021196
************************************************************************
2—11
Ий гыч ийыш: "У вий" — "Ончыко"

Мичурин Ятман

АКТ

Мыскара ойлымаш

Таче йоткеат арака тынаре осал пашашке шукта манын шонен омыл ыле. Арака
йӱмеке,
веселый веле лияш, шонем ыле. Ик пеллитрым подылат гын, могырлан тунаре
куштылго, тӧрштыл налметымат от шиж. Мый, ӱмыреш куштен ончыдымо, йӱмывуя
гармонь деч
поснак куштен моштем. Йол шкак модеш. Гармонь йӱкым колат гынже, шӱм
мераҥла
тӧрга. Шӱм поштек йолетым ровно керем дене шупшкедылыт — тарванылеш.
А йылмыже! Йылме нерген ойлыманат огыл. Йылме тореш-кутынь почаҥыштеш.
Ожно,
мемнан изи годым, "Айык еҥын ушыштыжо мо уло, йӱмекыже — йылмыште" маныт
ыле. Кӧ
шинча. Анят чынак тыге. Ала йоҥылыш лийын. Анят йоҥылыш огыл. Пылышемлан
тыге
шоктышат, мыят тыгае пашашке шуынам.
Пашаже тыге лийын.
Мемнан ял покшелан пивнойым почын улыт. Почмо кечыштак мыят, кид-йолем
куштылго
лийже шонен, пивнойыш кайышым. Тушто кружка гыч кружкашке, пел дюжин гыч
дюжиныш
шуна. Шкат шинчеда, корно почылтшо, вара шошо вӱд ураш тӱҥалеш. Теве саде
семынак мыят тӱргоч эртенам. Пыкше-пыкше нылйола да мойн пӧрдалыштын,
шкенан дек толын шуынам. Анят шкенан декат ом шу ыле да, уремыштак терыс
ора воктен мален
колтем ыле да, сӧсна-влак пеш ӱчым ыштат — кияш эрыкым огыт пу.
Капка ончык веле шуынам ыле... Эх, ӱдырамаш чодымандаш тӱҥале. Чылт ия!
Ӱдырамаш
гын ӱдырамаш вет. Ласкан, туп гыч вӱчкалтен, ӱедын веле пуртен малаш
пыштыман
ыле. А тудо...
— Я, тыланетше, йӱашак ок келше... Лӱман еҥ улат вет, калтак.
Сельуполномоченный
деке ала-могай еҥат паша дене коштеш... Кузе вара тыге ыштыман?
Фу... Ӱдырамаш гын ӱдырамаш вет, тидымат ок ыҥле: сельуполномоченныйлан
йӱаш
огыл гын, саде чин гыч луктын колтымекышт йӱат мо? Тудо йӧршеш ок ыҥле.
Сельуполномоченныйлан йӱашыже йӧнанрак. Теве икте йӱкта, теве весе подылта,
кумшышто
шке кӧпкет, теве тыге, теве туге — литр ате уже ярсенат. Тугае еҥым иктаже
утосите пашаш веле ит покто, тудлан пеллитрым йӱкташыже неле мо?
Мыят ӱдырамашлан пеш чот шыдешкенам.
— Кае, ит карге, лунчыра вуй,— кычкыральым. Шотем дене шке ик гана пеш
эҥден
колтынем, но шогал ом керт. Йол ала-мо лийын.
— Тый, каваршаш... Эре йӱаш шонен коштат, сут логар. Кушко лектат,
логаретлан
каварет, кужу логаретым сакаленак коштат,— чычыра ӱдырамаш.
— Чарне, манам, пий умша!— тыге кычкыральым да мушкынден колтымемат шым
шиж. Лач
ты жапыште агроном толын пурыш. Мый вате дене толашем.
— Э-э, тый... — манеш.— А мый тый декет паша дене толынам. Тый ватет дене
веле
вурседал киет...
— А тыйын мо пашат? Вурседылам гын, тыйын пашат уке. Тый мланде шукш улат
вет...
агроном. Тыланет мо кӱлеш?
— Шинчет... актым возаш кӱлеш... ӱден пытарен шуктыдымо...
"Эх, тый але актым возынет? Теве мый тылат актым ончыктем..."— кынел
шогалмемат
шым шиж. Чонлан пеш йӧсын чучо. Актым возымеке, сайжак огыл вет, шонем.
Агроном адакат "Акт кӱлеш" манын тототла. Мый шыде пуш дене пылыш тӱҥжӧ гыч
вырлоҥ пижыктышым:"Вот теве тыланет акт!"
Агроном мыйым пӱтырал кучыш — ынеж кырыкте вет. Мый тудым солалтен нальым.
Ну,
толашена. Мый тудым поньыжым, тудо мыйым топка. Ала-кунаре кучедалына ыле —
агроном мыйым шӱкал колтышат, капка меҥге пелен аҥырген возым. Теве
саҥгамат катенам, парнямат йычкыштенам. Умбакыже ом шарне.
Эрлашым помыжалтымат, ончем — вуем, шӱргем вӱрвузык. Парням тарваташат ок
лий,
пуалын. Ончем — агрономат вӱр веле. Саде керемет агроном шкежат йӱшӧ улмаш.
Кучедал чарнымекына, тудат йӧрлын, йыгыреак мален улына. Поньыжмекет,
могыржо лужгырен мален колтен. А чорт, кертынам, тудым йӱшывуяк сайын
почкенам. Тудлан тугак кӱлеш — йӱын ынже кошт.
А молан кучедалынже улына? Амалже шӱвалме шӱвылвӱдлан ок шого.
Тудо мыйын ӱмбач огыл, ватем кырымыланат огыл, а шошо агам пытарыдыме еҥ
ӱмбач
актым возаш ойлен улмаш. Мый тидым умылен омыл, ватым кырыме верч судыш
пуаш актым возынеже, шонышым.
Нимом умылыде кучедалын улына. Фу, керемет.
Ынде агроном судыш пуэн. Кузе утлышаш гын? Очыни, иктаж семын судитлатак.
Ала
чынжым ойлышаш, ала "Руштынам ыле, нимомат ом шинче" маншаш.
Иктаж поро шомак дене туныктыза.

Г.Микай
Чавайнлан

Куане, чаплане, Чавайн, поэт!
Ӱмырешлан вожаҥше пашат ден лӱмет!
Кумдаҥше корнетше яндарын коеш,
Тоштемше, удаҥше йӧршешак йомеш.
Кумдыкеш тый ончал-ян, ончал-ян йырваш —
Тӱняже шолешыс, огеш лий чараш.
Тӱнясе шемер ден ик семын лӱшкаш
Марий гыч лийынат тый, Чавайн йолташ!
Пашатым тӱҥальыч тый, тӱрлым шонен...
Пычкемыш тӱняжым шолем гай лупшен.
Волгенче, кӱдырчӧ шыпланыме сем ден
Ошкыльыч ончык, лӱдмашым сеҥен.
Куатше шемерын, а йылме марийын —
Раш койо, чот шарлыш тый гочет, йолташ.
Пашат ден ӱмыретше кужу да сай лийын,
Адак чот шаплане культурым нӧлташ.
1936 ий, 1—ше.

ШОШО КЕЧЕ ТОЛЕШАТ
ШОшо кече толешат,
Тыште, тушто вӱд лектеш.
Таҥем ден вашлийынат,
Шошо вӱдла мут лектеш.
Сылне олык ужаргат,
Йыр пеледыш пеледеш.
Таҥем мыйын пелештат,
Чонем угыч пеледеш.
Кеҥеж кече толешат,
Шурнывечым пеш тӱза.
Нур покшеке лектынат,
Кумылнаже кӱш кӱза.
Шыже кече толешат,
Мӱндыр верыш, кайыкла,
Чыла дене чеверлалт,
Сай таҥемже чоҥешта.
Чодыра гочын лыжгыктен,
Мардеж эркын пуалеш.
Мӱндыр вер гыч мый декем
Серыш писын толдалеш.
1936 ий, 3-шо Н
Умылтарымаш: Я.Ялкайн элна мучко шуко коштын, эпиграммыште тидым
ушештарыме.
"Эх, эргыжат"— М.Ивановын поэмыже, тудак тулык Мичу нерген почеламутым
возен.
"Мариоз" — самырык критик Ф.Казанцевын (Пумар Вӧдырын) алмашлӱмжӧ. "Йоча
полыш"—
П.Пайдушын книгаже, а В.Ошэлын произведенийже "Шӱм шолеш" маналтын. "Карш
корно"— Дим.Орайын повестьше, а вес повестьыште тудо салтак вате Олянан
илышыжым
почын пуэн.



030896
************************************************************************
3—08
С.Дмитриев
Семен Дмитриевич Дмитриев 1930 иыйыште Марий Эл Республикысе Морко вел
Алсола
ялеш шочын. Азъял школыш шым ий коштмо деч вара Морко педучилищым пытара.
Йӧратыме пашаште шинчымашым пойдараш шонен, Йошкар-Олашке толеш.
Н.К.Крупская лӱмеш
Марий кугыжаныш пединститутым тунем лектешат, РСФСР Педагогический наука
академийысе аспирантурыш пура. 1964 ийыште Семен Дмитриевич "Йоча-влакым
орфографически чын марла возаш туныктымаш" тема дене диссертацийым арала да
педагогический наука кандидат лиеш. Ынде тудо ончыч тунем лекме верышкыже,
Марий педагогический институтыш, шанчыеҥ-туныктышо семын толын пура да
кызытат тушто пашам ышта.
С.Д.Дмитриев марий школлан учебникым, туныктымаште полыш книгам возымо
пашалан
шуко жапым ойыра. Пелашыже Валентина Михайловна дене пырля икымше класслан
"Азбукым", кумшо класслан "Лудшаш книгам" луктыныт, нылымшылан — "Марий
йылме"
учебникым. "Марла лудына" книгамат нунак ямдыленыт. Семен Дмитриевич —
кумло утла книган авторжо.
Российысе калык просвещенийын отличникше, профессор С.Д.Дмитриев — шочмо
йылмым,
сылнымутым уло чонжо дене йӧратыше айдеме.



031796
************************************************************************
3—17
"ШОЧМО ЛИТЕРАТУР" кроссворд
Шола гыч пурлашке. 5.П.Корниловын "Олык там" повестьше гыч Найожан фронтеш
колышо марийже. 6.Фольклор произведений. 7.В.Колумбын почеламутшо. 8.Шабдар
Осыпын
"Ӱдырамаш корно" романже гыч тӱҥ героиня. 13.Поэт-лирик. 14.Проза дене
возымо
изирак произведений. 15,"Кава ден мланде коклаште" романын авторжо.
18.С.Николаевын музыкальный комедийже. 19.Писатель да ученый-йылмызе.
21.Н.Арбанын "Чалым
карман" драмыж гыч персонаж. 22.Я.Ялкайнын "Андрий Толкын" повестьше гыч
Талканын ӱдыржӧ. 23.П.Эсенейын "Кӧ титакан" комедийже гыч студент.
29.К.Исаковын "Марий шӱшпык" романже гыч педкурс директорын лӱмжӧ.
30.Сылнымутан кугу произведений. 31."Россон чодыраште" повестьын тӱҥ
геройжо — партизан отрядын командирже.
32.Г.Матюковскийын почеламутшо. 33.Б.Даниловын "Миша-артиллерист" повестьше
гыч
геройын йолташыже. 36.М.Рыбаковын пьесыже. 39.М.Шкетанын "Кодшо румбык"
драмыж
гыч колхоз вакш вуйлатыше. 40.Ю.Артамоновын "Мланде йӱк" ойлымашыж гыч
рвезе.
41.А.Бикын почеламутшо (муро). 42.В.Регеж-Гороховын почеламутшо.
Кӱшычын ӱлыкӧ. 1.С.Чавайнын романже. 2.М.Казаковын почеламут сбрникше.
3.А.Волковын комедийже. 4.Калык писатель, Йошкар-Олан почетный гражданинже.
7.Дим.Орайын "Чолга шӱдыр" повестьше гыч геройын келшыме ӱдыржӧ.
9.М.Евсееван "Оласе уна"
ойлымашыж гыч персонаж. 10.А.Конаковын "Ику" драмыж гыч тӱҥ геройын
йӧратыме
ӱдыржӧ. 11.С.Вишневскийын мутшылан возымо муро. 12.М.Иванов-Батракын
почеламутшо. 16.Ойыртемалтше сюжетан почеламут. 17.Н.Лекайнын "Кугу сарын
тулыштыжо" романже гыч взвод командир. 19.Фронтеш колышо поэт.
20.С.Николаевын "Лейтенант Огнев" пьесыж гыч боец. 24.Олык Тпайын почеламут
сборникше. 25.Журнал. 26.Публицист да педагог И.Коведяевын псевдонимже.
27.Юл серын мурызо поэтше. 28.М.Казаковын "Эх, Ивукшат!" ойлымашыж гыч
персонаж. 34.И.Одарын шочмо ялже. 35."Тӱтан"
романын да "Кечан ола" пьесын авторжо. 37.Н.Игнатьевын повестьше. 38.Марий
ӱдырамашын граждан сарыште кредалмыж нерген повесть.
М.Байков ыштен.



032396
************************************************************************
3-23
СТРОИТЕЛ    ЫН МУРЫЖО
Мутшо Григорий Ивановын Семже Виктор Газетовын

Кече кавашке нӧлталте,
Шочмо олам ырыктен.
Эр шумылан шулдыраҥын
Тольым пашаш, куанен.

Тувыр шокшем кергалталын,
Моло-влак деке ушнем.
Кермыч вак весым пышталын,
Кӱшкӧ да кӱшкӧ кӱзем.

Тыште мылам моткоч сае,
Пуйто уэш шочынам.
Чылтак йомакысе гае
Мландын моторжым ужам.

Маньым: "Чонем ынже йӱкшӧ
Пырдыжым чаплын оптем,
Илышын йоҥгыдо йӱкшым
Кӱшыл пачашыш нӧлтем".



040196
************************************************************************
4—01
Виталий Егоров
ИЛЕТ МЕМНАН ПЕЛЕН
Гани Гадиатовлан
Чыла!
Чеверын!
Илышетше тыйын вачым
Чонетымат чаманыде, кунар нултен?
Кудалтымеке сулыкнам мемнан ӱмбачын,
Яндарын, порын ош тӱня гычын кает.

Пашаче еҥ, тый кутко семын кажне кечын,
Каҥга туп-вачышкет эн нелым пыштенат:
Кок еҥ олмеш тыршен, улнен нумалтыш дечын,
Тура вереш руалмыла тый йӧрлынат.

Молан ура чонан айдемын кӱчык ӱмыр?
Дв поро дене илышат ондак кая?
Почешыштак коштеш ваҥен сава ден Ӱмыл,
От шукто шекланен — сола да наҥгая...

Йолташ!
Ача!
Пелаш!
Пашаче!
Да, шыч шукто
Ик ӱмыргорныштет лач шкендым переген.
Ме киндым пурлына уштен, шке семын: "Шужо!"
Тый каенат...
Уке!
Илет мемнан пелен!
1995 ий, август.

ПОЭЗИЙ ЙӰК

мылам поэзий — ӱжӱвӱр муран:
Шинчавӱдан, полан таман,
А южгунамже — воштылшан;
Лыжга йӱкан, коклан — ура.
Могай чонем, тугай семан!

* * *
Шӱм-чон дене возем,
Мут-кайыкым каваш шуэм.
Нӧлталтын пич Сандалыкыш,
Чӱчкен
Да шӱдырла йӱлен,
Вес еҥын чонышко велалтын,
Пиал-пыжашым тек муэш...

* * *
Шортмет шуэш гын. шорт:
Шинчавӱдет памаш вӱд гай,
Кеч кочо, но яндар.
Шинчат гыч йӧршын ынже кай:
От мошто гын тый шортын,
Шӱм-чон ок керт гын коржын,
Айдеме лӱмым тый арам
Нумал илет, чонет яра.

ПИАЛ СЕМ
Любовь Малинова ден Миша Матвеевын сӱанышт лӱмеш
Эше шукерте огыл, модын,
Качетлан шыргыжыч чоян.
А таче илыш ешым йодын,
Кок шӱртым иктыш пуныман.

Кок шӱм, кок чон иктеш ушналтын,
Кӧн кушто ок лий ойыраш.
Сӱан пура... — чыла лугалтын,
Аҥыртарен йӧратымаш.

Э-эх! Шокталте тый, гармоньчо,
Пиал лӱмеш йоҥгалтше сем.
Чӱкталтын ӱдыр-качын, ончо:
Шинчаштышт ныжылге сескем.

ИТ ОНЧО ШӰЛЫКЫН
Молан тый шӱлыкын ончет?
Туржеш чонетым кочо ойго?
Ужат, мый тыйын пеленет:
Шинчатше — Порылыкын ойып.

Шинчаште — ик Йӧратымаш,
Шинчаште — ныжыл, шокшо кумыл...
Уке мылам ӱшанымаш
Я ушыштет кучет тый весым, кумшым?

Садак ош йӱксыла пырля,
Кеч тат, кеч лач пытартыш шӱлыш.
Йомам гын тыланет кӧра, —
Мекшла эҥмеш, чонем, вик йӱлӧ.

* * *
Ала узьмак, ала чон тамык,
Я илыш пиаллан, я пыташлан
Ме, налын шӱм шижмашын тамым,
Кучыктена шкенам Пӱрымашлан?

Айда мужед она орлане,
Колыштына шке кумыл йодмынам,
Тек рашемда чыла эрласе,
Пырля, чон ден чоҥалтше илышна.

Лиеш узьмак я шучко тамык,
Йӧрлам йӧратымаш дечын улнен,
Ӧндалтышетын кепшыл тамжым
Садак мурем эн сылнын мый моктен!

ШЕҤГЕК ОМ ОНЧАЛ...
Ит шойышт, ит намысле чоным,
Пытартыш шомак эре лийже яндар.
Почмеке кумдан поро оҥым,
Каласе:
— Тыгай мемнан вожылмо ар!
— Чеверын, ит рӱпшӧ кидетым,
Шеҥгек ом ончал,
кеч тый воштыл, кеч шорт.
Монден кайымек шке корнетым,
Йомат, кеч мӧҥгеш тые тол, кеч ит тол!

* * *
Да те каласыза мылам,
илаш ласка лиеш кунам:
Йол ден уремышке лектам,
кодем мый пӧртыштӧ тендам?
Чеверын манын петырем
пытартыш поро ош кудем.
Йӧратышт манын, чеверем,
суртем суралыде кодем...



040296
************************************************************************
3—17
"ШОЧМО ЛИТЕРАТУР" кроссворд
Шола гыч пурлашке. 5.П.Корниловын "Олык там" повестьше гыч Найожан фронтеш
колышо марийже. 6.Фольклор произведений. 7.В.Колумбын почеламутшо. 8.Шабдар
Осыпын
"Ӱдырамаш корно" романже гыч тӱҥ героиня. 13.Поэт-лирик. 14.Проза дене
возымо
изирак произведений. 15,"Кава ден мланде коклаште" романын авторжо.
18.С.Николаевын музыкальный комедийже. 19.Писатель да ученый-йылмызе.
21.Н.Арбанын "Чалым
карман" драмыж гыч персонаж. 22.Я.Ялкайнын "Андрий Толкын" повестьше гыч
Талканын ӱдыржӧ. 23.П.Эсенейын "Кӧ титакан" комедийже гыч студент.
29.К.Исаковын "Марий шӱшпык" романже гыч педкурс директорын лӱмжӧ.
30.Сылнымутан кугу произведений. 31."Россон чодыраште" повестьын тӱҥ
геройжо — партизан отрядын командирже.
32.Г.Матюковскийын почеламутшо. 33.Б.Даниловын "Миша-артиллерист" повестьше
гыч
геройын йолташыже. 36.М.Рыбаковын пьесыже. 39.М.Шкетанын "Кодшо румбык"
драмыж
гыч колхоз вакш вуйлатыше. 40.Ю.Артамоновын "Мланде йӱк" ойлымашыж гыч
рвезе.
41.А.Бикын почеламутшо (муро). 42.В.Регеж-Гороховын почеламутшо.
Кӱшычын ӱлыкӧ. 1.С.Чавайнын романже. 2.М.Казаковын почеламут сбрникше.
3.А.Волковын комедийже. 4.Калык писатель, Йошкар-Олан почетный гражданинже.
7.Дим.Орайын "Чолга шӱдыр" повестьше гыч геройын келшыме ӱдыржӧ.
9.М.Евсееван "Оласе уна"
ойлымашыж гыч персонаж. 10.А.Конаковын "Ику" драмыж гыч тӱҥ геройын
йӧратыме
ӱдыржӧ. 11.С.Вишневскийын мутшылан возымо муро. 12.М.Иванов-Батракын
почеламутшо. 16.Ойыртемалтше сюжетан почеламут. 17.Н.Лекайнын "Кугу сарын
тулыштыжо" романже гыч взвод командир. 19.Фронтеш колышо поэт.
20.С.Николаевын "Лейтенант Огнев" пьесыж гыч боец. 24.Олык Тпайын почеламут
сборникше. 25.Журнал. 26.Публицист да педагог И.Коведяевын псевдонимже.
27.Юл серын мурызо поэтше. 28.М.Казаковын "Эх, Ивукшат!" ойлымашыж гыч
персонаж. 34.И.Одарын шочмо ялже. 35."Тӱтан"
романын да "Кечан ола" пьесын авторжо. 37.Н.Игнатьевын повестьше. 38.Марий
ӱдырамашын граждан сарыште кредалмыж нерген повесть.
М.Байков ыштен.



040396
************************************************************************
4—03
Георгий ГАЛКИН

ЧОН ЧОЛГАЛЫК КУГЕЗЫН ЫШ ЙОМ*

Толешат Марий Эл шочмо кече,
Эртен кодшым ушем ден шергем.
Шалатен калык йырже шем печым,
Шке марий лӱмжым ужын шергеш.

Марий йылме йога курым-курым.
Лунчырташ тӧчыш тудым йот вий.
Вашештен калыкем, эрык мурым
Муралтен. Чонжо ден кул ыш лий.

Шочмо мландым тошкен ханын кемже,
Шыдешт чӱчкыш кочан чон турий.
Лугыч лийын кӱслен ото семже,
Йот тын ден ӱмылталтын чурий.

"Лийшаш кажнын эл шотшо, кышкарже",—
Шоналталын илен марият.
Эрык верч тавадаҥме тул сарже
Шарныкта: ыле тудын вият.

Но ужаш шке эл чекым ыш пӱрӧ:
Кугыжа кидыш хан деч пернен.
Кеч шем шинчыр чолгалыкшым кӱрӧ,
Ыш кай тудо нелеш ялт пырнен.

Садиктак кончен сото пич гочын,
Четлыкан эрык ыш пиж чонеш.
Кредалмашеш талешке лыҥ шочын,
Ок керт чапна мондалтын, огеш.

Сӧй нуреш куштен ятыр Онарым,
Чон чолгалык кугезын ыш йом.
Шарна жап кумло ий годсо сарым:
Кеч сеҥалтын, тушаҥын шӱм том.

Шижын йорло: темден куллык вачым,
Шке чап верч незер сӧйыш ушнен.
Ужын: пуштыч кузела Пугачым,
Калык шыде пуш ыш керт йӱкшен.

Кеч Октябрьым орлат, лачак тудо марийым
Моло ден тӧр лияш таратен.
Автономий декрет пуэн вийым,
Паша кумыл шӱмнам авалтен.

Пиже пӱркыт чонан марий патыр
Шке пиалым тапташ таҥ кылеш.
Ыш шонал толеш ман саман, акыр,
Кечына шылеш манын пылеш.

Рӱмбыкеш йӱла вож пеледалтме
Лие лугыч, ыш шу лач саскаҥ.
Эн сай еҥ тушман лӱм ден каргалте.
Калыкет йӧратет — тюрьмаш кай.

Йӱланам шӱктараш тӧчышт, йылмым,
Каргышт юмынам отым куклен.
Ир йот шӱлыш ден ятыр чон кылмыш.
Ырыш, шкем шочмо ойлан путлен.

Лупшалт кайышна угыч у корныш.
Пазарла модмо койыш йырваш.
Ужаш манын эре илыш порым,
Юмылан мо вуйнажым саваш?

О, уке! Мемнан патырлык шулдыр —
Шканет шке оза лийме куат.
Кеч тыгай тыршымаш ок тол шулдын,
Но лач тушто пиалым муат.

Сонар тукым чолгалык ден шӱмым
Ылыжтен, марий, ошкыл туран!
ош тӱня кумдыкеш шкендын чапым
Сай усталык ден нӧлтӧ тулаҥ!



040496
************************************************************************
4—04
Келшымаш саска

ОДО КЛАССИК НЕРГЕН САВЫКТЫШ

Кодшо ий мучаште писатель-краевед Ким Васинлан Ижевск ола гыч сай пӧлек —
"Кузебай Герд" альбом — толын. Тудо содержанийже дене шке шотан изирак
монографий
гае.
Альбом удмурт сылнымутын кугу мастарже, поэт классик Кузебай Гердын (Кузьма
Павлович Чайниковын) илыш-корныжым, куатле талантшым да чапле лектышан
пашажым чыла
могырымат иктешлен ончыкта.
Гердым личность культ озаланыме годым пытарыме, пел курым наре лӱмжымат
ушештарен огытыл. Кызыт кугу поэтын ойпогыжо калыклан пӧртылталтын,
возымыжым кумдан
савыкташ тӱҥалме. Произведенийже-влак тӱрлӧ калык йылме дене лектедат.
Чуваш-влак К.Гердын ойпогыжым посна книга дене печатленыт.
Родо тукым калыкын талантан эргыже ятыр марий писатель дене келшен илен.
Кукарка
семинарийыште тунеммыж годым ик эн лишыл йолташыже Чолман вел марий рвезе
Порфирий Токмурзин — ончыклык писатель Илья Ломберский-Токмурзинын изаже —
лийын. Тудын фотоснимкыжым альбомыш пуртымо. Аспирантурышто Кузебай Герд
В.А.Мухин (Сави)
дене пырля тунемын, нуно тӱшкагудышто ик пӧлемыште иленыт, тӱрлӧ дисскусий
годым
икте-весым кумылаҥден ойленыт. Ик сай да поро йолташыже Сергей Чавайн
улмаш.
Сергей Григорьевич дене одо писатель да ученый эше 1925 ийыштак Арын
селаште
(Морко район) уна лийын. Тиде пагытым альбомеш савыкталтше ик фотосӱрет
шарныкта. Вараже, 1930 ийыште, С.Чавайн Ижевскыш одо писатель-влакын
погынымашкышт миен. Тунамат ваш ужын мутланеныт. Нунын вашлийме тиде
пагытым фотосӱрет эрелан
шарнаш коден.
К.Герд Марий фольклорым чот йӧратен. 1917 ийыште "На Шошме-реке" баллада-
легендым рушла возен да Малмыжыште лекше газетеш печатлен. Произведенийыште
тӱҥ верым
марий калыкын национальный геройжо Болтуш налын шога.
"Кузебай Герд" книга фотосӱретлан, шергакан документлан поян. Тудым кугу
опытан
литературовед Фома Ермаков ямдылен, шуко ий годым кычал мумо марериалым
иктыш
чумырен. Журналын тиде номерешыже тудын лӱмлӧ писатель да шанче пашаеҥ
нерген
каласкалымыжым кӱчыкемден савыктена, иза-шольо калыкын чапле мурызыж дене
марий
лудшым мыняр-гынат палымым ыштена.

ЧАПЛЕ ӰМЫР

Одо культура ден сылнымутын историйыштышт келге кышам Кузебай Герд (Кузьма
Павлович Чайников, 1898—1937) коден. Тудо тале поэт да прозаик, драматург
да критик, фольклорист да этнограф, йылмызе да актер, педагог да музыковед,
кусарыше
да мер пашаеҥ лийын.
К.Герд Покчивуко (Большая Докья) ялысе (кызыт Удмуртийысе Вавожский район)
кресаньык ешеш шочын. Ача-аваже шуко шочшан лийыныт, йорлын иленыт, сандене
Кузьмалан изинек шуко йӧсым ужаш пернен. Шочмо ялысе тӱҥалтыш школым
пытарымек, рвезым
поро чонан туныктышыжо Вавожский двухклассный школыш намиен коден. Лач
туштак
ончыклык поэт калык мурым погаш пижын да шке гыч тӱҥалтыш почеламутым
серен.
А вараже Кукарка учитель семинарийыште (кызыт Киров областьысе Советск)
шинчымашым пойдарен. Тушто тӱрлӧ калык гыч лекше рвезе-ӱдыр влак: руш,
марий, чуваш,
коми-пермяк, эстон да белорус — тунемыныт. Кузьма нунын дене йолташла
келшен
илен. Ик эн йӧратыме туныктышыжо Ф.А.Безгребельный лийын; тудо руш йылме да
литература дек шӱмаҥден. Федор Александровичын ойжо почеш К.Герд 1915
ийыште
М.Горькийын "Песня о Соколе", Т.Шевченкон "Ревет и стонет", Я.Купалан "А
кто там
идет?" произведенийыштым кусарен. Тидын годымак, шке гыч шонен, рушла да
одыла
почеламут ден ойлымашым возкален. Пырля тунемме ик йолташыжын шарныме
почеш, семинарийыште тунемме жапыште удмурт рвезе кок шӱдӧ наре почеламутым
серен. Тунамак тудо кид дене серыман сылнымут журналым луктеден, тыгак
спектакльлаште модын, рушарня еда черке хорышто мурен.
1916 ий майыште семинарий дене чеверласымек, шыже гыч К.Чайников
Большеучинский
двухклассный школын вуйлатышыжлан ышташ тӱҥалын. Тушто сай драмкружокым
чумырен,
шкенжын икымше пьесыжым ("Полдалге Онтон") шынден.
Октябрь революций деч вара Малмыж уездыште калык туныктымо пӧлкаште пашам
ыштен,
1920 ий гыч Удмурт комиссариатын издательский пӧлкажым вуйлатен. Тудо
жапыштак
"Муш" ("Мӱкш") йоча журналым негызлен да редактироватлен. А 1926 ийыште
тудын
тыршымыжлан кӧра одо писатель-влакын икымше, эн тӱҥалтыш ушемышт — ВУАРП
(Всеудмурская Ассоциация революционных писателей) — шочеш.
1922 ий гыч Кузебай Герд В.Я.Брюсов лӱмеш Высший литературно-художественный
институтышто, а тудым пытарыме деч вара Эрвел калык-влак институт пеленсе
аспирантурышто тунемын. Доцент лӱмым пуымеке, Кузьма Павловичым СССР Наука
академийын
докторантурышкыжо налыныт. Но тушто тунемаш пернен огыл: тудым Ижевскыш
ӱжыктеныт да Удмурт совпартшколыш туныктышылан колтеныт.
К.Гердын мурпашаже шочмо калыкын илышыж дене ойыраш лийдымын кылдалтын.
Революций деч ончысо почеламутлаштыже одо шемерын неле илышыжым сӱретлен,
но тыгодым
тудын возымыжо эрласе волгыдо кечылан ӱшан дене шыҥдаралтын." Шӧртньӧ дене
нӧлтеш" почеламутыштыжо ойлалтеш:
Шӧртньӧ кече нӧлтеш —
Пиалым чылалан конда.
Йӱӧрлӧ эрыкыш лектеш,
Чонжо ойго деч утла.
Кынелза! Ончыко, таҥ-влак,
Помыжалтарза калыкым
Да сото кечыш шӧртньӧ корным
Ончыктыза тудлан.
Шкенжын произведенийлаштыже К.Герд калык илышыште поэзийын верже нерген,
поэтын
пӱрымашыж нерген шонкала. "Мый колем гын, капем кӱкшака вереш, куэ воктелан
тойыза, тушеч пасу ден олыкдам ужын кертам, тендан деч ойырлыдымем шижаш
тӱҥалам",—
возен тудо "Мый колем гын... " почеламутыштыжо.
Шуко сылне корным пӧлеклен шочмо йылме ден литературылан. "Одо йылме —
илышым
кӱкшытыш нӧлтышӧ шулдыр, лачак тудо шӱмышкӧ шинчымашын волгыдыжым
шыҥдара",— лудына "Одо йылме" почеламутыштыжо.
К.Герд драматургийыштат чолган пашам ыштен. Эше 1919 — 1920 ийлаштак "Ужшо-
влак", "Мужедше кува", "Волгыдо корныш" пьесыже-влак савыкталтыныт.
Пытартышыжым
1919 ийыште автор шкеже сценыш луктын да тиде спектакльыште ӱдырамаш рольым
модын.
Прозаический произведенийлаж кокла гыч удмурт ӱдырамашын ойган пӱрымашыж
нерген
каласкалыше "Мотя" повестьшым палемдаш кӱлеш. Икмыняр ойлымашыже эше ожнак
школлан лукмо книгалашке пурен. А возен шуктымо "Илыш корно" романжым
писательым
арестоватлыме годым поген налыныт, да тудым але мартеат муын кертме огыл.
Шымлыме пашажат К.Гердлан кугу чапым конден. Кумдан палыме совет
фольклорист
профессор Ю.М.Соколов удмурт шанчызе нерген тыге возен: "К.Герд ойырен
налме
специальностьшым пеш чот йӧрата. Шкеже удмурт, сандене шочмо калыкшын,
тыгак Юл
кундемысе финн тукым калык-влакын устный поэзийыштым чаплын пала. ВЛХИ-ште
литературный шинчымашым пойдарымек да наука пашан тӱҥ требованийже ден
йӧнжым пален
налмек, Герд ончыкыжо руш ден финн фольклор кокласе кылым шымлыше моткоч
пайдале
еҥ лийын кертеш..."
Аспирантурышто тунеммыж годым Герд калык творчество нерген ятыр докладым
ыштен,
"Удмурт калыкын туштыжо" вуймутан диссертацийым серен. Тылеч посна тудо шке
калыкшын этнографийже да этногенезше нерген йодышым шымлен, аспирантурышто
улмыж
годым илыш-йӱла темылан коло утла докладым ямдылен да лудын. Нуным лӱмлӧ
этнограф-профессор-влак кӱкшын акленыт.
Кузебай Герд шымлымаш пашаштыже фольклористика ден этнографий деч посна
литературоведений, лингвистика, педагогика йодышлан шагал огыл жапым
ойырен. Палыме
финноугровед профессор В.И.Лыткин теве кузе аклен возен: "Кузебай Герд
удмурт
сылнымут ден наукын шуко йыжыҥыштлан тӱҥалтышым пыштен. Да тидыжым тудо
латкумлатныл ий коклаште (1917 — 1931 ийлаште) ыштен шуктен. Тылеч посна,
лач тудо пагытыштак вузышто да аспирантурышто тунемын, совет
учрежденийлаште пашам ыштен, а
профессионал-писатель лийын огыл. Ӧрат гына, тыгай кӱчык жапыште тудо
моткоч шуко ыштен сеҥен! Тидыжым тудын пӱртӱс деч налме кугу усталыкше,
пашам чот йӧратымыже да шӱм йӱлен тыршымыж дене гына умылтараш лиеш".
Но шӱмышт шелын, кӧранен коштшо-влаклан чыла тидыже келшен огыл, нуно тӱрлӧ
органлашке вуйшиймашым возкалаш, уста еҥ ӱмбак лавырам шӱрышӧ статьялам
савыктылаш
тӱҥалыныт. Тыге 1932 ий апрельыште Кузебай Гердым арестоватлат да вараже
лӱен
пуштыт.
Мутат уке, тудо кулак мурызат, бурзуазный националистат, тошто илышым
чапландарышат лийын огыл. Шке пашаж дене шочмо калыкшылан, тыгак моло калык-
влакланат
порым гына кондаш тыршен, санденак йолташыже шуко лийын. Москосо
Центриздатыште
пашам ыштыме жапым шарналтен, марий писатель А.Ток тыге возен:"Кузьма
Павлович
кугу творческий пашам шуктен толын, тыгодым шке нацийжын кышкареш авырналт
шоген
огыл, а шуко тӱрлӧ йылман пашаче ешын илышыж дене илен, вес калык гыч лекше
шуко
литератор дене кылым кучен. Тудын йолташыже лийыныт мордва писатель
Ф.Чесноков,
чуваш поэт П.Хузангай, марий литератор-влак Я.Ялкайн, Йыван Кырля, Олык
Ипай,
татар возышо-влак М.Джалиль, А.Файзи, А.Ерикеев, венгр-влак Антал Гидаш,
Эмиль
Мадарас, поляк Бруно Ясенский. Тунам Герд пеш тале поэт-интернационалист
семын
палыме лийын".
Но шучко 30-шо ийлаште одо калыкын уста эргыже сталинский палач-влак деч
утлен
кодын огыл. 1932 ий шошым арестоватлыме деч вара тудын ваштареш титаклыме
кагазым кок ий чоло чумыртылыныт. "Шымлен" ситарымек, "Финн калык-влакым
утарышаш
верч кучедалше союз" манме шпионский контрреволюционный повстанческо-
террористический организацийым" ыштымылан титакленыт да вараже лӱен пушташ
пунчалыныт.
Пушташ палемдыме еҥ-влакын камерыштышт писательым кум тылзе шинчыктеныт,
вара,
А.М.Горькийын пыдалме мутшым шотыш налын, лӱйымӧ олмеш лу ийлан Соловецкий
островлашке ссылкыш колташ ойым пидыныт.
1937 ийыште тышке элын тӱрлӧ кундемлаж гыч заключенный-влакым эре утларак
кондаш
тӱҥалыныт, нуным вераҥдаш йӧн лийже манын, ончыч шындыме-влакым пытараш
пижыныт.
Тыге октябрьыште К.Гердым НКВД-н особый тройкыжо кокымшо гана судитла.
Тудым
1937 ий 1 ноябрьыште лӱен пуштыт. Но Кузьма Павловичын колымо кечыже витле
ий
гыч иже пале лийын. 1958 ий 23 апрельыште СССР-ын тӱҥ военный прокуратурыжо
писательым реабилитироватлен. А кушан тудым тоеныт — таче мартеат раш огыл.
Кузебай Герд улыжат 39 ийым илен, тушеч латкум-латныл ий жапыште гына
савыкталт
кертын. Шке пашаж дене тудо удмурт культурым веле огыл пойдарен, тыгак уло
элысе
калык-влакын шӱм-чон саскаштым шочмо мландын ончен-куштымо сылне пеледыш
дене
сӧрастарен.

Фома ЕРМАКОВ,
филологий наука кандидат.
Ижевск.



040596
************************************************************************
4—05
Алексей МУРЗАШЕВ

ЛИЗАН НАТУ*

Ойлымаш
Ладыра куэ йымалан вераҥдыме капка кӱртньӧ тӱкылтышыж дене кылде-голдо
шоктен
почылто. Тушеч канде курткым чийыше ӱдырамаш лектын шогале да ӧрын ончал
колтыш:
теҥгече кастене гына лыжга мардеж почеш чара парчалаштым эркын тарватылше
пушеҥге-влак таче ошын-ошын веле койыт, пуйто ала-могай юзо кугызай ик
йӱдыштӧ нунылан пушкыдо ош ужгам чиктен шогалтен. "О-о-о! Уремнажым кӧ тыге
сылнештарен коден?"— ӱдырамаш шинчажым ик пушеҥге гыч весышке кусаркала, оҥ
турашкыже нӧлталме
кок кидшымат ваш пералташ ок тошт, пуйто пушеҥге-влакын сылне вургемышт лум
падыраш лийын велалтме деч лӱдеш.
Вара шинчажым эр кавашке кусарыш. Кундыш вес велсе чодыра ӱмбач волгыждӱр
шарлен
толеш. Яндар-яндар каваште, ала-кушто кӱшнӧ-кӱшнӧ, шке декышт ӱжшыла, шӱдыр-
влак, йыл-йол койын, чарныде чӱчкат. Эр велеш чотак йӱкшыктен да йол
йымалне шытыр-шотыр веле шокта — теҥгече шошо кечеш чотак шулышо лум йӱдым
угыч ийыш савырненат, теве ынде тошкалме еда пудыргылын йӱклана.
Уремын кок велныжат иктыже весыж деч моторрак да сылнырак пӧрт-влак
верланеныт.
Моло оралтыжымат арик-турик, айда йӧра манмыла гына нӧлтен шындыме огыл,
оза-влакын, тыгак эртен коштшо-влакынат шинчаштым куандарыже, кумылыштым
савырыже
манын, кӱлынак тыршыме. Пӧрт-влакым тӱҥ шотышто кермыч дене нӧлтымӧ. Йошкар
да
ош кермычым моштен кучылтын, пырдыжым сылнын тӱрлымӧ, эсогыл капка меҥгымат
чонлан келшышын моторландарыме.
———————————————————————————————————————
*Марий автономийлан 75 ий темме вашеш эртарыме конкурсышто тиде ойлымаш
кумылаҥдыше премий дене палемдалтын.
Ӱдырамаш шуко ыш шогылт, тудым ушкалже-влак вучат. Йомакысе гай сылнештше
уремжым эше ик гана йӧратен ончалят, шыҥгыртен кылмыше иян корно дене
чулымын ошкыл
колтыш. Тиде — доярке Наталья Васильевна Романова. Пашаште тудым чӱчкыдынак
Лизан Нату маныт. Эше тунеммыж годымак ӱдыр аваж почеш фермыш коштын, а
тушто эше
вес дояркын тыгаяк лӱман ӱдыржӧ лийын. Лач тышечын ферме пашаеҥ-влак ик
Натужым
аваж лӱм дене пырля Лизан Нату манаш тӱҥалыныт, вес ӱдырланат кок лӱмым
пуэныт.
Тений Наталья Васильевна визымше ий колхоз ушкалым лӱшта. Визымше ий тыге
кече
нӧлтмӧ деч ончыч кынелеш да пашашке ошкылеш. Уремыште моло йӱкым ыш колат,
ӱдырамаш "Таче чылаштым ончылтенам докан" манын шоналтыш.
Чынжымак, доярке-влак чыланат ик жапыштырак помыжалтыт да эреак
икгутлаштырак
пашаш каяш лектыт. Эше ял мала, а нуно пычкемыш денак шокшо вакшышыштым
кудалтен
кодат. Кӧн омыжым оҥгыран шагат кӱрлеш, кӧм аваже я коваже кынелта, а кӧлан
нимат ок кӱл, ятыр ий годсек ик пашашке коштын, шагат муро але еҥ кычкырыме
деч
поснак помыжалташ тунемын.
Лизан Натум утларакшым шагат тарвата. А тиде суртыш марлан толмыж деч ончыч
тудымат кунам коваже, кунам аваже пашашке кынелтен ужатеныт. Шоҥго-влак
коктынат
ӱмырыштым колхоз фермеш эртареныт. Коваже ынде кандашлу ийымат вончен.
Аваже
кодшо шошым гына пенсийыш лекте. Шке жапыште лӱмыштым районышто веле огыл,
пӱтынь республикыште паленыт. Ик гана веле огыл газетеш портретыштым
савыктеныт,
радио дене моктен ойленыт, телевизор денат ончыктеныт. Санденак нуно
Натальяштын
вольык ончымо сомылым ойырен налмыж дене моткоч кугешнат, пашаштыже изин-
кугун
полшаш тыршат.
Такшым Наталья Васильевна тыглай доярке гына огыл, тудо вольыкым ончаш
туныктымо
техникумым тунем пытарен, младший зоотехник лӱмым налын лектын. Ончыклык
марийже
дене кандашымше классыште тунемше-влак дене пырля Чавайнурыш экскурсий дене
мийымышт годым вашлийын. Печажым уло чонжо дене йӧратен шынден да тудым
нигӧлан
"пуэн огыл". Механизатор школышкат, салтакышкат ужатен да вашлийын. Теве
ынде
ныл ий пырля илат.
Зоотехник лӱмым налын пӧртылмекше, Натулан шочмо колхозыштыжо паша вер
лийын
огыл. Сандене, ӧрын шогыде, декретный омпускыш кайыше дояркын ушкалже-
влакым ончаш тӱҥалын. Ик талук эртымеке, тунамсе председатель Ландышев
Наталья Васильевнам ушкал фермым вуйлаташ шогалташ ойым ыштен. Тидым ферме
калык куанен вашлийын. Но ӱдыр тореш лийын:
— Япык Никитыч, йолташ-влак, техникум гыч толшемлак, тиде ой дене келшемат
ыле
докан, а ынде огым. Ом керт. Умылыза мыйым...
— А мый, Наталья Васильевна, образованиетлан келшыдыме пашам ыштыктымемлан
вожыл
коштам. Тыге тӱҥалына гын, тунемаш шонышыжо огешат лий... — Ландышев
"туларташак" тӧчен.
— Тидлан кӧра Йогор чӱчӱм паша гыч кораҥдаш шонеда гын, кугу йоҥылышым
ыштеда,—
Нату тыматлын вашештен.— Уке-е, Япык Никитыч, тудо але ыштен кертеш,
образованийжат изи огыл, опытшат уло. Чын, коклан умлавечеш йомеш...
— Лач тидланак ты мутланымашым тарваташ логале. Теве тачат пашаштыже уке.
Пытартыш жапыште нимогай учетым ок намие, кагазлаштыже нимом от умыло...—
Ландышев
чакнен огыл.
— Уке-уке, Япык чӱчӱ, пуыза мылам доярке лийынак ышташ. Мылам верч тыге
азапланымыланда тау, но тиде паша гыч кызытеш нигушкат ом кай.
Лизан Натум ферме вуйлатышылан шогалтыме нерген мутланымаш тунам тидын дене
пытен. Но талук гыч Ландышев Натум шке декыже ӱжыктен да ончычсо ойжым
ушештарен.
— Япык Никитыч, кеч-мом манза, садак ушкалем-влак деч ойырлен ом керт.
Кодшо гана мый "огым" да "ом келше" манын шым ойло, а "ом керт" маньым.
Тидын дене мый
тыланда теве мом каласаш тыршышым: шке лӱштымӧ ушкалем-влакым вес еҥлан
пуэн,
кудалтен коден, ойырлен ом керт маньым. — Наталья Васильевнат ойжо деч
шӧрлен
огыл. — Пел меҥге тора гыч мый нуным ломыжмо йӱкышт, ошкылмышт гыч кажныжым
ойырен пален кертам. Кажныштын мом йӧратымыштым, мом йӧратыдымыштым умылен
шуктенам... Нунат мыйым тора гычак палат. Эртак кидемым, саҥгамым козыра
йылмышт дене
нулаш тыршат. Мылам нуно айдеме гаяк улыт: колын, шижын, куанен, ӧпкелен,
сырен,
ойгырен, эсогыл шортын кертыт... "Вольык" манаш чонетат ок савырне... Тек
воштылза, орадылан шотлыза...
Ик жаплан председательын кугу, йоҥгыдо пӧлемыштыже тып-тымык, шып-шып
лийын. Чоным почын ойлымыжлан кӧра тарай гай йошкаргыше чуриян Наталья
Васильевна кенета
шекланен колтен, йылмыже веле йомын — умбакыже нимом пелештен кертын огыл.
Пенсий ийгот марте илен шушо Ландышеват, шке ялыштыже тыгай ушан да
вольыкым тынар
чот йӧратен кертше ӱдырын шочын-кушмыжлан уло чонжо дене куанен, мом
каласашат
ӧрын. Ик жап гыч веле верже гыч кынел шогалын да, кок век мӧҥгеш-оньыш
коштшыжла, кӧргӧ чонжым почын ойлаш тӱҥалын:
— Наталья Васильевна, Нату, кунаре илем, мыняр доярке, ферме пашаеҥ-влак
дене
кутыренам, иктыж дечат тыгай мутым колын омыл. Вольыкым тыге йӧратыметланат
тыйым фермым вуйлаташ але колхозын тӱҥ зоотехникшылан шогалташ кӱлеш ыле. Я
кугу
школыш, институтыш але ял озанлык академийышке, Москошко, тунемаш колтыман.
Давай, кае. Колхоз окса дене туныктен луктына. Келшет?
Нату кенета воштыл колтен:
— Япык Никитыч, ушкалем-влак деч ойырлен ом керт манын ойлен шинчем, а те
мыйым
эше торашкырак колтынеда. Тунемаш каяш — манаш веле. Уке, мыйын тидлан жап
эртен. Ынде эргымым шотан айдемым ыштыме нерген шоныман. Япык чӱчӱ, ала
мыйын верч
азапланеда, ала колхозна верч тыршеда — теве ынде кок ганат ик йодыш денак
вашлийына. Ушыштыда кучеда, тыге чон почын кутырена — тидлан моткоч кугу
тау!
— Шканет тау, Наталья Васильевна. Кызытеш мый тылат теве мом каласынем:
тугай
жап шуэш, шонем, кунам тый уло ферме вольык верчат теве кызыт ойлыметлак
азапланаш тӱҥалат да тунам шкак вуйлатышылан шогалташ йодат.
— Кӧ пала... А кызыт эше ик гана каласем: ом керт, омак керт ушкалем-влакым
вес
еҥлан пуэн...
Теве тыге Лизан Нату, зоотехник дипломжо улмо ӱмбачак, тыглай доярке лийын
ышта.
Нату ферме капкам эртыш веле — вигак ушкалже-влак деке ошкыльо. Эн тӱрыштӧ
шогышо Какшанже деч тӱҥалын, кажныжым вӱчкалтен, лыжган тӱкалтен, кажныжлан
мом-гынат пелештен эртыш. Мугылавуйжо деке шуат, чарналтыш. Тиде ушкал таче-
эрла презылышаш. Озажым ужын, "Му-у-у" йӱкым пуале, кидшым кыжик-кыжик
шоктыктен нулаш
тӱҥале.
— Ну, кузерак илет, Мугылавуем? Теве таче шудымат, утларак лышташаным,
тамлыракым, кондем, вӱдымат, ложашым лугыманым, левым, йӱктем. Презетшым
кунам, таче,
эрла, кондет? Йӱдлан ит кодо ыле. Чонан пӧлекет дене мемнам таче кечывалым
куандараш тырше... — капшым шыматылын, ушкалже дене кутырыш-кутырышат,
Лизан Нату
ончыко тарваныш.
Моло-влакын ушкалышт воктечат йышт каен ыш керт: иктыжым ласкан шыматале,
весыжлан поро шомакым пелештале. Тидын годым Ландышевын ферме вуйлаташ
шогалташ йодын
толат манме мутшым шарналтышат, чарналтыш, шеҥгекше савырнен, вӱта кӧргым
ончал
савырныш. "Ала Япык Никитычын мутшо чыныш савырна? Ончо, ик ушкал воктечат
шып
эртен ом керт,— шона Лизан Нату.— Ландышев пеш ушан, айдемым умылен, еҥым
поро
пашашке кумылаҥден кертше вуйлатыше ыле. Чаманаш веле кодеш, ынде тудо
пашам ок
ыште... А вет канымыжат ыш шу, пенсийыш ӧкымешак колтышт..."
Тиде, чынжымак, тыге лийын. Канышыш лекташ шоныдымо еҥымак районын
администраций
вуйлатышыже пенсийыш ужатыктен. Ландышев олмыш конден шогалтыме еҥыштын
саде
тӧран ватыжын шольыжо улмым пален налмекышт, "Волгыждӱр" колхозышто чылан
умыленыт: лишыл родыжлан паша вер кӱлын да Япык Никитычын пенсийыш
колтеныт.
У председательын, Платон Никодимович Николаевын толмекше, колхозышто умылаш
лийдыме тӱҥале. Пӱтынь элым рынкыш кусараш толашымаш ял озанлыкым тугакшат
поргем
тӱрыш конден шуктыш. А Николаев, тиде пуламыр дене моштен пайдаланен,
колхоз погым, оксам кузе шона, туге кучылтеш. Тудын дене келшыдыме-влакым
икте почеш весым паша гыч луктеда, нунын олмыш ӧрдыж гыч кондымо-влакым
пуртен шында. Колхозын счетыштыжо окса уке манын, кум тылзе годсек
пашадарым ок тӱлӧ. Йодын мийыше-влак ӱмбаке торжан кычкыра: "Мо шонеда?
Окса тӱлышашым огына пале мо? Как кассыш
окса пура, так тӱлена. Пашам ышташ кӱлеш, а те, жапым йомдарен, тышке
коштыда..."
Правлений пӧртыштӧ, эр тӱҥалын, кас марте палыдыме еҥ-влак пӧрдыт. Колхозын
специалистше, бригадир да моло пашаеҥлан Николаевын жапшат уке. Нунышт
вучен шинчат-шинчат да, кидыштым лупшалын, сырен лектын каят. Кӱчык жапыште
Ландышев годсо паша радам йыклык шолдыргыш. Чыла тидым ужын-колын, Лизан
Натунат чонжо вургыжалтен колта: "Тыгак тӱҥалеш гын, кӱчык жапыште
колхознам кумыктен пыштас".
Доярке-влак ушкалыштым лӱштен пытарыштат, ферме вуйлатышын пӧлемышкыже
погынышт.
— Таче ӱждеак чумыргышда,— Йогор Фӧдорович лыжган тӱҥале. — Мо нерген-гынат
кутыраш шонеда докан... Ида аптыране, ида ӧр — тӱҥалза веле, колыштам.
— Мо нергенжым шкат паледа — окса кӱлеш. Пашадаржым кунам пуат? Теве вӱдшор

тӱҥалеш, йоча-влаклан йолчиемым налман... — ик доярке мутым тарватыш.
— А мемнан гын киндылан, сакырланат уке. Шкеже чытет тудо, тамлым кочдеат
илет,
йоча-влак йычат,— весе ешарыш да умбакыже чыге-чого веле шокташ тӱҥале —
кажне
шке ойгыжо, шке кӱлешыж нерген кутыра.
Ферме вуйлатыше нунын шыпланымаштым вучалтыш. Доярке-влак чылан кӧргӧ
ойгыштым
почкалтарен луктычат, пӧлемыште шып-шып лие. Ынде Йогор Фӧдоровичын
вашмутшым
вучат.
— Ойгыдам пеш умылем,— тӱҥале тудо.— Шкат тендан семынак оксаде коштам.
Правленийыштат эре тидын нерген ойлем. Теве теҥгече гына председатель дек
шкеж декак
пурышым. Окса нерген мутым луктым веле — вигак чарыш. "Мо, еҥ-влаклан
пашадарым
тӱлаш кӱлмым ом пале шонет мо?"— манын торжан карале. Тетла кутырашат ыш
тӱҥал,
пӧлемже гыч поктен лукто.
— Кредитым налыныт, маҥгыч шоктас,— самырык ӱдыр мутым чыкыш.— Пеш кугу
оксам
налыныт, маныт...
— Мыят колынам. Кеч тудын дене калыклан тӱлышт,— шоҥго доярке ушныш. —
Тыгайым
нигунам ужын омыл, трудоденьлан коштмо годымат доярке-влакым обижаен
огытыл.
— Кредит нергенже мыят тендан нарак веле палем, манеш-манешым гына колынам.
Налынытак ала-мо. Лач тидлан тореш лиймыжлан бухгалтерым паша гыч луктын
колтен,
манеш. Ожно тыгай йодышым заседанийыште каҥашат ыле. Тидын толмекше,
порядке пытыш,— Йогор Фӧдорович мом палымыжым рашемдыш.
— Ятыр колхоз шӧрым олашке намиен ужала. Южыжо тушан магазинымат почын.
Молан
мыланнат тидым ышташ огыл? Тунам колхоз кассышке мыняр-гынат окса пура
ыле,— Лизан Нату шонымыжым каласыш.— Ойленам тидымат. "Тыйын пашат огыл!"—
мане вашешем.
Тудо эре тыге ойла шол.
Наталья Васильевна мӧҥгыжӧ ошкылмыж годым Николаев нерген ятыр шонкалыш.
"Шушаш
отчет марте талукат пеле уло. Тиде жапыште председателет колхознам кумыктен
пышта. Тӱжвач ончымаште пашам пеш тыршен ыштышыла коеш, кычкыркала, фермыш
толеш —
ик ойым пуа, весым; тидым, тудым терга. Ик заседанийыште чылан ӱмбак "Не
мешайте
мне руководить! Я пришел работать, хочу вывести колхоз из прорыва"
кычкырен, манеш. Могай прорыв? Кушеч тудым шонен луктын? Ландышев годым
колхозна эре ончыл
радамыште лийын. А тудо ончык лукташ пижшын коеш. Кызыт, чылажланат ак
кӱзымӧ
жапыште, колхозын киндыжлан, шылжылан, шӧржылан пел акшымат огыт пӧртылтӧ.
Тӱҥ
нелылыкше лач тышеч лектын шога. А тудо ушкал-влакымат браковатлаш тӱҥалын.

"Арамлогар-влакым тӱргоч шергын толшо корма дене пукшен ашнеда. Шӧрым шагал
пуымо чыла ушкалым кӱзӧ йымак колташ!"— кычкыра. Кодшо гана толмыж годым
кажне ушкалын мыняр шӧрым пуымыжым шкеак терген лекте. Кайымыж годым "Пел
фермыдам шыллан колтыман" мане. Тиде амал денак я таза, эше шӧрым пуышо
ушкалым, я тунам
шӱшкылыкта. Шылже кушко кая, могай ак дене — нимат раш огыл. Тидын нерген
шижтарымыжлан кӧрак кладовщикымат вашталтен. Кассират весе. А нунын олмыш
шогалтымыже-влак пуйто вӱдым подылыныт, нимом огыт ойло. Тыгак лиеш гын,
идалык гычак
фермына деч нимо ок код. Мо тушто ферме, пӱтынь колхоз йомеш..."

* * *
Шочмо колхозшо, фермыж верч чон вургыж шонкален кошто-коштат, Лизан Нату ик
кечын ончычсо председатель деке, Япык Никитыч деке, ошкыльо. А тудо
мӧҥгыштыжӧ уке
ыле.
— Вашке арня лиеш, изам шке декше олашке ашнаш наҥгайыш,— увертарыш
Ландышевын
изирак эргыже.— Ачамын кайымыжат ыш шу, да изам тыгат, тугат кутыркалыш,
ойжо
дене кӧныктарен керте. "Председателет годым эре жапет уке ыле, шот дене
нигунам
эмлалтын отыл. Олаште врач-влакат утларак сай улыт, больницыжат лишнак да
районысо деч ятырлан поянрак" мане. Но тушто кужун илен ок керт, пӧртылеш,
шонем. Ял
деч посна, ял илышым ужде, чонжо чыта мо?
— Вуеш ит нал, шольым, изатын адресшым пуэн от керт?— йодо Наталья
Васильевна.—
Мылам ачат дене вашлияш, пеш кӱлешан паша шотышто мутланаш кӱлеш.
Тиде кече гыч Лизан Нату олашке Ландышев деке коштын толмо нерген шонкала,
Япык
Никитычлан чыла радамлен ойлаш да мом ышташ кӱлмӧ шотышто тудын деч ой-
каҥашым
йодаш лийын.
Ик кастене тидын нерген марийжыланат увертарыш.
— Ӱдырамаш вует дене тыгай пашам шке вачӱмбакет пыштынет?— Печаже ӧрын
йодо.—
Пӧръеҥ улам гынат, мый ӧрдыжкырак кораҥаш тыршем.
— Кузе тыге ойлаш тоштат? Ончо, колхозыштына мо ышталтеш?! Коли тидым ласка
чон
дене ончен кертат?
— Ит сыре, Нату. Шоналте: кӧ тый улат, а кӧ тудо? Тидымат ит мондо:
Николаевым
мемнан колхозыш кӧ конден шогалтен? Шке кӱсенжым гына оварташ толмыжым
шукын палат, но иктат умшам ок поч. Палат: садак сеҥен огыт керт, шканышт
веле удам ыштат. Район администраций вуй ватыжын шольыжым нигӧлан обижаяш
ок пу, кеч-могай
туткар гычат утарен кода.
Печужын ойжо Лизан Натум эшеат чот сыратыш. Утыр шокшештын ойлаш тӱҥале:
— Тугеже, шинча ончен, колхознам агаш пуаш мо? Отчет погынымаш марте,
палет, эше
мыняр жап уло? Тумарте колхозна деч нимат ок код. Эн сайжым, ӱмбалжым,
Николаев
да тудын йыр шӱраҥыштше-влак шке декышт нумал пытарат. И тый тидым уждымын-
колдымын ончен коштнет. Тиде ок сите, мыламат тыгаяк лияш шӱдет...
— Мый тидым огыл, йӧршын весым ойлем. Шкет гына тый тудым садак сеҥен от
керт,
маннем. Тыгай курскаже улмым пален, тыйымат, мыйымат, икманаш, уло ешнам
кошарташ пижеш. Нуно тӱшка вийышт дене мемнам шыҥа семын темдалыт...
— О-о-о! Могай лӱдшӧ мераҥ улат! Тымарте тыгаетшым пален омыл. Шочмо ялна,
колхозна азапыш логалын. Тидлан верч ватетын йӱдомыжо кошкен, а тый шке
коваштетым
аралаш пижынат... Уке, мыйым чарен от керт, садак Япык Никитыч деке коштын
толам. Ӱшанем, тудынат чонжо мыйын семынак вургыжеш.
Наталья Васильевна ончычсо предедатель деке коштын толаш шоныш, но ыш керт.
Мугылавуйжо презылымыж почеш черланыш. Очыни, йӱштӧ перыш. Колхозысо
ветеринарат
кӱлынак полшен ыш керт, кассыште окса укелан кӧра келшыше эмжат ыш лек.
Нату Печужлан мотоциклым заводитлыктыш да райветлечебницыш кудальыч. Тушто
шке оксаж
дене тӱрлӧ эмым наледыш, врач дене каҥашыш, эрлак шке ушкалжым ончаш мияш
ӱжӧ.
Сомылжо шыгыр ыле гынат, марийжым связь узелыш савырнаш йодо. Тушеч
ӱдырамаш
олашке телеграммым колтыш: "Япык Никитыч, срочно приезжай. Дело очень
важное.
Доярка Наташа".
Фермышке пӧртыльыч гын, тыште Лизан Натулан шучко уверым каласышт: эрла-
кумышто
марте Мугылавуйлан куштылгырак ок лий гын, колхоз председатель ден тӱҥ
зоотехник
тудым шылыш савыраш шӱден коденыт.
Нату черле ушкалжым утарен кодышаш верч кучедалаш пиже. Мом гына тудо ыш
ыште?!
Эн первыяк, ветлечебницышке йыҥгыртыш, саде врачлан фермышкышт писынрак
толаш
ойлыш. Аваж ден коваж декат миен савырныш, нунын эмшудыштым поген кондыш.
Врачын
каҥашыжым чылажымат шот денак шуктыш. Эсогыл йӱдлан фермешак малаш кодо,
Мугылавуйжым эреак эскерыш. Кумшо кечылан черле ушкалже веселанрак шогылташ
тӱҥале,
кочкашат кумылжо утларак почылто.
Тыге изин-кугун азапланышыжла, Нату колтымо телеграммыж почеш Никитычын
толмыж
нерген нимом колын шуктен огыл. Пырля ыштыше доярке, Ландышевын пошкудыжо,
тудлан тидым каласышат, эр лӱштыш почешак тушкыла ошкыльо.
Нунын деке колхоз правлений воктеч эртыман. Тыште Наталья Васильевна
тымарте ик
ганат уждымо машинам вашлие. Онча, руль воктене Николаев шинча. Машина
правлений
воктен чарныш веле, ала-кушеч йоча-влак толын темыч, правлений гыч лекше
икмыняр
пӧръеҥат эртен ышт кай. Ӧрыктарыше автомобиль йыр пӧрдыт. Лизан Натуат
пыртлан
чарналтыш.
— Тидым Америкыште ыштыме,— шоктыш пылышыжлан.
— Очыни, пеш шерге...
— А-а, Николаевлан тиде — шӱвалаш веле. Колын огыдал мо, колхоз лӱмеш кугу
кредитым налыныт, манеш,— але гына правлений пӧрт гыч лекше самырык пӧръеҥ
мутланымашке ушныш. — Эрыкым пуэт гын, тудо уло колхозетым ужален пытара
да, кӱсенжым
овартен, иктаж-кушко каен шылеш.
— Как Ландышевым луктын колтышт, так колхозыштына шот пытыш. Теве кум тылзе
годсек пашадарым налын она керт,— илалшырак пӧръеҥ шыдешталтын ойла.— А
шкеже, вожылде, пашашке Америкын машинаж дене кудал толын.
— Ландышевым пӧртылтыман. Тидым мыняр вашкерак ыштена, тунар сайрак лиеш!—
ойым
ышта весе.
Колыштеш чыла тидым Лизан Нату да шӱмжӧ ишалтеш, шыдыже овара, шкенжынат
Николаевын тупела пашаж нерген уло йӱкын ойлаш тӱҥалмыже шуын колта.
"Вашкыман, чыла
калыкым тарватыман... Платон чӱчӱштын могай еҥ улмыжым палыше-влак молат
улыт
улмаш... Тыгеже, калыкым кынелташ нелыжак огыл..."— шонкала Наталья
Васильевна
ик эн пагалыме еҥже деке ошкылшыжла.
Ландышев мӧҥгыштыжак ыле. Уто мут деч посна, чон вургыжын, молан
телеграммым
колтымыжым умылтарен пуышат, Япык Никитычын шинчашкыже поро шомакым
вучышыла ончале.
— Ӱжметлан тау, Наталья Васильевна. Амалжым вигак шым тогдае гынат, шке
семынем
"Тиде таклан огыл, мо-гынат колхоз илыш дене кылдалтше йодыш дене ӱжеш"
шоналтышым,— Ландышев каласыш.— Изишак вучалте, сейчас чайым шындем да
умбакыже мутланена.
Сомылкажым пытарышат, Япык Никитыч, пӱкеным налын, диванеш верланыше
ӱдырамаш
ваштареш толын шинче, лыжган кутыралтыш:
— Телеграммын кӧ колтымым пален нальым да йывыртенак колтышым. Молодец
улат.
шӱжарем. Тыгаяк лийман. Ме огыл гын, кӧ вара азапланаш тӱҥалеш?
— Япык Никитыч, утыжымак ида мокто. Шке нерген сай, поро мутым колаш шонен
огыл, а Николаев гай еҥ-влак калык кӱшеш илен ынышт керт, шочмо ялна,
калыкна
порын илыже манын, мый, тыланда эҥертен, тендан дене пырля тиде
кучадалмашым
тарватынем,— Наталья Васильевна умылтараш тырша.
— Умылем тыйым, шӱжарем... да чыла семынат полшынем... Полшынем веле огыл,
тый
семынетак нунын ваштареш шогалнем,— манят, Ландышев ик жаплан шыпланыш, ала-
мом
пеш шонкала. Вара кенета вуйжым нӧлтале да йодо:— Ну, ушкалетше могайрак?
Тӧрлана?
— Тидыжым кушеч паледа? Кӧ ойлыш?
— Нур шинчан, чодыра пылышан, маныт огыл мо?— ончычсо председатель
шыргыжале.
— Эркын поремеш,— лыпландарыш доярке.
Чайым йӱмӧ годымат, варажымат Япык Никитич уке-уке да кенета шыпланен
колта,
шинчаже пеле кумалтмыла лиеш да ик жап адак шып шинча. Лизан Нату тогдая:
колхозышто илыш радам шолдыргымо тудым чотак тургыжландара, шоныктара.
Коклан Ландышев верже гыч кынелеш да пӧлем мучко мӧҥгеш-оньыш коштын
савырна. Ик жап гыч
пӱкенышкыже толын шинчат, эркын, шоналтен-шоналтен ойлаш тӱҥале:
— Палет, тунамак, пенсийыш ужаташ тӱҥалмышт годымак, чонем шиже:
председательын
пӱкенже нунылан колхоз пашам виктараш огыл, шканышт могай-гынат пайдам
ышташ
кӱлеш. Йоҥылыш лийын омыл улмаш. Олашке кайымем марте эскерымемат тидымак
пеҥгыдемден... Нунын шке верчышт гына тыршымыштым тетла чыташ она тӱҥал.
Мылам лишыл
жапыште райцентрыш коштын толман. Ондак саде кредитышт нерген умылкалыман.
Тошто
йолташем-влакат полшат, шонем. Иктаж-могай кагазым налаш лиеш гын, эшеат
сай...
Вольыкым шуко шӱшкылыт да шылым ӧрдыж еҥ-влаклан ужалкалат, маныт. Тидыжым
ревизионный комиссий тергышаш. Икманаш, раш факт, цифр-влакым погыман.
Чылажымат рашемдымеке, погынымашым эртарыман. Тыштыже колхоз правлений
велым торешланымашым
вашлийын кертына. Тунам вигак калыкым тарватыман. Конешне, нуно тӱрлӧ семын
торешланаш тӱҥалыт. Тиде йодышым профсоюз организаций гоч рашемден кертына.
Жапым
шуйкалыман огыл. Погынымашым шошо ага деч ончыч эртарен кертына гын, пеш
йӧрен
толеш ыле... Чыла пашам шолып ышташ тыршыман. Шкенан йыр чумыргаш тӱҥалше
еҥ-влаклан тидым кӱлынак умылтарыман: уто еҥлан нимом ынышт ойло, ынышт
палдаре,—
манят, Ландышев шыпланыш, парнялаж дене пӱкен тӱрым шылдыртатен-перкален
нале.—
Ну мо, марий манмыла, маска деч лӱдын, чодырашке мийыде, илаш ок лий. А ме
маска
дечат она лӱд, чодырашкат коштына! Тачеш, Нату шӱжар, мыйын чыла. Шке
пашанам
тӱҥалмылан шотлена. Фермыштет, тыгак моло вереат ӱшанле еҥ-влаклан мом
палыметым
каласкале. Мутат уке, раш палыметым гына, чыным гына ойло. Кызытеш Йогор
Фӧдоровичетлан нимом ит палдаре. Тудо руштын колтымыж годым ляпкенат пуэн
кертеш.
Наталья Васильевнам пӧртӧнчыл марте ужатен луктат, Никитыч пӧртыш пурыш да
диванеш верланыш. "А вет тыге лийшашым чонемак шиже. Ончо: талукат эртен
огыл, колхоз правленийыште ыштыше-влакым пелыжым вашталтен шуктен. Эн яндар
чонанжым, чын
верч шоген кертшыжым гына паша гыч кораҥден,— Ландышев азапланен шонкала.—
Колхоз кӱшеш пояш шоненак толын... Луктын колтымо еҥже-влакым ужаш, нунын
дене чон
почын кутыраш кӱлеш... Да-а-а, Наталья Васильевна, Нату... Тыгай кугу пашам

ӱмбакет налаш тоштат. Молодец! Ял калыкет, шочмо колхозет тылат нимо деч
шерге
улмаш. Такшым коватат, аватат ӱмырышт мучко колхоз вольыкым онченыт, шке
пашашт
дене тудым пойдарен, пеҥгыдемден толыныт. Ландышевын шӱмжӧ ӱдырлан куанен
колта.— Полшыман тылат, кертмем семын полшемак!— шоналтышат, Никитыч верже
гыч кынел шогале, вургемжым чияш тӱҥале. Ончычсо бухгалтер деке лектын
ошкыльо.

* * *
Кас лӱштыш деч вара доярке-влак мӧҥган-мӧҥгышкышт пӧртыл кайышт. Фермеш
йӱдорол
ден Сарвуй лӱман пий кодыч. Ик жап гыч, кочмекышт-йӱмекышт, йӱдым
дежуритлыше
кок доярке тольо. Нимо тыгай-тугай лийшаш огыл ыле. А эрдене ончат — Натун
Какшан лӱман ушкалже верыштыже уке. Ӱдырамаш вӱта кӧргым кок-кум гана
терген лекте,
кудывечышкат савырныш — ушкалжым нигушто ыш му. Содор ферме вуйлатышын
пӧлемышкыже куржо, тушеч вигак колхоз председательын паша верышкыже
йыҥгыртыш — телефоным иктат ыш нал. Тугеже, колхоз председатель эше
пачерыштыжак. А тудо вич меҥге
ӧрдыжтӧ, районын рӱдӧ селаштыже, ила. Кунам паша верышкыже толын шуэш, раш
огыл.
А Натун чон вургыжеш — Какшанже йомын. Ушкал име огыл, нимогай кыша деч
посна
йомын ок керт. Кышажым, ферме гыч кушкыла вӱден наҥгаймыштым тидлан лӱмын
туныктен лукмо еҥ-влак рашемден кертыт, сандене кызытак увертарыман, нуным
ӱжын кондыман. Тиде — колхоз председательын пашаже.
Доярке-влакат пашаштым тӱҥал огыт керт, чылан ушкалым кычалыт, кузе тудын
йоммыжым рашемдаш тыршат, йӱдорол ден дежуритлыше йолташыштым чыждырат, а
нунышт "Нимом ужын-колын огынал" деч моло нимом огыт ойло. "Эсогыл пият ыш
опто",— ышталыт. Ӧрат, кузе тыге нимо йӱк-йӱан деч посна ушкал йомын
кертеш?! Умылаш лийдыме
йомак...
Вараш кодынрак толшо Йогор Фӧдоровичат йӧршын аптыраныш. Вигак телефон
пучым руалтыш да председатель деке йыҥгыртыш. Тиде гана тудо паша верыштыже
ыле. Ушкал
йоммо нерген увертарымым колят, Николаев торжанрак йодо:
— А йӱдорол, дежуритлыше дояркыда-влак мом ойлат?
— Нимом огына пале маныт, но мый тидлан ом ӱшане! Нуно мом-гынат шылтат.
Фермышке пурымаште тугай осал пий шога. Мо, тудо нимогай йӱкым пуэн огыл?
Кызытак милицийышке, прокуратурыш увертарыза. Следователь-влакым, пийым
колтышт.
— Мемнам туныктымо ок кӱл! Мом ыштышашым шкат сайын палена!— шоктыш пучышто
торжа йӱк, да кутырымаш кӱрылтӧ.
Доярке-влак пашашкышт шаланен кайышт. Но кечывал марте нигӧ ыш тол: пият,
милиционер-влакат. Ферме вуйлатыше адак ик гана Николаев деке йыҥгыртыш.
Приемныйышто шинчылтше ӱдыр "тудо райцентрыш каен" манын вашештыш.
Кас велеш колхозыш милиций вургеман кок еҥ тольо. Нуным председатель шкежак
конден. Фермышкат тудак намийыш, ончыктыл кондышто. Нунышт чыла пашаеҥым
погышт, кӧ
мом ужын, мом колын — йодыштыч. Вара, орол ден кок дежурный дояркым коден,
нунылан кӱлынак пижыч. Николаеват тыштак шинчыш, пашаеҥже-влак ӱмбак тура
ончышто.
Милиционер-влакет чылажымат кагазеш возыштат, йымаланже йодыштмо еҥмытлан
кидым
пыштыктышт да колхоз председатель дене пырля машинаш шинчын кудальыч.
... Кече почеш кече-влак эртышт, а ушкалым кычалме, кеч тудын кузе йоммыжым
рашемдыме нерген нигӧ нимом ок кутыро. "Мо тиде, Какшанем тыгак нимогай
кыша деч
посна йомеш мо?"— шона Нату. Ыш чыте — колхоз председатель дек умылкалаш
ошкыльо. Николаевын приемныйыштыжо йӧршын палыдыме еҥ-влак шинчат. Наталья
Васильевна изишак вучалтышат, секретарь ӱдырлан каласыш:
— Вашке мылам фермышке лӱшташ кайыман. Жапем уке гаяк. Мыйын вучымем нерген
Платон Никодимычлан шижтаре.
— Тендан верч вурсалтмем ок шу. Теве нунын деч вара пуреда,— пӧръеҥ-влакым
ончыктыш ӱдыр.
Лизан Нату изишак вучалтыш. Кенета телефон йыҥгыртатен колтыш. Саде ӱдырет
телефон деке лап лие, пучым пылышыж дек тушкалтен кутыраш тӱҥале. Тидын
дене пайдаланен, Нату содор омса дек лишеме, шупшыльо. Ваштарешыже эше вес
омса. "Шукертат
огыл тидыже уке ыльыс,"— шоналтыш да кокымшо омсам йолжо дене шӱкале.
Наталья
Васильевнам ужын, Платон Никодимыч торжан кычкырале:
— Чыталтыза! Чыталтыза! Уке гын мый тендан дене мутланашат ом тӱҥал!
Лизан Нату ончылно кумда туп-вачан, ончыко кечалтше мӱшкыран пӧръеҥ шога.
"Ой,
юмыжат, нылле ийышкат шуын огыл, а кузе ӧрден!"— шоналтышат, пӧлем озан
шинчашке
туран ончале — нунышт ӱдырамашым тугай шыдын, ужмышудымын кӱтат.
— Вашке мылам лӱшташ кайыман. Колыштса, пожалыста...
Но председатель тудым торжан кӱрльӧ:
— Мый тыланда мом каласышым? Вучаш шӱдышым! Пашам ышташ ит мешае!
"Тетла мут пытен" маншыла, верышкыже миен шинче, ваштарешыже верланыше еҥ
век
савырныш.
А Наталья Васильевна председательын пӧлемже гыч лекташ огешат шоналте.
Тидым
ужын, Николаев угыч кынел шогале, кугу йӱкын кычкырал колтыш:
— А ну, марш тышеч! Уке гын луктын шуэм!
— Мылам йомшо ушкалем нерген палаш кӱлеш. — пӧлем озан кычкырымыжым шотыш
налде,
ӱдырамаш пеҥгыдын каласыш.— Тыгайжак улмыдам пален омыл. Тугеже эрла шкеак
прокуратурышко каем,— манят, Наталья Васильевна омса деке савырныш. Омсам
шупшыльмо
деч ончыч эше ик гана пӧлем озам ончале. Садыже вынем гыч кожгатен лукмо
маскала
койын шога. Ӱдырамаш чытен ыш керт, оҥгыр гай йӱкшӧ дене пӧлем кӧргым темен
воштыл колтыш да йолтаганже дене кӱварым шолткыктен лектын кайыш.

* * *
Ревизионный комиссийын председательже Русинов икымше кварталын итогшо почеш
ревизийым ышташ шонымышт нерген Платон Никодимовичлан увертарыш веле,
тудыжо,
шкенжым кучен кертде, торжан руале:
— Яра коштмо деч лӱдат мо? Уке пашам кычалат...
Ревизорат ӧрын ыш шого:
— Яндар кидан еҥ тергаш толшо-влаклан нигунам ок сыре, а вот кӱсенышкыже
калык
погым оптышыжо ревизор деч эре шекланен ила. Пашадан яндар огылжым шкежак
шижтаредас,— Алексей Сергеевич воштылале веле.— Ревкомиссий тыланда модыш
огыл, тудым
калык сайлен.
— Йӧра, мый тореш омыл,— Николаев лывыжгыш, а шкеже курскаж дене кутырен
налаш
лие.
Ик кастене тудын мӧҥгыштыжӧ подыл шинчылтычат, верандыш лектыч. Тыште
Николаев
колхозыштыжо ревизий нерген увертарыш да полышым йодо. "А мо, лӱдыктышыжӧ
шукак
мо?"— йодо курскаже. "Тидым тый шкат палышаш улат",— лие вашмут. Ик жап шып
шинчышат, район озат "Шоналтем. Миемат, ревизорет дене кутыралтен ончена"
мане.
"Пашаже ревизорыштат огыл,— пӧрыжшӧ кумылдымын ойлаш тӱҥале.— Шке еҥем-
влакын
увертарымышт гыч пале: тудын шеҥгелне ончычсо председатель Ландышев, саде
ушкалын озаже Лизан Нату манмышт да молат шогат. Ландышевше деч шекланыде
ок лий.
Тиде пашаште тудо йос гай: ик рожым, ик шелшым ок кодо, чыла пурен-терген
лектеш. Шкеже огыл гын, моло-влаклан умылтарен пуа..." курска келгын
шӱлалтыш: "Туге гын, обязательно мием. А тый ревком председателетым нунын
деч ойыраш тырше...
Тыште тыйым туныктымо ок кӱл. Ит чаҥгалане. Кугуракым да тамлыракым кеч-
могай
янлыкат писынрак руалта".
Сӧрымыж семынак, район администраций вуйлатыше "Волгыждӱр" колхозыш
юватылде
тольо. Колхоз мучко ончен кудалышташ пеленже ревкомиссий председательымат
нале.
Тудын дене йолташла кутырышт, шке денышт тӧрак шындышын койыч. Районын
тӧраже
Русиновым ик гана огыл мокталтыш, тыгай чолга рвезылан утларак кугу да
чапанрак
пашам муаш кӱлеш манын, Платон Никодимовичлан темлен ойлыш.
— Тидым тый от ыште гын, мый тудым шке декем налын кертам,— малдале.
— А вет тудо мыйын йымакем миным пышташ ямдылалтеш, лакым пургедашат
тӱҥалын,—
манят, Русиновым вӱчкалтале да воштыл колтыш.
— Ну-у-у...— нимом палыдымыла койо весыже.— Платон Никодимыч, мый тидлан
ӧрам.
Илышым палыше, пурлам-шолам умылышо айдеме нигунам тыге ок ыште. Мый шижам:
Русинов ушан рвезе. Тудын нерген тыгежак ит шоно. Рвезе просто шке пашажым
чаткан
да жапыштыже шукташ тунемын. Ӱмырыштыжӧ первый гана председательын
пӱкенышкыже
шичше айдемым Алексей Сергеевич ок умыло шонет мо? Мый гын, кырча-марча
ситыдымашлан верчын айдемым сӱмырал пышташ ок тошт, шонем. Ме вет тожо,
Никодимыч,
тыйым эскеренак шогена. Кӱшычын сайынрак коеш, маныт. Пашат мыланна келша.
Сандене, Русинов йолташ, мый тый дечет иктым йодам: изи йоҥылышыжымак пуал
ида
оварте. Мӧҥгешла, калыклан луктын каласыме деч ончыч чыла велымат тӱткын
ончалын, висалтен налза. Калык, палет, кӧ тудо? Иктаж-мом колжо — шоналтен
ок шого,
вигак ляпкаш тӱҥалеш. Еҥ лӱмым шӱкташ — тудлан пу гына... Факт — тудо факт,
чара
коля гай. Тудлан кеч-могай вургемым чикташ лиеш, кушкыла шонет, тушкыла
пӱтырал
кертат. Ик велым ончалат — у-у-у, законым пудыртымаш! Тидлан судитлыман,
тюрьмашке шындыман! Саде фактымак вес велым ончалат — о-о-о, могай лӱддымӧ,
чолга
еҥ! Чумыр озанлык верч, калык верч тыршен! Тудлан орденым пуыман! Теве вет
кузе,
Алексей Сергеевич. Сандене тый тыгай йоҥылышыш от логал, чылажымат
висалтен, шоналтен ыштен, манын ӱшанем.
Администраций вуйлатышет ревкомиссий председатель дене пеш шуко мутланыш.
Пытартышлан кидшым шокшын-шокшын кормыжтышат, шинчашкыже тура ончен
каласыш:
— Тый денет тыге лишыл палыме лиймемлан куанем гына. Ит вожыл, пурен кошт.
Мо
кӱлеш, йод.
Русинов тудым колыштеш да йӧршын вес семын шона. "Да-а, чылтак мокшинчо кол
лийын шуынат! Администраций вуйлатышылан шогал кертметлан нигунам ӧрман
огыл. Шояк
пашатым тӱжваке лукташ куштылго огыл, кеч-могай пеҥгыде кид гычат мунчалтен
лектат. Тышке тый пӧрыжетым утараш шонен толынат, моло нимолан огыл, шке
еҥет верч
тыршет.
Курскажын толын кайымекше, Николаев эртак Русиновым ӱжаш, тудын дене
кутыраш
тӧчыш. Но тудо кажне гана, могай-гынат амалым муын, кутырымаш деч кораҥе.
Николаев тогдайыш: ревизорым шке век савыраш ок лий. Сандене погынымашым
чараш але
вес кечышке кусараш могай-гынат йӧным кычалаш пиже. Тиде шотышто адакат
курскаж
дене мутланышт. "Тынаржак ит лӱд, садак мом-гынат шонен муына, обижаяш ом
пу",—
мане садыже.
Но эрла-кумышто погынымаш лиеш манме кечын, кастене Николаевын акаже
шольыжлан
телефон дене шучко уверым шижтарыш: марийже, администраций вуйлатышет,
аварийыш
логалын. Содор шкешт деке толаш ӱжӧ. "Молан тендан деке? Больницышке
пыштыме
огыл мо?"— йодмыжлан акаже умылтарыш: машинам йӱшывуя виктарен, кугорно
дене эртен кудалше автобусышко миен керылтын. Шкеже нелын эмганен, а
воктене шинчыше
секретарьже чуч гына колен огыл, кызытат ушдымо кия. Тидым калык ынже пале
манын, когыньыштымат мӧҥгешышт эмлаш шонат.
"Чыла, шонымашна кумыкталте, ынде нуно сеҥат,— шоналтыш Николаев. — Шкежат
толын
ок керт, кӱлеш еҥ-влакымат колташ ӱнарже уке. Улыжат ик ӱшан кодын:
погынымашым
йӧршын чараш але вес кечыш кусараш тыршаш".

* * *
Пытартыш кечылаште Лизан Нату чӱчкыдын Ландышевмыт деке коштеш. Теве тачат
кас
лӱштыш деч вара вигак толын пурыш. Тиде гана тышан ревизионный комиссийын
председательже Русиновым вашлие.
— Ой, Нату шӱжар, пеш лачымын толынат. Ме теве погынымашлан ямдылыме
докладым
лудын шинчена. Тылатат ончыктенына ыле. Кудаш плащетым да креслыш верлане.
Нине
ластыкым лудаш тӱҥал кертат,— Япык Никитыч докладын тӱҥалтышыжым шуялтыш.
Ик жаплан шып лийыч. Коктын докладым лудыт, Русинов калькулятор дене ала-
мом пеш
шотла. Ик жап гыч Никитыч йӱкым пуыш:
— Мыйын шонымаште, доклад ямде. Молодец, Алексей Сергеевич! Уто мут уке,
чылажымат раш факт, цифр-влак дене пеҥгыдемденат.— Ревкомиссий
председательым мокталтыш.— Ынде теве мом йоднем: правленийыште мом кутырат,
ревизий, погынымаш нерген
уверым кузерак вашлийыныт.
— Шукышт чыла семынат полшаш тыршышт, погынымашым пеш вучат. А вот
Николаевын
налме бухгалтерже ден экономист, пашам ышташ мешаеда манын, эре торжан
кутырат.
Кечын гаяк мемнан деч вара кумытын шинчен кодыт ыле.
— Да-а!— Наталья Васильевна йӱкым пуыш.— Кредит шотышто пеш чын каласыме.
Ӧрат
веле, коли вара тынар оксам колхоз кассе гоч шке кӱсенышке пышташ лиеш?
— Такшым ик банкат посна еҥлан тынар оксам ок пу,— Ландышев умылтараш
тӱҥале:—
Оксам нуно колхоз лӱм дене налыныт. Пуйто ушкал комплексым капитально
олмыкташ.
Тидлан правленийын шояк заседанийжын протоколжым ыштеныт. Колхоз счетышко
кредит
окса пурен. Ныл шӱдӧ миллион теҥге. Мыйын ыштымем годым тынарым ик ганат
налын
огынал. Оксам саде арняштак кассир тичмашнек налын конден да расписке почеш
Николаевлан пуэн. Кум тылзе эртымеке, председательда ныл шӱдӧ миллион
теҥгем колхоз кассышке пӧртылтен. Эрлашыжымак тудым банкышке, колхозын
счетышкыжо, намиен
пыштеныт. Варажым тудым кредитым пуышо озалан кусареныт. Тыге кредит
операций
мучашке шуын. Колхоз лӱм дене налме кугу окса кум тылзышкен Николаев дене
лийын.
Конешне, тудо оксам мӧҥгыштыжӧ кийыктен огыл. Коммерческий банкыш пыштен
да, жап
шумеке, процентше дене кӱсенжым овартен. Вот кушеч лектын йот эл машина.
Районын
администрацийже ок полшо гын, тыгай паша ок ышталт ыле.
— Ой, юмыжат! Кызытсе саманыште вуйлатыше еҥ-влак мом гына огыт ыштыл!—
Лизан
Нату ӧрын ойла.— Колхоз пашам виктарыме олмеш, мемнан озана теве мо дене
толашен! Манаш веле: кум тылзе жапыште, шагал гын, шӱдӧ миллион теҥге оксам
шке
кӱсенышкыже пыштен...
— А ревизийым ышташ куштылго ыш лий. Чыла семынат — порынат, осалынат — мый
денем кутырышт. Япык Никитич, тыланда кугу таум каласыман. Ынде эн тӱҥжӧ —
погынымаш...
— Калык тудым вуча. Икте мыйым шоныктара: районым вуйлатыше пашаеҥ-влак
гына тудым чараш ынышт пиж,— азапланен колтыш Наталья Васильевна.
— Тыгай лӱдыктыш уло. Но погынымашын сапше мемнан кидыште. Тудым пеҥгыдын
кучаш
полшышо еҥ-влакымат ме ӧрдыжеш кодышаш огынал. Кажныж дене вашлийын
мутланыман,—
Ландышев йолташыже-влакым лыпландарен каласыш.

* * *
"Волгыждӱр" колхозын культур пӧртышкыжӧ тынар шуко калык пайрем годымат
чумырген
огыл докан. Погынымаш ныл шагатыште почылтеш. Лучко минут эртен, но залыште
ик
начальникат ок кой. Нуно чыланат правленийыште, заседаний пӧлемыште, ала-
мом каҥашен шинчат.
Вич шагат шушашлан веле начальствет культур пӧртыш толын пурыш. Но сценышке

профсоюз организацийын председательже Смирнов гына кӱзыш, молышт ӱлан
верланышт.
— Йолташ-влак, те таче колхозын тӱшка погынымашкыже толында. Увертарымашым
сакыме деч ончыч тыгак шоналтын ыле. Пунчалым ревкомиссий, колхоз правлений
да профсоюз комитет пырля эртарыме заседанийыштышт луктыныт. А таче
правлений член-влак
тидын ваштареш шогалыныт. Кузе лияш? Тыште шукын погыненда, айста пырля
каҥашена.
Залыште шинчыше-влак "Эртараш", "Погыненна гын, тачак эртараш" манын
кычкыраш
тӱҥальыч.
— Йолташ-влак, айста тыге огына шурго. Тыште ӧрдыж гыч толшо-влакат улыт.
Теве,
мутлан, "Марий Эл" газетын корреспондентше тендан коклаштак шинча. Молымат
ӱжмӧ,— Смирнов калыкым лыпландарышат, мыняр еҥ толмым шотлаш да кажне еҥын
лӱмжым возаш ойырен шогалтыме еҥ-влак деч йодо: — Погынымашке мынярын
толыныт?
— Кок шӱдӧ кумло кок колхозник гыч залыште кок шӱдӧ шым еҥ шинча. Молышт я
пашаште, я больницыште, я командировкышто улыт.
— Колыда, йолташ-влак? Кок шӱдӧ кумло кок еҥ гыч коло визытше веле тыште
уке.
Тугеже йӱклаш тӱҥалын кертына. Кӧ таче "Волгыждӱр" колхозын погынымашыжым
эртараш манеш, кидым нӧлталаш йодам!
Залысе калык, тиде ойым гына вучен шинчышыла, кидым рошт веле нӧлтале.
Докладым
ышташ мутым Русиновлан пуышт.
Доклад кужун ыш шуйно. Ятыр еҥлан тудо чылт вучыдымо лие. Тынар уда паша
нерген
шукыжо колынат огыл. Санденак шке шонымыштым лектын ойлаш кумылан-влак
ятырак
лийыч. Молан тыгай аҥыра улына, йӧршын палыдыме еҥым колхозым вуйлаташ
шогалтенна манын, шукышт шкеныштым вурсат.
Теве омса воктенрак шинчыше изирак капан пӧръеҥ мутым йодо да ончыко ошкыл
лекте.
— Йолташ-влак! Мый ӱмырыштем ик ганат тыгай верыш лектын ойлен омыл. Таче
ойлемак. Чылан паледа, шонем: ушкал фермым оролем. Таче саде жульык
Николаевын чурийышкыже ончалмем шуэш. Тунам, Лизан Натун лӱштымӧ Какшан
ушкалым шолышташ фермышке мийымыж годым, ӱмбакыже ончалашат шым тошт,
дотово чот лӱдыктыш тудо мыйым. Но таче шкеже еҥ-влак шеҥгелан шылын шинчын
да адак ужын ом керт. Николаев
чынжымак, вор, жульык! Тудым теве тышан, калык ончылан, шинчыр дене
йолыштен шогалтыман да кишан сола дене почкыман ыле. Шоналтетат, ушет кая:
председатель
йӱдым фермышке вор-влак дене пырля толеш да шке кидше дене колхоз ушкалым
вӱден
луктеш, тудым машинашке нӧлтал пышташ полша. Тыгайым иктаж гана ужында? Мый
гын
колынат, ужынат омыл ыле. Ферме гыч лектын кайымышт годым председатель
мыланна
тыге ойлен кодыш:"Йылмыдам чот пурлза, нигӧлан нимом ида ойло. Оемым ода
шукто —
шканда ӧпкелыза..." Кӧн тиде мутшо, Николаев, шарнет? Монден отыл? Тунам
могыр
коваштемлан йӱштӧ-йӱштӧ лийын колтыш. Путырак чот лӱдым. Дежурный ӱдыр-
шамычат,
чонна йолвундашыш волен кайыш, маньыч. Ушкал йоммылан вашке кок арня темеш.
Тудым кузе шолыштмыштым таче мартенат ода пале ыле. Ынде каласкалышым. Тау
Нату
шӱжарлан. Тудо огыл гын, тачат саде Николаев деч лӱдам ыле. Наталья
Васильевна,
шинчамым почын, чонышкем поро шӱлышым пуртен кертыч, айдеме лӱмемым
пӧртылташ
полшышыч. Кодшо гана мутланымына деч вара пеш чот шонкалышым да таче жульык
Николаевын вор пашаж нерген ойлен пуаш вийым муым. Теве ынде чонемланат
ласкан чучын колтыш. Ынде мыйым нимат лӱдыктен ок керт. Иктым гына ешарем:
ончыкыжым пеш
чот шекланыза, тыгай жульыкым председательын пӱкенышкыже кӱзыктен ида
шынде...—
ферме орол, эркын савырналтен, шинчаж дене Николаевым кычалят, кычкырале: —
Йолташ-влак, ончыза, председательна шылын куржын!
Калык иже Николаевын укежым палыш.
— Торашкак куржын ок шукто, садак кучат,— мане погынымашым вӱдышӧ.
— Мыят пыртак гына каласем,— самырык рвезе кынел шогале.— Шофер улам. Тидым
чылан паледа, а теве Николаевын чоҥаш тӱҥалме кокымшо пӧртшылан колхоз
пушеҥгым,
кермычым, молымат мучашдымын шупшыктымемым ода пале. Жапым шуйкалыман огыл,
тудын пашажым кызытак судыш пуыман. Мом шолыштын, чыла ончыктем.
Ойлаш шонышо ятыр лекте. Погынымаш эр марте шуйнен кертеш. Тидлан кӧра
вӱдышӧ
тыгай ойым ыштыш: каласаш кумылан-влаклан ревкомиссийыш мияш да тушан
чылажымат
возыктен кодаш. Калык ик йӱк дене Николаевым паша гыч кораҥдыш, пашажым
судыш
пуаш пунчалым лукто.
— Йолташ-влак, ынде колхоз правленийым уэмдена да председательым сайлена,—
увертарыш вӱдышӧ.— Кӧм председательлан шогалташ темледа? Кажне шке ойжым
каласен
кертеш.
Мутым профсоюз организацийым вуйлатыше Смирнов нале:
— Мый тиде пашашке Ландышев йолташым пӧртылташ темлем. Тудым жап шуде
пенсийыш
колтышт. Моло, келшыше еҥ, уке.
Колхозник-влак — иктыжат, весыжат — кынел, кынел, тиде ой дене келшымышт
нерген
ойлат. Япык Никитич але тунарак шоҥго огыл, ӱнаржат, ушыжат сита, маныт.
Вара
мутым Ландышев шке нале:
— Ойла дене келшем: эше пашам ыштен кертам. Но те иктым шотыш ода нал: мый
вет
ынде кажне кечын шеҥгеке каем, ий гыч ийын шоҥгемам. Колхозым вуйлаташ
самырык,
кечылеч кечын ончыко да ончыко ошкылшо, эре вияҥ, акылаҥ толшо еҥым
шогалташ
кӱлеш. Тыгай айдеме воктене, тудым туныктен, пашаштыже полшен шогаш тореш
ом
лий. Мый шкенан ялыште ик, тыгай еҥым палем. Тудым ятыр жап годсек эскерен
шогем. Тиде — Романова Наталья Васильевна — Лизан Натуна. Тудо самырык,
образованийжат ситышашлык. Келшыза оем дене, йолташ-влак, сайлыза тудым
председательлан.
Йоҥылыш ода лий!
Залыште шып-шып лие, иктат мутым ок лук. Чылан шонат, ушышт дене вискалат.
Минут, кокыт, нылыт эртыш. Шеҥгел радамыште йӱк йоҥгалте:
— Япык Никитыч чыным ойла. Мый гын тудын ойжо дене моткоч келшем. Айста
Лизан
Натум сайлена!
— А тудо шкеже мом каласа? Тек калык ончык лектын ойла,— Смирнов ойым
ыштыш.
— Колыштына! Колыштына!— ик вечат, вес вечат шокта.
Вучыдымо ойым колмекше, чевергалше чуриян Нату кынел шогале. Трибунышко
лекташ
але вер гычак ойлаш манын шонкалышыла, пыртак кучалте. Вара писын ончык
тарваныш, трибуна воктелан чарнен шогале. Калыкым ончалят, изишак
чытырналтше йӱк дене ойлаш тӱҥале:
— Вуеш ида нал, вучыдмо, шоныдымо ойым колын, уло могырем шергылтеш, ушем
лугалтеш. Кенеташте мом вашешташат ом пале. Япык Никитыч, чылтак
ӧрыктарышда. Тиде
пашам вачӱмбакем пышташ мылам эр, шонем. Сандене кӧм-гынат весым муаш
йодам. А
такшым Япык Никитычымак кодыман. Мый вольыкым ончымаш дене кылдалтше кеч-
могай
пашамат ыштен кертам, а колхозым вуйлаташ ямде омыл.
Почешыжак Ландышев кынел шогале да верже гычак ойлаш тӱҥале:
— Вӱдышӧ йолташ, мылам ик-кок мутым ешараш перна. Тореш ода лий, шонем,—
манят,
умбакыже мутшым шуйыш:— Нату, вуеш ит нал: мый тыге вучыдымын ончыланет
тыгай
кугу йодышым шындышым. Тидлан кӧра гына тый ӧрын колтышыч. Наталья
Васильевна,
мый тылат ӱшанем да шке оем дене келшаш йодам. Тый, шӱжарем, кӧргыштет
могай вий
улмым эше шкат от пале. Тудо пашаште веле почылтеш. Ит лӱд, воктенет лиям,
тӱҥалтыш жапыште полшем. Чын, кызыт колхозланат, председательланат куштылго

огыл. Но тый кертшаш улат.
Залыште угыч шып-шып лие.
Лизан Нату Ландышевлан вашештыде ыш керт. Тудат, кынел шогале да ойлаш
тӱҥале:
— Тыге гын, Япык Никитич, председательлан шогалаш келшем... Конешне, мый
верчем
калык шке йӱкшым пуа гын... Но йӱклымыда деч ончыч мый тидым каласен
кодынем:
иктыландат ласка илышым ом сӧрӧ. Чылан пырля, пӱжвӱдым йоктарен тыршаш
тӱҥалына.
Тунам веле илышна саемын кертеш.
Погынымашым вӱдышӧ "Волгыждӱр" колхозын председательжылан Елизавета
Васильевна
Романовам, Лизан Натум сайлыме шӱмлык йӱклаш йодо. Тиде ой верч калык
кидшым рӱж
нӧлтале.

* * *
Лизан Нату, Печужым пеленже налын, кас лӱштышлан фермышке ошкыльо. Доярке-
влак
эше шаҥге гына шкешт гаяк пашаеҥым, а ынде председательыштлан сайлыме
йолташыштым, кудыжо ӧрмалгенрак, а кудыжо ончычсо семынак кумылзакын, чон
почын кутырен
вашлийыч. Нату вигак вӱташке ошкыльо. Какшанже шогымо верыш шуат, чытен ыш
керт,
шортын колтыш. "Ой, Какшанем, Какшанем... Мом ыштышт гын тый денет азырен-
влак?.. Кушан пытышыч гын?..."— шинчавӱдшат йоген кайыш.
Воктенже шогышо Печужо, тидым ужын, ӧрын колтыш:
— Нату! Шинчавӱдетым ӱштыл! Тый ынде калык ончылно эн пеҥгыде чонан
ӱдырамаш
лийшаш улат.
— Печушем, мом ойлыштатше? Кеч председатель, кеч министр лиям гынат, мый
тыгаяк
марий ӱдырамаш кодам. Шортамат, воштыламат...
Ик жап гыч лыпланымек, Лизан Нату кажне ушкалжым ончен эртыш.
— Таче тендам пытартыш гана лӱштем... Кудалтен кая манын ида шоно. Шуэн
гынат,
мый тендан деке толаш тӱҥалам...— ала йӱкын ойла, ала шонкала — Печужат ок
умыло.
Ушкалже-влакым лӱштен пытарышат, чылашт дене чеверласен, марийже дене
коктын
Кундыш эҥер серыш ошкыльыч. Тушто нуналан моткоч шерге, ӱмырышт мучкылан
ушышкышт шыҥыше куэ шога. Таче когыньыштынат саде пушеҥге воктене лиймышт
шуэш.



040696
************************************************************************
4—06
Валентин Колумб
Илыше вӱд
Поэме
ИИИ. ИЛЫШЕ ВӰД НЕРГЕН ПАЛЫШТ ЧЫЛАН

Тольыч чонан-влак*
Чыла вечынат.
Янлык-влак толыт —
Еҥ йӱкым колыт,
Еҥ толеш — янлык-влак
Куткыла шолыт.
Лийыт иктеш —
Ик ой,
Ик еш.
Тудо годсекак
Шарлен мут ала:
"Чодырасе айдеме
Чодыра йылмым пала".

Илыше вӱдым
Тамлен кӧ ончен,
Тукым гыч тукымыш
Чапше вончен:
Памаш пуэн огыл
Ни кургым, ни погым,
Но лийын айдеме
Пашаче да поро.
Вӱдым тулен-тавен
Йӱштылын пӱчӧ —
Йолжо кӱсле кыл гай,
Серыпле кӱчшӧ,
Серышке лектын,
Имне пӧрдалын —
——————
*Умбакыже. Тӱҥалтышыже 1996 ий 1-3 номерлаште.
Йытырла пӱчкыш гай
Капше пӧрдалтын!
Вӱдышкӧ эплын
Пурен маска —
Тушто коштеш
Кызытат ласкан.
Кычалын логаржылан
Тыште сур пире —
Кызыт азужо —
Товар ден кеч ире.
Пыстыл нӧра манын,
Кайык-влак, лӱдын,
Чоҥештымашыштак
Йӱыныт вӱдым.
Южышт гына кугешнен
Йӱштыл моштышт —
Вӱд паяр гае
Тачат нуно коштыт.
Вӱд дечын лӱдыныт
Сур мераҥ-влак —
Нуно тачат ӧрткат
Ялт... мераҥлак!
Пырыс чапажым
Олян чыкалтен —
Вӱдым тунамак
Лупшал почкалтен.
Вот кызытат —
Ковыра, пелеголышо!—
Пыртак нӧра да
Йыч-йыч ышта йолжым.
У ужава, шинчын,
Румбыкыш шылын,
Илыше вӱдышкӧ
Локтыш колташ.
Йӱкшӧ садлан сорга,
Ок чыте пылыш,
Илыме верже —
Лавыран вӱд пундаш.
Капше, а капше?
Ужат гын, йырнет —
Вот вет кузерак
Ӱчет савырнен!..
Викшым, памашым
Моктен от пытаре:
Кажнылан чапым
Да сыным ситарыш.
Кӧ тиде вӱдым
Кузерак ончен,
Тукымыш чапше
Тугае вончен.

Поро пашам вел
Ыштен ший памаш,
Шӱшпык тыш коштын
Логар эрыкташ...
Ик чӱчалтыш...
Вес чӱчалтыш...
Подыльо шӱшпык,
Шинчыш, вучалтыш...
Чып-чоп! —
Ик пералтыш,
Вес пералтыш —
Чылт-чолт!
Колтыш вара
Туге чот рашкалтен,
Шымлу шым лукын
Келыштарен:
"Чир-чир-чир-чир
Йоктарем да
Шалт! подылам да
Чоп! шупшалам".
Тиде ший пырче,
Налын у вийым,
Шӱшпык логарыште
Ший муро лийын!
Шӱшпык тунемын
Памаш деч мураш
Да каласен
Поэт-вакланат раш:
"Ший йогынлан
Шыргыкташ йытыран
Тайыл кӱлеш,
Ӱмылан, куэран.
Мурым ит колто
Мардеж ваштареш,
Муро лакемын
Кертеш логареш.
Илышын, жапын
Мардежышт почеш
Мурылан поро,
Асу почылтеш.
Пыжаш гыч тулкайыкла
Муро чоҥештыже —
Вочшо осал кид гыч
Пикш-йоҥежше.
Копшо шогалже
Шулен колышташ—
Мондыжо, колышт,
Осалжым ышташ.
Витыже муро,
Кумылым шерын,—
Лучо мураш иктым,
Иктым, но шергым.
Мастарлык олмеш
Кӧ шоям тарла,
Мурыжо тудын
Шӱмешак турла.
Муро тугерак:
Кид-йол рвезын модшо,
Колыштмо годым
Мурызым мондышт.
Шонышт: мурен мый
Кертам дыр тыгак.
Манышт: от кол
Тыгай мурым тегак.
Ынышт керт мурым
Умша гычын шолыштын,
Мурызым палышт,
Мурыжым колыштын.
Мурын озаже
Лиеш гын тӱня...—
Тиде кугу чап
Шагаллан тӱкна!
Вот садланак
Сылнымут апшаткудыш,
Неле пиалым,
Чап шергым пален,
Шуко йолташ
Ӱмыр мучкылан ушныш,
Сеҥыш куан ден
Чон кочым пайлен.
Шӱшпыкын ойжым —
Сугыньым колышт,
Литературыш,
Суап мурпашаш
Морко марий —
Сылнымут юзо толын
Икте вел огыл —
Талант памаш!
Кажныжын лийын
Шке илыше вӱдшӧ,
Кажныжлан почылтын
Сылнын пешак
Илыш ӱшан —
Корно кургыла вӱдышӧ,
Калык мастарлык —
Йомак мешак.
Кӧ ты мешак гыч
Уш-акыл ток пырчым
Пурлын, памаш вӱдым
Подыл колта,
Тудо ок лий
Мурпашаште литшырчык,
Шке йӱкшым почын,
Устан муралта.

* * *
Марий ӱдыр, шӱргым
Памаш вӱдеш мушкын,
Йӱксӧ капан,
Ӱжара тӱсан кушкын.
Кушкын, лӱмнержым
Чапше ден мушкын,—
Качын шӱмеш
Ойго-шӱкшудо кушкын.
Колта тулар ватым,
Колта тулачым:
Вашмут: "Могай олным
Пуаш сӧрет, каче?"
— Ала шӱм-чонем —
Нимо деч шерге олно?
— Айда, мотор кае,
Йомакым ит колто.
Шӱм — шултыш деч шулдо,
Окмак еҥлан курго:
Киндеркыш от пыште,
Ужгам от урго.
Мылам икте лийже —
Чондайын шӱм-чон:
Ший йӱк чыҥ-чыҥ —
Тиде веле пеш чын;
Шӧртньӧ йоҥ-йоҥ —
Тудын дене от йом.
Ӱдыр, окмакше,
Ойлен шинча:
— Авам кугурак,
Авам шинча.
Оньо ача лийшаш
Тӱрвым нула,
Но тудын семын
Ок лий мо, ала?..
Ватыже, шижын,
Шу-уй ончалеш,
Йолжым, вувер кува,
Шӱт! тошкалеш.
Ача лийшашет,
Ача лийын шуде,
Шӱвыл нелеш,
Логар нӧртыде.
Качым онча,
Чаманен шона:
"Тау! ман: вате —
Сӱспан гына.
Ешым ышташ —
Ом шойышт чылтак —
Чодыраш тырма ден
Пурымет ден иктак.
Лучо каваш
Эрык кайыкла кӱзӧ.
Вет вате —
Шулдыр тӱредше вашкӱзӧ.
Вет ӱдырамаш —
Тупела пӱрымаш,
Ӱмыр мучкет
Иялан парымаш.
Нал когынек —
Когынек пуэм:
Кок азап дечын
Утла вуем...
Рвезылык, рвезылык,
Эх, окмак..."
Ватын ончалтыш
Ойла: "Токмак!
Улат суртоза,
Иктажым каласе!"
— Туге ынде... Олно...
Итат ойласе... —
Тыгерак шында
Каласен чоклок,
Шӱвылжым йыштак
Нелеш колдырдок.
Тортажым качет
Савыра мӧҥгешла,
Титакше чыла
Сӱмырла шоҥгылан...
"Шоҥго карта!
Псиям, псиям...
Вот тылат ӱдыр,
Вот сӱан!"

Но киндым кочкаш —
Пашалан тунем,
Пиалым кучаш —
Сеҥаш ойгым тунем.
Ызген мо пайда:
"Таҥем, моторем!"
Шӱм ойгым тӧрлаш
Лач паша — мотор эм!

Каче товаржым
Нӧрта ты вӱдеш,
Тупшо йомеш
Рӱмбыкан йӱдеш.
Лудын-возен моштыде,
Ыштыр-йыдал коштыде,
Тӱрлӧ верлаште
Илен коштеда,
Вийым пога,
Ушым шында,
Еҥым онча,
Шкенжымат ончыкта,
Чонжым ойган
Теҥыз гоч вончыкта.
Чыла пашалан
Толеш качын кид-йол:
Кӱлеш ма у пӧрт,
Я кӱлеш тувыр вол.
Товар чӱчкалта —
Ик нерге шочеш,
Пила шӱшкалта —
Оҥа лектын возеш.
Чапым налеш —
Ӱшан пӧртылеш.
Чондай овара —
Мӧҥгыш чон савыра.
Лудын-возен моштыде,
Ыштыр-йыдал кошкыде,
Поро увер деч ондак
Палыме ик капка деке
Йолжо конда.

Мушкындо тош
Тӱя капкам —
Омыюан озан
Кумыл лапка.
— Эй, ачаже-е!
Ачаже, манам!
Кынел, ала-кӧ
Толынеже мемнам!
— Уке, ав-важе,
Шке лектын ончал.—
Каза пондаш
Чӱчкалтале, чал: —
Овда гай тӱсет,
Ӱпетат — метерка,
Тыгай дечын лӱдын
Куржде, кӧ турка?..
Эх, вет тарваныш
Тӧшак йымал сар:
— Ах, тый ораде!
Ах, шоҥго катар!
Шукертсек, шижам,
Ужын отыл нуктам —
Каза пондашетым
Ирен луктам!
Коклаш пура ӱдырышт:
— Мом шургеда?
Пият огеш опто,
Пален, колыда?
Ноен дыр, кылмен дыр,
Лекшаш, почшаш,
Мылам нигӧн уке
Шинча вочшаш.
Эх, ажгыныш вате!
Омсаш куржын колтыш:
— Ачатым от шотло!
Аватым от колышт!
"Ок опто пият"...
Качет толын, коеш!
Пинеге деч ончыч
Шканет логалеш!
Еҥым ужат гын —
Юметым ужат,
Парням удырал —
Тӱня тӱрыш куржат.
Тыгай койыш дене,
Манамыс, анят
Тый пече кокла гыч
Пуаш тӱҥалат!
Ӱдыр, ошем-чеверген,
Вуйым сакыш,
Йӧрльӧ, нюслен
Ӱдырамаш пусакыш:
— Ала пуэнам?!
Пуэнам... Мо пашат?!
Тыге илымеш,
Шем корак тупешат
Шинчат да кает...
Вует утарет...
Мушкындо тош
Тӱя капкам:
— Почса, уке гын
Ирен луктам!
Шоктыш кудывечыште:
— Шып, чевеч!
Йодо укш рож гыч:
Кӧ да кушеч?
Курык — туп-ваче,
Тупышто — лаче:
— Ой, тулаче,
Шала вуй тулаче!
Таче улат тый
Мылам тулаче,
Эрла от чыте,
Авам лийде!
Изиш вожыл ыле
Веҥымарий деч:
Мален кынелат
Кече дечын вара,
Лач олно кӱшеш
Пойынет мо вара?
Тӱсет — омо кӱпчык,
Вует метерка.
Шорвондым пуаш мо
Шераш ӱп тӱркам?
Кува иралтеш,
Капкам шроп петыра,
А чонжым качет
Тыгерак пӱтыра:
— Кочешлышт ик туштым:
Капкам кӧ тӱшеч,
Ӱдыржӧ тудын
Окнажым почеш.
Шуктет дыр вучен —
Мылам чорт посана! —
Тӧршта ӱдырет
Олно деч посна.

Янлык умшала
Капка почылтеш.
Каче — пӧртӧнчык,
Шоҥго — почеш.
Кроп! веле шоктыш
Пӧртончыл омса
Нер ончыланак.
Сравоч — окса.
— Ой, тулаче,
Шӧртньӧ тулаче.
Кукшо совла
Умшаш кушкедаш.
Кучо-ян олным
Шӱмет пушкыдеш.
— Олно ма, мо ма —
Шомак але кадыр.
Тиде эше лач
Омса тӱкӧ надыр.—
Кочыр-р пӧртӧнчык
Омса почылтеш.
Каче — пӧрт велыш,
Кува — почеш.
Кроп гына шоктыш
Пӧрт омса
Нерым тӱчшашла...
Сравоч — окса.
— Ну, тулач,
Опкын тӱсет!
Але пундашдыме
Мыйын кӱсен?..
— Рожын пуш дене
Эҥерым ит вончо,
Рожын чондайлан
Сату сай ок кончо.
Веҥе лийнет да —
Шомак эше кадыр.
Тиде эше лач
Омса тӱкӧ надыр.
Пӧртыш омса
Кыльдырдик почылтеш.
Каче — эр кече,
Шем вате — почеш.
Каче ачалан
Вуйым сава,
Налеш пурла кид гыч
Пӱ шукш гай кувам:
— Мый — сатучо,
Тендан — сату.
Але ик семын
Аклан она шу!
Пурла кидешда
Шӱм олнемым пыштем,
Пиал сапем пуыза
Шола кидышкем.—
Ой, тулаче,
Рывыж-тулаче!
Шотшылан ӱштыльӧ
Кукшо шинчажым,
Помышыш пыштыш
Оксам, Ялт шанчашым
Капшым рӱзалтыш —
Ах, шел мешак! —
Кормыж шӧртнетын
Ыш лек йӱкшат.
Шинчаже веле
Ӱяҥе йыли-юли,
Йылмыже, йылмыже —
Йып-йылдырий:
— Ик кид мом ышта,
Весыжат ышта...
Молан шолаже
Тынар лӱгышта?
Каче пала тиде
"Удыртыш" черым;
Каче койдарчык,
Полмезе тугай:
— Шкет гаяк кидет...
Шийвундем, чеверын!
Пеш шерге улмаш
Веҥе лӱм, кувай! —
Шыҥалык гай помышыш
Кормыж оксам
Нале, кудалтыш:
"Тем, лаваса!"
Шоҥго "вашталтын",
Копшо мондалтын,
Помыш — нелемын,
Йылме — рудалтын:
— Ах, шоҥгым молан
Чыгылтен толашет?
Вуча тыйым весе
Шӱм чыгылтышет.
Оньо ача лийшаш
Тӱрвым нула:
Ватыжым тек
Чыгылтат огыла.
Чоя, шоҥго пырыс,
Чылтат ок иралт:
Туддеч кодшо ӱй вочкым
Тек удырат.
Адакше так огыл
Логар ломыжеш...
Шинча — ялт тулшол
Шылеш ломыжеш:
Шолып онча —
Шопым вуча,
"Мардеж" пуалеш —
Шинча тул ылыжеш.
Умлавече велым
"Мардежше" лектеш,
Пура кӧрагашке
Куатым пога.
Вара ташламаш
Темалтен подылмеш —
Ик ияш воштырла
Кеч-кӧн вуй лывырга.

А кече-мардеж —
Ӱдырамаш пусакыш.
Ах тый, ӱдыр,
Шӱм юзо ӱдыр,—
Кечылан кушкылла
Вуйым сакыш...
— Поро кече,
Таҥем, поро кече!
Ялт нимыняре
Вашталтын от ул!
Шӱргӧ начкат —
Ялт шыдаҥ эгерче,
Мыйын тӱрвем —
Чырий кондышо тул!
Йомшо варашым
Вашлий, шӱшпыкем,
Ок кӱл мужедме:
Кӧ логалын кӧн кӱчышкӧ?
Иктым йодам:
Ӱйла воч шӱмышкем,
Ит ыште мыйым
Окнат йымал кӱчызым.

Абдул куанен:
— Якши!.. Якши!..
Ипташ пиалан гын вел
Вуйым от ший
Начар пӱрымашлан.
Кӧранышт шканет
Татар аллах але
Марий керемет!

Шуо тышкат
Тулаче-мешанчык,
Шӱшкылтӧ, йыгыштыш,
Качын ончык:
— Шӱм-чонем пеҥе
Арам, юмо веле!
Ай, шӧртньӧ веҥе,
Ай да вӱтеле!
Пуымо ок шу да
Муын пуэт,
Уке гын, тачак
Возат да ыштет!—
Омсаште марийже,
Кӱзен тӱрвӧ лук.
— Мом шырет?
Тошто пӱретым лук!
Мо, шинчат кукшо?..
Кушто вует?..
Вет икшыветым
Еҥ кидыш пуэт!..
— Чарне, авай!—
Ӱдыржат вожылеш.
— Шып! "Огым" ман
Ораваш шичмеш!..

Тиде сӱаныште
Лийым мыят —
Ӧрыш вел нӧрыш,
Умшаш ыш чӱчалт.
Чӱчалтешат ыле
Шӱм шокшылан —
Шуко унаже,
Ок шу чылажлан,
Тӱрлӧ илем гычын,
Тӱрлӧ кундем гыч
Йолын, имнешке,
Тоям тоялен,
Палыме, родо-влак
Шу-у толын темыч,
Шелыклан олыкым
Нал, кеч айлен!
Пӱрӧ — эҥер нар,
Мӱй — левыше шӧртньӧ,
Шӱльӧ мелна
Пура шоҥ гай вужга.
Теркыште — снеге,
Кеҥеж жапын мӧртньӧ,
Подышто почшым
Нурангол луга.
А туара! Туара!
Пурлын ончо!
Чу! Эркынрак нал:
Сирла курыкла.
Пуйто еҥ тӱкыдымӧ
Ош кӱ лончо,
А пурлын колто—
Умшашак шула.
Родо ма, тукым —
Тыгай марий койыш:
Лийже кеч мӱндыр,
Мондалт йомшо вож,—
Вуй вел коеш
Йӧрваран ӱстел шойыч,
Кидыш тушкат,
Темалтен пуат лож-ж.
Мошто мурен гына,
Йылмым вел рудо,
Шке аптыранет —
Ташлама лывырта.
От му вара
Тый дечет лишыл родым,
Тукым вуйжат
Тыланет йывырта.
Ик марий ден
Ӧндалалтын Абдул.
Пуйто тергат
Ик парня кумыт лиймым:
— Син... кеч мурза,
Азыренжак от ул...—
Парням рӱзалта:—
Эпташ, бльмим мо?
Абдул луан оҥыш
Парняжым тушка:
— Мин мурза тӱгыл...
Палет — уке: тӱгыл!
— Тӱгӧ? Шинчем мый
Тенданым "тӱгым"!
Кӱсотым каргеныт,
Донгыз тӱшка...
— Мин карген огыл.
Мурза шайтан.
Тудын латкок ватын —
Шокшо помыш...
Мыйын гаемже...
Ок лий ик ватан...
— Нужна, тудо...
Ешлан могай полыш?..
Айда, подыл колто,
Нужнан юмо икте:
Пундашым ужат,—
Корнетат рашемеш...
Абдул чытен ок керт:
— Ипташ! Ипташ, ите! —
Кая йошкарген,
Адакат ошемеш.
Ӱстелтӧр гыч пикшла,
Йыж-юж — чашкерыш!
"Кӱсотыш ит пуро...
Язык лиеш"
Марий кереметым
Сырыкташ ок йӧрыс,
Пытартыш йолашым
Кудаш налеш...
Абдул пернен карыш,
Ялт ӧрын Абдул:
Кӱсотыла пӱтынь
Чучеш чодыра.
Шинча гыч, шонет,
Шыжалт лектеш тул.
Куржеш, шогалеш,
Ишалта чотрак...

Эчан гын — тӧрешак
"Кӱр кушкедаш".
— Эчан, — рӱзалтат,—
Эчан, руштын от ул?
— Абдул?— Эчан шиже.—
Кушто Абдул?!
Нигӧлан ом пу
Парня ден логалаш!—
Лектеш чыҥге-соҥго,
Сопка чодыраш.
— Абдул!— кычкыра.
Кожгана:— Абду-ул!
Йӱк шыпак шокта:
— Кел мындан, ипташ...
Тул, манам...
Тыште улам, тул...—
Изи чараште
Шудо лоҥгаште
Курчак кува семын
Абдул чӱч шинча.
Кужу тувыр дене
Чаражым леведын,
Йолашыже укшышто
Ночко кеча.
— Э-хе! Ужамат,
"Кученат тые колым"?—
Эчан воштылеш.
— Ит койдаре, Эчан.
Чыла азапемым
Шуктет гын колын,
Мына, от койдаре,
Карет шинчам.
— Могай йомакетше вара?
Шойышт ончо...
Садак йолашет
Кошкымешке вучаш.
— Йомак огыл, чын.
Керемет мылам кончыш.
— Ит вӱдыл!
— Чынак.
Эше тӧчыш кучаш.
"Молан пуренат,— манеш,—
Мыйын кӱсотыш?!
Кузе ӱпшалтеш,— манеш,—
Ӧрдыж вера!"
Ну, поктыш вет миньым!
Ой, кунар поктыш!
Улмаш дыр кӱсотыжо
Пӱтынь чодыра!
Ӱнар пытен шинчым,
Манам, кеч мом ыште.
А тудо ойла:
"Тидетым кудаш!"
"Йолашым?!— манам.?
Аллах пушым от чыте".
"Чытем,— манеш,—
Тудо мылам сай ипташ".
А шкеже нюсла,
Пералта ваш йол кӱчшым.
Каза пондаш мучко
Чыпча шинчавӱд.
"Нужна кеч-куштат
Мыланна ышта ӱчым,
Нужна кеч-куштат
Мемнан деч огеш лӱд.
Тачат,— манеш,— мыйым
Марий-влак сӱаныш
Монденыт ӱжаш...—
Да адак сӧрвала:—
Чара улам йӧршын...
Шупшеш чон аланыш...
Мӱян пӱрӧ тушто,
Перкан шӧрвалат".
Манам: "Марий-влакын
Пайремым ит карге..."
Сырен Керемет,
Чытыра тӱкыжат.
Кучен мыйым, вӱдышкӧ
Шуыш вет, кагыр,
Аллахын да шкенжын
Осал кӱшешат.
— Садлан йолашет
Пушлана? Ӧрткенат дыр?
Йӧршеш айненат,—
Лоткыкта вел Эчан.
— Айнет шол, кунам
Лӱмнер — намыслан надыр...
Чодырам тема йӱкышт,
Чурийышт кечан...

Сӱан лӱшка. Кажнын
Лужгайыш йолйыжыҥ.
Да кажнын шинчаште
Тыж-вуж шонанпыл.
Но тӱмыр ден шӱвыр
Мыняр кертат — йытмыж,
Но пӱрӧ печке
Шинча ончыч ит шыл.
Эше йодыт веле.
У тулар ден тулаче
Иктаж лийын ынышт кай
Манын шонен,
Йӱктат шолым ӧргышӧ
Пӱрӧ ӱмбачын
Шеремдыме вӱдым
Шунен-шунен.
Палышт да южышт
Чот нальыч вуеш.
А южышт изиш
Аптыранен, пыртак лӱдын,
Там налме семын —
Логар кылмымеш
Йӱыч ю деч патыр
Илыше вӱдым.
Шижыт уна-влак:
Чучеш угыч шочмыла.
Шоҥгын — чон рвезе,
А черле — тырла.
— Э-э, йодаш ок лий гала
Ушеш вочмылан...
Оза огыдал дыр те
Вӱд патырлан!..
— Кушто? Кушечын?
Да мо оҥай вӱд?—
Ӱстелтӧр олмеш
Уна-влак — омсашке!
Вот шол, айдеме
Кунам огеш лӱд,
Шот йомдарен,
Савырна сӱрзашке.
Оза-влак лач шуктышт
Почеш кычкырал:
— Памаш кок шинчан!
Икте — кап-кыл арулык,
Чон сусырым весыже
Тырлыктара...
Йомеш вӱдын вийже,
Нӧлтеш гын румбык!

Куржыт чылан
Памаш дек тӱвыге.
Ончат — кок шинча
Пуйто кок сымыстарыше.
Йогат, шоҥешталтын,
Вий ден тӱвырген,
Чон экшык деч,
Локтыш дечын утарыше.
Лӱдмӧ деч
Шотдымылык виянрак.
Кажне налнеже
Памаш деч йозакым.
Иктылан чучо:
Коржеш шӱм йора,
Весе шижеш
Кыдал неле азапым.
Кумшо памаш дек
Мия сыпте-сопто:
— Тыйын шинча,
Мыйын шинча.
Шайык шинчаш пурто
Пӱркытлык сотым...
— Пӱрӧ,— ойлат,—
Шинчаштетше шинча!
Ынешт ондалалт,
Ынешт код вараш:
Икте кушеч —
Тушеч йӱыт чылан.
Шайык шинча —
Эшеат шайыкрак,
Чал вуй эше
Утларак чалан.
— Весышке! Весыш!—
Куржыт лӱшкен.
Чывылыт, мушкылтыт,
Йӱыт тунар —
Памашшинча ярныш,
Лавыраш тӱлыжген.
Лиеш мо тегак
Чыла ужшо, яндар?..

Сӱан,— маныт,— сӧй,
Огеш эрте сай дене.
Э-э, тавалат!
Шуытат кредалмашке!
Маныт вет: лӱдмым
Чарна гын айдеме,
Шотшым монда,
Савырна сӱрзашке.
Янлык-влак ӧрткышт:
— Могай зиян!
Маймыл дечат вет
Пышткойшын тӧрштылыт.
мане ушан тумна:
— Тиде сӱан.
Кум кече йӱыт,
Ныл кече ваш нӧштылыт.
— Хи-хи-хи!— воштылеш
Пылтым поч мераҥ,—
Мый денем ыштынеже
Сӱаным пире...
Пеш шулдын, коеш,
Нӧштылнеже... Тыран!
Хи-хи-хи! Пелий кошт...
Почешем...
Нулен тӱрвым!..

Янлык-влак ышт шукто
Воштыл элнен,—
Ӧрдыж йол вочдымо
Шолып роша гыч
Лектыч, пурсам пуйто
Колтышт велен,
Хан вӱльын поч йымал
Нулышо-шамыч.
Пуйто пурса
Мешак аҥ гыч ярса,
Кӱдырчӧ ялт
Раш кавам рашкалта —
Мырзе мурза
Пондашым урза,
Лоргымо йӱкшым
Тораш колта.
— Ах, чермыш тӱшка!
Вараш кӱчлык турий-влак!
Шолып пайремым
Ыштен киеда?!
А мый, ӱшанен
Тендан кумыл сийлан,
Кум кече ом коч:
Я ӱжаш миеда?
Пеш тӱнядам те
Монденда тугеже;
Шем кӱч нар — йозак,
Пуа юмо яра:
Пӱчӧ — ушкал,
Мераҥ — суртдымо презе,
Кайык — пыл наре,
Кавам петыра.
— Вурсо, мурза,
Но умша гыч ит пере,—
Шоҥго марий
Кушкыжеш мыскарам.—
Шыллык манмаште,
Шурмаҥше ден пире
Лу ден коваштым
Кодат гын, йӧра...—
Да адакат
Мыскара аргамакшым
Писештара,
Умбакрак поктылеш:
Кайык тыгерак
Эҥгекым-варакшым
Шке пыжаш деч
Ондален кораҥда.
— Сийже мынярак?
Мемнан йӧрварым
Лӱмлӧ айдемын
Пийжат огеш коч.—
Но аргамакше
Мыскараче туларын
Шӱртньыш. Тудет
Миен возо вуй гоч.
— Чын ойлет, пий!
Сийдан тамжым шижын,
Карем, копшаҥге,
Тӱрлӧ шапшак
Шылме вердам ончыктат.
Но ом пиж мый...
Кочда йӧрдам шке,
Ххха-ханын пий-влак!

Вуйышт айнен!
Шыде чумыртыш мушкындым!
Но педа эртыже
Манын вучен,
Вуйышко велын гынат
Намыс мушкылтыш,
Пӱй пурлын кажныже
Шкенжым кучен.
Лачак мурза,
Мыскылен тӱрлӧ семын,
Шылтыкым муын,
Пижашак тӧча.
Икте ыш чыте!
Шыдыже темын!
Шупшыльо шоҥго — ӱдыр ача...
— Мо? Йылмым пурлда?
Уке, от ондале!
Пешак палем,
Чонда воштак коеш:
Ӱдыр Мурзалан
Ынеже ӧндалыкте...
Чермыш тунам веле
Порсын лиеш.
Шолып сӱан?!
— Кай, уке!
Юмо сакле!—
Шоҥго марий
Мутая путырак.—
Родо ден йӱын-кочкаш
Мо осалже?
— Лупшым от пале
Тыге кутыраш?!
— Эй! — кычкырале.—
Коля шижын ӱйым!
Пыштыза тулым
Пыжашыже йыр!—
Чымышт имнян-влак
Илем йыр — кӱтӱн.
Мланде, ӧрткен,
Чытырналтыш дыр-дыр.
— Пӧртылтӧ! Чаре!
— Кораҥ, шоҥго йӱдышӧ!—
Шоҥгын кок кидым
Пунчальыч шеҥгак.
— Тиде чал йосым
Мешакыш да — вӱдыш!—
Кӱштыш мурза.
Но лыпланыш адак.
— Пидса ӧртньӧр пелен,—
Шыдыжым вончыш.—
Тамык чыташ
Туныкташ кӱлеш:
Тек киямат тӧран
Судшо деч ончыч
Ор тӧранан кидыште
Модын онча...

Вуй-влак — тӱтан йымал
Неле парчала.
Шӱмыштӧ кӱзӧ гай —
Ӧрдыж йӱла.
Пого укеште
Йочам шупшын налыт,
Шочшо верч вуй ден
Ачаже тӱла.
— Кушто оръеҥ?
Помыш качыже кушто?!
— Теве! Тӧченыт
Шылын куржаш.
Шуна поктен
Илем деч вич-куд уштыш
Ӧрдыжтӧ. Шуршо гай
Улыт улмаш!—
Луктын шогалтышт.
Вынер гае ӱдыр.
Каче шинчажым
Шылта, кочешт.
— Ӱмырыштат лийже
(Кӱч йымал) шуршо ӱмыр.
Орышко! Орыш
Ачашт почеш!
— Ах, тый пырыс!
Ӱмбал тӱрван пырыс!
Мо шӱлыкаҥыч?
Шыч керт ондален?—
Имне вач лупш ден
Ырес-тореш перыш.—
Код оръеҥ верч
Вӱран тӱрвым нулен!
Тыйже,— оръеҥ ончык
Имне шогале,
Серыпле кӱчшым нӧлтал,
Кокйола.—
Кум йӱд ден вел
Кӱдынем от серлаге,
Иле кум ий,
Касарен ты йолам!
Карт кугыза
Чоным пуштыл ыш чыте:
— О кече дечын
Куатле мурза!
Тыйым мокташ
Мутемат огеш сите,
Нужна йылмемат,
Ушемат аза.
Тыйын саман таул гай.
Кучет мутым
Лач кугыжат ден
Юмет ончылан.
Но порсын тувыр
Лектеш гын утыш,
Молан чияшше
Чыптам-мочылам?
Молан тылатше
Мемнан мыскынь ӱдыр?
А мыланна,
Тиде ашык, чынак,
Кайык деч игым,
Мланде деч вӱдым,
Кап гыч шӱмнам
Налме дене иктак.
Йод, мо кӱлеш,
Нимомат она ончо,
Мер калыкна
Тудын дене сула,—
Карт сукен шинчын
Мурзан имне ончык,
Имне рӱза вуйжым,
Пуйто ыҥла.
Но воштылале мурза:
— Мода уло?
Тиде эн сылне
Йозакым сулаш?
Мӱй ден коваште?
Тугат пура шулдын!
Я шонеда
Кугу тий ден тӱлаш?
Кумыл чотрак
Марий-влакын туржалте.
Керылте чоныш
Осалым шижмаш.
— Уло! — Кӱслен
Кӱрлшӧ кылла йоҥгалте.
— Уло!— чодыра
Пеҥгыдемдаш раш.
— Илыше вӱд
Мемнан уло тугае,
Сусыр ма, чер ма,
тунамак эрта.
— Х-ха! Сусырташ?
Умдыда шыҥан гае!
Н-но... Оҥай...
Ончыкто, шоҥго карта.
Карт наҥгая
Луген почым, ӱедыл.
Пий тыгеракын
Сонарзым вӱда.
Мийышт. Ончале ӧрш
Ӧртньӧр гыч, лӱҥгедыл:
— Тиде лавыра пыжаш —
Юзо вӱдда?
Ик гана огыл
Имнем тудым келын.
— Кидем руалаш пуэм...
— Шуза руал!
Угыч кертеш гын
Шӱргем гыч шелын,
Тиде кидлан,
Ты вӱдлан ӱшанем!
Карт кугызан
Чыра гай кукшо кидым
Чошт руал шуышт —
Коваште да лу.
Ылыж кертшашлат
Огеш чуч. Но вӱдым
Подыл пӱргале
Лыжган фу да фу.
Кид кушкын шинче!
Тудлан умылтарышт,
— Тидыже, — маньыч,—
Колышо вӱд.
Урзо гыч
Илыше вӱдым йоктарыш —
Кид тошто гаяк!
Нимо деч ок лӱд.
— Теве, мурза!—
Воштылал, карт пелештыш.
А сӧрыметым
Шукташ верештеш...
— Юзо айдемын
Кидше верештын!—
Сырыш мурза.—
Тергаш весым кӱлеш.
Илыше вӱдда
Тугай куатан гын,
Мый руалаш
Качын вуйжым кӱштем!
Ончалына: оръеҥда
Помыш таҥжым
Але тунар
Йӧратен моштен?
Еҥ-влак
Тӱтан ончылан чашкерла
Шинчын сукен
— Чаре шучко пашам!
Але марте тиде
Суапле верлан
Ыш воч ужаш
Тидын гай томашам!
Патыр марийым
Тугат иле олымла.
Кадыр волгенчыла
Керде йӱла...
Ӱдыр камвозо
Верешыжак сорымла...
Пӱтынь тӱня
Вудакан шӱла...
Шук ма, шагал ма
Кия йоҥлен возын...
Шӱргышкӧ пуйто
Лыжга йӱр йӱреш...
Качыже пуйто
Тора гычын, йӧсын,
Тудым мӧҥгеш
Пӧртылаш ӱжеш...
Ах, могай омо!
Тыге ӱмыр мучко
Сымыстаралт малаш
Таҥын йӱкеш!..
Ӱжыт адак...
Шинчамат почаш шучко.
Ӱжыт... ӱжеш...
Кумыл шкак ылыжеш.
Колтыш ончалын —
Шога таза каче,
Ончычсыж дечын
Эше сылнырак!
Лачак мурза
Ялт оренак мо таче?
Йолым тавен-тавен,
Шыдын кара!
— Вес тӱняштат
Мурза-шакше лийман мо?
Эрык уке
Мыланна тыштыжат...
— Ит шорт, таҥем!
Ме колен огына ул...
Тиде тӱняште...
Тудак мурзат...
— Теве кушечын
Марий-влакын вийышт!
Теве молан
Кутко семын тӱлат?
Тӧрштыш ӧртньӧр гыч,
Памаш деке мийыш...
Шке чытыра —
Ончалаш лӱдат!
А кок памаш
Кок аза шинча семын
Тудын ӱмбаке онча
Пыч лийде...
Кере мурза
Кадыр керде сескемым,
Кере памаш шинчаш
Уло вий ден!
Шун йошкын огыл
Пудыраныш йошкаргын,
Тиде — памашын
Йога иле вӱр.
Молан олпот-влакым
Юмо ыш карге?!
Молан ыш його
Кава гыч кӱ йӱр?!
— Эй!— кычкырале
Мурза опкын-влакшым.—
Лийза сӱаныштем
Пӱрышмарий!!!
Пӱрӧ печкем почса
Да кугуракым!
Калыкым сийлыже
Качымарий!
Кӧлан ойлем?
Ну, тӱҥалза пайремым!
Ӱдыр шинчеш
Воктекем. Тӧреш.
Кум ияш пӱрӧ
Рвезештыже вӱремым!
Кӧлан ойлем! Ну!
Пайремым тӱҥалза!—
Кид гычын кидыш
Коштеш ташлама.
"Ямде лийза!
Ик еҥ семын шогалза!"—
Каче, шонет,
Йӱкта кажным шыман.
"Ямде..."— кусна
Ташлама ик кидыш.
"... лийза!"— ваштар коркам
Весе куча.
"... ик еҥла..." чоныш
Товатмутла витыш.
"... шогыза!"— мушкындо
Сӧйым вуча!..

Шуко Абдул ден
Эчан тыге коштыч.
"Мӱшкыр чот йытыгыш",—
Манын вара,
Мӧҥгыш тарванышт,
Ой пидын, воштыл.
Лектыч йолгорныш.
Теве чара.
Но мо тыгай?
Пуйто лупш йымачын
Куштышын койыт,
Лоҥеш мурызат?
Трук чурик лие
Чонжо Эчанын.
Кайыш ошемын Абдул:
— Мурза!
— Шого, Мурза!—
Абдул куржын лекте.—
Нуно якши улыт!
Поро ипташ!
Тый мемнан юмым
Каргыше деке?
Шукшла тошкал пушташ!
Пийла пикташ!!!
— Таҥ-влакын чоным
Осал ден ит висе!
— Кулын йолташыже
Кум пачаш кул!
Пий семын пуштса!..
Вӱр лукде... Писын!—
Кумык кудалтышт.
Шинчаште — тул.
Ӱшкыж гай сарзе
Абдулым пыштыш
Пулыш кокла гыч
Пулвуй ден темдал.
Парням пошмален,
Кидшым вуй йымак чыкыш,
Шупшыльо! Кийыше
Ышат кычкырал!
Кӱрльӧ тупрӱдӧ —
Пӱртӱсын шӱм кӱрылтӧ!
Пий урмыжеш?
Я тумна воштылеш?
Шыде марий-влакын
Курыкла урылто.
Йот-влак ӱмбак —
Мо пернен кормыжеш.
Ончык! Мераҥым
Палат кыша гыч!
Сӧй пасум ужын,
Сарзым аклат!
Толыт
илем авыраш
кийыше-шамыч —
Тулыш пачемышла
Керылт пытат.
Кӱ — шолем йӱр,
Керде — волгенче.
Сӱан — йӱк-йӱан,
Пурак — вӱргенчык.
Пурак — вӱргенчык,
Ошма — вӱр нӧнчык.
Кушто оръеҥже?
Кушто каче?
Кӧжӧ кӧн ончык
Сукен шичшаш таче?
Кӧм тӱргыктен
Ужатат "марлан"
Тамык тӱняш
Киямат тӧралан?
Шуко-шагал тыге
Пижын толашышт,
Кертыч шагалже
Кудал утлен...
Кодышт мурзам шуэн.
Вуй утарашышт
Ӱдыр ачам
Солалтеныт пелен...
Йол йымалне
Мурза пӧрдалеш.
Шукш мо? — йыл-юл...
Я пудий?— ӧрдӧ пеш...
Йол йымалне —
Лӧчӧк мурза:
— Мутыш, марий-влак,
П-у-р-ы-з-а!
Шудо вуй деч
Лап сукен сӧрвалем,
Юмын кул дечын
Ӱшанлын сӧрем:
Четлык омса семын
Почса мылам
Четлык деч шыгыр
Чашкер корныдам.
Сусыр арсланла
Тораш кудалам,
Сусыр нулен,
Шарналташ тӱҥалам.
Эрык деч шулдо
Илыш — палем,
Илыш деч шулдо
Пого — палем,
Пого ок сите
Сулаш вуем —
Тидым раш ойлышда
Те мыланем.
Но шудо деч
Лап сукен сӧрвалем,
Юмын кул дечын
Кул семын сӧрем:
Кӧ шогалеш
Тендан эрык корнеш,
Мые лектам
Тугай опкын тореш!

Кӱдырчӧ семын пудеште
Воштылмо йӱк —
Опкын мурза ок пелеште,
Чонжылан — юрк!
Куэ вует — гож-гож-гож,
Писте вует — лыж-лыж-лыж,
Шопке вует — быр-быр-быр,
Тӱня мландет — дыр-дыр-дыр,
Марий тӱрвет, марий пӱэт
Утен каен, шыр да шыр!
— Ай, мурза!
Шке мутлан оза!—
Ынде чоклен ятла
Карт кугыза.—
Пумо мутет —
Кечылан шым мардеж!
Таче курж —
Таче вашталтын кертеш!
Шуко перна
Шинчанам ӱшташ,
Ӱчӧ лавырам
Шинчавӱд ден мушкаш.
Молан модаш
Пысиям-пысиям?
— Вигак шӧргаш
Чыкышаш иям!
— Эн сай оролым
Кид нулышо пий
Ондалкала!
— Ӱшанаш ок лий!—
Марий сӱан
Кару сӧян,
Шыде таулла
Кушкеш йӱк-йӱан.
— Лӱшкымым чарныза!
Чуза, чуза-а!
Туштым тушта
Тымапий чузай!—
Йӱкшӧ шокта,
Айдеме ок кой:
— Чу, пондашем
Тошкалат, ой-ой!
Йырыш лектеш
Изи Тымапий —
Тӱмыр пашкар гай,
Пондаш кынер кутыш.
— Сӧйлан шым керт гын
Полшен, шоҥго пий,
Ойым пуаш я
Виемже ок шуто?
— Ойло, куреж,
Тымапий шоляш,—
Вес шоҥго мане,
Шӱдӧ ияш.—
Кеч шойышташ але
Кодын виет.
Мыйын уке
Тудланжат, палет.
Шу-у воштыл колтышт:
— Шоҥго пелен
Шоҥго. Кузе вара
Кертна сеҥен?
Ылыжын кайыш
Изи Тымапий:
— Шоҥго, шонет тый,
Важмалдык вий?
А, вик ойлаш гын,
Самырык-влак,
Те чот кредалда.
Но манза: молан?
— Патыр, чолга улына!
— Уке шол!
Кутырчык йылмылан
Чап огеш тол.
Шоҥго-влак ончылно
Намыс чакнаш,
Керде йымач ончаш
Нунын шинчаш,
Вот молан сеҥышда!
— Ай, чадыртан!
Моло керек,
Улат йылме коштан.
— Шыде ма, мо ма,
Ты алдыволак
Мыйын кӧ улмым
Ойла рашынрак:
Пуышым гын
Ик олпотлан пелтен!..—
Нале мурза ончылан
Рӱзалтен.
Тудыжо туртыктыш
Вуйжым содор.
— Мо, Тымапий деч
Лӱдатыс, тор!
Ит лӱд, ом тӱкӧ,
Кертат тауштен:
Тыйын нерген
Туштым веле туштем...
Палыза таҥ-влак,
Мо тудым вуча,
Кӧ мемнан шӱйыш
Шинчаш тӧча?
Ожно годсекак
Марий тыгай-влакым
Шке мландына гыч
Кожген тыгеракын:
Имне ден огыл,
Но мом гынат кушкыж;
Мӧҥгыжӧ огыл,
Но куш ончен, тушко;
Ӱп пырчымат
Парня ден тӱкыде,
Но ӱмыр вожшым
Вошт кӱрлын коден.
Пеш торжа лийын
Кугезе йӱла.
Кӧ шарна тудым,
Туштем умыла.

— Мые палем
Ты суапле ӱчым!—
"Чарат" маншыла,
Тӧрштыш качымарий.—
Кушкыжыктеныт
Ир, тулышо пӱчым:
Эрык тушманлан,
Шкан язык ок лий.
Кондыза пеҥгыде
Муш керемым.
"Имньым" мурза
Шке кучен конден.
Кушкыжыктен колтем
"Таҥ мариемым"—
Тӧргыжӧ, кӧ дечын
Шочмым монден!
Шындышт мурзам
Кӱзыктен имне тупыш.
Пӱчӧ шога
Чытырен да пӱрген.
Мӱшкыр йымак кылдышт
Кем йолым шупшын,
Кок кидшым пидыч,
Шӱй йыр пӱген.
Ай да мурза!
Ай, шинча вочшаш йыгыт!
Йол — ялпай кем,
Луй соган бешмет.
Лачак пиалже
Тегак лиеш "йыгыр"...
Мучыштыш пӱчӧ!
— Сай лийже корнет!
Шергылте лишыл чашкер
Ӧрт лекмешке...
Кушкен шуйна
Шучко таҥасымаш:
Еҥ тӱҥалеш
Кычкыраш колымешке,
Пӱчӧ, вий йомын
Йӧрлмешке,— тӧргаш.
Теве тыгерак
Ушнен марий-влакын
Сылне сӱан дене
Шучко зиян.
Чӱчкыдын, чӱчкыдын
Илыш улакым
Пурын азап,
Тӱжем керде пӱян.
Колышым ӱжмӧ йӧр
Лие сӱан сий.
Лекте коклаштышт
Озийын лӱмжат.
Но тудым йӱдым
Мурзан сӱасмыт
Ор гычын мӧҥгӧ,
Мӧҥгӧ конден шуат.
— Ораде толеш!
О-ой, ораде! Ора-а-аде!—
Ӧрткышӧ йочан йол пундаш лепошка
Пуракан тошкем мучко тыртешта лоп-лоп!

— Чынак, ораде!
Ой, юмо, мемнан деч кораҥде!—
Марла капка — кроп!
Шем пӧрт омса — кроп!
Окна оҥа — кроп, кроп, кроп!

Илем мучко Озий ошкеда йыпызий.
Озий — ораде, орышто лийше айдеме.
— Тиде Ози огыл, чонжо!
— Осал лийын Озий!
— Ор гычын кӧ утла илыше чон дене!

Орышто илыше пӧръеҥ
юмын ӱштылмӧ еҥ дене иктак.
Ор гыч оръеҥ веле
намыс ден сулалт пӧртылеш.
Озийын чурийже шемемын пытен эртак —
Кыралт какарген,
я аярлалтын ормужо-тулаяреш?

Илем мучко Озий йыпызге ошкеда.
Оҥжо — орай, шинчаштыже — орлык.
Ойлен колтынеже:
— Кушто арам йымен киеда?
Чонжо шижтарынеже:
— Тапталтеш эрыкланда сорлык!
Но малыше вӱр — логар аҥыш.
Озий йоҥлен йӧрлеш корно йыраҥыш.

Ушыжо пурымо гай лиеш изин-изин.
Воктенже Тымапий,
вудымата:"Орадым огеш лий орлаш".
Уке, Озий ораде огыл!
Тӧртшталтыш Озий!
Тукым каргыме деч лӱдын!
Лӱдын нунын кид йымаланышт колаш!

Еҥ-влак йышти-юшти погынат ӧрын-ӧрын,
Кӧ чон вошт чаманен,
кӧ ончалын шӧрын...

Уке! Озий ушым шинча, колеш!
Но орышто тудым чот орландареныт.
Чурге шинчашкышт онча:
"Ӱшаныза!"
Огыт умыло, шижеш.
Шижеш — йомын йылмыже...
Но кузе гынат ончыкташ кӱлеш,
Кузе тудым орышто орыштареныт!

Озий кок кидшым ончыко ышта,
Капше верыште чӱчкен тӧрштылеш
Шонет, шӧрмычкылым тазан кормыжта,
Шонет, имне ковырдок-ковырдок кудалеш.
Тугае конча шинчалан уждымаш,
Озийын уло капше, кид-йолжо кушта!
Тиде йылмыдыме ойлымашым
ида ман ораде куштымаш:
Чыла ойла тудо,
кузе корно шуйна,
тушман ирлана,
шӱм-чон орлана.
Оркурык ӱмбалне
коеш кид йымач ор орлате...
Оркапкаш имнешкын кем таган кроп-кроп!
Орол, ужын, вик ӧрын йӧралте:
— Мурза колен?! — вуйжым руалтыш роп!
Вашке ормыж-влак оражге тольыч куржын.
Мурзашт верчын шортын,
оралгыше йӱк дене кычкырат орышыла.
— Кӧ пуштын?
— Чермыш! —
Муш товым шурымыла туржын нӧштыльыч...
Но чон ночкышто...
Орлык деч коля рожыш шылат?
Логарыш — комыля.
Урвалтыш йоча-влак пижыт.
Кӧ ужын ты куштымым,
Чон йӧсӧ йӱкым шижын...

...Лекте ончыкем шыл курык гай ормыж,
Оргамакла тӧрштылыктыш,
ылыжтен оргажеш тул орам.
Шелын-шелын колтыш!
Вуй деч кугу тудын кормыж.
Орава пелен пидыч, шӱеш чиктен оратам...
Ори-ори-оп!
Ор пӧлек пеш ток!
Лыҥ пӱй молан?
Кырен луктыч —
Улам ынде орпӱян!
Йылме молан?
Азыр шупшо —
Улам ынде орйылман!
Палыш молан?
Кӱрын луктыч —
Уламыс орпылышан!
Нӱштӧ нӧреп,
Шокшо тегыт —
Улам ынде орвуян!
Ышт пу кум кече колаш,
шӱлышем ончен-ончен,
Но шоҥгет шӧнан улмаш:
чыламат сеҥаш тӧчен.
Ойым пидыч кум кечеш:
Куш чыкаш да мом ышташ?
Колтышт тендан дек тачеш
ончылгочак лӱдыкташ.
Чер уке нигӧн тыгай —
пуэн колтыш ормыжет:
Шемемат шемеч гай:
тулаяр вет, ормужо!
Колтышт каласаш: тегак
нунын тореш ида лек.
Но кемлалтын илымеш:
лучо, таҥ, тыгай пӧлек!
Ы-ых! Колем!..
Пӱем пурлын чытем, пӱем ук-ке-е!..
Иле сусыр гай коржеш йолем...
Мӧҥгыш вошт толынам сук-кен!..
Чын ойлыш мурза: вес тӱняште орланышашем
Тылеч вара лу пачаш куштылгынрак чучеш...
А те... шылза... Ӧрдыж илемым толен,
Мурза эрге ... ӱчым шукташ толеш...
А мый... шукак огыл илышашем... —
Озий адакат вий пытен йӧрлеш.
— Вӱдым... вӱдым... сусынлалт йӱла уло кӧргем...

Коден кайышт марий-влак
Вужгымжалт кумыкталтше илемым.
Кумыл олык ден ойго
Тӱжем имне кӱтӱла тӧрга.
Тымапий веле кодо:
— Я шуэм иктаҥаш йолташемым?!
Тек шӱкшӧ алашала
Шӧргалта шӱем орлык шӧрга!—
Ӱшанен эше тудо:
Паремда, кынелта дыр Озийым
Кок памаш, кок шинча —
Ӱмылтен нуным ок шукто йӱд.
Но... Но колышо вӱд
Йомдарен сусыр куштышо вийым,
Монден вӱр поктен модмым,
Шӧрлен вий ава — илыше вӱд...
Да пытартыш шомакым
Чонжыла шӱлалтен Озий лукто:
— Нимо сайым... ит вучо,
Кунам шочшо... авам сусырта...
Вурс деч мландын шинчажым —
Памашнам... кеч саклен ышна шукто...
Курныжлан чӱҥгаш ит пу,
Тый шинча комдышемым темдал, Тыпий таҥ...

"Тыпий"... Нечке йоча лӱм.
Тыге еҥ-влак лӱмдат икте-весым
Изи годым гына,
Я кунам шӱгарлаш порволат.
Тып лий... Колыш Озийже...
"Лӱмжак ыле Озий — оза рвезе!.."
Но мо порыжым ужо,
Изинек, сомсора пормыла?..

Олыкеш тойыш... Шкетын...
Тулык ӱҥгӧ ала-кушто шортын...
"Орлык... Ормыж... Ораде..."
Калык шӱмым мыняр койдарен!
чыла тӱрлӧ шапшакше,
Чыла амырчыкшат олпот орын
Марий йылме вож йотке
Ойго мут аяр ден "пойдарен"!

Тымапий эрден иже
Ӱмыл семын шӱгар ӱмбач ӱштылтӧ,
Сӧрен шкат мияш "тушко",
Мутлана юмо ден, раш ыҥлен...
Ий почеш ий вашталтын...
Шинчавӱд ден вӱреш пиал йӱштылалтын...
Озий олык нерген
Кажнылан ший памаш пашымлен.

Илыше вӱд нерген
Палышт чылан.
Но лач тыгай эре
Илыш койдарчык:
Мом, еҥ деч колын,
Миен кычалат,
Йомын шукертак
Кышаже — ондалчык...
Шолын памаш...
Шелык гай Озий олык...
Йырже — кӱсото деч
Кудыр чодыра.
Толыт кумалше-влак.
Толыт... Толыт...
Но сӱсыным веле
Памаш кандара.

Лач тидак лийын
Памашын ойго.
Тудым чылаштын
Пален налмеш,
Йогыш памаш,
Йылдырге гына йогыш,
Но вот вара...
Шыл кеч мланде кӧргеш.
Тӱҥжӧ-азапше
Тыгайрак улмашын,
Пуйто памашын
Тугай куат,
Тудо поснак
Аҥыртен ӱдырамашым:
Вӱдшӧ вет
Рвезылыкым пуа!
Таче марте
(Тиде чын лийын маныт,
Ом тошт садланак
Йомак манашат)
Калык коклаште
Тыгайым ойлалыт,
Каласкалем
Тыландаже мыят.
Маныт, памаш ден
Тура кечывалым
Але лиеш гын
Лӱп-лӱп тымык йӱд
(Кӧ кунам колын,
Иктат огеш пале)—
Маныт, шокта
Аза шортмо йӱк.
Да ешарат эше:
Шкетын лият гын,
Ужын кертат
Ты памаш лишан
Ӱмылла коштшо
Шкет ӱдырамашым,
Кап-кылже — рвезе,
Но шоҥго шӱман.
Молан тыгежым
Йодаш ида вашке,
Пыртак вучалза —
Пален налыда.
Эн оҥай — весе:
Иктат кундемнаште
Тидым ок ман
Осал вий, я овда.

Маныт, пашаже
Тыге пуйто лийын:
Ик адыштан,
Соптырий шоҥго кува
Пулан колтен
Пайрем кечын марийжым:
— Ых-х! яра ит тол,
Ямде укват!
Туге чот пытарыш
Вурсен да шудалын:
— Кидет кошкем ыле
Кучаш ташламем!
Пален лий, вуетым
Пурын шӱвалын,
Пайрем йыдалем ден
Ошмаш тошкалам.
Ну, кугыза ошкылеш,
Огеш вашке:
Кече кужу,
А чодыраже лишнак.
Пӱсӧ товарым
Чыкалын поташке,
Презе кандырам налын
Коҥлайымак.
Кукшо пӱшкермым
Опта пулан, тодышт,
Пу — лач мелналык,
Чурийым пурта.
Шоҥгылан шуко
Огеш кӱл — нойыш,
Шинче канаш,
Шӱлалташ пыртак.
Тымык чодыраште.
Тура кечывал.
Янлык эсогыл
Улнен мала.
Таче гын, еҥ
Толынат ок тошкал —
Таче пайрем кече,
Калык кана.
Тымык чодыраште.
Тура кечывал.
А, калык манмыла,
Лач тыгай годым
Тӱрлӧ осалым
Ышта осал,
Поро пашашке
Лектеш чодыра водыж.
Шоҥго еҥет
Памаш деке вола,
Ий гай ший вӱдым
Урзеш кошталеш,
Шӱргым мушкеш,
Подылеш шотлан...
Мӧҥгыш ласкаж дене
Ошкылеш.
"А мо оҥайже?—
Иктажше йодеш дыр.—
Тегак оҥайжым
Эше мом йодаш?"
Тыгак шонен дыр
Шоҥгат, кумылештын:
— Юмылан тау,
Шым йом чодыраш.
Мӧҥгыжӧ толын пура
Да ӧреш чылт:
Ватыже куржын
Лектеш, ятлен:
— Шоҥго карта
Адак пӱрым верештын?
Кодын лакемын
Адак ялеш?!
Ок вожыл, намысдыме,
Тегыт шӱргӧ!—
Утыр куваже
Тӱҥале лӱшкаш.—
Шоҥго какыремышым
Колтышым шӱргыш,
Рвезым тарлен колтен,
Кодын лӧкаш!
Ӧрын марийже:
— Ушет кайыш огыл?
Ынде от пале,
Ужат, мыйымат?
— Айда, пышткойшо гай
Койын ит шогылт.
Пурто да ойло,
Кушан коденат?!
— Кӧм?
— Кугызамым!
— Кува-а, шинчат ӱштыл!
— Тыйже... мо...
Кӧн рожын мӱшкыр улат?—
Шоҥго кува ончыш,
Ончышо йӱштын —
Тумыш гыч палыш!
Шурга адакат:
— Ах, пинерешке!
Йӱденат мо, юмашне!
Шоҥгылыкеш
Шуын каче лиймет!
Ӱдырымак
Туларташ тольыч, ане?
Кусо улат?
Мо олнет?
Кӧ лӱмет?—
Эх, мыскыла вет кува
Чыташ лийдымын:—
Вучо изишак,
Погем погалтем.
Ит ӧр, лиям гын оръеҥ
Шоҥго, вийдыме,
Иле, тояла
Пелен шогалтен.
"Кай, мо... вуйдорыкшо
Чылт вишкыдемын,"—
Шоҥго шоналтыш,
Кувам "лӱен" вик.
Азапыш вочмеке
Тунеммыже семын,
Ниялтыш оҥылашым —
Пондаш йывылдик!
Ынде шоҥгетлан
Ӧраш черет тольо...
Ойла... Шарналта...
Тыге да тыге...
А вате ок чыте:
— Вашке, вашке ойло!
Шинчет, йырымлет...
Вученак йӱдыгет!
Кунам да кушан
Тыге тольыч рвезештын?—
Вараже, кыдач-покшеч
Колышт налмек,
Пӧртӧнчыкӧ, пулдырыш
Вигак тыртештыш:
— Мелнам кӱэштам
Ӱдыр лийын толмек!—
Кашта гыч солалтыш
Вургемым да выньыкым:
Пелештыш: "Тыге
Юмо шкежак пӱрен.
Теҥгече пайрем мончаш
Могыр ыш кане,
Вот таче пурем —
Ӱмыремлан пурем!"
Кыч-куч тарвана,
Мыч-муч куржылта,
Ик йолжо тыште,
Весе туштат...
Шоҥгет помыш таҥжым
Вуча-вучалта,
Пычкемыш тӱр ден
Чодыраш ошкыл колта.
Товарым налеш,
Чӱкталта понарым
Да чулымлыкеш
Алдыр пӱрым пелта.
Кая памаш деке...
Лишеммыже наре
Чолгалыкшым лӱдыкшӧ
Йыпырт колта.
Памаш тора огыл...
Йырваш тымык, тымык...
Колеш — аза йӱк!
Ала-кушто лишнак!
Йӱкет талышна,
Талышна, ошкыл еда...
А ошкыл эре
Эркышна, эркышна...
Адак колыштеш —
Пала ватыжын йӱкшым!!!
Лӱдеш, туп коваштыж
Копыж-ж-ж кынелеш...
Вара ала айык,
Ала пеле йӱшӧ —
Ок шарне, кузе
Памаш деке шуэш...
Онча: кия ватыжын
Налме вургемыште
Чумедылын, шортын
Йыдал гай аза.
А ӧрдыжтӧ — выньык,
Лышташ лач вургеш гына
Пырт кодын,— коеш,
Поньыж налын тазан!
Шоҥгет ынде
Ӧрмӧ олмеш уло йӱкын
Чодырам шергылтарен,
Элнен воштыл колта:
— Вот куш ӱдырамашым
Шокта койыш-опкын!—
Вара мӧҥгӧ велыш
Йыдалым викта...

А шкет ӱдырамаш нерген
Тошто йомакым
Ойлен мыланем
Ик поэт йолташем.
Суапле пашажлан
Пуэн поро акым,
Мый почеламутшым
Тымарте ашнем.
Чын, тудо моктаныш эше:
— Ужынам мый,
Кузе ӱмыл-ӱдыр
Коштеш памаш ден...
Поэт вет! Огеш кӱл
Тидлан нелеш налме,
Ончалза: кеч стихшым
Возенже моштен?

Аван кум эрге-шерге лийын...
Колен кугужо сар тулеш,
Пытарыш янлык кыдалашым,
Изи вел кодын пиалеш.

Аваже ойгырен, чалемын,
Шоҥгемын писын, жап шуде.
Но эргыже шотлен аважым
Эн йытыралан, нигӧ деч!

Туддечын йодыныт: "Няня — мо?"
А эрге вашештен: "Авам".
Койдаркален тугак:"Тӱня — мо?"
А эрге юален: "Авам!"

Еҥ-шамыч воштылыныт тудым:
"Шинчаж деч йылмыже вияш..."
Ни модыш, ни куанже эргын,
Кузе кеч рвезырак лияш?

Каен тыгерак памаш деке,
А корно пеш тора улмаш.
Но шуын лиймыже моторак,
Огеш лий эргым ондалаш!

Чараш тӧчат иман укшер-влак,
Тореш возеш янгар кашка,
Кышка кӱм йол йымакше курык,—
Ава садак вашка, вашка...

Да чывылын вӱдеш, рвезештын,—
Чынак, мотор дечат мотор!..
Ньогаж дек куржын толылдалын:
"Тол, ӧндалам, игем, тыш тол".

Но эрге, эрге лӱдын куржын,
Аваж деч шылын шӱм игет:
— Уке, уке, тый авам отыл!
Авам гай сай уке нигӧ!

Ойлат, йоча пелен ава шӱм,
Йоча шӱм, маныт кӱ пелен:
Ава вучен илен, но эргын
Ташлен шӱм ойгыж кӧвален...

Аважак шерге, поро, шоҥго...
Тунам ты рвезе ӱдырамаш
Каен мӧҥгеш памаш воктеке,
Каен ийготшым пӧртылташ...

Но илыше вӱд кертын огыл
Шке ю-жым пӧрдык савырен:
Осалым ыштыктымышт верчын
Шӧрен куатшым, йомдарен.

Чодыра лӱшкен йотештын, шыдын,
Тумна йӱк шӱмым кылмыктен.
Ю дечын патыр кок шинчажым
Памаш эрелан кумалтен.

А ӱдырамаш, ава куаным
Уждеак кодшо ӱдырла,
Шулен ойгеш, кошкенак йомын,
Коштеш лач чонжо ӱмылла.

Тыге вот памаш деке корным
Тӱня кертеш ыле монден...
Но шем шондаш гай сип чодырашке
Вес илышым вес жап конден.



040796
************************************************************************
2-01
ЙОЛТАШЛА ШЫРГЫЖАЛЫН

Эврик АНИСИМОВ
Виталий АЛЕКСЕЕВЛАН
"Лек уремыш, таҥем,
Лек уремыш, таҥем,—"
Таҥжын лекмым Виталий вуча.

Таҥжын лекмым ваҥен,
Таҥжын лекмым ваҥен,
Алексеев лиеш дыр коча.

Элина АРХИПОВАЛАН
Оръеҥетым ит шортаре
Сылне-ямле семет ден,
Робоятым шергылтаре,
Пагыт лончым шырпештен.

Романсетым ятыр колмо —
Кажныже ушан, чечен.
"Алдиарын" сценыш толмым
Илена меат, вучен.

Олег ГЕРАСИМОВЛАН
Ушем гычын ой огеш лек,
Ок йом, нигушкат огеш кай:
Верукын ачаже — Олег,
Олегын ачаже — Микай.

Микайже возен сылнымутым,
Олег семаршашым шымла.
Верук сылне семым, эн тутым,
Мура ныжыл йӱкын, шыман.

Виктор ДАНИЛОВЛАН
"Марий памаш",
"Марий памаш",
Кӧ тыйым шочыктен?
Тӱҥалынат ала модаш?
Кодем мый, шарныктен:
Петрович, сем мастар йолташ,
Петрович шочыктен —
Марий чоннам куандараш
Мурен сортам чӱктен.

Иван ЕГОРОВЛАН
Йошкар-Оласе Сомбатхейым
Флейтан оркестр мокталта.
Майра гын шкенжын шӱм о'кейжым
Шайра кундем гыч шуялта.

Лай толкын дене вӱдылалтын,
Шке мурыжым мура "Элнет".
Марий пӱртӱс деч вийым налын,
Йыван йолташ, кузе илет?

Йон КУЗЬМИНЛАН
Индеш шагатлан,
Индеш шагатлан
Ионым шӱмбелже вуча.
А тудыжо, вуйжым пуэн мурылан,
Баяным уэш оҥ пеленже куча.

Йӧршеш арамак
"Вуча арама"—
"Моркывел ӱдыр" коден огеш кай:
Пала, тиде кечын могай пӱрымаш,
Пала, "Молан тудо тыгай?"

Валерий КУЛЬШЕТОВЛАН
Фортепиано лоҥеш концертиным,
Сонатиным шӱм модын луктеш,
Ныжыл мутшым сера Альбертина —
Огеш кой нимогае куктеж.

Марий семым Кульшетов пойдарыш —
Ачаж кид гычын кусныш баян:
Ораторий йоҥгалте яндарын,
А Октябрь рашкалтыш виян.

Дмитрий КУЛЬШЕТОВЛАН
"Вӱрзым муро",
Чоным уро!
"Авамлан пӧлекак" лий!

"Вӱрзым муро",
Сылне муро —
"Йолташлан" йомартле сий.

Сергей МАКОВЛАН
"Куанле эрдене"
"Кас муро" йоҥга,
"Ача сурт воктене"
"Лӱҥгалтыш" лӱҥга.

Сергей тӧрза кӱдынь
У мурым сера —
Эсогыл пич йӱдым
Шӱм мурын пера.

Анатолий НЕЗНАКИНЛАН
"Танцовщица" шым сӱретым
Ырыкта мемнан оҥеш.
"Маски" ик актан балетым
Анатолий шке лоҥеш.

А вара куку йӱк гае
Вальсым шочыкта —
Монодрамыже тыгае,
Ынет мод гын, модыкта.

Михаил СТЕПАНОВЛАН
Колынам, пӧртылнет Какшан серыш,
Кӱ полатыште угыч илаш,
Но от керт кудалтен шочмо верым,
Йӧсланет Морко деч ойырлаш.

Айда иле, моктен Морко мландым,
Энсул серым мокталте, йолташ,—
Шочмо вер, ӱшанет, эре ямде
У муретым йымен колышташ.

Алексей ЯШМОЛКИНЛАН
Пешак неле гынат мемнан курым,
Тӧчена юарлен илашак.
Возенат тый балетым, лыҥ мурым,
Изилан, кугулан мурашат.

Семпашат нерген сай уверетше
Адакат у йолташым муэш —
Композитор нерген оперетше
Кунамрак марий сценыш шуэш?

Эврик АНИСИМОВ.



040896
************************************************************************
3—09
Геннадий КОРОЛЕВ

* * *
А пагыт
оҥго йыр пӧрдеш.
Адак Российыште пычкемыш.
"Россий" лӱман элна-пӧртеш
Йот шӱлышым кӧ-шамыч темышт?

Кучем воктеке лийын чак,
Шӱктат элнан эрталме корным.
Шинчаора ӧрдат-лӧчат,
Кумалын юмым сэр ден лордлан.

Шомак пеледышеш варналт
(Чуч огыт кӱрл вуйлеп гыч ӱпым),
Йӧн лиймым веле со ваҥат
Элналан ончыкташ лач тупым.

Мылам ойлат:— А йӧн лектеш —
Тыят, ушнен тыгай коклашке,
Коден аватым тулыкеш,
Чымет ыле мӱян торашке.

Уке. Йот эл мӱян гынат,
Коден ом кай ойган Российым.
... Шӱмем-чонем пыртка тылат,
Тылат пуэм, кеч пырт да, вийым.

РОССИЙЫН ЧАҤЖЕ
Элем! Оҥет гыч йончышо пич йӱкым
Мочоло неле шол колаш.
Чаҥ йӱк кертеш ыле поктен шем лӱкым,
Но чаҥ камвозын курымлаш.

* * *
Кунам шалатышт черке вуйым,
Камвозо чаҥ ош мландыш крӱп.
Айдеме чонлан чучо шуйын,
Айдемын чонжо лие рӱп.

Российын чаҥже — чынже, чонжо,
Кугезе-шамычын йӱлашт.
Мом саклыме эн шергын ожно,
Леведме шӱч гай тӱтыраш.

Чаҥ йӱк ок шокто шийын-йоҥгын.
Кавам ӱшан ден ончалат —
Вуйна ӱмбалне, нелын лоҥын,
Эртат шем пыл-влак, оралалт.

А калык — шып. Могае шоныш
Вакшкӱла оҥышко темда?
Ӱшанже кайыш шовын шоҥыш?
Илаш "узьмак" шке сурт еда?

Кунаре йодыш. Но вашмутым
Шке чоныштак лач кычалман.
Шемер да шнуй Российлан тудым
Чаҥ йӱк пелен гына муман.

КЕҤЕЖ ИЙГОТ
Татьяналан — ӱмыр корнысо
ӱшанле пелашемлан
1
Мурым мурымо семын йоҥген эртыш шошо,
Ужарген-юарлен да пеледыш велен.
Оҥыштат, южыштат утларак лие шокшо,
Ал кеҥежын гӱл тӱсшӧ пӱртӱсым тӱрлен.

2
Погат капым да тамым лайшудо ден шурно,
Эҥер вӱд ынде эркын — йоҥген!— йогалеш.
А йырваш кайык еш могай мурым ок шуно!—
Тудым чон
келанен, кӧвӧлен погалеш.

3
Алмашта куан шошым кеҥеж, пеш йомартле,
Мемнанат ийготнам кеҥеж жап авалтен.
Но тора, тый ӱшане, тора шыже марте,
Илена ме эше, кумылнам модыктен.

4
Тылзе волгыдын шӧртньыжӧ мӱндырнӧ кодын,
Школ вальс дене у мужыр-влак йыр савырнат.
Мыланна тудо пагыт — шарнаш тымык водын,
Шыматен-йӧратен кок чечен ӱдырнам.

5
Олмапун ош пеледыш лум семын велалте,
Садер ӱшыкыш вошт шыҥен, тутло кеҥеж.
Кумылнаже, шижде, кок шижмашлан шелалте:
Кеҥежна шып эрта — шыже эркын толеш.

ШӰМЫМ ПОЧЫН
Адам ден Евам поро Юмо
Йӧратымашлан шочыктен.
Да мемнамат дыр тудо лӱмын
Пиал памаш ден ваш ыштен.

Иктаж-мо татлан корнынаже
Торлен кая гын кенета,
Огеш изем шӱм-чон тулнаже,
Вашлийме жапыш пӧртылта.

Йӱкшемдымашке кече тайныш,
Кап-кылым юж сӱсандара.
Корнем умбак, умбак наҥгайыш,
Но вучымаш ден шӱм ыра.

Коклан ме сулыкыш
йоммашын
Шуҥгалтына — тек жап тӧрла.
Пиал памашын йоҥын аҥже
Огеш изем — шарла, шарла.

* * *
Лесси лӱман шем пуделемлан
Мый кунамсек палем тыйым?—
Шем мундыра жап гычет.
Кызыт, йолташ гае лийын,
Ночкын копамым нулет.

Чын шол — игече пӧрдмаште
Тый йолташем гай улат.
Колышт — пырля мыйым ашне?
Ырыкте модын. Колат?

Илышыште шуэн огыл
Пий — эн ӱшанле ӱшан.
Палыктыш илыш: эсогыл
Таҥ — пий дечат эн шапшак...

Пӧрд воктенем мундырала,
Ночкын копамым нулал.
Мый воктенет — мом ондале —
Шкет ялт пинеге улам.

Г.ОЯР кусарен.



040996
************************************************************************
4—09
ЛӰМГЕЧЕ
Сылнымутым йӧраташ туныкта
Ученый, туныктышо Т.Г.Апатеевалан — 80 ий

Нӧргӧ студент пагыт нигунам огеш мондалт, кажне еҥын ушыштыжо уло илышыж
мучко
волгыдын шарналтеш. Н.К.Крупская лӱмеш марий педагогический институтым
тунем пытарыме деч вара илыш эҥерем нылле ий утла тӱрлӧ семын йоген эртен
гынат, самырык, эн чевер жап тачысе гаяк шинча ончылнем. Тунам мемнам,
тӱрлӧ кундем гыч
толшо ӱдыр ден рвезе-влакым, кугу лӱман, шуко палыше ятыр еҥ туныктен, уш-
акылнам вияҥдаш полшен. Марий сылнымут тӱнян шке шотан юзо вийжым Тамара
Гавриловна
Апатеева келшышын рашемден тольо.
Институтым тунем лекмеке, икмыняр ий гыч илыш-корнем угыч тышке кондыш.
Самырык
туныктышо семын пашашке кумылын ушнышым. Кажне кечын гаяк Т.Г.Апатееван
кожмак
койышыжым, рвезе калык верч тыршымыжым ужынам. Ончычсо туныктышемын кушкын,
усталыкым поген толмо корныжат утларак рашеме.
Шочын тудо 1916 ий 9 майыште Пермь областьысе Суксун вел Васькино ялыште.
Еш,
родо тукымышт марий коклашке шинчымашын волгыдыжым шарен шогеныт. Поро
кумылан
еш оза, Гавриил Ефремович Ефремов, ден марий писатель Георгий Ефрушын ачаже

изак-шоляк лийыныт. Тудо Урал марий педтехникумышто туныктен, ик жап
вуйлатышыланат шоген. Аваже, Зоя Дмитриевна, лыжга койыш-шоктышан ӱдырамаш,
шинчымашын
куатшым аклен моштен, книган кумылзакше семын ойыртемалтын. Ик оян, татун
илыше
ешыште Т.Г.Апатеева тӱрлӧ марий йӱла, калык ойпого, шочмо сылнымут нерген
кутырымым чӱчкыдын колын, ушышкыжо пыштен. Кочаж нергенат пагален каласыме
поро шомак чонышкыжо шыҥен. Вет Дмитрий Константинович Аптриев да тудын
шольыжо, Алексей Константинович, эрвелмарий мурылан шӱман лийыныт, поген
шогеныт. А.К.Аптриев
Урал кундемысе да Сарапул велысе марий-влакын мурыштым 1905 ийыште Озаҥ
олаште
савыктен луктын. В.Ӱпымарий (В.М.Васильев) тудым кӱкшын аклен, ончылмутымат
возен. "Илыш йыжыҥан",— манеш калык. Т.Г.Апатеевалан самырыкнек тӱрлӧ вере
илаш,
тунемаш логалеш. Тудо тӱҥалтыш школым Пошкырт кундемыште пытара, тывелсе
илышйӱла дене палыме лиеш. Пӱрымаш варажым тудым Урал марий педтехникумыш
конда. Ончычшым икмыняр тылзе тунемаш пураш ямдылалтеш. Сай шинчымашым
ончыктен, тунемше-влак радамыш логалеш. Кажне кечын уым пален налме тыршыше
ӱдырын кумылжым нӧлта,
уш-акылжым пӱсемда.
Жапым муын, рвезе калык каненат моштен, шарнымашеш кодшо тӱрлӧ касым оҥайын
эртарен. Педтехникумыш кумдан палыме еҥ-влак толыныт, чон почын мутланеныт.
Ик тыгай вашлиймашым Т.Г.Апатеева тачат волгыдын шарна. Тунам тунемше
самырык тукым
писатель Шабдар Осыпын ойлымыжым первый гана куанен колыштын. Каласкален
тудо,
чон кумылым порсынлен, лыжган. Утларак тыршен тунемаш ӱжмыжӧ туто пырчын
пушкыдо
мландыш логалме семынак кажне рвезе еҥын шӱм-кылешыже шыҥен. Писательын
марий
сылнымут нерген ойлымыжымат тӱткын колыштыныт. Шабдар Осып Марий
пединститут почылтшаш нерген мутым луктын. Тунам латвич ияш ӱдыр шке
семынже шоналтен: илен-толын, тунемшаш ыле марий кундемысе кугу школышто.
Куан ден ойго пырля коштыт, маныт. Туныктышо лияш ямдылалтше Т.Г.Апатеева
кугу
азапыш логалеш: ача деч посна кодеш. Тунемме верымат вашталта,
Козьмодемьянск
олаш толын, Курык марий педтехникумысо рвезе ешыш ушна. Тыште, Юл воктене
илыше-влак коклаште, вес семынрак кутырымым колеш, тысе йылмым кумылаҥын
тунемаш пижеш. Эреак курык марий кутырымо сай саскам пуа. Вашке яндарын,
яжон ойлаш тӱҥалеш.
Рвезе калык коклаште шочмо сылнымутлан яндар кумылзак еҥ лийын. Шке гыч
возаш
тыршыме кумыл вияҥ шоген. Чонышто йӱлышӧ сылнымут сескем почеламутым,
ойлымашым
возаш таратен. Т.Г.Апатеева Шадт Булат дене пырля "Петю" йоча пьесым воза.
Самырык тукым ял калык коклаштат чӱчкыдын лийын, умылтарыме пашам эртарен,
лудын-возен моштыдымо еҥ-влакым туныктен.
Шинчымашын кумылзакше-влак, ялысе рвезе калык дене пырля касыш погынен,
жапыштым
йомартлын эртареныт. Самырык сылнымут мурызо Шадт Булат чӱчкыдын шкенжын у
почеламутшым йоҥгыдын лудын. А вара тӱрлӧ лыжга сем почеш мурен куштеныт.
Педтехникумым тунем лекмеке, Т.Г.Апатеева шинчымашыжым эше чот пойдараш
шонен
пышта. Тыге тудо 1934 ийыште Йошкар-Олашке толеш. Сай шинчымашым ончыктен,
Н.К.Крупская лӱмеш марий педагогический институтын студентше лиеш,
шонымашыже
шукталтеш. Куан дене пырля тунамсе студент илышын нелылыкшымат вашке пален
налеш: кочкыш-йӱыш томам, у вургемым налаш окса ок сите, илаш йӧнан верат
уке,
кӱлеш книгат шагал. Шинчымашын куатшым палыше ӱдыр вашлиялтше чыла йӧсым
сеҥен
лектеш. У шинчымашым тыршен погымо студенткын тӱҥ пашаже лийын. Тудлан шуко
палыше туныктышо-влакын, ӱшандарен, кумдан авалтен ойлымышт келшен. Шабдар
Осыпын
гын шочмо сылнымутым келгын нергелымыже вучымо пайрем гай улмаш. Тудо кеч-
могай
йодышым тичмашын, тӱрлӧ шӧрынжым авалтен рашемден моштен, писательын возымо
ойыртемжым радамын лончылен. Сылнымутым школышто туныктымо нергенат ой-
каҥашым пуэн.
Марий Элысе первый кугу школ йӱд-кече манме гаяк утларак палаш тыршыше
рвезе калыкын у шинчымашым погымо паша тургымжо дене илен. Тыште ончыклык
марий писатель-влакын сылнымутышт йоҥген. Самырык автор-влак шке возымыштым
каҥашеныт, серыме усталык нерген ойым луктыныт. Тыге кажне ойын тутылыкшым
тергеныт.
Самырык тукым тӱрлӧ касым эртарен, верлашке лектын коштын. Икманаш,
шинчымаш
тошкалтыш дене кӱшкӧ кӱзаш тӱрлӧ сымыстарыше йӧн лийын.
Институтым тунем пытарыше самырык туныктышым у паша вучен. Тамара
Гавриловна
Козьмодемьянск оласе педтехникумыш руш литературым туныкташ толеш.
Тӱҥалтыш школ гычак Т.Г.Апатеева чонлан келшыше пашалан уло вийжым пуа.
Тунемше-влак ончыко лекме деч ончыч чот ямдылалтеш, урокын кажне йыжыҥжым
чыла могырымат
келгын шонен лектеш, тӱрлӧ туныктымо йӧным моштен кучылтеш.
Кугу сар тӱҥалмеке, педтехникумым Юрино селашке кусарат. Пӧръеҥ туныктышо-
влак
шочмо элым, эрыкым аралаш каеныт. Кодшо кажне ӱдырамаш туныктышо лым лийде,
нойымашым монден, пашам ыштен. Сар тул лоҥга гыч неле увер-влакат толын
шогеныт.
Кугу ойго Т.Г.Апатееван чонжымат авалта: илыш йолташыже тушман дене тале
кредалмаште патырлыкым ончыктен кола. Нелыш логалше туныктышо шӱм-кыл
коржмым молылан
ончыктен огыл, пашам шӱм йӱлен, лийжак манын ыштен.
Кожмак койышыжым ужын, 1944 ийыште Т.Г.Апатеевам Козьмодемьянск олаште
жаплан
верланыше Н.К.Крупская лӱмеш марий педагогический институтыш вончаш ӱжыт.
Тыге
тудо кугу школын марий литературым туныктышыжо лиеш. Вашке историко-
филологический факультетым вуйлаташ ӱшаным ыштат. У деканын вачышкыже кажне
кечын шуко паша
возеш. Вет чумыр факультет верч вуйын шогыман. Тургым, йӧсӧ жапыште
йодышыжат
тӱрлӧ лийын. Ик тунемшылан окса дене полшаш кӱлын, весын вургем шӱкшӧ.
Кумшо тунеммым кудалтыме нерген шонкален. Т.Г.Апатеева кажне самырык еҥлан
эм гай поро
мутым муын моштен, ончыкылан ӱшаным луктын.
Кугу сар чарнымеке, институт тошто верышкыже, Йошкар-Олашке, пӧртылеш.
Тӱрлӧ погым, тунемме ӱзгарым сайын вераҥдыме шотышто шуко сомыл лектын,
шекланаш, полшаш
кӱлын. Вашке туныктымо сомыл шке корнышкыжо возын. Чытамсыр чонан
Т.Г.Апатеева
студент-влакын тӱрлӧ волгыдо койышыштым утыр вияҥдыме нерген шона. Шочмо
калык
поэзийлан кумылзак рвезе калык моторын мураш тунемын. Тӱрлӧ спектакльым
модын
ончыктеныт. Пырдыж газет марла лекташ тӱҥалын, шке йырже шочмо сылнымутым
йӧратыше-влакым чумырен.
Тӱрлӧ шӧрынан паша факультетыште сай саскам пуа. Рвезе калыкын шинчымашыже
палынак кугемеш. Кожмак койышыжым, мер кумылжым ужын, Т.Г.Апатеевам Марий
АССР Верховный Советын депутатшылан сайлат. Калык коклашке чӱчкыдын лектын
коштеш, тӱрлӧ
йодыш дене толшо еҥ-влакым порын вашлиеш, жапым шуйкалыде полшаш тырша.
1951 ийыште Т.Г.Апатеевам партий Марий обкомын школ ден вуз шотышто отдел
вуйлатышылан шогалтат. Кажне арнян гаяк тӱрлӧ районысо туныктышо-влак дене
вашлийын,
ятыр кӱлешан йодышым каҥашен.
Туныктымо пашам вияҥдыме нерген шонен, Т.Г.Апатеева 1954 ийыште угыч шӱмлан
лишыл институтышкыжо пӧртылеш, студент аудиторийыш куанен пура. Марий
сылнымут
нерген иктешлыше у ойым каласаш манын, С.Чавайн ден Н.Игнатьевын, Шабдар
Осып
ден Олык Ипайын, А.Эрыкан ден Я.Ялкайнын да молынат ойпогыштым тӱткын
шымлен лудын лектеш, шке ойлажым келгын радамла. Туныктышын кажне лекцийже
у, чолга шонымаш дене ойыртемалтын, эше шукырак палаш ӱжын.
Самырык писатель-влакым куштымаштат Т.Г.Апатееван надырже изи огыл. Тудо
возышо
кажне рвезыеҥын чоныштыжо чӱкталше сылнымут сескемым жапыштыже ужын моштен,
утыр
ылыжше, вияҥже манын тыршен. Сылнымут кружокын пашажым Тамара Гавриловна
моштен
вуйлатен. Ӱдыр ден рвезе-влак, чӱчкыдын иквереш погынен, шке возымыштым
каҥашеныт, яндар йӱк дене, уым кычалын возымо нерген кутыреныт.
Лушкыдыракын серымым
саемдаш ой-каҥышым пуэныт, тӧрлаташ корным ончыктеныт. Тыге кумылаҥден,
жаплен
пашам ыштыме дене шуко рвезыеҥын сылнымут йӱкшӧ йоҥгыдырак лияш тӱҥалын.
Илентолын, нуно кумда сылнымут корныш лектыныт. М.Якимов ден С.Николаев
рвезылыкын
уста мурызыжо лийыныт. Г.Гадиатов марий литературым келге шонымашан сонет
аршаш
дене пойдарен. А.Селин ден В.Исенеков, В.Регеж-Горохов ден А.Тимиркаев,
Г.Пирогов ден Г.Чемеков, В.Изилянова ден З.Ермакова да молат студент
пагытыште ӱшанле
сылнымут ошкылым ыштеныт.
Т.Г.Апатеева шочмо сылнымутым лончылымо пашамат эреак шуктен шога. Тудо
Н.Игнатьевын ойпогыжым эн ончыч шымлен. И.Ломберскийын прозыж нергенат
статьяже
оҥай. Н.Ильяковын творчествыжым лончылымаште тӱҥалтыш ошкылым ыштен, посна
статьям возен.
Шабдар Осып, Г.Ефруш нерген шарнымаш шуко уым пален налаш полша.
Марий Элыште Т.Г.Апатеевам эреак полшен шогышо методист семынат палат. Шке
жапыштыже К.Т.Тимофеев дене пырля ямдылыме "Марий литератур" учебник-
хрестоматийже
почеш рвезе калык шинчымашым поген. Тамара Гавриловна туныктышо-влаклан кок
оҥай
пособийым ямдылен. Иктыже — "Н.В.Игнатьев школышто", весыже —"Шабдар Осып
школышто".
Т.Г.Апатеева йоча писатель семынат тырша. Тудо, шке гыч возымо йомак-влакым
иктыш чумырен, "Йошкар пеледыш" книгам савыктен луктын, самырык тукымлан
сай пӧлекым ыштен.
Айдеме нерген поро пашажым иктешлен, ончен ойлат. Тамара Гавриловна
Апатеева
илышыштыже шагал огыл суапым ыштен. Калык кожмак марий ӱдырамашын уло
кумылын
тыршымыжым кӱкшын аклен. Тудын оҥыштыжо Йошкар Шӱдыр орденым да ятыр
медальым
ужына. Марий АССР Верховный Совет Президиумын Почетный Грамотыжо-влакат
пагалыме
педагогын тыныс паша суапшым шарныктат.
Илышын ончыклыкшо нерген шонышо Тамара Гавриловна Апатееван шӱм волгыдыжо
тачат
яндарын йӱла, порылыкым, икте-весылан полшымо кумылым вияҥдаш полша.
Иван ИВАНОВ, Н.К.Крупская лӱмеш марий пединститутын
марий йылме да литератур кафедрым вуйлатышыже, профессор.



041096
************************************************************************
4—10
Алексей АЛЕКСАНДРОВ
Алексей Александров-Арсак — Россий Федераций Писатель ушем член. Тыгеже
возымо
сомыл — тудын ӱмыр пашаже, илыш тургымжо.
Сылнымут аланышке Волжский вел Шайрамбал ял рвезе витлымше ийла кыдалне
толын.
Лач нылле талук ожно "Марий коммуна" (кызыт "Марий Эл") газетеш икымше
почеламутшо савыкталтеш. Тунам Алексей Марий пединститутын студентше лийын.
Лач туштак
ончыклык туныктышын, вара писательын сылнымут пашаже воранен кая. Возаш
тӱҥалше
ятыр автор семынак, ондак тудат поэзий садвечыште изи мӱкшла тырша. Икымше
почеламут книгажым "Йолгорно" манын лӱмда да лудшо-влак деке намиен шукта.
Институтым тунем лекмеке, Алексей Александрович шочмо Сотнур школышкыжак
туныктышо лийын пӧртылеш. Салтак корным тошка. Варарак радиокомитетыште,
"Марий коммуна" газет, "Ончыко" да "Туныктышо" журнал редакцийлаште пашам
ышта. Тыгодымак,
йоча пагытшым шарналтен, "Шымавуч" лӱман лудыш книгам калык коклашке
шиялтара.
Изиш лиймеке, повесть ден ойлымашыже-влакым чумырен,"Ӱмыр кылым" пералта,
марий
поэзий садвечым "Шонымем, вучымем, йӧратымем..." почеламут книга-пеледышыж
дене
пойдара.
Ты гана лудшына-влак деке тудо "Роза" повестьше дене лектеш.

Алексей АЛЕКСАНДРОВ
РОЗА
Повесть
Кӧн пелашыже лият, каласе?
Альб. Степанов

1
1995 ий 31 январьыште Сотнур кыдалаш школышто "Шочмо вер — ава" лӱман
пайремгече
лие. Тудым марий йылме ден литературым туныктышо-влак Валентина Васильевна
Печникова ден Зоя Петровна Степанова ямдыленыт да эртареныт. Пайремышке
районысо
чыла школла гыч туныктышо да завуч-организатор-влак толыныт ыле.
Уроклаште да урок деч варасе мероприятийыште шочмо верым ава йӧратыме
семынак
аклаш кӱлмӧ шонымаш-шогыш, ты кундемым чапландарыше композитор Василий
Очетов
ден мурызо Роза Рыбаковам порын шарналтышт, верысе поэт ден музыкант-влакын
у
мурыштым йоҥгалтарышт.
Пайрем касым иктешлыме годым вучыдымо шомакым кольым. Нурмучаш Шайра гыч
Зоя Михайловна Никитина тыге мане: ме шкежат шукыж годым йӱштӧ кумылан
улмынам ончыктена ала шонен огына шукто, кундемыштына шочын-кушшо лӱмлӧ
еҥна-влак нерген йочалан кумдан огына каласкале. Теве мемнан ялын ӱдыржӧ
Роза Рыбакован мурымыжым
пӱтынь марий калык колын, тачат йӧратен колыштеш. А мом пала тудын нерген
тачысе
рвезе еҥ? Эсогыл шочмо ялысе школыштыжо лӱмешыже шарныме касым огына
эртаре.
Районысо "Юл увер" газетыште возымым лудынам ыле. Сотнур шӱгарла воктеч ала
Морко, ала Звенигово вел (ынде раш ом шарне) сӱан эртен каен. Палыше лийын:
Розан
капшым тышан тойымо. Сӱан шогалын, чумыр калык ик минут шӱгарла ӱмбак шып
ончен
шоген. Тугеже калык йӧрата, шарна Розам, кызытат шӱмеш пышта тудын
мурымыжым. А
ме?..
"Чынжымак, а ме?"— шоналтышым тунам.
Да "Марий Эл" газетын пашаеҥже Светлана Белкова дене кутырымынам
ушештарышым.
Тудо мый дечем Роза нерген шарнымашым возаш да газетышке пуаш шукертак
йодын ыле
да вашлиймына еда эре ушештарен: кунам газетын йодмыжым шуктем? Но мый
ӧрынам,
кажне гана аптыранен шоналтенам: мом возаш? Кузе? Кӱчыкын иктаж-мом
шарналташ
гын, акшат тугаяк "кӱчык" лиеш. А кужунжо? Кумданракше? Тунам Розан
илышышкыже
шкемымат пурташ кӱлеш. Вет Роза мыйын ученицем, йӧратыме ӱдыр таҥем лийын.
Сай
мо, келша мо шке нерген возаш, шӱм-чонын шолып йӱкшым виш мардежлан луктын
пуаш?
Тидым чыланжак порын огытат умыло дыр.
"Возо,— ойлен касыште лийше туныктышо-влакын шинчашт,— возо, вет тый Роза
нерген
шуко-шуко палет".
Возаш кӱлеш. Шарналташ Розан пеледме пагытшым, ушештараш кенета кӱрылтшӧ
ӱмыржын
трагедийжым. Ала тиде азап лияш мыяк амалым ыштенам? Возымем годым ала шке
титакемым кычал муам? Арам мо Розан аваже илымыж годым ойла ыле:"Тиде тый
винамат
улат! Тылат верч Роза колыш..."
Ончыкем ош кагазым пыштем, ручкам кучем. Пылышемлан Розан йӱкшӧ, лач кумло
ий
ончыч первый гана йоҥгалтше мурыжо шокта:
Кӧн пелашыже лият, каласе?
Кӧн гын пиалеш тый шочынат?..
О пагыт, пагыт! Илыш кучышо. Молан тый мемнам чыланамат иктӧр от ончо? Роза
ош
тӱняште улыжат коло вич ий илен.
* * *
Молан тыге? Молан тудлан пеш кӱчык ӱмыр пуалтын? Тиде мурым возышо поэт
Альберт
Степановшат ош тӱняште моткоч шагал илен шуктыш, Роза семынак, нимогай
черым палыде, самырык вуйжым рокыш пыштыш. Ала нунын шӱм-чоныштым илыш
тӧрсыр нултен,
чытен кертдымашке конден? Вет Розажат, Альбертшат марий тӱвыра кавашке
шӱдыр гай
волгыдын нӧлтыч, чылалан палыме лийын йӱлышт да кенета, шӱдыр семынак йолт
волен
каен, шулышт. Вийым шындыше каче, кушкын шушо ӱдыр.
...Кӧн шинчаштыже улат ӱмашсек,
Тидым, рвезе ӱдыр, тый шижат?..
Альберт ӱдыр лӱмеш возен ыле тиде йодыш-ойжым. Вара Роза, мураш тӱҥалмыж
годым,
шке семынже, шкаланже келшышын ик мутшым савырале, "рвезе каче" манын
йоҥгалтарыш. Но Альбертын чон шомакше ӱдырланак лийын:
Тый шарнет, кузе мый кодшо шошым
Мурым мурышым тыйын лӱмешет?
Ямдылышым пеледышым мый ошым,
Пӧлеклаш шональым тыланет.
Вара поэтын шке ӱжватажат палдырна:
Но шинчат тугае — вигак йомо!
Да пеледыш кошкыш кидешем.
Эшеат мый тидым монден омыл,
Эшеат пеледыш шӱмыштем.
Тевыс качын кумыл койышыжо: аптыраныше, ӱдырым шкеж деч чаплыракым ужшо,
умбачын
шӱлыкын йӧратыше. Таҥжым ик шинчаончалтышыжак сита — каче шӱм туртеш,
чакна.
А ӱдырлан, можыч, чолга, лӱддымӧ-чолга каче кӱлын? Мый Розамыт таҥаш, кугу
сар
деч вара шочшо ӱдыр-влак нерген ойлем. Вет нуно вес саманыште кушкыныт, сар
пуламыр годсо ньога семын шужен-мерчен огыл, а вик, ояр шошо кечыласе саска
семын
атыланен пеледыныт. Молан нунылан мемнан семын лӱдын-вожыл шогаш?
"Мые институтыш
Тольым кынер кутыш,
Важык кутышаным ял вуча",—
манын колтен ыле Альберт Степанов ик почеламутыштыжо. Чын огыл мо? Ме кап-
кыл
денат, уш-акыл, шӱм-чонна денат пеш изи, "кынер кутыш" гына лийынна,
институт
деч вара иже йолымбаке пеҥгыдын шогалмынам шижынна да латшым-латкандаш ияш
ӱдыр-влакын шинчашкышт логалынна, но нунын чон йодмышт вестӱрлырак, утларак
чолга улмаш докан...
Мемнан могай каче лиймынам шижын умылаш рвезе жапна гыч икмыняр ужашым
шарнымат
сита. Шомакем поэт йолташем дене кылдалтше пагытышкак кусарем. Мый Альберт
Степановым эн первый ганаже, чынжымак, "кынер кутыш" йоча гайым ужынам.
Пашаже тыге
лие.
Июль тылзе мучаште, кугу сар пытымылан лач лу талук эртыме ийыште, кечывал
каныш
годым мый ял уремыште пӧръеҥ-влак коклаште шинчем ыле. Прогал корно дене
Сотнур
села гыч толшо, школышто пырля тунемме йолташемым, Шемъер ялын эргыже
Володя
Алексеевым ужым. Тудо тӱшкаште мыйым тогдаен, шаршудышко пеленем шинче да
ойла:
— Айда, тарване, Йошкар-Олашкет каена.
— Таче? Ынде иже мо?— мый ӧрын колтышым.— Кечывалат эртен да...
— Мый тачак кайынем. Сушинскийыш шумеш латкок меҥге веле, а тушеч Элнет
станцийыш машина-влак чодырам шупшыктат. Пытартыш кас рейсыштлан лач миен
шуына, пырня
ӱмбалан шинчын кудалына,— умылтара йолташем.
Володя пален: мый шошымак Марий пединститутыш тунемаш пурашлан документым
поген
колтенам ыле, но экзаменлан ямдылалташ жапем лийын огыл. Со паша: колхоз
пасушкат лекман, сурт озанлык йырат мом-гынат ыштыман, амалкалыман.
Кидышкем ик ганат
книгам кучен омылат, ынде тений огыл, вес ийлан тунемаш пураш ямдылалташ
шоненам, а колтымо документ-влакем мӧҥгеш налын толаш кӱлын. Володя тидым
шинчен да
теве пырля каяш темла. Кӧныман. Молан манаш гын, мый Йошкар-Олашке ик ганат
миен
омыл, ни корным ом пале, ни шкетын олаште кошташ шотымат ом му. А Володя
пала,
тудо мый дечем кок ийлан кугурак, ала-кушкат шуын, эсогыл кок кеҥеж почела
Элнет
эҥер дене, варажым Юл вӱд мучко шоло волтымашке коштын.
— Каяш гын, каена,— маньымат, верем гыч кынел шогальым.
Мемнан деке пурышна. Авам кечываллан колхоз паша гыч толынат, але мӧҥгыштак
тошкыштеш ыле. Мый тудлан Йошкар-Олашке тарванымына нерген каласышым.
Кайышашем
авам шинчен, чуланысе пӧрт пырдыж шелше гыч икмыняр теҥге оксам удырен
луктын
пуыш. Володя дене коктын ӱстелтӧрыш шинчын, салмагиндым кочна, шопо ӧран
дене
шӱкална да кужу корныш лекна веле.
Кызыт чыла тидым угыч шарналтемат, шкаланем шке ӧрын шинчем: ме, кугу сар
жапыште пеле шужен коштшо ньога-влак, варажымат тугаяк толкынеш чот лупшалт
шуаралтынна улмаш, витне. Шкенан мӱшкыр, шкенан ӱмбал-йымална нерген
йӧршынат шоналтен
моштен огынал ала-мо. Вет ик катыш кинде деч посна лектын каенам. Оксажат
лач
корнымбал поездлан тӱлаш ситыше гына лийын. Но ава чылт вуйвустыкак луктын
ок
колто, ваштареш пошкудо Элексе кувай деч Йошкар-Олаште илыше Лисук ӱдыржын
адресшым налын тольо. Тудыжо кермыч завадышто пашам ыштен, авай малаш тушко
пураш
каҥашыш.
Шемъер Володят мӧҥгыштыжӧ кочкыш-курго нерген ыш шомаклане, ача-аважын
кандаш
икшыве гыч эн кугуракше лийын гын, шкаланже шке веле ӱшанен дыр. Чылт яра
шем
кугу чемоданышкыже лач ик пеллитр пурыман яндар банке мӱйым гына пыштыш. Ни
алмаштыш тувыр, ни йолаш, а вет тудо мӧҥгыж гыч йӧршынлан кая, Йошкар-
Олаште пашаш
пурынеже.
Тевыс тыгеракын ме мӱндыр корныш лекташ тарванышна. Иктыже латшым, весыже
латиндеш ияш. Каче-влак пуйто...
— Рекордсменже огыл гын, спортсменже садак лиям, а агроном специальностьым
налде, мӧҥгем тетла ом пӧртыл, — мане тунам Володя.
Тудо нужна марий ялышке улан илышым кондаш шонен. чынжымак, варажым
шонымашыже
мыныр-гынат тшукталте. Чебоксар олаште ял озанлык институтым тунем пытарыш,
агрономлан ышташ тӱҥале.
Сушинский поселкышто ме пырням шупшыктышо машинам ыжна учыро — вараш
кодынна.
Элнет кӱртньӧ корно станцийыш йолынак сопкаш вереште. Володя чарайолын каяш
кумылаҥе, калошыжым кудашын, яра сетке-сумкаш пыштыш. Мыйын кидыштем нимо
укеат,
сеткыжым нальым. Йолташемлан палыме машина корно дене Ваштар курык векыла
йолтке
ошкыл колтышна.
Станцийыш пычкемыш йӱдым гына миен шуна. Володя калошыжым чияш тарваныш, но

азап: сеткыште ик пелыже веле кия. Шӱртан сумка, кереметешыже, рожын улмаш
да
ала-кунам ик калошыжо лектын возын. Мом ынде ыштет? Мӧҥгӧ кычал каяш?
Кушкырак
шумеш? Сушинский марте латкандаш меҥгым шотлат гын, ынде кушто саде
йолчиемым
кычалман? Адакшым йӱдшӧ чот пычкемыш. Володя кидшым лупшале: мо лектын
возын
гын, тудо йомын.
Йошкар-Олаште тунам Совет урем дене чарайолын ошкылшо рвезе еҥым ужшыжо
ӧрынат
шоналтен дыр: могай тиде пермак? А мыланна вокзал деч икымше аптеке велыш,
тошто
черке деке волаш кӱлын. Какшан кӱвар гоч вончен, олык лап дене кермыч завод
велыш кайышна. Лисук акай Ванюш марийжын тошто ботинкыжым кычал муын лукто,
йолташемын йолышкыжо чиктыш.
Володя мыйым пединститут ончык намиен шогалтыш да, умбакыже ынде шке шотым
муат
манын, марий строитель-влакым кычал кайыш. Тудо каменщиклан пашаш пураш
шонен.
Институтышто мылам документ-влакем вигак ышт пӧртылтӧ, ончыч экзаменым
кучен ончаш темлышт: ала трук сеҥем? Кумшо тӱшка абитуриент-влак дене пырля
сдаватлен
ончо, маневе. Тумарте лу кече уло.
Кумылаҥын, мый тудо кечынак йӱд поезд дене мӧҥгем кудальым да арня гыч уэш
олашке пӧртыльым. Илаш мылам институтын кокымшо тӱшкагудыштыжо, оласе рӱдӧ
почтамт
ваштареш кок пачашан пӧртыштӧ верым пуышт. Комендант Калистратыч ик пӧлемыш
пуртыш да яра кӱртньӧ койко-влакым ончыктыш: кеч-кудыжым нал да мале,
пӧрдал. Матрас, одеял монь нимат уке, а койкыжо пушкыдо пружинан — пеш сай.
Сайыже сай, да заниматлаш эрык уке: пӧлемыште иктаж латкок койко шога,
пуренлектын коштшо шуко, адакшым ик "карме" йӱдет-кечет йыгыжтара. Тунемаш
пураш толшо ик рвезе ала-кушто баяным муын да тӱняжым монден. Вуйжым нӧлта
веле, лукысо
койко тӱреш шинчын, ончыланже презе гай баяным пуртенат шында. Шкеже
"пашкар"
веле, баян шеҥгеч кошар оҥылашыже да шем помыла гай вуйжо веле коеш.
Шоктенже
пырчат ок мошто, но магырыкта: эрденат ньюрик-ньюрик, кастенат ньюрик-
ньюрик.
Кечывалымже, чыташ ок лий да, лектын каена. Кӧ Какшан серыш, кӧжӧ оласе
библиотекыш...
Икымше сентябрьыште, студент лӱмым налын, институт аудиторийыш пурышым гын,
саде
"музыканче" эрге вик шинчамлан перныш. Тудат экзаменым кучен сеҥен улмаш,
пырля
ик группышто тунемаш тӱҥална. Лӱмжымат вара палышым — Альберт Степанов.
Альберт дене ме лишыл йолташ, шӱмбел лийын огынал, тудо ик вере илен, мый —
вес
вере, но корнына эре йыгыре шуйнен. Институтышто тӱрлӧ кружок, шуко секций
пашам
ыштеныт. Мый литературный кружокыш возалтым. Ончем — Альбертат туштак.
Телым икана кружокын занятийышкыже поэт-влак Михаил Якимов ден Миклай
Казаков
толыныт ыле. Ме пырля шинчын фотографироватлалтынна. Ты фото кызытат
шинчаштем:
ончыл радамыште марий йылме ден литература кафедра гыч туныктышо-влак
Н.Т.Пенгитов, Л.П.Васикова, Т.Г.Апатеева шинчат, нунын коклаште унала толшо
поэт-влак
улыт, а кок тӱрыштӧ ме: ик велне Альберт, вес велне мый, Коктынат изи капан
улына, ньога гай койын шинчылтына.
Шошым институт ончылно пеледше сирень вондо воктене марий группысо рвезе-
влак
тӱрлӧ семын фото кагазыш войзалт пытарышна. Тунам Альберт дене коктын шогал
моштенна улмаш. Альберт тувырмелын, шокшым кергалтен, кидешыже ик сирень
орлаҥгым
кучен шога. А капнаже икгай — изи. Мыйже вара веле кушкын каенам, а Альберт
—
уш-акылже дене, почеламутым возен моштымо усталыкше дене кушкын.
Икымше курсым тунем пытарымекына, августышто, сӧреман мландыш шурно
погымашке
кугу эшелон дене наҥгайышт. Ме Йӱдвел Казахстан областьыш логална. Альберт
Степанов тушкат кугу баяным сакалтен миен ыле. Институтышто комсомол
комитет гоч
налын. Ты жаплан тудо ынде лачымын шокташак тунемын шуын: вальс, фокстрот
семла
почеш йӱштӧ, лавыран, пуста клубышто мемнам куштыкта ыле. Баян йӱкым колын,
верысе руш ӱдыр-влакат клубыш толеденыт. Но вашке паша тургым тӱҥале, да
клуб мондалте.
Кок тылзе гыч, мӧҥгӧ толшаш велеш, икана мый Альбертым шкенан илыме палатке-
влак
деч ӧрдыжтӧ, степьысе кужу шудо лоҥгаште шкет шинчылтшым ужым. Воктекше
мийышым.
Альберт почеламутым возкала улмаш. Тошто, шӱкшӧ изи чемоданжым почын колтыш
да
"Ончо!" манеш. Мый шинчам каралтышым: изи чемодан кӧргӧ тич возен пытарыме
кагаз
лостык ора. "Чыла — почеламут!"— шинча йӱлен увертарыш Альберт. Мый моткоч
чот
кӧранышым йолташемлан: кунам шуктен? Жапшым кузе муын? Семынем шкемым
вурсеншылтален пытарышым: вет мыят кертам ыле, но почеламут нерген кеҥеж
мучко шоналтенат омыл. Мыйын ушыштем весе лийын: чот пашам ышташ, шукырак
оксам ыштен налын, ончыкшымат тунемын сеҥаш, моло гаяк кочкаш-йӱаш, чиен
шогалаш.
А Альбертым теве весе тургыыжландарен, поэзий кумыл...
Мый тунам почеламутлажым шым луд шол, мо нерген, могайрак лийыныт кызыт
ынде каласен ом керт. Но икте раш: мемнан латкандаш ияшна годым шӱм-
чоныштына каче кумыл огыл, а йӧршын весе, вучымо мӱндыр ӱжара лийын. Ме
тунам умбач гына, кагазеш
шкаланна сералтен йодын кертынна:
"Кӧн пелашыже лият, каласе?
Кӧн гын пиалеш тый шочынат?"
Серымынажымат нигӧлан колтен огынал: вет йӧратышашлык чевернаже илышыште
огыл, а
ушышто, шонымаштына гына лийын.
А ийготнаже лач тугай ыле, шӱм-чон юарлыме пагыт. Арам огыл шкенан группысо
иктаҥаш ӱдыр-влакна жапым йокрокышто эртарен огытыл, тымык кас ден умыр йӱд
мучко
степьыште каналтен коштыныт, пеленышт лишыл гарнизонысо салтак-влакат, рӱдӧ
поселко гыч толшо каче-влакат лийыныт. А ме, рвезе-влак, кас кочкыш деч
вара пычкемыш палаткыш пурен возынат, тӱшкан муралтен колтена. "Олмапу
пеледме годым",
"Какшан сер ӱмбалне ломбо", "Куэрлаште вӱд воктене", "Ты жива еще, моя
старушка", "По диким степям Забайкалья", "Степь да степь кругом" — теве
тыгайрак ыльыч
мемнан ту годсо мурына-влак. Йоҥгалтаренна, а шинчалан мурышто каласалтше
илыш
сӱрет коеш, да чылажат ала-кушто умбалне, икманаш, мӱндыр ӱжараште.
Тыге иктешлен каласаш лиеш докан: ме тунам тачысе кечыште илыше огыл, а
ончыклыклан ямдылалтше гына лийынна. Мыскара шот дене шке нергенем эре тыге
ойленам:
мый, манынам, моло деч ик кечылан варарак шочынам, арнялан варарак
кушкынам,
тылзылан варарак йолымбак шогалынам. А ончет гын, лу-латкок ияшак имньым
кычкен,
колхоз пасум тырмалаш, куралаш кошталтын, латныл ияш пиластан ӱмбаке
шогалын,
пырням оҥалан шелалтын. Тыге кыдалаш школышто тунеммылан кум ий почела шӱдӧ
витле теҥге дене тӱлаш оксам ыштенам. Туге гынат илышем эше ала-кушто
ончылно лийшашла чучын. Мо гынат, шкеже тыге шотленам.
2
1963 ий 8 августышто, Совет Армий дене чеверласен, Чита олаште Озаҥ велыш
кайыше
поездыш шинчым. Кум кече гыч салтак вургеманак Сотнур села покшелне
тошкыштам.
Шола вечла Гаврил Константинович Богданов толеш. Мыйын туныктышем, мемнан
школ
директорна. Тудо молгунамсылак чаткан чиен: шемалге ару костюм, гастук.
Йылгыжше
шем штиблетан йолжым куштылгын кышт-кышт налеш. Шола кидше коҥлайымал-оҥжо
пелен
кагаз-документ папкым ӧндалын.
Лишеммекыже, кидым кучен саламлалтна.
— Ну... вара кузе? Мо шот?— йодеш.
— Тевыс... Институт шеҥгелан кодын, салтак корнымат эртышым.
— Ынде кушко?
— Ом пале. Марий-Турекышкак пӧртылам дыр. Мый вет армийышкыже тусо Ӱлыл
Мосара
школ гыч каенам.
— Ит кошт, Турекыш ит кай. Тол мемнан деке, шочмо-кушмо школыштет ышташ
тӱҥалат.
— А-а... верже? Шагатшым муыда?
— Тый шкенан улат, меак тыйым ончен-куштенна. Пашамат, верымат муына. Ну
кузе,
келшет?
— Конешне! Гаврил Константинович, да мый... чоҥешташ ямде улам! Тыгай куан!
— Кызытак мый декем мӧҥгышкем пурена. Йодмашым возет, мый кидем пыштем. А
эрла,
райвоенкоматыш кайышетла, роношко пурен лектат, приказым налын толат.
Мый директор почеш ик-кок ошкылым ыштышым.
— Гаврил Контантинович, мыйже вет армий гыч толынам. Уна омыл мо? Пайрем
огыл
мо?
— Чын, налын лек ик кленчам,— оҥ кӱсенжым руалтыш.
— Ок кӱл, мыйын оксам уло,— манын, кевытыш куржын пурышым.
Директорын пелашыже Вера Степановна мемнам... мыйым авам семынак порын
вашлие.
Тыманмеш ӱстелым погыш, ваштарешем шинчын, иктым-весым йодеш. Моткоч ласкан
коеш, шыман кутыра. А вет мыйын шарнымаштем тудо пеш пеҥгыде, икшыве
манмыла,
"осал" ыле. Кудымшо классыште тудо мемнам руш йылме дене туныктен.
Урокыштыжо
нигӧ лӱшкаш тоштын огыл. Йӱкым утыжым кугемдыде, ончалтышыж денак шаулышо
йочам
лыпландарен кертын. Арамак огыл докан война жапыште, капитан Богдановын
сарыште
кредалмыж годым, ныл ий марийже олмеш школ директор сомылым шуктен.
Тыге мый шочмо школыштак пашам ышташ тӱҥальым. Мыланем кок визымше
классыште руш
да марий йылмым, литературым туныкташ ӱшанышт.
Чевер шыже кече ыле. Урок пытен. Школ ярсен. Коридорышто шкет ошкылшын йол
йӱкшӧ кӱлтке шоктен. Мый ала-молан кучалтынам дыр, коридор окна гыч школ
садыш,
пече воктенсе оралгыше лышташан куэрыш ончен шогем. Векат, иктаж-мом
шарналтеншоналтен колтенам, мӧҥгыш кайыме лугыч чарналтенам. Кенета школ
кӧргыштӧ пеш
сылне марий муро йоҥгалте. Мый, шкежат изинек мурылан шӱман кушшо, чурк
лийым.
Лач тиде жапыште шке пӧлемже гыч директор лекте, омсам сурален, мӧҥгыжӧ
каяш
тарваныш.
— Гаврил Константинович, кӧ тиде мура? Кӧ тыгай сылне йӱкан?
Школ директор шыргыжале, мурызо ӱдырым пален, ала-кузе пушкыдын, йӧратен
пелештыш:
— Тиде мемнан шӱшпыкна — Роза. Рыбакова Роза. Луымшо классыш коштеш. Очетов
Василий Алексеевич репетицийым эртара,— манын, директор ошкыл колтыш.
А мый пеленже, пырля шым кае, мурым колышташ кодым.
"Ой, могай сае,
Ой, могай сае
Мемнан дене кеҥежна",— йоҥгалтеш класс гыч.
Кайышым кужу коридор мучко. Тугак шонышым, школыштыжат йоҥгата кугу классше
иктак веле — тӱшка погынымаш, концертлан репетиций эртак тушто
эртаралтынат. Ала-можо шупшын, мый тиде ӱдырым моткоч ужнем. Мешаем,
репетицийыштым кӱрлам монь
манынат шоналтен омыл, классыш пурышым.
Парт-влакым кораҥдылыныт, шеҥгел пырдыж воктене иктаж коло наре ӱдыр-рвезе
шога,
покшелне пӱкеныште Василий Алексеевич шинча, баянжым кучен, мурым
шергылтара.
Мурызо мыйым ужын шыпланыш, йолташыже-влак деке миен шогале, а Василий
Алексеевич, баянжым шынден, ваштарешем тарваналтыш.
— А-а, Александр Александрович, толза, толза. Пурыза.
— Мый мешайышым ала-мо да...
— Нимат огыл, нимат огыл,— Василий Алексеевич южгунам, очыни, тургыжланымыж
годым, ик шомакыма пачаш-пачаш ойла ыле.
Окна янакыште кийыше нота тетрадь, муро сборникла воктеч "Беломор" папирос
пачкым налын, шке иктыжым пурльо, мылам шуялтыш. Шырпым удырале.
— Тыштак мо?— мый ӱдыр-рвезе-влакым ончальым.
— Нимат огыл. Мыйым ӱдырем-шамыч шинчат, нелеш огыт нал,— манын, Василий
Алексеевич шикшым лукто. А мый шым тошт, папиросым верышкыже пыштышым,—
Тендан акада,
Зоя, пеш сай йӱкан мурызо ыле. Марлан кайымешкыже ик концерт дечат кодын
огыл.
Йолташыже Пӧтыр Элексе Анук дене коктын репетицийыш Пыжанъер вес веч сӧсна
фермышт гыч Руш Шайра клубыш шумеш коштыт ыле. Йӱдет йӱд огыл, тӱнчык
поранымат
шотлен огытыл. Вет могай ыльыч!
— Мый тидым палем. Акаймытын мурымыштым пеш йӧратем ыле. Радио дене
йоҥгалтшымат
шулен колыштынам,— эртышым шарналтен, кумыл пушкыдемын вашештышым.
— А шкеже Те мурен огыдал?— йодеш Василий Алексеевич.
— Кузе манаш? Институтысо хорышто муренам такше. Армийыштат салтак
ансамбльыш
коштынам.
— Паледа, мыйын чон йӱла. Ик мурым пеш мурыктынем, но рвезе-влакем кокла
гыч солистлан йӧрышыжӧ але уке, йӱкышт вишкыдырак шол.
— Могай муро?
—"Бухенвальдский набат". Шукерте огыл радио дене йоҥгаш тӱҥале. Колында?
— Колынам. Пеш сай палем.
— Айста муралтен ончена. Ала шот лектеш?
— Ала... Мылам йӧндымын чучеш.
— Нимат огыл, нимат огыл. Айста ончена.
Василий Алексеевич, пеш писын тарванен, мылам мурын шомакшым кучыктыш,
шкеже баяным налын шинче.
— Ончыч запевым шоктен ончыктем... А теве проигрыш-оҥартышыже... Тендан
йӱкда
баритон, полутон лийшаш. Кутырымыда гыч колам... Айста, муралтыза. И так,
проигрыш...
Теве тыгеракын, мыланем отказаш гала, шомакымат пелешташ эрыкым ыш пу.
Шкеак кутырен, баянжым шоктен, мыйым муро тӱрыш конден шуктыш. Муралтен
ончаш логалеш:
Люди мира, на минуту встаньте!
Слушайте, слушайте —
Гудит со всех сторон!
Это раздается в Бухенвальде
Колокольный звон, колокольный звон.
Звон плывет, плывет над всей землею...
Немыч фашист-влакын Бухенвальд концлагерьыште пуштедыме тӱжемле еҥын чон
йӱкышт
пуйто угыч ылыжын йоҥгымо нерген мурым икмардан, айда-йӧра манме семын
мураш ок
лий. Мый тудым мучаш марте кугу кумылынак шуйдарышым. Василий Алексеевич
пытартышлан тӧршталтен кынел шогале. Тудо куштылго могыран, кид-йоллан писе
ыле.
— Пеш сай! Моткоч сайын лектеш!— кидшым ваш йыгалтен, кок век коштын
савырныш.—
Роза, ну-ко тол-ян, коктын муралтен ончыза!
— Ай, мый вожылам,— шоктыш шеҥгелне ӱдыр йӱк.
— Вожылам мый тылат! Арам мо визымше класс гычак мураш туныктем? Коктын,
коктын
мураш тӱҥалыда! Тендан когыньданат тугай виян йӱк — ӧрат!
Ну, "виян йӱк" манмаштыже, Василий Алексеевич мыйын шотыштыжо изиш утларак
чиям
шӱралтыш. Мый шкемым паленам: йӱкым колын, умылен, ойыркален моштенам,
муренат
кертынам, но йӱкем нигунамат виян лийын огыл. Кокымшо верысе полышкалыше
йӱк.
Институтысо хорышто курык марий рвезе Гена Соловьев дене когыням запевым
мураш,
солироватлаш шогалтеныт гынат, мый шижынам: Генан йӱкшӧ чотрак виян, мый
тудлан
полшенам веле. Тыштат тугак лие.
Роза аптыраненрак ончык тольо, мыйын воктекем, мыланем койдымын,
шеҥгеланрак шогале, Василий Алексеевич кидышкем муро шомакым кучыктыш. Тиде
Розан шаҥге йоҥгалтарыме "Кеҥеж эрдене" ыле. Баян сем почеш мый ончыл
корным тӱҥальым:
Помыжалтеш пӱртӱсшат,
Ой, пеш сӧрал...
Тунамак шеҥгелнем ӱдыр йӱк ушныш:
Куанен, кайык-влак
Сылнын мурат...—
Умбакыже, очыни, припев савыртыш кая — Роза, кугун шӱлалтымыла ыштен, уло
йӱкын,
йоҥгатан лупшале:
Мӱндырнӧ кече шыргыж кынелеш,
Шудышто лупсшо чинчын йылгыжеш.
Ой, могай сае, ой, могай сае —
Кеҥежнаже пеледеш.
Мый шкежат муренам гынат, Розан кышкалалтме семын йоҥгатан лекше йӱкшым
тӱрыс
колынам, мурына икгай кӱкшытанрак йӱкан лийже манын, виянрак чымалтараш
тӧченам,
но сеҥен омыл. Розан йӱкшӧ мыйын кӱжгырак йӱк овартышем шӱтен лектын, ончык
куржын колтышыла чучын.
Мурен пытарышна. Василий Алексеевич, куанжым шылтыде, кок пылышем кучен
рӱзалтыш, Розам миен ӧндале:
— Замечательно! Тетла нимом ойлаш. Тыгай йӱк улмаште калык ончык лекташ
огыл
гын, Юмо ок проститле. Язык. Алексей Александрович, сӧрвален йодам: ушныза
мемнан хорыш!
— Сӧрвалыме ок кӱл, мый шкежат мурым йӧратем. Эше ученик улмем годым теве
тиде
класс омса шеҥгелне, коридорышто, шуко ончен шогенам. Те тыште репетицийым
ыштенда, туныктышына Михаил Исиметович Исиметов школ директорын ӱдыржӧ Руфа
Богданова дене куштат. Тендан деке тышке моткоч пурымем шуын, но вожылынам.
— Ах, чаплын куштат ыле Исиметыч ден Руфа! Йошкар-Олашкат шуын улына,
Москвашкат
Миша ден Руфа кудальыч. Баян шокташыже веле Москошко мыйым ышт колто.
Олмешем
весе каен,— шыргыжале Очетов.
— Мый куанен шогалам ыле тендан радамыш, только вот...
— Мо только?
— Йӧндымын чучеш: тунемше йоча да туныктышо...
— Могай йоча?! Да Те ончалза — латшым-латкандаш ияш-влак улыт! Ӱдыр! Каче!
Михаил Исиметовичат тунам шке ученицыж дене куштен кошто вет. Руфа луымшо
классыште
тунемеш ыле.
— Туге гын веле...
— Те ида шоно, тыште нимат тыгай-тугай уке...
Тыге мый Очетовын кид йымакше логальым, муро кумылан юзо тӱняшке пурышым.
3
Октябрь пайрем вашеш, визымше але кудымшо ноябрьыште, Сотнур ялысе клубеш
концертым шындышна. Мый тунам первый гана Роза дене пырля калык ончыко
лектынам.
Каласаш кӱлеш, концертлан ямдылалтмына годым мый нунын дене, Очетов да ӱдыр-
рвезе-влак дене, пешыжак шуко лийын омыл. Хорышто йоҥгалтшаш кум мурым
пырля муренам, Роза дене коктын да шкетынат мураш икмыняр мурым тунемынам
да чыла, мӧҥгышкем каенам веле. Умбакыже мом нуно тушто ыштеныт, кузе
ямдылалтыныт, ужын омыл.
Василий Алексеевич мыланем икмыняр почеламутым наизусть тунемаш шӱден,
номерла-влак коклаш пуртен колташ кӱлеш манын. Мый тиде йодмым шуктенам,
шке возымо почеламут-влакемат варажым сцене гыч каласкаленам.
Занавес-пӱрдыш шеҥгелне коло наре ӱдыр сорла тылзе гай кадырын шогалын.
Кажныже
шке ыштыме тӱрлеман марий тувырым чиен, шкеныштынак, кӧн могай уло, запоным-
ончылсакышым ӱшталын, тӱрлӧ тӱсан шовычым кылден. Ӱдыр-влак шеҥгелне лапка
теҥгылеш иктаж лучко рвезе шогалын. Нуно клуб гыч кондымо мел тӱрлеман ош
тувырым чиеныт. Олык пеледышла шыри-вури веле коеш. Ончыкырак пурен каласаш
гын, тыгай чием денак варажым Звенигово олаштат (тунам ме, волжский-влак,
Провой районыш пуренна), Йошкар-Оласе Шкетан лӱмеш театрыштат
выступатленна.
Хор дене ме эреак кум мурым муренна: икымшыже коммунист партийым моктен,
кокымшыжо шочмо эл нерген, а вара калык муро, иктаж-могай куштылго такмак.
Мутлан,
тыгай:
Ош мундыра кушталта,
Ош перчатке лийнеже.
Мотор ӱдыр кутырынеже,
Тыйын таҥет лийнеже.
Тудымат каласыман, очыни: Василий Очетов калык ончыко чот ямдылыме, чапле
концерт дене гына лектын. Тидым мый, конешне, варарак пален налынам.
Репетиций годым лийже манынак тыршен, да участникше-влакат тоҥгак омарта
гай огыл, изинек
шуаралт кушшо лийыныт. Шкеже Василий Алексеевич школышто тӱҥалтыш классла
гычак
музыкым туныктен, тылеч посна таза ӱмыржӧ мучко Сотнур йоча садыште ешартыш
пашам ыштен, тыгыде ньогамак мураш-кушташ шӱмаҥден.
Тыгеракын, Октябрь пайрем кастене Сотнур клубышто концертна тӱҥале. Ончыч
ныл
йӱкан хор мурыш: ӱдыр-влакын сопрано ден альтышт да рвезе-влакын тенор ден
баритон-басышт. Хор деч вара кокымшо ужашым Роза почо, Василий Алексеевичын
шкенжынак возымо мурыжо — "Кӧн пелашыже лият, каласе" йоҥгалте. Ончышо-
влакын кумылыштым нӧлталашак манын, Очетов тыге ышта ыле: хор деч вара эн
чапле номерым луктеш, а концертым ӱдыр-рвезе-влакын кугу тӱшка дене
куштымышт мучашла. Тудат пеш
чаткан, куштылгын да веселан лектын, ӱдыр-рвезе-влак мастарлыкым таптен
шуктышо
лийыныт.
Роза муралтыш. Калык тудым йӧратен. Йӱкшат яндар, чапле ыле, шкежат мотор
чурийвылышан, ладыра кап-кылан. Ӱдырын кажне номержым калык рӱж вашлийын,
уэш-пачаш
сценышке ӱжын. Черет шумеке ынде ме, Роза ден коктын, мураш лекна,
куштылго,
йоҥгата "Кеҥеж эрдене" мурынам йоҥгалтарышна. Калыклан вуйым савен
тауштымына
годым колын шуктышым, ончыл радамыште кок марий вате гыч иктыже весылан
пеле
йӱкын пелештыш:"Ончо вет, могай сылне мужыр! Йӱкыштат чапле, шкештат мотор
улыт".
Мужыр!.. Мый Розам ончал колтышым: кольо гын? Конешне, колын. Аптыранен,
ӱдыр
пурла век, мый шола век кораҥын, сцена гыч кайышна.
4
Тунемше-влакын теле каникулышт годым ме яллашке лекна. Чылаже латкок
концертым
ончыктышна. Тунам школын шке имньыже лийын. Терышке баяным, моло ӱзгар-
тарманым
оптенна, шкеже йолын ошкылынна. Лишыл уллаште коштын савырнымек, Василий
Алексеевич мемнам пошкудо Татар республикысе Вопса ялыш наҥгайыш. Тушко
тудо ондакат
коштын улмаш. "Суас-шамыч марла моштат, марий мурым пеш йӧратат",— мане
вуйлатышына.
Кайышылак Вопса ял мучашсе школыш пурышна. Тусо туныктышо-влак изин-кугун
веле
койыч, йоча-влаклан увертарышт, ача-аваштым клубыш мияш ӱжаш йодыч, а
мыланна
йӱдым эртараш ик классым ойырышт.
Концертна суас-влакланат келшыш, витне, мемнам пеш шокшын вашлийын ужатышт.
Тыште кумылаҥын, ынде Морко велыш лупшалтна. Ончыч Кужер поселкышто
шындышна, тушеч
Нужа суас ялыш кайышна. Нужаштат, Вопса семынак, мемнан толмым колын, калык
клуб
тич погынен ыле.
Мый тунам иктым пален нальым: мемнан йырысе суас-влак марла сайын кутырен
моштеныт, марий йӱланам аклен иленыт, а мурымо-куштымынам йӧратенак
онченыт. Чыла тидыже шинчаончалтышыштышт, сово пералтымаштышт, ӧндал
вӱчкалтымаштышт койын.
Нужаште концертым ончыктымек, малаш Нужа-Иксашке кайышна. Тушто Очетовын
родыжо,
а Розан чӱчӱжӧ — Рыбаков Василий илен. Вот тудын деке йӱдым миен пурышна.
Ятыр йӱд ыле. Ме кумытын, Очетов, суртоза да мый, омсадӱр пӧлемыште ӱстел
коклаште шинченна. Ончыл пӧртыштӧ ӱдыр-рвезе-влакна кӱвар ӱмбалым тич темен
мален
киеныт, а мемнам, кок кугуракым, суртоза шке шуктымо пӱрыж дене сийлен. Мут
гыч
мут лектын, иктым-весым кутыркаленна.
Ончыл пӧрт гыч Роза лекте.
— Чӱчӱ, алят огыда мале мо? Ындыже эрат шуэшыс,— ӱдыр суртозам ончалын
пелештыш.
— Верне, изиш нералташ кӱлеш,— манын, чӱчӱжӧ Очетовым ончыл пӧрт пычкемышыш

ӧндалын наҥгайыш.
Ала пӱрӧ дене утларак ыренам улмаш, ала весе, но мый Розам тунам первый
гана
йӧратен ончальым. Малаш вочмо куштылго чиемже дене тудо мылам моткоч
лишылын,
шергын, шке еҥ семынак чонеш пижшын чучо. Шӱмем тарваныш. Мом тунам
куктылынам,
кузе ойлышт пытаренам, ом шарне, лач Розан ик ойжо ушеш кодын:
— Алексей Александрович, малаш вочса, тыданда мый шаренам,— "мый" шомакшым
ойыртемын палдарен пелештыш. Мо-гынат, тыге чучо.
Конешне, омо тунам толын огыл. Мый тӱгӧ лектым. Каваште шӱдыр тӱшка вургыж
чолгыжын. Йол йымаке мардеж лум пургыжым ӱштын. Палыме вер да сай корно
лиеш гын,
мый, очыни, икмыняр жап перныл коштам ыле. Вет шӱм-чонем кава шӱдыр гаяк
вургыжын, ала-могай сылне ям дене юарлен. Но мылам нигуш каяш, тыште йот
пакча да чодыра пырдыж гына койыныт. Сурт-кудо авыртышыжат аньык пече гына.
Нӧрышӧ ботинкан
йолем вашке кылмыш, мӧҥгӧ савырнаш вереште.
Роза пурымем вучен шинчен. Тидыже чот ӧрыктарыш. Но тунам радамын шоналтен,
мом
ыштышашым висен кертын омыл, очыни, руштынам улмаш. Икте гына ушыштем
лийын:
мыйым йӧратыме кумыл авалтен.
Теле каникул деч вара кок визымше классыште туныктымо марий йылме урокемым
нальыч, олмешыже индешымше, луымшо класслаште руш литературым туныкташ
пуышт. Ынде
мый Розамытынат туныктышышт лийым.
5
Кызыт, тудо пагытлан пеш шуко жап эртымеке, ынде раш палем: мылам тунам
шкемым
сорлыклымо ок кӱл улмаш. Йӧратыше шӱм-кыллан эрыкым пуэн, ӱдыр ден каче
семынак
утларак ваш лишемман ыле. Вет Роза кушкын шогалше, вуеш шушо ӱдыр лийын, а
мый
ӱмбакше ученицем манын онченам, да тиде шонымаш мыйым эре кепшылтен кучен.
Туге-гынат икте-весыланна келшымым ни шкенан деч, ни моло весе деч шылтен
огынал. Ваш
ончалын пелешткалымаште, коктын шогалын муралтымаште чылажат, очыни, раш
койын.
Тыге мемнан келшымына нерген пеш вашке пален нальыч, школыштат, ялла
кундемыштат.
Но мый аптыранен, лӱдын-вожыл коштын омыл. Мемнан келшымынаже ваш ончалын
воштылалме деч келгышкыже каен огыл, садлан нимо, нигӧ деч шекланаш.
Икана, шошо велеш, мыйым мӧҥгыштем кугакам шинчавӱд дене вашлие. Книга
шӧрлыкыштем ӱдырамаш кид шагатым да капрон шовычым муын улмаш. "Мыланем,
акатлан, ик тыгай пӧлекымат ыштен отыл, ала-могай шатирка ӱдырлан
налынат",— манеш. Да тӱҥале,
тӱҥале...
Вот вет шочмо ака! Мом ыштет? Шке шольыжлан тудат сай-чечен ӱдырым марлан
налын
пуынеже шол. Туге лийын улмаш: акам Розамыт ялышке миен коштын, пошкудыжо-
влак
дене кутыркален, икте-весе деч ӱдырын ешыж нерген йодыштын, умылкален, ынде
мыланем тиде манеш-манешым луктын опта. Мыйже воштылам, акамым лыпландараш
тӧчем,
шкемым тиде "манеш" деч кӱшкырак шындынем. Ойлен-ойлен, акамым
келыштарышым,
витне. "Шке палет да... Мыйже ойлен ончыктынем ыле",— мане.
Конешне, саде пӧлек, жап шумеке, шке озажым муын. Розан кидыштыже тудо
шӧртньӧ
тӱсан шагатым мый вес ганат, ятыр пагыт эртымекат, ужынам. Но манеш-манеш
утларакат кӱжгемын шарлен улмаш. Тидлан амалжым, нимом тыгай-тугайым
шоныде, ме шкеак пуэнна докан.
Кеҥеж шуо. Мыланна каныш пагыт лие. Шайра вел калыкын эн чечен пайремже —
Лышташ
пайрем (тудым моло вере Трочын, Семык маныт), ужар пушеҥге лӱсым шарен,
сурт-печышкына пурыш. А Розамыт ялыште — Нурмучаш Шайраште — сӱан. Мый,
конешне, тушко
чымалтым. Велосипедем Сотнур школыштына физкультурым туныктышо Василий
Васильевич Жуков деран шогалтышым.
Ну, пайрем вет, ӱстел йыр ваш келшыме, лишыл йолташ-влак погынышна:
пединститумак тунем пытарыше Григорьев Вачий, Кузьмин Миша (ме икте-весынам
ача лӱм деч
посна пелешткаленна) тольыч, пеленышт адак икмыняр тосыштым кондышт. Сӱан
ончаш
лекме деч ончыч шке семынна гуляен, пайрем чесым йӱын-кочкын, пӧрт гыч
пӧртыш
коштын савырнышна. Чыланат иктаҥаш гай, йол ӱмбак шогалше, вийӱмбал марий,
уш
шындыше каче лийынна.
Кечывал деч вара ялышке сӱан пурыш, а верысе калык уремыш лекте. Туштак мый
Розам вашлийым да кас марте, ойырлыде, сӱан почеш коктын коштна. Ом шинче,
качымарий йолташем-влак кушко лийыныт, ала мемнан лишнак коштыныт, ала
шканышт мужырым
муын ойырленыт, мый нунын нерген шоналтен омыл ала ынде монденам. Но Роза
дене
пырля гуляйымына кызытат шинчаштем.
Шарнем, касвелеш сӱан ӱлыл полкыш, Шайра кугу курык йымалсе уремыш, волыш.
Кажне
сурт ончыл ӱстел деран шогалын, муралтен-кушталтен, тыртыш ер лукыш, тӱр
пӧртла
деке шуо, да Роза мыйым икса коремыш шупшыльо. Тушто, изи вӱд йогын гоч
вончен,
кожла лоҥга гыч курыкышко йолгорно кӱза улмаш да вик Розамытын пакча
шеҥгекышт
лектеш. Ме, кид кучен, тиде кожлашке пурышна, курык ӱмбачын Кужер велыш,
Элнет
ӱмбал чодырашкыла ончен шогышна. Вара ӱдырын суртышкыжо кинде-шинчалым
пурлаш
пурышна.
Кӧ шинча: очыни, мемнан тыге пырля коштмына еҥ шинчашке тӱрлын-тӱрлын
кончен.
Иктыже кид кучен ошкылмынам ужын гын, весыже кожла йымаке пурен кайымынамат
тогыдаен да шке семынже шоналтен кодын. Вет когыньнамат, концерт дене
коштшо, йыгыре мурен шогылтшо-влакым, ялыштына изижат-кугужат пален, мом-
гынат мемнан нерген куктыштыныт докан. Да тидыже вашке раш лие, эшеат чот
йӧндымын почылто.
Ик кастене мый велосипед дене Нурмучаш Шайрашке кудал мийышым. Роза мыйым
шке
капка ончылныжо вучен, молгунамсе семын ӱдыр-каче модмашке каен огыл. Кидем
гыч
кучен, пӧрт воктенсе олма садышке пуртыш. Шоҥго пушеҥге йымалсе тошто ӱстел
коклаш, эҥертышан теҥгылыш шична. Вучыдымын Роза шортын колтыш, ынде мылам
школыш
каяш пытыш, чот кугу намыс, манеш.
Пален нальым: манеш-манешын печыже, чынак, уке улмаш. Ялыште тунарышкен
ойлен
шуктеныт, пуйто мый кажне эрдене вӱтамбачышт тӧрштен волем да пакча
шеҥгечышт
мӧҥгышкем куржам. А мый нунын вӱташт кушто улмымат ом шинче, эсогыл сарай
йымакыш лектын коштын омыл. Концерт деч вара южгунам Очетов дене коктын
Розамыт дек
кочкаш-йӱаш пуренна, тиде чын, вет нуно родо-тукым улыт. Мыйым ӱдырын
аважат,
кочажат паленыт, ӱстелтӧрыштӧ ик гана веле огыл пырля шинченна. Но мый
кажне гана, йӱдет йӱд огыл, пасу гоч вич меҥге коклам мӧҥгем ошкеденам, вес
иктаж-могай
шонымаш ушышкемат пурен кертын огыл.
А Роза теве ынде латикымше классышкат тунемаш ынеж кай, кыдалаш школым
пытарыде,
аттестат деч посна кодаш ямде. Тунам мый икымше гана совет педагогика
нерген
удан шоналтышым: ияланже мо шонен луктыныт латикымше классым?! Латкандаш
ияш
ӱдыр-качылан ынде вате-марий лийман, а нуно эшеат, сумкам сакен, школыш
коштшаш
улыт.
Содыки, ойлен-ойлен, Розам савырен кертым: кошт, маньым, латикымше классыш,

шӱвал шынде манеш-манешлан, а вес ий кеҥежым сӱаным ыштена. Шыжылан
коктынат
Йошкар-Олашке каена, тый иктаж-кушто тунемаш тӱҥалат, а мый редакцийышке
пашаш
пурем.
Келшышна пуйто. Роза лыпланыш, а мый эше тичмаш идалыкымак тыгай шонымаш
дене
илышым.
6
Икмыше сентябрьыште ончем — Роза школыш толын. Тугеже оем колыштын, манеш-
манешым сеҥен. Молодец! Тиде ийынат мылам Розамытым туныкташ логале. Ындыже
латикымше кок классге, "А" ден "Б"-ште руш литературым наҥгаяш пуышт.
Тидыже мылам утларак веле келшыш. Молан манаш гын, кыдалаш ийготан-влак, 5-
8 класслаште, шаулаш
йӧратыше, урокышто чужлен шинчыше-влак лийыт. Нунын вӱр-вийыштак тугай, шып
шинчен огыт турко, а мый шургымым изишат чытен ом керт. Сандене кугурак
ийготан-влак классыште шкежат ласкан шӱлалтышым: ушан шинча дене ӱмбакем
онченыт, нылле
вич минут жап эре шкеак веле ойлем гынат (тыгай урокат лиеден), нойымым ни
мый,
ни нуно пален огынал.
Туныктымаште нелылыкым пешыжак шижын омыл. Очыни, шкаланем чотрак ӱшаныше
лийынам. Совет педагогикын идеологический кышкаржымат эрежак шотыш налде,
тунемшаш
программе ден планымат кокланже шке семынем вашталтылынам. Мый паленам:
программыжымат, планжымат мый гаемак айдеме ямдыла, а тудо, кеч шым кударан
лопка саҥган лиеш гынат, кокланже йоҥылышат ыштен сеҥа але чылажым шотыш ок
нал.
Мутлан, Онегин ден Печоринымат "уто еҥ" улмыштлан йӱштынрак ончаш кӱлын
гын, мый
нунын чон поянлыкыштымат ужаш туныктенам. Теве тыгай йодыш-влак тунемше-
влакын
шинчаштым утларак почеш ыле: молан Печорин, дуэльыште тугаяк дворянин
Крушницкийым лӱен пуштмекше, шкежат кумык йӧрлеш да пеш шуко жап шортын
кия? Але весе:
таҥастарыза, могай ой-шомак дене Анатолий Курагин ден Пьер Безухов Наташа
Ростовалан йӧратыше шӱм-чоныштым почыт? Тидыже кок кечын могай улмышт
нерген ойла?
Розамыт руш совет литературым тунемыныт. Горький, Маяковский, Шолохов...
Алексей
Толстойым, мутлан, программе почеш обзорышто гына ушештараш кӱлын, а мый,
программым шотыш налде, "Хождение по мукам" эпопейже нерген икмыняр шагат
каласкаленам. Мыланем тусо герой-влакын ӱмыр корнышт, тӱрлӧ чон шыгыр вошт,
илыш йӧсылык
гоч чытен лекмышт шерге лийын, да тиде чон шижмем самырык-влак деке намиен
шукташ шоненам.
Мый иктым раш паленам: сылнымутан литературын тӱҥ шонымашыже, цельже —
идеят,
темат огыл, а айдеме, иктаж Йыван ден Майра. Очыни, пашаштем йоҥылыш лийын
омыл,
ученикем-влак, урок деч вара кодынат, литературный образым лончылаш рат
улыт
ыле.
Шкенжым мокта манын шоналтышат лектеш дыр лудшем-влак кокла гыч. Тидым
ончылгоч
паленак, кӱчыкын туныктымем нергенат каласаш перныш. Уке гын вес тӱрлӧ
кӱлдымаш
шомакат лектын кертеш ыле, пуйто ме куштен-мурен гына иленна. Вет мый
умбакыжат
кас паша, концерт да репетиций нерген возышаш улам, вет лач тушто ме Роза
дене,
коктын вашлийын, кутырен кертынна. А школышто мый тудым мӱндырч веле
ужынам,
лишкыже мияш пешыжак тоштын омыл.
1964-1965-ше тунемме ийыште Василий Алексеевич Очетов Сотнур школыштына
ыштен
огыл. Тудо Шарибоксад ялысе клубыш художественный вуйлатышылан пашаш пурен.
Колынам ыле, Очетов ялысе клубыштат самодеятельность коллективым поген,
концертлан
виян ямдылалтыт.
Сентябрь тылзе мучаште ала октябрь тӱҥалтыште, мо-гынат Совет пайрем деч
ончыч,
мый икана Шарибоксад клубыш мийышым. Пайремлык концертлан ямдылалтмыштым
ончынем
ыле. Пален нальым: изи огыл коллектив погынен. Вуйлатен, пашам виктарен
шогышыжо
кумытын лийыныт: Очетов шкеже, клуб вуйлатыше Петр Павлович Павлов да
верысе туныктышо, почеламутым возышо Петр Логинович Константинов.
Петр Павлович, Очетов семынак, кужу сар корным эртыше, кокла ийготан
пӧръеҥ, артист лияшак шочын-кушкын улмаш. Арам огыл война почеш икмыняр жап
Марий филармонийыште пашам ыштен, лач нужнаш кодшо шкет аважын шинчавӱдшӧ
гына тудым ЙошкарОла гыч шочмо ялышкыже мӧҥгӧ пӧртылтен. Туге гынат мурызо
чонан айдеме ӱмыржӧ
мучко шке шотан артист лийын илен. Эше Сотнур район улмо годымак Очетов
дене
коктын кугу концерт бригадым чумыреныт, шкенан велнат, Морко, Провой да
Волжск
кундемлаште калыкым куандарен коштыныт.
Петр Логинович Константиноват тыгаяк чолга кумылан ыле. Марий пединститутым
тунем пытарымеке, икмыняр ий Йошкар-Ола лишнысе школышто пашам ыштен,
варажым шочмо ялышкыже пӧртылын да эреак Шайра ӱдыр-рвезе-влак коклаште
лийын. Я комсомол
паша, я концерт але спектакль. Ялсовет депутат семынат калык илыш верч
тургыжланен. Шкеак почеламутым возен да клуб сцене гыч каласкален, мыскара
куштымашым
але сценкым шонен луктын, пырля хорышто мурен. "Мемнан илышыштынаже поро
шарнымаш семын тиде концерт дене коштмынак веле кодеш ала-мо",— манеш ыле.
Тыгеракын, мый Шарибоксад клубыш миен лектым. Икте ӧрыктарен куандарыш:
верысе
да лишыл ялласе самырык-влак деч посна, Сотнур школыш коштшо ончычсо
участникна-влакат тышке толыныт. Шкешт мӱндыр яллаште иленыт гынат,
Очетовын кумылжо ала
"концерт" манмынак юзо вийже нуным тиде коллективыш шупшылын. Памашэҥер гыч
Данилов Ольош, Ӱлыл Азъял гыч Федоров Иван да молат шым-кандаш меҥгым
куржталыт
ыле. Нунын коклаште Рыбакова Розат лийын.
Василий Алексеевич мылам шижтарыш: самодеятельный коллектив-влакым тергыме
Всероссийский смотр-конкурс эрта улмаш. Районысо смотр Звениговышто лийшаш,
а мемнан ончычсо Волжский район кундемыште утларак тале коллективше лач
Марбумкомбинат культура пӧрт гыч гына. "Но нунын программыштышт эртак рушла
номер, а ме марий муро дене лупшалына",— манеш.
Хорлан мураш кум мурыге Василий Алексеевич шке возымыжым налын. Икымшыже
"Шӱмбел
Партийлан" маналтын, мутшым мемнан йолташна Петр Логинович Константинов
возен.
Тушто тыгай корно-влак ыльыч:
"Шайра курыкла гыч
Кумда чодыра гоч
Каласе таум тый шӱмбел Партийлан",— пеш куатлын, кумдан йоҥгалтын. Ме тудым
варажым чот куанен муренна.
Кокымшо мурыжо "Тали-дали гармонет" ыле. Шомакше поэт Осмин Йыванын.
Кумшыжо —
калык муро, "Ош мундыра кушталта". Семжым В.Очетов шке келыштарен. Но ты
мурым
Шайра коллектив пеш шуко гана мурен да тоштылан шотлалтын. Сандене Василий
Алексеевич мый дечем вес шомакым возаш йодо. "У муро кӱлеш. Такмак гае
куштылго, калык муро гайрак лийже",— манеш.
Мый клубышто кок век кошташ тӱҥальым. Иктым, весым шонкалем, мо нерген
возаш,
вуем пӧрдыктылам. Рвезе-влак коклаште тошкыштам. Василий Алексеевич
вараксим
кайык гай веле коеш, сценыште пӧрдеш, ӱдыр-рвезе-влакым кушташ туныкта. А
мый
вуйышкем нимат ок пуро. Кинозалыш волен шинчым да сценыште тӧрштылшӧ,
кушташ тунемше-влакым ончем. Шукынжо Руш Шайра да Курык йымал ял гыч улыт.
Полатсола гычат икмыняр ӱдыр коеш. Нурмучаш Шайра гыч Роза шкетын,
Шайрамбачын мый толынам...
Кенета ушем волгалтме семын лие, меже шым Шайра гыч улынас! Шкенан нерген
возаш
кӱлеш. Тунамак такмак гай куплет-влак чумыргаш тӱҥальыч. Блокнотым луктым,
возен
шындышым:
Шым Шайра гыч улына,
Олык шудым солена,
Мланде пашам ыштен,
Веселан ме илена (Але — куштен-мурен илена).
Умбакыже:
Шайра курык тура гынат,
Куржына да кӱзена.
Шайра мланде ошман гынат,
Поян шурным куштена.
Эше:
Изиракшат улына,
Кугуракшат улына.
Колхоз пашаш лектына гын,
Чылан чолган лийына.
Блокнот листам кушкедым, тиде возымем Очетовлан намиен пуышым. "Тыгай шомак
ок
йӧрӧ мо?"— манам. Очетов лудын лекте, баяным кучен шинчын да, кагазышкем
ончен,
мурыктылаш тӱҥале, тыге-туге савыркалыш да тунамак ала-могай у, куштылго
семым
лукто. Йырже погынышо-влак шоктымо почеш мураш тӱҥальыч, туге лекте,
кокымшо ден
кумшо куплетше запев, "Шым Шайра гыч улына" манмыже припев лие. Но запевлан
шомак ок сите. Петр Павлович ӱдыр-влакым чоян ончале да шкетын муралтен
колтыш:
Шайра курык туражымат,
Куржына да кӱзена,
Шайра ӱдыр ковыра гынат,
Ӧндалына да каена.
Ӱдыр-влакат тунам кӱсынеш ышт код, шке семынышт савыральыч:
Шайра курык тура гынат,
Куржына да кӱзена,
Шайра каче ковыра гынат,
Йӧратыме йолташна.
Чыланат воштыл-воштыл ала-могай кӧргӧ куан дене тӱҥалтыш гычак угыч
муралтышт.
Тыге тӱшкаште у муро шочо, "Шым Шайра гыч улына" манын лӱмдышна. Варажым
мый шомакым ешаркалышым, улыжым тӧрлатыльым. Тыгерак, Шарибоксад клубышко
толын, самодеятельность коллективышкышт ушнышым.
Каласаш кӱлеш, тиде концерт программышке Василий Алексеевич Очетов шке
возымо
мурыжо-влакым ятырак пуртен ыле. Кӧ шинча: тидын дене, можыч, смотр-
конкурсышто
ончык лекташ ӱшаным кучен. Теве Роза деч ик ийлан почеш тунемше ӱдыр Галя
Шешнева мемнан кок мурынам — "Тый шижат мо, рвезе?" ден "Чеверласыме мурым"
йоҥгалтарен. Галян йӱкшӧ Розан дене таҥастарымаште изирак ыле, манман дыр.
Но пешакат
ныжылге, чонеш пижше, ямле. Тунам, кудлымшо ийла кыдалне, кызытсе гай кидеш
микрофоным кучен мурыман гын, Шешневан чапше Розан деч мӧҥгӧ ок лий ыле
докан. Но
тудо жапыште клубласе кугу залым виян йӱк гына леведын сеҥен, сандене калык
утларакшым Розам колышташ кумылан лийын. Но меже Галян мурымыжымат пеш
йӧратенна.
А тудо руш ӱдыр лийын, ача-аваже иктыштат марла кутырен огытыл. Но марий
ялыште
шочын-кушшо икшыве-влакышт чыланат изинек марла ойласеныт, школышто марий
йылмымат тунемыныт.
Розан шкет мурымо репертуаржат шкенан творчество йӱк денак ешаралте. Тудо
ынде
"Кӧн пелашыже лият, каласе?" деч посна эше "Аваем, ит вурсо" мурым
шергылтарен.
А тудыжо тыге шочын. Эше кодшо шошымак, луымшо классыш коштмыж годым, Роза
латшым ийым темен, латкандашымшыш тошкале. Мылам латкандаш ияш ӱдыр
латшымыташ деч
лишылынрак, кугуракын чучын докан, тиде вашталтышым так коден кертын омыл.
Розалан мурым пӧлеклынем ыле. Очетовлан шижтарыде, "Латкандаш ий" лӱман
почеламутым
возаш шонен коштынам. А мурыжо ӱдырлан мураш лийже. Тӱҥ шонымашыже тыгай
веле:
латкандаш ий ик гана лиеш. Тунам мый шкемым самырык ӱдыр олмышко шынденам
да чон
шонымем почынам.
Тыгеракын эше кодшо шошымак мурылык шомакым Очетовлан пуэнам ыле. Тудо
варажым
семым кычал муын да, Розам шкеж деке ӱжыктен, мураш туныктен. Теве ынде
шыже
клубышто тиде муро йоҥга, Мемнан мурына: Очетовын, мыйын да Розан. Молан
Розанат? Вет тудым шонен возымо, тудын латкандаш ияш пагытшылан
пӧлеклалтше, адакшым
шкеак мура.
Роза дене коктын мурымо дуэтышкынат у муро ешаралте. Тиде "Фермыште кас"
вальс
ыле. Тудымат лач Розамак шонен возымо. Вет ты жапыште мемнан когыньнанат
чонна
шке олмыштыжо, ласка лийын огыл. Мемнан келшымашна тунам ялла ӱмбалне
коштшо
тӱрлӧ осал мане-манеш дене чот амырген ыле. Сандене мый муро гоч калыклан
йӱкын
ойленам:
— Олюкем, кунам ик ешышке?
— Пырт вучал, Йыван:
Сай пашат дене лий тый келшыше,
А вара — сӱан.
Лиеш тудо пагыт вучымо —
Йӧратен илал.
Ӱмырешлан таҥым кучымо —
Шулдыран пиал!
Роза тиде мурым мураш пеш йӧратен. Мыят пеленжак лийынам. Ме муро гоч икте-
весына дене мутланенна. Тидым концерт ончышо калыкат шижын, умылен докан.

7
Зональный смотрышко Звениговыш каяш ме кум кече ончыч тарванышна. Очетов
чыла
участник-влакым таратен шогалтен, генеральный репетицийым Кужмара да
Чакмарий
клублаште эртарена, манеш. Петр Логинович Константинов школ директоржо деч
икмыняр кечылан паша деч утараш йодын. Мыламат тидымак ышташ темлат. Кум-
ныл кече
школ пашаш лекташ огыл, тиде вет манаш веле куштылго. Туныктышаш программе
кодеш, урок расписанийымат кажне кечын вашталтыл шогаш кӱлеш. Туге гынат
школ вуйлатышына-влак мемнам умылышт, кумылнам шуктышт.
Колхоз машинам пуэн, фургон монь огыл, а тыглаяк открытый манмышт. Тунам
колхозын шке автобусшо гала, брезент леведышанжат лийын огыл. Мом ыштет,
шыже игече
йӱштӧ гынат, чараштак каяш логалеш. А рвезе-влак, манмыла, оҥырешлат веле,
нуно
теле чатламаштат каят ыле дыр. Чылан куаныше, нӧлтшӧ кумылан улыт. Очетов
манмыла, кугу патриот лийыныт. Тиде шомакем пеҥгыдемдаш ик примерат сита.
Лач тиде жапыште Озаҥ олаште пашам ыштен илыше Логин Иван Мику мӧҥгыжӧ, Руш
Шайрашке, канаш толын улмаш. Тудо ондакше Очетовын ик тале куштызыжо ыле,
мемнан
смотрыш кайышашым колын, концертыш ушнаш йодын. Мом манаш, муыныт тудланат
мужыр
пелаш ӱдырым, куштымашлашке пуртеныт. Вет Микум туныктымо ок кӱл, тудо чыла
моштен, ончыч тыгайым шагал огыл лоҥын.
Кастене Кужмара ялысе клубышто концертым ончыктышна. Калык клуб тич погынен
ыле.
Очыни, мемнан лӱмнерна тышкат солнен улмаш.
Чумыр программе, ик шӱлыш дене манме гай, веселан, куштылгын да писын
эртыш. Василий Алексеевич шкежат самырык рвезе гай чоҥештыле. Ик номерлан
шоктен пытара
да мый декем сцена шеҥгеке куржын толеш. Толмашешыже сигаретым ылыжтен
шуктем.
Кок-кум гана шупшылын, шикшым нелеш да адак вес номерлан шокташ вашка.
Шкежат
ӧрын куаненна ыле: концертна пеш чаплын лекте.
Тыгаяк кумыл дене вес кастене Чакмарий ялысе клубышто выступатлышна.
Звениговышто ончыктымашна гыч ушеш теве мо кодын. Занавесым почын колтышт.
Ме сценыште иктаж кудло наре ӱдыр-рвезе шогена. Кенета залыште рӱжге совым
кырыме шергылте.
Эше йӱкымат луктын огынал, а калык саламла. Варарак пале лие: мемнан хорна
олык
пеледыш пидыш, чечен вуйшӱдыш гай койын шоген.
Радио дене увертарышт: "Шарибоксад ялысе клуб выступатла. Самодеятельный
композитор Василий Очетов. "Шӱмбел партийлан". Мутшо хорын участникше Петр
Константиновын. Баян дене коллективын художественный вуйлатышыже Василий
Очетов шокта".
Вара адак: "Композитор Василий Очетов, "Тали-дали гармонет", мутшо поэт
Осмин
Йыванын. Хор мура." Умбакыже: "Шым Шайра гыч улына", мутшо ден семжат
самодеятельный коллективыште шочыныт.
Тидыже ончышо-влаклан, очыни, у ыле. Тунам, 1964 ийыште, шке муро дене
выступатлен коштшо коллектив республике мучкыжат лийын огыл, садлан акшат
кӱшкырак кӱзен
докан. Тиде кумылым пеҥгыдемден нӧлтальыч Роза Рыбакова ден Галя Шешневан
шкенан
мурынамак йоҥгалтарымышт. Эшеже, кокымшо ужашым Василий Алексеевичын возымо

"Шочмо элым шонымо" полонезше почо. Тудым баян дене кум Очетовмыт — ача да
кок
эргыже — латикымше классыште тунемше Анатолий ден Оршанке педучилище гыч
толшо
Славикше шоктеныт. Тидат, еш ансамбль семын выступаталымет, тунам у ыле.
Икманаш, Звенигово район рӱдыштӧ мастарлыкнам ончен тергымаште ме сай
могырым
палемдалтынна. Тылечат коч, изиш варарак пале лие: районын чапшым аралаш
ЙошкарОлашке лач мемнам гына, ик коллективым колташ кутырен келшеныт. Но ты
куандарыше
уверым налмешкына мыланна эше мӧҥгына пӧртылаш кӱлын.
Тудо кечын лум возо. Эр йӱдымак ала-кушеч поран талышнен толын, кечыгут
мардеж
шӱшкен, касвелеш, мемнан мӧҥгына каяш тарванымына годым, игече чот
йӱкшемден
ыле. Чиемнаже плащ деч кӱжгыракше лийынат огыл. Но нимом от ыште, каяш
кӱлеш.
Звениговым лекмеке, Чакмарий пасушко олым каван деке кудал пурышна. Машина
кузовыш кукшо олымым оптен, чыланат пурен вочна, ӱмбала-ӱмбала оралалтна.
Кас ыле,
пычкемышалтын. Кӧ кӧн пелен, кӧ кӧн ӱмбалне кия — нимат пале огыл. Лач ӱдыр-
рвезе-влкын йӱк-йӱанышт гына шокта: "Мыйым ӧндал, мыйым ырыкте". Воштылыт,
шаулат.
А корно кужу. Звенигово гыч Шолеҥер корнывожыш, Шолеҥер гыч Помарыш, Помар
гыч
Сотнурыш — шотленат от пытаре, мыняр уштыш погына. Да йӱштӧ витара. Шижам,
ындыже шӱмемат чытыраш тӱҥале. Воктенем кок ӱдыр пызнен кия, пеҥыжме йӱкышт
шокта.
Тыге шкеныштым изиш ырыктынешт.
Юмылан тау, Карай ял марте шуна. Мый машинам шогалтышым. Пӱтыралза, манам,
рульдам шола велыш, Эҥерӱмбак пурена. Тушто мыйын Зоя акам ила, кеч шокшо
пӧртыштыжӧ
ырыктен лектына. Шофер, ик шомак пелештыде, машинажым йодмо велыш виктарыш.
Иктаж лу минут гыч акам деке гӱдыге пурен шогална, пӧрт тич шыҥ-шыҥ
шӱшкылалтна.
Акам ала-кушеч шке шолтымо аракам нумал пуртыш. Кирилл курскам возакеш
тулым олтыш, шӱр шолтымо кӧршекыш опталын, ырыкташ шындыш. "Кылмен коледа,
ораде-шамыч",— манеш. Акамже шкежат але шукерте огыл мемнан семын тыге
коштын, мо-кузежым пеш пала, сандене кыч-куч веле коеш, ӱстембаке иктым-
весым погкала.
Ик кӧршӧк арака ястаралте, курскай весым шындыш. Мом манаш, чонна пурыш
вет,
ырышна. Ме кажне участниклан, ӱдыр ма але рвезе, чылаштлан аракам йӱктышна.
Петр
Логинович сӱанысе кудамарийла веле коеш, арака чарка дене коштеш, ончычсо
ученицыже-влакым, Саликам йӱктымӧ семын, виеш сийла. Меат тудлан полшена:
йӱза, манына, уке гын, кылмен локтылалтыда.
Ӱдыр-влакат ырышт, чурийвылышышт чевергыш, а мемнажым, кугурак-влакшым,
ойлыман
огыл, кумылна кашташке кӱзыш. Чеверласен, лектын кайымына годым, капка
ончылно,
пылышышкем солныш: Розан кидшагатше йомын. "Вот ия, тиде эше ситен огыл!"—
кожганен колтышым мыят. Ме — тышке-тушко... Икмынярын пӧртышкӧ угыч пурышт.
Кычалыт. Ала-кудо ик ӱдыржӧ шижаш тӧчен улмаш, Шарибоксад школышто
пионервожатыйлан
ыштыше ӱдырын шӱштӧ изи сумкажым почын ончышт — шагат тушто кия. Ала-кузе
"йоҥылыш" логалын улмаш. Но нимат огыл, тӱҥжӧ пӧлек-шагат озажым муо.
Ме адакат машинашке оралалтна. Но ындыже — покто веле, корно сай. Торажат
огыл,
лучко уштыш наре гына.

8
Йошкар-Олашке каяш ӱжмаш декабрь кыдалне тольо. Мый тидым раш шарнем. Молан
манаш гын, ола гыч ме Микол пайрем эрлашын пӧртыл шуна. А теле Микол эре ик
числаште, 19 декабрьыште лиеш, тудым мемнан Шайра калык ожнысек пайремла.
Но ту жапыште телым Сотнур лум пыжаш гыч Помар кугорнышко шумеш лекташ,
манаш
веле. Кызытсе гай асфальт огыл, мландым шӱкен нӧлтымӧ кугорныжат лийын
огыл. Туге гынат каяш кӱлеш. Тиде азап сомылым шке ӱмбакше Звенигово
райисполком вуйлатышын тунамсе олмештышыже Муравьев Василий Тимофеевич (ала
Тихонович — рашынже
ом шарне) тудым ондаксек паленам. Марий пединститутышто историй
отделенийыште
тунемеш ыле, мый дечем кок ий ончыч пытарыш.
Муравьев йолташ Сотнурышко шке кудал тольо, легковой машина дене. Пеленже
кок
изи ПАЗ автобусым конден. Нунылан корным лӱмынак колтымо трактор-бульдозер
шӱкен. Вот вет, кузе вет: Помар гыч Сотнурыш шумешкат теле корным эрыкташ
лиеш
улмаш. Моло годым гын утларакшым, терым шупшын, трактор коштын.
Сотнурыш шумеш шкенан Шайра ялла гыч кум-ныл меҥгым йолын лекна. Чемоданым,
баяным, неле ший ӱзгарым сакалтылынна, шукын улына да кусныл коштшо чыган
тӱшкала
веле койынна дыр, Йӧра, нимат огыл, вет ончылно — Йошкар-Ола, кажне ялысе
артистын миен шуаш шонымо рӱдыжӧ.
Йошкар-Олаште тӱҥалтышлан, тергаш шонымо амал дене дыр, мемнам Заводской
районысо ала-могай клубыш наҥгайышт. Тушто тичмаш концертым ончыктышна.
Эрлашын Маргостеатр сценыш лекшаш улына. Но ындыже тӱрыс программе дене
огыл. Хор дене мураш кум муро шуко, маньыч. Кокытым веле налнешт. Ме огына
келше, но Очетов сӧрасыш: йӧра, кокытым возыза, мане. А мыланна йышт
шижтарыш: тек возат, а ме кумынек шергылтарена. Кузе? А тугак, Очетов —
шоҥго пире — тыгайым ик гана веле огыл
ужын улмаш. Икана, эше тошто семын Волжский посна район улмо годым, район
смотрышко Очетовын ик номерже веле, ӱдыр-рвезе-влакын тӱшка куштымашышт
логалын. А
нуно налыныт да тудым "Ялыште кастене" лӱман музыкально-хореографический
сюитыш
савыреныт. Тыге тӱшкан але шкетын, коктын мыскара модмашат, ваш кылдалтын,
ик
номер манмашке ушнен. Очетовлан тунам икте кӱлеш улмаш: смотрым эртарыше
кугурак-влакын аклымышт огыл, а шке коллектившын кумылжо верч азапланен.
Иктынат
чонжо ынже йӱкшӧ, ӧпкеже ынже код манын: чылаштымат мучаш марте наҥгаяш
тӧчен.
Тиде ганат тыгак лие. Маргостеатр сценыште радион увертарымыж почеш хорна
кок
мурым мурыш. Ынде пеш писын гына лектын каяш кӱлын, а Очетов баянжым
шупшыльо,
ме нимом увертарыде шергылтарышна:
Шым Шайра гыч улына,
Олык шудым солена,
Мланде пашам ыштена,
Веселитлен илена!
Мом ыштет, самодеятельность улына вет, филармоний огыл, мыланна указаний
манмет
пешыжак ок вите. Ончем, жюриште шинчыше-влак икте-весыштым ӧрын ончал
колтышт,
вара шыргыжальыч, а залысе калык мемнан куштылго муро пералтыш почеш
совыштым
рӱж совалтыш.
Умбакыже ойрырен налме программыштым вашталтен кертын огынал, да кӱлешыжат
уке
ыле: тунам мемнан ятыр мурына театр сцене гыч йоҥгалте. Роза Рыбакова ден
Галя
Шешнева кок муро гыч мурышт, ӱдыр-рвезе-влакын сӱан куштымашышт калыкым
куандарыш. Мый шкетынат, Роза дене пырлят муралтышым. Клуб вуйлатыше Петр
Павлович
Павловын мыскарам ыштен мурымыжат лие. Чыла тидын нерген шарныктарыше
фотокартычке-влак ятыр жап еш альбомыштына аралалтын. Тунам ала-могай
кумылзак лектын,
мемнам кагазыш велен да кажныланна пӧлеклен.
Эше концерт пытыме деч ончыч жюри член-влак Роза ден Очетовым сцене гыч
ӱжын
волтеныт да пеленышт шынден кутыреныт. Вара мый кольым: Розам, школым тунем
пытарымекше, Йошкар-Олашке толаш ӱжыныт, я музыкальный, я
кульпросветучилищыш тунемаш пураш темленыт. Роза, мутат уке, келшен.
Весымат пален нальым: концерт деч
вара оласе каче-влак — журналист, артист да моло — Розам авырен кученыт.
Нунат
олашке ӱжыныт докан, мом кутырымыштым рашемдаш мылам оҥайын ыш чуч.
Смотрым иктешлыме годым пӧлекым пуэденыт. Ме тидым ыжна уж, кугурак тӱшкаже

"Колхозник пӧртыш", а вара столовыйыш кайышна. Куанже тыгай ыле: мемнан
колективлан калык хор лӱмым, икымше степенян дипломым, клублан баяным,
Очетов ден
Павловлан кидшагатым, Розалан чай сервизым пуэныт. Мыланемат одеколон ден
шарф
логалын улмаш. Но мый декем ты пӧлек миен ыш шу: одеколонжым Петр Павлович
"шӱралтен" колтен, а шарфше ӱрга-вурга тургымышто ала-кушко йомын.
Вес куанже тыгай ыле: мемнам — Розам, Очетовым да мыйым — радиошко ӱжыныт.
Эрлашын радион тунамсе музыкальный редакторжо Анатолий Семенович Смирнов
кум мурынам
студийыште возыш. Роза шкетын "Кӧн пелашыже лият, каласе?", "Аваем, ит
вурсо"
муро-влакым йоҥгалтарыш, а "Фермыште касым" коктын мурышна. Тулеч вара,
ынде
кумло ий утла, нуно коклан-коклан эфирышке лектыт.
9
Йошкар-Олашке миен коштмына Розан илышыштыже кугу савыртыш лийын. Тидым мый
кызыт гына, чылажымат угыч шарнен-нергелен лекмеке, шкаланем палемдышым да
шинчам
утларак почылто. Шуко, ой, шукыжым тунам пален омыл, илыш ӱмбак пеш
куштылгын
онченам, шканемат весыланат чот ӱшаныше лийынам.
Ола гыч пӧртылмӧ эрлашын, урок кокласе каныш годым учительскийыште шогена
ыле.
Историй да обществоведений дене туныктышо Василий Иванович Иванов пурыш да
ӱстембаке класс журналым кудалтыш.
— Концерт дене коштыт!.. Арня дене школышто огыт лий... Вара урокышто мален
шинчат... Давайте тыгерак: але куштен-мурен илаш, але тунемаш, шинчымашым
налаш!
Василий Иванович — фронтовик-инвалид, окшаклен коштеш. Пеш пеҥгыдын йодшо
туныктышо, алди-булди, тырын-тӱрын койышым ок йӧрате, тунамат йӱкшӧ торжан
шоктыш.
Шинчашкем ончен ыш ойло гынат, мутшо, конешне, мыламат логале. Мый школ
директор
Эшкининым ончал колтышым. Агей Николаевич (тунам шоҥгемше Г.К.Богданов
олмеш
А.Н.Эшкининым директорлан шогалтеныт ыле) ик шомакымат ыш пелеште, ӧрдыжкӧ
гына
шып кораҥе. Мыят йӱкым лукташ шым тошт. Ме вет чылан умыленна: тидыжат,
тудыжат
кӱлеш. Василий Иванович шкежат пала, моло гаяк ыҥлен мошта, лач чон когарже
дене
гына каласен колтен. Вет кажне туныктышо шке предметшым чот туныктынеже,
чыла
ученикат сай тунемше, сай айдеме лийже манын шона. Сандене южгунам шыдешка,
чонжымак "кочкеш", шкенжым туржеш.
Василий Ивановичын шомакшым мый тунемше-влак деке шуктенам. Розаланат, моло-
влакланат ойленам: тунемза, лӱмдам ида волто — чыла тидыже шкаландак сай
лиеш,
манынам. Класс журналыште эскеренам. Розан "кумытан" отметкыже ятыр, но
мыйын
литератур урокышкем эреак сайын ямдылалт толын, кеч-кунам йодынам гынат,
вашешташ ӧрмалген огыл.
Южгунам мыскара шотат лийын колта ыле. Икана шкенан Шайра рвезак, изирак
капан,
эн шеҥгал партыште шинчыше, "Розалан двойкым ок шынде, мылам шында-а",
манын, еҥ
шеҥгек шыле. Моло-влак кожганышт, воштылальычат, но ала-могай каньысырлык
ыш
оварге: латкандаш ияш-влак чыла умыленыт. Эшеже Роза дене когыньнан
коклаште нимо тыгай-тугай кӱлдымаш, намысыш пурышашлык лийын огылат, мылам
утыжым аптыранаш
ыш перне.
Но ынде радио дене Розан мурымыжо йоҥген. Калыклан келшен, очыни, сандене
чӱчкыдынак серыш гоч йодын возеныт. Тылеч вара ӱдыр ынде кузе шкенжым куча
манын,
ӧрдыж гыч эскералынам — уке, ала-могай кугу вашталтыш ок кой. Коридорышто
перерыв годым монь чарга йӱкшӧ шоктен гын, ондакат тыгак ыле: ни кугешнен,
ни аптыранен коштын огыл. Пырля тунемшыже-влак, можыч, южиктыже кӧраненыт,
шеҥгечше ала
койдарен воштылшыжат лектын, да Роза, векат, тыгайым шотыш пыштен огыл. Мо-
гынат
мылам туге койын: тудын шӱлыкаҥмыжым, кумыл волымыжым ик ганат ужын омыл.
Тидыже, очыни, тыгак. Розан латкандаш ияш пагытше ояр лийын. Шинчаже эре
яндар, волгыдо ончалтышан, куаныше ыле. Кӧ пала, ала мылам веле тыге
кончен?
Школ пашаште жап йогыным, кече кужытымат шижаш ок лий. Эр эрдене мӧҥгӧ гыч
лектын каен, кас пычкемыште пӧртылат. Ныл-вич урокым эртарет, варажат тӱрлӧ
сомыл
лектынак шога. Мӧҥгышкӧ пасу гоч ошкылмем годым гына каналтенже шуктет,
чымалтше
нервет лушка, вӱр-виет шула. Кас кочкыш деч вара ик-кок шагат "омо нерым
тодылат" да яндар вуй дене угыч школ пашам кучет: тетрадь орам тергаш,
эрласе уроклан ямдылалташ. Тыге пел йӱд эртымеш. Да кажне кечын.
Концерт дене ме ынде нигуш лектын огынал. Роза дене ӱдыр-каче семын
вашлиймашнат
шагалрак лийын, витне. Мо-гынат, ушеш пеш ала-можак кодын огыл.
Теле эртен кайыш. Экзамен жап шуо. Да первый мут кучышыжо — мый да кок
латикымше
классем. Руш литература дене сочинений. Мутат уке, мыняр-гынат
тургыжланенам,
азапланеныт моло туныктышо-влакат. Эн чотшо вургыжо, очыни, мемнан завучна
Зинаида Егоровна Петрова, вет тудат, мыйын семынак, первый ий веле тыгай
сомылан
лийын: тудо — завуч, мый — выпускной классым лукшо. Адакшым лач мемнан
"пиалеш"
Йошкар-Ола гыч уна толын, Просвещений министерствын инспекторжо. Фамилийже
Смирнова ыле чай, ала Соколова. Лӱмжымат монденам.
Индеш шагат эр. Ме нылытын — министерстве пашаеҥ, завуч Петрова, асисстент
В.А.Матвеев да мый — Розамыт деке 11-ше "А" классыш пурышна, доска ончылсо
лӱмынак кӱкшакан ыштыме кужу ӱстел коклаш верланышна. Ваштарешна кумло наре
ӱдыррвезе кугун шӱлалташ тоштде шинча, кӱчык ӱмырыштышт тыгай тергымаш але
кокымшо
гана веле лиеш — кандашымше классым пытармышт годым да кызыт.
Зинаида Егоровна, вашкӱзӧ дене пӱчкын, пакетым почо. Сочиненийлан темлыме
кум
темым йӱкын лудын пуыш да кажныжым доскаш возаш тӱҥале. Асисстентем,
Матвеев Василий Александрович, тунемше-влаклан штампан яндар кагазым пуэдаш
тарваныш. Тыгаяк сомылым вес 11-ше "Б" классыште школ директор А.Н.Эшкинин
да моло-влак шуктеныт.
Тиде класс шотышто мый пешыжак лӱдын омыл. Тушто тунемшыжат шагалрак ыльыч
да
утла начаржат лийын огыл. Но Розамыт дене, паленам, кумло наре тунемше гыч
иктаж
кумыт-нылытшылан полшаш кӱлеш. Нуно грамматикым, правописанийым пеш начар
паленыт. Ончычак умылен шуктен огытыл, мыйжат шинчымашыштым виктарен шым
мошто. Очыни, шкештак тыршаш шонен огытыл. Вет ужынам: утларакшым модын-
воштыл гына коштыт
ыле.
Тыгеракын классем пашалан пиже. Шолып кожганыме, кагазым кучылтмо йӱк
шокта.
Тарванылыт, иктым-весым ончал колтат, возаш лапемыт. Лач ончыл партыште
шинчыше
Тамара Лукаева гына нимом ок ыште. Ончыланже яндар кагазым пыштен, ручкаже
кия,
а шкеже, вуйжым кок кидше дене урзылен да кӱэмалтше гай тыпланен, шы-ып
шинча.
Ужам, пеш кыртмен шона. Ончал-ончал колтем, уке, Тамара ок тарване. Но мый
шым
ӧр: тудо ик эн сай тунемшына ыле, садак возен сеҥа, шоненам. Лучко, коло
минут
ала утларакат эртыш, вара иже ӱдыр кидышкыже ручкам кучыш. Ну мо, тидат
чын, ончыч чыла шонен-радамлен пыште, вара возаш тӱҥал.
А Роза кузе? Ужам пеш тыршен пашам ышта. Ятыр возыш. Вара кенета тыпланен
шинче.
Ни возымыжым ок терге, ни черновик гыч яндар кагазыш ок кусаре. Ончыко
онча,
пуйто класс пырдыжыште ала-мом кӱта. Нойышыла коеш. Шым чыте, тарванен,
воктекше
мийышым.
— Мо тугай, Роза? Молан от возо? — шыпрак йодым.
— Чыла пуйто возышым, а иктешлымашым ыштен ом мошто,— манеш.
Мый пеленже ӱстел коклаш шинчым, писын гына мом возымыжым лудын лектым.
Йӧрале
гай чучеш, серымаште йоҥылышыжат уке гаяк, ик-кок вере гына тӱкнышым. Яндар
кагазым налын, могай кӱлеш, тугай иктеш ойым шке кидем дене возен пуышым.
Вара верышкем пӧртыльым.
Ола гыч толшо тергызем чыла тидым, конешне, ончен шинчыш.
— Мо тиде тыгай? Что Вы делаете?— ӧрын йодо.
— А-а,— манам,— утыжо нимат уке, ӱдыр заключенийым ыштен ок мошто, шканем
возен
пуаш перныш.
— Но-о, кузе тыге? Ка-ак?— ышталеш.
Тунам пылышышкыже йышт пелештышым:
— Тиде мыйын йӧратыме ӱдыр таҥем, экзамен эртымеке, ме сӱаным ыштена. Мый
тудым
марлан налам.
Илалше ӱдырамаш тыгай шомакым школысо туныктышо деч ӱмырешыжат колын огыл
улмаш
дыр, тетла нимом ойлен, пелештен ыш мошто. Мыйжат, шыже агытан гай,
шекланен аптыранен шоген омыл, вик пӱчкын удыралынам. Тудыжат ыле шол: мый
вет ни койышланен, ни шойыштын омыл, лач чыным гына тура ойленам.
Инспектор нергештат мучашлен каласаш кӱлеш докан. Тунемше-влакын возен
пытарымекышт, чыла пашам поген нале да директорын сейфышкыже суралыктен
пыштыш. Вара
иже, ласкан шӱлалтен, завучна дене коктын столовыйыш кайышт. Эрлашын
сочинений-влакым тергаш коктын шична. Инспектор ӱдырамаш мылам пеш
лывыргын, но лыжган манын каласыш: "Те, оценкым шындаш ида вашке, ончыч мый
лудын лектам, а вара шке
акледа огыла".
Тыгак лие, кажне сочиненийым ончыч тудо лудеш да каласа: тиде "кумытанлан"
возен, а тидыжлан "нылытанымат" шындаш лиеш. Мый почешыже тергем. Чынак, от
ӱчаше,
акым тӱрыс пуа, ни утыжым ок волто, ни ок кӱзыктӧ. Но пагалыме инспектор
иктым
шижын ыш шукто: иктынат-весынат пашаштым кучылт шинчымем годым икмыняр
тунемшын
возымыштым класс журнал йымак шуральым. Тыге ныл-вич паша инспектор кидыш
ышт
логал. Нунын коклаште "Розалан двойкым ок шынде, мылам шында-а", манше Изи
Васекын, йолташыже Орех манмыштын пашаштат ыльыч. Вет ончылгоч паленам:
нунын возымыштым йошкар чия дене чывыла удыркален тӧрлаш перна.
Теве инспектор ончылныжо улшо ора гыч чыла сочиненийым лудын пытарыш да
мыйым
порын ончале. Вара мане: "Ну мо, пеш уда пашажымак иктымат шым верешт,
чылаштлан
положительный оценкым шындаш лиеш. Тыгай шонымашымак министерствышке возен
пуэм". Пытартышлан эше икмыняр ойым ешарыш. Пашаже тушто улмаш: просвещений
министерствышке икмыняр вуйшиймаш пурен, пуйто Сотнур кыдалаш школышто руш
йылмым начарын туныктат, институтыш тунемаш пураш тӧчышӧ мемнан выпускникна-
влак таляка
шинчымашым ончыктат. Сандене теве тыге тергаш кӱлын.
Конешне, тугай вуйшиймаш чылт нимо уке гычак лектын огыл тудо. Виян
туныктышыжо
мемнан коклаште пеш шуэн вашлиялтеш, утларакше кокла кӱкшытан улына да
кокла
тептеран тунемшым ушышто кученак уло класс дене пашам ыштена.
10
Экзамен жап эртыш. Выпусник-влаклан чеверласыме кас шуо. Тушко мый поснак
нӧлтшӧ
кумылан каенам. Вет таче Розам "эрыкыш" лекшым ужам. Вашлиям, ончалам да
ындыже,
нимо деч шекланаш манме гай, чонымат тӱрыс почаш лиеш. Мутат уке, школ —
тиде
казарме але чурма огыл. Но ӱдыр-каче манмаште, поснак туныктышо ден шке
тунемшыже коклам висаш гын, могай-гынат арак, пече. А таче чыла тиде уке,
Роза, чынжымак, вольнашке лектын. Эрлак кидше гыч кучен, мӧҥгышкем конден,
авам ончыко шогалтен кертам. Но тыгеже, конешне, ом ыште. Чылажат калык
йӱла почеш лийшаш.
Тушто пу школышто кугу зал лийын огыл, сандене тыгай пайремым спортзалыште,
посна зданийыште эртарыме. Мыйын пасу гоч кум меҥге утларакым ошкыл миен
шумешкем
пайрем каслан ямдылалтмаш мучашке лишемын. Спортзал покшелне, чылалан вер
ситыже
манын, радамын ӱстеллам шындылме, чесым погымо. Пеледыш аршаш, печенье-
кампетке
терке, лимонад ден йошкар арака кленча-влак кажне ӱстел ӱмбалне
волгалтыныт. Тунам эше "сухой закон" манме шомак калык йылмыш пурен огыл,
туныктышо-влак лу-латик ий туныктен лукмо йочаштлан чеверласыме лӱмеш
йошкар арака чаркам кучыкташ
да шинчавӱдыштым ӱштылаш вожылын огытыл. Да тидлан нигӧ ок титакле ыле.
Школ кудывечыште, спортзал лишне моторын чийыше ӱдыр-рвезе-влак, илалше
пӧръеҥ
ден ӱдырамаш ятырынак ыльыч. Кумло туныктышо, витле выпусник — тиде кокла
чот
гына, утларак-шагалракшым огына ойло. Кажныжын ик куан кумыл: иктышт тунем
лектыныт, весышт эшеат ик тургымым эртареныт, ынде каныш толын. Вурсымо,
шылталыме,
моктымо, йӧратыме ученикышт дене чеверласат.
Теве изи ӱдыр ден эрге, кидым ваш кучен, школ кудывече йыр куржтал
савырныш,
йыҥгырым рӱзен, "пытартыш звонокым" пуышт — чыланамат спортзалыш ӱжыт.
Туныктышо
ден тунемше-влак, изиракышт-кугуракышт манме гай, пырля ӱстелтӧрыш шинчыт.
Мыят
тыштак улам, пеленышт верланем. Ончылно школ директор А.Н.Эшкинин ден завуч

З.Е.Петрова азапланат. Нуно саламлыме мутым ойлышаш да школым тунем
пытарыше-влаклан аттестатым пуышаш улыт.
А мый шаҥгысек тургыжланем — Роза ок кой. Рвезе-влак коклаште коштын, икте
дечат, весе дечат йодыштым — огыт пале, Розам ужын огытыл. Кушко лийын?
Молан толын огыл? Шонен ӧрам да нимом умылен ом керт. Ала эше толеш манын,
омса велыш
ончал-ончал колтем.
Кас вашлиймаш, чеверласыме тургым шке радамже дене кая. Тудым кажне тунемше
еҥ
пала, сандене шуко ойлашыжат нимом. Пырля подылынат, муралтенат улына,
кумыланже-влак кушталташат лектыч.
Икмыняр жап гыч мыйым тӱжваке тамакым шупшаш ӱжын луктыч. Спортзал ончылно
самырык туныктышо-йолташем-влак икмынярын шогат. Мемнам тунем пытарыше
рвезе-влак
школын олма садышкыже ӱжын наҥгайышт. Нуно посна изирак пайремым ыштынешт
улмаш.
Ош аракам, пурледаш тӱрлӧ йӧрварым наледеныт. Кузе отказет?
Олмапу йымалне мый адак Роза нерген мутым луктым — уке, огыт пале. Рвезе-
влакат
ӧрыныт, ужшо-колшат лийын огыл. Рашемдаш кӱлеш.
Эрлашын Розамыт деке каен шым шукто, кумшешын кастене гына велосипед дене
ялышкышт кудальым. Аптыранен шым шого, пӧртышкышт вик пурышым. Розан аваже
шкетын
ыле. Ӱдыржым йодым — кушто? Суртоза ӱдырамаш ала-молан шыдешкен улмаш дыр,
мылам
торжан вашештыш:
— Тетла Роза почеш ит кошт! Роза уке!
— Мо лийын? Кушто ӱдыретше?— ӧрмалген шогальым.
— От кол мо? Ынде Роза дене пашат уке! Кай мӧҥгышкет!— тыр-тор руэштеш
озавате.
Мый, конешне, виеш шӱкен лукташ тӧчат гынат, нимом умылыде, ом лек ыле.
Кудывече
вел олымбаке шинчым. Шкемым тып кучен, лывыргын пелештышым:
— Тыйже шинчетыс: ме Роза дене ынде кок ий келшена. Мом ойлаш — чыла палет!
Молан вара ынет каласе? Мо лийын? Кушто Розаже?
Озавате тыш-туш тошкышт савырныш, иктым шӱкале, весым тарватыш, ӱстел
воктек миен шогале. Вара кукшын мане:
— Роза уке. Йошкар-Олашке каен. Тетла ок пӧртыл.
— Но мо лийындаже? Молан ок пӧртыл? Йошкар-Олашкыже молан каен? Тунемаш
пураш
мо? Кушко? Молан мылам каласен огыл?— чот ӧрмем дене ала-момат иканаште
йодын
пытарышым.
А Розан аваже иктымак тӱя:
— Ом пале! Ом пале! Роза дене пашат уке! Кае! Лек! Тетла тышке толын ит
шогал!
Розан аважын йылме кучем тептержым паленам, сандене тудлан ӧпкелалтын омыл.
Но
Розаже? Молан тыге шылын куржын? Неужели мыйын родо-тукымем деч иктаж-могай
ишке
пурен? Кеч-мо гынат, Роза мылам каласышаш ыле. Ала чон йӧсыж дене вуйвустык
лектын куржын?
Тыге шонкален, ӱдыр сурт гыч лектын кайышым. Мӧҥгӧ корныштем адак ик
шонымаш
ӧртем шуралтыш: ала ӧрдыж вийын черетан "полышыжо"? Вет кодшо телымат...
Туге, эртыше телым, шошо велеш, саде манмыла, шӱдӧ грамм деч посна шоненат
муаш
лийдыме азап вуйгоҥгыра гыч перыш.
Розан аваже Сотнур селаш миен улмаш. Кинде-шинчал кевыт ончылно шогалмыж
годым
воктекше почто начальниклан ыштыше ӱдыр лишемын, шкеж деке пураш ӱжын.
Пӧлемыштыже уто шинчавылыш уждымын серышым кучыктен. Серышым мыйын лӱмеш
возымо улмаш.
— Ужат, Йошкар-Ола гыч ала-могай ӱдырамаш колта. Ала таҥ ватыже?
Фотокартычкымат
пыштен, витне, тугела чучеш. Шкат палет, мыланна еҥ письмам лудаш ок лий.
Тыйымат, Розамат пеш пагалем да веле кызытеш тудым шылтенам. Тый лудын
ончо, нимат
тыгай-тугай уке гын, мӧҥгӧ кондо, ме тудым вара адресатлан пуэна,— тыге
радамын
умылтарен "порым" шонышо ӱдырамашет.
Розан аваже тудо серышым мӧҥгыжӧ ошкылмо корныштак лудын да, векат,
шинчажат
шарлен. Тогдяш кугу уш ок кӱл, могай шӱр-пучымыш шолын тунам суртыштышт.
Икмыняр
кече гыч Роза саде серышым мылам кучыктыш.
— Кум ияш эргычым ончал,— мане.
Ончальым... Чынак, негр монь огыл, чукча ньогалат ок кой. Ужашак шонен
кычалат
гын, мыйын сынемлан келшыше палымат муаш лиеш докан. Марий улына гын,
мемнан чыланан сын-куныштына мо-гынат икгайже уло вет. Мутлан, лопкарак
шӱргылу. Письмажымат лудын лектым. Вот вет кузе лийын улмаш! Институтышто
тунеммем годым пытартыш кум ийжым ик озакува дене пачерлан шоген иленам.
Озаватын ӱдыржӧ ыле. Варажым ме шӱмешкенна, ватак-марияк лийынна. Мый
оньыкува лийшетлан ала-мо шот дене
келшен омыл да пачерже гыч поктен луктын, а ӱдыржӧ мӱшкыран кодын. Ынде
теве эргым кум ийымат темен. Ужат, ачаже...
— Ончо, Роза, могай ушан ӱдырамаш возен! Шого, шого, тӱрветым ит куптыртыл.
Лудынат гынат, эше ик гана колышт. Мый мучашыжым веле окен пуэм: "Ольош
шӱмбелем!
Ме тунам авайлан кӧра веле ойырлышна. Уке, ойырлен огынал! Тый чон йӧсет
дене
лектын кайышыч, мый шортын кодым. Кеч ӱшане, кеч уке, а мый тетла вес
пӧръеҥ дене ушнен кертын омыл. Тыланет ӱшаным кучен омыл гынат, весым шӱмем
пуртен огыл.
Ынде авам уке. Ош тӱняште илыме ӱмыржым шуктыш. Кийыме верже шокшо лийже.
Кумылет уло гын, тошто йӧратымет гыч кеч иктаж-можо кодын гын, тол мый
декем. Кок
пӧлеман пачерыштына ынде ме коктын гына лийына. Уке, кумытын — эргына уло.
Вет
тыйже шинчет, мый мӱшкыран кодым. Эргыланнат шке ачаже кӱлеш. Тый ит шоно,
мый
весымат муын кертам. Пачерлан кӧра ала-могай пӧръеҥат марийлыкеш пура. Но
мыйын
ушыштемже вет тый улат. Мондаш лиеш мо тудым, первый йӧратымемым?.." Ах,
могай
серыш, Роза! Шинчавӱдет толеш — тугай чапле вет?
— Йӧра... Мыйжым вара молан тынар мыскылет?
Мый ӱдырым ончал колтышым — сынжат уке, шортын колташ ямде.
— Проститле, Роза. Нелеш ит нал. Мый, чынак, изиш орадыланышым, витне. Но
тый
шинчатым поч-я, кузе чыла тидым шонен лукташ лиеш?
— Мом чыла тидым?
— Ну, тиде серышым, тыгай историйым. Вет нимо уке гыч улым ышташ, теве
тыгеракын
шонен муаш — тидлан писатель лияш кӱлеш!
— Вара тыйже нимо тыгай лийын огыл маннет мо?
— О Юмо! Ну, конешне, уке! Мый только ӧрынам, кузе тынаржак шонен лукташ
лиеш?
Кӧ тыге ыштен кертын?
— Кай, ит ойлышт? Мый тылат садак ом ӱшане.
— Тиде тыйын пашат. Ӱшанет ма, уке ма — шке шинчет. Только колышт. Ойлен
пытарымешкем воктечем ит курж...— шӱлышым налын каласкалаш тӱҥальым:—
Институтышко
мый, вик ойлаш гын, йоча гай миен пуренам. Мыланем эше латшым ият темын
огыл
ыле. Тунам первокурсник-влаклан иктыланат общежитийыште вер лийын огыл.
Пачерым
муат гын, иле, тунем, уке гын, мӧҥгет кай. Нигӧ ок кучо... Институт
шеҥгелнак,
Красноармейский уремыште, кок пачашан изи пу пӧрт-влак шокте шӱдыр гай
койын шогат ыле. Тӱжвач оҥа дене ковыжлымо, пеш моторын коеш, а кӧргыштыжӧ
эртак ик
пӧлеман пачер. Мо гынат, мый тыгайым веле ужынам. Тылзе жапыште кум тыгай
пачерыште илен ончышым, кум вережат тӱшкагудысо гай ик пӧлем... Ончыч
самырык пӧръеҥ
ден вате дек логальым. Марий улыт ыле. Мый нимом тыгай-тугайым шоналтен
омыл. Но
вот марийжылан армийыш каяш повестке толын. Садет мылам ойла: ватем, манеш,
шкетын кодеш, мылам йӧндымӧ. Тыят, манеш, пӧръеҥ улат да... Верне вет, мыят
пӧръеҥ
улам. Вес пачерым кычалаш логале. Тиде ганалан руш пӧръеҥ мыйым, сӧрвален
коштшым, чаманыш. Иле, манеш, пеш мо гын, мемнан дене. Только вот, шкат
ужат, вес
койкым шындаш вержат уке. Можыч, шондык ӱмбалан малашет шарена? Йол
мучашкет
пӱкеным шындена... Тидланат куанышым. Самырык гынат, поро руш ыле. Арня
наре
илен шуктышым чай, пачер озам ойла: ах, браток, жалко мне тебя. Вот вате,
пышткойшо, нержым куптыртылеш. Еҥ ончылно ни ӧндалмыже, ни можым мом
ыштымыже, манын
манеш. Адак лектын каяш логале. Нимолан ӧрын перныл коштмем годым ик кугыза

мӧҥгыжӧ вӱден наҥгайыш. Шкеже — марий, изирак капан, йошкар ӱпан, куньырий,
но
ватыже, пиалешыже, рушмайра логалын, кугу, лӧза кап-кылан ӱдырамаш. Вот,
манеш
кугыза, мыйын шӧлдырамбал уло, келша гын, иле.
— Шӧлдыра, манам, марий пӧртыштӧ эн чапле, эн шокшо вер. Мый тушто райысе
гай
пӧрдалаш тӱҥалам.
— Йӧра, иле, вара райым ужат,— манеш кугыза.
Райжым, саде узьмак манметым, чынак, ужым. Шӧлдыра — пурымо омса ӱмбалне.
Ончылныжак, кӱварвалне, койко шога. Тудым йырвечынат вичкыж ситце дене
авырыме. Тиде
мыйын семынак пачерлан пурышо марий ден ватын да изи азаштын пӧлемышт
улмаш. Эше
ончылнырак юмылук, ӱстел. Шолаште кува ден кугызан малыме верышт. Койко
йымалне
шондыкышт коеш. Шӧлдыра йымалне, омса ик вел пырдыжыште, мучко вургем
сакыш, вес
велныже вӱд ведра шындаш теҥгыл да кочкаш шолташ изирак ӱстел. Ӱстел
йымалне
примус ден керогаз, керосин бачок.
Ынде рай илышем нерген. Ме Толя дене коктын, саде азан ватетын марийже
дене,
шӧлдырамбаке кӱзен возына. Ӱлнӧ изи король, ала кугыжа маншаш, ош тӱняш
илаш
толшо айдеме сӱретет, "патефонжым колта". Тудын эре ик муро: уа, уа... Шола
вел
лукышто кугыза кечкыжеш. Тудлан коштан лийде ок лий. От пеҥыж, от мӱгырӧ
гын,
тугай таза ватым от сеҥыс. Йӧра рушмайраже тыматле койышан, марийжым ок
шӱрдыр,
уто шомакым ок лук. Уке гын кажне кечын шайтан сӱаным веле ончо. А мый ом
каньысырлане. Мо тунемшашем уло — институтыштак мучашлен толам. Пачерыште
мылам кас
кочкышым пурледаш да шӧлдырашкем кӱзен возаш гына кодеш. Толят ок коляне.
Кечывалым стройкышто пашам ышта, кастене кас школышто тунемеш, шымше
классыш коштеш.
Вес ийлан техникумыш тунемаш пурем, манеш. Йӧра, пурыжо. Только вот ӧрынам
ыле:
ватыжым кунам ӧндалын шыматен шукта? Очыни, йӱдым воктечем куржталын. Так,
нимо
уке деч посна аза ок шоч вет... Кокымшо курсышто тунеммем годым мыламат
тӱшкагудышто вер логале. Совет уремыште, рӱдӧ почтамт ваштареш, кок этажан
пӧртыштӧ
илышна. Пӧлемыштына иктаж латкоктын улына ыле. Эн чапле вернаже — кужу,
лопка
ӱстел. Йыр погынен шинчына да, кӧ мом кертеш, коч, йоҥыжо. Подылаш эре уло
—
шокшо вӱд. Кумшо курсышто тунеммем годым кумшо номеран тӱшкагудышто илышым.
Совет уремыштак, 123-шо пӧртыштӧ. Ондак тушто педучилище ыле, ынде студент-
влаклан
илаш пуэныт. Пӧръеҥ рвезе-влакше кокымшо пачашыште улына, кумшыжым пӱтынек
ӱдыр-влак поген налыныт. Пӧлемна изирак ыле, вич койкым шындаш гына вер
ситыш. Коҥга
ок лий гын, эше ик койко пура ыле, да вет илемым ырыкташ кӱлеш. Черет дене
коҥгаш олтен, кӱварым мушкын, пӧлемым йытыраен иленна. Ик чуваш, ик руш,
кок эрвел
марий эрге да мый, Элнет ӱмбал чодыра тӱр ял гыч толшо. Пеш сайын илышна,
мыйжым
эсогыл пӧлемыштына кугураклан шогалтеныт ыле. Нылымше курсыш толмешкем,
институт
пеленак у тӱшкагудым чоҥен пытарышт. Кермыч пудыргым, тӱрлӧ торым погкалаш
мемнамат ик-кок шагатлан луктыт ыле. Тиде кокымшо номеран тӱшкагудышто кок
пытартыш
тунемме ийым иленам. Чылажат сай, чылажат мотор ыле. Ме тунам ончыкшат чыла
сай
лийже манын, шушаш илышлан ямдылалт шогенна. Ала-могай озакуван ӱдыржым
кычал
коштын огынал. Ме яндар, сылне йӧратымашым вашлияш шонен иленна... Тевыс
уна ынде возат... Мыйым амыртынешт пуйто. Да шӱвалам мый чыла тыгай локтызо-
влаклан!
Институтышто пырля тунемше йолташем-влак: ӱдыржат, рвезыжат — ик йӱк дене
кала-сен кертыт, кӧ да могай мый лийынам... Теве мемнан туныктышынак, Шайра
марияк,
Матвеев Василий Александрович, мый дечем ик ийлан ончыч институтыш тунемаш
пурен
ыле, ныл ийжым пырля, икте-весым ужын иленна. Але шкендан ял, шке классысе
йолташет Григорьев Мишан изаже, Вачий деч йод... Уке, йодышт коштмо ок кӱл.
Намыс.
Тидым ават ыштен кертеш, а тый огыл...
Мый утыр кожганымем шижын, шыпланышым. Вӱрем шолаш пурымо гай лийын. Роза
мыйым
шып колышто. Клуб шеҥгелнысе улакыште шогена ыле. Ужам, кылмашат тӱҥалын,
тӱрвыжӧ шапалген. Мучката, коярак шӱргывылышыже чеверген. Чурийжым вичкыж
порсын
шовыч дене пелыж наре петырен да начкаже чымалтшын палдырна. Мый ӱдырым
чаманышым: мыланем верч кылмен шога, да ала-кузе утларак лишылын чучо.
Кидшым кучен,
пеленем шупшыльым.
Кас волгыдо серышым лудаш веле ситыш. Рӱмбалгенат. Пычкемышалташ тӱҥалын.
Ӱдырлан каласышым:
— Мый клубыш ом пуро. Киножо, можо — чыла кумыл пытыш. Лучо мӧҥгӧ каем. А
тый?
— Мыламат кино ок кӱл. Письмалан кӧра веле тыйжымат ӱжым вет.
— Чу-я, Роза, а кузе письмаже тылат логалын? Вет мылам колтымо улмашыс!
— Авамлан Сотнур почтышто пуэныт,— Роза кузе, мо лиймыжым кӱчыкын ойлен
пуыш.
— Вот вет кузе!— колышт налмек, йӱкын шоналтышым:— А тый шижат, уке: серыш
мылам
огыл, а тылат возалтын. Тый луд манын шоненыт да тыланетак пуэныт.
— Ындыже шижмемла чучеш. Но молан? Кӧ возен?
— Моланже — раш: мемнам йӱкшыктараш. А вот, чынжымак, кӧ? Тиде ваш кутырен
ышталтын, икте-весе дене келшен илыше-влакын пашашт. Давай шоналтена: почто
начальник ӱдыр кӧ дене келша? Кӧмыт пырля касым эртарат? Конешне, верысе
интеллигент-влак! Ончо, але вара тиде Ф...нан пашаже?
— Туныктышынан?
— Тудын, векат. Молын нигӧн корныж гоч эртен омыл. Тыгай серышым возаш,
тыгай
историйым сӱретлаш да тыге чаплын тый декет шукташ... Тидлан уш кӱлеш,
шоненвискален мошташ. Ах, ӱдырамаш чон! "Коварство и любовь", Шиллерын
драмыже. Ожно
тыгай лӱман немыч драматург лийын. Ӱдырамаш чон, йӧратыме пӧръеҥже тудым
шӱкалеш
гын, азырен гай осал лийын кертеш. Вот мо нерген тиде спектакль.
— Тый мылам спектакльым огыл, а Ф...нажым ойло. Молан тудланже азырен гай
сыраш?— Роза кожганыш, воштылалме шотым ыштыш, шинчажат волгалте.
— Амалже уло шол. Кылменат, мыят юалгышым. Айда мӧҥгет ужатем.
— Пасу гоч? Мӧҥгышкем шумеш?
— Молан ӧрынат?
— Тыланетше вара кудышкет каяш пеш тора лиеш да...
— Нимат огыл, мый йӱдым коштын тунемынам. А конышто Ф...на нерген
каласкалем.
Кеч утыжо, йӧнысыржӧ тыште нимат уке. Мӧҥгешла, сай шарнымаш веле кодын.
11
Ах, могай чапле ыле тунам август! Мыйын армий гыч пӧртылмӧ августем.
Шӧртньӧ гай
кече, чинче гай йӱд кава шӱдыр. Ик пошкудо ӱдырамаш тыгеат манын
колтыш:"Йӧратыме Ольош кумем толын, таче мландым кормыжталмеш йӱын ом воч
гын, айдеме ом лий".
А мо шонет? Гармоньым шокталтен, туге чаплын ял мучко коштын савырнышна,
эсогыл
пошкудо ялысе лишыл йолташемат колын шуктен, велосипед дене кудал тольо,
шкеж
деке унала ӱжын наҥгайыш. Тушкат тӱшкан кайышна, Шайра курык сер дене
шокталтенмуралтен коштна.
Эрлашын-кумышешын адак куан: мыйым шочмо школышкемак пашашке пуртышт. Кажне
эрдене пасу гоч ошкылшемла мый нӧлтшӧ кумылан лийынам. Шоненам, вученам,
ончыкшым
сай лийшашлан ӱшаненам. Ӱмбалнем шем пинчак, оштувыр, галифе йолаш,
йылгыжмеш
ӱштын-шӱрен шындыме салтак кем. Армийыште эн ончычшо мый, наверне, кемым
эрыкташ
тунемым. Ондак эсогыл туфльышкат кремым шӱралташ ӧрканем ыле. А тушто ок
лий —
старшина шокшым пуа. Салтак вургем дек туге тунем шуынам — школышкат чияш
ом вожыл ыле. Тиде шоя: шукынжо армий гыч толыт да, салтак чием деч
кульымын, йыгыжген улына манын, вашкерак кудаш кышкат. Шойыштыт,
койышланат. А сайлыкеш чийыме
салтак вургем, парадный формо манмышт, чапле, чылалан келша.
У вургемымат налын кертам ыле, костюмым, плащым монь, оксамат лийын, но ола
кевытыш каяш шуын омыл. Оксаже... Армий гыч толмо эрлашын авай шовыч
вӱдылкам нумал пурыш да шаралтен колтыш — ӱстел ӱмбалым тич кагаз окса
леведе. Мый ӧрын шогальым.
— Могай окса тиде, авай?— йодам.
— Шкендынак, тыйын оксат, эргым.
— Кузе? Кушеч?
— Салтаклан кайымет годым Марий-Турек школ гычет мынярым конден кидышкем
пуышыч,
чыла уло.
— О Юмо! Вара ынде тудым алят кучылтын отыл?
— Э-э, уке, тыге ок лий. Тиде вет ик тувыр, ик йолаш дене, коксагыз калошым
чиен
тунемаш кайыше эргымын пашадар оксаже. Кузе тудым кучылтат? Язык...
— Коксагыз калошымат шарнет, авай?
— Тугайым кунам мондет? Ава чыла шарна.
— Мый омат пале, мыняррак оксам пуэнам улмаш, но тынаржак лийшаш огыл. Пеш
шукыла коеш.
— Шотлен омыл. Кертмем семын изин-изин ешаренам. Ик теҥгем, кок теҥгем. Тый
тудын дене чыла шкаланет вургемым нал. Ындыже кеч айдеме семын чиен шогал,
эргым.
... Эх, авайжат! Кумло ий эртымекат, тыгайымат шоналтет да шинча йыр
вӱдыжга.
Теве кушто ава чонын шокшыжо, ава ушын серыпле йӱкшӧ. Шижынам мый тудым
тунамат,
ӱстембалнысе оксам шотлен, авайланак пышташ пуымем годым, кызытат умылем.
Шкеже
гына вашеш кумылем почын моштен омыл. Шыматен эмратыме шотым тӱжвак лукташ
намыслан шотленам. Проститле эргычым тидлан, авай...
Школышкына институтым пытарыше кок ӱдыр тольо. К.— математик, Ф..— биолог.
Тый
нуным палет. Меат тунам, августышто, палыме лийна. Школышто кумытын у еҥ
улына,
пырлярак коштына. Мыйже тысак улам, сандене нуным калык, кундем дене
палдарем:
иктым ончыктылам, весым каласкалем. Кечывалым пырля столовыйыш каена.
Ик кечын, але сентябрь шуын огыл ыле, Волжс олаште илыше Овий йолташем —
Полатсола ял эрге — мыйым кычалын, школышко пурыш. Армий гыч пӧртылмем,
пашаш шогалмем колын, ужаш шонен. Лач мӧҥгыжӧ каныш кечылан толеш улмаш.
Шукертсек ваш келшена, коктынат ийготым лыҥак погышо каче улына. Овий
йолташемым ӱдыр-влак дене,
К. да Ф. дене, палымым ыштышым. Нылытын ваше-ваш шинчын, иктым-весым
кутыркален
эртарышна. Вара селашке лекна, кевытлашке пуреден коштна. Пытартышлан
йолташем
тыгай ойым лукто:
— Вот мо, пагалымем-шамыч, мыйын ик каҥаш уло: эрла каныш кече, айста теве
тыге,
нылытын тарванен, Элнетыш каена. Шӧрӧка дене колым кучена, шӱрым шолтена.
Мый
Элнетыш каяш шоненак мӧҥгышкем толам.
— Ой! Тидыже — прелесть! Каена! А Те кузе?— мыйын век ончале математикет.
— Тыгай ойлан мый, кеч тул-вӱд — садак келшем. Тугеже теве кузе ыштена.
Эрла эрдене иктаж индеш шагатлан мый тендам налаш толам. Вара Овий деке
каена.
— Мийымашешда мый кол кучымо ӱзгарым ямдылем,— ешарыш Овий.
— Каяшыже мӱндыр мо?— шекланенрак йодо биологна.
— Элнетше нер йымалнак, кид шуялтен шуаш лиеш. Но корныжо пеш кужу,— маньым
мый.
— Кузе туге?— ӧрыч ӱдыр-влак.
— Кошташыже садак кас марте перна,— умылтарышым.
— А—а...— воштылальыч куанен.
Тыгак лие. Эрлашым мый ӱдыр-влакым налаш Сотнурыш мийышым. Тушеч
Полатсолашке
пасу гоч йолгорно дене кайышна. Йолташна мемнам вучен шоген. Мылам котомка
мешакым кучыктыш. Тушко изи ведрам, кӱмыж-совлам монь оптен улмаш. Шкеже
кугу сумкам
нале.
— Кинде-шинчал, тӱрлӧ йӧрвар чыла уло,— мане Овий.
— Мемнанат такше иктаж-можо улдалеш,— сумкаштым ончыктен, малдальыч ӱдыр-
влак.
— Руш манмыла, провизий арнялан сита, а шӧрӧкатше кушто? — йодым мый.
— Шӧрӧка дене кок эрге, шольо-шамыч, шаҥгак куржын колтышт, мийымашешна кол
ямде
лиеш.
— Прелестно! Чудесно! — ышталеш математичкет. Биологна пешыжак ок
кутыркале, но
тудат шинчажым модыктылеш.
Кайышна. Тӱред оптымо кокияш шурно пасум эртышна, олык лапыш волышна.
Пурлаште —
ушкал ферме, ончылно, изывӱд йогын воктен, ковышта пакча шуйна, шолаште
ужар
посто гай олык шарла. Олыкешак куралын ӱдымӧ да тока гына поген налме
кукуруз
аҥамат вончышна. Ваштарешна Элнет ӱмбал чодыра шога, мемнамак пуйтот вуча,
оралгаш тӱҥалше лышташлаже, пушкыдо иман лӱсшӧ дене сымыстара.
Ояр. Кече кеҥеж шокшо куатшым изиш гына луштарен, пасу ӱмбал чараште олян-
олян
леве мардеж пуалеш, а чодыраште тып-тымык. Шыҥа да ӱвыра гай тӱрлӧ тор-
мешанчыкше ынде шке ӱмыржым илен эртарен, лач эн шыде осалже веле шагал-
магал кодын. Но
нуныжо пеш огыт йыгыжтаре да ушышкат от нал.
Ошкылаш каньыле, юж йоҥгата, чодыра сӱрет куандарыше. Ме чынжымак канаш
лекше,
ушан-шотанлак кояш тӧчен, вашкыде, ласкан ошкеден, шомак уке деч икте-весым
пелешткалена.
Теве Элнет. Уала ото, ладыра ломберан тымык вер. Кечыйол дене шийын-чинчын
волгалтше эҥер вӱдыштӧ кок эрге йӱклана, шӧрӧкам шупшын коштыт, сер дене
куржын
колтат. Мемнан лишеммым ужын, ваштарешна лектыч.
— Тынаре сита мо? — кол ведрам ончыкына шындышт.
Овий кидым чыкалтен, вӱдым пудыратыш. Ошкол, олаҥге тӱшка, кынер кут
нужголат
коеш, ошма кодамажым ойлыман огыл, ятырак.
— Ну, шольо-шамыч, тугай чапле шӱрым шолтена — йылмет нелат! — мане Овий.
— Те шкендан семын толашыза, а ме шкаланна шке муына. Чечасак ӱлыл агурыш
куржына, — маныт рвезе-влак.
— Котомкаште ӱстел шартыш клеенко уло, лук-я, — кӱштыш мылам Овий.
Луктым. Колым тушко оптална. Яра ведрам налын, рвезе-влак кораҥыч.
— Ну-с, господа, шокшым кергалтена. Алексейлан — тулото, мылам — кол, ӱдыр-
влак
пареҥгым эрыктат, — сомылым шеледен пуыш йолташем.
— Пареҥге але шуэш, ончыч чылан коллан пижса, а тулым пышташ — тиде, чынак,
мыйын паша, — маньымат, йӧнанрак верым кычалын, йырвек ончальым.
Ятыр мутайкалышна. Колшӱрым лийже манынак шолтынет гын, вашкыман огыл.
Ончыч тыгыде колым шаланымешкыже посна шолтет, кол кучажым марле вошт
пунчал налат. Коя
лемешыже пареҥгым, шӱрашым пыштен, угыч шолтет. Вара иже тушко шолдыра
колым
колтет. Тыге, эр кочкышым ыштен толшо лият гынат, колшӱр пушым шижын, кум
кече
кочдымо гай шужет.
Йолташем иктымат-весымат ончылгоч шоналтен ямдылкален улмаш. Кӱмыж-совла,
арака
чарка, чайгорка — чылажат нылыт гыч, а ший калай вуян кленчаже — шотлымат
ок
кӱл, утымеш. Шоптыр лышташ дене чайым шолтен сакышна гын, ӱпш тамже изолык
мучкат шарлыш дыр.
Чыла ямдылкален, йыр шичмекына, Овий мутым нале:
— Ну-с, господа, тиде мемнан изи гына пикник манмет лийже. Марлаже кузе
тудым
манман, Алексей, тый палет мо?
Пырт шоналтен шинчышымат, вашешташ логале, вет мый маровед, йылмым
туныктышо
улам.
— Марлаже тыгай мут укеат ала-мо. Марий калык ожно тыге мындырланен кертын
огыл,
очыни, сандене шомакшат лектын огыл. Меже тачысынам вӱдтӱр каныш манына
гын,
шотлан толеш дыр,— ыштальым.
— А мо, пеш сай шокта — вӱдтӱр каныш. Тугак лийже!— ылыже Овий.— Тыште
вожыл аптыранен шогыман огыл, кӧ мыняр шона — йӱэш-кочкеш, кӧ кузе кертеш —
коеш — чылажат тышан кодеш, чодыра шылта. Айста, йолташ-шамыч! Кол шӱр деч
ончыч кажнылан
ик чарка ошым йӱман, уке гын шӱр тамым от ыҥле.
Теве тыгеракын мемнан вӱдтӱр пайремна тӱҥале. А колшӱрнаже тугай тамле
лийын,
эсогыл ӱдыр-влакат ик кӱмыж дене ышт серлаге. Варажым чай олмешат кол лемым

шрӧпкышна.
Ӱдыр-влакат ырышт, аптыранымет-мочет чыла ала-кушко пытыш. Но ушым нигӧ
йомдарен
огыл. Тидыже мемнан рвезына годсо ойыртемнак ыле. Кеч-могай пайрем але
тыглай
йӱмаш лийже, ӱдыр ӱдырак кодын, качыжат лӱм-нержым йомдарен огыл. Конешне,
шотанрак-влакше тыге. А ме шкенам тыгай ратаныш пыштенна. Сандене Элнет
ӱмбалне
тунам эн ончычак муро йӱк йоҥгалте. Мураш мылам тӱҥалаш перныш, йодмышт
почеш.
Йӧратымем кокла гыч иктыжым шарналтышым:
Олмапу пеледме годым
Келшышна ме тый денет.
Шӱмешем эрелан кодын
"Йӧратем" ман ойлымет.
Палыме мурым колын, Овий йолташем да ӱдыр-влакат ушнышт, мучаш кок корнан
савыртышым уэш пырля муралтышт. Кокымшо куплетым вучыдымын биологна тӱҥале
да тугай
яндар йӱкын шергылтарыш, мый, мешаяш огыл манын, умшам петырышым, лач уэш
савыртышыште гына пырляшке ушнышым.
Шӱшпык гай мотор йӱкетым
Шуко колышт шогенам.
Олма гай чевер тӱсетым
Монден ом керт нигунам.

Сылне кеҥеж эртен кайыш
Час ден минутла гына.
Олма дене пужо гае
Тый денет ойырлышна.

Адак угыч толын шошо,
Олмапужат пеледеш.
Шоналтем да шӱмлан шокшо,
Кунам ужына уэш?

... Рвезе годсо муро. Ах, тиде юзо шулдыр! Тудо вет чонлан келшыше, шӱмлан
лишыл
лийын да, йӧратыме ӱдыр таҥет семынак, ӱмырешлан ушешет кодеш, кажне гана
шарналтыме годым шӱм-кылет ыра, уэш да уэш чылажат шинча ончык толеш, эн
чевер кумылетым тарвата. Теве кызыт, эртыше пагытнам шарналтен шоналтемат,
мурын шомакшым уэш-уэш ончалам, тудым возышо поэт Анатолий Бикым,
композитор Алексей Искандаровым ушем дене ужам. Нунат жапше годым самырык
лийыныт, шӱм кумыл корнын лапкажым, кӱкшакажым эртеныт. Сандене поэт чонеш
тыгай ныжыл шомак шочын, а композиторжо лыжга сем дене тудлан юзо шулдыр
вийым пуэн.
Шуко самырык еҥ тыгай корным эрта, кӧлан-гынат верч чӱкталтше шӱм тулойып,
тӱрлӧ
амаллан кӧра, пиалым ужде йӧра, ятыр жаплан чаманен илаш йӱкшен кодеш. А ты
мурысо кажне шомакшат пуйто мемнан, Роза ден когыньнан нергенак возалтын.
Шӱшпык
гай мотор йӱк, олма гай чевер тӱс — тиде, конешне, Роза. А "Олма дене пужо
гае
тый денет ойырлышна" манмыже — тиде когынян пӱрымашна...
Тунам Элнет воктене канен эртарымына ни мылам, ни Овий йолташемлан пале
кышам ыш
кодо: уш пусакыште шолып шонымаш ыле гынат, шӱмлан от кӱштӧ шол. Касвелеш
ме
ӱдыр-влак дене поро палыме семын гына ойырлышна да тетла нунын нерген шонаш
мондышна.
Школышто вашке занятий тӱҥале. Мый ӱдыр-влак дене кечынак вашлиеденам,
кажне гана порын шыргыжалын саламлалтынам да корнем дене ошкылынам. Икана,
урокым эртарен, туныктышо-влакын пӧлемыштышт, учительскийыш, толам ыле,
ваштарешем коридор
мучашсе хозуголок гыч ик йолташ лекте, воштыл-воштыл пелештыш:
— Алексей Александрович, давай сӱаным ыштена, Качымарийже тый мынадигын
улат,
ӱдыр ямде...
— Ӱдыржӧ кӧ?— воштылальым мыят.
— Уна, шеҥгечет толеш.
Ончальым — чынак, лишычемак Ф.— биологна ошкылеш улмаш. Мемнан шомакнам
колын,
шыргыжалын-воштылалын учительскийыш пурен кайыш.
— Верне, верне, а мо ок йӧрӧ? Ӱдыр чыла шот денат... Тугай чапле сӱаным
рашкалтарена!— коридор лукышто шогышо моло пӧръеҥ-влакат ойыштым
тушкалтышт.
Мыйже, мыскаралан мыскара денак вашештен, туныктышо-влак пӧлемыш пурышым.
Но чылажак мыскара огыл улмаш. Вескана адак тыгай шомак лекте. Саде
йолташемак ойла:
— Ончо-ончо, Алексей Александрович, биологна кажне кечын у деч у тувырым
чия,
ӱпшымат тӱрлӧ семын пӱтыркала. Тиде вет чылажат тылат кӧра.
— Верне мо?— мыят, ӧрмалген, туныктышо ӱдырым ӧрдыж гыч ончальым.
— Товатат, тыгак. Шкеже от уж мо? Ме, пӧръеҥ-шамыч, шукертсек эскерена.
Мыланнаже коеш.
Мый, чынжымак, тымарте шекланен омыл. Вара ужам: биологна мый декем лишемаш

тӧчен. Ик семын, вес семын. Тидыже мыйым чот аптыратыш, эсогыл улшо поро
кумылемат йӱкшыш. Ынде саламлалтмына годым ондаксыла шыргыжалмемат пытыш.
Чаманем,
умылем, но нимом ыштен ом керт. Тиде чын улмаш: шӱм эн ончычак шӱргывылышыш
ончалын йӧрата, а сымыстарыше вӱчкалтышыже уке гын, тудо ок тарване.
Телым икана тыгай вашлиймаш лие. Ӱлыл школышто улам ыле, коридореш ала-
молан
шындыме ӱстел коклаште биологна ден пионервожатыйлан ыштыше ӱдырын пырля
шинчымыштым ужым. Яра уламат, мыят пеленышт верланышым. Шомак гыч шомак
лекте. Пионервожатыет — тура йылман ӱдыр, ала-кузе туге савырале, мылам
рашынак шижтарыш:
теве, ескыч, ӱдыр, мо тылат эше кӱлеш? Марлан нал да орлыкшо пытыже.
Ом шарне, кузе да мом тунам куктылынам, иктаж шӱкшӧ философ гай
пӱтыркаленам
дыр, а биологнан, шинчажым пыч-пыч ыштен, ӧпкелалтын ойлымыжым иканат ом
мондо.
Тунам тудо тыгерак мане:"Ужшаш-палышаш ыле: кӧм, могайракым ойырен налат?
Мыйын
гаемжым муат гын, пеш йӧра ыле да... Вес гана ӧкынашет ынже перне."
Шкаланже акым пален улмаш тиде ӱдыр, а мый тудын чон моторлыкшым ужын
моштен
омыл. Да ончалашыжат тӧчен омыл. Чот кугу эгоист шкемым утларак йӧратыше
лийынам
тудо жапыште, очыни. Мыйын шонымо, вучымо идеалем ала-кушто кӱшнӧ
чоҥештылын. Но
тугайым вашлияш пӱрен огыл улмаш...
Вес тунемме ийлан тиде ӱдыр мемнан школышто уке ыле, кеҥеж жапыште каен
улмаш.
Розан кидыш логалше серышыште тудынат надырже уло гын, тидыже
пионервожатыйын
полышыж деч посна лийын огыл докан. Мый тунам сайын паленам: койышыжымат,
кумыл
тептержымат. Да вет весат уло: ӱдыр-рвезе годым мом гына от ыштыл?
12
Роза — Йошкар-Олаште. "Йӧршынлан каен, ынде ок пӧртыл",— мане аваже. Мый
кечынак
школыш коштынам. Канаш але лектын омыл. Арня ала лу кече туркышым. Уке,
чытыш
пытыш, чымалтым мыят Йошкар-Олашке. Так, чокым, нимогай адресым палыде,
кушто
тудым кычал мушашым шинчыде.
Олаште ик вере да вес вере перныл коштмем годым артист Василий Гороховым
вашлийым. Ме икте весынам пеш сайын паленна. Вася Москошко артистлан
тунемаш кайымыж
деч ончыч мемнан пединститутын студентше ыле. Почеламутым возгален, концерт
годым институт сценыште мурен, ик тӱшкагудыштак иленна. Вашлиймекына, пырля
ошкыл
колтышна, ала-кудо савыртышыште теҥгылым верештын шична. Чытен кертде мый
тудын
деч йодым:
— Ончо, Вася, тый Роза Рыбаковам палет вет?
— Пеш сайын палем.
— Мый кызыт тудым кычалын, олашке толынам. Да ом шинче, кушко каяш, кушто
муаш?
— А тылатше молан?
— Шинчет... Ну, вик ойлаш, тудо мыйын таҥем, кок ий йӧратен илышым,
туныктен
луктым. Ала-мо шот дене мылам шижтарыде, олашке толын. Ужаш кӱлеш ыле. Тый
случайне от пале, кушто тудо?
— Палем. Кушто илымыжымат шинчем, но тылат ом каласе.
— Молан? Мо тугай?— мый Гороховым полт ончал колтышым.
— Пашаже тушто, Алексей,— тыматлын пелештыш Вася.— Роза дене мыйын йолташем
Аркадий Орлов келша. Вашке нунын сӱанышт лиеш.
— Сӱан?! Келшат?!— мыйым пуйто уш дене перен колтышт.— Кузе тыге, тыгай
кӱчык
жапыште?
— Ом пале. Иктым каҥашем: коклашкышт ит пуро, Алексей.
— Коклашкышт? Шого-шого, Вася, тый мыйым шыч умыло, витне. Кӧ коклашкыже
пура?
Маньым вет: кок ий ме Роза дене келшенна! Школышто экзаменжат але тока гына
пытыш. Тынар жап гына весе дене келшаш да эше ... сӱан нерген ойлаш лиеш?
— Каласен ом керт. Иктым гына шинчем: кызыт Аркадий ден Роза сӱанлан
ямдылалтыт.
Аркадий — мыйын сай йолташем. Тылат нунын коклаш пураш омак темле,— пеш
чаплын
шындыме йӱк дене серыплын мане Горохов.
Тидыже мыланем тугай шугыньо лие — шот дене шоналтен-вискаленат моштен
омыл. Эн
ончыч Васялан чот ӧпкелалтым: тудын йолташыже — Аркадий, а мый тугеже
йолташ
омыл. Мыйже, окмакешем, пединститутышто пырля тунемше, поснак почеламутым
возышо-влакым, сылнымут кружокышто лийше-влакым чылаштымат шке йолташемлан
шотленам,
лишыл еҥеш ужынам.
А Роза, Розаже? Могай чон дене ужде-кутырыде кайыман? Вашлийын теве тыште
Орловым, келшеныт пуйто да — викак сӱан. Ну, сӱан шотыштыжо мый ом ӱшане.
Тыге лийын
ок керт. А вот весым муын — тидыже чын, витне. Уке гын кузе Гороховшо пала?
Тугеже куштылго койышан ӱдыр Роза: таче икте, эрла весе. Тыгай мылам ок
кӱл!..
Тыге шоналтен шуктышым веле, Вася Горохов ойла:
— Каена, Алексей, "Онар" йымаке? Ик шӱдӧ гыч подылына.
— Каена, конешне...— тетла нимом ышташ, маньым семынем.
"Тыгай ӱдыр мылам ок кӱл" манме шонымаш дене тудо кастенак мый кӱртньыгорно
вокзалыш кайышым, йӱд поезд дене мӧҥгӧ велыш кудальым. Тиде ӧпке дене мый
эше пеш
шуко жап иленам, ӱдырым шылталыме шонымаш деч нигунам утлен омыл. Шӱмышкем
име
ок керылт, вуй ушем йоҥгылен ок аҥырге гын, умылем ыле докан: тыште ниможат
кенета лийын огыл.
Кызыт ынде мылам рашла чучеш: чылажат тудо телым Маргостеатрыште концерт
дене
выступатлымына гыч тӱҥалын. Вет Очетов мылам ойлен ыле: концерт деч вара
оласе
рвезе-влак Розам кидеш-йолеш налын авыреныт. Нунын коклаште артист Орловат
лийын
кертын. Тунамак нуно келшеныт, витне, да варажым теле гоч ваш-ваш серышым
колтылыныт. Очыни, Аркадий ӱдырым олашке вигак шкеж дек ӱжын. Сандене Роза
школысо
выпускной касышкат каен огыл, пытартыш экзамен деч вара эрлашынак олашке
чымалтын.
А мый? Ну мо мый? Тунам веле огыл, кызытат тугаяк, еҥлан ӱшаныше кодынам,
осал,
чоя койыш мыйынлык огыл. Розаланат ӱшаненам, мыйын улмо шеҥгеч весе дене
кылым
куча манын шоналташ ушышкемат пурен огыл. Но тудым, латкандаш ияш ӱдырым,
умылаш
лиеш: тудлан шинча дене гына вычыл-вычыл ончалын, мӱндырч йӧратыме ситен
огыл,
лишычрак вашлияш чонжо ӱжын докан.
Но, поэт манмыла, пиалан ӱжарашке ыш намие Розам тыгай ошкылжо. Но тиде вес
ой,
вес историй, тудымат, мыняр палымемжым, шарналтыман дыр.
13
А шӱм вашке ок мондо улмаш. Ушем гычше мый тудым вигак луктын кудалтышым:
раз
тыгай улат гын, тек тыге лийже, маньым. Но чонеш кӱрылтыш лодемалт кодын.
Тунам
эше шӱм вишым, яраш кодшо кумылем пешыжак шижын омыл. Ойгырымо але иктаж-
могай
шӱлык мыйым индырен огыл. Но илен-толын саде кӱрылтыш, виш манмет,
палдырнен.
Шонен омыл, моланжым шым тогдае, но икте раш ыле: мый моло вес ӱдыр деке
лишем
кертын омыл, да тиде ятыр жап шуйнен. "Шоҥго каче" манме шомакым шуко нумал
коштынам.
Вашке пале лие: Роза курчак театрыш паша ышташ пурен. Мый семынем
чаманышым: Розалан тунемаш кӱлеш ыле. Кеч музыкальныйыште, кеч эше иктаж
вере, но вачӱмбалне
пеҥгыде эҥертыш, йол йымалне рыҥ тошкалаш йӧрышӧ корно лийшаш. А тыгайже
ӱшанле
профессийым налмеке гына толеш.
Но Розан илышыжым ынде артист Орлов виктарен. Тидыже, шукат ыш лий,
пеҥгыдеме.
Яллаштына мут шарлыш: Роза марлан кая. Марий еҥ семынак йӱла почеш ӱдыр
йӱмашым
эртареныт, вашке, Кокла Спаслан, сӱанышт лиеш. Тиде увер мыйым мыняр-гынат
темдале, витне. Кумыл волымым палынак шижым. Жал, конешне. Ӱдыржӧ, векат,
тунарак
огыл, илыш-корнышто весат лектеш, а вот кумыл, ӱшанен-шонен илыме ыш
шукталт —
тидыже, чынжымак, йӧсӧ. Ик палымем мыйым вашлиеш, весе ужын кутыраш шогалеш
—
чыланат иктымак ойлат:"Розат марлан кая. Тиде чын мо? Молан тыге? А
тыйже?"— манын йодыт.
Мом мый нунылан вашештен кертынам? Ойленам докан иктымат, весымат, но мом
палыме
гына. А паленамже лач тудым веле: мыйым ужде, мылам каласыде, олашке каен,
куштылго койышан ӱдыр... Тыге тунам шоненам.
Кеҥежым ял еҥлан вуйым нӧлталаш жап уке гай. Икте почеш вес паша поктенак
толеш,
чылажымат шуктыман, телылан ямдылалтман. Сурт-оралте сомыл, пакча паша
витара,
пуым ямдылыман, шудым ыштыман, вольыкымат кечынак ончет. Тиде вет манаш
веле —
ял еҥын чылажат шкенжын уло — от ыште гын, нимоэт ок лий. Чодыра гыч емыж-
саскат
шке ок тол. Чылалан жап кӱлеш да кумыл, пашалан толшо кид-йол.
Тылеч посна мыйым эше вес сомыл азапландарен: тиде гутлаште мый у пӧртым
шындышаш, оралтым чыла угыч савырен нӧлташ тарваненам. Тоштыжым, ача-авамын
ыштымыштым, акамлан пуаш пернен. Тудо, кок икшыван шкет ӱдырамаш, посна
лекташ кумылаҥын ыле. Сандене тиде паша тургымышто мыйын кеҥеж канышем пеш
вашке эртен кайыш,
манмыла, ӱдыр нерген да монь шонкалаш пагыт лийын огыл.
Кокла Спас пайрем толын шуо, латиндешымше август. Таче Розан сӱанже. Провой
районысо шочмо ялже гыч артист Аркадий Орлов мемнан Нурмучаш Шайрашке
сӱаным конда.
Мый, конешне, тушко кайыде кертын омыл. Тошто семынак лишыл йолташем Жуков
Вачи
деке миен пурышым. А туштыжо ятырынак погынышна. Григорьев Вачи, тудын
шольыжо
Миша, Жуковын шольыжо Эрик, Кузьмин Миша да моло-влакат — чыланат маска гай
таза, виян рвезе улыт. Ме сӱаным ончен огынал, шке семынна пайремлен
коштынна.
Уремыште мӱндырчын ужна: Орлов дене пырля Москошто тунемше-влак Вася
Горохов,
Гена Копцев, Володя Янгабышев да молат сӱанмарийлан толыныт. Мый нуным
чылаштымат паленам гынат, саламлалташ воктекышт шым мий.
Кас велеш увер тольо: сӱан ял мучко коштын савырнен, ӱдыр пӧртыш пӧртылын.
Ӱдыр
арака йӱаш кайыман. Ме рӱж тарванен лекна. Мемнан йыр иктаж лу-лучко каче
погынен. Ожно тыгай годым ӱдырын таҥже тумам тарватен. Мыланнат мом-гынат
ышташ
кӱлын. Ӱчым лукман, ӧпкем кузе-гынат ончыктыман. Уке гын, могай ме каче
улына?
Тыге мый тунам шоненам, моло-влакат тыгаяк кумылан ыльыч.
Колам: ӱдырын сывынжым мемнан пеленнак ошкылшо Мазур Йогор изамын, тукым
вож
изамын эргыже, Вачий чийышаш. Тудо ӱдыр аракам луктеш.
— Вачий, сывыным тый чиет мо?— кайымына годым рашемдашлан йодым.
— Мый,— мане тудо.
— Ончо, Вачий, айда тыге ыштена: ӱдыр аракам лукмекет, тый эн ончычак
стаканым
мылам кучыкто, йӧра?
— Йӧра.
— Только тый ит сыре, мый первый стаканым ом йӱ, аракаже шопо манын, йол
йымак
кышкалам. Тый вара эше иктым теме, тудыжым, можыч, йӱын колтем. Ну, кеч
тыге да
йӱкым лукташ ыле, йӧра мо?
— Йӧра, йӧра,— келша Вачий шольо.
— Ай, лучо сӱанжымак лочкен колтена, палашышт,— манын колтыш ала-кудо
рвезыже.
— Орлов ден Розажым, когыньыштым шӱдырен луктын, ыресла оптен колташ гын,
латеш
толеш ыле. А сӱан калыкын могай титак? Нуным огына тӱкӧ,— маньым мый.
— Орлов ден Розажым нӧшлен колташыже пешакат кӱлеш ыле, да тыге ок лий
шол,—
шокта адак тӱшкаште.
— Айда наҥгайыже, лӱмнам огына шӱктӧ,— маньым адак мый.
Тунам шырпым удыралам гын, таул тарвана веле ыле. Рвезе-влак кечыгут
пеленем
лийыныт, сӱаным шӧрын ончен коштыныт. Но мый тунам туныктышо лӱмемым
пагаленам,
кӱшнырак кучаш тыршенам...
Розамыт деке рӱжге миен пурышна. Кудывече тич калык, мемнам ужын, верым
пуэн кораҥе. Ме капка воктен шогална. Тӱшкашкына икмыняр йӱшӧ пӧръеҥ ушныш.
Йыр ончыштам, кудывечыште сӱан калык ок кой, нуно, очыни, чыланат пӧртыштӧ
улыт. А верысе-шамычше ынде чыланат мемнам ончат. Мом ынде нине-шамыч
ыштынешт, манын вучат
дыр.
Теве пӧртӧнчылнӧ Роза ден Мазур Йогор Вачий койылалтышт. Вачий сывыным
чиен, рывыж упшым упшалын, упш ӱмбач вӱргенчык шовычым пыштен. Черпыт
аракам ӧндалын,
стаканым кучен. Роза пӧртӧнчылан кодо, мемнам эскера, а Вачий капка деке
тарваныш. Калык, кок веке кораҥын, тудлан корным пуа. Лӱшкалтме йӱк-йӱан
икмагал шыплыныш.
Кутырен келшыме семынак, Вачий арака темыман стаканым мылам кучыктыш. Подыл
ончышым — чынак, шопалге таман да пеш куатлыжат огыл.
— Ой, аракаже шопо!— чылан колышт манын, кычкыральым да, лупшалтарен,
стакан
кӧргым кышкальым.
Вачий воштыл-воштыл адак ик стаканым темыш.
— Тый тамжым налын шыч шукто, чыла йӱын колто, вара тамлештеш,— манеш.
Мый Розам ончальым. Марлан кайыше ӱдыр ӱмбакна шинчам пашкартен ончен.
Чаманаш
кӱлеш ыле тудым кызыт, тунар лӱдшын койо, но уке, мыйым тугай кумыл ыш
авалте.
"Йӧра айда, пиалан лий" манше гай аракажым йӱын колтышым. Поштекем воктен
шогышо
Жуков Вачийлан стакан шуялте, но йолташем кидышкыжат ыш кучо.
— Тудын шопо вӱдшӧ ок кӱл!— пичрак йӱк дене мане Жуков.— Айста, йолташ-
шамыч,
мемнан шкенан пеҥгыдырак уло. Кайышна!— савырныш да капкам лекте, почешыже
моло-влакат икте кодде тарванышт.
Тидыже мылам вучыдымо лие. Куанен шоналтышым:"Молодец, Жуков! Вот тиде ӱчӧ!
Вот
тиде, чынжымак, чон ӧпкенан савышыже!" Йолташ-влак почеш мыят уремыш лектын
кайышым.
Кузе вашлийын Роза мемнан тыгай койышнам, чонышкыжо иктаж семын логалын мо,
ом
пале. "Ораде-шамыч" манын воштылын докан. Тек туге, ораде койыш, лийже
тудлан.
Кеч тыге да шке кумылнам ончыктенна.
14
Марлан лекмекше, мый Розам идалык гыч ужынам. Латиндешымше май ыле. (Адакат
—
латиндешымше!) Пионер организацийын шочмо кечыже. Тиде кечын мемнан Сотнур
школын пионер дружиныже пошкудо Татар республикысе Вопса школын тунемшыже-
влак дене
Келшымаш аланыште вашлийын. Тыгай вашкылже ожнак шочын, традицийыш пурен
улмаш.
Ме Сотнур школ гыч суас пасу тӱрыш, пӱшерме роша, тумер ото воктеке
мийышна.
Пошкудо Вопса гычат толыныт. Кечыгут тунемше-влакын весела пайремышт
лӱшкыш,
рӱжгыш. Суас ден марий йоча-влак пырля модыч, мурышт, куштышт. Тӱрлӧ семын
таҥасышт. Келшымаш тулотым ылыжтен нӧлтальыч.
Касвелеш, йоча-влакым машина дене ужатымеке, ме, туныктышо-влак, пайремым
шкенан
семын шуяш кодна. Суас ӱдыр, вате-влак пеш чапле ӱстелсийым ямдылен
конденыт
ыле. Пушкыдо, вужгата, тӱрлӧ-тӱрлӧ когыльышт ушеш кодын. Май тылзе веле
гынат,
ужар шоганым, чумыргаш тӱҥалше вожаным, ора дене нумал толыныт. Мемнан
ӱдырамаш-влакат почеш кодын огытыл, нунын кӱэштме йӧрварыштат сийлыкак
ыльыч. Поснак команмелнам суас вате-влак моктышт.
Пырля ваше-ваш шинчын, вычыл-вычыл мутланымашке шуынна ыле. Суас родына-
влак
мемнам шунен-шунен пукшеныт, меже арака дене монь толаштарен улына. Чыланат
пеш
лывыргыше, ныжыл кумылан лийынна. Лач тидын годым мемнан деке изи автобус
толын
шогале. Тушеч Роза да икмыняр ӱдыр волышт.
Нуным ужын, Василий Алексеевич Очетов тӧршталтен кынеле, вашешышт мийыш.
Тудо
угыч мемнан школышто пашам ыштен, да нимогай мероприятий тудын деч посна
эртен
огыл. Розан йӱкшым колам:
— Тендан тыште улмыдам колна да кудал толна,— манеш.
— Пеш сай, пеш сай. Айста, пырля шичса,— ӱжеш Василий Алексеевич.
Розамыт шкештат кочшаш-йӱшашым пеленышт налыныт улмаш, мемнан тӱшкашке
ушнышт.
Нуно мый дечем торашрак шинчыч. Умылаш лиеш докан мыйын кӧргӧ шижмашем. Ик
вечынже, мый чот куаненам ыле, вет чылт нимо уке гычак толын огытыл нуно
тышке.
Тыште улмына нерген колыныт гын, тугеже ончыч йодыныт, мемнан нерген
умылкалаш
тӧченыт. Шижаш шукат ок кӱл: ик Очетовлан кӧра огыл Роза кычал толын.
Векат, мыят тудлан молан-гынат кӱлынам. Ала ужмыжо шуын, кутырымыжо?
Вес вечынже, мыйым ончычсо шонымемак кепшылтен: куштылго койышан ӱдыр. Вет
тыгеат шоналташ лиеш: марийже улмо ӱмбач весым ончалашат тореш огыл. Тиде,
конешне,
лавыран шонымаш. Тиде огыл, мыйым весе кумылаҥден: ок мондалт яндар
шинчаончалтыш, чон пусакеш кодеш сылне шижмашын ямже.
Шӱмем-чонем шупшын Розан воктекше миен шинчаш, икмыняр шомакым ваш
пелешташ, но
тоштын омыл — мый еҥ пиал корнеш нигунам тореш ом воч. Зато Розан йолташ
ӱдыржӧ-влак дене палыме лийым. Шарнем, иктыже Роза Малинина, весыже Люба
лӱман. Молыштын лӱмыштым монденам. Вара нуно автобусышкышт шинчын кудальыч,
мый Роза дене ик
шомакымат пелештен шым шукто. Чонлан моткоч кӱчымӧ лие. Ала-моем пеш чот
шергаканым йомдарыше гай орланен кодым. Йӧсӧ ыле мылам тунам. Очыни,
илышыштем первый
гана пустаҥын яраш кодшо чонем шижынам.
Тудо кеҥежымак эше ик гана тыгай кумыл туткарыш логальым. Увер шоктыш:
Сотнур
клубышто курчак театр спектакльым шында. Ала-можо шупшын дыр, мый тушко
кайышым.
Миен шумемлан спектакль тӱҥалынат ыле, клубыш шым пуро. Уремыште тошкыштмем
годым Морко вел рвезым, студент годсо палымем, кенета ужым.
— Коля Егоров? Тыйже тыште мом ыштылат? Кузе тышке логалынат?— ӧрын
шогальым.
Пале лие: Миклай ӱдыр таҥже, Малинина Роза почеш толын улмаш. Курчак театр
ты
велыш кайымым колын да тевыс коло меҥге утла топкен.
— Кужер гоч тольыч мо? Йолынак?
— Йолынак тольым. Кужер гоч. Иктаж кумло меҥге лиеш чай,— воштылеш Миклай.
— Вот тиде да-а... Вот тиде таҥ...— семынем пелешткалем.
Мый Миклайым кӧранен ончем. Теве кузе вет, тевыс кузе моло-влак шке
таҥыштым
аралат. Корно кужытымат огыт шотло, толыт, эскерат, вес качылан ынешт пу. А
мый?
Мо мый? Мом мый ыштен кертынам? Шкеак шылын лектын куржын гын, кузе лийман
улмаш
вара мыламже? Ынде теве почешыже толынам, еҥ вате деке. Намыс.
Коктеланаш тӱҥальым. Ну, спектакль пытымым вучен шуктем, лийже. Вара?
Авырен шогалтем, лийже. Мом тудлан каласем? Марийже деч ойырлаш каласаш? А
тудо тидым ышта? Мыламже еҥ вате кӱлеш мо? Конешне, ок кӱл. Мылам ӱдыр
кӱлеш ыле, латкандаш
ияш годсыжо.
Йӧсӧ лие, шӱлыкаҥын, лушкен шогальым. А вара, вуйым сакен, шке ялышкем,
мӧҥгӧ
ошкыльым.
... Эше ик ий эртен кайыш. Ни ӱдыр таҥ, ни шӱмбел йолташ. Иктым шкаланем
палемдышым: коло вич ий деч вара качымарий шоҥгемеш улмаш. Ик таҥаш ӱдыр-
влак чылан
марлан каен пытеныт, а кушкын шогалше тӱшкаш мияш шкежак вожылат. Нуно ала-
молан
вес тукым гыч, вес полко гай чучыт, шке таҥаш качышт уло. Вот вет могай
йӧнысыр
лиеш улмаш илышыште. Ушет уло гын, рвезырак годымак келшыше ӱдыретым ит
мучыштаре. Тыге мый шоненам, но изишыже йоҥылыш лийынам улмаш. Вара-вараже
пале лие:
рвезырак ӱдыр-влакат мемнан ӱмбаке онченыт, но кумылыштым шижтараш вожыл
коштыныт.
Адакат кеҥеж, тунемше-влаклан каникул, мемнан каныш. Ик кечын, касвелеш,
ала-молан Сотнурыш велосипед дене кудал миенам. Тунам мемнан ялыште кевыт
лийын огыл,
шырпет уке гынат, селашке кошташ пернен. Тыге, сигарет налаш монь
тарваненам улмаш дыр. Села покшелне школышто пырля тунемме йолташемым,
участковый милиционерлан ыштыше Николай Николаевич Фадеевым вашлийым.
Мичуй дене (тудым шке коклаштына тыге манынна) школыш коштмо годсек
келшена, кызытат чӱчкыдын вашлийына. Паша деч вара, кум-ныл йолташ погынен
шинчын, ӱчашӱчаш шахмат дене модына. Вашлиймекына, Фадеев мылам ойла:
— Ончо, Алексей, Розамыт шукерте огыл толеве. Аваж деке Нурмучашке
кудальыч.
Мыйым мияш пеш ӱжыч. Айда пырля каена.
— Розамыт, манат?
— Ну да. Курчак театр. Ӱдыр-шамыч тушто... Пеш чот ӱжеве. Айда каена.
— Мыламже оҥай огыл.
— Молан оҥай огыл? Нуно вет таче садак йӱмашым ыштат, пайрем тарвана. Меат
пырля
уна лийына.
— Мыламже йӧндымӧ.
— Тылат огыл, мылам шкетланем йӧндымӧ. А тый шагал мо нунын дек коштынат?
Шагал
мо уна лийынат?
— Тиде вет ондак, Розан ӱдыржӧ годым.
— Вара мо? Айда!
Мый пешыжак вуйым шупшшо, сӧрвалтарыше айдеме омыл. Келшышым. Ала-молан
куанышым, витне, кумылемат нӧлталте. Велосипедем палыме деран шогалтышым.
Мичуй ала-могай автомашинам авырыш. Коктынат кабиныш шинчын чумалтна.
Тиде ӧрыктарыше, вургыжтарыше кас ыле. Лач кеҥеж рӱдӧ шоген, чечен пагыт.
Ял калык шудо кургым ямдылыме сомылжым шуктен, игечыжат шыже велыш тайныме
гай лийын.
Кава тӱрысӧ кас ӱжара шошымшо гай чевер тӱсшым йомдарен, ынде шапалгынрак
койын.
Туге чучын, пуйто юалге южшо лач тушечак, кас кава тӱр гыч шарлен толын.
Рӱмбыкат кӱчык жаплан гына вола, вашке пычкемышалтеш, да пӧртлаште тулым
чӱктат. Ял
урем ондакрак тыплана, рӱжге шолын коштшо самырык-влак клубыш пурен йомыт,
а
илалшырак-влакше капка ончылышт гыч вашкерак мӧҥган-мӧҥгыш кораҥыт.
Лач тыгерак ял тыпланыме годым ме Мичуй дене Розамыт деке миен пурышна.
Ӱстел
коклаште пайремым ыштыше-влак сайынак шокшешт шуыныт ыле. Кудывече вел
олымбалне, койко да коҥга воктен верланыше пошкудо пӧръеҥ ден ӱдырамаш-
влакат кожганен
мут-шомакым пелешткаленыт. Шижалтын: нуныланат кочывӱд куат логалын.
Шинчамлан
гармоньым кучен шинчыше пӧръеҥат перныш. "Тиде такланак огыл тыге докан,
тыште
ала-могай амал дене, чынжымак, пайремым тарватеныт",— шоналтышым.
Йодаш-умылкалаш ыжна тӱҥал, мемнам вигак ӱстелтӧрыш кучен шындышт. Верымат
муыч,
чарка-влакат муралтышт. Роза ондаксыж гаяк весела, нӧлтшӧ кумылан,
йолташыже-влакат мемнам шке еҥышт гаяк порын вашлийыч.
Марийын койышыжак тугай вет: изи ма кугу пайрем лийже, йӱын-кочкын теммеке,
кумыл шулдыраҥеш, кид-йол тавалтен колтынеже, кушталтен лоҥалтнеже. Кавказ
калык
гын, мутлан, тыгай годым эн ончыч муралтен колта, ӱстел йыр погынышо
шоҥгыжат,
самырыкшат, кажныже шке йӱкшӧ дене, ик чапле хорыш ушна, моткоч сылнын
тӱшка дене мурым шуйдарат. Мемнан эрвел марий-влакат кугезе кумылым чылтшак
монден огытыл, ӱстелтӧрыштӧ муралтен шинчаш шӱман улыт, а вот олыкмарий
родо-тукымна, утларакшым кызыт, кушташ йӧрата, тӱшкан мурен шинчаш йӧрышӧ
шомакшымат монден пытарен. Лач куштымо годым муралташ келшыше посна-посна
такмакымак веле шонен муаш
пеш мастар. Тугайжым вара, шуршым почкем маншыла, ну шелыштеш.
Розамыт денат тыгак лие. Ӱдыр-влак ӱстелтӧрыштӧ шукак шинчен ышт турко,
пӧрт
покшек лектын, дӱвыге тавалтышт. Мом ойлаш, мый шкежат тудо пагытыште,
самырыкем
годым, мураш-кушташ йӧратенам. Кызытат эше гармонь йӱкым колам да чон изин-
кугун
чӱчкалта.
Мичуй йолташем, мыйын семынак, арака дене ырен шуо, витне, музыкан деке
лишеме
да гармонь кудырыш кидшым пыштыш.
— Тый, йолташ, нелеш ит нал, айста Розам кушташ йодына, а гармоньым Алексей
шокто.
Вот дык савырале! Мом гына ок шогалте дыр арака дене вудакаҥше уш-акыл!
Куштышо-влак кораҥ шогальыч, пӧрт покшел ярсыш. Ончыко Роза лекте.
— Шокталте, пошкудем!— мыйым ончалын, модын шыргыжале шинчаже.
Тудымат ойлыман, мый изием годсек гармоньым шупшкеденам. Туге гынат
мастарын
шоктышо лийын омыл, усталыкем пырчат уке. Тидым шкеат паленам, но йӱмаш
годым,
сӱан але тыглай пайрем лийже, марий вате-влакым мурыкташ, куштыкташ кумылем
эре
тарванен. Муро семым савыркалаш лу парнямат ситен огыл гын, чон шӱлышем
лоҥын,
йолем тӱмырла пералтен полшен.
Кызыт гармоньым кучышым, шкенан вел куштымо семым рашкалтарышым. Роза ик
йыр
кушталтен савырныш да мыйым ончалын муралтыш:
Олык лапыш волен омыл,
Волен ончем, мо лиеш?
Шоктымет ден куштен омыл,
Тавалтем гын, мо лиеш?
Мый тунамак вашмутым пуышым:
Муро — кушто, кушто — муро,
Ит ойгыро йолташем.
Марлан кает, ойырлен толат —
Ом кудалте, йолташем.
Тыгай лудыш дене ондакат ӱдыр-влаклан мыскара шотын муренна, сандене вашеш
мутем
йылме мучаштак лийын. Роза шыргыжалын ончале да адак муралтыш:
Кӱшнӧ шӱдыр шукын улыт —
Чолга шӱдыр шкет гына
Мыйын таҥем шукын ыльыч —
Шӱмыштем иктак гына.
А мыламже мо, тӱрвым пурлаш ужат? Муралтышым:
Мурем — роза пеледыш,
Шӱшкем — роза пеледыш.
Мыйын йӧратыме йолташемже —
Кӱрен маке пеледыш.
Ончен-колышт шинчыше-влак кожганен веселаҥыч.
— Роза! Алексей! Макым ида пу! Кӧ кӧм сеҥа?! Кушкедса!— йырваш икмыняр йӱк
шоктыш. Чылан паленыт шол мемнан таҥ лийын келшен коштмынам. Ынде теве
воштылыт.
Роза шыргыжале гына. Нуно, мемнан ял ӱдыр-влак, шӱдӧ дене мурым палат,
пытыдымын
мурен-куштен кертыт. А мыламже кузе лийман?
Мыят такше пычырик кертам, но кажне гана вич-куд такмак деч коч ушыш толын
огыл.
Шижам: Розалан вашешташ муро чондаем нужнарак. Но тунам кажне нерв кылем
чымалтын улмаш дыр, сеҥалташ нимаят келшен омыл. Розан мурымо шомакшым пеш
тӱткын колыштам да лач тудын шомакшылан ваштареш савыралаш шке гыч шонен,
келыштараш
тӧчен мураш тӱҥальым. Шке шотан импровизаций лие.
Ом шинче, кузе да кушеч тынаре мыйын ой-шомакше лектын, но кажне мурылан
ныл
корнан вашмут йоҥгыш. Шкеже пеш умыленам: шонен лукмо такмакем яклакажак
огытыл,
окшакленрак чумыргеныт, но садак шыпланен омыл. Колышт шинчыше-влакат,
кожганен,
мыйым кумылаҥден таратеныт. Нуно, подылшо-влакет, йӱшӧ вуйышт дене
окшаклымемжым
шижынат огытыл чай. Мо-гынат, мый вашештен кертынам да, куанен рӱжгеныт.
Пиалешем, Роза кужунжак ыш толаштаре. "Ой, сеҥалтым!" манын, воштыл-воштыл
койкышко йӧрлӧ. Мый гармоньым озажлан пуышым да тамак шупшаш тӱгӧ кайышым.
Шукат ыш
лий, почешем Роза лекте да, кидем гыч кучен, ондаксыжлак олмапу пакчашке
вӱден
ошкыльо.
Изи пакчасе шоҥго олмапу-влак але монденат шуктен огытыл ыле дыр мемнан
тушто
шогылт-шинчылтмынам, а таче вучыдымо шомакым кольыч. Роза, ак-мук лийде,
аптыранен монь шогыде, шинчашкем тура ончен, вик мане:
— Ольош, мый Аркадийым ом йӧрате. Тыят алят ӱдырым от нал. Айда лучо угыч
келшена, пырля ушнена.
Мыйым пуйто совен колтышт, шӱмышкем ма ала вуйышкем вӱр кышкалалте, шот
дене шоналтенат шым мошто, кычкыральым:
— О, чо-орт! Молан вара? Мо ияжылан, уке гын, марлан лектынат?
— Ынде тый ман...
— Манам! Тыйын эргыч уло! Тудлан шке ачажак кӱлеш! Кузе мый тендан ешдам
пужем,
коклашкыда пурем? Тиде вет — еш! Умылет?
— Ой, юмыжат! Ешна шукертак пужлен. Мый эре тыйым шонем. Кеч ӱдырым налам
ыле,
тунам орланышаш уке, ала ласка лиям ыле.
— Йӧратыде, ӱдыржым тӧшак олмеш налаш мо? Тидлан тулык вате-шамыч улыт.
— Торжаҥынат, ондак лывырге ыльыч...
— Шӱмышкем кӱзым кералынат гын, ынде тудо йӱкшен. Йӱаш да гуляяш веле
кодын.
— Садлан, манамыс, айда угыч...
— Уке, Роза, мый нигунам еҥ ешым ом пужо. Чон шӱргем тидым ышташ ок пу.
— Молан вара,.. уке гын, почешем коштат? Суас пасуштат ӱмбакем йӱлен
ончышыч,
Сотнурышкат спектакль годым миенат, манеш. Теве кызытат...
— Но вет садак руалтен кучен омыл. Тоштын омыл... Еҥ вате гын...
— Чот кугу кумылан улат.
— Чот!.. Чон шупшеш да миет. Шӱм, йӱкша гынат, нигунам ок мондо улмаш...
Мо дене пыта ыле тиде кас, ом пале. Эрык лиеш гын... Но шукат шогылт ыжна
шукто,
почешна Розан аваже лекте. Олма сад вел пӧртӧнчыч кычкырале:
— Роза! Намысдыме! Еҥже мом манеш?! Пуро кызытак пӧртыш!
Тунамак Роза воктечем кораҥе, аваже почеш пурыш. Чонем адак иралтын,
йӧсланен
кодо. Конешне, Розам ӧндалмем, йӧратымем шуын. Но ешым пужаш — нигунамат!
"Марлан налаш" манмым шоналтемат, шӱм чытырна, лӱдеш. Вот вет могай унчыли
койыш,
пелодар кумыл. Очыни, вишкыдырак лийынам, вичкыж кылымдан. Маныт вет:
нушкаш
шочшо ок чоҥеште. Чылан вуйвустык тале огытыл шол.
Пӧртыш пурымемлан уна-влак шагалемыныт ыле. Розан йолташыже-влакат
лыпланеныт.
Вашке тудо, нунымат вӱдалтен, пулдырыш малаш наҥгайыш. Тунам меат Мичуй
дене
коктын озашт дене чеверласышна, пошкудо икмыняр вате-марий дене пырля
уремыш
лекна.
Мыйын мӧҥгыш кайымем шуын огыл. Мичуят иктаж артист ӱдыржым кучаш шонен
дыр. Ме
Розамытын пӧрт воктенсе пече йымалан тошто пырня ӱмбак верланышна. Тамакым
тӱрген, ятыр жап шинчышна. Мемнан почеш нигӧ лекше ыш лий, а меже, орадыже,
ала-молан ӱшаненна дыр. Мыйже гын, чынак, Розам вучышым. Уке, йӧратыше шӱм
лекде ок
чыте ыле докан. Ала тудо тунам шортын киен? Но йӱд пырыс гай клат омсам
удыркалаш мыланна намыс ыле. Кайышна. Шувырчык лийше комбо муно гай, шкенам
пасу корныш луктын кудалтышна.
16
Розан мутшо ушем гыч ок лек: "Аркадийым ом йӧрате... Айда ушнена". Шкежат
шинча
ончылнемак шога: изиш кӱжгемаш тӱҥалын, но тугаяк йыл-йол ончалтышан. Мие
да кучо — шӱкал ок кораҥ, наҥгае — кая. Но...
Тунам чыла кӧргӧ шонымем, ойгем почеламутышко чумыргыш. Тугак
лӱмдышым:"Роза".
Эн сылне пеледыш кокла гыч
Мый розам садеш шынденам.
Лышташыже велын кошка гын,
Шӱм томжо кодеш шоненам.

Но роза эрдене пеледын,
Шӱмем ыш йӱлалте кастен,
Кас кече век веле мужедын,
Чевер тӱсшӧ дене ончен.

Ал роза, мылам ит ӧпкеле,
Тетла от нӧлтал кумылем.
Мый ынде лач ломбымак веле,
Пеледшым, ончаш йӧратем.
Шкенан пакчаште тыгай ломбыжо, чынак, уло. Тудо кажне шошым чонетым
тарвалтен
пеледеш. Йымакыже миен шогалат да вует эсогыл савырна — тугай там, тугай
шерге
шӱлыш. Шӱм-чон илышыштем пеледше ломбо гай ӱдыр таҥемже лийын огыл,
ушыштемже
лач тугай илен, тыгайым вашлияш шоненам, вученам, йӧратенам.
А жап эртен, шкемын "ломбем" вашлийын омылат, кумыл волен. Икана телым,
шошо велеш, авам шижтарыш: олтышаш пуна пытышаш гаяк улмаш, ик-кок арнялык
гына кодын.
Ешарен ямдылаш кӱлын. Мом манат вет: мыйже эр тӱл-дӱл дене школыш лектын
каенам,
кас рӱмбык дене пӧртылынам гын, оралте кӧргыш ончышташ ушешат пурен огыл.
Аваяк
мыйым пукшен-йӱктен, тудак суртвольыкым ончен, кажне кечын колхоз пашаш
коштын.
Ынде ме коктынак гына иленна: акам кок икшывыж дене посна лекте, меже тӱҥ
сурт
олмеш у кугу пӧртым шындышна. Шоналташ гын, авайлан ынде шешке полыш
пешакак
кӱлеш улнеже, да мыйже вот, изирак вес акам манмыла, Ермолай гай коштынам.
Кӧ
тугай Ермолай, мый, конешне, пален омыл, но тогдаенам: мыйын семынак шкет
перныл
коштшо, ешан-шочшан лийын моштыдымо.
Авам чодыра нерген шижтарыш, маньым. Вара умылтара: ер вес велне, сӧсна
ферме
ваштарешак, чодыра нерыште кукшо кож йӧрылтын кия. Тый укшыжым руэн эрыкте,
вара, коктын пӱчкеден, йытын заводыш коштшо улазе-влак дене пышталтен
толына, манеш. А шке, йытын заводышко муш тулымо пашашке лектын кайыш. Лач
рушарня канышем
ыле, мыят содор тарванышым.
Авам манмылак, лишнак пеш чапле кукшо кож кия улмаш. Кӱжгӧ тугай, моткоч
шолдыра
укшан. Кузе нигӧат ужын, поген налын огыл? Ферме воктенак, корнат лишнак, а
еҥ
шуын огыл. Очыни, шыгыррак вереш тыпланен возынат, темдыме опкыным огыл,
мыйын
гай нужнаш шушо незерым вучен киен. Пиал! Илышыште тыгаят пеш шерге.
Тичмаш кугу имньывозлык шолдыра укш орам ик шӱлыш дене манме гай руэн
оптышым.
Ынде пила вурдым гына кучаш. Изием годымак, школ гыч толшемла, авамын
шкетын пуым пӱчкын щогымыжым ятыр ужынам. Тунам мыят, вынер сумкамым кудаш
пыштемат, тореш пила вес мучашыжым кучем. Авам чара: тый ончыч кочкын лек,
вара эр-каслыкым
ямдылена, манеш. Тыге поктен колта да адакат шкетын пӱчкаш тӱҥалеш. Тунам
колхоз
нурышто паша шуко ыле, кеҥежым пуым ямдылкален шогылташ нигӧнат жапше лийын

огыл. Сандене теле гоч эр-каслыкым кажне кечын пӱчкеден шелышташ логалын.
Авайна кертын, а мыйже мо?
Иктаж кок шагат чоло, пырт каналтен-каналтен, кожемым йыгышым да тӱвыт
ярнен шуым. Тиде вет манаш веле — шкетын пӱчкедаш да эше тыгай кӱжгӧ
пушеҥгым! Йолемым
торалтен, лум ӱмбалне шулен шинчем. Кенета чумыр чон кочо тӱжваке лекте:
кеч теве тиде тореш пилам вес мучаш гыч кучаш йӧрышӧ ватем лийже ыле! Шӱм
пелаш огыл
гын, кеч илыш йолташыже кӱлешакыс, калтак!
Тевыс кунам мыйын ушем пурыш, вот кунам ӱдырым налаш кӱлмым чот шижым. Уке,
тыге
огыл, шонем семынем, шинчалан первый логалшымак, кеч иктаж-можо дене да
келшышын
чучеш гын, налаш кӱлеш. Ну мо вара, тореш чапа але тореш товар перна гын?
Вийныктараш ок лий мо? Маскамат кушташ туныктат да...
Тыге азапланен шинчышым тунам, тыгак лие илышыштемат. Но шонымем ыш
шукталт: айдеме могай шочын-кушкеш, ӱмыржӧ мучкылан тугай кодеш улмаш.
Тудлан тыйын шомакет
ок вите, шке семынжак ыштылеш але шке чокшо дене нимом тылат кӱлешыжым ок
вораҥдаре. Ачам илымыж годым чыным ойлен улмаш: ватетын кеч иктаж-можо ок
келше гынат, тиде пычырикшат ӱмыр мучко чонетым рӱдаш тӱҥалеш.
А тунам, лум ӱмбалне ярнен-шулен шинчымем годым, шӱм-чонем орланен. Мый
рвезе
годсо чевер шонымашем деч ойырленам. Арам лие ӱжара вес вечын толшо
йӧратымашым
вучымем. Ыш шукталт ниможат, шӱм-чонем почылтде кодо. Мыйын йырем илыш
лавыра
деч кеч ик тошкалтышлан нӧлталтшыже лийын огыл.
Шарналтыч тунам иктыжат, весыжат. Студент улмем годым тӱшкагудо гыч ӱжын
лукшыжат лийыныт, кеч урем дене пырля эрташ, кеч киношко коктын миен толаш
йодыныт.
Студент сӱанлаште вальсым пӧрдмӧ годым кидемым чот кормыжтылшыжат ыльыч.
Каникуллан мӧҥгӧ пӧртылмаште йӱд капка ончылно шогылташ йӧрышыжат лийыныт.
Ленинградыште тичмаш ик тылзым пырля илыме, научный институтышто йылме
мутыкна деч иквереш эмлалтме ныжыл руш ӱдыр эсогыл армийышкат серышым возен
ыле, фотокартычкыжым
колтен, служитлен пытарымекем, шкеж деке ӱжын, Воронеж воктенсе Острогоржск

олашке. Мыламже марий чодырамак шерге ыле шол. Пытартышлан школ концертыште
ик
пеледыш шинчамлан волгалте гын, тыштыжат шӱм тулем арам чӱкталте, шкаланем
пеледаш да ӱмырем ырыкташ тиде тул ыш йӧрӧ. Тудо пеш изи ыле, утларак
ылыжтен колтышыжо ыш лий.
Шижам: лудшо йолташем мыйым корно мучко шылтала. Шкеч нерген тынар ит возо,
тыге
мотор огыл, манеш. Умылем, шкемынат чон пусакем торешлана, тӱжваке чот
чаран
ынеж почылт. Да мом ыштет вет: ньыкташ гын, ньыкташ; шкендымат, весымат
казнитлаш. Вет мый чон трагедий, шӱм драме нерген але, вик манаш, иктын
колымыжо, весе-влакын орланен кодмышт нерген каласкалем, нунын амалыштым,
осал вожыштым кычалам. Весымат ешарем: шкем нерген ӧкым каласкалем гынат,
лач тудым веле, Роза
дене кылдалтшыжым, кажне ой-шомакемын савыртышыштыже тудын лиймыжым, тудлан
кӧра
нӧлталтмым я сапналт вочмым шижам. Вет тудын латкандаше, мыйын коло куд
ийна
годсо чон волгыдына тыге шотдымын ок шапалге гын, ала илышыштынат чевер
ӱжара
нӧлтеш, шкежат икте ик семын, весе вес семын огына йӱкшӧ ыле.
17
Василий Алексеевич Очетов "Роза" почеламутемланат музыкым возыш. Тугай
ныжыл,
шӱлыкан шонымаш дене оварланыше сем йоҥгалте — ойго-йӧсым ужшо еҥын чонжо
тарваныде кертын огыл. Ынде тудымат каласаш кӱлеш докан: Очетовын музыкым
палыме грамотыжо педучилищыште Кугу сар деч ончыч налме кӱкшытан гына
лийын. Школ йочалан
пений урокышто туныкташ кӱлшым веле шинчен. А мурым шомак гыч луктын.
Почеламутын "чонжым" шке шӱмышкыжӧ пыштен да, могай сем тушто шочын, шӱмжӧ
кузе муралтен, тугай нотым кагазышкыже пыштен. Сандене семым пеш вашке
кычал муэш ыле.
Очетовын икана каласкалымыжым шарнем. Мый ондакак, армий гыч пӧртылмем
почешак,
"Шайра кундемем" почеламутым возенам ыле. Василий Алексеевич тудым
блокнотем гыч
возен налын улмаш, ушешыже ик тыгай строфа кодын:
Умбалне Элнет ӱмбал канде,
Шурнаҥше пасу ончылнем.
Пеш ямле мемнан шочмо мланде,
Пеледше Шайра кундемем.
"Шуко жап шонен коштынам, кастене баян йӱкым тӱрлын савыркаленам, эрдене
пашаш
кайыме годымат пасу ӱмбал корнышто тӱрлӧ семын мураш тӧченам — уке, нимо
шот
лектын огыл,— манын ыле композитор.— Варажым тидын нерген шонашат монденам,
ом
керт манын, кудалтенам улмаш, витне. А икана клуб гыч лектымат, Шайра курык
сереш чарналтен шогальым. Ончем, чынак, Элнет ӱмбал чодыра кандалге посто
дене леведалтмыла коеш. Да тугай сылне сӱрет шинчамлан почылто — чумыр
чонем куанен
ырыш. Мый Элнетыш кол кучаш эреак коштынам гынат, курык йымалне илымем дене
тыгай чапле панорамыжым ужын кертын омыл. Алексей курык ӱмбалне ила, да
тыгайже
шинча ончылныжак лийын. Тыйын шомакет ушеш возо, семынем шуйдарен пелештем:
"Умбалне Элнет ӱмбал канде, шурнаҥше пасу ончылнем" Чынакыс, чылажат тыгак!
Адак
пелештем: "Умбалне Элнет ӱмбал..." Ындыже сем шке шочо: шоныдеак, вучыдеак.

Тӱҥалтыш корным, ик савыртыш семым мондаш огыл манын, курыкым самырык
икшывыла
куржын волышым. Мӧҥгыштем "Вашке! Вашке! Кушто нота кагаз?!"— кычкырем. Вот
вет
кузе, южгунам орышо гаят лият улмаш".
Василий Алексеевич ынде школышто пашам ыштен огыл. Мыйжат, Розан марлан
лектын
кайымекше, тудын концертышкыже ушнен омыл. Могай кумыл, мо куан дене ман?
Сандене Очетовым шуэнрак ужынам. Лач шӱмлан чот йокрок годым гына суртем
гыч лектын
каем да я курык йымал школ йолгорно дене, я курык ӱмбал сер мучко корно деч
посна йыр ончышт ошкылам, вара Очетовмыт деке миен пурем. Пырля подылал
шинчена,
тудо, у мурыжо уло гын, шоктен ончыкта, мый дечем мурылык текстым йодеш.
"Текст"
— тиде Очетовын шомакше. "Текстым, текстым давай!" — манеш ыле. Вет тудлан
концертыштыже мурыкташ эреак у муро кӱлын.
Подылмекына, пеш шуко мут лектын, мый тудын чумыр илыш-корныжым пален
налынам:
куанжымат, ойгыжымат. Поснак немыч пленыште ныл ий наре илымыже, вудакан
гынат,
ушеш кодын. Сар тӱҥалме ийын латкокымшо июльыштак, немыч дене вашлийме
первый
бойыштак, нунын полкыштым тушманын вийже — самолет, артиллерий, танк-влак —

кӱрышт шалатен каен. Лапка чодыра нерыш куржын утлен шуктышо латкок руш
салтакым
политрук иктыш чумырен, чакныше армий почеш наҥгаен. Но коло кандашымше
июльышто
нуно чыланат овчарке пий умшаш логалыныт.
Пленыште Очетов кум немыч оза дене пашам ыштен, кокытшо деч шылын лектын
куржын.
Поляк эрге беспризорник Вазиль лӱм дене Эрвел Пруссий гыч Беларусь
мландышкыла
лекташ тӧчен. Изи капан, самырык да туйо эрге, чынак, военнопленный гай
койын
огыл — тулык йоча, ача-аважым изинек ок пале, мо шкенжым шарна, эре еҥ дене
илен
коштн. Изиж годым азам ончен, комбым кӱтен пуйто. Тыгай "йомакше" дене
немыч деч
утлаш тӧчен, но кажне гана тудым кучен наҥгаеныт да я ик озалан, я вес
озалан
пуэн коденыт. Кумшо озаж деч куржын шуктен огыл, немыч пянет шке лектын
шикшалтын. "Пеш вашке чакныше немыч салтак-влаклан озан лу ушкалжым ик
пачке сигаретла
ужалышым",— манын воштылеш ыле Очетов.
Чыла тидым кужунрак возышаш ыле да... Кызыт шомакемже весе нерген шол.
Тыгеракын, мемнан Очетов дене пырля возымо мурына ятырак погынен ыле. Нуным
Йошкар-Ола
радиошко шукташ кӱлын. Ик чевер шошо кечын, чодыраште лум ӱмбалне йолем
торалтен
шинчымем деч вара, школышто туныктымо сомылым мучашлыме годым, Сотнур урем
покшелне чапле костюмым чийыше Очетовым ужым. Ай, шоҥго! Пеш моторын чиен
шогалынат, качымарийла веле коеш, кок ошкыл тора гыч шӱргӧ куптыржат ок
палдырне. Йошкар-Ола гыч пӧртылеш улмаш. Шыргыжал шога.
— Эн ончычак Композитор ушемыш пурышым,— мане Очетов.
— Ну?
— Чыла мурынам шоктен ончышт. Сай, маныт. Йӧра, маныт.
— Вара? Справкым нальыч?
— Уке. Ышт пу.
— Мо... молан?
Очетов воштылеш:
— Мо ты профессионал-шамычым от пале, ужат? Нуно вет кажныже тыйын
возымаштет
йоҥылышым муын кертше шинчымашан улыт. Иктыже иктым ужын ончыкта, весыже —
весым, а кумшыжо, мый гын тыге ыштем ыле, манеш.
Мыят воштыл колтышым:
— Мемнан поэтна-шамычат тыгаяк улытыс! Кеч-могай редакцийыш пуро — иктыже
ик семын возыметым "тӧрла", весыже — адак шке семынже.
— Вӱрем шолаш пурыш. Тыйже мыйын каракчырым шинчетыс — нигӧн ончылан вуем
ом
пӱгыртӧ. Те, маньым, шкендан возымыдам кузе шонеда, туге савыркалыза, а
мыйын
Шайра калыкемлан тыге возымат йӧра. Нота кагазем руалтышым да — чеверын.
— Чу, чу. Василий Алексеевич, тыйже палетыс, Композитор ушемын келшыме
пунчалже
деч посна мемнан мурынам ни газет ок печатле, ни радиошко огыт нал.
Очетов саҥгажым куптыртыш, титакым ыштыше йочала вуйжым пӱгыртыш.
— Кузе ом шинче? Пеш палем,— мане вара.
Мыйынат йолйыжыҥем лушкыш. Шкенан поэт-писатель-влакын, книгаштым савыкташ
тӧчен, ик вере да вес вере толашен коштмыштым шарналтышым, чонлан йӧсӧ лие.
— Икманаш, Василий Алексеевич, мыланна тудо веле кодеш: киднам кӱшкӧ
нӧлталаш да
"Эсен лийже!" манын кычкыраш. "Виян лийза чыланат! Тьфу!"
— Йӧра, Алексей, але чылажак йомын огыл. Тый кызыт кушко?
— Школышто паша пытыш, мӧҥгышкем каем.
— Пеш сай. Пырля ошкылына. Корнышто кутырена.
Ошкыл колтышна шкенан век наҥгайыше урем дене. Кевыт ончылно Очетов
чарналтыш.
— Оксат уло гын, ик йошкаргым налын лек. Шкат шинчет, мыйын мыняре лийын
гын,
тудо пытен. Шупшаш налашемат кодын огыл.
— Мый веле огыл, чумыр Сотнур кундем пала: шийвундет лиеш гын, Йошкар-Ола
гыч
тый айык от пӧртыл ыле,— шыргыжалын маньымат, кевыт пӧртӧнчык тошкальым.
— Мылам ик пачке сигаретым нал,— шокта шеҥгелнем йӱкшӧ.
— Палем, первой огыл вет,— манам.
Села мучаште, больнице оралте шеҥгеке пурен, вурган кужу шудо лоҥгаш шична.
Мый
кленчам почым, Очетов сигаретым тӱрга. Кленча аҥ гыч вик йошкар аракам ик-
кок
гана подылят, кутыраш тӱҥале:
— Шинчет, Алексей, Композитор ушемымат такше титаклаш ок лий.
Профессионална-шамычым консерваторийыште кузе туныктат? Тыйын возымет
оригинальный лийже, маныт.
Весын гай ынже шокто, еҥын муро савыртышыжым ит кучылт. Вот и шкештат туге
возат, мый дечемат тугайым йодыт.
Тыге мане да, Василий Алексеевич кенета тарваналтыш, ала-кузе кочын
шыргыжалят,
кожганен, мутшым шуйыш:
— Кодшо телым пытартыш жапыште лекше чыла муро сборниклам шерын шинчышым.
Кеч
ӱшане, кеч уке, а кызытсе самырык профессионал композитор-шамычын ик
мурыштымат
концерт репертуаремлан налын шым керт. Туге пӱтыркален, савыркален
пытарыме, чылажымат пеш мастарын чоҥымо пуйто, а раш, чапле сем уке,
ниможат чоныш ок воч.
Иктешыже ни марий, ни руш мурыла ок шокто. Тыгайым калык ончык кузе луктат?
Вот
тылат — оригинальный.
— Мый шкежат радио дене икмыняр тыгай мурыштым колыштынам да ӧрын шогенам:
ала-могай йӱк ора йоҥга, а муро сем уке. Кушто вара сылнылыкше,
искусствыжо?
— Нуно эше самырык улыт, искусствышто первый ошкылым гына ыштат, кычалыт
докан.
Илен-толын, шкак умылат: калык чоным шонен возаш кӱлеш, а кӱртньӧ роботым
огыл.
Но кычалмышт арам ок лий. Ӱшанем, могай-гынат толкыныш лупшалалт лектыт, у
шӱлышым, у савыртышым пуртат музык культурышкына.
— Тек туге, Юмо полшыжо нунылан. Но меже ынде мом ыштена? Кузе лийына?
— Мом-гынат ыштена, ит коляне. А рвезе-влакым такше мокташат лиеш: чот
тунемыныт, витне, шуко палат. Мыйым раз-два кушкед оптыш, тыйын, маныт,
нимо уэтат
уке, чыла тошто муро гай. Вот ия, тидыже тыгак вет. Мыйын арсеналыштемже,—
Василий Алексеевич вуйкоҥгыражым пералтен ончыкта,— тошто муро велыс,
пылышем гыч
пурышо йӱк оҥарчык, шинчымашемжат ик нотный стан кӧргак веле.
— Шукыжо уке гын, мом ынде ыштет? Кай, ит кошт лучо тӱрлӧ ушем воктен
сӧрвален:"Йӧра мо?", "Келша мо?", "Колыда мо?" Ок кӱл лучо возымыжат.
Намыс!
— Кузе тыге ок кӱл? А калыкше? От кол мо радио дене? Эреак мурынам йодыт.
— Ай, йӧра. Подыл пытаре лучо аракатым да каена мӧҥгышкына.
Больнице оралте шеҥгеч лекна да шкенан Шайра корно дене эркын ошкыл
колтышна.
Корныштат Очетов Йошкар-Ола мурыжымак мурыш. Иктыже оҥайын чучо, пылышем
шогалтышым.
— Ожно Искандаров вальсым ок йӧрате ыле. Так тугай лӱҥгалтышан мурым
ончыктет —
вик нержым куптырта. А ниныштлан ынде... иктаж-могай космический сем кӱлеш
чай.
Теве спутникын гай, пи-ик, пи-ик, пи-ик шоктышо. А шинчет, Искандаров икана
мыйын мурем шолышто вет.
— Шолышто?
— Конешне. Мыйже курыкмарий калыкмурым шолыштынам ыле, а тудо — мыйыным.
Колышт.
Война гыч пӧртылынам гына. Мый тылат каласкаленам, уке: плен гыч
утаралтмекем,
мыйым вет самурайым кыраш наҥгайышт?
— Ойленат.
— Ну вот, иканат ом мондо. Пӱтынь Россий мучко товарняк салтак вагонышто
аккордеоным шоктен кайышым. Тунар чот куаненам ыле! Плен гыч илышым
утареныт, шкенан
орган-шамыч деч утленам. Эрык! Кугу Россий! Кажне кечын мурыктенам: рушлат,
украинлат, молдаванлат... Ну, тыгайжым мый ондакат шоктен моштем ыле. Ынде
грузин,
черкес, чечен салтак-влак шке семыштым мылам туныктат. Мурат, куштат.
"Асса!"
веле шокта.
Ия гай лийынам, ала-момат кертынам. Вет пленыште ик гана огыл, шым гана
коленам,
да адак Юмыжо ылыжтен. Садлан чонем кӱшнӧ, чот кӱшнӧ ыле.
— Искандаров нергенже мондышыч мо?
— Очетов иканат ок мондо. Тый мыйын мут кандырам ит кӱрышт. Во-от... Война
пытымек, мыйым вигак мӧҥгыш ышт колто. Дальневосточный военный округын
ансамбльыштыже идалык утла коштыктышт. Муренам, куштенам, ала-могай
инструмент денат шоктенам. Мылам вет кеч скрипка, кеч домра, кеч балалайке
— садак. Трубалан гына
шӱлышем ок сите ыле. Ну, тый тидым палет. Мӧҥгыш пӧртылмекем,. вигак клуб
пашашке пурышым. Икана "Шошо толеш" ала "Шошо" лӱман пьесым модын
ончыктенна ыле.
Тушто курыкмарий калык мурым ӱдыръеҥ мурышаш. Колынат чай, мутшо тыгай:
Вола кече эркын ӱлык,
Кайык-шамыч муралтат.
Тыгай годым шӱмлан шӱлык,
Ушыштемже тый улат.
Мый ала-кунам тиде мурым колынам улмаш, семжым изиш шарнем. Тӱҥалтышыжым. А
умбакыже, кеч руал, шонен ом му. Баяным налынам да толашен шинчем, кычалам.
Келыштарышым, шотеш тольо, пеш чаплын йоҥгалте, но шижам, калык муро гай ок
чуч. Ну,
нимат огыл. Мемнан ӱдыр-шамыч пеш куанен мурат ыле. Вара радио дене икана
саде
курыкмарий муретым кольым. Шке возымем дене таҥастарем — чот вашталтын
улмаш, но
негызше тудак, курыкмарийынак.
Икана мемнан клубыш Искандаров толын пурыш, шке пашаж дене. Йӱдлан мый
тудым
мӧҥгышкем наҥгайышым. Пукшен-йӱктышым, вара саде муретым ончыктышым. Сай
муро,
манеш, но тӧрлаташ кӱлеш. Тӧрлатем да тылат колтем манын, нота кагазем
наҥгайыш.
Вучем, вучем — уке. Вара колам, радио дене "Какшан сер ӱмбалне ломбо" у
мурым
пеш йоҥгалтарат. Семжым Искандаров возен, маныт. Мый тӧршталтен колтышым —
мыйын
мурем! Шукат, кугунат вашталтыме огыл, южо нотыжым гына я утларак
шуйдарыме, я
мӧҥгешла, кӱчыкемдыме. Но моткочак чаплын йоҥга! Нимом от ман, мастарын
ыштыме.
Василий Алексеевич мыйым чуй ончале.
— Тый от ӱшане чай? Очетов шойыштеш, моктана, шонет.
— Чынак, ӱшанымыла ок чуч.
— Тугеже колышт, муралтен ончыктем.
Василий Алексеевич ончыч курыкмарла муралтыш:"Вала кече ӱлык оли-ин", вара
— шке
савыркалымыжым да Искандаровын у мурыжо манмыштым. Мый шинчам пашкартышым:
кум
вережат икгайлык раш палдырна, ик семынже йогынжо шокта, но кум вережат шке

оҥартыш ям уло. Мыйын гай кӱжгырак пылышчоран еҥ мураш лектеш гын, кырык
сир гыц
тӹнгӓлын, Шайра курыкыш, товатат, шуэш, вара, нимом шижде, Какшан сер
ӱмбаке миен шогалеш.
— Институтысо хорышто "Какшан сер ӱмбалне ломбо" мурым ме вес семынрак
мурышна,—
маньым мый.— Тудыжо кокымшо вариантше ыле. Икымшыжымат, теве тыйын кызыт
муралтыметым, паленна.
— Хорлан вариантым Искандаров вара келыштарен, ончыч мый тудым шӱргыж гыч
сайынак совен пуышым.
— Совен?
— Конешне. Кид деныжак огыл такше,— Василий Алексеевич воштылале да мутшым
шуйыш:— Йошкар-Олашке тылзаш курсышко тунемаш миенам ыле. Ожно вет мемнам
шуко туныктеныт: хорым вӱдашат, кушташат, тӱрлӧ мероприятийланат.
Искандаров мемнам хор
пашалан туныкта, кузе ныл йӱканым ышташ, вӱдаш, тулеч моло. Икана, занятий
пытымеке, ончыкшо миен шогальым. Мыйын вет лӱдмашет уке, адакшым изиш
подылынам ыле.
"Тый, Алексей Искандарович,— манам,— туныкташ пеш кертат, тыгак еҥын возымо
мурыжым шолышташат мастар улат".
Класс-аудиторийысе йолташем-шамыч руалме гай шыпланыш, Искандаровын ушыжат
ӱп
вожлаже гыч лектын кайыш чай. "Тый... кузе...мом ойлет?" — ышталеш. "А
шарнет,—
манам,— мемнан деке Шайра клубыш миенат ыле? Мый тыйым мӧҥгыштем малтен
колтышым. Пукшышым, йӱктышым, вара шке возымо мурем ончыктышым. Тый
"тӧрлем" манын
наҥгайышыч да Геннадий Матюковскийын мутшо дене "Какшан сер ӱмбалным"
йоҥгалтарышыч. А вет музыкшо мыйын ыле, тый пыртак веле вашталтенат".
Искандаровын кенета какарген шогалше чурийже ылыжеш, илыше сыным налаш
тӱҥале.
Вара ушыжо пурыш, витне, шыргыжал колтыш.
— Ах, вот тый мо нерген ойлет,— манеш.— Уке, Очетов йолташ, мый тыйын
семетым
шолыштын омыл. Тыште калык мурын эволюцийже нерген ойлыман. Тый курыкмарий
мурым
шке семынет келыштарен савыралынат ыле, мый тыйын возыметым адакат
сылнештарышым
да чапле произведенийым калыклан мӧҥгеш пуышым. Ик кугу композитор тыге
каласен:
музыкым калык воза, ме тудым келыштарена веле. Шкеак шоналте-я, Очетов
йолташ,
тый кӧ улат? Калыкын ик представительже, но тыглай огыл, а пеш мастар
музыканче.
Сандене кеч-могай калык мурымат шке семынет савырал кертат, шкаланет кӱлеш
семын
пӱтыралат. Тугеже калык мурынак у вариантшым ыштет. Вот тыге ме, композитор-
влак, калык мурым кучылтын, у произведенийым возена: тый шке кӱкшытет гыч
шке
кундем калыкетлан, мый вес кӱкшыт гыч пӱтынь калыклан, а южо кугу
композиторжо,
адакат шке кӱкшытшӧ гыч, пӱтынь тӱнялан.
— Ох, чоя улат, Алексей Искандарович! Нужгол гай мыйын шӧрӧкам ӱмбач
тӧрштен
лектыч. Кучаш ыш лий тыйым. Сдаюсь!— мый кок кидемге нӧлтал шогальым.
— А сылне вет Какшан сер ломбына, а?— Искандаров воштылеш.
— Чынак, сылне! Нимом от ман.
— Айда тугеже "Онар" йымаке. Мурына лӱмеш ик-кок чаркам подылына.
А мо шонет, кайышна, улнымеш йӱын шинчышна,— куанен шыргыжале Василий
Алексеевич.
Очетов ушан айдеме ыле, вуйушыжо пеҥгыде, яндар, шуко ала-момат шарнен.
Каласкалашат кертын, поснак изиш подылеш гын, мутшо памаш гай пытыдымын
йоген. Ик ойшомак гыч весыш куштылгын кусна да молан куснымыжымат ок мондо,
уэш тушкак
пӧртылын, тӱҥ шонымашыжым пеҥгыдемда, пример дене ӱшандара. Арам огыл
туныктышо
лийын, школышто музыкым веле огыл, математикымат, марий йылмымат туныктен.
Кызытат тыгак лие: Искандаров нерген шарнымашыже пример гына улмаш.
— Молан чыла тидым каласкалышым, шонет? Тудланак, шижат — уке, мый вет
самырык
композитор-шамыч дене келшыдымем ойлем. Тек нуно шкаланышт мо кӱлешым
возат, но
мыйымат умылыман ыле. Теве Искандароват ойла: музыкым калык воза... Мый
тунам
ушемыште шке чонем луктын каласен шым керт, саҥгашкем вӱр гына кышкалалте.
Нерве
тугай, шолдыргышо. А шижынам: нуно веле огыл, мыят шке семынем чын улам да
возымем ом вашталте.
— Но, Василий Алексеевич, тыйжынат вет — теве кеч "Роза", кеч "Шайра
кундем" але
вес моло муретым нал — иктыжат нимогай калык мурым ок ушештаре. Тугеже
тыйын музыкет весылан материал огыл, а оригинальный произведений.
— Чын, йӧршын шке гыч шонен лукмо, но кажне савыртышыже, кажне шокш
кутышыжо —
марийын, калыкнан сем лостыкшо. А вот нуным чумырымо шотыштыжо,
композицийыштыже, можыч, чынак, йоҥылыш уло. Адак тудыжат чыныс: мурым вет
тыгеат, тугеат савыраш лиеш. Молан вара лач ала-кӧн шонымыж семын ышташ?
— Музыкым веле огыл, поэзий шомакымат тӱрлӧ семын савыркалаш лиеш. Туге
гынат,
мемнам эре тӧрлалтылнешт. Тугеже ме але шкежат изи улына, ӱлнӧ.
— Чорта с два! Руш калык тыге кычкырал ойла. Ме веле огыл, а чумыр марий
культур
интеллигенцийын умылымаш кӱкшытшӧ лапка. Шарнет, икана Сотнур школ
учительскийыште шкеак каласкален шинчышыч. Пушкин, маньыч, илалшырак
лиймекше тыге каласен:
кызыт гын мый "Руслан ден Людмилем" вес семынрак серем ыле. Но тугак коден,
угыч
нимом тӧрлен огыл. А тӧрлаш шинчеш гын, чыла угыч возымашке шуэш ыле...
Тыге кутыркален, ме Руш Шайра ялыш миен пурышна. Туште ынде ме ойырлена,
Очетов
курык йымак волен кая, мый шолашкыла, курык сер дене эше ик уштышым йолтем.
— Йӧра, Василий Алексеевич, мемнан шомакна нигунам ок пыте. Саде ик рушла
мурызо
семын, мыланна пылпомыш гычак приказ пуалтын: мылам — кас велыш, тылат —
вес могырыш.
— Чу але. Эше ик тӱҥжымак каласен шым шукто. Эн кӱлешанжым.
— Мо адак?
— Кузе мо? Композитор ушем гыч мый вет вигак радиокомитетыш куржым.
— Смирнов деке?
— Ну, конешне.
— Анатолий Семеновичын тазалыкше могайрак?
— Мом тый тазалыкым да монь йодыштат? Фронтовикын да протез йолан ветеранын
тазалыкше кунам уда лийын? Тыгай еҥын кечкыж-пеҥыж, шортын коштмыжым кунам
ужынат?
Тиде вет окопым уждымо фронтовик веле йыҥысен коштеш. Мончаште кылмыктыме
шылыжше коршта гынат, вуем коржеш, контузий витара, ынде колаш веле кодын
манын, врачым ондала, инвалид пенсийым налнеже. А Анатолий Семенович але
кочыртата, пырля
подыл шинчышна, муралтен колтышна.
— Вара?
— Мо вара? Айда кевытыш, тыштат йошкар арака уло вет.
— Мый тетла огым.
— Тый ит йӱ, мылам гына кленчам почын пу.
— Ия улат.
— Шкат палем. Шаҥгак ойлышым огыл мо? Самурай дек кайышемла, ияла шоктышым,

маньым.
— Ну... Семенычетше вара мом ойла?
— Чыте. Тыгай чапле шомакым кленча деч посна кӧ луктеш? Ит ӧр, Чачук мылам
арымеш эре пуэн, тачат ик кленчам мӧҥгышкем чыкен волем. Коктынжат иктым
шелына,
потомушто мурынаже когыньнан.
— Сотана улат.
— Уке, узьмак кишке, ман. Адам ден Евам кӧ алгаштарен? Кишке! То-то...
Шайра кевыт шеҥгекат лектын шинчаш вереште. Мӱшыл ерыш йоген волышо кугу
памаш
коремын сӧреман серешыже верланышна. Мом шылташ: Очетов пелен лият гын,
баян веле огыл, кленча яндат эре мура.
— Ну, шомакетым мучашле ынде. Смирнов йолташетше кеч иктаж поро мутым ойлыш
мо?
Очетов икмагал шып шинчылте. Вара кенета луктын пыштыш:
— Мыланна, Алексей, мурызым муаш кӱлеш.
Мый шым пелеште, ваштарешыжат шым ончал.
— Анатолий Семенович кок мурынам пленкыш возем, мане.
"Могайым? Композитор ушемын разрешенийже деч посна мо?"— тыге йодмем вучыш
докан, но мый умшашкем кленча аҥым веле тушкалтышым.
Очетов аҥыра огыл, чояланымем умылыш, витне, чыла радамын каласкален пуыш,
вара
ешарыш:
— Смирновын пытартыш шомакше тыгай ыле: "Чаманем, Салика. Чаманем манын,
мом
ыштем?"— "Салика" спектакль гыч Эчукын шомакше дене мылам шижтарыш, но изиш
шонен шинчылтат, кидшым лупшале:— Йӧра, Васлий, кечмо лийже, тылат кӧра
мулыкыш
пурем. Печетан кагазет уке гынат, ик-кок муретым возен налам, эфирыш
луктам. Вара тек мыйым ямлат огыла".
— Могайжым? уэш йодшын коям.
— "Роза" ден "Шайра кундемым", молыжым печетан кагаз кондымекет возена,
мане.
— Йӧра веле, тидланже тау.
— Йӧра марте але пашаже шӱй даҥыт. Мурылан гармонизацийым, оркестровкым
ышташ
кӱлеш, а мый тыгайжым ом тошто. Ала-кӧм весым тарлыман. Эн тӱҥжӧ — мурызым
муаш
кӱлеш. Анатолий Семенович комитет ӱмбач артистым ок тарле, але тыландаже
ала-кузе тӱлаш, манеш. Вара мыйым вурсаш тӱҥале: "Чылдырий улат тый,
Васлий. Йӧсӧ ыле
мо тылат профессионал-влакын ойыштым шукташ, ик-кок нотын верыштым
вашталаш?"
Ну, Смирновшо дене мый тӧр мутланен кертам, война годым ӱмбачна шуко пуля
шӱшкен. Чылдырий огыл, а чын марий, манам. Ну, изишакше чытамсыр, конешне.
Манашыже тунам маньым да ындыже ӧкынем: ик получко оксам пышташ перна.
Ойго...
— Хы, ойго! Могай тиде ойго? Куан, манаш кӱлеш. Вашке мый школ пашамым
пытарем,
канышыш лектам. Отпускнойым налам да коктын олашке чымалтына. Артистымат
муына,
оркестровкымат ыштыктена.
— Тылат ойлаш куштылго: ик вуй, ик поч. Кугече йӱдымсӧ шелык сорта гай
шкетын
йӱлет, а мыйын шым икшыве, "Ачай, няням пу" маншыжат але уло.
— Юмылан, Шочынавалан тау, ман. А окса шотышто ит коляне. Кудалына!
— Чу але. Мый вот иктым ойлынем. Йошкар-Олаштак шонаш тӱҥальым да... Айда
Розам
мураш йодына.
— Тыйже адак...
— Мо?
— Ну... Икманаш, самодеятельность.
— Ок сеҥе, манат?
— Конешне. Ял клубышто караш — тиде икте, а профессионал семын радио эфирыш
лукташ — тидлан тунемаш кӱлеш, солист, артист лийман.
— Вот шол, тидыжак мыйымат лӱдыкта. Но вет театрыштат такше мурышна,
радиошко
шке ӱжын наҥгайышт.
— Наҥгайышт, но ял самодеятельность семын.
— А Розан мурымыжым калык йӧратыш.
— Калык... Ме Моско мындыр огынал, мыланна пакча чуҥгылат йӧра, а шуэш ыле
бананымат, ананасымат тамлен ончымо. Умылет? Розан мурымыжым радио дене
колыштам да
мый, тыглай еҥ, йоҥылышыжым, ситыдымашыжым шижам, тогдаем. Южо вере
шӱлышыжӧ ок
сите, кокланже кӱлеш наре ок шуйдаре але йӱкым тӱрыс налын ок керт.
— Тыйже ынде... чылт музыковед семын критикланет.
— Критик огыл, а мыйын гай тореш пылышланат раш шокта, манам. Мый вет Розам
ом
вурсо, марийжым, Аркадий Орловым, критиковатлем. Розам мурызылан туныкташ
гын,
чапле солистке лиеш ыле. Вот пашаже кушто.
Василий Алексеевич ик жап шып шинчыш, вара эркын пелештыш:
— Туге шол, кызыт Роза консерваторийышкат шуэш ыле. Мыят эре тидым шоненам.
Ончыклык верч огыт коляне, вуйвустык илат.
— Чорт! Тый чоным кожгаташ кертат. Шинче, эше ик кленчам налын лектам.
Магазин гыч пӧртылмекем Василий Алексеевич тыге каласыш:
— Содыки, Алексей, мый Розамак йоднем. Ала-молан кӧра огыл, а тудын
мурымыжымак
веле колмем шуэш да... Кызыт южгунам вашлиям гын, шке икшывем ужмем гай
чучеш.
Тудат мылам куана. Вет мыняр пырля коштынна! Тудо мыйын концерт программем
сӧрастарыше лийын. Кузе вара кызытше ӧрдыжеш кодем? Можыч, ончыкшо мемнан
мурына
радиошко миенат ок шу, тушто Смирнов эре ок лий вет. А ниныштым Розак
мурыжо.
Тек эшеат ик гана йӱкшӧ йоҥгалтеш.
— Чын такше, тыге манат гын, мыят келшем. Манметла, тек самодеятельность
кӱкшытан лиеш. Такшым, шотшо почеш, нине мурылан пӧръеҥ йӱк кӱлеш ыле.
Ныжыл тугай,
лирик сынан, Леонид Краснов гай. Шарнет?— мый эркын муралтышым:
Ик эрдене окнам почылдальым,
Шошо юж ден ош куэм шӱла.
"Пиалан жап!"— манын пелештальым,
Сылне кечым чон ден саламлал.
Эх, могай чапле муро! А йӱкшӧ! Красновшо лийже ыле кызыт.
— А Кузьмаже! Смирновшо! Теве могай семым шонен лукташ кӱлеш!.. А мый чумыр
у
сборикыште мураш йӧрышым ом верешт. Нуным...
— Йӧра, Василий Алексеевич, шкендым эре ит турж. Тольык вот мом мый тылат
кала-сем: Роза, наверне, ынде мемнан мурынам мурашат ок тӱҥал.
— Молан?
— Сырен тудо мылам. Санденат весылан марлан кайыш, витне. Ситартышыжлан,
кодшо
кеҥежым вашлиймекына, пеш торжан кутыркалышым. Йӧршын йӱкшыш дыр.
— Ай, тиде нимат огыл. Мылам кӧра Роза ала-момат ышта, кеч-кушкат кая. Ом
пале
ужат.
— Адакшым "Роза" мурышто мый вет лач тудымак шылталем. Умыла вет.
— Ит ойгыро, Алексей. Теве толеш иктаж-гана мӧҥгышкыжӧ, кутырен ончем.
— Шке палет, Василий Алексеевич, шонымет семын ыште.
Тыгай мутеш шогалын, тунам коктын ойырлышна. Мый, мутат уке Розалан ӱшанен
омыл
да, вик ойлаш, чонем дене тореш лийынам. Мый пӧръеҥ йӱкым колнем ыле, шкем
гаяк
ойгыралтен-шарналтен мурымым.
Кеҥеж кыдалне иктапыр йӱран, ночко игече шогыш. Тыгай годым ял калык ала-
могай
кугу сомылымак виктарен ок сеҥе, сурт-пече коклаштыжак тошкыштеш. Озанлык
кӧргӧ
пашалан я товар-пилам мурыктылмо ыштыш-кучышлан тунемдыме еҥ тыгай годым
йокроклана. Мыят ик кечын, нимом ышташ да пуйто, Очетов дек кайышым.
Мӧҥгыштыжӧ кок еҥ
гына ыле: суртоза да... Роза.
Тудо ондаксыж гаяк, нимо-ниможат пуйто вашталтын огыл, латкандаш ияшыж
годсо гаяк шинчаончалтыш, тугаяк сымыстарыше сын-кун, тоштыж семынак
кутыра, воштылалеш.
Кап-кылже изиш вашталтын, кӱжгеммыла коеш, утларак ладыра. Тугак, ончычсо
семынак семала, шкеж деке шупшеш.
Пӧртыш пурен шогалмекак, Очетовын весела йӱкшым кольым:
— Роза мемнан мурынам мураш тӱҥалеш! Ме уже репетицийым эртарена!
Тиде увер вучыдымо огыл ыле, вет ме ончычак кутыренна. Туге гынат акмук
лийым,
кӱэмалтын пуйто шогальым. Розам ончыштам, тудо — мыйым. Вара изиш
лушкышымат,
Роза ончык миен шогальым.
— Роза, тый мураш тӱҥалат?
— Молан ом муро? Мурем,— тиде кок ойым шуйдаренрак пелештыш, шинчашкем ала-
кузе
вожылын, куанышын ончале. Вара вуйжым пӱгыртыш, мыят ӱлыкыла ончальым. Тудо
шокшдымо вичкыж тувырым чиен ыле. Чара кидвургыштыжо пӧлеклыме шагатем
палышым.
— Тудо шагатак?
— Тудак.
— Алят вашталтен отыл?
— Молан вашталтем? Сайынак коштешыс...
Чылт школышто тунеммыж годсылак вожылын кутыра. Мый пӧрт кӧргыштӧ тыш-туш
тошкальым, ончыко эртышым. Роза ала-мом ыштылаш тӱҥале. Ондакат тыгак ыле:
Роза
Очетовмыт деке чӱчкыдын коштын, тыштак репетицийым ыштеныт, сурт кӧргыштӧ
шке еҥ
семынак тошкыштын. Кызытак тугак, пуйто илышыште нимо вашталтын огыл. Мый
тидым
чумыр кӧргӧ алем дене шижам да чот вургыжалтын пелештен колтышым:
— Пеш сай! Айста репетицийым эртарена! Ондаксе семынак!.. Василий
Алексеевич,
мый кызытак кевытыш куржтал толам, ик кленчам кондем. Те изиш юватылза,
йӧра мо?
— Йӧра, йӧра.
Роза воктеч эртымем годым маньым:
— Мый шукеш огыл, толам веле. Тый вучо!
Роза вашештеш ыш шукто, мый чымалтым. Тунам Курыкйымал ялыште кевыт лийын
огыл,
Руш Шайрашке кӱзаш кӱлын. Но тора огыл, курыкым кӱзаш да мӧҥгеш волаш веле.
Тидлан пеш шуко гын пел шагат эрта. Туге гынат мӧҥгӧ пӧртылмемлан Очетовмыт
дене
Роза уке ыле. Мӧҥгыжӧ каен. "Аважлан шудо солаш ала-мо полшаш кӱлеш мане да
вашкыш",— каласыш Очетов.
Мыйын кумылем адак порволыш.
Мурынам варажым, чынак, Роза мурен, радиошко возалтын.
18
Ынде школыштат пашам ыштыме шуын огыл. Чонем Йошкар-Олашке шупшын. Лудшо еҥ
шоналтен кертеш: Розалан верч. Уке, тиде тыге огыл. Пашаже — кокыте
шонымашем: чонем иктым йодын, а ышташ кӱлын весым. Конешне, тудыжат уло:
Розан кенета тыге
вес велыш лупшалтмыже мыйым чот пӱчкӧ, такырнаш тӱҥалше йолгорнем гыч
луктын кудалташ. Тылеч вара дыр шинчам утларак почылто, ӱжара тӱсан чарша
ончычем волен
кайыш, илышын козыра могыржо рашрак сӱретлалте, лавыражат, чыташ лийдымыжат
чараш лекте.
Школ пашаште умылаш лийдыме пагыт тӱҥале, чонлан келшыдыме, илышлан йӧршын
йӧрдымӧ. Пӱтынь кугу элыште озаланыше процентоманий, показуха манме школ
омсамат
почын пурыш. Кугу процент, сай показатель верч тыршыме, шинчаора
шойыштмашке
шуктыш. Классыштет коло вич тунемше уло гын, тушечын иктаж колыжлан кажне
урокышто оценкым шындаш кӱлын. Журналышке "кокытан" оценке пурен кайыш гын,
диркторлан объясненийым, умылтарымашым возен пу — молан шынденат? Тунемме
чырык пытымеке, начар тунемшет кодын гын,— караул, тый, туныктышо, шкеак
пытышыч!
Тыге ме Ак-Мук, Мик-Мек-влакым туныктен луктын илышна. Чонлан йӧсӧ, шыгыр
ыле.
Эн ӧрыктарышыже тудо: ик туныктышат тореш мутым пелештен огыл, тетрадь
промокашке гай ночко тамгам, лавыра чӱчалтышым шупшылын. Шуым шогалташ
огыл, мӧҥгешла,
чылан "у семын" пашам ышташ тыршеныт. Ынде школышто келге шинчымаш огыл,
кеч лозунгшо тудак кечен, а шукырак мероприятий сайын аклалтын. Кажне класс
кажне кечын урок деч вара молан-гынат ямдылалтын, мом-гынат эртарен.
Моткоч чот весела илыш тӱҥале школышто, да мылам тушто тетла шыгыр лие.
Кайышым.
Адакшым сылнымут паша алгаштарен, поэзийыште, прозышто кӱлынак пижын тыршаш
чон
шупшын. Вет школышто тидым ышташ йӧн моткоч шагал. Лач йӱд рӱдын гына
южгунам
поэзий кумыл аватла, шукыж годым школ гыч чот нойышо, аҥыргыше гай
пӧртылат.
Йошкар-Олаште радиокомитетыште пашам муым. Мыйым ял озанлык редакцийыш
кореспондентлан нальыч. Редакторем Зинаида Федоровна Каткова ыле. Варажым
тудо палыме,
лӱмлӧ писатель лие.
Чоя ӱдырамаш улмаш редакторем. Икана тептерем тергаш шонен пыштен улмаш.
Мыскаралан кӧра, кӱчыкын ушештарашат лиеш.
Икымше командировкем Шернур районыш, "Казанский" совхозыш, лие. Тымарте мый
весе-шамычын возымыштым лудынам, радиоматериал могай лийшаш, шымленам,
репортер
дене пашам ышташ тунемынам. Иктым лоденак каласеныт ыле: тыгай материалыште

"илыше йӱк" лийшаш, иктаж-кӧн ойлымыжым объязательно пуртыман.
Мийышым Казанскийыш, а туштыжо вуйлатыше-шамычет чылан руш улыт. Совхоз
директор
— руш, партком секретарь — руш, профком председатель — руш, агроном — руш.
"Корреспондент улам, совхозда нерген возаш толынам",— манам. "Пеш йӧра",—
ышталыт да
кораҥ каят, мый денем мутланаш нигӧ ок ярсе. Машинавечым ончен коштым,
фермышке
мийышым. Кече эртыш, нимо шотым шым му. Ик марий пашаеҥымат шым вашлий,
нигӧн
ончык микрофоным тушкалташ.
"Дом приезжих" манмашкышт миен возым. Кермыч пӧрт, изиат огыл. Толшо, илыше
иктат уке. Йӧра кеч пӧлемже ару, койко шартышат уло. Тӱнӧ — шыже, пӧлемыште
—
йӱштӧ, пӧртым олтен огыт ырыкте.
Чот орланышым тунам, йӱштылан кӧра огыл, а нимом ышташ ӧрмем дене. Эн
йӧсыжӧ —
совхоз паша, калыкын илышыж нерген мылам нигӧ ыш каласкале. Директор шкеж
декат
ыш пурто, партком секретарь кидым лупшале да машинаш шинчын кудале, профком

председательын вуйжымат шым уж, моло-весе нигӧ умшам почаш ок тошт.
Йӱд арик-турик эртыш. Эр чевер кече веле кумылем изиш ырыктыш. Шонен
пыштышым:
конторыш тетла ом пуро. Нечыве кӱчызӧ гай йодышт кошташ. Каем фермыш да
иктаж
илалше дояркын илыш-корныжым возен налам. Тыгак ыштышым.
Вара радиокомитетыште Каткова ойла:"Молодец, Алексей, первый материалетымак
келшышылан шотлышт, эфирыш луктыт. Тыйын шот лекшаш. Тый дечет ончыч
толыныт ыле,
иктат, весат пашам ышташ пурышт, но тептерышт ыш лий".
Теве тыге тӱҥале мыйын корреспондент пашам, варажым кайыш, кайыш, эркын
чылала-нат тунем шуым. Йошкар-Ола уремыште ик гана веле огыл Розам ужынам.
Курчак театрышт тунам Комсомольский уремыште, "Колхозный пӧрт" манме
унагудо ваштареш верланен ыле. Мый нунын ик спектакльыштымат ончен омыл, но
ола рӱдӧ покшелнак улытат, вуяваш тӱкныде от код. Вашлиймеке, палыдымыла
эртен от кае вет, шогалат,
ик-кок мутым пелештет, порынак шыргыжалын, шке корнет дене каен колтет.
Икана телым, шошо велеш, паша вер пӧлемыштына телефон йыҥгыртыш. Мыйым
йодыт.
— Алло, колыштам,— маньым.
— Пошкудем, тиде мый улам,— Розан йӱкшым палышым.
— Палышым, йӱкетым колам,— кенета ак-мук лийын, ӧрмалген пелештышым.
— Поро кече лийже!
— Поро...
— Ой, шукертсек ужын омыл. Кузе илет?
— Илалтеш...
— Йӧра... Палет, мом каласынем? Таче кастене мый декем тол. Пачерышкем.
Аркаш
уке, нуно ялыш каеныт, гастрольыш. Толат вет?
— Ну-у... Ӧрам веле.
— Ит лӱд, мый шкетын ом лий. Изирак пайремым ыштена. Ну, кузе?
— Пайремышкыже мияш лиеш.
— Йӧра, йӧра. Тый пешыжак ит васартыл. Мый вучем вет.
— Адресетше?
Каласыш. паша деч вара, кас рӱмбык годым, портфельышкем ик кленча "бомбым"
чыкалтен, ӱжмӧ пачерышке миен пурышым. Ик пӧлеман пачер покшелне, сийлалташ
тӱҥалмым вучен, чес-йӧрварым погыман ӱстел шоген. Уна кокла гыч коктын гына
лийына:
Розан лишыл йолташыже — вес Роза — Малинина да мый. Изи ньогаже ялыште,
павайже
дене улмаш докан, йодын-умылкален шым шого.
Роза шокшо пельменьым кондыш да ӱстелтӧрыш шична. Иктым-весым кутыркален
шинчымына годым Роза Малининан мутшо мыйым пӱкен пеленак пудален шындыш.
— Ончо, Алексей... Мом те кызыт коктын кок вере орланен коштыда? Розаже ик
семын, тыйже вес семын. Лучо ушныза да илыза пырля. Посна-посна те иктыжат,
нигунамат пиалан огыда лий.
Кызыт ынде раш ом шарне, мом тунам йӱшывуя куктыштынам, но туге чучеш: лач
тудымак докан, мом ондак Розалан шканже ойленам ыле — тудын еш, эрге,
марийже... Иктым палем: Розам марлан налаш кумылым ончыктен омыл, вет уке
гыч улым от ыште.
Вара Розан шкенжынак йӱкшым кольым:
— Марлан налеш ма уке — шке пала. Тольык мый таче тудым нигушкат ом колто.
Пеленем пыштен малтем.
Вот тиде Роза! Каласыш: йӱкшат ыш чытырналт, шӱргыжат ыш чеверге, витне.
Мый шым
уж, ӱмбакше ончалын шым керт. Вожыльым. Тунар чот намыс лие: кӱчдымӧ вараш
улмемлан, пӧръеҥ кумылым тоштынак ончыктен моштыдымемлан. Туге гынат ты
кастене
мый мӧҥгем каен омыл. Саде йӱд Розан ыле. Розан да мыйын. Тунам ме
илышыштына
первый да пытартыш гана шокшын ӧндалалтынна.
19
Авам ялыште шкетын илен. Теле гоч ыш коляне, витне — мыят ласка ыльым,
пашамат
сайын каен. Сылнымут сомылемат ушнен толын. Тунам ятыр ойлымашым,
почеламутым
возенам. Шошо тольо, лум шулыш, мланде кошкыш, да мыйын чонем вургыжаш
тӱҥале.
Шочын-кушмо вер-шӧрем мӧҥгӧ ӱжын, авам верч коляненам: ынде пулыкым кузе
руа, кӧ
конден пуа, шудыжым телылан кушто, кузе ямдыла? Адакшым еҥ пачерыште илаш,
еҥын
шинчавылыш йымалныже кошташ мыйын ийготышто куштылго огыл. Шкетын илен
толашымат
куаным ок кондо. Покшеч руалме кишке гай пӧрдалын омыл гынат, шым чыте, чон
йодмо почеш каяш вереште. Тунам арняште ик кече гына каныш ыле. Ты ик
кечыште шӱдӧ
кумло утла меҥге торасе ялышкет лач ужын-колын толашак гына кудалышт
савырнен
кертат. Пашалан, иктаж-мом кучен тарваташ жапет ок код. Сандене
корреспондент
пашам кудалташ перныш, да чеверын, Йошкар-Ола.
Вара колам, акамын изи ӱдыржӧ ойла: "Ага, чӱчӱ, тольыч. Павай йӱдым, коҥга
тӱньыкым почын, Юмым сӧрвала ыле: эргым, то-ол, Юмо полшо-о..." Тунам мый
воштылальым гына, ты шомакым пылыш воктеч ужатышым. А кызыт шонем: ала
тыште чынжат
уло, вет тунам авамын чонжо шортын кычкырен...
Тыге тӱҥале мыйын пуламыр пагытем, ик вер гыч весыш кусныл коштмо илышем.
Ола
гыч ялыш, ял гыч угыч олашкак. Вара адак мӧҥгешла. Мо мылам ситен огыл?
Илышыште
йол йымал тӧрсыржӧ — тиде раш — кажне вереат лыҥ. Тудым чыташ, сеҥен лекташ
кугу
кӧргӧ вий кӱлеш. Теве лач тиде пеҥгыдылыкемже мыйын ситен огыл, очыни.
Торжа,
шыгыр илыш саманым виян еҥ гына сеҥа. Но шукын, пеш шукын тазыла дене
мунчалтен
волат але шке кумылын колат.
Мыйын Юмем, илышаш кечем улмаш, витне. Сандене шкем верч нигунам лӱдын
шоналтен
омыл. Илыш толкын поргем тӱрыш шумеш шӱкен намия, ындыже чыташат ок лий,
шонет.
Вот тунам чыла тиде чыташ лийдымыжым верешыжак кодем да шкеже лектын каем.
Каем
вес верыш, вес калык коклашке, ончет — шкежат вестӱрлемат, у шӱлышым налат.
Тудо жаплан мый адакат Сотнур школышто улам ыле, кокымшо ала кумшо ганалан
угыч
тушкак пӧртылынам. Тылеч ончыч Сотнур йырысе кок школышто ыштен ончышым,
эше ик
телым Йошкар-Олаште илышым, радиокомитетыштак корреспондент пашам шуктышым.
Ӱдырымат кок гана налын шуктенам ыле. Кокымшо ватемым шӱм йымалныже кокымшо
шочшем
оварен кушкын. Увер тольо: Роза колен. Нылымше пачаш гыч, шке пачер
балконжо гыч
тӧрштен.
Мемнан школышто веле огыл, чумыр кундем калык тидын нерген ойлен. Икте ик
семын,
весе вес тӱрлынрак, но чыланат пуйто паленыт: аваже ӱдырамаш кече пайремлан
тушко миен улмаш, лӱшкеныт, витне, шургымаш лектын...
Розам, колотка-пӧртешыже пыштен, Йошкар-Ола гыч шочмо вер шӱгарлашке
конденыт.
Машина мемнан школ ончылан шогале. Пӱтынь икшыве, туныктышо-влак
ваштарешыже
лектыч, машина почеш шӱгарлашке кайышт. Моло дене пырля мыят тарванышым, но
ала-кудо йолташемже чарыш:
— Тый, Алексей, лучо ит кошт. Иктаж йӱшӧ ӱдырамаш лектеш, тыйым титаклаш
тӱҥалеш. Тума тарвана.
— Чынак, Алексей Александрович, ит кай. Ала, верне, шомак лектеш. Сай
огыл,—
маньыч ӱдырамаш туныктышо-влакат.
Моло-влак лектын кайышт. Мый школ коридор окна гыч ончен кодым.
Эрлашын, урок пытымеке, шӱгарлашке ошкыльым. Шкетын. Нурмучаш ял шке
колышыштым
кушан тоят, паленам. Сандене шоҥго иепу да куэ-влак кокла гыч вик тушкыла
кайышым. Орален нӧлтымӧ свежа шӱгар рок ӱмбачак палдырнен.
Лишемым, О юмашне! Ырес гыч мыйын ӱмбакем латкандаш ияш ӱдыр ончен, тудак,
саде
фотосӱретак, тыгайже мыйын альбомыштемат уло. Тыртыш чока шӱргӧ, лывырге
икмарда
тӱрвӧ, мут колыштдымо вияш шем ӱп, тӱрлеман порсын шовыч, ош коленкор тувыр
согажым шем пинчак ӱмбак лукмо, комсомольский значокшо йӱла, тӱвыргӧ оҥжо
нӧлталалт палдырна. А шинчаже, ончалтышыже тугаяк волгыдо, шыргыжалше,
пуйто иктымак,
тудымак ойла:
Аваем, ит вурсо, ит шылтале,
Латкандаш ий ик гана лиеш.
Олыкыш волалын,
Пеледышым налын,
Пеледышла волгалтемем шуэш.
Волгалтыч тый, Роза, чынже денак волгалтыч. Олык пеледышлат, йыраҥ маке
семынат.
Арам огыл шинчагомдыш ӱмбалнет вараксим кок шулдыр лупшалалтын. Чоҥештыльыч
тый
марий кундемыштына, Урал декат, Вӱрзым велкат шуыч. Радио гоч йоҥгалтше
муро
йӱкет дене веле огыл, шкеак кап-кыл лывыргет, шӱм-чон шыргыжмет дене марий
калыкна ончык лектын шогалын муралтышыч, спектакльлаште тӱрлӧ курчак лийын
модыч.
Тугак, ожнысылак тый мый дечем йодат:
Кӧн пелашыже лият, каласе?
Кӧн гын пиалеш тый шочынат?
Кӧн шинчаштыже улат ӱмашсек,
Тидым, поро каче, тый шижат?
Уке, ынде йодмо ок кӱл. Эртен чылажат, йӱлен, пытен. Теҥгече мый тый декет
толнем ыле, моло дене пырля. Мамык лийже, манын, ӱмбакет рокым пыштынем
ыле. Йолташ-влак чарышт. Ала чын ыштеныт? Ала, кернак, ончылнет титакан
улам? Мом ыштет
вет, кумылем тугай лийын. Очыни, шкеак чот сусыртенат улмаш. Да мом ынде
угыч
тидым ойлаш? Проститле чылажланат. Мо сае, мо уда лийын — чылажланат
проститле.
Кодшо кечылаште мыят шкаланем верым муын омыл, эрыкем лийын огыл.
Йӱдым,мален
кертдыме годым, кужу-кужу почеламут шочо. Тушеч ик ужашыжым колышт, тушто
тыйым
ужатыме мут:
Ӱжын омыл угыч тыйым отыш,
Шым ончал, чонетым пудыратен.
Койынам дыр ончылнетше йотын,
Тыйын еш пиалым переген.

Пиаланак ыльыч дыр иктапыр —
Воштылмо йӱкет гыч колынам.
Вара можо лие тылеч патыр?
Я шӱмет ыш мондо нигунам?

Ыжыч мондо умыр кеҥеж касым,
Ош куэр ӱмбалсе тылзымат,
Кызытат йоҥгалтше шошо вальсым,
Ныжыл-ныжыл ваш кумылнамат?..

Шошо вӱд йоген эрта, да угыч
Мур йӱкан ломберже пеледеш.
Шӱшпыкым ме она ыште лугыч,
Сылне-сылне йӱд-кечат лиеш.

Лач пеледыш йӱштым огеш чыте,
Лывыжгалын тодылалт возеш.
Угыч тудын озымжо ок шыте,
Курымеш чеверлыкше йомеш.

Шонышым, пеледышла волгалтын,
Волгыдым шарен, мучкак эртет.
Мо черлан шӱмет тыге ишалте?
Шыч серлаге пӱрымаш денет...

Ӱжын омыл угыч тыйым отыш,
Ыжым тошт чонетым пудыраташ.
Мыланем тый йот еҥ лийын отыл,
Рвезынекак кӱрылтшӧ лышташ.

Муралта гын шӱшпык шошо касын,
Пеледыш гай ломбо так арам,—
Мый шарнем пеледышым, ӱмашсым,
Кӱчык ӱмыретым, ӱжарам.
Колат, Роза? Мый шарнем лач пеледышым, волгыдым, чеченым, латкандаш ияш
годсо
кумылетым. Пырля лийме пагытна ӱмырешлан шерге. Сандене чон коршта. Арам,
арам
кайышыч... Но мом ынде ыштет? Чеверын курымешлан. Мамык лийже кийыме верет,
чонет волгыдышто илыже.
Шӱгарла гыч лектым. Моткоч чот, уло кумылем дене пасу гоч вик мӧҥгӧ
велышкем
кайынем ыле — огеш лий, луп пеш келге. Но корныш лекме, нигӧм ужын вашлийме
шуын
огыл. Кодаш ыле шкетын, шкетын гына. Но огеш лий. Мемнан илышыште пеш шуко
"огеш
лий" уло. Кушко ит лек, кушко от тошкал — чыла вере тудо тыйым авыра: огеш
лий.
Теве тиде шӱгарлашкат эше ик кап возо. Тудат "огеш лийым" шуко гана
вашлийын докан. Пытартышлан "Илашат ынде огеш лий" манмашке шуын дыр. Шке
кумылын ты тӱням
коден каен.
Эх, илыш! Шем котыран ош тӱня! Кунам эрнена, кунам?..
20
Кум точкым шынден, тышан ой-шомакем мучашлынем ыле. Вет тетла Розам
шарнымаш гыч
мый нимом ешарен кертын омыл. Тыгай шонымаш денак Йошкар-Олашке кудальым,
ала
савыкташ лиеш манын, умылкалаш.
Печать пӧрт вотене Роза Малининам вашлийым. Тудо лишыл йолташыж нерген
возымем
колынат, мыйым ужаш вашкен. Малинина мылам Розан аралалт кодшо ик серышыжым
ончыктыш. Роза эрвелмарий-влак коклаште гастроль дене коштмыж годым
Нефтекамск ола
гыч возен, йолташыжлан жапым кузе эртарымыж нерген увертарен.
ЙЦокрокланымыже
шижалтеш. Ик ойжо чонемак шуралтыш. Тыште-тушто лийна, тыге-туге койна
манме лугычак кенета:"Сакар Ольош кузе ила гын? Нимат ом пале вет".
Мый Малининам полт ончальым.
— Мыйымат шарналтен аман,— маньым.
— Туге. Ӱмыржӧ мучко тыйым ойлен илыш.
Ме Роза дене, ынде вес Роза дене, Печать пӧрт деч кораҥын, Сомбатхей велыш
каяш
тарванышна. Корнышто тыгай мутым луктым:
— Ончо, пагалымем, тый вет Розан эн лишыл йолташыже улат, тудын илышыжым
чылачыла палет докан?
— Кузе ом пале? Шӱм-чоннам чӱчкыдынак ваш почынна. Мемнан коклаште шылтык
лийын
огыл.
— Каласе, ешыштыже Розамыт кузе иленыт?
— Марийже, Аркашыже, пеш мыжык, кӱчемдыш тугай ыле. Каласен мошташат ок
лий. Розам кормыж пундаштыже кучаш тӧчен. А мураш-кушташ шочшо еҥым четлык
кӧргыштӧ ашнен кертат мо?
— Ушкален толашен дыр.
— Кӧн дене ушкала? Розан ик пӧрыж таҥжат лийын огыл. Так арамак. Роза вет
кажне
палымыж дене йӧратыме таҥже семын кутырен. Веселан, шыргыжын, куанен. Вот и
Аркашыже тӱрлӧ семын кычалтылын. Вараже йыгыжтарен шуктен. Роза, "Эй,
йӧрдымӧ!"
манешат, кораҥ кая ыле.— Малинина ик жап шып ошкыльо, вара кенета каласыш:
— А
палет, Роза вет икана тевак колен огыл. Тендан дене тушто, Сотнур
больницыште,
пеле колышым ылыжтеныт.
— Ка-ай?! Мый тидым колын омыл.
— Кеҥежым ик тылзылан канаш колтыштат, Роза аваж деке Шайрашке кудале. Шкат
палет, ялыште паша шӱй даҥыт. Аважлан полышкален илен. Олашке вашке
пӧртылын огыл.
Аркашыже, манеш, чот сырыше, тӱтан гай орышо Шайрашке кудал миен, чывысарым
тарватен.
Роза вара мылам каласкалыш:"Чонышкем тунар витарыш, тунар пеҥыжын кечкыже,
манеш
— кап-кыл, вий-алем пытыш, кӧргем пустаҥе. Илымем ик кечат шуын огыл.
Тугакшат
илышем мӱй огыл, нимогай куан уке, ынде марий тынар кочкеш. Так, манеш,
саде таракан аяретым нальым, так лугалтен чыла йӱын колтышым".
Мемнан когыньнанат таракан аяртышна ыле. Оршанкыште гастроль дене коштмына
годым
ик палыме ветеринар ӱдырамаш пуэн.
"Кӱвар ӱмбалне кием, ушем эше йомдарен омыл. Чумыр кӧргем йӱла, тул, тул...
Чыташ ок лий, кычкырем, пӧрдалам. Аркаш пӧрт мучко кок век коштеш. "Колыжо!
Колыжо! Ида утаре!"— манын кычкыра, иктымат пӧрт гыч ынеж лук. Тау
чачайлан. Тудо
пошкудышко лектын куржын кертын. Больницышке наҥгайымыштым ом шарне",—
каласкален Роза. "Колыжо! Колыжо!" манмыжлан Роза марийжылан чот
ӧпкелалтын. "Шке колаш
тӧченам гынат, шотан айдеме тыге ок кой ыле",— манын Роза.
— Вате-марий коклам ӧрдыж гыч аклаш саяк огыл, моторат огыл,— коклаш пурен,
мыят
мутем ушышым. — Тый теве Роза век лийын ойлет, Аркадийын тукымжо Розамак
ятла
докан. Айдеме "Колыжо! Колыжо!" манмашке шуын гын, такланак огыл дыр, тудат
вет
шӱман-чонан.
Малинина икмыняр жап адак шып ошкыльо, вара мане:
— Туге дыр... Но мый раш палем: Роза эрыкым йӧратен, шонымыж семын илынеже
ыле —
волям ышт пу.
— Йӧра, Роза, мый тыйым умылышым. Тыгаяк чывысар лӱшкен докан кандашымше
мартыште.
— Мо лиймыжым шке шинчам дене ужын омыл гынат, палем, чонем дене шижам: так
нимо
уке гыч айдеме балкон гыч ок тӧрштӧ. Ме кажне пайремым пырля эртаренна,
кузежымможым шинчем. Икана Роза воштыл-воштыл каласкален ыле. "Пайрем
эрлашын, манеш,
ныл пырдыж коклаште шинчымем ок шу, уремыш лекнем, пошкудыш кайынем — уке,
ок
лук. Паштеҥгешыже, манеш, пачереш шкетемым сурален кодыш, шкеже ала-кушко
лектын
кайыш. "Эй, йӧрдымӧ! Мыйым кучен кертат ужат!"— маньымат, манеш, шке
балконем
гыч ӱлыл пачаш балконыш кандыра дене волышым".
Вот могай Роза! Кучен кертат мо тыгайым петырымаште?
Ӱдырамаш кече пайремымат пырля эртараш шонышна. Марием дене Розамыт деке
каяш
лекна, но Коляем ончыч вес родына деке пураш кумылаҥе. Тушто ятыр кучалтна.
Пайрем вет, йӱын-кочкын кутыралтен шинчышна. Розамыт деке миен пурымына
годым чылажат пытен ыле. Розам, колышым, "Вашке полыш" машина наҥгаен,
Аркадий, вӱраҥше
кидан, шортын шинчен...
Пайрем ӱстелтӧрыштӧ Розамыт дене шукын лийын огытыл: аваже, Лида шӱжарже да
ваш
коштмо пошкудо ӱдырамаш гына. Шургымаш молан тӱҥалын, тидым ынде кӧ шинча?
Да
палаш тунаржак кӱлеш мо? Но иктым каласыман: чот ырен, кожганен шушо Розам
марийже туалетыш шӱкен пуртен да сурален шынден. (Шонданымат южо еҥже
сурала, коеш). Роза ятыр жап тушто шортын шинчен, вара "Ынде лыпланенам,
лукса, пожалысте", манын сӧрвален. Марийже почын луктын. Чынак, Розан чонжо
лушкен, лыпланышыла койын. Икмыняр жап гыч пошкудо ӱдырамаш чылаштымат шкеж
деке унала ӱжын наҥгаен. Кум ӱдырамаш ончычрак лектын, Роза ден марийже ала-
молан мотайкален кодыныт. Лида ден аваже да пошкудо ӱдырамашын ӱлыл пачашыш
волен, пӧрт ончык лектын
шумышт годым Роза балконын чара велныже кычкырен кеча улмаш. Марийже тудым
кофтыж гыч руалтен кучен шуктен, но кӱшкӧ шупшыл налаш, векат, вийже ситен
огыл.
Лидамыт мӧҥгӧ нылымше пачашыш куржын кӱзеныт, но пачерыш пурен кертын
огытыл:
омса кӧргӧ гыч суралыме лийын. Вараже Аркадий нуным шкеак почын пуртен.
Кидыштыже кушкедалт кодшо кофто лапчык гына лийын... Аркадий мылам шкеже
тыге ойлыш:
"Ынем колто ыле пошкудышко, сайын лыпланыже шонышым, а тудо балконыш
куржо..."
Адак ынеж колто улмаш. Молан? Могай тугай кугу титаклан кӧра айдемым пӧрт
кӧргӧ
четлыкеш суралаш? Паша кечыж годым Розам от кучо, ок лий. Тудо тунам
чоҥештылеш.
Но каныш, пайрем годымжо молан? Кӧ тидлан раш вашмутым пуа? Вес йодыш:
лапкарак
ладыра капан ӱдырамаш тунарак чот кугу нелытан мо? Пеш шуко кудло кило
нергеште
велыс. Кузе тудым пӧръеҥ кид нӧлтал кертман огыл? Да эше чот тургыжланыме,
нерве
чымалтме годым. Тыгайыште айдемылан ятыр утларакат кучылт сеҥыман ыле.Но ик
Юмо
гына пала ынде тудо туткар татым...
— Мый шинчем, мый шижам, Розан пытартыш шомакшат тыгай лийын докан:"Эй,
йӧрдымӧ!
Мыйым кучен кертат, ужат?!" Марийжым вурсымо шомакше тудын иктак веле
ыле:"Эй,
йӧрдымо!"
Малинина корно мучко вуйым сакен, йол йымакыже ончен, эркын, шыман кутырен
тольо. Тугак ойгырышын койын пачерышкыже, Сомбатхей пӧрт коклашке ошкыльо.
Мый
Какшан серыш волышым. Вӱд ӱмбачын юалге мардеж солалтен-солалтен колта,
шыже
игече ояр гынат, шокшыжо шагал. Туге шол, пӱртӱсыштӧ веле огыл, айдеме
тӱняштыжат тыгак: чоным ырыктыше шокшыжо шагал.
Тыге шоналтен, кызыт гына колыштмем нергелен—вискален шогем ыле, "Кырр-лӱк,
киигок!" шоктыш. Савырнен, вуйым нӧлталын, кӱшкӧ ончальым. Пӱнчер чодыра
ӱмбачын
кӱртньыкорно вокзал деке, кечывал кече велыш, кайыккомбо келте виктаралтын
кая.
"Кырр-лӱк, кии-гок!" шокта адак.
Теве ир кайык-влакат мемнан йӱштӧ кундем гыч шокшым кычал каят, чеверын,
маншыла, пытартышлан йӱкыштым пуат. Йӱксӧ огытыл, туге гынат ушышкем тыгай
ой пурыш:
йӱксӧ муро, пытартыш йӱксӧ муро. Тыге ойлат айдемын илышыштыже ыштен кодымо
пытартыш сай пашажым.
Чаманем, Розан тыгай мурыжо ыш лий. Тудо илышаш айдеме ыле. Але пеш шуко
мурыжо
мурыде кодо.
* * *
Какшан вӱд ӱмбаке пӧрдшӧ мардеж куржын тольо, мыйым ужо да, витне, кенета
йошт
шогале. Шке йырже выр-р савырналта да, вӱд ӱмбалым пӱчкын, чо-ож мыйын
велыш керылте. Серысе кукшо ошмам тарватен, ончылнем пӧрдын пӱтырналте да
лап лийын возо, йымыш. Изи пий гай тудо, шошым уремышке лекше пинегыла
иктым — весым ӱпшыч
кудалыштеш пуйто.
Изина годым урем пуракым тарватыл куржталше тыгай пӧрдшӧ мардежым ме
мыскылен
поктылына ыле:"Чара кутан! Чара кутан! Тьфу! Тьфу! Намысдыме!" Тыге вурсен
вожылтараш мыланна кугыеҥ-влак ойленыт, тудо осал шӱлышым кондыштеш,
койдарен колташ кӱлеш, маныныт.
Тиде изи пӧрдшӧ мардеж мылам кугуракым, шукыракым шарныктыш. Розан
колымекше,
Нурмучаш Шайраште ик кува каласен ыле. Мый шкеже ужын омыл, а нуно
тогдаеныт.
Тунам, сӱанже годым, Роза лач шке ешыже, сурт-печыж дене чеверласа улмаш.
Аважым, кочажым, лишыл родо-тукымжым ӱстелтӧрыш поген шынден, шке кидше
дене аракам
шунен ончен куштымыштлан тауштен, кумалтыш пӧлекым пуэден. Лач тыгодым
касвел
урем мучаш гыч кугу мардеж шулдыр лупшалалт толын, манеш. Капка шӧр гыч,
савар
гоч кудывечышке керылтын, сӱан калык ӱмбаке пурак-куштырам кышкалын.
Шукынжо,
можыч, тидым шотыш налын огытыл, а шоҥгырак кува-влак кугун шӱлалтеныт:"Ой,
тиде
сайланак огыл! Марлан кайыше ӱдырланат, качыжланат сай ок лий. Нине илен
шуктат
мо ала? Пӧрдшӧ мардеж еҥын урем покшек луктын кудалтыме осал куштырам, йол
йымак
каласен тошкалме осал шӱлышым пӧрдыктен конда, манеш. Да теве сӱан ӱмбак,
ӱдыркаче ӱмбак кузе лупшале. Ой, тиде сайлан огыл!" Ала тыште чынжат уло?
Пӱртӱс да
айдеме коклаште вашкыл эреак лийыныс, коклан-коклан тудо чараш койынак
палдырна.
Теве эше весат чонем кочкеш, ушем луга. Роза латкандаш ияшыж годым куанен
муралтыш, олык пеледышла волгалт кошто. А латиндеш ийышке тошкалмыж годым
марлан лекте. Ала латиндешымше чотшо, цифржак тудын вуй ӱмбалныже осаллан
пӱралтын улмаш,
руш манмыла, роковой лийын? Молан лач тыге савырныш? Латиндеш ийыш тошкалше
марлан лекте, сӱанже латиндешымше августышто лие, латиндешымше майыште, вес
иешын,
мый декем пуйто, суас пасушко кок школ йоча-влакын вашлиймашышкышт кудал
мийыш.
Ала-момат ынде шонаш лиеш шол. Икана мый декем йолташ, шкенан ял марияк,
пурыш.
Тудо колышо-влакын чоныштым, ача-аван шӱлышыштым кычкырен конден кертеш да
чот
неле пагытыште шкаланже полшыктен сеҥа, маныт ыле. Пӧртыш пурен шогале да
ойла:"А палет, молан тыйын Розат тыгай самырык колен колтыш? Тудо пеледыш
лӱмым
нумалын. А пеледыш ӱмыр кӱчык, тудо пеш вашке эмгана, лывыжген возеш.
Тудлан ик
покшымат сита, ок чыте".
Тидым шоналтышымат, Какшан вес век савырнен ончальым. Тушко, Сомбатхей пӧрт
коклаш, кызыт гына вес Роза, Роза Малинина, ошкыл колтыш. Ала тудынат
илышыже куштылго огыл? Ала тудат чот оралнен ила? Вет ужынам, палем:
марийже, Коля Егоров,
ожно Сотнур клуб ончылно вашлийме студент годсо йолташемак, пеш чот нелын
эмганен, варажым паралич перен пыштен ыле. Кызыт пыкше гына коштын кертеш.
Роза Малининанат илышыже, пеледыш семынак ала эмганен, лывыжген эрта?
Кӧн такше илыш кечыже ок пылаҥ? Теве Альбертынат, поэт йолташемын. Тудо
Роза гаяк пуйто тыгай ӱмырлӧ, чеверласыме йӱксӧ мурым возен кодыш. Мый ынде
шомакыштыже
вес шонымашым, йӧршын неле ойым шижам:
Но шинчат тугае — вигак йомо!
Да пеледыш кошкыш кидешем.
Эшеат мый тидым монден омыл,
Эшеат пеледыш шӱмыштем.
Эше ик гана, Розан радиошто мурымыжо семын, кугун шӱлалтен:
Эшеат мый тыйым монден ом керт,
Эшеат пеледыш шӱмыштем.



041196
************************************************************************
3—10
Леонид БЕРЕСНЕВ

МАРИНА КОКАЙ
Повесть гыч ужаш

Тудо мемнан деч ик сурт кокла гыч веле, шӧрын кайыше изи пӧртыштӧ, илен.
Окнажат
пелыж наре мландышке волен каен, пушеҥге-вондер коклаште пырт гына койын
шинчен.
Палисадникыштыже шоло гай кӱжгӧ тӱҥан кӱкшӧ акаций-влак кушкыныт. Ялыште
тыгайже
иктынат лийын огыл. Эҥыжвондо дене пошышо кудывечыже эре виш шоген. Капкаже

йӧрлын гын, мо дене петырет? Вӱта-левашат пеле шаланыше, льыптырген шичше.
Тунам такше ялыште кызытсе гай чапле оралте кудо иктын веле лийын.
Пеҥгыдырак
озат кажне кумыржым переген, эн кӱлешлан гына кучылтын. Адакше пошкудо деч
утыжым ойыртемалтме, еҥлан кыжганаш амалым пуымо деч шекланеныт. Кызыт тудо
иктыже
весыжым ончылташ толашат, поянрак койнешт.
Марина кокайын илыме гай сурт ялыште шукыжак лийын огыл. Тыгайыште
утларакше эн
йорло, шкет ӱдырамаш-влак илышташ тӧченыт. Йӱр вӱд ок логал, теле йӱштӧ
тунарак
ок витаре да йӧрен огыла. Но Марина кокайын марийжат лийын, тунарак нужна
еш манынат от каласе. Но, ойлатыс: суртоза могай, оралтыжат тугаяк. Макси
чӱчӱ, кокайын марийже, койыш-шоктышыж денат шаларак, кап-кыл денат
начаррак, вий-куат
денат вишкыдырак лийын. Пила-товаржым кучен моштен гын? Пошкудыжо-влак
тудын кидыште эҥырвара ден акрет годсо чывынер пычал деч молым ужынат
огытыл докан. Сурт
кокласе чыла сомылым ватыже, Марина кокай, ыштен-шуктен толын. Тиде пеле
сӱмырлышӧ оралтыжат нунылан Максин ачаж дечак кодын. Уым нӧлташ суртозан
вийже шутен
огыл, витне. Тумыштылын, тӧрлатылын иленыт да йӧрен. Тунемыныт.
Марина кокай ден Макси чӱчӱн кум эргышт лийын. Кугуракше, Йыван, ялысе
еҥлан ситыше грамотымат пален, койышыж денат шотан лийын. Садланак дыр
тудлан колхозышто
бригадым вуйлаташ ӱшанен пуэныт. Кыдалашыже, Васлий, ала-кӧм поктен дыр?
Нӧнчык
патыр гай виян, таза, кугу капан лийын. Йошкар Армийыште служитлен. Ончет
гын,
авашт, Марина, икмарда капан ӱдырамаш. Марийже, Макси, туддечат лапкарак,
кукшо,
изи марий. Самырыкше годым кугыжан армийыште драгун лийын, манеш. Садланак,
очыни, йытыран пӱтыралын кадыртыме чатка ӧрышыж дене моктанен коштын.
Пӧръеҥ лӱмым
сулаш тудын тидак веле лийын, пожале.
Марина кокайже сын-кунжо дене чылт Крупская гай койын. Икана Мальцев Колюш
букварьыште патречшым ужынат, ял мучко чылалан ончыктылын куржталын: "Теве,
ужыда,
Марина кокайым сӱретленыт да букварьышке пуртен шынденыт!" манын моктанен.
Меат
ӱшаненна. Крупскаяже кӧ улмаш тунам паленат огынал. А патречыштет — ну
чистияк
Макси вате Марина!
Кумшо, пытартыш эрге — Толик. Кугурак изаже-влак деч лу-лучко ийлан вараш
кодын
шочын. Тудо мемнан таҥашак. Оҥай рвезе ыле. Южгунамже, тудым ончен, меат
ӧрынна.
Ялыште Толикым ала-молан окмакрак йочалан шотленыт. Икымше классыштак кум
ий почела шинчымыжлан гын веле? "Эн шотдымо, кокок икшыве",— маныныт
туныктышо-шамычат. Но йоча-влак коклаште тудын деч шотанже, ушанже лийынат
огыл дыр. Толик путарак сайын пӱртӱс илышым умылен, кайык-янлык-влакын
койышыштым пален. Южгунам
ме эҥер серыште кечыгут эҥерварам кучен шинченна гынат, ик изи юрдият
верештын
огыл. Но кол кучаш Толикат пырля миен гын, эртак тичмаш лаче дене
пӧртылынна.
Але тудын воктене поҥгым тунар верештат, корзинкашкат ок пуро: тувыреш,
майкеш
оптен толат. Телым ме чӱчкыдынак мераҥлан оптышым шындаш коштынна. Мемнан
яра, а
тудын эртак "пиалан лийын". Но саде оптышетымак кунам Толик шындаш полша,
тыйынат яраш ок код. Кушто, могай янлык, кайыквусо илымым, кӧ, кушан
пыжашым оптымым
— тудо чыла пален. Шӱшпык теве могай лӱдшӧ, тӱткӧ кайык, пыжашыжым кӧ иктаж
гана
ужын гын? А Толик ужынат, мыланнат ончыктен. Южышт ала-могай шыгыр чашкереш

огыл, а нунын пакча шеҥгелныштак, шопкерлаш пыжашым оптеныт. Сылне семышт
дене
кеҥеж гоч куандареныт.
Икманаш, Толик пӱртӱс икшывак лийын. Садланак, очыни, тудыжат рвезым
йӧратен.
Пӱртӱс илышым эн оҥай книга семын лудын, шымлен. А школ учебник-влакым
чытенак
кертын огыл. Кӧ пала — молан. Ала иктаж туныктшо икана "окмак" манынат,
тунемаш
кумылжо йомын.
Толик Марина кокан эн йӧратыме эргыже лийын. Межнечым такшым ава эртак
кугунрак
йӧрата. Но тидлан веле огыл, очыни, эргым ава жаплен. Рвезе тудлан сурт
сомылкам
шукташ эн ӱшанле полышкалыше лийын. Тудо изинекак чылажымат ыштен моштен:
коҥгашат олтен, пӧрт кӱварымат ӱштын, вольыкланат пуэден. Аван ойжым пел
шомак гычак
умылен, иктат тудым поктен, виеш ыштыктен огыл. Кеч-могай пашам пу — толаша-
толаша да садак кунештара. Аван кумыл волымыжым, ойганен колтымыжым ужын,
лыпландарен шыматенат моштен. Марийже, Макси чӱчӱ деч тыгайым вучен шуктет
чай. Йӱдым
идымвечым орола, а кечывалым йолым шуйдарен возешат, тутыш кӱпа. "Паша деч
вара
каналташ эрыкым пуыза" веле малдалеш. Туштыжо маленак ноя моли? Арам огыл
Марина
кокай марийжым чӱчкыдынак сотарен: "Э-э, омо кӱпчык! Сынет дене пӱркыт, а
ушеткунет дене музо гаяк улат!"
Толикым ме чыланат йӧратенна, эре тудын пелен лияш тыршенна. Йолташна дене
пырля
чодыраште кеч-могай шыгырышкат пураш от лӱд. Тудо садак корным муэш,
нигушанат
ок йом. Кушко гына тошкалеш, тушто йырвел илышым, тӱням шымлаш, эскераш
пижеш:
кушто, мо ила, кушто, могай шудо, емыж-саска кушкеш... Кайык пыжашым
ужешат, палым ышта. Вара тудым аралаш, иктаж-кӧ ирыме деч шекланаш тӱҥалеш.
Мемнан кажныжын шкенан кол кучымо, поҥго погымо верна лийын. Нуным еҥ шинча
деч шылташ
тӧченна, йолташ-шамычланат палдарен огынал. А тудо нимомат, нигӧ дечат тоен

огыл. Кӱлеш гын, шкеак намиен ончыктен. Але кучымо колжым я погымо поҥгыжым
куршышкет ястарен пуэн.
Мӧҥгыжӧ южгунам пыжаш гыч лектын вочшо сусыр кайык игым конден. Шкеак чатка
гына
шокшо пыжашым келыштарен. "Теве, ужыда, могай изи пачкатам муынам. Иге
пунжат
але пурен огыл, шапшак. Тиде тулыкым кузе-гынат ончен лукташ возеш",— манеш
ыле.
Вара кочкышым кычалаш каенна. Кушто, могай шукш-копшаҥгым кычалман —
умылтарен.
Тыге ме ала-мочол кайык игым ончен луктынна. Чоҥештылаш тӱҥалмекше, изи
пачката
дене чеверласаш уло ял йоча погынен. Ойырлаш кеч-кунамат неле, чонлан
йокрок
лийын колтен. "Тек вольнаште чоҥештылеш. Кундемнам, еҥ-шамычым сылне мурыж
дене
куандара",— манын лыпландарен йолташна. Тыгодым ала-могай кугу еҥ гай веле
койын
колтен. Шулдыран изи йолташнам садак шинчавӱд йӧре ужатенна. Толик кажне
кайык
йӱкым пален, нунын семынак оҥаренат моштен. Пуйто кайык йылмымат умылен,
кутырен
кертын.
Тыге Марина кокайын Толикше мемнам шочмо мландым йӧраташ да пагалаш эн ушан
книга дечат сайын, умылаш лийшын туныктен. Йолташна дене пырля пӱртӱс
илышым шижаш
тунемынна. А тидыжлан Толикым моло огыл, аважак, Марина кокай, таратен
шоген докан.
Каласышым: Толик Марина кокайын пытартыш да эн йӧратыме эргыже лийын.
Ялыште
манмыла, пундаш. Кугуракше, Йыван, ӱдырым налмекше, посна лектын, шке
озанлыкше
дене илен. Васлийже Халхин-Гол да финн сар деч вара салтакешак,
сверхсрочныеш,
кодын. Рвезе-влак Толикым ынышт обижае, шкежат ял йоча-влак дене келшен
илыже
манын, аваже тӱткын эскерен. Садланак, очыни, нунын суртышто эртак йоча-
шамыч
шолыныт. Марина кокай иктымат поктен огыл. Марийже гына, Макси, коклан "Уй,

шконьык полко!" манын шудалын. Чонышкыжак витарен шуктенна дыр. Сырыдежат
кертын
огыл. Пӧртыштӧ, кудывечыште ирлен модмо дене серлаген огынал. Пакчаштышт
ломбо
ден пызлыштым, пеле ир олмапуштым кеҥеж гочак розмитленна. Но Марина кокай
тунамат моло-шамыч гай вурсен, поктен огыл.
Ялыште такшым нине пушеҥгыже кажне пӧрт воктене, кажне пакчаште кушкын,
шкенанат
лийын. Саскашт кӱын шумеке, еҥ-шамыч мемнан деч шекланеныт, южышт пакчаштым
ороленытат але пийым луктын колтеныт. Ломбо вуйышкышт кӱзымым ужын, тунамак
кожгатен колтеныт. Но ме садак шишланен коштынна. Еҥын кеч-можат
тамлыракыс. Адакше
ломбо вуйышто шкетын лӱҥген кечаш мо оҥайже? Вот кунам ик пушеҥгышке
шемкорак
гай погынен шинчына, тунам уло тӱнятым мондет. Ломбыгичкым шодыртатыме
лугычак
икте-весынам ужмо-колмына дене палдаренна, тӱрлӧ оҥайым каласкаленна.
Южгунам
мемнан тӱшкашке кугурак рвезе-шамычат ушненыт. Нунышт ӱдыр-влак почеш
куржталмышт дене моктаненыт, мыскарам ыштылыныт. Тыге Толикмытын ломбышт
мемнам кеҥеж
гоч саска дене сийлен.
А эше нунын пакча йырышт эртак пызле кушкын. Тидыж нерген поснак рашемден
каласкалыман, очыни. Кызыт пызлыгичкым кочшыжымат от уж. Йоча-шамыч
виноградын тамжым
пален налыныт, ача-авашт деч тудым веле ячат. А мыланна тунам эн тутло
кочкыш
пызлыгичке лийын.
Марина кокай пызлыже-шамычым нӧрӧ изи игымак чодыра гыч шкеак куклен
конден, манеш. Ала урлыкшак весе улмаш, ала иктаж-могай посна тамле вӱдым
оптен, ала ю мутым пален, мо-гынат тудын пызлыгичкыже пешак шере, тамле
лийын. Ялыште тудым телылан поген ямдыленыт. Йӱштӧ клат гыч пӧртышкӧ пуртен
левыктымеке, коҥга гыч
лукмо шокшо кинде дене пешак тутлын каен.
Пызлыгичкым тыгак эм шотешат кучылтыныт. Кылмен черланымеке, вуй але пагар
корштымо годым тудо пеш полшен, ала-мочол еҥым утарен коден. "Пызлыгичке
шӱдӧ ик чер
деч эмла",— манын Марина кокай. А вуеш логалмеке, туддеч сай эмже лийынат
огыл.
Ушым йомдарымешке аҥырген возат гынат, умшашкет пызлыгичке орлаҥгым налын,
тамлештын рожгетат, пел шагат гыч черет нерген мондетат. Телым ял пӧртыштӧ
чӱчкыдынак аҥыргеныт. Кугурак ешан суртышто киндым кечым коден але
чӱчкыдыракат пыштеныт. Тудо сайырак кӱжӧ, нӧнчыкан, пеле кӱчымӧ ынже лий
манын, тӱньыкым ондакрак
петыреныт. Тунам кеч-кузе шекланет гынат, садак вуеш логалеш, аҥыргенат
возат.
Коклан уло ежге укшинчын кечкыжын пӧрдалыныт. Тыгай годым пызлыгичке гына
полшен
кертын. Врач-шамыч вуеш логалме деч вес сайрак эмым тымартеат шонен муын
огытыл
дыр. Тидын нерген южышт ала огытат пале.
Марина кокайын ончен куштымо пызлыж гыч шере саскам ме йӱштӧ толмешкак
розмитлен-рожгенна. Моло вондыла гыч тунам эше ик пырчымат умшашке налаш от
тошт —
оҥылашлуэт муклештеш. А тудын — шере деч шере, садлан вучен-туркен кертын
огынал. Тыге поро коканам телылан шапаш пызлыгичке деч посна коденна. Тиде
ситен
огыл, йыраҥже гыч кешырым, ушменым, шоганым кӱрын луктынна. Эртак шужышо
мӱшкырнам тӱрлӧ полган дене темаш тӧченна.
Тылеч варат тудын деке миен лекташ намысна ситен вет. Тудо тунамат ны
вурсен, ны
сырымыжым ончыктен огыл. Нимо денат тендам, шергакан уна-шамычем, сийлаш
манын,
йырымлалтен колтышын веле койын. "Теҥгече ала Устьян, ала Вынур ял рвезе-
влак
чыла йыраҥем йыклык кӱрын каеныт,— малдалын.— Шонен ӧрат: кешыр ден ушменже
шкеныштын уке мо? Тынар торам тидланат куржын толман вет. Мыйже теле гоч
ынде кузе
илен лектам гын? Ешемланже мом пукшем? Кӧ мыланем конден пуа? Уэш ӱдаш
возеш.
Ынде ала чумырген шуэш, ала уке. Ух, нине ситмыж полкым! Кузе ик гана кучаш
гын?
Йолаш пундашышкышт почкалтышымак оптен колташ ыле!"
Кӧжым-можым пеш палена да, каласаш тоштде, нерым шупшкедыл шинченна.
Кокайланат
языкнам палдараш шонен огынал. Тунам веле Марина кокай, намысым палыде,
шинчам
пашкартен, шыриен шинчымынам ужын, чытен кертын огыл, кычкыралынак колтен:
"Эх,
вожылдымо-шамыч! Тидыжым те ыштендас — пеш палем. Ӧрдыж ял йоча-шамыч,
толын,
тыгайым ыштен огытыл: шкеныштынат пакчашт шуко уло. Теак, темдыме полко,
мыйым
нимо деч посна коденда!" Но вара шке мутшыланат аптыранен колтен ала-мо.
Сырымыжат тунамак шӧрлен. Адакат тугаяк поро кокай лийын. "Колоем-шамыч"
веле малдалын. Тыгай шомакеш мыланна эшеат йӧндымын чучын. Вожылын,
шинчанам шылтенна. Кеч
коля рожышко пурен кай. Тыгай тыматле-поро шомакым сулен налман, а ме мом
ыштылына, ораде-шамыч?
Кокайым моштымына семын лыпландараш тӧченна. "Телылан мо кӱлешым нумалын
ситарена",— манынна. Марина кокай тидлан сайынак сырен колтен: "Адакат еҥ
пакчашке пурынеда мо? Мыйым веле огыл, весымат нимо деч посна кодынеда?
Пурен ончыза, кидда-йолдам кӱрыштын кышкем! Мӧҥгыда гычат нумалаш ида шоно.
Кузе-гынат илен лектам",— манын, вурсен-ятлен налын. Вара адакат
пушкыдемын: — Теве эҥыж кӱын, айда
кочса веле. Ломбыгичкат шемемеш, умшаношмыда пижмешке рожгыза.
Пызлыгичкемжым
ӱмашсыла жап шуде ида тӱкӧ. Телым аҥыргемекыда мо дене эмлаш тӱҥалам?" Вара
чылажымат уэш ӱден. Шыже марте пакчасаскаже садак чумырген. Иктаж ю мутымак
пален,
товро.
Тыге тудо мемнам илаш, шкем кучен мошташ туныктен, илыш урокым пуэн шоген.
Тудын
деч мочол йомакым, ушан калык ойым, туштым колынна?! Шкенжым юзо куваланак
шотленна, а пӧртшӧ мыланна йомакысе эн чапле полатла чучын. Тудыжым тӱжвач
ончымаште пӧрт манашат аптыранет. Но озаватыжлан Юмо моткоч поро кумылым,
чылажымат
йӧратыше чоным, кугу илыш шинчымашым, ушым пуэн. Садлан неле годымат,
куаныме
татыштат тудын деке куржынна. Кеч-кунамат мемнам эн вучымо еҥже гай
вашлийын. Ме
куаненна, тудат йывыртен. Ойгыренна, тудат ойгынам пурля пайлаш тыршен,
эмыратен. Ала-мом кугун огешат ойло, но пеленже неле-йӧсетат, ойгетат
тыманмешке мондалтеш, шинчавӱдат кошка.
Марина кокай мемнам эре весела-резам ужмыжо шуын докан. Ойгырен, шӱлыкан
коштмым
чытенак кертын огыл. Тыгай-шамычым тыгерак койдарен: "Мо, тыйже чылт Пагул
Тымапи гай нерым шогалтенатыс. Мо лийынат? Тудын семын мыжеретым йӱлалтен
отыл дыр?
Рожшо вара тунарак кугу мо? Тудын теве ик согажак веле кодын, манеш". Ме
утен
каен воштылынна. Вот тиде рож гын, рож — мыжерже деч согаже веле кодын!
"Тыгай
мыжержым ынде кузе чия? Йӧршын чараш кодыныс",— йодынна. "Тугак коштеш шол,
пышткойшо!— мутшым шуен кокай. — Чывыже воштылеш, еҥже лӱдеш. Огыда ӱшане
гын, эҥер
вес могыр уремышке куржтал толза. Теҥгечысе кас гычак Устин пӧрт воктенже
почкалтыш коклаште шинча, манеш". А мо, ончалаш пеш оҥайыс. Эҥер вес вел
уремже
мӱндыррак гынат, ме кӱтӱла лектын куржынна.
Тыге Марина кокай мемнам, пашалан мешаен коштшо-шамычетым, чоян шке суртшо
гыч
ужатен, а шке ласкан гына сурт кокласе сомылжым ышташ пижын. Весе лиеш гын,
йол
йымалныже пӧрдшӧ-шамычетым, ала-мо семын вурсен, кожгатен колта ыле. Марина
кокай мемнамат мыскара дене илаш туныктен, полдалге койыш-шоктышнам тыгеат
виктарен.
Ме мыжержым йӱлалтыше Пагул Тымапим ончаш куржын миена. А тудо ласкан гына
пӧрт
воктенсе пырня ӱмбалне тамакым пӧжген шинча. Кеҥеж гынат, шорык коваште
дене ургымо упшым упшалын, тошто ужгажым чиен, эсогыл согажымат шогалтен.
"Чаражым петырынеже дыр",— шоненна. Мемнам ужын, куанен веле колта. "Ой,
утарышем-шамыч толынытыс,— малдалеш. — Миен толза кевытышке, ик пелштопым
налын кондыза. Ужыда,
оҥылашемат чытыра. Ом подыл гын, каваремак ала-мо. Йӱштымужо витара.
Пелштопым
кондеда гын, мый тыланда ландриным пуэм. Теат шерым тамледа, мыят кӧргем
ырыктем",— манын, чытырыше кидше дене мыланна оксам тушкен. Ончет гынже,
могай
йӱштымужо да мойн, мокмыр дене орланен. Мыланнаже лапкышке куржтал толаш
неле
мо? Ландринымат тамлыме шуын — куржынат колтенна.
Марина кокай мемнамат эмлен. Полшаш сӧрвален, ик гана веле огыл миенна. Еҥ
пакчам розмитлен лекмеке, тореш кайымешке пакчасаскам томырен шындетат,
чыташ лийдымын мӱшкыр пӱтыраш тӱҥалеш. Саска дене пырля тушко эше рок-
лавыражат логалеш
дыр. Карнен оварыше мӱшкырым кучен, Марина кокай деке миен пурет. Кузежым-
можым
умылтарымат ок кӱл — тудо вигак умыла. Эмлыме йӧнжат кокайын шкенжын лийын.
Мыскарам ыштен-ыштенак, туштым туштенак, пеҥгыде, кукшо кидше дене мӱшкырым
ниялткала, темдыштеш. Вара кок парняжым каза тӱкӧ гай шогалтен чыгылтылаш
тӱҥалеш.
Шке эре ала-мом ойла, мугымата: 'Мӱшкырет коршта мо? Тугеже аза ышташ жап
шуын.
Ит ойгыро: шым Матрам да кок Пӧтырым ыштена да эрта, корштымым чарна.". А
тый
утен каен воштылын пӧрдалат, мӱшкыр корштымымат мондет. Кузе тыге шым
Матрам да
кок Пӧтырым ышташ лиеш? Ала воштылын улнен, ала пӧрдал-пӧрдалынак, чынак,
чыла
эрта. Пытартышлан кокай кок кидшымат кӱшкӧ нӧлталын шогалешат, чурийжат
шучкын
койын колта. Тӱрвыжым чумыртен, уло кертмын ӱмбакет пуалын-пуалын колта да
ӧрдыжкӧ поче-поче шӱвалеш. Тыгодымак ю мутшым пелешткала: "Осалже кайыже,
сайже
толжо... Мӱшкыр корштарыше черым луктын колтена, корем пундашке намиен
шуэна.
Чыла осал дечат утаре, аминь!— манешат, коварче гыч перен-перен колта.
А икана Марина кокайын пакчаштыже чыла макшым рожген-тошкен лектынна. Макше
шуынат огыл, но ме садак ужар вуйжым кӱрынна. Калтажым покшеч шелын, ошалге-
ужар
пырче-влакым умшашке вигак ястаренна. Кочо-кычыка шӧржым чопкенна. А тудо,
шайтан, малаш таратыше улмаш. Маке нӧшмӧ дене кочештмеке, пошкудо пакчашке
Оксина
кувалан кешыр йыраҥжым шуэмдаш полшаш каенна. Да чыланат тушанак мален
колтенна.
Оксинаже пешак пешкыде, осал кува ыле. Тыге йыраҥ ӱмбалне кас марте
маленна. Помыжалтын колтенна — ой, томаша! Йолаш чылаштынат волтымо. Эн
оҥай вернажым тегыт
дене "сӧрастарыме". Йолашат амырген пытен. Могырнажым, ошмам да шуным
йыген, кузе-гынат мушкынна, а йолашым мо дене эрыктет? Ача-аван шинчаончык
тыгак миен шогалаш верештын. Ешартышлан нунын дечат логалын — кок кече
ласкан шинчын кертын
огынал.
Оксина кувалан кузе-гынат ӱчым шукташак шоненна. Но мемнам тыге
койдарымыжлан
шкежат мыскылтышыш логалын. Шке аҥыражлан кӧра. Марийже тудын, Арсен, яллан
эн
тале колызо лийын. Суртыштыжо кол нигунамат пытен огыл. Ондакше пошкудо-
влаклан
локтылалтме деч такешак яра пуэн колтылын. Суртышкыжо озавате олмеш Оксина
толмеке, кол оксашке савырнаш тӱҥале. Ӱдырамашет шкеак пакчашыже висам
келыштарен.
Кир олмешыже тошто товар ден кӱ моклака-влак лийыныт.
Икана пеш тале кӱдырчан йӱр деч вара тудын деке колым налаш ял мыскараче
Онтон
Васли пурен, манеш. Тудыжо пешак мыскараче лийын. Пешкыде кува ондак колжым
низаштат ынеж ужале улмаш. Ойлен, пуйто йӱр деч вара висаже локтылалтын.
"Ой, Васли шольо, итат йод — таче омак ужале, — манын.— Ала шулдын пуэн
колтем, ала-мо... Кир-шамычше нӧренытыс, нелырак лийыныт дыр. Садлан
колжымат шукырак пышташ
логалеш, вет? Пойымо олмеш парымыш гына пуремыс. Эрлалан кошкалешат,
толат".
Васлиже ончыч ӧрынат колтен, манеш. Кузе тыге товар кӱртньӧ ден кӱ моклака-
влак,
йӱреш нӧрен, нелемын кертыт? Вара кузежым-можым тунамак тогдаенат, мыскара
семын
Оксиналан каласен: "Тугеже, Оксина акай, ме тыгерак ыштена: айда кажне
кирым пел
килолан иземдена. Тыге лач гына лиеш. Тыйын сатуэт ок локтылалт, а мый
колан лиям. Оксамат вигак пуэм. Оксинат, нимом умылен, шонен-шотым ок муат,
окмакла койын шогылташ огыл манын, келша. "Туалгын тыгак ыштена гын веле",—
манын, Васлилан
кок кило колым висалтенат пуа. Кирет нӧрымылан кажныж гыч пел кило дене
кудалтат. Чоя мариет тыге ик килолан гына тӱлен, кок кило колым нумалын
кая. Оксина
куват Онтон Васлим кузе ондалымыж нерген вара марийжыланат ойлен, ялыштат
моктенен коштын, манеш. Калык вара тудым шуко жап шарнен воштылын.
Чыла тиде оҥайым Марина кокай дечак колынна. Тудын суртыштак изинек семтӱня
дене
палыме лийынна. Ны кокай, ны марийже нимо денат шоктен моштен огытыл. Но
кок
шольыжат пеш тале семмастар лийыныт. Иктыже гармоньым шоктен, весыже
балалайкым
перкален. Шуматкече еда Марина кокайын суртышкыжо толын лектытыт, тугай
чапле
концертым ончыктат ыле. Тыгайжым ола театрыштат от уж. Гармонь ден
балалайкет
пырля путырак келыштарат улмаш, оркестр гай веле шокта. Шольыжо-влакын
шоктымо
почеш Марина кокай яндар йӱкшӧ дене мурым шергылтарен. "Светит месяц"," В
кузнице", "Камаринский мужик" мурыжо-влак поснак келшеныт. "Камаринскийжым"
варат шуко гана колынам, но кокайын гай шомакым иктат пален огыл.
Семмастар-влакет, шоктен нойымекышт, гармоньым шупшыл ончаш, балалайкым
пералташ
мыланнат пуэныт. Тыге меат эркын шокташ тунемынна. Ту жап гыч мый
балалайкым
поснак йӧратен шынденам. Кызытат эн чапле руш семӱзгарлан шотлем. Мастар
кидыште
пианин ден скрипка дечат сылнырак семым луктын кертеш. Мемнан ялыште шукын
— йочажат, кугыеҥжат — мом-гынат шоктен моштеныт. Ӱдыр-влакат почеш кодын
огытыл.
Мачывуй Качырий кидышкыже гармоньым налеш гын, чыланат шыпланат ыле.
Марина кокайын суртыштыжо ял гыч ялышке перныл коштшо музыкант-влакат
иленыт. Ик
кеҥежым тудын дене Сокыр Павыл шогыш. Изиж годымак шедра чер дене черланен
улмаш, тидлан кӧрак уждымо лийын. Чурийжым ончалаш лӱдат — эртак шедра пале
веле.
Ача-аваже колымеке, тӱня мучко пернылын коштын. Сынже дене шучко лийын гын,
чонжо пеш поро ыле. Пылышыже семым моткочак сайын шижын-колын моштен. Тудо
могай
гына семӱзгар дене шоктен моштен огыл?! Кидыштыже чылажат мурен да йоҥген.
Манмыла, пугомылят чоным налын. Но эн чотшо тудо баяным йӧратен, витне.
Кузе тудым
мурыкта ыле? Семже почеш коклан кужу ойган мурым шуйдарен. Иктыжым кызытат
шарнем:
Ой, илышет, шеремет,
Илен-илен, шер темеш.
Ой, орлыкшат кормыжта —
Колен йоммет вел шукта...
Марина кокай тымарте кок шольыжын шоктымо почеш веле мурен гын, Павылын
баяным
кидышке налмекше, чытен кертын огыл. Мурен велен мо, йыр пӧрдын кушталтенат
колтен. Тыгай муро-влакым тылеч ончычат, варажат нигуштат, нигӧ дечат колын
омыл.
Кокайже нуным кузе пален, кушто тунемын — иктат ок шинче.
Тиде пӧртыштак мураш да шокташ веле огыл, кушташат тунемынна. Эх, кузе
шодыртатен тавырлена ыле вет! Пӧрт гына чытырналтын. Кокай мемнам кадрильым
кагыртылашат, хороводым пӧрдашат, ӱдыр-шамычым модыкташат туныктен. Тунам
ик оҥай модыш
лийын. "Ик меҥгет — кок меҥгет" маналтын. Уремын ик мучашкыже ӱдыр каен
шогалеш
ыле, весышке — рвезе. А молышт мужырын-мужырын ойыралтыт. Вара икте почеш
весе
меҥгет деке мият. Ӱдыр качым, а каче ӱдырым ойырен налын гын, мужыретым
пеле коден, ӧрдыжкӧ вӱдалтен ошкылын. Пеле кодшет меҥге олмеш шогалын.
Ойырлен кайыше-шамычет тылеч вара "ӱдыр ден каче" лийыныт. Шукышт тиде
модмаште илыш пиалым,
ӱмыраш йолташым муыныт, ик жап гыч ушненыт.
Марина кокай мемнам шкем кузе кучаш кӱлмым, койыш-шоктыш шотышто шукылан
туныктен. Тиддеч поснаже илышыште ок лий, очыни. Тудланат ала-кӧ
туныктышаш. Калык
чонышто курым дене иланен, пойдаралтын толшо йӱла кызыт шукыжо мондалтын.
Мутлан, ожно сӱаныште руштмешке йӱаш кугу язык лийын. Садлан тудо пайрем
семын, уто
йӱк-йӱан деч посна эртен. Тушко еҥ-влак шкем ончыкташ да еҥым ончалаш
толыныт. А
кызыт мо ышталтеш? Сӱанышке мыняр еҥым ӱжмӧ, мочол аракам йӱмӧ да мом
кочмо, кунар роскотышко пурымо дене аклат. Садланак дыр самырык-шамыч,
ушнымекышт, тылзекокыт гыч ойырлымашкат шуыт. Ала-кунам ик еҥ дечын колынам
ыле: "Шуматкечын сӱаным ыштеныт. Рушарнян оръеҥ весе дене вашлийын. Шочмын
самырык марий шӧргам чиен". Илышыште тыгат лиеда, ужат? Ожнысо йӱлам
пӧртылташак кӱлеш. Вет тудат — калыкын илыш ратше, шӱм-чон моторлыкшо.
Моторлык тӱням арален кода, маныт.
Кужу теле кастенже Марина кокай деке йомакым колышташ коштынна. Тудо книгаш
возалтшымат, нигушан савыкталтдымат тунар шуко пален. Ик йомакымак кок гана
нигунамат каласкален огыл. Тунаржым кушеч шарнен шуктен — ӧрат веле. Кеч
пычырикшым
возен кодышаш улмаш, но тунам рвезе ушем дене тидлан шотем лийын огыл.
Умшам карен колыштын гына шинченна.
Тукым вожшо дене Марина кокай яндар руш огыл, рушаҥше марий гыч лийын.
Марлаже
кутырен моштен ала уке, мо-гынат, ойласымыжым колын огынал. Ала марий
йомакымат
рушла каласкален улмаш? Тыгат лийын кертын. Тылеч посна тудо илыш гычат
шуко
оҥайым ойлен.
Мутлан, Йыгнат вате нерген ойлымыжым тачат шарнем.
Икана тудо уна гыч толаш лектын улмаш. Касеш кодын. Шижынат шуктен огыл —
мландым пычкемыш рӱмбык леведын. Писынрак ошкылаш тӱҥалешат, кенета шижын
колта:
ала-кӧ почешыже койдымын-кодде покта. Чыж-чож, лывыр-ловыр гына шокта.
Чытен ок
керт — лӱдмыж дене куржынак колта. Садет нимачат почеш ок код, утларак веле
ловыртата. Теве-теве руалтен куча. Эркышна — тудат шогалеш, витне, — ок
шокто.
Тарванымыжым ваҥа... Мӧҥгыжӧ ӧрт лекшаш гай кузе миен пурымыжымат ок шинче,
манеш. Кудашаш тӱҥалмекше веле умыла: шовыржо тыге ловыртатен улмаш. Лупсеш
нӧрышӧ
урвалтыже чож-чож йӱкетым луктын.
Шкеж нергенат кокай ойлаш аптыранен огыл. Икана тудо сакыр олмеш полдыш
дене
чайым йӱын. "Тудо кечын пешак ноенам ыле,— каласкален. — Уржам тӱредын,
чыла
алем пытен тарваненат ом керт. Мӧҥго миен шуамат, чайым сакыр дене эй йӱын
шындем ыле, шонем. Шканем пайремымак ыштем — мыланем пӱчкын пуымо аҥам
йыклык тӱредынамыс. Мӧҥгӧ тольымат, вигак самоварым шындышым. Сакыр атым
луктын, эн кугу
падырашыжым нальымат, шокшо чайым шрӧпкен йӱаш тӱҥальым. Чон канен,
ракатланен,
шым коркам ропкышым. Эшеат пура ыле, мӱшкырем пудештме деч шекланышым. А
сакырже
умша помышеш але кодын, катыкеммылат ок чуч. Могай тыгай сакыр, шонем.
Ондак тыгай моклака кум стаканланат ок сите ыле, тиде катыкемынат огыл. Кид
копашкем
луктын пыштышым гын — полдыш! Сакыр атышкыже тудо кузе верештын улмаш?
Ӱмырем
мучкат тыгай тутло чайым тамлен йӱын омыл".
Южо йомакшым Марина кокай шке гычат шонен луктын улмаш. Коклан мучашыжым
шонен
шуктен огылат, витне, шояжым пелешак кӱрлын. Тунамже, иктаж амалым муын,
пашалан
кожганышын койын тарванен. "Ой, вочкем когарташ монденамыс! Кияржым кушко
шукташ
опташ тӱҥалам?"— ышталын. Вочкыжым когарташ меат полшена. Ик тӱшка чодыра
гыч
лӱмегож укшлам тодыштын конден, весе памаш гыч йӱштӧ вӱдым нумалын, кумшо
кӱ
моклака-влакым ырыктен. Марина кокай вочкышкыжо ондак йӱштӧ памаш вӱдым
опталын,
лӱмегож укшлам пыштен. Вара чевергымешке ырыктыме кӱ-влакым кышкен. Нунышт
тушто
шырпешталтын, пудештылын пудыргылыныт. Вӱд шолаш пурен, лӱмегож укш
тазылген.
Тыге когартыме вочкеш шуктымо кияр моткоч тутло таман, йыраҥысе гаяк
пеҥгыде
лийын, кужу жап аралалтын. Паша лугыч кокай мом-гынат каласкален. Тудо
нигунамат
лым лийын огыл, коклан шке семынжат кутыркален. Макси чӱчӱлан кузе марлан
лекмыж
нерген ойлымыжым кызытат шарнем.
Икте-весыштым нуно семык пайремыште вашлийыныт, манеш. Вашлийыныт да келшен
колтеныт. Макси чӱчӱжӧ тунам ял ӱдырын чонышкыжо чолга салтак койышыжо,
мыскара кумылжо да чатка ӧрышыж дене пижын дыр. Салтак гыч толын веле
улмаш. Маринаже
улан, пеҥгыде ешыште кушкын. Уремышке чиен лектеш — ялысе манын отат
шоналте,
ола мотор гаяк койын. Макси палыме лийын веле шуктен, тулар-тулачым колтымо
нергенат мутым луктын. "Ой, Максижат-моторжат, ача-ава мыйым тыланет пуатак
манын
шонет?— манын ӱдыр. — Ны шотан сурт-печет, ны вӱтасе вольыкет... Ик ӧрышет
денак
веле моктанен кертатыс. Ачайже тудым огыл, ондак сурт поянлыкетым ончалеш.
Шӧрын
кайыше пӧртетым, льыптыргыше вӱта-левашетым ужеш гын, тый денетат, тулар-
тулачет
денат кутырашат ок тӱҥал. Ачам-авамым кузе ондалаш — шоно. Тунам ала тыйын
лийын
кертам. Шонен шотым от му — мыйым омешетат от уж".
Тыгаяк пелеодар улмыжым самырыкет тунам ужын моштен омыл-ла,— кугун
шӱлалтен
колтен кокай. Максиже пӧртыштӧ лийын гын, коҥгамбачше йӱкым пуыде кертын
огыл:"Ну, тыйым, шалаумшам! Шойыштат гын, шотым пале. Тиде йомакетшым Окмак
Йогорлан каласкале, тудо ала ӱшана. Нине нолнер-шамыч тунарак аҥыра огытыл
— чыла
умылат". Тунам Марина кокай шомак йогынжым вес велышкыла савыралын.
"Туге-е, мотор Максием тунарак окмак лийын огыл улмаш. Кузе мыйым солалташ
—
йӧнымат муын вет. Спектакльым ончыкташ шонен пыштен. Натале акажын
вургемжым чиен, ятыр кас лиймеке, мемнан ялышке пуйто йомшо презым кычал
толын. Могай тиде
Натале да могай презым кычалын — мыйже пеш паленам. Ачай пычкемыштет кӧ-
можым
умылен кертын огылат, каласен:"Тыгай йӱдыштӧ ынде кушто муат? Марина ӱдырем
дене
шӧлдыраваке кӱзен вочса. Эрла эрдене пырля кычалын каеда". Максилан тидак
веле
кӱлын.
Тыге ту йӱдым Макси дене мален лекна. Мо тунам лийын, кузежым-можым ида
йодышт —
тыланда нимолан палаш. Эрдене Макси шӧлдыравач ньымыз-ньумыз волен шогалят,
ачам
ончылан сукен шинче. "Тихон Савватеич,— манеш,— тендан ойда почеш Марина
ӱдырет
дене йӱдым пырля эртарышна. Ыштышаш паша лийын. Ынде, сӱаным тарватыде,
нигузеак
ок лий. Уке гын сулык пашана вашке тӱжваке лектеш. Вашкерак лословитле,
ачай",—
манын, кӱсенже гыч изи юмоҥам луктын, ачайлан тушка. Мыят чытен шым керт,
воктеланже ачай ончылан сукен шинчым. Тудыжо нимом каласенат ок керт, умшам
веле каркален, шинчам пашкартен шога. Тыгутлашке пӧртышкӧ авай пурен
шогале. Мо-кузежым
тудо вигак умылыш да мемнам ыресленат нале. "Мом ынде ыштет? Маринам, ешнам
намысыш ынет пурто гын, лословитле, ачаже," — манеш.
Теве тыге, окмакешем, марлан тольым. Тунам Макси тиде спектакльжым модын ок
ончыкто гын, кызыт кӧн пелашыже лиям ыле гын? Пиаланым тудо ыштеныс. Но
пиалже саде презыж семынак вашке ала-кушко йомо".
Тыгай йомак деч вара Макси чӱчӱ коҥгамбачше пеҥыштыл-пеҥыштыл волен. Ик йӱк
лукде, пӧрт гыч лектын, клат пырдыжыште кечыше чывынер пычалжым налын,
чодырашке
каен йомын.
Марина кокайын суртыштыжо эртак ала-могай еҥ-шамыч иленыт манын каласышым
вет.
Сар тӱҥалмеке, тыгайже ятырлан ешаралте. Малаш пурымо амал дене кодытат,
южышт
арня дене иленыт: кӱчен коштшыжат, музыкантшат... Вара эвакуироватлалтын
толшо-шамыч ешаралтыч. Мемнан вел киндан кундемлан шотлалтын. Мланде шуко,
а пашаче
кид ок сите. Пӧръеҥ-влак чыланат сарыште лийыныт. Шоҥго кува-кугыза да йоча
полко дене пеш шукыжак от тӱред. Садлан тарлалташ толшо-шамычат шукын
лийыныт. Ик
гектарым тӱредмылан колхоз тунам лу пуд дене пырчым пуэн. Шот дене кучылташ
гын,
тидыже угинде марте илен лекташ ситен. Талырак, пашачырак-шамычше тиде
кумдыкым
кок арняштак тӱредын оптеныт.
Марина кокай дене тыгай еҥ-шамычат иленыт. Мыланнаже у верла гыч толшо-влак
дене
вашлияш, кутырымыштым колышташ оҥай веле лийын. Тыге тымарте уждымо-
колдымым пален налынна, тӱня илышым умылымашна пойдаралтын.
Сар Марина кокайын тугакшат каньыле огыл илышыжым чотак нелемдыш. Тӱжвач
ончалмаште тудо тугаяк веселан, проворын койын. Пуйто тудым нимогай неле-
йӧсат тӱҥден
ок керт. Кок кугурак эргыже, Йыван ден Васли, фронтышто лийыныт. Кыдалашыже
сар
тӱҥалме деч чуч ончыч ужаш толын кайыш. Тунамак Соҥгыра Метрин ӱдыржым
марлан
нале. Но отпускшо пытымеке, мӧҥгеш частьышкыже кудале. Йӧршын толаш шонен
ыле.
Пӧртылмешкыже самырык ватыже шке ача-аваж дене илен. Но вашке Моско воктене
геройла колымыж нерген увер тольо.
Ачаже, Макси чӱчӱ, тиддеч вара чотак туешкен возо да тетла ышат кынел.
Толикшым ФЗО-шко наҥгайышт. Тушечын куржашат тӧчен улмаш. Милиций дене
корнешак
поктен кученытат, Урал кундемышке ала-могай военный заводышко колтеныт.
Тыге Марина кокай йӧршын шкетын кодо.
Но Марина кокайлан эн кугу ойгым сар гыч сусырген толшо кугу эргыже, Йыван,
кондыш. Тудо, тымарте ешыж дене ушан-шотан илышет, аракам пеш чот йӱаш
тӱҥале. Вара
шкет кодшо, тулык ӱдыр-ӱдырамаш-влак дене варнен. Нуныштат, ӱмырешлан
шкетын
шинчен кодаш огыл манын, сусыр салтак-шамыч деч йочам ышташ шонен, кеч-
кӧмат шыматаш ямде лийыныт. Тыге, шкет ава лӱмым налын, кугыжаныш полыш
дене иленыт, государство нунылан эше оксамат тӱлен. Йыванет кум тыгай тулык
чонлан икшывым
"пӧлеклен".
Марина кокай тыгай намысым чытен кертын огыл. Шӱм-чонжо дене тудо путырак
поро,
шыма ӱдырамаш лийын. Но кӱлеш годым пеҥгыдылыкымат ончыктен кертын, поснак
— шке
икшывыже-влак шотышто. Йыванын тыгай шакше койышыжым пален налмекше, кокай
Толикше деке мӱндыр Урал кундемышке каяш шонен улмаш. Но корнышко лектын ыш
шукто
— нелын черланен возын. Толикше тиде амал дене шкеак толын лекте. Аважын
тӧрланымешке, ялыштак илыш, чодырам руаш кошто. Туштак Вынур гыч Тропи
Тайсам вашлийын. Тудыжо Толик деч ийготшо денат кугурак, чурий сын денат
пеш моторжак от ман,
но пашалан пешак тале лийын. Пӧръеҥ дене тӧр пашам ыштен. Ик жап гыч Толик
тудым
изирак сӱан дене шынденат кондыш. Марина кокайланат изи шешкыже пешак
келшен,
вычыл-вычыл иленыт. "Чаманышем да мыйым алмаштышем ынде тудак веле",—
манын.
Шешкыжат кугыжым пагален, ик тореш шомакымат пелештен огыл. Чыла сомылым
йӧрашак
тӧчен ыштен. Толик сар пытыме ийын у пӧртым нӧлташ пиже. Но аваже ны у
сурторалтыште илен, ны Сеҥымаш кечым вучен ыш шукто, шошо вашеш марийже
воктеке каен
возо.
Теве тыгай лийын Марина кокайна. Поро чонан, шыма ава, пошкудо, мемнан эн
кугу
туныктышына. Пӱтынь шӱм поянлыкшым, чон шокшыжым, чевержым мыланна пуаш
тыршен.
Еҥ ма пошкудо, родо ма йот еҥ — иктымат ойыркален огыл. Садланак дыр ӱмыр
курымжат кӱчык лийын. Но тудым мемнан вел калык тачат шарна, поро-лыжга
мутым пелештен ушта.

Геннадий Алексеев марлаҥден.



041296
************************************************************************
3—06
ПОРО КЫША

Леонид Бересневым мемнан велне шукышт огыт пале, очыни. Тудо утларакшым
шочмо
кундемже деч ӧрдыжтӧ илен. Мӱндыр Эрвелнат, Сахалиныштат тиде еҥым прозаик
да
поэт семын шинчат да шарнат. Произведенийже-влак "Сахалин" сылнымут
альманахеш,
Владивосток ден Хабаровск олаласе тӱрлӧ газетлаш савыкталтыныт. Ик
серышыштыже
мыланем тыгерак возен:"У повестем "Дальний Восток" журнал печатлаш ямдыла.
Мый
тушто мемнан велне йыгыре илыше тӱрлӧ калыкым ончыктенам, но рӱдӧ верым
марий-влак нерген ойлымо налын... Мыланна шукертак моло калык дене родо,
йолташ лийын
илаш пӱрен. Тидыже келшымашна нерген чон пуэн возаш тарата".
Шкеже тудо Яраҥ лишнысе Кугланур ялеш шочын. Шӱдӧ ий ончыч тиде сола
пӱтынек марий илем улмаш. Варажым эркын-эркын рушаҥын. Ик Кугланур веле
огыл, илен-толын,
тыгаяк пӱрымашан лийыныт йыр верланыше моло марий ял-влакат. Яраҥ,
Котельнич да
Кукарка велне тыге шукышт руш шӱлышым налыныт. Туге гынат тысе калык
тымартеат
марий вож гыч вияҥмыжым ок мондо. Родо-тукым лӱмыштат чӱчкыдынак марла
йоҥгалтеш. Пырля шинчын мутланымына годым ойлен: тудо шкеже Кумыж тукым
гыч, санденак
фамилийжат — Береснев.
Леонид коллективизаций саман тӱҥалме годым шочын. Рвезыланат, ялжыланат 30-
шо
ийлан чыла неле тургыжмо тӱкнен. Тидланак дыр Кугланур гыч ятыр еш ӧрдыж
верлашке шаланен каен. Л.Бересневын родыжо-влакат Озаҥ ден Йошкар-Олашке
илаш кусненыт. Тыге школ деч вара тудо Марий педагогический институтышто
тунемаш тӱҥалеш.
Ала марий лӱман ялеш шочмыжо, ала верысе калык велке койын мелын
савырнымыже тудым марий рвезе-влак деке лишемда, поро йолташ лияш тарата.
Варажым, тӱжем-тӱжем
меҥге ӧрдыжтӧ лиймекыже, чӱчкыдынак марий студент ешым йӧратен шарналтен.
Сахалин гыч колтымо серышыштыже тудо мыланем кумыл нӧлтын воза: "Йошкар-
Олаште тунемме жапым, студент йолташем-влакым нигунамат ом мондо. Кызытат
нуным эн порын
шарнем. Кушто ынде Семен Черных? Векат, профессорат лийын шуын? Эреак
ушышто кучем Геннадий Патрушев ден Коля Кадыков дене пырля тунемме жапым.
Куштырак вара
кызыт Толя Дмитриевский? Олаште илымем годым нӧргӧ озым гай кушкеш ыле.
Нигунам
ом мондо Саша Михайловым..." Тунам тудо пален огыл: Михайлов йолташ ынде
шукертак Юзыкайн фамилийым налын да кугу прозаикыш савырнен. Анатолий
Дмитриевскийже
мӱндыр Тувашке илаш куснен, да рвезе ӱмыржӧ тушанак кӱрылтын.
Марий ӱдыр-каче-влак коклашке логалмекше, Леонид родо-тукым вожшым
шарналтен да
тидын нерген тыгерак возен:"Марла кӱлынак кутыренат ом мошто, тидлан ынде
кугун
ӧкынем. Такше студент общежитийыште илыме годым йолташем-влак дене изин-
изин
мутланышташ тӧчем ыле".
Институтым тунем лекмекше, тудо мемнан кундем деч ойырлен, пел ӱмыржым
Эрвелне
илен. Туге гынат тора Марий Элым шочмо шепкаже семын ушыштыжо ашнен. "Марий
тукым гыч улмемым нигунам ом мондо. Чонем эртак Яраҥ велке, Йошкар-Олашке
шупшеш...— возен тудо Москосо госпиталь гыч колтымо ик серышыштыже. —
Мӧҥгеш кайышемла, Йошкар-Олашке пуремак. Йолташем-влак дене вашлийнем.
Рвезе пагытнам шарналтена..."
Л.Береснев Сахалиныште шуко ий Военно-Морской училищыште курсант-влаклан
руш
йылмым да литературым туныктен, учебный частьымат вуйлатен.
Моско госпиталь гыч тудым жаплан мӧҥгыжӧ колтеныт. Тиде амал дене Озаҥысе
да
Йошкар-Оласе родыжо-влак деке пурен лекде каен кертын огыл. Пурыш унала мый
декемат. Эн ондак рушаҥше марий улмыж нерген мут лекте. Леонид мыланем
ойла:"Ме
изинекак рушла мутланаш, рушла мураш тӱҥалынна, но садак марий тукым гыч
улмынам
эреак шарнен шогенна. Рушла ойлымына годым коклан-коклан марий шомакымат
пуртен
колтенна".
Вара чолган гына муралтенат колтыш:
Эх, ма! Эх, ма!
Дайте, девки, юма!
"Ужат,— манеш,— Кугланур рвезе-влак рушла ойласеныт, рушла муреныт, но
марла юмо
шомакымат паленыт".
Мыйже вашешыже воштылальым: "Кугланур рвезет-влак юмо мутым огыл
ушештареныт, а,
векат, тыге муралтеныт: "Дайте, девки, ӱма!" Каче-влакет марий йылмым
монденыт,
а ӱма шомакым ушыштышт кученыт..." Леонидат тиде оем дене келшыш да эше
ятыр
марла мутым шарналтыш...
Госпиталь гыч эмлалтын лекмекыже, тудо мыланем увератарен:
"Кызыт "Ош йӱксӧ" повестьым серем. Кузе порылык кумыл осал ваштареш шогалеш
да
садак цеҥышыш лектеш, кузе поро саманлан ӱшаным йомдараш огыл — тидым
ончыктынем. Тыште, Сахалин мландыште, мо ужмемым у произведенийыштем
сӱретлен пуынем.
Шонен лукмо огыл: чылажат ӱмыр корныштем вашлиялтшым, илыш чыным
каласынем". Вара ала шӱм-чонжо дене шижынат, серышыжым шӱлыканрак корно
дене кошартен: "Мый
марий ялеш шочынам, а ӱмыреже Мланде тӱрыштӧ, кугу теҥыз лишне, кӱрылтеш,
витне... Чонем иктылан йӱла да коржеш: Марий Элым ужнем, марий мландыште
илен ончынем..."
Йолташемын тиде пытартыш серышыже лийын. Писатель "Ош йӱксӧ" повестьшымат
возен
шуктен огыл. 1991 ий 9 майыште шӱмжӧ кырымым чарнен.
Леонид Бересневын ӱмыржӧ лугыч кӱрылтын, но илат тудын почеламутшо ден
ойлымашыже-влак. Марий ден руш кокласе родо кылым чапландарымыже, марий
тукым гыч улмыжлан кугешнен илымыже мемнан чоннам ырыкта, пагалаш тарата.
Кугланур эргын суап
пашаже огеш мондалт.
Леонид Береснев уло эллан палыме писательжак лийын огыл, тудо икмарда
"провинциальный литератор" манме радамышке пурен. Туге гынат чумыр сылнымут
погыжо, мутсаскаже литератур историешна шинчаш перныше кышам коден. Тоштыеҥ
шомак уло:
"Изи, да туш". Йолташем нергенат тидымак каласаш лиеш.
Л.Береснев рвезе пагытше, шочмо кундемже нерген повестьын тӱҥалтыш
вариантшым
мыланнат коден. Возымашкыже эше ятыр ешартышым пурташ, произведенийжым
келгемдаш
да кумдаҥдаш шонен. Но тидым ыштен шукташ писательын ӱмыржӧ ситен огыл.
Повесть гыч ик келшыше ужашым "Ончыко" журналлан, марий лудшо-влакланат
темлынем.
Ким Васин,
Марий Элын калык писательже.



041596
************************************************************************
4—15
ТЫГАЙЫМ КУЗЕ МАНАШ?
"Ончыко" журнал кумшо номереш К.К.Васинын интервьюжым савыктен. Ом пале,
кӧлан
кузе, мылам гын тудо ыш келше. Ушеш кочо шонымашым кодыш. Вучышым: ала
иктаж писатель тудлан вашешта? Жап ятыр эртыш — ни саламлыше, ни шылталыше
ыш лий. Йолташем-влак уждымо-колдымо гай кодыч. А вет саде интервью, мыйын
шонымаште, кажне
литераторым кожгатышаш, тудлан кажне возышын могай-гынат реакций лийшаш
ыле.
Интервью К.К.Васинын шочмыжлан 70 ий темме амал дене савыкталтын. Мутат
уке, Ким
Кириллович марий сылнымут ойпогым шуко суапле паша дене пойдарен. Арам огыл
тудо
— Марий Элын калык писательже. Но чап лӱм ни кугешнаш, ни "кок чонан" лияш
правам нигӧлан ок пу. А интервьюшто тиде шижалтеш. Садлан уждымо-колдымо
гай кодына
гын, Васин ондалалт кертеш, тудо шона, пуйто ме чыланат интервьюж дене
келшена.
Уке, тиде тыге огыл!
... Ожно яллаште шучко йӱла осалланен: ава куным налше мотор ӱдырын
лӱмнержым
шӱктараш шонен, иралтше качымарий тудын капкаш, тегытым шӱренкоден.
Намыслалтше
ӱдыр нигуш пурен каяш ӧрешат, ача-аван суртшым коден кая але... самырык
ӱмыржӧ
дене чеверласа улмаш. Илен-толын, саде шакше, амызе койыш аяр литератор-
влакын
тыршымышт дене марий сылнымут ойпогышкат пурен, да тегыт метеркашт дене
писатель-влакым, нунын возымыштым амыртылаш тӱҥалыныт. Тиде осал койыш
мемнан дене
ожнат лийын, кызытат уло. Но ме ожнысым пургедаш огына тӱҥал. Мыйым весе —
литератур илышыште кызыт палдырныше южо экшык тургыжландара, нуно, традиций
сыным
налын, тачысе саманыш вончен толыт. Шонеда, тачысе тӧрсыр йылман,
лупшкедылше
шонымашан К.К.Васин юмын кава гыч порсын лӱҥгалтыш дене языкан мландыш таче
але
теҥгече волен шогалын? Уке шол. Очыни, самырык писатель-влак К.К.Васинын
тыгай
улмыжым пален огытыл. Интервьюм ямдылыше Вячеслав Абукаеват тидым шинчен
огыл
докан. Пала гын, Васин дене мутланымыж годым шоҥго литераторлан тыгай
йодышым ок
пуэде ыле. Могай йодышым? Лудса ончылий кумшо номеран журналеш савыкталтше
интервьюм. "Ким Киррилович, икмыняр ий ончыч писатель погынымаште,—
возалтын тушто,— выступатлымыда годым те южо пагалыме писатель нерген пеш
торжан кутырышда.
Эсогыл Василий Степановичым тӱкышда. Мый тулеч вара кидышкем "Восхождение"
книгам кучышым. В.Юксерн нерген те тушан сылнымут очеркым савыктенда.
Возымаштыда
эре моктеммуро веле". Тиде йодышлан К.К.Васин тыге каласен: "Восхождение"
сборник шотышто титакем уке. Молан манаш гын, книган составитель-редакторжо
В.Столяров лийын". Вашмут кӱчык, но раш. Васин маннеже: Юксернлан
моктеммурым ом каласе
гын, очеркем ок печатлалт ыле, потомушто сборникын составительже да
редакторжо
В.Столяров. Васин ондален В.Абукаевым. Сборникын редакторжо Р.Апакаева,
рецензент Г.Зайниев. Сборникым Писатель ушем правленийын ойжо почеш лукмо.
Тунамак
почетный гражданинын вашмутшым вес семынат умылаш лиеш:возаш шичмекет,
шоналте,
кӧн нерген возынет; тӧра гын, мокто, моктеммур тылат ончыклык илышетлан
дивидендым конда.
Васинын "Восхождение" книгалан очеркым возымыж годым мый Писатель ушемым
вуйлатенам. Тудо жапыште Васин мыйын творчествем нерген вич-куд поро
статьям савыктен
лукто да ныл-вич докладым погынымашлаште ыштыш. Тугеже ала кокымшо версий
К.К.Васинын койышыжлан утларак келшен толеш? Тыге мый веле огыл шонем.
Тыгак ойла кумдан палыме литературовед да прозаик Ахмет Асылбаев. "Ончыко"
журналын тӱҥ
редакторжо годым,— манеш тудо,— Ким Васин мыйын "Ош-вичыжат, йӱксыжат"
романем
пеш моктыш. Актуальный темым нӧлталше чапле произведений, манын аклыш. А
"Ончыко" журналын 1990 ийысе нылымше номерыштыже саде книгам шудалеш веле.
Васин ойла:"А.Асаев "Ошвичыжат, йӱксыжат" романыштыже вӱд поянлыкым
ешарымаште гигантоманийым пеш чот мокта, изи иксам пӱйымым тӱнямбал
событийышке савыра". Ондак романын тӱҥ геройжым — Чолпаным моктен кутыра
ыле, а тиде статьяштыже тудым моктаныше мелиораторыш луктеш, тудын мечтажым
игылтеш".
К.К.Васинын возымаштыже тыгай тура вашталтыш Константин Исаковын да
Владимир Любимовын книгаштым аклымаште палдырна. Теве ончалза. К.Исаков
"Марий шӱшпык" романым савыктен луктын. Лудшо да меат, писатель-влак, тудым
куанен вашлийынна.
Кузе от куане, вет первый марий композитор И.С.Ключников-Палантай нерген
первый
марий роман. Тыныш Осып возен: "Романын авторжо К.Исаков Иван Степанович
Ключниковын тунамсе илышыжым сайын, моштен ончыктен... Романым лудын
лекмек, кажне
еҥын шинчаштыже ожнысо илыш мондалтдымын сӱретлалтеш. Сылнылык шотыштат,
йылме
шотыштат авторын тыршымыже, мастарлыкше шинчаш перна... Революций дечь
ончычсо
бурлак-влакын поян оза-влакын кидыштышт орланен илымышт кеч-кӧнат шыдыжым
луктеш, шӱмжым вургыжтара". Васинат шке мутшым каласыде кодын огыл. 1964 ий
21 майыште лекше "Марийская правда" газетеш К.Исаковын у романжылан шке
акшым пуэн. "В
последнее время,— возен тудо,— марийские читатели, раскрывая страницы
печатных
изданий на родном языке, все чаще встречают фамилию писателя-прозаика
К.Исакова.
Произведения, вышедшие за этой подписью, привлекли их внимание новизной
тематики, свежестью художественных образов.
Творческая деятельность К.Исакова по-настоящему развернулась в последние
годы...
Талант К.Исакова, как прозаика, ярче всего проявился в романе "Марийский
соловей", посвященном жизни первого марийского композитора И.С.Палантая.
Надо сказать, в романе писателю еще кое-что не удалось. Но при всем этом
роман "Марийский соловей" явился положительным событием не только в
творчестве самого К.Исакова, но и во всей марийской литературе".
Тудак, К.К.Васинак, "Ончыко" журналын 1971 ийысе кумшо номерыштыже тиде
романлан
йӧршеш вес акым пуа. К.Исаков"революционер-влакын пашаштым, шемер калыкын
эрык
верч тарванымыжым моткоч схематичнын, тышеч-тушеч гына ончыктен...
Исторический
наукын ойжым, туныктымыжым, поян опытшым ятырже годым шотыш налын огыл,
эртыше
илышым ончыктымаштыже субъективный произвол корно дене каен. Тудын
ончыктымо
сӱретше сандене илыш чын дене, историйын чынже дене келшен ок тол".
"К.Исаков какши, банальный шонымашым, мут оргажым ала-могай кугу философиеш

ужеш, лунчырий философийже дене лудшо еҥым ӧрыктарынеже".
"Тиде корно денак каен, К.Исаков шке книгажым роман манын лӱмден. Но туран
чыным
каласаш логалеш:"Марий шӱшпык" але романжак огыл... Книгаште, векат, шӱдӧ
утла
герой уло. Но ик геройжат тичмаш образыш, ушеш кодшо литературный типыш
савырен
шуын огыл... Уто описаний, уто сӱрет "Марий шӱшпык" книгаште токак.
Сюжетлан,
содержанийлан эҥгекым ыштыде, книгам пелыжлан кӱчыкемдаш лиеш ыле".
"Йылме шотышто трафарет, уда штамп — "Марий шӱшпык" книган эн кугу
ситыдымашыже... Шӱрыш шинчалым кормыж дене пыштет гын, кочкын от керт.
К.Исаковын шот деч
посна, утыждене кучылтмо диалект шомакшат лудшо еҥым куандарышаш олмеш
йыгыжтара
гына, шыдым веле тарвата".
Тулеч молат, тулеч молат. Васин статьяжым тыге кошарта: К.Исаков "умылышаш:

арик-турик каласыме шомак сылнымутым ок пойдаре, литературлан ончыко вияҥ
каяшыже ок полшо".
Ынде адакат — К.Васинын интервьюж нерген. Вячеслав Абукаев-Эмгак йодын:
— Ким Кириллович, те В.Любимов нерген поро шомакым каласаш пеш чаманеда
ыле, кызыт гын аклымашда пеш чот вашталтын. Тендан сылнымутым ончалме
позицийда могае?
Теве Владимир Николаевичын кандидатуржо кугыжаныш премийлан палемдалтын
ыле, те
телевизор дене выступатлышда, тудын возымыжым М.Шкетанын, Чавайнын,
Шолоховыш
дене тӧр шындышда...
Ончалза, чын да тура йодышлан Васин могай вудака да "поч пӱтыреман"
вашмутым пуэн.
— Эн ондак,— манын,— литератур кӧргыштӧ поро койыш нерген мут лектеш. Мый
эреак
творчество пашаеҥ нерген сай, кумылан ойым каласаш тыршем. Санденак
В.Юксернын,
Ю.Галютинын да икмыняр моло писательын тӱҥалтыш творчествышт нерген поро
ойым
каласенам. Но илыш ончыктен: моктымо еҥ-влак поро ойым карьеризм шот дене
кучылтыныт. Ме кызыт "икмарда талант", сур писатель, номенклатурный оза-
влак нерген
ойлышаш улына...
Тышан Васинын вашмутшым кӱрлам. Умбакше В.Любимов нерген огыл, мыйын
"Кӱсле" романем нерген шуко кутыра, Ю.Галютиным тӱкалта. Мемнан нерген
ойлаш мутшо пытат,
В.Любимов деке пӧртылеш. "В.Любимов,— манеш,— нигунам кугу писатель лийын
огыл,
тӧрсыржӧ шуко уло". Вот тылат Шолохов! Вот тылат Чавайн але Шкетан!
Икманаш, адакат саде метаморфозак. Мом ыштет, Васин шкежым туге туныктен:
писательым ондак мӱгинде дене, мӱй пура дене шунаш, вара тудым тегыт вочкыш
чыкен
лукташ! Кӱшнӧ мый икмыняр еҥын лӱмыштым ойлышым. Нунын радамыш эше кум-ныл
писательым ешараш лиеш. Ушыштем шаҥгысек Юрий Галютин пӧрдеш. Поэт,
прозаик, журналист. Лач тудым, Вячеслав Абукаев манмыла, Васин "ала-молан
ок йӧрате". Садн интервьюшто Галютиным "тӱвыт талантдыме писатель" манын.
Тиде ситен огылат, ешарен: тудын "чумыр творчествыже — графоманство".
Азап! Юрий Галютин шым книгам луктын, куд пьесым возен, тушеч кокытшо
ЙошкарОласе калык театрын сценыштыже модын ончыкталтын. Ю.Галютин — Россий
Федерацийысе писатель ушемын членже. Тале журналист. Мыйын шонымаште,
К.Васин Галютиным
"тӱвыт талантдыме писатель, чумыр творчествыже — графоманство" манын игылт
кала-сымыж дене Галютин ӱмбак веле огыл, мемнан ӱмбакат, Марий Элысе
Писатель ушем
ӱмбакат, Российысе Писатель ушем ӱмбакат, Маркнигоиздат ӱмбакат шӱвалын.
Тӱвыт
талантдыме, графоман — могай аяр ярлык! Ӱшаныме шуэш, Ю.Галютинын
творчествыж
нерген М.Казаковын, Г.Матюковскийын, С.Вишневскийын возымыштым критик Васин
ушыш
налеш гын, тыгай осал шомак дене писатель йолташыжым ятлаш аптырана ыле
докан.
Да-а, тыят шоҥгемат, Ким Кириллович. Шоҥгемат. Уке гын, шкендым так эпереак
молан шоячыш луктат ыле. Теве ончал-я, Абукаевлан пуымо интервьюштет
ойленат, пуйто "История и литература" книгаштет тый возенат лиеш: В.Юксерн
"Нартас ял озанлык школым йоҥылыш ончыктен". Лудына, мом чынжымакше возен
К.Васин саде книгаште:"В марийской литературе последних десятилетий все
чаще проявляется строгая
документальность художественного повествования; документы, воспоминания
очевидцев входят в сюжетную, образную ткань произведения, сливаясь с
писательским вымыслом. Так на строго документальной основе написал повесть
"Воды текут, берега
остаются" В.Юксерн. Это историко-биографическое произведение посвящено
детству и
юности первого марийского академика Василия Петровича Мосолова; в ней
говорится
о событиях 1905-1907 годов в Марийском крае. Пробуждение у любознательного
деревенского паренька интереса к знанию, возникновение у него стихийного
чувства
протеста против социальной несправедливости в повести показаны в связи с
передовым общественным движением начала века, благотворным воздействием
прогрессивных
идей того времени... В повести В.Юксерна убедительно раскрыто формирование
героя
как социальной личности, возникновение его высоких идейно-нравственных
побуждений... В.Юксерн смог отойти от декларативности и создал живые,
запоминающиеся
характеры, дал образное, картинное предоставление о событиях более
полувековой
давности... В.Юксерн, взявшись за документальное повествование, содержание
своей
книги решил как можно максиальнее приблизить к реальным событиям, сделать
книгу
исторически достоверной".
Чыла. Тышеч кажнылан раш: критик "Вӱдшӧ йога — серже кодеш" книгаште Нартас
ял
озанлык школым йоҥылыш ончыктымо нерген нимомат каласен огыл. Моктеммур
шуко.
Чын, статья мучаште школ вуйлатыше Баудерым изиш вес семынрак ончыкташ гын,
уда
огыл ыле, манеш критик. Васинын ойжо дене мый тунамат келшен омыл, кызытат
ваштареш улам. К.Васин Баудерым консерватор манеш. Но Баудер консерватор
веле огыл,
1905-1907 ийласе революций жапыште тудо аяр монархист-реакционер лийын.
Архивный
документ почеш, тудлан, Петровский (Тимирязевский) ял озанлык академийым
тунем
лекмекше, поручик лӱмым пуэныт. Офицер улмыжым Нартас ял озанлык школышто
ончыктен: тунемше-влакым эскераш надзирательым кучен, школеш карцерым
почын, столовыйыш, пашаш ученик-влакым строй дене коштыктен. Икманаш,
пӱтынь школ илыш пуйто
военный устав негызеш чоҥалтын. А туныктышо да тунемше-влакын революцийлан
мелын
шоналмыштым ужмек. Баудер Нартас гыч шылын куржын. Школ петырналтын.
К.К.Васин
тыгай вуйлатышым либерал, демократ маныктынеже. Монархист-реакционерым мый
нигузеат тыгайыш савырен кертын омыл. Тиде фальсификаций лиеш ыле. Баудер
нерген
мутланымашке Васин так арамак Г.Матюковскийын лӱмжым пӱтырен чыкен, пуйто
тудо
"тиде шотышто тӱрлӧ погынымаште пеш лӱшкыш, пеш чын лӱшкыш". Тыгайым
нигунам колын омыл, тыгайым нимогай протоколышто але вес кагазыште ужын
омыл, лудын омыл.
Тиде — чара шоя!
Эскерем-эскеремат, туге чучеш: Васин шоям ойлаш пытартыш жапыште чотак
полмезештын. Шижам, тыге манмем тудым сырата докан. Но мый, товатат,
сыраташ шонен огыл
ойлем. Ӱшанем, тудо ончыкшат возаш тӱҥалеш — и возыжо. Иктым гына ынже
мондо:
чын да чыным возаш.
Кудымшо класслан лукмо "Марий литератур" учебник (автор-влак И.С.Иванов ден

Л.П.Петрова) эпиграф дене почылтеш. Тудлан К.К.Васинын ушан ойжым
кучылтмо:"Чын,
поро шомак — ший гае яндар, йолгыжшо. Тудо кече гае йомартле, чечен..."
Пешыжак
ок йоҥгалт гынат, шижалтеш: писатель чын верч шога, руш манмыла, праведник.
Лийже тыгаяк возымаштыжат, ойлымаштыжат!
Чаманаш логалеш, Васин чылаж годым тыгай огыл.
Шукерте огыл мӧҥгысӧ архив кагаз лоҥгаште кидышкем ик пакет вереште.
Адресдыме.
Почым. Колтыдымо серыш, машинке дене печатлыме:"Пагалыме Ким Кириллович!.."
"Ээ, вон кунамсе серыш..."— шоналтышым да кумданрак шаралтышым. Лудам:
"Таче эрдене Марий радиом колышт шинчышым. Те В.И.Ижболдин дене коктын
кутырышда. Палет,
Ким Кириллович, тиде кутышын тый чот йӱкшыктарышыч. Мо дене, маннет?
Шояклен ойлыштмет дене. Чыталте, ит сыре. Возымем мучаш марте лудын лекташ
вийым пого.
Тӱҥалтыштак тый марий калыкын Эрвел республикыж нерген ятыр кутырышыч.
Тудын
столицыжымат ушештарышыч. Вот источникым, кушеч тыгай уверым налынат, шыч
кала-се. А кӱлеш ыле. Вет тыгай Эрвел республика нерген шукын огыт пале.
Нунын шотыштак — мыят. Йодышт ончышым варарак южо марий историк деч. Нунат
нимом рашемден
ышт керт. Каласе, лийын мо чынак тыгай республика марий калыкын? Але кеч
архивный источникшым каласе. Шке кычал ончем.
Ойлымаштет вес кугу йоҥылыш — В.Ф.Барановский нерген. Тый
маньыч:"Барановскийым
кызыт орлаш тӧчат. А вет тудо граждан сар годым чолга йошкар командир
лийын".
Руш манмыла, могай кощунство! Неужели тый от пале але палыме ӱмбачак тыгай
шакшым ойлыштат? Вет В.Ф.Барановский, Временный правительствын Чарла
уездысе комиссарже, эсер, кугыжан армийын офицерже 1918 ий кеҥежым Чарлаште
Советым пытарен,
белогвардейско-купеческий да кулацкий мятежын идейный вуйлатышыже лийын. А
мятежым темдалмек, Чарла гыч шылын куржын да Озаҥыште Колчак армийыш
возалтын. Саде
еҥым арален, пыдал налаш шоненат гын, архивный документ-влакым шерын лекташ
ом
ӧркане ыле. Республикысе госбезопасность министерствын архивыштыже
В.Ф.Барановскийын "Объяснительный запискыже" аралалтеш. Тушеч мылам пале
лие: Барановский
Колчак армийыште пытартыш марте кредалын. Кырен шалатымек гына, Иркутск
олаш лакемын. 1923 ийыште Чарлаш пӧртылын, адвокатлан шогылтын. Совет
властьлан тупынь
улмыжым шотыш налын, 1929 ийыште тудым марий мланде гыч поктен колтымо.
Теве тыгай лийын тыйын "чолга йошкар командирет".
Ким Кириллович, тый палет, тый, конешне, палет, мый коммунист улам, шоҥго
коммунист, 1939 ий гыч. Комсомол, компартий мыйым йол ӱмбак шогалтеныт,
илыш корныш
луктыныт. Нунын лӱмыштым, нунын чапыштым амыртылше але амырташ тӧчышӧ-влак
шыдым
луктыт. Радио дене кутырымет годым тый партий Марий обком нерген осал мутым
ойлышыч. Кызыт чыла вере гласность озалана. Гласность манме дене
пайдаланен, коли
тыгай кӱлдымашым партий обком нерген ойлаш лиеш?! Тый тура каласышыч:
историй
наука доктор профессор Василий Федорович Пашуковым Марий обком пуйто эреак
шыгыремдылын, пуйто, туш ӱжын, тудым чӱчкыдын вурсеныт, да В.Ф.Пашуков шӱм
чер дене
черланен. Илен-толын, тиде амал денак тудын ӱмыржӧ лугыч лийын. Каласе,
кушеч
тый тыгайым налынат? Кӧ консультантет лийын?
Мый радиопередача деч вара профессор Алексей Васильевич Хлебников дене
кутырышым, тудо Пашуковын лишыл йолташыже ыле. Марий историй дене шуко
книгам пырля
ямдыленыт да савыктен луктыныт. Пашуков нерген тыйын ойлыметым мыскылтышлан
шотлыш. Мыят профессорын мутшо дене келшышым.
Тиде кечынак тый, Ким Кириллович, Губаевын, Маргосиздатын ондаксе
директоржын,
лӱмжым шарналтышыч. Ыжым умыло, молан тудо тылат кӱлеш лийын, вет тудын уке
лиймыжлан кудло ий утла эртен?! Ну, раз мутым луктынам гын, мом палымем
тылат тура
каласем. Тый, очыни, Губаевым манеш-манеш дене палыше лийынат, а мый тудын
дене
пашам пырля ыштыше йолташем-влакын ойлымыштым пеш сайын палем. Монден отыл
дыр,
издательствым вуйлаташ мыйым 1946 ий тӱҥалтыште шогалтышт. Тунам тыште
шоҥго пашаеҥ Л.В.Васильев ыштен. Губаев нерген Логин Васильевич тыге
мане:"Йӱаш йӧрата
ыле. Ешыште шкенжым шала кучен. Вате-шамычлан пеш осал лийын". Варарак
тыгайымак
М.С.Калашников ден И.А.Борисов-Тыныш деч колынам. Васильевын ойлымашке
Тыныш
ешарыш тунам:"Губаев дене мемнан суртна йыгыреак ыле, тудын нерген мылам
шуко
колаш логалын, шемыжымат, ошыжымат... Паледа докан, Губаев лӱялт колен. Уке
лиймекше, мут шарлыш: тудо шканже шке приговорым луктын".
Колат, Васин, "тудо шканже шке приговорым луктын". А тый радио дене
кутырышыч:
Губаев обкомын шыгыремдылмыжым чытен кертын огыл. Причем тыште обкомжо?
Молан
эре партий ӱмбак лавырам кышкаш?!. Чарне, кудалте тиде кӱлдымаш койышетым.
Иктылан ӧрам, такше тидым ынемат каласе ыле да йӧра, каласем. Ким
Кириллович,
кушеч тынар аяр шыде партий обкомлан? Вет тыйым нигунам шыгыремдылын огыл,
тыйын
суап пашатым, марий сылнымут литературым пойдарен, вияҥден толмаште тыйын
надыретым тудо эре кӱкшын аклен. Радамлен лек-я шкендын активетым, тыйын
вачышкет
мыняр чап лӱмым пыштыме! Калык писатель, Госпремийын лауреатше, Марий Эл
Республикысе наукын заслуженный пашаеҥже, филологий наука кандидат,
столицын почетный
гражданинже. Шонет, чыла тиде обком деч посна ышталтын? Уке шол.
Таза лий! Южо вере торжан каласал колтымемлан вуеш ит нал.
Салам дене. 1993 ий 20 июль".
Печатлен пытарышымат, возымем лудын лектым. Но... адресатлан колташ шым
вашке. А
кастене тӱвыт чакнышым. Тыгай шонымаш денак Марий радиош "Протестым" возаш
шинчым. К.Васинлан возымо серышем, нылыте осылен, пакетыш пыштышым. Тылеч
вара таче
марте тудо "петырымаште" киен. Таче саде серыш ушыш тольо, да тудым тӱжвак
луктым. Ынде тудым Васин веле огыл, моло-влакат лудын кертыт. А Марий
радио, вуйлатышыже Петр Васильевич Краснов мыйын "протестым" налын.
Колынам, П.В.Краснов лудын, а коллективеш каҥашыме нерген мут лектын огыл.
Вашмутым мылам иктат пуэн
огыл. Кызыт чыла вере тугай порядке маныт.
Шукерте огыл мӧҥгысӧ архив кагаз лоҥгаште кидышкем ик пакет вереште.
Адресдыме.
Почым. Колтыдымо серыш, машинке дене печатлыме:"Пагалыме Ким Кириллович!.."
"Ээ, вон кунамсе серыш..."— шоналтышым да кумданрак шаралтышым. Лудам:
"Таче эрдене Марий радиом колышт шинчышым. Те В.И.Ижболдин дене коктын
кутырышда. Палет,
Ким Кириллович, тиде кутышын тый чот йӱкшыктарышыч. Мо дене, маннет?
Шояклен ойлыштмет дене. Чыталте, ит сыре. Возымем мучаш марте лудын лекташ
вийым пого.
Тӱҥалтыштак тый марий калыкын Эрвел республикыж нерген ятыр кутырышыч.
Тудын
столицыжымат ушештарышыч. Вот источникым, кушеч тыгай уверым налынат, шыч
кала-се. А кӱлеш ыле. Вет тыгай Эрвел республика нерген шукын огыт пале.
Нунын шотыштак — мыят. Йодышт ончышым варарак южо марий историк деч. Нунат
нимом рашемден
ышт керт. Каласе, лийын мо чынак тыгай республика марий калыкын? Але кеч
архивный источникшым каласе. Шке кычал ончем.
Ойлымаштет вес кугу йоҥылыш — В.Ф.Барановский нерген. Тый
маньыч:"Барановскийым
кызыт орлаш тӧчат. А вет тудо граждан сар годым чолга йошкар командир
лийын".
Руш манмыла, могай кощунство! Неужели, тый от пале але палыме ӱмбачак тыгай
шакшым ойлыштат? Вет В.Ф.Барановский, Временный правительствын Чарла
уездысе комиссарже, эсер, кугыжан армийын офицерже 1918 ий кеҥежым Чарлаште
Советым пытарен,
белогвардейско-купеческий да кулацкий мятежын идейный вуйлатышыже лийын. А
мятежым темдалмек, Чарла гыч шылын куржын да Озаҥыште Колчак армийыш
возалтын. Саде
еҥым арален, пыдал налаш шоненат гын, архивный документ-влакым шерын лекташ
ом
ӧркане ыле. Республикысе госбезопасность министерствын архивыштыже
В.Ф.Барановскийын "Объяснительный запискыже" аралалтеш. Тушеч мылам пале
лие: Барановский
Колчак армийыште пытартыш марте кредалын. Кырен шалатымек гына, Иркутск
олаш лакемын. 1923 ийыште Чарлаш пӧртылын, адвокатлан шогылтын. Совет
властьлан тупынь
улмыжым шотыш налын, 1929 ийыште тудым марий мланде гыч поктен колтымо.
Теве тыгай лийын тыйын "чолга йошкар командирет". Умылышыч?
Ким Кириллович, тый палет, тый, конешне, палет, мый коммунист улам, шоҥго
коммунист, 1939 ий гыч. Комсомол, компартий мыйым йол ӱмбак шогалтеныт,
илыш корныш
луктыныт. Нунын лӱмыштым, нунын чапыштым амыртылше але амырташ тӧчышӧ-влак
шыдым
луктыт. Радио дене кутырымет годым тый партий Марий обком нерген осал мутым
ойлышыч. Кызыт чыла вере гласность озалана. Гласность манме дене
пайдаланен, коли
тыгай кӱлдымашым партий обком нерген ойлаш лиеш?! Тый тура каласышыч:
историй
наука доктор профессор Василий Федорович Пашуковым Марий обком пуйто эреак
шыгыремдылын, пуйто, туш ӱжын, тудым чӱчкыдын вурсеныт, да В.Ф.Пашуков шӱм
чер дене
черланен. Илен-толын, тиде амал денак тудын ӱмыржӧ лугыч лийын. Каласе,
кушеч
тый тыгайым налынат? Кӧ консультантет лийын?
Мый радиопередача деч вара профессор Алексей Васильевич Хлебников дене
кутырышым, тудо Пашуковын лишыл йолташыже ыле. Марий историй дене шуко
книгам пырля
ямдыленыт да савыктен луктыныт. Пашуков нерген тыйын ойлыметым мыскылтышлан
шотлыш. Мыят профессорын мутшо дене келшышым.
Тиде кечынак тый, Ким Кириллович, Губаевын, Маргосиздатын ондаксе
директоржын,
лӱмжым шарналтышыч. Ыжым умыло, молан тудо тылат кӱлеш лийын, вет тудын уке
лиймыжлан кудло ий утла эртен?! Ну, раз мутым луктынам гын, мом палымем
тылат тура
каласем. Тый, очыни, Губаевым манеш-манеш дене палыше лийынат, а мый тудын
дене
пашам пырля ыштыше йолташем-влакын ойлымыштым пеш сайын палем. Монден отыл
дыр,
издательствым вуйлаташ мыйым 1946 ий тӱҥалтыште шогалтышт. Тунам тыште
шоҥго пашаеҥ Л.В.Васильев ыштен. Губаев нерген Логин Васильевич тыге
мане:"Йӱаш йӧрата
ыле. Ешыште шкежым шала кучен. Вате-шамычлан пеш осал лийын". Варарак
тыгайымак
М.С.Калашников ден И.А.Борисов-Тыныш деч колынам. Васильевын ойлымаште
Тыныш
ешарыш тунам:"Губаев дене мемнан суртна йыгыреак ыле, тудын нерген мылам
шуко
колаш логалын, шемыжымат ошыжымат... Паледа докан, Губаев лӱялт колен. Уке
лиймекше, мут шарлыш: тудо шканже шке приговорым луктын".
Колат, Васин, "тудо шканже шке приговорым луктын". А тый радио дене
кутырышыч:
Губаев обкомын шыгыремдылмыжым чытен кертын огыл. Причем тыште обкомжо?
Молан
эре партий ӱмбак лавырам кышкаш?!. Чарне, кудалте тиде кӱлдымаш койышетым.
Иктылан ӧрам, такше тидым ынемат каласе ыле да йӧра, каласем. Ким
Кириллович,
кушеч тынар аяр шыде партий обкомлан? Вет тыйым нигунам шыгыремдылын огыл,
тыйын
суап пашатым, марий сылнымут литературым пойдарен, вияҥден толмаште тыйын
надыретым тудо эре кӱкшын аклен. Радамлен лек-я шкендын активетым, тыйын
вачышкет
мыняр чап лӱмым пыштыме! Калык писатель, Госпремийын лауреатше, Марий Эл
Республикысе наукын заслуженный пашаеҥже, филологий наука кандидат,
столицын почетный
гражданинже. Шонет, чыла тиде обком деч посна ышталтын? Уке шол.
Таза лий! Южо вере торжан каласал колтымемлан вуеш ит нал.
Салам дене. 1993 ий 20 июль".
Печатлен пытарышымат, возымем лудын лектым. Но... адресатлан колташ шым
вашке. А
кастене тӱвыт чакнышым. Тыгай шонымаш денак Марий радиош "Протестым" возаш
шинчым. К.Васинлан возымо серышем, нылыте осылен, пакетыш пыштышым. Тылеч
вара таче
марте тудо "петырымаште" киен. Таче саде серыш ушыш тольо, да тудым тӱжвак
луктым. Ынде тудым Васин веле огыл, моло-влакат лудын кертыт. А Марий
радио, вуйлатышыже Петр Васильевич Краснов мыйын "протестым" налын.
Колынам, П.В.Краснов лудын, а коллективеш каҥашыме нерген мут лектын огыл.
Вашмутым мылам иктат пуэн
огыл. Кызыт чыла вере тугай порядке маныт.
Ким Кирилловичым мый витле ий чоло палем. Шке жапыштыже тудым эрудит
манынна,
"ходячий энциклопедийлан", ушан ораторлан шотленна. Эртыше литератур илыш
нерген
ойлымыжым куанен колыштынна. Возашат шуко возен. Книгамат шуко луктын.
тушеч
южышт, мутлан, "Страница дружбы", "История и литература", "Просветительство
и
реализм", "Атаманын кердыже", илышеш кужунлан лакемалт кодын. Научный
пашаеҥ семынат МарНИИ-ште ыштымыж годым литературылан веле огыл, пӱтынь
марий культурылан
пайдале, суапле пашам ыштен. Икманаш, илыш деч мо лиймым Васин чыла налын,
шочмо
калыклан мо кертмыжым чыла пуаш туршен. Тиде могырым ончен, мый, да мый
веле мо,
молат, К.К.Васиным кӱкшын аклена да тудын лӱмжӧ дене кугешнена. А вот
пытартыш
жапыште тудо мыйым чот ӧрыктара, ӧрыктара тудын илыш позицийже, тудын
литературный критерийже, писаетль йолташыже-влакын творческий саскаштым
алди-булди аклымыже. Умыленак ом керт, могай шыде вий ондаксе Васиным
тыгайым ыштен?! Молан
пурла кидшын таче ыштымым шола кидше эрлак шӧра?! Молан?!
К.К.Васинлан ӧпкелалт возымо лудышем тидын дене кошартем да мучашлан теве
мом
каласынем:
— Пагалыме йолташ, кеч-кӧ тый лий — кеч ученый, кеч инженер але тыглай
лудшо еҥ,
писатель нерген кутырымет годым чонет яндар, кумылет лывырге, кидет ару
лийже!
Апостол Павыл ойлен:"Аралалтса, икте-весым ваш-ваш кочмо деч аралалтса".
Аралалташ шкет-шкет йӧсӧ. Аралалташ тӱшкан гына каньыле. Келшен илыше
тӱшкаште уш,
вий, суапле да тӱвыргӧ ойпидыш, суапле да ямле ой-каҥаш!
Василий ЮКСЕРН
1995 ий, март.



041696
************************************************************************
4-16
Марий мурын сото кечыже
И.С.Палантайын шочмыжлан 110 ий
"Солнце русской поэзии закатилось",— возен А.С.Пушкин нерген некрологыштыжо

В.Ф.Одоевский. Возен да "утыждене моктен каласымылан просвещений министр
деч выговорым налын.
Шымле ий ончыч, И.С.Палантайын колымыж дене, марий калыклан кугу ойго
толынат,
тудын нергенат тыгеракак сереныт. "Марий мурым сылнештарен возышыжо марий
коклаште але марте ик Палантай йолташ веле ыле",— манын Ӱпымарий
(В.М.Васильев).
"Йошкар кече" газетлан возымо чеверласыме мутшым тудо келге шонымашан
эпиграф
дене тӱҥалын:
Чон пытенак муретым колыштына ыле,
Чонет лектын каялын, мом мурет?
Вашлийынат, куанен, вавш ойлена ыле,
Тӱнчат эртен вашлияш, мом ыштет?
(Тыште "тӱнчат" мутым "ӱмырет" значений дене кучылтмо).
Пале, композиторын илышыжым туберкулез чер лугыч кӱрлын (а шочын тудо 1886
ий 11
апрельыште). Пашам тунарак виян ок ыште, шкенжым чотрак перега да шукырак
кана
гын, ӱмыржат, очыни, кужурак лиеш ыле. Но тудо илыш шӱртыжӧ вашке кӱрлшашым
палыше семын йӱд-кече пашаште шолын: педтехникумышто муро ден музыкым
туныктен,
тусо хорым вуйлатен, тудлан шкеак у деч у мурым возен.
1925 ий мучаште чер шкенжым чот шижтараш тӱҥалынат, Иван Степановичлан 1
декабрь
гыч ик тылзылан отпускым пуэныт. Каныш пагыт эртен шудеак, тудо уло куатше
дене
пашаш кычкалтын. Тунам, 20-шо ийлаште, Марий автономийын шочмо кечыжым 1
мартыште палемденыт. 1926 ий шошын икымше кечыштыже МАО-лан вич ий темын.
Эше декабрьыштак облисполком вуйлатыше Н.Ф.Бутенин Палантайым шке декше
ӱжыктен да юбилей
кечылан чапле концертым ямдылаш, тушто марий музыкын тымарте шумо
сеҥымашыжым
кумдан ончыкташ темлен.
Тиде вашлийме жапыште композитор эше отпускышто лийын, кугу вуйлатышылан
тазалыкше начар улмо нергенат каласыде кертын огыл. А тудыжо шӱден: "Хоть
умри, а
приготовь концерт". Тидын нерген И.Палантай тукым шольыжлан — Я.А.Эшпайлан
1925
ий 26 декабрьыште возымо серышыштыже увертарен. Умбакыже палемден: "С 25
января
начну готовиться к этому концерту, на котором будут пропеты мои хоры,
произведения, вновь написанные. Одних гостей приглашенных будет около 200
человек на
празднике. Пришли ты свои произведения хоровые, и я выучу с хором, если
будет
доступно для хора..."
Лач тиде пайремлан ямдылалтме пагытыште шочыныт марий музыкын курым-
курымашлык
чинче падырашыже-влак — "Йывырте" ден "Кӱсле". У муро аршашым тӱзаташ, 180
еҥан
хор дене программым ямдылаш мыняр вий кӱлын, тыгодым мыняр йӱдым малыде
эртараш,
мыняр нервым кӱрышташ логалын — тидым дирижер да композитор шкеже гына
пален.
Пайрем чаплын эртен. Ты кечын И.С.Палантайлан кугу таум, шуко поро мутым
каласеныт. Но... тудо ынде йол ӱмбалныжат пыкше гына шоген. 24 мартыште
"Йошкар кече"
газет "Сай пашачынам пагалена" уверым савыктен:
"Мемнан марий муро-музык шотышто шергакан марий пашачынан — И.С.Ключниковын
тазалыкше кӱрылташ тӱҥалын. Обикын (облисполкомын) погынымашыже (сессий),
тидын
нерген колышт налмек, Ключниковлан полышым пуэн, тудым курортыш колташ
кӱлеш мане. Ключников Крым курортыш кум тылзылан эмлалташ кая".
Но тудо Сочиш кайыме корныштак кылмен черланен. Композиторым "Светлана"
санаторий гыч кондаш Моско студент, ончыклык композитор Нифонт Сидушкиным
колтеныт.
Столицыш пӧртылмеке, Палантай туберкулезный институтеш 11 июньышто шым
шагат эрдене колен. "Йошкар кечын" 16 июньысо номерже ты кочо уверым
кундемнан чыла лукышкыжо наҥгаен. Композиторын колымыжо тӱжемле еҥын шӱм-
чонышкыжо ойгым конден,
нунын кокла гыч ятырже шке шонымыжым редакцийыш возен колтен.
Ӱпымарийын кӱшнӧ ушештарыме возымаштыже каласыме: "Палантай йолташ калык
пашам
вуйлатен илен огыл гынат, лӱмжӧ кугу шотышто, пеш кугун жаплен, йӧратен
шарнен
ойлымо лӱм лийшаш... Палантай йолташ колымешкыжак манме гае марий мурым
поген,
мурым сылнештарыме йӧным кычал эртарыш. Колымыж деч ончыч гына марий муро
книгам
кокытым савыктен кодыш. Паремаш манын кайыме верышкыжат когыньнан пырля
тӱҥалме
пашанам налын каен ыле. Тудыжат кок-кум йӱк дене, шуко йӱк денат возалтшаш
марий
муро книга. Тулеч посна тудо шкет лукшаш марий муро книгам кокытым возен
ыле...
Палантай йолташ йӱштымат, шокшымат шуко чытен, шукыжым калык верчак тӧчен
пашам
ыштен илыш. Шкенжым ончен ышна мошто гын, лӱмжым йӧратен шарнен, керек
ешыжлан
сай илашыже йӧным ышташ кӱлеш. Палантай йолташын ватыж ден ныл ияш изи
ӱдыржӧ
кодыныт. Кугун жаплыме еҥын ешыжат кугун ончалтше. Туге ончымаште веле
тудын
лӱмжат, пашажат жаплыме лиеш".
Тиде кечынак И.Палантайын пашаж нерген шке мутшым туныктышо пашаеҥ-влакын
профсоюзышт каласен. "...Марий мурызына пытыш. Ынде тыгай еҥжым Марий
кундем ала-кунам ужеш. Илымыж годым тудо марий калыкын ожно пызырналтше
йӱлажым, койышыжым
чараш луктын кодыш. Палантай йолташ шке мурыж дене ятыр калыкын шинча
вӱдшымат
лукто, чонжымат нӧлтале".
И.С.Палантайын пырля пашам ыштыме йолташыже Николай Иванович Иванов
(Чытамсыр)
чонжым тыгерак почын ("Йошкар кече", 1926 ий 30 июнь): "Тудо мыскарам
йӧратыше,
мураш-шокташ йӧратыше, политик нерген шинчен шогышо, тамак шупшаш, коклан
подылашат йӧратыше еҥ ыле. Ваш ужмаште куанен ужмо еҥ, илыш коклаште поро
кумылан еҥ
ыле... Тиде Палантай колыш: ынде тудым ужаш ок лий, кидым кучен мутланаш ок
лий,
кӱлешет годымат толын ок полшо. Мыланна, пырля илен толшылан, тидым
шоналташ пеш
йӧсӧ...
Тудын "Кӱсле", "Йорлын мурыжо", "Вӱдшӧ йога" мурыжо-влак ӱ гай шӱман еҥымат
тарватен кертыт. Палантай йолташна изи икшывыланат, мурым пуэн кодыш,
рвезыланат,
шоҥгыланат пуэн кодыш. Тидыжым шонен налаш гын, Палантай але колен огыл,
тудо
мемнан шӱмыштӧ, икшывын шӱмыштӧ, шуко марийын шӱмыштӧ ила манаш возеш.
Тыйын
лӱмет марий калык шӱмыштӧ кужу ӱмыран лиеш, Иван Степаныч!"
Чытамсырын возымыж гыч коеш: Палантай педтехникумын пашаштыже ик тӱҥ верым
налын
шоген, тунемше-влак эсогыл директорымат тунар колыштын огытыл, а Иван
Степановичын кажне мутшым шӱмыш пыштеныт. Педкурсым (ондакше тыге маналтын)
йол ӱмбак шогалташ Палантай уло вийжым пуэн. Мутлан, 1920 ий январьыште
тудо тыгай кагаз дене Яраҥ кундемыште кочкыш йӧрварым поген коштын:
"Предъявитель сего, председатель совета Краснококшайских педагогических
курсов
Ключников Иван Степанович командирован в Яранский уезд Вятской губернии с
целью
заготовки продуктов для общежития обучающихся на курсах детей местного
пролетариата. Администрация курсов просит органы советской власти и
отдельных советских
работников оказывать т.Ключникову содействие в деле выполнения возложенного
на
него поручения".
Палантайлан кочкыш верч гына огыл азапланаш пернен. 1919 ий декабрьыште
педкурс
пу деч посна кодын. Йӱштӧ пӧртыштӧ тунем шинчаш ок лий — кеч занятийым
чаре. Тиде лӱдыкшӧ жапыште И.С.Палантай Чарла уездысе мланде пӧлкан чодыра
подотделышкыже тыгай кагаз дене миен:
"Ввиду крайнего недостатка в топливе, что грозит приостановкой учебных
занятий,
совет педагогических курсов просит Вашего предписания лесничему
Аргамачинского
лесничества о выдаче лесорубного билета на имя заведующего курсами
Ключникова на
рубку сосновых дров в квартале ¹ 146 Нужъяльской дачи в количестве 10 куб.
саженей".
Иван Степановичын миен коштмыжо арамыш лектын огыл. Педкурслан пум
ойыреныт, тиде пужым Нурма ялыште илыше-влак Николай Васильевич Дорогов ден
Сергей Александрович Кедров руэныт.
Курслан кӱлеш арверым да оксам кычалын, И.С.Палантай ӧрдыж верлашкат
коштын.
1919 ий сентябрьыште Озаҥыш кайымыж годым педкурсысо озанлык коллегийын
вуйлатышыже М.Ф.Токмурзин тудлан тыгай документым кучыктен:
"В Казанский губернский отдел снабжения.
Учительская ¹ 12 семинария (педкурс тудын пелен пашам ыштен) просит отдел
снабжения выдать в случае надобности на покупку разного рода предметов для
нужд педагогических курсов предъявителю сего, преподавателю
Краснококшайской семинарии
Ключникову Ивану Степановичу, предъявленную им сумму".
Палантайын уке лиймекше, тудын могай кӱлешан, алмаштен кертдыме пашаеҥ
улмыжым
еҥ-влак вигак шижыныт. Да тидыже палдырнен хорын пӱрымаштыже веле огыл.
Митьош
лӱман ик автор "Йошкар кечеш" тыге серен (1926 ий 21 июль):
"Ӱмаште Чарла педтехникумышто озанлык пашам (хозком) И.С.Палантай вуйлатен
шогыш. Тунемше-влакын кеҥеж канышлан кайымекышт, общежитийыште (тунемше-
влакын
илыме вер) чыла койко, изи шкап Палантайын кӱштымӧ почеш складыш шындыме
ыльыч.
Тений туге огыл. Койко-влак общежитийыштак пӧрт покшелне комдык да монь
кийылтыт... Эх, ман! Палантаяк ушеш возеш!"
Туныктымо паша да тӱрлӧ озанлык сомыл шуко жапым йодыныт гынат, Иван
Степанович
музык деч торлен кертын огыл. 1919 ий апрельыште Чарлашке пашам ышташ
куснымыж
годсекак марий хорым чумыраш таранен. Но шонен коштмыжым талукат пеле гыч
иже
шуктен кертын. 1920 ий 24 декабрьыште Чарла уездысе калык туныктымо пӧлкан
внешкольный подотделжым вуйлатыше Гребенщиковалан композитор тыге
увертарен:
"17 декабря с.г. состоялось первое, организационное собрание вновь
организуемого
городского хора, на котором заслушан доклад т.Ключникова о целях и задачах
хора,
тарифных ставках и об условиях работы. Собрание обменялось мнениями,
постановило
просить уотнароб (уездный отдел народного образования. — Ред.) как можно
скорее
формально заключить условие с внешкольным подотделом. Для выработки условий
работы и оплаты труда хор посылает своего представителя и ответственного
организатора хорав расценочную комиссию при уотнаробе. До заключения
формального условия
уже начавшуюся работу хора считать действительной.
Первая репетиция хора состоялась 19 декабря.
Точное количество хора пока не сообщаю ввиду того, что каждый день
прибывают
певцы.
Ввиду начавшейся работы хора прошу отпустить керосину 15 фунтов. Репетиции
происходят в здании педагогических курсов.
Организатор хора И.Ключников".
Хор дене пашам ышташ йӱдвел ссылкыште улмыж годымак, 1907-1908 ийлаште,
тӱҥалын,
но композитор улмо талантше 1919 ийыште Марий кундемыш пӧртылмыж деч вара
иже
почылтын. Тӱҥалтышлан Т.Ефремовын "Марий калыкым волгыдыш ӱжмӧ мурыжым"—
"Кынелза, шогалза" икымше марий гимным — шуко йӱк дене, тыгак ӱдырамашлан
да пӧръеҥлан
мураш келшышын сылнештарен. Тылеч вара калыкыным сӧрастарыме да шке гыч
возымо
моло мурыжо-влак шочыныт. М.Шкетанын 1923 ийыште манмыжла, "Стапан Йыван
калык
гыч тыглай мурым налеш, да... тудын кид йымачше уждымо-колдымо семан марий
муро
лектеш, чоным ласкаҥда. Стапан Йыван кертеш!" А 1923 ий кеҥежым И.Палантай
"марий муро дене Моско оламат ӧрыктарен тольо" (Т.Ефремов).
Чынак, Марий хор кӱчык жапыште чапле кӱкшытыш нӧлталтын. Иван Степановичын
лишыл
йолташыже, мурызо Александр Янаев писын кушмо амалым тыге умылтарен:
"Палантайын
хоржо молан сылнын мурен кертеш ыле? Эн ондак, тудо пашалан йӧратен пижын,
тудын
хорыштыжо пеш пеҥгыде дисциплина ыле. Дисциплина нерген тудын тыгай мутшо
ыле:
"Хорыш мураш шогалынат гын, армеец постышто шогымыла шогыман. Ик шинча дене
нотым, весыж дене дирижерым ончо". Теве тиде мутшо кажне хористын чоныштыжо
кызытат уло дыр... Кӱлеш годым шӱрдылешат ыле, но утларакше ласкан
воштылтарен мурыкта ыле. Санденак тудым пагален йӧратат ыле. Тудын
хорышкыжо мураш йывыртен
коштна".
Палантай марий музыкылан гына огыл, тыгак хоровой культурылан, шкетын
мурымо усталыклан, калыкым эстетически воспитатлыме йӧнлан негызым пыштен.
Тудын шулдыржо
йымач шуко уста еҥ лектын. Писатель да ученый В.А.Мухин (тудо музыкымат пеш

чаплын пален) возен: "Тов. Янаев вырос вместе с Палантаем. Палантай
специально
для него составлял песни (с учетом его голосовых средств). Палантай
проникновенно понимал природу т.Янаева. Понимал, что т.Янаев даже при
наличии очень небогатых голосовых средств может дать то, что в то время
никто давать не мог. В этом
большая заслуга т.Палантая".
Мом ойлаш, ушан еҥын келгын умылен да раш умылтарен возымыжым лудаш моткоч
каньыле, тыгодым композиторын паша надырже утларак тичмашын почылтеш.
И.Палантайын
"Вӱдшӧ йога" мурыжым кузе колышт шинчымыж нерген Владимир Алексеевичак тыге
возен: "Чонем кӱрлын кайыш, шӱмем тодылто: ой, калтакшат! Могай кугу
шонымаш дене
тиде мурым шонен луктыныт гын? Ныжылгын, ойгырен, кадыргылын-кугыргылын,
шинча
ончылнем айдеме илыш коеш. Чытен шым керт, куанымем дене шинчавӱдемат
лекте...
Эх, Палантай! Тыйын шӱм гычет марий музыка куатлын ылыж кайыш!"
Айста ынде адакат 1926 ий кеҥежымсе ойган кечылашке пӧртылына. Тунам
самырык поэт Илья Стрельниковын чоныштыжо тыгай корно-влак иланеныт:
Мурызо чӱчӱ Палантай,
Йӱкет яндар музык гай.
Улмет годым мурышна,
Увер колмек, шортына...
Композиторын колымыж деч вара кок арня гыч, 25 июньышто, Марий краеведений
общество тудым шарныме лумеш тӱшка погынымашым эртарен. Тушто тыге
пунчалме: педтехникумышто чаплын тунемше ик еҥлан Палантай лӱмеш
стипендийым пуаш тӱҥалаш,
тидлан оксам облисполком деч йодаш. Ты ой илышыш пурталтын але уке —
рашемден
шым керт.
И.Палантайын йолташыже-влак тудын капшым ӧрдыж вереш огыл, а Чарлаш тояш
темленыт, Но тидым ышташ окса укелан лийын композиторым Москосо Ваганьково
шӱгарлаш
тоеныт. Шӱгарже ӱмбалан шарныктышым шындаш ой шочмек, ты пашалан надырым —
вич
теҥгем — эн ончыч Ӱпымарий пыштен. А Марий театр 23 сентябрьысе спектакль
годым
чумыргышо 12 теҥгеат 90 ыр гыч кандаш теҥгеат 45 ыржым шарныктышым ыштыме
сомыллан пуэн. Моло-влакат суапле тӱҥалтыш деч ӧрдыжеш кодын огытыл.
Жап эрта. Илыш ончыко кайыме семын Палантайын пашаже ок шапалге, ок
мондалт,
утыр веле кӱкшын аклалтеш. Колымыжлан лу ий темме кечылаште тудын лӱмжым
ЙошкарОласе музыкальный училищылан пуымо. Эше чырык курым гыч, 1961 ий 10
июньышто,
столицыштына композиторын музей-пӧртшӧ ышталтын. 1958 ий 13 июльышто шочмо
Какшамарий ялыштыже да 1990 ий 16 июньышто Йошкар-Олаште, Сомбатхей
кундемыште,
И.С.Палантайлан памятникым почмо. Ынде композитор шке шочмо вер-шӧрышкыжо
эрелан
пӧртылын, манаш лиеш: тудын капше деч кодшо ломыжым 1972 ий 18 майыште
ЙошкарОласе Турун шӱгарлаш угыч тойымо, ӱмбаланже памятникым шогалтыме.
1990 ий годсек
Марий Элын музык шотышто кугыжаныш премийже И.С.Палантайын лӱмжым нумалеш.
Гельсий Зайниев.



041796
************************************************************************
4—17
Герой-влак илыш гычак толыныт...
"Ончыко" журналын 1984-1988 ийласе тӱҥ редакторжо
писатель Александр Юзыкайн дене вашмутланымаш

Кумдан палыме марий прозаик Александр Михайлович Юзыкайн нерген "Ончыко"
журналым лудшо-влаклан шуко каласкалаш огеш кӱл. Туге гынат, шарналташ
манын, икмыняр
ойым тудын илыш-корныж нерген ешарыманак.
Ончыклык писатель Пошкырт кундем, Краснокам районысо Чормак ялеш 1929 ий 12
мартыште шочын. Ондак шочмо ялысе тӱҥалтыш школышто, вара Ӱлыл Такья
семилеткыште
тунемеш. Краснокам педучилище деч вара 1947-1951 ийлаште Н.К.Крупская лӱмеш
Марий государственный пединститутын студентше. 1958 ий марте Туныктышо-
влакым усовершенствоватлыше институтышто (кызыт образований университет),
Йылмым, литературым да историйым научно шымлыше институтышто, Книгам лукшо
марий издательствыште, респуликысе радиокомитетыште пашам ышта, "Ончыко"
журналын литературный
сотрудникше лиеш. 1958 ий октябрь тылзе гыч Москваште кокияш Высший
литературный
курсышто шинчымашыжым нӧлта.
1960-1966 ийлаште А.Юзыкайн Марий телевиденийыште да адакат "Ончыко" журнал
редакцийыште пашам ышта. Жап эртыме семын писательын илыш пӱрымашыже,
сылнымут
корныжо эркын-эркын рашемеш да ик вияш, тура кугорныш лектеш. Марий
лудшылан тудо эн ондак поэт семын палыме лийын. "Ямбатыр" да "Изий" поэмыже-
влак марий сылнымутыш шке шотан произведений семын пуреныт. Пытартышыже
рушлашке веле огыл,
элнасе моло иза-шольо калык йылмышкат кусарыме.
Шке жапыштыже А.Юзыкайн драмыштат вийжым терген ончен. Тыге шочыныт
"Корнывожышто", "Мондалтше ава", "Тошто тӱня", "Эмганыше пеледыш" да молат.
Нунын кокла гыч
икмынярже йоча-влаклан возалтын. Поснак чапланат курчак театрлан
келыштарыме
"Онар", "Поро пӱчӧ". Пьеса-влакым возымо лугычак ятыр очеркше шочын. 1958
ийыште
Башкирийысе нефтяник-влак нерген "Йӱлышӧ вӱд" лӱман книга савыкталт лектеш.
Варарак — целинник-влакын илышышт нерген каласкалыше "Сӧреман мландын
школжо".
Александр Юзыкайнын творчествыжым тичмаш ончалаш гын, эн тӱҥ верым проза
налеш.
Тудо мыланна уста романист семын палыме. Шке творческий сынжым, усталыкшым
писатель поснак сайын историко-революционный роман жанрыште ончыктен.
А.Юзыкайнын икымше книгаже — "Кугызан вуй". Тушто автор Пошкырт кундемысе
класс
кучедалмашын нелылыкшым, кресаньык-влакын революций да граждан сар жапысе у
илыш
могырыш мелын савырнымыштым сӱретла.
1966 ий гыч тӱҥалын, Александр Михайлович 18 ий утла писатель-профессионал
семын
кӱрылтде тырша. Лач ты пагытыште возалтыныт тудын эн кугу да утларак палыме
произведенийже-влак: "Кугызан вуй", "Маска вынем", Тулото" романже-влак.
Изиш варарак шочын "Эльян" автобиографический сынан роман.
Ончыч писательын "Ончыко" журналыште литсотрудниклан пашам ыштымыж нерген
палемдышна. Кокымшо гана тудо сылнымутан журналын пашаеҥже семын 1964-1966
ийлаште
тырша. Прозаикын биографийыштыже "Ончыко" журналын кышаже келгынак
палдырна. Молан манаш гын, Александр Михайлович 1984-1988 ийлаште тиде
марий сылнымутан журналын тӱҥ редакторжо лийын. В.Юксерн, А.Асаев,
В.Колумб, С.Николаев деч вара —
визымше тӱҥ редактор. "Ончыкылан" 70 ий темме амаллан кӧра кодшо ийын
писатель
дене вашлийын мутланышым. Теве тиде мутланымына.
— Александр Михайлович, ме тендан дене шукертсек палыме улына. Тӱрлӧ йодыш
дене
ик гана огыл вашлийын мутланаш пернен, сандене тачысе кутырымашнамат чон
почын
шуяш йодам. Икымше йодышем тыгайрак лиеш. Кеч-могай айдеме кушан гынат
шочеш,
кушкеш, йол ӱмбак шогалеш. Тудын шочмо кундемже уло.
— Марий писатель-влак шке сылнымут корныштым шукынжо Йошкар-Ола гыч
тӱҥалыныт.
Тыгак Пошкырт кундемеш шочын-кушшо ятыр марий рвезе ден ӱдыр-влакланат тиде
ола
шулдырым виктарыме вер лийын. Мыйынат илышем, пашам Йошкар-Ола дене чак
кылдалтын...
— Александр Михайлович, нелеш ида нал, айста кызыт эн ондак тендан тукым
вождам
шарналтена...
— Утларак палыме еҥ лийын Александр Васильевич Юзыкайн. Тудо революций деч
ончычак шинчымашым налын, вара Яранск олаште педтехникумышто икмыняр жап
пашам ыштен.
— Тудо тыланда кӧ лиеш?
— Ачамын изаже. Ачамже, Юзыкайн Михаил Васильевич, пешыжак кугун тунемше еҥ

огыл, ялысе школым веле пытарен, вара ветеринарный курсышто тунемын. Авамат
тыглай пашам веле ыштен, ӱмыржӧ мучко колхозыштак тыршен. Тудо 1949 ийыште
колен
колтыш. Икшыве-влак гыч эн кугужо мый лийынам. Кок шӱжарем уло. Иктыже —
Валя,
весыже — Таня. Валяже Калтасаште колхозышто пашам ыштен, кызытат тушто шке
ешыж
дене ила. Таня Нефтекамскыште ила. Нылымше — Алексей, Алеко...
— Тудын нерген лудшо-влак палат. Ятыр пагыт "Ямде лий!" газетын тӱҥ
редакторжылан шогыш, кызыт — "Кече" лӱман йоча журналым вуйлата.
— Эн изи шольына — Василий. Тудо тыште, Йошкар-Ола воктенсе Ежово селаште
тунеме, ветеринар лийын ыштыш. Кызытат тиде сомылымак шукта, Йошкар-Олаште
ила.
— Тендам сылнымут деке кӧ кумылаҥден? Родо-тукымда гыч ондакат иктаж-кӧ
возгален
шогышо еҥ лийын мо?
— Александр Васильевич шуко возгален. Йоча пагытем сар годым эртен.
Моткочак неле ыле. 1942 але, сайынже ом шарне, 1943 ийыште ачам сар гыч
сусырген пӧртыльӧ.
Мый ондак Чормак тӱҥалтыш школышто тунемынам, варажым — латкок уштыш
тораште улшо Такья шымияш школышто, тунам утларакшым ече дене коштына ыле.
Шуко нужнам
ужаш пернен, йыдалымат шкак ыштенам. Краснокам педучилищыште тунеммем годым
изишак удыркалем ыле, но сылнымут корныш Йошкар-Ола виктарыш.
— Арамланак огыл ече дене талын коштында. Теве ик шарнымаштыда В.Колумб
дене
пырля Москваште ече дене ӱчашыме нерген каласкалышда.
— Да, тиде Переделкиныште лийын. Тыгай каныш-влакым литературный
институтышто
тунеммына годым пешак чӱчкыдын организоватлена ыле.
— Такъя школ деч вара умбакыжым кушто тунемында?
— Краснокамский педучилищым тунем пытарышым. Педучилище деч вара викак
ЙошкарОлашке, пединститутыш тунемаш тольым.
— Те шке творческий биографийдам поэт семын тӱҥалын улыда. Писатель
ушемышкат
1957 ийыште поэт да драматург семын пуртеныт. Прозым варарак возаш
тӱҥалында.
Тендан романлаштыда пӱртӱс, чодыра нерген пешак кумылын возымо шижалтеш,
нуно
романтика шӱлышан улыт. Александр Михайлович, шочмо Чормак кундемдат тыгаяк
сылне, чодыралан поян мо?
— Уке, чодыран вер, манаш огеш лий. Ожно тыгыде ото-влак ыльыч, кызыт
нуныштат
пытен толыт.
— Кажне произведений — тиде писательын илыш биографийже гыч кеч-могай гынат

ужаш. Теве, мутлан, "Кугызан вуй" романымак налына. Тудо ондакшым кыдалаш
ийготан йоча-влаклан лудашышт возымо повесть семын тӱҥалалтын. Тендан
личный делаштыда, Александр Михайлович, произведенийын план-проспектшат
уло. Тӱҥ геройлан
тыште кум йолташым ойырымо (Михайлан Асӱ, Петан Пичу да Кузьман Семен).
Йолташ-влак "Кугызан вуй" курыкышто раскопкым эртарат да рӱдаҥше сабльым
кӱнчен луктыт.
Ты кундемыште ожно Пугачевын войскаже кредалын улмаш. Тыге тӱҥалеш повесть.
Варажым писательын шонымашыже вашталтын, произведенийын содержанийже
келгемын, тыге "Кугызан вуй" роман савыкталт лектын. "Маска вынемат"
историй темыланак возымо. Тушто граждан сар пагыт сӱретлалтеш. Ты романысе
персонаж-влакат илыш гычак
налме улыт мо?
— Мыйын романем-влакын прототипышт Чормакыштат, пошкудо яллаштат лийыныт,
ялт
шонен лукмо персонаж уке гаяк. Мутлан, Семен Васильевич, Александр
Васильевич,
Михаил Васильевич Юзыкайнмыт, чыланат изак-шоляк лийыныт. Михаил
Васильевичше —
мыйын ачам, тудым ялыште Николай Васильевич маныныт. Тунам лӱмыштӧ тыгай
ойыртемым пешыжак шотыш налын огытыл.
— Молан ончычсо изданийлаште тендан "Юзыкайн" фамилийда почеш скобкеш
"Михайлов"
фамилийым ешарат ыле.
— Мый ик жап тиде фамилий дене коштынам.
— Амалже могай?
— Ачамын изажым, Александр Васильевичым, 30-шо ийла кыдалне
репрессироватленыт
ыле, тудо ик жап Йошкар-Олаштат пашам ыштен, сандене тиде фамилий утыжым еҥ
шинчаш пернен.
— 30 ийласе репрессий пагыт нерген, очыни, шукыжымак огыда шарне, тунам эше
изи
лийында?
— Да, ушеш шагал кодын, варажым веле тудын кочо роҥгедышыже шуко пагыт
орландарен. Сайын шарнем Кугу Отечественный сар тӱҥалмым.
— Теве "Эльян" романыштат лач тидын нергенак ойлалтеш.
— Тунам икшыве-влак чынжымак кугыеҥ семынак пашам ыштеныт, ӱдашат,
тырмалашат
коштыныт, моло кресаньык сомылымат шуктеныт.
— Тудо жап гыч мом эн чот шарнеда?
— Ме, ялысе-влак, война уверым эре эскерен улына. Сар гынат, илыш йогынжо
дене
эртен, тунам самырык-влак чӱчкыдынак орол пӧртыш чумыргат ыле. Адак шарнем,
ачамын централкыже ыле, сонарышкат коштынам. Тунам ялыште пешак шуко пире
ыле. Икана нуно мемнан пийнамат кучен пӱчкын кайышт. Школышто пешак
почеламутым лудаш
йӧратем ыле. Икана И.А.Крыловын басньыжым немычла концерт годым лудынам. Мо
нерген возымыжым пешыжак умылен омыл, а немычла куктешташ тӧченам. А эше
икана телым Янаул станцийыш, издерым шӱдырен, шемшыдаҥ шӱрашлан кайышна.
Ялысе икшыве-влак 50 уштышыш луман корно дене коштын улына, пире деч монь
лӱдалтын гынат, нигуш от пуро, мӱшкыр кочкаш йодын.
Мыланна изишак куштылгырак ыле, палемдышым: ачам сар гыч сусырген пӧртыльӧ,
2
группо инвалид гынат, ешыште пӧръеҥ лийын. А илыш пешак неле ыле. Корма ок
сите,
ушкал, имне-влакын ӱнарышт пытен, пыкше йол ӱмбак шогалташ тыршет, шошо
велеш
тӱрлӧ семын амалкален пукшаш тӧчет.
— Тендан творчествыда поснак 60-70 ийлаште нӧлталте, романда-влак поче-поче
лектыч. Ме таче утларакшым "Ончыко" журнал нерген мутланышаш улына, вашке
тудын
юбилейже лишемеш. Те тушто кӱчык жапын кум гана пашам ыштен улыда. А 1984-
1988
ийлаште "Ончыкын" тӱҥ редакторжо лийында. Умылем, вуйлатыше пашаеҥ семын
ятыр
автор, рукопись дене вашлияш пернен. Тунамат, кызытат марий писатель-влак
эн ончычак шке произведенийыштым сылнымутан журнал гоч лудшо-влак деке
шуктат. Те
"Ончыкышто" тӱҥ редакторлан ыштыме жапдам кузерак акледа?
— Тиде ийлаште мыйын нимогай у произведением шочын огыл.
— Писатель погынымашлаште тунам тендан ойлымыдам ятыр гана колаш пернен,
пешак
эмоциональный выступлений-влак ыльыч. Писатель йолташда-влакат тендам
шылтален
шуко гана ойленыт. Амалже могай?
— Тунам, манамыс, произведений почеш произведений-влак лектыч, калык нуным
йӧратен лудын, сандене нуно кӧраненыт.
— Тӱҥ амалже — кӧранымаш, маныда, туге? Марий писательлан кӧранаш лиеш мо?
Мый
гын иктыланат кӧранаш амалым муын ом керт. Гонорар изи, тиражат кугужак
огыл.
Ялт писатель паша дене гына илен кертше сылнымут мастарым мый ом шарне.
Йӧра,
тыге гын, тыге лийже. "Муро гыч мутым луктын от кудалте" маныт. Икана
писатель-влак ончылно тыгерак ойлышда: "Моткочак тау мыйын йолташем-
влаклан, нераш пуэн
огытыл". Мом ойлаш — ушан шомак. А "Ончыкышто" тӱҥ редакторлан ыштымыда
годым
тушто кӧмыт лийыныт?
— Юрий Артамонов полышкалышем лийын, Альбертина Иванова, Аркадий Богданов,
Игорь
Андреев да молат. Тиде пагыт нерген мый ынем шарне, тудым арам илен
эртарыме
жаплан шотлаш лиеш.
— Туге шонеда гын, айста лучо мутнам лач творчество нерген веле шуена.
Мутлан,
тендан романда-влак рушлат икмыняр изданий дене лектыч, тӱрлӧ изданий —
тӱрлӧ
вариант. Ик произведенийымак тыге пужгалаш, тӧрлаш кӱлешыже уло мо? Тидын
дене
сылнымутнам огына нужнаҥде? Ала вес произведенийым уэш возаш пайдалырак?
— Мый тыге ом шотло.
— Да, пытартыш пагытыште переизданий годым повестьым але романым шукынжо
кызытсе
жаплан келыштараш тыршат, тыге нунын сылнылыкышт ятырлан шапалга. Мутлан,
Я.Элексейнын ойлымаш да повестьлажым кызытсе пагытлан да кызытсе йылме дене
пужен савыктена гын, мо лектеш? Примерым марий сылнымутышто моткоч шуко
кондаш лиеш. Налза, мутлан, Ким Васинын "Ушнымашыжым". Г.Матюковскийын
"Сеҥымаш корно дене" але Н.Ильяковын "Опак Микитажым". Объем шотышто нуно
кугемыныт гынат, художественность, сылнылык дене нимынярат саемын огытыл.
Сюжет лушкен, чаткалык йомын, произведений утыжым шуйдаралтын.
— Уке, мыйын ик романемат начарештын огыл.
— Ӱчашаш ом тӱҥал, те творчествыште эн тӱҥлан мом шотледа?
— Иктаж пашам тӱҥалынат гын, савырнен ончалде, ончыко кае, кае мучаш марте.
Пел
корнеш шогалше айдеме деч нимом вучаш.
— Писатель-влак дене вашдийын мутланыме годым шуко оҥайым колаш логалын.
Сылнымут мастар дирижер гай, чыла персонажат тудын вуйлатымыж почеш шке
сюжет корныж
дене ошкылеш. Южгунамже тыгеат лиеда, южо герой кенета авторым колыштмым
чарна,
тудо шканже посна йолгорным ойырен налеш. Тыге писательын кӱштымыж почеш
огыл, а
сылнымутан произведенийын логикыж дене илаш тӱҥалеш.
— Те шкендан творчествыштыда иктаж-могай конкретный фактым ончыктен кертыда
мо?
— Тиде чыла произведенийыште лийын кертеш, адакшым положительныят,
отрицательный
героят южгунам "мут колыштдымыш" савырна.
— Те шке коллегыда-влакын, писатель-влакын могай койышыштым эн кӱкшын
акледа?
— Писатель честный лийшаш, тудо шкенжым пагалышаш, адакшым утыжым
кугешнылме ок
кӱл. Кызыт южо возышыжо ик произведенийым савыктен луктешат, "Мый писатель
улам"
манын коштеш. Адакшым шке илышыжым сылнымут дене кылдыше айдеме шке
пагытшым
тӱткын ончышаш. Тачысе илыш верч чонет ок коршто гын, тый тудым йӱштӧ шӱм
дене
ончет гын, нигунамат писатель от лий.
— Произведенийым возымаш тӱрлӧ йыжыҥ гыч шога. Эн ончычак писательын
вуйыштыжо
тудын нерген шонымаш шочеш. Вара автор материалым погаш тӱҥалеш.
Исторический
повесть, роман гын — архивлаште пашам ышта, документ, научный книга-влакым
лудеш. Кумшо тошкалтыш — тиде ӱстел коклаште произведенийым возымаш. Тунам
вара
чыла мондет... Герой-влак дене пырля илет, ойгырет, куанет, шортын колтет,
воштылат.
— Лач тыгак.
— Александр Михайлович, тачысе пагыт нерген те мом каласен кертыда? Тудым
кузерак акледа?
— Тыгай жап Октябрь революций деч вара, граждан сар, 37 ийла, Кугу
Отечественный
сар пагыт годым лийын...
— Те тыгай неле, шучко ий-влакым шарналтышда. Мутлан, сылнымут историй гыч
пале,
лач тыгай йӧсӧ, неле жапыште сылнымут илыш утларак нӧлталт талышнен кая.
Кызытат
самырык-влак моткочак шуко возен шогат, у почеламутат, прозат, пьесе-влакат
шочыт. Пытартыш ийлаште гына Анатолий Мокеев, Виталий Дмитриев, Вячеслав
Абукаев,
Геннадий Гордеев, Геннадий Ояр, Валерий Бердинский, Валентин Осипов,
Анатолий
Тимиркаев да шуко молат ятыр у произведенийым серышт. Чын, але ятырже окса
укелан кӧра савыкталтде кия, но садак сылнымутна йӧршын лунчырген манын она
керт.
— Возат гын, тиде пеш сай. Туге гын илышым умылымашыштат утларак
помыжалтын. Теве мый 12 еҥым Москвашке тунеман наҥгайышым, шке кӱшеш манме
гаяк. Нуно шукынжо
тунем пытарышт.
— Тидым, шарнем, но нине кусарыше-влакын пӱрымашышт мыланем пешыжак огеш
келше.
Молан манаш гын, нунын ончыклыкыш верч келгынрак шоналтыме огыл. Тунемынже
пытареныт, но паша вер ямде огыл, прописка, пачер уке ыле. Кӧ кузе мошта,
кушто кертеш, илаш, пашам ышташ тӧчышт. Тыге мыняр пагыт, самырык вий,
ончыклыклан ӱшан
йомо. Теве, мутлан Володя Козлов крановщиклан монь шогылто, йӧра эше тудын
шкенжын кӧргӧ вийже ситен, илыш поргемыш шуҥгалтын огыл. Кызыт "Кугарня"
газетыште
пашам ышта.
— Латкок еҥ гыч кокытшо шке специальность дене тырша гынат, сай.
— Ала, ала... Тиде моткоч шергын шуэш. Такшым мом ойлаш, мемнан элыштына,
айдеме
пӱрымаш пешыжак шотыш огеш налалт.
— Мыйын шонымаште, эше ик тыгай тӱшкам чумырен иктаж-кушко тунемаш колташ
кӱлеш.
— Кызыт тидым ышташ, очыни, огеш лий. Кӧ нунылан оксам тӱлаш тӱҥалеш?
— Да, оксам кызыт йӧршын шот деч посна кышкат. Теве кок ий ончыч Алла
Пугачева
гастроль дене толын кошто.
— Тиде концертышке эн шулдо билет 180 тӱжем теҥге лийын.
— Кушко ме илен шуынна, тыглай айдемым йӧршынат огыт шотло. Республика ик
еҥлан
ала мыняр миллион дене иканаште оксам луктын пышта, тунамак яллаште калык
идалык
мучко пашадар налде ила...
— Пугачева шотышто сылнымут йодыш огыл, тыште бизнес, комерций ден
ӱпшалтеш. Айста рыночный отношений, политике нерген мутланаш огына тӱҥал.
Молан манаш гын,
утларакшым ме таче калыкым шинчаорак ондалкалымашым веле ужына. Шарналтыза
окса
акым вашталтымым, приватизацийым да молымат. Коклазе-влак (мый посредникым
тыге
манам — А.В.) поят, пӱжвӱдым йоктарен пашам ышташ тӧчышыжӧ кечын йорлыштеш
да
эше паша деч посна кодын кертеш. А мом пуэн перестройка пагыт писатель-
влаклан,
литератор-шамычлан?
— Тидым кажне творческий пашаеҥ шке семынже акла.
— Писатель-влак дене мутланымем годым кажне гана нунылан ик традиционный
йодышым
пуэм: савыкталт лекше произведенийла кокла гыч кудыжо тыланда эн шерге?
— Тидым каласаш неле. Мыланем гын эн лишыл "Кугызан вуй". Тудым моткочак
шӱм-чон
вургыжын возенам, южгунам йӱдымат мален ом керт ыле, тыге ятыр годым эр
марте
ӱстел коклаште шинчен эртаренам.
— Тиде йодышым пуаш шканемат изишак йӧндымырак чучеш, но лудшо-влак
шукертсек
палынешт. Нелеш ида нал, мутлан, шарнем, те шке произведенийлаштыда ончыч
религийым эре вурсен возенда. Теве "Эльяныште" марий картым, Аптылман
кугызам, моткоч воштылын, манаш лиеш, игылтын, сӱретлен улыда. Йодышем
тыгай. Ончычсо коммунист, совет писатель, школышто, вузышто, атеизм шӱлышеш
воспитатлалтше айдеме,
кызыт кумдан палыме писатель кузе Марий Эл Республикын тӱҥ карт радамышкыже
логалын?
— Кеч-могай произведенийымат ӱшанымаш, религий деч посна чоҥаш огеш лий.
Примерлан Шолоховым да шуко моло писательым налын кертына, нуно религий деч
йӧршынлан
нигунамат кораҥын огытыл. Религий мыланемат кӱлын, адакшым кызыт мый карт
радамыште омыл.
— Александр Михайлович, моло произведенийда-влак дене таҥастарымаште
"Тулото"
романда чотак ойыртемалтеш. Тудым ритмизированный прозат манаш лиеш, тыште
мыняр-гана кумалтыш мутын интонацийже шижалтеш очыни.
— Кажне произведенийын шке стильже, ойыртемже уло.
— Тыгеже писательым музыкант дене таҥастараш лиеш. Мутлан, скрипачат шокташ

тӱҥалмыж деч ончыч шке инструментшым оҥара, келшыше тональностьым кычалеш,
тыгак
писателят шканже келшыше сем ярымым ойыра, мут йоҥгалтышым терген
келыштара.
— Чын таҥастарымаш. Музыкантат, писателят художник улыт. Келшыше семым,
чиям ойырен налде, сай произведенийым шочыкташ огеш лий.
— Пытартыш жапыште илалшырак марий писатель-влак шукынжо мемуарым возаш
тӱҥальыч. Василий Столяровын, Ахмет Асаевын, Арсий Волковын да Иван Осминын
тыгай сынан произведенийлаштым палемдаш лиеш. Нуно утларакшым публицистика
деке лишыл
улыт. Тенданат иктаж шарнымашым возаш кумылда шочын огыл? Вет ончыч ятыр
очеркым
возенда, налаш, мутлан, "Сӧреман мландын школжо", "Йӱлышӧ вӱд" очерк
книгада-влакым.
— Нине произведений-влак нерген мом каласен кертам, поснак "Йӱлышӧ вӱд
шотышто"... Ожно мемнан ялна пеш мотор ыле, вара нефтьым кычалаш, мландым
шӱткалаш
тӱҥальыч. Пӱртӱс пешак чот локтылалте, эҥерыш монь нефть йогаш тӱҥале. Я ик
вере
пуч шӱтла, я вес вере качалке чыгынен шогалеш, пасулаште чыла вере буровой
вышке-влак. Икманаш, йӧршын мландым локтыл пытарышт.
— Тиде вышка, скважина-влак мландын вӱршерышкыже лавыран имым кередыме
семын
лийыныт?
— Манам вет, ялна пеш мотор ыле, чылаже ныл урем, тушто рушыжат, марийжат,
татаржат келшен иленыт. А кузе пайрем-влак эртат ыле? Кызыт ялжат иземын,
пӱртӱсшат каргалт пытен. Образно каласаш гын, нефть мландын шем вӱржӧ,
тудын сусыржо гыч тиде вӱр чарныде йоген, иземын толеш. Мландын алже пыта,
калыкын тазалыкшылан кугу эҥгек лиеш. Эҥерыштына, кол йӧршын йомо, вольык,
сурт-кайык шагалеме. Мутлан, ош комбо тиде вӱдыштӧ йӱштыл лектеш, ончалат —
вик олача-вулачаш
савырна. Сандене нунымат мемнан ялыште "Нефтяник" маныт.
— Кызытсе экологий, илышна, пашана нерген шуко кочо мутым ойлаш лиеш. А
ончыклык
сай илыш толмылан тендан ӱшанда уло мо?
— Илыш саемшаш, таче айдеме утларак шуко пала, тудын уш-аклыже кечын
вияҥеш,
сандене ончыклыклан ӱшаныман.



041896
************************************************************************
4—18
Тамара АПАТЕЕВА
Макарсолан уста эргыже
Георгий Ефрушын шочмыжлан — 80 ий

Георгий Ефруш — марий калыкын ик йӧратыме эргыже, уста писатель. Тудо 1916
ий 10
апрельыште Морко районысо Макарсолаште туныктышо Захар Ефремович Ефремовын
ешешыже шочын.
Георгийын изиж годсекак тӱҥ шонымашыже тунемме нерген лийын. Тудо тӱҥалтыш
школым Унчышто пытарен, вара Шеҥшыште ушым поген. Арыныште, Моркышто,
Йошкар-Олаште
илыш начарлан кӧра ик жап мӧҥгышкат пӧртылаш логалын. Тушто шкевуя тунемаш
тыршен. Латкуд ияшыж годымак газетлашке колхоз илыш, комсомол ячейкын пашаж
нерген
возгалаш тӱҥалын.
Кожмак рвезын илышыштыже мер пашат изи огыл верым айлен: комсомол вуйлатыше
лийын, концерт, спектакль-влакым шынден. Тунам Ефремовмытын пӧртышт клубыш
савырнен. Тушто репетиций-влакым эртареныт, пырдыжгазет-влакым луктеденыт,
погынымашымат эртареныт.
Г.Ефруш сай физкультурник, сӱретлен моштышо рвезе лийын, мураш йӧратен.
Школышто
ачажлан йоча-влакым туныкташ полшен. Варарак, педагогический курсым
пытаренат,
Горельский школышто туныктышылан пашам ышташ тӱҥалын.
1933 ийыште Моркышто улшо медрабфакын 4 курсышкыжо тунемаш пурен. Тушто
тунам
марий йылме ден литературым Н.С.Мухин виктарен.
Николай Семенович дене вашлиймыже Г.Ефрушын сылнымут корныжым пеҥгыдемден.
1934
ийыште Георгий Марий педагогический институтын студентше лиеш.
Тудын дене ме ик курсышто, ик ӱстел коклаште шинченна, тунеммаште икте-
весылан
полшенна.
Марий пединститут тунам иланаш веле тӱҥалын гынат, тушто виян ученый-влак
туныктеныт: В.М.Васильев, профессор Н.Н.Фатов, Озаҥ гыч толшо профессор
Л.Потоцкий,
доцент-влак В.Т.Тимофеев, М.И.Николаев, И.В.Меримский, С.Никольский,
И.А.Шабдаров (О.Шабдар)да молат.
Марий литератур дене лекцийым Шабдар Осып лудын. Студент-влак тудым йӧратен
колыштыныт. Вет тунам шочмо литератур историй книга монь лийын огыл.
1936 ийыште ВЛКСМ обком Г.Ефрушым "Ямде лий" пионер газетын литературный
сотрудникшылан пеҥгыдемден.
Тудо тунам школыш, йочапӧртлашке чӱчкыдын миен коштын: беседым эртарен,
йоча-влакым очеркым, ойлымашым возаш туныктен, литератур теорий дене
палдарен.
1937 ийыште Георгий Захаровичым Медведево районысо Цибикнур кыдалаш школыш
марий
йылме да литературым туныкташ налыныт. Шке шинчымашым нӧлтымӧ шот дене тудо
Медведево кыдалаш школышко литератур уроклашке коштеден да варажым тыгай
иктешлымашым ыштен: районысо школлаште методический комиссийым сайлен,
школлаште открытый
урок-влакым эртараш, лончылаш. Тыгай комиссий урок-влакым ятырлан саемден.
1939-1940 ийлаште Георгий МарНИИ-ын сотрудникше лиеш. Тушто тудо литератур
ден
искусство темылан статья-влакым воза.
1936 ий май тылзыште марий писатель-влакын погынымашышт эртаралтын. Г.Ефруш
"О
формализме и натурализме в литературе" темылан докладым ыштен.
Тиде жапыште тудын лишыл йолташыже-влак И.Осмин, Пет.Першут, К.Четкарев,
К.Коряков, М.Калашников да молат ыльыч.
1940 ий 22 июльышто Г.Ефруш Йошкар Армийыш лектын кая. Сар огыл гын, тудо
виян
прозаик, поэт, драматург, ученый лиеш ыле докан.
Кузе вара тӱҥалын Георгийын сылнымут корныжо? Яра вер гыч огыл. "Мемнан
ачий,
Ефремов Захар Ефремович, историй ден литературым йӧратен, руш да вес
эллаште писатель-влакын возымыштым шуко лудын, сайын шинчен. Изина годым
тудо мыланна Пушкин, Лермонтов, Толстой, Тургенев, Чехов, Горький нерген
чӱчкыдын ойлен. Икманаш, "литература атмосфера" шочмо пӧртыштыжак лийын".*
Г.Ефруш 15-16 ияшыж годымак сылнымут пашалан шӱмаҥын. Тудо 7-8 ий жапыште
коло
утла очерк ден ойлымашым, почеламутым, литератур статьям, "Ешем", "Тайра",
"Тушманын кышаже", "Эҥыремышвот" пьесе-влакым савыктен. Тудын творчествыжым
А.Эрыкан, А.Асылбаев, М.Казаков, В.Чалай, А.Иванов, Т.Бекешев, А.Букетов,
И.Васильев
да молат шымленыт да уста прозаик, ойлымашын мастарже улмым палемденыт.
Тиде пагыт писательын илышыштыжат, пашаштыжат эн пиалан лийын.
———————————
*Зоил Ефремов. Изам нерген шарнымаш. "Шошо", 1975, 168 с.
1939 ийыште Г.Ефрушым СССР писатель ушемыш пуртат. Тунам тудо Киев олашке
СССР
писатель ушемын Шевченколан пӧлеклыме пленумышкыжо миен коштеш, лӱмлӧ совет
писатель-влак дене палыме лиеш. Шинчымашыжым нӧлташ Г.Ефруш Москвасе
Литературный
институтышто заочно тунемеш.
30-шо ийла кыдалне тудо, марий ял илыш тема деке шӱмаҥын, кресаньык образ-
влакым
келыштарен сӱретла. Ефремовмытын пӧртышкышт тутыш колхозник-влак пуреныт,
кутыреныт, ӱчашеныт, йодышым пуэденыт... "Мемнан пӧртна тунам колхозный
штабыш савырнен манаш гынат, уто огыл", манын воза Зоил Захарович. Тиде
арам эртен огыл.
Самырык писатель тӱрлӧ характер, койыш дене палыме лийын. Тиде сӱрет-влак
варажым Ефрушын ойлымашлашкыже шыҥен пуреныт.
Писательын ик эн сылне произведенийже — тиде "Шошо". Мигыта кугыза пешак
шошо
толмым вуча. Вет "шошо — паша пайрем!" Мигыта кугыза вашке вольыкшым
пасушко,
олыкыш луктеш. Могай тиде куан жап! Ойлымашым пӱртӱс сӱрет пешак
сылнештара:
"Шошо толын, шошо! Ош пондашан йӱштӧ кугызан пайремже пытыш!.. Яндар канде
кава.
Тулшолла йошкарген, шошо кече лектеш..."
Але тудын "Кокымшо илыш" ойлымашыжым налаш.
Терентий кугыза ожнысо шем тӱняште шочын-кушкын тӱрлӧ орлыкым ужын. Кызыт
веле
тудым кече ончалын. Терентий Ершов — колхозник, пагалыме еҥ, колхоз складын

оролжо. "Э-эх, иле ынде, Тимофей Ершов, шонымет семын, тыланет у илыш
толын, кокымшо илыш толын!"— куанен ойла Г.Ефрушын геройжо. А кызыт тиде
жапым южо "ушанже" кузе гына шемемдаш ок тырше!
Тугак Тойбатыр ("Тойбатыр кугызан ешыже"), Арпик кугыза ("Эше мо кӱлеш?")
кӧргӧ
тӱсышт денат, чон шижмашышт денат авторлан лишыл персонаж улыт. Нуно
веселам,
мыскарам йӧратат, вуйым сакен огыт кошт. Нуным чон канен ыштыме паша,
илышын у,
йоҥгыдо корныш вочмыжо куандара.
Кӱчык ойлымаштак Ефруш йылме поянлыкым, сылне мут чиям устан кучылтын,
шинчалан
койшо раш сӱретым пуа.
Тыгай кӱкшыт денак авторын мыскара да сатира — сынан ойлымашышт-влак
возалтынырт.
Г.Ефруш возен:"Мемнан коклаште чоя жуликым, кок тӱран кӱзӧ гай айдеме-
влакым (а
тыгай айдеме пеш шучко) чот почкаш кӱлеш... Тыгай айдеме муно шӱм кокласе
чывиге
гай — койдымо. Но писательын шинчаже тудым ужын, веселан почын ончыктышаш".
Теве
"Иван Иванович Бикбов" ойлымашын персонажше тугай. Тудо шинчалан вигак
перныше
еҥ огыл, чон кӧргыжым нигунамат почын ок пу. Кече еда пашашке коштеш, мо
шӱдымым
ышта, ик погынымашымат ок кодо. Но ласка кумылан Бикбовын илыш умылымашыже
обществын моральжылан ялт тупынь. Бикбов — йӱштӧ чонан еҥ, тудым нимат ок
куандаре, нимат ок ойгаҥдаре. Тыгай илыш деч вараш кодшо еҥын образшым
автор сатира
йӧн дене поньыж пуэн.
Г.Ефрушын тӱрлӧ характеран еҥ-влак дене вашлиймыже, тӱрлӧ спектакльыште
йӧратен
модмыжо драматургий деке лишемден, пьесе-влакым возаш таратен. 1935 ийыште
тудын
"Ешем" драмыже шочеш. Тушто автор ик ой дене тыршен ыштыше комсомол ешым
сӱретла. Тыште рвезе-ӱдыр-влак пашам таҥасен ыштат. Нормым эртарен темат,
икте-весылан полшат, йӧратат. Но ешыште коллектив деч торлышо еҥ-влакат
верештыт. Пьесыште Стапаным ончыктымо. Тудо пашам айда-лийже ышта, ӧрдыжтӧ
перныл коштеш, аракам
лӧка. Тыгеракын пьесын конфликтше ылыжеш. А конфликтше — у ден тошто
моральын
тӱкнымашышт. Пьесе сеҥымаш дене пыта. Комсомол еш Стапаным воспитатлен
шукта.
Тудын ик йӧнжӧ — критика, весыже — тӱшка паша.
"Ешем" — сылне калык йылме дене возымо пьесе. Автор калык йылмым сайын
пален да
шке произведенийлаштыже тудым моштен кучылтын.
"Тайра" пьесыштат (1936) автор колхоз илыш, самырык-влак нерген воза. Модшо-
влак
кокла гыч: Тайра — сӧсна ферма вуйлатыше, Курносов Павел — колхоз вакшын
контролержо, Соколов — колхоз вуйлатыше, комсомолец Эчук, колхоз бригадир
да молат.
Писатель мораль проблемым класс кучедалмаш теме дене уша.
Г.Ефрушын первый пьесыже-влак конфликт шотышто эше лушкыдырак лийыныт
гынат, тунамсе илышлан вашмутым пуэн шогеныт, сценыш марий ялын ончыл еҥже-
влакым луктыныт, нунын у илыш верч чон вургыж тыршымыштым ончыктеныт.
30-шо ийла мучаште Г.Ефрушым драматургийын законжо-влак тургыжландареныт.
Тиде
жапыште автор ятыр научный паша-влакым шымла, М.Горькийын "Мещане" пьесыжым
марий йылмыш кусара.
Г.Ефруш тиде жанр нерген шке шонымыжым сера, кӱлеш годым шке пьесылаштыже
улшо
ситыдымаш-влакым терга.
Марий драматургий нерген статьяштыже автор воза: "Действийым тӱрлын умылышо
уло.
Мемнан шагал грамотан редактор, тыгак драматург гыч тӱҥалын, артист йотке
действийым тыге умылат. Драматург пьесым возен. Но пьесыштыже чоным, шӱмым
авалтыше
"действий" уке. Еҥым (геройым) огыт пушт, але герой-влак ваш-ваш огыт пиж,
але
лӱйкалымаш монь уке, значит пьеса начар... Моткоч наивно. А мутын вийже
кушто?
Мут гоч действийым ончыктымаш ок лий мо? Пьесыште мутын вийже — лачак
действий
лиеш..."
Але эше шонымашыже: "Мо нерген от пале але шагал палет — возышташ лучо ит
пиж!
Мыйын шкемын "Тушманын кышаже" пьесе лачак тыгае, фактлан чӱдӧ..."
1939 ийыште Г.Ефрушын кум кыдежан, куд сӱретан "Эҥыремышвот" пьесыже
савыкталтеш. Тудо — писательын устан возымо ик драмыже. Произведенийыште
граждан сар
годсо тургым жапым ончыктымо. Тунам олаштат, ялыштат класс кучедалмаш
пӱсештын.
Совет властьын марий ялыште сеҥен толмыжо да пеҥгыдеммыже сӱретлалтеш. Тиде
вашталтмашым автор тӱрлӧ социальный образ гоч почын пуа.
Г.Ефрушын сылнымут корныжо кӱчык лийын. А шонен тудо эше "Каж" романым
возаш,
тидлан материалым поген, илыш йыжыҥым шымлен.
1940 ий 22 июньышто тудым армийыш налыт. Тӱҥалтыш жапыште тудо Пушкино
олаште
служитлен. Салтак-влак ешышке логалмеке, Ефруш куанен воза:"Эх, синай!
Мыланем
вет кугу пиал: тӱрлӧ йылман, тӱрлӧ койышан, характеран, образованиян... еҥ-
влак
коклаште лияш да нунын дене, ик шӱман еҥ лийын, Совет элнам аралаш!"
Келшымаш, йолташ кумыл Г.Ефрушын эше ик сай чертаже лийын.
Сар жапыште Георгий Мурманск областьысе Кандалакша воктен гаубичный
полкышто
служитлен, топограф-вычислитель улмаш. Штабыште тӱрлӧ сомылым шуктен,
разведкыш
коштын...
Кушан, могай ешеш вара шочын-кушкын Макарсолан уста эргыже, Георгий Ефруш?
Ефремовмыт тукым — акрет годсо тукым. Тудо Макарсола ял денак 1735 ийыште
шочын.
Миклай, Михывай, Васли — кугезе кочай-влак, Ефрем Васильевич (1845) —
Ефрушын
кочаже, Сакар — ачаже.
Захар Ефремович Ефремов 1883 ийыште февраль тылзын шочын. Ушан, писе
шинчан, таза йӱкан рвезе. Унчышто 3 классым пытарен. Тиде школ сай
шинчымашым пуэн.
Сакар ялыште илен гынат, рушла сайын ойлен — мутланен моштен, возымыжат
йытыра,
грамотан.
1904 ийыште Захар Ефремовичым Чарла уездын военный начальникше пелен
писарьлан
коденыт. Тылеч ончыч писарь лийшаш еҥ-влаклан диктантым возыктеныт. Тиде
сомылым
нигӧ деч сайын марий рвезе шуктен.
Тыге Герогийын ачаже Чарла уезд начальник пелен 1908 ий марте служитлен.
Тыштат
тудо жапым арам йомдарен огыл, шуко лудын, книгам наледен.
1909 ийлаште Башкирий, Урал велыш, Гаврил Ефремович шольыж деке, мия.
Шольыжо
тушто ила, школышто ятыр ий марий йоча-влакым туныкта. Толмеке, тудо Озаҥ
олаште
ик заводыш бухгалтерлан пура. Вара мӧҥгыжо ятыр книгам конден.
1914 ийыште империалист сар тӱҥалеш. Захар Ефремович сарыш кая. Тунамат
тудым
полкысо писарьлан шындат.
"Мый кызытат ӧрам,— воза тудын эргыже Зоил Ефремов,— кузе ачана чыла руш
писатель-шамычым пален, нунын возымыштым, илышыштым шинчен. Эн тӱҥжӧ — мом
лудын,
мондыде, чыла ойлен кертеш ыле..."
Захар Ефремович литератур деч посна геометрийым, арифметикым, астрономийым,
географийым, Российын историйжым, земледелий наука-влакым сайын шинчен.
Сар жапыште политик шотыштат умылаш тӱҥалын. 1917 ийыште, армий гыч
отпускыш
толмеке, волостной исполкомыш пашашке ӱжыт.
"Шеҥше волостьышто,— воза Зоил Захарович,— кум калык илен: руш, марий,
татар.
Захар Ефремович чылашт денат рашын ойлен моштен. Тунам руш-влак тудым
"Апостол
Советской власти" лӱмденыт.
Граждан сар пытымеке, Георгийын ачаже волисполком паша гыч лектеш,
Горельский
школышто туныкта. Тушто тудо 25 ий утла ыштен.
1931 ий июнь тылзыште Захар Ефремович агроном Кирпичников дене пырля
Макарсолаште колхозым почеш. Погынымаште тудым счетоводлан сайлышт. Ынде
колхоз да школ
пашалан ойгырыман. Вуйлатыше грамотым пален огылат, адак полшыман. Илыш
нелемын,
южо еҥже кӧранен. 1932—1935 ийлаште Сакар ӱмбаке чоген возат, но калык суд
тудым
титакан огыллан шотла. А 1933 ийыште кулакышкат лукташ тӧченыт. Амалже:
империалист сар деч ончыч тудо ялыште кевытым почын. Сатужат ик нумалтыш
веле улмаш...
1937—1938 ийлаште шояк донос дене школ гыч кок туныктышым НКВД-шке кучен
наҥгаеныт. Колхоз счетовод П.Иванов тыгай шакше кагазым Захар Ефремович
ӱмбакат возен
да техничка Ориналан тудым НКВД-шке намиен пуаш шӱден. Оринаже ты осал еҥым
ончычак пален. Шкеже буквам пален огылат, ик палыме рвезылан саде серышым
лудыктен. Чыла рашемын. Рвезет саде письмам Захар Ефремовичлан Конден пуэн.
Тыге Захар Ефремович Ефремов репрессий деч утлен кодын...
Кугу Отечественный сар годым тудо кок пашаште шоген: ял совет секретарь да
туныктышо лийын. Георгийын ачаже литератур пашамат виктарен шоген. Шкежат
иктаж
коло наре ойлымашым возен. Тудым В.А. Мухинлан ончыктен. Владимир
Алексеевичше
нуным кукшын возымылан шотлен, савыктен огыл.
Захар Ефремов калык коклаште кугу авторитет лийын. Тудын деке туныктышыжо,
агрономжо, фельдшерже, колхозникше эреак кутыраш, каҥашым налаш толеденыт.
Тыгай тале еҥ, ушан-шотан ача шке эргыже-влакымат айдемыш лукташ туршен:
Георгий эргыже
(1916) — писатель туныктышо лийын, Зоилже (1922) — фельдшер, врач, межнеч
Вениамин (1926) — агроном.
Захар Ефремович Ефремов кужу да оҥай ӱмырым илен. Тудо 1977 ийын август
тылзыште
колен, 94 ийым утла шуктен.
Г.Ефрушын аваже, Матрена Никифоровна Ефремова, 1889 ийыште Пусаксола
пошкудо
ялеш шочын. Тудо Захар Ефремович деч куд ийлан изирак.
Ешыштышт куд йоча лийын, нунын кокла гыч кумытшо изишт годымак тӱрлӧ чер
дене
черланен коленыт.
Матрена Никифоровна кум эргым ончен-куштен. Тудо — тыматле марий ӱдырамаш,
шке
икшывыже-влакым пашам йӧратен ышташ, мучашке шумешке шукташ, родо-тукымым,
пошкудым пагалаш туныктен. Шкеже шуко сай-осалым ужын, чыла чытен. Ӱмыржӧ
1967 ий
октябрь тылзыште лугыч лийын.
Георгийын шольыжо — Зоил Захарович Ефремов. Тудо 1922 ий июньышто Морко
районысо
Макарсолаште шочын. Йошкар-Олаште фашым пытарен, 1941 ий гыч 1969 ий марте
Совет
Армий радамыште лийын. Отечественный сарын участникше, майор, 2 группа
инвалид.
Орден дене палемдалтын. Тудо ешыж дене Смоленск олаште ила. 1949 ийлаште
Тамара
Сигизмундовна дене мужыраҥыныт. Тамаран очаже Варшава ола гыч, поляк, 1935
ий
марте тудо ик сакыр заводышто механиклан ыштен. Колен. Аваже — украинка.
Зоил
ден Тамаран Виктор лӱман эргышт уло. Тудо Йошкар-Олаште политехнический
институтым пытарен да Ижевск олаште транспортный инспекцийыште пашам ышта,
кок йочам
кушта...
Героргий Захаровичын ватыже — Анастасия Герасимовна Михайлова 1914 ийыште
Медведево районысо Сенькан ялеш шочын. Жапыштыже фзо-м пытарен да ӱмыржӧ
мучко Йошкар-Оласе типографийыште пашам ыштен. 1980 ийыште колен. Ефруш ден
Настян кок
ӱдырышт Йошкар-Олаште илат. Лина ден Рита коктынат институтым пытарен улыт,

икымшыже — Йошкар-Оласе политехнический институтым, а весыже — Ленинградысе
библиотечныйым.
——————————————————————————————
1 Фаш — фельдшерско-акушерский школ.
Лина Георшевна шуко жап Марий машиностроительный заводышто ышен, кызыт
пенсийыште, кок йочаже уло — Света ден Евгений. Рита Горгиевнаже кызытат
библиотекыште
ышта.
Г.Ефрушын кок ӱдыржӧ, уныкашт-влак Ефремовмытын тукымым умбакыже шуят, а
вот
шкенжын веле илышыже лугыч лийын...
Кугу бой каен, йыр снаряд-влак пудештыныт. Кок раведчик, связист да Георгий
Ефруш тушманын тул йымакыже верештыныт. Ефрушын вуйышкыжо кок осколко
логалын.
Йолташыже-влак тудым Куолаярви лӱман вереш тоеныт, 520 номеран кӱкшакаште.
Г.Ефрушын мурыжо кӱрылтын гынат, тудын уста писатель улмыжо калык шӱмеш
мондалтдымын кодеш.



041996
************************************************************************
1—19
Писатель илыш гыч манеш-манеш
Шочмо кечын
Тиде томаша Михаил Горбачевын "кукшо законым" луктын толашымыж годым лийын,
манеш.
Икана поэт Ошманов шочмо кечыжым эртараш шоннен пыштен. Кок талонлан кок ош
шӱян
кленчам веле налын кертын. Садыге, кукшынрак гынат, шочмо кечет тӱҥалын.
Кок
кленча — мо тудо? Кок гана сайынрак пыштен подыльыч — пытенат кая... Тидым
тогдаен, унала толшо-влакет мӧҥган-мӧҥгышкышт погынаш пижыч. А Ошмановын
логар, тамым веле налын шуктен, чытыдымын чыгылтеш. Мом ышташ? Ошманов
тугай тудо — ошмам
шӧртньышкӧ савыра... Кенета уна-влакым чарен шогалта, "Изишак вучалтыза!"
манеш
да, повар ватыжын ош халатшым сумкаш пыштен, пачер гыч лектын куржеш...
Жап иктаж 22 шагат йӱд. "Саварий" ресторан омса ончылно еҥ-влак шыҥала
шолыт,
кӧргыш пурынешт: нунынат логар юлгыжеш. Кенета, шыҥа тӱчашке ошымшӱлыш
керылт
пурымыла, ош халалтан, шем шинчалыкан пӧръеҥ шӱшкылтын пура. Омса деке
лишемат,
тудым уло кертмын пералтыш. Омса лопток почылто. "Скорую вызывали?"— чот
гына
кычкыралын, саде пӧръеҥет рестораныш пурен кайыш. Ик жап гыч тушеч, ош вуян

кленча-влак дене сумкам овартен, кӧ лекте, шонеда? Конешне, ошымшӱлыш гай
ош халатан Ошманов!
Тӱҥалме шочмо кече шочмо марте шуйныш...

Кленча колызо
Эрдене кандаш шагат шуо ма, уке, самырык писатель Эчей Вончинскийын
телефонжо
шудышырчыкла чыр-р! чыргыжал колтыш. "Мо керемет, отгул годымат эрыкым огыт

пу",— манын, сыренрак, телефон пучым пылышышкыже тушкалтыш. Тушеч моткоч
палыме,
но орлыкан-мыскынь йӱк пеҥыжалтыш:"Э-эчей, утаре-е, колем ала-мо, мокмыр
витара.
Вате оксам поген налын, шкемымат тӱкылен коден..." Вончинскиет вуйжым
удырале,
"Мом ыштет, палымылан полшыман, адакшым тыгай лӱман еҥ эре кӱлеш лиеш"
шоналтен,
кидшым кӱсенышкыже чыкалтыш, тушеч вич тӱжемаш чевер кагазым шӱдырен лукто.

"Мыйын йошкаргылан веле сита..."— ӧрынрак пелештыш пучыш. "Ошак кӱлеш ыле
да,
йӧра огыла, кевытыш куржталын тол, мый балконышто лиям",— вашештыш орланыше
йӱк.
Эчей Вончинский магазиныш миен толят, латкок пачашан кӱ пӧрт воктене лие.
Визымше пачашыш ончале — палыме мутшӱшпык Арка Чопайым ужо. Тудыжо, куанен,
кидшым
рӱзалтыш. Чаравуйын. Майке дене веле. Эр йӱштӧ дечат огеш лӱд. Моржыс!
"Балкон
йымак тол!"— кычкырале. Эчейлан пӧрт ончыл, печат пече огыл, шордыла келге
лумым
келын пурыш. Тунамак кӱшыч ӱлыкӧ, юмын лӱҥгалтыш семын, вургемым кошташ
сакыме
вичкыж керемеш кылдыме чевер сумка вушт! воленат кайыш. Эчей сумкашке арака

кленчам пыштен веле шуктыш, кенета пошкудо балкон гыч ӱдырамаш кычкыраш
тӱҥале:"Аракалогар полко! Калык пашакечым тӱҥалын веле, нуно лӧкашат
пижыныт!" "Мом
тужат, еҥ окса дене огыл, шкенан дене налме",— Вончинский воштылалаш тӧчыш.
"Мом
тошкен шогылтат, тушан мый пеледышым шынденамыс..."— шудалеш ӱдырамаш. "Ит
колышт тудым, кленчатым вашкерак сумкашке пыште!— кычкырале Арка Чопай.?
Чепшым,
чепшым шупшылаш ит мондо, уке гын лектын возеш".
Вончинский мутшӱшпыкын кӱштымым шуктышат, кузе балкон йымак пурыш, туге
тушеч
пӱжалт лекте да мӧҥгӧ велкыже угыч шордыла йорталтыш. Ик жап гыч шӱлышым
налшыла
чарнен шогале, шеҥгекыже савырнен ончале: чевер сумка, кугу-у олаҥгыла
койын,
визымше пачашысе балкон дек кӱза.
"У-уй!— кугун шӱлалтыш Эчей Вончинский.— Колым веле огыл, моштышо еҥ
аракамат
эҥыра улмаш",— ыштале.
Тими Тим.



042096
************************************************************************
2—11
Ий гыч ийыш: "У вий" — "Ончыко"

Мичурин Ятман

АКТ

Мыскара ойлымаш

Таче йоткеат арака тынаре осал пашашке шукта манын шонен омыл ыле. Арака
йӱмеке,
веселый веле лияш, шонем ыле. Ик пеллитрым подылат гын, могырлан тунаре
куштылго, тӧрштыл налметымат от шиж. Мый, ӱмыреш куштен ончыдымо, йӱмывуя
гармонь деч
поснак куштен моштем. Йол шкак модеш. Гармонь йӱкым колат гынже, шӱм
мераҥла
тӧрга. Шӱм поштек йолетым ровно керем дене шупшкедылыт — тарванылеш.
А йылмыже! Йылме нерген ойлыманат огыл. Йылме тореш-кутынь почаҥыштеш.
Ожно,
мемнан изи годым, "Айык еҥын ушыштыжо мо уло, йӱмекыже — йылмыште" маныт
ыле. Кӧ
шинча. Анят чынак тыге. Ала йоҥылыш лийын. Анят йоҥылыш огыл. Пылышемлан
тыге
шоктышат, мыят тыгае пашашке шуынам.
Пашаже тыге лийын.
Мемнан ял покшелан пивнойым почын улыт. Почмо кечыштак мыят, кид-йолем
куштылго
лийже шонен, пивнойыш кайышым. Тушто кружка гыч кружкашке, пел дюжин гыч
дюжиныш
шуна. Шкат шинчеда, корно почылтшо, вара шошо вӱд ураш тӱҥалеш. Теве саде
семынак мыят тӱргоч эртенам. Пыкше-пыкше нылйола да мойн пӧрдалыштын,
шкенан дек толын шуынам. Анят шкенан декат ом шу ыле да, уремыштак терыс
ора воктен мален
колтем ыле да, сӧсна-влак пеш ӱчым ыштат — кияш эрыкым огыт пу.
Капка ончык веле шуынам ыле... Эх, ӱдырамаш чодымандаш тӱҥале. Чылт ия!
Ӱдырамаш
гын ӱдырамаш вет. Ласкан, туп гыч вӱчкалтен, ӱедын веле пуртен малаш
пыштыман
ыле. А тудо...
— Я, тыланетше, йӱашак ок келше... Лӱман еҥ улат вет, калтак.
Сельуполномоченный
деке ала-могай еҥат паша дене коштеш... Кузе вара тыге ыштыман?
Фу... Ӱдырамаш гын ӱдырамаш вет, тидымат ок ыҥле: сельуполномоченныйлан
йӱаш
огыл гын, саде чин гыч луктын колтымекышт йӱат мо? Тудо йӧршеш ок ыҥле.
Сельуполномоченныйлан йӱашыже йӧнанрак. Теве икте йӱкта, теве весе подылта,
кумшышто
шке кӧпкет, теве тыге, теве туге — литр ате уже ярсенат. Тугае еҥым иктаже
утосите пашаш веле ит покто, тудлан пеллитрым йӱкташыже неле мо?
Мыят ӱдырамашлан пеш чот шыдешкенам.
— Кае, ит карге, лунчыра вуй,— кычкыральым. Шотем дене шке ик гана пеш
эҥден
колтынем, но шогал ом керт. Йол ала-мо лийын.
— Тый, каваршаш... Эре йӱаш шонен коштат, сут логар. Кушко лектат,
логаретлан
каварет, кужу логаретым сакаленак коштат,— чычыра ӱдырамаш.
— Чарне, манам, пий умша!— тыге кычкыральым да мушкынден колтымемат шым
шиж. Лач
ты жапыште агроном толын пурыш. Мый вате дене толашем.
— Э-э, тый... — манеш.— А мый тый декет паша дене толынам. Тый ватет дене
веле
вурседал киет...
— А тыйын мо пашат? Вурседылам гын, тыйын пашат уке. Тый мланде шукш улат
вет...
агроном. Тыланет мо кӱлеш?
— Шинчет... актым возаш кӱлеш... ӱден пытарен шуктыдымо...
"Эх, тый але актым возынет? Теве мый тылат актым ончыктем..."— кынел
шогалмемат
шым шиж. Чонлан пеш йӧсын чучо. Актым возымеке, сайжак огыл вет, шонем.
Агроном адакат "Акт кӱлеш" манын тототла. Мый шыде пуш дене пылыш тӱҥжӧ гыч
вырлоҥ пижыктышым:"Вот теве тыланет акт!"
Агроном мыйым пӱтырал кучыш — ынеж кырыкте вет. Мый тудым солалтен нальым.
Ну,
толашена. Мый тудым поньыжым, тудо мыйым топка. Ала-кунаре кучедалына ыле —
агроном мыйым шӱкал колтышат, капка меҥге пелен аҥырген возым. Теве
саҥгамат катенам, парнямат йычкыштенам. Умбакыже ом шарне.
Эрлашым помыжалтымат, ончем — вуем, шӱргем вӱрвузык. Парням тарваташат ок
лий,
пуалын. Ончем — агрономат вӱр веле. Саде керемет агроном шкежат йӱшӧ улмаш.
Кучедал чарнымекына, тудат йӧрлын, йыгыреак мален улына. Поньыжмекет,
могыржо лужгырен мален колтен. А чорт, кертынам, тудым йӱшывуяк сайын
почкенам. Тудлан тугак кӱлеш — йӱын ынже кошт.
А молан кучедалынже улына? Амалже шӱвалме шӱвылвӱдлан ок шого.
Тудо мыйын ӱмбач огыл, ватем кырымыланат огыл, а шошо агам пытарыдыме еҥ
ӱмбач
актым возаш ойлен улмаш. Мый тидым умылен омыл, ватым кырыме верч судыш
пуаш актым возынеже, шонышым.
Нимом умылыде кучедалын улына. Фу, керемет.
Ынде агроном судыш пуэн. Кузе утлышаш гын? Очыни, иктаж семын судитлатак.
Ала
чынжым ойлышаш, ала "Руштынам ыле, нимомат ом шинче" маншаш.
Иктаж поро шомак дене туныктыза.

Г.Микай
Чавайнлан

Куане, чаплане, Чавайн, поэт!
Ӱмырешлан вожаҥше пашат ден лӱмет!
Кумдаҥше корнетше яндарын коеш,
Тоштемше, удаҥше йӧршешак йомеш.
Кумдыкеш тый ончал-ян, ончал-ян йырваш —
Тӱняже шолешыс, огеш лий чараш.
Тӱнясе шемер ден ик семын лӱшкаш
Марий гыч лийынат тый, Чавайн йолташ!
Пашатым тӱҥальыч тый, тӱрлым шонен...
Пычкемыш тӱняжым шолем гай лупшен.
Волгенче, кӱдырчӧ шыпланыме сем ден
Ошкыльыч ончык, лӱдмашым сеҥен.
Куатше шемерын, а йылме марийын —
Раш койо, чот шарлыш тый гочет, йолташ.
Пашат ден ӱмыретше кужу да сай лийын,
Адак чот шаплане культурым нӧлташ.
1936 ий, 1—ше.

ШОШО КЕЧЕ ТОЛЕШАТ
ШОшо кече толешат,
Тыште, тушто вӱд лектеш.
Таҥем ден вашлийынат,
Шошо вӱдла мут лектеш.
Сылне олык ужаргат,
Йыр пеледыш пеледеш.
Таҥем мыйын пелештат,
Чонем угыч пеледеш.
Кеҥеж кече толешат,
Шурнывечым пеш тӱза.
Нур покшеке лектынат,
Кумылнаже кӱш кӱза.
Шыже кече толешат,
Мӱндыр верыш, кайыкла,
Чыла дене чеверлалт,
Сай таҥемже чоҥешта.
Чодыра гочын лыжгыктен,
Мардеж эркын пуалеш.
Мӱндыр вер гыч мый декем
Серыш писын толдалеш.
1936 ий, 3-шо Н
Умылтарымаш: Я.Ялкайн элна мучко шуко коштын, эпиграммыште тидым
ушештарыме.
"Эх, эргыжат"— М.Ивановын поэмыже, тудак тулык Мичу нерген почеламутым
возен.
"Мариоз" — самырык критик Ф.Казанцевын (Пумар Вӧдырын) алмашлӱмжӧ. "Йоча
полыш"—
П.Пайдушын книгаже, а В.Ошэлын произведенийже "Шӱм шолеш" маналтын. "Карш
корно"— Дим.Орайын повестьше, а вес повестьыште тудо салтак вате Олянан
илышыжым
почын пуэн.



042196
************************************************************************
4-21
ТАҤЛАЛТШЕ УЛЫНА
"Марий Эл — Венгрий" обществым ыштымылан — 25 ий

Марий ден венгр-влак шӱм-чонышт дене лишыл улыт: ик финно-угор тӱшкаш
пурат, национальный ойыртемыштат ик семынрак палдырна. Венгр-влак акрет
годсекак палат:
шке у элышытышт ятыр курым илат, нунын шочмо верышт ала-кушто эрвелне, Юл
ден
Урал кокласе кундемыште. Мутат уке, шанчыеҥ гына огыл, тыгак ятыр венгр
йылме
дене чак улшо калык-влак дене родо-тукым кылым пален налнеже.
Шке у элыштым Дунай серыште мадьяр-влак 1100 ий ожнак айленыт. Родо-
тукымышт дене этнический кылым йомдарен огытыл. Эше 1235 ийыштак венгр
монах Юлиан кугезыже-влакын шочмо верыштым кычал каен. Тунам вер гыч верыш
кошташ куштылго лийын
огыл гынат, тудо Юлым вончен, кызытсе Пошкортостан кундемыш миен лектын.
Тыште
тудо венгр йылме дене кутырышо-влакым вашлийын.
Юлиан монахын шке тукымжо деке могай корно дене толмыжым ме огына пале,
сандене
марий кугезыж дене вашлийын але уке — каласен огына керт. Но вес венгр
шанчыеҥпутешественник Антал Регули мемнан Марий кундемыштына лийын да
чимарий кумалтыш
мутым возен налын. XИX курым кыдалне венгр ученый-влак И.Шайнович,
Ш.Дьярмати,
И.Буденец, чимарий юмым да культура поянлыкым шымлен лекмеке, финно-угор
калык-влак кокласе тукым кыл нерген ӱшандарен ойленыт. Лачшымак
Будапештыште тӱнямбал
финно-угор кылын традицийже шочын. Венгр рӱдӧ оласе университетыште марий
калыкын историйже, культурыжо да йылмыж нерген материалым курым утла
погеныт. Поснак
кугу пашам академик Ӧден Беке шуктен. Тудо 1931-1939 ийлаште йылме,
фольклор,
йӱла нерген ныл томым луктын.
Шӱдӧ ий ончыч марий ученый, литератор-влак, просветитель пашам вияҥден
колтымекышт, шке шинчаончылтышыштым иза-шольо калык велке савыралыныт.
Марий сылнымут
мастар-влак Шандор Петӧфин, Шандор Гергельын, Бела Иллешын да молынат
почеламутыштым кусареныт. Пытартыш шӱдӧ ий жапыште финно-угор сообщество
йол ӱмбаке пеҥгыдын шогалеш.
Дунай серысе родына-влакын илыш-йӱлашт, озанлык пашашт марийын дечын чот
ойыртемалтыт. Вет нунын пошкудышт — Австрий. А тудо кок эл кокласе
вашкылыште палым
кодыде кертын огыл. Туге гынат ме иктына-весына деч огына торло, икте-весе
нерген утларак пален налаш тыршена. Теве молан Марий Элыште илыше-влак
Венгрийысе
Ваш область дене келшымаш кыл шочмым шокшын вашлийыныт.
1971 ий 19 майыште промышленный предприятий, чоҥышо организаций ден
транспорт,
колхоз ден совхоз, учебный заведений-влакын представительышт учредительный
конференцийыш погыненыт да Советско-венгерский келшымаш обществын Марий
отделенийжым ыштеныт. Вуйлатышылан Марий АССР Министр-влак Советын
Телевидений да радиовещаний комитетшын председательже Н.Ф.Рыбаковым
сайленыт. Лач тунамак Венгрийысе
Ваш область ден Марий республика таҥлалтыныт, 1994 ий гыч обществылан
"Марий Эл
— Венгрий" лӱмым пуымо.
Учредитель радамыште Марий целлюлоз-кагаз комбинат, Марий торговый
машиностроений завод, Оршанка педучилище да молат, чылаже лучко коллектив,
лийыныт. Марий
республикыш да Ваш областьыш делегаций-влак кошташ тӱҥалыныт. Тидыже вара
традицийыш савырнен.
Мемнан кокласе кылыште эн сайлан теве мом шотлыман: Марий республикысе да
Ваш
областьысе пашаче коллектив-влак ваш келшаш тӱҥалыныт. Тиде — "Семеновский"
госплемзавод ден "Сомбатхей" госхоз, Марбумкомбинат ден Сомбатхейысе
пушеҥгым обрабатыватлыше комбинат, Марий территориальный чоҥышо управлений
ден Ваш областьысе
строительный предприятий, Йошкар-Оласе витамин завод ден Кӧрменд оласе
медицина
препарат завод.
Таҥлалтше предприятий-влак коклаште шочшо вияш кылын пайдаже кугу. Пале,
чоҥышо
пашазе-влак икте-весыштым стройкысо технологий дене палдареныт. Ваш
областьыш
миен коштшо делегаций бетон дене пашам ыштымым утларак сайын пален налын.
Венгр-влакын опытыштым Марий Элысе чоҥымо пашаште кучылташ тӱҥалме. Икмыняр
специалист
— инженер ден пашазе-влак, тушко миен, бетонироватлыме йӧным тунем толыныт.
Венгр специалист-влак Йошкар-Оласе витамин заводышто ятыр жап пашам
ыштеныт. Ик
талукышто вич тӱжем тонн сорбитым луктын кертше линийым монтироватлымым,
оборудоватлымым да пашаш колтымым эскереныт. Диабет дене черланыше-влаклан
полшышо
препаратым — кристаллан сорбитым — лукшо линий 1979 ий июльышто продукцийым
пуаш
тӱҥалын. Лач тунамак Йошкар-Оласе витамин заводын коллективше Ваш
областьысе
Кӧрменд оласе медицина препарат завод дене келшымаш кылым пидын. Кажне ийын
нине
кок колллектив делегацийым вашла колтылаш, икте-весын опытыштым шымлаш
тӱҥалыныт.
Тӱшка член-влакын шуко ияш опытышт ончыкта: пашаче верлаште творческий
кумыл
лекме да икте-весе дене таҥасыме годым иза-шольыла келшымаш кыл утларак
пеҥгыде
лиеш. Теве молан вияш кыл кугу коллектив коклаште гына огыл, изирак
производственный бригаде-влак могырымат шочеш. Полупроводник прибор
заводысо ик бригаде
"Афит" заводысо тыгаяк звено дене келшымаш кылым пидыныт. Тысе пашаеҥ-влак
иктевесе деке унала коштыныт, шке опытышт дене йолташыштым палдареныт.
Вераласе организаций-влакын комитетышт шотышто мут лекме годым шуко йодыш
шочын.
Кажныжлан вашмутым пуыде лийын огыл. Теве кагаз комбинатысе комитетым
налаш.
Кажне ийлан паша планым ямдыленыт. Цехлаште венгр калыкын илышыже да пашаж
нерген лекцийым лудыныт, беседым эртареныт. Делегаций дене пырля Венгрийыш
миен
толшо-влак мутым эн ончыч налыныт. "Марийский бумажник" многотиражкеш
Венгрийыште лиймышт нерген отчетым, Касвел Венгрийысе пушеҥгым
обрабатыватлыше предприятийын сеҥымашыж нерген материалым шуко печатленыт.
Кажне ийын Марбум Венгрийыш
шуко тӱжем тонн кагазым колтен шоген. Туштыжо ты кагазыш парафиным
шыҥдареныт.
Ваш областьысе ял озанлык практика, промышленностьысо да стройкысо опыт
Марий Эл
гыч толшо кажне делегацийын кумылжым савыреныт. Миен толмо деч вара, тушто
мо
ужмым да колмым шке условийлан келыштараш тӧчымӧ койыш ылыжын. Чертежым,
проектым шымленыт, лектышым таҥастареныт. Тӱҥалтыш жапыште шӧр
промышленностьын технологийже мемнан кумылнам шке велкыже савырен.
Венгрийысе гай вич тӱжем вуйым
шогалташ ситыше шӧр комплексым ыштыме. Вара тусо семынак тӱкан шолдыра
вольык
фермыште терысым эрыктыме транспортерым пашаш колтымо. А икмыняр жап гыч —
шорыклан тӱрлӧ кочкышым пуаш йӧнештарыме кормушкым.
Медведево районысо "Семеновский" госплемзаводышто "Сомбатхей" госхоз семын
люцерным ончен кушташ тӱҥалыныт. Тиде кушкыл мемнан мландыште сай лектышым
пуа.
Кукурузым ончен куштымо шотышто шуко ыштыме. Венгр специалист-селекционер-
влак
йожев Хоффер ден Миклош Неметын полшымышт дене икмыняр кугуруз сортым да
гибридым терген ончымо да Марий республикылан келшен толмыштым пален налме.
Опытым
эртарыме участкым "Келшымаш пасу" манме. Тыгаяк опытым Звенигово районысо
Мичурин лӱмеш совхозышто эртарыме. Пален налме: Марий Элыште "Пионер 3950",
"Сонара
ТЦ", да "Анжу" сорт-влак утларак келшен толыт.
Госплемзаводысо специалист-влак "Сомбатхей" госхозысо вольык ончышо-влакын
пашаштым эскереныт. Вет тусо вольык ашныме ферма чапле пашаж дене
ойыртемалтын.
Тӱкан шолдыра вольыкым Марий Элыштат тусо семынак ончаш тӱҥалыныт. А Тошто
Кома
шӧр комплексым венгр проект дене чоҥымо. Тыгай кыл паша лектышым кугемдаш
полшен. Бригада, отделений, комплекс коклаште Венгрий гыч унам вашлийшаш
але шке
тушко кайышаш верч таҥасымаш шарлен. Паша лектыш палынак кушкын, кажне еҥ
шке
верыштыже лийжак манын тыршен.
Культура кыл пеҥгыдемын. Тидын годым кок элжынат кумылжым шотыш налме.
Ваш областьыште илыше венгр-влак марий культурым утларак да утларак шымлаш
тӱҥалыныт, марий калыкын илышыжым, тудын исторический вожшым, финно-угор
калык-влакын культура традицийыштым сайынрак пален налаш тыршеныт. Келшымаш
кыл тӱҥалтыш
ошкыл гычак вучымо саскам пуэн, чырык курым годым культура кыл чыла
могырымат
пеҥгыдемын. Шанчыеҥ, артист, литератор-влак таҥлалтыныт, шке пашашт дене
ваш
палдареныт.
Кок калык кокласе келшымашым тапташ пресса кугун полша. Журналист-влак
таҥлалтше
кундемын илышыжым, калыкшым, тудын культурыжым, историйжым, йӱлажым пален
налме
дене гына огыт серлаге. Тӱҥжӧ — тушто ужмым ятыр тӱжем лудшылан каласкалаш,
икте-весым утларак пален налаш полшаш. Ваш областьыште лекше "Ваш непе"
газет редакцийын чырык курым жапыште унаже ятыр лийын. Тиде —
А.Александрова, П.Корнилов, В.Оленев, В.Матюшев, Г.Михайлова да молат. Шке
жапыштыже Марий Элыш "Ваш
непе" газетын тӱҥ редакторжо-влак Золтан Пожгаи ден Дьердь Чонка да тусо
пашаеҥ-влак толын каеныт.
Общество Марий отделений правленийын председательже Н.Рыбаковын
каласкалымыже
республикысе газет дене журнал страницылаште ятыр гана лийын. 1975 ийыште
Сомбатхейыште венгр йылме дене лектын тудын "Марий кундем" брошюржо. 1977
ийыште
Марий книга савыктыш Ваш область нерген "Земля друзей" книгам рушла луктын.
Тиде
— венгр журналист-влакын тӱшка пашашт.
Печать, радио, телевидений келшымаш кылым кумдан ончыктен шогеныт. Тыгодым
тӱрлӧ
жанр ден формым кучылтыныт. Марий телевиденийын пашаеҥже-влак "Баратшаг —
дружба-келшымаш" передачым ямдылен шогеныт. Телестудий республиканский
газет-влакын
редакцийышт дене пырля "Венгрий нерген мом паледа?" конкурсым эртарен. Шке
шинчымашыштым школьник, студент, туныктышо, пашазе, ял озанлык пашаеҥ-влак
тергеныт. Конкурсышто лийше-влак Венгрий нерген сай шинчымашым ончыктеныт.
Сеҥыше-влак призым, Венгрийыш миен толаш путевкым налыныт.
Кок элын сеҥымашыштым, тусо илышым, историйым, культурым ончыкташ
фотохудожественный, калык декоративно-прикладной искусство выставка-влак,
тыгак кызытсе марий да венгр художник-влакын радынаштым ончыктымо пеш чапле
йӧнлан шотлалтыт.
Выставкым могай-гынат шарнымашеш кодшо кечылан але юбилейлан келыштарыме.
Але
кок калык коклаште эртараш палемдыме декадылан, арнялан, келшымаш да тӱвыра
кечылан пӧлеклыме.
Шкенан республикысе калык "Венгрий — туризм эл, таҥна-влакын элышт"
выставкым
кужу жап шарнен ила. Тудым Келшымаш общество ден Венгрийысе "Ибус" туризм
бюро
1979 ийыште пырля эртареныт. Тиде выставкым Совет пӧртыштӧ, "Эрвий"
кинотеатрыште кок тылзе годым ятыр тӱжем еҥ ончен.
Т.Евсеев лӱмеш кугыжаныш тоштерыште Ваш область гыч кондымо выставка ик
гана веле огыл лийын. 1989 ийыште венгр национальный выставка дене пырля
"Баратшаг —
дружба — келшымаш" кумда форматан фотовыставка почылтын. Талук гыч тыгаяк
лӱман
выставка изобразительный искусство музейыште почылтын. Экспозицийыш
чумырымо материал келшымаш кылым кумдан ончыктен. Тыште ме келшыше кок
предприятий — Йошкар-Оласе витамин завод ден Кӧрменд оласе медицина
препарат заводын илышыжым
ужынна.
1994 ий ноябрьыште Марий кугыжаныш тоштерын ик залыштыже оҥай выставка
ончыкталтын. Тудым Венгрийысе ик эн кугу музей — Будапештысе Этнографий
тоштер — чумырен. Экспозиций иза-шольо финно-угор музей-влак кокласе кылым
вияҥдаш кумылаҥден. Выставкым Марий Эл Республикын правительствыже кӱкшын
аклен. Президент
В.М.Зотинын указше почеш родо-тукым кок калык кокласе кылым пеҥгыдемдаш
пошымыжлан Будапешт оласе Этнографий музейым Почетный грамота дене
палемдыме.
Тидлан вашмут семын лие "Иза-шольо калык-влак" выставка. Тудо 1995 ий 24
февральыште Будапешт оласе Этнографий музейыште почылтын. Марий Эл гыч
кондымо тиде
выставкыш тӱҥ шотышто XИX-XX курымласе кум шӱдӧ наре экспонатым чумырымо.
Тиде —
марий национальный чием, кызытсе да ожнысо тӱр, музыкальный инструмент, ший
шергаш, кидшол, алга, икманаш, сӧрастараш кучылтмо ӱзгар, прикладной
искусство тарман, тыгак илыш-йӱла, культура, чимарий вера нерген ятыр
фотосӱрет.
Выставкыш мийыше-влак чыла тидым куанен онченыт, вет венгр-влак марийын шке
шотан поян культурыжым икымше гана тыге кумдан вашлийыныт. Выставка шуко
еҥын кумылжым савырен. Тидым ик фактат пеҥгыдемден кертеш: тудым
торжественно почмо годым Венгр Республикын Президентше Арпад Гӧнц лийын да
Марий Эл Республикыште мом
ужмыж нерген ойлен.
Марий да венгр тоштер-влак коклаште кутырен келшыме почеш тиде выставкым
кодшо
ий мартыште венгр-влакын шке элыштым ыштымылан 1100 ий темме вашеш почылтшо
финно-угор экспозицийыш ушымо.
1976 ий годсек Марий Элыште чылаже кумло утла венгр выставкым ончыктымо,
коло
наре марий выставкым Венгр Республикыш колтымо.
Культура кылым чакемдаш, кумдаҥдаш да пеҥгыдемдаш самодеятельный ден
профессиональный коллектив-влакат шагал огыл вийым пыштеныт. Музыка да муро
семын келшымашым нимоат тынар шулдыраҥден ок керт. Таклан огыл маныт:
калыкын чонжо мурышто
ила. Сомбатхей гыч толшо "Рвезылык" хорым, "Унгареска" куштышо ансамбльым
республикыштына кызытат порын шарнат. Кугу куаным конденыт артист-влак.
Чыла вере
нуным шокшын вашлийыныт. Концертышт, чынжымак, келшымаш пайремыш савырнен.
1978 ийыште Ваш областьысе Сентпетерф ялын фольклор ансамбльже тольо. Тудо
Йошкар-Оласе Сомбатхей микрорайонышто Келшымаш памятникым почмо лӱмеш
пайремыште
лийын, икмыняр концертым ончыктен да республикысе илышым шымлен.
1982 ий шыжым республикышкына Сомбатхей гыч "Халадаш" венгр пашазе хор
тольо.
Тушто тӱҥ шотышто кӱртньыгорно пашаеҥ-влак муреныт. Уна-влакым Марий Элыште
кажне кечын шокшын вашлийыныт. Нунын йолташышт ешаралтын. Концертыш толшо-
влак мастарлыклан, пашазе еҥын мурым чот йӧратымыжлан вуйыштым савеныт.
Мӧҥгӧ кайымышт деч ончыч делегацийым вуйлатыше Лайош Ковач юарлыше кумылым
почын.
— Ме шкенан пелен, — манын тудо,— тендан шӱм да кид шокшыдам, келшымашым
наҥгаена. Вет келшымаш деч шерге нимат лийын ок керт.
Тылеч вара Йошкар-Олашке Венгрий гыч вес художественный коллектив-влакат
толын
каеныт. Мемнан республика гычат миен коштыныт. "Марий Эл" ансамбль гына кум
гана
миен толын.
Спортсмен-влакын вашлиймашышт кугу куаным конден. Футболист-влак йолташла
мемнан
денат, Ваш отбластьыштат ик гана веле огыл модыныт. Тыгай жапым футболист-
влак
шкештат кужу жап шарнен илат. Сомбатхейысе футбол федерацийын
председательже
Янош Барнак, Ваш областьысе футболист-влакын "Дружба" команда дене
вашлиймекышт
манын: "Кӧ сеҥен, кӧ модын колтен, тиде тӱҥ огыл. Тӱҥжӧ — келшымаш сеҥен".
Келшымаш кылым пеҥгыдемдаш культура кече, арня, декада чот полшат. Тыгодым
массовый мероприятий шуко лиеш, шӱм-чон поянлык ешаралтеш, географический
чек кумдаҥеш.
Тыгерак, 1989 ий апрельыште Марий республикыште Ваш областьын культура
кечылаже
эртен. Тудо Венгр Совет Республикым ыштымылан 70 ий темме юбилейлан
пӧлеклалтын.
Кечылам МАССР Культура министерство ден ОСВД Марий отделений ямдыленыт. Ваш
область гыч Марий Элыш 70 еҥ толын. Тиде кӱлешан политический мероприятийын
участникше-влак пашаче коллективлаште лийыныт, Венгрийыште политический,
экономический да социальный вашталтыш нерген шуко йодышлан вашештеныт.
Икерварысе ӱдырамаш хор ден "Унгареска" куштышо коллектив калык ончыко коло
гана
лектыныт да шке мастарлыкышт дене куандареныт. Республиканский научно-
краеведческий музейыште Венгр калык кидпаша да искусство выставка почылтын.
1995 ий ноябрьыште Венгрийыште марий культура арня эртыш. Тудо Будапештыште
Россий культурын рӱдержын пашаштыжат тура савыртыш гаяк рӱдер лие. Рӱдер
пытартыш
жапыште тӱрлӧ финно-угор калык дене келшымаш кылым пидаш тӱҥале.
Делегацийым Марий Эл тӱвыра министр Виктор Николаев вуйлатыш. Мадьяр иза-
шольо-влак деке унала
мемнан республикысе наукын да культурын пашаеҥышт мийышт.
Тиде мероприятий 21 ноябрьыште Венгрийын рӱдӧ олаштыже почылто. Кугыжаныш
кӱкшыт
гычат, мер да венгр массовый информаций могырымат кугу полыш лие. Марий Эл
Республикысе искусствын заслуженный деятельже Измаил Ефимовын лач ты
кечынак почылтшо вернисажше ушеш кугу событий семын кодо.
Марий Элын делегацийже Ваш областьыш миен. Сомбатхей оласе педагогическйи
институтын коллективше дене вашлийын. Тиде вузым доктор Янош Пустаи
вуйлата. Тудо Марий Элыште ик гана веле огыл лийын. "Йыргешке ӱстел" йыр
мутланымаште Российысе
гуманитарный наука академийын академикше, филологий наука доктор
И.Г.Иванов, историй наука кандидат Г.Н.Айплатов, венгр историк ден финно-
угровед-влак лийыныт.
Венгр коллега-влак тыгай вашлиймашым умбакыжат шуяш, поснак шымлыме пашам,
книгам вашталтылаш кумылан улмыштым ончыктеныт.
Марий культура кечыла годым Венгр Республикысе парламентыште да тӱвыра
министерствыште тыгаяк вашлиймаш эртен. Марий Элын заслуженный артистше-
влак И.Смирнов,
З.Берникова, "Мари" фольклорно-эстрадный группын солистше С.Шакиров Венгрий
да
Словакий гыч артист-влак дене пырля сценыш лектыныт.
Иктешлен, теве мом палемдаш лиеш: культура кылын тӱрлӧ йӧнжым кучылтын,
"Марий —
Венгрий" общество, тудын коллективный членже-влак чырык курым годым
национальный
культурам чот пойдареныт. Культурын поянлыкшым да наукын сеҥымашыжым кок эл
коклаш шарыме пашаш пӱтынь калык ушнен. Тидыжак мемнам моткоч куандара.
Венгрийын политический илышыштыже пытартыш жапыште кугу вашталтыш лие: 1956
ийысе событийым тушто у шинча дене ончальыч, Конституцийыш у вашталтышым
пуртышт,
элын лӱмжым весемдышт (ВНР—ВР), парламентыш эрыкан сайлымашым эртарышт,
национальный пайрем кечым рашемдышт. Тургым пагытлан кӧра Венгрий ден
Россий кокласе
отношений изишак лушкыдемме семын лие. Ваш область ден Марий Эл коклаштат
тыгаяк
койыш шочо. Ончычсо келшымаш традицийна ынже кӱрылт манын, 1991 ий
ноябрьыште
Венгрийыш эше ик делегаций миен тольо. Тудым Марий Эл Республикын тунамсе
Верховный Советшын председательже В.М.Зотин вуйлатыш. Ик шонымаш дене гына
кужу
корныш тарваненыт — Ваш область ден Марий коклаште вияш кылым пидаш.
Делегацийын
членже-влак тиде визит годым Сомбатхейысе самоуправлений орган да деловой
округысо представитель-влак дене вашлийын мутланеныт. Чыланат ик шонымашым
гына ойленыт: кок эл кокласе вашкылым экономикыште да тӱвыра пашаште поснак
чот пеҥгыдемдаш. Тыгак промышленный, строительный да торговый палатылам
вуйлатыше-влак
дене переговорым эртареныт.
Марий Эл Республика ден Венгр Республикысе Ваш область коклаште келшымаш
нерген
соглашенийым подписатлаш 1992 ий апрель мучаште Йошкар-Олаш делегацйи
толын. Тудым областной самоуправлений председатель доктор Дьюлаи Пустаи
вуйлатен. Делегаций радамыште Венгрийысе Кугыжаныш Погынын депутатше Бела
Месарош, Ваш областьысе погынын торговый палатыжын секретарьже Ференцне
Хорват лийыныт. Нуно визит
годым марий предприниматель, деловой кругын представительже-влак дене
вашлийыныт, Йошкар-Оласе ургымо фабрикыш, Морко районысо "Родина" шуко
отраслян предприятийыш миен мутланеныт.
Тиде визит деч вара Марий Эл ден Ваш область кокласе кыл нерген
соглашенийым
подписатлыме. Тушто утларак кугу верым экономический кыллан ойырымо. Марий
ден
венгр предприятий, фирма-влак коклаште вияш кылым пидаш, пырля ыштыше
предприятийым утларак почаш, приватизаций опытым, рынокым шымлаш, тӱнямбал
торгово-промышленный выствкым эртараш. Чыла тидыже иза-шольо кок калык
коклаште келшымаш
кылым у кӱкшытыш нӧлталаш чаплын полша.

Владимир Рыбалка,
"Марий Эл—Венгрий" общество правлений председательын алмашвуйжо.



042296
************************************************************************
4—22
Таум каласыза
Ты серыш лиеш Башкортостан Респуликысе Мишкан район, Пӱнчер ял гыч,
Андриянов
Ларион Андриянович деч. Мый пенсионер улам, 68 ияш. "Ончыко" журналым ятыр
ий
годсек налам, даже омат шарне, мыняр ий годсек. Журналдам пеш йӧратен окем.
Марий Эл гыч эше "Кугарня" газетым налам лекташ тӱҥалмыж годсек. Окаш
йӧратем тугак шкенан библиотека гыч налме художественный книга-влакым.
Эн первыяк "Ончыко" журналын редакционный коллегийжылан, редакций пашаеҥ-
влаклан
пеш шуко деч шуко саламым колтем.
Анатолий Тимиркаев йолташ, лично тылат шокшо салам. Мый тыйын шуко поэме
ден почеламутетым окенам. 1996 ийысе икымше норыште серыме "Лумтӱрчача —
шошо пеледыш"
статья гыч палышым: у книгат лектын улмаш. Саламлем! Ончыкыжат тыланен
кодам
кӱкшӧ успехыш шуаш.
Редактор йолташ, мыйын лӱм дене "Ончыко" журнал гоч Осмин Йыванлан "Кава
ден
мланде коклаште" шарнымаш романым серымыжлан пеш кугу таум (ракматым)
каласе.
Тушто ожнысо илыш ончыкталтеш. Тидым шоналтетат, магырымет (шортмет) шуэш.
Осмин
— могай ушан, уҥган айдеме, каласенат мошташ огеш лий.
Эше тугак "Корно — вожынан, илыш — йыжыҥан" шарнымашым серымыжлан Петр
Афанасьевич Алмакаевлан пеш кугу тау. Журналын 1995 ийысе лауреатше лӱмым
тудлан пеш чын
пуымо.
Анатолий йолташ, мыйын серен колтымо мутемым Осмин Йыванлан да Петр
Алмакаевлан
шижтареда дыр, шонем.
Мый повестьым, романым, мыскарам, анекдотым окаш йӧратем. Первый классыш
окаш
1936 ийыште пуренам ыле. Ик лудшаш книгаште Осмин Йыванын "Чодыра ударник"
почеламутшо печатлалтын. Тудым тунам тунемынам да таче мартеат шарнем:
Таче кече пеш чевер,
Лумым чинчын йылгыжта.
Чодыра ударник эрден эр
Шке товаржым пӱсемда.
Шым шечан ший пилаже
Оҥгыр гае йоҥгалтеш.
Метр кӱжгыт пӱнчӧ тӱҥжӧ,
Шиждегеч, рӱшт шуҥгалтеш...
Согыш (сар) годым, согыш деч варат пошкудо Караидель районыш, Яман-Елга
манме
кундемыш, чодырам руаш да имне дене Уфимка эҥер воктеке шупшыкташ коштынам.

Санденак дыр тиде почеламут ушешем мондалтдымашын кодын.
Лиеш гын, вучем ответым. Уке гын, уке.
Салам дене АНДРИЯНОВ Ларион.

Шинчавӱдем лекте
Пагалыме "Ончыко"!
Пеш кугу тау Геннадий Гордеевын "Болтуш" драмыжым савыктымыланда. Лудмем
годым
кокымшо кыдежысе нылымше сӱретын мучашкыже шуымат, шинчавӱдем лекте, шкетак

йӱкын шортын шинчышым. Кӧлан кузе, а мыйын илышыштем Миклай Рыбаковын
"Керемет
корем воктене" драмыж деч вара тиде кокымшо мурлектыш, кудыжо шӱмем
вургыжтарен.
Ик экшыкым гына муым: Онаеҥын сугыньыштыжо "пӱртӱс" мут уло, а вет ожно ты
шомак
лийын огыл, тудым Ӱпымарий Васильев 1918 ийыште шке шонен луктын да марий
йылмыш
пуртен. Лудшо семын, Г.Гордеевын иктаж моло мурпашажым вучен кодам, тыгак
тудын
шке нерген кеч кӱчыкын каласкалымыжым ужнем.
Салам дене Мирон МИШЕНЬКИН.
Башкортостан,
Дӧртыльӧ ола.



050196
************************************************************************
5-01
Ю.Артамонов
Юрий Михайлович Артамонов 1938 ийыште Марий Эл Республикысе Медведево
район, Ятман ялеш шочын. Йошкар-Оласе педучилищым да Н.К.Крупская лӱмеш
Марий кугыжаныш
пединститутым тунем лектын. Армийыште служитлыме деч ончычат, институтым
пытарымекат, республикысе школлаште туныктышылан ыштен. Тудо "Марий
коммуна" ("Марий
Эл") газет редакцийын литературный пашаеҥже, "Ончыко" журналын сылнымут
редакторжо, вара ответственный секретарьже ятыр ий лийын. Кызыт писатель-
профессионал.
Ю.Артамонов 1960 ийыште шке вийжым сылнымутышто тергаш тӱҥалын. Кок талук
гычак
"Советский салтак" лӱман икымше книгаже лектын. Ончычшо тӱҥ шотышто
ойлымашым
возкален, 70-ше ийлан кокымшо пелыж гыч повесть почеш повестьым сера. Тудын
прозыжо тӱрлӧ шӧрынан: илалше ден самырык тукым кокласе кыл, изи икшывын
койыш-шоктышыжо, кызытсе илышым мыскара кумыл дене ончалмаш. Тӱҥжӧ — ял
илыш, тысе айдемын кӧргӧ шонымашыже.
Юрий Артамоновын лучко утла книгаже Йошкар-Олаште да Москваште марлат,
рушлат
лектын. Тудо — Марий комсомолын Олык Ипай лӱмеш премийжын лауреатше, 1980
ий гыч
элысе Писатель ушем член.
Юрий Артамонов
СУОМИ МЛАНДЫШ КАЙЫНЕМ
Койдарчык повесть
Ончылмут
Йокрокын илена, марий господин-шамыч, пешак йокрокын! Ни театрыш, ни циркыш
огына кошт, киношкат шуэн веле миен толына. Кӱсен рожын, маныда? Тидлан
верчын нигуш кошташ огыл мо? Тыгаяк йогыш савырненда мо? Име ден шӱртым
налза да кӱсендам
тумыштыза-ян! Ынде рож пытыш?.. Пытыш да садак яра, маныда? Вара мо? Тудым
тич
темаш неле мо? Окса дене огыл гын, мычкара шомак, койдарчык дене. Тений
нуно окса дечат шергырак улыт.
Неле саманыш илен-толын шуын улына, моткочак нелыш, йолташ-влак! Кушко ит
ончал,
мом ит шоналте — мемнам йырым-йыр його-йӧсӧ шоныш авалтыш да тунар чот
кормыжтен
куча — ынежак мучыштарен колто: кажне эрдене кочмо-йӱмӧ да чием нерген
шоналтыман, кажне эр еда мокмыр деч поснат вуйна коршта. Кевытыш кает — ак
туге чывыштылеш, пошкудыш пурет — тудат тыйын семынак шортын шинча, пашаш
кает — паша верет уке... Уремыште тыйым кыренат, агенат, виешленат моштат.
А мӧҥгышткет пӧртылат — пачеретым эрыктен луктыныт... Кузе илаш? Мом ышташ?
Ида ойгыро!!! Тыге илаш сай велыс. Мо-гынат йокрок огыл. Вуй дотово чот,
чытыдымын пашам ышта. Тыйынат ала-кӧм нӧшлен пыштымет, ала-кушко куржын
колтымет шуэш.
Вуй ок коршто, йол ок тарванылме годымат вуйым сакыме, кид-йолым волтен
колтымо
ок кӱл. Удам ышташ ида вашке, родем-шамыч! Кеч-можымат уш-акыл почеш
тӧрлыза,
порылык дене илыза! Кузе, маныда? Рашемдем: манеш-манешым, йомакым, мыскара
ойлымашым возыза. Оҥайын лектеш гын, воштыл шинчыза. Вара кочмат пешыжак ок
шу,
чаплын чияш уке гын, кодшыжым, тумышаным да лыжгайышым, ӱмбакыда шоҥалза.
Ида
вожыл — тений шукынжо тыге чиен коштыт. Коммерсантым монь, бизнесъеҥ-
шамычым
коклашкына огына пурто — нуно шукертак коло икымше курымышко куснен илат.
Ме гына, шайтанешна-калерешна, почеш кодын илышташ тӧчылына.
Сылнымутым возен огына мошто, маныда? Вара мо? Садак ойгырымо ок кӱл. Мом
палымыдам икте-весылан каласкалыза, ямдым лудын лекса. Мутлан, М.Шкетаным,
марий калыкын эн тале мыскараче эргыжым. Тунамак мӱшкырда темме гай лиеш,
чараголя гай
улыда гынат, ӱмбалныда чапле вургемым шижыда. Икманаш, моткочак поян улмыла
чучын колта. Врач-шамычат тыгак ойлат: "Кунар воштылат,— маныт,— тунарланак
илышет
кужемеш". А шке гычем тыге ешарем: "Кунар воштылат — тунарланак поен
шинчат".
Повестьын вуймутшо весе ыле: "Марина Финляндийыш кая". Вара шоналтышым:
"Молан
Маринам веле Суоми мландыш колташ? Мый шкеже тушко ынем кае мо?"
Мый шкак Суоми мландыш кайынем! Тыгай нужна илышым ужаш огыл! Тӱрлӧ
намысдыме
пашам колаш огыл! Мый шолышташат, еҥ кӱшеш иленат ом мошто. Кенета вуемым
ушаншотан шонымаш перыш: "Йӧратыме марий мландемым коден каен кертам мо?
Калыкем кузе ила, мыят тугак илышаш омыл мо?" Садлан кодым, нигушкат ом кае
— тендан ужмыдам тӱрыснек ужмем шуэш. Ойго-йӧсӧ годым йолташым, родо-
тукымым коден огыт кае.
Эше ик гана пеҥгыдемден ойлем: "Шӱлыклан, ойгылан вуйым пуымо ок кӱл. Ала
мыйын
возымемат Тендан кумылдам нӧлталеш? Тыге гын, шкемым моткочак пиалан
айдемылан
шотлем ыле".
Автор.
Маскародын ик уремыштыже нигӧ ок кой. Весыштыже, кугуремыште, шоҥго Еремей
кӱшкыла писын топка. Эҥертышан чапле-косир тоям, тростьым, кудешыже монден
коденат, вашкымыж дене пу йолжым налын ок шукто, ончыко авыралын шындымыж
годым ала-кушан пижеш. Садлан имньыла тӧргымлен колтымыла ышта, кидше дене
мардеж вакшла
лупшалешат, ий ӱмбак логалше ушкалла шуйналт возеш. Тыгодым чылымжат умшаж
гыч
ала-кушко ӧрдыжкӧ пыжалт лектын кая.
Кушко Еремей тыге ончыко вашка, мо тудым шке суртшо гыч покта? Лачак
пареҥгым
мланде йымак урымо пагыт. Игечыжат пешак келшен толеш: шошо мурен-шӱшкен
эртен
кайыш, а кеҥеж але толын шуын огыл. Эрла-кумышто ага тылзылан мучаш лиеш.
Манмыла, мланде ужарген возын, ужар тӱсым пеледыш аршаш дене сӧрастараш
тӱвыргӧ вийым
пога. А мо шошо ага эртен кайыш — ик пырче йӱрат мланде ӱмбак ыш воч.
Тугеже
кошкен гына кия, утыр шелышталтеш. Йӱр ок лий гын, пареҥге кузе иланен
шуэш?
"Коммунизм верч" колхозат шукертак урлыкашым ӱден пытарен, пареҥгымат
шынден
шуктен. Ял калыкын пакчажым гына але куралме огыл. Мемнан эре тыге: ончыч
колхоз
роколмам шында, вара калыкше пычырик пакчаж деч ойырла; ондак колхоз кургым
кунар кӱлеш, шкаланже ямдыла, вара калык коремйолым монь, пундыш йырым,
чашкер
коклам солкален коштеш, ик ушкалжым кужу теле гоч пукшен лукташ амалкален
погкала. Шыжымат тугак: киндым, саскам монь ондак колхоз поген налеш. Пасум
чараҥдымешке, шке пакчаштет неретымат ит ончыкто. Озанлыкым ончылташ итак
тошт! Ончылтет — штраф але милиций дене аҥыртарен пытарат.
Еремей урем кутынь веле огыл ошкеда, торешат коштедаш ок мондо. Пешак
палынеже:
кӧлан курал пуэныт, кӧлан уке? Ала южышт пареҥгым шынденат шуктеныт? Кӧ
тудын
ончык пурен? Кӧ коклам пужен?.. Ӱмаштат, теният колхоз председатель Павел
Корнилович тӱен-тӱен ойлыш: "Черет почеш, ик ял тӱр гыч весыш поче-поче
курал пуэна.
Коклаш нигӧм она кодо. Черет почешак корным корен кодена. А шындаш — тендан
пашада. Кеч йӱдвошт-кечыгут кӱртньыгольмо дене лакым кӱнчен шындыза, кеч
вӱмам погыза! Мыйын пашамат уке".
Тевыс южо механизаторжо, кӧн кидыште трактор, шке пакчажым савырал оптен
веле
мо, пареҥгымат шынден шуктен... Ну, чытыза! Колхоз правлений вич уштыш
тораште
гынат, Еремей ок ӧркане! Садак кужу корныш тарвана! Миен шуэшат, адакат
шулентужен кода. Кӧ сарын ветеранже?! Кӧ пашан ветеранже?! Еремей Герасимыч
огыл мо?
Тудо ныл ий окопышто тийым пукшен да Кенигсберг олам налын. Тудо нылле ий
колхозышто лып лийде тыршен: мландымат куралын, имньымат ончен, оролланат
шоген. Еремей Герасимовичым обижатлаш шонышда мо? Не выйдет!.. Тиде чырым
огыда тӧрлӧ гын,
тудо чечасак районыш куржеш! Марий президентын омсажым тӱкалтыде пура!
Тидат ок
сите гын — Москош чоша, Российын президентшым соровно кычал муэш! Тыгодым,
шӱвылым шыжыктен, ӱстембалым мушкындылеш. Кутыраш тугай мастар — чылымжымат
умшаж
гыч ок лук.
Тугай кӱчемдыш тиде Еремей Герасимович Петров — чыташат ок лий.
Маскародылан мо,
Марий Элланат икте веле дыр.
Кунам Еремей тыгай кӱчемдышыш савырна? Шошым да шыжым, пареҥгым шындыме да
лукмо
времаште. Тудын ӱшанжат вожсаскалан веле. Пӧртйымалныже пареҥге уло — шужен
ом
шинче, шона. А киндым лапкыш кунам кондат, кунам уке, кунам налын шуктет,
кунам
уке. Садлан роколмам шындыме-лукмо жапым чот эскера, еҥ деч почеш кодаш
лӱдеш.
Тиде тургымышто тудо малашат ок ярсе, йӱашат монда.
Павел Корнилович, колхоз вуй, тудын деч утлаш манын, пу йолын кычыр-
кочыржым тора гычак колын шуктен, вашкерак шылаш тырша, пакчам куралаш
тӱҥалме деч ончычак
тракторист-влаклан шижтара: "Карасимычын суртшо ял покшелне шинча гынат, эн
ондак тудыным курал пуыза. Тиде ок сите — йыраҥ корным ыштыза. Тидат ок
сите —
шынденак кодыза. Аракамат монь ида йод, шкак шолт луктын шындыза! Теве
окса!..
Палем мый тендам, ямдыжым нигунам огыда шӱкал... Юмо гай лийза, но мыйым
тиде
шоҥго карта деч утарыза... Чытенак ом керт! Так тудым ужам — вигак мӱшкырем
коршташ тӱҥалеш".
Тиде амаллан ала-мо, Павел Корнилович Маскародыш толын савырнымыжым ынде
огешат
шарне. Туге гынат Еремей Герасимович Рушродыш окотан коштеш: лӱмынак
вурседылаш,
шке манмыжла, правленец-влакым туныктен кодаш. Колхоз вуйлатыше шылеш
гынат, Карасимыч тудым садак вучен шукта, иктаж лукеш да авыра. Манмыла,
Еремейын кужу
корным топкымыжо нигунам арам ок лий — садак вашлиялтыт. Иктыже — куанен,
лӱмын
кычал толмо семын, весыже — йыгыжгын, укшинчыш нӧлтмым пырт гына кучен
шуктен...
"Родо" шомакым кок гана тӱжвак луктым гын, кумшыжымат ончыкташ верештеш:
Немычродо. "Коммунизм верч" колхоз кум родым уша: Маскародо, Немычродо,
Рушродо. Ала-молан коклаштышт марий родо гына уке.
Таче Еремей кочкынат огыл гынат, вигак Рушродыш каяш лие. Шке ялыштыже нигӧ
дене
ыш туманле, нигӧ дене шомакым ыш пелеште, тудым утыш луктынытат, Павел
Корнилович дене чотак вурседыл налнеже.
А ял калык шке сомылжо дене мутайкала: кӧ пареҥгым шынден шуктен — пакча
йыраҥым
тӧрла, росоташ, ужар пӱйым лукшо шоган ӱмбак леве вӱдым шава. Кӧным курал
пуымо
— пареҥге корным ыштат, имне семын кычкалтын, шогам кыртмен шупшыт,
урлыкашым
лап лийын нумалыт. Кӧн куралмат огыл — терысым луктын толашат. Икманаш, яра
шогылташ нигӧн жапше уке.
Шке ялжым лектат, кужун топкашыже ыш верешт: ваштарешыже "Беларусь" трактор
шикшым тӱргыктен толеш, шеҥгекыже плугым пижыктен, ала-кушко пеш вашка.
Еремей корным пуыш гынат, трактор садак шогале. Кабин омса почылто,
Чендемеров
Валерий веселан пелештыш:
— Шич, кочай!
— Шинчын кудалышташ ом ярсе — пакчам куралде кия?— шыдын пелештыш коча, шке
корныж дене каяш тарваныш.
— Тый декетак каем огыл мо? Живо-два курал пуэм!
— Тугеже пеш йӧра,— Еремей лывыжгыш, тунамак шоналтыш: "Павел Корнилычым
кажне
ийын ик гана лӱдыктымемат сита, талук эртымеш ок мондо... Содыки ветеран
улмем
чо-от полша, коеш". Йӱкынжӧ тыге пелештыш:— Тыгай йолем дене шыгыр
кабинышкет
кузе пурен шинчам?— пу йолжым пералтыш.
— Шотым муына,— самырык тракторист воштылале, ончыл окнам почын нӧлталят,
тӧрштен волыш, кочам кок урзыш нале, трактор кӧргыш пыстылла нӧлтал шындыш.
Тыгодым пу протезым йожекын савыралын, окнашке луктын пыштыш. — А мо,
кочай, пеш
куштылго улат?
— От коч гын, кунам нелемат? Таче логарыш шӱраш пырчыт ыш логал.
— Теҥгечыже?
— Кастене изишак подылынам.
— Подылметше чурийыштет чеслынак коеш. Кӧ дене?
— Эргым сӧрастарен кодыш.
— Огыда келше мо?
— Орвуянже пешак келшена да...
Трактор Маскародыш кудал пурышат, урем помыжалтме гай лие: кӧн пакчаже
куралме
огыл — чылан манме гай куржын лектыч. Пийыштат, йочаштат кугыеҥ-шамыч пелен

шӱраҥыштыт.
— Пу йолем пулемет йытырла веле коеш,— воштылеш Еремей. Ынде тудо сайынак
лыпланен: таче куралаш да тачак шындаш гын, ой, могай сай лиеш ыле. Ик
шонымаш тӱвыт
пыта.— Калыкым лӱдыкташ огыл.
Трактор окнаште калык "пулемет йытырым" ужеш гынат, чыланат трактористым
гына
кӱтыштыт, кажныже тудым шке пакчашкыже савырен пуртынеже.
— Валерий, молан мыйым коден кайышыч?— тӱр пӧртын озаже кычкырен кодо.
— Чечасак пӧртылам! Карасимычыным гына курал пуэм!— вашештыш трактор оза.
— Молан черетым от шукто?— тӱр пӱрт гыч кокымшо суртоза мушкындым рӱзыш.
Валерий тудланат тыгак вашештыш.
Южо пӧръеҥ кидше денат ончыктылеш: кленчамат ямдыленам, шӱкалаш пурлашат
уло.
Мыйын пакчашкем кудал пуро-ян!
Валерий воштылеш, вуйым рӱзкала.
Еремейын сурт турашкыже толын шуыч. Валерий Чендемеров кочам мландывак
нӧлтал
шогалтышат, пакча велыш ончале. Урем гыч нимо ок кой: олмапу, ломбо да
рушла
капка шойыштат. Пӧртат але пеш пеҥгыде — урем велыш ныл окна йолт
волгалтеш.
Кӱшнырак, тувраш олмышто, пу балкон ончыко лектеш. Маскародышто тыгай пӧрт
икте
веле. Садлан палымыжат, палыдымыжат эртен кайымышт годым тудым кӧранен да
ӧрмалген ончалыт. Кызыт рвезым йӧршеш весе ӧрыктарыш: капка воктен
шогалтыме кӱкшӧ
вара мучаште ош тисте семын ошалге тувыр лойгалтеш. Тушто покшеч тодылмо
мучашан
шем ыресым сӱретлыме, а йымалныже возымо: "Эргым — фашист!"
— Кудыжо?— йодеш Валерий.
— Изиракше.
Изиракше гын — Микале, кумло вич ияш озак марий. Ала-могай алди-булди
кушкын шогалын. Илышыжат тугаяк. Ик ватым конден пурта — ойырен колта, вес
ватан марий
лиеш. Кызыт шкетын Рушродышто почаҥеш гойо. Икшыве-шамычым ватышт пеленышт
нумал-вӱден наҥгаят. Ачаже койышым коеш огыл мо. Еремеят ик вате дене илен
ыш шукто. Первойсыжым поктен колтыш. Тидлан кеч амал лекте: аза ыш шоч.
Качыри дене
гына кок эргым чумыртен луктын шогалтышт. Жалке, тыгай времаштак, куд талук
ончыч, трук колен колтыш. Садлан Еремеят шкетын илышташ тӧчылеш. Кок маска
ик вынемыште илен ок керт, манмыла, Еремей изирак эргыжымат посна луктын
колтыш.
— Возенак ончыктен отыл гын, Пӧтырымат шоналтен кертыт,— манеш самырык
тракторист.
Карасимычын тукымышто Пӧтырак веле ушан-шотан. Койышыж дене аваж могырыш
лупшалтмылан кӧра дыр. Тудыжо Немычродышто ила. Пачерым пуэнытат, чапле
ешым чумырен
шуктен. А Еремейын Пӧтыр изажым ынде шотлыман огыл: ош финн сарешак увер
деч
посна йомын, похоронкыжат ыш тол. Еремей изаж лӱмешак ончыл шочшыжлан
"Пӧтыр"
лӱмым пуыш.
— Чыным ойлет! — пелештышат, коча пулдыр гыч тегым атым лукто, шогышо кужу
варам
шуйналтарен пыштыш, "эргым" ден "фашист" коклаш, йымаке, ешарыш: "Микале".
Варам
уэш капка воктек кылден шогалтыш.
— Шучкын коеш,— Валерий кӱшкӧ кӱтыштеш.
— Тек чылан ужышт!
— Кузе курал пуаш?
— Ӱмаште кутынь куралме гын, тений тореш савырен опто. Эре ик семын ынже
лий.
Кӱртньӧ имньылан пушкыдо Рокым савырен опташ мо йӧсӧ. Тракторым шеҥгек-
ончык,
шеҥгек-ончык виктарен, Валерий шке сомылжым вашке пытарыш. Озалан пакча
тӱрым
тӧрлаш гына кодо.
— Тыгай чапле пашам мушкын колташат уто огыл,— шижтара Еремей.
— А уло мо?
— Ик чӱчалтышат уке.
— Павел Корнилович нимом ыш ойло,— кидым шаралтыш рвезе. — Палет дыр, кызыт
вошт
койшет мош шога?
— Тидыжымак палем,— ышталеш коча.— А вот кинде ак кӱзымым йӧршынак шижаш ок
лий.
— Ынде чыла сатун акше чывыштылеш... Пареҥгетше шындаш сита мо?
— Урлыкашем шагал. Кочкашемак гына уло.
— Мом ышташ шонет?
— Иктаж-кушко шолышташ каяш логалеш... Айда ит ойгыро. Мыйын пакчамат
шындалтде
ок код.
— Ну, йӧра, пашат ушныжо, кочай!
Тыге пелештышат, Валерий Маскародо ял мучашке кудал колтыш. Еремей леваш
йымач
кӱртньыгольмым лукто.

2
Урлыкашым шындышаш пакча тӱрым тӧрлен пытарышат, Еремей мӱшкыр шужымым
шиже. Умша гыч лекше тамак шикшат аппетит манметым темдал ыш керт. Пареҥгым
мушко, ыш
сарате, чойн кӧршӧкыш пыштен, вӱдым темышат, возакыш шындыш, пулан лекте.
Еремей Герасимович кӱчемдыш веле огыл, тыгак моткочак його. Маскародышто
мо, Марий Элланат иктак веле дыр.
Йогыжо кушеч коеш? Пила пӱйым кӱрыштын, клатым олтен пытарыш, пеҥгыде вӱтам
пужаш тӱҥале. Еҥымат ок ӱж, шкетынак пӱчкеден толаша, левашым гына сӱмыраш
полшышт. Вӱтам олтен пытарымеке, пулдырлан пижеш мо? Чодыра ден куп лишнак
улыт гынат, иле пум але кукшо оргажым орваш пыштен кондаш огешат шоналте.
Кеҥежым гын
пече варам луктеден кӱрыштеш, возакеш олта. Но меҥге-влак шкетын шоген огыт
код.
Пӧтыр эргыже кажне шошым уэш печа, южгунам пуымат конден пуа. Ачаже ямдым
вашке
олтен пытара, вара уэш пече деке лектеш.
Еремей кукшыварам товар дене руэштын оптышат, ик ӧлтӧм пӧртыш пуртыш, тулым
чыкыш.
Пӧртшӧ тӱжвачын пеш чаплын коеш гын, кӧргыжым ончалашат намыс: кум посна
пӧлем
кӱварыште парня кӱжгыт лавыра ден шӱк, кеч пакчасаскам шынде, рок ден
ӱяҥдышымат
ешараш ок кӱл. Иктаж кум ийымак мушкын йытырайыме огыл докан. Коҥга
шелышталтын,
каткалалтын йога, тыште-тушто йошкар кермыч лектын, олача-вулача ушкалла
веле
коеш. Окнаште чаршат, пеледышат уке. Пырдыж шпалер шемемын, южо вере
ковылталт
кечалтын. Ончыл пӧлемыште лончан ӱстел ден кок пӱкен, кужу олымбал.
Шеҥгелыштыже
кӱртньӧ койко шинча, тушто малыме верым купла орален оптымо, пуйто нигунам
мушмо, тӧрлымӧ огыл. Коҥгамбакат тӱрлӧ шӱкшак вургемым, тумыштымо
портышкемым чумырымо. Ик лукышто когыльгышо кем тӱшкам оралыме — эртак
пурла йоллан. Шолаштым,
очыни, чиен пытарен. Коча йӱштӧ годым коҥгамбак пырысла кӱзен возаш йӧрата.
Коҥга ончыл кыдежыште кӧршӧк, помыла, пугомыля, тулвондо, лакан, кӱртньӧ
кӱмыж-совла, кӧршӧккучем, вол, тагына, вочко, алдыр, корка да тулеч моло
торжат шала кийылтыт, шогат, пеле йӧрлыныт. Титак тошкалат гын, вует
воктенат логалтет. Садлан
Еремей тушко шуэн пурен лектеш — кугу коҥгаш олташ да возакыш тулым пышташ.
Ончыл лукышто телевизор шинча, ынде шукертак ок чӱкталт, шаланен. Туштак,
кок окна
коклаште, репродуктор кеча, тудат йӱкым ок пу.
Пӧртыштӧ иктаж-мо шинчалан коеш, йоллан иктаж-мо логалеш гын, пӧртйымалне,
пӧртӧнчылнӧ да пулдырышто, шинчам пидын, кеч кара-кувала модын куржтал —
нигуш
от тӱкнӧ, саҥгатым нигушан от пере. Кушто вара кочкышым, пакчасаскам арала,
маныда? А коҥга шеҥгелне, калай дене ковыжлымо кугу ларыште. Кеҥеж вашеш
пареҥгым,
кешырым, шоганым тушко нумал оптыш. Тыге оралтыште ик колямат от верешт. А
ларын
омса лончыж гыч кужу ош шукшла пареҥге шытен лектын, кешыр ден шоганат ужар
пылышым колтеныт. Ушкалет уло гын, кеч коҥга шеҥгек пуртен шогалте. Кинде-
шинчалым
ӱстембалне шовыч дене пӱтыралын арала.
Суртозан эн кугу поянлыкше — кок йытыран именной пычал, кудым шинчасортала
переген арала. Тудым маршал Жуков сар годым шкенжыным шке кидше денак
Еремейлан
пӧлеклен кучыктен, маныт. Молан? Могай подвигым ыштен? Трехлинейка дене
немыч
самолетым волтен шуэн. Тушто фашист тӧра шинчен улмаш. Совет
командованийлан
шкежат, моткоч шергакан документат логалын: Моском руалтен налме планат
лийын,
маныт. Мом-мом, а тиде пычалым коча чот чамана, чӱчкыдын кидыш налеш,
эрыкта,
Микале дене сырен кудалтымышт годым руалтак, но лӱен пыштымешке але шуын
огытыл.
Кугурак эргыже, Пӧтыр, эреак толын шуэш.
Тыгай чапле суртпечым кошартымашке Еремей кузе шуктен? Шкендын огыл гын,
жалке
мо? Ончыч тудо Зосим Тонакпаевын ыле. Кум имньым, ныл ушкалым кучен,
сурткайыкшым кудывечышкат пуртен кертын огыл. Тунам вет кузе ыле? Ял-влак
кугу лийыныт.
Кажне еш ик-кок ушкалым да имньым ашнен, шукыштын мӱкшомарташт ыле. Тунам
имньым, тӱкан вольыкым шотленыт гын, сурткайыкын кунар улмыжым паленат
огытыл. Комбиге лектешат, ава пуным налын ок шукто — Монаҥ серыш поктен
колтен улыт. Шыже
велеш эҥер могырыш ончалат — ужар шудым от уж. Эртак ош тӱс, пуйто лум
возын.
Кайык шылым кочмет шуэш гын, иктым-кокытым кучен кондет — ситышат. Шолыштын
монь
огытыл. А кӧлан кӱлеш? Сулыкыш кӧн пурымыжо шуэш? Сурткайык чылаштын уло
гын,
молан еҥыным тӱкет? Оролымат ашнымашышт уке улмаш. Коклан рывыж нумал каен.
Еремей гай йогыжо веле шимом кучен огыл, еҥ ямдым ончен. Туге гынат нуно
утларак
кычкырлаш да тӧрштылаш йӧратеныт.
Калыкым колхозыш кӱтӱла поктен пуртыштат, Зосимым туге шыгыремдылаш
тӱҥальыч —
чыла вольыкым шкевуя колхоз вӱташ намиен пуыш. Тиде ыш сите, сурт-
оралтыжлан
кӧранен коштыч. Сар деч вара соромно шупшын налын кертыч, а шкенжым ӧрдыжкӧ
поктен колтышт. Тиде жапыштак госпиталь гыч Еремей салтак вургеман,
пелйолан
пӧртыльӧ. Оҥ тич орден ден медаль, ваче гоч пычал, а илаш вер уке — шке
илемже
Немычродышто шӧрын каен. Тунам кызытсе гаяк ӱстембалым мушкындыльо,
районыш,
олаш куржтале. Зосимын пӧртшым тудлан пуышт...
Чумыраш пареҥге кӱын шуо. Еремей чойн кӧршӧк ӱмбак шовыч лапчыкым пыштыш,
шолшо
вӱдым лаканыш кышкале. Кӧршӧкым, пар ден пушланышым, ӱстембак конден
шындыш.
Киндым вичкыжын шульо, кужу кӱчшӧ дене пареҥгым эрыктыш, шинчалыш тушкален,
кас
велеш эр кочкышым тӧрлаш пиже. А логареш пижшше кукшо кочкышым шӱкалаш
ончылныжо
чай шинча.
Кок пареҥгым да пел шултыш киндым кочкын шуктышат, чайым подылмыжо логареш
шинче. Туге корштарыш, пуйто вӱд кӱ моклакаш савырныш. Вашкымыж дене монь
огыл тыге
лие. Уке. Еремей кенета самолет мӱгырымӧ йӱкым кольо, пуйто пӧрт ӱмбак
камвочнеже. Окна яндат чытырен шична. Йӱкшӧ ошымшӱлышын гай, но шӱдӧ пачаш
виянрак. Мо
сар гыч пӧртыльӧ, Еремей тыге мӱгырымым колын огыл ыле. Ял ӱмбач граждан,
сарзе
самолетат эртен каеныт — иктыжат тыге йӱкланен огыл. Ала-кузе пушкыдынрак,
шыманрак шургеныт. А тиде? Тидыным колын, коча ала-молан вигак неле война
пагытым
шарналтыш.
Шарнен шинчен ыш турко, шкенжым тупшо гыч чеслынак перышат, саде "кӱ"
моклакатым
ӧкымешак нелын колтыш, тоям руалтен, кудывечыш тӧрштыл лекте.
Чынак, мемнан самолет огыл. Тугай кугу, кӧтырем, туге ӱлычын чоҥештылеш,
эреак
йыр пӧрдеш. Шулдырыштыжо вич мучашан шӱдыр огыл. Еремейлан шем ыресла
койылалтыш.
— Сар тӱҥалын огыл чай?— шкеж деч йодо. Тетла нигӧ деч умылкален налаш.—
Теве
мый тыйым! — тоям кӱшкӧ нӧлталын рӱзалтыш.
Еремей уремыш лекте, ала иктаж пошкудым ужеш. Уремыште ятырын шогылтыт.
Кугыеҥат, йоча-влакат койыт, пуйто шке пакчашт гыч огыт уж.
— Кырля, радио мом кутыра?— Еремей пеленсе пошкудылан кычкырале.
Шабдар тукым ик тӱшкаш погынен, озавате иган чывыла веле коеш: Кырля шкеже,
Тайса ватыже, мотор ӱдырышт — Марина, межнеч эргышт — Саню.
— Эртак иктымак тӱят: реформо, приватизаций, демократий... Вашке ваучерым
пуэдаш
тӱҥалыт, маныт,— Кырля олмеш ватыже логарым карен вашештыш, пуйто марийже
деч
коч пала, пуйто шукертак марийже олмыш пурен шинчын.
Еремей кидым лупшале: ик шомакымат ыш умыло.
— А иктаж-кушто сар кая мо?
— Ынде Йырваш сар каен шога: Карабахыште, Арменийыште, Таджикастаныште,
Азербайджаныште, Грузийыште...
— Ала мемнан декат толын шуын?
— Тыгайжак ок шокто.
— Тугеже молан мемнан ӱмбалне фашист самолет пӧрдеш?
Еремейлан чыла тушман — фашист. Кеч-могай немычым ончыкто — тудат тудлан
фашист.
Сар саман туге чот вӱрышкыжӧ шыҥен, уш-акылышкыже лакемалт пурен — тетла
вес семын шонен ок мошто. А теве самырык тукым уда шомакым шукертак монден.
Коча вашмутым вучен ыш шукто, пӧрт гыч писын чапле пычалым нумал лукто.
А самолет пӧрдеш да пӧрдеш, пуйто ала-мом йомдарен, пешак кычалеш. Ала
бензинже
пытен да волен шичнеже, ала-мо. А мӱгыра туге, кеч пылышетым петыре.
— Мом ыштынет, Еремей изай?— Кырля йодо.
— Чечас мый тудым... сӱмырен волтем!— коча пычалым кӱшкӧ виктыш.
Ит окмаклане!— чара пошкудо. Тунамак воштыл колтыш: пычал дене самолетыш
логалтет, ужат?
Кузе самолет йыр пӧрдеш, тугак Еремей ден пычалже ик йыр почеш весым ыштат.
Коча
шӱлалташат ок тошт. Пел шинчам кумен, кошар парняже курокымат шупшылаш
ямдылалтын.
Самолет пӧрт тураш вик лекте, да пычалын логарже гыч йошкар тул шыжалте.
Кенета
самолет ӱлыкӧ тура волаш тӱҥале.
— Логалтенам! Логалтенам!— куанен йӱклана шоҥго, йочала чуч гына ок
тӧршталте.
А Кырля путырак чот лӱдӧ, тудым ынышт титакле манын, капкаш мыз-муз пурен
йомо.
Еремей куп велыш волышо самолетым тӱткын эскерышат, пакчаш лектын, почешыже
куржынак колтыш.
— Мый логалтенам! Мый сӱмырен шуышым!— озым пасу дене вик писештын вашка
Еремей,
пычалым кидше гыч ок мучыштаре.
Нигӧ тудым ок колышт. Маскародо ял, изижат-кугужат, шоҥгыжат-самырыкшат —
чыланат волен вочшо самолет деке талгыдыла чымыктат. Нелын шӱлештыт, икте-
весым
шӱкедылыт, камвозыт. Немычродо гыч вес тӱшка куржын толеш. Рушродо калык
Маскародым покта. Каваште чоҥештылше кӱртньӧ кайык нунын мландышкак
шуҥгалтын. Кунам
тыгайже лийын? Нигунам-нинунам.
Мутат уке, Еремей эн почеш миен шуо. Мом ужмыжлан шкаланжат ыш ӱшане: куп
тӱрыштӧ самолет мӱшкыр дене кия. А кум фашист калык коклаште шыриен шога,
ала-мом пешак лопотая.
— Пычалыштем эше ик патрон уло, иктыжым садак пуштам! Почела шогалыт гын,
кумыньыштымат!
Калык кочам кучен ыш шукто. Моткочак сӧрал самолетым, комбинезоным чийыше
кӱкшӧ
кап-кылан кум еҥым умшам карен ончен шогылтын, тудым йӧршынак мондышт,
лӱдыктен
ойлымыжымат ышт кол. А Еремей нерен ок шого. Пычалым виктышат, тачысе
кечылан
кокымшо гана пудештарыш. Кӧм пушташ манын, кужунат ыш шонкале. Конешне,
молышт
деч кӱкшырак капан, кӱляш ӱпан, йытыра ош шӱргывылышан фашистым. Тыгай
немыч-влак гына шкеныштым чын ариецлан шотленыт, уло тӱням сеҥен налаш да
калыкшым пызырен ашнаш тӧченыт. Кызытат коча шонкален ила: тыгай фашистак
тудын йолжым Кенигсберг воктене снаряд осколко дене кӱрлын шуэн. Вӱр шуко
йогенат, сӧй пасушто
кужун шарныдымын киенат, госпитальыште пулвуй деч кӱшкырак налын
кӱчыкемдышт.
Немыч умшам каралтышат, крӱп йӧрлӧ. Кокытшо калык шеҥгек йымышт, кабуй
нунымат
пуштын пыштат.
Ял калыкат кожганыш. Яперов Васли, таза рвезе, Еремейым тунамак пӱтырал
кучыш,
пычалжым шупшын нале.
— Тый мо? Ынде айдеме ӱмбакат пычалетым нӧлтыштат мо?— кычкыра Васлий.
Тудо кочалан шукертсек сырен ила: Кырлян ӱдыржӧ Марина дене келшаш чаракым
шындылеш. Гитарыж дене капка воктек толын шичешат, эр мартеак тудым
магырыкта. Шоктенат ок мошто, мурашат артамже уке, руш манмыла, пылышыжым
маска копа тошкалын.
Шкенжым да музыкым гына индыра. Малаш ок пу манын, йӱд рӱдын Еремей тудым
кунар
гана кожен колтен, кунар гана вурсен коден. А ӱдыр, векат, рвезым йӧрата,
коктын
вурседылмыштым воштыл ончен шинча, Васлий деке утыр пызна, гитарым
перкалымым
шулен колыштеш. Кырля ден Тайсат шке ӱдырыштым тыгай качылан марлан пуаш
тореш
огытыл, витне. Такшым пашалан пеш тале: колхозышто шоферлан ышта. Урем
покшеч
кудал колта гын, чыла чыве-комбым тошкен пытара, шонет.
— Тудо айдеме огыл!
— Вара кӧ?
— Фашист!
Тыгай шомакым колын, Васли ялтак аптыранен кайыш, кочан пӱтырен кучымо
кидшымат
колтыш.
Еремей кап-кыллан луш лиймым шиже, мланде ӱмбалне кийыше немыч деке лишеме.
Кенеташте шоҥгылан тудо ала-молан пешак палымыла чучын колтыш, пуйто ала-
кушто
ужын. Уке, лач тиде айдемак тудын йолжым ойырымешке сусыртен огыл. Тунам
тиде
немыч ӱстел йымалне нылйола кудалыштын, можыч, шочынат шуктен огыл. Ачаже
але
кочаже лийын кертыныт.
Еремей лап лие, лишычынрак ончале. Немычын чурийже, оҥжо вӱр вузык, южо
вере маленат шуктен, коеш: тамган-тамган палдырна. а содыки фашист ала-
молан палымыла
конча. Мо, кузе тыге? Ӱстел коклаште иквереш кочкын-йӱын шинчымым ок шарне,
ужын
кутырымымат ок пале. Фашистак гын, Германий гыч чоҥештен толын. Тугеже нуно
коктын икте-весым нигунам ужын огытыл. Мо шайтан? Кузе тыге лийын кертеш?
Ала омо
денат чӱчкыдын ужын да палымыла конча? Нимом умылаш ок лий.
Кенета немыч шинчам почо, вуйым нӧлтале. Оҥыштыжо вӱрым ужын, уэш шарныдыме
лие.
"Мыйым ончалын, тынар чот лӱдӧ докан, — йывыртен шоналтыш Еремей.—
Пуштынамак
мо? Ала сусыртенам веле?.. Пуштынам гын, молан вуйым нӧлтыштеш? Сусыртенам
веле
гын, молан ок кечкыж, ок эҥыре?.. Содыки лӱен моштем, тура логалтен пеш
кертам.
Кидемат але ок чытыре, шинчамат писе".
Немыч адакат шинчам почо, вӱрым ужын, тунамак кумыш. А Еремей тыге
шоналтыш:
"Молан тиде фашист каварен ок керт? Кунар эше вучыман? Ала тунарак паче,
пытартыш чӱчалтыш вӱр йоген лекмешкак ынеж коло? Ала ынде ме пулямат велен
огына мошто? Кузе вара тыгай шучко сарыште тудын ыресачажым — Гитлерым
сеҥышна?'
Коча вашке вашмутым муо: тунам Сталин ыле. Кызыт ала-могай Горбачев мемнам
вуйлатыш. Тудыжымат писын кожен колтышт.
Шоҥгылан тыгай вашмутат ыш сите: колаш тӧчышӧ фашистым ӱпшынчын, вӱр тамым
ыш
шиж, ала-молан пакчасаска пуш гына кумдан шарла. Нержылан ыш ӱшане, малыше
вӱр
пырчым темдал ончыш, вара парняшкыже нале, тыгат-тугат кӱтышташ пиже: мелна
гай
лапка тыртыш, туге пызырналт тапталтын, пуйто тудым шондал ӱмбалан кыреныт.
Немычым ончен, тугат шоналташ лиеш: ӱмбалныже коваште огыл, а броня. Совет
пуля
шӱтен ок сеҥе — капышкыже миен тӱкнен, мелна семын лаптырга.
Шинчажланат, парняжланат ӱшаныде, Еремей лаптыргыше вӱр комылям йылмышкыже
пыштыш. Оҥылашым мыне-мыне коштыктышат, путырак шопо тамым шиже. А вӱр
пырчым нӱшкӧ
пӱйжӧ пурлын катен ыш керт. Нимом ыш умыло да йошкар тӱсан лаптыргыше ядром
адакат шинчаж деке намийыш. Ындыжым сайынак тогдаен, уэш йылме ӱмбак
пыштышат, тунамак шӱвал шуыш — сотана, полан пырче улмаш.
Ынде коча умылыш, молан ик кармат ок чоҥештыл. Вӱрак лиеш гын, вӱр пушым
шижын,
ала екеметышт гыч сакый кармыже, орашыҥаже чоҥештен толыт, шӱшкылмӧ вольык
ӱмбалне ӱвырала пӧрдыт. Кызыт игече шокшо гынат, ик орашыҥат ок кой.
Тугеже... Тугеже вес патроныштат ядро лийын огыл! Ала самолетын иктаж-можо
пудыргенат, шкак сӱмырлен возын? Аварий монь лийын?.. Ала тышкак волен
шичнеже улмаш? Йыр пӧрдын, келшыше верым кычалын?.. Туге гынат калык тек
шона: тудо самолетыш логалтен, тыгай чапым нигӧ дене ок пайле. Ала эше ик
чапле пычалым пӧлеклат?.. А кӧ патрон кӧргым вашталтен? Кӧ тушко поланым
шӱшкын? Мутат уке, Пӧтыр.
Микалын тидлан шотшо уке, йӱын шындат, кучедалаш гына мастар. Кунам кугурак
эргыже тидым ыштен шуктен? Могай времаште? Ну, чоя... Чоя да ушан-шотан.
Ачажым
сулык деч утарен. А молан фашист алят ок кынел? Нимо лийын огылыс. Ни
сусырген
монь, ни самолет гыч камвозын огыл. Трук ушешыже возеш: фашист вӱр деч
лӱдын,
вӱрым чытенак ок керт.
— Йӧра айда, кынел, нимат лийын отыл... Колышыла ит пӧрдал, ит шойышт...
Еремей немычын вачыжым рӱзкала. Тетла йошкар тӱс деч ынже лӱд манын,
кӱсеныште
носовикым кычале — ыш му, пуйо тушто иктаж-кунам лийын, пурла кид шокшым
шупшыльо, чеслынак шӱвалят, кийыше еҥын чурийжым, оҥжым йыген нале.
Немыч адакат шинчам почо, пыч-пыч ыштылят, кугун каралтен, Еремейым
палышыла ончале. Ушыжо сайынак пурен, коеш: шкенжым ончышто, шӱргыжым
ниялтыш, кидшым
тӱслыш. Нигушто вӱрым ыш уж да кыве-гово кынел шогале, кочан кидшым
корштарен
кучен рӱзкалыш, эртак иктымак пелешткалыш:
— Киитос... Палйон киитоксиа...
— Мом манеш? — Еремей савырнен йодыштеш.
Луымшо классыш вончышо ик ӱдыр вашештыш:
— Ом пале.
— Молан тендам школышто туныктат гын?— сырыш Еремей.— Немычла туныктышет
кушто?
— Эрик Валентинович тыштак лийшаш.
Туныктышо шукертак толын шогалын улмаш. Лапка кап-кылан, нер мучашыш волышо
шинчалыкшым эксыде нӧлтеда. Тугат шоналташ лиеш, пуйто шинчалыкше шкеж
дечат кугурак.
— Тыштак улам!— шижтарыш туныктышо.
— Немыч йылмым туныктет гын, кусаре давай!
— Тудо немычла огыл кутыра.
— Варак кузе? Тӱнямбалне эше могай йылме уло?
— Шуко... Шотлен от пытаре.
Йолташын йӱкшым колын, ылыжмыжым ужын, кок фашист чолгаҥе, шылма гыч
лектыч. Иктыже Еремейын кидшым кормыжтыш.
— "Тау" манеш. Мыят йолташем деке ушнем, кугу тау манам...— моткочак порын
пелешткала, кочан кидшым рӱза иктыже.
— Молан?
— Пуштын отыл, мыскарам гына ыштенат.
— Могай йылме дене мутлана?
— Финнла.
— Садак фашист. Йоҥылыш лийын омыл. Мыйым от ондале.
Коча ош финн сарымат нинунам ок мондо: тушто изаже увер деч посна йомо,
Пӧтырым
ала-могай финн салтак пуштын. Можыч, тӧвӧ тудын ачажак але кочаже.
— А тыйже марий улатыс. Кузе тудын йылмыжым палет?— марла кутырышо унам
йыгыжтара.
— Мыят финн улам. Туге гынат тендан йылмыдам сайын палем. Вич ий тунемынам.
— Тевыс кузе-е!..— Еремей пытартыш мутым кужунак шуйдарыш. Шуйымо годым
тӱрлым
шонкалыш гынат, нимат ыш умыло. Тудо кок йылмым гына пала: шкенжыным да
рушыным.
Руш йылмым от пале гын, кеч ял гычетат, суртет гычат ит лек: чыла корно
петыралтеш. Кугу сарыште фашист-влак ваштареш кредалын гын, лийшаш, шона,
нунын йылмыштат. Немычшымат, финнжымат фашистлан шотла гын, ик семынак
мутланат, шоныш. Фашистат тӱрлӧ лиеш улмаш, йылмыштат — тӱрлӧ.
А кынел шогалше финн лопотайымым ок чарне, кӱшыч ӱлыкӧ онча, коклан лап
лиеш,
кочан вачыжым ниялта, шала ӱпшым шермыла ышта, пуйто лӱйымыжлан тӱргочак
таушта.
А пӱйжӧ тугай тӧр, ошо, а шинчаже канде-канде.
— Мом манеш? — марла кутырышо финн деч иктымак йодыштеш Еремей.
— Шукертак марий мландыш толаш да калыкшым ужаш шоненам, манеш. Ынде
шонымем
шукталте, манеш. Порын, ласкан вашлиймыланда кугу-кугу таум ышта,—
умылтарен пуыш кусарыше.
Тыгай шомак деч вара кузе от вожыл, кузе от чеверге: коча вуйым сакыш...
Тиде жапыште калык кокла гыч Кырлян ӱдыржӧ, лӧза кап-кылан Марина, вурт
тӧрштен
лекте, финн ваштареш лият, шӱйжым ӧндалын, лап ыштыш, ош порсын носовик
дене чурийже гыч кодшо йошкар палым шыман эрыктен нале. Ала финным чаманыш,
ала шинчам
пыштен шуктыш. Такше тидат, тудат докан: эртыше йӱдым тугай чапле да тугай
тамле
омым ужо. Пуйто кава гыч каче волен шогале — тугай шокшо, тугай мотор
качымарий.
Кӱкшӧ кап-кылан, Марина тудын вачӱмбакыже гына шуэш. Лач теве тиде уна
гане. Вара каче ӱдырым марлан нале. Чурийже гына могайрак, алят шарнен ок
керт. Ынде теве чыла коеш, ваштарешыжак. Ончал колташат, кучен ончашат
лиеш. Пешак чесле.
Маринан мом ыштылмыжым эскерен, кидше тудын шӱргыштыжӧ шыма пыстылла
коштмым шижын, финн сурлен кайыш. Аважат тыге ласкан ниялткален огыл.
Шке сомылжым пытарышат, Марина лӱмынак вожыл шогале: вуйым волтыш, кидше
дене
носовикым кормыжтылеш. Вуча, ынде качымарий мом ышта.
Тудыжо ӱдырын кидшым кучышат, пачаш-пачаш шупшале. А шинчаже йӧратен онча.
Маринан кидшым ок колто.
— Марина, мом ыштылат?— Васлин йӱкшӧ кӱдырчӧ семын йоҥгалте.— Фашист деч
кораҥ!
Ит тошт!
— Тыйын могай пашат?— ӱдыр сӱмсырын пелештыш.
Васли Марина деке чакеме, кидшым торжан кормыжтен, шкеж деке пеш шупшеш.
Вес кидым финн ок колто.
Коктынжо, тума тарванымым шижын, адакат шеҥгеке шыльыч. А яндар чуриян,
канде
шинчанже утларакат чолгаҥе: кидшым ӱдыр чотрак веле куча, марий качымарийым
умылен, шыргыж шогылтеш. Пала: ӱчашен таҥасаш гын, тудо садак ончылно
лиеш... А молан марий ӱдырлан кержалте? Тунарак чонешыже пиже мо?
Марина Васлин кидше гыч шкенжыным ӧкымешак шупшыл нале, шыдын руал пуыш:
— Мый денем командоваяш ватет омыл!
Васли йымыш, финнлан путырак сырышат, тудым чый да чуй шӧрын кӱтыштеш. Ынде
вес
семын шонкала: "Молан Еремей пуштын пыштен ыш сеҥе? Вӱрвузык ыльыс. Молан
ыш каваре?.. Ала патронышкыжо пуч олмеш йошкар чиям опталыныт улмаш? Ала
финн-шамыч
тугаяк патыр улыт — нимогай пуля нуным ок нал?"
— Кучо пычалетым!— Еремейлан шуялтыш.— Ала эше ик гана пудештарет ыле? Тыге

сӱмырал шуаш огыл, а вес тӱняшкак колташ.
— Чыте!— чара коча.— Мом кутыра, ончыч колышт налына. Лӱен пышташ кеч-
кунамат
шуына.
— Мылам кызытак кӱлеш!
— Молан?
— Молан-молан... Ончо, таҥем воктен кузе шӱраҥыштеш. Маринажат...
Водылдымо...
— Патрон уке... Могай сомыл дене толын улыда? Кушечын? Молан самолетда
волен возын?
Канде шинчанже, векат, кугуракышт, шемалге ӱпан йолташыжым ӱжӧ. Коктын ала-
мом
кутырыштат, шемалгыракше ончыкрак лекте.
— Хӱвӓӓ пӓйвӓӓ арвоисат даамит йа херрет!— канде шинчан финн кумыллын
каласен
пуыш.
— Мылам "хер" манмыла шоктыш,— Еремей ик шомакым умылышат, сыраш
ямдылалте.—
Мыскыла мо?
— Тыге манын гын, тыйыным огыл!— кеч-кунамат, кеч-куштат ик мыскараче
лектешак.
— Кӧ мом колнеже, тудо шокта,— ончо, вес мыскарачат лекте. Тугеже кум
"родо" яллан кумытын лийшаш улыт.
— А кӧ пала... — Еремейын шыдыже олян-олян лушка. Мыскарам сырен от сеҥе.—
Можыч, мыйым мыскылен кодынеже.
— Эсен-поро лийза, шергакан дама ден господа-шамыч!— лӱдмыжым сеҥышат, финн
кусарен пуыш.
Еҥ-шамыч, икте-весын ваштареш шогалын, ваш-ваш парняшт дене ончыктылаш,
шинчавӱдым йоктарен, утен каен воштылаш тӱҥальыч. Южышт мӱшкырыштымат
кучат. Мо нуным
тыге веселаҥдыш? Вик ойлаш гын, могай нуно "дама ден господа" улыт?! Южышт
чарайолышкышт суас калошым чыкеныт, тумышан да лыжгайыше вургемышт лавыраҥ
да терысаҥ пытен. Пӧръеҥ тӱшкан пондашышт нӱжмӧ огыл, кучен ончаш гын,
сӧснашула шуркала. Манмыла, иктынат ош тувыр ден чатка галстук ок кой.
Еремейын гын мыжерже
монча тӱньык петыртышлан лач келшен толеш. Йоча-влакат утларакшым чарайолын

улыт.
Калык коклаште ик еҥ гына палынак моло деч ойыртемалтеш. Тиде — Марина.
Ӱмбалныже прошмам кучыман, чевер тарайым йыр шупшман, косир пеледышым
тӱрлеман лум гай
ош марий тувыр. Оҥыштыжат, вачыштыжат, шокшыштыжат йошкар-ал тарайым
тыртыктен
ургымо. Садлан йомакысе ӱдырла веле коеш. Паленак тыге чиен толын чай. Кава
гыч
волен шогалше качым вучен. Омо ок ондале, кучыктенак пуа, манытыс. Теве,
ужат,
лач тыгак лие.
— Мом воштылада?— кусарыше нимат ок умыло.
— Господинла койына мо?— пӧръеҥ-влак йодыт.— Тений мемнан семын кӱчызат ок
чие.
— А бизнесъеҥ тӱшка кузе ковыралана — ушет кая.
— Ойлымыж семынак кусарышыч мо?
— Молан марла каласымаштет "хер" ыш шокто? Кушко йомдарышыч?
— Финнла — херра, рушла — господин. "Пӧръеҥ" манмым ончыкта,— умылтара
кусарыше
рвезе.
— Тевыс кузе-е!— пӧръеҥ-влак ала куанышт, ала кумылышт волыш. Мо-гынат ик
жаплан
шыпланышт.
Еремей гына кожмакын коеш, кертеш гын, агытанлат тӧрштылеш ыле дыр. Эртак
кусарышын ӧрдыжшым шуркала. Тудлан марла мутланыше финн тӱргочак келшен.
— Марла ойло! Вигак марлаш кусаре! Руш шомак дене ит вӱдыл,— чыждыра
Еремей.
— А "дама ден господин" марлаже кузе лиеш?— шемалге рвезе шкак йодеш.
Адакшым
кусарыше йот калыкын йӱлажым тӱҥге-вожгеак пала мо?
— "Йолташ-шамыч" лиеш!— калык кокла гыч ала-кӧ шижтарыш.
— Капиталистлан йолташ омыл!.. Кузе ойла, туге кусаре!— Еремей кусарышым
туныкта. Ну вет кӱчемдыш тиде айдеме! Кеч-кунамат, кеч-куштат тудын почеш
кайыман.
Ваштареш лият — тушманыш савырнет.
— Карасимыч, ит кычалтыл!— калык коклаште тудо йӱкак кычкырале.— Кеч ик
жаплан
умшатым тӱч.
— Марий ватым картыште сӱретлыме дамалан шотла мо?— саде мыскарачак воштыл
пелештыш.
— Тыгеат йӧра,— Марина мане.— Кеч ик гана дама лийын кодаш.
— А мый — господин!— Васлиат почеш ыш код.
— Тольык мылам огыл господин!— таҥже ваштареш ӱдыр шуым шогалтыш. Тока гына
коклаштышт, векат, шем пырыс кудал колтыш. Чынжым гын, кӱляш ӱпан, йытыра
ош чуриян
узо пырыс. Ӱпшӧ могай пушкыдо, пуйто ӱдырын парня коклаж гыч шыма вӱд йоген
кайыш. Кызытат кидшылан йогымым шижеш.
— Йӧра огыла... — калыкым лыпландарымыла каласыш кусарыше.— Мый, манеш,
Петрофф
улам. Кок ф дене возалтеш. Мучаште... Умылтаренак пуаш гын, Василий огыл, а
Фаина, кок Фая... Мый, манеш, Юхо Петрофф улам, адакат кок ф дене возалтеш.
Шыманракын гын, Юсси але Юхани,— тидым кусарыше шке гыч каласыш.— Юхон
йолташыже-влак
денат тыланда палыме лияш уто огыл, шонем: — Йорма Сааринен, а весыже —
Пеека
Йӓрвинен... Лӱмнам огыда мондо гын, тидат сита... Мый, манеш,— Юхом
ончыктыш,—
"Петрофф и К*" фирмын наследникше улам. А вуйлата тудым ачам Петкка
Петрофф, манеш... Суоми мланде гыч чоҥештен толын улына. Немычродо калыклан
гуманитарный
полышым конденна.
— А мый шонышым: Венера але Марс гыч толыныт,— мыскараче шке мыскаражым
тушкалтыш.— Финляндий мо тудо? Тевак!— ала-кушко кидым шуялтыш, пуйто саде
элже лишнак, кид мучаштак.
— Шы-ып!— карал шындыш Васли. Маринаже финн рвезе деч ӧрдыжкырак кораҥын
гынат,
таҥже алят вӱр шолын шогылтеш.— Руст* семын толында мо?— а семынже
шоналтыш:
"Тыгак чоҥештен толыныт гын, вашкерак милицийым гына ӱжын кондышаш. Элнан
чекшым
пудыртымылан нуным вигак пӱтырен кучен наҥгаят да кушко кӱлеш петырен
шындат".
— Ме закон ваштареш огына кае. Теве, мемнан разрешений уло,— Юхо деч лӱман
кагазым руалтышат, Йорма, кусарыше, тудым кӱшкӧ нӧлтале, чылалан ончыктыш.—
Ме тылеч
ончыч Москва аэропортыш шинчын улына. Тушто заправитлалтынна, вара иже —
ЙошкарОлашке.
— А молан тышке логалын улыда?— кычалтылеш Васли. Туге гынат шижеш: нине
финн-влакым нигузе сеҥаш ок лий.
— Тудо титакан,— кусарыше Юхом ончыктыш.— Немычродым кӱшычын ужнем, мане.
Вот
и...
— Ужында?— Васли мыскылен воштыл колтынеже ыле. Ончыч нуным чаманыш гын,
воктенышт таҥжын мыльгыжмылан сырен, волен вочмыштлан куаныш веле: лачак,
тыланда тыгак кӱлеш. Марий мландыш шогалынак гына шуктеныт — марий качын
таҥжымат поген
налаш ваҥат. Иш, могай улыт...
— Ужынна... — самолетым чаманен мане Йорма.— Тышеч Йошкар-Ола аэропортыш
чоҥештынена ыле.
— А мо лийын улыда?
— Самолетат айдеме гаяк — иктаж-мо да садак пудырга... Юмылан тау лачак
тендан
деке толын шуаш вийже ситыш. Бензин пытен кайыш.
А калыкын ушышто гуманитарный полыш. Кок шомакым такшым колалтын, но але
марте
кидышкышт логалын огыл.
— А мом конден улыда? — тывечат-тувечат йодышташ пижыч.
— Пареҥгым,— лие вашмут.
— Пареҥгым?!.
— Пареҥгым, манеш?.. Ой, колем...
Калык адакат, мӱшкырым кучен, вуйым лупшен воштылаш тӱҥале, пуйто циркыш
погынен... Айдеме кунар неле-йӧсын ила, тунарак воштылын, мыскарам ышта
гын, маныт,
садак илен лектеш, колаш низаштат ок воч. Чынак докан. Ялышке пареҥгыжымак
кондат мо? Ялыште роколмажак лийшаш чай. Тушко иктаж-мом весым кондаш кӱлеш
дыр.
— Ала сакырымат конденыт?
— Чайым йӱаш нимо дене.
— Коклан киндымат кевытыш арня мучкак огыт кондо.
— Шке ыштымымат шолташ кӱлеш. "ШШ" манметым. Сакыр деч посна кузе?
Теве тыге калык шурга. Очыни, нунылан пареҥге ок кӱл.
————————————————————————————————————
*Матеас Руст — немыч рвезе, 1987 ий 28 майыште, нигӧлан шижтарыде, йодде,
элнан
чекшым шолып пудыртенат, Москош чоҥештен толын, Йошкар площадьыш волен
шинчын.
Еремей коча гына нимом ок йодышт, нимом ок колышт, пуйто "умшатым тӱч"
манмылан
ик жаплан огыл, а курым-курымешлан петырен шынден. "Петкка Петров" шомак
ушышкыжо возынат, йылмым пурлын, шинчам пыч-пыч ыштылде, Юхом тӱткын
эскера. "Петккаже
Пӧтырак огыл лиеш?"— вуйгоҥгыра корштымешке шонкала.
— Ида ойгыро, пареҥге тыглай огыл,— шке гыч умылтара Йорма Сааринен.
— Могай?
— Тошто "император" урлык. Крахмал коло вич процентыш шуэш. Тӱрлӧ
витаминлан
тӱргочак поян. Калорийность дене чыла пакчасаскам сеҥа. Огеш черлане,
нитрат
монь уке, шукшат тудым ок коч. Колорад копшаҥгат ок витаре.
— Айдемыже кузе кочкеш?
— Айдеме нимом ок шӱкал!— тунамак вашмутым муыч.
— Тений тудо сӧсна кочмымат шӱшкеш.
Юхо Петрофф кусарышылан ала-мом пелештышат, тудыжо калык деч йодо:
— Немычродышто Ерема Петров ила мо?
— Тудо Маскародыш илаш куснен,— вашештышт. — Уна, Ерема-Еремеет воктенетак
тошкыштеш.
Йорма тидым шке йылмышкыже кусарышат, кочам Юхо тӱткын-тӱткын ончале.
Еремейын
чонжыланат рӱп чучын колтыш.
— Петккаже марла кузе лиеш?— коча тоштын-тоштде йодо, ала-мом шижын, кенета

йӧрлаш огыл манын, Йорман кидшокшыжым руалтыш.
— Пӧтыр.
— А-а... Ачажым кузе лӱмдат?
— Герасим.
Еремейын уш кайыме гай лие. Кидым шаралтышат, вуйжым Юхон оҥышкыжо
тушкалтыш,
шортын колтыш. Эре иктымак ушештара:
— Шольым... уныкам...
Калык чыла велымат шыпланыш. Илыш тыге савырнен толеш манын, шоналташ кӧн
тептерже ситен? Адакшым тыгайым шонет мо? Вучет мо? Нунылан самолет кеҥежым
лум
велме гай лие.
— А мый тыйым пуштнем ыле...— йочала нюсла коча, шке ӱпшым кӱреш.— Юмылан
тау!
Пӧтырем ушанрак... Микале тудо — ормыж, ачажым кырен кодаш пала-огыла...
Юхо кочан кӧ улмыжым пален нале да тудым ачаж семынак ӧндале.
— Ерема, Ерема...— чарныде пелешткала.
— Тугеже ачаже ила?
— Ила. Шӱм-чонжат таза,— кусарыше шке гыч каласкала.
— Тугеже мыйын изам ила?
— Тылат тудо изат лиеш?
— Родной изам... Ик ача-ава деч шочшо...
— Ила-ила...
— А мый тыйым пуштнем ыле...— коча шортмыжлан пырчат ок вожыл, йогышо
шинчавӱдшымат ок ӱштыл.— Фашистат отыл улмаш, немычат отыл улмаш... Родной
шольым...
Изамын эргыжак...
Кумыл пушкыдемын, Юхоат кугызажым ок колто, тупшым вӱчкен, семынже кутыра:
— Сетӓ, сетӓ...
— Тугеже ачат ила... — коча кокымшо ала кумшо гана иктымак тӱя, ындыжым
ласкан
шӱлештын лыпланен.
— Изам мом ыштылеш? Кузе илыштеш?
— Тудо строительный фирмын генеральный директоржо. Кугу оза лийын.
Капиталист.
Изатак самолетым колтен, Марий республикыште Немычродым да шольыжым кычал
муаш
кӱштен, — Йорма Сааринен туге шотын кусара — ӧрат веле. Южо марий еҥже тыге
сайын марла кутырен ок мошто дыр.— Кычал муде, ида пӧртыл, мане.
— Шкеже, изам, кузе коеш?
— Ну... Иктаж коло-кумло ийлан тый дечет самырыкын... Шольыжо улат гын,
молан
тыге шоҥгемынат?
— Тугай саман толын савырныш...
— А мо тугай саман?
— Саман — тиде илыш. Брежнев годым туге чаплын илышна — коммунизм манашат
лиеш.
Тудым эше Крущевак каласен кодын ыле. А ойлышт — застой. Застой гын тыге
шӱкшын
илена ыле мо? Кай... Ынде могай саман мемнам кошарта — каласенат ом
мошто...
Изамын эргыжын лӱмжӧ куза гала? Мондышым, шайтан.
— Юхо. Рушлаже — Иван.
— Тугеже марла Йыван лиешыс!.. Ынде ом мондо. А тыйжын?
— Йорма... А теве тудын — Пеека.
— Тыйынат пеш чапле марий лӱм уло: Йормошка. А тудыжын... — коча Пеекалан
келшыше лӱмым ыш му.
— А тыйын вот, исӓ, лӱмет пешак неле, каласен мошташат йӧсӧ.
— Еремей — эн чапле лӱм!.. Ничо, вашке ом колто, айда уналанен илыза. Тиде
жапыште мыйын лӱмемланат тунем шуыда.
— Тыгак шонем: марий йылмым сайынак тунем каем.
— Тый вот каласе мылам: тыге кужун чоҥештылмыда годым кузе тендам волтен
шуэн
огытыл?— шишланен йодылдале Еремей. Лӱмынак палынеже: могай амаллан кӧра
волен
шинчыныт? Мо нунын оксите лийын? Тудын полан кичкыжак огыл чай моторыш
тулым пижыктен?
Йормошка ала-мом ойлышат, Юхо планшет гыч картым луктын шаралтыш. Ала-молан
моткочак чолган коеш. Очыни, пеленжак кугызажым шижеш. Тыгак огыл мо?
— Теве ончо, исӓ!— Юхон шомакшым кусара марлашке Йорма.— Ме Матиас Рустынак
юж
корныжым тошкышна. Но Москон Йошкар площадьшым огыл вуйыштына кучышна, а
тудын
аэропортшым... Пареҥгым "Ӱшанымаш да илыш" финн евангельский миссий поген.
Меат
тудын членже улына... Виса манметат уло. Тендан чекдам вончаш ме нимынярат
лӱдын
онал... Самолетлан юж корно кужун чучеш мо?.. Теве тендан Немычродыда!— Юхо-
Йыван кугыварняжым кӱжгӧ кагазеш тушкалтыш, кусарышат тушкак ончыктыш.—
Шинчаш верым кычалынна... Бензин пытен каен. А пурла могыр тӱрвынчаш
тӱҥалын.
"Юмылан тау! Мый титакан омыл,— ласкан шоналтыш Еремей.— Кӧ пала, можыч,
Пӧтырем
ик патроным веле ястарен налын? Весыштыже ядро-шамыч улмашыныт?.. Тыге гын,
мый
сулыкан омыл".
Кочалан изан эргыж дене кужун мутланаш да икте-весым шер темын ончен
семалаш жапым ышт пу. Йошкар-Ола велым кум машина кудал толын шогале.
Милиционер ден салтак-шамыч лектеве да йодышташ тӱҥалеве:
— Кушто самолет? Кушто летчик-шамыч? Мынярын ыльыч?
Сокыр улыт ала-мо. Теве самолет! Тевак озашт!
Еремей Юхом ик могыр гыч руалтен кучыш, Марина — вес могырым. Пешак ынешт
пу.
— Ом колто! Тудо мыйын шольым!— кычкыра коча.
— Низаштат ом пу! Тудо мыйын таҥем!— йырымла ӱдыр.
— Тыгак возена: те нунылан чоҥештен толаш полшенда. Шпион улыда,— оласе уна-
влакын кугуракышт малдыш.
Тынар салтак ден милиционер ваштареш тавадаҥ шогал кертат мо? Итат шоналте.
Нунын кид-йолыштат таза, кӱчык пычалыштат эрдышт воктен кечат, а кузе шыдын
кӱтыштыт — тодышт оптат, шонет. Еремей дне Марина чакнышт.
Толшо-шамыч кум финным пӱтырен кучышт, кидышкышт шинчырым чиктышт, кажным
посна
машинаш шындыльыч, эше воктекышт кум оролым вераҥдышт, пуйто преступник
улыт.
— Шинчырлыме жап пытен!— кычкыра Еремей, чапле тояжым кӱшкӧ нӧлтен рӱза.—
Кызыт
гласность маныт огыл мо?
Йошкар-Ола уна-влак кокла гыч иктыже ойырлыш, коча деке лишеме да, нимом
пелештыде, тоям шупшын нале, покшеч кӱрльӧ, йол йымакыже кудалтыш.
— Теве тылат гласность!— торжан пелештышат, машинаш кӱзен шинче.

3
Молгунам Еремей кастенак возеш ыле гын, таче пелйӱд эрталтымешкак мален ыш
керт.
Ороллан ыштен гын, пала: шала кийыше пого кидан лиеш. Нигунам ок мондо,
кунам
тудым икана тӱҥденыт. Комбикормам кунар улмыжым оптен каяш йӧнан лийже
манын,
тудын пу йолжым кужу олымбак пудаленыт ыле. Мо, руштшо айдемым ала-момат
ыштен
кодаш лиеш. Кеч шкенжымат вошт шӱтен пудале — айнымешкыже низаштат ок
помыжалт,
корштымымат ок шиж. Эрдене шинчам почын, йолым кӱвар ӱмбак вийналтарен
пышташ
шонен, иктыжым — лиеш, весыжым — шоныманат огыл, пуйто пудален шынденыт.
Сайынрак ончалын гын, чынак пудалыме. Тугай кӱжгӧ да кужу пудам кырен
шындыме, эше
олымбал йымак лекшыжым кадыртыме. Вашке фермыш доярке-влак ушкалым шупшылаш
толшаш улыт, а тудо олымбал гыч кынелынат ок керт. Ужыт гын, намысше могай!
Коча,
содор гына пу протез деч мучыштен, пел йол дене тӧрштылын, товарым муын,
пудам
вийналтарен, мӧҥгеш шолткен луктын, азыр денат, пӱй денат оҥырен толашен,
пудам
протез гычат ӧкымеш луктын сеҥен. Кӧ тыгай мыскарам ыштен, Еремей тачат ок
пале,
манмыла, тӱжвак ыш лек. Шкеже тидым йӧршынак мондаш тӧча. Но тыгай нигунам
ок
мондалт.
Весымат йӱдвоштак уэш-пачаш шарналта, вуйдорыкым мочыла семын туржеш: кузе
нуно
Пӧтыр изаж дене коктын почела салтакыш лектын кайышт. Еремей сар пытымешкак

фронтышто лие гын, изаже тӱҥалтыштак увер деч посна йомо. Тыгай серымашым
возен
колтен ыле ачажак. Вет кок сарже почела манме гаяк шуйныш. Ончо, йомын
огыл, айдеме лектын. Ала-кушто ила, таза кап-кылан. Ачашт нимом тидым
палыде колен каен.
Изаже ила, эше шольыжымат монден огыл. Эргыжым колтен. Ужаш веле мо — полыш
дене. Кузе илен кодын? Кушто кызыт? Молан тымарте шкеж нерген ыш увертаре?
Ала ок
лий улмаш? Самолетым колтен гын, поян докан. Уна, ала-могай фирмын
генеральный
директоржо, мане эргыже. Ала-могай мо? Шке лӱмжым пуэн. Эше градус уло. Ме
аракам градус йотке висена, а тудо, ужат, шке фирмыжым тыге виса. Ӧрат,
ӧрат...
Пӧтыр изиж годымак ушан-шотан кушко, мый веле, шаргенче, тамаклан пижым,
арака
кленчам руалтышым. Микале эргымат ачажым ончен кушко, кугуракше веле... Чу!

Изамже йӧршынак эргыж гаякыс! Юхо гай... Кок вӱр чӱчалтыш. Изамжат
самырыкше годым Пӧтырем гаяк ыле. Молан, шонем, тиде финным ала-кушто
ужынам? Чисте ия,
йӧршынак шонен ом мошто. Аҥыра вуй, аҥыра вуй...
А кушко Юхо ден йолташыштым наҥгайышт? Тюрьмашкак петырен шынден огытыл
чай...
Огыт петыре гын, шинчырлат ыле мо? Кӧлан нуным шотлышт? Тушманлан мо?
Шпионлан?.. Уна, мыйымат, Маринамат шпионыш луктыч. Молан? Мом мый ыштенам?
Тушман
але шпион иктаж-могай полышым пуа мо? Ала йодде, нигӧлан нимом шижтарыде
чоҥештен толыныт? Ала шояк кагазым гына ончыктыльыч?
Ороллан ыштымыжым шарналтышат, ушыж дене уэш волен вочшо самолет декак
пӧртыльӧ.
Тыгай рӱдӧ йӱдыштӧ мо тушто ышталтеш? Ала уже нимат кодын огыл? Ала
нумалынат
пытареныт?.. Ял калык совхоз-колхозыным — тракторжым монь, машинам, олымым,
шудо
каваным — тӱкаш ок тошт гын, икте-весыным огыт шолышт гын, шала пӧрдалшым
нимончат шала огыт кийыкте — чечасак нумал каят. А самолет да тудын погыжым
эскерышет
уке гын, шижынат от шукто, кузе нунылан йолым пижыктат.
Самолетым оролаш тудым нигӧ йодын огыл гынат, содыки Юхо-Йыван йот еҥ огыл
—
изажын эргыже, родо-тукым улыт. Адакшым полышым пешак тора вер-шӧр гыч
конденыт.
Ынде тудым шолышт пытараш мо? Изин-изин кажнылан пуэдыман докан. Кӧлан
кунар логалеш.
Тӱрлым шонкалыме дене Еремей ыш серлаге. Пулдыр лукышто кечыше карасим
лампан
понарым пуртыш, пурак деч эрыктыш, лӱҥгалтышат, керосин улмым палыш.
Кӱсеныш
шырпым шуралтышат, кудывечыште пече гыч кӱжгырак варам лукто, кӱчыкемдыш,
чылымжым пижыктыш да тошкемыш лектын кайыш.
Самолет деке лишммыж годым кӧргыштыжӧ йӱк-йӱаным кольо, пуйто пайремым
тарватеныт. Огытат лӱд, огытат вожыл. Шукышт Немычродо гыч улыт, винне,
йӱкышт гыч палыш. Самолет тиде ял деке лишкырак волен возын.
— Эй, кӧ тушто? Тендам самолетым ястараш колтеныт мо? А мый оролаш толынам,
—
шыдын пелештыш коча.
Шыпланышт, пуйто озан йӱкшӧ деч лӱдыныт. Вара омса гыч ӱмыл-влак мландывак
рушт
да рушт тӧрштыльыч, куголя семын пычкемыш йӱдыш куржын шаланен пытышт.
Кажнын
вачӱмбалныже мешак.
— Ала эше иктаж-кӧ кодын?— саҥга гыч иктаж-мо дене перат манын, омсашке
вуйым
чыкашат лӱдеш.
Нигӧ йӱкым ыш пу. Еремей самолет кӧргыш шекланен пурышат, шырпым удырале,
лампым
чӱктыш. Шинча тул волгыдылан тунеме, йырым-йыр шекланен шерын ончал колтыш.
Чынак, пареҥгым конденыт, но тудо лукышто гына кодын. Иктаж кок мешак
погына чай.
Оролашат нимом. Уна, ала-кӧ мешакымат содорышто кудалтен коден. Ала
пычкемыште
муын огыл. Йӧра эше финн-влак шке погыштым пеленышт Йошкар-Олашке нальыч.
Нунымат руалтен куржыт ыле.
"Калык пареҥгым кондымылан утен каен воштыльо,— шке ораж дене шонкален
шогылтеш
Еремей.— Туге гынат шолышташ ыш вожыл. А вет шкеныштынат уло. Южыштын — пел

пӧртйымал. Вара тошто агун лакыш луктын кышкалыт... Илена-огыла. Опкынла
толашена... Интересне, самолет кунар кечылан сита? Эрла-кумышто тудын деч
нимо ок код
гын, нимыняр ом ӧр..."
Мом ышташ? Тудынат пайже уке мо? Мешакат ямде... А сӧрал мо? Оролаш толын
да
шкежат шолышт кая лиеш. Кодшыжым нумал от наҥгае гын, вара тидыжат тылат ок
логал. А тудын але пакчажым куралме веле. Молгунамсе гаяк шындашыже ок
сите.
— Мылам шуко ок кӱл, кок мешакат сита,— вожылмым сеҥен пелештыш шоҥго.— Мый
але
колаш ом шоно, эрласе кече нергенат шоналтыман.
Еремей пареҥге ора деке лишеме, кок яра мешакым муо. Когынек темышат, иктаж
вич
урлыкаш чумырка гына кодо. Нунымат коден каяш чаманыш, йолаш, мыжер
кӱсенышкыже
оптышат, мешак-влакым омса деке шупшын наҥгайыш, ӱлыкӧ шӱкале. Шкежат
лекте.
— Иканаште наҥгаен ом керт,— семынже кутыра. — Весыжлан уэш толаш возеш.
Мешакым вачӱмбак лупшале, мӧҥгыжӧ пыкше-пыкше нумал тольо. Кок гана
камвозо,
протез йолжо дене кум гана пижын шогыш.
— Але йӱкшен шуын омыл. Весыланат писынрак куржтал толшаш,— шканже мане да
самолет деке угыч каен колтыш.
Сайынак ырен шуынат, мешакым мамык пунла куштылгын нумал тольо. Кок гана
кошто —
ышат ӧркане. Такшым идалыкаш кочкышым ямдылынет гын, йогыш каяш лиеш мо?
Путырак
чесле пашам ыштен пытарыше еҥла тунамак мален колтыш. Колышыла.
Эрдене помыжалте — кече йытыран онча. Вӱташке шылтыме, терыс гай олым дене
леведме кок мешакым тергыш — уло. Омо дене монь ужын огыл, шкак нумал
толын. Тиде
пареҥге шындаш ок сите гынат, кунар-гынат полша, а молыжым пошкудо-влак деч
ячен
налаш логалеш. Сайын пала: марий кресаньыкын ӱшанже — шке шындыме
пареҥгыланак
веле. От шынде але ок шоч — кужу телым кеч шужен коло.
Еремей уремыш лекте. Лишнырак нигӧ ок кой, а ял мучаште палыдыме еҥ-влак
толыт.
Вор тӱшкам кычалыт шонен, капкашкыже тӧрштынеже ыле — шайтан, ужын шуктышт,
кычкыральыч:
— Кочай, пыртлан вучалте-я! Ик-момак йоднена.
Кумытын улыт. Ала салтак-шамыч, ала-мо — палаш йӧсӧ.
— Мом палынеде гын?— ышталеш Еремей, шыр-р воштылалеш, пуйто нимогай
титакым ок
шиж, а шӱмжӧ шопке лышташла чытырен кӱлтка.
— Теҥгече ала-кушко тышке самолет волен возын, маныт. Ме тудым ончалаш
толын
улына, — иктыже умылтарен пуыш.
— Айста кудывечышкем пурена. Пакча дене вик пасушко лектыда, вара
шинчаланда коешат. Куп тӱрыштӧ шинча.
— Тау, кочай!
— Таужо-можо...
Еремей возакеш вӱдым ырыктыш, теҥгечысе йӱштӧ пареҥгым кочкаш шинче. Тетла
тудын
нимо уке. Чайымат тӱрлӧ шудо дене гына шолта, коштымо эҥыжым, ломбыгичкым
пыштен
йӱэш. Киндыжат пеҥгыдемын, луым нултымо семын пурышташ логалеш. Юмылан тау!
Ончыл пӱйжӧ нӱшкемын шемемын гынат, шеҥгелышт але таза, иктымат йомдарен
огыл.
Уремыште шургымо йӱкым колын шуктышат, Еремей окнаш ончале: ваштареш
пошкудын
капкажым вошт почын шындыме, тушечын ош комбо тӱшка кӱтӱ семын когоклен
лекте.
Изиштат ача-авашт семынак йӱкым пуат, лӱдыктат лиеш — шӱйыштым шуйдаркалат.
Иканаште тынар сурткайыкым ужын, кочан мелжат шелаш тӱҥале.
— Калык шорык шылымат кочкеш. Сӧсна шыл нӧлтыкта гын, комбымат руал пурта,—

йӧсын шӱлалтен, йӱкынак пеҥыжалтен пелештыш коча.— Мылам гына йӱштӧ пареҥге
да
шолтымо вӱд дене серлагаш логалеш.
Еремей Герасимович Петров кӱчемдыш да його веле огыл, тыгак моткочак
кӧраныше
айдеме. Маскародышто мо, Марий Элланат икте веле дыр.
Кӧранымыже кушеч коеш? Еҥын чывыжым лудо-комбылан шотла. Йыгыре пошкудын
кудывечыже яндар — шӱм шелын коштеш. Йожек пошкудын мончажым кандалге шикш
авалтен —
шӱм-чонжо пудештшаш гай коршта. Нуно мушкылт лектыт, куштылго могыран лийыт
— ик
тудланак гына еҥым сӧрвалыман. Эреак йодын мияш сӧрал огылат, левештше
мончаш
йӱд рӱдым кая, пычкемыштак яндарештеш. Толшашыжым палат ала-мо, кунам мия —
вӱд
ситышын уло.
Еремей иктаж-могай вольыкым мо, эсогыл чывымат ок ашне. Пырысше ыле. Озажын

кӱчемдыш да його улмыжым пален налын, ала кияматышкыже шылын лектын кен.
Садлан
коча йӧршынак шкетын илыштеш. Колят йӱкым ок пу. Мом кочкеш? Мом пурыштеш?
Кочан
пӱтынь кочкыш-йӱышыжӧ — ӱстембалне. Тудыжым, ойлыманат огыл, кечывалымат,
йӱдымат шинчасортала арала, кармыланат шинчаш ок пу. А пӧрт йымалне ик
пареҥгымат от
му. Тольык вот... Шындашыже сита гын, уке гын?
"Садак ок сите!— эр-кас вуйым туржеш Еремей. — Адакат еҥын кодшыжым поген
кошташ
верештеш".
Шындыме деч вара кодшыжым, пешак тыгыдым, куптыргылшым, пошкудо-влак тошто
агун
лакыш луктын кышкалыт. Садетым рӱмбалге йӱдым Еремей поген коштеш огыл мо?
Шканаже шындаш ситара огыл мо?
Икана, лакыште пире толын пургедеш шонен, йожек пошкудыжо пычал гыч
пудештарен
колтен. Юмылан тау!— логалтен огыл. Пирыланак шотлышт манын, Еремей нылйола
кудал шылын.
Пужен ойлаш гын, моткочак кӧрана тиде коча. Молан еҥлан кӧранен илаш? Шкат
изишак вийым пыште. Пошкудо-влак пакчасаскам — кешырым монь, шоганым,
чеснокым шукертак шынденыт, а тудын мландыже тошкалтынат огыл. Кеч ик
кольмо рокым нӧлтал
савырал пышташ улнеже! Уке вет. Ала-мом вуча. Манмаште, кугу пакчам нигӧ
деч ондак куралыкта, а шында эн почеш. Урлыкаш сай огыл гын, шыжым пареҥган
лият,
ужат? Кай, тыгайым шоналтыманат огыл. Могайым шынденат, тугайымак луктат.
Вес
семын манаш гын, кунар пареҥгым рок йымак урет — тунарак погет...
Еремей кокымшо роколмам эрыкташ тӱҥале — кудывече окнам колт-колт-колт
пералтышт.
— Кочкашат эрыкым огыт пу...— умша помышто мугыматылеш коча.— Шужыктен
пуштнешт
ала-мо.
Окнаш ончале — нунак, кум еҥ.
— Эше мо кӱлеш?
— Кочай, ме самолетым ужна. Палаш толынна ыле...
— А финн-шамыч кушто улыт? Нунын дене мом ыштышда?— йодылдыш Еремей.
— Ом шинче...— очыни, палат гынат, кугуракышт нимом ынеж каласе.
Чеверласымет-мочет, кум еҥ ял мучашке тарваныш.

4
Коча изан эргыж верч кас марте шонкален-ойгырен илыш. Йӱдым чыр омым веле
ыштыш
гынат, малымыже ок шу. Пареҥге пакчажымат мондыш: пуйто нигӧ деч ончыч
шынден
пытарен, сомылымо да корным корымо жапым гына вучыман.
Кастене Юхо толын лекте. Шкетын огыл — такси дене, пеленже эше кусарышым,
Йорма
Саариненым, налын. Ик йолташышт уке, ала кучен петыреныт, ала-мо.
Еремей моткочак йывыртыш. Кумылжо тунамак пушкыдеме: логар аҥышкыже кӱ
падыраш
кӱзен шинче, шинчавӱдшат йыр-йыр йоген кайыш.
— Эргым, эргым... — Юхом вачыж гыч ӧндалын, коча йырымла. Черемис йӱла
почеш
шоҥгырак марий еҥ йочамат шкенжынлан шотла гын, изан икшывыжым молан
"эргым" манаш огыл? Ик вӱр, ик тукым.
Йорма Сааринен багажник гыч, таксин салонжо гыч чемодан, котомка тӱшкам
луктедыш, таксистлан тӱлышат, нунын деке толын шогале.
— Колтеныт?
— Колтышт...— Йорма вашештыш.
— Кушто орыштыныт?
— Ала тюрьма, ала иктаж-мо весе... Ой, мом ужаш ыш логал. Бандит да
аракаголик
тӱшкаште почаҥынна. Йӱдвоштак малаш ышт пу.
— Вес йолташда кушто?
— Тудым мӧҥгышкына колтышна. Эше ик самолетлык гуманитарный полышым погаш.
Мо
тыланда кӱлеш, ме пален налына да Суомиш письма дене увертарена. Але
телеграммым
колтена.
— Шерге унам уремыште кучаш сай огыл. Айдыза пӧртышкӧ.
Кӧлан мо верештын, тудым руалтен, пӧртышкӧ нумальыч.
— Кочай, чапле тоят кушто?— Йорма шоҥгын кидыште кукшыварам гына ужын
шуктыш.
— Тендам поген наҥгайыме годымак покшеч кӱрльыч.. Кырен кодат, шонышым.
Ужын
шуктен огыдал мо?— чылымым шупшылеш, умшаж гыч оҥган шикшым луктеш, пуйто
кала-сынеже: тоя мо тудо?! Весымат ышташ лиеш. А чылымем тевак, шупшын
налын огытыл.
— Могай тушто... Мемнам тушман семын пӱтырен кучен наҥгайышт. Шинчам гына
пидын
огытыл.
Уна-влакым пӧрт кӧргӧ, векат, ыш куандаре. Туге гынат шомакым ышт лук,
вуйыштым
гына рӱзалтышт. Можыч, умылышт: айдеме кеч-моланат тунемеш. Сӧсна вӱташте
кучен
орыштыт гын, илен-толын, тудымат вара юзо полатлан шотла.
— Кочай, теве тыге кочмына шуэш!— Юхо шӱйым корен удырале, ойжым Йорма
кусарыш.—
Моэт уло, вашкерак лук! Йошкар-Олаште ик рестораныш пурышна — вучен ышна
шукто.
— Кочкашемже... Ӱстембалне мо уло, тудак веле. Пенсийым кум тылзе пуэн
огытыл.
Оксашт уке.
Юхо ик чемоданым почо. Ӱстембаке тӱрлӧ консервым, йылгыжше да вошт койшо
кагаз
кӧргыштӧ сукарам, мӱгиндым, аракам луктедыш.
Еремей шкаланже келшыше настам содыки ужын шуктыш: чемоданыште арака кленча
икте
веле огыл — шуко да тӱрлӧ улыт. Ошо, йошкарге, ужарге-кандалге тӱсан.
Кленчаштат
пешак сӧралын койыт: кугу мӱшкыран, кужу шӱян, аҥысыр пундашан, косир
петыртышан. Микале дене кучедалме деч вара мокмыржо шукертак лектын пытен
гынат, пушыжат кодын огыл гынат, уэш подылаш тудо эре рат. Эшеже тыгай
тутло лемым. Мемнан
гай кочо огыл, известь уке манын, коча моткочак ӱшана: Кенигсбергыште немыч

шнапсым йӱмым кызытат шарна. А шарналтыме еда умшаштыже тумо тамым шижеш.
— Кочай, мом подылат?
— Мый нимат шӱкалмашем уке. Пионер гай улам — эре ямде!— пешкыде киндым
шульо,
пареҥгым эрыктыш, кыдеж гыч коркам, кӱртньӧ кӱмыжым кондыш. Суртышто янда
але
фарфор кӱмыж-атым кучаш лӱдыкшӧ: эрге дене тума тарваныме годым садак
пудыргат.
Шпалерат Микалын пытартыш гана толмыж годым мучыштен ковалталт кечалтын.
Молан
тудлан мешайыш ала.
— Чаркат уке мо?
— Айста марий койышым койына: шӱдӧ уна погына гынат, ик корка гыч йӱыт.
Уна-влак келшышт. Пундашке темен, ондак шоҥгылан шуялтышт.
Коча тудым ик подылтыш дене умшашке кышкале, быль-буль пудыратен
коштыктышат,
пуйто шолаш пуртыш, иканаште нелын колтыш. Тамжымат пален ыш шукто.
— Ак, чапле,— ыштале, лавыран тувыр шокшым ӱпшынчӧ.— Ала-мом тушто кычалеш,
но
ок му.
Уна-шамыч ик гана подыльыч, тамым пален налшыла, келшымыла вуйыштым
рӱзалтышт,
нелын колтышт. Кокымшо гана подыльыч, мӧҥгеш шындышт, киндым пурльыч.
— А киндет, кочай, пешак тамле,— мокта Йорма.
— Ончен куштен огына мошто,— кидым лупшале Еремей.
— Фашист Германийым сеҥышда, а вот Америкым сеҥаш вийда ыш сите,— Йорма
шомакым
вес йогыныш кусарыш.
Еремей кынел шогале, мушкындым чумыртыш.
— А хош, мый шкетын капиталист-шамычым сеҥем!— кычкырале.— А йӧратыме
элемым намыслаш ом пу.
— Кузе сеҥынет, кочай?
— Кучедалаш вием уке. Шукырак шӧрым шупшылаш, муным погаш да межым тӱред
налаш
эсогыл казамат, чывемат, шорыкмемат уке. Тӱрлӧ машинам ышташ заводемат уке.
Мый
тендан дене вес тӱкын таҥасен налам.
Юхо вуйым нӧлтале. Йорма йодшыла ончале.
— Кузе маныда?— умбакыже шуя Еремей, векат, умылтаренак пуынеже.— Айста
таҥасен
йӱына... Конешне, вӱдым огыл, а теве тидым,— Ӱстембал кленчам ончыктыш.—
Келшеда
мо?
Йорма йолташыжлан кусарышат, Юхо воштылале да пелештыш:
— Кӱллӓ...
— Келшена, кочай!— Йорма вуйым рӱзалтыш.— Но тый мемнан деч коч руштынат.
Шоҥго
вует дене тыгай соревнованийым чытен лектын сеҥет мо?
— Те шкендам ончыза. Мыйым манаш гын, кунар йӱам, тунарак шӧрлем.
— Кунарышкен йӱына?
— Йӧрлын вочмешке.
— Мола ӱчашена?
— Те мылам — кодшо аракадам. Йӧрлын вочмекыда. Ну эше... коклан налынат
пуэда.
Йодмем почеш. А мый тыланда... Тыланет, Юхо... А мый... — Еремей шуыж дене
пӧрт,
пулдыр кӧргым шерын лекте — нимо шергаканым ыш верешт. А сурт оралтымак
арака
дене ок вашталте. Вара илашыже кушто? Кенета шонен муо. Писын кынеле,
малыме
пӧлем гыч пычалым нумал тольо.— Теве!— изан эргыжлан шуялтыш.
— О-о-о! — шуйдарен пелештыш Юхо.
— Смит-Вессон... 1937 ий...— лудын пуыш Йорма.— Тыйын, кочай, тыгай
шергакан пычал уло? Тыгайым тӱнямбалныжат пеш шуэн ужаш логалеш. Тиде —
утыжденак шерге реликвий. Аукционыш ужалаш луктат гын, тӱжем-тӱжем долларым
солалтет... А от чамане?
— Изамын эргыжлан нимо жалке огыл.
Еремей ушыж дене тыге шоналтыш: "Пычал жалке огыл. Сеҥалтам гын, тунам вара
жалке лиеш. Тидым шканем нигунам ом проститле".
— Кузе тылат логалын?
— Маршал Жуков пӧлеклен,— моланжым коча ыш рашемде.
Йорма тиде шомакым финн йылмыш кусарышат, Юхо адакат шуйдарен мане:
— О-о-о...
— Тугеже аукционышто миллионым руалтен кертат.
А Юхо тунамак чемодан гыч кок кленча аракам, тӱрлӧ консервым луктедыш,
кугызажым
ӧндале, ала-мом пелештыш.
— Мый тыгай пычал нерген изиэм годсек шоненам, манеш,— каласыш Йорма.
— Мыйым сеҥет — тыйын лиеш!
Пычалым кид гыч мучыштарыде, Юхо кугу мӱшкыран кленча петыртышым пӱтырал
почо,
пел коркам темыш.
— Мо тиде?
— Коньяк... Наполеон.
— Пеш йӧра,— келшыш Еремей.— Ала-кунам кугезе кочам тудымат сеҥен ыле...
Господин-шамыч! Таҥасымаш деч лӱдыда але пешак лушкыдо улыда гын, мый
тыланда формымат пуэн кертам.
— Мом-мом?
— Йоҥылыш лийым. Форма огыл, ала-кузе вес семынрак маналтеш. Ну... шашке
дене
модмо годым виянракше ик-кок паҥгам ок шынде, весыланат сеҥаш пуа.
— Фора маныт.
— Вот-вот, форымат пуэн кертам.
— Кузе?
— Те, мутлан, пел корка дене йӱыда, а мый — иканаште тичмашым.
Уна-шамыч икте-весе дене шомакым вашталтышт, шер темын воштыл нальыч.
Нуным, тыгай таза кок пӧръеҥым, ала-могай чолак сеҥынеже.
Арам тыге воштыльыч. Кочан вий-куатшым палат ыле гын... Веселаҥмышт
Еремейым
утыр веле сырыктыш, тудлан ешартыш артамым ешарыш.
— Фора ок кӱл,— уна-шамыч маныт, кидым лупшат.— Рвезе жап — вӱр модмо
пагыт. Марий калык тыге ойла огыл мо— Самырык годым вий моткочак куатле.
— Ме вес семынат манына: "Шоҥго да — пеҥгыде, рвезе да — нӧрӧ".
— Теве ужына...
— Ужына, ужына... — ок чакне Еремей.
— Тӱҥалына веле? Тич темаш мо?
— Пел коркат сита. Таҥасымашнам кужунрак шуена.
Йорма коркам кочалан шуялтыш.
— Ынде тендан деч тӱҥалына. Айда шке койышдам ончыктыза!— Еремей коркам
мӧҥгеш
шӱкале.— Ик пашам мондышна.
— Мом?
— Кидым кӱрлаш кӱлеш.

5
Кидым лийжак манын, корштаренак кӱрльыч. Вара Юхо, пычалым кид гыч
мучыштарыде,
пуйто азам шыман кучылтеш, кугун шӱлалтыш, шинчам кумалтышат, кок гана
подылын
йӱын колтыш.
"Кертеш,— кӧранен шоналтыш коча.— Чисте марий койышым коеш. Но, марий
манмыла,
илена — ужына, арака кӧм ончыч сӱмырал пышта. Самырык чонышто — вий,
шоҥгынышто
— пий... Мо иленам, тымарте йӧрлын омыл, нер дене мландым куралын омыл,
эртак
йол ӱмбалне лийынам".
Йормалан черет шуо. Тудо шинчам ыш кумо, чызашым шупшмо семын кужун-кужун
йӱӧ.
"Тылат тиде ава шӧр огыл,— кусарышым чаманыш Еремей. — Тыге шупшын, первояк
тый
йӧралтат".
— Капиталист-шамычым сеҥаш Юмо полшыжо!— семынже пелештышат, Еремей аракам
умшашке кышкале, йылмыш логалтыде, логар аҥыш йоктарен колтыш. Вара тошто
семынак
кид шокшым ӱпшынчӧ, тӱрвым нулале.
Коча мом ыштылеш, Йорма ончышташ ок ярсе, яра кидше дене тудымат кочкаш
ӱжеш.
— Первой корка почеш тӱрвым гына пурлам!— тутло арака пушым шӱлалтыш
суртоза.
Тудо "Судьба человека" кином ончымым нигунам ок мондо, пуйто тушто шкенжым
ончыктеныт.
Уна-влаклан кочан койышыжо пешак келшыш: тынар йӱмеке, пурлашат ок шоно
гын,
туддеч мом вучыман? Мутат уке, кӱвар ӱмбак йӧралтмыжым гына ваҥен шуктыман.
Вара
пычал Юхон лиеш.
— Ӱчашымашнам умбакыже шуена!— шижтарыш суртоза.— Ме кочмо дене огыл
сеҥышаш
улына, а йӱмӧ дене.
— Таҥасымашым умбакыже шуяш ме рат улына!— Йорма чотак руштын колтыш.— Кузе

маньыч гала, кочай? Пионер семын эре ямде улам!— вийналтын, кидым пионер
семын
кӱшкӧ нӧлталнеже ыле — ала-молан мочыла пӱтыртышла кечалте, а шкеже мӧҥгеш
лоптык волен шинче.
Юхо коркаш уэш темышат, Еремейлан шуялтыш.
— Кече почеш кӱлеш... Кече кузе пӧрдеш,— туныкта Еремей.— Почела йӱаш сӧрал

огыл.
Изан эргыже шкак йӱын колтыш, нимом пурлде, Йормалан темыш.
— Ала пыртак каналтена ыле...— сӧрвала тудыжо.
— Ноенат мо?— воштылеш суртоза.— Ӱчашаш гын, нимогай каныш але перерыв деч
посна.
Йорма йыгыжгын, ӧкымешак йӱын колтыш. Шинчаже, векат, нылыт але кандаше
лие. Потомушто Еремейымат, воктешат пурлашке да шолашке ончыштеш, нылыт але
кандаш Еремейым ужеш. Иктаж-мом пурлнеже ыле — кидше ок нӧлталт, кок пудан
кира гай нелемын. Умшам гына кайык игыла каркала, пуйто иктаж-кӧн пукшымым
вуча.
Тыге кок элат чай, СССР ден США, таҥасен огытыл. А нуно, ончыза, мом шонен
муыныт?! Могай система сеҥа? Капитализм але социализм? Арака пычал дечат
виянрак
ала-мо. Икте яжо: кеч-кузе рушт, жап эртымек, садак йол ӱмбак шогалат.
Молан гын
сарыште кидыш автоматым налыт? Кызыт теве атомный да водородный бомба дене
лӱдыктылыт? Нимогай танк, пушко, самолет огеш кӱл, арака денат кучедалаш
лиешыс.
Тыге чыланат илыше кодыт, колоткат ок кӱл, тулыкат ок лий. Аракам йӱын,
ӱчашентавален налын, вара шӧрлен, мирым пеҥгыдемден кидым кӱрлын, чаркам
уэш нӧлтала-шат уто огыл.
Черет уэш суртвуй деке толын шуо. Тудыжо вученак веле шинча. Чон чытырен
вуча.
Кунам тыге яра йӱаш логалын? Кызыт кленча ошылан тӱжем-тӱжемат пелым луктын
пышташ логалеш гын, пешажак от йӱ, логар аҥым чотрак кылдаш возеш... Еремей
коркам
нӧлтале, вӱдым йӱмыла, кӧргышкӧ эмым налмыла, умшашке кумыктыш, консерве
пундашым удыркалыш.
Йорма кочам лап возын онча, шинчаже теве-теве петырналтеш. Юхо шкенжым тӧр
куча,
кӱшычынла кӱтыштеш. Коктынат пеш вучат, кунам Еремей йӧрлеш але шуйналт
возеш.
Коктынат ик семынак шонкалат: "Тиде системым арака денат сеҥаш ок лий мо?"
Кенета Еремей шижылалтыш: йолйыжыҥже лыдыргыш, кап-кылже шокшем кайыш,
вуйжо пудыранышат, ӱстембак пыштыш. Ынде тудлан пӱкен гыч мунчалтен волаш
гына кодо.
— Ура!— йомартлын кычкырал колтыш Йорма.— Ме...
Йорма так арамак куаныш. Тудо мемнан калыкым, утларак раш ойлаш гын,
Еремейым,
йӧршешак ок пале, витне. Кузе айдемын кокымшо шӱлыш почылтеш, тугак кочан
кокымшо вий ылыже. А вуй пыштымыже, шокшешт кайымыже каналтымыш гына
савырныш. Тылеч
вара кап-кыл мучко у вӱрым тулен колтышат, сайынак ылыже.
— ... Сеҥышна!— Йорма тыге манын шуктышат, вуйжо йомо, нелемше могыржо кужу

олымбал ден ӱстел коклаш сӱмырлыш.
А Еремей вуйым нӧлтале — ик шинчаштыжат руштмо пале ок кой.
Юхо шайыкын йолташыжым ончыштеш, кугызажым кӱтыштеш — нимат ок умыло. Ала-
мом
поктен колтымыла, вуйым рӱзкала.
— Ниин... — семынже кутыркала.
— Мом маньыч?
"Жалке,— шоналтыш коча,— марла кутырен от мошто. Ондак тылат шуҥгалташ
кӱлеш
ыле. Ынде кузе мутланена? Изишак фашист йылмым палем ыле. Чылажак монден
омыл.
Кузе гала?.. Данке... фрау... дас ис коммен... А тый немычла от мошто. Вот
вет..."
— Ӱчашымашнам умбакыже шуена!— суртоза яра кленча ден коркам ончыктыш.
Тидыжымак кӧ ок умыло? Юхо чечасак вес кленчам почо.
— Мый шке!— манын, Еремей тичмаш атым шупшын нале, коркаш темышат,
шольыжлан шуялтыш.
— Елӓкӧӧн раухя!— пӧрткӧргым сургыктен нале уна.
— Моя твоя не понимай... Давай йӱ!
Юхо мыйым чаманен налза маншыла ончале. Туге гынат йӱӧ, вуйым кумык сакыш.
Кидыште пычалым ужо, ниялтыш, ласкан пелештыш:
— Сиевӓ2... пӱссӱ3...
— Родем улат гынат, садак басурман...— умша помышто мугыматылеш суртоза,
шкат
йӱаш ок мондо.
— Пӱссӱ...
— Пӱссӱ, пӱссӱ... — шоҥго умылыш ала-мо. — Мыйым сеҥет — тыйын лиеш... Эше
иктым
кумыкто да тылатат сита чай.
Юхо йочала мутым колыштшо лие. Воштылалын-шыргыжалын, коркам коча семынак
умшашке унчыливуя шындыш, ик чӱчалтышым кодыде, нелын колтышат, ала-мом
пелештынеже
ыле. Трук комдык кайыш, вуйжо дене пырдыжым чотак перышат, шыпланыш,
шинчамат
кумыш.
Вуй пералтме дене ик жаплан ушыжо пурышат, Юхо моткочак раш каласыш:
— Совет айдемым нимо семынат сеҥаш ок лий, витне... Тыгай калык, конешне,
илышаш!— эше ик гана вуйым пырдыж велыш савалтышат, шӧрын лие.
Тидым, мутат уке, финнла каласыш. Садлан Еремей ыш умыло. А умыла гын, кузе
куана ыле, свидечылат ок кӱл ыле.
— Тӱкӧ лекмешк пералтын огыл чай? Коленатак отыл чай?— шоҥго тургыжланен
мане.
Йорма гоч вончен, шольын вуйжым ниялткалыш. А пычалым поген нале. Туге
кормыжтен
кучен ыле, пуйто колен вочмекыжат ынеж колто.

—————————————————————————————————————————————
1 Елӓкӧӧн рауха — виян лийже мир!
2 Сиева — сай.
3 Пӱссӱ — пычал.

Кид парняжым ӧкмешак вийналтараш логале.— Патыр улат, нимат лийын отыл...
Но кугызатым сеҥаш тылат але эр. Мыйын наре иле... Иктыже кия гын, весыжат
йолым шуйдарен вочшаш. Тыге огыл мо, шоляш?
Еремей шинчыше унан йолжым кужу олымбак нӧлтал пыштыш, пычалым тошто верыш
сакалтен, вуй йымакше кӱпчыкым шуралтыш. Каньысырланен-кугырген пӧрдалше
Йормамат
чаманыш. Малашыже йӧнан лийже манын, тудланат кӱпчыкым кондыш. Ӱмбакышт
шӱкшӧ
леведышым шупшыльо. Икте ӱлнӧ, весе кӱшнӧ кият гынат, когылянышт иктат
ситыш.
Уна-шамычым эше ик гана шымлен ончале, сеҥышыла пелештыш:
— Теве тыге кӱлеш! Артамда ок сите гын, нечыве таҥасаш! Кӧ сеҥыш? Марий
калыкын
эн патыр эргыже! Мыйым сеҥаш — манаш веле куштылго. Тыгай Онарым сеҥаш ик
гана
шӱвалмет ок сите. Шым-кандаш гана шӱвалаш кӱлеш!.. Ну, Еремей Карасимыч,
тыйым
сеҥымаш дене саламлем! Нимогай тушманлан, нимогай капиталистлан вуйым от
пу. Молодецак улат!.. Тидын лӱмеш ик коркам подылашат уто огыл.
Тичмаш коркамак ястарышат, ушышкыжо ик шонымаш толын пурыш: "Чу, помыжалтыт
гын,
мом кочкыт? Чумыраш пареҥгым шолтышаш. А мокмырым шӧрашышт лыҥак уло".
Возакым ылыжтыш, тул ӱмбак чойн кӧршӧкым шындыш. Тиде сомылым шуктышат,
вуйыш
вес чапле шонымаш, тӱҥжак манаш возеш, чоҥештен тольо: "Чу, свидечыл уке
гын,
нуным сеҥенам манын, кузе умылтараш? Можыч, мыят воктеныштак йӧрлынам.
Тыгат манын кертыт".
Ӱдырым путлаш шонымыжым кызыт гына уэш шарналтыш. Уремыш лекте. Рӱмбалген.
Шыжа
йӱр йога. Кӱтӱ шукертак пурен. Уна, Кырлян ушкалже ломыжеш. Векат, водар
гыч
шӧрым ястарен налмым вуча, омден, коеш. Тугеже Марина мӧҥгыштыжӧ уке,
фермыште
колхоз вольыкым лӱшта. Пушо сай. Ӱдырлан йӱшӧ качым ончыкташ нимолан. Тиде
пашам
эрлаланат кодаш лиеш... Тынар арака улмо ӱмбач эше кӧ дене йӱаш? Шкетын
оҥай
огыл.
Тӧвӧ изурем велым ик пӧръеҥ койылалтыш. Эргыжак, Микале, огыл?.. Шайтан,
кӧм от
вучо, тудо толеш. Адак кучедал налаш логалеш мо?.. Вот вет, шочмо эргак —
от
йӧрате, весыжат тыгаяк — йӧратет. Йӧратыдымыже — шкеж гай, йӧратымыже —
аваж
гай. Качырин вӱржӧ сай улмаш. А шкенжын, Еремейын, нимолан ок йӧрӧ. Молан
вара
Пӧтыр изаже сай айдеме лийын? Шкенжын Пӧтыр эргыжымат мокташ веле кодеш?
Молан
илышыште тыге лиеш гын?
Микале тора гычак ош тистым ужо, тудымак веле кӱтен тольо. Кӱкшӧ кап-кылан,
ачаж
гаяк шемалге, Пондашым шукертак нӱжын огыл да жап шуде шоҥгеммыла коеш.
Илыш,
векат, тудымат сайынак туржын налын. Ышат саламлалт, торжан пелештыш:
— Ачай, мом ыштылат?
— Мом?
— Молан мыйым калык ончылно тынар мыскылет? Могай мый фашист улам? Шонен
муын
вет.
— Вара кӧ Могай икшыве шке ачажым кырен кода?
— Тыят утыжым ит тӧрштыл... Кӧ ончыч тӱҥале? Тый чапле тоятым шинча
коклашкем
шуралтышыч, мыят почеш шым код.
— Мый шуралтышым гын, тылатат кидым нӧлтышташ кӱлеш ыле мо?
— Тынар иленат, а ушым поген отыл.
— Ынде тылат мыйым туныкташ кодын.
— Кызытак шӱкшӧ тувыретым кушкед шу!.. Шонен муаш кӱлеш вет.
— Изишак кечыже. Ала пыртак ушет пура.
— Пуэм мый тылат кечыкташ! Шкак сӱмырал шуэм!
А мый кок тувырым нӧлтал сакалтем. Иктыжым — шемым, весыжым — ошым.
— Кушто тынар тувырым муат?
— Йӱдым шолышташ лектам!
Тыге ача ден эрге кок пийла ваш урлен шогылтыт. Коклаштышт шукертак родо-
тукым
кыл кӱрлын, витне. Тугеже молан икте-весе деке унала кошташ кӱлеш? Маскала
кажныже посна вынемыштышт шинчылтышт да йӧра огыла. Ваш-ваш ужаш-колаш
огыл... Микале шиже: ӱскырт ачам сеҥаш йӧсӧ, а вашпижмыже йӧршынак ок шу.
— Ачай!..
— Мо ачай?
— Юмо гай лий... Ик чапле ватым муынам. Илаш кондынем... Тудын ончылно
сӧрал
огыл.
Еремейын кумылжо тунамак пушкыдеме. Кычкырлен, тудым от сеҥе, сӧрвалымыла
ойлет
— кеч-могай шомакымат колыштеш.
— Йӧра, эрлак флагым от уж. Тачак сӱмырен волташ гын, вием ок сите. Шкат
ужат;
чотак руштынам.
— Кушто муынат?
— Уна-шамыч йӱктышт. Чоҥештен толшо-шамычет... Тыят нуным ончал, могайрак
улыт.
— Тый денет улыт мо? Колтеныт мо? Мый самолетын волен вочмыжым ужын омыл.
— Кушко эше каят? Изамын эргыжакыс. Тылатат тудо изат лиеш.
— Мом ыштылыт?
— Теве ужат...
Пӧртышкӧ шып пурат. Уна-влакым кузе левед пыштыме, тугак мален кият. Юхо
нерым
веле коргыкта.
— Мо лийыныт?
— Ӱчашен йӱын улына... Нуно мыйым сеҥынешт ыле. Пуэм мый сеҥаш! Мыйым сеҥаш
—
манаш веле.
— Кудыжо изам лиеш?
— Уна, олымбалне кийышыже... Пӧтыр изат гайрак вет?
— Нуным йыгыре шогалташ гын, пален налашат лиеш ыле. Кийымыж годым тогдает
мо?
Эшеже — йӱшӧ.
— Айыкше годым ушем дене таҥастарышым гын, икте-весе гаяк улыт.
— Мола ӱчашенда?
— Сеҥат гын, пычалем деч посна кодам ыле. Нуно сеҥалтыныт гын, йодмем почеш

йӱкташ тӱҥалыт... Ынде йӱашем теве тынаре лиеш!— моктанен колтыш Еремей.
кидым
нӧлтыштмыж дене тырынь-тӱрынь кайышат, чуч гына ыш камвоч.— Шкат ужат: мый
сеҥышыш лектынам. Капиталист-шамычлан нигунам макым ом пу!.. Нуно йӧрлыныт,
а мый
алят йол ӱмбалне улам.. Эргым, кӧ йодеш, тыгак каласе. Свидечыл лият.
Умылышыч?
— Кӱлеш-оккӱлым шонен муат огыла. Мом йӱында?
— А теве ӱстембалнак. Подылат мо?
— Огым! Тӱҥалам гын, чарнен ом керт.
— А тый тамым веле пален нал.— Еремей коркашке изишак темалтыш, эргыжлан
шуялтыш. — Пешак тутло арака!
— Иктак огыл мо? Садак арака. Ик семынак вуйым аҥыртара... Лучо ок кӱл.
Огым!
— Уке годым ячен йодат, уло годым ынет йӱ. Тыйым йӧршынак умылаш ок лий...
А
такшым молодец улат! Шкендычым кучет гын, ала тӧрланен шуат ыле?
— У ватылан моткочак ӱшанем.
— Шканет огыт?
— Уке... Пареҥгым шынден отыл?
— Курал пуэныт. Ынде пашажат шуко уке: корным ышташ да урлыкашым ураш.
Микале воштыл нале: ачаже ала йӱшыла кутыра, ала мыскарам ышта.
— Эн шукыжак кодын. Курал опташ мо тудо. Тракторым пуртен колтышыч... Ну,
мый
кайышым. Ала полшашат толын шуам... Ӱпшалтам докан. Чонемланат пешак
йыгыжгын
чучеш.
Микале скотниклан пашам ышта. Фермыште пулвуй марте лавыраште коштеш, эр-
кас ушкал йымалым эрыкта, терысым тӱжваке луктын кышка.
— Флагетым сӱмырен шуаш ит мондо!— Микале омса кылым кучымыж годым
шижтарыш.
— Огым... Ом мондо...
Эргыже кайымек, Еремей шӱман пареҥгым шер теммеш кочко. Йӱмӧ деч вара
моткочак
чеслын кайыш, шӱкалаш чаят, леве вӱдат ыш кӱл. Пуйто рестораныш пурен
лекте, кеч
тушто ик ганат лийын огыл, пылышыж дене гына колын. Кочмеке, чотак
руштмыжым шиже. Вара мучаш гыч шем ыресан тувырымат волтен ыш керт. Малыме
пӧлемыш пыкше пурышат, тыгак пыкше куп гай койкыш шуҥгалте.

6
Ӱчашен йӱмӧ деч вара эрлашын нигӧ кынел ыш керт: сутка наре колышыла
маленыт.
Садлан тиде кечым нунын илышышт гыч ӱштервоштыр дене ӱштыл лукмыла
мондашышт логалеш: ынде ик кечылан почеш кодын илат.
Тышке милиционерат пычалым кычал толын каен. Пӧрт омсам почынат, пураш
тоштын
огыл: арака ден эше ала-могай пуш нерым туге пунчалын, логар аҥым туге
петырен,
шӱлалташ юж ситен огыл...
Кумшешын эрдене Еремей йӱк-йӱанеш помыжалте. Пуйто тӱня кумыкталтын, а
мланде
чытырналтын чоҥештылеш. Шинчам почо гын — чыла шке верыштыже: тӱня тугаяк
мотор,
мландат шке верыштыжак. Молан манаш гын, койко тӧр шинча. Тугеже пӧртат
шӧрын
каен монь огыл. А йӱк-йӱан утыр ылыжеш: ведра мура, вӱд шу-у йоген кая,
чарайолын чып-чоп куржталме шокта, пуйто чытырен шинчыше пӧртым вашкерак
коден каяш
тыршат, ала-мо пич мӱгыра, пуйто кок кермычым ваш йыгат...
Кидым солкален, шайыкын ончыштын, пырдыжым кучен, пӧлем гыч лекте, уна-
влакым
тыште-тушто ужылдале: окнам мушкыт, шпалерым пижыктат, кӱварым косор дене
нӱжыт,
коштыра выньык дене тошкен эрыктат. А коҥгам ужо чиялтенат шуктеныт, лум
семын
ошемын йылгыжеш. Кушто порым, клейым муыныт? Кушеч косор ден выньыкым кычал
луктыныт? Суртышто нимо тиде укес. Ала иктаж пошкудыш куржтал толыныт?
Ӧрмаш,
ӧрмаш... А намысше могай! Уна-влак шукертак кынелыныт докан, пашаланат
пижыныт,
а тудо кӱпен киен.
— По... по-ро ке-че...— суртоза саламлалташ ала-кушеч вийым кычал лукто.
— Эсен лий, кочай!
— Теве!
Ик жаплан пашам чарнен, кок уна Еремейым ончыштеш. Тынар йӱмӧ деч вара
кузерак
коеш? Ничо, туркаш лиеш.
Еремеят нуным, сайынже ок уж гынат, шайыкын кӱтыштеш. Тынар йӱмӧ деч вара
кузерак койыт? Тожо ничо, туркаш лиеш.
— Теҥгече кӧ сеҥыш?— йодеш Еремей, пуйто ок пале.
— Тый сеҥенат, кочай! Тый!
— Тыгак лийшаш! Социализм шӱйшӧ капитализмым эреак сеҥа!
Коча лӱҥген шогылтешат, уна-влак веселаҥыч.
— Тендан вуй ок коршто мо?— Еремей ӱстембалне теҥгечысе кленчам ужо. Почмо
гынат, лемже тунарак кодын. Векат, уна-влак мокмырым шӧраш шоналтенат
огытыл.
— Молан тудо корштышаш?
— Мокмыр, манам, ок витаре?
— А мо тугай мокмыр?— Йорма финн мутерым шерын лекте, ыш му.
— Кузе тыланда умылтараш гын?.. Вует, манам, кӧчагала ок муро?
— Уке.
— Шинчат шайыкын ок ончо?
— Уке.
— Кид-йолат ок чытыре?
— Уке.
— Умшат кошкен огыл?
— Уке.
— Тугеже мый тыланда умылтарен ом мошто. Векат, чыла калыкланак мокмыр ок
пиж.
Марий гын тудым эн тӱҥ черлан шотла.
— А кузе тудым пален налаш лиеш?
— Теве мыйым ончыза!
— Ончена...
— Вуем пуста кӧчагала мӱгыра...
— Огына кол.
— А чытырымыжым ужыда?
— Ужына.
— Шинчам шайык... Ужыда мо?
— Ужына... Иктыже шолашке онча, весыже — пурлашке.
— Кид-йолем чытыра?
— Чытыра... Иктыже огеш ала-мо.
— Тудат чытыра. Сайынракын ончалза-ян!
— Чынак, чытыра.
— Умшамат йыклык кошкен пытен... Туге шакшын чучеш, пуйто сӧсна кӱтӱ пурен
лектын кен.
— Чынак, чӱчалтыш шӱвылвӱд кодын огыл.
— Мокмырын тӱсшӧ тыгай лиеш. Ындыжым кеч умылышда мо?
— Уке, — маныт. Чыташ лийдымын воштылыт.
— Тьфу!— кугыза шӱвалме семын ыштыш, но шӱвылвӱд ыш лек.— Нимомат огыда
умыло,
ужамат. Тыланда кужунрак уналанаш кӱлеш. Вара чыла марий койыш-шоктышым
умылаш
тӱҥалыда.
— Кузе мокмырым эмлат? Ала тыйым больницыш наҥгайыман?
— Нимогай больнице ок кӱл. Мемнан-шамыч тыге ойлат: ӱшым ӱш денак перен
луктыт.
— Оҥай шомак... А кушко тудым пералтат?
— Пералташ ок кӱл. Кузе черланенат, тугак эмлалташ кӱлеш, манам. Молан
ынеда
умыло гын ?
— А кузе эмлалтыт?
— Кузе-кузе Кузьма...— сырен кудалтыш Еремей. — Тӱенак пуаш логалеш: иктаж
шӱдӧ
граммым подылаш кӱлеш, манам. Кок шӱдат уто огыл.
— А-а, пожалысте...
Йорма коркаш темен пуышат, Еремей, йоктарен, йылт-йолт йӱын колтыш.
Вучалтыш,
кӧргыштыжӧ мо ышталтмым колышто, тӱрвыжым шыргыжалме гай ыштыш, шомакым
лукто:
— Пеш сай!.. Ой-ой-ой, кузе йӱлалтен волыш... Ала-мом тушто кычалеш... Ага,
йолташыжым муо, теҥгечысым... Ӧндалалтыч, келшалальыч... Эй, тават вет...
Ынде кучедалытак ала-мо.. Ак са-ай!..
— Эше кӱлеш мо?
— Кызытеш сита.
Еремей шкат шижеш, кузе шӱм тӧрштылмым олян-олян чарна, шке верышкыже
лыпланен
пӧртылеш, а шӱргышкыжӧ вӱр кышкалалтеш, шокшын йӱла, кузе шинчасорта тӧр
ончыштеш, ӱзгар-шамыч вудакан коймым чарнат, кузе кид-йол пеҥгыдемеш,
стуйно* гай чытыртыш койын пыта.
Молеммым шижын, Еремей сайынак веселаҥе, корка пундашымат ончале, но шке
гыч темен йӱаш але йодаш монь ыш тошт.
— Ик семынак йӱынна,— уна-влакын кожмакланымыштлан ӧрмалген манеш шоҥго.— А
те
ала-молан мокмыр денат черланен огыдал, утыр веле чулымештында. Молан тыге?
— Ме утыжым йӱын онал,— вашештыш Йорма, окна гыч кугу кленчам налын
ончыктыш. —
Утыжо — теве, эреак тышке йывышт опталынна. А тый нимом шижын отыл, кочай.
А ик суткам йомдарымым иктыштат ок пале: коча чот йӱмыж дене тынар шуко
кӱпен,
уна-влак — кок суткам малыдымыштлан кӧра. Чоҥештен толмышт годым да Йошкар-
Олаш
пӱтырен наҥгайымышт деч вара чыр омымат ыштен огытыл.
— Мо дене полшаш?— чолга йӱкым лукто суртоза.
— Оза семын эскерет — тидат сита. А ме, уна-шамыч, титак ыштена гын, кузе
тӧрлаш, каласет.
Кенета Еремейын вуйыш чапле шонымаш чоҥештен толын пурыш.
— Ончыза-ян!— кычкырале.— Капитализм социализмлан гуманитарный полышым веле
огыл
кондыш, тыгак тудлан лавыра гыч лекташ полша.

Моло вере пукшат-йӱктат гын, мыйым яндар илышыш лукнешт, социализм мучко
погынышо лавырам эрыктат.
——————————————————————————————————
*Стуйно — студень.
— Тыгак лийшаш огыл мо? Мландына — изи, паярка сурт-печына, маныт. Чумыр
калыкше
ик еш гай илышаш, икте-весылан полшышаш.
— Кунамрак пашадам пытареда?— оза семын йодеш Еремей.
Ала-мом ваш мутланыштат, Юхо шемалгын йылгыжше настам кидыш нале, умылтараш

тӱҥале.
— Кидыштыже калькулятор, — шке гыч кусара Йорма.— Шершот гайрак... Пашалан
пижме
деч ончыч Юхо шотлен лекте: кӱвар ӱмбач латныл ведра рокым луктын кудалташ
кӱлеш, мушкаш — кумло шым ведра вӱд, окнам мушкын налаш — кум шагат, коҥгам
чиялташ — кок шагатат коло вич минут. Чумыр пашалан лу шагатым ойырышна.
Пел шагат
гыч пашам кошартена.
— Кызыт жапше кунаре?
— Латкокыт шуэш.
— Уй-уй, тунарак маленам?— нигӧлан ӱшаныде, пырдыж шагатым ончалеш.
Пашкарже визытым ончыкта. Ӱмаштат тыгак ончыктен, ончылият...
— Йӱмӧ деч вара ласкан папалтеш,— койдара Йорма.
— Тугеже... тугеже те кунам кынелын улыда? Пелйӱд деч вара кок шагатлан мо?
— Тыге лектеш... Капиталист тыге пашам ышта.
— Кузе?
— Кечыште лучко-латкандаш шагатым.
— Чылан мо?
— Кӧ пояш шона, фабрикым, заводым куча... Пашазе-шамыч тыгежак огыт толаше.
— Мылам тыгай илыш ок кӱл! Мылам лучо социализмак лийже! Мый тудлан
тунемынам.
— Туныктеныт ман. Садлан огыл мо тыге нужнан иледа?
— Нужнан да... шканем шке оза улам!— кугешнен пелештыш Еремей.— Мом шонем,
тудым
ыштем.
— Шонымет почеш илаш пуэн огытыл. Тыйым кушко шоненыт, тушко вӱден
наҥгаеныт.
— Вӱден наҥгаяш мый тага омыл!— ӱчаша Еремей, шемалге настам лишкырак миен
ончыштеш, а кидыш кучаш лӱдеш: ала волтен шуа, ала шинча гыч йомеш. "Могай
тиде
юзо ӱзгар?"— шонкала, кнопкым, канде тул йӱлымым ужеш.
— Эше мом каласен мошта?— палыде ыш чыте.
— Мом йодат — тудым, шке гыч умылтара кусарыше.— Мутлан, паша акым:
суртозалан
мыланна кумло маркым луктын пышташыже логалеш.
— Маркыже окса мо але конвертыш клеитлыме марке?
— Марке — финн окса.
— А мемнан окса дене кунар лиеш?
— Ик марке 150 теҥгем шога гын, кумло марке — 4500 теҥге.
— Лу шагатлан тынар тӱлыман?
— Тынаре лектеш, коча.
— Мый шке тыгай оксам ом шого! Кушто тыгай оксам муам? Пенсийым 1200 теҥгем
налам... Лучо нимом ида ыште!
Коча уна-шамыч деч ведра ден ночко мушкышым поген нале, ала лӱмынак
койышлана,
ала мыскарам ок умыло.
— Ме полыш дене толын улына гын, нимогай окса ок кӱл,— шоҥгым лыпландарат.
— Тугеже пеш йӧра...
Еремей шӧрлыш, ведра ден мушкышым мӧҥгеш пуыш, йырым-йыр шишланен ончале.
Чынак,
паша иктаж пел шагатлан кодын. Йорма дене келшаш логалеш: кӱварым пытартыш
гана
ночко шовыч дене ӱштыл налаш да лавыраҥ шудымо вӱдым луктын кышкалаш.
Шкенам капиталист дене таҥастараш гын, ме шагат почеш илен она мошто. Ме
чокым, наре да
иктаж-кузе илена. А тыгай илыш нигунам уланыш ок кондо.
Ай, кӱвар оҥаже могай ошо! Кеч киндым оно... Кум идалык ужын огылат, могай
улмыжым Еремей монденат шуктен. Мо дене тудым таҥастараш лиеш гын? Сӧснам
поньыжмо
деч вара, мушкын колтымек, лач тыге коеш. Шыштын йылгыжше пӱнчӧ оҥамат
шарныкта.
Ынде лавыра йол дене пурашат вожылат. "Тылеч вара пӧртышкем чарайолын гына
пурем, тудыжымат вачӱмбакем пыштем",— Еремей шкаланже мутым пуыш.
Йолым нӧлтыштын, пу йолжо дене кӱварым тӱен, коҥга ончыл кыдежыш ончале.
Туштат
тугай яндар, волгыдо да йоҥгыдо. А кушко йомыч тулвондо, помыла,
кӧршӧккучем,
вол, тагына да моло-вес ӱзгар? Ала тор семын тошто агун лакыш луктын
кышкеныт?
Уна-шамычлан ок кӱл гын, мешаеныт гын, кресаньык нунын деч посна ик кечымат
илен
ок сеҥе.
Еремей Карасимыч Петров кӱчемдыш, кӧраныше да його веле огыл, тыгак
моткочак
чаҥга. Маскародышто мо, Марий Элланат икте веле дыр. Кӱчемдыш, кӧраныше да
його
улмыжым ончыктышна. А чаҥгалыкше кушеч коеш? Тура ойлаш верештеш: марий
кунар
йорло, тунарак чаҥга. Шоналташ гын, молан тудлан, шкет илышылан, пӧръеҥлан,

кӱлеш сакый вол, шокте, тагына, вочко да шуар? Ложашым ок шокт, руашым ок
луго,
киндым ок оно, коҥгаш ок пыште, пырчым шуареш ок шуро... Йӧра-огыла,
телымже
коҥгаш олтет гын, тулшолым пудыраташ, чойн кӧршӧкым шӱкалаш да лукташ
тулвондат,
кӧршӧккучемат кӱлыт. Помылат уто огыл — коҥга пундашым эрыкташ. А моло
ӱзгарже
тиде суртышто йӧршынак уто. Мо кӱлешым кодаш, утыжым луктын кышкаш улнеже
але,
пешакак чаманет гын, пулдырыш чумырен опташ. Ала иктаж тоштерлан йӧра...
уке
вет, кӱлеш-оккӱлжымат коҥга ончылно арала.
Юхо ден Йорма шоҥгым шекланат, ик жаплан пашаштымат кудалтышт. Еремей
кокыралтышат, шекланен йодо:
— Тыште тӱрлӧ ӱзгар ыле. Кушко йомыныт?
— Пулдырышкет луктын оралышна.
Коча лыпланыш, чойн кӧршӧкыш ончале — пундашым веле ужо, пел пареҥгат кодын

огыл. Ала тудымат луктын шуэныт?
— Кочай, ала вурсет, ала огыт, но ме тудым кочкын пытарышна, — ласкан
кутыра
Йорма, пуйто кугу титакым ыштен.— Моткочак шужен кынелын улына.
— Нимат огыл, нимат огыл...
Юхо ала-мом пелештыш да Йорма кусарен пуыш:
— Марий пареҥге моткочак тутло, манеш шольыч.
— Мокмыр деч вара шӱкшӧ йыдалат йылт-йолт каен колта... Ай, тендан мокмыр
ок
лийыс,— Еремей шке йоҥылышыжым умылыш. Такшым палаш оҥай ыле: Пӧтыр изаже
мокмыр
дене йӧслана мо? Ала, финн ӱдырым марлан налын, тудат марий черым монден
кудалтен?.. Огыл докан, марий шке чержым кунам монда.
Юхо чемодан гыч вургемым, кемым да пондаш нӱжмӧ ӱзгарым лукто.
— Кочай, пондашетым нӱж, шӱргетым муш да тидым чий, манеш Юха.
— Пондашемым ида тӱкӧ! Мыйын вий — пондашыште!
— Тугеже изишак тӧрлӧ... Иктаж тылзымак нӱжын тӧрлен отыл чай.
— Тылзым веле пуэт? А кум шӱдӧ кумло кум тылзым ынет пыште?
Вашмут ыш лий. Кусарымек, коктынат туге воштыл колтышт — пӧрт пырдыж пудешт
лектын возеш, шонет.
— А молан шольым, тоес изамын эргыже... тоес шольым, марла ок мошто? А?..
Ачаже
марий гын, эргыже молан финн лийын кушкын? А?
Кызыт Еремейлан низаштат, нимо шотыштат угыч темен пуаш ок кӱл улнеже.
Пуэт,
манмыла, темен шуялтет — адакат теҥгечысе семынак руштеш.
— Изишак моштем, манеш,— кутыра Йорма.— Марла кутырашыже марий йылмым
каргыме
деч лӱдам, манеш.
— Мый шольымым туныктем: аракам йӱашат туныктем!
Кок уна адакат воштылеш. Кайдарен огыл — порын. Мыскылен оҥырешлат ыле гын,
Еремей вигак шижеш ыле. Садлан ок сыре, чыта, ушым кучен, тиде
воштылмыштлан садак
иктаж-могай акым пыштат манын шона.
Еремей шкенжым тӧрлаш шинче. А уна-влак шке пашатым кошарташ пижыч.
А кид садак чытыра. Манмыла, арака вуйыш гына кӱзыш, а кидыш волен шуын
огыл.
Пыртак вучалташ мо?.. Ай, пеш кӱлеш! Еремей качымарий мо? Ынде тудо жапет
шукертак модын воштыл, мӧр пеледыш семын эртен кайыш гын, айда-йӧра семынат
пондашым
нӱжын кышкаш лиеш. Эн тӱҥжӧ — уна-влаклан келшаш, нунын шомакыштым
колышташ. Вара, можыч, шукыракат порештыт, кайымышт годым шоҥгым ӱеден-
мӱеден кодат. А уна
кунам-гынат кайышаш: уна — уналана, оза — озалана. Тольык вот... Тыгай
чапле уна
кайымеке, кузе вара тудо илаш тӱҥалеш? Тымарте илыштын веле гын,
мландывалне
шукш семын нушкын веле гын, толмекышт, АЙДЕМЫШ савырнен. Тидым шкат
моткочак шижеш.
Тӱрлым шонкален шинчышыжла, Еремей бритвым титак коштыктен колтышат, пел
пондашак лектын возо... Шайтан, бритвыжат "Нева" монь огыл улмаш... Ынде
пондаш деч
посна кодаш мо?
Еремей пеле шаланыше воштончышыш ончале — шкенжымат ыш пале: шӱргын ик
могыржо
йӧршеш чара, вес могырым йырпык-йорпык пун кечылтеш, пуйто шемшыдаҥ пасум
тырынь-тӱрынь, межам ыштен тӱред налыныт.
— Тьфу! — шӱвал колтышат, пешыжак ойгырыде, вес пел чурийымат чараҥдыш. Кок
вел
пасу ик семын койжо, манмыла, коклаштышт межа ынже лий. Сайын пала: межа
пошкудо
коклаште тумам гына тарваташ полша. Межа — тиде чек. Тудат ок лий ыле гын,
изан
илымыжым шукертак пален налеш ыле, нуно коктын шукертак вашлийын кутырен
налыт
ыле.
Ӧрышым тӧрлышат, шӱргым мушко, чиен шогале. Уэш воштончышыш ончале —
шкенжым нимончат ыш пале: ончылныжо Еремей огыл, кудо эреак, теле-кеҥежшат,
лыжгайыше, тумыштылмо тыртыктыман шем мыжерым чиен коштын, кудо кӱчызыла
койын. А вес тӱня
гыч толшо марий.
Еремейын ӱмбалныже ала костюм манаш, ала куртко, кеч тидыжат-тудыжат огыл.
Тунамак фуфайке манашат ом тошт. Тӱсшым каласенат ом мошто. Пешак йылгыжеш.
Ала шемын, ала коракшинчан, ала шеме-туллагойшын... Тувыржат лач келшен
толеш. Галстук
гына ок сите. Такшым галстукымат пуышт. Тевак. Но кузе шӱй йыр кылден
сакалташ —
пуштын пыштышт, Еремей садак ок пале... Икана шӱй йыр кылден ыле. Кандырам.
Так
кылдыш, так шкенжым сакалтыш... Юмылан тау!— Пӧтыр эргыже ала-кушеч толын
шуо.
Ала пален, ала палыде. Тидым Юмак веле шинча... Тыгай илышыш толын шумек,
вуйым
ала-кушкат чыкыме шуэш...
А йолышто — йылгыжше хромовый кем. Пурлажым переген кийыкташ логалеш. Шолам
тошкен-нӱжын пытарымек, пурла дене алмашташ. Тек чаҥга маныт. Чаҥга-пешкыде
от лий
гын, йорло дечат йорлыш лектат, кӱчаш лектын кает.

Чыла чык, чыла лач, йолварням нимо-нимо ок корштаре, ок ише. Мо, Еремейлан
могай
размеран вургем кӱлеш, изаже палышаш дыр... А чылымым, пӱй коклаш
ишыктымек, кузерак коеш? Эше чаплынрак докан. Пала: тудын трупкажым нимогай
йот элын чесле
вургемже алмаштен ок керт. Пӧрткӧргӧ уэммылан, вургем верч йочала
йывыртымыжлан
кӧра таче Еремей тамакшымат монден кудалтен. Малыме пӧлем гыч чылымым
лукто.
Йӧрен, шайтан, эр марте йӱлаш вийже ситен огыл... Уэш тамакым, шке
шындымым,
парня дене пызыркален шӱшкӧ, тулым ылыжтыш, вурдыжым умшашкыже чыкыш. Кидше
дене
яклака оҥылашым шижын, тыге шоналтыш: шудо копна гай пондаш коклаште ынде
тӱрвым
кычалаш ок кӱл, умшам гына каралте — трупка шке вержым тунамак муэш.
"Ынде кузерак коям" маншыла, Еремей уна-влак ончыко шып-шып лектын шогале.
Йолым
тыртыктен, тамакым тӱргыктен, нуным тӧрала ончыштеш.
Уна-влак суртозам ужын шуктыштат, Юхон кидше гыч вӱдан ведра мучыштыш, а
Йорма
умшажым лавыран мушкыш дене петырыш.
— Сеҥалтында гын, нимом ойлашда уке мо?— кугешнен кутыра Еремей.
— Ойлышашна уло, уло...— пелешткала Йорма.
— Тугеже давай!
— Джентльмен!
— Джентльмен!
— Тыге вот!
Еремей "джентльмен" шомакым ыш умыло гынат, удалан ыш шотло, тудлан ала-
молан
тыге шоктыш: виян, пеҥгыде, чапле марий улат. Койышланен, тӱгӧ лекте: шкем
иктаж-кӧлан ончыкташ. Нигуштат нигӧм ыш уж. Шинчажлан фашист флаг гына
перныш: шке
тувырешыже сӱретлыме шем ырес да эргыж нерген возымо уда шомак. Варам
кылдыме
кандырам рудышат, кудывечыш шуйдарен пыштыш, тувырым мучыштарен нале, ыш
йӱлате,
ыш кушкед, кузе ышташ йодын ыле Микал, а чумыртыл пӱтыралын, вӱташ кайыш,
шолыштмо мешак йымак чыкыш. Вес сай верым ыш му. Ала иктаж гана кӱлеш лиеш.
Кидым почкалтен, уремыш лекте. Адакат нигӧм ыш уж. Пелен пошкудыш ошкыльо.
Урем
капкат, пӧртӧнчылат, пӧрт омсат тӱкылымӧ огытыл. Йӱкат ок шокто, озаштат
огыт
кой: ни Кырляже, ни Таисыже. А пӧрткӧргыжӧ могай йытыра вет, керемет-
шеремет!
Кӱвар ӱмбалне шӱк пырчым от му, эртак кечыйол модеш. Еремейынат пӧртшӧ
тыгак
шинча гынат, мо шарна, иканат кечыйол пурен модын воштылын огыл!.. Диван,
шифоньер, телевизор, трюмо — туге йылгыж шинчат, пуйто таче налын конденыт,
туге
уын койыт. Кажне окнаште сӧрал чарша, кажне окнаште сылне пеледыш... Еремей

шкенжым изишак лыпландарыш: вашке тудын пӧрткӧргыжат тыганяк чапле лиеш.
Тольык
вот... чарша ден пеледыш уке...
— Кхе-кхе... Иктаж-кӧ уло мо?— йӱкым пуыш.
Эҥыралтыме йӱкым кольо, йӱк почеш изи кыдежыш пурен, койкышто пыртак
тарваналше
еҥым ужо. Леведышым нӧлтал ончале, Маринам палыш. Палышат, моткочак
йывыртыш:
теҥгечак тудым путлаш толнеже ыле.
А Марина шоҥгым ыш пале. Леведышым шупшыл нӧлталын, йырым-йыр левед возо.
Кычкыра:
— Ой, кӧ тиде? Мо тылат кӱлеш?— тунамак помыжалте, омыжат кавашке чоҥештен
кайыш. Молан манаш гын, тудо кызыт гына пылпомышто чоҥештыле, ала-могай
каче дене
ӱма-ӱма ыштыле, но качыже Юхо огыл ыле.— Тыланда тыште мо кӱлеш?
— Хе-хе... Мый улам,— воштылале Еремей.
Маскародышто кочам кӧ ок пале гын? Воштылмыж гычат, шомакым пелештымыж
гычат —
Еремей, Еремей. Нигуш от кае!
— Шыч пале мо, Марина уныкам?
— Чынак!.. Кочам улатыс...— Ӱдыр вуйымат, кидымат лукто. Шоҥго деч мом
вожылаш.—
Тыйым палашат йӧсӧ.
— Хе-хе-хе...
— Ала артистла, ала... ала-могай принцла веле коят, кочай.
— Принц лиям гын, мылам марлан кает ыле мо?
— Принцак лият гын, мый чечасак тылат марлан каем ыле... Кочай, наҥгае
мыйым тышеч, а?
— Кушко?
— Кеч-кушко... Тыште нигунам-нигунам ынем иле.
— Мом ойлыштат, Марина!.. Ушет кайыш мо?
— Ужмем ок шу тиде ялым!..
Тыгайым колын, Еремейын умшаже каралте, да чылымже кӱварвак камвозо. Ни
пелешташ
шотым ок му, ни шерге ӱзгаржым нӧлталаш лап лийын ок мошто.
А Марина шортын колтыш. Туге мӱгыра, шинчавӱдшым урзыш погаш гын, памаш
семын
йоктарен колташ лиеш дыр.
— Уныкам, молан шке ялетым ужмет ок шу?— кочан ушыжо пурышат, лыжган йодо.
— Ончо!— ӱдыр кидкопам шаралтыш.— Ужат, могае? Кажне кечын кок гына тынар
ушкалым лӱштымек, кидем теве тыге коштырген пыта, вара пуалеш, шоҥго велеш
лу лектеш, маныт. Тыгай кид дене иктаж качым шыматаш лиеш мо? Лишкыже
намияш лӱдат.
Кӧлан тудо кӱлеш?.. А мый эше марлан кайышаш улам. А мый эше азам ыштынем.
Васли
гай дене мо? Тудо мыйым мӱшкыр пижмешке йӧрата-огыла вара, еҥгам кучен,
ӱмбакем
мушкындо почеш мушкындым опташ тӱҥалеш... Чыла палем. Авиемын илышыжым
ужын, тыге илымем ок шу.
— Пешак чаманем тыйым, Марина... Марий ватын ӱмыржылан нигӧ ок кӧране. А
кузе
тылат полшаш — ялтак ом пале.
— Тый малым полшен от керт,— ала-мом шоналтен, ӱдыр келгын шӱлалтыш.
Тиде пӧлемын озаже, витне, Марина. Тыштак трюмо шога. Шкенжым тушто ужын,
Еремей
ваштареш лие, шкенжым тыгат-тугат кӱтыштеш, костюм гыч пун пырчым налын
кудалта.
— Качымарийла коям мо?
— Пешак коят, кочай! Иктаж-могай тулык ватымат конден пуртен сеҥет.
Ойлыманат
огыл.
— А ӱдырым гын?
— Ӱдыржымак товро тудо...
— Качет шукертак кынелын, пашам ыштенат ярнен, а тый кӱпен киет. Сӧралат
огыл.
— Мый кум шагатланак фермыш кынел куржам. Кумло вич ушкалым лӱштен ончо-
ян!.. А
Васлиэт мылам йӧршынак ок кӱл!— кочан ушыжым ӱяк-мӱякын шӱралта, туге чот
кумылжым савырынеже.
— Мыят, манам, Васлий ок кӱл,— Еремеят келша: качымарий тудын чонышкыжо
тунар
чот витарен шуктен.
— Вара кӧм темлет?
— Мый тылат Юхом путлем.
— Кучен наҥгаеныт гын, ала колтат, ала тюрьмаште орыштыт... Кунам тудым
вучен
шуктем?
— Нуно теҥгече кастенак толын шуыныт. Кӧ, шонет, мыйым тыге чиктен
шогалтен?
Изамын эргыже.
— Толыныт, манат?— ӱдыр кынел шинче.
— Толыныт, толыныт...
— А мый мален кием. Кузе эше колтеныт?
— Эргым самолет волен вочмым ужын огыл, тый уна-шамыч толмым от пале. Кушто
иледа гын?
— Мый чечасак кынелам. Тый кочай, пыртлан тупынь лий.
— А тый ит вашке. Шуат.
— Пӧртетше сӧсна вӱта дечат лавыран...
— Кызыт веле шарналтышыч? Тымарте пален отыл?
— Паленам да... чонемлан келшыше каче суртыштет лийын огыл. Теве ынде
лекте.
Пӧрткӧргетым эрыктен лукташ кӱлеш ыле. Тиде жаплан ала иктаж-кушко миен
толыда
ыле?
— Шуат, уныкам... Туларташ толына гын, кузе? Келшет мо?
Ӱдыр тыгайым раш ойла мо?
— Толын ончыза... — Чеверген кайыш Марина.— А тудыжо...
— Тудыжат, можыч...— Коча окнашке ончале.— Тый, уныкам, вот мом ыште...
— Мом?
— Окнашкем тыгаяк чаршам сакалташ да пеледыш кӧршӧкым шындаш гын...
— Чыла муам! Чыла ыштем! А кузе ӱжмӧ деч посна мием?
— Тый мый декем нигунам миен отыл мо?
— Лийынам да... ынде вожылам.
— А самолет воктене вожылын отыл,— шижтарыш Еремей.
— Тунам... Тыге кӱлеш ыле, кочай.
— Йӧратымашак огыл?.. Ме кызыт кевытыш миен толына. Тый тиде жапыште
суртышкем
куржтал толат. Омсам ом тӱкылӧ.
— Тыгеже лиеш... Келшем.
Еремей лектын каяш тарваныш.
— Кочай!— почешыже кычкырале Марина, шоҥгым пӧртӧнчылнӧ поктен шуо.— Кочай!
— Мом каласынет?
— Полшо мылам, кочай! Полшо!
— Кузе? Мо дене?
— Мый тышечын йӧршеш кайынем... Мыйым тудо тышечын, тиде эл гыч, ӱмырешлан
наҥгайыже... Полшо мылам, кочаем! Вара тыйымат ом мондо, полшаш тӱҥалам...
Халатым шоҥалше ӱдырым эскерен, Еремей шеҥгеке чакна, шоягоремым удыркала.
Нимат
ок умыло: Марина йот элыш кайынеже... Кузе тидым умылаш? Молан тудлан шке
элже
ок йӧрӧ?.. Ожно йӧратымашым ик ялыште муын пӱтыреныт гын, кызыт эл мучко
шарла
мо? Каче, мутлан, марий селаште ила, а ӱдыр — Ташкентыште. Ынде Ташкентшат
вес
эл лие. Эрла йӧратымаш чек гочат вонча мо? Кӧ тиде черым ратын умылтарен
пуа?..
Йӧра, Марина изан эргыжлан марлан кайынеже гын, умылашат лиеш. Коктынат
марий
улыт. А молышт? Молышт?.. Теве, уна, газетыштат возат, маныт, Еремей еҥ
дечат
шке пылышыж денак колын шуктен: американ каче руш ӱдырым кычалеш, чуваш
ӱдыр немычлан марлан лектын. Ынде марий ӱдырланат тыгай койыш-йӱлаш куснаш
черет толын
шуын мо? Ончыкыжым эше мом ужаш верештеш?..
— Молан мый Мауно Койвистон ӱдыржӧ омыл, а ала-могай Кырлян-Тырлян?— чон
йӧсын
кычкырале Марина. Тунамак шӱмжым ала-мо вӱржла шуралтыш: "Кузе Юхолан
келшаш
ыле? Мо дене шинчажым шӱралташ?"
— Кӧ тугай Мауно?
— Финляндийын президентше...
Тыге пелештышат, Марина омсам шроп петырен пурыш.

7
Еремей уремыш лекте, уна-влакым пӧрт ваштарешыже ужо. Коктынат пеш простан
чиеныт: ӱмбалнышт куртко ден джинс манме йолаш. Чаравуйын улыт. Йолыштышт
куштылго
кроссовко. Пуйто пашаш каяш тарваненыт.
— А ме тыйым йомдарышна,— шоҥгым тургыжланен вашлийыч.
— Коча нигушан ок йом... Кайышна.
Еремей покшелне ошкылеш. Йолжо огыл гын, кугу тӧрала коеш ыле. Туге гынат
шкенжым тӧр кучаш тырша. Пу йолым ончыко шындыме еда кап-кылже чытырналтме
гй лиешат, чылым гыч шикш лектын кая. Кӱчык уштышым йолтошкалтыш дене висат
гын, Еремей — чылым шикш дене. Дык вот коча кевыт корнеш шӱдӧ кок шикш
ярымым пышта.
Ошкылеш кугыза, шкенжым моткочак кугуэш ужеш, нигӧ дене ок саламлалт.
Айдемын
могай улмыжым пален налаш тудлан властьым пуаш кӱлеш, маныт. Еремейлан
нимогай
власть ок кӱл, чаплын чиктен шогалтымат сита. Кызыт тудо шкенжым тӧра дечат
кугураклан шотла. А кугыжа мартеак ок шу. Икманаш, тӧра ден кугыжа
коклаште. Тидат
изижак огыл, шонем. Тольык вот тояже йӧршынак келшен ок тол, манмыла,
комдыжо
шовашлан ок келше. Мом ыштат, чаплыжым покшеч кӱрлыныт.
Ончыч коча ик семын пурен ошкылын гын, кызыт — кок тӱрлын: пу йолжо орва
талала
кычыр-кочыр манеш, кудым шукертак шӱрен огытыл, а туртыктыман йылгыжше
кемже
шырт-шорт йӱкым луктеш. А умшаже пукпук манеш. Тудыжым лишнат от кол.
Сандене
шотлыман огыл.
Йоҥгыдо уремыште кок йӱкым колын, иктышт окнаштым почын ончалыт, весышт
пече
ӱмбак вуйыштым пыштен кӱтат, кумшышт, вашлийшышт, эртен кайымек, тупшым
кужункужун ончен шогат. Чыланат вуйыштым рӱзкалат. Кузе вашталтын Еремей
коча! Кузе
ял калык ончылно кӱшкӧ кӱзен каен! Юмак дыр тудлан тыгай пиалым кава гыч
волтен
кучыктен!.. Мутат уке, кӧранышат лекте. Тиддеч посна кузе? Икте айдемын
пиалжылан куанан гын, весе шемын кӧрана. Поян изажын эргыжак толын гын,
тыге чаплын
чиктен шогалтен гын, ынде пакчажымат шындаш полша, вольыкымат налын пуа,
рутийыше пу йолжымат весе дене алмашта. Можыч, кӱ полатымат нӧлтен шында.
Корнышто ик мыскара лийын кайыш. Юхо кенета чарналтышат, Йорман ӧрдыжшым
тӱкалтыш, монча ӱмбак ончыктыш. Коктын ала-мом кутырен воштылыт, Еремей ок
умыло.
— Мемнан самолет чоҥештен толын,— Йорма марла умылтарыш.
Чынак, самолетын алюминий калайже кевытче Найжан монча ӱмбалжым левед
возын. Туге ошын, моторын коеш, пуйто самолет шулдыр ден моторым пижыктет
гын, чоҥештенат
кӱза.
"Найжа шке пайжым нигунам ок мучыштаре, эше молымат ончылта... Ӱдырамаш
ман, а
пӧръеҥым, сурт-оралтым туге пеҥгыдын куча, шке марийжым туге виктара — еҥ
ватылан кӧранаш, а пелашыжым чаманаш гына кодеш... Ынде кӧн оралте ӱмбак
самолет толын возеш? Моторжо кӧлан логалын?.. Кеч-кунар шылтышт, садак
тӱжвак лектеш. Пареҥге вот шыжым гына почылтеш",— тыге шоналтышат, Еремей
моло суртпечымат вуйым
нӧлтыштын ончышташ тӱҥале. Ужын шуктыш! Васлича куван клатшымат тыгак
леведме.
Васлича — колхоз вуйлатышын онякаже. А тудын эргыже тракторист. Клатымат
левед
шуктен гын, самолетын тичмаш моторжымат тудак шупшын конден. Ынде мом
ыштынеже?
Аэроиздер манметым але вертолетым?..
Кевыт тошкалтыш мучашыш толын шумылан чылым гыч лачак индешле ик гана тамак
шикш
лектын кайыш. Молан тынар, шонеда? Кӱзаш да омсам почын пураш веле кодын
гын,
мом тынар эртарылеш, шоналтеда. Коча кажне тошкалтышеш кум шикш ярымым
луктын
колтен шукта. А омсам почын петырыме годым — иканаште шымытым. Пу йолым
нӧлтыштеш да мо да, лондем гоч колта да мо да... Тыгодым шкежат чытырналтеш
да мо да,
чылымжат умшаштыже тӧрштылеш да мо да... Прилавке деке миен шумылан вот и
лач
шӱдӧ кокытет погына шол.
Кевытым ужалыме-налме пӧртлан шотлаш лиеш гын, уке гын... Тыглай пу оралте.
Ожно
тудым орол пӧрт семын кучылтыныт. Кужу телым тушко чумыргеныт, карт дене
нӱжыныт, йомакым лӱлыныт. Кызыт теве сатум ужалкалат.
Кевыт омса ала-молан почмо, кӧргыштӧ нигӧ ок кой. А тӱжвалне ик могырым
калык
черетыште шога, пуйто рейсовый самолетыш пураш ямдылалтын. Вес могырышто
кок
пӧръеҥ туманла, иктын кидыштыже кленча. Векат, логар гыч вик йӱыт. Тожо
черет
почеш. Еремей семынак тувыр шокшым ӱпшынчыт.
Путырак чот ӧрмалген, Йорма йодеш:
— Кевытыште нигӧ уке. Молан калык ок пуро?
— Черетыште шога. От уж мо?
— Молан шогат?
— Киндылан.
— Киндылан? Кевытыште уке мо?
— Уло гын, черет кевытыштак лиеш ыле. Уке шол... Кунам кондат, кунам уке.
Вот и
вучат. Южгунам арнялан ик гана ястарат.
— Мо... киндыже шочынак огыл мо?
— Такшым шочын, игече сай ыле...
— Кужун огыт кондо гын, калык мом кочкеш?
— Аракам... — моткочак тыматлын кутыра Еремей.— Коклан пӧртйымачынже
пареҥгым
луктеш. Теҥгече тыгак ыштышна огыл мо? Мыйын пареҥге коҥга шеҥгелнак,
волашкӱзаш нигушко ок кӱл.
— А нинышт мом тавалат?— Йорма кок пӧръеҥым ончыктен ойдеш.— Мо нунылан ок
сите?
— Арака... Колышт-ян, уныкам,— темла кугыза.
— Пошел ты на ...! — ик пӧръеҥ тужеш.
— Тый шке, мать-перемать, пошел на ...!— весыже ырла.
Кленчам руалтен, коктын кок могырыш шупшыт. Иктыже сеҥыш. Весыже утыр
сырышат,
сеҥышым пылыштӱҥ воктен чжоп эҥден пуыш. Пылыштӱҥ воктен логалшет
савырналтышат,
кленча дене солалтыш — ыш логалте, тушманже лап лийын шуктыш.
— Могай йылме дене мутланат?
— Рушла.
— Мый руш йылмым тунемын омыл. Ом пале. Марий огытыл, ужат?
— Чисте марий улыт.
— Вара молан рушла кутырат?
— Осал шомакым кучылтыт... Кучедалме, вурседылме годым руш йылмыш куснат.
— Палаш оҥай ыле: а мом нуно маныт?
— Икте-весым поктат.
— Кушко?
— Кушко нигунам огыт кае.
— Молан?
— Ок лий тушко кошташ... Утларакшым пӧръеҥлан.
— А ӱдырымашлан лиеш?
— Можыч, коштыт... Лачшымак ом пале.
Тыгодым Йорма семынже шоналтыш: "Суоми мландыште кеч-кушкат каяш лиеш.
Запрет
манмет уке. Совет элыште, векат, чыла секретшымак почын шуктен огытыл...
Теве
кочат чылажымак ок пале але шкенжым палыдымыла ончыкта: пӧръеҥ-влакын кушко
коштмыштым ыш каласе. КГБ-ланак пашам ок ыште чай?"
Еремей дене мутланымыжым йолташыжлан кусарышат, Йорма уэш марла йодо:
— Вурседылме годым марий могай шомакым кучылтеш?
Вуйдорыкшым икмагал пудыратышат, Еремей радамлен пуыш:
— Ават нӧшмӧ, тегыт шӱргӧ, албаста, руашет оварген велже, кочкышетым пий
кочшо,
алдыр умша, його пий, коҥгамбал пырыс, шӱйшӧ кочушмен... Чылажым ойленат от
пытаре... Ожно годым шакше мутым коденыт, Юмын лӱмым, поро койышым
нӧлтеныт, икшывыштымат, уныкаштымат сайлан туныктеныт. Пеш шыдешкыме
годымак веле вурседылыныт... Марий калык деч мом йодат? Тудо шуко тунемын
огыл, шагал пала.
— Туге гынат умылашат лиеш, кажне шомакше мутерыштат уло. Арам огыл финн
ученый-влак возат: "Марий калык дене родо-тукым улына". Мемнан-шамычат
тыгак вурседылыт.
А семынже Йорма шоналтыш: "Уке, кочай — поро чонан еҥ. Марий-шамыч
шкеныштым нигушко огыт покто. Тиде руш йылмым палыше-шамыч ала-кушко
коштыт... Кочам нимогай
КГБ дене кылым ок кучо. Сексот монь, агент огыл".
Вӱрвузыкыш савырныше кок пӧръеҥым уна-влаклан ойыраш логале. Ончаш сӧралат
огыл
— чисте агытанла койыт. А кинде черет шып шога, южышт оҥырешлен воштылыт,
пуйто
кок сурт кайыкын таҥасымыштым ончаш толын улыт.
Кевытыш пурышт. Сатучо Найжа дене кумытынат саламлалтыч. Уна-влак поро
кумылыштлан кӧра, иктаж-кушко толмек, тыге ышташ изинекак тунем кушкыныт.
Еремей гын
ялыште сатучым кугу озалан шотла, колхоз вуй дечат кӱшкырак шында. Пенсий
окса
пытен кая, киндымат налаш ок му гын, Найжа арымешат колта, тыгодым шем
спискыш
пурта. Арака кӱлеш гын, мӧҥгыжат миен йодаш лиеш: шке суртешыже кокымшо
кевытым
почын, планым темаш пелйӱдымат колтылеш. А планым арака денак гына темен
сеҥет.
Шкеже, Найжа, шӱштыра кап-кылан, чумыраш шӱргывылышан, кушкедалтше да
амыргыше
халатан, окна воктен йокрокланен шогылтеш. Сату уло — налше уке. Тачысе
кечылан
кок пӧръеҥ ик кленчам нумал лукто.
Найжа уна-влак дене шерын-шопын саламлалте, шымлен ончышто. Самолет волен
вочмым
пала гынат, еҥыштым але ужын огыл. Тевыс могай улыт! Чиемышт, шкем чаткан
да тӧр
кучымышт гычак пале: йот эл гыч толыныт, мемнан вел огытыл. Оксалан огыт
ойгыро
чай. Ик кленча дене огыт серлаге чай.
— Ме палена: кинде уке, але конден шуктен огытыл. Пуыза мыланна кол ден
калачым.
Йормам кевытче туге ончале, пуйто айдеме кава гыч волен шогалын. Такшым
тыгак
огыл мо?
— Кунам кол ден каласым конденыт, ынде омат шарне,— вашештыш Найжа.—
Кочмыда шуэш гын, уна, черет,— окнашке ончыктыш.— Эн мучашке шогалашда
логалеш... Эше пале
огыл, кинде чылалан сита мо?
— Тыгат лиеш?
— Мемнан дене йомакысе гай ала-моат лийын кертеш.
— А кунам кондат?
— Тидым Юмо гына пала.
— Ала телефон дене кушко кӱлеш йыҥгыртеда ыле?
— Маскародышто телефон уке.. Иктаж-кӧ колаш возеш гын, лап возын, Рушродыш
куржаш логалеш. Телефон колхоз конторышто веле.
— Молан кевытыште колжат уке? Мемнан велне уремыштат ужалатыс. Шинчаланым,
свежам, илышымак.
— Тендан — тыге, мемнан — вес семын. Парнят тӧр огытыл, маныт.
— Марий Элыште, колынам, мемнан семынак шуко эҥер, ер, пӱя уло. Колым огыт
ашне
мо?
— Шукыжо шуко да... ашнышыже шагал.
— Молан?
— Садак ӱяҥдыш дене тӱнчыктарен пытарат... Шошо еда ужава йӱкымат от кол.
— Тугеже кол але шыл консервым пуыза, пожалысте.
Найжа ыш вашеште, пел тӱрвыж дене шыргыжалмыла ыштыш.
— Молан воштылеш?— Йорма коча деч йодо.
— Горбачевын перестройкыжо тӱҥалмек, нимогай консерве ыш код, пуйто ӱштын
луктыныт, — сатучо шкак вашештыш.
— А перестройко деч ончыч ыле?
— Налшат уке ыле. Кушко чыкаш, паленат омыл.
— Тыге гын, молан перстройко кӱлеш лийын?
— Мылам гын йӧршынак ок кӱл ыле... Тунам могай гына сату дене шым торгае:
кочкыш-йӱышат, чиен шогалашат, книгамат тӱрлым ужалкаленам.
— Ала пӧлеклышаш сатуда иктаж-могай уло?
Найжа шер теммешкак воштыл нале. Тыгодым лопка оҥжат чытырыш, шинчавӱдшат
лекте.
— Чыла сату — теве!— салтакла ратын шинчыше кленча-влакым ончыктыш.— Пӧлек
олмешат, кинде олмешат, чийыме вургем олмешат... Кунар кӱлеш нал!
— Молан воштылеш? Ала мыскыла?— Йорма адакат кугыза велыш савырныш.
— Ужалаш нимо уке,— ты гана Еремей каласыш.
— А мылам, мом йодам, конешне, кертме семын, палем, ялысе магазиныште
улам,— чыла лийже! Молан сатучыда налаш толшым мыскыла? Молан тыгай торжа?
Найжа туге оҥырешлан тӱҥале — йӱкшӧ уремышкат шергылтеш. Черетыште шогышо
калыкат веселаҥе. Кевыт гыч нунылан чыла шокта.
— Ой, колем...— сатучо низаштат лыпланен ок керт.
— Мый тудлан бойкотым увертарем!— Йорма йӱкым кугемдыш.
— Тыгай мыскарачым первый гана ужам... Кушеч толынат, туштыжо чыланат тыгай
улыт
мо? Пешак веселан иледас, ойгырен огыда шинче докан... Тыйын бойкот денет
мом
ышташ гын? Шолтен кочкаш мо?
— Тыгай улметлан тетла кевытыштет нимат огына нал.
— Ой, колем...
— Колет?.. Молан?
— Ну, мыскараче... Вара кушто йӱаш-кочкаш налаш шонет?
— Вес кевытыште.
— Ой... лучо шыплане. Воштылтарен пуштнет ала-мо... Вес кевытым кушто муат?

Ӱшнурыш — лу меҥге, Йошкар-Ола — эше торарак, нылле меҥгат погына.
— Мый тунар торашке ом кае. Ӱшнурат сита. Мом йодам — тудым конденак пуат.
Суртышкак... Теве Еремей коча деке. Тушто илена.
— Ой... Ой... Ите, чамане мыйым... Кум икшывем тулыкеш ит кодо...— Найжа
туге
люрга — пудешт кая, шонет. Лӱдат веле.
— Мый кеч-могай сатулан пу теҥгедам огыл, а шӧртньым луктын пыштем. Лу
меҥге гыч
мо, шӱдӧ меҥге тора гыч ужалаш кондат. Эше сӧрвален толыт. А те...
Найжам вес чытыртыш кучышат, чытен кертде, пӱкеныш лоптык волен шинче, изиш
гына
ыш шалате. Тунамак умшажым петырыш, шинчаже подкинде семын оваргыш.
Йорма ӱстембак ужар, канде, йошкар кагаз окса тӱшкам луктеден оптыш.
Шукыжым
ужар кагаз. Йылгыжше да яклака, кочыртатыше да сӧрал тӱсан.
— Мо тиде? Окса мо?— Найжа ӱшана, тунамак огеш ӱшане.
— Финн, немыч марке, американ доллар.
Ӱдырамаш окса ора деч шинчам кораҥден ок сеҥе, нелын колтышашла кӱтыштеш.
Окса
тудым вигак сымыстарыш, чонжым нале, ушыжым колтыш.
Кевыт кӧргӧ трук шыпланышат, мо лийын кайыш манын, пӱтынь черет дӱвыге
куржын
пурыш, изи пӧртым тич темышт. Икте-весым пызырен, шӱкедылын, оксам ужаш
шӱшкылтыт. Доллар, марке нерген колыныт, а ужаш нигӧлан логалын огыл.
Первыйже йот
элын оксажым кидыш кучымыланат казаматыш петыркаленыт, кызыт, шӧртньӧ дечат
шергештмеке, а теҥге пу шанчаш семын шулдештмеке, муаш мо, ужашат пешак
йӧсӧ. Ынде
теве ончалашат, кидыш кучашат лиеш.
— Т...ти...де ва-валюта мо?— Найжан йылме тӱкнылеш.
— Валюта, валюта.
— Конвертыш пыштыме?
— Корвертируемый. Тудым кеч-могай банкыште кеч-могай окса дене вашталтен
кертыда, олмешыже шӧртньымат налын сеҥеда. Керек-могай вес элыш каеда —
нигушан огыда
йом... Валютын акше адакат кӱзен кайыш: ик маркылан кум шӱдӧ теҥгем пуат, а
ик
долларлан — ныл шӱдым.
Нигӧ ок воштыл, пуйто умшашкышт муштовым шӱшкын шынденыт.
Сатучым ончен, ынде уна-влак воштылде ышт чыте. Мыскылен огыл, а мычкара
йӧре.
— А-а... — Найжан тӱрвыжӧ чытыра, кидшат чытыра.— Ала кызытеш аракам
налыда? А
кастене мый тыланда, мо кӱлеш, тудым намиен пуэм. Чыла муам! Мом ом му —
мланде
йымач пургед луктам.
Тыге кутырымыж годым Найжа кокымшо кевытшым шарналтыш. Такшым шарналтыш
веле
огыл. Йот оксам ужмек, шинчажлан мӧҥгысӧ кабак-лапкыже кончыш: кушто кевыт
—
тушто склад. А складыште ала-моат лийшаш: кол, шыл консерве, сакыр, ложаш,
сукара, макарон, тӱрлӧ вургем, йолчием да тулеч молат. Тиде кевытыште гына
арака деч
молыжо нимо уке.
— Мый тыланда бойкотым увертарышым!— ок чарне Йорма.— Шке мутем ом
вашталте.
Найжа, оксам ончен, шӱвылвӱдшат лекте. Окса олмышто "Волга" машинам ужеш.
Валюта
дене, маныт, вашкерак налаш лиеш. Чот шергынат ок логал.
— Кузе лӱмда гала... Ала кутырен келшена ыле?— сӧрвала сатучо.— Шке декем
унала
ӱжам. Еремей кочан кочкашыжат нимо уке дыр.
— Мыланна пареҥгат йӧра. Кычалтылмашна уке...— Йорма оксам кормыж дене
руалта,
мӧгеш кӱсеныш шуралеш.
— Ит турж, калтак... Окса вет... — йырымла Найжа. Еҥ окса гынат, туге чот
чаманыш. Мӧҥгыштыжӧ, векат, Юмылан огыл , а оксалан кумалеш.
Уна-влак адакат воштылде ышт чыте. Еремейланат сӧралын чучын колтыш: пеле
шужен
шинча гынат, чаҥга маныт гынат, оксам нигунам чаманен огыл.
— Аракамат огыда нал?
— Тау!
— А-а...— тыгак шерге налше-влакым Найжа ынежак колто.— Кеч иктаж-мом
налза!
— Мо уло?
— Теве!— Найжа кидшым кленча тӱшка велыш лупшале. Тктла нимо уке гын, эше
мом
ончыктет?
— Тау! Мыланна нимо ок кӱл.
Тиде жапыште уремыште машина йӱк шоктыш.
— Киндым конденыт!— ала-кӧ кычкырале.
Калык вӱд толкын семын омсашке лупшалте. Найжат почеш ок код. Тудланже
кинде
огыл, а Суоми гыч толшо уна-влак моткочак кӱлыт. Нимом ок пелеште гынат,
почешышт пийла коштеш, сӧрвален ончыштеш, шкенжым шудалеш: "Ой, окмак, ой,
окмак...
Молан мыскылен воштыльым? Молан порын шым кой?.. Йот эл гыч толын улыт гын,

кӱсеныштышт йот окса лийшаш. Молан тидым шоналташ тептерем ыш сите гын? Ой,
ушдымо, ушдымо... Ушанрак лиям гын, кеч аракам ужален, доллар-маркыштым шке
кӱсенышкем пыштем ыле... Вара мыят валютчица лиям ыле".
Пижедылше Найжа деч утлаш шонен, Еремей туштенрак пелештыш:
— Найжук шӱжар, мончатым мо дене леведынат?
— А мо?— сатучо пылышым шогалтыш.
— Пешак ошын, йытыран коеш.
— Кӱртньӧ калаем ыле. Леваш йымалне пӧрдалын... Тудым марием кӱзыктен
пыштыш, ик
рожым петырыш. А мо?
— Нимат... Немычродышто милиций коштеш, маныт. Ала-мом пеш кычалыт. Ала
самолет
деч кодшыжым, ала моторжым.
— Тыге мо?
— Ала... Тыге шоктыш...
Найжа валютымат мондыш, кевытыш содор пурен йомо.
Кинде машина огыл улмаш. Павел Корнилович шкак кудал толын. Вичкыж, какши
капкылан. Чиемже кресаньыкын гайрак. Йолыштыжо гына калош олмеш кирзе кем.
Пагар
дене маитлалтеш, тудлан чыла кочкаш ок йӧрӧ. А ялыште ойыркален пукшаш уло
мо?
— Салам, Еремей Карасимыч!— кочан кидшым пушкыдын кормыжтыш.— О-о, тыйым
палашат
ок лий. Ала марий, ала финн улат.
— Тидыжат, тудыжат, Павел Корнилович. Финн ден марий курым-курымешлан ваш-
ваш
шӱяшлалтыныт, родо-тукым улыт.
— Чын, чын... А ниныже уна-шамычет улыт?— кажнылан кидым пуыш, лӱмыштым
пален
нале колхоз председатель.— Мый тендам кычал тольым. Мӱндыр унам чаплын
ончен
колташ кӱлеш.
— Кӱлеш да... кевытыште киндыжат уке.
— Мемнан эре тыге. Ала уна лӱмеш ик колхоз шорыкым шӱшкылына?
— Районысо але оласе тӧра огытыл. Нунылан тыге шӱшкыл пукшеныт.
Тыгодым кугызан вуйжым чечен шонымаш перыш: "Пуат гын, молан налаш огыл,
молан
шӱкалаш? Шорык шолдыра вольык огыл — вашталташ лиешыс. Шорыкым пуэм —
презым налам, презым пуэм — ушкалым налам, ушкалым пуэм — имньым налам... А
имне деч машина марте торат огыл. Тыге мый нужна илыш гыч лектам,
Маскародын эн поянже лиям". Нужна пояш шона, поян кулакыш лекнеже. Шонымышт
шукталтешат, илыш шӱртышт
тунамак кӱрылтеш... Тымарте тыге лийын. Можыч, эрла илыш вашталтеш? Можыч,
поянымат айдемыш луктыт?
— Тора унам марий чес дене сийлен колташ уда огыл ыле,— лыжган пелештыш
Еремей.—
Тек мемнам порын шарналтышт, уэш толаш чонышт ӱжшӧ.
— Тыгак манамыс!.. Парттӧра-шамыч ала-кушко йомыч, ынде нунын шинчаш огына
ончо.
— Урлыкашем шындаш ок сите. Мом ышташ ала...— ойгырышыла коеш коча. Павел
Корнилович шорыкым пуаш келша гын, пареҥгыжымак ок чамане чай, шона.
— Эреак тыге мутланет гын, мом манат ыле, Еремей Герасимыч. Ато конторыш
варашла
толын пура, ӱстембалым мушкындылеш... Толашат лӱдынам. Пуэм пареҥгым!
Шындыде
тыят от код. Сарын да пашан ветеранже улатыс...— тидыжым колхоз
председатель
кайдарен пелештыш.
— Пакчам нигӧ деч ончыч куралыктем, эн почеш шындем...— шоҥгын кумылжо туге
пушкыдеме, шортын колташат ямде.
— Агытанла тӧрштылаш ок кӱл... Тений Маймыл ий* гына.
— А вес ий — Агытан ий!— шыжтарыш Еремей.
— Туге мо? Тунам айда тӧрштыл. Виет сита гын,— колхоз председатель
шыргыжале.
— Павел Корнилович гала...— Йорма шомакым лукто.— Ушышкем тыге пурыш. Ала
машинадам ик-кок шагатлан пуэда ыле? Вес кевытыш миен толаш. Ямле марий
пӱртӱсым ончен, тутло южым шӱлен, мӱшкыр ок тем.
————————————————————————————————
*Маймыл ий — 1992 ий.
— Пожалуйста, миен толза. Вара машинам мый декемак колтыза. Шоферлан
каласыза.
— Мыланна кумылда порын почылтеш манын, тыгак шонышна,— Йорма тауштыш.
Юхо ден Йорма кудал колтышт. Еремей мӧҥгыжӧ ошкыльо. Урем гычак ужын
шуктыш:
пӧртыштыжӧ кажне окнаште пеледыш кӧршӧк ден чарша. Чаршашке йошкар-канде
кӧргӧрченым тӱрлымӧ, кок могыр гыч ваштареш шупшылат гын, кок кайык икте-
весе
деке лишемын шупшалалтеш. Раш: Марина шке кузыкшо гыч, сондык пундаш гыч,
луктын
конден сакален. Ӱдыр, маныт, ош тӱняш лектын вочмекак, йӱкым пуа: ынде
вашкерак
марлан каяш улнеже. Вара сӱан йоткеак кузыкым пога.
Суралыдыме пӧртыш пурышат, коча ласканак, луш лийынак шӱлалтыш: чыла вере
ӱдырамаш пуш, ӱдырамаш кид шижалтеш. Ӱстембалым косир сӱретан клеенка дене
леведме,
юмылукыш тӱрлеман кужу солыкым сакыме. Кӱвар ӱмбак кужу паласым шарыме. А
йырымйыр там тугай, пуйто эр-кас духим але одеколоным шыжыктат. Кунам
Марина тыге
сӧрастарен шуктыш гын? Вот ӱдыр дык ӱдыр!
Малыме пӧлемыш ончале: куп олмеш чаткан тӧрлен шындыме койко шинчалан
перныш.
Кӱжгӧ одеял, ош простынь, вичкыж порсын леведыш, ӱмбалне кум мамык кӱпчык
курыкла нӧлталтын. Кӱпчык ӱмбалне — думка манмет, кудо эр-кас, йӱд-кече
ойгырен азаплана: кунам озам марлан кая гын? Тидымак шонен, тышкат толын
возын дыр. Ик койко
тӱр гыч весыш шыма прошмам шупшмо.
— Тыгай ӱдырым марлан налын, кеч-могай качыжат мындырланен илаш тӱҥалеш,—
йӱкынак шӱлалтыш кугыза.— Эх, кушто мыйын самырык пагытем?..
Кенета Еремейын шӱм-чонжым ала-мо перыш, вӱржла шуралтыш, рӱп чучын
колтыш...
Ала-мо огыл. Вуйым кӱшкырак нӧлталят, малыме кыдежыште яра пырдыжым гына
ужо.
Пычал уке. Кочан эн шерге поянлыкше, дотово чот переген кучылтмо ӱзгарже!
Маршал
Жуковын пӧлекше! Шужен шинчен — ужален але кочкыш дене вашталтен огыл!
Шӱкшӧ мыжерым, калошым чиен коштын — ужален але вургем-чием дене вашталтен
огыл! Клатым
, печым коҥгаш йӱлалтен — ужален але пу дене вашталтен огыл!.. Кушко йомын?

Кӧлан кӱлеш лийын?.. Мо, тымарте, пӧртыш пурен, иктаж-мом нумал наҥгайыме
ок
шокто ыльыс. Тыгай орадымак огыт ыштыл ыльыс. Шала кийышым тӱкеныт, а
колхозыным
монь, икте-весыным шолыштын огытыл. Могай ораде айдеме лекте?
Мутат уке, тидым Марина огыл ыштен. Ала-кӧ весе. А кӧ? Ӱдыр дене кутырен
налде
ок лий. Ала иктаж-мом пала? Иктаж-кӧм ужын?
Шабдаровмытын кудывечышкышт Еремей пурен гына шуктыш — окнаште Маринам
ужылдале.
Туге моторын чиен, туге чеверын коеш, пуйто кокымшо кече чӱкталтын. Ала-кӧм
вуча, пуйто, вучен шуктен, ӱжеш гын, почешыже тӱня пундашкат куржын колташ
ямде.
Кугызам шкетшым ужат, кумылжо пыртак лапкаҥе.
— Уна-шамычет кушто улыт?— Еремейын пӧртыш пурымекыже, Марина тунамак
тургыжланен йодо.
— Вашке толын шуыт. А тый вот мом калсе мылам,ӱдырем...— пеҥыжын
шӱлештешат, кугыза ойлен кошартенат ок керт.
— Мом, кочай?
— Пӧртышкем иктаж-кӧн пурен лекмыжым шекланен отыл?
— Уке. А мо лийын кайыш?
— Пычал йомын.
— Ой... — Марина кидше дене оҥжым шӱмым тура руалтыш.— Мый пычалым ӱмырем
мучко
кидыш налын омыл.
— Тыйым ойлем мо!.. Иктаж-кӧн пурымым але лекмым ужын отыл, манам?
— Уке, кочай, ужын омыл.
— А мийымет годым верыштыжак ыле?
— Ала... Чыте! Верыштыжак кеча ыле гойо. Малыме пӧлемыште вет? Ужмыла
чучеш. А
кунам вот ужынам?
— Можыч, таче, можыч, ӱмаште. Ӱдыр уш, маныт... Йӧра, лыплане, ӱдырем. Мый
тыйым
ом ман. Ом титакле... Но кӧ йодде налын, сай пашам ышташ ок шоно. Тый уна-
шамычемын толмыштым эскере. Пукшо, йӱктӧ. Икманаш, шерге уна семын ончо.
Ӱдырамаш
семын. Мый мо? Шкетын илем гын, унам сийлаштат монденам... А мый Рушродыш
куржам.
— Молан?
— Павел Корнилычлан увертарем, милицийым ӱжам. Тиде вет пареҥгым монь
шолыштмо
гай огыл. Пычал дене янлыкымат, айдемымат сӱмырал пышташ лиеш.
— Ой...— ӱдыр мом ышташат, мом шоналташат ок пале.— Кузе мый шкетын нунын
деке
миен пурем? Вожылам да...
— Ик жаплан вожылметым чон пундашкет шылте. А пычал нерген — ни-ни. Так
арамак
ынышт ойгыро.
Еремей Рушродыш кунар кертмыж семын пеш содор ошкыл колтыш.

8
Маскародыш пӧртылмекше, Еремей сӱан мурым, дотово чот тавыме йӱкым кольо.
Шке
суртшак тыге мӱгырен шинча.
— Сӱанымак тарватен огытыл чай?— йӱкынак мугыматыш коча.— Гармоньчымат ала-
кушто
муыныт, вате-шамычымат верештыныт, витне. Арака шкеныштын уло.
Тӧрзаш ончале: ныл окнаштат ныл мужыр кӧгӧрчен, ваш лийын, икте-весын ӱмам
налеш.
"Тулартымымат вучен шуктен огытыл, коеш, — шонкала.— Тений самырык-шамыч
йӧршынак пужлен пытен улыт, ача-ава шинчаш огыт ончо. Вашлиялтыт, икте-
весылан келшен
шуктат ма, уке, — вашкерак сӱаным эртарен колташ да леведыш йымак йыгыре
малаш
возаш тыршат. Южиктышт сӱанымат вучен огыт шукто. Вара сӱаным поктен шуыт,
вӱргенчык йымалне оръеҥ кугу мӱшкыран шогылтеш. Чпуть!.. Могай тудо оръеҥ?
Шукертак ватыш савырнен гын, оръеҥ манашат намыс. Тыгай чапле шомакым
шӱктат-огыла. Сӱанжымат тарваташ вожылмаш."
Пӧртыш йывышт пурышат, кочан шинчажлан тыгай сӱрет кончыш: кок агытан ок
кучедал
— коктынат чыве йыр пӧрдыт, чытыдымын куштат. Чыват лыжган марла пӧрдеш,
павала
коеш. Кызыт шкенжым туге пиаланлан шотла дыр — каласен мошташат, возен
ончыкташат ок лий: тӱняште тыгай мут укеат. Тидым шке шинча денак ужман. А
уна-влак,
мутат уке, финнла тават, шке койышыштым койыт.
Ты пӧрт шукертак тыгай веселам ужын огыл. А веселам кӧ конден пуртыш? Уна-
влак.
Нунак дыр телевизорымат, радиомат налыныт. Иктыже юмылукышто кугун койын
шинча,
весыже кок окна коклаште кеча. Тоштыжым кушко луктын шуэныт? Шаланеныт
гынат,
сӧраллан йӧра ыле айда. Шкат паледа, Еремей нимом утыш ок лук.
Суртозам огыт уж, да Юхо ӱдыр деч ала-мом чолган йодеш, а Йормошкаже
марлашке
кусара:
— Шупшалаш лиеш мо, манеш.
— Теве тышке...— Марина шӱргышкыжӧ ончыкта, куштымым ик жапланат ок чарне.
Каче поктен шуэшат, ӱдыр чурийым чмок ышта.
Марина йошкар тарайла чеверга, утыр куштылемеш, Нойымым палыде, шке йырже
пӧрдеш, агытан-шамыч йыр савырна, выр-выр чоҥештен кошташыже гына кодеш.
"Чын ышта,— шонкала Еремей.— Ик агытанлан гына шупшалаш пуа. Содыки Марина
чисте
чывак огыл, а чыве-ӱдыр... А пычал йоммым, вашке милиций толмым ом ойло,
йӱкымат
ом лук. Тыгай весела улыт. Молан ойгандараш? Самырык годым мурен-куштен
веселаен
кодаш кӱлеш... Сӱанжак огыл улмаш. Сӱан лийшашын тӱҥалтышыже, манаш келша.
Иктевесе дене лишкырак палыме лийыт, шӱм-чоныштым умылат. Кумытын веле улыт
улмаш.
Гармоньчат уке. Магнитофон почеш веселитлат".
— Кхм-кхе...— йӱкым пуышат, Еремей коҥга шеҥгеч лекте.
— Кочай, толын шуыч?— кумытынат шоҥгым авырен нальыч.
— Тольым...
А ӱстембалне могай гына кочкыш уке! Эн покшелне — арака кленча. Кӧргыжӧ
ужаргынкандын йӱла. Тӱжвалже шийын-шӧртньын чолгыжеш, пуйто ӱмбакыже чинче-
вунчым шавеныт. Тыгай сий ты пӧртыштӧ кунам лийын гын? Ожнырак черпыт
самогон шинчен, команмелнат, перемечат, ӱян туарат, тувыртышкогылят лийын.
Вате колен колтыш, ушкалым ужалаш логале — сурт гыч шӧр-торык йомо. Тудым
кевыт гыч налын кондымо
арака алмаштыш. Ынде садыжат пеш шуэн толын шинчеш. Потомушто Еремей аракам
кочкеш, арака — кочан пенсий оксажым. Манмыла, нигузе келыштарен огыт керт.
Иктевесым кочкын-пурын пытарат.
— Кушко миенат, кочай?
— Шке сомылем дене куржталам огыл мо?— кидым лупшале шоҥго.
— Ме шке сомылнам сайынак виктарен колтышна,— Йорма ӱстембалым ончыктыш.—
Ынде
икмыняр кечылан кочкашна сита. Огына ойгыро... А илышна веселарак лийже
манын,
тӱня илыш деч ойырлаш огыл — теве,— телевизор ден радиом ончыктыш. — Малаш
верымат монден онал,— Еремей малыме пӧлемыште кок погымо раскладушкым ужо.—
Ик сомылым гына шуктен ышна керт.
— Могайым гын?
— Хельсинкиш йыҥгыртынена ыле. Юхон ачаж дене мутланынена ыле. "Ок лий!"—
маньыч. "Вара кушко лиеш?"— йодына. "Йошкар-Олашке,— маныт.— Таче заказым
ыштеда.
Эрла почтыш кутыраш миеда". Телеграммымак веле колтен кертна. Кужум-
кужум...
Мемнан гын, кочай, кеч Австралийыш, кеч Нью-Йоркыш пӱтырал — тунамак
йодметым
шуктат, суртет гычат лекташ ок кӱл. Эрлашым почтальон кагазым конден
кучыкта.
Мӱндыр эл дене мутланыметлан тынар тӱлаш пыштеныт, манеш... Кочай, молан
тендан
дене шонымет почеш нимо ышташ ок лий?
— Мемнан дене шонымет почеш иктаж-мом ышташ мо, илашат огыт пу... А те
пайремым
ыштеда огыл? Пешак весела улыдас.
— Ала пайрем манаш, ала иктаж-мо весе...
— Весыже мо лийын кертеш?
— Каче ӱдырым йӱктынеже.
— А ӱдыржӧ?
— Ынеж йӱ. Мемнан велне тыге огыт ыштыл, манеш. Ача-авам деке йодын мияш
кӱлеш,
манеш.
— Чыным ойла. Тендан денат тыгак ыштат дыр?
— Тыгак. Мемнанат марий калык семынак ӱдырым йӱкташ коштыт. Юхо палынеже:
йодын
мием гын, манеш, Марина мылам марлан каяш келша мо? Ок келше гын,
вожылмашке пураш огыл, манеш. Садлан кызытак йӱктен ончынеже.
— Качылан ӱшаным пуаш кӱлеш... Мый ӱдыр олмышто йӱын колтемак ыле.
— Йӱаш манат, кочай?— Марина йодеш.
— Ит сӧрвалтарыкте! Тыгай качым шӱкалат гын... Аракаже могайрак? Кочо гын,
можыч, подылашат ок кӱл?
Шоҥгылан лӱмынак темалтен пуат. Ынде тудо пундашым ончалаш ок вашке, тамым
веле
пален налеш.
— Ой, пешак тутло...— ышталеш.— Кузе маналтеш?
— Ликер.
— Тыгайымат от йӱ гын, самогоным мо? Вашкерак подыл колто, ӱдырем... Ожно
кевытыште ликерымат налаш лиеш ыле, кызыт эртак ош арака. Ала-тӱрлым шолташ
монденыт
гын веле.
Юхо Мариналан темен пуыш. Чаркамат ала-кушто муыныт. Ӱдыр качым онча: йӱаш
мо?
Каче ӱдырым онча: йӱ!
Марина ликерым чаткан йӱын колтышат, умшажым петырыш. Векат, тамымат ыш
шиж, кочо лем денжат кызыт гына палыме лие. А йӱаш кӱлеш. Йӱла почеш гын —
пундашымат
кодыман огыл: качылан йӧратыме кумылым ончыкташ. Йӱкташ мия гын, ӱдыр от
отказе,
манмыла, нерым ок кадыртыл.
Йорма йолташын шомакшым кусарыш:
— Юхо йодын мия гын, яракида лектын каяш ок логал?
— Мыйым тунамак наҥгайынеда мо? Сӱан деч посна?
— Шомакше тугай. Такшым ӱдырлан ик сӱаным ыштыде ок лий.
— Миен ончыза...— ышталеш ӱдыр.
Сийланаш, сӱанлан ямдылалташ да марла кушташ тунемаш нунылан кужун ыш
логал.
Урем гыч машина йӱкым пуыш. Еремей окнаш ончале — Яперов Васлий кабин гыч
лектеш. Тудлан тыште мо кӱлеш лие? Толмашыже нигунам уке ыльыс. Ала Маринан
тыште
улмыжым пален нале?
— Кочай, Павел Корнилычын сӧрымыжым налаш лек!— шофер кычкырале.
— Мый ом лек, тудлан ынем кончо,— шып шижтарыш ӱдыр.
Кум пӧръеҥ уремыш лекте. Кузовышто Еремей лу мешак пареҥгым да пидын
пыштыме тагам ужо. "Павел Корнилович шорыкым пуэм, мане,— шоналтыш кугыза.—
Шорыкым презе
дене вашталтынем ыле, презым — ушкал дене, ушкалым имне дене... Поян лийнем
ыле.
Чыла кумыкталте. Тага дене мом ыштем? Пызыланак йӧра огыла... Ӱшкыжым пуа
гын,
ял калыкын ушкалыштым тӱжаҥыктен, икмыняр оксам луктам ыле. Кызыт
искусственно
тӱжаҥден толашат. А пареҥгылан — тау! Ынде тошто агун лаке воктен кычал ом
кошт.
Ала шыжым пареҥге лектышемат сай лиеш".
Васлий уна-влаклан ик шомакымат ыш пелеште, Юхом саҥга йымач чуй ончале да
кочалан мане:
— Ончо, могай таза да патыр улыт! Кычке нуным! Алят шынден отыл вет?
— Уке...
— Нигӧ деч почеш кодынат.
— А мый нигӧ деч ончыч курал пыштенам.
— Пареҥгетшат тугаяк лиеш. Чыве муно деч изирак.
Юхо ден Йорма урлыкашым вигак пакчашке нумальыч, тагам вӱташке петырышт.
Машина
кайымек, суртоза шомакым лукто:
— Кызытак шындаш гын, ай-яй, сай лиеш ыле. Кече але волен шуын огыл.
Пычкемышалтмешке шуктена.
— Мо йӧсыжӧ?— манеш Йорма.— Мый фермер эрге улам... Финн кеч-могай пашамат
ыштен мошта. Тракторым кондо!
— Тракторет — йок!
— Молан? Пасушто койытыс.
— Койыт, да колхоз ок пу. Пакчатым савырал пышта, вара шкак вораҥдарет.
Моштымет
семын.
— Имньыдаже уло чай?
— Колхозышто ик имнят уке. Шкалан налаш — окса йок! Ожнак имньым кучаш
чареныт,
айдемын пойымыж деч, улан илымыж деч лӱдыныт. Кызыт имне пешак шергештын.
— Колхозышто имне лийшаш огыл мо? Кушко йомын?
— Соктам ыштеныт... Шӱшкыл кочкыныт.
— Имне — уке, трактор — йок. Вара мо уло, кочай?
— Теве!— Еремей вӱта шеҥгелне шогам ончыктыш.— Тудын дене корным ыштена.
— Вара?
— Вара кӱртньыгольмо дене шындена.
— Мемнан шогам музейыште гына ужаш лиеш.
— Мемнан велне — ялыштат... Такшым марий ялжымат, калыкшымат музейыш колташ

кӱлеш. Кунар илена, тунарак шагалемына да пытена.
— Мом ойлыштат, кочай?
— Мом палем, тудым... Молан йӧра илышна? Революций деч ончыч шога деч ышна
ойырло, кызытат тугак... А палет, эргым, могай йомакым колынам?
— Мый иктым палем!— ӱчаша Йорма.— Финн-угор калык нигунам ок пыте. Ынде
тудын
ончыклыкшо волгыдо-волгыдо.
— Йӧра-огыла... Мый тылат ик йомакым колтынем.
— Могайым?
— Те тунам, ала-кунам ожнак, тыштак илен улыда, маныт. Вара суас-монгол
имнешке-шамычет толын лектыныт. Те лӱдын улыда, касвелыш чымыктенда. Мемнам
кудалтен коденда... Родо улына гын, тыге ышташ лиеш мо?
— Кочай, тиде легендым палем. А лийынже улмаш, маныт, суас-монгол толмо деч
ондакак. Ме тендам шуэн коден онал. Пеленна ӱжынна. Те шкак ӱчызӧ улыда,
кужу корно деч лӱдында улмаш. "Айда куржса, куржса!— манында манеш.— Ме сип
чодыраш шылына гын, нимогай ият ок му". Тыге огыл мо?
— Конешне, тендан семын писын куржаш лиеш мо? Те чарайолын лийында, а ме —
йыдалан. Лыптык-лоптык лопкет, шӱртнен пурен кает... Кунам тендам поктен
шуат? Вот
и шылын кодынна.
— Садак муыныт вет?
— Муыныт, калер-шамыч... Пылышна гыч мераҥ семын сакален луктеденыт...
Сита, эргым-шамыч, йомакым колтылаш! Колышташ сай, маныт, пашамат мондыман
огыл. Мый тиде пакчамым ом шынде гын...
— А тидым мом ышташ?— шогам ончыктен йодеш Йорма.— Мыланна шупшаш мо?
— Шупшаш логалеш,— лыжган кутыра Еремей. — Имне семынак. А мый шеҥгечын
виктарем... Те огыда полшо гын, мый пареҥге деч посна кодам... А шыжылан
пареҥге деч
посна кодам гын, мылам пикталташ веле кодеш...
— Пу йолет дене виктарынет мо?
— А мом ыштет?.. Шужен ынет каваре гын, йол деч поснат кычкалтат.
Уна-влак суртозам чаманышт. Туге гынат нимо дене полшен огыт керт: шога
кучемым
ала-кӧ шеҥгечын виктарышашак... Молан марий калык икте-весылан ок полшо,
вӱмам
ок эртаре? Ӱмаште монь, ончылий Еремей кузе пареҥгым шынден? Кок эргыже
улыс.
Нунышт молан ачаштлан полшаш огыт тол?.. Мо тыште уналанен илат — иктыжымат
ужын
огытыл.
Шогам куралме пакчаш конден шогалтышт, терген нальыч. Корным кораш лиеш,
кочан
рутийыше протезше гай гынат, а Йорма прашка имне гай лие.
— Ну!.. Айда, йӧратыме имнем-шамыч!— Еремей шогам шӱкалмыла ыштыш. Паша
тӱҥалтыште вий эре уло. Вараже...
— Покто веле...— Йорма ала-кушто муро тӱҥалтышым колын шуктен, витне.
— Корныжо вот пешак сай огыл... Лакылан да шуҥгылан...
Мландым шукертак курал пыштыме да кошкен возынат шуктен. А рок комыля кӱ
семынак
пеҥгыдемын. Пакча мучашке пыкше-пыкше шупшын лектыт. Кумытынат апшат пошла
шӱлештыт.
Еремейлан комылян пакчаште ошкылаш йӧршынак йӧнан огыл. Тӧр корнышто
шӱртньылеш
гын, кызыт шога кидкучемыш кечалт кайымыла коеш. Садлан кок "имньылан"
шогамат
озажымат шупшаш логале.
— Шокшо...— ышталеш Йорма.
— Куума...— шӱлештеш Юхо.
— Кунам шокшо огыл? Мланде паша ӱнарымак налеш,— келша Еремей.— Мый ожно
тендан
гай годым шокшым шижын омыл.
Уна-влак огыт вашеште.
Шогам мӧҥгеш савырал шындат, сурт велыш тарванат.
— Кочай, ынде капиталист-шамычетым сайынак кычкышыч!— воштылаш тӧчылеш
Йорма.—
Имньымак ыштышыч.
— Марий калык кузе илыштеш — тӱҥге-вожге пален налыда...— Еремейын
воштылмыжо
пырчат ок шу.
Кенета суртоза шеҥгел капкаште Маринам ужылалтыш.
— Кочай, ок, кочай! Мом тӧчеда?
Марина чотак ӧрмалгымыж дене илалше ӱдырамаш семынак эрдыжым коп-коп-коп
перкала.
— Ончен шогымо олмеш лучо вашкерак полшаш тол!— сырымыла манеш шоҥго.
Ӱдыр куржын тольо, но полшаш ышат шоналте, кочам колышташ ышат шоно: кок
"имньын" чурийышт гыч вӱдла йогышо пӱжвӱдым ӱштыл нале, иктыжымат посна
ойырен ыш кодо. Вара капка велыш мӧҥгеш казала чымыктыш. Кочам тыгак
семален ышташат мондыш.
— Кушко?— йодын шуктыш Еремей.
— Мый чечасак...
Савырнен, кумшо корным кораш гына тарванышт — Маскародо калык иктын-коктын
толашат тӱҥале. Таза пӧръеҥ-шамыч яра кидан улыт, шоҥгыракышт ден ӱдырамаш,
йоча
тӱшка — ведра дене. Пӧтырат, Еремейын кугурак эргыже, тыштак.
Тынар калыкым ужын, суртоза йывыртыш гынат, эргыжлан сырен кудалтыш:
— Пӧтыр, кушто тынар коштынат? Иктаж гана толын каяш ок лий мо?
— Йӧршынак ом ярсе, ачай. Ватем мылам ныл икшывым кудалтен коден...
— А шкеже?
— Больницыш возын.
— Мо лийын?.. Пешак таза ыльыс.
— Ала-могай ӱдырамаш чер, манеш... Тыгай шапшак илыш толын гын, манеш,
визымшым
ынемак ыште.
— Тый Шайралан каласе: ыштыже, ман... А Микале кушто?
— Йомын.
— Кузе йомын? Кушко?
— У ватыжлан олашке пӧлекым наледаш каен да айныктарыме верыш логалын,.
— Калер икшыве... Карасим тукым йӧршынак пиалан огыл. Икте унала толеш —
кучен
наҥгаят, весе олашке унала кая — адакат кучен кодат. Мо ала... Кызыт кушто?
— Петыреныт гын, кушто орыштыт ала...
Пӧтыр тунамак имньыла кычкалте, Юхо воктек вес могырым шогале. Еремейымат
алмаштышт. Корным лекмеке, уна-влакат ярсышт.
— Мӧҥгыштем имне лияш логалын огыл ыле,— манеш Йорма, нелын шӱлештеш.
— Йормошка эргым, йод-я! Шке мландыжлан Юхо мом шотла?
— Суомим, манеш,— кутыра Йорма.— Юхо тушан шочын.
— Ачаже кӧ?
— Шочын Марий мландеш, а родиныже — Суоми... Тушто тынар илымеке, тунемын
докан.
— Мый тыге ом керт...— шоналтен пелештыш Еремей.— Мылам шкемын Марландиемак
лийже.
— Кочай, пареҥгет пытыш, — ик жап гыч Марина йӱкым пуыш.
— Эше кок мешак пареҥге кӱлеш манын, калькулятор шаҥгак ойлыш,— шижтарыш
Йорма.
— Вӱташте кок мешак уло. Конден пуыза, — коча уна-шамычлан каласыш. Тунамак
весымат йодаш ыш мондо.— Йормошка, а кумытын шындена гын, мыняр жап кӱлеш
ыле? Тидым пален налаш ок лий?
— Казыр... Кумылянна кечыгутлан сита ыле. Каналтыме деч посна.
— А вӱма дене?
— Кок шагат кӱлеш.
Юхо ден Йорма пареҥге мешакым пакча покшекак намиен пыштышт. Толмекышт,
Йорма
ойла:
— Кочай, тый подпольщик улат улмаш.
— Молан тыге шонет, эргым?
— Мешак йымалне фашист флагым муынна. Ала уставетат, инструкциетат уло?
— Шке тувыремак, кудым капка воктек нӧлтал сакалтенам ыле... Тунам Микал
эргым
фашистлан шотленам ыле.
— Кызытше?
— Кызытше могай лийын толеш, ом пале. Ала тӧрлатат, сай айдемым ыштен
колтат.
Теве ужына.
— Пареҥгыже кушеч? Молан тудым шылтенат? Пыкше-пыкше муын луктынна.
"Ойлаш, ала ок кӱл?"— коча шоягоремым удыркален шогылтеш, йӱкым ок пу.
Намысын
чучеш гынат, шоҥго велеш чурий чеверга мо? Вӱржат кап-кыл мучко ӧрканен
коштеш
дыр.
Пареҥгын кушеч улмыжым уна-влк умылат гынат, тетла огыт йодышт. Кочан
суртыштыжо
ик кечым веле огыт иле гын, шкенжымат, илышыжымат сайынак пален нальыч.
Садлан
Йорма весым шижтарыш:
— Тагам вӱраҥлаш кӱлеш чай. Шужен шога.
— Пареҥгым шынден пытарена да йӱдвоштлан тошкемыш вӱраҥлем,— вашештыш
суртоза.
Кумытынат пуракым почкат, шӱлышым налыт, а пӱжвӱдым ӱштылаш нигӧлан —
кидышт пуракаҥ пытен. А Марина кольмо дене лакым ыштыме почеш тушко
урлыкашым кышкен кая.
"Мый чечасак" манмыже арам ыш лий: шуко еҥым ӱжын кондыш, вӱмам погыш.
Коча протез йолжым шымлен нале, руден, уэш чоткыдемден кылдыште, рок деч
эрыктыш.
— Йӧршынак рутиен пытен,— ышталеш.
— Шаланен возеш гын, мом ыштет, кочай?
— Торчакем уло.

9
Пареҥге шындалте, паша лавырамат мушкын колтымо кум пӧръеҥ пошкудо монча
гыч пурен толынат, уна-влак раскладушкыш шуйналт возын кият, телевизорым
ончат. Лачак
"Шочмын кастене" передача кая. Еремейын гына каналтымыже ок шу, омыжат уке.
Шукертак тыгай чон ласкалыкым, кап-кыллан куштылгым шижын огыл. Идалыкыште
тудым
кок ойго витара: кузе пареҥгым шындаш да луктын налаш. Ынде ик ойго
шеҥгелан кодо, а весе але тораште, ончылно, вучалташат лиеш. Манмыла,
ончылгоч вуйым сакыман огыл.
Тӱнӧ лыжга йӱр йога, пуйто аза малтыме мурым мура. Йӱр вӱд шукертак мландым

нӧртен огыл ыле, пуйто Еремейын пареҥгым шындымыжым вучен.
Еремей коклан телевизорым ончалеш, коклан семынже ала-мом шоналта, вуйжым
ӱшаныдымыла рӱзалта: окса мом ок ыште. Утларакшым — йот окса. Тений теҥге
нимоланак
ок йӧрӧ, витен. Ала-молан кӱртньыжат, кагаз оксажат пуыш савырнышт, пуйто
коҥгаш
пурален олташ да пӧрткӧргым ырыкташ лиеш. Ынде кӱртньыжымат муаш йӧсӧ:
кевытыште
тыгыде окса укелан кӧра ик-кок мӱгиндым, кум-ныл ландриным пуат гойо,
маныт.
Илен шуынна-огыла — сатум окса семын кучылтыт.
Тока уна-влак Ӱшнурыш миен тольыч, ала-мом тушто ыштыльыч, ала-кӧ дене
кутырен
нальыч — телевизорымат, радиомат, раскладушкымат кондышт. Конешне, ала-кӧм
шӱралташ логалын. Потомушто кевытыште кеч-могай сатумат ӱштыл лукмыла писын
наледен пытарат. Ала-могай инфляций лишемеш, маныт. Окса шулдештеш, а сату
ак
кӱза. Адакат йот окса дене шӱралташ вереште дыр. Мемнан бюроктар ден
чиновник-шамыч еҥ оксам пе-эш йӧратат.
Юхо ден Йорма семынышт мутланен кият. Еремей ик шомакымат ок умыло гынат,
шижеш:
йылмышт моткочак лишыл, пушкыдо да шыма. Марий йылмат ӧрдыж еҥлан тыгак
шокта
докан. Коктын шомакым вашталтылыт, а телевизорым ончаш огыт мондо. Марла
куштымаш-мурымашат нунылан, векат, лишыл. Молан манаш гын, пешакак тӱткын
кӱтыштыт,
кажне тавалтышым, кажне савыртышым умылашак тыршат, шке калыкын куштымашышт
дене
таҥастарат.
Уна-влак огытат шиж — кутыренак мален колтат. Еремей нунын леведышыштым
тӧрлата,
шке ешыжланак шотлен, ласкан-порын пелешта:
— Сайын малыза, эргым-шамыч! Тамле омо кончыжо.
Чыла вере тулым йӧрта, шкежат малаш возеш...
Эрлашым моткочак вараш кодын кынельыч. Икте-весылан поро кечым тыланымек,
Йорма
куанен пелештыш:
— Эрла Юхон ачаже толеш... Кочай, Юхо тидым тылат ойлаш шӱден огыл ыле.
Сюрприз
манметым ыштынеже ыле. Коктын мутланен нална — каласыде ок лий. Сайын
вашлияш
манын, кеч пыртак ямдылалташ кӱлеш.
— Кузе пален налында?— шӱмым кучен йодеш Еремей.
— Тунамет... машина дене кудал колтышна. Кондышна телевизорым да мойн...
Тунамак
телеграммым колтышна, пелен мом мом налаш — чыла умылтарышна. Вот. Ынде
эрла
ачаже толшаш.
— Шӱмбел изам толеш... Огыда каласе гын, тудым трук ужын, шӱмем садак ок
чыте
ыле.
— Молан?
— Куан кумыл дене пудештеш... Ынде эрла марте шӱм-чонем садак ямдылен
шуктем.
Туге гынат, тыгай чесле уверым колын, Еремей мом ыштышашымат ок пале.
Йолашым
содор вашталта, пу йолжым пижыкта, чылымыш тӱйымӧ тамакым шӱшкаш тӧчылеш,
пӧрткӧргыштӧ тидым-тудым тӧрлатылеш, пуйто изажлан омсам почын пураш гына
кодын.
— Мылам мом ыштыман? Туныктыза, эргым-шамыч!— чодыраште йомшо еҥла
йодыштеш.
— Тыгай годым марий калык тидым ышташ темла, маныт: пӧрт покшек лектын, ик
гана
талын тавалтен нал-я, исӓнисӓ.
— Такат шӱмем лектын вочшашла тава, нигузе лыпланен ок керт... Кузе вучен
шукташ
гын?
— Лыплане, кочай... Изатакыс, мом тушто тынар шонкалаш?.. Можыч,
пӧрткӧргетым
уэш эрыкташ?
— Тугакат кечыла йылгыжеш... Иктаж гана тыге вашталтеш манын, шоненат омыл
ыле.
Кенета уремыште машина йӱкым пуыш. Еремей окнашке ончале — "Волга", такси.
А тушечын... Пӧтыр изаже лектеш. Шӱдӧ, тӱжем ий эртыже — садак пала ыле.
Кузе самырыкын коеш, кузе чаткан чиен, пуйто Пӧтыр тудын шольыжо але
кугурак эргыже: витле ийымат пуаш чаманет.
Пӧтырат шольыжым палаш тӧчышыла ончыштеш, окна деке лишкырак толын, тӱткын-
эскерен шымла, Еремейын чурийыштыже Карасим тукымын палыжым кычалеш.
Тыгодым шкенжым тыматлын куча, куанжым ала ынеж ончыкто, ала корно мучко ты
вашлиймашлан ямдылалтын. Такшым Юхо эргыжат, Йорма йолташыжат тыгаяк улыт:
кӧтыремрак да кӱжгӧ
коваштанрак, манаш моли. Сырыктетак гын веле, шке койыш-шоктышыштым
ончыктат да
писынрак тарванылыт, чулымрак лийыт. Изаже молан тыге вашталтын? Марий
улмыжым
тӱвытак монден мо? Суоми мландыште кужун-кужун иленат, ала финн койышыш
куснен,
нунын йӱлашт почеш ила?
Еремей гын... Ала трук увертарышт да саҥга гычше ӱш дене перемыла чучо, ала
ямдылалташ жап лийын огыл, ала изаже шоныдымын-вучыдымын ончыкыжо лектын
шогалын... Мо-гынат тудлан Пӧтыр вес тӱня гыч кенета толын лекшыла конча.
Кочан йолжо лыдыргышат, алым йомдарен, кужу олымбак волен шинче. Янда гоч
изажым
шинчам кумалтыде онча, а кынелаш да куржын лекташ вийже пырчат уке.
— Йыван, Йормошка, полшыза!
— Мо... эрла толшаш ыльыс,— Йорма ӧрмалген пелешткала.— Телеграммыштыжат
тыгак
возымо... Таче могай кече?
— Теҥгече шочмо ыле гын, таче кушкыжмо лийшаш.
— А числаже?
— Числажымак ом пале...
Шкешт тек нимом палыде илен кодыт, а лудшылан шижтарыде ок лий: нуно ик
кечылан
почеш кодын илат. Ӱчашен йӱмӧ деч вара сутка наре колышыла кӱпымыштым
шарналтыза-ян!
Кок патыр рвезе кочам куштылгын нӧлтале, кудывечыш лукто. Капка деке миен
огыт
шу — Еремей полышкалыше-влакым кок могырыш шӱкалеш.
— Ынде мый шке!
Тоям налаш монден гынат, капка деке самырыкла ошкыл колтыш. Почын гына
шуктыш —
ваштарешыже Пӧтыр пура. Икте-весым ончалде, ӧндалалтын шупшалалтыч,
тупыштым ваш
кормыжтен кучен, кужу жаплан шыпланен шогальыч.
Ваш-ваш кунар ий ужын огытыл гала? Шотлен лекташ гын, пел курым утла
погына.
Иктыже, кугуракше, йӱдвелыш сарланаш лектын кайыш да йомо. Весыже,
изиракше,
касвелыш лектын кайыш да мӧҥгеш пӧртылӧ. Еремей изажым ты тӱняште ужаш
шонен
огыл. А Пӧтыр шольын илымыжым пален мо? Можыч, фронтеш колышылан шотлен
илен?
Ала тудын семынак пленыш логалын, шонен? Теве мутланен налытат, чыла
рашемеш.
Еремей ӱдырамаш йӱкеш помыжалтме гай лие. Изаж деч ойырлышат, чурийжым
ончале:
шинчаже вӱдыжген. Шкенжым ойлыманат огыл — куптыргылшо шӱргыжӧ куп семын
ночкемын.
— Палыме лий, шольым: пелашем — роува* Анна.
— Пӓйвӓӓ, херра Ерема**!— шыман-пушкыдын пелештыш ӱдырамаш.
Урем гыч теве кӧн йӱкшым колын улмаш! Изаже шкетын толын огыл, пелен
ватыжымат
налын. Роувам ончал колтыш гын, Еремей мом ышташат, мом пелешташат сӱсаныш:
чурийже чеверга, могыржо шокшем кая, эксыде йогышо шинчавӱдшым кидтупшо
дене
ӧрдыжкӧ налын кышка, ӱдырамаш велыш вуйым лупша, изиш гына мландыш ок
логалте.
— Тарзыла ит кой, Еремей Герасимович,— шижтарыш изаже.— Тудат мемнан гаяк,
тӧра
вате огыл.
Роува лишеме, Еремейлан кидым пуыш, ала-мом кутыраш тӱҥале.
— Мариемын шольыжым шокшын саламлем, манеш,— кусара Пӧтыр.— Петккан —
мыйыным
лиеш — шочмо-кушмо вержым, мландыжым ужнем ыле, манеш.
Тыгай поро шомакым колыштын, Еремей еҥгайжын пушкыдо чатка кидышкыже кок
кидге
кержалте. Пӧтыр вате йыҥысалтенат колтыш.
— Корштарет, манеш ватем, тынар чотшак кормыжташ ок кӱл, манеш. Кузе илет,
йодеш.
— А сайын... Пешак чаплын...— тунамак вашмутым муо Еремей.— Ынде чыла-чыла
уло... Молан илаш огыл? Пакчам шындышым. Тӧвӧ нуно полшышт,— кок рвезе
ӱмбак ончыктылеш. А изаже тунамак почешыже финн йылмыш кусара.— Нине огыл
гын, тачат ом
шынде ыле... Пареҥгымат нунак пуышт,— шолыштмыжым шарналтышат, изаже
ончылно
моткочак йӧндымын чучо.
————————————————————————————————————————————————————
* Роува — госпожа.
**Пӓйвӓӓ, херра Ерема — поро кече, господин Еремей.
Вӱташте тага йӱкым пуышат, ик вуй вольыкшо нерген шоналтыш: "Йӧра эше
нальым.
Пуымышт годым молан шӱкалаш... Ынде пызем лиеш. Яра ӱстембакем мом луктын
шындышашем уло".
Шонкален кошартышат, умбакыже пешак яклакан кутыра:
— Вольыкем нимогай уке ыле — тагам конден пуышт. А шорыкым пуат ыле гын,
ушкалан
лиям ыле...
— Кузе туге ушкалан лият ыле?— ок умыло изаже. Можыч, марий йомакетым
монден кудалтен.
— А тугак,— веселан ышталеш Еремей.— Чывым шорык дене вашталтем ыле,
шорыкым...
Тӱрыснек умылышат, Пӧтыр ондак шкак шер темын воштыльо, вара Анналан
кусарышат,
коктынат тӱрвынчын, умшам петырен веселаҥыч.
— Мыскаратше алят пытен огыл, витне, шольым?— йодеш Пӧтыр.
— Мый колен вочмекемат, мыскарам ыштем.
— Кузе туге?
— Колоткаште воштыл кияш тӱҥлам...
Пӧтыр тидым ватыжлан ыш кусаре, Еремейлан пеҥгыдын пелештыш:
— Айда, шольо, колотка нерген огына кутыро. Йӧра мо?
— Йӧра... Туге гынат, шорыкем лачак лие. Толметым паленыт пуйто... А кузе
тый
мыйым муынат, изай?— шукертак коча шотыш лектын гынат, Пӧтыр ончылно
шкенжым тыгай изим ужеш: еҥ мо, изажат кырен оптен да вурсен налын кертеш.
Шольын пытартыш шомакшылан Пӧтыр чон канен воштыл нале.
— Пӧртна Немычродышто шинчен гын, Маскародыжым пален омыл мо? Ончыч тушко
пурышна, вара — тышке... Шольо, мылам тыге чучеш, пуйто сарыш теҥгече гына
лектын каенам, а таче толын пурышым.
— Молан туге чучеш, изай?
— Пел курым эртымӧҥгӧ тольым, а вашталтышым, илыш уэммым нимогайым ом уж.
Нуно
пӧрт-шамычак улыт, южышт волен шинчыныт, шӧрын йӧрлыныт. А шуко оралтын
олмышт
гына кодын, тушто нуж ден коншудо ӱчаш-ӱчаш кушкыт... Озашт вес илемыш
лектын
каеныт мо? Ала колен пытеныт?.. Тыгай кугу ялым кузе пытарен кертында?
— Перспективный огылыш луктынытат, кок ял чот иземе. Маскародышто да
Немычродышто чоҥаш нимом ок лий ыле. Рушродышто кок-кум пачашаным нӧлтеныт,
да калыкым
тушко илаш погеныт. Мыйым теве тышке конден шуралыныт. Конешне, йоҥылыш
ыштылыныт. Кызытше пешак шинчалан коеш... Чыным ойлет, изай, моткочак
йорлын илена...
Туге йорлештын улына....
— Ну-ну... Шкендычым тунар йорлышкак ит лук, шольым.— Пӧтыр Еремейым тупшо
гыч
вӱчкалта.— А отыжо кушко кайыш? Тыгай чапле Монаҥ эҥерна ыле... Шарнет чай,
кузе
тушто йӱштылына ыле? Тудыжо кушко йомо? Можыч, йогымо корныжым вашталтен?
— Отына пулан коҥгаш кайыш, а эҥерна кошкен йомо... — кугун шӱлалтыш
Еремей.
Изажын туран йодыштмыжым ынде шкежат сайын умыла: тымарте пӱртӱсын
поянлыкше дене гына пайдаланен иленыт улмаш, тудым пойдараш тыршен огытыл.
Пӱртӱс поянлык
пытыш — айдемат йорлеште.
Шольыжым умылен, Пӧтыр вес шомакым лукто:
— Ала кас мартеак мемнам тыште кучен шогыктынет? Шижат чай: ноен толынна,
логарнат кошкен. Ала шке илеметым ончыктет ыле?.. А те, рвезе-шамыч, тыге
ида шогылт,— марла кутыра. Пала: Йорма марла лодымандаш пеш кертеш, эргыжат
умыла,
мутланаш гына вожылеш.— Вашкерак урем гыч арверым нумал пуртыза. Яра кида
толын
огынал.
Пӧтыр толын пурымыж годым эргыж ден Йормалан кидым гына пуыш, пуйто
теҥгечысек
але ончыгечысек ужын огытыл. Аваже Юхом ӧндал шупшале.
— Ончыкташыжат нимом... Мо шинчатлан коеш, тудак веле. Шылтымаште нимат
уке.
Ондак пакчашке лектыч. Пӧтыр пареҥгым шындымым ужо гын, пече кокласе изи
верым
тошкымат огыл. Тамак гына ия виса нӧлталтеш. Очыни, ирыш савырнен, шынден
толашымат ок кӱл. А пакча йыр нужшо, коршаҥгыже... Киярым монь, вес саскам
шындаш
гын, низаштат атыланаш огыт пу. Куралдыме верыштыже шӱкшудо пошен.
— Кузе толынат, изай?— Еремей шукертак тидым палынеже ыле. Кызыт гына йодаш
тошто.
— Эргым семынак. Самолет дене... — Первый самолет дене мо лийын, ом пале,
шонет
чай, шольым?
— Туге.
— Тудым ачалаш возеш. Чотшак пудырген огыл... Йошкар-Олаш шупшын наҥгаяш
перна.
— А-а...
— Молан ялышкак чоҥештен толын отыл, йоднет чай?
— Туге.
— Мый поян улам гынат, кумыр-шымыржымат мардеж почеш ом колто. Самолетым
ЙошкарОла аэропортеш шынден коденам... Окса чотым йӧрата, манеш марий
калык.
— А ме тидым шукертак монденна. А-а...
— Ты гана мом конденат, маннет мо?
— Туге.
— Тугаяк полышым. Но пареҥгым огыл... Тулык икшыве-шамычлан тӱрлӧ эмым,
йоча
кочкыш-йӱышым... Ты гана огыт шолышт, шонем. Шкемын еҥемак эскераш тӱҥалеш.
— Туге кӱлеш, туге. А-а...
— Кунам кает, йоднет мо?
— А вот кызыт йоҥылыш лийыч, изай. Кертам гын, йӧршеш ом колто ыле. Иле,
вер сита.
— Мылам тыште нимом ышташ — пӱтынь шӱм-мокшем дене Суоми мландеш пижынам...
Мыйым тушто паша вуча: пӧртым чоҥышо кум завод, тӱрлӧ арверым ыштен лукшо
фабрика.
Икманаш, "Петрофф и К0" фирме.
— Фабрик ден заводшо чылажат шкендын мо?
— Шкемын, шольым, шкемын... Мыйын лӱмеш возымо. Такшым ватем дене коктын
озала-нена.
— Тыгай поян улат гын, оксажымат шагал огыл налат чай? Манмыла, чыват
чӱҥген ок
пытаре.
— Чывылан нимом чӱҥгаш... Тендан семын манаш гын, кумырымат налмашем уке.
— Кузе туге?— ялтак ӧреш Еремей.
— Мемнан велне туге илат: окса оксам ыштен луктеш. Мыйын вес семынрак:
оксам паша верыш, вес семын манаш гын, производствыш оптем. Тошто
оборудованийым у дене
вашталтем, эше ик фабрикым чоҥаш шонем. Тӱрлӧ мебельым ыштен лукшо
фабрикым. Кызыт тиде паша моткочак парышан, Вара мыйын прибыль манмет
утларакат кугемеш.
— Пашадарым от нал гын, кузе илет, изай?
— Процент кӱшеш.
Еремей тидым ыш умыло. Уэш-пачаш йодышташ гын, садак вуйыш ок шыҥе. Садлан
весым
йодо:
— А тыйын пашазе-шамычетше кунар налыт? Ала нунат яра ыштат?
— Кокла шот дене гын, кажнылан тылзыште кандаш тӱжем марке наре логалеш.
— Мемнан окса дене кунар тиде лиеш?
— Кызыт тендам инфляций пызыренак пызыра. Окса шулдештеш кажне кечын, а
сату
шергештеш... Айда маркым теҥгеш савырена. Ик финн маркылан 150 теҥгем пуат
гын,
ик миллионат кок шӱдӧ тӱжем теҥге наре лектеш.
— Мемнан окса дене гын, пашазе кажне тылзын тынар налеш мо?
— Тынар, шольым, тынар...
— Ой, иза-ай... Кучо мыйым!.. Ушем каен йӧрлам ала-мо...
Пӧтыр мыскара йӧре шольыжым лӱмынак коҥыла йымачше кучен шогалеш. А кидше
тугай
виян, тугай патыр.
— Иктаж гана тынар оксам кидыштет кученат мо, шольым?
— Ӱмырыштем налын омыл.
— А мыйын пашазе-шамыч кажне тылзын тынар налыт.
— Пашазыже кунаррак уло? Шукак огыл чай?
— Шым тӱжемат пеле веле.
— Веле?! И чылалан ситарет?
— Ситарем, шольым, ситарем... Эше кугу парышым луктам.
— Тугеже те моткочак сайын иледа?
— Эше чаплыракын илынена,— тидым Пӧтыр туге каласыш, пуйто тыгак лийшаш, а
вес
семын огыл.— Оксам элнам аралаш гына ойырена. Тудыжымат аныклен кучылташ
манын,
генерал-шамычлан пырчат огына ӱшане.
— Пӧртым чоҥымо кум заводем уло, маньыч. Ушем гыч алят ок лек: пӧртшым
кушко
шындылыда? Шукак ыштеда гын, утыжым кушко чыкеда?.. Шкат палет: марийын эн
тӱҥ
поянлыкше — пӧрт, сурт-оралте. Садет уке — илышат уке... Пӧртна
Немычродышто
ыле. Шӱйын пытыш. Кушко мылам вуйым чыкаш? Теве тышке илаш пуртышт. А
тыйын, ончо, уто пӧртат лектеш. Утыж дене мом ыштеда?
— Ужалена. Вес эллаш. Россият налеш. Но Марий Элыш ала-молан ок шу... Мый,
шольым, унала веле огыл толынам — марий мландыште кугу пашам виктарен
колташ шонем.
Эргымым разведке семын веле колтенам... Мый марий Президент дене мутланен
налнем. Шке виемым-моштымемым, шке оксамым марий мландым тӱзаташ
пыштынем... Мыйже
марий омыл мо?— Тыгодым Пӧтыр самырыкла шольыжын вачыжым чотак пералтыш.—
Мый
чоҥештен толын шичмем мӧҥгак тендан президентын канцелярийышкыже письмам
возен
кодышым. Ынде вашмутым вучем.
— Пӧтыр, кунам тыге писештынат?
— Суомиште илаш тӱҥлмекем... Айдеме ӱмыр тугай кӱчык — шукырак ыштен
кодыман.
Чыланат пӧртышкӧ пурышт. Пӧтыр тунамак ик кугу чемоданым почо, тушеч трость
ден
куштылго протезым лукто, Еремейлан шуялтыш. Туге пуыш, пуйто тидым
пӧлекланат
шотлыман огыл.
А Еремей мочоло куаныш — тидым шкежат каласен ок мошто. Шинчавӱдшӧ йырге-
йорге
куржын колтыш, кумылжо ырыктыме шыште семын левен кайыш. Изажым ӧндалнеже,
шупшал колтынеже... Ала-молан вожылеш.
— Йочала ит кой...— строгын манеш Пӧтыр.— Тылат шукертак тыгай протез кӱлеш
ыле.
— Кӱлеш да... кушто муат?
Еҥгажым ончалын, утларакат вожыльо, содор малыме пӧлемыш каен йомо, пу
йолжым
руден кудалтыш... Шукертак тыгай протез нерген шонен илен, да, шкеж
манмыла,
кушто муат? Кушко гына возен огыл! Йошкар-Олаште лиймыж годым кӧ дене
кутырен
огыл! Министр декат шуын, Москошкат возен, но чыла тыршымыже арам лийын.
Кызыт
теве шкак толын, изажак кучыктен пуыш. Йолым пулвуй деч кӱшычрак пӱчмӧ, да
тудлан лач тыгай протез кӱлеш: ошкылмо годым пулвуйышто шкак тодылалтше,
вара протезым ӧрдыжкӧ савыралын тошкал ошкылаш ок кӱл.
Пӧтыр кыдеж аҥыште ончен шога.
— Висалтен ончо,— темла.— Кужурак гын, кӱчыкемдаш лиеш. Кӱчык гын, пырт
кужемдет.
Протез мучаш йолгопа гаяк, кеч кемым, кеч катам чий. А йолыш нимом от чие
гын,
чарайолланат шотлаш лиеш. Еремей протезым тыгат-тугат кучылтеш, ниялткала,
ончен, векат, шержат ок тем.
— Тудым ончен шинчаш огыл ыштыме... Полшаш мо?
— Мый шке!— йочала куанен вашешта Еремей.— Шкак тӧчен ончем... А мылам
протез
кӱлмым кузе паленат, изай?
— Эргым гоч. Кумытын чоҥештен толыныт гын, ик йолташыштым мӧҥгеш
колтенытыс.
Тудланет шӱден каласеныт: "Чӱчӱн пурла йолжо уке. Протез кӱлеш". Умбакыже
мый
шкак шонен муым: йол уке гын, тростят уто ок лий.
— Тау, изай! Вес кемжымат кондо-я!
Содыки изажланат полшаш логале. Протезым пыртак кӱчыкемдышт. Векат, айдеме
шоҥгемме семын туртеш. Вара йӧнештарен кылден шындышт. Еремей кынел шогале
гын, йол
мутыклан пушкыдо-пушкыдо, пырчат ок корштаре, пуйто копа марте мучко
шкенжынак.
Пулвуйым тодыл ончыш — шылток шоктыш.
— Ынде чаткан ошкыл колто-я!
Йол у да куштылгылан кӧра ала-молан йӧндымын чучеш. Пуйто озажым ынеж
колышт,
шке семын илынеже, куржын колтынеже. Ошкылмо годым пулвуй, тодылалтын,
вучыдымын
йычык чучешат, Еремей чарналтымыла лиеш, ӱлыкӧ ончалеш, мужыр йытыра кемым
ужеш.
Чыланат тудымак гына эскерат, мутланымымат чарненыт. Иктаж-мо гын, тунамак
куржын толын полшаш ямде улыт.
— Тунемат,— кумылаҥда Пӧтыр.— Вара шке йолетлак чучаш тӱҥалеш. Изиш
уремыште
мойн коштын савырне.
— А тый, изай, ала каналташ возат ыле?
— Мый кечывалым канымаш уке.
— Ӱстел коклаш шындаш кӱлеш ыле. Тендам эрла вучышна, да нимо ямде огыл.
— Кочмо пешыжак ок шу. Теве Анушем кофем ямдыла. Йӱын колтена да тарванена
веле.
Кофем кушан ядылымым палаш манын, коча коҥга ончыко миен ончале. Возакым
ылыжтыме огыл, а чатка газ плита ӱмбалне кофе шолаш пура. Плитамат, векат,
изажак конден.
— Кушко?— йодеш Еремей.
— Шӱгарлаш... Ачана-авана деке.
— Ик кечыштак чыла сомылым ыштен пытарынет ала-мо?
— Мом таче шукташ лиеш — эрлалан ит кодо, маныт.
— Манашыже маныт да... Ме вес семынрак ойлена: мом эрлалан кодаш лиеш —
таче ит
ыште.
— Пешак палем... Тидланак огыл мо тыгай илышыш толын шуында?
Еҥгаже чылаштым ӱстел коклаш ӱжӧ. Ӱстембалне тутло кофе пушлана, мӱгинде,
кол
консерве, моло тӱрлӧ кочкыш. Еремей шукыштын лӱмыштымат ок пале. Арака гына
ик
чӱчалтышат уке. Кӱмыж-совлат шкеныштынак, пуйто Еремейын нимо-нимо уке.
Такшым
тыгай уналан рӱдаҥше, тӱс гыч вочшо корка ден совлам луктын пышташыжат
намыс.
Ӱстел коклаште шинчен, суртоза шкенжымат уналан шотла, пуйто тиде пӧртыш
первый
гана толын пурен да мом кучашат, мом пурлашат вожылеш. Юхо ден Йормат
шыпланеныт, векат, нунат шкеныштым уналан шотлат.
Кӧ тыште шкенжым оза семын куча? Мутат уке, Пӧтыр Герасимович. Марла
мутлана,
тунамак финн йылмыш куена, тыгодым шкенжым туге простан ончыкта — уналанат,
озаланат шотлаш лиеш. Тудлан тӧра денат, тыглай пашазе денат вашлийын
кутыраш, пырля шинчаш логалын гын, ынде, векат, нигӧ-нимо деч лӱдын-вожыл
ок шого, шкенжм
кеч-кӧ денат иктӧр кучен мошта да кажне айдемын акшым пала.
Анушат, Пӧтырын ватыже, ялтак сурт озаватыла коеш. Марий ӱдырамаш семынак,
шинчашат ок ярсе, кухньо гыч ӱстел деке мӧҥгеш-оньыш коштеда, шукертак
тыште илышыла тошкыштеш, пӧръеҥ-влакым шунен-шунен пукша. Утларакшым
Еремейым онча, тудын
дене шыман, ала-кузе мутым шуйдарен мутлана. Тудыжо ик шомакымат ок умыло
гынат,
тау ӱмбак таум опта, кеч тиде шомакым шукертак монден ыле.
Ынде изажын пелашыжым сайынрак шымлен ончалашат лиеш. Тунам, кудывечыште,
ни жап
ыш лий, ни мо. Ошалге ӱдырамаш, кӱляш ӱпан, канде шинчан — чылтак эргыжын
тӱсшӧ.
Вургемже моткочак йытыра да проста. Кузе маналтеш — Еремей каласенат ок
мошто.
Тыгай чиемым тудо але кызыт гына ужеш. Лыжган коштеда, лыжганак мутлана,
шинчаштыжат, тӱрвыштыжат шыргыжалме тӱс ок эксе, пуйто малымыж годымат
шыргыж-воштыл
кия. А вот ийготшо... Кунар ияш — пуштын пыштышт — Еремей лишкат каласен ок
мошто. Пӧтыр дене иктаҥаш улыт мо? Ала изирак? Ала кугурак? Шайтан, Юхо
денат мутланен огыл, пакчаште улмышт годым Пӧтыр дечат йодаш монден,
Анушлан колымат,
ныллымат, витле-кудлымат пуаш лиеш. Икте раш: тыгай чатка вургемым чиен,
шоҥгылыкымат рвезештет, тыгай ласка ӱмырым илен, чыла улмо ӱмбач
шоҥгемашыжат вожылмаш дыр. Чурийжым шыман чиялтыме, но тидым палашат ок
лий, пуйто шкенжын коваштыжак, Юмын пуымо тӱс. А марий ӱдырамаш... Микал
вате але Онисим вате тӱл-дӱл
денак кынелешат, фермыш лап возын чоша. Молан манаш гын, тетла ялыште вес
паша
уке. Тушто лавыра, терыс, вӱдыжгӧ пуш. Тушто кажнылан кок-кум тесте ушкал
але
сӧсна. Пукшен-йӱктен-шупшылын, йымачынышт эрыктен, адакат, лап возынак,
мӧҥгыжӧ
чоша. Туштат тыгаяк сомыл. Эше ӱмбалныже икшыве тӱшка, а эн изиже — шке
марийжак. Иктым школыш ужаташ кӱлеш, весым — пашашке, кумшылан чызым
пуаш... Тыгаяк
сомыл кечывалым лектеш, вара — кастене. Тыге Семон ватын але Онисим ватын
ӱмыржӧ
эрта, пӱкеныш туйо коварчым тушкалтен, кырт шинчын каналташат ок ярсе. Тыге
марий ӱдырамаш жап шуде шоҥгемеш, шке лӱмжымат монден, кӱчык ӱмырыштыжӧ
нимогай
пиалым, нимогай куаным ужде, вес тӱняш куанен каен колта.
— Тау, Анушем,— манын, Пӧтыр ӱстел кокла гыч лекте.— Тылатат тау, шольым.
— Мыламже... Шкаланет тау, изай!.. Ватетлан кугу тау! Толын улыда, мыйым
куандарышда... Колен каем гын, ош тӱняште илыметым омат пале ыле.
— Айда колымо нерген огына кутыро, Ерема.

Ватыж дене иктапыр ала-мом мутланышат, уэш марлашке кусныш:
— Лектына, шольым, яндар южыш, кутыралтен колтена.
Коктын уремыш лектын шинчеве. А рвезе-влак ӱдырамашлан ӱстембалым поген
налаш
полшаш кодеве.
Еремей чылымыш тамакым шӱшкӧ, тулым ылыжтыш.
— Шупшатак?
— Кудалташ шоненат омыл... Тыят шупшат ыльыс.
— Мый салтакыш лектын кайыме кечынак шуышым. Тылеч вара кидышкемат кучен
омыл.
— Салтакыш лектын кайышыч — мӧҥгеш шыч пӧртыл. Увер деч посна йоммет нерген
кагаз толын ыле. Ачам мыланем серен колтен.
— Пленыш логалынам... Эргым ойлен чай?
— Ойлен... Сар деч вараже молан толын отыл?
— Адакат пленыш логалаш мо?
— Мӧҥгышкет толат гын, могай плен?
— Война тӱҥалтыштак, латкудымшо августышто, Сталин приказым луктын...
Шарнымем
почеш, 270 номеран. Тушто тыге возымо: "Каждый попавший в плен советский
военнослужащий объявляется изменником Родины, а семья его должна быть
репрессирована"... Тидым нигунам-нигунам ом мондо, кажне шомакшым шарнем
веле мо — шинчамланат коеш... Приказым веле огыл луктын, Сталин шкат
чӱчкыдын ойлен: "Мыйын салтак
ден офицер-шамыч пленыш огыт логал, мыйын предатель ден изменник-шамыч веле

улыт". Шке эргыжымат, пленыш логалше Якыпшым, шотлен огыл. Садлан иктышт
пытартыш патроным шкаланышт коденыт, весышт пытартыш патроныштымат тушман
ӱмбак лӱен
колтеныт. Дык вот... Кӧ шканже коден, тудо колен да геройыш лектын, кӧ
коден
огыл, тудо пленыш логалын. Тыге мыят тушман кидыш верештым.
— Пленыштыже кузе иленат? Мом ыштенат?
— Айдеме семын иленам, айдеме семынак пашам ыштенам...Тендан колхозыштыда
гай
огыл. Те тунам кузе пашам ыштен улыда? Эр ӱжара гыч кас ӱжара марте.
Кастене
кочкаш толатат, адакат йӱдлан куржат, суртыштет йӱдвоштак от кончо. Икшыве-
шамыч
улыт гын, мом нуно кочкыт, мом ыштылыт — ача-ава тидым пален огытыл.
— Кызыт ызыра сайын илена: шоналтена гын, пашаш каена, огына шоналте гын,
огына
кае.
— Садланак тыгай илышыш толын шуында огыл мо: шоналтеда гын, кочкыда, огыда
шоналте гын, огыда коч.
— Изай, молан эре тыге ойлет: тендан колхоз, тендан эл?— ӧпкелалтын мане
Еремей.— Тыйынат огыл мо? Марий отыл мо?
— Марий улам гынат, шкемым ынде финнлан шотлем...Юмылан тау!— пленыш
логалынам.
Ом логал гын, тыгай чапле илышым ужам ыле мо? Айдемыш лектам ыле мо?
— Пленыште илыметым каласкалаш мондышыч,— шижтарыш шольыжо.— Мый тидым
пешак палынем.
— Корным ыштенна, чодырам руэнна. Кечыште кандаш шагатым пашам ыштат, вара
баракыш малаш толат... Тендан дене тунам пленный-шамычым кузе орыштыныт?
Шуркалыше
кӱртньывоштыр коклаште. Ныл лукышто вышке, тушто часовой-шамыч автомат дене
шогат. Финляндийыште нимо тиде уке ыле. Куржаш тӧчен отыл але шкендычым
сайын ончыктенат гын, посна иленат кертынат.
— Кузе посна?
— Фермер шкеж деке илаш налын. Тарзылан. Ватемын ешыште тыге илышым.
Вольыкыштым
пукшенам, йӱктенам, моло сурт сомылым тӧрленам. Но первый жапыште чот
тергеныт.
Тушто шолыштмым чытенак огыт керт. Оксам, кочкышым лӱмынак пыштен кодат,
монденыт лиеш. Вара шекланат. А мый нимом тӱкымаш уке. Поген наламат,
Анушын ачажлан
але аважлан кучыктен пуэм. Вара ӱшанаш тӱҥальыч, мыйымат шке ешышкышт
пуртышт.
Нунын изи мландышт да чодырашт ыле. А икшывышт икте веле — Ануш. Сар каен
шоген,
каче-шамыч фронтышто улыт. Толыт гынат, черле чолак. Мый Анушлан келшышым,
ачааважат тореш лийын огытыл.
— Тугеже тый вате ӱмбак пуренат лиеш мо?
— Молан вате ӱмбак? Анна ӱдыр ыле. Мыят тудын кумылжым шым шӱкал. Шонем:
иктевесылан лач келшен толын улына, кызыт тудо пырчат ок ӧкынӧ.
— Кызыт финн калык дене родо-тукым улына манын, пеш кутырат. Пленыште улмет
годым тыйым марий семын изишыже чаманеныт чай?
— Молан тыге шонет? Сар дене миет гын, могай тый родо-тукым улат? Тыгайым
онченат огытыл. Тый тушман улат. А тушманым кузе шотлаш, мом ышташ — кеч-
кӧат пала.
Анушын ешыштак веле варажым мыйым айдеме семынак ужыч.
— Икшыветше икте веле мо?
— Тидыже — межнеч. Молышт, кумытынжо, шукертак ешаҥыныт. Ӱдыр ыш шоч.
Уныкамат
шуко.
— Ватетше кунар ияш?
— Тыйын таҥаш...
Умбакыже кутыраш ышт пу. Уремышке Пӧтыр вате, Юхо да Йорма лектыч. Пӧтыр
ден
Ануш ала-мом мутланыштат, изаже кӱчыкын пелештыш:
— Кайышна!
Тарванен кайыме годым веле Еремей шарналтыш: сорта деч посна шӱгарлаш кузе
миен
пурет? Йӱлышӧ сорта — илыше-колышо коклаште кыл. Сорта деч посна могай кыл
лийын
кертеш?
— Пыртак вучалтыза-я! Пошкудыш миен толам.
Тайса лач мӧҥгыштыжак ыле.
— Шешке,— писын-писын кутыра Еремей.— Изам шӱгарлаш каяш лектын. Сорта деч
посна
кузе? Ала кеч иктым муат ыле?
Тайса кужун ыш кычал. Тудын, векат, кеч-кунамат ямде. Ӱстел гыч ик кормыжым
лукто да Еремейлан шуялтыш.
— Икте дене от серлаге,— умылтара ӱдырамаш.— Мужыр кӱлеш. Туштат мланде
ӱмбалсе
гаяк мужырын илат... Мужыр да эше икте: Вес тӱня Кугу Юмылан да ачат-
аватлан.
Молыштым шке семынышт кычкырат.
— Пешак кугу тау, шешке,— Еремей каяшат тарваныш.
— Вара изат кузерак коеш? Марлаже кутыра чай? — Тайса унам пеш вашкежак
ынже
колто, витне. Ала иктаж-мом тугайым шижын, ала так гына палынеже.
— Теве унала толына гын, шкат ужат,— Еремей содор вашештышат, лектын кайыш.
— А ынде тарванашат лиеш,— уна-влакым кевыт могырыш ӱжылдале.
Кок рвезе ӱдырамашым кок могырым кидпӱанже гыч нале. Чыланат Маскародын
ӱлыл велышкыла лыжган тарванышт. Эн почеш изак-шоляк-влак ошкылыт.
Еремейлан туге чучеш, пуйто пурла йолжат таза — нимогай протезым ок шиж. А
кидыштыже тоя лӱмжылан гына. Тыгай мотор тростьым ынде тудо малаш вочмыж
годым веле кидше гыч мучыштара. Эше кочкаш шичмыж годым воктекыже эҥертен
шогалта.
— Изай, тыгай поян улат, а капиталистла йӧршынак от кой,— воштылал пелештыш
Еремей.
— Капиталистшым ужынат мо, шольым?
— Газетыште сӧретлат ыле. Кугу мӱшкыран, умшаште сигара, а ӱмбалныже могай
вургем — каласенат ом мошто.
— Газет-шамыч тендам ондаленыт. Хельсинки уремыште ончалат гын, кӧ
капиталист, а
кӧ пашазе — отат пале. Пашазыже, можыч, чаплынрак чия. А поянракше простан
чияш,
простанрак илаш йӧрата... Теве ватемым ончал! Йошкар-Олаште туддеч
моторракын
да уланракын чийыше ӱдырамашым ужым... Ме пойымо дене огына моктане, ме
пашам
ышташ йӧратена.
Маскародо калык Еремейын изажын толмым колын шуктенат, кӧ пашаш каен огыл,
уремыш ончалаш лектеш, але окнам почын кия. Пӧтыр чылашт дене вуйым савен
саламлалтеш, иктыжымат ок пале гынат, кажнылан поро мутым муэш. Тыгодым
шольыж денат шомакым вашталташ ок мондо, южо пӧртын ожнысо озажым шарналта,
йӱкынак ойла:
— Тиде оралте Микывыр Санун ыле. Шкеже ила мо?
— Колен, — кӱчыкын вашешта Еремей.
— Тиде — яжар Ондропин. Качыж годым тыге маныт ыле.
— Войнаш йомын. Ӱдырымат налын шуктен огыл ыле.
— А тиде — мотор Найжан. Рвезе-шамыч кузе тавалат ыле, тудын верч агытанла
шогеныт.
— Колен, — тугак кӱчыкын вашештыш шольыжо да ешарыш:— Уныкажлан кован
лӱмжым пуэныт. Тугаяк мотор ыле. Марлан каеныт, чотак шарлен. Кевытчылан
ышта.
— Найжан шарлымыжым шым уж — фронтыш лектын кайышым... Вара кӧлан логале?
Кунам
марлан лекте?
— Сар деч ончыч каче-шамыч дене торгайыш, вара ик качат тудлан йӧршӧ ыш
лек: але
мыйын гай чолак, але чурий дене мотор огыл. Ситмыж игым ыштен пыштен. Ала-
могай
уполномоченный дене, маныт. Ватан марий дене.
Пӧтыр шарналта, кузе шкежат самырыкше годым чевер Найжам ӧрдыжын ончаш
йӧратен.
Лишкырак мияш, кутыраш монь тоштын огыл гынат, ӱдырым шайыкын кӱтыштмыж
годымат
шӱмжӧ вырт-вурт тӧрштылын, кап-кылже ала-молан ырен каен, а чурийже маке
семын
йошкарген. Кызытат чыла тидым шинчаж дене ужеш да чонжылан йыч-юч чучын
колта.
Еремеят изаж семынак шарнымашыш возын гынат, ала-молан тудо нӱшкемын,
ягылген
пытен. Моланже-можо... Ӱмыретым тиде ялыштак эртарет да кажне кечын эртак
иктымак ужат гын, шарнымыжат ок шу, кульымын пыта. А вот Пӧтырлан шоҥгылык
годым самырык жапыш пӧртылаш пеш оҥай. Тудо кызыт уш дене веле огыл
пӧртылын — угыч самырык жапыштыже ила. Тынар идалык эртымеке. Можыч,
пытартыш гана, а можыч, тетла
тышке, шочмо-кушмо пыжашышкыже, толашыжат ок логал. Еремейлан шымлу ий гын,
изаже кум ийлан кугурак. Такшым... А кӧ пала вет? Ик Юмак гына, кеч-можат
тудын кидыште, маныт. Изаже тынар ийлан кугурак гынат, ӧрдыж гыч ончымаште
шольыж деч
коло ийлан изиракын коеш.
— Маскародышто кӧ эн шоҥго?— кенета йодылдале Пӧтыр.— Пӧръеҥ, ӱдырамаш?
— Шоҥгыжо мыяк гына кодынам.
— Ялын эн шоҥгыжо пӧръеҥ гын, тиде сай. Ончыкыжым илышда пеш нелыжак ок
лий,—
ушанрак еҥла каласыш изаже.
Еремей лыжган ошкылеш, мотор тояжым койышланен модын шындылеш гынат, эше
вес пашамат ышта: чапле чылымже гыч кунар гана шикш ярымын лектын кайымыжым
шотла.
Кандалге шикш витле шым гана кавашке нӧлталте. А кевытышке вашке шуытат.
Молан
тынар шагал — Еремей нимончат ок умыло. А умылашыжат тыште нимом, манмыла,
вич
парня семын раш. Ончыч рутийыше протезшым мландывак тӱен шиндылын, ӧрдыжын
наледен, тӧрген ошкылын, чылымым утыж денак чытырыктен да лӱҥгыктен. Вот и
шӱдӧ кок
шикш ярымым кевыт корныш оптен. Ынде, у протезым чийымек, руш манмыла,
корректировкым ыштыде ок лий.
Чынак, кевыт ончыко толын шуыч — коча шымлу индеш шикш ярымым гына шотлен
лукто.
"Пурен лекташ уто огыл ыле,— семынже шоналтыш.— Прилавке деке миен
шогалмешкем,
кунаррак погына".
Еремейын шоналтымыжым умылышт ала-мо, ончылно кайыше-влак шогальыч, изак-
шолякым
вучалтышт, Пӧтырлан ала-мом пелештышт. Тыгодым шольыжо Анушын шинчажым
эскерен
шуктыш. "Мыйын таҥаш гынат, шинчаже могай самырык,— семынже палемдыш.—
Чонжат
тугаяк дыр — нигунам ок шоҥгем".
— Кевытыш пурен лекнешт,— умылтарыш изаже.
— Кевытчыже Найжан уныкажак,— уэш шижтарыш Еремей.
Пурышт. А Еремей лачак кандашлу вич шикш ярымым шотлен лукто да чылымжым
кидышкыже нале.
Ты гана Найжа туге пореште да пушкыдыме... Ӱй ден мӱй, ӱй ден мӱй...
Левыктен
опталме шӱшмӱй... Полкылаштат арака деч посна икмыняр моло сату коеш: тӱрлӧ
консерве, чай, кофе, шинчалан ден свежа колат, вургем шотат уло, киндыланат
черет
уке. Но акше, акше...
— Мом налнеда — пожалысте! Шылтымаштем нимо уке,— шыр-р воштылалеш Найжа.
Пӧтыр нимом ок пелеште, кевытчын чурийжым тӱткын, шымлен кӱтыштеш, пуйто
тушто
ала-мом кычалеш.
Найжа тидым шиже, вожылале, чевергыш, ош-ош халатшым тӧрлатымыла ыштыш.
Пешак
пала: кок финн уна деке эше икте толын. Тыгай-тугай монь огыл, а иктыжын
ачажак,
а Еремейлан тудо изаже лиеш. Тугеже Пӧтырым финнлан огыл, марийланак
шотлыман.
Марияк гын, Немычродешак шочын гын, шотлыман веле мо? Кай, тыге ойлашыжат
намыс.
Тудо шкенанак. Тугеже эргыж семын кумылым волтен ок кодо. Садак иктаж-мом
налеш.
Адакшым пуыш савырныше теҥгем огыл, а долларым, маркым тӱлен кода. Арам мо
тыге
ямдылалтын? Кевыт кӧргым мушкын-эрыктен луктын, шке халатшым уэш-пачаш
шӱалтен,
чаткан тумыштен. Эреак вучен илен: ала кок финн шке шыдыштым мондат,
байкотыштым
мӧҥгеш налыт? Ала иктаж-мом налаш толын пурат? Нуным вучен ыш шукто. Юмылан

тау!— Еремейын изажак толын. Ала шоҥго еҥ тынарак ок кычалтыл?
— Ала йоҥылыш ойлен колтышым? Мо ок келше гын?— Пӧтырын шып ончен шогымыжым
шижын, йылме тӱкнылын йодеш Найжа.
— Уке, уке,— лыжган вашештыш Пӧтыр.— Пешак сайын ойлышыч.— вожылмым, икте-
весым
умылыдымашым пытараш манын, мыскара йӧре йодылдале:— Ончычшо, уныкам, сатум
шылтетат улмаш мо?
— Лийын тыгай паша...— адакат шыр-р шыргыжале сатучо.— Сату шулдо ыле,
чылалан
ситен огыл. Ынде акше моткочак чывыштылеш, да налшыжат шагал... Мом налнеда

гын?— тыгодым Йормам шӧрын ончалеш, кабуй Пӧтырлан шке бойкотшым шижтара.
Тунам
вара адакат конвертируемый окса деч посна кодеш, адакат ала-кӧлан весылан
логалеш. Но Йорма шып шогылтеш, семынже тунамсым шарналтен шыргыжеш.
Ватыж дене мутланышат, Пӧтыр марла пелештыш:
— Кок кленча ошым, чайым, кофем... Еремей Герасимович, тый иктаж-мом ынет
нал?
— Киндымак ит мондо, киндым,— мане Еремей. "Пеҥгыдем возеш гын, сукараланат

йӧра",— вуйыштыжо моло-весе нимо уке.
— Кум сукыр сита мо?— Пӧтыр шольыж велыш саврныш.
— Визытат уто ок лий.
Найжа лум гай ош шовыч дене кажне кленчам, кажне консерве атым ӱштылалеш,
киндымат пуал-пуал колтыш. Тидат ок сите — Пӧтыр ончылно, тауштен, вуйым
савен шогылтеш. Еремейлан йыгыжгын чучо, изаж семынак каласен колтынеже
ыле: "Надежда Георгиевна, айдеме улат! Тарзыла ит кой".
Пӧтыр прилавке ӱмбак оксам шотлен оптыш. А кевытчын кажне пыштыме оксалан
шинчаже оварга, шкежат семынже шотла, но мимом ок умыло. Пӧтырын кидыштыже
окса кодо
да тудым мӧҥгеш кӱсенышкыже пыштышат, Найжан шӱмжӧ изиш гына шелын ыш кае.
— Тетла нимом огыда нал?— Найжа Пӧтырын кӱсенжым пешак ястарынеже. Иктым ок
пале: тудын тунар окса уло — пӱтынь сатум кевытге налын сеҥа.
— Кызытеш нимо ок кӱл,— манеш Пӧтыр.— Кӱлеш лиеш гын, угыч толам.
— А те пеш вашкежак ида кае.
— Тӧчен ончем.
— А могай тиде окса?— Найжа яклака кагаз-шамычым поче-поче ончыштеш, нимат
ок
умыло.
— Российыште веле огыл, Марий Элыштат, маныт, утларакшым американ долларым
жаплат. Садет.
— Кунар тыште?
— Кевытче шотлен моштышаш огыл мо?
— Пешак моштем да... йот окса шотышто йӧршынак ом умыло... Лач докан?
— Шукыракат луктын пыштышым.
— Шукырак, манат? Ӱшанем тылат, Пӧтыр чӱчӱ. Тольык мыйын сдачыже укес,
калтак...
Илышыштем первый гана тыгай ужар оксам кидышкем кучышым.

— Сдаче ок кӱл, Найжа... Тый мылам коватым шарныктышыч. Тидланат моткоч
кугу
тау.
— Найжа ковам гаяк коям мо?
— Пешак коят.
— Чылан тыге ойлат. Марлан лектынамат, пыртак кӱжгемынам,— вожылалын манеш
кевытче. — Эртак пареҥгым веле кочкат гын, кунам мотор лият?
— Коватланат моло кочкыш логалын огыл. Туге гынат пешак йытыра да мотор
ыле...
Тый, уныкам, пареҥгым веле огыл кочкат дыр? Тамлымат от шӱкал?
— Чыным ойлет, Пӧтыр чӱчӱ. Мый кочкаш, о, чот йӧратем. Улмо годым молан
кочкаш
огыл?.. Пеленетше, Пӧтыр чӱчӱ, ватет лиеш мо?
— Пелашем.
— Могай мотор, йытыра да чатка... Пӧтыр чӱчӱ, ватетшым шагал пукшет ала-мо?
— Илышыште кочкыш эн тӱҥжыланак ок шотлалт.
— Вара мо2
— Ну-у... Мутлан, книга. Мый тылат умылтарен ом мошто докан. Икманаш, чон
поянлык.
— Могай-тугай чон поянлык? Шужен коштат гын, кӧргыштет могай поянлык лийын
кертеш? Ончыч мӱшкырым темаш кӱлеш, шонем.
— Ойлышым вет, икте-весым садак огына умыло... Сатуэтлан тау. Таза лий.
— Эше толза. Эртен кайымыда годым пурен лекташ ида мондо.
Урем дене ӱлыкыла ошкылыт. Еремей кевыт йотке веле коштын гын, Маскародын
ӱлыл
мучаштыже кунам лийын, ынде окат шарне. А вет тушкат тудлан коштман ыле.
Кевыт
дечат чӱчкыдынрак. Утларакшым — шоҥго велеш, ты илыш гыч пӱтынь сулыкым
касарен
кайыме годым. Тудын ача-аваже, коча-коваже, моло родо-тукымжо-шамыч тувелне

улыт. Тушко чӱчкыдынрак коштын, сортам чӱктен, поминаен, кунар-гынат
яндарешташ
лиеш.
Ялым лектат, кум "родын" шӱгарлашкыже логалат. Шола могырым — куп, пурла
велым —
нугыдо чодыра. Такшым тудын тӱҥалтышыже але мучашыже тыште огыл. Ты чодыра
Марий
Элыште эрвел гыч касвелыш мучко шуйна, Угарман мландышкат лектеш. Тиде
чодырамак
веле але тӱкымӧ огыл, тушто гына яктер пӱнчымат, акрет годсо кож ден
тумымат
ужаш лиеш. Кум "родо" ялжат тушко руэн пурымыла пурен шинчын.
Шӱгарлашке шекланен пурат. Ни капка, ни пече уке. Тыштат-туштат шӱйын вочшо

ырес, кагаз дене ыштыме пеледыш аршашын кӱртньывоштыр оратаже, тӱрлӧ шӱк
ден
куштыра кийылтыт. Ик шӱгар ӱмбалне ырес але шӱдыр йӧрлын огыл гын, весыштым
печенат налыныт. Но шукыштын чоҥгаташт мланде дене тӧрлалтыныт. Тушто
айдеме кия
манын, отат шоналте. Верын-верын пушеҥге-влак шогылтыт. Иктышт пешак шоҥго
улыт
гын, весышт — йӧршеш самырык. Самырыкыштын укшыштымат тодыштмо, шӱмыштымат
нултымо. Нарынче мамыкшудо пеледыш ӱмбалне ушкалын кошкышо лапашыжым
ончалын, тогдаяш неле огыл: шӱгарлаштат вольыкым коштыктат.
Тышке толмыж годым Пӧтыр мом ужаш шонен, тудым кызыт йырваш ончыштеш. Ануш
гын,
кушко тошкалашат аптырана: ала сӧреман мланде, ала иктаж-кӧм тойымо — нимат
умылаш ок лий. Рвезе-влакат кӧргышкырак пураш сӱсанат — Суоми мландыште
колышын
илемжым тошкен кошташ язык.
Колышо-влакын илемыштым нигӧлан кӱлдымӧ, кудалтен кодымо ял гайым ужаш
Еремеят
шонен огыл ыле. Садлан мом пелешташат ок пале. Куштырак нунын ача-авашт?
Муаш
лиеш мо?
Айдемылан ик гана ош тӱняште илаш пӱралтеш. Ӱмыржӧ кужу ма лиеш, кӱчык —
чеверласен, курымешлан шӱгарлашке толын возеш. А ош тӱня дене кыл садак
кодеш: икшывышт, родо-тукымышт илат, нунылан колен кайыше почеш тарванаш
але эр.
Кеч-могай калык амызе жап годсек шке тукымжын курымашлык омо дене малаш
вочмо
вержым шинчасортала переген арала, шӱгарым куштыра деч йытырая, пеледышым
шында,
кумытшым, шымытшым, ныллыжым, талукшым чӱктат, семык, кугече годым уштат.
Мемнан
кундем южо ялысе шӱгарлаш миен ончалза — шӱк ден куштырам кышкыме верым
гына
ужыда. А шагал мо шӱгарлам куралме пасушко савыреныт? Адакше илыше-влакымат
шке
ялышт гыч поктен колтат да, пӧрт-влакым пужен шуэн, а пушеҥгым куклен
луктын,
мландыжым курал оптат але олыкым ыштат. Вара илышыжымат, колышыжымат иктӧр
ончат, нунын ала-кунам лакемме верыштым кычал от му.
— Ачана-аванаже куштырак улыт? Ончыкто, шольым,— эркын шижтарыш Пӧтыр.
Еремей пурлашке ончалеш, шолашке ончалеш, ик палыме нӧлпым кычалеш. А
нунышт шукын да чылан икгайрак улыт.
— Тывелне лийшаш...— Еремей ончыко эркын тарвана.— Пече деке лишкырак.
Печыже уке гынат, кушто шогымыжым шарна.
Ик ладыра нӧлпӧ тураш чарналтышт. Еремей аважын йол мучашкыже иле воштырым
керын
коден ыле. Так, вес гана толын, тиде пале почеш шӱгарым тӧрлаш, иктаж-мом
шынден
кодаш шонен ыле. Ончо, воштырет кузе иланен шогалын, патыр пушеҥгыш
савырнен.
— Тыште...— малдале Еремей.
Аван шӱгаржым пушеҥге гыч веле огыл, ырес гычат палыш. Пушеҥгыже шога гын,
ырес
тӱҥ гычак шӱйын йӧрлын кия, ала иктаж вольык сӱмырен. Ӱмбалныже рӱдаҥше
консерве
ате шинча. Мастарым муын огылат, ыресым шкак келыштарен ыле. Арик-турик.
Садлан
молын деч чотак ойыртемалтеш: ӱлычын йожекын шындыме ик тореш оҥа ок сите.
Меҥгыжымат пече меҥгылан ямдылымым кучылтмо.
— Тыште кӧ кия?
— Авана.
— Ачанаже кушто? Воктенак дыр?
— Уке. Кок шӱгар гоч лийшаш. Йыгыре тояш ыш логал. Яра вер уке ыле...
Аваштын шӱгар воктен — тӧр-тӧр мланде. Ынде кокыт але кумыт гочым кычал
ончо!
— Ачанан шӱгарже йомын мо?
— Ит кычалтыл, изай!— волышо кумылым туржын, сырымыла пелештыш шольыжо.—
Кумыт
але нылыт, але визыт гоч — иктак огыл мо? Шӱгар коклаште веле огыл, шӱгарла
коклаштат кужытым висаш име мучашым гына пыштат. Колышо-шамыч тыге лишне
улыт. Илыше-шамыч веле икте-весе деч торлен кертыт, ваш-ваш огыт умыло...
Мыят колен каем
гын, кийыме верем тыгак йомеш.
"Йомаш ом пу!— шонкала Пӧтыр.— Таче колхоз конторыш кайышаш улам гын,
председательышт дене шӱгарла шомакымат луктам... Адакат оксам пышташ
верештеш. Но тидлан
чаманыман огыл. Ача-аван, родо-тукымнан, пошкудынан шӱгарлам тӧрлаш манын,
кунар
кӱлеш, тунар луктын пуэм".
Тунамак весе ушешыже возеш: Суоми мландысе шӱгарла, Анушын ача-аважын
шӱгарышт.
Тудо шуэ чодыра коклаште верланен, шӱгарла манын, отат шоналте. Нимогай
пече уке
гынат, чынак колышо-влакын илемыштла коеш. Йырым-йыр шып-тымык, ик
пушеҥгымат
тӱкымӧ але укшым тодыштмо огыл. Тывекат-тувекат ошмам шавыман корно кая,
садлан
колышын илемжым тошкен кошташ ок кӱл. Куштырам мо, шӱк пырчым нигуштат от
му.
Тидым лӱмынак ойырымо пашазе-влак эскерат. Пашазе веле мо, уло тушто
садовникат.
Тудо кӱлеш пушеҥгым, вондерым шындылеш, кажне шошым пеледыш дене сӧрастара.
Колышын толын кайыше родо-тукымжо уке гын, ойгырыман огыл: тудын илемжымат
ӧрдыжеш
огыт кодо. А родо-тукымжо моткочак тораште ила гын, оксам веле колтыжо —
шӱгарым
лу-коло идалык мучко тӧрлаш тӱҥалыт. Илыше айдеме йомын кертеш гын,
колышылан
йомын каяш огыт пу.
"Теве тыште, тиде мландыште, мыйын вожем,— умбакыже шонкала Пӧтыр.— Тышан
шочынам, тышеч кумда тӱняш шкетын кайышым, Суомин вер-шӧрышкыжат миен
шуынам. Шоненат омыл, вученат омыл... Кылымде мучашем мыйын тыште — теве
тиде рок йымалне.
Тугеже, роҥгед колтымешкем илен темын, мыят тышкак толын вочшаш улам. Но
мый
тышке нигунам ом тол. Мый тушто, Суоми мландыште, кияш тӱҥалам. Колен каем
гынат, тушто ачаштым-кочаштым ынышт мондо. Курым-курым дене шарнен илышт...
Тыште
мый вашке йомам, жап эртымек, шӱгаремым мланде дене тӧр ыштат".
Ачажын кийыме верыш тоштын-тоштде тошкале. "Ала тыйын илеметым тӱкышым, ала
весыным — ида урсо. Тыште нимом умылаш ок лий,— семынже пелешткала Пӧтыр.—
Шӱгарла
колышылан огыл, утларакше илыше-влаклан кӱлеш. Но тыште илышыжымат,
колышыжымат
огыт шотло, огыт чамане улмаш".
Кенета шукерте огыл шогалтыме пу меҥгыште оҥайын возымым ужо. Шочмыжымат,
колымыжымат ончыктымо огыл, а чылалан шоналташ кӱлешак: "Эртен ит кае!
Шогал да шоналте: мый ынде мӧҥгыштем улам, а тый эше уналанен коштат".
Кузе чын каласыме! Тылеч сайын ойлен мошташат ок лий дыр.
Тыгак шекланен, Пӧтыр мӧҥгеш пӧртыльӧ. Ануш яндар шовычым шаралтен пыштен,
сумка
гыч аракам, чаркам, тӱрлӧ кочкышым луктеда. Еремей пеле шӱйшӧ оҥа покшек
сорта
мучашым левыктен келыштара. Чӱктенат шогалтынеже, но мардеж эртак пуал-пуал

йӧрыкта.
— Йорма, марла пеш моштет, тӱр пӧртыш миен тол, кӱртньыгольмым кондо,—
Пӧтыр
рвезылан сӧрвалымыла пелештыш.
Йорма содор куржын колтыш. Сортам чӱктымылан, кочкаш-йӱаш ямдылен
шуктымылан савырненат тольо.
— Шольым, ала иктаж-мом пелештет ыле? Мый марла чоклымо шомакым йыклык
монденам.
— Мыламат еҥ деч колмо веле шарналтеш... Кузе моштем — йӧра-огыла. Вес тӱня
уло
гын, садак шуэш. Умылат, огыт вурсо... Поро Кугу Юмо, Поро Шочынава!..
Шочашкушкаш пӱренда, йӱаш-кочкаш пӱренда... Сурт-оралтымат коденда,
шочшымат коденда,
уныкамат коденда... Жап шуын, Поро Кугу Юмо, Шочынава, Поро Кугу Микол Юмо,
шкенан пагалыме еҥна-шамычым Мланде авалан кучен пуэн улыда. Мланде Ава,
мландышке
курымеш налынат, кап-кылышталан пушкыдо мландым пу, шерыштым теме... Мланде
Ава,
мланде суратым почылтаре. Кок мланде кокла гыч, кок сура кокла гыч мыйын
чӱктымӧ
алал сортамат шукто, Кугу Юмо, Кугу Суксо, Мланде Ава... Мыйын чесемат
шуктыза,
мыйын ойлымо мутемат шуктыза... Теве ачамлан сорта! Авамлан вес сорта
лийже! Теве Вес Тӱня Кугу Юмылан сорта... Ваш-ваш кычкырыза, иктымат утыш
ида лук...
Авай, йӱд ометымат пешак шуко кодышым, кечывал пашатымат пешак шуко
кодышым...
Тыйын ончылнет пеш кугу титакан улам. Ачам ончылнат пешак кугу титакан
улам...
Шке кӱсынем саска сорта дене веле сулен кертам. Проститлыза мыйым,
проститлыза!.. Мланде Ава, нунылан мамыкым пу! Кийыме мландышт мамык
лийже!.. Мылам илаш
йӧным ыштыза... Те кызыт кӱшнӧ улыда, вуй мучаштына чоҥештылыда. Чыла
могырымат
йӧным ыштыза. Чыла ужыда, чыла паледа... Илаш туныктыза, шонаш туныктыза...
Еҥ
воштылтышеш ида кодо, еҥлан вурсаш, еҥлан мыскылаш, арам титаклаш ида пу.
Суртым
петырен каяшат ида пу. Ачай, авай, перкем пуэн шогыза... Илышым пуэнда,
вӱрым
пуэнда, илышым коденда, ӱрым коденда, кап-кылым куштенда, уш-акылым пуэнда.
Илаш
йӧным ыштен шогыза!.. Колышаш пагытем пуэш гын, налаш толза, шке пеленда
наҥгайыза...
Еремей оҥым ыреслен чоклыш. Пытартыш шомакым пелештымыж годым тӱрвыжӧ лыбе-
лыбе
лие. Вара, чытен кертде, вуйым мландывак тушкалтышат, утен каенак шортын
колтыш.
Нигӧ тудым ок чаре, ок лыпландаре. Ануш ден кок рвезе ала-мом шке семынышт
ойлышт гын, Пӧтыр шольыж почеш марлак чоклыш. Тудынат тӱрвыжӧ чытырналт-
чытырналт
кайыш, шинчавӱдшат лекте, но йӱкшӧ пеҥгыдынак йоҥгалте.
Еремей тичмаш чаркам нале, йӱын колтышат, пелештыш:
— Ачамлан шужо! Авамлан шужо!.. Ожнысо семынак лӱҥген-мурен, йӱын-кочкын
коштса.
Языкем проститлыза... Йӱктен-пукшен моштен омыл гынат, проститлыза, ида
вурсо.
Тичмаш чаркам изажлан шуялтыш. Пӧтырат моштымыж почеш ойлыш. Вара черет
молыштланат шуо. Пӧръеҥ-влак чарка пундаште лӱмынак кодымо аракам шӱгар
ӱмбак оптальыч.
Ыресан меҥгым шогалтышт, шӱгарым тӧрлышт, тугак шып лектын кайышт. Еремей
ала-молан чотак лывыжгенат, изаже тудым кидпӱаныш нале.
Маскародыш пурымышт годым Пӧтыр шомакым лукто:
— Кӧ тугай Марина?
— Пошкудынак. Чапле ӱдыр.
"Юхо ача-аваж денат кутырен налын, витне,— Еремейын ушешыже возо.— Рвезе
алдибулди огыл. Шонен пыштымыжым шуктынежак, витне".
— Марий ӱдырым налын, ала вашкерак марла кутыраш тунемеш. А сӱан деч ончыч
тудым
ужаш, мутланен налаш кӱлешак.
— Сӱанымак ыштынет мо?
— Сӱан гайым. Ямдылалташ жапшат кодын огыл... Такшым вашкаш ок кӱл ыле
да...
Финн калык шым кече шонен коштеш, вара иже пашалан ижеш. Мый шке калыкемым
нунын
деч коч палем, Маринам шешкым ыштен, ом ондалалт, шонем. Эргымат тудым
моткочак
йӧратен шынден, Марина деч посна низаштат ом кае, манеш... Мӧҥгыштем вара
мотор
сӱаным эртарен колтена. Тыштыже ача-аважлан ончыкташ, нунын дене родо лӱмым
келыштарен кодаш кӱлешак шонем. "Ик ӱдырнам сӱан деч посна тулык икшывыла
шынден
наҥгайышт",— ӧпкелалтын манын кертыт.
— Знамо, — келшыш шольо.
Тиде кечын шинчын каналташ нигӧат ярсен огыл. Манмыла, идалыкаш пашам ик
кечыште
шуктышт. Иктылан ӧреш Еремей: малаш вочмыж годым нимогай нойымым ыш шиж,
пуйто
ача-аваже вийым ешарен пуышт.
А шӱгарла гыч толмеке, мом ыштеныт? Пӧтыр тунамак Рушродыш, колхоз
правленийыш,
ошкыльо. А кум пӧръеҥ тагам шуйналтарен пыштышт да шӱшкыльыч. Так арамак
огыт
муро чай: "Сӱанлан пудат пеле шыл кӱлеш",— маныт. Ынде тудо ямде,
Шабдаровмытыным нимом шӱшкылаш ок кӱл. Можыч, чывыштым иктым-кокытым руалыт-
огыла. Шинчалым
шавалтен, нӧрепыш волтен шындымек, эрла марте тага шыл ок локтылалт.
Рушродо гыч Пӧтыр сай уверым кондыш.
— Павел Корнилович дене пеш вашке кутырен келшышна,— мане.— Колхоз
мландыштак
мебель фабрикым чоҥен шындаш пырчат тореш огыл. Тыштак чодыра, а ял
калыклан паша вер лектеш... Те тыгай чапле яктер пӱнчӧ ден виян кожым пулан
руэда але вес
элыш кумыр-шымырлан ужаледа, а мый нуным кроватьыш, ӱстелыш да пӱкеныш
савырем,
вара шкаландак ятыр тӱжем теҥгелан ужалем. Тиде шот мо? Йӧршынак илен огыда
мошто. Фабрикым тышанак шындем гын, чодыра поянлыкда шкаландак кодеш.
Эргымланат,
шешкымланат тышке толын кошташ амал лектеш. Можыч, йӧршешланак илаш толыт.
— Изай, шонымет сай, да иктаж-кунам шукталтеш мо?
— Садак шукталтеш! Тӱҥалтышым мый ыштен пуэм, а умбакыже шуя эргым...
Кастене ӱдырым ончаш кайышт. Кырля ден Тайса чылтак аптыранен кайымыла
койыч,
пуйто каче толмым паленат, вученат огытыл. А чонышт дене моткочак шижыныт,
эркас окнаш ончен вучен шинченыт.
Ӱдыр качын ача-аважлан келшымек, ӱстембак аракам луктын шындышт. Марина
чылаштым
ӧрыктарыш: качын аракам шолт йӱын колтыш, пундашымат ыш кодо, шортынат ыш
колто.
арам огыл ойлат докан: ӱдыр шочын вочмекак вашкерак марлан каяш йӱдшӧ-
кечыже шонен ила. Молан ала вашкат?

12
Эрлашым Еремей коҥгамбалне помыжалте. Лачак шке верыштыже. Тудым койкын
пушкыдо
тӧшакше денат ок вашталте. Телым кажне йӱдым тушто мала гын, кеҥежымат
чӱчкыдынак кӱзен возеш. Мондаш огыл манын, шарналташ манын, кужу телылан
ямдылалташ манын дыр. Коҥгамбалне тудлан чылажат пешак палыме да моткочак
лишыл: кермыч шартышыжат, пу пырдыжшат, авагаштажат. Кажне кермыч кузе
ырыкта, кылмыште йолым
кушко шындаш — тидымат эреак шарна. Авагашташте, вынер мешакыште, вуй
ӱмбалнак,
сукара кеча. Лӱмынак манме гай, шужымо ийым вучен шинчыме семын, ок кошто.
Пешкыдемше кинде курика ден пултышым мешакыш поген опта. Эсогыл чывыжат уке
гын,
молан лаканыш кудалташ? Киндым кудалтет — кугу сулыкым погет! А шыже
шуэшат,
пырдыж воктек тыгыде шоганым пунен сакаледа. Кужу теле кастене, кунам пӧрт
кӧргыштӧ йырым-йыр шыплана, а тӱньыкыштӧ мардеж мӱгыра, тӱнӧ лум тӱргыкта,
леваш
дене тӧр шында, кунам вуй кужу-кужу шонымашыш возеш, а кап-кыл каналтен-
шокшемын
кия, тунам Еремей мешакыш кидым чыкалта, сукарам луктеш, а вес кидшым
пырдыж велыш шуялта, чумыраш шоганым кӱрлын налеш. Тудым огешат эрыкте.
Шоган шӱм мо тудо? Пыстыл гаяк куштылго. Пурыштын кочмо годым умша ношмеш
пижын кодешат, шӱвал
луктын шуэт. Ик кидыште — сукара катыш, весыште — шоган моклака. Йырваш
пычкемыш, шып, пуйто пырдыжшат, южшат, коҥгажат мален колтен улыт. Коҥга
ӱмбач гына
шырт-шырт-шырт шокта, пуйто коля ала-могай пеҥгыдырак кочкышым нюмыштын
пурыштеш. Нимогай уто мутат лийын ок керт — тиде Еремей шкенжын эн тутло
кочкышыжым
тамлен-тутлен вутка. Мӱшкыр темме годымат, шужен кӱзен вочмо годымат шырт-
шыртшырт ыштыш — тетла нимо-нимо ок кӱл: шӱкал колташ ни шудо таман вӱд, ни
пареҥге
лем. Шоганыште чыла-чыла уло: витаминат, мӱшкырым темыше кочкышат. Логарат
темеш, шинчат вӱдым йоктарен темеш. Ынде ласкан-тамлын мален колташат
лиеш...
Коча шинчам почын возынат, эше тарваныде кия — иканаште шкенжым огешат
пале.
Еремей шкежак мо але тудо огыл? Ала иктаж-кӧ весе? Можыч, вашталтен
пыштеныт?..
Вашталтеныт гын, йӧра ыле. Чыташат лиеш ыле. Но Еремей шке кап-кылжымак
шижеш.
Теве вуйжо, теве кап-кылже, а теве мутык пурла йолжо...
Тугеже молан кап-кыллан тыге куштылго? Пуйто шоган шӱмыш савырныш, чоҥештен
каяш
гына кодо. Тугеже молан шӱм-чонлан туге ласка да йоҥгыдо? Пуйто илыше вӱд
дене
мушкылтынат, сукчыш савырнен. Тугеже молан вуй тугай яндар-яндар? Пуйто
теҥгечат, ончыгечат, ончыл ончыгечат, икманаш, нигунам-нигунам аракам йӱын
огыл?
Чӱчалтышым але чаркам мо, тамжымат ок пале. Тугеже...
Нигӧлан-нимолан ӱшаныде, шкенжым ончыштеш, кученак онча, шоҥго коваштым
пӱтыралын, чывыштылынат налеш. Нимо ок полшо. Шӱм-кыл чон тугак мура, а
кумыл каваштекаваште...
Нимом умылыде, Еремей теҥгечысе, ончыгечысе, эше шеҥгелсе кечым-йӱдым
шарналта... Такшым молгунамсе гаяк эртышт. Ни сайын, ни удан манаш ок лий.
Вара молан тыге вашталын, вестӱрлемын тудо, Еремей Герасимович? Мо полшыш?
Илыме пагытшым уэш-пачаш мужедеш да вуйышкыжо тӱҥ шонымаш толын шыҥен пура:
теҥгече нуно, изаж дене коктын, шӱгарлашке миеныт, ача-аваштым, моло родо-
тукымыштым поминаеныт, нунын деч, Юмо деч чыла-чыла сулыкыштым касараш
йодыныт, марий
калыкын Ош Кугу Юмыжым пелештен сӧрваленыт.
Тевыс молан Еремейлан кызыт тыге куштылго, ласка да путырак кугу яндарлыкым
шижеш. Ынде тудо кӱчемдыш койышыжо, йогылыкшо, кӧранымыже да чаҥгалыкше деч
эрналте, колымешкыжак сукчыла илаш шона. Ынде коча шкенжым веле огыл — еҥ
кумылымат
пагала, Павел Корнилович дечат проститлаш йодеш да моло еҥланат сайым гына
ышташ
тӱҥалеш... Ала-ала... Тыгай шоҥго айдемым пужен ышташ лиеш мо? Адакшым
кӱлешыже
уло мо? Тудо шке ӱмыржым илен эртарен, ынде вес илышлан ямдылалтман... Мо-
гынат
Еремей шканже моткочак ӱшана — мландывалне погымо сулыкшым касарен
кодынеже. Тугеже меат тудлан ӱшанен кодына.
Теҥгечат йӱмӧ гынат, вуйжо ала-молан ок коршто, мелат ок шел, пагарыштат
нимонимо ок нӧлтӧ. Шкежат шып кия, пӧрт мучкат шып. Чыланат малат шонен,
Еремей лыжга йӱкым пуа:
— Изай, кузе малышыч?
Теҥгече кастене Пӧтыр ден ватыжлан шкенжын пушкыдо койкыжым пуыш, а кок
рвезе
шкеныштын раскладушкыштышт малат.
Еремей колышт кийыш — вашмутым вучен ыш шукто. Шке йӱкшак гына яндарын
йоҥгалте
да йытыра пӧрт кӧргыштӧ тугак яндарын йомын кайыш. Содор кынеле, вуйым
луктын,
ик пӧлемыш ончале, весыш — пӧртыштӧ шкетынак веле улмаш. Адак мален кодын
мо?
Кушко каен пытеныт?
Пешак содор йолым пижыктыш, коҥга ӱмбач волышат, чийыш, шӱргым мушко, угыч
йырваш ончал колтыш.
А пӧрт кӧргыштӧ туге тутлын ӱпшалтеш! Нерым шупшын, Еремей лӱмынак
коҥгаончыл
пӧлемыш миен ончале: чойн кӧршӧкыштӧ свежа шыл лем лоргыктен шолеш, а
салмаште
кӧргӧ ӱзгар пареҥге дене йӧре-варе жаритлалтеш. Тӧра вате ман! Ануш — чисте
марий ӱдырамаш.
Кочмо шумым шижын, Еремей писын кудывечыш лекте. Ончале гын, шинчажланат ыш
ӱшане. Тевыс кушто улыт уна-влакше! Тевыс мом нуно ыштылыт!
Юхо ден Йорма изи пакчам кӱртньыгольмо дене тошкенат пытарат, а пече
воктене ик
шӱкшудымат коден огытыл. Ынде, йыраҥым ыштен, кияр, ковышта да помидор
росотам
шынде веле. Пошкудо-влакын шагыштышт лыҥак кодын. Ик сурт озаватат росотам
лач
ончен куштен ок мошто. Шукыракат, шагалракат лектеш. Вара икте-весылан
пуэдат.
Але вашталтылыт, але кӱсынлат. Еремеят кажне шошым тыгак ок ыштыл мо? Но
тудын
шагыже уке, да Маскародыш илаш толмыж деч вара ватыжын илымыж годымак гына
лийын. Садлан кажне шошым, саскам шындыме еда, эреак кӱсынла... Шомакше
тугай.
Мӧҥгеш нигунам ок пӧртылтӧ. Такшым росотам кӱсынлымӧ годым кӧ пӧртылтен
гын?
Тыйын утеш кодын — пошкудо дене пайле, пошкудын кодын— утен кодшыжым тылат
пуа.
А изаж ден ватыже мом ыштылыт? Ӱмбакышт трусик ден майкым гына коден,
самырык
еҥла пареҥге пакча йыр икте-весым сеҥен куржталыт.
"Тевыс молан огыт шоҥгем!— умылыш Еремей. — Теве молан изам мый дечемат
самырыкын коеш!.. Конешне, кажне кечын тыге куржталын, утыр веле
рвезештат... Тыгай
еҥже колымо дечат лӱдеш докан. Мый гына... Кеч тачак!..— тунамак шкенжым
туге
чот чаманыш, пуйто кызытак шке шинчаж денак колоткаште кийышым ужо. Сандене
тыгай шонымашым вуйжо гыч вашкерак ӱштыл лукто.
— Поро кече, шольым!
— Хӱвӓ пӓйвӓ, Ерема Герасимович!— Анушат поро кечым тыланен саламлалте.
Еремей гына вашештен ыш мошто. Марла ойлаш гын, нигунам нигӧ дене тыге
саламлалтын огыл, финнла манаш гын, тиде йылмым тудо ок умыло.
— Тыят, шольым, кудаш кудалте да почешна чымыкте!— темла Пӧтыр.— Визымше
йырым
савырнышна.
Туге гынат изаже куштылгын шӱлештеш, оҥжо гына апшат пошла оварга да
туртеш. Тугай туйын коеш, кап-кылыштыже уто коя, уто шыл ок шижалт гынат,
чогашылже тугай
пеҥгыде-пеҥгыде.
— Кажне кечынак тыге от куржтал чай, изай?
— Кажне кечын шкемым тыге туржам. Мындырланен кияш, каналтен шинчаш
йӧршынак ом
ярсе. Омак йӧрте, манаш кӱлеш.
— А поездыште монь каяш, самолетышто чоҥешташ логалеш гын? Тунам кузе?
— Тунамат тыгак... Куржталаш ок лий гын, могыремым тӱрлӧ семын ломаем.
— Тыге илен, кок шӱдӧ ийымат шукташ лиеш чай?— мыскара йӧре йодылдале
Еремей.
— Мылам тынаржак ок кӱл, ик курымат сита.
Пӧтыр шольыж дене мутланаш шогал кодо гын, ватыже пакча мучашкат куржын
миен
шуо.
— Анушат кажне кечын тыгак куржталеш мо?
— Кажне кечын... Лум ма, йӱр йога — нимом ок ончо. Тудак мыйым тыге илаш
туныктыш.
— Тугеже тыйым чамана?
— Тиддеч посна ок лий. Коктынат икте-весым чот-чот аралена. Ваш-ваш от
чамане
гын...
Эр сомылым кошартен, кочкаш пурышт. Ты гана Еремей шкенжым оза семынак
ончыктыш.
Молан манаш гын, кинде — шкенжынак, шыл ден пареҥгат — шкенжынак. Но Пӧтыр
тидым
ышат шиж: иза-шольо коклаште нимом пайлаш.
Ӱстел кокла гыч кочкын лекме годым окнам пералтышт. Еремей ончал колтыш —
шем
"Волга" шога. Такси монь огыл. Тыгай машинаште тӧра-шамыч шинчын
кудалыштыт. Но
кызыт тушто нигӧ ок кой, шофер гына окна йымалне тошкыштеш.
— Господин Петров Петр Герасимович тыште огыл?— палдыме шофер пеҥгыдын
йодо.
— Тыште, тыште...— кузе ойлышашым палыде, Еремейын чонжылан трук шуй-й
чучын
колтыш. Ынде изажым кучен наҥгаяш толыныт мо? А милиций ала-молан ок кой.
— Марий президент господин Петровым шкеж деке мутланен налаш ӱжеш.
Тидым колын, Еремей изажын теҥгече ойлымыжым шарналтыш да Пӧтыр верч туге
кугешнен колтыш! Тудым марий Президент шкеж деке ӱжеш! Изажым господинлан
шотлат! Марий Элыште илыше марийым кунам господин маныт ыле?!
— Ужат, шольым, письмаштем Немычродым ончыктенам гынат, садак кычал
муыныт,— нимыняр вашкыде, Пӧтыр чиен шогале. Ватыжлан ала-мом пелештышат,
коктынат лектын
кайышт.
Урем гыч изаже кычкырале:
— А те сӱанлан мо кӱлешым ямдылыза. Чотак кӱлешыжым шке кондена. Кечывал
лишан
толын шуына дыр.
Шем "Волга" тыгак шып ола велыш кудал колтыш.

13
Ӱдыр ден каче, нунын ача-авашт, родо-тукымышт Шабдаровын пӧртыштыжӧ погынен
шинчат, шыве-шыве мутланат. Ни гармонь йӱк, ни тӱмыр-шӱвыр йӱк ок шокто,
муралтен
колтышат уке. Эсогыл руштшыжат ок кой. Садлан сӱан манаш йылмат ок савырне.
Икте-весе дене палыме лийыт, у родо кыл шочеш — тыге ойлаш келшен толеш
чай.
Еремей Петровын суртшат мӱгырен лӱшка, пуйто чын сӱанжым тушто эртарат.
Тудын
пӧртшӧ йоҥгатарак да кугурак. Тушто гармонь ден тӱмыр-шӱвыр, тушто муро йӱк
ден
пӧрткӧргӧ чытырналтмешке тавыме савыш. Тушто ӱстембал тич йӱыш-кочкыш. Но
оръеҥ
ден качымарий деч посна. Садлан, музык йӱкым пич темдалын, коклан айдеме
йӱк
шергылтеш:
— Качым ончыктыза! Качым!
Сӱаныште вӱргенчык йымалне шинчыше оръеҥым ончышаш олмеш калык ала-молан
качым
ужнеже. Векат, шкеныштын вел огыл, йот эл гыч толшо, сандене.
Качым ужаш шонышо йӱк Шабдаровын суртышкыжо толын перна. Тунам вара Юхо ден
Марина, лап возын, Петровын пӧртышкыжӧ куржын толыт.
Адак ӱдыр ден качым Шабдаровын суртыштыжо йомдарат. Ануш гын Маринам шкеж
деч
нимаят ынеж ойыро — ӱдыр туге чот келшен, витне.
— Миссӓ он пикку тӱттӧ ни*?— Пӧтыр вате йодеш.
Тунам вара Марина ден Юхо, угыч писештын, Шабдаровын суртышкыжо чымыктат.
Икманаш, ончыклык мужыр, ӱстел коклаште шинчен, икте-весым йӧратен ончен
огыл, а ик
пӧрт гыч весыш куржталынак ярнен улыт. Йӧра эше суртпечышт йыгыре шинчат. А
коктын кок ял мучаште лийыт гын?.. Тидым шоналташат шучко.
А шоҥго-влак, кум "родо" гычат погынен толын, уремыште шинчылтыт, лыжге
мутланат. Кас путырак леве, умыр, шыҥа тӱшка гына чоныш витара. Ынде шоҥго
коваште
шыҥа пурлмым монь шижеш мо? Кеч мӱкш пӱшкылжӧ, кеч пормо шӱтыжӧ — нунылан
садиктак чай. Кужу телым шокшо пыжашыштым, коҥгамбалыштым коден огытыл гын,
кызыт иквереш чумыргаш амалжат сай лекте. Кунам марий ӱдыр йот элын
качыжлан марлан каен? Кунам ӧрдыж элын качыже марий ӱдырым ончаш толын?
Тыгайым ужынат, колынат
огытыл ыле. Казахлан монь, грузинлан але белорусслан окотан марлан каеныт.
Но
финнлан?.. Уке, колалтынак огыл. Адакшым казахшат, грузинжат, белоруссшат
шкенанак ыльыч.

———————————————————————————————————————————————
*Миссӓ он пикку тӱттӧ ни — кушто ӱдырем? (финнла).

Ынде чыланат посна-посна илаш тӱҥальычат, шке суртыштым вес калыклан кугу
кӧгӧн
дене суралыштат, нунат мыланна йот калыкыш савырнышт. "Суверенитет"
малдалыт.
— Руш манмыла, наглядный пример,— шӱкшӧ орватала семын сигыралтыш ик лапка
шоҥгыеҥ. Ожно тудо партий первичный ячейкым вуйлатен. Шукырак лудын,
шукырак пала.—
Айдемым окса кузе чот локтылеш. Тунам ме йорлыракым марлан налынна, ӱдырат
нужнараклан марлан каяш тыршен. Поян-шамычым айдемылан шотлен онал.
Вашкерак коммунийым чоҥен шукташ шоненна.
— Шонет, оксалан кержалтын, Марина марлан кая?— кашка тӱрыштӧ шинчыше вес
шоҥго
йодо. Тудын йӱкшӧ пеҥгыдырак да самырыкрак.
— А какже?! Оксалан улде мо! Финн шӱйыш огыл, а окса шӱйыш кержалтын.
— Можыч, йӧратен кая?— кумшо пӧръеҥ йӱкым пуыш.
— Васлижым ок йӧрате ыле мо?
— Можыч, Васлижым йӧратымым чарнен?— нылымше шоҥго мутланымашке ушныш.—
Ӱдыр чон
тугай: таче ик велыш лупшалтеш, эрла — вес велыш.
— Барометр пашкар гай,— иктешлан каласыш ончычсо ячейке вуйлатыше.
— Ушыжат туганяк: кушкыла мардеж пуалеш, тушкыла савырна.
— Тугак дыр. Кызыт мардеж касвел могырым пуа.
— А тымарте эрвелым чотак шӱшкен тольо: шуко калык мемнан шинчам ончен
илыш.
— Кызыт мыланна тупынь савырнышт.
Ончыза-ян, шомакыштым кушко савырышт! Политикыш огыл мо? Марий калык
шочынак политик лийын кушкеш ала-мо. Тудлан иктаж-могай пашам огыл, а
кутыраш, йылмым лывыртен тодышташ пу. Вара пашам веле огыл, кочкашат монда.
А вет шомакым йӧратымаш гыч тарватышт.
Кенета пычал пудештме йӱк шергылте. Шоҥго-шамычлан туге вучыдымын йоҥгалте
— чытыдымын вычыматыше пӧрткайык тӱшкала шыпланышт, пуйто ӱмбалнышт шучко
вараш
пӧрдеш.
А пычал ыш лыплане — кокымшо гана йӱкм пуыш. Савышыже урем кутынь
чоҥештышат,
мӧҥгеш савырнен толшо первойсыж дене ваштареш миен тӱкнышт, кумшо гана
пудешталтыч, а пылышлан кӱдырчӧ кӱдыртымыла шоктен кодо. Тыгодым Шабдаров
Кырлян покшел
окнаже чылт-чолт пудеште, шырпын шаланыш.
— Мо лийын кайыш?
Сӱан йӱк шыпланыш. Ала-молан ондак Еремейын пӧртшӧ гыч куржын лектыч.
— Ачамын пычалже! Кӧн кидыш логалын?— Пӧтыр эргыже тунамак палыш.
Шабдаровын окнаж деч шем ӱмылка тып-топ-топ куржын колтыш. Таза рвезе-влак
тыптоп-топ почеш чымыктышт, поктен шуыч, кидшым шеҥгек пӱтыралын, окна
волгыдыш
конден шогалтышт.
— Васли?! Тый?! — чыланат Яперовым, Маринан ончыл таҥжым, палышт.— Кузе
тоштынат?
— А молан тудо весылан марлан каяш тоштын?
Васлин шинчаже шучкын кӱтыштеш, чурийже уракаҥын. Векат, руалтен кучымышт
деч
ончыч чотак пӧрдалтареныт.
— Кӧм пуштнет ыле?— йодыштеш Пӧтыр, кидыштыже ачажын пычалже.
— Таҥемын качыжым! Кӧм эше?.. Кеч кызытше тудым пуштым мо, уке? — Васли
йӱшӧ
шинчаж дене шаланыше яндан тӧрзаш шайыкын ончыштеш.
— Мариемым пушташ — кидет кӱчык!— Марина шкак окна гыч рашемден пуыш.—
Пычалым
тыяк шолыштынат, шонышым. Кучен отыл гын, парня дене кузе ончыктет?
— Ых!.. — пӱйым кочыр пурыштеш Васли.— Кунар гана лӱен йӧрыкташ почешыже
ваҥен
коштым! Пареҥгым шындымыж годымат пычалым виктышым, шӱгарлаш коштмыж
годымат туран нӧлтальым... Эре калык мешайыш... Ындыжым сӱмырал пыштемак,
шонышым. Ых!..
— Кидет — важык, а шинчат — шайык!— Марина окна гыч мыскылен кычкыра.
— Молан пуля тудым ок нал? А?— Васли шорташ шуын.
— Мыйын йӧратымашем арала.
— Мыйымат йӧратем, манат ыльыс...
— Манам ыле да... Эреак теве тыгае коштат. Йӱшӧ... Мый орвуян йӧратымашым
вучен
иленам.
— Ых... Мылам пычалым тыйын ӱмбак викташ кӱлеш ыле..
— Милиций толмешке, иктаж-кушко петырыза... Чот оролыза. Ато эше иктаж-мом
осалым ыштен кудата... Казаматыш петырымешке ида шукто. Содыки тудат
айдеме... Ала-кунам таҥемат лийын...
— Ала-кунам, манат?— Васли шинчам пашкартыш.— Ожнак огыл?
— Таҥем лийметлан шӱдӧ ият эртыш...
— Ой-ой-ой... Тыгай мыскылтышым чыташ кӱлеш вет... — Васли шортын колтыш.—
Йӧра
айда, иктаж-кузе садак чытен лектам... Марий айдеме тыгайым веле огыл
туркен...
Васлим чаманышт гынат, Шабдаровмытын йӱштӧ нӧрепышкыжак волтен колтышт.
Марина
почешыже кычкырале:
— Аракам пуыза, ато тушто кылмен тӱҥеш, пурлашыже кешырым муэш. Васлилан
самогонат йӧра, а настояше мариемлан — "Наполеоным"! Нуно коктын икте-весе
деч тыге
ойыртемалтыт!
Васлим пычкемыш йӱштыш шӱкал волтыштат, нӧреп омсам сравоч дене суралышт.
Эше
ӱмбакыже неле кӱм пӧрдыктен конден пыштышт.
Лыпланышт, сӱаным умбакыже шуйышт гынат, веселалык, пайрем кумыл ала-кушко
йомо.
Тӱмыр-шӱвыр йӱк шыпланыш, гармонь гына ял мучаште ойган-ойган мурым шокта,
пуйто
ала-мом йомдарен шортеш.
Калыкат шаланыш, мӧҥган-мӧҥгыш каен пытыш. Шого-влак гына тарваныде шинчат,
пуйто мландыш келге вожым колтеныт. Ынде нуным тарваташ мо — куклен лукташ
неле.
Такшым кушко нунылан вашкаш? Омо садак уке, мӧҥгыштышт нигӧ ок вучо. Колымо
деч
ончыч кеч ик гана сӱан лӱшкымым колын кодаш, самырык пагытым, шкеныштын
мужыраҥмым шарналташ моткочак кӱлеш. Маскародышто мо, вес-моло "подыштат"
пытартыш гана
кунамрак сӱан лийын? Шотлымышт почеш, иктаж шым-кандаш идалык эртыш чай. Мо
ала?
Рвезе-влак ӱдырымат ынешт нал, пашамат ышташ ӧрканат. Ӱдыр тӱшкак веле
ожнысо
гаяк марлан каяш окота улыт. Качышт йогыш савырнен пытеныт гын, корак тупеш
шинчын чоҥештат мо? Вот и ӱдыр-шамыч жап шуде шоҥгемыт, а южышт, шке
пагытыштым эртен каяш огыл манын, ӱдырвуяк урвалтешышт мераҥ игым аваштлан
конден кучыктат. А
южышт джинс манме йолашым чиен коштыт гын, азам "урвалтеш аваштлан конден
кучыктат" манаш келшен толеш мо?
Эрвел каватӱр чыл-чыл чевергыме жаплан Марина ден Юхомат клатыш малаш
пыштышт.
Маринам вӱден лукмыж годым Ануш эргыжлан финнла пелештыш:
— Тек тиде ӱдыр курымешлан ватет лиеш!
— Тыгак лийже!— вашештыш качымарий.
— Юмо полшыжо!— ачажат шомакым ешарыш.

14
Таче Тайса тӱл-дӱл денак кынеле. Шкенжым тӧрлыш, шӱргым мушко, юмылукеш
кугу
сортам чӱктышат, ваштарешыже сукалтен шинче.
— Юмо Пӱрышӧ!— шоналтен, икшырымын сӧрвалаш тӱҥале Кырля вате.— Тӱҥ годым
пӧръеҥ
ден ӱдырамаш пӱрымаш почеш ала шке ваш йӧратен мужыраҥыныт, ала кумыл дене
ушнен
мужыраҥ иленыт, ме огына пале. Юмо Пӱрышын пӱрен пуымо шочшемлан —
ӱдыремлан,
веҥымлан — мужыраҥашышт пӱрымашым йодам... Юмо Пӱрышӧ! Ӱдыремлан, веҥымлан
сай,
поро кумыл дене мужыр лийын илаш пӱрен пу. Шкетвуя илыме шеҥгел сулыкым,
Юмо
Пӱрышӧ, турко. Мужыр кудыштышт сайын, тажан, уш дене, поро кумыл дене, Юмын

пӱрымаш вияшым кучен, мужыр дене ваш-ваш колыштын, Юмын Пӱрышым кумалын,
кугуракым моктен, жаплен, ава-ачам ончен, суртым вияш дене кучен жаплен,
Юмын пӱрымӧ
вияш илыш тулем, погым жаплен кучылтын, шочшан-кушшан, эрган, ӱдыран лийын
илаш,
Юмын Пӱрышӧ, пӱрен пу. Туешкыма гыч, шке семын эксык лийма гыч, мужыр дене
вашваш кумыл пужлымо гыч, илыш тушман ындырма гыч, Юмо Пӱрышӧ, переге,
сайын, тажан, вияш дене илаш полшо!
Кумалын ситарышат, Тайса коҥга ончыко кайыш, команмелнам кӱэшташ тӱҥале.
Сурт
озавате деч молышт але нигӧ кынелын огыл. Петровмыт тӱшка шке суртышкышт эр
велеш малаш каен. Кырля шкеже, нерым шупшын, Маринан верыштыже южым
куралеш. Сану
эргышт диваныште кугырген возын кия. Ӱдыр ден веҥыже клатыште улыт. Тудо
гына,
Тайса, таче чыр омымат ыштен огыл. Кастенак мелналык руашым лугыш,
оваргымыжым
толеден-толеден шекланыш. Теве ынде вашкерак кӱэштын ситараш толаша.
Чӱчкыдын
шагатым ончалеш, семынже тургыжлана: "Айда малышт, варарак кынелышт, руашем
але
ятырак уло". Такшым тиде сомылым ӱдыр, марлан кайыше оръеҥ, шуктышаш да ...
Но
тений ӱдыр кидыште салмам але имым ужаш йӧсырак, олым каваныште вашкерак
имым
муат.
Тайса чеверын йӱлышӧ тул ончылно шогылтеш, тул семынак чеверген, а
шӱргыначкаже
йӱла-йӱла, пуйто Марина огыл, а шкак марлан кая. Туге проворын тарванылеш,
капкылжылан туге куштылгын чучеш, а шӱм-чонжо кӱсле кыл семын мура, мура,
мура...
Омса йӱк шоктышат, Тайсан чонжо — рӱп-рӱп! Кӧ тыге эр кынелын? Такшым индеш
шагатат эртен гын, эр манаш лиеш мо ала... Кӧн омыжо пытыш? Ала иктаж
пошкудо вуйым шӧраш толын? Тыге гын, пеш йӧра ыле. Арака, уна, ӱстембалнак.
А тудо, Тайса,
нимончак ок ярсе. Кызыт шерге уна-шамычым ончашат жапше уке.
Коҥгаончыл кыдежыш кӱкшӧ кап-кылан пӧръеҥ шке вуйжым чыкышат, Тайса
первойжо шке
веҥыжым ышат пале. Тугай чевер, куаныше чуриян, а шинчаже канде-канде,
пуйто
пычкемыш лукыш иканаште кече ден кава ончальыч. Адакшым Юхон ӱмбалныже
тӱрлеман
марий тувыр, финнлан отат шотло. Веҥыжым тувыр гычак веле палыш: кужу телым
Марина шкак тӱрлен-сӧрастарен шинчылте, Васлиэмлан, мане гойо. Васлийлан ыш
логал,
векат, кызыт чиктен шогалташ гын, тудлан кугурак да кужурак лиеш. А теве
тиде
финнлан — лач-лач.
Тайса веҥе велыш савырнышат, мом пелешташат ок пале. Марла ойлаш гын, тудо
ок
умыло, шона, финнла гын, шке ок мошто.
Юхо шкак каласен колтыш:
— Пагалыме Таисия Александровна! Ынде мый тыйым йӧратыме аваем, манаш
тӱҥалам. А
мый тылат веҥыч лиям... Эргым, манат гын, мылам утларакат келша... Ынде мый
тылат Юхо але Юсси огыл, а Йыван улам. Юхо марлаже Йыван лиеш.
Йот еҥын марла кутырымыжым колын, Тайса лӱдмыж дене, ушым йомдарен, кӱвар
ӱмбак
крӱп йӧрлӧ.
Йыван — ынде тудым тыге лӱмден кертына — кугыжым куштылгын йол ӱмбак нӧлтал
шогалтышат, Тайсан ушыжо пурыш, шортын колтыш: ала куанымыж дене, ала
лӱдмыжӧ алят
пытен огыл.
— Ну-ну, аваем, тыге чотшак ит мӱгырӧ!?— лыпландара веҥе.— Теве ужат, чыла
сай
лиеш.
— Эргым, эргым...— эксыде иктымак тӱен кутыра Тайса, веҥыжым чот-чот
ӧндалеш.— А
мый шонышым: ӱдыремым иктаж-могай бусурманлан али антикрислан марлан
пуэнам...
Марияк улат улмашыс.
Кӧ марла мошта, Тайса чылаштым марийлан шотла.
— Родо-тукым улына,— манеш Юхо.
— Ик йӱдым тынар марий шомакым пален нлынат гын, варажым, эргым, мо лиеш?
— Вара яндарын-яндарын марла кутыраш тунем шуам.
Кенета Тайса когар пушым шиже.
— Ой, мелнам... Ынде мо лие?
Коҥга гыч салмам содор шупшын лукто. Мелна когарген веле огыл, йӱленак
пытен.
Кӱзӧ дене нӱжын налашат уке. Садлан тудым салмаге вӱдан ведраш чыкыш. Шокшо

шӱлыш туврашыш вушт кӱзен кайыш.
— Первый мелна — когаргыше. Марий калык тыге манеш гала?— шыргыжеш веҥе.
— Тыгеже тыге да... Йӧра эше — тиде первый огыл... Тыйже кузе, эргым,
мелнатым
когартен отыл?
— Мыйынат, авай, когаргыш...
Коктын, утларакат веселаҥын, икте-весым пешак сайын умылен, воштыл
шогылтыт.
— Ит ойгыро, веҥым, первый мелна эре когаргышаш... Самырык улыда, илыме
семын
садак чаплын кӱэшташ тунемыда,— тыге ойлышат, Тайса семынже шоналтыш:
"Тымарте
эреак лачымын кӱэштынам. Кызыт арам огыл мелнам когаргыш — ӱдырем ден веҥым
икте-весылан иктаж-мом келыштарен ышт мошто, витне".
— Мылам могай сомыл уло, аваем?
— Вӱдым амыртышым. Нумал пу-ян! Тавыже уремыште.
Яра ведрам мурыктен, Юхо лектын кайыш веле — пӧртышкӧ ӱдыржӧ пурен шогале.
Ӱмбалныже тӱрлеман марий тувыр, вуйыштыжо косир шовыч, йолыштыжо ош ката.
Марийже дене пырля мален, ала вашталтын, ала ӱдыр семынак коеш — ик йӱд
веле эртыш
гын, мом палет?
Маринам ужын, Тайса моткочак йывыртыш, ала-мом йоднежат, кок ӱдырамаш семын
кутыралтен колтынежат ыле.
Ӱдыр аважым ончылтыш.
— Хуомента, ӓйтини! Ӓйти, мӓ нӱт эн оле Марина, олен Марйа...— Марина шке
шомакшым йылме тӱкнылын кошартыш.
Ӱдыржын тыге лопотайымыжлан Тайса пырчат ыш лӱд, ушымат ыш йомдаре, кӱвар
ӱмбакат ыш камвоч. Чот сырышат, пӧръеҥла солалтен, Маринам чроҥ совен
колтыш. Векат,
туге чот логалтыш — оръеҥын шинчаж гыч тӱжем тул сескем шыжалт лекте.
— Молан, авай, мыйым перышыч?— ӱдыр нимом ок умыло, йӱлышӧ чурийжым кучен
шогылтеш.
— Теве эше ешарем. Н-на!.. — Маринан вес могыр чурийышкыжат шокшо тулым
пижыктыш.
— Ой, авй... Нигунам мыйым тыге кырен отыл ыле... Омат шарне...
— Ынде ӱмыр мучкет шарнен илет!.. Мый сакый бусурман али антикрис йылмым ом
пале. Да палашат ом шоно!.. Марий улат — марла мутлане, шке йылметым
нигунам-нигунам ит мондо! Итак тошт!.. Молан веҥым дене марла кутыралтен
колтышым? А тый
ала-мом тугайым вӱдыльыч гын, Йыванемат ок умыло чай... Ик йӱдымжӧ тыйым
вашталтеныт мо? Коли вара Йыван веҥем дене огыл, а иктаж-могай бусурман
дене мален кынелынат?.. Ойло давай!
Марина утен кен шортын колтышат, чурийжым кок могыр гыч ишен кучен, пӧрт
гыч
куржын лекте...
Оръеҥ вӱта шеҥгелне туртын шинча, нигузе лыпланен ок керт. Шортеш, шортеш,
шортеш... Шинчавӱдшӧ памаш вӱдлак йога, чарен шогалташат ок лий ала-мо.
Молан шортеш гын? Аван кырымыжлан? Ӱдыр ӱмырым илен лектын, ик йӱдыштӧ вате
лиймыжлан?
Тыге кажне ӱдырлан пӱралтын. Мо-гынат эр годсекак тудын чонжо йӱла, пуйто
тул
пижын...
Эртен кодшо йӱдым уэш-пачаш шарналтышат, Марина лыпланыме гай лие. Шортмым
чарныш, коклан гына ӱгынчын колта, пуйто чыла косажым тыге тӱжвак луктын
кышка.
— А ме тыйым йомдарышна,— эҥыжвондым таен, аваже лишеме, Марина воктек
верланыш.
Ӱдыржӧ ыш вашеште.
— Коршта мо?
— Мо мыйын корштышаш?— ӱдыр иктым шонен шинчыш, а аваже йӧршеш весым йодо.
— Совен колтымемже шыҥа пурлмыла чучын чай?
— Ӱдыр улмем годым кырен отыл. Марлан кайышым да кидетым нӧлтыльыч. Мо
тылат ыш
келше гын?
— Марлан кайыметлан совышым, шонет мо?
— Вара молан?
— Ойлышымыс: шке йылметым нигунам ит мондо! Теве мом шижтарынем ыле...
Кугезе
кочана-кована мыланна эн кугу поянлыкыштым — шке йылмыштым пӧлеклен
коденыт, а
ме тудым шкенан икшывыланна пуэн кодена. Тыге ик курым гыч весыш шуйнышаш.
Марий
калыкат йомшаш огыл.
— А марий ӱдыр вес калыкын эргыжлан марлан лектеш гын? Вара кузе лийман?
— Тунамат марияк лийын кодшаш, икшывыжым шке йылмыжлан туныктышаш...
Ӱдырем, а
мом ават ончылно тыге лопотайышыч?
Нимом удам шым ойло.
— А сайжым мом?
— Йыванем дене кутырен келшышна: тудо тый денет марла мутланен налеш, а мый
—
финнла.
— Тудыжым умылышым, тыйжым веле нимончат шым ыҥле. Мом ойлышыч, ала кызыт
мылам
кусарен пуэт ыле?
— Поро эр, авай! — маньым.— Ынде мый Марина огыл, а Марйа улам,— маньым.
— А молан Марйа?
— Кузе тудо Йываныш савырныш, мыят тугак — Марйаш. Финн йылмыште "Марина"
шомак
уке.
— Ынде мыламат тыйым Марйа манаш тӱҥалаш мо?
— Кеч Йыванем ончылно "Марйа" ман. Йӧра айда... Ынде мый тудын ватыже
лийынам
гын, чыла велымат келыштарынем.
— Келыштараш уда огыл тудо, кокланже шке вует улмымат ит мондо... Ӱдырем, а
кузе
ик йӱдым финнла мутланаш тунемыч? Вашке огыл?
— Тый вес калыкын эргыжлан марлан каен ончо. Вара палет.
— Ынде вараш кодалтын... Тунарак чот йӧратен шынденат мо?
— Тудын деч йод. Ӱдыремым тунарак чот йӧратет мо, ман.
— Йӧра, тыйын семынет лийже айда.
— Йӧрата докан. Йӱдвоштак туныктыш.
— Молан? Мом ышташ?
— Мутланаш, шотлаш...
— Шотленат моштет?
— Моштем.
— Ну-ко-я, шергылтарен пу-ян!
— Ӱкси, какси, колме, нелья, вииси, кууси, сейтсемян, кахдексан, ӱхдексян,
кӱмменен...
— Такшым сылнын йоҥга, марий шомак гаяк пушкыдо.
— Марлаже: икыт, кокыт, кумыт, нылыт, визыт, кудыт, шымыт, кандаш, индеш,
лу.
— Умбакыже от пале мо?
— Иканашщте кузе чыла пален налат? Пырляже ик йӱдым гына малышна да... А
мый тудым марла кутыраш туныктышым.
Ужыда, ик йӱд жапыште кунар ыштен шуктеныт! А кок-кум йӱдым, тылзым иквереш
малат ыле гын? А?.. Теве кузе писынрак марла-финнла мутланаш тунемаш лиеш!
Садлан
мый пеҥгыдын, ӱшандаренак ойлаш тоштам: марий ӱдыр финнлан гына марлан
кайышаш!
Вара марий рвезе мужыр деч посна кодеш, маныда? Тудыжым кушко чыкаш,
маныда? Вик
ойлем: адакат тушкак! Тек марий каче финн ӱдырым гына марлан налеш. Тунам
вара
чынак родо-тукым лийына. Икте-весым умылаш веле огыл, йылмым пален, койыш-
шоктышна гоч шкенам пойдарена, уланрак илаш тӱҥалына.
— Тевыс кузе-э! — ӧрмалгымыж дене Тайса кидымат шаралтен колтыш.— Тевыс мо-
оо... А йӱдымжӧ икте-весым мутланаш туныктенда веле мо? Тетла нимом ыштен
огыдал?.. Ӱдырамаш лийын шуктышыч але ӱдыр огыл марлан каенат?
— А тый, авай, кузе марлан лектыч?
— Мыйын ончыл таҥем ыле. Ӱдыр помышкем тудо ончыч пурен шуктен, ачатлан
тичмаш
логалын омыл,— тока веҥыж дене воштыл шогымыжым шарналтышат, Тайса ешарыш:—

Ачатлан икымше мелнам кочкын ончашыже верештын огыл.
— Вурсен мо? Ала кыренат?
— Ала палыш, ала уке — нимом ыш ойло.
— А мыйым Йыванем чотак вурсен нале.
— Молан?.. Васли дене мален шуктенат мо?
— Пуртем мый Васлим!.. Чий улмемлан верч шыдешкыш. "Таҥетат лийын огыл мо?—
манеш.— Тугеже тыйын иктаж-могай зиян лийшаш,— манеш.— Мемнан,— манеш,—
тичмаш але
тичмаш огыл — тидым огыт ончо. Ӱдыр ушан-шотан лийже — теве мо кӱлеш!" —
манеш".
Мый шкемым, марлан кайымешкем, шинчасортала аралышым, чапемым,
яндарлыкемым,
арулыкемым пӱтынек тудлан пӧлеклышым... Тидлан Йыванем мом мане? Куанышаш,
тауштышаш олмеш шылтален веле нале.
— Кай-кай-кай... Ончо, кажне калыкын — шке илыш-йӱлаже... А мемнан гын,
ӱдыр
тичмаш марлан кайышаш...
"Теве молан мелнам когаргыш",— Тайсан ушешыже возо.
— Кызыт мемнан велнат шукышт тидым огыт ончо. Мый веле, окмакешем... Шкемым
вурсыкташ пуышым.
— Ит ӧпкелалт, ӱдырем. Яндар кап-кылан марлан каенат — мариет дене
яндарынак
илаш тӱҥалат. Варажым тудат умыла, шке ватыжым мокталтен гына колта...
Кайышна,
ӱдырем, Йыванет тыйым шукертак йомдарен чай, кычал коштеш.

15
Таче нуно Суоми мландышке пӧртылшаш улыт. А шуктышаш сомылышт тунар шуко...
Марий манмыла, шӱй даҥытак погынен да иктыжымат эрлалан от кодо. Первояк,
нӧреп
гыч Яперов Васлим лукман. Когаргыше мелна дене толашен шогылтын, тудым
ялтак
монден кудалтеныт. Кокымшо. Марина паша гыч тачак лекшаш, марийже деке ик-
кок
кечылан унала огыл, а ӱмырешлан илаш кая. Мом ыштет, ӱдырлан тыге пӱралтын:
шочеш ик вере, ӱмырым эртара вес вере. Арам огыл ӱстел коклаште тудлан
кайык шулдырым кучыктен пуат, вес ешыш вашкерак чоҥештен кайымыжым вучат.
Пӧтыр Герасимович пешакак йывыртыш: ынде кумло ийым вончышо межнеч эргыжат
ешаҥе, уныкам гына вучаш кодеш. Адакшым вет марий ӱдырым солалтыш. Шканже
марий
ӱдыр ыш логал. Саман тугай улмаш...
Ончылгоч шижтарем: Марина тугай патырым ыштен пышта! Иктым огыл — иканаште
кок
марий Онарым. Тидлан Йыванже клатыштак негызым пыштен шуктен. "Петрофф и
Ко"
фирмын озаже весыланат куанен: коктын чоҥештен толыныт — нылытын каят, еш
ик еҥлан ешаралтын.
Кумшо: марий Президент деке коштмыж годым таксим тарлыш. Таче лач
кечываллан
толшаш. Тиде жаплан чыла пашам тӧрлаш, чеверласалташ да наҥгайышаш пого-
явалам
иктеш чумырен ямдылаш кӱлеш. Мутат уке, шукыжым Еремейлан кодат. Корнышто
кӱлешлыкым веле пеленышт налыт. Нылымше... Нылымше укеат ала-мо. Тугеже мом
утыжым
ойгыраш? Тидым кечывал марте шукташат лиеш.
Ынде ыштышаш сомылын шукталтмыжым рат дене радамлен пуэм.
Васлим Шабдаровмытлан але Петровмытлан нӧреп гыч шупшын лукташ ыш логал. Ты
гана
милиций жапыште толын шуо. Ондак милиционер ала-молан Яперовын суртыштыжо
обыскым ыштыш. Можыч, тыгерак шонен: пычалым шолыштын гын, пулеметшат уло.
Иктым кычалат — весым муат, манмыла, милиционер Васлин леваш йымалныже
самолет мотор ден
шулдырым верештын. Шабдаровмыт деке толынат, Васлим тӱжвак луктын огыл,
нӧрепешак йодышташ тӱҥалын. А тудыжо кутыренат ок керт. Ав-ва-ав-ва манын
веле йӱкланен, кылмымыж дене пӱйжат ваш логалын огыл. "Самолет мотор да
шудыр дене мом ыштынет ыле?"— йодмылан орва гыч шӱкал кодымо каче тыгерак
умылтарен пуэн: "Мыйын
аэротерем уло. Моторым шынден, шулдырым пижыктен, Америкыш чоҥешташ
шоненам".
Милиций весымат туритлен йодыштын. Но Васли тетла нимом ойлен кертын огыл.
Милиционержат кылмен какаргаш тӱҥалын ыле, маныт. Когыньыштымат ий моклака
гай кылмен тӱҥшым шӱдырен луктыныт, арака дене гына тырлыктареныт.
Марина ден Юхо эрденак ферме вуйлатыше деке каеныт. Тудыжо ойлен: "Паша гыч
лекме нерген йодмашым кок тылзе ончычак пуаш кӱлеш ыле. Ынде эше кок тылзым
ышташет
логалеш. Тунам вара паша гыч луктын кертам". "Марйукем, пашадарет ӱмбак
шӱвал
шынде! Пу оксаштлан ит кержалт,— манын Юхо.— Таче чоҥештышаш улына гын, кок
кечымат ыштен от керт". Марина марийжылан паша вержым ончыктен гын, Юхо ик
вере
пулвуй йотке лавыраш пижын шогалын. А ӧрдыжкырак тошкалеш гын, кыдал марте
волен
кая ыле... Мо ала, игече тыгай кукшо, корно пурак пылла нӧлталтеш, а
фермыште
лавыра нигунам ок пыте ала-мо. Туштак трактор пижын шога, туштак тӱрлӧ
агрегат
шаланен пӧрдалыт, пуйто нигӧлан нимо ок кӱл. Фермыште шып ончен кошто гын,
мӧҥгеш толмышт годым Юхо ватыжлан тура каласыш: "Тендан системым нигунам
сеҥен
ом керт. Мылам тиде мардежвакш дене кучедалме гаяк. Мый Дон Кихот омыл".
Ферме гыч толын шуыч, ончат: Микале шогылтеш. Чурийже какаргыше, пел
шинчаже
аҥысыремын.
— Вийлан вий лектеш маныт. Тушто тыйын ачат уке вет. Мом ыштеныт?— Еремей
эргыж
деч йодыштеш.
— Кыреныт,— сӱмсырын вашештыш Микале.
— Милиций мо?
— А кӧ эше?
— Утыжым тӧрштылынат докан... Штрафым тӱлаш пыштеныт?
— Тӱлаш возеш...
— Кунаре?
— Тӱжемат пелым.
— Ну, кертыч, ну, кертыч... Тылзаш пенсием нарак... Олашкыже у ватетлан
пӧлекым
наледаш огыл, а лӱмынак йӱаш каенат чай?
— Уке, ачай, пӧлекым наледаш, у илышым тӱҥалаш шонышым.
— У ватетше кушто?
— А кӧ пала? Айныктарыме верыш логалмем колынат, тунамак ала-кушко шылын
каен.
— Лачак шке гаетымак муынат... Ынде штрафым тӱлаш кушто тынар оксам муат?
— Иктаж-кушко чодырашке шылын каяш гын веле.
— Ит окмаклане!.. Шылше лийнет мо?
— А мом ышташ кӱштет, ачай?
— Ачатым ит мондо... Иктаж-кушто муына.
Микале айныктарыме вер гыч толынат, Суоми мландыште тыгай пӧрт уло-уке
шомак
лекте. Йорма умылтарен пуыш: туштат уло, туштат кленча пундашым ястараш
йӧратат. Но тысе дене от таҥастаре. Молан? Уремыште йӱшым поген огыт кошт.
Кылмен
тӱҥаш да мӧҥгыштӧ ватын торжа кидшылан логалаш огыл манын, айныктарыме
верыш
шкак миен пурат. Тушто ласкан каналташ шокшо верым пуат, кочкаш пукшат.
Чылажат
яра, оксам тӱлаш ок кӱл. Айныктарыме верыште нимогай решотка, полицейский
уке,
нигӧ тыйым ок ороло. Кайымет шуэш — пожалысте, кае; каналтен темын отыл —
пожалысте, кане; мокмырым шӧрымет шуэш — пожалысте, шӧрӧ, кафе урем гоч
гына, но оксам шке кӱсенет гыч луктын пышташ логалеш; эмлалтмет шуэш —
пожалысте, эмлалт. А
кӧ врачлан, тӱрлӧ эмлан, каныме верлан, кочкышлан тӱла? Эл, руш манмыла,
государство. Тидлан тудо кажне ийын лӱмынак оксам ойыра. Суоми эл шке
тукымжо верч
чот азаплана, колышо ден чолак шагалрак лийже манын шона, самырык тукымым
тазам
ончен кушташ нимогай оксам ок чамане.
Адакшым тушто йӱаш йӧратышым аракаголиклан огыл, а черле еҥлан шотлат.
Садлан
ЛТП-шке мойн огыт колто, ӧкымеш, пызырен, кид-йолым пидын огыт эмле. Тыгай
еҥым
моло черле семынак ужыт, пособийым-пенсийым пуат. Но тылзылан ик гана огыл
— лачак ныл гана. Иканаште йӱын ынже пытаре манын, эрлалан кочкаш да
мокмырым шӧраш
кодыжо манын.
Тыгайым колын, Микалын шинчажат колям ужшо пырысынла йылгыжалте. Ынде тудо
марий чодыраш шылын кяш огыл, а чек вес велыш тӧршташ ямде лие. Йормам
колыштмыж
годым тудлан туге чучын колтыш, пуйто йомакысе кугыжанышке миен савырныш:
тушто
пашамат ышташ ок кӱл, кочкашат кидым-йолым тарватылаш ок кӱл. Умшам
каралтышыч,
мом шоналтышыч — тунамак йылме ӱмбакет толын пурен возеш.
— Молан мый финн омыл?— ойганен шӱлалтыш Еремейын межнеч эргыже.— Суоми
мландыште илем гын, айныктарыме вер гыч омат лек ыле... Чӱчӱ, йӧратыме
чӱчӱем, мыламат тушко каяш ок лий мо?
— Ок лий... Лӱман кагаз кӱлеш,— шыргыжеш Пӧтыр Герасимович.— Мариналан
заграничный виза манметымат пыкше гына налын кертым. "Тыгай сомылым ик
кечыште огыт виктаре",— туштет маньыч. Тау, Президентда полшыш... А тылат
эше штрафым тӱлаш
кӱлеш. Кушто Михаил Еремеевичым кычалаш тӱҥалыт? Конешне, марий чодыраште.
А тудо уже Суоми мландыште... Илышыште честный лияш кӱлеш. Еҥ ончылно огыл,
шке ончылнет...
— Изишак умылкалаш тӧчылам, чӱчӱ...
— Мый тыйым ом туныкто, шольым,— кумылжо лывыжген гынат, пеҥгыдын кутыра
Пӧтыр.—
Шке мландыштет шкак оза лий. Оза семынак уто-ситым тӧрлӧ. Вара нигуш-нигуш
кайымет ок шу...
А Марина эр годсек, мо кынелын, мо вӱта шеҥгеч шортын-мӱгырен толын, ик
мурымак
мураш пала-огыла. Шке семынжат, йӱкынат мурен коштеш.
Мутат уке, шомакым шкаланже, трук вашталтше шке илышыжлан келыштырен. Кузе?
А
теве тыге: "сигаретым" "шоколад дене алмаштен, "ӱдырым" "качыш" савырен, а
машина олмышто самолетым ужеш. Вет Марина машина, поезд дене монь огыл, а
самолет
дене чоҥешта. Тудо самолетым ужын, туге гынат ок пале: мо тугай самолет?
Кӧргыштыжӧ мо уло? Шинчаш вер Йошкар-Олаш кайыше автобусышто шогымо гай мо?
Нимомак ок
пале Марина. Латкандаш ийым веле илен шуктен гынат, кажне кечын тынар
ушкалым
шупшылын, кече еда Йошкар-Ола калыклан колта ыле. Туге-гынат, шӧрвалым
шкежат ыш
уж, оласе калыкын шер теммеш кочмыжымат ок пале.
А мурыжым могайым мура? Теве тудын шомакше:
Омешем кончен тыгай сӱрет*,
Пуйто мый йот элыште илем.
Кидыштем эн чапле шоколад,
Суксо гае каче пеленем.
Ялт воштенчыш гае самолет,
Кудал колто — куш чонет шона.

А мый кайынем Финляндийыш,
Кас мландышке — Финляндийыш.

Темын шер, тыге мерчен илем.
Куш от кай — кужу почан черет.
Мо-гынат ок сите мыланем.
Мом-гынат эре вучет, вучет...
Ах, лийнем мыят ушан-шотан,—
Машинан да чапле шке пӧртан.

А мый каем Финляндийыш,
Кас мландышке — Финляндийыш...
——————————————————————————————————————————————
*Омо. Мутшо Альбертина Иванован, семже Вениамин Захаровын.
Марина шке йӱкшӧ дене веле огыл, кап-кылже денат, шӱм-мокшыж денат чӱчкен-
вӱчкен
мура, вӱргорныштыжат кажне вӱр чӱчалтыш модылден коштеш. Тудо Суоми мландыш
омо
дене огыл, а чынак кая, омо кугыжанышым йомакыште огыл, а чын илышыште
ужеш.
Тушто илаш тӱҥалеш!!! Еш дене, йӧратыме Йыванже воктен, икшывым ыштен, шуко-
шуко
ончен куштен... Ой, кеч вашкерак миен шуаш ыле, шке шинча денак вашкерак
ужаш
ыле...
Кечываллан Йошкар-Ола гыч такси ыш тол. Латкум шагат марте туркалтышт —
садак
вучен ышт шукто...
Мом ыштет ме тугай улына: сӧрена — мондена, арымеш налына — налын онал.
Таксилан
ончылгоч оксам тӱлена гынат... Мый тыйым ондалем, тый тудым тӱҥдет, тудо
весым
шойыштеш, весе кумшым-шымшым чиялта... Илен тунемынна-огыла... Шке шомаклан
мо,
шке илышланнат оза онал, "айда йӧра", "пеш кӱлеш!" манме шомак почеш
илышташ
тӧчылына... Садлан торашке она кае, ик верыштак тошкыштына, тошкыштына,
тошкыштына...
Тиде илыш мо?! Айста, тулар-тулаче-влак, икте-весылан кидым шуялтена, ваш-
ваш
проститлаш йодына да у илышым тӱҥалына! Пешыжак налыжат огылыс. Умшанам виш
почын колтеныт, кид-йолланна пашам ешарен пуэныт: мландым нал, оза лий —
"Петрофф
и Ко" фирмын озаже гай оза лий! Тудат марий, тыят марий! Мо йӧсыжӧ? Мо
нелыже?
А?
Еремей эргыжым, кугуракшым, Пӧтырым, колхоз правленийыш куржыктыш. Павел
Корнилович умылыш: ола гыч налаш толын огытыл гын, ынде вучыман огыл. Шке
машинажым
колтыш. Иктым.
— Тыйымат, шольым, Йошкар-Ола аэропорт марте пеленем налнем ыле. Тушан
чеверласынем ыле, кумыл волен кутыра Еремейын изаже. Ала вашкерак
мӧҥгышкыжӧ миен шунеже, ала-мо — кӧ пала.— Ик машина гына, вер уке... Мом
ыштет — пӱралтын огыл. Айда ӧндалалт-шупшалалт колтена...
— Ынде ала ужына, ала уке...
Еремей ала шинчавӱдым, ала шӱвылвӱдым нелеш — умылаш ок лий: умшаштыже кыр-
гор
шокта. Изажын вачӱмбакыже йочала кечалтын, кугыеҥла мӱгырен шортеш.
— Адак ужына, адак тыге вашлийын кутыралтен колтена,— ӱшандара Пӧтыр изаже.
Тыге
ойла гынат, шкежат ала-молан пешыжак ок ӱшане.
Икте-весым азыр семын кормыжтен кучен, изак-шоляк-шамыч кужу жап тарваныде,

тӱҥмыла шогышт...
Кунам ойырлышт, Ануш ончычсо семын кидым ыш шуялте, кок кидше денат
Еремейым
шӱйжӧ гыч ӧндалын, тудлан ала-могай умылыдымо шомакым пелештыш, эше сӧсна
шу гай
шуркалыше чурийжым шупшале:
— Киитос!..
Теве кунам мурымыжым чарныш Марина ! Теве кунам умылыш: шӱм-чонлан шокшо
вершӧрым мурен-куштен огыт кае. Ачан-аван кумылыштым ынет тошко гын, мураш
огыл, а
шортын-шорташ кӱлеш... Можыч, Марина, тыйын шортметшат ок шу? Пешак
йывыртен каетыс! Моткочак тушко, Суоми мландыш, чонет шупшыныс. Ала
ондаленат велео?.. Кӧм
ондаленат? Шкендычым? Ача-аватым? Ала мыйым?.. Мыйым гын, чыташат лиеш.
Илышыште
ужынам — шонен луктынам... Ача-аватым, шкендычым ит ондале! Тунам вара —
Юмо гына утарыже!
Ынде тый, Марина, шочмо-кушмо вер-шӧретым, ача-аватым коден кает. Пошкудо
але
ӧрдыж ялыш огыл — йот-йот мландыш. Кунар жаплан? Идалыклан? Ӱмырешлан?..
Ала
кушко кайыме верышкет миенат от шу? Тидым Кугу Ош Юмак гына пала...
— Ачай! Авай!.. Ончен куштымыланда Кугу-кугу тау! Иктаж-мом тыланда удам
ыштенам
гын, осалым шоналтенам гын — проститлыза!.. Ӱдырда улмым, йӧратыме ачам-
авам,
мый кызыт веле сайынже умылышым... Пешак торашке чоҥешташ ямдылалтмем
годым...
Итак вурсо, йӧратыме аваем!
— Нимом удам ыштен отыл, ӱдырем!— нюслен пелешткала Тайса.— Мый тыйын
илышетлан
куанен кӧранем... Мылам тыгай илыш пӱралтын огыл гын, кеч ӱдырем-моторем
пиалан
лиеш... Корнет пиалан лийже! Илышет пиалан лийже!.. Йот элыште илышет пешак

йӧсештеш гын, мӧҥгеш пӧртыл. Эре тыге нужнан илаш она тӱҥал, кунам-гунат
саемеш.
Садак вучен шуктена.
— Тыят, Сану шольым, акатым итак вурсо! Итак мондо!— Марина шольыжым шупшал
пытарыш, пуйто тетла нигунам-нигунам ок уж.
Машинаште шинчыше шофер пучым пуалтыш — тарванаш жап.
Тыгодым икмомак шарналтышат, Еремей пӧртыш куржын колтыш, кок логаран
пычалым
нумал кондыш, Юхолан шуялтыш:
— Аҥыра вуем дене теве-теве мондем... Кучо, Йыван шольым! Сеҥен отыл гынат,
тыйын кидыште ӱшанрак лиеш.
— Тау!— каласыш Юхо. Тудат кугызаж дене шокшын-ласкан чеверласалте...
Машинаш шичмыж годым Пӧтыр шольыжлан шижтараш ыш мондо:
— Ял ӱмбачынет савырнен чоҥештен каена. Каналташ ит воч — иктаж шагат гыч
пӧртылына... Шочмо-кушмо кундемым кӱшычын ончалнем: могайрак тудо, тошто
гычын мо
улан кодын...Ит мондо, Еремей Герасимович!
— Ынде мыят кечывалым малымым чарнышым. Пашалан чот пижам...— Еремей мутым
пуыш.
А могай пашалан пижеш — тидым рашемден ыш ойло...

16
Чынак. Ик шагат эртыш ма, уке — Йошкар-Ола велым самолет мӱгырен тольо.
Вигак
пале: ни кукурузник огыл, ни почтым кондыштшо огыл. Кугу, первойсо гаяк.
Кум ял
ӱмбач кум йырым ыштыш, шулдыржым кум гана лӱҥгалтышат, мландым чытырыктен,
утыжымк мӱгырен, кум "родо" калыкым уремыш кычкырен луктын, чылашт дене
курымешлан
кидым пуэн, вӱчкалтен ойырлен, касвел могыр кавапомышыш туран-туран кӱзен
кайыш.
Еремей, Кырля, Тайса, Пӧтыр, Микале, Сану, икте-весым ӧндалын, йыгыре
шогылтыт,
чеверласаш манын, кидыштымат нӧлтышташ вийышт кодын огыл.
Кумылышт туге чот тодылалтын... Шкеныштым туге чот тулыкеш кодшылан
шотлат...
Самолет койдымо лие — тунам веле нунын ушышт пурыш. Кажныже, ваш-ваш
ончалын,
тӱрлӧ йӱкын пелешткалыш:
— Чеверын... Чеверын... Чеверын...
Кажне шке семынже, шке кумылжо, чонжо почеш...
Кажне шке семынже шонкала...
Кажне шке семынже ойла...
Шомакше икте, а чонышт вес семын мура.
Тевыс, марий ӱдырланат йот элыш куржын колташ жап толын шуо. Тидлан Марина
тӱҥалтышым ыштыш але иктаж-кӧ весе — Еремей ок пале. Но важмалдыкын колын
шуктен: куржыт, куржыт ӱдыр-шамыч. Ынде Йошкар-Олашке але Москошко монь
огыл, а Суоми мландыш, Швецийыш, Германийыш, Америкыш. СССР шун кӧршӧкла
шаланыш. Изи пудыргыж гыч суверенный Марий Эл шочо.
Еремей пеле-пуле ойлыштмо дене пырчат ок келше: вес эл дене йолташла илаш
сай
тудо, а ӱшан, эн кугу эҥерытыш — шке мландылан, шке калыклан гына. Марий еҥ
эн
неле-йӧсӧ жапыштат шкаланже ӱшанен, кугезе мланде гыч чошен огыл, тудым
эреак
тушман деч арален...
Самолетын йӱкшат ок шокто, а Маринан мурыжо алят Еремейын пылышыжлан йоҥга:
А мый каем Финляндийыш,
Кас мландышке — Финляндийыш...
— Йӧратен кает гын, тусо мландыжымат мариет семынак йӧрате! Марий калыкын
чапшым, лӱмнержым ит амырте!— шке семынже пелештыш Еремей.
Кенета Сануат муралтен колтыш:
Мыят кайынем Финляндийыш,
Кас мландышке — Финляндийыш...
Родо-тукым лийше кок пошкудо мӧҥган-мӧҥгышкышт вуйым сакен шаланен пытыш.
Ик жап гыч Еремейын суртшо гычат муро йӱк йоҥгалте. Тудо окна янда воштат,
пырдыж воштат туге виян шергылт лектеш — нимогай чаракат кучен шогалтен ок
сеҥе.
Мурын вий-куатше ялын кок мучашкыжат шокта чай. Тиде Еремейын пырдыжыште
кечыше
радиожо кенета помыжалте:
Летят перелетные птицы
В осенней дали голубой.
Летят они в дальние страны,
А я остаюся с тобой.

А я остаюся с тобою,
Родная моя сторона.
Не нужен мне берег турецкий,
И Африка мне не нужна!
Ик жап колышт шогышат, Еремей руш мурын марла йоҥгалтмыжым шарналтыш, кынел
шогалынак шергылтарыш:
Каят чоҥештен кайык-шамыч*
Кандалге кава гыч тораш.
Каят нуно шокшо верлашке,
А мый ом шоналте каяш.

А мый тый дечет, шочмо мланде,
Ом кай нигушкат, нигунам.
Ок кӱл мыланем Турций мланде,
Да Африка ок кӱл мылам!
Маринан кушко кайымыже ушешыже возо да уэш муралтыш. Но мурын пытартыш
корныжым,
мучашыжым, шкаланже келыштарыш:
Ок кӱл мыланем мӱндыр мланде,
Финляндият ок кӱл мылам!
Петров Еремей Герасимович ала ӱстембалне кодшыжым подылын, ала орвуянак
муралтен
колтымыжо шуын — тидым нигӧ ужын огыл.
1992-1993.
————————————————————————————————————————
*М.Исаковскийын "Летят перелетные птицы" мутшым С.Вишневский марлаҥден.



050296
************************************************************************
5—02
Валентин КОЛУМБ
Илыше вӱд
Поэме
ИВ. "МАРИЙ" МУТ
"АЙДЕМЕ" МАНМЕ ЛИЕШ*

Руш кугыжан
Шинча — тумна.
Ужын тулкӱ гай
Плотна тумынам.
Руш кугыжан шинчапун —
Тумна шулдыр.
Лоп-лоп лупшалте:
Налаш лиеш шулдын!
Руш кугыжан
Лашка нерже тӧрштыш —
Шӱдӧ лашман
Шӱдӧ вер гычын тӧргыш.
Тӧргыш, вийге
Юмылан ӱшанен,
Тӧргыш, вуйге
Шӧртньылан ужален.
Йолешке — йолын,
Имньын — имнешке,
Яра — яришка,
Иквереш — пинерешке.
Вурсым Москошто
Таптен товареш,
Сарзым Чарлаште
Нальыч тареш.
Пыл наре калык,
Кӱтӱ наре имне —
Пуйто каваныш
Кормыж ден име,
Шыҥышт чодыраш,
Кугурак пушеҥгеш
Палым лоден:
Лекташ гын мӧҥгеш,
Шӱртӧ гыч шупшыл
Кузе луктыт имым,
Корно тугак лукшо
Еҥ-влакым, имньым.
Пурышт. Ончальыч.
Кӧндарыш тумер!
"Паша — курымаш,
Акшат — кумыраш"—
Кугыжа дек кая увер.
——————————
* Мучаш. Тӱҥалтышыже 1—4 номерлаште.

Но лектыт мӧҥгеш —
Мучко пале,
пале,
пале,
Кушко кайышашым,
Мужед кеч, от пале.
"Корным лугеныт
Чермыш кашак!
Кечым ончен да
Лекташ кӱлешак!"
Кече почеш
Коштын улнат:
Кече пӧрдеш —
Пӧрдыт нунат.
Кечым ончен
Тарванат вес эрден —
Толын шогалыт...
Теҥгечысе вер дек!
Лектын шогалыт —
Шинчаштым карат,
Юмым, иям,
Марий-влакым каргат.
Трук ала-кудышт
Тымыкым катыш:
"Тӧчышым водно
Налаш шынаматыш:
Ик велыш кайышна —
Ызгышт пикш-влак.
Туштыла корно!
Ынешт лук, чынак!
Шем мешакеш
Тӱнчыген йоммыла
Колымо деч —
Пикш йымак кайымыла".
Шоно, ит шоно —
Корно иктак:
Пикш ваштареш
Саҥгам викташ.
Пикш — сӧй волгенче.
Кушечын — кычал,
Пикшын ужмашке
Ок уж пычал.
Рожын мешак гыч
Коля шылмыла
Утлышт шагалын...
Но угыч пылла,
Тӱжем паша кид
Тӱжем вер гыч тӧрген —
Лӱдмӧ деч коч
Шӱмым сутлык ӧрген.
Йолын — йолешке,
Имньын — имнешке,
Яра — яришка,
Иквереш — пинерешке,
Вурсым Москошто
Таптен товареш,
Налын Чарлаште
Армайым тареш.
Витышт чодыраш —
Ялт шыҥалыкыш кутко.
Илыш пудыраныш,
Йомо йӱд омо:
Ыш керт марий еҥ
Чараш вуйым луктын,
Йотлан шӱгар лие
Ш..аш шичме олмо.
Но "шелын ок керт
Товар тошым воштыр!
Индыре, кемле
Вий шутымо нар!"
Шелын огеш керт?!
Ондак ида воштыл!
Воштырымат
Руал ок керт товар!

Шулат сарзе-влак,
Ялт чӱчалтыш — ошмаш.
Но йогын кугу гын,
Ошма — мо чарак?
Толкын почеш
Лупша серыпле толкын;
Ӧрдыж уна гын —
Оза лияш толын.
Тумо ор дене
Вашталте омаш,
Сӧй пасу гай лие
Кажне чара.
Йогышт мешак гычын
Тар велмылак
Сарзе ден тарзе,
Тӧра ден кул-влак.
Воштырым ок керт
Руалын товар?
Вуй гычын огыл гын,
Вож гычын — чошт!
Нӧлтшӧ вуй, иге вож —
Икгай шӱгар:
Кум курым,
шым тукым,
Лу ӱмыр вошт!
Пикш, ӱчӧ умдо,
Иктым "эмла" —
Шӱдӧ йот сарзе
Кундемым кемла.
Шоҥгым, йочам
Шупшын луктыт илем гыч,
Воштылын
воштыр ден —
Вичкыж вуйлеп гыч.
Ӱдыр логалже
Сылне, айват —
Лу верчын пийла
Пуредыл "пайлат".
Ош тувыран лекше
Сакче гай шоҥго,
Но копшо сеҥыше
Вожыл ок шого.
Нымыште гай явык
Шоҥго марий.
Возо кушкедлыл
Вургемже, ялт ний.
— Мом ыштет тыште,—
Лӱшка йот оза. —
Йол йымал йырнык,
Вуянче ю водыж?
Шоҥго еҥ (тӱрвыштӧ
Вӱротыза):
— Колышт мутем,
Киямат тӧран родо.
Кидышке калык
Налеш олым пырчым —
Курыкымат
Савырал шуа шырпын!
Кӧ шуя кидшым
Еҥын киндеркыш,
Пултышым нелашыжат
Ок лий эркыш.
Тыште озам
Палынет гын пеш,
"Марий" ман:
"Айдеме"манме лиеш!
— Ха-ха! Ужыда,
Айдеме! Родыс!
"Марий", пален лий,—
Черемис! Инородец!
Кидым ок шого,
Совен амырташ —
Воштыр кушкеш лыҥ
Иле омарташ.
Иктым пӱртӱс
Налын огыл шотеш:
Тудым ок иле
Шинчал вӱдеш.
Экшыкым тидым
Тӧрла айдеме:
Кочо шинчал вӱд
Шинча вочко дене!
Ах, шинчал вӱд —
Незер шинчавӱд.
Ах, пызле воштыр —
Кунам туп ок кошто!
Вочко гыч ночко
Воштыр ӧндалтыш
Тӧран йол йымак
Марий лӱмым кудалтыш.
— Теве кузе
Руш товар марий лызым
Вож гыч руа!
Пызле воштырым!! Пызлым!!!
Ну, ончена,
Ала канде вӱрет?
Ала, чынак,
Тӧралан йӧрет.—
Воштыр кап мучко
Шӱшкен кушта,
Воштылтыш, намыс
Шӱмым кошта.
Так огыл калык
Ойла: "Неле пеш
Тӧран йошкар тувыр
Чияш могыреш!"
Руш кугыжа
Урген тудым пуа,
"Рушын товар
Марий лызым руа..."
Вожыш товар,
Эн патырланже —
Руш кугыжан чоным
Сутлык ӧрген,
Патыр тумерлан
Тольо нерге:
Эн йытыражлан —

Шӱйыш шӧрга.
Вожым руалыт,
Вӱраҥым кылдат —
Тумым рӱп веле
Йӧралын шуат.
Тумо айдемыла
Йӧсын кола:
Уло капге
Сӱсанал чытырна,
Моло пушеҥгыш
Эҥертыл вола,
Пуйто ӧндалын
Пытартыш гана.
Ӧкымак мландыш
Ужар вуйжо ден
Ӱмыржӧ лугыч
Вуянчын возеш.
Пӱтынь чодыра
Ойганен ужатен,
Ойгын шӱлалтыме гай
Пич йӱкеш.
Вийдыме ӱчыла
Йӧрлмӧ почеш
Кӱшыч укш пудырго
Вуйыш велеш.
Укш велеш —
Вуй лепыш кестен.
Неле паша
Кап-кылым коштен.
Вийдыме шыде —
Чонлан койдарчык,
Вий пашан акше —
Тӧралан пойдарчык.
Тумо нӧрен
Айдеме вӱреш —
Малыше вӱр гае
Лийын кӱрен.
Калык лулегым
Тӱен, туген,
Пеҥгыде капым
Тумо поген.
Куп гочын купыш,
Пасу гыч пасушко
Пӱчкылтӧ пикш гай
Вияш межа.
Межа кутышеш
Кӧтырем тумо нушко
Йӱд-кечыжат,
Йӱд-кечыжат.
Мынярак йӱд-кече?
Телет-кеҥежет,
Пашаш индыралт,
Паша еҥ пеҥыжеш.
Телет-кеҥежет,
Кеч йӱр, але лум,—
Пудыртылеш айдемын
Могыр ден лум...
Шокшо. Каза эсмаса,
Пылыш ӱмылжӧ дене
Шинчам авырен,
Тарванаш шога лӱдын.
Но кече еда —
Орланыш айдеме
Салмаш вочшо колла,
Пунчале пӱжвӱдым...
Теле. Чоҥештыше кайык
Лиеш ий паҥга.
Тодылт возаш лӱдын,
Пу ок тарване,
Но лач айдеме,
Явык, каҥга,—
Паша азыренын
Яра тарзе гане.
Эрден, лум вочмеке,
Межа — кечыйол.
Кастен савырна
Рок йӧршан кышалыш.
Пуйто незер,
Тырше веле мочол,—
Икте лач корно:
Тамык-осалыш.
Чондымо корно,
Каргыме корно,
Тыйым ок шого
Кодаш муреш!
Мо йӱштӧ налме?
Мынярак пормо?—
Пызле воштыр
Тупым пуреш!
Воштыр деч коч
Луктеш муро йокрокым,
Чоным кочкеш
Йорло илыш кар.
Теҥыз-пӱжвӱд
Йӱлалта шем рокым,
Рок верын-верын
Так огыл йошкар.
Шуко тӱжем йол
Мландын оҥеш
Корным тапта
Мӧҥгеш-онеш,
Мӧҥгеш-онеш,
Мӧҥгеш-онеш.
Волгыдо корно,
Каргыме корно!
Мландын кӧргӧ
Сургалтын тунар,
Таче марте —
Чодыра дечын торло
— Тиде межа
Вынемлалт палдырна:
Лочо пушеҥге,
Вишкыде кушкыл,
Кӱ гай мландеш —
Кӱртньывоштыр гай вож,
Ойго кочеш сусырген
Пуйто кушкыт:
Нулгын — кӧргаш,
Киш йоран — изи кож.
Тумо кашкаш
Нылле имньым кычкат,
Шӱльӧ ден огыл,
Сола ден лочкат.

Лекте межа деке,
Ӧрӧ марий:
Имне кӱтӱ мо
Тыге тӧрга?
Мланде, шонет,
Кумдыкеш сурга.
Еҥ-влакын шыде,
Пӱжалтше чурий.
Тужыт умбачак
"Поди! Поди!"
"Молан, — шона, —
Ӱжыт мыйым: "Поти?".
Первый ужеш,
Пален огыл марий:
Корно воктен
"Мешаяш" огеш лий.
Имне-влак, чынак,
Чарнен шогальыч.
Нойымышт ала
Я марий титакан?
Лашман-влак Потим
Тӧвыге поген нальыч:
Корнышто йӧнысыр —
Шыде акан.
Нӱжыт марийым,
Имньыштым поньыжыт.
Тумым тегак
От тарвате шӱкен.
Ялт чаманаш сӧрвален,
Витен чонышко,
Имне эсогыл
Шинчеш сукен!
Сут койыш дечын
Сайжым ит вучо.
Корно лӱшка
Каргашен, кечкыжалт.
Чойн капан тумо
Нушкеш межа мучко
Йӱд-кечыжат,
Йӱд-кечыжат.
Тек ышта шелыкым,
Але карапым
Руш кугыжа.
Калыкын нелыжым,
Шӧртньӧ кид чапшым
Муро ашна улыжат:
Карап иеш —
Йӱксыла куштылгын,
Тумо ден ыштыме
Манынат от шоно;
Тумынат-кашканат
Нелытше кушто гын?—
Шыдешна нелемын
Манынат от шоно.
Кугыжан шелыкше
Нылынек пу йолан,
Шӱртньыде серлага
Манынат от шоно;
Кугыжан шелыкше —
Юметын шӧрлыкшӧ,
Шудыш мутна шуэш
Манынат от шоно.
Вӱдыш кая ма
Карапше пурен,
Шелык кая ма
Шырпешт сӱмырлен —
Руш кугыжан
Ойго шагал:
Ончылныж, тумо,
Тыят рыҥ шогал!
А кунам кӱшта,
Парняж ден ончыкта,
Йӱкдымӧ кулжыла
Сӱмырлен ончыкшак
Воч!
Рӱп!
Рыч-роч!
Грӱп!

Уло пыта,
Уке чыта,
Калыкын шӱмыштӧ
Шыде шыта.
Тумерым толат,
Еҥ-влак колат.
Молан ала?
Юмо пала!
Шорыкын шудыш
Ок шу пирылан, —
Молан вара,
Ломыжаш гына йӱкшӧ?
Йорло еҥ шудыш
Ок шу тӧралан —
Молан вара
Шолшо уш ок йӱкшӧ?
Молан вара
Пиал верч шӱм коршта,
Шоныш-азап
Шӱшпык омым кошта?
Шорыкын шудыш
Ок шу пирылан —
Пирым лӱяш
Сонарзе лийман.
Йорло еҥ шудыш
Ок шу тӧралан —
Ӱчым тӧра дене
Шке тӧрлыман...
Йӧршын мучашым
Пышташ тидлан,
Тышке шуашак
Кӱлеш аман:
Калык поянлык —
Калык кидлан,
Калык пашаче гын,
Калык — саман.

Руш кугыжан
Кидше кужу,
Кӱсын коркан
Вурдо кужу;
Йӱд омо кӱчык,
Кече кужу, —
Калыкын кулышто
Лийме ок шу.
Йӱдат кӱчык огыл,
Кечат кужу огыл,
Чон ласка дечын
Орлык кужу.

Эн шӱштра тумо
Эн шужа тумо
Руш кугыжан
Шелыклан карген руымо.
Лийдымым калык
Лийшашым ышта:
Трон да пычал тош —
Ик тумо кашка.
Юмо деч калык
Вучен-вучен,
Юмылан, юлан
Ӱшанже пучен.
Ӱшанже пучен,
Ойго пулчен —
Кидышке калык
Пычалым кучен.
Илышын йоҥылышым
Тӧрлатен,
Вӱр йӱшым — йоҥлышым —
Тӱнчыктарен.
Руш кугыжан
Тырын-тӱрын шелык
Ыш уж тыгайым
Сӱаным-зияным:
Кӱ курык дечын
Незер шыде нелым,
Чулым, суапле,
Пытартыш сӧянымо!
Калыкын куллыкым
Ужмыж ок шу!..
Но тидын марте —
Корно кужу.
Тамык — пашаште,
Ешыште — тымык.
Кид-йол уста,
Киндерке — пуста.
Нужналык нулта,
Нӱшкӧ пӱян.
А пуро омсашке —
Йоча йӱк-йӱан:
"Авий, няням!"
"Ачий, кагам!"
Пӱйым пурлман гын
Чон кочылан,
Шӱмак лийман дыр
Шӱдӧ пӱян!
Калык тунам
Патыр-влакшым шарнен:
Тунар ойгылан
Марий-влакым путленыт,
Огыт керт ыле
Нунат утарен,
Тау, шкешт ынде
Колен утленыт.
Илыше вӱдым
Шарнен тунам калык:
Илыш тунар
Орлыкан, укеан,—
Сусыр, нерге,
Колымаш ок лий катык,
Илыше вӱд кеч лиеш
Океан!

Юмын пакча гай
Саскан Озий олык,
Мланде рож гае
Нужна марий пӧрт.
Кӧм тышке угыч
Поктен конден орлык?
Шылын ила
Кӧн чолгалык,
Кӧн ӧрт?

Пуро омсашке...
Ончал-ян, ончал:
Пӱгыр кува,
Кугызаже — чал.
Лачак шинчаштышт,
Келге-келгыште,
Мландыште
Кукшо пеледыш вож гай
Самырык каче ден
Ӱдырлан келшыше
Порылык, ямлык
Тачат кожганат.
Да ала-мо шарналтеш
Тошто, эртыше...
Шогыза, улыт дыр,
Улыт нунак:
Те шарнеда —
Оньо ватын пӧртыштӧ...
Лийна сӱаныште,
Лийна кунак?
Кеч ӧрыш вел нӧрыш,
Умшаш ыш логал,
Ме нимыняре
Нелеш ышна нал.
Нелеш ышна нал
Да ышна логал:
Нунын тӱргоч ыле
Сылне пиал!
Мо лийын кайыш?
М шуктыш тынарыш?
Руш кугыжаныш?
Юмылан парыш?
Мо накас лие —
Шинчам вудака?
Я нуно огытыл?
Я уныкашт?..
Ӱмырышт веле
Чылаштын иктак:
Пашашт воранеш,
Да нужналык пикта.
Куткым тул семын —
Саман авырен,
Калыкым кулышко
Савырен.
Эҥгек — йол йымалне,
Ойгат — мужыран,
Пиал — йомак имне,
Куштыра мӱшкыран:
Ни кычкен кудалаш,
Ни пыштен шӱшкылаш,
Ни ойго агурыш
Сер вач шӱкалаш.
Курныжла ялым
Кӱчлен осал чер,
Кодын йӱкшен
Йочан малыме вер.
Вуйым сакат,
Ковыскен, кочешт,
Калык — ойгеш...
Шурно — кечеш...
Мерчышт, ызген:
"Колтен юмо нерген...
Мондышна...
Илыше вӱдна нерген...
Презым сӧренна
Памаш озалан —
Таче ты презе
Шкежат кум презан".
А чынжым ончет гын,
Ончет гынже раш:
Презе ден огыл
Пернен серлагаш...
Кажнын йочажым,
Вольыкым, погым
Чер наҥгаен...
Чер наҥгаен...
Сар наҥгаен...
Шуын шергеш
Юмылан ӱшан...
Юмылан ӱшан,
Кугыжан паша...
Калык тунам
Патыр-влакшым шарнен,
Мурым мурен
Нунын чапышт нерген.
Шӱм лӱдын,
Ончык ончаш тоштде,
Илен йомак дене,
Онар тошто ден...

А суртышко пуро —
Шӱм-чоным ӧрга:
"Повой, няням!
Чочой, кагам!"
Кушто авашт?—
Тумышлам уэмда.
Кушто ачашт?—
Пӧрт пырням шуэмда.
Тумыш ора —
Ижик талук чыта,
У пӧрт пура —
Чон колянчык пыта.
Тумыш тушкаш йӧрыш
Ӱдыр тӱрмеҥге,
Тумыштыде кодо
Лачак вӱргенчык.
Тудыжымат...
Но вӱргенчык-ошпум
Локтыл пужаш мойн
Потийже ыш пу.
Мане: "Вӱргенчык
Нужнам ок левед".
Шыштыла ватын чон
Кайыш левен.
Ынде ошпу дек
Тылечын вара
Лу-коло уштыш
Кокла гыч, колын,
Кӧ лишылрак
Але кӧ нужнарак,
Ӱдыр марлан кайышаш
Годым толыт.
Йодыт: "Утаре
Потий вате шешке".
— Кай, ида ойлышт, —
Вигак пала.—
Шувыш пундаш гычын
Ош пачала
Кудыр ошпум луктеш.
Чоным туржмешке,
Кид гычын кидыш
Вигак пуа.
Пуйто ошпу
Волгалта уло пӧртым,
Пуйто Потий ватын
Тӱсшӧ пура:
Кече пера, возын
Ший окса шӧрыш.
"Ой, ыштыш-кучыш
Могай Потий ватын!
Шкеже могай улмаш
Ожно ала?"
Тӱрлӧ амал дене
Чоным пудыратыл,
Йодыт ошпужым
Упшал ончалаш.
Маныт: "Оръеҥнан
Пиал лийже куштылго:
Ончо упшалын,—
Ойлат чоным пуштылын.
Ий еда неле
Лиеш упшалаш,
Ий еда йӧсӧ пеш
Кидыш налаш.
Пырт упшалеш —
Еҥ-влак ӧрыт алят:
Ялт шупшалеш
Потий ватым кечат.
Волгыдо ший йӱла,
Тыгыде шер
Шыргыжеш пуйто,
Ока тӱр чевер.
Нале Потий вате
Вуй гыч ошпум,
Пуйто кудаше
Ош тылзе тултум!
— Ой, Потий вате,
Мо ден эрыктет?
Шиетше! Шиет
Шинчавӱд гай ару! —
Логарыш кӱза
Пиктеж кару:
— Ынже лий рвезе
Пиалышт кару... —
Ший шерым мушкеш
Шинчавӱд, йыргыктен.
Чон сӱсана.
Кусарат мутым весыш.
— Мо Потий шольо ок кой?
— Куш каен?..

Патыр Потий
Пашаште келесыр,
Ок керт юватыл,
Ок мошто канен.
Вӱд гай товар,
Ок руал — пужара.
Нулымо гае
Пырня, йытыра.
Шошо почеш
Нолен вочшо пушеҥге
Кидысе колла
Яклешт пӧрдалеш.
Тудым Потий
Оза кумыл паштеҥге
Рӱдӧ тура —
Ынже шел — руалеш.
Шупшын кая
Шугынь-пӧрдыш ӱмбачын,
Курык сер тӱрыш
Кондалын пышта.
Вичкыж вуй — ончык,
Тӱҥ гыч — шеҥгечын
Кӱр волак мучко
Шӱкалын колта.
А кӱр волакше
Лиеш уштыш кутыш:
Кӱр ваялалтын
Кӱр коптыр пелен.
Неле пырня пикшла
Тӧрштыльӧ, куштыш,
Возо Озий олык
Лапыш волен.
Вес пырня... кумшо...
ора пуча койын...
Чу! Лыве пижын
Кишеш ик пырняште!
Ужо Потий пуйто
Шке колойжым,
Ужо да кайыш
Ошем иканаште!
— Ай, изием! Кайыкем!
Чапат пижын?
Ну, нимат огыл,
Таза шулдырет... —
Трук, ала-кӧн
Шолып ончымым шижын, —
— Кӧ тушто?! —
Йолт койо вурс товарет!
Лыве — ик кидыште,
Весыште — вурс.
Теве марийын
Акрет годсек тӱсшӧ!
— Чу, лӱдмет ок кӱл.
Ит лӱд да ит вурсо:
Пашатым ончен,
Моктыде ыжым тӱсӧ!
Лыве гай кумыл,
Куат — товар гае.
Кидше! А кидше
Шӧртньым шога!
Мыйын пашазе
Лийшаш лач тыгае! —
Толшын шомакше
Вӱдла йога.
Тӱсшӧ лӧза,
Тыгларак вургемже,
Пуйто шурен
Нуным шӱшмӧ мешак.
Нержым ковыран
Кадыртен суран кемже,
Шкеже кояш тӧча
Порын пешак.
Нале товарым,
Руал-руал колтыш.
Йыштак Потий
Ончалеш, воштылеш:
— Мо, товарет,
Ужамат, огеш колышт? —
Ӧрдыж еҥ деке
Чакрак тошкалеш. —
Тые товар кучен
Илыше отыл.
— Але? Ит ойлышт.
Кушечын палет?
— Пеш кует ӱлыч,
Парнятым ит локтыл.
Вурдо мучаш гыч —
Лупшенак ноет.
Теве, тыге! —
Товар пӱсӧ, вӱд гае.
— Да, сай наука!
— Кузе?
— Сай, манам.
— Ик товар вурдо
Кидеш пытымешке,
Сай пашаеҥ от лий,
Маныт мемнан!
— Тыйын, векат,
Тесте ден ягылемын?
— Моктаныма гычын
Огыл, но чын:
Кидыш тугай вел
Налеш тупкеремым,
Кӧн огеш сите
Товар кучаш тын.
— О-о! йылметат
Товарет гаяк писе!
Мий мый декем,
Лият эн кӱлеш еҥ!
— Сӧрымӧ мутым
Чондай ден от висе.
— Ха-ха-ха! —
Лорга толшо пӧръеҥ.
Ваш-ваш ончалын,
Волгенчыла аклышт:
"Ну, черемисин!"
"Кӧ кӧм ондала!"
Пуйто вигак
Родо лийыч уш-акылышт.
Ваш-ваш тӱҥальыч
Туржаш, ӧндалаш.
Шорт шоктыш лишен!
— Ит лӱй, Оксий!
Вж-жик шоктен керылте
Тумышко пикш!..
— Родо, кынел,
Шӱкал шушым, просчи.
Вате уке гын,
Лӱя ыле вик. —
"Родо" кынеле
Вынер дечын ошо,
Шке воштылнеже,
Шке чытыра:
— Аршын юмем,
Слава богу, хороший.
Теве налеш
Киямат тӧра... —
Пикшым онча,
Ончалеш Потий ватым:
— Сайын лӱя...
Алят почшо лӱҥга!—
Пикшым луктеш,
Пыкшерак тарватыл.
— Ах, юмын ӱдыр !
Кузерак лӱмда?—
Шем толкын ӱпшӧ.
Шинчаштыж — шурмаҥше.
Тувыр — вынер,
Вожылшан:
— Оксий...
— О-о, чодыра суксын
Вургемже рожаҥше...
Молан тыгерак?
Ок сите окса?..
"Сӧрымӧ мутым
Чондай ден от висе?"
Теве тылат!—
Потий ватылан кидыш
Шуыш чондайым. —
Нал, нал. Ом пу кӱсын.
А тыланет пӧлеклем
Те тидым! —
Шӱй гычын налын
Шӧртньӧ ыресым,
Тушкыш Потийлан.
А тудыжо: — Огым.
Пуыш мылам лач
Тыгаяк погым
Руш йолташем.
— Кӧ тугай?..
Улат крешын?!.
— Уке, Яраҥ велне
Илыме годым
Рушым маска йымач
Утаренам.
Чонем олмеш манынак
Пуэн кодыш,
Мане: тылеч шерге
Уке нимам.
Тыге йолташ лийна.
А ик гана лукто...
Кузе манаш...
Лукто тӧра кид йымач.
Тымарте... — таҥ сугыньым
Але от шукто?—
Тымарте пӧлекше
Ок кай тувыр йымач.—
Толшо еҥ теве
Луктеш рывыж кӱчшым!
Но, шарнен пикшым,
Пеш ыш лий вияш:
— Язык вет? От лӱд?
Кава колта ӱчым!
Тынеш пурыде,
Ыресым чияш?!
Но Потий мане:
— Могай тыште язык?
Мо ӱшан деч шерге
Мемнан, нужнан?
— Ончыкто, кушто?
Я лач кӱртньӧ лапчык?
— Кумыл пӧлек
Пого деч шергакан.
— Молан от нал вара
Мыйыным, шӧртньым?
Шкат вет ойлет:
Уло илыш пӧлек.
Мыйым утарышыч.
Мо тылеч шерге?
Тидлан ыресым мо,
Чоным пуэт!
(Колымешкем тый
Шӱмем гыч от лек).
— Тудо туге...
Но молан мылам кокыт?
Уло чон ден
Ик гана вел налат...
— Мый пуэм уло чон ден.
Ик гана веле, колышт.
Шӱртӧ мучаш гыч
Кодмемлан, колат?
— А мыланемже молан?—
Ушна вате.
— Тидын нерген вот
Ойлаш лач пешак.
Маныт: марий — мӱй гын,
Вате — мӱй ате.
Тыйын окса чондай —
Тудын паша.
Маньыс: "Ик руш
Утарен тӧра кид гыч",
Вес руш гын шкенжым
Тӧраш савыра!
— Кай, ойлыштат!—
Потий ватын шинчаште
Кок шурмаҥшат
Ямдылалте тӧршташ! —
Шӧртньӧ кия мо
Лавыран шанчаште?
— Молан шанчаште?
Тӧран тӧрыштак.
Мый луктам тумым.
Лашман нерген колында?
Лыҥ мый денем
Черемис... Хм, марий.
Лӱдӧ Потий:
— Колде мо...
Кӧ ыш кол ынде...
Ватыже вел пашымла,
Лым ок лий:
— Тые Потийлан
Муат йӧнан верым?
— Шып! Нерет ит шӱш!
— Ит лий мӧкӧк!
Ӱй — умшаштет!
Нел, ит савыре нерым.
Толшо тӧра
Воштылеш лӧк-лӧк:
— Чын, ӱдырамаш уш
Кая ончыч, тудо.
Ну, кӱрлына мо
Кидым, Потий?
— Чылт лашманжак
Лиймем ок шу да...
— Молан?
— Чот колтышт кырен
Кодшо ий.
— Э-э, шарныман мо
Пӧръеҥ тошто шыдым?
Вот, шогалтем тыйым
Нунын вуйлан.
Мом шонет, ыште,
Кеч тулышко шынде...
Кырыше еҥжым
Палет? Нунылан...
— Таче марте
Шинчаштем нунын тӱсышт!
Шыде, пӱжалтше,
Пӱй йотке лавыран...
— Э-э, тиде шот ден
Тӱтӱт тыйын кӱсын:
Нуно тыгай улыт
Кажнышт, чылан!
Ну, а кырат...
Корно дек лекшым, южым...
Имньым, шонат,
Пошартат. Вот сырат.
Тыйже, ужам, улат
Вес тӱрлӧ юзо...
Имньым тегак
Огеш кӱл перымат!
— Мый юзо омыл!
Уке, юмо сакле!
— Юзо — кидет. Палет,
Мом ыштена!
Корным кӱр ден вакшына!
Мо? Ой чапле?
— Чапле... Но тидым
Ыштен моштена?
— Тидыже лач
Возеш тыйын ӱмбаке.
Верым палет,
Кид-йолет толеш...
А Потий ватын
Урвалтыш йымаке
Кутко пурен, шонет:
Тӧрштыл коштеш.
— Вот пиал толын!
Вот пуэн юмо! —
Толшо тӧра ден
Ӱедыл ойла: —
Жап шуко.
Чай йӱмыда монь ок шу мо?
— Сай ыле,—
Мане Потий.
— Шып лий-ла!..
Мӱй уло, пӱрӧ,
Изиш кайыквусо...
Олыкыш лектын,
Кертат каналтен.
"Теве, — тӧра шона,—
Ит лий лач вуско..."
Вате колта
Ончылгоч куржылден.
Руш тӧра ден
Ош марий волат сер гыч.
Шудо чока,
Яклештеш таган.
Куржын толеш
Ваштареш изи эрге,
Чылт Потий иге:
— Няням! Кагам!
Уждымо еҥ пуа
Шере кампеткым.
Икшыве ӧрын.
— Нал, нал. Чӱчӱ сай.
— Вот молодец...
Так привязан я к деткам.
Мый декем пижыт
Мӱй дек шыҥа гай.—
Лекте Потий
Унаж ден чодыра нерым —
Уждымым ужо,
Шинчажым карен:
Шошым ошемдыме,
Шийме вынерым
Вате омса дек
Шумешке шарен.
Э-э, Потий вате,
Вӱтельыла койын,
Э-э, йырымла —
Пылышет шула:
— Поро еҥ, ит шого
Вожылын мойын,
Тиде тора унам
Ӱжмӧ йӱла.
Лавыран кем пундаш
Ару чоным тошкалмыла
Рашт! — ош вынерым.
Рашт! Рашт! Рашт!
Портышыш шинче,
Вучен пӱрӧ ташлымым
Йӧнысыр родышт,
Важмалдык тӧрашт.
Ужын йӧрварым,
Ӱстел дек йоча,
Шогал парнявуйын,
Шуашак тӧча.
Но совла дене
Парняжым чочой
Шолт перен колтыш:
"Лашманла ит кой!"
Йоча "шолагай
Шӱвыретым" шокта,
Тӧра ӱячам,
Мӱй тӱрваным, мокта.
Элнен воштылеш:
"Э, лашман — мо тушман?
Мый вет шкежат улам
Эн тӱҥ лашман!"
Налын шында ончык
Нечке йочам.
Тудет оҥара,
Йылмым луктын, кочам.
Туге шол, айдемын чон
Шым йолкынан:
Пыдал налше уло —
Йочат йылкына.
Потий йоча лийын:
Тӧра ончылнет
Кертеш йылмым
Юмыланат ончыктен!
Тӧра ончыл лукышто—
Вопш омарта.
Сӧрен лийдымашым,
Чылам аҥырта.
Шикшым чытен кертде,
Шроп! тӱрвынчеш,
Шканже шкеак манеш:
"Ххы-ых, таза лий!"
Лывыжгыш кажныже
Умлавечеш,
Руш муро ден
Йӧре варныш марий.
Лукто Потий
Шуэн налме кӱслем.
Шоныш шовашым
Кӱсле йӱк послен...
Кӧ пала, кажнын
Могай ӱшан темын?
Потий ватылан гын
Кончен омешат:
Руш тӧран шикш темын
Тӱрвычмыж семын
Ок код шем пӧртышт
Тетла омешат...

Кок йӱд, кум кече
Потий уке мӧҥгыштӧ.
Кум йӱд, ныл кече —
Потий чодыра кӧргыштӧ.
Кидыште лӱмжылан
Пӱсӧ товар,
Ӱштыштӧ — лӱдышт ман —
Лупш, туп когар.
Лу еҥын ушым
Вашталтыш Потий,
Воштак куаныш
Тӧра-пудий.
Мӧдывуй-тӧрсырым
Кышкыме пӱчкын.
Вакшыныт кӱрым,
Межа кушто шучко.
Куштылгын тумо
Мунчалтыже манын,
Кӱрым "ийлат",
Памаш вӱдым шавалын.
"Илыше вӱд" манме
Тиде гана
Ийлыше вӱдышкӧ
Савырна...
"Кӱр межа" маныт,
"Лашман межа".
Еҥ — паша вольык.
Потий — кугыжа.
Молан вуй йырже
Тудлан шоналташ?
Молан тудлан
Кумданрак ончалаш?
Чон копшым
Икте гына шогалта:
Шкеж гае-влакым
Кузе пунчалаш?
Тӧчыш тӧралан
Ойлен-пелештен:
"Але ончаш
Моло дене ыштен?"
Тудыжо мане:
— Тӱҥалтыш гычак
Ит лий еҥ ончылно
Лапчык курчак.
Кӧ пала тыйым?
— Нигӧ.
— Пешак сай!
Лий шочмо годсек
Оза улмо гай.
— Мые?
— Марий тӧрам
Тыйым ыштем.
Тылзылан шӧртньым
Кӱлеш нар пыштем.
Шӧртньӧ кид лийже —
Кодат мочыла.
Вийже айдемын—
Окса да сола!
Иктым шеклане:
Ок кӱл палдараш
Шкат улат пуйто
Нунын пелаш.
— Нуно...
— Тыгай-влак
Поян огыт лий.
Молан? Чылаштым
Нулта вет ик тий.
Кӧ тӧча кидшым
Шуяш кӱшкырак,
Шкеж гае-влакак
Тудым кид гыч перат!
Пире коваштым
Кудашын ончаш
Ит пу. Палат шорык улметым—
Ӱчым шуктат лу пачаш.—
Лукто пусак гыч
Шакти вургемым,—
— Еҥын ӱмбалже,— манеш,—
Пел лӱмнер.
Кемжым вара шке налат.
Суран кемым!.. —
Савыркален ончыш.—
Чесле, чевер!
Пырт лапкарак.
Но коваште мо, ургымо?
Лу таза лийже,
А шылже кушкеш.
Лачак ит лий ӧрдыжлу,
Подыш пурыдымо...
Шкеныштым шолто
Шыл ойырлымеш!..
Илыш тугай:
Мошто тоштым монден.
Тыйым нигӧ ок керт
Кид гыч кучен.
Кыршла тыйым
Шуат ик агурыш,
Лийын лек весышке
Тые нужгол!
Э-э, шылташ ит тӧчӧ,
Пылышыш пурыш:
Шылме... Яран тӧра...
Но, ш-ш... Еҥ ок кол! —
Полдышым кӱшкӧ шумеш
Полдышта.
Трук, шӱша полдышыш
Кидше тӱкнен,
Кок кидше дене
Шӱшам кормыжта,
Пуйто верешак
Пуштнеже пиктен:
— Покыр Яраҥ тӧрат!
Сокыр шалеҥге!—
Мане вара,
Шыде парже шунден.—
Мый име шу вошт
Луктам айдемым,
Калыкым кормыж
Пундашыш шындем!

Кайыш Потий.
Руш тӧра шкетын кодо.
"Пеш кӱлеш тыйын
Шӧртньӧ кидет!
Тый мыланем
Шке лопар-влакет кондо,
Кӱрым мый шкат
Шарем. Сай тый дечет!..
Чынжым, могай
Пашалан ура калык.
Вийжым чоялык
Да уш алмашта.
Нуным от керт
Яра кид дене налын.
Но мый ом лий
Моло гай албаста.
Тиде шкетак
Мынярлан пашам ончылтыш,
Шӱдӧ тыгае —
Яра казна почылтын! —
Парыш шотлен,
Парням тодылеш,
Шӧрлык гыч луктын,
"Кочет" подылеш.

Шӱмжӧ Потийын
Садак незер:
Корныш лектеш
Я руэмыш мия,
Шукыштын уке
Пашалан тептер,
Тӱрлӧ эҥгек
Садлан нуным тӱя.
Патыр, ончет,
Пӧръеҥ огыл, маска,
Тумым, шонет,
Эҥертен йӧрыкта.
Но руэштеш,
Кушто вер ласка,
Але мардеж ваштареш
Колта...
Э-э, вагылат вара,
Э-э, толашат.
О-о-уп! О-о-уп!
Вагылан йытыр
Пырням кондат,
Э-э, пызырат,
Кӱзен шинчын темдат.
Тумо пырт
Тайныме гае лиеш—
Выж-ж веле койыт,
Куржыт тӧрштен.
Ваге чӱчашла
Пыжалтын возеш,
Тумо мардеж ден
Чакнен шогалеш.
Кушто маска гает?
Нихт ферштейн!
Кушто да кушто?
Йӧрлшаш тумо вуй гыч,
Ӧрт пурымеке,
— Ку-ку! ку-ку!
Ваге ӱмбачынет,
Шкет кодмек, чуй гына!..
Пеш чуриен,
Пешат лийын кыпку.
Удыркалалтын,
Тӧрштен вола...
Воштылыт ӱлнӧ, лӱшкат...
А кола?
Лишкышт мия Потий.
Умылтара.
— Кид мо возеш
Тумо йыр эрыкташ?
— Чак мияш ок лий...
Вондер, укш ора...
Жапше... Тымарте
Шуат йӧрыкташ,—
Саде "маскат"
Ойлыштал шогылтеш.
— Чывым чаманышыч—
Йомо комбет?—
Пуйто маскам
Рывыжет игылтеш.—
Эрыкте йырже,
Ончал вуй турат...
— Каре умшатым
Корак игыла —
Юмо вигак
Кудалта калачым,—
Воштылыкта ала-кӧ
Мыскараче.
Но иктымак вел
Потий йыгыла:
— Кушко укшер чока,
Пӱгыржӧ кушкыла,
Тумо тайна,
Тушкыла шупшылеш.
А мардежан гын...
— Мардежше — нигушкыла...
— Кушто лышташым
Лышташ шупшалеш?
— Тыштыла.
— Пале, тывечын мардеж.
— Эй, шӱртӧ кӱжгыт
Мардеж, ужат?
— Но ӱп еда
Шӱртым ончо кылтеш,
Шупшылышт тый гаетат
Кая шӱртньыл-шӱртньыл.
Тыгак тумат.
Мардеж вашеш лодо,
Мардеж почеш ру.
Талгыде имньым
Таганлыме семын,
Лӱдын-ончен,
Эрыкта арун.
Ыштыш вес веч
Келгырак лодемым,—
Тумо шкежак
Шотыро-ок лупшалтеш.
Ынде "маскат"
Йочала воштылеш.

Сай, кеч тыге эрта.
Но южо годым...
Тумо иктаж
Пушеҥгеш лакемеш.
Уло виляж дене
Пӱгыла тодыл,
Лӧдӧ пашкарла
Пырт вел шогылтеш.
Манмыла, шыҥа шулдыр
Тӱкыжӧ тудым,
Шупшмо йоҥежла
Пудешт пудырга.
Колто, ончет гын,
Ӱмбакше вес тумым
Я шуҥгалтаре
Весым тореш —
Лӧдӧ леваш
Чыла тодышт йӧрлеш.
Но мият пӱгыр
Пушеҥге воктеке,
Пуйто киса
Лӧдӧ йылмыш шинчеш
Ик-кок гана
Чок да чок товар дене —
Пӱгыр пушеҥге
Тазан чумалеш...
— Колыш! Ой, колыш!—
Чодыран ӧртшӧ лекте.
Шушо кавунла
Пудештын оҥлу.
"Колыш!"— ызгатыс
Тыгайым ужмеке,—
Корным шӱм-чонжо
Узьмакыш ок му.
Калык ожсек
Лӱдыкталтын тунемын:
Вӱдыш тӧрштен,
Я пикталтын колаш—
Шкендым пуаш
Ия кидыш. Кул семын
Райым тышан еҥлан
Ыштен илаш!
Лач шоҥго руш,
Чылажымат ужшо,
— Царство небесное,—
Мане, — ему.
Хоть уж отмучился.
Ничто уж не нужно,—
Шинчагомдышыжым петырыш,
Вӱргене ырым муын...
Ала марийым,
Ала татарым
Ӱмылыш пыштыш,
Азала нумал,
Рушла ыреслыш,
Жаплалан тунаре,
Шольыжо семын
Саҥга гыч шупшал.
Тольыч молат.
Кудашыч, мушкыч.
Чапле памашын
Чапле вӱдеш.
Кӧ тиде годым
Потийым ужын,
Тудо, векат,
Ончен огыл ӧрде.
Пуйто Потий
Вучен ылыж кынелмым.
Ала шинчам почеш?
Я пелешта?!
Но шинча комдыш
Койын нелемын...
Но шӱгар ямде...
Но тойыштат...
Йот мландеш возын.
Ни чапше, ни лӱмжӧ.
Ешыжлан лач
Шӱгар вач рок падыра.
Йӧсын рудалте
Потийын шӱмжӧ:
— Илыше вӱд, маныт,
Молан йӧра?!
А кас велеш,
Тул воктек канаш шинчын,
— "Молан тыге маньыч"—
Манын йодмыштлан
Ойлыш Потий,
Мом нигӧ ок шинче,
Илыше вӱд нерген
Ик веселам.
Шыде тулото.
Темда ӱлык.
Пучымыш йылме ден
Под мутлана.
Шоныш Потий:
"Каныш кеч ок лий шӱлык",
Ойлыш аза лийше
Шоҥго нерген".
(Сутлыкшо шорен.)
Воштылыт.
Пӱйдымӧ рож — умша.
Шӱргӧ — локшичме гай.
Тамык — шинчаште.
— Э-эй! Чон шокшым кондат!
— Э-эй! Налетай!
— "Чон шокшо"!
— Келша!
Тау озалан!—
Рӱжген иканаште,
Нальыч печкем,
Шыҥала авырен.
Шоргенче вож гае
Парнян кидеш
Кӧ мом моштен,
Вашкерак солалтен,
Шӱшкылтыт. Ларгыжыт,
Варгыжыт иктеш.
Пучымыш кӱмыжым
Икте шуя:
— Кукшо совла
Кушкедеш умшам!—
Пучымыш ден
Аракам, ия,
Шӱльӧ лапашла
Лупшенак лупша!
Весе упшешыж
Темаш йодеш;
Упшыж лавыран,
Когыльген пӱжвӱдеш:
— Фу-у! Арака деч
Йыгыжге пуш!
— Пеш сай! Чӱчалтышым
Утым ок шупш!—
Урзо гыч вигак
Кумшо срӧпка—
Йӱын колтен
Шӱй ыресыж йотке,
Садак ок керт
Вучымеш йодде.
Кажныштланат
Арака "страпка",
Пуйто сӧсналан
Мушкылтыш вӱдым,
Лож-ж опталеш,
Коштал-коштал —
Тек, арака,
Еҥ кӱсеным рӱдӧ!
Неле паша почеш
Кочо аяр
Шукыштым туштак
Лупшалын пышта.
Южышт сӱрзаштыт,
Вет йӱшӧ — паяр.
Ормыж пайремыш
Савырныш кас.
Шоҥго руш Потийым
Шинчаж дене муо:
— Что же, браток,
Ты чураешься нас?
Йӱ, вес тӱняште
Вара огыт пу.
Мые палем, верам
Ужала манын каргышт,
Кӧ чот йӱэш:
Руш вера — руш тын.
Огыт йӱ ыле дыр
Тидым тынаре,
Чылт тынарак кочо
Ок лий гын чын.
Шинче Потий.
Чарка первый вел неле.
Язык саска
Тамлырак вел маншаш.
Шолт гына шындыш —
Ялт аршыным неле:
Ни шӱлалташ,
Ни кокыралташ.
Йылме рудалте,
Шинча вудакаҥе.
Кумыл — пий кумыл
Деч коч лывырген.
— Илыш, коеш,
Тыйым чот лывыртен.
Кӧ тый улат?
Лӱмет кузе, ане?
— Ну, лӱм манмаште,
Чыла кугыжаныш
Мемнан лӱм ӱмбалне.
— Тугеже Йыван?
Руш Йыван?
Шоҥго рушат кожганыш:
— Ийгот шотшо дене,
Келшем гын, изай ман...
Калыкым илыш
Кузе тӱен шокто!
Лоҥо мыняр
Мардежеш арвала!—
Помыш гыч лектын,
Потин шӱвыр шорто,
Муро Йыванын
Ойганыш пырля...
А вес эрдене
Вашлие озаже:
— Палышыч, кӧ тунам
Тыйым кырен?
Мане: "Шӱгарыште
Тудын кышаже.
Языкшымат
Шукертак касарен".
— Мо? Ужамат, ойлынет:
Мыйын калык...
Но пален лий,—
Лишкырак пӱгырна:—
Мӱй вочкеш пижын,
Аҥыра мӱкш кола гын,
Тудын кочшаш мӱй
Озажлан тӱкна.
— Раш. А мӱй вочкыжо
Тыйын отарыште?
— Тыйже от ул
Ты отарын орол?
А тудлан чоялык
Конда вет парышым.
Але тидлан
Кид-йолет ок тол?
— Кид-йол толеш,
Виемат сита...
Мӧҥгӧ чонем шупшеш.
— Вот и кает.
Корно пашат,
Кӱр межат пыта —
Мӧҥгыш кает,
Пӧлекем наҥгает.
— Но тый от пале,
Мемнан уло йӱла:
Кок арня деч вара
Арня вуеш
Колтат суртводыжым
Мыйын почеш.
Вот садлан мыйын
Чон пеш йӱла.
— Чапле йӱла!
— Но нылле кече
Пайрем деч вара
Мӧҥгыш миен
Пурашат ок лий.
Тыйым колтат
Вес тӱняш ужатен,
Кодат йочат деч,
Ешет деч посна...
— Вот миен пурена
Пайремет кечылан...

Ныл йӱд, вич кече
Потий уке мӧҥгыштӧ.
Вич йӱд, куд кече
Нулта Оксий кӧргыштӧ.
Трук шем чодырам
Пожалтен, ювыге
Ӱжӧ Оксий
Пыдыксий юмыге,
Тудым осал деч
Саклен налашак.
Лектыч Потий дене
Йот еҥ кашак.
Лӱдӧ Оксий,
Шоныш, ныллышке толыт.
Но чонан-влак огыл,
Чонышт гына.
А у корнеш
Ынышт йом манын,
Нуным Потий
Вӱден конда!..
Писын Оксий
Парнялаж ден лудеш —
Нылле кечет
Нигузе ок лек.
Лудышым тӱрлым
Чоклен удылеш —
Но Потиет
Шинча ончыч ок кай.
Но шыргыжалше
Потим ужылден,
Юмо ма, чорт ма —
Чыла дечын ончыч
Ош кӧгӧрченла
Выжге куржылден,
Мийыш да шинче
Сукен марий ончык!
— Тау...
Суртводыж...
Кычал муын кондыш...
Кум гана ынде
Почеш колтенам...—
Чонжо рудалт,
Мӱгырен шортын колтыш.—
Шонышым, ынде...
Ом уж...
Коленат...
— Ах, ӱдырамаш!
Кумылда — оҥай тушто!
Ойго, куан —
Икгаяк шортара.—
Кынелтыш Оксийым,
Шинчажым ӱштӧ
Чока кидше дене.—
Йӧра, йӧра...
Мыйын улмаште
Мардеж огеш тӱкӧ
Уста мариетым!—
Вара Потийлан:—
Пӱретым, айда,
Вуйовартышлан йӱктӧ,
Вара пижса веле
Вӱма пашалан...—
Пӧртыш ончале —
Юмет пӱрышет!
Пӱрыштӧ алдыр,
Ялт лудо, иеш.
Ужын шинчат ден,
Ыра гын вӱршер,
Тӧрыш шичмекыже,
Мо лиеш?!
А марий калыкын
Кумыл тугай:
Мо чесле уло,
Чыла — ӱстембак.
Кӧ пурен, тӧрыш
Шичде огеш кай,
Кӧ ташламам кучен,—
Подыл шолтак!
Эх, ташлама,
Лышташ гай тӱрван.
Кӧм тые кеч
Ик гана шупшалат,
Тудлан тӱня лиеш
Шӱдӧ тӱран—
Тырын да тӱрын
Шинча лупшалалт.
"Язык кошталтыш"
Лӱмет?— ом ӱшане!
Шоҥго ваштар
Ворак ден — ом ӱшане!
Пашаже уке да
Ыштен — ом ӱшане!
Ваштар вӱд шеремын
Шумеке, мастар
Сонарзыла тудым
Кычалын мия.
Тудым ышташ
Кӱлеш шоҥго ваштар,
Шоҥго ваштар да
Пеш кудыр шиян.
Рвезе ваштар дене
Ечым ыштат
Писын покташ але
Шикшым пышташ.
Вияш шиян дене
Шелдемым ыштат
Вуй гычын кишкым
Ишаш да сакаш.
Аза вуй гай
Мугылян ваштар —
Тудым кужун
Кычалеш мастар.
Шелын налеш
Нулен налме семын —
Шӧртньым тыге
Эскерен огыт ру.
Ончыч ышта
Кӧргынчал лондемым,
Тупшым пӧрден шында
Йыклык арун.
Тегак товар
Ойым пуышо огыл.
Мо эше ожно?
Кӱлеш ыҥлаш:
Пӱсӧ мераҥ пӱ
Лиеш изи ково,
Йытыраен нӱжаш—
Ур оҥылаш.
(Ятыр кече ышта,
Тарваныде...)
Ямде корка коптак.
Ынде мастарлан
Вурдым кӱлеш ышташ!
Икте ышта,
Прошмала тӱрлалын,
Я ладыра лудо
Поч гайым ышта.
Сылне сакаш
Кӧрага, шоваш тӱрышкӧ.
Калыкын ик уста
Туштыштыжат:
Почшо серыште,
Капше вӱдыштӧ —
Корка кувавам,
Ташламам, ужат!
Но але чуза,
Ондак йӱаш пӱрым.
Леве шӱшмӱм
Пыстыл дене шӱрен,
Кече еда,
Пеш ояр кеҥеж рӱдын,
Тудым ӱйлат,
Вӱд шупшшашшым шӧрен.
Ямде лиеш ташлама.
Калык манмыла,
Йоча калпак семын
Лиеш савыраш.
Лывырге, пеҥгыде,
Кӱч ок кодо палым.
Язык тыгайым
Яра шинчыкташ!
Но ила вашкыкте
Але мастарым.
Поро еҥ лийза,
Огеш код шукеш.
Тудо налеш
Серга пырче кошаргым,
Сакыр шӱ тулым
Олта возакеш.
У ташлама йыр
Когартыме кӱртньӧ
Юзо сӱретым
Тугайым ышта,
Кидше мастарын
Ок тӱҥгылгӧ, ок шӱртньӧ,
Лачак пашажым
Гына шинча...
Шикш лектеш
Порсын тасмала чуйге,
Нерыш пурен,
Чучеш ыштышылан:
Пуйто мелна пайрем,
Шыште пушан,
Я ваштар вӱд кая
Пелын тыге...
(Ятыр кече ыштыме,
Кеҥежын куатше,
Ваштар вӱдым ямже,
Мӱйын тутлыжо,
Озан кумылжо,
Унан куанже —
Тиде ташламан
Кӧргеш верлана.)
Вот садланак
Ташлама-полмезе
Ешын шӱгар ӱмбач
Рок гай туан:
Тукым кӱсле гаяк
Тошто, кугезе,
Самырык пӱрӧ гаяк —
Чон куан.

Уке, ойлен,
Унанам ышна мондо.
Но ташлама кидын
Жап чот чыма:
Толшо-влак шинчыч
Ӱстелтӧрыш водно,
Таче кынелыт
Ӱстел йымач.
— Ай, Потий!
Сай ыштышна
Ныллетым.
Теве мемнан
Поминкаш савырна.

Кудо шеҥгелым
Ончалмышт чот шуын...
Шоҥшым мо нелыныт?..
Ӱш мо сийлен?
А руш тӧра
Тӧварак верым муын,
Шкетын тореш
Олымбалым айлен.
Руш тӧрат ылыже:
"Матка! Рассолу!"
Кидшым шуя,
Шинчамат ок поч.
Йӱштӧ пура —
Пӱй утен вел ит коло!
Тиде мо? Пешкыде...
Кукшо... Кол поч?..
Почо шинчажым,
Вуйым рӱзалтыш.
Ӱшкыж тарайым
Солалтымыла,
Ош лум гай шовырым
Ужын солалтыш —
Шроп шоктыш вуйжылан
Йоҥлымыла!
Вик шарныш пикшым,
Пунеман сонарзым...
Копы-ж-ж тӧргалте
Туп коваштыжат.
(Ӧрткымыж дене)
Кидыштыж ярсыш
Нӧрӧп гыч шырчан
Лекше шовашыжат.
Йӱӧ — мокталтыш.
Пурльо — куаныш.
— Чесле пура дене
Кукшо кол деч!
Мо тиде?
— Коштымо шыл.
Шырдан маныт.
— коштымо шыл?
Нимо тутлым, тамлым
Ужын ом ул тымарте.
Керек шылым
Лыҥ кочкынам
Шолтенат, коштенат.
— Корныш тугеже
Шагал коштынат
Да илашет пернен
Огыл дыр шылын?
— Э-э, ончылнет
Языкем касараш
Отыл юмем.
Кеч улат суксо гай.
Мане Оксий:
— Мый ом ойло сыраш.
— Но умылтаре
Мом кочкын-йӱмем?
— Мом йӱынат?
Мемнан маныт тыге:
"Йӱат гын, пура,
От йӱ гын, сыра".
Кум ияш шопо ыш сыре?
— Уке-е!—
Мӱшкыр кавам
Йыгалта руш тӧра.
Пылышым вел
Шогалтат молыштат.
— А шырдан шыл —
Марийын корно шапаш:
Куштылго, тутло,
Ок шоно шопаш.
Йодо тӧра:
— А кузе ыштат?..
Пурыш Потий,
Пытарен сомылкам,
— Тиде,— пелештыш,—
Ӱдырамаш ушлык огыл.
— Кай, ойлыштат шол,
Пӧръеҥ ӱмылка!—
Ватыж нӧлтале
Вигак чыгым-чогым.—
Ялчак улат!
Шып лиям ыле кеч!
Ӧрдыш каен,
Талук дене йомат.
Мый адакат,
Укетат шеҥгеч
Вес корнылан
Ямдылем йокмат.
— Чынжымак, мыйын
Ватем — сурт тӧра...
Но мо кертеш чарен
Шыде ӱдымамашым?!
Сорлыкым пурльо,
Поч пӱтырен вел тӧрга:
— Тые ужам ыле
Мыйын ужшашым!
Шке шӱшкылат,
Шке ньыктат тагам,
Кӧргыжым луктын,
Мушкат, толашет.
Тӱйымӧ гаяк
Руэт шылым-кагам,
Пел кече мӱшкыр
Пуштеш ургет...
— Шкенжым шке мӱшкырыш?!
Х-х-х!!!
— Туге ынде...
Шичса, — коклашке
Потий пура.—
Корнышто ок кӱл
Ни курго, ни кинде:
Вӱд ден шӱкальыч...
А тыште — пура.
— Х-х-ха-ха! — тӧра
Чытыра лӱҥгыш гае.—
Х-ха-ха! Тага
Шкенжым шке кочкешҥ!!!
Уло тыгай айдемат,
Шорык гае,
Шкенжын логарже
Тугайым кочкеш!
Шичса! Мо те
Лашманлат огыда кой?
Толза шкем кочшым
Уэш тамлена.
Ну, тӱҥ лашман,
Кум ияш пурам дай-ко!
Ойло умбакше...
— Вара шолтена.
Подым шунлен,
Тул ӱмбак сакалтет,
Я кӧршӧкеш левед
Шынде коҥгашкет.
Эркын шолтет,
Кужун шинчыктет.
Шупшын шинча
Шинчалге, кояжге.
Луктын коштет...
Ок пуркаҥ, огеш пужло.
Я шужен ийын,
Я корныш лекташ...
— Ну, тылат шылын
Кошташ ок кӱл ужо.
Ок кӱл почеш
Водыжетым колташ,—
Воштыл колта,
Пӱялеш шинчажым.
"Сай тӧра"— воштак
Шула Оксий.
— Кондо шырданым
Пытартыш шанчашым!—
— Шанчаш огыл, катыш.
— Пардон, мерси...
Ах, тунемалтын
Эре чодыраште.
Конча омешат
Шанчаш, шанчаш.
Тынаре окса
Лиеш гын калташте,
Чодырам омат кончыкто
Ыле шинчаш.
Маныт, окса
Тумымат пуреш.
Шӧртньӧ — тул рывыж,
Тый почшо улат:
Вот садлан
Куш наҥгая, туш пурет,
Куш лупшалеш,
Тушкыла лупшалтат.
Э-э! Мом шонаш!
Ир шочат, ир колет!
Шырдан таче лийже,
А теве — "шанчаш",—
Возеш Окси кидыш
Окса тулет,
Пуйто нужна теркыш
Чока ӱй шинча.
Лӱшкышт, толашышт,
Вуйыштым шӧрышт.
Угыч йолашышт
Южыштын нӧрыш.
— Ну, — вара мане
Руш тӧра,—
Сладко в гостях,
Но домой пора.—
Шӱшкӧ шырданым
Шокш мешакыш,
Шӱшкӧ кӱсеныш.
Оҥай — колет!—
— Шӱмышт шелеш
Юл купеч кашакын:
Моак кабак пура,
Вобла колет!
Лектыч. Памаш
Йыргыктен йога.
Писте вочкашыште
Вӱдшӧ шолеш.
Руш тӧра туш
Тырын-тӱрын толеш:
— Вуйым чыкем гын,
Тышакын кӱэш! —
Шке мыскаражлан кӧнен,
Колта воштыл.—
Наза-ян, кучыза
Картузем!
Вуйжым вочкашыш чыка
Шӱйыш воштак.—
Тӧрштыш когартымыла,
Ыш керт тӱсен:
— Ы-ых! теве кушто
Чон ылыжтышет!
Чын ойлат тудым:
Илыше вӱд!—
Ӱпшӧ шала,
Вӱд йога пондаш мучко,
Лӧчышӧ тӱсшӧ —
Кеч воштыл, кеч лӱд.
— Йоҥылыш лийын
Татар мурза.
Уке, шӱтлен огыл
Тудын шинчаже!
Мый лиям ынде
Тудын оза!—
Ӧрӧ Потий:
Кушечын шинчаже?
— Э-э, тӱҥ лашман,
Тыге ӧрын ит ончо.
Мый марий-влакым
Пешак палем.
Пире ужга ден
Ит лек нунын ончык:
Аршын юмат
Огеш керт арален!
Мый тыгай омыл.
Мылам ӱшан шерге.
Садлан мылам огыт поч
Ӱчӧ калтам.
Ме тый денет эше...
О-о, марий эрге!—
Туп гыч Потийым
Роп-роп вӱчкалта.
Тӱсшӧ ойла:
"Ужыда, кӧ мыйын родо!
Пеш ида йылкыне,
Вольык тӱшка.
Мом ӱшанен мый
Тудлан ом кодо,
Вуйжым шелеш кӱ велен,
Но шукта..."
Шинче памаш пураш,
Лукто шырданым.
Вӱдыш чыкен,
Темше урла пуреш.
— Кинде-шинчалым
Йот ен шында гын,
Тудын чон але
Тылат ок порешт?—
Руш тӧран таче
Йоча гае койыш:
Кутырчык, кумылзо:
— Тӱҥ лашман, ончо:
Имне кертеш мо
Шкенжым шке кочкын?
— Мо? — Потий ыш ыҥле
Тудын ойым.
— Имне шыл дене, манеш,—
Коклаш пурыш
Чылымым поккышо
Шоҥго руш.—
Кертыт шырданым ыштен?
— Пӱет пурын
Кертше. Тунам йӧра
Кеч тошто курш.
— Э-э, мыйын имне
Тошто курш огыл!
Шоҥго рушет,
Ала-мом смекая:
— Тыгай йомак уло:
Марий шуын йомын.
Кормыж уржажым
Налеш да кая.
Йӱдеш кодеш,
Ик ялыш шуэш
Малаш пурташ
Сӧрвала, йодеш.
— Омса тӱрешат
Малем, йӧра.
Уржамжым кушко
Пыштем вара?
Озакува
Йолжо ден ончыкта:
— Чыве вӱта ӱмбалнат
Вер сита:
Эрдене кынелыт,
Ончат — азап.
Марий шортеш,
Семала кугыза:
— Ит шорт, ик кормыж
Уржат олмеш
Уржам кочшо чыве
Тыйын лиеш:
Вес эрлан чывым
Лудо чӱҥга —
Марий, вес вере,
Лудым налын чӱҥга.
Коштеш-коштеш —
Уржа гыч чывым,
Чыве гыч лудым,
Лудо гыч комбым,
Комбо гыч тагам,
Тага гыч ӱшкыжым,
Ӱшкыж гыч имньым
Муын толеш.
— Чоя улат, шоҥго,—
Тӧра воштылеш.—
Йомак мыланем
Лач келшен толеш.
Лиеш мӧҥгешла:
Вес гана толмешкем,
Тага шырдан кийыже
Имне олмыштем!



050396
************************************************************************
5—03
Семен Дмитриев,
профессор
ШОЧМО ЙЫЛМЫН ВОЛГЫДЫЖО
Огеш лий гын эрла шочмо йылме,
Мый тачак улам ямде колаш.
Р.Гамзатов

Марий улам — марла ойлем

Саят туныктышо йолташ-влакем, кумылдам налме пагыт лийже. Изи кумылдам
кугуэш
ода уж гын, шонанпыл кумылан нӧргӧ рвезылыкын ончыклык сото илышыж верч
тургыжланен, мый тендам ой-шомак сынан возымем шергал лекташ ӱжам.
Шочмо йылмын я кӱдыратле, я ямле куатше, сӧрастарыше вийже да кумылым
вӱчкышӧ
южо нерген шагал огыл ойлымо да серыме. Тидын нерген кызыт кугунак кутыраш
она
тӱҥал, лач тӱҥ йыжыҥлам гына кӱчыкын каласен кодена.
Шочмо йылме мыланна илышым ворандараш, мер пашаште сеҥымашышке шуаш, еҥ-
влак
коклаште вашкылым кучаш да икте-весым умылаш, уш-акылым вияҥден
пеҥгыдемдаш, курымла гоч толшо кугезе коча-кованан чон йӱкыштым колаш да
сескемалтше мут поянлыкше дене шинчымашым погаш полша, йымыжа, ныжылге муро
гай улмыж дене кумылнам
порсынла, лишыл еҥна дене куан ден ойгынам лош пайлымаште чулым, серыпле
чурийжымат раш ончыкта. Икманаш, тудо чыла марий еҥлан уш-чон усталыкым
вияҥдыме да
шуарыме ӱшан негыз лийын шога, икшыве-влакым мотор да кумда илыш корныш
лукташ
пеҥгыдын йӧнештара. Тале руш педагог К.Д.Ушинскийын ойжо дене каласаш гын,
шочмо
йылме — шкежак ӧрыктарыше туныктышо, тудо шукылан туныкта, адакше моткоч
каньылын, умылаш лийдыме ала-могай куштылго йӧн дене.
Ыштышаш паша — тудын нерген шонен коштмо дечат йӧсӧ, манеш калык. Тидыже
чынак
шол. Кугурак класслаште марий йылмым туныктышо-влаклан ой-каҥашым пуышаш
нерген
ончыч нимынярат шоналтын огыл. Утларакшым эре тӱҥалтыш школышто шочмо
йылмым
йӧнештарышаш пелдык тургыжланен илалтын. А теве изирак да кугурак класс-
влак
кокласе вашкыл могайрак улмым але укем пален налаш кӱлмӧ шонымаш шукертак
лийын.
Тӱҥалтыш школышто пӱжвӱдым йоктарыше-влаклан пӧлеклыме моктеммутшо шагалрак
йоҥга, а "Тидым ыштен шуктен огытыл, тунемше-влак тудым огыт пале" манме
шомакше
утларак коштеш. Чоным азапландарыше тыгай йодышак мемнам кугурак класслаште
эртарыме марий йылме уроклашке конден. Ме Шернур, Морко, Куженер,
Звенигово, Медведево районласе икмыняр школлашке миен савырнышна.
Паша икшырымын эрта. Темым туныктышо тыршен умылтара, тунемше-влак тудым
лончылат, ойлымым тетрадеш возен пеҥгыдемден кодат. Но урок мучаште йоча-
влакын шинчаштышт куан тул ала-молан шагалрак чӱкталтеш, нунын лывырге
кумылышт кашташке
кугунак ок кӱзӧ.
Вет але марте йылмызе-влакат, методист-влакат ятыр тыршеныт. Тыгодым
В.М.Васильевын, П.П.Глезденевын, Г.Г.Кармазинын, В.Т.Соколовын,
Н.Т.Пенгитовын, Л.П.Груовын, И.С.Галкинын, И.Г.Ивановын, Ф.И.Гордеевын,
З.В.Учаевын, В.Ф.Сапаевын,
П.А.Апакаевын, А.Ф.Веденькинын да молынат лӱмыштым да пашаштым пагален
пелешташ
кӱлеш. Кажныже жаплан келшышын шке вий шутымо кӱкшытшӧ гыч шерге да пайдале
мутым каласен. Нигӧ денат чеҥгесыде, мӧҥгешла — але марте методикыш надырым
пыштыше-влакын усталык ден чолгалыкыштлан вуйым савен, икмыняр шкенан
шонымашна ден
ой-каҥашнам темлен ончынена.
Шочмо мландым, шочмо калыкым да шочмо йылмым йӧраташ кумылаҥдыше тул —
туныктышын кидыштыже.
Йӧсӧ огыл методикын йодмыж почеш тунемше-влаклан у темым умылтараш. Неле
тудым
кажне йочан уш-акылышкыже лачымын шыҥдараш.
Йӧсӧ огыл учебникысе але дидактический материал книгасе упражнений-влакым
почепоче ыштен каяш. Неле кӱкшӧ курык вуйысо шӱшпык йӱмӧ вӱдым коштал толаш
да йочалан подылташ. Шӱшпык йӱмӧ вӱд мут дене муро куатым шочыкта, маныт.
Неле алмаз
гай чапле шомакым кычал муаш да икшывын чонешыже шочмо йылмын волгыдыжым
ойыпаҥден чӱкташ, шинчымаш памашыш савыраш.
Йӧсӧ огыл урокышто илыш, паша да порылык нерген шыман мутланаш да сай еҥ
мелже
дене савырнен толжо, тушман тупшо дене савырнен кайыже манын ӱжаш. Неле
йочан
кӧргешыже ӱмырашлык шӱм-чон моторлыкым шытыктараш да тӱвыргӧ саскам пуышын
иландараш, вескана волгенчыла йымыктарен йӱлышӧ тулсавышыш савыраш.
Йылмым палыде, мут ден предложений деч посна йочан уш-акылжым кузе вияҥдет?
Шочмо йылмын поянлык ден куатшым нергелыде, кузе йылмым лывыртен кертат?
Йылмынан,
ӱмырашлык йолташнан, ямжым тамлыде, шӱмеш тулаҥше калыкмут ден сылнымутым
шергалде, чон шижмашы кузе эплын волгалтарен сеҥет? Туныктышо тиде кум
кашкам устан
вончен мошта гын, шӧртньӧ пеледыш-влакын у кӱкшытыш кӱзымаштышт сеҥымашке
шуаш
ӱшан ок шуло. Мастар еҥын кидыште пу комылят мура манын, арам мо калык
ойла!
Чон пуэн, шӱм йӱлен туныкташ мемнан шуко йӧн уло. Учебник-влак, ондак
лукмат,
кызыт савыкталтшат, кугу эҥертыш лийыт. Кажне класслан ямдылыме
дидактический
материал книга-влакат улыт. П.А.Апакаевын "Марий йылмым туныктымо методика"

(Йошкар-Ола, 1985) книгаже, учебник пелен лукмо ой-каҥаш пособий-влак
туныктышын
пашаштыже изи огыл полышым пуэн шогат. 1995 ийыште З.В.Учаев ден
Г.Н.Сидорова
"Йылме лывыртыме паша" сай тунемме книгам пӧлекленыт. Адак таблице-влак
ситышын
улыт. Эше занимательный материалан пособий-влакат уке огытыл. Южо школышто
эше
марла фонохрестоматий-влак шке ӱмырыштым шуят.
Вес кугу йӧн — Марий Эл Республикысе образований да воспитаний шотышто
министерствын 1994 ийыште савыктыме базисный учебный планышт. Могай тунемме
план дене
пашам ышташ кӱлмым школ ден туныктышо-влак кызыт шке ойырен налын кертыт.
Ойырен
налашыжат йӧн изи огыл. Школ тыглай тунемме план почеш пашам ышта гын,
марий
йылме окшаклыме годым школьный компонент манме ужашыште шапашлыме шагатым
(В-ВИИ
класслан 1 шагат дене палемдыме) ешараш келша.
Адакшым базисный учебный планын шуко вариантше уло. Теве Марий Эл
Республикын
йылме ден литературыжым келгын тунемме посна план темлалтеш. Ончыктымо
предметлан тушто шагат шукырак пуалтеш: В класс — 6, ВИ класс — 6, ВИИ
класс — 5, ВИИИ
класс — 4, ИX класс — 5, X класс — 4, XИ класс — 4. Таҥастараш оҥай. Тыглай

учебный планыште жап тыге пайлалтеш: В класс — 5, ВИ класс — 5, ВИИ класс —
4,
ВИИИ класс — 3, ИX класс — 4, X класс — 3, XИ класс — 3. Шочмо йылме ден
литературым тунемме эше ик учебный план пуалтын: В класс — 6, ВИ класс — 6,
ВИИ класс
— 5, ВИИИ класс — 4, ИX класс — 5, X класс — 5, XИ класс — 5. Тидын годымак

школьный компонент X-XИ класслаште эше ешартыш шагатым пуэн сеҥа.
Министерствына тиде ийынак шочмо йылме дене кыдалаш школлан шинчымаш
стандартым
ямдылен. Тудым илышыш тӱрыс пурташ гын, тунемше-влакын шинчымаш ден
моштымашышт
кӱлеш кӱкшытыштӧ лиеш.
Тыге — йочан уш-акылжым вияҥдаш, йылмыжым лывырташ да тудын нӧргӧ кумылжым
ушаншотан лийын кушмо корнышко виктараш йӧн ятыр. Тиде путырак сай. Ик йӧн
гына лийшаш огыл — удан туныкташ.
Икымше кашкам вончаш полшышо сомыл-влакым посна тема почеш ончал савырнена.
В
классыште "Мут сочетаний" тема тунемалтеш. Жап пеш чӱдӧ, программе 2
шагатым веле пуа. Тӱҥ да рашемдыше мутым лончылымо да возен налме деч посна
ыштышаш паша
пеш шуко. Учебник ден дидактический материал книгалаште мо уке, тугай
сомылым
тулартена.
Икымше сомыл. Йӧҥылышым тӧрлаш, чын мут сочетанийым тетрадьыш возаш.
Имньым туараш, орвам туараш; пашам ышташ, пашам эртараш; шудым солаш, шудо
солаш; ялыште шочаш, ялеш шочаш.
Чын вашмутым туныктышо шке пуэн кертеш ыле. Но тунемше-влак шке уш-
акылыштым кучылтыт гын, пайда деч молыжо нимо ок лий. Пеҥгыдемдыде пуымо
вашмутат шотыш ок
налалт. Тышке мутер пашамат ушаш уто огыл. "Марла-рушла мутерыште"
(Васильев
В.М., Саваткова А.А., Учаев З.В., Йошкар-Ола, 1991 (имне шомак пелен имньым
туараш мут сочетаний ончыкталтын. Тиде мутерыштак паша шомак пелен пашам
ышташ, пашам ыштыше, пашам ыштен кертше, пашам ыштен кертдыме да моло мут
сочетани-влак
пуалтыт. Марий еҥ пашам ок эртаре, а ышта. Пашам эртараш мут сочетаний
рушла гыч
шекланыде кусарыме негызеш шочын. Рушлаште проводить работу манме йоҥылыш
ок
лий, а марла пашам эртарымаш пылышчарым пӱчкеш. Шудым солаш, шудо солаш.
Икымше
да кокымшо мут сочетаният чын, а шудо солаш вариантше утларак кучылталтеш.
Тыгодым калык мурым ушештарыде ок лий:
Шудо солымем иктат ок уж,
Солалтен колтем гын, чылан колыт.
Йылмыштат аныклыме закон уло улмаш: винительный падежын — м мучашыжым
каласыде
кодымына ойым куштылемда веле, а лӱм мутын винительный падежыште шогымыжым
глагольный управлений рашемда, "мо солаш огыл, а мом солаш?" йодыш
шындалтеш. Ялыште шочаш, ялеш шочаш. Кок мут сочетанийге кучылталтеш. Но
мут мастарлан ӱшан утларак. Шабдар Осып тыге воза: "Мый 1898 ийыште Изи
Лужалу ялеш (Шернур кантон,
Мустай район) шочынам".
Кокымшо сомыл. Диалогым лудаш. Кокымшо реплике молан лектын, умылтараш.
Эчан (Стопан кугызалан). Кочай! Мый таче, эх, могай кышам ужым!
Стопан кугыза. Мом ужынат?
Эчан. Пале, кочай?
Стопан кугыза. Рывыж кышам ужынат гын веле, тыгай годым рывыж пеш
кудалыштман.
Эчан. Шыч пале, кочай. Луй кышам ужынам.
(С.Г.Чавайн. Шем пыл шула, кече лектеш.)
— Каргыме тӱшка! Сут айдеме! — сырен пелешта омыта ӱзгарым ачален шинчыше
Вӧдыр
куван эргыже Сапан.— Сут ия, шкеже каварем ыле!
— Кӧм тыге вурсет, эргым?— йодеш аваже.
— Кӧм, кӧм? От шинче мо? Теве тидын кугызажым — Семон Пӧтырым.
(Шабдар Осып. Кориш.)
Икымше примерыште Эчан ала-могай кышам ужмыж нерген Стопан кугызалан ойла.
Кышам
ужым мут сочетаний уло, но могай кышам ужмым умылашлан тиде ок сите, садлан
"Мом
ужынат?" йодыш лектын. Кокымшо примерыштат сӱрет тыгайракак. Вӧдыр куван
эргыже
Сапан пеш шыдешкен вурса, но кӧжым каласен огыл, садлан аваже "Кӧм вурсет?"
мут
сочетаниян йодышым пуыде кертын огыл.
В классыштак "Антоним" тема уло. Жапшат ик шагат веле. А тыште паша ыштен
пытарыдыме. Лингвистический сынан задачым ончалына.
Икымше сомыл. Йодыш-влаклан вашешташ.
Мыйын йолташем тылат кӧ лиеш: йолташ але тушман?
Мыйын тушманем тылат кӧ лиеш: тушман але йолташ?
Мыйын йолташемын йолташыже тылат кӧ лиеш: йолташ але тушман?
Мыйын тушманемын йолташыже тылат кӧ лиеш: тушман але йолташ?
Мыйын йолташемын тушманже тылат кӧ лиеш: тушман але йолташ?
Мыйын тушманемын тушманже тылат кӧ лиеш: тушман але йолташ?
Кокымшо сомыл. Шултыш ден ирлудо мут-влак негызеш шулдо шомакым чоҥымо.
Шулдо
мут кузе чоҥалтмым шымлен лекташ да шершот да олаҥге шомак-влак негызеш
шулдо
мутын антоним мужыржым муаш.
шултыш шулдо ирлудо
шершот ... олаҥге
ВИ классыште 5 знаменательный ойлымаш ужашым тунемыт. Уш-акыл вияҥдыме паша
лушкышаш огыл, а, мӧҥгешла, у кӱкшытым налшаш. "Чот мут" тема мом сӧрен
кертеш, палаш уто огыл. Икымше урок тӱҥалтыштак икмыняр проблемым шындаш
кӱлешак.
Икымше сомыл. Марий йылмыште чотым ончыктышо мыняр шомак уло, шотлен
лукташ.
Чынжымак чот мут-влак шукын огытыл, садлан шотлашат шуко жап ок кӱл: ик,
кок,
кум, ныл, вич, куд, шым, куд, кандаш, индеш, лу, шӱдӧ, тӱжем, миллион,
миллиард,
триллион. 15 мут гына лекте. А лӱм мут мыняре? Ала-мыняр тӱжем. Туге гынат
чот
мутат посна ойлымаш ужаш статусым нумалеш. 15 мут денат чотым ончыктышо
шомакым
лӱм мут дечат шуко ышташ лиеш. Шагал улмыштлан кӧра чот мутым эн аныкан
ойлымаш
ужаш маныт.
Кокымшо сомыл. 15-ым ончыкташ молан латвизыт да лучко шомак-влак
кучылталтыт?
Кокымшо чот мутшо кузе лийын?
Латвич чот мутын ышталтмыжым умылтараш куштылго: лу да вич (визыт). Лучко
шомакат лу да вич мут-влакым ушымо денак шочын. Лу ужаш раш, но -чко нерген
тыдым от
каласе. Ожно марий йылмыште совместный (комитатив) падеж лийын. Тыгай шомак-
влакым ме кызыт наречий тӱшкашке колтена: кидге, йолге, вожге. Лучко чот
мутын ончычсо формыжо тыгай улмаш: лу + вич + ке. Ынде шомакын, вашталт,
весем толмыжо
рашемеш: лувычко > луычко > лучко.
Ынде олмештыш мут дек унала пурен лекташ жап. Тыштат рашемдышаш йодыш шагал

огыл.
Икымше сомыл. Чот мут чылаже 15, манна. А олмештыш мут-влак мочолын
погынат?
(Разряд еда шотлаш.)
Тунемше-влак З.В. Учаевын "Марий йылме. Теорий, В-ИX" книгаж почеш шке
шотлен
кертыт. 60 наре погына. Цифр молан кӱлеш? Олмештыш мут — тӱкылалтше ойлымаш

ужаш. Кеч-мыняр жап эрта гынат, тетла тудо ешаралташ ок тӱҥал.
Кокымшо сомыл. Туштышто могай разрядыш пурышо олмештыш мут нерген ойлалтеш,
палаш.
Тиде олмештыш мут вес олмештыш мутлан синоним лиеш. Тудо придаточный
предложенийыште союз шотан мут ок лий. Лӱм мут деч посна каласалтмыж годым
падеж дене
вашталтеш, но первый ныл падеж дене веле.
Вашмут. Определительный разрядыш пурышо чыла олмештыш мут нерген ойлалтеш.
VII классыште тӱҥ шотышто ойлымаш ужаш-влакак лончылалтыт. Теве причастийым
тунемме годым нелылык ятыр логалеш. Тудо чактаралтше манын, адак посна
проблеме-влакым рашемдыде ок лий.
Икымше сомыл. Пример-влакым шергалмеке, ала йодышлан вашешташ лиеш? Мо
тугай шомодымошаш?
шо йоча, могай? мом ыштыше?
мо книга, могай? мом ыштыме?
луд дымо йомак, могай? мом ыштыдыме?
шаш ойлымаш, могай? мом ыштышаш?
Раш: шомодымошаш шонен лукмо шомак чыла тӱрлӧ причастийын суффиксыштым
иктыш чумырен. Тунемше нуным ныл ужашлан шелшаш да действительный,
страдательный, шӧрымӧ
да шушаш жап причастий-влаклан пуэдышаш.
Кокымшо сомыл. Ӱлан пуымо причастий-влак предложенийлаште улыт, но нуно
мутын
вес ужашыже-влак дене ӱмылалтыныт. Шылаш тӧчышӧ причастий-влакым муын
каласаш.
Пӧртӧнчылнӧ лийшышт пӧртышкӧ кышкалалтыт. (Дим. Орай. Тӱтыра вошт.)
Теҥгече ола гыч вич шагатлан толын шуын улына, малаш шуҥгалмемым изишак
веле
шарнем. (М.Шкетан. Сӧсна поминка.)
"Тый кайышашышкет кае, пӧръеҥлан мемнан секретым колышташ ок йӧрӧ",—
Зинаида
Петровна Григорий Петровичым мыскара йӧре луктын колтыш. (Ц.Г.Чавайн.
Элнет.)
Йолташыжын келшыдымыжым (Саня) шиже гынат, тудым Юл могырыш, мӧҥгешла
савырыш.
(М.Евсеева. Илыш савыра.)
Причастийын суффиксше-влакым падеж, лицам да числам ончыктышо морфеме-влак
ӱмылтат: лий + ше + ышт, шуҥгалтме + ем + ым, кайышаш + ышке + т, келшыдыме
+ жы +
м.
Оҥартыш мут дене тунемше-влакым палдараш программе улыжат 2 шагатым гына
ойыра.
Кеч вес ойлымаш ужашын пайжым катыкемден, туныктышо жапым ешараш шотлан
конда
гын, ме тидым саламлена веле. Молан тыгай корнышкыжо лупшалташ? Оҥартыш мут
—
посна шотан, марий йылмын вий-куат ден сӧрал могыржым утларак почылтарен
шогышо
ойлымаш ужаш.
Икымше сомыл. М.Шкетанын "Эреҥер" романже гыч налме марла да рушла
предложений-влакым таҥастарен лудаш. Руш текстыште марий йылмысе оҥартыш
мут-влак молан йомыныт? Кусарыше Владимир Муравьевым (тудо марла сайын
кутыра, йылмым чаплын пала) титаклаш ида вашке.
Пӧтырын кидше чытыралтеш, пись— У Петра дрогнули руки, пись—
мажат, выр-выр-выр пӧрдын, кӱвар мо выскользнуло и упало на
ӱмбаке камвозеш. пол.
Сакар вакш мӱгырымашеш по— Грохот мельницы разбудил Сака—
мыжалтеш, кенета тӧрштен кы— ра. Он быстро вкочил и выбежал
нелын, тӱгӧ тӧрштен лектеш. наружу. Светало. Вслед за Сака—
Вакш кӧргыштӧ рыды-родо, ром, смущенно моргая, вышел
рышт-рӧшт шокта. Сакар по— Долгоруков.
чеш Долгоруков, ӧрмалгышыла,
шинчажым каркален куржын
лектеш.
Пыл кокла гыч, муль-муль Из-за туч выглянула луна и,
койыктен, тылзе ончалеш, осветив веселую кампанию, снова
адак пыл дене петыралтеш. спряталась.
Рушла текстыште выр-выр-выр, рыды-родо, рышт-рӧшт да муль-муль оҥартыш мут-
влак
йӧршын йомыныт. Молан? Руш йылмыште тыгай, эсогыл тыгайрак шомак-влак
йӧршын йомыныт. Молан? Руш йылмыште тыгай, эсогыл тыгайрак шомак-влак
йӧршын уке улыт.
Пеш шуко оҥартыш мутым рушлашке тӱвыт кусараш ок лий.
Кокымшо сомыл. Дим.Орайын возымыж гыч налме предложений-вакым таҥастарен
лудаш.
Оҥартыш мут вара мом ешара?
Волгалтеш. Вӱрзым ӱмбачын Волгалтеш. Вӱрзым ӱмбачын шы—
эр кече лектеш. ри-вури эр кече лектеш.
Кожла кӧргыштӧ товар йӱк Кожла кӧргыштӧ товар йӱк кылт—
шокта. колт шокта.
Кугылалтыше пеш ӧрын, тӱс— Кугылалтыше пеш ӧрын, тӱсшӧ
шӧ шапалга, йошкарга, вуй ко— шапалга, йошкарга, вуй коваш—
ваштыже кынелеш. тыже кож-ж кынелеш.
Шке верышкышт шындыме оҥартыш мут-влак ойнам рашемдат, эсогыл кунар-гынат
сылнештат, ужмым, колмым да шижмым утларак тичмаштарен пуат.
Тыге ме йылме урокышто, уш-акыл вияҥдыме паша-влакым темлен, ик йыр пӧрдын
савырнышна. Ынде кокымшо йыжыҥышке куснаш кӱлеш. Куштылгыжак огыл, очыни,
тунемше-влакын йылмыштым лывыртымаште ончыко ӱшанле ошкылым ышташ. Туге
гынат тунемме
тема-влакын кӧргӧ вийышт изи огытыл. Урокышто эн тӱҥжӧ тыште: шочмо йылмын
ямжым, сӧраллыкшым йоча-влаклан почын ончыкташ, тудын вий-куатше дене
ӧрыктараш да
шкеныштымат "шымлыме" пашашке ушаш. Уш-акыл да йылмым вияҥдымаште кугезе-
влакнан
сугыньышт да мут юзо — писатель-влакын шомак теҥызышт эн кугу эҥертыш лийын
кодыт.
Икана Марий книга савыктышын редакторжо мыланна С.Г.Чавайнын "Памаш"
ойлымашыжым
кӱчыкемдаш да адаптироватлаш кӱштен ыле. Ни тидыжым, ни тудыжым ыштен сеҥаш
ыш
лий. Молан? Йӧратыме писательнан чыла шомакшат шке верыштыже. Садлан кажне
предложенийжым образец семын кучылташ да пырчын-пырчын кажне классыште шуко
гана
лончылаш лиеш. Тыште лач ик чарак гына лектын кертеш: ойлымашын
содержанийжым
шке мут дене каласкалыкташ ок кӱл. Лудаш, лончылаш, кӧранаш да кугешнаш
гына кумылаҥдыман. Мо кӱлеш, лончыло. Жапым да верым гына му.
Уэш В классышке пӧртылына. "Мут сочетаний" темым йылме лывыртыме тошкалтыш
гыч
ончалына.
Икымше сомыл. Олык Ипайын почеламутлаж гыч налме ужашлаште сылнылыкым пуышо
мут
сочетаний-влакым ойырен лукташ.
Куэ кид гыч вола шергаш ӱлык,
Чарайолын кушта тӱнӧ йӱр.

Куэрла кайык деч мый тунемым
Муро семым шӱм-кылыш погаш.

Кыдал покшеч ӱштал шынден
Йошкар потам мотор кава.

Йолвалам чевер кече чот рӱзыш,
Колхознан пайремнаже лиеш.
Кокымшо сомыл. Могай мут сочетаний-влак поснак раш, сылне да серыпле улыт?
Шыже тугай — луктын пышта
Ончыкет чывигыжым.

Пӱртӱсын омсажым
Кеҥеж комдык почын.

Вӱда мыйым, вӱда да ошкылеш
Йоча жап гыч лекше чулым рвезылык.
(А.Степанов.)
Кумшо сомыл. Пуымо мут сочетаний ден шомак-влакым кучылтын, рифмым арален
коден,
почеламут сынан предложенийым чоҥаш.
Ояр каваште южгунам
... ... ужынам.

Нӧлталтеш ракета кӱшкӧ,
... ... йӱкшӧ.

Ӱжара нӧлтмӧ тымык шагатым
... ... ... шыматыл.
Вашмут-влак тыгайрак лийын кертыт:
Ояр каваште южгунам
Пикш-самолетым ужынам.

Нӧлталтеш ракета кӱшкӧ,
Йоҥгалтеш торашке йӱкшӧ.

Ӱжара нӧлтмӧ тымык шагатым
Вашлиям кумыл дене, шыматыл.
Кузе пич пычкемыш йӱдым изи сорта тулат чот волгалтмыла коеш, кузе тымык
йӱдым
сургалтше кугу огыл йӱкат ойыртемын йоҥгалтеш, кузе шокшо кеҥежым йӱштӧ
пурам
подылмо шуэш, тугак верышкыже келыштарен шындыме антоним-влак ойлан,
предложенийлан ешартыш шулдырым пӧлеклат. Ямде пример-влакым лончылымо дене
пырля йоча-влак шкевуят тыршен кертыт. Ончыч калык ойпогылан эҥерташ келша.
Икымше сомыл. Антоним мужырын ик пелашыжым ончыктымо. Весыжым шке гыч
кычалман.

Кугу дене кугуракла кой, ... дене шкендым изирак семын кучо.
Осал еҥ шуко ила, ... еҥ вашке кола.
Пурла пылышыш пурен, ... пылышыш лектын.
Тореш умша тора, ... умша уша.
Тошто таҥ ... таҥ деч шергырак.
Эр толшо уна кая, ... толшо уна мала.
Кокымшо сомыл. Сылнымут гыч налме примерлаште антоним мужырын вес пелашыжым
муаш.

Шӱла изи Куба
Фидельын ... шодыж дене.
(А.Степанов. Колымшо курым.)

Шокшо эл деч лиеш поро
... полюс мыланна.
(В.Колумб. Муро, муро, шырчыкна.)

Кас ӱжара пуэн тулан чияжым
... ӱжарам у семын сӱретлаш.
(М.Казаков. Первый марий художник.)

Ош лум ... рок ден варналтын
Да ал вӱр дене чеверген.
(Г.Матюковский. Кум эрге.)
ВИ классыште тунемалтше чот мутым шымлен лектына.
Икымше сомыл. Ойырымо чот мут-влак мом ончыктат, молан кучылталтыныт?
Эҥер семын уло мыйынат
Шулдыр гае кок кумда серем.
(С.Вишневский. Кок шулдыран улам.)

Шым ий жап ваш келшен
Тунемна ме тыршен.
(В.Колумб. Письма.)

Аваем, ит вурсо, ит шылтале:
Латкандаш ий ик гана лиеш.
(А.Александров. Латкандаш ий.)

Кугезе историйлан латиндеш курым темын,
Вот колымшо курымлан пижын пондаш.
(А.Степанов. Колымшо курым.)

Тыште кужун мужедшаш уке. Чот мут-влак предметын мыняр улмыжым да радамым
ончыктат.
Кокымшо сомыл. Ойырымо чот мут-влак мом ончыктат, молан кучылталтыныт?
Йодыш тудак, но пример весе.
Йӱдвел кандалге теҥыз деч тӱҥалын,
Кечан ший курык-влак дек шумеш
Кумда эл мучко тӱрлӧ-тӱрлӧ калык
Ила, ушнен ик ешыш ӱмыреш.
(И.Осмин. Шӱм муро.)

Шочмо мландеш мый коднем иланен,
Лу ӱмырем мурыштем илынем.
(В.Колумб. "Шыже кастене...")

Лу шыже, лу теле, лу шошо...
А чонышто — шӱдӧ шижмаш.
(Г.Ояр.)
Каласе, кузе толын лектыч
Тӱжем меҥге гоч, марий муро?
Могай поро шулдыр ӧндалын,
Конден Грузий дек шумеш.
(М.Казаков. Шулдыран муро.)
Ойырымо чот мут-влак шке лексический кӱлешлыкыштым лушкыдемденыт, утларак
иктешлыше сынан лийыныт. И.Осминын возымаштыже ик чот мут келшен илыше,
пашам рӱж ыштыше калык-влакын ешышт нерген воза. Моло примерлаштат лу,
шӱдӧ, тӱжем чот мут-влак раш чотым огыт ончыкто, шуко, ятыр, лыҥ синоним-
влак радамыш лишемыт.
Кумшо сомыл. Поэт М.Якимовын мурсаскаж дене палыме лийза. Чот мут-влакын
кучылталтмыштым эскерыза. (Вара профессор З.В. Учаевын ойжым колыштса.
Тудын "Сылнымутыш корно" (1992, 74 с.) книгаштыже тыгай ужаш уло: "Теве чот
мутым налына.
Кенеташте шоналтет докан: ну тудын мо сӧралже, мо можо? Шотло да шотло —
мом-гынат шотлен луктат. Уке, йӱштӧ шӱм дене ончалаш ида вашке. Чын,
шотлыде, айдеме
ок иле. Но шотленак, я куана, я ойгана... Тыге, сылнымутыш логалмекше, чот
мутат
лач шотлымо йӧн гына улмыжым монда". Келшеда? Авторын книга йыжыҥжат "Чот
мут —
чон мут" маналтеш. Уда огыл вет?)
Йошкар шӱдырна кудло талукышто
Ыш шапалге тулеш нигуштат,
Чапле чап Мланде шарын вич лукышко
Йыр шарлен, эрык лӱмыш урналт...
Кудло талук, шыҥен кудло залпышке,
Йоҥгалт кае шушаш курымлаш!
("Кудло залп гай кудло идалык...")

О шучко, йӧсӧ, неле, шӱлык пагыт.
О нылле кокымшо — чон аяран ийгот.
Ик умдо — Паулюс — пура Юл даҥыт,
Кавказыш весе — фон Манштейн ден Гот...

Чыла ныл ӱдырамаш пусакыш,
Ондаксе ик пусак олмеш,
Война кум тӱрлӧ ойгым сакыш:
"Колен...", "Уверде...", "Сусыр пеш..."
("Кечыйолым курык вашлиеш".)
Олмештыш мут-влак сылнылык шотышто моктанен огыт керт. Нуно шке ончыкышт
сылнештарыме определенийым вераҥден огыт сеҥе, шуко значений денат огыт
кучылтат. Туге
гынат нуно йылме мастар-влакын пера йымачышт волгалтын сӧралештын лектыт.
Икымше сомыл. Ойырымо олмештыш мут-влак могай шомакым олмештат, палаш.
Таче угыч у йӱк дене
Тӱҥалам мый чот мураш.
(Йыван Кырля. Шочмо кече.)

Изи годсек, чевер ӱдыр,
Тые тыште кушкынат.
(Олык Ипай. Ош висвисым тые кӱрлын...)

Чарныде гыч ончык
Каена ме, ончо.
(Я.Ялкайн. Элем.)

Те моштеда, айдемыла кугешналын,
Но ода шынде шкендам кугуэш.
(А.Степанов. Ӱдыр-влаклан.)

Мый, тый, ме, те личный олмештыш мут-влак тыште утларак иктешлыше значениян

улыт. Нуно лирический геройым шкенжым ончыктат. Поэт-влак "мый" але "ме"
икымше
лица формым кучылтыт гынат, чыла действийым шке ӱмбакышт огыт нал, лач шке
кӧргӧ
чон шижмашыштым тыгай ойсавыртыш-влак дене тӱрлат.
Кокымшо сомыл. Тӱрлӧ разрядыш пурышо олмештыш мут-влак (личный деч молыжо)
мурсаскаште кузерак волгалтыт, эскераш.
Жапнан геройжым, кумыл темын,
Мурем ден таче моктынем.
Вет тиде еҥын шӱм ой дене
Ила тулаҥын тукымем.
(И.Караев. Лӱмжӧ тудын — калык.)

Кажне еҥ саламла мыйым палыме семын,
Кажне еҥ раш ыҥла, мо нерген мый ойлем.
(М.Казаков. Мый Москваште каем.)

О пошкудем, Тимош изай,
Мыняр жап ужын огынал?
(М.Большаков. Тимош изай.)

Кӧ малаш вочмек, ок шинче
Мом эрла ышташ — пермак!
(В.Колумб "Тек москвич ила Москваште...")

Шуйдара ала-кӧ муро семым,
Йӱд уремыште, омым монден.
(В.Изилянова. "Шуйдара ала-кӧ муро семым...")

Нимом ом нал — кодеш чыла...
Пелен кая лач сарын сусыр.
(Б.Данилов. "Пытартыш шӱлышым налаш...")
Тыште олмештыш мут-влакым тунемме разряд радам дене пуымо. Олмештыш мут-
влак мом
олмештат, раш каласаш йӧсӧ. А иктешлыше кумда значенийышт сайынак палдырна.
ВИИ классыште причастий тунемаш 6 шагат ойыралтеш. Йылме лывыртыме пашаште
тудо
шагал огыл лектышым пуэн сеҥа. Причастийым да причастиян ойсавыртыш-влакым
тунемше-влакын ойлымашкышт да возымашкышт пуртен кучылтмаш тӱҥ корно лийшаш
манын,
руш йылмызе да методист А.В.Дудников чын палемда.
Икымше сомыл. Кугезе-влакнан сугыньыштым шымлен лудын лекташ. Тӱҥ шонымашым
почын пуымаште причастий-влак могай верым налыт, каласаш.
Кузе илаш каласыме.
Поро пашам мыняр кертат, тунар ышташ каласыме.
Ваш-ваш полшен, кумыл дене илаш каласыме.
Ача-авам ончен, колыштын илаш каласыме.
Пӧртым, кудывечым, шке капым йытыраяш каласыме.

Мом ышташ каласыме огыл.
Шке мом от йӧрате, тудым ышташ каласыме огыл.
Шолышташ каласыме огыл.
Ондалкалаш, шойышташ каласыме огыл.
Тӱрлӧ оккӱлым ойлышташ каласыме огыл.
Пашам ыштыде, кочкын илаш каласыме огыл.

Нине примерлаште предложенийым чоҥымо да шонымашым почын пуымо шотышто
причастий-влак кугу верым налыт.
Кокымшо сомыл. Сылнымутышто причастий-влак шкеныштын могай могырыштым
ончыктат,
каласаш.
Мый калык дене илыш-корныш лектым,
Тудлан пуэм йӧратыме вием.
(М.Казаков. Йӧратыме поэзий йолташем.)

Пеледалше улан илышлан куаналын,
Мурым вел муралталыт чылан.
(И.Осмин. Ава кумыл.)

Эше мыланем келша шыже,
Юарлыше шыже, шӧртнян, киндан.
(В.Колумб. Шыжын йӱлаже.)

Тӱзланыше элем ончен, капем ыра,
Пиалым, эрыкым моктен, шӱмем мура.
(В.Иванов. Шӱмем мура.)

Вот первый шӱдыр нерыше пӱнчерыш
Шем пыл ӱмбачын волыш мунчалтен.
(Ю.Чавайн. Кӱсле йӱк.)
Шижалтеш: причастий предметын палыжым действий гоч ончыкта да сылнымутышто
эпитет ешым пойдара. Сылнештарыме определений лийын, тудо ойнам вияҥда да
шулдыраҥда. Теве эше вес пример-влак: шолшо шӱм-чон, ондалыше тымык,
когартыше мардеж,
сурлышо чодыра, пунчалме шӱм.
Кумшо сомыл. Ӱлан В.Изилянован почеламутлаж гыч налме ойсавыртыш-влак
пуалтыт.
Причастиян мут кылдыш-влак рашемдыме лӱм мутышт деч жаплан ойыралтыныт.
Нуно шке
верыштышт лийшаш улыт. Кӧ тидым эн ондак да чын ышта, ӱчашаш.
теҥыз семын толкыналтше кас
кудырген, тораш шуйналше кава
мландеш тыршен ӱдалме илыш
шонанпыл дене тӱрлымӧ чон
шӱм-чонышко лишемше пасу
кӧргыштем сескемалтше корно
чоныш вочшо шурно
поро мут дене шулдыраҥше тулойып
мӱкш отарла шолшо кумыл
Вашмут. Теҥыз семын толкыналтше пасу; кудырген, тораш шуйналше корно;
мландеш тыршен ӱдалме шурно; шонанпыл дене тӱрлымӧ кава; шӱм-чонышкем
лишемше кас;
кӧргыштем сескемалтше тулойып; чоныш вочшо кумыл; поро мут дене шулдыраҥше
кумыл; мӱкш отарла шолшо илыш.
Нылымше сомыл. Ямде ойсавыртыш-влакым кучылтын, почеламут сынан предложений-
влакым чоҥаш. Рифме ден ритмымат шотыш налаш.
Ончык ӱжшӧ семым
... ... семын.

Тора жап гыч толшо муро,
... ... пуро.

Мӱндырк куржшо тӧр йолгорно,
... ... ... ит торло.

Чын тулым ашныше чонем
... ... ..., шонем.

Эр лупсеш шӱргым мушшо кече
... ... ... вечын.

Тымыкын малыше олыкым,
... ... солыкым.
Оҥартыш мут пеш шуко йыжыҥан. Тудо йылмым сӧрастарыме куатше дене поснак
ойыртемалтеш. Тиде ойлымаш ужаш шонанпылын чыла чеверже дене йӱлышӧ тӱсым,
тӱжемле йыжыҥан сем ден чарныде йоҥгышо йӱк-йӱаным, пытыдымын вашталт толшо
шижмашым чолган каласен пуаш йӧным ышта. Мемнам журнал кумдык авырат,
сандене икмыняр сомылым веле палемдена.
Икымше сомыл. Оҥартыш мут семӱзгар дене кугу родым куча, манына гын,
йоҥылыш она
лий? Чын вашешташ ӱлан пуымо пример-влакым кучылташ.
Рия-рия шӱвыржым, рия-рия шӱвыржым
Кӧ шокталтен, кӧ каен?
Тӱбӧ-дӱп, тӱбӧ-дуп тӱмыржым
Кӧ пералтен, кӧ каен? (Калык муро.)

Кылтиҥ-кылтиҥ кӱслеже,
Элнет марийын парняже. (Г.Микай.)

Тали-дали, тали-дали гармонет ден
Тыве-дыве, тыве-дыве кушталтет. (И.Осмин.)
Кокымшо сомыл. Пӱртӱсыштӧ вашлиялтше чонанжат, эсогыл чондымыжат могай-
гынат
йӱкым луктын сеҥат, а тудым айдеме йылмышке оҥартыш мут полшымо дене
кусараш лиеш улмаш. Кызыт кайык йылмым гына шергал лекса. Кудо оҥартыш
мутшо утларак лишылла чучеш?

Мӱндырнырак шӱшпык шке кыгыр-кугыр сылне мурыжым мура, тили-тили- тьоп-тьоп
шокта тудын йӱкшӧ. Ала-кушто карш шодо логарже дене шорт-шорт-шорт шокта.
(М.Шкетан. Эреҥер.)
Тудын (пызлын) йыр лого тӱшка чи-чи-чок-чок-чок манын пӧрдеш. Лого тӱшка
каен
эртымеке, упшан кайык-влак пызле ӱмбак кержалтыныт, ви-ди-ви, ви-ди-ви
манын
йӱкланат. М.Шкетан. Якшывай.
Вуй ӱмбалне чыге-чого шоктыш. Чаҥа-влак чодыра велым чоҥештен каят.
(В.Иванов.
Тӱтан.)
Коклан-коклан пулдырчо йӱк пич-пеле шоктен шергылтеш, шурнывоч чип-чип-чип
муралта. А.Асаев. Ошвичыжат, йӱксыжат.
Чип-чи, чип-чи манын, кож вуйышто киса мурен шинча. (С.Чавайн. Элнет.)

Кумшо сомыл. Ӱлан пуымо предложенийлаште оҥартыш мут-влак ойыралтыныт. Нуно
ойлан могай сыным пуртат? Ой нелемеш але куштылемеш?

Ик ончыл тыртышыже кӱвар ӧрдыжыш логалеш, да орва-влак нылынек вӱдышкӧ —
шувырдык. (Дим. Орай. Чолга шӱдыр.)
Аярештын, мланде ден шкет тумо коклаште ужар-канде тул меҥге — йо-о-олт!
(Ю.Галютин. Олмасолан почтальонкыжо.)
Юж деч куштылго, шонет, лӱҥгалтыш — ӱлык-кӱшкӧ эплын йышт да юшт! (Г.Ояр.
"Юж
деч куштылго...")
Рвезе-влак шудым каванлат, кидыштышт шаньык — вышт-вушт веле. (Гр.Иванов.
Рвезе-влак шудым каванлат.)
Микале. Придон сай пудажым чаманыш. Но нимат огыл. Чечас ме тудым пырдыжыш
лыч-лоч да вара тик-так, тик-так веле. (В.Якимов. Шагат.)

Ончыктымо предложенийлаште оҥартыш мут-влак у тӱс дене сескемалтыт.
Сказуемый
уке гынат, мо лиймым куштылгын тогдаена. Оҥартыш мут шкежат сказуемый
сомылым
шукта. Теве икымше предложенийыште орва-влак подлежащий уло, сказуемый
шылын.
Тудо пуренгаеныт лийшаш ыле. Кушто каласалтдыме мут тугакат раш шижалтеш,
тугай
предложенийым эллиптический маныт.
Тарватыме йодыш почеш кок йырым ыштышна. Шотшо дене кажне тема пелдык эше
ик гана савырныман ыле. Уш-акыл ден йылме лывыртыме паша урокышто шукыж
годым ваш пуналтеш. Тиде тыгак лийман. Тышке ынде кумшо кылдышым ушаш
келша, очыни.
Куштылго огыл йочам ушан-шотаным ончен кушташ.
Куштылго огыл тудым идейно, этически да эстетически шуараш.
Куштылго огыл нӧргӧ падырашым шуарымаште виян надырым пышташ.
Воспитательный пашам ворандарен колташ йӧн шуко.
Уке мо йылмыштына вӱр корно гыч шӧнышкӧ ташлыше куан да пиал шинчавӱдым
луктын
кертше шуко тӱжеман мутвундына? ("Валериан Михайлович Васильев шочмо
калыкшым
чот йӧратен, тудын ожнысо орлыкан илышыжым сайын пален, ончыклыкшо верч йӱд-
кече
азапланен. Марият моло калык дене тӧр лийже манын, кӱрылтде тыршен. Тудо
пӱтынь
марийын мут поянлыкшым иктыш чумыраш да ты поянлык дене сылнымут пашам
вияҥден
колташ кӱлеш манын, туныктен ойлен". Л.П.Грузов, филологий наука доктор,
профессор.)
Уке мо кумылнам вӱчкышӧ, моло вере нигуштат вашлиялтдыме сылне деч сылне
шуко
тӱжеман мурсемна? ("Семлан марий калык моткоч поян. Музыкылан тынар поян
калык
тӱняштыжат шагал". Ласло Викар, венгр музыковед. "Шуко вере лияш пернен, но
марий-влак нерген поснак сай шонымаш кодын. Мый але мартеат марий сем деч
чапле да
кӱкшӧ музыкальный культурым ом пале". Леннарт Мери, Эстон Республикын
президентше.)
Уке мо шинчам йымыктарыше, тӱнямбал выставкылаште верланыше шонанпыл тӱсан
тӱжемле тӱрна? ("Финн тукым моло калыкын деч марий тӱр поян тӱсшӧ да
моторлыкшо
дене ойыртемалтеш". И.Н.Смирнов, профссор, этнограф. "Марий тӱр шуко тӱрлӧ
улмыжо да тӱрлышӧ-влакын усталыкышт дене ӧрыктара... Ожно кажне ӱдырамаш
тӱрлен моштен, тудын тӱржым ончен, пашаче улмыжым акленыт... Тӱрлен
моштыдымаш эн кугу ситыдымашлан шотлалтын". Э.Д.Меджитова, искусствовед.)
Улытыс калыкна гыч лекше шанчыеҥ-влак: академик, профессор, наука доктор
ден
кандидат, доцент.
Улытыс калыкнан эргыже-влак, Совет Союз Герой лӱмым нумалше!
Улытыс пашаш чапланыше герой-влак!
Уке мо мӱндыр кугезына-влакын, паша деч посна шинчен кертдыме да
нимучашдыме кумылзак калыкнан серыпле ойпогыжо?
Уке мо мут юзо-влакнан чон йӱлен возымо сылнымутышт?
Уке мо калыкнан койышланыде моктанаш веле огыл, а кугешнаш ситыше поро
йӱлаже-влак?
Молан вара Российысе калык-влакын йылмышт нерген Деклараций ден Законын
(1991
ийыште пеҥгыдемдыме) кажне йылмым аралаш, шымлаш да вияҥдаш иктӧр йӧн-
влакым пуымо ӱмбачыштат шкенан социальный праванам тӱрыс огына кучылт?
Арамлан мо С.Г.Чавайнын "Элнет" романыштыже сӱретлыме персонаж Григорий
Петрович Веткан "иктаж
марий нерген оҥайсыр пелешташ гын, чылт чодырканла ылыж кая"? Арамлан мо
Григорий Петровичын "скрипкаже марий мурым моло муро коклаште ончыл верыш
луктын"?
Молан вара але мартеат марий улмына деч вожыл кошташ она вожыл? Арамлан мо
Шабдар Осып эше 1926 ийыштак, шӱмбел калыкшылан тыланен, тыге серен:
Умла гай оваргалын,
Сай саска гай пеледал.
Модын-воштыл, куаналын,
Ончыкат, марий, илал.
Адак С.Г.Чавайнымак ушештарена: "...У илыш ыштыме корнышто ик еҥат шке
дечше ынже вожыл, чыла еҥат, чыла калыкат шканже шке оза лийже, чыла еҥат,
чыла калыкат
итке-весыжлан йолташ лийже".
Молан вара тачат нӧлпӧ торта микмек-влакым пошыктарен илена? Арамлан мо
М.Шкетан
1929 ийыштак тыге темлен: "Ик семын шонымаште, культур пашам руш йылме
денат
колташ лиеш. Туге гынат калыкын шке илышыштыже шке йылмыже уло. Садлан кеч-
могай
пашаште тӱрлӧ калыкын шуко йылмыжым эскерен, тӱзатен шогаш тӱҥалына гын,
шкенан
йылмынам ӧрдыжкӧ шӱкал огына шу гын, кеч-могай пашанат сайын каяш тӱҥалеш"?
Урокышто ыштышаш воспитательный паша иземшаш олмеш шукемын веле. Самырык-
влак
кокла гыч шагалын огыл тазыла поргемыш куштылгын лупшалтыт. Ужар кишке,
аяран
тамак, шолыштмаш, кучедалмаш, аватмут волгыдо илышым румбыкаҥдат, шӱчаҥдат.
Молан? Шӱдыр гай печкалтын, тылзе гай нӧлталтын, кече гай волгалтын илашна
кӧ да
мо мешаят? Полмезе тукымым памаш вӱд гай яндар — уке, тыгеат огыл —
шинчавӱд гай
яндар илыш корныш лукмаште але вара марий йылме шке суап сапшым луштарен?
Але
вара тудо криминал койыш чактарыме полышым огешат темле?
Звенигово район, Чакмарий кыдалаш школын ончычсо директоржо Степан Петрович
Соловьев шке туныктышыжо-влаклан пеш пеҥгыдын ойла ыле: "Воспитательный
пашам ышташ урокысо жапым ида чамане". Чын огыл мо? Чын дечат чын.
Воспитательный паша нерген кажне класс да кажне тема почеш уэш посна тӱяш
она
тӱҥал, кунар-гынат иктешлен каласена.
Йочам чыла могырымат шуарыме сомыл урокын вӱршерышкыже шыҥышаш. Теве В
классыште
"Мут сочетаний" темым лончылымо годым йоҥылыш ойсавыртыш-влакым тӧрлаташ
пуэнна
ыле. Тунемше-влак имньым туараш мут кылдышым чынлан шотлат гын, умбакыже
марий
калыкын ожнысекак имне дек шӱман улмыжым ончыкташ йӧнан. Тидын годым шке
кундемым, калыкым да пашам йӧратыме шижмаш кунар-гынат ылыжшаш. А Олык
Ипайын почеламутлаж негызеш йоча-влак, сылнылык тӱняш пурен лектын, шке
илышым сӧрастараш эплын кумылаҥын кертыт: куэрла кайык деч шӱм кылыш мур
семым погаш тунемше еҥ моторлыкым тошкен каен ок керт. Кунам парт коклаште
шинчыше мӧр саска ӱдыр ден
рвезылан шӱмбел мландеш кушшо уржа вуйжым савалеш, кунам тудын шӱргыжым
левалге
юж шупшалеш, шӱм-чон арулыкым шытыктараш да лӧзаҥдаш тунарак йӧсӧ мо?
Сылнымут,
шкежат мастар туныктышо лийын, нӧргӧ кап-кылыш шыҥен, келге вожым колтышаш
да
лӧза саскам пуышаш.
Воспитательный пашам ыштыме шотышто ой-каҥаш пуымо годым икмыняр сӱсаныде
ок
лий. Молан манаш гын, туныктышо кажне темым, кажне урокым шке шӱм-чонжо
вошт
колта гын, элжым, калыкшым да йочажым алалын пагала гын, урокын тулан
шӱлышыжӧ,
сымыстарыше вийже тунемше дек садак йончен миен шуэш.
Корнылан — киндым
"Корно ончыктышо шуко уло, корнылан кинде курикам пуышо уке",— манеш калык.
Калыкмутым изиш весемден, тыге каласена: методикыштат корным ончыктышо-влак
шукын
улыт, а лач класслан да темылан тӱрыс келшен толшо сомылым темлыше уке.
Каньыле
огыл чапле практический материалым поген чумыраш, тӱрлӧ источник гыч
"шӧрӱмбалжым" погаш. Тидлан шуко жап да чытыш кӱлыт. Пӧрт ышташ пырням,
оҥам, кермычым,
цементым, пудам да молымат ончылгоч тыршен шапашлен ямдылет гын веле,
нӧлташыже
тунарак йӧсӧ ок лий. Урокым ямдылымаште да эртарымаште тыгайракак сӱрет
палдырна. Туныктышын кид йымалныже "чоҥышаш" наста-влак ямде лийыт гын,
нуно, методический шӱлышым налмеке, урокым сайын пуаш полшыде огыт код.
Тидым шоненак, ме
умбакыже В-ВИИ класслан посна тема-влак дене эше икмыняр практический пашам
пуыде ынена ойырло. Тудым ала корнылан пуэн колтымо кинде дене тӧр ужаш
лиеш? Лач
заданий-влакым гына уш-акыл вияҥдыме, йылме лывыртыме але воспитательный
пашам
атыландарыме йыжыҥ-влаклан она шеледе.
В класс. Мут сочетаний.
1. Рашемдыше шомак шотеш ӱлан пуымо пале мут-влакым кучылтын, мут сочетаний-
влакым ышташ.

Пӱнчӧ, шӱргывылыш, кап-кыл, рвезе, илыш.
Пале мут-влак: вияш, йытыра, яшката, лӱддымӧ, чолга, тале, полмезе, ойган,
шӱлыкан, орлыкан, йӧсӧ, неле.
2.Тӱҥ мут шотеш ӱлан пуымо глагол-влакым пуртен, мут сочетаний-влакым
чоҥаш.
Акым, вольыкым, мурым да пасум, тоя да воштыр дене, кид дене, теркупш дене.
Глагол-влак: иземдаш, шагалемдаш, йоҥгалтараш, лупшаш, солкалаш,
лупшкедылаш.
3. Мут-влак грамматике могырым икте-весышт дене кылдалтыт гынат, ала-мо ок
ситыла чучеш. Могай шонымашым каласеда?
Подкиндым лудаш, пӱртӱсым ачалаш, ушкал-влак чоҥештылыт, лыве мура.
Вашмут. Икымше мут сочетаний чын. Тудым М.Шкетанын "Шымле ик подкинде"
ойлымашыж гыч налме: "Вара когыльо комлан ямдылыме подкиндым лудым". Лудаш
шомак
шотлаш значений дене кучылталтын. Моло мут сочетаний-влак грамматический
чын чоҥымо улыт, но смыслышт уке.
4. Ойырымо шомак-влак могай вес мут дене кылдалтыт? Ы буква возымо шотышто
могай
правил пашашке ушнашаш?

(Шыжым) яндар, йоҥгыдо южышто йӱкетат мӱндыркӧ йоҥгалтеш.
Ялыште але тул йӧрен огыл, ме пасу корныш лекна.
Ир пызлын лышташыже йоген пытен, укшлаште вӱр гай йошкар пызлыгичке орлаҥге-
влак
гына кечат.
"Когыньыштымат серыш луктын пыштышым да шкеже Оброк ерыш шымавуч вургылан
каен
тольым. Саде шымавуч вурго дене Ерентен кӧргышкыжӧ искусственный шӱлышым
колтылаш тӱҥальым..."
(М.Шкетан. Яквывай.)
5. Гласный буква возымаш мо дене кылдалтеш? Йодышлан вашешташ манын, мут
сочетанийым чоҥаш.
ы ӧ е о
шаньык — м, шӱль — м, кинде — м, кольм — м.
нуль ы ы ы
Вашмут. Шаньык ым кучаш, кинды м кочкаш, шӱльы м ӱдаш, кольмы м налаш.
6. Точко-влак олмеш келшыше йодышым шындаш.

Кондаш ..., кошташ 1 (ходить)..., кошташ 2 (сушить)..., кушташ 1 (растить)
...,
кушташ 2 (плясать) ... .
7. Тушто-влакын вашмутыштым муаш. Могай мут сочетаний-влак палыдыме
предметшымат
муаш полшат?

1. Еҥгай комдык неран. 2. Изакай йӱдшӧ-кечыже тӱрым тӱрла. 3. Изи пием
пӧртышкӧ
ок пурто. 4. Йошкар кашташте ош чыве-влак шинчат. 5. Лу шорык ик шудо
каваным
кӱреш. 6. Окна гычем ший шуарвондым шуэм.

Вашмут. 1. Сагыле. 2. Мӱкш. 3. Кӧгӧн. 4. Пӱй. 5. Парня, кӱнчыла шӱдырымаш.
6. Кечыйол.
8. Могай мут сочетаний-влак сылнылыкым пуат, рашемдаш.
Чодыра дене чоя рывыж семын
Почшо дене модылда ӱжара.

Кӱсле кылла электровоштыр
Мура у мурым у яллан.

Ончо: той уржа вуйжым савалеш,
Левалге южшат шӱргым шупшалеш.

Шовын шоҥ гай тӱтыраже
Вӱд ӱмбачын кынелеш.

Теҥыз вӱдла оҥгын-оҥгын
Пыл касвел гыч погына.
(Олык Ипай.)
9. Могай мут сочетаний-влак поснак раш, сылне да серыпле улыт, ойырен
ончыкташ.
Куэр мылам чонжым почын,
Лышташ мыйын чоныш пурен.

Но паша веле илышым
Пайремыш савыра.

Пу-ян кидетым, аваем,
Куатлын шупшалам.
Да илышлан у вийым
Пӧлек семын налам.

Чон вошт колтем мый кажным, кӧ сай,
Кӧ шке пашажым шӱлештын виса.
(А.Степанов.)
10. Ӱлан посна мут сочетаний ямде пуалтеш, а южыжын тӱҥ але рашемдыше
шомакше
веле. Кушто мут сочетанийым ешарен, кушто шомак-влакын верыштым вашталтен,
почеламут сынан предложений-влакым чоҥаш.
Кундемнам авалтен, муро сем,
... ... ... каласен.

Шочмо кундемын, чонеш вочшо мурыжо,
... ... ... ... пурыжо.

Канде океан, сандалыкым леведын,
... ... ... ... лектын.

Шинча ончыко толеш, нылле икымше ий,
... ... ... — мондаш огеш лий.
Вашмут. Пример-влакым М.Казаковын почеламутлаж гыч налме. Сомылым
тӧрлымеке, тыгайрак предложений-влак лекшаш улвыт:
Кундемнам авалтен муро сем,
Йыр иеш пиалнам каласен.

Шочмо кундемын чонеш вочшо мурыжо
Элын йӱкнаш вӱршер пырчыла пурыжо.

Канде океан сандалыкым леведын,
Кӱзынем кавашке, шулдыран гай лектын.

Шинча ончык толеш нылле икымше ий,
Омо гай тудо — мондаш огеш лий.
Предложенийын главный членже-влак.
1. Ӱлан пуымо предложенийласе подлежащий ден сказуемыйым тыгай радам дене
негызлыза.
1. Чоҥалтме шотышто предложе— 1. Чоҥалтме шотышто предло—
нийыште икымше тӱҥ, рӱдӧ мут. женийыште подлежащий деч вара
кокымшо тӱҥ, рӱдӧ мут.
2. Кӧ але мо нерген ойлымым 2. Подлежащийын мом ышты—
ончыкта. мыжым ончыкта.
3. Кӧ але мо? йодышлан ва— Мом ышта? мом ыштат? йо—
дышлан вашешта. дышлан вашешта.
4. Подлежащий утларакшым 4. Сказуемый утларакшым гла—
именительный падежыште шогышо гол дене каасалтеш.
лӱм мут дене каласалтеш.

Тӱрла канде кава тӱрым эркын
Чевер порсын ден эр ӱжара.
(Ю.Чавайн. "Тӱрла канде кава тӱрым...")
Мландым, пуйто ош пеледыш,
Ош лум шукертак леведын.
(Ю.Чавайн. Шошо сем.)
Волале куэр шеҥгеке кече,
Каваште у тылзе йӱла.
(Ю.Чавайн. Каласе мылам.)
Туан верлам левед кия лум-мамык
Ал ӱжара аланым чевертен.
(Ю.Чавайн. У ий эрдене.)
2. Диктантым возаш. Кажне предложенийыште главный член-влакым муаш.

Касвелыш кайыше кече Элнет ӱмбалым оҥайын йылгыжтара. Кумда олык тӱрыштӧ
лӱшкен
шогышо кудыр вуян пӱнчер ала-кушко мӱндыркӧ шарла. Пӱнчӧ-влак иктыж деч
весыже
кӱкшӧ улыт, парчашкышт ончалат — упшет миен возеш. (Н.Лекайн.)
2. Почеламутым лудаш да схеме-влакым ончалаш. Схемылаште мом ончыктымо,
каласаш.
Эр.
Йӱла эрвел, тул шӱдыр дене
Мемнан ялнажым волгалта.

А лум шарла, кандалгын койын,
Сур тылзе вожылын шула.
(А.Январев.)

3. Предложенийыште мыняр главный член-влак улмо дене тудын простой але
сложный
улмыжым палаш. Чыла примерым В.Колумбын почеламутлаж гыч налме.
Пыжаш деч посна ок шоч кайык,
Эҥер ок лий сер деч посна.
(Шӱм пӧлек.)

Мардеж йӱдым сайынак тыршыш,
Йӱрпылым пытарыш кышкен.
(Эре чоҥешташ, чоҥешташ.)

Кавам чараклен пӱнчын вачыже,
Кечат ок шу пӱчым поктен.
(Турий.)

Турня кашта дене тӱрлалын
Лыжга порсынан кавам,
Кежеж шокшо велыш тӱргалтын,
Пытартыш сескемжым савал.
(Октябрь.)

Антоним.
1. "Антоним" темылан пӧлеклалтше урок тӱҥалтыште эпиграф шотеш тиде
почеламутым
кучылташ лиеш мо?
Ужар чашкерым шергылталын,
Шӱшка сар шӱшпык, куанен.
Лыжга, сай семжым колышталын,
Шинчем мый, тӱрлым шонкален.

Изи падыраш — кугу усталык!
Моткоч шуэн вашлиялтеш.
Изи стихлан кугу мастарлык
Шагал еҥлан вел пуалтеш.
(И.Караев. Шӱшпык.)
2. Творческий диктантым возаш. Калыкмутым шарналташ але кокымшо ужашыжым
шке гыч
ешараш. Тидын годым антоним мужырым ушышто кучыман.
Йӱд ден ... ойырыман.
Ош пий — кочшыжо, ... пийлан — йолаже.
Кандыран кужужо сай, мутын — ... .
Йӱр нӧрта, а кече ... .
Икте йомдара, а весе ... .
Кызыт мондет гын, ... шарнет.
Кеҥежым терым ямдыле, ... — орвам.
Шагал манын ит лӱд, ... манын пытараш ит тӧчӧ.

3. Эн келшыше предложенийым шарныме почеш сераш.

Изи калыкланат кугу йолташ кӱлеш.
Изи окна гычат кугу тӱням ужаш лиеш.
Изи эҥер ушнен, кугу теҥыз погына.
Изи сравоч денат кугу кӧгӧным почаш лиеш.
Изи ялем кугу ола деч коч йӧратем.
Мемнан дене изи да кугу уна уке. Молан манаш гын, тудо уна.
Изи пулят кугу корабльым шӱтен кертеш.
(Р.Гамзатов семын.)

4. Ойлымашым кошарташ.

Шуко жап мый томам тунемшылан шотлалтынам. Тетрадем-влак лавыран лийыныт.
Мый
шӱкшын возенам. Урок деч вара мый мӧҥгӧ шӱлыкан ошкылынам. Дневникем
ончалмекше,
авамын кумылжо эре волен.
Чыла тиде шерем темыш. Мо дене мый моло деч уда улам? Давай, шонем,
тӧрланем.
Теве мый ынде сай тунемшылан шотлалтам...
5. Антониман мыскара-влакым модын ончыкташ.

— Мичу, теҥгече молан школыш толын отыл?
— Шола йолемын пурла пулвуйжо корштен.

— Начи, ават уке мо?
— Уло гынат, уке.

— Мылам шем чывын муныжым ужалыза.
— Кудыжо шем чывын, кудыжо ошын, мый ом пале. Шке ойырен налза.
Марий шолдыра муным ойырен налын, манеш.

— Вачи уныкам, копатым шаралте, пӱкшым пуэм.
— Ачайлан пуыза.
— Мо томаша? Пӱкшым от йӧрате мо?
— Йӧратем. Ачайын копаже кугурак чай.

6. Антонимым предложений-влакым "пижыктыме йӧн" семын кучылташ.
Пӱртӱсын тушманже шуко. Йолташыже утларак лийман.
Чевер кеҥеж шижде эртен кайыш. Теве йӱштӧ ... лишемеш.
Ивук медицина нерген шагал пален. Н.Александровын "Тазалык орлаҥге"
книгажым
лудмеке, ... умылен налын.
7. Антоним марий йылмыште у мутым ыштыме йӧн семын одарлана. Дим.Орайын
"Тӱтыра
вошт" романже гыч налме примерлаште антоним мужырын кокымшо ужашыжым шке
ешарен
каласаш.

Ынде кунамсе пурымаш-... уке, да мом манын миен шинчам.
Тудын (Ведеркан Меке ватын) мо, чӱчкен-мурен коштшашыже веле, нимо кӱчык-
... шонышашыже уке.
Тунам лишылат-... колхозла гыч арун чийыше йолешке, чаплын кычкыме имнешке-
влак
родан-родышт деке унала толеденыт.
Пӧртӧнчыл лопка, латкокытын ӧндалалтын, тошкалтышыжым кӱзаш-... лиеш.
(Макси) ошкылеш-ошкылешат, мардеж почеш иземын-... толшо сылне муро йӱкым
колеш.
Варвушын йолжат ыш логал дыр, омса почылтмо-... йӱк гына шоктен кодо,
чоҥештыме
гай кайыш.
Тымбайын, имне деч посна илен, ятыр кайышаш-... кодын.
Кӧ йӱд-... манме гай пашам ыштен толашен, тудак йорлын илен.
Йогорын шыдыже кенета пыта. Шинчышыжла, комдык-... лийын, воштыл колта.
8. Ойырымо шомак-влак могай мут олмеш кучылталтыныт? Пример шотеш
М.Шкетанын ойлымашыже-влак гыч ужашлам ончалына.

Юмо серлагыже, шонем. Мыйын тувыр монча тӱньык петыртыш гай "ошо". ("Патай
Сопром".)
Телым райисполком гыч инструктор Новохрапов толын ылят, тудат нимогай
полышым ыш
кондо. Толмекше, заем нерген гына изиш кутырыш. Ялсоветыште арня мучко
илыш. Вич
кӧршӧк шӧрым налын кочко. Кочмекше, утымеш малыш. Ӱстембалан малышыжла,
кужу
йолжо дене окна яндам пудыртен кодыш. Моло полышым ыш ыште.
("Радиошойыштмаш".)
"Теве мыйын мадамем толеш,— пеле воштылын, пеле койдарен, (Карпуш)
посанажлан
ойлен.— Теве кум арня эртен, мыланем нимомат кочкаш шолтен огыл. Пеш сай
вате!"
("Карпуш".)
Мутмучаш ден муттӱҥ.
1. Йодышлан вашештен, "Олыкышто" вуймутан ойлымашым чоҥаш.
1. Мо олыкышто пеледеш?
2. Мон тӱсшӧ тӱрлӧ-тӱрлӧ?
3. Йоча-шамыч молан куанат?
4. Ӱдыр-влак мом погат?
5. Кушто тамле нектар уло?
6. Мӱкш-влак кушко шинчыт?
7. Нуно кушан пыртак каналтат?
2. Калыкмут-влакым могай радам дене пуымо? Могай лӱм мутын вашталтмыжым
ончыктымо? Пытартышлан пуымо ныл калыкмут нерген мом каласаш кӱлеш?

Айдемым паша чапландара. Тунем кертдыме паша уке. Паша поро кумылым йӧрата.
Паша
айдемым илаш туныкта. Паша чоным (шӱмым) куандара. Чапле паша чапым шара.
Ыштышаш паша лиеш гын, шонен кошташ ыштыме дечат йӧсӧ. Кеч-могай паша
мастарлыкым
йӧрата.
Сай пашан акше ок йом. Кажне пашан шке шотшо уло. Айда-лийже ыштет гын,
пашан
шотшо ок лий. Сай пашан пулдыржат кумда. Чоя пашан мучашыже товаҥше.
Илыш поро пашалан пуалтын. Эр кынелше пашалан шуэш. Кунам пашалан уста еҥ
пижеш,
лумат лач тул семын ылыжеш.
Пашам чот ыштыше ӱй ден мӱйым кочкеш. Кӧ пашам йӧрата, тудым калык пагала.
Шым
пашам ыште, ик паша ыштымым каласе. Пашам ыштен, плокаш от шу. Тӱҥалме
пашам эрлалан кодыман огыл. Пашам йӧратыше еҥын агытанжат эр мура. Пашам от
ыште гын,
ӱстембалнет мелна ок лий. Тӱҥалме пашам мучашке шуктыман.
Айдеме пашаште кушкеш. Чын пашаште лӱдде шого.
Пашашке лекмеке, коракым шотлен ит шого.
Кодшо пашаш лум лумеш. У муро пашаш шочеш. Нужна еҥ поян пашаш орлана.
Паша деч посна илыше еҥ нигунамат шотан ок лий. Паша дене тӱня волгалтеш,
паша
дене элна пеледеш. Паша дене поет, ойго дене йомат. Изи паша гыч кугу паша
лиеш.
3. Мутмучаш деч посна пуымо текст-влакым лудын ончаш. Умылаш лиеш але неле?
Мардеж ший гармоньжы шокт ,
Поран пӧрдын-модын кушт .
Вуч сад ӧрш арам,
Ок конд туп ӱжара .
(А.Тимиркаев. Поран.)
Нарынче солык пид уржа ,
Нарынчын таче кава воштыл .
Ӧрын, шинча шиждегече турж —
Август, лап возын, уржа тӱред .
(А.Тимиркаев. Август.)
Мутмучаш уке гын, паша томам. Именительный падежыште шогышо лӱм мут-влакын
мутмучашышт уке. Тыге огыл мо? Тыгеже тыге, да пеш тыгежат огыл. Мутмучаш
уло, но
тудо огеш кой (нулевой мутмучаш). Нулевой мутмачаш пуста вер гына огыл.
Тудо,
мутлан, мардеж але поран шомаклаште мо, а мон але мом манмым огыл ончыкта,
мутмучашдыме лӱм мут мом-гынат ышта: мардеж шокта, поран кушта.
Ынде мутмучашым пӧртылтен лудына. Нунын деч посна, ой, уда улмаш!

Мардеж ший гармоньжым шокта,
Поран пӧрдын-модын кушта.
Вучем садыш ӧршым арам,
Ок кондо тупеш ӱжарам.

Нарынче солыкым пидын уржа,
Нарынчын таче кава воштылеш.
Ӧрын, шинчам шиждегече туржам —
Август, лап возын, уржам тӱредеш.
Мутвож шомакын тӱҥ значенийжым арала гын, муттӱҥ (мут-мучаш деч посна) лач
тиде
шомакын, а весын огыл значенийжым рашемда. Ойырымо шомаклаште муттӱҥым
муаш.
Кушто муттӱҥ ден мутвож иктак?
Адак кумыл нӧлтын уэш шарналтем
Чодыран йӧраталме торасе мландем!
Тугак ончылнемже йорга куэрет,
Лӱшка лышташ дене мотор тумерет.

Ковыра лышташлажым тошкалын, мурен,
Чевер шопкерла гоч садерыш пурем.
Ужам лывыргалше лӱҥгалтше укшлам,
Укшла йыр чевергыше шере олмам.
(В.Рожкин. Шочмо мландым шонымаш.)
(Умбакыже вес номерыште лиеш.)



050496
************************************************************************
3—13
Эртыме корно
Тукым корно
Кӱчыкэҥер... Таче Морко кундемыште тыгай ял гына кодын, а тудлан лӱмым
пуышо
вӱдйогын шукертак пучен йомын. Комаер гыч илыш вийым налше тиде эҥер
шинчавӱд
гай яндарлыкше дене айдеме чоным куандарен, но вара ты кундемыште карьерым
ыштымылан кӧра тудо кошкен. Шӱм-чоным вӱчкышӧ вӱдйогын шарнымашеш веле
кодын гынат,
Кӱчыкэҥер ял мыйым эреак шке декше шупшеш. Лач тышечын мыйын ачам Актанай
да тудын лу ияш Айдуш шольыжо, кугу тӱняшке лектын каеныт, ужар вуй денак
илыш пӧрдемыш "шуҥгалтыныт".
Тыштак мемнан кугезына-влак: Пайбулат кочам да Салика ковам, кочамын ачаже
Яндемыр да кочаже Пектелек курымашлык омо дене малат. Тышеч тӱҥалын мемнан
тукымна.
Вурс техникын торжан керылт пурымыжлан верчын изи эҥер ӱмыржым шуктен, но
осал
саман еҥ-влакым пӱгыртен, сукыктен кертын огыл. Мый тыште Кӱчыкэҥер ялысе
ик еш
нерген каласкалынем. Тудат пеҥгыде илыш вожан лийын, чыла нелым сеҥен
лектын.
Ӱшанем: тыгай еҥ-влак улмо годым эҥер угыч шочеш, яндар вӱдшӧ дене айдеме
чоным
эмлаш тӱҥалеш.

Ача ден ава
... 1938 ий. Июль. Тымык кас ял уремлам авалтен. Паша кече деч вара
Беклемишевмыт еш пӧртыш чумырген. Но иктат яра ок шинчылт, кажынын шке
сомылжо уло. Суртоза ӱстел воктене тунемше-влаклан тувырым урген шинча.
Легковой машинаштым ял мучаште, уржа коклаште, коден, НКВД уполномоченный-
влак
Михаил Васильев ден Иван Невский да следователь Борис Иванов умбакыже йолын
толыныт. Теве капкам почын пурышт, пулдырымат эртышт, тыманмешке пӧрт
кӧргыштат
лийыч. Шоферышт, Чодыраял рвезе, содор гына понятой-влакым ӱжын тольо, да
обыск
тӱҥале.
— Мом тынар кычалыда—? чытен ыш керт суртоза.
— Оружийым!— кычкырале Васильев.
— Оружийым?— ӧрӧ Беклемишев.— Ни пычалем, ни моло куралем нигунамат лийын
огыл.
Пӧртыштӧ чылажымат тореш-кутынь пургед пытарышт, уло суртым пуйто унчыливуя
шогалтышт гынат, "уна-влак" нимо тыгай-тугайым ышт му. Яракида каяш огыл
манын,
тошто справка ден квитанций-влакым погалтен чыкышт.
— Вашкерак чий, мемнан дене пырля кает!— шӱдыш суртозалан Невский.
— Молан наҥгайынеда? Мыйын нимогай титакем уке!
— Чий, ит юватыл! Тушто рашемдат. Титакан отыл гын, мӧҥгеш колтат.
Беклемишев ӱмбаланже чияш тидым-тудым погкалыш, йочаже-влак дене
чеверласыш, ватыжым ӧндале да омса лондем гоч вончымо деч ончыч пелашыжлан
кычкырале: "Шочшына-влакым переге!"
Тудын почеш пӧрт гыч НКВД пашаеҥ-влак лектыч. Иктаж шагат ончыч гына ты
ешыште
чылажат пиал да куан дене шыҥдаралтын ыле гын, ынде тидын пушыжат ыш код.
Нимом
умылен шуктыдымо, но ойго толмым чонышт дене шижше йоча-влак авашт йыр
шортыншортын чумыргышт. Эсогыл эн изи Левикат йӧсын йыҥыса, а вет теве гына
тудо аван
кидыштыже ласкан папалта ыле...
Кӱчыкэҥер гыч Озаҥ марте пеш тора. Туге гынат нужна илышлан кӧра ял марий-
влак
кугу олашке корным почыныт, шке имньышт дене тушко шӱйым шупшыктеныт,
сулымо оксаж дене суртлан кӱлшӧ арверым, кочкыш-йӱышым налыныт. Шӱйым
ужалаш наҥгайыше ик
еҥ пелен Айдуш лӱман марий йоча Кӱчыкэҥер ден Озаҥ кокла корным изи чапаж
дене
топкен эртен. Тудо тушко шӱмжӧ кӱштымӧ почеш тунемаш шонен толын. А тылеч
икмыняр ий ончыч тиде корно денак Айдушын Актанай изаже каен, вараже тудо
кугун тунемше еҥыш — ученый М.Н.Янтемирыш — савырнен.
Озаҥыште илыше Беклемишевмытын шке йочашт лийын огылат, Айдушым эргылыкеш
налыныт, тынеш пуртеныт, тунемашыже йӧным ыштеныт. Шочмо Кӱчыкэҥерыш марий
рвезе кугу шинчымаш да у лӱм дене пӧртылын — ынде тудо Николай Николаевич
Беклимишев
лийын. Самырык еҥ калыкым туныктен, да шке уш-акылжымат пойдарен шоген:
1910 ийыште учительский школым пытарен, 1937 ийыште учительский институтын
икымше курсшылан экстерн дене экзаменым кучен.
Туныктышо лияш Айдушлан юмыжак пӱрен улмаш, векат — шке пашажым моткоч
йӧратен,
полмезе тукымлан жапшымат, вийжымат чаманен огыл. Арестоватлыме марте
чумыржо
коло ий педагог сомылым шуктен шоген. Пытартыш ийлаште руш йылме ден
литературым
туныктен. Но Николай Николаевичын пашаже чыла еҥланак келшен огыл. Теве,
мутлан,
ялсовет "шолып адвокатурым почмылан" шылтален, тидын нергенак печать дене
пеҥгыдемдыме справкыштыжак ойлалтын.
Туныктышо дек тыге пижедылаш вара могай амал лийын? Амалже можо...
Н.Беклемишев
грамотдымо кресаньык-влаклан я йодмашым, я вуйшиймашым сераш полшен. Кузе
от
полшо? Нуным изи ден кугу тӧра-влак кузе гына огыт шыгыремдыл, налогым
жапыштыже
тӱлыдымылан (окса уке гын, мом ыштет?) кузе гына огыт поктыл, огыт мыскыле!
Николай Николаевич репрессийын шем пылже эре утларак чумыргымым шке шинчаж
дене
ужын, шке коваштыж дене шижын. Пӱтырен кучымышт деч ончыч тышечын иктаж-
кушко,
ӧрдыжкӧ, лектын каяш шонен. Торасе ик йолташыже паша верымат муын да мияш
ӱжын
улмаш. Но латкок еҥан еш дене вес верыш шонымо семын куснен кертат мо?
Таче, ойган пагыт деч вара шуко ий эртымеке, следственный делам лудатат,
илышыште чынак тыге лиймылан ӱшанымылат ок чуч. Теве кузе возеныт титаклыме
кагазыште:
"Кожлаер школын преподавательже Беклемишев националист-влакым арестоватлыме
деч
вара йоча-влаклан националистический мурылам туныктен. Мутлан, Чавайнын,
"Мӱкш
отар" пьесыж гыч "Мӱкш мурым".
Ӧрат, шулдыран пашаче-влакын куанен ызгымыштым ончыктышо тыглай мурат
айдемым арестоватлаш да лӱен пушташ амалым пуэн кертеш улмаш.
Але тушечак налме вес ойсавыртыш: "Калык тушман-влак Николай Мухин да
Сергей Чавайн дене пеҥгыде кылым кучен илен..."
Следователь Труфанов "титаканым" тыге йодыштын:
Йодыш: Следствий пала, те марий контрреволюционный буржуазно-
националистический
организацийыште шогенда. Тидын шотышто следствийлан чыным каласыде огыда
керт.
Вашмут: Мый марий контрреволюционный буржуазно-националистический
организацийыште шоген омыл.
Йодыш: Тукым шот дене ончалмаште Янтемир Михаил Николаевич тыланда кӧ лиеш?
Тудым пытартыш гана кунам ужында?
Вашмут: Янтемир Михаил Николаевич — шочмо изам. 1918 ий годсек тудым ик
ганат
ужын омыл..."
Тунам, следовательын титакым тушкен йодыштмыж годым, Н.Беклемишев паленат
огыл:
тудын изажым, Михаил Николаевич Янтемирым, шоя амал дене уже лӱен пуштыныт
улмаш, тудым чекист-влакын шонен лукмо контрреволюционный заговорын ик
вуйлатышыжлан шотленыт. Тидым шинча гын, "Янтемир — шочмо изам" манаш
огешат тошт ыле,
очыни.
Коло ий эртымеке, 1957 ийыште, реабилитироватлыме годым пале лийын:
следователь-влак Труфанов ден Перов делам шымлыме годым законностьым торжан
пудыртылыныт,
Беклемишевым прокурорын санкцийже деч поснак поген наҥгаеныт, шкеныштын
серыме
титаклымашым прокурорлан пеҥгыдемдаш пуэн огытыл.
Туге гынат нимо уке гыч чумыртылмо тиде дела почеш Н.Н.Беклемишевым 1938 ий
10
октябрьыште лӱен пуштыныт. Тыге пунчалын осал чапым налше тройка.
... Туныктышо Ольга Анемподестовна Шеҥше ялысе больницыште ыштыше
фельдшерын
ешешыже шочын, Чарлаште ӱдырамаш гимназийым пытарен. Ончыч Кожлаер, вара
Эҥерсола школлаште туныктен. 1918 ийыште Николай Беклемишевлан марлан
лектын. Лач
тудо ийын чех-влак Озаҥым руалтен налыныт.
Марийжым арестоватлыме деч вара кум кече эртымеке, Ольга Анемподестовна
кугурак
ӱдыржӧ-влакым пеленже налын да Моркыш кудалын. Нунын мийыме кечын рестан-
влакым
милиций машина дене Йошкар-Олашке наҥгаяш ямдылалтыт улмаш. НКВД райотдел
кудывечыште машинашке пуртен шындаш наҥгайымышт годым Николай Николаевич
ватыжлан
изи серышым шыпак кудалтен, тудыжо вигак йолжо дене тошкалын, пуйто теве-
теве
руалтен налыт манын лӱдын. Да тугак лийын: милиционер ужын шуктен да кагаз
лапчыкым шупшын налын, ӱдырамашым ӧрдыжкӧ шӱкал колтен. Могай уверым
каласаш шонен
пелашыжлан да ешыжлан туныктышо Беклемишев шкенжын пытартыш серышыштыже —
тидым
Ольга Анемподестовналан палаш пӱралтын огыл улмаш.
Суртозам поген наҥгайыме деч вара ешлан неле илыш толын. Тулыкеш кодшо
озавате
школышто ик ий гына туныктен кертын. 1940 ийыште ты пашам кодаш пернен. Шӱм
черан улмыжым шотыш налын, тылзе еда 150 теҥге пенсийым тӱленыт. Но тудо
чумыр
роскотын изи ужашыжым гына петырен. Лу шочшылан чылаже кок тӱжем теҥге
пособийым
пуэныт, но тудым налаш кажне гана Моркыш мияш кӱлын. Такше ик гана веле
налын
шуктен. Вашке марийжын "титакшым" паленыт да лӱдыктен каласеныт:
— Тетла тышке ит тол. Уке гын, шкендымат петырен шындат...
О.А.Беклимишева пелашыжым реабилитроватлымым вучен шуктен да тылеч варат
эше шуко илен. Тудо 1970 ийыште колен.

Шочшо-влак

Морко райсобес гыч яра кӱсен дене пӧртылмеке, ава чон йӧсыж дене каласен:
*— Падырашем-влак, мыланна шужен колаш перна. Мый шкетын лу шочшым пукшен
луктын
ом керт.
Ӱдыр ден эрге-влак ава мутым чын умыленыт. Нуно паленыт: тиде илышыште
полышым
нигӧ деч вучаш, илаш шонет гын, йӧным шкалан кычалман. Иктат вуйым сакен
шинчаш
шонен огыл, кажныже вий шутымо пашам шке ӱмбакше налын: икте урген, весе
шӱдырен, кумшо пидын, нылымше тӱрлен...
Сталин шке жапыштыже "Эрге шке ачаж верч мутым огеш кучо" манын каласен.
Туге
гынат калык тушманыш лукмо еҥ-влакын шочшыштым тӱрлӧ семын шыгыремдылынт,
мыскыленыт, поктылыныт. Теве Кӱчыкэҥерыште, Н.Н.Беклемишевым поген
наҥгайыме деч вара
ик арня эртымекак, сӱан лийын. Ончыч тудын икшывыже-влак тыгай пайремыште
моло
дене пырля веселитленыт гын, ынде нунылан ӧрдыж гыч шӱм шелын ончен шогаш
пернен. Ончычсо педагогын ӱдыржӧ-влакым ынде лӱмышт дене шуэн ойленыт,
шукыж годым
"троцкист ӱдыр" гына маныныт.
Эн кугужо, Евгения, ачаштым наҥгайыме годым коло ияш лийын. 1940 ийыште
учительский институтым пытарен да направлений почеш Курык марий районыш
паша ышташ каен.
Вера латкандаш ияш кодын. Педрабфакым пытарымек, ик ий Эҥерсола школышто
туныктен. Но вара шодо пуалме чер дене черланен колен. Пеле шужен ок кошт
да эмлалташ
йӧн лиеш гын, ӱдырым, мутат уке, утарен коден кертыт ыле.
Нылымшыже, Николай, 1942 ийыште Кожлаер школым тунем лектын, ик жап Арын
кыдалаш
школышто пашам ыштен да 1943 ий январьыште Йошкар Армийыш налалтын. Сар
корныжо
кужун шуйнен огыл: августышто Смоленск кундем гыч колымо нерген кагаз
толын.
Изида визымше классыште тунеммыж годым школысо библиотекыште пашам ышташ
тӱҥалын. 1941 ийыште кыдалаш школ дене чеверласен. Ончыч Кужерысе йоча
садыште пашам
ыштен, вара Моркысо мастерскойыш куснен, моло дене пырля фронтлан кӱлшӧ
вургемым
урген.
Ачаштым арестоватлыме годым молышт: Наташа индеш, Эмиль кандаш,Юля куд,
Лида кок
талукаш да Лева лу тылзаш лийыныт. Юля сар жапысе неле илышым чытен кертын
огыл,
латкок ияш колен.
Илышын мардежше изак-шоляк, акак-шӱжарак-влакым ончычсо СССР мучко шалатен
пытарен. Кумшо шочшылан, Ниналан, ача-ава суртышто илаш пӱралтын улмаш.
Кызыт пеленже эргыже да уныкаже-влак улыт. Тудын эртыме корныжо молыштын
деч нимо денат
огеш ойыртемалт.
Ачажым наҥгайыме годым латвич ияш Нина Йошкар-Оласе фельдшер-акушер
школышто,
кокымшо курсышто, тунемын, шочмо суртыш каникул жаплан миен улмаш. Но тыгай
ойган савыртышлан кӧра вашке гына олашке толаш пернен. Рестан-влаклан
кондымо передачым тюрьмаште тылзеш кум гана веле — 5, 15 да 25 числаште —
налыныт. Лишыл
еҥлан тидым-тудым кондышо шуко лийын, сандене тюрьма кудывечыште черет
эрдене
эрак кушкаш тӱҥалын. Передачым налышт да кӱлеш еҥлан пуышт манын, кажне
гана
йодмашым возаш, тюремщик-влакым сӧрвалаш кӱлын. Но тидат шуэн полшен, шукыж
годым йодмаш ӱмбалан "не разрешается" манын удыралыныт да кондымо
вӱдылкатым окна
гыч мӧҥгеш луктын кудалтеныт. Нина лач ик гана, сентябрьыште, тувыр-йолашым
да
кум пачке махоркым ачажлан пуэн коден кертын.
Икана черетыште шогымыж годым тудым милиционер шӱдырен луктын да тюрьма
воктенсе
пӧртыш наҥгаен. Тушто, кокымшо пачашысе ик кабинетыште, верысе НКВД-н
вуйлатышыже Карачаров шинчен. Милиционер Нинам тудын дек пуртен да шкеже
лектын каен. Карачаров верже гыч кынелын да омсам тӱкылен шынден. Вигак
йодышташ тӱҥалын:
— Кӧ улат? Кушеч? Фамилиет кузе? Ешыштыда кӧ уло? Кушто тунемат, тылат мо
кӱлеш?
— Мый ачамлан передачым конденам,— кӱчыкын манын ӱдыр.
— Тыйын ачат — калык тушман! Тудын деч уло ешдан лӱмжӧ дене шӧрлӧ, тунам
илашетат куштылгырак лиеш, — тыге манынат, Карачаров ӱдырын ончыкшо яндар
кагаз ден
ручкам пыштен.
— Уке! Мый ачамым ом ужале. Да ешыштына нигӧат тудын тушман улмыжлан ок
ӱшане.
Тудо титакан огыл!
Карачаров ӱдырым эрыкыш луктын колтыде кертын огыл. Мом ышташ шонен улмаш?
Нинан 15 октябрьыште черетан передача дене мийымыж годым тудлан каласеныт:
"Тетла тышке коштмет ок кӱл... Ачатым ӧрдыжкӧ колтеныт". Но колтеныт улмаш
ӧрдыжкӧ огыл, а вес тӱняшке. Тидыжым тунам ешыште нигӧат пален огыл.
Нина фельдшер-акушер школышто умбакыже тунемын. Но илаш моткоч йӧсӧ лийын.
Стипендий — улыжат витле теҥге. Чӱчкыдынак шужен шинчен. Мӧҥгыштат пеле
шужен коштыныт. Тиде ок сите — олаште паспортым йодаш тӱҥалыныт: ынде
латкуд ийым теменат, сандене тылат паспортым налман, пропискым ыштыман...
Нина Моркыш, райцентрыш, кудалеш. Туштыжо паспорт ӱстел начальник Бурнаев
йодмым
мучаш марте колышт шуктыдеак руалеш:
— Троцкист ӱдырлан паспорт огеш кӱл!
Нина Йошкар-Олашке вуйым сакен пӧртылеш. Ынде вара мом ыштыман, могай йӧным
муман? Тау, тӱняште поро еҥжат шагал огыл. Туныктышо Юлия Серафимовна Умова
гимназийыште Нинан аваж дене ик жапыште тунемын улмаш, сай йолташ лийыныт.
Медшколышто завучлан тудын марийже Дмитрий Михайлович ыштен. Инвалид
(окшак) улмыжым шотыш налде, ик кечын урок деч вара Д.М.Умов Нина дене
пырля милиций отделыш кая,
ӱдырлан кӱлеш документым серен пуаш йодеш. Кум кече гыч Нина тушто талукаш
паспортым налеш.
1940 ийыште Н.Беклемишева ФАШ-ым тунем пытара. Ачажын сугыньжым шуктен,
умбакыже
врачлан тунемаш шона, но институтышто шинчымашым нӧлтымылан ятыр оксам
тӱлаш
кӱлын, сандене Ниналан доктор профессий нерген шонымашым вуй гыч луктын
кудалташ
пернен. Сар пытымешке Кожлаер амбулаторийыште пашам ыштен. Уло
амбулаторийлан
медпашаеҥ кокла гыч шкетынак лийын. Шкеак приемым эртарен, ӱжмӧ почеш
яллашке
коштын, уколым да перевязкым ыштен, мӱшкыран ӱдырамаш-влаклан кӱлеш полышым
пуэн, ош тӱҥяш толшо у еҥ-влакым вашлийын...
Медицина паша Н.Беклемишевам саде "чолга" Бурнаев дене эше ик гана ваш
ыштен.
Тунам Нина Кужер поселкышто илен, тусо больницыште медсестра-лаборантка да
акушерка сомылым шуктен. Акушеркылан ыштыше вес ӱдырамашын каналташ вочмо
жапыште
эмлымверыш Бурнаев шке ватыжым конда — азам ышташ жапше шуын улмаш. Икмыняр
ий
ончыч милиций отдел гыч поктен лукмо еҥым вучыдымын вашлиешат, Бурнаев
тыкмук
лийын кая. Тыш-туш коштын савырна — больницыште тетла нигӧат огеш кой,
полышым
моло нигӧ деч йодаш. А Нина вес акушеркым лӱмынак ӱжын огыл, мӱшкыран
ӱдырамашлан ава лияш шкежак полшен. Чылажат сайын эртен. Пиалан аван мӧҥгӧ
пӧртылаш тарваныме кечын Нина азам шке нумал луктеш да ачалан шуялта:
— Бурнаев йолташ, троцкист ӱдыр тыланда пӧлек шотеш изи ӱдырым кучыкта...
Тылеч вара Н.Беклемишева Кокласола больницыште пашам ыштен, вара корныжо
шочмо
Кӱчыкэҥерыш савырнен — пенсийыш лекмыж марте тысе медпунктым вуйлатен.
Тораштак огыл шӱжарже-влак илат: Ердӱрыштӧ — Изида, Ӱлылсолаште — Лида.
Пытартышыже пенсийыш лекмыж деч ончыч Кокласола связь отделенийым вуйлатен.
Ӱмыр корнышто пеш шуко нелылык да чарак лийын гынат, Беклемишевмыт еш пытен

огыл. Кызыт тиде еш гыч лекше латвич эрге ден ӱдыр да кумло уныка илат.
Карачаров ончылно шке лӱмнержым, чапшым лӱдде аралыше Нина семынак, нуно
чыланат Николай Николаевич Беклемишевын поро лӱмжым нимо денат, нигунамат
амыртен огытыл.

Владимир ЯНТЕМИР.



050596
************************************************************************
5-05
Филимон ИБАТОВ
ЧОНЕМ ЙӰЛЕН КУТЫРА

Шикшым тул деч посна ужын омыл.
Раш: эн ончычшо тул ылыжеш.
Но варажым кодеш гынат ломыж,
Йыли-юли сескем йылгыжеш.

Чинче гай ойып пырче-влак семын
Керек ом керт мый кӱш чоҥештен,
Кечын шулдыраҥден кумылемым,
Изи йолкын йӱла оҥыштем.

Ший сескемла оем велалтеш гын,
Ош кагазыш мут-влак чумыргат.
Шала тӱшкам поген чумыр ешыш,
Чывыгаштат кастен лывырга.

Ом йӧрате нимат яра шикшым.
Изи тул тек чӱчка оҥыштем!
Ик сескемже конча гынат шийын,
Кагаз лукыш садак йолыштем!

ЛИЙДЫМАШАТ ЛИЕШ ПӰРЫМАШ
Ӱжӓра алемден шӱм-кылемжым.
Кечыйолыш кӱзен лӱҥгалтем.
Кеч ом уж кӱшычат кычалмемжым,
Кава кандыш ончен муралтем.

Кертам гынже теҥгечсе лийдымашым
Шонымаш ден тачак ваш ыштен,
Лач шыдаҥ тӱсан ӱппунеметым
Рончем ыле пышташ вачышкем.

Пален омыл ыле лийдымашым
Пӱрымашыш кузе савыраш.
Тыгай вий чынак уло улмашын.
Тиде вий — чевер йӧратымаш.

ТӰТЫРА
Мландынан шӱргыжат сурал-канде,
Чора гай тӱтыра авалтен.
Ал чиям ӱжӓрат Урал чалеш
Эрден-эр тӱп-тӱмал алмаштен.

Тыгай годым мыйынат чуриемжым
Эркынлен чывылта ночко юж.
Санденак дыр лапка кумылемжын
Тӱсшымат шинчаштем огыт уж.

Икте веле, кеч-кӧн авамланде,
Чыланам ырыкта лач ик кече.
Ну молан тӱтыра ок шалане?
Могайрак гын эрласе игече?

Пагыт мо весемден шочмо мландым?
Мландынам мыскыла, можыч, жап?
Тӱтыра сур пӱрден кава кандым,
Огеш кой ӱжаран шулдыржат.



050696
************************************************************************
5—06
Юрий ГРИГОРЬЕВ
* * *
Мый   ым уда койыш авалтен...
Мый шканем шке ом ӱшане.
Пӧртылам паша гыч мӧҥгышкӧ кастен,
Тӱкылем омсам, но ом лыплане.

Тат эрта — омса дек лишемам,
Тӱкылымым угыч тӱкылынем.
Лач тунам вел ӱшана мылам
Ондалалтын нойышо чонем.

Ондалалтын нойымо лондем,
Шолдыргышо илышын омса...
Мый тыгай торжа осалымат чытем:
Чоныштем коралтше сусырын кышам.

Омыл пешыжак мый поро еҥ,
Чоныштем осалжымат ом ашне.
Ӱмырем эрта тыглай йолгорно ден,
Кажне ошкылышто йомдарен ӱшаным.

Мыйым уда койыш авалтен...
Мый кокланже шкемым шке ом пале.
Каласа йолташ чон ойгыжым пыштен —
Кӧнышын коям, но ом ӱшане.

Йӧсӧ ӱшанаш шомаклан "Сай толеш",
Чоным авалта шекланымаш.
Ой, молан тынаре вургыжеш
Мыйын илыш корнын пӱрымаш?!.

* * *
Мыйын корно икте—
Тайыл дене ӱлык
Йӱр велалтме годым
Лавырген нояш.
Мыланем садикте:
Чон куан, я шӱлык.
Я мылам садиктак::
Чын шомак, шоя?

Кидыш сонимакым
Нальым, тодылалтшым.
Шонкален-шарналын
Маньым шӱмемлан:
"Кӧ, кучен ӱшаным,
Кудо ондалалтын,
Угыч ӱшаналын
Ок вучал тетла".

* * *
Кандалге йӱд. Ял олык серыште — тулото,
Юалге шыжым ончыде, тугак чолган йӱла.
Мый веле жапше дене арален шым мошто
Сескемым чонышто да пӧлеклем тылат.

Ала тунам ораде жап лиялте.
Шым мошто порым, сайжымат аклен.
Коклан мый тыйым угыч вашлиям да,
Шарнем эн сылне самырык жапем.

А кызыт мый ужам кузе тулойып,
Тулото деч ойырлен,
Йӱд помышеш ик жаплан йомын,
Кумда кавашке нӧлталтеш.

Тыге у Шӱдыр ылыжеш!

Тулойып — йолгышо у Шӱдыр, Илыш,
Чон туржшо у Йӧратымаш,
Вучалме еҥла толыт рвезе шӱмыш,
Тулойтым ылыжтен йолген йӱлаш.

Солна умбалне муро сем,
Йӱд тымыкеш шылеш тулойып.
Ты пагытыште порын шарналтем
Мый кодшо пиалемым угыч — Тыйым.

* * *
Кӧлан адак кӱлеш мый лийынам?
Тыршенак тӱкала омсашке.
Ты илыш деч вараш шукертак кодынам,
Садланак нигӧмат ужаш ом вашке.

* * *
Лиеш мо пӧртылташ йомдарыме ӱшаным?
Эрежак огыл, но, векат, лиеш.
Кӱлеш тидлан муаш тугай йолташым —
Ӱшан эҥертыш лийже курымеш.

Мылам чыла сита ты ош тӱняште:
Куан, чон ойго, вер илаш.
Мый ты сандалык кумдык умылымаш коклаште
Ок сите икте — умылышо йолташ.

* * *
Пеледыш кылмыш лум вӱдеш,
Тетла шарнаш гына кодеш.
А шонымаш тарваныш келге:
Йӱкшет йолташ деч, садак... шерге.

* * *
Тӱсыштем чеверым-йытырам
Кычалат, а тудо кодын огыл.
Наҥгаен пелен кас ӱжара,
Я лупшалын шыде илыш йогын?

* * *
Яра кеҥеж. Гӱжлен-мурен,
Чодыран кошкен логар.
О Юмо, колто йӱрым!
Шижат, чодыра шога туге ырен —
Чӱчалтыш ойып, да нелеш тулйылме каватӱрым.

О Юмо, тый палет, кузе чодыра
Пыта пожар дене.
Шукерте огыл вет ужалтын.
Кунам вуйвачын кодо гын чра,
Тыгодымжо, товат, йомеш вожге уралтын!..

Мемнан жапнат — яра кеҥеж.
А илышна яра кеҥеж гай кукшо.
Тулпырчым пыште — калык кыл кӱрлеш
Да тарвана пожар, нӧлтен ир пушым.

Яра кеҥеж. Вуйвачын йӱлышо чодыра...
Ме шарнена эше тыгай пожарым:
Мемнан марий тӱснам кодаш яраш
Пытарышт эн шотан еҥ-влакым.

Тыгай пожар — торжалык, осал вий.
О Юмо, тый ала ужнет адак
шӱч ден варналтше йӱдым?!
Йодам: О Юмо, юмо гаяк лий:
Утаре мландым, колто ныжылгылык йӱрым.

* * *
Аклен шинчат поэзийым...
Мылам эше ондак
Лекташ тыгае пенсийыш,
Шытен гына пондаш.

Илен, куштем пондашым,
А кызыт, вик ойлаш,
Мый корным такыртальым—
Поэзий кӱкшакаш!

* * *
Эр кынелше еҥ
Шагал пала черетым.
Мый почынам
Шканем тыгай секретым.

* * *
Йӱд мый декем вола,
Шинчасортаже — окнаште.
Мыйым пелен наҥгая
Палыдыме тӱняшке.

Мый пиалем кычалам.
Шинчасорта мылам — корно.
Йӱдын ончалтыш кандалге мылам,
Чоным тарватыше, поро.

Мый шонкален ошкылам
Шымлу шым мланде коклаште,
Да эрвелеш пӧртылам
Ты тӱняшке.

* * *
Жаплан йӧртем тӱням, кумен шинчамым,
тек вочшо йӱдыш волгыдо урем.
Чыни корным ончыктышо ончыклык ӱшаным
Мылам тый колто, суксо-шӱдырем.



050896
************************************************************************
5—08
Нылымше классыште тунемше поэтесса

Шуко ий Марий Эл писатель ушемыште ыштенам. Тидын годым ятыр самырык талант
дене
вашлияш, нуным кугу сылнымут корныш лукташ пиал логалын. Теве икмыняр лӱм:
Татьяна Иштрикова (кызыт Россий Федераций писатель ушем член), Танян
тунемшыже Аня
Милютина, поэт Александр Коковахин... Ынде Лена Хайбуллина. Ачаже-аваже
марий
улыт. Тудо але нылымше классышке веле коштеш. Индеш ияш. Почеламутым вич ий
гычак воза. Икмыше муропогыжым Тюмень областьысе "Вестник приобъя" газет
савыктен.
Лена — устен возышо автор, тудын ончыклыкшо волгыдо, кумда. Тек тудым
"Ончыко"
журналым лудшо-влакат пален налыт.
Владимир Панов, поэт.

Лена Хайбуллина
МЫЙ ВОЗЕМ
Мый моткоч тыршем, ом вашке,
Моштымем пыштем буквашке.
Чылажат мотор, шер гай
Возен шындышым. Пеш сай!..

Тетрадем ончаш сӧрале,
"Визытанымат" мый нальым.
Мокталта туныктышем:
— Тый улат сай тунемшем!

Мӧҥгӧ тольым куаналын,
Визытаным пелен налын.
Аваемже вӱчкалтале,
Шоколадым шуялтале.

КЕҤЕЖ
Толын угыч кеҥеж,
Ырен шокшо южеш.
Кечыжат шыргыжеш,
Кугымӧр гай коеш.
Юарла кечыйол,
Шортын, пыл огеш тол.
Вӱд воктен йоча-влак
Лийыт "кол" але "рак"...
Нунылан весела...
Тидым кажне пала.

МЛАНДЕ ПӦРТ
Сай моткоч лач ты тӱняште,
Шочмо мландыште, илаш.
Нур, пеледыш иканаште
О, кузе йолгат улмаш?!

Уло курык, степь да теҥыз,
Уло шуко, шуко эл.
Чодыра воктенак, тевыс,
Ӧрыктарыше ты вер!

Уло янлык, уло кайык.
Ярненат гын, шич шудеш...
Мландына моткочак сае,
Аралаш гына кӱлеш.

Лачак илыш лийже тыныс,
Ынже тол чер нигунам,
Ташлыже пиална тӱрыс.
Порылык вуча мемнам.

Ок кӱл локтымо шке мландым.
Тудо вет — пӧртна, пиал.
Курым мучко пеледалтын,
Илыже вел шыргыжал!

Рушла гыч
Надя Никитина кусарен.



051096
************************************************************************
5—10
Ким Васин, Марий Элын
калык писательже

Удмурт мурпеледыш
Ашальчи Оки (Лина Григорьевна Векшина, 1898—1973) эрвелмарий коклаште
шочын.
Шочмо верже — Кузебаево села (кызыт Удмуртийысе Грахов район). Рвезыж годым
ик
жап Карлиганыште пашам ыштен да варажым, марий пӱртӱсым шарнен, икмыняр
почеламутым возен. Нине почеламутлам шке жапыштыже марий йылмышкат
кусарыме.
1928 ийыште Озаҥ медицинский институтым тунем пытарен. Вара тӱрлӧ вере
пашам ыштен. Кугу сар годым военный госпитальыште хирург лийын. Сар деч
вара шоямо ялже
лишнак пашам ыштен. Удмуртийын заслуженный врачше.
Почеламутым, мурым возаш вигак революций деч вара, 1918 ийыште, тӱҥалын.
Тидын
шот дене тудо тӱҥалтыш марий поэтесса-влакын сылнымут пӱрымашыштым
ушештара.
Тургым саманыште марла почеламутым, мурым возаш тӱҥалыныт А.Шумелева,
Т.Кеде
(Т.Голубкина, вара С.Чавайнын ватыже), М.Аюпова да молат. Но кугу мурызыш,
уло
эл палыме кӱкшытыш Ашальчи Оки шуын.
Ашальчи Окин поэзийже келге лирика сынан. Калык муро деч тудо кугун
тунемын, возымыж годым М.Прокопьевын, К.Гердын, Д.Майоровын да моло тале
удмурт поэт-влакын
мурсаскаштлан эҥертен.
1928 ийыште Глазов олаште рушлашке кусарыме почеламут-сбоникше — "О чем
поет вотячка" лектын. Тиде книгам Кугу оласе моло калык писатель-влак
пагален вашлийыныт. Сборник нерген поро мутым каласеныт М.Горький,
В.Брюсов. Марий кокла гыч
книга нерген моктен ойленыт Яныш Ялкайн, Ал. Ток, Апшат Макси.
Ашальчи Окин поэт чапше вашке вес эллашкат миен шуын. Тудын почеламутлажым
финляндийыште, Эстонийыште, Венгрийыште, Германийыште савыктен лукмо.
Тӱнямбал поэт
ден шанчызе-влак виян удмурт поэтесса нерген кугун аклен возеныт.Чыла
тидыже,
мутат уке, южо удмурт литераторым чот кӧраныктен. 30-шо ийла тӱҥалтыште
Л.Векшина ятыр азапыш пернен. 1930 ийыште Кузебай Гердым поген налме деч
вара Л.Векшинамат икмыняр гана решоткан суртыш шынденыт, лагерь гыч
пӧртылмекыже, тудым печатлаш чарыме. Поэтесса варажым уло ӱмыржӧ мучко
савыкталт кертын огыл.
Келге уш-акылан шанчызе ден публицист-влак кызыт Ашальчи Оким кугун моктен
возат, чыла серымыжым иктешлен луктыт. А посна кӧранышыже алят пытен огыл.
Ынде шекланыде, уло йӱкын ойлаш лиеш: удмурт сылнымутышто эн кугу верым
налыныт
Кузебай Герд, Ашальчи Оки да Флор Васильев. Нунын ӱмырышт тӱрлӧ
шыгыремдымылан,
шыгыр еҥ кӧранымылан лугыч кӱрылтын, а Ашальчи Окин возымыжым коло ий утла
савыктыме огыл. Но чын керек-кунамат сеҥа. Тидыже элнан сылнымут корныжо,
тӱнямбал
литератур историй гыч раш коеш.
Удмуртийыште шукерте огыл Ашальчи Окин, эн сай произведенийжым налын,
ойырен
налме сбориникшым лукмо.
Ме журналнан тиде номерыштыже кугу поэтессын икмыняр почеламутшым марлашке
кусарен печатлена.

Ашалчи Оки
Йодынат мо, таҥем?

Йодынат мый дечем:
— Молан почеламутым возет,
Арамак кодеш йӱдым омет?..

Йодынат мо, таҥем, йодынат,
Шуын шогышо нур шӱльынам,
Молан тудо йӱд-кече лӱшка,
Мутланен веле, чонжо лушка?..

Йодынат мо, таҥем, йодынат,
Изеҥер, мом ойла, шольына,
Йыргыкта молан тудо эртак?

Тольо шошо, ужар сад парчам
Молан шӱшпык йӱк тӱрлыш чаткан,
Палаш тидым, таҥем, тӧченат?
1919

Ах, Шӱмбелем...
Мые ты почеламутым
Возенам пасушто шошым...
Тудым шӱмбелем ок луд гын,
Кӱш нӧлталтше турий лийын,
Шарлыже йырвек пыл дене...

Шымавуч гай кыдалемым
Сар, ужар ӱшталын ӱштӧ...
Тидым шӱмбелем ок уж гын,—
Вочшо ӱштӧ ночко купыш,
Лийже тек вӱдпорсын тушто...

Коштын олыкыш теҥгече,
Кӱрын кондышым висвисым...
Шӱмбелем мӧҥгеш ок тол гын,
Кошкыжо висвис, йышт шортын,
Савырныже кукшо шудыш...

Чурием, оҥем нӧртеныт
Шинчавӱд тыге, ала лупс?..
Тидым шӱмбелем ок пале —
Ом ӱшт нуным, тек эрдене
Лийын тӱтыра, нӧлталтыт...

Шӱм шортеш, мура пел йӱкын,
Чытыра кӱсле кыл семын...
Ок йӧрате шӱмбелем гын,
Шӱм шаргӱ гай лийын мыйын
Пуренгайыже Чолманыш!
1924

Ах, могай лийынам мый, ораде...

Ах, могай лийынам мый, ораде:
Кунам йӱр ший эҥыремышвотла
Кечыйол вошт шыжалте шырген,
А кава, волгыдем чеверген,
Шонанпыл-чоканӱштым ӱштале,
"Эх, чияш ыле чылт тыгай платьым!.."—
Ожно мый шоненам...

Йӱдым кӱшкӧ, каваш, ончалмек,
Чӱкталтеш шинчаш шӱдыр сескем...
"Шӱдыр-влакын ший-шӧртньым поген,
Ышташ ыле шӱшерым шканем!"—
Шоненам тыге ожно...

Пыл шеҥгеч кунам ший кечыйол
Йолва семын волгалте йылт-йолт,
"Пыл чылдаржым* пуат кӱсынеш,
Ургем ыле шке тувыр шокшеш..."—
Шоненам тыге ожно...

Ах, ораде улам кызытат:
Коламат шошын йӱкым, вигак
Конча омо, ондалыше, так...
Ӱшанем мый тудлан садыгак,
Мондалт йомыт аяр ойго-влак...
"Пиалем але ончылно",— манын,
Ала-мом мый вучем, чон коржалын...
——————————————————————————————
* Чылдар — тӱр.
1924

* * *
Весела ӱдыр-каче модмаште!..
Лач мый клатыште шкетын шинчем.
Тӱкыленыт тӱжвачын, юмашне,—
Ойгырен шортын нойыш шинчам.

Пич моткоч мыланем тиде четлык,
Туманла пырдыж велне авам.
Кужу корно гай мутшо пеш селтле,
Чон корштарыше пуйто сӱван.

Огеш чарне, вурса водо мучко,
Колтем ыле модаш мыйым лучо.

Вет шкежат лийын самырык, нӧргӧ —
Модаш коштын, мурен, очыни...
Шкет шинчем, шӱйыштем пуйто шӧрмыч,
Неужели вес семын ок лий?
1925

Корнывож воктене

Корнывож воктене
Ош куэ кушкалын...
Ачием, ачий, тый
Тудым, ой, ит ру.

Йӱштӧ вӱд воктене
Нӧлтын порсын шӱдо...
Изаем, изай, тый
Тудым ит солал.

Той уржа коклаште
Кандывуй, шинчам гай...
Акаем, акай, тый
Тудым ой, ит кӱр.

Курыкын йымалне
Йыргыкта памаш вӱд...
Авием, авай, тый
Ой, ит румбыкаҥде.

Корнывож воктене
Ош куэ кушкалын —
Тиде мый кап-кыл,
Лывырге, вияш.

Йӱштӧ вӱд воктене
Нӧлтын порсын шудо —
Ӱппунемем тудо,
Кӱжгӧ да кужу.

Той уржа коклаште
Кандывуй, шинчам гай —
————————————————————————————
1 Вӱд воктене — тыште: эҥер воктене.
Мыйын ты ончалтыш,
Канде, кава гай.

Курыкын йымалне
Йыргыкта памашвӱд —
Лиеш тудо мыйын
Ший шинчавӱдем!
1925
Анатолий Тимиркаев кусарен.



051196
************************************************************************
5—11
Писатель, туныктышо, поро ача
Илья Ломберскийын шочмыжлан — 100 ий
1992 ийыште мый "Ончыко" журналыш ача — писатель Илья Ломберский нерген
шарнымашым колтенам ыле, да возымем нылымыше номереш "Поро мутым гына
каласем" лӱм дене
лекте. Тылеч вара ятыр жап эртыш да мый, сералтен кодыдымо йыжыҥлам шерын
лекмек, ачам нерген вес шарнымашым колташ кӧнышым. Тидлан амалжат уло:
тений 20
июньышто Илья Михайлович Токмурзин-Ломберскийын шочмыжлан шӱдӧ ий темеш.
Тиде
юбилейлан Ныргындыш ялыште верланыше марий культур рӱдер, Виче да Чолман
кундемысе "Марий ушем" ончылгоч ямдылалташ тӱҥалыныт.
Илья Михайлович туныктымо пашалан кумло куд ийым пуэн. Тыгодым илышыште
тӱрлыжат
лийын, но ончыл шонымашан еҥ чылажымат сеҥен кертын да школ пашаште кугу
сеҥымашыш шуын. Шуко гана почетан грамота, шергакан пӧлек, таум ыштыме
серыш дене палемдалтын, Ленин орден да "За трудовую доблесть" медаль дене
наградитлалтын.
Тудлан удмурт республикын заслуженный туныктышыжо лӱмым, "Отличник
народного
просвещения" значокым пуымо. Илья Михайлович тӱрлӧ съезд ден
конференцийлаште,
слет ден симпозиумлаште, семинар ден конкурслаште лийын, тушто шкенжын
пашаж
нерген каласкален.
30-шо ийлаште ачам Башкирийысе Калтаса районышто верланыше Ушмен (Редькино)

ялыште туныктен. Тыште шым классан школ лийын (кызыт ял Краснокам районыш
пура).
Пашаш куснымо деч ончыч ачам Ушменыш шкетын коштын тольо. Вер-шӧр тудлан
пеш
келшен. Тидым мый ачамын миен толмыж деч вара авамлан ойлымыж гыч колынам.
Ял
кугу, тудо мотор верыште чоҥалтын, йырже кожла, мучашдыме олык, воктенжак
ямле
Танып эҥер йога. Эҥерыште тӱрлӧ кол, кожлаште да олыклаште — тӱрлӧ янлык,
кайыквусо, а тидыже ачамлан, уста колызылан да сонарзылан, поснак шерге
лийын.
Тунемаш тӱҥалме деч ончыч ме кумытын — ачам, Володя изам (тудо немыч фашист-
влак
дене кучедалме годым, 1942 ий февральыште, Смоленск ола воктене геройла
колен,
тунам 18 ияш лейтенант, пехотный ротын командирже ыле) да мый — Ушмен ялыш
кайышна. Вара иже мемнан деке авам да уло кодшо ешна ушнышт. Ачам школ паша
дене
пырля мемнан нергенат монден огыл: сайын пукшаш да чикташ тыршен, мӧҥгыш
пуымо
заданий-влакым пагытыштыже ямдылаш эреак полшен. Мый да изам ачана уке
годым пачерыштына тудын ямдылен кодымо кочышым кастене йывыртен кочкынна,
вет тиде киндеш йыгыме тамле ӱй да мӱй лийыныт. Тунам мый кокымшо классыште
тунемам ыле.
Ала-молан мый тӱҥалтыш класслаште тунеммем годым шукемдыме таблицым йӧратен

омыл. Тидым шижын, ачам кажне кастене, кочкаш шичме деч ончыч, мый дечем
саде
таблицым йодыштын, но садак чын вашмутым вик каласен кертын омыл. Икана
школ гыч
пӧртыльымат, пачерышкына пурышым. Ончем — эн первой пырдыжыште ачамын кидше
дене
кугун да моторын серыме таблица кеча. Вес пӧлемыш пурышым гын — туштат,
шола
велне, тугаяк таблица. Пурла могырыштат шукемдыме таблица сакалтын. Мый,
конешне, шижым: тидым чылажымат ачам мылам полшаш шонымо дене ыштен.
Чонемлан йӧсын
чучын колтыш, чотак вожыльым, тиде "урок" деч вара, "таблица умножения"
манмым
заман гына "сеҥышым". Ачамын тыгай чоя йӧнжым кызытат веселан шарналтен,
тудлан
таум каласем.
Ушмен ял воктене йоген эртыше Танып эҥер тунам коллан поян ыле. Ачам эрдене
эрак
эҥерыш кая да мурдаже-влакым ончен толеш ыле. Мемнан еш колшӱрым да
жаритлыме
колым чӱчкыдын кочкын, телыланат колым да тудын мӧртньыжым шинчалтен
ямдылена
ыле.
Эҥерыш кайымыж годым ачам мыйымат кӱдыньжӧ налын. Икана мурдашке пешак кугу
чорагай пурен. Ачам тудым кугу лачышке пӱтырал пыштыш, почшо ден вуйжо лаче
гыч
кугун гына койын кият. Чорагайже кугу мӱшкыран (мӧртньыжӧ шуко ыле, авамын
эрыктымыже деч вара ик кугу кӱмыж лие). Ачам лачым мылам вачышке пыжыктыш
да мӧҥгыш
колтыш, а шкеже моло мурда-влакым ончаш кодо. Ял деч Танып эҥер мӱндырак
огыл
гынат, мый пачерышкына пыкше толын шуым. Изиш лиймек ачамат тольо, тудат
шуко
колым кондыш.
Шошым Танып пеш кумдан шарла, олыкым шуко вере вӱд налеш. Тӱрлӧ кайык-влак,
шокшо верла гыч толын, пӱртӱсым ямландарат, сай пагытым моктен мурат,
шӱшкат. Тидым
чылажымат йывыртен ончет, колыштат да шинча ончылно шолшо илышлан, сылне
пӱртӱслан куанет...
Ачам кол кучымаштат, янлыкым, кайыквусым лӱйкалымаштат моло еҥ гай
браконьер
койышым ончыктен огыл, пӱртӱс законым эреак шотыш налын. Ачамлан Порфирий
изаже
ожнак кок йытыран пеш сай пычалым пӧлеклен. Тудын дене Илья Михайлович шуко
ий
сонарыш коштын. Мӧҥгыш нигунамат яра кида толын огыл: я мераҥым, я рывыжым,
я
лудым, я кӱдырым, я кайыккомбым конден.
Ушменыште илымына годым ачам мыйымат пӧрык сонарыш наҥгайыш (вет тымарте
шуко
гана сӧрваленам). Ачам Танып эҥер воктене омашым ончылгочак ыштен ямдылен.
Эҥер
могырышкыла, йытыр пурымо рожым коден да пычалым эҥертараш моклакам пыштен.
Сер
деч мӱндырно огыл пу дене ыштыме лудын макетше вӱдыштӧ ийын коштеш. Тудым
ачам
олашке мийымыже годым лапкыште налын. Макетым вичкыж кандыра дене серыште
улшо
тояш кылдыме.
Омашыш пурен шична. Йӱштӧ огыл, мландыш олым пышталтын, шинчаш але кияш
сай, вер
сита, мый лишне лӱйымӧ йӱкым нигунамат колын омыл. Тидым пален, ачам
ончылгоч
умылтарыш: лӱйышаш годым мландыш возаш, пылышым кид дене петыраш кӱлеш.
Мӱндырнӧ
огыл чоҥештылше лудо-влак макет деке заманрак толышт манан, ачам эше ик
арверым
кучылто. Тудо рушлаже "манок" маналтеш. Манок шиялтыш деч кӱмыкрак. Тудын
рожышкыжо пуалтат, лудын кычкырыме гай йӱк йоҥгалтеш. Но кужун пуыман огыл,
а кӱчыкын
гына "шӱлалтыман".
Тыге ме лудо-влакым лӱйкалаш ямдылалтна. Ачам манокшо дене лудо йӱкым устан
лукташ тӱҥале. Ончена, ик лудо мемнан макетна воктек толынат шинче. Ачам
шинчам семалтыш, мый мландышке, олым ӱмбаке, шуйнен возым, пылышем заман
гына петырышым.
Лӱйымӧ йӱк шоктышат, ачам веселан пелештыш: "Икте лие!" Тыге ме кок-кум
шагат
коклаште шым лудым лӱйышна. Ачам кайык пуш манме дене лудо-влакым погыш да
ме
мӧҥгышкӧ кумыл нӧлтын толна. Урем дене эртымына годым мыят ӱштешем кок узо
лудым
сакен, кугешнен ошкыльым, пуйто ынде чапле сонарзе улам.
Тыгай поян трофей дене пӧртылмым авам коклан шыдешкен вашлийын, вет лудо-
влакын
пыстылыштым да пуныштым кӱраш, эрыкташ шуко жап кӱлын, а чыла ты сомыл
куштылгыжак огыл.
Илья Михайлович Ушменыште илыме пагытыште "Миллион-влак" романым сераш
тӱҥале.
Керосин лампе тул дене, йӱдым воза ыле. Ме чыланат малена, тудлан она
мешае. Иккок главам серен пытарымӧҥгӧ, ачам пырля ыштыме ик-ком туныктышым
ӱжын да нунылан лудын, шке шонымыштым каласаш йӧдын, вара тиде ой-каҥаш
почеш тӧрлатылын.
Ачамын артистын гай йӱк дене, келыштарен да моштен окымыжым меат йывыртен
колыштынна. Тыге сылнын окымыжым, туныктышо-влакын йӱкын лудмо касыш
толмыштым ме пешак вученна. Кажне тыгай лудмаш деч вара ме ачанам эшеат чот
пагаленна, йӧратенна, тудо мыланна эше утларак лишыл да шергакан еҥыш
савырнен.
Сылнымут каслашке мемнан Ныргындыш ял гычак лекше, Ушмен ялыште ӱмыржӧ
мучко туныктен илыше Яков Михайлович Коростин ден пелашыже Сакия Шамаевна
эреак толыныт
да ачамлан кӱлешан, поро ойым шагал огыл пуэныт. Кугу шинчымашан да опытан
нине
туныктышо-влак марий калыклан шуко поро пашам ыштеныт.
Ушмен ялыште "Миллион-влак" романын кокымышо ужашыжат серен пытаралтын да
Йошкар-Олаш колталтын ыле, но кушко тудо каен, кушко пурен, кызытат пале
огыл. Кӧ
тыште титакан? Кокымышо ужашыштыже Илья Михайлович граждан сӧйыштӧ
кучедалмым,
Совет властьын ӱмбакыже вияҥмым, кресаньык илыш тӧрланымым сӱретлен пуэн.
Ачамлан Марий АССР писатель ушем да Удмуртийысе профсоюз комитет
санаторийыш да
каныме пӧртыш каяш путевкым ятыр гана пуэныт. 1937 ий шыжым тудлан
Коктебельысе
(Крым) курортышто канаш логалын. Тиде ола элысе писатель-влакын
курортыштлан
шотлалтын. Коктебельыште, тиде пагытыштак кугу марий писатель да ученый
Яныш Ялкайн канен. Мутат уке, нуно икте-весыштым ончычак паленыт, марий
писатель-влакын
конференцийыштышт да погынымаштышт чӱчкыдын вашлийыныт, лишыл йолташ семын
чон
почын кутыреныт. Коктебельыште вучыдымын вашлиймыштлан коктынат моткоч
йывыртеныт, нунын тунамсе тӱсышт кок фотосӱретыште аралалт кодын. Иктыжым
(Яныш Ялкайн
ден Илья Ломберский Шем теҥыз серыште, шола кидыш эҥертен, шаргӱ ӱмбалне
кият)
Ялкайнын Чорай ялысе музейжылан пӧлеклыме, а вес фотосӱретше (Яныш Ялкайн
ден
ачам Шем теҥыз вӱдыш пулвуй даҥыт пурен шогалыныт) мемнан ешыштына, Илья
Ломберскийын шочмылан шӱдӧ ий темме лӱмеш ыштыме альбомыштыжо саклалтеш.
Яныш Ялкайн ойырлышаш лишан ачамлан тыге ойлен: "Мый Йошкар-Олаш пӧртылам
да
тушто, векат, националист семын арестоватлат. Умбакыже мый денем мо лиеш —
юмо
гына пала". Пагалыме писатель, кугу талантан еҥ молан тыге ойлен? Ала тудо
мо
пӱралтмым ончычак шижын? Ала тидлан вес амал лийын?
Умбакыже Я.Ялкайн ачамлан тыге каласен: "Тый, Илья Михайлович, мӧҥгыш
пӧртылмекет, Ушмен ял гыч вес вере, вес республикыш юватылде кае да тушто
туныктымо пашатым йыштак гына ыштен иле. Нигушкат нимомат ит серкале,
писатель пашатым жаплан кудалте, уке гын, тыят мыйын корнем ончет, кугу
туткарыш логалат".
Путевкын срокшо пытен шуын огыл гынат, Ялкайн Коктебель курортым кудалтен
каен.
Онычшым ик кастене ачам дене коктын ӱмырешлан икте-весым ужатен колтымо
пайремым
эртареныт да ойгырен, кумыл волен ойырленыт. Ачамат курорт гыч мӧҥгышкыжо
жап
шуде каен да Ушмен ялым Буймо марий ял дене (Татарий) алмаштен. Тыште тудо
ондакат туныктен, ынде кокымшо гана толын. Ты ганат Илья Михайловичым
кыдалаш школ
директорлан шогалтеныт. Яныш йолташыжын ойжым вуйыш налын, писатель
творческий
пашажым йӧршын кудалтен. Йошкар-Ола могырыш ик мутымат серен колтен огыл,
тудын
кушто улмыжым Марий АССР писатель ушемыште тиде жапыште иктат пален огыл,
Буймо школын лӱмнерже, чапше олян-олян эрвел марий коклаште кумдан шарлаш
тӱҥалын. Тышке Одо да Сӱас кундемласе рвезе калык тунемаш толын, келге
шинчымашым
налаш тыршен. Буймо йырысе лу марий ял гыч да Татарийысе мӱндыр марий ялла
гыч
тиде школышко тунемаш кажне ийын утларак чӱмыргеныт. Аттестатым налмек,
шукышт
вара кӱшыл школыш каеныт, элын калык озанлыкыштыже сай специалист лийынат,
пашам
сайын ыштен, почетан лӱмым налыныт, орден да медаль дене палемдалтыныт.
Буймо
кыдалаш школ — эрвел марий кокла гыч уста пашаеҥ-влакым ямдылыше апшат
кудыш савырнен. Тыште, мутат уке, Илья Михайловичын кугу тыршымашыже,
организатор пашаже, поян опытшо шижалтын. Буймышто тунам тӱрлӧ вер гыч
толшо марий туныктышо-влаклан семинар да курс эртаралтыныт. Тиде школышто
успеваемость эреак кӱкшӧ
лийын, кажне классыште кок-кум икшыве нылытан ден визытанлан гына тунемын.
Нуно
шойылан кодшо-влакым ончыко лукташ тыршымым пеш кӱлешан сомыллан шотленыт.
Туныктышо-влакат аламан тунемше-влак дене ешартыш пашам ыштеныт, ӧрканен
огытыл.
Буймо школышто пеш сай библиотека лийын тудо кажне ийын у книга дене
пойдаралтын
тунемше-влаклан кугу шинчымашым налаш полшен шоген. Илья Михайлович у книга-
влакым налаш оксам муашак тыршен.
А могай чапле ыле тысе художественный самодеятельность коллектив. Тунемше-
влак
тӱрлӧ оҥай номерым ямдыленыт да марий яллаште Илья Михайловичын вуйлатымыж
почеш
концертым ончыктылыныт. Концерт деч ончыч ачам туныктымо паша да тӱнямбал
илыш
нерген каласкален. Калык тудым йӧратен колыштын, йодышым пуышыжат ятырак
лийын.
Районышто эртыше мастарлык олимпиадылаште Буймо школ эреак икымыше верым да
шергакан пӧлекым налын.
Ачам марий фольклорым пеш йӧратен, кӱкшын аклен, тудым калык коклаште
шараш, вияҥдаш, у шӱлышым пуаш вийжым чаманен огыл. Эше иктым каласыман:
Илья Ломберский
эрвелмарий мурым, такмакым, туштым, калыкмутым шуко поген, тыште тудлан
тунемше-влак кугу полышым пуэныт. Погымо фольклор поянлыкым тудо Йошкар-
Олаш колтен шоген. Колташыже колтен, а кушто вара тиде ойпого тачысе
пагытыште, аралалт кодын
мо? Тыгай суапле пашажлан ачамлан иктат таум, поро мутым каласен огыл! Ме,
тудын
кум эргыже, ачамлан эре полшенна: муро, такмак, тушто да калыкмут-влакым
арун
кусарен возгаленна.
Эше иктым каласынем. Икана, сӧй деч ончыч, писатель да туныктышо-влак
коклаште
марий букварьым ямдылаш конкурс увертаралтын ыле. Ачамат тиде пашаш пеш
содорын
пиже да букварьым серен ямдылыш. Тудым шуко марий туныктышылан ончыктыш,
нунылан
ачамын ыштымыже пеш келшыш. Илья Михайлович чоным пуэн серыме букварьжым
ЙошкарОлаш колтыш. Жап шукак ыш эрте, тушеч вашмут-ӱжмаш тольо. А тиде
пагытыште лавыран шошо ыле, Буймо ял гыч мӱндыр марий ялыш гала, ик-кок
меҥге тораште улшо Пелемеш ялышкат лекташ лийын огыл. Корно укелан верч
Илья Михайлович Йошкар-Олашке
ӱжмӧ почеш каен ыш керт, а кӱлеш ыле! Икмыняр пагыт гыч у букварь лекте, а
тушко
ачамын колтымо букварьже гыч налме ятыр текст, почеламут да сӱрет
пурталтыныт.
Тидыже ачамын кумылжым пеш чот локтыльо. Сулыкан пашам ме шке шинчана дене
ужынна, вет мемнан кидыште ачамын ямдылыме букварьын кокымышо экземплярже
кодын.
Илья Михайлович музыкым пален, аклен да тӱрлӧ семӱзгар дене шоктен моштен.
Тудо
пианиным, арганым (гармоньым), балалайкым, скрипкам, гитарым, мандолиным
устан
шоктен да молымат тидлан туныкташ тыршен, ме эргыже-влак, тӱрлӧ ӱзгар дене
шокташ тунемынна. Писатель эсогыл пелашыжымат балалайка дене шокташ
туныктен.
Директор улмыж годым Токмурзин Буймо школлан сӧй деч ончыч кумло еҥлан
ыштыме
шумовой оркестрым налын, йоча-влакым шокташ туныкташ манын, кумло наре
балалайкым, мандолиным, гитарым ола гыч кондыктен. Шуко ученик нине
музыкальный ӱзгар-влак дене заман гына шокташ тунем шуын да концерт годым
калык чоным кандарен.
Ачамым музыкым пагалаш да тӱрлӧ инструмент дене шокташ тунемаш Пыргынде ял
гыч
лекше учитель Иван Яковлевич Дедюхин кумылаҥден. Тудо шкеже музыкальный
грамотым
пален огыл, арган да баян дене пеш талын шоктен. Ожно тудлан ачаже, эргын
музыкант лийшашыжым шижын, вич ияш улмыж годымак тальянкым налын пуэн, да
изи Йыван
тунамак тудым сайын шокташ тунемын, Пыргынде марий-влакым шке усталыкше
дене
ӧрыктарен. Вич-куд ияш икшывым каче-влак кастене модмашыш ӱжыныт,
шоктыктеныт,
тудын семже почеш куанен куштеныт, веселан муреныт. Иван Яковлевич сӧй деч
ончыч
Красноборский районысо (Татарий) ик эн ончыч баяным налын да арня гыч тудын
дене
уже сайын шоктен. Тылеч посна районышто ече дене таҥасымаште эреак призовой
верым наледен. Дедюхин немыч фашист-влак дене кредалме годым 1941 ийыште
геройла
колен.
Концерт программышке тыгак ятыр физкультур номер пурталтын, тиде — тӱрлӧ
пирамида-влак, шукыжо шкенжын йӧсылыкшӧ дене ончышо-влакым ӧрыктарен. Буймо
шкоын чапшым нӧлташ тале спортсмен-влак кугун полшеныт. Тиде пашам Ислам
Васильеви Исенеков, Шопкер ялын эргыже, вуйлатен шоген. Тудо Дедюхин
семынак Красноуфимск оласе
(Свердловск область) педагогический училищым пытарен.
Ислам Васильевич Буймышто биологий ден химийым туныктен. Тудо шкенжым кеч-
кунамат чын кучышо еҥ, ешыште сай ача да пелаш лийын. Капитан И.В.Исенеков
1944 ийыште фронтеш геройла колен.
Тунемше-влак яра пагытыштым сайын, веселан да пайдалын эртарышт манын, Илья
Михайлович тӱрлӧ модыш-влакым наледен шоген. Класслаште шахмат, шашке,
домино,
бильярд, тулеч моло модыш лийыт. Ик пачашан кок тошто пу пӧрт шуко еҥан
школлан
пешыжак келыштаралтын огыл гынат, директор тунемше ден туныктышо-влаклан
чыла
йӧным ышташ тыршен: волгыдо да ару класслаште мебелят, тунемме пособият
ситышын
лийыныт. Телым гын школышто йӱштӧ манын вуйым шияш амал уке ыле.
Шуко еҥан туныктышо еш келшен илен, чыланат ик ой дене пашам ыштеныт,
школым ончыко лукташ тыршеныт.
Йӧсӧ пагыт лийын гынат, школышто шуко кружок пашам ыштен. Тунамсе пагытыште
фото
да музыкальный кружок-влак шагал школышто лийыныт, а Буймышто шке декышт
шуко
йочам шупшын шогеныт. Кызыт ты школын сӧй деч ончычсо фотосӱретлаште раш
коеш.
Тиде,— мутат уке, тунамсе фотолюбитель-влакын поро пашашт. Школышто, посна
класслаште тунамак фотовыставкым эртареныт, тӱрлӧ стендым сӧрастареныт.
Элысе лӱмлӧ
еҥ-влакын кажне юбилейышт Буймо школышто мондалтын огыл. Мутлан, 1937
ийыште руш
калыкын кугу поэтше А.С.Пушкинын колымыжлан шӱдӧ ий теммым палемдыме. Буймо
школышто ик тунемшат, ик туныктышат тидын деч ӧрдыжеш кодын огыл. Чыланат
тиде кечым сайын вашлияш ямдылалтыныт.
Илья Михайлович школышто шуко тӱрлӧ конкурс-влакым эртараш таратен шоген
Ятыр
гана эн сай диктантлан, эн сай сочиненийлан, эн сай пырдыж газетлан, эн сай
мурышылан, эн сай куштышылан, эн сай да шуко книга окышылан, эн сай
дисциплинан
тунемшылан, эн сай койдарчыкым ойлышылан, эн сай почеркан тунемшылан, эн
сай да
ару тетрадьлан, эн сй сӱретлышылан конкурс-влак лийыныт. Пеш волгыдо
шарнымашым
коденыт оҥайын, веселан эртарыме совет пайрем-влакат.
Тунам йоча кид дене серыме, сылнын сӧрастарыме журнал ден альманахым
луктедыме.
Тушко муро, такмак, калыкмут, тушто, йомак, тӱрлӧ койдарчык, тунемше-влакын
изирак ойлымашышт пурталтыныт. Ты паша йоча шумым куандарен, шонаш
туныктен, марий
калыкын литературжым, тошто годсо илышыжым, йӱлажым, фольклоржым пагалаш
кумылаҥден.
Буймысо тунемше-влак школыштат, яллаштат, ешыштат осал койышым ончыктен
огытыл.
Тыге лийже манын, дирекций, туныктышо-влак яллаште ача-ава погынымашым
чӱчкыдын
эртареныт, школ илыш да тунемше-влакын поведенийышт нерген вигак ойленыт,
сай
ойым пуэденыт, йӧрдымӧ койышым тӱҥалтыштак пытараш полшеныт.
1941 ий шыжым ачамым трудовой армийыш наҥгайышт. Тазалыкше аламарак
лиймылан да
первый империалистический сар годым сусыргымыжлан верч тудо Йошкар Армийлан

йӧрен огыл. Трудармийыш логалмек, Илья Михайлович Ижевск оласе военный
заводышто
инструкторлан ыштен. Ондакше ик жап курсышто тунемын. Пашаже сайын каен,
кӱлын
тыршымыж дене вуйлатыше да пашазе-влак коклаште пагалымашым сулен. Тыште,
мутат
уке, туныктымо опытшат полшен. Сӧй пытымӧҥгӧ, ачам адакат школ пашашке
пижын.
Такше завод гыч тудым пыкше-пыкше колтеныт — сай пашаеҥ деч ойырлымышт шуын

огыл. Но "кӱшычын" кагаз толын: ончычсо туныктышо-влакым кучаш ок лий, школ
пашашке колтыман. Тыге ачам адакат шочмо ялышкыже шымияш школын
директоржылан толын.
Ныргындыш ялыште тудын шкенжын сай суртвечыже, пакчаже лийын, а садыштыже
чапле
сорт олма, шоптыр, вишня, слива чоным куандареныт. Илья Михайлович
садыштыже агрономий кӱштымым шукташ жапым чаманен огыл. Тудо шуко газетым,
журнал ден книгам
эреак налын шоген. Олала гычат марла да рушла книга-влакым оксала налын
конда
ыле. Тыге тудо библиотекыжым пойдарыш, шарыш. Руш да совет писатель-влакын
шуко
произведенийышт, изи совет энциклопедийын, литературный энциклопедийын,
В.И.Ленинын сочиненийже-влакын чыла томышт (30-шо ийлаште лекше) тачат
саклалтыт. Илья
Михайлович книгам кызытсе мода семын пӧрт кӧргым сӧрастараш огыл поген.
Тудо шуко окен, литературым йӧраташ, жаплаш мемнамат, икшывыже-влакым,
туныктен. Шарнем, ачам сӧй деч ончыч "Сам себе агроном" лӱман тошто
журналым пеш шымлен ока
ыле. Пакчаште да садыште сомылым ты изданийыште серыме семын виктарен
шоген. Кеҥежым уло ешге, изиге-кугуге кычкалтын, эҥер гыч вӱдым ведра дене
нумалынна, олмапу-влак йыреш шавенна. Олмапу йымалне рокым кӱртньгольмо
келгыт эреак кӱнченна, садлан шӱкшудо шагал шочын. Лектын гынат, тудым
пытарашак тыршенна, терысым
шуко оптенна, уто укшлам пӱчкеденна, вредитель-влак ваштарешат кучедалынна.
Моло
сомылымат ачамын вуйлатыме почеш ыштенна. Чыла тидыже ий еда кугу лектышым
налаш
полшен. Илья Михайлович мичуринский сорт олмапум Ныргындыш ялыште эн ончыч
шындаш тӱҥале, а Калтак ялыште (Менчела район, Татарий)— помидорлан да
тулеч моло
пакчасаскалан корным почын.
Кызытсе пагытыште, ончычсо южо коммунист шкенжын тиде партийыште шогымыжым
шылташ тырша, южыжо тошто тӱсшӧ деч лӱдеш, кодшо пагытым чыла семынат
шемедаш тӧча,
ала-момат ойлыштеш. Тыгай койыш поснак Москваште, кугу постым налше тӧра
коклаште раш палдырна. Нине еҥ-влак флюгер койышан улыт: кушко мардеж
пуалеш, тушкыла
йывыртен савырнат.
Ачамат, мыят коммунист лийынна, мыйже кызытат тиде лӱмым нумалам. Ме
коктынат у
илыш верч тыршенна, нигунам ужалалтын огыл. Ачам колмешкыже агитатор,
лектор
лӱмым кӱшнӧ кучен, элыште у илышым чоҥаш чот тыршен, полшен.
Произведенийлаштыжат калык пиал верч тыршыме тӱҥ верыште шога. Кӧ гына
кызыт Илья Михайловичым
шарна, чыланат ойлат: тудо ӱмыржӧ мучко пеш чапле агитатор лийын, чыла
йодышланат чын вашмутым сайын, умландарен пуэн кертын. Тиде пашаште тудын
каныме пагытше уке ыле, ачам эреак тыглай еҥ коклаште лияш тыршен.
Илья Михайлович неле-йӧсӧ гоч ялысе калык дене пырля эртен, еҥ шойылно
шылын шоген огыл, эреак ончылно каяш тыршен, марий калыклан пиалан кечым
лишкырак кондаш
вийжым чаманыде пуэн. Чыла тидлан кӧра писатель да туныктышо Илья
Михайлович
Токмурзин-Ломберский илыш-корныштыжо калык деч эреак поро мутым гына колын,

"тау" манме сай мут тудлан ешартыш куатым пуэн, ончыко ӱжын, эҥертыш лийын.
Тиде
поро шомакым Илья Михайловичын шочмыжлан 100 ий темме юбилей годымат
каласаш она
мондо да тудым пагален "Кийыме мландет пушкыдо лийже" манына.
Роберт Токмурзин, Илья Михайловичын кумшо эргыже.
Ныргындыш ял, Удмуртий.



051496
************************************************************************
5—14
ФИНН СЫЛНЫМУТЧО
Финн писатель Мартти Ларни (1909-1991) Хельсинки воктенысе Пакила изи
ялыште шочын-кушкын. Сылнымут пашашке 1930-шо ийлаште ушнен, илышын тӱрлӧ
шӧрынжым сайын
пален налаш манын, шуко вере коштын, ятыр жап Америкыште илен. Тушто ужмо
шерекочо нерген "Тӱпрӱдын нылымше йыжыҥже" романым возен. Тиде произведений
писательлан Финляндийыште гына огыл, Европысо моло эллаштат чапым конден.
1961 ийыште "Мотор сӧснам ончышо" сатирический романым серен. Ларни финн
историйын ик эн консервативный пагытшым, 30-шо ийлам, сӱретлен. Тунамсе
Финляндийыште коммунистический да социалистический идей ваштареш
кучедалмашын тӱргоч кайымыже политический фарсым ушештарен. 60-70-ше
ийлаште тудо "Пагалыме незер-влак",
"Тидын нерген огыт ойло" роман-влакым, "Финн пырыс шем койышан",
"Ӧрыктарыше пиал" ойлымаш-влак аршашым возен. Финн литературын сылнымут
погыжым венгр, эстон,
испан, латыш, молдова, литва, грузин, узбек йылмылашке кусарыме.
Мемнан элыште М.Ларнин мыскара, койдарчык сынан произведенийжым ятыр гана
кусарен савыктеныт. Марий йылмышке гына писательын возымыжым але марте
кусарыме огыл
ыле.
"Художник ден писатель-влак шке калыкыштын эн кӱлешан да сай дипломатышт
улыт...
Нуно келшымаш кӱварым "чоҥат", калык-влак кокласе ваш умылыдымашым
кораҥдат...
Финн йылме гыч утларак книга йот йылмылашке да мӧҥгешла — вес йылмыла гыч
мыйын
шочмо йылмышкем — кусаралтеш гын, тӱнямбал культура пояҥын, вияҥын толаш
тӱҥалеш. Книга юзо памаш гай: лудшылан авторын шонымашыжым гына огыл,
Айдемын шӱмчонжым почын пуа",— возен Мартти Ларни.

СОКРАТ ХЕЛЬСИНКИШТЕ
Шорыкйол йомак семын
Ожно Финляндийыште илыше салтак Вихтори Виртанен вес тӱняшке 1944 ий шошым
логалын. Ончычшо кавасе кугыжаныште тудлан чыла келшен, а вара, илен-толын,
суксо-влакын мурымыштат, арфан южым чытырыктымыжат чонышкыжо витарен. Шӱмжӧ
мӧҥгӧ велышке шупшаш тӱҥалын, ватыжын кычалтылмыжат уэш колаш ялт уто огыл
манын шонымашым шочыктен.
Кайыкла ик вер гыч вес верышке чоҥештылшыла, икана тудо кошкен пытыше
кугызам
ужын. Явылгыше изи коча туныктышо, санденак тыге кошкен пытен, вет
туныктышылан
оксам пеш шагал тӱлат. Тудо урокым эртарен гына, пальма йымалне шинчышыжла,
курымласе илыш толкын нерген шонкала.
— Ой, юмыжат, тӱсетшым, ончашат шучко, кугызай,— эре чыным гына ойлаш
тунемше
Вихтори Виртанен манеш.
— Мыйын тӱс тидын дечат соптыра лийын кертеш ыле,— вашешта коча, шинчаштыже
поро
тул чӱчка.
— Мый ужава гай тыгай соптыра лиям гын, товатат, я вӱдышко шуҥгалтам, я
кашташ
кечалтам ыле.
— Мый тыгак ыштенам,— вашешта кугыза,— шке тӱсем дечын вожылын огыл, а еҥын

осалже тышке шуктен.
— Ужамат, тыйын йылмет яклака — ылыжын пелешта Вихтори Виртанен.— Кунам
тиде
тӱняшке логалынат?
— Христосын шочмыж деч ныл шӱдӧ ий ончыч.
— Тый от чиялтыл?
— Уке. Мый курымеш чыным веле кычалынам.
— Кушеч тый улатше?
— Греций гыч. Шочмо олаштем — Афиныште — самырык-влакым илышлан туныктенам.
— Эх, шоҥгыжат, кеч самырык-влакшым ом логал ыле. Тек нуно джаз почеш
кадыргылыт, комиксым лудыт, киносӱретым ончымышт годым вараксимла
вычыматат.
— Мый тыйын ойлыметым сайын ом умыло. Могай йылме дене кутырет?
— Тыйын семынак, кавасе суксо-влакын йылмышт дене.
— Тидыже тыге да, "джаз", "комикс", "кино" шомак-влакшым ом умыло.
Вихтори Виртанен, пулыш гыч лектын шогышо шулдыржым лоп-лоп ыштен, игылтме
семын
пелештыш:
— Шкежат нимом от пале, коеш. Молан гын туныктен кертат ала?
— Мунло еҥ веле шке шинчымашыжын тӧрсыржым ужеш.
— Шоҥго, тыйым колыштын, ушет кая. Лудын-возенже кеч моштет?
— Уке. Ушан книгам лудынак, ятыр еҥ мӧҥгештеш веле. Теве софист-влакымак
налаш.
Нунын возымо книгаштышт ушышко пышташ йӧршӧ ик шомакым от му. Шке пашашт
дене
осалым веле шочыктат. Шке уш-акылыштым оксала ужалат. Мутлан, нунын
шонымышт почеш кавасе тӱнят канде. А тый теве йырет иктаж-мом канде тӱсаным
ужат мо? Тыште
чылажат ошо але тӱсдымӧ. Айдеме чынак шуко палынеже гын, кеч-могай настам
кӧргыж
гычак шымлышаш.
Вихтори Виртанен, "Тыйым колыштын, шер теме" маншыла кидшым лупшале:
— Шке жапыштыже мландывач огеш кай гын, айдеме теве тыгай киш-келесыр лиеш,
—
семынже пелештышат, йодо:— Кузе тыйын лӱмет, шоҥго?
— Сократ.
— Сократ. Шого-ян, ала-кушто мый тиде лӱмым колынам. Чынак. Школышто,
очыни...
Ия гай осал вате тыйын вет лийын? Кузе гала лӱмжӧ?
— Ксантиппа. Но тудо нимат шыде огыл ыле. Кажне гаяк вате марийын чонышкыжо
витара. Чонышко огеш шукто гын, могай тудо вате.
— Мо чын гын, чынак!— кычкырал колтыш Вихтори Виртанен.— Мыйын ватемат
ласкан
илаш эрыкым пуэн огыл, чарныде кычалтылын: "Вихтори пондашет нӱж, манам,
нӱж,
нӱж... Адак сӧсна гай лӧкен шынденат, тӱвыт сӧсна, тӱвыт сӧсна... Оксам
кушко
лийын, тушко кышкет, мый кӱчызӧ семын коштам, кӱчызӧ гай, кӱчызӧ гай..."
"Тыге-тыге тудо" маншыла, Сократ ойла:
— Киш гай пижедылше вате-шамычым ынде Ксантиппа манаш тӱҥалыныт.
— Мыйын пелашемым Анна маныныт. Тудын кычалтылмыже мыйым йыгыжтарен шуктен
ыле.
— Тый кунам тышке логалынат?
— Тӱжем индеш шӱдӧ нылле нылымше ий шошым.
— А могай курымышто?
— Молан эше курымжо? Мылам тунам коло кандаш ий веле темын ыле. Сарыште
ыльым,
кенеташте йомынам.
— Кыша деч посна нимо огеш йом. Чыла настанат комжо гына вашталтеш.
— Мыйын уш-акылым ит пудыратыл, шоҥго тос. Сарзе Вихтори Виртанен йомын.
Сӧй годым оҥжым пуля шӱтен до окоп пундаштак капшым мланде леведын.
Шӱгарвалат, чап
кӱат — нимо уке. А тышке мыйым сӧйыштӧ пырля лийше йолташем-влак дене
конденыт.
Капка ончылно калык теҥыз гай толкыналтын. Чыланам тергыде пуртеныт:
"Эртыза,
ончыко эртыза. Тушто вер кажнылан сита". Пуйто трамвайышке шӱшкыныт.
— Мый южо шомакетым йӧршеш ом умыло,— вудымата Сократ.— Пуля, окоп,
трамвай?
"Пуляже" мо лиеш?
— Пулямат от пале, кочай? Тиде тыгай наста: теве тышке пура, а теве тышеч
лектеш. — Вихтори Виртанен онжым ончыкта, туштыжо нимогай палат огеш кой.
"Рвезе, очыни, шоякла",— манын шоналтыш Сократ.
— Мыйым пикшиге але керде сусыртен огыл манын, каласынет?— йодо вара.
— Уке. Пулемет рашкалтен. Тыйым, ужамат, сӧй пашалан туныктен огытыл.
Сарӱзгарымат от пале. Молан гын тый мландӱмбалне туныктенат?
— Мый нигунам еҥым пуштедаш туныктен омыл. Тидлан уш-акыл кугунак огеш кӱл.
— Э-э, тый, аҥыра. Тыште эн тале уш кӱлеш. Мый гын тиде пашалан лӱмын
тунемынам.
Автоматчик ыльым. Пехотылан автомат — эн тӱҥ ӱзгар. Пехота деч поснаже
сарат сар
огыл. Артиллерий тушманым рожген налешат, почешыже пехота пашам тӧрлата.
Тудо
тушман мландым йытырая, олам, яллам йӱлалта, шоҥго ден йочам пуштеда,
ӱдырамаш-шамычым виешла...
— Чарне, шогал!— кычкырал колтыш Сократ.— Кушеч тый улатше?
— Финляндий гыч.
— Тыгай элым ом пале. Африкыште але Азийыште тудо?
— Эй, паҥга, Европышто. Хельсинки — мыйын шочмо олам. Кузе кызыт мый тушто
лийнем ыле...
— Тушто шке ватетым вашлият гын?
— Мутат уке, адак нӱшкӧ пила гай йыгаш тӱҥалеш. "Кушто тынар жап перныл
коштынат? Кеч ик корным серен колтем ыле, серем ыле, колтем ыле..."
Товатат, чонышке
витараш тӱҥалеш. Вес семынже, огеш йыге гын, могай тудо вате. А тыште
кавасе музыкым колыштын шерем темын! Эр гыч кас марте — мурымаш да арфан
пылде-полдо
йӱкшӧ. Эртак иктак. Кеч жапын-жапын тангом, фокстротым, Штраусын вальсшым
але
гармонь йӱкым колаш ыле. Но мом ыштет, пропаганда.
— Пропаганда? Тидыже эше мо тыгай?
— Колышт-ян, Сократ. Мемнан дене Хельсинкиште, тыйым колыштын, калык "Тидын

изиш огеш сите", манеш ыле. Йӧршеш тый пелмундыра улат. Шоналтен ончо-ян,
ала
иктаж-кузе мландӱмбаке волен толаш лиеш? Мыйын чонем чыташ лийдымын
Хельсинкишке
шупшеш.
— Иктаж-могай кагазет уло?
— Колымекыже, салтакым кычал муаш йӧршӧ жетонем веле.
— Мландӱмбалне могай лӱман лийынат?
— Виртанен.
— Мый тыгай лӱмым ала-кушто колынам.
— Финляндийыште чырык калыкше Виртанен лӱм дене коштеш.
— Сократ гын Грецийыште икте гына лийын.
Вихторин чонжылан туге йокрокын чучын колтыш — изиш гына шинчавӱдшӧ ыш лек.
Тидыже ӧрыктара, вет кавасе суксо-влак ойгым, кочым огыт пале. Узьмакышке
ондален
пурышо-влак гына шинчавӱдым йоктарат. Вихтори Виртанен гын райышке чын
логалын.
Сократ суксо ден Виртанен суксо иктапыр йӱк лукде шинчеве. Вара Сократ,
умбаке
ынже шокто манын, шып пелешта:
— Тугеже, мландыш? Мыйым тушто самырык тукымым пужгалымылан да кугыжаныш
вералан
тореш улмемлан титакленыт.
— Финляндийыште, могай верам кучет манын, нигӧ огеш йод,— манеш Виртанен.—
Мый
черкышке коштмым чарненам ыле, мыйым тыглай айдемылан шотленыт. А самырык
тукымым кызыт локтылаш, манаш веле. Тыйым ӱдыр ден рвезе-влак пужгалымылан
титакленыт. Тый мо наркотикым ужалкаленат?
— Ом умыло.
— Ала яжар койышым моктенат да порнографий сынан сӱретым шаркаленат?
— Ала-мом грекла ойлышыч гынат, садиктак ом умыло.
— Мом куктыштат? Мыйже финн улам.
— Ӧрам веле: тыйын ятыр шомакет грекла йоҥга. "Порнографий" грек йылмыште
узакавак сомылым йырнык семын ончыктымо лиеш.
— Финнлат тыгак лиеш. Тиде сомыллан тыйым титакленыт манын шонашат ӧрат.
Самырыкет годым, очыни, Дон-жуан гай йорга лийынат.
— Тыгай еҥым мый ом шинче,— ӧрмалген пелешта Сократ.
— Тугеже мландӱмбалне могай йырныкым ыштенат?
— Йырнык пашам? Мый нимогай осалым ыштен омыл. Ыштем гын, тышке ом логал
ыле.
— А кушто лият ыле?
— Каласаш йӧсӧ. Можыч, Афиныште. Илышыште вашлиялтше тӱрлӧ тушто нерген
йолташем-влак дене шонкален шинчылтына ыле докан.
Виртанен мыскара йӧре ойла:
— Эх, шоҥго карта! Тый кузе жап эрта тудымат от шиж, моли.
— А жапын йогынжым эше нигӧ умылен кертын огыл.
— Жап? Мом ончыкта шагат, тудым маныт жап.
— Могай шагат?
— Аҥыра йодышет дене мыйым ит сырыктаре. Тыят сайын палет: эн ончычшо тышке
логалше-влакын шагатыштым поген налыт. Мый дечемат налыныт. Жап, жап... А
чынжым
гын, мыят мо тыгай жап — умылтарен ом керт.
— Туге ане, тыят тидым от пале. Тиде теве мом ончыкта: уш-акылет ялт пужлен
шуын
огыл. Молан гын уэш мландӱмбаке пӧртылнет. Тушто тысе гай гармоний уке вет.
— Гармоний! Тыгай икшырым да умыр койыш дене мыйын шерем темын. Иктаж-могай
да
вашталтыш лиям ыле. Эрже-кечыже эре ик мурымак мурат. Чоҥештыл толам, ала
иктаже
палымым вашлиям.
Виртанен чоҥешташлан шулдыржымат шарен шуктыш, Сократ чарен шогалтыш: —
Мемнан
илыш мучашдыме, кушко вашкаш,— ойла Сократ.— Можыч, иктаж семын тылат
полшен
кертам. Мый тысе ик тӧра дене палыме улам. Тудо мландӱмбалсе-шамыч дене эре
кылым куча. Мом шылташ, мыйынат ӱлыкӧ миен коштмем шуэш. Мыйын туныктен
ойлымо шомакемым пӱтыркален пытареныт, маныт. Тунемшем-влак шке семынышт
мураш, вес семын
туныкташ тӱҥалыныт. Эпикурей, циник-влак ала-кушеч лектыныт.— Нуно шукертак
йомыныт, — мутшым кӱрлеш Виртанен.— Мыйын кайымем годым, товатат, нуно уке
ыльыч... Эх, мланде. Кузе чон шупшеш тушко. Пеш эр тышке верештынам.
Узьмакыште жапым нигӧ ончен огыл. Нуно кунам кавасе тӧра-влак деке толыныт
да
тӱрлӧ йодышым рашемденыт — каласаш йӧсӧ. Тӧра-влак вашкыде чыла йодыштыныт,
кагазым тергеныт. Молан мландӱмбак кайынеда? Йылме-влакым паледа мо? Кавасе
тӱняште лишыл родо-тукымда уло мо? Каен толашда, мландӱмбал йылме дене
каласаш гын,
мыняр жап кӱлеш? Тушто Верланашда палымыда але лишыл родыда улыт мо?
Виртанен ден Сократ чыла йодышлан шот дене вашештеныт. Пӧръеҥ-ӱдырамаш
ойыртемым
йомдарыше, икшырымын илен тунемше суксо-влак вес семынже ыштенат кертын
огытыл.
Мландӱмбалне нуным нигӧ вучен огыл, сандене йодмашыштым кум гана
пӧртылтеныт.
Сократ лӱман туныктышым сулыкан тӱняште кумылын вашлияш кӧнышӧ кодын огыл.
Виртаненын шӱгар ӱмбакше йомшо сарзылан чапкӱым шынден шуктеныт. Но суксо-
влакым
нимо чактарен кертын огыл. Нуно Петр кугыжа марте шуыныт, тыге мландӱбаке
миен
толаш кагазым налын кертыныт. Тидын годым нунылан кава гыч пырля волаш,
пырля
мӧҥгеш кӱзаш да Хельсинкиште гына лияш кӱштеныт. Политический могырым
ончалын,
Сократлан Грецийышке визым пуэн огытыл, кеч тудо самырык тукымым логалаш
огыл,
кызытсе кугыжанышыште шотлымо юмо-влакымат тӱкаш огыл манын, мутым пуэн.
Шоҥгемын кошкен пытыше Сократын ойгырымо дене кумылжо волен гынат,
шулдыржым сакен
огыл. Чылажымат шонкален лекмеке, тудо Виртанен суксо пелен Финляндийышке
мияш
лийын, садиктак тушто кугун тунемше тияк-влак Грекла мутланат да тыглай
калык
кавасе йылмым мыняр-гынат умыла манын семынже шонен.

1966 ий декабрь мучаште Хельсинкиште кечан, леве игече. Алексис Кивин*
памятникше воктене калык мӱкшла пӧрдеш. Ты гана калык финн-влакын йӧратыме
писательыштым
пагален огыл погынен. Чылан памятник воктен йымен шинчыше, шорыкйол годсо
мӧчӧр
гай сынан кок айдемым ӧрын ончат. Шоҥго, кошкен пытыше кугыза капшым лопка,
лавыран мыжер дене леведын. Йолыштыжо шӧрын тошкалтше сандале, кидыштыже —
кадыр
пондо. Йолташыже салтак вургеман, вуйыштыжо каске, шӱкшӧ шинельже вӱр да
лавыра
дене амырген пытен. Пондашан оҥылашыжым ниялтышат, салтак, шагат дене
сӧрастарыме кугу полат велыш кидшым шуялтен пелешта:
— Тарванаш жап.
— Мӧҥгеш мо?— кугезе коча йодын.
— Мо иялан! Уке, мый декем. Мо таче пайрем кечак огыл?
— Тиде шучкыжо мо тыгай?— лӱдын йодеш кугыза.
— Тиде автомобиль!
— Авто?.. Тидыжат грекла йоҥга... Мо нуно чонан улыт?
— Автомобиль мо? Уке. Тиде машина. Ма-ши-на!
— Машина — тиде шомакат грек йылмыште уло.
——————————————————————————————
*Алексис Киви — финн писатель-классик, "Шым изак-шоляк" романын авторжо.

— Таче рушарня гын, ешем мӧҥгыштак лийшаш. Паша кече гын, ватем пашаште,
йоча-влак школышто... Очыни, тылзе лиеш, нуным ужын омыл... Но мемнан дене
сар кая...
Тревога! Аралалтса! Вочса!..
Кӱдырчӧ гай мӱгыралтен, кавапундаште самолет эртен. Кидше гыч шупшылын,
шоҥгыеҥым салтак мландӱмбаке йӧрыкта да шкежат пеленже шуҥгалтеш.
— Тыште мо тыгай? Шаланыза, шаланыза манам!— ала-кушеч полицейский толын
лектынат, шыдын ойла.
Тӱсшӧ дене пӧръеҥла койшо ик ӱдырамаш полицейскийлан полшынеже:
— Ала-могай йӱшӧ-шамыч кычкыркалат. Логарым мушкаш гын оксашт уло,
вургемлан веле уке. Намысдыме-шамыч, петырен шындаш да пашашке поктен
колташ кӱлеш.
— Казамат гычак, очыни, куржыныт,— манеш воктенже шогышо пӧръеҥ.
— Шыпланыза!— кычкыралын, полицейский шои-ик шӱшкалтыш.
— Тый кӧ улат?— сарзе вургеман еҥым ончен, шыдын йодо полицейский.
— Кумышо пехотный полкын салтакше Вихтори Виртанен.
— Да тый йӱшӧ улат. Мом тыште пӧрдалат? Йол ӱмбалне шоген от керт мо?
— Мый пӧрдалын омыл. Самолет йӱкым колынам да возынам. Самолетшо, коеш,
мемнан
улмаш.
— Кӧ тылат тиде вургемым пуэн?
— Клат оза. А мо шумлык те мый дечем чыла йодыштыда? Мыйын шкемын военный
озам
уло.
— Мо тый пеш тӧрштылат? Мый кугыжаныш лӱм дене тый дечет йодам. А тиде
могай
пелторта? Памятник воктене мом почаҥеш? Эше ала-мом куктыштеш.
— Тиде мыйын туныктышем.
— Кынел, кынел, кугызай, ну! кузе тыйын лӱмет?
— Тудо финнла огеш умыло,— пыдалын пелешта Виртанен.
— А вара могай йылме дене кутыра?
— Кавасе дене. Да эше грекла... Тудын лӱмжӧ Сократ.
Погынышо-влак пачемышла ылыжыч веле. Тыгай мыскара йодышым Хельсинкиште
шуэн
ужаш лиеш, тыште эн изи койдарчыкшат шӧртньӧ виса. Виртаненын кидшым кучен,
Сократ лӱдын-чытырен манеш:
— А Афиныште тыгай туткарыш нигунам огына логал ыле.
— Кызыт туштат тыгаяк сӱрет,— вашешта Виртанен.
Ала-кушеч полицейский машина толын лекте. Сократын тӱрвыжӧ шопке лышташ гай
чытыра. Еҥ тӱшка нунын йыр нелшашла койын пӧрдын лӱшка. Сократ, ынде мо
лиеш манын, шинчажым кидкопаж дене петыра. Ты гутлате тудым, руалтен кучен,
Виртанен
дене пырля машинашке шӱкал шындышт.
— Тиде Аргус юмо огыл?— Виртанен деч йышт йодо шоҥгыеҥ.
— Мо?
— Тиде шучко настаже?
— Микроавтобус.
— Чынже денак Аргус огыл? Тудын ончылныжо да шеҥгелныже арбуз гай кугу
шинча.
— Ала-мом ит ойлышт. Тиде — фар.
— Мом тушто шыпак кутыркаледа?— кычкырале полицейский.— Йылмышкыда кузе
казаматысе мут-влак пуреныт? Виртанен, молан тыйын шинельыштет вӱр?
— Лачшым кызыт ом шарне. Сусыргенам.
— Кушто?
— Сӧйыштӧ.
— Такше тудо кава гыч шуҥгалтшыла веле коеш,— йолташыжлан шинчам пӱялын,
ойла
вес полицейский.— Да шӱвал шынде ӱмбакышт. Когыньыштынат огеш сите, витне.
Очыни, денатуратым але антифризым лӧкен шынденыт.
— Те мыйым ида игылт,— тӧрштен колтыш Виртанен.— Теве полковой
командиремлан
шижтарем, тудо тыланда ушым пурта. Сар жапысе законым монден улыда, векат.
— Сар жапысе?— воштылале полицейский.— Сар ала-кунамак пытен.
— Сар пытен? Кызыт вара тыныс мо? Кунам мир нерген ойпидыш лийын?
— Коло ий ончычак.
Машина полицейский участке ончылан шогале. Рестан-влакым йодышташ
наҥгайышт. Тыгодым иже раш лие: Виртанен чынак сусырген. Пуля, оҥжым шӱтен
пурен, пулыш лу
кокла гыч лектын. Колышо салтакын лӱмжым ончыктышо жетоным терген лекмеке,
полицейский-влак палемденыт: чынак Виртанен ала-кунамже коленак.
Протоколышто самырык офицер серен: а) рядовой Виртанен вашмутым пуымо годым
путайкален, кызытсе
семын огыл кутырен; б) вӱрыштыжӧ арака але наркотик ок шижалт; в) шот почеш
колышым я тойыман, я капшым йӱлалтыман, сандене рядовой Виртаненымат
колоткашке
пыштен тойыман, я крематорийыш ужатыман; г) салтак ятыр жап налогым тӱлен
огыл,
сандене тидын шумлык налогым поктышо учрежденийыште умылтарашыже тудо кок
кечылан эрыкышке колталтеш.
Виртанен шотышто чыла рашемдышт гын, Сократ дене мутланен шотым огыт му.
Тудын
ойлымыжым Виртанен гына умыла.
— Тиде шоҥго карта айдеме йылмым чынжымак огеш пале мо?— йодыт.
— Мыйын туныктышем грекла кутыра,— вашешта Виртанен.
— Тугеже тудо грек?
— Тыге шкеже ойла.
— Кызытак терген налына.
Шукат ыш эрте, грек консульство гыч самырык секретарьым ӱжын кондеве.
Кугезе родыжым ончалят, тудо вуйжым гына рӱзалтыш:
— Шотеш пыштыме таҥ-влак! Мый вуеш налынат кертам. Тыгай чыташ лийдыме
соптыра
тӱсым Греций тымарте эше ужын огыл. Кузе тудын лӱмжӧ?
— Сократ,— полицейский вашешта.
Самырык дипломат эсогыл ошем кайыш. Вачышкыже мыжерым шоҥалше кугыза деке
лишемат, йодо:
— Кушто те шочын улыда?
Сократ вачыжым веле шупшыльо, нимом ыш пелеште.
— Грек улам манашыже кузе от вожыл?— дипломат ылыжын веле.
Сократ йочам йӧратыше туныктышо семын шыргыжале да рвезын яндар сӧрал
чурийжым
тӱткын ончен мане:
— Гражданин! Ойыштет ала-можо палымыла чучеш, но садиктак нимом ом умыло.
— Тошто грек йылме дене кутыра гын веле,— ынде самырык секретарь порыракын
кояш
тырша.— Периклын пондашыже ӱмбалан товатлем: грек историйым шымлен, ушым
йомдарыше шанчызе, очыни... Вуеш ида нал, мый кусарен ом керт. Да жапемат
уке. Сайын
кодса, таҥ-влак.
Консульство пашаеҥ чеверласен лектын куржо. Вара толмач семын Хельсинки
университет гыч классический филологий профессорым ӱжын кондышт. Тудыжо
Сократ гаяк
кошкен пытыше, куптыргышо чуриян, пуйто кок тӱжем ий ончыч шочын.
— Мылам тыгай пиал логалеш манын шоненат омыл!— профессор куанымыж дене
кычкырал
колтыш — Мый эре, Сократ тос, тендан дене вашлияш шонен коштынам. Кеч
Платон
тендан нерген ятыр да радамын каласкален коден гынат, тудлан кугунак ӱшан
уке.
Те тошто семынак шинчымаш деч моло поро уке манын шотледа?
Кок шоҥго туныктышо жапымат монден кутыраш пижыч. Полицейский-влак,
шыдыштым
шылтен, мушкындым чумыртылыт. Самолет гыч теве-теве бомба-влак йогаш
тӱҥалыт манын, Виртаненын шӱмжӧ чытыра, самырык офицер веле пылыш кишым
пургед шога.
Шоҥго классик-влакын мутйогынышт кок шагат наре чарныде шуйныш. Вара
офицерын
чытышыже кӱрылтат, полицейский-влаклан уло йӱкын кычкырале:
— Допрос пытен! Нуным луктын котыза!
— А кумшо пелтортажым кушко чыкаш? Дизертиржым?
— Чылаштымат поктен лукса!
Классический филологий профессор, Сократлан алал кумылын таум ыштен, тудым
шкеж
деке унала ӱжӧ. Но, шоҥго велеш уш-акыл мӧҥгештмылан кӧра, очыни, шке
лӱмжымат,
илыме вержымат каласаш мондыш. Тӱняште чыла мондышыла койын, финн профессор
акрет годсо грек йылме дене нер йымакыже вудымата:
— Сократ чын ойла: кеч-момат порым шонен ыштет гын веле, вараже нигунам
чонетым
от турж. Шоя деч посна илен, пиалан илышым ужат... Чыла тидым мый
университетысе
йолташем-влаклан, чарныде тототлышо ватемлан каласкалышаш улам...
Рядовой Виртанен ден туныктшо Сократ, кидым кучен, салтакын пӧртшӧ могырыш
тарванышт. Уремлаште еҥ-влак шке сомылышт дене вашкат. Хельсинкишке вес эл
гыч ала-могай цирк толынат, калык Виртанен ден Сократым, очыни, цирклан
рекламым ыштен
коштшо кок артистлан шотла, сандене нуным кугунжак ӧрын ок ончо. Таҥ тошкал
ошкылын, нуно олан рӱдӧ верже деч торлымымат шижын ышт шукто.
Тунемше туныктышым кидше гыч кучен вӱден наҥгая да йодышыжлан раш вашмутым
пуэда:
— Тиде мо тыгай?
— Кугу кевытын окнаже.
— Молан кӱлешыже?
— Урем дене эртен коштшо-влаклан сатум ончыкташ.
— Кид дене логалаш лиеш?
— Молан ок лий.
Сократ яндам кидше дене ниялта, тушко нерже дене тӱкнен, кӧргышкӧ онча.
— А тидыже мо тыгай?
— Радиоприемник-влак.
— А молан кӱлешыже?
— Пытартыш уверым, чонеш пижше семым, оҥай передачым колышташ.
— Айдемылан уда огеш лий?
— Молан, уке. А вес семынже гын...
— Тушто теве мо коеш,
— Вургем мушмо машина.
— Мом ыштен кертеш?
— Тувыр-йолашым мушкеш.
— Молан кид дене огыл?
— Тыге жап аныклалтеш.
— Яра жапшым кушко чыкаш?
— Ия пала! Вуем аҥыртарен пытаренат. Ну, айда, йодышт. Тыште перныл огына
шого,
кайышна.
— Кушко?
— Мый декем.
— Тый тиде кугу, шучко полатыште илет?
— Тиде нимогай полат огыл. Шуко пачашан тыглай илыме пӧрт. Кӧргыштыжӧ писе
лифт
уло.
— Лифтше мо лиеш?
— Изи четлык, кӧргышкыжӧ еҥ-влак пурат да кӱшкӧ-ӱлыко кудалыштыт.
— Ала-кӧлан нумалашыже неле, очыни. Кул-влак, векат, пӱжвӱдым йоктарен
тыршат.
— Могай тылат кул-влак. Электричество шупшыкта.
— Электричество? Тидыже эше могай наста?
— Ом пале. Айда ошкыл, ошкыл.
— Молан теве тиде изи пӧртыштӧ илаш огыл ыле?
— Тидыже вет трамвай. Тушто огыт иле, кудалыштыт веле.
— А кӧм кычкат?
— Нигӧм, тудо шкеак коштеш.
— Кузе тыге шке. Курымашлык двигательымак шонен луктыныт, ынет ман?.. Шке
семынже кудалыштше пӧрт! Мланде деч посна орланен илыше еҥ-влаклан тидын
деч сай суртым шонен муашат огеш лий. Шого-ян.
— Мом тый ыштынет?
— Шондыкалтам ястарынем.
— Тыйын ушет каен! Еҥ-влак ужытыс.
— Мый тупынь шогалам.
— Аҥыра улат. Вольык гай ит кой. Изиш чыталте, вашке миен шуына. Пӧртемат
коеш.
— Суртышто огеш лий. Тушто илат вет.
— Тушто шондан уло.
— Мо, мо? Илыме пӧртыштӧ тыгайым ышташ лиеш мо?
— Лиеш. Лӱмынак келыштарыме посна пӧлемыште.
— Кӧ эрыктаже?
— Вӱд. Кугу ате гыч чыла лавырам вӱд кӱжгӧ пуч дене теҥызышке мушкын
наҥгая.
— Мый тидым ом умыло. Айдеме шке пӧртшым вольык вӱташке савырышаш огыл.
— Колышт-ян, Сократ, ала-кунам мый еҥ-влакым илаш туныктенам, манат?
— Туныктенам. Нимолан тунемын шуын огытыл, витне... Кузе чонем Афинышке
шупшеш.
Туштыжо тыгайым ом уж ыле докан.
— Кызыт чыла вере тыгай. Цивилизаций! Чыланат куштылгын илаш тунемыныт.
— Тыгай илыш пиалым огеш кондо...
— Толынат шуынна... Ала-мо аптыранымем гай веле чучеш... Мом каласа гын
ватем?
Икшывем-шамыч вигак, очыни, кидышкем кержалтыт. А мыйын нимогай пӧлекемат
уке.
Да мом кондет сар гыч? Колат, кузе шӱмем кыра? Кеч тамакам шупшылшаш...
Сократ,
эй, Сократ! Кушко кает? Капка йымаке неретым ит шӱш... Ме тӱҥ корно дене
пурена.
Ах тый, сӧсна! Кузе от вожылжо? Йӧра эше дворник ужын огыл, тыманмеш
полицийым
ӱжеш ыле... Намысше могай! Шкендым нимынярат кучен от керт мо? Мый тылат
ойленамыс...
— Молан тыге шыдешкенатше?
— Тый мыйым сырыктаренат. Шкендычым кучен от мошто.
Кунам мый осалым ыштенам, шканем верым ом му. Кызыт гын нимолан шкемым
вурсаш.
— Йӧра... Ошкыл!
— Сандалемым веле кудашам.
— Ит орадылане. Лифтышке пуро. Кудымшо пачашыш кудалына.
— Кузе кудалына? Кӧ мемнам кӱзыкта?
— Осел.
— Кушто?
— Теве ончылнем. Каласышым гына огыл мо: лифтым электричество коштыкта.
Тоятым
кодо. Радиатор пелен лукышко шогалте. Ужат: пондо-влак йыгыре верланеныт.
Пу-ян,
наҥгаен кодем. Пуро, пуро. Мом шонкален шогет?
Виртанен Сократым лифтышке шӱкал пуртыш да почешыже шкежат пурен шогале.
Минутат
ыш эрте дыр, лифт пачер ончылан шогале. Виртанен шке пачер омсажым ӧрын
онча:
— Мо тиде тыгай? Мэкинен... Кӧ пачер озам вашталтен. Тыште нимогай Мэкинен
уке
ыле. Тиде мыйын илыме верем. Чыталте-ян, йыҥгыртен ончем...
Сократ адакат ӧрын:
— Тиде мо тыгай?
— Йыҥгыр.
— Кӧ тудым рӱза?
— Мый. Кнопкым темдальым, шыч уж мо?
— Оҥай. Мыят темдалын ончем. Лиеш мо?
— Темдал, темдал. Ит лӱд, огеш пурл.
Омса вес могырышто ӱдырамашын шыде йӱкшӧ солныш:
— Почам, почам!
Тунамак омсам пеле-пуле чийыше шоҥго ӱдырамаш почо. Умшаж гыч тамак шикш
лектеш.
— Мо тыланда кӱлеш?— пӱйжӧ вошт йодеш ӱдырамаш.
— Мый мӧҥгышкем пурынем, — манын, Виртанен лондем гоч тошкалаш йолжымат
нӧлтале.
— Кушко эше? Мом еҥ пачерышке шӱшкылтат?
— Кузе? Тиде мыйын пачерем. Мый Вихтори Виртанен улам. Кок тылзе ончыч веле
мый
фронт гыч ужаш толынам ыле. Тыште ватем да кок ньогам илат.
Ӱдырамаш нимом ойлашат ӧрӧ, вара ушыжо пурымо гай лият, мане:
— Чынак, мыйын ончычсо мариемын лӱмжӧ Вихтори Виртанен ыле. Но тудо
шукертак сарыште колен. Мыйым ондален ида кошт.
Сократ ӱдырамашын умшаште улшо сигаретым ӧрын онча.
— Тидыже курымашлык тул огыл?
— Мом тиде обезьян ойла?— Виртаненын ватыже йодеш.— Ужамат, тендан ушда
каен.
Кушечын толын лектын улыда?
— Кава гыч,— вашешта Виртанен.
— Ой, юмыжат. Эско, Ээро! Толза вашкерак тышке!..
Ӱдырамаш сигаретшым умшаж гыч шӱвал кудалтыш, тетла нимом ойлаш ок пале.
Виртанен Сократым вачыж гыч кучен каласыш:
— Мыйын эргым-влак. Эсколан кум ий, Ээро вашке кок ийым тема.
Сократ нимом ыш кол, йӱлен кийыше сигаретым нылйола онча.
— Курымашлык тул... Курымашлык тул кӱварваке возын.
Омсадӱрышкӧ патыр капан кок пӧръеҥ толын лекте.
— Нине пелторта-шамычлан мо кӱлеш?— иктыже йодо. — Авай, оксам мо кӱчат?
— Нимом умылен ом керт. Полицийым, очыни, ӱжаш кӱлеш.
— Да йӧра, фараон-влак деч поснат чыла умылтарен кертына. Ээро, ончал-ян,
кузе
иктыже мемнан ачана гай коеш.
— Мый чынже денак тендан ачада улам,— кумылжо тодылтын ойла Виртанен.— Тиде
мыйын пачерем.
— Ит шогылт! Тый мо, тетла ер сер воктен пуш йымалне от иле? Тиде лавыргыше
мыжеранже кӧ? Тыйын ачат, очыни? Туге? Мемнан кочайна лиеш?
— Тиде мыйын туныктышем, Сократ.
Виртаненын эргыже-влак шу-у воштыл колтышт. Кугурак эргыже шуэ пондаш дене
леведалтше чуриян салтак деке лишемат, каласыш:
— Мый кӱсын пуымаш уке, но тыйым ончен, ала-можо арака налашет кок маркым
пуаш
кумылем таратыш.
— Теве эше сигарет дене шырпе, нал,— изирак эргыже ешарыш.— Тетла авамым
лӱдыктыл ит кошт. Йӧра, эше ача лийшына уке. Кидышкыже логалыда гын,
когыляндат ушым
пурта ыле, докан. Умылышыч?
— Уке, нимом ом умыло,— кидшым шаралта Виртанен.
— Тылат эше мо кӱлеш?
— Мӧҥгышкем пурынем, тендан дене пырля лийнем.
Кугурак эрге Виртаненым, шинель аҥже гыч кучен, рӱзенат налнеже ыле, но
кенета
лӱдмыж дене кычкырал колтыш:
— Мо чыла вӱр вузык улат? Сусыргенат мо?
— Вӱр тетла огеш його. Пуля оҥышкем логалын.
— Шке гаетак иктаж-могай вуянче кӱзӧ дене шуралтен, очыни. Те, арака печке-
влак,
чыланат тыгай улыда. Йӧра, сита! Савырне да чошо веле! Тый, шоҥго картажат,
почешыже лупшо!
Омса шроп-п петыралте, койдарчык сцена йомо. Салтак Виртанен, туныктышо
Сократ
омса ончылно шоген кодыч. Сократ пелештыш:
— Ӧрыктарыше тӱҥ вержым гына ышна уж.
— Мом, мом?
— Чыла лавырам мушкын колтымо пӧлемым. Содыки айдеме эше мыняр шагал пала.
Кунам
да кушеч шочын тиде тӱня — философ-влак мужедыт веле. Айдеме, кӧргӧ чонжым
колыштын гына кеч-можымат ыштышаш. Тыге веле тудо йоҥылыш деч утлен кертеш.
— Сита, сита! Чарне! Мо сай, можо уда — нимат ынде ом пале. Ик корка кофем
айда
йӱын колтена. Мыйын оксам уло.
— Тиде окса?
— Туге.
— Тидыже шӧртньӧ огылыс.
— Кагаз окса гынат, шӧртньӧ висак шога.
— Ӧрат веле. Кучен ончаш лиеш мо?
— На, кучо.
— Кагаз окса... Куштылго шӧртньӧ... Шояк шӧртньӧ.
— Ит турж! Пу-ян. Иктаж-мом пурлаш налаш кӱлеш.
— Можыч, маслиным? Кидыштетше мо тыгай?
— Сигарет.
— Тидын дене мом ыштат?
— Умшашке налыт, тулым пижыктат да шупшыт. Теве тыге.
— А молан умшашке налын шупшыт?
— Кузе тылат каласаш... Осал койыш. Чынжым гын, мый шкат ом пале.
— Эше тидыже могай наста?
— Тыглай шырпылан ӧрынат?
— Кӱчык воштыр мучаште тул йӱла. Тӱняште але тыгай чудо лийын огыл ыле.
Афинысе
калыклан тидын нерген ойлаш кӱлеш. Эше ик гана ончыкто, кузе ылыжеш.
— Тевыс тыге. Мый тыште нимогай юзо вийым ом уж.
— Юзо вий ик шотшо дене простан коеш. Изи шырпыште тул ила!..
Изи кагаз ластык дене маслиным налаш лиеш... Омса нерым тӱкет веле муралтен
колта... Урем мучко пӧртым ала-могай юзо вий наҥгая. Чыла лавырам теҥызышке
мушкын
колтышо пуч... А чыла тидыже - кугу дечат кугу юзо паша. Эн ӧрыктарышыже —
тулым
кӧргыштыжӧ нумалышт шырпе!
— Сократ, мо тый ялт йоча гай веле коят. Мыжер полдышетым полдышто,
уремышке
лектына.
— Шырпе, тулйылмым нумалше шырпе! Чын вет ойлем?
— Чын, чын. Чарне эре иктымак тӱяш. На, шырпым атыжге кучо.
— Афиныште ончыктем. Тиде — юзо наста.
Шырпат юзо насташ савырнен. Лавыран шинелян салтакым да тошто мыжеран
кугызам ик
кафешкат ышт пурто. Тидлан нимоланат ӧрман огыл. Эртыше жаплан кафеште вер
кодын
огыл. Мемнан геройна-влак жап деч почеш кодыныт: иктыже кок тӱжем утла
ийлан,
весыже — коло утла талуклан.
Виртаненын кумылжо ялт волен. Кушко пураш, мом ышташ — шоненат ок му. Закон
почеш арня гыч тудым колаткаш петырен тойышаш але йӱлалтышаш улыт. Тумарте
жапым
кушко чыкаш? А Сократын чонжым куан авалтен. Тудо тӱням ӧрыктарыше настам,
шырпым, муын.
Декабрь кас нимучашдыме кужу. Кава гыч волышо кок айдемым ик вереат ышт
пурто.
Виртаненын чонжо мландӱмбалнат, каваштат нимо деке пижын огыл. А кызыт,
теле
кастене, эшеат шӱлыкаҥын. Сократ, мӧҥгешла, мландӱмбалнат, каваштат пиалан
лийын. Теҥыз воктен пуш-влакым аралыме леваш йымаке малаш пурымекышт,
Сократын чурийже куан дене волгалте. Тыште финн рӱдӧ оласе коло наре кӱчызӧ
теле йӱштӧ деч
шылын ила. Кӱчызӧ-влакын капысе сусырышт да ала-кузе эше аралалт кодшо "Мый
кӧ
улам?" манме шонымашышт деч моло нимо кодын огыл.
Леваш йымак чумыргышо-влак Виртаненын кусарыме Сократын ойжым шулен
колыштыныт.
Политика, окса укелык, ӱдырамашын ковыра вургемышт, автомашина ден
радиоприемник, пачерлан акым кӱзыктымӧ нерген пунчал, США ден Вьетнам
кокласе сар нерген
ик мутат ыш шокто. Юзо деч юзо виян тулйылмым нумалше шырпым чыланат ӧрын
онченыт. Тиде шырпын вийжым тергаш манын, кӱчызӧ-влак тошто идым йымак
тулым чыкеныт
да, куатле тул модмым ончен, явык капыштым ырыктен шинченыт. Ракатланен
шинчыше-влакым пожар йӧрыкташ толшо полицейский-влак поген наҥгаеныт. Нунын
коклаште шукертсек нӱждымӧ пондашан, шкенжым отпускышко толшо салтак семын
ончыктышо Виртанен да кызытсе илышым палыме шотышто куд ияш йоча гай кугыза
лийын огытыл. Кеч
Хельсинкисе газет-влак да полиций йомшо-влак шумлык лӱмынак уверым
савыктеныт,
нуным тетла нигӧ ужын огыл.
Шукерте огыл университетысе актовый залыште оҥай доклад лийын. Классический
филологий дене профессор Хельсинкиште Сократым вашлиймыж нерген каласкален.
Шоҥго
профессор рядовой Вихтори Виртанен нерген гына ик мутымат пелештен огыл.
Можыч,
салтак вургемым нумалше Виртаненым классик манаш огеш лий да садлан
Вихторим
финн профессор уждымо лийын. Вет кокымшо тӱнямбал сар годсо вӱрым мушкын
колтымо
гынат, салтак вургем кызытат мода гыч лектын шуын огыл.
Вас.Яналов кусарен.



051596
************************************************************************
5—15
Геннадий Пирогов
Геннадий Михайлович Пирогов кудло ий ожно Марий Элысе Тошто Торъял селаш
шочын.
1963 ийыште Марий кугыжаныш пединститутышто историко-филологический
факультетым
тунем лекмеке, Медведево районысо Арбан кандашияш школышто туныктен. Вара
Самара
ола лишнысе ракетный частьыште служен. Тушеч пӧртылмек, Марий
телевиденийыште,
газет редакцийлаште, уэш школышто, Марий книга савыктышыште ышта, умбакыже
адакат творческий организацийлаште тырша. Кызыт Марий Элысе Писатель
ушемыште сылнымут консультантлан ышта.
Геннадий Пироговын йочалан возымо "Апшаткудышто" икымше книгаже 1964 ийыште
лектын. Вара "Шонанпыл", "Шошо пеледышын ямже", Корнымбал ломбо", "Кочо
мӱй" книгаже-влак савыкталтыныт.
Кугешна Г.Пирогов ӱмыр лугыч кайыше изаже писатель Валентин Косоротов,
землякше-влак ученый Николай Пенгитов, композитор Эрик Сапаев, кумдан
палыме артист-влак
дене.
Журнал редакций пашаеҥ да республикысе писатель-влак Тендам, Геннадий
Михайлович, шочмыланда кудло ий темме дене алал кумылын саламлат. А чумыр
лудшына Тендан кум ойлымашда дене палыме лийын кертыт.

Геннадий Пирогов
"ӰДЫРЫМ" ШОЛЫШТЫННА...
Ну вет мыскара! Да эше могай! Воштыл колет. Чылажымат Олмапочиҥга ялын чоя-
мотор
Саликаже керте...
Икана марий театрыш мийышым. Илыш курымыштем первый гана. Спектакль ончаш
огыл,
а иктаж-могай "суксым" вашлиял, шӱм-чоным луштараш, палыме лияш.
Паша деч вара, каныш кече вашеш, кок билетым нальым. Ончыл радамыш.
Шуматкечын
Сомбатхей микрорайон гыч кечывалымак театрыш ошкыл колтышым. Ий дене
леведалтше
Какшан гоч вигак. "Тошто" монча воктек кафеш пурен ончальым. Тушто пошкудем
изи
"пыжашым" муын: клиент-шамычлан ямле чайым шолташ да шунен-шунен йӱкташ пеш
мастар. Вӱрем ынже нугыдем манын, мыят ик чукыр шокшо чайым пелтышым.
Ожнырак,
"Какшан" манме закусочныйышто шӱдӧ але кок шӱдӧ грамм ош аракамат подылалам
ыле.
Ынде эмлык шудо вӱдан шере я шопо вӱд дене серлагаш перна. Уш-акылым
нугыдемдыме
пагыт шуын шол.
Образований шот дене кеч-могай тияк дечат ом ойыртемалт, политикымат сайын
палем. Культуремат уло. Эше туге чиен шогалам дык — нимогай джентельменлан
макым
ом пу! Йылмылан, мыскаралан кӱсеныш ом пуро. Но... ӱдыр налашак тептерем
уке.
Ынде шоҥго качымарияк пыташ логалеш ала-мо. Ола уремыштат иктаж-могай
моторракым
вашлиям гын, вуем вигак сакалтеш, ӱмбакше пый ончалашат вожылам. Авамат эре
шылтала: "Ялт Макаричем гай улат. Тудат "деловой" огыл. Ачатым мый
марийлыкеш ом
пурто гын, тачат Тосмек Эчанла йӱд пычкемышым ниялткален коштеш ыле,
очыни".
Ну мо? Тыге илаш огешак лий! Мыланемат ынде вуйым нӧлталаш, шинчаваш ончал
колташ, "Мый кӧ улам!" манын, оҥым кадыртен ошкыл колташ жап!
Театр ончык ать-два миенат шогальым. Йырым-йыр ончал колтышым, Москваште
налме у
галстукем тӧрлатальым да репертуар оҥам тӱслаш келанышым. Шем буква-влак
дене
возымо коклаште "Почан шӱдыр" манмым кычал муым. Тевак. Аха, пураш жап.
Калык
почеш шыгыр омсаш мӧзер капем дене шӱшкылташ тӧчем. Но нигузеат пурен ом
керт.
Ужга урвалтем ала-куш пижын шинынат, пешак шупшам ынде.
— Эй, чӱчӱ! Писынрак тарваныл. Тылат верчын спектакль ончаш вараш кодына,
але
билетымат налын огынал!— шеҥгелнем ала-кӧн чарга йӱкшӧ пылышчорам кушкедеш.
Тунамак тупем гыч шӱкаш тӱҥале. У-у могай виян! Тыгайым кызытсе саманыште
шагал
ужат. Тыгай ӱдырамаш кидыш верештат гын, утлаш итат шоно, тыйым кинде
руашла
нӧштыл пытара. Киндыжым гына кӱэшташ ӧрканат, кевытлаште эре ямдым веле
налыт.
Шыренак пурышна. Таче тынар шуко калык лиеш манын, шоналтенат омыл.
Савырнен ончальым гын... Чуч лыдырик волен шинчам! Воктенем тугай мотор,
тугай весела ӱдыр
шога... Огешат кораҥ вет. Ӱмбакем чевер кечыла онча, эксыде шыргыжеш. Ала
мый
шкеже, ала йылгыжше галстукем, ала агропромышто ыштыше чӱчӱмын полшымыж
дене кок
пачаш шерге ак дене налын пуымо вуль-вуль ужгам келшен — каласенат ом
мошто.
Адакат йылмем "нелынам".
— Чӱчӱ, онар гай капет дене черет деч посна ик билетым налын пу!— адакат
йӱкшым
лукто палыдыме "суксо".— "Почан шӱдырым" пешак ончынем.
Лач тыгодым ушем театрын кугу омсажла почылт кайыш, шӱмешем Сандалык гыч
мунчалтен волышо почан шӱдыр але саде ӱдыр тулым ылыжтыш. Йылмемат рудылто,
шинчамат
ок йыме.
— Тевак,— манам,— моторем, лӱмынак кок билетым налынам.
— Кӧлан? — ышталеш. — Ватетлан моли?
— Мыйын ватем уке,— малдалам.— Але качымарий улам.
— Тугеже ик билететым ужале, чӱчӱ!— тугак веселан ойла олма пеледышан
шовычым
пальто ӱмбакше шаралтен пыштыше "суксо".
— Тыгай мотор айдемылан мый ярак пуэм,— шомак толмашеш каласышым. — Лачак
лӱметым гына ом пале. Театр сцена гыч мыйым налаш лекше Саликала веле коят.
— Мыйым палет? Олмапочиҥгашкынаже кунам миенат?— ӧрӧ ӱдыръеҥ.
— Мый тыйым але первый гана вашлийынам,— манам.
— Пре гана?
— Туге. Пӱрымаш тыгай ала-мо...
— Могай ӱдырамашым вара вучетше?— йодеш тудо.
— Мый ик ӱдырамашымат вучымаш уке,— нимолан ӧрын пелештышым.
— Тугеже айда, билететым пу, качымарий, — ышталеш чолга ӱдыр.— Партерыш
налынат
гын, пеш сай улнеже.
— Ане?
— О-о, Медведево веллат кытырен моштетыс. Оҥай, — сескеман шинчажым
модыктен,
ӱмбакем селтын ончал шындыш.— Лӱметше кузе вара?
— Каритон. Пашаште гын, Харитон Парамонович маныт.
— Пеш сай, Лапчык Каритон, значит?
— Мыскарадам умылем. Но лӱметшым от ойло. Чынак Салика улат мо але
шойыштат?
— Лӱмем Салика. Фольклор ансамбльыштына гын, просто "шӱдырем" малдалыт.
— А-а, "Почан шӱдыр"! Раш.
— Но мый почдымо шӱдыр улам.
— Кузе тидым умылаш?— вургемнам кудашме лугыч йодде шым чыте.
— Але марлан лектын омыл. Мыйым иктат ок ончал. Шотанже, конешне.
— Тугеже мый тыйын Эчукет лият. Келшет?— шӱм-чон йӱлымем шылтен, мыскарашке
куснышын койым.
— Спектакль деч вара, йӧра?
Партерыш йыгыре пурышна, палемдыме верыш шична. Залыште шып. "Вашкерак
спектакльжым тӱҥалышт ыле. Латкок шагат шаҥгак эртеныс. Тунамже кеч люстрым
йӧртат да
пычкемышалтеш улнеже",— семынем шонен шинчем, Салика ӱмбак ала-можо ончалаш
аптыранем, сцена велыш веле кӱтем.
— Мо от кутыро, Харитон Парамоныч?— кынервуйжо дене тӱкалтыш вучыдымо
пиалем.
— Спектакль деч вара,— ышталам, Саликан шаҥгысе мутшымак савыральым.
— Ушанак улат улмаш. Мыйын шомакемат монден отыл,— шыргыжеш тудат.
Спектакль тӱҥале. Шагатат пелым чон каненак ончышна.
— "Почдымо шӱдыр" ынде кушко чоҥештет?— спектакль деч вара йодам Салика
деч.
— Тӧкем, конешне. Билететлан тау, Лапчык Каритон!
— Ситыш мыскылаш,— ӧпкелен пелештышым.
— Ну, ит шыдешке, Харитон Парамоныч. Пожалуйста... Лучо мемнан солаш унала
мийыда. Вес кукшокецын Пиясирыште концертым шындена. Кӱташ мийыда.
Обязательно. Тышец тора огыл. Муыда...
Тиде вашлиймаш деч вара малыдыме лийым. Кӧргӧ чоныштем "перестройко"
тӱҥале. Молан тудым йӧратен шынденам — шкеат ом пале. Шӱмем йӱла, вӱр
шолеш. Тиде веле мо,
эсогыл вуем лӱгышта, могырем чыгылталтеш... Салика дек икана веле огыл
мийышым,
но арам. Лишкат ок намий. Кеч икана шупшалже ыле, калтак Уке-е-е.
Тудо ойла:
— Йӧратет гын, тулыш-вӱдышкат тӧрштет, йырем лывыла пӧрдат огыла.
— А эше мом ышташ?— манам.
— Эше... тошто марий йӱла почеш мыйым шолыштат. Тунам веле баянист Сергей
деч
утлем улнеже.
— Тыге лиеш мо? Мый вет басурман омыл.
— Ит лӱд. Тыгай поро пашалан тыйым огыт судитле.
— Кушеч шолышташыже вара, кунам?— вуйышкем у шонымаш тольо.
— Ӱдырамаш кеце вашеш Олмапочиҥгашкына мийыда. Шымше март водеш мый
монцашке самый поцеш каем. Тунам вара мыньым шолыштат...
Тыгак ышташ шонен пыштышым, тидын нерген Самсон йолташемланат ойлышым. Тудо
элнен каен воштылеш, мыйым окмакеш ужеш.
— Но йӧра, полшем. Только сӱанышкыда ӱжаш ит мондо,— манеш пошкудем.— Чай
шолташыже полшем айда...
Мартын шымше кечыштыже, "Жигулишке" шинчын, Олмапочиҥгашке кудална. Машинам
ял
мучашке шогалтышна. Кужу корем тайылым шӱлешт-шӱлешт кӱзымек, ладыра писте
йымак
шылын шогална. Уже чотак пычкемышалтын. Тышеч нылле-витле метр коклаште
улшо
лапката монча йомын коштшо маскала веле коеш, ваштареш пуышо мардеж йӧре
паритлыме выньык пуш нерыш толын пура.
Кыштыр-кыштыр лумым келын, монча шеҥгек миен шогална, пырдыж вошт пылышлан
выньык дене чыптык-чыптык пералтыме да кечкыжалтен йыҥысыме йӱк шокта. Пеле
волгыдо
изи окнашке Самсон дене алмаш-алмаш ончал колтыде огына чыте. Салика келге
ер
гыч луктын пыштыме каракала веле коеш, лӧкавалне почаҥеш, чотак палдырныше
оҥжым
туржеш, ниялтал колта монь. Тудын ӱмбак йышт ончаш могай кугу сулык,
конешне. Но
вет шкеак тыге кӱштен. Тугеже, вожылмо тептерже уке. Можыч, мотор кап-кылже
дене
моктана, мыйын кумылем савырынеже, сымыстарынеже. Ӱдыр кумылым палаш —
пычкемыште имым кычалме дене икте.
Кенета монча омса кычырик почылто, Салика чияш кожганыш. Тунамак монча
ончык
тӧршталтышым да шарфем дене "суксемын" ночко вуйжым пӱтырен шындышым,
кидшым
шеҥгекыла кылдышым. Тыгутлаште Самсон йолташем лапка шыҥалыкшым шаралтыш,
чонан
"трофей" ӱмбак кудалтыш. "Оптышыш" мыят верештым. Мераҥ чонан йолташем пеле

йӱкын кычкыра:
— Каритон, Каритон, манам, тыйже кушто улат?!
Вашмут олмеш шыҥалык кӧргыштӧ Салика дене коктын тыве-тово почаҥына,
шӱленат
огына керт. Тудо кадыргылеш, чумаш тӧча, пич кайыме деч шарфым рончен
шуынеже,
но ок керт. Мый нигуш пураш ӧрынам, пеш карем:
— Ой, колем ала-мо! Пуштат! Салика, чурием ит удыркале-е-е...
Манамыс, чылажымат Олмапочиҥга ялын чоя да олма чуриян Саликаже керте.
Тудын олмеш олаште илыше еҥгаже верештын улмаш. Изиш-изиш судыш ыжна логал
вет. Тосмек
Элексен яламыж ӱдыржӧ арня тӱҥалтыштак олаш унала каен улмаш. Мончашкат
туштак
пурен. Изаж ден еҥгаже ялыш миеныт. Элексе ватын эргыже телевизор дене
футбол
ончен шинчылтын, ты жапыште ӱдыржӧ гаяк мотор шешкыже мончаш пурен.
Шкетынак.
Тыгай томаша лийшаш нерген шоналтенат огыл.
Ынде воштылтышыжо, манеш-манешыже Олмапочиҥга мучко веле огыл, Америкыш
шумеш
шарла, очыни. Ӱдыр налде кодам гынат, эре шонаш тӱҥалам докан...

Чоҥештылше тувыр
Эрла Лайдемырын шочмо кечыже. Шонен шинчем: "Мом пӧлеклаш? Пайремышкыже
ӱжеш, ок
ӱж — шке пала. Но школ годсо тосым кузе мондет? Саламлыде кодаш оҥай
огыл..."
Ушышкем кенета вашмутан ой-каҥаш чоҥештен тольо: "Васли, оксалан чӱдештынат
гын,
тӱрлеман марий тувырет улыс. Чулан кашташте пуракаҥ кечымешкыже, лучо
намиен кучыкто. Садак от чий вет".
Чынак. Лайдемырлан пеш сай пӧлек лиеш. Тудо марий вургемым чияш пешак
йӧрата,
пырчат ок вожыл. А молан вожылаш? Теве мыят кочамын кӱсотыш юмылан кумалаш
упшал
коштмо ош теркупшыжым, чыган чия дене шемемденамат, вуем гыч алят ом
кудалте.
Изишак когарш шӱткален, да нимат огыл. Пӱжалтме деч сай веле: южлан пураш-
лекташыже пеш йӧнлӧ.
Кас велеш ватем дене коктын мончаш олтышна. Шокшо вӱдат лыҥак. Кок выньыкым
лывыштышна да пошкудем дек ошкыл колтышым. Лайдемыр мӧҥгыштыжак ыле. Коҥга
ончылно
тамакым тӱрген шогылтеш.
— Лаюш, айда мемнан дек. Мончаш пураш ӱжаш лӱмынак тольым. Шочмо кечет
вашеш могыретым шокшо выньык дене поньыж нал, мушкылтат монь,— малдалам.
Поро шомакем келшыш ала-мо: ӱмбакем пуль ончале.
— Айда-айда, ит чыгынле. Монча деч вара ШША манметат лиеш.
— Васли, мом куктыштат ? Йӱденат отыл чай? Могай тугай эше — США?
— Йӱдеак руштынам,— ышталам.
— Тото шол. Уже подылынат шуктенат. Сандене Америкыш чоҥешташат ямде улат,—
адакат чуй ончал шындыш.
— Могай тугай эше Америк?— Лайдемырын шомакшымак савыральым. — Мый нимогай
Америкым ом пале.
— Эй, торта! Кызыт гына США нерген мутым луктыч, мондышыч мо? — вӱр йӱшӧ
пудийла
Йыгыжтараш тӱҥале йолташем.
"Йолташ" манашыжат йылме ок савырне да... Айда сайынак кояш тӧчем. Пошкудым
обижаяш — кугу сулык. Адакшым турняла ялт шкетын ила, ӱмыржым эрла витле
вич ий
марте шукта. Пелашыжын уке лиймылан вашке кум талук шуэш. Шыже велеш
Овдасола
чодыраш поҥго погаш каенат, йомын коштын. Икманаш, аҥырген колен. Топката
капшым
чодыра оролын пийже муын,
Эх-ма, Лайдемыр тыгайыш шуктен. От шинче, курезе ден режык кӱлеш лийыныт.
Пошкудем шкеже-пешак йолагай, еҥ кӱшеш илен тунемше. Адакшым путырак чаҥга
да опкын.
Мо шарнем, ватыже кажне ийын чодыраш кошто. Погымо поҥгет, модет, пӱкшет
мочет —
чыла пазарлык сату лие. Чодыра сийым ужалыме дене садак ыш пойо. Лайдемыр
вате
черланыш да вес тӱняш кайыш, суртоза тумыштымо тувыр-йолашыж денак папкала
шинчен кодо.
Теве ынде коҥга ончылно ожнысо завод тӱньыкла шикшым тӱрга, коклан
кокыралтен
колта, эсогыл ямде мончашкат ынеж кай.
— Эй, Лайик, монча йӱкша. Пеленет мо налшашетым погалте да тарване веле,—
чыштырем пошкудем.
— Пешак ӱжат да... каяш ала-мо,— тамак мешакшым возак тӱрыш пыштышат,
Лайдемыр
коптырге тарваныш, солыкым монь кычалаш тӱҥале.
Олымбак шинчым, коден каяш нимаят ом шоно.
— Шовын, шампунь улыт. Яндар солыкымат муына. Айда, ит юватыл,— манам.
— Тувыр деч посна кузе каем?— кидшым шаралтыш суртоза. — Веҥымын пуымо
гимнастеркыжым налаш гын веле?
— Конешне.
— Тугеже йӧра,— ӱмакем пу-уль ончале Лайдемыр.
Лӧкавалне мочыла гай лиймеш почаҥна, икте-весынам кеҥеж пагытым ушештарыше
пушан
выньык дене лупшышна.
— Теве кузе кӱлеш, теве кузе кӱлеш!— шӱлешт-шӱлешт поньыжым каҥгештше
могыран
йолташем.
А тудо, йыҥысалтен, йӱкым пуаш тӧчыш, пеҥыже, кечкыже:
— Ай-яй-ай, ох-ох, ай сай...
Эрлашым чыли-мулиланак кынелна. Пелашем шуын оваргыше мелна руашым
пудыратышат,
коҥга тулым ылыжтыш. Икмыняр жап гыч кидыштыже салмавондо модаш тӱҥале.
Пӧрт
кӧргым мелна пуш темыш. Шыл шӱрат лорга. Тулшол ӱжаран эҥыж тӱс дене
волгалтеш.
— Ну мо, Вача-а-ай?— чевергалше чурийжым ончылшовыч дене ӱштылал, йодылдыш
шӱмбелем.— Лайдемырлан тӱрлеман порсын тувыретымак пӧлеклена чай? Жалке
огыл?
Мыйын пӧлекем еҥлан пуаш лиеш мо?
— Лайдемыр йот еҥ огыл, а пошкудына да эше йолташ,— ватемым ожнысылак
йӧратен
ончалальым.
— Ну, йӧра-йӧра. Жапет лийме годым мый тыланет вес тувырым тӱрлен, шке
кидем денак урген пуэм,— лыжган пелештыш Чачукем.
Кечывал шуо. Лайдемыр шочмо кече нерген теҥгечат, тылеч ончычат мутым ыш
лук гынат, тудым саламлаш тошкем вел капка гыч лектын ошкылна. Миен
пурымына годым
юбиляр адакат кыльыга тамак пушым луктын шогылтеш ыле.
— Поро кече лийже, Лаюш!— тудлан кидем шуялтышым.— Шочмо кечет дене
саламлена.
— Таза лий, коя лий!— газетеш вӱдылмӧ мотор тувырем йолташемын пурла
вачӱмбакыже
кышт пыштыш Чачук.— Колымешкет чиен кошт, мемнам ит мондо...
— Колашыже эше ынем коло да... Э-мо, нимом ом умыло. Тиде мо тугай, а?—
ӧрмыж
дене кидшым шаралтыш пошкудына.— Юбилеем нерген мый ялтак монденам. Эй,
калтак!
Яра кид дене вашлияш саят огыл да... Арака налаш оксам уке.
— Юмын пӱрымӧ дене мемнан чыла уло,— малдалам юбилярлан.
— Э-но, ие-ие, — Шернур вел пелашем, мыланем полшышыла, порын шыргыжал
пелештыш,
вара олымбак шындыме лапка сумкажым ястараш кожганыш:— Теве — коман мелна.
Теве
салмамуно, туара.
— А теве ШША,— помышем гыч шампанский атыш темыме шке шолтымо аракам
луктын,
ӱстембаке клоп шындышым.
— Э-х, чынак улмаш,— кидшым торговой еҥла вашла ыштен йыгалтен колтыш
Лайдемыр.
— Тугеже теҥгылыш верланыза веле, пайремем тӱҥалашат лиеш.
— Пӧлекнам кызытак чиен-висен ончо,— ойым пуыш пелашем.
— Чочасак,— кыдежыш пурен йомо суртоза.
Изиш лиймек, юбиляр кечывал кече гай шыргыж лекте:
— Пешак лач. Тау...
Тений мыят юбилейым палемдышым. Ынде пенсийыште улам. Шочмо кечем лӱмеш
Метри
кумем тӱрлеман тувырым кучыктыш. Ончем, шке тувырем гай коеш. Шого-шого,
мыйынак
улмаш. Кузе тыге? Оҥа-ай веле. Тиде тувыржым кум талук ончыч Лайдемырлан
пӧлекленна ыльыс... Метриланже кузе верештын? Кумем шолыштынак огыл дыр?
Можыч, мотор
тувырлан кидше чыгылтын? Уке, тыге лийын ок керт...
— Метри кум, тау пӧлеклетлан,— маньым тунам.— Кушто тыгай мотор сатужым
налынат?
Кумышкамак тыге чаплын тӱрлен огыл чай!
— Ӱмаште мыланем Лайдемыр ужален. "Шешкым тӱрлен, — мане.— Мыланем кугырак,
а
тыланет лач лиеш, шонем. Нал. Шергын ом йод..." Нальым, тений марте
шондыкышто
аралышым. Тиде гана тыланет сай пӧлекым ышташ шонен пыштышымат, лӱмынак
кондышым. Кучо, пагалыме кумем, чиен ончо...
Шкемын тувыремак да... кузе лач огыл? Вучыдымо сюрприз манмет мыйым чотак
ӧрыктарыш. Ватем чыным ойлен улмаш: "Пӧлеклыме пӧлекым весылан пуаш ок
лий." Такше
тӱҥжӧ пӧлекыште веле огыл, а порылыкышто.

ЭЯ
Пасужо — пасу, да... Тудат тӱрлӧ лиеш. Кумда, аҥысыр, тӧрсыр, тайыл...
Колхознан
самырык агрономжо Эля Якшован манмыла, ӱдыр ӱмыр — пасу гоч эртыме дене
иктак.
Шоик шӱшкалташ гына кодеш. Тунамак вес мучашке йоҥгалтеш.
Но марлан каяш шушо ӱдыр чоя, чолга каче-влакым огыл, а "Ӧрыктарыше пасу"
манме
телепередачым ончаш пешак йӧрата. Тиде амаллан кӧра тачат, кугарнян,
институтышто тунемше качыж дек ыш кудал. "Эчукем таче кастене садак шочмо
ялышкыже чошен,
суртлан шкет кодшо аважлан пареҥгым лукташ полшаш каен, очыни,— шкенжым шке
лыпландарен, канде экран ваштареш пушкыдо диванжым шупшылмо лугыч семынже
шоналтыш
тудо. — Эх, кызыт комбайнер Мичун гай автомобилем але Максым Веюн гай у
мотоциклем лийже ыле... Чечасак шикшалтам улнеже! Эх-ма, молан кайык омыл
гын? Тыманмеш
Кораксолашке чоҥештем ыле!"
Кенета экраныште "Поле чудес" манын возымо титр койылалтыш. Тунамак Эля
йӧратыме
качыж нерген шонымыжым чарныш, телевизор велыш тӱткын ончаш тӱҥале.
Изиш лиймек, шем ӧрышан, мыскараче айдеме койылалтыш. Тудын шӱдымыж почеш
телемодмаш тӱҥале, тӱрлӧ ола гыч улшо кум еҥ поче-поче кугу кышкарым
пӧрдыктылаш келанышт. Таблосо неле мутым Тула оласе каче гына пален.
Кокымшо модмаштат вуйуш пудыратылме шотышто нелылык шижалте. Ала-могай
шоҥго
пенсионер гына пиалан шем яшлык гыч ик миллион теҥгем солалтыш. Тудак
финалыш
лекте.
Кумшо гана модмаште кенета... Александр Остроумов койылалтыш.
"Ой-ой, тидыже вет лач Эчукемла веле коешыс!— пушкыдо креслыж гыч вийналт
шогале
агроном.— Товатат, юмончылно!"
Тунамак шем ӧрышан комментатор увертарыш: "Йошкар-Ола гыч Марий
государственный
университетын студентше..."
"Ой, Эчукем... Палашак тӧчӧ",— шинчажым кидше дене авырен шинче да келгын
шӱлалтен колтыш Эльвира Якшова. Ӱдыръеҥын шӱмжӧ лектын вочшашла кӱлтка, уло
могыржо
то ырен кая, я йӱштӧ вӱд опталме деч вара сӱсанымыла чучын колта.
Финалыште Эчук сеҥышыш лекте. Тугеже тудлан супермодмаште вуйушыжым
пудыратылаш
перна.
"Ну, шӱмбелем, кышкаретым шаҥгысе семынак лачымын пӧрдыктал-ян!"— шола
кидше дене шӱм турасе чока верым уэш-пачаш вӱчкалтенак колтыш канде шинчан,
вичкыж
тӱрван ӱдыръеҥ.
— Иканаште кок шӱдӧ витле очко!— увертарыш модышвуй. — Ынде таблосо кок
клеткыш
мифологий дене кылдалтше йомак островын лӱмжым каласе. Шонашет ик минут
пуалтеш...
Экраныште Эчук саҥгажым куптыртылеш, диваныште — ӱдыр таҥже. Коктынат
келгын,
шӱлаш тоштде шонат. Пылышыштлан шагатысе секунд умдо йӱк чаҥ йылме
перкалымыла
серыплын йоҥга: йоҥ-йоҥ-йоҥ!
Остроумов деч ӧрышан еҥ йодеш:
— Автомобилет уло?
— Уке, — вашешта студент.
— Остров лӱмым чын каласет гын, ик-кок секундыштак "Москвичын" озаже лият
да эрлак тудын дене Марий Элышкет кудал кертат...
"Ну, Эчук, Сашенька, тыйже кеч чын вашеште!" — катадыме ярайолтаганже дене
кӱварым тӱен шинча Эля.
Ик секунд, кокыт, кумыт, нылыт...
Агроном тугак шинчажым пич кумен, пылышыжым регенче йымач лекше чатката
поҥгыла
шогалтен, шып колышт шинча...
— Эя! — тӱнямбалсе чыла телезрительлан вашешта студент.
Тидыже агрономлан "Эля" манмыла чучын колта, пылышыжлан тачат совым рӱжге
кырымаш солна. Агроном ӱшана: тудын дек йӧратыме качыже сӱан деч ончычак у
автомобиль дене кудал толеш...



051696
************************************************************************
5—16
"Чолман" — эрвел Чолпан
Эрвелмарий "Чолпан" газетлан тений апрель тылзыште вич ий темеш. Тиде пагыт
кужу
огыл гынат, садак ойлышаш мут, ыштышаш сомыл ятыр. Кузе вара "Чолман"
шочын, кӧ-влак тудын тӱҥалтыш корныштыжо шогеныт, каласыманак. Молан манаш
гын, тиде —
мемнан историйна. Илыш йогын писын эрта, садлан пагыт мардеж тӱрлӧ факт,
деталь-влакым ӱштынак-ӱштеш, мондыкта...
Кажне обществын духовный илышыжлан интеллигенций ответственный, тудо
историй ончылно мутым куча. Арамлан огыл, тидым паленак, Сталин режим
жапыште эн ончычак
грамотан, шкевуя шонышо, марий интеллигенцийым лагерьлаште шӱйдареныт...
Совет власть жапыште чылан умыленыт: Башкортостаныште, куштыжо витле ныл
район
гыч латкандашыштыже марий-влак тӱшкан илат, ик марла республиканский газет
кӱлешак. (Вет тымарте Калтаса ден Мишкан районлаште веле "Ӱжара" ден
"Дружба" газет-влак марла лектын шогеныт. Тиде ой лу-лу ийышкен коштын, но
йӧн лектын огыл. Шонымашым илышыш пурташ демократий шӱлыш полшен. Тидлан
верчынак Йошкар-Олаште
илыше, Башкортостан гыч кайыше икмыняр марийже ойгыртен веле огыл, шке
толын,
Уфасе чиновник-влакын омсаштым почын пураш тыршен — тиде марий писатель-
романист
Александр Михайлович Юзыкайн. Тудын шӱм-чонжо кеч-кузе когарген гынат,
верысе
марий-влак пашалан кыртмен огыт пиж, огыт тырше гын, шонымаш деч тораш от
кай
ыле. Эн ончычак тыште поэт, милиций капитан Игорь Иванович Губаевын лӱмжым
кала-сыман. Газет кӱлеш манын, калык деч погымо подписян кагаз лышташыже-
влак редакций архивыште курымешлан кияш тӱҥалыт, шонем. Адакат тудо шкетак
нимомат ыштен
огеш шукто ыле, Нефтекамск оласе Советын депутатше Исламгул Исламаевич
Исламаев
огеш полшо гын. Тудо моло депутат-влакым тарватен кертын да 1991 ий 23
апрельыште 21 созывын 6-шо сессийыштыже марла "Чолман" газетым Нефтекамск
олаште лукшаш
верч йӱкленыт. Сессийыштак, эрла тыгай газет лектеш манын, гезетын икымше
номерже шаралтын. Тунам веле депутат-влак газет лекмылан ӱшаненыт. Икымше
редакторлан
И.И.Губаевым пеҥгыдемденыт. Тунам Нефтекамск оласе типографий директорлан
верысе
Советын депутатше Ринат Вахитович Шакуров ыштен. "Мый татар улам, мыланем
молан
марий газет кӱлеш",— мандегече, Йошкар-Олаш миен коштын, плоский печатьлан
марла
шрифт-влакым рюкзакыш оптен нумал толын. Тыге Нефтекамск олаште марла газет
шочын...
Шочо да тӱрлӧ амаллан верчын кокымшо номерже ноябрь тылзыште веле лекте. Ий
пытымеш газет огеш савыкталт ыле гын, ола бюджет вес, 1992 ийлан, оксам
огеш ойыро
ыле.
Башкортостан Республикын национальный йодышым решатлыме планыштыже "марла
газетым лукташ" манме пунктланат верым муыныт. Тидым пален, Нефтекамск
оласе Советын
вуйлыкшо Г.Г.Зиятдинов, икымше школ директор, депутат И.И.Исламаев да тиде
материалын авторжо Башкортостан Республикын Печать да массовй информаций
министрже
З.М.Тимурбулатов дек газетлан республиканский статусым пуаш йодын мийышна.
Пашам
министр йӧплыш, да Башкортостан Республикын Верховный Советшын да Министр-
влак
Советын 1993 ий 25 апрельыште лумо 88 ¹-ан пунчалышт дене "Чолман" газет
республиканскийыш савырыш.
Тиде йодышат вашке ушнен огеш тол ыле дыр, йӧра эше Уфа оласе "Марий"
клубын эн
тале членже, историй наука кандидат, доцент, агроуниверситетын
преподавательже
Г.И.Ибулаев шке жапыштыже марла газет кӱлмӧ, Бирск оласе педагогический
институт
пелен марий йылме да литературым туныктышо-влакым ямдылыме отделенийым
почмо
нерген шуко вере ойлыш, тыгай сомыл-влакын кӱлешлыкыштым кугу
инстанцийлаште
ӱшандарен керте. Тыште чуваш йолташна-влакынат тыршымышт полшен.
Башкирийыште
чувашла газет лекташ тӱҥалмеке, марла газетат кӱлын.
88 номеран пунчал шочмо деч вара мемнан куштылго... илыш тӱҥале манын ида
шоно.
Кагазыште шуко возымо, но южо пунктышт-влак алят шукталтын огытыл, Мутлан,
ола
але редакцийлан ик пачерымат пуэн огыл, кок ийышкен редакцийна
машиностроительный техникумын препараторскийыштыже верланыш. Тачат
техникумын тӱшкагудыштыжо
редакций пашаеҥна-влак илат. Техникумын директоржо Роберт Хабибович Ханипов
марла газетлан кугун полшыш.
Эркын-эркын "Чолманым" лудшына-влакат палаш тӱҥальыч, ындыжым тудо Йошкар-
Олаште
лектеш манын, огыт путайкале. 1993 ийыште 903 еҥ, 1994 ийыште 1829 еҥ, 1995
ийыште 2940 еҥ газетлан возалтын ыле гын, тений "Чолманын" тиражше — 3075
экземпляр. Конешне, 100 тӱжем утла марий илыман Пошкырт Эллан тиде моткоч
шагал. Рынке
илыш жапыште газет-влакым петыраш тӱҥалыт гын, эн ончыч, очыни, чуваш ден
марий
газетлам тыгай пӱрымаш вуча. Эртыше саман, кунам марий йылме гына огыл,
моло
изирак калыкынат йылмыже оккӱллан шотлалтын, осал кышажым ятыр коден — ӱдыр-
рвезе-влак марла лудын огыт мошто, марий улмышт деч вожылыт. Тыгай чоным
тургыжландарыше койыш Урал кундемыште чотак шижалтеш. Пытартыш ийлаште тиде
вожылмаш эркын-эркын шулаш тӱҥалын. Тидым ме редакцийыш толшо серыш-влак
гочат шижына. 1994
ийыште куд шӱдӧ утла серыш толын гын, тений шым шӱдымат эртен. Россий
каталогыш
пурымына газетнан йолташышт-влакым эшеат шукемда, шонена. Ойлыманат огыл,
рвезе
газетнан куатшым, тӱсшым ончычын шуко ийышкен "Пачемыш" журналыште ыштыше
прозаик Вениамин Тимофеевич Микишкинын 1993 ийын январьыште "Чолман"
редакцийыш
толмыжо нӧлтале. Лудшына-влак тидым аклат, палат, умылат.
Газетнан ыштышаш пашаже шуко: у деч у лудшо-влакым муаш, газет гоч шкенан
республикына, калыкна верч ойгырташ, икте-весе деч сайын илаш тунемаш, у
автор-влакым муаш. Чынак огыл мо, вич ий жапыште лудшына-влакым "Чолман"
почеламут возышо Филимон Ибатов, Мирон Мишенькин, Яков Ташбулатов, Илья
Першин, композитор Мефодий Петров, мурызо Полина Итальева, Юлия Иванова да
тулеч моло у лӱм-влак дене
палымым ыштыш. Тудыжымат каласыман, шӱлыш-куатым ме Йошкар-Оласе ученый,
писатель, артист, журналист-влак деч налын шогена. Поро мутым да ракматым
каласынем
поэт-влак Анатолий Тимиркаевлан, Василий Крыловлан, журналист-влак Гельсий
Зайниевлан, Алексей Юзыкайнлан, филологий наука доктор, профессор Юрий
Андугановлан, писатель Юрий Артамоновлан, Т.Евсев лӱмеш марий национальный
музейын директоржо Марий Матуковалан да моло йолташланат.
Кажне газетын шке лудшыжо уло. Марий йылме дене мыняр шуко газет лектеш,
тунар
сай. Мемнанат шке лудшына-влак лийын шуыныт манын, моткоч ӱшанена.
"Чолман" эрвелмарий газетлан вич ий теме. Тек тудо ончыкыжымат Чолман эҥер
гай
еҥ-влакын шӱм серыштым ваш ушен шога, волгыдо Чолпаншӱдыр семын марий
калыклан
корным волгалтара.

Вячеслав Шайдуллин, "Чолман" газетын тӱҥ редакторжо.



051796
************************************************************************
5—17
Олег СОКОЛКОВ, геолог
ОНАРЫН МЛАНДЫЖЕ
ШЕРГЕ йолташ, ӱмырыштет кеч ик гана кӱчык жаплан чыла пашатым да
тургыжландарыше
йодышетым мондо, ӧрдыжкӧ шӱкал. Мо кӱлешым рюкзакыш чумыро, эрдене эрак
кынел,
пеленет лишыл еҥет-влакым нал да ола деч мӱндыркырак каяш тырше. Асфальт
олмеш
тек чодырасе аҥысыр йолгорно мучашдымын шуйналтеш, тек машина йӱк-йӱан
олмеш
лышташын шыве-шыве мутланымыже да кайык муро гына пылышдам шымата. Чодыра
йолгорныш лекмыланда ӧкынаш огыда тӱҥал, шонем.
А тудо чынже денак мучашдыме, кумылет гына лийже, куш шонет, тушко тыйым
намиен
шукта. Мыйын икшывем-влак йолгорно дене "Чодыра йомакыш" кошташ йӧратат.
Уке,
санаторийыш але иктаж-могай каныме пӧртыш огыл, просто сылне марий чодыраш.
Йолгорно куатле тумерла, волгыдо куэрла гоч кадыргыл эрта, мотор деч мотор
пеледышан, мӱй пушан алан гоч куржеш, канде вӱдан ер воктеч шуйналтеш. А
туштыжо, сер
лишнак, кайыклудо, игыже-влакым вӱдалтен, вашкыде ийын эрта. Йоча-влак
нуным,
шӱлалташ тоштде, шып эскерат. Шудо лышташлаште, эҥыремышвотышто чинчыла
чолгыжшо
лупс вӱд пырчым, шӱм-чон пырткен, парняшт дене тӱкалтен ончат. Йолгорно
нуным
пӱртӱс лоҥгашке, йомак да легенде тӱняшке алгаштарен наҥгая. Шерге йолташ,
тыят
нунын почеш ошкыл, вет йоча-влак йоҥылыш огыт лий, нуно сылнылыкым сайын
умылат...
Кечат вуй турашке нӧлталтын, корнымат ятырак эртыме. Чарнен шогалын, йырым-
йыр
тӱсленрак ончалашат, каналташат ынде уто огыл. Иктаж сылне аланыште пушеҥге
ӱмылыштӧ каналтен шинчымыжак мом шога! Эркын пуалше мардеж юалге кидше дене
ласкан
шымата. А вуй ӱмбалне — мучашдыме канде-канде кава да шыратен ончышо кече.
Икмыняр изи пыл лапчык гына гӱл каваште, карап ӱштыганла койын, ала-кушко
шке пашаж дене вашкыде ийын эрта.
Кече, вӱд, шудо, чодыра, янлык тӱня, айдеме — чыла тиде пӱртӱс. Чыла тиде —
ик
тичмаш. Чылажат ваш кылдалтын. Уло чонанын негызше — кече. Атомын
шаланымыже,
плазмын шолмыжо, а тушто чылажат лева да шалана, чыла тидыже — илыш негыз.
Кече
йыр планета-влак шочыныт. Ик тыгай планетыштыже, Мландыште, лач кечыйолын
ырыктен да волгалтарен шогымыжлан кӧра илыш ылыжын. Арамлан огыл айдеме ик
эн кугу
Юмылан Кечым шотлен.
Пасу ден чодыра, эҥер ден ер — чыла тиде Онарын мландыже. Шочмо кундемын
моторлыкшо нерген ятыр книгам возымо, мурат шуко уло, чапле сӱрет радынат
шагал огыл.
Кугезе мландыштына, Онарын мландыштыже, шуко лӱмлӧ поэт, писатель,
композитор,
ученый шочын-кушкын. Чыла тиде — моткоч кугу поянлык.
Но кечын пашаж дене кылдалтше пеш шуко поянлыкна шинчалан ок кой, тудо
мланде
помышто аралалтеш. Тудым кычал муаш кӱлеш. Муына, шот дене кучылташ
тӱҥалына
гын, калыкнан илышыже палынак саемеш ыле. А кечын поянлыкше мемнан дене
шагал
огыл. Тиде — нефть, сапропель, торф...
Мланде кӧргысӧ нине поянлыкым ик родо-тукым гыч улыт манына гынат, йоҥылыш
огына
лий. Эн ондак тошто пушеҥге, шудо, вӱдпорсын да тулеч молат мланде ӱмбалне
да
вӱд пундаште шӱйыт да торфыш, сапропельыш савырнат. Вараже тыгай лончо шун,
ошма
лончо дене петырналтеш, эркын-эркын Мланде кӧргыш вола да миллионло ий
жапыште
нефтьыш, пӱртӱс газыш але мланде шӱйыш савырна.
Нефть
НЕФТЬЫМ чылан палат. Но ты мутым колмекышт, шукыштын шинча ончылнышт тӱрлӧ-
тӱрлӧ
топливо сӱретлалтеш. Тидыже тыгак тудо. Нефтят, тудын лишыл "родо-тукымжо"
—
пӱртӱс газат ик эн кумдан кучылталтше поянлыклан шотлалтыт. Нефть гыч
ямдылыме
продуктым кучылтдымо ик отраслят уке. Тидымат ушештарыде кодаш огеш лий:
нефтьын
южо сортшо шуэн вашлиялтше металлан (ванадийлан, никельлан) поян. Эше
мондымо ок
кӱл: нефть — Российыштат, тӱнямбалнат шке шотан валюта. Арам огыл тудым
чӱчкыдынак "шем шӧртньӧ" маныт.
Нефть — чынже денак кугу поянлык. Кушто тудо уло, тушто промышленность
писын вияҥеш. Перерабатыватлыше завод, нефтехимий предприятий-влак шочыт.
Тыге тӱжемле
еҥлан паша вер лектеш. Кундемысе ола ден поселко-влак тӱзланен кушкыт, ял
озанлыкымат вияҥден колташ ешартыш окса лектеш. Санденак Марий
Республикыштат, Российын моло кундемыштыжат, вес эллаштат нефтьым кычалыныт
да ончыкыжымат шымлаш
тӱҥалыт.
Тыште Араб Эмират государствым ушештарыде нигузе кодаш огеш лий. Шукерте
огыл
тудо тӱняште ик эн нужна эллан шотлалтын: нимогай промышленностьшо уке
улмаш, ял
озанлыкшат шолдырген. Но нефтьым мумек, эл палаш лийдымын вашталтын:
калыкын
улан илымыж шот дене Эмират тӱняште ик эн ончыл верым куча.
Такшым пример шотеш пошкудо Татарстан ден Башкортостан республика-влакымат
ончыктен кертына. Лач нефтьлан поян улмыштлан кӧра экономикышт чоткыдо,
ончыко
кайыме ойыртемалтше шке корнышт уло.
Марий мландыште нефть але газ уло мо? Ты йодышлан вашештыме деч ончыч
республикыштына веле огыл, тудын йырысе кундемлаштат нефть шочмо историйым
да геологический историйым шергал лекташ келшен толеш.

Нефть кушеч лектын?
"Нефть" термин пӱртӱсыштӧ вашлиялтше вишкыде углеводород тӱшкам иктешлен
лӱмдаш
кучылталтеш. Утларак чын да раш каласаш гын, ты термин вишкыде форманым
веле
огыл, тыгак пеҥгыде, газ форман чыла углеводород вартышым да углеводородан
соединений-влакым иктешлен ончыкта. Пеҥгыде нефть — тиде асфальт, газ
форманже —
пӱртӱс газ. Кумдан вашлиялтше вишкыде нефтьым чынжым гын иле нефть маныт.
Тыгай нефтьыште углеводород 79—89 процентыш, а водород 9—15 процентыш шуэш.
Тудын составышкыже тыгак кислород, сера, азот, ванадий, никель пурат.
Тӱрыснек
налмаште нефтьыште 500 наре тӱрлӧ соединений вашлиялтеш, тышеч 350 нарыже —

тӱрлӧ углеводород соединений. Санденак промышленностьышто нефть кумдан
кучылталтеш.
Нефть органический вещества негызеш шочеш. Тидым теве мо пеҥгыдемден
ончыкта:
мландывалне илыш ылыжме да вияҥ толмо деч ондак формироватлалтше породышто
нефть
шуэн вашлиялтеш; нефтьыште тугай соедининий-влак улыт, могайже тӱрлӧ чонан
организм, кушкыл шӱймӧ негызеш гына шочын чумырген кертеш.
Пален налме: 600 миллион наре ий ожно ышталтше чыла сланецыште тудо тӱрлӧ
составан лиеш, углеводородлан поян икмыняр ужашыже топливо семын
кучылталтеш) органический вещества уло. Ик тыштыже — шуко, весыштыже —
шагалрак. Тӱрлӧ типан породышто погынышо органический веществам кокланже
"кероген" маныт. "Керогенын" составышкыже тӱҥ шот дене углерод, водород,
кислород пурат.
Нефтьын кузе лиймыжым рашемдыме годым моло ешартыш факторымат шотыш налман:
— Тудо кеч-кунамат теҥыз йошкынан породышто, але тыгаяк составан мланде
лишне
вашлиялтеш;
— Жап эртыме семын нефтьын составше икмыняр вашталтеш гынат, тушто тӱҥ
углеводород соединений-влак эртак кодыт;
— кызытсе йошкын (осадке) дене таҥастарымаште кайнозой (60-70 миллион ий
ожно)
да тылечат ожнысо породылаште углеводород утларак шуко уло;
— нефтьыште изи молекулярный массан углеводород ятыр уло, тыгодымак кызытсе

осадкыште да чонан организмыште тыгай углеводород изишак веле;
— нефтьын южо соединенийже 300 деч кугурак температурышто вашке шалана,
сандене
нефть ышталтме историйын утларак кугу ужашыже (ала пӱтынь историйже) ӱлыкшӧ

температура дене кылдалтын.
Нефтьын кузе лиймыжым умылтарыше икмыняр шонымаш уло. Южо ученийжо тыге
шотла:
пуйто нефть — тиде чонан организм-влакын вараже иктыш погынышо
углеводородышт.
Тыге ойлымо ик шот дене чынла чучеш, туге гынат нефтьыште лачшымак чонан
организмлаште ышталтше углеводород шукак огыл.
Кокымшо шонымаш тыгай. Мландыште илыш ылыжме годсек кеч-могай породыштат
погынышо органический соединений-влак нефтьыште вашлиялтше углеводородный
да углеводородный огыл соединенийышке жап эртыме семын вигак савырнен
толыныт. Тыгай вашталтышыже теҥыз ден континентальный осадкын горный
породыш савырнымыж годым лиеш, а нефть йӧршешланже пуста кӧргашан
породылаште формироватлалтеш. Иле нефтьын
состав шот дене ышталтмыжым, ойыртемалт шогымыжым мландывалне кушшо кушкыл
деч
да теҥызысе чыла чонан деч кодшо органический веществан варналтмыж дене
умылтарат. Сандене тӱҥ шотышто теҥызысе органический вещества (сапропелян
кероген) негызеш погынышо нефть деч составше шот дене ойыртемалтеш, тушто
улшо углеводород
вартышат вес тӱрлырак.
Кумшо шонымашат уло. Тудыжо икымше ден кокымшо гипотезлам иктыш ушен шога,
манаш
лиеш. Органический вещества шаланыме да вашталтыш лийме кум стадийым
палемдат.
Икымшыже тӱҥалтышлан шотлалтеш. Тыгодым 60 градус наре шокшышто
органический веществаште биологический да биологический огыл вашталтыш
лийын шога (мландывалне
кушшо шудо, вондер, пушеҥге деч кодшо органика торфыш да сапропельыш
савырнат).
Кокымшо стадийыште органический осадкын Мланде кӧргыш волымыж семын 60—200
градус шокшышто термальный вашталтыш лиеш. Пытартышлан органический
вещества метаныш да графитыш савырна. Тидыже мланде кӧргыштӧ 200 утла
градус шокшышто кугу
давленийлан кӧра лиеш.
Ученый-влак тыге шонат: Мландыште углеводород мыняр уло гын, тышеч 8
процент
нарыже икымше стадийыште шочеш. Моло, 92 процентше, кугу келгытыште чот
шокшышто
ышталтеш. Тыгодым шун катализатор рольым шукта.
Чыла тидын негызеш иктешлаш лиеш: тыгай типан осадкыште але горный
породышто
нефтьын писын але эркын ышталтмыже температура да керогенын составше дене
кылдалтын. Сапропелян кероген дене таҥастарымаште гумусан кероген газым
шукырак, а
нефтьым шагалрак пуа.
Нефтьын писын але эркын ышталтмыже тыгак кӧргашан породын составше денат
чак
кылдалтеш. Мутлан, шун чапле катализаторлан шотлалтеш гын, карбонантный
порода
тудын дене таҥасен огеш керт.
Нефть ышталтмаште жапынат рольжо кугу. Температура изи годым углеводородлан
шуко
погынашыже жап ятырак кӱлеш, мӧҥгешла, чот шокшышто тудо вашке лийын шуэш.
Нефть
ышталтме лончышто вараже температура ден давлений чот кугемыт гын, нефть
шалана.
"Шем шӧртньын" куснылмо да ик верыш чумыргымо йӧнжат кӱлешан факторлан
шотлалтеш.
Геологический период жапыште йошкын семын волен шичше лончылаште моткоч
шуко углеводород погынен. "Шочмо" верже гыч ташлыме верже марте нефть кузе
ксна? Ты йодыш ик эн неле. Кӧ пала,ала тудо вӱд дене пырля изин-изин ик
верыш чумырга, ала
вӱд деч поснак, мланде лончо дене шыҥен, йӧнан верыш кусна. Коклан нефть
шочмо
верже деч ятыр шӱдӧ километр тораште шуко погына. Ик вер гыч весыш куснымо
корныжо да йӧнжӧ тӱрлӧ лийын кертеш гынат, икмыняр условий шукталтме годым
веле
нефть ик верыш чумырген кертеш.
"Шем шӧртньылан" погынашыже эн ондак вер кӱлеш. Тудым специалист-влак
"лӧдӧ"
("ловушка") маныт. Газ ден нефть погынымо "лӧдӧ" ышталтмыж шот дене пеш
проста.
Ты кундемыште мланде нӧлталт шога, а кӧргыштӧ вишкыдым шыҥдарен кертше ошма
але
тыгыдын шелышталтше известка кӱ але тыгайракак вес порода кугу кумдыкым
айла. А
кӱшычын да йырым-йыр тыгай лончым вӱд але нефть шыҥен кертдыме порода
(шинчал,
гипс, чоткыдо известка кӱ, доломит, шун) авырен шогат. Нефтьлан кугу
резервуарыш
йогымо семын погынашыже да аралалташыже йӧнан мланде лончым коллектор
маныт.
Вишкыде да газ форман углеводородым ӱлыч тӱрлӧ минераллан поян вӱд ишыкта,
чыла
тиде комплексный сооружений "структура" маналтеш.
Структурыш погынышо нефтьын але газын чумыр запасышт тудын кугытшо дене чак
кылдалтеш. Шукыж годым нефть ден газ 10-15 километр кужытан, 5 меҥге наре
лопкытан
структурышто чумыргат. Тудын нӧлталт шогымо ампликтудыжо (кӱкшытшӧ) 10-20
метрыш
шуын але тылечат кӱкшырак лийын кертеш. Мланде кӧргысӧ тыгай резервуарыште
1-10
миллион тонн шергакан топливо погынен сеҥа. Юл ден Урал кокласе
республикылаште
нефтьлан поян кундем-влак утларакшым лач тыгай куатан улыт.
Коклан шӱдӧ утла километр кужытан структурат вашлиялтеш. Тыгайлан
Татарстаныште
нефтьлан поян Ромашкинский, Касвел Сибирьысе ятыр кундемыште, Араб
Эмиратысе
месторожденийлаште "шем шӧртнян" структура-влак шотлалтыт. Тыгай верлаште
икмыняр шӱдӧ миллион тонн нефть аралалтеш.
Нефть шотышто геологийлан негызым пыштыше ик эн кугу совет учыный, академик

И.М.Губкин тыге туныктен: тиде але вес кундемыште нефть ден газ улмым
рашемдышашлан кок тӱҥ условий кӱлеш. Икымше — мландым кугу келгыт гыч
пролен лукмо породышто нефтьлан "шочашыже" келшен толшо, йӧнан фаций але
отложений-влак лийшаш
улыт. Кокымшо — шымлыме кундемын тектонический структурыштыжо нефть шуко
погынен
кертме "лӧдӧ" лийшаш.
Айста Марий Элысе мландын геологический историйжым лач ты велым изишак
ончал
лектына.
XИX курым мучаште да XX курым тӱҥалтыште геолог-влак утларакшым эҥер
воктенсе
лапым, изеҥерым да корем тайыллаште нӧлталт шогышо верлам шымленыт.
Юл ден Чолман кокласе кундемыште нефть да газ улмым шукертак пален налыныт,
но
промышленный йӧн дене лукташ ситыше улмым 1929-1933 ийлаште гына рашемдыме.

Икымше промышленный нефтьым Урал курык лишне 1929 ийыште муыныт, а 1932
ийыште —
Башкирийыште. 1934-1938 ийлаште "шем шӧртнян" верым Пермь кундемыштат
верештыныт. 1941 ийыште газлан поян Саратовский бассейн пале лийын. Тунам
специалист-влак тыгай иктешлымашке толыныт: Юл кундем — нефть ден газлан
поян вер-шӧр.
Тунам Марий республикымат ӧрдыжеш коден огытыл. Киров область да Марий Элын
эрвел районлаж гоч йӱдвел гыч кечывалвелышкыла шуйналтше Вятский кӱкшакалан
ученый-влак поснак кугу вниманийым ойыреныт. Озаҥ университетын профессоржо-
влак
Б.В.Селивановский ден С.Г.Каштанов Марий Элын территорийжым "Кокымшо Баку"
маныныт.
Нефтьым кычалмаш мемнан республикыштат шымлыме пашам тӱҥалаш таратен. Эллан

нефть кӱлын. Сандене сар деч вара Курыкмарий районышто мландын структурыжым
шымлыме шот дене вигак пролаш тӱҥалыныт. Молан ты районым ойырен налыныт,
каласаш
йӧсӧ. Тушто нефть погынен кертме "лӧдӧ" (вер) улман кундемлан келшен толшо
икмыняр структурым верештме. 1947 ий сентябрьыште Изи Сундырь кундемыште
икымше келге скважиным проленыт. Ты сомылым Марий Элын шочшыжо-влакат
шуктеныт: тиде — буровик Еремей Николаев, бурильщикын полышкалышыже-влак
Ананий Колумбаев, Иван Николаев, Виктор Минюков, дизелист-влак Герман
Тимофеев да Трифон Зачинов.
Татарийыште да Башкирийыште нефтьым карбон ден девон лончылаште
(отложенийлаште)
верештыныт. Курыкмарий районыштат тыгаяк келгытыште нефтьым муаш шоненыт.
Но шотеш толын огыл. Рашемын: ты кундем нӧлталт шогышо горный породеш
негызлалтын.
Сандене нефть ден газым шыҥдарен кертше тӱҥ лончо-влак моткоч лапка улыт.
Курыкмарий районышто эше кум келге скважиным пролен онченыт. Туштат лектыш
ончычсо
гаяк лийын.
Нефтьым кычалме паша умбакыже 1950 ийыште шуйнен. Ты гана геолог-влак
кызытсе
Советский районысо Роҥго кундемыш толын лектыныт. Кок келге скважиным
проленыт.
Иктыжын геологический разрезшым Т.Евсеев лӱмеш Марий национальный музейыште
кызытат ужаш лиеш. Нине скважин-влакым пролымаш ты кундемысе мландын кугу
келгытыште могайрак улмыжым умылаш полшышо пеш поян информацийым пуэн.
200-500 метр келгытыште улшо лончыла гыч ик гана веле огыл газ чымалт
лектын.
Газ фонтан 15 метр наре кӱкшытыш шуын. Шымлымек рашемын: тудо шке составше
дене
нефтьлан поян Верхне-Камский лапыште "шем шӧртньӧ" дене пырля лекше газлан
(попутный газлан) келшен толын.
Роҥго кундемыште куакш да келге скважиным пролымо годым битум, коллектор
корно
улмым пален налме. А тыгайже нефть ден газ погынен кертме лончылаште гына
вашлиялтеш.
1953-1954 ийлаште Морко районысо Шӱргӧ ял лишне келге скважиным проленыт.
Тусо
илалше еҥ-влак, мутлан А.А.Александров, тиде жапым сайын шарнат: геофизик-
влак
кугу келгытыште нефтян лончым верештыныт, но технический амаллан кӧра
скважиным
терген ончен огытыл.
1969-1971 ийлаште У Торъял кундемыште кум келге скважиным проленыт. Южо
лончо
гыч газ лекмым пален налыныт. Вараже Марий Турек районысо Косолоп
кундемыштат
тыгай пашам шуктеныт. Нине скважина-влак "Марий мландын могай лончан
улмыжым,
геологический разрезшым утларак сайын пален налаш полшеныт.
Мемнан республикын геологический историйже 370 миллион наре ий ожно
тӱҥалын. Тунам фундаментын кристаллический породыжо-влак — гранит да
гранито-гнейс ӱмбалне
теҥыз шочын да теҥыз йошкын — шун, ошма, ошмакӱ, известняк — погынаш
тӱҥалын.
Тума уке, тыгай йошкынышто органогенный материалат шуко погынен. Кокла
девон пагытысе терригенно-осадочный йошкын лончым верештме. Кӱжгытшӧ 150-
200 метрыш шуэш. Тушто нефть сайын шыҥен кертме коллектор-влак вашлиялтыт.
Нуно кӱшычын нимо
шыҥен кертдыме шун лончо дене леведалтыныт. Келшен толшо йӧн лийме годым
тыгай
коллекторан лончышто "лӧдӧ-влак" ышталтын да шуко нефтьым чумырен кертыт.
Каласаш кӱлеш: Татар, Башкир республикылаште да Пермь областьыште нефтьым
лач
Кокла девон пагытыште погынышо йошкын лончылаште муыныт. Марий Элын эрвел
ужашыштыже пролымо годымат нефть лийын кертмым ӱшандарен ончыктышо ятыр
палым верештме. Девон пагытысе теҥыз да терригенный йошкын лончо-влакын
чумыр кӱжгытышт
1-1,5 километрыш шуэш. Тидым палемдыман: нине лончылаште улшо минеральный
вӱдыштӧ стронций уло.
Органогенный материал чумыргымо вес кугу период 285-340 миллион ий ожнысо
мланде
шӱй погынымо пагытым авалта. Ты жапыште 1 километр наре кӱжгытан йошкын
лончо
шочын.
Ӱлыл карбон пагытысе 30 метр наре кӱжгытан Яснополянский йошкын лончо да
кокла
карбон пагытысе 50-60 метр наре кӱжгытан верейский лончо поснак кугу
интересым
луктеш. Нине лончо-влак нефтьым да газым шуко чумырен кертыт да адакше нимо
шыҥен кертдыме породан лончо дене петыралтыныт. Марий Эл йырысе кундемлаште
промышленный йӧн дене лукмо нефтьын ятыр ужашыже лач нине лончыла гыч тулен
лукталтеш. Саратовский областьыште газлан поян тӱҥ вер-влак верейский
йошкын лончо дене кылдалтыныт. У Торъял кундемыште келге скважиным пролымо
годымат карбонын верейский лончыж гыч газ лекмым палемденыт.
Кӱшыл карбон лончым буритлыме годымат ятыр вере газ лектеден. Мутлан, Роҥго
кундемыште газ 10 атмосфер наре куатан давлений дене ик тылзе жап шӱшкен
лектын шоген.
Марий Эл воктенсе республик ден областьлаште нефтьым да газым пермский
лончыла
гычат промышленный йӧн дене тулен луктыт. Мемнан кундемыште тыгай лончыжо
300400 метр кӱжгытан. Тӱҥ шотышто тудо Курыкмарий да республикын эрвел
районлаштыже
вашлиялтеш. Ты лончышто теҥыз йошкын вашлиялтеш, тудым гипс, ангидрит семын

стройкышто кучылтыт. Тыгай верым Морко районысо Чӱкшӧ кундемыште муыныт.
Палемыман: гипс ден ангидрит лончо гоч нимо шыҥен огеш керт. Йӧн лийме
годым тудын йымалне углеводородан материал шукак погынен сеҥа. Скважиным
пролымо годым ятыр
вере пермский лончо гыч газ лекмым палемдыме.
Марий Элын пӱтынь территорийыштыже геологический съемкым эртарыме,
региональный
геофизический пашамат шуктымо. Ятыр верым структурно пролымо да
сейсморазведочный пашам шуктымо негызеш шымлыме. Республикын
территорийыштыже кӱш нӧлталт шогышо 30 наре вер-шӧрым рашемдыме. Тышеч
икмынярыштыже келге буренийым эртараш
ямдылыме, молыжым але шымлаш да шымлаш кӱлеш. Келге скважиным пролымо йӧн
дене
кок структурым веле шымлыме, но ты сомылат мучаш марте шукталтын огыл. Моло

скважиныжым мланде йымалне нефть лийын кертман структура деч ӧрдыжтӧ але
тудын
тӱрыштыжӧ пролымо. Кӱшнӧ ойлымо негызеш тыге иктешлаш келша:
— Марий Элыште моткоч кужу жапыште, 240 гыч 370 наре миллион ий ожно,
органогенный веществалан поян пеш кӱжгӧ теҥыз да терригенный йошкын лончо
погынен. Тиде
органогенный вещества келшен толшо условий (60 градус наре шокшо да кугу
давлений) улмо годым пеш кужу жапыште углеводородыш савырнен толын;
— кундемыштына нефтьым да газым шуко чумырен кертше ятыр структурым,
"лӧдым",
мумо;
— геологический шымлымаше годым мланде кӧргыштӧ графитым шукак мумо огыл
(шуко
вашлиялтше графит нефтьын шаланымыжым, пытымыжым ончыкта);
— мландывалне да буровой пашам шуктымо годым углеводородан сырьен улмыжым
вигак
але важмалдыкын шижтарен ончыктышо палым верештме.
Сандене тыге каласаш чыла негыз уло: Марий Эл Республикын территорийыштыже
нефть
ден газ лийшашак!
Ты материалым лудмек, вигак йодыш лектеш: "А нефтьше кушто? Молан пролымо
ик
скважиныштыжат нефть чымалт лектын огыл? Молан Марий Элыште мланде кӧргысӧ
моло
поянлыкым огыт кычал?"
Нине йодыш-влаклан тыгерак вашешташ лиеш:
— Марий Элыште келге скважиным пеш шагал пролымо: 22,3 тӱжем квадратный
километр
кумдыклан 11 скважиным веле шӱтымӧ. А паша опыт гыч пале: эсогыл сайын
шымлыме
структурышто нефтьым мушашлан иктым-кокытым огыл, а ятырлан шукырак келге
скважиным пролен ончыман;
— шымлыме икмыняр структура кокла гыч шукыж годым иктыштыже гына
углеводородан
сырье ятыр погынен кертеш;
— республикыште келгын буритлыме паша пеш начарын шукталтын, шукыж годым
пролымо
корнымат шымлыме огыл, скважинылаштат испытанийым эртарен огытыл;
— шуко скважиныжым структура тӱрыштӧ проленыт, а туштыжо нефть чымалт
лектын
кертшашлык наре огеш лий;
— чымалт лекше нефтьым пуаш шоненыт, но, чыманен каласаш логалеш, нефтьлан
поян
верла гыч южыштыжо веле "шем шӧртньӧ" фонтанла чымалт лектеш. Шуко вере
нефтьым
тулен луктыт, а Марий Элыште ик скважиныштат тыгай испытанийым эртарен
огытыл.
Кызыт геологический ден геофизический пашам шуктымо негызеш погымо шуко
материалым шымлыме да лончылен лекме. Углеводородан сырье лийын кертме ятыр
верым шымлен ончаш палемдыме. Вятский Увал манме кундемыште нефть лийын
кертмым шукертак
паленыт. Тушко Морко ден Советский район-влакын кугу ужашышт пура. У
Торъял,
Шернур, Марий Турек да Параньга районлаштат нефтьым кычал муаш ӱшан уло.
Оршанка, Медведево, Килемар да Юрино кундемласе девон лончылаште нефтьым
кычалаш келшен толеш. Ятыр пале шот дене аклаш гын, Юрино районын
территорийже геологический чоҥалтмыж дене Татар республикысе нефтьлан поян
Ромашкинский кундемым ушештара. А туштыжо лукташ лийме нефть ятыр шӱдӧ
миллион тонныш погына. Мутат уке,
тиде пеш шуко.
Углеводородан сырьем кычалмаште шоҥгыеҥ-влакат кугун полшен кертыт. Можыч,
нуно
иктаж вере шем ӱй дене вошт шыҥыше кӱм верештыныт. Тыге ойлымо гычат шокта,
пуйто тыгай кӱм У Торъял районышто тавым кӱнчымӧ годым ик гана веле огыл
верештыныт. Але теве Чиклинеров Виталий Николаевич тегыт вӱдан изеҥерым
пала. Мутат
уке, чыла тыгай увер сайын тергалтшаш, но нефтьым кычалмаште кажне шомак
кугу
пайдам пуэн кертеш.
Марий Элыште углеводородан сырьем кычалме шотышто 2005 ий марте жаплан
государственный программым ямдылыме. Тӱрыснек налмаште тиде программа томам
шукталтеш,
Марий Элыште нефтьым кычалме пашалан Россий оксам ситышын ойыраш огеш шоно,
коеш. Инвестор-влакын оксаштым ушымо да правительствын чот кумылан улмыж
годым веле республикыште нефтьым кычалме пашам писемден колташ лиеш. Но
пытартыш икмыняр
ий жапыште мланде кӧргысӧ поянлыкым кычалме да шымлыме сомыл дек интерес
икмыняр
йӱкшен. Нефтьым веле огыл, тыгак тойым, шӧртньым, фосфоритым да моло
поянлыкым
кычалын моштышо опытан геолог-влак кӱлдымыш лектыныт, манаш лиеш.

САПРОПЕЛЬ
САПРОПЕЛЬ — грек шомак. Тудо "шӱйшӧ йошкын" манмым ончыкта. Сапропель
шинчалдыме
вӱдан ер пундаште "шочеш". Вӱдыш логалше але туштак кушшо шудо, вондер,
тӱрлӧ
микроорганизм, мардеж дене толшо тургыж рок (перегной) вӱд пундашке
логалыт, вараже нуным йошкын лончо леведеш. Чыла тиде тӱрлӧ микроорганизм
да фермент полшымо дене эркын-эркын шӱяш тӱҥалеш.
Минеральный ужашыжын составше шот дене сапропель кум тӱҥ тӱшкалан —
кремнеземистый, известковистый да смешанный тӱшкалан шелалтеш.
Органический массын мыняр улмыж шот дене сапропель адакат кум тӱшкалан
шелалтеш.
Икымшышкыже 50-85% органикан сапропель пура, тудым "чын сапропель" маныт.
Кокымшо тӱшка — нужнарак сапропель, тушто органикыже 50% дечат шагалрак.
Органика 10%
дечат шагалрак гын, тыгайжым "нужна сапропель" маныт.
Органический веществан комплексный составше пешак поян. Тушто тӱрлӧ макро -
да
микроэлемент, азотан соединений, белоклан поян вещества-влак, ятыр тӱрлӧ
углевод
улыт.
Сапропель биологически активный тӱрлӧ веществалан, каротинлан , протеинлан,
рибофлавинлан, фалиевый кислоталан, ферментлан, гормонлан,
биостимуляторлан, В12,
В2, С, Д, витамин-влаклан поян. Лач тидлан кӧра тудо ял озанлыкыштат,
промышленностьыштат кумдан кучылталтеш.
Ял озанлыкыште сапропельым комплексный ӱяҥдышым ямдылаш кучылтыт, вольыклан
пукшышаш минеральный подкормкыш ешарат. Медициныште эман лавыра семын
кучылташ лиеш.
Промышленносьышто сапропельым химический сырье семын ончат, строительный
растворыш ешарат.
Российыште сапропель йошкынан 5898 месторождений уло, нуно 549204 гектар
кумдыкым айлат, тушто чылаже 4204059 тӱжем тонн сапропель шотлалтеш.
Юл кундемысе республика ден областьла коклаште Марий Эл сапропельлан эн
поян.
Сапропельым вес эллаштат шуко луктыт да кучылтыт. Мутлан, США-се Колорадо
штатыште тудым парник да парк озанлыкым вияҥдымаште кучылтыт. Голландий ден
Швецийыштат сапропель дене кумдан пайдаланат. Нине эллаште ты поянлыкым
земснаряд полшымо дене тулат, сандене вӱд изишат огеш румбыкаҥ. ФРГ-ште,
мутлан, 1985 ийыште
тыгай шергакан сырьем 1,25 миллион тонным луктыныт гын, 1990 ийыште 2,5
миллион
тонныш шуктеныт. Финляндийыште сапропельым лукташ скреперым кучылтыт.
Сапропельым лукмо годым пӱртӱслан эҥгек лийме деч чот шекланаш кӱлеш. Пашам
айда-лийже ыштыме годым вӱд лавырген кертеш. Тыге вӱд-горно петырналтеш да
ер пуча, колын мӧртньым кышкыме верже локтылалтеш але йӧршын пыта, сер
урылтеш, ер
пундаште вӱд лончо кӧргыш кая, вӱд технический куча дене амырга. Ерым
коштен,
сапропельым лукмо годым кундем купаҥеш.
Пашам шоналтен, моштен виктарен колтымо годым экологий саемеш веле, ер
пундаш
шуко ий дене погынышо минерально-органический йошкын деч эрна, вӱд
келгемеш, яндарештеш да кислородлан пояҥеш.
Сапропель вольыкланат, чыла тӱрлӧ кушкылланат моткоч пайдале. Мутлан,
сапропельым кормаш ешарыме годым вольыкын привесше сутка еда 10-20
процентлан ешаралтеш,
чыве, лудо муным 20 процентлан шукырак мунчат.
Сапропель тыгак тӱрлӧ чер деч аралалташ полшышо пеш пайдале
профилактическйи
средствалан шотлалтеш.
Сапропель — пеш чапле органический ӱяҥдыш. Пакчасаскам, шурным ончен
куштымо пасуш гектар еда 20-60 тонн ты ӱяҥдышым лукмо годым лектыш 20-90
процентлан ешералтеш. Шукыж годым сапропель терыс дечат утларак кугу пайдам
пуа.

ТОРФ
Российыште Марий Эл торфлан ик эн поян кундемлан шотлалтеш. Ресрубликыште
торфлан поян вер 140 тӱжем гектарым, але Марий мландын 6 процент наре
ужашыжым, айла. Тидыже пошкудо область ден республикыласе деч ятырлан
шукырак. Мутлан, Чуваш
республикыште — 0,5, Удмуртышто — 2, Угарман областьыште — 4 процент.
Торфын тӱҥ запасше Юлын шола серыштыже верланен. Марий Элыште торфлан поян
чыла
вер лач тушто.
Республикын эрвел да йӱдвел-эрвел ужашлаштыже куп ятырлан шагалрак, сандене
торфат тунар шуко огыл. Торфяник-влак тушто эҥер серласе лапыште гына,
манаш лиеш,
вашлиялтыт. А кундемнан кечывалвел-касвел ужашлаштыже — Юлын кӱкшӧ пурла
серыштыже — торфан куп йӧршын гаяк уке.
Марий Элыште торфлан поян 364 верым шымлыме, нунын чумыр кумдыкышт 66,5
тӱжем
утла гектарыш шуэш. Мемнан дене торфяник-влак изи огытыл, шукышт 100 гыч
5000
наре гектарым айлат, 1000 гектар наре кумдыканжат шагал огыл. Тыгайже 15
нарыш
погына.
Марий Элысе торфяник-влак вичкыжрак лончан улмышт дене ойыртемалтыт.
Промышленный йӧн дене луктын кертме лончо кокла шот дене 1,8 метр кӱкшытан
веле. Чумыр
торф запас 100 миллион утла тонныш шуэш.
Торф шкенжын физико-механический да биологический ойыртемжылан кӧра кумдан
кучылталтеш. Комплексно перерабатыватлыме негызеш торф гыч ӱяҥдышым,
кушкыллан
сайын вияҥашыже йӧным пуышо тӱрлӧ стимуляторым, садым, пакчам саемдаш рокым
ямдылат. Шӱйын пытыдыме органикан торфым вольык озанлыкыште олым олмеш
шартыш семын кучылтыт. Стройкышто шокшемдаш кучылтмо материалым ямдылыме
годымат пайдала-нат. Торф топливный промышленностьышто фрезерный да кугу
комылян торф да брикет
семын поснак кумдан кучылталтеш.
Марий Эл — тӱҥ шотышто ял озанлык производстван республика.
Сандене мланде эн кугу поянлыклан шотлалтеш. А тудо шот дене пайдаланыме
годым
веле пашаеҥым куандара. Шоналтен шуктыде ыштыме кажне ошкыл мландылан
эҥгекым
конда. Мландын шочыктен кертме вийжым эреак кугемден толман, тидлан рокышто
гумус эреак ситышын лийшаш. Тиде — ик эн кугу экономический, экологический
да
нравственный задача. Гумус уке — лектышат уке.
Ик жап тыгай шонымаш кумдан шарлен ыле: пуйто минеральный ӱяҥдышым
кучылтын, тыгак шукш-копшаҥгым тӱрлӧ пестицид да химический аяр дене
пытарен, ий гыч ийыш
чапле урожайым налын илаш лиеш. Но йоҥылыш шонымаш мландын шочыктен кертме
лончыжым нужнаҥдымашке, кочкыш продуктым да вӱдым нитрат да неле химический
соединенийла дене аяраҥдымашке шуктыш. Эшеат кугу азап лийме деч ончыч
органический
ден минеральный ӱяҥдышым кучылтмо шотышто экологий могырым сайын негызлыме
системыш куснаш кӱлеш. Адакшым кызыт чылажат чот шергештме, оксалан чӱдын
илыме жапыште ял озанлык шергакан минеральный ӱяҥдышым ондакысе наре налын
огеш сеҥе.
Тыште кугу полышым торфым лукшо промышленность пуэн кертеш.
Торфым тӱкан шолдыра вольык вӱташте олым олмеш шартыш семын кучылтмо, терыс
дене
торфан компостым ямдылыме годым йырым-йырысе пӱртӱс тӱзлана, чапле
органический
ӱяҥдыш мландын шочыктен кертме вийжым палынак ешара. Торфышто черым ылыжтен
кертше микроорганизм уке. Торф але тудын негызеш ямдылыме компост дене
ӱяҥдыме
мландыште пайдале микроорганизм-влак писын вияҥыт, нуно торфысо
органический веществам кушкыллан келшен толшо соединенийыш савырат.
Кызыт торф промышленность тӱрлӧ прдукцийым отход деч посна ямдылыме 30 утла
технологий дене пайдалана. Тиде — тӱрлӧ питательный смесь, торфан рок,
гранулан
ӱяҥдыш, торф кӧршӧк, кушкыллан да вольыклан писынрак вияҥашышт полшышо
стимулятор да молат.
Марий Элыште торфым эн ончыч Арбан торфопредприятий лукташ тӱҥалын. Тидыже
1943
ийыште лийын. Сар каен шоген, топливо ситен огыл. Сандене правительство
электроэнергийым ыштен налаш ола лишне кусковый манме торфым лукташ тӱҥала
пунчалын.
Тыге Медведево районышто 1433 гектар кумдыкышто "Арбанский" да 548 гектар
кумдыкан "Купсолинский" торфомассивыште кугу паша тӱҥалын. Первый ийлаште
торфым кидвий дене гына луктыныт, 1950 ий мучаште веле тӱрлӧ механизмым да
бачерно-элеваторный электрифицированный йӧным шыҥдараш тӱҥалыныт. Тылеч
вара талукышто 50
тӱжем наре тонн торфым лукмашке шуыныт. Лач торфым лукташ тӱҥалмылан кӧра
сар
жапыште да тулеч варасе неле ийлаште Йошкар-Олалан электроэнергийым да
шокшым
ситарен кертме. Кумло вич ий жапыште 25 миллион утла тонн комылян
(кусковый)
торфым лукмо. Вараже тыгай торф запас пытен, тудым лукмым чарненыт.
1967 ийыште Марий АССР Министр-влак Совет Арбан торфопредприятийлан комылян
торфым лукмо жапыштак ял озанлыклан фрезерный торфым ямдылаш тӱҥалаш
кӱштен. Тылеч
вара республикысе озанлык-влаклан компостым ямдылаш келшен толшо торфым
ситараш
тӱҥалме.
Арбан торфопредприятий ты жапыштак правительствын кӱштымыж почеш Советский
районышто торфлан поян Кундыштӱр кундемыште пашам тӱҥалын. Вараже тудын
негызеш Роҥго торфобрикет предприятий шочын. Тудо кызытат Советский да
пошкудо районласе
котельный-влаклан торфобрикетым да колхоз ден совхоз-влаклан фрезерный
торфым
ситарен шога.
Арбан торфопредприятий тыгак Звенигово, У Торъял да Шернур районлаште
торфым
лукташ тӱҥалаш негызым ыштен. Вараже нине районыштат посна предприятий-влак
почылтыныт.
Кызыт Медведево районышто да ятыр моло кугу торфомассивыште торф пытен
толеш,
икмыняр ий гыч йӧршеш пыта. Звенигово, Юрино да Килемар районлаште торфлан
поян
верлам кычал муаш да шергакан сырьем лукташ ямдылалташ кӱлеш.



051896
************************************************************************
5—18
Александр СЕЛИН
Сеҥымаш кечын
Нылле икымше ийын тӱҥалше сар тул,
Очыни, нигунам тӱвытшак огеш йӧрӧ
Россий калыкын чонышто. Шучко таул
Тукым вожыш пурен неле чер семын йӧршын.

Тул коклаште салтак сусырген кенета —
Куснен корштымо
таҥын я ватын, аван кӧргыш.
А шуҥгалтын сӧеш эрелан гын салтак,
Миен лектын кагаз, шӱмым пӱчшӧ гаяк,
мӧҥгыш.

Нылле икымше ийын тӱҥалше война
Когартен фронт деч мӱндырнӧ улшо верламат.
Шкан позицийым налын тыштат калыкна,
Мо кӱлешым йӱд-кече пуэн Армийланна.

Вӱр йоген, пӱжвӱдат —
шинчавӱд йӧре...
Салтак чоныш
шыҥен шочмо калыкын шоныш,
Салтак ден йыгыре
сӧйыш Маршал пурен,
Санденак кажне тат сеҥымашышке кондыш.

Нылле визымше ийын Индешымше май
Россий калыкын шӱмыштӧ веле мо?
Тудо кошкышо мландыш опталше йӱр гай,
Шошо Кече гай лийын чыла-чыла элыште.

Витле ик ий гыч толшо Индешымше Май
Шарныкта тул-вӱд вошт эртыман Сеҥымашым.
Ынже пӱрӧ ужаш тегак нигунамат
Нигӧлан
сарын тӱсшым
чевер ош тӱняште.



051996
************************************************************************
5—19
ЧОЛМАН ВОКТЕНЕ — КЕЛШЫМАШ СЕМ

ТЕНИЙ 22-24 мартыште Башкортостанысе Нефтекамск олаште финн-угор калык-
влакын культурышт да искусствышт шотышто "Самоцветы Прикамья" кокымшо
межрегиональный фестиваль лие. Икымше тыгай пайрем кум ий ончыч Пошкырт
кундемыштак, Мишкан
районышто, эртен. Теве ынде Башкортостаныште илыше финн-угор калык-влакын
ассоциацийыштын тӱҥалтышыж почеш кокымшо гана вашлияш шонымаш шочын. Поро
тӱҥалтышым
республикысе культур министерство, тудын калык творчество рӱдерже,
"Содружество"
калык творчество тӱнямбал рӱдер, Нефтекамск олан мэрийже да культура
управленийже сайлан шотленыт, шонымым илышыш пуртышаш верч чылажымат
ыштеныт.
Фестивальым молан Нефтекамск олаште эртараш лийме? Чолман сереш верланыше
ты
олаштышт финн-угор калык-влакын шочшышт эн шукын илат, адакшым лишыл
рйонлаштат
марий да удмурт ял шагал огыл. Мутлан, 1989 ийыште эртарыме перепись почеш,

олаште илыше 114 тӱжем еҥ гыч кажне луымшыжо марий улмаш. Кызыт, очыни,
эшеат
ешаралтыныт. Арам огыл "Чолман" республиканский эрвел марий газетат лач
тыште
лектеш.
Финн-угор калык-влакын культурыштым вияҥдаш шонымаш денак Нефтекамск олаште

"Содружество" рӱдер ышталтын. Тудо республикын йӱдвел-касвелныже верланыше
лу
районышто илыше тӱрлӧ йылман калык-влак дене пашам ышта. Чыла тидлан кӧра
фестивальым эртараш Чолман серысе олам ойырен налме. Олан мэрийже да
культура управленийжат ты ой дене келшеныт. Тыште сайын умылат: икте-весым
пагалымаш татулыкым
пеҥгыдемда.
Фестивальыш Марий Эл гычат шуко уна мийыш. Делегацийыште (тудым республикын

ӧрдыж кундемла дене экономика кылым кучымо шотышто министрже, финн-угор
калык-влакын культурыштым вияҥдыме шотышто тӱнямбал фондын президентше
Н.Н.Гаврилов
вуйлатен) мер, культур, образований пашаеҥ да журналист-влак лийыныт.
Калыкнан
мурымаш-куштымаш поянлыкше дене палдараш республикысе калык творчество
рӱдерын
"Пеледыш" курык марий ансамбльжлан ӱшаныме ыле.
Чолман сер ола Россий Федерацийыште да пошкудо эллаште илыше финн-угор
калык-влакын творческий коллективыштым да официальный делегацийыштым порын
вашлие. Нуным "Кама" унагудеш да "Росинка" санаторий-профилакториеш
вераҥдышт. А толыныт
пошкырт мландыш Удмурт, Татарстан, Мордва, Марий Эл республикыла, Хант-
Манси ден
Коми-Пермяк автономный округла да Эстоний гыч. Тылеч посна пошкырт
кундемыште
илыше финн-угор калык-влакын шочшышт ятырак погыненыт.
Кугарнян, 22 март кастене, ола пайрем тӱсым нале. Нефтяник-влакын техника
пӧртыштын кугу залышкыже калык рӱж погыныш. Тыште шинчыше тӱжемле еҥ
коклаште
финн-угор родына-влакым веле огыл, тыгак ятыр татарым, башкирым, рушым да
молымат ужаш лиеш ыле. Вет пырля илыме йолташ-влакын культурыштым, илыш-
йӱлаштым,
искусство поянлыкыштым пален налаш кажныже кумылан.
... Пошкырт калыкын йӧратыме семӱзгарже — курай дене шоктышо ансамбль чоным

вӱчка. Тудым тиде калыкынак национальный вургемжым чийыше куштызо-влак
алмаштат.
Тыге чӱкталтеш "Самоцветы Прикамья" фестивальын тулжо.
Сценыш делегацийлам вуйлатыше-влак лектыт. Погынышо-влакым Башкортостан
президентын администрацийжым вуйлатыше И.А.Габитов шокшын саламла да
фестивальым сайын эртараш Президентын тыланымашыжым каласа. Тыгаяк поро
мутым национальность-влакын пашашт да федеративный отношений шотышто Россий
Министерствын финн-угор
ден монгол калык-влак отделжым вуйлатыше В.Д.Шумерова ойла. Вара мут Марий
Элын
делегацийжым вуйлатыше Н.Н.Гавриловлан пуалтеш. Шуко поро ойым Нефтекамск
олан
мэрже И.Н.Лим пӧлекла. Нуно чыланат келшымашым моктат, тудын тулжо
ончыкыжымат
ынже йӧрӧ манын тыланат.
Сценыште тул ик жаплан йӧра. Концерт тӱҥалеш. Шке мастарлыкыштым тӱрлӧ
кундемыште илыше финн-угор калык-влакын ансамбльышт, солистышт ончыктат.
Марий да мордва
калык коллектив-влак шуко улмо шинчалан вигак перна. Марий калыкым тӱрлӧ
кундемыште илыше тӱшкажын мурымо-куштымо сем поянлыкше дене палыме лияш йӧн
поснак
шуко ыле. Фестиваль почылтмо кечын Йошкар-Оласе "Пеледыш", Татарстанысе
Набережные Челны ола гыч "Марий сем", Башкортостанысе Агидель ола гыч
"Висвис", Калтаса
районысо Келтей ял гыч "Умыр кас", Нефтекамск гыч "Дружба", Краснокам
рйонысо
Музек ял гыч "Яндар памаш" ансамбль-влак усталыкышт дене куандарышт. Шочмо
йылмына дене йоҥгалтарыме сылне мурыштым колыштат, такмаклен куштымыштым
ончет да
чон канан, калыкнан ончыклыкшо волгыдо лийшашлан ӱшан шочеш.
Фестивальыш финн-угор калык-влак илыман кундемла гыч шуко журналист толын
ыле.
Нунын кокла гыч пресс-центрым ыштыме. Оласе "Красное знамя" мер-политик
газет
фестиваль жапыште кече еда лектын. А "Чолман" эрвел марий газет ты
пайремлан
пӱтынь номерым пӧлеклен. Делегацийлам вуйлатыше-влак журналист-влак дене
вашлийыныт, нунын йодышыштлан вашмутым пуэныт.
Кокымшо кечын эрдене "Содружество" культур рӱдерын заседаний залыштыже
"Деловой
мир финно-угорских народов" йодыш дене "йыргешке ӱстел" йыр кугу мутланымаш
лие.
Тудым олан мэржын алмаштышыже Р.М.Гафаров почо да умбакыже Н.Н.Гаврилов
вӱдыш.
Тушто Марий Эл деч Т.Евсеев лӱмеш тоштер директор М.Б.Матукова, образований
да
воспитаний министерствын отделжым вуйлатыше Л.Н.Кудрявцева ойлышт. Каҥашыме
йодыш дене пунчалым лукмо. Олан мэрже И.Н.Лим Нефткамскыште финн-угор калык-
влакын
культур рӱдерыштым почаш сӧрен каласыш.
Тиде кечынак касвелеш делегаций член-влак тӱрлӧ районыш каеныт. Ик тӱшка
оласе
промышленный предприятийлаште лийын гын, весе Дӧртыльӧ, кумшо Краснокам,
нылымше
Калтаса, визымше тӱшка Янаул районласе шемер-влак дене вашлийыныт, молышт
Агидель олашке миеныт.
Мемнан корнына Калтаса районыш шуйналте. Тушто район администрацийым
вуйлатыше,
самырык марий С.А.Сатылбаев шокшын вашлие, кундемын илышыж дене
палдарыш.Пйрем
ӱстел коклаште чыла уналан шергакан пӧлекым кучыктышт.
Тиде жапыштак Дӧртыльӧ оласе "Нефтяник" культура да техника пӧртыштӧ
самодеятельный композитор Мефодий Петровын творчество касше эртен. Тудо
шкеже ты районысо Миядык ял администрацийым вуйлатышылан ышта. Латкок ий
ончыч "Шонанпыл"
куштышо да мурышо ансамбльым чумырен. Коллектив ик гана веле огыл тӱрлӧ
фестивальыште, конкурсышто мастарлыкшым терген, эрвел марий калыкын
куштымо, мурымо
поянлыкше дене палдарен.
Мефодий Иванович верысе автор-влак Мирон Мишенькинын, Филимон Ибатовын да
Лариса
Урсаеван почеламутыштлан ятыр мурым возен. Тышеч 35 мурым "Марий Эл"
телерадио
компанийын фондышкыжо налме.
Тиде кастене "Содружество" рӱдерыш уэш шыҥ-шыҥ погыненыт ыле. Тышан пошкырт
марий-влакын культур да искусство поянлыкышт дене палдарыше "Мурпеледыш"
кудымшо
региональный фестиваль эртыш. Марий илыман кажне гаяк район шке семпогыж
дене
палдарыш. Кум шагат утла шуйнышо концерт ик шӱлыш дене эртыш. А пытартышлан
поро
йӱла почеш "кандырам" пунен кушталтышт. Тиде татым шке шинча дене ужаш
эшеат ямле ыле.
Пытартыш кечын, рушарнян, фестивальым петырыме лӱмеш гала-концерт лие.
Игече эрдене порананрак ыле, а касвелеш левештыш да лум шулаш тӱҥале.
Верысе жап дене 14
шагатыште Нефтяник-влакын техника пӧртышт ончыко почетный кортеж толын
шогале.
Финн-угор калык-влакын вургемыштым чийыше рвезе ден ӱдыр-влак
Башкортостанын
Президентше М.Г.Рахимовлан кинде-шинчалым кучыктышт.
Ик шагат гыч гала-концерт тӱҥале. Сценыш делегацийлам, тыгак пошкудо
районла гыч
администраций вуйлатыше-влак, олан мэрже кӱзат. Нуно республикын
Президентше
М.Г.Рахимовым шокшын саламлат. Муртаза Губайдуллович пел шагат наре шуйнышо
мутыштыжо Башкортостанысе тӱрлӧ йылман калыкын келшен илымыжым, пашам
тыршен ыштымыжым палемда. Марий калыклан поснак шокшо ойым пӧлекла, пошкырт
мландеш шочынкушшо, марий искусствым, сылнымутым, наукым вияҥдаш кугун
тыршыше еҥ-влакын
лӱмыштым кугешнен каласа. Кызыт, манеш тудо, республикысе 178 школышто да
42 йоча учрежденийыште марий йылмым тунемыт.
Вара президент фестиваль вашеш республиын почетный лӱмжым налше еҥ-влаклан
шерге
наградым кучыкта. Нунын коклаште М.И.Петроват уло. Тудо ынде Башкортостан
Республикысе культурын заслуженный пашаеҥже.
Гала-концерт тӱҥалме деч ончыч районласе администраций-влак лӱм дене тӱрлӧ
коллективлан шерге призым кучыктымо. "Пеледыш" курык марий ансамбльлан
Калтаса район администраций тӱрлӧ чиян телевизорым да коверым пӧлеклыш.
Нуным С.А.Сатылбаевын кидше гыч ансамбльым вуйлатыше А.Е.Морозова нале .
Фестиваль жюри вуйлатыше, Российысе культура университетын профессоржо
М.П.Мурашко кажне коллективын кугу усталыкше нерген ойлыш, "Марий Эл"
ансамбльым коло
ий вуйлатымыжым порын шарналтыш, фестивальын лауреатше лӱмым налше-влаклан
дипломым пуэдыш.
"Самоцветы Прикамья" фестивальын тулжо йӧрыш. Пайрем кечылаште финн-угор
калык-влакын культурыштым вияҥдыме тӱнямбал фонд правленийын заседанийже
эртен, тыгак
финн-угор самырык-влакын ассоциацийышт шке программыж почеш пашам ыштен.
Тушто
ты ушемлан "тӱнямбал" статусым пуымо нерген йодышым ончымо, уставым
каҥашыме,
шушаш ийлан паша планым пеҥгыдемдыме.
Финн-угор калык-влакын фестивальыштым эртараш полшымыштлан Башкоротостанын
президентшылан, республикын правительствыжлан пеш кугу таум каласен, меат
Чолман
серысе ола дене, тусо марий, руш, татар, башкир таҥна-влак дене шокшын
чеверласышна. Ты олаште кум кече лийме жап нигунамат огеш мондалт.
Борис ШАМИЕВ.



052096
************************************************************************
Шочмо мланде
Гельсий Зайниев
Старсела — тошто ял огыл
Ял уремыш миен пурышаш годым корно воктене кӱжгӧ кож пырня-влакым шӱмлышӧ
пӧръеҥ
шинчалан перныш.
— Кӧ тиде? — йодым пырля ошкылшо ӱдырамаш деч.
— Ончычсо председатель, Ион Александрович, — лие вашмут.
Мыят тудак шонышым. Колынам ыле: пырням налын, ала-мом чоҥаш ямдылалтеш.
Корно гыч кораҥын, пырня ора дек ошкыльым. Илалше марий дене палыме лийна.
Мый
могай сомыл дене толмем умылтарышым. Вик каласышым: ты кундемын илышыжым
кумданрак пален налаш да журналыш возаш шонем. Мутем И.А.Свечниковлан ыш
келше. Тудо
келесырын руале:
— А мом возашыже? Развалым мо? Чылажат шолдырген, шаланен толеш. Куш ит
ончал,
чон куандарыше сӱретым от уж. Калык пыкше илен толаша. Тыгайыш шушаш верч
ӱмыр
мучко пашам ыштенна мо?
Мом ойлаш, колхозым кумло вич ий вуйлатыше, тудым ончыл радамыш лукшо,
яллашке
асфаль корным ыштыктыше, кок комплексым чоҥышо да кресаньык илышыш шуко
моло поро вашталтышым пурташ полшышо айдемылан кап-реформын кочо саскажым
ужаш моткочак
неле.
Ион Александрович Куженер районысо Нурсолаш шочын-кушкын, кызытат туштак
ила.
1960 ийыште тудым, кумло ийышкат шудымо марийым, Ленин лӱмеш колхоз
вуйлатышылан
сайленыт. Тиде озанлык ӱмаште гына кок артель негызеш ышталтын улмаш. А эше
лу
идалык ончыч ты кундемыште лу колхоз лийын. Посна илен да пашам ыштен
тунемше
калыкым ик кожмак ешыш ушаш, тӱшка вийым эн чын корныш виктараш да тыге
озанлыкын экономикыжым чоткыдемдаш кӱлын. Свечников пален: мланде паша да
вольык озанлык сай лектышым огыт пу гын, илышым улаҥдаш, яллам тӱзаташ,
культурым нӧлташ
шоныманат огыл. Мутат уке, тӱҥалтыште неле лийын, опытат ситен огыл, но
кажне
сай вашталтыш эрласе кугурак ошкыллан ӱшаным ешарен.
— Пасум чот ӱяҥдена, кормам кок телылан ситышым ямдылена ыле,— манеш Ион
Александрович.— Сандене шурно лектыш палынак кугеме, талукаш шӧр лӱштыш ик
ушкаллан
шотлымаште 4000 килограммыш шуо, эн уста доярка-влак 4,5 тӱжемыш шуктат
ыле. А
кызыт мом ужына? Пелыжым веле лӱштат.
— Лачак туге, — вашештышым мый, правленийыште налме цифрым каласышым. — Но
паша
лектыш тыге волымылан еҥ-влак титакан огытыл, шонем. Нуно (кеч-мо гынат,
шукыжо)
ончычсо семынак вийым чаманыде тыршат, но ял озанлыкым кызытсе политик-влак
тугай поргемыш шӱкалыныт, тушеч кузе лекташат от пале. Тудо умыла: илыш шот
пытен
гын, тыште тӱҥ титаканже тыглай калык огыл; шемерын йорлештмыже, айдеме
чонын
локтылалтмыже правительствын политикыж гыч лектын шога.
— Ме уста пашаеҥым чот нӧлтена ыле, тудо пашадарымат сайын налын, тӱрлӧ
награда
денат палемдалтын. Теве мемнан Нурсола гычак Василий Никитьевич Шибанаевым
налаш. Ик таҥаш улына, манаш лиеш. Нылле ий трактор дене ыштен. Да кузе эше
ыштен!
Арам огыл оҥыштыжо кум орден (Ленин, Октябрь революций, Трудовой Йошкар
Знамя)
да "За трудовое отличие" медаль чолгыжыт. Кузе тыгай еҥ дене от кугешне. А
кызыт? Кеч пӱжвӱдым йоктаре, кеч лӱмжылан гына кечым эртарышын кой — садак
таум
огыт каласе, изи оксажымат жапыштыже огыт тӱлӧ. Чыла тидым ужат да чон
коршта...
Ленин лӱмеш колхозыш (кызытсе семын каласаш гын, тӱшка паян предприятийыш)
куд
ял пура: Старсела, Нурсола, Кокшародо, Лопсола, Эҥербал да Оршӱт. Нуно
кугужак
огытыл. Рӱдӧ илемыште, Старселаште, кудло сурт, Нурсолаште — витле. Эҥербал
(индеш сурт) ден Оршӱт (кокыт) пытен толыт. Кресаньыкым мланде деч ӧрдыжкӧ
шӱкалаш
60-70-ше ийласе окмак койыш "полшен". Тунам изирак яллам ончыклыкдымылан
шотлен
увертареныт, тушан пӧртым шындаш чареныт, улшо школ ден кевытшымат, ферме
ден
имне вӱтажымат пытареныт.
Вара изи ялла деч "бесперспективный" манме тамгам кораҥдышт. Тыге лиймеке,
нунын
кокла гыч шукыжо кушкаш, у пӧрт да моло оралте дене сӧралгаш тӱҥале. 80-ше
ийлаште Ленин лӱмеш колхозыштат шагал огыл еш пӧртсийым пайремлен, ятыр у
илемлан
негыз пышталтын. Но кенета реформын таулжо толын перыш, да ял калык адакат
шке
ойго шонышыж дене шинчаваш шинчен кодо.
А могайрак лийын тиде кундемын эртыме корныжо?
Ты озанлык Йошкар-Ола — Шернур корнын пурла велныже шарлен возын. Чыла гаяк
ялже
асфальт гыч раш коеш. Колхозын рӱдыжым рушла Верх-Ушут маныт. Оршӱт ял вес
семынже "Оришуть" возалтеш. Коеш, нине кок лӱм Ӱшыт (Юшут) эҥер дене
кылдалтыныт.
Тудын йогынжо ты колхоз мланде деч умбалнырак тӱҥалеш. Ожно, ушештара
легенде,
ялын кушто верланымыж нерген умылтарыме годым "Надо идти вверх по реке
Юшут" манын ойленыт. Тиде шомак гыч илемлан Верх-Ушут лӱм пижын шинчын. Но
калыкыште ты
ял утларакше Старсела лӱм дене палыме. Тӱҥ шотышто марий еҥ тыге ойла.
Старселаже вара кушеч лектын?
Мут толмашеш каласаш гын, тиде лӱмым Зинаида Каткован "Живой родник"
романжын эн
тӱҥалтыш абзацыштыжак вашлийына: "Весна восемнадцатого года пришла в Старое
Село
бурно, стремительно. Как-то сразу осели, потемнев, сугробы, набухли,
покрывшись
голубоватой коркой льда, овраги и буераки. Еще день-два, и потоки вешней
воды,
пенясь и грохоча, ринулись вниз по оврагам, заструились в колеях, пробитых
полозьями саней..."
Роман да тудын авторжо нерген шомакым варарак луктына, а кызытеш ялын
кокымшо
лӱмжӧ кузе шочмо нерген каласен кодыман.
Ожно, христиан верам кумдан шарен толмо пагытыште, Верх-Ушутешат черкым
чоҥеныт,
тудын приходышкыжо йырым-йырысе ятыр ял пурталтын. А черкан ял селалан
шотлалтын, тыге Верх-Ушутат ик тошкалтышлан кӱшкырак кӱзен. Но икмыняр жап
гыч черкым
тыгайракак лӱман вес илемыш — Верх-Ушнурыш рончен наҥгаеныт да тушан нӧлтен
шынденыт (кызыт Советский районыш пурышо ты ял марлаже Ӱшнур маналтеш).
Юмылтымо
вер деч посна кодшо Верх-Ушут ынде Тумньымучаш черкын приходышкыжо
кусаралтын.
Черке лийын огыл гынат, калык ончычсо йӱла почеш ялым села манын ойлен, но
тыгодым тудын пелен "старое" (вес семынже, бывшее) мутым каласеныт. Тыге
илыш вийым
налын кокымшо лӱм.
Старселаште ожнысекак руш ден марий йыгыре иленыт. Ик мучаште иктышт,
весыште
весышт шкалан илыш пыжашым оптеныт. Санденак тошто кагазлаште "Русский
ВерхУшут" да "Марийский Верх-Ушут" манмым ужаш лиеш. Коллективизаций
тӱҥалмек, колхозшымат посна-посна ыштеныт. Марий ужашыште "Дубовка"
маналтын, рушышто — "Трудовик". Икымше предсеательлан "Дудовкышто" Сергей
Емельянович Басов ыштен, "Трудовикыште" — Кирилл Иванович Мосунов. Эҥербал
марий-влак шке озанлыкыштлан Сталинын лӱмжым пуэныт. Николай Родионович
Королевын вуйлатымыж почеш ты колхоз ойыртемынак талын кушкын. Манаш веле:
ик пашакечылан 8-10 кг пырчым пуэныт, южо
еҥже шурным опташ верымат пыкше гына муын.
"Ожно калык пычкемыш лийын" манмым шуко гана колаш логалын. Но тиде ойышто
чынже
шагалла чучеш. Тунемдыме, шонен моштыдымо айдеме шке илемжылан да
озанлыкшылан
мурыла йоҥгалтше лӱмым пуэн кертеш ыле мо? Лопсолаште колхоз "Йошкар кече"
маналтын, а Нурсолаште — "Чевер куэр". Но варарак утларак "идейныйым"
ойырен налыныт: иктыжым "Комбайн", весыжым "Коммунар" манаш тӱҥалыныт.
Илышыш политикым,
идеологийым эре утларак шыҥдареныт гынат, ял калык поэзийым, сылнылыкым,
музыкым
йӧратыме кумыл деч йотышнен огыл.
Мыйын ончылнем ТАСС-ын лучко ий утла ончычсо уверже кия. Тушто возымо
(марлаҥден
ончыктена):
"Верх-Ушут ялысе культур пӧрт пеленсе музык коллективын у программыжым
балалайке
дене сылнын йоҥгалтарыме сем сӧрастарен. А тиде сем дене художественный
самодеятельностьын эн шоҥго мастарже Николай Трифонович Маков палдарен.
Калык искусствым тудо изиж годсекак йӧрата. Балалайке, гармонь, шиялтыш
дене пеш
устан шокта. Тиде йӧратымаш уло ешыжым авалтен. Южгунам Николай
Трифоновичын пелашыжат, Мария Федоровна, кидыш балалайкым кучен, марийже
дене пырля сценыш лектеш.
Нунын шочшыштат музыкым чот жаплат. Кугурак эргышт, Евгений,
профессиональный
музыкант лийын. Тудо Марий АССР-ысе музыкальный театрын оркестрыштыже шокта
да
Озаҥ кончерваторийыште заочно тунемеш. Кыдалашыже, Сергей, шукерте огыл
тиде тунемме заведенийын композиций классыштыже дипломым налын. Самырык
марий композиторын возымыжо концертлаште, радио дене утыр чӱчкыдын йоҥга.
Маковмытын эн изи
эргыштат, Алексей, музык деч посна илен ок керт, тудо республикысе
культросветучилищыште тунемеш".
ТАСС-ы корреспондентше Лев Конорев шке заметкыштыже ялысе культур пӧрт
вуйлатышын лӱмжым ончыктыде коден. Ты рвезын уста мурызо, Марий Элын
заслуженный артистше лийшашыжым пала гын, тыгай "сулыкым" ок ыште ыле,
очыни. Да, тунам, 70-ше
ийла мучаште, Старсела кундемыште культур пашам Геннадий Петухов виктарен
шоген.
Таче тудо — А.Искандаров лӱмеш Марий кугыжаныш капеллын вӱдышӧ солистше.
— Генамытын пӧртышт Лопсола ялыштына мемнан дечын ик сурт гоч гына, — ойлыш
мылам ТАСС-ын уверыштыже ушештарыме самырык семмастар Сергей Маков. Ынде
тудым
Сергей Николаевич манаш утларак келша. Лопсоласе калык музыкант-влак
Николай
Трифонович ден Мария Федоровнан кыдалаш эргышт таче — Марий Элысе
композитор
ушемын вуйлатышыже, И.Палантай да Олык Ипай лӱмеш премий-влакын лауреатышт,
"Муралтем мый йывыртен" икымше марий ораторийын, шуко моло мурсаскан
авторышт. —
Ача-аван сурт, изи годым модын куржталме вер-шӧр кеч-кӧланат нимо деч
шерге.
Санденак ончылий да ӱмаште, тӱшка вийым иктыш чумырен, Лопсолаште ялын
пайремжым
эртарышна. Сеҥымашын 50-ше идалыкше лӱмеш ялыштына памятникым почмо. Тушто
сареш
колышо чыла землякнан лӱмжӧ возалтын. Кажныжым пагален шарныме лӱмеш
самырык куэм шындыме. Мый шӱмбел ялемлан моктеммурым серышым. Тудым пайрем
кечын Лопсола
калыклан Геннадий Петухов пӧлеклыш. Ончыкыжат тыгай вашлиймашым эртараш
шонымаш
уло. Тидыже ял калыкланат, тудын тӱрлӧ вере илыше шочшыжо-влакланат кӱлеш.
А
изам да шольым нерген ойлаш гын, Евгений кызытат ончычсо пашаштыжак — Эрик
Сапаев лӱмеш опер ден балет театрын оркестрыштыже контрабас дене шокта.
Алексей училище деч вара ялыш пӧртыльӧ, кызыт ача-аванан суртышто ила,
колхозышто ышта.
Авам ден ачамже Советский поселкыш кусненыт. Тушто шоҥгыеҥлан йӧнанрак:
кевытшат, эмлымвержат лишыл...
Лопсолалан тудын эргыже Сергей Маков ныжыл мурым пӧлеклен гын, кок меҥге
торасе
Старселан да пӱтынь ты кундемын колымшо ийласе илышыштым "Живой родник"
романыште кумдан сӱретлыме. Книган авторжо Зинаида Федоровна Каткова тиде
ялеш шочынкушкын. Шымияш школ деч вара педучилищыште тунемын. Но илыш
нелылан кӧра дипломым налын шуктен огыл — ужар вуйжо денак Мӱндыр Эрвелыш
пиалым кычалаш лектын
кудалын. Правам аралыше органлаште, газетыште пашам ыштен. 1945 ийыште
ЙошкарОлашке пӧртылын да тунамак, манаш лиеш, сылнымут аҥам курал-ӱдаш
пижын. Лектышыже изи огыл: кок роман, ятыр повесть да пьеса, шуко ойлымаш
ден очерк. Зинаида
Федоровналан марий ӱдырамаш кокла гыч нигӧ деч ончыч республикын калык
писательже чап лӱмым пуымо. Сылнымутышто шумо сеҥымашыжлан "Знак Почета"
орденым налын.
Тылеч посна тудо — Марий Эл культурын заслуженный пашаеҥже.
— Моло еҥ семынак, мыят шочмо ялем моткоч йӧратем,— манеш Зинаида
Федоровна.—
Ончыч тушко чӱчкыдын коштынам, ынде ийгот утыр ешаралтме дене ола ден ял
кокласе
корныжат кужун чучеш... "Живой родник" романым возымем годым йоча годсо
шарнымашым, кугыеҥ-влакын ойлымыштым, архив материалым, калык ойпогым
кучылтынам. Октябрь революций деч вара мемнан кундемыштына мо лийын шогымым
сӱретлен пуаш тыршенам.
Марий Элын калык писательже З.Каткова ты книгаште шочмо ялже да землякше-
влак
нерген йӧратен-пагален каласкала:
"Впереди, в ложбине, среди кущ, оголенных деревьев показалось Старое Село.
При
скудном свете месяца чуть виднелись замшелые крыши изб... Какие бы вихри-
ураганы
не проносились над Старым Селом, какие бы беды-напасти не обрушивались на
головы
сельчан, а жизнь шла своим чередом: были и гулянья, и вечерки, и свадьбы —
все в
свое время... Зимой — вечерки, посиделки, в русском конце — своя, в
марийском —
своя. И — свадьба за свадьбой. У марийцев — под волынку и барабан, у
русских —
под переливы голосистой двухрядки..."
Руш ден марийын ик еш семын келшен илыме ялыште шочын-кушшо писательница
пуйто
шкежат кок шулдыран лийын: тудо марлат, рушлат ик семынак сылнын сера. Но
рушла
возымаштыжат марий чон, кумыл, шӱлыш раш шижалтеш. Автор фольклор ден
этнографий
поянлыкым моштен кучылтеш, книгаже-влаклан героймытым илыш гыч налеш.
Арамак
огыл одо литературовед Зоя Богомолова "Живой родник" романлан
рецензийыштыже сера: книгаште сӱретлыме "тыгай айдеме-влак З.Катковалан,
векат, изинекак палыме
лийыныт. Санденак ятыр персонажын ойыштыжо авторын йӱкшӧ ойыртемынак
йоҥгалтеш".
У илыш верч кучедалмашын ончыл радамыштыже туныктышо Иван Сергеевич
Протасов,
тудын эргыже Иннокентий, ончычсо фронтовик Антон Топорков, йорло кресаньык
Семен
Пирогов, чолга ӱдырамаш-влак Елизавета Шуматова ден Евдокия Басова ошкылыт.
Марий активистка Шуматова шке койыш-шоктышыжо да илыш-пӱрымашыж дене
авторын аважым — Елизавета Алексеевнам — шарныкта. Палыдыме еҥжылан
ушештараш перна: Зинаида Каткован аваже— писатель Тыныш Осыпын шочмо
шӱжарже.
Колымшо курым тӱҥалтыште революций, граждан сар, нэп, коллективизаций гоч
эртыше
тукымын пашажым таче ял калык у саманыште, тугаяк тура савыртышан пагытыште
умбакыже шуя. Ончычсо колхоз, палемдышым, ынде тӱшка паян предприятий
маналтеш.
Вес семын каласаш гын, озанлыкын чумыр поянлыкыштыже кажне пашаеҥын
ужашыжым,
пайжым рашемдыме. Тидыже еҥ-влакын оза улмо кумылыштым вияҥдышаш, пайдалык
верч
утларак тыршаш таратышаш ыле. Но...
— "Колхозын гын — тиде мыйын огыл, тудым шолышташат, шалаташат лиеш". Теве
тыге
шонаш тунемыныт еҥ-влак эртыше пагытыште, — азапланен ойла КДП-н
вуйлатышыже
Н.А.Осинин.— Шке суртышто, шке пакчаште кажныжат шот дене ышташ, изиштат,
кугуштат аныклаш тырша, а колхозын гын — керек! Вес сӱрет — фермер
озанлыклаште. Тушто оза эр ӱжара гыч пычкемыш марте тырша. Мыят шкенан-
влаклан ятыр гана ойленам:
налза мландым, ыштыза кресаньык озанлыкым, тӱҥалтыш жапыште КДП могырым
полшаш
сӧрена. Уке, огыт тошт, ӧрыт, лӱдыт. Молан? Оза улмо, шонен-вискален,
шотленаныклен моштымо кумылна пытен. Эреак бригадирын, ферма вуйлатышын але
председательын я агрономын кӱштымӧ почеш илен тунемынна. А фермер лият —
чылажат шке
ӱмбакет возеш. Мыйын шонымаште, ялын ончыклыкшо — фермер (кресаньык)
озанлык йӧн
дене пашам ыштымаште...
Николай Алексеевич Осинин Старселашак шочын-кушкын. Але самырык, 45 ияш
гына.
Чуваш ял озанлык институтым тунем пытарен, ученый агроном. Шочмо колхозышто
тӱҥ
агрономлан, партком секретарьлан ышен, вара "Искра" колхоз председательлан
сайленыт. 1991 ийыште Ленин лӱмеш озанлыкын кугу опытан вуйлатышыже
И.А.Свечников
ийгот шот дене канышыш лектынат, тудын олмыжым Осининлан ӱшанен пуэныт.
Николай
Алексеевичын у "пӱкеныш шичмыже" реформо тӱҥалме дене лачеш толын. Но
моктымо
реформет уло элысе ял калыклан тамыкыш савырнен. Техникылан, ӱяҥдышлан,
топливылан, шапаш ужашлан, ремонтлан, стройматериаллан ак шуко тӱжем пачаш
кушкын, а
пырче, шыл, шӧр, меж да молат пуйто кӱлдымашыш савырненыт — нуным пеш
шулдын налыт. Сандене экономически пеҥгыде озанлык-влакат кум-ныл ийыште
йорлыш савырненыт.
— Шоналтен ончыза: условий мемнан денысе гай лиеш гын, могай цивилизованный

элыште ушкалым ашнаш але ӱшкыжым ӧрдыктараш тӱҥалыт ыле? Нигуштат,— манеш
Николай Алексеевич.— Ме вет, руш манмыла, себе в убыток пашам ыштена. Теве
ик кило
сӧсна шылым ыштен налаш ӱмаште 7298 теҥгем кучылтмо, а сулымо 3074 теҥгем
гына.
Манаш веле: кажне килограммже 4 тӱжем теҥге утла парымыш пуртен. Туге гынат

вольыкым ынена шагалемде, арален кодашак тыршена. Уке гын, калык мом кочкаш

тӱҥалеш? Вес шонымашна — еҥ-влаклан тиде неле жапым илен лекташышт йӧн
лийже.
Колхозшат йӧршын кавыска гын, айдемылан куш пурен кайыман? Ынде вет ончычсо
гай
олашке от кудал. Паша деч посна шужен да перныл коштшыжо туштат утымешке
уло.
Н.А.Осинин озанлыкысе уста еҥ-влакын лӱмыштым кугешнен ойла. Южышт ынде
канышыш
лектыныт. Нунын коклаште — орденоносец-влак Г.Ф.Мухин, В.Е.Петухов,
М.Л.Каширская, тӱҥалтыште ушештарыме В.Н.Шибанаев. Тыгаймыт деч тунемын
мастарлыклан да
поро койыш-шоктышлан кызытсе гвардий: тракторист-влак С.Ф.Таныгин,
И.И.Соколов,
А.С.Таныгин, А.В.Смоленцев, комбайнер-влк Ю.М.Полянин, Э.А.Петухов,
В.Н.Смоленцев, С.А.Королев, вольык ончышо-влак В.А.Соколова, В.В.Королева,
А.М.Петухов,
Г.П.Смоленцева, Р.Г.Горохова, шофер-влак Н.В.Ямаев, Ю.И.Князев, В.А.Егошин,

Н.И.Капустин да ятыр молат.
Кызыт, рынкыш куснымо амал дене ир капитализмым илышыш шыҥдарыме жапыште,
озанлыкын лӱмжӧ тоштемшыла, келшыдымыла ок чуч мо? Вет ончыч юмыш савырыме
Лениным
тачысе официальный пропаганда кажне йолтошкалтыште игылт вурса.
— Уке, ты лӱм деч кораҥаш огына шоно, — кокытеланыде ойла председатель. —
Молан?
Ме социализм годым сайын, улан иленна, а социализмже Ленинын лӱмжӧ дене
кылдалтын. Тудын нерген "кӱшнӧ" кеч-мом ойлышт, мемнан пашанат уке.
Историйым шарналташ гын, кызыт пытен шушо Оршӱтыштӧ 30-40-ше ийлаште ныл
колхоз
лийын, иктыже Ленин лӱмым нумалын. 1950 ийыште нине озанлык-влак иктыш
ушненыт
да тиде лӱмым арален коденыт. А Старселам, Нурсолам, Кокшардым, Лопсолам да

Эҥербалым Сталин лӱмеш артельыш ушеныт. 1959 ийыште нине кок озанлык
негызеш Ленин лӱмеш колхоз, кызытсе КДП шочын. Икманаш, кумло вич ий утла
тысе калык революций вождьын лӱмжӧ дене ила да пашам ышта. Правлений
ончылсо постамент гыч тудо
йырым-йыр шымлен ончышыла коеш.
Ондак ий еда 22 апрель вашеш Ленинлан шке шотан отчетым ыштенна. Старсела
вел
марий-влакат (ынде тыште руш йӧршын гаяк кодын огыл) у ий тӱҥалтыште ӱмашсе
пашаштым иктешленыт. Кызыт озанлыкыште 240 еҥ тырша, тушеч индешлыже —
вольык ончышо, 85 — ӱдырамаш. Игече кукшо шогымылан кӧра шурно лектыш 15
центнер чоло гына лийын. Тидыже ончылийсе деч кумшо ужашлан шагалрак. Чумыр
доходын тӱҥ ужашыжым шӧр озанлык пуэн. Тений игече куандара гынат, мланде
пашаште ончычсо кӱкшытыш нӧлталташ ӱшан уке. Молан? Техника шолдыргымылан,
горючий да шӱрымӧ материал
ситыдымылан агротехникын кӱштымыжӧ тичмашын ок шукталт. Уржасорла годымат
нелылык лектеш. Йӧра эше 1994 ийыште "Дон" маркан кок комбайным налын
коденыт. А таче тракторым, автомашинам але тракторым налаш шоныманат огыл —
уло-уке оксат
тушко пурен кая.
Мом ойлаш, государствын политикыжак кресаньыкым кидше гыч кырен шога, паша
кумылым пытара. Рашрак койжо манын, икмыняр цифрым ончыктена. Ӱмаште
январьыште КДП
ик кг ушкал шылым ужалыме кӱшеш 4 литр наре А-76 бензиным налын кертын гын,
декабрьлан горючий кок пачаш утла шергештын, ик кг шыллан сулымо окса кок
литр утларак бензинлан гына ситыше лийын. Тыге — чыла продукт ден сату
шотыштат: ялын
пуэн шогымо йӧрвар шке акшым утыр йомадара, а промышленностьын темлымыже
чарен
шогалташ лийдымын шергештеш.
Ялыште коштмем годым илышын йӧсылыкшылан вуйшиймым шуко еҥ деч кольым.
Чылан иктымак ойлат: шке озанлыкше ок лий гын, кресаньыклан шужен колаш
гына кодеш.
"Статистика чыла пала" манме семын, адакат икмыняр цифрым ончыкташ возеш.
Ӱмаште
Ленин лӱмеш КПД-ште (тудо Куженер районысо вич-куд эн ончыл озанлык радамыш
пура) тылзаш кокла пашадар 97653 теҥге лийын. Тидыже кок-кум кг чапле
колбасам налаш гына сита. Ныл тылзаш лектышым чумырет гын, костюмым налын
кертат. А вет вич
ий ончыч тысе калык бюджетник-влак деч удан огыл илен. Идалык мучко
пашадарлан
238 миллион теҥгем кучылтмо, тидын годымак тӱрлӧ налоглан 192 миллион теҥге
каен. Ӧрат веле, могай гына налогым шонен лукмо огыл, оксам кузе гына огыт
кӱр.
Кресаньык ешлан илен лекташыже мо кодеш — иктат ок шоналте. Тиде жапыштак
вес
отрасльлаште (энергетикыште, газ озанлыкыште, финанс органлаште, банклаште)
ыштыше-влак ик тылзыштак тунар пашадарым налыт, мынярым кресаньык — эллан
киндым,
шылым, шӧрым да моло йӧрварым пуэн шогышо пашаче — кок-кум талукышто "поге"
ок
шуктно. Вара тидыжат рынке саманын законжо гыч лектын шога мо?
Тыгай тупела пагытыште Сарсела вел калык илышлан ӱшаным йӧршынжак йомдарен
огыл
гын, тау мутым эн ончычак озанлыкын вуйлатышыжлан каласыман. Николай
Алексеевич
— шонкалыше, йӧным кычалше. Кажне кумыр-шымырым шотлен моштышо айдеме. Тудо
кажне кечын эр гыч кас марте йол ӱмбалне, калык коклаште. Шкежат чумыр паша
верч
коляна, молымат тидланак туныктен шога. Йолагай, шояче, подылаш йӧратыше-
влакым
чытенак ок керт. Икманаш, Йон Александрович Свечников деч вара колхоз
илышын
сапше ӱшанле кидыш куснен. Иктыже гына уда: таче Н.А.Осининлан, тудын пелен
тыршыше специалист ден моло вуйлатыше-влаклан ончыко кайыме нерген огыл, а
кузе-гынат илен лекме нерген шонаш логалеш. Руш манмыла, не до жиру, быть
бы живу.
... Мӧҥгыштыжӧ мутланыме годым И.А.Свечников альбомысо фотосӱретлам
ончыктыльо.
Снимкылаште эртыше жапын тӱрлӧ татшым велен кодымо. Нуно шӱм-чонышто поро
шарнымашым ылыжтат. Ветеранлан уло мо нерген шарналташ. Тудо — Марий Эл ял
озанлыкын
заслуженный пашаеҥже. Озанлыкым мастарын вуйлатымыжлан "Знак Почета" орден,
"За
преобразование Нечерноземья РСФСР", "Ветеран труда", ленинский юбилейный
медаль-влак дене наградитлалтын. Пелашыж дене коктын шым шочшым — вич эргым
да кок ӱдырым — куштеныт. Эргышт чыланат шочмо районыштак пашам ыштат.
— Пенсийыште улам гынат, правлений мыйым ок мондо, — кызытсе саманым вурсен
ойлымыж деч вара изиш лыпланымек, мане Ион Александрович.— Николай
Алексеевич мылам кажне тылзын "Ончыко" журналым колтен шога, "Яра ит кий,
луд" манеш. А мыйын
яра жапемже укеат, сомыл кажне кечын лектеш. Но журналым лудам, чонем
кандарем.
Чынак, Ленин лӱмеш КПД правлений ынде кумшо ий почела шке оксаж дене коло
экземпляр марий сылнымут журналлан подпискым ышта да нуным ветеран ден
ончыл еҥ-влаклан шке шотан премий семын пуэда. Оксалан чӱдӧ жапыште тидыжат
— кугу полыш. Полыш посна еҥ-влаклан веле огыл, тыгак редакцийланат, эсогыл
— пӱтынь марий литературлан.
Старсела ял ӱдыр Зинаида Каткова шке романжылан лӱмым марий легенде гыч
налын.
Кугезына-влакын шонымышт почеш, мланде помыш гыч йоген лекше илыше вӱд
айдемылан
вийым пуэн, тудым ойго-азап деч утарен, эрлалан ӱшаным ылыжтен. "Живой
родник"
книган геройжо-влак, неле туткарым сеҥымеке, йывыртен ойлат:
— Марий мланде гыч йоген лекше памаш-влак шке куатыштым йомдарен огытыл.
Нуно
калыкым куандарен шыргыктат. Да тушто вӱдшӧ тыглай огыл — илыше вӱд...
Ӱшаныме шуэш: илыше вӱдын юзо вийже романысе Старое Селон гына огыл,
илышысе
Старселан калыкше декат угыч толеш.



052196
************************************************************************
5—21

Унчо, уна-влакым вучо!
Морко кундемысе Унчо кыдалаш школлан — 125 ий
Унчо кундем Марий кундемыштына кумдан палыме. Тудын нерген ты вер-шӧрын
лӱмлӧ
шочшыжо, поэт фольклорист да этнограф Тихон Ефремов тыге серен: "Унчо села
—
Чарла уездын Шеҥше волостьыштыжо. Озаҥ ола деч йӱдйымалне, коклаже шымле
вич
меҥге. Унчо деч Вятка губерний межа мӱндыр огыл — кок меҥге веле. Унчо кугу
чодыра воктене шинча. Калыкше тыште марий: чимарий-шамычат улыт, а шукыжо
крешын
марий. Унчо воктен адак суас-шамычат пеш шуко:..."
Тений 25 майыште тысе кыдалаш школ шкенжын 125-ше идалыкшым пайремла. Тиде
кече
вашеш тудын эртыме корныжым савырнен ончалаш лачеш толеш.
Унчо школым Юл кундемысе руш огыл калык-влакым туныктышаш верч ӱмыржӧ мучко
тыршыше руш просветитель-педагог Николай Иванович Ильминский 1871 ийыште
почын. У
тунемме верым кушан ыштышаш нерген мут лекмеке, тудо эн лук, эн пычкемыш,
эн пусак илемым кычалын. Лач тыгай маска вынемлан шотлалтын тунам Унчо ял.
Т.Ефремовын кӱшнӧ ушештарыме статьяштыже Ильминскийлан ятыр поро ойым
пӧлеклыме: "Кугу
ушан еҥ Николай Иванович марий калыкым чаманен да, тудлан поро лийже манын,
Унчышто школым почын коден... Кузе волгыдо шӱдыр йӱдым волгалтарен шога,
тугак Унчо школат марий-шамычлан полшен, нунын пычкемыш илышыштым
волгалтарен шогыжо манын".
Тиде школын икымше туныктышыжо курыкмарий кокла гыч лекше тале педагог
Гаврил
Яковлевич Яковлев лийын. Чарла уездысе смотрительлан возымо серышыж гыч
коеш:
тудо Унчышко 1871 ий 19 февральыште толын да 20 февральыште туныкташ
тӱҥалын.
Школжо верысе кресаньык Петр Максимовын пӧртешыже верланен улмаш. Тӱҥалтыш
ийын
тыште латвич йоча шинчымашым поген, чыланат тынеш пурышо лийыныт.
1893-1894 ийлаште Унчо школлан кок пачашан пу пӧртым нӧлтен шынденыт.
Икымшыште
класс-влк верланеныт, а кокымшыжым верысе черкын дьяконжо ден
псаломщикшылан пуэныт. Чыкма (Козьмодемьянск), Роҥго второклассный школ-
влак да Унчо школ (тудлан
святитель Гурийын братствыже окса дене полшен шоген) церковно-приходской да

братский инородческий манме школ-шамычлан туныктышым ямдыленыт, садланак
кумытынат тӱҥалтыш кӱкшытан училищылан шотлалтыныт.
1912 ийысе "Марла календарьыште" Унчо школ нерген серымым ончалаш оҥай:
"Школым
чапле манат гынат, келша. Школ сурт чылаже кум кугу пӧртан: кокытшо —
кумдаже,
рвезе-шамыч тунемме пӧртшӧ — ик пачашан. Ӱмбалже кӱртньӧ калай дене
леведме.
Класс пӧлем-шамыч нылыт улыт. Чылажат кугу, волгыдо... Класс деч молыжо
адак
улыт посна-посна: кочмо вер, малыме вер, погым-ӱзгарым кучаш кок амбар,
монча,
вӱта, нӧреп, таве, пакча. Школ кудывечыштак, ӧрдыжтырак, кугу черке уло.
Школлан
мо ӱзгар кӱлеш, тудо чыла уло.
Унчо школышто туныктышо-шамыч чылаже визытын улыт. Нунын коклаште кок
священник.
Тунемше рвезе-шамыч ныл классыштыжат чылаже 120 еҥ марте лиеда. Тушечын
пелыже —
Унчо гыч, а пеле утлаже, шукыракше, чыла ӧрдыж гыч, тӱрлӧ уезд гыч толшо.
Школышто марий ӱдыр-шамычат тунемыт... Тунемше-шамыч школышто эрдене куд
шагатлан
кынелыт, а малаш кастен лу шагатыште возыт".
Унчо школ дене шуко лӱмлӧ еҥын илышыже кылдалтын. Да нуно чыланат тыште
эртыше
йоча пагытышт нерген шокшо, ныжыл мут дене шарналтеныт. Поснак ушештарыме
шуэш
поэт Николай Мухинын шомакшым. Кудло ий ончычсо автобиографийыштыже
палемден:
"Унчо школ чылт марий пушан школ ыле. Марий йылме кӱлеш йылмыланак
шотлалте.
Тыште поэзийым йӧраташ тӱҥалмемлан П.Г.Григорьевлан, В.А.Мухинлан да
Т.Е.Ефремовлан таум каласыде ок лий. Ефремов сылне произведенийымат марлаш
кусарыктылеш
ыле. Мутлан, Толстойын "Кавказский пленник" ойлымашыжым. Ойлыманат огыл,
утларакшым П.Г.Григорьев тыршыш..."
Н.Мухинын тунемме жапыште Унчо школым Т.Е.Ефремов вуйлатен, марий шӱлышым
шыҥдараш чот тыршен. Адакат Николай Семеновичынак самырыкше годым, 1918
ийыште, возымыжым ончалына: "Братский школ манмаште тунам пелыже утла марла
книга ыле, кызытат тугак дыр. Школ ончышыжо Унчо марий Тихон ачана ыле да
марла лудаш, возаш
туныкташ тырша ыле. Тунемше рвезе-влак марла лудаш вуйыштым кудалтат ыле,
школ
пытаременгыштат, марла книгам йодын налын, ешыштлан умыландарен лудыт ыле.
Марла
возымылан чыланак шӱман улыт ыле. Кернакак, рвезе-влаклан керек-могай марла
книгам пу, тыланет рашкалтарен лудын пуат ыле. Лудмыштым колыда гын, теат,
шинчадам
карен, ялтак ӧрыда ыле..."
Тихон Ефремов Унчо ялысе кресаньык ешеш 1868 ийын шочын. Ялысе школ деч
вара
Озаҥ учитель семинарийым пытарен, уло илышыжым шинчымашым шарыме, культурым

нӧлтымӧ, калык ойпого ден йӱлам шымлыме пашалан пуэн. Поп лийын гынат,
совет
властьым йывыртен вашлийын, куанымыж дене "Кынелза, шогалза" почеламутым
серен,
тудлан семжымат шке келыштарен. 1918 ий декабрьыште тиде мурыжым марий
калыкын
гимнжылан шотлен увертарыме. Т.Ефремов шкаланже сылнымут лӱмым шочмо ялжын
лӱмжӧ
гыч шонен луктын — шукыж годым "Уньжинский" подпись дене савыкталтын.
Тудын дене пырля мемнан школышто П.Г.Григорьев, В.А.Мухин, Н.Ф.Бутенин,
И.А.Борисов (Тыныш Осып) туныктеныт.
Петр Григорьевич Григорьев тышке 1903 ийыште Озаҥ семинарийын дипломжо дене
толын. Шочынжо Курыкмарий велысе Эмансола гыч. Вашке икымше руш революций
тарванен, тудын шӱлышыжӧ Марий кундемышкат шуын. Петр Григорьевич эрык верч
кучедалаш
ӱжшӧ прокламацийлам марлашке кусаркален да йоча-влаклан возыктен, вара
яллаште
шаркален. Тидлан тудым 1906 ий 18 февральыште арестоватлат да тюрьмаш
петырат.
Эрыкыш лекмек, Григорьев школ пашашке у вий дене ушна. Арам огыл тудлан
1923 ий
ноябрьыште Паша Герой лӱмым пуымо.
Кӱшнӧ ончыктымо моло туныктышо-влакат калык коклаште шкешт нерген волгыдо
шарнымашым коденыт, иктышт мер пашаште, весышт сылнымутышто, южышт
тыштыжат, туштыжат
изи огыл сеҥымашке шуыныт. Тыге нуно ончыч туныктен илыме Унчо школынат
лӱмнержым нӧлташ полшеныт.
1930 ийыште Унчыш азап толеш — школ пӧрт йӱлен кая. Олмешыже весым чоҥаш
перна.
Ондакше тыште тӱҥалташ класс-влак гына лийыныт. 1935 ийыште школ шымияшыш
савырна, чырык курым гыч кандашияш маналташ тӱҥалеш. 1973 ий годсек мемнан
школна самырык тукымлан кыдалаш шинчымашым пуа.
Кузе кажне промышленный але ял озанлык предприятий шке паша лектышыж дене
кугешна, тыгак изи да кугу кажне школ эртыме корным иктешлыме годым тыште
тунемше,
вара калыкын жаплыме айдемыш савырныше рвезе ден ӱдыр-влакын лӱмыштым
шарналта.
Мемнан школын коллектившат тиде юбилей ийыште ончычсо выпускник-влакым ушыш
налеш. Колымшо курым тӱҥалтышыш ончалаш гын, тунам Унчышто тунемыныт Сергей
Чавайн, Николай Мухин (нуно, шкат паледа, марий сылнымутышто ӱмырашлык
кышам коденыт), Иван Петров (тудо Марий ревкомын да облисполкомын
председательже лийын),
Андрей Эшкинин ("Йошкар кече" ден "Марийская деревня" газет-влакын
редакторыштлан, книга издательство директорлан шуко ий ыштен), Андрей
Романов (мер пашаеҥ
лийын, граждан сар годым орландарен пуштыныт) да ятыр молат.
Совет власть жапысе выпускник-влак кокла гыч тыгай лӱмлӧ еҥ-влак лектыныт:
композитор, Марий Эл искусствын заслуженный пашаеҥже да госпремий лауреат
Виктор
Данилов, МарГТУ-н доцентше, технический наука кандидат Геннадий Иванов,
доцент,
Марий Элын заслуженный ветврачше Арсений Слесарев, Марий Эл ВД министрын
алмаштышыже Василий Григорьев, Йошкар-Оласе "3-шо ¹-ан кинде завод" АО-н
директоржо
Евгений Петров, Морко район администрацийым вуйлатышын алмаштышыже Леонид
Семенов да ятыр молат.
Шагал огыл еҥ почетан лӱм дене палемдалтын. Нунын коклаште Россий
Федерацийысе
школын заслуженный туныктышыжо М.С.Семенова, СССР-ын заслуженный связистше
В.В.Апакаев, Марий Элын заслуженный ветврачше Р.А.Игнатьева, Марий Элын
заслуженный агрономжо П.Е.Егоров, Марий Элысе физический культурын
заслуженный пашаеҥже Г.А.Григорьев.
Унчо кундемысе "Передовик" озанлыкын вуйлатышыже ден специалистше-влакат
верысе
школым пытарыше улыт. Тиде — директор Г.С.Григорьев, тӱҥ инженер
Н.А.Петров, тӱҥ
бухгалтер А.А.Нигаматзянова, тӱҥ агроном А.П.Алексеев.
Кеч-могай моло отрасльысе семынк, туныктымо пашашта ончык кайыме ошкыл,
чумыр
сеҥымаш еҥ-влакын тыршымашышт гыч лектын шога. Мемнан дене ик курым да коло
вич
ий жапыште ыштыше педагог-влакын лӱмыштым возаш гын, списке пеш кужу лиеш.
Икмыняржым гына ушештарена. Ватак-марияк Александр Егорович ден Екатерина
Семеновна
Егоровмыт ныллымше-шымлымше ийлаште шуко самырык еҥым илыш кугорныш лукташ
полшеныт. Тиде жапыштыракак А.Ф.Ласточкина ныжыл мутшо дене икшывын шӱм-
чонеш порылык тушым ӱден. А.П.Павлова йот йылмын ямже дене палдараш уло
усталыкшым пуэн.
П.А.Алексеев 45 ий школ корным такыртен, директорланат шоген. Тудын
пеленак,
тӱҥалтыш класслаште, пелашыже, Салима Токташевна, тыршен. Кузе пагален от
каласе
Т.А.Алексееван, С.Н.Николаевын, Е.П.Николаевын лӱмыштым, Кажныже полмезе
тукымлан, тудым шуарен куштымо сомыллан коло-коло вич ийым пуэн.
Таче пашам ыштыше йолташна кокла гыч шуко поро мутым ойлыман руш йылмым
туныктышо-влак Л.И.Ямнеевалан, Р.С.Никитиналан, географ Г.А.Никитинлан,
химик А.Н.Игнатьевлан, физик В.А.Ивановлан, вожатый Р.П.Ефремовалан,
музыкым туныктышо
С.П.Тихоновалан, библиотекарь Г.А.Ивановалан да ятыр молыланат. Школыштына
чылаже 37 туныктышо пашам ышта, тушеч коло кудытшо уш-акылым пойдарыме
корныжым тысе
парт кокла гыч тӱҥалын. 32 педагогна — кӱшыл образованиян. Ик еҥлан "Калык
туныктымо пашан отличникше" лӱмым пуымо, кудытын аттестацийым эртеныт.
Кызыт икымше-латикымше класслаште 380 рвезе ден ӱдыр тунемыт. Нуно шым ял
гыч
(Унчо, Шлань, Шӱргӧ, Паймыр, Ямбатыр, Шап Унчо, Муканай) да Унчо поселко
гыч
коштыт.Чылаже коло класс-комплект уло. Тенийысе кумшо чырыкым иктешлыме
годым
школыштына шым отличник, "нылыт" ден "визытлан" гына тунемше 77 еҥ лийын.
Сайын
тунемше-влаклан ий еда пӧлек пуалтеш.
Пытартыш ийлаште Унчо рвезе ден ӱдыр-влак районышто да республикыште
эртаралтше
олимпиадылаште усталыкыштым ончыктат. Предмет-влак кокла гыч ик тӱҥ верым
марий
йылме ден литератур налыт. Нуным ме кумшо ий келгемдыме программе почеш
туныктена. Арам огыл 1993 ийыште Лариса Иванова, 1994 ийыште Татьяна
Григорьева республикыссе олимпиадыштат икымше верыш лектыныт. Биологий ден
ӱмаште Лариса Иванова,
а тений Надежда Егорова рйоныштына чыла деч ончылно лийыныт. Нунын
сеҥымаштышт
самырык туныктышо Л.М.Семенован тыршымыже воштончышысо семын раш коеш.
Тудынак
вуйлатымыж почеш школ аҥаште пакчасаскам теле гочлан ситышым ончен куштена.
Географий дене олимпиадылаштат мемнан тунемшына-влак республикыште нылымше-
визымше вер деч ӱлыкӧ огыт воло. Тиде предметым кугу опытан, шке
профессийжылан
моткоч шӱман Георгий Алекссевич Никитин вӱда.
Кызыт илыш неле гынат, рвезе ден ӱдыр-влак тӱрлӧ конкурс ден
мероприятийлаште
шке вийыштым тергаш кумылан улыт. Мемнам "Мастар кид" кружокын пашаже
поснак куандара. Тудым В.А.Алексеев вуйлата. Тыште икшыве-влак кинде ден
конфет оптымо
кӱмыжым, тӱрлӧ вазым, пакчасаска пӱчкедыме оҥам, шкатулкым, шорвондым да
тулеч
молымат шке кидышт дене ыштат, сӧрастарат. Чыла тидыже тӱрлӧ таҥасымаште
сеҥышылан пӧлек шотеш пуаш кучылталтеш.
Латикымше классым тунем пытарыше рвезе-влаклан тракторист-механизатор права
пуалтеш. А кӧ шона гын, тудо мотоцикл дене кудалышташ правам налеш.
Унчо школышто тунемше-влак ожнысекак спорт дене таҥым кучат. Тыштак ДЮСШ
пашам
ышта. Ечызына-влак районын гына огыл, республикынат чапшым ик гана веле
огыл
араленыт. А.Слесарев, изак-шоляк Владимир ден Анатолий Оразаевмыт,
Г.Григорьев,
А.Павлов спорт мастер да мастерыш кандидат лӱмым суленыт.
Школын да "Передовик" озанлыкын вийышым иктыш ушен, ече, шахмат, эстафета,
куржталмаш, футбол дене таҥасымашым пырля эртарымаш поро йӱлашке савырнен.
Но вик
каласыман: физкультур ден спортым шонымо семын вияҥдаш йӧн шагал. Я икте, я
весе
ок сите, спортзалат уке. Лачак стадионна дене веле кугешнен кертына.
Школыштына хореограф, хормейстер, аккомпаниатор кокымшо ий пашам ыштат.
Нунын
кӱлешлыкышт, полышышт кажне кечын шижалтеш. Но окса чӱдылан кӧра нине
ставке-влакым ончыкыжо пытарыме нерген мут шокта. Окса ситыдымылан ялысе
йоча-влак титакан улыт мо? Вет олалаште тидлан кумыланкажне икшыве кеч-
могай кружокыш але
секцийыш возалт кертеш, нунылан музыкальный, художественный школлаште шӱм-
чоным
пойдараш сай йӧн уло.
Элыштына илыш вашталтме дене туныктымо пашат у сыным налеш, жаплан
келыштаралтеш, Но чыла тидыже шке семенже ок ышталт, тышке уло коллективын
моштымашыжым,
вийжым ушен шогыман. Директорна С.А.Григорьев саманын кӱштымыжым чын умыла
да у
йӧным шыҥдарымаште уло кертмын полша. Опытшо изи огыл, лу ий годсек
коллективым
вуйлата. Тудымат, мемнамат эрласе кече тургыжландара. Школна чот тоштемын.
Кажне
ийын кӱварым, туврашым, леведышым шке вий дене ачален-тӧрлатен толашена.
Мом ыштет, тунемме ийым вес жапыш кусараш ок лий вет. Класс-влак куд пӧртеш
верланеныт, кеҥеж еда нуным ырыкташ кум шӱдӧ кубометр пум ямдылыде ок лий.
Мут толмашеш, шушаш ийлан пум ямдылен шындыме.
Полышкалыше озанлыкыште кум ӱшкыж, имне, чома уло. Пареҥгылан вич гектар да
шукияш шудылан тынарак кумдык мландым пӱчкын пуымо. Тунемме жапыште йоча-
влакым
сайынрак пукшаш йӧн лийже манын, ончыкыжо вольыкым шукырак ашнаш шонена.
... "Иктылан икте кидым пуэн, чыланат иктӧр ошкылза",— возен икымше марий
гимныштыже Унчо кундемын кугу ушан эргыже Тихон Ефремов. Чынак шол, кидым
ваш кучен, икте-весын вачылан эҥертен ошкылмо годым чыла нелым сеҥаш
куштылгырак. Эртыше 125 ий жапыште тысе школын туныктышыжо-влакын вийышт,
усталыкышт яндар шӱмчонан, поро кумылан, ушан-шотан самырык тукымым
куштымашке, илышлан ямдылымашке
виктаралтын. Нунын шуктен толмо пашаштым таче ме, кызытсе туныктышо-влак,
умбаке
шуена да Унчо школым тунем лекше, ты кундемыште шочын-кушшо чыла еҥым,
тыгак
уна-влакым тений 25 майыште юбилей пайремыш пагален ӱжына. Тудо лу шагат
эрдене
тӱҥалеш.
Аркадий ОРАЗАЕВ,
Унчо кыдалаш школ директорын
алмаштышыже.
Людмила Александрова,
марий йылме ден литературым
туныктышо.
Морко район.



060196
************************************************************************
6—01
Туныктымо паша

Семен Дмитриев,
профессор
Шочмо йылмын волгыдыжо*
ВИ класс. Мут ышталтме йӧн-влак
1. Ойырымо мут-влак могай йӧн дене ышталтыныт, каласаш.
Изеҥер вӱд эркын йога. Южо вере талякарак верыште тудо, шаргӱ ӱмбалан
савалтын,
йорге шоктен мура. Эҥер мучко верын-верын арама, омашлалтын, яндар вӱдым
ӱмылтен
шога. Сер кок могырышто изи олык нарынчын — кандын пеледеш. Олык тӱрыштӧ-
лапкарак курык. Курык ӱмбалне ужар куэр марий ялым иган чыве гай шылтен.
Тиде — Чодыранур... 2. — Шуэш, вара кочкеш, ала-могай паша гыч толын огыл
вет, — манеш
Пӧтыр кугызаже... 3. Чон йӧсӧ годым кеч-кунамат Кориш эре тышке (агун
шеҥгеке)
шылын возеш. (Шабдар Осып. Кориш.)
2. Ойырымо шомак-влак могай йӧн дене ышталтыныт, каласаш. Нуно мутерышке
пурталтыныт мо, пален налаш.
1. "Кӱпызӧ-влак! Судитлаш кӱлеш тендам!— вурсен Арканов сиделке-влакым.
(М.Шкетан. Илыш ӱжеш.) 2. Эре лийман керек-могай пашаште — эре лийман кугу
пуш гай
лӱман: лиеш гын мардежоҥ — тӱтан вошт лекшашлык? (В.Колумб. "Эре лийман
керек-могай пашаште...") 3. Уржа пасу гына чоным тичмаштара. (М.Шкетан.
Анукын титакше.)
Павыл. Ӧкым коллективлаш ок лий — тидымат умылаш кӱлеш. (М.Шкетан. Шурно.)
4. А мастарем шырен: "Чодыра маскат кертеш тыге шроплен". (В.Колумб. "Кажне
апшатын шке окмакше уло...") 5. Качымарийын ачаже "Юмо пӱрыжӧ" манят, ик
чаркам
пундаштыш. (И.Яковлев. Ӱдыр солыкым пуэн.)

Марий йылмыште у шомак-влак утларакшым суффиксым але вес мутвожым ушымо
дене ышталтыт. Ойырымо шомак-влак мутерыш пурен огытыл. Нуно ятыр ончыч
(М.Шкетанын возымыжо) але кызытрак (В.Колумбын, И.Яковлевын
произведенийышт) чоҥымо улыт. Икманаш, суффикс-влак ожнат "пашам ыштеныт",
тачат "тыршат', ончыкыжымат у мутым
"чоҥаш" тӱҥалыт. Южо шомакше кумдан кучылталтеш, южыжо — шагалын. Теве -зе
(-зӧ,
-зо) суффиксан мут-влакым ончалына. Тӱмырзӧ, шӱвырзӧ, ӱчызӧ, пашазе,
пычалзе,
ечызе, сонарзе, ургызо, мурызо шомак-влакым чӱчкыдын колына. А кутырызо,
поҥгызо, корнызо, сатузо, моштызо, коклазе, йомакзе, сарзе, амалзе,
сомылказе,
мӱкшызӧ шагал вашлиялтыт вет?
3. Суффикс дене "оваргыше" глагол-влак мо дене ойыртемалтыт, шонеда?
—————————————————————————————————————————
*Мучаш. Тӱҥалтышыже 1996 ий 3-шо номерыште.

1. Йырваш тӱрлӧ кайык и мура, и шӱшка, кеҥеж гоч эре сӱанла веле шокта.
Вӱдшӧ
йога — муро лектеш, мардежше пуалеш — мурымак шӱшкалта, пӱтынь пӱртӱсшӧ
ныжылгын-нажылгын муралта. 2. Раман изаже тыште коштылден колтет, а
мӧҥгыштет коҥгат
сӱмырлен". (Дим.Орай. Чолга шӱдыр.) 3. Йывыртымыж дене Максин шӱмжӧ кӱлтка,
имньыж ӱмбалне кугешналшыла воштылалын веле шинчалта да теҥыз гай канде
шинчаже
Элесан шем шоптыр шинчаж дене модылда. 4. Мӱндыр ӱжара кояш гына тӱҥалеш,
Шареҥер ӱмбачын ала-мо тугай йымыжге мардеж тарвана. Тудын пуалал колтымыжо
изи йочан шупшалмыжла шыман чучылда. (Дим.Орай. Тӱтыра вошт.) 5. Пашай
вӱдлан кайыше
рвезе ватыжым пӧртыштыжӧ вучалтен шинчалта. Йыгыре шинчын, чайым
йӱылдынеже.
(Дим.Орай. Йотештше.)
Марий сылнымут аршашыште Дим.Орайын шомак ямже поснак волгыдо, шке шотан,
лывырге да шыма. Тудын возымыжым весын дечын писын шижаш лиеш. Йылме
чолгалыкше глаголлаште тӱрлӧ суффиксым мастарын кучылтмыж годым поснак
палдырна. Адакшым лывырге марий кумылым ончыкташыже тугаяк лывырге суффикс-
влак полшат улмаш.
4. Мут мужыралтме йӧн дене чоҥалтше шомак-влакым кок тӱшкалан шелаш. Могай
значениян мут-влак тыге мужырлалтыт?
1. Эчанын ачаже изинекак пашаште индыралтын, йӱштӧ-шокшым шуко ужын.
(С.Чавайн.
Дезертир-влак.) 2. "Эй, Якшывай! — Ерентелай кычкыра (Темит). — Илет-шӱлет?
Хаха-ха!.. (М.Шкетан. Якшывай.) 3. Цех ден цех коклаште тоннель-влак, вӱд
колташ
ыштыме канал-влак тореш-кутынь шуйналтыныт. (М.Шкетан. Эреҥер.) 4. (Савак
марий)
южын гай тӧрштылын ок шинчылт, еҥым ок игылт, еҥ дене шӱрдылын-туманлен ок
кошт.
(Дим.Орай. Чолга шӱдыр.)
5. Мардеж ушдымыла толаша: изин-кугун шӱшка, пирыла урмыжеш. (С.Чавайн.
Элнет.)
6. Комсомолец-влак Вачайын мом ойлымыжым шкат пеш шинчат, нуно шке вачышт
дене
чыла йӧсыжым-нелыжым нумалыныт. (М.Шкетан. Эреҥер.) 7. Адак шошым пуышаш-
налшашым шотлаш завод ыштыше-влак погынат гын, кугу пайрем лиеш. (С.Чавайн.
Элнет.)
Антоним мужыр да синоним радам дене мужырлалтше шомак-влак кок тӱшкам ыштен
кертыт.

Пале мут
1. Шабдар Осыпын сылнымутшо гыч налме предложенийлаште пале мутым ойырымо.
Тудым
ышталтме могырым могай тӱшкашке пуртыман?
1. Орол пӧрт маска рожген кодымо мӱкшомарта гай рӱжга. ("Акыр саман".) 2.
Коришат ыш чыте: шӱкшӧ йолаш эҥырашыжым пулвуй дек шумеш кергалтышат,
лупсан шудо
кокла гыч тӧрштыл куржо. ("Кориш".) 3. Йӧра, кӧн марийже ушан-шотан лиеш
гын,
ӱдырамашлан тунарак неле ок лий. ("Ӱдырамаш корно".)
4. Ик шопке гына моло сад коклаште ойгыдымо еҥла лык-лык-лык воштылшын
коеш.
("Тӱшка вий дене".) 5. Кызытат вийвал таза еҥже шагал кодын огыл.
("Ӱдырамаш
корно"), 6. "Кугу теҥыз вӱдыштӧ ала-могай кугу кит кол уло, тудо 300—400
пуд даҥыт шупшеш, маныт",— манеш Васли. ("Кориш".) 7. "Ӱдырамаш умыла гын,
адак ыштыме
пашам ужын налеш гын, кӧна. Чыла еҥ икгай шонымашан огыл вет",— манам.
("Телеграмма".) 8. Сар, манаш веле, калыклан мучашдыме орлыкым конда.
("Ӱдырамаш корно".) 9. "Шонен ончо — акрет годсек тыге илен улына: сай-осал
суртет-печет уло,
шкендын". ("Кориш".) 10. Адак, изи чондай гыч луктын, (Марина) тошто пел
теҥгеаш
ший оксам юмоҥа дене кечыше яшлыкыш кудалтыш. ("Ӱдырамаш корно".)
2. Пурла велан пуымо пале мут кокла гыч поэт кудыжым кучылтын гын? Шуко
точко
олмеш шынден ончаш. Тӱҥ але вес мут гыч лийше пале мутым рашемдаш.
Хельсинки — теҥызын ӱдыржӧ. мотор сӧрале
Хельсинки — ... ола. йытыра сылне
Суоми мландын эн рӱдыжӧ чечен чесле
Таче кузерак ила? чапле ямле
(Э.Анисимов. Теҥызын ӱдыржӧ.)
А ӱдыр чесле, ... , самырык
Вуча шке пӱрымашым але. рвезе
Йӧратымым вучен шукта, нарашта
Ила тӱняште, йолт волгалтын. нӧргӧ
(А.Селин. Кок шӱдыр.)
Ужат: эрвел кава волгалте, йошкар
... ӱжара чӱчка, модеш. чевер
Парчаште кайык помыжалте, ал
Кап-кылжым эр юж ӱштылеш. кына
(И.Караев. "Ужат, эрвел кава волгалте...")
Савем вуем уржавуйлан, виян
Нурвечын ... озажлан. тале
Нимо деч шерге кинде сий, патыр
Ӱстембалне эреак лий. куатле
(А.Букетов. Вашлийым пиалем.)
3. "Телеграмме" модыш дене модаш. Шомак-влак коклаште иктыже пале мут
лийшаш.
Первый мут пуымо шомакын икымше йӱкшӧ дене тӱҥалже, кокымшо — пуымо мутын
кокымшо йӱкшӧ дене. Мутлан, вончак шомакым налына. А телеграмме текст
тыгайрак мыскара шӱлышан лиеш:
Вашке ош нӧнчык чумыркам авызлыза.
Ковада.
Модышышко пуртышаш мут-влак:
И ИИ
кумылзак, шинчавӱд, вашкӱзӧ, куткышуэ, йолтаган, усталык,
падыраш, чодыра, мланде, вургем кандыра, чашкер, йолташ, тӱтыра
4. Кушто пале мут дене каласалтше тыглай, кушто сылнештарыме определений
кучылталтын, палаш.
Мый окнам почынам — тӱнӧ шошо...
Сад пакча гыч пура тамле ӱпш пӧртышкем.
(М.Большаков. Мый окнам почынам.)
Юл серыште шогем...
Шӧртнялге шыже пагыт.
(В.Осипов-Ярча. Кыша.)
Ава деч посна тӱня —
Луман нӧреп ден икте.
(В. Регеж-Горохов. Илыза, авай-влак, шуко.)
Юл велым лойгыш мардеж солыкан,
Сывыным чиктыш Ваштар курыклан.
(Ю.Галютин. Ваштар курык воктенет.)
Тый дечет таче серышым нальым у вер гыч —
Возенат илышет, канышет нерген раш.
(Э.Анисимов. Серыш.)
Эр годсек лыжган модеш
Пеш чолга кеҥеж мардеж.
(А.Федоров. Чолга мардеж.)
Тӱрлеман ош тувырым чиен,
Ошкылеш Чавайн мемнан пелен.
(А.Букетов. Ошкылеш мемнан пелен.)
Ош куэр шуйна торашке —
Волгыдо изолыкан.
(А.Новиков. Куэрыште.)
5. Кок пале мутлан ваштарешла шогышо значениян ик шомакым муаш. Тыге: ару,
яндар
— лавыран. Командылан шелалтын, ӱчашаш.
Модышышко пуртышаш пале мут-влак: волгыдо, сото; йорло, нужна; йӧсӧ, неле;
каҥга, какши; куакш, таляка; кӱчык, мутык; леве, умыр; мӱндыр, тора; осал,
шыде;
самырык, рвезе; тыматле, шыма; шӱкшӧ, уда.
6. Ӱлан тӱрлӧ ойсавыртыш-влак пуалтыт. Кудыжым лудмо годым кеҥеж, олык,
чодыра
мут ушыш толеш?
шем пыл чумырка, лыжга мардеж, леве йӱр, шокшо кечыйол, йӱштылыт, колым
кучат,
пеледышым погат, шурно пасу, вӱд толкын семын
пушкыдо лум, яндар юж, кече шагал ончалеш, пӧрдшӧ пӱсӧ мардеж, лумым ӱштеш,
уло
кертмын рӱза, ече дене коштыт, издер дене мунчалтат
мӱй пушан, ужарге-канде, ош-чевер, шинчам шыматат, шудо лоҥгаште йӱлен
шогат,
пашаче мӱкш, ошымшӱлыш
асфальт корно, автобус ден машина-влак, мӱгырен, писын, шупшыктат, Озаҥ ден
Чебоксарыш
вияш пӱнчӧ-влак, ужар упш, ош шовыран, кудыр вуян, шемалге-ужар укшеран,
пич кожер, тутло емыж, тӱрлӧ поҥго, шергакан ужгам нумалше янлык-влак,
кеҥежлан толшо
кайык-влак
7. Мо путаялт, лугалт пытен? Пале мут-влакым шке верышкышт шындаш.
Уремна пеш йӱштӧ.
Маке гай тӱсна.
Таче куаналын
Ошкыл эртена.
(Н.Егоров. Уремыште май.)
Кажне эр — мемнан зарядке,
Сылне вӱд, вошт койшо юж.
Физкультурым от йӧрате —
Сеюымашым тый от уж.
(С.Николаев. Космонавт лийнена.)
Конча кызытат шучко омо,
Омеш ме войнам ужына.
Ачам ик ганат ужын омыл,—
Тый весела улат, война!
(Г.Чемеков, Тый титакан улат, война!)
Муо шочмо ялын
Титакан мардеж,
Урвалтеш шӱртнялын,
Почешем куржеш.
(В.Изилянова. "Ӱжара тул огыл...")
Олмештыш мут
1. Олмештыш мут — ойлымаш ужашын тыгай лӱмжӧ. А мом тудо олмешта? Пуымо
пример-влак почеш йодышлан вашештен сеҥеда?
Тудо лудо тӱшкан ер сер дек лишеммы—
жым ваҥен шога. (М.Шкетан. Чодыра
лоҥгаште.)
"Тугай колжо ала-кушто ила?" — шке
ораж дене ойлымо гай ойла Сергей.
(Шабдар Осып. Кориш.)
Тунарак орлыкым чытышым. (Я.Элексейн.
Тоймак тукым.)
Ме лӱмынак тӱҥалтышыжым ышна пу, сандене йодышлан вашешташ неле. А ынде
вашешташ
куштылго мо?
Теве уала коклаште, ер
сер воктен, пычалзе йымен
шогалын.
"Кугу вӱдыштӧ колжат кугу докан. Уна Торъял пазарыш
южгунам кок аршын кутышан
колым ужалаш кондат".
Кумло куд ий еҥ кидыште
илышым.
Йодышым шаҥгысымак кодена. Но примерлаште олмештыше мутшо олмештыме деч
ончык
пурен.
Серге вате, пӧртӧнчык вуйжым
гына луктын, тоштынак йодо:
— Кӧ?
(Дим.Орай. Йотештше.)
Йоча жап илыш пиалан, шке маныт.
Но кӧн могай пӱрымаш улмаш.
(С.Вишневский. Мӧҥгӧ велне.)
"Ямет лӱман еҥ, ала сомыл дене
толын",— шоналтышат, ӧрын-ӧрын,
омсам почо.
А мыйын пиалем ушкал нулалын...
Могай титак верч, ок лий умылаш.
Олмештыш мут-влак лӱм мутым, пале мутым да чот мутым чынже денак олмештен
кертыт. Личный, указательный, вопросительный да относительный олмештыш мут-
влаклан
тыгай ӱшан ышталтеш. А молыштлан? Тидын нерген варарак мутланен налына.
2. Ӱчашена мо? Тудо але нуно олмештыш мут-влак могай лӱм мутым алмаштат?
Чонан
але чондымо предметым ончыктышым?
Тудо лӱман еҥ-влакымат кугыракыштым гына пала. (Дим.Орай. Йотештше.)
Тудо воктекем толеш да "Молан мыйым пӧртылтышыч?" манше гай шинчашкем онча.

(А.Мичурин-Азмекей. Шап ерыште.)
Тудо курык чаҥга йымалан, эҥер вӱдын турарак
сер воктенже, кум мучаш дене шуйнен возын. (М.Шкетан. Эреҥер.)
Тудо южгунам олым шӱвыр семын пи-и-ик кычкырал колта, южгунам чотрак чожгаш

тӱҥалеш. (В.Сави. Камзай изай.)
Нуно иктаж кумлын улыт. (Дим.Орай. Тӱтыра вошт.)
Сонарзе, рывыж але осал янлык лишеммым шижыт
гын, нуно эҥер покшек ийын лектыт, южыш чоҥештен кӱзат. (А.Мичурин-Азмекей.
Пиалан кече.)
Нунат "зарядкым" ыштат. (В.Косоротов. Тура
кугорно.)
Нунат кече изаштым шерышт темде ончен ужатат. (В.Сави. Муро орлаҥге.)
Очыни, ик пример почеш веле, кушто эҥерыште ийын лекше да чоҥештен кӱзышӧ-
влак
нерген ойлалтеш, изиш тогдайкалаш лиеш: ала-могай кайык ончыкталтеш. Лачшым
могай кайык, палаш ок лий.
Ынде пример-влакын икымше ужашышт пуалтеш. Нунын верышт кушто лиеш, палаш.

Пием иктаж вес янлык почеш ынже кай манын, чӱчкыдын шӱшкалтем.
Эреҥер ял — кугу ял.
Ялтай Ямет ялыште илен, олашке але шукерте огыл толын веле.
Ӱстембалне самовар вичкыжын чыжген шинча.
Теве тошкем капка ончылно кок самырык агытан, икте-весышт ӱмбак тӧршташ
ваҥен,
нӧрӧ шулдырыштым чымен шогалыныт.
Колявоч, вараксим пеледыш, тегытшудо, метелкашудо, шоҥгышудо, йырваш олыкым
темен, шолын-шолын, кӱш кӱзат.
Кудыр сер воктен ошын-ошын еҥ-влак койылалтат.
Вӱд кылмыдыме верлаште, эҥер ӱмбак йӧрлшӧ пушеҥгыла ӱшыкыш чумырген шинчын,

йӱштӧ да осал игече деч лудо-влак аралалтыт.
3. Предложений-влакым лудаш, ойырымо олмештыш мут-влак могай шомакым
олмештат,
палаш.
Клави. Мый чодыра деч молым нимат ужын омыл.
Мичи. Нимогай сурт-печетат, родо-тукыметат уке мо?
Кори. Тудо (Пӧтыр) эрденак толын. Таче ала-молан пеш колянымыла коеш.
Пӧтыр. Ала-могай саман толын, нигузе илен мошташат ок лий.
Ракш ӱдыр. Те кеч-мом ыштыза, мый каем.
Вес ӱдыр. Посна-посна ыштет гын, кеч-кунар тунем, пайдаже шагал. (С.Чавайн.
Мӱкш отар.)
Мужедшаш уке: определительный, неопределенный да отрицательный олмештыш мут-
влак
нимомат огыт алмаште, шке олмешыштак кучылталтыт. Йылмызе-влак нуным
автосемантический маныт.
4. Пример-влакым лончылымо негызеш ала иктаж иктешлымашым ышташ лиеш?
Тыште кеч-могай коктеланымаш лийын ок керт.
Тыште иктаж-могай коктеланымаш лийын ок керт.
Тыште нимогай коктеланымаш лийын ок керт.

Ача-ава иктаж-могай ойым пуа.
Ача-ава кеч-могай ойым пуа.

Тидын нерген иктаж-кӧ деч йодса.
Тидын нерген кеч-кӧ деч йодса.
Смысл шот денат определительный, неопределенный да отрицательный олмештыш
мут-влак икте-весышт дене лишыл улыт.
5. Олмештыш мут, поснак личный манме, шукыж годым лӱм мутым алмашта. Но
тидын
годым тудо ончылно предложенийыште верланыше лӱм мут семынак икгай числаште
да
падежыште шогышаш, очыни. Теве тыге:
Маскасолаште, тошто школ воктене, пеш сӧрал куэ кушкеш. Тудо моло куэ гай
огыл —
рӱдӧ тӱҥын парчаже уке. (Ю.Артамонов. Поэтын куэже.)
Ынде ӱлан пуымо пример-влакым ончалман. Лӱм мут ден олмештыш мут-влак
ойырен сералтыныт. Ончыктымо предложений-влак почела шогат. Лӱм мутшат,
олмештыш мутшат
ик падеж формышто шогат гын, сайрак огыл мо? Олмештыш мутан предложений-
влакшым
ала "эмлаш" лиеш? Лиеш гын, кузе?
1. Ондри вараш ыш код, чыла деч ондак тарваныш. Кас модмаш гыч эр велеш
гына пурыш гынат, тамле омыжым поктыш. Кодшо кастенат тудым пиал ыш вашлий.
(М.Айгильдин. Шарнымаш эр.) 2. Ончыч Колькам апшаткудыш колтынешт ыле.
"Ачат гай мастар
лият" маньыч тудлан правленийыште. (В.Якимов. Титак.) 3. Арсикшымат ялт
тыгежак
кемлаш ок кӱл ыле, очыни. Тудат вет ынде ожнысо Арсик огыл — Арсений
Андреевич.
(А.Юзыкайн. Шулдыран чома.) 4. (Ваштар) лышташын лавыран вӱдышкӧ логалмыже
шуын
огыл.
Тушто тудо пеш писын какарген да колен кертын. (И.Леонтьев. Сусыр лышташ.)
Мутат уке, "эмлаш" лиеш. Тунам предложенийын кышкаржымак кунар-гынат
вашталташ
перна. Посна вариантым темлен ончена.
1. Кодшо кастенат тудо (Ондри) пиалым ыш вашлий.
2. "Ачат гай мастар лият" манын, тудым куандарышт правленийыште.
3. Тудым вет ынде ожнысо семын Арсик огыл, а Арсений Андреевич маныт.
4. Тушто тудлан пеш писын какаргыме да колымо лӱдыкшӧ лийын.
Пытартыш предложений пеш сайынжак ыш лек. Тунам икымше предложенийжымак
пужаш
тӱкна. Тыге: 4. (Ваштар) лышташ лавыран вӱдышкӧ логалаш ок шоно. Тушто тудо
пеш
писын какарген да колен кертеш.

Наречий
1. Наречий вашталтдыме ойлымаш ужашлан шотлалтеш. А шкеже ойым кунар
вашталта да
рашемда. Рашемда глаголым, рашемда пале мутым, рашемда эсогыл шкенжын
изажым —
наречийым. Тыгеже гын А. Мичурий-Азмекейын возымыж гыч налме
предложенийласе наречий-влакым кум тӱшкалан шелаш сомылым темлена.
1. Лум эше кугун возын огыл, ече деч поснат кошташ лиеш. ("Ур лӱйымаште".)
2.
Маска мыланем каван ора гай коеш да утларак шучкын чучеш. ("Мирон кугызан
ойлымыжо".) 3. Кажай кеҥежымат чара вуешыже пеш тошто, чынжымак монча
тӱньык петыртышла койшо, пылышан упшым упшалын. ("Тулото воктене".) 4.
Шыжым, вӱд йӱкшымеке,
лудо-влак, шокшо велыш каяш ямдылалтшыла, тӱшкан-тӱшкан чумыргат.
("Кастене.")
5. Пием сайын каналтен, у лумлан куанен, моткоч чулымын кудалыштеш.
("Шыжым".)
6. Чиемже дене йолташем путырак тале пычалзе гай коеш, тӱжвал тӱсшак маскан

ӧртшым луктеш, шоналтет. ("Поро йолташем".)
2. Поэт-влак кудо наречийым кучылтыныт гын?
Илыш корно — тӧрсыр корно, арам
Оярат ок лий эре. так
Корным муын вик от керт — эпере
Еҥлан ит сыре ... . оккӱллан
(В.Колумб. Корно.)
Корно иктыжын пеш тӧрсыр, шуко
Темын тушто ... куча. ятыр
Шӱртньылын, камвозын, тӧрштыл, лыҥ
Тудо чоҥешташ тӧча. ток
(В. Регеж-Горохов. Кок кайык.)
... толеш шошо, уэш
... лум шула. угыч
Вучен кеҥеж шокшым, адак
Пӱртӱс шаула. эше
(А.Тимиркаев. Вучымаш.)
Мыйым чевер кече семын пеш
Шӱм ӱжеш ... тораш, моткоч
Кычал муын сылне семым, путырак
Шочмо эл нерген мураш. мучашдымын
(В.Осипов-Ярча. Шӱм ӱжеш.)
Ну шокта, шокта ласа! пырля
Семже дене мом каласа? иквереш
Мураш-кушташ, пашам ышташ, иктеш
... илаш каласа. пелен
(В.Изилянова. Музыканче.)
3. Сылнымутышто наречий-влак могай сомылым шуктат, эскераш да рашемдаш.
1. Эр. Куатлын кече ончалеш. (Дим. Орай. Чолга шӱдыр.) (Кече) пылышышкемат
шыман
гына, ӱй гай яклакан шӱлыш гай левын пурыш да ырыктен чыгылтал лекте.
(В.Сави.
Муро орлаҥге.) 3. Волгалтеш алын койын пакчаште — тыге маке гына пеледеш.
(В.Изилянова. "Волгалтеш алын койын...") 4. Шӱкш орвала шокшо кечын мый ом
муро
шолдырген. (Йыван Кырля. Муралтем мый йывыртен.) 5. Илена ме иза-шольо
семын,
илена ик ешла, ваш келшен. (В.Регеж-Горохов. "Каналташ ман...") 6. Уна-
влакын
имне ӱмбалнышт шийын-тойын йӱла, торта йыр чевер деч чевер йолва чӱчка.
(Шабдар
Осып. Ӱдырамаш корно.)
Тыгыде йӱр йӱреш. Йӱр шӱведа. Кудо ойсавыртышыже сылнырак? Кокымшыжо,
манат. Чын
ыштет. Молан кокымшыжо виянрак? Йӱр йӱрмӧ сӱрет тылат утларак раш
сӱретлалтеш.
Йӱр кузе йӱрын, ойлышо але возышо еҥ шке шижмашыжым таҥастарен увертара,
пуйто
кавашке ала-кӧ кӱзен да шӱведен шинча.
Сылнымутышто шомак шке вияш значенийжым вашталта, ешара да пӱсемда, образым
чоҥаш полша. Мемнан примерлаштат качественный пале мут-влак (куатле, шыма,
яклака,
леве, ал) наречийым шочыктеныт да сылнештарыме определений сыныштым арален
коденыт. А теве —ла суффикс полшымо дене лийше наречий-влак (орвала, ешла;
шийынтойын манмаштат шийла-тойла таҥастарымаш шижалтеш) чапле таҥастарымаш
дене волгалтыт.
4. Кумдан палыме руш художник А.А.Платсовын "Шудо солымаш" сӱретше почеш
сочиненийым возаш, тидын годым наречий-влакым моштен кучылташ.
Олык кузе волгалтеш? сылнын, сӧралын
Йырваш могай тӱс шинчам йымыкта? шонанпыл гай тӱс
Олык саска пуш нерым кузе чыгылта? шыман
Шудо солышо-влак кузе шогат? каштан-каштан, почела
Нуно пашам кузе ыштат? кумылын, тыршен
Солышо-влак йол ӱмбалне кузе шогат? рыҥ
Пашам моштен да куштылгын ыштыше- шокшым кергалтен,
влак нерген кузе ойлат? лым лийде
Тиде сӱрет гоч художник кӧ да мо пашаш чот шуарлатше,
нерген каласкала? шӱмбел мландынам
мучашдымын йӧраташ
ВИИ класс. Причастий
1. Ӱлан Дим.Орайын "Чолга шӱдыр" повестьше гыч налме предложений-влак
пуалтыт.
Кажныштыже причастий уло. Тудо глаголын могай грамматический ойыртемжым
арален
кода, палаш.
1. "Уна-влак толыт улмаш, а ме пашам ыштыше лийын улына",— Павыл кугыза
ӧрдыж еҥ
дене кидым куча... Марий коля рожыш пурышаш гай вожылын. 2. "Шуныктымо ок
кӱл",—
Раман кӱшта. 3. Тӱнӧ йӱр йӱреш. Леведыш ӱмбалым шыман пералтымыже пургыж
вошт
шокта... Сергей ужар лышташ лоҥгаште луч лийде колыштеш-колыштешат, йот
йылме
дене кутыркалымым колеш.
4. Овоп ончыл илышын волгыдыштыжо пиал дене пеледалтын шке шочшыжо-влакым
ужеш... Ӱдыр-влак коктынат, вырт-вурт тӧрштен кынелын, сомылкалан пижыт.
Нунылан
аваштын каласымыжат ок кӱл. 5. Нунын (Савак марий-влак) дек йӧршын палыдыме
ала-могай мӱндыр еҥ пурыжо — пагален вашлийыт... Кылтам налын пытарымылан,
каваным
левед шындымылан Павыл кугыза куанен ок тем... (Вате-влак) вара, каяш
тарванышашышт годым, пӧрт покшеке лектын шогалын, пушеҥге вуй лыжгыктымыла
ныжылгын муралтат.
Причастий глаголын тӱрлӧ грамматический ойыртемжым арален кода: 1)
переходностьым,, 2) залогым, 3) видовой класс-влакым, 4) глагол гаяк
управленийым, 5) наречий, деепричастий да инфинитив пелен каласалтмым.
2. Ойырымо причастий-влак ойлан сылнылыкым ешарымаште могай сомылым шуктат,
рашемдаш.
1. Лумат, пызырышаш гай лопкан-лопкан велын, мардеж корныш верештын,
лугалтын
кая. ("Мичун уке ачажат".) 2. Вӱдлан вер ок сите. Тура сер коклаште,
ажгыныше
семын шолын, ий ӱмбак тӧрштылеш. ("Вакш агур".) 3.Тудо (Яку) колышаш гай
лӱдеш,
ала-мом шучко деч утлаш шонышыла кычкыра.("Яку".) 4. Пӧдырын ола гыч
кайымекыже,
Олю ик жап ӧрткынышӧ гай илышат, тунеммаштат йолташыже-влак деч мӧҥгеште.
("Чодыра лоҥгаште".) 5. Капка оролаш вакшыште илыме гаяк огыл. ("Капка
орол".) 6.
Велен шогалтыме гай яндар пӱнчӧ-влак посна пуалтыт, посна шолыш опталтыт.
("Какшан воктен".) 7. Поликар жапын-жапын эҥырвоштыржым нӧлтедылеш гынат,
пушыжо пудален шындыме гай, огеш тарване. ("Лукаш".) 8. Тиде яра жап кужун
огеш шуйно:
шокшо игече лиеш гын, кум-ныл кече гыч уржа пасу ӱштыл налме гай
шыштаҥештын шогалеш. ("Карпуш") 9. Идым шеҥгел пече воктен лӱмын шындыме
гай тыгыде куэрла радам дене кушкеш. ("Эреҥер".)
Поэт ден писатель-влак возымаштышт таҥастарыме йӧнлан кугун эҥертат.
Причастий
шкетынат, глагол дене мужырлалтынат, причастный оборотыш ушненат, гай але
семын
почеш мут-влак шӱашлалтынат, таҥастарымашым ышта.
3. Поэзийыште причастий могай шулдырым налеш, эскераш.
Йӱштылаш пурышаш ӱдыр гай
Ош куэ рӱзалтен колта капшым. (В.Колумб. Йӱр.)

Илыш вет айдемын икте веле.
Стихын илыш курымаш лийшаш.
(С.Вишневский. Шӱм гыч шӱмыш.)
Шуэш мыйын илыме,
Пеледме, йӧратыме. (А.Степанов. Октябрь.)
Лапка сер тӱр гыч шолын лекше
Яндар памаш воктен,— ончал,—
Чевер олмаж дене пеледше
Садер коклаште — сылне ял.
(И.Осмин. Каныме кечын.)
Мландыш толшо шошо лачак кум тылзаш,
Шӱмышкемже толшо шошо — ӱмыраш.
(В.Регеж-Горохов. Ӱмыраш шошо.)
Кеч илыш пӱртӱс тений поро,
Ато шолемат логалеш!
Но шонымым шуктымо корно
Рыҥ ошкыл гычын тӱҥалеш.
(В.Колумб. Эре чоҥешташ, чоҥешташ!)
4. Причастный оборот кузе лиеш? Тудо кунам да молан ойыралтеш?
Шыргыж, икшыве,
Шинчашкем ончен куржшо!
(А.Степанов. Шыргыжмаш нерген баллада.)
Уке! йогын огыл улмаш, тиде — тые.
Уке! Муро огыл улмаш, тиде — тые.
Уке! Корно огыл улмаш, тиде — тые.
Уке! Пагыт огыл улмаш, тиде — тые.
Эн лишыл, эн мӱндыр,
Шӱмеш пижын кодшо,
Ала-кушко ӱжшӧ,
Ала-кушан йомшо.
(В.Изилянова. "Мый шонышым: пагат...")
Мый тольым тый декет,
Ужат: чон ден нойышо,
Шинчавӱд ден нӧрышӧ,
Йӧратыше да йӧрышӧ...
(А.Иванова. "Мый тольым тый декет...")
Отар пече деке тӱж шордо
Ала-кузе лектын тура,
Шога, шинчавӱд ден шортын,
Чылт ярныше, йолжо вӱран.
(Ю.Чавайн. Сонарзе.)
5. Пурла велан синоним радам пуалтеш. Пале мут ден лӱм мут коклашкыже
причастий
кузе логалын? Поэт Семен Вишневский кудо мутшым кучылтын, ала тогдаяш лиеш?
Вий шутымо семын шукемдаш чапетым парым
Мый тыршышым, йӧратыме элем!.. кӱсын
Но 60 ий!.. Но 60 ий поэтлан... арым
Шуктем мо ... тылат тӱлен? пуышаш
("Мый пиалемым муым".)
Ну, а южо шӱдыр лӱддымӧ
... йӧршеш, чолга
Онча веле огыл, тале
Волашат тырша. полмезе
("Вот тыге илаш ыле".)
Эрта ӱдырамаш, йоча
Кидпӱаныште ... . икшыве
Ончем куанен, шочшо
Кугешналын шогем. ньога
("Эрта ӱдырамаш".)
Ик качат ончалеш, весела
Вес качат ончалеш. йомартле
Ӱдырат кумылзак
... чыла ден. куаныше
("Марий ӱдырет...")
Причастий-влак пале мут але мут шотеш кучылталтмышт годым синоним радамыш
логалыныт.
6. Пале: шушаш жап причастий — шаш суффикс полшымо дене ышталтеш.
М.Шкетанын
"Эреҥер" романже гыч пример-влакым налына да таҥастарен ончена. Шушаш жап
причастий значенийже дене мо дек лишемеш?
1. "Ала-мо нерген мутланышаш вара?"— манеш Орина. 2. "Яндышев, пырдыжым
пӱчкаш
лиеш мо?
— Коно вурсаш тӱҥалеш гын веле...
— Огына вурсыкто. Садак ик гана пӱчман вет".
3. Яндышев кол куршыжым ӱстембаке, пырдыж воктен, эҥертен шында. Вара ӱстел
йымач пу кӱмыжым налын, тушко колжым опталеш. "Шолташ але шинчалташ?" — шке
дечше
йодеш.
Ала-мо нерген мутланышаш вара?
Садак ик гана пӱчман вет.

Шолташ але шинчалташ?
Ала-мо нерген мутланыман вара?
Садак ик гана пӱчшаш вет,
Шолтыман але шинчалтыман?

Ала-мо нерген мутланаш кӱлеш вара?
Садак ик гана пӱчкаш кӱлеш вет.
Шолтышаш але шинчалтышаш?
Профессор Е.Н.Мустаев воза: "— Шаш суффикс шушаш жап причастийым ышташ
кучылталтеш. Но чӱчкыдынак тудо вес корнышкат лупшалтеш, значенийже дене
-ман ден -аш
инфинитив деке лишемеш". (Е.Н.Мустаев. Марий йылме. Стилистика. X—XИ класс,
тунемме книга. Йошкар-Ола, 1995, 130 с.) Умбакыже тудо таҥастараш пример-
влакым
темла: мом ышташ? мом ыштыман? мом ыштышаш? Чынак, нине муткылдышлаште
глагол-влак суффиксышт дене гына ойыртемлатыт. Тидыже ойлышо але возышо
еҥлан кӱлеш
формым ойырен налаш кугу йӧным пуа.
Оҥартыш мут
1. Оҥартыш мут-влак ойлан могай сыным пуат? Писатель-влакын мут кумылтмо
мастарлыкышт нерген мом каласаш лиеш?
Йӱдйымал мардеж тыгыде шопке лышташым эркын-эркын тарватылеш. Чашкер, лыж-
лыж
шоктен, йӱкым пуа. Корем йымач памаш йӱк лыр-лыр-лыр шокта. Мӱндырнырак
шӱшпык
шке кыгыр-кугыр сылне мурыжым мура, тили-тили-тьоп-тьоп-тьоп шокта тудын
йӱкшӧ.
Ала-кушто карш шодо логарже дене шорт-шорт-шорт-шорт кара. Кӱкшака гыч,
Вачин
ошкылмо вер гыч, Мечикыште кушто икте тул чыл-чыл пыльгыжме коеш.
(М.Шкетан.
Юмын языкше.)
Палемдаш. Тиде текст ондак савыктыме "Марий йылме" учебникыштат ыле. Кызыт
профессор З.В.Учаев "Марий йылме дене дидактический материал", VI-VII,
1991"
(197 с.) книгашкыже пуртен. Марий сылнымутышто оҥартыш мутым тыге мастарын
кучылтмаш кӱкшыт Яков Павловичын гына, садлан, текстым уэш пуыде, ме нимом
ыштен
кертын огынал.
1.Моско поезд Озаҥ вокзал дек кож толын шогале. Чыҥгыр-чоҥгыр темын толшо
вагонла гыч калык шокшо кечын омарта гыч модын лекше мӱкш гай шурген
лектеш.
Ошалге ӧрышан рвезе Марина ден йолташыжым ужешат, чурк лийын, ӧрын шогалеш.
— Тый Марина отыл?— манешат, саде еҥын кидше гыч воштыр сондык кроп
мучышталт
возеш.
— Мый... Сергей!— кычкыралешат, Марина рвезе пӧръеҥын кидшым куча, шинчаже
йылйыл коеш. (Шабдар Осып. Ӱдырамаш корно.)
2. Тудын (йымыжге мардежын) пуалал колтымыжо изи йочан шупшалмыжла шыман
чучылда. Ужар куэрын кудыр вуйжо Ономорко марий ватын, Шернур марий деке
унала толын,
тайныштал шогылт колтымыжла лый-й-луй-й лийылден, лыж-лыж-лыж муралта.
Волгалтеш. Чодыра вуйым лӱсыж еда шияҥден, июнь кече йыл-йыл-йыл лектеш.
Макси ны мардеж тарванымым, ны тыпланымым ок шиж, ны кече лекмым ок уж.
Клат
воктен савар ӱмбаке йошкар агытанышт, кӱзен шогалын, коп-коп-ко-оп
шулдыржым пералтен, уло йӱкын муралтен колта. Урем капка кылым нерже дене
шӱкен, ола ушкалышт ло-ор да ло-ор ломыжеш. Макси тудымат ок шиж. Кече ото
таҥыт кӱзымеке гына
помыжалтеш. Леведышым йол мучашке шӱкалын, кывыз-ковыз кынелалта.
Моло годым тыге мален кийымашыжак уке ыле. Кече лекме деч ончычак кынелеш
да
ала-мо татыште тӧрланенат шуэш. Сып-соп шӱргым шӱалта, ӱстембалне мо улым
кыпкоп пурлеш, шыр-гор пашашкат лектын куржеш. (Дим. Орай. Тӱтыра вошт.)
2. Кудо оҥартыш мутшо утларак келша, тудым кучылташ.
Генуш ӱмбаке Денис шӱтен ончале, "Тыйже куш- чодыр
ко шӱшкылтат?" маншыла, сырен пӱйжым... ваш пур- шодыр
льо да ӧкымеш кынел шогале. (Ю.Артамонов.) чотыр
Лашманов вуйжым налын гына шуктыш, пуля... фийт, чиуф
шоктен, пырдыжыш толын керылте. (Н.Лекайн.) тиуф, жуит
вжик-вжик
Мӱндырнырак шӱшпык шке кыгыр-кугыр сылне тили-тили-тьоп
мурыжым мура, ... шокта тудын йӱкшӧ. (М.Шке- шолт-шолт, чиоп
тан.) чиоп, чийоп-чоп
чоп, чийок-чийок
Волгыжаш тӱҥалме тӱрыштӧ, волгыдо юап шыр-шыр
... коймо годым, кеч-кузе омет уке гынат, чыл-чыл
мален колтыде от чыте. (Н.Лекайн.) тӱл-тӱл
Ӱдырын кандывуй пеледыш шинчаж дене ваш- йоч, шуй
лиймекыже, шӱмжылан ала-можо... веле чучо. ньыге-нюго
(А.Юзыкайн.) рӱп, рошт
пырт-пырт, ючик
3. Колмым, ужмым да шижымым ончыктышо оҥартыш мутым верышкыже шындаш. Чыла
пример Дим. Орайын гыч.
1. Вуйлатыше ден секретарьже, ... удырал кол- шылт-шолт, шылт-шолт
тен, кидыштым пыштат. ("Сола мучаш дене".)
2. Шершот йӱкышт шергылтеш, ... веле шокта. кыр-гор-гор-йошт
("Осып Ваня".)
3. Уремыште еҥ-влакын йол йӱкышт... шокта. роп да роп
("Ача-ава кумыл".)
4. Йол йымалнышт лум кычырталта да оралтым, кычыр-кочыр
йӱштэрге ... пералта. (Туштак.)
5. Той пучан тарантасше Шолеҥер уремет муч- пыч-пыч
ко ... йӱлалын кая. ("Ача-ава кумыл".)
6. (Аважын) тӱсшӧ чийыме кӱляш вынер тувыр- йылде-юлдо
жо гай ошемын. Кӱнчен шогалтыме меҥге гай пырчат ок тарване, лач
шинчагомдышыжо гына...
лийылда. (Туштак.)
7. Тайран шинча ончылныжо Вачий шогымыла чу- чый да чуй
чеш, кӱшӧ ломбыгичке гай шем шинчаже ... пуйто коеш. (Туштак.)
Опой коклан Кори кугызам ... ончалеш. (Туш- чыл-чыл-чыл
так.)
8. Кугылалтыше пеш ӧрын: тӱсшӧ шапалга, йош- вур-вур
карга. Вуй коваштыже ... кынелеш. ("Осып Ваня".)
9. Тидым колмеке, Тайран шӱмжылан ... чучын кож-ж
колтыш, могыржо ырен кайыш. ("Ача-ава кумыл".)
10. Тайран ушыжлан Вачай возеш. Шӱмыштыжӧ... шыр-р
чучын колта. (Туштак.)
11. Опойын шӱмжылан йӱштын чучын колтыш. Туп шу-уй
коваштыже ... лие. (Туштак.)
4. Лач оҥартыш мут негызеш гына мом ончыктымым палаш лиеш мо?
Лот-лот-лот, лыт-лыт-лыт, лык-лык-лык, лок-лок-лок, лук-лук-лук, лыге-лыге-
лыге,
йыр-йыр-йыр, лор-лор-лор, люр-люр-люр, шыр-шыр-шыр, шу-у, хи-хи-хи, ха-ха-
ха,
хе-хе-хе, ых-ых-ых, кхи-кхи;
кыж-гыж, хыр-хыр, лор да лор, пож, кожик-кожик, кышт-кышт, кыр-гор-ор, кор
да
кор, кыжык-кожик, пош-ш, кыр-кыр, кышт-кышт;
кроп, лоп-лоп-лоп, шолт-шолт, чияп-чияп, пырдоҥ да пырдоҥ, рӱҥ-рӱҥ, тык-
тык,
пырлоч, чолт, роп, тоҥ, тыҥ, дӱҥ, шӱлт, шолт, йоҥ, йошт, шырлоп, чоҥ-чоҥ,
лоч,
шыроп, полт.
Лиеш аман. Воштылмым, шӱлымым да перымым, кырымым, совымым тогдаяш неле
огыл.
5. М.Шкетанлан оҥартыш мут-влак мыскара шӱлышым пурташ полшымыла чучеш. Те
кузе
шонеда?
1. Шӱй опташ тӱҥалмем годым иже ушем пурыш. Ушем пурыш, да олымбак лоптык
волен
шинчым. ("Ече".) 2. Мыят шогальым, семынем шоналтышым: пирым поктен кошташ
гын,
касыш шуам, модыш каслан миен ом шу. Адакшым мӱшкырыштӧ льыр-люр шокта,
кочмо
шуаш тӱҥалын. ("Якшывай".) 3. Йогор, чыж-чож нерже дене шупшын, оксам
кӱсенышкыже пыштышат, Ларивоным пӱй шырен ончалеш, ала-мом семынже утен
каен воштылеш.
("Нернош Йогор".) 4. Мый, шижын кертде, диваныш лоп волен шинчым. Шке
пелештенат
ом керт: ӧрткынем дене йылмем пуаҥын. Логарем мыгыльдик да мыгыльдик лиеда.

("Сӧсна поминка".) 5. Шоягоремым арик-турик тӧрлышым, ничего, паша сайын
кая.
("Вуйлатышын пондашыже".) 6. — Машинка, манам, ягылген шуын огыл... Тыге
манмем
годым машинкем кылде-голдо шаланен возо. (Туштак.) 7. Ватем изишак сырыме
гай
лийын кайыш: чжок шоктыктен, нержым шупшыл колтыш. ("Шымле ик подкинде".)
8.
Мӱшкырыштӧ йӧсын чучеш, ала-можо мыль-муль тарвана. (Туштак.) 9. Арака
йӱмыжӧ
шуэш гын, тулечат сай: саде рожышкет воронкам шындыш, кленча логар гыч вик
—
лор-лор-лор! ("Мераҥ лу".) 10. Команмелнам кочмек, ик корка вӱдым йӱаш гын,
вара
мӱшкырыштет кӱр-р да кӱр-р шоктыкташ тӱҥалеш. ("Команмелна".) 11.
Команмелнам
бырлоп да бырлоп кӱэштын оптат, тетла нимогай чесат ок лий. (Туштак.) 12.
Мый
кол теркышке шым логалте, кол вуй олмеш лач агрономын нерже вереште, а шокш
мучаш лапчыкем тудын умшашкыже пзльоп перныш. ("Патай Сопром".)
6. Ужмым, колмым да шижмым ончыктышо оҥартыш мут-влакым Дим.Орай келыштарен
кучылтеш огыл мо? Пример-влакым "Чолга шӱдыр" повестьше гыч налме. Жаплан
ойырымо
оҥартыш мут-влакым шке верышкышт шындаш тунарак йӧсӧ мо?
Волгалтеш. Вӱрзым ӱмбачын ... эр кече лектеш. выр-вур
Южышто вожын почан вараксим ... коеш. шыри-вури
Овоп ончал колта — олык мучко солышо-влак чуй-й
гына койыт.
Ватыже тугай писе, йос гай ... веле коеш. выж
Ӧртӧмӧ кува Овоп ӱмбаке шинча шӧр дене ... йылт-йолт
ончалеш.
Шыве-шыве йӱр йӱреш. ... шоктен, леведыш ӱм- тыбы-тубы
бач вӱд йога.
Касвелым тӧрсыр мардеж пуа, курык саҥгаште чыве-чово,
шоналтен шогышо тормыла укшеран кугу пӱнчӧ ву- чыве-чово
йым ... мурыктен кода.
Пӧрткайык-влак ик ломбышто чогият-чогият тон-н, тон-н
да кашакынак ... кынелытат, вес ломбыш вӱдылал- гӱж-ж
тын чогияш тӱҥалыт
Идымыште эр годсекак ... сапондо йӱк шокта. быр-р-р
Эрлашыжым эрден ... Косолоп чаҥ йӱк шергылтын. гӱж-ж
Сергей противогазшым, вещевой мешакшым ку- роп
даш пышта, могыржылан ... лиеш.
Унавийын шӱмыштыжӧ ... лийын кая. чурык
"Мом ышташ?— Сергей семынже шонкала. — Чак- луш
наш?" Тунам шӱмжылан ... чучын колта.
Сергей чурийланымеш кугун кугешнен ойла. Бо- ньыге-нюго
ец-влак, Лапшин шкежат ... лийын колтат.
"Военком мыйым игылтеш веле. Чонемлан ... ючик
лие.
7. Уэш М.Шкетан дек пӧртылына, йылме мастарлыкшылан кӧранен куанен кодына.
Оҥартыш мутым чолган кучылтмыжлан уэш ончыл верым пуэна ала-мо. Садланак
тудын шинча
ончык кондаш лийше шомак сӱретшым поснак шымлен лудын лектына.
Выж-ж манын, шкет шогышо кож йӱкым пуа. ("Илыш ӱжеш".) Йол йымалне лавыра
льыплоп, лызыр-лазыр шокта. ("Юмын языкше".) Идым чара еда пальтик-польтик,
пальтикпольтик сапонда йӱк шокта. ("Анукын титакше".)
Игече умырланен, лумат лыпланен возын, ече йымалне пыштырт-пуштырт веле
шокта.
("Маскам лош".) Аваже (Оринан) шкат льыпти-ляпти чиен ок кошт, шке
вургемжыланат
ятыр ӱнар кая. ("Эреҥер".) Япык попын вуйжо лыҥге-лоҥго веле коеш.
("Ӱчашымаш".)
Шем пычкемыш шыже йӱд, кечым сеҥен, ялым леведеш. Пырт-пырт койын, пӧрт еда
тул
коедаш тӱҥалеш. ("Нернош Йогор".) Кужу кеҥеж кече мучко Йыван чодыра
янлыкла
чый-чуй ончышт коштеш. ("Пычал пудеште".) "Почкалтарен пуэна" манмым колын,
Вачин могыржо ко-ож ырен кайымеш сырыш. ("Юмын языкше".) Вачи пӱтынь капге
чытыра,
кӧргыштыжӧ вур-вур-вур орава семын ала-можо шолеш. (Туштак.) Йогорын шӱм
чӱчкен
кая. Ала-мо лийшашым шижын... Выр-выр-выр кӧргыжӧ шолеш. (Туштак). Орина
Вачи
дене шӱмлана, пеш вычыл-вычыл илат. (Туштак.)
Тыге корнылан кинде — уроклан материал ятыр погыныш. Мутат уке: пашан
негызше
сылнымут лиеш гын, ончыко у ошкылым ышташ куштылгырак. Тале руш критик
В.Г.Белинский путырк чын палемден: сылнымут илышын йодмыжлан вашмутым
пуышаш але йодышым шынден кодышаш. А урокышто ме мом ыштышаш улына?
Тидымак. Йочан йодмыжлан
вашмутым кучыктышаш улына але шкаланже шонаш йодышым темлышаш улына. А чыла
тидыжым шочмо йылмын да шочмо сылнымутын полшымыж кӱшеш ышташ кӱлеш.
Пырчат уто огыл уэш-пачаш шоналташ йочан уш-акылжым вияҥдыме нерген "Лӱм
мут",
"Причастий" але вес тема дене уроклан план возаш шичмек. Грамматический да
орфографический термин-влак шеҥгелне илыш, тачысе да эрласе сомыл
шурнысавыш семын
койын волгалтшаш. А мутер пашам поснак ойырен ончыкташ гын, эше сай лиеш.
Шомак
чондайым пойдарыде, тӱня да илыш умылымашым атыландараш, ой, моткочак йӧсӧ!
Нимынярат уто огыл эше ик гана шоналташ, кузе грамматический правилым
тунемме да
возыман упражнений-влакым ыштыме годым йылме лывыртыме пашам волгалтараш.
Творческий сынан паша — кеч-кӧ кеч-мом ойлыжо!— урокын рӱдыжӧ лиеш гынат,
титак
огыл. А тидын годым шуко сомылым адак сылнымутлан ӱшанен пуыде ок лий.
Йӧршынат уто огыл вес пачаш шоналташ урокын воспитательный вийжым кугемдыме
нерген. Мутлан, тыглай шомак дене шочмо мландым йӧраташ ӱжмӧ олмеш ала тыге
гына
ойлен але возен кодаш?
Молан тыге? Кунам корныш лектам,
Кажне ялеш волен кодмо шуэш.
(В.Колумб. Молан тыге?)
Шомак толмашеш, яра мут дене шочмо калыкым пагалаш кумылаҥдыме шумлык ала
тыге
веле ойлен але серен, эсогыл муралтен (семым композитор И.Молотов возен)
пуаш?
Марий калыкемым шокшын йӧратем.
Сай пашам, шӱмемжым мый тудлан пуэм.
(Чалай Васлий. Марий Элым йӧратем.)
Мутлан манмаште, шочмо годсо парымым ача-авалан, калыклан пӧртылташ, шочмо
йылмылан шӱман лияш кукшо мут дене ӱжмешке, ала нине корно-влакым гына
йоҥгалтараш?
О мӱкшава гай поро шочмо йылме!
Ме пеленет йоча гай улына.
Вет шӱлыш налме тат гыч тыйын йыр ме
Мӱкшиге семын пӱтырнена.
(Г.Ояр.Шӱмбел йылмем.)
Уэш школ программым ончалына. В классыште мо кӱлеш? Мут сочетаний, простой
да
сложный предложений, фонетика, лексика, мутын составше да лӱм мут. Мо
кӱлеш,
текстыште чыла уло. Лач урокын ик ужашыжым ит чамане да почеламут корно
негызеш
лончыло веле.
ВИ класс мут ышталтмаш, ойлымаш ужаш-влак дене (пале мут, чот мут, олмештыш
мут,
наречий, глагол) "орлана". Адак чот мут деч молыжо чыла шинча ончылно.
ВИИ класслан кӱлшӧ причастий, почеш мут, междометий текстыште лӱмын
ямдылыме гаяк вашлиялтыт.
А чумыр воспитательный пашам ворандарымаште М.Шкетанын 1922 ийыштак пуымо
каҥаш
мутшым ушештарыде нигузе кодаш ок лий. Тудын сугыньжо тыгай: "Йочам тичмаш
еҥым
ышташ кӱлеш. Марий улмыжымат вескана ынже мондо, моло калык илышымат
шинчыже,
тӱрлыланат тале лийже; чонжат таза, кумылжат кӱшнӧ лийже". (Чумырен лукмо
ойпого, ИИ том, Йошкар-Ола, 1991, 131 с.)
Ӱчашышаш уке: туныктымо да воспитатлыме пашаште кучылташ йӧн шагал огыл.
Таче
гын эше ешартыш эҥыртыш нерген ойлаш амал уло. Тиде Марий Эл Республикын У
Конституцийже. Тушеч 2-шо ужашысе 26-шо лончым пӱтынек ончыкташ логалеш:
1. Кажне еҥ могай наций гыч улмыжым рашемдаш да ончыкташ праван. Могай
наций гыч
улмым рашемдыме да ончыктымо шотышто нигӧмат ӧкым ыштыкташ ок лий.
2. Кажныже шочмо йылмыж дене пайдаланаш, мутланаш, воспитатлалташ, тунемаш
да
творчествылан йылмым эрык дене ойырен налаш праван.
3. Марий Эл Республикыште калык-влаклан национальный культурым, йылмым да
йӱлам
вияҥдаш права гарантироватлалтеш".
Чын, СССР-ын, РСФСР-ын Конституцийышт, партий ден правительствын
официальный документышт ондакат лийыныт, шочмо йылмылан эрыкым пуымо нерген
возеныт, но илышышке чылаж годым нуно пурталт шукталтын огытыл. Ындыже
Конституций у кӱкшытым
да ешартыш шулдырым налын. Тудо вийыш пурен, лачак шот дене пайдаланен
мошташ
гына кодеш.
Мурпого тагынаш лоҥмо мут-влак уш-акыллан иктаж-мом увертарат веле огыл, а
шкеныштын ныжылгылыкышт да сӧраллыкышт дене кумылым эплын рончат. Нуно вияш
да вончештарыме значений дене кучылталтмыштлан кӧра илышым пеш кумдан
авалтен ончыктат
да айдемын тӱрлӧ шижмашыжым тарватат, шӱмым вӱчкат да чонеш пернат. Автор
шкенжын шомакше дене мемнамат (лудшымат, колыштшымат) пырля тургыжланаш,
колянаш тарата.
Урокышто мурпого ден йылме тунар шӱашлалтыт, ала тунеммаште нуно посна
ойыралтшашат огытыл? Ала мемнан деч вара шочмо йылмем лӱман ик
интегрированный урок гына (тышкыже йылме, литератур деч посна музыка ден
живопись пурталт кертыт) эртаралташ тӱҥалеш?
Возымынам мучашлаш мутым сылнымут мастар-влаклан пуэна. Нуно, ончылно
ойлымына
семын, илышын йодмыжлан кунар вашештат але йодышым шынден кодат. Теве тыге:
Кажне калык сылне шкеже семын.
Илынеже шке йӱлаж денак.
Мурынеже шкенжым муро семжым,
Чийынеже шкенжын вургемжымак.

Мутланаш кӱлеш тудлан — шке йылме.
Можо тыште йӧрдымӧ вара?!
Мыланем марий йылмем пеш сылне,
Но чуваш йылмат йытыра.
(С.Вишневский. Тора гыч толшо шонымаш.)

Шке йылмет верчын вожыл ит шого,
Вес йылман огеш ыҥле гынат.
Тиде таче ялт лӱдыкшӧ огыл.
Жап шумеке, чылан умылат.

Тунемаш марий йылмым тӱҥалыт,
Мутланаш марий дене марла...
Но тушкен тый денет, марий калык,
Ме илен шуктена мо, ала?!
(С.Вишневский. Поро эр!)

Руш-влакым йӧратем да пагалем
Тидлан: кучен моштат шке лӱмым кӱшнӧ,
Палат: лиеш керек-могай поргем,
Российын чапшым нигӧат ок ӱштыл.

Шке шочмо калыкым мондаш ок лий,
Вет тудо илышын эн-эн суаплыкше.
А шочмо йылмым мондышо марий
Шӱм-мон дене йӧрата могане калыкым?
(А.Селин. "Руш-влакым йӧратем...")



060296
************************************************************************
6—02
Эврик АНИСИМОВ
ӰШАН
Кодым мый шкетын эҥер покшелан:
Пуш кумыкталте да кайыш пурен —
Илыше кодым пыкше-пыкшерак,
Капым кеч толкын урен.

Пӱчкын ший толкыным, ончык иям:
Лекте ала-кушеч, тольо ӱнар.
Лекше кеч толкын кокла гыч Ия —
Ом лӱд туддеч нигунар.

Ончыко!
Ончыко!
Кидшер пера.
Оҥ, вулно толкыным шул!
Теве шолаште коеш вӱд серат.
Тушко эше тора шол.

"Серым ужам!"— кычкыралме шагал:
Тушко эшеже ийман да ийман.
Ончыч ты серышке лектын шогал,
Шочшо ӱшан шке вийлан.

Уло ӱшан —
кыртмен олым пырчеш,
Серыш вуй-вустыкын ийын лектат.
Уло ӱшан — илаш кече шочеш.
Тиде — пиал ден иктак.

ШУЙНА ЙОЛГОРНО

Шуйна ончылнем тӧр йолгорно,
Турташ нимаят огеш тошт.
Вуча тудын толмым кугорно.
Кыша почеш йомын ом кошт.

А тудын ӱмбалныже Юмо
Чолга шӱдыр тулым чӱктен.
Йолгорно вондер коклаш йомо —
Каем мые, тудым поктен.

Каем мый торашке, торашке,
Каем йӱштӧ Полюсыш вошт.
Кертам савырнен ий орашке —
Чарнен шогалаш омак тошт.

Конешне, кугорныш лекмешке,
У еҥым вашлийын кертам:
Лиеш ма йолешке, имнешке,
Кыша почеш садак эрта.

Вуча дыр эр кече тораште?
Ала тамык йӱд лунчырта?
Тек корно вуйвустык ок вашке,
Тек эркын, но ончык йорта.

ВАШМУТЫМ КЫЧАЛАМ
Вакшем коден, мӱй тамын уштын-уштын,
Эр кече дене саламлем олам,
Варсеҥге поч ден пӱчкын яндар южым,
Кавашке кумылем ден кынелам.

А шулдыр йымалан пеш ятыр сомыл кодо:
Товҥын пышкемалтше илыш мундыра
Атмажым угыч вучыдымын тодо,
А радио эр годсек йӱштын кутыра.

Адак тӱняште йӧршын тымык огыл,
Адак тӱняште лӱйкала пычал.
Мо верч адак лугалте гын уш-акыл?
Шӱм-чон ноен, вашмутым со кычал.

Варсеҥге поч ден пӱчкын яндар южым,
Кавашке кайык семын кынелам
Да, кӱшычын эрласе кечым ужын,
Пыл лончым ӧрдыжкӧ мый шӱкалам.

МЫЙ ВАШКЕМ
Ош тӱняште улам уна гае:
Ӱмыр корно — ойган мераҥ поч.
Вашкыман — пӱрымашна тугае,
Вончымеш ош тӱнян межа гоч.

Мый вашкем...
Вашлияш тора родым,
Оҥ пелен тудым чот ӧндалам,
Да, кӱлеш гын, чонем гычын одым
Луктын, лӱмжым каваш нӧлталам.

Мый вашкем...
Незерлан ӱшан тулым
Чӱкталтен, кӱдыкемак ӱжаш,
Вет мыйжат улам тудынак тукым:
Муран еҥ — незерлан сай ӱшан.

Ош тӱняш толын омыл лач чаплан,
Мӧҥгештеш мыйынат рвезе вий.
Тышке мый толынам кӱчык жаплан,
Вашкыде нигузе огеш лий.

СУГЫНЬМУТ
Шочынат гын тӱняш так ит иле,
Пӧрт воктек конден шынде куэм:
Муралта тушто тек шырчыкиге,
Тек толеш кайык тукым уэм.

Лӱмешет ыштен кодо суртпечым,
Вет пӧръеҥын тыгай пӱрымаш.
Пашаде ит эртаре ик кечым —
Таушта тыланет ӱдырамаш.

Тулык шоҥгылык деч утлынет гын,
Кушто тый кеч ик эргым шканет,
Пойдарен кодо вож тукыметым,
Шудаҥеш я уке гын корнет.

Шкеже мый эргымлан
Чоҥенам лӱмын суртым,
Куд книгам ош тӱняш луктынам.
Мый кугезе кочан сугыньмутым
Кун мумем семынем шуктенам.

ОКНА ВОКТЕНЕ
Окна яндашке тӱкалта
Оман чурийжым шыже йӱд.
Шӱмемже ӧрын пералта.
Уке...
Ит лӱд, шӱмем, ит лӱд:
Мален ом код.
Яндаште йӱр
Ойган уверым сералта:
Адак ала-кӧн йӱкшыш вӱр —
Шинчам ала-кӧ кумалта.
Шижам мый: ӱмыр мундыра
Кошкен толеш, пуча, туртеш,
А корно кужыт ындыра,
Эре умбак ӱжеш, ӱжеш.
Ӱжеш, а мыйын тарванаш,
Вием ок сите — пуаҥам,
Шонем кеч шкеже ошкылаш
Да мундырташ тӱня-аҥам.
Тӱня-аҥа моткоч оҥай —
Саска пелен кушкеш аяр.
Погем саскам садовник гай,
Аяр огеш кӱл нигунар.
Тек шӱшпык сылнын шӱшкалта,
Йоҥга торашке муро йӱк.
Кунам-гынат да тӱкалта
Саҥга гыч шыже йӱд.

ПӦРÚЕҤ
Алгаштарен полмезын шӱмжым,
Ачайын мут возеш ушеш:
Пӧръеҥ улат гын, тиде лӱмым
Арале колоткаш вочмеш.
Возат гынат оҥа коклашке,
Шарналыт тыйым порын тек:
Пӧръеҥлак тольо ош тӱняшке,
Пӧръеҥлак кайыш Юмо дек.
Шарна ватет: марий шеҥгелне
Илаш пеш каньыле улмаш.
Марий каен — шкежат шоҥгеме,
Кеч ыле нӧргӧ ӱдырамаш.
Йоча-влаклан ачаштак шерге,
Керек-могай "пелчан" гынат.
Пӧръеҥыш савырнале эрге,
Пӧръеҥ сын пурыш мо-гынат.
Кидшат-йолжат ачажын гаяк:
Мура товар — шочеш у пӧрт,
Опта пыжашым эрге-кайык,
Кычалын куштылгым ок пӧрд.
Ончен пошкудо тулык вате
(Йыванже сар гычын ыш тол),
Почеш мастарлан ик ош атым —
Эше чот лывырга кид-йол.
Коклаштына чыланжак огыл
Пӧръеҥын лӱмжым чын сулат:
Конешне, кадыртылыт оҥым,
А йӧсӧ толжо — вик шулат.
Пӧръеҥ улат — йылметым кучо,
Ляпик Тайра гае ит лий:
Мутшоҥым колтылмешкет лучо
Пашашке вочшо тыйын вий.
Пӧръеҥым пагалат тидланак
Да маныт мыскара йӧре:
Ялукым ӱдыръеҥ пидманак,
Пӧръеҥлан лийже упш эре.

ШКЕТ АВА
Ял нерген ойлыман посна мутым,
Йоҥыштен шӱмын вакшыже вошт.
Шочмо вер ынже лек манын утыш,
Йот кундемыш коден мый ом кошт.
А тӱня илыштеш гылде-голдо...
Ава сурт йӱкланен кас еда.
Ыльыч шочшыжо-влак...
Шкетын кодо,
Ынде тутыш окнаш ончеда.
Лач казаже гына, ломыжалын,
Йыҥысалын, кӱтӱшкӧ лектеш.
Ончалеш озаватыжым жалын —
Кинде катыш ала логалеш?
Олмапу лӧзаҥеш пӧрт воктене,
А саскаже пеш кочо таман:
Шочшо-шамыч олмажым моктеныт,
А вот шоҥгым монденыт аман?
Кугуракше ӱжеш ола пӧртыш —
Авалан огеш келше ола,
Казаж дечын посна лектеш ӧртшӧ,
Мланде деч посна тудо кола.
Кыдалаш ынде илышыш лектын,
Йочаж-влакым ончен куана.
Лач аваже гына ила шкетын,
Кунам эрге миен савырна?
Изи эрге, межнеч, шкетын кушко —
Чыла сайым тудлан кучыктен.
А вара — йывылдик ала-кушко,
Авалан лач чишкам ончыктен.
Ӱдыржат ялешак марлан лекте
Тугай сӱмсыр, торжа рвезылан
Яжар ден илымеш...
Лучо шкетын
Ӱмыр корным эрташ веселан.
Ну молан тыгай пагыт лишемын —
Тукым вӱрын ава шкет ила?
Вуй ӱмбалныже пыл, шолын шемын,
Кӧн ӱмбаке волгенчым шола?



060396
************************************************************************
6-03
Семен НИКОЛАЕВ,
Марий Элын С.Г.Чавайн лӱмеш
кугыжаныш премийжын лауреатше
ИТ ЧАМАНЕ, ИТ КӦРАНЕ
Мо эртен — нигунам ит чамане,
Лийын огыл нимо — ӧкынаш огеш кӱл.
Садиктак
илыш дечын
йомартле чонаным
Нимогае вият огеш кӱрл.
Тый дечет налын полышым черле,
Да вара
тӧрланен да
монден тыйымак.
Тудо еҥым ит орло, арамлан ит терле —
Ала кумшым вашлийын, эмла лач тыгак.

Нигунам ит чамане — мо лийын:
Лач осалым ятлен да карген сагынат,
Сайже,
вӱдысӧ кол семын,
пелкыла ийын,
Тый дечет савырналын гынат.

Нигӧлан нигунам ит кӧране,
Элым кучышо вуйлыкланат эсмаса.
Тек тамлет эр еда тый ӧраным,
Тудын ончылно коштымо тек колбаса.
Вет ӧран кочшын куштылго ошкылжо кӱшкӧ,
Колбаса гыч ӧраныш волаш нелырак.
Ӱлык кайышылан кеч-кузе чарен лӱшкӧ,
Тудо колышт ок мошто нигӧмак, калтак,
Эше намыс темда вуйжымак...

Еҥ усталан эше ит кӧране,
Шке усталыкшым ок кол уста.
Лучо тый сомылетлан кожмакын тарване:
Сомылеш ягылга эн рӱдаҥше наста.
Сайым ыштыме веле ок кашке —
Калык тудым ужеш да ончен куана.
Тошто ковыж манмат ямле-ямле скрипкашке
Савырнен мошто кеч икана.
Волгалтеш лач мастарын сӱретше,
Ок молем курымла гочынат.
Тыланет эн мастар еҥ тау манын кертше,—
Нигӧ дечын устан тудым тый онченат!

ПЕТЫРНАЛТШЕ ПӦРТЫШТӦ
Кульма гоч пурышым мый кудывечыш:
Капкам от поч — пудалыме капка.
Кок кидемге руалме гане кечыш —
Шинчам от ӱшт гын, утларак ласка.

Кӧгӧным почым, кӧргынчын чеп дене,
Омса тураштак — амыше пурак.
Шогальым эҥертен янак воктене:
"Каяш мо лектын? Неле путырак..."

Ончальым — теве колымвер ачайын,
Авайын верже теве тыштыла...
Эртен мыняре, но лодалтын сайын,
Кузе чыла шӱм шольо пуштыла.

Пӱреныт нуно мыйым сурт озалан,—
Пуале ӧрдыжкӧ саман мардеж.
Ала, манам, санденак, шӱм вузалын,
Шке сурт укелан кумылем кодеш?

Ача сурт — тудо амызе гыч эргын,
А мочол эрге оҥален тӧрзам!
Социализмак саде эркын-эркын
Чон тич поген эмлалтдыме ӧрзам.

Олам тӱзаш мемнам кучен наҥгайышт,
Ужар вуян ял эрге-шамычнам.
Вара чоннам нур дечын тайышт,
Вара шке тунемна рӱзаш почнам...

Мый теве пӧртыльым ача сурт-печыш,
Аул шӱман гынат, ола чонан.
Таклан мо кид руалме гане кечыш
Йывыртыде вашлийме кечылан?..

Уке, тыге ок йӧрӧ!
Пӧртым мушкым.
Пареҥге олмышто сӓскӓм поген,
Мый пӧртылтышым илыш пушым
Пӧрт кӧргылан, чыла лукнам терген,
Комод гыч, муын,
мый фотоштым луктым —
Сӧй дечын ончычсо ачам-авам.
Да,
атеист,
акрет кумалме мутым
Пелештышым —
ош юмым да кавам.
... А йӱдым тамле-тамле омо кончыш:
Шонем, погем мый саде сӓскӓмак,
Ачам мый семынем кульма гоч вончыш,
Тунамсе дечын ятыр рвезырак.

Авам, пеледыш погыдымо,
нале
Букетым,
Ӱпшынчӧ тамлен, кужун.
"Чевер сӓскӓт! — пел тӱрвын шымарале. —
Сӓскӓм шындет гын, суртлан ям да кун..."

Эрдене куштылгын шинчамым почым,
Но шӱлык веле пӧртыштӧ адак.
Молан яллан ончыктенна ме почым,
Мардеж гаяк сурт-пачердыме-влак?

Чытен ышна керт саде илыш нелым?
Кычална да... Шкенам йомдарена?
Иша вуемым йодыш кажне велым!
Айда, кульма гоч кеч пурта суртна...


САРСАДЫШТЕ
Йывыртен помыжалтым Сарсадыште,
Ах, кузе вӱчкалта ӱжара!
Шӱшпык гимным шолтка палисадыште,
Рок-н-ролым приемник ора.
Ах, огеш кӱл нимат — эсмаса ямле шӱшпык!..
Шем чаҥа мый улам, шем чаҥа,
Колыштса-ян, пашачыныс йӱкшак —
Воштыр дене пыжашым чоҥа.
Воштыр дене чоҥат мурен-воштыл,
Кеҥежлан лийыт лыҥ икшыван.
Мыйынат кидыштем ӱштырвоштыр, —
Ача сурт лийын ок керт шӱкан!
А вара ошкылам мый пасушко:
Курым мучко огеш лий пайрем.
Шарнымаш дечын чон огеш лушко,
Мый историйым кӧргыч пурем.
Рок —
налат да —
копашке ок пиж гын,
Шуын мландын ава лийме жап.
Солалтем урлыкашым мый кӱжгын —
Лийже ончыклык киндылан кап!
А кунам лывырга олык шудо
Нелыт погышо лупс йымалан,
Кид сурла, чыгылтеш ынде тудо,
Путырак ӱшанен савалан.
Чапле шудо! Ик корным лектат да
Нипочем погына пел копна.
Шолдыра шырча ден петыралте
Той-вӱргеньын волгалтше капна.
Шӧртньӧ имньым кычкен тольо шыже,
Ок кудал тудо, шупшын улам.
Ынде ток шурнылан калык пиже,
Али ӧрдыж еҥ мыйже улам?!
Сорламат мый палем, палем жаткым,
Ну и мо вара — кызыт комбайн?
Нурым ныжылгын, шӱм гай шижат гын,
Тый кресаньык от лий, огыт ман.
Теве шуо черетше пареҥгын —
Погена йӱрыштат, лумыштат!
Пыртак тудым эр покшым перен гын,
Самогоным мемнан лыҥ ыштат.
Ну, а тидыже так, мут толмаште,
Ӱмыр мучко огеш лий пайрем.
Шочмо ялышке чон пӧртылмаште
Мый историйым кӧргыч пурем.
Икте веле волта кызыт шӱмым —
Його самырык чот шукемеш...
Элым пукшышо нур калык лӱмым
Огыт сере шол модный кемеш!
Ну, а мый нунын кумыл нужнаштым
Весела пӱжвӱдеш чывылтем.
Да ола дене ялын межаштым
Чылт Китай пырдыжла пудыртем.

МЫЙ ДЕЧЕМ ПОСНА
Ал да гӱл пеледышан мӱй олык,
Тӱтыра-шикшан изи нӧлпер,
Пыл шеҥгеч волгалтше канде солык
Да тудлан вашештыше эҥер...
Ну, кузе мый чытенам идалык
Мӱндыр олаштем, тендам ужде?
Ну, кузе ситен шӱм-чон ласкалык,
Шӱлыкын тендан верч вургыжде?
Теве тиде сар-яндар ошмамак,
Ну, кузе монденже кертынам?..
... Мый дечем посна пӱрден ош мамык
Телылан шуэмше чодырам;
Мый дечем посна ломбер пеледын,
Ял уремым йӱдым волгалтен;
Майыште тӱням ош лум леведын —
Уто ямжым тополь йоктарен;
Мый дечем посна тӱшка арлудым
Йылгыжын вашлийын тиде ер;
Мый дечем посна чевер пошкудым
Йӱыныт,
Да шочын вес чевер;
Мый дечем посна лыжга йӱр йӱрын,
Шӧртньылан ужаргым вашталтен;
Шагалемын чотшо имне ӱрын —
Шӱльыжым совхозна чаманен...
Мый дечем посна пасу чараҥын,
Мланде угыч ямде ош лумлан...
Тышке кумыл ӱжмыжым чарна гын,
Неужели тиде — курымлан?
Весе вет тынар огеш йӧрате
Чон коржмешке
садиктак тендам.
Неужели йӧршын кодыда те
Мый дечем посна иктаж-кунам?!.

КУЖУН ТӰНЯШТЕ ИЛЫНЕТ ГЫН
Кужун-кужун тӱняште илынет гын,
Йолташ-влак дене чӱчкыдын вашлий.
Поран ма, йӱр — тый, корныш лектын,
Нигунамат ит ман: ок сите вий!

Шке огыл гын, йолташын шӱмжӧ
Кидшерыштет кап нойымым муэш,—
Йоҥгалт кая чон тӱмырын тӱм-тӱмжӧ,
Да ошкылтышет куштылго уэш.

Нимом, вашлийын, огыда товатле,
Кӱлеш оккӱлым воштыл кутырен,
Те лийыда трук самырык, йомартле,
Ӱстел кокла гыч шӱлыкым поктен.

Ойда тыгодым кынелта торасым:
Кӧн пӧржшӧ лийын, кӧн еҥга...
А мӧҥгӧ пӧртыл, поч-ян уш паласым—
Изи мутшат кузе кугун йоҥга!

Трук ик йолташ гыч лектыт весе, кумшо,
Вачет пелен трук вачыштым шижат.
Мо сомыллан теҥгече ыльыч ӱҥышӧ,
Тугайланат шокш кергалтен пижат.

Да парым семын пӧртылтет тый мурым
Пелашыштлан, икшывыштлан,
Икшыве дечын уныкашке — курым...
Мучаш ок кой куан ден ӱмырлан!

Саҥгаште вер уке лач кекереклан,
Перал колташ лач шулдырет ок лий...
... Кужун-кужун тӱняште илынет гын,
Йолташ-влак дене чӱчкыдын вашлий.

КОНЧАТ, СО ӰЖЫТ
Мый, очыни, каем вашке:
Трук кӧргыштем ала-мо йомо,
Ала-кӧ пеленем уке,
Конча кава гай кавыл омо.

Мый волгыдын Колумбым ужым,
Тугае ыле весела!
Тунар книгажым луктын ужым!
Шонем, Сарсадыште ила.
Пуэныт, мане, у пачерым,
Ныл пӧлеманым, пӧртшӧ пу.
Ом пале тыште мый шӱм черым,
Лач лишыл-шамычем ом му!..

Я теве ужым Казаковым,
Тугак мутна верч коляна.
Пытартыш съезд нергенна колын,
Но йӱштын чучын шомакна.
Власть, мане, кукшышко логалын,
А серышылан — лӧзаҥман.
Марийын муржо ыльыс алын—
Шукерте огыл — пеледман.
А кызыт мут коклада йӱштӧ,
Мекшан пу кайдара коҥгам.
Тый, мане, кеч йолташла кӱштӧ
Йӱлаш серкалыше лоҥгам.

А кончыш теве Матюковский.
Ала-могае йот суртеш
Торчакшым йомдарен тӓгушко
Да мыйым кычалаш йодеш.
Полшаш перна: уке йол дене
От ошкыл колто шол туштат.
Ту элыштат лийман айдеме
Таза, эсен...

Эре кӱштат.
Эре полшаш. Эре йолташлан.
Мый писын кынелам эре.
Да шонкален коштам мый вашла
Чон дене чын йӧре-варе.

Ах, Дмитриев!.. Оргаж кокла гыч
Йолгорныш нигузе от лек...
Кӱнчалтыт йырже лаке-шамыч,
А вончыман тудлан вес век,

Йолташ коклашке, вӱр модмашке,
Но корно — вынеман йырваш...
Кузе от мий Валюк йодмашке,
Кӱлеш йодмашкыже лукташ.

Чавайн гына, Сергеич, Юра
Чонанже годсылак шыма.
Ок вашке, йӱкышкӧ ок пуро,
Ок кӱдыртыл тудлан тума.
Садак йокрок шкетемлан, мане,
Кеч тол Есениным лудаш.
Аваж, акаж воктенак ане,
Садак кӱлеш поэт йолташ.

Каяш перна. Нимом от ыште.
Поэт-влаклан пырля лийман.
Но мыйым але огыт пыште
Тендан коклашке. Илыман...
Мый таче тыланда угиндым
Послен оптем. Ош аракам
Налам.
Да эплын мушкын кидым,
Темем шкенан тату чаркам
Чылаланда.
Лач шужо. Шужо!
Чонем вошт шижашда ласкам
Пыштем —
Тек лийже Юмын южо! —
Шӱгар ӱмбакыда сӓскӓм.



0604а96
************************************************************************
Эдуард АНТИПОВ
Киля
Ойлымаш

Сар шукерте огыл пытен. Кокымшо тыныс кеҥеж. Шучко пагыт эркын-эркын
мондалташ
тӱҥалын гынат, пӧръеҥ-влак садак военный формым чиен коштыныт, пайрем кечын
медальыштым пижыктеныт. Южышт гын гимнастерко ден кительышт гыч сусыргымо
нерген
палдарыше нарынче палымат кораҥден огытыл. Саде пале гычак ме, йоча-влак,
ончычсо салтакын чолгалыкшым шижынна, акленна. Вет медальжым тунам илен
кодшо кажне
салтак пижыктен...
Тудо ийын кеҥеж кукшо шогыш, молгунамсыла кӱдырчат ыш кӱдыртыл. Ме, рвезе-
влак,
нимом ышташ да, тӱшкан погынен, корно воктене шинчена, кечеш капым кӱктена.
Какшан вӱдыштӧ йӱштылашат жап да киоскыш сахаринан морс вӱдым кондышаш
улыт. Пеш
вучена.
Кече шокшат, нимом ыштыме ок шу. Жап писынрак эртыже манын, корно вес
могырысо
песте меҥге вуйыш кӱ падырашым кышкылташ тӱҥална. Тушкыжо шун кӧршӧк-влакым
кошкаш вераҥденыт. Песте шеҥгелне — изи пӧрт. Тушто шоҥго кува илен.
Кугурак-влак
тудым Матвеевна маныныт. Ты ӱдырамаш нерген ме шагал паленна. Шкет ила, вич
эргыже сареш колен. Иктыже гына илыше кодын, тудыжат Кожласола
госпитальыште эмлалтеш. Тудын деке аваже иктаж кум гана миен, но мӧҥгеш
эшеат чот шоҥгемше,
шӱргывылыш шупшылалтше пӧртылын да икмыняр кече уремышкат лектын огыл.
Пошкудо-влак ойленыт: шоҥго куван ушыжо шаланаш тӱҥалын ала-мо, илыше
эргыжын лӱмжымат
путая, я Толя, я Игорь манеш. А тудын чын лӱмжым нигӧат шарнен огыл.
Монденыт...
Меже, ужар малай-влак гын, тудым йӧршын пален огынал: ни Борис, ни Динка.
Корак
Юрка мемнан деч кугурак гынат, садак ок шарне.
Икана вокзал могырым машина кудал тольо, мемнан воктелан чарналтыш. Кузов
гыч
сержант тӧрштен волышат, гимнастеркыжым тӧрлатышыжла йодо:
— Эй, пашкар-шамыч, кушто тыште Волкова ила, Софья Матвеевна?
Ме йӱкым огына пу, эсогыл чулым Динанат тӱҥын шинчын. Конешне, молан
толмыштым
вигак шижна да... Но сержант угыч шыргыжале:
— Ну, писынрак ойлыза...
Тунам веле Корак Юрка йӱкым лукташ тошто:
— Мо, шке пӧртетымат от пале?
Сержант вачыжым туртыктышат, машина велыш савырныш, кабин омсам почо. Тунам
шофер воктене шинчыше эше ик военныйым ужна. Такшым вургемже чылажак армий
еҥын
огыл ыле: салтак кирзе кем, кӱзан ӱштӧ, туржалт пытыше погонан гимнастерко,
вуйышто пилотко олмеш тыглай картуз.
— Йолташ, толын шуынна, — каласыш сержант да кабиныште шинчышым вачыж гыч
тӱкалтыш. Матвеевнан эргыже, кабиныште тудо улмаш, эркын гына лекте, йырваш
ончале.
Тудо мемнам вик ӧрыктарыш: вичкыж капан, вуйжым эре тыҥге-туҥге савыркала,
чарныде шыргыжеш.
Теве кудывечыште Матвеевна койылалтыш. Ушым йомдарышыла, уремыш вашка.
Тӱкылымӧ
калиткашке миен керылте. Капкан кушкыла почылтмыжым монден, шупшкедаш
тӱҥале.
Почын кертдеак, тӱкылтышым ирен пудыртен, уремыш куржын лекте.
— Эргым, эргым толын, — чарныде ойла шоҥго кува, эргыжым, шыман ӧндалын,
шинчашкыже онча.
Эргыже гын, шкенжым моткоч тыматлын кучен, ончычсылак эре шыргыжеш да
шыргыжеш.
— Вот тыгай паша, — каласыш сержант да копажым пералтыш.
— Ой, мом уремыште шогена, — Матвеевна пуйто помыжалте. — Пурыза пӧртыш,
чайым
йӱына...
Ик кидше дене тудо эргыжым шупшеш, весыж дене — сержантым.
— Нелеш ида нал, те кӧ улыда? Йолташыже мо?
— Мый эргыдам ужатыше улам, — мане сержант да калиткаш пурен кайыш.
Уремыште йоча-влак гына кодна, нимом умылыде, ик шомакымат огына пелеште.
Олашке ондак салтак-влак сар гыч тӱшкан пӧртылыныт, вара коктын-кумытын,
мучашлан шкет-шкетын.
Мемнан участковый милиционер эсогыл мотоцикл дене толын. Но лӱмын ужатен
кондымо
салтакым але марте ужалтын огыл.
Кас велеш угыч Матвеевнан пӧртшӧ воктек погынышна. Тошто йӱла почеш, иктаж
пӧртыштӧ пайрем эртен гын, окна йымалне погынымылан нигӧ вурсен огыл.
Пайремышт
от ушно гынат, ончо, колышт. Но ты гана Матвеевнан пӧртыштыжӧ весела кумыл
ыш
кой: аракам шагал йӱыныт, мурым пеле йӱкын шуйдареныт. Сержантат тыштак
ыле,
воктенже шинчыше Семон коча дене пырля стаканым нӧлталытат, пеш мутланат.
— Тый, эргым, госпитальыште шукертсек ыштет мо? — йодеш коча.
— Тиде йодышлан раш каласен кертам, — вашештен сержант, — сар пытыме
годсек,
нылле визымше ий гыч.
— Могай гыч? — коча, ӧрынрак, пылышыж дек копажым лишемда.
— Нылле визымше гыч, кочай, Сеҥымаш кече деч вара.
Матвеевнан эргыже лукышто шып гына шинча, пуйто йырже нигӧат уке, аракамат
ок
йӱ, но эреак шыргыжеш. Кӱлешланат, окӱлланат. А аваже тудым эртак йышт
эскера,
эн лишыл айдеме дене кеч ик шомакым вашталтыне. Иканаже шортынат колтыш,
вачыж
гычат ниялтыш, но эргыже ышат тарване.
Пӧрт кӧргыштӧ мо ышталтмым ме эше кужу жап эскерена ыле, но шеҥгелне
мотоцикл
йӱк шергылте. Кудывечыш изирак капан участковый пурен шогале. Шкеже
самырык,
шеҥгечынже тудым чылан Петька-милиционер маныт, а шинчаваш — Петр
Антонович.
Мемнам ужат, ала мыскарам ыштен, ала чынжымак кычкырал шындыш.
— А ну, чошыза-ян тышеч! — шкеже, чарналтыде, пӧртыш пурен кайыш. Туштыжо
Петькам ужын чыланат шыпланышт.
— Поро кас, — ыштале тудо, шолтымо арака кленча ӱмбаке шӧрын ончале.
— Туге лийже, — чылашт олмеш саламлалте Семон коча.
Шып. Чылан Петькам ончат. Тыгутлаште Матвеевна стаканыш аракамат темен
шуктен,
вилке дене киярым шуралтен, участковыйлан шуялтыш.
— Подыл, эргым...
— Огым.— Шоҥгын кидшым кораҥдыш Петька. — Службышто улам. Нине толшо-влак,
кӧ
улыт? — начальникла йӱкым кугемден йодо.
Матвеевна пӧрт покшелне пуйто кӱэмалт шогале, а молышт эргыжым кӱтат.
Тудыжо шаҥысылак нигӧм ужде шыргыжеш гына, пуйто пӧртыш толын пурышо
милиционерын толын
пурымыжымат ужын огыл.
Тунам сержант кынел шогале, сыренрак, гимнастерка оҥ кӱсенжым пургед нале
тушеч
пакетым лукто да милиционерлан шуялтыш:
— На, луд...
Изи гына кагаз ластыкым участковый моткоч кужун ончыш, вара документым
пӧртылтыш
да каласыш:
— Так, тугеже, пӧртылмӧ дене.
Вара Матвеевнан эргыж велышкыла савырныш, кидшым шуялтыш.
— Участковый-уполномоченный Попов, Петр Антонович...
Но Петькан кидше южыштак кечен кодо. Матвеевнан эргыже тыглай, адак
шыргыжале
гына.
— Нелеш ида нал, кузе тендан лӱмда? — адак начальник семын йӱкым кугемдыш
тудо.
Сержант копашкыже воштылалят, шке йолташыжым ӧндале да эплын каласыш: "Ну,
мом
шып шинчет, палыме лий..."
Тунам Матвеевнан эргыже, верже гыч тарваныде, кидым шуялтыш да тугак
шыргыжын
каласыш: "Ко-у-ля..."
— Коля,— пеҥгыдемдыш сержант да милиционер ӱмбак вошт шӱтен ончале.
— Туге, — мане Петька да пӧрт покшеке кораҥе. — Туге.
Вара шуялтыме аракам вӱд гай неле, нимом ыш пурл, ик шомакым пелештыде пӧрт
гыч
лектын кайыш.
Ме тугак пӧрт кӧргысӧ ты сӱретым окна гыч кӱтена.
— Кузе тудын лӱмжӧ? — умылен огылат, Корак Юрка эше ик гана йодо. Мый вачем
гына
туртыктышым.
— Киля, — коклаш пурыш Динка. — Тудын лӱмжӧ Киля, Килька...
Варажым ме мӧҥгӧ кайышна. Чылан шып улына. Лач Борис гына, "Чыла палем"
маншыла,
лым лийде ойла:
— Мый лудынам... Тудын ушыжо йомын... Мый лудынам. Медициныште тыгай еҥын
кузе
маныт гала? Ну, шифер семын шокта... шиферфреник.
— Ит тототло, — коклаш пурыш Корак Юрка. — Нимогай тудо шифер огыл, а Киля
—
ораде. Умылышыч?
Тыге олаштына эше ик уш пудыраныше лекте. Тыгай-влакше ончычат лийыныт.
Мутлан,
Лапшино ял гыч Еня. Тӱрлӧ оккӱлым погкален коштеш, киосклаште еҥ кружкаш
кодшо
пивым авызла... Динан каласыме "Киля" шомак йоча-влак коклаште гына огыл,
кугыеҥ
полкыштат пеҥгыдын пижын шинче. Матвеевнан эргыже "Ки-у-ля" деч молым ик
шомакымат каласен кертын огыл. Тидлан векат, госпитальыште туныктеныт.
Тылеч вара Матвеевна шуко ыш иле, кенета колен колтыш. Тудым икмыняр шоҥго
кува
ден кугыза тойышт. Тойымаште Киля лийын огыл. Колоткам нумал лукмо годым
пӧрт
гыч пырляк лекте. Калык шӱгарла могырыш савырнымек, тудо кавашке ончале да,
тугак шыргыжын, вес уремыш лупшалте. Тидлан нигӧ ыш ӧр: ораде дене мом
ыштет. Тылеч вара Матвеевнан пӧртшӧ эшеат тоштеме. Киля ынде шкет илаш
тӱҥале...
Поро чонан пӧръеҥ-влак тудым монден огытыл: икте пареҥгым пуртен пуа, весе
— олмам, кумшо — помидорым. Ӱдырамаш-влак шӧрым, киндым кондат, тувыр-
йолашыжым мушкын кодат, пӧртым йытыраят. Ала-кӧ Килям гармонь почеш
кушташат туныктыш...
Конешне, рвезе кушташ сайынжак тунем шуын огыл, так гына тӧрштылын кидшым
рӱзалтен да шуйдарен шке лӱмжым шуйдарен: "Ко-у-ля". Тидыжак мыланна моткоч
оҥайын
чучын. Ме тудым угыч да угыч тавалташ йодынна. Ак олмеш пивым йӱкташ
лийынна. А
пурам Киля моткоч йӧратен да чарныде йӱын кертын. Окса тудлан йӧршын кӱлын
огыл.
Окса шотым тудо пален огыл: изишак модынат, луктын кудалтен... Туге гынат
ме почешыже коштынна: "Киля, ик копек кӱлеш мо?" Киля шыргыжалын да кидшым
шуялтен.
Но арам, оксам тудлан нигӧ пуэн огыл...
Эртен кодшо пагытым шарналтемат, айдемым тыге мыскылымемлан чоныштем кугу
титакым шижам. Вет Килян мыланна нимогай осал дене вашешташ артамже ситен
огыл, эртак шыргыжын гына. Тидыжак эшеат чот шӱмым нулта.
...Киля моткочак кином йӧратен. Тудым яра пуртеныт. Теҥгечыса чыла
мыскылымым
монден, тудо йоча-влак дене пырля эн ончылно, кӱвар ӱмбалне, шинчен. Тунам
киноленте чӱчкыдын кӱрылтеш ылят, залыште тулым чӱктеныт. Вот ынде чыте,
Киля! Упшыжым поген налынат, ваш-ваш кышкылтына. А Киля эплын гына мемнан
коклаште коштеш,
кажным, "Упшем пу!" маншыла, тӱткын онча. Тыгодым тудо моткоч жалын чучын.
Тунам
иктаж кугыеҥ мемнан ӱмбак кычкыралын, да упш мӧҥгеш Киля деке пӧртылын. Кӧ
кычкыралын? Петька-участковый огыл. Весе. Петька гын шкежат модмашке ушнен.
Шинчеш
икымше рядыш да уло залым шергылтарен воштылеш. Шинчавӱд лекмешке лорга.
Такшым
вара тудым участковый гыч кожен луктыч.
Тиде жапым шарналтемат, чоныштем пуйто ала-можо кумыкталтеш. Кызыт кеч ик
кечылан тудо пагытыш пӧртылнем да, саде Петька-участковыйын упшыжым поген
налын,
изишак индыраш ыле. Жап ынде эртен... Векат, тудо кызыт заслуженный
канышыште.
Тышан Киля нерген шарнымашем кошарташат лиеш ыле дыр. Но, уке... Молан
манаш
гын, ушышко эше ик эр шыҥенак пура. Тудым моткочак ынем шарналте да. Но
вӱржым
мешакеш от тойо. Кеч-мыняр поро лий, но йӧндымӧ кыша садак чонышто кодеш.
Тугеже
тый мучаш марте нигунамат чын айдеме от лий. Садлан тудо эр нергенат ойлен
кодыде омак керт.
...Тунам шошо эр тольо, йырваш кӱдырчан йӱр ложгыш. Вара сайын гына кече
шыратен
ончале, мландым йырваш кошташ пиже. Юж вӱдыжгӧ улмылан шӱлашат йӧсӧ ыле.
Шошо каникул жапыште ме, йоча-влак, Пахомово ял воктенысе шӱк, саркуштырам
кышкыме верышке миен толаш лийна, войнала модаш. Тидлан ончылгоч
ямдылалтна. Мумо
ракетницым терген лекна тарым келыштарышна. Шке ыштыме шырпыпычалымат шотыш
кондышна. Тудым селитра дене татылалташ, паребллумла пудештара..
Эрдене "Рекорд" кинотеатр воктек эн ончыч мый тольым. Вара Корак Юрка
койылалтыш. Тудо ала-мом пеш кычалеш.
— Тиде кинотеатр мо?! — кугыеҥла ойла. — Сӧсна вӱта. Шотан окуркымат муаш
огеш
лий.
Мый тудлан ачамын кӱсенже гыч солалтыме кок "Беломор" папиросым ончыктышым.
Юрка
дене тошкалтышыш шична, кугыеҥла папиросым тореш пурлын, кечеш келанена.
Вара
Борис ден Дина толын лектыч. Мемнан деке эше икмыняр рвезе ушныш. Корныш
тарванышна. Нигӧ ынже шиж манын, ӱй завод марте посна-посна каяш кутырен
келшышна. Но
ӧрдыж гыч мемнан тӱшка дене куш кайымынам окмакшам умылен дыр.
Игече леве ыле. Пахомовысо свалкыш миен шумеке, ме кок командылан шелалтна,
шырпым лош пайлышна. Кажнылан ик калта гыч вереште. Командир семын, мыланем
да Юркалан эше пеле ате гыч уто логале. Тиде ала-кӧлан ыш келше, витне. Но
Дина, Юрка
ден мыланем командирлан келшаш шонен кычкырал шындыш:
— Тый мо, от умыло, тиде вет командирын шапашыже...
— Тӱҥ командованийын... — тӧрлатыш тудым Корак Юрка. Вара мыйын велыш
савырнен
пелештыш: — Динам шке декет нал...
Ӱдыр ӱскыртланен савырнен веле шогале.
— Медшӱжарлан гын веле?... — ыштальым.
— А мый кодшо гана радист лийынам, — пуйто помыжалте Дина. — Шарнет вет,
шарнет?
Кунам Борисым "пуштыч", пулемет воктеке возым...
— Чарне ӱчашымым, — йӱкым кугемдышым. — Кӧлан шогалтем, тудо лият.
Но мыйын отрядем садак лушкыдо. Тушко Дина, Борис да кок муньырий йыгыр
рвезе
логальыч. Нуныштым кажне гана "боевой действий тӱҥалмекак пуштыныт". Мыйым
танк
утарыш. Тудо огыл гын, сырымем дене савырнем да мӧҥгӧ ошкылам ыле. Мый боец-
влакемлан верым ончыктышым. Динам танкын кабинышкыже шындышым, Йыгыр рвезе-
влакым —
окопыш, а Борисым, утарен налаш манын, танк йымак.
— Пуро, пуро, — ойлем.
— Молан? — огеш умыло тудыжо.
— Тый десант лият.
Тиде шомакем тудлан келшыш, витне, моткоч йывыртыш.
Йырваш шып. Пуйто вашке чынже денак кредалмаш тӱҥалеш. Ынде Пахомово ял вел
гыч
Корак Юркан командыжын толмыжым вучена.
Танкыште пычкемыш, йырваш рӱдаҥше пуш. Шӱмем туге чот кыраш тӱҥале, эсогыл,
тидым Дина ынже кол манын, оҥем шыматаш пижым. Кокыралтынемат ыле, воктекем
Дина
пызныш.
— Ушет кайыш мо? — чушлем.
— Мый лӱдам, — шып ойла Дина, пуйто уло капше дене чытыра.
— Йӧра, — маньым, тудым ӧндал шындышым. — Ит лӱд. Лишке толытат, пушко гыч
лӱйылташ тӱҥалына.
Шыматем да шижам, пуйто мый моткочак патыр, лӱддымӧ улам. Тушман кеч-мыняр
шуко
лийже, мый тудым садак сеҥем. Вет воктенем ӱдыр шинча, а мый тудым аралышаш

улам...
Тиде жапыште пакчаште лӱйымӧ гай йӱк шоктыш. Мый танкысе окна семын
келыштарыме
рож гыч ончальым. Ужам, ваштарешнак пӧръеҥ куржеш. Ондак мый тудын кӧ
улмыжым
шым тогдае, вара гына палышым. Тиде Киля ыле. Кидшым тӱрлӧ семын солкала,
йӱреш
лозыргышо лавыраште йолжо мунчалтен яклешт кая. Тудо куржеш, а шеҥгелныже
сарысе семынак лӱйкалыме йӱк шокта. Мемнан деке Киля иктаж кумло
йолтошкалтышым миен
ыш шу. Мый миным пудештарыме семын кандырам шупшыльым: ик кермыч весын
кермыч
ӱмбаке камвозо. (Тушко ме, детонатор семын шырпе вуйым татылен йӧнештарен
улына
ыле, да тыгодым пылышым петырыше пудештме йӱк шоктыш — Киля, йол гыч
солалтен
йӧрыктымӧ семын, мландӱмбаке камвозо. Ме Дина дене, ваш-ваш шӱкедыл, танк
гыч
лекна да Килян кийыме велыш куржна, почешна — Борис, йыгыр йоча-шамыч...
Вес могырым Юра шке командыж дене вашка.
Киля шып, тарваныде киен. Упшыжо ӧрдыжкӧ пыжалтын, шинель урвалтыже
йолешыже
пӱтырналтын.
— Те тудым пуштында? — лӱдын, шинчажым Дина каралтыш.
— Кӱлеш-оккӱлым ит ойлышт! — руале Юрка.
Тудо Килям тупшо дене савырынеже ыле, но ыш керт. Тунам мый полшаш лийым...
Савырен пыштышна. Киля шинчажым почо. Уло кертмын шортын колтыш. Мемнам
ужын, изи
азала ала-мом кычкырале да чурийжым угыч мланде велыш шылтыш.
— Теве тыланет эре шыргыжше Киля... — ӧрмалген пелештыш Корак.
Ме ик мутымат пелештен огына керт. Чылан ӧрынна. Динан шортмо йӱкын
каласыме шомаклаже кызытат пылышемлан солнат:
— Ораде-шамыч, могай те ораде улыда...
* * *
Тылеч вара ятыр идалык эртыш. Киля шоҥгеммешке илыш. Мемнан куштырам,
кышкыме
верыште сарым тарватыме деч вара тудо сыраш тунемын, а южгунамже поро,
ласка
лийын. Но тетла шыргыжын огыл. Тӱҥжӧ — тылеч вара чылалан умылаш лийше
икмыняр
шомакым ойлаш тӱҥалын. Южышт маныныт, пуйто Килям сайынак умылат.
Илыш пӱрымаш мемнам, теҥгечысе йоча-влакым, тӱрлӧ верыш пурсала кышкылт
пытарыш.
Вашлиймекат, писын гына тиде-тудо нерген мутланена, да ала-кушко вашкена.
Адакшым кажнын шке сомылжо, илышат кажныжын тӱрлӧ. "Тый Килям шарнет мо?"
манын йодыт гын, ме вик вашталтын каена, вик икте-весым ожсылак умылаш
тӱҥалына — кӱжгем
шичше Диана кокай Динаш савырна, Корак Юрка шуршо гай йоча лиеш... Икманаш
сар
годсо малай койышым койына. Мыят тыгодым шукылан вашталтам мо? Уке, очыни,
садак
йоча годсо ик илыш йыжыҥым лудшо-влаклан палдарымем шуо..
Рушла гыч Юрий Соловьев кусарен.



0604б96
************************************************************************
6—04
Палыме лийына: у лӱм
Людмила Шабдарова,
МарГУ-н аспирантше.
ШОНЫМАШЫМ ЛЫВЫРТА
Эрвелмарий мурышто куэ ден тумын образышт

Айдеме тукымын илышыжым курым мучкыжо — пайрем годым да тыглай кечынат,
пашаште
да канышыштат — эре тудын мурыжо, куштымашыже, модмашыже да мыскараже
сӧрастареныт, тудлан илыш нелым сеҥаш полшеныт. Арам огыл вет "Муро —
калыкын чонжо" манын ойлат. Кумдан палыме марий шанчыеҥ-фольклорист
К.А.Четкарев калык мурым чурийончыш дене таҥастарен. А писатель Шабдар Осып
гын калык мурын ойыртемже да
сылнылыкше нерген тыге каласен:"Калыкын мурыштыжо пӱтынь илышыже, мут дене
кала-саш лийдыме чон шижмашыже, кумыл-кылже чурийончышышто гай раш коеш.
Илыш неле,
орлыкан — муро сем ойган; илыш куштылго, ласка — мурат куанышан".
Кажне калыкын ятыр мурыжо уло. Тудо тошто илышым, йӱлам але илышыште лийше
могай-гынат событийым ончыкта. Фольклорын вес жанрлаж дене таҥастарымаште
муро эн
кумдан шарлен. Калык илыш дене пеҥгыдын кылдалт шогымыжлан кӧра тудо
курымла гоч
калыкын историйже дене пырля вияҥ толын.
Лирический муро — айдемын ойыраш лийдыме чон пелашыже. Тудо чыла вереат
йоҥга:
модыш касыште, пайремыште, канышыште, корнышто, пашаште. Муро але такмак
айдемын
кумылжым нӧлта, веселаҥда, тудын койыш-шоктышыжлан акым пуа. Тудын могай
улмыжо
тӱрлӧ верлаште илыше марий-влакын мурыштышт шижалтеш.
Эрвелмарий мурым ятыр шанчыеҥ поген да шымлен. Ты шотышто эн ондак
туныктышо
А.Аптриевым палемдыман. Тудо 1908 ийыште "Песни черемис Бирского и
Сарапульского
уездов" сборникшым (Казань, 1908) руш да марий йылмыла дене савыктен
луктын.
Тышке 1905-1907 ийлаште Пӱрӧ (Бирск) ден Сарапул уездласе тӱрлӧ яллаште
возен
налме муро-шамыч пуреныт. Нуным тема шот дене тыге шеледыме: 1) ӱмыр кӱчык
улмо
нерген — 10 муро; 2) сӱан муро — 9; 3) религиозный муро — 14; 4) родо-
тукымлан
гына мурымо — 22; 5) ӱдырамаш муро — 32; 6) мурылан припев — 10; 7) поминга
муро
— 4; 8) салтак муро — 26; 9) илыш дене келшыдыме нерген — 15; 10) моктымо
муро —
12; 11) тӱрлӧ содержаниян текст-шамыч. Чылаже 161 мурым пуртымо.
Сборникыште улшо кӱчык ончылмут марий калыкын муро традицийже нерген,
мутлан, таҥастарымаш
нерген, эрвелмарий мурын лексикыжлан татар деч влияний лийме да тулеч моло
нергенат лудшын шинчымашыжым мочол-гынат ешара.
Эрвелмарий муро-влакым чумырымаште да шымлымаште В.М.Васильевынат надырже
кугу.
Тудо Озаҥысе учител семинарийыште музыкальный шинчымашым налын да колыштмо
мурын
семжым вик нотыш возен кертын.
XX курым тӱҥалтыште фольклор материалым погымаште кугу пашам "Марла
календарь"
(1907-1913 ийлаште лектын) ыштен. Тудо шке йырже марий интеллигенцийым
чумырен
шоген. Нуно шкеныштым "Озаҥыште илыше марий-шамыч" манын лӱмденыт.
Редакторлан
ончыч В.М.Васильев ыштен. Тудо "Марла календарьыште" фольклор отделым
вуйлатен,
шкенжын возымыжымат печатлылын.
1908 ийысе календарьыште издатель-шамыч фольклорым кок тӱшкалан шелыт: 1)
родовой деч ожнысо саман дене да марий калыкын шукертсе магический йӱлаж
дене кылдалт шогышо фольклор; 2)светский фольклор (тидыжым нуно "калык
фольклор" маныныт). Адак тышкак чий вера йӱлам ончыктышо материал-шамычым
ушеныт. Календарьыште тыгак 36 тоштыеҥ мутым, 28 туштым да 44 мурым
печатлыме. Пытартыш лостыкышто
марий фольклорым погаш, тудым календарьын редакцийышкыже колташ ӱжмашым
савыктыме.
1909 ийысе "Марла календарьым" фольклор материал пелыже наре айла.
Тӱҥалтыште 25
мурым печатлыме, текстат, семат пурталтыныт; нотым цифр дене ончыктымо.
Тематика
шотышто муро-влак тыге шелалтыт: 13 пайрем муро, 8 сӱан муро да 4 рекрут
муро.
Палемдыман: 1909 ийысе календареш муро-влакын семышт икымше гана
савыкталтын.
Умбакыже территорий шот дене муро-шамычын текстышт печатлалтын: Ӱпӧ
губернийысе
72 муро, 24 — Озаҥ губернийысе, умбакыже — 86 тушто, 2 йомак да 17 тоштыеҥ
мут.
1910 ийысе календарьышке чыла тӱрлӧ фольклор материалым пуртымо. Эн ончыч
адакат
нотан муро-шамыч пурталтыныт, чылаже 27. Умбакыже 42 мурын текстыштым
савыктыме.
1911 ден 1912 ийласе "Марла календарьым" Озаҥысе учебный округын
управленийже
пелен улшо кусарыше комиссий луктын (42 ден 43 ¹), нунын редакторышт
комиссий
председатель Н.Катанов лийын. 1911 ийысе календарьыште 56 муро ден 47
туштым печатлыме улмаш гын, вес ийысе номерыште марий фольклор гыч ме
нимомат она уж. Марий издатель-шамычым духовенство ден кугыжан чиновникше-
влак тиде паша деч кораҥденыт.
Революций деч ончычсо "Марла календарь" 1913 ийыште пытартыш гана лектын.
Календарь редакцийыште адакат "Озаҥыште илыше марий-шамыч" лийыныт. Тиде
номерыште
улыжат игече могай лийшаш нерген икмыняр палым, 280 тоштыеҥ мутым, 13
туштым да
11 мурым печатлыме.
Палыме марий композитор К.А.Смирнов 1951 ийыште "Эрвелмарий муро" сборникым
савыктен луктын. Тышке Пошкырт, Татарстан республикылаште, Свердловск ден
Пермь
областьлаште илыше марий-влакын муро ден куштымо семышт пуреныт. Нуным 30-
40-ше
ийлаште погымо. Сборник кум ужаш гыч шога: 1) совет власть жапысе муро, 2)
революций деч ончычсо муро, 3) куштымо сем-влак.
1951 ийыштак Государственный музыкальный издательство "Марий калык муро"
сборникым савыктен луктын. Тиде сборник Марий республикын 30-шо идалыкшылан
пӧлеклалтын. Сборникыш чылаже 195 муро пурен, тышеч нылле кумытшо
эрвелмарий муро. Ончылмутым К.А.Четкарев возен.
Шымлызе О.М.Герасимов 1978 ийыште Алабога кундемысе марий муро-влакым посна

сборник дене савыктен. "Марийские песни из Татарии и Удмуртии" книгаш 1968
ий гыч
1977 ий марте погымо фольклор материал пурен. Муро-влакым тыге шеледыме: 1)
лирический муро, 2) рекрут муро, 3) йӱла муро, 4) сӱан муро, 5) колышым
шарналтен
мурымо, 6) аза малтыме муро, 7) календарный муро-влак, 8) такмак-влак, 9)
инструментальный сем-влак.
Тыгак йот элласе ученый-влакат эрвелмарий муро погеныт да шымленыт. Финн
шанчызе
Арвид Генетц 1887 ийыште Красноуфимский уездыш миен коштын. Тудлан Ӱлыл
Потам
школын директоржо Удюрминский полшен. Тиде марий миссионер эрвелмарий
йылмым,
тугак Пошкырт кундемысе марий-шамычын илыш-йӱлаштым сайын пален, шкат марий

фольклорым пога улмаш. А.Генетц эрвелмарий йылме дене возымо материал
сборникшым
1889 ийыште Финн-угор обществын полшымыж дене печатлен луктын. Тыгай
фольклор
материал-влак пуреныт: 20 йомак, 100 тушто, 11 локтымо шомак, икмыняр
кумалтыш
мут, 100 муро, посна такмак-шамыч, икмыняр тошто сӱан муро. Сборникын
кокымшо
ужашышкыже текстым немыч йылмыш кусарен пуртымо.
1905-1906 ийлаште Марий кундемыш вес финн ученый Ӱрйӧ Вихманн шке пелашыже
(этнограф) дене экспедицийыш толын коштын. Нуно Чебоксар уездысе Йоласал
селаште,
Яраҥ уездысе Люльпан ялыште, Уржум уездысе Шернур селаште, Чарла уездысе
Морко
селаште да Малмыж уездысе Кильмез ялыште лийыныт, поян материалым погеныт.
Тидын
негызеш 1909 ийыште Ӱ.Вихманн "Материалы фольклора Уржумского диалекта"
сборникым луктын. Ойпогыш йомак деч посна марий калык фольклорын тӱрлӧ
жанрлаже пуреныт: 34 калык пале, 37 тоштыеҥ мут, 60 тушто, 50 муро. 1931
ийыште Ӱ.Вихманнын
Гельсингфорсышто вес сборникше печатлалт лектын. Тудо "Марий калыкын
творчествыже да йӱлаже" манын лӱмдалтын. Вуймут гычат, утларакше материал
гыч, тиде пашаштыже Вихманнын фольклористический цельым шындымыже раш коеш.
Сборникыш муро, калык пале, кумалтыш мут, тушто-шамыч пуртымо улыт, йомак
кудыт веле. Тиде ойпогыш
тыгак Г.Г.Кармазинын погымо эрвелмарий мурат пурталтын. Ончылмутышто
фольклорысо
тӱрлӧ жанрын марла лӱмжӧ, терминже-шамыч нерген каласыме.
Финн ученый-влак кокла гыч эрвелмарий мурым эн шуко Хейки Паасонен поген. А
тудын погымо материалжым Пааво Сиро савыктен луктын. Сборникыш пуртымо муро-
влакым
кок ужашлан шелын: сӱан годым мурымо (62 номер) да тӱрлӧ сынан муро-влак
(190
номер). Сӱан муро-влакшым Пӱрӧ уездысе Чорай селаште (кызытсе Мишкан
районышто)
илыше марий-влак деч возен налме. Тыштак эрвелмарий-шамычын сӱаным кузе
эртарымыштым умылтарен возымат уло.
Венгр ученый Ӧдӧн Беке 1916-1918 ийлаште пленыш логалше марий салтак-влак
деч
фольклор материалым поген. Тудо коло индеш марий салтак деч 181 йомакым,
480 мурым (тышеч шӱдӧ латкокытшо эрвелмарий муро), 1177 калыкмутым, 658
туштым, 1268
манеш-манешым, 76 молитвым да тулеч молымат возен налын. Нине текстлажым
марий,
немыч, венгр йылмыла дене савыктыме.
30—50-ше ийлаште шуко научный пашаеҥ, туныктышо да молат эрвелмарий мурым
погеныт. Кызытат Пошкырт кундемысе муро-влакым погышо да шымлен шогышо
ятыр.
Эрвелмарий кундемыште ожно да кызытат муро-влак тӱрлӧ содержаниян улыт.
Кунам да
кушто мурымым шотыш налын, нуным шуко тӱшкалан шелаш лиеш: сий ӱстел
коклаште,
еш да родо-тукым кокласе илыш кыл нерген, пӱрымаш да ӱмыр нерген, колышым
шарналтен мурымо, сӱан муро-влак, йӧратымаш нерген да тулеч молат. Тиде
статьяште
ме куэ ден тумын образыштым ончал-шымлен лектына.
Эрвелмарий муро кеч-кунамат кок ужашлан шелалтеш: тӱҥалтыш кок корныжо
пӱртӱс,
вер-шӧр сӱретым, кушкыл але янлык илышын посна йыжыҥжым почын пуа. Тидым
ученыйфольклорист В.М.Васильеват А.Аптриевын"Песни черемис Бирского и
Сарапульского
уездов" сборникыштыже палемда. Тыгодым тыште ончыктымо сӱрет икымше ужашын
содержанийжылан келыштаралтеш. Каласыман: пӱртӱс сӱрет, муро семынак,—
айдемын ойыраш лийдыме чон пелашыже. Пӱртӱс образ гоч марий калык шке
тургыжланымыжым, куан ден ойгыжым, философский шонымашыжым раш почын пуа.
Эрвелмарий мурышто чӱчкыдын куэ, тумо, олмапу, ломбо, лымыште (писте)
пушеҥге-влакын образышт вашлиялтеш. Пушеҥгын образше мурылаште тӱрлӧ
идейым, илыш умылымашым, шонымым почын пуаш полша. Мутлан, куэн образше
тыге ончыкталт кертеш:
Аваем миньым ышталалын,
Куэ лӱҥгеш пыштен рӱпшалын,
Куэ лӱҥгеш пыштен рӱпшымешке,
Толкын вӱдеш шындалал колтыжо ыле! (Аптриев, 1908:20).
Нине ныл корнышто илышын нелыжлан кӧра айдемын йӧсланымыже ончыкталтеш:
тудо орлык деч утлаш йӧным нигузеат муын огеш керт да семынже шона: "Куэ
лӱҥгеш пышталал рӱпшымешке, Толкын вӱдеш шындалал колтыжо ыле!".
Але налаш вес мурым:
Аркашат шочшо тыгыде куэрла
Арам шочын-кушкын, арамак.
Ужумакеш шочын-кушшаш ужар вуем
Арам шочын-кушкын ти тӱнчаш. (Вихманн, 1931:386).
Тиде мурышто тӱҥалтыш кок корныжо пӱртӱс йыжыҥым почын пуа. Курык чоҥгаште
шочшо
куэлан шокшыжат, йӱштыжат, йӱр ден тӱтанжат логалеш, сандене тудын шочмыжым

"арам" манме. А пытартыш кок корныжо икымше ужашын содержанийжылан
келыштаралтын, айдемын йӧсӧ илышыжым почын пуа.
Рекрут мурылаштат куэн образше тӱрлын ончыкталтеш. Мутлан, ик рекрут
мурышто тыге ойлалтеш:
Изи куэн лышташыжым
Мардеж налын наҥгаен.
Ачамын-лай ик йыгытше*
Казаматыште коштеш муҥаен** (Вихманн, 1931:452).
Куэ лышташ образ гоч салтакыште коштшо рвезе ончыкталтын. Кузе лышташым
мардеж,
пушеҥге деч ойырен, ала-кушко умбаке наҥгая, тыгак самырык
*Йыгыт — рвезе, самырык айдеме.
**Муҥаяш — ойгыраш.
рвезат ӧрдыж кундемыште служитлымаште ойгырен коштеш. Тиде мурымак иктаж-
могай
амал дене казаматыш логалше еҥым шарналтен мурат.
Йӧратымаш нерген муро ден такмакыштат куэ чӱчкыдын вашлиялтеш. Мутлан:
Кум ияш куэжын парчаж дене
Кум ийышкен лӱҥгалтен илышна.
Мемнан гына йолташ пеш мӱндырнӧ,
Кум ийышкен вучалын илена. (Апакаев, 1994:206).
Очыни, тиде такмак, 60-шо ийлаште салтакыш кайыше рвезым шарнен, ӱдыръеҥын
йӧратен вучымо мурыжо.
Вес текстыштат шонен коштмо да йӧратыме еҥ нерген мурымым ужына:
Алабого корно дене ошкылаш ямле
Ужар куэн лӱшкалтын шогымыжлан.
Ужар куэн ямже корнылан лийже,
Йӧратен коштмо таҥем шканем лийже. (Апакаев, 1994:192).
Ончыктымо текстат кок ужашлан шелалтын. Икымше ужашыже — ужар куэн
пӱртӱсыштӧ
лӱшкалтын шогымыжо пеш сылнын коймо нерген, а весыже — йӧратыме йолташ
нерген.
Еш да родо-тукым илыш кокласе кыл нерген мурылаштат куэн образже кӱлеш
верым налын шога. Мутлан:
Ош Виче гоч кок ваш куэ,
Лышташышт-шол ваш-ваш модылда.
Ме гына-лай миена, теат толза,
Миен-толын илена, шочшо-влак.* (Апакаев, 1994:155).
Тиде муро келшен илаш ӱжеш. Кузе пӱртӱсыштӧ кок куэн лышташышт вашла
модылдат,
тыге родо-тукым коклаштат илыш веселан да пайдалын эртышаш нерген шижтара.
Сӱан мурылаштат куэн образше тӱрлӧ шонымашым почын пуаш полша. Мутлан:
Куэм шындена выньыклан верч,
Ломбым шындена кичкыжлан верч.

* шочшо-влак — родо-влак.
Ӱдырым налына ешлан верчын,
Сӱаным ыштена дӓнлан верч* (Сабитов, 1991:170).
Тыгай мурым качын суртышко оръеҥым кондымо годым мурат.
Але вес сӱан такмакым налаш гын, куэн образше йӧршеш вес семын почылтеш:
Пӧртӧнчыл-лай воктене кугу тумо,
Кугу тумо йымалныже — ош куэ.
Ош куэжын парчаже ме улына,
Кугу тумо, ачаем, тый улат. (Александрова, 1991:8).
Мурызо ачажым кугу тумо дене таҥастара гын, молыжым (ешыште шочын-кушшо-
влакым)
— лывырге куэн парчаж дене.
Лаштыра куэ тыгак неле, ойган илыш нерген мурылаштат вашлиялтеш. Мутлан:
Пӧртӧнчыл-лай воктенет лаштыра куэ,
Тулык иге вӱдымат шавалеш.
Ачаемат уке-лай, аваемат уке,
Эл калыкше ончалын кушталеш. (Апакаев, 1994:259).
Ончыктымо такмак — тулык еҥын мурыжо. Тудо тыге чон йӧсыж дене мурен.
Шкенжын
илыш-корныжым пӧрт воктене шкет шогышо лаштыра куэ дене таҥастара.
Сий ӱстел коклаште мурымо годымат куэн образше ӧрдыжеш киен огеш код.
Мутлан:
Пӧртӧнчыл-лай мучаштет ластыра куэ,
Куштышыч мо, вӱд шавен, аваем?
Ончылнеет шогалше ышке игеет,
Куштышыч мо, вӱчкалын, аваем? (Апакаев, 1994:64).
Тиде муро ача-авалан пӧлеклалтын. Мурызо шкенжым адакат лаштыра куэ дене
таҥастара.
Эрвелмарий муро ден такмаклаште тыгак айдемын шӱм-чон вургыжмыжым, уш-акыл
тургыжланымыжым, илышыште лийше вашталтышым, келге философский шонымашым
раш почын
пуымаште чӱчкыдын тумын образшат кучылталтеш. Марий мурылаште тумо пеҥгыде,
таза, пӱртӱсым сылнештарен шогышо, тӱрлӧ нелылыкым сеҥен лекше семын
ончыкталтеш.
Мутлан, илыш пудыранчык жапеш шочшо тӱшкашке пурышо мурышто тумер

* Дӓн — чап.
ушештара:
Капем олмеш вургемем кодеш,
Вуем олмеш упшем кодеш,
Кидем олмеш перчаткем кодеш,
Йолем олмеш кемем кодеш.
Тумерла роша гае рвезе таҥем кодеш,
Куэрла роша гае ӱдыр таҥем кодеш.
Ок, ачаем, аваем, сай имнетым кычке,
Каена, каена, Яраҥ олаш каена.
Ок, ачажат, аважат, ынде чеверын кодса,
Мый тендажым ындыже ала ужам, ала уке.
Чевер пошкудо-влакем, тежат чеверын кодса,
Мыйын изи вуемже ала-кушак йомеш. (Апакаев, 1994:267-268).
Мутат уке, тиде — рекрут муро. Ожно кугыжан армийыште 20-25 ий дене
служитлаш
верештын, сандене салтакыш кайыше рвезын мурыжо шӱлыкан. Тудо, чон корштен,
тыгай ойган мурым мурен, чылашт дене чеверласен. Мурышто шке лишыл
йолташыжым тумерла роша дене таҥастара. Тышеч пале, йолташыже тумо гаяк
пеҥгыде, чатката,
илышыште вашлиялтше тӱрлӧ нелылыкым патыр гаяк вашлийын шогышо.
Але налаш вес рекрут мурым:
Варасем* кушто? Тумерыште.
Шӱдӧ коло лышташ йымалне.
Мемнан изана кушто коштеш?
Шӱдӧ коло полк коклаште. (Вихманн, 1931:454).
Такмакыште тӱҥалтыш кок стихше адакат пӱртӱс йыжыҥым почын пуа. Пытартыш
кок
строфаште армийыште коштшо рвезе нерген ойлымо.
Тумын образше тыгак сий ӱстел коклаште мурымо годымат вашлиялтеш. Мутлан:
Кӱкшӧ арка, тумеран арка,
Пурла-лай могыржо пӱкшерме.
Капеетат спайле, чуриет чевер;
Шӱмет ден мокшет ший арка.
(Аптриев, 1908:21).

Тиде муро лишыл родо-тукымым моктен мурымо тӱшкаш пура. Тумо гоч айдемын
чатката, чевер, мотор чонан улмыжо почылтеш.
Сӱан мурылаштат тумын образше тӱрлӧ шонымашым почын пуаш полша. Мутлан:

*Варасем — вараксим.
Аркаште тумыжым ме руышна,
Пӱгыланат огыл — таванлан.
Тыланет, акай, шешкым кондышна,
Уналанат огыл — ӱмырлан. (Александрова, 1991:16).

Тыгай мурым качын суртышко оръеҥым кондымо годым мурат.

Пасу гына покшелне шарвак тумо
Кава деч йодеш мӱкшавам.
Тумыжо-лай йодеш, ай, мӱкшавам,
Ме йодына Юмо деч рыскалым. (Паасонен, 1939:97).

Ты такмакым Х.Паасонен сӱан муро тӱшкаш пуртен, а П.Апакаев — пиал ден
поянлыкым
чапландарыше тӱшкаш. Тиде шотышто мый марий ученый дене утларак келшем.
Мурыштыжо вет ӱдыр-качылан огыл пиалым йодыт, а чылаштлан.
Йӧратымаш нерген мурыштат тумо чӱчкыдын вашлиялтеш. Теве:
Кӱкшӧ гына курык, тумеран арка.
Шӱшкалталеш шӱшпык, ок кае.
Тынят каенат мӱндырк, мынят мӱндыр,
Кечынат-лай уш гыч от кае. (Паасонен, 1939:141).
Курык чоҥгаште шочшо тумо гоч мурызо шкеж деч тораште илыше йӧратыме
йолташыж
нерген шонымыжым почын пуа. Кузе тиде тумерла деке ший йӱкан шӱшпык
шӱмаҥын, туге мурызат таҥжым эре шонен-вучен ила. Каласыман: тиде мурым
Х.Паасонен адакат
сӱан муро тӱшкаш пуртен. Ме гын тиде ой дене пешыжак огына келше.
Марий фольклорышто тыгак мыскара, койдарчык шотан мурат ятыр. Шукыж годым
модмо
верыш погынышо ӱдыр-рвезе-влак икте-весыштым койдарен муреныт.
Изи тумо, кугу тумо —
Тӱҥ гыч мучко укшеран.
Тендан аул ӱдыр-влак —
Изиге-кугуге мӱшкыран. (Вихманн, 1931:460).
Тумо, чынжымак, укшеран, тормак пушеҥге. Тыгак тендан ялысе ӱдыр-влакат тыр-
тор
койышан, шке чапыштым арален моштыдымо улыт, шижтара муро.
Икманаш, эрвелмарий мурылаште да такмаклаште куэ ден тумын образышт —
айдемын
кӧргӧ чонжым, койыш-шоктышыжым, уш-акылжым, келге философский шонымышыжым
почын
пуымаште сай йӧн. Тиде адакше мурын шонымашыжым сылнештараш полша.



060796
************************************************************************
6—07
ШОЧМО ЙЫЛМЕ
Илыш почшо шочмо йылме,
Тӱня дене палдарет.
Наҥгая сандалык йырак
Мыйым юзо шулдырет.

Чоным пуышо ава семын
Ушым, вийым пӧлеклет.
Юзо йӱкан шушпык семын
Кажнын шӱмым ылыжтет.

Мландына пуэн лыҥ сийым,
Куэрлаже шӧртнялга.
У тунемме тыныс ийым
Уло калык саламла.
... Ешарет уш-акыл вийым,
Шочмо йылме, эр юж гай!



060896
************************************************************************
6—08
Жорж СОЛОВЦОВ
Улат икте
Улат икте мландӱмбалне
Эн чот лишыл мыланем.
Ончалам мый, йӧраталын,
Ӱмбакетше, пелашем.

Урем дене, кид кучалын,
Пырля ошкыл колтена.
Икте-весым шыматалын
Келшен, коктын илена.

Я умбалне, я тембалне —
Миллион ӱдырамаш.
Улат икте мланӱмбалне
Эн кугу йӧратымаш.

Волжский район,
Приволжский поселко.

Мирон МИШЕНЬКИН
Корно.
Кондыштарыш ял гыч ялыш,
Имне корно вел тунам.
Изинек йолемже палыш
Шыже нечке лавырам.

Кызыт корно нӧлталалтын,
А ӱмбалныже — асфалть,
Кӱртньӧ имньым кушкыжалын,
Куш шонет, миен шуат.

Йол йымалсе кажне лаке,
Ушыш кодын лакемалт,
Нелылан вуем шым саке,
Ошкыльым кыртмен кузат*.

Пуракан корнем кеҥежым,
Телым — имньыдер кыша,
Пӧртыл ыле, жап — йоҥгеште!
Корно... тоштыжат келша...
Пошкырт Эл, Дӧртыльӧ ола.

——————————
*Кузат — кеч-мо гынат.



060996
************************************************************************
6—09
Поро шарнымаш

Кӧ пала, молан шоҥгемме годым
Рвезе жап эре ушеш возеш.
Семен Вишневский

Калык ойла: "Илышым илен эрташ пасу гоч эртыме гай огыл. Чынак, илыш
корнышто
пич чодырат, кӱкшӧ курыкат, келге коремат верештеш. Мыламат тӱрлӧ йыжыҥ гоч
эрташ пернен, но поро кумылан, ушан-шотан, весым умылен моштышо еҥ-влакын
полшымыштлан кӧра мый корныштем логалше чыла нелым сеҥен лектынам. Тыгай еҥ-
влак дене
вашлиймым, нунын деч тунеммым, пырля пашам ыштымым пиаллан шотлем.
Мыйын шочын-кушмо Кугу Шигаксола Йошкар-Ола гыч Озаҥ олаш кайыме кугорнышто
верланен. Ожно мемнан ялна вошт улазе-влак эртен коштыныт. С.Г.Чавайнын
"Элнет" романыште лудына:"Конвой салтак-влакын Василий Александровичым,
Йогор ден Сакарым,
адак Курыктӱр марий ден Мӱштылтӱр марийым тюрьма капка гыч лукмышт годым
Чарла
уремыште ик еҥат уке ыле. Сакармытым мужырын-мужырын йыгыре шогалтышт, кок
салтак ончылан шогале, кокыто - шеҥгелан, а молышт кок верым авырышт...
Чарла ола гыч лектыт да чодыра тӱҥалеш веле. Мушмарийышке (мемнан кундемым
тыге
лӱмдат ыле — В.Т.) шумеш кудло меҥге коклам корно эре чодыра покшеч кая.
Чарла
воктенракше лышташан пушеҥге уло, умбакыже эртак пӱнер кая...
Первый кечыште Кундышыш шумеш наҥгайышт. Кундыш этап пӧртеш Сакармыт ты
йӱдым
малыш...
Вес йӱдым Кугу Шигаксолаште малышт. Эрдене, Кугу Шигаксола гыч лекмышт
годым,
йӱр шӱведаш тӱҥале..."
Озаҥ—Йошкар-Ола кӱртньыгорным чоҥышымо деч ончыч чыланат Сакармытын кайыме
корно
дене коштыныт. С.Г.Чавайнлан ятыр гана тиде корным эрташыже верештын, моло
поэт,
писатель-влакат мемнан ял гоч эртеныт.
Ялыштына ожнак тӱҥалтыш школ почылтын. 1932 ий шыжым тудым ШКМ-ыш (колхоз
молодежь школ) — савырыме. Школым вуйлаташ Александр Степанович Ятманов
тольо. (Вара
тудо кумдан палыме писатель Мичурин Азмекей лие). Мыйын тунемме визымше
класс
Перцов Микалын пӧртешыже верланыш. Туныктышына-влак мыланна сай шинчымашым
пуаш
тӱрлӧ йӧным кучылтыныт, шыма да лыжга койыш-шоктышышт дене мемнан кумылнам
шкешт
деке савыреныт.
Руш йылмым да литературым Т.И.Иванова (Помар селаш шочын-кушшо марий ӱдыр)
туныктен. Чаткан чийыше мотор ӱдыр классыш пурен шогалеш да ныжылгын
кутыраш тӱҥалеш ыле, тудын деч нигунамат торжа мутым колын онал, ик йочамат
нигунам шӱрден
каласен огыл. Урокшым эреак вученна, сайын ямдылалташ тыршенна.
Татьяна Ивановнан вуйлатымыж почеш Н.Мухинын "Ӱҥышӧ деч ӱш лектеш",
С.Николаевын
"Ош когарш" (автор, тиде пьесым вара "Латкандашымше ий манын лӱмден)
пьесышт
почеш спектакльлам шуко яллаште модын ончыктенна. Калык мемнам йывыртен
вашлийын.
Директор А.С.Ятманов марий йылме ден литературым туныктен. Тудо
программыште
палемдыме тема дене гына серлаген огыл, тунемше-влакым журнал да газет дене
кылым кучаш таратен. Урокышто "Ямде лий" газетым лудыктен, кузе да мом
возаш
кӱлмым умылтарен, а южгунам возаш заданийымат пуа ыле. Тыге "Ямде лий"
газетын
страницылаштыже школна нерген материал-влак каяш тӱҥальыч. Икмыняр
вуймутшым кызытат шарнем:"Мемнан школна у тунемме ийлан ямде",
"Спортплощадкым шке кидна дене ыштенна", "Красногор чодыра заводысо пеле
кыдалаш школ дене ече дене ӱчашымаш
лийын", "Сайын тунемына", "Кеҥеж канышлан ямдылалтына", "Школ участкыште
ӱдымӧ
паша", Кажне тунемше "Ямде лий" газетым налын" да молат.
Газетыш чӱчкыдын Иванов Васли, Марьин Миша, Пушкин Иван, Литвин Иван возен
шогеныт. Туныктышын сылнымутан литератур, газет деке шӱмаҥден шогымыжо южо
тунемшылан ончыклык пашам ойырен налаш полшен. Мутлан, Иван Литвин тале
журналист лийын. Сар деч ончыч "Рвезе коммунист" газет редакцийыште пашам
ыштен. Сарыште лиймыж годым фронтовой газетыш возен шоген, тыныс пагытыште
Северо-Кавказский военный округысо "Красное Знамя" газет редакторын
алмаштышыжлан ыштен. Иван Павлович
Литвин РСФСР культурын заслуженный пашаеҥже лӱмым сулен, Йошкар Знамя
орден, "За
боевые заслуги" да моло медаль дене наградитлалтын.
"Ямде лий" газетыш мыят возен шогенам, а 1934 ий 25 ноябрьысе номерыште
"Мурына"
лӱман почеламутем савыкталтын. Мучаште палемдыме: "Почеламутым Олык Ипай
тӧрлатен".
Школ вуйлатыше мемнам экскурсий дене тӱрлӧ вере коштыктен. Визымше-кудымшо
классыште тунеммына годым Сотнур - Кужер янда завод — Лопатино (кызыт
Волжск ола)—
Помар маршрут дене эртенна, шымше классыште корнына Юл вӱд воктенсе
Исменца,
Звенигово, Кокшайск кундемлаш шуйнен. Шымше классым пытарымекына,
А.С.Ятманов,
мемнан Йошкар-Олаш экскурсий дене наҥгайыш. Тунам ме икымше гана поездыш
шинчынна, олам ужынна, мыланна чылажат пеш оҥай да пайдале лийын. Олаште
коштын ноен,
Совет уремеш, кызыт 1-ше номеран аптека лишан, шаршудеш канаш верланышна.
Ваштарешна, ший-шӧртнын койын кугу черке волгалт шинча, тушко еҥ-влак пурен-
лектын
коштыт. Кутырен шинчымына годым мемнан деке чаткатан чийыше мотор рвезе
ӱдырамаш
толын шогале. Саламлалте. Александр Степанович палымым ыштыш: тиде — "Ямде
лий"
газетын редакторжо Зинаида Емельяновеа Яковлева. Редактор мемнан дене
моткоч шыман кутыраш тӱҥале, тунемынна нергенат йодышто. Александр
Степанович "Ямде лий"
газет дене кылым кучымына нерген, возышо-влак дене палдарыш. Мыйын веке
савырнен
каласыш: "Теве мемнан Варушна газетышкыда возен шога (Мичурин-Азмекей мыйым
эреак Варуш манеш ыле).
Зинаида Емельяновна "Пытартыш жапыште ала-молан шуэнрак возет" манын
каласыш.
Мыйже вожылмем дене "возем, возем" малдальым. Йоча гын йоча, моло семын
вашештенат кертын омыл.
Тунам мый Зинаида Емельяновнам икымше гана ужмаште ӱмырешлан йӧратен
шынденам.
Кушкын шумекем, тиде поро чонан, лыжга кумылан, моткоч ушан ӱдырамаш дене
ятыр
гана вашлияш да тӱрлӧ нерген кутыраш логалын. Тудо айдемым колыштын да
умылен
моштен, кӱлешан ой-каҥашым пуыде чытен огыл. Мыйын илышыштем З.Е.Яковлева
ончык
ӱжшӧ маяк гай лийын. Кызытат чонлан йӧсӧ годым але чот йывыртыме татыште
Зинаида
Емельяновнам поро кумылжым шарналтен илем.
Ялыштына колхоз правлений пӧртеш Йошкар пусак (вараже "Красный уголок"
манаш
тӱҥальыч) почылто. Ме, тунемше-влак, тушто кас еда кугыеҥ-влаклан, газетым
лудынна, вет тунам ялыште лудын да возен моштышыжо шагал лийын. Грамотылан
туныкташ элна мучко ликбез паша шарлен кайыш. Меат суапле тӱҥалтыш деч
ӧрдыжеш ышна
код. А.С.Ятманов кажнылан посна ялым, суртым палемдыш, вараже мом да кузе
ышташ
кӱлмӧ нерген каласкала, пашанам эскерен шога ыле.
Теве Николай Дружинин 30-40 ияш ӱдырамаш-влакым возаш, шотлаш туныктен.
Нуныжо
кажне кечын кастене шагатат пеле, кок шагат жаплан чумыргеныт. Николай 15
еҥан
вич группым туныктен луктын. Рвезынек кычкалтме пашаже тудлан ончыклык
корным
ойырен налаш полшен. Н.Н.Дружинин, педучилищым пытарымек, школышто
туныктен. Кугу Отечественный сарын кугу да неле корныжым эртен, ятыр гана
сусырген, орден да
медаль дене наградитлалтын. Сар деч варат школышто пашам ыштен. Ӱмыржӧ
тушманым
сеҥымылан 50 ий темме талукышто кӱрылтын.
А.С.Ятмановын вуйлатыме школышто паша воранен толын. Столярный
мастерскойышто
школьник-влак пӱкеным, ӱстелым ыштеныт, а школ пакчаште ончен куштымо
пакчасаска
теле мучко шокшо кочкышлан ситен.
Шым классым тунем пытарышнат, умбакыже могай пашам ойырен налме нерген
йодыш шогале. Школысо спектакльлаште тӱрльӧ рольым модшо Пушкин Иван Марий
театрын артистше лие. Жал, талантан рвезе кугу сар гыч пӧртылын огыл,
герман мландеш
ӱмыржӧ кӱрлын. Мый Г.И.Иванован, А.С.Ятмановын марий йылме ден
литературылан кумылаҥдымыштлан кӧра шочмо йылме дене специалист лийынам.
Вика Миляева ден Миша
Марьин медик специальностьым ойырен налыныт, Николай Дружинин, Николай
Смольников, Василий Иванов туныктышо радамыш ушненыт. Варвара Васильева
сулен налме канышыш лекмешкыже кевытыште пашам ыштен. Максим Новиков —
шофер лийын, Яким Назаров ден Васли Созонов ял озанлыкыште тыршеныт.
Мемнан классыште тунемше коло еҥ гыч латкуд рвезына Кугу Отечественный
сарыште
тушман ваштареш кредалын. Кандашынже элна верч вуйыштым пыштеныт. Теве:
Николай
Никитин, Пугачев Николай, Назаров Григорий, Логинов Петр, Стрельков
Николай,
Петров Ефим, Сергеев Григорий, Иванов Сергей.
Сар гыч сусырген толшо-влаклан тыныс пагытыште йывыртен илашышт верештын
огыл:
тазалыкышт кечын лушкыдемын да ӱмырышт шочмо мландеш кӱрылтын.
А.С.Ятманов ялыштына ик эн пагалыме еҥ лийын, тӱрлӧ йодыш дене тудын деке
эреак
пурен коштыныт. Тиде жапыште шкежат писатель пашалан шагал огыл материалым
поген
дыр.
Школ вуйлатышына да туныктышына-влак кушкын шогышо у тукымым пашалан,
илышлан
ямдылаш лым лийде тыршеныт, чыла шинчымашыштым, моштымашыштым пуэныт. Кажне
йочан шӱмешыже порылык тушым ӱден, шочмо элнам, калыкнам, пашам йӧраташ,
аклаш туныктеныт.
1934 ий шошым мемнан школыш "Ямде лий" газет редакций пашаеҥ Миклай Казаков
толын ыле. Тудо тунемше-влаклан газет нерген каласкалыш, шкенжын
почеламутлажым
лудо.
Икмыняр жап гыч, 9 майыште, йоча газетеш "Кугу Шигак ШКМ сеҥымаш гыч
сеҥышыш
вонча" лӱман статья савыкталте. Тудо тыге тӱҥалын:
~Кече шокшо. Мардежат шке южшо дене мыйын шӱргым ниялта. Турийын сылне
мурыж дене куштылемын ошкылам. Кугу Шигак ШКМ-ыш (Звенигово район) шиждеак
толын шуым.
— Школ участкеш ӱдашлан кузерак ямдылалтыда?— йодам.
— Тиде шотышто ӧрмаш уке. Чылаже 5,3 га ӱдалтшаш. Шӱльӧ 1 га, пареҥге 2 га,
шемшыдаҥ 2,3 га. Урлыкаш сита. Теве таче пеш эр 1 га шӱльым ӱдышна,— школ
вуйлатыше
Ятмановын йӱкшӧ шоктыш.
— Тунемме пашада кузе кая?
— Тыштат паша томам огыл. Школыш коштмаш ВИ группын (тунам классым тыге
лӱмдат
ыле. — В.Т.) кажне кечын 100%. Тунем кертмаш шотыштат ончык кайымаш уло.
Кумшо
чырыкыште 34 ударник уло. Кызыт урок деч вара почеш кодшо-влак дене ик
шагатым
тунемына. Толшаш тунемме ийлан ик тунемшат кок ийлан кодшо ок лий".
М.Казаков ден Мичурин Азмекей коклаште кыл, Миклайын "Ямде лий"
редакцийыште паша ыштымыж годымак тӱҥалын, да нуно ӱмыр мучко лишыл йолташ
лийыныт. Салтак вургемым чийыше самырык писатель-влак 1940 ий кеҥежым
Гороховецкий военный лагерьыште вучыдымын вашлийыныт. Тидын лӱмеш М.Казаков
"Торасе вашлиймаш" почеламутым
возен:
Пеш торасе вереш, йошката пӱнчерлаш
Мыланнаже пернен, йолташем, вашлияш,
Шонен отыл тыят, шонен омыл мыят...
Ик шомакым муде шогенна коктынат.

Куанен шыргыжмаш!.. Куанен
вашлиймаш!..
О, таҥем! Курымеш тидым ок лий мондаш.
Шочмо верым ала конденат пеленет?
Ончылнем тӧрштыл-модын лойгалте
Элнет...
Сӱретлалте тунам шочмо сурт гай ола
Йымыжа Палантайым уэш мый колам...

Ятыр ий эртымеке, Йошкар-Олаште илымем годым мемнан туныктышына Александр
Степанович дене уэш вашлияш логале. Вашлияш гына огыл, а мемнан ешна
коклаште пеҥгыде
кыл лие. Тудо шке ешыж дене Карл Маркс уремысе изи гына пу пӧртыштӧ илен.
Пелашыже Юлия Ильинична Ермакова ятыр ий "Ямде лий" газет редакцийыште
пашам ыштен.
Кок еш чӱчкыдын икте-весе деке коштынна, поснак каныш кечын Азмекеймыт деке
мияш
тыршенна. Кас мучко тӱрлӧ нерген кутырен жапым эртаренна. Суртоза тӱрлӧ
оҥай
случай нерген каласкален, тудын мутшо, марий манмыла, вӱдла йоген. Вара,
илен-толын, тиде каласкалымыже ойлымашыже-влакын сюжетышкышт шыҥен. Теве
"Пӱртӱс муро" книгасе "Мирон кугызан ойлымыжо" аршаш гыч чылажымат ме
ондакак колынна, но
возымыж годым автор айдеме да вер-шӧр лӱм-влакым вашталтен.
Сонарзын маскам пычал дене огыл, а шӱлыш дене пуштмыж нерген каласкалымым
воштыл-воштыл колыштынна. А вес ойлымашыште сонарзе пычкемыш кастене мӧҥгӧ
шӱгар
гоч кайымыж годым вынемыш камвозын, тудын семынак тушко каза логалын.
Писательын
ойлымыжым кызытат шарнем: "Мый мӧҥгышкем, Изи Моламасыш, пӧртылам ыле, а
шӱгар
Йошкар-Ола — Звенигово корно воктене, Чакмарий ял лишнак..."
Мичурин Азмекейын "Пондаш" ойлымаш-книгаже лекмеке, шканжат тиде лӱмпижын
шинче,
йолташыже-влак тудым "Пондаш" манаш тӱҥальыч.
Александр Степанович шкенжын 70 ияш юбилейжым Йошкар-Ола гыч Звениговыш
илаш
куснымекше палемдыш. Юбилейыш мыйымат ӱжын ыле, но каен шым керт, а
саламлыман
телеграммым колтышым. Юбилейже деч вара Йошкар-Олаш толын ыле, вашлийна,
ятыр
жап кутырен шогышна. Тиде мыйын йӧратыме туныктышем дене пытартыш вашлиймаш
ыле.
* * *
Ӱмаште шыжым Волжский районысо Упшер школлан 100 ий темме юбилейым
эртарышт.
Пайремыште мыланемат лияш пиал логале.
Церковно-приходской, икымше ступенян трудовой политехнический шымияш-
кандашияш,
а ынде кыдалаш. Тыгай корным эртен тиде школ. Тудын дене мыйынат илышем
кылдалтын. Пел курым утла ончыч мый 18 ияш ӱдыр, Нурсолаш верланыше Упшер
школын омсажым почын пуренам. Школ директор Василий Аникич Аникин (вара сай
пашажлан Ленин
орден дене наградитлалтын), завуч Анастасия Васильевна Эпанаева (икмыняр ий
гыч
"РСФСР школын заслуженный туныктышыжо" почетный лӱмым налын, школлан руш
йылме
учебникым возен) моткоч порын вашлийыч. Мый тышке марий педагогический
институт
пеленсе рабфакым тунем пытарен толынам, нимогай опытем лийын огыл, урок
эртарыме
методикым пален омыл. Кугу опытан нине туныктышо-влак урокым кузе эртарыме,
могай йӧным кучылтмо нерген каласкаленыт. Урокыштем ончыч тӧрсырат лиеден.
Но нуно
моткоч тыматлын, нимогай торжа койыш деч посна ой-каҥашым пуат ыле. Пашам
удан
огыл каяш тӱҥале. Тыге туныктымо пашам йӧратен шынденам да ончыклык илышем
тиде
профессий дене кылденам.
Поро чонан, еҥым умылышо туныктышем-влак В.А.Аникин ден А.В.Эпанаевам тау
мут
дене шарнен илем.
Тунам ялыште культур пӧрт лийын огыл, радио колхоз правлений пӧртыштӧ гына
ыле,
кином тылзеш ик гана Кӱчыклук ялыш кондат ыле. Ме тушко тӱшкан погынен
коштынна.
Ялысе самырык-влак дене келшен иленна, яра жапнам пырля эртаренна.
Ялыште туныктышо эн пагалыме еҥ ыле. Мутлан, урем дене ошкылмо годым
ваштареш
толшо шоҥго еҥ вуйжо гыч упшым кудашын саламла.
Ик кечын 5-ше классыште икымше урокем ыле. Классыш пурен шогальым,
молгунамсе
семын йоча-влак мыйым саламлаш верышт гыч ышт кынел. Икте парт ӱмбак лап
возын,
весе кидше дене шӱргыжым петырен шинча. Класс мучко нюслен шортмо шокта.
Амалжым
пален налмек, мыят окна воктеке миен шогальым, шинчавӱдым кучен шым сеҥе.
Урокым
тӱҥал ышна керт, шортын жапым эртарышна. Амалже тыгай ыле: ончычсо
туныктышо-математик, моткоч талантан да мотор Павел Кузьмич Кузьминын Финн
сареш колымыж
нерген увер толын. Сай айдеме верч изи йоча-влакын шӱмышт вургыжын, нуно
туныктышым пагалымыштым, йӧратымыштым почын пуыде кертын огытыл.
Вучыдымын Кугу Отечественный сар тӱҥале. Школышко йоча-влак шӱлыкын толаш
тӱҥальыч: я ик сурт гыч, я весе гыч кечын манме гаяк ачаштым, изаштым
фронтыш
ужатеныт. Илыш нелеме, пӧръеҥ-влак фронтыш кайышт, колхоз паша тӱҥ шотышто
ӱдырамаш-влак вачыш возо.
Ик кастене Степанов Максимын пӧртышкыжӧ погынен шинчымынам шарналтыде ом
керт.
Тӱрлӧ нерген кутыркалена. Фронтыш кайышаш рвезе-влакын кумылышт патриотизм
шӱлышан, тушманым сеҥаш каяш вашкат, повесткым вучат. Кӱкшӧ капан Макси
ойла, "Мыйым
тушманын пуляже поктен ок шу, куржын утлем". А изирак капан мотор Бычков
Элексей
ешара:"Мый изи улам, немычын пуляже мыйым ок му". Макси ден Элексей ик
ийготан
ыльыч, фронтышкат ик кечын ужатышна. Немычын пуляже патыр капан Максимат,
изирак
Элексейымат вес тӱняш колтен. Степанов Максим фронтеш нелын сусырген, 1943
ийыште госпиталеш колен, а Бычков Алексейын ӱмыржӧ сар корнеш 1942 ийыште
кӱрылтын.
Нурсола ялыште Иван Федорович Долговын пӧртешыже, изи пӧлемым ойырен,
медпунктым
йӧнештарыме ыле. Фельдшерицылан Иваново оласе медтехникумым пытарыше руш
ӱдыр
Манюхина Аня тольо. Тудо кӱчык жапыште марла ойлаш тӱҥале, пайрем годым
марий
вургемым чиен муралтенат, кушталтенат колта ыле. Проста да кумылзо улмыжлан
калык пагален. Ме Аня дене пырля иленна. Тунам кызытсе семын машина лийын
огыл.
Фельдшер ӱдыр ял гыч ялыш йӱштыштат, ночко годымат йолын коштын, нигунам
вуйым
шийын огыл.
Аня дене пырля илымына годым Йошкар-Ола гыч Миклай Казаков мемнан деке ятыр
гана
унала толын. Шыма койышыжлан, еҥым умылен моштымыжлан Миклай Аням пагален.
Фельдшерицам фронтыш шке кумылын кайымекше, поэт тудын лӱмеш "Санитарка
нерген муро"
почеламутым возен. Тиде почеламут "Тул коклаште" сборникеш (1943)
савыкталтын:
Элнет сер воктене кушкеш сылне мӧрӧ,
Мотор кече ден чеверген...
Айста мурена чыланат тиде мурым
Мемнан санитарка нерген.
Припев:
Ончалат шыматен,
Пелештет йӧратен,
Шокшо раным пидат
чон пыштен.
Корштымат изирак,
Шӱлашат ласкарак,
Пуйто рана вигак
тӧрланалын.
Совет эл ӱмбаке тушман кержалтмеке,
Тый фронтыш лӱдде толынат.
Йӧратыше ӱдырын рвезе куатшым
Кугу пашалан пуэнат...
Сарын ветеранже кызыт Иваново олаште ила, Упшер кундемым порын шарнымыж
нерген
кажне гаяк серышыштыже воза.
Упшер кундем ожнысо дене таҥастарымаште каласен моштыдымын вашталтын.
Нурсола
гыч Кожласолаш пасу гоч коштына ыле, а кызыт кок ял ушнен. Кок пачашан у
школ
Нурсола ден Кӱчыклукын ончычсо пасуэшышт верланен, ваштарешыже чапле
культур
пӧрт волгалт шинча, у деч у пӧрт асфалт шарыман уремым сӧрастара. Тиде
кундем
гыч ӧрдыжкӧ илаш кайыше уке, а мӧҥгешла, тора верлаште илыше-влак тышке уэш

пӧртылыныт.
"Упшер" тӱшка паян предприятийын чапше чыла вере шарлен, тысе пашам
йӧратыше калык сайын ила.
* * *
50-ше ийлаште Н.К.Крупская лӱмеш Марий педагогический институтын
литературный
факультетыштыже тунеммына годым калыкын пагалыме, чапым налше ученый да
писатель-влак дене вашлияш, а южыжын лекцийжым колышташ логалын. Мый марий
калыкын
кок эргыж нерген мутым лукнем. Иктыже кугу ученый-йылмызе, этнограф,
фольклорист, музыковед Валериан Михайлович Васильев (Ӱпымарий), весыже —
писатель Иосиф
Алексеевич Борисов — (Тыныш Осып). Коктынат Озаҥ олаште Октябрь революций
деч
ончыч тунемыныт, тудо жапыштак литератур пашаш ушненыт. Валериан Михайлович

тӱрлӧ темылан 250 утла пашам возен. Тудын 1928 ийыште савыкталтше "Марий
мутерже" тачысе кечыланат акшым йомдарен огыл. Возымо пашаже тӱня мучко
шарлен, вес
эллаштат кӱкшын аклалтеш. Шке жапыштыже Финляндийыште марий шымлызым Финно-
угор
обществын членжылан сайленыт.
И.А.Борисов литератур пашам драматург семын тӱҥалын, ятыр пьесым,
ойлымашым,
М.Горький, С.Г.Чавайн нерген шарнымашым возен, эн кугу пашаже — "Анук акай"
роман.
Марий йылме наукын ачаже Валериан Михайлович мыланна кумшо курсышто марий
диалектологий дене лекцийым лудын. Тудын ойлымыжым кумылын колыштынна.
Южгунам занятийна МарНИИ-ште эртен, вет тунам ученый тушто пашам ыштен.
Туныктышына марий диалектын ойыртемжым пеш оҥайын да келгын почын пуэн,
посна
мутым, мут савыртышым умылтараш моло йылмысе, поснак татар, чуваш, финн-
угор
йылмыласе мут дене таҥастара ыле. Тынар примерым моло йылмыла гыч
кучылтмыжо
мемнам чӱчкыдын ӧрыктарен. А вараже тудын полиглот (шуко йылмым палыше)
улмыжым
пален налынна. Диалектын тӱрлӧ улмыжым умылтарымыж годым верысе мурын
ойыртемжым
муралтен-шӱшкалтен ончыктылын. Тудо марий калык мурым йӧратен поген,
икмыняр
книга дене луктын.
Ученыйын лекцийым лудмо методикшат оҥай ыле. Тудо кеч-могай темым радам
дене почын пуэн гына огыл, а марий мутын поянлыкшым, ныжылгылыкшым моштен
кучылтын.
Мыйын ончыклык пашамат В.М.Васильев дене кылдалтын, манаш лиеш.
1956 ий шыжым Валериан Михайлович пенсийыш кайыш, МарНИИ-н йылме
секторыштыжо
вер яра лие, да мыйым младший научный пашаеҥлан нальыч. Кугу ученыйын ончыч
шинчыме пӧлемыштак верланенам. Пенсийыште улмыж годымат шоҥго шымлызе
МарНИИ-ш толеден, паша лектышым каҥашыме годым шке шонымашыжым луктын
ойлен, ой-каҥашым пуэн. Марий йылме наукышто кугу да шерге надыржым аклен,
1957 ийыште В.М.Васильевлан филологий наука доктор лӱмым пуышт.
Тиде лӱм дене тудым саламлаш Марий пединститутысо марий йылме ден литератур
кафедрым вуйлатыше Я.Г.Григорьев, МарНИИ директор Н.Т.Пенгитов да мый Совет
уремеш
верланыше пу пӧртышкыжӧ мийышна. Суртоза мемнам моткоч порын вашлие.
Мӧҥгыштыжӧ
уныкаже дене коктын улыт ыле. Уныкаже "Дедушка! Дедушка" манын, йырже
пӧрдеш,
иктым-весым йодыштеш. Кочаже уныкажын йодышыжлан пеш ласкан, шыман вашешта.
Чай йӱмӧ годым да тулеч вара ятыр жап тӱрлӧ нерген кутырен шинчышна. Наука
докторна илышыже, пашаж нерген каласкалыш, личность культ пагытымат
шарналтыде ыш
чыте. Суртоза наука доктор лӱмым пуымылан йывыртымыжым ыш тойо. Кузе от
йывырте,
вет кунар шуко тыршен, но шке жапыштыже тудым шыгыремдылыныт. Ученыйлан
шуко неле-йӧсым чыташыже верештын: тӱрлӧ пашамат ыштен, паша деч поснат
коштын, но вуйым сакен огыл.
Валериан Михайловичлан сай тазалыкым, тыныслыкым тыланен, пагалыме йылмызе
дене
чеверласен лектын кайышна.
Шуко вӱд йоген эртен гынат, тиде вашлиймашым эреак шарналтем.
Марий калыкын вес лӱмлӧ еҥже Иосиф Алексеевич Борисов мыланна, студент-
влаклан,
марий литератур методик дене лекцийым лудын, практический занятийым
эртарен,
педпрактикым вуйлатен. Аудиторийыш шыман пурен шогалеш, мемнан дене
саламлалтеш,
ӱстел коклаш шинчеш да каласкалаш тӱҥалеш ыле. Лекцийым икшырымын лудын.
Тудо
жапыште кызытсе семын литературым туныктымо методика дене книгат лийын
огыл,
посна статья-влакат шагал ыльыч, сандене туныктышына чылажымат шке лончылен
да
мемнам туныктен.
Нылымше курсышто тунемынна годым практикым Йошкар-Оласе педучилищыште
эртарышна.
Пашанам И.А.Борисов вуйлатыш, педучилищыште марий йылме ден литературым
П.А.Кашков туныкта ыле. Коктынат школ пашам сайын палыше, учебникым,
методический
статьям возышо автор ыльыч.
Урок сайын эртыже манын, ончыч консультацийым эртареныт, а вара кажне
урокым
келгын лончыленыт, чыла кӱчык-кужум почын пуэныт. Педпрактика годым ме урок
дене
гына серлаген огынал, тӱрлӧ мероприятийым эртаренна.
И.А.Борисовын да П.А.Кашковын полшымыштлан кӧра практикына пайдалын эртыш,
ончыклык пашаланна сай опыт лие.
Тидымат палемдыман. Институтышто марий йылме да литература кружок студент-
влак
коклаште чапым налын ыле. Йылме кружоклан Н.Т.Пенгитов, литератур кружоклан

Т.Г.Апатеева вуйын шогеныт. Кружок занятийлаште студент-влакын шымлыме да
шке
гыч возымо саскаштым лончылымо, поэт да прозаик-влак дене шуэн огыл
вашлийме.
Икана Н.Т.Пенгитов мыланем (тунам марий йылме да литература кафедрын
асисстентше
улам ыле) И.А.Борисов деке миен толаш, тудым кружок занятийыш ӱжаш темлыш.
Марий
йылме кружокын старостаже Зоя Иванова (кызыт филологий наука кандидат,
пединститутын доцентше) дене коктын Иосиф Алексеевичын мӧҥгышкыжӧ кайышна,
тудо Анисимов
уремыште шкенжын изи гына пу пӧртыштыжӧ ила ыле. Молан толмынам пален
налмек,
тудо студент-влак дене вашлияш алал кумылын келшыш.
Тиде вашлиймаш 1963 ий мартыште лие. Ончыч марий литературым туныктышо
Т.Г.Апатеева Тыныш Осыпын творчествыж нерген каласкалыш, вара шергакан
унана шке илышыже да сылнымут пашаж дене палдарыш. Сылнымут корныш
шогалмеке, пьеса-влакым возаш тӱҥалме амалжым тыге умылтарыш:
— Октябрь революций толкынеш драматургийлан вияҥашыже кӱлын. Поснак яллаште
лудын-возен моштыдымо кресаньыклан илышым умылаш спектакль-влак полшеныт,
ялыште
драмкружок-влак шочаш тӱҥалыныт, нунылан пьеса кӱлын. Сандене мыят пьесым
возыде
кертын омыл.
Шукын палат: М.Шкетан лӱмеш Марий тетар шке корныжым И.Борисовын (Тынышын)
"Закон шумлык" драмыжым модын ончыктымо гыч тӱҥалын.
Саде вашлиймаште писательлан ятыр йодышым пуышт. Студент-влакын "Анук акай"
роман нерген поснак палымышт шуын. Вашлийме жаплан романын икымше книгаже
савыкталтын ыле. Унана тыге каласыш:
— Кокымшо книгам возенам но чумыр романым мучашыш але шуктен омыл. Адакше
ийготем кугу, паша нелынрак кая. Но шонен пыштымем шуктыде ом код.
Пытартышлан писатель студент-влаклан сугыньым пуыш:
— Туныктымо пашам уло чон дене йӧратыза! Паша куштылго огыл, но кӱлешан.
Неле
деч ида лӱд, самырык тукымым кушташ вийдам ида чамане!
Тыгай поро кумылан, илышым умылен моштышо, шочмо калык верч тыршыше еҥ-влак
дене
вашлиймына шӱм-чонеш ӱмырешлан сай кышам коден.
Институтышто мыланна руш йылме методикым Ольга Георгиевна Сурикова
туныктен,
педпрактикымат тудак вуйлатен. А практика Медведево кыдалаш школеш эртыш.
Тушко
йолын коштынна. Молан? 50-ше ийлаште Марпединститут ден Медведево коклаште
пасу
ыле, тудын покшелне — аэродром. Коштмына годым изи самолет чоҥештен
кӱзымым, тушеч парашютист-влакын тӧрштылмыштым онченна.
Ольга Георгиевна урокым кузе эртарыме нерген ой-каҥашым пуымыж годым эреак
шижтарен: чын кутыраш тыршыза, тидлан "Рушла книгам шукырак лудса, йылмыдам
лывыртыза".
О.Г.Сурикова нерген савыкталтше материал шагал, сандене тудын илыш-корныжым
кумданрак почын пуымо шуэш.
Ольга Георгиевна Марий-Турек селасе кресаньык ешеш шочын, педтехникумым
(тудо
ондакше Шернурышто лийын, вара Йошкар-Олашке кусареныт) тунем пытарен.
Тунеммыж
годымак мер пашаш ушна, Кугу Ноля ялысе ӱдырамаш коклаште умылтарымаш пашам
эртара.
Техникум деч вара Озаҥ оласе Эрвел педагогический институтын марий
отделенийышкыже тунемаш пура. Кок ий гыч еш илыш амаллан кӧра Йошкар-Олашке
толеш, совет
ден партий пашаеҥ-влакым марий йылмым туныкташ тӱҥалеш.
1931 йыште Йошкар-Олаште пединститут почылтешат, Сурикова уэш студентка
лиеш.
Тунемме дене пырля "Пионер йӱк" журналыште литературный редакторлан ышта.
Тиде
жапыштак пединститутын доцентше В.Т.Соколов чолга студенткым кресаньык
молодежь
школлан марий йылме дене программым, учебникым ямдылымашке уша.
1932 ийыште Сурикова институтым пытарыме нерген икымше номеран
свидетельствым
налеш (тунам кызытсе семын диплом лийын огыл) да 1935 ий марте Москошто
Центральный научно шымлыше пединститутын аспирантше лиеш.
1933 ийыште Москошто тунемше студент ден аспирант-влак (нунын коклаште
Ольга Георгиевнат лийын) Н.К.Крупская деке приемыш миеныт, Марий обком ден
обисполкомын
серышыжым намиеныт. Письмаште Марий пединститутлан Надежда Константиновнан
лӱмжым пуаш шонымо нерген ойлалтын. Крупская делегацийым шокшын вашлийын,
йодмыштым шукташ келшен. Тачат Марий пединститут Н.К.Крупскаян лӱмжым
нумалеш.
Аспирантура деч вара Сурикова Марий пединститутысо руш йылме кафедрыште
пашам
ышта.
1937 ий. Репрессий озалана. Суриковамат ӧрдыжеш огыт кодо. Марий АССР НКВД-
н
тройкыжо тудым, национализмлан титаклен, кандаш ийлан лагерьыш колташ
пунчалеш.
Кок ий шинча. Кок ий гыч, титак деч посна шындыме манын, эрыкыш луктыт.
Лагерьыште шщинчыме жапыште тазалыкше начаремеш, черле улмыжлан кӧра
нигуштат пашам ок
ыште. Тазалыкше тӧрланымеке, МарНИИ-ш пашаш пура, марий диалект-влакым,
калыкын
устный творчествыжым шымлаш пижеш, районлаш экспедиций дене коштеш,
материалым
пога, иктешла; кӱчык жапыште "Марий йомак-влак" книгам савыкта, диалект-
влакым
шымлаш вопросникым ямдыла. МарНИИ деч вара "Марий коммуна" газетыште
литературный пашаеҥлан, туныктышо-влакым усовершенствоватлыше институтышто
методистлан,
учебный часть вуйлатышылан пашам ышта. Вара, 1947 ийыште, Марий
педагогический
институтыш кусна да сулен налме канышыш лекмешкыже тыште тырша.
1956 ийыште "Изучение русского имени прилагательного в ВИ классе марийского
языка" темылан кандидатлык диссертацийым РСФСР Педагогика наука
Академийыште арала.
Институтышто руш йылмым туныктымо методика кружокым вуйлата, мер пашаште
чолгалыкым ончыкта.
Илыш корнышто О.Г.Сурикова марий калыкын лӱмлӧ шочшыжо-влак дене палыме
лийын,
лекцийымат колыштын. нунын (В.М.Васильевын, Г.Г.Кармазинын, В.А.Мухинын,
В.Т.Соколовын, М.Н.Янтемирын да молынат) полшымышт дене кумда корныш
лектын, шымлыме
пашаже сай саскам пуэн. Школлан учебникше, руш да марий йылме дене
методический
пашаже-влак тачысе кечыланат акыштым йомдарен огытыл.
Ольга Георгиевна "Женщины Марийской АССР" книгалан (1968) "Женщины —
ученые"
ужашым возен. Книгашке пурташ фотосӱрет кӱлынат, тудо мемнам, наукышто
тыршыше
марий ӱдырамаш-влакым, лӱмын погыш да фотографийыш наҥгайыш. Тыге пеш
шергакан
снимке шочо.
Ольга Григориевна Сурикова шуко поро да кӱлешан пашам ыштен, кӱчык
шарнымаште
чылажым каласен шукташат ок лий.
Институтысо тале педагог ден шымлызе-влакын шинчымашым пуымышт, марий
калыкын
йылмыжым, литературыжым, историйжым палаш, умылаш туныктымышт мыланна
ончыклык
корным ойырен налаш, сай специалист лияш полшен. Пырля тунемме йолташем-
влак
Геннадий Патрушев, Платон Глушков, Семен Черных филологий наука кандидат,
Александр Михайлов (А.Юзыкайн)— писатель, Константин Медяков ден Геннадий
Бекешев —
журналист, Дмитрий Кульшетов — композитор лийыныт. Николай Яманаев ден Петр
Кисельников школ пашалан шуко вийым пуэныт.
Илыш корныштем ятыр уш-акылан, лыжга койыш-шоктышан, еҥым аклен моштышо,
ушаншотан еҥ-влак ятыр лийыныт, нунын дене вашлияш, пырля пашамат ышташ
пиал логалын.
Варвара Тимовеева,
туныктымо пашан ветеранже.



0612а96
************************************************************************
6—12
НИКОЛАЙ МИХЕЕВ
Самырык руш поэт Николай Иванович Михеев У Торъял районысо Антоново ялеш
1951
ийыште шочын.
Почеламутым изиж годсек воза, савыкталташ 1982 ийыште тӱҥалын. Тудо —
"Земной
город" книган авторжо. 1990—1995 ийлаште республикысе "Молодежный курьер"
газетыште сылнымут страницылам ямдылен шоген.
Николай марий таҥже-влакымат ок мондо: Альбертина Иванован ятыр
почеламутшым,
ученый Юрий Калиевын верысе телевиденийлан ямдылыме "Мый чимарий улам"
сценарийжым рушлашке кусарен.
Николай Михеев кызыт Советский районысо Алексеевский поселкышто ила.



0612б96
************************************************************************
6—12
Николай Михеев

* * *
Кадыргыл ӱжеш уш-акыл корно.
Кушко тудо намиен шукта?
Вуй ӱмбачын пыл ора ок эрне:
Кечыйол кузе поктен колта?
Тышке... тушко... савырнаш огеш лий...
Пырдыж веле — тошкалмем еда.
Лач воктене ала-кӧ, шӱлештын,
Намыс дечше шылын коштеда.
Сокыр шӱмын чоҥымо саварыш
Волгыдо шӱм эмганен тӱкна.
Палена чылан тыгай туткарым,
Но — паленак — чон ден чытена.

* * *
Мом погымо тыршен тынар,
Чыла эн шерге-шулдо малым —
Кодаш жал огыл нимыняр,
Кунам пыта чон-кап ӱнар,
Да кайыман — чеверласалын.
Ондалыш пагыт чот мемнам.
Иктат тудлан оза ышна лий.
Тыге сатучо шулдакан
Сатужым — сылне вӱдылкам —
Шӱшкеш тылат, шунен-шуналын.
А илыш эртыше — кужу.
Да мом тый, кумыл, погенатше
Тыгайым, мом йӧршеш ок шу
Йомдарыме чечен шомакла,
Мон шерге
кече семын акше?

* * *
Мый пурем чодыраш, кужеш ом лек тушечын.
Ямле пешак эрташ еҥ йолгорным тошкен,
Каналталын оалсе кӱлеш-оккӱл дечын,
Уло капым авалтыше ям ден лушкен.
Могай омо-влак шылыныт йыр вондерлашке?
Тиде йӱштӧ юж огыл тыге пуалеш:
Чылт айдеме шижмашым шижам лышташлаште,
Йомшо шоныш-влак коштытыс койдымын пеш.
Ӱмылеш шуко вӱдылын колымшо курым,
Ужар отым коден шагал огыл яраш,
Но мый тыште шижам юзын йоҥгышо мурым,
Тиде тат деч йодам — курымеш тыпланаш!

* * *
Мыйым кӧргӧ шижмаш моло семынак туржын,
Тымык кумыл, палем, йомдара.
Ала-кӧ каласа: тудо юзымак ужын,
Лачак ужмыжо лийын арам.
Кидшымат шуялтен — но чолга Юзо-кайык,
Койдарен, койдымашке гына чоҥештен.
Туныктен: кушто тые улат, тушто лач
тылат лайык;
Чыла пичым сеҥен ошкылаш туныктен.
Ошкылам, йол пуналт, да торлем мый чын дечын,
Йӱдым шкемым омеш вӱдылам.
Чылажат ынде мӱндырч келшале, умбачын,
Рӱдӧ шонымемат кӧргышкем подылам.

* * *
Тиде кече эрталеш арам,
Пӧлеклалтше ыш лий нигӧлан,
Пуйто кученам мый шыгавам —
Кӱчызышкӧ веле лектынам.
Ончылнем кия, кизам шарен,
Кошкышо изи гына лышташ.
Тӱткынат огеш кӱл колышташ
Шке оҥемым, шкемын вӱр-шерем —
Тушко кызыт тымык вий гына
Йоҥгыдын чымалтын погына.
Тые мыйын титакем улат,
Мый гына, лач мый кӱлам тылат.
Тӱрвӧ лук ден эплын шыргыжал,
Шӱмемлан ӱшаным пӧлеклал.

* * *
Чукыр чаеш олан тӱсшӧ возеш —
Кас ӱжвата.
Шыгыр пӧлемыште чон шыгыр пеш
Да лапката:
Теве ала-кӧ пеле колымеш
Ватым кырен.
Весе туге лӧка — уш вакымеш,
Чон — азырен.
Черкыште юмо — шонет мо? Уке.
Ох, пӱрышет!—
Долларлан кызыт кумалыт сукен.
Тудо — юмет.
Шыгыр пӧлем ден шем киндылан —
Шийвундына;
Кӧ огеш шолышт, поянлык тудлан —
Омо гына,—
Чукыр яндаште шапалгын йӱла
Да чӱчкалта.
Пытыш чайжат, да шинчам гыч шула
Кас ӱжвата...

Геннадий Ояр кусарен.



061396
************************************************************************
6—13
Эпиграмма выньык
А.Эрыканлан
Кычкыра Эрыкан:
— Шуэш роман,
Латкандаш кыдежан,
Чевер коман,
Шуко сӱретан,
Яклака йылман,
Социалист кӧрган,
Национал форман...
Лудын лекса шер теммеш,
Ойлен илыза ӱмыреш.
Но кунам шуэш,
Мужедаш кӱлеш.

Павыл Эчу.
Эрыканлан
Мутем мыйын шуко, шуко.
Материалже уке, уке.
А сюжетше, шеремет,
Сюжет огыл — чылт намет:
Шкеак тудым пидынам,
Пигырш кол гай пижынам.

Олык Ипайлан
Мом шинчаш мыланем утым?
Пуэда гын ик минутым,
Мый возем почеламутым
Меҥге кутым.

М.Калашниковлан
Эх, Микале! Ох, Микале!
Критик возаш пешак тале.
Критик огыл — ӱй ден мӱй,
Лӱмет гына ынже шӱ.
А.Айзенворт.
1935 ий, 2-шо ¹.

Мичурин Ятманлан
Вате, вате — тема тошто,
Шӱмеш пижын, ох, Ятман,
(Молым ужын огеш мошто),
Шортеш йӱкын геройлан.

К.Марскийлан
Шке гычын мом возаш?
Яра верак вуйыштат.
А рушла гыч шолышташ —
Критик-шамыч пеш вурсат.

Йыван Кырлалан
Перо ямде, кагаз сай,
Ручкам кучо, эй, Кырла!
"Иктаж гана возем чай?"—
Тошто стихым пеш "тӧрла".
М.Казаков ден В.Федоров.
1935 ий, 3-шо ¹.

Умылтарымаш. Павыл Эчу — А.П.Лебедев, журналист да кусарыше, репрессийыш
логалын. К.Марский — 30-шо ийлаште изиш возгалыше, вараже эреак редактор
пашам ыштыше К.Ф.Смирновын псевдонимже. Поэт В.Федоров (В.Рейн) фронтеш
колен.

Н.Лекайнлан
Кушто тӱҥалтыш, кушто мучаш,
Тудын романыште ок лий ужаш.
Улыт кокла гыч да ятыр ужаш,—
Тӱрыс романжым кунамсек вучаш?
В.Васильев.

С.Николаевлан
Кушто, кушто Николаев?
Кушто у пьесыжат?
Куш от мие, куш от кае,
Йодыш икте улыжат.
А.Виса.

Н.Ивановлан
Ятыр ий драматург маналтеш,
Ятыр ий "Ӱчӧ" ден илылтеш.
А.Виса.
1954, 1 ¹.

К.Исаковлан
Возет тый шуко — иктым, весым,
Либреттым, ойлымашымат.
Шуктет мучашыш ятыр пьесым,
Но шӱмышкӧ ок шу иктат.
В.Май ден А.Толмер.

Ан.Биклан
"Опанасын рвезе жап"
Возалтеш вич ий, ужат?
А кунам возалт шуэш,
Опанас коча лиеш.
А.Виса.

Критик А.Асылбаевлан
"Асай Ахмет — шкетановед",—
Арамлан огыл маныт вет,
Пӧрдеш Шкетын йыр ятыр ий,
Но мом воза, палаш ок лий:
Латвич ий ончычсо статьям
Кунар ганалан лудынам,
Но тыште — кӱчык, тушто — кужо,
А кушто... ужо?
В.Васиьев.

В.Сапаевлан
Моктет садерым, ялым, шошым,
Эр ӱжарам ончет коклан,
Возет тый чон нерген, но чонжым
Кечывалым тул ден кычалман.
В.Май ден А.Толмер.
1954, 2 ¹.

Композитор А.И.Искандаровлан
Искандаров ыш кандаре
Угыч шочшо музык ден.
Искандаров, ит йомдаре
Калык мурым, кукшемден.
Искандаров, шыде парым
Ит лук рвезе шӱшпыклан.
Муралтал шкеат яндарын
Сылне семым калыклан.
Казлай ден Чолман.

Макс Майнлан
Воза шукертсек, но ик семын:
Лудат гын, кӱрылтеш йылмат.
Лач шовын шӱвыроҥла темын,
Пудештыл, стих-влак чоҥештат.
Воза поэмым, тӱрлӧ басньым,
Шомакым кӱрлын, кагыртен.
Чын ойым критик каласа гын,
Макс Майн лу ий ила сырен.
Шона шинчаш Парнас ӱмбаке
Да кудалаш моткоч умбаке...
Но лудшо еҥ ойла тудлан:
— Эн ончыч сай поэт лийман!
Н.Иванов.
1954, 4 ¹.

Михаил Якимовлан
Кеч Колонный залышке,
Институтышко пурем,
Кеч каем мый ялышке —
Тый денет пырля мурем.
Шонымашет йоҥгыдо,
Ӱдыр шӱм гай поро, раш.
Рвезылыкет волгыдо,
Лийже ӱмыраш!
В.Иванов.

И.Стрельниковлан
Рифма шуко ты поэтын,
Огеш шого чаманен.
Даже ялт газет статьятым
Печатла рифмоватлен.
"А чывигым шотлат шыжым,
Киндым — клатыш пурымек.
Умылат, аклат чын мыйым
Иктаж шӱдӧ ий эртымек".
В.Онар.
1954 ий, 3 ¹.

Ким Васинлан
Ме аклена Ким Васинын пашажым:
Кая Акпай да кредалеш Юкей...
Но лудын лек керек-могай книгажым,
Ик героиньын тӱсыжат уке.
Садлан ик ӱдыр мане: "Колышт, Васин,
Ончал тӱням чыла вечат шымлен.
Ит мондо мыйымат: шонем эрласе
Романыштет лияш таҥем пелен!"
Н.Иванов.

Критик С.И.Ибатовлан
Архивым тарватыл,
Мондалтдыме датым
Кычалын, Ибатов
Шонен шинчыш ятыр.
Вара ручкам нале,
Возаш вел тӱҥале...
Да чарныш: "Вет але...
Илас тиде автор?!"
К.Имов.
1954 ий, 5 ¹.



061596
************************************************************************
6—15

СЫЛНЫМУТЛАН КӰЛЕШ УШАН У МУТ
Литературым теҥызысе вӱдловык гай йӱд-кече лӱшкен-шолын шогышо илышын
сылнымутан
летописьшылан арам огыл шотлат. Кернак, чыла тӱнямбал калыклан палыме шуко
писатель-классик шке ойпогыштыжо илыме курымжым воштончышто гай, нигунам
мондалтдымын, моткоч куатлын сӱретлен. Марий мутмастар радамым шергалына
гын, нунын коклаштат тыгай кугу талантым шагал огыл ужына. Тиде — С.Чавайн,
М.Шкетан, О.Шабдар, Н.Игнатьев,Олык Ипай, В.Колумб, икмыняр молат. Нунын
ойпогышт тенийысе автормытлан сылнымут кавасе чолга шӱдырла волгалтыт,
тыгаяк кӱкшытыш шуаш ӱжыт.
Сылнымут погын корныжым, тӱрлӧ йыжыҥжым литературовед шымла. Критик поэт-
писательмытын возымыштым терга, лончыла, акым пуа. Литературоведений ден
критике,
изак-шоляк гай, сылнымутын ойыраш лийдыме ужашыже улыт. Тӱнямбал культурын
историйже теве мом ушештара: литературоведений ден критике чын эстетический
теорийлан эҥертат да шке пашаштым тудын негызеш чоҥат гын веле, кеч-кунам
йоҥгыдо корно дене вияҥын кертыт. Тиде ойымак иктешла Европысо сылнымутын
йыжыҥжым уэмдымаште Дидро ден Лессингын реализм метод нерген моткоч келгын
шымлен возымышт,
руш классический литературым вияҥдымаште Белинский ден Герценын,
Чернышевский
ден Добролюбовын ыштыме суапле пашашт.
Октябрь революций нерген кызыт тӱрлым кутырат, возат. Мыланна икте раш:
Российын
историйыштыже Октябрь революций моткоч кугу событий лийын, марий калыклан
гын
тудо автономийым пуэн, уш-акылыштыже эрык тулым чӱктен. Но 1917 ий деч вара
империй сынан, моткоч кумда Совет Ушемын корныжо научный коммунизмын
туныктымыжым
пӱтынь государственный ден общественный, экономический ден культурный
илышыш
шыҥдарыме политик дене кылдалтын, вияҥын толын. Каласыман: шемер калыклан
кечывал кече гай волгыдо, эрыкан да пиалан, утопий сынан государствым
ыштыме, обществым чоҥымо нерген Маркс-Ленин деч шуко курым ончыч ятыр
писатель, ученый, философ возеныт. Мутат уке, тыгай туныктен возышымытым
вурсаш, шылталаш, ятлаш нимогай амал, негыз уке, вет нунын ойпогышкышт
моткоч шуко чын, оҥай, сай шомак шыҥен. Айдеме тукым поро ончыклык нерген
эре шонен, да тыгай шонымаш деч посна тудо иленжат ок керт. Ончыклыклан
ӱшан кеч-могай еҥлан вийым пуа, илаш, пашам ышташ кумылаҥда.
Европысо литературын генийже Гете, тӱрлӧ теорий ден тӱҥалтышдыме-мучашдыме
илыш
кокласе кылым келгын лончылымек, "Фауст" трагедийыште тыгай шулдыран ойым
моткоч
чын, оҥайын, умылаш лийшын каласен:
Родем-тосем, чыла вере теорий кукшо, мутык,
А илыш пушеҥге виян кушкеш, тӱзлана одарлын.
Икманаш, эн ушан теорий, эн чапле идеологий тӱнямбал обществын, тӱжемле-
миллионло еҥын илышыштым тӱрыс шыҥдарен ок керт, нунын икмыняр тӱҥ
йыжыҥыштым гына
авалта, умылтара, иктешла. Садлан Европысо литературышто реализм методым
шыҥдарыше кугу философ-теоретикмыт поэт-писатель-влакым кавасе пыллоҥга гыч
мландываке волаш, тысе илышым тӱткын эскераш-шымлаш да чын сӱретлаш, айдеме
тукымын ушакылжым вашталташ, шӱм-чонжым поремдаш полшышо произведенийым
возаш ӱжыныт.
Большевик-влак, властьым шке кидыш виеш поген налмек, научный социализм
нерген
теорийым Совет государствын закон шотан тӱҥ идеологийышкыже савыреныт. Вес
семын
каласаш гын, мемнан элыште коммунизмын ойжо-туныктымыжо кокла курымлаште
Библийын, юмын кнага-влакын туныктымышт семынак лийын. Марксын-Ленинын
ойпогышт негызеш большевикмытын онышт тоталитаризм тӱсан, террористический
диктатур сынан
кылкучемым чоҥеныт, пеҥгыдемденыт. "Литератур партийный лийшаш"—, туныктен
Ленин. "Социалистический содержаниян, национальный форман" культур ден
литературым
кушташ компартийын онжо-влак тӱрлӧ чоя, моткоч осал, шакше йӧным
кучылтыныт.
Мутлан, 1937-1939 ийласе вӱран репрессий годым 850 утла совет писательым
лӱен
пуштмо але ГУЛАГ-еш тӱнчыктарыме, а тӱтан сар деч вара, 60-70 ийлаште, ятыр
поэт-писательым психбольницылашке петырыме.
Марксистско-ленинский эстетике кеч-кунам совет литературын эн пеҥгыде
эҥертышыже, соцреализм корно дене виктарен наҥгайыше тӱҥ куралже лийын.
Каласыман, шке
жапыштыже соцреализм метод, кызыт тудым моткоч чот вурсат гынат,
сылнымутым,
тӱнямбал литературым чот пойдарен. Но илен-толын, тудо шыгыр идеологий,
сылнымут
кышкарыш савырнен, икгай оян-шӱлышан, уржа олым гай тӱсдымӧ произведенийым
курык
наре шочыктен. Тыгай макулатуржым кызыт шагал еҥ лудеш.
Нигӧ деч ушан-шотан историй коммунистмытын тупела политикыштым, миллионло
еҥым
йоҥылыш корно дене наҥгайымыштым кодшо лу ий жапыште шке семын, пеш вашке
тӧрлыш. Шижынат, сайын ужынат ышна шукто, кузе нунын курымешлан чоҥымо
социализм
кугыжанышышт модыш пӧртла пеш вашке шаланыш, шке ӱмыржым шуктыш.
Кызыт пазар-рынке манме неле саманын ораваже мемнам вучыдымо-шоныдымо, у
экономика системе дене илыме пагытыш наҥгая. Ынде сылнымутлан эртыше да
тенийысе курымын чыла йыжыҥжым чын, нимогай чия деч посна сӱретлаш эрык
пуалтын. Ончычсо
семын, идеологический полиций шотан партийный цензур уке. Сылнымутым,
шымлыме
пашам утларак вияҥдаш, у корно дене колташ теве мо кӱлеш: мыланна
марксизмын-ленинизмын методологийже, туныктымыж деч торлыман, утларакшым
ончыл материалистический эстетикын сеҥымашыжлан эҥертыман, тудын принципше-
влакым шке семын, утларак вияҥдыман.
Сылнымутым пагалыше-йӧратыше кеч-могай еҥ раш ужеш: литератур илыш, ончычсо
дене
таҥастарымаште чот весештын, нужнаҥын, нелемын. Мутлан, "Ончыко" журналын
тиражше палынак волен. Туге гынат журнал тылзе еда лектеш, шке помышешыже
тӱрлӧ сынан-тӱсан произведений-влакым савыкта, ятыр самырык авторлан
сылнымут тӱняшке
корным почын. Но ик экшыкым ончыктыманак: кызытсе саманын шуко тӱрсыр сынан
корныжым, кадыр чурийжым келгын лончылышо общественно-политический,
экономический
сынан келге, шымлымаш сынан статья уке, манаш лиеш.
Тений илыш йыжыҥ шке кышкарже гыч мугырген лектын, кадыр, пунчеж корныш
вончен.
Йӧршеш ӧрат, шонен-висен, вуй пӧрдеш. Кажне кечын-часын колдымым колат,
уждымым
ужат. Икте, еҥ кӱшеш кӱсеным овартен, черке гай, кок-кум пачашан кӱ пӧртым
нӧлта. Весе кечын нужнаҥеш, паша деч посна кодеш. Кумшо, нигӧлан кӱлдымӧ
улмыжым
шижын-ужын, вуйжым шӧргаш чыка, илыш дене чеверласа. Тӱжемле рвезе еҥ,
шикшан
мончаште аҥыргыме семын, уш-акылжым арака дене аярта. Тидат раш коеш: шемер
коклаште шыде-пар руашла овара, кечын кушкеш. Тидлан шуко амал уло. Иктыже,
векат,
тыгай.
Йошкар-Олаште лекше тӱрлӧ савыктышым — "Марийская правда", "Добрый день",
"Все
для вас", газетлам лудат гын, шинчат шалана: мемнан рӱдӧ олаштына, Марий
Парижыште, моткоч шуко поян еҥ лектын — кажне кечын коло-кумло пачерым
ужалат, налыт, темлат. Тылеч посна, пачер дене торгайыше, пӧртым ужалыше-
налше вич-куд
фирме уло. Тыгай йодыш лектеш: кушто, кунам тыгай поян еҥ, улан фирме-влак
тынар
шуко пачерым, пӧртым ыштен, чоҥен шуктеныт да ынде калыклан темлат? Вет
кажне
пачерже 20 гыч 80 наре миллион марте теҥгеш шуэш, да южгунам утларакат. Пеш
раш:
тыгай кугу оксам кызытсе неле саманыште нимогай пашазе, кресаньык але
интеллигент ок му, да омешыжат ок кончо нунылан тыгай шийвундо.
Пазар илыш, рынке манме корныш вончымо шуко еҥым ардыме лияш, калык кӱсеныш
пураш, кугыжаныш погым шолышташ туныктен. Коммунистмытын вуйлатымышт, илыш
оза улмышт годымат шемер еҥлан чыным муаш, илыш куным шонымо семын
виктараш, саемдаш
неле ыле. Ынде эшеат пунчеж кылкучем вожым колтыш: Совет Ушем шаланыш,
Коммунист
партий шолдыргыш, а чыла йӧсыжӧ калык ӱмбак возо. Ожнысо коммунистмыт, шке
юмыштым лавыраш тошкен, йӧршеш вучыдымын "демократыш" савырнышт, шемер еҥым
карме
гай пошышо спекулянт кашакын кидышкышт шуральыч, кучыктышт да нунылан негыз
деч
посна "предприниматель" манме шояк шомакым тушкен пуышт. А шкешт шукынжо
вуйлатыше радамыш угыч шогальыч, "предприниматель" пашашке ушнышт. Йодыш
лектеш: нунак огыл мо, шке кӱсеныштым оварташ, кугыжаныш погым шкалан чоян
налаш пачерым
жап шуйыде приватизироватлыме нерген законым луктыныт?! Вет ожно партийно-
государтсвенный пашаште улшо, номенклатур манме радамыште шогышо тӧрамыт
шкаланышт
гына огыл, тугак чыла шочшыштлан, уныкаштлан, пӱтынь тукымыштлан йӧнлӧ
пачерым
налын ситареныт ыле. Нунын кокла гыч шукыштын, чынак, шагал огыл уто
пачерышт
уло, туткар саманыште ужалашат, пояшат сита.
Мутлан, КПСС Марий рескомын ончычсо икымше секретарьже Г.Посибеев, вич
пӧлеман
йомакысе гай мотор пачержым ӱмаште витле утла миллион теҥгелан ужален, а
Питерыште тудын вес пачерже уло. Каласыман: тудын вуйлатымыж годым мемнан
кундемна
ончык ыш тошкал. Адак партсекретарь шочмо калыкше дене ик шомакымат марла
ыш кутыро. Да тыгай вуйлатыше мыланна ок кӱл ыле гынат, кӱшычын тушкен
пуэныт вет!
Чынак, Коммунист партий 870 тӱжем наре номенклатур пашаеҥжылан чынжымак
коммунизм илышым чоҥен ыле, а ынде мемнам, шемерым, капитализм шӱлышан-
шотан осал йыжыҥыш туран виктарыш. Эсогыл ынде шотан пачерым налашат,
айдеме семын лыжган,
лӱдде илашат ӱшан пеш шагал.
60-80 ийлаште тӱжем дене марий еҥ, шочмо верым коден, ӧрдыж мландыш пашам
кычал
каен. Тыгодымак мемнан кундемыш, Йошкар-Оласе заводлаш тунарак ӧрдыж гыч
илаш
толыныт. Чылаштлан марий строительмыт (а стройкышто тӱҥ шотышто нуно ыштат)
сай
пӧртым ыштен пуэныт. Тыгай кокла гычат кызыт шагалын огыл пачерым ужалат.
Теве,
70-80-ше ийлаште Руш драмтеатрыште режиссерлан Лузгинов шогыш, чапле
пачерым нале, Кодшо ийыште тудын ӱдыржӧ тысе приватизироватлыме илемым 35
миллион теҥгелан
ужален кайыш. Тыге мемнам, марий калыкым, ӧрдыж гыч толшо-влак куклат,
йождарат,
орадыш луктыт! Тыгай пример пеш шуко.
Теве, кызытсе жапыште Йошкар-Олаште шуко пачерым Кавказ велым да йӱдвеч
толшо
кӱжгӧ кӱсенан еҥмыт налыт, мемнан кундемеш пошат манын, моткоч тургыжланен
кутырат. Икманаш, кызытсе илышын йыжыҥжым, йогынжым мастарын, келгын
сӱретлаш Бальзакын, Шолоховын гай пӱсӧ да келге уш-акыл, кумда сылнымут
метод кӱлеш. Обществын, литературын вияҥме лакылан, тӧрсыр корныштым
лончылаш мыланна Белинский,
Герцен, Чернышевский, Добролюбовын гай традицийыштым, йӧныштым кучылтман.
Кызытсе марий литературоведенийым, критикым вияҥдымашке шке уш-акылыштым
ятыр
шымлыше пыштен. Нунын радамыште улыт Ким Васин, А.Асылбаев, С.Ибатов,
А.Иванов,
В.Столяров, И.С.Иванов, М.Георгина, А.Китиков, В.Акцорин, Н.Куторов,
Г.Зайниев,
Н.Кульбаева, С.Сабитов, молат. Ӱмыр лугыч колышо, ушан, литературовед,
доцент
А.Ивановын "Марий литератур" книгаже пытартыш ийлаште савыкталтын. Тушко
университетыште лудмо лекцийже-влак пуреныт. Ученыйын шымлымаштыже мемнан
сылнымутын
корныжым у семын ончымо мыняр-гынат коеш.
Кызытсе критике нерген нимом кутыраш — тудо шукертак тӱлыжген, йомын, манаш
лиеш. Критикым шкенжым перен йӧрал шуэныт. Ик чийже тыгай: пел курым наре
пагытыште марий писательмыт радамыш членлан ик критик-литературоведымат
пуртен огытыл.
Молан, маныда? Мемнан Писатель ушемыште ятыр жап, поснак В.Столяров-
Юксернын
вуйлатымыж годым, посна тӱшкаш, группыш погынен, ик ӱстелтӧр йыр шинчын, ик
мурым келшен-мурен илыме йӧрдымӧ койыш вожым колтен ыле. Адак пӱтынь
ушемыште административно-партийный диктатур озаланен. Тыгай годым ушемеш
пыжашым пеҥгыдын
оптышо писатель-поэтмытлан моктемур сынан статья, нуным чапландарыше
возымаш веле кӱлын. Тореш каласыме, шылталыме чын шомаклан нуно моткоч
сыреныт да писатель
радамыш пураш шонышылан чишкам гына ончыктеныт, тӱрлӧ кадыр тоям
шогалтеныт, чоя
ишкым кыреныт, чӱчкыдын алакленыт. Шукын сайын палат: тыгай румбыкан
саманыште
такеш огыл тунам ятыр талант порволен але илыш дене шке кумылын чеверласен
(Ю.Чавайн, З.Краснов, Е.Герасимов, В.Колумб).
Тӱтан сар деч вара шуко жап марий литературоведенийын вияҥме рӱдерже МарНИИ
ыле.
Тусо литератур пӧлкам вияҥдаш кумдан палыме писатель-ученый Ким Васин чот
полшен. Тӱвыргӧ лектышан автор, МарНИИ-ште ыштыме пагытыште ятыр книгам
савыктен
теоретический сынан икмыняр сборникым ямдылен, молымат возаш, сылнымутым
тергаш
кумылаҥден.
80-ше ийлаште, профессор И.С.Галкинын МарНИИ директорлан шогымыж годым,
рушла
"История марийской литературы" кок томан келге шымлыме пашам тӱшкан
ямдылыме
ыле. Но тунамсе обкомын "тыгай кӱжгӧ книгам лукташ кагаз уке" манме ойжылан
кӧра
тиде шергакан пашана 1989 ийыште гына ик том дене кӱчыкемден вускемден
савыкталте. Садлан тиде книгам марий литературын вияҥын, кушкын толмо
корныжым ончыктышо
кӱчык историйже манаш гына шотлан толеш. Ончыкыжым кызытсе пагытлан
келшыше, у
методологий негызеш возымо-шымлыме "Марий сылнымутын историйжым" — рушла,
марла
— ямдылаш пижаш кӱлеш. Тидлан мыняр-гынат негыз кызытат ыштыме: Марий книга
савыктыш 1994 ийыште 10-11 класслан "Марий литератур" лӱман очерк,
литературный
портрет, эссе книгам луктын (научный редакторжо К.К.Васин).
Васинын пенсийыш кайымекыже, 1983 ий годсек МарНИИ-се литератур пӧлкам
филологий
наука кандидат А.А.Васинкин вуйлата. Вик каласаш гын, пӧлкаже уло, но тудын
нимогай научный лектышыже уке, манаш лиеш. МарНИИ-н ученый секретарьже
В.И.Сухинын
ойжо почеш, тудын мутшо дене келшышын, А.Васинкин ынде шкеже куд ий мучко
Валентин Колумбын ойпогыжым шымла, лончыла, нергела, но мучашыже эше ок
кой. Манаш
веле, куд ий! Тиде жапыште поэтын чыла возымыжым — марлаш, рушлаш кусарымым-
наизусть тунемаш лиеш ыле огыл мо?! Адакшым тидымат шотыш налман , очыни:
1978 ийыште К.Васин ден А.Александров В.Колумбын мурпогыжо нерген посна
книгам савыктеныт. Тылеч посна, пытартыш ийлаште поэт нерген газет ден
журналлаште моткоч шуко
материал лектын. Ты шотышто В.Козловын суапле, кугу пашажым ойыртемын
палемдыман. Ик автор нерген уэш-пачаш рӱден-тӱен возаш нимогай кӱлешыже
уке. Мемнан шонымаште, Васинкинлан научный, шымлыме пашажым утларак кумда,
йоҥгыдо, наукым
пойдарыше лоҥыш виктарыман. Сандене тудын ойырен налме проблемым "Валентин
Колумбын ойпогыжо да кызытсе марий поэзийын вияҥме корныжо" манаш шотлан
толеш
ыле.
Марий Элыште ончыкыжым финн-угроведений наукым утларак вияҥдыме шотышто
кумда
проспектым-программым ямдылаш, ышташ кӱлеш, очыни. Садлан МарГУ ден МарПИ-
се гуманитарный наука кафедра-влакын, МарНИИ ден Образований институтын
научный паша
планыштым, кумда полномочиян комиссийым ыштен, угыч терген лончылен лекташ
шотлан толеш. Тушко правительствын представительже деч посна лӱмлӧ
ученыймытым пуртыман. Пале, шагал огыл тугай научный пашаеҥат, кӧмыт, нимом
кӱлешаным огыт возо
гынат, пашадарым вожылде-сӱсаныде налыт, моткоч келанен, ласкан илат,
молылан
"тореш тоям" кышкат. Садлан манына: наука йыраҥыште кушшо шӱкшудым шке
жапыштыже
сомылыман.
Кызытсе илышлан келшен толшо, тудын вияҥме корныжым лончылышо-тергыше
программым-проспектым негызлен, Марий Эл чынжымак финн-угроведенийын ик тӱҥ
рӱдыжӧ лийын кертеш.
Семен Черных,
Марий кугыжаныш универститетын профессоржо.



061796
************************************************************************
6—17
Михаил Байков
Журналист, Российысе да Марий Эл Республикысе культурын заслуженный пашаеже
Михаил Григорьевич Байков 1925 ий августышто Параньга районысо Памашъялыште
кресаньык ешеш шочын. Памашъял тӱҥалтыш да Кугу Пумарий кыдалаш школлаште
шинчымашым поген, вара Йошкар-Оласе учительский институтым да Заочный
высший партшколым
тунем пытарен. Шочмо ялысе "Путиловец" колхозышто учетчиклан, Косолоп
райуполминзагыште статистиклан пашам ыштен, Кугу Пумарий да Мустай
школлаште математикым, руш да марий йылмым туныктен.
Нылле ий наре журналист пашам шуктен толын. Шернур рйонысо "Коммунар",
республикысе "Марий коммуна" газет ден "Агитаторын блокнотшо",
"Политический информаций"
журнал-влакын редакторышт лийын. Пенсийыш лекмекыже, Марий книга
издательствыште
старший редакторлан ыштен. Киносӱрет-влакым марлаҥдымаште кумло ий наре
полышкален.
Кугу Отечественный сар жапые ПВО (противовоздушный оборона) войскаште
служитлен,
зенитный батарейыште разведка отделенийын командирже лийын.
Шочмо эл ончылно заслугыжлан ик орден, лу медаль, ятыр почетный грамота да
нагрудный знак дене палемдалтын.
1980-1988 ийлаште Марий АССР Верховный Советын депутатше лийын, Верховный
Совет
Президиум председательын заместительжылан сайлалтын. Жапше годым мер пашаже
лыҥак погынен: ВЛКСМ Косолоп райком бюро член, КПСС Шернур райком бюро член
да
"Знание" обществын районный отделенийжым вуйлатыше (правленийын отв.
секретарьже
да председательже), КПСС Йошкар-Ола горком член, АПН-ын общественный
бюрожым
вуйлатыше, республикысе Журналист ушем правлений председательын
заместительже,
Мирым аралыме шотышто республиканский комитет член, республикысе Калык
контроль
комитет член, Венгрий дене келшыме общество Марий организаций правлений
председательын заместительже, Ленинский райсоветын депутатше, КПСС обкомын
членже. Тыгак жаплан ыштыме тӱрлӧ комитет ден комиссийлаште лиеден...

Михаил Байков
ТӰЖЕМЛЕ КЫЛДЫШ
Илыш деч кугу от лий.
Марий калыкмут

КОРНЫВОЖЫШТО
Кеч-кӧат шке илышыжым шке веле
саемден кертеш. Керек-кӧат шке
пиалжылан — шке апшат. Ме шкенан пиалнам шке таптена.
С.Чавайн

Кажне еҥын илышытыже "келгын шоналме жап" лиешемеш. Эртышым шарналтет,
кызытсым
шергалат, ончыкыжо мо лийшашым тогедат. Тыгайже мый декем учительский
институтым
тунем пытарышаш годым толын перныш. Келге шоныш авалтыш. Ондак, латкуд ият
пелыш
шумек, мый колышаш гай черле киенам, илыме нерген шонашат тоштын омыл. А
латшым
ият ныл тылзаш улмем годым салтакыш каяшат йӧренам. Кӱкшыт — шӱдӧ нылле ныл
сантиметр, нелыт — кумло куд килограмм. Кызыт уныкам-влаклан оҥайын чучеш,
воштылыт
веле: "Тыге лийын ок керт",— ышталыт. Йоча гай изи ыльым гынат, кок ий утла
армийыште служитлышым: ондак — нестроевик, вара — зенитчик семын. Тушто
палынак
кушкым, нелытымат погышым. Коло ияшем годым мӧҥгӧ пӧртыльым. Вара — колхоз,

уполминзаг, 1947 ий гыч кок талук тунемман учительский институт...
Чевер шошо кечын, шкенан группысо студент-влакын зачетный книжкаштым налын,
деканатыш пурышым. Декан Т.Г.Шурканова порын вашлие, экзаменационно-
зачетный сессийын сайын эртымыж дене саламлыш да госэкзаменлан тӱрыс
ямдылалт шуаш тыланыш.
Вара мылам институтеш кодаш темлыш. Тиде ойым М.Н.Лебедева, Я.Г.Григорьев,
И.А.Борисов сайлан шотлышт.
А мыйын чонем йӱла, кокыте шоныкта. Ик шот дене, тунемаш да пашам ышташ
сай. Тиде йодыш дене мыйым икана институт директорны алмаштышыже Л.И.урский
ӱжыктен
ыле. Мылам марий йылме ден литератур кабинетым вуйлаташ, вес факультетысе
икымше
курслаште марий цылме дене практический занятийым эртараш, тыгодымак
умбакыже
тунемаш темлен. Мутат уке, сай ой. Тыгаяк каҥашым тӱрлӧ жапыште
О.Г.Сурикова,
А.Г.Чемекова пуэныт.
Но, вес шот дене, мӧҥнгысӧ илыш-кучыш тургыжландара. Ешыште ава ден кок
шӱжар д
пашам ыштен кертдыме кум шоҥго улыт. Ача фронтеш колен. Ни иза, ни шольо
уке.
Сарлан кӧра шолдыргышо колхозышто кугунак от волгалтаре, а кугыжанышлан
окса йозакым да вольык продукцийым тӱрыс тӱлыман. Мӧҥгӧ лишнырак лият гын,
озанлыклан
кертмем семын полшен кертам ыле. Но Косолоп роно марий йылмым туныктышо
шумлык
нимогай заявкым пуэн огыл. Параньга рйонышто ик вакансий уло — Элпанур
школ.
Тушко мемнан ял деч мӱндыр огыл. Тидыже мылам келшен толшаш. Жапше годым
тудо
школышто мемнан ял деч мӱндыр огыл. Тидыже мылам келшен толшаш. Жапше годым
тудо
школышто мемнан ял гыч Семен Антонович Вараксин пашам ыштен, кажен кечын
манме
гаяк мӧҥгыжӧ коштын — кеҥеж корнышто велосипед дене кудалыштын, телымже ече

ӱмбак шогалын...
— Пеледыш семын тӱзланаш тӱҥалынат,— шоктыш Тамара Гавриловнан йӱкшӧ,
шонкалымемат лугыч лие.— Усталыкым йомдараш ок йӧро. Институтешак кодаш
тырше. Ну, эше ик
гана сайынрак шоналте.
Тӱшкагудыш пӧртылмек, ончысо туныктышемлан — Ольга Ивановна Крыловалан
серышым
возаш шинчым. Ондак "За трудовое отличие" медальым налмыж дене кумылын
саламлышым, вара ой-каҥашым йодым: институтешак кодаш але школыш каяш?..
Тыгодымак, визымше класслан савыктыме "Лудшаш книгам" пыштен, бандерольым
колтышым.
Туныктышо-влакын квалификацийыштым нӧлтымӧ институтын (ИУУ) методистше П.А.
Кашков дене вашлийымат, саде йодышымак тарватышым.
— Ондак,— мане Петр Алексеевич,— школышто пашам ышташ пайдалырак. Тыгодым
шынен
ончаш да методический разработкылан пижаш лиеш...
Май кыдалне институт директорын пӧлемыштыже самырык специалист-влакым пашаш
вераҥдыме шотышто комиссий погыныш. Тушто директорын алмаштышыже
Л.И.Мурский, партбюро секретарь А.И.Дубровин, декан Т.Г.Шурканова да
республикысе просвезений
министр Д.Ф.Маракулин ыльыч. Мылам ончычсо ойымак ушештарышт, а мый Элпанур
школыш колташ йодым. Но вучыдымо увер чылтак ӧрыктарыш: К.Тимофеев мыйым
ончылтен
шуктен, Элпанурым "пуалтен налын". Шкенан велне тетла вакансий уке, зато
Шернур
райрнышто ныл вер уло. Лишылракше — Нольыкмарий. Тушко возалташ перныш.
Кастеныже Кузьмам уда койышыжлан кожгатен нална. А тудо "Мый мо... Мый
мо..." манын ойлышташ тӧчыш, кумылем палымыж ӱмбачак оравашкем тояш шурал
кодыш.
Моло йолташна-влак тыге палемдалтыныт: И.Батыров — Пошкырт кундем,
А.Бабайкин —
Токтайбеляк, А.Игнатьев — Корамас, К.Никитин — Керебеляк, З.Карпова —
Нуктуж,
Е.Сенюева — Вӹтламары, А.Семенова — Пӧртныр, К.Романова, М.Изицына,
О.Михайлова,
Л.Сидорова — резервыште. Д.Кульшетов шке кумылын марий йылме кабинетын
лаборантшылан кодеш — музыкант лияш шонымыжлан келшыше шинчымашым налнеже.
Ончылтен каласаш уто огыл: Дмитрий Кульшетов шонымыж семынак музыкальный
училищым, консерваторийым да аспирантурым тунем пытарыш, музыковед да СССР
композитор ушем член
лие, республикысе культурын заслуженный пашаеҥже почетный лӱмым нале.
Марий йылме ден литератур кафедрылан, тудым вуйлатыше Я.Г.Григорьевын
каласкалымыж почеш, шагат сетке дене келшышын шым йылмызе кӱлеш, а кызытеш
нылыт веле.
Ӧрдыж гыч полышым вучышаш уке. Н.Т.Пенгитов ден М.Ф.Дружинина
аспирантурышто тунемыт. Пединститутын выпускникше-влак кокла гыч К.Ширяева
комсомол обком секретарьлан сйлалтын, А.Саваткова аспирантурыш кая,
Л.Янгабышева школышто туныкташ
тӱҥалеш. Учительский институт гыч кок еҥлан ӱшныме ыле, но коктынат школыш
каяш
тарваненыт. Район гыч иктаж-кӧм ӱжын кондаш — институтын пачерже уке. Чынже
денак неле йодыш.
А учительский институтын выпускникше-влак шотышто икмыняр вашталтыш лие,
южо путевкыш тӧрлатымашым пурташ логале. Шернур рйонысо Мустай школлан
иканаште кум
туныктышо кӱлеш лийын: икте тунемаш кая, весе илыме верым вашталта... Тушто
марий йылмым ик ий В.Н.Косоротов туныктен, ынде пединститутын кумшо
курсышкыжо толаш кумылаҥын. Сандене мылам Нольыкмарий олмеш Мустайыш каяш
темлышт.
Июнь мучаште ик студент мыйым Мустай школын директоржо Григорий Дмитриевич
Исаков дене палымым ыштыш. Пашаже тыге лие. Ме, марий отделенийыште тунемше-
влак,
пытартыш госэкзаменым сайын кучымек, Ленин садыш каналташ лекна. Коктын-
кумытын
шындер мучко коштына, палыме-влакым вашлийын, мыскарам ыштылына. Икымше
курс гыч
Валентин Кужнуров мыйым ужылалтыш да шкеж деке ӱжӧ. "Теве, палыме лийза",—
мане.
У палымем очно-заочный курсыш толын улмаш. Школ нерген, педколлектив нерген
изишак каласкалыш, вара мыйн нергенем умылкалыш. Тиде жапыште естфакын
ӱдыржӧ-влак
эртен каят ыле. Нажя Тихоновам ужымат, шкенан директорна дене палыме лияш
ӱжым.
Надежда Сидоровна биологий дене туныкташ тӱҥалеш. Эше ик ӱдыр — руш йылмым
туныктышо Тамара Ивановна Марышева мемнан коллективыш ушна. Григорий
Дмитриевич
вуйжым шӧрынрак ыштен шыргыжале:
— Тиде пеш сай. Туныктышо радамна ынде рвезештеш.
Тунам мый шинчен омыл — школышто пенсионер-вакат туныктат улмаш. Вара веле
пален
налынам, шинчаваш ужын мутланенам.
Каласаш кӱлеш, тудо жапыште марий йылме дене стабильный учебник лийын огыл.
1945
ийыште Г.С.Ивановын лукмо пашаже палынак тоштемын. "Марий йылме
грамматикын"
икымше ужашыжым ямдылаш пединститутын кафедрыжым вуйлатыше Я.Г.Григорьевлан
да
ИУУ-н методистше П.А.Кашковлан ӱшаным ыштеныт. Рукописьым писын ямдылаш
кӱлын, а
жап шагал. Сандене автор-влак икмыняр студентым полшаш ӱжыныт. А.Игнатьев
лӱм
мутым, З.Иванова пале мутым лончылышт, мылам глагол, причастий да
деепричастий
нерген возаш логале.
Грамматический правил-влакым ончыкташ тунарак неле огыл ыле, ончычсо
учебник ден
руш йылме грамматика мыняр-гынат полшышт. А вот примерым, упражненийлан
текстым
муаш поснак йӧсӧ ыле. Личность культ озаланыме жапыште шуко писательым
пытарымылан кӧра сылнымутан литератур пеш чот нужнаҥын. С.Чавайнын,
О.Шабдарын, Н.Игнатьевын, Мухин-шамычын, А.Эрыканын, М.Иванов-Батракын,
Олык Ипайын, Йыван Кырлян, Я.Ялкайнын, тыгак сар деч вара туткарыш логалше
И.Осминын возымышт гыч ик
ойымат налаш ок лий. Примерым пытартыш жапыште лекше книгала гыч, марий
альманахыште да "Марий коммуна" газетыште песпьдпдьщн произведенийла гыч
погымо. Автор-влак радамыште А.Пушкин, Н.Некрасов, И.Гончаров, Л.Толстой,
М.Горький, А.Фадеев,
В.Катаев, М.Шкетан, Дим.Орай, Н.Лекйн, М.Казаков, Н.Ильяков, М.Майн веле
огыл,
шкенан студент-влакат — Н.Грахов, И.Васильев, В.Миловидов да молат —
лийыныт.
Икана Яков Григорьевич дене пырля мӧҥгыштыжӧ шинчылтна, рукописьым шерген
лекна.
Фонетика разделым аспирант Н.Т.Пенгитов сайын возен, пример-влкат кешыше
улыт.
Ойлымаш ужаш-влак шотышто кугу замечаний уке. Но почеш мут ден союз нерген
тидым
каласаш ок лий. Нуным В.Лаврентьевын да Н.Львован курсовой пашашт негызеш
П.А.Кашков возен. Южо пример-влак правиллан келшен огыт тол, кокыте
шонымашым
луктыт. Сандене тӧрлатыде ок лий.
Ме чыланат шке ужашнам уэш ончен лекна да тӧрлаташ пижна. Тӧрлатыме
текстым, машинкеш печатлымек, рецензийыш пуымо. Роҥго рйон гыч маровед
М.Ф.Смородинов ден
республикысе просвещений министрын алмаштышыже З.Е.Яковлева шке
рецензийыштышт
ятыр пайдале ойым пуэныт. Рукописьым тӱрыс ямдылен шуктымек, ме тудым 15
июньышто Маргизыш наҥгайышна. Издательстве директор В.С.Столяров, тӱҥ
редактор
Н.К.Орешкин ончал лектыч да Просвещений министерстыш пеҥгыдемдаш пуаш
темлышт.
Василий Степанович мый денем ончыклык паша шумлык мутланыш, возымо-кусарыме
пашалан шӱмешкаш тыланыш.
Министерствын пеҥгыдемдымыж деч вара учебникым деч вара учебникым савыктыме
сомыл писеште. Автор-влакат, редактор Е.О.Янгильдин йолташат чулымлыкым
ончыктышт.
А типографий нерген ойлышашат уке — у тунемме ий марте савыктен шуктыш. Мый
19
августышто гонорар шотеш шӱдӧ экземпляр книгам налын кайышым да школыш
намиен
пуышым. Тиде учебник вес ийынже уэш лекте. А 1953 ий гыч тӱҥалын, Яков
Григорьевич шкетын кандаш изданийым поче-поче лукто.
Марий школлаште шочмо йылмым туныкташ учебник ден пособий-влакым
ямдылымаште мыняр-гынат полшенам, йоча-влакын уш-акылыштым вияҥдымашке
изирак надырым пыштенам, шонем. Кӧ пала, мемнан возымо учебник почеш ала
кызытсе марий профессор ден
доцент-влакат тунемыныт.
Марий йылмым шымлыме, умбакыже вияҥдыме да школышто туныктымо пашам
саемдышаш
нерген тӱрлӧ вере каҥашеныт. Республикысе Просвещений министерстве, Йылмым,
литературым да историйым научно шымлыше Марий институт (МарНИИ), книга
савыктыш,
пединститутысо марий йылме ден литератур кафедре — чыланат тидын верч вуйын
шогеныт. Каюашымашке чӱчкыдынак студент-влакымат ӱжыныт.
Марий йылме ден литератур кафедрын ик заседанийыштыже погынышо-влак кугу
ӧрмашыш
логальыч. Марий языкознанийыште кок направлений уло: иктыже — Пенгитовын
(тошто
марий йылмым аралышаш верч), весыже — Ильяковын (руш мут-влакм утларак
кучылтшаш
верч)" кумшо курсышто тунемше Г.Матюковын (поэт Г.Матюковский) тыге
каласымыже
кугу ӱчашымашым тарватыш. Тыгодым литератур йылмыште "йо" сочетаний олмеш
"е"
буквам возаш темлыше-влакат ыльыч (йлташ — елташ, йошкар-ешкар.) Игнатьев
гын
шке ойжо дене воштылтышым лукто. "Провосходный степеньым ончыкташ руш
йылмысе
семынак "пере" приставкым кучылтыш лиеш, — мане тудо.— Мутлан, перепеш
сай". Аспирантурышто тунемше Н.Т.Пенгитов 18-ше номеран "Марий альманахеш"
печатлалтше
"Кызытсе марий литературный йылме нерген" статьяж дене палдарыш, ӱчашымашым
лукшо йодыш-влакым мыняр-гынат рашемдаш полшыш.
Ноныл тылзе эрталтымек, 1949 ий 1 февральыште, саде кафедрыштак кугу
мутланымаш
тарваныш. Н.Т.Пенгитовын альманахеш савыкталтше статьяжым пунчен-пунчен
лончылышт. Ондак автор статьян кузе шочмыж нерген каласыш: тудым "Марий
коммуна" газет редакцийын йодмыж почеш возымо, вара Н.И.Казаковын ойжо
почеш альманахлан
келшышын кугемдыме. Николай Тихонович литератур йылмын вияҥ толмаштыже
нелылык
улмым палемдыш, экшыкым кузе кораҥдаш лиймым ончыктыш.
Шукын ойлыт. Г.Матюков Юл воктенсе марий-влакын йылмышт негызеш ик
литератур
йылмым ышташ лиймылан шотлыш. И.А.Борисов диалектизм нерген кок тӱрлын
шонымыжым
почын пуыш. Я.Г.Григорьев ала-молан шекланен пелешткалыш, нимогай
конкретный ойжо ыш лий. Ӱчашымашым лукшо ой-влаклан сай вашмутым МарНИИ-н
йылме секторжым
вуйлатыше К.Ф.Смирнов пуыш. Кузьма Флегонтович — кугу опытан йылмызе, марий
йылме программым, учебникым да мутерым ямдылымаште шагал огыл тыршен.
Сандене тудын
ой-каҥашыже мыланна поснак пайдале ыле.
Икмыняр кече гыч МарНИИ-ште К.Ф.Смирнов "Марий орфографийым саемдыме
проект"
нерген уэш каласкалыш. Тыгаяк докладым тудо идалык ончыч научный сессийыште
ыштен ыле. Тыгаяк докладым тудо идалык ончыч научный сессийыште ыштен ыле.
Проектым йылмызе, литератор, журналист да туныктышо-влак кумдан каҥашеныт.
Вара, 1953
ий мучаште, марий йылмылан пӧлеклалтше кугу научный сессий эртаралтын...
Тунам
шуко йодышым пӧлеклалтше кугу научныйц сессий эртаралтын... Тунам шуко
йодышым
рашемдыме. Но, мыйын шонымаште, рашемден шуктышаш йодыш кызытат шагал огыл.
Икымше курсышто тунеммына годым марий йылме дене занятийым пел ий чоло
филологий
наука кандидат В.М.Васильев эртарыш. Валериан Михайлович шкеже МарНИИ-ште
пашам
ышта ыле. Лекцийжым колышташ ме тудын паша верышкыжак коштынна. Пединститут
гыч
Горький уремысе МарНИИ марте пел шагат наре ошкылман. Сандене
расписанийымат
тидлан келыштарен ыштыме. Кечывал марте учебный зданийыште тунемына, а вара
ныл
шагат Валериан Михайлович дене шинчена. Тыге арнялан кок гана.
Икымше гана вашлиймына годым Валериан Михайлович кажныж дене мутланыш, кӧн
кушеч
улмыжым пален нале. Марий отделенийыште тунемше индеш студент гыч иктыжымат
ойырен ыш кодо, но кажныжымат ӧрыктарыш: тӱрлӧ кспедицийыш коштшыжла, тудо
кажнын
шочмо ялыштыже лийын шуктен, эсогыл ятыр еҥым сайын шарна. Д.Кульшетовын
Байса
гыч улмыжым пален налят, вигак йодын шындыш: "Мигытан Йогыр ила, уке?"
Тудыжо
икмыняр жап шоналтен шинчыш да ӧрынрак пелештыш: "Тыгайым ом шинче". "А тый
могай ийыште шочынат?". — "Коло кандашымшыште".— "Э, тугеже, чынжымак от
пале. Мый
тендан селаште чылаже кум гана лийынам. Но тунам тый эше тӱняштыжат лийын
отыл".
Тӱҥалтыш жапыште, ученый деке тунем шумешке, мыланна шкем кучашйӧсырак ыле.
Валериан Михайлович ош чуриян, ош ӱпан, ош пондашан, ош ӧрышан, вургемжат,
йолчиемжат ошо. Коштмыж годым ош тоям тояла. Икманаш, чылт суксо гай ош
кугыза.
Чӱчкыдын кутыраш тӱҥалеш гын, умылашат ок лий. Южгунам ойлымыж лугыч, кӱсен
гыч
ош шергем луктын, пондашыжым да ӧрышыжым шераш шижеш, шӱшкалтен колта да
кагаз
ластыкеш, нотный станым ыштен, мурсемым сералта. Ме, кид копа дене умшам
авырен,
семынна воштылына. Тудо кенета чарналта да ӧпке йӱкын пелешта: "Мом
воштылыда?
Тыге сай огыл". А умбакыже адак каласкааш тӱҥалеш, пуйто нимогай кӱрылтышат
лийын огыл. Ойжо ончычсо предложений дене чак кылдалтын. Кеч-могай
правилымат, келгын уылтарен, вуйушышкет шыдарен мошта ыле. Практический
занятийым, зачетым, экзаменым пединституысо пӧлемыште эртарен.
Валериан Михайловичын тале ученый лиймыж нерген йылмызе-влак сайын палат,
арам
огыл тудым марий языкознанийын патриархше" маныт. Тылеч посна тудо — марий
литературлан негызым пыштыше кокла гыч иктыже. Калыкын устный творчествыжым
кумылын
поген, этнографийым шымлен. 1948 ий 12 июньышто мый дечемат кок присказкым
(йомак тӱҥалтышым) нота дене возен нале: "Йомак йом-йом. Йомак йом-йом.
Йомшо ватем
— Аямбий. Лышташ ватем — Кылмынуж. Кылмынуж гынат, мелнам кӧштын пукшыш. Ик
осым
нальым, вес осым нальым. Кумшо осым налам, маньым — салмавондо дене перен
колтыш. Омсам лондем гоч тӧрштен колтем, маньым — шорна йолашем кушкедалт
кайыш".
Возен пытарымеке, Валериан Михайлвич кок-кум гана муралтен ончыктыш. "Чын
мо?"—
йодо. "Чын",— маньым мый. "Смирнов гын, чын возен ок кет ыле. Вес тӱлӧ
музыкылан
уста, а тидлан... уке". Воктенак лийше С.И.Ибатов йомак тӱҥалтышым ончал
лекте
да воштыл колтыш: "Тидым чын марий гына каласен кертын. Ончал-ян, Ахмет
Асылбаевич? Оҥай вет?" Сергей Ибатович деч кагаз ластыкым налын, Асылбаев
шымленрак лудо да шыргыжал пелештыш: "Оҥай. Кӧ деч возен налме улмаш?" Мый
вашештышым: "Школышто тунемме годымак Выльып кугызай деч возен налынам ыле.
Тудо шкеже уке, сареш колен".
Саде йомак тӱҥалтыш кызытат МарНИИ-н фондыштыжо аралалтеш. Тидын нерген
мылам
профессор А.Е.Китиков увертарыш. А Валериан Михайлович нерген поро шарнымаш
эрелан кодеш. 1948 ийыште лекше "Некоторые вопросы марийского языкознания"
книган
икымше страницфштыже тудо мылам возен: "Тов.Байков был одним из активнейших
слушателей автора данной работы".
МарНИИ пашаеҥ-влак фольклорым пгаш да шымлаш кӱлмым палемдышт. Тидын нерген
ик
гана веле огыл тӱрлӧ погынымашлаште ушештареныт. 1947 ий шыжым филологий
наука
кандидат, Писатель ушем член К.А.Четкарев студент-влаклан марий фольклорын
проблемыж нерген каласкален ыле. Шкеже ондак "Колхоз муро" такмак
сборникым, "Марийские сказки" книгам печатлен луктын. 1948 ий февральыште
научный сессийыште "Марий кундемын Россий дене ушнымыжо да Акпарс нерген
легенде", "Марий калыкын муро
фольклоржо" доклад-влакым ыштен, а композитор Я.А.Эшпай "Муро жанр да тудын
чоҥалтмыже" нерген каласкален.
Марий литературым туныктышо Т.Г.Шурканова калыкын устный творчествыжым
тунемаш,
шымлаш кумылаҥден. "Марий калыкын мурыжо-влак" вуймутан пашаштем мый тыге
возенам ыле: "Калык муро пеш шукерте ожнак, айдемын пашам ышташ тӱҥалмыж
дене пырляк, шочын. Тунамсе еҥ-влак кеч-могай неле пашамат мурсем почеш, а
вара лудыш
муро дене ыштеныт... Марий калыкын мурыжо-влак, моло калыкын семынак,
илышын
тӱрлӧ могыржым ончыктеныт, эреак айдемын пеленже лийыныт". Тыгак
В.Ф.Иваницкийын, Н.С.Сухоруковын, В.Н.Чудиновын да Т.А.Грамзинан
лекцийыштышт фольклор тема
ӧрдыжеш кодын огыл. Чыла тидыже ончыклык пашаштем кӱлешан полышым пуэн. Но,
чаманен каасаш логалеш, погымо поян материалым таче мартеат, тӱрыс
радамлен, системыш конден шуктен омыл.
Студент илыш художественный самодеятельность деч посна ок эрте. Спектакль,
концерт, каныме кас веселан мурымо-куштымо шӱлыш дене кылдалтыныт. Мый Кугу
Октябрьын 30-шо идалыкше вашеш Никита Смиронвын вуйлатыме хорыш коштым,
"Салам!" литературно-музыкальный композицийыште ик почеламутым лудым. А
институтысо смотрлан ямдылалтме годым композитор Алексей Искандаров ден
Маргостеатрын артистше
Степан Кузьминых поснак кугу пашам шуктышт. Хор "Кӱсле", "Вӱдшӧ йога",
"Колхоз
клуб" да икмыняр моло мурым шуко йӱк дене ураш тунеме. "Чопай" пурыкмарла
куштымаш оҥай ыле. Качымарийын койыш-шоктышыжым почын пуаш Степан Иванович
ала-мо шот
дене мылам ӱшаныш, а Тайра ден Майрам Лидия Васикова ден Надежда Львова
куштен
ончыктышт. Тылеч посна мый С.Кузьминыхын полшымыж дене Миклай Казаковын
"Талант
памаш" почеламутшым сылнын лудаш тунемым.
1948 ий 18 апрельыште ме Геннадий Матюковскийын ямдылыме "Салам!"
композицийым
ончыктышна. Тушко тӱрлӧ мурым, куштымашым, лекламацийым пуртымо ыле. Мый
"Талант
памашым" лудым, вара Вера Бояринова дене пырля Торъял сӱан куштымашым
ончыктышна. Ончаш толшо-влакын ӱжмышт почеш кокымшо гана сценыш лекмына
годым шӱвырзӧ
Н.Т.Пенгитов шижтарен каасыш: "Шагалрак куштыза, уке гын шӱлышем петырна".
А кум
кече гыч саде композиций радио дене йоҥгалте.
Смотрын итогшым иктешлымеке, пале лие: "Салам!" композиций икымше верым
нале,
марий отделений кокымшыш лекте, а мылам кумшо премий логале. Институт
директорын
1 Май вашеш лукмо приказыштыже благодарностьым увертарышт.
Кокымшо курсышто тунеммына годым ме спектакльлан пижна. М.Шкетанын "Кок
сӱанат
пеле" комедийжым мыланна Марий АССР-ын заслуженный артистше Тимофей
Григорьев
лончылен пуыш, репетицийым я институтышто, я Маргостеатрыште эртараш
тӱҥале.
Мемнам чотак толаштарыш: кузе тарванылаш кӱлмым ончыкта, шомакым уэш-пачаш
ойлыкта, южгунамже шыдешкенат кудалта. Пытартыш репетиций деч вара кумылын
кала-сыш:
— Ынде калык оныкат лекташ шотлан толеш.
Спектакль сайын эртыш. Студент-шамыч дене пырля оласе ӱдыр рвезе-влакат
келанен
совым кырышт.
Ушештараш уто огыл: кеҥежым пеш кугу тӱтан лиймылан кӧра пединститутын
актовый
залже сӱмырлен ыле, сандене концертым але спектакльым шындаш
лесотехнический институтын, республикысе Верховный Советын залышкышт миен
коштмо. А мемнан спектакльна шкенан институтысо библиотекын лудмо залыштыже
шындалте. Ик мужырым Саша
Игнатьев ден Зина Капрова, вес мужырым Ваня Батыров ден Лида Сидорова
келшытарышт. Настя Соломина ден мый шоҥго семынак шогылтна. Саня Никитин
регистраторын
рольжым сайын модо. А Дима Кульшетов аккордеон дене тӱрлӧ семым
йоҥгалтарыш. Иктаж кум арня гыч тиде спектакльым ончыкташ Медведево
районысо Цибикнур селаш миен толна.
Икмыняр жап гыч Тимофей Григорьевич у спектакльым ямдылаш тарваныш. Тиде
гана
Н.Лекайнын "Кажай Кируш" пьесыже келшен тольо. Кирушым И.Батыров модо,
Мамрам —
А.Соломина, Мишам — К.Тимофеев, Вишневскийым — К.Никитин, Малиновым —
М.Байков,
Лашпайым — А.Игнатьев, Зоям — З.Карпова. Спектакльым вӱдаш А.Бабайкинлан
логале.
Спектакльым ондак Цибикнур школышто, педпрактикым эртыме годым, ончыктышна,
вара
институтын актовый залыштыже, художественный самодеятельностьым ончымо
годым,
шындышна. Кок вережат шотлан тольо. Батыров, Соломина да Игнатьев поснак
сайын
келыштарышт, ончышо-влакланат пеш келшыш.
Ӱдыр-рвезе-влак коклаште мыскара деч посна жап ок эрте. Южгунам шоныдымо-
вучыдымо пашат лийын кая. Ик шыже кечын мылам палыдыме ӱдыр деч серыш
тольо. Тӱҥалтышыжак ӧрыктарыш: "Лай — не лай, а рубель отдай". (Тудо
жапыште почтовый марке
деч посна толшо серышлан теҥгем тӱлыман ыле). Авторжо тиде серышым студент-
влак
ончылно лудаш йодеш, тыгодым "пупсикшылан" саламым каласаш кӱшта. Лудмо
жапыштк
рӱжге воштылмо йӱк изи аудиторийна мучко шергылт кайыш. А У ий деч вара
Саша Игнатьев келшыме ӱдыржӧ дене палдарыш да шыргыжал колтыш: "Роза
тыланет ик теҥгем
пӧртылтышаш".— "Молан?".— "Доплатной письмажлан". Оксам, конешне, шым нал,
а
ӱдыр "титакше" верч прощенийым йодо. Вара чылажат рашеме. Розалан ик
палымыже
ала кӧраныме шот дене, ала мыскара йӧре манеш-манешым ойлен. Саша, ӱдыр
таҥжым
кудалтен, ик ӱдырамаш деке марийлыкеш пурен, лиеш. Роза тидлан шыдешка да
серышым качын пырля тунемше йолташыжлан колта. Адресым Сашан кидыште лийше
конспект
тетрадем гыч налын улмаш. А ынде коктынат келанен воштылыт, вет умылыдымаш
пытен. Чынак, институт деч вара Саша, Розам марлан налын, ялысе школышко
пашам
ышаш кайыш.
Яра жапым веселан да пайдалын эртараш тӱрлӧ йӧн уло. Самырык еҥым театр,
кино,
клуб, ужар сад веле огыл, лишыл йолташ-влакат шкешт деке шупшыт.
Институтышто
тунемме жапыште шагал огыл спектакльым, художественный фильмым, концертым
ужаш
логалын. Иктышт тунамак мондалтыныт, весышт ӱмырешлан кугу палым коденыт.
П.Чайковскийын "Евгений Онегин" оперыже, М.Горькийын "Васса Железнова"
драмыже,
Д.Фонвизинын "Недоросль" комедийже, А.Островскийын "Титакдыме титакан-
влак",
С.Николаевын "Салика", "Айвика", Н.Арбанын "Кеҥеж йӱд", М.Шкетанын "Кодшо
румбык" пьесышт кызытат шӱм-чоныштем улыт. А "Сказание о Земле Сибирской",
"Сельский учитель", "Молодая гвардия", "Повесть о настоязем человеке",
"Адмирал Нахимов" киносӱрет-влак пуйто шинча ончыч эртат.
Культура ден искусство пашаеҥ-влак дене вашлиймаш ончыклык воспитательлан
поснак
пайдале. Пединститутышто, рӱдӧ библиотекыште, Писатель ушемыште ятыр еҥ
дене
вашлиялтын. 1949 ий шошым писатель Никандр Лекайн дене лудшо-влакын
вашлиймашышт, "Кугу сарын тулыштыжо" романжым кумдан каҥашымаш культура
илышыште чынжымак чапле событий лийын. "Честь смолоду" романын авторжо
Аркадий Первенцев дене
вашлиймашат оҥай ыле.
Но эн чотшо институтысо творческий шӱлыш ушеш кодын. Ныллымше ийла мучаше
писатель ден поэт-влак Ким Васин, Семен Вишенвский, Анатолий Бик, Геннадий
Матюковский, Александр Михайлов (Юзыкайн), ончыклык ученый-влак Лидия
Васикова, Семен
Черных, Аркадий Иванов, Анна Саваткова, Геннадий Патрушев да молат
тунемыныт.
Литератур кас, марла пырдыжгазет ден радиопередаче студент илышым
сӧрастараш
полшеныт.
Икымше тӱшкагудышто илымына годым мемнан пӧлемыш чӱчкыдынак "ходячий
энциклопедий" (шуко палыше еҥ) манме прозаик пурен лектеш ыле. Тиде —
мемнан семынак кокымшо пачашыште илыше Ким Васин. Кажне гана мом-гынат уым
каласа, оҥай фактым
ушештарымыж дене воштылтен кода. А икымше печашыште илыше Саша Поздеев
шахмат
дене модаш коштеш ыле. Тудо сар годым химический производствышто пашам
ыштен,
тӱвыт сокыр лийын. Литфакын кумшо курсыштыжо очно, юридический институтын
кокымшо курсыштыжо хаочно тунемын. Институт деч вара тудым улыжат ик гана
веле вашлийынам — облсовпрофышто юрисконсульт ыле. Вара Йошкар-Ола гыч
каен.
Палыме-влак коклаште ӱдыр-шамычат лийыныт, но лачак икте гына лишыл ыле.
Институтыш тунемаш пурыме деч ончыч вич ий годым келшыме ӱдыр йолташем пеш
чот черланыме деч вара ош тӱня дене чеверласыш. Тудым алмаштен кертше
шӱмбел вашкежак ыш
лек. Пӱрымаш тугай улмаш гын веле?
Мемнан жапыште тунемаш куштылгыжак огыл ыле. Эн ончычак, кочмо-йӱмӧ шотышто
нелылык пернен. Продовольственный карточкым икымше тылзын йӧршынат пуэн
огытыл,
киндылан гына лу кечаш талоным кучыктеныт. Вес тылзынже картычкым латкумшо
числаште веле нальым. Пазарыште ик сукыр кинде кумло вич теҥгем шога ыле, а
тылзаш
стипендий кугыт — кок шӱдӧ коло. Мӧҥгӧ гыч полыш уке, сандене кӱртньӧгорно
станцийыш грузым ястараш але ТЭЦ-ыш пум пӱчкаш коштынам. Тыге, тарлалтын,
изишак
шийвундым ешараш йӧн лийын.
Материальный нелылыклан кӧра тунеммымат чарнынем ыле — йӱра эше, Тамара
Гавриловна жапыштыже полшыш. Тачат тудлан таум ыштен илем. Тунам вузыто
тунеммылан
оксам тӱлыман ыле. Кажне семестрыште (пелийыште) 150 теҥгем лук да пыште.
Институт директор доцент Ф.А.Фургинын приказше почеш тунеммылан оксам
тӱлымӧ деч мыйым утарышт, стипендийымат пушыт. Кокымшо семестрыштат тыгаяк
приказ лекте. 1949
ий гыч тунеммылан оксам тӱлыктымым чарнышт.
1947 ий декабрьште окса пеформа лие, карточный системат пытыш. СССР
Правительствын тыгай мерыжлан кӧра самырык тукым ласканрак шӱлалтыш.
Мыйынат кумыл нӧлталте, уло вием тунеммашке виктаралте. Кокымшо семестр гыч
тӱҥалын, зачетный книжакаш "визытан" отметке-влак гына возалтыч. Госэкзамен
годымат тыгак лие. Пытартышлан тыгай корно-влак шочыч:
Йывыртен тунемме жапым
Нигузе ок лий мондаш,
Институтын шерге чапшым
Тӱҥалам эре саклаш.
Институт дене чеверласен кайымек, Шернур районышто коштын савырнышым:
ВКП(б)
райкомыш, ронош, Мустай школыш миен коштын. Партийный да профсоюз учетыш
шогальым, икмыняр вуйлатыше пашаеҥ дене мутланышым, паша радамым
рашемдышым. Мӧҥгӧ толын гына шуым — Косолопыш ӱжыктат.
Косолоп — район рӱдер. Кок ий ончыч тиде села гыч тунемаш кайышым. Тиде
жапыште
райцентр чотак вашталтын — уэмын, тӱзланен. Села покшелне Совет Ушем Герой
Сергей Суворов лӱмеш сад ужар сывынла волгалтеш. Ваштарешыже кум пачашан
пӧрт шинча. Тышан партий райком ден райсовет исполком верланеныт.
Яра имнем йолыштен шогалтышымат, райкомыш пурышм. Оргинструкторский отдел
вуйлатыше Любимов кидым кучен саламлалте да шке пӧлемышкыже ӱжын пуртыш.
— Байков йолташ,— мане тудо, — ме тендам пеш кӱлешан паша дене ӱжыктенна.
Институтым тунем пытарышда?
— Да, пытарышым.
— Тиде пеш сай. Ме тендам комсомол райкомын икымше секретарьжылан темлена.
Кузе
шонеда?
— Учетыш мый Шернурышто шогалынам.
— Тиде нимат огыл, тушеч тышке кусараш лиеш.
— Уке, мый школыштак пашам ышташ шонем.
Ятыр мутланышна, ӱчашымашкат шуна. ВЛКСМ обком секретарь В.М.Власов денат
кутыраш вереште. Мый, шке шонымем вашталтыдеак, райком гыч лектым да
яраимньын кудальым.
(Умбакыже икымше номерыште лиеш.)



070296
************************************************************************


7—02
Искусство
"Чонем, илышем театрлан пуэнам..."
М.Шкетан лӱмеш Национальный театрын артисткыже М.С.Митрофанован шарнымашыж
гыч.

Мария Семеновна Митрофановна — марий калыкын йӧратыме ӱдыржӧ, тале артистка
лийын, ятыр ий М.Шкетан лӱмеш Национальный театрыште пашам ыштен. "Мый уло
чонем,
илышем театрлан пуэнам",— манеш ыле илымыж годым. Чынак, кугу ма изи рольым
тудо
модын, кажнышкыже шӱм-чонжымак пыштен, калык кумылышко шуашак тыршен,
чаманен
каласаш возеш: кодшо ий тӱҥалтыште ме тудын дене эрелан чеверласышна.
1989 ийын июльышто Марий театр Пошкыр кундемыште гастроль дене коштын. Мыят
пеленышт лийынам, да Мария Семеновна Митрофанован йоча, рвезе пагытше,
театрысе
пашаж нерген шарнымашым возен кодаш тарванышым. Тудын дене "Ончыко"
журналым
лудшо-влаклан палдарынем.
М.С.Митрофанова Свердловск областьысе Красноуфим район, Юва ялеш шочын.
Аваже,
Надежда Ивановна, урал марий-влак коклаште пеш чулым лийын, мер пашаште
кугу
чолгалыкым ончыктен. Но Кугу сар деч ончыч тудым эпере титакленыт да 1941
ийын
августышто кучен наҥгаеныт. Мария Семеновнан ачаже ялсовет председательлан
шоген. Тудымат тыгай пӱрымашак вучен — репрессийыш логалын. Сарыште
штрафной батальонышто лийын, увер деч посна йомын. Шым ияш Майрук, кок изи
шӱжарже да изаже
тулыкеш кодыныт. Нуным ковашт, аваштын авашт, ашнаш налын.
1943 ийыште аваштлан поро лӱмжым пӧртылтат, ӱмбачше титакшым кораҥдат.
Шучко вер
гыч черланен толын гынат, ныл йочам шкетынак йол ӱмбаке шогалтен. Иктым
палемден
кодыман: тудо марий писатель Эрыканын ик романжын прототипше лийын. Мария
Семеновна индеш ияш гына школышко тунемаш каен кертын, но Юва шымияш школым
сайын
тунем пытарен. Ешыштышт театрым, художественный самодеятельностым чыланак
йӧратеныт, аваже спектакльлаште модын. Йочаже-влакымат тудо клубышко пырля
коштыктен, сылнылык тӱня дене палдараш тыршен. Ялысе драмколлективым
туныктышо-влак
вуйлатеныт. Аважын "Ачийжат-авийжат", "Кеҥеж йӱд", "Салика" спектакльлаште
модмыжым Мария Семеновнат сайын шарна.
Школыштат драмкружок лийын, Майрукат концертлаште мурен-куштен, аваж дене
пырля
спектакльлаштат модын. Ялышкышт Свердловск гыч чӱчкыдынак театр-влак
гастроль
дене толеденыт. Тыге ӱдыр театрым изинекак йӧратен шынден, артистак лияш
шонен
пыштен. Илыш тунам неле лийын. Аваже, лагерь гыч пӧртылмек, сельпошто, вара
ятыр
ий школышто техслужащийлан ыштен. Мария Семеновнан изаже Марий
пединститутым тунем лектын, шӱжаржымат туныкташак шонен. Аважат тудлан
нимом чаманен огыл, икшыве-влакым айдемышкак лукташ тыршен.
Шымияш школ деч вара М.С.Митрофанова Свердловск оласе ремесленный училищыш
тунемаш пура. Кок ий гыч токарь-универсал лӱмым налын лектеш,
Свердловскешак ик заводышто пашам ышташ кодат. Тушто ыштымыж годым, кастене
тунемме самырык пашаже
школыш пура. Кыдалаш образованийым налмекше Йошкар-Олаш толеш — вет тудо
артистка лияш шонен.
Но тунам олаштына тыгай школжо лийын огыл. Музыкальный училищын директоржо
Сергей Александрович Куприянов национальный кадрым ямдылымаште тунам кугун
тыршен.
Тудак Мария Семеновналан училищын вокальный отделенийышкыже тунемаш пураш
темла,
а кок ий гыч театральный отделений почылтеш, манеш. М.С.Митрофанова тугак
ышта.
Училищыште тудо вич ий шинчымашым нӧлта, мастарлыклан тунемеш. Йӱкшӧ виян,
яндар
лийын, садлан ты жапыштак дирижерско-хоровой отделенийыштат тунемаш темлат.
Неле
лийын гынат, училищым кок специальность дене пытара. Ӱмыржӧ мучко тудо
туныктышо-влак Л.А.Тайгильдинлан, Н.А.Сидушкинлан, Ф.Е.Олейниковалан таум
ыштен илен.
1960 ийыште театральный институтышко марий группым туныкташ колташ погеныт.
Мария Семеновнат экзамен-влакым кучен, но ийготшылан кӧра (тунам тудлан
коло шым
ий темын улмаш), налын огытыл. Но вес иешын тудым театрышке пашашке ӱжыт.
Тидыже
анекдотысо гай лийын.
1961 ийын шошым Волжский вел Карай ял рвезе Георгий ӱдырым М.Шкетанын
"Важык вуян йыдал" пьесыж почеш шындыме спектакльыште Сидыр ватын рольжым
модаш темлен.
Шкеже тудо Эчаным модын, но ала-можым вес актриса дене келыштарен огыл.
Мария
Семеновна рвезылан полшаш кумылаҥеш. Спектакльыште пырля мураш, кушташ
кӱлын.
Театр директор ден артист Коршуновлан ӱдыр иканаште келшен. Вара туддеч
басным
лудын ончаш йодыныт. Чыла шот денат келшен да, тудым театрышке пашашке
налыт.
Тыге 1961 ийын 22 март гыч (приказшым ты кечын возеныт) М.С.Мирофанова
илышыжым
театр дене кылда.
Училищым пытарымеке, кок ий гыч Москосо театральный институтыш заочно
тунемаш
пура, тыге ошкыл почеш ошкылым ыштен шонымашкыже лишемеш. Институт тудым
моткоч
чот пойдарен: шӱм-чонжымат, уш-акылжымат. Сценыште пашам ышташ кугу
шинчымаш,
моштымаш кӱлеш. Сессийлашке мийымыж еда элнан рӱдӧ оласе театрлаште лияш
тыршен,
ятыр спектакльым ончен, кугу артист-влакын модмыштым эскерен, тунемын.
Курсым
вуйлатышышт Н.С.Михолс Моссовет лӱмеш театрыште пашам ыштен. Тудо самырык
артист-влаклан чӱчкыдын ойлен:"Кузе модаш тӱҥалмыда мыйым кугун ок
тургыжландаре.
Шонаш тунемза — вот мо мыланем кӱлеш. Тунам веле сай артист лийын кертыда".
М.С.Митрофанован кугу школышто тунеммыже арам лийын огыл. Институт деч вара

рольжо-влакым утларак шонкален, шӱм-чонжо воштак колтен модаш тыршен.
"Кунам
ломбо пеледешыште" Капам, "Саликаште" Маринам моткоч чот сайын келыштарен.
Вара
"Кеҥеж йӱдыштӧ" Ольга, "Анушышто" Ануш, "Ватемын марийыштыже" Фуризад,
"Пиалан
шӱдырыштӧ" Ониса, "Морко семыште" Окли, "Еҥ суртышто" Елена, "Ачийжат,
авийжатыште" Нени кува да ятыр молат. Ушеш кодшо шуко образым чоҥен тӱрлӧ
режиссер дене пашам ыштен.
Артистка самырык режиссер Олег Иркабаевым поснак порын ушештарен. "Кум
спектакльыште модынам гынат, тушто уло чонем, моштымашем почылтын",— манын.
"Эргымлан
кузыкышто" Серапим модмыжым шукынжо тачат шарнат, очыни. Тиде пьесыжым
Миклай
Рыбаков лӱмынак Мария Семеновналан возен улмаш. Самырык илышемже Арсий
Волковын
пьесылаж почеш шындыме спектакльлаште эртен",— ойлен артистка.
Но М.С.Митрофанован шуко рольжо модалтде, калыклан ончыктыде кодын,
Чеховын, Островскийын, Горькийын пьесылаштышт "илынеже" улмаш — пӱрен огыл.
Моштымыжым, палымыжым самырык артист-влаклан пуэн кодаш шонен — шуктен
огыл. Но кодын тудо
эрелан калык шӱмеш, геройжо-влак чоныштына илат.
Шарнымашым МарНИИ-н пашаеҥже Тамара Молтова возен налын.
Снимкыште: артистка М.С.Митрофанова.
Авторын фотосӱретше.



070396
************************************************************************
7—03
Тимирязь Тимофеевич Тимиргалин 1922 ийыште Пошкырт кундем, Калтаса районысо
Керемет ялеш шочын. Пӱрӧ педагогический институтым тунем лекмеке, Киябак
кандашияш
школышто нылле вич ий йоча-влакым туныктен. Кугу Отечественный сар ийлаште
тушман ваштареш кредалме годым нелын сусырген. Эмлалтын, йол ӱмбаке
шогалмеке, уло
вийжым йӧратыме пашалан пуэн.
"Тыйым вуча поро таҥ" икымше стихше 1946 ийыште Калтаса районысо "Ӱжара"
газетеш
лектын. Тудын почеламутшо, очеркше да ойлымашыже-влак "Марий коммуна"
(кызыт
"Марий Эл"), "Ямде лий" газетлаш, тыгак Башкортостанысе изданийлаш
савыкталтыныт.
Туныктымыж годым ятыр ий сылнымут кружокым вуйлатен, самырык тукымым
литературылан шӱмаҥден. Тудын тунемшыже-влак А.Тимиркаев, А.Зайникаев,
М.Айгильдин,
П.Емельянов да молат кызыт марий калыклан кумдан палыме улыт.
"Ончыкым" лудшо-влакым Тимирязь Тимиргалинын пытартыш жапыште возымо
икмыняр почеламутшо дене палдарена.

Тимирязь ТИМИРГАЛИН
МЫЙ ЙӦРАТЕМ ПОШКЫРТ ЭЛЕМЫМ
Чыла еҥат мокта кундемжым,
Шӱм-чонжо дене йывыртен,
Тошкалын эртыме лондемжым
Огеш керт нигунам монден.

Мыят моктем Пошкырт элемым,
Огеш тем йӧратен шерем.
Мурем гын, пӧлеклем муремым,
Ушем гыч ок лек вер-шӧрем.

Мом от уж йырым-йыр ончалын:
Коеш пасу, сад, чодыра...
Йога Ош Виче, модылдалын,
Кол-влак ден шыргыж кутыра.

Ош Виче вӱд — элнан вӱршерже,
А шӱмжӧ — лач Ӱпӧ ола.
Марий-влаклан эн лишыл верже
Уфимка* ден Чолман кокла.

Тыштак кугезем-влак иленыт,
Какшан эҥер воктеч толмек,
Куан ден ойгым лош пайленыт,
Пошкырт-влак ден таҥлалт шумек.

Марлат пошкырт-влак кутыралыт,
Марий-влак кертыт пошкыртла,
Пырля пайремым эртаралыт,
Ачан-аван ик шочыштла.
———————————————————
*Уфимка — Шем Виче (эҥер).
Моктен вер-шӧрым ом чарналте,
Ом орло тудым ик ганат.
Пошкырт мландемым ом вашталте,
Мешак оксам пуат гынат.

Мый йӧратем Пошкырт элемым,
Ачам-авам гаяк аклем.
Пуэм тудлан вий-куатемым,
Ӱшанжым эреак сулем!

ТЕК ОЙЛЫШТ МЫЙЫМ, ШОҤГО МАНЫН
Еҥ-влак ойлат:"Кочай шоҥгемын,
Нимат ок келше чонжылан,
Тазалыкше начаремын,
Кая узьмакыш вес ийлан.

Кеч нимолан уке ӱнарже,
Но коштын тӧчыштеш пашаш.
Ала огеш тем сут логарже,
Молан ила, каварышаш?"

Умшаш печаш огеш лий печым,
Тек ойлышт йылмышт шӱтлымеш,
А мый тугак ончем ош кечым,
Эрак тӱҥалын, кас лиймеш.

Ялт рвезе еҥын гай чонемже,
Кашташте — кумыл, шонымаш.
Эше виян изи шӱмемже,
Садлан ок сеҥе шоҥгеммаш.

Кыра вӱршер, огеш чиякле,
Радам гыч ок кораҥ мокшем,
Шинчаончалтыш ок шоякле,
Мӧҥгештын огыл вуйушем.

Илалтын шымле кум ий веле
(Тыгодсо илышлан шагал).
Кӱлеш уэшын шымле теле.
Шотлем умбаке, ом чарнал.

Шотлем да ешарем ийготым
Изамыт ден ачам олмеш:
Йӧралтыч пеш кугу сар годым,
Ышт пӧртыл ялышке мӧҥгеш.

Логале мыламат войнаште
Фашист-влак дене кредалаш,
Родной эл верчын вашпижмаште
Сар корнын кужытшым палаш.

Ышна лӱд ме фашист-влак дечын,
Кредалын, нуным сеҥышна.
Вӱрна йогале илыш верчын,
Куаным мӧҥгыш кондышна.

Шокш кергалтен пижна пашашке,
Войнан эҥгекшым тӧрлаташ!..
Иктат кӱзен ыш шич кашташке,
Ышна му жапым каналташ.

Ялтак ынем код илыш дечын,
Шонем лач таҥ тошкал каяш.
Тыршем пиал да тыныс верчын,
Тыршем мӱкш деч кожмак лияш.

Тек ойлышт мыйым, шоҥго манын,
Кучем яндарын лӱмнерем,
Ок кошко кап-кылем, пуаҥын,
Илем эше: ыш тем шерем!

ТЕЛЕ ТОЛЫН
Триолет-влак

Эртыш шыже, тольо теле —
Пагален вучалме жап.
Шулдыраҥ, чоҥеште веле!
Эртыш шыже, тольо теле.
Могырлан лиеш мо неле
Да ок шуаралт мо кап?
Эртыш шыже, тольо теле —
Пагален вучалме жап.

Вакшылдыш ош лум тӧшакым,
А тӧшакше мамык гай.
Мландӱмбалне от уж лакым.
Вакшылдыш ош лум тӧшакым,
Сылнештарыш курык-влакым —
Ончалаш моткочак сай!
Вакшылдыш ош лум тӧшакым,
А тӧшакше мамык гай.

Йыр пӧршаҥе сурт-оралте.
Пургыжта коклан поран.
Пӱртӱсат мочол вашталте!
Йыр пӧршаҥе сурт-оралте,
Окналаште тӱр тӱрлалте,
Лийыч пӧртвуй-влак упшан.
Йыр пӧршаҥе сурт-оралте.
Пургыжта коклан поран.

Икманаш, тыш теле толын,
Чоныштем — мотор кеҥеж.
Капыштем коштеш вӱр модын.
Икманаш, тыш теле толын,
А шӱм, илыш верчын шолын,
Сеҥымашышке ӱжеш.
Икманаш, тыш теле толын,
Чоныштем — мотор кеҥеж.



070496
************************************************************************
7—04
Татьяна Милютина
Алят ом мале...
А мый, таҥем алят ом мале,
Кеч кайыш тӱтыра шулен...
Сонарыш лектын эр шыҥшале...
А мый алят ом керт мален.

Ом керт мален колтен пӱртӱсым,
Ший порсын гае Лаж вӱднам.
Пасушто оҥгырвуйын йӱкшым
Кузе мален коден кертам?

Лектам шыман, волем сер деке,
Висвис ден шинчын мутланем.
Сар шӱшпык йӱкшӧ солнымеке,
Шӱм йолташемым шарналтем.

Эр кечыйолын шӧртньӧ йолжо
Марий мландемым ырыкта.
Шӱмбел таҥемын ныжыл мутшо
Изи шӱмемым ылыжта.

А мый садак, садак ом мале.
Молан? Ом пале кызытат...
Ший кече порын шыргыжале:
"Тӱняште ваш-ваш йӧратат!
Чылан! Олаште, ялыштат!.."

Ну, молан гын?
Кажне касын вашлиялна
Пеледалтше сер воктен.
Йӧратен шинчаш ончална,
Пуйто мужыр кӧгӧрчен.
Корнына тайнен кок веке,
Ойырлен каен молан?
Ала лийын модыш веле,
Кӧ гын, кӧ гын титакан?

Ну, молан гын, ну, молан гын,
Орлыкем пурен тынеш?
Сер воктене тыйым ямлын
Весе веле шупшалеш.
Мом ышташ ынде, ом пале,
Чон коржеш да шӱм шортеш.
Ала тиде шочмо пале
Мыланемже ӱмыреш?

Да адак, эҥер дек толын,
Сер воктене шонкалем.
Шӱм-чонемже, утыр шолын,
Вӱд йымак пурен каен.
Олык мучко ош висвисым
Тыланетак мый погем.
Кандывуйым муын, писын
Лач тылат пӧлеклынем.

Ну молан гын, ну молан гын
Орлыкем пурен тынеш?
Сер воктене, тыйым ямлын
Весе веле шупшалеш.
ош мотор куэ воктене
Тыйым мый эше вучем:
Ожсо гай кеҥеж кастене
Ончалеш трук шӱдырем?
Оршанка педколледж.



070596
************************************************************************
7-05
Валерий Бердинский
ЙОМШО МОТОЦИКЛ
Ойлымаш
Афанасий Степанович Новоялов ончыч паша гыч нойышо толеш ыле, кызыт
кыльдырымкыльдырым ошкыл колта. Адакше кече шичмешкат тора, да мӧҥгыжӧ
нимынярат ок вашке. Корнышто икте дене саламлалтеш, весе дене икмыняр
шомакым вашталта, а кумшо
денже шогалынак кутыралта. Кумшыжо йолташ да мойн огыл, а изиш шукырак
палыме
еҥ. Тыгайже ӱдырамашат, пӧръеҥат лийын кертеш. Икымшыж дене тудо пешыжак
шуко ок
кучалт кугун каралтше шинчан да лопка умшан-шамыч ала-момат шаркален сеҥат,
вет
Опанас нылле ийым веле эрталтен, а вот кокымшыжо да эше шке таҥашыже-влак
дене
шукак лодыманден сеҥа. А нунышт, шуко мутланыде, логараҥым перен ончыктат.
Маныт: "Опанас, ме вет ӱдырамаш огынал, пеллитр деч посна тый денет мом
ляпкена?"
Степан Опанас арака дене родым кучаш пешыжак кумылан огыл, но йӧн лийме
семын,
стаканым нӧлтал-нӧлтал пуа. Шкенжын оксажым чамана, но кокланже коктын
пелыгыч
шелаш тореш ок лий. "Айда, ик ошыжо тений ныл сукыр кинде акаш веле,—
ышталеш
тудо,— изишыже нимат огыл".
Тевыс, кокыт дек кумшо ушна, нылымше... Ырымекышт, иктаж пӧрт шеҥгеч але
сӧсна
вӱта оҥа сарай кокла гыч, кум-ныл пушеҥге шогыман пуштык гыч, йӱкышт
сайынак веле шергылташ тӱҥалеш. Шомакыштым райцентрысе аҥар гыч тӱҥалыт, а
пытарат Чечнясе, Москвасе, Грузийысе, Английысе, Америкысе илыш дене. Илыш
шомакыш чыла пуртат: политикет, экономикет, культурет. Чылажымат туге
"пӱтырен оптат", айдеме
огыл, Юмо рончен ок керт. Инопланетянинже кертешак ыле докан, кызыт тудыжат

мландыш волен шичме огыл, тулжо денат ок волгалтаре — телевизоржо, радиожо
ойлымым чарненытыс, газетат ик корнымат ок возо.
— Хе,— ышталеш коклан Степан Опанас,— сандалыкыште Юмо, инопланетянин огыл,
ме,
айдеме тӱча, эн виян, эн патыр, эн ушан улына. Теве ончыза, пел мланде
шарыште
икте-весым,— кидым шаралтен, шым парням ончыкта,— теве тынар лу але эше
шуко пагален, йӧра-атен илышна, чыланат йолташ ыльна, а ынде... Ынде ме кӧ
улына?— Оҥым
перкален налеш.— Кӧ, паледа уке? Господин. Теве тыгай шаланыше кеман,
йылгыжше
фуфайкан да чаравуян господин. Вара тиде сеҥымаш огыл мо? Юмо,
инопланетянин тыге ыштен кертеш ыле мо? Ойлыштыда, йолташ... Эше тыланда
ешараш веле кодеш:
"Йолташ, мераҥ йолаш, йолашым волташ". Вара тунам господин деч господин
лийына.
Вот тиде да! Теве тошто вургемнажым чиен пытарен, чара кодынат, кочкаш
кӱлмымат
мондыктарат. Магазиныш, господин продавец дек огыл, аптекыш кошташ
тӱҥалына. Ышда умыло, ушан кашак, таблеткылан манам. Кечылан кум таблеткым
нальыч, нимом
кочмо ок кӱл. Вот могай рай илыш толеш. Социализмат, капитализмат огыл,
плановый, рыночный экономикат огыл, а первокапсоцкап общество,
анархорынплан экономика лиеш. Умыледа, уке тидым? Тьфу, тидланат шотда уке,
а шке ушан улына маныда,
шке рынке илыш яжо деч яжо, ик тоям налын кокыте ыштет, да тыгодым
мландыште кужытшо ончычсо дечат утларак нӧлталтеш. Вот вет кузе! Умыледа —
шомак, огыда умыдо — йомак.
Степан Опанасым тынар шуко ойлаш паша укелык тарата. Эрдене эр кынелын,
ӱстембалне улшо кочкышым кырт-март пурлалешат, лу ий годсо кирзе кемжым
тореш йолышкыжо шуралтен, йыгалт пытыше курткыжым шергалын, МСО-шкыжо
соптыртата. Тушто ынде армий гыч толмыж годсек плотниклан ышта. Пумастарын
паша шӱйдаҥыт, маныда.
Чынак, ожно тыге ыле, а кызыт... Кызыт лу шагат марте нарядым вучен шинчат,
варажым улыжат кок объект гыч иктыжын пӧрт вуйышкыжо, кок-кум шагатлан
кӱзен, икмыняр оҥам ваш ператат, мӧҥгӧ ошкылыт. Вот молан Афанасий
Степанович пашаште
нойымым чарнен. Рынке экономика деч ончыч районышто нунын деч посна пӧртым
нӧлтышӧ, вӱтам, школым, клубым чоҥышо, корным шарыше, пӱям пӱялыше вич-куд
организаций ыле, паша утымеш лийын, а кызыт... кызыт сӱрет вашталтын.
Заказчик уке.
Ыштышаш сомыл пешак шуко, а окса нигӧнат уке. Тыште кок-кум заводат, лу
дене
предприятий , организацият улыт, нунын шонымашышт почеш мыняр шуко икте-
весым
ышташ кӱлеш ыле... кызытеш "кӱлеш ыле" денак кодын. Шукышт йылмым мурыктен,
парням шолткыктен пелештыде огыт чыте: "Эх, социализмет, планирований
экономикет
эше иктаж вич ий лийшаш ыле, мыняр кӱ полатым, шарен шуктыдымо корным
ыштена
ыле". Рынкылан кӧра "инфляций" манме шомак чыланыштын оксаштым кугу
логараҥан
пундашдыме печке семын нелын. Ты вочкын пундаш лийын шумым райцентрым,
районым,
республикым гына огыл, уло Российым вуйлатыше-влак огыт пале. Такшым чылан
илаш
толашат, икте-кокытшо веле банкрот улына, маныт, шкенам шке пытарена,
маныт. Толашаш кодшышт паша кычал пошкудо Татарийыш, Киров областьыш
коштыт, эсогыл Москош кудалыт. Но, тыге коштын, илен лектыт мо ала?
Степан Опанасым тачат ик "господин" авырыш, кӱсенжым савырал мане:
— Вич тӱжемым ешаре, иктым налына.
— Машинам мо?
— Тый, Опанас, еҥым эре ит мыскыле.
— Мый огыл, тый мыйым господин маньычыс.
— "Господин", "господин"... Ок келше мо?
— Нимынярат,— серьезнын мане Опанас, шорык коваште упшыжым кошар кужу
парняж дене кужу шинчапунжо дек шумеш нӧлтале. Куптыргаш тӱҥалше саҥгажым,
кошар оҥылашыжым модыктен, ужар шинчажым йылгыжыктен ешарыш:— Господин
тунам лият, кунам
кӱсеныштет миллион, банкыште шӱдӧ миллион кия, кок-кум пачашан пӧртет,
"БМВ",
"Марседес" машинат, кугу огыл гын, изи заводет але фабрикет лийыт. Тунам
чынак
господин лият. А кызыт... кызыт — йолташ, йолташат огыл, собутыльник. Вот
кӧ
улат тый, Мирон.
— Палем тыйым, Опанас. Кидетше плотньык пашам ышта, а вуетше — академик,
чонетше
— философ. Вот тыйым Кремльыш намиен шындашет. Тунам вара Мирон, — изи,
каҥга
деч каҥга марий кошкышо мушкындыж дене ойжым перале,— Мирон француз
"Наполеон"
коньякым подылал-подылал, пошкудо лопка кроватьыште мотор деч мотор чара
ӱдыршачым ӧндал-ӧндал шинчылтеш ыле.
— Ну ты даешь, вишь что захотел...
— А ты што думал.— Мирон адак оҥжым пералтыш.— Давай, пу вич тӱжемым,
сбегаю.
Мирон Опанас йыр савырныш, тудын кокытеланымыжым ужын, йӱкшым кугемдыш:
— Не жмотничай, таче зарплатым налын улыда.
— Чылак палет.
— А мый Мирон улам вет. Колат? Мир. Мыйым уло тӱня пала, мый уло тӱням
палем.
Кондо, кондо вич тӱжемым.
— Вич тӱжем.— Опанас кок кидшыге кӱсеныш чыкыш, ораж дене шоналтыш:"Таче
кум
тылзе ончычсо пашадарым пуэныт, шӱдӧ нылле куд тӱжемым. Изишыже подылашат
уто
огыл, но гаражыш кайынем ыльыс. Теве йӱштӧ толын, кылмыктенат, машинам
мушкын
шогалташ кӱлеш, заготконторыш сдатлен шуктыдымо пареҥгым нӧрепыш нумал
оптыман.
А тиде шудышырчык пижын да пижын. Такше..."— Шола кидшым шинчаж дек
лишемден,
пурлаж дене вич тӱжемашым шӱдырал лукто. — На, пурен лек коммерций
магазиныш,
пойыктаре эше ик спекулянтым, вучалтем.
— Есть, ефрейтор Афанасий Степанович,— Мирон, рыҥ шогалын, кидшым
вуйкоҥгыраж
дек ыштыш.
— Рядовой.
— Тока армийыште ефрейтор лийынам, маньычыс.
— Лийынам, лийын омыл, тыйын могай пашат, дуй. Армийыште ефрейторым огыл,
майорым рядовой марте волтен кертыт.
— Йӧра, йӧра, ом ӱчаше,— изи марий пӧртйымал тошкалтыш дене полдыш пӧрдын
кайыме
семын ӱлыкӧ чымыктыш.
Шукат ыш лий, Мирон "Водка русская" атым рӱзен лекте.
— Кленчатшым кеч шылте, — Опанаслан тыгай койыш нимыняр ыш келше.
— Мом лӱдатше, ужалат — йӱман. Кызыт пашаштат ме веле огыл, начальник
кашакат
эрдене эрак умшам нӧртат. Теве телевизор дене ончо, могай кугу тӧра-влак
миллионло калык ончылно чарка почеш чаркам нӧлтат.— Полдыш марийын шонымыжо
шукталтынат, кумылжо кӱшкӧ кӱзен кайыш, йылмыже сайын рудалте.— Торашке
огына кошт, айда
теве тиде пӧрт шеҥгелнак пытлоч ыштена.
— Кленча гыч вигак?
— Ие, пеш чеслын кая.
— Уке, мый тыге йӱмаш уке, тыгайышкак шуын омыл.
— Тунемаш кӱлеш вет.
— Чарне, Мирон,— сыраш тӱҥале Опанас.— Аракам шулдым ыштенытат, тек чылан
йӱын
колышт, кушан лийын, тушан, шонет мо? Уке, мый илышаш улам, кок эргым уло.
Иктыже латшым ияш гын, весыже шым ийым веле темен.
— Вара тидыжым молан нална?— оварген шогышо йолаш кӱсенжым перен, ӱлыч
кӱшкӧ чый
ончале полдыш.
— Айда, ошкыл почешем,— савырналтыш Опанас да рыҥ ошкыл колтыш.
Коктын "Автолюбитель" коллективный гараж тӱшкаш миен лектыч.
— Э, Опанасий Степанович, сай верыш кондет, о, яжо верыш. Тиде кӱртньӧ
омсан,
кермыч пырдыжан кыдежлаште колен вочмешкат йӱаш лиеш — кажныштын уло. Но...
—
чужлале Мирон,— чыланат чаҥга улыт. Чаҥгаштлан да эше шолышт моштымыштлан
кӧра
машинам налын кертыныт. Кызыт наледышыжым омат кутыро, чылан шпана —
коммерсант,
жульык-руководитель, паразит-банкир-шамыч веле улыт. Тыйжын, Опанас, могай
машинат гала?
— "Тойота".
— Могай ото? Могай отым шолышт шуктенат?
— Шып, малявка. "Шолыштмо" шомакым колам — карме семын лаштыртем. Умылышыч?
— Умылышым,— Мирон вичкыж кӱчык шӱйжым омсам почшо икмарда капан пӧръеҥ
ӱмбак
комбо семын кадыртале, вуйышкыжо толын тӱкныш: "Опанас, чынак, ала-мом
шолыштшолышт, машинам налын. Уке гын, тыгай шомаклан тыге ок кержалт ыле. Э-
э, мыйын
паша мо? Ожно икмыняр еҥ шолыштын, кызыт уло эл шолыштеш, ужала, ужала-
шолыштеш.
Прихватизаций, хе-хе".
— Мом кокотлет?
— Кокыртыш, логараҥым кокыртыш темда,— Мирон, мушкындыжым умшаж дек
лишемден,
ирен-ирен коргыктен нале.
Кочыр-рик, кочыр-р — омса почылто.
— Пуро, Мирон, кленчат теве тушко шынде, — лукысо ӱстелым ончыктыш Опанас
да
ала-кушеч стаканым лукто.
— А пурлашыже?
— Лавыра шокшет дене ӱштылат,— Опанас мане гынат, нӧрепыш волыш.
Ты жапыште Мирон гараж кӧргым тӱслале. Йошкар тӱсан машина дек миен, кидше
дене
ик вере да вес вере йыгалтен ончыш, шинчажлан воктенжак улшо мотоцикл
перныш.
Тудын йырже тошкешт нале, номер олмым ончале, сиденьышкыже кӱзенак шинче.
— Едрионовож, пушкыдо,— кӱварвал омса вишыште Опанасын пеле капшым ужын,
Мирон
шинчыме вержым перен колтыш.
Опанас чарналтыш, йолжо нӧреп тошкалтышешак пудалалте. Ончалтышыже, Мирон
деч
кораҥын, мотоцикл ӱмбалан лакеме. Тыге ик минут эртыш, кокыт, можыч, кумыт,
полдыш пӧръеҥ шкеж нерген ушештарыш:
— Опанас, мо лийын колтышыч. Лек, лук вашкерак закускет. Мыйын логар гына
огыл,
шолат маршыш тарванен. Теве колышт, кузе мурен чымыкта.— Миронын мӱшкыржӧ
чынжымак мурен кодо.— "Минск" — сай техника, тудлан лавыра нипочем. — Адак
сиденьым
пералтыш. — Вес государстве гыч толшо мотоциклет у ала-мо, номержат уке.
Кызытше
мош шога, мыняр "лимон"?
Опанас пуйто помыжалте, йӱкым ыш пу гынат, кӱшкӧ юрт веле койо.
Мирон, кияран банкым ужын, кӱвар ӱмбак тӧршталтыш, ӱстел дек чак лие.
Кленчам
руалтен, пӱйжӧ дене петыртышым почаш пиже:
— Кеҥежым мыйын пошкудемат теве тыгаяк йошкар "Минскым" налын ыле, но, ынде
кок
ала кум арня лиеш, мотоциклже пропал. Сарай гыч замокым ирен луктын
наҥгаеныт.
Милицийыш увертарен, а толкшо могай. Шӱдӧ витле еҥан армий йӱшым погаш веле
мастар. Коло вич тӱжем еҥ илыман районлан — шӱдӧ витле пар погон. Да эше
могай?!
Шукыштын кок корно да ик кугу шӱдыр. Майор на майоре. Генерал веле ок сите.
Генералым конден шогалташ кӱлеш. Во, порядке лиеш! Айдемым чывиге семын
пушташ
тӱҥалыныт вет. Теве торашкат кайыме ок кӱл, нал мемнан районымак. Тений
мыняр
еҥым чи-ок ыштеныт. А республика мучко? Луд "Марий Элым". Тушто кажне лу
кечылан
сводка уло.
— Малявка, слушай, ты мне своей болтовней надоел,— Опанасын чытыш-кылдышыже
пытыш, Мироным оҥжо гыч руалтен, кӱшкӧ нӧлтале.
— Шо-шо... шого, аракам велет, Афанасий Степанович. Колто, чарнем, тетла
йылмем
ом савырте. Савыр...р... колто, колто, савыртемак гын, азрет лук, йылмем
ойыро.
Опанас какши еҥым омса дек шӱдырале, тудыжо кок кидше денат кленчам руалтен
кучен, шкеж дек шупшмо семын ыштыш, пуйто эҥертышым муын.
— Опанас, молан тыге, молан тыге ыштет? Вет вич тӱжемже тыйын.
Афанасий Степанович Мироным уремыш йӱк лукде луктын колтыш, омсам тӱкылыш.
Изиш веле лие, омса гоч шоктыш:
— Дурак улат, Опанас. Суртет гыч тыгай поянлыкым луктын кышкет. Омсат поч,
стаканет кондо, кленча пудырген огыл. Лемже изиш веле йоген. Кондо, кондо
стаканет.
Мый вет у мотоцикл, шӱкшӧ "Запорожец" улмо нерген нигӧланат ом ойло.
Курыктылашыже мый гына огыл, тыят мастар улат. "Тойота"-ото... Тыйын кунам
лиеш? Колет
гынат, ок лий. Кондо стаканет, юмын вӱдым темен пуэм, ала лыпланет. Мыланем
колткаш уто лиеш, мӧҥгем миен ом шу. Колат, Опанас?
Тудыжо омсам кроп почын чужлалтыш:
— Чошо тышеч, пока илыше улат.
Мирон, Опанас кидыште чӧгытым ужын, омса деч тӧршталтыш да урем векыла
куржынак
колтыш.
— Вот тыге.— Опанас кӧргӧ гыч омсам суралыш.— Тыге!..— тудо верешыже тӱҥын
шогале. Угыч да угыч "Тыге, тыге" шоктен кодо, а вара шканже йодышым
пуыш:"Можо тыге, можо?.. Тьфу, чорт, тыгай шакал-шамыч лектыт вет. Пашашт,
илыме шотышт уке,
йылмышт тӱня йыр савырна. Мыйжат мый, нунын дене йӱам лиеш. Тыгай-шамыч
дене
арака йӱмӧ мо, шор... шичман огыл",— умбакыже аватмут шыжалте.
Опанас "Запорожец" йыр савырныш, мотоцикл деран шогале. Кызыт мартеат
кидыштыже
улшо чӧгыт дене сиденьым перен колтыш.
— Жорж! Помпиду, кызыт марте озажлан пӧртылтен огыл. Ну, Жорж, чыте!
Опанас гаражыш молан толмыжымат, мом ышташ шонымыжымат мондыш, омсам содор
тӱкылен, пачерышкыже шикшалте.
Ватыже эше паша гыч толын огыл, кугурак эргыжат уке. "Тиде бездельникшат"—
Жорж
тений, кыдалаш школым тунем пытарен, Йошкар-Оласе университетыш пураш
толашыш,
ыш керт, ала ышт нал — Опанас тачат ок пале. Вараже шке райцентрысе ПТУ-ш
пурынеже ыле, туштыжат ӱмбале-ӱмбале. Теве ынде пашадыме, ача шӱйыштӧ
шинча, кочмойӱмӧ, малыме да гуляйыме деч молым ок пале. Йӱдвошт ала-кушто
пернылешат, кечывалым кӱпа.
— Илышат толын самырык кашаклан, ой, илыш толын! Самый шпана, школым пыкше
пытарыше — коммерсант. Тьфу, ожно тыгай перекупщикым шындат ыле, ынде,
пожалысте,
пойо. Теҥгелан налын, лулан ужале,— Опанас пӧрт мучко шывыртыл кошто, ойлыш
иктым, а вуйыштыжо — весе. Ушыштыжо гаражыште шогышо мотоцикл.
Кум арня ончыч эргыже, Жорж, тудлан ойлен ыле:"Йолташын, кудалышт ончаш
пуэн,
пӧртылтем". А уке, тачат шога.
— Ала чынакак...— Опанас вуйыш толын шыҥыше шомакым ынеж пелеште гынат,
вуйвичкыжыште йоҥгыш:"Шолыштмо".— Миронат тыгай мотоцикл йоммо нерген
курыктыльо. Кушто Жорж коштеш? Таче тудым почкалтарыманак, молан "Минскым"
эшеат намиен пуэн
огыл?
Опанас лыпланынеже ыле, но ыш керт. Тудо "шолыштмо" шомакым пелештыме огыл,
шонаш лӱдеш. Тыге коло ий утла. А пашаже тыге лийын.
... Панас кушкын шушо моло пӧръеҥ рвезе гаяк армийын кайыш. Летный частьыш
логале. Самолет, вертолет дене чоҥештылаш огыл, а нуным эрыкташ, топливо
йогыман
шлангым кучен шогаш да мойн. Икманаш, мом кӧштеныт, тудым ыштен. Складымат
оролаш логалын. Утларакшым офицер ден салтак-влакын вургем кийымым. Тыге
кок ий эртыш, дембель манмат шуо. Кугу куатан, писын да лывыргын чоҥештылше
техника шерым
темен шуктен, мӧҥӧ кайыме шуэш, фотоальбомат ямде. Украин рвезе сӱретлаш
пешак
кертеш ылят, марий салтаклан полшыш, тореш ыш лий. Ты коклаштак парадный
формым
сӧрастараш пижыч. Погоным пеҥгыдемдыльыч, кӱлеш-оккӱл вереш значокет,
полдышет,
шинчырет сакалышт. Вет мӧҥгыштӧ устав уке. Кунар чот йылгыжат, тунар ӱдыр
шинчаш
пернет. Да эше тыгай канде погонан, канде козырекан.
Чыла тидым ямдылымек, Новоялов Афанасийлан эше ала-можо ситыдымыла чучо.
Погоныштыжо ик лычке веле (ефрейтор), чылт чаражак огыл. Мӧҥгӧ тарваныме
деч ончыч
эше иктым ешарат ма уке, пешыжак чоным ок турж. Мо ок сите ала? Кӧргым
пӱтыралынак колта.
Ик кастене Опанас черетан нарядыш, вещевой склад оролаш шогале. Йӱд
рӱдыштӧ, кужу оралте воктене коштшыжла, вуйжым пуйто волгенче
перыш:"Опанас, мӧҥгыштӧ койышланашет офицерын кӱжгӧ шокшо летный курткыжо
кӱлеш. Колат, ялыште нигӧн тыгай
уке. Ялыште гына мо, уло кундемыштыда!" Ефрейтор, пылышыжым шогалтен, толмо
корнышкыжо мӧҥгеш пӧртыльӧ, вара, шогалын, вуйжым тыш-туш савыркалыш, ала-
кӧ пылышышкыже ойлыш:"Опанас, ит нере, ит нере, ты чием кӧргӧ чонетым
токасекак чыждырас, а тый умылен от мошто. Опанас, ит нере. Ачат-ават тыйым
тыгайым ыштен огытылыс, ачат-ават тыйым тыгайлан огыт шотлыс".
Коло ияш рвезе, вуйжым кок могырыш рӱзал, тыгай ой деч утлаш шоныш, а
шинчаже
клатым кӱтыш, пеле кермыч да оҥа пырдыж гоч (пуйто янда) стеллажыште кийыше
чапле шокшо курткым ужын. "Вашкерак, вашкерак руалташ кӱлеш. Ну, Опанас!"—
адакат
пылышыште йоҥгалте.
Опанас склад йыр ик гана савырныш, вес гана, парняж дене чыла лончым, чыла
шелшым ниялткалыш, южо вере оҥа чотыр шоктымеш шупшыл-шупшыл колтыш. Ик
верыште пудан кучышыжо мучыштен, оҥа комдык йӧрлын. Опанас тыманмеш склад
кӧргыштӧ лие, мо
кӱлешым пеш вашке муо да мӧҥгеш лекте, оҥам верышкыже пудалыш. "Шылте, ынде
шылте,— вуйвичкыжыштыже адак йоҥгалте,— а эрла почто дене мӧҥгет колтет".
Опанас чыла тыгак ыштыш да пеш кугу туткарыш логале. Ачаже, Тошнур ял марий
Миклай Степан, посылкым налынат, моткоч ӧрын. Эргыже тыгай салтак, а офицер
вургемым колтен. Кушто муын? Кӧ пуэн? Чылт ус. Пӧлек шотеш тыгайым иктат ок
пу, а налаш окса кӱлеш. Опанасын могай окса, салтакын. Тыште ала-можо тыге
огыл, тыге
лийман огыл.
Шукынжо тыгай посылкылан куанат веле ыле, кузе, мо, кушеч, тергашат огыт
тӱҥал
ыле, а Миклай Степан чылажымат шонен ыштыше, йӧнештарен кучышо да еҥыным
йӧратыдыме лийын. Вес семын каласаш гын, путырак честный.
Тевыс, Миклай Степан шоныш-шонышат, эрлашыжым фанер яшлыкым мӧҥгеш почтыш
наҥгайыш, кӧргышкыжӧ часть командир лӱмеш кӱчык серышым пыштыш.
Частьыш серышан яшлык толмек, командир икмагал йоҥлеште, а вара тыл шотышто
заместительже ончылно задачым шындыш: пален налаш, кушеч тиде чием.
Складыште инвентаризацийым ыштышт — ик куртко ситен огыл. Чылт тыгаяк.
Почто штампым тергымек, Марий республикысе салтакым пален нальыч, йодышташ
пижыч. Опанас торешланыш, нимом ом шинче манын ойлыш, но варажым чылажымат
"луктын оптыш". Икмыняр
кече чонжо чытырен кошто, вуйжо аҥыргымеш шоныш: трибуналыш пуат, тюрьмаш
огыл
гын, иктаж пел ийлан дицбатыш колтат.
Командир вес семын ыштыш. Эрдене плацыште строитлалт шогалше часть ончылно
ефрейторын погонжым кушкед шуыш, шолыштмо офицер курткымак шке кидше дене
чиктыш
да штаб начальниклан приказым лудаш шӱдыш: рядовой Новоялов Афанасий
Степановичым демобилизоватлаш, мӧҥгыжӧ эн ончыч колташ. Ӧрын шогалше салтак
ден прапорщик, офицер-влаклан умылтарышт: Совет Армийыште вор лийшаш огыл,
чияшыже ок сите
— теве пӧлек.
Опанас тиде "пӧлекым", очыни, колымешкыже шарнаш тӱҥалеш. Тунам, ал пытыше,
казармыш миен пурымыжымат, вачыж гыч курткым шуымыжымат ок шарне...
Опанас пӧлем мучко савырныш. Кухньыш миен лекте, газым чӱктыш, кочкышым
ырыкташ
шындыш, чайникыш вӱдым темен, вес тулым ылыжтыш.
Тыгай пашам ыштыш гынат, шинчын-шичшышашым, шоген-шогышашым ыш пале. Малыме

пӧлемыш миен лекте, кровать воктеч эртышыжла, йолжо шӱртньыш — картон
коробка
койылалтыш.
— Мо тыштыже?— семынже пелештен, комдышым почо.— Магнитофон?! Тудат огыл,
магнитола. Теве антенныже уло. Импортный. Ала япон, ала корей наста. Кушеч
тидыже?
Жорж... Адак Жорж. Мый оксам пуымым, магнитолым налмым ом шарне. Кушто
коштеш
тиде Жорж? Аважат уке.
Опанас шагатым ончале: визыт шуэш. Пычкемышалташат тӱҥалын, а пӧртыштӧ
иктат
уке. "Валерик уремыште куржталеш?"— изирак эргыже нерген шоналтыш, балкон
гыч
уремыш ончалаш ошкыльо.
Янда омса гоч лекте веле, шинчажлан вигак у изи велосипед перныш. "Адакат
сюрприз",— вуйжым удырал колтыш, ӱлыкыла кычкырале:
— Валерик, сита модаш, пӧртыш пуро.
— Счас.
Кокымшо классыш коштшо эргыже ыш вучыкто — омсамат тӱкалтыш. Ачаже тудым
вигак
балкон дек наҥгайыш, йодо:
— Тиде кӧн велосипед?
— Мыйын.
— Кӧ конден?
— Изай.
— Кушеч?
— Магазин гыч.
— Магазин...
— Магазин, магазин... Изай магазин гыч мане.
— Кушто изатше?
— Бизнесыш каен.
— Кушко?!
— Бизнесыш, мане. Кушто тудыжо?
Опанас вашмутым пуэн ыш шукто, когар пушым шижын, кухньыш куржо. Тулым
йӧртыш,
кочкышым ӱстембак погыстарыш, а ӱстелтӧрыш шинчаш мондыш — ньоган каласыме
шомакше уш гыч ок лек. Адакше умша шиждымын пелешткалыш:"Бизнес, бизнес..."
Оҥгыр йыҥгыртыш. Омсаште ватыже, Начи, койылалтыш. Тудо ончыл пӧлемыш пурен
шуо
веле, Опанас тӱҥале:
— Кушто Жорж?
— Кечывалым мӧҥгыштак кодыс?
— Кодо, кодо, а кызыт уке.
— Тугеже кушко каен?
— Бизнесыш,— Валерик толын лекте.
— Могай эше бизнесыш,— вичкыж каҥгата Начи ӱмбал вургемжым ишкыш сакыш.
— А тый, от пале да?— Валерик аваж деч ойырлыш.— Теве "великымат" тушеч
конден,
тачат иктаж-мом конда.
— Конден ончыжо, ом пурто!— Опанас кӱварым чот тошкале.
— Ачаже-е, яра кочкын кийыже, туге?— Начи шыдынрак пелештыш, кухньыш
ошкыльо.
— Шолыштшо маннет,— почешыже тарваныш Опанас.
— "Шолышташ",— Начи, ӧрынрак, марийже ваштареш савырныш, кок кидшымат
кыдалыш
шергашлыш.— Тыгай шомакым кузе вигак луктын пыштет? Ончыч умыло, кузежым-
можым,
вара орло. Ала калык семын налеш-ужала, ала иктаж предприниматель дек
ушнен, а
тый вигак "шолыштшо". Ача улам манат, эргыч мом ышта, кузе ила, тудым вет
от пале. Йӱын ушетым пытаренат, алкоголик. Эргыч дене кутыраш ок лий мо, ок
лий мо
иктаж пашам кычал пуаш.
— Паша школым пытарышылан огыл, специалистлан уке. Кругом безработица, а
тый...
— Калыкын муыт.
— Муын теве эргычат, окса олмеш велосипедым, магнитолым, мотоциклым конда.
— Йӧным муын мошта, коеш.
— Кидше кадыр гын, тыгай йӧным муам, тыгай йӧным.
— Кадырет, вияшет, нимоланат толкет уке. Стройкышто ыштем, манат, оҥа вуйым
от
кондо, албаста. Теве ӱлыл пачерыште илыше Ильдусым ончал, шӱштӧ сумкаже
кажне
кечын оварыше толеш. Шылет, мокшет, шӱмет, колбасат... Вот тиде айдеме!
— Кай тудын дек илаш. Пого коям, лӧчӧ! Вашке ӧндалаш нимом.
— Ушыштет тудак веле, узо сӧсна. — Честный лектын, тыйын честный улмет
кӧлан
кӱлеш?— Кӱмыжсовлам мурыктылаш тӱҥале Начи.— Вашке уло элым шолышт пытарат,
а
Опанас — честный... Ушдымо, ушдымо улат, пеле.
Опанасын шыдыже пудешталтынак колтыш, но ваштареш ыш пелеште, вет пала:
тудо ок
чарне гын, таче тума кас мучкылан сита. Ожныракше чылт тыге огыл ыле,
кызытше,
пален моштыдымо тиде илышыште, эре мо-гынат ок сите. Тидлан кӧрак тума
тарвана.
Икте-весе коклаште гына огыл, ешыштат. Чыланыштын нервышт пужлен.
Чыланыштын...
Чонышт эре нӱшкемеш, козыра, каткалалтше тӱраныш савырна. Вара тыгайым
иктаж вере йыгалте, иктаж сомыллан, чыла пытара. Вуй гыч тӱҥалын, йолыш
шумеш нузылтара
— вуйдорыкет, шӱмет, мокшет, шодет, шолет...
"Робот лийына, робот. Айдеме айдемым палыдыме робот",— шоналтыш Опанас, а
вара
шкеж деч шке йодо:
— Чынак тыге мо, Опанас?— Миронын ойлымыжым шарналтен, воштылалын ешарыш: —
Академик, философ. Эх-е, робот лийынат, вуйым аҥыртылме ок кӱл. Всевышний
вара,
шинчам пыч ыштыде, янда ончалтышыж дене экраныш ончен шинча. Кӱлеш — кидыш
оружийым кучыкта, чылаштым пытараш кӱшта, кӱштымым шуктен кертат — вес
планетыш
вончыктара. Очыни, американец-шамыч ушанракак улыт. Тыгай илышым киношто
ончыкташат тӱҥалыныт. Фантастика, малдат. Ожнысо фантазер-влакын илышышт
таче толыныс. Эх-е...
Опанас кас кочкышым ыштыш, телевизорым чӱктен, ала-могай кином ончышын
койо, а
вуйыш тӱрлӧ шонымаш шаҥгысе дечат коч шӱшкылтеш, тыгодымак ушышто ик сӱрет
почеш
весе сӱретлалтеш: шинчам пыч ыштыде шыргыжалше эргыже, умшам пеҥгыдын ишыше
шыде
подполковник, эреак шонышо да тидланак кӧра пеле малышын койшо ачаже,
идалык дене ыштен шуктыдымо кугу стройка, "собутыльник" кашак. Тидат ок
сите, койдымо Мирон пылышыш чужлыш: "Господин! Опанас, а господин. Ха-ха-
ха!"
— Тьфу,— кынел шогале Опанас, ик пӧлем гыч весыш ошкыльо. Мӧҥгеш тольо,
адак
кайыш.
— Салтакла мом коштат!— Начи кажне шомакшым марийжын шӱмышкыжак кере.— Ала
угыч
армийыш кайынет?
— Кайынем! Райыш. А тый мыйым адыш поктет,— кӧргыштыжӧ юрк лийын колтымылан
кӧра
оҥжым кучен савырналтыш Опанас.
— Кузе, мо дене поктем. Мом тыгайым каласышым? Армийыштат лийынат,
служитленат,—
диваныште кидым шергашлен шичше Начи мут солажым рончалтыш.
— Чарне, а, чарне манам.
— Тетла мутетшат уке. Кажне гана попугай гай: "Чарне, чарне". Нӧнчык улат,
шолтыдымо нӧнчык, а эше шкендым ушанлан, шотанлан шотлет.
— Эх, тыйым! Илышаш мыняр кечем пытарет. Теве ынде эргыч дене шӱгарыш
шуктеда.
— Коло, колет дык. Тоена.
— Чарне.
— Чарнем веле. Шке чарне, попугай!
Тевыс, кутыро ойдеме дене. А эше пелаш маналтеш. Опанаслан пелаш огыл, а
саҥгаш
толын перныше пу сорым. Начи тыгай сорымыш пытартыш ийлаште савырнен.
Манмыжла,
перестроилась на новую жизнь. Вет тудланат ятыр тургыжланаш пернен.
Ургызылан
тунем лекше ӱдырамаш быт пӧртыштӧ лу ий утла ыштыш, а вара утыш. Ятырыштым
утыктарышт. Кызыт теве утыктарен лукмо пӧлемлаштышт тӱвыт спекулянт кашак
озалана.
Еҥ кӱшеш пешак пойынешт. Капиталист лийнешт.
Теве ынде пелий лиеш, Начи адак ургызылан ышта — ПТУ-што почылтшо цехыште.
Пашадарже тылзылан витле сукыр киндыланат пыкше веле сита да... кушко
пурет, кушко
кает.
Опанас сусыр еҥла кухньыш пурыш, пӱкеныш льыпток волен шинчат, вуйжым
урзылыш.
Тыге, очыни, ятырак шинчыш. Омса йӱкым колын, иралте, капше вийналте. Ончыл

пӧлемыште эргыже, Жорж, койылалтыш, йывыж-йовыж ик пӧлемыш эртыш, весыш,
тулым
йӧртен, кухньыш пурыш.
Ача ден эрге шинча вашлийыч. Икмагал иктыжат ыш пелеште, а вара ача умшам
почо:
— Кушто коштат?
Вашмут ыш лий, лач кастрюль комдыш мурен кодо — эргыже плита дек чакемын
шуктен.
— Кушто тынар коштат, манам?
— Уремыште.
— Пийым поктет?
— Пийым шке покто, мый ынде кок йолан-шамычым покташ илен шуынам.
— Мо?
— Мом кольыч.
— Ох-ох!
Эрге кочкаш шинче, умшажым лоп-лоп ыштен, ик совлам подыльо, весым, ик
катыш почеш весым умшаш колтыш, коклаштак ачаж ӱмбак ончалтышыжым
кусаркалыш.
Тыгодым нигузе умылаш ыш лий: ужо мо тудым, шоныш мо тудын нерген, шиже мо
тудын
чонжо пудыранымым, илышын сай-осалжым шерын шинчымыжым. Очыни, уке. Очыни,
тудлан чылажат керек. Нӧргӧ падырашлан. Эше сайын нимом умылыдымо, умылен
моштыдымылан. Тыгайым илыш толкын кушко шона, тушко лупшалеш, кузе шона,
туге пӧрдыктыл
налеш. Кӱлеш — нимолан кӱлдымӧ сӧйыш шӱкалеш. Кеч пӧрт воктен эртыже, кеч
Кавказ
курык воктен, кеч эл ден эл коклаште тарваныше сӧйыш.
— Молан мотоцикл эшеат гаражыште?— ача, шонымыжым лугыч ыштен, икшырымын
пелештыш.
— Могай мотоцикл?— ӱстел коклаште улшын почылтшо умшаже ыш тӱчылт.
—"Минск" манам?
— А-а-а...
— Мом умшам каркалет?!— Трук Опанас ӱстембалым мушкындыш.— Шолыштынат?!—
Копа
адак муралтен-муралтен колтыш. — Мый тыйым! Мый тыйым!.. Мый.. Тыйым...
— Мом ыштет?
— Сакем,— чужлалтыш Опанас.
— Иван Грозный улат мо?
— Мо?!
— Руш кугыжа эргыжым пуштын. Тыйже вет кугыжа отыл.
— Ончыктем тыланет кугыжам!— Опанас адак ӱстембалым мушкынден колтыш, эргыж
дек
йолтошкалтышым ыштыш, кидшым нӧлтале.
— Чылт ушетак каен.— Кухньысо почылтшо омсаште Начи койылалтыш. —
Семеновкыш веле колтыман.
— Тыйым колтыман,— Савырналтыш лывыжген кайыше пӧръеҥ.— Пытарынеда, чыла
пытарынеда! Эрлак...— Кидшым эргыж ваштареш лупшен, кӱрышталт-кӱрышталт
йӱкшым кугемдыш,— Эрлак... мотоциклым озаж дек намиен пуэт,— изиш
лыпланалтен ешарыш.— Кушеч
шӱдырен луктынат, тушкак намиен шогалтет, манам. Умылышыч?!— изишак
ӧрмалгыше
эргыж ӱмбак ончале, а вара ватыж велыш кычкырале:— Тыйжым тышке кӧ ӱжын,
кай малаш! Эргыч ончык пеле чара толын шогалынат, пӧръеҥ мутланымашке нерет
шӱшкат.
— Мушкындо дене... мутлана лиеш.
— Шомакым коктынат огыда умыло, "демократ-перестроечник" кашак. Кулак иге
кашак,
кулакын уныкаже тӱча!
— Тугакак кӱлеш,— кидшым оҥышкыжо шергашлаш йӧратыше Начи пелештыш, кызытат
тыгак лийын шогале.— Эргыч тыгай илышыш шужак ыле, ужшак ыле тыгай илышым.
Коммунизм илышыш ыжна шу, коммунистыштат, ик мушкындым ужын, таракан семын
шелшыш
куржын пытышт. Тӱжвал тӱсышт веле лийын коеш, кӧргыштышт мекш йотке йоген
пытен.
Жорж, пӱкеным мурыктен, кынел шогале, каяш тарваныш.
— Кольыч, ачат мом каласыш?— Опанас эркын пелештыш, вашмут укем умылен,
йӱкым
кугемдыш:— Кольыч уке, Жорж?
Тудыжо ик йӱк лукде эртыш.
— Эх, тендам. Аважат, туныктен эргыжым. Кӧ тудо лиеш, мом ышташ тӱҥалеш?—
Опанас, вуйжым кумык ыштен, кынервуйышкыжо эҥертышат, ватыжын тыште улмо-
укежым тогыдайде, семынже пелештыш да адак шонкалаш пиже. Илышыжым, илышын
ярымжым ешыжлан тыгеат-тугеат келыштараш тӧчыш, но чылажат тӱтыра коклаш
шула да шула.
Вуй ӱмбалныже омса кроп муралтыш, вара, "Немой" шомак шоктен, чылажат
шыпланыш.

* * *
Кӱлеш вет, Опанас шке илыме уремышкыже савырныш веле, ончыкыжо Мирон лектын
шогале.
— Опанаслан салют, пагалыме таҥлан.— Кукшо кидым шурале тудо. — Шаҥгысек
тыйым
вучем. Теве вучен шуктышым. Изишлан кеч шогал, эркынрак ошкыл, поктен
шуашат ок
лийыс, Опанас. Пӧртетше йолан огылыс, нигуш ок кайыс, тачыже мо пеш вашкет?

Йӱкетат ок шокто, кеч иктаж-мом пелеште.
— Мирон, теҥгече гараж гыч луктын кудалтымем ок сите, адак пижедылат.
Кораҥ! —
вуйым сакен ошкылшо Опанас каласен колтыш.
— Э-эй, Опанас,— Мирон пуйто тидым чылт ыш кол, шке шонымо-шоныдымыжым
тӱжвак
кышкале.— Шоно, ит шоно, тый да мый тӱня илышым вашталтен огына керт. А вот
мемнан илыш дене модыт, мемнам пӱтыркалат, мушкыш семын пунчал шуашышт веле
кодын... Мо шып улат, Опанас? Иктаж еҥгам шонет мо? Тугеже кленчам налаш
кӱлеш.
— Мирон, кораҥ, а?
Мирон Опанасын урвалтыжым руалтыш, тудым корно деч ӧрдыжыш шупшылын,
пылышышкыже
чужлалтыш:
— Пошкудемын мотоциклже лектын.
— Мыланемже мо,— Опанасын йӱкшӧ чымалте, вара кӧргыжлан рӱп лийын кодо.
А Мирон пуйто тудым ыш кол, умбакыже шуйыш:
— Манаш веле, кушеч луктын наҥгаеныт, тушкак конден шогалтеныт. Вот тиде
да!
Ӧрмаш! Тений мо гына ок ышталт?!
Опанас тетла колышташ ыш тӱҥал, шке корныж дене соптыртатыш, почешыже пий
семын
Мирон шӱдырныш. Вашке коктын ик пачашан кужу кермыч полатла коклаште лийыч.
Опанас кӱртньӧ омсам почо веле, тунамак гараж кӧргым йылгыжше шинчаж дене
шымлен
лекте, вара, чонжо шокшешт, Мирон велыш савырныш, чошт шӱлалтен колтен,
ласкан
пелештыш:
— Пуро кӧргыш, уло икте. Теҥгечысе олмеш йӱктен колтем.



0708а96
************************************************************************
7—08
"У вий" — ~Ончыко"
Пиалан илыш да шочмо эл верч
1936 ий шыжым "У вийым" пытарымеке, марий сылнымут гына огыл, тыгак наука,
культура, искусство, школ паша тулыкеш кодмо гай лийын, вет тымарте журнал
калык
илышын чыла нине йыжыҥжым волгалтарен шоген. Но власть "У вийлан" у вийым
пуаш,
тудлан корным угыч почаш вашкен огыл. Тидым шотыш налын, марий йылмылан
пӧлеклалтше икымше республиканский научный конференций (1937 ий январь) шке
пунчалмутышкыжо посна пунктым пуртен:
"Отмечая большую необходимость в литературно-художественных журналах в деле

дальнейшего развития литературных языков, их обогащения, конференция
обращается
к руководящим органам МАССР с просьбой организовать издание литературно-
художественных журналов на лугово-восточном и горномарийском языках".
Но тиде йодмаш-темлымашым нигӧат ушыш налын огыл. Пуйто чыланат утларак
пӱсӧ
шинчан лийме, тушманым пален моштымо, класс кучедалмашым виянрак шарен
колтымо
деч молым шоненжат огытыл. А вет тудо жапыште журналым почаш чыла йӧнат
улмаш:
писатель-влак (В.Сави деч молыжо) эрыкыште лийыныт, возен шогеныт. Но шошо
вӱдшӧр дене пырля репрессий тӱтан талышнен.
Тунамсе илыш-шӱлышын могай улмыжым умылаш тиде фактат полша, очыни. 1937 ий
шошым Изи Корамас пеле кыдалаш школын туныктышыжо В.М.Михайлов ватыжын
мӧҥгышкыжӧ
унала миен. Лач ты жапыште ял урем дене С.Чавайн эртен. Тудым ужынат,
Михайловын
оньыкуваже писательым ӱжын пуртен да веҥыж дене пырля чай йӱаш шынден.
Шукат
огеш лий. Чавайным арестоватлат. Пӱсӧ шинчан-влак учитель Михайловын "калык
тушман дене кыл кучымыжым", тудын дене сийланен шинчымыжым вигак шарналтат
да Морко
роношко уверым пуат. Роно — НКВД огыл. Туге гынат туштат "ушан" еҥ-влак
пашам
штеныт. Арам огыл Морко роно 1936-1937 тунемме ий мучко гына 29 туныктышым
"разоблачитлен". Тау районысо НКВД пӧлкалан — тудо латшым еҥжым
сулыкдымылан шотлен, латкокытшым гына "калык тушманыш" луктын.
Тыгай пинерешке-влак литератор коклаштат лийыныт. Нуно титакым, тушман
шӱлышым,
политик йоҥылышым весе-влакын возымаштышт веле огыл, возыдымаштыштат муын
моштеныт. Теве В.Элмар "Возаш тӱҥалше-шамыч нерген" статьяштыже ("Марий
коммуна",
1938 ий 15 январь) "Марий советский литературын тӱҥ вийже — молодежь"
манынат,
умбакыже мутшым тыгерак савыралын: шукертак возаш тӱҥалше писатель-влак
вредительствын кодшыжым йӧршын пытараш начарын тыршат да творческий
пашаланат чот пижын огытыл, нуно "возет гын, ала иктаж-могай йоҥылыш лиеш"
манын лӱдын илат; тидын денак умылтарыман Микайын, Орайын, Эсай Чапайын,
Смирнов Кавырлян, Китнемарийын, Луковын да молынат шып коштмыштым.
Мутат уке, писатель коклаште мо лийын шогымым партий обкомыштат, Москоштат
паленыт. Эше С.Чавайнын да молынат эрыкыште улмышт годымак обкомын
культпропотделжым
вуйлатыше Кобозов бюролан возымо кагазыште нигунар ӧрде "пунчалын": "Союз
советских писателей и его руководство, состоящее из буржуазных
националистов Карпова,
Чавайна, Шабдара, сознательно тормозили дальнейшее развитие марийской
литературы, отвлекая писателей от освещения вопросов современной жизни,
сами вставая на
путь изысканий в историческом прошлом марийского народа..."
Конешне, мо нерген да кузе возышашым карачаров ден кобозовмыт Чавайн ден
Шабдар
Осып деч чаплынрак паленыт.
А СССР ССП секретариатлан возымо кагазыштыже саде Кобозовак Марий АССР
Писатель
ушемын ончыклыкшылан ӱшаныдымыж нерген каласен да "ССП-ын пашажым
пеҥгыдемдыме
шотышто шке шонымыдам серен колташ" йодын.
Москошто кужун вучыктен огытыл. Но СССР ССП секретариат лӱм дене В.Ставский
ден
Г.Лахутин 1937 ий 29 майыште подписатлыме да Марий обкомыш колтымо
кагазыште улшо ушемым арален кодымо да пашажым ворандарыме нерген огыл, а
тудым пытарыме
нерген ойлалтын:
"Мемнан шонымаште, лишыл жаплан марий литератур движенийым вуйлатыме пашам
творческий рӱдыш — альманахыш — чумырыман, альманахын редакцийже самырык да
тӱҥалше
писатель-влакым пален налме шотышто пашам кӱрылтде шуктен толшаш, тыгак
тымарте
возен шогышо писатель-влак дене пашам ыштышаш. Нунын дене кылым кучышашлан
писатель-влакын тӱшка погынымашышт кызытсе правлений олмеш уполномоченныйым
сайлаш
кӱлеш.
Шкенан могырым ме марий писатель-влак дене кылым кучышашлан да полышым
пуышашлан
тендан дек А.Зуев ден И.Нович йолташмытым пеҥгыдемдена".
Кӱшыч пурышо ойым партий обком вигак шотыш налын огыл, вет ты серыш тлмо
жаплан
икмыняр писатель але эрыкыште коштын. Сандене обком ушемым арален кодаш
тӧчен,
тудын вуйлатышыжлан курыкмарий автор Василий Патрашым (В.М.Петуховым)
шогалтен.
Но пашам чын виктарен колташ у вуйлатышын опытшат, поро кумылжат,
тыршымашыжат
ситен огыл. Адакше икте-весын титакшым кычалме чер возышо-влак коклаште
чотак
шарлен шуын улмаш.
Ушем правленийын 1937 ий 27 июльышто кумдан эртарыме заседанийыште (тушто
Патраш
деч посна Я.Ялкайн, О.Тыныш, Олык Ипай, В.Элмар, М.Калашников, М.Майн,
Г.Ефруш,
Н.Тишин, В.Ошэл, издательство вуйлатыше П.Егоров да тусо редактор А.Яндулин
лийыныт) моло йодыш дене пырля альманах шотыштат кутыреныт. Пунчалыште
каласыме:
альманахым августышто да Октябрьын 20-шо идалыкшылан лукман, тудын
редакторжылан
В.Искаковым ойыраш обком деч йодман (Янаул районысо Рабак ял марий, "Ленин
корно" Калтаса райгазет редактор В.И.Искаковым партий Марий обком Башобком
гоч
ӱжыктен налын. Ушем правленийын кок кече гыч лийше вес заседанийыштыже —
тунам
тӱҥ шотышто Олык Ипайын "Пелед" книгажым лупшеныт — редакторлан саде
Искаковымак
ойыраш пунчалме. Но тиде еҥ альманахым лумкмашке ушнен шуктен огыл. Тудым
ик
жаплан "Марий коммунын" редакторжо олмеш коденыт. Эрвел гыч ӱжын кондымо
пашаеҥ
весым вурсаш тале улмаш, вара, 1938 ий кеҥежым, шкежат репрессийыш
логалын).
1936 ий сентябрь годсек журналат, альманахат лектын огыл гынат, штатыште ик
пашаеҥ аралалт кодын: Олык Ипай тудым арестоватлыме марте альманах
редакцийын секретарьжылан шотлалтын да пашадарым налын шоген.
Эше редакторым кычал мумо деч ончычак, 1937 ий 11 июльышто, М.Калашников
(тудыжо
Писатель ушемын секретарьжылан шоген) ден Олык Ипай обком секретарь
Ч.И.Врублевскийлан альманахын могай лӱман лийын кертмыж нерген серен
пуэныт. Нуно тыгай
лӱмлам темленыт: Марий совет литератур, Йошкар знамя, Йошкар шӱдыр, Сталин
тукым, Коммунизмыш, Коммунизм куат, Ончыко, У сеҥымашке, Октябрь, Октябрь
тул,
Рвезе вий, Пиал, Пеледше эл.
Но кече почеш кече эртен, ик тылзым весе алмаштен, а альманах ош тӱням ужын

огыл. Тугеже темлыме лӱм-влак кокла гыч иктыжат кызытеш кӱлеш лийын огыл.
Латшым
ий ончыч серыме спискым шергалше да тушеч иктыжым шотыш налше семын, 1954
ийыште
марий журналым угыч шочыктымо годым тудлан "Ончыко" лӱмым пуэныт.
1938 ий шошым СССР ССП секретариат Марий кундемыште сылнымут илышым
ылыжташ, утлен кодшо творческий вийым чак чумыраш шке пашаеҥжым —
Гончаровым колтен. "Йошкар-Олашке мыйын мийыме жаплан,— возен тудо Моско
секретариатлан ямдылыме отчетыштыжо,— тушто нимогай литератур организаций
уке ыле. Писатель ушем шаланен,
молан манаш гын, ушемын вуйлатышыже-влак да шуко членже калык тушман
лийыныт.
Чумыр радам (18 еҥ) гыч икте гына — ушем членыш кандидат, Маргиз пашаеҥ
Булат
йолташ — кодын.
Печатлен шуктымо икымше альманахым шараш чарыме, тудо Писатель ушемын
ончычсо
правленийыштыже шкафыште кия. Туштак — ушемын чыла делаже. Сейфым почмо
сравоч
да правленийын печатьше НКВД-ште улыт..."
Моско уна шке сомылжым альманахлан редакторым ойырымо да тудым пашаш
вераҥдыме
гыч тӱҥалаш шонен. Но партий обком тиде должностьлан келшыше еҥым вашке
муын
кертын огыл. Такше МарНИИ пашаеҥ К.Четкарев ден пединститутышто туныктышо
А.Айзенворт (Деревяшкин) ты нумалтышым шке вачышкышт налын сеҥышашла
чучыныт. Но...
Иктыже наука паша дене лишыл жапыште командировкыш кайышаш улмаш, а
кокымшыжо
сылнымут илышын йодышлажым алди-булди лончылымыж дене шке лӱмнержым волтен.
Вуйым шуко-шагал пудыратылмек, йӧршаш гай еҥым верештыныт. Тиде "Марий
коммуна"
газет редакторын алмаштышыже В.Учаев лийын. Но тудыжо тунам черле улмаш да
сандене вигак пашаш кычкалт кертын огыл. Жапым умбакыже шуйкалаш тоштде,
Гончаров
верысе организаций-влакын полшымышт дене 4 апрельыште погынымашым эртарен.
Тушан
ончычсо Писатель ушемлан алмаштыш семын литератур группым ыштеныт да тудын
куд
еҥан бюрожым сайленыт.
Погынымашке 31 еҥ толын. Мутланымашым Маргиз вуйлатыше М.Ф.Столяров
(арестоватлыме П.Егоров олмеш тудым шогалтеныт) вӱден, серкалышылан тусо
редактор Чапай
Исаевывм — Эсай Чапайым (тудын эше кум тылзе утларак эрыкыште илышашыже
улмаш,
вара тудымат руалтеныт) сайленыт.
Эн ончыч Моско уна ойлен. Буржуазный националист-влак, манын тудо, тыште
ятыр ий
годым осалланеныт. Тидлан кӧра сылнымут паша йӧршын кавыскен. Самырык-влак
возаш, книгам лукташ шонат, полышым муде, тӱрлӧ верыш, эсогыл партий ЦК-
шкат вуйым
шийын серат. Умбакыже тидым чыташ ок лий. Тӱҥалтышлан кеч Йошкар-Оласе
творческий вийым ушен шогышо литератур группым ыштыман, альманахым лукташ
пижман, творчество пашам ылыжтарен колтыман...
Тудын почеш М.Казаков, В.Элмар, Н.Арбан, А.Айзенворт, Ш.Булат, М.Столяров,
фольклорист К.Четкарев, МГПИ-н студентше А.Дождиков, руш журналист П.Губин
ойленыт.
— Литератур паша нерген пытартыш жапыште шуко ойлымо,— каласен М.Казаков,—
но
шонымына мут деч умбаке каен огыл. А вес экшык тыгай: тӱҥалше автор-влак
кушкаш,
уш-акылыштым пойдараш шагал тыршат, эсогыл сылнымутан книгам огыт луд,
теорийым
огыт пале. Теве, мутлан, Макс Майн кунамсек возгала, но кушкаш тыршымыже ок
кой.
Мыйын шонымаште, самырык-влаклан тунемашышт йӧным ыштыман.
— Писатель ушемым пытарыме деч вара альманахым савыкташ ямдылыме ыле,—
ойлен
В.Элмар,— но, содержанийже антисоветский манын, тудым калык коклаш шарыме
огыл.
Самырык-влак кушкаш шонат, но виктарыше рӱдӧ уке. Шуко еҥ мемнан деке,
"Марий
коммуныш", шке возымыжым печатлаш конда, но пашаштым критически огыт ончо.
Мыйын
шонымаште, альманах кӱлешак.
Н.Арбан иканаште альманахымат, журналымат лукташ ойым пуэн.
Ш.Булат альманахын редакторжо нерген йодышым тарватен да манын: "Тачысе
кечылан
мемнан коклаште Писатель ушемын ик членжат кодын огыл, членыш кум кандидат
уло,
но нунын кокла гыч иктыжат альманах редактор лийын ок керт".
Шадт Булат, мутат уке, шкенжым темлаш тоштын огыл, а И.Ломберский ден
Я.Ялкайн
ӧрдыжтӧ (иктыже Татарийыште, весыже Москошто) иленыт.
Погынымаш ятыр пунктлан пунчалым луктын. Тушто ойлалтын: тений кажныже
латкок
печатный лист кугытан ныл альманахым лукташ, икымшыже 1 майлан, кокымшыжо
июньышто ямде лийшаш; кажне номерлан республиканский газетлаште рецензийым
савыкташ;
издательство пелен писатель-влакын творческий пӧлемыштым почаш, тушто
творческий
да тунемме пашам эртараш; квартал еда литгруппын погынымашыжым эртараш,
тушто у
произведенийлам каҥашаш, сылнымут теорий да историй дене докладым колышташ;
кушкын шушо йолташ-влакым (мутлан, Д.Орайым) Писатель ушемыш пуртымо нерген
материалым лишыл кок тылзе жапыште ямдылаш; чыла писательлан РСФСР да МАССР
Верховный
Советлашке сайлаш ямдылалтмашке, моло политический кампанийыш ушныман.
Литгруппын бюрошкыжо В.Учаевым, К.Четкаревым, С.Николаевым, М.Казаковым,
Ш.Булатым да А.Дождиковым сайленыт. Айста Гончаровын возымыжым умбакыже
шергалына (ынде кусарыдеак кодена):
"Бюро литгруппы уже приступило к работе: пересматривает материал первого
альманаха. Он будет выпущен в апреле месяце; намечены мероприятия по
творческой работе.
В республике литературная молодежь имеется. Можно насчитать десятка три
таких
товарищей, которые систематически печатались, а некоторые выпускали и
отдельные
книги (Гончаровлан ямдылен пуымо спискыште 21 еҥ ончыкталтын, нунын
коклаште —
И.Ломберский, Ш.Булат, Д.Орай, М.Казаков, Я.Ялкайн, Г.Ефруш, А.Айзенворт,
М.Майн, Эсай Чапай, И.Стрельников, Г.Микай, В.Сузы, П.Першут, К.Беляев,
С.Николаев, В.Элмар, В.Рожкин, В.Чалай, М.Большаков, А.Мурзай, А.Дождиков;
А.Бик тунам
армийыште лийын, да сандене ты спискыш логалын огыл. Н.Лекайнат ала-молан
ӧрдыжеш кодын).
Эта молодежь настолько соскучилась по литературным разговорам, так много не
имела ни руководства, ни помощи, что без предварительной подготовки, без
должной
информации пришла на собрание и очень серьезно обсуждала наболевшие вопросы
литературной жизни. Еще до этого многие приходили ко мне. Некоторые
приезжали из
районов.
...Самое отрадное в творческой жизни марийских писателей — это
благоприятная полиграфическая база. Зав.издательством тов.Столяров
настолько хорошо относится к
работе литературной группы, что мне не стоило трудов добиться выпуска в год
четырех альманахов, включения в штат двух работников (литконсультант и
редактор
альманаха или секретарь) и предоставления комнаты для писателей".
Москош пӧртыл кайымыж годым Гончаров ВКП(б) обкомын культура ден пропаганда

пӧлкажым вуйлатыше Платовлан кагазеш возыман ой-каҥашым пуэн коден. Тушто
ойлалтын:
7 апрель марте Учаевым бюрошто альманах редактор семын пеҥгыдемдаш, а
тудыжо
(Учаев) литгруппын икымше альманахлан ямдылыме материалым 10 апрель йотке
ончен
лекшаш; альманах редколлегийын членжылан К.Четкаревым да Ш.Булатым (але
К.Ленскийым) пеҥгыдемдаш; литгруппа погынымашын пунчалжым шуктышаш верч
виян тыршышт
манын, Булат ден Столяровлан чӱчкыдын шижтарен шогыман; Учаев вашке
тӧрланен ок
шу гын, альманахым Булат да редколлегийын вес членже ямдылен шогышт, вара
Учаев
ончен лектеш.
Туге шол: ойлаш да возаш, сӧраш але кӱшташ куштылго, а пашам ворандарен
колташ
ятыр пачаш неле. 4 апрельысе погынымашын ойпидышыже сай шонымашке
виктаралтше
лийын гынат, тудо вучымо вашталтышым ыштен кертын огыл. Эн ончычак, шукынжо
пашалан кыртмен пижаш аптыраненыт, иктаж-могай йоҥылышыш пурен кайыме деч
лӱдыныт.
Вет чыланат сайын паленыт: рестан радамыш логалаш путырак куштылго.
Тунам литератур илышын эн пӱсӧ йодышлажым печатьыште утларакше Георгий
Ефруш
нӧлталын. Чын, тыгодым тудо кучен петырыме "калык тушман-влак" ӱмбак кӱм
кышкылтын, сандене тачысе кечын шкежат мыланна икмыняр шот дене осал еҥла
конча. Туге
гынат ты самырык писательын возымаштыже шочмо сылнымутын пӱрымашыж верч чон
коржмо раш шижалтеш. Литгруппын шочмо кечыжым шарналтен, Ефруш "Марий
литератур
нерген" статьяштыже ("Марий коммуна", 1938 ий 6 май) серен: "Погынымаш гыч
рвезе
писатель-поэт-шамыч шонен кайышт: пролетарский марий литературым вияҥдаш
корным
ыштыме. Жап ятыр эртыш, Но марий литературым кылме точко гыч тарватыме
огыл...
Самырык ден тӱҥалше писатель-влакым чумырен, нуным творчески куштен шогаш
альманах редакцийлан ӱшанен пуымо ыле..."
Литгруппа вуйлатышым ойырымыж годым ВКП(б) обком "Черле гынат, партбилетан
лийже" манме корно дене каен, сандене пӱтынь организационно-творческий
пашан вуйлатышыжлан сылнымутышто шкенжым нимо денат ончыктыдымо журналист
Василий Учаевым
темлен. Тудо нимомат ыштен сеҥен огыл, печатьыште тӱрлӧ каргеммут дене гына
палемдалт кодын.
Г.Ефрушын кӱшнӧ каласыме статьяже лекме деч вара вигак, манаш лиеш, 9
майыште,
оласе писатель-влакын погынымаштышт альманах нерген угыч каҥашыме. Но тиде
мутланымашат ончыко тошкалаш корным почын огыл. А вет икымше номерым 1
Майлан лукташ пунчалыныт ыле.
Кеҥежат эртен, шыжат шуын, альманах тугак шочын огыл. Мушкындым лупшкедылаш

йӧратыше "критик-влак" тидын амалжым тунамак "рашемденыт". Нунын кокла гыч
иктыже, Михаил Иванов-Талман, статья вуймутшо дене "Марийский литературышто
молан
шып?" манын йодын да шкежак вашештен: "Вигак каласаш перна: чыла —
руководство
деч. Марийский писатель шукеммым распуститлыме деч вара литературный
группым ыштыме ыле. Тиде группыш логалше калык тушман-шамыч Учаев ден Эсай
Чапай вредительский цельлан верчынак нимогай пашамат ыштен огытыл. Но нуным
разоблачитлымекат, вашталтыш пеш шагал лийын. Маргосиздатын руководствыжо
(директор Столяров)
литературный пашам вияҥдышаш верч парня ден парнямат ваш тӱкалтен огыл...
Кок ий
годсек альманахлан редакторым муын огыт керт... Тений улыжат Казаковын
"Почеламут сборникшым" гына луктыныт... Подлинно большевисткий литературым
издаватлыме
пашашке оксам кучылтмо олмеш Маргиз калык тушман Искаков ден Учаевлан тӱжем

теҥге дене "вне очереди" кышкен..."
Элмар але Иванов семын кычкыркалыше-влак тыге возгалымышт дене шинчаорак
илыш
чын ваштареш каеныт, кӧм вурсаш йӧнанрак да куштылгырак лийын, тудым гына
титакленыт. А такше палышаш да умылышаш улыт ыле: чыла гаяк писательым
лӱйкален да
шындылын пытарымеке, чара вереш у ушемым ышташ да журналым (альманахым)
угыч шочыкташ моткоч неле. Мутат уке, марий сылнымутын тыгай кугу азапыш
молан логалмыжым тачысе кӱкшыт гыч ончалын возат гын, статьяшт ош тӱням
нигунамат ок уж ыле,
а шкешт, конешне, вигак шем тӱняш верештыт ыле.
Мо-гынат, 1938 ий ноябрь тӱҥалтыште "Пиалан илыш" альманахын икымше номерже
лектын шуын. Тудо редактор Иван Музуровын ончылмытшо дене почылтеш. Тунамсе
йӱла
почеш тудо "буржуазно-национальный мерзавец-кашакым" шудалеш, пуйто нуно
"марийский шемер калыкын сылне да пиалан илышыжым реалистический ончыктымаш
деч кораҥыныт", "илышым тӱрлын опошлятлен возгаленыт" да шуко моло
сулыкымат ыштеныт.
Альманахын тӱҥ задачыжлан партийын вуйлатымыж почеш марий литературым чын
большевик корныш шогалтымым, сылнымутышто вредительствын косажым пытарымым,
шемерлан
соцреализм негызеш возымо сылне произведенийым пуымым, уста литератур
кадрым
куштымым да туныктымым шотлымо.
Номерыш В.Рожкинын, М.Казаковын, И.Антоновын, М.Майнын, А.Бикын,
М.Большаковын,
М.Логинован (Шӱмбелын) почеламутыштым, С.Николаевын "18-ше ий" драмыжым,
Дим.Орайын "Стахановецын шӱмжӧ" да И.Таныгинын "Лебедева Елена Петровна"
очеркыштым, ятыр калык мурым да "Иван ден кум шӱжарже" йомакым пуртымо.
Самырык автор, ончыклык ученый-философ А.Ярыгин ден Г.Ефруш иктыже "Рвезе
коммунистеш', весыже "Марий коммунеш" лекше рецензийыштышт альманахын
шочмыжым шокшын
саламленыт. "Тӱҥалтыш уло. Тыгай сай тӱҥалтышым партийный организаций-
шамычын
полшымышт дене рвезе поэт-писатель-влак ыштеныт",— ойлалтын комсомол
газетыште.
А Ефруш шке мутшым тыге иктешлен: "Чыла ситыдымаш-шамыч улмо ӱмбачат
альманах
сай шонымашым кода. Литератур кушкеш, калык кокла гыч свежа талант, свежа
вий
пеледеш. Пеҥгыдын ӱшанаш лиеш: литературыштына у сеҥымаш-шамычлан тӱҥалтыш
уло.
Тӱҥалтыш пеҥгыде вожан".
Но Георгий Ефрушлан шкаланже у изданий дене кылым кужу жап кучаш пӱрен огыл
улмаш. Тудо 1940 ийыште армийыш кая да сарын тӱҥалтыш кечылаштыжак элна
верч вуйжым пышта. Альманахеш кум ойлымашым да ик шымлымашым (Дим.Орайын
мурпашаж нерген) гына савыктен шукта.
1939 ий шошым партий обком бюрон пунчалже почеш Марий АССР Писатель ушемын
оргкомитетше ышталтын, тудым вуйлаташ Сергей Николаевым шогалтеныт.
Литгруппа да
тудын бюрожо талук жапыште нимом ыштен шуктен огытыл гын, оргкомитет
пашалан
чолганрак пижын. 22 майыште писатель погынымаш эртаралтын, тушто лишыл
жапыште
шуктышаш эн кӱлешан пашам рашемденыт. Альманахын 1939 ийысе икымше номерже
лекмек, тудым тунамак оргкомитетыште каҥашеныт. Поэзийым М.Казаков, прозым
Г.Ефруш
лончыленыт. Моло-влакат шып шинчен огытыл. Казаков вик каласен: ты номерысе
поэзий кодшо выпускысо деч ятырлан кӱшнӧ шога. Н.Лекайнын "Кӱртньӧ вий"
романыштыже
посна ситыдымашым палемдыме дене пырляк погынымашке толшо-влак ты пашам
самырык
прозаикын кугу сеҥымашыжлан шотленыт. Каҥашымаште Моско гыч толшо писатель
Федор
Малов лийын да ойлен.



Столицыш пӧртылмеке, Ф.Малов "Литературный газетеш" "Письмо из Йошкар-Ола"
статьям савыктен. Тушто Марий кундемысе сылнымут илышым чыла велым ончал
лекме,
ты шотыштак альманах нергенат каласыме. "Марий писатель организаций —
пеҥгыде,
таза, творческий чулым,— возен Федор Малов. — Возышо кокла гыч тӱҥ ужашыже
— самырык, шукышт поэт улыт". Поснак кӱкшын аклыме Миклай Казаковын
поэзийжым, тудо
"у темым, шонымашым почын пуымо у форма ден йӧным кычалеш" манме. Шагал
огыл поро мут каласалтын Дим. Орай, Н.Лекайн, А.Айзенворт, С.Николаев,
И.Осмин нерген.
Моско уна "Пиалан илыш" альманахын лектын шогымыжым марий литератур
илышыште кугу событий семын аклен, тыгодым ситыдымашымат ужде кодын огыл:
"Чаманен ойлаш
перна, альманах радам деч посна лукталтеш. Адакше пашам эреак ыштыше
редактор
уке. Кажне номерлан у редакторым кычалыт... Маргизат, альманах семынак,
редактор
уке дене орлана. Кагаз уло, окса уло, савыктышаш рукопись уло, но редактор
уке,
тидлан верчын книган лектын шумыжо ятырлан шеҥгек шӱкалалтеш".
Федор Малов марий писатель-влакын тӱҥ задачыштлан политический ден
литературный
тунеммашым шотлен, ушан, келге шонымашан критикын моткоч кӱлешан улмыжым
палемден.



Тудо ийынак декабрь кыдалне кум кече шуйнышо республиканский совещаний
эртаралтын. Тудым почмо кечын С.Николаев кугешнен ойлен: "1937-1938 ийлаште
марий йылме
дене ик книга гына (Анатолий Бикын "Илыш муро" сборникше) лектын гын, тений
шыжым ме уже лу дене сай произведенийым иметлена. Тиде — Н.Лекайнын
"Кӱртньӧ вий"
романже, Мичурин Азмекейын Йошкар Армий илыш гыч ойлымашыже-влак,
Г.Ефрушын,
С.Николаевын, Н.Ивановын пьесышт, В.Чалайын, В.Рожкинын, М.Майнын
сборникышт,
олык марла ныл, рушла ик да курык марла вич альманах... Туге гынат марий
литературна илыш деч чыташ лийдымын почеш кодеш".
Альманахым ий еда ныл номерым лукташ палемдыме улмаш. Но тӱрлӧ амаллан
верчын
южгунамже шагалрак савыктыме.


Тидыже, конешне, писатель-влакым чот тургыжландарен. Арам огыл Никандр
Лекайн
"Альманахын качествыжым саемдыман" статьяштыже ("Марий коммуна", 1940 ий 14
декабрь) чон йӱлен серен: "Марий писатель-шамычлан шкеныштын
произведенийыштым печатлаш моло республикысе семын художественный журнал
уке. Улыжат ик альманахеш
да коклан газетлаш гына печатлаш логалеш. Мемнан поэт, драматург, прозаик-
шамычна эше пеш самырык улыт. Нунылан, ӱмбач ончымаште, тиде печатный орган-
шамычат
ситышаш. Но каласаш кӱлеш: кугурак, чапле художественный произведенийым
газетлаш
печатлаш ок лий, а альманах талукышто икте-кокыт веле лектеш".
Газетын тудо номерыштыжак "Маргиз нерген" заметке сылнымут изданий дене
кылдалтше вес экшыкым тӱжвак луктын: "Ынде талук шуэш Маргиз альманах
редакторым муын
ок керт. Альманах дене чыланат озаланат: икте материалым поген пуа, весе
наборыш
колта, кумшо онча да шке семынже тӧрлатылеш, нылымше, "Печатлаш лиеш"
манын, визым пыштылеш. А корректурышто тугай еҥ-шамыч шинчылтыт, кудышт
запятойымат кушак
шындышашым огыт пале".
Икманаш, марий сылнымут альманахын йол ӱмбак шогалме жапше куштылго лийын
огыл.




Лучко ий коклаште (1938—1953) лудшо-влак нылле номерым налыныт. Икымше
редакторжо И.Музуров лийын гын, вара ты пашам В.Элмар, И.Осмин, П.Клюкин да
И.Стрельников умбаке шуеныт. Пытартышыже, Илья Николаевич Стрельников, сар
гыч сусырген
пӧртылмыж деч вара кандаш ий альманахым лукмаште тыршен. Редколлегий член
семын
С.Николаев, Н.Лекайн, С.Ибатов, М.Казаков, Г.Матюковский да молат ӱшанлын
полшен
шогеныт.
Мутат уке, нунылан пашам ышташ куштылго лийын огыл. Тыныс пагытыште икмыняр
номерым гына луктын шуктымеке, сар тӱҥалын. Но неле саман марий сылнымут
изданийын
ӱмыржым лугыч ыштен кертын огыл. Альманах тудо жаплан эн келшыше "Родина
верч"
лӱмым налын да элым аралыме, патырлыкым моктымо темылан произведенийым
утларак
савыкташ тӱҥалын. (Сар деч вара "Марий альманах" маналтын, пытартышлан
адакат
"Пиалан илыш" лӱм дене лектын). Тунам писатель-фронтовик-влакын возымышт
номер
гыч номерыш савыкталтын. Ончычсо редактор-влак И.Музуров ден В.Элмар,
альманахын
авторжо-влак А.Айзенворт, П.Першут, Г.Ефруш, Ш.Булат, Д.Вурс, Изир Эван,
К.Ижболдин, М.Очетов да молат мӧҥгӧ пӧртылын огытыл.
Тышан савыктеныт ик эн тӱҥалтыш мурсаскаштым А.Волков ("Шочмо ялыште" ден
"Мотор
Пампалче" пьесе-влак, "М.Шкетанын геройжо-влак" аршаш гыч икмыняр ойлымаш),

В.Любимов, М.Якимов, М.Емельянов, Т.Батырбаев, В.Дмитриев, В.Колумб,
А.Михайлов
(Юзыкайн), В.Исенеков...
Лучко ийым иктешлен ончалаш гын, поэзий пӧлкаште рӱдӧ верым М.Казаковын,
И.Осминын, А.Бикын, В.Чалайын, С.Вишневскийын, М.Майнын, В.Рожкинын,
И.Стрельниковын,
В.Ивановын, М.Чойнын почеламут ден поэмышт айленыт. Прозышто утларак талын
Н.Лекайн, Д.Орай, К.Васин, Мичурин Азмекей, В.Иванов, М.Евсеева, Аптулай
Пасет пашам
ыштеныт. Пьесым С.Николаев, Н.Арбан, А.Волков, И.Смирнов пуэн шогеныт.
Литератур
илышын йыжыҥлажым лончылышо статья-влак йымалне утларакше А.Асылбаевын,
С.Эманын, К.Васинын, М.Казаковын лӱмыштым ужаш лийын. Альманах калык
ойпогылан эреак
мелын шоген, тышан йомак, муро, легенда да молат савыкталтыныт.
Тачысе шинча дене ончалме годым вес йылмыла гыч кусарымым утыждене
савыктымыла
чучеш. Тидыже, векат, кӱктен шуктымо марла мутсаска ситыдыме дене
умылтаралтеш.
Манаш веле, тунам шуко кыдежан пьесым гына кандашым печатлыме, тидын
шотыштак —
Н.Гогольын "Ӱдыр налмашыжым", А.Корнейчукын "Полан отыжым", А.Софроновын
"Московский характержым". Альманах М.Шолоховын, К.Наджмин, Б.Горбатовын,
Г.Березкон,
П.Вершигоран, А.Стильын роман ден повестьышт гыч ужашла дене палдарен.
Савыкталтыныт башкир-влак М.Гафури ден Мустай Каримын, грузин А.Церетелин,
осетин К.Хетагуровын, казах Джамбулын, венгр Ш.Надьын, чуваш-влак К.Иванов
ден И.Тукташын,
украинец Т.Шевченкон, татар А.Ерикееын, акрет годсо мурызо-влак Низамин да
Алишер Навоин, ожнысо да совет жап годсо руш мастар-влак А.Пушкинын,
М.Лермонтовын,
В.Белинскийын, И.Крыловын, М.Горькийын, В.Маяковскийын, М.Исаковскийын,
А.Твардовскийын, А.Сурковын да ятыр молынат шӱм гыч лекше сылне шомакышт.
Мутат уке,
нине произведений-влак марий лудшылан вес калыкын, вес кундемын илышыштым,
ожнысо пагытын вӱршержым пален налаш полшеныт.
Партий да тудын верысе органже-влак пӱтынь печатьым, ты шотыштак
литературныйым,
эреак шинча ончылно кученыт, мом савыктыме да мом ӧрдыжкӧ кораҥдаш кӱлмӧ
шотышто
ойым пуэнак шогеныт. Сандене альманахыште тӱрлӧ официальный кагазым
(приказым,
докладым, письмам, отчетым, рапортым) печатлаш логалын. 1946 ий кеҥеж
мучаште
"Звезда" ден "Ленинград" журнал-влак нерген ВКП(б) ЦК-н пунчалже лекме деч
вара
Марий обкомат альманах могырыш тӱткынрак ончалын, ты пунчалым каҥашышашлан
лӱмын
писатель погынымашым эртарыктен.
Совет власть годсо йӱла почеш кажне тыгай документлан отклик кӱлын. Да
тудым ямдыленыт. "Марий литературышто посна ситыдымаш-шамыч нерген"
статьяштыже ("Марий
коммуна", 1946 ий 19 сентябрь) М.Степанов-Майн С.Вишневскийын ӱмашсе икымше
номереш лекше почеламутлажым рӱзалтен, сар жапысе армийым йоҥылыш
сӱретлымылан титаклен. Молымат тӱкыде коден огыл: "Мемнан пеш кугу событий
дене темше илышым
моштыде сӱретлымаш, элын да калыкын геройжо-шамычым кӱлеш семын ончыктен
моштыдымаш, эртыше илышым моктен, кызытсе илышым кукшын ончыктымаш,
йӧратымашын кугу
чувствыжым мыскылымаш — тидым Арбанын, Николаевын, Рожкинын, Скворцовын,
Бояринован, Осминын, Васинын да моло-шамычын возымаштышт муаш лиеш..."
Статьям лудмо
годым авторын пӱсӧ ончалтышыж деч коч партийный пунчалын пафосшо шижалтеш.
Да,
партийын туныктен каласыме мутшо серыпле виян лийын. Эсогыл ты документым
лукмо
деч вара кандаш ий гыч шочшо "Ончыко" журналын редакцийжат "Ме шкенан
пашанам
партий ЦК-н "Звезда" ден "Ленинград" журнал-влак нерген исторический
пунчалже
негызеш шуктен толаш тӱҥалына" манын сӧрен. Но жап йогын шижын-шижде
вашталт шоген. Марий альманахын илыш дене чеверласымыже да "Ончыкын"
шочмыжо Сталин саманын пытымыже да мемнан оҥышкына эрык шӱлыш виянрак шыҥен
пурымо дене лачеш толын. Туге гынат илыш йыжыҥын вес савыртышыш лупшалтмыже
эртыше пагытым, тунамсе
чыла пашам лавыра дене шӱраш амалым ок пу. Сандене меат, журналын тачысе
пашаеҥже да лудшыжо-влак, ондак "У вийым" да вара марий альманахым лукшо
ачана ден
изана-влаклан, тушко возен шогышымытлан тау шомак деч молым огына каласе.
Тудо
жапыште мом ышташ лийын, нуно чыла ыштеныт.

0708ц96
************************************************************************
Палыме лийына: у автор
МУРЫЗО КУМЫЛ
Лариса Юрьевна Изергина Киров областьыште марий гыч улшо ешыште шочын.
Ленинградысе государственный университетын англичан йылме факультетшым
пытарен. Крымыште, Коктебельыште, Максимилиан Волошинын музей-пӧртыштыжӧ
пашам ыштен. Кызыт Феодосий районысо Щебетовка поселкышто ила, англичан
йылмым туныкта.
Изинекак литератур дек шӱмаҥын, вара семын сылнымут пашалан кумылаҥын. Ынде
шуко
ий почеламутым воза, сборникымат чумырен шуктен. Верысе газетлаште
савыкталт шога.
Лариса Юрьевнан шке шочмо калыкше, марий журнал дене кылым кучаш шонымыжо
мемнам
куандара. Сандене волгыдо сылнымут корным тыланен, ме тыге манына: "Муро
чонет
памаш гай эре йогыжо, у сем дене лудшо-влакым куандарыже!"
Лариса Изергина
* * *
Могае вичкыж
Да вошткойшо чора дене
Мый тӱня деч ойырленам.
Да курымашле кредалмаште
Шкемын дене
Мургайыкым помыжалтенам?

Йот шӱлыш да йот илыш
Йырем пӧрдыт.
Мом ыштынешт гын мый денем?
Капем тунаре лишыл? —
Эше ӧрыт,
Эше мужедыт дыр:
Йӧрем?..

Чон шӱлыкыштӧ,
Тамык гае шӱлыкыштӧ,
Коклаштышт пернылын коштам.
Да тыйын моктымо йот тымыкыште,
Шӱлышыштӧ
Лач йот улмемым раш шижам...

* * *
Ок куандаре мыйым тиде корно,
Кеч йырже курык авырен, сӧрале.
Но вийдыме улмемым ончыкташ ом шоно,
Тек рвезе кумыл нойымым ок пале.

Лач ошкылемже тугак эпле, неле.
А йырым-ваш — лышташын сылне тӱсшӧ.
Ок савыре, ок кумылаҥде веле
Той шыжын йол йымалсе кыштыр-коштыр йӱкшӧ.

Тугае шӱлыкан шкет корнын шоныш...
Лач вондерласе изи кайык муро
Пурта изи гына ӱшаным чоныш...
А тудым нимогае шӱлыкеш от уро.

* * *
Нигунам арам ит мокто,
Кӧ тыгайым сулен огыл.
Кумылетым итат волто —
Пыдалмет ден кертат локтыл.

Шомакет ден тудо руштын,
Ала-кӧш ужеш дыр шкенжым.
Парнявуйыш шогал... кушкын,
Нӧлталеш тунамак нержым.

Эше тыйымак койдарышын
Ончалеш, торлен "кавашке".
...От пыдал гынат, чаманышын
Ужатет тый...шуҥгалтмашке.

* * *
Сар пеледышын сар шӱлык.
Можо чоным трук тарватыш?
Жап шудегеч вочшо румбык —
Кӧлан кӱльӧ, пудыратыш?

Ӱмыр мучко — эплын, шкетын,
Чон туржде, ӧрде... Да теве
Пуйто тылзе, волгалт лектын,
Пиал шийжым колтыш. Левын...

Я сӱсанышын... шыматыш
Тыйын кондымо аршашлак.
Кужун вучымо ончалтыш,
Лачак чонышко налшашлык.

* * *
Шнуй еҥ деч сай уверым кольым:
Тый каен отыл, тый улат
Да, поро шарнымаш гай толын,
Помыжалтет вес чонымат.

Тый ӱмыр кышкареш от шыҥе,
Тунемын курым вошт аклаш.
Мо ужмо ондален ок сеҥе,
Пӱрен гын тыйым раш колаш.

Ок савыре шкеж дек шуҥгалтыш,
Кеч илыш со торла, торла...
Тылат кӧра ӱшан авалтыш
Каваш шуйналтше корныла...

Кугешныме, шыдештме дене
Лияш пернен дыр языкан.
Но Юмын ончылно я пелне
Лӱмем шым амырте таклан.

Ойлем гын Мландылан: "Чеверын!" —
Эрелан огыл, мый шижам.
Вет угыч пӧртылаш чеверын
Ӱшаным пуышыч мылам.
Юрий ИСАКОВ кусарен.



070996
************************************************************************
Палыме лийына: у автор
МУРЫЗО КУМЫЛ
Лариса Юрьевна Изергина Киров областьыште марий гыч улшо ешыште шочын.
Ленинградысе государственный университетын англичан йылме факультетшым
пытарен. Крымыште, Коктебельыште, Максимилиан Волошинын музей-пӧртыштыжӧ
пашам ыштен. Кызыт Феодосий районысо Щебетовка поселкышто ила, англичан
йылмым туныкта.
Изинекак литератур дек шӱмаҥын, вара семын сылнымут пашалан кумылаҥын. Ынде
шуко
ий почеламутым воза, сборникымат чумырен шуктен. Верысе газетлаште
савыкталт шога.
Лариса Юрьевнан шке шочмо калыкше, марий журнал дене кылым кучаш шонымыжо
мемнам
куандара. Сандене волгыдо сылнымут корным тыланен, ме тыге манына: "Муро
чонет
памаш гай эре йогыжо, у сем дене лудшо-влакым куандарыже!"
Лариса Изергина
* * *
Могае вичкыж
Да вошткойшо чора дене
Мый тӱня деч ойырленам.
Да курымашле кредалмаште
Шкемын дене
Мургайыкым помыжалтенам?

Йот шӱлыш да йот илыш
Йырем пӧрдыт.
Мом ыштынешт гын мый денем?
Капем тунаре лишыл? —
Эше ӧрыт,
Эше мужедыт дыр:
Йӧрем?..

Чон шӱлыкыштӧ,
Тамык гае шӱлыкыштӧ,
Коклаштышт пернылын коштам.
Да тыйын моктымо йот тымыкыште,
Шӱлышыштӧ
Лач йот улмемым раш шижам...

* * *
Ок куандаре мыйым тиде корно,
Кеч йырже курык авырен, сӧрале.
Но вийдыме улмемым ончыкташ ом шоно,
Тек рвезе кумыл нойымым ок пале.

Лач ошкылемже тугак эпле, неле.
А йырым-ваш — лышташын сылне тӱсшӧ.
Ок савыре, ок кумылаҥде веле
Той шыжын йол йымалсе кыштыр-коштыр йӱкшӧ.

Тугае шӱлыкан шкет корнын шоныш...
Лач вондерласе изи кайык муро
Пурта изи гына ӱшаным чоныш...
А тудым нимогае шӱлыкеш от уро.

* * *
Нигунам арам ит мокто,
Кӧ тыгайым сулен огыл.
Кумылетым итат волто —
Пыдалмет ден кертат локтыл.

Шомакет ден тудо руштын,
Ала-кӧш ужеш дыр шкенжым.
Парнявуйыш шогал... кушкын,
Нӧлталеш тунамак нержым.

Эше тыйымак койдарышын
Ончалеш, торлен "кавашке".
...От пыдал гынат, чаманышын
Ужатет тый...шуҥгалтмашке.

* * *
Сар пеледышын сар шӱлык.
Можо чоным трук тарватыш?
Жап шудегеч вочшо румбык —
Кӧлан кӱльӧ, пудыратыш?

Ӱмыр мучко — эплын, шкетын,
Чон туржде, ӧрде... Да теве
Пуйто тылзе, волгалт лектын,
Пиал шийжым колтыш. Левын...

Я сӱсанышын... шыматыш
Тыйын кондымо аршашлак.
Кужун вучымо ончалтыш,
Лачак чонышко налшашлык.

* * *
Шнуй еҥ деч сай уверым кольым:
Тый каен отыл, тый улат
Да, поро шарнымаш гай толын,
Помыжалтет вес чонымат.

Тый ӱмыр кышкареш от шыҥе,
Тунемын курым вошт аклаш.
Мо ужмо ондален ок сеҥе,
Пӱрен гын тыйым раш колаш.

Ок савыре шкеж дек шуҥгалтыш,
Кеч илыш со торла, торла...
Тылат кӧра ӱшан авалтыш
Каваш шуйналтше корныла...

Кугешныме, шыдештме дене
Лияш пернен дыр языкан.
Но Юмын ончылно я пелне
Лӱмем шым амырте таклан.

Ойлем гын Мландылан: "Чеверын!" —
Эрелан огыл, мый шижам.
Вет угыч пӧртылаш чеверын
Ӱшаным пуышыч мылам.
Юрий ИСАКОВ кусарен.



071096
************************************************************************
7—10
М.Сергеев
Михаил Тихонович Сергеев 1926 ий 15 июльышто Волжский районысо Чодыраялеш
шочын.
1942 ийыште кыдалаш школым тунем лекмекше, "Большевик" Сотнур район
газетыште
пашам ышташ тӱҥалеш. 1943 ий гыч — фронтышто.
Сар деч вара "Марий коммуна" газет редакцийыште тырша, вара Горький оласе
партийный школышто шинчымашым нӧлта. Тудым пытарымек, КПСС Марий обкомышто
печать
отделын инструкторжылан, район газетын редакторжылан ышта. Марий
педагогический
институтышто, КПСС ЦК пеленсе Высший партийный школышто тунемеш. "Знаний"
обществыште, "Марий коммуна" газет редакцийыште тырша. Вара ятыр ий Марий
государственный университетыште студент-влакым туныкта, кызытат туштак
ышта. Историй наука кандидат.
Газет ден журналлаште 1940 ий гычак савыкталтеш. Михаил Тихонович — лу утла
книган авторжо. Утларакше историй да кундемна дене кылдалтше, Кугу сарын
салтакше-влак, марий калыкын лӱмлӧ еҥышт нерген очерк-влакым воза.
Михаил Тихонович Сергеевым ме 70 ийым темымыж дене саламлена, пеҥгыде
тазалыкым,
кужу ӱмырым тыланена, у книгажым вучен кодына.

Михаил СЕРГЕЕВ
НИГӦМ ОНА МОНО
Крымым утарымаште марий салтак-влак
Перекоп. Лӱмжак ушештара вӱран граждан сар пагытым, сӧрал Крымым утарышаш
верч
талын кредалмым. Тунам Йошкар Армийын частьше-влак Перекоп кундемыште
Турецкий
валым атаковатленыт, Сивашым вонченыт, Чонгарыште чоткыдо рубеж-влакым
сеҥен налыныт. Южный фронтын командующийже М.В.Фрунзе 1920 ий 12 ноябрьыште
Владимир
Ильич Ленинлан возен: Сивашым да Перекопым штурмоватлыме годым геройло
пехотын
пеш чапле лӱддымылыкым ончыктымыжым ужынам. Часть-влак тушманын кӱртньӧ
воштырла
дене авырыме верлашкыже, чот лӱйкалымым ончыде, аҥысыр корным ыштен, ончыко
да
ончыко каеныт...
Фронтын армийже-вак Республика ончылно шке долгыштым шуктеныт. Россий
контрреволюцийын пытартыш пыжашыжым шалатыме, да Крым уэш Советын лиеш".
Крымым утарымаште В.К.Блюхерын 51-ше дивизийжат лийын, сандене Перекопский
лӱмым
налын. Тиде дивизийын эртыме корно дене марий калыкын ик чолга эргыже
Я.М.Суворовын илышыже кылдалтын.
Яков Маркович 51-ше дивизийыш пурышо 152-шо бригадын штаб начальникше
лийын. Перекопышто кредалмым Суворов илыме курымышто эн мондалтдыме
событийлан шотлен.
"Это было на Перекопе" вуймутан статьяжым (моло дене пырля возен) 1960 ий 7
ноябрьыште "Правда" газетат печатлен ыле.
Крым верч кредалме годым Суворовлан кумло ик ий лийын, а Блюхерым тылеч
ончычак
пален, Василий Константиновичын лишыл йолташыже улмаш.
Икмыняр ий оныч Блюхерын эргыже В.В.Блюхер "По военным дорогам отца" книгам
лукто. Тунам Василий Васильевич, Свердловский инженерно-педагогический
институтын
ректоржо, ачажын 1918 ийыште Уралыште эртыме корно дене ошкылын, шуко еҥ
дене
вашлийын, ветеран-влакын шарнымыштым колыштын, кӱлешан материалым поген.
"По военным дорогам отца" книгаштыже Суворовын лӱмжым ик вере огыл
ушештарен.
Дутов ваштареш кучедалше отряд-влакын командующийже Блюхер нылымше кечылан
Троицк олашке толын. "...Троичан-влак коклаште,— воза автор,— Блюхер сайын
палымыже-влак шагалын огытыл улмаш. Оласе шуко партийный да совет пашаеҥ-
влак, Челябинскыште лиймеке, тудын деке ревкомыш пурен коштыныт. Блюхер
укомышто партийный
комитет секретарь Я.В.Аппельбаум дене вашлийын, тудын деч В.И.Ленинын
колтымо
еҥ-влак — 17-ше Сибирский полкын боецше-влак да нунын командирышт Суворов
нерген
ятыр поро мутым колын. Мичман Павловын морякше-влакым Оренбург велыш
фронтыш
колтымо деч вара тиде частьын боецше-влак Троицкеш тӱҥ революционный вий
семын
кодыныт да олам Дутовын казакше-влак деч аралымаште шке чоткыдылыкыштым
ончыктеныт".
Тышечын тӱҥалын Василий Константинович ден Яков Маркович коклаште келшымаш,
да
тудо самырык Совет республикын йол ӱмбак шогалме пагытыште, тушман ваштареш
кредалмаште пеҥгыдемын. Коктынат ик ийыште, ик тылзыште — 1889 ий
ноябрьыште шочыныт (В.К.Блюхер ийготшым ик ийлан кугемден улмаш), кугыжан
армийыште служитленыт.
Троицк олаште вашлиймашым Суворов кужу жап шарнен. Тунам 17-ше Сибирский
полкышто ик мутланымаш лийын.
— Полкым мокталтымылан тау,— каласен Яков Маркович,— но мыйже таче -эрла
паша
деч посна кодам, войскадыме полководец семын. Мыланнат тошто армийын
частьше-влакым шалатен колтымо нерген приказым шукташ жап толын шуын.
Олаште улмына годым полкышто тидын нерген мутым утыжым лукмо огыл. Ынде,
кунам мемнан полк веле
огыл шога, кажне салтак мӧҥгыж нерген, шочмо Сибирьже нерген шона. Нимогай
сӧрымӧ шомак ок пошо, да салтак-влакым кучашат йӧсӧ лиеш.
— Сӧрашыжат ок кӱл, нимолан, — пеҥгыдын вашештен Блюхер.— Чын да тура
ойлыман.
Нуно мемнан эн революционный салтакна-влак улытыс. Эше латкудымшо ийыште кӧ
сар
ваштареш шогалын? Нуно. Кӧмытым генерал-влак лӱен пушташ приговорым
луктыныт?
Нуным. Кӧм штрафной батальоныш колтеныт? Нуным. Тиде полк огыл мо
Октябрьыште ик
эн ончыч Питерыште восстанийыш кынелше калыклан полшен? Икманаш, тачак
митингыш
погыныза. Те полкын чапле корныж нерген каласкаледа, а ме Уралым
чапландараш
ӱжына.
Тыге олан тӱҥ площадьыштыже митинг эртен. Тушко утларакше салтак, дружинник-
влак
погыненыт. Тыглай калыкат шагал огыл толын.
Митинг оласе Советын ӱжмашыж дене тӱҥалын:
"Исполнительный комитет Совет властьым ӱшанлын аралыше, Уралыште Советлан
лӱдыкшӧ пагыт лишеммеке, революционный постышто пеҥгыдын шогышо да шуко
еҥын
вӱржӧ дене пролетарский революцийлан да Калык Комиссар-влак Советлан ӱшаным
ончыктышо 17-ше Сибирский полклан Троицк олаште кодаш да, боевой единицым
ыштымешке, Советын кидыштыже лияш темла".
Тиддеч вара шке шонымыжым шуко еҥ ойлен. Иктыже мӧҥган верыш шаланаш ӱжын.
Полк,
манын, шке задачыжым шуктен, тек ынде Урал калык илышыжым шке арала. Весе
тидын
дене келшен огыл: салтак-влак ноеныт гынат, тушманым тӱрыс шалатымеш
кредалаш
кӱлеш, винтовкым кид гыч мучыштараш ок лий, Йошкар Армий деч посна Совет
власть
илен огеш керт.
Ойлышо кокла гыч кумшыжо тыгай ойым ыштен:
— Мыланна у боевой единице кӱлеш! Красноармейский полк!
1918 ий 4 апрельыште Йошкар Армийын Троицкий отрядшым погаш тӱҥалыныт.
Ончычсо
комбат Иван Карпухинлан командир лияш ӱшаненыт.
17-ше Сибирский полкын куд шӱдӧ утла салтак ден офицерже Йошкар Армийыште
умбакыже служитлаш кӧнен. Кӱртньыгорно пашаеҥ-влак дружина, Йошкар
гвардийын моло
дружиныже РККА радамыш возалтыныт. Фронтышто лийше кресаньык-влакат ӧрдыжеш
кодын огытыл, нуным Троицкыш ик большевик конден.
— А тый ойгыренат, Маркович,— йолташыж семын каласен Блюхер Яков
Суворовлан.—
Вот тыланет у войска!
— Тыште эше чылан огытыл, Блюхер йолташ,— ойлен Карпухин.— Теве списке.
Тушто
мадьяр ден австрияк-влакын лӱмышт уло, ончычсо военнопленный-влак. Нуно
полкышто
январь гычак улыт. Мом ышташ?
Сар годым Троицкыште австро-германский армийын военнопленныйже-влакын
лагерьышт
лийын. Дутовын казакше-влакым ола гыч поктен колтымеке, революцийлан мелын
улшо
салтак-влак лӱм дене кок еҥ, 17-ше Сибирь полкын штабышкыже толын, Йошкар
гвардийыш возалташ йодын. Полк командир Суворов тунам ӧрмалген: Российын
ончычсо
тушманже-влаклан оружийым ӱшанен пуаш лиеш мо? Челябинск гыч ревком
вашештен:
"Полкыш мадьяр да австрияк-влак кокла гыч пленный-влакым доброволец семын
налаш". Тунам 273 пленный Совет власть верч кучедалаш ямде улмыж нерген
товатлен.
Тидын нерген Суворов Блюхерлан шӱм почын каласкален.
— Тыге гын,— иктешлен Блюхер,— мадьяр да австрияк-влакым посна
красноармейский
интернациональный батальонеш кодена. Келшышна? Яков Маркович, а тыланет
Уралыште
шочшо Йошкар Армийын регулярный полкшо дене командоватлаш ӱшанена.
— Туге гын мемнан полкна тек ончычсо семынак 17-ше стрелковый лиеш.
— Йӧра,— вашештен Блюхер да шыргыжалын ешарен:— Но ынде Сибирский огыл, а
Уральский. Полкын шочмо верже дене келшышын. Тидымак Высший военный
инспекций деч
пеҥгыдемдаш йодына. Ӱшанем, тореш огыда лий?
Полк командир марте шумешке, Я.М.Суворов кужу илыш корным эртен манаш огеш
лий.
Шочмо верже — кызытсе Йошкар-Ола лишне верланыше Юркан ял. Кресаньык ешеш
кушкын. Еш изи лийын огыл. Озанлык — икмарда. Пашам йӧратыше кресаньык-влак
коклаште Яков Суворов изинекак чулымлык дене ойыртемалтын. Шойбулак
школышто тӱҥалтыш
шинчымашым налын. Вара Чарласе высший начальный училищыш тунемаш пурен.
Латкок
ияш Яшалан Васли изаже полшен. Рвезе тыршен тунемын, училищым куштылгын
пытарен,
умбакыже шке илышыжым военный пашалан пӧлеклаш шонен. Шонымыжо тунам
шукталтын
огыл: кугу ешыште пашаче кид кӱлын. Но тунемаш кумылжо йомын огыл.
Нелылыкым ончыде, кужу корно деч лӱдде, Яша Суворов Юл серысе олаш кая.
Варарак шарнен возен: "Изам тунам чодыра поян дене мӱкшым ончен. Пашадарже
шагалрак лийын, конешне. Садлан гимназийыште але реальный училищыште мыйым
туныктымо нерген мут лектынат кертын огыл. Да Чарла уездыштынажат тыгай
учебный заведений уке. Тыге мый
Чебоксарыш, педагогический курсыш, логальым".
Чебоксарыште Суворов 1906-1907 ийлаште тунемын. Шолып литератур, листовко-
влак
дене палыме лийын.
Педагогический курсым тунем лекмеке, Яков Маркович туныктышо ешыш ушна,
ялысе
йоча-влакым туныкташ тӱҥалеш. Икымше империалист сар деч ончыч
Я.М.Суворовым Манан-Мучаш двухклассный училищым вуйлаташ шогалтат.
Тышечынак армийыш налыт.
Кузе тудым кугыжан армий вашлийын, Суворовын автобиографийже ушештара:
"Сар. Мыят мобилизацийыш логальым. Строевой образованием уке, госпитальыш
колтышт. ТӰрлӧ сомылым шукташ. Госпитальым коден кайышым. Стрелковый
полкышто служитлаш тӱҥальым. Кок тылзе гыч Витебскыш кусарышт, тушечын
иктаж-могай военный
учебный заведенийыш логалам, шонышым. Корно — Кавказыш, тушто прапорщикым
ямдылыше школ уло. Тиде школ гыч мыйым 1916 ийыште туныктен луктыч. Тыге
ончыч Азовысо запасной полкышто, вара Ямбургысо тыгаяк батальонышто лийым,
а кеҥежымсе
наступлений годым — Северный фронтышто, 17-ше Сибирский стрелковый
полкышто.
Тыштак кугыжан армийыште служитлыме жапем пытыш, поручик марте кушкым".
Кугыжам луктын шумо жаплан поручик Суворов рота командир лийын. Тудын
ротыжо
штрафной батальоныш логалын улмаш. Февраль революций деч вара тиде
батальоным
шке полкышкыжо пӧртылтеныт. Суворовым полкысо салтак комитетыш сайленыт.
Петроградысе 1917 ий июльысо событий 17-ше Сибирский полкыш у шӱлышым
пурта.
Полковой комитетын ик заседанийыштыже, икмыняр еҥын торешланымыжым ончыде,
Петроградыш делегат-влакым колташ келшеныт. Элыште мо ышталтеш, умбакыже
кредалаш
кӱлешыже уло мо, пален налаш кӱлын. 10 июльышто 17-ше Сибирский полкын
делегацийже тыгай йодмашым наҥгаен: "Ме чыла властьым салтак ден пашазе
депутат-влак
Советын кидышкышт пуаш йодына..."
Август мучаште полковой комитет Корниловым арестоватлыме нерген уверым
куанен
вашлийын. Тунам салтак-влак тыгай пунчалым луктыныт: "...калык права верч
пашазе-влак дене пырля контрреволюционный вий ваштареш первый кынелше
Петроградский
гарнизоным да Балтийский флотым саламлена, Совет правительствым ыштымешке,
Военно-Революционный Комитетлан полшаш тӱҥалына".
Кугу Октябрь революций кечылаште 17-ше Сибирский полкым Петроградыш,
Антонов-Овсеенкон распоряженийышкыже ӱжыктеныт. Тудым моряк-влак дене ушен,
куатле боевой
группым — Первый Северный Летучий отрядым ыштеныт. "Петроградыште,— возен
Суворов автобиографийыштыже,— полкышкына 400 наре матросым ушышт, тыге
Первый Северный летучий отряд шочо. Ме кӱртньыгорно мучко Совет властьым
пеҥгыдемдаш кайышна". Отрядым мичман С.Д.Павлов вуйлатен, Я.М.Суворов тиде
отряд штабын членже
лийын. Отряд Вологда, Вятка олала гоч эртен, вара — Пермь, Екатеринбург,
Челябинск, Троицк. 1917 ий 25 декабрьыште отрядын полшымыж дене Троицк
олаште, белоказак-влакым поктен лукмек, Совет власть угыч ышталтын. 17-ше
Сибирский полкым
тышанак коденыт. 1918 ий январьыште полкын командованийжым угыч сайлыме
годым
Я.М.Суворовым полк командирлан шогалтеныт. Лач тунам Суворов Блюхер дене
вашлийын. Пеҥгыде келшымаш ятыр ий шуйнен.
Неле лийын латкандашымше ий. Эрвелне Дутовын казакше-влак озаланеныт. Я ик
вере,
я вес вере ошо-влакын властьышт ышталтеш. Блюхерын отрядше толмо деч вара
Троицкыште Дутов ваштареш кучедалше войскан штабше шочеш. Тудым Василий
Константинович вуйлата. 17-ше Сибирский полк деч штабыш Я.М.Суворов
пурталтеш.
1918 ий майыште илыш пуламыр утларак нелемеш. Чех батальон-влакын
восстанийышт
Пенза гыч Иркутск марте шуйнышо кӱртньыгорным авалта. Ош чех-влак шуко олам
руалтен налыт. Нунын ваштареш партизан толкын шарла. Но вий иктӧр лийын
огыл. Чакнашат пернен. Уралысе партизан отряд-влак Белорецк кундемыш
чумыргат. Тушто
В.К.Блюхерын, Н.Д.Каширинын отрядыштат лийыныт. Командир-влак, иктыш
погынен,
ончыклык илыш радамым рашемдат. Чыла отрядым иктыш чумырымо вийын
командующийжылан Н.Д.Кашириным сайлат, но август тӱҥалтыште тудым Блюхер
алмашта. Василий
Константинович штабын адъютантшылан Суворовым налеш (17-ше Уральский
стрелковый
полк Н.Д.Томинын вуйлатыме Троицкий отрядыш пурталтын улмаш). У главком
южноуральский партизан отряд-влакым, тушман туп шеҥгелне неле корным сеҥен,
ончыко
вӱда, Йошкар Армий дене ушнаш шонымо задачыжым шукташ пижеш. 1500 меҥгым
эрташ —
манаш гына! Но Блюхерын армийже (тыге маныныт иктыш ушымо партизан отряд-
влакым)
нылле кече гыч Восточный фронтын 3-шо армийже деке лектын.
Тиде боевой корно "легендарный рейд", "героический эпопей", "Блюхерын
походшо",
"Уральский рейд" да моло лӱм дене историйыш пурен. Тудлан И.Ф.Плотников
1967 ийыштак "Десять тысяч героев" вуймутан книгам пӧлеклен ыле. Коло ий
гыч эше кугу
пашам ямдылен — Уфа олаште лекше "Героическая эпопея Уральской партизанской
армии Блюхера" монографий. Ик вере автор, Блюхерын штабышкыже вашталтышым
пуртымо
нерген палемдымек, тыге воза:
"Штаб начальниклан 1-ше Уральский полкысо контрольный Советын членже
коммунист
Тарасовым шогалтеныт. Но тиде должностьышто тудо кужун ыштен огыл. Штаб
начальникын функцийжым фактически адъютант Я.М.Суворов умбакыжат шуктен
шоген".
Йошкар Армий дене ушнымеке, южноуральский отряд-влак 4-ше Уральский
дивизийыш
пурталтыныт. 1918 ий 21 сентябрьыште дивизий начальник Блюхер шке штабшым
ыштыме
да тушто кӧн могай пашам шуктышаш нерген приказым луктын. Суворов дивизий
начальникын административный паша дене полышкалышыже лиеш. Ноябрь тылзыште
4-ше
Уральский дивизийым 30-шо стрелковый дивизийыш савырат, тунам Яков Маркович
ончычсо гаяк сомылым шуктен шоген. Дивизий Кунгур, Красноуфимск, Пермь
кундемлаште
ошо-влак ваштареш кредалын.
1919 ий 5 декабрь гыч 1920 ий апрель марте Суворов Оренбургский укрепленный
районышто лийын, вара уэш 3-шо армийыш пӧртылын. Армий командующийын
полышкалышыжлан Блюхерым шогалтеныт. Вашке тудлан у дивизийым погаш
темленыт. Тыге Блюхерын
тыршымыж дене 51-ше стрелковый дивизий шочеш да Сибирьым Колчак кид гыч
утараш
полша. Тиде дивизийыштак Суворовын боевой корныжо умбакыже шуйнен. Ончыч —
штаб
начальникын кугурак полышкалышыже, а 1920 ий июль гыч — 152-шо бригадын
штаб начальникше.
Крымым утарыме деч вара 51-ше дивизийым Одесса кундемыш кусареныт.
Тышечынак
1921 ий кеҥежым Блюхерым Дальний Востокыш колтеныт. Тушто посна республика
лийын. Тудым аралаш Народно-Революционный армий ышталтын, тудын
Главнокомандующийжылан 1922 ий июль марте Блюхер шоген. Василий
Константинович эрвеке Суворовымат
наҥгаен, тудыжо ончыч Военный совет секретарьлан, вара Дела управляющийлан
ыштен. Тунамак П.П.Постышев, С.М.Серышев да моло денат вашлийын.
Волочаевкыште
кредалме годым Суворов Блюхер пеленак лийын. 1922 ий кеҥежым тудын дене
пырляк
ДВР-ым коден, Петроградыш толын. Тыште 1923 ий октябрь марте, комсоставым
ямдылыше высший стрелковый школыш тунемаш кайымешкыже, 1-ше армейский
корпусышто
служитлен.
Граждан сар ийлаште тунемаш жап лийын огыл, тунам шуко еҥым жап, кредалме
корно
туныктен. Суворов шинчымашым нӧлтымӧ нерген эре шонен, Блюхерлан колтымо ик
серышыже тидын шумлыкак лийын. Полководец вашештыде кодын огыл:
"Шергакан Яков Маркович! Серышетым налынам да таче тиде записке дене пырля
Куйбышевлан письмам колтем, тыйым академийыш тунемаш пурташ йодам.
Куйбышев йолташым тыйын политически пеҥгыде да партийлан, Совет властьлан
преданный улмет нерген ӱшандаренам. Командный стаж шотышто — тый 17-ше
полкын командирже лийынат, манын возенам. А ойлымым пеҥгыдемдаш тидымат
ушештаренам: 1920
ий мучаште Каховка кундемыште бригада штаб начальник улмет годым тый,
чынжым ойлаш гын, бригадын командирже лийынат, да орденым тылат
сусыргыметлан веле огыл,
моштен командоватлыметлан пуымо. Письма мучаште тыйым батальон командир
должностьыш шогалтымым служебный стажым ситараш кӧнымет дене умылтаренам.
Ӱшанем, тыйын
шонымет шукталтшаш, молан манаш гын, письмаште тыйым политически могырымат,
командно-строевой шотыштат эн сайын акленам. Мо дене пыта, увертаре. Возо:
кузе
илет, Москваште могай у увер..."
Тиде серышым Блюхер 1924 ий 30 мартыште возен. Тудым кидыштем кученам,
шымлен
лудынам Яков Марковичын илымыж годымак. Серышын мучашыже кушкедме, Василий
Константиновичын подписьшат уке ("Калык тушманыш" лукмо еҥын серышыжым
аралымылан
Суворовым шкенжымат шынден кертыт улмаш. Сандене тудлан, серышым арален
кодаш
манын, кӧ возымым шылташ верештын).
Высший стрелковый школышто тунемме годым Суворов ешан лийын, Мария
Константиновна дене Юрий эргыштым ончен куштеныт. Блюхерын пелашыже ден
Мария Константиновна
пеш чот келшеныт. Кок еш коклаште тату илыш 1938 ий марте шуйнен.
"Выстрел" школым тунем лекмеке, Суворов икмыняр жап Дальний Востокышто, 6-
шо Хабаровский стрелковый полкышто служитлен. 1925-1933 ийлаште Сибирьыште
военно-политический школышто батальон командир, Горький олаште военный школ
начальник
лийын. Академийш 1934 ийыште гына логалын, но тунемаш огыл, а туныктышылан
пашам
ышташ налыныт. Кызыт тиде — Совет Союз Маршал Р.Я. Малиновский лӱмеш Ленин
да
Йошкар Знамя орденан бронетанковый войскан военный академийже.
Тактика кафедрын начальникше полковник Я.М.Суворов 1944 ийыште Йошкар
Знамя, а
1945 ийыште Ленин орден дене палемдалтын. Академийын коллективше дене пырля
Сеҥымаш парадыште участвоватлен. 1949 ийыште, шочмыжлан кудло ий темме
кечын,
оҥыштыжо кокымшо Ленин орден волгалтын.
Граждан сарын геройжо, Кугу Отечественный сарын участникше, кужу боевой
корным
эртыше землякна шымлу ик ияш колен. Тудын лӱмжӧ историйыш пеҥгыдын пурен.
Писатель-влак Д.Алексеев, Ф.Гарин, В.Душенькин, Ив.Недолин шке роман ден
повестьлаштышт, историк-влак Ю.Буранов, И.Плотников, А.Спасский Л.Юдкевич,
З.Янгузов монографий ден статьялаштышт, тудын дене пырля пашам ыштыше-влак
В.Русяев, М.Голубых, И.Каширин шарнымаштышт Яков Маркович Суворовым поро
мут дене шарналтеныт,
чапландареныт.

* * *
Кугу Отесественный сар годымат Крымыште совет воин-влак талын кредалыныт.
Ачакоча-влакын чапле корнышт дене Перекопыштат, Турецкий вал кундемыштат,
Армянск
лишнат иза-шольо тӱрлӧ калыкын шочшышт дене йыгыре марий салтак-влакат
ошкылыныт. Нунын кредалмышт нерген архивлаште аралалтше документ-влак,
ветеран-влакын
оҥыштышт волгалтше боевой орден ден медаль-влак ушештарат.
Сар пагыт эре шеҥгеке чакна. Крымым утарышаш верч пытартыш гана кредалмылан
пел
курымат эртен. Наступлений тунам совет войскан Одессым утарышаш верч
кредалмыже
да Румынийын йӱдвел-эрвел районышкыжо лекмыж годым тӱҥалын. Операцийым 4-ше
Украинский фронт эртарен. Тушманын войскажым 35 суткаште кырен шалатыме, а
Севастополь кундемым 8 кече штурмоватлыме да олам 58 шагатыште утарыме.
Мемнан землякна-влак утларакше 2-шо гвардейский, 51-ше общевойсковой
армийлаште
кредалыныт. Авиацийыштат икмыняр летчик лийын. Иктыже — А.И.Заровняев,
Марий Турек район гыч. 1944 ий май тылзе тӱҥалтыште ИЛ-2 самолет дене моло
летчик семынак Сапун-гора районышто тушманын вийжым атаковатлен. Шкеже ик
танкым йӱлалтен.
Западный скат районышто боеприпасан кок автомашинам пытарен. Цель гыч
кораҥме
годым тушманын ныл самолетшо ваштареш пижын да атакыштым чактарен. Тыге
тӱҥалын
землякнан сар корныжо. 1945 ий 29 июньышто гвардий старший лейтенант
Заровняевлан Совет Союз Герой лӱмым пуэныт. Тылеч ончыч тудо кок гана
Йошкар Знамя орден
дене, тыгак 1-ше ден 2-шо степенян Отечественный война орден-влак дене
наградитлалтын.
51-ше армийын командующийже Совет Союз Герой гвардий генерал-лейтенант
Крейзер
1944 ий 17 майыште 1-ше степенян Отечественный война орден дене капитан
С.К.Полысаловым наградитлен. Степан Кондратьевич — Куженер районысо
Тактайбеляк села
гыч. Сар деч ончыч туныктышо лийын. Фронтышто — 346-шо стрелковый
дивизийысе политотделын агитаторжо. Тудо Сиваш гоч вончымо годым поснак
ойыртемалтын. Тунам,
1944 ий шошым, 8-12 апрельыште кредалме годым салтак йолташыже-влакым шокшо
мут
денат кумылаҥден, боеприпас, кочкыш эре лийже манын тыршымыж дене боевой
задачым
шукташ полшен. А Севастопольым утарыме годым капитан Полысалов 1166-шо
полкышто
лийын, салтак ден командир-влакым шке примерже дене кумылаҥден шоген. Тудын

оҥыштыжо Йошкар Шӱдыр орден йолген. Тудым С.К.Полысалов 1943 ийыште
Запорожский
областьысе Розовка кундемыште ойыртемалтмылан налын улмаш.
Фронт гыч пӧртылмеке, Полысалов туныктымо пашажым кудалтен огыл, "РСФСР
школын
заслуженный туныктышыжо" лӱмым налын, "Знак Почета" орден денат
наградитлалтын.
1968 ий гыч — Йошкар-Олан почетный гражданинже. Сарын да пашан ветеранже
1990 ий
4 декабрьыште индешлу ияш колен.
Сиваш, тыгак Севастополь ола верч кредалмаште 1-ше гвардейский стрелковый
корпусын штаб пашаеҥже гвардий майор П.В.Мальцев ойыртемалтын. Тудымат 1944
ий 17
майыште 1-ше степенян Отечественный война орден дене наградитленыт. Павел
Васильевичын тиде орденже первый да пытартыш лийын огыл. Эше сар
тӱҥалтыштак, 1941
ий август-октябрь тылзылаште, Йошкар Шӱдыр орден дене палемдалтын. Тунам
тудо
лейтенант улмаш, ИИИ-ше стрелковый дивизийын 468-ше стрелковый полкыштыжо
кредалын да ик гана веле огыл шке частьшым авыралтмаш гыч утарен коден,
тушман кид
йымач лукташ полшен; Волхов эҥер гоч сусыргышо шуко воиным вончыктарен.
Сар деч вара Мальцев дивизий командир марте кушкын. Отставкыш генерал-
лейтенант
званий дене лектын. Павел Васильевич кум гана Йошкар Знамя орден дене
наградитлалтын, тынарак Йошкар Шӱдыр орденым налын. Марий Турек районысо
Водоэҥер ялын
эргыже кызыт Москваште ила.
1944 ийыште Перекопысо укрепленийлам генерал Г.Ф.Захаровын 2-шо гвардейский
армийже атаковатлен да Армянск олам сеҥен налын. Тиде армийыш тунам 13-шо
гвардейский стрелковый корпусат пурен. Ятыр землякна тиде корпусын 72-шо
связь батальоныштыжо лийыныт: рядовой Н.Н.Матюков, старший сержант
О.А.Пекпулатов, сержант
И.Ф.Филиппов да молат. Нуно, моло воин семынак, Крым верч кредалме деч
ончычат,
варат боевой награда-влак дене палемдалтыныт. Теве Морко рйонысо Шордӱр ял
гыч
И.Ф.Филипповым налаш. Тудо сарын первый кечылаштыже 52-шо стрелковый
дивизийыште
лийын. Тиде дивизий тул коклашке 1941 ий 29 июньышто "Норвегий" лӱман немыч
армийын Мурманск кундемыште наступленийыш куснымыж деч вара пурен. Тале
кредалмаш
20 июль марте шуйнен. Тушто ойыртемалтше 205-ше стрелковый полкым варарак
Ленин
орден дене наградитленыт. Тиде полкыштак кредалын старший телефонист
Филиппов.
Тудым 1941 ий 19 июльыштак полкын командованийже Йошкар Шӱдыр орден дене
наградитлаш темлен (сарын тӱҥалтыш кечылаштыже землякна-влак кокла гыч але
марте летчик А.Н.Вершининын наградыж нерген веле палена, тудлан Ленин
орденым пуымо нерген СССР Верховный Совет Президиумын Указше 1941 ий 22
июльышто лектын.
"Фашистский войска ваштареш кредалме годым Филиппов йолташ,— лудына
наградной
листыште,— чулым улмыжым ончыктен да шке илышыжым сеҥымашлан пуаш эре ямде.
1941
ий 17 июльышто бой кайыме годым полкын штабше ден подразделений коклаште
связь
кӱрылтын. А тушман ончыко шӱшкылтын. Минометла гыч чот лӱйылтмым ончыде,
Филиппов йолташ связь линий дене каен да кӱрылтшӧ воштырым муын, тудым
ушен. Тунам
тудо нелын сусырген".
И.Ф.Филипповым "За отвагу" медаль дене наградитленыт. Сусыргымыжлан кӧра
землякна тунам наградыжым налын шуктен огыл. Госпиталь гыч эмлалт лекмеке,
Филиппов
Ленинградский, Сталинградский ден Южный, 1943 ий 30 ноябрь гыч 4-ше
Украинский
фронтлаште кредалын. 13-шо гвардейский стрелковый корпусын связь
батальоныштыжо
Иван Филиппов 1944 ийыште ротын старшинаже улмаш. Званийжат нӧлталтын —
сержант.
Батальон командир землякнан боевой подвигшым наградной листыште тыге аклен:
"Филиппов йолташ ротын старшинже семын Крымым тушман деч утарышаш верч
кредалме
годым контрольный станцийлаш мемнан воин-влаклан, тушманын лӱйкалымыжым
ончыде,
кочшаш продуктым ик гана веле огыл намиен.
Армянск ола верч, Буденный лӱмеш совхоз кундемыште 1944 ий 8 апрельыште
кредалме
годым, тушман артиллерий да миномет гыч чот лӱйкален гынат, ик контрольный
станций гыч вончен да личный составлан кочшаш продуктым, вӱдым да связьлан
кӱлшӧ чыла арверым жапыштыже конден, тыге боевой задачым сайын шукташ
полшен".
Ты гана сержант Филипповым "За боевые заслуги" медаль дене наградитленыт.
Тылеч вара гвардий сержант Филиппов 3-шо Белорусский фронтышто кредалын.
1944 ий
14 декабрьыште 2-шо степенян Отечественный война орден дене наградитлалтын.
Тиде
орденым Латвий мландыште ойыртемалтмылан налын.
А икымше наградыже — "За отвагу" медальже — наградитлыме деч вара кум ий
эртен
гынат, пуыде кодын.
Шордӱр ялеш 1914 ийыште шочшо И.Ф.Филиппов нерген утларак пален налаш
кӱлешлан
шотлышым. Наградной материалласе мӧҥгысӧ адрес почеш Иван Филипповичын
аважым,
Евдокия Гавриловнам, ушештарыме.
Изи Кушна сельсоветыш колтымо серышем Ольга Ивановна Сергеевалан
(И.Ф.Филипповын
ватыжын шӱжарже), кидышкыже логалын. Кызыт тудо пенсийыште. Ончыч школышто
йоча-влакым туныктен. Сар ийлаште армийыш налыныт, кок ий утла авиационный
полкышто
связистке лийын.
"Серышыште шындыме йодышлан изиш полшен кертам,— вашештен Ольга Ивановна.—
И.Ф.Филипповын ватыже, Анатолий эргыже да шешке лийшыже, нунын кум шочшышт
кызыт
Архангельский областьыште илат. Иван Филиппович 1945 ий 9 майыште колен".
Серыш йымалне — эргыжын адресше, Но молан тудын фамилийже Иванов? Ольга
Ивановна
деч эше икмыняр йодышлан вашешташ йодым.
"Иванов Анатолий Иванович — И.Ф.Филипповын эргыжак, ачажын лӱм дене коштеш.
1937
ийыште шочын. Ачажым сайын ок шарне. А вот Иван Филипповичын фамилийже
шотышто
теве мом каласаш уто огыл. Тудын ачаже — Николай Николаев, но ачан
лӱмжымат, фамилийжымат налын огыл. Молан? Нужна ешеш шочын. Ачаже пеле
сокыр улмаш. Кок эргышт Матвей ден Иван лийын. Аваже пеш ондак колен. Ачаже
вес ватым налын. Изивате эрге-влакым йӧратен огыл. Иваным уланрак да
йочадыме вес ешыш ашнаш налыныт,
Филипп Матвеевын ешышкыже. Тыге Николай Николаевын эргыже И.Ф.Филиппов лӱм
дене
кошташ тӱҥалын."
Тидымак Архангельский область, Плесецкий район гыч толшо серыш пеҥгыдемдыш
—
Анатолий Иванов мо палымыжым увертарен да ачажын фотокартычкыжымат колтен.
Серыш
мучаште возен: "1951 ийыште кеҥежым Марий Турек велыш миен коштым, ачамын
фронтовой йолташыжым — Матюковым кычалынам, но муын омыл..."
А Матюковшо Марий Турекыште огыл, а Какшамарий гыч улмаш.
1944 ийыште Николай Николаевич Матюков, И.Ф.Филиппов семынак, 72-шо связь
батальонышто служитлен. "За боевые заслуги" медаль дене кок гана
наградитлалтын.
Н.Н.Матюков Филипповым кум ий наре пален, ӱмыржӧ кузе кӱрлмымат ужын. Теве
кузерак шарнен ойлен тудо:
— Сар мучаште Иван Филиппов связь батальонышто рота старшина ыле. 1945 ий 9
майыште ме, салтак-влак, стройыш шогалын, митингыш ошкылна. Иван Филиппов
землякше-влакым монден огыл, йӧнжо годым сийлен. Стройыштат пеленемак
кайыш. Мутым лукто:
демобилизоватлалтмек, кушко каяш, олаш але ялыш? Митинг Пиллау олаште
(кызыт —
Балтийск) эртышаш ыле. Тушко Фишхаузен (кызыт — Приморск) ола гыч
ошкылынна.
Пиллау ола лишне колонна каналташ верланыш. Иван Филипповым корныш лекмыж
годым
шеҥгечше машина тӱкен. Тунамак землякна йӧрлын. Тудым корно воктенак, тояш
логале".
Пӧртылын огыл шочмо кундемыш, Пекпулат почиҥгаш, младший лейтенант Очий
Пекпулатов. Тудо Филиппов, Матюков семынак Сталинградскйи фронтышто
кредалын, "За оборону Сталинграда" медальым налын. Вара — Крымыште. Связь
баталонышто отделений
командир лийын. Тудын боевой подвигшым батальон командир тыге аклен:
"Турецкий вал—Армянск районышто 1944 ий 9 да 10 апрельыште 13-шо
гвардейский
стрелковый корпусын командный пункт ден 3-шо гвардейский стрелковый
дивизийын
командный пунктшо коклаште связь ынже кӱрылт манын, артиллерий да минометла
гыч
талын лӱйкалымым ончыде, кӱрылтшӧ воштырым тӧрлаш коштын. Кок кече коклаште
гына
линийысе 30 наре кӱрылтышым ушен".
Тиде подвиглан Пекпулатов 1944 ий 17 апрельыште "За отвагу" медаль дене
наградитлалтын. Закарпатский Украиным утарышаш верч кредалме годым ӱмыржӧ
курылтын.
Кызыт Шернур велне Очий Пекпулатовын акаже — Саставий Алексеевна ила. ик
верышыште тыге возен: "Шольым нерген колымо кагазше деч моло нимогай
документым шым
му. Очийын йолташыже серышым да фотомат колтен ыле — тудат аралалтын огыл.
Шольым дене пырля служитлыше иктаж землякым муыда гын, увертареда шонем..."
Туге, фронтеш колышо-влакым кызытат родо-тукымышт, лишыл еҥышт-влак
кычалыт. Сар
корнышт нерген утларак пален налнешт. Тул кокла гыч эртыше кажне
фронтовикын
илышыже — мондаш лийдыме странице. Кеч-мыняр ий эртыже Кугу сарлан — тудо
калык
чонышто, элнан эртен толмо корныжо. Сӧй пасуэш вуйым пыштышыжымат, тулан
корнышто илен кодшыжымат — нигӧмат мондышаш огынал. Тиде шумлыкак возалтын
ты очерк.



071106
************************************************************************
7—11
Леонид Грузов,
филологий наука доктор,
профессор
МО ТУГАЙ "ЖГОН ЙЫЛМЕ"?
Тыгай йодышлан раш вашмутым пуаш куштылгыжак огыл. Калык йылме (ик ой дене
ойлымо) але сылнымут йылме шукыштлан палыме, раш. Сылнымут йылме ер калык
йылме
негызеш шочын, вес семын лийынат ок керт. Тудо кава гыч юмын пӱрымыж почеш
вола
гын, еҥ-влак ик почеламутымат да моло жанр дене возымо ик произведенийымат
огыт
умыло ыле. Сылнымут йылмын вожшо — калык коклаште. А.М.Горький каласен:
"Литературный язык — это общенародный, но обработанный мастерами слова". Кӧ
вара калык
йылмым шерын, рашемден кетеш? Тыште, мутат уке, обществысе шуко лончым
ончыкташ
лиеш. Но ончыл верым сылнымутан произведенийым возышо — поэт, прозаик,
драматург-влак налын шогат. Нунын пашаштым телевидений, радио да эн тӱҥжӧ
театр почын
пуышаш, калык коклаш шарышаш улыт. Эн ондак тиде пашам туныктышо, тыгак
шымлызе,
мер пашаеҥ-влаклан тӱҥалман да вораҥдарен колтыман.
Кажне литератур йылмын шкенжын ойлымо, возымо, мутым кучылтмо, грамматика
да моло шотыштат исторически шуаралтше нормыжо-шамыч улыт. Кеч-кузе ончо,
калык йылмыште нине нормыжо уке, сандене тудо эше кычкыдыме, торта коклаш
шогалтдыме талгыде гай. Тӱрлӧ верлаште илыше марий-влак ик семын огыт ойло,
нунын йылмыштышт
ятыр ойыртем уло, тидыже чыла шотыштат рашак шижалтеш. Тыгай ойыртемлан
кӧра
йылме тӱрлӧ диалектлан шелалтеш. Южо диалектше кумда верым налын шога,
тугайжым
наречий маныт. Марий йылмыште ме ныл наречийым палемдена: олык, курык,
эрвел да
йӱдвл-касвел; пытартышыжым южгунам ветлужский маныт (тиде — Киров обласьысе
Санчурск, Яранск, Кикнур, Тужа да Угарман областьысе Тоншай вел марий-
влакын йылмышт). Изирак ойыртем-шамычым вер-шӧр лӱм дене говор але подговор
маныт. Мутлан,
Морко-Шернур, Волжск, Йошкар-Ола, Кильмез, Уржум, Калтаса да т.м.
Диалектлаште мутым кучылтмо шотышто тыгайрак ойыртемалтше сӱрет коеш, ик
умылымашымак (понятийым) верын-верын шке семынышт ойлат, мутлан:

Олык Эрвел Курык Йӱд.-кас. Кусарыме
шыл, шил, пызе йӧр, шыл пай цици мясо
васкӱзӧ, патрак каче кайыц вӓскӱзӱ ножницы
шовыч, шовыльчо йалук савыц пипи платок
шӧрӱмбал, лай ӱмбӓл патыл нӧргӓ сливки
нарынче тӱслӧ, саре сары пӓытьӓ желтый
канде, чалка зӓҥгӓр кловой карак синий
уда, томам алама, худа шӱкшӧ плохой
сьотыра
Южгунам мутшо ик семынак йоҥгалтеш, но значений могырым тудо кугун
ойыртемалтеш.
Мутлан: саска — олык "плод", эрвел сӓскӓ "цветы", курык "наземная часть
овощей";
томам — олык "плохой", эрвел "нормальный"; павай — олык "бабушка", эрвел
"дядя";
орланаш — олык "мучиться", курык "обижаться"; олык колодич, кырык коловец
"колодец"— эрвел колович "подпол" да т.м.
Ятыр мутшо лач посна диалектлан гына келшен толеш, моло марийже нуным огыт
умыло. Мутлан, Волжск воктен илыше марий-шамыч тыге ойлат (молышт тыгодым
воштылыт,
варажым икте-весыштым тыге ойлымылан игылташ тӱҥалыт): патрак "ножницы",
маче
"кот", сӱсараш "высвободить, отпустить", лодымандаш "разговаривать", мошташ
"уставать", кечерка "кочерга", паштеҥге "последний", чалка "синий", шӱрча
"капризный", сарси "воробей", пашкыч "лестница" да молат. Але эрвелмарий-
шамычын мутыштым палемдаш: эсенлашаш "прощаться", арыслан "орел", алама
"плохо", кӓзӹр "сейчас", пане "ложка", локама "шиповник", пастыраш "гнать",
йазу "письмо", артык
"избыток", кӱляш "ревновать", саваш "молотить", йам "красота", пашмак
"нетель",
окаш "читать", орманче "тень", кемыраш "схватить, огребать".
Курыкмарийлан гына келшен толшо мут-влак: кӓрш "гусли", пӓгӹрештӹш
"отрыжка",
армары "молодожен", вуйсӓрӓл "очертя голову", йӓтлӓш "извинение", одыра
"каприз", рӱндӹк "надстройка перед крыльцом" да молат.
Йӱдвел-касвелмарий-влакын йылмыштышт тыгайрак мут-шамыч вашлиялтыт: кӹсӓ
"птица", вӹткомбо "дикий гусь", пиӧрыкш "снегирь", тӱркӹсӓ "жаворонок",
шуранкек
"дроздь", пыермӹ "оса", тумоптем "желудь", пынцыкш "покрышка", ӓгӓвуй
"соха",
курок "густой, плотный", уцураш "находить", парчу "мел", урва "хвощ" да
молат.
Палемдыме мут-влак калык йылмыште диалект сынан улыт. Нуным чыла вережак
огыт
умыло, но шке верыштышт пеш кумдан кучылталтыт. Нуно шке шот дене
диалектизм маналтыт.
Литератур йылме дене таҥастарымаште калык йылмыште ончыктымо диалект деч
посна
шке семынышт ойыртемалтше кок тӱрлӧ сынан вариантым палемдыде ок лий, тиде
—
жаргон да арго.
Жаргон мут француз йылме гыч пурен. Чын кусараш гын, жаргон — локтылмо
йылме.
Тудо территориальный диалект дене пижын ок шого, а калык йылме деч чот
ойыртемалтеш, Шке семынже жаргон тӱрлӧ лийын кертеш. Мутлан, ожно
Российыште аристократ-влакын шкеныштын ойыртемалтше йылмышт — жарго —
улмаш, тудо XВИИИ курымышто
ышталтын. Тунам поян кашак тыглай незер-влакым айдемылан шотлен огыл да,
нуно
ынышт умыло манын, шке коклаштышт тӱрлӧ семын куктылын кутыркаленыт. Тидым
эше
Н.В.Гоголь "Мертвые души" книгаштыже пеш сайын ончыктен пуэн. Аристократка-
влак
тунам нерым ӱштылаш, шӱвалаш, пӱжалташ да тулеч моло мутым кучылтын огытыл,
нуно
шке семынышт ойлыштыныт: "Я облегчила сече нос" але "Я обошлась посредством

платка". "Тиде стакан ӱпша" олмеш, савыралын, "Этот стакан нехорошо себя
ведет"
маныныт. Шукышт французла ойлаш тӧченыт, но чӱчкыдынак француз йылмым
сайынже
пален огытыл. В.И.Ленинын палемдымыж семын, тыгай еҥ-влак француз йылмын
нижегородский диалектше дене кутыркаленыт.
Мутланымаште ойыртем-влак тыгак айдемын пашаже , специальностьшо дене
кылдалт
шоген кертыт. Коҥга оптышым, кем ургышым, апшатым, колхозникым, пашазым але
служащийым (врач, агороном, учитель, инженер) налаш гын, нунын йылмыштышт
ятыр ойыртемым муаш лиеш. Шукыж годым тидым социальный жаргон маныт. Ты
шотышто В.Г.Белинский шке жапыштыже оҥайын каласен: "Иктаж гана вечерыш
чиновник, военный, помещик, купеч, мещанин, управляющий, духовный, студент,
семинарист, профессор да
художник коклаш логалат гын, йылмым шеледыме верыш логалынам манын
шоналтет".
Тыште ончыктымо шуко прослойка кызыт уке, нуным Октябрь революций кугыжан
стройжо дене пырля ӱштыл шуэн ыле. Туге гынат Белинскийын ойлымыжо кызытсе
жаплан тӱҥ
шот дене келшен толеш. Тидымат палемдыде огеш лий: мемнан жапыште культура
кушмо, илыш вашталтме дене, туныктымо пашам кумдан шарен колтымо дене
йылмын рольжо
эреак нӧлталт шога, да тӱрлӧ лончо коклаште йылме ойыртем койынак изем
толеш.
Вет социальный жаргон-влак калык йылме деч пешыжак торлен огыт шого, нунын
негызышкышт калык йылме возын. Жаргон мутым нунын шотышто условно гына
кучылташ лиеш.
Чын жаргонлан шолыштшо, спекулянт, аракалогар, карт дене модшо, стиляга,
ӱмыр
мучко кӱчызӧ лийын коштшо-влакын да молынат шонен лукмо йылмыштым шотлыман.
Тыглай еҥ ынже умыло манын, нуно шке коклаште гына шолып кутыраш условный
йылмым
ыштат. Тыгай йылмым вес семынже арго маныт (аргот французла — вор-влакын
йылмышт). Посна эллаште тӱрлӧ жапыште шагал огыл арго лийын. Париж олаште
кызытат
200 наре тыгай "йылмым" ончыктат. Академик В.И.Чернышевын шымлымыж почеш
Российыште шукерте огыл шымле наре тӱрлӧ арго лийын. Нуно моткоч оҥай улыт.
Теве Мельников-Печерский "В лесах" да "На горах" романлаштыже Юл эҥер
воктене илыше старообрядец-шамычын шолып йылмышт гыч тыгай примерым конда:
"Хлябыш в дудорогу
хандырит пельмиги шышлять". Мемнан йылме дене: "Начальство кевытыш кагаз
лудаш
кая". Ӧрдыж еҥ тыге кутырымым нигузеат умылен ок керт.
Южгунам тӱрлӧ жаргонлаште тыглай мутымак вес шонымаш дене кучылтыт. Мутлан,
вор-шамычын йылмыштышт: кусок — тӱжем, сара — окса, мазурик — мошенник
(мемнан кокла
гыч), кирить — ургаш, дубрава гонять — кылмаш, грабли — перчатки, сережки —
замок, рыжик — червонец, глаза — паспорт, маз — мошенник первой руки;
алкголик-влакын йылмыштышт: полбанки — пел литр, банка - литр, бухой —
йӱшӧ, маруха —
развратный ӱдырамаш, хам — лакей, трясогузка — горничная, уборка —
похороны;
стиляга-шамычын йылмыштышт: чувиха — ӱдыр, чувак — каче, кирять — аракам
йӱаш да
молат. Посна арголаште (шолып йылмылаште) утларакшым вес йылме гыч налме
мут-влак улыт. Тыге, тӱрлӧ руш коклаште шарлыше арголаште тӱҥ шот дене
грек, чыган,
поляк, литва, мари, венгр, коми, удмурт, еврей, украинец-влакын йылмышт гыч
налме мутлам ужаш лиеш.
Кызыт мемнан элыштына кӱшнӧ ончыктымо арго-влаклан вияҥашышт социально-
экономический негыз уке. Туге гынат, южо арго але йӧршешак йомын огыл.
Тыгайлан алкаголик-шамычым шотлыман, вор-влакат шарлаш тӱҥалыныт. Санкт-
Петербургысо университетыште шке жапыштыже туныктышо профссор А.И.Попов
(Тудын лекцийжым мыят колыштынам) 1957 ийыште лекше "Из истории лексики
языков Восточной Европы" книгаштыже
"жгон йылме" нерген моткоч оҥайын воза. Нукышто ты "йылме" нерген икымше
тӱнямбал сар марте, манаш лиеш, нигӧат пален огыл. Икана сарыште улшо
салтаклан серыш
толын, но адресат дек шумо деч ончыч военный цензура кидыш логалын, а
туштыжо
тудым лудын кертын огытыл, "векат, военный секретым лӱмын ыштыме шифр дене
возымо" шоненыт. Вара серышым тергаш тӱҥалыныт, серышым возымо верышкат
миен коштыныт. Тыге "жгон йылын" тӱҥжым кугыжан военный цензурылан кӧра
гына пален налыныт. Такше диалектологий матераил коклаште ты шотышто посна
увер лиеден. Мутлан,
тидын нерген Н.Н.Виноградовын "Жгонский язык" (1915), А.И.Поповын "Финно-
угорские языки и лексика русских говоров" (1964) книгаштышт ойлалтеш.
А.И.Поповын ончыктымыж почеш, жгон йылме таче мартеат Кострома областьыште
пеш
кумдан шарлен шога. Тудын дене портышым, межгемым ыштыше-влак кутырат. Нуно
посна тӱшка дене ял гыч ялыш, кудо гыч кудыш кусныл коштыт, ик вере пашам
пытарымек, умбаке каят. Тыгай профессиян еҥ-шамыч икте-весыштым пеш сайын
умылат, вет
чыланат ик шолып йылме, ик арго дене кутырат. Тыгай шолып йылмым кусныл
коштшо
моло ремесленник коклаштат (мутлан, ургызо, имне ӱзгарым ыштыше (шорник),
коҥга
оптышо, штукатур-маляр, тӱньыкым эрыктыше, посна кӱлешан ӱзгарым ыштыше
коклаште) ужаш лиеш. Нуно кумдан шарленыт: Европышто, Азийыште, Америкыште,
Африкыште
да моло вереат улыт.
"Жгон йылмын" мутвундыштыжо тӱрлӧ (удмурт, руш, венгр, грек) йылмыла гыч
налме
шомак-влак улыт, но тӱҥ шотышто нуно марий йылмылан келшен толыт. Южышт
изиш
вашталтыныт, но марий йылме гыч пурымышт рашак коеш. Палемдыме "жгон
йылмыште",
мутлан, тыгай мут-влакым ончыкташ лиеш: кола — кол, юшта — теле (йӱштӧ мут
дене
кылдалт шога), имля — имне, вет, вит — вӱд, кем - кем, санжал — шинчал
(кырык
марла санзал), шкалуха — ушкал, перт — пӧрт, тыл — тул, миж — меж, волгаж —
кече
(волгыдо мут дене пижын шога), вашкетно — вашке. Чот ут-влакат утларакшым
марий
йылме гыч налме улыт: кокур — кокыт, кумар — кумыт, нылик — нылыт, вычур —
визыт, кандайша — кандаше. Кокур, кумар, вычур мутлаште кокымшо ужашыже ур
мут гыч
лектын. Ожно вашталтен ужалыме (меновая торговля) жапыште ур коваште окса
семын
кучылталтын, садлан кызытат копейка марла "ыр" маналтеш.
Марий йылме гыч лекше чот мут-влакым (кокур, кумар, вичур) В.Далят офен-
шамычын
(ужален коштшо-влакын) аргоштышт палемден. Мутат уке, нунын марий йылме
дене
кылдалтмыштым руш ученый пален огыл.
Йодыш лектеш: кузе вара марий мут-влк Кострома областьыш логалыныт? Тидлан
ӧрман
огыл. Пеш ожно Юл эҥер воктен кумда верым финн-угор манме тукым-влак налын
шогеныт. Мемнан Марий Эл Республикыште шукышт палат: финн-угор калык
коклаш, марий
деч посна, удмурт, мордва, коми, эстон, карел, венгр, финн, хант, манси да
тулеч
молат пурат. Эркын-эркын нуно, икте-весышт деч ойырлен, я йӱдвелыш, я
эрвелыш, я
венгр-влак семын, касвелыш торлен каеныт. Марий-шамыч тӱҥ шот дене шке
верешыштак кодыныт, но кызытсе дене таҥастарымаште нуно изиш касвелыштырак
лийыныт да
тыгак Вӱтла (Ветлуга) эҥер воктен йӱдвелыште кумда верым айлен шогеныт. Шке
жапыштыже нуно кызытсе Нижний Новогород, Киров да Кострома область
олмыштырак иленыт. Варажым калык коклаште кугу куснылымашлан але иктаж-
могай вес амаллан верч
марий-шамыч шке илыме верыштым изиш вашталтеныт — эрвел могырышкырак
кусненыт.
Туге гынат, очыни, Кострома воктене марий-шамыч кодыныт, варажым руш-влак
дене
варналтыныт. Нунын кышаштак, очыни, "жгон йылмеш" аралалт кодын. Тыгай
процесс
кызыт моло вереат каен шога. Мутлан, 1958 ийыште Горький областьыште
экспедиций
дене коштмо годым тыгай сӱретымак палемдыме. Шукерте огыл Тоншай районнысо
Колдырята, Купсол, Пурлы, Токтары, Землешеры, Горинцы, Ложкари яллаште
марий-шамыч
иленыт, но нуно кызыт рушыш савырненыт, марий родо-тукымышт дене ваш-ваш
коштыт,
кылым кучат гынат, марла йӧршын огыт кутыро да огытат пале.
Кострома областьысе межым йӧрышӧ-влакын аргоштым моло марий диалектла дене
таҥастарыме годым теве мом ончыкташ лиеш: кӱшнӧ палемдыме икмыняр мутшо
Киров ден
Угарман марий-влакын йылмыштлан пеш келшен толеш. Теве шинчал мутым налына.
Моло
марий диалектлаште, тыгак литератур йылмыште, тудо ш йӱк дене тӱҥалеш, а
тиде
аргошто, яраҥ диалектысе семынак с йӱкым ужына. Тыгак визыт мутат икымше
слогыштыжо тыштат, туштат, Йошкар-Ола могыр семын, ы йӱк дене ойлалтеш.
Вара тул мутым
палемдаш лиеш. Кӱшнӧ ончыктымо аргошто тудо кок семын ойлалтеш (тыл-тул), а

йӱдвел-касвел наречийыште литератур йылмылан келшыдыме у ден о кокласе пич
йӱк
каласалтеш. Руш йылмыште — тиде йӱк уке, садланак, очыни, тушто тудо
южгунам у
семын ойлалтеш. Тыге Кострома областьысе руш йылмын жаргонжо марий йылмын
ик наречийже деке пеш лишемеш.
Тиде аргон негызше шотышто вес умылтарымашат лийын кертеш. Пале, пеш ожно
финнугор тукым-влак коклаште марий дене пырля меря лийын. Мерян йылмыже,
очыни, марий дек пеш лишыл улмаш. Илен-толын, тиде тукым (мурома да мещеря
семынак) пытен. Меря йылме нерген, тудын аралалт кодшо южо кышаж шотышто
историйыште возеныт. Тыште М.Кастренын Т.Семеновын, М.Фасмерын,
Б.Серебренниковын, Д.Корсаковын
лӱмыштым палемдаш лиеш. Марий кокла гыч "Марий Эл" газетыш Ф.Гордеев ден
В.Газетов статьям возеныт ыле, А В.Акцорин студент-влак дене Кострома
кундемыш экспедиций дене миен коштын да оҥай материалым поген конден (тудо
МарНИИ-н фондыштыжо
аралалтеш).
Меря йылмын пудыргыжым (тӱҥ шотышто топонимика да руш йылмын диалектлаштыже
аралалт кодшо) украин йылмызе Орест Борисович Ткаченко кужу жап чумырен,
шымлен.
Тудо "Мерянский язык" лӱман кугу монографийым (Киев, 1985) савыктен луктын.
Тиде
книгаште автор йомшо меря йылмын ожнысо структуржым почын пуаш тырша, финн-
угор
йылмыла гыч шуко материалым кучылтеш.
О.Ткаченко меря ден марий коклаште икгайлакым рашемдаш тыгайрак мут-влакым
конда: мерян. куба "женщина"— мар. кува "старуха"; ача — мар. ача "отец";
ик(ы) —
мар. ик (икте) "один"; мякш "гнилая сердцевина дерева" — мар. мекш
"гнилушка";
халать "умирать" — мар. колаш; ик "один" — мар. ик(икте); кока "ст.сестра,
тетя"
— мар. кока "тетка, тетя"; нуж — мар. нуж "крапива"; пу(й)-"дуть" — мар.
пуаш;
поҥ(й)а "гриб" — мар. поҥго; варак "ворона" — мар. вараш, варакш "ястреб";
кол
"рыба" — мар. кол; нал "глотать"— мар. нелаш; мар(ы) "ягода" — мар. мӧр;
ки, кӱ
"камень" — мар. кӱй; там(ы) "дуб" — мар. тумо да молат.
О.Ткаченко книгаж дене шке семынже уэш-пачаш рашемдаш полша: йомшо меря
йылме
ден кызытсе марий йылме коклаште пеш лишыл икгайлык улмаш. Илен-толын, меря
йылмын аралалт кодшо кышаже да кызытсе марий йылме але тудын посна
диалектше-влак
"жгон йылмылан" шочаш пеҥгыде негыз лийыныт, очыни.



071296
************************************************************************
7—12
Шочмо мланде
Пелашыже лийын шым шу
М.Шкетан нерген шарнымаш
Мый Якып деч (М.Шкетан деч.— Ред.) ныл ийлан изи улам. Школышто тунемын
омыл.
Колхоз лиймек, ликбезыш ӧкым поктат ыле. Мыйын изи аза ылят, икмыняр гана
веле
миенам. Тушан лудаш-возаш тунем шым шу, но чывыла удыркедыл, кидым пышташ
пел
шинчан Ларивон туныктен шуктыш.
Ачам, Лукоян Яким, ялыште поянлан шотлалтын: кермыч дене нӧлтымӧ пӧрт,
кермыч
меҥган кугу руш капка, кугу лабаз, вӱтамбак шудо-олымым имньылан кӱзыкташ
лӱмын
ыштыме кӱвар, тошто пӧрт шеҥгелне кок пачашан кӱкшӧ пулдыр-клат ыльыч.
Вольык
вуйым ойлыманат огыл, ятыр ончымо. Ошла серыште апшатгудо. Тидым чыла
суртоза
шке вийже дене ыштен: кермычым кырен, чодырам руэн. Шупшыктен. Ачаж годсо
чыла
оралтым уэмден. Полшаш пошкудым тарлен, но тарзым кучен огыл.
Илымыж годым кум ватым нале. Иктымат ойырен колтен огыл — коленыт. Кумшо
ватыже
Аксарын ял гыч шоҥгыш лекше ӱдыр, Оксиня, ийгот шот дене мый дечем изирак
ыле.
Тудымат "Авай" манынам. Икымше Ведера ватыж деч кум икшыве кодна: кугуракше
—
мый, вара — Варвара шӱжарем да пытартыш икшыве — Йогор, кокымшо вате деч —
Васлий лӱман эрге.
Ӱдыр улмем годым да варажат ача кид йымалне каньылын иленам манын моктанаш
нимолан. Мыйым латшымияшым, ачам пеленже чӧгыт дене кыраш апшаткудыш
коштыкташ тӱҥале. Эр пычкемыш дене каена, кас пычкемыш дене мӧҥгӧ толын
пурена. Пашам ялысе-влак конденыт. Ачамын шыдыже ситен: изиш йоҥылыш перет
— вурседылаш пижеш. Южгунам ӱмбакем кидыште улшо кугу азырым кудалта ыле. А
чӧгыт неле, пыкше нӧлталам.
Тӱҥалтышлан чот ноенам, вара тунем шуым.
Ме, Якып дене коктын, ола гыч канышлан толмыж годым первый гана ӱярня
йолкурыкеш
вашлийын улына. Мунчалташлан йыдалым чийыман, а тудын йолышто — колошан
чосынко.
Кидым кучен, ломаш ӱмбак шогалына веле — тудо камвозеш. Мыйын йыдал
мунчалта, а
тудын йол пижеш. Тиде кас гыч мемнан коклаште ӱдыр-каче йӧратымаш ылыже,
манаш
лиеш.
Якып сайын чия ыле. А мыйын — пайремже, тыглай кечыже — ӱмбалнем вынер
вургем,
йолышто йыдал. Чием дене ялысе ӱдыр-влак деч ойыртемалтын омыл. Вуешшушо
ӱдыръеҥ
лийынам гынат, ачам пазар вургемым налын ыш пу. Пешкыдыже ситен. Эреак
шканем
тӱланаш логале.
Кажне шуматын Якып дене вашлийын онал. Ачам мемнам пайрем годым веле уремыш
колтен. Тыглай годым тенийсыла урем мучко нигӧ перныл коштын огыл. Телым,
йӧра,
кӱнчыла шӱдырымӧ амал дене пошкудыш кает. Тушко рвезе-влак толыт. Нунат
пеленышт
пашам конденыт: икте йыдалым керыштын, весе кол кучымо ӱзгарым пидын.
Каналтымыла шергаш пуэдымыла, кид совалтымыла модына ыле. Муренна,
куштенна.
Икана Придон Ана деке кӱнчыла шӱдыраш погынышна. Очыни, кечыже шуматкече
улмаш.
Мо-гынат, тушко Якып толын пурыш. Еҥ ончылно ме коктын уждымо-колдымо гай
лийынна. Мӧҥган-мӧҥгышкӧ каяш лекмек, корнеш Якып мыйым ӱдыр тӱшка гыч
шогалтен кодышат, мемнан сурт марте ужатен кайыш. Капка ончылно кужу жап
кутырен шогышна. Мылам ола гыч налын кондымо тарайлык прошмам пӧлеклыш.
Ынемат нал ыле, ӧкым семынак помышкем чыкале.
Пӧртыш пурен веле шогальым, ачам тумам нӧлтале. Очыни, капка ончылно
кутырен шогымынам колын. Ала мыйын толмым окна гыч эскерен. Йӱд леве ыле,
янда кылмен
огыл. Тидын мӧҥгӧ Якып дене коктын пошкудо капка ончылан йымаш тӱҥалынна.
Ачам
деч эреак лӱдын илышым.
Тудо ий кеҥежым, ик ояр кечын, ме, ӱдыр тӱшка, Шемагур крагатыш эҥыж погаш
каена
ыле. Вакш кӱварым вончымек, ужына, вачыш шорвондым пыштен, ваштарешна Якып
толеш. Ошалге ӱпшӧ оварген. Ӱмбалныже шыштын койшо вичкыж сатин тувыр.
Мылам пешак
моторын койо. Аваже шудо оварташ колтен улмаш. Ӱдыр-влак ала мыскарам
ыштен, ала
мыйын пелдык пырля каяш ӱжыт. "Опташлан ате уке",— манеш Якып. Мемнан
шинчончалтышна вашлийыч. Ушем дене мемнан дек ушнаш ӱжам, но йӱкым ом пу.
"Пӧръеҥ отыл
мо? Кумыжым кушкед, атым ышташ лиеш!— ӱдыр-влак чыждырат.— От мошто гын, ме
ыштен пуэна!"
Якып шорвондым киякшудо коклаш кудалтышат, мемнан пелен тарваныш.
Эҥыж чот шочын ыле. Ме атым темышна, а Якып пелыжымат ыштен огыл. Погымыжла
кочкын, витне. Тыштат ӱдыр-влак велым мыскылтыш йӧрдшан мыскара шоктыш.
Тудлан
тӱшкан поген пуышна. Ате теме.
Мӧҥгӧ толмо годым Якып мыйым шкеж дек кычкырале да коктын тӱшка деч кодын
кутырен ошкылына. Ойла: "Марина, тый декет арака дене мием. Келшет мо?"
"Ала,— маньым. — Ачамын кумылжо".
Мланде кылмаш тӱҥалме жапыште Якып чынак мемнан дек арака дене тольо.
Тулармарий
— Кузьман Макси, туларвате — Придонын ватыже Оклина. Ачажат толын. Изава
авам
капкатӱкым почын пуртыш. Пӧртыш пурен веле шогальыч — ачам молан толмыштым
умылыш. Йӱк пуыде, тӱгӧ лектын кайыш. Кузьман Макси почешыже кычалаш лекте,
но ыш
му. Кужу жап семынышт кутырен шинчышт. Варажым ачам кылмен, витне, пурыш.
Йӱд
йӱштӧ ыле. Туларташ толшо-влак шке пашаштым тӱҥальыч. Ачам торешлана.
Ӱждымӧ тулар-тулаче-влак вашкерак лектын кайышт манын, тореш товарла веле
руа: "Павел Логиныч, ешет кугу. Чылаштлан кумалтыш вургемым ышташ мыйын
шийвундо ок сите". Тудым сӧрвалат, ойлен савырынешт. Но ачам шке мурыжымак
мура: "Тыйын омсалондемет
кӱкшӧ, а ӱдыремын капше изи. Лондем гоч вӱдан ведрам воштараш вийже ок
сите",—
мыскыла. Авам мом ойла? Шып шинча. Тудо — извате, шукерте огыл марлан
толын.
Мыйым тӧрлаш сомылжо уке, ачам — оза.
Тыге гынат Оклина сумкаж гыч аракам, костенечым, луктын, ӱстембалан
вераҥдыш.
Тидым ужын, авам йӱштӧ чесым погыш. Ожно пошкудым ӱстелтӧрыш шындыде огыт
колто
ыле. А мый пычкемыш кыдежыште шинчем. Ачам, ӱчӧ ыштымыла, чылаштлан тупым
ончыктен, малымверыш кугырген возо. Уна-влак ала-мом семынышт йышт каҥашат.
Изиш лиймек, Якып мый декем чарка дене пурыш. Мылам шуя. "Йӱ, Марина.
Сӧрвален йодам —
йӱ!" — манеш. Ушем дене пешак чаркам налнем, но ачам деч лӱдам. "Огым" ом
ман,
чаркам кидыш ом кучо. А кӧргыштем шолеш веле, теве-теве пудешталт кая.
Шинчам
вӱдаҥын. Йӧра, пычкемыш. Чуриемым Якып ок уж.
Уна-влакын шонен толмышт ыш шукталт. Сийыштым погыштат, лектын кайышт. Мый
койкыш кумык возынамат, йышт шортын кием. Ушем дене ачамым каргем. "Шке
авам ила
ыле гын, мыйым умыла ыле",— семынем шонкалем. Мом ыштет, ешлан вуй — ача.
Тудын
кӱштымыжым чылан шуктышаш улыт.
Тиддеч вара Якып эше кок гана тулартыше-влакым кондыш. Ачамым ойлен савырен
ышт
керт. Мыланна вате-марий лияш Юмо пӱрен огыл улмаш. Вигак каласаш гын, ачам
дене
пий илышым иленам: кырен — шортынам, вуй гыч ниялтен — орадыла куаненам.
Шошо велеш мый декем вес каче арака дене тольо: мемнан ял Ондрей Йыван.
Таза,
кумда туп-вачан, пеҥгыде чогашылан. Нунын тукым чыланат патыр ыльыч. Йыван
ончычат мый декем лишемаш-шӱраҥышташ тӧчен, но ала-молан таза качымарий
чонем пелен
лийын огыл. Чон пуэн ынем йӱ. Мыйын торешланымемым ужын, ачам кычкырал веле
колтыш. Чаркам тӱрвыш тушкалтышым. Тидын дене ӱдыр пагытемлан мучашым
ыштышым.
Ачам Якыпым йӧратен огыл. Молан? Ялыште тунам ойлат ыле: Якып Юмым
шӱктарен,
ала-могай книгам возен. Тидын нерген ачам колын дыр. А тудо Юмым жаплен.
Мемнан
тукым акрет годсек Имаруш черкыш огыл, а Черкысолаш коштын. Азам тушан
тынеш
пуртеныт, колышым тусо шӱгарлаш тоеныт. Кочам-ковам тушто кият. Ачамын
изаже,
Тьопи, Черкысола черке попечитель ыле. Адакшым Логин Пагулын — кум эрге.
Посна
лекшылан, манмыла, оралтым печымеҥге гыч тӱҥалман. Якып — кыдалаш икшыве,
тудо
ача суртым коден кайыде ок керт. Пелашыже лиям гын, оралте ыштыме годым
окса
чондайжым рудаш верештеш дыр, шонен ачам. Можыч, вес амалат улмаш. Мый
шкемын
шонымым ойлышым. Тидын нерген ачам деч нигунам йодын омыл.
Сӱан деч ончыч ала-могай сомыл дене Осып Качырий деке мийышым. Тушеч лектын
кайымем годым пӧртӧнчыл ончылан вучыдымын Якыпым вашлийым. Ала сомыл дене
толеш,
ала мыйын пурымым ужын, почешем миен. Качыриймыт дене Якып ик тукым гыч
улыт.
Кучен шогалтыш. "Марина, мыйым кудалтышыч",— чон йӧсын мане. "Ой, Якып!
ачамлан
тыге кӱлеш лийын",— мый тӱлыжгын вашештышым. Тетла кутыраш шым тӱҥал,
йолемым
капка деке виктарышым. Мемнам ужыт гын, ял мучко тӱрлӧ манеш-манеш шарлен
кертеш.
Уремыш лектын шогальым — ончылнем мыйым налшаш каче шога. Нунын суртышт кок

пӧрт гоч веле. Очыни, Йыван мыйым эскерен. Якыпын пурымым ужын, вашлияш
толын
шогалын. Йӧра, Якып пеленем уремыш ыш лек, пӧртыш пурен кодо. Йыван,
кидвургемым
корштарен, чот кормыжтыш. Пӱй кокла гыч шыдын чушлымо йӱкым лукто: "Тый,
яжар,
мом ыштылат?! Якып дене вашлияш лӱмын тышке толынат?" "Кудывечеш
вашлийынам. Ик
мутым ыжна пелеште",— манаш тӧчем. Шижын шым шукто, шупшын наҥгайымыла,
мӧҥгем
намиен пуртыш. Ачамлан вуйым шие. Тудыжо мыйым вурсаш тӱҥале. Мыяк
титаканеш кодым. Тидын мӧҥгак Йыван деч шӧрлынем ыле, но ачамым низаште
чактарен шым керт.
Мемнан сӱан ончалаш Якып толын огыл.
Марлан лекмек, илышыштем ниможат ыш вашталт: ача кепшылтыш гыч утлышым гын,
пеҥгыде марий кид йымак логальым. Тунам ӱдыръеҥлан шонымыж семын ончыклык
илышым
чоҥаш эрык пуалтын огыл. Тений веле, мом шонат, тудым ыштат: ушнат, изиш
пырля
илымек ойырлат. Уэш ушнат. Тыйын вате иктаж коло гана ойырлен каен, манат?
Тыге,
тыге. Чын ойлет: шке ял ӱдырым марлан налаш йӧнеш ок тол. Тора гыч
кондыман. Ойырлен кая — шинча ок уж, пылыш ок кол. Такшым еҥ икшывым тӧрлаш
мыйын сомыл
огыл, шке ӱдырем-влакат илымышт годым койышым ончыктылыныт. Царстве
небесне!
Шоҥго лийынам гынат, южгунам Якыпым шарналтем. Молан мыйым марлан налнеже
улмаш?
Йӧратен, манат? Мыят тудым йӧратенам. Но Якып тунемше еҥ, калыклан палыме
писатель лийын. А мый? Ялысе кресаньык ӱдыр, мланде пашазе, сурт сомылка.
Олаште
шканже келшыше тунемше ӱдырым муын кертеш ыле. Самырык еҥлан эн шерге —
йӧратымаш. Тиде сокыр йӧратымаш ончыкыжым кушко намиен пурта — ончылгоч ок
шоналте. А
кӱлеш ыле. Илышыш пурымо капка пеш шыгыр, колен каяш веле кумдан почмо.
Якып дене коктын ӱмырашлык кылым шӧргалтен ыжна шукто, но садиктак ватылан
кресаньык
ӱдырым, мыйын гаяк тунемдымым, кондыш. Тудат ачаж ой почеш ыштыш.
Мемнан ачана, колымешкыже, суртышто оза лиям, шоныш дыр. Но илыш вашталт
толмо
дене икшыве-влак ешыште кугыракым колыштмым чарнаш тӱҥальыч. Мыйын марлан
лекмек, икмыняр ий гыч Варвара шӱжарем дек Кугунур ял гыч, Якыпын кресачаж
эрге,
Митю, арака дене тольо. Ӱдыр ден каче тымарте икте-весым пален огытыл.
Варваралан ончыклык пелашыже ок келше, мыйын семынак чоным пуэн ынеж йӱ. Но
ачамым низаште сеҥен от керт: шонымыжым шуктенак шукта. Ӱдыр чаркам кучыш —
паша ышталте.
Но палемдыме сӱан лийын ыш шу. Качылан шовычым пуэн колтышо ӱдыр, ачаж деч
шолып
шке ялысе Вокан Вӧдырлан марлан кая. Венчаялташ кайыше ӱдыржӧ ден веҥыж
почеш,
имньым кычкен, ачам Имаруш черкыш кудале. Тушан Варваран вуй гыч шовычым
шупшыл
нале, черке гыч уремыш лукташ тӧчыш. Но Вӧдыр виянрак да чолгарак улмаш —
ачамым
шкежым тӱкален лукто да, ӱмбакше револьверым виктарен, "Тышанак лӱен
пыштем!"
манын лӱдыктыш. Ачам чакныш. Манмыла, кайыквараш — изи кайыклан оза, но
пӱркыт
деч лӱдеш.
Тыгана ӱдыржын пӱрымашым вашталтен ыш сеҥе. Эргыже, Йогор, ватылан кӧм
налме шотышто ачаж деч ыш йод. Шонымыж семын ыштыш.
Кызыт ачамым вурсен шинчем — сулык лиеш дыр. Но тудлан шуко неле-йӧсым
чытен
лекташ логале. Ондак Чарлаште торгайыше Йогор шольымым кучен наҥгайышт. Мо
верч,
тачат она пале. Ала, кевытыште торгайымыжла, растратым ыштен, ала власть
ваштерш
иктаж-мом тореш ойлен. Ыш пӧрьыл, увер деч посна ала-кушан йомо. Ялыште
илыше
ватыже, изи ӱдыржым налын, шочмо ялышкыже ачаж деке илаш кайыш.
Колхоз ыштыме жапыште ачамым, "кулак" манын, ешге пӧрт гыч луктын колтышт.
Илаш
Аксарыныш, Оксиня ватыжын суртыш, каяшышт логале. Пеленышт изи Васлийым
нальыч.
Мемнан пӧртеш сельпо пекарньым почо. Тудо ийынак оралтым пужаш пижыч. Нимо
ыш
код манме деч Васлий шольым лӱмеш ӧрдыжтӧ шинчыше пулдырым кодышт.
Апшаткудо
колхозын лие. Эсогыл, капка меҥгым рончен, кермычым клуб коҥга опташлан
шупшыктышт. Пытартышлан кудывечеш пӧртӧнчыл деч посна пӧрт гына кодо.
Тудымат пужат
ыле дыр, но вийышт ок шуто — кермыч дене оптымо.
Тыгаяк туткар Варвара ден марийжым авалтыш. Вӧдыр казна чодыраште матрослан

(объездчик) шогымыж годым Ошла эҥер чоҥгаш — ял деч ӧрдыжтӧ — пеш чапле
пӧрт ден
пулдырым, коло-коло вич вуйлан ситыше вольык вӱтам ыштен ыле. Суртозам
арестоватлышт. Но Ӧршавӱд милиций пӧлкаш ужатен кайыше сельуполномоченный-
влакым ондален моштыш да нунын кид гыч утлыш. Кушан йомо, ялыште нигӧ пален
огыл. Ватыжлан
уверым ыш пу. Нимом ыш чамане: ни ватыжым, ни икшывыжым. Ты нерген Якып
книгам
возен, маныт ыле. Мыйже лудын ом мошто, мом, кузе возен, ом пале.
Варвара кум ньога дене кодо. Нунымат марийжын сурт гыч луктыч. Ялыште
илымыж жапыште кок марийлан марлан лекте, но иктыж денат илыш радамым
виктарен ыш керт.
Вара Йошкар-Олаште пашам муо да йоча-влакым пеленже наҥгайыш.
Вӧдыр сар деч вара, коло ий эртымек, ялыште илыше изаж дек унала толын
лекте.
Поген налме пӧртшым шукертак ялыш кондымо, тушан ялсовет верланен. Вӱтам
сар жапыште волгынче рашкалтышат, йӱлыш. Нигӧлан йӧрышӧ ыш лий: ни озажлан,
ни колхозлан. Юмо нале.
Ме, Йыван дене коктын, ачаж сурт гыч посна лекмек, пеҥгыде сурт-оралтым
чумырен
ышна керт — вийна ыш шуто. Йорло шотеш кодна. Пашаче гыч тудо веле, а мыйын
икшыве почеш икшыве шочыч. Шке озанлык денат илаш йӧсӧ лие. Первый
кечылаштак колхозыш возалтна. Туштат вийнен ышна шу.
Колхозыто талук мучко паша лектеш: кеҥежым — пасушто, а телым — чодыраште.
Йываным кажне телым казна чодыра пашаш колташ тӱҥальыч: таза, вий уло.
Икана, неле
пӱнчӧ пырням нӧлталмыжла, кӧргыжым локтыльо. Мӧҥгыжӧ тереш пыштен кондышт.
Кужун
ыш маитле, колыш.
Мый вич йоча дене кодым: кугуракшылан — латвич ий, изиже — ныл тылзаш аза.
Манамыс, мылам куштылго илышым ужаш пӱрен огыл улмаш.
Колхозышто южо ийын трудоденьлан ик кремга гыч пырче логалын. Пашаш коштшо
мый
веле, а ӱстел йыр — куд совла. Тиддеч посна нуным чикташ да школышто
туныкташ
кӱлын. Йыдал ышташ, ӱмбал вургем ургаш, товар дене амалкалаш тунем шуым.
Йӧра,
сар деч ончыч ачамлан пӧртым пӧртылтышт. Яра огыл, оксала сулен нале. Мом
ыштен
ом сеҥе — тудын дек миен эҥертем.
Сар ылыже. Ялеш пашаче пӧръеҥ ыш код. Чыла паша ӱдырамаш вачыш кусныш.
Куралӱдаш, чодыра руаш мыланна логалын. Тӱред-шийме кидне кугыжанышлан кая.
Кочкаш
осиркеш шындыме пареҥге ден пакча саска веле. Тудыжат шошо велеш пытен
шуэш. Ситартышлан тӱлен сеҥыдыме военный налог, заем чоныш витареныт. Кеч-
кушто оксам
му! Тыгак нылле кило шылым тӱлаш кӱлын, От тӱлӧ — судитлат.
Орланен илымемым ужын, колхоз вуйлатыше мыйым чыманыш. Ял гыч каяш справкым
возен пуыш. Пӧртым петырен, кугорно воктен улшо подсобный озанлыкыште верым
муым.
Пачер дене мӱндыр огыл улшо изи ялыште иленна. Пареҥге шындаш изи ластык
мландым
ойырышт. Картычке дене мыланна изиш гыч ложашым пуат. Ме, кугурак ӱдырем
дене,
фермыште сӧснам пукшена. Кеч неле шужышо илалтын, но кӱчызыш ышна савырне.
Сар чарнымек, шкенан суртыш пӧртылынна. Йыванын чумырен кодымо оралте койын

шӱкшеме: леваш шӱйын, вӱд пура. Пӧрт важык каен.
Теве кызыт Якыпын пӧртыштӧ илем. Эргыже, Мирка, олаште туныктышылан тунем
лектат, мӱндыр районысо школ пашаш кайымыж деч ончыч, мыланна ужалыш. Но
тиде суртыш илаш толмемлан нимынярат ом куане. Тыште мыйым шуко азап вучен
улмаш.
Якыпын Васлий изажын ватыже, Овдотий, шукертак ойлен ыле: "Марина, тышан
тыйын
икшывет-влак вожым колтен огыт сеҥе.
Тиде сурт олмым Юмо карген: нигӧн озанлык воранен шуын огыл. Тиде пӧртым
пуста
вереш шындыме. Илен-толын, адакат нуж-коршаҥге кушкын шогалшаш".
Ильмем семын шижам: чылажат чынеш толеш. Якып ден ватыже ӱмыр лугыч колышт.
Кугурак эргышт сар гыч ыш пӧртыл. Новомир, ял гыч йӧршынлан каем, шоныш.
Тунамак
нуж-коршаҥге кушкын шогалшаш ыле, но ме толын пурышна.
Йыван верч ойгырышо чонем лыпланен шуын веле, коло кок ияш кугурак ӱдырем
колен
колтыш. Адакат кӧргыштем ойго тул ылыже. Йӧрен ыш шу, салтак гыч служитлен
толшо
эргым эрвел мландыш вербоваялт кайыш. Тушан йомо. Йодыш кагазлан толшо увер
нимом ыш рашемде: "Никифоров ты вер гыч каен. Адресым коден огыл". Уверет
мочет,
коло ий эртыш, эрге деч увер ыш лий. Ындыжым мучашдыме ойго ярым шуйналт
лекташ
тарваныш. Мылам ончаш эрге ден ӱдыр уныкам коден, кыдалаш ӱдырем илыш дене
чеверласыш. Икмыняр ий гыч изирак ӱдыремым товар дене руэн пуштыч. Кумытын
кодна:
мый да кок уныкам. Тидат ситен огыл: ӱдыр налшаш качымарий уныкам мотоцикл
дене
автомашинаш миен савалте. Адакат поминка. Увер деч посна йомшо эрге ден
мариемым
шотлаш гын, куд еҥым вес тӱняш ужатышым. Чонемлан порынак чучын огыл чай.
Йӧршеш
шкет кодын омыл манме деч, марлан кайымаште ик ӱдырем ила. Нунылан огыл, а
мылам
колен каяш кӱлеш ыле, но шӱгарлаш шке миен пураш ок лий. Теве, кандашле
ийыш лишемам. Мом манаш, ава чон пеҥгыде, чыла чыта. Кызыт уныкам дене
коктын кодын
улына. Тудат вашке марлан каяш йӧрышӧ лийын шуэш. Васлий ватын манмыла, мый
дечем вара тышан нуж-коршаҥгылан шочаш эрык почылтеш. Шотан айдеме тышан
оралтым
ынже шынде.
Якыпын пелашыже лийын шым шу, но тудын суртеш ӱмырым шукташ перна. Тыге
мылам
Юмо пӱрен.
Марина Никифорова.
Каласкедылмым 1980 ийыште Феликс Майоров возен налын.



071396
************************************************************************
7—13
Анатолий Мокеев
Мокеев Анатолий Иванович Куженер районысо Чашкаялеш 1949 ийыште шочын. Йоча

жапше тиде районысак Купсола ялыште эртен. 1956 ийыште Йывансола школышто
тунемаш тӱҥалын. Кандаш классым тунем пытарен, 1964 ийыште Оршанке
педучилищыш пурен
да ныл ий гыч, туныктышо лийын, Параньга районысо Элпанур кандашияш
школышто пашам ышташ тӱҥалын. 1970-1972 ийлаште Совет Армий радамыште
служитлымек, уэш тиде
школышкак пӧртылын да эше кок ий марий йылме ден литературым туныктен.
1975 ий гыч корным ышыше да ачалыше Шернур управленийыште (ДРСУ-што) ышта.
Почеламутым шымше классыште тунеммыж годым сераш тӱҥалын. Оршанке
педучилищыште
студент лиймыж жапыште возымо икмыняр почеламутшо Медведево район газетеш
савыкталтын.
1986 ийыште "Поро сескем" лӱман икымше книгаже лектын, ныл идалык гыч —
"Ӱшан
тул", а 1993 ийыште йоча-влаклан возымо "Эн мотор пӧлек" почеламут книгаже
савыкталтын. Марий книга савыктышын портфельыштыже йоча-влаклан ямдылыме
кок книгалан рукописьше уло, иктыже тений лекшаш.
1993 ийыште Шернур районышто увертарыме Шабдар Осып лӱмеш премийын
лауреатше
лийын.
Анатолий Мокеев
ТИДЕ ЛИЙЫН, ЛИЙЫН...
Повесть-шарнымаш
Ончылмут
Шуко лудалтын ӱмыр мучко тӱрлӧ повестьымат, романымат. Шоналташ гын, кажне
еҥын
илышыже, ӱмыргорныжо — шке шотан повесть. Романат, манаш лиеш. Иктын — тура
савыртышан, оҥай, весын — пешыжак огыл. Такшым, тыште изиш йоҥылыш
каласышым дыр:
кажныжын оҥай, мо дене гынат у, нигунам луддымо, уждымо, колдымо. Мо айдеме
дене
ышталтеш, чылажым лудышыш пуртен сеҥаш ок лий дыр. Писательже тӱжемлан икте
гын,
кажныже тӱжем повестьым возышаш. Тунам иже чылажымат кагазыш возен кодаш
лиеш,
очыни. Тиде, манмыла, теорий. Чынжым гын, ик тӱжемше ужашыжат возымаште уке
дыр.
Ила айдеме, жап шумеке — кола. Але жап шудеак. Кӧлан кузе пӱрен. Да нигӧ
тудын
ӱмыргорныжым угыч ок эрте, нигӧ тудын ужмым ок уж, тудын мом колмым ок
кол...
Мыят ынде ситышынак иленам. Мом-гынат ужынам дыр, мом-гынат шижынам. Иленам
моло
деч посна огыл: еҥ ужмымак ужынам, еҥ колмымак колынам. Но айдеме эре
тӱшкаште
огеш лий. Тудат южгунам шкетын кодеш. Тыгодым тудо мом шона, мом ужеш, нигӧ
ок
пале. Шке каласа гын, каласа, уке гын, уке.
Мыят ӱмырыштем лийше тӱрлӧ оҥайым палыме, йолташ-шамычлан ятыр
каласкаленам, но
южыжым чон пундашеш шылтенам. Чыла луктын ойлашыже очыни, огешат кӱл.
Молан? Молан кӱлеш еҥлан тыйын ала-кунамсе изи сулыкетым палаш? Вет тиде
сулык верч мый
шкемым тӱжем гана шудалынам, когаргенам. Тиде — мыйын, тетла нигӧн огыл.
Весат
тыгай йоҥылышым ынже ыште манын ойлаш гын веле? А такшым, мом ышташ лиеш,
мом
огеш лий, чылан палена. Мом кунам да кузе ыштышашымат лончылаш йӧратена,
эше
еҥым туныктена. Кунам шке миен тӱкнена — чыла мондалтеш.
Уке, тиде возымем — нигӧмат туныкташ тӧчымӧ монь огыл. Тиде — илышем
нерген,
чынжым, ӱмыремын нӧргӧ жапше, шошо кечылаж нерген тыглай ойлымаш,
каласкалымаш.
Иктажше лудын манеш ала: "Да, чыла тыгак лийын тунам, пуйто мыйын илышем
каласкалыме". Весе ӧреш ала: "Мо, тыгаят лийын, ужат?"
Лийын. Чыла тиде лийын. Мый денем. Лийын кертын весе денат...

"ТЫРТЫКАМ ПӰЧСА!", АЛЕ ПЕРВЫЙ ШАРНЫМАШ
Кум-ныл ияш годсым шагалже шарна. Мо ушеш кодын кертеш тудо жап гыч? Эн
пиалан
але эн ойган тат гана. Варасыжат — куд-шым ияш годсат — пӱтынек ушеш ок
лакем.
Чыла, мо лийын, шарнаш тӱҥалат гын, вуйдорыкет шула ыле докан.
Изи-изи годсем гыч эн ончычак теве мом шарнем. Изачамын шӱжарже-влак теле
эрдене
пум пӱчкыт. Пу сорымжо кӱжгӧ огыл, шокшан кидвурго гайрак веле.
— Тыртыкам пӱчса! Тыртыкам пӱчса!— йодам.
Мылам лӱмынак вичкыж кож тыртышым пӱчкын пуат. Кудалтен колтем — тудо
кудывече
мучко пӧрдын кая. Миен налам, адак пӧрдыктен колтем. Ах, йоча куан! Шуко
кӱлеш
мо изилан йывырташыже! Ик пу тыртыкат сита.

"КӦН ЭРГЫЖЕ УЛАТ?"
Тидым шкеже ом шарне. Тудым мӱндыр ковам да чӱчӱэм-влак воштыл-воштыл
каласкаленыт.
Ачамым армийыш налыныт. Авам, мӱшкыран, мӧҥгыжӧ пӧртылын да мыйым шочмо
суртешыже, мӱндыр коча-ковамыт деран, шыже пазарын эрлашыжым ыштен. Тиде
пайремжым ноябрь мучаште палемдат. Теле, шотло. Очыни, кече поранан, но
леве лийын: мый кызытат тыгай игечым йӧратем. Йӱштым ом йӧрате. А эше тиде
кечын гармонь йӱк шоктен дыр. Варажым эрдене гармонь йӱкеш помыжалташ
йӧратенам, да туге чучын, пуйто
мый денем тиде лийын ала-кунам. Помыжалт кает шӧлдыравалне — ӱлныжӧ уна-
влак маленыт — ала-кӧ гармоньым шокта. Но мураш эше нигӧнат кумылжо уке,
витне. Гармонь
шыплана. Мутланат. Йӱкышт — ала теҥгече чот мурымылан, ала малыме почеш —
тугай
нугыдо, оралгыше, но лыжга. Самовар гӱжла. Ава тӱгӧ гыч когыльым, перемечым
нумалеш. Вашке чайым йӱаш шинчыт... Теве тыгай кечынак мыят шочынам докан.
Но шошо велеш аван чызе шӧржӧ йомын. Йыклык! Тыште сар деч варасе нужна
илышак
титакан, моло огыл.
А ковайын мый дечем икмыняр тылзылан кугурак эргыже уло, Вачий. Тудо —
межнеч,
мый аван — первыйже. Кован чызе шӧржӧ уло. "Содыки, шоҥго "ушкал" лийынам-
ла",—
воштылеш ыле варажым ковай. Мут толмашеш, тудын кандаш шочшыжо кушкын шуын,

ешан, шочшан, уныкан лийын.
Мый, шужышо, эре шортам, манеш. Кова мыйым чаманен да ик чызыжым мылам пуа.
Весышке Вачий пижеш. Тудо кугуракат, умыла: аважым ала-кӧ эше весе шупшеш.
Сандене
мыйым шӱкенат лукнеже, да аваже ок пу. "Сита, тыланетат сита",— лыпландара.
Тыгерак лийын, очыни. Мый гын тидым тыге сӱретлем шканем.
Изиш варарак авамым вес марий марлан налын, шке ялже гычак. Мый кошташ
тӱҥалынам, кутырем пешак. Изачан суртшо — ял мучаште, а кован — ял кыдалне.
Мый чӱчкыдын ковай деке коштам. Ял урем дене кӱзем, а вашлийше еҥ йодеш:
— Кӧн эргыже улат вара?
— Марпакан!— ойлем, манеш.
— Аватше кӧ?— адак йодеш садет.
— Кова!
Таче шкежат воштылам, оҥайын чучеш. Но вет чыла тыгак лийын! Ковамын изирак
йочаже-влак авамым чылан "Марпа ака" маныныт, ну а ковамым, конешне —
"ава". Нунын
почеш мыят тыгак ойлаш тӱҥалынам. Ава огыл — Марпака! Кова огыл — ава! Но
кӧн
эргыже улмемым паленам, содыки. Ковамже шке шӧржымак пукшен гын, кузе
тудымат
ава манаш огыл?..

"НУЖНАМ ЧОЯЛЫКШЕ УТАРА"
Руш-влак "Голь на выдумки хитра" малдалыт. Тиде калыкмут кызытсе илышланат
пешак
келшен толеш. Тӱрлым шонкален лукмо шотышто мемнам нигӧат ончылтен ок керт
дыр.
Чыла уло годым кӧ, мутлан, тӱҥалеш шонкалаш, кузе ик машина гыч налме
ужашым весылан келыштараш; кузе ик пашаште кучылтшаш ӱзгарым йӧршеш вес
пашаште кучылташ;
кузе кокыт-кумыт гыч иктым погаш...
Молан тидым ойлем? Изиш кугеммекем ужынам ыле: авам сакыр ден кинде
падырашым
пурын тыгыдемда да, лапчыкыш пӱтыралын, "чызашым" ышта. Вара шепкаште
кийыше
шольымлан шепка пӱгыш сакен кода. Шольымжо шупшеш-шупшеш да мален колта.
Помыжалте — адак "чызаш" шинча ончылнак, нал да чопко. Мом ыштет — ушкал
уке, шӧр
уке.
— Мыламат тыгайым ыштенат мо?— йодынам икана.
— У-уй, логалын тылатат! Тольык сакыр деч посна. Йӧра, эше яндар киндыже
лийын
гын... — аван шинчаже вӱдыжген.

КУПСОЛАШ
Ачам армий гыч пӧртылын. Пала: Чашкалялыште эргыже уло, ынде изиат огыл.
Мӱндыр
ковамыт деке толын да мыйым кондаш йодын. Конденыт. Ачам мыйым пулвуйышкыжо
шогалтен, манеш, кутырыкта пешак.
— Почеламутым каласе! Почеламутетым...— Чӱчӱ-влак мыйым шурат.
Мый почеламутым ойлем, манеш:
Мале, изи шольым,
Чыланат малат.
Лай мардеж пуале,
Шӱдыр-влак йӱлат.
Ачатше границыште
Элнам орола,
А кӱлеш лиеш гын,
Винтовкым шуя.
Ала-можым тиде почеламутышто вашталтыме дыр, но мыйым тыге туныктеныт,
кызытат
тудым тыгак шарнем.
Ачан шинчавӱдшат лектын, манеш. Мыйым ӧндал шупшал пытарен.
— Ом кодо тышан шке эргымым, тачак наҥгаем!— манын вара.
Да наҥгаен — авамге, конешне. Намиен пуртен индеш чаракан изи пӧртышкыжӧ.
Тиде
пӧртым изишак шарнем. Йырваш пырням шӧрын шогалтен чараклыме ыле. Пӧртӧнчыл
уке,
олмешыже омаш семын оҥам шогалтылме. Мардежлан тышечат, тушечат нимогай
чарак
уке, мӧҥгыштыжла коштеш. Пӧрт ончылно, уремыште, кугу-у гына капка кӱ кия
ыле,
меҥге шогалташ тугай келге лакан. Изи пӧрткайыкла кӱзен шинчын, тиде кӱ
ӱмбалне
ятыр жапым эртаренам. Кушто кызыт тиде кӱ, ом пале. Очыни, капка меҥгым
шогалташ
мландыш кӱнчен пыштыме улмаш. Варажым, у пӧртым тошто воктеке шындыме
годым, тудо пырдыж йымаке логалын, негызын ужашыже лийын. Очыни, тыге. Кеч-
мо гынат, оҥай
ыле кызыт тудым ончалаш: чынжымак тугай кугу мо тудо, але тунам гына
мыланем,
изилан, моткочак кугун чучын.

"МӰШКЫРЖӦ ИЗЕМЖЕ!.."
Тиде шӱкшӧ пӧртыштӧ илымына годым мемнан шкенан мончана уке ыле, садлан
мушкылташ то Йогыр кугыза деке, то Кыргорий кугыза деке коштынна. Тышкыжат,
тушкыжат —
ик пӧрт гоч. Мый иктаж ныл ияш улам дыр. Ала тынарыжат уке.
Таче Йогор кугызан мончашкыже пурена. Мончаже изи, шокшо. Ачам лӧкамбалне
выньык
дене шкенжым лупша. Кыра-кыра да монча ончыко лектеш, вара пура да адак
кыра.
Мый кӱварвалне, кугу кӱмыжыштӧ, леве вӱдыштӧ шинчем. Сай!
Мыйымат лӧкамбак кӱзыкташ, куэ выньык дене пералташ жап шуо, витне. Мый ом
шорт,
йӧратем мончам. Ачам, мыйым кок эрде ваке тореш пыштен, выньык дене тупем,
йолем
лупшалеш. Вара савыра, мӱшкырем, оҥем кыра.
— Ончо,— манеш,— мӱшкыретше мо пеш кугу?
Пуйто первый гана ужеш. А мыйын, чынак, кид-йол вичкыж олым пырче гае,
мӱшкыр
гын пуэн овартыме гай кугу. Чиен шогалам гын, эше тунар пале огыл, но
кызытше
чылт чара уламыс. Таче пеш палем: начар кочкышлан, витамин ситыдымылан кӧра
тыгай лийынам. А тунам? Да шоналтенат омыл мӱшкырет нерген, могай тудо: изи
але
кугу. Утларак шоненам дыр, кузе тудым темаш.
— Теве мом ыштена,— манеш ачам. — Воч-ян кӱварваке.
Мыйым шуйныктарен пыштыш да, "Мӱшкыржӧ иземже-е, мӱшкыржӧ иземже-е!" манын,
йолжо дене кугу мӱшкыремым туржаш тӱҥале. Корштарен огыл, утларак чыгылтен,
воштылтарен...
Жап эртен, мӱшкыремат еҥ шотаныш савырнен. Таче ынде "Кеч кугурак лийже
ыле, ала
солиднынрак коям ыле" манын шонем гынат, ок кугем.
Но тиде — мыскара.

ШОПКЕРЫШ — ПОҤГЫЛАН
Адакат Чашкаялыште улам. Ачам ден авам олашке пашам кычал каеныт да кермыч
заводыш миен пуреныт. Мый Уляна кока дене, мӱндыр кован шӱжарже дене, илем.
Тошкемыште шопкер уло. Тушто шопке деч моло пушеҥгат кушкын дыр, но
утларакше —
шопке, сандене шопкер маныныт.
Мый поҥгым погаш йӧратен шынденам. Шкетынак тошкемыш каем, коштам, поҥгым
поген
кондем. Поҥгыжымат палем ынде: кудыжым кочкаш лиеш, кудыжым погыман огыл.
Атым
монь налмаш уке, урвалтыш оптем.
Коштам тыге икана. Эрдене дыр. Лупсан. Синяпкам ала-мыняр муынам,
шопкевапкам.
Кенета кугырак рвезе-влак толын лектыч. Иктыже Уляна кокайын эргыже, весыже
—
кован, коктынат мылам чӱчӱ лийыт, да эше ала-кӧ, нунын таҥашак,— йолташышт.
— Поҥгым погет? — йодыт.
— Погем, — ышталам.
— Мо пеш шагал? — маныт.— Чечасак ситарен пуэна, полшена,— ышталыт.
Воштылыт.
Ала-могай кӱлдымашым урвалтышкем оптат.
— Тидыже — шӱкшӧ поҥгыс!— нерым куптыртылам, пешак ынем нал.
— Могай шӱкшӧ? Тиде — эн сай поҥго! — ӱшандаренак ойлат. Урвалте тич
погенат пуэныт.
— Ынде сита, айда мӧҥгӧ каена,— ӱжыт.
Мыйым коктын кок могырым авыреныт, икте — шеҥгеч. Ала-могай тӧра гай ужатен
кондат. Мыжер урвалтыштем, эн ӱмбалне, эн лоптыра, эн шӱкшак поҥго кия.
Кудалтен
колтем — адак пыштат.
— Тидыже эн сайыс!— воштылыт.
Кудывечыш шумеш чыташ логале. Пӧртыш пурымо деч ончыч адак сӧрвалем:
— Тидыжым,— манам,— айста кудалтена!
— Ну, йӧра, йӧра!— келшат.— Тидыже, чынак, ударак, но молыжым кудалтыме ок
кӱл!
Омсамат почыт, пуртат.
— Ончо,— ышталыт кокайлан,— кунар поҥгым поген!— Шкешт чытен огыт керт,
воштылыт. Мый шортын колтышым. Чыла умылыш вет кокай!
— Мом,— мане,— йочам игылтыда?! Поҥгым, сай ден оккӱлжым, ок пале, шонышда
мо?
Первый погымыжо огыл вет!
Йыве-юво лектын кайышт "полшышо-влакем". Шкешт тидым тунамак монденыт дыр,
а мый
тачат, нылле утла ий эртымекат, шарнем. А поҥгым погаш кызытат эре рат
улам. Тиде первый йӧратымаш гай, а тудо, шкат паледа, нигунам ок мондалт.

"Пырысше кушто?"
Уляна кокай кажне эрдене йолемым пидеш, йыдалым чикта. А мый умша дене
пырыс
йӱкым лукташ тунемынамат, тӱрвым шуен, южым кӧргыш шупшылам — чылт пырысын
пӧртыш пурташ йодмо йӱкшӧ гай шокта:
— Мяҥ! Мяҥ!
— Мо, кушто тыге пырыс магыра?— йолышкем ыштырым пӱтырымӧ лугыч йодшын коеш
кокамжат. Омсам почын ончалеш, коҥга шеҥгек кая, онча — кычалшын коеш.
Мый лот-лот-лот воштылам!

Кокымшо лӱм
— Арпик, тол, кампеткым пуэм!
Мый Арпик омыл, но палем: Йогыр чӱчӱ мыйымак ӱжеш. Эше весымат палем: тудын

кӱсеныштыже мыланем пуаш эре мо-гынат уло: я олма, я симаҥге (мемнан дене
кечшудым тыге маныт). А кызыт, уна, капеткым пуынеже.
Арпик лӱмжымат мыланем тудак тушкалтен пуэн огыл мо? Изиэм годым ик ганат
мыйым
шке лӱмем дене ойлен огыл чай. Тудлан кодаш гын, шочмо кагазышкат Арпикымак
возыкта ыле докан. Молан лач Арпик, а иктаж Йынати але Кыргори огыл? Очыни,
тудлан
тиде лӱм утларак оҥайын чучын. Тиде — Йогыр чӱчӱн мыскараже.
Мыйже, изиш умылаш тӱҥалмек, ондакше сыренамат тыге лӱмдылмыжлан. Но эре
сырен
шуктет, ужат? Арпик дык Арпик. Адакшым, мый шижамыс: Йогыр чӱчӱ мыйым
йӧрата,
чамана. Иктаж-кӧ "Арпик!" манын кычкыралеш гын, садак савырнен ончалам: кӧ
эше
тушто мыйын кокымшо лӱмем шарна? Вет Йогыр чӱчӱэмже шукертак ош тӱня дене
чеверласен. Кийыме верже мамык лийже!

Уэш купсолаште
Ачам ден авам олаште шукак илен огытыл. Шке шоналтыза: нуно — тушто, мый —
тыште. Кузе аван чонжылан чучын? Ӧрдыж еҥ дене омыл гынат, содыки... Да
илашыжат
тӱшкагудышто веле почаҥыныт, пачерым ала-мыняр ий вучыман.
Икманаш, пӧртылыныт ялыш. Ачам у пӧртым ышташ шонен пыштен. Мыняр-гынат
оксам
олаште ыштен налыныт, адакшым ачам варажым Шернур автоколонныш шоферлан
пурен.
Тушто пашадарым содыки окса дене тӱленыт, колхозысо гай огыл. Тидыжым мый
тушечат палем: рушарнялан мӧҥгӧ толмыж еда ачам то калачым, то ливеран
соктам, то
шинчалан колым кондаш тӱҥале. Тыгайжым ончыч кочмо гала, ужалтынат огыл.
Южгунам
эше шулдаканрак кампеткым конден гын, мыламже йӧршеш пайрем лийын.
Илашыже первыйже шаланен шушо, йӱштӧ пӧртыштак иленна, вара кочан тошто
пӧртышкыжӧ куснышна, ялын вес мучашышкыже.
Вашке чаракан тошто пӧрт воктелан у пӧрт пурам нӧлтен шындышт. Мый чӱчкыдын
тушто миен коштынам, йыр пӧрдынам. Шанчашыже кузе тамлын ӱпша! Пӱнчерыште
улметла
веле чучеш. Киш пушым шӱлен, куанен шоненам: "Теве тыште у пӧрт лиеш,
шкенан!"
Вет але марте мыйже кушто гына илен коштын омыл. Ик вере тунем гына
шуктем...
Пӧртым пеш писын нӧлтышт. Но "Вашке паша важык кая" манме гаяк, тиде пӧрт
шуко
ыш чыте, икмыняр ий гычак шӱяш тӱҥале. Очыни, ни пырняже, ни оҥаже сайын
кошкен,
пеҥгыдем шуын огыл, чыла иленек оптымо.
Варажым ачам вес пӧртымат ыштыш, но эн пиалан, эн волгыдо жапем — школышто
тунемме пагытем — первый пӧртыштӧ эртен.

Лудам
Лудаш иктаж вич ияшак тунемынам: шке гыч. Ачан кок шӱжарже, акам лийше-
влак, тунемыт. Кунам уроклан ямдылалтыт, мый эре йырышт пӧрдам, кнагаштым
ончем. Утларакше сӱретым, но буквамат палымем шуэш.
— Тидыже, йыргешкыже, могай буква?— йодам.
— Тиде — О, — маныт.
— Тидыже, капка гайже?
— Тиде — П.
Школыш коштмо гаяк. Таче ик-кок буквам шарнем, эрлашыжым — адак. Эркын-
эркын
буквам мутыш ушаш тунем шуым. Кугурак акамже, Зина, немыч йылмымат тунемеш
ыле.
Тушкат нерым шӱшкам: буква-влакым йодыштам. Лӱмым ончыктышо, умылаш лийше
мутшым
лудашат тунемым.
Варажым ме посна илаш тӱҥална. Но мый чыла буквам пален шуктенам ыле. Мо
кидыш
перна, чыла лудаш тӱҥальым: кеч книга, кеч газет лийже. Умылем, уке — тиде
вес
шот.
Теве школ деч ончычак ик книгам йӧратенам ыле: "Эргым нерген повесть"
маналтын.
Виктыр иза, кочан эргыже, мылам тудым чӱчкыдынак пуэн колтен. Книга кӱжгӧ,
изи
йочалан возымо огыл, но рат денак лудам ыле. Шарнем, икана ала-молан
ӱскыртланыме жапем лийын кудалтен: ала изиш черланенам улмаш, ала тугак.
Ташкым, нечкыланаш, кычалтылаш ача-ава пешыжак пуэн огытыл.
— Авай, кондо Виктыр деч тудо книгатым!— йодам.
— Могай книга ынде, йӱдым?— авам мыйым лыпландара.— Эрла кондем.
— Уке, мылам тачак кӱлеш! Олег Кошевой нерген!— шортын-шортын йыгылем.
Элнен
шортам, вуй коршташ тӱҥалмеш...
Авам тунам конден, но садак варажым пушкыдо верем гыч сайынак шелышт налын.
Тиде
эше мо тыгай: йӱдым авам книгалан шӱдыркалаш?!.

Лакыш — унчыли
Кеҥеж мучаш. Ял кыдалне кугу-у лакым кӱнченытат, силосым оптат. Кӱшыч шудым
конден-конден кышкат, ӱлнӧ ӱдырамаш-шамыч тудым тошкат, коклан ала-мом
шавалтат.
Мыйынат авам туштак, шаньык дене лудым тӧрла, а йолжо дене чарныде тошка.
Паша шолеш, йырым-ваш — йӱк-йӱан. Весела. Ме, ньога-шамыч йыр пӧрдына,
лакышкат
ончалына. У-уй, келге! Мемнам поктат: "Теве лакыш пурен каеда — пеш лишке
ида
мий". Э-э, ме, тыгай чулым-шамыч, кунам пурен каена?!
Волаш-кӱзашлан лакыш кужу тошкалтышым шогалтеныт. Жапын-жапын, шудо дене
лаке
темме семын, тудым нӧлталыт. Мыйынат авам деке лакыш пурымем пеш шуэш.
Тошкаш
полшаш. А эше ӱлычын йолташ-шамыч ончылно моктанаш: ужыда, мый кушто улам!
Тошкалтыш дене волаш тӱҥалмем веле шарнем. Йолем ала-кушко порволыш — и
чыла!
Кужу тошкалтышет кӱчык йоллан келыштарыме огыл улмаш. Торешыш йолем логалын

огыл, кидешат кечалт шуктен омыл...
Ушым налын, шинчам почым гын — йырем шу-укын шогат, чылан ӱмбакем ончат.
Лаке
гыч луктыныт, коеш. Авам мыйым рӱза.
— Моч коршта? Ойло! — манеш.
Мыйын йылмемат йомын. Ала-мом ойлынем, но ом керт: йӱкем уке. Изиш лиймеке
веле,
кӧргем гыч кечкыжалме гай лекте, мо лиймым шоналтен, шорташ тӱҥальым...
Логылын мо тунам авам деч, ом шарне. Ала вурсенат, шотшылан кыренат, но шке
титакем шижынам, сандене ӧпкеат чонеш кодын огыл.

Тений школыш каем!
Ик кеҥеж кастене мемнан деке палыдыме ӱдырамаш тольо. Вара веле ыҥлышым:
туныктышо улмаш, пошкудо ялыште ила. Ача-авамыт тудым лишкырак эрташ ӱжыч,
молан толмыжымат тогдайышт, очыни. Да туныктышо шкежат вигак тӱҥале:
— Тендан эргыда тений школыш кайышаш вет? Кунар ияш?
— Шымытым ноябрьыште тема,— вашештат.
— Э-э, тугеже, эр: такшым, шым ийым сентябрьлан темыше-влакым веле налман,—
манеш туныктышет.— Ӧрам веле: ала возаш, ала уке.
— А вет эргына лудынат, шотленат мошта,— моктанымыла ойлат ача-авамыт.
— Чынак мо? Сайынак лудеш вара?— ӧрмалгыш унана. — Теве пеленем лачак книга
уло:
кокымшо класслан "Лудшаш книга". Теве тидым лудын пуян,— мыланем ик
ойлымашым
ончыкта.
— Луд, луд! Ит вожыл! — чыланат кумылаҥдат ынде.
"Писынрак лудман чай: тек палыже, кузе мый лудын моштем,"— шоналтен, мыят
пулеметла тототлен пуышым. Тушто ик йочан школыш коштмо корныж нерген
ойлалтеш: кузе
тудо мӧҥгыж гыч лектеш, пасу гоч, олык гоч монь эрта...
— Да-а!— туныктышо воштыл колтыш. — Тыгежак вашкыме огеш кӱл, конешне. Но
ужам:
сайынак лудын моштет. Мом лудметшым шарнышыч вара, каласкален кертат?
Тиде "экзаменымат" сайынак кучышым.
— Мом тый первый классыштыже ышташ тӱҥалат?— манеш туныктышо, ӧрын, ача-
авам ончалеш.
— Шоналтенат, ушен-кудалтенат пеш мошта,— маныт нунышт.
— Ӱшанем, ӱшанем! А возен моштет?— йодеш туныктышо.
— Печатный дене веле. Ме вет нимомат тудлан туныктен онал, чыла шке гыч
тунемын,— вашештыш авам.
— Тугеже первый классыш возашак логалеш. Эше ик ийым вучаш нигузеат ок лий.
Возенат мошта гын, вигак кокымшо классыш шындаш логалеш ыле,— мане
туныктышо, тетрадьышкыже фамилием, лӱмем, кунам шочмем возен шындыш.
Ура, мый тений школыш тунемаш каем!

Кӧ дене пырля шинчаш!
Ынде мыйын уло шонымашемжат — школ нерген. Модмаштат вигак моктанен
колтышым:
— А мыйым школыш возеныт!
— Мыйымат!— манеш Володя.— Эше Любам, Манюм.
Тугеже ял гыч тений нылытын первый классыш каена. Пеш сайыс! Пырля шинчаш
гын,
эше чапле лиеш ыле.
— Мый палем: рвезе-шамычым ӱдыр дене шындат, — чылт ӧрыктарыш Володя. —
Теве
ужат!
Кушеч тудо чыла пала? А теве кушеч: мемнам кызыт гына толшо учитель ӱдыр,
Валентина Ивановна, туныкташ тӱҥалеш. Тудыжо пачерлан Володямыт декак пурен
улмаш! Ик
шот дене кӧранетат, а вес могырым, эре туныктышо шинча ончылно лийын ончо-
ян!
Тидыжым ме варарак умылышна, тунемаш тӱҥалмеке. А кызыт Любам тавалена.
— О, тугеже мый Люба дене шинчам! — манам мый.
— Вараш кодынат-ла-а: ме Люба дене шаҥгак кутырен улына-а!— шуйдара Володя.
Любаже эше шкежат ок пале, кӧ дене пырля шинчаш: то мыйым ончалеш, то
Володям...
Кузе илышыште чӱчкыдын лиеда — нигӧжат шке шонымашкыже ыш шу: когыляннат
Люба
дене шинчаш ыш логал.

Школыш — икымше гана
Школыш первый гана кайыме кечат толын шуо. Але тиде эше икымше сентябрь
огыл, а
"парт налаш" кайыме эр веле? Керек-мо гынат, таче мый школыш каем. Первый
гана.
Школжым тудо тӱжем пачаш ужалтын, кӧргышкыжат пуренам, но ынде тунемше
уламыс.
Школыш кайышаш вургем ямде. Шылтымаште. Эше уремыш чиен лекташ пуэн огытыл:

амыртет, маныныт.
Теве чиенат шогалынам. Вургем мыланем кугурак. "Кушкеш — лачак веле лиеш",—
манын шоненыт дыр налмышт годым. Йолышто — йылгыжше калош, вуйышто —
картуз: тудат
кугурак, нер ӱмбак волен кая, ончаш мешая.
У вургемым, кап тунемдымым, тачат чияш ом йӧрате: ала-можо йӧндымын чучеш,
пуйто
мыят мый омыл, ала-кӧ весе, мыйын лӱмем, тӱсем поген налынат, еҥым ондален
коштеш... Очыни, тиде шижмаш лач тунамак вӱрышкем туге чот шыҥен — тачат
коден ок
керт.
Авам мыйым, кид гыч кучен, школыш вошт ужатен наҥгайыш. Первый классна кок
пачашан "кугу" школ деч ӧрдыжтырак, лапка пу пӧртыштӧ, улмаш. Пурен
шогальым классыш: шкетын, авам деч посна. Мом ынде ыштыман? Кушко шичман?
Ончем: шукышт парт
коклаште улыт, южыжо шога. Мыйын семынак пырдыж, окна воктен кӱэмалт
шогышат коеш. Куржталшат, кычкырлышат лектыныт. А мый омса воктенак ӧрын
шогем. Ужам: Володя кидым пешак лупша:
— Тол, тол! Теве тыште вер уло! Шич!
Люба дене коктын ик парт коклаште шинчат. У вургем дене нунымат иканаште
палаш
ок лий.
Мыняр жап тыге шуйна ыле, теве классыш туныктышына пурен шогале. Мый тудым
палем, ужынам, а ик ганат уждымыжо тудым туныктышыланат ок шотло чай: тугай
самырык. Сандене лӱшкымымат огыт чарне. "Учитыл! Учитыл!" манмым колын
гына, чылан
шып лийыч, ӱдыр ӱмбаке шинчаштым пашкартышт.
Вара туныктышына чыланам парт коклаш шындылаш тӱҥале. Володян ойлымыж
семынак:
рвезым — ӱдыр дене, ӱдырым — рвезе дене. Мый, доска деч ончаш гын, кокымшо
партыш логыльым. Изи капемлан кӧра, очыни. Кугурак-шамычын верышт шеҥгелне
аман,
партыштат кугуракла коеш. Мыйын воктекем Валентина Ивановна шӱч гай шем
ӱпан палыдыме ӱдырым пуртен шынден. Коктынат чуй да чуй ваш ончен шинчена.
Любаланат
ӧрдыж ял рвезе логалын. Но мом ыштет? Ынде вет школышто улына: туныктышым
колыштман.
Эн шеҥгелне мемнан ял гычак Ваню шкетын гына шинча. Тудым кокымшо ийлан
коденыт
улмаш! Ме паленат онал. Туныктышо тудын воктекат кугурак капан ӱдырым вӱден
намийыш.
— Теве тыште шинчаш тӱҥалат,— мане.
Тудыжо, мут лукде, шинчашат тӱҥалын ыле, но вучыдымо лийын кайыш: Ваню
ӱдырым
парт кокла гыч шӱкал лукто.
— Ок кӱл, ок кӱл ӱдырет! Нигӧмат ом шынде, вот!— кычкыра.
— Кузе туге от шынде? Уке гын, вер ок ситыс!— Туныктышо ынеж чакне.— Шич,
шӱжарем, ит лӱд.
Ваню ӱштым веле рудыш. А ӱштыжӧ меж шӱртӧ гыч пунымо ыле, шарнем.
— Рвезым шындем, ӱдырым — огым!— Ӱштӧ модеш веле. Туныктышыланат логале,
тудыжо
чеверген кайыш.— Ӱдыр дене шындет гын, школышкыжат ом тол тетла! — мане
Ваню да
омсашке — чож!
Школыш кошто, но садак ӱдыр дене ыш шинче ик кечымат, Да, илен-толын,
ӱдырымат
ыш нал. Тунамак ала-молан ӱдыр-шамычым йӧратен огыл.

Кӧ мом мура
Первый классыште тунемме жап оҥаяк. Тӱрлыжымат ужалтеш тӱҥалтыш годым. Эше
вет
иктат ок пале: мом школышто ышташ лиеш, а мом — огеш лий; мом йӱкын, чылан
ончылно ойлаш келша, а мом ойлыман огыл. Мый варажым шкежат икымше классыш
практикыш коштынам, шуко оҥайым ужынам, колынам. Южгунам изи-шамычет шке
туныктышыштым
чылт ӧрыктарат, тудыжо кузе вашешташат вигак шонен ок му. Урокышто "Авай!"
манмыжым ойлышашат уке. "Авай, тидыжым кузе ышташ? Авай, мыйын лие!"—
манын, школышто улмыжым монден, то икте, то весе пелештен колта. Тӱгӧ
лекташ йодашак кажныжым манме гай посна туныктыман.
Мемнан пений урок эрта.
— Кӧ могай мурым мурен мошта?— йодеш Валентина Ивановна.— Ала радио дене
колында, шарнеда? Ну, кӧ эн лӱддымӧ?
Лӱддымӧ уке, чыланат вожылына. Кузе шкетын шогал мурет?
— Ну, тугеже, коктын мурен кертыда. Кӧ моггай мурым пала? Теве тый, Саша,
могай
мурым шарнет?
— "Тымапийым",— манеш тудыжо. Саша — директорын эргыже, моло дечын
чолгарак.
— Шкет мурет але эше иктаж-кӧ полша? Кӧ тиде мурым пала?— Валентина
Ивановна чыланнам шинчаж дене тӱслен эрта.
"Тымапий" мурым мыят мурен моштем. Тунам тудо радио дене чӱчкыдын йоҥгалтеш
ыле,
артист Илья Россыгин мурен. Но класс ончылныжак мураш? Ала-ала. Кидемат
нӧлталнем, аптыранемат. Но Валентина Ивановна тидым ужо, шиже: воктекем
тольо да кумыкрак лийын йодо:
— Полшо Сашалан, ит вожыл.
Когыньнам доска деке луктын шогалтыш, "Тӱҥалза" маншыла, вуйжым савалтыш.
Меат мураш тӱҥална. Икымше куплет сайынак лекте: пеш лачымын, икте-весым
ончылтыде муралтен пуышна. Варажым коктынат мутым лугаш тӱҥална: мый иктым
мурем, Саша — весым. Южгунам ушнена, адак ойырлена. Пыкше-пыкше пурен
пытарышна.
— Пеш сай!— мокталтыш туныктышына.— Ну вот, мом вожылашыже? Кӧ эше
муралтынеже?
Ынде иктаж лу кид иканаште нӧлталте. Икте класс ончык лектеш, весе...
Южыжо, мурыдеак, мӧҥгеш шинчеш: парт кокласе лӱддымылыкет доска воктене
йомын кая, витне.
Теве Шӱргыял рвезе лекте да муралтен пуыш:
Кылтиҥ-кылтиҥ кӱслеже,
Элнет марийын парняже.
Парняж еда — ший шергаш,
Кутанже еда — шур йолаш!
Туныктышына чеверген кайыш. Манымыс, пеш самырык, вожылшо ӱдыр ыле.
— Кушто колынат тыгай мурым? — шыпрак йодеш.
— Я-ялыште, — вашешта мурызет.— М-мый эше весым палем.
Тутына ыле тудо, а мураш пеш сайын мурыш, ик ганат ыш тӱкнӧ.
— Йӧра, огеш кӱл,— чарыш туныктышына. — Тыгай мурым школышто огыт муро: сай

огыл.
А кузе эше ойлаш лиеш тыгай годым? Но тунам ме иктым ышнак умыло: кузе тыге
—
калык мура, а школышто — ок лий. Эше шуко молым ок лий улмаш школышто
ойлашат,
мурашат. Чыла тидым ме эркын-эркын пален нална.

Перый пятерка
"Визытан" огыл — пятерка! Лач тыге ойлена ыле икымше классыште.
"Визытан" мутшым вара веле, визымше классыште, марий йылме ден литературым
туныктышо Ефрем Иванович деч колна. Но тудат утларакшым "Шич, визыт" манеш
ыле.
Кунам, могай-тугай сай пашамлан икымше пятеркым налынам, кызыт омат шарне.
Кунам
иктаж-мо шуко, тушечын иктыже пешыжак ок шарналт шол. Тунемынам начарын
огыл,
сандене "визытанемжат" шуко лийын, ойыртемынак математика, йылме дене. Нине

предметым йӧратенак тунемынам. А теве географийым, историйым (кугурак
класслаште) омак йӧрате ыле, сандене "нылытан" отметкыжат пятерка деч
шергырак лийын.
Шарнем, кузе визымше классыште историй дене туныктышо Николай Павлович
ешарен
каласыме ик мутемланак пятеркым шындыш. Тиде ушеш кодын, а икымше классыште
налме икымше пятеркым — кеч шӱшкыл — шарнен ом керт. Но нигунам ом мондо,
кузе,
тергыме тетрадьым налмеке, пошкудо ял рвезе Виталий дене ваш-ваш отметкынам
ончыктылына ыле.
— Мыйын — пятерка!— пел йӱкын моктана тудо.
— Мыйынат! — вараш ом код.
Тӱрлыжат лийын, конешне. То мыйын тетрадьышкем "нылытан" пурен шинчеш, то —
тудын. Тунамже утларак тыршет: кажне буквам, цифрым вашкыде, лийжак манын
возет.
Кузе почеш кодат?
Тыге таҥасен тунемашыжат оҥайрак вет!

Икымше двойка
А икымше двойкым налмем тачат монден омыл. Тиде кокымшо классыште лийын.
Ынде
туныктышынат весе: Иван Трофимович. Туде самырык ӱдырет огыл: мом шонет,
тудым
ыштылаш ок пу. Лӱшкаш, ӱчым ыштылаш йӧратыше-шамычлан икана вем огыл
шорташышт
пернен.
Ик кечын тудо тергыме тетрадьым пуэдыш. Онем: мыйыныште кугу гына "кокытан"
шинча! Ик удыралмат, тӧрлымат уке, но — двойка. Моланжым пеш шижам:
почерклан. Возымаштем ик букват, букважын ик тояжат тӧр уке, чыла чытырыше
кид дене, йӱшывуя
возымо гай. Да вес семынже лийынат кертын огыл: вет возенамже
коҥгамбалан...
Аван шӱжарже, Зоя ака, кок теле мемнан дене илыш, школыштына тунеме. Ик
кастене
тудо уроклан ямдылалташ коҥгамбак кӱзен шинчын. Тушкак лампым кӱзыктен,
кудыжо
иктак веле. Ӱстембалныже пайрем чес лийын гын веле? Пайрем годым ялыште
ӱстембач
нимом огыт кораҥде вет, толшо-пурышылан йӱыш-кочкыш эре ямде.
Кеч-мо гынат, мыят волгыдыш, коҥгамбаке, уроклан ямдылалташ кӱзенам. Акалан
сай:
кугу чемоданым налын шинчын, ӱмбаланже воза. А мыйже? Кермыч ӱмбалан возаш
перныш. Шкеже тошкалтыште шогем, тетрадьым коҥгамбак пыштенам. Кермычше
ӱстембал
гай тӧр огыл-ла! Пеш тыршем, но садиктак перо мучашем то тышке каен колта,
то
тушко...
Изишак — йышт гына — шортынамат тунам: вет йӧршын арам налме двойка!
Первый!

Мӱндыр коча
Икымше классыштак тунемам эше. Март тылзе. Лум йогаш тӧча. Мыйым перемен
жапыште
техничке, Овдаки кока, шогалтышат, ойла:
— Мӱндыр кочат колен колтен вет. Палет?
Кочам колен! Такшым, мый тудым ала-молан пешыжак ом шарне. Толын мемнан
декат,
мыят нунын дене лийынам, но тӱсшым тачат раш сӱретлен ом керт. Мемнан пӧрт
пырдыжыште, шарнем, плакат кеча ыле. Ала-могай чабаным — шорык кӱтӱчым —
сӱретлыме:
буркым чийыше, лузга шем упшым упшалше, кугу шем ӧрышан пӧръеҥым.
— Тидыже — чылт мӱндыр кочат гай. Пуйто тудымак сӱретлыме,— манеш ыле авам.
Плакатшат вара кушкедалт пытыш: изи шольо-шамыч кид шуын кушкедыч. Вот тусо
ала-могай чӱчӱн тӱсшым тачат тӱтыра вошт ужмо гай ужам, а кочамым — уке.
Колымыж нерген уверым налмек, утларакшым ача ден аван тудым тояш
кайымекышт, ойгыренамат, шортынамат дыр. Содыки, коча. Мӱндыр гынат.

Пӱсӧ шинча — поянлык
Шинчам кумшо-нылымше класслаштак пужлаш тӱҥалын. Шуко лудмылан кӧра, очыни.
Школ
библиотек гыч кажне кечын манме гай кок-кум книгам налын кондем да лудын
пытарымеш чарнен ом керт ыле. А мылам мом эше ышташ кодеш: модаш пешыжак
огыт колто,
шольо-шамычым ончаш "кычкат". Йолым шепка кылыш чыкен шинчам да со лудам,
кӱлеш
годым шепкам рӱпшалтем. Телым вашке пычкемышалтеш, ик книгажымат лудын от
шукто.
Мый окна дек лишкырак шинчам, но вашке тушечат волгыдо пурымым чырна. Ынде
вучыман, кунам тулым чӱктат.
Ончычшо лампе тулак веле лийын, но вара кохозышто изи электростанцийым
ыштышт.
Пошкудо ялыште движокым колтат, йӱкшат южгунам сайынак шокта. Ончыч
лампычке
изин гына йӱла, вара тулжо кугемеш, ик семын, волгыдын йӱлаш тӱҥалеш.
Йывыртен,
адак книгаш керылтам. Учебникым йӧршын лудмаш уке, сылнымутан книгам — пу
гына.
Мӧҥгылан пуымо возышаш, шотлышаш пашам ыштышым — адак лудам.
Уке-уке да, мемнан школышкат врач-шамыч толын каят ыле. Ончат, тергат,
колыштыт.
Ончычшо мыйынат шинчам сайынак ужын. Эше ваш-ваш моктанена ыле. Но кажне
ийын
начаррак да начаррак ужаш тӱҥальым. Тунарак вожылмашке пураш огыл манын,
таблицыште вич кӱшыл корным тунемынамат ыле. Врачшым, йӧра, ондалет лийже,
но шинчаже
тидын дене сайынрак ужаш ок тӱҥал шол! Ончыл партыш шинчашат шке йодын
омыл, туныктышат шынден огыл. Ой, шуко йӧсланенам тидлан кӧра!
Мом туныктышо доскаш воза — сайын ом уж. Воктене я ончылно шинчышыным
ончалам,
шинча шелше гоч шке ужашак тӧчем... Адак, кок кидысе кугу да
кошарварнявуйым иктыш ушен, изи гына рожым кодем да тушеч ончен толашем.
Тыгеже пешак раш коеш, но
вет эше возашат кӱлеш!
Окмак гын, окмак! Вара, ятыр жап эртымеке, очким чияш тӱҥальым гын, уэш
шочмемлак чучо. Ош-сур тӱня пуйто чиялгыш. Эше ончычак икана чиян омым
ужынам ыле.
Пуйто пушеҥгысе кажне лышташ, кажне воштыр мылам туге раш коеш — каласен
мошташат ок лий! А пӱртӱсшӧ могай мотор! Шинчамын тазаж годым чыла тыгак
койын, очыни, но варажым тӱня мылам шапалген, яндар тӱсшым йомдарен.
Шинчалыкем кудашам,
да тачат тугак шапалга.
Кеч-мом манза, пӱсӧ шинча — пеш кугу поянлык. Чаманем: жапыштыже тидым
умылен
омыл. Мыняр зияным ыштенам шканем тидлан кӧра! Пӧртылаш ыле тунемме
жапышкем,
"очкарик" лийын! Тӱнян чыла моторлыкшым рвезынек саде омысыла раш ужаш.

Неле задаче
Математикым тӱҥалтыш гычак йӧратенам. Тыште, очыни, тыге: мо тыйын вигак
сайын
лекташ тӱҥалеш, тудым эше сйынрак ышташ кумыл нӧлтеш. Кумыл уло гын,
сеҥымашат
лиеш. Ом моктане: тӱрлӧ задачым, чынак, пӱкшла шолткем ыле. Контрольный
пашам
коридорышто ыштымемат лийын. Мый дечем возен ынышт нал манын, туныктышо
мыйым
класс деч тыге ойырен. Мыланемже оҥаят огыл, да мом ыштет. Зато эрдене але
урок
коклаште мӧҥгылан пуымо задачым возен налмышт шагал лийын мо? "А-а, теве
кузе
ыштыман улмаш!"— манын, умылен возен налыт гын, молан чаманаш? Да тек!
Но икана шкеат кугу нелылыкыш логалынам. Шошо канышлан туныктышо иктаж лу
задачым пуэн. Шошо каникул кужу мо — вӱдшор гаяк писын эртен кайыш. Эрла
школыш кайыман, а мый эше книгам, тетрадьым тӱкенат омыл. Чыланат тыге дыр.
Пытартыш кече
марте урокет ушышкат ок пуро. Шошыс, адакшым! Могай окмак тыгай сылне кечын
книгам кучен шинчеш?
Но тетла шуяш ок лий. Мом-мом, а задачыжым ыштемак, шонем. Тӱҥальым да
кумшешак
шӱртньышым. Ом мошто, кеч-мом ыште! Тыгеат тӧчем, тугеат, задачыжымат ынде
лудде
палем, но чын вашмутым нигузе муын ом керт. Мыйым малаш поктат: "Сита, воч!
Ынде
пелйӱдат шуэшыс!"— маныт. Чынак, электротул ик жаплан йӧрен кайыш. Тугеже
вич-лу
минут гыч йӧршеш йӧртат: пелйӱд шуын.
Возынам, а ушыштем задачетак пӧрдеш. Кузе гына тудым ыштыман? Кенета...
Теве тудо, решений! Тиде кугытшым ик тичмаш семын ончыманыс! Уш дене писын
гына задачым
ыштышым. Чыла чын! Вашмутат толеш. Моло задачыжат тыгайракак улыт, шарнем.
Ала-кунам тыгайым классыште ыштенна, но шагал да шукертак, сандене
мондалтын.
Тунам гына ласкан мален колтенам. А эрдене моло задачымат шолт! да шолт!
"шолткен" оптышым.
— Кӧ задачым ыштен? — школышто икте, весе йодыт.— Нигузе ышташ ок лий!
— Чынак, нигузе вашмут ок лек! — маныт чыланат.
— Мый ыштенам,— манам. — Йӧсыжӧ нимат укес! Теве ончыза.
Варарак, кугурак классыште тунемме годым, математика дене олимпиадыштат
кокымшо
верым налынам ыле. Районышкат таҥасаш миенам, но тушто ик задачым йоҥылыш
ыштышым...
А икана школыштына математика касым эртарышт. Картычкеш возымо задачым чын
ыштет
— ик лотерей билетым пуат. Шукынжо кокыт-кумытым веле ыштеныт гын, мый
латкок
задачым кертым. Тынарак билетем лие. "Кажне кокымшо модылтеш",— маньыч, но
мыйын
кумытшо веле модын нале. Да призжат эн изи ыле: кок карандаш да шӧрымӧ.
Чынак,
лотерей модыш мыйынлык огыл улмаш!

"Сирота"
Визымше классыште тунемам. Покшел ратыште, эн шеҥгел парт коклаште,
шкетынак
шинчем. Школышкына таче ала-могай уна толын — инспектор, очыни, да мемнан
деке
урокыш пурен. Тудлан туныктышо лӱмынак пӱкеным конден шынден, но тудо
воктекем
пурен шинче.
Мый, такшым, уроклаште тӱрлым шонкален лукташ, воштылташ, изиш шургашат
йӧратыше, пе-ешак шып шинчем. Инспектор ӱмбак ончалаш огыл, кугунрак
шӱлалташат ом
тошт. Туныктышо мый дечемат ала-мом йодо, но урокет мыйын ушыштат уке:
пуйто
ала-могай пич, пычкемыш пӧлемыш тӱкылалт шинчынам да лач шкемым гына колам.
Парт ӱмбалне дневникем кия. Пелен шинчышем тудым налын шинче, лаштыклаш
тӱҥале.
"Ача-аван подписьше" манмаште ала-могай кыри-кури удыркалыме кидпыштыш
огыл, а
раш гына "Петухов" манын возен шындыме. Тыге шукыж годым авам, шуэнракын
ачам
кидыштым пыштеныт. Южгунам шканемат тыге возаш пернен: рушарнян ача-авалан
дневникем ончыкташ мондем, а шочмын тергат ыле. Кӧн вурсалтмыже шуэш? Но
сайынак келыштаренам, витне: "Чу, тидыжым тый шке удыренат вет!" манын
ойлымыштым ом шарне. Ала шижыныт гынат.
Инспектор дневникем ӱмбак онча, кӧргыш ончалеш, адак комым онча... Шона
дыр: молан дневник ӱмбалне ик фамилий шога, а кӧргыштӧ — весе. Вара, мый
декем тайнен,
шып гына йодеш:
— Сирота, что-ли?
"Ала-мом йодеш, вашешташ кӱлеш вет",— шоналтен, умылен шуктыде, мыят, "Ага"
маншыла, вуем савалтышым. Воктен шинчышем мыйым чаманен ончале, кугун
шӱлалтыш да
дневникем верышкыже шыман гына пыштыш.
А мый шонем: "сиротаже" марла "тулык" манмым ончыкта огыл мо? Мыйже могай
тулык
улам? Ачамат, авамат улыс!" Шке семынем моткоч вожылынам. Да эше инспектр
ынде
ӱмбакем йӧршеш вес семын, тулыкланак, витне, шотлен ончаш тӱҥале. Лишкырак
шинче, тетрадьыш мом возымем эскерен, "Хорошо, молодец" манын вӱчкалтенат
колтыш...
Урок пытымым пыкше вучен шуктышым.
Таче, чынак, авамат, ачамат уке. Тунам мый, марий рвезе, шуэн колмо руш
мутым
веле умылен шуктен омыл.

Трамплин
Изиэм годым таҥасыме, чыла вере ончылно лияш тыршыме кумылем кугу ыле.
Тунеммаште эре ончылно каен гын, моло шотыштат шеҥгелне шӱдырнымӧ шуын
огыл. Классыште
рвезе-шамыч коклаште мый ийгот дене эн изи ыльым: шукышт деч — идалыклан да
утларакат. Сандене капемжат моло деч кӱчык лийын. Но чыла вереат моло дене
тӧр ошкылмо шуын, сандене тӱрлӧ чоялыкым кучылташ логалын. Кучедалмаште
вием ситен
огыл гын, "прием-шамыч" полшеныт. Шке дечем вуйлан кугуракымат эрде гоч
налын
пышташ тунемынам ыле. Изишлан "кушкаш" манын, ик телым, шарнем,
портышкемыш,
йолтаган йымаке, тошто пижым тодыл пыштенам ыле. Кӱлеш вет!
Тунам ик жапыште трамплин гыч пешак тӧрштылына ыле. Ялыштына, уремлан
тореш,
изирак корем уло. Кызыт тудо чылт кушкын пытен: мучко коршаҥге, вондер —
чара
вержат кодын огыл. А тунам тушто мунчалтена, модына ыле. Эн йӧратыме верна
тушто
лийын. Шылын модашат, поктен куржталашат — чыла шот денат сай вер. Теве
тиде коремыште изирак трамплиным ыштенна. Тугак мунчалтен гына волаш гын,
ече шеҥгелат
вончен ок шукто — кумык керылтат, но трамплин ӱмбач шке оныко тӧрштет,
иктаж кум
метр торашке чоҥештет. Южыжо эше тӧршта да, южыштак савырнен, шӧрын волен
шогалеш. Адак пел метр наре ешаралтеш. Кеч-кунар тӧчена гынат, акаж деке
илаш толшо
Васлийым ончылтен она сеҥе. Кузе сеҥет: шкежат капше дене мемнан деч
ятырлан кугурак, ечыжат пешак чапле. А мемнан ечынаже — воштылтыш: кадыржат
уке гаяк, пундашыжат йыгалт пытен — ияҥше курыкышто йол кок могырыш веле
кая, южыжын шеҥгелже
тодылалтше але иктыже весыж деч ятырлан кӱчык. "Да сай ечем лиеш гын, мыят
Васлий деч кугунжак ом код ыле, ала ончылтемат ыле,"— шуко гана шоненам.
Да икана Зоя акан ечыжым нальым да шкетынак кожла воктеке кайышым. Ялыште
моло
дене пырля мунчалтымем акам ужеш гын, ечым поген налеш, шонем: вет школын
ечыже,
номеран.
Мийышым ял мучашке. А тушто курыкшо тугай тура — шагалже волаш тоштеш.
Иктаж-кушко керылтын огыл гын, лӱдмет денак камвозат. Пурен кайышыч гын,
товат, шӱетым
тодылат.
Мыят ончыч лӱдынрак, чараклен-чаракленрак веле мунчалтышым. Но ик гана
сайын волышым, вес гана... Йӧршеш лӱдмым чарнышым. Ончем, ик вере чоҥга
коеш, йӧршеш
трамплинлык. Ече корным ышташ гын, пеш сайын тӧрштылаш лиеш. Лӱдын-лӱдынак,
ик
гана тӧрштышым. Вигак шке рекордем эртышым: иктаж ныл метр торашке
чоҥештенам! А
вет эше шӱкалынат омыл. Уэш волем. Ындыжым трамплин ӱмбач йолым
чымалтаренак
тӧрштышым. Вот тиде — да! Шым йолтошкалтыш! Эх, нигӧат ок ужыс, кузе мый
ялысе
рекордым кырем!
Шулдыраҥше, мый кажне гана кеч изишлан умбакырак чоҥештем. Каяшат жап, но
чарнен
ом керт. Эше ик гана волемат...
Умбакыже азап лийын кайыш. Мый пеш чот тӧрштымем дене йол ӱмбак шогал шым
керт,
лумыш керылтым, ала-мыняр пачаш пӧрдын кайышым да... йолыштем мутык ечым
ужым.
Тодылалтын!
Мӧҥгыштӧ ечым йыштак пӧртӧнчыкӧ, верышкыже, шогалтышым да, мыз-муз пурен,
вигак
— коҥгамбаке. Ну, шонем, логалеш мылам таче!
Авам шижын шуктен.
— Мом тугйым ыштышыч? — йодеш.
— Ечым тодылынам, — нюслем. — Акан, школ гыч кондымыжым...
— Молан вара тыге йодде налат? Ынде ала тӱлаш пуат! Ну, тыйым! — вурса
авам.
Зоя акамат пален налмекше ыш мокто, конешне. Но пеш чотшак ышат вурсо.
— Йӧра,— мане,— лийшаш паша лийын. Иктаж-кузе йӧным муам. Урокышто
тодылмылан
огыт тӱлыктӧ. Тодылалтше вуйжо уло?
— Уло,— маньым,— туштак.
Теве кушко шуктыш чылаштым ончылташ тӧчымем. А тунамсе "рекордем" нигӧлан
палыдеак кодо. Вет шке шинча дене ужын огытыл гын, варажым кеч ойло, кеч
уке — кӧ
ӱшана?

Ӧрш
Тиде мотор кайык кызыт шуэнркын вашлиялтеш. Южо телымже ик ӧршымат уждеак
лият.
Но ужатак гын, чоныштет пуйто изи тул чӱкталтеш, тӱняжат сылнешт кая,
кечыжат
утларак волгыдем шинчеш. Теве могай чевер, сылне тиде кайык! Теве кузе тудо

илышнам сӧрастара!
А мый — ӧршым ужам да — йоча пагытемым шарналтем. Ик телым тунам мемнан
дене
моткочак шуко ӧрш ыле. Ик вер гыч весыш пылла чоҥештылыныт. Иктаж пушеҥгыш
шинчыт гын, пушеҥге йӱла, шонет. Пызлылаште пызлыгичке ик пырчат кодын
огыл, тугак
поланат. Ынде писте кичкым пеш рожгат. Ял шеҥгелсе идым леваш воктен йытын
сӱвӧ
ора шинча. Тушкат тӱшкан чоҥештен толыт — тулото ылыж кая, шонет. Молан
тунам
тынар шуко ӧрш лийын — кӧ пала. Ала теле пеш йӱштӧ лийын, ала чодыраште
кочкашышт нимо лийын огыл, да чыла ӧрш ялыш толын.
А кунам иктаж-мо пешак шуко чоҥештылеш, кудалыштеш, айдемын чоныштыжо
сонарзе
шӱлыш помыжалтеш аман. Вет, такшым, ме чыланат сонарзе, колызо тукым улына.
Кугезына-влак тиде сомыл денак веле иленыт огыл мо? Меат, рвезе-шамыч, тудо
телым
"сонарыш" пешак коштна: ӧршым кучаш. Молан кӱлын ӧршыжӧ — тунамат умылтарен
кертын омыл дыр, тачат ом керт. Тӱҥжӧ — кучаш, уста сонарзе, чулым рвезе
улметым
ончыкташ, весым ончылташ. Ваш-ваш моктанена ыле:
— Мый таче кок ӧршым кучышым!
— А мый — кумытым! Ага, шукырак!
— А тый мо дене кученат?
— Вуйгомдо дене. А тый?
— Шокте дене. А тый?
— Шокте дене. Шоктеже изирак!
Вара тӱшкан кучаш тӱҥална. Идым воктен кугу яшлыкым, шийме машина гыч
шоктем муна. Та-ак, лӧдым ышташ эше мо кӱлеш гала? Шокте ӱмбак кумыктымо
яшлыкын ик мучашыжым нӧлталын, йымаке шогалташ пашкар, умбачын тиде
пашкарым шупшылаш — кандыра.
Чыла ямде. Шокте ӱмбаке йытын сӱвым опташ да вучаш веле кодеш. Теве ик
тӱшка ӧрш
лӧдына воктекак толын шинче. Но яшлык йымак вигак огыт пуро: лӱдыт. Ме
кугун
шӱлалташат она тошт, шып киена. Теве ик чолгарак ӧрш тыш-туш ончале да тӱр
гыч
йытын нӧшмым чӱҥгал лукто. Нимат ыш лий. Весе тыгак ыштыш — адак чыла сай.
Ынде
моло-шамычат писештыч, коктын-кумытын, пурен-пурен, яшлык йымач нӧшмым
чӱҥгал
лукташ тӱҥальыч. Вашке изирак тӱшка сӱвӧ ора ӱмбакак кӱзен шинче. Молыштат
лишкырак да лишкырак толыт: "Кузе тыге? Чылан кочкыт, а ме мо дене уда
улына?"
— Шупшыл, шупшыл!— кандыра мучашым кучышылан чужлена.
Тудет шупшыл колта — яшлык вуй волен кая, кӧргыштӧ улшо кайык-шамычым
петыренат
шында. Чылан тушко куржына, яшлыкым шоктеге савырен пыштена. Икте, кокыт,
кумыт,
нылыт... — У-уй, иктаж лу ӧрш тушто тӧрштылеш! Шокте йымак кидым чыкен,
кучо да
лук веле.
Кунарже утла: шижынат от шукто, шокш воктечак тӧрштен лектеш, ала-кушко
шумеш
чоҥештен кая, утлымыжлан ӧрын, умбачын ончен шинча.
— Кӧлан шунеч оҥан кӱлеш?
— Колто, колто! Чевер оҥанжак ситышаш огыл мо?
— Кокыт гыч налына гын, кудыт кӱлеш вет? Сита-а!
— Мый иктым веле налам: мӧҥгыштӧ эше нылыт уло...
Тыгерак мутланен, "кайыквусынам" пайлена да мӧҥган-мӧҥгыш шаланена.
А тӧнӧ янда мура веле: конден колтымо ӧрш-влак вигак окнаш керылтыт. Иктыш,
весыш... Ик гана, вес гана... Но нунат вашке умылат: тиде вошт койшо наста
гоч чоҥештен лекташ ок лий. Лучо ончалшаш, кушан шинчын каналташ лиеш. О,
да мемнан
гайже тыште эше улыс!
Кандаш ӧрш погынен ыле мӧҥгыштем тунам. Эшеат кондем ыле дыр, но ача-ава
сыраш
тӱҥальыч: кушко от ончал, чыла вере — кайык терыс. Картычке раме-влакым,
шӧрлыкым амыртыл пытареныт. Ӱстембакат шинчаш тӱҥалыныт. Пукшаш, такшым,
посна верым
ыштенам ыле. Кинде пудыргым, шӱрашым оптенам. Йӱашышт окна вӱд эре лийын.
Но теле мучашлан ик ӧрш веле кодо. Кунарже пурымо-лекме годым почмо омса
гыч чоҥештен лектыныт, кокытым пырыс кучен кочкын, а иктым... Ала ойлышаш,
ала уке.
Вет иктыжым шке кочкынам!
Икана мӧҥгӧ шортшо пӧртыльым. Модмаште тӱрлыжат лиеш шол... Авам, шӱлыкан
улмем
ужын, мылам изи кӱмыжеш йыштак шыл падырашым шуялтыш. Мо шыл, ыш ойло. Но
пешак
сайын жаритлыме: онченак, шӱвылвӱдет лектеш. Мый чечас гына тудым кочкын
колтышым. Вара веле авам ойлен: ик ӧршна олтен шындыме коҥгаш чоҥештен
пурен да когарген...
А кодшо ик ӧршым, левырак лияш тӱҥалмеке, тӱгӧ шкеак луктын колтышым.
Кудывечыштына кугырӱдывондо шога ыле. Ӧрш тушко миен шинче да кужу жап
шинчыш. Вара, ала
теле гоч пушен ашнымемлан, ала эрыкыш луктын колтымемлан, "тау!" маншыла,
чогымалтыш да ала-кушко чоҥештыш. Варажым тиде кугырӱдывондыш иктаж ӧрш
толын шинчын
гын, эре шоненам: тудак мо? Кӧ пала, ала тудак толеден.

Ик йоҥылыш — кок гана
"Кок гана ик йоҥылышым ыштет гын, пален ыштет". Теве тыгай калыкмутым
лудынам
ыле ик книгаште. "Пален ыштет" манмыже "лӱмынак ыштетым" ончыкта дыр
тугеже. Але
мый ом умыло? А вет ик йоҥылышым кок гана мыят ыштенам. Вара иже ушем
пурен.
Тетлаже омак ыште, шонем.
Икана школыш ала-молан пеш эр миенам. Мыйын мӧҥгем деч школнаже тораште
огылат,
шокшын чийымаш уке ыле. Вич минут — мый школыштат, вич минут — мӧҥгыштат.
Тидыже, ик шот дене, пеш сай. Сумкамат первый ийлаште лийын огыл. Кок-кум
книгам,
тетрадьым коҥлайымак ишалтышым — молан сумка да монь. Кочкаш школышто
пукшат,
уке гын, мӧҥгӧ куржтал толат.
Вес могырым, пеш сайжат огыл шол: иктаж-мом "Мӧҥгыштем монден коденам" ман
— вигак мӧҥгӧ поктен колтат: мий, кондо. Ӧрдыж, тора ял гыч улшо-шамыч
тутыш ондалкалат: то иктым монден коденыт лиеш, то весым. Нуным мӧҥгышт от
колто вет. Мыят
икана ондален ончышым да тунамак ӧкынышым. Тетрадемже партыштак кия, а
мыйым
мӧҥгӧ колтышт. "Ом кай!"— манам мо? Намысыш пурышым вет!
Йӧра, ынде саде йоҥылышем нерген. Школыш пеш эр миенам, а тудо эше
почылтынат
огыл. Омсаште кугу кӧгӧн кеча. Мый кылмен пытенам: пеш чот йӱштӧ ыле. Омса
воктене тӧрштыл шогем, мыняр-гынат шкемым ырыктем. Мӧҥгӧ куржашат шотем
лийын огыл.
Вот-вот толыт, почыт, шоненам дыр. Шогышым, шогышым да кӧгӧнетым нулал
колтышым!
Йылме коваште пижын кодо, конешне. Вӱр кайыш! Шортам, вӱрым шӱведем...
Тыгак
кӱлеш окмаклан!
Вес ганаже тыге лийын. Мый пу гыч пеш чапле револьверым ыштенам. Йытырже —
кугу
той гильзе, сонарзе патронын. Шканем моткочак моторын чучеш. Пых! да пых!
лӱйкален куржталам: сарла модына. Лӱйымеке — киношто ужынамыс — йытырыш
пуалыт. Мыят
ончыч пуал колтышым: шикш пушым луктам лиеш, а вара ала-молан нулал
шындышым.
Тевыс, на! Пален омыл мо вара йӱштӧ кӱртньым нулалаш оклийым? Ик гана илыш
туныктеныс окмакым!
"Такшым, кокымшо ганаже кӱртньӧ огыл вет, той ыле!"— кызыт воштылам
семынем. Кеч
чонлан тунарак лапкан ок чуч.

ПИОНЕР УЛЫНА, МОМ-ГЫНАТ ПОГЕНА
Рушарня. Ава коҥгаш олтен веле шынден, илерак пу чужлен-чужлен йӱла. Пӧрт
эше
ырен шуын огыл, сандене леведыш йымач йӧршын лекме ок шу.
— Ток-ток-ток!— окнашке перкалат.
— Кӧ тушто? Мо кӱлеш?— ава кугу йӱкынак йодеш.
Окна янда кӱр гай кылмен, уремыш нимат ок кой.
— А-а, тиде Ваню дыр!— манам.— Наверне, ломыж погаш ӱжаш толын. Чечасак
лектам!
— кычкырем.
— Дворыш мий!— чынак, Ванюн йӱкшӧ. Кушко тынар вашка? Кече кӱшкырак нӧлтмым
вучалташ ок лий мо?
Ванюлан кӧрак, такшым, ломыж погымаште мемнан ял эре ончылно кая. Тудо
нигунамат
школышто каласымым ок вучо, шке кумылын кугурак рвезе-шамычым чумыра да
ломыжым,
кайык терысым погаш наҥгая. Имньым кычкена, терыш кугу гына яшлыкым шындена
да
ял мучко каена. Кажне суртоза ончылгоч поген ямдылыме ик-кок ведра ломыжым
пуэн
колта. Кӧ деч мыняр налме — возена, вара кагазшым бригадирлан пуэна. Витне,
чылт
яражак огыт кодо тидымат, вет ӱяҥдышыже — колхозлан. Но садиктак южо озаже
вурсенат луктеш:
— Мо, кодшо арнян веле кок ведрам пуэнамыс! Эше погынен огыл, пеш чӱчкыдын
коштыда! — манеш.
Уке гын, уке. Ме вес суртыш тӱкалена:
— Ломыжда уло?
Вес рушарнян кайык терысым погаш лектына. Тудыжым шукышт ямдылен огыт шынде
шол,
шке пурен руыман.
— Кӱлеш гын, налза!— маныт.— Вӱташте уло изишак.
Ял мучко эртен, погымо ӱяҥдышым орашке намиен ястарена. Чыла, паша пытыш!
Ынде
модашат лиеш.
— Айста, торф лакыш хоккей дене модаш каена!
— Шого, кочкын лекташ кӱлеш!..
А шочмын школ линейкыште увертарат: Купсолаште тынар ломыжым погеныт,
Йывансолаште — тынар, Кораксолаште лектынат огытыл — намыс! Кажне пионерлан
мыняр логалмым шотлет гын, ме адак эн ончылно улына! Кушто Ваню — мемнан
тале организаторна? А, теве тудо: еҥ вуй гоч мылам шинчам пӱал шога.
Тӱрлыжымат погымо тунемме годым. Школыш тошто кагазым поген кондена ыле.
Шкенан
уке, ял мучко йодышт коштына. Газетым налшыжын тошто газетше погына — мыняр-
гынат пуэн колта. Школым шукертак тунем пытарышын книгаже, тетрадьше кодын
— шкет
аважлан молан нуно кӱлыт? Шаланыше картон яшлыкымат, ӱяҥше, лавыргыше
кагазымат
она шӱкал... Школышто, леваш йымалне, курык наре кагаз погына ыле. Сулыкан
улам:
оҥай книгам, журналым тушеч мӧҥгат лудаш кондалтын.
Погенна пӱгыльмымат. Кож пӱгыльмӧ пеш шулдо, сандене пӱнчыным утларак
погымо. Ик
телым, шарнем, ик кугу мешак пӱнчӧ пӱгыльмым погенам ыле. Сдатлаш Шернурыш
наҥгайыман. Мый кушеч палем, кушко намиен пуртыман? А Чашкаялыште, колынам,
лесник
ила, тудат налеш. Туштыжо, шонем, шотым муам дыр, намиен шуктымем лийже.
Латкок меҥге тораш пӱгыльмем издер дене шупшын каен омыл мо? Намиен
сдатленам,
кум теҥге утлрак оксам лесник пуэн. Шонем: кызыт саде мешакым шупшын каем
ыле мо
тыгай торашке? Чука корно дене, тайыл ваштареш издерым пеҥыж-пеҥыж шупшаш,
эрдене лектын, пычкемыш дене миен пураш? Уке-е, тыгайлан кызыт ӱнарем ок
сите: эн
ончычак — чон вием.
Икана колын улына, пуйто аптекыште куэгичкым налыт. Шергынак тӱлат — пояш
лиеш!
Ну погена вет куэн шырка паҥгажым: ӱчаш-ӱчаш. Лӱмын изи мешакым ургенам
мыят,
тичак темынем.
Ала-кӧ сдатлашат миен шуктен. Тунам веле рашемын: куэ лышташнерым погыман
улмаш!
Тудым, чынжымак, налыт, сай ак дене. Оҥылашетым от ниялте!.. Ончыч икте
шуко погымыж дене моктанен гын, ынде весе шагал погымыжлан йывыртен: моло
деч шагалрак
ондалалтын.
Да, тӱрлыжат лиеден тидым-тудым погымо годым. Теве кӱртньӧ пудыргымак
налаш:
тошто ведра, калай банке дене кугунак ончыко от кай, планым от теме. Кушто-
гынат
нелырак кӱртньым кычалман. Но кушто? Конешне, апшаткудо, мастерской воктен!
Вара
шокта: ала-кӧ тырма пӱйым пу ората гыч перкален луктын, а тырмаже эше сай,
тӧрлымӧ гына улмаш. Весе кӱлешан тарманым нумал каен, кумшо ала-мом рончен
налын... Ваш-ваш шолыштмат, ик кӱртньымак кок гана сдатлымат лиеден.
Чылажат — таҥасымаште ончыко лекшаш, моктымо шомакым колшаш верч. Кугыеҥ-
влакшат тыгак ыштылыныт огыл мо? Вет жапше могай лийын? Америка дене
таҥасыме пагыт... Йырваш чылан ондалкаленыт гын, йочаже почеш кодеш мо?
Тунам ялыш шӱкшӧ вургемым погышо чӱчкыдын толеш ыле. Олмеш пуашлан тӱрлӧ
тасмам,
окам, кудырым конда — ӱдырамаш-шамычлан, а йочалан — батарейкым, изи
лампычкым,
шарикым да монь. Йочажым тудо кузе шонен, туге ондалкален — кӧ тидым огеш
пале.
Но "Тоя кок мучашан" маныт вет. Шӱкшӧ вургем коклаш нелытлан кӱ, кермыч
моклакам
оптымыж дене, суас кайымеке, ик рвезе веле огыл моктанен. Варажым вургем
погышыжат пеш эскера ыле: висымеке, кылдышым ронченак ончен.
Вес эллаште кызытат чыла погат, маныт. Эсогыл янда пудыргымат. Меже ынде
ала пешак поян лийын улына, ала пешак його...

У ий
Школышто тунемме жапыште кандаш У ийым вашлийынам, кандаш гана елкышто
лийынам
гынат, эн чот рашынже иктыже веле ушеш кодын. Моланжым изиш варарак
умыледа, шонем. А такшым, У ий эн вучымо, эн йӧратыме, эн шерге пайремна
лийын. "Слон — Африкыштат слон" манме гаяк, йоча — кеч-куштат, кеч-кунамат
йоча: тудлан пӧлек
лийже. Уке гын — могай пайрем?
Пӧлекан пайремнаже мемнан иктак веле лийын. Шочмо кечынамат — кызытсе гай —
поян
ӱстел дене пайремлен огытыл, шергакан пӧлекат логалын огыл. Паша коклаште
йӧршеш
монден огытыл гын, ача-ава "менениклан" эрдене сайрак тувыржым чиктеныт,
кастене
кочкаш шичме годым кӱпчыкыш шынденыт. Лийын гын, моло деч ойырен, иктаж-мом
тамлым пуэныт. Тидат — куан, тидат кужу жаплан шарнаш кодын, но эрелан
огыл. Мый
гын йоча годсо ик шочмо кечемат ом шарне.
Но ик Петро кечым ом мондо. Тунам мемнан деке уна-шамыч шукын толыныт ыле.
Икте
мылам кум теҥгем пуыш, весе — тунарак, кумшо — теҥгем. Чылт пойышым: шым
теҥгем
лие! Тиде окса дене — шоналташ гына! — куд кленча "крем-содым" налаш лиеш
ыле.
Кеч йӱштыл! Но тидланже Йӱледӱрыш, Петро пазарыш, кайыман. Конешне, нимогай

"крем-содымат" йӱаш мылам ыш логал. Оксажымат вара ача-авалан пуэнам, но
тунамсе
куанем, "пиалем" тачат монден омыл. Тиде пайремым варажымат йӧратенам,
вученам,
но эше ик оҥай ойыртемжылан кӧра: тунам кажне Петро пайремын шке семже
лийын.
Уна-шамыч тунам шукын, тӱрлӧ кундем гыч толыныт. Кастене пӧрт гыч пӧртыш
коштмышт годым иктаж-кӧ гынат йӧршеш палыдыме сем почеш муралтен. Гармоньчо
тунамак
тудым шокташ тунемын, да варажым пайрем мучко уло ял тиде сем почеш гына
мурен.
Вес ийын вес у семым конденыт... Мый шкежат ачан гармоньжым магырыктылаш
тӧченам
да кажне Петро почеш у семым шокташ тунемам ыле. Пайрем годымжо гармонь
мӧҥгыштӧ
шинчен огыл.
Мыйже У ий нерген тӱҥальым огыл мо? Чынак, школышто тунемме годым ме кажне
У ийым, елкым шотдымын вучен улына да ала-мыняр ончычак ямдылалташ
тӱҥалынна. Класснам, коридорым, елкым сӧрастараш ончычак чиялтен ямдылыме
кагаз гыч флажок-влакым пӱчкеденна, "понарым", "шинчырым", тӱрлӧ модышым
ыштенна. Налме модышыжо кугу кожым сӧрастараш ситен огыл. Нунышт, шарнем,
утларакше ватке да "ший кагаз"
дене леведме картон гыч ыштыме ыльыч. Тек янда модыш гай огыт йылгыж, зато
"перкеан" лийыныт: эн кӱшыч волен возыт гынат, огыт пудырго. Южо тыгай
модышыжо,
очыни, школысо чыла елкыштемат кечен.
Кугурак классласе У ий пайрем-влак мылам эше пырдыжгазетым лукмына дене
ушеш кодыныт. Мыйым эре редколлегийыш сайлат ыле. Сӱретленже пешыжак моштен
омыл, но
заметкым тӧрлаш, вара яндарын пырдыж газетыш возен шындаш — тиде мыйын
пашам
лийын. А сӱретлаш Шӱргыял гыч Виталий пешак кертеш ыле. Открытке гыч кеч-
могай
сӱретым, кугемден, газетыш кусарен. Визымше класс гычак тӱҥалын, мемнан
пырдыж
газетна эре эн сӧрал лийын, конкурсышто сеҥен. Пӧлеклан ик гана огыл чапле
акварель чиям, чиян карандашым, сӱретлаш альбомым налынна. Кугурак класс-
влакым сеҥымына дене, мутат уке, чотак кугешненна.
Ойлышым вет: школ годсо елка-влак кокла гыч иктыжым веле сайынрак шарнем.
Тунам
тушко Рывыж лийын миенам. Кугу картоным муын омылат, тыгыде ластыклам ваш
урген,
ушедыл, эн ончычак рывыж вуйым — маскым — ыштышым.
— Мо, тидыже пире гай веле коешыс! — воштылыт мӧҥгыштӧ.
— Шогыза,— манам,— теве йошкар чия дене чиялтемат, рывыжак лиеш!
Йӧра, сай ма, уда — рывыж вуй уло. Ынде вургемым кычалман вет. Аван йошкар
джемперже уло, укеште йӧралеш. Йолаш уке. Ялыш кычал кает мо? Аван
пеледышан ончылшовычшо уло: чытшак йошкарге огыл гынат, чевер тӱс коялеш.
Тетла нимомат шым му,
да тудымак ӱшталаш перныш.
Теве тыгай "костюм" дене елкыш миенам. Ох, и орланышым тудо кастене!
Залыште калык — шыҥ-шыҥ. Чыташат ок лий, шокшо. Мыйын маскыштем ончашлан
веле кок рож улдалеш, сандене шӱлаш путырак неле. Чурий мучко пӱжвӱд чорге
йога, йӧра кеч, калыкше тидым ок уж. "Вашкерак елкыжо пытыже ыле,"— иктым
веле шонем. А тынар тыршымеке, костюм дене толмылан пӧлекым налде каяш? Уке-
е, мый лучо чыталтем! Шокшо
— йӱштак огыл.
Вучен шуктышым: эн сай костюмлан конкурсым иктешлаш тӱҥальыч. Могай верыш
ынде
мыйым шындат? Умылем: сеҥыме нерген шонышашат уке, но ялт шеҥгелне лиймат
ок шу.
— Рывыж!— иктаж латкокымшылан ӱжыч.
А Рывыжше коктын улына ыле. Весыже — мемнан ял Витя. Тудын маскыжат
кевытыште
налме, тувыр-йолашыжат тӱвыт чевер, эсогыл балалайкыжат рывыж тӱсанак. Елка
йырат ялт чоя рывыжлак кошто: тыш-туш ончалеш, вуйжым шӧрын кудалта...
Тудымак
ӱжыт улмаш. Мый лекташат тарваненам ыле — жюри вуйлатыше ешарыш:
— Балалайке дене!
Мыйым иктаж вич еҥ гоч веле жюри ӱстел деке ӱжыч. Тиде жаплан кумылем
йӧршешак
волен шуын ыле. "Ынде пӱжалтше саҥгатым ӱшт!" маншыла, пӧлеклан нершовычым
кучыктышт.
Тудо елкыштак шкенан ял рвезе, мый дечем кум ийлан изирак Тымапи, пеш
куштыш.
Шкенжын елкыжо кечывалым лийын, кастеныже кушташ лӱмынак толын дыр: тамле
пӧлекым налаш кӧ тореш лиеш? Йыдал йолан гынат, весе кем дене тавенат тудым
ок сеҥе:
тывыдып! тывыдып!— кӱвар мура веле. Калыкат сем почеш совым пеш лупшыш.
Кунам костюман-влакым пытартышлан куштен кодаш йодыч, мыят, носовикем
рӱзалтен,
моткочак тавышым. Ну, койышланышым вет! "Эй,— шонем,— садак кӧ улмем огыт
пале:
чурием петырыме..."
Паленыт! Варажым шкенан класс рвезе-шамыч ойлат:
— Да ме тыйым вигак палышна!— маныт.— Кемет гыч!
Тунам лачак тошто кирзе кемым мылам налын пуэныт ыле — кид гыч. Изиш
кугуракат,
кем нерже ечыла кадырген шинчын. Тыгай кемым кунам от пале...
Тетла ик ганат елкыш маске дене коштын омыл, садланак дыр таче молыжым ом
шарне:
пуйто лийынат огытыл.

ШОРЫКЙОЛ
У ий эрта, да эше ик сӧрал, весела пайрем толеш — Шорыкйол. Ик арня шуйна
тудо.
Эрта модын, юарлен. Изиракем годсо Шорыкйол гыч мом утларак шарнем? Эн
ончычак,
конешне, аван йошкарушмен да шӱльӧ ложаш гыч ыштыме мӱгиндыжым да
"пӱкшыжым".
Молгунам тыгай тамле чесым огыт ыште — лач тиде пайремлан гына.
Чыла эше коҥгаште, да ме тутыш йыгылена: "Эше кӱын огыл мо? Ала лукташ
шуын?"
Ава шагатым ончалеш. "Уке, эше изишак вучалтыза,"— манеш.
Но теве тудо коҥга оҥам, шовыч дене кучен налын шогалта, кугу калай салма-
шамычым луктеда. А тушто — мемнан вучымо чесна. Ава мӱгиндым темдышт пурлын
онча.
— Ой, пеш мотор лийын,— манеш.— Йӱкшыктараш кӱлеш ынде нуным. Теве пӱкшым
налза
кызытеш.
Кум-ныл лашка гыч чылалан пуа. Йоҥылыш шым ойло: лашкакыс тиде, лачак
коҥгаш
кӱктен коштымо. Шорыкйол годым тыгай "пӱкш" кажне йочан кӱсеныштыже коштеш.
Тудымат тӱрлын ыштат, такшым: икте — шӱльӧ ложаш да сакыр дене, весе —
йошкарушмен
да ложаш дене, ик уржа ложаш дене гына ямдылышат лиеш. Икманаш, кӧ кузе
мошта,
кӧн можо уло. Чылан ыштат: айдеме тӱвыт шкет ила гынат, ешыште ик йоча уке
гынат. А трук кастене васливате, васликугыза толын пурат? Нуным яра колташ
— сулык.
Авамат ыштыме мӱгиндым, "пӱкшым" мыланна чыла ок пу ыле: кунаржым посна
пыштен,
шылтен.
— Тиде — васливате-кугызалан, ида логал! — манын.
Нунышт мемнан пӧртым нигунамат эртен каен огытыл: тулна эре йӱлен, осал
пийнат
лийын огыл, а ача-авамыт, кугезе йӱлам шуктен, нуным шергакан уна семынак
вашлийыныт, пура, мелна дене сийленыт, пӧлеклан лӱмынак ямдылыме кечшудым,
йошкарушмен "пӱкшым", мӱгиндым лыҥак пуэн колтеныт. А вет южо озаже налме
пряник ден
печеньымат, чодыра пӱкшымат ончылгоч шапашлен. Эх, шоналтенак, шӱвылвӱдет
толеш!
Да ик Шорыкйоллан мыят шым чыте: аван ужгажым савырен чиен, чурийым лапчык
дене
петырен, Ванюн "бригадышкыже" ушнышым. Ваню ончылият, ӱмаштат коштын,
мемнам,
изирак-шамычым, йолташлан налеш.
— Уке гын Серге Микал шкетемым адак лумеш пӧрдалтара,— манеш.
Микал денже иктаҥаш улыт гынат, Ваню тудын деч изишак лӱдеш. Микал мемнан
деч
изиш ойырленрак коштеш да эре ӱчым ыштылеш ыле.
Икманаш, тудо ийын мый первый да пытартыш гана васликугыза сомылым
шуктышым. Тымарте лийын омыл — изирак ыльым, тетла шым лий — ыш келше мылам
тиде паша. Вет
ял мучко тыге кошташ кеч изишак артист кушман. Миен пурет иктаж пӧртыш —
озашт
йодышташ тӱҥалыт: кушечын да кузе толын улына. Кузерак мӱндырнӧ, кушеч ме
пуйто
толынна, илат? Могай кеҥежым вучыман тений да кузе кинде шочеш? Шудо, емыж-
саска
могай лиеш? Кузе вольык тӱла? Мӱкшанже мӱй нерген палынеже. Чыла лачымын,
шот
дене ойлыман. Чуҥге шогаш але кыдач-покшеч ойлышташ сӧрал огыл. Конешне,
чыла
тиде — модыш веле, но вет модынат моштыман! Уке, мыйынлык огыл улмаш тиде.
Шорыкйолын вес сӧралже — тӱрлӧ модыш. Изирак годым "сокыртага" деч молыжым
паленат онал. Но тудыж дене шер теммешкак модмо. Але иктаж-кӧн коҥгаш але
пырдыжеш
саҥгам чот тӱкымешкыже. Тунам вара модыш пужлен.
Кушмо семын, модышат вашталтын. Кид "йӱлаш" тӱҥалмеш, "туп кырен" модынна.
Шинчавӱдат лийын: южгунам кугыеҥак мемнан коклаш пурен чаманыде пера —
воленак шинчат. Эше иктаж окмакше портышкем гыч кудашме калош дене
лупшалеш... Шке от пере
гын, кыралташат от воч да... Модде чытет мо?
Эше варарак, орол пӧртыш модаш кошташ тӱҥалмекына, йӧршеш ӱдыр-каче
койышымак
койына ыле. Модышнат ынде утларакше мужыр дене модман лийын. Чылаштын кузе
тӱҥалмыштым да пытымыштым кызыт омат шарне: вет южо модыш деныже ала ик-кок
кас
веле модмо. Но шукышт огыт мондалт.
Ик эн оҥай модыш тыгай ыле: ӱдыр-рвезе мужырын шинчыт, лач ик "качын"
мужыржо
уке. Да вӱдышӧ — шкет, тудым эше "палач" манына ыле. Мужырдымо рвезе тудын
деч
шканже келшыше ӱдырым кондаш йодеш.
— Пуэт? — йодеш "палач" ӱдырын "пелашыж" деч.
— Ом пу! — манеш "каче".
Тыгай годым мужырдымо рвезе ойла:
— Тугеже, тудлан — кум "шокшым" да кум "йӱштым"!
"Палач" кӱзанӱштӧ дене "чаҥга качым" кум гана чо-отак лупшалеш: тиде —
"шокшо"
да кум гана эркынрак, шотшылан: тиде — "йӱштӧ". Ӱдыр тылат келша, эре тудын
дене
пырля шинчынет гын, ик гана веле огыл тупет воктеч логалеш, но чытет. Кум
гана
кыралтат — ӱдырет дене "кутыраш" уремыш лектат. Кутырымыжо-можо — вожыл
шогымо.
Но кугешныме шотат лийын: тылат келшыше ӱдыр верч кредалаш огыл гынат, кеч
кыралташ ямде улатыс!

СЦЕНЫШТЕ
Артист артамем, кузе уже ойлышым, васликугыза лияшат ыш сите. Тунемме годым
сценышке кок гана лекмем веле шарнем. Тӱшка дене, хорышто, ик гана веле
огыл муренам, но тунамжат шеҥгекырак шогалынам. Утыждене вожылшо лийынам,
чынак.
Очыни, кумшо классыште рушла ик почеламутым урокышто эн сайын наизусть
лудым.
Туныктышына, Иван Трофимович, Октябрь пайрем лӱмеш шындыме концертыште
тудым мыланем лудаш кӱштен. Почеламутшо тыге пыта:
Вся страна: и млад, и стар —
Празднует свободу.
И летит мой красный шар
Прямо к небосводу.
— Пытартыш корным ойло да парнят дене кӱшкӧ ончыкто,— туныкта Иван
Трофимович.—
Вара вуетым саве.
Кузе сценыш лекташ шке черетем вученам, мондаш гына огыл манын, кузе уэш-
пачаш
почеламутым ушештаренам — ойлымо ок кӱл, шонем. Ала-могай заслуженный
артист-шамычат, сценыш лекме деч ончыч тургыжланена, маныт да...
Йӧра, теве мыйын "номерем" увертарышт. Сцене покшекат миен ыжым шу дыр,
почеламутым лудашат тӱҥальым. Уке, тӱкнен монь омыл, но пешак вашкенам,
витне. Варажым
пошкудына, Юрик иза, воштылеш ыле:
— Ала-мом пулеметла тототлышыч, вара кидетым нӧлталме дене пырляк вуетым
сакышыч
да куржыч веле,— манеш.
А эше ик гана спектакльыште модынам. Тидыже визымше але кудымшо классыште
тунемме годым лийын. Шабдар Осыпын "Кориш" повестьше почеш спектакльым
шындышна. Мыланем изи гына рольым — ялысе ик кулакын рольжым — модаш
пуэныт. Сценышкыжат ик
гана веле лекман, мутшат шагал. Пуйто ме, кулак-шамыч, ӱстелтӧрыштӧ йӱын-
кочкын
шинчена да коммунист кашакым пытараш кутырена. Мый шкемын тошто фуфайкем
чиенам,
шӱч дене ӧрыш-пондашым сӱретленам. Залыш ончаш огыл манын, чо-отак руштшо
гай
вуйым сакенам, лӱҥген шинчем.
— Нуным кошарташ кӱлеш!— манын, ӱстембалым мушкынден колтем...
Ӧрдыж гыч ончен шинчаш сай тудо. Спектакльыште моддымо-шамыч мыйым варажым
воштыльыч веле:
— Могай кулак шӱкшӧ фуфайкым чиен коштын? Кулак улат гын, чапле ужгам
чийыман
ыле!— маньыч.

ӰЯРНЯ, КУГЕЧЕ
"Ӱярня — мунчалташ, кугече — лӱҥгалташ" маныт. Изина годым тиде йӱлам
шукташак
тыршат ыле. Ньога-шамычше тугакат теле мучко мунчалтена тудо, но ӱярня шуо
— вуешшушо ӱдыр-качыжат, погынен, кугу тер дене мунчалташ огыт вожыл ыле.
Тортам кужу тӱкыла нӧлталын кылден шындат — тержат умбачын кугу копшаҥгыла
веле коеш. Курык вуйыш терым шупшын-шӱкен кӱзыктат, ӱдыр-шамыч вигак пурен
шинчыт, а рвезышт
шеҥгеч шӱкен куржыт, вара шкештат писынрак да писынрак волышо терыш
шуҥгалтыт.
— Э-эй, кораҥза!!! — шижтарат. Ньога-шамыч пурсала ӧрдыжкӧ шаланат.
— Ӱярня йор-йор-йо-ор! — шуйдарат терыште шинчыше-шамыч.
Мунчалташыже утларакшым мемнан пӧрт воктенысе вишыш, изуремыш, толыт ыле.
Изурем ваштарешак — Овдаки кокан пӧртшӧ. Ала-кунам ончыч кугу тер дене
окнашкат пурымышт лийын, маныт ыле. Мемнан годым печыш миен тӱкнымыштым
веле палем.
Ик ӱярням эшеат сайын шарнем. Тунам первый гана ӱярняварам пыштышт. Иктаж
шым
кутышан ыле чай. Таче самырык-влакше огытат пале дыр, мо тиде тыгай. Кок-
кум мут
дене умылтараш гын, тиде — курык тайылеш кужу ломаш-влак дене ыштыме рельс.
Поезд корным кӱртньӧ корно манына гын, тиде — пу корно. Ломаш-влакым
ӱмбачын сайын
гына пужарат, вӱдым оптен, ияҥден шындат. Ынде тушко коктын-коктын, мурышто
ойлымыла, "ваш ончалын, кид кучалын" шогалат да мардежла писын ӱлыкӧ
мунчалтен волет. Эн мучашышке олымым орален шындат. "Кушан камвочшашым
палем гын, олымым шарем ыле" калыкмутшат тышечак лектын ала?
Маньым вет: ӱярня годым ӱдыр-качат, самырык вате-марият мунчалтат ыле. Да
эше
туштак ме пӧрдына, камвоч-камвоч мунчалтена. Мужыр-шамыч поче-поче волат,
южгунам шеҥгелсыже ончылсым поктен шуэш, тӱкнымашат лиеда. Сырымаш монь
уке, чылалан
весела. Но чот шекланыман: ӱярнявара дене волышо шогал ок керт, тӱка гын,
сайынак тӱка.
Теве йолташ дене коктын меат мучаш мартеак волен шуна да олымыш шуҥгалтна.
Ынде
писын кораҥман тушеч: шеҥгечын вес мужыр вола. Мый кугу кемем дене вашке
кынел
шым шукто. Кынелашыжат кынелынам ыле, но эше кораҥын омыл. Кыр-лӱп! ала-кӧ
кугу
капше дене мыйым тӱкен кудалтыш. Выж-ж! вуйушем кайыш. Тӱкышӧ марий мыйым
кынелтен шогалтен, но нигузеат шӱлалтен ом керт...
Тудо кечын мылам пайрем пытыш. Да пычкемышалтешат ыле. Вашке молат шаланен
пытышт. Но вет ӱярняже ик кече веле огыл! Адакшым, кузе ойлат гала: "Ик
кыралтшылан кок кыралтдымым пуат" маныт чай?
А кугечылан тудо ийынак Шабаш коремеш кугу-у лӱҥгалтышым сакышт, да тудо ик
ий
веле огыл кечыш. Ӱдыр-каче-шамыч мужырын-мужырын шогалын лӱҥгалтат ыле.
Ончашат
шучкатан чучеш, кунам лӱҥгалтыш кӱ-ӱшкӧ кӱзен кая, торешвара дене тӧр лиеш,
волен, вес могырыш тыгак чоҥештен кӱза. Ӱдыр чаргыжеш, каче воштылеш...
Кугырак-шамыч лӱҥгалтен ситарат, да ме, ньога-шамыч, тӱҥалына.
— Шӱкалза-а! — кычкырена.
Лӱҥгалтыш мемнам кӱшкырак да кӱшкырак нӧлталеш. Тышке-тушко, тышке-тушко...
Шоген-шоген, йолат ярна, кидат теве-теве мучышта: лӱҥгалтыш вараже кӱжгӧ,
мемнан
кидлык огыл.
— Сита-а! — чараш йодына.
Ынде вес мужыр кӱзен шогалеш.
Тиде лӱҥгалтыш тоштеме, уэш сакыше ыш лий. Йоча-шамычлан кызытат, такшым,
кугече
лӱҥгалтышым сакен пуат, но кажне шке мӧҥгыштыжӧ. Кызыт пайрем-шамыч
"пӧртышкӧ
пуреныт" шол.

ГОНОРАР
Визымше классыште тунеммем годым ӱмырыштем первый гана гонорарым нальым:
шоныдымын — вучыдымын. Пашаже тыге лийын.
Икана Витя — ончычсо туныктышемын эргыже, кугурак классыште тунемше — урок
деч
вара мыйым ужо да ойла:
— Теве Илюш кугызан пӧртшӧ ваштареш пареҥге нӧрепым ыштеныт. Айда пырля,
ончал
толына.
Каен колтышна. Тӱжвачат, кӧргӧ гычат шымленак ончышна.
— Тидын нерген газетыш возен колтена,— манеш Витя.
— Мыйже ом мошто дыр?— манам.
— Йӧсыжӧ нимат уке: мо, кушто, кунам да кузе лийын — увертараш гына кӱлеш.
Ме
тыге тӱҥалына: "Шукерте огыл "Искра" колхозын плотникше-влак Купсола
ялыште..."
Ну, и умбакыже. Йӧра, тиде гана мый чыла шке возен колтем, йымалан
когыньнан
лӱмнам ончыктем. Пырляк ончен коштнас, чын вет?— мӧҥгӧ кайымына годым Витя
ойла.
— Йӧра,— манам.
Витя шкеже ончычат газетыш возгален да мыйымат тиде пашаш ушынеже улмаш,
витне.
Тылзе наре эртымеке, мылам кужу перемен годым каласышт:
— Тыйым почтальон ала-молан кычалеш.
"Молан гын?" — шонкалем. А тудо мыам ала-могай кагазыш подписьым шындыктыш
да
кум теҥге утларак оксам шотлен пуыш.
— Тиде — газет гыч перевод. Иктаж-мом возенат чай,— мане.
Тунам веле Витя дене пырля коштмынам, мом ойлымынам шарналтышым. "Ого,
оксам тыгеат ышташ лиеш улмашыс!"— шоналтышым.
Иктаж арня наре, мом эше шке гыч возаш лиеш манын, шонкален коштым. Вигак
шотым
шым му да варажым тидын нерген мондышым. Ныл идалык эртымеке гына,
педучилищыште
тунеммем годым, газетыш возаш кумылаҥ шуым. Тунамже вучен веле коштына ыле:
могай оҥай кас, вашлиймаш, концерт лиеш — тунамак тидын нерген газетлаш
возен колташ вашкенна. Южгунам газетеш лекше изи гына заметке йымалан кум-
ныл фамилий возалтеш ыле. А вет посна-посна возенна.
Витя нерген мутым луктым гын, эше иктаж шомакым каласен кодыде омак керт.
Шуко
лудшо, палыше, тудо мом-гынат шонене луктеш ыле: я шахмат дене мемнам
таҥасыкта,
я коклаштына лотерей модышым эртара, я футбол дене модаш вес ялыш поген
наҥгая... Мемнам ушен, кумылаҥден моштенак, мокталташат мутым ок чамане
ыле.
Шарнем: икана футбол дене шке коклаште модмо годым капкаште шогышым. Писын
пӧрдын толшо мечым, камвозын, пешак моторын кучышым.
— У-у, да тый Яшин гаяк кертатыс!— Витя шке дечем коч йывыртен.— Кораксола
дене
модаш каена — тыйым капкаш шогалтена.
Тунам шкежат умыленам дыр: ик ганаже шоныдымын тыге лектын, "случайне"
манына.
Но капкаш шогалмек, кажне мечым сӧралын, тунамсылак камвозын кучаш тӧчышым.
Икмыняр гана мече, ӱмбачем чоҥештен, капкаш пурымеке веле, могай "Яшин"
улмем тогдайышт да "капка орол" гыч кораҥдышт.

ШӰЙШӦ ПАРЕҤГЕ
Моткочак омо шуэш! Эше пеш эр дыр, но кынелде ок лий: авам дене коктын таче
пареҥге пасуш кылмыше пареҥгым — крахмалым — погаш каена. Пасушкыжо эр
кылме денак
веле пурен сеҥет. Кече ончале, изишак ырыкташ тӱҥале гын, пасу вишкыде
лапашыш
савырна. Чечасак пижын возат. Вара кеч нылйола кудал лек. Ато йолчиеметымат
йомдарен кодет. Адакшым, "Вараш кодшылан — чыве йол" маныт. Ме веле огыл,
молат пасушто кодшо пареҥгым шошым погат. Эше "шӱйшӧ" малдалыт. Могай тудо
шӱйшӧ? Кылмыше, крахмалыш савырныше.
Шкенан пареҥгыже ваш марте нигунам ок сите. Ятырак шындена шке, но пакча
каҥга
улмылан ала-мо — начар шочеш. Пакчажат кузе каҥга ок лий: кунар ий терысым
ужын
огыл. Ушкална тений марте уке ыле. Варажым ала мемнанат пареҥгына ситаш
тӱҥалеш,
а кызытеш тӱрлӧ семын аныклаш, йӧным кычалаш перна.
А ложаш йӧре кӱэштме пареҥге мелнажым кӧ шӱкалеш? Коштет гын, пурын кошташ
—
пряник гай. Школыш намиет — кӧ тыгайжым пурлынат ончен огыл гын, эше
кӧранен
колта. Нимат шӱйшӧ огыл, пеш сай пареҥге!
Ава кок ведрам налын, мый — иктым. Кондашыже кидым алмаштен-алмаштен
кондем. Шонеда, авай мыйым наҥгая? Уке, мый шке йодынам. Коктын содыки
шукырак кондена.
Пижын возат гынат, коктын — коктынак: ваш полшаш лиеш. Кем шотыштат кутырен
келшенна: мый чием. Авам калошым чия, кудашалт ынже код манын, кылден
шында. А резинке кемна — когылянна ик мужыр веле тений. Мый школыш миен
толам, вара авай
кемым кудаш налеш: сомылкам ышташ лектеш...
Омем таче изишак кодеш гын, пареҥге мелналан кӧра чыташат лиеш!

ПИОНЕР ЛАГЕРЬЫШТЕ
Ӱмырыштем ик гана пионер лагерьыштат канаш логалын, но тунамжат — шке
ялыштемак.
Изиш варарак ятыр школ пелен "паша да каныме лагерьым" почаш тӱҥальыч, а
мый
чынжымак пионер лагерьыште каненам. Ик кеҥежым тудым мемнан школыштына
почыч.
Уло район гыч рвезе-ӱдыр-шамычым поген конденыт. А мо: мемнан дене вер пеш
мотор, лачак канышашлык. "Курортлык!"— маныт мемнан дене. Яндар юж, памаш
вӱд,
кожла, пӱнчер, курык, олык — чыла уло. Сайрак вержым районышто муынат
огытыл,
ужат.
Ӧрам: кузе мыйым лагерьыш колташ ача-авамым кутырен келыштареныт. Вет
кеҥежым
мӧҥгышат паша пеш шуко. Ончычшо ынештат колто ыле пешак, но вара кӧнышт.
Лагерьыш чарайолын каяш огыл манын (сӧрал огыл вет!), мылам лӱмын брезент
туфльым налыныт. А тугакше кеҥеж мучко йолыш нимомат чиен онал. Йолна
коштырга, шелышталтеш ыле. Мончаште мушкаш тӱҥалат — коршта, чожгыжеш.
Сандене ик кечын мыламат йолем корем вӱдеш веле, шовынан мушкыш дене йыген
мушкаш логале.
Теве эрла ынде лагерьыш кайышаш улам. У туфлем чиен, Шабаш коремыш йолташ-
шамыч
деке модаш лектынам, от шинче. У чием чылалан эрежак ок логал, да
утларакшым ончыкташ, моктанаш миенам дыр.
Лачак "шестипалка" дене пешак модыт. Модышыжо тыгай: иктаж пу комыля але кӱ
моклака ӱмбак оҥам пыштат. Оҥан ик вуйжо мландыште кия. Тиде мучашыш куд
паҥгам оптат. Икте вӱда. Оҥан вес вуйжым чот гына тошкал колтет — паҥга-
шамыч ала-кушко
шумеш чоҥештат, шаланен пытат. Вӱдышӧ нуным, поген, уэш оҥа ӱмбаке оптышаш.
Тиде
жапыште чыланат шылыт. "Оза" паҥгам конден опта да кычалаш тӱҥалеш. Кӧм
муэш —
лӱмжым каласен, оҥажым "Кулай, кулай!" манын пералтышаш. Чылаштым
"пералтен"
гын, первый мумо еҥ вӱдаш тӱҥалеш. Но южгунам пытартышлан кодшо еҥ чылаштым
утарен кертеш. Тидланже, "оза" деч ончыч куржын миен, оҥам тошкалшаш. А
"озаже" тыгай годым кӱшкӧ чоҥештыше паҥгам кучаш тырша: сеҥа гын, тошкалше
шке вӱдаш тӱҥалеш.
Мыланем туфльо куржталаш мешаят, монча пура воктек кудаш шынденам. Да
варажым
налаш чылт ушеш возын огыл: молгунамсе семынак чарайолын мӧҥгӧ каенам.
Эрдене
туфльо кӱлеш лийын, миен кычальым — уке! Вет пычкемыш дене веле модмым
чарнышна,
эрденат жап шукак эртен огыл — ала-кӧ налынат шуктен.
— Уке,— маньыч мӧҥгыштӧ,— тыланет тетла туфльо! Ме кажне кечын налын она
шукто!
Лагерьыш чарайлынак кайышым. Уке — шонаш шагалрак. Мый веле огыл, молат
чарайолын коштыч. Йолчиемышт лийын гынат, южышт чиен огытыл: уто мешанчык.
Иленна школышто. Лагерь вуйлатышат шкенан учительнак ыле, музыкантат,
воспитателят. Йоча-шамычше гына тӱрлӧ школла гыч толыныт: марият, рушат.
Тидыже рушла
мутланаш тунемашат полшыш.
А мыйым эше ик куанле увер вучен: кок кечылан вараш кодын, лагерьыш Чашкаял
гыч
аван шольыжо, Вачий, тольо. Коктынат моткоч йывыртенна: чылт кутырен ыштыме
гай
лектын!
Лагерьыште мыланем пеш келшен. Тӱрлӧ модыш, конкурс, поход — чылажат ушеш
кодын.
Да кузе тамлын пукшымыштымат, мӧҥгысӧ пареҥге шӱрым подылшемла, кужун
шарненам
эше. Ялыште кеҥежым шылым монь ужат мо? А лагерьыште, пожале, эн йӧратыме
кочкышна шылан макарон ыле. Кузе мондет тӱрлӧ повидлыжым, кисель-
компотшым?..
Икте веле: кечывал кочкыш деч вара малаш пыштымышт — нигӧланат келшен огыл
дыр.
Ме кечывалым мален тунемын онал, сандене омынат уке. А вот кий шыпак, ит
лӱшкӧ,
кугун итат кутыро. Книгам лудын але пел йӱкын тӱрлым ойлышт киена ыле.
Школ кудывечыш лектат, да мемнан пӧртнат койынак шинча. Чотрак кычкыралам
гыч,
йӱкемат колыт. Но каныме жапыште мӧҥгӧ улыжат кок-кум гана миенам дыр.
Канаш
гын, канаш — нимом шоныде! Адакшым, паша жапыште ешем кудалтен кодымемлан
мыняр-гынат титакемат шижынам, очыни. Вачий гын кажне кечын манме гай
куржталеш ыле
мӧҥгына.

ШОКТЕ ДЕНЕ — КОЛ КУЧАШ
— А-а, колызо! Тольыч мо?
Ялышкем мием, да пошкудем тыге мый денем саламлалтеш. "Колызо" лӱмемже
арамак
лектын огыл тудо. Шкенан ял воктенак кугу пӱяште карп, карака пошымек,
чӱчкыдынак тушко кол кучаш коштам. Йӧратем карплан шинчаш. Тудыжо эре ок
логал, кугуракше чӱҥгалеш гын, эҥыршӱртӧ мучаште коштыктымыжак мом шога.
Кучет, огыт — садак ракатым налат, чоным кандарет. Иктаж вич-шым килоанжым
луктын сеҥет гын, куанжым ойлен мошташат ок лий.
Такшым, кол "чер" дене изинек черланенам. Молан "чер" манам? А кол кучымаш
— чер
гаяк. Ик гана кепшылта гын, тетла от утло: йӱр ма, лум — эре вӱд воктеке
шупшеш.
Омо денат колым кучет, эре кугу деч кугум. Чытен кертде, каныш кечым вучет.
Але
йӱдшымат вӱд воктенак кылмен шужен эртарет. Каныш мо тиде? Орлык! Йӧра,
колжым
кучет гын...
А тӱҥалынам кид дене, шокте дене кол кучыма гыч. Тунам мемнан дене кугу
колжо
лийынат огыл. Зато кӱэрлаште, таляка верлаште, тыгыде кол пешак модеш ыле.
"Сӧмаривате" манына ыле, "сӱанмарий вате" дыр кужунжо. Чын лӱмжӧ кузе,
товат, ом
пале. Тыгайракак кол уло эше: шаранюго. Но "сӧмариватым" шаранюго дене
таҥастарет, ужат? Иктыже сӱан вате гаяк чевер: могай гына тӱс уке
ӱмбалныже! Ужар сывын
тӱсат коялеш, рывыжупш, чинче, тасма тӱсат. А шаранюгын ик чевер тӱсшат
уке. Але
вара тудак модмо жаплан тыге тӱзлана?
Эше пинюго шуко ыле. Кужу почан пий гай, шеме, чулым. Эн кугуракшым "Ого,
алаша
гай!" манына ыле. Изиш чынжат уло дыр тыште. Ик кеҥежым нуным мурда дене
пешак
кучышым. Мурдаш чыве вуйым пыштет — йӱдвошт тунар пинюго погына! А эрыкташ
тиде
колым эн куштылго: вуйжым пӱчкыч, мӱшкыржым темдальыч, шӱалтышыч — чыла. Ни
лужо
кугун уке, ни оксаже — вес кол гай шӱведен-шӱведен кочшаш огыл. Эн сай кол!
А кид дене тыге кучена ыле. Таляка, кӱэран верыш шып гына, пырыс гай миет.
Эн
тӱҥжӧ — тыйын толметым кол умбачынак ынже шиж, келгыш каен ынже шукто. А
умбакыже чыла тыйын чулымлыкетым онча. Кӱэрыште кол писынжак каен колтен ок
керт, пырыс гаяк руалткале веле.
Шуко колжо кугурак кӱ йымак шылын возеш. Нунымат, кажне кӱм посна-посна
тарватылын, пешак кучаш лиеш.
Но шокте дене садак шукырак кучет. Шындет тудым йӧнанрак вереш да йол дене
колым
шокте могырыш поктет. Кокыт-кумыт, утларакат логалеш. Шудо лоҥгаште колым
кучаш
тидын деч сай йӧнжым от му. Шокте гына то укшыш пижеш, то кугу кӱ моклакам
кошталеш. "Адакат шоктем локтылынат!"— манын, авам шуко гана вурсен. Но
зато кондымо колым ужар шоган, муно дене пырля жаритлен шында — йылметым
нелат!
Варарак эҥыр дене кучаш тӱҥальым. Вӱд ий деч эрнен гына шукта — вашкерак
"вакш
кутаныш". Тыге манына ыле вакш шеҥгел агурым. Вӱд ӱмбалне эше тӱрлӧ шӱк:
кож
лӱс, ала-могай укш, тоя-шамыч. Тетла веле сай дыр: кол тунар ок лӱд, тыйым
ок
уж.
А эҥырнаже могай лийын, кызыт шонен воштылам! Мо тугай леска, паленат онал:

эҥырвотлан, могай логалын, тугай ургымшӱртым налынна. Тӱсым от кычалтыл:
ошат,
шемат йӧра. Пешак вичкыж гын, кокыте почкынчен толашет лачак. Чичкалан
утларакшым кленча пропкым налына ыле. Тыгак пӱнчӧ шӱм гычат ышталтын, но
тыгайже нелырак да вашке пудырга.
Нелытлан эн сай — вулно падыраш. Тудым ме тура корем серыште, кугу
класслаште
тунемше рвезе-шамычын мишеньыш "мелкашка" дене лӱйкалыме верыштышт, шошым,
лум
шулен пытымеке, кычалына ыле. Южо пуляже пеш келгыш шӱтен пура: пургедат,
пургедат да кудалтет. Но коклан пиалат "шыргыжалеш": изиш гына кӱнчалтет —
теве тудо,
шергакан вулно падыраш. Иктыжак кок эҥырлан сита. Вулно уке годым, мо
логалын,
тудым сакалет: изи гайкым, кӱртньывоштыр падырашым...
Эсогыл эҥыримымат шке ыштен толашена ыле. Налмыжым от ситаре: шке
ыштымынажат
тутыш укшерыш пижеш, тудыжо, шӱртӧ чыта гын, вийнен лектеш. Кадырте да адак
кучо
веле.
Эҥырвотна кӱсеныштак, шӱртӧ паҥгаш пӱтырымӧ, коштын. А воштырым верыштак
кычалынна але ончыч шылтен кодымынам луктынна. Пеш кужужо огешат кӱл ыле:
кол сер
воктенак сайын чӱҥген.
Теве тыгайрак лийын кол кучымо ӱзгарна. Кугу колым тудын дене от кучо, но
тыгыдылан — йӧрен. Да вет кученна колжымат! Сайын чӱҥгымыж годым кӱмыж
тичат логалын. А тудо — эн кугу виса: кӱмыж колым кученат гын, ой-ой! Изи
ма, кугу мо —
кӱмыж вет!
"Могай вӱдыштӧ кол огеш иле?"— йодмылан, палем, тыге вашештыман: "Памаш
вӱдыштӧ". Но тиде чын огыл. Мемнан дене памаш вӱдыштӧ веле мо,
памашшинчаштыжак
кол ила! Изи годым эҥыр денат шуко гана кученам. Шукерте огыл уэш миен
тергышым:
ала, шонем, тунам веле тыге лийын? Кызытат илат, памаш рож гыч почышт веле
коеш.
Да тиде веле мо: ойлат, пуйто ожно нине памашшинчаште шемгол (тото) шолеш
веле
улмаш. Вӱдлан миеныт — иктаж кол садак ведраш пурен. Но тиде ожно лийын,
маныт.
А тыгыде колжо изина годым шукак ыле. Коллан тӱлашыже вакш пӱя-влакат йӧным
ыштеныт. Кундемыштына тунам ныл вӱдвакш ыле — кызыт иктат уке. Чын, пӱя
ынде кугу,
ӱшанле: бетон дене комыжлымо, кажне вӱдшор почеш тӧрлышаш, уэш пӱялышаш
уке. Кугу колат ятыр. Но пӱя кажне ийын утыр да утыр талякаҥеш, шудо дене
леведалтеш.
Вашке сер гыч эҥыр дене кучаш вержат ок код. Да эше весе ӧрыктара: изи
колызым
моткоч шуэн ужат. Ончыч тынар кол лиеш ыле гын...
Тунам кугу кол Кугу вакш деч кӱшкырак йӧршын уке ыле. Юрдийжат мемнан ял
деч
ятыр ӱлнӧ веле логалеш ыле, а олаҥгым да шереҥгым ойлыманат огыл. Кызыт
олаҥгыжым нимо укеште кучет огыла. Такшым, шӱрлан тудо эн сай, но шолтенжат
моштыман.
Мый гын олаҥгым марльыш пӱтыралам да кужун шолтем. Лемжат пеш тамле лиеш,
шӱрышкат ик лу падырашат ок логал. Тыге от ыште гын, кочмо годым пӱсӧ
лужым, товат,
логареш шындет.
Пеш кӱлеш тыгай колет:
Логареш шынден колет!
Тыге воштылам кызыт. Тунам кӧ олаҥгым кучен гын, охо! Чылан кӧраненыт.
Такшым,
олаҥгым кучаш нимогай чоялык, мастарлык огешат кӱл улмаш. Тугай сут: чыла
руалткала! Эҥыримым нелын шында дык — парням чыкен, пыкше мучыштарет. А ик
гана ужмемым нигунам ом мондо: серыш луктын кудалтыме кугу-у олаҥге
воктенже кийыше вес
изирак олаҥгым нелаш тӱҥалын. Йӧршешат нелеш ыле, да тетла ок пуро: весыжат
чылт
изижак огыл...
А вот каракам, карпым кучаш чытымашат, моштымашат, чоялыкат кӱлеш. Нуно пеш
шекланыше улыт, шыпым йӧратат. "Лӱшкет — ок логал ни карп, ни ловал,"—
манынам санденак ик почеламутыштем.
— А-а, колызо! Кайышыч мо? Вара колет уло? — ужата пошкудем.
— Уло, уло! — манам.
Мый шкеже кол кучымаште шы-ып шинчаш тыршем.

"КИШКЕ! КИШКЕ!"
Тений мемнан кундемыште кишке улмо нерген ок шокто. Лиешак гын, кӧ-гынат
ужеш,
да уверже писын шарла ыле. А теве изи годым кугыеҥ-влак эре шижтареныт:
"Кожлаш
каеда гын, эскерыза: кишке чӱҥгалын кертеш! Теве кӱтӱчӧ-шамыч тораштат огыл
ужыныт..."
А икана модын куржталына ыле — ала-кӧ каласыш:
— Ялыш кишкым конденыт!
— Кушто?
— Матвуй кугызан ончылно.
Ме чылан ял мучашке куржна: иктат кишкым ужын огыл, оҥайыс ончалаш. Чынак,
кишке
кия: шеме, вуйдымо. Тунам эше ойлыштыт ыле, пуйто колышо кишке тырлен
кертеш,
пуйто руал кудалтыме вуйжат капше дене ушнен кушкын сеҥа. Икманаш, кишке
огыл, а
йомакысе шучко дракон! Санденак, очыни, кӱтӱчӧ-шамычат (а кишкым нуно
конденыт)
вуйжым чодыраштак кудалтен коденыт. Меат кученак ончаш она тошт, эн
лӱддымыжат
кишкым тоя дене веле савыркала.
Лӱдынак улына тунам кишке деч. Кораксола гыч Мичу лӱман рвезе санаторийыште
лийын да тушеч пу гыч ыштыме модышым конден ыле: кугурак шеч кутышан
"кишкым". Саде
модыш дене ик йочам веле огыл лӱдыктен, магырыктен. Воктекет мия да ойла:
— Ончо, мо уло мыйын.
Помышыж гыч луктын, кок парняж дене покшеч куча, да модышыжо кишкыла
кадыргылаш
тӱҥалеш. Адакшым, кишкылак чиялтыл пытарыме. Лишкет намияш тӱҥале гын — ала-
кушко магырен куржат! Мичу эше кишке коваштым конден ыле. Тудымат ӧрын
онченна.
Лӱдаш лӱдынна, но кишке деч аралтме йӧнымат пеш палена ыле. Тудым, мутлан,
тоя
дене перен пушташ ок лий улмаш, вичкыж воштыр кӱлеш. Эше ойленыт, пуйто
еҥым
покташлан кишке тыртыш гай пӱтыралтеш да пӧрдын кая. Тыгай годым кече
ваштареш
куржын утлыман. Тидым кажне йоча пален, но але марте чонанжым иктат ужын
онал.
А икана мый ик кишкым ялыштак, шкенан пӧрт деч тораштат огыл, ужынам. Кеҥеж
кечын коремыш каяш лектынам. Урем гоч вончен гына шуктышым — ончем:
ваштареш
пӧртан Микалын клат воктенже кишке коштеш! Изиат огыл, пеш кугуат манаш ок
лий.
Такшым, кушеч палем мый, могай лиеш кугужо? Но ончыч ужмо шем кишке деч,
шарнем,
вичкыжрак ыле. Да пешак мотор: коваштыже шонанпылла йӱла! Эх, шонем, нигӧ
ок
ужыс тыгай сӧралым!
— Кишке! Кишке!— кычкырем.
Но, ӱчым ыштымыла, нигӧат лишне уке, иктат ок тол. А кишке капка йымачын
пошкудын кудывечышкыже нушкын пурыш. Мыят, кудывечыш пурен, ик лукышто
шогышо кольмым
ужылалтышым. Руалтышым тудым да леваш могырыш нушшо кишкым пешак руалнем.
Но
кольмыжо — совокан, пӱсӧ огыл, да вашкыме дене нигузе тура логалтен ом
керт...
Икманаш, утлыш кишке: левашыш, вара тушто шогышо кугу лар йымак шыле.
Пакчаш
лектын, пырдыж вес могырымат ончышым вараже, но арам.
"Кишке" мутшо дечак лӱдын тунемше, мый первый ужмо чонан кишкымак теве-теве
кошартем. Кожлаште вашлиям гын, омат тӱкӧ ыле, очыни, вашкерак тушечын
кораҥам
ыле. Но ялыштыжак тудын деч лӱдаш?

ТУРИСТ-ШАМЫЧЫМ ВӰДЕН...
Памашъял курыкым мемнан дене "Кӱгурык" маныт. Чынак, тыште уло кожла кӱ
ӱмбалне
шога. Тиде кӱ лончо мемнан ял дечак тӱҥалеш да шым-кандаш уштыш наре, ала
утларакат, шуйна. Изиракем годым кӱм эше тынар шуко, пудештарен-пудештарен,
огыт лук
ыле. Луктыныт тунамат, но кид дене. Курык серыш кӱнчен пурат да кӱм
каткален оптат ыле. Издер дене тӱжваке шупшын луктын, орашке тӧрлен
оптеныт. Кок теле ачамат кӱ лукташ кошто. Вара Кораксола марий кыдал марте
уралтат, чарнышт. Лӱдыкшӧ
паша, моткоч эскерыман.
А умбалнырак, самый Кӱгурыкышто, ожно вакшкӱм луктыныт. Курыкышто рож-
влакше тачат улыт. Тушко школ гыч первый гана поход дене мийыме годымак
шукыштым шымлышна. Ик вере ӱлычын кушшо ийсӱсым ужна. Кӱшыч вӱд чӱча, а
ӱлнӧ, йӱштӧ юж коштмаште, тунамак кылма. Вес пещерыште йоҥгыдо пӧлемым
муна. Туштыжо ӱстелат, теҥгылат
уло, чыла — кӱ гыч. Кеҥежым миет гын, регенчаҥ пытыше, рок дене петыралт
шушо
вакшкӱмат муаш лиеш. Кузе тыгай кӱм курыкышко имне дене кӱзыктат улмаш —
ӧрат
веле. Пеш тура вет курыкшо!
Ик гана тиде верыш ужатыше семынат миен коштынам. Кеҥеж тӱҥалтыште Марий
Турек
велым турист-влак толыныт. Ик йӱдым школыштына маленыт. Кӱгурыкыш пещерым
ончаш
кайынешт, но шке семын корным огыт му. Мый лачак школышто лийынам. Ала
иктаж-кӧ
мыйым темлен, ала шкеак корным палем манын моктанен колтенам — мыйым ужатен
наҥгаяш пешак йодыт. Оксамат пуэна ыле, маныт. Кӧнышым мыят.
Каена ынде. Каяшыже торас, керемет! Мемнан дене шым меҥгым шотлат тушко
шумеш.
Шымытшак ок лий гынат, ошкылаш сита. Палыдыме улытат, ни кутыралтен колташ,
ни
мо...
Намийышым кӱлеш верыш, ик радам кӱ рожлам ончыктышым. Тыгай радамже икте
веле
огыл: кӧ пала, мыняр чылаже. Нунетат ик вере вуйым чыкен ончалыт, вес
вере...
Шот дене, нигушкыжат пурен, сайын ышт ончо.
— Шучко,— маныт.— Эше сӱмырла!
Тура курыкым "вакшкӱ шупшыктымо корно" дене кӱзышна, пасуш лекна.
— Ну,— маныт,— ме тышан каналтена. Тый ынде мӧҥгет кает мо?
— Каем, — манам.
Кугыракышт, самырык эше тугай — ала туныктышо, ала вожатый — мылам
вичырашым
шуя:
— На, — манеш,— пашатлан. Тетла мемнан уке.
Шкетынак мӧҥгӧ ошкылшемла, шинчавӱдем лектын ыле. А кызыт шонем: "Да-а,
шулдынак
акленыт тунам кеч-могай пашамат!"

ЕҤЫН ОЛМАЖЕ
Еҥын олмаже эре тамлырак, маныт. Чынак, вет шкенан олмана уло, а вот кӱлеш
еҥыным, тыгаяк ражгам, кӱрын кошташ. Мемнан ялыште сай сорт олмаже ожно
лийынат
огыл чай, эре икгайракак улмаш: пурлат — да шинчавӱдет толеш, шере — да,
мекш
гай кукшо, "шопке олма". Шкенан гын яллан эн тамле олмана ыле. "Сакырный"
манына
ыле: сакыр таманак, утыжым кукшо огыл.
Но садак еҥыным кочкын ончымо шуэш. Икана ме, кум йолташ, кечывал кече
денак
Матвуй куван пакчашкыже пурышна. Ала иктаж-куш кайымыжым ужын шуктенна, ала
"Эй,
шоҥго ужынат, колынат ок шукто" манын шоненна — икманаш, лӱдынат, вожылынат

онал.
Олмам кӱраш гына тӱҥална — воктен пӧртыштӧ илыше шоҥго туныктышо, Ефрем
Иванович, окнам перкала: мемнам ужын шуктен. Мушкындым пеш рӱза. Ме пакча
гыч — чож!
Шонымо семын ыш лий: кок-кум олма гыч веле налын шуктышна.
Шыже шуо, тунемаш тӱҥална. Марий литератур урокышто Ефрем Иванович мыланна
ик
ойлымашым лудыктыш. Икте лектеш да изи ужашым лудеш, весе... Туныктышына
колыштеш: кузе лудмынам терга лиеш. А ойлымашыже тыгайрак ыле: пуйто ик
рвезе еҥ пакчаш олмам шолышташ пурен. Пече гоч вончышыжла, пудашке пижын да
йолашыжым кушкедын, кидшым, чурийжым нуж когартен пытарен...
Олма шолышташ пурымо нерген мут лекте гын, ынде Ефрем Иванович мемнамат
класс
ончылно вожылтараш тӱҥалеш, шонем. Мыйымат тунам пален дыр.
— Теве,— ышталеш тудыжо,— тыгай ойлымаш. А вет тендан коклаштат тыгай рвезе-
шамыч улыт, — шкеже очки ӱмбач чоян ончалеш.
Мый, лиеш гын, коля рожыш пурен каем ыле дыр — тунар вожылынам. Уке,
лӱмнажымак
луктын ыш ойло, тау.
Кызыт шонем: мый веле мо, пел классше мыйынлак чеверген ыле дыр тунам. Йоча
годым кеч ик гана еҥ олмам кӧ тамлен ончен огыл?

ИЛЫШАШ КЕЧЕМ УЛМАШ!
Кеҥеж. Лӱп-лӱп шокшо. Тыгай годым, йӱштылаш пурыде, кузе чытет? Ийын моштет
ма,
уке ма — вашкерак вӱдыш пураш тӧчет: йӱштылаш — "йӱштӧ лияш". Чынак,
вӱдыштӧ
пӧрдал-пӧрдал, варажым кандалген пытет, пӱй ден пӱй ваш огыт логал,
чытырет. Но
кече адак капыш шокшым пурта, адак йӱштылмӧ веле шуэш.
Ийын моштыдымо-влакше талякаште пӧрдалыт, кид дене пундашыш эҥертен, йол
дене
лупшат — "ийыт" лиеш. Кугыракышт, кӧ ийын мошта, умбакыракат каят, но пеш
келгыш
пураш садак огыт тошт: трук ярнет да мӧҥгеш толаш виет ок сите.
Ози вакш пӱяште, кушто ме утларакшым йӱштылынна, вӱд ӱмбачын веле ыра,
келгыштырак тудо ий гай йӱштӧ. Молан манаш гын, памаш пешак шуко. Сандене
келге верыште
вӱд йымачын ияш лӱдыкшӧ: кид-йолым шӧн шупшын шынден сеҥа. Ме тидым палена
да
вӱд оҥыш шумешке веле келын пурена.
Мый ийын моштем, но эше пеш сайынжак огыл. Ияш тунемме годым тӱҥжӧ — йолым
вӱд
пундаш гыч нӧлталаш лӱдмӧ ок кӱл. Пеш туге, да ончычшо лӱдатак шол. Пешак
ийын
колтынет, но йол шкак волен кая, эҥертышым кычалеш. Сандене ончыч тыге
"ияш"
тӱҥальым: ик йолем, пундашыш тӱкнен, шӱкал-шӱкал колта, весыже сырльоп! да
сырльоп! перкала. Ӧрдыж гыч ончет — иймылак коеш: кидат удыра, йолат
перкала. Но
чыла тиде — еҥым ондалаш веле. Келгыракыште ондаленжат от керт: йолет ок
шу.
Икана теве мом пален нальым: южым шӱлалтен, ужавала шарлен возат гын, вӱд
йымак
от кай, вӱд куча улмаш! Паша кайыш! Ынде кид дене удыраш да йол дене
чумедылаш
веле кодо. Но южым шӱлалтен луктат — адак йымак волен кайышашла чучеш.
Сандене
пеш писын южым вашталтен шуктыман. Эркын-эркын тунемым, содыки, эше начарын
гынат, чынже денак ияш. Комдык ияшат тиде йӧн денак тунем шуым. Тидыже
рвезе-шамыч
коклаште эн кугу мастарлыклан шотлалтын.
Но икана, ийын моштышак, теве-теве вӱд йымак "колым пукшаш" каем. Йӱштыл
ситарышна тунам. Серыш лектын, кӧ кечыште шырата, кӧ, пелйола тӧрштылын,
пылыш гыч
вӱдым йоктара. "Коля, коля, кӱмыж-совла мушкаш вӱдым пу!"— ойлат эше
тыгодым.
Серыште шинченат, шер теме.
— Айста, ынде "кӱсын" дене модына!
— Айста, айста! Ваню, шотло!
Ме йыр шогална, Ваню шотлен кая:
— Чик-чок, петачок,
Шере муно, калачок!
Икте лекте, йывыртыш: тудлан вӱдаш ок логал. Весе лекте, кумшо... Кӧ шотла,
тудо
нигунам пытартышлан — вӱдаш — ок код. Коклаште ок лек гын, мучаште садак
шкенжым
луктеш: кӧ деч шотлаш тӱҥалшашым пеш пала. Тышечынак — ӱчашымаш:
— Молан мый дечем шотлаш тӱҥальыч? Чоя улат! Эре шкеж деч тӱҥал шотлыш, а
ынде —
мый дечем! Уэш шотло!
Кеч лу гана шотлалт, кеч-кунар ӱчаше, садак тыяк "кӱсын оза" лия-ат!
— Вӱдыштӧ модына! Чур, серыш лекташ огыл!
Вӱдыштӧ гын, вӱдыштӧ. Чылан шывыр-шувыр вӱдыш тӧрштышна. Кӧ сайын иеш,
вӱдыштӧ
"кӱсын" дене модмо годым тудым келгыште кучаш итат шоно, сер воктенак
авырет гын
веле. Ийын моштыдымыжым, мӧҥгешла, келгыш поктат.
Теве "кӱсын оза" мыйым пешак покта. Мый, лӱдде, сер деч умбакырак да
умбакырак
ошкылам. Поктышем савырнынежат ыле — кенета йол йымалнем мланде йомо, мый
бултик! йымак порволышым. Эҥерйолын тура серышкыжат шуынам улмаш. Трукышто
нимом
ыштенат ом мошто. Вӱдымат подыл шуктышым...
Ваню огыл гын, мо лиеш ыле, кӧ пала. Вот молодец дык молодец! Вашке гына
мийыш
да мыйым кидем гыч руалтыш, шкеж дек шупшыльо. Модмет мочет — мый, кокырен-
кокырен, вашкерак серыш лектым да чияш тӱҥальым. Молат модмым чарнышт.
Илышаш кечем улмаш! Тунам Ваню пырля ок лий але тудат ӧрмалга ыле гын?..

КИНОШКО — ЯРА
Кином кеҥежым шагал онченна: шкенан клуб лийын огыл, а школым олмыктеныт,
пуртен
огытыл. Южгунам гына иктаж левашым кином ончыкташ келыштарат ыле.
Зато телым арнялан кеч ик гана кином школышкак конденыт. Урок деч вара кок
класс
кокласе оҥа кыдежым налын шогалтат — зал лийынат шинчеш. Ик могырышто —
сцене.
Тушкак экраным сакат, динамикым шындат. А кино-проекторжо вес мучаште, изи
кыдежыште шинча. Такшым, залже тунемше-влаклан учебный фильмым ончашышт,
концертым,
спектакльым шындашышт, тӱрлӧ пайремым эртарашышт, моло кӱлешлан кучылташ
шонен
ыштыме, но клуб укелан кӧра калыкланат тыштак спектакльымат, киномат
ончыктеныт.
Оксала, конешне. Кинош пурашыже мыланна вич ыр веле кӱлеш улнеже, тудыжат
уке
гын, мом ыштет. А ончымо шуэш.
Эн чапле киножо — сар нерген. Механик афиш лукеш "воен." манын возен гын,
калык
лыҥ толын: изижат, кугужат. Кузе "мемнан-шамыч" "тушманым" кырат, чылан
ончаш
йӧратеныт. Экраныште кредалыт, пуштедат, а залыште — ха-ха-ха!
Но южгунам киномеханикат чоялана. Икана тудо киносӱрет тӱҥалтышым ончыктыш.

Кӱшнӧ самолет-шамыч чоҥештылыт, ӱлычын зенитке лӱйкала. Ик самолетыш
логалтышт,
витне: шикшым луктын волаш тӱҥале, мландыш керылтын пудеште... И чыла,
умбакыже
ыш ончыкто.
— У-у!— маныт чылан.— Тидым ончаш кӱлеш!
Мыят ала-кузе пурен кертынам тунам. Пеш чот йыгыленам дыр оксажым. Залыште
калык
— тич. "Чапле" фильм нерген увер писын шарлен аман.
Экраныште адакат самолет чоҥешта, пурен кая... Тидын дене киносӱретыште сар
пытыш, тыныс илыш тӱҥале. Киножо ала Китайын, ала Корейын ыле. Тугай
шӱкшак, ончымет ок шу. Икте туманлен-туманлен лектын кая, весе... Пытымылан
меак веле, ньога-шамыч, кодна докан. Да межат тунар ышна ончо, кунар
тӧрштыл кийышна. Иктат
ышат чаре.
Оҥайлык шот дене кокымшо верыште — комедий. Но мӱшкырым кучен, шинчавӱд
лекмеш
воштылаш лийже. Икана пошкудо ял рвезе, Павлик, ойла:
— Мый, — манеш,— тиде кином онченам. Пешыжак комедий огыл!
Ме, Витя дене коктын, чытен она керт, воштылына:
— Кӧ тыге ойла? "Пешыжак комедий огыл!" Пешыжак оҥай огыл, ман кеч!
Уке, умылтарен ышна сеҥе.
— Комедийжылан комедияк, но пешак комедий огыл,— шкенжынымак тӱя Павлик.
Витя дене коктынак ме эше ик гана пешак воштылынна. Ала-кушечын школышкына
концертым ончыкташ толыныт. Марлат, рушлат мурат.
— Немецкая народная песня: "Вижу, милая идет!"— вӱдышӧ увертарыш.
Коктын лектыч да мураш тӱҥальыч. Ик корным рушла мурат, вара "Хилла-хи да
хиллахо" малдалыт, кумшым — адак рушла, вара "Хилла-хио-хо" манын кошартат.
Уло мурым
тыге.
Мый ниом умылен ом керт: рушла мутшо тӱрлӧ, а немычла (мыйже, кусарен
мурат, шоненам) — эре "Хилла-хи да хилла-хо". Тыге лийшаш огылыс! Мом
калыкым ондалатше?
Мыйжым, шонем, от ондале! Воктенак шинчыше Витям тӱкалтем: ончо, мом
ыштылыт.
Тудыжат мыйын семынак шона улмаш! Ваш ончалын, коктынат йӱкынак воштылаш
тӱҥална. Кунар кужунрак мурат, тунар оҥайын чучеш: ну и кертыт ондалаш!
Мурызо-шамыч чылт ӧрыныт: мом коктын пешак воштылына? Мурышто нимо тугай
оҥайжат
укес. Нунат ваш ончал колтат... Нимом умылыдеак кайышт дыр. Умылат гын, ме
огыл,
нуно мемнам тыгак воштылыт ыле докан.
Вот тыгай "комедий" лийын икана концертыште. А кином — кеч-могайым — эре
ончаш
ямде улына. Оксана уке гынат, садак школыш миена. Коридорышто кеч йӱкым
колышт
шогена. Але, тӱгӧ лектын, окна гыч ончаш тӧчена. Нуныжымат петыркалат,
шайтан,
Иктаж-кӧ, мемнам чаманен, вишым ышта гын, йӧра. Да тӱнӧ кужу пагыт шогашыже

йӱштӧ шол.
Киномеханикат чамана мемнам южгунам: иктаж кок-кум ужаш кодмо годым почын
пурта.
— Тольык шып! — манеш.
Меат йыве-юво пурен шинчына. Нимом умыленат она шукто — кино пытенат кая.
Айда,
тидыжланат тау!
Кинош яра пураш могай гына йӧным она кычал! Йӧра, лентым пӱтырымыжым ом
ойло.
Тидым киномеханикын эн лишыл палымыже, йолташыже-влак ыштат: кином
ончыктымо деч
ончыч уло лентым мӧҥгеш пӱтырат.
Ынде афиш кодеш. Кӧ тудым каласыме верыш намиен сака — кинош яра пура.
Лӱмынак
огыт кошт, мӧҥгӧ кайышыла наҥгаят. Мыланем тиде йӧнат полшен ок керт:
школышто
да мемнан ялыште афишым киномеханик шке сакала, тора огыл. А вес ялыш
наҥгаяш —
тусо-шамыч шкешт кредалшашла толашат.
Ик гана гына Регеж ялыш афишым намиенам. Шошо каникул ыле, шарнем. Тушко
кайыше
укеат, механик мыйым колтыш. Лавырам чоп-чоп келын кайышым. Пеш торажак
огыл,
корно укем ончаш гын, ярнашак ситыш.
А механик кастеныже эше йодеш вет:
— Наҥгаенат дыр? — манеш. — Ала-молан калык тушеч уке.
Йӧра эше, Регеж гычак туныктышо пыдал нале:
— Намиен, намиен! Афиш кеча, — мане. — Лавыран вет, кӧн тыгайыште толмыжо
шуэш?
Тевыс пиалет: ласкан гына шинчын але кӱварвак чумалтен возын, тӱҥалтыш гыч
мучаш
марте кином ончаш!
Но икана, колам, икте ойла:
— Мый теҥгече кином яра ончышым!
— Мыят!— манеш весат.
— Кузе?— йодам.
А нуно сцене йымак ончычак шылын возыт улмаш. Кино тӱҥалмеке, шыпак лектыт.
Билетым иканат огыт терге. "Чу,— шонем,— мыят тӧчен ончем". Чонлан ала-можо
сай
огыл, ала-можо чара: коридорышто пуртымыштым вучен шогаш — тиде ик паша.
Тыште
чылажат раш: пуртат гын, пурет, уке гын, уке. А шылашыже — йӧршеш вес
шотыс: шолыштмо дене иктак. Но вет моло-влак пурат тыге! Мыламже молан ок
лий?
Мыят икана сцене йымак пурен возым. Тушто рвезе-шамыч — тич! Ну, шонем,
тӱшкан
тунарак лӱдыкшӧ огыл. Коля гай шып киена: шинчашат лиеш, но садак вуйым
шылтыме
шуэш. Вот-вот киноат тӱҥалшаш. Кенета фонарик дене сцене йымак ала-кӧ
волгалтарыш.
— У-уи! — мане.— Теве кунарын тыште улыт! Ну-ка, лекса чыланат! Вашке!
Лекде ок лий вет. Намысше могай! Зал могырыш ончалашат ом тошт: туштыжо
туныктышо-влакат улыт чай. Билетан рвезе-шамычше воштылыт, кычкырат: "Ага,
логалда!"—
маныт. Ала шкештат ик гана веле огыл сцене йымалныже киеныт да...
Чыланам чумен луктын колтыш "кино оза". Мӧҥгӧ каяш вереште. Но лӱдмӧ пытыш,
иземе мо-гынат. Таче ыш лек — вес гана лектеш.
Ынде тидымак веле шонем: кузе эше яра пураш лиеш, кушко шылын возаш? А
кинобудко
воктене, эн лукышто, йыргешке коҥга шога ыле. Кӱшнӧ, тӱньык тӱҥалмаште,
шинчаш
ситыше вер уло. Тушан шылын кодаш гын?
Ик кастене шонен коштмем шуктышым: ятыр ончычак тӱньык шеҥгеке шылын
шинчым.
Шинчашыже пешак йӧндымӧ: тиде мӧҥгысӧ лопка коҥгамбалет огыл шол. Йолемат
мален,
кидемат ярнен, но чытенак шинчышым. Калык пураш тӱҥале, но йоча йӱк ок
шокто.
Молан гын?
Кино тӱҥалмек, шылме верем гыч волышым да шыпак ончыко эртышым. Такше,
рвезе-шамыч эре ончык шинчаш тӧчат. Таче тушто иктат уке! Лач кугыеҥ-шамыч
шинчат, коклаштышт икмыняр туныктышо коеш. Нунышт мыйым ӧрын ончалыт, но
нимом огыт ойло.
Киножо кугыеҥлан гына улмаш! Мыйже молан тидым пален омыл — ӧрам веле. Вет
тынар
чытен шинчышым, тевыс, кином ончем, но нигӧлан моктанен ом керт:
— А палет: мый таче яра пурышым!
Тетла кинош яра пурымемжат лийын огыл.

СПЕКТАКЛЬ ТОЛЫН

Киношко пурашат, кумыр укелан кӧра, тыге толашалтын гын, ола гыч толшо
артист-шамычын спектакль нерген ойлышашат уке: билетым налын пураш оксана
лийын огыл.
Билетше садак пел теҥгежым шоген чай. Лу гана кинош пураш ситыше окса
кӱлыныс!
Яраже шуко ончалтын. Тунам школыштына драмкружок виян ыле. Кугу класслаште
тунемше-шамыч (ончычшо школна кыдалаш лийын) "Кеҥеж йӱдым", "Айвикам",
"Мӱкшотарым" модын ончыктеныт. О, могай пайремыш савырнен кажне у
спектакль!
Сцене шеҥгел пырдыжыште у гына декораций кечен. Варажым мыланнат историйым
туныктышо Николай Павлович тудым лӱмынак тиде спектакльлан сӱретлен. Уста
художник
лийын тудо! Шарнем: "Юный краевед" пырдыжгазетыш ик тунемшын портретшым
сӱретлен
ыле. Умбачын палашат ок лий: ала фото, ала сӱрет. А декорацийже могай сылне
лийын! Ужар садер лоҥгаште теве-теве, шонет, шӱшпык шӱшкалта, куку муралта,
а пеледыш ӱмбач лыве я мӱкш нӧлталт кая...
Кажне спектакльыш калык шыҥ-шыҥ погынен. Школын пӱкенже шагал лийын,
сандене шукынжо мӧҥгӧ гыч шке пӱкенжым конден. Но садиктак пел калыкше
шагат утла шуйнышо
спектакльым шоген ончен, да шогашыжат вер чылаштлан ситен огыл.
Модшо-шамычат путырак келыштареныт: калык то утен каен воштылын, то вӱдыжгӧ
шинчажым ӱштылын. Арам огыл, шонем, тудо жапыште тунемше-шамыч кокла гыч
варажым
икмыняр тале артист лектын.
Манамыс: яра ончыктымо спектакльым иктымат ужде кодын омыл. Южгунам оласе
артист-шамычын модмыштлан колхоз шке тӱлен. А тӱлен пурыман спектакльым
ончышаш
кумылем ик гана веле огыл кодын.
Ик кеҥежым мемнан кундемыш Марий театр гыч артист-шамыч тольыч, школыштына
икмыняр кечым илышт. Кастене вес вере спектакльым ончыкташ миен толыт,
кечывалым канат: мемнан сылне пӱртӱснам куанен ончен коштыт, йӱштылыт,
колым кучат... Мемнан
деныже шке мастарлыкыштым пытартышлан ончыктынешт.
Теве тиде кече шуо. Ме, ньога-шамыч, школ стадионышто модын куржталына.
Тыштак
артист-шамычат улыт: мечым перкалат але такак яндар южым шӱлен коштыт.
Иктыже
мыйым парняж дене ӱжӧ.
— Тендан тыште пурса уло мо?— йодеш.
— Уло,— манам,— ял шеҥгелнак.
— Тый, ойла,— каслан мылам поген кондо, вара спектакльыш яра пуртем.
— Чечас!— ышталам, куржашат ямде улам.
— Шуат,— манеш. — Ит вашке. Варарак кает, кызыт мод!
Модмо гала, тыгай пиал: таче ола спектакльым ончен кертам! Изиш куржталшын
койымат, шикшалтым.
Пурса пасужо, чынак, мӱндырнак огыл, но пешак коймо верыште. Ынышт гына уж,
шонем. Кучат гын, вурсымо дене огыт серлаге, тӱлашат пуэн кертыт. Лӱдын-
лӱдынак,
ик урвалте тич ужар пурсам кӱрым. Мӧҥгат, юмылан тау, сайынак миен шуым. Но
кушан наҥгаяшыже? Урвалтеш от наҥгай вет. Газет гыч кугу гына пакетым
машина дене
ургышым. Чыла пурса лач гына пурыш. Ик паша лие. Ынде ала-кузе наҥгаен
пуыман.
Вучен-вучен, касат шуо. Калык школ деке волаш тӱҥале. Мыламат кайыман вет:
ончыкырак шинчаш кӱлеш ыле. Кагаз мешакем налын, эркын ошкыльым. Школ
кудывечыш нумалтышем дене пураш шым тошт. Пу леваш шеҥгелан, нуж лоҥгаш,
пакетым шылтышым да
яра кидын школ ончыко миен шогальым. Шинчам дене саде артистым кычалам, но
тудо
ок кой.
Ончыч толшо калык пурен пытыш. Вараш кодшышт гына икте, весе толыт да
тунамак,
билетым налын, омсаш пурен йомыт. Вашке шкетак веле шоген кодым.
А спектакль тӱҥалынат. Ончышо калыкын шу! да шу! воштылмыжо шокта. Оҥай,
витне.
Ятырак тыге шогенам. Мӧҥгемат кайынем ыле. Лач тиде жапыште "мыйын"
артистем
лектын шуо. Тамакым шупшнеже. Мыйым ужылалтыш да палыш аман.
— Пурсатым кондышыч?— йодеш.
— Конденам,— пыкшерак йӱкем лекте.
— Кушто? Пу вашке!
Чечас гына пурсалан куржтал тольым. Вашкымем дене кидемат нужеш когартен
пытарышым.
— Тидым пурто,— мане артист омса воктене шогышылан.
Мый куржынак пурышым да вигак — сцене могыр омса деке. Но тыште коридорым
кыдежлен налыныт да артист-шамычлан чийыме-кудашме верым ыштеныт улмаш.
— Кушко?!— чужлалтышт мыйын ӱмбак.
Вес омсаш каяш вереште. А туштыжо! Чыланже пуренат огытыл: вуйышт —
кӧргыштӧ,
тупышт — тӱжвалне. Мыят шыренак пураш тӱҥальым. Поктенжак огыт колто, но
пуренат
ом керт. Лыпланышым. Мом ойлат, шонем, колыштам. А калык тутыш воштылеш,
артист-шамычшын шомакыштымат колаш ок лий...
Могай спектакльым тунам ончыктеныт, таче, товат, ом шарне: ик артистымат
сценыште ужын омыл, мутыштымат шот дене колын омыл. Но, шонем, комедий
лийын тиде: калык пешак воштыльо.

ОРАДЕ "МЫСКАРА"
Йоча годым тӱрлӧ орадым кӧ ыштылын огыл? Иктаж-кӧм ондалаш, "мыскарам"
ыштен,
весым окмакыш, воштылчыкыш лукташ, "оптышым" шындылаш можо мемнам шурен,
ала.
Шукыж годым чыла тиде "модыш гыч лодыш" лийын кертшашым шоналтыде ышталтын.
Мыскаражат тӱрлӧ шол. Шинчаш тӱҥалше йолташын йымакше кнопкым пышташ але
чернила
атыш кармым кудалташ — тидым эше чыташ лиеш. Ну, пурен шинчеш йолташет,
шижде
кычкырал колта, сыра тылат — вара адак сӧраседа. Ну, шуралтен луктеш
карметым,
тетрадьшым амырта — воштылыт да эрта. Викшым ойлаш, тидат мыскара огыл,
тидынат
лӱмжӧ весе.
Еҥ коштмо вереш йӱдлан кӱртньывоштырым шупшын шындет гын? Могай вара тиде
мыскара? Иктаж-кушко вашкыше еҥ, шӱртнен камвозын, вуйжым сусырта але кид-
йолжым туга
гын, кӧлан весела? Але велосипед, мотоцикл дене кудалше камвозеш, да эше
шучкырак зиян лиеш гын?.. Шагал мо колалтын тыгайжым?
Да, орадак лиялтын йоча годым. Шарнем, ик жапыште тыгай "мыскара" шарлен
ыле:
шеҥгечын ручкам шуен, ончылно шинчышым тӱкалтет. Тудыжо ончалаш савырна да
перо
дене шӱргыжым шуралта. Вет ала-кӧ икте тӱҥал пуэн, молышт авалтеныт тидым.
Йӧра,
перожо шӱргыш веле тӱкна гын...
Шошым "ондалтышым" ыштылына ыле. Лумышто лакым кӱнчен, ӱмбачын укшерым
оптет,
вара лум денак леведат. "Ондалтыш" ямде. Эртыше еҥ огешат шоналте, тошкал
колта
да йолжым лакыште погынышо вӱдыш чыкен луктеш. Оҥай? Тунам оҥайынак чучын
дыр,
кызыт намысын чучеш: вет мыят тыгайым ыштенам, да "ондалтышышкем" шоҥго
туныктышем, Ефрем Иванович, ботинкыж дене тошкалын. Сулыкем кудалташ
йодашат шкеже уке
ынде...
А вес гана эшеат кугу сулыкыш пуренам. Ик кеҥеж йӱдым Володя дене коктын
пашмам
пелыж наре пӱчкын кодышна...
Тунам коктынат презе вӱта чоҥымашке плотник-шамычлан полшаш коштына ыле.
Бригадирыштлан шке кочамак шоген. Эрдене пашаш мийышна — коча уке. Складыш
пудам налаш каен, маньыч. Варарак тольо — сырыше, кыдал марте ночко.
— Ала-могай окмакше пашмам пӱчкын коден!— манеш, туманла.— Вончаш тӱҥальым
да —
вӱдыш. Ну, палаш ыле, кӧ тидым ыштен!
Копашке йыштак воштылмеш, ойлаш ыле тунамак, кӧ тыгай "мыскарам" ыштен, да
кучен
кырыже ыле кочам когыньнамат! Тунарак ом шудал ыле дыр кызыт шкемым.

ЭҤЫЖЛАН
— Эргым, кынел! Ныл шагат шуын...
Тиде — авамын йӱкшӧ. Таче эҥыж погаш кайышаш улына, садлан кастене вашкерак
малаш возынам да авамлан мыйым ныл шагатлан кычкыраш кӱштенам. Кынел
шинчын, чулан
окнаш ончем. Окна изи, волгыдо кечывалымат шукак огеш пуро. Но садак пале:
кече
эше лектын огыл. Август вет, кече кӱчыкемаш тӱҥалын.
Кӱгурык кожлаште эҥыж пеш шуко, маныт. Чулымракше миен, погенат толын. Эҥыж
лишне уке, сандене куд-шым меҥге тораш кайыман. Авам пала, такшым, лишнырак
ик верым, но шукак ок кондо: шагалрак, витне, эҥыжвондыжо. А Кӱгурык
кожлаште — эртак
эҥыжвондо, погаш веле ит ӧркане. Но тушко шкетын каяш иктат ок кошт: кожла
кугу,
ала маскат уло. Йоча-шамыч веле огыл, кугыеҥжат кумытын-нылытын погынен
каят.
Меат кумытын каяш кутырен келшенна: Ваню, Володя, мый.
Пӧртыш пурымемлан ава ӱстембаке кочкаш погенат шынден. Кожлаште пурлаш
киярым,
киндым ямдылен. Корно лишыл огыл, кӧ пала, кунам пӧртылат. Эҥыжшым садак
пурлат
тудо, но темат мо эҥыж дене? Да шуко кочкашыже огытат кӱштӧ: черланет,
маныт.
Мый пырдыжыште кечыше йылман шагатым ончалам. У-уй, лекташат кӱлеш! Ваню
ден Володя вашке толынат шуыт дыр, а мыйын эше ате ямде огыл.
— Шӧр ведрам нал,— манеш авам.— Теве шовыч, шӱйышкет ведрам сакашет. Кондо,
кылденак пуэм. А тиде шовычшо толмыда годым шӱк пурымо деч эҥыжым
петырашет. Пинчакым чий: эрдене юалге.
Тӱнӧ пий опталтыш. Толыныт, коеш, йолташ-шамычем.
— Сайынак коштын толза,— сугыньла авам. — Мий, вучат адак.
Уремышке лектам.
— Шуко малет,— манеш Ваню. — Володямат теве пыкше пожалтышым... Кайышна мо?
Айста, памаш воктеч каена, вӱдым налына.
Памаш воктене теммеш йӱна, чурийым шӱалтышна — кодшо омынат йомо. Ведра
пундашыш
вӱдым кошталын, чодыра корныш пурышна. Шкетын каяш гын, корно — ой-ой! —
кужун
чучеш ыле дыр, но кутырен-кутырен ошкылмо дене шижашат ыш лий, миенат шуна
эҥыжвондан верыш. Ик вере гына ала музо, ала кӱдыр изишак лӱдыктыш:
шулдыржо дене
лоп-лоп-лоп лупшалын нӧлталт кайыш.
— Комбо гай кугу ыле! — мане Володя. — Изишак ужын шуктышым.
Эҥыжвондо кояш тӱҥале, но эше шуэрак, эҥыжшат пешыжак ок кой. Очыни,
теҥгече гына ала-кӧ поген коштын.
— Айста, умбакырак каена, — манеш Ваню.— Мый ик сай верым палем. Ӱмаште
тушто
эҥыж пеш шуко ыле. Та-ак, теве туштырак чай.
Каен-кен, ала-могай чашкерыш миен лекна.
— Уке, тыште огыл ала-мо, — аптыраныш Ванюна.
— Ынде кычал кошт,— манам.— Ончо, эҥыжше тыштат уло. Айда погаш тӱҥалына.
— Йӧра, — келшыш Ванюат. — Шыгырыште эҥыж тетла лӧза. Пеш умбакыжак ида
торло:
йомашат лиеш.
Ведра гыч кодшо вӱдым кышкалын, погаш тӱҥална. Кече шукертак лектын, кӱшкӧ
палынак кӱзен. Но утыжым ок когарте, тыгай годым эҥыжым погаш эн сай. Ведра
пундаш
ончычшо пылт-полт! мурыш гын, вашке эҥыж пырче атыш йӱкде возаш тӱҥале. Мый
эре
Ванюм эскерем: йомдараш гына огыл, шонем. Тидыже эҥыж погаш пешак мешая. А
Ваню
ик верыште ок шого: теве гына тыште ыле, ончет — укеат.
— Ваню!— пелйӱкын ӱжам, шкеже пылышым шогалтен колыштам.
— Мо? Тыштак улам,— шеҥгечем вашешта.— Толза тышке. Володят кушто? Володя-
а!
— А?— Тудат толын лекте.— Теве тушто, лакыште, вӱд уло. Йӱмыда ок шу мо?
— Варарак йӱына. Ончыза, тыште кунар эҥыж! Эше нигӧат тӱкен огыл.
Ванюн кидше модеш веле, пога. Меат ынде тудым йомдараш лӱдде погаш пижна.
Эҥыж,
чынак, шуко. Вашке ведран пелыжат лие. Но кече утыр да утыр пелта. Пинчакет
дене
шокшо лие, но кудаш от кудалте вет. Чыташ логалеш. Пӱжвӱдым гына пинчак
шокш дене ӱштыл-ӱштыл колтем. Молат шокшештыныт аман.
— У-уф! Пытыш ала-мо. Каналтена,— Ваню ведражым мландывак шындыш.
Ого! Тудын ведраже кугурак, да тушто — пелыже утла шолдыра эҥыж.
Мемнанжыным йыгыре шындашат вожылат. Ваню нимом ок пелеште, чурийже гына
ойла: "Эхе-е! Мый денем таҥасаш вишкыдырак улыда-а!" Конешне, кужу кидше
дене ала-кушкат шуэш тудо.
— Кочкаш налында? — Ваню кӱсенже гыч газетыш пӱтыралме киндым лукто. —
Налза,
мӱйым шӱрымӧ.
— Мыйын шкемын уло,— манам. Кияр ден киндым луктын пураш тӱҥальым. —
Володя,
тыйже мо от коч?
— Мый нимат налын шым шукто. Ваню "вашке да вашке" толаша да...
— На, коч. — Ваню ик шултыш киндым шуялтыш, мыят катен пуышым.— Тыгай годым
кастенак чыла ямдылен пышташ кӱлеш,— Ваню туныкта.— Эрлан кодет гын, мом-
гынат мондет.
Кутырен-кутырен, мо улыжым кочкын пытарышна. Ынде вӱдым подылашат уто огыл.
Володян ужмо лакым кычал кайышна. Муашыжат — корныш веле лек: иктаж вере да
машина
лакым ыштен коден. Йӱр деч вара тушко эре вӱд погына. Мумо лакына пеш
кугужак
огыл, но вӱд ситышын уло. Мый сукен шинчын йӱашат тӱҥалнем ыле, ончем: ала-
могай
чонан-шамыч выж-ж шаланен пытышт.
— Мо, кузе тыгай вӱдым йӱат?— манам.— Шӱраш кӱлеш.
— Верне, — манеш Ванюат. — Мый шовыч гоч эре йӱам ыле. Картуз гочат лиеш.
Картуз тич вӱдым кошталын, чыпчыше вӱдым йӱаш тӱҥальым. Вӱд тамлыжак огыл:
шудо,
лӱс таман, но яндар. Шукыжо йӱаш ок лий, палем. Содыки, памаш вӱдет огыл.
Адакшым, кунар йӱат, тунар утларак веле йӱмӧ шуэш.
Ончем, корно воктенак пӱкшерме шога. Пӱкшыжат шукак коеш. Ик орлаҥгым
кӱрлын налын пурлын ончышым. Тушыжо эше тичмаш огыл, тамжат уке.
— Шӱльӧ пӱкш,— манам.
— А мый уржа пӱкшым муынам ыле,— манеш Володя, кӱсенже гыч луктын, мыланна
пуа.
Чынак, нинышт тичмаш улыт, кыл гычат ойырлат. Но тамже садак уке. Эше арня-
кокытшым вучыман: кызыт кӱрын, ни тамлен кочкаш ок йӧрӧ, ни телылан пышташ.
Кошка
гын, тушыжо шӱльӧ пырче гай веле кодеш. Сайын шумыжым вучен шуктет гын,
пӱкшыжӧ
могай тамле! Уке шол, шуаш огыт пу, ужаргынек кӱрын пытарат...
— Ваню,— манам,— кушто ойлымо верет? Тынар толмо ӱмбач пел ведра дене мӧҥгӧ
от
кай вет.
— Тушто кугу пӱнчӧ шкет гына шога ыле,— нержым ӱштылеш Ваню.
Йыр ончена. Теве тораштат огыл ик пӱнчӧ коеш. Ала тушто? Каена. Ведрана тич
огыл
гынат, садак яра гай огыл, шӱйым темда. Адакшым кече чо-отак пелта. Иктаж
латик
шагатат шуын дыр.
— Уке, тыште огыл,— миен шумеке, ойла Ваню.
Адак йыр пӧрдына: кушто вара тудын пӱнчыжӧ? А руымо деч утлен кодшо пӱнчӧ
тыште
икте веле огыл улмашыс. Теве весат коеш, кумшат...
Уке, ышна му. Тыште-тушто поген кошташ перныш. Но ведрана садак койын
темеш. Ваню гын ынде йолташлан веле коштеш: шке ведражым шаҥгак темен.
Коклан то мылам,
то Володялан кормыж дене эҥыжым конден пышта.
— Сита,— манам,— тетла ок пуро. Володя, ведрат темын?
— Темы-ын...— эҥыжым пӧжга, витне.
— Тугеже, каналтена да мӧҥгӧ каяш тарванена мо?
Ӱмылыш шинчын, шӱлышым налына.
— Ау-у! — умбалне шоктыш.
— Э-ге-ге-е!— кӱжгӧ йӱк вашешта.
Кожлаштет ме веле огынал, ужат. Могай еҥ коштеш, кӧ пала. Южгунам погымо
эҥыжетымат поген налыт, мангыч шокта. Вашкерак кайыманыс тышеч!
Кынелын, тич ведранам ваче гоч сакалтен тарванышна. Корно пешак шуко:
тышкат,
тушкат шуйнылеш. Кудыжо мӧҥгӧ наҥгайышаш мый омак пале. Кечым ончен гын,
шола
кидышкырак кайыман. Ваню, первый толмыжо огылат, лӱдде, паленак, мемнам
наҥгая.
Теве ончылно кугу пӱнчӧ шога. Ваню тыш-туш ончале да "Хы!" ыштале.
— Теве тудо верет! Чынак, теве пӱнчын ик укшыжо тодылалтше.
— Мо, — сырышыла йодына,— тидыжым вигак шыч ойло?
— Монденам,— манеш.
А эҥыжвондо, чынжымак, шуко, эҥыжшат йошкаргын веле коеш. Эх, вигак тышке
толына
ыле гын... Ынде ведра — тич, кушко оптет? Кеч шер теммешке кочкын каена.
— Вескана тышке толына,— манеш Ваню.
— Кушко чыкет тынар эҥыжшым?— Володя йодеш.
— Коштем. Палет, телым чайыш пыштен йӱаш могай сай? Кокырымо деч,
кылмымылан
полша.
— Авамат эре кошта,— манам.— Ковышта лышташыш мелна гайым ышта да —
коҥгашке.
Чай дене огыл, тугак пурашат пеш тамле.
Кочкын-кочкынат, шер теме. Ок пуро тетла. Адак каена. Вашке палыме корныш
лекна.
Ындыжым мыят ом йом, умбакыже корно икте. Тайылым волен, ончыч изи олыкыш
логалат: тушто вич шудо каван ыле чай. Вара, изиш кожла дене каен, кугу
олыкыш лектат: туштыжо кок тӱшка каван шога.
Канен-канен каена. Ынде вашкышаш уке. Ялыш миен пурашат вожылмаш огыл:
ведрана
тич. Шого, кузе тич? Пученыс! Рӱзалтыме дене эҥыж льыптырген, итаж кум
парня
вочмылан ведра тӱрыш ок шу. Вот вет ман!
— Нимат огыл!— Ваню тыштат ок ойгыро.— Миен шуына — овартена. Адакат тичак
лиеш.
Чоя! Ала поҥгыжымат тыгак пога? Уло ял пала: Ваню поҥго погаш кая гын,
иканаште
кок ведрам монь конда. Эртак курезым гына! Ала ведра пундашыш шудым опта?
Толашыжат эре шеҥгеч толеш да нигунамат поҥгыжым кучен ончаш ок пу. Ала
чыла — сайжымат, шукшанжымат — пога, кӧ пала.
Теве ял мучаш памаш декат толын шуна. Ну, ындыже мӧҥгыштӧ улына! Ванюн
ойлымо
семынак, шогалын, ведранам тыш-туш таен, эҥыжнам овартышна. Чылт тичшак ыш
лий
гынат, палынак "ешаралте". Памаш вӱдым подылын каналтен шинчышна.
— Кунам эше каена?— йодеш Ваню.
— Ала,— манам,— тора пеш,— Володям ончалам.
— А, мыланна сита,— ойла тудыжо.— Ава дене когылынна шуко кӱлеш мо?
— Йӧра, вара эше кутырена.— Ваню кынеле.— Йолташ лиеш гын, мый эше каем.
Площадкыш модаш миеда мо?
Могай модаш, кынелаш ӱнар кодын огыл. Уло кап коршта, йол йӱла веле. Да эше
вуй
корштымыла чучеш. Шовыч оҥгыш вуйым пыкше чыкен, мӧҥгӧ тайнышт-тайнышт
ошкыльым.
Мӧҥгыштӧ авам кугу кӱмыжеш эҥыж ден эр лӱштыш шӧрым луген шындыш.
— Кочса,— манеш шольо-шӱжар-шамычлан.— Изада поген толын. Шкеже от коч мо?—
мый
дечем йодеш. Мыйын кочмо огыл, ончалмемат ок шу эҥыжетым.
— Ала-мо вуй коршта,— манам.
— Э-э, тый кожлаште утыждене кочкынат дыр. Мыйже каласен шым колто гала?
Иканаште шуко кочкаш ок лий вет.
— Пале-ем,— манам, койкыш шуҥалтшыла.— Но эҥыжше пешак шуко ыле. Кузе коден
кает?

ИК ОЛМА — ВИЧ ЫР
Тунемаш каяшат жап шуэш, а мыйын эше ик книгамат уке. Учебник-влакым тунам
шке
налына ыле. Лийын, конешне, уло класслан иквереш налмат, но садак оксам
ончыч
погеныт. А мемнан окса уке, маныт ача-ава. Вот уке — и чыла! Оксадыме жап
ыле
тунам, кызытат лиеда, да ончыкыжымат лиеш дыр мемнажын. Мом ышташ? Иктаж-
могай
йӧным муман вет!
Тудо ийын мемнан олма пешак чаплын шочо. А ик олмапушто олманаже моткочак
тамле,
сакыран. Тудым наҥгаен ужалаш гын? Тамжылан кӧра садак налше лектеш дыр.
Вот тылат и окса!
Шонымо — ыштыме. Кирзе шем сумкана ыле. Тушко эн чевер, кугу олмам пелыже
утларак оптышым. Шукырак налашыже — неле нумалаш, да эше ужалет, огыт — кӧ
пала. Мом
мӧҥгеш-оньыш нумал кошташ. Ынде кушко наҥгаяш? Шернур торарак, да эше
пешыжак
омат пале.
— Йӱледӱрыш каем,— манам.
— Тый тушто иктаж лапке воктек миен шич,— туныкта авамат. Моланжым умылем:
кевытыш пурат гын, оксажат лийшаш.— Да кӱзым нал: пурлын ончашышт иктаж
олмам пӱчкеден опто.
Ойлымыж семынак ыштышым: кевыт ончыко, тошкалтышыш, миен шинчым. Сумкам
воктек
олмам пӱчкеден оптенам. Шинчем. Калык шуко огыл гынат, коштеш: пура,
лектеш. Мый
иктажлан олмамым налаш темлыме гала, вуйымат нӧлталаш вожылынам.
— Олмам ужалет мо?— ик ӱдырамаш йодеш.
— Аха,— манам. "Кеч тидыже налже ыле",— шонем.
— Тамле вара олматше? Ну-ка, пурлын ончышаш.
Ик падырашым налын тамлен ончыш.
— Ой, пеш тамлыс! Изиш пешкыдырак гына. Мош ужалет вара?
Такшым, авам "тамжым ончен, иктыжым вич копеклан налыт дыр" манын ыле.
— Визыт,— манам.— Иктыже.
— Ой, шергат огылыс!— ышталеш, коло ыраш оксам луктын, мылам шуялта.—
Нылытымак
налам. Ну, тамле олматше!— кугу йӱкынак мокта.
Ага, тӱҥалтыш уло! Теве весат колын шуктыш, пурлын ончыдеак, коктым нале.
Паша
кайыш! Первый налшемын кидше куштылго улмаш, да шкежат, кӧм вашлийын,
олмамым
моктен ойлен дыр. Кевытыш пурыдымыжат налын-налын каят. Икте теҥгеланак
нале.
Вашке сумкам ярсышат, а йодшо эшеат уло.
— Эше кондо,— маныт.— Налына.
Мыняр оксам ыштышым, ом пале эше, но книгалан веле огыл, альбом,
тетрадьланат
ситышаш. Мӧҥгӧ ошкылам, а умша пылышыш чуч ок шу — тунар йывыртенам. Книган
лиям!
Уэш, конешне, миен омыл. Тунамжат тынар вожылмашым чытышым да... Шонет гын,
мом
тушто вожылашыже? Олмаже шолыштмо огыл вет. А эше кызыт шонем: тынар налше
лийын
гын, шергынрак йодаш ок лий ыле мо? Вет садак налыт ыле. Але, мӧҥгешла,
огыт нал
ыле?..

"КУПУШ КАПАЕПЕТ?"
— Купуш капаепет?— манын, кызыт йодыт гын, мый тыге вашештем ыле:
— Папашапаш.
Але:
— Мӧпӧҥгепем.
"Тидыже могай йылме дене лопоет?"— палыдымыже йодеш. "Марла!"— каласа
палышыже.
Нылле-витле ияшракше эше шкежат иктаж-мом каласен пуа.
Теве тыгай "секретан" марий йылме дене мемнан кудымшо-шымше класслаште
тунеммына
годым пешак ойлат ыле. Ончыч ӱдыр-шамыч веле тыге шке секретыштым ваш-ваш
почыныт гын, варажым меат, рвезе-шамыч, умылаш, кӱлеш годым шкежат кутыраш
тӱҥална.
Ӱдыр-шамыч, тидым ужын, мемнан ончылно тыге мутланымым чарнышт, меат
варажым
мондышна.
Икманаш, тиде модыш ыле, шуко модыш кокла гыч иктыже. Эре ик модышат шерым
тема
вет. Меат модна, модна да кудалтышна.
Вургемлан мода вашталтме гаяк, мемнан модышнат эре вашталтын. Ик жап ик
модыш
дене модна. Профессионал гаяк лийын гына шуктет — чарнат модмым. Вес модыш
пура
модыш (Ого, тидым шарнаш кӱлеш!). Адакат мастарлыкым погет...
Шуко модышын лӱмжымат, кузе тӱҥалмыжым да пытымыжымат, модмо правилжымат
мондаш
тӱҥалынам, а вет шке жапыштыже эн устаже огыл гынат, ик эн тале модшыжо
лийынамак. Капем дене изирак ыльым гын, кеч модмаштыже шкемым моло дене тӧр
але кӱшныракат кучаш тыршенам.
А "секрет" йылмым тыглайыш савыраш гын, тыге шокта:
— Куш кает?
— Пашаш.
Але:
— Мӧҥгем.
А кызыт, чынжымак, тыге: я пашаш каем, я мӧҥгӧ. Мо мыланна эше кодын? Йӧра,
пашаже уло гын...

МУТ ДЕНАТ ЛИЕШ МОДАШ
Туенемме пагыт — модмо пагыт. Моддымо йоча — коча. Могай нужна, йокрок лиеш
ыле
нӧргӧ жапна тӱрлӧ модыш деч посна!
Шомакем мутмодыш — ушмодыш — нерген лукнем. Латкок-латкум ияш улмына годым
ме
тӱрлӧ ребусым лудаш, тушто да шарадылан, чоя да мыскара йодышлан вашмутым
кычалаш — икманаш, вуйнам пудыратылаш — моткоч йӧратена ыле. Тыгай модышан
книга-влак библиотекыште киен огытыл, кид гыч кидыш коштыныт, нунылан
черетыште шогеныт. Книга гыч налме модыш, йодыш-влак варажым парт гыч
партыш, класс гыч классыш, школ гыч школыш кусненыт. Чаманаш гына перна:
марла тыгай книгаже тунам
лийын огыл, кызытат шагал.
Но марла мутмодыш-шамычна тунамат лийыныт. "Чыла эн гениальный — эн тыглай"
манме гаяк, "Кок поп" писелудышым нал: тиддеч простажым от му. Но кум гана
тудым
писын-писын ойлен кертат? Але эше ик писелудыш: "Рывыж рож". Да вет кажныже
—
шӧртньӧ падыраш! Ме нуным паленна, но палат мо тачысе латкок ияш-влак?
А колыныт тыгай мыскарам:"Корий кугыза Куван коремыш кол кучаш каен. Кок
кугу
каракам кучен конден, керосиныш кудалтен. Коҥгаш коштен, кочкын. Коҥгамбак
каналташ кӱзен, кыдалжым когартен, колен колтен". Тидымат мый изи годсек
шарнем.
А икана, шарнем, Шӱргыял Виталий мылам промокашкеш тыгай ойым возен
пуыш:"Матрос
налеш шелан сортам".
— Мӧҥгешла луд,— манеш.
Лудым да чотак ӧрым: тыгаят лийын кертеш улмаш!
— Айда,— манеш Виталий,— тыгай мутым кычалына: кӧ шукырак муэш.
Тудо, ойленам ыле чай, сӱретлаш пеш кертын, тӱрлӧ мут модышымат йӧратен.
Тудак,
шарнем, икана йодо:
— "ВЛКСМ" кузе лудалтеш, палет?
— Всесоюзный Ленинский...— тӱҥальым мый.
— Уке, тыге огыл,— манеш.— "Васлий лашка кочкаш совлам мушкеш".
Мӧҥгеш-оньыш лудаш лийше мутым тунам шукак ышна му, мумыжат утларакшым руш
мут
улыт ыле: наган, казак, потоп да монь. Таҥасымаштына кӧ сеҥен, ом шарне...
Ятыр ий эртымеке, тунамсе модмынам шарнен, мӧҥгеш-оньыш лудышым мый уэш
кычал
ончышым да умылышым: нуным кычалман огыл — шке чоҥыман улмаш. Кӱчык жапыште
кок
шӱдӧ утла мутым, ойым "муым". Пайдаже уло мо тыгай пашамын? Уло, шонем. Вет
чыла
тиде, такшым, мыйын огыл, тудо калыкын, чыланнан: тиде — шочмо йылмынан
поянлыкше. Калык шке поянлыкшым палышаш, аралышаш да шукемдышаш огыл мо?

СӦСНА ПОЧЕШ
Мемнан изиракна годым колхозышто тӱрлӧ пашаланат пижыт ыле. Тиде варарак,
утларакшым кугу комплекс шамычым чоҥаш пижмеке, "специализаций" мут лекте.
"Паша
вийым, оксам тышке-тушко, тӱрлӧ кырча-марчалан огыл, а ик тӱҥ сомыллан
кучылташ!"— ойлаш тӱҥальыч.
Мый изиш шарнем, кузе колхозыштына умлам куштен ончышт. Ир умлаже Ошмалук
нӧлперыште пеш шочеш ыле. Шындымыжлан мо ыш келше ала, но пеш вашке
кудалтышт тиде
пашам. Вара, олыкым куральыч, ковыштам шындышт. Чарнышт. Ик кеҥежым ял
кыдалне,
колхоз клат шеҥгелан, киярым шынденыт ыле. Ынышт кӱр манын оролен толашышт.
Шаваш вӱдым корем гыч кугу печке дене шупшыктышт. Вес ийын тудымат ышт
шынде. Варарак ял мучаште садым вераҥдышт: олмапум, пуншоптырым,
шемшоптырым шындышт. Пеш
чаплын печен нальыч, оролышт. Олмат шочаш тӱҥалын ыле, шоптырат. Ала-молан
тиде
пашамат кудалтышт. Ончыде, шекланыде, сад ирланыш.. Кызыт сад олмышто сурт-
печым
пешак нӧлтат. А мо? Вер пеш чапле, мом яра кия.
Тунамак тӱрлӧ сурткайыкымат ашнен ончышт. Ик ийын пекин урлык лудигым
конденыт
ыле. Мемнан ял шеҥгелне, фермыште, ашнышт. Ой, шуко ыле! Коремыш волат —
ончыл-влакше вӱдышкат пурат, а шеҥгелсышт эше ферме капкам веле лектыт. А
ферме гыч
вӱд марте лудылан огыл, еҥланат ошкылаш сита веле. Кастене мӧҥгеш кӱзат —
адак
пел меҥге кутыш ош тасма шуйна. Шыжым оптен-оптен ужалаш наҥгаен пытарышт,
да
тетла тыгай лудым ышна уж.
Тудо жапыштыракак ик кеҥежым школыш чывигым кондышт. Кудывечыште ик
кумдыкым тыгыде сетке дене печышт. Школ пакчаш дежуритлаш толшо-шамыч ончаш
полшеныт. Мыят
ик арням коштым. Мом пукшенна-йӱктенна, пешыжак омат шарне. Лачак чывиге-
шамычын
мемнан кучен кудалтыме йылнам тавалымыштым да мыланна налме кинде ден олма
повидлым кок-кум гана пукшымыштым монден омыл. Эше шарнем, кузе кредалше
агытан-шамычым ойырена ыле. А нунышт чарныде кредалыт. Адакшым иктым чӱҥгаш
тӱҥалыт
гын, чылт вӱрвузык лиймешкыже, пуштмешке чӱҥгат. Тыгай ынже лий манын,
эскеренна. Но чывиге-шамычымат вашке ала-кушко наҥгайышт.
Колхоз мучкыжо эше моло пашамат ыштен онченыт, очыни. Мый мом шарнымем веле
ойлем. А ик тыгай "тӧчен ончымашке" мыйымат ушышт.
Йывансолаште кугу ава сӧсна-шамычым кӱташ тӱҥалыныт. Корем воктек поктен
кондат,
да кечыгут манме гай сӧсна-шамыч тушто пургедыт, лавыраште пӧрдалыт, шудым,
вожым пурыштыт, кият. Уда мо? А мемнан дене, ял шеҥгел фермыште, кок-кум
тылзаш,
ӧрдыктарышаш сӧснаиге-шамыч улыт ыле. Нунымат кӱтӱш лукташ шонен муыныт.
Кӱтӱчӧ
кӱлеш вет. "Ай, пешак йӧсӧ огыл, иктаж йочат ыштен кертеш" манын, мыйым да
Тымапим йодыныт. Пашадарым, такшым, удам огыл пыштеныт. Эше, иге-шамыч
нелытым сайын
погат гын, ешарен тӱлаш сӧреныт.
— Тӱҥал,— маньыч ача-авамат.— Шала пашаш коштын, тидыжымат от нал.
Тымапимат кутырен сеҥеныт. Тыге ме "сӧсна пастук" лийна. Солам пунаш
когыляннат
мушым пуышт. Мый шке пунышым: кок кидге вӱдотыза налын пытарыш, но сола
саяк
лекте. Варажым, кӱчыкемме семын, сола мучашым веле ешарен пунем ыле.
Тымапилан
ачаже эшеат чапле солам ыштен пуэн. Тегытым ышна му, да соланам солидолеш
шолташ
перныш.
"Каза — ия вольык" маныт: шеҥмыжлан дыр. Но сӧсна дене таҥастарымаште,
тудат ынде мылам суксыла чучеш. Ой, шерым темышт вет сӧснаиге-шамычна
первый кечылаштак!
Нимыняр ик верыште огыт шого: икте-весым ончылтен, нюк-нюк-нюк эре ала-
кушко каят. Авырет — савырнат да мӧҥгеш тугак чымат. Кочкашат огыт коч:
кырт-карт пурлалыт да адак — ончыко. Куржтал-куржтал ярнен пытена меже. От
авыре — ала-кушко
шаланен пытат, кычал вара нуным.
Ярнат, витне, нунат: жаплан шогалыт, возытат. Меат изиш шӱлалтена, пырля
шинчын
кутыралтена монь. Вара чыла уэш тӱҥалеш... Шонышна, эркын тунемыт, ласкарак
лиеш
варажым кошташна. Могай тушто! Садак каслан пий гай ярнена ыле.
А икана пеш кугу йӱр лие. Пурташ але эр, да олыкешак кодна. Йӱр деч вара
вӱд чыла вечын шуге толаш тӱҥале. Тӱшкаште ик изи иге ыле: сугыр тупан,
кужу пунан.
Тыгайжым коштыктышашат уке вет да... Кугурак йогыныш логалын тудет, да вӱд
йоктарен наҥгаен. Варажым колышым шӱдырен лукна. Кузежым-можым бригадирлан
эрлашыжым пеш умылтарышна, но садак ӱмбакына шындышт. "Ончен шуктен
огыдал!"— маньыч.
Сӧснаиге-шамычна самолет деч пешак лӱдыт ыле. Тудыжын корныжо лач мемнан
олык
ӱмбач эрта ыле ала-мо: ик гана веле огыл лӱдыктен коден. Самолет эше
умбалне,
мӱгырымӧ йӱкшӧ веле изиш шокта, а сӧсна-шамыч уже пылышым шогалтат. Вара
иктажше
"Ок! ок!" манеш да кудалаш тӱҥалеш, почешыже — молат. Тиде жапыште самолет
ӱмбакыштак толын шуэш. Ынде чылан ушдымыла чымат! Нимом огыт ончо: вӱдет
вӱд огыл,
лакет лаке огыл. Ой, кызыт шоналтем, да оҥайын чучеш. А тунам...
Йӧра, кеч сентябрь шуо. Утлышна тиде "оксан" паша деч. А ешарен тӱлаш
"привесда
лийын огыл" маньыч. Кугун ӧрден огытыл сӧсна-шамычна. Мемнан семынак:
кечыгут
куржтал ончо-ян — пешыжак от ӧрдӧ чай?

ВЕЛОСИПЕД
Рвезе-шамыч коклаште тунам Витянак веле шке велосипедше ыле. Изиат, кугуат
огыл
— кыдалаш маншаш мо-ли. Йолым раме йымак чыкен кадырген толашышаш уке —
шинчашат
лиеш, мыланна лач гына. Садлан кӧраныдыме рвезыже лийынат огыл дыр. "Эх,
тиде
велосипедше дене кеч ик гана кудал ончышаш ыле!"— манын, мыят шонкаленам.
Мо шонеда, кудалынам! Но, шонымемлак ик гана веле. Ик кеҥеж кастене Витя
велосипедше дене уремыш лектын. Мемнан пӧрт тураштак ме пеш модына,
куржталына. Витя
велосипедшым иктылан кудал ончаш пуа, весылан. Мый йодмашат уке: ом мошто
кудалыштын. Тунам Витя шке мыланем кудал ончаш темлыш. Кумылемым умылыш,
чаманыш докан. Йолташ-шамыч шинчаш полшышт.
— Тошко!— маныт, шкешт шеҥгеч шӱкат, камвозаш огыт пу. Колтат — шӧрын
йӧрлаш
тӱҥалам. Иктаж кум-ныл пӧрт коклам тыге шӱкен наҥгайышт. Ынде мӧҥгеш
кондат.
Тайыл почеш велосипед шке кая. Шеҥгечын изиш шӱкальыч да колтышт. Шке
кудалам. А
мемнан пӧрт ончыко ачам пум конден ястарен. Велосипедем лач тиде ора ӱмбак
наҥгая.
— Савырал, савырал!— кычкырат шеҥгеч.
Шым шукто. Пу ора ӱмбаке миен керылтым. Ончыл тыртыш кадырген шинче...
Чылан
куржын тольыч, а мый шортын шинчем. Кидемат коршта: чотак нузылтенам, но
утларакше лӱдмем, вожылмем дене шортам. Вет тыгай шергакан ӱзгарым
локтыльым, шотдымо!
Уке, Витя кугун ышат вурсо. "Э-эх, мом ыштышыч" маншыла, вуйжым веле
рӱзалтыш.
Шкаланже мӧҥгыштыжӧ ачаж-аваж деч чотрак логалын дыр. Тиддеч вара Витя
велосипедше дене кудалыштын мо, омат шарне.
Варажым мыят педальым тошкаш да тунамак виктараш тунемым: ончычшо можым-
гынат
ышташ монденам. Еҥ велосипед дене школ стадионышто икмыняр гана
кудалышташат логалын. Теве тыгай "стаж" дене кужу корныш лекташат ӧрмалген
омыл...
Икана Шернур книга кевыт гыч школыш учебник-шамычым кондаш кӱлын. Еҥым
кычалыт,
мыйымат ӱжыт.
— Пеш каем ыле,— манам,— но велосипедем уке-ла.
— Йод,— маныт,— пошкудо деч. Неужели огыт пу?
Пуышт ик вере, но шижтарышт: тошкымо годым ярам пуа, да тормозшо ок кучо.
Могай
азапыш пуртен кертеш улмаш тиде экшык — вара веле умыленам. Велосипедым
мумемлан
йывыртен, тунам кидемым веле лупшальым. Шоналташ гына вет: кандаш меҥге
торашке
велосипед дене кудалам! Да чыла кудалыштмемым иктыш ушаш гынат, тынар ок
погыно
ыле.
Кузе каенам, мыняр орлыкым чытенам — шке веле палем. Тошкымо годым педаль
шорт!
да шорт! волен кая, вожгоклам корштара. Кудалышт тунемше-шамычше сай
велосипедышт дене койын торлат.
— Изиш эркынрак кайыза, почешда ом шу!— кычкырем.— Велосипедем пешак шӱкшӧ!
Умылат: вучалтен-вучалтенрак каят, кудалтенжак огыт кодо адак. Миен шуна
пыкшерак. Книгам налын, кажнылан мыняр наҥгаяш — шеледышна. Мӧҥгеш
кудалына. Ынде
куштылгырак: тайыл почешрак. Но онылно — Пӱнчерйымал курык, тудыжо пешак
тура.
Моло почеш мыят волаш тӱҥальым. Велосипедем утыр виян кудалеш, изишак
чараклаш
кӱлеш улнеже. А мыйын педалем шеҥгекат ончык пӧрдмылак пӧрдеш! Вет
шижтареныт!
Мый нимом ышташат ӧрынам. Рульым гына пеҥгыдын-пеҥгыдын кучен шынденам да
мардежла волем. Курык йымалне — тура савыртыш. Велосипедем савырен шуктыде,
шудылыкыш кудал лектым, корем деке чымем. Корныштем изирак лаке логалеш
гынат, ала-кушко чоҥештем, ала-мо лиям ыле дыр.
Илышаш кечем улмаш: корем сер дек кок-кум йолтошкалтышлан миен шуде
савырнен
кайышым да иже чон пурыш. Вот тиде "экзамен" ыле!
Тунам эше изи гына "пашкар" улмем шоналтем да шкемым, тунамсым, пагаленак
колтем.

ПЕРВЫЙ ПОЧЕЛАМУТ
Мый шымше классыштат тунемам. Марий литератур уроклаште Ефрем Иванович
мыланна
почеламутын чоҥалтмыже, ритм, рифме нерген пеш сайын умылтарен. Мый тӱрлӧ
мутлан
рифмым кычалаш, газетлаште лекше почеламут-шамычым лудаш йӧратем, но шке
возен
ончен омыл эше. А почеламутышто мо нерген возымым огыл, а утларак кузе
йоҥгалтмыжым аклем. Ӧрам: вот вет, тыглаяк ойым рифме дене, почеламут семын
каласет —
туге сӧралын шокта. Мутым вашталтен шынде — чыла иканаште шапалга, моторлык
йомеш. Тидым, такшым, пу ора денат таҥастараш лиеш. Ик шот — кунам шелышт
оптымо
комыля-шамыч ораште айда-лийже кият, йӧршеш вес шот — кунам нуным артанашке
чаткан гына оптен шындет. Пужо тунарак, но артанажым ончалашак куанле...
Ик кечын Йывансолаш, кевытыш, каяш лектым. Ме шошо каникулышто улына. Кугу
вӱд
каен пытен, кышаже гына палдырна: олыкышто йошкын шинчен кодын, тӱрлӧ оргаж
тыште-тушто коеш. А кече тугай мотор — ойлен мошташат ок лий! Турий мурымо
шокта,
да изирак йогын-шамыч кечыште йолгыжын чыргыктат. Тиде кодшо лум шула,
яндар-яндар вӱд лийын, коремыш вашка. Кумыл — каваште! Сеҥем гын, турий
семын чоҥештен
кӱзем ыле!
Варажым тиде шижмашым ик почеламутыштем ончыкташ тӧченам:
... Мый шарнем: лийын шошо тунам,
Кечеш йолгыжын чотдымо йогын.
Ӧрмалген онченам мый тӱням,
Да чонем авалтен ала-мо гын...
Шуын нӧлтмӧ турийла каваш,
Шуын мурымо пӱтынь тӱнялан!
Мый ом пале, мо тиде улмаш,
Но чыла лач тышечын тӱҥалын.
Лач тунам шочын первый стихем...
Вот-вот, тыгак лийын. Мӧҥгеш толшемла, икмыняр корным ушеш "возышымат".
Моткоч
чаманем: тиде первый почеламутемын ни черновикше кодын огыл, ни шкеже "ош
тӱням"
ыш уж. Тӱҥалтыш кок корным веле шарнем (жапше кунар эртен!):
Кунам шошо кече, йоллаж дене ӱштын,
Пасу гыч ош лумым йӧршеш кораҥда...
Мӧҥгӧ толын, тӱҥалме почеламутым кок кечыште возен пытарышым. Уэш-пачаш
лудам:
шканем моткоч келша. Ого, шонем, лектешыс! Эше возышаш тугеже.
Вашке Первый май шуэш — весела, сӧрал пайрем. Пӱртӱс помыжалтме пагыт. Сай
игече
лиеш гын, тений адак, тӱшкан погынен, Шернурыш демонстрацийым ончаш каена.
Теве
ӱмаште шукынак мийышна. Футболымат кӱтышна. Модмо годым ик марий поле тӱр
дене
тыш-туш пешак кошто.
— Мари-Села, была когда-то весела!— кычкырал колта коклан.
— Тиде — Январев Элексе, марий поэт, — палыше-шамыч каласышт.
Поэт гыч эше Бердинский Йываным палем: ялышкына пайрем годым южгунам
толеда. Йодыт гын, почеламутшымат лудын пуа: утларакше воштылтышаным. Ужат:
коктынат тыглаяк айдеме улыт, а почеламутым возен кертыт. Мыят иктым
возенам ынде. Весыжым
Первый май нерген возышаш мо-ли.
Чумыртыльым эше ик почеламутым. Тидыже пеш чаплынак ыш лек гынат, шканем
йӧрала
чучеш. Чыла улыс: ритмат, рифмат. Мо эше кӱлеш?
Возенам кумшымат — тӱшкалан. Туштыжо тынысым аралаш кӱлмӧ нерген ойлалтеш
ыле,
шонем. Темыже йочалык огыл, конешне, но кажне возкалаш тӱҥалшын тыштак шол
йоҥылышыжо: вигак тӱнямбал йодышым тарваташ.
Каникул пытыш, тунемаш тӱҥална. Мый шке возымем Ефрем Ивановичлан
ончыктышым.
— Йӧралешыс,— мане тудыжо, лудын лекмекше.— Газетыш колтен ончо.
Тудо жапыште район-шамычым ушен пытареныт ыле, газет Шернурышто лектын.
Колтышым
тушко кум почеламутемге. Ынде кажне номерым чытен кертде вучем: а трук
печатлат,
шонем. Уке, ни серыш ыш тол, ни гезетеш ыш лек ик возымемат.
Кеҥеж шуо. Мый шонымымат чарненам ыле, но ик кечын ончем: газетеш
редакцийыш
толшо почеламут-шамычым лончылен возымо кугу статья лектын. Авторжым
ончыктымо
огыл. Варажым, коло утла ий эртымеке, мый тиде номер газетшымат редакций
архивыште муынам, уэш лудынам. Чыла — мыйын шарныме семынак: тушто мыйым
плагиаторыш
— еҥ возымым шолыштшыш — луктын возымо. Нимогай чий деч посна.
Ой, кузе кумылем волен ыле тунам! Да тидымат почеламутыштем возыде чытен
омыл:
... Лач тунам шочын первый стихем.
"Мо? Йоча, да тыгай мут пералтыш?"—
Ик йолташлан ӧрашак ситен:
Тергыде, "еҥын — тиде" сералтыш.
Мый тачат ом пале, молан редакций пашаеҥ мыйым тыге шӱктарен, йӧршеш
титакдымым
титаканыш луктын. Ала почеламутем — возаш гына тӱҥалмем ончен — утыждене
сай
лектын, ала иктажше, чынжымак, весын возымыжым ушештарен — очыни, тидыжат,
тудыжат лийын.
Кок ий эртымеке, возымо нылымше почеламутем Медведево район газетеш лекте,
но
тиде, ик руш писатель манмыла, "Йӧршеш вес историй"...

ПОЧЕШМУТ ОЛМЕШ
"Чыла мый шарнем..." — лӱмдынем ыле ончычшо шке возымемым.
— Чыла! Мый чарнем,— шуо жап каласаш лудшемлан.
Ой, уке, ыш пустаҥ "шарнымаш сондыкем" — шӱм-чонем,
Мӧҥгешла: чот кумдаҥе, келгеме гына шарнымаш "теҥызем".
А мом луктым тӱжвак — кугу теҥызын эн ловыкан кӱшыл лончыжо веле.
Тиде ловык-шижмашлан кӧра ала лугышым пыртак жап шотым:
Ончыч лийшым шӱкальым шеҥгек, вара лийшыжым ончыко луктым;
Ала лийдымым "лийынак" манын каласышым,
Ала эн кӱлешанжым коклаш монден кодышым —
Пырля кушмо йолташ-шамычем,
Ужына гын, чыла шинчашкем луктын ойлыза!

Теат, кӧм ом пале, пеш чотшак ида вурсо мыйым,
Шым керт гын тендам нӧргӧ жапышкыда пӧртылтен.
А мый ужатен наҥгаяш шоненам ыле кажныдам тушко,
Шӱм-чоныштыда мо эн сайжым те кушто погенда.

А мый коштын тольым, уна, кумло-нылле идалык шеҥгеке —
Шкежат шукертсек миен омыл ыле тудо пагытыш,—
Да жап тӱтура гыч уэш йолташем-шамыч лектыч:
Тугай, могай ыльыч тунам,— кызыт нуно вашталтыныт...
Вашталтыт чылан: мый шкежат пыкше палышым шкемым, тунамсым.
Могай ойыртем! О, кузе мый кушкаш тыршенам — чыла шотышто!
Кузе тыршенам лияш моло ден тӧр, але — ончылно!
Лӱдде тергенам шкемым керек-могай у пашаште,
Да мо тугай йогылык — йӧршын тунам мый шым пале...
"Кунам да кушан йомдарен коденам чыла тидым?"—
Когартыше йодыш малаш мыланем ок пу йӱдым.

Но ӱмыр эҥерыште кукшо лышташла ынем кай мый ийын
Да мый ӱшанем: пӧртылеш, чоныштемже мо лийын.
Вет лийын





071696
************************************************************************

7—16
ЛӰМГЕЧЕ
Марий поэзийын таҥже
Кусарыше Эзра Левонтинын шочмыжлан — 105 ий

— Латкок ий ончыч мый шкетынак марий поэзийым кусарыше лийынам гын, таче
Марий
республик дене кылдалтше да тудлан полшен шогышо ятыр руш писатель уло,
сандене
ме марий литератор-влаклан теоретический шинчымашым пойдарымаше полшен
кертына,
шонем. Шкем нӧлташ шоныде каласаш гын, сар деч ончычак мый Писатель ушемын
ойжо
почеш Йошкар-Олаште литератур теорий дене лекцийым лудеденам...
Тыге ойлен Москошто СССР Писатель ушемын национальный комиссий бюроштыжо
марий
прозым каҥашыме годым Эзра Ефимович Левонтин. А каҥашымаш эртен 1952 ий 13
февральыште. Тушто марий писатель кокла гыч ушемын вуйлатышыже
Г.Матюковский, Н.Лекайн, Н.Ильяков миеныт. Лийыныт саде вашлиймаште тыгак
Литературный институтын
студентше-влак М.Казаков ден В.Чалай.
Рукописьым лончылаш погынен шичме деч ончыч Марий АССР Писатель ушем да
Москосо
марий комиссий (тудым Э.Левонтин вуйлатен, а саде комиссийжым 1951 ий шыжым
чумыреныт, жал, ынде тыгайже шукертсек уке) кугу пашам шуктеныт. Вет эн
ончычак
подстрочникым ямдылаш, печатлаш да столицыште рецензент-влакым кычал муаш
кӱлын.
Эзра Ефимовичын тыршымыжлан кӧра ты пашашке писатель ден критик-влак
К.Горбунов,
П.Замойский, П.Скосырев, С.Кирьянов, Н.Вольпин, Н.Москвин да молат ушненыт.
Каҥашымаш почеш вигак рушла сборникым луктын шуктымо огыл гынат, ты
вашлиймаш пеш
пайдале улмаш. Тидын нерген Н.Лекайн, мутлан, саде заседанийыште тыге
каласен:
— Москосо йолташ-влак дене вашлияш йӧным ыштымылан моткоч кугу тау. Ты
мутланымаш мыланна ончыклык пашала пеш кугу вийым пуа. Мемнан дене, Йошкар-
Олаште, возымым сайын лончылен моштышо специалист уке. Теве мый "Кугу сарын
тулыштыжо" романым возенам. Але марте раш пален кертын омыл — тудо сай але
уда. Вет республикыштына ик критикат шке мутшым каласен огыл, нигӧ ни
вурсен, ни мокталтен огыл.
Лач лудшо-влакын аклыме ойыштым палем, нуно кок шӱдӧ наре серышым колтеныт.
Но
вет лудшо еҥ романым келгын лончылен огеш сеҥе... Ынде мый Москосо
йолташмытын
темлымышт почеш романемым тӱҥ гычак тӧрлен кертам. Замечаний ден ойыштлан
пеш
кугу тау...
Тиде марий сылнымут нерген Москошто эртарыме икымше кугу мутланымаш. Ныл ий
гыч
поэт-влаклан черет шуын — 1956 ий авгусьышто нунат рӱдӧ олашке погынен
миеныт,
тусо калык ончылно шке возымыштым лудыныт, столицысе критик да кусарыше-
влак дене йыгыре шинчын каҥашеныт. Тиде вашлиймаш сылнымут историйыш марий
поэзий арня
лӱм дене пурен кодын. Тудым ямдылымаште да эртарымаште адакат Эзра Левонтин
шке
чолгалыкшым ончыктен.
Зэра Ефимович 105 ий ончыч, 1891 ий 29 июльышто, шочын. Поэзийлан самырыкше
годымак шӱмаҥын. Рязань гимназийым тунем пытарымыж годым выпускной
экзаменыште йот
йылмыла гыч шкенжын кусарыме почеламутлам лудын пуэн. Моско университетыште
усталык шулдырым утларак пеҥгыдемда, шке гычат возкалаш тӱҥалеш. Импералист
сар
жапыште кугыжан армийыште служитла. Революций деч вара военный училищыште
литературым туныктат, ворческий пашам вияҥден колта. Ынде тудо сылнымут
темылан
статьям возгала, весе-влакын произведенийыштым лончыла, теорий йодышымат
ӧрдыжеш
ок кодо.
Э.Левонтин мыланна марий поэзийым чапландараш, тудын эн сай саскаж дене
моло калык-влакым палдараш полшымыж дене шерге. Тиде суапле пашашке поэтым
Яныш Ялкайн
шупшылын манын шонаш лиеш. Вет тудо 30-шо ийла тӱҥалтыште марий калык муро
книгам Москошто рушла ямдылен да шомакшым тусо поэт-влаклан
(Н.Берендгофлан, А.Бондаревскийлан да молыланат) кусарыктен. Тыгодым пашан
кугурак ужашыже Э.Левонтинлан логалын. Эзра Ефимович (тӱҥ шотышто Куженер
районысо Йывансола рвезе Павел
Якимов деч, тыгак Башкирийысе Ирсай     ялыште Анна Сайпановна да Олег
Искандаров (композитор А.И.Искандаровын шольыжо) деч серен налме муро
аршашым —
чылаже 186 номерым — кусарен.
1936 ий ноябрьыште СССР Писатель ушемын фольклор секцийыштыже Я.Ялкайнын
"Марий
муро да тудын историйже" докладшым колыштыныт да каҥашеныт. Тушто
Э.Левонтинат
ойлен, марий мурын сылнылык могыржым почын пуэн.
Но марий муро книга тунамат, варажат ош тӱням ужын шуктен огыл, рукопись
таче
мартеат архивыште кия. Тидлан кӧра кусарыше-влакынат пашашт калык кидыш
логалде
кодын. Тыгай савыртыш нунын кумылыштым мыняр-гынат волтен. Левонтинат ик
жаплан
марла гыч кусарымым чарнен.
Марий АССР-ын 20-шо идалыкшылан кӧра 1941 ийыште "Сталин йолташлан марий
калык
деч письмам" почеламут дене возыктымек, тудым рушлашке кусараш Моско гыч
Левонтин ден Арсений Тарковскийым ӱжыныт. Тунам Эзра Ефимович марий мландым
икымше
гана ужын. Саде серыш кугу, 526 корнан. Тудым уна-влак кӱчык жапыште
мастарын
рушлаҥденыт. Вич идалык гыч, 1946 ийышште, республикын чырык курымаш
юбилейже
лӱмеш Сталин онлан у письмам почеламут дене возеныт. Тудымат кусараш
Левонтин
полшен.
Моско поэт Йошкар-Олаште шагал огыл йолташым муын, нунын возымыштым рушла
лудшо
дек шукташ тыршен, марий поэзийын вияҥме корныж нерген статьямат серкален.
Поснак кӱкшын аклен Миклай Казаковым.
"1941 ий тӱҥалтыште Йошкар-Олашке икымше гана мийымем да марий литератор-
влак
дене первый гана вашлиймем шарналтем,— возен тудо "Октябрь" журналыште 1951
ийыште.— Самырык, тыршен пашам ыштыше, ойыртемалтше корным кычалше поэт,
прозаик,
драматург коклаште Миклай Казаковын лӱмжӧ тунамак ойыртемалт шоген...
Казаков
шке калыкшын фольклоржым сайын пала, шке республикысе еҥ-влакым пала да
йӧрата;
тудо марий чодыран, эҥерын, пасу ден олыкын пейзажыштым сайын шижын шога.
Тудо
тыглай марий поэт гына огыл, а марий совет поэт... Тудын дене марий калык
кугешна".
Марий поэзий нерген возымаштыже Левонтин пеш чын палемден: поэт-влак ик
могырым
шочмо фольклор деч, вес могырым руш классика деч вийым налын кушкыныт.
"Тидын
годымак марий поэзий шкенжын национальный образше-влакым да поэтический
формыжым
вияҥден толын".
Кусарыше родынан ик эн суапле сомылжо — 1960 ийыште Москошто лукмо
"Марийская
поэзия" антологий. Ты мурорлаҥгым тудо К.Васин да Г.Матюковский дене пырля
чумырен, шкеак "Поэзия народа мари" ончылмутым серен. Тунам Валентин Колумб
ик книгам гына савыктен шуктен улмаш, но Левонтин тудын усталыкшым раш
шижын моштен да
тыге палемден:"Витлымше ийлаште икмыняр самырык автор лектын, нунын кокла
гыч
В.Колумб лудшо-влакын кумылыштым кызытак савырен шуктен".
А чумыр марий поэзий нерген иктешлен каласымыже тыге йоҥга:"Исторически
кӱчык
жапыште марий поэт-влак шке творчествыштышт лӱмдымӧ калык мурызо-влакын эн
сай
традицийыштым кучылтыныт, марий поэзийым руш поэзийын — классическийын да
кызытсын — опытшо дене пойдареныт. Шуко национальностян совет поэзийын пеш
чапле
коверыштыжо марий поэт-влак шкеныштын пеледышыштым тӱрленыт".
Тиде ончылмутышто Сергей Чавайнын поэзий саскажым кӱкшын аклыме.
Кусарышын марий сылнымут нерген серымыже рӱдӧ журналыштат лектеден.
М.Казаковын
"Поэзия — любимая подруга" книгажлан рецензийже "Октябрь" журналеш
савыкталтын
гын, Чалай Васлий нерген шомакше "Дружба народов" журналын полшымыж дене эл
мучко шарлен (1954).
Э.Левонтин утларакше Г.Микайын, К.Беляевын, В.Элмарын, Ш.Булатын,
И.Антоновын,
К.Беляевын, В.Рожкинын, А.Бикын, В.Ивановын, М.Казаковын почеламутыштым
кусарен.
Пытартыш коло-кумло ий жапыште марий поэзийым кусарыше у мастар шагал огыл
лектын. Туге гынат Левонтинын кумыл саскаже ни тоштемын, ни шапалген огыл.
Сандене
пытартыш антологийлашкат тудын рушлаҥден кодымыжымак пуртымо. Поснак сылнын

сӧрастарен Пет Першутын "Кутко сӱан" йомак-поэмыжым. Руш сыным налше
произведений Э.Левонтинын ик эн чапле сеҥымашыжлан шотлалтеш. Кусарышын
усталыкшылан кӧра
М.Казаковын "Мой привет отнесите!", В.Ивановын "Жаворонок", Ты пишешь
мне:"Друг
дорогой!.." почеламутышт Москошто савыктыме "Пою мое Отечество", Песнь
любви",
"Песня, ставшая книгой" антологийлашке пурталтыныт.Толмачын пашаже
ойыртемынак
сар жапыште поро лектышым пуэн. Марий поэзий гыч кусарымыже 1945 ийыште
"салам"
лӱман посна книга дене савыкталтын, а "Вперед за Родину" почеламут
сборникым
(1942) Борис Иринин дене коктын ямдыленыт.
Эзря Ефимович марий прозаик-влак денат сай йолташ лийын, поро кумылжо да
кугу
шинчымашыж дене нуным шке декше шупшын шоген, возымыштым рушла лукташ
кертмыж
семын полшен. Поэтын поро шӱм-чонжо 1960 ий 19 февральыште Писатель ушемыш
колтымо ты серышыж гычат коеш:
"Дорогие друзья!
В сегодняшней газете я прочел краткий некролог, посвященный памяти
Н.С.Лекайна.
Смерть его поразила меня: он умер в расцвете своих сил; он сделал много и
мог бы
еще много сделать.
Никандр Сергеевич был патриотом советской родины и патриотом той ее части,
которая носит дорогое и Вам и многим русским писателям (в том числе и мне)
имя
МАССР.
Я глубоко скорблю по случаю его кончины. Казалось, только вчера я поздравил
его
с присвоением звания народного писателя, и вот я пишу слова соболезнования
адресованные, и Вам, и его семье по поводу такой обидно преждевременной
смерти.
Никандр Сергеевич как писатель дорог не только марийцам, но и русским
людям. И я
был бы рад узнать, что Маргиз предпримет издание его сочинений на русском
языке.
Всего Вам хорошего. Себе и Вам желаю, чтобы поводы к моим письмам были бы
менее
печальны, чем кончина хорошего писателя и человека. С искренним
рукопожатием Эзря Левонтин".
Тылеч вара пеш шукак эртен огыл, кусарышын шкенжын ош тӱням коден кайымыж
нерген
увер толын. Тудо марий писатель-влакын шӱм-чоныштым чот когартен.
Э.Левонтин шке нергенже "Мый марий поэзийым почшо Колумб улам" малдалеш
улмаш.
Конешне, чылт тыгежак ойлаш негыз уке. Туге гынат мемнан сылнымутлан суапле
пашам ятыр ыштен. Сандене тудын лӱмжӧ С.Поделковын, А.Казаковын,
В.Муравьевын,
А.Смольниковын лӱмышт дене йыгыре шога.
И.Ванаев





071796
************************************************************************
7—17
Михаил БАЙКОВ
ТӰЖЕМЛЕ КЫЛДЫШ*
Мустайыш уржа-сорла тӱҥалме деч ончыч коштын савырнышым. Шернурыш шумеш ик
колхозник дене пырля тарантасеш шинчын кайышна, а умбакыже — шкетак, йолын.
Мотор
июль кече. Шокшо. Мардежшат ни пуалеш, ни уке. Верысе писатель-влакын
моктен возымо марий пӱртӱс кумылым нӧлта. Шурно пасу шышталге вуйчиемжым
эркын лойгыкта.
Верын-верын ойыркален тӱредгыч койыт. Тӱредме машина шулдыржым икшырымын
лупша,
теве-теве чоҥештен кая, шонет. Ош лепеньыла йолгалтын, ӱдырамаш-влак кылтам
пидыт.
Кугу Лужалу велыш йолгорно дене ошкылмем годым изирак ӱдырым поктен шуым.
Палыме
лийна. Тудо, Пахтыбаева Пелагея, кудымшо классыште тунемаш тӱҥалеш. Ачаже
районысо сберкассым вуйлата, аваже колхозышто пашам ышта. Школ илыш нерген
йодмемлан
Пахтыбаева кумылын каласкалыш. Вара йодо:
— Те Валентин Николаевичым алмаштеда мо?
— Туге,— маньым.— Тудо институтышто умбакыже тунемаш тӱҥалеш.
Ӱдырым лачак кылта пидмашке кычкыральыч. Мый, Кугу Лужалу ялым эртен, Изи
Лужалу
пасуш лектым. Кугорно дене икмыняр ошкылмек, чоҥгаш кӱзен шуым. Теве
Мустай, Кугу Шоркеҥер да Аблан почиҥга койылалтышт. Нунын коклаште — йырваш
волгалтше школ
пӧрт. Мый тудым вигак палышым: олаште улмем годымак, назначенийым налме деч
вара, туныктышо-влакын квалификацийыштым нӧлтымӧ институтышто Мустай школын
схематический планжым возен налынам ыле. А ял-влакын кузе верланымышт
нерген Ким Васин каласкален. Тидыже сай полыш лие.
У вер-шӧр могайрак? Тыште илыше-влак мыйым, у туныктышым, кузе вашлийыт?
Йоча-влак колышташ тӱҥалыт мо? А илем шотышто кузе лийман? Йодыш почеш
йодыш. Шоныш
почеш шоныш. Тургыжланыме деч посна ок эрте. Школ велыш ончальым да чотак
ӧрмалгышым: Изеҥер серыште имне пӧрдалеш, йырже рвезе тошкыштеш. Чоҥга гыч
волен шудеак, тудын деч йодым:
— Мо лийын?
— Имнем пижын,— чон йӧсын пелештыш рвезе.
Шонен шогаш жап уке, вет шым ий ончыч мыят тыгай туткарыш логалынам ыле.
Тунам
йолташ рвезе-влак Мокыр вончымашке мийышт гынат, имньын илышыжым утарен
кодаш ыш
лий. Районысо тӱҥ ветеринарный врач А.И.Казанцев, имне капым пӱчкеден
ончымек,
туран каласыш: "Шодыжо чот кӱпен — эмфизема. Арня — кокыт гыч вӱташте
шогышыжлак
кола ыле". Тыгай зиян ынже лий манын, мый Изеҥер серыш содор тӧршталтышым.
Шӧрмычым руалтен, имньым шупшкедаш тӱҥальым. Рвезе шеҥгечын шӱкен толаша.
Нигузеат шотлан ок тол. Коктынат кудашна, трусик дене веле кодна. Имньым
садак тарватен ышна керт. Рвезе школ кудывечыш еҥ-влакым ӱжаш куржо. Ондак
плотник-шамыч,
вара икмыняр техслужащий кандыра дене тольыч. Имньым, тореш-кутынь пидын,
тӱшкан
шӱдырен лукна.
Варажым пале лие: Каврий лӱман саде рвезе школ пакчаш пареҥгым кораш толын.
Кечывал жаплан имньым кандараш олыкыш волтен. Изеҥерын лукын савырнымаштыже
пеш
лакеран. Йолжо яклештмылан кӧра имне келге лакыш йӧндымын камвозын. Тудым
утарымеке, погынышо-влак ӧрдыж еҥым ужылалтышыт.
— Кӧ улат? Кусо? Куш кает?
Ӱмбакем ончальымат, Патай Сопромла шке дечем шке вожыльым: тӱвыт лавырген
пытенам. "Тора гыч улам"— маньымат, келгырак верыш тӧрштышым. Яндар вӱдеш
сайынак
мушкылтым, эсогыл йӱштын чучаш тӱҥале. Кече шокшеш ночко могырем коштен,
вургемем чийышым да школ кудывечыш ошкыльым. Каврий мыйым ужылалтыш:
— Пеш кугу пасиве тыланда! — шоктыш ӱҥышӧ йӱкшӧ.
— Пожалуйста! — манын вашештышым да лишнак шогышо рвезе деч йодым:
— Тунемше улат?
— Тунемше. Тений кумшо классым тунем пытаренам.
— А Каврий?
— Тудо ӱмаште тиде школым тунем пытарен. Шкеже Изи Лужалу гыч.
— Лӱмет кузе?
— Исаков Гера.
— Директорын эргыже?
— Туге.
— Школыш пырля пурен лектына?
Тудо келшыш. Но ала-молан изишак ӧрмалгыш — мыйым ачажын тыглай палымыжлан
шотлыш гын веле? Кӧ улмем каласышымат, тудо шыргыжале.
—————————————————————————————————————
*Умбакыже. Тӱҥалтышыже 6-шо номерыште.
Волгыдо, йоҥгыдо класс-влак, физкультур зал, пионер пӧлем — чылажымат сайын
ачалыме, чиялтыме. Учительскийыште увертарымашым пижыктылман оҥа шинчалан
перныш.
Тылзаш курсыш тунемаш кайымыжлан кӧра директор шке олмешыже дежурный
учитель-влакым коден. График почеш кызыт Марина Лаврентьевна Конышева
дежуритла. Тудын
илыме вержым Гера ончыктыш. Мутланышна. Школеш кодышаш документем пуышым.
Вара ялсоветыш пурышым. Икымше гана толмаштак ятыр пашаеҥ дене палыме
лийым: ялсовет исполком вуйлатыше Гурий Павлович Черепанов, серкалыше
Сергей Федорович
Якимов, лудмо пӧрт вуйлатыше Иван Андреевич Токтаулов, колхоз агроном
Алексей
Георгиевич Токтаулов...
Варажым ятыр жап нунын дене пырля пашам ышташ логалын, тӱвыргӧ саскажат,
йӱштеш
айманыше пеледышыжат шагал огыл лиеден.
Кече кас велыш тайна. Шернурыш содоррак миен шуаш тыршен, вик корно дене
ошкедем. Чонлан ласкан чучеш, кумылемат кӱшнӧ.
Йӱдлан йочапӧрт директор И.И.Бирюков деке пурышым. Иван Ионыч дене шукерте
огыл
палыме лийынна. Тудын Альберт эргыж ден мыйын Васлий шоляшем Йошкар-Олаште
фельдшер-акушер школышто пырля тунемыт. Иван Ионыч шкеже Кугу Шоркеҥер гыч,
Мустай
кундемым, тусо калыкым сайын пала. Лӱман еҥ-влаклан кӱчык характеристикым
пуыш.
— Нунын дене контактым муаш йӧсӧ огыл,— мане пытартышлан.— Лачак шкем гына
кучен
моштыман. А молодежь нерген вик каласем: тудо шке шотан, еҥ пелтык огыл.
Шкем
гына йӧратыше, шылтыкым кычалтылше рвезе-влакат улыт. Тӱҥалтыш жапыште
нунын деч
эскералташ кӱлеш.
Иван Ионычын шижтарен ойлымыжо пайдале ыле. Вуйлатыше пашаеҥ-влак дене кыл
кучымаш вигак вораныш. А койышланаш йӧратыше икмыняр рвезым Мустайыште,
Кугу Шоркеҥерыште да Алдиярыште вашлияш логале. Но эркын-эркын ме ваш
умылымашке шуна.
Тидлан комсомол политкружок да художественный самодеятельность сайынак
полшышт.
Лачак ик рвезе гына (лӱмжым ом ончыкто) кокыте шонымашым лукто. Следователь
семын йодышташ тӧчымыжӧ, пӱтыркален ойлыштмыжо мылам ыш келше. Икымше
вашлийме почешак пачер озаватын эргыже шижтарен каласыш:
— Тудлан ит ӱшане. Ӱмаште Косоротовымат чуриктарен ыле. Мутланыме годым
Валентин
Николаевич ала-мом йоҥылыш пелештен колтен, садет ик органыш увертаренат
шуктен.
Валентин Николаевич "языкым касараш" Шернурыш тылзе наре кошто, вара иже
ласкан
шӱлалтыш...
Пашам ыштыме жапыште мый тӱрлӧ манеш-манешлан ӱшанен омыл, но йолташ-влакын
поро
ой-каҥашыштым эреак шотыш налаш тыршенам.
Август кыдалне Мустайыш илаш куснышым. Тышке мыйым шкенан колхоз
председательын
ракш ожыж дене иктаҥаш Иван Воронцов конден кодыш. Школ директор пачерым
муаш
полшыш. Озавате, Элексе кува, шекланенрак вашлие, мыят ӧрмалгыше гай лийым,
но,
мутланен-мутланен, сайынрак палыме лийна, пачер ак шотышто кутырен
келшышна.
В.Н.Косоротовын ондак илыме пӧлемыштак илаш тӱҥальым. Кыдеж омса вес велне
куд
метр кумдыкеш лудаш-возаш изирак ӱстелым, шинчылташ кок пӱкеным да
малымверлан
олымбал ден теҥгылым шындылме. Урем велышкыла ош янакан, вич яндан окна
уло.
Кас велеш озаватын эргыже да ӱдыр уныкаж дене палыме лийна. Илья Алексеевич
Мамаев — кӱкшырак да каҥгата капан, шапалге чуриян рвезе, Шым классым тунем
пытарен. "Мустай" колхозын бригадиржылан ышта. Мошкина Светлана — олаште
илыше Надежда Алексеевнан ӱдыржӧ, кумшо классыште тунемаш тӱҥалеш. Ильян
ачажат, Светланан ачажат фронтеш пытеныт, шарналтен ончен илаш фотосӱретышт
веле.
А школ пашаеҥ-влак дене вашкыде палыме лийым. Директорым июнь мучаш гыч
палем.
Тудо — историк. Завучым кызыт гына вашлийым: Илья Михайлович Каменщиков
математика дене туныкта, родыж дене пачерлан шога, но чӱчкыдынак мӧҥгыжӧ —
Куженер
районысо Шинур ялыш — коштеш. Вес математик — Михаил Иванович Мустаев.
Жапше годым тиде школыштак тунемын. Учительский институтын ик выпускницыже,
Тамара Ивановна Марышева, руш йылме дене, весыже, Надежда Сидоровна
Тихонова, химий да биологий дене туныкташ тӱҥалыт. Елена Николаевна
Токтаулова — немыч йылме дене
специалист. Тӱҥалтыш класслаште туныктышо-влак: Иустиния Ильинична Байкова,
Варвара Васильевна Казанцева, Зинаида Ивановна Мустаева, Наталья Андреевна
Токтаулова — чыланат кугу опытан улыт. Иустиния Ильинична, мутлан, пел
курым школышто
пашам ыштен, тидлан Ленин орден дене наградитлалтын.
Педсоветын заседанийыштыже директор Г.Д.Исаков школын пашаж нерген раш
каласкалыш, вара самырык туныктышо-влаклан пайдале ятыр ок-каҥашым пуыш.
Пашам шеледыме
почеш мылам латшым шагат логале, вес семынже, В-ВИИ класслаште арня мучко
латшым
урокым эртарышаш улам. Общественный пашаже гын лыҥак: классный
руководитель,
старший пионервожатый, сылнымут ден драме кружок вуйлатыше, пырдыжгазет
лукмым
виктарыше. Агитколлектив могырым "МОПР" колхозышто (Товарнур ялыште)
агитатор
лияш ӱшаным ончыктышт.
Но педсовет погынымо деч ончыч туныктышо-влакын районысо конференцийышт
арня чоло шуйныш. Тушто чылаже 167 туныктышо лийын. Пленарный заседанийыште
школын пашаж нерген роно вуйлатыше Петр Федорович Поповын да ВЛКСМ XИ
съездын итогшо гыч
лектын шогышо задача нерген комсомол райком секретарь Аполлон Иванович
Опалевын
докладыштым колыштмо, нуным кок кече годым каҥашыме. Кокымшо йодыш дене
эсогыл
мыят икмыняр шомакым каласышым — Мустай школышто комсомол да пионер пашан
начар
улмыжым, райкомын шагал полшымыжым палемдышым. Тидыже докладчиклан ыш
келше, мучашлыме шомакыштыже тӱрлӧ амалым кычалаш пиже. Но пытартышлан
содыки ой-каҥашым
шотыш налаш сӧрыш.
Ик туныктышын каласкалымыже оҥай ыле. Шернурышто икымше пионер отрядым 1924
ий
октябрьыште ыштыме. Тушко латкок йоча возалтын. Нунын коклаште кызытсе
просвещений министрын алмаштышыже З.В.Яковлева, Совмин председательын
заместительже
В.В.Матвеев да молат лийыныт. А ынде районышто 1200 пионерым ушен шогышо 52
отряд уло. Школласе 10 комсомол организацийыште 316 комсомолец шотлалтеш.
Чынак,
тиде — кугу вий, пашажым гына сайын виктарен моштыман.
Эше кок кечым секций-влакын пашаштлан ойырымо. Марий йылме ден литератур
лудмаш
секцийыште индешын веле лийна. Программысе материалым планироватлыме нерген
секций вуйлатыше, Нольыкмарий школышто туныктышо К.Я.Березина ойлыш. Тӱшкан
талукаш
да чырыкаш календарный планым, усталыкым нӧлтымӧ шотышто пелияш паша планым
лончылышна, тематике да кӱлеш литератур дене палыме лийна. Вес кечынже
Шернур педучилищыште марий йылме ден литературым туныктышо Е.Ф.Абрамован
(Яковлеван) сложный да почешмутан шомак-влакым возымо нерген оҥай
докладшым, Лажъял шымияш школышто туныктышо М.В.Иванован мут управлений
нерген каласкалымыжым колыштна. Паша
опыт дене ваш-ваш палдарышашлан тӱҥ йодыш-влакым рашемдышна.
Конференцийын пытартыш кок кечыже тазалыкым аралыме йодыш дене кылдалтын
ыле.
Академик И.П.Павловын шочмыжлан шӱдӧ ий темме вашеш райбольницын тӱҥ врачше

РСФСР-ын заслуженный врачше С.А.Решетников лекцийым лудо. Туберкулез чер
деч
аралалтме нерген РСФСР просвещений министрын приказшым да верысе специалист-
влакын лекцийыштым колыштна.
Вара старший пионервожатый-влакын семинарышт лие. Педкабинетым да пионер
паша
пӧлкам вуйлатыше Мосунова ден ВЛКСМ райокомын секторжым вуйлатыше Шишигина
пионер организацийлаште пашам вораҥдарыме нерген каласкалышт.
Пытартыш пленарный заседаний деч вара, школ директор деч йодын, шочмо
ялышкем
кайышым. Тиде кечын шканем шке рекордым шындышым: коло километрым 160 минут
жапыште, але шагатыште 7,5 километр писылык дене, эртенам. Мӧҥгыштӧ йолташ
рвезе-влак дене вашлийым, илыш нерген шуко мутланышна. Да, илыш яклака
кинофильм гай
огыл, тудлан сценарийым ончылгоч возен огыт ямдыле. Шуко корно уло — келшен
толшыжым ойырен моштыман, йоҥылышат лиеда — уэш ыштылме деч шекланыман,
шагал огыл
ойгат перна — сеҥашак тыршыман. Грузин поэт Шота Руставелин каласымыж
семын,
"Илыш лӱмеш илаш кӱлеш!"
Эрлашыжым, кочкыш продуктым налын, Мустайыш лектын ошкыльым. Авам ял
мучашке шумеш ужатен лекте.
"Пиалем иктаж-вере вашлияш шонен,
Шкемын лийшаш верышке вик шуаш тыршен,
Рвезе пагыт корнышко мые лектынам.
Мыйым мӱндыр верышке ужатен авам".
Кумдан палыме поэт Михаил Исаковскийын шӱм-чон гыч лекше тыгай шомакше
лачак
мыйын кумыллык. Вет кажне еҥ пиал верч ӱмыржым ила, а "пиалан айдеме
шӱдырла
йӱла".
Икымше сентябрь толын шуо, Мустай шымияш школышто мыйын педагогический
пашам
тӱҥале. Икымше урокем шымше классыште марий литератур лудмаш дене эртыш.
Пел
жапше палыме лияш, кодшыжо республикысе литератур илыш дене йоча-влакым
палдараш
кайыш. Кӧ кушто шинчымым пален шогаш манын, коллега-влакын полшыышт дене
схемым
ыштышым. Тыге кажне классыште. Тидыже шотлан тольо.
Доскаш возымо годым класслан тупынь шогалде ок лий. Тунам иктаж йоча
савырнен
шинчаш але пошкудыж дене мутым вашталташ тӧча, а тый, доскаште ӱжакан койшо

сӱретым ужын, шуйдарен пелештет: "Ивано-ов, мом каласыне-эт?" Тудо веле
огыл,
моло-влакат шып лийыт, тӱткын эскераш, сайын колышташ тӱҥалыт.
Вигак каласем, дисциплина чыла классыштат пеҥгыде ыле. Тӱҥалтыш класслаште
ик
туныктышын гына урокыштыжо лӱшкеныт. Сандене туныктышо-пенсионерка урок
укеан
учительым шкеж деке ӱжын наҥгая ыле. Варарак биологий урокат йӱк-йӱаным
лукташ
тӱҥале. Йоча-влакым колыштарен кертдыме самырык туныктышылан шке
районышкыжо
куснаш перныш.
Программе почеш тунемына. Кажне кечын манме гаяк урок деч вара колхоз пашаш
коштына. Тунемше-влак йытыным кӱраш, пареҥгым погаш аяр улыт. 6 гыч 15
сентябрь
марте кинде ямдылыме пашам сайын кошартыме шотышто стахановский декаде
эртаралте. Шернур район республикыште эн почеш кодеш, а Мустай сельсовет
районышто покшел радамыште тошкыштеш.
Мый "МОПР" колхозыш миен коштым — правлений заседанийыште лийым, "боевой
листокым" лукташ полшышым. Идымыш, складыш коштын савырнышым. Колхоз
кокияшым тӱред
пытарен, икияшымат вашке поген налеш. Тиде кечылаште эллан кинде ужалыме
планым
темышаш. Колхоз вуйлатыше Ф.С.Кропотов ден счетовод А.А.Токтаулов, шершот
паҥгам
перкален, шке сеҥымашыштым цифр дене ончыктышт.
Товарнурыш толмем утларак пайдале лийже манын, икмыняр школьник деке
мӧҥгыжӧ пурен лектым. Тиде ял гыч чылаже кумло йоча тунемеш, тушеч пелыж
наре — кугурак
класслаште. Кызыт чылан гаяк озанлык паша дене кылдалтыныт, уроклан эрдене
веле
пижын кертыт. Мӧҥгылан заданийым пуымо годым тидым шотыш налаш перна.
Икана ВКП(б) райкомыш ӱжыч. Пропаганде ден агитаций отдел вуйлатыше
В.Ф.Дашков
комсомол политпросвещений нерген ойлыш. Тений район мучко 24 политшкол ден
кружокышто 373 еҥ тунемаш тӱҥалеш. Мыйым Кугу Шоркеҥерыш "Чодранур"
колхозысо организаций пеленсе политкружокын пропагандистшылан пеҥгыдемдышт.
Слушательже шукак
огыл — лу еҥ веле, но нуным погаш пеш йӧсӧ ыле. Теле шумеке гына занятий
икрадамын каяш тӱҥале. Самырык-влак СССР-ын общественный да государственный
устройствыжым, вара ВЛКСМ Уставым тунемыч. Районысо семинарлаште налме
шинчымашым слушатель-влаклан пуаш тыршенам, шкегыч ятыр литературым шымлен
умылтаренам. Тыге Кугу Шоркеҥер ялысе да Аблан почиҥгасе молодежь дене кыл
саеме. Тидыже чумыр пашаштына сай могырым палдырныш.
Вес ийынже мылам Мустай ялсовет пеленсе политкружокым ӱшанен пуышт. Тушко
ялсовет исполкомын, клубын, медпунктын да кугемдыме "Красный Октябрь"
колхозын вуйлатыше пашаеҥышт И.В.Сталинын биографийжым тунемаш погына ыле.
А вара колхозысо
парторганизаций пелен кок ий тунемман политшколым почыч. Тушто улыжат лу еҥ
лийын. Оҥайже теве мо: райком гыч толшо-влак кажне слушательын конспектше
улмым гына тергат ыле; собеседований годым тудым кучылташ разрешатленыт.
Сандене утларак
активный слушатель-влак дене пырля конспектым ончылгоч ямдыленна, нунышт
моло-влакым палдареныт. Тыге политшколын пашаже, ондалчык дене леведалтын,
формализмыш савырнен ыле. Колынам, моло вереат тыгай корныш шогалыныт
улмаш. Моланже пале: тӱҥалтыш але пеле кыдалаш образованиян бригадир ден
кладовщик деч тичмаш
акан конспектым садак вучен от шукто.
Рвезе ден ӱдыр-влак кинофильмым, спектакльым, концертым ончаш йӧратат.
Нунын
кокла гыч шукышт сценыштат удан огыл модын моштат. Мустайыш туныкташ толмем
ийыште ме эн ончыч М.Шкетанын "Сардай" пьесыжым, вара А.Конаковын "Ику"
драмыжым
шындышна. Кок спектакльыштыжат мый тӱҥ рольым модым. Туныктышо-влак да
ялысе молодежь уло кумылын тыршышт, ончышо-влакым куандарышт. Спектакльым
ямдылыме годым
мый Тимофей Григорьевын да Степан Кузьминыхын туныктен ойлымыштым шотыш
нальым,
кажне персонажын кӧргӧ чонжым почын пуаш верысе артист-влакым таратышым.
Спектакльыште изирак рольым модаш школьник-влакат кумылан ыльыч. А вара
йоча
пьесе-влаклан пижна. Драмкружокын занятийжым план почеш эртараш тӱҥална.
Шындышаш произведенийым пырля лончыленна, рольым кузе модаш кӱлмым тунемын
улына. Репертуарыштына тыгай пьесе-влак лийыныт: С.Маршакын "Тунемшылан
шарнашыже",
А.Глебовын "Лӱддымӧ-шамычын звеношт", Л.Пантелеевын "Йӱдымсӧ уна-шамыч",
К.Скворцовын "Портфель", А.Бикын "Те тулык огыдал", А.Конаковын
"Инспектор",
"Тулык ӱдыр" да молат.
Йоча-влаклан марла возымо йоча пьесе укелан кӧра "Затейник" журналеш
печатлалтше
икмыняр пьесым модын ончыкташ логале. Вара мый шкежат школ темылан изирак
сценкым, интермедийым ямдылкалышым. "Отлично", "Гамбит", "Первый эрдене"
сценыш лектыч.
"Чын йомак" пьесе дене Ленинградысе театралный институтышто тунемше, кеҥеж
каникуллан мӧҥгыжӧ толшо Константин Коршунов деке миен коштым. Тудо сайын
гына лудын
лекте, ужашлен-ужашлен лончылыш да ятыр замечанийым ыштыш. Пытартышлан
немыч
драматург Фридрих Шиллерын "Коварство и любовь" драмыжым лудын-лончылен
ончаш
темлыш. Тауштен, ончыклык артист да драматург деч лектын кайышым. Мустайыш
пӧртылшемла, районысо библиотекыш пурышым да К.Коршуновын темлыме книгам
пеленем
нальым. Тӧрлатыме деч вара пьесем ялысе клубеш шындышна. А колхозысо
пырдыжгазетын воспитательный рольжо нерген "Воштончыш" пьесем клубышто веле
огыл, районысо
культура пӧртыштат модын ончыктышна. Спектакльыште модшо кок еҥлан районный

олимпиадын жюриже премийым пуыш. Мутат уке, мыйын возымо пьесылаште экшык
ятырак
лийын. Шинчымашемат, усталыкемат ситен огыл. Спектакльым ончышо-влакат
ситыдымашым палемденыт, но шӱм гыч лекше шомаклан тауштеныт.
Ныл кыдежан "Начи" драмем чотак тургыжтарыш. Тудо тулык ӱдырым ончен
куштымо
нерген ыле. Прототип-влак верысак ыльыч, сандене нунын деч икмыняр ӧпке
шомакымат колаш логале. Но спектакь сайын эртыш, ончаш толшо-влаклан
келшыш. А "Ужар
коман блокнот" школысо драмкружоклан куаным, усталыкым ешарыш. (Тиде пьесе
варажым "Ямде лий" газетеш савыкталте).
Ялысе да школысо драмкружок-влакын вийышт дене Сергей Николаевын "Салика",
"Айвика", Николай Арбанын "Кеҥеж йӱд", Арсий Волковын "Шочмо ялыште",
М.Шкетанын
"Кодшо румбык" пьесышт почеш спектакль-влакым шындыме. "Кодшо румбык" эн
нелын
шочо, но тудым ямдылаш сценын ончычсо мастарже Капитон Ионыч Пряников чот
полшыш
— тӱҥ режиссер семын тыршыш. Калыкат тиде спектакльым шокшын вашлие.
Руш йылме гыч кусарыме икмыняр пьесе денат паша ышталтын. Туге гынат
репертуарыште нужналык шижалтын. Садланак, очыни, илалшырак-влакын чаманен
ойлымышт ик
гана веле огыл шоктен:
— Эх, "Илыше вӱд" гай спектакль лийже ыле! "Мӱкш отар", "Акпатыр", "Ӱҥышӧ
деч ӱш
лектеш"— кеч-мом манза — садыгак огыт мондалт.
Витле кудымшо ий деч вара Сергей Чавайнын, Николай Мухинын да моло уста
писатель-влакын возымышт шочмо литературыш пӧртыльыч, театрын, клубын
сценыштышт
тошто (но тоштемше огыл!) пьесе-влак уэш волгалтыч. Драмкружок-влакын
репертуарышт чынже денак пойдаралте — лачак спектакльым шындаш гына ит
ӧркане.
Кажне пайремлан манме гаяк школысо хор оҥай концертым ямдыла ыле. Туныктышо-
вакат, тунемше-влакат кумылын участвоватленыт. Тӱҥалтышлан институтышто
тунемме
годсо "Салам!" литературно-музыкальный композиций негызеш у монтаж шочо.
Н.С.Тихонован вуйлатыме хор у муро-влакым тунеме. З.И.Мустаева ден
Н.А.Токтаулова солистка лийыч. И.М.Каменщиков гармоньым шоктыш.
Декламаторлан ныл тунемшым ойырышна. Сценым да залым волгалтарыше ден
сӧрастарыше-влакат школьникак ыльыч. Тиде кугу концерт художественный
самодеятельностьым умбакыже вияҥдаш кумылаҥдыш.
Концерт программыш "Выпускник-влакын мурыштымат" пуртымо ыле. Тудым мый
ондак
"Отлично!" пьесылан возенам. Муро шомакым тӱрыснек ончыктем.
Выпускник-влакын мурышт
Ида мондо мемнан мурым,
Ида мондо те мемнам.
Шарнен илаш пӱтынь курым
Тиде мурым мурена.

Огеш йом мемнан тунемме,
Корно ончылно кумда.
Вашлиймекына уэш, ме
Саламлена лач тендам.

Тыршенда те арам огыл,
Сеҥаш нелым полшенда.
Уке иктат мемнан його,
Тиде — чапле пашада.

Шергылтеш йырваш у муро,
Саламла моктен тендам.
Шарнен илаш курым мучко
Кодена ме мурынам.
Программыште тыгак йоча-влакын погымо калык муро шуко лийын. Кок ий жапыште
гына
нуно вич шӱдӧ утла такмакым возен налыныт ыле. Литератур лудмаш урокшыто
фольклорым тунемме, литкружокын занятийлаштыже каҥашыме арам эртен огыл.
Мут лектын гын, сылнымут кружокын пашаж нерген ушештараш уто огыл. Тидын
нерген
жапше годым "Коммунар", "Марий коммуна", "Молодой коммунист" ден "Рвезе
коммунист", "Учительская газета", "Пионерская правда" газет-влак возеныт,
марий йылмым туныктышо-валкын семинарыштышт да "Педагогический лудмаште"
ойлалтын.
Шочмо йылмым туныктымаште сылнымут кружокын кӱлешлыкше кугу. Тудо йоча-
влакын
шинчымашыштым келгемдыме дене пырля нунын йылмыштым лывырташ, творческий
усталыкыштым кугемдаш полша. Мемнан кружокын членже-влак руш да моло калык
литературын
эн сай произведенийлаж дене палыме лийыныт. Нунын кокла гыч Н.Островскийын
"Вурс
кузе шуаралтын", А.Фадеевын "Рвезе гвардий", В.Катаевын "Полкын эргыже",
Н.Лекайнын "Кугу сарын тулыштыжо", Дим.Орайын "Чолга шӱдыр" книгашт поснак
кугу интересым луктыныт. М.Шкетанын "Эреҥер" романже, А.Айзенвортын "Вич
полмезе" повестьше, К.Васинын "Тул кайык" ойлымаш сборникше нерген беседым
эртарыме, йоча
литератур нерген каласкалыме, сылнымут теорий гыч икмыняр ужашым
ушештарыме.
Йоча-влак кокла гыч южышт шкат возкалаш кумылаҥыныт. Икымше тунемме ий
мучко
конкурсыш чылаже 128 почеламут пурен ыле, вес ийынже — 112. Утларак сайын
возышо
автор-влаклан премийым пуымо. Юрий Чемековын да Борис Казанцевын
почеламутышт
районысо "Коммунар" газетеш печатлалтыныт, Марий радио дене йоҥгалтыныт.
1951 ий 30 декабрьыште "Марий коммуна" газет уло школым куандарыш: сылнымут
кружокын пашажлан пӧлеклалтше страницым пуыш. Тушто республикысе Писатель
ушемын
самырык автор-влак дене пашам ыштыше комиссийжым вуйлатыше Семен
Вишневскийын
"Туныктышын инициативыже почеш" кугу статьяже да тунемше-влакын индеш
почеламутышт печатлалтыныт ыле. Йоча-влак первый гана ыштен налме
пашадарыштлан моткоч
куанышт, шарнаш йӧрышӧ кӱлешан ӱзгарым наледышт. А графоман-влак кече еда
манме
гаяк "тупела возымым" кондаш тӱҥальыч. Нунылан чыным каласыде ыш лий,
сандене
чакнашышт вереште.
Литкружоклан да посна автор-влаклан кугу полышым поэт-влак Семен
Вишневский,
Илья Стрельников да Макс Майн пуэн шогеныт почеламут-влакым лончыленыт,
кӱлеш
ой-каҥашым пуэденыт, тематикым увертареныт. МарНИИ пашаеҥ-влак Ахмет
Асылбаев
ден Сергей Ибатов фольклорым погымо шумлык серышым колтеныт ыле. 1950 ий 11
октябрьыште С.Ибатов Юрий ден Альбина Чемековмытын фольклор произведений-
влакым
возыман тетрадьыштым, а 1953 ий 31 декабрьыште К.Четкарев нылле йомакым
возыман
ныл тетрадьым налын кодышт. Но пӱрымашыштым мый палыдеак кодым.
1951 ий кеҥежым Марий АССР-лан кумло ий темме лӱмеш Педагогический лудмаш
эртаралте. Марий йылме секцийыште мыйынат докладем лие — школысо сылнымут
кружок
нерген раш каласкалышым. Мыйын пашам жюри Моктымо грамот дене палемдыш, а
вара
ИУУ шке "Бюллетеньыштыже" печатлен лукто. Эсогыл "Народное образование"
журналыште да А.С.Паймаковын "Развитие школы в Марийской АССР" книгаштыжат
поро мутым
каласыме.
Йодын кертыт: "А молан вара ик писательдат уке?" Мый вигак вашештем:
литкружок
эн ончычак грамотный, сылнымутан литературым умылышо да йӧратыше еҥ-влакым
кушташ полшышаш; кӧн усталыкше сита, тек поэт, прозаик але драматург лиеш.
Мый шкежат писатель омыл, тидлан ом ӧпкеле, а журналист пашаште нылле ий
наре тыршенам
— тидын дене кугешнен кертам. Илыш толкын тунемше-влакемат тӱрлӧ вере
лупшалын.
Почеламутым сайын возышо-влак кокла гыч Юрий Чемеков ден Борис Казанцев
чодыра
озанлыкын специалистше лийыныт, Семен Майоров — автотранспорт пашаеҥ,
Альбина
Чемекова — медичка, Евдокия Паймакова — туныктышо, а инженер Ефим Токтаулов
республикысе правительство вуйлатышын заместительже лийын. Кызыт чылан
манме гаяк
сулен налме канышыште улыт.
Ик мурышто тыге ойлалтеш: "А ий-влак эртат... Кайыкла чоҥештат... Савырнен
ончалаш огеш сите жапнат". Ӱмыр мучко мо лиймым кӱчыкын ойлен пуаш
куштылгак огыл.
Но эн тӱҥжым, кӱшнӧ ойлымо семынак, ик мут денак каласаш лиеш: ИЛЫШ. Тудо
чылажымат авалта, таза шӱм-чонан лиймым, шонен мошташ, шокшын йӧраташ да
кумылын пашам ышташ тунеммым ончыкта. "Керек-могай еҥат,— возен М.Шкетан,—
тыматле, нарашта чонжым тунемме дене волгалтара гын веле, тичмаш, ушан
айдем лиеш".
Марий йылме ден литератур лудмаш уроклаште тунемше-влаклан келге
шинчымашым, чын
лудын-возен да ойлен моштымо навыкым — икманаш, кӱкшӧ грамотностьым — пуаш
тыршыман. Шочмо йылмым йӧраташ, тудын полшымыж дене моло учебный дисциплина
(предмет)-влакым да поснак руш йылмым сайын пален налаш кажне йочам
туныктыман. Тидлан келшыше программе ден учебник-влак савыкталтыныт,
адакшым орфографический
режим шотышто тӱҥ положеният уло.
Тунемше-влакын возымо пашаштым класс гыч классыш кӱрылтде виктарен шогыман.
Ончыч куштылгырак паша гыч тӱҥалаш кӱлеш, вара иже нелырак пашашке куснаш
лиеш.
Письменный паша тӱрлӧ лийын кертеш: тыглай да сложный планым ыштымаш, йодыш-
влаклан кӱчыкын да тичмашын вашмутым пуымаш, пӱртӱсым сӱретлен ончыктымаш,
изложенийым, характеристикым, тӱрлӧ сынан сочиненийым возымаш.
Тунемше-влакым письменный пашалан туныктымо опытем нерген мылам Кокымшо
педагогический лудмаште каласкалаш логале. Марий йылмым туныктышо-влаклан
тидыже мыняр-гынат пайдале ыле, шонем. Жюри мыйын докладем Моктымо грамот
да кумшо окса
премий дене палемдыш. Тудо ийынак ИУУ посна сборникеш савыктыш.
Эше иктым ушештарынем: письменный паша коклаште тӱшкан возымо сочинений
ойыртемалтеш. Ик шыже кечын ме, тӱшкан погынен, экскурсийыш мийышна. Тудын
цельже тыгай ыле: шыже пӱртӱсым сайын эскераш да сылнымут дене сӱретлен
ончыкташ, тыгодымак школ сад-пакчалан тыгыде пӱкшермывондым кӱнчен кондаш.
Коштмына годым ятыр
кутыркалышна, мутым вашталтылна. Кажныжат иктаж-могай шомакым але тичмаш
ойым
каласаш тырша. Тыге ик предложений почеш весе шочеш, абзац почеш абзац
погына.
Кызыт ом шарне, кӧ могай мутым але предложенийым ойлен, но тӱшкан ямдылыме
сочинений тыгай.

ШЫЖЕ МУРО
Пӱртӱсыш экскурсий дене лекшаш нерген ме ончылгочак паленна. Туныктышо
толмеке,
школ кудывечыш чулымын лекна да стройыш шогална. Чылаже витле налытын
улына. Ончылно шогышо икмыняр еҥ кӱртньыгольмым нале. Нуно тыгыде
пӱкшермывондым кӱнчен
лукташ, молышт пӱкшым погаш тӱҥалыт.
Ме колонно дене, школ капка гыч лектын, Пакшанвече велыш ошкылна. Нойыде
таптыше
апшаткудо воктеч, йӱкшен шичше сушилкым эртен, изи кӱварым вончышна.
Саргаяш
тӱҥалше олыкыш шумек, тӱрлӧ велыш шаланен кайышна. Кажныжат посна-посна
шыже
тӱсым ончаш, шыже мурым колышташ пижна.
Тыштат-туштат шоҥгем пытыше кож, укшым сакыше арама-влак койыт, кок кугу
писте
вуйлаташ тӧчышыла шога. А изи вӱд нуным унчыли лӱҥгалт шогышо семын
ончыкта.
Тышеч мемнан корнына Товарнур ял велыш лупшалте. Сур тасмала шӱйналт вочшо
йолгорным коден, пасу гоч вик ошкылына. Йырым-йыр нарынчалге ковер шарлен
возын.
Шышталге отыл тошкалме еда чыштыр-чоштыр шокта, а шӱвыроҥла оваргыше олым
пырчыже пытлӱч лӱен колта. Олым ора-влак йомакысе той полатла моторланат.
Алдияр лишне, тӧвакаште, мардежвакш часовойла шкетак шогылтеш. Шулдыржымат
шаралтен, но чоҥешташ ӱнарже уке — мардежше тупуй. А мыланна саде мардеж
йолташ
семын полша, шогалашат эрыкым ок пу — шеҥгечын шӱкенак шӱка. Лачак куралме
пасушто рок ӱмбач ошкылаш неле лие.
Теве кукшо корем. Жапше годым вӱдшат шаулен йоген дыр. А кызыт кӱчык шудо
дене
леведалтын, нимогай йӱкымат огеш лук. Кольмым нумалше рвезе-влак, паша
ӱзгарыштым пычал семын виктен, ончыко чымыктат. Меат писын каена.
Южгата мардеж койышланен пуалеш, шӱлыкаҥше кече пыл шенгеч чуй ончалеш. Пыл
лапчык-влак, икте-весым ончылташ тӧчен, ала-кушко вашкат. Каваже пуйто сур
тумышан
канде мыжерым чиен, коклан пыл шеҥгеке шылалтын, шканже чияш сур ужгам
ямдыла.
Изи эҥер деке шумеке, ме поче-поче, спортсменла тӧрштылын, вӱдым вончышна.
Вара
кӱчык шӱльӧ отыл гоч чулымын ошкыл колтышна. Шола велне ужар постола
волгалте,
тиде — тӱвырген кушшо уржа озым. Ончылно — ӱян туарам пыштыман мелна
кышылла
койшо уржа каван-влак шинчат. Нунын деке миен шудеак пурла могырышкыла,
Шӱргыял
велыш, савырнышна. Чыштыр-чоштыр йӱкланыше отыл гоч изиш ошкылмек,
шолашкыла —
пӱкшерме велыш ошкылна.
Пӱкшерме деке лишемме семын ойыртемалтше тӱс палдырна. Шонет — шемшыдаҥ
чевергал
шуэш, ончет — кӱреналге чомавылыш шогылтеш, шоҥгемше урвоч чалемше вуйжым
нӧлташ
тӧча. Тулыкеш кодшо кандывуйышт шкешт гаяк висвис деке тайнат. Умбалнырак
клевер
кӱреналге тӱсшӧ дене койышлана. Олыкыштыжо тӧшак ӱмбач ошкылмыла веле чучеш
—
тунаре пушкыдо!
Теве пӱкшерме. Тӱс кайыше сывыным чийыше да кидым кок век шаралтыше
сӱанвате семын, ужарге, шапалгыше да нарынче лышташлажым рӱзкален, мемнам
саламла. Лапка
пӱкшерме коклаште изирак кож шкетын шогылтеш, мардеж пуалме еда кӱжгӧ йӱкым
оза
семын луктеш. Кумык лийын, пӱкшым кычалаш тӱҥалат гын, иктаж-мынярым муатат
дыр,
но вует пӱкшерме пелен ик-кок гана пералтде ок код.
Пӱкшермын пошкудыжо, шуанвондо, шоҥшын гай пӱсӧ имыж дене аралалтеш, вӱр
гай чевер кичкыжым яра ынеж пу. Локама семынак пызлыгичке-влакат йошкар шер
кередыман
аршашла кечат. Ваштар-влак, шӧртнялге лышташыштым шаралтен, мардеж дене
мутланат. Чылажат сылне, чылажат сӧрал!
Шыже мурым колыштын, ме кӱнчен лукташ да сад-пакчаш шындаш йӧрышӧ
пӱкшермывондым
кычалына. Но тыгайже шагал. Утларакше шолдыра да кӱжгӧ вожан улыт. Сандене
ме
воктенак улшо Шӱргыял чодырашке пурен лекташ кумылаҥна.
Шарлен шогышо шемалге-ужар кож-влак коклаште ош куэм, оралгыше лышташан
пистым
ужаш лиеш. Чеверланыше эҥыжвондыжат, шӧртнялге кӱртньышудыжат шыже
пӱртӱслан у
тӱсым ешарат.
Чодыра! Шӱм-чоным куандарыше чодыра, кузе ме тыйым йӧратена!
Шемалге-ужар вургеметым чиен, нарынчалге лышташ солыкетым сакален, тый
мемнам
шыже мурет дене саламлет. Тау тылат!
... Мӧҥгӧ корнына шелалт кайыш: ик тӱшка, (Мустай, Кугу Шоркеҥер да Аблан
почиҥга), шындышаш тыгыде пӱкшермым да кольмо-влакым нумалын, школыш
пӧртыльӧ, весе —
Алдиярыш да Тоскиш лупшалте, кумшо — Товарнурыш, Лужалуш да Пактайыш, а
нылымшыже — Шӱргыялыш да Шинурыш. Экскурсий гыч ме чыланат куанен, шыже
муро дене
пӧртылна.
Теле але кеҥеж каникуллан кайымышт годым йоча-влак могай-гынат заданийым
налыныт: иктаж-могай темылан сочиненийым возен кондаш але фольклор
произведенийым
(йомакым, туштым, калыкмутым, преданийым, мурым) погаш. Шукынжо оҥайын
возымышт
дене куандарат ыле.
Пале, йоча-влакым ончен куштымаште, нуным кумда илыш корныш лукташ
ямдылымаште
учительын рольжо пеш кугу. Санденак тудлан шинчымашым эреак нӧлташ,
мастарлыкым
шуарен шогаш тыршыман. Кӧргӧ вий-куатшат пеҥгыде лийшаш. Тунам учитель
путырак
неле, но моткочак суапле пашажым сайын шуктен кертеш. Ты шотышто
республикысе
Просвещений министерство да тудын Учитель-влакым усовершенствоватлыше
институтшо
(ИУУ) маровед-влаклан шагал огыл полшеныт. 1951 ий шошым семинарым, 1952 ий
кеҥежым тылзаш курсым эртарышт, тыгак Педагогический лудмаште участвоватлаш
йӧным
ыштышт. Мылам гын тиде поснак пайдале ыле. Роно, педкабинет, предметный
комиссий
могырымат марий йылмым туныктышо-влаклан полыш лиеден.
1951 ий шыжым мыйын илышем палынак вашталте: Октябрь пайремлан изирак марий
сӱаным ыштышым. Мӧҥгӧ гыч имне дене авам лӱмынак толын ыле, ӱдыр могырым
акаж ден
курскаже лийыч. Тулар-тулачына школышто пырля туныктышо Михаил Иванович ден
Зинаида Ивановна Мустаевмыт ыльыч. Колхоз бригадирлан ыштыше Йыван йолташем
савуш
семын шогылто. Шӱвыр олмеш гармонь йоҥгалтарыш. Тиде вашталтышлан шукынжо
ӧрыныт
ыле: "Школын завучшо техслужащийым марлан налын!". Эсогыл роно вуйлатыше
П.Ф.Попов ӧпкелен пелештыш:
— Мый тылат йытыра туныктышо ӱдырым темленам ыле. Молан шыч нал?
— Тудо утыждене мотор,— маньым мый.— Нечкылыкшат шижалтеш. Пашаж шумлык
нимо
удам ом каласе, а еш илышыште могай лиеш — ом пале. Вет мый должностьым
огыл, а
шканем келшыше шӱмбелым ойырен налынам.
— Тугеже туге, но пелаш дене ваш-ваш йӧратымаш веле огыл, икгай интересат
лийшаш,— ынеж чакне Петр Федорович.
— Ӧршаш уке, тугай интерес уло...
Чынак, еш илышлан эн ончычак ваш-ваш йӧратымаш ден пагалымаш кӱлыт.
Мольерын каласымыжла, "Ваш йӧратыме годым гына йӧратымаш тул виянрак йӱла".
Вара илыме вер,
кочкыш-йӱыш да вургем нерген келге шонымаш авалта. Кеч-могай йӧратымаш улмо
годымат мурышто каласыме семын "омашыштат илен кертына" манаш ок лий. Икгай
интерес шочшым ончен-куштымо дене чак кылдалтын.
Илышыштына вашталтыш лийме нерген родо-тукымлан да палыме-шамычлан
увертарышна.
Мужыраҥме дене мемнам Йошкар-Ола гыч фельдшерлан тунемше Васлий шоляшем,
Лидан
Матародышто туныктышо Максим изаже да Совет Армий радамыште служитлыше
Валентин
шольыжо, Балтикысе моряк Илья Мамаев, моло лишыл еҥ-влакат шокшын
саламлышт, поро тазалыкым да чоткыдо пиалым тыланышт. Илья эсогыл тыге
возен: "Эх, савуш лийшашем кодо!"
Максим гын шке шӱжаржылан тыгай шомак-влакым пӧлеклен: "Пӱрымашын законжо
почеш
ӱдыръеҥлан ӱмыр ачан-аван суртышто илаш огеш лий, кунам-гынат тудо вес
пыжашыш
чоҥештышаш. Тый каенат гын, мый тореш лийын ом керт. Тый пелаш лийшаш
еҥетым паленат, шинченат, "шым гана висымек, ик гана пӱчкынат" дыр. Мыят
тудым паленам,
но родо лийшаш нерген мыанем нигунамат ойлен огыл — ала шомак тура толын
огыл,
ала ойлаш аптыранен. А кызыт мый тудын нерген вик ойлем: мый тудым пагалем,
сандене тендан ушнымылан куанем!".
"Мужыр шырчык ик омарташ илаш пурымылан мый уло кумыл дене мелын улам,—
возен
тудо вес кагаз ластыкыште.— Мужыр шырчыкын куанже мыйынат куанем лиеш.
Мужыр
шырчык ойгана гын, мыламат йӧсын чучеш. Сандене тендалан пиалан, весела
илышым
желатлем!..
Теве кызыт гына шочшо у стих:
Ӱжара коймо влышке коктын
Мужыр шырчык каят чоҥештен,
Мый, почешышт ончен шоген кодын,
У куаным шижам чоныштем!"
А вес письмаштыже тыгай корно-влак ыльыч:
"Ты письмам, пуйто ош кӧгӧрченым,
Луктылден мый колтем тендан дек.
Куандаже тендан кӧргӧ чоным,
Мыйын шонымым ойлыжо тек".
Кок почеламутге Максим Емельяновын 1960 ийыште лекше "Илаш могай сай"
сборникешыже печатлалтын. Ойыртемже кугу огыл: мыланна колтымо письмаште
"Ӱжара коймо
велышке" манын возен, а книгаште — "Ӱжара нӧлтмӧ велышке". Вес письмаштыже
"те"
мутым изи буква дене возен ыле, а сборникыште кугу буква дене пуымо. Икымше
серыш кӧргыштак К.Тимофеевын саламлен возымыжо ыле. Оҥай: Элпанурыш кайышет
Матародыш логалын...
Шарнем, сӱан деч вара пелаш дене коктын школыш миен толна. Пӧртылмына годым
тӱр
пӧртыштӧ илыше Мамаевмыт ӱжын пуртышт. Василий Михайлович ден Екатерина
Кузьминична кужу жап Мустай школышто пашам ыштеныт. Иктыжлан РСФСР школын
заслуженный
учительже лӱмым, весыжлан туныктымо пашан отличникше лӱмым пуымо. Коктын
гына
илат. Борис лӱман пуртымо эргышт сареш йомын. Валентин Николаевичым
эргылыкеш
ӱжыныт, тудыжо келшен огыл. Мыйымат йодын ончышт, да мый вигак каласышым:
"Ӱшанымылан, поро кумыллан тау. Но мый аван ик эргыже веле улам". Нунын
дене ятыр
гана вашлийын мутланаш пиал логылын.
Тиде гана шоҥго пошкудына-влак мемнам мужыраҥме дене саламлаш шонен
пыштеныт. Да
эше сюрприз дене: нунын деке партий райкомын икымше секретарьже
В.Н.Винокуров
унала пурен. Вячеслав Николаевич дене палыме улына ыле: тудын дене
партактивын
погынымаштыже да тӱрлӧ совещанийлаште вашлияш, коклан мутымат вашталташ
логалын.
Тудат ныжылге койышан шоҥго-влакын саламлымашкышт ушныш.
Толшо серыш да саламлымаш-влак кумылнам нӧлтальыч. Идалык утларак ваш
келшыме
Лида шӱмбелем дене пырля тӱҥалме илышна мӱндыр корныш тарваныш. Эртен толмо
корнышто тӱрлыжат вашлиялтын: лакыжат, тӧр вержат. Пӱртӱсшат икгай лийын
огыл: я
ояр, я пылан да пӱсӧ мардежан. Йӱштымат, шокшымат шагал огыл ужалтын. Но
нелылыкым сеҥаш вийна ситен. Кок ӱдырым ончен куштенна. Коктынат Москошто
тунемыныт,
высший образованийым налыныт. Кугуракше — инженер-химик, изиракше —
спортивный
тренер. Шке ешышт дене Йошкар-Олаште илат да пашам ыштат. Уныкана-влак
кушкыт.
Илья лӱманже шукерте огыл профтехучилищым тунем пытарыш да морфлотыш
служитлаш
кайыш. Шоныдымо случай: нылле вич ий ончыч Илья йолташем моряк ыле, а ынде
—
Илья уныкам...
Мустай школышто туныктымо жапыште мыйым ик гана веле огыл вес пашашке
туларташ
тӧчышт. ВЛКСМ райкомын кокымшо секретарьже Г.Д.Ямбаршев колхоз
председательлан
сайлалте — вакансий; икымше секретарьже А.И.Опалев партий райкомыш кусныш —
адак
вакансий. ВКП(б) райкомын кокымшо секретарьже П.Н.Белов уэш-пачаш ӱжыктен
толашыш, но мый тазалык начаремме амал дене кодын кертым. А ярсыше верышке
пашаеҥ-влак лектыч: туныктышо И.В.Кукушкин ден педкабинет вуйлатыше
В.П.Мосунова комсомол пашашке кычкалтыч.
1952 ий кеҥежым тылзаш курс деч вара республикысе Просвещений министерствыш

ӱжыч: ИУУ-лан марий йылме дене методист кӱлеш улмаш. Пачерым пуаш ышт сӧрӧ,
сандене мый тореш лийым.
1953 ий шошым партий обкомыш ӱжыктышт, школ да вуз-влак отделын
инструкторжылан
темлышт. Отделым лачак Т.Г.Апатеева вуйлата ыле, но шкеже Москош каен.
Кайымыж
деч ончыч шке алмаштышыжлан каласен коден: "Мустай кыдалаш школышто
туныктшо
М.Г.Байковым инструкторлан оформитлаш" И.С.Шилов тӱрлӧ семынат кутырен
толашыш,
но мый согласийым шым пу. (Каласаш уто огыл: олашке толмем деч ончыч школ
директор Иван Якимович Патрушев у пашашке куснаш ыш темле. "Тый чӱчкыдын
черланет, а
партийный паша командировко дене кылдалтын,— мане. — Лучо шке верыштетак
шинче".)
Вара Иван Семенович мыйым орготдел вуйлатыше П.А.Алмакаев деке наҥгайыш.
Петр
Афанасьевич пеҥгыдын мутланаш мастар.
Мыйын торешланымемлан шыдешкенат кудалтыш. Вара туге савырал шындыш:
деловой качествем уда, сандене партий обкомышто пашам ышташ ом йӧрӧ.
Тыгеракын чеверласышна. Но ныл ий гыч печать шотышто инструкторлан
пеҥгыдемдыме годым Петр Афанасьевич саде вашлиймашым сайынак ушештарыш.
10 майыште Тамара Гавриловна Мустай школышкына толын лекте. Парторганизаций
секретарь уламат, документацийым терген нале. Марий йылме урокышкем пурыш
да тӱрыс
анализым ыштыш. Школ директорын да завучын урокыштышт пырля лийна, мыйын
ыштыме
анализем лончылыш. Вара мыйым обком пашашке налшаш нерген каласыш. Иван
Якимович
чотак торешланыш: "Лу кече гыч экзамен тӱҥалеш,— мане,— а Михаил
Григорьевичын
лу экзаменже уло. Ала экзамен деч вара тиде йодышым ончаш лиеш ыле?"
"Уке,— вашештыш Тамара Гавриловна,— мыланна инструктор кызытак кӱлеш".
Варажым пален нальым: чай йӱмӧ жапыште директор мыйын нерген шоям вӱдылын,
сандене Тамара Гавриловна чакнен кудалтен. А Иван Якимович кастеныже мый
дечем
проститлаш йодо, эсогыл "мировойым" темлыш. "Уке гын нимо семынат коден ом
сеҥе
ыле",— "умылтарыш" тудо.
Кеҥежым Кумшо педагогический лудмашке толмем годым Тамара Гавриловнам
вашлийым.
— Кузе иледа? Школ директор дене вашкылда могайрак?
Мый шижде воштыл колтышым да кузе, мо лиймым каласкален пуышым.
— Ну и артисты! — шыргыжале тудат.
Пален нальым: школ да вуз отделыште инструкторлан Виталий Александрович
Ерошкин
ышта, тудым институтышто тунемме годсек шинчем. Вес инструкторжо — Игорь
Алексеевич Новоселов, Куженер гыч...
Педагогический лудмаш гыч пӧртылшемла, Шернурышто "Коммунар" райгазет
редактор
М.М.Мамаевым вашлийым.
— Вакансий уло,— мане,— шочмын редакцийыш пуро.



071896
************************************************************************
7—18
"У вий"
1926
31 июльышто — "Йошкар кече" газетын черетан номерже олмеш 16 лышташан "У
вий"
журналым лукмо. Тушан М.Шкетанын, С.Элнетын, Н.Мухинын, П.Лановын,
Э.Савиновын
возымышт савыкталтын.
1 декабрьыште Марий писатель ушемын (ассоциацийын) правленийже "У вий"
журнал
нерген йодышым каҥашен. Редколлегийыш В.Мухиным, П.Карповым, С.Элнетым
пуртымо.
1927
Декабрьыште журналын тӱҥалтыш гыч кокымшо, а 1927 ийлан икымше да пытартыш
номерже лектын. М.Шкетанын "Вакш агур" ойлымашыжым, С.Чавайнын "Шӱдӧ теҥге
олно"
пьесыжым, С.Нольмаринын "Тулык илыш" ойлымашыжым, икмыняр почеламутым
калыклан
темлыме.
1928
Чылаже кум номер лектын. Тушан С.Чавайнын "Мӱкш отар" драмыже, О.Шабдарын
"Акырсаман" повестьше, М.Шкетанын "Чодыра лоҥгаште" ойлымашыже,
Д.Фурмановын "Чапаев"
повестьше, М.Горькийын "Ава" романже (ужаш) савыкталтыныт.
1929
Лудшо деке С.Чавайнын "Дезертир-влак" повестьше, О.Шабдарын "Ӱдырамаш
корно" романже (тӱҥалтыш ужаш), Д.Орайын "Ача-ава кумыл", Н.Лекайнын
"Насти" ойлымашышт,
Т.Ефремовын "Кугу Шигаксола" очеркше ("Марий Кужер" киносӱретым ыштыме
нерген)
толыныт.
1930
Т.Ефремовын "Шӱвырзӧ кугыза" фольклор-этнографий очеркше, Мичурин Ятманын,
Дим.Орайын, О.Тынышын, Г.Ядекын, М.Кушакован, А.Лебедевын ойлымашышт,
Н.Мухинын
кок пьесыже ош тӱням ужыныт.
1931
С.Чавайнын "Чодыра лӱшка" да рушла гыч кусарыме "Йошкар ага" пьесыже-влак,
"Семон ден Джон" очеркше, О.Тынышын "Лочо илыш", Н.Лекайнын "Пакет"
ойлымашышт,
М.Шкетанын "Эреҥер романже (ужаш) лектын.
1932
Марий писатель-влакын 8-9 июльысо конференцийыштышт С.Чавайн "У вий" журнал
редакцийын пашаж нерген отчетым ыштен.
С.Чавайнын "Чодыра завод" пьесыже, "Штурм" очеркше, Я.Элексейнын "Ӧрмӧк",
Д.Орайын "Салтак вате Оляна" (тӱҥалтыш ужаш) повестьышт, М.Шкетанын "Кодшо
румбык" (тӱҥалтыш кыдеж), Смирнов Кавырлян "Тулык Вери" пьесышт лектыныт.
1933
17 августышто рӱдӧ книга пӧртыштӧ Олык Ипай" "У вий" журналын пашаж нерген
отчетым ыштен.
О.Шабдарын "Телеграмме", Д.Орайын "Салтак вате Оляна", Я.Ялкайнын "Йошкар
лум",
А.Березинын "Илыш корныш", Эсай Чапайын "Ӱдыр воштылеш" повестьышт,
М.Шкетанын
"Революций, мый тыйын айдемет улам", "Капка орол" ойлымашыже-влак
савыкталтыныт.
1934
С.Чавайнын "Марий рота" пьесыже, М.Шкетанын "Какшан воктен", "Корнышто",
Я.Ялкайнын "Адак терке" ойлымашышт, А.Эрыканын "Кучедалме тулеш" романже
(тӱҥалтыш),
Я.Элексейнын "Кавырлян илышыж гыч" повестьше ты ийысе номерлаште тӱҥ верым
налыныт.
1935
11—12-шо номер пӱтынек гаяк С.Чавайнлан пӧлеклалтын. Тылеч посна лектыныт:
М.Шкетанын ятыр мыскара ойлымашыже, Я.Ялкайнын "Моско лук", "Ача", В.Савин
(Мухинын) "Мур орлаҥге" ойлымашышт, А.Эрыканын "Кучедалме тулеш" романже,
самырык
критик-влак А.Асылбаевын Шкетан, С.Байбулатовын Шабдар Осып да Ф.Казанцевын

С.Чавайн нерген статьяшт.
1936
5 январьыште писатель погынымаште "У вий" журнал нерген П.Карповын
докладшым каашыме. Нылымше номер гыч журнал альманахыш савырнен, но
умбакыже лектын огыл.
С.Чавайнын "Окса тул", Г.Ефрушын "Тайра", О.Шабдарын "Ӱдырамаш корно"
романже
С.Элнетын "Илыш шолеш" повестьше, В.Савин (Мухинын) "Камзай изай"
ойлымашыже,
Мичурин Ятманын "Саскай ден Ӱэкче" почеламутан легендыже лектыныт.
"Пиалан илыш"
1938
9 майыште Маргизыште лийше писатель погынымаш альманахым лукташ тӱҥалме
нерген
йодышым каҥашен.
Ноябрьыште икымше номеран альманах лектын. Тушан И.Музуровын ончылмутшо,
С.Николаевын "18-ше ий" драмыже, Д.Орайын "Стахановецын шӱмжӧ" да
И.Таныгинын "Лебедева Елена Петровна" очеркышт, М.Казаковын, В.Рожкинын,
М.Майнын да молынат почеламутышт, "Иван ден кум шӱжарже" йомак, икмыняр
калык муро савыкталтыныт.
Нуным шке рецензийыштыже Г.Ефруш лончылен ("Марий коммуна", 20 декабрь).
1939
Тиде ийысе номереш савыкталтыныт: Н.Лекайнын "Кӱртньӧ вий" романже
(тӱҥалтыш),
М.Шкетанын "Лукаш", Д.Орайын "Родина верч", Мичурин Азмекейын обороно
темылан
ойлымашышт, М.Казаковын "Марий АССР" поэмыже, Ш.Булатын, К.Хетагуровын,
Т.Шевченкон почеламутышт, Г.Ефрушын "Д.Ф.Орайын творчествыже" статьяже.
Август тӱҥалтыште Писатель ушемын оргкомитетше альманах нерген йодышым
ончен.
Поэзийым М.Казаков, прозым Г.Ефруш лончыленыт.
Моско писатель Ф.Малов "Письмо из Йошкар-Ола" статьяштыже ("Литературная
газета") альманахын сай могыржым да ситыдымашыжым палемден.
1940
Н.Лекайнын "Кӱртньӧ вий" романже (умбакыже), "Пытартыш тынеш пуртымаш"
ойлымашыже, Мичурин Азмекейын "Коммунист Миклай" повестьше да икмыняр
ойлымашыже, М.Шкетанын "Патай Сопром", Г.Ефрушын "Шовашыже ден комдышыжо"
ойлымашышт, А.Бикын,
В.Маяковскийын, А.Церетелин почеламутышт савыкталтыныт. Чылаже кок номер
лектын.
1941
Тиде ийын кок номерым ямдылыме. Лудшо еҥ дек нуно Н.Лекайнын "Кӱртньӧ вий"
романжым (мучаш), С.Николаевын "Лейтенант Огнев" драмыжым, С.Эманын
(Ибатовын)
"Кӱртньӧ вий" критико-литературоведческий статьяжым, М.Зощенкон
ойлымашлажым
(Дим.Орай кусарен), башкир классик Мажит Гафурин почеламутлажым намиеныт.
"РОДИНА ВЕРЧ"
Тиде ий гыч альманах тулан саманлан эн келшыше лӱмым налын: "Родина верч".
С.Николаевын "Шинелян ӱдыр" драмыже, Шырчык Костин "Ава", "Сотана"
ойлымашлаже,
М.Казаковын "Клятва", "Конногвардеец-влакын мурышт", "Партизанка Людмила",
"Ӱшанлын вучена", Шадт Булатын "Куатле Родина ӱжеш", "Отважный — кажнылан
родной", В.Элмарын "Воинын клятвыже", "Эргымлан", "Родной ял воктечын",
А.Бикын
"Родина, тылат", "Партизанка", "Ну, чеверын!", "Вичкыж-вичкыж мардежет",
"Пӧлек"
почеламутышт — тыгае лийын тудо ийысе ик номерын содержанийже.
1943
Кум номереш "Земляк-фронтовик-шамычлан марий калыкын письмаже", "Сталинлан
пуымо
клятвым шуктымо нерген Марий АССР-ысе шемер-влакын отчетышт", К.Васинын
"Вӱтла
лӱшка" повестьше, "Юкей Егоров" ойлымашыже, "Чодыра патыр" очеркше,
Н.Лекайнын,
Шырчын Костин ойлымашышт, В.Рожкинын "Шӱмбел поэт йоташ-влаклан", В.Элмарын
"Герой-шамыч", "Сур шинель", "Боецын вучымо кечыже" почеламутышт,
М.Казаковын "Марий калыклан" статьяже, М.Лермонтовын "Купеч Калашников
нерген муро" поэмыже,
М.Шолоховын "Нуно Родина верч кредалыныт" романже гыч ужаш (тӱҥалтыш)
лектыныт.
1944
А.Айзенвортын "Пекей кугыза", К.Беляевын "Архип коча" ойлымашышт, Д.Орайын
"Онар
калык" очеркше, М.Шолоховын "Нуно Родина верч кредалыныт" романже гыч ужаш
(умбакыже), А.Асылбаевын "Отечественный война жапысе марий литератур",
М.Казаковын
"Осмин Йыванын творчествыж нерген" статьяшт, Я.Эшпайын "Марий калыкын
музыкальный культуржо" шымлымашыже лудшым куандареныт. Но ик выпуск деч
утыжым луктын
кертме огыл.
1945
Кум номереш Н.Арбанын "Янлык Пасет", И.Смирновын "Асан ден Кансыл",
К.Скворцовын
(Шырчык Костин) "Вурсон" пьесышт, Н.Лекайнын "Касвелыш корно", Я.Элексейнын
"Мадар ер" очеркышт, С.Вишневскийын "Шӱмем ӱжеш", И.Стрельниковын "Рядовой
йолташ"
поэмышт, "Советский Союзын Гимнже", И.Крыловын басньыже-влак лектыныт.
"Марий альманах"
1946
Тыныс пагытыш куснымек, сылнымут аршашын лӱмжӧ вашталтын, тудо "Марий
альманах"
маналташ тӱҥалын.
Тиде ийын савыктыме ик мутаршашыште — М.Евсееван "Илыш савыра" повесьше,
Е.Янгильдинын "Нейтралка гыч", А.Волковын "Йолташ", И.Васильевын "Мыят
тыйым йӧратем" ойлымашышт, М.Казаковын "Лирический тетрадь гыч" почеламут
орлаҥгыже.
1947
А.Волковын "М.Шкетанын геройжо-влак" аршаш гыч ныл ойлымашыже, А.Березинын
Совет
Союз Герой М.В.Лебедев нерген очеркше, К.Беляевын "Оргамак" поэмыже,
Н.Пенгитовын "Кызытсе марий литературный йылме нерген", Я.Эшпайын "Марий
калыкын композиторжо Палантай", "Марий музык — 30 ий жапыште" статьяшт,
"Марий литератур — кумло ий жапыште" обзор, акрет годсо азербайджан поэт
Низамин марлаҥдыме мурорлаҥгыже — теве мом лудыныт тудо ийысе кок
номерыште.
1948
Ты ийын кум выпуск лектын. Нунын лышташлашт гыч калык дек лиеныт:
С.Николаевын "Шочмо кече", Н.Арбанын "Шудо солымаште", А.Волковын "Шочмо
ялыште"
пьесышт, В.Миловидовын "Сарын шыде корныж дене" повестьше, К.Васинын
"Мемнан
столицына" очеркше, А.Бикын "Чодыра патыр-шамыч" поэмыже, А.Асылбаевын
"М.Шкетанын прозыжо", С.Эманын "М.Шкетанын драматургийже", "Марий поэт
Г.Микай", К.Смирновын "М.Шкетанын йылмыж нерген" статьяшт, В.Рыбаковын
"М.Шкетан — школышто"
шарнымашыже, В.Белинскийын "Гогольлан письмаже", акрет годсо узбек поэт
Алишер
Навоин почеламутлаже.
1949
Вуймут шот гыч ончалмаште тиде ийым кок ужашлан шелаш перна, вет тӱҥалтыш
кум
номер "Марий альманах" лӱм дене лектын, нылымшыжым ончычсо семынак "Пиалан
илыш"
манме. Кум номерыште лудшылан темлалтыныт:
В.Ивановын "Сирень пеледеш", И.Васильевын "Лышташ модеш" повестьышт,
М.Евсееван
"Шоҥго патриот", А.Крупняков ден С.Вишневскийын "Ош йӱдым" ойлымашышт,
А.Бикын
"Опанасын рвезе жапше" поэмыже, С.Николаевын "Айвика", Н.Арбанын "Кеҥеж
йӱд"
пьесышт, А.Пушкинын мураршашыже, "Калевала" карел-финн эпос гыч ужаш,
А.Асылбаевын "М.Шкетанын "Кодшо румбык" пьесыже", Г.Крыжицкий ден
М.Калашниковын "М.Шкетан лӱмеш Марий театрын 30 ий жапысе корныжо"
статьяшт.
"ПИАЛАН ИЛЫШ"
1949
1949 ийысе нылымше, ешартыш, номерым Сталинын юбилейжылан кӧра ямдылыме:
декабрьыште онлан 70 ий темын. Санденак тудым моктышо произведений-влак
тыште тӱҥ верым налыныт, печатленыт марла возымымат, вес йылмыла гыч
кусарымымат.
Тылеч посна савыкталтыныт: Н.Ильяковын "Корнышто" ойлымашыже, К.Васинын
"Уэмше
пӱртӱс статьяже, А.Софроновын "Московский характер" пьесыже, Г.Березкон
"Вождьын
мутшо" ойлымашыже.
1950
Ныл номереш лекше произведенийла кокла гыч икмынярже тыгай:
Н.Лекайнын "Кермыч", "Ожнысо суд", М.Евсееван "Угыч шочо" ойлымашышт,
П.Беловын
"Кӱ огыл — шӧртньӧ" очеркше, Н.Потаповын "Тумер лоҥгаште", Л.Толстойын
"Пычкемыш
кидыште", А.Корнейчукын "Полан ото" пьесышт, К.Васинын "Маяковский — марий
литературышто" статьяже.
1951
Тудо ийынат ныл номер лектын. Тушто тӱҥ верым айленыт:
М.Евсееван "Шулдыран жап" повестьше, И.Васильевын "Мир верч" ойлымашыже,
В.Рожкинын "Волго-Дон", В.Чалайын "Юлын кугу стройкыштыжо" очеркышт,
С.Николаевын
"Мланде пеледеш", В.Ивановын "Кечан ола", Н.Дьяконовын "Кузыкан сӱан",
К.Крапиван "Турий мурымо годым" пьесышт, А.Асылбаевын "Возен шуктыдымо кок
повесть",
К.Васинын "Руш литератур да марий калык" (тӱҥалтыш), С.Эманын "Пеледме
корнышто"
статьяшт.
1952
М.Евсееван "Кокымшо пеледыш" ойлымашыже, С.Вишневскийын новеллыже-влак,
К.Исаковын "Марина" повестьше, А.Волковын "Мотор Пампалче", Н.Гогольын
"Ӱдыр налмаш"
пьесышт, М.Якимовын "Сӱан лийшаш, маныт", "Колонный залыште" почеламутлаже,

венгр Шандор Надьын "Келшымаш" ойлымашыже, француз Андрэ Стильын "Икымше
удар"
романже гыч ужаш — нине мурсаска-влак ончыкталтыныт 1952 ийысе кок номерын
вуйлымаштышт.
1953
Тиде ий марий сылнымут изданийын ӱмырыштыжо черетан йыжыҥым иктешлен — вес
талук
гыч "Ончыко" журнал лекташ тӱҥалын.
Аптулай Пасетын "Курсант", "Шуаралтмаш", Т.Батырбаевын "Авамлан вашмут",
"Вӱд
толкын ӱмбалне", Б.Полевойын "Йомак", "Эн шергакан" ойлымашышт, Н.Арбанын
"У муро", "Кем ургызо", Г.Мухтаровын "Ешын чапше", А.Симуковын "Мотор ӱдыр-
шамыч"
пьесышт, А.Январевын "Сасканай" поэмыже, В.Акреевын "Василий Элмар — поэт-
патриот", А.Асылбаевын "Георгий Ефруш", К.Васинын "Руш литератур да марий
калык" (мучаш) ден "Марий писатель-влакын литературный лӱмышт —
псевдонимышт", С.Эманын
"Шадт Минич Булат" статьяшт — теве нине произведений-влак толыныт лудшо
деке
"альманах" лӱм дене лукмо пытартыш ныл номерыште.
"ОНЧЫКО"
1954-1965
КПСС ЦК-ште кутырен келшымек, партий Марий обкомын бюрожо 1954 ий 27
январьыште
кок тылзылан ик гана "Ончыко" журналым лукташ тӱҥалаш пунчалын. Икымше
номер апрель тӱҥалтыште ош тӱням ужын. Тудым 28 апрельыште тӱшкан погынен
каҥашыме,
"Журнал чыла шотыштат альманах деч кӱшнӧ шога" манын ойым пидме.
1954 ий 24-25 июньышто писатель погынымаште тӱҥ редактор В.Столяровын
отчетшым
колыштмо, журналым тылзе еда лукмашке куснаш кӱшыл органла деч йодмо. Ты
йодышым
варажат ятыр гана нӧлталме, но "Ончыко" 1994 ийыште иже тылзе еда
савыкталташ
тӱҥалын.
Тиде жапыште печатлалтыныт: С.Чавайнын "Элнет" (кокымшо книга), О.Тынышын
"Анук
акай" (икымше книга), К.Исаковын "Марий шӱшпык", А.Асаевын "Ошвичыжат,
йӱксыжат", А.Эрыканын "Чолпан Иван" романышт, Н.Лекайнын, В.Исенековын,
А.Волковын,
П.Корниловын, В.Ивановын, М.Ивановын, А.Березинын, М.Евсееван,
С.Николаевын,
Я.Элексейнын Н.Ильяковын, З.Каткован повестьышт, С.Николаевын, А.Волковын,
А.Юзыкайнын, К.Коршуновын, М.Рыбаковын, Н.Арбанын, Н.Ильяковын,
Й.Ялмарийын,
В.Ивановын шуко кыдежан пьесышт, С.Вишенвскийын, М.Казаковын, Н.Ильяковын,
Ю.Чавайнын, М.Якимовын, А.Юзыкайнын, В.Сапаевын, А. Канюшковын поэмышт да
молат.
1966-1975
Лу ий коклаште журнал шке лудшыжым В.Ивановын "Арслан", А.Тимофеевын "Шем
курныж", К.Исаковын "Марий шӱшпык" (кумшо ужаш), А.Красноперовын "Тул оҥго"
романышт, Я.Элексейнын "Тоймак тукым", В.Ивановын "Кок илыш", "Йолгорно",
К.Васинын
"Ужар ото", В.Косоротовын "Тура кугорно", Г.Матюковскийын "Кум эрге",
С.Николаевын "Мустафа", "Менсуло", В.Колумбын "Порылык", "Пычалын озаже —
салтак" поэмышт, А.Волковын, М.Рыбаковын, К.Коршуновын, Н.Арбанын,
С.Николаевын, Й.Ялмарийын пьесышт да шуко моло мутсаска дене куандарен.
1976-1985
Тиде лу ий пагытыште кугу жанран прозаический произведенийым поснак шуко
савыктыме. Нунын коклаште — В.Юксернын "Кӱсле", В.Сапаевын "Кӱдырчан
годым", А.Красноперовын "Тургым"(икымше ужаш), Ф.Майоровын "М.Шкетан",
Е.Поствайкинын "Тыйым
ӱдыр вуча" (ужаш) романышт, П.Корниловын "Йӱштӧ памаш", Ю.Артамоновын "Ача
дек
унала", "Кӱтӱчӧ", "Ятман вате-влак", А.Мурзашевын "Кӧгӧрчен", "Веҥе",
Е.Янгильдинын "Заданийым шуктымо!", Г.Алексеевын "Погонан рвезылык",
В.Ижболдинын
"Озар", "Настук", В.Любимовын "Эрге", А.Тимофеевын "Тыныс пагыт",
И.Караевын
"Шийава", З.Каткован "Ӱмыл" повестьышт. Поэзий пӧлкам А.Бикын,
С.Вишневскийын,
И.Караевын, А.Мокеевын, А.Январевын, И.Осминын поэмышт, драматургий ужашым
А.Асаевын, З.Каткован, М.Рыбаковын, А.Волковын, К.Коршуновын, В.Регеж-
Гороховын,
С.Николаевын пьесышт пойдареныт.
1986-1995
Тиде лу ий шукерсек вучымо вашталтышым конден: 1994 ий январь годсек марий
сылнымут журнал тылзе еда савыкталтеш. Вес ойыртем — 1986 ийыште журналын
лауреатше
лӱмым пуаш тӱҥалме. Але марте ты лӱмым А.Веденькин, В.Ижболдин, В.Янтемир,
К.Сануков, В.Яналов, В.Якимов, И.Осмин, П.Алмакев да молат налыныт.
Чӱчкыдынрак лекмылан кӧра сылнымутын калык деке корныжо палынак кумдаҥын.
Ты жапыште печатлалтыныт: И.Осминын "Кава ден мланде коклаште", А.Волковын
"Илыш толкын", В.Юксернын "Чарла", А.Тимофеевын "Пароль: "Шем курныж",
В.Бердинскийын
"Мый — тылат, тый — мылам", Ю.Артамоновын "Иленыт кум йолташ", В.Абукаев-
Эмгакын
"Шочмо тувыр" (ужаш), В.Петуховын "Акрам" (ужаш) романышт, А.Александровын,

Г.Алексеевын, Ю.Артамоновын, В.Дмитриевын, А.Асаевын, В.Абукаев-Эмгакын,
В.Регеж-Гороховын, В.Ижболдинын, В.Осипов-Ярчан, В.Якимовын, М.Илибаеван,
В.Ивановын, Г.Гордеевын, Г.Пироговын, М.Микишкинын, А.Юзыкайнын,
Ф.Майоровын повестьышт, Г.Матюковскийын, С.Николаевын, А.Тимиркаевын,
А.Иванован, В.Илларионовын,
С.Политовын поэмышт, М.Рыбаковын, К.Коршуновын, З.Каткован, В.Регеж-
Гороховын,
С.Ивановын, В.Якимовын, П.Эсенейын, Г.Гордеевын, Л.Яндаковын пьесышт,
П.Алмакаевын шарнымашыже да шуко молат.
Нылле ий утла жапыште журнал пашам В.Столяров (Юксерн), А.Асылбаев (Асаев),

В.Колумб, Семен Николаев, А.Юзыкайн вуйлатен шогеныт, кызыт тӱҥ редактор —
А.Тимиркаев.



072096
************************************************************************
7—20
Ӱмырашлык пеледыш*Башкирийысе Чорай ялыште Яныш Ялкайнын пайремже эртен
— Шке жапыштыже олалаште да калыкын илыме моло верлаште Ленинлан ик
памятникым
веле огыл шындылыныт, но мый Чорай деч моло ик ялымат ом пале, кушто ик
писательлан кок шарныктышым шогалтыме...
Тений 9 июньышто Башкортостанысе Чорай ялыште Яныш Ялкайн лӱмеш музейым
почмо
годым РБ писатель ушем вуйлатыше, Башкортостанын калык поэтше, филологий
наука
доктор Равиль Бикбаевын тыге каласымыжым еҥ-влак совым рӱж кырен вашлийыч.
Вес
калыкын эргыже пӱсӧ шинчан улмыжым ончыктыш: ме, марий-влак, талантым чын
аклен
моштымынам але йомдарен огынал.
Уста писатель да ученый Яныш Ялкайнын шочмыжлан тений 25 октябрьыште 90 ий
темеш. Тидын вашеш Чорай ялыште эртарыме калык пайрем Марий Эл ден
Башкортостан
коклаште келшен илыме да пашам пырля ыштыме нерген договорым пеҥгыдемдаш
ямдылалтме дене лачеш толын. Изиш варарак кок республикын президентышт
В.М.Зотин ден
М.Г.Рахимов тиде документеш шке кидыштым пыштат.
Ик кече ончыч, 8 июньышто, Мишканыште лийше сабантуй Яныш Ялкайнын
юбилейжылан
куатле шӱлышым пуыш. Инак эҥер серым пеледышлак сӧрастарыше тиде сабантуй
чынжымак паша, муро, спорт да келшымаш пайремыш савырныш. Кок вережат Марий
Эл деч
делегаций лийын. Тудын радамышкыже печать ден информаций комитет
председатель
И.А.Андреев, Композитор ушем вуйлатыше С.Н.Маков, госсекретарьын советникше

А.С.Абдулов, Марий пединститутын профессоржо П.А.Апакаев, МарНИИ-н сылнымут

пӧлкажым вуйлатыше А.А.Васинкин, Морко районысо администрацийын культур
пӧлкажым
вуйлатыше А.А.Александров, Марий Элын калык артистше А.А.Андриянов, "Кече"
журналын тӱҥ редакторжо А.М.Юзыкайн да молат (журналист, культур да
туныктышо пашаеҥ-влак) пуреныт.
Чорайыште вашлиймаш научно-практический конференций дене тӱҥале. Тудо
сылнын
сӧрастарыме культур пӧртыштӧ эртыш. Шинчам теве мо поснак куандарыш:
районысо
школлаште туныктышо-влак йӧратыме писательын юбилейышкыже марий вургемым
чиен
толыныт, тыге нуно шочмо калык йӱлам жаплымыштым раш ончыктеныт.
Зал шыҥ-шыҥ темын. Ончыл пырдыж гыч еҥ-влак ӱмбаке Яныш Ялкайн онча.
Мишканысе
сӱретче, Россий художник ушем член Светлана Шамаеван ыштыме тиде портрет
поэтын
йӧратымаш кумыл дене шыҥдаралтше корнылажым ушыш конда: "Чорай веллан чонем
пуэм, Тугае ямле тусо мланде. Кунам, кунам ужам гын ынде Шочалын-кушмо эр
элем?.."
Я.Ялкайнын илышыже да мурпашаж нерген мутланымашым Мишкан районысо
администраций
вуйлатыше, Башкортостан парламентын депутатше, республикысе ял озанлыкын
заслуженный пашаеҥже А.А.Аптулманов вӱдыш. Тӱҥ докладым Н.К.Крупская лӱмеш
Марий пединститутын профессоржо, Марий Эл наукын заслуженный пашаеҥже
П.А.Апакаев ыштыш.
Писательын творчествыжым тудо кумло ий утла шымла. Эше 1966 ийыште,
Я.Ялкайнын
юбилейжым икымше гана эртарыме годымак, кугу чолгалыкым ончыктен да тыге
Чорайысе Ленин лӱмеш колхозын почетный колхозникше лӱмым сулен налын.
Шке докладыштыже П.Апакаев Яныш Ялкайнын илыш-корныжым, литератур да наука
пашажым кумдан почын пуыш, тыгай кугу пайремым ямдылымылан да тушко ӱжмылан
оза-влаклан таум каласыш.
Вара "Ончыко" журнал отделын редакторжо Г.З.Зайниев ден филологий наука
кандидат
А.А.Васинкин ойлышт, шӱм гыч лекше мутышт дене писательын талантшылан,
ӱмырашлык
пашажлан вуйым савышт. Мишкан районысо администрацийын образований пӧлкажын
методистше Р.К.Ялаева школлаште Яныш Ялкайнын творчествыжым туныктымо
опытым иктешлыш, марий литератур ден йылмым, шочмо калыкын культур ден
йӱлажым самырык
тукымлан палдарыме шотышто мо ышталтмым почын пуыш. Чаманен каласаш перна,
жап
шагаллан кӧра южо еҥлан трибун дек лектын ойлаш ыш верешт.
Конференцийыште Башкортостанысе писатель ушем вуйлатыше Р.Бикбаев мыскара
йӧре
тыгерак мане:
— Меат, башкир писатель-влак, Яныш Ялкайнын юбилейжым эртараш шоненна ыле.
Чаманем, те мемнам ончылтенда. А такше айста ончыкыжат поро пашаште тыге
ӱчашаш-таҥасаш тӱҥалына. Но шонымына деч она кораҥ: тений шыжым Уфаште
землякнан шочмыжлан 90 ий темме лӱмеш сылнымут касым эртарена, тушко
чыладамат пагален ӱжына.
Конференций пытышаш лишан йӱр тӱҥале. Тидыже кумылым изишак волтыш, адакше
пайрем радамым икмыняр вашталтыш. Молан манаш гын, Яныш Ялкайн лӱмеш
музейым да
скверым торжественно почмо деч вара изирак сабантуй лийшаш ыле. Но
пытартышыжым
программе гыч кораҥдаш логале. Леве йӱр чотак нӧртыш гынат, ял калык "кава
сийым" куанен аклыш: "Тиде — тыглай йӱр огыл, кинде йӱр!" А уна коклаште
вес тӱрлырак шомак шарлыш: "Шуко-шуко ий эртымекат, шочмо башкир пӱртӱс
Яныш Ялкайнын
ӱмыржӧ кӱчык да орлыкан лиймылан ойгырен шортеш".
Музейым почмо годым ятыр еҥ ойлыш, кажныже пӧлекым кучыктыш. Эн шергаканжым
—
телевизорым — верысе колхоз ден ялсовет администраций конденыт.
Чорайыште Я.Ялкайнын музейже ончычат лийын. Но тудо изи пӧлемеш верланен,
экспонатшат шагалрак улмаш. Ынде тоштерлан кок йоҥгыдо пӧлемым ойырымо да
нуным кӱлеш
семын сылнештарыме. Материал ешаралтме семын воктенсе кумшо классымат
музейлан
пуаш ойым пидме. Уна-влак тоштер вуйлатыше М.Н.Андреевын каласкалымыжым
тӱткын
колыштыч, ятыр йодышым пуышт.
Памятник-бюст шотышто теве мом каласыде ок лий. Я.Ялкайнлан икымше
шарныктышым
ялысе культур пӧрт ончылан 1966 ий шыжым шогалтыме. Вара утларак чапле
материал
дене вес бюстым ыштыктымек, икымше памятникым тошто верже гыч школ
кудывечыш кусарыме, ужым культур пӧрт ончыланак шындыме. Тенийысе юбилей
вашеш школ воктелан, ожнысо земский управын пӧртшӧ олмеш (тушто шке
жапыштыже латкок ияш Ялкаев
Яныш писарьын полышкалышыжлан ыштен), писатель лӱмеш скверым ыштыме да
бюстым
СДК деч тышке кусарыме.
Пайремыште Башкортостанын культур министрже У.Г.Саитов, республикысе "Марий
ушемын" вуйлатышыже П.И.Бикмурзин, Калтаса район администрацийын
вуйлатышыже
С.А.Сатылбаев, "Чолман" эрвелмарий газетын тӱҥ редакторжо В.М.Шайдуллин,
Ӱпысӧ
да районласе министерстве, ведомстве, организаций-влакын пашаеҥышт,
Башкортостанысе да Марий Элысе журналист-влак лийыныт.
"Поэзий — илыш" вуймутан ик эн пытартыш почеламутыштыжо Я.Ялкайн "Мыйын
Муза ыш
шу кушкын — кӱрльыч мурым йот еҥ-шамыч" манын ойганен сера. Вара ешара:
"Честный
еҥ пала ойгемым, ок вурсал шӱгар ӱмбалне". Чын возен мурпатыр: таче тудын
лӱмжым
вурсен каласыше уке. Икте гына жал: шӱгарже кушто улмым, лулегыже кушто
кийымым
огына пале. Но тидыже кызытсе да ончыклык тукымын пагалыме, йӧратыме
кумылжым
нигунарат ок иземде. Яныш Ялкайнын ушан да сылне шомакше, волгыдо образше
мемнан
шӱм-чоныштына нигунам лывыжгыдыме, ӱмырашлык пеледыш семын тӱзланен ила.
Г.З.



080196
************************************************************************
гг8—01
Василий ФИЛИППОВ
Чодыра шиялтыш
Лӱшкыде тарванаш тӱҥале гынат, ватыже садак помыжалте да кӱпчык гыч вуйжым
нӧлталын йодо:
— Адак поҥго погаш кайынет мо?
Семон нимом ыш пелеште, тудо автобусышш вашка. Пала: вате дене ойлаш тӱҥал
веле,
писын, мучыштен от керт.
— Кӧ деч йодам?!— ватыже виянрак йӱкым лукто, но марийже корзинкам руалтен
налын, вашке омсам петырен кодыш. Утаралте.
Эргыже Семоным тӱнӧ вуча. Пенсионер-влакын домино дене модмо ӱстембакышт
кӱзен,
йолжым рӱзкален шинча.
— Айда каена, эргым,— пелештым ача. Эргыжым "Сергей маныт гынат, лӱм дене
ойлаш
ок йӧрате...
Корзинкаштым, ведраштым вуй ӱмбак нӧлталын, шӱкедыл-шӱкедыл, автобусыш
пурышт.
Шинчаш вер уке. Эргыж дене коктын ик лукеш верланышт.
Ола гыч лекмек, тыгыде пӱнчер, чашкер, пасу кояш тӱҥальыч. Нугыдо эр тӱтыра

мланде ӱмбалне ошалген кия. Ӧрдыж гыч ончалмек, пушеҥге лумышто шогымыла
коеш.
Шоссе корно воктене вес тӱс: тыште волгыдырак, шудо, тӱрлӧ пеледыш, йошкар
пызле
тӱтыран вӱдыжгешыже мушкылтын шогат.
Семон окнаш онча гынат, ушыжо олаште кодын. Еш илыш нерген шоналтымыжат ок
шу —
лач пашаште веле чыла монда. Тушко куанен коштеш. Теве кызытат у школым
нӧлтен
пытарышт. А эрла кушко колтат? Пачерым ачалаш тӱҥалше бригадыш пуртат гын,
йӧра
ыле. Тушто пашадарат утларак лектеш, да оза-влакат южгунам кленча деч посна
огыт
ужате. Раш, кажныже шке пачержым сайынрак ачалымым вуча. "Маляр паша
мыланем ок
келше,— шонкала Семон.— Мебельым иквереш оптымо пӧлемыште шырпе калташ
петырыме
тараканла шыгырланен толашет. А, можыч, районыш колтат? Теве тидыже йӧнеш
толшо
лиеш ыле".
А мӧҥгыштыжӧ эре иктым колат: мом кевытыште налаш, пошкудо-влак теве тудым
налыныт, а ме... Семон але пеҥгыде пӧръеҥ, шкежат суртышто сай арвер улмым
йӧрата.
Но эре кӧранен кошташ — илыш мо? А Клава деч еҥ мом налмым гына колыштат.
Уке,
таклан гыл кочаже ойлен ыле: "Ит нал, ораде, тиде ӱдырым, илышетым тудо
кочкын
пытара". Тидым вик кушеч пален кертат? Таклан огыл еҥ ойла: "Ӱдыр улмышт
годым
чыланат мотор улыт, кушеч осал ватыже лектеш?"..
Помыжалташ тӱҥалше ял воктеке автобус толын шогале. Кок ведрам вӱдвараш
сакен,
шоҥго вува таве могырыш калошан йолжым шупшын ошкылеш. Вӱдыжгӧ йолгорно
дене
комбо-шамыч ужар пӱя кӧргыш пурен йомыч. Изи агытан, жапым йомдарен, савар
ӱмбалне шке мурыжым шуялтыш. Воктечше эртен кайышыжла, Семон мушкындыжым
тудлан
ончыкта:
— Жап деч посна мом кычкыркалет, лашкалык шыл? Теве мый тыланет!
Савар гыч тӧрштен, шулдыржым перкален, агытан чыве тӱшка могырыш куржын
колтыш,
пуйто тудым воштыр дене ала-кӧ пералтыш.
— Ну, тый...— манеш Семон. — Тыгай орадыш суртышто кӧ куча гын, шкежат пеш
ушан
огыл, очыни.
Шеҥгечын ошкылшо эргыже йӱкым пуыш:
— Шӱреш пыштен шолташ веле тудо йӧра...
— Пеш кӱлеш тыгай каҥга... Лужо да пунжо веле тудын... Тый, эргым, лучо
нерет
ден ӱпшыч нал, кушечынла поҥго пуш толеш. Корем чоҥга гоч каена але куп
могырыш
волена?
— Каена куп могырыш,— шоналтыде, эргыже вашештыш. Тудо эре кӱчыкрак корным
ойыраш йӧрата. Ачаже ӱчашаш ыш тӱҥал, кужун гына шӱлалтыш.
Вашке нуным шемалге кож-влак авырен шогальыч. Кож воктене ик шудо пырчат
кодын
огыл, чыла тошкен пытарыме. Семон кӱшкыла ончале, тошто сумкажым тӧрлатыш,
лопка
вачыжым поче-поче шупшыльо да кап-кылыш пуйто у вий пурымым шиже. Чодыраште
тудо
эре куштылгын, куанен коштеш, эсогыл йӱр годымат тышеч лекмыже ок шу. А
таче кече сай лийшаш...
Эргыже, кийыше тоям нӧлталын, кармывоҥгын чевер вуйжым перен колтыш.
— Ит тӱкӧ, мыняр гана ойленам!— Сергейжым ача вурса.— Чодыраште кӱлдымӧ
нимат ок
шоч!
— Ачай, ончал, ошвоҥго! Йолгорно воктенак кушкеш. А ты тудым ужын отыл!—
чодыра
мучко эргын йӱкшӧ шергылтеш.
Семон шыргыжал веле колтыш: тиде поҥгым тудо ӧрдыж гычак ужын, эргыжым
лӱмын
тышке конден. Ынде йочан кумылжо нӧлталте, тӱҥалеш тудо чодыра мучко
куржталаш —
почешыже коштын гына шукто.
А чодыра утларак шемырак да чӱчкыдырак лияш тӱҥале. Тыште лач поҥго вер.
Шудат
кужурак, вондерат лопкарак. Ончыштеш Семон: йолгорно воктенысе лакыште кужу
вондо кушкын шога, еҥ кап марте нӧлталалтын, вуй мучаштыже ош пеледышан
зонтик сакалтын. Пӱчкын нале тура вондым — мотор пуч лие. Кок-кум вере кӱзӧ
дене рожым
ыштыш, мучашыжым умшаш налын шӱшкалтыш — шиялтыш лият. Йоча годсо модыш
молан
тудлан кӱлын, шкежат ок пале. Чонжо дене тудо шижеш: шиялтыш — тиде чодыран

йӱкшӧ, тыште гына тудо келшыше семым пӧлекла. А йӱкшӧ могай ныжылге? Ик
рожшым
петырен, пычырик шӱлалтет — ваштарешет ик кайык йӱкым пуа, весыжым кужунрак
темдалат — вес йӱк вашешта. Колышт мошташ да шып кошташ кӱлеш. Чодыра
лӱшкымым ок
йӧрате, тудо шке семынже ила.
Теве шлагбаумла койшо шем-ош тӱсан кугу эҥыремыш вондо гыч писын волаш
вашка.
Эҥыремышвот дене шупшын шындыме вичкыж вондо тарваныш, ик лышташ ӱлыкӧ
камвозо.
Сур кишке модышудо коклаш нушкын пурыш да пӱтырналт возо. Изи коля кож вож
йымак
шылын шинче... Чодыраште кеч-кунамат илыш шолеш. Семонын кидысе шиялтышат
жапынжапын йӱкым пуа.
— Ачай, тый поҥгым шке декет тыге поген кондынет мо?— кож йымач лектын,
эргыже
койдарен йодеш. Семонын корзинкышкыже ончалын, адак ешара:— Шуко поген отыл
улмаш. Теве мыйын мыняре! Ончал! А тый кум шукшан поҥгым веле муынат.
— Давай, мокто, мокто шкендым! Шкендым шке от мокто гын, кӧ тыйым мокташ
тӱҥалеш. Ончена, чодыра гыч лекмеке, кӧ утларак поген... Теве шӱшкалтем —
ош поҥгетым чыла тышке чумырем.
Эргыжат кок парняжым умшаш пыштен шӱшкалтыш да вондер коклаш пурен кайыш.
Семон
тудым ончен ужатыш. Эргыжын у койышыжлан але нигузе тунем ок шукто.
Ик тылзе ончыч, путевкым налын, еш дене каныме пӧртыш лийышт. Лектын кайыме
марте йоча пеш шотан, ача-авам колыштшо рвезе ыле. А каныме пӧртыштӧ чылт
вашталте.
Икана турбаза марте прогулкыш каен колтыш. Эрдене онча — эргыже сай брюко
олмеш
кушкедалтше да тумыштылмо лавыран джинсым чиен шынден. Икмыняр кече гыч
аважын
кидшагатшым нумал наҥгаен да шӱеш сакыме вичкыж шинчырлан вашталтен. Тунам
Семон
чытен ыш керт — кычкырал колтыш эргыж ӱмбак, шӱштӱштӧ дене южышто
лупшкедыле...
Тыге нунын коклаште келшымаш кӱрылтӧ. Ваштареш ойлаш, шыпак, шижтарыде
лектын
каяш тӱҥале Сергейже. Лач чодыра гына нуным иктыш ушен шога. Садлан кажне
шуматкечын але рушарнян нуно поҥго погаш лектын каяш тыршат. Ала тыге
эргыжым шке
воктеныже кучен сеҥа? Керек армий марте кучен сеҥаш ыле! А тунам...
Чодыра купан верыш, ӱлыкыла, волаш тӱҥале, вӱдыжгылык утларак ешаралте. Ош
куэ
шинчаш шагал логалеш. Резинке кемеш йыгалтын, пелчаншудо, кычырик шоктен,
йӱкым
пуыш. Теве мӧдывуй-влакат кояш тӱҥальыч, нунын воктене чевергаш тӱҥалше
турнявӧчыж кушкеш. Ача ден эргылан куп вес могырыш вончаш кӱлеш. Но тура
лекташ ок лий
— шукерте огыл кугу йӱр эртен. Иктаж кум меҥгым савырнен каяш перна. А
тушто,
куп вес могырышто, адак куэ тӱҥалеш — поҥго кугыжанышын юзо верже.
— Ачай, тушто ала-могай янлык коштеш!— оргаж кокла гыч, лӱдын, Сергей
куржын
лекте. Чурийже ошемын, чӱчкыдын шӱлештеш...
— Могай янлык, кушто?— Семон шкенжым кучаш тырша гынат, шӱмжӧ кӱлткаш
тӱҥале.
Чодыраште мо гына лийын ок керт? Маска нерген пытартыш жапыште огыт ойлышт.
Туге
гынат, содык...
— Кушто тудым ужынат?— ачаже виянрак йодо.
— Тушто... Пеш кугу... Купышто... Лекташ толаша да ок керт,— эргыже кидше
дене
куп могырыш лупшале.
— Ит кычкырле, айда ончалаш каена. Ала шордо? Но тыгай ушан янлык
пундашдыме купыш ок пуро,— эргыжлан умылтара Семон.
Ужар кужу шудо ваче деч кӱшкӧ нӧлталалтын шога. Тудын шеҥгелне келге вӱдан
купышто, палыдыме кугу янлык почаҥеш, лекташ толаша. Кидым шуркалыше
пелчаншудым
кораҥден, Семон ончыко ончале: кугу презе ала туна?! Кузе тышке тудо
логалын?
Саҥгаже ошо, а шкеже гудрон дене йыгкален пытарымыла коеш. Шыҥа ора вуйжо
йыр
пыл семын пӧрдеш. Еҥ толын шогалмым тудо шиже да мӱгыралтен колтыш —
полышым йодеш.
Семон воктекыже эргыжын толын шогалмым ышат шиж.
— Ушкал улмаш,а мый, ораде лӱдын колтышым.
— Пеҥгыдырак варам погкален кондо,— кӱштыш ача, — а мый изирак кожым руалын
толам. Эх, кандыра уке! Кузе тудым эҥгек гыч утараш?
Сергей кужу варам шупшын тольо да куп сереш кудалтыш. Вара — весым,
кумшым...
Ачаже изи кожым вожге лукташ толаша, пӱжалт пытен, ала кӧм йӱкын вурса...
Уке,
кӱзӧ дене кожым але марте иктат луктын кертын огыл!
— Ачай, — кычкыра эргыже.— Мом пӱжалт толашет? Вет тудо мемнан тунана
огыл...
Пеш кӱлеш тудын верч орланаш?
— Тугеже тек пурен кайыже мо? Кузе полыш йодшо вольыкым кудален кает?—
ачаже
шӱлештын ойла, но эргыже савырнен веле шогале.
— Кудалтен, кудалтен...— семынже Сергей ойлыштеш. — Кӱтӱчӧ йомдарен — тек
шке
кычалеш, тудлан оксам тӱлат... Тый шке пуренгает гын, тунам кузе?
— Тый луктат, изи отыл!— вашештыш ачаже.
Эрге шып шоген кодо. Семон кужун шӱлалтыш да шонкалаш тӱҥале: "Кузе куп гыч
тунам шупшын лукташ?"
Вольык Семонын шонымыжым пуйто умылыш, тетла почаҥмыжым чарныш. Лач кугу
шинчаж
дене полышым йодшыла ончыштеш да вуйжым тудын могырыш савыркала. Кок вара
ӱмбак
шогалын, Семон туна деке тошкен лишеме да кож укш дене вуйжо гыч шыҥам
ӱштыльӧ.
Уке, тыгай вара ок чыте. Иктеш кылдет гын, пеш сай лиеш ыле. Но... Семон
тувыржым кудаше, ластыкын кушке пытарыш. Ох, логалеш ынде Клава вытыж деч!
Юмо серлагыже! Кум варам иктеш кылден шындыш. Ынде тудым мӧдывуй ӱмбак
пышташ кӱлеш...
Лавыран вӱдыш, пурен кайымыым шкеат ыш шиж. Кылдалтше варам кучен, туна
ваштареш
ийын кая. Ночко пылышыжым руалтен налын, шупшаш толаша:
— Айда, тарваныл изишак! Тарване!..
— Ача-ай!— сер ӱмбачын эргыже чорикын кычкырал колтыш. Тунамак мӧдывуй вӱд
йымык
пурен кайыш. Семон йӱкшӧ гычак палыш: эргыже пеш лӱдын; ачажым тудо чамана,

йӧрата, садлан шӱм гыч лекше тыгай йӱк чодыра мучко шергылте.
Кенета Семон шкежат лӱдын колтыш. Опкын шем вӱд тудым тыманмеш тунаже дене
пырля
нелын кертеш. Куп дене мыскарам ыштымаш — йӧрдымӧ сомыл.
Сергей угыч кок пеҥгыде ломашым нумал кондыш, ачажлан шуялтыш. Ик кидше
дене варам кучен, весыж дене ломашым шӱкен, туна деке эркын лишемеш.
Ломашым туна
мӱшкыр йымак шуралтен, весыж дене ончыл йолжым нӧлтале. Туна вигак йолжо
дене
пеҥгыде серым кычал муо, уло вийже дене удыркален, пел капшым сер тӱрыш
луктын
пыштыш. Изишак каналтымек, ончыл йолжо дене удыркален, сер ӱмбак лектын
шогале.
Почешыже ача, эрге лектыч.
Туна верыштак шога, могыржо чытыра. Ужыт, тудо пеш ноен. Вуйжым эре еҥ-влак
могырыш савыркала, таум ыштымыла коеш.
Эрге моткоч куанен, шыргыжеш, ала-мом тугайым сеҥышыла, йырым-йыр кумылаҥын
ончыштеш, ончылно пуйто вес тӱня эркын почылтеш...



080296
************************************************************************
8—02
Юрий Галютин
НЕЛМАШ
Поэме
Морко рйонышто... Адакат Морко велыште? Чынжымак...
Кок Карман курык поген ыле калыкым Мухин пайремыш, шарнет?
Мухин-поэт Карман курыкеш коден ыльыс чонжымак:
"Нимодымын мурыжо"... Аха-а, изиш пожалтеш вуй йырет?!.
Кум ял коеш тушто. Икте ожсек Муналмашак.
Ожсек Муналмаш гыч кунам Купсолашке кает,
Кок Карман курыкым ошкылын-топкен лекмаште,
Кугу Карман курыкын йолышто,
Кодеш вороҥга ончылнет.
Ончалтыш шинчат гыч вола гын
Мландын кугу вороҥгажын пундашышке,
Шуй чучеш чонлан — шуко еҥ дечын колалтын.
А мый шке йолем денак воленам тушко даже.
Волет-волет, пуйто эрелан коден ош кечым,
Тӱр гыч тӱҥалын укешке, пундашышке — ийготын колча.
Циркыште кузе калык шарныкта йырым-йыр печым,
Ареныш шумешке тугай колча-шамыч кончат.
А пундашыште шудо ондалчыкын кушкын шогалын.
Тошкышым-тошкышым, пеҥгыдак. Ок воло йол.
Рож тушто уке. Волат вороҥгашке шагалын.
Чынжым ойлем тыланет мый, лишкырак тол.
А кӱшкӧ ончальыч гын, кава олма гай йыргешке.
Пӧрт шыҥа тиде нелмашышке шуко пашан, товат.
"Ай, керек" манын, тӱрышкӧ кыртмен лекмешке,
Тамыкыш логалмыла чучеш, чон ажен пӧртылат.
Могай кугу вӱд пурен тышке пӱтынь кундем гыч!
Икте, чӱчалтыш, эсогыл ыш лек нигунам мӧҥгеш.
Нелмашын логарже пӧрдаш тӱҥалеш вакшкӱ семын,
Пушеҥгым, шанчашым, вондерым лоҥын-лоҥеш.
Чучеш, вӱдым Морко мландем гыч корен колто тышке —
Нелешак шуча, так, а?
Пӧрдеш да пӧрдеш тудо эрден, кечывалым ма, йӱдым.
Паша лектын чесле! Туш логалын ончаш шучката.
Пундаш ыльыс тудын? Тошкен шогенам. Ынде уке.
Могай екеметыш, могай мланде рӱдыш кая?
Нимом от ситаре. Нелмаш мӱгыралт шинча шучкын.
Вӱд пытымешке огеш чарне нимаят.
...Лу ий эрта чай, шанчаш семын калык логалын мелмашышке,
Пӧрдеш да пӧрдеш йырым-йыр эксыде, томаша!
Кушко луктеш илыш? Чын-влакше кодыт шагалын.
Кажне шке семынже нелмаш гыч утлаш толаша...

* * *
Поэзием мыйын иканат ягылге лийын огыл?—
Кок тӱран йӧратымашым поч йымачше нулен-нулен ракатланаш,
Пызле воктене окмалке южирла шӱраҥышт кошташ.
Но пызлым мый ом ойло ынде. Йодо вестӱрлӧ чонпогым
Николай Чернышевский адак мый дечем: "Мом ышташ?"
Да мом ышташ ынде? Чыла тудо тӱрыс ышталтын.
Мом ужалаш гын эшежым? Ужалалтын чыла.
Могае пиалдыме эл лие! Вес элыш, Штатыш,
Эрлаже кузе лияш манын, Россий вуй коштеш кумалаш.
Политграмот тошкалтыш ыле мемнан — ленинизм.
Коммунизмын шояжым шояклыше ик изи "изм".
"Торгаем, торгаем!" ман ондалыше капитализм
Чишкам ончыктен гын, толеш мемнан дек могай вел цинизм?
Теве мо кӱлеш лийын: ворайыме приХВАТизаций.
Ыштыр-йыдалан, тый яра пагареш чоҥенат дыр Днепрогэсет.
Эй, пай уло теве! Мыняр теҥгеаш?
"Да ухват гай таза лий!
Шымле шым ий толашышыч,
Но ит кокыро утыжым. Да чеверын, эсен!"
Теве мо кӱлеш лийын:
Шерак-шопак але шоп-концертлык
Чара проституткышко во лектын шинче ӱдырна-шӱмбелна.
Эрык тылат толын, ескыч,
Уке капетлан идеологий гыч ожсо гай четлык...
Уло тӱня тидым ужын да эрдым ропке кырен воштыл элна.
А мом огеш пале чек,
Чапланыше таможнян станцийна, Чоп:
Составым состав покта ӧрдыжкӧ: кӱртньӧ, вӱргене, руда.
Твардовский поэтнанак моктымо Уралжымак, шогыза, сто-о-п!—
Ужала опкынлалтше тӱча.
Огеш код, векат, колоткам пудалаш пудат.
Тунаре пудий-шамыч лектыныт ӱмыл гыч шылын вольнашке.
Кушто киен але марте транс-нацио-нальный вор?
Тугай вет, мо, кум Георгий ырес дене йӱлалтен пуышашлык.
Петырналт кийыма гычын лектын законысо вор.
Вуйозанак омсажым чумалын почеш кыр-гор.
"Кресаньыклан мландым!"— шарныде ок лйи языкым ожсым.
Э-э, мландым тылат эше? Икмыняр аршын — шӱгарлан.
"Заводым пашазылан!" — пеш итыргет, йоҥлен камвозын.
Лӱҥген, нер йымалне кечен госу-дар-ствен-ный чишка, "орлаҥган".
"Калыклан тыныс!"— ну, тыныс маналтын гын — тамык.
Сар тольо кугу пире ӱрыла. Да ГУЛАГ-ын чурмаште
Пел калык утла ма иленекак налеш шӱйшӧ тамым,
Нылле градусан йӱштыштӧ, Сибирьыште мерча, чараште.
Туна-ар милионжо моктымо революциетын университетым
Концлагерь, чурма, пересылке
Да лагерь гоч тунемын эртен гын,
Кӧм тушто ойлашыже, ну, я колхозникым,
Тичмаш кече пашажлан пашакече тоям налын кертшым,
Саде тоя денак кресаньыкым роведын кертметым?!
А ынде вуча гын могай коло икымше курымын сайже.
Могай, Пугачев деч вара, эше Степан Разин толман?
Йӧра эше Сталин годсекак илаш шочшо еҥ, мыйын гайже,
Тӱнян корнывожышто
Лыстык-ластык вургемым вачӱмбакше сакалтыше,
Тӱнямбалсе эн ӱлыл тошкалтыште,
Логалеш дыр иктаж манын сий,
Йодышт коштшо шога.
Шинча тудын — лакыште, пӱй катлыше, чурий удыралтше.
Ида ондалалт те, ик еҥ огыл тиде. Тиде — Россий.
Воктеч ончалдеак эртен каят,
Иршийыштым чаманыше изавала тутыш.
Кузе эртен коштыныт
Юмын престол деке кум курым нар...
Уэш аза лийын лекташлан, чыла язык дечын утлашлан,
Российже кеч пуро уэш авагудыш:
Шокшо кравач олмеш тудын эреак ГУЛАГ-ысе нар.
"Кому — низом" — туштен-туштенрак умылалтеш коммунизмет.
"Кому — наром" — чоян-чоянракын калыкмут толын пиже.

Эй, садак ишеныт ожнет, тый манат,
Йӱкланаш пуэн огытыл чисти,
Эрык чылт уке ыле книгам лукташат, манат.
Кунамже"тунамже"?
Сервелат соктам, ик килом, ныл теҥгеашым,
Эр кас кажне кечын
Пукшен кульымдарыше тыглай член-коммунистым
Вурсаш чон пундаш гыч пургедын,
Соцзаказ почеш игылтме мутым
Пундашдыме кӱсенет гыч муат.
Куане, кӱлат тый изишак.
Капитал кид пунаҥ шуын огыл.
Чыла агышашым эше тудо, тыйыным, аген ыш шукто.
Кертеш гын, могай тый декет вара сомыл?
Сайже тунарак мо тудын,
От уж мо йӧршынак кызытше толшашлык шучкым?
Тугеже туге тудо...
Трибунышто он-шамыч ыльыч —
Могай шучката памилье!
Эшежым революций манма гычак толшо парткличке.
Но уремыште, пасушто, заводышто
Кӧмыт иленытше, оспои помилуй!
Лӱмдымӧ-шамычет, член-шамычет, ош куэн гай сур кичке.
Вожым колта гын колат-а саде лӱмдымӧ кичке,
Шӱвыроҥ гает огыл.
Тортам кералат гынже шемышке,
Орава талажге шочеш.
Марий калык! Мыет, изи поэтет, йӧратем тулеч молым.
Тушечын мый иктыже, тый дечетше
Нужнаште ом кодак почеш.
Тулеч моло член-шамыч историйым,
Кугыжанак вӱраҥдыме, ӱраҥлыме элыным,
Ялт руашкиндыла
Кид гычын кидышке кышкылтын шымартыл онат.
Чыла нунын дечын лектеш.
Тулеч молым от пидмыле.
Шоналтен гын висаш тиде — Юмет да кумалме оҥат.
Тыглай-шамыч нӧлтышт гын, шӱдыр коклашке лектат Колумбла.
Шӱвал колтыш трук гын, кармыла шӱвылеш йомат.
Сӱсаныза тулач моло дечын,
Кампет гаяк тамле поэт-влак!
Тамле мӱй шӱвыл дечын ок утаре нимогай йомак.
Калыклан эн неле годым савырнен вигак тамлышке —
Йӧратымаш веле, тӱгена-мурена,
Эн сӧрале да эн курымашлык!—
Ужалалтшыла, кулла, омсам почына меже тамыкыш,
А шӱйысӧ лавр колчатше, сайрак ончалат гынже, ашык!
Ойгым да нелым возаш ок кӱл — эҥыж шинчалыкым
Ит нал, пожылуйста —
У оза тыланет туштынеже.
Политикыш ит шӱшкылт, мом серет тудым, шичаллыкым?
Мо кӱлеш, шкеак пеш сай палена тушто меже...

Нал-ян Некрасовым!
Чыла улмаш, мо кӱлеш — шкат ончен вожыл,
Тукым имений, чияш да лекташ...тетла ок кӱл манмешке.
Туге гынат ӱмыржым,
Юмо деч толшо гай шӧртньӧ перожым,
Эше лекса лудын, кресаньыкын ойгыжлан пуэн колымешке.
Эй, можо вашталтын тулеч вара
Пустыньысо гай марий ялын?
Да-а, комплекс. Яра гаяк вольыкым олашке колташыже.
Вемым, пытартышым, олаш шупшын шогышт ияла.
Мландым пытартышлан ожсылак
Шавалтат колоткашкыже...
Эх, ялым туге чот таптен, кырен шындыме ынде.
Но садак ила, пуштын ыш керт эсогыл Сталин, шем он.
Ныл-вич тылзе дене она пу пашадарым, но шыде
Ок койыс туддечын? Эше сайнракын шелман!
Иземде, кугемде тый ялым, ушкале, шукемдыл да пайле...
Эл кучышын шонышыжо — губерне, уезд да волость.
Огеш кой пашат тыйын, тӱем уло вий дене, спайлын.
Шкежак, чонет денак тыйже, Сизиф,
Кунам улат яллан эн кугу сволыч.
Ола тиде — эрге, заводым ма, космосым толаштарыше.
Тунар итырген ынде, тунарлан тӱняжым монден —
Шелын шуаш шога ямде Мландым ик татыште,
А ялым, аважым, ок шоно: эргын чон кӱ пелен.

Российын нелмашыже, тӱнямбалын ик кудымшо ужашыже,
Сандалыкын шем рожшыла мӱгыралт шинча мынярымше ий.
Шот уке шкенжын тушечын кыртменак утлашыже,
Да на теве, курыкласе шем икшыве дене кредалын кий...
Акым тугайым тӱлен шол пытарыме тиде "репормылан",
Кодын лач ик шултыш киндылан пирыла пижаш икте-весын логарышке.
"Новый русский, у руш" спекулянтмытет сусырыш погынышт пормыла.
Шып шинчена, она поктыл: темшыже тунарак ок пурто туткарышке.
Но вет тӱҥале варажым... Ондакшым, варажым, ындыжым...
Марксым я Лениным,— молан кӱлыт?— луддымо номенклатур
Толаш да агаш, пойыде кодам манын, шолып гыч луктын шем шыдыжым.
Заводым налеш шуча! Вот тыланетше партвзнос гае ик ур-кок ур.
Юмыдымо, ласкадыме, нимодымо...
Нелмашыште элна пожалт шуын трукышто.
Ӱштын йочала шинчажым,
Шарнаш тӧча, мом мален мондымо —
Йӧршын ок умыло
У господинмытын у политический трюкыштым.
Ыльыч чара тый кузе, кодынат чараматынак.
Пытартыш вӱр клеткетым тольык
Могае пашаш пыштенат тый талын.
Адак ойлем: на тылат ваучер, лу теҥгеаш, казаматньык тый...
Йӱ ик чаркам да, ит мешай, пшол вон, бродяге! У оза толын.

Марий калыкнаже ни шӧртньылан ыш ситмыжлане, ни властьыште.
Пыртак шӱлет эше. Хрущев, Горбачев але вес оза — нелын.
Шындылмышт пытыш чай, тау. Ынде... пыштат тыште.
Ынеж шоч тегак у аза.
Ырес шӱгарлаште кынелеш ожнысетла, кынела.
Иза-шольо меже, марий-влак,
Пӱртӱсынак интер-на-цио-налист-шылак
Она пале — мо шовинизм але кӧ — сионист.
Мурызыла калык коклаш лектына гын,
Ӱмаштына лышташыжак, пистынак.
Ныжыл марий калык... А мый ешарем эше: эн аяр сӱанист.
Сӱан лийын ожсек марийын университетше, культурынан.
Но шып ынде ялыште. Колышым тойымо годсыла йӱк уке нимаят.
Ямле театрна "Саликаж" дене тегак ок кутыро.
Неле толшашлан лач пызле
Йошкар шовыч семын орлаҥгым тая.

Меккышке толмыла,
Ял гыч Йошкар-Олаш ме погыненна, поэтмыт.
Театр воктене йолгорным — рвезылыкыш!
Монден южо тӱвыт:
Акаже вот лач тиде йӱдым
Пораныш, лавыранышке, фермышке лекте.
Вӱрым шӱвалше ачажым
Пошкудо-паскудын шояжлан прокуратурышто нӱжыт.
Ава кия черле орол леваш гай тренча пӧртыштӧ.
Йӧра эше ожно репродукторым пуртыктен коден,
Уке гын ок кол ава эргыжым,
Кузерак чот шерын, ӧрт лекмын,
Ялым йӧратыме шотышто возымыжым
Шагат утла ма кушкедеш...
Сайыс, конешне, йыҥгыр сӱан калыклан
Ажен-ажен лирикым йыҥгыртаташ.
Сайыс, мутат уке, олыкышто
Пеледыш шонанпыл лияш, вуйшудыш.
Ну... тугеракын вот, шот дене, ынышт ман: сылнымутчо-аташ.
Пайремышке огыл поэтым,
А ойгым паремдашлан ӱжышт!
Она уж мо меже, йолташмыт, поро чонан поэт-шамыч,
Шочмо элнаже кунамсекак вӱрым вака,
А ял колаш возын.
Да куш от ончал тый — "грабичыл пазарын" ак тамык
Кузерак пытартышым налын,
Шкенжын нелмашышке шуралташлан ваҥа.
Акак-шӱжарак ден изак-шоляк-шамычнаже
Мемнам вашталташ шочмым чарнышт:
Ик ийыштак куд миллион дене ышталтын аборт.
Аха-а, огеш келше-е, кава-а-арже,
Эстет-поэтет трук шеҥгек савырналтыш.
Шона чай: "Абортлык поэтым колтышаш за борт".

Тулеч моло-влакышке волен мый,
Поэзий Парнас гыч нелмашышке,
Ынемат кӱзӧ веле, огеш кӱл гын таче кузе илаш — почеламут.
Лудаш мо-ли нуным газетыште але пазарышке
Пытартыш авакомбым газетеш пӱтыралын лук...
Толстойла, мемнан вел марийын журналистше Орешкинла,
Мо верч илалтын гын, йӧршын арам лие ман,
Лектын каяш кодын. Чучеш чылажат ох, огеш кӱлла.
Трагедий могае... Аралышкак шылын ыш кай мо Чавайн?!

Йолташ Маяковский!
"Шӱдӧ томан чыла партийыный книжкатым"
Питонла мӧҥгеш нелмекет веле
Келшен кертат вашталтше саманлан,
Лият "Господин Маяковский", почмек АО МММ-ым иктажым.
Панкрутыш лекмекет, депутатлан кертат сайлалтын.
Талантше ден огыл айдемылан поен моштыман улмашын.
Талантет, мастарлыкет каыклан огыл — раш?—
Опкын чулкам оварташ, шочмо элетым аген,
Сан-Францискошто дачым налшашын!—
А трук логалеш аҥыра-шамыч дечын коя коварчет утараш?
Рольым модыт вес семын. У роль тупела пуалтын:
Калыкшым, элжым да мландыжым кӧжӧ эн чот ок йӧрате гын —
Илышым каргыше курныжлан мо ужалалтын?—
Тудо гына кертеш лектын эн первый ратыш...
Чыла тиде лийын "В.И.Ленин" поэмым кӱдыртатылмет годым.
Россий ӱмбалан кугу Юмо адакат каналташ шогалын.
Комедийым, фарсым, трагедийым политикмыт удитлен модыт.
Но ончышо веле, тулеч моло-влакше, шем пашам ыштыше, кодыт шагалын.
Владимир Владимирович!
Поэт-шамычат ондалалт локтылалтыныт.
Изирак поэтшат господиныш лектеш гын, палет тый, тудлан мо кӱлеш?
Ӱма-ӱма лийже лач. Мотор ӱдырнам ондал налыныт.
Да мокто, поэт, кузе Господинет
Йӧратен мошта, иктаж витле ияш, латкандаш ияшетын
Ӱп-кӱляшетым.
Моланже, поэт, пашам да партийым ушет кая чапландарыше,
Шӱшпыклык лирикым мушаш улат, савырен тептерым?
Калыкын йӱкшӧ ит лий, рожын йолаш деч утарыше,
Шыпак улакыште пойыжо намыс тептерым палыдыме иктаже Терин!
Йӧрата, Господин тудо, калык уждымын я тыштак, я прочак Москваште,
Ик каслан ик вуйлан миллионло теҥгетым, долларетым айлен,
Тугай рестораныште, кушто шампанский-вуйовартыш,
Бокалым гына кучо, фонтан гыч шыжалтын лектеш,
Ай тый, поэт-йочаковаште...
Юмо пера дыр. Огеш кӱл тыгай... чума годсо пайрем!
Шӱгар гыч, Новодевичий манме гыч, гранитеш, йошкаргеш, руалтын,
Маяковский, от тол ынде мемнан верч каралын йолткаш.
Владимир Владимирович, ассенизатор йолташ, руалте
"Каменный гость" семын шояче тӱшкам, лий Юмо гае йолташ.
Тулшол гай йӱлем тидлан веле:
"Тулеч моло" манме ик корным ида мондо манын,
Ойгыштым, нелыштым, тыглайыным, ида тошт мондаш.
Да палыза манын, кузе пайремла карнавалым
Нелмашын кучаж гычын нӧлтшӧ у йырынчык —
Оҥлан оҥ шогена ме ваш.



080496
************************************************************************
8—04
Валерий АПАКАЕВ
ПУ МУРЕТЫМ
Шора вӱдын серже мучко
Ломбо, маныт, пеледеш.
Шӱшпык йӱкшӧ мыйым тушко
Кумылым вӱчкен ӱжеш.

Ала сылне ломбым ужын,
Мый моткоч куаненам?
Ала шӱшпык йӱкым колын,
Мый шкежат тараненам?

Шӱмышт темын йӱк пӱртӱсын.
Кудо сем ден муралташ?
Шӱшпык, пу муретым кӱсын,
Тый денет лийнем йолташ.

Тек йӱкем шокта йоҥгалтын
Шора сер воктеч тораш.
Кӧ тыге мураш тунемын,
Манын колыштышт йырваш.

Илыш, туныкто илаш

Пӱтынь ӱмыр мылам пӧлеклалтын,
Кузе тудым илен моштыман?
Ала илыш ондакак пӱралтын,
Мо лийшашым вучен шинчыман?

Мый илем пошкудем-влак коклаште.
Кузе нуным ок лий пагалаш?
Уло сай йолташем ты селаште.
Илыш, туныкто тудым аклаш!

Ала саднан пеледме жап лийын,
Ала корно ыш лий кораҥаш —
Мый эн канде шинчаным вашлийым.
Илыш, туныкто чот йӧраташ!

А пашам — электроника куктыш,
Угыч уым пален шогыман.
Уш айдемым сандалыкыш шуктыш.
Пу мастарлыкым, илыш, мылам!

Ала чынак айдемын законжо —
Ӱмыр мучко эре тунемаш?
Мый илен нигунамак ом нойо.
Но кузе эн пайдалын илаш?

Илыш, туныкто мыйым тидлан.

ӰСТЕЛТӦР МУРО
Пайрем толын шуын,
Ӱстембалне чес.
Пӱремат пеш шуын
Тендан толмашеш.

Айста, родем-шамыч,
Чаркам кучена.
Чарка неле, маныт,
Нӧлтал ончена.

Эн вучалме родо
Теже улыда.
Унчо семын йодо
Лывыр кумылда.

Марий шочынам гын,
Марла кушталтем.
Теат мыйын семын
Лекса почешем.

МЫЙЖЕ КӦ УЛАМ ТЫЛАТ?
Тый урем ден ошкылат,
Окнашкемже ончалат.
Касше шӱдырым чӱкта,
Клуб воктен гармонь шокта.

Мыйже кӧ улам тылат,
Мом уремышке ӱжат?
Вуешшушо омыл вет,
Аваем ок колто вет...

Тыйын кудыр ӱпышкет
Ломбо чинчыжым пыштен.
Мыйын рвезе шӱмыштем
Ныжыл тулым ылыжтен.

Мыйже кӧ улам тылат,
Ну, молан адак толат?
Кас ӱжарат омыл вет,
Ала весе шӱмыштет?

Порсын солыкым тӱрлем,
Муро гай возеш шӱртем.
Мо нерген тӱрем мура —
Мый палем шкетак гына...

Мыйже кӧ улам тылат,
Мом шинчашкем ончалат?
Келгын, келгын шӱлалтет,
Мо гын тыйын шӱмыштет?

КӦ МАРЛАН ТОЛЕШ?
Вот могай паша, таҥ-влак:
Мыйын пӱй коршта пешак.
Йӱд омем уке пырчат,
Кочкын омылыс тачат!

Фельдшер ӱдыр эмла пӱйым,
— Теве, — мане,— икте шӱйын!
Мыйже, пӱй нерген монден,
Тудын тӱсшым пеш ончем.

Ӱпшӧ — кудыр, йӱкшӧ — оҥгыр,
Шем шинчаже шыде огыл.
— Кузерак тендам лӱмдаш?
— Ок лий,— мане,— кутыраш!

Лӱмжым паленат шым шукто,
Лачак пӱйым шупшын лукто.
Вес гана толам адак,
Кӧ улмет палем садак!

Ынде лӱмжымат палем,
Марланат лекташ темлем.
Только ӱдыръеҥ тореш:
Пӱйдымылан кӧ толеш?

ШЫРЧЫК
Шырчык ялыш толын шуо.
Ямде тудын омарта.
Мурыжо моткочак шуко,
Кажнымат шӱшка устан.

Южо семжым шоргыкта
Пуйто Шора вӱд нерген.
Иге жапше тудынат
Ты эҥер воктен эртен.



080596
************************************************************************
8—05
Геннадий БЕКЕШЕВ
МУЖЫРЛЫМО МУТ АРШАШ

Шочмо вел — сӧрал кундем

Раш моткоч пала ушем:
Пеҥгыде Марий ушем.
* * *
Шале вел — сӧрале лук,
Шӱм гычемже омак лук!
* * *
Мемнан марий илыш-йӱла
Кече гай волгалт йӱла.
* * *
Музейыште нерен шога
Акрет годсо пу шога.
* * *
Серыште кия у пуш,
Ӱпшалтеш йыр тегыт пуш.
* * *
Электровийже пӧрдыкта моторым,
Илышнам ышта эше моторым.
* * *
Ялемже — шӧртньӧ шӱртыш
кередалме шер.
Илем мый тыште,
нигунам огеш тем шер.

ЧАПЛАНА ПАШАЖ ДЕНЕ АЙДЕМЕ

Кергалталын тувыр шокшым,
Пашаштем луктам тул-шокшым.
* * *
Под йымаке тулым пыштыш шольо,
Тамле пушым луктын, кол шӱр шольо.
* * *
Лоптыртен шындем чыкем,
Кок варам йымак чыкем.
* * *
Шудым кӧ кугун сола,
Имньыжлан ок кӱл сола.
* * *
Ӧрдыж шуышым шокшо пижым
Да пашалан чотак пижым.
* * *
Савырныш пӱжвӱдна парыш
Да пашаште лекте парыш.
Нӱшкӧ кӱзым
ок кӱл луктын шуымо.
Нал монарым,
сайынракын шумо.
* * *
Кидше тудын писын модо,
Атыштыже лие тутло модо.
* * *
Йолко еҥ — йӧршеш кашка,
Паша деч посна кашка.
* * *
Эре тыршет да
туш мастарлыкым ушет —
Тунам талант возакыш
савырна ушет.
* * *
Уда деч поснаже сайжат уло тоштын.
А кӧ гын вес семын ойлашыже тоштын?
* * *
У проект трук толын пурыш
инженерын ушыш:
Пеҥгыде кӱвар ик серым
весе дене ушыш.
* * *
Кидыштем кугу сава
Вуйжым шудылан сава.
* * *
Пӧрт рожлашке шуным тушко —
Йӱштӧ огеш пуро тушко.

ПИАЛ КЕЛШЫМАШТЕ

Шӱштӧ кемым йолыштем,
Теркупш вуйыштем шинча.
Ӱдыр чоным йолыштем,
Тидым авам пеш шинча.
* * *
Мотор таҥемже чумыраш.
Пижам сай ешым чумыраш.
* * *
Имньылан вараш
Кодынат вараш.
Ончо, сур вараш
Шинче кож вараш.
* * *
Тунеме шешке
чеслынак лашкам йӧраш,
Тылеч вара тӱҥале
марийжлан йӧраш.
Тӧшакымат тудлан
шке жапыште шара.
Ешлан оръеҥ келша,
шинчаже кеч шара.
* * *
Тыршет — лиеш
клатет, у пӧрт пурат,
Вара родет-влак
унала пурат.
Тыгодым шоҥешталт
модеш пурат,
Тӱрвет нулен, шергиндымат
пурат.
Вуча тунамак
тамлештарыме сыра.
Тыге сийлалтме годым
кӧ тылат сыра?
* * *
Коҥга воктен ковай шинчам
пыртлан кумалтыш —
Кончале шешкыжын
пӧлеклыме кумалтыш.
* * *
Поро йолташем деч йодым
Шуралташ чӱчалтыш йодым.
* * *
Вашлийым таче мый
мотор кокатым,
Налаш логале
шож сырам кок атым.
Изиш лиймек,
верештым мый куматым,
Нимом ышташ,
налаш логале вет кум атым.
* * *

СӦРАЛ ПӰРТӰС — САЙ КУМЫЛ
Кундемышкемже тольо
шӧртньӧ шыже,
Но кызыт але
йӱштӧ йӱр ок шыже.
* * *
Пудырген кертеш
трук ломбо рӱдӧ.
Шекланенрак,
кичкыжым тый рӱдӧ.
Лӱмын ыштыме пу волыш
Памаш вӱдшӧ йоген волыш.
* * *
Эр мардеж тарватыш омыжым —
Колызо йомдарыш омыжым.
* * *
Регенчалше ош кӱэш,
Чевергалын мӧр кӱэш.
* * *
Шӧртньӧ тул
чӱкталте ваштареш.
Мый тидланже
омыл ваштареш.

АРУЛЫК ДЕН ТАЗАЛЫК
ШӰМ-ЧОНЫМ ПОРЕМДАТ

Эр кынел, пуэтым шел —
Шӱм йырет ок нал ир шел.
* * *
Тамакым кӧ эре шупшеш,
Тазалыкшым шеҥгек шупшеш.

* * *
Атыш ончыштам мый шӧрын,
Ик чӱчалтыш уке шӧрын.
* * *
Чот ӧрденак савырнет кояш:
Сӧралжат укес тыге кояш.
* * *
Оварен кӱзен мелна руаш —
Лектым мые пелтышым руаш.
* * *
Одеколон дене
шӱралтыш ӱпшым —
Тунамак шижым мый
пеледыш ӱпшым.
* * *
Нержым кадыртыл шинча коча:
"Молан пӱрӧ
пеш вашке коча?"
* * *
Кажне шуматкечынак
монча лӧка,
Чот шокшештын,
вӱдым лыҥ лӧка.
* * *
Эрден пӱетым муш,
Тидлан огеш кӱл муш.
Уке гын пӱй шылеш
Шем кариес шылеш.
* * *
Вучен шуктыде
шӱрын кӱмыжым,
Кучен ит шич
совла-кӱмыжым.

ЧЫЛА ИЛЫШЕ — МЕМНАН ПОЯНЛЫК

Эҥырнам нужгол вик неле.
Лукна вӱд гыч — ну и неле.
* * *
Пийна урым ужын оптыш,
Уржо пӱкшым луктын оптыш.
* * *
Вӱдыштӧ иеш шем кол,
Тудын йӱкшым тый от кол.
* * *
Почдымо комбиге
лавыраште почаҥеш.
Кугурак лиеш гын,
пыстыл дене почаҥеш.
* * *
Мый капкамжым почым,—
Алашам лупшале почым.
* * *
Ит чамане сакырлан тӱлаш.
Мӱкшым пукшо — тӱҥалеш тӱлаш.
* * *
Тунем тый ойырен налаш
эн сай тунам.
Поян шӧрдорыкан
ушкал лиеш тунам.

УДАМ, ОСАЛЫМ — КОЙДАРЧЫК ВОЗАКЫШ

Илышыштет чот нерет —
Ниялтен кодат нерет.

* * *
Шурным сай тӱредын отыл,
Кодын мучко кужу отыл.
* * *
Чодырам руэт, кодеш чара.
"ПЫште товарет",— кочам чара.
* * *
Южо еҥже чылт торта вара,
Илышнам эре луген вара.
* * *
Пондашетше сӧсна шу,
Эр кынел да нӱжын шу!
* * *
Пошкудеште ошкеда пеш нелын.
Очыни, кочетым шукак нелын.
* * *
Ончен ӧрат пӧръеҥым южым,
Чумен коштеш арамак южым.
* * *
Калык погым кӧ тоя,
Туп воктеч тудлан тоя.



080796
************************************************************************
8—07
Валерий АПАКАЕВ
ШӰШПЫК МАЛЫМЕ ГОДЫМ
Мыскара
Кас рӱмбалге ялым леведын веле шуктыш, шӱшпык еш адакат концертшым тӱҥале.
Никодим Арсений пакчасе шӱшпык Опанас Вӧдырыным сеҥынежак ала-мо? Э-эй,
уке! Уло семыште ик кадыртышыже ыш лек — Вӧдырынак чот кертеш. Мастарлан
эшеат мастаррак
лектеш манмыла, Янык памаш тураште кумшо шӱшпык мураш тӱҥале, молышт
шыпланышт.
Вожыльыч, витне.
Епсий Миклай Лидукшым тышке арамак конден огыл. Кайык концерт шулдыраным
ышта,
поэт лияш тарата:
Йӧратем пешак Лидам,
Каласаш гына лӱдам.
Суксо гай мылам улат,
Тый кунам марлан толат?
Почеламут денак чон шонымашыжым почо Миклай. Но Лидан шӱмыш шӱшпык сем
шыҥен ыш
шукто ала-мо — проза денак вашештыш.
— Сай рвезе улат, Миклай, но, товатат, кӧтырем маскала коят! Спортым от
йӧрате.
Кызыт ӱдыр-шамычлан спортсмен кап-кылан келша. Адакшым эре трактор пушан
ӱпшалтат...
"Йӧра эше, туфльышкем пырыс шым игым ыштен пыштымыжым ок пале,— шоналтыш
Миклай.
— Кугу капем дене лотрес гаяк коям ала-мо?"
Йӧратымаш аяран, манеш. Пагалыметын чонжым савыраш мом гына от ыште! Теве
Миклаят эрлашыжымак ялсовет председательын вуйлатыме спорткомлексыш
возалте, кевыт
гыч гантельым, мечым, спортчиемым налын тольо. Кажне эрдене шӱшпык
помыжалтмеш
Янык памашеш мушкылтеш, Айблат куп марте куржтал савырна. Тракторжым туге
йытыраен шынден, кеч кабиныш сӱан костюм дене пурен шич: нигушечат,
тракторым амыртен ӱй ден солярке ок його. Качымариетын кап-кылжат ала-мо
шот дене Валерий Брумельым шарныкташ тӱҥале.
— Кунам сӱаным ыштена?— Икана адак йодо Миклай     йӧратыме Лидукшо дет.
— Ойлашат оҥай огыл да...— мыскара шӱлышан йӱк дене пелештыш ӱдыр.—
Образованиет
шагал. Ӱмыр мучко тракторист вате лиям мо?
— Йӧратымаш — вий! Трактор кабиныштат ынде Миклай книгам коштыкташ тӱҥале.
Ынде
тудо Кировский сельхозинститутын студентше. Вашке "Айблатнур" колхозын
инженермеханикшат лие.
— Марлан кеч эрлак лектам, — поктен шуын, Миклайлан увертарыш Лидук. —
Но... пашадаретше простой инженерын гаяк изи. Бизнес ыштыде, кузе ешым
пукшен-йӱктет?
— Ит сыре мылам, Лидук! Пӧръеҥ-шамыч кызыт тунемшым, ушан-шотан айдемым
йӧратат.
А тый эсогыл "Ончыкымат" от луд, спортым монденат. Ме зоотехник Майрук дене
возалтнена, пашадарнат когылянна сита дыр, шонем...
Тыге кутырен шогымо годым шӱшпык-шамыч чыланат малат ыле.

ЭЛЕКТРОШОНЫМАШ
Мыскара

Эрдене мыйым электробудильник помыжалтыш. Электротулым чӱктышымат,
электролезвий
дене пондашем йытырайышым. Электроплиташ электромун... э-э, чыве муным
шолтен
кочкымат, электрочайник гыч шокшо чайым подыльым. Вара, электроутюг дене
шымартыме костюмем чийышымат, пашашке чымалтым.
Кабинетыштем электрокомакам чӱктышым да электрошершот дене колхознан кунар
электровийым кучылтмыжым шотлаш тӱҥалнем ыле, вуйыштем электрон-шамыч вес
шонымашым
тарватышт. Ушышто эре электро да электро:
Электроплитке, электрощетко,
Электролиний, электротул.
Электросчетчик, электропробко —
Мемнан ялна — электроаул.
Фу, электроокмакла веле куктыштам. Вуйыштем ала-могай тронжо мӧҥгешла
пӧрдеш
ала-мо?
Мыйынже мӧҥгешла, пӧрдыт гынат, айда йӧра, нигӧлан огыт мешае. А вот
самырык ватем электричество дене электроорадак лийын ала-мо. Пашам
электроцехыште ышта,
тӱрлӧ электрокӱлдымашым йӧнештараш пеш мастар. Паша гыч толеш — кочкын
шукта ма,
уке — паитлаш, лудитлаш, воштыр орам куктышташ тӱҥалеш. Эсогыл Веня эргымат
воктечше ок кораҥ, полышкала. "Транзистор", "тиристор", "микросхема",
шокта. Тьфу,
лӱдмашат, мутым муыныт. Южо шомакше игылтмыла веле лектеш: оптрон,
клистрон, диод! Идиотла веле шокта. Пачерыштына мо гына уке:
электрокӱварӱштыш, электрошӱргӱштыш, электрошӱртӧшӱдырышӧ,
электроруашвочко...
Айда, тек толаша огыла, шканже кидпашам куштылемдынеже. Но ончыкыжо мо
лийшашым
шоналтем да вуйторык гычем электрон-шамычат чоҥештен пытат: ватем
электроайдемым, робот манметым, погаш тӱҥалын!
Робот нергенже мыят колынам: мо тыглай айдеме ыштен мошта, робот тудым шӱдӧ
пачаш сайынрак да вашкерак шукта манеш. Тидын годымак ок нойо, аракам ок
йӱ, кочкышлан ок туманле, нер йӱк дене кече пӧрт вуйыш кӱзымеш ок мале.
Тугеже, роботым
поген шукта гын, мыйже вара кӧлан кӱлам?
Южгунам тыгай шонымаш ушыш толын пура: ватем ала шкежат тыглай айдеме огыл,
а
робот?! Кӧргыштыжӧ шӱм-мокш олмеш ала транзистор, резистор, микросхеме-влак
верланеныт? Такше, шоналтен ончет да — ӱдырамашын пашажым роботак веле
ыштен сеҥышаш: мушкаш, ӱшташ, пукшаш, эрыкташ кӱлеш, йочамат онча, кевыт
гыч сумка тич
тӱрлӧ сатум, кочкышым нумалеш, пашаштат ок нойо. Чаманетат. Южгунамже
тугеат шоналтем: мый тетла ом йӱ, ом туманле, утыждене ом кӱпӧ.
Электросамоварым шолтен
шындемат, ватемын паша гыч толмыжым вел вучен шинчаш тӱҥалам улнеже, Но
тидым
шканже луктын каласаш ом тошт. Тудо ок ярсе, ярсымыж годым роботым ышта. Те
тудлан каласыза: тудыжым мемнан колхозын комплексшылан пӧлеклыже, тушто
робот пе-ееш кӱлеш, манешн.



080896
************************************************************************
8—08
Калык ойпого
ЧАРКАМУТ*
Пагалыме лудшо таҥ! Ончылнет — пайрем шомак-влак лудыш. Тудын дене тый
"Ончыко"
журналын икмыняр номерыштыже вашлият. Марий еҥлан тидыже изишак ӧрыктарышын
чучеш. А южышт, очыни, кидым веле лупшалыт: "Кӱлешлыкше уло мо?"
Шоналтетат, марийын нигунамат чаркамутшо (рушлаже "тост") лийын огыл.
Келшем. Но вет руш-влакынат ончычшо тыгайже уке улмаш. Ойлат, ӱстелтӧр
шомак-влак грузин калык деч
шарленыт. Вара мо? Илыш-йӱлашке вашталтыш жап дене келыштаралтын пуренак
пура,
тӱрлӧ йылман калык коклаш варналтеш. Но еҥ-влак икте-весе деч поро койышым,
сай
йӱлам гына кӱсынлат. Да, уло шкенан калыкнан самырык мужыр-влаклан каласыме
сугынь шомакше. Але кужу корныш тарваныме годым тоштыеҥ ойымат ушештарат.
Эшежым
марий кумалтыш мутнат порылык, икте-весым пагалыме шӱлышан. Тушто ме ятыр
философский иктешлымашым муына. Адакшым марийын йылмыже могай! Поян да
чынже денак
ӧрыктарыше, лыжга, памаш вӱдла йоген лекше мутсавыртышым вашлият. Марийын
улдымо, савырыме, кумылаҥдыме шомак аршашыжат, ю мутшат уло, туге гынат
тачысе мутна
уэш чаркамут велыш савырна.
Пайрем годым еҥым, унам чурийже, вургемже дене веле огыл, ойлымо шомакше
денат
аклат. Адакшым погынышо-влак ончылно чаткан каласен моштымаш — тиде ошмарий-
чимарий йӱласе карт еҥ гаяк мастарлыкым, уш-акылым, мут поянлыкым йодеш.
Мыйын ты
шомак аршашым ямдылымем годым шонымашем тыгайрак ыле: мо сайжым да сылныжым
марий илыш-йӱла гыч налын, южыжым вес йылме гыч келыштарен, сылнымут мастар-
влакын
возымыштлан эҥертен, ик комышко чумыраш. Тиде тӱҥалтыш ошкыл веле. Садлан
коклашке тыланыме да сугынь шомакымат пуртымо, чаркам нӧлталме годым
шулдыран ойшомакшат уто ок лий дыр, шонем. Тек нуно пайрем годым шукырак
йоҥгат, кумылнам
нӧлталыт, шонымашнам пӱсемдат! Ешарыме шот дене каласем: чаркамутым
пӧръеҥат,
ӱдырамашат ойлен кертыт. А оҥайын, вучыдымын савыралын, почеламут корно
дене каласыме, эшежым тушко мыскарам але анекдотым пуртымо шомак аршаш
погынышо-влакым
эшеат кумылаҥден кертеш. Адакшым, тудым келыштарен, артист семын ойлен
моштыман.
Икманаш, тиде шке шотан искусство.
———————————————————————————————————
*Умбакыже вес номерыште лиеш.
Рашемдаш уто огыл. Сӱаныште, мутлан, эн ончыч мутым эн пагалыме еҥ налеш.
Ойлен
пытарымеке, тудо оръеҥ ден качым ӧндалын шупшалеш, вара гына — ача ден
аваштым.
Тидын деч вара шомакым оръеҥын да качын ача-авашт налыт. Ӱстелтӧр пайрем
годым
чумыр шунымо да сий "пашам" шке ӱмбакыже тамада (пайрем ӱстелым вуйлатыше)
шукта. Тудо кас мучко оркестрысе дирижер гай. Тамада чаркам тӱр дене тӧр
темаш темла, чаркамутым пуа, порядкым шеклана да тулеч молат.
Тыгеракын, пайрем тӱҥале. Те бокалым кум парня дене йолжо гыч кучеда да
шинча
турашке шумеш нӧлталыда, ойлаш тӱҥалыда. Шомакым налмыда годым ида вашке,
шкендан кумылдам ончыктыза, чаркада йоҥ-ҥ! шоктымеш йоҥгалтше...

Ӱдырамаш нерген
Тоштымут почеш, аза шочмо годым Юмо мландӱмбак койдымын вола да тудым
шупшалеш...
Саҥга гыч шупшалеш гын, йоча, илен-толын, пеш кугун шонен моштышо философ
лиеш,
кид гыч шупшалеш — музыкант але шӧртньӧ кидан мастар кушкеш, умша гыч
шупшалеш
гын — сеҥаш лийдыме оратор...
Туалгын, айста тыште шинчыше ӱдырамаш-влак верч подылын колтена: юмо гына
пала,
кушеч нуным шупшалын...

* * *
Марий поэт В.Регеж-Гороховын тыгай почеламут корныжо-влак улыт:
Аракам мый йӱын омыл —
Вуй пӧрдеш.
Лӱҥгалтышыш шинчын омыл —
Вуй пӧрдеш.
Йӱдым малыде шым кие —
Вуй пӧрдеш.
Пиалемым мый вашлийым —
Вуй пӧрдеш.
Айста ӱдырамаш-влак верч йӱын колтена. Тек нуно мемнан вуйнам арака гай
аҥыртарышт!

* * *
Ӱдырамаш шкенжым кум областьыште специалист семын шотлен кертеш. Тиде —
педагогикыште, финанс могырым да моторлык шотышто. Но ме йӱын колтымо деч
ончыч ешарена: тек пагалыме ӱдырамаш-влакын специальностьышт эшеат кумдарак
лиеш!

* * *
Илышыштыда те нигунамат машинам, у экономический реформым да ӱдырамашым
поктен
шуаш ида тырше. Паледа, молан? Уке? Тугеже каласем: нунын деч вара эре у
машина,
экономический реформа да у ӱдырамаш лектыт. Айста йӱын колтена: тек нуно
эше виянрак, талырак да ӱшанлырак лийышт!

Ӱдыр-влаклан
Пеледыш гай мотор улат тый, ...
Эр шӱдыр гай чолга улат тый, ...
Ош кече гай виян улат тый, ...
Сар шӱшпык гай йӱкан улат тый, ...
Куэ гай йытыра улат тый, ...
Кожла гай тый поян улат, ...
Тул гае шокшо тый улат, ...
Вӱд порсын гай шыма улат, тый — ...
Изи мӱкш гай улат пашаче — ...
Пӱртӱс гаяк ушан улат тый, ...
Ида вашталте те нигунам, ӱдыр-влак!
Осмин Йыван.

Ӱдырамаш пайрем лӱмеш
Йӧратыза ӱдырамашым,
Йӧратыза!
Мондалтдыме шомак дене
Шыматыза.
Шупшалза коштыргалше кидшым,
Ӧрмалгыше йоҥгалтше йӱкшым
Шӱм-чон тул дене
Левыкталза.
Йӧратыза ӱдырамашым,
Йӧратыза!
Вачӱмбачше ий-влакым
Кудалтыза.
Идалыклан кеч ик гана,
Кеч ик гана
Пайрем шомак дене
Ондалыза...
Йӧратыза ӱдырамашым.
Йӧратыза!
Альбертина Иванова.

Самырык мужыр-влак лӱмеш
Оптеда те шке пыжашым —
Тиде сай.
Кугыеҥын ойлышашым
Колыштса:
Кайык еш кузе, ом пале,
Тӱҥалеш,
Но, ойлат, вуй ӱмбалне
Ой, пӧрдеш:
Воштыр-влакым, иктын-иктын,
Погкала,
Вара веле, маныт, тудын
Чон кана.
Улыда те кызыт лыбе-лыбе
Лыве гай.
Келшымаш тул ынже леве
Ош лум гай!

* * *
Пакча лукет — ныл лукет,
Тошкем тичак мӱкшан лийза.
Вӱта лукет — ныл лукет,
Вӱта тичак поян лийза.
Сондык лукет — ныл лукет,
Сондык тичак поган лийза.
Пӧрт лукет — ныл лукет,
Пӧрткӧргӧ ешан лийза.
Кудыр вуян куд эргым ыштыза,
Вияш вуян вич ӱдырым ыштыза,
Латик тулар-тулачан лийза,
Курым мучко пиалан илыза!
Самырык мужырлан сугынь мутна тыгае: кужу ӱмыран, поян лийза. Ешыште икте-
весым
колыштса, ваш-ваш полшен илыза, ынде кумалтышдам алал пуэн улыда гын, алал
йӱза.
(Йӱыт.)
Тау. Кужун илыза, вӱта тич вольыкан лийза, идым тич киндан лийза; эр кечыла

нӧлтын, тылзыла тичмаш лийын, шӱдырла чолген, икияш воштырла ӱмырым шуен,
курык
саскала пеледалтын илашда Юмо полшыжо. Сукен шичмыда кӱкшӧ лийже, нылле
тушманым
йол йымак тошкалын, нылле ик порылыкым налын, кынелза.

* * *
Ожно, маныт, ик ӱдырым ончаш кум-ныл каче толеш улмаш. Ик марийын ӱдыржым
ончашат иканаште кок каче толын. Коктынат мотор лийыныт, но ача ӱдыржым
ушанраклан
пуаш шонен:
— Кӧ тиде сукырышто каваннерым муэш, тудлан ӱдырем марлан пуэм,— ойлен
тудо.
Ончыч поян качылан кучыктен. Тудыжо пӧрдыктылын-пӧрдыктылын, но муын огыл.
Варажым ача нужна качылан пуэн. Нужна каче тичмаш кинде сукырым налын да,
шулын,
ӱдырлан кучыктен.
Самырык мужыр-влак, тек тенданат пиалда каваннер гаяк тичмаш лиеш, тек
илышыштыда пиал киндым, тутлым гына, шке кӱэштын луктыда!

* * *
Кӧгӧрчен мужыр гай самырык ешлан яндар памашла йоген лекше чечен шомакем
уке, но
тыгай ой-каҥашым пуэн кертам: сӧсна гай пургедыл, чыве гай кыдетлен, пий
гай ырлен, агытан гай кугешнен ида иле. Икте-весым пырыс гай шыматен, кайык
гай вычымалтен, икте-весын шинчашке шӱдыр гай йӧратен ончалын, ӱмырдам
шуйыза!

* * *
Сугынь мутем йӧратымаш оҥго дене кылдалтше лиеш. Рвезе-шамыч, кунам-гынат
мужыраҥме омытам чиеда. Омытада шке размеран, икманаш, ӱдырда курым мучко
сай вате
лийже манын шонеда гын, шомакемым колыштса. Нигунамат омыштыда ужмо ӱдыр
дене
ида ушно! Тыгай омо шучко омышкат савырнен, пошаренат кертеш. Ончыклык
пелашда
дене лучо шинчаваш вашлийза!

* * *
Маныт, йӧратымаш деч эмлалташ шуко йӧн уло. Но мыйын йодыш лектеш: молан
эмлалташ? Чотак эмлалташ шонеда гын, ик рецепт чылам лыпландарен кертеш
шонем. Тиде —
сӱан! Тачысе мужыраҥмашат тидымак пеҥгыдемдыш. Айста тугеже тиде рецептым
нигунамат огына мондо!

* * *
Йӧратымаш — лотерей модыш. Но мый, руш манмыла, безпроигрышный лотерей верч
шогем. Тугеже йӧратымаш-ӱдырамаш верч подылына!

* * *
Марий мурапшатна Валентин Колумб ныл корнан почеламут орлаҥгыштыже тыге
анеш:
Йӧратыде моторым шупшалаш —
Шоҥ деч посна пурам йӱмӧ гай:
Ок йӧрӧ ни рушташ, ни шер темаш,
Ни сайын шӱлалташ — кеч пич кай!
Туалгын, родо-влакем, айста йӧратымаш дене шылын модмо гай огына мод,
пурамат
свежам гына йӱаш сай.
Василий Крылов чумырен.



080996
************************************************************************
8—09
Шӧртньӧ сондык

Шуко жаплан шарнаш кодыт
"Те шӱдыр-влак чӱкталтмым ужында мо? Лач тугак, манаш лиеш, ылыж кая
айдемын
пӱрымашыжат. Шукерте огыл гына марий поэт Александр Зайникаевын лӱмжӧ
поэзийым
йӧратыше шагал еҥлан палыме лийын, а кызыт книга магазин-влакын
прилавкыштышт
тудын первый почеламут-влак сборникшым ужаш лиеш..."
Тыге сереныт 60-шо ийлаште мемнан землякна, поэт Александр Зайникаев
нерген.
"Мый пиалан улам"— тыгай вуймутан лийын тудын первый почеламут-влак
сборникше,
тудо 1965 ийыште лектын. Тунам автор улыжат 30 ияш лийын. Тудын почеламутшо-
влак
гыч лудшо-влак поэтын чынжымак пиалан улмыжым, эрыкан да пеледше мланде
дене ошкылмыжым, кажне пеледышым, кажне лупс чӱчалтышым ӧрын ончымыжым
ужыт. Александр
Зайникаев шке йыр авырен шогышо чылажланат ӧреш.
Тылеч вара Александр Шайдуллович лудшо-влаклан эше "Поро паша" ойлымаш да
"Чолман сем" почеламут книга-влакым пӧлеклен. Кок ий наре ончыч Александр
Зайникаев
илыш гыч каен. Но шкенжын поэзийже, шӱм-чон поянлыкше дене тудо курымешлан
самырык лийын кодын.
Тудын произведенийлаштыже тӱҥ герой-влак — строитель, колхозник,
тракторист,
почтальон, доярка. Но поэт шке пӱсӧ шинчаж дене илышын чыла велжымат ужеш,
сандене тудо йӧратымаш, патриотизм, шочмо кундемым йӧратымаш тема-влакымат
кораҥ ок
эрте.
Александр Зайникаевын пытартыш произведенийже-влак поснак сай, жаплан
келшен
толшо улыт. Но нунышт але нигуштат савыктен лукмо огытыл, ешыштыже рукопись
семын аралалтыт. Шкенжын пытартыш почеламутлаштыже автор айдемын тӱняште
молан
илымыжым, тиде оҥай, унала гына толмо гай верым кумдан почын ончыкта.
Зайникаевын нине почеламутшо-влак келге шонкалымаш дене шыҥдаралтыныт.
1935 ий 9 декабрьыште Пошкырт кундем, Калтаса районысо Шоръялыште шочшо
поэт
Александр Зайникаев кӱчык ӱмырым илен, но шуко жаплан калыклан шарнаш кодшо
произведенийже-влакым коден.
Тиде номерыште авторын икмыняр у почеламутшо дене лудшо-влакым палдарена.
Виталий Акиев, журналист.

Александр ЗАЙНИКАЕВ
Киябак эҥерем
Сер воктен киякан Киябак эҥерем,
Тый коклан омыштемже кончет моткоч ямлын:
Кушто аҥысыр сер — йоген, йылдыр мурен,
А агурышто — пӧрдын, виетым висалын.
Эҥер омышто ужмо ӱмыр манын ойлат,
Пуйто илыш корнем, тыйынлак огеш кӱрылт...
Сӧрем ыле шканет, мо пӱралтын тылат,
Вет иземын толат, талякаҥын, сер урылт.
Чаманен, йочам годсо сӧрал эҥерем,
Сер тич темын йогалшым палемыс мый тыйым.
Садлан таче, ойгаҥ, кумыл шортын мурем:
Ожнысет гай лияш тый кушеч муат вийым?
Тунам кажне аклен — ятыр вакш йоҥыштен.
Кӱлынат — ий еда пӱяленыт.
Ток эҥер ялыш толын, пашашке ушнен,
Паша садак шукемын, а тыйым монденыт.
Киябак эҥерем, тый кошкет гын йӧршеш,
Тукымнаже мемнам кузеракын акла гын?
Калыкемым ӱжам: "Киябакна кӱлеш,
Вий-куатше, моторлыкшо кодышт, саклалтын!".

Олмапу
Олмапу кошкен...
Мый тудым чаманем.
Ий еда могай олмам
мыняре куштыш!
Ынде ок керт
емыж дене тӱзланен—
Ыш чытал
мотор пушеҥге йӱштым.
Чаманем кеч,
но олмапуэм
Воштылеш ыле ала,
лийман гын, шкемым:
Тудо илышлан
мо кертмыжым пуэн,
Эл верч йӱлышӧ
айдеме семын...

Поэзий
Поэзий — пеледыш пакча,
Сӧрал, курымашлык пеледыш...
Мо мыйын кидемым куча?
Ок почылт шӱм мутын леведыш.
Уке амал кумыл нӧлташ,
Куан мый дечем ялт кораҥе.
Вий пытыш у стихым кушташ,—
Чонеш йӱштӧ шӱлык вераҥын.
Шукшан олма гае вуем —
Ик ой чарныде нулта мыйым:
Мер илыш кертеш мо саем?—
Укелыклан пеш поян лийын.
Кеч-кушто осаллык рӱжга,
А порылыкна коштеш лӱдын...
Поэзий пакчам лывыжга,
Ок сите вием нӧлташ тудым...

Чыла шарнем...
Ача кочамын мландыштышт улам.
Шӱм-чон канен мура эн ныжыл семым.
Мотор пӱртӱс лоҥгашке ошкылам,
Шарнен торасе шӧртньӧ пагытемым.
Пӱнчер гӱжла... йӧршешак мондалтеш
Шукертсе жап ден кызытсе кокласе
Онар пушеҥге-влак мылам уэш
Колтат йомакыштым, ала-кунамсым...
Чыла шарнем, эсогыл кажне пӱнчыжат
Мылам моткочак палыме да шерге.
Но теве самырык пушеҥге-влак
Мый дечем кораҥыт пуйто пелке—
Мый нуным первый вел ужам.
Ялт у пӱнчер
Кушкеш виян, куандарен чонемым.
Илышынат вет уло кас да эр,
Тӱня тыге эре толеш уэмын.

Чодыраште
Йолыштемже мыйын — ваштар ече,
Теле ваштареш шӱшкен кая.
Чоным юалтарыше сай кече,—
Шӱлалтет — юж памаш вӱд гаяк.

Мые пуйто ече дене огыл,
А ракета дене чоҥештем:
Лум ӱмбалне чинче-влакше, чолгыж,
Шӱдырла йӱлалыт йырыштем.

Писын толын шуым чодыра тӱрыш,
Теве мый шопкерыште улам...
А тӱняште тыгай сылне тӱрым
Таче пуйто первый вел ужам.

Ӧрын, мый ончен шогем укшлашке —
Мучко шийын-шӧртньын чолгыжеш.
Улыт ювелир-влакат тӱняште,
Но тыге пӱртӱс гына кертеш.

Тымык улмо верчын, шӱм кыралме
Пуйто чоҥешта йыр кавашкак.
Сылне вер гыч огеш шу каялме —
Савырнем ыле пушеҥгышкак...

Теве кайык чи-чи муралталын,
Пуйто чодыражымак моктен.
"Эх, кодаш ыле тыгак саклалын
Кеҥежлан ик лукшым!" — шоналтем.

Сылнылык кундемыште

Чодыраш толна ме лӱмын
Шӱшпык мурым колышташ,
Ончалаш, мо ӱжын шӱмым,
Рвезе жапым шарналташ.

Лыкын-лукын сем йоҥгалтын,
Сылне пагытым моктен.
Колыштна ме, чон волгалтын,
Но садак шерна ыш тем.

Ошкылна эҥер воктеке,
Тауштен муркайыклан.
Лишемна изолык деке
Йывыртен шукертсылак.

Тудо мучко пеледалын,
Йыр ончен, шарла шинчат.
Кандывуйым кӱрлын нальым,
Кеч чаманышым гынат.

Кандывуй чурийышкемже
Ончалале шӱлыкаҥ...
Рвезылыкын ямле семже
Шоктыш мӱндырчын мылам.

Теве вӱд йога волгалтын.
Пуйто илыш корнына,
Иквереш ушнен, пуналтын,
Ончык наҥгая мемнам.

Сер ӱмбалне поланвондо
Ошын койын пеледыш.
Кодшым пӧртылтен от кондо —
Ме она пелед уэш.

Илышна мемнан — пеледыш.
Муын пагытым коклан,
Толын сылнылык кундемыш,
Ме кандарена чоннам.



081096
************************************************************************
8—10
Архив гыч
Василий САПАЕВ

МЫЙЫН ШОНЫМЕМ
Шӱргыштем куптыремжым ит ончо —
Тиде илыш кышам.
Кудло ий вашкенам эре ончык —
Шке верем муынам.
Кудло ий лийже веле —
Вуемым ом саке,
Ошкылнем салтакла.
Мый корнем гыч
шеҥгеке ом чакне
Эркын нушшо ракла.
Ыштышаш пашам уло шӱй даҥыт —
Шӱм кӱлтка, шӱла оҥ.
Йӧршешат мый ынем лий рӱдаҥше,
Шемем вочшо патрон:
Налын ончо пырля кеч сонарыш —
От тӱҥал тый орлаш.
А лектеш гын тушман,
лач Онар гай
Шогалам вуяваш.
Кудло ий
пасу гоч толмо огыл —
Кӱлын порын илаш.
Но ик верыште илыш ок шого.
Эше сылне лийшаш.
Пешак писын эрта кӱчык ӱмыр.
Лач тыге илыман:
Лийман огыл шеҥгеч нушшо ӱмыл,
Шӱдырла йӱлыман!
Мом ыштет — уло илышын тӱржӧ,
Пуымо ӱмырым — мошто илен.
Шонымем мыйын
лачак ик тӱрлӧ:
Лийнем калык пелен.



081296
************************************************************************
8—12
ЛӰМЖӦ КУМДАН ШАРЛЕН
Кажне калык лӱмлӧ шочшыжо-влакым мондышаш огыл, самырык тукым нуным эреак
шарнен, пагален да аклен шогышаш. Марий калыкат шке эргыже-ӱдыржӧ-влак дене
кугешнен кертеш. Нунын пашаштым да лӱмыштым чапландарымаште ученый да
шымлыше-влак
шуко ыштен сеҥат. Тыгак газет, журнал, телевидений, радио да издательство
ӧрдыжтӧ шогышаш огытыл. Ожнысо сылнымутчо-влакын поро пашаштым шарнен,
нунын возен кодымо произведенийыштым угычын лукташ мондыман огыл. Моланже
пале: кызыт
ончычсо мастар-влакын книгаштым муаш пеш неле. Писатель-влаклан олян-олян
памятник, обелиск да мемориальный оҥа-влакым ышташак тыршыман, нунын лӱмеш
тоштерымат
почман, вет илыш ончыко кая, шукыжо мондалтеш, вараже экспонатымат кычал
муаш
йӧсӧ лиеш.
Миклай Казаковын шочмо ялыштыже музейым почмо нерген колмӧҥгӧ, кӧргылан
моткочак
сайын чучо, поэтым кугешнен шарналташ йӧн лие, вет тудо марий кокла гыч
шкетынак
Сталинский премийын лауреатше лӱмым налын.
Мый эше ик шонымашым тарватынем. Тольык раш ом пале, Никандр Сергеевич
Еремеевлан — пагалыме писатель Никандр Лекайнлан тачысе кече марте тоштер
але иктаж-могай кеч изи гына шарнымаш лук иктаж-кушто почылтын гын? Иктаж
вере, школышто але
клубышто, шочмо велыштыже, тудын поро пашажым шарналташ тыгай йӧн ышталтын
гын?!
Ала-молан пытартыш жапыште калык коклаште уверым шарышына-влак Лекайн
нерген пеш
шуэн ойлат да возат. А вет Никандр Сергеевич — кумдан палыме уста писатель,
тудо
чолга ӱмырым илен, калыкнан илышыштыже пале кышам коден, марий литературым
чапле, сылне муторлаҥге дене чот пойдарен, саман тургымым кумдан да келгын
сӱретлен, поян, шке шотан йылмыж дене ойыртемалтын.
Никандр Сергеевич дене мылам ик гана веле огыл вашлияш логалын, витлымыше
ийлаште Йошкар-Ола воктенсе Чигашево (Кугусола) ялыш тудын деке уналат мияш
пернен,
серыш гочат икте-весе дене кылым кучымо. Тунам писатель ялыште пелашыж дене
пырля илен. Суртшо аламак огыл ыле.
Никандр Сергеевичат 1958 ийыште мемнан Ныргындыш ялым ужын каен, суртыштына
лийын. Ме тудым сайын, кӧргӧ порылыкым ончыктен, тудын марий литературылан
кугу
пайдам кондымыжым аклен, чоным пуэн вашлияш тыршенна. Тудо мемнан деке
вучыдымын
толын пурен. Толшашыжым серыш але телеграмма гоч увертарен огыл, садлан ме
тудым
вучен огынал, но ты вашлиймашлан пеш чот йывыртенна. Никандр Сергеевич
тудын дене кутырышо еҥым ик ончалмаштак шке могырышкыжо савырен кертше еҥ
ыле. Ойлымыж
годым весела чурийым да койышым ончыктен, йӱкым кугемдыде, эплын, вашкыде,
кӱлеш
мут-влакым кучылтын ойлен. Кутырымо темыжым келгын пален, еҥым колыштын
моштен,
весын мутым кӱрлаш тоштын огыл. Тиде чылажат ойласыме йолташын кумылжым
нӧлтен,
каласкалаш, кӧргӧ чоным почаш таратен. Никандр Сергеевич дене мутланыме
годым
тудын деч вожылмо да лӱдын шогымо койыш йӧршын йомын. Тудо нигунамат
шкенжым
кӱшкӧ шындаш тыршен огыл, кажне еҥ дене кеч-кунамат шкенжым моштен кучен,
нигӧмат нимо укелан игылтын але вожылтарен огыл. Шинчымашыже, эрудицийже
келге лийын, садланак вет кугу талантан писатель радамыш логалын, марий
сылнымутым чапле
произведенийлаж дене пойдарен.
Н.Лекайн Ныргындыш ялыште кум кече илыш. Школышто тунемше да туныктышо-влак
дене
ик гана веле огыл вашлие. Кугыеҥ-влак денат клубышто вашлиймашым эртарышна.
Шуко
йодышлан раш вашмутым пуэдыш, автограф-влакым кодыш. Марий литературын
вияҥмыж
нерген радамлен ойлыш. Кугу писатель дене вашлиймаш Ныргындыш марий-влакын
чоныштышт сай шарнымашым ӱмырешлан коден, шонем.
Никандр Сергеевичым мемнан могырысо марий кочкыш-йӱыш дене сайын сийлаш
тыршышна. Уналан команмелна пеш келшыш, тудым йывыртен, моктен кочко.
Чолман эҥер да
Ныргындыш ял воктене улшо кандаш ер гыч иктыштыже кучымо карака кол денат
пагалыме родынам сийлаш ышна мондо. Тӱрлын жаритлыме да шолтымо колым
Никандр Сергеевич моктен кочко да ешарыш:"Илыме верыштем, чаманен каласаш
верештеш, тыгай сай
да тамле карака кол уке. Унала миеда гын, вуеш ида нал, тыгай тутло кол
сийым
тыланда, поро родем-влак, темлен ом керт".
Писательым шуко еҥ шке декше унала ӱжӧ, тудо вуйым ыш шупш, ӱжмӧ верыш
мийыш,
ялысе калыкын поро кумылжым аклен моштыш. Чыла вереат, конешне, тудым арака
дене
сийлаш тыршеныт, но Никандр Сергеевич кажне гана изишак подылмо дене
серлаген.
Кочывӱд деч поснак ӱстел коклаште илыш, марий калыкын ончыклыкшо, Йошкар-
Ола могырысо увер-аҥар нерген кутырымаш ылыжын.
Писательын кайымыж деч вара мый шкенан ялысе ик шоҥгырак еҥ дене
мутланышым. Тудо Никандр Сергеевич дене пырля райцентрна — Карагӧл села гыч
мемнан ялыш автомашинаш шинчын толын. Мӱндыр унан кӧ улмыжо рашеммек,
кутырымаш талышнен. Тиде
мут йогыныш ик руш ушнен, тудо пошкудо ял гыч, ик кугу мемнан колхоз гыч
улеш.
Садет Лекайн деч игылтынрак (тыгай еҥ-влак мемнан коклаште логаледат)
йодын:
"Молан тендан романда-влак руш йылмыш кусаралтын огытыл? Мемнанат лудмына
шуэшыс!" Тидлан Никандр Сергеевич кугешненрак, эплын гына вашештен: "Мый
марий калыкын писательже улам, сандене шке калыкемлан сераш тыршем. Руш
калыкын окымыжо
шуэш гын, ом торешлане, марла гыч тек кусарат да лудыт, а шкеже гын тидын
дене
ом толаше, пагытем уке. Шочмо калыкемлан илымем годым шукырак серен
кодынем".
Тиде тичмаш вашмут деч вара саде пӧръеҥет тетла умшажым пӧрыкат почын огыл.
Н.Лекайнын толмыж годым ачам — палыме писатель да уста туныктышо Илья
Михайлович
Токмурзин-Ломберский нергенат, конешне, мут лекте. Тудын пашаж нерген шагал
огыл
поро ой каласалтын, мутланымашке Илья Михайловичын пелашыже — Ирина
Николаевна
ушнен. Никандр Сергеевич ачамым сайын пален, шуко гана тудын дене шӱм
лушкымешке
кутыреныт. Литератур пашам лончыленыт. Нунылан марий писатель-влакын
конференций
ден погынымаштышт пырля лияш логалын. Никандр Лекайн ачамын сылнымут
пашажым сай
пален да кӱкшын аклен.
Никандр Сергеевич дене коктын икана Чолман эҥер да Ныргындыш ял воктенсе
сылне
верлаште яндар южым шӱлен, ямле пӱртӱсым моктен, тӱрлӧ тема дене кутырен
коштна.
А могай сылне тысе ер-влакын лӱмышт: Кугыер, Вичкыж ер, Делет ер, Пӱнчӧ ер,

Сӧсна ер, Омыжан ер, Курыкмарий ер, Нӧлпер ер! Чыла вереат савырнен, ноен
толынат, Никандр Сергеевич шыргыжал каласыш:
— Роберт Ильич, те чынжымак пеш мотор верыште иледа, ныжыл пӱртӱс тендам
чот
ӧндалын да чылажымат тыланда пӧлеклен. Ныргындыш яллан тӱҥалтышым пыштыше-
влак
тудлан верым пешак сайын ойырен налын моштеныт.
Мемнан ял калык уста писательым пеш пагален, тазалыкым да творчествыште
кугу сеҥымашым тыланен ужатыш.
Мыят Никандр Сергеевич деке унала мийышым. Тудо серышлаштыже эреак ӱжын
воза
ыле. Писательын илыме верышкыже кунам миенам — раш каласен ом керт. Такше
тиде
колымыж деч кок-кум ий ончыч лие. Никандр Сергеевич илышыжын мучашыже
лишемым
умылен. Южгунам шӱлыкаҥ ойлымыжо да кугун шӱлалтен кутырымыж гыч тиде
шижалтын.
Туге гынат писатель шкенжын кӧргӧ шонымашыжым, йӧсланымыжым палдараш тыршен

огыл, эреак весела кумылан лийын.
Йошкар-Олаште Лекайн дене ме Марий АССР писатель ушемыште вашлийна. Шарнем,
тунам тушто Миклай Казаков, Ким Васин да Валентин Исенеков ыльыч. Никандр
Сергеевич дене ме, сберкассыш пурен, оксам нална, кевытымат эртен ышна
ошкыл да Чигашево ялыш кутырен-кутырен кайышна. Веселан ойласен, заман гына
Лекайнын ялышкыже миен шуна. Вашлиймаш пеш сайын эртыш, кастеныжым мыйын
землякем Валентин Исенековат унала толын шуо.
"Вӱд ӱмбалне" повестьым возымаште кугу полышым пумыжлан В.Исенеков Никандр
Сергеевичлпан пеш кугу таум уэш-пачаш каласыш. Витне, Лекайн самырык
авторлан чынжымак кугу эҥертыш лийын. Тыге ме кужу жап кутырен шинчышна,
тиде кастене марий
литература да марий писатель-влак нерген шагал огыл поро мут йоҥген.
Эрлашыжым мый суртозан библиотекыж дене палыме лийым. Тушто тӱҥ верым марий
литератур налын. Шуко книгам кумдан палыме еҥ-влак шке автографышт дене
пӧлекленыт. Мыйым икте ӧрыктарыш: Никандр Сергеевичын шкафыштыже тӱрлӧ
учреждений да
организацийын пуымо шуко грамотым, таум ыштыме серышым, дипломым, шергакан
пӧлекым ужым, тиде чылажат чапле пашалан, кугу усталыкым ончыктымылан
пуалтын.
Вес кечын ме эҥерышке атма дене кол кучаш кайышна. Никандр Сергеевич шӱра,
а мый
колым изи ведра дене погем. Колжо, конешне мемнан ерлаште улшо дене нигузе
таҥасен ок керт. Арам огыл Никандр Сергеевич воштылалынрак ойлыш — Роберт
Ильич, айда мемнам ида вурсо, мемнан колна тендан гай чапле да тамле огыл,
шояклен кондыш
манын ида ман, могай уло, тугай йӧра,— вет ме пӱртӱсыштӧ улына, шкаланна
канышым
ыштенна, туге вет?
Тыгай чын мут дене мый, конешне, пешак кӧнышым.
Кастене мӧҥгышкӧ йывыртен толна. Поро шонымаш вуйышто да чонышто шуко
погынен,
садлан кумыл кӱшнӧ, весела шулдыран. Кас кочкышым ыштышнат, час гычын марий
сӱаным ончаш кайышна. Тушто Никандр Сергеевич пелен мыят кугу уна лийым да
ЙошкарОла вел тошто марий сӱанын моторлыкшым ужым. Чынжым каласаш гын,
тошто годсо
йӱла Совет жапысе койыш-шоктыш дене варналтын. Сӱан пеш сайын эртыш,
чылажат порын, веселан ышталте.
Эрлашыжым мый Никандр Сергеевич Лекайн да ешыж дене чеверласышым, мӧҥгышкӧ
Ныргындыш ялышкем, лектын кайышым. Тиде ужмем кугу писатель дене пытартыш
вашлиймаш
лийын. Тылеч вара шуко ий эртен, но мый кызытат Никандр Сергеевичым шӱм гыч
лекше поро мут дене гына шарналтем.
Роберт ТОКМУРЗИН.
Одо кундем,
Ныргындыш ял.

Редакций деч.
Марий Эл культурын заслуженный пашаеҥже Роберт Ильич Токмурзинын
возымашкыже
ешартыш семын теве мом каласаш кӱлеш. Никандр Лекайн Удмуртийыш 1958 ий
сентябрь
тӱҥалтышыште Марий АССр писатель организацийын командировкыж дене миен —
тудо
одо литератор-влакын съездыштышт уна лийын. Тиде погынышто Никандр
Сергеевич саламлыме мутым ойлен. "Мемнан марий литератур семынак, одо
национальный сылнымут
пеш поян руш классический да совет литературын пайдале влиянийже почеш вияҥ
толеш,— манын тудо. — Одо классик-влак Майоровын, Петровын, тыгак кызыт
кумдан палыме писатель-влак Трофим Архиповын, Игнатий Гавриловын, Аркадий
Клабуковын,
Геннадий Красильниковын да молынат возымыштым одо калык веле огыл йӧратен
лудеш,
тендан шуко произведенийда руш калыклан, тыгак моло национальный
республикыласе,
тидын шотыштак Марий кундемысе, лудшо-влаклан сайын палыме улыт".
Умбакыже Никандр Сергеевич "Ончыко" журналеш Михаил Петровын "Тошто Мултан"
романже гыч ужашым (Ким Васин кусарен), Т.Архиповын, С.Широбоковын,
И.Гавриловын,
Н.Байтеряковын, Г.Красильниковын, М.Ляминын, М.Покчи-Петровын, А.Клабуковын
мутсаскаштым савыктыме нерген каласен, шукерте огыл "Марий коммунын" удмурт
сылнымутлан пӧлеклыме страницым лукмыжым ушештарен.
Одо мландыште илыше марий-влак нерген мутыш куснымек, Н.Лекайн тыге
манын:"Нунын
кокла гыч возышо-влакат лектыныт. Ойлымашым возышо мастар писатель, Удмурт
АССРын заслуженный туныктышыжо Илья Михайлович Токмурзинын (Ломберскийын)
лӱмжӧ кумдан палыме; тудо Карагӧл районеш шочын-кушкын. Тиде район гычак
тӱҥалын шке корныжым самырык марий поээт Валентин Исенеков. Грак район гыч
Николай Граков возен
шога ".
Н.Лекайн эше 1939 ийыштак кудымшо класслан лукмо "Марий литература"
учебникеш
"Кече гае волгыдо" одо калык мурым савыктымым ушештарен да ончыкыжым марий
ден
удмурт литературым ваш-ваш шукырак кусараш кӱлмым палемден.
Погынын делегатше ден унаже-влак марий писательым трибуно гыч совым рӱж
кырен
ужатеныт.
Съезд пытымеке, тушко погынышо-влакын районлашке калыкын илышыж дене
палдараш
наҥгаеныт. Н.Лекайн икмыняр у йолташ дене пырля Завъяловский районысо "Луч"
колхозыш миен. Тушто ӱдырамаш председательын вуйлатымыж почеш озанлык паша
сайын
вораҥ толын, поснак кугу лектышыш шуыныт садым куштымаште да вольыкым
ашнымаште.
Некандр Сергеевич сад-пакча озанлыкымат, вольык ончымо пашамат пален, одо
колхозышто улмыжым шкенан республикысе сӱрет дене таҥастарен. Вара, Йошкар-
Олашке
пӧртылмеке, чыла тидын нерген "Пошкудо республикысе колхозышто" очеркын
"Садпакчаште" ден "Фермыште" главалаштыже профессионал шинча дене лончылен
каласкален.
Очеркын кумшо ужашыже "Культур кушкеш" маналтеш. Тыште писатель Карагӧл
районысо
марий яллаште лиймыж нерген каласкала. Эн ондак тудо В.Исенековын ялышкыже
—
Шопкерыш миен, но ала-молан самырык йолташ дене вашлийме нерген нимом возен

огыл, тусо колхозын пашаче калыкшым мокталтыме дене серлаген.
"Мый эн ончычак Шопкер ялыште лийым. Тысе марий-влак шке колхозыштым "Виян
марий" манын лӱмденыт. Тыште кумда ужар олык мучко чашкер лоҥга гыч, лыкын-
лукын
кадыргылын, Буймо эҥер йога. Оҥай вер-шӧрым ончен коштмем годым мый чашкер
шеҥгелне, кумда олык велне, марий муро йӱкым кольым:
Ой луй модеш, луй модеш.
Кугу чодыра тайылыштет.
Ой мӧр кӱэш, мӧр кӱэш
Чевер олык покшелнет...
Мыйын чонемлан моткоч сайын чучо...
Тиде йытыным шарыше ӱдыр-влак мурат улмаш. Писатель ты колхозышто "йӱдвел
порсыным" ончен куштымо опыт дене палыме лиеш, одо марий-влакын пашаштым
Марий республикысе льновод-шамычын дене таҥастара. Кастене Шопкер ялысе
клубышто калык
дене вашлийме годым Оршанка районыса "Знамя" колхозын йытын кӱшеш ий еда
кугу
парышым налме нерген каласкала. Оҥай, лач тиде артельын паша опытшо негызеш
Никандр Сергеевич самырык автор Иван Емельянов дене пырля "Канде шинчаш
ӱдыр" повестьым возен. Произведений "Ончыко" журналын 1958 ийысе 2
номерешыже лектын.
Ныргындыш ялыште Н.Лекайнлан библиотекын пашаже моткочак келшен. Тидлан
очеркыште кугу вер ойыралтын:
"Тысе вел марий коклаште, Ныргындыште, пеш чапле сельский библиотекым ужым.
Библиотекын тӱжвал тӱсшат ӧрыктарыш. Тиде библиотекым марий калыкын
писательже Илья
Михайлович Лоберскийын эргыже Роберт Токмурзин вуйлата. Тыште сатира журнал-
влак
латвич союзный республика гыч уло... А мыняр культтурно-массовый пашаже
ышталтеш
тыште! У ий гыч але марте шӱдӧ утла мероприятийым эртарыме, тушто ныл тӱжем
утла
еҥ лийын. Кажне арнян ик гана библиотекыш колхозник-влак йӱкын лудмым
колышташ
погынат. Но утларакшым самырык-влак коштыт. Библиотекым вуйлатыше Роберт
Ильич
тышке шоҥго-влдакымат шупшеш. Тудо кажне еҥлан ӱжмӧ билетым ыштен да шкеак
пуэден коштын. Ӱжмӧ почеш шоҥго-влак кастене погыненыт. Роберт Ильич
нунылан Шкетанын Эреҥер романже гыч ужашым лудын пуэн. Шоҥго колхозник-
влаклан тиде келшен.
Нунын кокла гыч шукышт кызытат лудмым колышташ коштыт".
Умбакыже писатель марла книгам поснак йӧратен лудшо икмыняр еҥын лӱмжым
ончыкта
да вара мутшым адак Ломберскийын эргыж могырыш савыралеш:"Кодшо ийын пашам
сайын
ыштымыжлан библиотекылан вич тӱжем теҥге премийым пуэныт. Тиде окса дене
Токмурзин йолташ шуко книгам налын. Лишыл жапыште адак кок тӱжем теҥгеаш
марий литературым налшаш. Библиотека теният конкурсышто участвоватла да лу
тӱжем теҥге первый премийым налшаш верч кучедалеш.
Никандр Лекайнын корнысо очеркшым удмурт калык дене, тудо республикыште
илыше
марий-влак дене келшымашым пеҥгыдемдаш ӱжмӧ шомак мучашла. Родо кундемыш
миен
коштмо нерген калык писательын возымыжо "Марий коммуна" газетын 1958 ий 24,
28
октябрьысе да 2 ноябрьысе номерлаштыже савыкталтын.



081396
************************************************************************
8—13
Иван ВИНОГОРОВ
Веруш
Ойлымаш
Кеҥеж. Чодыра воктенсе ужар олыкым чевер кече шыратен ырыкта. Йырым-йыр
тамле
пуш шарла. Писте пеледын. Ик пеледыш гыч весыш чоҥештен, изи мӱкш-влак
ызгат,
мурен-мурен, мӱйым погат. Ужар шудо коклаште лыве-влак чоҥештылыт. Кава
помышто,
яндар южым шергылтарен, турий-влак йӱрым йодын мурат. А варсеҥге-влак, изи
шулдырыштым вӱдеш нӧртен, чи-ок, чи-ок кычкырен, кӱшкӧ кӱзат, тушеч кӱ
семын вӱд
ӱмбаке волен, модшо колым эскерат.
Эҥер сер воктенсе изи нӧлпер коклаште колызо йымен шинчын. Эҥер пашкаржым
тӱткын
эскерышыжла, йырым-йырже нигӧмат огеш уж, огеш кол. Мардеж пуалме годым
эҥыр
пашкарже эркын тарвана да чонжо куанен пыртка. Шкеже икмарда капан,
погондымо
офицер кительым чиен, йолыштыжо йылгыжше кем. Воктенжак салтак картуз коеш.
Витне, шукерте огыл армий гыч пӧртылын, садлан тыглай вургем дене але
алмаштен шуктен огыл.
Кол кас велеш веле чӱҥгаш тӱҥале. Теве икмыняр жап гыч колызо эҥырвоштыржым

нӧлтале. Вӱд ӱмбалне олаҥге йылт-йолт койылалтыш. Колым эҥыр гыч
мучыштарымыж
годым шеҥгелныже йӱкым кольо:
— Ой, могай чесле логале!
Колызо вуйжым йӱк шоктымо могырыш савырале, воктенже, тояш эҥертен шогышо
еҥым
ужо. Толшет икмыняр жап шып шогыш, вара куанен пелештыш:
— Шого, шого, пеш палымыла коят, Александр Ивановичак отыл дыр?
Колызо верже гыч кынеле, ваштареш шогышо еҥым тӱслен ончале, эркын шӱлышым
погалтыш.
— Тыйже Яриков Метри улатыс!— куанен шыргыжале да кидшым шуялтыш. Тыге кок
йолташ, ятыр ий эртымеке эҥер сер воктене вашлие. Вашлиеве да кутыраш
тӱҥалеве. Вет
эртен кайыме сар кажныжын илышыштыже мондаш лийдыме кышам коден...
— Мый,— манеш Метри,— педучилищым тунем пытарымеке, Апраксола школышто
туныктышым. Война тӱҥалмеке, вигак армийыш нальыч.— Вара кугун шӱлалтыш,
кидысе тояж
дене пурла йолжым пералтыш.
Мый вигак умылышым: йолташем сареш йолжым йомдарен. Садлан йӧсланен
шогымыжым
ужын, кидше гыч кучен, воктекем волтен шындышым. Вара йодым:
— Кушто кредалынат?
Метри кугун шӱлалтыш, мутшым умбакыже шуйыш:
— Йолем Курск воктенсе тале кредалмаште эмгатышым. Вара госпиталь... Туштак
йолем пӱчкыч, мӧҥгӧ колтышт... Тыгак кызыт илышташ толашем. Кас еда теве
тышке,
тошто палыме верышкем, толде ом чыте. Кол модмым ончен, изиш ойгем
мондалтеш.
Ончо... Ончо, тыйын эҥырпашкарет йомын, вашкерак шупшыл!
Мый эҥырвоштырым нӧлтальым, вӱд ӱмбалне адак олаҥге койылалтыш. Ужам,
Метрин кумылжо вашталте. Верже гыч кынеле да ойла:
— Айда, колжо можо, мӧҥгышкем каена, уна лият, ватемат тошто палымылан
куана.
Только каласе: кунам тышке толынатше?
— Мый армий гыч шукерте огыл пӧртылынам. Таче тендан кундемыш командировкыш

фольклор материал погаш толынам. Ужат вет, вургемемжат але война годсак,
алмаштен шуктен омыл... Такше олаште илем...
Эҥер сер гоч курыкыш кӱзымына годым одарланен шогышо пистым ужым, рвезе
годсо
жапем шарналтышым. Тиде писте йымалан мыйын шӱмешем первый йӧратымаш тул
ылыжын
ыле. Мотор ӱдырын тӱсшӧ чоныштем курымешлан кодо. Ик рушарня пазар деч вара
тиде
писте воктене пырля тунемше Эчан йолташем шара шинчан, ош ӱпан мотор ӱдыр
дене
палымым ыштыш. Тудын лӱмжӧ, ныжылге йӱкшӧ, мотор чурийже кызытат шинча
ончылнем.
Кушто кызыт ила. Могай пӱрымашыже, ом пале.
Армийыште улмем годым ваш-ваш серышымат возгалышна, салтак вургеман
фотосӱретемат колтышым. Туддечат вашмутым вучен шуктышым. Сар деч вара ик
кеҥежым, ужаш
толмем годым кушто улмыж нерген ятыр еҥ деч йодыштым, серышымат колтен
ончышым,
вашмутым гына вучен шым шукто...
Шке семынем шонкален Метри почеш ошкылам, куанен, мотор вер-шӧрым ончен.
Школ
садер коклаште верланыше канде наличникан пӧрт деке лишеммеке, Метри йӱкым
пуыш,
толын шуынна мане. Вара пакча веке ончале, ватыжым кычкырале:
— Веруш, вашлияш лек, ужат, унам кондем!
Йыраҥ коклаште сомылен шогышо ӱдырамаш вуйжым нӧлтале, мемнан могырыш
ончале.
Мый, Верам ужын, йӱкшым колын, тӱҥын шогалме гай лийым, логаремат
пышкемалте.
Мӧҥгеш савырнен куржашат ямде улам ыле.
— Вашкерак тарване, ола гыч толын, педучилищыште пырля тунемынна,— Метри
ватыжлан рашемден ешарыш да пӧртышкӧ пурен йомо.
Верушын толмыжым ужын, эшеат утларак аптыранышым: ынде могай шомак дене
тудым
вашлиям, мом каласем? Тыге шоналтышым да писын пӧртыш пурышым, окна воктене
модын шинчыше йоча-влаклан кучен кондымо колем шуялтышым. Изиш лиймеке,
пӧртыш,
кок ведра вӱдым нумалын, Веруш пурыш. Первый гана ончалмыж годым тудын
койышыштыжо нимогай вашталтышымат шым уж. Очыни, тудат вучыдымо
вашлиймашлан ӧрын.
Ӱстембаке кочкаш-йӱаш погымыж годым кидше изиш чытырен, коклан-коклан мыйым
эскерен ончен.
Тачысе кечын Верушлан эр гыч кас марте сурт паша дене илаш куштылго огыл,
очыни,
— шоналтышым. Тидым Метри лугыч ыштыш.
— Веруш,— мане,— шкежат тӱшка ешеш шочын-кушкын. Кызыт тудо сурт кокласе
оза,
уло сомылым моштен виктара. Илышыже икшырымын эрта. Мыйже школ гыч ноен
толам да
кугунжак полшен ом керт.
— Тыйже тудо школышто жапым шижде эртарет. А ӱдырымашын эре ик паша дене
шерже
вашке темеш, очыни. Тылеч ончыч Верушетше школышто ыштен, маньыч вет. Молан
туныктымыжым чарнен?— йодым.
Тыге йодмемлан Веруш чеверген кайыш, тӱрвыжӧ лып-лып лие да вес пӧлемыш
пурен
йомо.
Ӱстел коклаште шинчымына годым, икмыняр чаркам подылмеке, Веруш чулымеште,
мыйым
тура ончалын, эркын йодо:
— Тыйже кузе илет, ешет-шочшет уло?
— Уке, шӱмлан келшыше ӱдырым эше муын шуктен омыл. Армий гычшат але шукерте

огылвеле пӧртылынам,— маньым.— Ала тендан кундемыште иктаж яшката ӱдырым
вашлиям
манын, тышке тольым. Мый такше шкаланем пелашым япон семын кычалам. Эн
первыяк,
эре весела, поро чонан лийже. Адакшым мыйым веле йӧратыже.
— Тыгайжым кызыт олаште шагал муат,— мане Метри.— Тыланет келшыше-шамыч
шукынжо
ялыште илат.
— Мемнан велысе ӱдырын койышыжо лывырге, чонжо поро, тӱсшӧ маке пеледыш гай
мотор,— ешарыш Веруш.
— Палет,— мане Метри,— мыйын Верушем гай пелашым кычал ончо. Тудо пӧръеҥын
чонжым эре умылен мошта.
Марийжын кутырымыж годым Веруш мыйым вожылалынрак ончале да ӱстел йымалне
пурла
кидем эркын кучыш. Мый куанымем дене озаватым порын ончалым да шудо солымо
жапым
шарналтышым...
Педучилищым тунем пытарыме кеҥежым Веруш Элыксан чӱчӱж деке унала тольо.
Тидын
нерген мылам йолташем шижтарыш. Эрлашыжым пошкудо ялыш ошкыльым. Лач капка
ончылно Верушым вашлийым, да коктынат куанен саламлалтна.
Ӱстел кокла гыч чайым йӱын лекмеке, Эчан каласыш:
— Палет, ачамлан шудо лукым пуэныт. Ме кызыт тушко каена. Ала тыят пырля
миет?
Верушат тушто лиеш.
Соленже сайынак ом мошто ыле гынат, келшаш вереште. Имне орвашке нылытын
шинчын,
корныш тарванышна. Олыкышто поче-поче шогалын, солаш тӱҥална. Сава йӱк
тымык кечыште торашке шокта. Мый Веруш почеш соленам. Тудын кап-кылжым,
шаланыше ош
ӱпшым, чевергыше тӱрвыжым эскерен ончымем годым чонем куанен. Вичкыж
тӱрвыжӧ,
шинчаже, йыргешке чевер чурийже маке пеледыш гай койыныт.
Кас велеш, корем воктене тӱрлӧ пудыргым поген, изи тулым чӱктышт. Умыр кас
чоннам куандарен. Эчан ватыж дене кодо, а ме Веруш дене, кидым ваш кучен,
эҥер могырыш кайышна. Икмыняр жап яндар вӱдым ончен, ончыклык илышна нерген
кутырышна.
— Тыйже ынде вашке школ пашаш ушнет,— мане Веруш,— мыланем гын эше ик ий
тунемман. Тый дечет посна пеш йокрок лиеш. Эркын-эркын мыйым ит мондо, гына
— манын,
кугун шӱлалтыш, йӧратымем.
Ойганыше Верушын вичкыж тӱрвыжым шупшальым, шокшын ӧндальым. Вара пырля
малаш
ошкылна.
Солен оптымо шудым чумырен, шкаланна верым ыштышна. Элыксан чӱчӱжӧ малаш
пушкыдырак лийже манын, шудо ӱмбаке кугу тулупым шарен кодыш. Ме Веруш дене
коктын
пушкыдо шудо ӱмбалне, йӱкым пуыде, каваште шӱдыр-влакым шотлен кийышна.
Вара тудо Чавайнын почеламутшым шарналтыш, эркын каласкалыш:

Каваште шӱдыр-влак йолгат,
Мемнан мландым шып ончат.
Тымык, тымык йырым-ваш
Огеш лӱшкалт лышташат
Ик пушеҥге укшыштат.

— Ынде тыгай тымык касым кунам пырля вашлийына гын?— воктенем кийыше Веруш
деч
шӱлыкын йодым да пурла кидшым оҥышкем пыштышым.
Тунам кажне каче йӧратыме ӱдыржым шке шинчасортаж семын арален, сӱан марте
тӱкен
огыл, эсогыл ӱмажымат налаш вожылын. Садлан меат кӧргӧ чон дене рвезе годсо
йодмым шукташ вашкен огынал...
Эр велеш, юалге мардеж пуалме годым, ласкан малыше Верушым тулуп урвалте
дене
шыман леведым.
Эрлашыжым, шудо кошкымеке, йыгыре шогалын, солымо шудым оварташ тӱҥална.
Веруш
марий тӱран ош тувырым чиен, вуйышкыжо пеледышан шовычым пидын. Мыйым
ончалмыж
годым шинчаже утыр волгалтын да кап-кылжым утыр сӧрастарен. Ӱдыр лач
пеледышан
лыве гай койын.
Кастене, шудым поген налмеке, орвашке шинчын, Эчан деке мӧҥгыжӧ пӧртылна.
Икмыняр кече гыч Верушым ужатышна. Тулеч вара жап ятыр эртен гынат, Веруш
дене пырля
шудо солымо жапым нигузе монден ом керт...
Тыге шонен шинчымем Метри лугыч ыштыш. Вара, эше ик чарка гыч подылмеке,
каласкалаш тӱҥале:
— Шукерте огыл мый декем школыш ик мотор каче пурыш да "Дмитрий Иванович,
поро
кече" мане. Вургемже оласе, кугу шем очким чиен, ӱмбалныже чапле шӱштӧ
куртко.
Мый тудым вигак шымат пале. Ӧрын шогымем ужын шыргыжал пелештыш,
"Кузьмин Сергей улам, институтым тунем пытарышым, таум каласаш пурышым"
мане.
Мый тудым нылымше классыште туныктенам улмаш. Шинчет, тыгай вашлиймаш деч
вара
паша кумыл утыр ешаралтеш. Садлан мый туныктымо сомылым эн кӱлешлан шотлем.
Рвезе калыклан чын корным ончыктен моштет гын, эн пиалан айдеме улметла
чучеш.
Кочкын-йӱын-кутырен шинчымына годым кече кавапомышко пурен йомо, уремыште
йӱкйӱан лыпланыш, мланде шем шыҥалык дене леведалте.
Толмекем, Вера мыйым вигак палыш гынат, палыдыме семын ончыш. Очыни, кум ий
вашваш келшен илыме жапшым монден кертын огыл. Тудынат, шижынам, мыйын
семынак чонжо вургыжын. Туге гынат ой пытымеш мутланаш тоштын огынал.
Илышым шонымо семын чоҥаш лиеш гын, ала кызыт пырля илен кертына ыле? Но
шучко
сар тидым ышташ мешайыш.
Армийыш кайымекем, Верушлан серышым колтышым. Тудат мыланем вашештыш. А ик
серышеш, шарнем, фотокартычкыжымат колтыш. Кугу сар тӱҥалмеке, кылна
кӱрылтӧ. Сусыргымо деч вара мый Вера деч вожыльым да тудлан йӱкым шым пу.
Мыйым йомдарымекыже,
ӱдыр чонжылан келшыше йолташым муын, йочан лийын. Но марийжат сареш йомын.
Тылеч
вара тудо сусырген толшо Метри дене пырля илаш тӱҥалын.
Икмыняр жап ӱстелтӧрыштӧ шинчымеке, Верушын кидшым йышт кормыжтальым. Тудо
марийжым ончале, "Таче руштынат, айда, малаш воч" мане да вес пӧлемыш
ужатыш.
Пӧртылмекше "Метри таче руштын, ынде сайын мала" ешарыш. Ынде мыланем
малыме верым ончыкташ тарваныш.
Мый, куанен, Веруш почеш пулдырыш лектым. Тушто тудым шыман ӧндальым,
ямдылен
шындыме вакшыш йӧрлын, чот гына шупшальым.
— Ынде тыйым эр марте нигуш ом колто. Тыйым эре кычалынам, вашлияш
шоненам,—
маньым.
— Мыят тыйым ятыр жап кычалынам. Толмекет вик палышым, фотокартычкысе гаяк
улат,
вашталтын отыл. Туге гынат ынде мыйым колто. Метри пален налеш гын, чыла
унчыли
савырнен кертеш. Ваш-ваш шудо солымаштак йӧратен ыжна мошто. Ала вара,
йочан
лийын, пырля ӱмырым шуктена ыле. Тунам ӱдыр сынем арам араленат, — кидем
гыч утлен, омсашкыла тарваныш.— Эр велеш пурен лектам,— мане да вара содор
лекте.
Мый пушкыдо вакшышыште ятыр жап пӧрдал кийышым. Веран эр велеш толам манын
сӧрымӧ мутшым чонем утыр туржын.
Кече лекшаш годым мален колтымекем, омешем пеледышан чевер олык кончыш.
Покшелныже, пеледыш аршашым кучен, Вера чоҥештен кайыше кайыкым онча, пуйто
мыйынат
илышем тыгак эрта манын ойгыра.
Эрдене ушкал ломыжмо йӱкеш помыжалтым да, пакчашке лектын, памаш деке
ошкыльым.
Тушто ведраш вӱдым темен шогышо Верушым вашлийым. Тудо мыйым ужын шыргыжале
да
шыман йодо:
— Кузе малышыч, кылмен отыл?
— Эрдене пурыметым вучен шым шукто, но пеш сӧрал омым ужым.
— Ометше сӧрал гын, каласкале?— йодо Веруш.
— Олык покшелне висвис пеледыш аршашым кучен шогышо мотор ӱдыр кончыш.
— Мотор ӱдыржӧ кӧ ыле?
— Тый. Шкеже кузе илет?— йодым да шинчашкыже шыман ончальым.— Ӱмаште
отпускыш
толмем годым мӧҥгышкет телеграммым, серышымат колтенам ыле. Вашмутым гына
вучен
шым шукто.
Тыге йодмемлан Вера аптыранен пелештыш:
— Вожылынам. Еҥже мом ойлаш тӱҥалеш манын шоненам.— Вара кугун шӱлалтыш.—
Очыни,
Юмо тыге пӱрен улмаш,— ешарыш.
Изиш ончен шогымеке, вӱдвараж дене кок ведра вӱдым нӧлтале, мыйым чаманен
ончале, шинчавӱдшӧ лекте, пелештыш:
— Палет, мый уло моторлыкем тылат пуынем ыле... Кузе тидым мондаш лиеш?
— Вера, проститле мыйым, вуеш ит нал,— манын веле кертым, шинчавӱдем лекте.
Веруш эше ик гана мыйым порын ончале да кораҥ кайыш. Мый ятыр жап йоген
лекше
памаш вӱдым ончен шогышым, чонем изиш лыпландарышым. Вара йӱштӧ вӱд дене
мушкылтым да Веруш почеш ошкыльым.
Эр кочкышым ыштымеке, Метри уло ешыж дене мыйым ужаташ лекте. Ватыжым
ӧндалын,
"Вескана толметлан Веруш иктаж мотор ӱдырым кычал ямдыла" мане.
Йолташемын шоген кодшо ешыжым ончен, чонем утыр пырткаш тӱҥале. Тидын
годымак
ладыра пистым да чевер олыкым шарналтышым. Гостиницыште вер уке ыле да
чонемлан
моткоч йӧсын чучо. Садлан вигак олашке кудалаш шонен пыштышым. Памаш
воктене Верушын ойлымыжо веле изишлан чарыш: тудо эрла кастене пытартыш
автобус кайымашке
лектам манын сӧрыш.
Эрлашым, пытартыш автобусыш лектын, эре Верушым эскерышым: толеш але уке?
Автобусыш шичмекемат, эре тудымак кӱтенам. Тарванаш тӱҥалме годым корно
воктене шогышо Верушым ужым да моткоч йывыртышым, эсогыл волен кодмемат
шуо...
Тылеч вара жап ятыр эртен гынат, кызытат шинча ончылнем кидым лупшен шогышо
Верушым ужам...





081496
************************************************************************
8—14
Конышев Владислав Шуматович 1940 ий 15 августышто Куженер районысо Кугу
Нольдӱр
ялыште кресаньык ешеш шочын. Йывансола кыдалаш школым (1957), Йошкар-Оласе
медицинский училищым (1959), Марий госуниверситетын биолого-химический
факультетшым
(1975) тунем лектын.
1959 ий гыч Шернурышто ила. Ятыр жап медицина да партий пашаеҥ, туныктышо,
школ
директор, Пӱртӱс аралыме комитет председатель лийын.
Возымо пашалан витлымше ийла мучаштак кумылаҥын . Ялкор гыч калык
корреспондент
марте коштын. Серымыже тӱрлӧ газетлаште савыкталтын. "Ончыкышто" — тиде
икымше
статьяже.
Владислав КОНЫШЕВ
Спорт историй
ЧАПЛЕ КОРНО

Шернур район спорт историйлан поян. Тыште ятыр тале спортсмен шочын-кушкын,
вийым поген. Тӱҥалтышлан Александр Федорович Кропотовын лӱмжым каласыман,
очыни.
Тудо 1925-30 ийлаште физкультур паша дене кантонысо Советын инструкторжылан
ыштен, тиде жапыштак верысе кыдалаш школышто физкультурым туныктен.
Писатель-краевед Паю Луков, тудо жапым шарнен, тыге ушештарен ойла:
— Мый Саша Кропотовым сайын шарнем. Районышто спортым вияҥдымаште тудын
надырже
изи огыл. Икымше майлан, Пеледыш да Октябрь пайрем-влаклан пашазе-влакын
митингышт деч вара пазар площадьыште тӱрлӧ таҥасымаш эртаралтын. Тудо кум-
ныл шагат
шуйнен. Кӱкшӧ, чатка капан Саша тыште эртак вӱдышӧ лийын. Кузе чыла вере
шуын,
шоненат ом му. Нурвел гыч Владимир Глушков, Михаил Горбунов, Ефим Мамаев,
Федя
Горбунов, Николай ден Алексей Январевмыт, Степан Семенов, Алексей ден
Михаил
Горбуновмыт, Низовко гыч Виктор Наганов, Кукнур вел гыч Степан Чумаков
спортын
тӱрлӧ видше дене ойыртемалтыныт.
Ончыч куштылго атлетик дене таҥасеныт: куржталмаш, кӱкшытыш да кужытыш
тӧрштылмаш, дискым, ядром, гранатым, умдым кышкылтмаш лийын, вара волейбол,
баскетбол,
футбол дене модыныт. Поснак педтехникумын спортсменже-влак чапланеныт.
Телым ече спорт чылам авалтен. Ятыр лу дене тале ечызе-влак: Якимов Павел
(кызыт
Москошто ила, полковник), Эштыков Кирилл, Январевмыт, Мамаевмыт,
Горбуновмыт,
Глушков Владимир да молат ече ӱмбак шогалаш кумылаҥыныт. Яндыганова Феня,
Николаева Маруся, Абрамова, Жеребцова (лӱмыштым монденам), молат тӱрлӧ
таҥасымашлаште шке вийыштым тергеныт.
Кажне концертыште гимнаст-влакын выступатлымыштым калык кумыл нӧлтын ончен.
Могай-гына упражненийым ыштылын огытыл? Пӱжвӱд йогымеш шкем шуарыме дене
гына тыгай чулымлыкыш шуаш лийын.
Тунам кызытсе гай йӧн уке ыле гынат, рвезе ден ӱдыр-влак спортлан шӱман
лийыныт.
Тышке да тушко перныл коштшо, йӱшӧ, шургышо, кредалше уке ыльыч.
А.Ф.Кропотов 1927 ийыште Марий автономный областьын икымше телымсе
первенствыште
ечызе-влак коклаште икымше верым налеш. Кеҥежым тыгаяк таҥасымаште
километрат
пелыш куржмаште сеҥа.
Кок ий гыч Озаҥыште эртыше кум республикын (Марий, Татар, Чуваш) телымсе
спартакиадышт 10 да 20 уштышышто чемпион лиеш, республикын рекордшым шында,
Марий область икымше верым налеш.
А.Ф.Кропотов ик ийым Марий областьыште спорт пашам вуйлата. Вара тудым КГБ-
шке
пашаш налыт, тыште коло кандаш ий служитла. Спорт да физкультур дене кылым
нигунамат кӱрлын огыл. Кызыт ешыж дене Тамбов олаште ила.
— Районыштына спорт пашам вияҥдымаште Грузий гыч ссылкыш колтымо меньшевик-
влакат кышам коденыт,— шарна умбакыже Паю Луков.— Кугурак ийготан-влак
Элизбар Колотадзем ушештарат. Тудо пеш тале кучедалше да футболист лийын.
Ик сӱрет кызытат
шинча ончылнем.
Шернур покшелне эмлымвер ончылно кок гектар кумдыкышто мотор сад одарланен
кушкеш. Тылеч ончыч тыште пазар, а эше ожнырак стадион лийын. Теве Нурвел
ден Ӱлылсола рвезе-влак пеш талын футболла модыт. Нунын коклаште кугу
капан, шемалге чуриян грузин чулымлык дене поснак ойыртемалтеш. Тудо
чоҥештен толшо мечым, моткоч
сӧралын оҥжо дене чарен шогалтен, йолышкыжо пыштат, ончылно улшо модшо-
влакым икте почеш весым шеҥгеланже кышкен кода, поле покшек лектын, мечым
урем
велыш моткоч талын чумалеш. Тудыжо, ваштареш шинчыше пӧрт тӧрзам шор-р-р
шала-тен, пӧлемыш пурен возеш.
— Ой, вай-вай, ынде пытышым,— мландыш волен шинчын, кок кидше дене вуйжым
кучен,
ойгырен пелешта Элизбар.
Модшо-влак йолташыштым йыр авырен налын лыпландараш тӧчат. Тиде пӧртыштӧ
партий
райкомын икымше секретарьже илен. Вараже мо лийын, тидым ом шинче.
Весат ушышко толеш. Ик кеҥеж кечын Шернурыш Моско гыч артист-циркач-влак
толын
лектыч. Стадионышто оҥа дене сценым ыштышт, леведыш гайым шупшын шындышт.
Калык
шыҥ-шыҥ погынен. Тӱрлӧ оҥайым ончымек, сценыш моткоч кугу капан, кучедалшын
вургемжым чийыше пӧръеҥ лекте, сцене мучко коштын савырныш. Чогашылже могыр
мучко
модеш веле.
— А ынде Москон чемпионжо шке мастарлыкшым ончыкта,— каласыш артист. Сценыш
тыгаяк вургемым чийыше вес еҥ лекте. Тудыжо лапкатарак капан да какширак.
Судья,
шӱшкалтышат, кучедалмаш тӱҥале. Ончыч лекшет, чынжымак, моткоч патыр да
виян.
Весетым но кышкылте. Судья сеҥышын кидшым нӧлталын, тыгерак каласыш:
— Тендан ончылно — Москван абсолютный чемпионжо Пивоваров. Ала иктаж-кӧ
тудын
дене кучедалнеже?
Погынышо-влак шып шинчат. Эсогыл карме чоҥештылме йӱк шокта. Кенета покшел
теҥгыл гыч еҥ тарваныш, писын сценыш куржын кӱзыш. Чыланат Элизбарым
палышт. Судья
тудым пӱрдыш шеҥгек наҥгайыш. Изиш лиймек, Элизбарат кучедалшын вургемжым
чиен
лекте. Судья шӱшкалтен шуктыш веле, грузинна Моско унам руалтен кучышат,
шкеж
дек пеҥгыдын шупшыльо да кӱшкӧ нӧлтале. Ала-могудеште лупшалтаренат пыштыш.

Судья нимолан ӧрын кычкырале:
— Кум гана пижмаште веле сеҥыше пале лиеш!
Кокымшо да кумшо ганат Элизбар Моско чемпионым "намысландарыш". Ончаш толшо
чыла
калык, верже гыч тарванен, совым рӱж кыра. Вич рвезе, сценыш куржын кӱзен,
Элизбарым нумал волта.
Шернурышто ожнысек эн чот футбол чапланен, рвезе-влакым сымыстарен. Сар деч
ончыч, кумло нылымше-кумло шымше ийлаште, районын футболла модшо командыже
республикыште ик эн талылан шотлалтын.
Спортын ветеранже, Марпединститутын ончычсо преподавательже, гимнастике
дене Марий АССР-ын чемпионжо лӱмым сулен налше поэт Алексей Тимофеевич
Январев теве кузе шарнен ойла:
— Марий Турекыш але Торъялыш модаш мийымына годым мемнан деч ончыч "Ош
ӱпанда
толын мо?" манын йодыт ыле. Тиде — мемнан эн тале футболистна Владимир
Терентьевич Глушков нерген. Тудо командыште лийын гын, ваштареш модшо-влак
сеҥалтмыштым
ончылгочак шижыныт.
11:0 счет годым сеҥалтше команде шке формыжым кудашын да сеҥышылан
пӧлеклен. Тыгайже Косолопышто да Роҥгышто лийын, мыланна верысе команде-
влак чапле вургемыштым кудаш пуэныт.
Кумло визымше ийыште Йошкар-Олан "Динамо" командыже районласе рӱдӧ селашке
мастарлыкшым ончыкташ турне дене лектын ыле. Оршанкыште, Пектубайыште да
Торъялыште
сеҥен, ик кечын Шернурыш толын.
Модмашым ончаш стадионыш калык тич погынен. Оласе-влакет пор гай ош
футболкым,
ош корнан канде трусикым, йошкар гетрым, йылгыжше шем бутсым чиеныт,
оҥышкышт
"Д" буквам пижыктеныт, тупыштышт кугу гына цифр волгалтеш. Шернур рвезе-
влак ик
лукыш ӧрын-туртын шогалыныт. Ӱмбал вургемышт пеле тошто, йолыштышт шукыштын
йыдал.
Ола гыч толшо судья Михаил Николаевич Шитухинын шӱшкалтымыж почеш модмаш
тӱҥале.
Лу минут гыч оласе-влак мечым пуртышт. Тидыжак ала-мо верысе рвезе-влакым
сырыктыш. Ынде мече эре нунын дене, чулымын модыт. Канаш кайыме деч ончыч
счетым
тӧрлат. Кокымшо пелыште кок гана поче-поче Николай Точныйын (А.Январевын)
пуымо
мечыжым Ошвуй (Владимир Глушков) вуйжо дене капкашке тӱкен пурта. Шернур
команде
Йошкар-Оласе "Динамом" тунам 3:1 счет дене сеҥа.
Сар деч ончычсо ийлаште Шернур воктен верланыше яллаште, кӧ вуйышко
картузым упшалын гын, чыланат мечым чуменыт. Ончыч шке ыштыме дене
чарайолын модыныт. Резинке камеран толын лекмек, йолышко йыдалым чиеныт. Кӧ
писын куржталын кертын
огыл, тудым капкам оролаш шогалтеныт. Ача-ава икшывыштым йыдалым
пытарымылан кунаре вурсеныт?!
Тунамсе футбол командын капитанже Николай Михайлович Яковлевын илыш-корныжо

оҥай. Тудо ече дене кошташ да футболла модаш моткоч йӧратен. Икана
фотосӱретым
чумырыман альбомым пырля ончен шинчышна. Теве 1939 ийысе картычке. Ече дене
Йошкар-Олан чемпионжо — пединститутын командыже. Коклаштышт Н.М.Яковлеват
уло.
Вес фотографий. 1943 ий. Чодыра тӱрыштӧ футбол капка воктен формым чийыше
латик
спортсмен шога. Артиллерийский дивизийын командыже. Капитанже — Николай
Михайлович.
— Тиде военный гетрым реликвий семын кызытат аралем. Сар каен гынат, спорт
илыш
йӧрен огыл,— шарналта ветеран. —Канаш кайыме але техникым, еҥ-влакым ешарен
кондымо годым ме шер теммешке модынна.
Черетан фотографийыште — Шернурын футбол дене сборный командыже. М.Яковлев
шым
ий жап, 1946 гыч 1953 ий марте, тудын капитанже лийын.
... Ончылнем Николай Михайлович Казанцев шинча. Шӱргыжӧ изиш куптыргаш
тӱҥалын
гынат, пеҥгыде кап-кылже, весела да тыртыш ош чурийвылышыже, поро
шинчаончалтышыже кугу кӧргӧ вий-куатан улмыжым шижтара. Мыйын йодышемлан
тудо чоным почын,
нимом шылтыде ойла:
— Мый Опынян почиҥгаште шочынам. Изиэм годым пеш начар, черле йоча лийынам.
Ведаснур тӱҥалтыш школыш коштмем годым чыла урокым шинчен сеҥен омыл.
Туныктышо
Антонида Александровна Попова шуко гана мыйым мӧҥгӧ кид гыч кучен ужатен.
Икана
ачам мыйым Шернур больницыш наҥгайыш. Сергей Андреевич Решетников дек
пурышна.
Тудо мыйым чыла могырымат сайын ончыш да тыгеракын каласыш: "Эргычлан ечым
налын
пу. Теве ужат, койын тӧрланаш тӱҥалеш".
Ачам шопке оҥа дене ечым ыштен пуыш. Вурсен-вурсен чикта ыле. Мый ече дене
кошташ тӱҥальым. Ик жап эртымек, ӱчашымашкат ушнаш таранышым. Койсола
школым пытарен, Шернурыш тунемаш куснышым. Тыштыже кажне каныш кечын
таҥасымашым эртареныт.
Мыят ятырыштыже лийынам. Кугурак-влак коклаште ӱчашен кошташ оҥай ыле.
Ончем,
парикмахер сӱасын эргыже ече дене пеш талын коштеш. Шонем, а мыланем огеш
лий
мо? Изиш лиймек, мый тудым поктен шуаш тӱҥальым.
Нылле нылымше ийыште латкандаш ияш рвезым фронтыш налыт. Карелий, вара
мӱндыр
Эрвел мланде. Япон сарыште нелын контузитлалтеш, но салтак радам гыч огыт
колто.
Витлымше ийын телым гына мӧҥгыжӧ Лажъялыш пӧртылеш. Тунам районысо
спорткомитетыште сарын инвалидше чулым марий Иван Кузьмич Яковлев пашам
ыштен. Николайым
районысо "Медик" спортобществын чапшым ече да велосипед дене аралаш тӱҥалаш
йодын. Тыге МТС-ын радиотехникше куд ий почела Йошкар-Олаште, Озаҥыште, кок
гана
Москошто, кок гана Ленинградыште, ондак "Медик", вара "Колхозник", "Урожай"
общество-влакын тӱрлӧ соревнованийлаштышт лиеш, ече дене коштмаште
республикын
чемпионжо лӱмым сула. Вара тыгаяк чап лӱмым велосипед дене кум гана сеҥен
налын.
Николай Михайловичын рекордшым республикыште кызыт мартеат нигӧ саемден
кертын
огыл.
... Тиде 1958 ий январьыште лийын. Мый тунам Йошкар-Оласе медицинский
училищыште
тунемам ыле. Ече дене МАССР-ын первенствыжым ончаш кумылаҥым. Тудо ола деч
тораштак огыл верланыше пӱнчерыште эртен. Пытартыш кечын спортсмен-влак
витле уштыш коклаште ӱчашеныт. Иктаж коло утла ечызе лийын. Южыштын лӱмышт
ушешемак кодын: Виталий Виноградов, Николай Игнатьев, Самуил Борисов, Борис
Мартынов, Николай Китаев, Николай Исаев да молат. Теве иктын-иктын финишыш
тольыч. Шукыштын
тупышт ошемын. В.Виноградов Николай Исаев деке лишеме да тупшым парняж дене
удырале, тамлен ончыш.
— Мо, тидыже йӧршын шинчалыс?!— пелештыш. Николай Федорович Исаевлан кызыт
кудло
кандаш ий. Но чурийже дене але самырыкын коеш. Рвезыж годым ечым да
футболым
йӧратен. Ече дене "Колос" ЦС-ын Всероссийский таҥасымаштыже Марий
республикын
чапшым арален. Районын футбол командыштыже устан модын.
Ватыжат, Мария Андреевна, кызытат кеч-могай игечыштат велосипед дене
кудалыштеш.
"Тудо йолын коштынжат ок мошто,"— шыргыжалын ойла пелашыже. Пелашыже Мария
Андреевна дене кок эргым да кум ӱдырым ончен куштеныт, йолымбак шогалтеныт.
Кугурак
Валерий эргышт Россий Армийын майоржо, тӱнямбал классан спорт мастер, уло
тӱнялан палыме ечызе лийын. Тудын нерген книгам возымо, Чехословакийыште
телефильмымат сниматленыт. Эрге ачажын ече корным ятыр умбаке шуен.
Генетика лӱман наука уло. Тудо тукым кылым шымла. Йоча-влак тӱжвал тӱсышт
дене
веле огыл ача-авашт гай шочыт... Николай Федоровичын кокажын эргыже Николай
Егорович Тимин жапше годым велокросс дене Марий республикын кум гана
чемпионжо
лийын.
Кугу сарын тулыштыжо Николайын ачаже, Федор Тихонович, сӧйыштӧ сусыргымек,
немыч
пленыш логалын. Кызытсе Словакий кундемысе лагерьыште лийын. Совет Армийын
наступленийже жапыште верысе калык тудым пӧрт чердакеш шылтен. Вара мӧҥгыжӧ
пӧртылын.
Икмыняр лу ий гыч тудын Валерий уныкаже тиде вер деч йӧршеш тораштак огыл,
Италий курыкышто ече дене таҥасыме годым чылаштым: немыч, чех, поляк,
словак да моло калыкын эргыштым — ончылтен сеҥа манын, кӧ шонен кертын?
Валерий ондак Оршанке педучилищым, вара Марпединститутым тунемын лектын.
4х10
уштышышко эстафет дене куржмаште Алексей Шадрин, Николай Бажуков да Сергей
Савельев дене пырля СССР-ын чемпионжо лиеш. Вес гана 50 уштышышто да
эстафетыште —
кок гана той призер. Италийыште студент-влак коклаште таҥасымаште кок
шӧртньӧ да
ший медальым налеш.
Чехословакийыште армейский спартакиадыште адакат кок шӧртнӧ да ший медальын
озаже лиеш. Идалык гыч Польшышто тыгаяк таҥасымаш эстафетыште — чемпион.
Ленинград воктене Кавголовышто тӱнямбалсе таҥасымаште кумло уштышыш
куржмаште
кумшо верыш лектын. Тидыже тӱнямбал классан спорт мастер лӱмым налашыже
полшен.
Валерий Исаев чылаже шым гана Вооружений вийын чемпионжо лийын.
— Кап-кылым шуараш ачам туныктен. Эше нылымше классыште тунемме годымак
тудо
мыйым сонарыш пырля налаш тӱҥалын. Кечыгут 50-60 уштышым куржталаш
логалын,— ойлен мыланем илымыж годым Валерий Николаевич.
Шернур район Марий Эл Республикылан спортын шым видше дене чылаже латкум
спорт
мастерым пӧлеклен, тышечын кокытшо тӱнямбалсе да икте — заслуженный.
Икмынярышт
дене лудшо таҥ, тыйымат кӱчыкын палдарынем.
Виталий Виноградов Чылдемыр сельсоветысе Нурсола ялын эргыже. Нольыкмарий
шымияш
школышто тунеммыж годым спортлан шӱмаҥын. Сар деч варасе жап неле лийын
гынат,
йоча-влаклан физкультур урок келшен, эн чотшо ече дене кошташ йӧратеныт.
Тунам
ботинкан ечым йоча-влак омешат ужын огытыл. Южышт, нунын коклаште Виталият,
шке
ыштыме ече дене коштыныт.Нольыкмарий деч вара В.Виноградов Куженер районысо
Йывансола кыдылаш школышто шинчымашым поген. Варажым ты районыштак
туныктышылан
ыштен, шке семын мастарлыкшым шуарен.
1962 ийыште спорт мастарын норматившым шуктен. Российын сборныйжо дене
пырля
тӱрлӧ таҥасымаште чулымлыкым ончыктен. Лу ий жапыште Марий республикын да
"Урожай" областной Советын первенствыштышт витле куд гана чемпион да призер
лийын.
1992 ийыште "Марий Эл Республикын заслуженный тренерже" лӱмым пуэныт.
— Ече мыйын илышем, манам гын, йӧршешат йоҥылыш ом лий. Спортышто шумо
сеҥымаш —
тиде , эн ончычак, кажне кечын вийым шуко пыштен тыршыме паша. Ӱмырем мучко

спорт деке шӱман улмемлан кугешнем. Тудлан кӧра мый пагалыме еҥ лийынам,
сеҥымаш
куаным пален налынам,— ойла Виталий Иванович.
Спортын ончыклык вес мастерже Гаврил Ибраев Мустай сельсоветысе Лапка Памаш

ялыште шочын, Кугу Шокшем да Мустай школлаште тунемын. Ятыр уштышым кажне
кечын
йолын коштын, а телым ече ӱмбаке шогалын. Кугу спортышко тӱҥалтыш ошкылымат
тыштак ыштен. Рвезе дек икымше сеҥымаш 1956 ийыште толын. Тунам тудо
школышто да
районышто чемпион лийын. Варажым республикысе таҥасымашлаште ончыл верыш
лектеден.
Г.Г.Ибраев Марий пединститутыш тунемаш пурымыж деч вара тренер, СССР спорт
мастер Данил Петрович Соколов дене вашлиеш. Тудын уло кумылын полшымыж дене
мастарлык корныжат кумдаҥеш. Студент улмыж годым студент-влакын
Всероссийский модмаштышт, элысе да Российысе педвуз-влакын первенствыштышт
вийым терга.
Институтым тунем пытарымеке, школышто пашам ыштымыж годымат шке семын
ямдылалтын, тӱрлӧ таҥасымаште тале улмыжым ончыктен. Спорт мастерын
норматившым 1964
ийыште "Урожай" ДСО ЦС-ын первенствыштыже шуктен.
Г.Г.Ибраев ятыр ий почела мемнан республикысе Ече федерацийым вуйлатен.
Кукнур селаште шочын-кушшо Эрик Федорович Четкарев кыдалаш школ деч вара
Озаҥысе
ялозанлык институтын зооинженерный факультетшым тунем пытарен. Марий
студент
Озаҥ олан да чумыр Татарийын вольный кучедалмаш дене чемпионжо лийын,
республиканский категориян судья. Йошкар-Олаште тренерлан пашам ышта. Спорт
мастер.
Купран ялын эргыже Михаил Дмитриевич Богданов каласкала:
— Спортыш мыйын корнем Купран шымияш школышто тӱҥалын. Тунам тӱшка
таҥасымашым
чӱчкыдын эртареныт. Вара Мустай кыдылаш школышто туныктышем Николай
Васильевич
Семенов, ече дене талын коштмемым ужын, мылам утларак заниматлаш ойым пуэн.
Школ
деч вара Йошкар-Оласе полупроводник прибор заводыш слесарьлан пашаш
пурышым. Яра
жапыште эреак спорт дене кылым кученам, кеҥежым куржталынам, кече еда 25-30
уштышым эртенам, а телым ече ӱмбак шогалынам.
1966 ийыште ече дене СССР спорт мастер лӱмым пуышт. Республикын сборный
командышкыже нальыч. Вес ийынже республикын чемпионжо лийым. Кызытат
ветеран-влак дене пырля ече корныш лектам, йолташем-влакым ужам, самырык-
влак дене вашлиям.
Кугу Памаш ялыште шочын-кушшо изак-шоляк Николай ден Владимир Глушковмыт
ЙошкарОласе радиомеханический техникумышто тунеммышт годым тале спортсмен
лийыныт.
Спортым йӧратымышт когыньыштымат Новосибирскыш физкультурный техникумыш
намиен
пуртен. Тунемын пытарен, тиде олаштак пашам ыштат. Николайже биатлон дене
спорт
мастер.
Шошо эр. Курык шеҥгеч эркын нӧлталтше йошкар кече Кужнур ялысе сурт-оралте-
влакым, пушеҥгылам шыман ӧндалеш. Пӱя воктенсе вондерыште шӱшпык тӱрлӧ
семым луктын
йоҥгалтара.
Мый Валерий Терентьевич Кужнуров дене писте йымалне пырня ӱмбалне шинчена.
Тудо
кажне ийын каныш жаплан шочмо ялышкыже толеш, тыште аваж ден изаже илат.
Валерий
— кӱкшӧ, пеҥгыде кап-кылан, мутланаш, шкеж нерген каласкалаш пешыжак огеш
йӧрате.
— Мый колынам, тый СССР спорт мастер улат. Тыгай чап лӱм айдемылан
куштылгын
огеш тол,— тӱҥальым шке оем. — Колынам, теҥгече футбол дене районын
первенствыштыже колхозын командыж верч модынат.
— Ончыгече толынам. Ешем Йошкар-Олаште оньыкувам дене кодын, а мый авам
деке савырнышым. Ял илышым пеш йӧратем. Йолташем-влак дене пырля футбол
дене модаш кайышна. Защитыште шогенам. Модмаште сеҥышна.
Валерий 1952 ийыште шочын. Купран кандашияш школышто тунемын, вара —
Мустайыште.
Рвезе моло дене таҥастарымаште талырак да виянрак лийын. Тидыжым школыштат,
районысо таҥасымаштат ончыктен.
Совет Армий радамыште футболла модын, ече дене талын коштын, частьыште
чемпион
лийын. Талук служитлымек, Орджоникидзе оласе общевойсковой высший командный
училищыш тунемаш пура. Тыште опытан преподаватель А.Г.Новиков курсант
Кужнуровын
сай физический данныйжым ужын да военный многоборье дене заниматлаш темлен.
Валерий кроссышто куржталме дене училищын, Йӱдвел Кавказысе военный округын
чемпионжо, Совет Армийын первенствыштыже да сухопутный войскалан командирым
ямдылыше вуз-влакын первенствыштышт призер лийын. Тыге тудо спорт мастерыш
кандидатын
норматившым шуктен.
Военный училищым пытарыме деч вара СССР спорт мастер лиеш. Совет Армийын
сборный
командышкыже налыт.
1981-1985 ийлаште Ленинградыште физический культур институтышто кӱкшӧ
квалификациян тренер-влакым ямдылыме факультетыште тунемын. Тыштат Кужнуров
Валерий институтын чемпионжо лийын, Ленинградысе военный округын
первенствыштыже кумшо призовой верым налын.
Институтым тунем пытарыме деч вара Валерий Терентьевич ятыр ий
Калининградысе
военный училищыште физкультур кафедрым вуйлатен, подполковник марте кушкын.
Всесоюзный да тӱнямбал таҥасымашлаште коло утла медальым сеҥен налын. Но
тудын ойыртемалтше койыш-шоктышыжо уло: тыматле, проста. Спортивный
сеҥымашыж нерген
республикыште але районышто веле огыл, пошкудо-влакат огыт пале. Тудым
наградым
сакалыман военный формо дене ужынат огытыл. Мутланымаштат шкенжым ончыкташ
огеш
тырше. Валерий мӧҥгыжӧ гражданский вургемым чиен толеш, але утларакше
спортивный
костюманым ужыт.
Алик Токтаров фамилийжылан келшыше Токтар ялеш шочын. Памашсола школыш
куржталын. Изинек спорт дек шӱманын. Армийыште погранвойскаште служитлен.
Пограничниклан физически шуаралтме деч посна моткоч йӧсӧ. Рвезе ик ий гыч
Алма-Атасе погранучилищыш тунемаш пура да тудым отличиян диплом дене
пытара. Самырык офицерым
училищешак туныктышылан кодат. Тыге Альберт Александрович вич ий курсант-
влакым
туныкта, капитан марте кушкеш. Тыштак военный многоборье дене СССР спорт
мастер
лиеш.
Шарнем, икана Алик отпускыш кеҥежым толын ыле. Колхозышто лачак Пеледыш
пайремым
эртареныт. Андри почиҥга воктенсе изирак чодыраште концерт деч вара, кирым
нӧлтен, вийым тергаш тӱҥальыч. Алик шып шоген ыш турко, таҥасымашке ушныш.
Кок
пудан кирым кажне кидше дене 65 гана гыч нӧлтале.
А.А.Токтаров ятыр ий военный округысо спорт командын начальникше лийын.
Заочно
физкультурный институтым тунем пытарен. Кызыт подполковник Альберт
Александрович
Токтаров Марий Эл Республикыште служитла.
... Ираида Алексеевна Малинина (Морозова) — Марий кундемын ик тале ӱдыржӧ.
— Мый 1961 ий сентябрьыште Тамшэҥер ялыште шочынам,— каласкалыш икана илыш-
корныж нерген.— А тунемаш тӱҥалмек, кажне кечын Лажъял кыдалаш школыш
куржталаш логалын. Тунамак районысо, республикысе таҥасымашлашке коштынам.
Технологический техникумышто тунеммем годымат спорт дене аҥыргенам. Кеҥежым
куржталынам, а телым ече ӱмбак шогалынам. 1983 ийыште куштылго атлетик дене
спорт
мастерын норматившым шуктенам. Утларакшым марафоным куржталынам. Пытартыш
ийлаште ийготлан, марлан лекмылан да азам ыштымылан кӧра спортын у видшым —
пауэрлифтингым (силовой троеборьем) ойырен нальым.
1991 ий январьыште Россий чемпионатыште икымше верыш лектынам. Мартыште —
СНГ-н
чемпионатыштыже кумшо вер логалын. Ноябрьыште Норвегийыште эртыше Европын
чемпионатыште нылымше лийынам.
— Пауэрлифтингшым кузе умылыман, могай таҥасымаш?— йодым мый.
— Тиде штанге дене упражнений. Тудын ден лап шичман да кийышыла нӧлталман.
Мыйын
эн сай сеҥымашем — 320 килограмм. СССР-ын вич гана да Российын латкок гана
рекордсменже лийынам. 1991 ийыште тӱнямбал классан спорт мастер лӱмым
налынам, тиде ийынак Марий Эл Республикын эн сай спортсменкыже семын
палемденыт.
... 1990 ий. Марий Республикын чемпионатше. Пятиборец-влак "Дружба"
стадионыш
таҥасаш лектыныт. Тыште кум вуз да чыла районла гыч спортсмен-влак лийыныт.
Саша
Максимов гранатым эн умбаке кудалтен — 64 метрат 75 сантиметр. Икымше вер.
Тӱҥалтыш сай. Ынде шӱдӧ метр кужытым вӱдыштӧ ийын кайыман. Адакат ончыл
вер.
Жапше — 1 минутат 10 секунд. Витле метр тора гыч изи калибран пычал дене
лӱйкалымаште шӱдӧ очком погыман. Рвезын визыт веле ситен огыл.
Шӱдӧ метрыш куржмаште результатше эн сай — 11,5 секунд. Кум уштышышто — 9
минутат 45 секунд. Чумыр шотлымаште Александр кок шӱдӧ лу очком поген,
спорт мастерыш кандидат нормативым шуктен да Марий Республикын чемпионжо
лӱмым сеҥен налын.
Куанлан мучаш уке! Спорт мастер лияш тунам тудын улыжат лу очко ситен огыл.
Таче
кечын мастер лӱмым налаш лач кок шӱдӧ лу очко сита ыле.
Александр Анатольевич Максимов шкеже спортышто сеҥымашыж нерген кутыраш ок
йӧрате. Мый тидын нерген еҥвлак деч веле колынам. Кызыт тудо шочмо
верыштыже Марисола администрацийым вуйлата.
Тиде еҥ дене вашлияш шукертсек шонен коштынам, но йӧн лийын огыл. Ӧрдыжтӧ
илен.
Икана Шернурышто Лева шольыжым ужым.
— Эдуард ешыж дене ялыш толын,— увертарыш тудо.
Кугу Лужалуш кудальым. Изажын суртшым такшым палем. Лишеммем годым уремыш
лапкатарак, пеҥгыде кап-кылан пӧръеҥ лекте.
Кудывече гоч тошкемыш савырнышна, теҥгылыш шична. Воктенак турник шога, кир-
влак
койыт. Кум ияш эргыже воктенна шӱраҥыштеш. Ӱмбалныже нимогай вургемат уке.
Ӧрмалген ончалмемлан ачаже мане:
— Йӱдвелне иленат, чевер кечын шокшыжым, леве мардежын вийжым тичмашын
налаш
тыршена. Шкеже эм кучылтмо ваштареш улам, пӱртӱс вий айдемылан тӱрыс сита.
Шинчена коктын, мут мундыранам рончена. Эдуард Глушковын шке илышыж нерген
ойлымо мутшо эҥер вӱдла шыргыкта. Спортлан Эдикым Олег изаже кумылаҥден.
Тудо тунам
ял гыч Шернурыш тренировкыш коштын. Кучедалаш тренер Ильяс Кадыров
туныктен, вара Виталий Шабердин алмаштен.
Изаж дене пырля мийыше йоча Смоленцевын, Кожевниковын, Булдаковын
кучедалмыштым
кӧранен ончен. Нылымше классыште тунеммыж годым шкежат коверыш лектын.
Тунам эн
куштылго нелытан лийын, коло куд килограммым веле шупшын. Изи, да туш
улмаш.
Районышто, республикыште, ӧрдыж верлаштат призовой верым наледен.
Мустай кыдалаш школым пытарымыж деч вара Йошкар-Олаште 12-шо ГПТУ-што
токарьлан
тунемын. Вара, армийыш кайымеш, механический заводышто пашам ыштен. Йошкар-
Олаште опытан тренер В.М.Гуляев дене вашлиеш. Тыште вольный кучедалмаш деч
посна
самболан шӱмаҥеш. Служитлен Москваште, Высший пограничный командный
училищыште
шофер лийын. Эдуард тыштат спорт дене кылым изишат ок йомдаре. Вольный
кучедалмаш дене частьын чемпионжо лиеш. Тылеч вара командыш налыт.
Тылзе гыч самбо дене икымше верыш лектеш, а дзюдо дене кокымшыш.
Классический
йӧн денат кучедалеш, но утларакшым самбом йӧратен. Тушто тунам тренерлан
олимпийский чемпион, сарын ветеранже, Совет Союз Герой А.И.Парфенов ыштен.
Эдуард армейский командын чапшым тӱрлӧ таҥасымаште арала. Классический
кучедалмаш дене Москван чемпионжо лиеш. Одессыште СССР-ын чемпионатыште
кокымшо верым
налын. КГБ войскан спартакиадыштат кокымшо лиеш. Армий деч вара пӱрымаш
Воркута
олаш намиен луктын. Тышан ешаҥын, эрге шочын. Кызыт тепловодоканалыште
слесарьлан тырша. А паша деч вара тренерыш савырна. Самбо йӧн дене
кучедалаш кугыеҥ,
тунемше да ӱдыр-влакым туныкта.
Эдуард Николаевичлан 1985 ий поснак шарнымашеш кодын. Тудо Российын
чемпионжо
лийын. Тылеч варат коверыш лектеден. Коми республикын чемпионжо лийын.
Мо оҥайже: тиде ешыште рвезе-влак чыланат кучедалше спортсмен улыт. Лева
шольышт
Мустай кыдалаш школышто тренерлан ышта. Районышто кум ий почела Пеледыш
пайремыште абсолютный чемпион лийын, кажне гана тагам пуэныт. Тыгак
Поволжьесе спартакиадын чемпионжо. Олег изаштын Руслан эргыжат сеҥышыш
лекмыжлан ятыр награде
дене палемдалтын.
— Спорт куштылго паша огыл,— манеш Эдуард. — Мылам вич операцийым ыштеныт.
Теве
ончалза, кок пылыш мучаште мыняр ургыш пале уло.
Кугу спортышто чапым налше рвезе дене шукертсек палыме йолташла
чеверласышна.
... Тиде витле индешымше ийыште лийын. Байконур космодоромыш авиационный
училищым тунем пытарыше ныл шӱдӧ самырык лейтенантым конденыт.
Космонавт-влакым ямдылыше школыш курсант-влакым ойырашлан рвезе-влак
коклаште
физический ямдылалтмаш дене зачетный экзаменым эртареныт. Кукнур гыч мемнан
землякна В.М.Конаков тунам тиде частьыште служитлен да спортивный
мероприятийлан
ямдылалтмаште да тудым эртарымаште лийын.
— Абитуриент-влаклан моногоборье дене нормативым сдатлыктеныт: чаракан
полосам
эртыман, кӱкшытыш да кужытыш тӧрштылман, лӱйкалыман, кум уштыш коклаш
куржталман,— шарна Владимир Михайлович.— Тыште В.Быковский икымше верыш
лектын, П.Попович кокымшо лийын (варажым коктынат космосыш чоҥештен
толыныт).
Витле эн сай самырык офицерым космонавт школыш ойырен налыныт. Вара срочный

службым эртыше кумло салтак тиде программе денак космодромын
первенствыштыже таҥасен. Владимир Конаковат шке вийжым терген.
... Шернур район гыч лекше лӱмлӧ спортсмен-влак кокла гыч эн кугу кӱкшытыш
Нина
Петровна Селюнина шуын. Тудо Васлий почиҥга ялыште шочын. Тулык ӱдыр Шернур
интернат-школым, Йошкар-Оласе медучилищым, Марий пединститутым тунем
пытарен.
Сеҥымашке корныжо тыгайрак лийын.
1966 ий — Нина ече дене икымше разрядым шукта.
1968 ий — СССР спорт мастер лӱмым налеш. "Спартак" ЦС ДСО-н лу уштышышто
чемпионжо лиеш.
1969 ий — вич уштышышто элыште кумшо вер.
1970 ий — Поволжьен чемпионкыжо, молодежь коклаште СССР-ын кок гана
чемпионкыжо.
1971 ий — Саппоро олаш (Японий) миен толеш. Поволжьен, СССР профсоюз
Спартакиадын, "Спартак" ЦС ДСО-н, элын чемпионкыжо.
СССР сборный командыш пуртат. "Вечерняя Москва" газетын призшым налеш.
1972 ий — Поволжьен, Лейк-Плэсидыште (США) эртыше тӱнямбалсе студенческий
модмаште чемпионка, тыгак ший да той медальын озаже.
1973 ий — ГДР-ыште (Клингенталь ола) традиционный тӱнямбал таҥасымаште
эстафетыште икымше, вич уштышышто кумшо лиеш.
"Тӱнямбал классан спорт мастер" лӱмым пуат.
1974 ий — СССР Кубок верч таҥасымаште — кумшо. 23 февральыште Швецийыште
(Фалун)
тӱнямбал чемпионатыште СССР сборный команде дене эстафетыште куржеш. Икымше
этапыште Нина Балдычева, ныл секундым модын колтен, эстафетым визымшылан
конда.
Кокымшо этапыш Нина Селюнина кая да кумшо уштыш лишан чылаштым ончылта.
Эстафетым Раиса Сметаниналан эн ончыч пуа.
Нылымше этапыште Галина Кулакова эн ончыч толын, СССР-ын командыжым икымше
верыш
луктеш. Тыге марий ӱдыр кокла гыч Нина Селюнина икымше тӱнямбал чемпионка
лиеш.
Тиде ийынак тудо СССР калык-влакын Кумшо телымсе спартакиадыште ший да той
медальым сеҥен налеш. "Праздник Севера" тӱнямбал таҥасымаште эн писе
улмыжым ончыкта.
Спортын заслуженный мастерже, Марий АССР культурын заслуженный пашаеҥже
Нина Селюнина-Рочева кызыт Сыктывкар олаште ила. Милиций майор.
Республикыште "Урожай" обществым петырымек, ялысе спорт илыш лунчыргыш.
Туге гынат Шернурышто ужар садеран паркыште верланыше чапле стадионыш,
микрорайонысо
хоккейный коробкыш таҥасымашым ончаш калык кошташ йӧрата. Ожнысо семынак
кучедалше-влакым кумылын ямдыла тренер Виталий Гаврилович Шабердин. Футбол
дене тале
улыт Лажъялыште, Мустайыште да Шернурышто. Волейбол дене Казанскийыште,
баскетбол дене Шернурысо кокымшо школышто тунемше-влак чолгалыкым ончыктат.
Йӧратат
спортым Кукнурышто да Марисолаште, Купраныште. Тиде школым тунемын пытарыше
Таня
Богданова, кызыт марий радиомеханический техникумын студенткыже, спорт
мастерыш
кандидат нормым шукерте огыл темыш.
Районышто Йыван Кырлан да верысе спорт мастер-влакын (Н.Селюнинан,
В.Исаевын,
В.Виноградовын, Г.Ибраевын, М.Богдановын) призышт верч ечызе-влак кажне
ийын таҥасат.
Шукерте огыл Марий Шолнер ял гыч К.Пакеевын Альберт эргыже чылам куандарыш,
Атланта олаште эртыше Олимпиадыште той медальым сеҥен нале. Тений тудо бокс
дене
Европын да Российын чемпионжо лие. Усолье-Сибирское олаште ила, тренерлан
пашам
ышта. Тидын нерген 6 февральыште лекше "Советский спорт" газетыште возымо.
Ончыкыжымат Шернур вел рвезе ден ӱдыр-влак физкультур да спортышто шке
чулымлыкыштым талын ончыктат, улшо традицийым умбакыже чаплын шуяш тӱҥалыт
манын, чот
ӱшаныме шуэш.



081596
************************************************************************
8—15
Писатель Геннадий Алексеев 1955 ий 17 февральыште Морко районысо Эҥерсола
ялеш
шочын, тыштак тӱҥалтыш школышто тунемын. Вара сӱретмастар лияш шонымо кумыл
тудым Йошкар-Оласе музыкально-художественный интернат школышко конда.
Тыштак сылнымут деке шӱмаҥеш, почеламут-влакым возаш пижеш, шукыжо "Ямде
лий" газетеш савыкталтыт.
Рвезылан сылнымут сомыл утларак келшен шинчеш, сдлан, шочмо велныже кыдалаш
школым тунемын лекмеке, Марий кугыжаныш университетын студентше лиеш. Тыште
шинчымашыже ятырлан пойдаралтеш, возымо мастарлыкше шуаралтеш, ятыр лӱмлӧ
поэт-писатель-влак дене вашлиймашат арам ок эрте.
Университет деч вара Г.В.Алексеев "Ямде лий" газетыште пашам ышташ тӱҥалеш,
салтак корным тошка. Тидын мӧҥгӧ творчествыштыже тура савыртыш лийын кая —
пӱтынек
прозышко кусна. Ойлымашыже-влак "Марий коммуна", "Ямде лий" газетлаште,
"Эрвий"
альманахыште савыкталтыт. 1985 ийыште "Шурнывече" книгаште лудыш аршашыже,
тунамак "Ончыко" журналыште "Погынан рвезелык" повестьше сылнымут илыш
вийым налыт.
Ныл ий гыч (1989) тыгаяк лӱман книгаже ош тӱням ужеш. А эше ныл ий гыч
(1993)
лудшыжо-влакым книгаж дене куандара. Кызыт кок у книгам савыкташ ямдылен.
Геннадий Валерианович Алексеев "Ямде лий" деч вара Москосо политологий
школышто
шинчымашым нӧлтен, вара "Марий коммуна" газетыште, "Марий Эл учитель"
журналыште
тыршен, Марий книга савыктышым вуйлатен. Кызыт "Ончыко" журналыште прозо
пӧлкан
редакторжылан пашам ышта.
Геннадий АЛЕКСЕЕВ

КУКУ, ШОТЛЕН ПУ...
Повесть
Икымше глава
Ит лий куку, лий сар шӱшпык—
Кукулан мураш йӧсӧ.
Ит лий чевер, лий пиалан—
Пиалдымылан йӧсӧ.
Калыкмуро
Эльвира Подбойкина ӱмыр-курымжым нылымше тестежымат послыш, но илыш шот
алят
уке. Ны йӧратыше да йӧратыме марий, ны изи пачката икшыве... Илышыже салтак
ватын гай шкетынак эрта да йӧра. Адакше, салтак вате манаш, сар чарнымылан
пел курымат эртен. Тудын таҥаш йолташ ӱдыр-рвезе-влак шукертак марлан каен
— ӱдырым
налын, южышт ойырленат шуктеныт. Икшывыштат икте огыл, кудыштын кумыт-нылыт
дене
улыт. А тудо — пасу покшелне шкетынак шоген кодшо пеледыш гай. Тидлан
лийынак,
тутыш еҥлан кӧранен-кыжганен коштеш: "Ала-кӧмыт илат вет... Чылажат нунын
уло...
Чылажат сай-айват гына. Илыш огыл — модыш-пеледыш".
Теве тока ялышкышт учитель еш илаш тольо. Самырык вате-марий. Нуныланже
кӧранашыжат такшым нимолан. Мошт уло? Ны шке сурт-печышт, ны поян арверышт.
Йӧра айда,
толмыштлан школ пачер ярсен. Уке гын кушко толын пурат ыле? Иге пунан кайык
гаяк
утытыс. Уремыште кыльдыртатен кошташ чийышаш вургемышт деч молым нимомак
чумырен
шуктен огытыл гоеш. Тудыжымат ачашт-авашт ыштен пуэныт дыр. Икте-весышт
ончылно
кызыт ала-мо семынат койыт, пун пыстылыштым ала-кузеат овартылыт, модыктат.
Но
илышыже эртак модыш-пеледыш огыл-ла. Тӱтан-мардежат толын лектеш, чечен чон
пеледышым йӱштӧ покшымат когартен каен кертеш. Але, шижынат огыт шукто,
кузе полдалге-окмак кайык иге гай еш пыжашышт гычат лектын возыт.
Кызытше пешак йытырен койын, йылдыр-йылдыр кидпӱя урем мучко коштыт да...
Ала
икте-весышт деч кечывалымат ойырлен огыт керт, ала иктыже весыжым
йомдарыме,
шкет кодмо деч лӱдеш. Ӱмыр корным пырля, коктын эрташ каньылырак-ла. Ялыште
могай кидпӱя коштмо да мойн, йыгыре ошкылын колташат аптыранат: вате марий
почеш
чӱчкышаш. Тиде койышыжо кугезына-шамыч дечак кодын дыр. Икте-весе ӱмбаке
кид дене огыт шу гын, эн пиалан, ласка ешлан шотлат. Тыгайжым нунын
Ондропсолаштышт
веле мо, пошкудо яллаштат ала-мо ужалтын-колалтын огыл.
Эльвира тыге самырык мужыретым шекланен-кӧранен ончен коштын да семынже
шонен:
"Чуза-я, илыш тыландат кочо-кычыкажым але ончыкта, тидымат тамлен ончеда.
Тудыжо
йӱ ден мӱй гай огыл-ла. Кузерак кояш тӱҥалыда, ончалына. Шепка-пыжашда гыч
чарлаҥге иге гай кыпте-копто лектын ида воч". Кунам гынат садак тыге
лийшашым пуйто
чонжо дене шыжын.
Эльвиран гын илышыже шӱкшӧ кӧршӧк леведышышкак савырнынеже ала-мо. Молан
тудлан
тыгай "пиал" пӱрен? Моланже-можо, шӱм пашат, йӧратымаш сескемет ала-молан
тӱҥалтыш гычак нигузе ылыжын-воранен каен кертын огылыс, калтак!
Теве Изиван Пӧтырымак налаш. Могай качымарий ыле! Чыла качылан — каче!
Армийыш
кайымыж деч ончыч шуко ӱдыр-шамыч почешыже пырыс иге гай пӱтернен коштыныт.
Эльвира тугай: иктаж-мом шонен пышта гын, шуктыде низаштат ок код. Тидлан
чыла ышташ, чыла паш ямде. Яллан эн чапле каче тудынак лийшаш! Шонен —
ыштен. Чылашт
дечат ойырен, сымыстарен кертын. Капка меҥге воктене икымше гана ӧндалын-
шупшалмыжым тачат шарна. Тунам чонжо лектынак возеш шоныш. А вӱтамбалне
первой гана
ӱмам налмышт? Кузе мондет?! Вара-вара тунемалтын: шӱлыш петырныме, вуй
пӧрдмӧ
эртен. Эркын айнен. Сайынрак ончалым гын, Пӧтырын чурийжат араван улмаш,
йолжат
кадыррак. Йӱдымжӧ, тылзе волгыдышто, нимом тугайым от тогдае, шотышкат от
нал.
Йӱын руштшо гаяк коштат. Уло тӱня тыланетак веле мура-юарла, шонет. А тудо,

яжар, йӧн лийме годым вес ӱдыр-шамычымат шыматен улмаш.
Армий гыч толмекше, Эльвира Пӧтырым вашлияшат ыш лек. Варажат шылын коштмо
гай
кошто. Садыже сырымыж дене, витне, ойырлен толшо Элей Нинукым марлан нале.
Чечен
йӧратымаш пеледышым корашаҥге дене вашталтыш. Да илышыже Каролык корем
урылтмыла
койын сирлен волаш тӱҥале. Аракалан вуйым пуыш. Кызыт айыкшым тудым ик
кечымат
от уж. Сын-кунжо дене вич-куд ийыштак кудло ияш кугызашке савырныш.
Кунамже,
ужешат, тиде пышткойышым чаманенат колта. "Коли вара мый тыгайым ала-кунам
йӧратенам, шыматенам?"— манын шоналтат, йырненат колта.

* * *
"Тугак тудлан кӱлеш. Кеч лӱмжылан пыртак почешем сӧрвален коштеш ыле гын...
Укее, тудо кугу кумылан шол..." Эльвира, самырык годсо таҥжым шарналтышат,
сырымыж
дене, ӱштерваштырым налын, виса кӱргым роштке ӱшташ тӱҥале. "Ик шотан
машинат
уке, чылан шокте гай рожын улыт. Пасу гыч конден шуктымешкышт кунар пырче
йомеш?
Тышанак тынаре йога да... Иктат ок шоналте, нигӧланат ок кӱл шол. Пеҥгыде
оза
уке, калтак! Шке пакчаштышт нимомат огыт йомдаре, чыла йыклык понен налыт.
А
пырче — колхозыныс. Йоктарашат, пеллитрлан ӧрдыжкат йождараш лиеш. Илыш
неле,
кечын нужнаҥеш малдалыт. Тыгеже кунам поет? Айда, кидым лупшалат да йӧра".
Тудын мо сомылжо, мо ойгыжо? Кунар кондат, вискалышашым пале. Паша пеш
нелыжак
огыл. Тышке тудым председатель шкеак шогалтен. Арам ял озанлык техникумышто
бухгалтерлан тунемеш мо? Заочно гынат, ынде пытартыш курс гына кодеш.
Тымарте уло
самырык жапшым фермыште, ушкал водар воктен эртарен — доярке лийын. Ялыште
тыгай
пашачым такшым пагалат, пашадаржат нунын южо пӧръеҥын дечат кугурак лийын.
Пагалымашан-оксан да... Пашаже каньылак огыл-ла. Чонетымак кочкеш, уло-уке
чеверетым, рвезе тазалыкетым шупшыл налеш. Самырык годымжо тидын нерген
отат шоналте,
пуйто тыгак лийшаш, тыланет лач тидак пӱралтын. Ала-кӧлан дояркат лийманыс.
Эльвират варарак веле, тунемаш пурымекше иже тидым умылен-шижын налын.
Вольык
коклашак самырык пагытет эрта, чурий чеверет, чон резалыкет ушкал поч
коклаш йомеш. Вараже тыгай кӧлан кӱлыт? Тутыш силос да терыс пуш дене
ӱпшалтын, кӧн чонжым савырет? Телыже-кеҥежше фуфайке да резинке кем дене
коштшо "Пампалчым" кӧ
ончалеш?
Фермышкыжат тудо шке аҥыражлан верчак верештын-ла. Икмоак ок лий гын, тудым
тушко нимогай вӱраҥ денат шупшын огыт пурто ыле. Ушкал водарым шупшкедыше
лияш шонен мо? Школышто удан огыл тунемын. Поснак математикым йӧратен,
тӱрлӧ задачым
шотлаш классыште эн тале лийын. Икана школышкышт "Марий коммуна" гозет гыч
корреспондент тольо. Самырык, мотор тугай. Ончалтышыж денак шке векше
савыра. Толын
лекте да вигак йодышыж дене киш гаяк пижын шинче: "Кӧ школ деч вара ялеш
кодеш?
Молан тыландат уло класс дене ыермышке пашам ышташ каяш огыл?" Пуйто ала-
могай
районышто ӱдыр-рвезе-шамыч лач тыгак ыштеныт, ик еш гай куанен-келшен пашам
ыштат, манеш. Ту жапыште, чынак, тыгай модо шарлен ыле. Кызытше тиде ушыж
дене
Эльвира пешак ыҥла: кушто писе, тале пашаеҥ кӱлеш, кушко ушан-шотанже огыт
кай,
лач тушко окмак самырык полкетым туларташ тӧченыт.
Мо-кузежым точат шарна. Корреспондентше канщде шинчажым ала-молан вигак
Эльвира
велышке виктарыш да туге шыан шыргыжале. Ӱдырын чонжак шулен кайыш.
— Тыят, мотор ӱдыр, классет дене пырля фермышке пашам ышташ каяш тореш отыл
вет?
— йодын шындыш.
"Мотор ӱдыр" манмыже ӱдырын шӱмышкыжак шуо, чевергенат кайыш, шӱргыначкаже
тулла
ылыже, пылыш мучаш марте чевергыш. Шоналтен-аклен шуктыде, тудат
качымариетым
вожылалшын-айманен ончале да вуйжым савалтыш. Да тунамак тунар куанышын-
юарлен
ала-молан воштылын колтыш.
Пуйто школ деч вара кушко кайышашым, мом ыштышашым лачак тунам веле
рашемден
кертмыжлан тынаре йывыртен.
Корреспондент-качет тунам Эльвирам да икмыняр йолташ ӱдыржым сниматлыш.
Икмыняр
кече гыч почтальон фотосӱретан газетым кучыктыш. Саде газетше ял мучко ала-
мыняр
пачаш савырныш. Школыштат эртак нунын нерген гына ойленыт. Туныктышо-
шамычат куаненыт веле, кугешнен коштыныт. Фотосӱретыштыже, чынак, пешак
сайын лектыныт;
тугай ковыран, веселан, ушан-шотан койын шогат. Картычкыже тачат
альбомыштыжо
аралалтеш. "Самырык годсо йоҥылыш — ошибка молодости", манын, икана вее
огыл каче лияш тӧчен коштшо-шамычшыланат ончыктен.
Нунын кокла гыч ялешыже кызыт кӧ кодын? Ӱдыр-шамыч кокла гыч Чачук ден
коктынак
велыс! Молышт ушанрак лийыныт, кӧ марлан лектын, ферме вӱта гыч утлен; кӧ
олашке
каен йымен, кӧм ача-авашт вес иешынак тунемаш шурен колтеныт.
Икана тыге шонкален-вискален, картычкым ончен шинчышыжла, чонжылан тунар
нелейӧсӧ лийын колтыш. Тудланже молан тыге пӱралтын? Эльвиранат сай качылан
марлан
кайымыже, олаште тунеммыже шуын огыл мо? Уке, тудо, йӱлер, шке мутшо деч
шӧрлен
кертын огылыс. Еҥ воштылаш тӱҥалеш, шонен. Саде самырык корреспондентетым
ондалымыже шуын огыл.
А эше аважым, черлым, шкетшым кузе кодет? Пӧтыржын армий гыч толмыжымат
вучен.
Вара веле, качыжын весе-шамыч денат яжарланен коштмыж нерген колмеке, чон
шулдыржо пӱчкылтмӧ гай лие. Ӧпкежым шӧраш манын, лӱмынак икте да весе дене
кошташ
тӱҥале. А чонжо дене киносо я книгасе гай йӧратымашым кычалын, тул
волгыдышко
логалше лывыла я икте, я весе почеш чоҥештылын. Шулдыржат ик гана веле огыл
когарген, шӱм-чонжат эркын кӱжгемын.
Самырык годсыжла ынде кажне гана аҥырген коштын огыл.
Тугак шиждегодде ик талукым весе алмаштен, ӱмыр корно ий ӱмбач мунчалтымыла
эртен. Паша дечше тудо лӱдын огыл: мо кӱлеш, чыла мошта, чыла ыштен кертеш.
Тиде
ок келше, тудым огым манын, нерым кадыртылаш тунемын мо? Саде
корреспондентет ок
тол гын, тудынат илышыже ала йӧршын вес корно дене куржын колта ыле.
Молан тыгай "ушан-шамыч" тутыш еҥы кузе илаш туныкташ тӧчат? Шкеже тыглай
дояркым марлан налын огыл докан? Мотор ватыжым ушкал вӱташке шӱкалеш ыле
мо? Эльвираж дене молан тыгай мыскарам ыштен? Кузе тоштын, кӧ тудлан тыгай
правам пуэн?
Кызыт ынде пешк пала: ны ача-авалан, ны туныктышо-шамычлан "тидым ыште,
тушто
кай" манын, икшывым, самырык-влакым нечыве аҥыртылаш. Тек айдеме изинекак
шке
семынже, чон йодмыж почеш илаш тунемеш. Могай сереш лакемаш — илыш йогын
шкеак
намиен луктеш. Йоҥылыш тошкалат гынат, вара чонлан тынар неле ок лий.
Ӧпкелешат
нигӧлан, титаклашат нигӧм. "Тыге ыштем, туге каен колтем ыле гын",— манын,
орланаш, чонетым туржаш ок тӱҥал. Мом кычалынат — тудым шкеак муынат. Кузе
моштет —
туге илет.
Тунамет, илышыштыже тыгай йоҥылышым ыштымыжым умылымекше, Эльвира саде
корреспондентлан серышымат колтынеже ыле. Палымыже пешак шуын: шке ӱдыржым,
кушкын шумекше, тудо фермышке пашашке колта кӧна мо? Тушко огыл гын, кеч
иктаж заводышко
да мойн... Колта чай? Уке вет! Тугеже ялыште шочшылан туштак курымым
эртарыман,
ӱмыр мучко лавырам нӧштылман мо? Ялысыжат тугаяк айдеме огыл мо? Самырык
шӱм-чон
эре ала-кушко мӱндыркӧ чоҥештынеже, вольнан илынеже. Эльвиранат ача-аван
сурт
гыч кумда-куатле илышышке чоҥештен кайымыже шуын огыл мо?
Кузе эше шуынжо! Илые курымыштыжо мом тудо ужын? Так илышташ тӧча шол.
Ындыже...
Ындеже, "мотор ӱдыр", тиде кышкар гычет чоҥештен лектын каяш итат шоно.
Шулдырет
пӱчкылтын, ийготат изи огыл. Кузе эше фермыж гыч утленат? Ынде, айда,
шершот
паҥгатым мурыктыл да йӧра огыла. Тений кукшо игече шогымлан кинде пешыже
уменат
огыл да, сомылжо-азапше тунарак.
Кас велеш виса пеленсе изи пӧлемышкыже, уржа-сорлан штабше манмашкет, калык
ууге толын теме. Утларакше — начальник-мочальник полкет. Тфште кас еда ала-
могай
планеркым эртарат, кечаш пашам иктешлат агал? Иктешлен, лектышым от
кугемде.
Эльвира начальстве велтык лияш пешыжак ок йӧрате. "Кугыжа деч мӱндырнырак
улат —
ӱмырет кужурак лиеш", манеш ыле ачаже. Штабышкет председатель, агроном,
инженер
да эше ала-кӧ-шамычын гӱдыге толын пурымекышт ӱдыр тӱжваке пыжалте.
Виса воктелан келыштарыме теҥгылын ик мучашешыже лыдырге верланыш. Ола гыч
толшо
студент ден кугурак класслаште тунемше ялысе ӱдыр-рвезе -шамычын паша
лугычак
идым аҥыште модын оҥырешлымыштым шыпак экерен шинча. Пычкемышалтынат
шуктен,
орол пӧрт ӱмбалне прожекторын кугу шинчажымат чӱктеныт.
Рвезе-шамычым ончен, шкенжын самырык пагытшым шарнелтен-кӧранен колта.
Нунат,
уржа-сорла тӱҥалмеке, идымышке йӱд еда пырчым пуалташ коштыныт. Тунам
тидыжым
пашалант шотлен огытыл. Клубышко модаш погынымыла веле чумыргеныт. "Э-эх,
могай
весела жап ыле",— кугун шӱлалтенат колтыш. Нине полмезе полко илыш нерген
кызыт
шонат гала? Нунат тыгай "шалавуй" жапыштышт ончыкылык нерген пешыжак
азапланен
огытыл-ла. Чылажат сай, илыш эртак тыге веселан, модын-юарлен, пырляштак
эрта
шоненыт. Уке улмаш... Кажнылан, шочын вочмекшак, шке илыш корныжо пӱралтеш
дыр.
Теве нинынат могайрак лиеш — кӧ пала?
— Сай иледа-кутыреда, Эльвира! — Шонымаш ярымже кенета кӱрлын кайыш.
Прожектор тулым кид копаж дене шойышталын, йӱк шоктымо велышке, пычкемышыш,

тӱткын-шекланенрак ончале. Кӧм эше тугайым йӱд ия конден шогалтен?
— Илашыже илем, ктыраш гына нигӧ дене,— ӧкымрак пелештыш.— Кӧ тиде вара
пычкемыште йомын коштеш? Ала пырчым шолышташ толынат?
"Йомын коштшет" ола гыч студент-влак дене пырля кугурак шотеш толшо
Силантьев
улмаш. "Доцент улам" манешыс, тудат тугеже ала-могай начальник. Ял калык
йылмылан писе, лӱмедышымат вигак тушкалтен пуышт. Доцентет "Тосет" лийынат
шинче.
Студент-шамычшым тений кондышашат уке ыле. Шурно лектыш начар, пашаже ынде
шке
ял калыкланат ок сите. "оговорым ыштыме,— манеш председатель. — Кӱрлына
гын,
такланак тӱлаш верештеш". Айда, толыныт гын, тек тошкыштыт огыла. Тенийже
шукынак огытыл, иктаже лучко наре веле койыт. Кузе-гынат колхоз пукшен-
йӱктен луктеш. Паша ыштымышт кунарак, кеч изишак нунат ял лавырам нӧштылын
ончат, киндын
кузе лиймыжым шке шинчашт дене ужыт. Адакше нунын толмышт дене ялыштат
веселарак. Изи Ондропсолат самырыкеммыла веле койын колта. клубымат кас еда
почедат,
магнитофон семышт, модын юарлымышт ятыр йӱд лиймешке ок шыплане. Нунын
толмо дене ала ялысе иктаж ӱдыр-качыже шке пиалжым муэш. Тунемше еҥлан
марлан лектын,
иктаж Чачук гайже айдеме семын илаш тӱҥалеш. Эльвиран самырыкрак улмыж
годым тыгай чолга студент-шамычет толын коштын огытыл-ла. Иктажше дене ала
тудат пиалан
лиеш ыле. Ындыже вараш кодын, витне. Теве тока иктыже кокай веле малдале
да...
Могай эше тудо кока да мойн!
Саде Силантьев денет ик-кок гана вашлийын. Икана Йошкар-Ола гыч толшо
самырык
театрын спектакльжым ончаш мийымыж годым. Вескана фермышке студент ешыжлан
шӧрым
налаш толын ыле... Вара ала-кушко йомо. Мыняр кече ыш кой гала? Арня
утларакат
ала-мо. Теве ынде ала-кушеч йӱд рӱдыштӧ толын шогалын, гоеш.
— Э-э, Тосем толешыс! Вигак ыжымат пале — кужу ӱмыран лият, — оҥгыр ӱкшӧ
дене
оҥарале Эльвира. — Йӱдымжӧ вара мом кычалын коштат?
— А-а... Мыланем олашке йыҥгырташ кӱлеш ыле,— Тосет шаяр шомаклан
аптыраненат
колтен ала-мо. Тык-мук кутыркалаш тӧча.— Телефонжо ялыше кӧн уло, омат
пале... А
тендан, колынам, раций уло... Ала полшеда ыле, а?
— Мо, ола гычше толынат гына огыл мо? Телефонат кӱлеш лийын? — Эльвира,
пӧръеҥын
аптыранымыжым ужын, тугак утыр веле шаярлана.
— Туге... Таче гына толынам,— мугыматале весыже.
"Студент-шамычшым тыгай тоҥгылак кузе туныктен кертеш?"— ӧрын шоналтыш
ӱдыр.
— Вара... Ватетын йӱкшым колмет шуынат колтен? Чыташак ок лий мо? Хи-хи-
хи!..
Ну, тендам, пӧръеҥ-шамычым!
Эльвира утыр таранен, ылыжеш веле. Йылмылан тудо тале, ойлашат уке. Тӱҥалеш
гын,
нимо енат чарен от шогалте. Шомакше дене чывышталынат, ыгылтенат налеш —
чыте
гына. Тосет тыгайлан тунемше огыл, витне. Кузе, мом пелешташат ӧрын,
верыштыже
тошкыштеш. Могай тиде пӧръеҥ, а? Ночко презе!
— М-мый... Мыйын ватем... Тудо азам ыштен,— "презет" уэш эҥыралтыш.— Садлан
каенам ыле...
— Ой-ой-ой!.. КУанже мога-ай! Саламле-ем! — Эльвиран тӱрвыж гыч шомак-
йомакше
кечшудо шӱк гай веле шыжалтеш.— Вара кувандаетше кӧм пӧлеклен? Ӱдырым?
Эргым?..
— Ӱ-ӱдыр...
— Ӱдыр?! Ха-ха-ха!.. Бракоде-ел! Эше ик чон тиде тӱняште орланаш шочын... Э-
эхе-хе-е!
— Кузе?.. Молан тыге ойледа? — ача лийшет кенета кожганен кайыш. Пычкемыш
гыч
тул волгыдышкак тошкале.— Мӧҥгешла... Ӱдырым ышташ, паледа, могай мастарлык

кӱлеш?
— Хи!.. Мастарлык... Могай тушто мастарлык да мойын?
— Ну... Ныжылгылык...
— Тидыже эше мо тугай? Ме, ялысе-шамыч, тыгайжым огынат пале. Кочкаш йӧршӧ
мо?
Эльвиражын кумылжо кенета вес век лупшалте, ала-кузе вигак иралтын кайыш.
"Ужыда, моктанен шога... Пиала-ан... Ватетше кеч пырысигым ыштыже — мыланем
керек",—
чоныштыжо ала ӧпке, ала шыде пуш оваренак кайыш.
— Лиеш?— шоктыш вуй ӱмбалныжак. Йычыли-ючыли тосет ончылныжат шога.
Вашмутым вучен шуктыде, теҥгыл тӱреш верланыш. Кӱсенже гыч сигарет пачкым
луктын, уэш Эльвирам ончале.
— Тореш огыда лий?
— Мом тый пижынатше?! Лиеш... Огды лий... Айдеме семын мутланыненат от
мошто
мо?— сыренрак руале ӱдыръеҥ.
— Мый... Тамак пушым, манам, чытеда?— асет адакат ӱҥышемын каен.
— Хы!.. Тидымат йодман мо?— ышталят, Эльвира, пел ввек савырнен, йӱд уналан
тупынь шинче.
Виса леваш воктенсе пӧлем окна гыч председательын кычкыркалымыже шокта:
"Кум
шӱдӧ!.. Кум шӱдӧ, манам... Ку-умыт, умылышда?!"
Рацийыште адакат аккумулятор шинчаш тӱҥалын, витне. Вашталтен шукташ ок
лий.
Председательлан мыняр гана ойлен, адакат машина дворышко шканжак сӧрвален
каяш
возеш. Ай, кӱлешыжат уке. Чыла верч тургыжланаш тӱҥалат гын, вуетат шелеш.
Эше
теве тиде йӱлер толын лектынат, теҥгылышкак пурен шинчын. Йӧра айда, шинча
огыла. Теҥгылжым оксала налме огыл. Ӱдыржӧ шочын гын, вара молан
моктанашыже? Эльвира тудын деч тидым ыштарт йодыс? Огыда пале — ача лийын.
Куанже — йолаш пундаш
тич. Шижде ала-молан йодын шындыш:
— Вара... икшыветше тиде мынярымше?
Оласе-шамыч, тудо, ушан улыт: ик-кок йоча деч коч огыт ыште. Модылдалашышт
лиеш
да йӧра. Йочам кызыт пукшен-йӱктен, чиктен лукташ — манаш веле. Нимогай
пашадаретат ок сите.
— Ку-умшо-о...
— Мо-о? Мыняре, манат? Ку-у-умы-ы-ыт?— ӧрын, ӱмбакше ончале, вара
савырненак
шинче.
— Ане... Кумыт. Кокытшо эрге, а тидыже — ӱдыр. Во-от...
— Ой-ой, керта-ат улма-аш...
Ындыжым Эльвират тудын семынак шуйдарен-эҥыралтен ойласен колта. Кум шочшан
ачатым тӱсленак ончале. Ийготшо дене пеш шоҥгынак ок кой. Ала иктаҥашак
улыт да...
Кӧ пала, можыч, туддечат самырык. Оласе-шамычым пааш ок лий тудо. Сайын
илен,
тамлым кочкын нуно вашке огыт шоҥгем. Кум йоча...
А тудын кӧ уло? Кӧранен-кыжганенат колтыш. "Кумыт деен пеш каньылыжак огыл
чай?"— шоналтышат, шкенжым лыпландарыш. Эльвиран ойгыжо мо? Ик вуй-поч... А
тидын поч кужу-у. Шкеже теве могай явык, нержак веле кодыныс, калтак.
Пулвуйжат
шуар гай кошарге. А тудо, куанен, моктанен веле шинча. Вара кенета ӧрткен
колтыш:
— Икшывет-шамычше?.. Кӧн дене? Авашт шкетын ончен орлана?
Эльвира тугай: кокланже эн осал тушманжымат чаманен кертеш.
— О-о, эрге-шамыч мыйын молодец улыт! Шке шотышт дене чылажымат моштат,
огыт
йом.
— Ватетше?.. Роддом гычше колтеныт чай?
Тосет вигак ыш вашеште. Пачке гыч вес сигаретымат лукто, пижыктыш, шикшым
нелын,
вуж-ж пуалын колтыш. Тыгодым пӧлем гыч начальник полкет поче-поче гӱдыге
лектыч.
Ала-могай кугу пашам ыштышыла, умшашке тамакыштым чызаш гай керальычат,
ласкашт
дене шӱлалтен колтышт. Тамака пакиля полко... Тудыжо тунар тамле мо? Умшашт
гыч
огешак ойырлыс. Пычырикат чытен огыт керт. Теҥгылыште шинчыше-шамычым ужын,

председатель, тӱшка деч ойырлен, ваштарешышт тарваныш.
— Эля, рациетше адакат шот дене ок ыштыс,— умбачынак пашымлаш тӱҥале.
— Вара мый титакан улам мо? Ик шотан, сай аккумуляторымат муын огыда керт
гын,
мыйже мом ыштем?
Сайынракат, пӧръеҥлан умылаш лийшын шке йылмышт денак каласен пуынеже ыле,
но
воктен шинчыше ӧрдыж еҥ деч аптыраныш ала-мо. Козыра шомак шижде чоҥештен
ынже
лек манын, умшажым петырыш, тӱрвыжым чумыртыш.
— Йӧра-йӧра, тынарак ит туж,— председатель кидшым лупшале, воктечше пуйто
йыгыжтарыше пормым гына покта. — Раций огыл, аккумуляторжо комбайн-
шамычланат ок сите. Йӧра, кузе-гынат чытена. Ынде шуко кодын огыл, эрла-
кумышто уржа-сорлам кошартена... — Вара Эльвирам ала чаманен, ала
игылтынрак ончале, йыралтале: — А
тыланет, шергаканем, фермышке, алмаштыш дояркылан каяшет возеш... Смирнова
Сима
олмеш. Колынат чай: азам ышташ ямдылалтеш. Ну, кеч ик-кок тылзылан. Тыйын
опыт
уло. Тетла нигӧм колташ...
— Кузе-е? Мый... Фермышке?.. Адакат? — Эльвира чадыртан гай иканаште ылыж
кайыш,
верже гычат тӧрштен кынеле.— Виктыр Петрович, бухгалтержылан мый арам
тунемам
мо? Теже шкеак сӧрендас?
— Шарнем, сӧренам... А сӧрымым, шкеат палет, кум ий вучыман,— лот-лот веле
воштылын колтыш.— Манамыс, жаплан веле... Вот тунем пытарет шкендын
техникуметым да
вигак конторышто пушкыдо пӱкенышке пурен шинчат. А кызыт... Тушто яра
пӱкенжат
уке.
Эльвиран тугакшат шӱлыкан шӱм-кылже тодылалтын-тованалтнак кайыш. "Йӧра,
толын
савырнет але... Мыят тыланет тугай ӱмам ончыктем!"— маннеже ыле, но ала
адакат
ыш ошт, ала чон куатше ыш сите. Виса лукышко шылын, изи ньогала нюслен-
нюслен
шорташ тӱҥале. Молан илышыже тудын тыгай шотдымо? Молан нимоат шонымыжо
семын ок
лек? Ферме лавыра гычак утлаш манын, ынде самырык огыл гынат, бухгалтерлан
тунемаш кайыш. А тудым садак тушкак, лавырашкак шӱкат. Ялыштыже тетла еҥ
уке мо? Молан чылаштым тудо эртак утарышаш, кажныштлан полшышаш? А тудым
иктаж кӧ чамана?
Чон ойгыжым пала? Тудланже кӧ полша?
— Йӧра, Эльвира, эрла мый декем пуро... Шоналтена, — солнен кодо
председательын
кӱжгырак оралге йӱкшӧ. "Туге... Вучо... Мием... Кӱлеш гын шке йытышнен
толат",—
семынже вашештыш ӱдыръеҥ.
Шортын шотым кондаш ок лий, еҥ веле куана. Нюрий манын ынышт шоно. Пеҥгыде
лийман. Изи огыл, тудат ынде шкеж верч шоген мошта. Шовыч лукшо дене
шинчажым
ӱштыльӧ, ӱпшым тӧрлатыш да, пӧлемжым тӱкылен, мӧҥгажӧ каяш тарванен ыле,
тул
волгыдышто ӱмылкам тогдайыш. Тосет тошкыштешыс!
— Тыйже алят тыштак шогылтат?— сыренрак пелештыш. Шичавӱдшым ӧрдыж еҥлан
ынежак
палдаре.
— Мый...— садыже адак ак-мук лие.
— А-а, йӧратыме ватетын йӱкшым колнет улнежыс! — Эльвира мутшым
игылтынрак.— Чаманем, таче тудын ызгалтымыжым нигузеак колын от керт.
Каласышымыс, аккумулятор
шинчын... Адакше раций телефон огыл, район дене гына кылым кучаш лиеш.
— Уке шол, тетла нигунамат ом кол... Колен тудо,— Тосет пеле йӱкын
пелештышат,
кугун шӱлалтыш.
— Мо-о?.. Коле-ен?.. Кузе?— кенеташте Эльвират шулен-улнен кайыш.
— Йочам ыштышыла... Ӱдыремже кызытат роддомыштак... Лугыч шочын, начаррак
маныт...
— Кай-кай-кай... Коле-ен? А тыйже тыште мом ыштет? Икшывет-шамычше шкетын
кузе
шогат?
— Мый кужу жаплан огыл... Теве, пашам кошартемат, каем веле,— асетын йӱкшат
пыкше гына лектеш, вуйжымат нӧлталаш ок тошт.
— Конешне, кайыман... Тыште ме тендан деч поснат пашам кошартена...
Толмыдажат
ок кӱл ыле...
— Эльвира... Вуеш ида нал, ача лӱмдажым ом пале,— Тосет вуйжым нӧлтале,
ӱдыраъеҥын шинчашкыжак вик-тура ончалын шындыш.
— Ача лӱм дене лӱмдылаш мый але тунарышкыжак илен шуын омыл, начальникшат
виса
левашлан веле улам,— уверже путырак аймандарыш гынат, Эльвира, мут
йогыныштым
вес велыш савыралаш шонен, шаярчыкын пелештыш.
— Пашаже вот могай... Кум икшыве дене кодынам гын, Эльвира, те, конешне,
титакан
огыдал... Но... Мыйым умыледа шонем: нунылан ава кӱлеш... Мыланемат —
пелаш,
илыш йолташ...— Тосет пелач-пулач тӱкныл-тӱкныл кутыра.
— Конешне, ава деч посна кузе... — мо-можым ӱдыръеҥ але умылен-тогдаен ок
керт.
— Вот... Ала те... келшеда? — шӱлалтен лукто пӧръеҥ.
— Мо-о?.. Кузе-е? Ватылыкеш ӱжат огыл дыр?— весыже, ӧрын, шинчажым
каралтыш.
— Те ида шоно... Умылаш тыршыза... Конешне, тыге кенета ойым пидаш
мыланемат,
тыландат неле... Но мый ом вашкыкте. Вучалтенат кертам. Тидланак толынам...
Келшеда те мыланем, вот мо...
Эльвира нигузеат ушым-шотым налын ок керт. Пуйто ала-кӧ пычкемыш лук гыч
лектынат, вуйгоҥгыраж гыч пугольмо дене веле рашкалтен пуэн. Тудо шочынак
утгай-ла.
Шке ойго — керек, ееным гын нигузе кораҥын-эртен каен ок керт. Иктаж-кӧн
орланымыжым ужеш гын, мо дене гынат, кузе-гынат полшашак тӧча. Тыгак тудлан
пӱралтын
ала-мо. Еҥ-шамычат тидым ыҥленыт палат: Эльвира огыл гын, кӧ полша? Шке ял
еҥлан, пошкудылан кузе от полшо? А кызытше — ӧрма-аш! Тиде еҥже кӧ тудлан?
Йӧршынат огешат палыс? Молан вара адакат тудак полшышаш? Да эше кузе-е? Кум
ньогалан
ава лияш, а тудлан — вате. Тиде йӱлер мыскыла моли? Йӧра, кумло ийым
эрталтен.
Вара мо? Ешыже уке — лиеш эше, Юмо пӱрен гын... Но тыгайланак марлан
лекташ?
Уке, тыгат огыл — ватылыкеш каяш. Юмо серлагыже! Еҥ йочам кӧн ончымыжо
шуэш?
Няньке шотеш кая мо? А кушто вара йӧратымашыже? Кузе тыге лиеш? Ой, уке-
е... Пиал уке — пай уке, тыгайже омыштат ынже кончо. Тудо але тугай качым
вашлиеш: Чачук манмыла, чеверым-верныйым. Вот тунам кеч унчыливуя вӱд
агурышкат шуҥгалтын
кертеш. Почешыже тӱня тӱрышкат каяш рат лиеш.
— Уке-е, йолташ... Те йоҥылыш корно дене толнда. Мый, конешне, ойгыдам
умылем,
но Эльвира тыланда "Скорый помощь" огыл. Иктылан полшо, весылан... Чыланда
дек
кузе шуам? Кажныжым эмыратен-утарен налаш ӱнаремат ок сите,— шомак кышылже
у-уге
йоген-ястаралтын кайыш.
— Туге, туге... Мый вет ом вашкыкте, ом виешле,— Тоет кумыл волен вашештыш,
вачыжым туртыктыш. — Вуеш ида нал...
— Вуеш налаш тий омыл!— тетла кутырашат кмылем уке, нечывке йылмым тӱгатен
шогаш
маншыла, ӱдыръеҥ руал пуыш.
— Мом ойлем, шкат кызыт ом пале...
— Вот-вот... Вара мом адашен шогетше?
— Те, конешне, эше самырык, тыгай мотор улыда... Мыйже ныллымат
эртаренам...
— У-уй, нылле ияш марий, кум йоча! Ну Юмет-екеметет, качымат пӱрен вет. Поя-
аным! Ча-а-аплым! Ой, калтакшат-масакшат, воштыл колет!
— Вуеш ида нал... Тынарак мыскылымыда ок кӱл!
Чытен ыш керт, вуйжым кумык чыкен, савырналтышат, йӱд пычкемышеш ӱмылалтын
йомо.
Шыле. Намыс еч куржо. Эльвира шкет турняла аҥырген-йоҥлен шоген кодо.
Вуйышто,
чонышто — таул тӱтан шолеш. Уке-е, мый тыланда ны печке петыртыш, ны тумыш
лапчык омыл... Кажне рожым петырен-тӧрлен кошташ кӧ улам? Иктылан олмешыже
ушкалым
лӱштӧ, весылан нолнер-шамычшын нерыштым ӱшт... Модын-тодын йочам ыштен
оптеныт,
аончашыже — тудлан? Пешак кӱлеш! Тарзе огыл! Шке нергенат шоналтыман. Теве
але
иктаж студентшым пӱтыралын налеш гын?.. А мо, ок керт огыл... Кузе але
кертешыже!
Эркын дене лыпланыме гай лият, изи штаб-пӧлемышкыже пурыш. Ужар шинчаж дене

чӱчкен йӱлышӧ рацийым, ший паҥгажым иралтен, шолт йӧртыш. Кечыгут тудат
ноен,
ырен. Шереван калай шӧрынжым, кидшым ырыктышыла, ниялталят, семынже
шыргыжале.
Арсыр шоналтымыжым шарналтышат, шканжат йӧнысыр лийын колтыш. Студентым
тудо
пӱрытарл налаш шонен пыштен огыл? Тыгай деныже варнылын, мо сайым ужат? Ны
пачер, ны окса... Студентым шкенжым але азала ончыман, йол ӱмбак
шогаштыман, илыш
корно дене ошкылаш туныктыман. А тушто, шижынат от шукто, ӱпетат чалемеш.
Айдемыш луктат, шотан пӧръеҥым ыштет, а тудо весым, самырыкракым муэш гын?
Пӧръеҥ
шач нуно тыгай улыт-ла. Мемнан деч поснаже кузе илат ыле гын? Так пычырик
неле
лиеш, так ӱдырамаш шулдыр-урвалте йымаке шылаш тӧчат. Теве тидат... Ойгыж
дене
толын шогалын. Такшым чотак чурикыш пурен. Пӧръеҥ вуя кум йоча дене шинчен
кодат
гын, мом ышташат, кузе лияшат ӧрат шол. Но кеч пыртак вучалтем, чыталтем
ыле.
Ватыжым тоен шуктен ма уке, ӱдырамашымат кычал оектын. Да кӧ деке толынжо,
авызи! Тымарте коктын вашлийын мутланенат огытыл, икте-весыштым огытат
пале. Тоштын
вет: "Ватем лийза. Йоча-шамычем ончыза"... Окмакым муын!
Тулым йӧратен, пӧлем омсаш кӧгӧным сакаш веле тӱҥалын ыле, виса леваш
воктене
адакат ала-могай ӱмылка койылалтыш. Эльвира лӱдмыж дене кычкыралынак
колтыш:
— Ой, кӧ тушто коштеш?!
— Вуеш ида нал... Мый тиде...
— Мо, тый алят каен кертын отыл?— кӧ-кӧжым пален, шужым шогалтышат.— Вуеш
налаш
мый тылач тий омыл маньымыс! Мом эше вучетше? Салмавондо тоям мо?
— Ала, шонышым... кеч ужаташ лиеш...
— Ой-йой-йой, могай чытамсыр лектын! Ужатыше мыланем огеш кӱл! Мӧҥгӧ корным
кузе-гынат шке муам, ом йом,— Эльвиран йӱкшӧ утыр торжаҥеш веле. Вара,
шӧрымыла,
йырымлатен колтыш:— Те, конешне, ида сыре. Ме тендан гай оласыла
мутланенжат
огына мошто. Туныктен огытыл. Окмакшак омыл, пешак умылем, ойго тыйын...
Но,
шкат ужат, могай мый кишке чонан, осал улам. Тыланетше нимо семынат полшен
ом
керт. Садлан, шке манметла, вуеш ит нал... Да ошкыл корнет дене, качымарий.
Тый
сайынрак кычал, эше ала-могай чапле ватым муат. Теве мемнан ялыштак кунар
шкет
ӱдырамашат, ӱдыр-шамычат улыт да... Тыланетше иктаж еҥгаватыжат йӧрен шуеш
дыр.
Йоча-шамычетымат ончат, шкендым шыматат. Кычкырал веле, ала-кунарын куржын
толыт. А мый кузе-гынат шке шотем дене илен ончем. Ала эше марийымат
муам... Кузе
шонем, туге илем. Кузе моштем, туге савыралам.
Тосет ала-кузе эше тынаре колыштын шогыш, чонжо чытыш. Ала ӱдыреҥын шыде
пушыжо
эртымым вучыш. Келгын-нелын шӱлалтышат, Эльвирам туран гына ончалын шындыш
да
пеҥгыдын каласыш:
— Могай тый... Мочол осал, неле чонан улат улмаш. Мый шканем эмратен-
шыматышым
огыл, а икшывем-шамычлан сай авам, уртыштем поро озаватым ужнем. А тый...
Кузе
мый йоҥылыш лийынам улмаш. Мыланна тыгай ава огеш кӱл! Йӧра, шонымет-
моштымет
семын иле, мотор, чапле качым кычалын ончо... Ала иктаж сӱҥсыр лектеш.
Тосет йол йымакше чошт шӱвалят, ротышке савырнен кайыш.
— А тый мыйым пеодарлан шотлышыч, узыпий! Тыгак тыланет кӱлеш! Эльвира уло
шыде,
чон йӧсыж дене почешыже, ажгынен, чорикынак кычкырлен кодо. Вара,
теҥгылышке шинын, чон каненак шорто. Пычырик лыпланышат, нюслен-нюсленак
эркын мӧҥгыжӧ тарваныш.

* * *
Эльвира ача-аважын суртыштак ила. Пӧртшат шкеж таҥашак. Ача ӱдыржымн шочмо
ийын
нӧлтен шынден, манеш. Пӧртат тоштемын, лунчыргашат тӱҥалын. Пӧръеҥ кид уке
гын,
лунчырга шол. Иктаж оҥажым я пырняжым жапыште вашталтен-пеҥгыдемден от
шукто
гын, ала-могай уждымо-палыдыме чер вийжым-алжым эркын пунчештарашат
тӱҥалеш. Тыгак ӱдырамашат... Воктене пӧръеҥ ок лий гын, тудынат чон
шокшыжо, сын моторлыкшо
койын-койде кавыскаш, лывыжген лыжгаяш тӱҥалеш. Эльвира денат ала-кунамсек
тыгеракак. Тӱжвач ончымаште гына тудо тугаяк чевер-мотор, реза-веселан
коеш. А чонышкжыо ончалат гын... Шыдыжат, кӧраныме кеумылжат кӧваленак,
утыр ташла да шарла веле. Ойган шудыр чон кумылжым чӱчкыдынрак да
чӱчкыдынрак леведеш.
Кнамрак тиде тӱҥалын? Ачаж ден аважын поче-поче колен колтымышт деч вара,
пожале. Вет нунын улмышт годым нимогай ойго-йӧсым палыде илен. Ик пачката
ӱдырышт
лийыныс, садлан тудлан нуно нимомат чаманен огытыл. Чылажат лийын: кочкаш-
йӱаш —
эн тамле, чиен шогалаш — эн мотор... Моло семын, ала-могай вес илыш лийын
кертеш
манын, тунам шоналтена мо? Ача-аваже тудлан чыла пуэныт, да илаш гына
туныктен
шуктен огытыл, витне. адланак дыр тымартеат шке пиалжым муын-вашлийын огыл.
Ынде мынярымше пачаш уэш кычыже-шамычым ушештарыш. Кунар йыгыт дене
вашлийын,
иктыжат тудлан ӱмыр йолташланын йӧрӧ. "Вет тиде — мыйын пиалем",— манын
шоналташ
иктат амалым пуэн кертын огыл. Южо ӱдыр-шамыч качышт почеш шортын-сӧрвален
коштыт, шӧргамат чият, вӱргорныштымат пӱчкедат... А тудын-чылажат мӧҥгешла.
Кече-шамыч почешыже изи пинегыла йыҥысен-инален коштыныт. Ӱдыр тидлан
воштылын веле.
Кузе шонен, туге кучылтын. Воштылынак теве ынде шкетын шинчен кодын. Чон
шокшыжым нигӧлан пуаш, нигӧм шыматаш...
Да кажне гана, тыге шонкален-аклаш тӱҥалмекше, шинча ончыкшо саде самырык
туныктышо ешет толын шогалеш. Молан вара нунылан тынар кӧрана? Когыньыштым
йыгыре
кидпӱя ошкылмытым ужын,чытенак кертын огыл. Молан айдемылан тыге пӱрен:
иктылан
— пиал, весылан — пий лу. Теве саде мужырымак налаш. Школ деч вара вигак
институтышко пуреныт, кугу олаште иленыт. Тунемын лекмек, паша верымат муын
пуэныт.
Икте-весыштым ала-кушто орланен кычалынат коштын огытыл, саде
институтыштыштак
вашлийыныт докан. Школ омсадӱрым вончен шуктеныт ма уке — пачерат ямде.
Тынар
шергакан, вучымо пашаеҥ улытыс. Уке гын ялысе ньога полкым кӧ туныкташ
тӱҥалеш?
Такшым нунынат чылажат сай-ласка мо? Тока пӱя тӱр дене ала-мом пешак
пашымлен
кайымыштым шкеланен ыле. Кидышт модеш веле: ала таалат, ала ӱчашат улмаш.
Эльвирам ужылалтыштат, иканаште шыпланышт, коктынат вуйым кумык чыкышт. Но
ял вет
шинча-пылышан, нимом от шылте: чыла ужыт, чыла колыт. Коклан шургымыштат
лиеш,
кок-кум кече дене пелештыдеат кошыт, манеш. Йра айда, шке шотышт дене илат
огыла. Мом нунылан шуын пижаш. Эльвиражлан кӧ улыт? Кеч-могай, кеч-кудо
суртышко
парням шуралте — кажныжын шке ойгыжо, азапше. Иктын лишыл еҥеж неле чер
дене маитла, весын марийже йӱын толаша, кумшын вате яжарлана. А тыгайже
суртышко иканаште толын сӱмырла гын? Э-э, мом ойлаш: айдеме тудо кеч-кузе
толашыже, ала-мо
семынат тӧчыжӧ, садак орланашак веле шочын.
Мӧҥгыжӧ миен шумылан Эльвира йӧршын лыпланыш. Тосетат, темлыме шомакшат
ушыж гыч
лектын возыч. тӱняште тудо ялт шкетшак тыгай огыл. Еҥ ойгым ужат да
шкендычшын
тунарак кугун ок чуч. Пырля-пырляште тунарак неле огыл. Колашат иквереш
каньылырак манытыс.
Ты йӱдым тудо молгунамсыжла кӱпчыкым туржын, пӧрдалын ыш кий — вигак мален
колтыш. Йӱдымат ик ганат ыш помыжалт, неле, шучко омат ыш кончо. Путырак
ласкан,
ньога годсыжлак малыш.

Кокымшо
Эрдене Эльвирам йолташ ӱдыржӧ, тугаяк шкет кугу, Чачук, помыжалтыш. Тудо
огыл
гын ала-кушкен мала ыле. Чачукшо дене школышкат пырля коштыныт, фермыштарт
икверешак терысым нӧштылыныт. Саде картычкыштет воктенжак, пурла велне,
шога. Икманаш, ик вондын саскаже улыт. Шоваш ден комдышыж гай.
— Кузерак вара?
Асет вуй ӱмбалныже шыргыж-пыльгыж шога, пуйто ала-мом тугайым пален
налынат, пешак луктын каласынеже.
— Можо... вара?— уэштшыжла, Эльвират тудын семынак шаяренрак пелештыш.
Комдык лийын, кадыргалтен, тамлын-ракатланен карныштале. Йолташ ӱдыржын мо
йодмыжым, молан тынар пыльгыжмыжым але нигузеак умылен ом керт.
— Доцентет дене вара тос лийын шуктышда, уке, манам? Хи-хи-хи...
— Могай то-ос? Кӧм ойлетше? Мом люрген шогылтат?
— Йӧра, йӧра мый дечемже тояш ит тӧчӧ... Ялже йӱдымат шинчан, малыше
калыкат пылышан. Хи-хи-хи...
— А-а... Теве тый мом...— Эльвира иже ушым нале.
Теҥгечысым шарналтен, шкежат "кыт-кыт-кыт" ыштале. Сырымыжын, ӧпкежын
вашакшат
кодын огыл.
— Мый огыл, калык, манамыс,— весыжын шинча йӱла веле.
— Нуныштын мо пашашт? Кӧ вара шинча-пылышыже? Кӧ тынар писе?
— Орол Ондрийын Вдасийже... Эрдене ушкалым лукмо годымак ял калыкым увер
дене
куандарыш.
— Нине шоҥго карта-шамычланже мо ынде ок сите гын? Тутыш шишланен коштыт-я,
—
уэштале Эльвира.
— Мо ок ситыжым от пале мо? Садет... Хи-хи-хи!.. — весыже нигузе лыпланен
ок
керт.
— Тыйже вара мом люрген шогет, шытирка? Кай да Ведасий кувалан каласе —
уверже
шке логарешыжак шичше!— торжан руале Эльвира.
— Тыйже мо... Элюк, молан сырашыже? Мый гын, кольымат,куанен веле колтышым,
—
Чачукшо ӧрын-орткен кайыш, йолташ ӱдыржӧ ӱмбаке шинчажым пашкартыш.
— куаненат гын, кушталте!— Эльвира тугак, иаралтын, нӱшкӧ товарже дене
локшинчеш.
— Мыйже мо-о?.. тыланет верчын куаненам ве-ет,— Чачукшо, кумыл волен,
нечкын
шуйдарыш. Теве-теве шортын колта, шонет.
Чачук тугай: шорташыже тарешак кая. Так иктаж-кӧ торжанрак я игылтынрак
пелешта
— шинчавӱд туштак. Путырак пушкыдо кумылан ӱдыр. Но ты гана тудо огыл, а
Эльвира
чон йӧсыж дене "тыландаже мо вара-а! манын кычкыралят, магыралтен колтыш.
— Тый мо-о?.. Мо лийыч, Элю-к?— Чачукшо нигушко пурен каяшат ӧрын.— Ит шо-
орт...
Тый тыгай качымарийлык улат мо-о? Эше ме эн моторым, эн чаплым солалтена-
а... —
теве-теве пырля шинчын шорташ тӱҥалеш, шонет.— А тиде Тосетшым...
— Могай тудо... Мыйын тосем мо?— шолагай муро лугычак Эльвира пелешткалаш
тӧча.
— Вот мыят манамыс... Тыланет тыгай кӱлеш мо? — Чачук йолташ ӱдыржым вуйжо
гыч,
вачыж гыч ниялткала, шыматен лыпландарынеже.— Ме тыланет тугай качым муына!

Шӱвал шынде тиде чаравуй ӱмбаке!
Чытен ыш керт, тудынат шинчавӱд лаканже ташлыш, йорге йоген кайыш.
Коктын шортыч-шортычат, улнен, эркын лыпланышт. Икгай улыт-ла: туштак
вурседалын
налыт, туштак сӧрасатат. Шовашыж ден комдышыжак, мом ыштет.
— Элю-у-ук, палет, таче мом ыштена?— Чачук ончычрак ушым нале.
Койко деч кораҥын, воштончыш велыш савырныш, шинчвӱд вашакшым ӱштыльо,
ӱпшым
тӧрлатале.
— Мом адакат шонен муынат?— весыже шыргыжалашат тӧчыш.
— Тый таче пашат гыч ондакрак шылаш тӧчӧ, йӧра? Олмешет кодаш иктаж-кӧм му.
Вискален шинчаш мо йӧсыжӧ? Йочат кертеш.
— Вара?..
— Мыят кас лӱштыш деч вара вигак мӧҥгӧ чошалтам. Чиемат, тый декет толам,—
тока
гына нюслышет э тототла вет.— Таче клубышто студент-шамычет дискотекым
эртарат,
манеш.
— Мо-о?.. Могай эше дискотеке? Мемнан клубышто?— Эльвират койын ылыжаш
тӱҥале.
"Дискотекыже" мо тугай — пеш пала да так йодшын койо. Чачук тиде молан адак
таранен? Изи капан ман — чыла вере шунеже. Шып-ласкан илен огешак мошто:
эре тудлан ок сите, тутыш ала-момат шонен муэш, вара молымат тарата. "Изи,
да туш",—
арам огыт ойло.
— Ну, саде танцет... Тидымат от пале?
— Танцыш кошташ меже ынде тугай самырыкшак огынал-ла, — йолташ ӱдыржын изи
чонжат писынрак кылткаш тӱҥале, но ынеж палдаре. Танцыжым тудо изиж
годсекак йӧрата. Ожнырак тыгайым колын гын, лу-лувко меҥге коклаш каяш рат
лийын.
— Ай, ойлыштат шол!— весыже иралтын колтымо гаят койо.— Шкендым шоҥго
ӱдырешат
шындаш тӱҥалынат мо, окмак? Шойышта-ат, ме але тый денет — "кровь с
молоком!"—
каыскаш низаштат огына шоно. Теве ужат, иктаж студентшым, эн чапле качым
таче
солалтенак!
— Ну, тыйым... — малдале львира, кидшымат лупшале — мӱй пеледышыш толшо
мӱкшым
веле покта.
А шке чый-й шыргыжале. Чапле качыжым тудат ок шӱкал ыле.
Эльвират вашкыш гыч кынеле. Пеле чара лӱза-чатка капышкыже пушкыдо халатым
шоҥале. Нимом ок ойло гынат, Чачукым пешак тӱткын колыштшыла коеш.
— Тый, тудо, студент полко веле манын, ит аптыране,— Эльвирам алгаштарен
шуктымыжым ужын, Чачук утыр веле талышна, йылмыжат ок тӱкнӧ.— Армийыште
служитлен
толшыштат улыт, манеш. А иктыже гитар денат шоктен мошта. Мурыжым кузе
сылнын
мура?! Мый шке пылышем дене колынам. Э-э, теве шкенжым ужат гын, тыят шулен
кает. Тыгай мурым шорнет?
Куржам мый, куржам шочмо ялыш,
Изин-кугун чон вургыжеш.
А эртыше ныжылге жапым
Ончал савырналме шуэш...
Мурышкыжо шижде-годде Эльвират ушныш, умбакыже коктын шуйдарышт:
Автобус вашка шочмо ялыш,
Изин-кугун чон вургыжеш...
Сӧрасышт, лыпланышт, шинчаштат волгалте.
— Мыйын мушкылтмешке газ плиташ пареҥгым ырыкте, киндым шул,— манят, муро
семым
эҥыралтенак, Эльвира чуланышке пурен йомо, рукомойник йылмым мурыктылаш
тӱҥале.
Вара яндарештше, чевергыше чуриян, йыгыре шинчын, пырля эр кочкышым ыштышт.
Нуно тугай улыт: каласеныт — ыштеныт, шонен пыштеныт — шуктеныт.
Паша кокла гыч кечыже шиждегычак эртен кайыш. Каватӱрат чевергаш тӱҥале.
Эльвиран шӱм-чонжо кас лишемме семын утыр лывыргыш. Коклан ньыге-ньуго
чучын колта.
Изи чоным можо тыге тургыжландара — шкежат умылен ок керт. Мо дечын
ӧрашыже, кӧ
деч лӱдаш? Тудо кайык гай эрыкан. Шулдыржым иктат пӱчкын огыл, еш
четлыкыште ок
орлане. Мом шона — тудым ышта, кӧн дене шона, тудын дене вашлиеш. кидше гыч
кучен, чонжылан кешыдыме еҥ деке иктат вӱден намиен ок шогалте. Салика гай
марланат виеш тудым иктат шынден ок колто. Тугеже молан изи чонжо йӱла? Мом
гын шижын
чытыралтен, кожганен колта? Шӱргыначкажат пылыш мучаш марте ырен, чеверген
кая.
Уке-е, эре ала-мом вучен, тетла тыге илаш огеш лий. Кунам гынат тудат шке
пиалжым вашлийшаш. Кунамсек сур куку гай ойганен илашыже перна? Айдемын
шочмекшак
тӱняште вес пелыже лиеш манытыс. Тугеже тудынат пел чонжо ала-кушто
оралене,
эльвирам кычалын коштеш? Ала, чынжымак, воктенак? Икте-весышт дене
вашлийын, шижын-тогдаен гына огыт мошто?
Саде Тосет Эльвиран шинчажлан кече мучко иктаж кок-кум гана перныш. Но
ӱдырын
ончалтышыже ӱмбаланже ик гана веле лакеме. Чынак, вуйлепкажат чара
улмашыныс.
Ючыли-кужу, кӱкшӧ капан. "Э-э, тыгайым... Ончыкем толын шогалашыже
вожылынат
огыл вет? Ужат, могай чыр, ушан лектын? Ик пеледыш гыч мӱй урважым авызлен
налынат, весыланат чонжо йӱла"— сырен шоналтыш. Тетела ӱмбакше ышат онал.
Машина толын шогалеш веле, виса деке куржынат лектеш. Журналыштыже палемда
да
тунамак юухгалтерийыш йыҥгырта, вара шурно мыняре пурымым ончыктышо
таблицышке
пор дене возалтенат шында. Молгунам эркын, вашкыде, ӧкымынрак тарванылын
гын,
тачыже выр-вур веле коеш. Кечываллан мӧҥгӧ гыч налме шолтымо муно ден
киярымат
пурлалаш мондыш.
Председатель кечывал тура толын лекте. Ӱдыр умбак ала-кузе шекланен-шымлен
ончале. Йӱкым гына ыш лук. Председател ийготшо дене такшым туын деч чуч
гына кугурак
дыр. Ала-можо дене ӱдырлан келша. Ушан-шотан улмыж дене дыр. Еҥ ончылно
шкенжым
кучен мошта. "Ӱмбалым ужшо пырыс гай йылметым нулен ит кошт",— Эльвира
семынже
игылтынат нале. Тыгай пӧръеҥ пелен кеч-могай ӱдырамашланат сай-ласка докан.

Ӱшанле, нимо дечат лӱдшаш уке. "Мыланна мо кӱлеш?.. Воктен пӧръеҥын пеҥгыде
тупвачыжым шижаш, пычырик эмратен шыматыме лийже", — шоналтыш ӱдыръеҥ.
Виктыр Петрович — толшо еҥ. Предчедательлан шогалмыжлан але идалыкат ок
лий.
Тошто председательже, Иван Яквлеич, тиде пашаште иктаж кумло ийымак орланыш
чай.
Эльвира мо шарна, предчедатель эртак тудак лийын. Орланымыже-можо, тӧра
семын,
ала-могай помещик гаяк илыш. Кузе шонен, туге ыштен; мом каласен, тудо
шукталтын. Кок эргыжланат чапле оралтым чоҥен пуыш, посна лукто. Шканже гын
пенсийышке
лекмыж деч ончыч кок пачашан кугу полатым нӧлтен шындыш. Ялыште кызытат
иктынат
тыгай уке. Кунар колхоз чодыра, кермыч пытыш гын, а кунарыже кӱлеш еҥлан
ӧрдыжкӧ
каен йомо. А вольыкшо, шылже логарышт гоч мочол эртен — иктат, шотлен,
шотымат
ок му.
Вара эркын-эркын шоҥго елеш йыпше теме, витне. Теммыже-можо, айдемылан тудо
нигунамат, нимоат ок сите. Жапше вашталте шол. Партиет, райокомет пытыш —
арален
налше уке. Калыкше сокыр-соҥыра огылыс; чыла ужын, чыла колын, ондакше
кокок
коштын, "кугыжатлан" тура луктын каласаш чоштын огыл. Ала-могай демократ я
домкрат-шамыч толмо дене чылаланат эрык лие. Иктынат умшам нигӧат петвырен
кертын
огыл. Кажныже мом шонен, тудым ойлен кертын. Ик отчет-сайлымаш погынымаштет
Иван
Яковленичетлан ой сайынак логале вет! Чыла шарналтышт, чыла луктын пыштышт.
Чытен ыш керт — клуб гыч лектын кайыш. А мо тудлан? Каен— йомын. Мо кӱлешым
шканже
веле огыл, уло родо-тукымжылан ыштен коден. Эрге-шамычлан чапле сурт-
оралте,
шольылан — пуйто списатлыме колхозын легковойжо. Тудын дене шке
кудалыштыныс,
шкенжынак — шотлен. Пенсий — ялыште эн кугу. Молан ок кай? Тугай жап толын
— почым ишыктен, вашкерак йолым веле туртыктыман. Колхозет, калыкет —
тудлан мо?
Огешат шоналте, кеч чыла сӱмырлыжӧ, унчыли кумыкталтше.
Виктыр Петрович огыл гын, сӱмырлак ыле. Иктат, весат шогалын ончышт — нимо
шотым
ышт му. Уло-укежым, мо кодшыжым теве-теве нумалын пытарат. Йӧра, район гыч
тудым
кондышт. Ӧрдыж гыч толшым ондак пеш ынешт пурто ыле, но, мом ыштет — шыл
уке гыч
шоат томсык. Шке калыкын кун уке гын, ала тидыже иктаж шотым конда, шонышт.
Ончыклык илыш, паша нерген мутшат еҥ-шамычлан келшыш.
У председатель Эльвираланат келшыш. Сайлыме эрлашынак фермышке тольо.
Ондаксыже
тиде терыс пыжашыш иктаж уна-тӧражлан презе я туна, але сийлаш, шашлыкым
мӧзгатышт шыл кӱлеш годым веле толын савырнен. А тиде чыла ончен лекте,
доярке-шамычым поген кутырен шинчыш, чыла шотыштат полшаш сӧрыш. Эльвира
тунам нимо деч
ӧрын-аптыранен ыш шого, умшашке вӱдым подыл ыш шич — чыла ойгыштым лопкен
луктын
пышыш. Тудо йылмылан тале, кӱлеш гын, ала-момат кертеш.
Виктыр Петровичын шинчашыже тунамак тудо пернен, шӱмешыже кодын улмаш.
Икана
шкеак Эльвиралан бухгалтерлан тунемаш каяш темлыш. Иканже-можо лийын ик
тугай
"язык". Виктыр Петровичын ешыжат уло, но ала-молан алят ок кондо. Тугак
лучко
меҥге коклашке эр-кас кудалыштеш. Молынгай вигак шканже пӧрт-полатым ышташ
ыш
пиж. Колхоз верч, тӱшка паша, калык верч азапланак ала-мо.
Кызытат тидым-тудым рашемдышат, савырненат кудале. Теҥгечысе нерген ик
мутымат
ыш лук. Виктыр Петрович — шотан пӧръеҥ, ушыжо уло, эпере ок пижедыл. Титак
шомакшымат умылен дыр. Кузе тыге Эльвирам уэш ушкал воктек намиен шогалта?
Рӱмбалгыме семын ӱдыръеҥын ии чонжо утыр кожаганш тӱҥале, кокланже
чытырналтынак
колта. Пашаж гыч ондакрак шикшалташат йӧн шкеак лекте. Пшкудо ӱдыр Верук
дене
эрденак вашлийынктырен келшеныт ыле, ыш ондале. Тудлан ӱшанаш лиеш. Тений
школым
тунем лектын, но институтышкыжо ала-кузе вигак утнемаш пурен ыш керт. тыгай

ушан-шотанат огыт пуро гын, туштыжо кӧмыт вара тунемыт гын? Ялысе йочалан
логалаш каньылыжак огыл чай. Кызыт чылажымат оксала налаш лиеш, маныт.
Тугак дыр.
Оксат уло — тунемашат кушко шонет, тушко пурет. Оксат уке — шолагай мурым
мурет.
А ялысе еҥ оксалан эре йорлын илен, тачыже гын, ойлышашат уке. Но Верук
вуйым
сакен огыл, шолагай мурымат мураш ок шоно. "Вес ийын садак пурем", манеш.
Клубышко кошташ мойн тудо ок ярсе, тутыш книга ӱмбалне. Ондак тунемын
лекнеже, вара
веле качым кычалаш тӱҥалеш. Кӧ пала, ала чын ышта? Кызыт доярке ӱмбаке
йыгыт-шамыч пешыжак огыт ончал-ла.
Мӧҥгыжӧ толын пурышат, пыртак пурлале да эн сай платьыжым, шоҥ гай куштылго-
пушкыдо, кына-чевер ангор кофтыжым чийыш. Шуэнрак гына кучылтмо тӱрвӧ-шинча
чияжым
луктын, мо кӱлешым чевертыш, шемемдыш. Воштончышышкыжо ончале гын, трельяж
воктен кечыше календарь гыч пыльгыж ончышо чара Майра гай веле койын
колтыш. Тидланак ала-мо шинча йырысе чиям ночко солык дене ӱштыл нале,
шӱргыначка чеверымат
вишкыдемдыш, тӱрвӧ гына снеге гай чечен-тамле кодо. Шинчен-шоген ыш турко,
Чачукым вучен шуктыде, шкеак куржын колтыш. А тудо,эррак толшет, таратышет,
чиенат
огыл улмаш.
— Тый мо, алят амде отыл? Мом тынар мутайкалетше? — йолташ ӱдыржым омсадӱр
гычак
шылталаш тӱҥале.
— Ой, толынат шуына?.. — весыже, титакшым шижын, ӧрткышыла коеш. Авам
тулачыж
деке Шӱргыялышке каенат, чыла сурт сомылка ӱмбалнем кодын... Вольыкым ончен
пурышым веле, — языкшым каара лиеш.
— Йӧра, эше мом ышташет кодын? Мыят полшен кертам, мызи,— Эльвира
тургыжланен—чытамсырланымыжым ынеж ончыкто гынат, шомаше палдара.
— Ой, огеш кӱл! Чыл аыштенам... А тый, ончемат, Морко яжарет дене вашлияш
тынарак вашкет, ужат? — весыже "пӱшкыльӧ".
— Ай, ойлыштат шол! — ожыалме гай лийын, Эльвира кидшым лупшале. — Паша да
мӧҥгӧ, мӧҥгӧ да паша... Ны вучышо, ны ужатыше... Эре ик семын илен,
йыгыжген пытет, амырык пагытат тыгак шижде-годде эртен кая.
— Туге-туге, мемнанлык кычыжат шоҥгемеш ман... Хи-хи-хи!
— Ит люрго! — Эльвира сыренат колтыш, Йолташ ӱдыржылан руалынак пуыш. —
Кайынет
гын, чий вашкенарк. Шкеак таратен коштат... — чытышыже пыташ тӱҥале, витне.
Чонжылан такшат ала-молан тугак ньыге-ньуго чучеш, эше тиде йылморгаж
витара.
— Йӧра-йӧра, тынарыжак сырышаш уке...Ну, чисти чадыртанак улат, Элюк.
Мыскарамат
от умыло мо? Мый чечас,— манын, Чачук вашкен гына чияш пиже.
Кӱчык-кӱжгырак кап-кылже мӧч-мӧч веле, пеҥгыде, яклака. "Тыгайже иктаж
рвезым
сымыстарен кертшаш гаят огыл,— ала-молан шоналтыш, чаманенат колтыш. —
Ӱмыржым
так шкетынак эртара, витне". Шуарвочкым веле ушештара. Тыгайже Эльвирамытын
леваш йымалнышт кызытат шогылтеш. Кугезе коваж дечак кодын дыр. Нинӧланат
тудо ынде ок кӱл, лукын шуаш ала-молан жал.
Эльвира иже шижын колтыш: шкенжым йолташ ӱдыржӧ дене таҥастарен шога
улмашыс!
Кап-кыл тудын — латкандаш ияшыж гаяк: кужу, яшката. Ны утыжым кӱжгӧ, ны
3тыжым
вичкыж огыл. Чурийвылышат чевер,йымыжа. Чачукын гын эртак араван, нержат
комдык.
Тидыжым нимогай чия денат от шойышто-ла.Йӧра, кеч вургемже капшылан
келшыше. Чиен шогалеш гын, иктаж окмакым аҥыртарен кертеш. Такшым тудо
пешыжак ок васартыл,
ватан марийымат ок шӱкал. Нунышт тидым паленак, витне, йырже ӱвыра гай
пӧрдыт. А
вот Эльвира деке пешыжак лишемаш ала огыт тошт, ала иктаж-можо дене ок
келше?
Нине пӧръеҥ полкылан ӧрат веле. Мо нунылан кӱлеш? Сокыр улыт мо?
Тыге шонкален-таҥастарен шогымыж гутлаште Чачук чиенат шогалын. Пылышышкыже

шӧртньӧ алгажым пижыктышат, воштончыш деч кораҥын, йолташ ӱдыржӧ ончыко
толын
шогале.
— Вот, ямдат улам... А тый пашымлет... Кайышна мо?
Волгалтеш веле, шинчажат йыл-йыл йӱл. Иктаж вич ийлан самырыкракын коеш.
Клубышкат огыл, пуйто марлан каяш веле тарванен. Тудым ончен, Эльвират
шыргыжале, чевер Пампалчетым кидпӱанже гыч поген налят, "Кайышна" манын,
омсадӱрышкыла вӱдалтыш. Роштке тошкалын, кӱкшӧ таганан мотор каташтым клуб
велышкыла виктарышт.
Тудыжым такше клуб манашат йылме ок савырне. Лапка-лопка оралтыже
льыптырген
шинчын. А икмыняр ий ончыч кундемлан ик эн чапле клуб ыле. Пошкудо ялл
гычат
ӱдыр-кае-шамыч кас еда куржталыныт. Эркын-эркын, шижде-койде тудат
шоҥгемын, а
пошкудо яллатшыже чапле кӱполат-шамычым нӧлтен шынденыт. Клубат огыл —
дворец.
Олмешыже нунын денат у клубым чоҥаш ала-кунамак тарваненыт ыле, проектшат
лийын,
манеш. Но тудо кагазешак веле кодын. Олмешыже тошто председатель шканже
кугыжан
полатым нӧлтен шынден дыр. Ындыже кызыт тарванат манын, шоналтыманат огыл.
Окса
ны колхозын, ны сельсоветын, кызытше администрацйи маныт, уке. Садлан мо
улыж
дене серлагаш логалеш. Шошо-шыже еда, самырык-шамыч, погынен, тидым-тудым
олмыктылаш тӧчат.
Чачук ден Эльвиран лишеммышт годым клуб ончылно кок-кум еҥ гына коеш ыле.
— Эльвира, ончал, кӧ толеш,— пылышыжлан йолташ ӱдыржын пеле йӱкын
пелештымыже
шоктыш.
Садыжын шӱжмат шогалме гай лие, кид-йолжат чытырналт кайыш. Тштын-тоштдерак
вуйжым нӧлтале, йыр ончалшыла койо. Шинчаланат шыри-вури веле, вудакаҥын.
— Тый тушко огыл, шолашкыла ончал, — уэш пыоыш мучаштыжак солненкодо.
Эльвира шинчажым нӧлтале, да теве-теве Чачук ӱмбаке кычкыралын колта. Клуб
велышке Тосет пешак вашка. Волгыдо костюмым чиен, галстукым кылден. "Тудат
качымарийгай койнеже огыл? Кеч ала-мом чиен шогал, кӧлан тый кӱлат?" —
сырен-йырнен
шоналтышат, йолташ ӱдыржыммшӱтышашла ончал шындыш. Шинчаже йӱла веле, теве-
теве
когартен колта, шонет. Чачукшо гыншыде ончалтышыжым шотышкат ыш нал, пуйто
ышат
уж. Тосетым пыльгыжын онча, пылыш мучашыжат чеверген.
Клубын комдык почмо омса гыч тыгодым куштымо сем ок йоҥгалт гын, Эльвира
ала-момат ыштен кудалта ыле дыр. Савырнен каяшат тарванен ыле.Чыланат
тушкыла лупшалтыч. Моло деч кок йолташ ӱдырат почеш ышт код. Шижынат ышт
шукто, пурымаштак ончыкышттуныктышо толын шогале.
— Эльвира, кушталташ тендам ӱжаш лиеш? — шыман гына йодылдале, тыматлын
шыргыжале. Ынет кушто гынат, ваштарешыже лектат.
Качыжат сӧрале: кудыррак шем ӱп, йытыра изи ӧрыш, нугыдо шинчапун. Капше
дене
Эльвира деч ик вуйлан кугурак, чикмжат чатка.
Тока гына тул гай ырен-шыдешкыше ӱдыръеҥ иканаште аптыраненат колтыш.
Кунамсек
тиде еҥлан кӧранен-шекланен, йышт ончен коштын? Теве ынде ончылныжак шога,
кушташ ӱжеш. Кидетым веле шуялте — пиалан марийым кучкн ончашат лиеш.
Элльвира тугак ӧрын-ӧрткен шога. Садыже тидым шиже ала-мо — шкеак кидшым
шуялтыш. Кузе отказет? Ужар ӱдыр гай чеверген, вожылалын шыргыжалме гай
ыштышат, вашеш тудат
кидшым шуялтыш. Кап-кылже мучко тунамак пуйто ток каен колтыш. Туныктышо
ман,
кучымыжо могай пеҥгыде. Нерышке шыма-ныжыл одеколон пуш тольо. "Мемнан
тракторист-шофер-шамыч гай огыл", — шоналтыш. Тутло пушетым сайынрак шижаш
манын, лопка оҥжо пелен чакрак лие. Вуйжат савырналтен колтыш. "Кушташыже
тудын ден могай
куштылго!"— вуйыштыжо вес ой ызген-мызген эртыш.
— Мо пешак шып улыда?— шоктыш вуй ӱмбалныже нугыдо-итыматле пӧръеҥ йӱк.
— Ала...— ӱдыръеҥ вачыжым веле туртыктыш. Кутыраш огыл, кугун шӱлалтенат ок
керт
да.
— Молгунам пешак вксела, пӱсӧйылман ыльдас... Тачыже мо тендан дене лийын
каен?—
садыже ынеж чакне.
"Тидымат пала... Тудат ала мыйым шыпак ӧрдыж гыч шекланен коштын?"—
шоналтыш.
— Эре икгай от лий... Тутыш шыргыж-воштыл коштшо еҥым кӧлан шотлен кернтыт,
паледа?— Эльвиранат йылмыже ныжылге сем, тыматле шомак почеш эркын рудалташ
тӱале.
— Лӱмемжым кушеч паледа?— тоштын-тоштдеак шара шинчашкыже ончале, йол
йыжыҥжат
лыж-ж лийын колтыш.
— А-а... Мый тендам толмем годсекак палем.
— Мыят... Александр Сергеевич вет? Пушкинак огыдал чай?— Эльвира мыскарамат
ыштеникерте, ласканрак шӱлалтыш, кап-кылжат лывыргыш.
— Айда икте-весынам лӱм дене ойлаш тӱҥалына. Йӧра, Эльвира? Мыйже тунарак
шоҥго
омылыс,— ош пӱйжым шыргекойыктен шыргыжале. Ала воштылеш, ала мыскарам
ышта. —
Адакше марий еҥ "те" манын ок кутырыс: тый да мый. Туге вет? Авам такшым
эреак
Санюк манеш. Пеш нечкын шокта... Мыланем Саша утларак келша.
Тыге тыматлын кутыра да, кузе от келше-я. "Ане" маншыла, вуйжым савалтыш.
— А Пушкин шотышто... Школыштат, институтыштат эртак тыгак лӱмдылыныт. Теве
тыят... Кеч псевдонимым нал,— мутшым тудат мыскара корно дене виктарыш.
Тыгутлаште куштышо-влак коклаште палыме чара лепкам ужылалтыш. "Кӧ дене
тиде
кушта? Могай окмакым муын?"— шоналтышат, тӱткынрак ончале гын, пеленже
Чачукын
тыгыдынкудыртымо тӱрка вуйжым тогдайыш. "Ах, шытирка!—семынже шыргыжале. —
Тыге
тудо, шыл уке гыч шодат томсык... Каче дене палымым ыштем, мане. Кузе
чиялтен
кодыш, вожынпочӹ7 шканже гына тутыш кычалеш... каче-шамычым катажла
вашталтылеш.
Теве тидымат солалтен шуктен, коеш".
— Йолташ ӱдыретым йомдарышыч мо?— Санюкет тидымат тогдаен шуктен. Саша
манаш йодо гынат, Эльвира ялысылак, аважлак вигак тудым семынже тыге
лӱмдыш.
— А те... Тыйже пелашетым кушан йомдарен коденат?— Эльвира вашмут олмеш
йодышым
веле тушкалтыш.
Т¯Иде еҥ дене ала-молан тынар куштылго-ласка. Садлан шуанврндо гай шужымат
ончыкташ ыш аптыране.
— А-а... Аваж деке олашке чымалтын,— ала-кузе ӧкымын-шекланенрак вашештыш
весыже.
— Конешне, тыгай моторын мемнан гай ялыште илымыже шуэш, ужат?
— Мыоанем гые ял деч сайже нигуштат уке. Ялысе улам вет... Моркышто изи
гына Пумыр уло. Колынат? Колумб тушто шочын...
"Мо-о?! Морко йорга улат тугеже?— шоналтышат, теве-тьеве уло йӱкын воштылын
колта. — Ну, тиде Чачукым! Шого, мый тыланет але ончыктем!" Йыр ончале, ны
чара вуян Тосет, ны йолташ ӱдыржӧ куштышо-шамыч коклаште огыт кой.
— Тек москвич ила Москваште,
А Чукоткышто — чукча,
Мый шкенан марий каваште
Муро турийла чучам...—
Морко йоргатын шомак памашыже йыргыктен йоген кайыш. —
Теве кузе кугешнен воза тудо ик почеламутыштыжо. Манмыла, кажне кайыкын —
шке
пыжашыже.
— О-о, те...
— Эльви-ира адакат "те"?
— Мый мут колыштдымо учкеник улам шол... Лийынам... Ала-кунам, ожнак—
айманен
шыргыжале ӱдыр. А тый... Ала шкежат поэт улат? Моркышто эртак поэт ден
писатель-шамыч веле шочыт, манешыс...
— Ну-у... Поэтшак манаш ок лий. Так изишак возгалаш тӧчем, кагазым
амыртылам...
А тый мом йӧратет, Эльвира?
— Кузе мом? Кампеткым,— ӱдыр шомаклае еҥ кӱсеныш ок пуро.
— Тудыжым изием годым мыят пешак йӧратем ыле,— вкчыжк шыргыжале.
— Мом ышташ йӧратет, манам.
— Ала... Пашам ыштем... Мом кӱшщтат — тудым. Мый вуйым шкпшмаш уке.
— Тый мыйым шыч умыло. Ярат годым, манам, мом ыштылат?
— Ала... Почеламутым возен ом мошто. Лудашыже такшым йӧратем,— ӱдыр
иралтынат
кайыш, йӱштынрак кутыралтен колтыш. Ужат, адакат ик ушан лектын, поэ-эт...
Мом
вара тынаре тидлан пижын?— Так илыштам огыла. Еҥлан мешайымаш уке... Илем
да,
йӧра,— каласышат, кумылжат тодылалт кайыш. Чынак, молан йӧра тыге илен
тӧчымыжӧ?
— Тугеже илышлан вуйым шиймашет уке? Чылажат келша?
— Коршаҥге гаякыс! Тыгай туныктышо-шамычын чоныштыштак шукта дыр.
— Айдемылан кунам тудо чылажат келша?— адакат вачым туртыктыш ӱдыръеҥ.
Тыгай дене кутырашыжат аптыранент веле. Иктаж-мом тугайым каласен колтымо
деч шеклане
веле. — Школышто тунемме годым такшым молын деч окмакшак лийын омыл.
Аттестатыштем ик кумытанат уке... Орадешем, умбаке тунемаш шым кай. Уло
класс дене ялеш
кодаш келшен огынал? Кодашыже кодна, а ик-кок идалык гыч, ушанракышт, кӧ
марлан,
кӧ олашке пашам ышташ, кӧ тунемаш лектын шикшалтыч. А мыланем фермыште
ушкалем-шамыч шергырак лийыныт. "Кӧлан кудалтен кодет, алмаштышыже нигӧат
уке, вучалте
изшак",— маньыч... Мыланем тыгак пӱрен ала-мо: кушто рож — тушто Эля. Иктым
утаре, весым алмаште...
— О-о, тыге ӱшанат гын, куанымак веле.
— Куанен, пун ок лий-ла. Тунемашак кӱлеш ыле,— ӱдыр келгын шӱлалтыш.
Канеташте аптыраненаит колтыш: тымарте йӧршын палыдме ала-могай еҥлан шӱм-
чонжым
лопток почын колтыш. Ӧрмаш-аш... Ала тудо семынже воштылеш веле?
Санюкет воштылаш шоненат огыл улмаш.
— Вот вет, кузе вет!.. Айдемым ӧрдыж гыч ончалат — тугай веселан коеш. Тиде
илышыште могай пиалан, шонет,— мутшым умбаке шуя.— Мыйымат иктажше
пиаланлан шотла
дыр. Теве институтым пытаренам, школышто пашам ышаш тӱҥалам. Пуйто шке
шонымашкем шуныам. Палет, мый кызыт уло кумылын, товарым налын, пӧръеҥ-
шамыч дене пырля
пӧрт пурам але чодырам руаш каем ыле. Пӱжвӱдым йоктараш, нойымешке, пашам
ышташ... Мом мый илышыште ужынам? Школ, институт, адакат школ... Тиде чыла?
Ончылно тетла нимоат ок кой: ик корно, ик илыш кышкар...
"Вот кузе-е?.. А мый тудым, пиаланлан шотлен, кӧранен ончен коштынам...
Кажнын —
шке ойгыо, азапше".
— Молан тыге маныда? Тендан, ой, адакат мондышым... Тыйын пашат оҥай. А
туныктышым йоча-шамыч, палет, кузе пагалат? — ындыже туге лектеш, пуйто
Эльвира рвезым
лыпландара, илаш туныкта.
— Тудыжо туге-е... Шке пашам, школым, йоча-шамычым мый йӧратем. Но коклан
шӱмчонышто ала-молан тунар йокрок лиеш, чылажымат вашталтыме, мӧҥгеш
авыралме шуын
колта.
"Могай тиде еҥ, Санюк? Тудат мыланем чон ойгыжым нимом шылтыде почеш. Кузе
тыге
лийын кайыш? Тока гына икте-весым палыдыме ӧрдыж еҥ улына ыле. Пычырик
жапыште
ала-можо дене савырыш, кап дене гына огыл, пуйто чонна денат лишемна. Тудын
дене
эре кутырымет веле шуэш",— кас мучко ӧрын шонкалыш Эльвира. Икте-весышт деч
нуно
ыштат ойырло, манаш лиеш. Йолташ ӱдыржӧ нергенат, ала-могай Морко каче
нергенат
шоналташат ярсен огыл. Тутыш кутыреныт. Мутшат ала-кушеч лектын вет.
Ойласен-ойласенак, Санюкет модылалше гай Эльвирам ала-кузе пеҥгыдынрак
ӧпндалме гай ыштышат, кидтупшо гыч чоп шупшале. Ӧрыш шуралтымыже кож име
гай чучо. Тунам веле
ӱдыръеҥ ушым налме гай лие. Чачук манмыла, чонжо чадыртан гай ылыж кайыш.
Теветеве совен колта. Ала-кузе чакналтен, каче деч торлышат,шинчаж дене
Чачукым кычалаш пиже. Садыже нигуштат ок кой. Санюк ӱдырын ӧрын-ӧрткен
шогалмыжым тогдаен
лыпландараш шоныш, витне:
— Арам кычалат, Эльвира. Йолташ ӱдыретым ала-кӧ солалтенат каен... — Вара,
шыргыж-модынак, уэш кидше гыч кучынеже ыле, но Эля ыш пу.— Лиеш гын, мыят
тыйым
ужатен кертам... Кертам веле огыл, тыгай пиалым ала пӧлеклетак, шонем.
— Ватет деч от лӱд?
— Вате деч?.. Молан?
— Аваж деке каен гын, ужатен мийыметым ок пале, шонет? Мемнан ял калык
пешак
пӱсӧ шинчавылышан. Эрлак намиен шуктат.
— Ужатымаште мо удаже? Тудо мыйым эше ик ганат ушкален огыл.
— Ну-ну, ушкалаш — ушкал отыл... Хи-хи!
Эльвирам ала-ияже шуралтыш. Кораҥын кайыме олмеш шаярланен веле шога. Тиде
тыматле, йытыра самырык пӧръеҥ деч ала-молан низаштат ойырлымыжо ок шу. Шӱм-
кылжат
кылт-кылт-кылт пералтен колта, оҥышко, ала-могай шкшо-йымыжа шӱлыш шарла,
кӱза,
логар аҥышке чоным когарта.
— Кайышна, Эльвира,— садыжат ынежак ойырло.
"Ай, мо лия-лия!" — семынже манят, кидшымат лупшал колтыш.
— Кайышна гын, кайышна!
Санюк клуб ончылнак кидпӱанже гыч налнеже ыле, но Эльвира тидыжым ышташ
иканаште
ыш пу. Ала-могай чолга еҥат шинчавылыш деч шкелана. Тудат шотым чылтшак
йомдарен
огыл.
Клуб окна гыч вочшо волгыо гыч краҥын, йӱд пычкемышеш шулен йомшаш веле
ыле, кенета шеҥгелнышт ала-кувелымла волгенче гай тулсалым йылт-йолт
волгалт кайыш.
Воктекыштак машина гож-ж толын чарныш. Лӱдмыж дене Эльвира теве-теве
ӧрдыжкӧ
тӧршта — Санюк кидше гыч кучен шуктыш. Тунамак машина омса колт-лопток
почылт
кайыш.
— Эльвира!— пурак толкын дене пырля пеҥгыде пӧръеҥ йӱк солнен тольо.
— Мо? Мый... — ӱдыръеҥ иканаште пелештенат ыш керт.
Ала ойжым пурак петырыш, ала ӧрмыж дене ӧрткыш. Йӱкшат, машинажат Виктыр
Петровичыныс!
— Тол-ян... Кутырышаш уло.
Эльвиран логар аҥжат ишалтын, йӱкшат ок лек. Ны пелештен, ны тарванен ок
керт —
верешыжак тӱҥгылген шогалын. Санюк кидшым ала-молан утыр веле кормыжта,
корштенат колтыш. А тудо колташ огешат шоно, витне.
— Колто... Корштарет,— пыкше шӱлалтен лукто.
— Ит кошт, Эльвира, — шоктыш вуй ӱмбалныже Санюкын шыма йӱкшӧ. Пеле
йӱкын,сӧрвалыме гаяк каласыш.
— Эльвира, мый вучем!— тушкак ушныш вес палыме йӱк. Тудыжын пеҥгыде, раш.
"Мо тиде тыгай? Тавалат мо?"— шоналтышат, ӱдырын чонжылан иже луш лие. Вара
семынже шыргыжалынат колтыш. Шып-тымык. Машинан икшырымын лыр-лыр-лыр
мӱгыралтымыже веле шокта. Мом ышташ тӱалеш — чыламат тудым вучатыс! Вот оҥа-
ай...
— Колто, манам!— кишым шупшыльо.— Азыр гай пӱтырен кучаш кӱртньӧ омыл вет!
— Санюкым, Александр Сергеевичетым, йӱштын игылтынрак ончале.
Садыже, шуленак каен, йӱкымат ыш пу. Кидшым луштарыш, эплынколтыш. "Кӧ тудо
мыланем? Ватыже улам мо? Эше кузе пӱтырен кучен",— ӱдыръеҥ шыдыжым лукнеже.
— Ужат, мыйым машина дене налаш толыныт... Ужатымет огеш кӱл маньымыс,—
каласышат, машина велышке тошкале.— Виктыр Петрович, тыландаже йӱдымат
молан кӱлеш
лийынам?
Тыге манят, шкежат лӱдын колтыш. "Чынак, молан толын лектын? Еҥ ончылнак,
клубышко... Ала паша гыч ондак шылмылан кожгатынеже? Верук иктаж-мом ыштен
кудалтен
огыл дыр? Ой, Юмашне!"— Эльвира тургыжланеншоналтыш, изи шӱмжо ынде вес
семын,
айманен, выр-выр-выр вургыжланен колтыш.
— Кутырышаш уло!.. Шич!
Пеҥгыде пӧръеҥ йӱк шинчалан койдымо кепшыл дене шкеж деке шупшынак шупшеш.
Ӱдыр
тоштын-тоштдерак машина деке лишеме. Ончылныжо почылтшо омсашке юлт пуренат
кайыш. Шинчын шуктыш ма, уке, Виктыр Петровч велыш йыжмикын ончалын,
шинчажым шылтыш. Тудыжо нимом ыш пелеште, машинажым уло кертмын сургыктен,
вигак тарваныш.
Председателят мутым ок лук, ӱдырат ок пу. Ӧрын-лӱдын, шып туртын шинча.
"Кутырышаш уло, мане... Молан вара нимом ок ойло, вӱдым подылшо гай шинча?
Сомсора, кеч
мутшым вашкерак тарватем ыле... Мо нерген кутырынеже? — Эльвиран чонжо
путырак
шыгырештын, семынже ала-момат шонкален, оралена, уйжы пудыратылын шинча.
Виктыр
Петровичет тидым шиже ала-мо, ӱдыр велыш вуйжы савырале. Кечывалымсыжлак
ала-кузе шымлен-шекланен тура ончале, шырге шыргыжале:
— Тый мо, нерым шогалтен, пӧрткайык гай туртын шинчынат? — ыштале.
— Вараш гаяк чоҥештен толын лектыч да... — ӱдырат вашеш мутым муо. Шӱлышым
нале
гоеш.
— Агытанетым лӱдыктен колтымемлан сырышыч мо? Весыжын мутшо тугак мыскара
йогын
дене эрта.
— Мо-о? Могай агытан?!— Эльвира чытен ыш керт, кычкыралынак колтыш.
Тынар лӱдыктен! Эше воштылын, койдарен веле шинча!
— Могайжым ынде шке палет...
— Мом ойлыштатше?!— шыдыже, ӧпкен дене йӱкшат йомо, мутшо пелыгыч кӱрльӧ.
— Да-а, Эльвира, шонен омыл...
— Мом?!
— Ни шоналыно-омыл, ни вучалын о-о-омыл...— машина озат вашеш мурым гына
шуйдарыш.
— А-а, тый — игылташ?!— ӱдыр савора гай вушт! ылыж кайыш:— Шагал! Шогалте,
манам, машинатым! — омса кидкучемымат руалтыш.
— Чу-чу, ит орадылане, — весыже ик кидшым руль гыч мучыштарен, Эльвирам
кучышыла, ӧндалалме гай ыштыш.
— Кораҥ! Нал кидетым,— ӱдыр четлыкыш логалше кайык гай кид-шулдырлажым лыве-
лово
лупшкедыл нале.
— Кушко тӧрштынетше? Кӧм поктен шунет, Эльвира? Тудын ватыже уло вет,
окмак...
— Кӧн? Тыйын ватет уке мо?! Окмакше кӧ але...
— Э-эх, Эльвира!— кугун шӱлалтышат, Виктыр Петрович уэш мурым веле
шуйдарыш:
Шӱмбел Эльви-ира, мотор Эльви-ира,
Пи-и-алемже тый ула-ат...
— Чарне! — ӱдыр пудештшаш гай сырен. Теве-теве кудалмаштак тӧрштен лектын
возеш.
Машина, рыч-рӱч лийын, кенета чарнен шогале. Тӱпланыш. Йӱкшат йомо. Шып.
иктыжат
ок тарване, иктыжат йӱкцм ок пу. Ала-мом пуйто коктынат вучат. Эльвира
ондакрак
ушым нале.
— Кушто улына? Кушко мыйын конден шогалтышыч?— сырен йодо.
— Эльви-ира, мом тынар ӧрткенатше? Сырышашат уке...
— Кузе уке?!
— А молан сырашыже? Полат Акпай деч Саликам солалтымыла учителет деч
ойырымыан
ӧпкелалтыч мо?
— Мом ойлыштат, Виктыр Петрович? Тыланет — мыскара... — Эльвира
председательын
мутешыже ала-кузе эркын лыпланыме гай лие.
— Тыгак огыл мо? Манамыс, ватан тудо...
— Тыйжын мо пашат?
— А Силантьевше?
— Кӧ тый мылам , улат председатель?! Юмылан тау, отыл. Почешем эскерен
коштат
мо?! — Эльвира уэш пудештшаш гай ырен кайыш.
— Вот шол — председатель... Молан таче паша гыч ондакак шылын куржынат?
Олмешетше кӧм коденат?
Весыжын йӱкшӧ адакат пеҥгыдемаш тӱҥале. Эльвира гын адакат ак мук лийын
колтыш.
Мом ыштет — тыгай языкыш пурен. А председателет вашмутым вуча гоеш — шып
гына
шинча.
— Вара мо?.. Танцышкат каяш ок лий ужат? — изи йочала ӧпкелалтын, нюслымыла
пелешташ точыш ӱдыр.
— Вуеш ит нал, Эльвира... — Виктыр Петрович ӱдыр векыла тайналтыш,
ондалалме гай
ыштыш, вуйжым ончыланже кмык сакыш. — Ит сыре... Умыло, мый тыйын воктенет
ик
пӧръеҥымат ужын ом керт.
— Чына-ак?— ынде ӱдырланоҥараш черет шуо.
— Ит воштыл, пожалуйста. Чынак...
— Вара мынярым ужыч? Почешем эскерен кошташат тӱҥалынат,ужат?
— Эскерымаш уке... Кешыс... Теҥгече йӱдым — Силантьев, таче теве...
— Вара мо? Ужаташ таранен пижын гын, мыйже мом ыштышаша улам ыле?
— Манамыс, ватан тудо...
— Ужатен кайымаште вара мо лийын, манамыс?
— А мыйже?
— Мо — тый? Мом вара кутырынет ыле — ойло...Тышкыже молан кондышыч?
Председатель ыш вашеште. Але шомак мешакше ярсен, але мом вашешташ — шона.
Эльвират пӧрткайык гаяк туртын, чумырген шинче.
— Кушто улына, палышыч? Тый ончал...
Виктыр Петрович эркынрак, тыматлын пелештыш. Ӱдыр кӱжгӧ янда вошт
пычкпмышым
кӱтале. Вӱд сер, кок йолан изи ӱстел, олымбал... Эльвиран шӱмжылан йоч!
лийын
колтыш, капеш мучко ала-могай шокшо-яме толкын шарлыш. Шӱргыначкаже тыл-тыл
ырен
кайыш, тулшол гаяк чевергыш дыр — пычкемыш да веле ок кой. Ала айманен-
аптыранен, ала шарналтен-шулен.
... Тиде Пеледыш пайремыште лийын. Председатель тудлан тунам сай пашажлан
пӧлекым кучыктыш. А вара, пайрем пытыме лишан, колшӱр кочкаш ӱжӧ. Район
вуйлатыше,
култура отдел гыч ӱдырамаш, милиций начальник, верысе администраций вуй да
эше
икмыняр еҥ, чылаже ныл пӧръеҥ ден вич ӱдырамаш лач тиде верыш, колхозын кол
пӱяж
дек, нвл машина дене тольыч. Пайремым шке семынышт, ласкашт дене шуйышт.
"Мыйжым
Виктыр Петрович молан ӱжын конден? Кӧ мый нунылан улым? Шемкорак коклаште —
шкетын ошо. Мыланем мужыржат укес,— ӱтел йыр погынышо уна-шамычым ончалын,
шоналтен
тунам Эльвира. Шке ял ӱдыр-рвезе, таҥашйолташыже-влак дене касым
веселанракат
эртарен кертеш ыле. Йокрокланенрак, еҥым шып ончен, экерен шинчыш.
Председателет
тидым шиже ала-мо, воктенже пӧрдаш тӱҥале. Изин-кугун веле коеш: тамле,
шере
йошкар аракам, ликерым темалтенак шога, кол пӱчкышым эн шыланжым ончыкшо
налын
пышта. Вара вуйым йоҥгештарыме, пӱртӱсым ончал савырныме амал дене, куэрал
коклаш каен, тӱшка деч ойырлышт.
Тунам Эльвиралан латкандаш ияшыз годсыжак чучын. Чонжо дене чоҥештылын,
пӧрдынмодын, мурымат муралталын — уло тӱняжым монден. Мом ыштымыжымат ыҥлен
огыл. Ала
арака, ала Виктыр Петровичын ныжыл шомакше вуйжым аҥыртарен, алгаштарен...
Тунам
первый гана ваш-ваш ӱмам нальыч...
— Шарналтышыч? — пылыш воктенже тунамсе гаяк палыме да лишыл, ныжыл да
сымыстарыше йӱк шоктыш.— Эльвира, мый монден ом керт... Тиде верым,
тунамсым... Чонем
эре тышке ӱжеш... Да... тый декет...
Ӱдыр шӱргыначкаштыже пӧръеҥын шокшо шӱлышыжым шиже. Тунамак капкылже шулен,
вуй
ушыжо шаланен, йоҥлен кайыш. Чонжо ала-кушко мӱндыркӧ-мӱндыркӧ, йомак
тӱняшке,
юзо узьмакыш чоҥештыш...

Кумшо глава
Йӱд эртыш — ӱма-ӱма. Каватӱрат чевергыш — кына-кына. Нимом шижын-тогдаен
ышт
шукто. Узьмак помыш курымаш огыл-ла. Ала-могай сӧрал йомакымнат мучашыже
уло:
йомак — умбак, мы — тембак... Суксо-шамычлан — мландӱмбак. Тугак лийман
шол. Мом
ыштет? Йӧратымаш йӱд — йывылдик, у кечыже — тывырдик. Толынат шуо. Мом тудо
конда: куаным але азапым, намысым ае чапым?
Мӧҥгеш толмо корным, ик йӱк лукде, шып эртышт. Коктынат ала-мом шоненыт,
ушышт
дене йӱд пычкемышыште товаҥалтше мундырам ронченыт.
Ялышке шушаш лишан Виктыр Петрович вуйжым Эльвира велыш савырале, шара
шинчаж
дене ӱдырым Семален ончале, тыматлын-шыман шыргыжале.
— От ӧпкеле? Мом тынар шонет?— йодылдале.
Ӱдыр йӱкым ыш пу, шинчажым кумалтен, вуйжым веле рӱзалтыш. Кӱляш ӱп
толкынжо
"Огым, огым" маншыла, лыйге ловыкталте.
— Правленийыш пурен лектам, а вара мӧҥгет намиен кодем.
Эльвира "Ок кӱл, мый шкетын" маннеже ыле, но вашештенат, шоналтенат ыш
шукто—
машина кгорно гыч ош комбыла койын шинчыше правлений пӧрт велышкат
савырныш.
Ош комбет воктене — шем ӱмылка. Ала-кӧ, эрак кынелын, корнышкат тарванен,
ала
толынат шуын. Воктенже каватӱр гаяк кына-чевер тӱсан мотоцикл, кугу шинчан
вуйжым шӧрын колтен, каенн шога. Ала кава гычак чоҥештен волен? Тынар
эрдене мо
тудлан кӱлеш? ала пылпомыш гыч уверым конден? Сайым я осалым... Ӱмылкажын
ӱмбалныже — шем шӱштӧ куртко, тугаяк йолаш, кӱчык кем... Вуйыштыжо — чонй
кӧршӧк гай
йыргешке, йымыжа-лопка неран каске. Тудыжат тулшол гай волгалтеш — чевер-
чевер.
Эльвиран могыржо сӱсанен кайыш. Вес сандалык гыч чоҥештен толшо чонан гай
веле
коеш. Сайлан, осаллан волен шагалын? Ала эр юалгылан, ала ӧрыктарыше
сӱретым ужмыжлан кид-йолжо шӱм-кыл йотке дыр-дыр-дыр чытырналте. Виктыр
Петровичат ӱмылкатым пеш тӱткын кӱта, кидше рульым парня мучаш ошеммешке
пеҥгыдын кормыжтен кучен.
Машина правлений марте миенат ыш шу, ала-кушан шӱртньымыла, трук чарнен
шогале.
Эльвира, шижде-годде, теве-теве оныл яндашке саҥгаж дене керылтеш. Виктыр
Петровичым ӧрын ончале... Ала-мом шылтален каласынеже ыле, но йӧкшӧ ыш лек.
Пеле почылтшо умшаже тугак тӱҥгылген шинче. Шомак моклакаже ала-кушан пел
корнеш лакеме. Председательын сынжат уке, кагаз гай ошемын, шӱргыначкаже
шупшылалтын, а
шинчаже, пыч лийде, ончыко лӱйышаш гай тура кӱта. Эльвират вуйжым тувекыла
эркын
савырале. "Тулвуй ӱмылкатат" нунын велыш онча. Чурийже — ӱдырамашынла коеш,
шемкудыр ӱптолкынжо вачӱмбалныже паша кая.
"Кытыр-рок" шоктыш. Ӱдыръеҥ пурт лие. Виктыр Петрович машина гыч ньымыз-
ньумыз
лектын шогале да вигак, кузе маныт гала, а-а, инопланетянин велышкет
тарваныш.
Ошкылжо неле, йолжым пыкше-ӧкымрак налеш. Тыгай "вес сандалык гыч толшо-
шамычет"
шинчам лумат, айдемын чыла вийжым, вуйушыжым налыт, кп-кылжым кепшылтен
шындат,
манеш. Эльвира ала-могай газетыште возымым лудмыжым ала телевизор дене
каласкалымым шарналташ тӧчыш. Тудынат тока гына лывырге, куштылго могыржо
пуаҥме гай
лийын, чытырналтын-сӱсанен колта, изи шӱмжӧ лектын вочшашла чӱчкыдын-
чӱчкыдын
пералта. Садетын, инопланетян я гуманоид манметын осал вийже тудын декат
шуэш
ала-мо. Сайланак толын волен огыл, товро. Мо лиеш ынде? Эльвира уждымо,
ӧрыктарыше киносӱретым ончымыла шекланен шинча. виктыр Петровичше тиддеч
огешат лӱд
мо? Ваштарешыжак мия. Теве эркышныш. Кок-кум ошкылым ыш шу — шогале. Ала-
мом пелештымыла гойо. Вес сандалык калык йылмымат пала мо? Тарваныде, тӱҥшӧ
гай шогышо
"тулвует" кенета верже гычак тӧршталтен, председатель ончылнат лие. Шӱштӧ
пижан
шем кидшым курныж шулдыр гай лупшалмыла ыштыш, Эльвира ӧрт лекшыла "Ой!"
кычкыралынат колтыш. Ала перынеже, ала ӧндалнеже ыле... Йӧра, Виктыр
Петрович жапыштыже руалтен шуктыш, шем кид-шулдырым тодыльо. Эльвира
нимоланат ӧрын. Тӧрштен
лектын, йӧратыме еҥжылан полшаш куржын мийынеже — кид-йолжо тӱҥын, йӧратыме
еҥжылан полшаш куржын мийынеже — кид-йолжо тӱҥын, парнямат тарватен ок
керт.
Виктыр Петрович — виян пӧръеҥ, нигӧланат вуйым ок пу. Теве тулвуй-
гуманоидетым
коҥлайымакше поген налят, ӧрдыжкыла шупшыльо. А садет шулдырлажым лупшал-
лупшал
колта, йолжо дене чаракла, чӱч шинчаш тӧча. "Вот теве тылат! Ужыда, кӧн
ваштареш
шогалын? Виктыр Петровичым сеҥаш шонен?"— Эльвира йоча гай юарла, ушыж дене
толын волышетым шӱкаш, чактараш полша. Но нимом тогдаен, шот дене шоналтен-
аклен
огеш керт. Мо ышталтмыжымат умылен, ушыш пыштен ок мошто.
Председатель садетым виешак правлений пӧртӧнчык шупшеш. "Чынжымак, кӧ тиде
тыгай? Молан вигак Виктыр Петрович деке миен кержалте? Эльвира иже ушым
налаш
тӧча. "Ӱдырамаш... Мотоцикл... Ватыжак кычал толын огыл? Кай-кай-кай...
Лийшашат
огыл! Тудо улде... Садак!" Эльвира адакат вий каен, йоҥлен-тӱҥгылген шинче.
А
вашпижше-шамычет правлений пӧртӧнчыкат пурен йомыныт.
"Куржаш! Кызытак тышеч чошаш!"— ӱдырын ушышкыжо кӱчык ой волгенчыла перыш.
Омсам
шӱкале — ок почылт. Чон йӧсыж дене "Ы-ых!" йыҥысалтенат колтыш. Шыгыр
четлыкыш
логалше кайык гай тудат кид-шулдырлажым лупшкеден нале. Шӱмжӧ ӧрт лекшаш
гай
пыртка. Ала-кузе омсасе кид-кучемым темдале — машина гыч пун ора гай
лектынат
возо. Да лап лийын, кӱкшӧ таганан туфльыжым шолткыкташ огыл манын, парнявуя
клуб
оралте воктеч койын-койде чӱчкалтыш! Идымвече велыш наҥгайыше корныш
лектат, пуракан корнеш йолжат ыш логал — тыртыктыш. Уке, чоҥештыш...
Чоҥешташыже чоҥештыш да... Кушко? Кушто тудым вучат? Чоҥешта-чоҥешта да
садак
ала-кушан волен шичман. Самолетат, ик аэродром гыч кынелын, вес олаш волен
шинчеш. Кайык-влакат, тутыш чоҥештылшын койыт гынат, шке корныштат, шинчын
каналтыме верыштат уло. Ял гыч пасушко, пасу гыч ялышке... Шукышт теве
вашке шокшо велыш чоҥештат, а вес ийын шошым садак уэш шочмо кундемыш
пӧртылыт, мӧҥгышкышт...
Мӧҥгышкӧ! Эльвираланат тушко чоҥештыман. Пунора чыве-лудо-комбиге-влакат,
иктаж-мо деч лӱдыт я осал лийшашым шижыт гын, унамак ава шулдыр йымак
куржыт, тӱшкашке
чумырген шинчыт. Айдемат тугак. Шочмо сурт-оралтын шулдыр-леведышыже
йымалан
ала-могай тул-тӱтан дечат шылаш лиеш. Кеч-кунамат тол, тыпландара.
Тиде "тулвуй-инопланетянже" кӧ ыле? Тыгай куанле, пиалан, кечан-чечен эрым
кӧ
пужыш, молан лугыч ыштыш? Ватыже ыле вет? Тудо улде. Тетла кӧ эше лийын
кертеш?
Мӧҥгыжӧ теҥгече миен огылат, вот и кычалын толын. Ой, намысше-е? Мо ынде
лиеш?
Вӱржым мешакеш от тойо. Садак иктаж-гана туткарыш верештыт манын, шонен
ыле. Теве — логалкычат. Мом тушто ынде коктын толашат гын? Эльвираже тиде
азап гыч кузе
эше утлыш? Юмылан тау. Но ындыже еҥ пылышашке садак шуэш. Нуныштлан амалым
гына
пу — йылмышт дене э лҥаштӱҥалыт вет. Ай, кеч-мом ойлышт! Еҥын мо пашаже?
Весын
илышышке мом тутыш шӱшкылтыт гын?
Лып-тыпке сурлен-шулен шинчыше шып-шокшо верже гыч кенета лӱдыктен-кынелтен
колтымо кайыкет — Эльвира Подбойкина — вольнаште гына шӱлышым налын, ыҥым
шындыме
гай лие. Тунамак чонжо, ушыжо пудыранаш тӱҥале. Пуйто тока гына мо лиймым
ала-кушеч ӧрыж гыч, кӱшычын эскерен-аклен ончале. Ондакше вигак паша
верышке, идым
леваш йымалнысе изи пӧлемышкыже куржнеже ыле. Тушто намыс деч шылын-йымен
шинчаш
шоныш, но кенета ужыжо пурыш. Писе йолжо, ӧрын-ӧрткышо кумыл-шулдыржо шкеак

мӧҥгыж велыш савырале. Тыгай косир пайрем чиемже дене идым пуракышке кузе
миен
шинчеш? Еҥже ужешат, мом шоналта? Калыкше мом манеш? Мо-можым вигак тогаден
кертыт.
Еҥ шинчалан койын-койде, ындыже кайыкла огыл, а уач-уач мераҥ гай пӱягорем
сер
дене изурем прогалышкыла кӱкшӧ таганан катаж дене пылтым-полтым чӱчкалтен
тавалтыш. Корем нерым куржын волен, аньык авыртышым тӧрштен вончаш лывырге
кап-кылжым
чымалтарен, урвалтыжым лӧза эрдышкыжак шупшылын погалтен, яшката-виян
йолжым
нӧлталын лупшалаш гына ыле, писе шинчаже ужылалтен шуктыш: изурем прогал
дене
кок еҥ толгыч коеш. Изи мераҥ шӱмжат роп лийын, йымен кайыш, кырымымат
чарналтыш. Кӱсле кыл гай чымалтше кп-кылже лывыжген, тодылалтме гай лие.
Йол йыжыҥжат
иканаште ала-кушко мландышке порволыш. Тунамак верешыжак чӱчырнен
шинче.Вара кок
век чый-чуй ончалят, лап лийын, шып-тып-тып шегекыла чакналтыш.
Катажын кошар таганжат мландыш ок логал, парнявуй, куштылгын-кужун тошкалаш
тырша, пуйто эр тымыкыште йол йӱкшӧ шоктымо деч шеклана. Корем нер йымалне
шык-шык
шыгырын кушкын шогалше пӱкшерме коклашке шекланен-шеҥын пураш тӱҥале. Шижын-
тогаден гын тудо пычал пушетмылак шоктыш. Лӱдмыж дене ала-могай вондым
руалтыш —
садыжат кид йымалныже шотырге шаланен кайыш. Уло-уке алже — адакат
йолвундашке.
Шкежат лап лийын, уэш лыдырге чӱчырнен шинче. Тунамак пеле чара каварчыжым
нужкоршаҥге тул гаяк когартыш. Пуйто куткышуэ ӱмбак веле волен шинче. Теве-
теве чорикын кычкыралын колта. Чон йӧсыж дене пинеге гай шыпак кечкыжалтен
йыҥысалтышат, шер гай пӱйжым шытырге мурыктале. Чытыш. Нуж когартымым чыташ
лиеш, чождарен налеш да эрта. Еҥ шомак-когарым чыташ неле. Тӱкна гын, вашке
ок эрте, ӱмыр
мучкылан корштарыше ноло йоралийын кодеш.
Пӱкшермет умбачын гына шыҥалык помыш гай нугыдын-чокан коеш. Пурен ончет
гын,
вондерлаже чашма оҥа дечат шуэ. Кеч-мыняр шекланен шеҥаш тӧчет гынат,йӱк-
йӱан
лектеш. Эльвиралан гына шыгыр чодырасе чашкерла гоч шотырге шодыртатен,
пӱчыла
кудалмыжла шокта. Чытен ыш керт, ик вере улакракын койо да лып лийын,
йымен, ты
гана шекланенрак чӱчырнен шинче. Ончалтышыжым урем прогал лукышкыла
виктарыш.
Толшо-шамычет тевак улыт — корем сер дене эркын волат. Эльвира шӱлымыжымат
чарныш. Ӱдырамаш ден пӧръеҥ гай койыт. Ласкан малышашет... Можо ниным тынар
эр пушкыдо вакшым гыч кынелтен? Кушко тыге тарваненыт? Кӧмыт вара улыт?
Тӱсленрак ончале гын, теве-теве верешыжак, уэш почкалтыш тӧшак ӱмбак лопток
волен шинчеш.
Ындыже ны нуж когартымым, ны пушкыдо-лӧза эрдышкыже кукшо-кошар пӱкшерме
укш мучаш керылтмым ок шиж. Могыржат тӱҥгылген шинчын, шинчажат иктура
лакемын — корем
серысе йолгорно дене волышо пӧръеҥ ден ӱдырамашым кӱта. Онча да... шке
шинчажлан
ок ӱшане. Чачук ден Тосетыс! Шоненат шотым от му. Ушетак кая шол!
Нунак улде! Чачук теҥгечысе вургемже денак, ӱмбачше чевер канде плащым
чиен. Тосетынат вачыгочшо кеҥеж плащ кеча. Кок кидыштыжат — неле нумалтыш:
иктыште — кугу сумка, весыште — лопка чемодан. Тудыжо пеш палымыс.
Чачукыныс! Лач тыгаяк
Эльвиранат уло. Когыляныштат фермыште талын пашам ыштымыштлан ныл-вич
ончычак ял
озанлык пашаеҥ-влакын пайремышт лӱмеш кучыктеныт.
— Марлан каяш тарванеда гын, оръеҥ вургемдам опташ пешак лачеш лиеш.
Сондыкым
монь налаш кычалын, ыштыктен толашен кийымыда ок кӱл,— воштылальыч йолташ
доярке-влак.
— Марланже веле мемнан колхоз деч торашкыжак ида кай,— ешарыш председатель.
— Налшыже уке гын, корак тупеш шинчын каена мо? — ыштале тунам Чачук.
— Ида лӱд... Школ парт кокла гыч вигак терыс вӱташке толын шогалынна гын,
ынде
утлаш шоныманат огыл. Мемнан гай ушкал поч пӱтырышым кӧ ынде ончалеш?—
ешарыш
Эльвира.
— Кай, ала-мом ойлыштат, Элюк. Тыгай доярке-шамычым солалташ ваҥыше-шамыч
шукын
улыт чай... Мемнам кудалтен кеда гын, фермыжат, колхозжат тӱплана. Идат
шоно —
омак колто.
— Тугеже мемнан лӱмешак племенной каче-шамычын ончен кушташда возеш. Хи-хи-
хи...
— Колхозыштына шотан каче-влак уке улыт маннет огыл дыр, Чачук? Йоҥылыш
лият,
ӱдырем. Шӱшкалтыза веле — ончыкыда кӱтӱ дене талгыдыла тавырлен кудал-
куржын толыт.
— И-и, мемнан-шамыч дене шупшалалтме огыл, пелештымат, ӱмбакышт ончалмат ок
шу.
Ни шт денекутыралтен колтымышт, ни шыман ӧндалмышт... Ӱдырым огыл, нуно
арака
чаркам да ик йӱдаш еҥгаватым вее ваҥат. Молылан тетла ны шотышт, ны
тептерышт ок
сите.
— Ой-ой, пеш васартылше улыа шол. Чуза-ян, тыге тутыш ойыркаен, ала-могай
кугыжан эргым вучен шинчен, шоҥго ӱдыреш шинчен ида код.
— Иктаж лавзай пелторта дене ушнен, ӱмыр мучко тудлан тарзе гай пашам
ыштен, кугу логаржым темаш тӧчен, пукшен-йӱктен, лавыражым мушкын-эрыктен
орланымешке лучо ӱдыр лийын илышаш огыла. Ик вуйпоч, ик ойго...
— Сай, тале доярке ма, тракторист ма, але иктаж-могай кугу ученый я
писатель
иканаште шочын ок воч. Имньымат теве талгыдыж годым, торта коклаш жапыштыже
шогалтен, кузе туныктет, тугай лиеш: пашаче да мут колыштшо, я його да
ӱскырт. Качымарийымат, шӱйышкыжӧ омытам чиктымеке, сапкеремым кузе кучет,
кузе туныктет,
марият тугаяк лиеш.
— Ай, еҥ йочам туныктен толашымешке, ме ямдым солалтена: ушаным, шотаным...
Тунам Чачук шоҥго председательын ик мутшо дечат ыш код — э пашымлышт вет.
"Да вигк кум йочаным! Ямдым. Мом нунымат индеш тылзе дене мӱшкырыштӧ
нумалын,
орланен ыштен толашаш да мойн..."— Эльвира тугодсым шарналтышат, кенета
умшавомыштыжо, ала-кузе шоналтен-аклыде, шижде-годде кенета койдарчык ойым
ешарен вудыматале. "Кушко тыге эрак тарваненыт? Коктынжо кунам вашлийын
шуктеныт?"— йодыш-влак вуйыштыжо ошымшӱлыш гай ызгалтат. Вашмутым, келшыше
ойпидышым верештде,
вужге чоҥештен лектынат каят. Нимом шонен шотым муын, ынлен-аклен ок керт.
Шылын-йымен шичме улак верже гыч кынел шогалын, ваштарешышт лектын, теве-
теве ошым
шӱлыш-йодыш-влакшым ӱмбакышт аздарен колта.
— Йоча-шамычетше изи огытыл... Мыйже нунылан ом келше гын?.. Миен
пурымекемак
шуран тоя дене кожгатен-поктен луктыт колтат гын?— солнен кодо йолташ
ӱдыржын
пеле-пич йӱкшӧ.
— Ит ойгыро, шергаканем... Арам колянет. Ньога-шамыч мыйын мировой улыт.
Иктевесыда дене эше туге келшен шинчыда,— Тосет кӱжгырак пич йӱкшӧ дене
рокмалтыш.
"Яжар, Чачуклан ямде ожет лектын огыл? Пӱтыремвочет "шергаканат" лийын
шуктен,
ужат? Шере-тамлыжымат нямлен шуктеныт гоеш. Ы-ых, кукыр-сукыр!" — оргаж-
почкалтыш коклаште аҥырген-йоклен шинчыше Эльвира кукшо савора гай ылыжынат
кайыш, тока гына лӱдын-ӧрын ӧрткышӧ изи шӱм-чонжо йыҥысалтенат колтыш.
Молан? Кӧлан сыренже? Йолташ ӱдыржылан? Ала чынжымак тудо шке пиалжым, ямде
мариетым муын? Айда, тек кая, вате лийын илен онча огыла.
Тосетлан тыдыже лектын? Тудын дене мо пашаже? Кажне айдеме кузе мошта, туге
ила,
кузе шотлан толеш, туге мучыртатылеш. Эльвира дене латеш конден кертын
огылат,
весым, пушкыдырак кумыланым верештын. Тудлан мо — вате лийже. Шкенжым,
йочаже-шамычым ончышо — сурт тарзе.
— Олаштыже мом ышташ тӱҥалам ала? Могай пашашке пурем? Кӧ мыйым налеш?
Ушкал водарым шупшылмо деч моло сомылжым мом моштем?
— Могай паша, шӱмбелем? Мондо тидым... Ферметым, ушкалет-шамычым... Тый
мӧҥгыштӧ
шинчаш тӱҥалат, Танюш. Йоча-шамыч дене...
Теве, тугакыс, Чачукем. Марлан огыл, нянке шотеш кает-ла. Пешыжак ит куане.
Кызыт тудо "шӱмбелем", "шергаканем" малдалеш, варарак шӱй воктечетат
шиялтарен
пуа, шере-кочыжымат шер теммешкет тамлен ончет але.
Чачук тудо еҥ ончылно веле пачката пачала коеш, а чонжо дене гын путырак
паче.
Тутыш ола Майра-шамычлан кӧранен коштеш ыле. Тыгайрак полкым ужаш уке, э
йырымла: "Нинышт ну ракат илат вет — Юмынӱдыр гаяк улыт. Ны суртвольык
ончымет, ны
пакчагӧргыштӧ кеҥеж мучко тупым пӱгыртымет... Эртак ямдыште,эртак яндарыште
мындырланат. Омпуск шуэш — теҥыз воктек, санаторий ден каныме пӧртышкӧ миен
возыт.
Кояшт чыгылташ тӱҥалеш да тек ажарланат шол..."
Теве ынде шкеак ола Майра ратыш тарваненыс, от шинче? Йӧн лектын —
ватыголышын
пеашыже лияшат конен. Ну писе-е, ну тале ве-ет! Сӱанет, мочет — чемоданым
погалтенат, марланат кая...
Эльвира тугак, тарванаш тоштде, пӱкшерме оргаж коклаште шоҥшо гй
пуштыланен, семынже пустыртатен шинча.
— Преднаже вигак колта гын, йӧра,— солна пылышыжлан йолташ ӱдыржын
ййрымлалме
йӱкшӧ.
— Председатель дене мый кутыренам,— Тосетат тоҥгылак огыл, эркынрак
рокмалта.—
Ӱдыр-шамыч мемнан дене кӱтӱ дене коштыт. Утымешкат улыт: чылаштлан качымат,
пашамат ситараш ок лий. Могайжым шонет, тудгайым ойырен нал, кудыж дене
кутырен
кунештарет, тудыжым солалте да вӱдалтен я шынден наҥгай, манеш, — лот-лот-
лот
воштылалмыже солна.
"Вот кузе улма-а-аш?! Тугеже предна ӱдыр-шамыч денат торгая улмаш. Утышкат
лктынна аман. Предчедатель лийынат, чылажланат оза улам шона мо? Чу але,
мый
тудлан тугай озам ончыктем!..
Тиде шоҥго казаже шкенжым ала-могай чапле качымариешак шынден-ужеш дыр.
Ялышке
пашалан, полшаш шонен огыл, чеверрак ватым веле кычал толын, ужат? Олаштыже
тудым, тыгайжым, иктат шӧрынат огеш ончал дыр. А тышке толынат, олык
пеледыш коклашке логалмыжла веле чучын колтен дыр. Эльвира дене шот лектын
огыл, кутырен
кунештарен кертын огылат, тевыс вес окмак-шалавуйым муын. Айда, уке гыч
чарлаҥгат кайык, кеч-могай летешкат йӧра огыла. Теҥгече кастене могай
ӱҥышын-ойган,
кугу ойгыш логалшыла кузе кечкыжын-эҥырен шогылто. Йӧра эше Эльвираже йӱлер

огыл, шомак-шоякшылан тореш тоҥгакым вигак муо. Кугун тунемше уламат, кеч-
кӧмат
аҥыртарен-савырен кертам манын шонен дыр. Ялысе улына гынат, меат муни гай
муньырий огынал!..
Чыланжак Чачук гай чыпчык ушан огытыл-ла. Тудлан мо — пӧръеҥ гай койжо.
Васартылше,эветле огыл. Лыве гай куштылгын илен, йӧратен тунемше. Тудлан,
темдымылан,
кечын у каче лийже — чылаштым шыматаш ямде. Шинчам веле пӱял-пӱя агурышкат
шуҥгалташ рат.
Теве кузе йывыртен, эр кече гай йыралта. Ондаксе котыран-козыра йылмешыжат
пуйто
ӱй ден мӱйым веле шӱралтен. Пелештен колта — шыштым левыкта. Ферме вӱташте
каза
пача гай варгыжмыжым монденат. Олашке каяс — оласыла койман, оласыла
ойласыман.
Ферме лавыра деч утлас — вургемжат ынде кечын пайремлык лийшаш. Шке
икшывыжым
омыштат ужын огыл, мӱшкырыштӧ нумалын, ыштен ончен огыл — ындыже тудын
огешат
лий, ыштенжат огеш керт дыр — шукертак исырештын — еҥ йочам ончаш кая. Кае-
кае —
каван вует ынже сӱмырлӧ. Тосетше, ужат але модеш-модешат, шерже темеш.
Мӧҥгеш
кожен колта гын, кушко, кузе толын пурет? Ватыж гай колымашке шукта гын? Ай-
ай,
палет...
Уй, ала-мом куктештам?" Шонымыжлан шкежат лӱдын-айманен кайыш. Корныш
тарваныше
йолташ ӱдырлан тыгайым тыланен колташ лиеш, ужат? Кӧрана мо? Пычырикат уке.
Молан кӧранашыже? Айда, келшеныт гын, кая огыла.
Ола пачерлан чонет пешак йӱла ыле, илен ончо-я. Шке суртетше таче-эрла
сӱмырла
шол. Угыч нӧлтен пуышо уке гын, ала-кушкат лектын каяш рат улат. Теве
тосетын
ньогаже-шамычын нолыштым эрыктен ончо але. Ферме лавырат ала эше мӱй кышыл
гай
чучын колта...
Кайышылан — корно, кодшылан — пиал. Тугак лийже ыле... Эльвира Подбойкина
кенета
вате-марий лийше варсеҥге-шамычын мутышкышт пешак ушнынеже да... Нержымат
ончыкташ огеш тошт-ла. Так семынже почешышт оҥарен-койдарен шинча огыла.
Чачук ала чынжымак кере корным муын? Кӱчык-кужу изи ӱмырым ферме лавыраште,
ушкал йымалне эртараш мо? Пычырик ма шуко — ала айеме семын илен онча. Вес
гана
ала тыгай йӧнжӧ огешат лий? Тосет гай пеле осат варажым ок логал? Ойлыш
вет:
дыр-шамыч кӱтӱ дене коштыт, утымешке улыт. Марлан кайыде кодшо шоҥго
ӱдыржат,
ойырлен, толшо еҥгаватыжат кунаре да... Туштак чечен деч чечен, чевер деч
чевер,
сылне деч сылне ӱдыр-шамыч пеледышла кушкынак шогат. Шижынат от шукто —
тошкен
эртен каят. Ийгот покшым дене когарген, тор-оргажыш савырнен, илыш корно
воктен
кошкен-кавыскен киенат кодат.
Чачук огыл, ала Эльвира шкеже окмакеш шинчен кодеш? Ала пиалже деч шке
кораҥынат, ынде кӧранен-сырен шинча. Э-эх, ман... Илыш — модыш-пеледыш. Ала
модын кодат, ала лӧдыш логалат.
Тосет ден Чачук воктечшак кыльдырге эртенат кайышт.
Эльвира шылме верже гыч рышт-рошт кынелынат шогале. Йымен шинчен, йоолжат
мален
— кенеташте тырын-ттӱрынат лийын колтыш. Тошкалын шуктыш ма уке — вичкыж
платье
урвалтыже, ала-кушан пижын, шотыр-р кушкедлен кайыш. Мо-кузежым ондак
иканаште
ышат умыло. Чонжак тыге шорге шелын-шаланен кайымыла веле чучо. Вара веле
ӧрынорткен ончал колтыш — Юмет-пӱрышет! Лӧза чара ош эрдыже йолтке
волгалтет. Намысшым петыраш шонен, урвалтыжым тывеч-тувеч шупшыльо — садыже
утларак гына кушкедлен шарлыш. "Пушкыдо ангор кофтошыжат кукшо лышташ
пудырго, коршангывуй пижын
пытен улмаш. Каен-куржмаштак чывыштыл-чывыштыл эрыкташ точыш. Могай тушто
йытыраяш да мойын — ынде шоныманат огыл. Вургемже — керек, ӱдыр шӱм-чон эре
лийже.
"Ай, тыгай эрдене кӧ коштеш, кӧ ужеш?"— манын, кидшым лупшалят, пӱкшерме
оргаж
кокла гыч ирленак, шотыртатен-шеҥынак лекте да мӧҥгыж велыш чӱчкалтен-
йолткен
колтыш. Чый-чуй веле койо, курык тайылымат чоҥештымыла кузен кайыш, аҥысыр
урем
прогал коклаш йомо.
Шочмо-кушмо суртвечышке шеҥгечынла йыштак миен лекте. §Шӧрын кайыше
пакчалапкам
шекланенрак почын, пареҥге йыраҥ дене ала-молан лап лийынак куржын колтыш.
Пвйто
еҥ пакчашке шоганым шолышташ веле пурен. Ожнырак изишт годым ала-могай
пайремгече вашеш, йӱдым, тудыжым пеш шуко розмитленыт. Вӱта ден пӧрт
кокласе тореш аньыкым вончышыжла платье урвалтыже кыдал мартеак кушкедлен
кайыш. Ындыже модный деч
модный лие, товро. Икана телевизорышто тыгай чиеман ковырамайра-шамычын
кыльдыраен коштмыштым ончыктенытат ыле.
Пӧртӧнчыломса сравочым лукташ манын, шокшо, пушкыдо-вужгата оҥ коклашкыже
кидшым
чыкалтыш— могыржат сӱсанен кайыш. Кӧргӧ, чон тулла йӱла, а парня ийсӱс гай
йӱштӧ. Сравочым тудо изинек помышто нумалыштеш. Аваже икана сакен пуэнат,
тунеалтн. Южо еҥынырес, а тудын — сравоч.
Тышеч, тыгай улак вер гыч тудо нигуш ок йом. Шинчажым пӧртӧнчыл омсашкыла
виктарыш — да теве-теве лопток верешыже, волен шинчеш. Кудывече покшеланак
тӱҥгылген
шогале.
"Мо... тидыже тыште мом ышта? Молан толын шинын?" — таул тӱтан-мардеж деч
вара
лыпланаш гына тӱҥалше вуй ушыжо, шӱм-мокшыжо уэш пудыранен кайыш, ӧрткен
колтыш.
— Саню-ук,— умшавомышыж гыч пич йӱк шкеак пенышталт лекте.
— Эльви-ира... — вашеш вес ой тулойып гай толын солныш.
Пӧртӧнчыл тошкалтыште шинчыше Санюк, Александр Сергеевичет, тыпи-топи кынел
шогале. Вожым колтымыла тӱҥын шогалше ӱдыр велышкыла тарванен ыле, но ик
ошкылым
гына ыштен керте. Ала-кушан шӱртньымыла, тудат лакем шогале. Эльвирам ала-
молан
деч ӧрын-аптыраненрак кӱтымыла коеш. Тудат теҥгечысе вургемже денак.
"Кечыже алят пытен огыл мо? Молан тынар кужу? Ала йыгыр кече толын?—
Ӱдыръеҥ
йоҥленак каен. Пычырик жапыште, сутка-суткат пелыште, мынярымше гана ынде
тыгайыш логале. Ушетак кая шол. Могай саман толын? Могай тугакй пӧрдемыш
верештын?
Тока гына веселан илыше, вольнаж дене чонештылше кайыкет кушко, могай тугай
шыгыр илыш кышкарыште верештын, оҥго почеш оҥгым пӧрдеш, орлана? Корныштыжо
ваштареш тутыш ала-кӧ, вучыдымын, шоныдымо еҥ лектын шогалеш. Пуйто чыланат
тудым ваҥат. Чыланат ала-кушко ӱжыт, наҥгайынешт.
— Тыйже... Мом тыште ыштет? Тыланетше мо кӱлеш?
— Тыйым вучем.
— Молан? Мыйже тыланет молан тунар кӱлеш лийынам?.. Тыгай эрак...
— Мый йӱдвошт тыште... Тыйым вучем, Эльвира.
— Йӱдво-о-ошт? Кай-кай-кай...
Чытен ыш керт, ала-молан уло йӱкын, утен каен воштыл колтыш — ха-ха-ха!
Тидланат
Эльвира кӱлеш лийын. Тудланже молан гын? Чурий сынжат Санюкетын ала-кузе
вашталтмыла веле коеш: чеверже шапалген, ончалтышыже тӱлыжген, шинча йырже
шем оҥго
палдырна. Икмагаллан ак-мук лие. Вара вуйжым нӧлтале, кидкопаж дене
саҥгашке
вочшо шем ӱпярымжым шеҥгекыла удыралын шӱкале. Кап-кылжат вийнымыла койо.
— Ит воштыл, Эльвира!— ӱдырын шинчашкыже лӱйышашла тура ончен, пеҥгыдын
каласыш.
— Вара шорташ мо? Хи-хи-хи,— весыже воштылмыжым нигузе чарнен ок керт.
— Колышт мыйым...
— Мыйым... Тендам колыштын шогаш, Александр Сергеевич, кумылемат, жапемат
уке!
Пашашке чошыман. Мемнан, ялысе-шамычын, тендан гай отпуск уке!— торжанрак
руале
ӱдыр.
Ошын-пышткойшын волгалтше чара эрдыжым петыраш шонен, урвалтыжым тывек-
тувек
шупшкеден нале. "Ну, кает, уке? Кораҥ корнем гыч!" маншыла, шоныдымо-
вучыдымо
унатым ваштарешла тугак туран ончал шындыш.
— Чайымат от подылто? Йӱдвошт вучен-вучен кылменат, шуженат пытенам,—
весыже
йӱкшым вашталтыш — пушкыдеме. Мутшо лугыч лийме деч лӱдӧ, шекланыш дыр. Ала
мыскарам ышта, ала койдара. Нине йолашан ия-шамычет чылан икгай чоя-йымыжи
улыт!
— Могай чай да мойн! Тудым, мӱй таманым, ватет йӱкта!
Торжанак каласышат, "Ну-ко, корным пу!" маншыла, тыр-тор ваштарешыже
тарваненат
ыле, но туныктышын тура ойжо ошкылжым лугыч ыштыш:
— Ватем ойырлен каен... Аваж деке каен маньым вет...
Ӱдыръеҥ уэш "пугольмым нелын" шогале.
— Мо-о? — Шинчажымат каралтыш.— Мыйже вара мом ыштышаш, калтак? Мо дене
полшем?
Те мо таче, пӧръеҥ-шамыч? Ушда каен мо? Иктын — вате колен, весын —
ойырлен...
Да чыланат вигак — мый декем. Эльвира тыланда кӧ — Юмо мо? Чылаштлан кузе
полшен
кертам? Кажныдамат эмыраташ тӱҥалам гын...
Тыгодым эр тымык уремым сургалтарен, ала-мо шотыри-и-ик шоктен кодо. Машина
улмаш. Урмыжалтен-мӱгыралтышат, пич каен тӱпланыш. Тунамак кугу руш капка
комдыкак
лопток-шылдырдок почылтын кайыш. Ӱдырамаш ден пӧръеҥ койылалтышт.
— Кумшын теве вате толын лектын,— Эльвира ала шканже, ала пӧртӧнчылнӧ
тошкыштшылан, ойжым кошартымыла, пеле йӱкын пелештыш.
Чынак, капка деч тудын велышке колхоз председатель Виктыр Петрович роштке
пеҥгыдын тошкал толеш. Почешыже, кодын-кодде, саде вес сапдалык гыч толшо
тулвуй-куманоидетым вӱраҥлыме презыла вӱден шупшеш.
— Колто, манам! Колто кызытак! — тудыжо пашымлаш тӧча, йолжо дене
чараклалташ
толаша, кидшым пӧръеҥын пеҥгыде кепшылже гыч мучыштарынеже. "Тулвуйжым"
кудашын
— вуйжо шала. Петровичын азыр гай кидышкыже логалат гын, утлет чай.
Садыже вуяваш-вуянчык гудештак писе-чолга шинчаж дене пӧртӧнылнӧ тошкалтыш
воктене шогышо учительым тогдайыш. Ӱмбакыже туге ончал шындыш, пуйто пикш
гыч тулйоҥештым колтыш. Садыже ала ӧрын-ӧрткымыж дене, ала ончалтыш йоҥежет
дене айманен, тошкалтышыш мӧҥгеш лыдырге волен шинче.
Эльвиражат, шинчам пыч ыштыде, эше кок вучыдымо уна лишеммым эскера, умшам
карен, эркын шеҥгек чакна.
— Пешак палынет ыле — теве тудо! Ончо! — кудывече мучко Виктыр Петровичын
куатле
йӱкшӧ сургалте.
— Тиде-е?.. — вӱден кондымо настаже презе гаяк эҥыралтыш.— Тидын пелдык
ушым
йомдаренат мо? Иктаж шотанракым муам ыле. Фу-у... Пеле кӱрмӧ кӱрка чыве гай
велыс.
— Кузе-е? Мый — кӱрка чыве-е?!— Эльвиранат кӧргыштыжӧ ала-можо тарваныш,
йыҥысалтен ломыжалтыш.
— Тый улде! Ӱмбакет ончал — пышткойышо!
— Тый!.. Ават нӧшмӧ, умшатым петырет, уке?!— Виктыр Петровичын йӱкшӧ кавасе

Илья-пророкын гай уэш сургалте.— Мй тыланет кӱрка чывым ончыктем!
— Ончашыжат нимо! Уй-й, йырнык! Ала-могай ялысе шлюхым верештынатат, ала-
момак,
шӧртньымак муынам анын, пешыжак ит куане!— весыжат ик мут дечат ок код.
— Чарне маньым! Умшатым петыре — шолет кылма!
— Ну,йӧра-а... Чыла ужым!
— Ужыч гын, ынде каенат кертат!
— Ит лӱд, пеленет пижын омыл. Илен ончо тиде Аташ Майрат дене! Але пале-
ет...
Духи олмеш силос пуш келша гын, айда, тӱнчыгымешкет шӱлӧ!
Виктыр Петрович "азыржым" мучыштарыш, "вӱраҥже" кӱрльӧ. Тужвует теве-теве,
шиждегече, комдык каен возеш. Тырынь-тырынь лийын, тыпе-топо шеҥгеке
чакналтыш.
Председательын чурий сынжым тыгайым тымарте Эльвира ужын огыл ыле. Шинча
йӱла —
тыманмеш когартен шуа, шонет. Шӱргыжо пудештшаш гай чеверген — теве-теве
эҥаш
тӱҥалеш. Кид олмеш кире гай кок неле чумыраш моклака.
— А ну, ма-арш тышеч! Тетла почешем кычалын, шишланен коштметат ок кӱл!
"Тӱжвует" капкашке юлт веле койо. Петрович тунамак умшам, шинчам карен
шинчыше
учитель век савырныш. Ӱшкыж гай шӱйжым тӱҥден, саҥга йымач шӱтышашла
ончалын,
шыдын эҥыралтыш:
— Тыят, учитель,йолетым тышеч тыртеште! Нечыве йомын кошташ. Мӧҥгӧ самрык
ватет
дек корным йомдаренат гын, ончыктенат кертам!
Садет эркын-шекланен кынеле да, Виктыр Петрович ӱмбач подкинде гай шинчажым
кораҥдыде, шеҥгек чакнен-чакнен, капка велыш тарваныш. Чурийыштыже —
ӧпкелалтмаш,
лӱдмаш, ӧрмаш, умылыдымаш — чылажат иканаште ӱмбала-ӱмбала возын.
Тӱҥгылгышӧ
йолжо ала-кушан шӱртньыш, тырын-тӱрын каен, сыпте-сопто тошкале. Теве-теве
шеҥгелже дене волен шинчеш. Кидшым кок век шаралтен, пел век лийын, ала-
кузе эше
йол ӱмбалныже шоген туркыш.
Эльвираже ала тыгай оҥайым ужат, ала лӱдын-ӧрын-ӧрткышӧ чон-кылже кенета
лушкен
кайышат, уэш утен кен воштылаш тӱҥале:
— Ой-йой-йой! Ну оҥа-а-ай! — йӱкшӧ кудывече мучко яндау пырче гай шырпын-
тыгыдын
шаланен шарлен кая. Чытен кертде, эрдыжым роп! да роп! перен-перен колта.
Председателят, ала ӱдырым ончен алгашнен, ала учительын тыге йӧндымын-
оҥайын
тарванылмыжым шинчашӧржӧ дене тогаден, шер гай тӧр ош пӱйжым шыр-р ыштен
йыралтале. Вара тудат, утыр веле аздаралтын, элнен каен воштылаш тӱҥале.
Эльвираже гын, кузе кенета тӱҥале, тугак вучыдымын, руалмыла, воштылмыжым
чарныш. Тунамак, шӱлышым налме семын кечкыжалме гай йӱкым лукто. Вара ала-
кузе тоштын-тоштдерак шыпак нюслаш тарваныш. Ала шортеш, ала воштылеш—
иканаште палашат
ок лий. Теве утыр талышна, шӱлышыжат чӱчкыдемеш. Чевер шӱргыначкаж мучко
шер
пырче гай шинчавӱд отыза йоген волыш: икте весе... Изеҥерже, корным муын,
йорге
йоген кайыш.
Виктыр Петровичын йолжо мландеш ала логале, ала уке — чоҥештыме гай
тарванен:,
шӱлдыр-кидлажым шаралтен, ӱдыр воктенат лие.
— Эля... Эльвира... Ну мо тый? Ок кӱл... Ит шорт... Чыла сай лиеш... Ме
пырля...
Эре пырля лийына,— тока гына кӱдырчӧ гай сургалтше йӱкшӧ писте лышташ гай
лывыртата. Пушкыдемын, шыве-шыве веле шокта — ӱдыр чоным эмрата. Пеҥгыде
кидше лыжгаен каен. Ӱдырын ладыра туп-вачыжым, ужгата ӱп толкынжым, ырен
йӱлышӧ чурийжым
шыман ниялткала. Ала ойго, ала куан дене кышкалалт йогышо шинчавӱдшым
козырараккошкышо тӱрвыж дене погалта, умша помышкыжо налеш. Куан мо ойго —
чылажымат —
1ӧратыме еҥын шӱм-чонжо гыч ташлен лекшетым пырля пайла лиеш.
— Шортмо ок кӱл... Чыла сай лиеш... Лыплане...
"Молын семын "шергаканем", "шӱмбелем" манын ок куктышт", — шоналтыш нюслымо
лугычак Эльвира. Чонжо тунамак шуленак кайыш, кап-кылже мучко ала-могай
куан кумыл, ныжыл-ныжыл, куштылго йӧратымаш толкын шарлыш, вемышкыжак шуо,
кажнеклеткыж
йотке шыҥыш.
— Ви-и-чук! Йӧратым-е-ем! — кенета шӱлалтен луктат, лывырге шулдыр-кидшым
кӱкшӧ
нӧлталын, кок век шаралтыжат, пӧръеҥын пеҥгыде туп-вачыжым леведе, шыман
шӱяшлыш. Тӱрка вуйжым, ладыра писте гай, тумо-пӧръеҥын лопка оҥышкыжо
пыштыш, изи
ньогала пеленже пызныш.
...Тунамак тыгыде йӱр шуведаш тӱҥале. Ӱдыръеҥын чоншижмашыже, тодылалтше
кумылжо
пуйто каваланат кусныш. Айдеме илышыштат, пӱртӱсыштат тыгай вучыдымо тата-
вашталтыш чӱчкыдынак лиеда-ла. Каваште эргодым пылжат уке ыле — тевыс,
йӱрат ала-кувелым толын лекте, лекетла ложге опталынат колтыш. Тока гына
Эльвиран вуй
ӱмбалныже могай гына тӱтан-мардеж шаулен ыш эрте — тевыс, кечат ончале,
чеверынэплын шыргыжале.
— Каналте, йӧратымем. Ит йокроклане, йӧра? Мый вашке пӧртылам,— каласен,
Виктыр
Петрович кужун ыш шого, ала-кушко лектынат кудале.

Нылымше глава
Пыртак ушым налмеке, Эльвира пӧртышкӧ пуыш. Шып-тымык,юп-юалге. Суртышто
чонан
уке гын, тыге вет. Шӱм-кумылжылан тунар неле-йӧсӧ лийын колтыш. Ни
пелешташ,ни
ойго-куаным почын кутыралташ, ни чон азапым луштарен, уэш шортын колташ...
"Авай
лиеш гын, кеч туныктен ойла, ала иктаж каҥашым пуа ыле",— чон йӧсыж дене
кечкыжалтен-йыҥысалтыш. Теҥгече эрдене погеншуктыдымо койкышкыжо кумык
шуҥгалте да
ала изи пинеге, ала ньогала шыпак нюслаш тӱҥале.
Шорто. Нойыш. Алже каен, тыпланыш. Пӧртыштӧ адакат шып-тымык. Пырдыж шагат
кырыме йӱк гына шокта: шылт-шолт, шылт-шолт... Иктапыр тыге шып-тыпке
кийышат, шкежат шижыныш шукто — нералтен колтыш.
Кунар мален — шагатым, коктым?.. "Кук-ку, кук-ку" йӱкеш пурт лийын,
помыжалтын
кайыш. У-ух, тиде шагатым! Йӱдет-кечет эрыкым ок пу — тутыш мура да мура.
Пӧлек
шотеш пуымышт годым куанен ыле. Кеч суртышто йӱк-йӱан лиеш, эр шошо, сылне
пагытым шарныктен шога, шоныш. Кызыт ынде шкежат нерат лийын, кеч клатышке
луктын
саке — сурткайык олмеш.
Омыштыжо кӧтынар тудым ӱжӧ? Кушко? Молан?
Ала куку шагатшылан тынарак сырен, ала вес амал дене верже гыч роштке
кынелынат
шинче. Тыш-туш ончале,ала-мм шоналтымыла икмагал шинчылдале. Кушкедлыше
платье
урвалтыжым, коршаҥге да лышташ-оргаж пижын пытыше пушкыдо пунан мохер
кофтыжым
ӧрын ончале, ниялталын шупшкеденат нале. Ӱмбалнысе вургемже молан тыгай,
пуйто
монденат. Ала-могай чывысарыште веле лийын.
Койкыж гыч тырын-тӱрын кынелын шогалят, кугу воштончыш ончыко миен шогале.
Чурийжым шымлен-тӱслен ончале. Ӱмбакыже пуйто ала-могай палыдыме ӱдырамаш я
ӱдыръеҥ веле онча. Самырыкшак огыл: сынтӱсшат шапалгаш тӧча, шинча йыр,
умша лукышто
кечыйол гай куптыр корно-влак палдырнат. Пелед тӱзланыме пагытше эртен
гоеш, но
але шоҥго я илалше манашат ок лий. Шыже пеледыш гайрак докан: шижынат от
шукто —
вашке эркын лывыжгаш, койын кавыскашат тӱҥалеш.
Пӱртӱс, тӱня илыш тугай-ла: шошо, кеҥеж эрта, шыже, йӱштӧ толеш. Осал
покшым пеледышет-влакын пытартыш вий-куатышым, чевер-чеченыштым поген-налын
кая, лум пургыж тоен-левед пышта.
Эльвиранат пеледын-модмо пагытше эртен-ла. Ийгот ратше дене куван кеҥеж
пагытышке тошкалын. Тудыжо вашке эрта. Илыш покшым, тогдаен-шижынат ок
шукто, кодшо чурий чевержым налын кая. Ӱмыр эрта, а тудо алят шкетак.
"Ӱдырем, шкетын гына ит
код,— ойлен аваже колымыж деч ала-кнар ончычак. — Шкетлан йӧсӧ." Туге-е,
шкетлан
неле, йӧсӧ, йокрок.
Тидыжым пуйто кызыт гына умылыш, уш лонышкыжак шыҥыш. Тымарте шонен:
шкетлан,
эрыкше дене илаш эн сай. Ик вуй-поч, шкан шке оза. Мом шонет, тудым ыште,
кузе
шонет, туге иле. Иктат тыйым шылтален ок ойло, ок ятле. Теве тудын таҥаш
мариян
вате-шамыч мочол орланен, шыгырештын илат да... Тыге йӧсланашыже молан
кӱлеш?
Тидлан шочалтын мо?
Кетета ала-мо тугай "сыр-сар, кыр-гор" шоктышат мурымо гыч шоктыш:
Кызыт шкетын кодым
Сур куку гаяк.
Неле кече годым
Тый кӱлат, тыяк.
Уй, тиде пелеголышо радиожым! Я тура, я уке... "А вот и уке" маншыла,
воштончышысо шӱлыкан-шыдырак айдемсӱретлан йылмыжым ончыктышат, оҥайын
кадыргалтен-кайдарен, тупынь савырныш. "Тидыжат эше мыскылен мура",—
йӱкынак шоналтышат, радион
пылыш- аҥгажым пӱтурале. Воктене шогышо кугу шифонеьер омсам лапток почын
шуышат, тушеч диванышке икте почеш вес платьым, кофтым, костюмым налын
опташ тӱале.
Шкаф помыш гыч шупшыл луктешат, ик век да вес савыркален ончалеш — кудалта.
Весылан кидшым шуялта... Тудымат, кумшымат тыгаяк пӱрымаш вуча. Пычырик
жапыште
диванже шонанпыл гай тӱрлӧ тӱсан вургем дене оралалте: канде, кына, ужарге,
нарынче...
Теве кидышкыже лопка ош соган чевер-пелганде костюм логале. Тыгайым "Бурда"
журналыште ужын, кодшо ийын шочмо кечыжлан лӱмынак оласе ательеште
ургыктен. Тидыже
иканаште келшыш, витне. Висалтыме гай оҥышкыжо лупшалын пыштен ончышат,
пеле
кушкедалтше, коршаҥган, лапаялтын пытыше вургемжым ӱмбачеш тыманмешке
кеудашынат
кудалтыш. Оранек диван йымаке йолжо дене поген шӱкале. Токасе йырнык-
лавыраже,
мычкынь-вожылмашыж писынрак утлынеже гоеш. Изи трусик да аҥысыр лифчик дене
гына
кодо.
Чытен ыш керт, воштончыш велыш савырнен, шке ӱжватажым чый-й ончале. Пуйто
ала-кӧм весым веле чоян шеклана. Ты гана тушто Эьвира йымыжа-яшката капан
мотор ӱдырамаш сӱретым ужо. Кава гыч волен шогалше Юмынӱдыр велыс! Лӧза,
чумыраш оҥпого,
чока-чевер эрде, кужу-вияш йол, пӧрдымӧ гай вичкыж кыдал. Чылажат чатка,
шке верыштыже. Пӱртӱсат тыгайым пуэн вет! "Мо, тидыже, тыгай чесле-чечен
кап-кыланже
кӧ? маншыла, могыржым кучен, ниялтенат ончыш. Тунамак ырен, чытырналтын
кайыш,
чурийжат чевергыш. Вожылалят ала-мо, айманыш. Ты гана воштончышысо
ӱдыръеҥлан
шинчам чоян-йыралтен пӱялалят, лыве гай лый-й савырналтен кораҥе. Вашкен
гына
чияш тӱҥале.
"Кук-ку, кук-ку!" шергылт кайыш ала-могудеште вуй ӱмбалныжак. Пурт! лийын,
ӧрткен, тӧршталтенат колтыш. Шагат улмаш. Куд гана "кук-кужым" муралтышат,
шояк
кйык изи пӧрт-омарташкыже полт! пуренат кайыш, йомо. Омсаже гына шолт!
шоктен
кодо. Мом тынар шотла? Кушко тынар вашкыкта? Мом шижтарынеже гын? Можым
Эльвира
такшым чонжо дене шижеш да...
"Ой, кукжат-моторжат, шотлен пу! — вуйышкыжо йоча годсек палыме ой толын
пурыш.
— Только мом шотлетше? Пиал кечем, куан жапем? Шкат палем — ынде шуко кодын

огыл",— ышталят, адакат шӱлыкаҥе.
Висалтен, шоналтен мотор костюмжым чийышат, уэш воштончыл ончык миен
шогале,
уло-уке туржалтме палыжым, ӱпшым тӧрлатале. Вара изи шкап гыч чия атылажым
луктеден, шинчапунжым пырт шемемдале, тӱрвыжым, шӱргыначкажым чевертале.
Моло дечын
мо дене уда? Пеледыш да ума веле. Ӱмбакше ынде адакат вес ӱдыръеҥ онча.
Виян,
мотор. Шканже акым палыше, чылажымат сеҥен кертшаш. Тыгайже Эльвиралан
утларак
келшыш. Ваштарешыже тура-раш ончалят,кошаргырак оҥылашыжым нӧлталын, кап-
кылжымат виктарен вийныктыш. "Чу-ян, ме але кертына-а... Тугайым ончыктена-
а!" маншыла, шинчажым пыч-пыч ыштышат, выр-р савырналтен, роштке тошкалын,
пӧрт мучко ошкыл колтыш. Кӱвароҥа гына муралт кодо.
Э-э, нине ӱдырамаш полкымат!.. Шыже кече гаяк улыт манын, арам огыл ойло
тугак
дыр. Але гына шӱлыкан-ойган ыле, туштак вашталтынат кая — чый-й чоян,
веселан
ончалеш, шыргыжалынат колта. Але гына шорташ ямдет ала-могутлаште
муралташат тарана. Умылет гын, умыло нуным. Чон кумылыштым, кӧргӧ илышыштым
тогдаяш — манаш
веле.
Саде минутыштак Элвира кудывечфыштак лие. Пакчагапка велышкыла савырнен
ыле, но
пел корнешакчарнен шогале. Ала-мом шоналтышат, туп-вачыжым виктарыш, вуйжым

кӱшкырак нӧлтале да урем капкам кылдырдок шупшыльо. Пел шагат ыш шого —
кугорныштат лие. Изиш лиймеке олашке кайыше кугу автобус омсашке пуренат
йомо.
Йошкар-Ола воктенсе Куяр поселкыш Элвира Подбойкина кечывал деч ала-кунар
ончычак миен шуо. Корнышто кидым нӧлтен шогашыже кужун ыш верешт.
Автобусыштат ласка
ыле — еҥ кызыт коштшо кугун уке. Корныжат шерге, налашыжат ялыште мо кӱлеш,
кызыт чыла уло. Олашке оксам пытарен коштшашат уке.
Автобус гыч волышат, вигак кугорно-урем деч, калык деч шылын шичше гай сад
лоҥгасе кок пачашан ош кӱполат велыш тарваныш. Пурен-лектын коштмо изи
капка деке
лишемме семын ошкылжо эркышнаш, йол йыжыҥжат койын шулаш тӱҥале. Пыртак
шӱлышым
налаш, лектын вочшаш гай кӱлткен чӱчкышӧ шӱмжым лыпландараш манын,
чарналтен шогале. Кӱ-полат велышке ала-кузе ӧрын-аптыраненрак ончале.
Тудыжо ты гана Элвиралан шулдыжым поген шичше иган ош комбо гаяк
койынколтыш. "А такшым тыгак огыл
мо?"— шоналтыш. Кудывечыште шып-тымык. Пуйто ала-могай палыдыме узьмак лук
ыле.
Лӱшкышӧ, орышо, осал тӱня дечшат ойырлен, шке ласка илышыж дене посна ила.
Пыртак шӱлалтен, каналтен шогыш гынат, лыпланен ыш керт. Игечыжат таче
юалгырак
шол, но тидлан огыл, а шӱм-чон сӱсанымылан дыруло могыржо дене чытыренак
пеле
тӱҥгылгышӧ кидше дене изи капкам почын пурыш.
Аҥысыр асфальт корно дене эркын шекланен эрта. Кок велнат — эртак ужар
кушкыл,
пеледыш. "Калыкшат тыште ужарге, пеледыш гаяк ила,— вуй ушыжо лым ок лий,
тутыш
ала-мом пӱтыра, шонкалыкта.— Кӧ нуным онча, шыматен кушта? Пеледышыже
кунаре
да... Да тынар тӱрлӧ-тӱрлӧ: тӱсышт денат, сын-кунышт, койышышт денат, сын-
кунышт, койышышт денат. Ик еҥлан шуаш — ой неле! Ялысе пакча пареҥгет огыл.
Тудым
мландышке кышкет да кушкеш огыла. Уралталат, шӱкым кӱрат да йӧра. А
пеледышым
ончен кушташ — ой-йой! Теве тудын суртышто пеледыш ала-молан огешак илане.
Аваж
улмо годым атыланен-шолын гына кушкыт ыле, а тудын уке. Ала кидше ок келше,
ала
чонжо йӱштӧ да..."
Кӱполатет дек пел корнымат ыш эрте, кенета омса почылт кайыш. Тунамак у-уге
ньога полко куржын лекте. Тымык кутывечет иканаште весела йӱк-йӱан дене
теме. Йоча-влак кап орашт дене икгайрак улыт гынат, чиемышт дене тӱрлӧ
тӱсын йолдымандат —
пеледыш гаяк койыт. Чевер аршашет тыманмешке шарлен-шарленат кайыш.
Чиоклат,
юарлат. Комбиге-влакет ава шулдыр йымач утленытыс. Моткоч сӧралын коеш.
Ончашат
путырак оҥай. Эльвира чытырымыжымат чарнен, ынде шӱм шулен эскерен шога. А
шинчаже модеш веле — ала-кӧм кычалеш.
Теве тӱшка деч ойырлен, кандалге костюман рвезе тудын велыш куржын колтыш —
тыртыкта веле. Эльвира чиемже гыч вигак палыш. Шке костюмжо дене пырля,
материалже
утен кодынат, саде ательештак тудланат ургыктен.
— Ава-а-ай!.. Авай толы-ын!— йолташыже-влакын юарлыме йӱк-йӱанымсеҥен, изи
рвезын утен каен кычкыралмыже шергылте. Пуйто кумда олыкышто ший оҥгыр
йынгыртатен
колтыш, йӱкшӧ шер гай шаланен кайыш.
Аван кидше гыч сумкажат мучыштен, йол йымакше волен возо. Тудат изи эргыж
ваштареш кидшым шаралтен куржын, уке, чоҥештенак кайынеже ыле. Но ик-кок
ошкылым гына
ыштен керте — йол йыжыҥже йомын, эркын лыдырген шинчаш тӱҥале. А эрге изи
кайык
гай чоҥештен толят, аван шӱйышкыжӧ кержалте, помышкыжо пызныш. Лывырге,
куштылго
кизаж дене туге ӧндал-шӱяшлен шындыш, аван шӱлышыжат йомо. Изи кайыкетым
тудат
кид-шулдырлаж коклашке поген нале. Садыжат кылмен ала-мо: пачката капше,
нӧрӧ
могыржо дыр-дыр-дыр чытырналтен колта.
— Колюш... Колюшем-колоем,— ава шымак шыпыртата, игыжым пуйто шӱлышыжӧ,
шомакше
денат ырыктынеже.
Садыже йӱкымат огеш лук. Пеҥгыдынрак кыртмен, аван пушкыдо, шокшо помышкыжо
утыр
веле пызна. Перым шупшкедыме йӱкшӧ "чжок" да "чжок" шоктен кодеш.
— Ой, изи колойжат!.. Чинче падырашем!
Аван чон пундашыж гычак ала-могай умылаш лийдыме — я куанле, я ойган —
йӱксавыш
лекте. Шӱм-чонжо шуленак каен, вуйушыжо пӱтырналтен. Шинчажымат кумалтыш.
Шинчагомдыш йымач тунамак кок шер пырче гай чӱчалтыш пӧрдын лекте, йӱлышӧ
чурийже
мучко шыр-шыр-шыр куржын волышт, изи эргын шоягоремышкыжак чӱчалтыч.
Садыжын уло
капше, чытырналтын, сӱсанен кайыш.
— Ава-а-ай...— аван оҥ-пыжашыж гыч изи колой-кайыкигет нечке-вичкыж йӱкшым
пуыш.
Элвира таче эрдене ушым нале, пуйто кумда илыш пасушто шке йолгорныжым муо.
Ондакше, шкетын кодмекше, кушко, кувекыла тошкалаш ӧрын, тыҥге-туҥге
тошкыштын,
чын корнын пиалжым, кычалын. Тышке кает — кепшылыш логалат, тушко ошкылат —
орлыкым ужат; тидын дене келшет — вует йомеш, тудлан ӱшанет — чонет
налеш... Каҥашым пуышыжо гына лийын огыл. Кӧ деч йодеш-я. Тиде шытирка
Чачук деч мо? Тудлан
шканже корным ончыктыман, йытыра илыш корнышко кидше гыч кучен вӱден
лукман. Тыге шке артамже дене мужедаш тӧчен, вискален. Пытартыш кок кече
кенета шинчажым
почо. Ойлатыс: ойго ок полшо гын, пиалым от уж. Ала ойго, ала тиде пуламыр
пагыт
вуйушыжым рашемдыш? Илышыште кажне айдемын тыгай тат лийманак, очыни.
Чылаштлан тудо кӱлын: Тослан, туныктышо Санюклан, Виктыр Петровичлан... А
эн
чотшо — эргыжлан, шке чон падырашыжлан улмаш. Нуно кум пӧръеҥже кугу улыт —
виян, ушан. Ала-кунар ӱмыр корным илен лектыныт, кузе лийшашым, мом
ыштышашымат
пеш палат. А Колюш? Тудыжо изи гына пачката велыс. Ни вий-куатше, ни илыш
пӧрдем
палымыже... Теве кӧлан тудо кӱлеш?! Икшывылан вийым, ушым погаш, йол ӱмбаке
пеҥгыдын шогалаш ава полшышаш. Тидымат тымарте умылен кертын огыл,
калтакшат! Илентолын тудланак эрге ӓҥертыш лиеш огыл мо? Шке икшывылан огыл
гын, варажым, шоҥгеммеке, кӧлан кӱлат?
Уэш чыла тидым шоналтен-висалтен налят, Эльвиран капышкыже, чонышкыжо ала-
могай
вий, пеҥгыжылык шыҥаш тӱҥале. Койынак ылыжеш, ыҥым налеш. Изи эрге ончылно
пеҥгыде лийман, Ала-кӧн полышыжым вучен, тыге сукен, лап шинчаш ок лий.
Ынде нуно
коктын улыт — чыла сеҥат, ала-могай ойгымат пырля чактарат. Кидтупшо дене
писын
гына нюрийжым ӱштыльӧ: нечкыжым шылтыш, поктен колтыш.
Чон куатым пеҥгыдемдаш, йол вийым налаш манын, кынел шогалаш тӱҥалме гай
тарванале. Эрге тидым тунамак шиже, витне. Изи пачката кап-кылже ковыж кыл
гай чымалте, кывыж чытырналте. Шокшо, ӱшанле помыш-пыжаш гыч ойырымо,
лектын вочмо деч
лӱдӧ дыр.
— Ава-а-ай!..
Нӧргӧ кидше ава шӱйым пеҥгыдынрак кепшылтыш, чеплалтынак шинче.
— Ит кай, авай,— шоктыш кайык вычымалтыме гай изи йӱкшӧ.
— Колю-уш, колоем... Ит лӱд, мый нигушкат ом кай, эргым.
Ава чонат айманен колтыш, уэш кумылжо тодылалте. Шӱм-чоныштыжо ала-могай
пушкыдо-шокшо кумыл толкын оварен-шарлен кайыш. Изи падырашыжым эмратен
чонжо пеленак
эплын ӧндале, шулдыр-кидше дене шыматыш.
— Нигунамат?— изи кайыкет уэш чиок йӱкшым пуыш.
— Нигунамат... Ме тый денет, эргым, ынде нигунамат огына ойырло.— Вара
пыртак
шоналтыме гай лият, ешарыш:— Ме пырля каена, Колюш.
— Кушко?
Эрге уэш ӧрткен колтыш. Ава тидым шӱм кылже дене шиже.
— Ялышке...
— Молан?
Ой, изи айдемыжат! Нимомак тудо эше огеш умыло, шонен шотым ок му-ла.
— Ме тушто коктын пырля илаш тӱҥалына, Колюш. Шкенан пӧртыштӧ...
— Мыйымат вашке авай налаш толеш. Ме олаште илаш тӱҥалына, во-от...
Мо тиде? Кӧ тыге каласыш? Элвира, пурт лийын, вудакаҥше шинчажым почо,
вуйжым
нӧлтале. Уэш кугу олык покшеке логалмыжлак чучын колтыш. Йырже Колюшын
йолташыже-влак ала-могудеште погынен шогалыныт улмаш. Олыкысо пеледыш-
влакым пуйто ик
шӱдышышыкӧ пидме. А эн покшелне, рӱдыж олмеш нуно — ава ден эрге.
Когыньыштым
чурге кӱтат. Эльвиран шинчажланат шыри-вури лийын колтыш.
— Мыйын авай, эше ачай уло... Нунат мыйым йӧратат, пырля наҥгаят,— вес
вичкыж
йӱк шоктыш.
Пеледыш пидыш гыч кӱрлын вочмыла, чевер кофта, кудыр ош ӱпан изи ӱдыр тӱшка
гыч
ойырлен лекте.
— Мыйынат уло!
— Мыйымат наҥгаят!
Кайык-влакет йырваш э чиоклат, э йӱкланат. Эльвира, нимом пелешташат ӧрын,
умшам
карен веле шинча.
— Йоча-влак! Те молан тышке погынен шогалында? Молан модмыдам чарнышда!
Тидыже ньога йӱк огыл — пеҥгыдын, раш солнен тольо. "Кайык пыжашет"
тыманмешке
шыпланышт. Эльвира йӱк шоктымо велышке вуйжым савырале. Кӱполат велым
ошкылшо ош
халатан ӱдырамашым шинчаже тогдайыш. Умбачынак палыш — Мария Петровна. Нине
икшыве-влакын эн кугу авашт — йочапӧрт директор. Пеледыш шӱдышет эркын
шаланен
шарлашат тӱҥале.
— Зоя Ивановна тыланда у модышым туныкташ тӱҥалеш. Айста-ян, теве тудо
тендам
вуча.
Эльвиран шӱмжӧ кыт-кыт-кыт пералтен колтыш. Колюшат ондак аваж пелен пызнен
ыле,
вара кенета шулдыр-помыш гыч изи кайык гаяк вуйжым луктын, йӱкым пуыш:
— Мыйын авай толын!
Мария Петровнаже нимом ыш вашеште.
— Мыйым авай налаш толын!
Изи ньога чылажымат иканаште палдарынеже. Уке гын, тиде кугыеҥ-шамыч нимом
огыт
умыло.
Мария Петровна тунам веле нунын велыш, уке лач, Эльвирам полт! ончал
шындыш.
— Ме ялыш каена!
Йочапӧрт озан ошкылжат эркышныш. Ончалтышыже ынде Эльвиран шинчатуражак
лакеме.
"Чынак мо? Кузе-е?"— йодеш пуйто йӱк деч посна. "Туге... Чынак" маншыла,
Эльвира
шинчапунжым лыбе-лыбе ыштен, йӱкдеак вашештыш. Колюшыжым помышыж гыч эплын
луктын, вашешыже эркын кынелын шогалын. Шинчам пыч ыштыде, ӱмбакыже кӱта:
ондаксыжла ок кораҥде, шылташат ок тӧчӧ. "Колтеда вет?" — йодеш пуйто
ончалтышыж дене.
Шкеже коеш, тореш руал каласыме шомак деч тунар лӱдын. Йочапӧрт директорат
икмангал ӱмбакше тугак тура, шымлен ончыш. "Ала-ала... Ӱшанымылат ок чуч
да..." —
шинчаштыже йодышойып-влак волгалтыт. Пыртак да ӱшаныш дыр... Ӱшанымыже шуо
ала-мо. Шырге тыматлын шыргыжале.
— Толын шуында? пеш йӧра,— ыштале.— Айста тугеже...
— Ме авай дене ялышке каена!
Колюш уэш шижтарыш. Кугыеҥ-влак тугай улыт вет — вашке мондат.
— Каеда-каеда, манят, лишемын, изи рвезын тӱрка вуйжым ниялтыш. — Ават
мӱндыр
корном толын, каналтынеже. Ме чайым подылына , а тый Зоя Ивановна деке
курж.
Пырля модыда.
Колюш аван плащ урвалтыжымак пӱтырен кучен. Верже гыч тарванашат ок тошт.
Уэш
аважым йомдарыме, ава деч посна кодмо деч лӱдеш дыр.
— Курж, курж, Колюш. Ават нигушкат ок йом.
Рвезе кузе лияш, мом ышташ ӧрын. Мария Петровнан мутшым колыштман. Ава
дечат ойрлымо ок шу. Пырля каена мане да...Трук адакат шкетын каен йомеш?
Вара кунам эше
толеш? Вуйжым кавашке, кече деке нӧлталмыла, комдык шуен, аважын шинчашкыже
ончале. "Мыйым пеленет наҥгаетак вет?" йодо пуйто. Кугуен гаяк, йӱк деч
посна, ик
ончалтышыж дене гына.
— Куржын колто, Колюш. Ит лӱд, ме тетла нигунамат огына ойырло, эре пырля
лийына,— ава вашештыш.
Уэш шинчаже вудакаҥе. Ты ганаже куанле, яндар, куштылго шинчавӱд дене. Эге
ӱшаныш ала уке — эркын тарванымыла лие. Авамат колыштман. Уке гын сыра да
огешат
наҥгае. Савырналтен, йолташыж-влак тыпе-топо топыртатыш.
Эльвиран тунам иже йочапӧрт директор дене саламлалташ артамже лие:
— Салам лийже, Мария Петровна,— вуйжым савале.
Тудыжо вашеш ыш пелеште гынат, кидшым шуялтыш. "Могай пушкыдо, шыма. Авайын
гаяк"— шоналтыш Эльвира. Тымарте тиде ӱдырамашын кидым тыге пуымыжым ужын-
вашлийынат, шижын-кучен онченат огыл ыле.
— Меже айста кабинетышке эртена,— малдалын, Эльвирам кидпӱянже гыч кучен,
кӱполат велышкыла вӱдалтыш.
Пуйто тудат кораҥын, ойырлен кайымыж деч шеклана. Эркын пеледыш аллей дене
эртышт. Коктынат ик мутымат ышт пелеште. Эльвира директорын ойпидыш
тӱҥалмыжым вучыш, а тудыжо ала-мом шонышыла, йол йымакше ончен веле
ошкыльо. Кабинетышке пурымекат Мария Петровна рат дене шинчыше ик пӱкенеш
верланаш йӱк деч посна вуйжо
дене гына савалтен ончыктыш. "Молан нимомак ок кутыро? Колюшым ынеж колто
гын
веле?"— лӱдын шонкала ава. А пӧртоза электрочайникым шындыш, ваштареш толын
шинче. Ӱстембалне кийыше кагаз орам погалтен пыштышат, тунам иже йӱкым
лукто:
— Кузерак толын шуда, Эльвира?.. Э-э, ачалӱмдаже кузе гала?
— Петровна...
— Туге-туге, Петровна... Вуеш ида нал, монденам. Мемнан ачалӱмнаже
иктакыс,—
ӱстембаке, янда йымалне кийыше кагазым ончалят, иже шаҥгысыж гаяк ласканрак
шыргыжалме гай ыштыш. Вара Эльвирам тура гына ончал колтыш. Эльвиралан
иканаште
ала-кузе йӧндымын, йӱштын чучо.
— Могайрак вара корно кондыш?— йодын шындыш.
Весыже кенеташте мом, кузе вашешташат ӧрӧ, ак-мук лийын шинче. Йӧра лач
тыгутлаште чайник йӱкым пуыш, "кыж-кыж-гыж" муралтыш. Мария Петровна верже
гыч кожганен тарваныш. "Пуйто ок пале",— Эльвираже иралтынат колтыш, но
вашке ушым нале.
Тыгай шонымаш дене ончыко от кай. Койышыжо тудын тыгай-ла: тыманмешке
ыренат
кая, ала-момат ойлышт кышкен кертеш. Карум кеч-кӧланат пуаш тунемыныс.
Тыште тиде койышым ончыкташ ок лий. Тӱрвыжым веле чумыртыш, йылмыжым
пурльо. Тиде годым
пӧртоза чашкалашке чайым темен конден шындыш, ӱстел гыч печенье-кампетке
оптыман
мотор атым лукто.
— Корнывач, айста, шокшо чайым подылза... Нойымыдат эрта,— уэш тыматлын
ыштале.
"Корно" шомакым колын, Эльвират ушым нале. Мария Петровнан тока тушкалтыме
йодышыжлан вашештыме гай, пеле йӱкынрак пелештыш:
— Колюш деке... Пеленем наҥгаяш толынам...
Йочапӧрт директор пуйто ышат кол — шып гына шинча. Чайым подылшын коеш.
Вара веле пеле йӱкын пелештыш:
— Сайынак шоналтенда?
— Сайынак, Мария Петровна.
— Шкетланда йол ӱмбак шогалташ неле лиеш.
— Палем.
— Ода лӱд.
— Уке.
— Вийда сита?
— Сита.
Кӱчыкын, тура ойласен нальычат, руалмыла шыпланышт. Эльвира, чон шыгырже
дене
чытамсырланен, вуйжым окнашкыла савырале.
— Модыт нуно,— пуйто ончалтышыжым, шонымашыжым шижын, директор лыпландарен
пелештыш. — Те чайжым подылза, подылза, уке гын йӱкша.
Могай чай да мойн. Эльвиран чон — чон олмышто огыл. Тыгай туткарыш
илышыштыже
икымше гана логалын, очыни. Неле тудлан моткочак, йӧндымӧ тунаре. Утарен
налшат,
полшышат уке. Тудлан кызыт шканже пеҥгыде лийман. Тоштын-тошдерак чайгоркам
кидышкыже нале. Атыже талинга пелен "чыр-чыр-чыр" чытарналтын кайыш.
— Тынар ида тургыжлане,— Марий Петровна самырык аван чонышкыжак, вемышкыжак
шуктымым шиже, витне. Титакан гайрак, шыманрак кутыралтен колтыш.— Тыге
тура йодыштмемлан ит сыре... Вуеш ит нал, Эльвира.
Икымше гана лӱмжӧ дене каласыш, "те" олмеш "тыйышке" кусныш. Эльвира
тауштымыла
ӱдырамаш ӱмбак келанен ончале.
— Коло вич ий тыште ыштыме жапыште ала-момат ужалтын, тӱрлӧ денат
вашлиялтын. Ик
ава эргыжым наҥгайышат, кок арнят ыш шого — мӧҥгеш конден кодыш.
Эльвира ӱмбакше волгенчыла йолт! ончал шындыш. "Мыйымат ала тыгайлан
шотледа?" —
йоднежат ыле. Мария Петровна ала тидым ыш тогдае, ала шотышкат ыш нал —
мутшым
умбакыже шуйыш:
— Весе кунар ий ынде мемнамат, ӱдыржымат аҥыртара. Меже — керек, чытена,
тыгайым
веле ужалтын огыл, а ньогажлан молан орланаш? Ик гана "Нангаемак" манын
толеш,
Ксюшам тӱрлӧ тамле кочкыш дене сийла, у вургемым чикта да "Эрлак толам"
манын,
каенат йомеш. Вес гана тыгеракак ондален, сусырген кода... Икана шым чыте:
"Йочадам налашак шонеда гын, наҥгайыза. Уке гын, нечыве икшыве чоным туржын
кошташ",— маньым. А тудо умыыш, шонет? Тыгайын эртак амал лектын шога: я
пачерым
вашталта, я вес марийлан марлан лектеш... Икманаш, тыгай ккулан шке икшыве
— икшыве огыл, мешанчык веле. Ӱмыржӧ мучко вольнаште, ласкаж дене
чоҥештылнеже. Ну,
манам, кукужо кеч кайык, тыйже ӱдырамаш, айдеме улатыс. Но ны намысет, ны
чонет
уке. Шӱмдымӧ улат. Кӧ пала, тыгайын икшывыжат, кудалтен кодымыжо, ала иктат
огыл
да. А йӱшӧ ешыже кызыт кунаре? Йоча нерген шонат мо — шке логарыштымак веле
палат. Тидын пелдык ужалашат ямде улыт, торгаятат, намвсдыме, йырнык полко!
Тыгай-шамычшын вет йочаштат эше икте веле огыл. Юмыжо нунылан молан пуа
гын? Орландарашышт... Вара нуныштат шукышт тыгайракак кушкыт. Ой, Эльвира,
шонен ӧрат. Вуй
йырет пӱтырен налат да ушетак кая.
Йочапӧрт директорет Эльвира дене йолташ ватыже але ӱдыржӧ дене кутырымо
гаяк ойласе. Мутшо ятырак погынен улмаш, витне, пӱялалтынак лектеш.
— А южыштлан Юмо мӧҥгешла пӱра: йочам ыштынешт — огыт керт. Еҥ икшывым ала-
кузе
куанен, ашнаш налыт. Теве тыйын Колюшетымат...
Каласен колтышат, Эльвиран кенета сын гыч кайымыжым, тӧн-н чымалтын
шичмыжым
ужын, лугыч лие.
— Мо-о?.. Кузе?.. Колюшемым?..— весыжын логаржат пышкемалтын, шот дене
пелештенат ок керт.
— Лыплане, лыплане, Эльвира... Чыла сай,— шыргыжалаш тӧчыш. Вара унажын
тӱҥгылгышӧ кидшым кормыжталме гай ыштышат, лып-лып-лып пералтыш, пуйто
вӱчкалтыш.—
...Жапыштыже толын шуынат. Ава шӱмет шижтарен дыр. Тугеже тый саде куку гай

отыл.
— Мом ойледа? Кушко, молан кодын омыл?— Эльвираже ала ок умыло, ала ынеж
ӱшане.
— Вет эргыч деч посна кодын кертат ыле, манам.
— Кузе?
— Ик илалшырак мужыр толын кошто. Колюшетым ужынытат, вигак нунылан келшен
шинчын. Налаш лийыныт... Ашнаш, эргылыкеш. Шкеныштын парня гай ик эргышт
лийын улмаш, Чечня сареш колен. Кагазым веле виктарен шуктен огытыл, уке
гын...
— Кузе тыге?!— Эльвира уло чон йӧсыж дене, икшывыжым йомдарен кертшаш
лӱдыкшым
кызыт гына шижын-тогдаен шуктышат, кычкыралынак шындыш.
— Мыйжат, весат тыгай лийшашым пален огыналыс. Нунат титакан огытыл, —
Мария
Петровна "языкшым касара", лиеш, титаканла кутыра.
Теве кузе улма-аш... Эргыжым, изи чон падырашыжым, ӱмырешлан, эрелан,
йомдарен
кертеш улмаш. Тудым ала-кӧ вес еҥ-шамыч ончат, куштат ыле. Ала Колюшыжо
тудымат
монда ыле, вес Ӱдырамашым "авай" манашат тӱҥалеш ыле. А Эльвираже ош
тӱняште кузе илаш ыле? Тудо вет Колюшым жаплан, шкеже йол ӱмбаке пеҥгыдын
шогалмешке, ешым
погымешке веле кодем, шныш. Тудынат молын гаяк сӱан денемарлан кайымыже,
мотор
оръеҥ вургемым чийымыже шуын. Ны кудалташ, ны мондаш шонен огылыс...
— А мыйже?..— чон пундашыж гычак тунар неле, орлыкан ой лекте.
— А тый, Эльвира, аваже улат. Наҥгаяшак шонен гын, тыланет кагазым виктараш
кугун ок кӱл, тачак тӧрлена. Паспортет пеленет?
— Пеленемак, теве — содор сумкажым почын, пургедаш тӱҥале.
Тиде кечын эрге ден ава ыштак ойырло. Эльвиражат Колюшыжат икте-весыштым
йомдарыме деч лӱдыныт, очыни. Кас велеш чыла кагазым виктарен шуктен,
пытартыш автобус дене ялышке, мӧҥгыкышт кудальыч.
Изи колойжо, ончыланжак пызнен шинчын, ондак эре окнашке ончыш. Чылажат
тудым
ӧрыктарен: машинажат, еҥ-влакшат, кугу кӱполатшат... Вет тиде изи айдемылан
илышыштыже тӱня икымше гана тыге кумдан, виш поылтын. Вара нойыш дыр,
автобус
рӱзалтмашешак мален колтыш, но нӧрӧ, изи кизаже аважын деч ыш мучышто.
"Кук-ку, кук-ку!.. Ой, кукужат-моторжат, шотлен пу!" нералтыме гай лиймыж
годым
аван ушышкыжо адакат йоча годсек палыме ой толын савырныш. Куку-авам эре
вурсат,
а куку-ачаже уке мо? Йочм ӱдырамаш шкетын ыштен ок керт. Колюшын ачаже
чонжо дене иктаж гана эрге улмо нерген шижын мо? Йоча шочмыж нерген тудо
огешат пале.
Куштырак гын тудо кызыт? Мом ышта? Ала ешыже, икшывыжат уло. Такшым уда
рвезе
огыл ыле. Эльвира тудын дене вашлиймеке, "Теве мыят шке пиалем вашлийым",
шоныш.
Ушыж денесаде ӱшаным пуышо, пиалым сӧрышӧ кечышке чоҥештыш.
Аважым тойымеке,йӧршын шкет кодмекше, мӧҥгыштыжӧ шоген-шогыдымо, шинчен-
шинчыдыме лие. Уло тӱняштыжат шкет тыгай тулык кодмыжла чучын. Чыла
кудалтен, тунамак
иктаж-кушко лектын каяш шонаш тӱҥале. Тӱня кумда, а илышыже шолеш веле.
Рвезе
чон чоҥешташ ӱжын.
Шоныш-шонышат, уло-уке вольыкшым ужалкален, чыве-комбыжым пошкудо-влаклан
такешак пуэден шалатен, аважын ныллыжым чӱктымекак, чемоданжым погалтен, ял
гыч лектын кайыш. Йӧра эше пӧртым кошартен ыш шукто: налшыжат ала-молан
вигак ыш лек,
чарышыжат шукын ыльыч. Варажым нунылан кунар таум ыштен?!
Вольнашке лектын каем, ушкал поч деч утлем манын шонышет, эшеат кугу
лавыраш веле логале. Тӱня илышет ӧрдыж гыч ончымаште гына чечен моторын
коеш улмаш. Манмыла, кушто ме уке улына, тушто эре сай. Паша олаште
пытыдыме, варарак, илен-толын, тунемашат пураш лиеш, шоныш. "Олатым сеҥаш"
миен лекте гын, могай тушто!
Шоныманат огыл. Тудын гай-шамыч тушто кӱтӱ дене коштыт улмаш. Завод-влак
шогат,
стройкылаште тып-тымык. Чылан торгаят веле. Кажне урем савыртыште, пӧрт
лукышто
— киоск, ларек, лапке, кевыт. Ола мучко — пазар. А илаш кӱлеш. Вигак мӧҥгеш

ялышке миен от пуро — еҥ мыскыла. Тудо вет эре тиддеч лӱдын. Куш каяш, мом
ышташ? Ужалкалышылан. Еҥ сатум. Кажне киоск-ларекышто ужален шинчашыже —
тудын гай
шот дене тунемдыме, йол ӱмбаке шогалаш тӧчышӧ ӱдыръеҥ. Ик шот дене — лапке
сӧрастарыше, еҥым сату налаш таратыше, вес шот дене — озан "чон
луштарышет".
Эльвират ондакше чыла сай-айват лиеш шоныш. Тиде сылне шомакшым
тӱшкагудышто
пырля илыме, тудын гаяк торговой ӱдыр деч колын. Тудак пашам муаш полшыш.
Ик тыгай лапкышке нальыч. Ушкал водарым шупшмо, вӱдвара дене лапашым
нумалме гай
огыл. Кугу ушкал ок кӱл. Ужалкале да шинче веле. Яра годым книгам луд,
музыкым
колышт. Оза эрдене кевытшым почеш, кастене петыра, кӱлеш годым сатум конден
кода. Оксамат тылзе-кокыт дене вучен от шинче, ужалыме шот дене арня еда
тӱла.
Ӱдыр тудо чолга, садлан пашаже ушнен, озаланат келшен. Мут колыштшырак лиеш
гын,
тыгак ала-кунар ила ыле. Но тудо озан "чон луштарышет" лияш ыш кӧнӧ: ик
гана
тортажым савырале, вес гана... Кевыт леведыш йымач уремышкат лектынат возо
— эн
лавра пашашке — сыра ужалышылан. Йӧра эше йӧршынак поктен ыш колто.
Ту кечынат сырам печке гыч ужалкален шога ыле. Аракаголик-шамычетын
юлгыжшо, логарыштым темаш тӧчен. Онча: черетышке йӧршын вес сынанрак рвезе
толын шогале.
Чурий кунат, чиемжат вестӱрлырак, нине сырве-сорво дене от таҥастаре. Тыгае
шинчалан вигак перна. Шукш кармывоҥго коклаште йытыра мӱкш гай волгалтеш.
Ужо веле
— шинчажымат кораҥден ыш керт. Ала-можо дене ӱдыр кумылым иканаште савырыш.

Кружка гыч сыраже ташлен йога, а Эльвира нимом ок уж. Тудым гына, палыдыме
уверым, йоҥлымо гай ончен шога. Пӧръеҥ-шамыч вурсат, шылтыт, вашкыктат.
Тудо гына
ны ок орло, ны ок воштыл. Ала-кузе тыматлын ончен, шыргыжал веле шога.
Порын туге, ласкан. Вара шинчажым веселан пӱяле. Эльвиралан ала-молан
тунамак тудын шулдыржо йымак логалме, кумда, виян оҥышкыжо эҥертымыже шуын
колтыш.
Шонымашкыже, шулдыр йымакше, логале, оҥешыже эҥертыш. Путырак келшыш.
Николай
стройкышто пашам ышта улмаш. Воктенсе тӱшкагудышто илен. Мотор, поро,
ласка.
Кажне кечын вашлияш тӱҥальыч. Эльвиран чонышто волгыдо, пиалан илышлан ӱшан
шочо
веле... Тунамак шулыш, ала-кушко порволыш. Николай ик кечын йомо. Тылеч
вара
Эльвира тудым ужынат огыл. Ала-кушко Северышке кужу теҥгем кычал каен
мангыч
шоктыш. Ны шкеже, ны уверже... А тудо мӱшкыран кодо. Тидым пален налеш да
кудалта манын, ойлаш лӱдын. "Языкшым" тояш мом-гына ышташ тӧчен огыл? Ала
садак пален, шижын да тыге кенета лектын каен? Нелылык деч лӱдын дыр.
Мо гынат, адакат ош тӱняште тӱвыт шкетак кодо. Изиш эртымек, эрге азам
ыштыш.
Лӱмжымат тудынымак пуыш. Йӱратен да, витне. Эрге дене коктын лийына, шоныш.
Шонаш да шонымышко шуаш — ой, могай йӧсӧ улмаш. Илаш нигушто — общежитийлан
тӱлен
йомат. Пашашке йочаным иктат огыт нал. Чияш налаш огыл, кочкаш-йӱаш окса
пытыш.
Лӱдӧ турат тунам моткочак. Шкеж верчын тунар огыл, Колюшыжо шумлык.
Шкетынтудым
кузе ончен луктеш, йол ӱмбак шогалта? Ялышкат азам нумалын миен от пуро —
шӱктен
пытарат. Туштыжат нуным вучен шинчыше иктат уке-ла. Тыге Колюшым детдомеш
кодыш.
Шке мӧҥгеш ялышке кудале. У илышым тӱҥалаш шоныш. Теве ынде мо лекте?
Эрге тарванале, омыюаж дене тӱрвыжым "чоп-чоп-чоп" чопкыктен нале. "Ачаж
гаяк
чумыраш, тамле тӱрван"— шоналтыш ава. Колюшыжо ок тарване гын, Эльвира
шочмо ялжымат эртен кудалеш ыле дыр. Омыюанымак кидпӱянышке налын, автобус
гыч лекте.
Уто е шинчашке логалде, кас рӱмбалге дене коктын мӧгышкышт толын пурышт.
Колюш
чотак ноен: пыртак шӧрым пдылалме гай ыштышат, Эльвиран ончыланжак, ӱстел
коклашак уэш мален колтыш. Ава тудым пушкыдо, лопка койкышкыжо поген
пыштыш. Капкам
тӱкылен пурышат, тулым пыртланат чӱктыдеак, эргыж пелен шыпак чумырген
возо.
Ала-молан ушышкыжо эрденсе сӱрет тольо, Виктыр Петровичын чурийже пыртлан
волгалте. "Тудо виян, тале пӧръеҥ. Ушан, умылышаш..." — шоналтышат,
Эльвиранат шинчаже кумалташ тӱҥале. Кечыгут тудат ноен огыл мо? Эргыжым
эплын ӧндале — чонжак
шулен кайыш. Шукертак тыге лийшаш ыле. Шижде омо тӱняшке шуҥгалте, ала-
кушко чонештен кайыш.
Тыге эше ик кече эртыш. Ала-кӧлан тудо шарнашат ыш код, нимогай кышамат ыш
кодо,
ала-кӧн илыш-корныжым тӱҥ гычак вашталтыш. Ала-кӧлан куаным, ала-кӧлан
ойгым
кондыш дыр. Кажне айдемылан тудо шке семынже эртен. Кӧлан — модын-пеледын,
кӧлан
— шортын-ойгырен. Вес кеыже мом конда гын? Кокланже тугеат чучеш: илышыжак
ик
тыгай кече семын эрта.
...Кук-ку, кук-ку!..
Ой, кукужат-моторжат, мом тынаре шотлет?
Кушко ӱжат? Муретше молан тынар ойган?
Пиал кечем шотлен пу!..



082096
************************************************************************
8—20
Есенин дене коктын
Мутшо Анатолий Тимиркаевын Семже Дмитрий Кульшетовын
Чылтак шудышырчык улмаш рвезе пагыт:
Кунар мотор ӱдыр, тунар шӱм йӱла.
Парня огеш сите шотлаш южын таҥым,
Но чон мыйын иктым вуча шӱдырла.
Кастен вашлиймашыш, шижам, шӱшкен семым,
Мия ик поэт-йолташем пеленем.
"Айда, шоляш,— мане сар шӱшпык Есенин,—
Мыят ожсо гай шӱмбелем шупшалнем!..

Миет гын, ужат шке, таҥем мыйын — снеге,
Мӧр тӱрвыж шупшалын, йӱдегыч руштам.
Ок тол вашлиймашке — мый, Джимым, пинегым,
Кушташ тылзан йӱдым модмаште луктам..."
Мемнам кудалтат гын, Есенин ден коктын
Чатка куэ ончык сукен шинчына,
Шупшал чара йолжым, орадыла шортын,
Мотор Шаганэм эр мартен вучена.



082196
************************************************************************
8—21
Туныктымо паша
Роза Игнаева
ЧОТ МУТЫН СТИЛИСТИКЫЖЕ
У пагыт, у илыш шӱлыш творчестве вийым тӱрыс почын ончыкташ мемнан деч
утларак
йодеш, тӱрлӧ неле сомылым шкевуя ыштен мошташ тарата. Марий йылме урокышто
икшыве-влак мут поянлыкыштым кумдаҥдат, шочмо йылмын грамматический стройжо
дене
пайдаланен мошташ тунемыт, шке шонымым чаткан ойлен да возен моштымо
усталыкыштым шуарат, уш-акылыштым пойдарат, куатаҥдат, келгын шонкален
моштышо айдеме
лийын кушкыт.
Творческий пашам шуктымо годым ойым утларак вияҥдаш да сылнештараш манын,
тунемше, мут поянлык гыч кӱлеш шомакым ойырен налын, йӧндымӧ мутшым утларак
келшыше
мут дене вашталтен моштышаш. Икманаш, возымо пашажын темыжым устан да
сылнын почын пуышаш. Темыжланак келшыше стильжат лийшаш.
Кызыт ме чот мутын стилистикыж нерген ойлынена. Кузе ойышто тудо тӱрлӧ
куатан
лийын кертеш, йылме поянлык гыч могай шомак-влак чот мутым вашталтен кертыт
да
молан теве мо нерген шоналтен ончена.
Чот мутын тӱҥ значенийже — отвлеченный числам, предметын мыняр улмыжым да
радамжым ончыктымаш. Сандене тудо утларакше публицистика да научный
стильлаште вашлиялтеш. Тыште чот мут предметын мыняр улмыжым раш каласен
пуа. Тыгодым нуным утларакшым цифр дене возат. Мутлан, "Марий Эл" газет гыч
спорт нерген икмыняр примерым ончалына: 1. Тиде гана Юл воктенсе лу ола гыч
шымле утла спортсмен толын
ыле. 2. Латик уштышат пелым эртымек, атлет-влак мӧҥгеш савырненыт. 3. Тудо
коло
ияш марте спортсмен-влак тӱшкаште таҥасен да кумшо призер лийын. 4. Изи
марафонышто (21 километр утла) Озаҥ гыч кумло кум ияш спорт мастер,
Российын тале марафонецше Г.Абдуллин чылаштым ончылтен.
Сылнымут стильыште чот мут тӱҥ сомылжым йомдара да ешартыш палым налеш.
Тыге тудо моло ойлымаш ужашыш пурышо мут-влакын лексический синонимышт
лиеш. Мутлан,
"икте" чот мут тӱрлӧ олмештыш мут значений дене кучылталт кертеш:
1. "Нигӧ" отрицательный олмештыш мут шотеш: Ия-влак, иктыштат нимолан
полшаш
огыт мий... (С.Ч.).
2. "Тиде" указательный олмештыш мут шотеш: Иктым йоднем: тый мыйым марла
кутыраш
туныкто, марий школышко назначаят гын, марла ойлен ом мошто гын, неле лиеш
вет?
(С.Ч.).
3. Определительный олмештыш мут значений дене: Смола шолтышо Кӱсола марий-
влак
тӱнӧ улыт: иктыже — смолалык пум шелыштеш, весыже — смолам ойыра (С.Ч.).
4. "Ала-могай" неопределительный олмештыш мут шотеш: Шарнем ик тӱҥалше поэт
Москваште почеламутым возен: "Ушкал шудышко шинче" (В.К.).
Адакшым "ик(те)" чот мут "лач", "иктаж" частице-влакыш савырнен кертеш,
мутлан:
Ик вич минут гыч Озаҥ гыч Чарлашке, Моркышко приказ чоҥештыш: "Аркамбаллан
полшаш!" (С.Ч.). Ик кум минут веле вучен ыш шукто (С.Ч.).
Каласымым шотыш налын, тунемше-влаклан тыгай пашам пуаш лиеш:
1-ше паша. Предложенийлаште "ик(те)" чот мут могай значений дене кучылтмо,
умылтарыза.
Пӧрт тич уна уло, иктыжымат ом пале (Тушто: кияр). Иктым гына чаманем:
вашке
мыйым сусыртышт (М.Ш.). — Лӱйымет пеш шуэш мо?— шыргыжале Левентей кугыза.
— Пеш
чот шуэш. Только мыланем пычалым иктат ок пу (С.Ч.). Утларакше Яшай вате
куанен.
"Тудын родыж гай иктынат тиде ялыште ок лий..."(С.Ч.). — Ачай, пу шуко
кодын
огыл, ик шым сорым веле... (С.Ч.). Вӱр йогымо кыша дене кая, ик ялышке
шуэш. Ик
пӧртышкӧ пура, тушто вате шӱвылжӧ дене лашкам ыштен шинча (С.Ч.). Рвезе-
влаклан
пайремын могай лийшашыжым иктат умылтарен огыл. (М.Ш.). Григорий Петрович
столовыйыш пурыш — иктат уке (С.Ч.) Ик пел шагат гыч сонарзе-влак тольыч
(С.Ч.).
"Икымше" радаман чот мут олмеш чӱчкыдын "первый", "ик", "иктаже",
"тӱҥалтыш"
мут-влак кучылталтыт, а "кокымшо" радаман чот мут олмеш "вес(е)"мут
вашлиялтеш.
Предложенийыште нине мут-влак икте-весыштым вашталтен кертыт.
2-шо паша. Предложенийлаште палемдыме мут-влак могай радаман чот мут-влак
олмеш
кучылтмо, каласыза. Нуно синоним лийын кертыт мо, умылтарыза.
Григорий Петрович первый нотыжымак тӱҥале (С.Ч.). Первый шоналтымашыже
тыгай
лие: пальтом чияш, кызытак тушеч лектын куржаш (С.Ч.). Икте тӱя, весыже
савыра,
кумшыжо шӱка (Тушто: пӱй, йылме, логар). Ялыште тыгае: иктым ужын, весе,
кумшо,
нылымше ушна, мут гыч мут лектеш, кутырымаш шочеш (А.А.). Но ик кече эрта,
весе
эрта, кумшо эрта, Яшаят, нигӧат Чужганмыт дек Чачим йодын толшо уке (С.Ч.).
Пӧрт
коклаште кум кайык мурен шинча, иктыже: "Ой кеҥеж сай, кеҥеж сай!"— манеш,
весыже: "Ой теле сай, теле сай!"— манеш, кумшыжо: "Кеҥежшат, телыжат —
иктак",— манеш (Тушто: тер, орва, имне). Иктыже катманым налын катманла,
весыже кӱртньӧ
кольмо дене кӱнча, кумшо пу кольмо дене кӱнча... (С.Ч.). Опкыным ваҥаш
первый
кече Нӧнчык патыр ден Тумо патыр каят (С.Ч.).
"Первый" шомакын ешартыш палышт-вакат лийын кертыт: 1) эн сай качествым
ончыкта;
2) "ончыч" наречий семын жапым ончыкта; 3) "икымше гана" сочетанийым
вашталта.
3-шо паша. Предложенийлаште "первый" шомакын ешартыш палыжым рашемдыза,
предложенийын могай членже лиеш, каласыза. (Умыландарыше член).
Первый каштам ыштен каят, вара пулачым ыштат (С.Ч.). — Первый шогавуйым
кудалтен, плугым налеш гынат, пеш сай лиеш,— ыш чакне землемер (С.Ч.)
Сакарын тыге
ыштымыже тудым первый ӧрыктарыш. Мыняр ий чодырам оролен, Токтар тыгай
озорникым
первый ужеш (С.Ч.). Григорий Петрович первый Тамара деч кораҥ кайынеже ыле,
но
омсан пел велже веле почмо, ӱдырым шӱкал каяш, кеч-кузе гынат, оҥай огыл
(С.Ч.).
Первый ӱдырым кӱзыктен колта. Вара шке кӱзаш тӱҥалеш (С.Ч.). Вурс чинчылалт
йоген — эн первый сорт (В.К.). Но шочынат первый художник да первый аклыше
искусство юмо — Апалон дечат ончыч (В.К.). Марий еҥ, туешкымешкыже, первый
"эрла" манын коштеш, чотрак пызырналтеш гын, мужаҥче дек кая... (С.Ч.).
Кидешыже пычалым
кучен, тудо але первый лектын (С.Ч.).
"Пел" дробан чот мут тичмаш предметын але числан кок иктӧр ужашыж гыч ик
ужашыжым ончыкта, туге гынат мужыран предмет гыч иктыжым ончыкташ чӱчкыдын
ик шотлымо
чот мут кучылталтеш.
4-ше паша. "Пел" чот мут мом ончыкта? "Пел" ден "ик" чот мут-влак икгай
значениян лийын кертыт мо, каласыза.
Ош комбем пел йолан (Тушто: ковышта). Модшо-влак ик кидышт дене йолыштым
шеҥгекыла тодыл кучат да, пел йол ӱмбалне тӧрштылын, вачышт дене икте-
весыштым шӱкедылыт, пуйто кок агытан ваш-ваш кредалеш (А.К.). Изай
бурлаклан каен, кечеш пел
теҥге дене ышта (С.Ч.). Пел шагатат ыш эрте, Сакарым койкышко пыштышт
(С.Ч.).
Чужган кугызан скипидар ойырымо заводшо ял деч пел меҥге ӧрдыжтӧ (С.Ч.).
Пел ияш
веле, юмын законым шинча (Тушто: агытан). Ош кагазын пел могырыштыжо
тыгыдын тыге возымо... (С.Ч.).
5-ше паша. Мужыран предметым ончыктышо лӱм мут-влак ончылан "пел" але "ик"
чот
мутым шынден, икмыняр предложенийым возыза. Лӱм мут-влак: пиж, кем,
ботинке,
шинча, йыдал, пылыш, кид, йол.
Сылнымутышто чӱчкыдын "ятыр", "шуко" раш палыдыме чотым ончыктымо значений
дене
"шӱдӧ", "тӱжем", "миллион" шотлымо чот мут-влак кучылталтыт. Поэт да
писательын
возымаштышт нуно тӱрлӧ семын ямланат, тӱрлӧ куатан да сынан лийыт.
6-шо паша. "Шӱдӧ", "тӱжем", "миллион" да "шуко", "ятыр" чот мут-влак
синоним семын предложенийыште икте-весыштым вашталтен кертыт мо, каласыза.
Кум шӱдӧ кудло чӱчалтыш ий мучко. Кум шӱдӧ кудло! Шагал але шуко? (В.К.)
Шӱмын
мурым садлан муро маныт, шӱдӧ йылмыште лӱмжӧ иктак: "Йӧратем!"(В.К.). Тӱжем
мурыш вочшо Элем уло мыйын, тӱжем чоным почшо Йылмем уло мыйын (М.Я.). Нер
рож —
тулшол, йол — керде дечын вичкыж. Вӱран шинаштыже тӱжем ия! (В.К.). А
шинчаште,
шинчаште — тачат: миллион йошкар имне виян, мучкын-мучко тарайла рончалт,
Йошкар
Армий — йошкар озыркан (В.К.) Ик гана йӱеш да кок тӱжем меҥгым чыма.
(Тушто: самолет). Тӱжем муным ик мунеш мунчымо (Тушто: кияр) Тӱжем имне
виян йӱр тавен шудал эртыш (В.К.)
Южо чот мут фразеологизмым ышташ полша, тунам тудо шотлымо значенийжым
йомдара
да шонымашым утларак сӧрастараш пайдале лиеш. Тӱҥ шотышто тиде сомылым
"ик",
"кок", "ныл", "вич", "шӱдӧ", чот мут-влак шуктен шогат.
7-ше паша. Чот мутан фразеологизм-влак предложенийыште могай сомылым
шуктат, каласыза.
Ик минутланат Ольга Сергеевна деч ит ойырло. (Ю.Г.). Ик еш гай, ик шочшо
гай
келшен илыза (А.М.). Теве Вӧдырым калык коклаш колташ гын, ик йылмым пеш
вашке
муэш ыде дыр. (А.Э.). Ик вуй, ик поч улмо годым тичмаш институым тунем
лекташ
кӱлеш (В.Кос.) Самырык еҥ, ошкылмыжат Гаязын (ачажын) гаяк. Нимом от ыште —
ик
вӱр (А.Ю.). Ме тыште чыланат ик ой дене, ик уш дене илышаш улына. (К.К.).
Тый,
шкендым арале, Ваню. аватын ик парня гай эргыже улат (В.И.). Начи иктым
гына
тӱя: "Ой, ӱдыр-шамыч шӱлалташ эркым пуыза". (П.Кор.) Но йӧратымаш пашаште
мый
кок тӱран кӱзӧ лийын ом керт (А.В.). А мом мый тиде пырдыж коклаште ужам?
Нимом
(А.Ю.). Тыгай ӱдыр кушто уло? Тыгай ӱдыр шӱдылан икте веле шочеш... (С.Ч.).
Сылнымут стильыште чот мут-влак ойлымым вияҥдаш, шонымым ныжылгын каласаш
але
кугу кумыл дене почын пуаш полшат. Теве налына эн изи чотым ончыктышо
"ик(те)"
шомакым. Кеч шкеже эн изи числам лӱмда, а куатше могай серыпле! Мутна яра
ынже
лий манын, икмыняр примерым ончалына.
1. Йорлын гына ик уш, ик шонымаш — у кинде шумешке кузе кочкын лекташ?
(М.Ш.).
2. Кызыт ик йодыш — мемнан ончыклык пашана (В.М.).
3. Вате ден марий ик вӱр улыт (А.К.).
4. Ик пушеҥгат, ик лышташат ок тарване (В.И.).
5. Ялыште шып, ик чонат уке (С.Ч.).
6. Изи ӱдыржӧ логар пуал колен. Шоҥгылыкешыже ик икшывыжат кодын огыл
(С.Ч.).
7. Ик тувырем, ик шовырем, эре тудым чиялам. Ик туларем, ик тулачем, эре
тендан
дек толдалам (С.С.).
8. Шоҥго ден йоча икте улыт.
Нине предложенийлаште "ик(те)" чот мут да тудын дене пырля кучылталтше лӱм
мут-влак поснак виян каласалтыт. Нуно авторын пеҥгыдын ӱшаныме шонымашыжым
почын пуаш полшат.
Але теве икмыняр такмакым ончалына:
Кӱкӱ мура ик вере-лай, шӱшпык шӱшка вес вере, шочмо-кушмо ик вере-лай, ӱмыр
эрта
вес вере (С.С.). Иктыже-лай ик вере, весыже — вес вере, сар шӱшпыкшӧ
шӱшкалеш
вер-вере. Иктына-лай ик вере, весына — вес вере, сагынен-лай саргаен илена
вервере (С.С.).
Тыште "ик(те)" чот мут да тудын дене пырля кылдалтше шомак-влак ойым
ныжылгын
каласаш полшат.
Южгунам "ик(те)" шомак ойым кумыл нӧлтын каласаш полша, мутлан: Тудын
лӱмжым историйыш шӧртньӧ буква дене возаш кӱлеш: тыгай еҥ тӱжемлан... уке,
миллионлан икте веле! (С.Ч.). Мый ужынам, мый кученам, Тул кайыкым, да
иктым огыл! Нужналыкем
ик гана огыл — кунам, кунаре шоненам!(В.К.).
Кумдан палыме марий йылмызе З.В.Учаев "Сылнымутыш корно" (1992) книгаштыже
поэт
М.Якимовын творчествыжым шымлымыж годым теве кузе воза: "Шучко лийын
сарыште.
Ялыште лийын неле", да поэтын чон гыч лекше тыгай ойжым ончыкта: "Чыла ныл
ӱдырамаш пусакыш, ондакысе ик пусак олмеш, война кум тӱрлӧ ойгым сакыш:
"Колен...",
"Уверде..., "Сусыр пеш..." Эше ик гана лудын лекса, шоналтыза. Кузе виян
каласыме! Тиде адакат чот мутын куатше. Тудо ӱдырамашын пӧръеҥ патырлыкшым
ончыкта:
пӧръеҥ уке годым ӱдырамаш пӧртым чыла лукге куча...
Сылнымут мастар-влак южгунам ик чот мутымак стиль амал дене пачаш-пачаш
ойыш
пуртат, мутлан: "Лу шыже, лу теле, лу шошо... А чонышто — шӱдӧ шижмаш. Мо
лийын
чыла саклалт кодшо, тек лийже чыла курымаш. А ончылно — шӱдӧ ден корно,
школ
корно конден нунын дек..." (Г.С.). Тидыже поэтлан шуко жап тургыжландарен
шогышо
школ илыш нерген ойым пӱсемден каласаш йӧным ышта: лу ий веле огыл, а
тынарак
шыже, тынарак теле, тынарак шошо йочам азапландарен.
Икманаш, поэт, писатель-влак ик чот мутымат кӱлеш деч посна огыт кучылт.
Чыланат
верыштлан келшен толыт, авторын мутшылан ӱшанаш таратат. Чот мут лӱмжӧ дене
кукшо ой гынат, сылнымут мастарын йӱлен шолшо шӱмжӧ гыч чон мут семын
йоҥгалт лектеш.
Сылнымутан произведенийым лудмо годым уш-акылеш кодшо, шӱмеш логалше,
кумылым
таратыше сӧрал да пӱсӧ, оҥай ойсавыртыш, сылне эпитет, вучыдымо
таҥастарымаш
мемнам мучашдымын куандарат. А вот автор кӱлеш мутым кузе кычалын, возымыж
годым
тудым мыняр гана вашталтылын, тидыже мемнан шинчалан ок кой. Мутер гыч эн
виян,
эн раш, эн серыпле шомакым ойырен налаш, тудым ешартыш вий ден ылыжташ,
мутат
уке, куштылгак огыл. Тидлан кугу мастарлык, йылмым чынжымак палыме да шижме

кӱлеш.
Кузе вара возымым саемдаш лиеш? Теве икмыняр ой:
1. Йоҥылыш кучылтмо мут-влакым муза. 2. Шонымым утларак чын да оҥайын
каласаш
манын, палемдыме шомак-влакым синонимышт дене алмлаштыза; кӱлеш верыште
кӱэмалтше ойсавыртышым, калыкмутым пуртыза. 3. Руш мут олмеш марий шомакым
кучылташ
тыршыза. 4. Тӱҥ шонымашым почын пуаш полшыдымо уто мутым удыралза. 5.
Возымыдам
шкевуя лудмыда годым теве мом эскерыза: тема ден тӱҥ шонымаш тӱрыс почын
пуымо
мо. 6. Возымыдам йӱкын лудса; мутым кучылтмо, предложенийым чоҥымо экшык
уло але
уке, эскерыза. Уло гын, тӧрлатыза.
Кумдан палыме руш критик В.Г.Белинский стилистикым "высший синтаксис"
манын.
Стилистика чыла моло йылме ужаш дене чак кылдалт шога. Тудо, вик каласаш
гын,
йылмын уло поян йӧнжым кузе кучылташ лиймым да кӱлмым почын ончыкта. Тиде
статьяште поснак кок корным палемдыме шуэш. Иктыже — йылме системын
поянлыкше дене
пайдаланен мошташ рвезе-ӱдыр-влакым туныкташ да йылмын синоним да стиль
йӧным
почын ончыкташ шонымаш. Тиде сомыл тунемше-влакын йылме теорийым
палымыштлан
эҥерта, предложений-влакым, текстым лончылымо негызеш шинчымаштым келгемда,
кумдаҥда.
Вес корно — тӱрлӧ текстым шкевуя ойлен да возен мошташ туныкташ шонымаш.
Ончыч
пален налме чот мут нерген теорий практикыште кучылталтеш. Тыге шинчымаш
ден
моштымаште пеҥгыде кыл лиеш, чот мутым да йылмым тунемын, практический
кӱлешлык
рашрак почылтеш, тунемше-влакын пашашт пеҥгыдемдалтеш.



082296
************************************************************************
8—22

Егор Семенов
Тойыде кодшо-шамыч
Кок кыдежан пьеса

Модшо-влак:
Пӧръеҥ.
Ӱдырамаш.

Действий XXI курымын мучаштыже эрта.
Икымше кыдеж
Ятыр жап ояр игече шогымылан кӧра, ала-кунамсек, шуко курым годсек йогышо
эҥерыште вӱд кодын огыл. Лач кошкен шелышталтше пундашыже веле торашке янда
семын
волгалтеш.
Шовыч почылтмо годым сценыште иктат уке, нимогай йӱк-йӱанат ок шокто,
музыкат ок
йоҥгалт, кайыкат ок муро, мардежат ок пуал.
Тыгай сӱретым ужын, шонет, пуйто тӱнясе калык колен пытен, а сцена кок
могырышто
шогышо кошкышо пушеҥге тоҥгак-влак да шикш тыгай шонымашым утларак веле
ешарат.
Икмыняр жап гыч Пӧръеҥ ден Ӱдырамаш лектыт. Нунын ийготыштым палаш
ок лий. Вургемышт кушкедалт пытыше, лыпте-лопто койын, йолва-влак веле
кечат.
Ӱпышт кужу, чурийышт кечеш кӱын, кошкышо.
Пӧръеҥын ваче гочшо лавыраҥше, кечеш тӱсым йомдарыше котомка кеча,
кидыштыже
тоя. Ӱдырамашын вачыштыже — сумка. Коктынат моткоч ноеныт. Умшашт кошкен.

Ӱдырамаш (мландыш волен шинчын). Чыла... Тетла ик йолтошкалтышымат ом
тошкал. Кеч-мом ыште!
Пӧръеҥ. Але шукерте огыл гына канышна... Волгыдо юапыште ошкылаш кӱлеш.
Ӱдырамаш. Ошкылаш огыл, пелешташ вий кодын огыл. Шӱлалташ жапым пу.
Пӧръеҥ (икмыняр жап шып лиймек). Тый нимат от шиж?
Ӱдырамаш. Ит мешае.
Пӧръеҥ. Юж вӱдыжгӧ.
Ӱдырамаш. Юж теҥгечат, тачат — эре ик пушан: шикш, пурак, виля пӱжвӱд...
Пӧръеҥ. Туге гынат южышто вӱдыжгӧ пуш уло... Очыни, ынде ер марте тора
огыл.
Ӱдырамаш. Ержым кушто ужынат?
Пӧръеҥ. Ужат, тораштак огыл йылгыжеш.
Ӱдырамаш. Ынде кокымшо кече ер дек вашкена, а тудыжо мемнан деч пуйто
кораҥеш. Тышкат вӱд уло манын кондышыч. Кушто тудо? Уэш йомо?
Пӧръеҥ. Йӧра, вӱд уке. А мом ышташ? Тыште шинчен эртараш? Ошкылат гын веле,

корно кӱчыкемеш. Тарване.
Ӱдырамаш. Эй, юмыжат! Тый дечет колен утлышаш ыле!
Пӧръеҥ. От керт. Ме коктынат ик шӱалтыш ден кылдалтын улына. Йӧра, кынел.
Мланде ӱмбалне киен, могырет утларак веле нелемеш.
Тарване. Тыйым шуко вучаш? (Изиш гыч). Кынелат але уке?

Кидше гыч кучен, ӱдырамашым кынелтынеже, но тудыжо торешлана. Тыге икмыняр
жап
йӱк лукде шупшкедылыт.
Ӱдырамаш. Кораҥ? Колат, ит тӱкӧ мыйым! Эй, юмыжат! Молан тынар орландарет?!
Пӧръеҥ. Мый орландарем?!
Ӱдырамаш. Тый — юмо улат мо?
Пӧръеҥ. Очыни, тиде тӱняште юмо уке. Лач таргылтыш веле.
Ӱдырамаш. Шыплане! Чарне куктыштметым! Эй, кугу Юмо! Тиде тӱняште улат
гын, молан орлык деч от утаре? Молан ик чӱчалтыш йӱрым от пу? Ужат, чыла
кушкыл
кошкен пытен. Мланде шелышталтын. Вӱд деч посна тыге орланымеш, лучо шокшо
кӱртньӧ ден когартышт, азыр дене могырем чывыштылышт ыле. Поро кугу Юмо!
Поро
мланде ава! Тыланда сукен шинчын, вуем кӱ пелен кырен, сӧрвалем: утарыза
орлык
деч! Кеч ик чӱчалтыш йӱрым пуыза!
Пӧръеҥ. Юмо тыйым шукертак монден.
Ӱдырамаш. Тудо тыйым кудалтен.
Пӧръеҥ. Оҥай. Мыламже молан сырен?
Ӱдырамаш. Пӧръеҥ-шамыч юмылан шагал кумалыт. Тый теве каласе: черкышке
чӱчкыдын коштынат?
Пӧръеҥ. Чӱчкыдынак огыл гынат, икмыняр гана лийынам.
Ӱдырамаш. Тушто вара пӧръеҥ-влак ятырын лийыныт?
Пӧръеҥ. Ӱдырамаш деч шагалрак.
Ӱдырамаш. Туге шол. Черке олмеш тыланда кугу чукыр сыра шергаканрак лийын.
Юмылан кумалме олмеш черкыштыже тиде тоҥгак гай веле шогенда.
Пӧръеҥ. Самырыкет годым юмыжым шкежат чӱчкыдынак монденат.
Ӱдырамаш. Самырыкем годым юмылан кумалынам але уке, тый палет мо? Илышем
нерген мом каласен кертат? Могай тудо лийын? Тура йолгорно дене ошкылынам
але
лӱкӧ купышто киенам?
Пӧръеҥ. Эртыше илышет — тиде тыйын. Мый лончылаш, тергаш, шылталаш от тӱҥал

да шонымашат уке. Но чуриетым, койышетым, кидетым ончен, шижалтеш. Неле
пашам
ышен, пешыжак тургыжланен отыл. Сита, кутырышна. Тарванаш жап.
Ӱдырамаш. Кушко каяш?!
Пӧръеҥ. Ончыко.
Ӱдырамаш. А тушто мемнам мо вуча? Йылгыжше ер але лӱшкен, шоҥешталтын
йогышо эҥер? Ала курык сер гыч шолын лекше ший памашын йӱштӧ вӱдшӧ?
(Икмыняр жап
йӱк-йӱан ок шокто). Йӱкет йомо мо? Туге шол. Ончылнат мемнам тыгаяк сӱрет
вуча:
кошкен пытыше кушкыл... шелышталтше мланде... Уке, мый тышеч нигушко ом
тарване.
Колаш тышанат лиеш. А тый кай, кай... Мый тылат ом сыре, вурсашат ом тӱҥал,
омат
шудал. Коден кайыметлан таум веле каласем.
Пӧръеҥ. Коден каяш лиеш, конешне, но ала-молан оҥайын ок чуч. Айда лучо
эркын лӱҥгена.
Ӱдырамаш. Ойлышым вет, ошкылаш неле. Мылам туге чучеш, пуйто мый вес тӱня
гыч пеле колышо лектынам. Йолешем пуйто ошма мешакым сакеныт. Уке: руш
калык
манмыла, "я не ходок и не жилец, а скелет, обтянутый кожей. Живой труп".
Пӧръеҥ. Ме коктынат айдеме сӱретла веле койына. Но тыште шинченат шот уке.
Ӱдырамаш. Ӧрам, молан шкетем коден каяш лӱдат? Але язык лиеш шонет? Вет
ме суксо огынал. Колат? Кажне еҥын — шке сулыкшо. Тиде тӱняште кажныже еҥ
верч
коляна гын, ала ме тыгай илышышкыжат огына шу ыле? Ме икте-весынам шуко жап
ондален илышна. Мутыштына — эре калык верч тыршымаш. Оҥнам кырен
моктанышна, а
шкеже шкаланна погым погышна. Чылан ондаленыт... Тыят шке верчет веле
колянет.
Молан гын тыйын почешет каяш кӧнышым? Могай таргылтыш таратыш? Лучо
верешемак
кодшаш ыле!
Пӧръеҥ. Ончыланет сукен шинчын шым сӧрвале вет.
Ӱдырамаш. Тый мылам ит сыре. Тыйым ом титакле. Лучо шич кӱдыкем. Палем,
тылатат неле. Шич. Кандаре шке йолетым. Тыят вет ноенат?
Пӧръеҥ. Нойымыжым ойлыманат огыл. Но...
Ӱдырамаш. Мемнам кӧ покта? Кӧ вуча? Ошкылына але канена — тиде мемнан гына
сомыл... Оем колышт. Айда огына вашке.
Пӧръеҥ. Йӧра изиш каналтена.
Ӱдырамаш. Молан ӧрдыжыш шинчат? Тол воктекем. Мый пире омыл. Але виля семын
ӱпшалтам?
Пӧръеҥ. Ойлыштат кӱлеш-оккӱлым.
Ӱдырамаш. Тугеже молан ӧрдыжтӧ шинчет?
Пӧръеҥ. Мылам тыштат уда огыл. Пундыш ӱмбалне шинчаш йӧнанрак.
Ӱдырамаш. Курык Магомет дек ок мий гын, Магомет курык дек миен кертеш. Ом
мешае?
Пӧръеҥ. Вер сита.
Ӱдырамаш. Молан кораҥат?
Пӧръеҥ. Шинчашет вер лийже.
Ӱдырамаш. Каласе, айдеме вӱд деч посна мыняр кече илен кертеш?
Пӧръеҥ. Тидын нерген шоналтен омыл.
Ӱдырамаш. Очыни, мыланна илаш шуко кодын огыл. Палет, мо нерген шонем.
Молан тый мый дечем от кораҥ? Ала мыйын йӧсланымем, орланымем ужын, семынет

игылт воштылат? Илыше айдемым коден каяш лӱдат гын, лучо пушт.
Пӧръеҥ. Эше мом шонен луктат?
Ӱдырамаш. Чын огыл мо? Ончо, виля кочшо курныж-влак адак мемнан йыр
погынат.
Пӧръеҥ. Нуно шаҥгысек тыште улыт.
Ӱдырамаш. Але марте мый шекланен омыл? (Вара шыдын.) Поктен колто!
Пӧръеҥ. Нуно уэш чоҥештен толыт.
Ӱдырамаш. Мемнан колмнам вучат? (Пӧръеҥ дек лишкырак лийын.) Молан шып
улат, вачет веле куптыртылат?
Пӧръеҥ. Кушеч мый палем? Мылам кызыт икте раш: айдеме илаш шочын гын,
колымаш деч ок утло.
Ӱдырамаш. Юмылан тау, куандарышыч. (Изиш лиймек.) Вашкерак вес тӱнясе
капкам почаш ыле.
Пӧръеҥ. Тушеч але иктат пӧртылын огыл.
Ӱдырамаш. Мом ышташ?
Пӧръеҥ. Чыташ.
Ӱдырамаш. Чыташ... Чыташ... Эре чыташ. Тыге вашке янлыкыш савырнаш лиеш.
Шӱмет йӱштӧ кӱ моклакаш савырна. Але марте шуко чытен айдеме тӱсым
йомдарышым.
Молан йӧрыш мыйын илыш? Шижынат шым шукто, самырык жапем эртен кайыш. А
таче
гын... Шинча йырем тыгыде шӱртӧ пырче ден эҥыремышвот пидалтын...
Пӧръеҥ. Ӱдырамаш гын, ӱдырамаш... Ик йолжо дене вес тӱняште шога, а эше
воштончышыш ончыштеш. Ӧрат веле.
Ӱдырамаш. Ӱдырамаш нерген мом тый палет?
Пӧръеҥ. Шагал палем тендан нерген, но икте мылам раш: малаш верым
ямдылыман.
Ӱдырамаш. Вер ямде. Тӱшак олмеш — мланде, а леведалтыш — кава.
Пӧръеҥ. Кас юалге дене корно куштылго, но йӱдшӧ пычкемыш, ошкылаш йӧсӧ.
Ӱдырамаш. Кеч ик чӱчалтыш вӱд лийже ыле!
Пӧръеҥ. Кушто мый вӱдшым муам?! Тый эре икте: вӱд да вӱд Шерем темын тыйын
йыҥысыметым колыштын. Колат?! Шерем темын.
Ӱдырамаш. Молан тый мыйын ӱмбак кычкырет? Мый тылат кӧ улам? Ватет але
еҥгаватет?
Пӧръеҥ. А тый йыҥысыметым чарне!
Ӱдырамаш. Йыҥысаш мый пий омыл! Мый але айдеме улам.
Пӧръеҥ. Айдеме умылышаш.
Ӱдырамаш. Тылат, коеш, куштылго.
Пӧръеҥ. Молан мыламже куштылго?
Ӱдырамаш. Молан манат? Тый мый дечем шолып вӱдым йӱат.
Пӧръеҥ. Мыйжын вӱдшӧ кушто?
Ӱдырамаш. Теве котомкаштет.
Пӧръеҥ. Котомкаште кӧ вӱдым нумалеш?
Ӱдырамаш. Тый мыйым ондалем шонет? Айда тергена.
Пӧръеҥ. Кеч кунар терге...
Ӱдырамаш. Ну-ка, кудаш котомкат.
Пӧръеҥ. Тый мо? Ушет каен?
Ӱдырамаш. Кудаш манам котомкат! Уке гын...
Пӧръеҥ. Колышт. Тудо вет лӱен кертеш.
Ӱдырамаш. А мо шонет?
Пӧръеҥ. Пуштат гын?
Ӱдырамаш. Пуштам гын, мо вара? Тый мылам кӧ улат? Марием? Изам?
Шольым? Так, перныл коштшо йомшо айдеме. Тыгай пӧръеҥ-влак тӱняште шукын
улыт.
Мый тылат ойлышым:— кудаш котомкат. Мыйым языкыш ит пурто.

Пӧръеҥ, котомкажым кудашын, ӱдырамаш ӱмбак кудалта. Тудыжо вучыдымын
курокым темдалеш, лӱйымӧ йӱк ден пырля камвозеш. Тиде жапыште пӧръеҥ
кынелын, Ӱдырамаш деке мия, пистолетшым налын, котомкашкыже пышта.

Пӧръеҥ (котомкажым вачышкыже сакен). Ораде! Чӱчалтыш вӱд верч айдемым
пушташ ямде улат. Тыгай койышетым палем гын, пырляжат ом тарване ыле. Код,
каваре
тышан! (Каяш тарвана.)
Ӱдырамаш. Ит куане, тыят мландыш савырнет. Тиде сандалыкыште кажне айдеме
— шинчалан койдымо пурак падыраш. Айдеме шун гыч шочын гын, илен-толын,
тышкак
савырна. Кай! Корнешет садак шуҥгалтат.
Пӧръеҥ. Шуҥгалтам гын, шуҥгалтам...
Ӱдырамаш. Кай, кай... Садак мый декем пӧртылат...
Пӧръеҥ. Молан тый декет пӧртылам?
Ӱдырамаш. Мый дечем посна тылат илаш йӧсӧ лиеш.
Пӧръеҥ. Илена гын, ужына... (Кая.)
Ӱдырамаш. Кает гынат, торшкак огыл.

Ӱдырамаш. Икмыняр жап йӱк лукде, ик тураш шып ончен шинча. Вара мланде
ӱмбак шуйнен возеш, кавашке ончаш тӱҥалеш. Жап шукат ок эрте, уэш кынел
шинчеш,
пӧръеҥ кайыме велыш ончалеш. Кынел шогалеш. Икмыняр жап шып шога. Вара
пӧръеҥ
кайыме могырыш ошкылеш. Ик жаплан сценыште иктат ок код.
Вара толмо корнышт дене Пӧръеҥ лектеш.

Пӧръеҥ. Оҥай. Кушко каен? Нимат огыл, пычкемыште торашкак ок кай, пӧртылеш.

(Ик жап шып шога.) Ӱшане ӱдырамашлан. Йылмыштыже ӱй, а шӱмыштыжӧ кӱ
моклака. Тудымат пешыжак титаклаш ок лий. Тыгай илыш кажныжым янлыкыш
савыра. А курныж-влак
тугак йыр шинчат. Колымынам вучат, очыни. Чынак, илышаш кече шуко кодын
огыл
ала-мо?
Ӱдырамаш. (мӧҥгеш пӧртылеш.) Молан пӧртылынат?
Пӧръеҥ. Йолташем кодын. (Тоям налеш.)
Ӱдырамаш. Вес тоям муын от керт ыле мо? Адакше пистолет улмаште тояже
молан?
Пӧръеҥ. Тунемалтын. Весым налам гын, йӧнысырын чучеш. А пистолетым мый
шуэнам. Ок кӱл тудо, умылышыч? (Каяш тарвана.)
Ӱдырамаш. Шого.
Пӧръеҥ. Ну, шогальым.
Ӱдырамаш. Шич.
Пӧръеҥ. Шинчым.
Ӱдырамаш. Ынде колышт мый титакан улам, но ончыланет садак сукалтен ом
шич. Проститлет мыйым але уке, шке палет, сӧрвалаш ом тӱҥал. Тыйын олмышто
мыят
нелеш налам ыле. Тидлан ӱшанет але уке, каласен ом керт. Адакше, мыйын
пашамат
огыл. Кызыт иктым гына умыло: мыланна ойырлаш ок лий. Коктын — коктынак.
Эше: мо
лийын, мондо. Йомаш гын, пырля. А ынде воч да мале.
Пӧръеҥ. А тый?
Ӱдырамаш. Мыят нигушко ом кай. Теве тышан возамат, каналтем.

Кужу жап йӱк-йӱан ок шокто.

Ӱдырамаш. Очыни, тушто вӱд уло?
Пӧръеҥ. Кушто?
Ӱдырамаш. Вес сандалыкыште.
Пӧръеҥ. Тушто лийын омыл. Могай илыш, ом пале.
Ӱдырамаш. Кушто лийынатше?
Пӧръеҥ. Тиде мландеш шочынам, кушкынам, иленам. Тышанак колаш логалеш,
очыни.
Ӱдырамаш. Вашкерак тӱнчыгаш гын, сайрак ыле!
Пӧръеҥ. Адакат!..
Ӱдырамаш. Вет ик гана садак колаш логалеш? Мемнам ик мучаш вуча. Ала тый
илыше кодам шонет?
Пӧръеҥ. Мыйын кызыт ик шонымаш веле: шыпланет гын, йӧра ыле.
Ӱдырамаш (изиш шыпланымек). Ожно ковам ойла ыле... Илен-толын але тугай
саман толын шуэш... Мландывалне ик чӱчалтыш вӱд ок код... Эҥер, ер да кугу
теҥыз-шамыч чылан кошкен пытат. Кошкышо эҥер пундаш кечыште йолгыжеш... Вӱд
йолгыжеш манын, куржын миет, а тушто шӧртньӧ. Таче кӧлан тиде поянлык
кӱлеш?.. А мый
кован мутшым колыштынат омыл.
Пӧръеҥ. Самырыклан шоҥгын мутшо пешыжак ок келше.
Ӱдырамаш. Эх, эртыше пагытым пӧртылташ ыле! Мылам туге чучеш: колымшо курым
калыклан пайдам пуэн огыл.
Пӧръеҥ. Колымшо курымым арам ит титакле. Тунам наукышто мом гына уым почмо
огыл! Неле пашаште, черым эмлымаште, тазалыкым аралымаште шуко техникым,
химийым, пӱртӱсын вийжым кучылтмо!
Ӱдырамаш. А вӱдым аралыме да тудым ешарыме шотышто шоналтен огытыл.
Пӧръеҥ. Мланде ӱмбалне вӱд шуко лийынат, ок пыте шоненыт, очыни.
Ӱдырамаш. Чынак, тунамсе калыкын илышыжым шымлен лектатат, ӧрат. Утларакшым
колымшо курым мучаште илыше-влак нерген ойлем. Тунам нуно ончыклык нерген
йӧршын шонен огытыл. Тунам тӱрлӧ йылме дене кутырышо калык икте-весышт
ончылно
"мый веле эн ушан улам" манын, оҥыштым кыреныт. Ваш-ваш пуштедаш тӱрлӧ
йӧным кычалын. А толын лекте шучко мардеж, чылам иктӧр ыштыш.
Пӧръеҥ. Тидлан тыят от вашеште. Арам веле южым чытырыктет.
Ӱдырамаш. Палем, но умылаш шонем. Молан ӱчашеныт? Чылан иктеш чумырген,
шалатыме кӱм иктеш поген, пашалан рӱжге пижаш да чоҥаш тӱҥалме башньым
умбакыже
нӧлташ ок лий ыле мо?
Пӧръеҥ. Тӱшкан ачамат кыраш куштылго. А ынде малаш, малаш...
Ӱдырамаш. Тый малет мо?.. А мый мален ом керт... Нералтен гына колтем,
вигак омо конча. Пуйто мый эҥер воктене улам, серже ужарге... Чодыра. Тӱрлӧ
кушкыл. Эҥер вӱдым урзо дене йӱам, йӱам, йӱам...
Пӧръеҥ. ...а вӱдшӧ леве, леве...
Ӱдырамаш. Тылатат тыгай омо конча, ужат?
Пӧръеҥ. Конча, тыгаяк конча...
Ӱдырамаш. Ӱшан шагал, но ӱшан деч посна илаш неле. А ынде шыплане.
Пӧръеҥ. Йӧра. Тетла ом мешае.

Сценыште пычкемышалтеш. Изиш лиймек, уэш волгалтеш.
Ӱдырамаш кынел шинчеш да урзыж дене вӱдым йӱэш.

Ӱдырамаш (шке семынже). Адак омо конча. Чыташ лийдымын йӱмӧ шуэш. Мом
ышташ? Тый малет мо?
Пӧръеҥ. Кеч шӱшпык омым ыште!
Ӱдырамаш. Мый шӱшпык омыл. Адакшым йӱдшат юалге. Туп кылма.
Пӧръеҥ. Ӱдырамаш-влак чылан тыгай чытамсыр улыт мо?
Ӱдырамаш. Пӧръеҥ тушка ӱдырамаш нерген мом пала? ...Ӱдырамаш — эн пиалдыме,
эн ойган айдеме. Пӧръеҥым йӧратен шында, орлана. Йӱд омыжым кода. Ойгыра.
Кӱпчыкшым шинчавӱд дене нӧрта. Кӧ тидым пала? Тые Каргыме пӱрымаш! Мемнан
йӧратымашнам кӧ акла? Южгунам шонем: шке кап-кылем, чонем мыйын огыл, пуйто
ала-могай клетке веле? Молекул. Атом. Тиде мландыште мый огыл, а ӱмылем
ила? Кеч тылат
ойло, кеч уке, садак от умыло. Каяш лучо иктаж вере!..
Пӧръеҥ. Тый кушко?
Ӱдырамаш. Ончыко!
Пӧръеҥ. Тушто келге вынем.
Ӱдырамаш. Ме такшат келге вынемыште улына, а лекташ корным огына му.
Пӧръеҥ. Ит орадылане. Шич.
Ӱдырамаш. Колто мыйым!
Пӧръеҥ. Нигушкат от кай.
Ӱдырамаш. Мыйым кучен сеҥем шонет?
Пӧръеҥ. Пычкемыш йӱдыштӧ кушко кает, ораде?
Ӱдырамаш. Тый шке ораде улат.
Пӧръеҥ. Поро мутетлан тау.
Ӱдырамаш. Тазалыкетым юмо аралыже.
Пӧръеҥ. Таче тый садак малаш эрыкым от пу. Кайышна. Мом шогет?
Ӱдырамаш. Мыйын кайымем ок шу.
Пӧръеҥ. Тый модат мо?
Ӱдырамаш. Модаш курчак отыл.
Пӧръеҥ. Тугеже кайышна.
Ӱдырамаш. Ойлышым вет, мый нигуш ом тарване.
Пӧръеҥ. Ом умыло тыйым.
Ӱдырамаш. Мыйын омо шуэш. Тыште нимат умылымо ок кӱл. (Малаш возеш.) Тыйже
молан от воч? Молан шып шогет? Ит сыре мылам, йӧра? Кеч вурсо, кеч эше
иктажым ыште, но шып гына ит шого. Ме коктынат пыжаш гыч лектын вочшо кайык
иге гай
улына. Умыло, мылам йӧсӧ.
Пӧръеҥ. Йӧсӧ гынат, шкендым шалаш ит колто.
Ӱдырамаш. Тугеже тыят воч. Ӧндал мыйым... Манамыс, пытартыш жапыште
йӧршын локтылалтынам. Кап-кылемат вашталте. Ӧрдыжлуэмат шотлаш лиеш. Оҥемат
пужга поҥго гай. А ончыч могай ыле!.. Тӱрвемат чыла кошкен, шелышталтын.
Чуриемат
кошкышо коваште веле. Ниялтен ончо-ян.
Пӧръеҥ. Чурием дене мыят моктанен ом керт.
Ӱдырамаш. Палет, мылам туге чучеш, пуйто тиде мемнан пытартыш йӱд.
Пӧръеҥ. Эрлат тыгаяк йӱд лиеш.
Ӱдырамаш. Йӱдшӧ лиеш, но меже ала илен шуына ала уке. Эрла кеч мо лийже,
а таче мыйын ӧндалалтмем, шупшалалтмем шуэш. Ӧндал мыйым ӧрдыжлу
корштымешке.
Тӱрвӧ гыч вӱр лекмеш шупшал!..
Пӧръеҥ. Ӱдырамаш таргылтыш дечат чоя маныт. Туддеч языкыш пурыде от утло.
Ӱдырамаш. Мыланна эше мом ышташ? Воч воктекем чакрак. Пызне.
Пӧръеҥ. Шӱлаш йӧсӧ.
Ӱдырамаш. Умшатым ит кораҥде. Шӱлышет дене шӱлынем. Тыгай годым чыла ойго
мондалтеш. (Шып.) Молан нимат от ойло?
Пӧръеҥ. Шӱм кырыме йӱкетым колыштам.
Ӱдырамаш. Йӧрате, ӧндал, шупшал манын, тудо тылат шижтара. Колышт, але
марте тый шуко ӱдырамашым ӧндалынат?
Пӧръеҥ. А шкеже?..
Ӱдырамаш. Арам йодым. Тый садак чыным от ойло.
Пӧръеҥ. Молан ом ойло? Ӧндалынам. Шукынжо мондалтыныт, а южыжым ӱмыр мучко
шарнаш тӱҥалам.
Ӱдырамаш. Мыйынат лийыныт. Икте веле огыл. Но нуно йомыныт. А тыйын ешет
кушто?
Пӧръеҥ. Коленыт.
Ӱдырамаш. Кузе?
Пӧръеҥ. (нелын шӱлалтен). Самолет дене чоҥештымышт годым...
Ӱдырамаш. Нелеш ит нал.
Пӧръеҥ. А шкендын ешетше кушто?
Ӱдырамаш. Ойырлен улына.
Пӧръеҥ. А икшыве?..
Ӱдырамаш. Лийын огыл. А тый шонет?..
Пӧръеҥ. Мый нимат ом шоно. Ончыч, могай илыш дене иленат, мыйын могай
сомыл? Мылам икте раш: тиде тӱняште рай уке, суксо гай улам манын, иктат
моктанен
ок керт. Чылан языкан улына. Тыге вет?
Ӱдырамаш (икмыняр жап шып лиймек). Ончыч тыште могай сылне вер-шӧр лийын!
Сер тич вӱд йоген. Воктенак — чодыра, тӱрлӧ кушкыл. А калык кастене
погынен, мурен-куштен, жапым эртарен. Кызыт гын — шучко сӱрет. Ик еҥат, ик
янлыкат уке.
Эҥерат кошкен, чӱчалтыш вӱдат кодын огыл. Кӧн титакше, кӧн языкше верч?
Пӧръеҥ. Юмын суксыжо лиям гын, тылат вашештем ыле.
Ӱдырамаш. Кунар эртышна, але марте ик кайыкат ыш чоҥеште. Лач вилям кочшо
курныж-влак веле мемнан йырна чоҥештылыт. Ялжат... Пуста сурт-влак веле...
Ик
пӧртат тӱкылымӧ огыл. Чыла пого кодын. Теве шӧртньӧ... Кӧлан кӱлеш?..
Пӧръеҥ. Ала тылат кӱлеш?
Ӱдырамаш. Мылам гын кызыт кеч ик чӱчалтыш вӱд лийже ыле!.. Шер теммеш
йӱаш да колашат лиеш.
Пӧръеҥ. Тунам вара кеч ик минутым илышаш ыле манын, юмым сӧрвалаш тӱҥалат.
Ме оҥай улына. Илымына годым илышнам огына акле, колаш возына, илышнам
чаманена.
Ӱдырамаш. Айдеме нерген мутым луктыч гын, ешарем. Кушеч тудо лектын, кушко
кая... Иктат ок пале. Эре ойлат ыле: акыр саман толеш... Толын шуын ынде
тудо
пагыт...
Пӧръеҥ. Нимат, нигӧат курымлык огыл. Айдемат, илымыж годым туткарыш шуэшат,

эре ойла: "Кеч колен утлышаш ыле!" А кунам колаш жап шуэш, кеч ик шагатым,
кеч
ик минутым илаш манын, юмым сӧрвала. Тыге огыл мо?
Ӱдырамаш. Мылам умылаш неле. Ушем кӱчык.
Пӧръеҥ. Ӱпем кужу, мотор манын, юныжо чӱчкыдынак моктаненат, очыни?
Ӱдырамаш. Мут гыч мут лектеш. Ваш-ваш игылтын, сырен, илышым титаклена,
жапым вурсена. (Пӧръеҥым ӧндалын, вуйжым ончыкыжо пышта. Шымата.)
Палет, омешем эре муро йоҥгалтеш. А южгунам тугай омо конча — пуйто
кушкедалтше
лавыран вургемем денак калык ончылно мурым мурем.

Сценыште пычкемышалтеш. Лач муро гына койын лишемеш. Теве сценыш ош
вургеман,
иктаж латкандаш ияш ӱдыр мурен лектеш. Тӱсленрак ончалына гын, Ӱдырамашын
чурийжым, шинчаончалтышыжым пален налына, вет икмыняр ий ожно тудат самырык
лийын,
моло ӱдыр-влак семынак, мурен. Ӱдыр, мурен, сцена гоч эртен кая.
Пӧръеҥ (муро пытымеке). Вашке волгыжаш тӱҥалеш, а тый алят шинчет.
Ӱдырамаш. Тиде тамык гыч кузе лекташ? Нимогай йӧнат уке мо?!
Пӧръеҥ. Уло.
Ӱдырамаш. Могай?
Пӧръеҥ. Колен утлаш.
Ӱдырамаш. Тугеже молан орланаш?
Пӧръеҥ. А мемнан кап-кылнам кӧ рокыш урен пышта? Лулегем мланде ӱмбалне
кияш тӱҥалеш гын, мылам сайынжак ок чуч.
Ӱдырамаш. Айдемым илымыж годым огыт акле гын, колымекше кӧлан тудо кӱлеш?
Кеч мланде ӱмбалне, кеч мланде йымалне. Садиктак огыл мо?
Пӧръеҥ. Садиктак лиеш гын, айдемым шӱгарлаш огыт тойо ыле. Ну, сита тидын
нерген. Ме адак кодшо жапыш пӧртылына. Вет тидын нерген мондаш манын,
коктынат
кутырен келшышна. Тый лучо каласе, мурет сылне ыле?
Ӱдырамаш. Муро да сылнат лийшаш огыл.
Пӧръеҥ. Мурат тӱрлӧ лийын кертеш. Мутлан южо мурым колыштмет ок шу, а южыжо

ӱмырешлан шарнымашеш кодеш. А тыйын муретше мо нерген?
Ӱдырамаш. Илыш, йӧратымаш нерген.
Пӧръеҥ. Мурын пӱрымашыже тугай. А мый тылат муралтем гын? Колыштат?
Ӱдырамаш. Тыят мурет?!
Пӧръеҥ. А мо? От ӱшане?
Ӱдырамаш. Нелеш ит нал, но мый тыйым пӧкмӧр айдемылан шотленам. Шагал
кутырет, чуриет эре азапланыше.
Пӧръеҥ. Мурымем колын, ит воштыл, йӧра?
Ӱдырамаш. Чонлан келшыше мурылан кӧ воштылеш?
Пӧръеҥ. Тугеже колышт. Ушыштем кок йодыш: ончыклык илыш да тыйын нерген
шонымаш.
Ӱдырамаш. Мыйын шотышто воштылмет ок кӱл.
Пӧръеҥ. Тый кеч-кузе шоно. Но тыйым ужмо деч вара кӧргыштем ала-можо
вашталте. Молан тыге, ом пале. Кызыт тылат поро мутым веле ойлымо шуэш.
Ӱдырамаш. Ойло, мый колыштам.
Пӧръеҥ. Вашлийынна теҥгече, веле а мылам туге чучеш, пуйто ме ик ганат
ойырлен огынал.
Ӱдырамаш. Тиде чыла?
Пӧръеҥ. Йӧратымаш чоныш шеҥын пурыш...
Ӱдырамаш. Таче колышташ кумыл уке, но поро мут чоным садак куандара. А
умбакыже? Умбакыже мо?
Пӧръеҥ. Тидлан мучаш огеш лий, очыни.
Ӱдырамаш. Каласкале эше! Шып ит шинче.
Пӧръеҥ. Ойлат, йӧратымаш айдемым аярта але тӧрлата. Но тыйын воктене мый
уло ойгем мондышым...
Ӱдырамаш. Молан чарнышыч?
Пӧръеҥ. Поро шинчаончалтыш ден шӱмым сандалыкыш савыралаш лиеш, маныт, ит
вашке сандалыкыш савырнаш.
Ӱдырамаш. Чарне!
Пӧръеҥ. Тылат мутем але йӱкем ыш келше?
Ӱдырамаш. Тыге ит ойло. Умбакыже каласкале.
Пӧръеҥ. Шаҥге кушто тыйын илыме вер-шӧрет манын йодыч? Кӱчык жапыште
шӱмышкем шеҥын пурышыч, садлан кушто мыйын шӱмем манмылак, кызыт вашештен
ом керт.
Ӱдырамаш. Могай сылне мут!
Пӧръеҥ. Чуриет — мотор, сӧрал сандалык! Тушан кумда тӱнясе оръеҥын пӧртшӧ
верланен. Тыйын йӱкет, шинчаончалтышет, воштылмет, кутырымет — торасе
сандалык
гыч пӧртылшӧ сӱрет.
Ӱдырамаш. Тыгай мутым чӱчкыдын ойленат?
Пӧръеҥ. Мыят вет самырык лийынам. Лийын йӧратымашат. Ик ӱдырлан
каласкалымем тачат шарнем: садпакчам лият гын, мый роза пеледышышкет
савырнем ыле. Лият
гын тые олмапу, мый олмаже лият ыле. Лият гын вӱд-нумалме мучела, мый вӱд
ведрасе вӱдыш савырнен, тыйын кошкышо тӱрветым памаш вӱд дене нӧртем ыле.
(Ик жап шып
шога). Мом ыштет? Вӱдын тамже гына ушышто.
Ӱдырамаш. А ынде мыйым колышт. Вашлийым тыйым да чыла ойго мондалте.
Пӧръеҥ. Коклан тыйым ужмем ок шу. Изишак жап эрта, тый дечет посна йокрок
лиеш. Кошаргымешкына пырля каяш келшет?
Ӱдырамаш. Шовашыж ден комдышыжым ойыраш ок лий маныт. Мыят чӱчкыдынак
шонкалем: молан тый денет пырля каяш келшышым? Вара адак вес шонымаш
лектеш: ончычрак вашлийына гын, ала илышемат куштылгырак лиеш ыле? Шуко
йодыш. Вигак кала-саш гын, тыйын кап-кылет, шинчаончалтышет, кутырымет,
чуриет мылам моткоч келша.
Пӧръеҥ. Чурийым мом ойлаш? Кызыт йӧршеш весе...
Ӱдырамаш. Могай ойго тунар чонетым кочкеш?
Пӧръеҥ. Кажнын шке ойгыжо.
Ӱдырамаш. Тыйын могай ойго?
Пӧръеҥ. А-а, пеш кӱлеш! Айда тетла ойго нерген огына кутыро, лучо иктаж вес

ойыш куснена.
Ӱдырамаш. Мемнан олмышто эше мо нерген ойлаш лиеш?
Пӧръеҥ. Йӧратымаш нерген каласкалышым гынат, эше ик гана тудын нергенак
ойлем. Кунам эше ойлаш жап лиеш? Ала тиде йӱдшат мемнан пытартыш. Пале:
тыгай мотор кап-кылан ӱдырамашым ик гана веле ужынам. Тудыжат шукертак
лийын, самырыкем
годым.
Ӱдырамаш. Арам ит ойлышт. Мотор кап-кылан-влак тӱняште шукын лийыныт.
Нунымат илыш да жап шуныш савырыш. Кап-кылем молын гаяк. Но поро шомак
чоным куандара, сылне муро чонеш пижеш. Но тый каласе, мылам, молан эре
ойгырет?
Пӧръеҥ. Ойлышым вет, кажнын шкенжын ойгыжо. Чылажым ойленат от пытаре.
Ӱдырамаш. Эн лишыл еҥланат?
Пӧръеҥ. Иктат весылан чонжым раш ок поч. Тыят теве.
Ӱдырамаш. Мый шкеже тый дечет нимом ом шылте. Ӱшане мылам.
Пӧръеҥ. Но йӧратымашем нерген мый чыным ойлышым.
Ӱдырамаш. (Икмыняр жап шып лиймек). Колышт, а тыйын ушышкет иктаж-могай
шонымаш ок пуро?
Пӧръеҥ. Адак мо тургыжландара?
Ӱдырамаш. Иктаж-мо лийын кертеш? Кенета, мутлан, черланена.
Пӧръеҥ. Мый тылат ойлышым...
Ӱдырамаш. Ме вет айдеме улына, ни чер, ни вес осал деч аралалтын огынал.
Пӧръеҥ. Уда шонымашетым пеленет кучо.
Ӱдырамаш. Пытартыш жапыште чонем чон олмышто огыл. Ала-молан эре
тургыжлана. Ала-могай туткар лийшаш гай чучеш. Пуйто мемнан пелен ойлен
моштыдымо,
койдымо, вучыдымо, шучката ӱмыл...
Пӧръеҥ. Ноенат... Садлан туге чучеш.
Ӱдырамаш. Шонет?
Пӧръеҥ. Ноет гын, шуко жап маленат от колто.
Ӱдырамаш. Туге гын веле?.. Кеч-мом ойло воктенет лиям гын, уто, уда шонымаш
вашке мондалтеш. Тылат ӱдырамашын шыма, ныжыл, поро койышыжым, кумылжым,
мастарлыкшым уло кумылын пӧлеклымем шуэш.
Пӧръеҥ. Тый дечет посна мылам йӧсӧ лиеш ыле. Тол лишкырак.
Ӱдырамаш. Ик гана ӧндалынат, шупшалынат, ок сите мо?
Пӧръеҥ. Ом умыло.
Ӱдырамаш. Шоналте, кӧ мый тылат улам? Палыдыме ӱдырамаш. А тый...
Пӧръеҥ. А мо лиеш?..
Ӱдырамаш. Лодыш.
Пӧръеҥ. Тый черле улат?
Ӱдырамаш. Ме коктынат шукерте черле улына.
Пӧръеҥ. Тугеже нимо деч лӱдаш.
Ӱдырамаш. Чарне.
Пӧръеҥ. Каласе, ну, мо деч лӱдатше?
Ӱдырамаш. Паша тушто огыл. Ну, шке шоналте, вет кӱлеш семын паленат...
Пӧръеҥ. Але шукерте огыл вес мурым мурышыч, мый тылат чоным почын
вашештышым.
Ӱдырамаш. "Шӱшпыкын чонжо нимолан ок ойгыро, садлан эре ик мурым мура".
Пӧръеҥ. Сокыр поплан кеч-кунар чаҥым кыре, садиктак ок кол.
Ӱдырамаш. Кузе шонет, туге умыло.
Пӧръеҥ (кужу жап шып лийме деч вара). Икте-весылан ӱшаныде илаш моткоч
йӧсӧ.
Ӱдырамаш. Ончыч шукын сылне мурым мурат. Чылажлан вара ӱшанаш?
Пӧръеҥ. Мый тыйым ӱшандараш ом тырше. Но иктым пален шого. Мый тыйым
виешлен кертам, вет.
Ӱдырамаш. Чынак, тидлан чыла йӧн уло. Виетат сита. Но иктым ит мондо:
виешлен кап-кылым веле налын кертат, а кумылым от савыре. Ончыч мыйым
сымыстаре,
куандаре, тарате...
Пӧръеҥ. Кавашке тошкалтышым шогалташ?..
Ӱдырамаш. Молан тыгай неле, йӧсӧ паша... Тый куштылгыракым шонен лук.
Пӧръеҥ. Каҥашым пу, могай йӧным кычал муаш? Шкемым пушташ?
Ӱдырамаш. Молан тыгай шучко мутшо. Колышо еҥ дене мом ыштем? Тый мылам
илыше кӱлат. Вует йыр шоналте. Пычкемыш йӱдым ончен, кушко тарванынетше?
Пӧръеҥ. Пычкемыш йӱдым ончен, пычкемыш йӱдышкӧ.
Ӱдырамаш.Мыйжым кӧлан кудалтен кодет?
Пӧръеҥ. Мый гаем шорык пача лектеш.
Ӱдырамаш. Тудо мылам ок келше гын?
Пӧръеҥ. Чӱчалтыш вӱдым ужын, чыла мондет.
Ӱдырамаш. Ом мондо гын?
Пӧръеҥ. Мом?
Ӱдырамаш. Мом огыл, а кӧм. Тыйым, ораде! Тарваненат гын, кай. Ит шого
ончылнем. Колат, молан алят от кай?
Пӧръеҥ. Айда пытартышлан шупшалалтына.
Ӱдырамаш. Титакет сулаш шонет?
Пӧръеҥ. Мый тыйын ончылнет титакан омыл.
Ӱдырамаш. Ӱдырамашым шкетшыи кошкен пытыше, шелышталтше мланде
покшелан шуэн кодыметым суапле пашалан шотлет? Могай мый пиалдыме ӱдырамаш
улам!
ПАсу покшелне шогышо шкет пушеҥге! Пуста сурт... Кӧ кузе мошта, туге
игылтеш...
Ала эҥертышем лият шонышым, но тыйжат кудалтен кает. Айда, мыйын пушкыдо
кумылем
дене пайдалане... Шупшалалташ тореш ом лий, перныл коштошо айдеме!
Пелторта!
Юмын пӱрдымӧ! Колат, мый тидым тылат ойлем. Вет тиде тыйын верчет!
(шупшалалтыт). Шупшалмет дене уло кӧргӧ чонем тарватышыч. Каргыме пӧръеҥ.
Мый тыйым таче
нигушко ом колто! Тылат таче тугай йӱдым ончыктем! Варфоломей йӱд дене от
таҥастаре!

Тул йӧра. Пычкемыш.

Ӱдырамаш. Мом кычалат?
Пӧръеҥ. Кӧгӧным.
Ӱдырамаш. Ала почмет ок кӱл?
Пӧръеҥ. Молан?
Ӱдырамаш. Тылеч вара пӧръеҥын шӱмжӧ йӱкша маныт, йӧратыме ӱдырамашыжым
ужмыжат ок шу.
Пӧръеҥ. А южыжым эше утларак йӧраташ тӱҥалат, йӱдшӧ-кечыже ойырлымет ок шу.
Ӱдырамаш. Туге гынат мый лӱдам.
Пӧръеҥ. Нигӧлан нимо деч лӱдаш. Тиде тӱняште ме коктын гына улына.
Ӱдырамаш. Тынар ит шупшал. Тӱрвем...
Пӧръеҥ. Вӱр лекмеш шупшал манын шке ойлышыч вет.
Ӱдырамаш. Але марте мыйым тыге акрет годым ик рвезе веле шупшалын ыле.
Шого, чыгылтышетым кычалам.
Пӧръеҥ. Мыйын чыгылтыш уке.
Ӱдырамаш. Ом ӱшане. Тидыже мо?
Пӧръеҥ. Сравоч.
Ӱдырамаш. О, могай сай сравоч! Очыни, тиде сравоч дене шуко ӱдырамашын
кӧгӧнжым почынат, кумылжым шке векет савыренат.
Пӧръеҥ. Ом пале. Молан кӧгӧнетшым петырымаште кучет?
Ӱдырамаш. Чыталте. Ит вашке. Мый шке.

Сем шокта. Сем пытымек шып да тымык. Кужу жап нимогай йӱк-йӱан ок шокто.

Ну, кузерак чучеш?
Пӧръеҥ. А тылат?
Ӱдырамаш. Марием дене нигунам тыгай ласка лийын огыл... Таче угыч шочмемла
веле чучеш. Каласе, моло ӱдырамаш дене таҥастарымаште...
Пӧръеҥ. Кенеташте нимом ом ойло, но икте раш: ме огына ойырло.
Ӱдырамаш. Тылат пытартыш шӱлыш лекмешке ӱшанем. Колышт, тиде четлык гыч
лекташ могай-гынат вишым муаш кӱлеш.
Пӧръеҥ. Могайым?
Ӱдырамаш. Тыйже пӧръеҥ улатыс. Иктаж-могай йӧным кычал!
Пӧръеҥ. Пӧръеҥже-пӧръеҥ, но мый ни юмо, ни суксо омыл, а мланде ӱмбалсе
шанча-падыраш. Пӱртӱсын илыш-корныжым вашталтен кертам мо?
Ӱдырамаш. Чыла умылем, но садак шоналте... Тачысе кече марте илышем аклен
омыл. Ик кече эрта, весе, мӱшкыр темеш, мылам йӧра шоненам. Но ынде мыйын
илымем
шуэш. Шке лӱмем, илышем верч огыл, а ончыклык лӱм дене сӧрвалем: шонен му
иктаж
йӧным! Ончыклык йочам лӱм дене йодам!
Пӧръеҥ. Йоча?
Ӱдырамаш. Йоча. Молан тынар ӧрынат?
Пӧръеҥ. Мария Магдалина семын яндар юж дене?..
Ӱдырамаш. Ит воштыл, ок кӱл. Мыйын лӱмем Мария, Магдалина огыл. Ойлет,
Мария Магдалина йорга ӱдырамаш лийын, шке кап-кылже дене торгаен.
Пӧръеҥ. Ала тыят?..
Ӱдырамаш. Мыят. Коло ий ончыч, латшым ияш, олаш тольым. Пашам ятыр жап
кычальым. Но шот ыш лек. Ик кечын ола уремыште шкенан ял ӱдырым вашлийым...
Каласкалаш шуко... Икманаш, йошкар тулан пӧртыш логальым. Тыште мый шке кап-
кылем
дене катыш киндым сулаш тӱҥальым. Мый шуко пӧръеҥ-влак дене маленам.
Кунарын нуно лийыныт, ом пале, шотлен омыл. Но мый нунын дене нимогай кумыл
деч посна маленам. Южо пӧръеҥже ӧндалын, шыматен, сылне деч сылне мутым
ойлен, но мыйын
шӱмем садак йӱштӧ лийын. Южо еҥже озаватылан вуйым шийын. Ятыр гана
вурсалтынам.
Но шке койышем вашталтен омыл. Вигак каласаш гын, мылам тушто йокрок ыле. А
пытартыш жапыште нимом ыштыме, нигӧм ужмо шуын огыл. Шинчам кумен, вуй
кушко пура,
тушко куржаш ямде улам ыле. Лач тиде жапыште ик рвезе толын лекте, мыйым
ойырен
нале. Пӧлемыш пурыш. Шуко палыше пӧръеҥ семын, шкенжым шала кучаш тыршыш. А
мый
вигак палышым: рвезе эше тыгай пӧртыштӧ лийын огыл. Ятыр жап мутланен
шинчышна.
Малаш вочна. Тудо кастен саде рвезылан уло кумылем, уло йӧратымашем, уло
мастарлыкем пӧлеклышым. Тудым йӱдлан кодышым. Тылеч вара ме кажне кечын
гаяк вашлияш
тӱҥална, ушнаш шонышна. Шонымашкет шуат гын, поет маныт... Тылат оҥай огыл?
Пӧръеҥ. Тыгай историйым колынам. Шукертак.
Ӱдырамаш. Йолташет каласкален?
Пӧръеҥ. Ынде мондалтын. А умбакыже мо лийын?
Ӱдырамаш. Умбакыже? Рвезе йомо. Мый шуко жап вучышым. Рвезылан кӧрак тудо
пӧрт гыч кайышым... Угыч ялыш пӧртыльым. Марлан лектым. Шонышым, саде
рвезым
мондем. Но йомшо рвезе уш гыч кораҥын огыл. Малаш возам, тудым шонем.
Мариемым
ӧндалам, шупшалам, а ушыштем эре тудо... Кок тылзе ончыч марием ялысе калык
дене
пырля кайыш, а мый кодым. Палет, молан?
Пӧръеҥ. Чынак, молан пырля пиалым кычалаш огыл ыле?
Ӱдырамаш. Воштылат гынат, ойлем. Шонышым, йомшо рвезе толын лектеш.
Пӧръеҥ. А молан мый декем ушнышыч?
Ӱдырамаш. Ушненам, ушненам. Кӧн могай сомыл? Эше йодышет уло?
Пӧръеҥ. Уло. Кызыт мыняр жап?
Ӱдырамаш. Кок тылзаш.
Пӧръеҥ. Кок тылзаш... Колышт, ала йоҥылыш лият?
Ӱдырамаш. Мылам латныл ий огыл.
Пӧръеҥ. Ойлат, чал ӱпан, куптыргышо шоҥго куват йоҥылыш лийын кертеш.
Ӱдырамаш. Чал ӱпем уке гынат, но мый мӱшкыран улам. Мом ышташ, каласе?
Молан шып шинчет? (Икмыняр жап гыч шыплана). Йӧра, мый тый дечет йодын
омыл, а
тый мыйын мутем колын отыл... Вашлийынна вучыдымын, ойырлена кид пуыде...
Нелеш
ит нал...
Пӧръеҥ. Тый кушко?
Ӱдырамаш. Тылатше садак огыл мо?
Пӧръеҥ. Кӱлдымашым шонен ит лук.
Ӱдырамаш. Мый огыл, а пӱртӱс тыге кӱшта.
Пӧръеҥ. Пӱртӱс! Пӱртӱс!
Ӱдырамаш. Нелеш ит нал, но мый шкет лийнем... (Кая).
Пӧръеҥ. Лийнет гын, лий.

Ӱдырамаш кайымек, пычкемышалтеш. Изиш лиймек, уэш волгалтеш. Ынде мемнан
ончылно
йӧршеш вес сӱрет. Йырым-йыр ужар сывыным чиен шогалше, йогынвӱд воктенсе
чодыра
кокласе изи олык покшелне Пӧръеҥ шога.
Куштылго сем йоҥгалтеш. Пӧръеҥ ончыч колышт шога, вара ик йолжым сем почеш
тарвата, весыжым терген онча. Эркын кушташ тӱҥалеш... Вара сайынак кушта,
лач тиде
жапыште Ӱдырамаш лектеш. Пӧръеҥын куштымыжым ончен шога. Ончыч Пӧръеҥ
Ӱдырамашым
ок шеклане, вара веле тудо шинчажлан перна. Икмыняр жап ваш ончен шогат.
Пӧръеҥ
тудым кушташ ӱжеш, Ӱдырамаш огым манын, вуйжым рӱзалта. Пӧръеҥ эше ик гана
Ӱдырамаш ончыко толын шогалын, кушташ ӱжеш. а Ӱдырамаш тугак ойжым ок
колышт.
Пӧръеҥ шкетын кушташ тӱҥалеш, тиде жапыште Ӱдырамаш окшаклен кая, но Пӧръеҥ
тудын каймыжым ок эскере, тудо моткоч виян кушта. Куштымыж годым сценыште
пычкемышалтеш. Пычкемышыште кенета Ӱдырамашын йӱкшӧ шергылтеш:
Ӱдырамашын йӱкшӧ. А-а-а! Полшыза-а-а!

Сцена волгалтме гай лиеш.

А-а-а! Полшо-о-о!
Пӧръеҥ помыжалтеш, кынел шинчеш.
иканаште нимат ок умыло.
Полшаш тол! От кол мо?
Пӧръеҥ уэш колыштеш.
Ӱдырамашын йӱкшӧ. Тол вашкерак!
Пӧръеҥ (сайынак помыжалтеш). Кушто улат?
Ӱдырамашын йӱкшӧ. Тыште!
Пӧръеҥ. Мо лийынат? Кишке чӱҥгале мо?
Ӱдырамаш. Йодышмешкет, тол вашкерак!
Пӧръеҥ (вер гычше тарваныде). Мый тугакат вашкем.
Ӱдырамаш. Кушко йомынат?
Пӧръеҥ. Могай сӧрале омым лугыч ыштышыч.
Ӱдырамаш. Мом вудыматылат? Писынрак тарваныл от керт мо?
Пӧръеҥ. Мый дечем посна ик минутымат от чыте мо?
Ӱдырамаш. Кунар вучаш лиеш?
Пӧръеҥ. Ит кычкыре, мием.
Ӱдырамаш. Эй, юмыжат!.. Могай йӱштӧ шӱман айдеме улат! Тый кеч коло! Шуко
вучаш эше?
Пӧръеҥ. Колен гына ит колто. (Тарванен, Ӱдырамашын йӱкшӧ шоктымо могырыш
кая). Ну, кушто улат?
Ӱдырамаш. Тыште. От уж мо?
Пӧръеҥ. Пешыжак ок кой. Мо лийынат?
Ӱдырамаш. Йол...
Пӧръеҥ. Йол?
Ӱдырамаш. Кынелаш полшо. Ой!
Пӧръеҥ. Айда волгыдышкырак.

Пӧръеҥ ӱдырамашым нумал луктеш, тошто верышкыже шыман пышта.

— Кушто коршта?
Ӱдырамаш. Теве. Йолкоптак.
Пӧръеҥ. Мо лийынже?
Ӱдырамаш. Мо лийын? Мо лийын? Пычкемышыште шижде лакыш пурен каенам.

Пӧръеҥ тергаш тӱҥалеш.

— Ой, эркынрак ок лий мо? пудырген ала-мо?
Пӧръеҥ. Саламлем. Йолколптакет пудыргышо.
Ӱдырамаш. Пудыргышо?
Пӧръеҥ. Шӧнжӧ веле куча.
Ӱдырамаш. Мом ыштена ынде?
Пӧръеҥ. Шогалына да муро почеш тавалтена.
Ӱдырамаш. Игылтмет ок кӱл.
Пӧръеҥ. Чынак кызыт мыскаралан жап огыл. Паша моткоч томам. Мо деч лӱдынам,

тудак лие...
Ӱдырамаш. А тый шаҥге... Але шукерте огыл ом лӱд...
Пӧръеҥ. Ынде чыла чараш лекте, чонышто нимогаай косат ыш код.
Ӱдырамаш. Туткар лиеш манан лӱдынат?
Пӧръеҥ. Тидын нерген нигунам мондыман огыл. Йӧра, мутланен жап веле йомеш.
Волгыжмеш чыталташет перна.
Ӱдырамаш. Коршта.
Пӧръеҥ. Коршта гын, сай.
Ӱдырамаш. Кузе чыташыже?!
Пӧръеҥ. Пӱйым пурлын.
Ӱдырамаш. Ойлаш куштылго. Еҥын корштымыжо кӧлан чучеш? Кӧлан?!
Пӧръеҥ. Мом ышташ кӱштет, каласе! Ну, мом ышташ?! Ойлышым: вер гычет ит
тарване. А тый?!
Ӱдырамаш. Молан кычкыретше? Шыман ок лий мо? Йоҥылыш лийын гын, мый титакан
улам мо?
Пӧръеҥ. Йоҥылыш. Йоҥылыш. Титак. Тыплане. Волгыжмеке, иктаж-мом шонен
луктына. Шинчавӱдет гына ит йоктаре.
Ӱдырамаш. Вашкерак волгыжшо ыле!

Пычкемышалтеш.

Шовыч.

КОКЫМШО КЫДЕЖ

Декораций икымше кыдежысак.
Почмо годым уже волгалтын. Сценыште Ӱдырамаш шкетын мален кия. Семынже
шыргыжеш.

Шовыч

Ӱдырамаш (помыжалтеш, карныштеш, кидше дене воктенже кийыше Пӧръеҥым
кычалеш, но ок муат, кенета кынел шинчеш, уэш кычалеш). Каен, шылын. Э-э-э!
Кушто
улат?! (Вашеш нимогай йӱк-йӱан ок шокто.) Э-э-э! (Колыштеш.) Куржын. Мом
ышташ?.. Кузе лияш? Ойлаш ок лий ыле мо?.. Мый вет чыла умылем. А тудо
шолып...
Мыйын мален колтымем веле вучен... Эх, пӧръеҥ, пӧръеҥ... Молан шылаш?..
Кушко
ынде каем? Мом ышташ тӱҥалам?.. Йолемат кӱпнаш тӱҥалын ала-мо? Утыр веле
коршта... Э-э-э! (Чыла вере шып.) Тораште шикш ала пыл коеш? Палаш йӧсӧ.
Мардеж тарвана ала мо? Кава утларак пычкемышалтын. Шучкын веле чучеш. Э-э-
эй!


Пӧръеҥ лектеш.

Пӧръеҥ. Мом кычкырет?
Ӱдырамаш. Кычкырашыже виемат кодын огыл. Умшамат кошкен. Черле пий семын
веле йыҥысем. Кушто коштат?
Пӧръеҥ. Оҥам кычалаш мийышым. Ончем, ял тора огыл...
Ӱдырамаш. Каласаш ок лий ыле мо?
Пӧръеҥ. Пеш ласкан малетат, чаманышым.
Ӱдырамаш. Чаманен...
Пӧръеҥ. Тый шонышыч?..
Ӱдырамаш. Вигак ушышко пурыш.
Пӧръеҥ. Лӱдыч?
Ӱдырамаш. Мыйын олмышто лият гын, тый куанет ыле мо?
Пӧръеҥ. Нелеш ит нал, тетла тыге ом ыште.
Ӱдырамаш. Тылат ойленам: кораҥаш кумылет уло гын, каласе. Ит ӧр, ит лӱд.
Мый умылем.
Пӧръеҥ. Тыйын олмышто тый лият гын, шкетем кодет ыле?
Ӱдырамаш. Тиде йӧршеш вес паша.
Пӧръеҥ. Йӧра. Теве оҥа, теве тасма. Кызыт йолешет шайым пидына.
Ӱдырамаш. Йолым огыл, а мыйым ныл оҥа коклаш пуртен пышташ кӱлеш.
Пӧръеҥ. Жап шуэш, тушко коктынат возына, а кызытеш тыгай мутым огына лук.
Кузерак? Тыге ок ише?
Ӱдырамаш. Пикта гынат, чыташ логалеш. Кузе шонет? Тӧрлана але уке?
Пӧръеҥ. Эше сӱаныштет кушталтет.
Ӱдырамаш. Мылам кызыт колымо нерген молитвам улдыман, а тый сӱан нерген.
Пӧръеҥ (Ӱдырамашын мутшым шотыш ок нал). Ну, вот, ик сомылым тӧрлатышна.
Ӱдырамаш. Йолем оварген ала-мо? Тый шыч шеклане?
Пӧръеҥ. Парня муклештеш гынат, пуалеш, а тыйын пудыргышо.
Ӱдырамаш. Туге гын веле?..
Пӧръеҥ. Лӱдаш амал уке.
Ӱдырамаш. Чыла сай лиеш гын, йӧра ыле?
Пӧръеҥ. Мо адак тургыжландара?
Ӱдырамаш. Умылышаш улат.
Пӧръеҥ. Тошто еҥ манмыла, мом ужаш пӱрен, тудын деч от кораҥ. Тыге вет? Тый

кызытеш изишак тидын нерген шоналте, а мый сомыллан пижам.
Ӱдырамаш. Могай сомыл?
Пӧръеҥ. Мыланна ик жаплан тышан кодаш логалеш, йолет тӧрланымеш. Кече
тунарак ынже пелте манын, кеч вуй ӱмбалан авыртышым ыштем.
Ӱдырамаш. Ял тора огыл гын, лучо тушко, каяш.
Пӧръеҥ. Тушко огына вашке.
Ӱдырамаш. Ом умыло?
Пӧръеҥ. Ит йодышт.
Ӱдырамаш. Йодышташ пешыжак ом йӧрате, но палыме шуэш. Молан ялыш каяш тореш
улат? Тушто...
Пӧръеҥ. Кумылет шупшеш, намиен кодем, но мый тышеч нигуш ом тарване.
Ӱдырамаш. Тый огыт гын, мыят тышанак кодам. Только тылат полшен ом керт.
Пӧръеҥ. Тый дечет поснат вием сита. Шинче, ит тарваныл.
Ӱдырамаш. Омашыжым мо дене ыштет?
Пӧръеҥ. Ялыште мо шонет, чыла уло. Мый тушеч вара-шамычым кондышым... Тошто

палаткымат нальым. Кандыра...
Ӱдырамаш. Тетла нимат муын отыл?
Пӧръеҥ. Мом кычалаш?
Ӱдырамаш. Кеч тувырым?.. Ончал, чыла кушкедалт пытыше. Лавыран...
Пӧръеҥ. Зато шкендын.
Ӱдырамаш. Мылам огыл, шкаланет...
Пӧръеҥ. Тиде вургем ден ом келше мо?
Ӱдырамаш. Тудлан огыл... Мылам вургем огыл, а еҥын чонжо шергакан.
Пӧръеҥ. Тиде кандыра мучашым кучо. Вара-влакым ончыч ваш-ваш пидына, вара
шогалтена. Кок тоя тышан шогалеш, кумыт вес могыреш лиеш... Нуным вая дене
пеҥгыдемдена... Кум варам тореш пыштена. Ӱмбачше палаткым шупшына.
Кылдена... Вара
пӧрт ямде лиеш. Кеч изишак ӱмыл...
Ӱдырамаш. Арам омат толаше ыле.
Пӧръеҥ. Молан арам?
Ӱдырамаш. Кече савырна гын, тугак пелташ тӱҥалеш.
Пӧръеҥ. Меат шкенан илыме вернам савыралына. Ужат, нимогай йӧсыжат уке...
Ынде каналташат уто огыл.

Ӱдырамашын ончыкыжо вуйжым пыштен, комдык возеш. Ӱдырамаш ӱпшым шӱргыжым
ниялткала.

Йочам годым авам ончыко возамат, авам вуем гыч ниялткала ыле, а мый
шыдешкен,
кораҥам ыле.
Ӱдырамаш. Йоча годым, утларакшым кушкын шумо семын, ме шкенам эре ушанлан
шотлена. Туныктен ойлымылан сырена... Ача-аван ойжым колыштам гын, ала
мыйынат
илышем весе лиеш ыле.
Пӧръеҥ. Тошто, эртыше жапым огына шарне, йӧра? Титакна кажныжын ситышын.
Ӱдырамаш. Тыйынат языкет уло?
Пӧръеҥ. Уке, мый суксо гай айдеме улам.
Ӱдырамаш. Койдарыде каласаш гын?
Пӧръеҥ. Мемнан язык — шӱйдаҥыт.
Ӱдырамаш. Тудыжо туге...
Пӧръеҥ. Кече кӱшнат огыл, а шокшо.
Ӱдырамаш. Мардеж утыр талышна... Пурак нӧлталтеш... Могай эҥгек мемнам
вуча?
Пӧръеҥ. Куштылгылыкым вучыман огыл.
Ӱдырамаш (изиш гыч.) Йолем тул гай шокшо.
Пӧръеҥ. Вара мом ышташ?
Ӱдырамаш. Лучо руал шуаш.
Пӧръеҥ. Эше мом шонен луктат?
Ӱдырамаш. Тетла мом ышташ? Каласе, мом?!.
Пӧръеҥ. Тыге шоныш ок кӱл. Колыштат, книгам лудам.
Ӱдырамаш. Книгажым кушто муынат?
Пӧръеҥ. Ялыште.
Ӱдырамаш. Тетла нимат налын отыл?
Пӧръеҥ. Мо эше кӱлеш?
Ӱдырамаш. Ялыш эше миен от тол?
Пӧръеҥ. Тушан нимат монден коден омыл.
Ӱдырамаш. Ала шылтен кодымо вӱдыштым?.. Кеч ик чӱчалтышым?..
Пӧръеҥ. Кузе? Книгам лудам гын, колыштат мо?
Ӱдырамаш. Тый вес ойыш ит кусно.
Пӧръеҥ. Вӱд лиеш гын, калык ок коло ыле.
Ӱдырамаш. Чынак иктат кодын огыл мо?
Пӧръеҥ. Нигӧлан тояш.
Ӱдырамаш. Тугак чылан мланде ӱмбалне кият? Молан Юмыжо калыклан тыгай
осалым ыштен?
Пӧръеҥ. Юмо... Юмо... Могай Юмо, айдеме шке титакан. Ӱмыржӧ мучко калык
илыме вержым арален мо? Кажне кечын локтылын. Шкенжым шке кошарташ тӱрлӧ
йӧным
кычалын. У деч у оружийым шонен луктын. Айдемын порылыкшым осал койыш
алмаштен.
Пӱртӱс айдемым ош тӱняште арам шочыктенам манын шоналтенат, калыклан ӱчым
шуктен. Садлан тыге ыштен.
Ӱдырамаш. Калык веле огыл, вет уло янлык, кушкыл пытыш. Калык титакан, а
нуныжым молан кошарташ?
Пӧръеҥ. Тидым умылтарен ом керт.
Ӱдырамаш. Кеч ик чӱчалтыш вӱдым муаш ыле!
Пӧръеҥ. Кушто муашыже?!
Ӱдырамаш. Кычал ончаш гын?
Пӧръеҥ. Кечывалым сорта тул дене? Вержым кӧ ончыкта гын?
Ӱдырамаш. Ялыште, сайынрак кычал ончаш кӱлеш.
Пӧръеҥ. Шонет, мыланна лӱмынак ямдылен коденыт?
Ӱдырамаш. Мый нимат ом шоно. А кычал ончаш гын? Ала иктаж-могай таве
пундаште?..
Пӧръеҥ (уке манын, вуйжым рӱза). Таве пундаш гыч пуш веле шарла.
Ӱдырамаш. Могай пуш? Вӱдыжгӧ юж огыл?
Пӧръеҥ. Виля гына ӱпшалтеш. Колышт, лудаш тӱҥалам.
Ӱдырамаш. Петыре книгатым, колыштмем ок шу. Лучо кутыро. Тыге жап писынрак
эрта. Але вурседыл. Эшеат сайрак.
Пӧръеҥ. Амал деч посна каргашаш?
Ӱдырамаш. Чылалан амал кӱлеш. Тудын деч посна нимат ок ышталт.
Пӧръеҥ. Яра шинченжат могай куан?
Ӱдырамаш. Сомыл деч посна от керт гын, уэш ялыш миен тол.
Пӧръеҥ. Тушко каяш кумыл уке.
Ӱдырамаш. Молан торешланет?
Пӧръеҥ. Ялым шоналтемат, чонлан шучкын чучеш.
Ӱдырамаш. Шучкын?
Пӧръеҥ. Шучкын... Тушто кажне суртышто колышо... Тыгай сӱретым ужын, шеҥгек

ончен куржмо шуэш... А тый мыйым тушко поктет.
Ӱдырамаш. Тугеже мый шке каем.
Пӧръеҥ. Чоҥешташ шулдырет уке.
Ӱдырамаш. Нылйола.
Пӧръеҥ. Ик арняште миен шуат гын веле.
Ӱдырамаш. А мылам кушко вашкаш?
Пӧръеҥ. Ит орадылане, шинче верыштет.
Ӱдырамаш. А шотшо? Воктенет лиям гын, тылат куштылго?
Пӧръеҥ. Мардеж тарваныш. Тораште ала пыл, ала шикш.
Ӱдырамаш. Садак мыланна куаным ок ондо. Кеч-мом ойло, а мыйын ялым ончалмем
шуэш.
Пӧръеҥ. Тылат ял ок кӱл, а вӱд. Уке, товатлен кертам. Ӱшане. Вӱд лиеш гын,
кеч ик илыше айдемым вашлиям ыле!
Ӱдырамаш. Ала тудо шылын?
Пӧръеҥ. Кӧ шылын?
Ӱдырамаш. Илыше еҥ тыйым ужынат, таргылтыш але иктаж шучко янлык толеш
манын, лӱдмыж дене шылын.
Пӧръеҥ. Тыйым ик чукыр вӱд ден вашлиеш гын, ом чарне. Корно чылалан сита.
Ӱдырамаш. Огеш шонет?
Пӧръеҥ. Эше миен шуын отыл.
Ӱдырамаш. Тый мылам костыльым ыштен пу.
Пӧръеҥ. Костыльым?
Ӱдырамаш. Ала мыйым нылйола колтынет?
Пӧръеҥ. Мый огыл, шке кайынет.
Ӱдырамаш. Костыльым ышташ шонет але уке?
Пӧръеҥ. Мо дене костыльжым ыштем?
Ӱдырамаш. Теве тоя-влак кият. Кок тоям налат, йыгыре шогалтет. Кӱшан тореш
тоям кылдет, коҥла йымалан эҥерташ. Ӱланрак эше тореш тоям... Кидкопа дене
кучаш...
Пӧръеҥ. Шотлан толеш шонет?
Ӱдырамаш. Ончыч ыште, вара ужына.
Пӧръеҥ. Жапым веле йомдарена.
Ӱдырамаш. А мом ыштет?
Пӧръеҥ. Такше, тый келшыше каҥашым пуышыч. Ала чынак шотлан толеш.
Ӱдырамаш. Тол, лишкырак шогалте, кучашыже кеч изиш полшем. Тый пеҥгыдырак
кылде... Эх, пуда ден чӧгытет?!
Пӧръеҥ. Столярный мастерскоят уто огыл ыле.
Ӱдырамаш. Ала ялыште уло?
Пӧръеҥ. Столярный мастерской?
Ӱдырамаш. Тудыжо огыл гынат, ала костыльым муаш лиеш?
Пӧръеҥ. Мый ужын омыл.
Ӱдырамаш. Тый, очыни, кычалын отыл?
Пӧръеҥ. От пале гын, ойлымо ок кӱл.
Ӱдырамаш. Молан тыге вашке нелеш налат?
Пӧръеҥ. Молан тый эре мыйым титаклет?
Ӱдырамаш. Мый йодым веле. Тидлан вара иралтман?
Пӧръеҥ. Тый кузе йодыч, туге вашештышым.
Ӱдырамаш. Тыгай кугу кумылан улат манын, шоналтенат омыл.
Пӧръеҥ. Титак деч посна язык касараш ом йӧрате. А ынде... Висен ончо.
Чонетлан кузе чучеш? Келша ала уке?
Ӱдырамаш. Кынелаш полшо. Йӧра ала-мо? Пешыжак йӧнан огыл, но мом ыштет?..
Шыл укеште шодо — томсык маныт ыле ожно. Шола кидшыланат лиеш гын, уто огыл
ыле.
Пӧръеҥ. Шола кидетлан теве тоям келыштарем.
Ӱдырамаш. Костыль дене кошташ тӱҥалам манын, омешемат кончен огыл...
Пӧръеҥ. Тыгай туткарыш шуына манын, кӧ шоналтен?
Ӱдырамаш. Чылажат вучыдымын, кенеташте. Тыге садак тораш каяш ок лий. Но
тошкышташ йӧра.
Пӧръеҥ. Утыждене ит тырше... Тоя — тояк... Пудырген кертеш.
Ӱдырамаш. Шижтарыметлан тау.
Пӧръеҥ. Тазалыкет верч тургыжланем.
Ӱдырамаш. Изишак тошкышт ончышаш.
Пӧръеҥ. Эше ик гана ушештарем: шеклане, ялыш ит кошт.
Ӱдырамаш. Молан ялыш ынет колто? Молан чарет?
Пӧръеҥ. Таче марте колышо айдемын лулегыжым ужын отыл мо?
Ӱдырамаш. Лулеге?
Пӧръеҥ. Ялыште тугай неле юж...
Ӱдырамаш. Тыйже миенат-ыс?
Пӧръеҥ. Мый — тиде мый. Ялысе сӱретым нигунам ом мондо.
Ӱдырамаш. Йӧра. Тек тыйын шонымет семын лиеш. Воктенракак тошкешт ончем.
(Кая.)
Пӧръеҥ. Йолетым шеклане. (Кайымыжым ончен шоген кодеш.) Ок ӱшане. Шона, мый

тудым ондалем. Ик чӱчалтыш вӱд лиеш гын, ом кондо ыле мо? Ӱдырамаш ик гана
шонен
пыштен гын, чараш йӧсӧ. Ойла иктым, ышта мӧҥгешла. А-а, тек коштын толеш. А
мый
тумарте каналтем.

Леведыш ӱмылыш пурен возеш.
Пычкемышалтеш. Изиш лиймек, уэш волгалтеш.
Декораций икымше кыдежысе, авыртыш уке.
Шола могырысо пундыш ӱмбалне Ӱдырамаш шинча, а Пӧръеҥ мландыште кия.
Ӱдырамашын
кидыштыже карт.

Пӧръеҥ. Ятыр тылзе ояр игече шогымо дене ола воктенысе эҥер кошкаш тӱҥале.
Вӱд койын пуча. Ола уремлаште тавым кӱнчаш пижыч. Но туштат вӱд кечын
шагалемаш
тӱҥалят, ме икмыняр йолташ-влак погынен, машинаш вӱдан печкем оптен, эҥер
йоген
пурымо аҥыш каяш тарванышна. Но корнышто мемнан деке шуко калык ушныш. А
калык
коклаште тӱрлӧ еҥымат вашлият... Вӱд улмо годым чыланат ик ой дене келшен
илышна, но вара келшыдымаш лекте. Вӱдым тавалаш тӱҥальыч. Тыгай сӱретым
ужын, йолташем дене коктын тӱшка калык деч ойырлышна.
Ӱдырамаш. А кушто йолташетше?
Пӧръеҥ. Теҥгече тудым мланде йымалан урышым.
Ӱдырамаш. Молан мӧҥгешла огыл?
Пӧръеҥ. Тыйым иктат ок титакле. Мут лектат, йодым.
Пӧръеҥ. Тудо шке титакан.
Ӱдырамаш. Вуреседылында?
Пӧръеҥ. Вурседалме мо? Кредалат ончышна.
Ӱдырамаш. Кредалында?
Пӧръеҥ. Кодшо йӱдым мален кийышым пушташ пиже. Пыкше утлышым... Теве
вуйышто тоян кышаже... (Ончыкта.) Вет эн лишыл йолташем ыле!
Ӱдырамаш. Ойлышым вет, тендан коклаште мо лийын, пӱртӱс веле пала. Мый
судья омыл.
Пӧръеҥ. Кеч-мом ойло, тый мылам пешыжак от ӱшане.
Ӱдырамаш. Кажнын пӱрымашыже.
Пӧръеҥ. Каналтышым. Ойган, шучко мутым каласкалымемлан ит сыре. Мылам
тарванаш жап.
Ӱдырамаш. Ынде кушко пиалым кычал кает?
Пӧръеҥ. Теве ужат, тораште ала-мо йылгыжеш.
Ӱдырамаш. Тушто вӱд уло манын ӱшанет?
Пӧръеҥ. А шкеже кузе шонет?
Ӱдырамаш. Палем гын, йодам ыле мо? Лучо айда пытартышлан тылат мужедам.
Могай илыш-корно тыйым вуча, раш каласем. Мом йодат, чыла шукталтеш.
Мужедаш?
Пӧръеҥ. Тӱлаш оксам уке.
Ӱдырамаш. Мый шергын ом йод.
Пӧръеҥ. Кунар вара?
Ӱдырамаш. Ик чӱчалтыш вӱдым пуэтат йӧра.
Пӧръеҥ. Чӱчалтыш вӱдшӧ мыланемат ок мешае.
Ӱдырамаш. А ваче ӱмбалнысе мешакыштетше вӱд огыл мо? Вӱдетше уке гын, яра
мешакшым молан нумалат?
Пӧръеҥ. Тудо мылам ок мешае.
Ӱдырамаш. А тый кунамсек вӱд деч посна улат?
Пӧръеҥ. Кок кече ончыч пытыш.
Ӱдырамаш. Мыйынат тыгак. Ну, кузе? Тылат тошто илышет, ончыклыкет нерген
каласкалаш?
Пӧръеҥ. Кӧм куандарынет? Мыйым але шкендым?
Ӱдырамаш. Мый вет яра мужедам.
Пӧръеҥ. Мый карт дене модаш ом йӧрате.
Ӱдырамаш. Але вара картым кидешет ик ганат кучен отыл?
Пӧръеҥ. Молан кучен омыл? Коклан модынамат. Подкидной дене.
Ӱдырамаш. Шуко гана вара орадеш кодынат?
Пӧръеҥ. Чылажат лийын.
Ӱдырамаш. Нелеш ит нал, чуриет палымыла коеш. Ала-кушто тый денет
вашлийынам. Ом шарне веле. Кунам ужынам?..
Пӧръеҥ. Ӱмыр мучко шуко еҥ дене вашлиялтын. Мыламат тыйын тӱсет палымыла
коеш... Кеч пушт тышан, но кушто, кунам ужынам, ом шарне. Садлан мужедаш
нимолан. Каналтышым. Ынде ошкылаш жап.
Ӱдырамаш. Мыйын ой уло.
Пӧръеҥ. Ойлышым вет, мужаҥчылан ом ӱшане.
Ӱдырамаш. Ала мыйымат пеленат налат?
Пӧръеҥ. Тый ни арвер, ни кинде катыш отыл, сумкашкем пыштен, нумал каен ом
керт.
Ӱдырамаш. Пырля каяш манам.
Пӧръеҥ. Пырля манат?
Ӱдырамаш. Коктын — коктынак...
Пӧръеҥ. Шонымаш уда огыл.
Ӱдырамаш. Мый тылат мешаяш ом тӱҥал.
Пӧръеҥ. Паша мешайымаште огыл. Кӧ дене пырля ошкылаш тӱҥалат... Тидым ит
мондо.
Ӱдырамаш. Ну мо вара? Але марте мемнан коклаште еҥ пуштшо шагал лийын мо?
Пӧръеҥ. Туге гынат, эше ик гана ойлем: Йолташетым пуштынат манын, вескана
ит титакле... Тиде карт дене мужедме огыл.
Ӱдырамаш. Картым кудалтем. Кызытак.
Пӧръеҥ. Карт титакан мо?
Ӱдырамаш. Тугеже озаже?
Пӧръеҥ. Вашмут келша. Але марте эре шкетын улат?
Ӱдырамаш. Уке, коктын.
Пӧръеҥ. Шонет, мый воштылам?
Ӱдырамаш. Йодыш деч поснат пале.
Пӧръеҥ. А сайын шоналташ гын?
Ӱдырамаш. Ӱмыр мучко мый шкет улам.
Пӧръеҥ. Тыге ок лий.
Ӱдырамаш. Калык коклаште шке шонымаш дене кодаш ок лий шонет?
Пӧръеҥ. Лиеш. Кунам илышлан, калыклан сырет, илыш-корнет йоҥылыш йыжыҥыш
логалеш, шоя йолгорно дене кая... Тидлан еҥым титаклет мо? Тыгай жапыште,
чынак,
калык коклаште шкендым тулык икшывылан шотлет.
Ӱдырамаш. Ужамат, тый кужу илыш-корным эртенат?
Пӧръеҥ. Кузе, могай илыш-корным эртенам, тиде мыйын сомылем. Чоҥештылынам,
кудалыштынам, ошкеденам, нушкынам... Нимо дечат ом кораҥ, шӱжарем.
Ӱдырамаш. Шӱжарын лӱмжӧ уло.
Пӧръеҥ. Кажне еҥын лӱмжӧ уло, но тудо айдемын чонжым, койышыжым, уш-акылжым

ок поч, еҥын акшым пырля илен, пырля пашам ыштен веле палаш куштылго. Поро
чонан
улат, мут колыштшо чолга полмезе але ӱчызӧ, сӱмсыр, шыде, осал, келесыр,
вожылдымо, намысдыме, шкенжым веле пагалыше, шке верчше гына тыршыше аяр
осал чонан,
йорга, яжыр койышан. (Икмыняр жап гыч.)
Ӱдырамаш. Уло тыгай шонымаш.
Пӧръеҥ. Ончыкыжым мо лиеш, каласаш йӧсӧ. Тыят ом пале, но икте раш: куанже
мыланна шагал логалын. Ойго — шӱйдаҥыт. Садлан уэш шижтарем, тарванымет деч
ончыч моткоч сайын шоналте, чыла могырым вискален лек.
Ӱдырамаш. Ит ойгыро. Ни ӧпкелаш, ни ӧкынаш, ни титаклаш тыйым ом тӱҥал.
Пӧръеҥ. Туге гын, кутырен келшена: мыйын мутым колышташ, йодмем эре шукташ.
Ӱдырамаш. "Но в пределах допустимого и возможного".
Пӧръеҥ. Конешне, мый тылат Вавилонский башньым чоҥаш, ошмам вӱдыш савыре
манын йодаш от тӱҥал.
Ӱдырамаш. Эше ик йодыш: вӱдым муына манын, ӱшанет?
Пӧръеҥ. Мый ни Юмо, ни суксо, ни юзо омыл. Тылат нимом ом сӧрӧ. Мом шонет,
тудым ыште.
Ӱдырамаш (шоналтен). Ну, мо? Шым ойгылан ик вашмут. Кеч тышан кавараш,
кеч вес вере... Палыдыме вер-шӧрышто ала оҥайрак?

Пычкемышалтеш. Изиш лиймек, уэш волгалтеш.
Декораций кокымшо кыдеж тӱҥалтышысе. Леваш йымалне Пӧръеҥ мален кия.

Ӱдырамаш. Кушто кандыраже? Вет теҥгече тышан кодыш? Кушко пыштен? Теве
муым... Сита, очыни.
Пӧръеҥ. Шаҥгак кынелынат мо?
Ӱдырамаш. Тый мале, мале.
Пӧръеҥ. Кушко тарваненатше?
Ӱдырамаш. Кушко, кушко... Тӱгӧ лектам.
Пӧръеҥ. Кандыраже молан?
Ӱдырамаш. Кандыражым кушто ужынат?
Пӧръеҥ. Кидыштетше мо вара?
Ӱдырамаш. А-а, тиде... Леваш ӱмбалым пеҥгыдемдынем ыле.
Пӧръеҥ. Йӧра, леваш ӱмбал... Айда, шич.
Ӱдырамаш. Колто мыйым!
Пӧръеҥ. Тый сайынрак шоналте.
Ӱдырамаш. Йӱдвошт чыр омым ыштен омыл.
Пӧръеҥ. Да, шоналтышыч: "Приговор окончательный, к обжалованию не
подлежит". Шучко пунчал.
Ӱдырамаш. Ну, шоналте шке. Йӱмӧ моткоч шуэш. Вӱдым, очыни, ме огына му.
Ӱшан шагал. Ӱмбачше йол... Ончал, пуалын, кӱпнаш тӱҥалын. Молан орланаш?
Молан?
Пӧръеҥ. Мутат уке, паша томам. Ме чынжымак келге вынемыште улына, ала-могай

каргыме оҥго кӧргыштӧ.
Ӱдырамаш. Тиде каргыме оҥго кӧргӧ гыч лач оҥго веле утарен кертеш. Чын
огыл мо?
Пӧръеҥ. Ала чын ала уке, ом пале. Ожно, кугурак-влак ойлат ыле: пикталт
колышо-влакым вес тӱняште таргылтыш кычкен кудалыштеш. Аа чын? Адакше, тый
Юмылан
ӱшанет. А Юмо пикталт колышо-шамычым ок йӧрате маныт.
Ӱдырамаш. Тылат воштылаш веле лийже.
Пӧръеҥ. Ну, мом ышташ кӱштет?! Мом? Тыйын семын шинчавӱдым йоктараш?!
Тунемын омыл шинчам ӱштын шинчаш, да кумылемат уке. Пикталт колаш? Уке, мый
тыге ыштен ом керт.
Ӱдырамаш. Лӱдат?
Пӧръеҥ. Чынак, колымо деч лӱдам. Тидын нерген шоналтемат, ушышто вигак
йодыш лектеш: "Мыйын колымем деч вара мемнан мланде дене мо лиеш? Илен-
толын тудат
йӧршеш йомеш мо? Сандалыкысе пуракыш веле савырна..."
Ӱдырамаш. Тый код, а мылам кандырам пӧртылтӧ.
Пӧръеҥ. Нигушкат от кай. Шич да шинче.
Ӱдырамаш. Колто!
Пӧръеҥ (костыльжым налын). А ынде каен кертат.
Ӱдырамаш. Тый... Тый... Тый айдеме отыл!.. Тый шӱмдымӧ, чондымо пундыш
улат.
Пӧръеҥ. Тыйын температурет уке?
Ӱдырамаш. Кораҥ! Ит тӱкӧ мыйым!
Пӧръеҥ. Шыдешкен, ушетым веле йомдарет. Йоҥылыш, вес корно дене ошкыл
колтет.
Ӱдырамаш. Пу костыль ден кандырам.
Пӧръеҥ. Ала кодат?
Ӱдырамаш. Тый код. Шолып йӱ вӱдетым... Йолташетым пуштмет ок сите, ынде
мыйым...
Пӧръеҥ. Вот мо, шӱмбелем! Пӧръеҥ лият гын, вием шута але уке, кредалаш
пижам ыле. Таум каласе, ӱдырамаш улат, а мый эше пӧръеҥ чурием йомдарен
омыл! Тарваныме деч ончыч мый тылат шижтарышым: шоналте, вискале... На
костылет, кандырат. Кыержалт!

Писын кая. Ӱдырамаш, нимолан ӧрын, мландыш волен шинчеш. Вара, кумык возын,
шорташ тӱҥалеш. Йӱкшӧ ок шокто, лач вачыже тарванылме гыч ме тудын
шортмыжым палена.
Пӧръеҥ пӧртылеш. Кидыштыже котомка. Икмыняр жап Ӱдырамашым ончен шога,
вара, чак миен, воктенже шинчеш.

Пӧръеҥ. Вӱдшӧ тугакат уке, а тый чаманыде йоктарет.
Ӱдырамаш. Ит тӱкӧ мыйым! Кӧ тыйым пӧртылаш йодо?
Пӧръеҥ. Ала таргылтыш пеленже наҥгая шонышым.
Ӱдырамаш. Молан мыйым игылтат?
Пӧръеҥ. Тыгай шонымаш ушыштемат уке. Ӱштыл шинчат.
Ӱдырамаш. Кораҥде кидет!
Пӧръеҥ. Кидемже коштыра огылыс? Ончал.
Ӱдырамаш. Кидетым ончымо огыл, йӱкет колмем ок шу.
Пӧръеҥ. Ала-кунам ожно, самырык пагытыште, ала-могай ӱдыр мылам чонжым
почын каласыш: "Йӱкет моткоч яндар, мутланыметат пеш кеша". Могай сылне
мутшо, ныжылге йӱкшӧ дене мыйым шыматыш.
Ӱдырамаш. Почешыже кычал кай!
Пӧръеҥ. Мый тудым вашлийынам.
Ӱдырамаш. Куан денет саламлем.
Пӧръеҥ. Поро мутетлан тау.
Ӱдырамаш. Тышкыже вара чеверласаш тольыч?
Пӧръеҥ (изиш шоналтен). Пеш чот вашталтынат.
Ӱдырамаш. Ончыч шкендым ончал.
Пӧръеҥ. Илыш — ер огыл, ик олмышто ок шинче.
Ӱдырамаш. Чонет лушкыш?
Пӧръеҥ. Пытартыш йӱд деч вара молан ме ойырлышна, палет?
Ӱдырамаш. Мый шукертак монденам.
Пӧръеҥ. Тунамсе шинчаончалтышет тачат уло.
Ӱдырамаш. Тау.
Пӧръеҥ. Тунам тый лӱдыч. Мый дечем огыл, а мыйын оем тылат ыш келше. Тый
тунам шокшо веретым коден каяш чаманышыч.
Ӱдырамаш. Кузе от лӱд? Омсам почын шуктен ала уке, вигак кычкыра: "Кудалте
тиде пӧртым! Кодо! Тылат мый кӱлам гын, айда мый денем пырля! Мый тылат
шӧртньӧ курыкым пӧлеклаш ом сӧрӧ, но ӱмыр мучко йӧраташ, аклаш тӱҥалам!"
Каласе,
шоналтыде, могай ӱдырамаш вес илышым чоҥаш тӱҥалеш? Тый вет кӧ мый лийынам,
кушто пашам ыштенам, могай пӧртыштӧ иленам, паленат?
Пӧръеҥ. Паленам, но тылат ойленам: але марте мо лийын, кузе иленат, шотыш
ом нал, но ончыкыжым вуешем тӱкым ит шынде. Ойленам тыге? Але монденат?
Ӱдырамаш. Мый нимат монден омыл.
Пӧръеҥ. Тудо кастене тый мыйын ончыклык илыш нерген шонымашем лавыраш
савырышыч. Кӱчыкын ойлаш гын, тунам чотак орландарышыч.
Ӱдырамаш. Мый?
Пӧръеҥ. Уке, тый огыл, а кӧк вӱльын чомаже. Йӧратымаш — ваш огыл, а
коктынат ончыко, ик тураш ончымаште, маныт. Мутем шыч колышт тунам. Первый
йӱдыштак
мемнан коклаште изи шелше лекте. Вашлийме семын тиде шелше кугемаш тӱҥале.
Эркын, эркын изи корем келге, лопка сирлемыш савырныш. Ни вончаш, ни
савырнен каяш. Тыйым ӧндалынам, шупшалынам, но мемнан коклаште садак сирлем
лийын. Пырля
тушеч вончен ыжна керт. Тылат мыйын илышем, шонымашем келшен огыл. Вет мый
кермычым веле оптен моштенам... Ни суртем, ни печем, ни поянлыкем... А
тыйын шинчатым йылгыжше шӧртньӧ куандарен.
Ӱдырамаш. Тыйын чыла?
Пӧръеҥ. Эше мом ешараш? Тугакат чыла раш.
Ӱдырамаш. Ойырлымына деч вара мыламат уло тӱня кумыкталтме гай чучо.
Нигушто шогаш верым шым му. Ятыр йӱд омо деч посна эртыш. Малаш возам,
шинчаштем
эре тый лийынат. Лӱметым ойлен, мален кынелынам. Кушто лийынам — тый эре
пеленем. Пашаште, мӧҥгыштӧ... Йолташ-влак коклаштат ойырлен отыл. Молан
илаш манын,
ятыр шоненам...
Пӧръеҥ. Чынак. Тый дечет ойырлымо деч вара торашке кайышым. У вер-шӱрыштӧ,
палыдыме еҥ-влак коклаште тыйым мондаш лиеш шонышым. Но туштат чӱчкыдынак
омешем
конченат. Тунам ушнена ыле гын?.. Икманаш...
Ӱдырамаш. Мыйым титаклет?
Пӧръеҥ. Вара кӧм?
Ӱдырамаш. Йӧра айда, тек мый титакан улам лийже, ом ӱчаше. Но тыят мыйым
умыло, шоналте, ушнымына деч вара кузе илаш тӱҥалына ыле?
Пӧръеҥ. Мый пашам ыштенам. Пашадар ситышын лийын...
Ӱдырамаш. Шонет, мыйын шинчам чылгыжше шӧртньӧ йымыктарен?
Пӧръеҥ. Вара молан тунам мылам марлан шыч лек?
Ӱдырамаш. Лӱдым.
Пӧръеҥ. Мый дечем?..
Ӱдырамаш. Ончыклык илыш деч.
Пӧръеҥ. Тыйым титаклаш ом тӱҥал манын, мый вет ончылнет тунам товатлышым.
Ӱдырамаш. Мутын акше шерге мо? Таче ик семын ойлет, а эрла вес мурым мураш
тӱҥалат ыле.
Пӧръеҥ. Мый флюгер омыл. Мардеж кушкыла пуалеш, тушкыла ом савырне.
Ӱдырамаш. Тыйже, можыч от савырне ыле, но илыш...
Пӧръеҥ. Мо илыш?
Ӱдырамаш. Илыш ик верыште ок шого... Адакше, ме теҥыз покшелнысе яра
островышто илаш огына тӱҥал ыле вет...
Пӧръеҥ. Могай эше остров?
Ӱдырамаш. Кушто ик еҥат уке, лач ме коктын гына...
Пӧръеҥ. Калык мыланна мешая ыле мо?
Ӱдырамаш. Калык коклаште тӱрлӧ еҥым вашлият. Поро кумыланат, аяр чонанат.
Пӧръеҥ. Мыйжым кушко ушет?
Ӱдырамаш. Тыйжын ала сомылетат ок лий ыле, но йолташет-шамыч...
Пӧръеҥ. Нуно мылам мешаят ыле мо?
Ӱдырамаш. Эше кузе! Эше кузе нуно воштылаш тӱҥалыт ыле!
Пӧръеҥ. Йолташ-шамыч?
Ӱдырамаш. Эрлашыжым пашаш миен шуат але уке, йолташ-влакет йодышташ тӱҥалыт
ыле: "Ну, кузе? Оръеҥ дене сайын малышыч?"— вигак йодеш ыле иктыже. "Вара
мыняр пырдыжыш нӧлтале?"— весе ушна. "Печкеш шинчалташ оптымо кияр деч шуко

пӧръеҥым ӧндалше ӱдырамаш ласкан малаш эрыкым пуа мо?"— кумшо воштылеш ыле.
Пӧръеҥ. Кӧм, могай ӱдырамашым марлан налынам, нигӧн нимогай сомылжо!
Адакше, кӧ улметым иктат ок пале.
Ӱдырамаш. Иктат ок пале, но кунам-гынат манеш-манеш тыйым авыра ыле.
Пӧръеҥ. Вес олаш, палыдыме вер-шӧрыш каяш лиеш ыле.
Ӱдырамаш. Ме поезд ден каена, а манеш-манешыже мемнан деч ончыч, самолетыш,
ме самолетыш шинчына — тудо ракетыш...
Пӧръеҥ. Ойлат, ойлат да чарнат ыле.
Ӱдырамаш. Нуно чарнат ыле, а тыйже?..
Пӧръеҥ. Мо мыйже?
Ӱдырамаш. Тыйже посна руаш гыч нӧштылмӧ улат мо? Ме чылан айдеме... тӱрлӧ
чиян чурийжым налын кертына. Калык манмыла, айдемын чоныштыжо Юмо ден
таргылтыш
верланеныт. Юмыжо поро пашалан туныкта гын, таргылтыш — осал сомыллан.
Садлан
айдеме эре кокыте шелалтеш. Айдеме поро пашам ышташ, сай лияшлан илышым,
еҥым
йӧраташ шона, но тиде жапыштак, ала-кушто, пеш пычкемыш лукышто, шылын
шинчыше
"мый" шонымашыже вес семын мура. Тый мыйым ӧндалат, шупшалат, ныжыл мут
дене шыман кутырет, а тыгодымак шем, шучко мут вес семын ятла. Тудо мыйын
кап-кылем,
тӱрвем, пӱэм, ӱпем ок мокто, тыйым тора гыч пӱсӧ умдо дене шуркала, шыпак
тыланет чушла. "Тый дечет ончыч тиде мотор кап-кылым вес кид ӧндалын,
лышташ гай
вичкыж тӱрвыжым вес пӧръеҥ шупшалын..." Тыгай шонымаш тыйым йӱдшӧ-кечыже
йыгыжтара ыле. Шуко шонен коштын, ик мотор пагытыште тый ужмышудымын мылам
каласет
ыле: "Проститутка!" Мый йоҥылыш лиям?
Пӧръеҥ. Тугеже тый денет тыге лийын? Ойленыт?
Ӱдырамаш. Ончыч ончыланет сукен шинчыт, сӧрвалат, товатлат. Жап эрта —
чыла мондат. Тыгай паша. А тый мыйым титаклет. Осал шӱлыш мемнан чонышто.
Ме шке
титакан улына. Кутырен, кутырен, умшам эшеат чот кошкыш. Кеч ик чӱчалтыш
вӱдетшым ит чамане?!
Пӧръеҥ. Тый мылам от ӱшане гын, шке ончал.

Икмыняр жап мутланыме йӱк ок шокто.

Ӱдырамаш. Термосетше рожыныс? Кузе шӱтлен?
Пӧръеҥ. Пуля.
Ӱдырамаш. Пуля?
Пӧръеҥ. Эше тый денет вашлийме деч ончычак. Йолташем дене когыньнам
палыдыме еҥ-влак поктышт. Нуно шӱтеныт.
Ӱдырамаш. Йолташетше пален огыл мо?
Пӧръеҥ. Йолташем пала гын, пырля огешат тарване ыле. А кудалтен кодаш оҥай
огыл. Вет содыки лишыл йолташ.
Ӱдырамаш. Такше чыным ойлет. Йолташ — йолташак. Тошто йолташым вашлиятат,
кунар мут лектеш! Кунар шарнымаш! А шарнымашыже эн шергакан!.. Адакше,
лишыл
йолташ деч кораҥаш йӧсӧ.
Пӧръеҥ. Но тудымат ит мондо, йолташат — айдеме. Кажне еҥлан шке илышыже
шергакан.
Ӱдырамаш. Кӧн пакчашкыже куштырам кышкет?
Пӧръеҥ. Мемнан пакча — уло мланде! Тудо — куштыран, шӱкшакан, лавыран...
Шкенам эн ушанлан, эн виянлан шотлена, а келгынрак шоналташ гын, ме
ӱнардыме,
аяр чонан, шкенан верч гына коляныше лыве улына... Йолташемат тыгаяк лыве
лийын.
Ӱдырамаш. Йолташет ушет гыч ок лек. Монден от керт.
Пӧръеҥ. Кеч йолташ, кеч палыдыме вес айдеме — мондаш йӧсӧ. Ик шот дене,
йолташем кудалтен кодем гынат, язык ок лий ыле. Шке пай вӱдшым тудо шолып
йӱын.
Вӱдшӧ пытенат, мый дечем ячаш, вӱдым от пу гын, вер гычемат ом тарване
манын,
ӱчым ышташ тӱҥале... Мыйынат умшам кошкен, тудыжо эше чоныш витара...
Мланде
ӱмбак шуҥгалтешат, тарваныде кия. Мом ышташ?.. Ятыр шонышым... Йӧным муым.
Ончыко кайышымат, мешакем руден, тушеч термосым луктын, умшаш намиенам ыле.
Тудо тыгай сӱретым ужын, мыйын почешем вашкен... Тыге ме ончыгече йӱд
марте... Умбакыже
мо лийын, палет.
Ӱдырамаш. Палем, пеш сай палем.
Пӧръеҥ. Но тый мыланем садиктак от ӱшане.
Ӱдырамаш. Тидын нерген тетла огына кутыро, йӧра?
Пӧръеҥ. Молан?
Ӱдырамаш. Яндар, поро чонан, айдеме шкаланже шке судья. Тыгай еҥ шкенжым
тугакат чот вурса, шудалеш, карга. Языкан отыл гын, молан ойгырет? Мый
тыйым ом
титакле.
Пӧръеҥ. Кеч титакле, кеч уке, но вуйдорыкетын пычкемыш лукыштыжо садак
ӱшаныдыме ойып кодеш. Южгунам тый шоналтен кертат: "Ала титакан?"
Ӱдырамаш. Ок тӱнчыгӧ манат?
Пӧръеҥ. Тыгай йодыш йӱлышӧ куп гай: южгунам тӱнчыга, а южгунам кугу пожарыш

савырна.
Ӱдырамаш. А кузе тудым тӱнчыктараш?
Пӧръеҥ. Тыгай шонымаш лач айдеме дене пырля веле йомеш.
Ӱдырамаш. Кунам мландыш савырна?
Пӧръеҥ. Шке манметла, кунам шуныш савырнена.
Ӱдырамаш. А йӧратымаш?
Пӧръеҥ. Мо йӧратымаш?
Ӱдырамаш. Айдемым йӧратет гын, чыла мондет. Уда койышыжым, йоҥылышыжым,
титакшым...
Пӧръеҥ. Йӧратымаш... "Йӧратымаш — терыс ора,— ала-кунам ожно ойлен ик
писатель.— Мый, тушко кӱзен шогалын, агытан семын уло йӱкын кычкырем".
Ӱдырамаш. Кеч-кузе шоно, кеч ӱшане, кеч уке... Палем, тылат ойгым шуко
конденам. Тачат тылат неле. Но таче мартеат мый тый дечет нигунам ойырлен
омыл
да ойырлашат ом шоно. Палем, мылам от ӱшане. Тиде — тыйын сомылет.
Ситыдымашемат
ом шылте. Языкемат ятыр. Но тыят суксо отыл. Могай улам, тугайымак йӧрате.
Ме
коктынат айдеме улына. Икте-весылан огына ӱшане, икте-весынам огына йӧрате
гын,
илаш огыл, колаш йӧсӧ.
Пӧръеҥ. Молан тынар мутшо?
Ӱдырамаш. Тый нимат шыч умыло?
Пӧръеҥ. Мылам икте раш: коктынат йыр пӧрдына, а ваш шогалын, икте-весына
ӱмбак ончен кутыраш ала-можо мешая. Таргылтыш корно дене ошкылына ала-мо?
Ӱдырамаш. Тиде кок кечыште тамыкын шым оҥгыжым эртышна.
Пӧръеҥ. Ме пундашдыме вынемыште улына.
Ӱдырамаш. Тышеч лекташ нимогай йӧн уке мо?!
Пӧръеҥ. Чынак, тышеч кораҥаш йӧн уке ала-мо?
Ӱдырамаш. Ой, йолем!
Пӧръеҥ. Коршта?
Ӱдырамаш. Теҥгечсе гаяк огыл.
Пӧръеҥ. Тугеже...
Ӱдырамаш. Молан оетым от кошарте? Молан шыпланышыч? Шонет?
Пӧръеҥ. Мом шонем? Ӧндалалт возаш. Чыла мондаш. Мо лийын, мо эртен. Кеч
пытартыш шӱлышым иктеш ышташ.
Ӱдырамаш. Тыгеже, чынак, илыш мемнам лукыш поктен пуртен. Кушко миен от
перне, эре пырдыж.
Пӧръеҥ. Пӱртӱсын оптымо пырдыжшым шалаташ мыйын вием ок сите. Кеч-кузе
мыйым вурсо, игылт, койдаре, лӱмдыл, мый нимом ыштен ом керт. Тыгай паша...
Ӱдырамаш. Пеш шучко мучаш.
Пӧръеҥ. Тиде вынем гыч ме нигунамат огына утло. Кодына мланде ӱмбалан
тоялтде колышо-шамыч.
Ӱдырамаш (Пытартышлан). Тоялтде кодшо-шамыч.

Эркын пычкемышалтеш. Кенета ала-кушто тораште кӱдырчӧ кӱдырта... Вара лыжга
йӱр
йӱраш тӱҥалеш.
Шовыч.



082396
************************************************************************
8—23
Мутна тылат, лудшо таҥ!
Пагалыме йолташ-влак! Кӧ журналым эртак лудын шога але тудым кидышкыже
икымше
гана ӧрмалгенрак налеш, чыладамат кызыт, подписке тургым кечылаште, шочмо
йылмынан, марий сылнымутын пӱрымашышт да ончыклыкышт нерген шоналташ ӱжына.
Шкеат
ужыда-шижыда, илыш кажне кечын нелемеш, шемер калык утыр йорлештеш,
санденак
огыл мо тений талук кыдалне "Ончыкынат" тиражше палынак волен кайыш. Лач
тунам,
икымше гыч кокымшо пелийыш тошкалме жапыште, марий сылнымут журналын
шочмыжлан
70 идалык теме. Редакций да тудын шокшо шӱман полышкалышыже-влак улшо
тиражым
(тудыжат кугужак огыл ыле) арален кодаш чотак тыршышт, но моктымо реформын
саскаже тидым ышташ йӧным ыш пу.
Туге гынат калыкна ила, шӱла, у тукымым кушта, шочмо йылмын, литературын,
культурын эрласе кечышт верч коляна, писательна-влакын кузе илымыштым, мом
возымыштым пален шогаш тырша, марий сылнымут журналым лудын, шӱм-чонжым
пойдара, моторешта. Лудшо таҥна-влакын тыгай кумылышт аралалт кодеш гын,
ончыкыжо журналын
тиражшым, товатат, кугемден сеҥена.
Тыгеракын, "У вий" деч тӱҥалтышым налше журнална шкенжын ӱмырыштыжӧ у,
кандашымше тестешке тошкале. Тудо С.Чавайн ден В.Мухинын, О.Шабдар ден Олык
Ипайын негызлен кодымо поро йӱлам шке пашаж дене умбакыже шуяш да пойдараш
тырша. Лач тыгай шӱлыш дене шыҥдаралтын у ийыште савыктышаш мурсаска аршаш.
Теве икмынярже.
Ийгот дене ик эн шоҥго, но чонжо дене эреак чулым авторна — Осмин Йыван
"Кава
ден мланде коклаште" романжын визымше книгажым темла. Тушто тудо сталинский
лагерь гыч пӧртылмӧ деч варасе жапым (50-60-шо ийла) сӱретла.
Ӱмыр лугыч кайыше писатель Василий Сапаев 1979 ийыште "Кӱдырчан йӱр годым"
романжын икымше книгажым савыктыш. Калык тудым куанен вашлие. Романын
"Вашлияш
перна гын..." лӱман кокымшо книгажым журналыште вес ийын лудын кертыда.
Тыгак
Урал кундемыште илыше прозаик Александр Сапинын "Марийдыме", Василий
Ижболдинын
фантастике сынан "Кечан ола", Юрий Соловьевын "Кӱрен коман тетрадь"
повестьышт
ош тӱням ужыт. Тылеч посна у ойлымаш, пьесе, поэме, очерк, почеламут,
басне,
мыскара, муро-влак "Ончыкын" страницылажым сӧрастарат.
Журнал нигунамат сылнымут ойпогым савыктыме дене серлаген огыл, тудо марий
калыкын эртыме корныжым да кызытсе тургымжым, республик деч ӧрдыжсӧ родына-
влакын
илышыштым эксыде ончыктен шоген. Тиде йыжыҥ редакцийын шушаш ийысе
пашаштыжат ик
тӱҥ верым налеш. Пытартыш жапыште финн-угор кылын вияҥ толмо йодыш дек
мелын савырныме. Ожно илыше да тыгак кызыт поро пашам ыштен шогышо лӱмлӧ еҥ-
влак дене
палдарымым редакций да тудын йыр чумыргышо автор-влак ик эн суапле сомыллан
шотлат. Ме шочмо калыкын пиалже верч лым лийде тыршыше, историйыште чапле
кышам
кодышо землякна-влакым палышаш да нунын деч примерым налын шогышаш улына.
Икманаш, журналын тематикыж нерген кӱчык возымаште каласкален от пытаре.
Илыш пасу
могай кумда, мемнан авторна-влакат шке ончалтышыштым тугак кумдаҥдаш
тыршат.
Мутнам 1997 ийын икымше пелийжылан ыштышаш подписке велыш савыралын,
тыгерак каласена: 20-шо ийласе марий интеллигент-влакын негызлыме сылнымут
журнал тыланда,
мӱндыр да лишыл родына-влак, лукталтеш. Налше еҥ мыняр утларак лиеш, шочмо
йылме
ден литературын, марий йӱлан, койышын лӱмнерышт тунар кӱшкырак нӧлталтеш.
Тугеже
"Ончыкынат" пӱрымашыже, чапше — тендан кидыште. Редакций нерген ойлаш гын,
тудо
тендан ӱшандам шуктышашлан мо кертмыжым чылажымат ышташ тӱҥалеш.
Подписке—97 — корнышто... Возалтса, лудса "Ончыко" марий журналым!

"Ончыко" журнал еш.



082496
************************************************************************
8—24
КЕЧЫЙОЛ — ВӰРШЕРЫШТЕ

Поэт Семен Николаевлан — 60 ий

Семен Николаев нерген каласкалымым первый гана 1960 ийыште Волжский
районысо
Кӱсола ялыште колынам. А каласкаленже тудын дене пырля Н.К.Крупская лӱмеш
Марий
кугыжаныш пединститутысо истфилафакын руш да марий йылме да литератур
отделенийыштыже тунемше студентка, кызыт Мамасево кыдылаш школышто ыштыше
В.И.Соколова
(ӱдыр фамилийже Цветкова). "Шуко да сайын воза, почеламутшо-влакым тӱрлӧ
мероприятийлаште мастарын лудеш, "Рвезылык" студент театрыште устан
модеш",— манын
ыле. А кок ий гыч мый шкежат пединститутысо тиде отделенийышкак пурышым.
Семен
Васильевич талук ончыч тунем лектынат, марий калык ойпого курсым вӱден.
Тыгодымак институтысо комсомол комитетын секретарьже, мемнан отделенийын
кураторжо
ыле.
Институт деч вара тудо Марий радиошто редакторлан, республикысе тӱвыра
министерствын инспекторжылан, телевиденийын тӱҥ редакторжылан, "Пачемыш"
журнал тӱҥ редакторын алмаштышыжлан, вара республикысе Писатель ушемыште
литературный консультантлан, "Ончыко" журналын тӱҥ редакторжылан да икмыняр
ий професионал пашаште лиймеке, Марий Эл Республикын кугыжаныш секретарьжын
советникшылан ыштен.
Кызыт тӱвыра министерствыште самырык писатель-влак дене пашам ыштыме
шотышто лабораторийын тӱҥ специалистше.
Пединститутышто тунеммыж годым С.Николаев республикысе печатеш тӱҥалтыш
почеламутлажым савыкта, "Шулдыраҥме пагыт" лӱман икымше книгажым ямдыла.
Тыште шочмо
эл, илыш-корныш ужатыше Сарсаде ялже (Свердловский область), калык-влак
коклаште
келшымаш нерген шӱм вургыж каласкала, "Шочмо йылме" почеламутшо поснак
ойыртемалтшын, ныжылгын йоҥгалтеш. Шочмо калыкым, тудын йылмыжым йӧратыме
тема поэтын
мурпашаштыже эре вияҥ толеш.
Семен Николаевын икымше почеламутлаж кокла гыч шукыжо рвезе тукымлан
пӧлеклалтын. Шабдар Осып да Михаил Якимов семынак, тудо марий поэзийыште
студент илышым
ончыкташ кумылаҥын.
Икмыше мурпогыжын лӱмжӧ рвезе пагытым ушештара гын, поэт кокымшо книгажым
тыгак
вуйлен: "Латкандашияш-влак". Тыште тӱҥ шотышто паша темым почмо. Тукым
кокласе
кыл, марий мланде, Урал кундем, эртен кодшо пагытын йӧсылыкшӧ нерген
ойлалтеш
"Омыдымо пагыт" сборникыште.
Поэтын творчествыже шуко шӧрынан. Тудо шӱдӧ утла мурылан шомакым возен.
Нунын
кокла гыч "Авамлан", "Поро кас", "Тиде чын лиеш", "Институтышто пайрем",
"Тый
кӱлат, тыяк", "Ну молан тый вараш кодынат?" калыклан кумдан палыме улыт.
Муро
шомакым возымаш, Геннадий Матюковский манмыла, почеламут корным раш да
серыплан
йоҥгалтараш тунемаш полша. Арам огыл Семен Николаев кокымшо национальный
оперлан
либреттым серен. Негызше шочмо литературын классикше Сергей Чавайнын
"Элнет" романже лийын.
Мутат уке, либреттым кӱктен шукташыже тудлан эпический жанрыште пашам
ыштымыжат
кугун полшен. Тиде шот гыч раш сюжетан "Менсуло" ден "Мустафа" поэмыже-
влакым
ончыкташ келшен толеш. Иктыже трагедий шотан, весыже ныжыл лирика шӱлышан.
Нине
произведенийлаште Кугу Отечественный сар пагыт ончыкталтын. Ик поэмыштыже
пӧръеҥ
ден ӱдырамаш кокласе йӧратымашын сарлан кӧра пиалдымыш савырнымыжым ужына,
весыштыже лирический геройын койыш-шоктышыжо, пӱрымашыже авторын, ончыклык
поэтын,
изи годсо илышыж дене келшен толеш.
Волгыдо мурызо еҥ деч ок йод:
"Таче мураш могай темылан?"
Ынже лий сомылна —
йӱштӧ да йот,
Йоҥгыжо эллан, айдемылан,—
воза Семен Николаев "Кокымшо рвезылык" триптих-поэмыштыже. Тудо шымлымше
ийласе
ял озанлыкым мокталта, тулеч ончычсо, волюнтаризм жапысе, илышым пӱтынек
шудал
тунемынна. Ала сайжат шагал огыл лийын? Мутлан, ял озанлыкым индустрияҥдыме
корныш шогалтыме паша? Ончыкыжо илыш эше мом ончыкта, рашыже кӧ пала.
"Мурышто" ужашым поэт Валентин Колумблан пӧлеклен. Тудын пӱрымашыже, тыгак
Сибирь мланде, Байкал ер, С.Есенин, Б.Пастернак нерген шонкала. Шкеже Семен
Васильевич иктаж лучко ий ончыч ойлен ыле:"Марий поэзийна мастарлык шотышто
элысе
моло калыкын деч ик пырчат почеш ок код". Тидым ӱшандарен ончыкта "Кокымшо
рвезылык" поэме, поснак тудын "Сандалыкыште" кумшо ужашыже. Мучаш икымше
космонавт
Юрий Гагаринлан моктемур семын йоҥгалтеш.
Чу! Тиде кадыр корнывож
Ала почеламутлык корно?!
Тунамак, тевысе, шӱм вошт
Пурлеш кӧргем поэзий пормо.
Тӱҥалтыш мо?! Шӱлаш ом тошт,—
воза тудо "Поэзий шочмо годым" почеламут аршашыште. Тиде тема дек Николаев
чӱчкыдын пӧртылеш. Чонмуро шонымашын толмо амал нерген лудшылан каласкалаш
тудын
усталыкшат, мастарлыкшат ситале. Поэт муро йыжыҥ семын йоҥгалтше шомакым,
сылнештарыме тӱрлӧ йӧным кычалеш да муэш. Теве кӱшнӧ ончыктымо аршаш гычак
эше ик
строфа:
Тӧрга у кечыйол укшерлаште,
Вара лупс-чинчыште тӧршта.
А мыйын кечыйол — вӱршерыште:
Тушан куаным нерешта.
Тыште кечыйол илыше гай, поэтын чонжо пӱртӱс дене иктыш ушалтын.
50-ше ийлаште возаш тӱҥалше-влак кокла гыч шукынжо марий поэзийым шке
йӱкышт дене пойдареныт. Тиде — Валентин Колумб, Иван Горный, Альберт
Степанов, Валентин
Исенеков, Василий Регеж-Горохов, Эврик Анисимов, Давлет Исламов да молат.
Тидланже теве моат полшен: лачак ты ийлаште пӱтынь элысе поэзий лозунг
шотан мургорно деч эрнаш тӱҥалын. Ленин, Сталин, партий нерген возышат
шагалемын. 1937
ийыште репрессийыш логалше, лӱен пуштмо але лагереш индыралт колышо
писатель-влакын лӱмыштым пӧртылтымӧ, возымыштым угыч савыкташ тӱҥалме.
Адакше Миклай Казаков ден Чалай Васлий, М.Горький лӱмеш Литературный
институтышто тунеммек, Йошкар-Олашке пӧртылыныт. 1959 ийыште ты вузым
Валентин Колумб пытарен. Тыгай жапыште Семен Николаевын мурпашаже воранен
толын.
Икана Волжский районысо Помар культур полатысе библиотекын лудмо залыштыже
верысе школышто туныктышо, кумыл нӧлтын, тыге мане:"Шукерте огыл мый тыште
Семен Николаевын выступленийжым колыштым. Ту вашлиймаш йотке марла тыге
яндарын, сылнын
ойлаш лиеш манын шоненат омыл ыле". Чын, тудын йылмыже возымаштат,
мутланымыж
годымат чатка, поян, лывырге. Ты шотышто южо сылнымутчат, шанчыеҥат тудын
деч
тунем кертеш.
Рушла огыл возышо литераторлан утларак палыме лияшыже кусарыше кӱлеш. Семен
Николаевын ик тыгай йолташыже уло. Москвасе поэт, прозаик, Марий комсомолын
Олык
Ипай лӱмеш премийжын лауреатше Алексей Смольников тудын "Мой марийский
Урал",
"Окна моего детства", "Бессонница" поэзий книгаже-влакым Москваште да
ЙошкарОлаште луктын. Марий поэт шкежат кусарыме пашам йӧрата. Тудо
курыкмарий поэт Аркадий Канюшковын "Мланде шар покшелне" мурпогыжым
олыкмарлаш кусарен, М.Шкетан
лӱмеш кугыжаныш театр сценеш шындаш Касвел Европысо классик-влакын
пьесыштым
чӱчкыдын марлаҥден.
Пытартыш жапыште Семен Николаев шке творчествыжым жанр шотышто пойдарен
толеш.
Марий калык ойпого да миф негызеш ятыр йомак-поэмым возен да шукерте огыл
"Йомак
— умбаке!.." сборникым луктын. Сылнымутан публицистикыште виян улмыжым тудо
шукертак ончыктен. Мурпаша да поэзий мастарлыкым посна автор-влакын кузе
таптымышт
нерген ойлалтеш "Мутын нелыже да ямлыже" книгаштыже.
Пел вий ден илен ом мошто,
Йӧратем гын,— шӱм коржмеш,—
манмыже лучко книган авторжо, Олык Ипай лӱмеш премийын, С.Г.Чавайн лӱмеш
кугыжаныш премийын лауреатше, кызытсе марий литературышто ик эн тале поэт
да публицист
Семен Николаевын илыш шонымашыжым мыняр-гынат почеш.
Александр СЕЛИН.



082596
************************************************************************
8—25
Михаил БАЙКОВ
ТУРА САВЫРТЫШ
Мемнан уло куанна, уло пиална,
уло ӱшанна илыш дене кылдалтыныт.
Н.Чернышевский

Шочмын эрдене Михаил Макарович деке пурышым. Саламлалтмеке, тудо вигак
каласыш:
— Редакцийлан кусарыше пашаеҥ кӱлеш. Ончычсыжо ешыж дене пырля кечывалвел
кундемыш илаш куснен.Мый умылкалаш пижым. Пашадар школысо деч изирак; пачер
олмыктымо
тошто пу пӧртыштӧ лийшаш; пелашлан кызытеш нимогай пашат уке. Туге гынат
нелылык
ок лӱдыктӧ, шонем. Вет творческий кумылем йӱкшен огыл. Ончылий, кеҥеж
каникул
годым, ик тылзе наре тыштак кусарышылан да верысе радион корреспондентшылан
ыштен ончышым — шотлан толмыла чучеш.
Ик паша гыч утарыме нерген йодмашым роно вуйлатышылан пуртен пуышым, вес
пашаш
налме нерген — райгазет редакторлан. 1953 ий 27 июльышто переводчик —
кусарыше
должностьышто пашам ышташ тӱҥальым. Тиде кече гыч мыйын журналист курьерем
тӱҥале.
Август кыдалне райисполком председатель Т.И.Горнинов мыйым шкеж деке
ӱжыктыш.
Туштак роно вуйлатыше П.Ф.Попов шинча ыле.
— Эрла отпуск пыта,— мане Трофим Иосифович, — тыланда школыш пӧртылаш
логалеш.
— Молан? — йодде шым чыте.— Вет йодмашыштем чыла раш ончыктымо.
— Марий йылмым туныктышо уке, тендам нигӧ дене алмашташ,— умбакыже ойла
Трофим
Иосифович.
— Кузе уке?— шокшешт кайышым.— Мый палем: кызыт кок маровед паша деч посна
коштеш.
— Кӧ тугай?
— Иктыже — Маргарита Казакова, Лужалу ялыш Конышевлан марлан лектын. Весыже
—
Прасковья Акпулатова, Куженер район гыч, шукерте огыл Ӱлылсолаш Скворцовлан
марлан толын. Коктынат учительский институтым тунем пытареныт.
Трофим Иосифович, шинчалыкшым нӧлталын, роно вуйлатыше ӱмбак ончале:
— Тыгак мо?
Петр Федорович ӧрмалгыме гай лие. Вара ӱкымрак пелештыш:
— Мый пален омыл. Пален омыл.
Каҥашымаш деч поснак мыйым колтышт. Варарак пале лие: Мустайыш мыйын
олмешем
М.А.Конышева кая, а П.И.Акпулатова Нольыкмарий школышто туныкташ тӱҥалеш.
— Ӧршаш уке, пашам мемнан денак ышташ тӱҥалат,— ӱшандарыш редактор.— Райком
дене
ончылгоч кутырен келшыме.
Туге гынат тудо ыш чыте — партий райкомын кокымшо секретарьже П.Н.Белов
деке
кайыш. Платон Николаевич ден Трофим Иосифович коклаште могай мутланымаш
лийын —
ом пале, но мылам партийный учетыш райкомысо первичный парторганизацийыш
шогалеш
каласышт.
Тунытымо паша гыч кайымекат, мый школ илыш деч торлен омыл. Командировкыш
коштмо
годым школыш пурен лектам ыле. Туныктышо-влакын августысо да январьысе
погынымашлашкышт коштынам, секционный паша дечат кораҥын омыл. Газетыште
мыйын подпись
дене положительный корреспонденият, критический заметкат печатлалтыныт.
Икана "Волгыдо" колхозыш миен лектым. Шурным тӱредме, пырчым шийме да эллан
ужалыме, пареҥгым кӱнчымӧ, мландым кылмаш куралме нерген материалым
погышым. Вара
Нольыкмарий школыш пурышым. Завуч А.С.Хлебников мыйым ужо да вучыдымын
йодын
шындыш:
— Фельетоным возаш тольыч мо?
— А мо лийын?
— О-о, пеш оҥай историй,— мане Алексей Степанович.— Коын отыл гын, колышт
тугеже.
Колыштым, фактический материалым возен нальым. Тиде кечылаште районысо
партактивын погынымашыже лийын. Тушто КПСС ЦК-н 1953 ий сентябрьысе
Пленумжын итогшо да
"СССР-ын ял озанлыкшым умбакыже вияҥден колтымо мера нерген" пунчалжым
шуктымо
шотышто районысо партийный организацийын задачыж нерген йодышым каҥашыме.
—————————————————————————————————————————————————————
Умбакыже. Тӱҥалтышыжо 6-шо немерыште.
Активын погнымашыж гыч пӧртылшыштла, кок колхоз председатель ден школ
директор
йӱшывуя ик колхозницын комбыжым кучен наҥгаеныт да шолтен кочкыныт. Тидым
шуко
колхозник ден школьник ужыныт. Мый комбын озаж деке миен савырнышым,
икмыняр
свидетель дене мутланышым, но колхоз вуйлатышым муын шым керт.
Газетыште фельетон рушлаже "Любители гусятины", марла "Комбо шылым
йӧратыше"
вуймут дене лекте. Резонанс кугу ыле: партий райком бюро кумыньыштымат паша
гыч
кораҥдыш да чылаштланат шижтарыман строгий выговорым увертарыш. Школын
ончычсо
директоржо И.Г.Анисомов У Торъял районыш кайыш (тылеч вара тудым ужын
омыл), "За
коммунизм" колхоз председатель Г.Д.Ямбаршев Шернур райпон заготконторышкыжо
пурыш, а "Волгыдо" колхоз председатель Н.Г.Норкинлан шем пашашке куснаш
перныш.
Фельетон лекме деч вара кандаш ий эртымеке, Норкин дене вучыдымын вашлийым.
Шернурышто прокуратурылан у пӧртым ышташ тӱҥалыныт ыле. Вынемым пеш кӱнчат.
Эртен
кайымем годым ик еҥ вынем гыч кычкырале:
— Эй, Байков! Тый улат мо?
— Мый.
— Шого, кутырышаш уло.
Вынем гыч лекмек, туран йодо:
— Мыйым палет?
— Палем. Норкин.
— Тый ожно мыйым пеш чот обижайышыч,— ойлаш пиже Н.Г.Норкин.— Ӱчым шукташ
тӧчен,
ятыр жап пондо дене коштым. Редакцийыште мыняр жап лият, типографий гыч
кунамрак
кает, кушто илет — чыла пален налынам ыле. Икана, типографий гыч лекметым
ужын,
почешет ошкыльым. Тоям нӧлтал шуктышым веле — МТС кудывече гыч коктын
лектыч.
Мый кораҥ кайышым. Вескана, Культура пӧрт гыч кайымет годым, теве тиде
капка ончылнак шелын пуынем ыле. Капка гыч вучыдымын милиционер ллектын
шогале. Мылам
адак кораҥаш логале. А кумшо ганаже, райком гыч лекмекет, больнице марте
"ужатышым". Тыге кум гана тӧчышым, но шотлан ыш тол. Мый кидем лупшальым.
Тыланет Юмыжак серлагышым пуэн ала-мо, келгын ӱшлалтыш Норкин.
— Теве кызыт ончылнетак улам, шелын кертат.
— Э-э,кызыт шыдем шулен. Тунемже чотак сыренам ыле. Уке, пушташ огыл, а
нелын
сусырташ шоненам. Анисимовын высший, Ямбаршевын кыдалаш образований. Нуно
тунамак шканышт келшыше пашам муыч. А мый тӱҥалтыш школышто веле тунемынам,
адакше
Пӱнчерйымал ялыште пуртымо марий улам. Чинет ок лий гын, кӧ тыгайым жаплаш
тӱҥалеш? Вот тыгай историй — ойган, кочо мучашан...
Тау чон почын каласкалымыжлан. Мый вет нимомат пален омыл, эсогыл иктаж-
могай
эҥгек лийын кертшаш нерген шоналтенат омыл.
А 1983 ийыште Кугенерыште Г.Д.Ямбаршев дене вашлийым."Чевер ӱжара"
колхозысо механизатор-влаклан лекцийым лудмем годым тудо ятыр йодышым
пуэдыш. Лекций деч вара, сӱретлыман тояжлан эҥертен, мый декем лишеме да
куш кайышашем нерген йодо.
Лажъялыш, Койсола марте ала налыда ыле?
— Пожалуйста!
Машинаш ерланымеке, тудо шыргыжал пелештыш:
— Михаил Григорьевич, мыйым ышда пале докан. Мый Ямбаршев Григорий
Бмитриевич
улам. Да, кмло ий ончычсо фельетонын ик геройжо. Тау возымыланда. Комсомол
райком гыч мыйым колхозыш колтышт, а туштыжо путырак неле положений. Паша
гыч каяш
амалымат кычал ончышым, но шотым шым му. Кунам мыйым председатель гыч
луктыч,
шонымем семын вес вере кайышым. Ынде пенсийышкат лектынам...
Кок еҥ — кок тӱрлӧ пӱрымаш. А пӱрымашлан оза — айдеме шкежак. Тудо шке
пиалжым
шке тапта, шке илышыжым шке тӱзата.
Сентябрь мучашыште редактор М.М.Мамаев партийный курсыш тунемаш каяш
тарваныш.
— Педучилищым тунем пытарыме деч вара чырык курым нигуштат тунемаш логылын
огыл,— мане Михаил Макарович.
Райкомышто тудын йодмашыжым шотыш нальыч да редакторын алмаштышыжлан иктым-
весым
тулартыш тӱҥальыч. Ондак редакцийын ответственный секретарьже А.Н.Губинам
келшен
толшылан шотлышт, вет тудо КПСС райком секретарьланат пашам ыштен. Но
Антонина
Николаевна амалым муо: "Марий йылмым ом пале, сандене марла лекше номереш
кидым
пыштен ом керт".
Райкомын кокымшо секретарьже П.Н.Белов мыйым кок гана ӱжыктыш. Мыйынат амал
уке
огыл: редакцийыше але шагал ыштем, газет пашам сайын ом пале. Кумшо гана
ӱжмекыже, Платон Николаевич торжан кутыраш тӱҥале, эсогыл аватмут дене
шӱрдыл нале.
Пытартышлан каласыш:
— Тиде партийный поручений лиеш. Пашаште тунемат. Кӱлеш годым полшена.
Кечывал
деч вара бюрон заседанийышкыже толат.
Бюрошто, кугун кутырыдеак, мыйым редакторын алмаштышыжлан пеҥгыдемдышт.
Викшым
каласаш, штатный расписаний почеш тыгай должность уке. Кок полосан газет
арнялан
кок гана рушла да марла лектеш, сандене штатшат изи: редактор,
отв.секретарь,
литературный пашаеҥ, кусарыше, делопроизводитель (литпашаеҥ семын ыштен) да
бухгалтер. Мылам кусарышын окладше денак редакторын обязанностьшым шукташ
кӱштышт.
Мутат уке, паша чотак ешаралте: рушла возымо материал-влакым лудаш да
тӧрлаш,
марий йылмыш кусараш, верстатлыме полосам уэш-пачаш ончаш кӱлеш. Кертмем
семын
шкеат возаш тыршем. Но гонорар ӧрдыж авторлан веле сита чумыр номерлан коло
теҥгем веле ойырымо.
Гезетын у номержым печатлаш тӱҥалме деч ончыч тудым партий райкомын икымше
секретарьже В.Н.Винокуров да райлит (вес семынже цензор) П.Ф.Попов ончен
лектыт
ыле. Иктыже фактический йоҥылышым да трактовкым терга, весыже гостайне
логалме
деч эскера. Южгунам ямде материалым кораҥдаш да олмешыже весым шындаш
пернен,
нимогай умылтарымашат шотыш налалтын огыл.
Районысо партийный конференций лийшаш деч ончыч Вячеслав Николаевич мылам
критика да самокритика нерген ончыл статьям возаш кӱштыш. Ты шотышто
партийын установкыжым умылен налмек, райкомын отделлаштыже цифр ден фактым
погышым да кум кече наре возен толашышым. Тунам мый иктым пален омыл:
районный газетыште КПСС
райком бюрон членже-влакым шылталаш ок лий улмаш, конференцийыште але
пленумышто
лийше критикым веле ончыкташ темлалтын. Вячеслав Николаевич критиковатлыме
еҥ-влакын фамилийыштым удыралаш да весе-влакым ончыкташ темлыш, а чумыр
статьям
сайлан шотлыш. Тиде статья конференций деч кок кече ончыч лекте.
Конференций кок кече шуйныш. Отчетный докладыштат, выступленийлаштат
"Коммунар"
гезетын ятыр ситыдымашыжым палемдышт. Мыламат мутым пуышт.
— Латкуд тылзе ончыч,— маньым мый,— коло шымше райпартконференций, тений
августышто райкомын латкокымшо пленумжо районный газетын пашажым келгын
лончыленыт да
тудым саемдаш корным ончыктеныт ыле. Молан вара тугаяк ситыдымаш кодын? Эн
ончычак, редакций автор-влак дене кылым пеҥгыдемден да паша планжым шуктен
кертын
огыл.
Ойлымем годым газетлан тупуй еҥ-влакын лӱмыштым ушештараш логале. МТС-ысе
парторганизаций секретарь М.Ф.Новоселов, культура отдел вуйлатыше
Л.В.Павлов, райпо
правлений председатель Н.Е.Смышляев да икмыняр моло пашаеҥ-влак газетысе
шылталыме мутлан шыдешкат, критический материал почеш кӱлеш мерым огыт
ыште. Райсовет
исполком пашаеҥ-влак кокла гыч южышт газетын ойыртемжым огыт умыло.
Ф.П.Яндыганов, мутлан, колхозышто пареҥгым кӱнчаш полшымо амал дене
редакций ден типографийым кум кечылан петыраш распоряженийым пуэн. Тиде
йоҥылышым партий райком веле
тӧрлатен сеҥен.
Конференций районысо партийный организацийын илышыжым да пашажым вияҥдаш
кугу
тӱҥалтышым ыштен. Эн ончычак, райкомын кум секретарьжымат паша деч утарен
райкомын составышкыже у еҥ-влакым сайлен тыгак шке пунчалыштыже кугу паша
программым
палемден.
Но чаманен каласаш логалеш, у вуйлаыше-влак дене редакцийын пашаже ыш
куштылем.
Стихийный эҥгекат нелылыкым ешарыш. У ий вашеш йӱдым редакций, роно да
собес
верланыме пӧртым йошкар агытан пытарыш. Еҥ-влак полшымо дене редакций гыч
мебельым да документацийым луктын шуктышна, но заказ почеш печатлыме
продукцийым
шеҥгел пӧлемеш тул авалтыш. Уремыш лукмо погым оролаш райисполкомын
конюхшым йодым да шкенан пашаеҥ-влакым ӱжаш куржым. Нылытын тольыч. Калык
полшымо дене ме
утаралтше погынам типографийыш нумална, мебельым ӱмбала-ӱмбала шындылна.
Кум шагат йӱдым пожарым йӧратен сеҥышт. Военкоматын ӱжмӧ призывник-влак тул
шолгым
воктене эскераш кодыч.
Райисполкомышто экстренный совещанийым эртарышт, мом ыштышаш нерген
каашышт, вер
деч посна кодшо организаций-влакым жаплан Совет пӧртын икмыняр пӧлемешыже
вераҥдаш палемдышт. Мый эмлымверыш сусыргышо кидем пидаш да пачерыш
вургемым вашталтыне чияш коштын савырнышым. Кок кече годым, типографий гч
лекде, пашам ышташ —
ӱстел-кӱкен-влакым вераҥдаш, документацийым радамыш кондаш — перныш.
Кылменнӧрен коштмо дене черланышым гынат, чытенак чытышым.
Икмыняр кече гыч республикысе МВД-ын комиссийже тергаш тольо. Пеш шуко
экшыкым
ончыктыш. Нуным тӧрлатыде, типографийлан пашам ышташ разрешений ок пуалт.
Пожарный да Госстрах инспекций-влакынат претензийышт уло. Лачак редакцийын
гына шке
верже уке. 11 январьыште мыланна агрокабинетын йӱштӧ пӧлемжым пуышт,
окнаяндам
шындышна да коҥгаш сайынрак олташ тӱҥална. Шыгыр гынат, ӧпкелымаш уке: ынде
кеч
шкенан шокшо пыжашна уло.
Мӧҥгӧ гыч Микалай шоляш тольо да аван чот черланымыж нерген каласыш. Лида
пелашем тудын дене пырля кайыш, мылам изиш куштылгырак лийже манын, казам
пеленже
наҥгайыш. Ятыр жап мӧҥгӧ сомылым шкетлан йытыраяш — икманаш, шогылташ сита.
1954 ий 4 январьыште партий райкомын кокымшо пленумжо организационный
йодышым
ончыш. У структура дене келшышын, кокымшо секретарьлан В.К.Александровым,
МТС
зона шотышто секретарьлан Н.И.Губиным сайлыш, оргинструкторский отдел
вуйлатышылан А.И.Опалевым, пропаганда ден агитаций отдел вуйлатышылан
П.Т.Пуртовым, общий
отдел вуйлатышылан В.В.Парсаевым, райгазет редакторлан мыйым пеҥгыдемдыш.
Каласаш кӱлеш: М.М.Мамаев партийный курсыш тунемаш кайымыж дене шканже
нелылыкым
кондыш. Утыждене чот заниматлымыжлан кӧра вуйдорыкшо пуалаш тӱҥалын, шкеже
пашам
ыштен кертдыме лийын. Пленумлан тудым паша гыч утарашыже логале.
Пленумышто райкомын икымше секретарьже Н.М.Кашков лишыл жапыште шуктышаш
паша
нерген ойлыш, эн ончычак, палемдыме график дене келшышын, первичный
партроганизацийлаште погынымашым эртараш, тушто партконференцийын итогшым
каҥашаш да келшыше пунчалым лукташ ӱжӧ. Тыге мый арня коклаште вич вере —
автотранспорт конторышто, Коммунар" да Горький лӱмеш колхозлаште,
пищекомбинатыште да Нурвел территориальный парторганизацийыште — лийым.
Верлаште еҥ-влак денетӱрлӧ вашлиймаш, директивный орган-влакын у пунчалышт
гезетлан у темым ончыктеныт, у материалым возаш таратеныт. Кусарыште укелан
кӧра
ончычсо семынак шкалан кусараш логалын. Тиде пашам йӱдым веле, пӧрткӧргӧ
сомылкам шуктымеке, ыштенам. Варарак кусарышылан Кӱшыл Регеж марий Аркадий
Горохов, а
делопроизводительлан (чынжым гын литпашаеҥлан) Тумерсола рвезе Иван
Бердинский
фшташ тӱҥальыч. Ответсекретарь Антонина Губина марийже дене пырля олашке
илаш
кусныш, тудын олмеш Аркадий Конышев неле пашаш кычкалте. Литературный
пашаеҥлан
руш йылмым туныктышо Тамара Пуртова тольо. Кужурак кидан бухгалтерым паша
гыч
лукташ да мӱндыр верыш колташ логале, олмешыже весе тольо.
Штат тӱрыс теммеке, отв. секретарь парткурсыш тунемаш кайыш. Адак
"чӱчкыман" паша ылыже. Мер пашат ешаралте: Культура пӧртыштӧ "Чыла палынем"
устный журналын
редакторжылан тулартышт, "Шинчымаш" общество райотделенийыште правленийын
ответственный секретарьжылан сайлышт. КПСС рйком бюрон членже улмемлан кӧра
чӱчкыдынак колхозлаште "уполномоченный" семын илышым. Газетым подписатлаш
пропаганда
ден агитаций отдел вуйлатыше П.Т.Пуртовлан, я парткабинет вуйлатыше
П.А.Аслановлан кӱштат ыле. А икана эсогыл ЧП лийын — газет йӧршеш
подписьдыме лектын. Шошо
ага, уржа-сорла да шыже ага годым поснак неле ыле.
Ик тыгй эпизод ушеш кодын (тудо районысо 29-ше партийный конференцийын
протоколыштыжат ончыкталтын). Шыже кечын мый редакцийыште черетан номерлан
материалым
ямдылен шинчем ыле. Вучыдымын КПСС райокмын икымше секретарьже Н.М.Кашков
денпартий обкомын представительже Е.Г.Софронов пурен шогальыч.
— А-а, теве кушто улат улмаш! — кычкырал колтыш Николай Макарович.— Ну,
кайышна
"Первомайский" колхозыш!
— Пытартыш предложенийым возем,— манын гына шуктышым, тудо адак кычкырале:
— Давай! Давай!
Райкомын "Победа" машинаже пеш чулым, вашке гына Лепешкиныш намиен шуктыш.
Колхоз склад деран шогалмеке, Н.М.Кашков кладовщик деч йодо:
— Молан киндым огыда колто?
— Пырче лийын огыл,— шоктыш вашмут.— Шийме машина кызыт гына шияш тӱҥале.
Адакшым мешак уке.
Секретарьын шинчаже мыйын велыш савырныш. Торжа шомакше ПЛТИ гыч колхозлан
полшаш толшо студент-влакымат ӧрыктарыш:
— Райпо гыч кумло мешакым кондыза. Автоуправленийыште машинам налза да
пырчым
шупшыкташ тӱҥалза.
Селаш пырля пӧртылна. Лу шагат гыч кокыт марте машина верч тургыжланен
куштальым, но шотлан ыш тол. Лачак Ф.П.Яндыгановын полшымыж дене гына ик
машинам муым,
да тудыжат пудыргышо ыле. Тӧрлатен шуктымек, шофер дене пырля корныш
тарванышна.
Райпо вуйлатышын прзрешенийже почеш хозмагыште кмло мешакым налын лектым.
"Первомайский" колхозышто ямде пырче ик машиналан веле ситыш. Тудым
"Заготзерно"
пунктыш студент-влак конден пуышт. Кок гана мийыме годымат колхоз вуйлатше-
влак
ышт кой. Кладовзикат нуным ужын огыл.
Газетлан статьям йӱдым ямдылаш, а эрденыже поген шуктымо материал-влакым
редактироватлаш перныш.
6 октябрьыште, газетым печатлыме кечын, райисполком председатель
Т.И.Горинов
редкцийыш пурыш (идалык тӱҥалтыш гыч первый гана).
— "Семена" колозышто правленийын заседанийже лиеш,— увертарыш Трофим
Иосифович.—
Вольыкым теле гоч ончен лукташ ямдылалтме нерген йодышым каҥашаш тӱҥалыт.
Тушко
миен толаш кӱлеш.
— Таче газет лукмо кече, нигушкат каен ом керт,— вашештышым мый.
— Э, Пуртов луктеш. Йӧсӧ мо?
Редакций пашаеҥ-влак ик ой дене ситуацийым умылтараш пижыч да каласышт:
— Тудо марла газетым луктын ок керт.
Варарак пале лие: колхоз правленийын заседанийыже райгазет редактор деч
поснат
сайын эртен, тушко партий райкомын МТС зона шотышто инструкторжо миен.
Ик вере да вес вере шупшкедылмаш редакторлан гына огыл, чумыр коллективлан
нелылыкым конден. Южо номер — марла веле огыл, рушлажат — лекде кодын.
Тыгай экшыкым
республикысе семинаршыте ойыртемынак палемдышт. КПСС обкомын кокымшо
секретарьже
К.А.Скворцов, печать секторым вуйлатше Н.С.Шавердин "Коммунар" газетын
ситыдымашыжым келгынак лончылышт, пашам саемдышашлан мом ышташ кӱлмым
ончыктышт. Мылам
умылтараш да полышым йодаш логале.
Кечывал каныш годым Совет пӧртын фойештыже Н.М.Кашковым вашлийым. Ала-молан
пеш
чот шыдешкен. Пел шинчаж дене шӧрын ончале да руал пуыш:
— Тышке вуйым шияш толынат мо?! Колхозышто шагал лиедет, а вуйым шият...
Тылат
верч выговорым нал веле.
Воктене шогышо-влак ӧрын ончен кодыч. А пашаже туге лийын: К.А.Скворцов
мемнан
секретарьым шкеж деке ӱжын да "внушенийым" ыштен улмаш. Тидлан Н.М.Кашков
сырен
да мыйым "туныкташ" пижын.
Тыгай факт-влакым партийный конференцийыште тӱжваке луктын ончыктышым.
Критика
ден самокритикын тулжо чотак ылыжын ыле — делегат-влак икымше секретарьын
чиновник койышыжым, кычкыркален вуйлаташ мӧчымыжым кӱлынак шылталышт. КПСС
райкомын
членже-влакым сайлыме годым тудын ваштареш кумло км процент делегат йӱклен.
КПСС
обкомын представительже Н.А.Крюков ӧрмыж дене уэш-пачаш телефоныш куржтале.
Конференций деч вара Николай Макарович райгазет деке мелын савырныш.
Статьямат
шкежак возыш, паша план шуктымым терген нале. Бюрон заседанийыштыже
Т.И.Гориновым, А.И.Опалевым, райкомын икмыняр пашаеҥжым шылталыш да нунылан
планыште палемдыме материал-вакым редакцийыш жапыштыже пуаш темлыш.
Редакцийын пашаж нерген
йодышым бюрошто каҥашымек, ме производственный совезанийым эртарышна да
кӱлеш
мероприятийым палемдышна. Тиде жапыштак Марполиграфиздатын приказше тольо,
тушто
"Коммунар" газет редакций ден типографийын жинанс да озанлык пашаштлан
келге
анализым ыштыме ыле. Типографий пашаеҥ-влак 1955 ийысе планым сайын темыме
шотышто раш обзательствым нальыч. Райком ден райисполком журналист ден
полиграфист-влаклан сайынрак полшаш тӱҥальыч.
Тыгеракын, 1955 ий утларак пиалан ыле. Мыйынат илышет тӧрланыш. Москош
Всесоюзный ял озанлык выставкыш миен толаш, отпуск жапым Юрино каныме
пӧртыштӧ эртараш
йӧн лие, а шыже велеш у пачерым пуышт. (Вет ешна кугемеш: икымше ӱдырна
1954 ий
29 мартыште шочын, весыже — 1956 ий 12 майыше. Когыляныштат ясльым да
садикым
ужаш логалын огыл, аваштак нуным ончен куштен. Мый гын коклан веле нунын
дене
шинчылт кертынам, ораваште ур пӧрдмӧ семынак пӧрдынам).
"Коммунар" газет лекташ тӱҥалмылан чырык мурым темме вашеш мый архивласе
документ-влакым шерын лектым, ончычсо редактор-влак дене вашлийым. Лачак
икымше редактор Прокопий Карпович Карпов уке, тудын умыржо 1938 ийыште
кӱрылтын. А.З.Речкин, С.Е.Егоров, И.А.Морозов, А.Н.Четкарев, Ф.П.Шабердин
да М.М.Мамаев дене шинчаваш мутланымаш газетын историйжым рашемдаш полшыш,
нунын каласкалымыштым юбилей кастене мый докладыште кучылтым. Икмыняр жап
гыч Марий АССР ВЕрховный Совет
Президиумын Указше лекте: газетын ончычсо редакторжо М.М.Мамаевым, старший
наборщица Е.А.Андреевам, печатница Д.Г.Окуневам да мыйым МАССР Верховный
Совет
Президиумын Печетный грамотыж дене наградитленыт. Тиде награда мемнам
пашаште
утларак тыршаш кумылаҥдыш.
Пашазе да ялысе корреспондент-влакын радамышт палынак ешаралте. Нуно
промышленный предприятийлаште, колхозлаште, учрежденийлаште паша кузе
кайыме, соцсоревнованийын шарлымыже, ончыл опыт, каныш, тунемме, культура
тӱзланыме, физкультур
вияҥме да моло нергенат увертарен шогат, улшо ситыдымашым почын пуат да
кораҥдаш
полшат.
Верлаште пырдыж газет-валк лукталтыт. Южо редколлегий тиде пашалан уло
кумылжым
пуа, лывырге йылман да оҥай сӱретан газетым ямдыла, а южыжо лӱмлан гына
изирак
кагаз ластыкым арик-турик возкален, луктын сакалта. Культпросвет пашаеҥ-
влакын
ик семинарыштышт редколлегийын пашажым виктарыме нерген ойлышым, ончычсо
опытем
дене палдарышым. Световой (волгалтарыше) газет нерген каласкалымем поснак
кугу
интересым лукто.
Волгалтарыше газетлан ик-кок метр кужытан яндар кинопленко, чертежный перан
ручка да тушь (шеме, канде, йошкарге) кӱлыт. Пленкыш шем тушь дене текст
возалтеш,
йошкарге дене — Почет оҥа, ончыл пашаеҥ-влакын лумышт, канде дене —
критический
заметке-влак. Тыглай чернила дене возаш ок йӧро, возымыжо раш ок кой.
Пленкышто
мо возымым, суретлымым киноаппарат, алоскоп але проекционный фонарь дене
экраныште ончыкташ пеш сай Тыгай газетым "За коммунизм" ден "Красный
Октябрь" колхозлаште клубеш ончыктымо. Моо вереат тиде йӧным кучылташ лиеш.
Ты шотышто культпросвет пашаеҥ-влак чулымлыкым ончыктат гын, моткоч пайдале
лиеш ыле. Тыгай шонымашым шукынжо сайлан шотлышт.
Редакций пелен ожно, кумлымшо ийла тӱҥалтышыште, литератур кружок пашам
ыштен.
Тушто А.З.Речкин (Сакар Саню), Д.Ф.Богословский (Дим.Орай), А.Н.Семенов
(Эл.Майский), К.А.Исаков (Саскайн) пеш активный лийыныт. Газет
страницылаште Сарвай кугызан фельетонжо ден сатирический заметкыже-влак
печатлалтыныт. Тиде псевдоним
дене утларакше Дим.Орай ден А.З.Речкин возкаленыт.
Нунын традицийыштым умбакыже шуяш шонен, меат литератур ушемым ыштышна.
Тушко
редакций пашаеҥ-влак А.Конышев, А.Горохов, И.Бердинский, туныктышо
А.Январев,
Шукшиер гыч Буденный лӱмеш колхозын бухгалтерже Н.Афанасьев, Кугу Мушко гыч
"Чевер ужара" колхозын механизаторжо Г.Мустаев, ял озанык школышто тунемше
А.Ороспаев да молат ушненыт. Жапын-жапын, пырля погынен, нунын у
произведенийыштым каҥашенна, келшышыжым газетыш пуренна. Самырык автор-
влакын редакцийыш пурышо почеламутыштымат тушкан ончымо, сайжым печатлыме.
Коклан Шернурыш марий писатель-влак миен савырненыт. Никандр Лекайн район
мучко
лекцийым лудын коштын, Василий Юксерн йочапӧртыштӧ лийын, Мирон Чойн "За
коммунизм" колхозыш миен. Нуно редакций пашаеҥ-влак денат вашлийыныт, ой-
каҥаш дене
мыняр-гынат полшеныт. 1956 ий декабрь тӱҥалтышыште Макс Майн районысо
Культура
пӧртыштӧ, Лажӓял клубышто да Куженер районысо Йывансола школышто лудшо-влак
дене
вашлийын. Тудын дене пырля литератур ушемын членже-влакат выступатленыт.
Макс
Майн "Коммунар" газетлан литератур страницым ямдылаш полшен, а вара "Марий
коммуна" газетеш Шернур литушемлан пӧлеклыме литстраницым савыктен.
Лӱмлӧ марий писатель-влкым реабилитироватлымек, литушем земляк-вакын
лумыштым
курымешлан шарнаш кодымо шумлык йодышым тарватыш. Райсовет исполком кум
енан комиссийым ыштыш. (Тушко А.И.Нагаевым, М.С.Куклинам да мыйым пуртымо
ыле). Кӱлеш
материалым поген ситарымек, комиссий справкым да шке ойжым исполкомыш пуыш.
1956
ий 14 ноябрьыште лукмо пунчал негызеш Шернур селасе Коммунальный уремым
Конаков
уремыш, а Набережный уремым Шабдаров уремыш савырыме. Тыгодымак
республикысе
правительстве деч Культура пӧрт воктен А.Ф.Конаковлан да И.А.Шабдаровлан
(Шабдар
Осыплан) памятникым шогалташ йодмо ыле. (Пямятникым 1960 ий 12 июньышто
почмо).
Эше иктым ушештарыме шуэш. Кумло икымше райпартконференцийыште ойлымем
годым мый
Пеледыш пайремым пӧртылташ кӱлмӧ нерген йодышым нӧлтальым. Шке шомакем
стенограмме дене келшышын ончыктем.
"Татарийыште да пошкудо Параньга районышто Сабантуй манме калык пайрем уло,
а
марий-влакын тыгай пайрем уке. Молан? Неужели сай пайремышт лийын огыл?
Лийын.
Теве документ-влакым ончалына. 1920 ий 23 июньышто лекше "Марий илыш"
газетыште
марий-влакын у революционный пайремышт — "Йошкар пеледыш пайрем"— нерген
ойлалтеш. Тиде пайрем эн ончычак первый марий драматург-просветитель,
Шернур педкурсын преподавательже А.Ф.Конаковын инициативыж почеш 1920 ий 27
майыште эртаралтын. Тиде кечынаке Шернурышто краеведческий музей-выставкым
почмо.
1923 ий 11 майыште МАО-н исполкомжо, варарак партий Марий обком пунчалым
луктыныт, тиддеч вара Йошкар пеледыш пайрем пӱтынь Марий кундем мучко
шарлен ыле. Но
вараже тиде пайрем локтылалтын да йӧршеш манме гаяк мондалтын.
Иза-шольо татар калык семын ме КПСС райкомын да райсовет исполкомын
пунчалышт
пчеш, шошо ага пытымеке, рушарнян, спортивный таҥасымашан весела Пеледыш
пайремым эртарен она керт мо? Лиеш! Калыкын ожнысо культурыж гыч эн сайжым
ойырен налаш лиеш да кӱлеш".
Шукынжо ӧрмӧ гай лийыч. Конференцийыш КПСС обкомын пропаганда ден агитаций
отделжым вуйлатыше А.Ф.Немцев толын ыле, тудат нимом ыш ойло. Конференций
деч вара
мый тудын дене ӱчашаш пижым.
— Пеледыш пайремым эртараш пеш шотлан толеш, — маньым мый.
— Тиде йодышым чыла могырымат шымлаш кӱлеш,— каласыш Александр Федорович.
Пеледыш пайрем ятыр жап ыш пӧртыл, но шымлымше ийлаште тудо кумдан шарлыш.
Кӱлеш
аргументым ямдылымаште кызытсе академик В.С.Соловьевын заслугыжо кугу.
1957 ий тӱҥалтышыште колхозлаште отчет ден сайлымаш погынымаш-вакым эртараш

тӱҥальыч. Тиде жапыштак райвоенкомат запасысе офиыер-влакым тунемаш погыш.
Физкультур ден спорт комитет мыйым спорт судья семын тӱрлӧ таҥасымашке
шупшкедылаш
пиже. А паша тугакшат шыгыр. Икана Йошкар-Ола гыч телефон дене йыҥгыртышт.
Обкомын кокымшо секретарьже И.Р.Москвичев увертарыш:
— Уфа олаште Башкирийысе рабселькор-влакын съездышт лиеш. Райком тореш огыл
гын,
каяш ямдылалт.
Николай Макарович деке мийышым.
— Тыглайже ондак райкомыш увертарат ыльыс,— мане тудо.— Но командировкыш
колтат
гын, райком тореш ок лий.
Поранан игече корным нелемдыш гынат, каслан олашке толын шуым. Малаш Максим
Семенович деке пурышым. Эрденыже обкомыш мийышым. Иван Романович каласыш:
— Съездым эртарыме шотышто чыла пален налаш тырше, мо кӱлешыжым раш возо.
Пӧртылмекет, мый декем пурен каласкале.
16 январьыште кумытын — КПСС обком инструктор Г.П.Никитин, "Марий коммуна"
газет
редакторын заместительже Н.О.Осипов да мый — поезд дене Озаҥыш кудална, а
тушто
Уфаш кайыше поездыш шична. Вагонышто вучыдымын "Советская Башкирия" да
"Совет
Башкортостаны" газет-влакын собкорышт Киселев да Шарипов дене палыме лийна,
нунат съездыш каят улмаш.
Уфаште мемнам вич пачашан "Башкирия" гостиницеш вераҥдышт. Кажне уналан
посна
номерым пуышт. А съезд Правительствын заседаний залыштыже кок кече шуйныш.
Кандаш шӱдӧ утла рабселькор, журналист, партийный да совет пашаеҥ-влак
"КПСС XX
съездын пунчалжым шуктышаш верч кучедалмаше печатьын задачыж нерген"
докладым
колыштыч, пренийыште 65 возалтше гыч 28 еҥ ойлыш. Мемнан делегаций деч
Н.О.Осипов саламлыме мутым каласыш.
Мӧҥгеш толмо годым Никитин ден Осипов Уфаш миен коштмо нерген Иван
Романовичлан
увертараш сорышт, сандене мый поезд гыч вик Шернур корныш тарванышым.
Йудлан
мӧҥгыштӧ лийым.
Эрденыже мылам "Чевер ӱжара" колхозыш отчет ден сайлымаш погынымашке каяш
куштышт. Кас шумеке, райком гыч В.М.Смоленцев йыҥгыртыш:
— Эрла кечывалым обкомыш миен шуаш кӱлеш, Москвичев ӱжыкта.
"Эх, шонем, толшемла пурен омыл, сандене шокшым пуынеже".
Тале поран корным петырен. Нимогай машинат ок кошт. А кугу терым трактор
веле
шупшын кертеш.
Толашен-толашен, олашке йӱдым веле толын шуна. Малаш адак шурин деке
пурышым.
Эрденыже партий обкомыш ошкыльым.



082696
************************************************************************
8—26
Лӱмгече

Муро — илыш шулдыр

Марий ӱдырамаш кокла гыч ик эн первый профессиональный мурызо, республикын
калык
артисткыже Вера Евгеньевна Смирновалан тений 21 августышто 80 ий темеш.
Тудым
чапле юбилейже дене шокшын саламлена да шке илыш нерген шарналтен ойлымыжым
савыктена. Пагалыме мурызын каласкалымыжым Гельсий Зайниев возен налын.
— Авам да ачам дене таҥастарымаште мый кужу ӱмыран улам,— тӱҥале шке мутшым
Вера
Евгеньевна.— Ӱшанымылат ок чуч — кандашле ийышкат шуым. Ӱмыр писын эрта,
маныт.
Тиде чынак улмаш. Шуко неле-йӧсым чыташ логалын гынат, шке пӱрымашемлан ом
ӧпкеле. А нелыже изинекак вачышкына кугу кӱла возын: куд ияш улмем годым
авам колен
колтыш, тудо 28 ияш гына ыле. Ме, шым икшыве, тулыкеш кодна. Ачам вес ватым
нале. Но тудо ӱдырамаш мыланна аванам алмаштен ыш керт, да алмашташыжат
шонен
огыл...
Шочынжо Звенигово вел Кожласола гыч улам. 30-шо ийла тӱҥалтыште мыйым
колхоз
вакшыш мельниклан полшаш колтышт — йоҥышташ толшо-влак деч гарнц ложашым
вискален наледенам. Вакшызыже Атлашкин фамилиян марий ыле, лӱмжым монденам.
Мураш
йӧратымем колынат, икана ойла:
— Тылат, Вера, мурызо лияш пӱралтын. Тыште мешакым нӧлтышт коштмешкет, лучо
Йошкар-Олашке тунемаш кай, илен-толын, айдемыш лектат.
"Тунемаш каяш..." Ойлаш гына куштылго. Оксам уке гын, кузе каем? Тау поро
чонан
Атлашкинлан, тудо ложашым ужален да оксажым мылам пуыш, экзаменыш каяш
темлыш.
Тыге мый Марий искусство техникумыш логальым, концерт дене коштмышт годым
палыме
лийме Нина Конакова да Настя Тихонова дене ик пӧртыштак тунемаш тӱҥальым.
Эх,
могай весела, пиалан пагыт ыле!
Вашке Алексей Искандаров Моско консерваторийым тунем пытарен тольо, хор
капеллым
чумырыш. Мыят тушко возалтым. Репетицийыш чон йывыртен коштынна, кажне
концерт
мыланна пайрем гаяк лийын. Теве ынде 63 ий годсек Алексей Искандаровичым
кугурак
йолташ, иза, туныктышо семын палем. Тудо — ӱмыр корныштем ик эн пагалыме
еҥ.
Санденак 90 ийым темымыж лӱмеш Марий театрыште эртарыме пайрем касыш мийыде
шым
чыте, Йыван Кырлян мутшо дене саламлен ойлышым:"Тыйым ыштыш марий вате,
иле,—
мане,— шер теммеш!" Тыгак чот пагаленам Сергей Николаевич Николаевым.
Шукышт тудым уста драматург улмыжлан жапленыт. Мый гын искусство паша
управленийым вуйлатымыж годым калыклан шуко сайым, порым ыштымыж нерген
каласынем. Сергей Николаевич артист-влакым умылен моштен, нуным аклен,
переген. Да, драматург нерген мут
лектын гын, тидым ушештарыме шуэш. Сар деч ончыч мылам театрыште пашам
ышташ
пернен. Икана мемнан ялыш "Салика" спектакль дене мийышна, мый тӱҥ рольым
модым,
а Полат Акпай рольышто Тимофей Соколов ыле. Саликам йӱкташ толмо сценыште
АкпайСоколов ойла: "Мый Евдюш ӱдырым марлан налнем..." (ачам ялыште Евгений
огыл, а
Евдюш маныныт). Вучыдымо мыскарам колын, калык шу-у воштыл колтыш.
Ачамже, Евгений Андреевич Смирнов, тӱрлӧ семӱзгар дене шокташ да мураш
мастар
ыле. Усталык тушым чонышкем тудо пыштен. Туге гынат артист лияш шонымемлан
ваштареш шогале, тунемаш кайымем годым корныланат оксам ыш пу. Икмыняр жап
гыч,
1940 ийыште, мурышо да куштышо ансамбль (мый тушто пашам ыштем ыле) шочмо
ялем
воктенсе Красногорский поселкыш концерт дене мийышат, ончаш ачам ден авамым

ӱжым. Сценыш лекташ черетем шумеке, Палантайын "Шке ӓтя гыц" мурыжым
муралтен
колтышым. Ончем — ачам шортын шинча. Концерт деч вара мӧҥгышкына пырля
ошкылна,
чон почын мутланышна. Мурымем шке пылышыж дене колмеке иже, ачам умылен:
мыйын
пиалем, пӱрымашем — искусство пашаште, муро тӱняште.
Вашке сар тӱҥале. Тиде кече Марий республикын юбилейже дене лачеш тольо.
Пайрем
лӱмеш ямдылыме концертыште мый Яков Эшпай ден Грюнфельдын возаш тӱҥалме
"Мирон
Мумарин" опер гыч Эвикан арийжым мурышым. Тиде муро чылалан пеш келшен,
сандене
мыйым тудо кечынак правительстве пӧртеш эртарыме банкетыш ӱжыч, угыч
муралтен
пуаш йодыч.
Сарлан кӧра цуло илышна чот вашталте. Ансамбль гыч шуко пӧръеҥ фронтыш
кайыш,
нунын олмеш эвакуироватлалтше артист-влакым нальыч. Иктыже — Мария
Михайловна
Любская — мылам путырак келшен, тудо шке шотан кумирем лийын. Ончыч Моско
театрыште мурен. Марийжат, Илья Иванович Фроликов, мурызо ыле. Нуно сар деч
вара
пӧртыл ышт кай, Йошкар-Олашак кодыч.
Ме, Маргосфилармонийын артисше-влак, элым аралыме паша деч ӧрдыжтӧ шоген
огынал.
1943 ийыште февраль тӱҥалтыште мемнан лу еҥан фронтовой бригадына икымше
гана
корныш тарваныш. Тудын радамыштыже конферансье К.Сибиряк, мурызо-влак акак-
шӱжарак Кряжевамыт, М.Мыльникова да мый, куштызо-влак О.Кудрявцева,
Е.Данилова,
Ю.Карелин да М.Веденть кин-Сатэран, музыкант-влак К.Гейст ден П.Тойдемар
ыльыч.
Пел талук утла тӱрлӧ фронтышто концерт дене коштна, муро, куштымаш да сылне
сем
дене салтакын патырлык кумылжым нӧлташ полшышна. Пӧртылын, изиш каналтымек
да
репертуарым пойдарымек, угыч мӱндыр корныш лекна. Элнан эрыкше верч
кредалме
вер-шӧрыш чылаже кум гана миен коштна.
Бригадынан радамже кажне гана изиш вашталтын, но ме кудытын: Павел
Тойдемар,
Маргарита Мыльникова, Макс Веденькин, Елена Данилова, Юрий Карелин да мый —

фронтовой группо деч нигунамат ойырлен огынал. Землянкыште да блиндажыште,
госпитальыште да ангарыште, кресаньык пӧртыштӧ да вокзалыште — кушто гына
выступатлен огынал, мемнам чыла вереат эн шерге уна семын вашлийыныт.
Бригадын баянистше
композитор Константин Гейст мылам лӱмынак "Вучем таҥем" мурым возыш (мутшо
Мирон
Чойн-Большаковын). Тудым йӧратен муренам:
Таҥем ыле, таҥем уке;
Таҥем кайыш тул-войнаш.
Иле, мане, толам, мане,
Шӱден кодыш чот вучаш.
Вучем, таҥем, тол-ян, таҥем,
Шем тушманым пытарен.
Тылат шӱмем аралем,
Весе ок керт савырен...
Фронтысо "На врага" газетын ик номержым тачат аралем. Тушто мемнан дене
вашлийме
нерген тыге возымо:"На днях в нашем подразделении был концерт фронтовой
бригады
артистов Марийской АССР. Бойцы и командиры с большим удовольствием
прослушали
марийские и татарские песни в исполнении Веры Смирновой. Хорош молдавский
танец
"Юла" в мастерском исполнении Елены Даниловой и Юрия Карелина.
Исключительно
тепло была встречена певица Маргарита Мыльникова..."
1945 ий 31 мартыште Литвасе Шауляй олаште мемнан бригадын ик тӱжемше
концерше
лие. Мурен-куштен ситарышна гына — сценыш 21-ше армийын командующийже
генерал
И.М.Чистяков лекте да тиде шке шотан юбилейлан кӧра бригадын членже-влакым
наградитлыме нерген приказым лудын пуыш. Тыге мый, Тойдемар да Рита
Мыльникова Йошкар Шӱдыр орден дене палемдалтна, моло-влак — боевой медаль
дене. Эше тылеч ончычак бригадынам СССР Совнарком пелен искусство паша
комитетын да профсоюз ЦК-н,
тыгак МАССР Верховный Совет Президиумын Почетный грамотышт дене
наградитлышт,
мылам да Павыл Тойдемарлан республикын заслуженный артистше лӱмым пуышт.
Сар кечылаште ме йолташем-влак дене воинский часть ден госпитальлаште
чылаже 1061 концертым ончыктенна.
Чаманем, фронтыш муро дене коштмо йолташем-влак ынде пеш шагалын кодыныт.
Но тудо пагытым шарналтем да чонем рвезештмыла лийын колта: Сеҥымашым
лишемдаш меат
изиш да полшенна!
Жап эрта, илыш вашталт толеш, марий искусство каваште у шӱдыр-влак
чӱкталтыч.
Иктыжым Шернур мландын ӱдыржӧ Галина Окунева-Ластовкам, поснак чот йӧратем.
Тудлан мурызо лияш Юмыжак пӱрен. Тек шукырак лийыт тыгай мастар-влак, тек
марий чоным чотрак куандарат!



090296
************************************************************************
9—02
Басня-влак
Виталий ДМИТРИЕВ

ДЕМОКРАТИЙ
Сайлат вуй олмеш кужу Почым.
Кид-йол, Мӱшкыр-туп, Шӱй ден Пылыш
Йӱклат, кычкырат "чоным почын":
— Мемнам пукша Йол, нӧлта шылыж,
А Вуй кӱшыч веле онча,
Ышта — тумна!— пыч-пыч Шинчам...
Тидлан тореш лие ик Вуй
(Эмгак, коктеланыш Пулвуй).

Кеч ушыжо вуйышто веле,
Сеҥаш тыгай годым пеш неле,
Кеч лийже уш мунло, Сократын,
Сеҥа шуко йӱк — демократий...

ИКТЕ ДА...
Чыве:
— Ик арня арам мо шинченам?—
Шӧртньӧ муным мунченам!
Ончалаш мият —
Муныжо кия...
Тугаяк ошо да тыглай.

Ит моктане Чыве гай.

ЙОМШО-ВЛАК
Иленыт иквереш, пырля
Мераҥ ден Рывыж, ош Турня.
Талук эрта да шыже —
Кодеш чонанже икте, Рывыж.

ПУАТ, НО...
Шогертен ойла:
— Премийым кунам пуат мылам?
Возенам мыняр — тодам, тодам,
Огыт пу — йодам, йодам...
Шогертен ден мом ышташ, каҥашышт.
— Пуэна,— вара каласышт,—
Серкалет шол — палена ме "воз"
манметым...
(Учырен шукташ огеш лий вожылметым!)
Пуэна... чарнет гын возыметым.

ИЗИ ПАШАЧЕ
Шоҥшо, Пий, Коля
да Умдыр-влак
Пеш нужнан иленыт:
— Ял еда кӱчен кошташ ала?—
Шке коклаштышт шып ойленыт.
— Темын шер... Шужен шинчен,
Йогылан ок шич коя...
Шот ок лек вучен,—
Малдалеш Коля
Да лектеш омсашке.
Шуко жап ок эрте, пӧртылеш:
Шӱдыра... ушкалым, а оксаже-е!
Родо-влакшын тевак ӧрт лектеш:
— Ой! Кузе, кушечын?— йодыштыт,
Кид парняштым тодыштыт.
— Маскалан кӱнчем илемым,
Тудо тыгерак аклен виемым...

ОРВА
Орваже, икте, шолдырген улазын:
Кычырик да кочырик! шокта —
Шӱралта, ӱйла, лагуным налын,
Да умбаке имньыжым покта.
Корно мучко, тутыш, тегыт пытымеш
Оравам шӱра улазе утымеш...
Но туткар лектеш эре, кушеч от вучо,
Шкежак кидышкет толеш — нал, кучо!
Ты ганат ыш эрте весынже —
Орава шаланыш... Весыже.

Мом ыштет — тыгае койыш да йӱла:
Йӱкым лукшо "оравам" ӱйлат.

ЛАР НЕРГЕН
Книгам поген книгам йӧратыше.
Тыге илен, ярсен "йӧр атыже":
Пошкудо тудын дек пурен —
Книгам йӧратыше сукарам пуреш.
Очкижым шинчажлан чикта
Да книгалажым ончыкта.
Чыла вере книга: кӱвар ӱмбалне,
Туврашышке шумеш ныл шӧрлык,
Пӧртӧнчылнӧ, леваш йымалне,
Теменыс ларышкат...
Пошкудо ӧрын:
— Тынар книгам лудаш монь огыл,
Пурак деч эрыкташ — талук эрта.
Ужале чырыкшым — оксат лиеш эсогыл,
Огеш лий сукарам нулташ эртак...

Книга кӱлеш — нимом ойлаш,
Но ларыште... ложаш лийшаш.

ВУЙДЫМО ПОРМО
Ик омса ӱмбалне
"Пормо. Вуй." возалтын
шӧртньӧ дене.
Кечывалым
Лыве толын Пормо деке.
Икымше гана ужеш гынат,
Пормо Лывым — шӱвылжӧ шыжа —
вурса:
— Куштылго койышан улат,
Калык нурышто тырша...
Кажнын ончылно пыльгет,
Такшым тый молан илет?!
Лывын кумылжо весеме,
Каласен вашеш ыш сеҥе:
"Толынам торжа тӱняшке
Илышым сымыстараш,
Поро тулым чӱктылаш шӱмлаште,
Шыде дечын утараш..."
Да омса ӱмбалне,
Шӧртньыш пор ден ешарен,
"Пормо. Вуйдымо." серен,
Лыве лектын кайыш
Сылне, шокшо майыш...


МАСКА ДА КАЙЫК-ВЛАК
Корак ден Шогертен карат,
Маскан пашажым шӱктарат:
— Тӧра улеш...
пашаже мом шога?!
Ик сомылжо — коям гына пога.
Шкеж век копаже кадыр —
йодат гын полышым,
кӱлеш ток "надыр":
куп лоҥго пӧчыж, модо,
мӱй караш!..
— Кузе тыге лиеш?—
ӧреш Маска,— ом ыҥле:
пырля илаш... да
вуйдымын караш?
Перна ты кайык-влакым ынде
кучаш да почыштым кӱраш!—
шыдештын Рывыжлан ойла.
А тудыжо чоян ӱйла:
— Туге, туге, чынак,
могае улыт...
Шонем, шкеак кертат
йӧртен ту "тулым"—
тый нуным нал пашашке,
воктекет —
ужат, осал умшаштым петырет...
Маска тыгак ышта, налеш —
Корак ден Шогертенын
йӱкышт чылт йомеш!..

Могае палыме сӱрет:
Тыгак айдеме-влак шургат, йӱклат —
Шонет, мер калыкверч (ыра шӱмет!)
Тыршат да уло чоныштге йӱлат.
Шичмек кугу окладыш, верыш шокшыш,
Шып лийыт, йӱкыштат ок шокто.

УШКАЛА - УШ КАЯ
Онча Тарля — марийже йӱшӧ:
пыкше шога, ӧндалын меҥгым...
Тумам нӧлта:
— Шӱмет мылам — рашеме — йӱштӧ,
илен тыгай сӱрза воктене
так шоҥгемым,
тылат, ужам, тулмеҥге лишылрак,
айда пагале
да тудымак ӧндалын... мале!

Тыгай ушкалымаш —
коеш — уш кайымаш.

КУМШО КУМЫЛ
Ӱдырамашым ужын,
Джинн кленча гыч кычкыра,
яндам кыртмен кыра:
— Утаре мыйым, пеш вучем
лукметым,
луктат — шуктем кум кумылетым.
Могай, каласе, уло кумылет?
Шуктем туге — йывыртен,
шинчам кумет!
Ӱдырамаш манеш:
— Йӧра,— да Джинным утара.
Вара ыҥлен налеш — арам:
паленже огыл джиннын
шоҥго улмыжым —
Ок шукто тудо ӱдырамашын
кумшо кумылжым...

"УНА"
Шоҥшо деке "вучымо уна",
подылшо, мыз-муз пура Сӧсна.
Лавыра йолан эрта вик
ӱстелтӧрыш
(ямдылен — шуктен, кӱэшт-луген —
Шоҥшо пайремлан ӱстелым
тич поген):
— Тый гына йолташ улат —
шераш вер-шӧрым...
О, тый мыйым вученат аман,
а кушечын палышыч — пурем...
Ах, могай сиетше — юмылык таман,
Но кочкаш, ужат, мылам пӱрен...
Нер йымак вудыматен тыге
(Йӱын-йӱын — йӱдыген?),
кочкын, мӱшкыр лӧчымеш,
шер теммешке — пурын ӧкымеш,
тӱрвынчын сий ваке, шӱведен,
Шоҥшын "тосшо" ӱстембалым
эрыктен коден...

Тыгайрак сӱретым ужын, кумыл сӱсана:
келын лектыт чоным Сӧснала.

"ВӰРАҤЛЫМЕ" ВУЙЛАТЫШЕ
Маска — кундем оза кожлаште.
Мераҥ кашакым Рывыж вуйлата.
Тореш чапа — кӧ шоныш?— трук кожалте:
Пашам тӱҥальыч тӱҥ гыч тӧрлаташ.
Шинчеш оза пӱкеныш Пире ынде —
Чыла гаяк тӧрам поктен колта
(Кеч нунак Пирым ты креслыш шындышт),
Кодеш мераҥ кашакым Рывыж вуйлаташ.
Ончет — уэш пӱкен йырваш
тума тарваныш?
Азуло Пирым Шордо вашталта:
Адак тӧра-влак кушко — кӧ
шаланышт...
мераҥ кашакым Рывыж вуйлата.
Вара Шурмаҥше Шордынам
олмештыш,
Вуйлатыме пашаш "у шӱлышым" пурта.
Кеч-мо гынат, тугакак тошто семын
Мераҥ кашакым Рывыж вуйлата.
Тыге озашке лектыч Луй, Варсеҥге,
Мочоло кайык икте-весым вашталтат.
Но тӱҥжӧ — нигузе вашталт ок сеҥе!—
Мераҥ кашакым Рывыж вуйлата!

ТОСПРЕМИЙ
Тӧра дек эплын пуралеш,
тугак шляпажым вуйжо гыч налеш
илалше возышо Чаҥа
(возен кандаш книгам
да премийым ваҥа):
— Черетыш тыште мо возат,
Тоспремий шотышто ойлем...
— Возатше тыште да,— манеш оза,—
черетше пеш кужу,
шонем мый, шот ок лек...
Эше... кӧн тосшо тый улат?
Тосет уке — уке Тоспремийжат...
Тений налеш Турня-тос, Чаравуев,
Вес ийын — Суслик:
пытара возен романжым,
Кумшеш — черет шуэш —
Тумна-тос Шуев.
— Кузе аклат книгажым —
сайжым да томамжым?
— Аклат — шотлен:
мыняре возенат, возет,
манамыс, тӱҥжӧ — кӧ тосет...
— Тосемже шуко: Шемкорак, Куку,
Киса, Пӧрткайык, Коляйос...
— Сита, ит шотло: Коляйос —
вот тисе тос!
Йӧра, Чаҥа-тос, пуртена черетыш —
айлет тый тушто шке веретым...

Южикте кугыжаныште
мемнанак жапыште
тӱҥпремийым налаш черетыште шогат:
вучат, кунам шуэш шагат.

ПӰРКЫТ ВОКТЕНЕ
Курык вуйышто
(келша дыр кӱкшыт)
чумырен пыжашым Пӱркыт.
Тудын пӧртшӧ йымалан
шке илемжым ыштыш
сур Пӧрткайык:
мом шонен, могае амаллан
моло семын ял воктек ыш кае?
А пален,
пыжаш воктенже Пӱркыт
кайык-шамычым ок кӱрышт;
да иктаж гана пызат,
кочмыж жапыште пыжалт
(кава гыч шӱрашла),
Пӱркыт дечын кодшо сӱмырла;
илыш вет — вара лектеш
мутат тыгае:
пырче гай Пӧрткайык,
нер гыч поч йотке сийлалт,
Пӱркыт-он пелен ила...
Да тӱҥалыт "Моло огыл — родыжо"—
ойлаш,
тудын деч лӱдаш да... пагалаш.

Шукынжо тыге
"Пӱркыт" лишне верым учырат:
родо-тукымге
"он пыжаш" йыр чумыргат.

"ЙӰКСӦ МУРО"
Сидыр Комбо — композитор.
Илышыже — шыже:
шоҥгемаш тӱҥалын —
вуйжым "покшым налын".
Шке кузе шонен — пытартыш —
"йӱксӧ мурыжым" кошартыш...
Кугешна — сур пунжо оварга,
ырыкта пырткалше шӱмжым
(тататорийым возен) лӱмжӧ:
тукым муро — "Га-га-га".



090396
************************************************************************
9—03
Юрий ИКСАНОВ
Шӱм кечылан вашеш
Поэме гыч ужаш

Тукым вож
О школ! О шочмо школ!
Уш-акыл апшаткудо.
Кузе лийнемак шол
Кокланже тыйын кӱдынь.

Ушнен пырля уэш
Юарлыше радамыш,
Пеш тамлыме шуэш
Ужар ийготын тамжым.

А шинчымаш тӱня
Кумдан омсажым почын:
Тунем, ит лий тумна,
Ӱшанлын ончо ончык.

Ал снегым пырчын-пырчын
Кузе тыршен погет,
Тыгак тый илыш чыным
Пыштал уш-атышкет.

Задача, тӱрлӧ формул,
Ойлал-я, шере ма?
Кунамже чылтак пормо
Тематыс шерымак.

Пеш тамле да мӱгинде,
Яра ок тол, тосем.
Шкежат мый тидым ынде
Кертам раш каласен.

А нӧргӧ акыл, тудо,—
Куралдыме сӧрем.
Налеш мыняр пӱжвӱдым,
Куатымат эре.

Уке гын, чапле озым
Нӧлтеш мо? Кавыска?
Тек якте* шӱм гыч возын
Лиеш поян саска.

Мый ӱшанем: ума
Садак тӱняште поро.
Палет, могай улмаш
Кунам дыр чал Суворов?

Шке пагытшын геройжо,
Ушан, тыглае пеш.
Садланак кажне ойжо
Шыҥен салтак чонеш.
———————————————————————————————————
1 Якте — волгыдо.

Мемнан марий каван
Ыш лий мо патыр онжо.,
Кугезе Эл-аван
Чап верч шоген кӧ оҥын?

Ом "кае" мый кычал
Акрет самыныш, мӱндырак.
Мылам изи гычак
Йӱлен чолгештын шӱдыр:

Сергей Чавайн таҥна —
Эреак кӱкшӧ ваче.
Марий М.Шкетанат —
Ойган я мыскараче.

Артист Йыван Кырля,—
Чап курыкшо, ой, кӱкшӧ!
Ялкайн — тудат пырля,
Эрвел мландемын шӱшпык.

Лым лийдыме Ипай —
Кӱдыратше комсомылын.
Мотор, уста тыгай
Эше мыняре моло.

Мемнанлак вигенат
Кресаньык еш гыч улыт.
Логарыш пышкемат
Кӱза: вет шукышт — тулык.

Но лектыныт Элнан
Пагалыме Айдемыш.
Кугезе йылмынан
Вачешак эҥертеныт.

Кунам шояклан верчын
Перненыт кӱ коклаш,
Кунам шкежат Ош Кече
Шоген илаш-колаш,

Эх, кӱрлындас, вувер
Чонан "йолташ" палач-влак,
Марийын эн чевер
Саскам ончен умбачын!

Кеч тӧченда эн шакшын
Куклаш пӱй пурын, вошт,
Ила тачат, ыш кашке
Мемнан кугезе вож.

Кӧ васара дыр кочын:
"Сита, кушкен тӱяш?
Историй деч моткочак
Шер темын, чылт ия.

Тый лучо йыр ончал —
Мо ышталтеш тӱжвалне.
Адак лӱя пычал,
Да магырат ава-влак.

А "кӱшнӧ" мом тӧчат?
Вашпижыт пырыс-пийла.
Уке ласка тачат,
Элна шот ден ок иле.

...Уш-акыл пӧртылта
Тунамсыш, угыч школыш.
Мондалтын лыҥ наста,
А тидыжым гын — колышт.

Урокышто тыгодым
Чоҥештыже шыҥа,
Шокта ыле Чылт оҥгыр
Йӱк туныктышынан.

Уке, книга гыч огыл
Йоҥгалтын кажне мут,
Когартыш пуйто шолгым
Книгаште пеш от му.

Колна ты кечын шуко
Шке калыкна нерген.
— Лукнеже гын кӧ шӱкыш,
Те шарныза: нерен

Шинча гын шып кугезе,
Лиеш гынже мӓймӧн,1
Шоналтыза-ян шкеже,
Кертешак ыле мо

Саклен шке юмым, лӱмжым,
Шке йылмыжым — саскам
У тукымлан эн тӱҥжым?
Шӱм таушташ вашка!
—————————————————————————————————
1 Мӓймӧн — пелодар.

Эр кечылан вашеш
Кунам иктаж пушеҥгым
Волгенче рашкалта,
Эн кочо орлык семын
Тудлан кодеш ты тат.

Кеч лийже патыр тумо,
Пеш нӧргӧ писте кеч,
Садикте шерге тудо,
Йӱла чон кажныж верч.

Онарын тукым-насыл,—
О шочмо калыкем!
Эрежак ыш лий асыл
Корнетше, умылем.

Ок мондыктаре пагыт,
Ок ӱштыл шу, уке,
Кузе тушман-влак агышт.
Садак шыч шич сукен.

Шаланенат марждежла.
Шоктен йыр ойго сем.
"Колаш гын — шке мландешак!"—
Вес пеле каласен.

А кайышышт? Вашлийын
Кузе гын йот кундем?
Муат мо илыш вийым,
Шке эл дечет утен?

Но ӧрдыжкӧ камвочшо
Пушеҥге нӧшмылак
Колтеныт утыр вожым
Чолга кугезе-влак.

Мый лучо ик легендым
Каласкален пуэм.
Легенда, тудо, эм гай,
Вӱр-шерышкак шыҥен.

Ойлат, шукерте ожно
Мемнан кундемышкат
Конден ик патыр онжо
Почешше ик тӱшкам.

Векат, ты корно чучын
Мучашдыме гаяк.
Йоген дыр мучкыч мучко
Шинчавӱдат лыҥак.

Эрвелыш, ир Башкирыш,
Эр кече ваштареш.
Кораҥ умбаке, пире,
Кашка, ит кий тореш!

Ужат, кугу эҥерым
Изиже алмашта.
Ойла шинчашт: "Чеверын,
Ме тыландаже — таҥ".

Каеныт нуно тылзе,
Утларакат ала?
Лач тидыжымак кызыт
Кӧ каласа, пала.

Но корным икана
Моткоч кугу куп пӱчкын.
Кыша ойла: кана
Воктенак шуко пӱчӧ.

Вер-шӧр келшен дыр пешак,
Я ӱнарат шулен?
Вик манын шоҥго Пекыш:
— Лиеш тышан илем.

Илем! Манаш гына!
Уэш тӱҥал яра гыч.
Адакшым, вашкыман:
Вет теле ок шаяре.

А Пекышын улмаш
Пекташ — ик шольо, икте.
Молан ок пиж — ума
Уста айдемын кид гыч.

Ик лай эрден Пекташ
Шкет тарвана сонарыш.
Тудлан ок кӱл эпташ,—
Маскалык вий-ӱнарже.

Кыдал воктене пикш —
Ӱшанле тудын родо.
Кожла йыр — ок кой виш.
Южшат! Шӱлен тек роҥго.

Чий мландымак пӱртӱсшӧ
Мочол ушештара.
Эх, ынде шочмо тӱсым
Кунам ужман? Тора!

— Эй, йыгыт, тыйже кусын?
Мом пернылын коштат?
Чылт маныт кайыквусышт,
Улат айват, коштан.

А кечыже калачла
Лишеме вуй турат.
Вераҥыч ӱшык лачыш —
Мераҥ да луй, урат.

Каяш жап ынде мӧҥгӧ,
Шуэш кочмат-йӱмат.
Чу, ончылно трук мо гын
Волгалте? Ой, юмат!

Йомакла почылт кайыш
Пырт ошкылмеке — ер.
Тегак эртен от кае:
Тугай яндар-чевер!

Ший-шӧртньын вӱд пундаште
Модеш лыҥ карака.
Ончен йыр, иканаште
Каласетак: "Ракат!"

Тӱняште иктаж-кушто
Улешак гын узьмак,
Тек йывырталын кушто:
Узьмакше — ты пусак!

Пекташ сер дек лишеме
Чурийжым шӱялташ.
Чурк лие. Койо шемын
Мо пундыш гай ялт, а?

Пуш дене омыж кӱдынь
Еҥ колым эҥыра.
Шкежат чай пикш деч лӱдын,
Раш, огыл аҥыра.

— Токта! Атма, атма!*—
Шинчаже — мыскынь тарзын.
"Ты еҥ суас аман?"—
Шып шонкала сонарзе.

Уке, ок кой тушманла.
Чием денат — нужна.
"Ала тудат мемнанлак
Лыҥ орлыкым ужшан?"

Тыгак улмаш, пошкудо.
А лӱмжӧ гын — Карсан.
Ший ер вес велне — кудо,
Кает — шуат каслан.
———————————————————————————————————
1 Токта! Атма! (тат.) Шого! Ит лӱй!

Кеч лишене кадыргалын
Йога изи эҥер,
Карсан тыш каракалан
Толешыс кажне эр.

Легендынан мучаште
Ойлалме тыгерак:
Улмаш ялт мӧр чӱчалтыш
Карсанын ӱдыр-влак.

Пекташын шинчаш возын
Ик шымавуч-оръеҥ.
"Кап мучко "рвезе ожыҥ"
Вӱр руштшыла орен!".

Вет кӱшнӧ икте кече,
Лий кеч марий, суас,
Йырваш ик шыже кечын
Лӱшкен кугу сӱан.

Чоҥеныт илен-толын
Шке пӧртым ер сереш.
Тиддеч вара вӱд толкын
Мыняр ошмам шереш.

Пекташ ден Пекыш ынде
Шукертак шып малат.
Тыге пыта легенда.
Лач "Пекыш куп" малдат.

А кушто илен ожно
Карсан, эрта корен,
Тӧр пасунажын оҥжым
Эҥер олмеш корем.

Чын, илышнам тачат
Манаш ондак шол "сакыр".
Ялна — электрошинчан!—
Вот тӱҥжӧ. Огыл сокыр.

Мут толмашеш адак
Ик керым палемдем гын,
Шонем мый, кӧнеда
Теат ты оем дене:

Южгодымжо шем кечым,
Эн шакшымат сеҥаш,
Кугезына-влак дечын
Кӱлеш дыр тунемаш.



090496
************************************************************************
9—04
Василий Крылов
Чаркамут*
Шочмо кече нерген
Омо дене ик оҥайым ужым. Пуйто, шонем, таче мемнан сӱан гай весела да
шарнымашан
пайрем. Пуйто, шонем, мемнан йолташнам пагалыше-влак гына толыныт. Пуйто,
шонем,
кажныже могай-гынат пӧлекым ямдылен. Пуйто, шонем, кажныжат, тудым пагален,
могай-гынат поро шомакым лукнеже. Пуйто, шонем... А молан шонем? Омо чыныш
савырныш. Пагалыме таҥ-влак, чарканам йоҥ-йоҥ-йоҥ пералтена. Тек шочмо
кечым палемдыше йолташнан илышыже йоҥгыдо лиеш!

* * *
Шочмо кечыжым пайремлыше йолташнам ончалын, шоналташ лиеш: шкетын — тиде
сай.
Кернакыс. Лачак тыйым веле кӱтат, лачак тыйым веле моктат, лачак тылат веле

пӧлекым пуэдат. Но калыкыште ойлат: "Ит уш — сай, а кокыт — сайрак. "Чынак,
кок
еҥ — тиде ужо йолташ, кок еҥ лиеш — йокрок йомеш, кок еҥ — тиде ужо
йӧратымаш.
А кунам тачысыла шуко калык погына? Шукышто — весела, шукышто палыме
лектеш, шукышто садак чонлан келшыше ик йолташым муаш лиеш. Поснак таче. Но
кажнылан тиде
татыште эн сай йолташ, тиде чылалан коймо верыште шинчыше именинникна.
Айста тудын пиал шулдыржо кушмо верч йӱын колтена. Вет сай йолташым
вашлиймаш — тиде пиалым мумо дене икгаяк!

* * *
Пагалыме...! Шочмо кечет дене саламлен, тыге ойлем: мый тылат самырык тумо
гай
тазалыкым, висвис пеледыш гай волгыдым, ерыште ийын коштшо мужыр йӱксӧ гай
пиалым, пӱнчӧ гай кужу ӱмырым тыланем!
————————————————————————————————————
*Умбакыже. Тӱҥалтышыже кандашымше номерыште.

* * *
Тачысе юбилярлан, паледа, мом темлем? Тек тудын могыржо кажне кечын тӱрлӧ
верыште корштыжо. Опытан доктыр-влак ойлат: пеҥгыде тазалык тунам лиеш,
кунам кап ик
верыште огыл, а тӱрлӧ вере коршта...

* * *
Мый тиде пайрем ӱстелтӧрыштӧ шинчыше юбилярын илыш-корныж нерген изишак
рашемдынем ыле. Да, улыт тугай-влак, кудым "шочмо тувыран" еҥ маныт. Нуно
"кугу чӱчӱшт"
полшымо дене службышто лифт дене кӱзымыла кӱзат. Но улыт вес тӱшка еҥ-влак,
кудышт илыш пӱрымашлан огыл, лач шкаланышт ӱшанат. Нуно лифт дене кӱзымыла
огыт
кӱзӧ, а служебный тошкалтыш дене эркынрак, но ӱшанлынрак тошкалын кӱзат.
Айста ме, тыгай еҥым пагален, чарканам кучена. Тек нуно, нимом ончыде,
каватӱр
деке нӧлталтше пӧрт кӱкшытыш тошкалтыш денак кӱзат!

* * *
Юбилярын поро пелашыже, пошкудыжо, пагалымыже да палымыже-влак, ужыда,
покшелне,
почетан да пушкыдо пӱкеныште пиалан пӧръеҥ "пыжашым" оптен. Паледа,
палымына таче вачӱмбакыже 70 ийым пыштен. Але спорт йылмыш кусараш гын,
патыр кидше дене
кирым 70 гана нӧлталын. Тыгай еҥым кузе от пагале! Но таче юбилярым
пагалыме гына шагал. Садлан чаркамутыш куснынем, чаркам нӧлталаш йодам.
Шымлымаш гыч пале,
пагалыме юбиляр, айдеме шымле ий марте илымыж годым коло куд ийым мален,
латкум
ийым мутланен, да куд ийым кочкын эртара. Но тыште ик шомакымат йӱмӧ нерген
каласыме огыл. Молан? Тогдайышда докан: йӱаш шере вӱдымат але тыглай
вӱдымат, кочо
вӱдымат лиеш. Кочо вӱдым йӱшӧ шагалрак шере вӱдым йӱэш, шере вӱдым утларак
йӱшӧ
кочо вӱдым шагалрак йӱэш. Мый юбилярлан да молыланат, конешне, иктым
темлем: шере да кочо вӱдым иктӧрак йӱза. Иктӧр темыме ведра дене веле каяш
каньылрак!

* * *
Таҥ-шамыч! Айста мыйын пешак сайын палыме йолташем верч подыл колтена.
Тудым мый
чӱчкыдын шарналтем: кечывалым, йӱдым да эрден эрак, тыгак пычкемыш кастене.

Адакшым пашаш кайыме да пашам ыштыме годым, унала мийымаште да канымаште,
туристла мӱндыркӧ коштмаште да канымаште, йӱраныште, лавыраныште, чатлама
йӱштыштӧ.
Икманаш, шкемын шергакан йолташемым чыла вереат шарнем, эсогыл кызыт,
тендан дене пырля шинчыме годым, йолташ-шамыч, теве тиде ӱстел воктене...
Но тудым шарналтен йӱаш гына ынже пӱрӧ. Айста, таҥ-шамыч, кужу корно гай
ӱмыржӧ верч йӱын
колтена!

* * *
Ик йомакыште мудрч деч йодыт: "Тӱнямбалне могай у увер уло?" Тудо вашешта:
"Мо
колмем каласаш але мом ужмем ойлаш?" Тудлан ойлат: "Лучо ужметшым ойло."
Вот мыят тачысе юбиляр нерген мутым лукнем. Тудо моткоч проста еҥ, но чон-
кумылжо дене
мемнан коллективлан моткоч шуко ыштен. Садлан ончыкшымат ме тудым тыгайымак
ужнена. Тыгай койышыжо, кумылжо, шӱм-чонжо ий гай ынже шуло манын тыланена!

Илыш пиал да ончыклык ӱшан верч
Акрет годым философ Аристотель ойлен: "Айдеме эртен кодшо жапшым шарналта
гын,
тудо мландӱмбаке ончалеш, ончыклык нерген шона гын, шинчажым кавашке
викта".
Кызыт ме ӱстелтӧрыштӧ шинчена. Садлан икте-весе ӱмбаке ӱшан дене ончена.
Тек
мемнан шӱм-чонышто эртыше жапын эн сай кышаже кодеш, тачысе илышын эн
мондалтыме
пагытше лиеш да ончыкыжым ужар озым гаяк пиална шыта. Мый ты чаракам ӱшан
верч
нӧлталаш темлем!

* * *
Ӱшан верч подылына. Пӧръеҥ тек мешак дене оксам ыштен налам манын шона.
Ӱдырамаш
кунам-гынат тыгай поян пӧръеҥым вашлиям манын ӱшана. Трук тиде ӱшан
воштончышла
пудырген возеш гын, тунамат вуйдым ида саке. Пудыргыжым погыза. Вет нимо
яра
йомшаш огыл. А пудыргым вторсырье конторет эре налеш.
Тыгеракын, ӱшан верч чарканам нӧлталына!

* * *
Марий калыкын тыгай мурыжо уло:
Пасу покшел кожшо ок лий гын,
Пасулан ӱшыкшӧ мо вара?
Идым шеҥгел куэже ок лий гын,
Идымлан ӱшыкшӧ мо вара?
Пакча шеҥгелнет ломберже ок лий гын,
Пакчалан ӱшыкшӧ мо вара?
Ачана-авана огеш лий гын,
Мыланна ӱшыкшӧ мо вара?
Мый кызыт чыландам кынелын шогалаш ӱжам. Амалже моткоч кугу. Ме вет курым
мучко
шке ача-аван ончылно парыман улына. Нуно, мемнам ончен, йол ӱмбак шогалтен,

илыш-корныш ӱшанлын лекме верч тыршеныт. Ӱдымӧ озым тек шыркаҥеш, кумылна
тек
ача-ава пелен лиеш. Ача-авана верч!

* * *
Мый йӱам тыйын поро чонан улметлан, тыйын ушетлан, каткан отыл — тудлан,
чын
йолташ улметлан, чолга койыштетлан верч!... Молыжо тыйын шкендын уло.

* * *
Айста сай айдеме-влак лӱмеш подыл колтена! Вет меже пеш шагал кодын улына!



090596
************************************************************************
9—05
Владимир ЛЮБИМОВ
Илыш курым — кужу корно

Шарнымаш роман
1. Мыйын илышем
1993 ий июльышто Куженерыште лекше "Ӱжара" райгазетеш "Чын деч нигуш от
шыл"
вуймутан статья савыкталте. Тудым республикысе Госархивын пашаеҥже В.Шомина
возен. Тушто 30-шо ийлаште Куженер велысе еҥ-влакым кузе репрессироватлыме
нерген
серыме.
Статьяште тыгай вер уло: "Теве вес еҥын пӱрымашыже. Любимов Иван Дмитриевич
Рушплак ялыште илен. Кресаньык пашам ыштен, кулаклан шотлалтеш... Тудымат
мӱндыркӧ
шынден колтыман. Тидын нерген пунчалым колхоз член-влакын тӱшка
погынымаштышт
1931 ий 26 июльышто лукмо. Колташ ешыжге. Ешыштыже шкеж деч посна кудытын
улыт:
пелашыже Овдаки, Миклай эргыже, Матрана шешкыже, Анна ден Качырий ӱдыржӧ-
влак
(иктыже латныл ияш, весыже лу ияш), Лайдемыр уныкаже (кок ияш)..."
Кочам нерген да мемнан ешна нерген данныйым Марий Эл Республикысе кугыжаныш
архив гыч налме.
В.Шомина умбакыже тыге палемда: Любимовмыт еш гыч эн изиже Лайдемыр нерген
ойыртемынак каласаш кӱлеш: тудо кызыт Марий Элыштына кумдан палыме
пиатель..."
Иктым тӧрлатен каласыде ок лий: мыйым кок ияш манын ончыктымо, а чынжым гын
мый
1928 ий 11 июньышто шочынам да ял гыч колташ ыштыме жаплан кум ият ик
тылзаш утларак лийынам. Кок ияш гын, очыни, нимомат ом шарне ыле, а кум ияш
лиймемлан
кӧра тиде шучко пагытым мыняр-гынат шарнем.
Мом гына ыштылын огытыл тунам кулакыш лукмо ешла дене! Авам дене коктын У
Торъял
тюрьмаште шинчымым сайынак, манаш лиеш, шарнем. Мутат уке, сурт гыч ешнам
поктен
луктыныт да мыйым нигушко чыкашат, авам пеленже мыйымат налын. Шарнем,
тюрьма
кок пачашан милиций пӧртын йымалныже ыле. Окнаже изи, мланде воктене,
решоткан.
Кызытыт шинчаштем тыгай сӱрет: тюрьма пӧрт Шӱкшан эҥер воктенак, еҥ-влакын
пазарыш ала такак эртымышт годым йолышт гына коеш. Тыге авам дене пырля кок
ала кум
кече тыште шинчыктышт да когыньнам ала-кузе вашке колтышт. Тыге ме У Торъял
районыштак улшо Кузнечыш кайышна. Тыште авамын ӱдыр мӧҥгыжӧ. Семон кочам
деке топкышна. Мыйым авам кидыштыже нумалын, коклан ошкылашат тыршенам. Но
лучко меҥгым
эрташ куштылгак огыл. Шочмо ялыш, Рушплакыш, вигак каяш авай тоштын огыл.
Пеш сайын шарнем мемнан суртнам, тошкемнам пытарыме деч ончычсым. Ялыште
"раскулачитлыме" манын огытыл, а "пытарыме" маныныт. Кернакшат пытарымаш
лийын тунам.
Сай озанлык-влакым пытарымаш. Пашам тыршен ыштыме дене погымо, тӱзатыме
озанлыкым, суртпечым каргымаш. Мемнан пӧртна кудугылан лийын. Пӧрт ваштареш
пулдыр,
вара леваш, вӱта шеҥгелне арвагудо, тудын деч тораштак огыл таве. Кудывече
вес
велне, урем тӱрыштӧ, кок пачашан клат ыле. Вӱталаште икмыняр имне, ушкал,
моло
вольык тич лийыныт. Улан сурт-оралте. Тошкемыште — сад-пакча. Пареҥгым ала-
молан
сурт воктен шынден огытыл. Шарнем, вӱта шеҥгелнак, ныл-вич важык тораште,
эҥыжвондо пакча ыле, воктенже шоптырвондо туштанак олмапу-влак, вишнер
кушкыныт. Сад
шеҥгелне умыла пакча кумда ерым налын. Тудын воктене куэр пуйто орол шотеш
кушкын. Тошкем шеҥгелнак кумда пӱя йылгыжын. Мемнан кугымӧр йыраҥнат лийын.
Тунам
тыгай сад-пакча ялыште шагал ыле. Тудым шындыме, ончен куштымо пашам Йыван
кочамын Сергей шольыжо шуктен шоген. Тудо колымшо ийлаштак, ялыште манмыла,
першыллан ыштен. Ыштенже Топкайвлак (Токтайбеляк) селаште.
Кочамжат тунамсе жаплан тунемше еҥ лийын. Ныл ийым гына тунемын, а илышым
сайын
пален, озанлыкым кучен моштен. Шыма, шотан марий ыле. Еҥым эре пагален.
Шӱрден,
осалын, туманлен кутырымыжым колынат омыл.
Да, ялем дене палдараш кӱлеш докан. Тудо Рушплак маналтеш. Тыште витле наре
сурт
ыле, тышеч латкокытшо — руш-влакын. Нунылан кӧра ала-мо яллан Рушплак лӱмым
пуэныт. Очыни, руш-влакак ялыштына ончыч илаш тӱҥалыныт.
Тошкем мучаште пӱя воктенсе тайыл пакчанам куралме, пареҥге лукмо годым ик
верыште эртак чайгорка, кӱмыж пудырго лектыт, адакше тыште мландат шун
йӧршан лийын. "Молан тыште чайгорка, фарфор пудырго лектыт?"— манын
йодмемлан ковам тыге
вашештен:
— Ожно, мемнан тошкемыште, пӱя воктене, Пинегин рушын суртшо лийын улмаш.
Вара
тудо Морко велыш илаш каен, маныт.
Чынак, Морко кундемыште лесопромышленник Пинегин лийын манын возымым тошто
илыш
нерген материалыште лудынам. Ала тудак мемнан тошкемыште ожно илен да Морко
велыш каен?
Пӱтынь марий кундемысе семиынак ожно мемнан ял йыр чодыра лӱшкен шоген
улмаш.
Ковамын ойлымыж гычак пале: ожно куклем нурышто марий-влак кас марте
тӱредашат
тоштын огытыл, пасу тӱрыш, маска лектеш улмаш, адак тудын урмыжмо йӱкат еҥ-
влакым лӱдыктен.
А кызыт пич чодыран, манмыла, олмыжо гына кодын. Тудын лиймым шарныктен,
кӱсото-влак гына пасушто ужар остров семын койыт. Иленыт улмаш ожно мемнан
кундемыште
еҥ-влак посна-посна илем дене. Тыгай илем олмо ял воктенсе нурышто ятыр
вере
палдырна.
Ялна Лемде эҥер кок могырышто тӱзланен кушкын. Корембалне тӱҥ шотышто руш-
влак
иленыт, тыште ик марий Иван Петрович Яковын гына суртшо лийын. Руш ден
марий-влак келшен иленыт. Лемде пӱя ужар тӱсан ялым ший ока семын
сӧрастарен. Суртпече-влак шукышт пеҥгыде, ару лийыныт. Арам огыл вет мотор
Рушплак маныт ыле. Тыште мотор чонан еҥ-влак ятырын лийыныт. Но шекш кочо
гай чонан, еҥын илышлан,
улан илымыжлан кӧраныше-влакат ыльыч. А нунылан кресаньык коклаште кулакым
кычалмаш, кӧм-гынат, кулакыш луктын, шке ялже гыч, шочмо суртшо гыч луктын
колтымо
кампаний пеш кид семын лийын. Кулак радамыш мыйын кочамат логалын. Ялыштына
кум
суртым кулакыш луктыныт: иктыже — мемнан, весыже Тихон Лукоянович Шкалинын
да
кумшыжо — руш Сергей Антонович Шахтаринын.
— Мемнам кулакыш лукташ манын, суртыштына кум гана описьым ыштеныт,— ойлен
авам
Матрена Семеновна.— Кок гана ыштеныт, но кулакыш лукташлан озанлыкыште
поянлык
ситен огыл, сандене кумшо гана опись ыштыше мемнан ял марий Иван Егорович
Михеев
(Петр Йогыр Йыван) варыме тоям, посипка ведрам да моло арверым кагазыш
возен.
Тыге ӧкымак кум тӱжем теҥгеаш поянлык улмым ончыктен. Ялысе активист-влак
ешнам
кулак семын шке сурт гыч луктын колташ, пӱтынь оралтым колхозлан пуаш,
погым
торгиште ужалаш негыз уло манын шотленыт. Шарнем, ме эше шке пӧртыштына
илена
ыле, ялысе еҥ-влак толыныт да левашым, вӱтам пужаш тӱҥальыч. Уло еш шортеш.
Мый
тунам але тиде ойгым умылен моштен омыл, йоча шинчам дене ӧрын онченам.
Кочамым, сурт озам, улан ила, поян, тарзым кучен, манын титакленыт. Ончетше
гын,
чыла поянлыкым ешна шке пашаже, пӱжвӱдшӧ дене чумырен. А тарзым кучымо
шотыштат
арам титакленыт. Чын, шурно погымо, шийме да моло паша тургым годым пошкудо-
влак
полшеныт. Вет ялыште паша шыгырыште але пӧртым, моло оралтым чоҥымо годым
вӱма
йӧн дене ваш-ваш полшат. Ял калыкын илыш радамжак тыгай.
Кочамын изишак шӧртньыжӧ лийын. Вет ожно икмардан илыше марий-влакат оксам
шӧртньыш савыраш тыршеныт, вет тудо ӱшанле акан.
Тыгай илыш пуламыр лишеммым шижын, кочам шӧртньыжым погалтен да ондак
тошкемысе
кугу писте вож воктек шылтен. Но вара тиде верлан ӱшанен огыл, ала тушеч
тудым
налаш йӧн ок лий манын азапланен да йӱдым поянлыкшым Карсен кӱсотыш, ик
кугу
пӱнчӧ вож воктеке, наҥгаен шылтен. Тушто икмыняр кече кийыктымеке, кочамын
чонжо
ала-молан утыр ойгырен, адакат йӱдым кӱнчен луктын да вигак Чарнур ялыш
Натали
ӱдыржӧ деке ошкылын.
— Натали ӱдырем, палет вет, могай илыш толын, изишак шӧртнем уло... Тендан
деке
шылташ пуаш шнем. Кузе шнет? Шке ӱдырем улат, арале,— кочам, изирак йошкар
пондашыжым шола кидше дене ниялтен, сӧрвалыме семын ойлен.
— Йӧра, шылтена, вара кӱлешда годым мӧҥгеш налыда,— кугурак, топката капан,
мотор шӱргывылшан Натали кокам каласен.
Вара шӧртньым йӱдымак пакчасе олмапу воктеке рокыш кӱнчен пыштен. Тыге
кочам
жаплан ласкан шӱлалтен. Эрдене содор мӧҥгӧ пӧртылын, а чонжо садак ойгырен,
шке
суртышкат, шӱм вургыж, тошкем гыч пурен.
"Мо тыгай илыш толын? Молан мемнам тыге тушман гай, осалым ыштыше семын
пытарат,
ял гыч колташ ыштеныт?— азапланен тудо. — Кушко илен шуман, мом эше ончыкта
тиде
у илыш?"
Кочам илыш радамым сайын пален. Пален, шижын тудо: ала-мом гынат элыште,
кресаньык шотышто йоҥылыш ышталтеш. Но кӧлан тидым каласет, кӧлан
умылтарет? Тыгай
шонымашым вуйышто гына кучаш логалеш. Тугакат кызыт ятыр еҥым совет тушман
семын
петырыме, судитлыме нерген шучко увер эре шокта. Кочам кугун мутланаш ок
йӧрате,
чыла ойго кӧргыштӧ шолеш чоным нулта.
Суртна пустаҥын, кудугылан пӧртнан кыдежыш кӱшыл мучаш гыч улшо активист
Выльып
Микалын ешыжым илаш пуртеныт.
Ял гыч луктын колтымо кече толын шуо. Мемнан ешнам, кок орвашке шынден,
Чарлашке
наҥгаят. А мый, ораде йоча, ала-кушко пуйто унала кайымыла йывыртенам веле,
вет
чылан пырля улына. Мемнам луктын ужаташ уло ял гаяк погынен. Иктышт
йывыртеныт,
шукышт чаманен ончат. Ковам, авам, Ана ден Качыри акаммыт, шортыт. Кочам
ден
ачам гына шып улыт. Кызыт тидын нерген возем да нуным чаманен, чонем
шортеш, логарым кочо комля иша. Молан тыге пошкудо-влак шке пошкудыштым
йӧрдымыш луктыныт?
Мемнан еш, чыган еш семын кок орвашке шинчын, ялнан пушеҥге вуй йоммешке,
шеҥгек
ончен шочмо верже гыч кая. Мӧҥгеш толаш пӱрен мо? Кунам толеш?
Кок кече гыч ме Чарлашке миен шуна. Кӱртньыгорно воктенсе кугу левашыште
икмыняр
кече илымым шарнем. Паровоз шӱшкымӧ эре шоктен, коклан тудо мемнан
левашвелыш
кудал толын, эртен каен. Вара, омем дене тиде паровозын ӱмбакем кудал
толмым
ужын, трук омем дене шорташ тӱҥалынам. Тиде шучко омо дене мый индеш-лу ияш
лиймем марте орланенам.
Леваш йымалне еҥ-влак моткоч шукын улыт. Нунымат ала-кушко колташ погеныт.
Икмыняр кече тыште лиймеке, мемнан ешым ола гыч ала-могай ялышке наҥгаят.
Корныш
тарванымеке, мый авам деч йодам:
— Авай, мӧҥгӧ каена мо?
— Уке, мӧҥгӧ огыл, эргым,— авам вуем гыч ниялта, шинчажым ӱштеш.
Каслен Озакъялыш (Медведево район) налшен шуктышт. Мемнам чердакан суртыш
клатыш
илаш пуртышт. Ме уло еш дене тушто малена. Суртоза мемнам порынак вашлийын
огыл.
Ковам ден авам пасу пашам ыштат. Мыят авам дене пырля йытын кӱрмашке
коштам.
— Кунам мӧҥгӧ каена? Айста таче каена,— манам авамлан.
— Теве вашке каена,— ышталеш тудо.
Ик кечын авам да акам-влак (ачамын шӱжарже улыт) мӧҥгӧ лектын кайышт, а ме
ковай
дене коктын Озакъялеш кодна. Кок кече гыч мӱндыр кочам, авайын ачаже Семон
кугыза, ош вӱльыж дене тольо да мемнамат мӧҥгӧ велыш кудалыктыш. Корно дене
каена,
мыйын йоча чонем шочмо ялыш чыштыра, вашке миен шунем. Лапката капан, лопка
пондашан кочам корнышто мылам тӱрлӧ нерген каласкала.
— Молан мемнам тыгай торашке конденыт?— шеҥгек ончен йодам, пуйто ала иктаж-
кӧ
мемнам, кучен, мӧҥгеш наҥгаяш толеш.
— Эх, уныкам, тугай илыш толын. Ала-мом ыштылыт, мый, шонен, шотымат ом
му,— манеш кочам, имньыжым покталта. Ковамат, шып колышт шинчымеке,
мутланымашке ушна:
— Тиде совет ия-шамыч илышым тыге локтыльыч... Молан еҥ ямдылан тыге
пижыныт йолагай-влак? Мемнан пӧртыштӧ Выльып Микалак ила чай?
— Тудак ила, маныт. Шке пӧртшӧ шӱйын волен шинчын. Ынде вот тендан пӧртлан
оза
лийыныт. Ямдыште илаш пеш сае,— кочам шыдешт кутыра.
Орваште лӱҥгалт каен, кечын шыматыме дене мый мален колтенам. Помыжалтым,
йыр
ончыштам. Ялт палыдыме вер-шӧр. Ялна кушто? Ковам мыйын вуем ниялткала.
— Орлыклан шочынат, уныкам. Мом эше ужат тиде илышыште, ала?
Кочамат, мыйым чаманен, тупем гыч вӱчкалта.
Кастене ала-могай ялыш малаш пурышна.
— Кунам мӧҥгӧ шуына?— йыгылем.
— Эрла, эрла мӧҥгыштет лият,— ковам вашешта.

* * *
Эрлашым кечывал жаплан мӧҥгӧ миен шуна. Шке ялем ужын, туге йывыртышым,
изиш гына, орва гыч волен, ял велыш куржын шым колто. Суртна деке, капка
ончыко, миен
шогална, мый содор гына орва гыч волышым. Капка гыч ваштарешем Анна ден
Качыри
акаммыт лектыч, мыйым ӧндал кучышт. Пӧртыш пурышым, моткоч куаненам.
Пӧртыштӧ
вес еҥ-влак илат. Кыдеж омсам комдык почым да манам:
— Тиде мемнан омса, мый оза улам!
— Тый, тый оза улат,— воштылеш кочам, шыргыжыт акам влакат.
Пӧртыштӧ изиш шогылтымат, уремыш куржын лектым, Сепан йолташем деке
чымалтым.
Тудо урем гоч гына ила. Сепан мӧҥгыштыжак ыле, мыйым куанен вашлие. Ме
кудывечыш
модаш лекна. Могай сай шочмо ялыште, мӧҥгыштӧ! Сепан дене мемнан деке
кайышна.
Мемнан пӧртын кугу пелыштыже Выльып Микале ешыж дене ила. Мыланна кодымо
кыдежыш
Сепан дене мына пурымына годым Микал вате, шыдын ончен, тыге мане:
— Поян-влакым пытараш ок лий, адак толын лектыныт...
Ты годым Ана акам омса воктенак ыле. Тудо, тыгай ойым колын, нимом ыш
пелеште. А
ме, йоча-влак, Микал ватын ойлымыжым ушыш пыштыде, шӱм пелен кучыде модаш
пижна.
Тиде ий ешнам шалатен пытарыш. Пӧрт гыч поктен лукмеке, Озакъялыште илыме
жапыште, кочам ден ачам Чарла тюрьмаште шинченыт. А Озакъял гыч толмо годым
авам Качыри акайым Кугу Чарнуреш, ачамын акаже Натали деран, аза ончаш
коден. Ана акайлан мемнан ялысе Льовий Йогыр Тнапий деке ӱдырлыкеш пурашыже
логалын. Чарла казамаште шинчыше кочам ден ачамлан тудо олашке ула дене
кайыше мемнан ял марий-влак дене сукарам, моло кочкышым колташ шотым муын.
Тудым ялысе активист Йӧрӧма
пален налын да милицийыш увертарен, тыге тудым кучыктен колтыктен. Латныл
ияш
ӱдырым У Торъял тюрьмашке наҥгаеныт. Тушто ик сутка кучымеке, самырык
ӱдырым,
ялт титакдымым, луктын колтеныт. Акам, шортын, мӧҥгӧ толын пурен.
Илышна койын нелемын. Суртна гыч поген лукмо погым, вургемым пошкудо
Спиркан Танилан кудывечыште торгиеш ужаленыт. Вӱташте пытартыш латкуд шорык
ден пача лийыныт, нунымат торгиш конденыт. Ик черле пача кодын, тудым
нигӧат налын огыл. Мом
ышташ? Авам тиде пачам шкенан кудывечыш конден. Вара ӱлыл мучаш гыч карт
Максим
кугызам ӱжын, сӧрвален:
— Айда, Максим изай, тиде пачам Ягыдна кӱсотыш наҥгаен Юмылан пуэна,
кумалына.
Карт кугызат кумалаш каяш келшен. А кӱсотышко пачам пуымо годым авам карт
кугызам Юмо деч тыге сорвалаш йодын: "Метри Йыванын суртпечыжым арам
пытарышт, вольыкшым, погыжым нимолан огыл шупшын нальыч, Юмо уж, кӧн чын,
кӧн титакан улмыжым
пале, осал чонанлан ӱчым шукто. Ой, Кугу Юмо, Кугу пӱрышӧ, осал чонан-влак
деч
арале...
Кумалеш Максим кугыза, юмылта воктенже авам да шинчавӱдшӧ лектеш. Кузе от
шорт,
вет тыге йӱд-кече манме семын пашам ыштыме, тыршыме дене погымо поянлык,
суртпече пытышт. Мо лиеш эше умбакыже тиде илышыште? Авамын чонжо шортеш,
азаплана.
Азаплана да кызыт шке ушыж дене тиде сорта гай вияш Метри Йыван Миклайлан
коло
ныл имне дене марлан толмыжым, илаш тӱҥалмыжым, шондык гае суртпечыжым,
садер
пакча гай тошкемжым, сӱретлан шындыме гай ужар пасужым, у ешыште куанен
илаш
тӱҥалмыжым шарналта.
Ягыдна кӱсото. Тудо Лемде эҥерын шола серыштыже чоҥгаташте верланен.
Покшелныже
икмыняр она куэ шогеныт. Воктенышт, кожер коклаште, писте, самырык куэ-влак
кушкыт, пуйто нуно, тоштемше кӱсотым алмашташ ямдылалтыныт. Тышке кумалаш
толшо еҥ
эн поро чон дене, яндар кап-кылан толын, эн яндар шонымаш дене Юмо деч
перкем,
пиалан илышым йодын. Тиде кӱсото нерген шуко поро, сылне мутым ойлаш лиеш
ыле.
Но тудым вара тӱрлӧ активист, атеист-влакын тыршымышт дене пытарыме, руымо,
куэ
пундыш гыч шере вӱд лектын да пушеҥгын шинчавӱдшӧ семын кечыште волгалтын.
Кӧ
пала, ала пӱртӱсат шортеш?
Шортеш, кернак шортеш пӱртӱсат, тӱрлӧ осал орлыкым, айдемын Южо койышыжым
ончен,
чытен. Пӱртӱс веле мо, кӱ чонан айдемат южгунамже айдемынак осалым
ыштымыжым
ужын шортде ок керт. А вет айдеме чон шыште гай пушкыдо, шыма. Тудым
аймаҥдаш
шуко вий кӱлеш мо?
Мый изи улам ыле гынат, Ана акайын ик гана шортмыжым нигунам ом мондо. А
шортынжо теве молан. Мемнан погым ужалыме торги вашеш кечын Кандашплак ял
гыч активист
Вӧдыр Кргори ошалге тӱсан имньым кушкыжын ялышкына толын. Мемнан суртыш
пурен,
але нумал пытарыдыме кычкыме ӱзгарым муын, имньыжлан омытам чиктен,
ӧрванчакым
пыштен, вара пеле шалатыме леваш йымач тарантасым луктын да имньым кычкен.
Тидат
ситен огыл, ковамын яра шондыкшым ваштареш пулдыр гыч луктын да тушко лопка

олымбалне ала-кузе киен кодшо ош портышым пӱтырал пыштен, тыгак пӧртыштӧ,
пулдыреш кодшо арверым руалтен да тарантас шеҥгеке оптен. Урем дене ӱлыл
мучаш велыш
каяш тарванен. Тиде жапыште Карсен Йыванын капка ончылныжо ӱдыр-каче-влак
шинчат. А погыненыт Йыванын Ониса ӱдыржым Какшамбал качымарийын йӱкташ
толмыжым ончаш. Кргорин шондыкым шынден наҥгайымыжым ужын, самырык-влак
кокла гычак ала-кӧ
тыге воштылеш:
— Ончыза, Метри Йыван Ана марлан кая...
Погынышо-влак кокла гыч южышт тыгайым ужын воштыл колтеве, но еҥын ойгым
умылышо-влак шып шогышт. Тыге ойлымым колын, Ана акай утыр шортын колтыш, а
мый воктенже тувыр урвалтыжым кучен шогышым. Наҥгайышт мемнан тарантасым,
ковамын шондыкшым, олымбалне модын тӧрштылаш келшыше пушкыдо ош портышым...
— Ана акай, молан тый тарантасым, шондыкым пуышыч? — манам.
— Мемнан деч огыт йод вет, шольым. Мом ыштет ынде, тыгай илыш толын,— акам,
шортын, мыйым вӱдалтен, кудывечыш пурыш.
Тыштат йокрок. Акай, пустаҥше суртпечым ончен, адакат шортеш. Киндым
кочкашнат
коден огытыл. Ик ушкалат уке.
* * *
Илена шке пӧртыштак, но мылан путырак йӧсӧ: авам ден ачам кучен каеныт.
Ачамже
Озакъялыште илымына годым Шап чодыра участкыште пашам ыштен, имне дене
пырням
шупшыктен. Тудым ГУЛАГ-ыш колташлан судебный власть амалым кычалын. Архив
материалым тергыма гыч пале: ачамым, Николай Иванович Любимовым, пуйто
совет власть
ваштареш агитацийым ыштымылан тройка кум ийлан лагерьыш колташ судитлен.
Тройкын
материалыштыже ончыктымо: пуйто ачам пырля пашам ыштыше Шинчара вел еҥ-
влаклан,
пашам тыршен ида ыште, совет власть тендам садак пытара, манын ойлен.
Тидлан нигузеат ӱшанаш ок лий. Вет мыйын ачам кугун мутланаш ок йӧрате ыле,
шкенжым кеч-могай еҥ дене эскерен кучен. Документым шымлыма гыч теве эше мо
пале лийын: тунам лагерьыш колташ иканаште шуко еҥым судитленыт, тушто
свидетель-влакым йодыштмымат ончыктымо огыл. Авам посна кучен каеныт да
олаштак судитленыт. Тудын шотыштат 58-ше статьян 10-шо пунктшым кучылтмо.
"Кум ийлан лагерьыш колташ тройка
пунчалым луктын"— манеш ыле авам.
Авам ден ачам Беломорско-Балтийский каналым кӱнчымаште, лагерьыште, улыт.
Авай
деч серыш Медвежегорск гыч толеда. Мыланем акам-влак тиде ола лӱмым рушла
гыч
марлаш кусаренытат, "Ават кушто?" манын еҥ-влакын йодмыштлан "Маска
курыкышто
ила" манын вашештенам.
Илем кок акам, ковай да кочай дене пырля. Но мыйым чӱчкыдынак Кузнечыш
авамын
ӱдыр мӧҥгыжӧ, Семен кочам деке, намиен коденыт. Шарнем, Павыл чӱчӱ имне
дене налаш толеш да наҥгая, вара пӧртылта ыле. Тудо имньым пеш йӧратен.
Вара конюхланат
ыштен.
Кеҥеж. Ана акам, мемнан ялысак ик ӱдыр да мый Кугу Чарнурыш унала каена.
Тиде
ялже Рушплакна деч кандаш меҥге тораште, тушто ачамын Натали акаже ила.
Ешыже
кугу, шочшыжо визыт, унала мийымына годым мемнам эре порын вашлиеш, эре
сайын
сийлаш тырша.
Корныш лекмеке, изиш ошкыльымат, Ана акам мыйым кидышкыже нале да
вачӱмбакше
кӱзыктен шындыш.
— Ынде яраимньын кае,— воштылеш тудо.
Тыге ме Шаранерымат эртышна. Ынде тайыл ваштареш кӱзена. Корно воктене кугу

кӱсото гай чодыра коеш. Натали коканан Чарнур ялжат палдырна. Тушко
вашкерак миен шунем. Корно гоч кӧртньывоштырым шупшо. Тудым меҥге гыч
меҥгыш чымен шындыме.
Тидым ужын йодам:
— Ана акый, тиде мо тыгай?
— Шольым, тиде телефон. Тиде кӱртньывоштыр дене еҥ-влакын кутырымо йӱкышт
кая,—
умылтара акам.
Но мылам тидым умылаш йӧсӧ. Кузе тыге мутланаш лиеш?
Ошкылына, а мый тугак "яраимньын" каем. Миен шуна вакшан ялыш. Тидыже Микал
почиҥга улмаш. Пӱяште лудо, комбо-влак ийын коштыт. Изуремым лектын, пыртак
эртышна, корнылан тореш кӧртньӧ ора кудалеш.
— Тиде мо тыгай?— манам, ынде мый шке ошкылам, "яраимньын" каен шер темын.
— Тиде актамашина, кӱртньӧ имне,— умылтара акам.
Машина пуракым нӧлтен кудал эртыш.
— А кузе тудо тыге кудалеш?— йодам.
— Кӧргыштыжӧ кудалыктыше вий уло,— манеш акам.
Тыге машина нерген мутланен, Кугу Чарнурыш кокам деке миен шуна. А тиде
машина
корныжо Шернур-Чарла кугорно улмаш. Тидым кугу лиймекем пален нальым. А
кызыт
кокам мыйым ужын ӧндал колтыш, тупем вӱчкалта.
— Кугу лийынат, кокам мыйым ончен шыргыжалын ойла, кугун шӱлалтен ешара:—
Ачат
ден автше кунам толыт гын?
— Нуно вашке толына манын возат,— письмам лудмо почеш акамын ойлымыжым
шарнен
кутырем. —Авам Маска курыкышто ила,— ышталам.
Кокам ӱстембаке содор гына кочкаш погыш. Кочмо коклаштак кокам денат
мутланем.
Вара кокамын шочшыжо-влак дене пырля модаш куржым.
Ана акам ик йӱд малыш да мӧҥгӧ кайыш, мыйым икмыняр кечылан кокам дене илаш
кодыш. Тыште сай, кочкашат тутлын пукшат гынат, мӧҥгӧ чон шупшеш. Кунам Ана
акам
налаш толеш гын? Мый, уремыш лектын, чӱчкыдынак мемнан ял велыш шуйналтше
корныш ончем.
Мыйын шӱлыкан улмем ужын, ала так чаманен, Натали кокам тыге ойла:
— Лайди эргым, теве ават ден ачатат вашке толыт, чонышт гына таза лийже,
юмо нуным аралыже.
Кокайын тыге пелештымекыже, мый юмылукыш ончалам. Теве оҥаште ик юмо
ӱдырамаш
шке вуйжым кумыкырак ыштен, шочшыжым шӱм пеленже ӧндал кучен. Ужам сӱретым
да
тыге чучеш, пуйто авам мыйын ӱмбакем онча. Тӱсшат аван чурийжым шарныкта.
Авам алмаштыше Ана кокай налаш тольо, да ялышкем куанен ошкылам, нойымат ок
шижалт, но акам мыйым чаманен, вачӱмбакше шында. Тыге кандаш меҥге коклам
тӱрлӧ
нерген мутланен эртышна.
Ялыште Степан ден Миклай куанен вашлийыч.
— Ачат ден ават, Лайди, кушто улыт?— йодеш ошалге ӱпан Миклай.
— Нуно каналым кӱнчат, вашке толыт,— манам, шке ушем дене ачам, авамым
ужам. Чынак нунын пеленышт лиймем моткоч шуэш.
Кеҥежым сай: йырваш модаш лиеш: чыла вере шке мӧҥгӧ гай. Теве шыже тольо,
вара
тудым теле алмаштыш.
Ана акам мемнан ялысе школыш коштеш. Мӧҥгӧ толеш да книгам лудеш, мыят
воктенже
шӱраҥыштам, мыламат коклан книгаште возымым окен пуа, колышташ пеш оҥай.
— Акый,— манам,— кузе кагаз тӱрлын каласкала?
— Теве ончо, буква-влак улыт, нуным лудат да мут шочеш.
— Мыйымат буквам палаш туныкто,— йыгылем.
— Теве ончо, важыктоя гай койшо буква А маналтнш,— акам туныкта. — А ман.
— А,— ойлем. — Тидым ынде ом мондо. — А теве тошкалтыш тореш гай койышыжо
могай
буква?
— Тиде Н, а тудын почеш да ончыкшо А-м ешарена гын, АНА лиеш, мыйын лӱмеш,—
воштылеш акам.
— АНА,— манын буквам ончыштын ойлем.— А "Ана акай" кузе лиеш?
— Кок А коклашке теве ончо укш тормак гае К буквам пуртен шындена гын АКА
лиеш,—
книгашке парняж дене ончыктен манеш акам.
— Ана ака, эртак А-влак улат,— воштылам.
— Вот нине буквам ит мондо, жап лиймеке вес буква-влакым туныктем.
— Мый вара лудаш тунемам, школыш каем вет?— манам.
— Вара школыш кает шол, тушто тӱрлӧ нерген пален налат,— умылтара акам.
* * *
Таче кечывал деч вара Павыл чӱчӱэм имне дене тольо. Пӧртыш пурымыжым ужын,
мый
ваштарешыже куржын мийышым да йолжо гыч ӧндал кучышым.
— Вученат мо?— вуем ниялтен йодеш.
— Вученам,— манам.
— Мемнан деке, коват деке, унала кает?— йодеш Павыл чӱчӱ.
— Каем,— йывыртен тӧршталтен нальым.
Ковам деке Кузнечыш каяш лекмына годым поран тӱҥале. Мардеж йыҥысалтен пуал
колта, вургем вишыш йӱштым пурта. Чӱчӱ мыйым тер вуйыш пуртен шынден, тошто
ужга
дене пӱрден, мылам шокшо. Тыгай игечыште имне писын каен ок керт. Кузнечыш
пыкше
миен шуна.
Ковам мыйым йывыртен, тупем вӱчкен вашлие. Мӱй дене чайым йӱктыш. Вара
какширак
чуриян, изирак капан, пеш поро кумылан ковам дене шӧлдыра ӱмбаке кӱзышна.
Мый
тӱшакыш возым, ковам коҥгамбаке вончыш. Тудо шуко йомакым пала, сандене
тачат
йодам:
— Ковай, йомакет уло? Колто...
— Омет ок шу? Колыштат мо? Кылменат вет?— манеш.
— Уке, кылмен омыл, чӱчӱ ужгаш вӱдыл конден...
Ковам ош вӱльӧ нерген йомакым колта. Мый пылышым шогалтен колыштам. А
йомакше
могай оҥай, ковамже книгам лудмо гай сайын каласкала. Ойла, а ик кидше дене
вуем
ниялткала. Тыге мый шижде мален колтенам.
Кузнечыштат мыйын таҥаш йоча ятыр. Нунын дене эше кеҥежымак палыме лийынам.
Пырля модына, куржталына. Ковам мыйын верч азаплана. Уремыш модаш лектам да
кужун
кучалтам гын, тудо вашке гына кычал мия. Тудын шинчаже начаррак, пызырнен
онча.
— Ковай, — йодам,— молан шинчат тыгай? Сусырген мо?
— Сусырген олгыл, а чер, трахом, кочкын, вот ынде начарынрак ужам. Йӧра эше
тыге
эмленыт,— ковам, кужун шӱлалтен, шыма йӱкын кутыра. — У власть лие да эмлаш
пижыч, уке гын, ялт йӱд сокырыш савырнем ыле.
Ковам мыланем илыш нерген шуко каласкала, оҥай колышташ. Шукыж годым, тудын
кутырымыжым колыштын, лыжган мален колтем. Мыланем, ковам манмыла, чонжым
пуа. Эре
сайракым кочкаш пукшаш тырша.
А кечывалым Павыл чӱчӱ мыйым пеленже колхоз имне вӱташке наҥгая. Тудо
имньым пеш
йӧрата, Дубль лӱман шем ожыжым поснак пагала. Шукыж годым вӱтам эрыкта,
коклан
имньым кужкыж кудалыштеш. Адак, вӱраҥ дене йолыштен ожыжым шке йырже
кудалыштыкта, а ме, йоча-влак, тиде мотор кап-кылан имньым йӧратен онченна.
Веселан эртен мыйын жапем Кузнечыште коча-ковам дене. Очыни, ача-авам улмо
ӱмбачак тулык улмемлан кӧра кугу уна семын онченыт.
Южо еҥ йоча жап — тиде так гына илен эртарыме жап манын шонен кертеш. Уке,
тиде
жап ончыклык илышлан ямдылен толеш. Шуко уда деч шекланаш, кораҥаш туныкта.
Тыштыже кугыеҥ-влакын ушан ойышт полша.
— Эргым, игем, киндышултышым уремыш налын лекмеке кочкын от пытаре гын,
кодшо
падырашетым ит кудалте, кудалташ Юмо вурса, сулык,— манеш Настачи кова.
Ковам пеш пушкыдо кумылан, поро гын, Семон кочам шотышто каласаш ок лий.
Адакшым
пӧръеҥ пӧръеҥак лийман, пеҥгыдырак койыш-шоктышан. Ӱдырамаш шыма, поро
кумылжо
дене чоным авалтышаш.
Кочамын ик пеҥгыдылыкшым, чаҥгалыкшым, манаш моли, нигузат монден ом керт.
Уке,
ом вурсо кочамым, тудат мыйын верч эре тыршен, азапланен. А эше мыйым, вич
ияш
йочам, илыш торжалык дене палдарен толын. Совет активист-влак Кори Йываным
(Кандашплак ял гыч), мемнан ял гыч улшо Кргори Костим, Вышьык Микалым
вурсен, нунын
лӱмыштым карген.
Кори Йыван да тудын гай моло активист кочамынат суртпечыжым кулак озанлыкыш
лукташ тӧченыт, но ала поянлыкше шагал улмылан, ала вес амал дене тиде
шучко туткарыш логалтен кертын огытыл. Очыни, кочамын Метрий шольыжым тунам
ял мучашышке
посна лекмыжат озанлыкым кулакыш луктын пытарыме деч аралаш полшен.
Кузнечын кӱшыл мучаштыже Кӱрыш Вӧдырын, кулакыш лукмо еҥын, ару пӧртыштыжӧ
тунам
РИК верланен ыле. Сельсоветым тунам, кумлымшо ийла тӱҥалтыште, РИК маныныт.
Кочам тушко тӱрлӧ сомыл дене коштын. икана мыйымат пеленже нале. Тушко
мийышна
гын, омса ваштареш ӱстел воктене, ончем, уремыште кочамын ончыктымо Кори
Йыван
шинча. (Тудо РИК председатель ыле). Урем вел пырдыжыште жапым той йӱкын
кырен
ончыктышо мотор шагат кеча. Кочам йыштак тыге мане:
— Лайди, теве тендан пырдыж шагатда кеча.
Шагат жапым шотла. Теве тудо озажым пален саламлыме семын лу гана
пералтыш...
Кочай ала-могай йодышыжым умылышат, каяш тарванышна. Омсаш лекме годым
пырдыж
шагатым савырнен ончальым. Молан мемнан ӱзгарым тышке конден сакеныт?
Еҥыным тыге налаш лиеш мо? Тиде йодышлан вашмутым тунам нигӧ деч йодын
омыл.
Икана кочай ала пареҥгым чаманен ала такак пу теркем коҥга деч пурла
могырышто
шинчыше олымбачын нале да кӱшкӧ, оҥамбаке, шынден кодыш. Мый пӧртеш шкет
кодым.
Ковамат ала-кушко каен. Шке орам дене модам, шинчылтам, а уремыш модаш каяш
тӱнӧ
йӱштӧ. Кочамат эше каласыш:
— Тӱгӧ лекташ ит толаше, йӱштӧ...
— Нигуш ом кае, пӧртыштӧ модам,— маньым.
Кылме окна вошт уремыш ончаш тӧчем. Нигӧ модашат ок тол мо? Жап эртыме
семын
мӱшкыр шужыш. Ӱстембалне кинде теркеш ончальым — яра. А коҥгаш кудалтыме
пареҥгым оптыман терке — оҥамбалне. Кузе тудым волташ? Нигузеат ок лий. А
кочмо шуэш.
Ых, тиде кочам, молан тыге кӱшкӧ шынден? Чаманен мо? Мылам шуко ок кӱл вет:
ик
пареҥге да пел шултышат сита. Мӱшкырат шужен, пӧртат йӱштырак. Коҥгамбаке
кӱзышым да шӧлдыравалыш вончышым. Тыште шокшо, киялтышаш манын возым да
мален колтенам. Мыняр жап маленам, ала? Кочам ден ковам толыныт да мыйым
кычкырен пожалтышт. А мыйын ушышто кочкыш гына.
— Кочай, молан пареҥгым кӱшкӧ шынденат?— йодам.
— Ой, игем, тыйым ялт монденам. Мӱшкырет шужен мо? Коч, коч. — Кочам
оҥамбачын
пу теркем волтыш.
Тунам, кочам, ковам, Павыл чӱчӱм шуко толаштаренам. Вет шукыжым Кузнечыште
иленам. Мыйын верч кузе гына тыршен огытыл! Но мый, ораде йоча, тунам
нунылан таум
ыштен моштен омыл.
Теве икана Павыл чӱчӱэм телым мӧҥгем имне дене кондаш лийын. Топката капан
ошалге сур вӱльым кычкен. Кузнеч гыч Рушплакыш вич меҥге гына лиеш. Корным
поран
ӱштын, верын-верын лум чот шынден.
Ялпай ялыш шуна, уремыште корно уда огыл, но вес мучашым лекмеке, имньына
лум
пургыжыш миен тӱкныш, келге лумым келын, пыкше ошкылеш, теве пижын шогале.
Павыл
чӱчӱ сола дене лупшкеден кычкыра:
— Имнят келге лумышто ийын кайыше семын йолжым нӧлтыштеш, ончыко каяш
тырша.
Чӱчӱм имньылан полшен, тортам ончыко шӱка. Мый тер вуйышто шинчем.
— Тыйым, Лайди, йолын кондаш кӱлеш улмаш. Ужат, имне кузе орлана...
Тер гыч волышым, келге лумеш йолем пиже.
— Шинче, куш волет!— чӱчӱ ынде шыдын кычкырале.
Толашен-толашен, имньына келге лум кашым эртыш, корно чоҥгаташ лекте.
Ялпай ден Корембал коклаште, Мӧдывуй коремыште, лум адак шынден, но тыште
ала-кузе вашкерак лекна. Тыге, кӱчык корным кужун эртымеке, мӧҥгем миен
шуна. Акам-влак, ковам, кочам мыйым ӧндал вӱчкалтен вашлийыч. Чӱчӱэм
корнышто сыренат ыле,
но ынде сӧрасен, ӱмбакем веселан ончалын, мане:
— Мӧҥгӧ пеш кайынем манеш да, вот кондышым.
— Пеш тау кондыметлан,— ышталыт тудлан.
— Акам ден курскам деч серыш уло?— йодеш чӱчӱ.
— Теҥгече курскат колтен,— кочам юмоҥа шеҥгеч кагазым луктын лудын пуыш.
Мыят, чӱчӱэм деке пызнен, кагазым ончыштам.
Ават дене пырля ик лагерьыште улыт. Вашке толына, манеш,— умылтара Ана
акам.
Павыл чӱчӱ малаш ыш код. Малаш кодаш сӧрвалышт гынат, каяш тарваныш. Мыйым
чот
гына ӧндале, тыге пелештыш:
— Лайди шольым, коватым ужмет шуэш гын, акат-влак дене пырля унала мий...
Ала чаманен ала вес амал дене мыйым пошкудо-влак шкешт деке вӱден каят,
кочкаш
пукшат, тӱрлӧ модышым ыштен пуат. А Васлий кугыза гын, мый денем тӱрлӧ
нерген
мутланаш йӧрата. Оҥай тудын дене кутыркалаш. Вӧдыр, тудын эргыже, пеш
мастар.
Апшатлан ышта. Мемнан ялыште вӱдвакш уло гынат, Вӧдыр шке кудывечыштыже
вакшым
ыштен. Изи кид вакш огыл, а ялт чын вакш деч пелыжлан гына изирак. Кок еҥ
вакш
кӱм пӧрдыктат. Вӧд вакшым шогалтымеке, йоҥыштышо-влак шукын лийыт. Мыят
тиде
вакш воктене шогылташ, ончышташ йӧратем.
А ик кечын кошар шӱргывылышан, шапалгыше чуриян Васлий кугызам ончен
шинченам да
ала-мо ушышкем толын пуренат, тыге йодым:
— Васлий кугызай, тый вашке колет мо?
Шоҥго еҥет ӱмбакем шыдын ончале да торжан пелештыш:
— А-а, тыйым пукшена-йӱктена, тау олмеш тыге ойлен шинчет!
Нимом пелешташ ӧрым да вудыматем:
— Мый так веле ойлышым, ит вурсо...
— Ом вурсо, ом вурсо,— ышталеш Васлий кугыза.
Мыйын йӧратыме, эре порын вашлийын, "Тулык игем, тол, кочкаш шич" манын ӱжш
Васлий кугызам тиде ийынак колен колтыш. Тудын деч посна мыламат йокрок
лие.
— Лайди, тыйын ойлымет чыныш лекте: ачий ош тӱня дене чеверласыш. Кузе тый
тыге
ончыко ужын ойлен моштенат? — манын Вӧдыр.

* * *
Кеҥеж шумеке, кочай, ковай, акам-влак нур пашашке коштыт. Колхозыш огыл, а
единоличник-влаклан полшат. А пасушто могай сай! Кече ырыкта, веселан онча.
Кочам
мыланем олым шӱвырым ыштен пуэн. Сусла воктене мурыктен шинчем. Вара ковам
деке
мием да кылта пидышым ышташ полшаш пижам. Той пидышым ыштышна да ковам
тудым
отыл ӱмбаке шарен пыштыш, тушко уржа кормыжым тӱред опта. Мый сорла дене
тӱредынат ончынем, кидыш нальым, но нимо шот ок лек.
— Ит толаше, игем, кидетым теве пӱчкат, сусыртет, вара ачат ден аватлан мом
каласем?— шыман шыргыжалеш ковам.
— Ом пӱч, огым,— манам да тӱредашак тӧчем.
Кечывал лишан шижде кава пычкемышалте. Кӱдырчӧ йӱк шокта. Изиш лиймеке,
первый
йӱр чӱчалтыш-влак шӱргышкем логальыч. Но пасушто еҥ-влак тугак тӱредыт.
Теве йӱр
чот йӱраш тӱҥале да ковам, кочам, акам-влак сусла воктеке пызнен шинчыч.
Ковам
мыйым ончыкыжо ӧндал шындыш. Ӱмбачын чыланат кылта дене леведалтын улына,
ялт
леваш йымал гай чучеш. Кӱдырчӧ сургалтен кӱдырта, мланде чытырналатеш.
— Ковай, мо тыге мӱгыра?— волгенчым ончен йодам.
— Тиде Илья пророк кудалыштеш, сандене мӱгыралтеш, — ковам умылтара.
— Тиде Юмо кудалыштеш, Юмо чылалан оза,— шокта кочам, йошкар пондашыжым
ниялта.
Кочам ден ковам Юмо, Илья пророк нерген мылам каласкалат. Акам-влак ала-мо
нерген йыштак мутланат.
Кӱдырчан йӱр кузе шижде-вучыде толын лекте, тугак эртен кайыш. Мланде пуйто

шӱргыжым мушко, утыр яндареште, мотореште, южат шӱлаш утыр куштылго лие.

* * *
Кум ий эртен кайыш. Кеҥеж кечын мый уремыште модын куржталам ыле, пошкудо
Елена,
ошалге изирак топката капан ӱдырамаш, мыйым ужын да ойла:
— Лайди, ават толын, вашке мӧҥгет кае.
Мый шикш-пурак мӧҥгем куржам. Пӧртыш пурышым — ӱстел воктене мотор чевер
шӱргывылышан, чатката ӱдырамаш шинча. Ӧрын ончем: авам мо але вес еҥ?
— Игем, ой игем, тол лишкем,— авам вашешем ӱстел кокла гыч лекте да мыйым
шӱмжӧ
пелен чот гына ӧндале, шупшале, шинчаже йыр вӱд нале.
— Авый, ит шорт, молан шортат?— манам.
— Тыйым чаманен шортам,— ышталеш авам, адакат чот ондалеш, шӱргем ниялта.
Авамын кидшым ниялтен йодам:
— Авый, кушто тынар шуко лийынат? Кӧ колтен огыл мо?
— Ой, игем, еҥ кидыште лийынам... Колтен огытыл шол,— манеш авам.
— Тушто, Маска курыкышто, канавым кӱнчымаште еҥ-влакше осал улыт мо?—
йыгылем.
— Игем, изи улат, теве кугу лият гын, чыла умылет,— авам пелешта, омсадӱр
велыш
ончалеш: пӧртыш еҥ-влак икте почеш весе пурат.
— Ой, юмо шешкым кондыш,— Терентей кува, омсадӱр гычак кутырен, мемнан деке
лишемеш, авамын тупшым вӱчкалта, ӧндалеш, шке шинчажым ӱштылеш, вара вуем
ниялтен
манеш: — Лайди, ынде ават толын, мемнан деке шӧр кочкашет миет уке?
— Мием, лиеш гын,— ӧрмалген манам.
— Тендан деке шӧр кочкаш коштын чай?— йодеш авам.
— Коклан коштын, ме шке ӱжынна, чаманенна изим... Лайди, ынде ават уло...
Ачатше
кунам толеш? Шешке, тый тудын дене ик верыште лийында мо?— йодыштеш
Терентей кува.
— Пырля, ик лагерьыште, илашыже посна илыме,— авам шыман каласкала.
Авам ужаш еҥ-влак пӧрт тич погыненыт. Но мый ала-молан авам шинчаш тура
ончаш
ӧрам, вожылам, тудо ала-молан эше вес еҥ гай чучеш, вет кум ий ужын омыл.
Ончылныжо шинчем, кондымо йокмажым — ландриным, печеньым кочкам. Авамын
шыма кидше
вуем ниялта.
Мӧҥгӧ пӧртылмыжлан кӧра чонжо куанен, садлан ойган кум ий нерген
шарналтымыжат,
ойлымыжат ок шу докан да. Каласкалыдежат ок лий — еҥ-влак палынешт.
— Тушто илыш огыл, катырге деч шучко, канал кӱнчаш тӱҥалме почеш еҥ-влак
шыжым
карме пытымыла колат ыле,— ойла авам.
— Черланен але шужен коленыт?— йодеш кочам.
— Шужен, кылмен коленыт, варарак сайынрак пукшаш тӱҥальыч. Миклайым мый ом
пукшо
ыле гын, ала-кузе илен лектеш ыле... — кутыра авам.
Тиде пиалан кече лӱмеш ковам ӱстембак тӱрлӧ тутло кочкышым поген да авамым
пеш
шуна:
— Коч, коч, шешкым. Миклайже кунам толеш гын?
— Вашке толеш докан. Каналым ыштыме, адакше Миклайын утаралтме жапшат шуын,
манаш лиеш,— авам кугун шӱлалтен вашешта.
— Ой, шешкым, пырля толыда гын, пеш сай ыле,— ышталеш кочам.
— Туге да вет, тушто шонымо семынет ок лий... Йӧра, кеч Миклай илыше кодын,
мый
вет, тудо кола манын, пеш ойгыренам.
Пӧртыш погынышо пошкудо-влак авамын каласкалымыжым шулен колыштыт. Южышт
шке шонымыштым почыт. Андри кува ойла:
— Миклай ват шешке, нимолан огылак вет кум ий орланен коштыч. Йӧра, кеч
илыше
толынат, ато тушто пеш шукын коленыт, ман гыч шокта. Тыгак мо?
— Ала-могай юмыжо мыйым арален, илыше толам манын шонен омыл.
Эрлашым авам дене Кузнечыш унала кайышна. Мӱндыр кочам денат авамым еҥ-влак
пеш
кумылын вашлийыч. Тупшым вӱчкалтат, ӧндалыт, шӱргыжӧ гыч шупшалыт. Ковам
гын
авамым кузе семалышашымат ок шинче, шортын, шке шочшыжым ӧндал шинча да
ойла:
— Ӱдырем, молан тыгай орлыкым ужаш шочынат?
— Авый, ит шорт,ынде мӧҥгӧ толынам...
Ковам ӱдыржым да мыйым пеш шуна.
— Лайди, ынде тулык отыл, ават пӧртылын,— манеш ковам, мыланем муным
саратен пуа
да ойла: — Ачаже кунам толеш гын?
— Тудат вашке толшаш. Мый денем пырля ала-молан ышт колто. Тудымат вет кум
ийлан
шындыме ыле,— авам каласкала, тӱсшӧ маке пеледыш гае чеверген, очыни, изиш
аракам подылмыжлан.
Лагерь гыч толмекыже, авам кум кече чоло гына уна лийын кошто, каналтыш да
пашашке лекте. Мемнан мландым колхоз налын, сандене ондак шукыж годым
единоличник
Ондреян кугызалан нур пашаште полшымо. Вара колхозыш пурымо.
Авам толмо дене илышна вашталте, суртат, ешат веселаҥе.
Ме шке пӧртыштынак илена. Авамын ойлымыж гыч пале, пӧртнажат, ваштареш
пулдыр да
кудывече вес велне кок пачашан клат — чыла колхозыш лукташ ыштыме улыт, но
кочамын да авамын сӧрвалымыштлан кӧра "Але илыза, вара кузе коеш, ончалына"
маныныт
Кузнеч РИК-ште, ялысе "Немда" колхоз правленийыштат тыгак каласеныт.
Ик кеҥеж йӱдым, эр велеш, пӧртӧнчыл омсам пералтыме йӱк шоктыш. Авам
пӧртӧнчыкӧ
лекте да "Кӧ?" манын йодо.
— Мый,— шокта йӱк.
Авам йӱкым вигак палыш да манеш:
— Ой, Миклай толеш, ой юмыжат, кузе толын шуыч?
Авам содор, пӧртӧнчыл тошкалтыш дене волен, омсам почо да ачамын шӱйышкыжӧ
кержалте, шортеш.
Ачамым авам ӧндал шога, вара пӧртыш эркын пурат. Мый тунам кыдежыште, кӱвар
валне малена ыле. Ачам "Вара иледа?" манын шыпак пелыштыш да мыйым, ӧндал
кучен,
кидышкыже нале, шӱмжӧ пелен куча, шупшалеш. Ешыштына чыланат кынельыч, а
ешна
изи огыл. Ынде ачамге шымытын улына. Чыланат тудын толмылан моткоч
йывыртеныт.
Кузе койшашым огыт пале. Ачам мыйым эре пеленже куча. Тудо кугу капан,
мотор
шӱргывылышан, топката пӧръеҥ. Авам шокшырак койшан, йылмыланат чолга. Но
чонжо
поро, пушкыдо кумылан. Але самырык улыт ачамат, авамат, а мыняр шуко ойгым
ужаш
пернен нунылан. Кочам йошкаргырак пондашан, шыма, тыматле айдеме, мемнан
кундемыште марий-влак коклаште ик эн грамотныйлан шотлалтеш.
Ачам толын. Ынде чылан мӧҥгыштӧ улына. Эрдене кынелна, ешыште ялт вес илыш-
шӱлыш
озалана. Авам шулдыранла коштеш, тӱрлӧ сомылым шукта. Эр кочкышым ыштымеке,
авам
пулдыр гыч ачан у мыжержым пуртыш. ГУЛАГ-ыш колтымо деч ончыч ургыктеныт
гына
улмаш.
— Миклай, мыжерет чиен ончо, капетлан кузе келша?— авам ачамлан темла.
Ачам чийыш полдыштен ончыш. Мо тугай, шып лийын шогале? Умшаж гыч шӱвыл
йога.
Чылан ӧрын ончена.
— Миклай, мо лийыч?— авам ачам йыр азаплана. Тудо тугак шып шога.
— Ой эргыжат, могай черым муынат?— ковам йырымла.
Ешыштына чыланат ӧрыныт, мом ышташ огыт пале. Йӧра эше ачам ок йӧрл, тугак
шып
шога. Тыге икмыняр минут эртымеке, ачам шинчажым почын йыр ончале, вара
мане:
— Мый тыгай лийынам вет, ида лӱд, лагерьыште тыге тӱҥалын...
Авам ончыч Москва—Юл каналым кӱнчымаште лийын, вара Беломорканалыш
колтеныт.
Ачам гын тӱҥ шотышто Беломорканалым кӱнчымаште лийын.
— Каналлам эртак кольмо, кирка дене кӱнченна, рокшым тачка дене шупшыктымо,
адак
кӱ оралам пудештарат ыле. Тыге трук пудештарыме деч лӱдын, ӧрт каенак, ачат

йӧрлаш тӱҥалын,— ойла авам.— Мый тыгак кухньыштат коклан полшенам да тыге
ачатлан йышт кочкаш нумалам ыле. Уке гын шужен кола ыле докан. Пашам пырля
ыштенна,
а иленна посна бараклаште. Мемнам салтак-влак чот оролат ыле. Пийышт шуко
лийын.
Куржаш шоныманат огыл. А мыняр еҥ тушто шужен, черланен, ярнен колен.
Мемнам
ала-могай юмыжо арален. Ыштен шуктымеке, каналыш вӱдым темышт да пароход
дене
Сталин да эше ала-могай кугу вуйлатыше-влак толыныт. Ме нуным совым рӱжге
кырен
вашлийынна. Орландарымыштлан таум ыштенна,— воштылалын ешарыш авам.
Ачамым шучко чер деч эмлаш манын, мӧҥгыштӧ кузе гына ышт тырше. Икана ачам
ден
Ана акам ласе больницыш каеныт.
— Изай дене шымле утла меҥгым вошт йолын каен улына,— шарнен каласкала Ана
акам.
— Ошкылына-ошкылына каналтена да адак умбаке. Тыге кок кечыште миен
шуынна...
Тушто ачамым тергеныт, эмым пуэныт, но "эпилепсий" черым садак сеҥыме огыл.
Икана ачам дене коктын ялна деч меҥге утларак тораште улшо Торавлак манме
чодырашке
поҥго погаш миенна. Поген коштна, поҥгат уло веле, ятырак погышна. Мӧҥгӧ
каяш
чодыра тӱрыш лекна. Мо тыгай, ачам ок ошкыл, ончем, тудо, пӱнчӧ воктеке
эҥертен,
шып шога, умшаж гыч изишак шоҥ лектеш.
— Ачый, ачый,— манам.
Вашмут уке. Мыят ачам воктене шыпак шогем. Тыге лучко-коло минут шып
эртымеке,
тудо кугун шӱлалтыш, шинчажым почо да мый дечем йодеш:
— Шуко шогышым мо?
— Уке,— манам.
— Эргым, кайышна,— мане ачам да мӧҥгӧ тарванышна.
Ачамын шуко гана тыге лиймыжым ужаш пернен.
Лагерьыште авамынат тазалыкше начарамын, но тудо йӱдшӧ-кечыже гаяк,
манмыла,
ачам олмешат пашам ышта, нигунам ноенам, ӱнарем уке, манын вуйым ок ший.
Тиде
илышлан верчын, теве адак кучен каят, манын лӱдын илымылан кочамынат
тазалыкше
лушкыдемын. Кова гына тугаяк топката, чевер тӱсан. "Кува мыйын ойгырен ок
мошто"
манеш кочам. Такше кӧргӧ чонжо дене тудат еш илыш верч азапланен, ойгырен.
Ешна колхозыш пурыш. Тиде кокымшо гана пурымо лие. Неле гынат, ешна илен
толаша,
моло еш семынак колхозышто тырша.
1935 ий майыште тиде лийын. Мый урем гыч модын тольым, ковам мылам ойла:
— Лайди, ават ден ачат тылат Торъял пазар гыч модышым налын конденыт.—
Ковам
мыйым кыдежыш ӱжын пурта. Коҥга вел лукыш пу кровать деке намия да ситце
вӱдылкам нӧлтал ончыкта:
— Теве ончо, тылат шӱжар,— манеш.
Шовыч вӱдылка коклаште азан чевер изи тӱсшӧ коеш. Чынак, оҥай модыш. Ынде
шӱжарем уло, модаш йолташ лиеш. Авамже кушто? Таче гына азам ыштышет мончаш
олта улмаш.
Пашаже тыге лийын. Ачам ден авам пазарышке урлыкаш пареҥгым налаш миеныт.
Мӧҥгеш
толмышт годым аван кыдалжым пӱтыраш тӱҥалын. А толынытшо кумытын — ачам,
авам да
эше Какшамбал гыч Элексан Миклай Аваметын кыдал пӱтыраш тӱҥалын да, пошкудо
ял
марий ончылно азам ышташ огыл манын, шеҥгелан кодын, ачамлан нимомат
каласен
огыл. Нуно Миклай дене ошкылыт, вара ачам ончалеш — пелашыже уке, шеҥгелне
тораш
кодын. Мо лийшашым пален, содор авам деке пӧртылеш, а тудыжо уже азамат
ыштен
пыштен. Ачам, азам кушко пӱтыраш манын, нимом ышташ ӧрын шонен шоген огыл:
тудым
мешакыш вӱдылын. Авам, кызыт гына вӱрлышӧ еҥ, чулымынак ошкылаш тыршен. Вот
тыге
мыйын Начи шӱжарем 1935 ий 19 майыште ош тӱням ужын. Врачат, акушеркат
тудлан
шочаш полшен огытыл, нимогай черат пижын огыл, топката, таза ӱдыр кушкын.
Ынде
кызыт шкенжынат вич шочшыжо да ныл уныкаже улыт.
Могай ойган пӱрымаш лийын авамын, ачамын. Молан, могай титакыштлан нуным
тыге
орландареныт? Лагерь гыч толмекыштат, нуно шке илышышт верч азапланен
иленыт. У
илыш нерген ойлаш, еҥ-влак дене каҥашаш тоштын огытыл. Ялышке милиционер
Милютинын толмо годым кугыеҥ веле огыл, ме, йоча-влакат, лӱдына ыле. Тудым
ужын, ме
шылын куржынна. Активист-влак Кргори Кости, Льови Йогыр Йыван, Мигытан
Йӧрӧма,
Павел Сергей, Выльып Микале, Петр Йогыр Йыван деч калык лӱдын илен. Йӧрӧман
грамотшо уке ыле гынат, изиш гына возен моштен да мыняр еҥ ӱмбаке чоген.
Мемнан ешлан поснак чот пижын. "Поян Метри Йыванлан тыгак кӱлеш, тудым ялт
пытараш кӱлеш
ыле, адак вет илен толыныт",— манын шыдешт шудал коштын. Ана акам, латныл
ияш
ӱдырым, 1932 ийыште милицийлан кучыктен колтен. Милиционер тудым Торъял
тюрьмашке наҥгаен, но тушто "Молан кушкын шудымо ӱдырым арестоватлен
конденат?" манын,
мӧҥгеш колтеныт.
Шарнем, Йӧрӧма почтальонлан кошто. Тудын деч ачам, авам веле огыл, мыят
лӱдам
ыле. А вара, кушкын шумекем, мыланем газетлам, серышлам конда да пуйто
тудын дене мемнан еш коклаште нимо лийын огыл маншыла ончычсо нерген ик
мутымат луктын
огынал. Вет тунам Йӧрӧма гае тареш пурышо, умылыдымо еҥ-влак шукын лийыныт,
нуно
шке пошкудыштлан мыняр эҥгекым конденыт, мыняр еҥ илышым лугыч ыштеныт.
Но його еҥ йогак кодеш. Ончыч нужнан, волен шушо пӧртлаште гына илыше
активист-влак Выльып Микале да тиде Йӧрӧма у саманыштат илышыштым
вораҥдарен моштен огытыл.
Илыш ончыко каен, кажне еш шке шотшо дене илен. Мый тунам тиде у саманын
шерыжым-кочыжым кугыеҥ-влак дене тӧр ужынам, манаш лиеш гынат, але политика
манметым паленат, умыленат омыл. Школышко кайымеке гына, мыланна у илыш
нерген моктен
ойлаш, умылтараш тӱҥальыч. Тунам тунемаш кандаш ияшым налыныт.А мый шым ияш
каенам.
Пашаже тыге лийын. Йоча-влак школыш каяш ямдылалтыт. Ийгот шот дене але
шуын
омыл гынат, мыят ямдылалтынам. Вет пырля модын коштмо йолташем-влак школыш
каят
гын, мыйынат почеш кодмем ок шу. Урем гоч улшо пӧртыштӧ илыше Сепан
йолташемат
школыш кая. А ешыште мыйым колташ але огытат шоно.
1935 ий икымше сентябрь. Вучымо кече. Молыгунамсе деч эр кынельым. Ачам ден
авам
пашаште улыт. Мӧҥгыштӧ кочам ден ковам гына.
Палем, таче Аркашат школыш каяш лийын. Туо мыйын таҥаш. А Сепан гын мый
дечем ик
ийлан кугурак. Ондак тудын деке пурышым.
— Мыят школыш каем,— маньымат, Аркашым ужаш куржым. Тек тӱшкан каена,
шонышым.
Мыйын але сумкамат, букваремат уке. Вет мӧҥгыштӧ мыйым школыш колташ шонен
огытыл. Таче нимо деч посна каем, а вара сумкамат урген пуат дыр? Аркашат
школыш
каяш тарванымылан йывыртен. Тудын дене кӱшыл мучаш гыч ӱлыкӧ ошкыл волена.
Мемнан пӧрт турашке шуна, кочам мыйым окна гыч ужылалташ.
— Лайди, кушко тыге?
— Школыш,— манам.
— Тыйын ийготет шуын огыл, нигуш от кай, марш мӧҥгӧ!— шокта кочам.
— Мый школым ончен гына толам,— ойлем.
— Нигуш кошташ, жап шуэш — кает.
Мый шортын колташат ямде улам. Аркаш "айда" манше гай шинчам пӱале. Ме,
Сепан
лекмым вучен шуктыде, ӱлыл мучаш велыш куржын колтышна. Ӧрам, молан кочам
ынеж
колто, вет мый шуко буквамат палем, акаммыт туныктеныт.
Школ Эркансолаште. Тушко меҥгат пеле чоло лиеш. Мемнан миен шумашеш школ
ончык
шуко йоча чумырген ыле. Чонлан веселан, тыгодымак изиш лӱдыкшын чучеш.
Теве мемнам кудывечеш радам дене шогалтышт да саламлыме мутым школ
вуйлатыше Федор Петрович Веденькин да тукыктышо Степан Яковлевич ойлышт.
Икымше ден кумшо класслам Степан Яковлевич туныкташ тӱҥалеш. Тудо изирак
капан,
йытыра шӱргывылышан, поро шинчаончалтышан пӧръеҥ. Фамилийже Ермаков. Кузнеч
гыч,
авамын шочмо ялже гыч. Вара пален нальым, Степан Яковлевич мыланна родо
лиеш улмаш.
Мый парт коклаште шинчем, чонем йывыртыше. Туныктышо кажне дене палыме лие.
Кӧ
буквам пала мо, але уке, манын йодышто. Мый чыла гаяк буквам палымем
нерген, куанен увертарышым.
Мӧҥгӧ толмекем, школыш йодде кайымемлан изишак шылталышт, но вара чыланат
лыпланышт. Авам сумкамат урген пуыш. Букварьым налаш оксамат муыч. Тыге мый
тӧр праван тунемше лийым. Школыш кайыме кажне кече мыланем пуйто пайремыш
савырныш.
Мыланна, йоча-влаклан, туныктышо ала-могай Юмо гай эн ушан, эн мотор
айдемыла
чучеш. Тудын кузе чийымыжым, шкенжым кузе кучымыжым — чылажымат эскерена.
Мый
эсогыл чернила атыжымат кидыш налын терген ончышым, ала-молан тудо тутлын
ӱпшалте.
Ачам ала-могай паша дене мемнан ялысе Лукан Тикын дене Москошко миен кошто.
Тудо
мыланем тетрадьым, карандашым, книгам налын кондыш, нуным йолташем-влаклан
куанен ончыктыльым. Ачам Москосо метрошто лийын, вагоныш шинчын, тушто
кудалыштын.
Тидын нерген мыланем каласкала. "Москошко каен, метрошто лийшаш ыле",—
манын шоналтышым.
Икымше классым сай отметке дене тункем пытарышым. Шокшо кеҥеж тольо, тудо
пашамат шуко конден. Ме, йоча-влак, колхоз нурыш шӱкшудо кӱраш коштына,
адак школ
пакчаште черет дене дежуритлена. Пакчасаскам ончен кушташ кертмына семын
полшена. Такше жап пашам ышташат, модашат сита, вет каникул.
Кеҥеж тӱҥалтышыштак мемнан ешыш адак кугу ойго тольо. Йӱд. Мый чот мален
колтенам. Ала-кӧ мыйым вачем гыч кучен рӱза:
— Лайди, кынел, теве йӱлен колтет! Кынел!
Мый омыюан кудывече окнаш ончал колтышым — кок пачашан клатна пӱтынек тул
дене
авалталтын йӱла. Мыйым ала-кӧ окна гыч уремыш кудалтыш. Окна йымалсе
вургемыш
камвозым да нимом ышташ ӧрынам, шинчем. Уке, шинчен шот уке, ала-могай
вургемем
руалтышым да урем гоч улшо Миклай ватын тошкемыш ошкылам. Тушко мемнан пӧрт
гыч
вургемым пеш нумалыт. Пошкудо Спиркан Танилан суртшат йӱла. Тулвуй-влак,
шокшо
юж вий дене кӱшкӧ нӧлталтын, ӧрдыжкӧ чоҥештат. Уло ял тул йӧрташ лектын, но
кугунак нимом ыштен ок керт. Мемнан ялыште ик пожарный машина гына, тудым
Танилан
сурт ваштареш Терентей таве воктек шогалтен, вӱдым пеш тулат. Танилан
суртшым
пӱтынек тул авалтен, тудым нигузе чарен от керт. Тул моло суртлашке ынже
шарле
манын, калык пеш тырша. Вӱдым ведра дене нумалыт, воктенсе оралте ӱмбаке
кышкат.
Мемнан клат йӱлен волен кайыш, ынде калык пӧртнам аралаш тырша.
— Имне вӱтам утарыза!— ала-кӧ чот кычкыра.
Тулвуй-влак, шокшо толкын дене чоҥештен, олым леведышан имне вӱта умбаке
возыт.
Нунын деч аралалташ еҥ-влак вӱта леведыш ӱмбаке кӱзеныт. Ӧрдыж ялла гычат
пожарный машина дене толыныт. Эрвелеш Танилан суртшо пӱтынек йӱлен пытыш,
манаш лиеш.
Мемнан пӧртым да ваштареш пулдырым арален коден кертыч. Танилан воктенсе
Онис
Петр Йваным пӧртшымат тул деч утарышт. Ты шотышто кок сурт коклаште шындыме
пушеҥге радамат полшыш, маныт.
Тиде эрденак Йыван кочамым да Лукан Тикыным милицийыш кучен наҥгайышт,
Нуным,
ӱчым ыштен, тулым чыкеныт манын титаклаш тӧченыт. Но сайын йодыштмеке,
нунын титакдыме улмышт пале лийын. А Танилан суртыш тулым Епим Йыван чыкен
улмаш.
Пашаже тыге лийын. Танила ден Епим Йыван ик пайрем годым йӱшӧ вуя
вашлийыныт да
ала-молан чот туманлаш тӱҥалыныт. Йылмылан нуно коктынат тале улыт, ваш
кузе гына лӱмдылын огытыл! Епим Йыван тунамак тыге каласен:
— Шого, мый тыйым туныктем! Тыге нунын ваш игылт туманлымыштлан, шакше
койышыштлан кӧра уло ял йӱлен пытыме деч изиш утлен кодо.
Кочам Торъял милиций гыч пӧртыльӧ да чон йӧсыж дене шыпрак мане, пуйто ала-
кӧ
колеш манын лӱдын:
— Тиде илыш эше мом ончыкта?
Да, тиде илыш мемнан ешлан шуко ойгым; йосым ончыктен. Мый тунам але йоча
ушем
дене илыш йыжыҥлам сайын умылен моштен омыл, но шуко ойган сӱретым ужаш
пернен.
Ешна кугу — кандаш еҥ. Кеҥеж тӱҥалтышлан киндына пытыш. Ӱмаште колхозна
калыклан
трудодень почеш киндым шагал пуэн, сандене шуко суртышто киндылан чӱдештыч.
Сепанмытат тений кинде шотышто йорлын илат. Шукерте огыл Сепанын аваже вес
яллашке
кӱчашат миен, маныт. Мыйын ковамат ик кечын ала-могай руш ялыш йодышташ
миен, ик
вынер сумка киндым конден да ме уло еш дене кузе йывыртен кочна.
Ик кечын ме Сепан да нунын пӧрт воктене суртышто илыше Миклай кӱчаш каяш
кутырен
келшышна. Мыланем авам вынер сумкам да шокш гай мешакым пуыш.
Кумытын тошкем шеҥгечын Лемде эҥер воктек лекна, Башкир ял велыш ошкылына.
Вашкена, мӱшкыр покта. Ала тиде уланрак илыше руш ялыште мыланна киндым
пуат гын,
чонлан изиш веселарак лиеш.
Ялыш миен шуна, тӱр пӧртыш пурышна. Пурен шогална да оҥнам ыреслена, Юмым
пелештена, "Дайте нам Христа ради хоть кусочек хлеба",— манына. Тыге
мӧҥгыштӧ туныктен колтеныт. Мо шонет, кумытын улына гынат, тӱр пӧртыштет
пел шултыш гыч пуышт.
Кажнына деч кӧн шочшышт улмым йодыт. Мый гын тыге вашештем:
— Я Ивана Дмитриевича внук...
— О, знаем его, хороший мужик... Жив ведь?— маньыч ик суртышто.
— Жив,— ышталам.
Рушла кугунак ом мошто. Но нине мутым ойлаш мӧҥгыштӧ туныктеныт.
Тыге Башкир ялысе ик пӧрт гыч весыш пурен коштына. Мыланем ала-молан киндым
шукырак пуат. Ала кочамым палымылан, ала утларак шӱкшын чиенам.
Тиде ялыште киндым сайынак погышна. Мыйын поснак шуко. Ял мучашке лекнат,
Миклай
манеш:
— Лайди, тылат мыняр шуко пуэныт... Тый давай мыланна тӧр пайле. Мыйын,
ужат,
моткоч шагал.
— Лайди мемнан деч изи капан да сандене шукырак пуат,— ышталеш Сепан.
— Мылам шуко пуат гын, вара мый титакан улам мо?— манам.
Мом ыштет, Миклайлан икмыняр курикам пуаш логале. Сепан ыш йод гынат,
икмыняр
падырашым тудланат пуышым. Сайын гына кочкын шындышна, кумылат нӧлтӧ. Эше
Марий
Тумьнышто да Руш Тумьнышто кӱчаш лийна. Марий Тумьнышто шукынжо нужнан
илат, но
кӧн киндыже уке гын, пареҥгым, пареҥге мелна пӱчкышым пуат. Руш ялышто
лектыш
поянрак лие. Мыйын тупысо сумкаштем кинде нелын веле чучеш, мӧҥгем вашке
наҥгаен, чылам куандарымем шуэш.
Марий Писташ ял деч вара мӧҥгына тарванышна. Кумытынат йывыртыше улына.
Ошкылам,
тупышто кечыше кинде сумкамым да кидыштем шокш мешакым ниялтен ончем.
Мӱшкырат
темше. Адак коклан Миклайым ончалам, мыйын кӱчен налме киндемлан ок пиж
гын,
йӧра, шонем. Палем, Миклай осал рвезе, кӱлеш гын, кыренат опта. Уке, шыпак
ошкылеш, теве кол кучымо нерген мутым лукто. Тудо кол кучаш йӧрата. Йыван
изаж дене
коктын кеҥежым Лемдыште сер воктене предньык дене шӱрен коштыт. Йыван изаж
дечат
ме, рвезе-влак, лӱдына. Тудо кугун ок кутыро, шыдын ончен коштеш. Кӧ пала,
ала
чонжо поро, но тӱжвал тӱсшӧ дене шкеж деке савырыше огыл, ме тудлан
верчынат
Миклай деке мӧҥгыжӧ модаш пураш огына тошт.
Ял деке лишемна да уремыш ыжна пуро. Сепанмытын тошкемыш толын лекна. Шыпак
ойырлышна. Мый урем гоч, тышке-тушко ончышт, содор вончышым, кӱчаш мийымем
ынышт
пале, ынышт уж манын азапланышым. Пӧртышкӧ веселан пурем. Ковам ден кочам
мӧҥгыштак улыт.
— Ковай, кочай, кочса, киндым шуко пуэыныт, — йывыртен омса гычак ойлем.
Киндем
ӱстембаке ястарышым, ковам вуем ниялтен ойла:
— Ой, игыжат, коча-ковам пукшынеже...— Ковам шинчажым ӱштеш, кочамат ӱпем
ниялта, кугун шӱлалта.
Кастене ача ден авам, акам-влак паша гыч тольыч да мыйын погымо киндем
тамлен
кочкыч. Мылам кугу таум ыштат. Мый ешлан куаным кондымемлан йывыртенам.

* * *
Шудо жап толын шуо. "Немда" колхозын олыкшо Лемде эҥер кок могырышто ужар
порсынла шарлен. Ме олыкыш модаш пураш она тошт. Молан олык шудым тошкаш?
Модаш тугакат вер сита, адакше снеге да мӧр олык воктенсе тайылыште чевер
шер гае койын
кушкыт.
Шудо жап ялыште паша пайрем гае. Олыкыш ӱдырамаш-влак, тувыр ӱмбач ош
коленкор
шовырым чиен, вуеш чевер шовычым пидын лектыт.
Тиде шудо жапыште, ик эрдене, мален кынельым, пӧртыш пурышым, ончем,
коҥгамбалне
ачай шинча.
— Ачай, кылменат мо?— йодам.
— Кылменам, эргым,— ышталеш ачай.
Ачай вынер гай ошемын, чытыра. Эрлашым ачайым Ана акай Торъял больницыш
наҥгайыш. Мый нуным капка марте ужатен лектым. Ачамын илыше тӱсшым ужым
пытартыш гана,
авамат шортын кодо.
— Пел корным эртымеке, йӱр чот тӱҥале, изам чот нӧрыш да утыр кылмыш,—
каласкала
Ана акай.— Мыйжат вет леведаш вургемымат налын омыл.
Кылмыме дене ачамын шодыжо пуалын улмаш. Тунам вет тиде чер ваштареш эмжат
лийын
огыл, ала эмленжат моштен огытыл. Кум кече гычак ойган увер тольо: Николай
Иванович Любимов колен, налаш толза.
Ачайын колымо амалже тыгай лийын. Тудо ял калык дене пырля олыкыш шудо
солаш волен. Ик касалыкым эртен, вара Лемде эҥер сер воктек шогалын, мӧҥгеш
солен толнеже улмаш, но трук саваге вӱдыш шуҥгалтын. Тудо эпилепсий чер
дене орланен. Вӱд
келге. Ачайын вӱдыш йӧрлмыжым пошкудо ӱдырамаш-влак ужыныт да кычкыреныт:
— Ой, Метри Йыван Миклай вӱдыш пуреҥгаен! Полшыза!
Туштак лишне шудым солышо руш Петяшкан Василий, ӧрын шогыде, вӱдыш тӧрштен
да
ачамым шӱдырен луктын. Ачамын кидыштыже сава лийын.
Вара Василий тыге ойлен:
— Миклай савам туге чот кормыжтен шынден, нигузе мучыштарен кертын омыл,
тугак
шекланен вӱд гыч луктынам.
Вет врач ачайлан ик гана веле огыл ойлен: вӱд воктене, тура серыште,
курыкышто
лияш ит тырше. Но тудо ала-молан тиде каҥашым южгунамже монден. Кӧ пала,
ала
шкенжым эскера гын, кужу ӱмырым ила ыле. Но мом ыштет, кызыт тудо мыйым,
кандаш
ияш эргыжым, ик ияш ӱдыржым да авайым тулыкеш кодыш.
Ачам тояш уло ял погынен. Колоткаште ачам илыше гай кия. Кочай, ковай, авай
да
тояш толшо родо-тукымна моткоч чаманен шортыт.
— Миклай шольым, ынде 29 ияш самырык мемнам коден кает. Молан шкендым
эскерен
отыл? Тынар ойгым-йӧсым сеҥен лектыч. Кеч икмыняр ийым эше ласкан илем
ыле... —
Манеш Наталий кокам, ачамын акаже.
Шортыт чыланат. Мыят, колотка воктене шоген, ачамын саҥгажым ниялтем. Теве
ачамын колоткаже ӱмбаке мыйым шындышт да кудывече гыч уремыш лекна.
Ачамын капшым, черкыш пуртен, поплан улдыктышт да Пӱнчерйымал ял воктенсе
чоҥгаш
верланыше шӱгарлаш тойышт. Ачамым рок йымаке чыкышт да мылам моткоч йокрок
лие,
шинчавӱд лекте, шӱгарла ӱмбач мӧҥгына кайыме годым ачамын кийыме велышке
пачашпачаш савырнен ончышым.
Уло еш шӱлыкыш, ойгыш возын. Ялыште чылан гаяк ачамым чаманен ойлат. Тудо
чынжымак ӱҥышӧ, шыма койышан, поро кумылан ыле, осалым ыштенжат моштен
огыл...
Ачай колымеке, ешыштына ушкалым налаш лийыч. Вет ме казам гына ашнена да
икмыняр
шорык уло. Авамын шылтен кодымо ик шӧртньӧ оксаже улмаш. Тудым банкыш пуыш
да
оксам нале. Но тидыже ушкал налаш ок сите. Сандене кочай да ковай, акам-
влак дене кутырен, авай ачамын суран кемжым пазареш ужалаш лие.
— Еҥгай, ит ужале изан кемжым, кеч вургемже, кемже тудым шарныктат,—
чаманен ойла Ана акай.
— Мыят чаманем, да мом ыштет, ушкалжат кӱлеш, шӧр деч посна илаш неле,—
авам
шинчажым ӱштын кутыра.
Чаманенак кемым ужалаш лийыч.
— Эх, тиде Натальям, шке ачажым, шольыжым ондалыш вет,— кочам кугун
шӱлалтен мане.— Шӧртньым пуа гын, ушкалымат, моло арверымат налын кертына
ыле...
Вара кочам тудын шӧртньыж дене кузе мо лийме нерген ойлен пуыш. Мыят тидым
йоча
ушешем курымлан пыштенам.
Эше тиде курымысо колымшо ийла мучашлан кочам шӧртньым ятыр поген улмаш.
Адакшым
тунам шӧртньыжӧ окса олмешат коштын. Кочамын шийжат ятыр лийын. Кулак семын
шыгыремдылаш тӱҥалмеке (тудын нерген ончылнат коласенам. — Авт.), кочай уло

шӧртньыжым Кугу Чарнур ялыш марлан кайыше Наталий ӱдыржылан шылташ пуэн.
Тудо
ондакше "Пакчаште олмапу йымаке шылтенам" манын каласен. Но жап эртымеке,
ачай
ден авайын лагерь гыч пӧртылмекышт, кочам, шӧртньым мӧҥгеш налаш манын,
ӱдыржӧ
деке миен. Тудыжо, шӧртньым шылтыме вер гыч кӱнчен шолышт наҥгаеныт, манын
вашеште. Но шолыштмылан мемнан еш гыч нигӧат ӱшанен огыл. Ачам гын акажлан
пеш сырен ыле. Кокайын шояже вара ӱдыржын йӱлен колымыж годым тӱжваке
лекте.
Пашаже тыге лийын. Кокай кочамын шӧртньыжым шке шочшыжо-влаклан шеледен
пуэн улмаш. Зина ӱдыржыланат шагал огыл логалын. Тудо тышеч икмыняр озанлык
роскотлан
кучылтын. Кодшо шӧртньым тӧшакыш шылтен улмаш. Марийже йӱшывуя газ балон
дене
шогылтмыж годым тулым эскерен огыл, тудо пӧрт пырдыжыш пижын. Пӧрт кӧргӧ
йӱлаш
тӱҥалме годым Зина, кеч шӧртньым лукташ манын, тушко пурен да вургемышкыже
тул
пижын. Шӧртньыжымат луктын шуктен огыл, капше чот когарген, вара больницеш
колен.
Чаманем мый тудым, сай ыле чонжо дене. Но молан кӱлын шӧртньылан верч тул
налме
пӧртыш пураш? Вет поянлыкым ышташ, чумыраш лиеш, а илышым от пӧртылтӧ.
Авам кӱрен тӱсан изирак ушкалым Торъял гыч налын кондыш. Шӧрым шукак ок пу
гынат, ешлан ситара. Тидлан ешна йывыртен. Ана акай ачам колымо ийын
Шарэҥер ялыш
Кузьман Йыванлан марлан кайыш. Марийже пеш шыма, поро чонан пӧръеҥ. Мый
школ гыч
толшыла Ана акамыт деке чӱчкыдынак пурем. Шарэҥерже мемнан ял деч кок меҥге
чоло
тораште гына.
— Ачат мыйын марлан лекмем годым почеш толын ыле да ик мурыжым мучаш марте
муралтен ыш шукто, лугыч кӱрльӧ. Тиде сайлан огыл, маныныт еҥ-влак,—
каласкален
Ана акам. — Чынжымак, вет ӱмыржӧ лугыч кӱрылтӧ. Калык чыла ужеш, пала. Ынде
ачат
олмеш, шольым, тый куш, ала мемнан суртпечым кучышо, тӱзатыше лият?
Ойго, йӧсӧ, нужна илыш кочайынат тазалыкшым лунчыртыш. Ачам колымо ийынак,
шыжым, кочам йӱдыгыш, йӱдым кынел шинчеш да, тавен, мурым мура. Ковам тыге
шылтала:
— Йыван, чарне, мом орадыланет?
Тыланда теве кузе кӱлеш,— манеш кочам да адак мурым мураш, таваш тӱҥалеш.
Мом ыштет ушыжо пудыранен гын, чыташ перна. Кочамлан эмымат йӱктен тӧчымӧ,
но
полшен огыл. Шыма-поро, калык пагалыме кочам кокымшо классыште тунеммем
годым
колыш.
Колоткаште кийыше (ешартыш) кочайын шӱргыжым ниялтен, ковай манеш:
— Поро сай чонан улметланак веле, Йыван, тыйым калык пагала ыле.
Вара ковай кочам дене лийше ик шучкым шарнен ойла:
— Паледа, вет кочадам, ачадам икана Какшамбал Элексан изиш гына пуштын
огыл. Тидын нерген Элексанже, жап эртымеке, шкеак каласкален.
Пашаже тыге лийын улмаш.
Кочай ала-могай паша дене Озаҥыш миен. Мом кӱлешым ыштымеке, Марий кундем
гыч
Озаҥышке мийыше-влак шукыж годым Сухаречка пазар кундемыш погыненыт.
Кочамат
тушко миен да пошкудо Какшамбал ял гыч улшо марий-влакым ужын. Нуно имне
дене
ала-могай сатум ужалаш, очыни, киндым ужалаш миеныт улмаш. Кочам нунын дене
кутыралтен да "Ала мыйым пеленда налыда?" манын йодын. Тыге Элексан лӱман
марий
пырля мӧҥгӧ кондаш лийын. Тиде кеҥеж мучаште лийын. Кече але умыр, шокшо.
Кочамет орвашке шинчын, нераш тӱҥалын, вара "Мый изиш каналтем" манын да
возын. "Каналте, каналте",— каласен Элексан. Кочамат пошкудо ял марийын
поро ойжылан да
тугакат шке вел улшо марийлан ӱшанен каналташ лийын. Орва, шӱпка семын
рӱзалт,
Морко кундемысе чодыра корно дене ончыко эрта. Кочам сайынак мален колтен.
Теве
Агытан чодырашке шуыч. Тиде вер-шӧр курыкан да пич чодыран. Кече шырата,
тудат
шокшо йоллаж дене малыше еҥым пуйто вӱчкалта, шымата. Элексан ончыко корныш
онча, вара шинчажым кочам ӱмбаке виктара. "Пеш ласкан малет, а тыйын вет,
товро,
оксат шуко уло, иктаж-мом ужалаш миенат чай... Кузе оксатым руалташ ыле? А
товартош дене пераш да тыйым Агытан курык йымаке уала коклаш кудалташ гын?
Пошкудо
улазе-влакат ончыко эртышт...— шона Элексан, кидше орва вуйышто шудо мешак
йымалне кийыше товарвондымат куча.
— Мом ышташ? Мый денем толаш лекметым кӧ пала? Пошкудем-влак мый декем
шичметым
ужын огытылыс... Эх, кузе лияш? Оксанат лийме шуэш, адак айдемым пушташат
сулык.
Адакшым, Иван Дмитриевич, тый пеш поро, шотан айдеме улат, нимо осалет
уке..."
Элексан шке йырже лӱдын ончале, пуйто шонымыжым ала-кӧ колыштеш, шижеш.
Товар
деч кидшым мучыштарыш, имньым покталтыш, Йыван кугызам эше ик гана шымлен
ончале, а тудо улазылан уло чон дене ӱшаныме семын ласкан мала. "Иле айда,
сулыкыш
пурышаш уке, еҥ вӱр арам ок лий, маныт..."— ушыж дене пунчале Элексан,
кугурак
капан, шем шӱргывылышан марий. Ынде, пошкудыжо-влак деч вараш кодмыжлан
лӱдын,
имньыжым чот покташ тӱҥале, вет тиде курыкан пич чодыраште мыняр еҥым
толымо,
пуштмо. Озаҥыш торгаяш да моло паша дене коштшо мемнан вел марий-влак тиде
чодыра деч эре кожганат.
Кочам ялышке ласка чонын пӧртылын. А вет тудын илышыже шӱртӧ мучашыште
лиймым
пален огыл. Юмылан тау, Элексанын чоныштыжо, ушыштыжо поро кумыл, айдемым
чаманымаш, пагалымаш йомын огытыл. Викшым манаш, мемнан кундемысе марий ден
руш-шамыч кокла гыч шукышт поро чонан улыт.

* * Школ — тиде мыйын йоча чонем паремдыше, йӧратыме верем. Мый тунемашак
тыршем. Икымше классыште мемнам Степан Яковлевич туныктыш, кокымшо
классыште — Иван
Андреевич Иванов. Кумшышто Александр Васильевич Смирнов туныкташ тӱҥале.
Тудо
изирак капан, шем мотор чуриян, моткоч поро койышан. Сӱретлаш пеш мастар.
Мый
классыште минутышто эн шуко мутым лудын кертмем дене ойыртемалтынам.
Сӱретлашат
йӧратем. Сандене мыйым пырдыж газет редколлегийыш ойырышт.
Кумшо классыштак пионерыш пурышым. Пионер — чылалан пример. Тыгай шонымаш
дене
илаш тӱҥальым Но мый изи годсек ӱҥышӧ, лӱдын-ӧрын илыше лийынам. Амалжым
лудшо
еҥ вигак шижеш, шонем: вет мыланем кум ияш гычак саманын поктылмо,
шыгыремдылме
толкынышкыжо логалаш пернен. Но мый вуйым ом саке, илыш корно дене тӧр
ошкылаш
тыршем. Тӱҥ шонымаш — тунемаш, лудаш.
Мӧҥгышкӧ "Ударник" газетым налына (ялна 1938 ий марте У Торъял районыш
пурен, а
тиде районышто тыгай лӱман газет лектын). Тыгыде заметке-влакым лудедем да
мыйынат возаш шонымаш шочын. Ом мошто мо тыгай изи заметкым серен? Тыге мый
Эркансола ялысе конюх Иванов Максим нерген, тыгак культармеец Михеевын
Всесоюзный перепись годым кузе тыршымыж нерген возышым. Серышем-влак
"Ударникеш" лектыч. "Ямде
лий" газетышкат возен ончышым. Сима Чайкинан вашмут серышыжым сайын шарнем.
Тудо
молан заметкем ок печатлалт, кузе возаш кӱлеш — мылам раш умылтарен.
Лудаш — тыгай ик тыршымашем эре лийын. Но тунам тӱҥалтыш школыштына
библиотека
уке ыле. Туныктышо-влаклан налме икмыняр книга лийыныт. Но йочалык книга
уке
ыле. Садыге М.Зощенкон мыскара ойлымаш книгам лудаш логале. Школ гч мӧҥгӧ
теле
корно дене лудын ошкылмем годым ула поктен шуо. Тр-р манмым колын, мый
ӧрдыжкӧ,
лумыш, кораҥым. Тулупым чийыше пӧръеҥ мыйым кӱран терыш шинчаш ӱжӧ. Поро
еҥет —
авамын шочмо ялже гыч Николай Григорьевич Шестаков, "У вий" колхозын
председательже. Тудым мый кочам деке унала мийыме годым ужынам да палем.
— Могай книгам лудат?— йодеш тудо.
— Теве тыгай,— манын, книгам шуялтышым.
Тудо комжым почын ончале да ойла:
— Тылат тыгайым лудаш але эр.
— А мо, оҥай книга,— ышталам.
Вара мом лудмем нерген улазет йодеш. Мый ик ойлымашын содержанийжым
каласкален
пуышым.
Тиде 1937 ий телым лийын. Ты ийым мемнан элын илышыштыже ик эн шучко да
вӱран
жаплан шотлат. Тиде пагыт мемнам, йоча-влакымат, тӱкыде коден огыл.
Школышто ме
историй книгаште маршал-влак Блюхерын, Егоровын портретыштым да лӱмыштым
туныкышын кӱштымӧ почеш шем чия дене петырышна. Калык тушманыш лукмо
писатель, кугу
вуйлатыше пашаеҥ-влакым шындыме нерген, уверым, нуным вурсен возымо, кучен
кайыме нерген увер шокта. Писатель-влак Сергей Чавайным, Николай Мухиным,
Шабдар
Осыпым да молымат шынденыт, нунын книгаштым лудаш чареныт, поген каеныт,
йӱлалтеныт.
— У илышым ыштыме годым калык тушман-влак, утыр ӱчым ышташ тыршат. Нуным
пытараш
теат, йоча-влак, полшыза, кугыеҥ-влакын илыш нерген мом кутырымыштым
колыштса,—
туныктышо Александр Васильевич ойла.
Ты йодыш шотышто школышто икана тӱшка погынымаш лие. Тушто школ вуйлатыше
Федор
Петрович шуко кутырыш.
— Ме у илышым тушманлан пытараш огыл ыштенна, сарыште арален коден улына.
Совет
саман — тиде тыланда, йоча-влак, пиалан илыш. Сталин, партий, правительство
тендан верч эре тыршат. Тидлан тауштен, те сайын тунемшаш улыда.
Федор Петрович калык тушман-влакым кужун вурсен ойлыш, мемнам пионер Павлик
Морозов гай лияш ӱжӧ.
— Тудо кулак-влак ваштареш кучедалын да тидланак тудым пуштыныт,— манеш
школ
вуйлатыше.
Шарнем, мый тудын нерген "Ямде лий" газетыште лудынам ыле. Шке ачажым
кучыктен
колтен, поян-влаклан тудын полшымыжлан эрге ваштареш лийын. Кузе тыге шке
ача
ваштареш каен? Мыйынат ачайым, кочайым кулак маныныт. Но нунын нимо
осалыштат
уке ыле.
Мый да моло йочат туныктышым пеш кугу ушан, юмо гае яндар чонан, шотан-
ратан айдемылан шотлена. Ончычсо семынак Александр Васильевичын кажне
ошкылжым эскерем.
Уста художник улмыжлан кӧранем. Кузе тудын семын сӱретлаш тунемаш ыле? Жап
лиймеке, пеш удыркалем. Теве Сталин онын портретшым сӱретлаш лийым.
Клеткылам ыштен
сӱретлаш лиеш манын, ала-кӧ, Сепан чай, ойлен ыле. Мыят ик книгаште
Сталинын
портретшым муым, тушан клеткылам чертитлен шындышым. Тудын почеш тетрадеш
портретым ышташ тӱҥальым. Икана урокыштак йышт сӱретлен шинчымем ужын,
Миклай ӧрдыжем тӱкалтен мане:
— Лайди, Сталиным решотка дене авыртен шынденат. Тидым ужыт гын, тылат
пуат. Кузе тыге вождьым решотка шеҥгек шындаш тоштынат?
Мыят шинчам карышым. Кернак вет, Сталинем решотка кӧргыштӧ. Сӱретлымет-
мочет,
книгамат, тетрадьымат парт кӧргыш шылтышым. Колынам, ик еҥ тамак сигаркым
пӱтыраш газетым кушкед налын да тушто Сталинын портретше улмаш. Тидым ала-
кӧ ужын
шуктен, вождьын портретшым кушкедын манын чоген да, мо шонет, саде еҥетым
тюрьмаш шынденыт. "Ямде лий"— йӧратен лудмо газетем. Теве В.Рожкинын "Эчей"
повестьшым ме, йоча-влак, тавален-тавален лудына. Тушто осалым ыштылше,
калык погым шолыштшо-влакым кучаш ик пионерын полшымыж нерген ойлалтеш.
Поэт Рожкин ойлымашымат мастарын возен моштен.
Литератур дек утыр шӱмаҥам, лудаш йӧратем. Мыланем Ким Васинын ойлымашыже-
влак
поснак келшат. "Кузе тудын семын возаш тунемаш?"— семынем шонкалем. Но
палем:
але тидлан тептер ок сите, кушкаш, лудаш, тунемаш, шуко палаш кӱлеш.
Тиде Качыри акамын Андри почиҥгаш Элексан Япыклан марлан кайымыж кечын
лийын.
Сӱан кайымеке, чонлан йокрок лие. Вет пытартыш ийлаште ешна чот пучыш.
Ачам, кочам колышт, Ана акай кок ий ончыч марлан каен, ынде Качыри кайыш.
Почеш кайыме
годым мыйым ала-молан ышт нал. Суртыштына шыпланымеке, мемнан кудывечыш
йоча-влак погынышт. Нунылан мый сюжетан мыскарам каласкалаш тӱҥальым.
Тидлан ала Зощенкон ойлымышлажым лудмем, ала вес амал негыз лийын.
Содержанийже кӱчыкын тыгай
ыле: корно дене автомашина кая. Ик еҥ тудын почеш писын куржеш, поктен
шуэшат,
машина бортым руалта, но пеҥгыдын кучен ок шукто, сандене шуҥгалтеш,
тыгодым
огешат сусырго. Геройна машинам угыч поктен шуэш да тушко кӱза, вара машина

рульым кучен шинчеш, моторым туге чот пашам ыштыкта, эсогыл машина пеш
писын
кайыме шумлык, мланде деч торлен, южыш нӧлтеш. Тидым ужын, еҥ-влак ялт
ӧрыт. А
машина южышто самолет семын чоҥешта. Вара сайын гына мландӱмбаке волен
шинчеш.
Еҥ-влак машина деке куржын мият, машинам чоҥештыктыше саде еҥым ӧндалыт,
шупшалыт, моктат.
Тыгай мыскарам каласкалымемлан йолташем-влак воштыл колтышт.
— Ну шойышташат кертат, тылат писатель лияш кӱлеш,— манмат шокта.
Мемнан школышто С.Николаевын "Салика" пьесыж почеш шындыме спектакльым ужаш
мыланна кугу пиал лие. Тудым Май пайрем вашеш модын ончыктышт.
Организаторжо пошкудо Веденькан ял гыч тале селькор Максим Веденькин ыле.
Эчукым туныктышо Николай Васильевич Смирнов, Саликам Какшамбал ӱдыр Олика
модыч. Максим Петрович шкеже Полат Акпайым модо. Тудак мыланна, йоча-
влаклан, "Саликан" авторжо Сергей Николаевым фотосӱретыште ончыктыш. Тушто
мотор шӱргывылышан самырык писатель шинча.
— Паледа, йоча-влак, Николаевлан але коло кандаш ий гына, а могай чапле
пьесым
серен,— мане шем яндар тӱсан, чолга шинчаончалтышан Максим Петрович.
Мотор, лыжга Орина шӱжарже дене мый ик классыште тунемам. Тудо мылам еш
келша.
Тиде але йӧратымаш огыл, чонлан келшымаш гына. Тиде кугу йӧратымашлан
ямдылалтмаш гына улмаш. Икмыняр ий гыч шым классым тунем пытарымеке да
колхозышто ышташ
тӱҥалмеке, мый утыр моторештше Оринам йӧратенак шынденам ыле, но мый,
вожылшо да
ӱҥышӧ рвезе, шке шонымашем, кумылем тудлан почын ончыкташ тоштын омыл. Ача
деч
тулыкеш кодмаш, южо осал чонан еҥын кулак иге манын лӱмдылмыжӧ кумылым
волтен,
мыйым моло деч ӱлык шындыме гай чучын, сандене титакан семын лӱдын-вожылшо
коштынам.

* * *
"Ямде лийлан" подписке жапем пытенат, газетым умбакыже налаш почтальон Петр
кугызалан оксам пуышым. Эрлашым тудо школышко пурыш да, мыйым ужын, тыге
мане:
— Лайди эргым, "Ямде лиет" пытен, сандене тылат "Марий коммуным" серышым.
Луд,
сай газет...
Мом ыштет, келшаш логале. Вара "Марий коммуным" лудмем ужын, туныктышо
Александр
Васильевич ойла:
— Любимов, молодец улат, газетым йӧратет. Палет, тиде газетын редакторжо
мыйын
чӱчӱэм Семенов. Мемнан ял гычак.
А Александр Васильевичше У Торъял район, Пызак ял гыч. Тудо Эркансолаште
Иван
Андреевичын, туныктышын, ӱдыржӧ Софиям марлан нале да нунын суртыштак илыш.
Вара
Кугу сареш вуйжым пыштен. Мый тудым эре пагален шарнем. Мыняр тыгай сай
еҥым сар
кочко.
Мом шылташ, у илышын сеҥен толмыжо палынак шижалтеш. Яллаште еҥ-влак
тунемаш чот
шӱмаҥыныт. Калыкемын культуржат кушкеш. Мемнан ялысе самырык еҥ-влак
тунемаш
поснак кумылан улыт. Теве Петр Йогырын вич эргыже пагалыме еҥыш савырненыт.
Эн
кугурак Йыван — туныктышо. Тынапий трактористлан ышта, пашажлан киндым шуко
налеш. У пӧртым чоҥен. Тудын Элексан шольыжо Кукмарийыште туныкта. Счетовод
пашамат сайын пала. Васлийышт Йошкар-Олаште фельдшерско-акушерский школышто
тунемеш.
Сергей мый дечем ик ийлан кугу, пырля школыш куржталына. Тудат тунемше еҥ
лияш
шона.
А Петр Йогыр ваштареш урем гоч Якаев Петр Тарасын суртшо. Изи лапка пӧрт.
Но
тыште илыш творческий сынан: Емеля — культур пашаеҥ, а Йыван олаште
артистлан
тунем лектын да Марий театрыште модеш. Йӱкшӧ пеш яндар, ойлымыжо шӱмым
вургыжтара. Васлий изаже ялыште ила, колхозник, тале сонарзе. Пеш поро
чонан айдеме. Икманаш, кум изак-шолякге калык пагалыме, яндар шӱм-чонан,
сай айдеме улыт.
Тарас Йыван марий актер-влак кокла гыч эн ончыч республикын заслуженный
артистше
лӱмым налын. Тиде 1939 ийыште лийын.
Павыл Йыван нерген ойлыде кузе чытет? Тудат ушан-шотан, кугу культуран
айдеме,
туныктышо. Ялыштына эн первый велосипедым налынат, йоча-влакым
кудалыштыкта. Павыл Йыванын тыршыме денак колхоз правлений пӧртеш радиом
шындышт. Батарей дене
пашам ыштышым. Кастене тудым колышташ уло ял погына.
1937 ий марий калыклан репрессий дене ятыр ойгым конден гынат, куан илыш
йыжыҥат
лийын. "Сталинский" манме Конституцийым ончылий луктыч. Марий республикынат
Конституцийжым пеҥгыдемдыме. Теве ынде СССР Верховный Советыш первый
сайлымаш лишемеш. Депутатыш кандидат кугу ученый, Совет Союз Герой Отто
Юльевич Шмидт Куженерыш толеш, маныт. Меат, йоча-влак, тудым ужаш каяш
шонена. Вет Шмидт челюскинец-влак дене пырля лийын, нуным ий лоҥга гыч
утараш полшен. Но мыланна Куженерыш
каяш ыш логал, кугыеҥ-влак мемнам пырля ышт нал. Калык тудын дене вашлияш
шуко
погынен. Митинг уремыште лийын. Шмидт кугу пондашан, чолга шинчаончалтышан,
таза
пӧръеҥ, маньыч тудын дене вашлияш мийыше-влак.
12 декабрь кече сайлымаш кече марте жап шуко кодын огыл. Пуртымо ачамым
(ачам
колымо деч вара талук утларак жап гыч авам Яштрак ял гыч Кузьман Йываным
марийлыкеш пуртен) йӱдым правленийыш ӱжыктышт. "Мо тыгай, "калык тушман"
семын шындынешт огыл дыр?"— шоналтышна. Йыван ача эрдене гына пӧртыльӧ.
"Молан, кушко ӱжыктеныт?"— манын авамын йодмылан Кузьман Йыван тыге мане:
— Кандидатлан ойырымо еҥ, Жаднов, калык тушман улмаш, тудым шынденыт да
олмешыже
весым ойыраш калыкым погеныт.
— Вара кӧм ынде сайлашлан ойыреныт?— авам йодеш.
— Карачаровым, милиций начальникым,— вашешта ача лийше.— "Калык тушман-
влакым"
тудо чот кожа, маныт.
Мемнан ялысе сайлыше-влак йӱклаш Кузнечыш имне дене кайышт. Кечывал деч
вара
тушко ончаш йоча-влакат чумыргышт. Шарнем, сайлыме участке сельсовет
воктенсе
школышто ыле. Сайлыше-влак муреныт, куштеныт, тӱрлын веселитленыт.
Нине ийлаштак челюскинец-влак патырлыкым, В.Чкалов героизмым ончыктеныт,
Йӱдвел
полюсышто ийын коштшо ий валне папанинец-влакын талук утла дрейфышт, тыгак
Йӱдвел полюсыш мемнан летчик-влакын чапле чоҥештымашышт лийыныт. Теве
Михаил Водопьяновын ик книгаштыже "Мы на макушке родной земли" манын
возымыжым кызытат
шарнем. Ужшаш ыле шоненам тунам нине герой летчик-влакым. Мо шонеда, вара,
кумло
ий чоло эртымеке, Москошто писатель Корней Чуковскийын Николай эргыжым,
писательым, тойымаште генерал формым чийыше М.Водопьяновым ужынам. Тудо
вара писатель лийын ыле. Кужу ӱмырым илен.

* * *
Илыш шке корныж дене ончыко каен шоген, ме кушкынна, ушым, шинчымашым
погенна.
Илен-толын, кӧ лийына, але иктат пален огыл.
Федор Петровичын, школ вуйлатышын, тыге ойлымыжо ушешем лодемалтынак кодын:
— Удан тунемыда, шуко классым огыда пытаре гын, сӧсна кӱтӱчӧ лийыда...
Но ме, ялысе йоча-влак, сӧсна кӱтӱчӧ лийме деч лӱдын огынал. Теве Сепан
йолташем
кеҥежым колхозын сӧсна кӱтӱжым кӱтыш. Мыят тудлан полшенам. Кеҥеж каникулыш
лекмеке, колхоз нурыш шӱкшудо кӱраш коштына, тыгак школ пакчаште черет дене
дежуритлена.
Эркансола школ илышемын ик эн сылне пагытшым шарныкта. Тыште шуко сайлан
тунемынам, ончыклык нерген шонкалаш тӱҥалынам.
Визымше классыште ме Сепан дене коктын Кузнечыште тунемаш тӱҥална. Моло
чыла йоча Топкавлак школыш куснышт. Ме рушла огына мошто, тунемаш неле лиеш
манын, тыге
ыштышна.
Мылам Кузнечыште тунемаш йӧнан веле. Теле йӱштӧ годым кочамыт деке малаш
пурем,
адак тушто мӱшкырымат темаш лиеш. Вет ме кочмо-йӱмӧ шотышто кочамыт деч
уданрак
илена. Ужам: чӱчӱньӧ малаш пурымемлан шӧрынрак ончен коштеш, но мый тидым
шиждыме гай коям. Вет тыште тӱҥжӧ — Семон кочам, тудо поро чонан, вуем
ниялтен, икана
мане:
— Кушкын шумекет, ала илышда куштылемеш ыле? Тунем, тырше. Лудаш йӧратет
аман.
Тиде сае, ушым пого.
Мый кроликым пеш йӧратем. Но тудым ашнаш мӧҥгыштӧ йӧн лийын огыл. Икана
урок деч
вара Сепан йолташем дене Яштрек ялыш Епи родо деке каяш лийна. Палем, нунын
ашныме мераҥышт улыт. Ала кеч иктыжым мераҥым пуат ыле? Яштрек Кузнеч деч
кок меҥге утларак тораште гына. Мийышна, Епи чӱчӱ уке. Мӧҥгыштӧ йоча-влак
веле улыт.
Леваш йымалне клеткыште улшо ош кролик-влакым нунын дене пырля ончыштына.
Мутланена, кужу пылыш-влакым моктена. А кролик деч посна ынем кай. Валя
лӱман ӱдырлан
ойлем:
— Ик кроликшым пуыза, ашнен ончем,— манам.
Ӱдыр ӧрын шоналтен шогыш да манеш:
— Мыйым вурсаш огыт тӱҥал?
— Валя, мый изиш ашнем да вара кондем,— ӱшандарем.
Ӱшандарен кертым, ик кроликым клетка гыч луктын пуышт. Мый тудым кок кидем
дене
оҥем пелен ӧндальымат, мӧҥгӧ шикшалтна. Туге йывыртенна Сепан дене, пуйто
шулдырна кушкын, ялыш толын шумынамат ышна шиж, вич меҥгым чоҥештымыла
толна.
Кроликым яшлыкыш колтышна, киндым пуышна. Содор гына вес яшлыкым нална, виш
могырышкыжо шала пӧрдалше кӱртньӧ решоткам, пижыктышна. Вара тушко йӧратыме
кужу
пылышнам колтышна. Тыге мый мераҥым ашнаш тӱҥальым. Но икмыняр кече гыч
ялыште
Лайди ден Сепан Яштрек гыч кроликым шолышт конденыт, мангыч шоктыш. Молан
тыге
ойлашыже? Вет ме йодын конденна.
Яштрек гыч Епи шкежат тольо. Тудо мыйым вурсаш тӱҥалеш шонышым, но тыге ыш
лий,
а мӧҥгешла, вуем ниялтен пелештыш:
— Лайди, йӧра айда, раз кролик йӧратет, ашне.
Сепан дене коктын коклан, уроклан ямдылалташ монден, мераҥна дене
шогылтына, Сепанлан ӱшанем, тудо сай рвезе.
Школ гычын мемнан корнына Кандашплак ял гоч, вара Рошко манме чодыра да
Ялпай ял
вошт эрта. Мотор мемнан вер-шӧрна. Мом шога ший тӱсан Лемде эҥер! Тудо ужар
постошко ший окам пижыктыме гай коеш. Ужар постожо — тиде кумда олык. А
шудо пагыт
эртымеке, изи черкыла гай койшо шудо каван-влак тудым сӧрастарат. Йӧратена
ме
кеҥежым Лемдыште йӱштылаш, колым кучаш. Теве сово кумдык олаҥгым эҥыр дене
шӱдырен луктат, чонет кузе йывырта.
А йӱштӧ шыже толын шумеке, эҥерым кӱжгӧ ий комыжла. Ме тушто коньки дене
мунчалтена. Коньким пу дене шке ыштена, йымаланже кӱжгӧ кӱртньы-воштырым
келыштарена.
Меммнан ял деч меҥге чоло коклаш верланыше Ялпай ялже изи гына, индеш
пӧртан.
Кочай ден ковайын ойлымышт гыч теве мом палем. Тыште Ялпай лӱман илен. Теве
кушеч ялын лӱмжӧ лектын. А тиде Ялпайже мемнан тукым гыч улмаш, тиде верыш
почиҥгалан лектын. Адакше ондак мемнан тукымын фамилийжат Ялпаев улмаш.
Кочай Токтайбеляк черкысе поп Виктор Сергеевич Смирновлан келшен, сандене
тыге манын:
— Иван Дмитриевич, тый сай айдеме улат, мый тыйым пагалем, йӧратем. Айда
тыланет
Любимов фамилийым возена.
Кочамат келшен. Тыге Любимов фамилий шочын.
Ялтай ял Лемде эҥерын пурла серыштыже, шеҥгелныже Маке йымал тайыл кугу
курык
шӧр семын нӧлталт шога. Ялын ӱлыл мучашыже воктечак корем кок могырышто
чодыра
кушкеш. А тиде корем серысе кӱ кокла гыч кугу памаш шорген лектеш, йӱкшӧ
торашке
шокта. Мый Сепан дене школышко кайыме але толмо годым эре тиде памаш деке
пурена, тутло йӱштӧ вӱдым подылына, шӱргынам шӱялтена. Ты виян памаш деке
лишемам да
Шадт Булатын "Ший памаш" почеламутшо шарналтеш, шукерте огыл лудынам:
Латкок лончан кӱ курык сер гыч
Йоген лектеш виян памаш...
Мемнан кундемысе сылне пӱртӱс нерген почеламутым возымемат шуэш, вуйышто
почеламут корно шочаш тӧча:
Пешак сылне шочмо вер
Но почеламут умбаке вияҥ ыш керт. А редакцийлашке серышым колтылам. Районн
газетеш коклан изи уверем лектеш. "Ямде лийышкат" серем.
Школыштына тунемше кокла гыч шукынжо марий улыт. Нуренер, Вязково да
Красный
Ключ ялла гыч икмыняр руш йоча коштеш. Нунат марла пеш сайын кутырат.
Адакшым
туныктышо-влак чыла предмет дене гаяк марла туныктат. Мыланна, марий-
влаклан тунемаш пеш каньыле. Южгунам, кочам дене малаш кодмо годым, тудын
Метри шольыжын
Йыван лӱман эргыж дене газетыш заметкым возена, почеламутымат серкалаш
тӧчена.
Кузнеч школын визымше классшым Сепан дене тунем лекна. Кеҥеж ялыште
озалана, кеҥеж — яллан кугу паша тургым. Мыланна адакат паша лыҥ лектеш.
Терысым лукташ
тӱҥалмеке, тудым имне дене нурыш шупшыктена. Тиде пашам ышташ ялыште кажне
йоча
ала-могай кугу почетан пашалан шотла. Терыс шупшыкташ ӱшанат гын, мемнан
кокла
гыч кажныже нурыш кузе-гынат шукырак орва ӱяҥдышым наҥгаяш тӧча. Вет тунам
эл
мучко стахановский соревнований шарлен ыле.
Тиде таҥасымаш лӱмжылан огыл, а пашаште сеҥымашке шушаш верч эртаралтын.
Мемнан
ялыште ик "Немда" колхоз ыле, тушко кок бригаде пурен. Мемнан мучаш икымше,
вес
мучаш кокымшо лийыныт. Мутлан, шурным ик бригаде весе деч ончыч тӱред
налаш, тыге ончыл верыш лекташ тыршен. Кугыеҥ-влакын ойлымышт гыч тунам
пален налынам:
кокымшо бригадын бригадирже Иван Ведерников колхозник-влаклан эрлалан
нарядым
кастенак пуэден, тыге нуно, икымше бригадын членже-влак ынышт шиж манын,
эрдене
эр йыштак нурыш вашкеныт. Эсогал южо еҥ, капка йӱкым лукташ огыл манын,
уремыш
капка йымач лектыныт.
А теве ик оҥай случайым ончыктыде ок лий. Кокымшо бригадыште Кргори Костин
(тудо
шкеже милицийыште, прокуратурышто ыштен) ватыже Ольга Сергеевна ыле. Мотор
руш
ӱдырамаш. Ял пашалан чулым. Тӱредашат пеш кертеш. Тудо марийыжын шӱжарже
Анна
Григорьевна дене ик касалыкым налыныт. Касалакым молын деч ончыко колташ
манын,
теве мом шонен луктыныт: Аннаже воктен улшо ӱдырымаш-влак дене мутланаш
шогалын.
Вате-влакат тудын деке ойласаш погыненыт. Вет ялыште ваш-ваш чон пытен
кутыраш,
тӱрлӧ ужмо-колмым каласалаш йӧратат. Тыгеракын Анна вате-влак дене пеш
мутлана,
нуныжат ӱчаш-ӱчаш кутырен, канышым ыштат, а Ольга Сергеевнат касалыкын вес
мучашкыже каенат, виян тӱредеш. Вара тембак пӧртылешат, шыргыжалын, коктын
пашалан
пижыт, йышт тӱредме верыш миен шуыт — касалыкышт пытен. Вате-влак шеҥгелан
кодыныт да воштылыт:
— Ну, Анук улат, мемнам, йылме пазар-влакым, мутланыктышыч, а еҥгатше ты
жапыште
тӱредын. Мемнам пеш сайын чиялтышда.
— А мо, чон канен кутырышда, изиш каналтышда,— воштылеш Анна Григорьевна.
Ял калык ила, тырша, тудо паша деч посна иленжак ок мошто. Колхоз илышланат
тунем шуын. Тӱшка озанлык паша радам ваштареш ойлымо ок шокто. А такше еҥ-
влак чон
почаш пешыже огыт тошт, вет южгунам у илыш шотышто изиш йоҥылыш, кокланже,
властьым шылтален, чыным ойлымыланат мыняр еҥым казаматаш колтеныт.

* * *
Школышто шке дежурствем эртарышым да Андри почиҥгаш ачамын шӱжарже Качыри
акам
деке унала кайышым. Тудын деке унала кошташ йӧратем. Ялже кугу огыл, лучко
пӧрт
гынат, илыш тыште веселан шолеш, еҥ-влак пеш поро кумылан улыт. Ик ял — ик
колхоз, лӱмжӧ "Йошкар шӱдыр". Ял курыкан чодыра воктене верланен. Чодыражым
Мышкар
маныт. Качыри акамын ешыже сай. Ава лийшыже, Элексан кува, мый денем
мутланаш
йӧрата, тӱрлым йодыштеш. Япык курскайже Йошкар Армийыште. Тудо
Белоруссийыште
служа, Речица олаште. Письмажым мыят лудам, почеркше пеш мотор. Армий деч
ончыч
"Йошкар шӱдыр" колхозын счетоводшо ыле. Тудо колхоз правленийысе пӧртысӧ
библиотеке гыч мылам Василий Рожкинын "Пеледме жап" книгажым конден ыле. И
тиде книгам
мый ик гана шичмаште лудын лектым.
Япык курсам Кугу сареш элнам аралышыла колен.
Тиде гана унала мийымекем, йоча-влак дене Кӱгурыкыш кайышна. Туд ял деч пел
меҥге коклаште гына. Теве ме чодыра корно дене Кӱгурыкыш миен шуна. Курык
йымалне
мландыште омса кумдыкан рож-влак койыт.
— Айста, рвезе-влак, тиде рожыш пурена,— ӱжеш Миклай, Андри почиҥгаштак
илыше
Пӧкла кокайын эргыже, мый дечем ик ийлан кугурак.— Тыште ончыч вакш кӱым
луктыныт...
Ме пураш лийна. Лу-лучко метр чоло эртышнат, ялт пычкемыш лие, шеҥгелнына
пурымо
виш гына волгыдын коеш.
Тылетла умбаке каяш нимо ок кой, чонланат шуй чучеш.
— Сортам налаш кӱлеш ыле, мый тыланда чыла ончыктем ыле,— манеш кошаррак
неран
Миклай.— Шырпыда уло иктаж кӧн?
— Уке,— вашештышна.
Рож гыч лекна. Лекна да пурла могырыш ончем, тушто еҥ, имне-влак койыт.
— Айста тушко, кӱым луктыныт,— манам.
Кайышна. Ончена, еҥ-влак курык рож гыч вакшкӱым пӧрдыктен, шӱкен луктыныт,
лӱмын
ыштыме топката орвашке пышташ ямдылалтыт. Ме ӧрын ончен шогена. Кузе ты
неле
настам пыштат? Пӧреҥ-влак орвашке кӱзыкташ лӱмын йӧнештарымашым ыштышыт да
кӱым
тыманмеш кӱзыктен пыштышт. Орвашке иктаж куд имньым кычкыме. Теве ула
тарваныш,
тӧр корно дене выжге эртыш, но корем гыч пасушко лекмаште тайыл изиак огыл.
Тыште имне-влаклан неле лие, да пӧреҥ-влак орвам шӱкаш полшат, солашат дене
имньым
поктат. Меат орва почеш ончен эртена. Ула пасу корнышко лекте да умбаке
кайыш.
Ме кӱ лукмо верышке пӧртылна. Теве ик штольнышто йӱк-йӱан шокта. Тушко
ончаш пурышна. Корно аҥысыр, кӱым пӧрдыктен лукташ веле сита. Ончена,
умбалне тул волгалтеш, йоҥгештарыме верыште пӧръеҥ-влак кугу кӱым лӱмын
ыштыме ӱзгар дене руат,
каткалат. Ончен шогышна да пӧртылна. Ынде курык сер воктечын эртена, курык
ӱмбал
чодырашке кӱзаш тӱҥална.
— Ончыза, кишке!— Мику кычкыра. Мийышна, ончена, шемалге-кандын койшо кишке
нушкеш.
— Ида тӱкӧ, тудо аяр, чӱҥгалеш гын, колен кертат, — манеш Миклай.
Ме тудым ышна тӱкӧ. Чодырасе чара верыште, кече пелтымаште, снегым
кычалына. Тудо кӱаш тӱҥалын. Ямлен, изишак кочна да ялыш пӧртылна.
Мылам тиде Кӱгурыкышто лиймаш, кӱ лукмо верым ончымаш ала-могай йомак гай
чучо.
Мемнан Куженер велыштат тыгай поян да оҥай вер улмаш. Тиде миен коштмем,
тушто
мом ужмем нерген Элексан кувалан, вес семынже тулачылан, ойлышым да шке
вершӧржӧ дене кугешныме семын тыге пелештыш:
— Мемнан дене ожнысек вакшкӱым луктыт. Неле паша, мыйын Элексанемат тушто
ыштен.
Теве ончо, кудывечшат кӱым шарен, сандене лавырат уке, чаткан коеш. Вара
ешарыш:
— Эргым, тышеч вакшкӱым Россий мучко шуко верыш наҥгаят маныт.
Илен-толын вара мый ты кундемыште илыше еҥ-влак деч теве мом паленам: ты
кӱым
Иваново, Кострома, Киров областьлашке да моло вереат наҥгаят улмаш.
Таче, 22 июньышто, Марий республикын юбилейже манын ойлымо колалтын. Тиде —
марий калыкын пайремже, пиалым, эрыкым кондышо кече, маныт. Но изи ялыште
таче нимогай пайрем тӱс уке. А кастене Качыри акам паша гыч пӧртыльӧ. Тӱсшӧ
шӱлыкан.
Кугун шӱлалтен, вигак каласыш:
— Паледа, сар тӱҥалын...
— Кӧн дене? — йодеш Элексан кува.— Ой, юмыжат.
— Немыч-влак керылтыныт...— шокта акам.
— Юмо пӱрышӧ, ынде Япыкем дене мо лиеш? Тудо немыч эл велыште служитла вет?
— Белоруссийыште. Самый сар тӱҥалме кундемыште, — манеш Качыри акам.
Сар тӱҥалын. Тиде шучко уверлан кӧра акайын ешыже кугу ойгыш возо. Вет
тений
Япык курскайже шыжым Йошкар Армий радам гыч служен пӧртылшаш ыле. Ынде мо
лиеш?
Сар кузе каяш тӱҥалеш?
— Гитлер Сталиным ондалыш, договорым ыштен, вара сарым тӱҥалын,— ойлат
Андри почиҥгасе еҥ-влак. Чыланат ойгаҥыныт.
Сар тӱҥалын, мо лиеш ынде элна дене? Такшым мемнан Йошкар Армийна немыч
тушманым
сеҥышаш. Вет Йошкар Армий тӱняште эн виян, кеч-могай тушманым шалатен
кертеш манын, газетлаште возымым лудынам, радио дене ойлымым ик гана веле
огыл колынам.
Мый содор мӧҥгем тарванышым. Ялышке тольым гын, эртак сар нерген веле
ойлат. Сарыш каяш ялышке Йыван Петрлан повесткат толын. Тудо кок ий ончыч
гына армий гыч
служитлен толын. Ял дене чеверласен Петр гармонь йӱк почеш рекрут мурым
мурен,
шке суртшым коден, тарантасыш шинчат, Куженерыш, военкоматыш, каяш лекте.
Но
ала-молан Петр, ватыж дене пырля Куженерыш кайышыжла, Топкайвлак селасе
почто
пӧртыш пурен. Йӱшырак лийын. Ӱстембалне республикын юбилейже лӱмеш лукмо
"Марий
коммуна" газетым ужын. А туштыжо Ленин ден Сталинын портретышт лийыныт.
Йыван
Петр Сталиным шудалаш пижын.
— Тылат верчын мый колаш каем,— манын да газетым кушкедын.
Тидын нерген милицийыш тунамак увертареныт. Петрым кучен каеныт. Тудым ятыр
ийлан судитленыт да мемнан республикысе Кузьмино лагереш колен.
Сар! Мемнан ялыштат илышым ялт луген пытарыш. Чылан шӱлыкан улыт, кажнын
вуйушыш
тыгай йодыш волгенче гай перен: "Кӧ сеҥа гын?"
— Йошкарге, мемнан-влак сеҥышаш улыт,— манеш авай.
Кузе тудо пала? Вет кредалмаш але тӱҥалын гына.
Авам пошкудо Павыл ватылан тыге ойла:
— Павыл вате, мый тений телым, йӱдым, Юмын сарым ужынам. Тӱгӧ лектынам ыле.
Ончем, мо тыгай? Йӱдвел каваште тул модмо коеш. Тиде Юмын сар вет. Тыге
ятырак ончен шогышым. Кок вий чот шогышт, кредальыч. Йошкарге сеҥыш. Тунам
сар лиеш манын
шоненат омыл. А вот ынде сар тӱҥалын дык, тиде Юмын сарет шарналте. Тыге
Юмо
война лийшашым да кӧн сеҥышашым ончылгоч ончыктен улмаш.
— Чынак тыге лиеш гын, пеш сай ыле,— ышталеш пошкудо.
— Илена гын, теве ужына, тыгак лиеш. Юмын сар пеш чыным ончыкта, маныт ыле
шоҥго
еҥ-влак, — авай умбакыже умылтара.
Авай ден Павыл вате сар нерген мутланат, мый нуным шыпак колыштам. Вара
мыят
коклаш пурен пелештышым:
— Авай, чыным ойлет, мемнан Йошкар Армий сеҥа, вет армийна пеш патыр,
маныт...
(Умбакыже вес номерыште лиеш.)



090696
************************************************************************
9—06
Алексей НИКИТИН
Алексей Михайлович Никитин — мемнан у авторна. Тымарте тудын возымыжым
лудшо-влак кугун пален огытыл. Ура чонан айдемын ӱмыржӧ кудло талукым
эрталтымекак
кӱрылтын. Но кодын пошкудо, родо-тукымжо, йолташыже-влакын поро
шарнымашышт, возымо ойжо.
Алексей Михайлович шочынжо Параньга район, Кугу Пумарий ял гыч. Рвезе жапше
пеш
нелын эртен. Ача-аважым кумлымшо ийла мучаште эпере титаклен кучен
наҥгаеныт.
Аню акаж дене коктын тулыкеш кодыныт, палымашт дене Мосараште иленыт. Вара
пӱрымаш Никитиным Куяр поселкысо лесной школышко конда. Идалык гыч тудым
тунем лектешат, чодыра объездчик сомылым шукташ тӱҥалеш. Тылеч вара вийвал
илыш курымжо
чодыра дене кылдалтеш. Кундемнан ятыр верлаштыже тӱрлӧ пашам шукта,
Параньга
межколхозлесхозым вуйлатыше марте кушкеш.
Пӱртӱс илышым тӱткын эскерен, мо ужмо-колмыжым возен, "Лесникын дневникше"
лудыш
чумырген. Тышеч икмочол ужашыж дене лудшына-влакымат палдарена.
Алексей Никитин
ЧОДЫРАТ ЧОНАН
Лесникын дневникше гыч
Олакоракат кайык, тудат шке пыжашыжым мокта, маныт. Айдемылан гын, шочмо
кундемже шерге. Шуко ийым илыше еҥ эртыше жапшым, эртен толмо корныжым уке-
уке да
ушештара. А шарнымашыже утларакшым шочмо вер дене кылдалтын.
Мыят кастене каналташ возам веле, тунамак шинча ончылнем ужар сӧреман,
ломберан
ялем сӱретлалтеш. Ялна изи огыл ыле — шӱдӧ утла суртан. Тудо вуйвӱд
тӱҥалтыш изи
эҥерын кок могыр серешыже верланен. Пошкудо-влакым сай пу кӱвар ушен шоген.
Тиде
кӱвар гыч, кугорно эртен. Кажне сурт ончылно але йыраҥвечыште шошо еда
полан,
ломбо ошын койын пеледыныт. Туштыжо шӱшпык-влак, шочмо-кушмо верыштым
моктен,
шӱшкен-мурен калыкым куандареныт. Чодыра лишнак лийын, садлан, кукун
мурымыжат
ялышке пеш раш шоктен.
Ялыштына лум гай ош вуян, тугаяк пондашан Чваш кугыза илен. Салтакыште
лучко ий
коштын. Тушман ваштареш лӱддымын кредалын. Оҥжым кок "Гэорги" ырес
сӧрастарен.
Революций годым Петроградыште лийын, Лениным ужын. Шоҥгыеҥ шуко ужын, шуко
пален. — "Ме шукерте-шукерте ожно Буй вӱд тӱҥалме олмышто илена",— манеш
ыле.—
Садлан мемнан йырыштына изи корем-влак ятырак улыт. Теве ял деч торат огыл,
чодыра велыш изи вӱд, корем йол дене волен, шактеак погынен, эҥер лийын,
эрвелыш
йоген эрта. Эше мыйын жапыштат идымвече шеҥгелне, кугу нулго йымач йыл-йыл
койын, Тоймет памашын ший гай вӱдшӧ йоген лектеш ыле. Тиде коремйолжо изи
кӱсотысо
лапка вер гыч корным налын. Кызытат теве ял деч тораште огыл, Буй вӱд
тӱҥалтыште
кӱ карьерым почмылан кӧра кӱнчымӧ лакыште изи эҥер почылтын. Вӱдшӧ пеш
яндар,
йӱштӧ. Кеҥеж кечын тушан вольык кӱтӱ каналташ чумырга. Изи кӱсото чодыра
тураштат коремйол лийын. Тушеч шуко изи памаш вӱд йоген лектеш ыле.
Кызыт пӱртӱс ятырлан вашталтын, но шке сылнылыкшым, моторлыкшым йомдарен
огыл,
уэмын, вес семын сӧралештеш. Шочмо-кушмо верым ава-ача дене веле таҥастараш
лиеш. Кеч-кунамат тудо шӱмым вӱчка, кумылым паремда, шӱм-чоным куандара,
иктаж-кушко кайымеке, мӧҥгеш пӧртылаш вашкыкта.
Лектын коштам шарлен шогышо кумда пасушко, гӱжлен шогышо чодырашке, тӱрлӧ
тӱсан
пеледышан, ужар шудан олыкышко, йылгыжше вӱдан эҥер воктеке — чонем юарла.
Кунар
илем, тунар лишылрак да шергырак мыланем шочмо вер. Илыме курымыштем мый
тудым
кертмем семын эртак сӧралракым, поянракым ышташ тыршенам.
Арам огыл кумло ий наре чодыра озанлыкыште пашам ыштенам.
Мланде ӱмбалне илыше пӱтынь чонанлан чодыран кӱлешыж нерген еҥ-влак пеш сай
палат. Мыйже тудым шочмо суртем гаяк йӧратем. Ятыр ий лесниклан ыштымем
годым
мӧҥгӧ деч нылле-витле меҥге тора чодырашке толын шуамат, тымык помышкыжо
пурымек, чонлан тунар ласка, куштылго лийын колта. Ошеть, Кожлаял,
Торнешор, Кинер,
Исмаил, Сизнер, Шор-Уньжа да Параньга вел чодыра-влак шке семынышт тӱрлӧ
шарнымашым коденыт. Икмыняржым посна тетрадеш возен коденам.
Мемнан республикыште чодыра шагал огыл. Чын, кугуракшым ятырлан
катыкемдыме, руэн пытарыме. Но кӱсотышто кукшо корем серлаште, кугорно
воктене кушшыжо але улдалеш. Тушто утларакше лышташан, верын-верын гына
иман пушеҥге-влак кушкыт — икманаш, йӧре-варе чодыра. Нуно утларакше колхоз-
совхоз-влакынлан шотлалтыт. Моштен ончен куштымо, шот дене руымо годым
тидат шактеак кӱлешан поянлык. Тыгай изи
чодыра ожно пече дене печалтын. Тыге калык вольык да моло зиян дечат аралаш

йӧным ыштен шоген. Йӧратен тудым.
Эртен коштмо годым кугорно гыч кораҥын, чодыра корно дене ошкылмына шуэш.
Шокшо
кече годым ӱмылыштыжӧ каналтен, лавыртышан годым йӱр деч шылат. Кайык-
влакат тудым йӧратат. Шӱшпыкын илыме верже огыл гынат, кеҥеж умыр кастене
лӱмынак тышке
муралташ-шӱшкалташ толеш. Пасу пӧрткайык-влаклан гын тыгайже шочын-кушмо
илыме
вер. Шырчык-влакат кӧрган пистеш але шопкеш пыжашым опташ йӧратат. Тышечын
пасу
ден олыклашке чоҥештылашышт тора огыл. Тыште теле йӱштӧ годым, мераҥ ден
рывыжлан сай вер, лум йымак пурен возын, йӱдым эртарат. Кугу янлык-влак гыч
шордо,
лӱмынак кугу чодыра гыч кораҥын, презе ышташ тышке толеш. Презыже изишак
йол
ӱмбак шогалешат, вара веле кугу чодырашке каен колтат.
Тиде кугу янлык ик гана веле огыл вашлиялтын. Икмыняр тыгай ужмем нерген
лудшо
еҥымат палдарем.
Шордо еш дене вашлиймаш
Ик телым лум шактеак келгын возо. Пашам ыштем ыле чодыра техниклан. Чодырам
ойыркален, визир поктымо годым, ноябрь-декабрь тылзыште, кажне кечын манме
гаяк
изи лум йогенак шогыш. Ече гыч волен шогалат веле, кыдал даҥыт лумышко
пурен шогалат. Лум келгылан кӧра шордо-влаклан чодыраште кочкышым кычал
кошташышт неле
лие. Мланде ӱмбал кушкыл да изи пушеҥге-влак лум йымаке кайышт. Кышаштым
ончен
кайыме годым верын-верын вӱран лум ора-влак кодеденыт. Молан манаш гын,
кочкышым
пургедын кычалмышт годым лум йымалсе вичкыж пундыш ден оргажлаш логалын,
йолышт
сусырген.
Март тылзе шуо. Йӱр лиймылан иктаж лу сантиметр наре кӱжгытан ий кӱрт нале.
Лум
изишак волен шинче. Ынде шордо-влакым чӱчкыдынак корно воктенсе шопкерлаште
да
руымо делянкылаште ужаш лиеш ыле. Эрдене пашашке миена, а нуно эркын гына
ошкыл,
лӱдде кораҥыт ыле. Вес кечыжлан тиде верышкак толына — мемнан чумырымо
штабельна-влак шалатен пытарыме лийыныт. Ужар, рвезе шӱман шопке сорымым
ойырен луктын,
шӱмжым веле огыл верын-верын пел сорым йӧтын нултен кодат ыле.
Икана йолташем, Иван Михайлович дене коктын колхоз ден совхозлашке пашаеҥ-
влакым
погаш имне дене лектын кайышна. Тыге ял еда коштмо дене кум кече эртыш.
Мӧҥгӧ
волгыдын толын ышна шу, каслан кодна. Имне кандараш Русская гарь манме ялеш
шогална. Изишак имне каналтыш, шкеат ырышна. Тыге, тӧрланен, чодыра велышке
лектын
кайышна. Кас, кече рӱмбалгаш тӱҥалын. Изишак пасу дене эртымеке, чодыра
корнышко
пурышна. Руымо делянке дене эркынрак ашалтен кудалына. Изишак гыч чодыра
лукмо
кугорныш лекна. Чодыра пырням тер-подсанке дене лукмылан кӧра корно пужлен
пытен. Пеш лупшалтышан. Кудал колташ ок лий. Тыге кум меҥге наре эркын гына
кайышна. Корно тайылыш шумеке, тӧрланыме гай коят, имнем покталтышым.
Шелынат колтем,
кычкыркалем, а мыйын имнет ала-молан ӱскыртланаш тӱҥале. Чарнен шогале да
тарванаш огешат шоналте, фыр-р да фыр-р пӱргалеш веле. Иван Михаиловичат
ӧрын, терыш
сукен шинчын, кок могырыш ончыштына. Ужна: корнылан кутынек, мемнан деч
тораштат
огыл, шордо-влак коедат. Сапкандырам тӧр шупшын кучен, имнемым кудалаш
тӱҥалмыж
деч чаренрак ошкылыктем. А шке, вуйым пурла велыш савырен, шордым шотлаш
толашем. Кумло ик вуй наре лекте. Латкок-латныл сантиметр кӱжгытан шопкем,
лӱҥгыктен-чытырыктен, пешак нултат. Кугу алдырнар кадыр неран вуйыштым
кораҥдымыштат
ок шу — ава шӧр шупшмо семын тунар кыртмен рвезе шопкерлан кашакын пижыныт.
Пушеҥгым сусыртылмыштлан кычкыраш, шӱшкаш тӱҥална. Но нуно мемнам уждымо-
колдымо
гай, жаплыде, пушеҥге воктек йолыштымо пий семын, пылышым сакен веле
шогылтыт.
Лапка шопкерлаштет шордо-влак пел пушеҥге ӧтын кугун койын шогат. Шке
коклаштышт
ала-мом кутырат дыр — ушкал презе семын кечкыжмышт шоктен кая. Тошто
марийын
шомакше уло: "Вольык гай улат, нимом от колышт, нигӧм от жапле. Ӱскырт!"—
манын,
коклан вурсат. Нинет лач тыгайла койын шогат. Кужу корным толын улыт:
ӱмбачышт
пар веле лектеш. Йырваш иле шопке пуш шога. Пушеҥге влакше, чот сусыртылмо
дене,
эркын-эркын мерчаш тӱҥалыт да кошкен кертыт манын, йолташем дене кутырен
каена.
Шордо кашак шогымо вер деч, витле метр наре ӧрдыжкӧ кораҥмеке, изишак сапым
лушкыдемдышымат, мыйын имнет, кенета тӧршталтен, мераҥ семын кудал колтыш.
Пеш трук
тулаш тӱҥалмыжлан лӱдын, чараш толашем, сапкандырам пурла кид дене шупшын
кученам, ынде пушеҥге воктек ынже лупшал манын, виктараш толашем. Шолаж
дене киен
кодаш огыл манын, кошовка шеҥгел кӱртньыш кыртменам. Кӱм меҥге кокласе
кардонышко кандаш минутышто миен шуна.
Шуко-шагал жап ыш эрте, игече моторат, мый лӱмынак шордо кашак шогымашке
мийышым. Молан тыге погынен коштыт? Сайын ончышымат, тошкыштмо верыштышт
изин-изин
вӱр йоген кодмым ужым. Вара шоналтышым: янлык-влакын илышыште йол — эн
кӱлешан.
Тудак веле нуным пукша, йӱкта, тушман деч утара. Шордо кудалмыж годым
вуйжым
нӧлтен, волгыдым але пич верым ончен, миен тӱкнымӧ деч шекланен виктара.
Тыгай
годым йолжым арален ок шукто. Пундышет, чашкерет — нимом шотлыде, чаманыде
ончыко чымыкта.
Шордо — кундемыштына ик эн кугу янлык. Коваштыже кугу парня кӱжгыт наррак
лиеш.
Межше тотыра, чока ярыман. Коваште воктенже — кӱчык, нугыдо мамык. Тудын
тӱсшӧ
пӱртӱслан келшыше. Шинчалан пешыжак ынышт кой манын, Юмо нунылан сур сыным
пуэн.
Южыштын гына, поч деч ӱлыкыла ош пале уло — трусикым чийышыла койыт.
Койышышт
денат оҥай улыт. Кашакын коштмышт годым ик-кок пире деч огыт лӱд. Шкет
шордо гына кид нӧлталмыланат лӱдын чоша. Тунамже кожерла гочат, пикш гай
пеҥгыде ӱлыл
тура укшлажым ирен, могыржым кушкеме деч чаманыде кудал утла. Тиде кашак
шордет
пире-влак авырме деч утлен кудалмышт дене йолыштым сусыртыл пытарен улыт
улмаш,
садлан вӱр йоген, шоналтышым. Тений лумжат келге, да ӱмбалне шактеак ий
кӱр. Шогымо верыштышт рвезе шопкерым чот нултеныт. Шӱмжӧ дене пырля вич
сантиметр наре
пушеҥге тӱҥымат нултеныт. Шордо кӱтӱ пел гектар наре рвезе шопкерым икте
кодыде
нултен лектын. Иланен кертеш мо, уке — ик ий гыч пале лиеш. Тыге ончен-
вискален
коштымат, ужым: кышашт, чодыра лукмо лопка кугорныш лектын, пуымо делянке
велыш
кая. Туштат иктаж-мом размитлен каеныт дыр.

ШОРДО ПРЕЗЕ
Апрель тылзе. Чодыраште юж яндар. Шӱлалташат йоҥгыдын, чучеш. Рушарня кече.
Кардон пӧрт кудывече покшелне сонарыш каяш ямдылалтын шогем. Тупыштем кок
йытыран
пычал. Чодыраште ала-мо шылтыме семын пеш шып. Мардеж укеат, нимогай йӱк-
йӱан ок
шокто. Сурт орол шем пием ам-ам, р-р-р ман колта. Ала-мом шижме гай, вуйжым

кӱшкӧ нӧлтен, ӱпшычмӧ семын койын, лузга почшым шеҥгел йол коклашке шиен
шога.
Чодыра пӱртӱс помыжалтын. Кече чодыра ӱмбак кӱзен шуынат, ваштареш ончалме
годым
шинча тӱвыт йымен кая. Ошалге канде кава пундашдыме гай, сӧрал коеш. Вуй
ӱмбач
чодыра пӧрткайык-влак вуж-ж да вуж-ж шоктен, кардон воктеч лум деч эрныше
сӧрем
мландыш чоҥештен эртат.
Тыге шогылтмо годым кечывалвел шопкер велым, мланде воктеч чоҥештыме семын
кум
гана шордо ломыжалтыме гай пич йӱк шергылт тольо. Тидым кольымат, тушкыла
каяш
лектым. Тиде чара вер кардон деч иктаж кум шӱдӧ метр наре веле лиеш. Тыште
мардеж уке годым еҥ-влакын да моло тӱрлӧ йӱк пеш сай шокта.
Йӱк-йӱан ыштыде, палыме верыш толын шуым. Йыр ончыштын, кугу нулго воктек
шып
гына шогальым. Тышечын чыла велышкыжат кумдыкеш пеш сай коеш. Кугу когыльо
семын
касвелке ер шарлен кия.
Кодшо ийынат апрель тылзыштак, тиде верыште шордо-влакым ужалтын. Кумдыкшо
пел
гектар наре лиеш. Йырже рвезе шопкер да кӱжгӧ куэ-влак авырен шогат.
Тӱвакырак
чара верлан кӧра покшелныже лум пеш шагал кодын. Верын-верын, пӧрт кумдык
гайыште, шуленат пытен. Сӧрем мландыште кайык-влак чогыматен чӱҥгедылын
кият. Ик
тӱшка чоҥештен толеш, весе кардон велыш чоҥештенат кая.
Тыге ончен-шонкален шогышыла, эр кече велыш ончальымат, лум деч эрныше
мландыште, чара тӱрыштӧ шӧрын йӧрлын кийыше шордым ужым. "Мом тиде ышта?"—
манын, пеш
тӱткын эскераш тӱҥальым. Шордет, кийышыжла, шеҥгел йолжым тарватылеш да
вуйжым
нӧлтал колта. Вара, мӱшкыр велышке савырен, мӧҥгеш шуйнен возеш. "Мо тыгай?
Колынеже мо?"— шонкален шогем. Иктаж пел шагат гыч шордет кенета кынел
шогалят,
шеҥгелне кийыше изирак ора деке савырнен, вуйжым шуялтен, нулаш тӱҥале.
Умылышым
— презым ыштен. Нулыш-нулышат, шуко-шагал жап ыш эрте, изи презет тыҥге-
тоҥго
кынелынат шогале. Шордо-ава, презыж деке лапрак лийме гай миен, водаржым
пукшаш
пиже. Лу минут наре шогышат, презе велыш савырнен, пурла эрдыж дене
презыжым ниялтен, шӱкалме семын ыштен, ошкылыкташ тӱҥале. Тыге иктаж коло
метр наре йыгыре
ошкыльыч. Презыже нойыш, векат: шогале, аваже пелен пызнен уэш чызым шупшаш
пиже. Мый тыгай сӱретым ужымат, лӱдыкташ огыл манын, кардон велыш савырнен
ошкыльым.
Шордо ден презыжым ончымо амал дене тиде верыш кок кече почела куд-шым
шагат эрдене толамат, шекланен, эскерен шогем ыле. Кумшо кечылан мийышымат,
нигӧмат шым
уж. Шордо кыша-влак касвелыш, ужар регенчан кожерла декыла лупшалтыныт.
Чодыра
эше ик чонанлан ешаралтын.
ИР СӦСНА-ВЛАК
Ме Сергей Иванович дене чодырам ойырен делянке ышташлан, каждый час
эртымек, лу
минут наре каналтена ыле. Вот тачысе кечын паша верыш варашрак кодын толна.

Ялышке лесничий толмылан, тысе калык-влак 20-шо кварталыште билет деч посна
кугун руымо чодыра уло манын каласышт, тыге румаш, салтак-влакын кугу
делянкышт
воктен лийын. Тыште кож-влакым онча пуралан ситышым йӱдым, тореш пила дене
пушеҥгым йӧрыктыл, наҥгаяш чумырен шындыме. Ялыште пошкудо да, пионер-
влакын полшымышт дене, кӧн румыжым пален нална. Тыште корем вес могыр татар
ял гыч, ныл
пӧръеҥ-влак чодырам шолыштын руэныт. Вор-влакым кучымо. Тиде вор кашакет,
колхозышто кыртмен, паша ушныжо манын ыштымышт уке. Тыште да тушто
румбыктыл коштын
иленыт. Чодырам руэн ужалаш ямдылымыштлан, актым уголовный пашашке ончаш
да, судитлаш, каҥаш-влакым ямдылышна. Тиде пашаште кок кечым йомдарышна,
тидлан кӧра
тӱҥалме пашанам жапыштыже ышна пытаре. Мологунамже шым часланак чодыраш
толын
шуын пашам тӱҥалынна.
Йолташем, Иван Михайлович дене коктын, тӱҥалме визирым пел меҥге нарырак
руышна
да кандаш делянке меҥгым ыштен, возгален ямдылышна. Жап ятырак эртыш.
Кечывал
деч вара кок шагатат шуо! Каналташ шичме годым ала-кувелым сӧснаиге
магырыме гай
чарга йӱк шергылте. Колыштын, шып шогена. Ик-кок минут гыч адакат тугаяк
йӱк
чодыра мучко чарик да чарик шергылт кая. Иктаж шӱдӧ-шӱдӧ витле метр
коклаште
гайрак шокта. Тиде кутлаште лышташан изирак чодыра совхоз пасу деч
кечывалвелыш
казна чодыра дене пижын шога. Тудыжо шыгыр, шоҥго. Йымалне лу-лучко ияш гай
кожерла верын-верын коеда. Ик вере пӧрт кумдык гайрак изи куп шарлен кия.
Тудыжо
келге огыл, пел метр наре веле лиеш. Чодыра йымал кушкыл: мераҥ лашка,
модо,
турнявӧчыж, маскапота шудо пушеҥге йыр, вожым шарен колтымышт дене, рокым
сово
лопкыт кӱжгыт нарырак кучен шога. Кож да моло пушеҥгын вожышт шарлен
кайымым,
йыжве-яжве ужар кушкыл-влак авырат гынат, сай ужаш лиеш. Куп воктене кушшо
пушеҥге-влак изи мардеж денат йӧралтшаш гай лӱҥген шогат, но огыт сӱмырлӧ.
Тыгай
верыште нунылан кушкаш, шарлен каяш пӱртӱс дене келыштаралтын. Кас кече.
Иман
чодыра велым нулго пуш толеш. Кеҥеж мучаш. Июнь тылзе дене таҥастарымаште
кайык-влакынат мурымышт, шӱшкымышт шагалрак шокта. Сӧснаиге йӱкым колын,
пашанам коден, чодыра межашке лекна. Тудыжо яндар, умбаке вошт коеш. Мемнан
лектын шогалме
вержат тӱвакарак. Лекмеке, эше ик гана кужун гына шӱшкалтышна. Иктаж лу
минут
наре эртыш, да шоныдымын-вучыдымын кумло метр наре ончылно межашке вич ир
сӧсна
лектын шогале. Ончыч лекшыше кугу, чыланат буль-буль шеме улыт. Ӱмбач
ончымаште
эн кугу сӧснаже метрат пеле кутышан да шымле сантиметр кӱкшытан гай коеш,
кыдалже вичкыж. Кужу, кочушмен семын кошар неран улыт. Кугу сӧснажын кӱшыл
тӱрвӧ йымачынже, коклаштына кумло метр гай гынат, кугу азу пӱйжӧ ошын
кержалт шогымыжо
сайын, рашак коеш. Чыланат тӱҥшӧ гай шып шогат. Ме нуным, нуно мемнам
эскерен
ончат. Тыге вич минут наре эртыш. Сӧсна-влакат, эркын гына тарванен, межа
деч
кораҥын, нугыдо чодырашке пурен йомыч.
Коктынат товаран улына, садлан чытен ыжна керт, сӧснаиге кычкырыме велышке
ошкылна. Мландым верын-верын пургедыныт. Ужар регенче, пӧчыж, шымашудо
товаҥалт
кият. Кугунат пургедын огытыл, а ваш-ваш кредалыныт могай"— манам
йолташемлан.
Тетла ышна мутайкале ойырен налме делянкыште пушеҥге-влакым шотлен, пашам
пытарен, шым шагатлан чодыра гыч лектын, мӧҥгӧ велыш тарванышна. Сӧснак
улыт: совхозын пареҥге пасужым тошкен-шурен коденыт. Кызыт тиде гутлаште
илен коштыт, пасушко коштыт могай. Ончыч кече чодыра тӱр дене коштшыла
ужна: чыла пургед пытареныт. Йырваш пӧрткайык муно гай тыгыде пареҥге-влак
коедат ыле. Нине кашак пеш
ӱчым ыштылыт, вольык шӱгарышкат шуыт. Илышыжым-колышыжым огыт шӱкал, чыла
рожгат. Кочкышым кычалын, кушто-гына ирлен огыт кошт?
Тыге кутырен, чодыра воктеч кораҥын, пасу тӱвакыш кӱзышна. Касвелыште кече
йыр
йошкар ӱжара налмыже ала-молан чоным кумысыраҥда. Тошто марий каласыме
почеш эрла игече вашталтмым шижтара. Пасушко лекмеке, юж вестӱкеме. Шокшо
игечылан кӧра
юж пич, да шокшын чучеш. Шып, мардежат уке. Касвелыш каен гынат, пӧрткайык-
влак
чокиен ялышкыла вуж да вуж тӱшкан чоҥештен эртат. Нунат йӱр толшашым
шижтарат.

КОЛЫШО ШОРДО
Июль тылзыште кугу пӧрдшӧмардеж лиймылан чодыра пеш сусырген пытыш. Нулго-
влак
кыдачынак, кок-кум, южышт вич метр даҥыт пундышым коден, тугылт кият, руымо
делянке воктене кож-влак вожге савырнен возыныт, шопке ятырак йӧрльӧ. Пӱнчӧ
гына
кужу, пеҥгыде вожшылан кӧра чытен, утлен кодо.
Тудо ийын, пудыргышо пушеҥге-влакым клеймитлен, калыклан чодырам шуко
ужалышт.
Тӱрлӧ семын амалкален, пуым веле огыл, чоҥышашлыкымат ятыр ыштышт: оҥам
йыгышт,
шкакетникым ыштыльыч, меҥгашлан, монча пуралан йӧрышымат луктыч. Еҥ-влакын
суртвечышт шактеак мотореште. Шордо-шамычат пеш сай илышт: йӧрлшӧ, кӱрлын
вочшо шопке ужар шӱмжым ракатланен нултен коштыч.
Тиде ийлаште тысе кундем калык ала-мо шот дене шалашке кайыш. Поснак
мландым
ӱяҥдышаш удобренийым айда-лийже кучылтыт ыле. Утен кодшыжым пасу тӱреш,
чодыра
воктенак шуко шалатыл коденыт."Вольык гай ит лий! Кушто кочкат, тушанак
йоктарен
ит кошт,"— манме тошто марий шомакым монденыт. Тунамак ик вере да вес вере,

удобренийым кочкын, суртвольык колымо нерген шоктыш.
Июнь тылзе мучаште руаш ойырымо чодырам клеймитлаш кӱлеш ыле. Тидым ышташ
мый да
лесник Филимон Иванович тарванышна, ял гыч кок еҥым полшаш нална. Торнешор
манме
чодыра совхоз пасу покшелне остров семын верланен. Уржавечым ончалатат, изи
мардеж дене лый-лый лиймыже теҥыз толкыналтмыла койын колта. Шырка колтымо
годым
сай кече ыле. Парчажым кучылт ончетат, тений кинде лиеш манын, шоналтет,
чонлан
ласкан чучеш.
Чодыра кугу огылат, ме пашам кум кечыште кошарташ шонышна. Ончен кошташ
тӱҥална:
кечывалвел гыч йӱдйымакыла, мӧҥгеш-оньыш. Пӧрдшӧмардеж кечывалвел-касвел
кокла
гыч толын эртен. Садлан чодыра тӱрыштӧ пушеҥге-влакым пеш чот лупшен.
Коштмо годым изи чашкерым да укшерым руыде кошташ лийын огыл. Тыге кок кече
толашышна.
Кумышешым, чодыра покшек пурымо семын, пудыргышо пушеҥге-влак шагалрак
коедаш
тӱҥальыч. Пасутӱр деч шӱдӧ метр гайрак шеҥын эртышна.
Ояр, мотор шокшо игече. Кенета эрвелым пуалше мардеж пеш неле шопышо шыл
пушым
кашак-кашак кондымыжым шижын, нылытынат шогална, мо тиде? Ӱпшынчын, йыгыжге
пуш
толмо велыш тарванышна. Кок шӱдӧ метр наре ошкылмеке, ончена — колышо шордо
кия.
Мӱшкыржӧ пешак чот оварен: лучко-коло метр кокла гыч шем рок ора семын
кугун
койын кия. Лишкырак миен, шымлаш тӱҥална. Шокшо кечылан кӧра ӱмбакыже
ончалаш
огеш лий: кандын-йошкаргын койшо шукш ора шордо капыште шолеш веле.
Казаварня
наре кӱжгӧ улыт. Виля ӱмбач мландыш сӱмырлен возытат, ик метр наре ӧрдыжкӧ
нушкыт. Тунамак шужатат ала-мо — мӧҥгеш вашкен, кочмывер велыш нушкыт.
Шордо пеш
йӧсланен колен йолжо дене йырже изирак лаке лиймеш удырен пытарен,
лакылашкыже
терыс темын. Кеҥеж кечын шордым огыт лӱйкале. Тидым сонарзе-влак сай палат.
Тидыже вӱр йогыде толашен колен."Моло огыл, тиде удобренийым кочкын
каварен, шинчажат ошемме гай лийын",— манна. Вилям ужын, чодыра ӱмбалне
курныж-влак пӧрдыт,
мланде ӱмбалнат шордо йыр ваш-ваш чӱҥгедыл тӧрштылыт.
Пашам ме шонымына семынак пытарышна. Изишак каналтымеке, Крюково эҥер дек
волышна. Пасу воктеч кайышыла, корем воктен, эҥер серыште ик мешак наррак
рис шӱраш
гай ош тӱсан удобренийым ужна. "Чынак вет, шордет тудым шинчал семын кочкын
аярген улмаш",— семынна иктешлышна.
МАСКА — ЧОДЫРА ОЗА
Коваленко лесник йолташем дене когылянна лесопунктлан делянкым ойырен
пӱчкаш
кӱштышт. Паша верна илыме верна деч индеш меҥге наре тораште лиеш. Садлан
чодыраште омашым ыштен мален илаш да кок кече жапыште сомылым пытарен толаш
пунчална. Кочкышым да паша тарманым котомкаш оптен, юватылде корнышко
лекна. Кок меҥге
наре шоссе корно дене кайымеке, эвел межашке пурышна. Леспромхоз трактор да
машина дене тышеч чодырам луктын, садлан йырваш тошкен такыртен пытареныт.
Кум
шӱдӧ метр наре ошкылмеке, пурла вел пӱнчерлашке савырнышна. Но сӧралже дене
асфальт дене таҥастараш ок лий. Корнышто верын верын ир клевер, рахитник
мох, ошкыл пурмо семын шуэнрак подорожник-влак коедат. Изиш эртымек,
тӱвакарак чара верышке толын лекна. Пӱнчер йымалне начар пиломбо, пызле
шуэнрак коедат. Кадыргылкадыргыл кушшо кум-ныл метр кӱкшытан пызлым
ончалатат, ик пырче кычкыжат ок кой.
Кугу пӱнчер йымалнет пеш йӧслана, могай. Алан покшелне, тошто куралме
верыште,
куэ, шопке, кыне ӱдымӧ семын пеш тӧр да нугыдын кушкыт. Иктаж лучко ияш
гайрак
улыт. Тыште шукертсек нимом шындымаш уке. Моторланен регенче шартыш шарлен
кия.
Тудыжо кӱжгӱн пошымылан кӧра пушеҥге кичке-влак рокышко логалын огыт керт,
регенче ӱмбалнак киен, кошкен йомыт. Ик вере кугу, метр утларак кӱжгытан
пӱнчӧ эрвелыш йӧралт возын. Лишкырак миен ончална гын, вожшо воктен маска
терысым ужна.
Пӱнчӧ шӱмыштӧ маскан кӱч дене удыркалымыже пеш сай сӱртетлалт кодын. "Тыште
маска игыж дене модын, туныктылын могай",— манна. Изиш шогылтмеке, умбакыже
ошкыл
колтышна.
Верышке лу шагатлан толын шуна. Вигак йӱдым мален лекташ йӧрышӧ ышташ ыжна
пиж.
Каныш деч посна пашалаш гын, кас мартен сомылым пытышашат лиеш — чодыраже
вишкыде, шуэ. Юватылде, кашалан пижна. Котомканам кож укшышко сакен
кодышна. Изишак
товарым шумалтышнат, руымо делянке воктенак визирым покташ пижна. Руэн-руэн
Элнет эҥер деке толын шуна. Изишак каналтымыла вӱд воктек волышна, йогымым
ончен,
кутыркален шинчышна. Эҥер вӱд пеш яндар, эплын гына ловыкталтеш?
Каналтымек, делянкыште пушеҥгым шотлаш пижна. Вара котомка сакыме верыш
тарванышна. Тыште чодырам шындыме огыл, садлан эҥыжвондо путырак пошен да,
верын-верын пызле ден ломбо коедат. Тений нунын кичкекышт чот шочын. Эҥыжат
йошкаргын
веле коеш. Нигунам тынар чот тӱвыргымам ужын омыл — йошкар ӱстембал шовыч
гай,
вондыштыжат пыкше веле кечат, Тыгай верым ужын, шогалде чон ыш чыте,
"йошкар
кӧршӧкыш" погаш пижна. Пыртак шеҥын пурымек, адак маска терысым ужна. Тыште

эҥыжвондо-влак чара, кошкышо гай койын шогат. Маска эҥыжым лышташыжге рӱден
кочкын."Чу, тыште эҥыж озат уло вет, — мане йолташем. — Айда йымен
шинчына",— ышталят, тамакым пӱтырыш, шикшым луктын колтыш. Коҥга тӱньык гыч
тӱргыктымӧ семын
сигарке почеш сигаркым пӧжга. Кенета мемнан шинчыме деч иктаж кок метр
ӧрдыжкӧ
шӱйшӧ пундыш вож бзгӱп да бзгӱп толын возо. Тунамак ау-у манме йӱк солнен
кодо.
Чодыра озат тевысак! Пундыш вожым пеҥыштен лукмыж годым ме шып гына йымен
шинчена. Тыге вич-куд гана кудалтышат, кычкырымымат чарнен, пич кожерлаш
пурыш. Тушто
ӱлыл кошкышо укшлам шорт да шорт тодыштын, мемнан йыр савырныш. Первый
пундыш
вожым кудалтыме тура шуын, шыпланыш. Ме тунамак, эҥыж погымет мочет,
тӧрштен кынелна да котомка сакыме верыш содор ошкыл толын шуна. Ончена:
рюкзак аҥым лопканрак ыштен почмо. Мыйын шыл моклака ден изи падыраш
киндым, а йолташемын
кӱктымӧ кок чыве муным ала-кӧ луктын каен. Кӧ тыге ирлен коштын? Нимогай
палат
уке. Мланде ӱмбалне изишак кинде пудыргым тогдайышым. Кӧ мемнам кечывал
кочкыш
деч посна коден гын? Котомка сакыме верыш толын шумо годым вуй ӱмбалне
кытыр-р
да кытыр-р пеш йӱкланышт. Эҥыжат ыш логал, рюкзакдамат аштарышна, маншыла,
иглтын чоҥештылыныт дыр. Яра котомкашке ӱзгарым оптен, товарым кидыш налын,
корныш
лекна. Шогертен-влак, вуй ӱмбалнына пӧрдын, почешна кычкырен-кычкырен
ужатышт,
чодыраште нуно янлык ден кайык-влак, оза улыт шол.

Пире, пире, кораҥ кай
Мый кардон оролаш да тӱрлӧ йӱк шижашлан Мальчик лӱман пийым шинчырыште
кучем
ыле. Тудо капше дене ушкал презе нар, шем тӱсан лийын. Изиж годсекак
чодыраш
кошташ йӧратен огыл: сурт воктен почаҥше пий. Йӱк-йӱаным колын, йӱдшӧ-
кечыже оптен киен.
Тудо кастене пеш ярненамат, кас кочкышым ыштымек, шым шагатланак, вакшышыш
пӱтырналтын возым. Вуйым кӱпчыкыш тушкалтен гына шуктышым, мален колтенам.
Пий
оптымо йӱкеш йӱд рӱдыштӧ помыжалтым. Пелйӱд деч вара ик шагат эрталтен ыле.
Пий
лым ок лий — опта. "Мом тиде шижын?"— шоналтышымат, кардон пӧрт гыч лектым.
Кудывече покшелне упшым налын, колышташ пижым. Йӱд тымыкыште выц-ц выц-ц
шоктен
кодеш."Мо тиде? Кӧ тыге урмыжеш?— шонем. Пире, очыни". Пием лыпландарен,
кинде
катышым пуышымат, мӧҥгеш пӧртышкӧ пурышым. Ласканак мален колтышым.
Эрлашыжым
эрдене эрак, волгалташ тӱҥалмеке, имньым пукшен-йӱктен, изи, куштылго
лажиҥга
терым кычкен, чодыра корныш лектын кудальым. Имнем мотор, чулым ыле. Шӱлӧ
да Шора эҥер воктен ӱдымӧ клевер йӧршан шудым кочкын илыше алаша. Пире
шукылан кӧра
кокымшо ий пашашке эре пычал дене кошталтеш. Пеленем пычалым ом нал гын,
пеҥгыде
вурган, чоткыдо шӱштӧ солам эре пурла кидыштем кечен. Тудым лупшалме годым
пычал
дене лӱйымӧ гаяк шергылтеш. Тыгай йӱклан кеч айдеме, кеч янлык чурк лиеш.
Икана
тыге шыгыр корно дене кайыме годым савыртышыште витле метр наре лиеш, кугу
тӱкан
шордо мемнам вучымо семын, вуйым кӱш нӧлтен шога ыле. Мыйын имнет шордым ыш
уж,
могай, эркынак шыман ошкылеш. Мологунам, янлыкым ужешат, пӱргалтен, кудалаш
толаша ыле. Мемнан велышке ончен шогышо шордет, кабуй ӧрген кудалташ ынже
тол манын шоналтышымат, чот гына солам дене рашкалтен колтышым. Пычал дене
лӱйымӧ гай
шоктен кодо. Шордет, лӱдын, шеҥгел йолжым ончык налде, пурла могырыш
савырналтен, шыдыр-годыр, пич чодырашке кудал пурыш.
Кардон гыч лекмеке, шым меҥге чоло чодыра корно дене кудалмеке, татар вел
пасушко лектым. Тунамак имнем, ала-мом шижше гай, эркын пӱргалтен ошкылаш
тӱҥале. Мыят чурк лийым. Шӱдӧ метр утларак кайымеке, чодыра пытыш, кумда
пасу шарлен возо.
Вич шагат. Эр ӱжара кече лекмаш велым пеш мотор койын волгалтеш. Вашке кече

кӱза. Пурла могырышто корнылан кутынек тӱвака велыш шинчалан коймын рвезе
кожер
шемем шога. Имне тугак пӱргал-пӱргал, вуйжым рӱзалтен, эркын ошкылеш.
Тиде жапыште пурла могыр чодыра гыч лектын, юлт да юлт тӧрштен, корным
вончен,
пасу ӱмбак ныл пире толын шинче. Мемнан велыш вуйыштым савырен пеш кӱтат.
Имне
кенета чакнаш тӱҥале. Тидым ышташ ынем пу, сола дене лупшем. Тыгодымак пире-
влакым эскераш толашем. Эн кугужо ушкал презе кугыт, почшым шеҥгел йол
коклашкыже
кадыртен чыкенат, тӱрвыжым пырыс семын кыж да кыж ыштен шога. Корнышто
иктат лу
метр наре веле ончылно шинчатат, раш коеш. Пурла могыр азу пӱйӧ тӱрвӧ
нӧлталмыж
еда шучкын койын волгалтеш. А воктен шогышо кум пирыже, умша тарватыде,
мемнан
велыш кӱтат. Тӧршташ команде пуымым вучымо семын он-вуйлатышыштым ончал-
ончал
колтат. Мыйже ӧрмем дене шӱшкаш, кычкыраш толашем, но аа-мо тугай — йӱк ок
лек.
Чотак лӱдынам, имнем эртак ончыко поктем.
Тиде коклаште шола могырышто, тӱвака пасу ӱмбалне, шӱдӧ-шӱдӧ витле метр
тораштырак кӱртаҥше, лӱм ӱмбалне пире-влакын пеш талын пуредылмышт, икте
почеш, весын
кудал колтымышт, кашакын почаҥмышт койын колтыш. Мый эшеат чот лӱдым. Имнем
эре
чакна да чакна, сапкандырам шупшын кучем, лумышко пураш эрыкым ом пу. Ончык
каяш
эре сола дене лупшештам. Тугак ни кычкырен, ни шӱшкен ом керт. Чонлан изин-
кугун
чучын колта. Кычкырен-шӱшкымемжымат пире деч моло нигӧ ок кол. Ялышке куд
меҥге
деч шагал огыл. Пирым илыш пӱртӱс кочкыш мумо чонан ваштареш шинчалумаш
келыштарен шочыктен, могай.
Тиде жапыште Ключ-Сап татар ял вел могырым, корно тӱвакаште, мый дечем ик
уштыш
уке тораштырак чодыраш пулан толшо-влакын пире кашакым ужын, шӱшкымышт-
кычкырмышт, кужу торешпилам товар дене кырымышт раш шокташ тӱҥале. Йӱк-
йӱаным да еҥ-влакын лишеммыштым имнемат ужылалтыш, кенета мераҥ семын
тӧрышталтен, ончыко
вуйын-почын кудал колтыш. Куд меҥгым пеш писын эртен, ялыш миен шуна. Имнем
шогалтен, кычкыме ӱзгарым тӧрлатальым, таум ыштымыла пӱжалтше могырым
пиялткален,
шоналтышым. Пеҥгыде эҥертышан терем, кӱртньӧ мучашан торта огыл гын, виян
кудалме дене тер гыч лектын возамыле. Муш дене ыштыме торта пунчалтыш ик
арнялан веле
сита, лунчырген кӱрылтеш. Мемнан тый денет когыньнан эша илшаш ӱмырна уло
улмаш.
Суас-шамыч огыл гын, кызыт пире логарыште лийына ыле". Имнемат, умылышыла,
ласкан рокмалтыш. Умбаке тарванышна. Поктымат ок кӱл, изи лажинга кӱртньо
табан
пундаш гыч, лум пурак вушт да вушт тӱргалтын веле кодеш. Куд меҥге коклам
южыште
чоҥештыме гай эртышна.
Шым шагат эрталтымеке мыйкашак погынымашыш шке жапыштыже толын шуым.
Корнышто мо
лиймым йолташ-влаклан каласышымат, рӱж воштыльыч. Пеленет теле рӱдышто
пычалым
налаш мондыман огыл, манын каласышт.



090796
************************************************************************
9—07
З.Т.Глухова-Батырбаева
Зинаида Тимофеевна Глухова-Батырбаева 1949 ийыште Пошкырт кундем, Калтаса
районысо Кӧкыш ялеш туныктышын ешыште шочын. Ачаже — Тимофей Батырбаев,
педагог да
тале марий писатель.
Изи Зина ачажын серыме тургым шӱлышеш кушкын, садлан, манмыла, сылнымут
пашан
кочо-шерыжым ондак ужын, шижын шуктен. Ялыште легендыш савырнен: икана
пошкудо
пӧртеш тул пижмеке, Зина ден аваже пырля пӧрт гыч эн первый ачажын
рукописьше-влак аралтме чемоданым уремыш луктын шынденыт.
З.Глухова-Батырбаева шкеже Калтаса селасе ик йочасадым вуйлата, ныл эргым
ончен
куштен. Кокытшо вуеш шушо, элнан паша тургымышкыжо ушнен, а эн кугужо
эсогыл армий школым эртен. Туге гынат, ава еҥ культур илыш деч торлаш ок
шоно. Могай гына
оҥай кас, концерт ок лий райцентрысе Культур полатыште, тушто Зинаида
Тимофеевна
— ик эн весела мурызо, куштызо, мыскараче. Почеламутым эше шымлымше ийлаште
Благовещенск оласе педучилищыште тунеммыж годымак сераш тӱҥалын, но икымше
усталык
саскаже лач кандашлымше ийлаште веле ош тӱням ужын. Калтаса районышто
лектын шогышо "Ӱжара" газет тудын шке шотан сылнымут шепкаже лийын да
кызытат тудын дене
автор кылым ок кӱрл. Ятыр стихше "Марий Элыште", "Кугарняште"
савыкталтыныт. А
тевыс ынде "Ончыко" журналат поро, ныжыл чонан почеламутшо-влак дене лудшым
палдараш лийын.
Василий ИЖБОЛДИН.

Зинаида Гулхова-Батырбаева
Кӧкыш ял
Кӧкыш ялым йӧратем мый,
Тауштен, вуем савем.
Шочмо-кушмо лишыл верым
Мый ом мондо, товатлем.

Пеш мотор мемнан ялнаже,
Ий гыч ийын уэмеш.
Пушеҥган, сӧрал уремже,
Калыкшат пашаче пеш.

Могай тамле памаш вӱдшӧ,
Кеч-мыняр йӱ, шер ок тем.
Шӱмбелемын гармонь йӱкшӧ
Шергылтеш эҥер воктен.

Пиалан ялем вет таче,—
Чыланат келшен илат,
Мочол шуко мыскараче,
Поро, весела еҥжат.

Йыр пасу да фермына
Ончыл еҥ-влакым кушта,
Ава гай мемнан ялна
Шочшыж-влак ден кугешна.

Сылне, лишыл Кӧкышем.
Кум шӱдӧ ий иленат,
Йӱштӧ-шокшымат сеҥен,
Чапле корным эртенат.

Кушко ом кай, кушто ом лий —
Шочмо ялыш шӱм шупшеш.
Кӧкыш ял, эре эсен лий,
Пеледалт, тый, курымеш!

Ӱдырамаш
Ӱдырамаш, тый улат илыш рӱдӧ,
Кече волгыдо, ныжыл тӱня.
Сомылетше, векат, тӱжем-шӱдӧ,
Но от пого садак тый вӱмам.
Кече лекме деч ончыч кынелын,
Пелйӱд жап эрымек вел канет.
Пашалан тый шогет эре мелын,
Кугешна тый дене шӱм таҥет.
Ӱдырамаш, тый улат ал педедыш,
Ӱжара гай тораш волгалтат.
Ончылмек, кажне еҥ тыйын велыш,
Пагален, вуйымак савалта.
Шочмо суртыш пурен шыргыжалын,—
Лампе тул пуйто йыр чӱкталтеш.
Волгалтеш пӧрт, пайрем тӱсым налын,
Куан шӱлыш, пиал чоҥалтеш.
Эн мотор тый улат, ӱдырамаш таҥ,
Пешак пӱсӧ ушет-акылет.
От ӧпкеле йӧршеш пурымашлан,
Пешак поро, палем, шӱм-кылет.
Муралтет гын, йӱкет сылне, ныжыл,
Куштымаште коят лыве гай.
Огеш керт вашталтен илыш йыжыҥ,
Ок чактаре осал нимогай.
Пагален пелештат "акай" манын,
Кажне еҥын ава — кече гай.
Чапле ӱдыр конда гын куаным,
Шыргыжеш вет пиал качылан.
Шергакан, эн чечен да эн сылне,
Шошо кече гаяк тый улат.
Кеч касвелне илет, кеч эрвелне,
Ӱдырамаш, курымлан тый кӱлат!

Сентябрь
Эх, могай сӧрал игече,
Каважат могай яндар!
Ок чамане шокшым кече,
Чеверга адак ваштар.

Тӱнӧ кеч сентябрь тылзе,
Тул ужарге пӱртӱснан.
Огеш кончо вулно пылже,
Шыргыж волгалтеш тӱсна.

Ямдыленна олыкшудым,
Сай умен пакчасаска.
Поген налын чапле шурным,
Калык шӱлалта ласкан.

Кеҥеж гае шыже пагыт...
Лач пасу коеш йокрок:
Шӧртньын-тойын уала гыч
Волгалтнеже шыже, ток.

Телым
Теле йӱштӧ пеш оҥай,
Самырык художник гай:
Куэрлам укш гыч рӱзал,
Пӧршан тувыр ден тӱза;

Ош леведыш йымалан
Шылыт пызле ден полан;
А кожер кок пачашан:
Портышан да ош упшан;

Ок чамане ош чиям:
Кушто ош тӱс, тушто ям.
Лач ал тӱс ден шӱргынам
Чиялта вет южгунам...

Таче угыч йӱштырак,
Ошкылам мый писынрак.
Ок йӱклане кайыкат.
Чылт пуста дыр курыкат?

Теле кече йочалан
Нимучашдыме куан,
Огыт кылме нигунар,
Ойлат: "Мый улам Онар!.."

Тый шижат, моторем?

Шыргыжал ончалат, но от тошт пелешташ,
Мом гын тый шоналат, ӱдыр таҥ?
Ший мардеж пуалеш чоҥешта той лышташ.
Кайыкшат муралта йымыжан.
Весела кумылет, ал олма гай тӱсет.
Муралтет гын, йӱкет оҥгыр гай.
Саламлен, ала лӱмын кидетым рӱзет?
Ала мыйым поктет, но ом кай.
Вученат, ӱдыр таҥ, тидым ок кӱл шылташ,
Вет шинчат "йӧратем" ман ойла.
Ӱмыр корным эрташ лий мылам чын йолташ,
Вет палем, икгаяк шӱм ойна...
Кечыйол чоянрак окнашкем ончалеш.
Шӱшпыкат веселан йӱклана:
"Вашкерак погынал, йолташет вучалеш",—
Тыгерак пуйто пеш мутлана.
Тый ужат, мыланна пӱртӱсат куана.
Кечыжат шыргыжал ончалеш.
Тый шижат, моторем, пиалнам муына,
Икте-весым шӱмна кычалеш.



090896
************************************************************************
9—08
Палыме лийза: у автор
Константин Ситников
ВУВЕР
Ойлымаш
Ала-кунам ожно, Киров кугыжа Владимир годым, Вӱтла эҥер воктене чермыш изи
тукым
илен. Тиде калык сонарзе да мланде пашам ыштыше лийын. Нуно посна сурт,
посна
родо-тукым дене иленыт. Кугуракыштын, тӧраштын лӱмжӧ Пурла улмаш. Еҥ-влак
чодыраш керде да янлыкым кучымо моло ӱзгар дене коштыныт гын, тудо яра
кидын лектын.
Нигӧ дечат лӱдын огыл. Шочын Ава Юмо Пурлалан чыла пуэн: ӱдырын гай сӧрал
чурийым, ош почан арслан кайык гай пӱсӧ шинчам. Шке родо-тукым коклаштыже
тудо кугу
чапым налын, лӱмнерже мӱндыркӧ шарлен. Пурла тӧран Пампалче лӱман йӧратыме
шӱжарже лийын. Тудо тыгай мотор улмаш, тӱняште иктат але тыгай шочын огыл.
Ӱдырын моторлыкшо кеч-кӧмат ӧрыктарен: пуйто Тылзе Юмо шӧр гай ош чурийым
пӧлеклен,
Кече Кугу Юмо Эр ӱжаран ал тӱсшым шӱргешыже велен. Пурла шӱжаржым пеш
переген,
шке илышыж деч чот арален. Изаже шӱжарже дене кугешнен.
Икана нуно кугу ойгышко верештыныт: Ший Пампалче трукышто черланен каен. Эн
кугу
эмлыше юзо-влак Пампалче дене мо лиймым умылен кертын огытыл. Векат,
Пампалчылан, локтызо осал черым колтен. Кузе ӱдырым йолӱмбак шогалташ, нигӧ
ок пале. Икмыняр кече эртымеке, мотор Пампалче ош тӱня дене чеверласен.
Тудым чаманен,
илемлаште чот шортыныт. Туге гынат, нимом ышташ, Вӱтла эҥерын шола
могырешыже,
ошман сереш, келге шӱгарым кӱнченыт, пундашыжым тумо дене пӱнчӧ оҥам вакшын
,
пушкыдо пунан коваштым шареныт да тушан Пампалчым пыштеныт. Колышо Пампалче

шӱгарыштат пеш моторын койын киен: ош саҥгажым куэ кумыж дене леведыныт,
ӱппунемешыже шорык коваште гыч ыштыме кудыр кылдышым пидыныт, пылышешыже
ший оҥгыр алгам сакеныт, оҥешыже вӱргене оксам, шурмаҥше кӱч гыч ыштыме
шерым, лудо лу гыч
йӧнештарыме шер кайтаным пыштеныт. Кидешыже вӱргене кидшолым чиктеныт,
капшым ош
вынер дене леведыныт, йырже пӱнчӧ оҥа-влак дене авыреныт да ошма дене
петыреныт.
————————
*Марий автономийлан 75 ий темме вашеш Марий Эл писатель ушемын эртарыме
конкурсышто ты ойлымаш кумылаҥдыме премий дене палемдалтын.

Кум кече Пурла чот ойгырен, нимом кочкын, йӱын огыл. Нылымшылан гына Пурла
тӧра
карт-влак деке мия да нунын деч ойым йодеш:
— О кугу ушан он-влак! Те чыла паледа, моштеда, те мыланем мланде йымал
кугыжаныш корным ончыктыза. Мый йӧратыме Пампалче шӱжарем деч посна илен ом
керт. Киямат тӧра деке, мланде йымал оза деке каен, шӱжаремым пӧртылташ
йодам!
Ушан тӧра-влак Пурлам арам чареныт, чытамсыр рвезе шке шонымыж деч чакнен
огыл.
Тунам карт-влак кокла гыч эн кугуракше кынел шогалын да тыгай мутым
каласен:
— Пурла тӧра, мый тыланет полшем. Кок тӱня коклам ожнысекак ушен шогышо кыл
уло.
Азырен, вес тӱня кугу оза, шке кердыж дене аҥысыр корно дене шке колышыжо-
влакым
погаш коштеда. Пеш шукерте ожно Азырен мландымбалне виян пӧръеҥ улмаш. Тудо
колышаш еҥ деке толеш да "Тыйын жапет шуын!" пелешта улмаш. Тунамак еҥ
шӱмыш кердыж дене шуралта да чонжым шкенжын мланде йымалсе кугыжанышышкыже
наҥгая улмаш.
Еҥ-влакын ӱмырешлан колымышт шуын огылат, Азыреным пытараш шонен пыштеныт.
Ты
жапыште тӱнямбалне ушан ик плотньык илен. Тудланат колаш жап толын шуын.
Плотньык деке Азырен толын да каласен:"Плотньык, ямдылалт! Тыйым кызытак
шӱшкылам!". А
тудет Азыренлан ойла:"Кугу Азырен, вучалте! Мый эше шкаланем тумо колоткам
ыштен
шуктен омыл. Плотньыклан еҥын колоткашке возаш сӧрал огыл. Эрла тол...".
Тыге
нуно ойырлат. Вес кечын Азырен толеш да йодеш:"Плотньык, тый ынде ямде
улат? Ындыже мый тыйым шӱшкыламак! ". Плотньык адак тудлан ойла:"Тыйын
семын лийже. Мый
теве колоткашке кузе вочшашым монденам. Тый мыланем ончыктен от керт?".
Азырен нимом ок ойло, кердыжым лодакышке кералеш да колоткашке пурен
возеш,"Ончо, теве кузе кӱлеш" маншыла ышта. Ты жапыште чоя плотньык колотка
леведышым содор петырен шында, пуда дене пудала да колоткам кӱкшӧ серыш
шупшын наҥгая, келге
вӱдышкӧ сӱмырал шуа. Мо лийме нерген нигӧланат нимом ок ойло, шып ила.
Тунам еҥ-влак колымым чарнат, тӱжем ий дене илаш тӱҥалыт. Южыжын вачеш,
шоҥгемекышт, моко
кушкеш, колаш жап шуэш, туге гынат колен огыт керт. Шоҥго-влак черланат,
адак
илат, а колымаш нунын дек огеш тол. Тунам нуно йомшо Азыреным кычалаш
шонат:
тошто семынак илымышт, колымышт шуын, чыла еҥым, янлыкым погат, йодыштыт:
"Кушко
йомын Азырен?".
Нигӧ ужын-колын огыл. Теве чыла ужшо, палыше, ушан шоҥго ончыко лектеш да
ойла:
"Айста Кече Юмо, Тылзе Юмо деч йодына, нуно йӱдшӧ-кечыже мландымбалне
лийыт, мом
ышталтмым ужыт".
Эҥ-влак тыгак ыштат, Кече Юмо деч йодыт:"Кече Юмо, тый Азыреным ужынат?".
Кече
Юмо каласа:"Уке, мый Азыреным ужын омыл". Тылзе Юмо деч йодыт, тудо кала-
са:"Тӱжем ий ончыч пич йӱдым ик чоя плотньык Азыреным тумо колоткашке
петырен да
келге вӱдышкӧ кудалтен, тидым мый шке ужынам".
Еҥ-влак келге вӱд деке мият, плотньык деке пурат да тумо колоткам вӱд
пундаш гыч
кӱзыктат. Азыреным колотка гыч луктын колтат. Тудыжо эн ончычак чоя
плотньык деке кая да кердыж дене тудым шуралтен пуштеш, чонжым руалта,
тамыкыш, шолшо киш
подышко, ӱмырешлан кудалта, вара чыла черле еҥ-влакым. Илыш ожнысо семынак
лиеш,
но Азырен ынде еҥ-влаклан жап шумо нерген шижтарен шогымым чарнен — тыге
карт-влакын кугуракышт ойжым кошарта.
Пурла тӧран, колыштын чытышыже кӱрлын да чытамсырын кычкырал колтен:
— Тый, шоҥго кугыза, йомакетым кужу жап ойлышыч, а кӱлешыжым шыч каласе.
Ойло,
тый мыланем мо дене полшен кертат?
Карт кугыза адак ойлаш тӱҥалеш:
— Мланде йымал кугыжанышыш тӱрлӧ корно уло, иктыже кӧргашан тумо гоч эрта.
Ты
тумо тыглай огыл, а кумалме тумо, тудо мемнан Керемет отыштына шога. Ойлат,
тудлан тӱжем ий. Мый мо шинчем, тудо мланде иланыме годсек шога. Тумо
кӧргышкӧ ме
Юмылан кумалме вольыкын ломыжшым оптена. Кугу Юмым сӧрвален, ош чомам
тудлан кумалтыш отышто шӱшкылна гын, тудо мыланна вес тӱня йымалсе омсам
почеш, да тый
тунам шке шоныметым шуктен кертат.
— Тугеже ме мом вучена?— Пурла кычкырал колта.— Кызытак мланде йымалсе
кугыжаныныш каем, Киямат тӧра деч йӧратыме шӱжаремым пӧртылташ йодам.
— Пурла тӧра, ит вашке, пален лий, Кугу Юмо-влак ончыко шыде чон дене
чытамсырын
огыт кай.— Яндар могыр волгыдо чурий ден кайыман.
Пурла адак ылыж кая, шкенжым кучен-кученак пелешта:
— Тый, кугызай, чыным ойлет, мый шоналтен шуктен омыл, кӱлеш семын тый кугу
Юмо-влакым сӧрвале, мыйын вашкен ойлымемлан ынышт сыре...— Пытартышлан тӧра
пеҥгыдын
каласа:— Тый, шоҥго карт, жапым ит шуйкале, кас марте чыла ямде лийже!
Карт-влак тунамак мончаш олтат. Пурла мушкылт лектеш, ӱмбаланже тӱрлеман ош
тувырым чия, кыдалешыже коваште гыч ургымо кӱзанӱштым ӱшталеш. Ӱштыжын
кыдал могыржым тӱрлӧ тӱсан меж шӱртӧ, шер, окса, кишкывуй шер дене
сӧрастарыме. Тувыр
мелжым тӱрлымӧ, ӱмбачше адак ший окса дене келыштарыме, кышкывуй шерым
керыштме,
тувыр оҥеш лӱмын ургымо сӧрал мелсергам пижыктыме. Кидешыже янлык кучымо,
чодыраш коштмо кӱзӧ деч молым нимом налын огыл. Кочкаш имне шыл соктам гына
пышталтен.
Кереметлан кумалме ото эҥер серыште улмаш, тудым чыкма дене авырыме, тушто
кум
могыр гыч пурымо капка лийын: иктыже, кече шичме могыврно улшыжо, еҥ-
влаклан пураш лекташ ыштыме, весыже, кече нӧлтмӧ могырышто улшыжо, кумалтыш
вольыкым пурташ келыштарыме: кумшыжо, кечылан мелын улшыжо, вӱд пурташ
лийын.
Ик йӱкым лукде, Пурла, карт кузыза-влак кумалме ото деке толыт, кӧргышкӧ
пурат.
Пурла ӧрдыжеш кодеш, карт-влак шке пашаштым тӱҥалыт: ото покшелан куэ пу
дене
тулым олтат, кугу тул йыр куд изирак тулым ылыжтат. Карт-влакын онышт кече
нӧлтмӧ вел гыч лектеш да ош мотор чомам вӱден конда. Чома, ойлаш уке,
мотор,
йолжо тӧр, вичкыж, вуйжо шордын гай кугу. Тудым кумалме тумо пелен кылден
шогалтат. Карт кузыза пу лодак гыч лу вурган кӱртньӧ кердым луктеш. Кердын
пӱсӧ могыржо ший воштыр дене петырыме. Карт кузыза кече нӧлтмӧ могырыш
мелын шогалеш да
кугу йӱкын шергылтарен ойлаш тӱҥалеш:
— О Кугу Юмо! Мемнан деч тиде ош чомам нал. Ме тыланет тудым уло кумылын
пуэна.
Мемнам осал шӱлышлан авыраш ит пу. Поро Юмо, мемнанм чыла осал дечын арален
шого.
Тиде жапыште кугыракыштын ойлымо почеш моло карт-влак вуйыштым, савен-
савен,
кӱзышт дене товарыштым пералтен-пералтен, йӱк-йӱаным пуэн мият, тыге шкешт
деч
осал шӱлышым поктат. Пурла тугак нунын деч ӧрдыжтӧ шып шога, шке ойган
ойжым шона.
Кумалтыш мутым пытарымек, карт он чоман вуйжым кӱшкӧ нӧлталеш, пӱсӧ кердыж
дене
чоман шӱйжым иканаште чошт шоктыктен руал кудалта, ош чоман шӱй гыч шемалге-
йошкар вӱр чымалт лектеш, вуйжо мландӱмбаке возеш; вес карт шӱрашан
кӧршӧкым вӱр
йогымо верыш виктаралта, кӧршӧк шемалге вӱр дене тыманмеш тӱр дене тӧр
темеш;
вес карт-влак пеш писын чомам ньыкташ тӱҥалыт. Вӱр йӧршан шӱраш кӧршӧкым
тунамак
сокта шолташ нумал наҥгаят. Шокшо шылым лу деч ойырат, молыжым кум оралан
шеледат: коваштыже ӱмбаке лу-влакым оптат да ик ораш пыштат, чыла вуйым да
кутышынкутышын руымо шылым вес орашке ойырат, парланыше кӧргым — кумшышко.
Вара шӱммокш гыч изи шыл падыраш-влакым пӱчкын-пӱчкын налыт да кугу тулышко
кудалтат. Ты
тулешак коваште ден лу-влакым йӱлалтат. Кок карт эҥер вӱдан подым нумал
конда,
тушко шылым, чома вуйым, эрыктымо кӧргым пышта да тудым кугу тул ӱмбаке
сака.
Кугу тул ӱмбачын лу, коваште йӱлымӧ пуш, шикш шарла.
Карт-влакын онышт тул ваштареш шогалеш, кидшым кӱшкӧ нӧлталеш да кугу йӱкын
ойлаш тӱҥалеш:
— О Кугу Юмо! Тӱня Юмо! Кече Юмо! Кӱдырчӧ Юмо! Волгенче Юмо! Мардеж Он Кугу

Юмо! Тӱтыра Кугу Юмо! Тыланда ю шӱлыш дене сӧрвален ойлем: "Пурла тӧралан
мланде йымал омсам почса!"
Иканаште трук пычкемышалтеш, виян мардеж тарвана, шем пыл ора погына,
волгенче
волгалтеш, кӱдырчӧ рашкалтен колта, пуйто кава сӱмырлен вола, шонет. Тӱжем
ияш
тумо чытырналтеш, тудын кӧргыж гыч рӱдаҥше кӱртьнӧ орва тарваныме йӱк
шергылтеш,
пуйто мланде йымалсе омса почылтеш.
— Вашке, Пурла, вашке!— карт кугыза кычкыра. — Омсам почмо!
Пурла тӧра шогымо верже гыч тумо деке куржын мия, почылтшо кумда рожышко
вашке
тӧршталта. Тумо кӧргӧ кӱрышталт кая, Пурла кӱ полатышке волен шогалеш, чыла
могырыш ончыштеш. Ужеш: умбал пырдыжыште кугу арка уло, пеленже кӱртньӧ
омса. Тудо
почылтын. Пурла омса деке куржын мия, кӧргышкӧ пурен кая, тура тошкалтыш
дене
вола. Тыге тудо мланде йымалсе кугыжанышыш, вес тӱняшке верештеш!
Вес тӱняште илыш тыгаяк, но чыла шеме. Нигушто волгыдо вер уке. Кече ок
волгалт.
Кӱ арка йымачын ломыж тӱсан кас палдырна. Пычкемыш кас!
Пурла ончыкыла каяш тарвана, ончыштеш, пушеҥгым сӱмырышӧ-влакым ужеш,
воктекышт
мия, йодеш:
— Те кӧ улыда, молан чодырам руэда?
Нуно вашештат:
— Ме таргылтыш улына, тулым олташ, сулыкан еҥ-влаклан киш подым ямдылаш
пушеҥгым
руэна. А тый кӧ улат, молан мланде йымак толынат?
Пурла тӧра Пампалче шӱжаржым кычалмыж нерген ойла.
— Уке, тыгай нерген колын-ужын огынал. Киямат оза деке кае, тудо чыла
пала,— маныт таргылтыш-влак.
— Тудын деке кузе кайыман?
— Эше пелйӱд эртымешке ошкылман, кӱкшӧ шем курык деке шуат, тушто, курык
ӱмбалне, кугу киямат оза шинча.
Пурла тӧра, тауштен, умбакыла кая, кӱкшӧ курык деке шуэш. Тудыжо чот тура.
Нигудо вечат тушко кӱзаш йӧршӧ вер уке. Ончыштеш, колыштеш. Ужеш, курык
ӱмбач кугу
еҥ вола, курык мланде сӱргалтеш, чытырна. Пурлам Курык еҥ ужеш, воктекыже
лишемеш. Тудым кумык лийын ончалеш да йодеш:
— Тый могай карме улат? Тевак тыйым лаштыртемыс!
— Мый Пурла тӧра улам, Пампалче шӱжаремым кычалам, тый тудым ужын отыл?
— Уке, ужынат-колынат омыл. Тый киямат тӧра деке кае. Кӱлеш гын, мый тыйым
курык
ӱмбаке наҥгаем.
— Поро лий, кӱзыктӧ,— манеш Пурла.
Курык еҥ тудым нӧлталеш, ваче вакыже шында, чарайолын курыкышко кӱза, йол
йымалныже кугу кӱ ора-влак гына тарванылыт.
Нуно эн кӱкшӧ верышке, шем курык вуйышко, кӱзен шуыт. Тушто Киямат, курык
оза,
мланде йымал оза, шинча. Пурлалан лӱдыкшын чучеш: кӱ капан, кӱ вуян, умшаж
гыч
тул ора лектын шога.
Курык еҥ Пурла тӧрам вачыж гыч волта, шкеже ӧрдыжкӧ кораҥ шогалеш, мо
лиймым
вуа.
Пурла тӧра мланде йымал оза деч йодеш:
— Киямат кугу тӧра! Тыныслыкетым кӱрлмемлан ит сыре. Мый ош тӱня гыч ший
Пампалче шӱжаремым кычал толынам. Тудым пешак ужнем. Колышо-влакын кугу
озашт, шӱжарем
дене вашлияш йӧным ыште.
Киямат оза кӱ шӱйжӧ, кӱ вуйжо дене тарваналеш, Пурлам "Ом пале" маншыла
ончалеш.
Парняжым кугун кочырталтыл тарвата — тунамак Киямат оза ончыко шем пондашан
кугу
еҥ толын шогалеш (кыдалыштыже керде), тудлан кумалеш.
— Тиде — Азырен, колымо нерген уверым кондышо.— Курык еҥ Пурлалан шып
пелешта.—
Тудын дене шыма лий, чылажымат шижын шого.
— Мо тыланет кӱлеш?— Азырен Киямат деч йодеш.— Мыйын озам мом кӱшта?
Киямат оза, йӱкым пуыде, парняж дене, Пурла веке ончыкта.
Виян Азырен Пурла тӧра деч шыдын йодеш:
— Колыдымо деч колышаш еҥ мом йоднеже?
Пурла шке ойгыж нерген ойлен пуа.
— Ший Пампалче?— Азырен шыдын йодеш, тунамак ойла .— Нигунамат тыгай нерген
колын омыл. Мый чыла колышым икте-кодде палем, а нунын коклаште тыйын
шӱжарет уке.
Арам тый, илыше еҥ, тышке толынат.
Пурла тӧра тудлан эше ала-мом ойлынеже, но, виян Азырен умыла шонет? Кузе
туге,
Пурла шӱжаржым, Пампалчым, шке кидше дене тоен! А тыште тудо уке.
Тиде жапыште Киямат оза лӱдыкшӧ йӱкым луктын мӱгыралта:
— Колышт мыйым, колышаш айдеме! Мыйын пылышем кужу жап йыгыштарышыч. Эше ик
татлан тышакын кодат — мый тыйын чонетым кызытак луктам!
Тыгайым колмеке, виян Азыренат чытырналт кая, да тышеч вигак шикшалтеш.
Курык
еҥат Пурлам вачышкыже содор шында, курык ӱмбач вашке ӱлыкӧ волта, мӧҥгеш
кӱзымыж
деч ончыч кӱчыкын ойлен пуа:
— Тӧра, тыланет умбакыже тыште кодаш огеш лий, мӧҥгышкет пӧртыл. Чеверын,
тыланет чыла сай лийже!
Пурла тудлан таум ышта да мӧҥгыжӧ каяш тарвана. Ойгаҥын, вуйым сакен,
ошкылеш.
Ты жапыште трук имне йол йӱкым колеш. Ончал колта: шинчаже шӱяҥше, пыкше
йол-влакшым тарватыл ошкылшо имным ужеш. Ӱмбалныже чара ӱдырамаш тупынь
шинча, капше
пеш чот каҥга, ончалашат лӱдыкшӧ. Пурла тӧра вигак умыла, тиде — Овда,
имньым
ярныктарыше вувер кува. Еҥлан нуно эреак мом-гынат осалым ыштылыт: но йышт
имньым вӱден наҥгаят, йӱдвошт кудалыштыт, ярныктарен пытарат, то ӱдырамашым
колымешкыже чыгылтарат.
Шӱяҥше шинчан, нойыктарыме имне Пурла тӧра деке миен шуэш. Тупынь шинчыше
Овда
ӧрдыж еҥым ужеш да чот ӧреш. Пурла тӧра тудым кумалын вашлиеш. Пурлажат
тыгай
сур вуян, кукталтше кужу ӱпан, каҥга, пурла-шола вачышке кудалтыме кужу
чизан,
кошкен пытыше могыран овдам ужын огыл! Овдан пӱ шылже сур тӱсан, кӱшыл ик
пӱйжӧ
гына паҥга гай лектын шога.
— Кушко тыге коштынат, рвезе еҥ?— пӱйдымӧ умшаже дене тудо Пурла деч йодеш.
Тудыжо шке ойгыж нерген каласкала.
— Уке, нимомат ом пале... Пеленет ала иктаж-мо кочкаш йӧрышӧ уло? Моткоч
шуженам...
— Кузе уке, поро ӱдырамаш, уло,— Пурла тӧра манеш да кажше гыч имне соктам
луктын пуа.
Овда имне шыл соктам онча, чот кочмо шумыж дене чытырналт кая. Кадыр парня-
влакше дене соктам руалта, иканаште соктам нелын колта. Вара ойла:
— Мый шкеже Пампалче шӱжарет нерген нимомат колын омыл. Осал шӱлыш-влак деч
йодышт ончо. Нуно, ия-влак, чыла вере шуыт, эн аҥысыр шелык вошт пурат,
чыла палат,— умбакыже ешара:— Мый нигӧланат нимо денат полшен омыл, Пурла
тӧра, тыланет
полшем. Тымарте ик чонанат ни колышо, ни илыше — мыйым поро ӱдырамаш манын
огыл,
нигӧат мыланем тыгай тамле кочкышым пуэн огыл.
Овда шоик шӱшкалтен колта. Чыла могырым Ия осал шӱлыш-влак погынен толыт.
Тудо
нунын деч Пампалче нерген йодыштеш. Осал шӱлыш-влак ойлат:
— Палена, ме палена, ший Пампалче нерген палена. Тудо колен огыл, тудым
илышым
тоеныт. Тудын чонжо кап пеленжак кодын, садлан тыште нигӧат нимом ок пале.
— Илышым тоеныт?— Пурла кычкырал колта.— Кузе тыге лийын кертын?
— Тудын ӱмбак осалым Вувер колтен. Йӱдым тыйын шӱжарет деке йышт толын
пурен да
ӱппунемышкыже рӱдаҥше булавкым керал коден. Ший Пампалче колышо гай йӧрлын.
Чынжым гын, тудо келге омо дене гына мален колтен. Тидым чыла Вувер ыштен.
Илымыж
годымак тудо осал еҥ лийын: чоя, чаҥга, еҥлан кӧраныше. Колымекыжат осалже
деч
кораҥын огыл, тыге тудо Вувер лийын. Йӱд еда шӱгар гыч лектеден кошташ
тӱҥалын.
Еҥ-влаклан эҥгекым ыштен коштын. Тый палет, Киямат оза осал шӱлышым колтышо-
влаклан оза огыл, тудо нуным чарен огеш керт... Пурла тӧра, тыланет вашкаш
кӱлеш. Вувер тыйын шӱжарет деке лишке миен шуын. Пӱнчӧ-влак гына Пампалчым
Вувер
деч ойырен шогат. Кунам пӱйжӧ дене пӱнчӧ оҥа-влакым пурын пытара, тунам
тудым
кидышкыже руалта, вара шӱжаретым тый пӧртылтен от сеҥе. Вашкашет верештеш!—
ойла
ик ияже.
— Мом мый ыштышаш улам?— Пурла тӧра чытамсырын кычкырал колта.
— Кӱшкӧ мланде ӱмбаке вашкерак кӱзӧ, шӱжаретым шӱгар гыч кӱнчен лук,
ӱппунемже
гыч рӱдаҥше булавкым шупшын лук, шӱжарет тунамак помыжалтеш.
Пурла тӧра шоҥго Овдалан нимом каласен ок шукто, тудлан содор кумалеш да
мӧҥгеш
каяш тарвана. Кӱ тошкалтыш дене кӱшкӧ куржын кӱза, тумо кӧргӧ деке кыртмен
кӱзен
шуэш. Пушеҥге рож гыч тыманмеш тӧршталта да Керемет отышко лектын шогалеш.
Кӱртньӧ омса почешыже рӱдаҥше йӱк дене петырналт шинчеш.
Пурла тӧран мланде йымалне коштмыж годым карт кугыза-влак чома шылым шолтен
шуктеныт. Тӧран кумалме тумо рож гыч тӧрштен лекмыж годым нуно кугу под йыр
шинчат
улмаш, кочкаш ямдылалтыныт. Нуно Пурла тӧрам ужыт, изирак он-влакышт тудын
йыр
погынен шогалыт, йодышташ тӱҥалыт:
— Мо лийын? Мом ужынат?
Под воктене эн кугу карт гына шинчен кодын. Пурла вик тудын дек мия, раш
каласкален пуа.
Кугу он карт кугыза йолӱмбаке кынел шогалеш, чылан шӱгар деке, эҥерын шола
серышкыже, каяш тарванат.
Шӱгар деке миен шуыт. Ошмам кӱнчен кудалтат, тумо оҥа-влакым луктын налыт,
ош
вынерым нӧлтал колтат, ончат, мотор Пампалче могай лийын, тугаяк кия,
шӱргыштыжӧ
ал чурийжат йомын огыл. Осал шӱлыш-влак Пурла тӧралан чыным ойленыт улмаш:
Ший
Пампалче колен огыл, илышак кия!
Пурла шӱжаржым кынелтен шында, ӱппунемжым ронча, ӱп коклаште рӱдаҥше изи
булавкым муэш, луктын налеш, тодыл кудалта. Тунамак ший Пампалче оҥ тич
шӱлышым налеш, келгын шӱлалта, шинчажым почеш, да ныжыл йӱк дене манеш:
— Ой, куже кужу жап мый маленам.
Пурла тӧра шӱгар гыч пӱнчӧ оҥа-влакым луктедаш тӱҥалеш. Онча, йымалне Вувер

пӧрдалеш. Пӱйжӧ дене оҥа-влакым пуреш, йӧршын Пампалче лишнак улмаш.
Пурла Вуверым вачыж гыч руалта, мландӱмбаке шӱргыж дене кумык кудалта.
Вувер чытырналт пурен кая, кугу йӱк дене кычкырал колта да пызльоп шелын
возеш, йырнык
пуш шарла. Мландыш Вуверын кумык кудалтен гына осал вийжым пытараш лиеш
улмаш.
Яра шӱгарым ошма дене мӱдат, ӱмбаланже шопке меҥгым шогалтат, тылеч вара
нигунам
осал Вувер кынел ынже керт манын шонат.
Тыгодсек Пурла тӧра ден тудын шӱжарже — ший Пампалче пиалан илыш дене илаш
тӱҥалыт, нунын деке тылеч вара нимогай осал шӱлышат лишем кертын огыл.
Рушла гыч Фаина ГРАЧЕВА кусарен





090996
************************************************************************
9—09
Валерий Бердинский
АСЯ
Ойлымаш
Волой, лӱдде, келге корем гоч пашма дене кудал эртыш веле, "Минск"
мотоциклжым
машина коштмо корныш виктарыш. Шукат ыш лий, шеҥгеланже пуракым тӱргыктен
коден,
чоҥгаташ нӧлталте да тунамак ончылно ошкылшо еҥым ужо. Кандалге плащым
чиен,
вуйжо чара, сандене августысо тыматле мардеж кӱчыкрак кудыр ӱпым ӧрдыжыш
ярымла,
модеш. Теве тудо гӱжлымӧ йӱкым колын, пеле савырналтыш, шонен шогыде, кидше
дене
корнылан тореш савалтыш. Волойлан ӱдыръеҥ сӧралын коят, шогале.
— Ала шынден наҥгает, шоляш?— оҥгыр гай йӱк моторымат сеҥыш.
— Шич.
Тудыжо шинчын шуктыш веле, рвезым кок кидшыге шергашлыш. Волойлан вигак
шокшо
лийылдале — шукышт тыге ышташ огыт вашке, такше, сиденьыште кучышат уке.
"Э-эй, ме, рвезе кашак, вигак тыгай-тугайым шоналтенас",— вийвал качын
вуйжо гоч
эртылдале.
— Шольо-чӱчӱ, теве тиде йолгорныш кудал пуро, мемнан ялже, ужат, теве тушто
шинча. Плотина вӱд воктене, — пылышыш кычкырале шеҥгелне шинчыше ӱдыръеҥ.
— Э-э, мый пашаш вашкем, машина-влак вучат, а тендан ялдаже пешак тораште,
—
тормозым темдале Волой.
— Шольым, сайынрак савырналтен ончал, тый кӧм наҥгает?
Волой вуйжым пеле савырышат, ӱмбакыже пыльгыжше чурий вочмым ужын,
ончалтышыжым
вигак кораҥдыш, оҥжым шокшо корен куржо, чурийжат чевергале.
— Ужыч?
Вашмут олмеш Волойын мотоциклже тагала тӧршталтыш, йолгорныш кудал пурыш.
Шеҥгелне шинчыше пиктенак ӧндал шындыш, кычкырале:
— Пуштнет, тыгай моторым чолакым ыштынет? Э, пӧръеҥжат, кунам ныжылгылыклан
тунемыда?
Волой шыпак кудале. Кумло ийым ончыде, вожылшо кумылжо лыҥак.
Куралме пасуш шуыч. Мотоцикл, мӱгыралтен-мӱгыралтен, икмыняр важыкым
кайышат,
тырын-тӱрын лийын шогале.
— Волашда логалеш, тетла кудал ом керт,— йолжо дене кашыш эҥертыш рвезе.
— А наҥгаешет садак перна,— мланде ӱмбак волен шогалше ӱдырамаш плащым
шергале,
пуйто изиш тичмашрак пӧрдымӧ капшым ончыктынеже.
Тыгай туткарыш логалмыжлан сырен колтышо Волой чыла тидым шинчашӧржӧ дене
ужын
шуктышат, лыпланыме гай лие. Тудо чынакак вашка. "Шолгым" колхозышто
заправщиклан ышта, а кызытше кечывал кочкышлан мӧҥгыжӧ миен. Кечывал деч
вара машиналан
гына огыл, пасушто куралше трактор-влак декат горючийым колтыман. Кызыт,
август
кыдалне, чылан вашкат. Тургым.
Иктаж кумло метр лопкыт куралмым тореш кудал лектын, Волой вашкыдыме еҥым
тӱслен
ончыш.
"О, шатын, лийыт вет тыгай мотор, а! Йолжо могай чумыраш, сӧрале,— туфльым
кудашше еҥым ончен, Волой шоналтыш.— Теве тыгайым пелашлан мӧҥгӧ конден
пурташет".
Волоймытын ялыштышт латкум пӧртлан ик ӱдыр веле, да тудыжат эше ален нӧргӧ
—
тӱвырген шумыжлан Волой чылт шоҥгемеш, адакше ӧрдыж ялыштат рвезе-влак кӱтӱ
наре
коштыт.
— А тыште, тевак, пелашлык айдеме шкежак толын лектын да эше тыгай мотор, —
кугун шӱлалтен колтыш Волой.
— Нойышыч?— толын шушо шыргыжале.
"Нойышым. Илен ноенам, шкет илен",— маннеже ыле самырык еҥ, но ыш пелеште,
вуйым
веле сакыш.
Умбакыже йӱк лукде кудальыч. Кумдан шарлен вочшо вӱд воктенсе ял дек шушаш
лишан
ӱдырамаш шогалаш йодо.
— Теве, ужат, авам ден ачамын суртышт, тӱрыштак. Тый кастене теве тудо
нӧлпер
дек кудал тол, вучаш тӱҥалам.
Тыгайым колын, Волойын кӧргыштыжӧ ала-можо кожганыш, но шаҥгысыла шокшын
огыл, а
йӱштын, кӱшыч ӱлыкӧ нушкын волыш. "Кӱртньӧ имньыжым" кузе кушкыж шуктыш,
туге
тарваналтыш.
— Индеш шагатлан!— шеҥгелныже льыр-льыр-льыр воштылмо йӱк шоктыш.
Йылгыжше кугу печке-влакым печыме капка ончылно машина-влак ятырак
погыненыт
ыле. Шофер-влак Волойым сайынак ятлен нальыч, а тудыжын вуйыштыжо весе —
ӱдыръеҥ. Икмарда кап-кылан, мотор чурийвылышан, шыргыжше да оҥгыр йӱкан.
Ончал колтымыжак мом шога, эсогыл, шӱм йол пундашыш вошт куржын вола.
Тыгакак чучо. Кумло
ийым илыше, но але ӱдыр налдыме рвезылан мландыжат пушкыдын чучын колтыш,
каважат утыр яндареште, кечыжат шыргыжал-модылдал чурийвылышым шупшале, да
капшат
куштылеме.
Касым вучымет-мочет, теве-теве толмо корныж дене кудал колта, чоҥешта.
Тегыт
вургеман кашакын ойлымыжо, мыскылымыже моак. Волойын шулдыр кушко, а нуно
тидым
огыт уж, нунын шинчашт сокыр, чонышт кӱчымӧ. Волойын кӧргӧ вий талышныш,
тушко
тулйып тӧрштен пурыш да теве-теве уло капым ылыжтен колта. Чылт тыгайже,
тыгайрак тулжо икмыняр ий ончыч йӧрен ыле. А кызыт, на теве, шоныдымын-
вучыдымын, юлт
лийын, чоныш шӱшкылтӧ, ӱпым копыж шогалтен, чыгылтыл-чыгылтыл, могырым
шергылтарыш. Пылышыште йоҥгыш: "Индеш шагатлан... индеш шагатлан..."
Волой чылт шокшеште, саҥгашкыже вӱд чырчен лекте. "Во керемет, тиде моторет
чынак юзо коеш, кӧргышкем аяр нужым чыкенак колтыш",— семынже вудыматенак,
пытартыш машинам ужатен, изи капкашкыже кӧгӧным сакалтыш да гараж велыш
ошкыльо. Тушто ик лукыш миен эҥертыш, весыш, апшаткудышто шогылто-шогылто
да тӱжвак лекте,
угыч пурыш. Касым пыкше вучен шуктыш. Шке пашажым кошартымек, шочмо-кушмо
Чорайышкыже шикшалте. Кандаш шагат эрталтымеш (лач тынарылан пошкудо
колхозысо
Пӱнчерсолашке тарванаш лийын) мӧҥгыштыжӧ могай гына пашам ыш ыште, могай
гына
сомылым ыш шукто, эсогыл аваже ӧрылдалын йодылдале:
— Мом тӧчет, Волой?
А эргыже, шыргыжал, тувыр шокшыж дене саҥгасе пӱжвӱдшым ӱштыльӧ: токанак
шелышташ тӱҥалме пум колткыш, ик комыля почеш весе шыжалтыч гына...
Палемдыме верыш толын шогалмек, Волой мотоциклжым уала йымак шӱкале, йолаш
эҥырашыжым пурак деч почкалтен, вуйым нӧлтале. Тыҥге ончале, туҥге, ик уала
воктеч
весыш кусныш — нигӧ уке. Кидшагатым тӱслале — индеш шагат, лач индеше. Ял
велыш
кӱташ тӱҥале — уке, ик еҥат огеш кой. "Векат, вараш кодылда, — шоналтыш
рвезе,—
такшым молан ӧраш, ӱдыр... шого, лӱмжымат ом палыс, ӱдыр... ӱдырамаш...
керемет
пала тенийсе-влакым, — чоныштыжо йӱкшылдале,— салтак огыл вет. Каласен —
толеш.
Шкак ӱжӧ огыл мо?"
Тудо ял велыш ятыр кӱтыш, шинчаж дек кидшым пел шагат эртымеш тушкыш да,
чжок
шӱвалын, мотоциклжымат нӧлталаш тарванен ыле, умбалне ошалге тӱс палдырныш.
Икшырымын толын шогалше пелештыш:
— Шоляш-падыраш, шаҥгысек вучет, огыл? А мый чылт монденамат. Танцыш
ончальым,
ньога-шамыч веле шогылтыт. Нунын дене ни кутыралташ, ни чоным кандараш.
Шоҥго
качышт арака печке пундаш деч ойырлен огыт керт, да нуныштат шерым теменыт.

Шӱлалтымышт дечак йыгыжгет. Тол воктекырак, мо ӧрдыжтӧ веле шогет, вучен-
вучен
кылменат, наверне, ырыктем.
Тыгайым колын, Волой ырен-йӱкшен кайыш, йӱштыжӧ шукыракат лие ала-мо,
чытырналтме палдырныш.
Ӱдыръеҥ, тудын ваштареш миен, кыдалже гыч ӧндале, вуйым кӱшкӧ нӧлталын,
йолварняшкыже нӧлталте, тӱрвыжым пучышко савырен, рвезыныш тушкалтыш.
— Ой, йӱштӧ могане,— шоктыш,— кылмымуж чер пижын ала-мо, шоляш-падыраш.
Шого,
тынаржак ит чытыре, шуат але, шоляш-падыраш. Лӱметше кузе?
— В-волой.
— "Волой..." Мо, тидыже, воло йолаш гай веле шоктас. Мый гын Ася улам.
"Тул"
КДП-н тӱрлӧ пашан специалистше. Чылалан мастар улам. Марий радио кӧлан гына
мурым пӧлеклен огыл: дояркет, трактористет, шоферет, почтальонет, а вот
мыйын гай
широкопрофессионалым поэт-влак эртен коштыт. Шинчашт сокыр, ушышт кӱчык.
Волой, шергашлыме кидыште тарваныде, кугун шӱлалтыде, меҥге гай шоген,
койын
пӱжалте. Ончыч кидкопаже веле вӱдыжгыш гын, ындыже уло капшым кӧргӧ гыч
лекше
вӱд йӱштылтыш.
— Фу, — шӱкале тудым Ася,— пижедылше клейыш савырнетыс.
Волой, лиеш гын, шелшыш, лончыш, поргемыш волен кая ыле, но тидыжат,
тудыжат ончылныжо уке. Ӧрдыжтырак кугу вӱд шемын койылалтыш да тушко куржын
колтымыжо ыш
шу, ала-могай кепшыл йолым мланде ӱмбалан йолыштен.
— Нелеш ида нал, — пелештен колтыш нимо укеште Волой.
Ӱдыръеҥ, шекланен-шекланен, кӱшыч ӱлыкӧ ончалын, икшырымын мане:
— А тый нахальный отыл.
Волой, вачым туртыктен, шыргыжалме шотым ыштыш, а вара эшеат чот вожылшын
йодо:
— Тендам ужаташ?
— Мо вашке? Кок шомакым веле каласышыч, ужаташат. Тидлан верчын мый тышке
шумеш
толын тӧчем ыле, ужат?
Волойын чынакак тиде ӱдырамаш деч куржын, кудалын огыл, чоҥештен колтымыжо
шуо.
Но тудо тидым ыш ыште, тыге ышташ вийже ыш сите. Сандене, ик-кок
йолтошкалтышлан
шеҥгек чакналтен, мотоцикл сиденьышкыже эҥертыш да, куртко кӱсенлажым
перкален,
сигарет ден шырпе калтам лукто, тулым ылыжтыш. Тамакым шагал годым шупшеш,
но
кӱсеныштыже эреак коштыкта, йодшыланат чаманымаш уке.
Ася манме деч куржын утлашат лиеш, но кечыгут тудым шоныш, шке ораж дене
тудын
дене мутланышат, оҥайын ыш чуч. Адакше, шайтанешыже, путырак мотор
ӱдырамаш.
Волой шкежлан шиждымын, трук Ася дек чакеме, шокшо, пеҥгыде яклака могырым
ӧндале, тӱрвым шупшалаш лишеме гына, тунамак пылыштӱҥыш... мушкындо толын
перныш.
Моло огыл, мушкындак. Рвезе чӱчырналтышат. "Таҥже! Счас кредалмаш
тарвана..."—
шоналтен нӧлталте. Но Ася деч моло иктат ыш кой.
— Тиде... тиде тый перышыч?
— Мый!
— Тыйын ушет каен?— Волой кидшым лывыжтыш.
— Каен!
Рвезе чурийжым кучен шогале.
— Во, ӱдырамаш, икымше кастенак оҥылашлум тодылаш ямде,— Волой мотоциклжым
нӧлтале, тӧр верыш шӱкен ошкыльо.
Шеҥгелныже шортмо йӱк шоктыш. Волой чарналтыш. Ӱдырамаш нюслен
мӱгыралтышак.
— Вот те на! Умыло тендам, ӱдырамаш-шамычым. Тудак мыйым кыра да...
— Тидлан кӧра огыл шортам...
— Мо-о?!
— Мыйын илышем эре тупела савырна, эре мӧҥгешла! Чылажат тыланда верч,
пӧръеҥ
кашаклан кӧра. Вет кум гана марлан мийыме шотым ыштенам, кум гана! Кум
ганажат
кудалтеныт.
— Молан?
— Чыланат узо улыда, вот молан!
— Ом умыло.
— Первый кастенак чыла вере ниялткаледа.
— Ала чон йодеш да... Ала йӧратен шынденам да...
— Палем, могай чонда йодеш, кудо чонда, изи омыл.
Волой тетла мутланаш ыш пиж, "Чеверын код" манят, "Минскшым" ылыжтыш.

* * *
Ася нерген Волой шонаш тыршен огыл гынат, ушышкыжо тиде мотор ӱдырамаш, уке-
уке
да, толын пура. Ик кече тыге эртыш гын, кумшешыжын каче ыш чыте: кас велеш
пошкудо колхозысо ялыш тӱргалте. Асян пӧртшӧ воктеч ик гана кудал эртыш,
вес гана —
нигӧм ыш уж. Шиждегече, клуб воктене лие, оҥа дене келыштарыме
танцплощадкыште
муро йӱкым колын, моторым чарыш. Пырдыж воктек мотоциклжым эҥертыктен
савырналтен веле шуктыш, ончылныжо Асям ужо. Шинчашкыже вигак пеле чараҥше
кӱкшӧ оҥжо
перныш, кӧргыштыжӧ трук лучик лийын колтыш.
— А мый паленам, тый садак толат,— Ася шыргыжале.
Волой, вожылалын, вуйым сакыш. Иктапыр пеҥгыде мланде деч молым ыш уж, а
вара
воштылалме йӱкеш ончалтышыже эркын-эркын кӱшкырак нӧлталташ тӱҥале:
ӱдырамашын
йолжо, йыргешке чара пулвуйжо, кӱчык ужар платьыже, адак оҥжо,
чурийвылышыже
палдырнышт.
— Келшышым... келшем вет. Мыйым чыланат йӧратат, тольык ӧрдыж-влак. А тый
ӧрдыж
отыл мо, чукай-падыраш?
Ындыже рвезын йолжо тӱҥылдале, нигуш тарванен кертдыме лийын шогале.
— Ай, шоляш-падыраш,— Асян шинчаже йылгыжалт колтыш, умшалукшо шыргыжмым
палдарыш,— тений тыгай ӱҥышӧ лият гын, ӱдырым нигунам от нал,— йыргешке
чурийвылыш
кас ӱжараште модылдале...
Ася Волойын кидшым кормыжтыш, клуб шеҥгек шӱдырале, танцплощадкым эртен,
корем
велыш вӱден ошкыльо. Ушым шындымеке, Волой кидшым шупшылале, но пушкыдо
шокшо
копа пеҥгыдеме веле.
Рвезе чылт ырыш, вуйжым кок могырыш пӧрдыктале — йӧра, иктат ок кой. Ужытак
гын,
воштылмашыже могае.
— Волой, чылт кызытсе еҥ отыл. Але вара кызытсе кином, видикым от ончо? Уо
калык
ончылно мом гына огыт ыштыл, кузе гына огыт толаше,— Ася лот-лот-лот
воштылале
да тунамак сӧремыш бырльоп волен шинче. Волой почешыже йӧрлят, коремыш
пӧрдынак
кайыш, пеленже Асямат волтыш.
— Пуштнет, шотдымо!— Ӱдырамаш рвезын оҥышкыжо эҥертыш, нӧлталташ тӧчышыжла,

ӱмбакыже йӧрльӧ. — У-у, киш, ойырлашат ок лийыс, сотана.
Волой, мыскылтышым чытыде, Асям шӱкалынак колтыш, а тудыжо аяреште веле:
— Ӱдырамаш дене кредылнет, пермак! Мый тыйым...
— Ой-й, молан нерым пурат?!
— А тый молан чурийышкем шӱшкат?
— Мый... уке.
— Укем ончыктем теве, шотдымо!— Ася эше ик гана пурльо, тӱрвышкыжӧ
кержалте.
— Ой, — пиктежалтше йӱк шоктыш, вара кок кап эше ӱлыкыла пӧрдын волыш...
— Волой, тый шужышо улат, чылт шужышо. Тыгай-шамыч мыланем келшат,— шкенжым

тӧрлымӧ шотым ыштен, пелештыш Ася, шинчашкыже шыргыжал ончале.— Шукертсек
ӱдырамашым ужын отыл, ане. А ынде мый эре тыйын лият. Колат, таче-эрла гына
огыл.
Танцплощадке гыч муро сем йоҥгалте, тунамак воштылмо йӱк шоктыш.
Волой писеште, а Ася воштылале да мане:
— Тыйым огыл воштылыт, тыйым иктат ужын огыл,— кынел шогалын, кугу йӱкынак
ешарыш:— А, пеш кӱлеш, ужышт, ончышт, эре телевизор мо?..
Волой тудым шуко жап тӱслыш, пелештыш:
— А тый мотор улат.
— Кызыт гына ужыч, во, кавалер. А мый шочмем годсек мотор улам, кампетке.
Чылан
тыге ойлат. Мотор лияш сай,сай...— муро семым шӱшкалтыш Ася.— Чылан
йӧратат. Кунам чылан йӧратат, илыме шуэш, мурымо. Кушташат уто огыл, — тудо
тавалтышак, кидым шаралтен лӱҥгыктале, ик йыр савырныш, вес йыр...
— Ужате мыйым, йӧратыме шоляш-падырашем, марием.
— Мариет?
— А кузе шонышыч? Чӱҥгаламат... и чыла. Уке, мый тыге модын ситаренам.
Мыланем
марий кӱлеш, пашам ыштыше, пукшышо, йӱктышӧ. Тыйын кидетат тӱвыргӧ,
йолетат.
Коклаштыжат... — шыр-шыр воштылале.— Икманаш, келшет. Раз мылам келшет,
мыйын
лият. Понял? Айда мӧҥгӧ кудалына...
Вашке нуно Асямыт пӧрт воктен шогальыч. Волой ӱдырамашым ӧндал шупшале.
— Молан тӱрвет шинчаш тушкет? Тыге сай огыл. Тиде ойырлымо кумыл. Шого,
шылын
кудалнет огыл дыр?..
— Ася!
— Ася улам, Ася, айда...— кудывечыш шупшынак пуртыш.
— Мотоцикл...
— Да тыште нигӧ ок нал. Пуртет вара, а кызыт айда верандыш.
Пакча велым омса йӱк шоктыш, да кудывече вес могырышто шоҥгырак ӱдырамаш
койо,
когыньыштым ужын шогале.
— Мом ончет, пуро пӧртыш,— Ася кугу йӱкым лукто.
— Оксина...
— Адак... Кунар гана ойлаш кӱлеш?! Ася! Кум буквам ушен от керт.
Шоҥго ӱдырамаш тетла мутым ыш лук. Но тошкалтыш мучаште, Волой велыш
ончалын,
шып пелештыш:
— Эргым, кеч тыйже ӱдырем ит ондале, такат шукын ондаленыт. Ӱдыремже вет
пеледыш
гай, пеледыш гай...
Волой нимом ыш пелеште, ыш шоналте, но ушыш ала-кушеч толын лекше ой шыҥыш:
"Пеледышым кӱрльыч — пытыш, кавыскыш. Чевер пеледыш гын, чылан шинчаш
перна..."

* * *
Волой эрлашыжымат тиде сурт гыч ыш кай, кумшешыжымат... Коклаште мӧҥгыжӧ
савырнышат, аважлан кузежым-можым умылтарыш, а тудо шорташ тӱҥале, вара
вурсенат нале, но... шотшо! Волойым вате лийшыже пыртлан веле колтыш,
самырык пӧръеҥ шкежат
шочмо-кушмо суртыштыжо ни шинчын-шинчаш, ни шоген-шогаш верым ыш му. Ик лук
гыч
весыш савырныле да, целофан мешакыш тувыр-йолашыжым шуралын, Пӱнчерсолаш
кудале.
Ася ден аваже коктын гына иленыт, суртыштышт пӧръеҥ паша ятырак погынен.
Волой
эрдене пестем печыш гын, кастене вӱтам леведе. Ася тудлан шӱлалташат жапым
ыш
пу.
— Марий-падырашем, кидет чылалан толеш улмаш. Первый марием покыр ыле,
кокымшыжо
— його, а кумшыжо — баламут, йылморгаж. Ындыже тый мыйынак улат, Волой. А,
Волой, йолашетат эреак вола. Чылаланат мастар улат, — ик кечын Ася
манылдале. —
Арня жапыште кумыньыштын идалыкаш пашаштым шуктышыч, марий-падырашем.
Волой чылт пычкемыш мартеак шогылто, а вара, пӧртыш пурен, кырт-март
пурлалят,
верандыш лектын возо. Ася ик гана тулым чӱктыш, вес гана, лукышто улшо
воштончыш
ваштареш шогалын, чурийвылышыжым шымлыш-ниялткалыш, йыгкалыш. "Йӱдлан
тидыже молан?"— нераш тӧчышӧ Волой шоналтыш веле, Ася, чарамат марте
кудашалтын, тудын
велыш савырныш:
— Кап-кылем сӧрале, мотор вет, а? Ончо-ончо тыгай моторым! Тыгай кап-кыл
ӱдырынат шагал годым лиеш. А мыйын... мыйын...— шыргыжал яндаш онча, шке
йырже
пӧрдеш,— мыйын пӧрден лукмо гай. Марий шомак уло вет: "Шымавуч". Вот лач
тыгай.
А вет мыланем кумло кок ий.
Волойын шинчаже сайынак каралте гынат, нимом ыш пелеште.
— А палет, мыйым кумшо марием молан йӧратен?
Волой тугакак шып кия.
— Йылмет нелыч мо? Ну и нел!
— Молан?
— Пале. Нигузе пален от ерт, — муро семым йырымлалтен, Ася адак воштончыш
ваштареш шогалале, кидше дене йыргешке вачыжым, оҥжым йыгкалаш пиже.
Волой кынел шинче, кидшым тамак пачкылан шуялтыш.
— Володь, эрла тыланда оксам пуат, маньыч, палет мом налаш кӱлеш?
Тудыжо чытырыше кидше дене тулым ылыжтыш.
— Кунар ойлаш лиеш: ит шупш тыште. А коверым налатак. Райцентрыште кажне
рушарнян пазар, тушко шуко тӱрлӧ, мотор деч моторым кондат. Акшымат торгаяш
лиеш.
Коммерсант-влак улыт, магазин огыл. Кум метр кужы... Шого, куш лектын
ошкылат?—
Ася Волойым трусикше гыч кучен чарыш.— Кунам тый денет мутланат, колышташ
кӱлеш,
вашмутым пу. А тый шинчам веле пашкартенат, ӱшкыж улат мо? О-о, што-то
похоже,—
кыдалешыже резинкым мурыктен колтыш. — Шып-шамычым ом йӧрате, йӱкдымӧ-
шамычым,—
эше ик гана резинке муралтыш.
— Коршта вет,— иралте Волой.
— Ну и корштыжо,— ындыже шеҥгел оварчыкыш пулвуйжымак шурале.
Волой шыде тӱсын савырналтыш.
— Тый эше тӱҥын моштет? Тӱҥ! Тӱҥшылан пырням пыштен пуат,— Ася копажым
пӧръеҥ
оҥыш пыштыш, тунамак чараж дене эҥертыш.
— Ну-ну, марияш-падыраш, лыплане. Вася мыйым трусик кандыралан кӧра пеш-ш-ш

йӧратен. Вот молан. Тылатат чиен ончыкташ мо, ончыкташ? Куштырак гала,— Ася
ик
лукышто пургеде, весыште.— Куштырак?.. Ну, Волой, ужынат вет, шеҥгелныже
лач
вичкыж кандыра. Вичкыж-вичкыж. Ыштат, шонен луктыт вет. Ну йӧра, уке дык
лектеш.— Вургем ора деч торлен, самырык пӧръеҥ велыш лие.— А тый мыйым...
от йӧрате. Тугеже, воч, ласка мурым мурен ом мошто гын, иктаж йомакым
каласкалем. Шке
илышыштем лийше йомакым. Йӧра мо?— Ася вакшышыш комдык пурен возо.—
"Пеледышлан"
палет кӧ мыйым ужатен? Ученый. Кандидат ала доктор... Галстукан, шӧртньӧ
очкиян.
Ныжыл марий тугай. Кок кас почела ужатыш. Теве тиде вак...
— Шып...
— Ала ушкалет? Эше тиде ситен огыл!— Ася кынел шине. — Тый мыйын ончылно
огыл,
проститутко-шамычет ончылно тӧрштыл. Нечего мый денем кычалтылаш. Мый
проститутко омыл. Тый... — Ася шинчажым ӱштылдале, вара трук Волойым шкеж
йымак ишыш, шыматаш пиже.
— Вова... Вовочка, Вовчик, йӧратымем...

* * *
"Шолгым" колхозышто окса пуымо нерген мут теҥгечак шарлен. Кызыт ты кечым
пайрем
семын вучат. Пашадарым кажне кечын огыл, кунам окса лиеш, тунам пуат.
Тыгайжым
вучен шуктышашла ок чуч да кызыт, уржа-сорла жаплан, чӱчыкташ лийыч. Эн
ондак
механизатор-влаклан. Элембаев Владимир Сергеевичат нунын радамыш логалын.
Заправщикыс.
Кас велеш кӱсеныш кок шӱдӧ тӱжемым чыкен, Волой гаражыш ошкыльо. Вучат.
Кажныже
вич тӱжем гыч пыштыш — аракалан. Шуко жап вучымо кечым "мушде" лиеш, ужат?
Вуйым
аҥыртарыше настажат тений эн шулдо сату.
Волой гараж капка декат ыш шу, ала-кушеч Ася лектын шогале.
— Тый?!
— Мый, Вовчик.
— Кузе...
— Кузе тышке толын лектынам, манет? Йӧратымем, вучен ярнышым. Кечыгут уке
улат
да, кечывалланат миен отыл.
— Торас.
— Мый декем тылеч тора гычат коштыныт. Мотоцикл дене огыл, велосипед дене,
йолын. А тый... кондо мотоциклет, мӧҥгӧ кудалына.
— Мыйын эше паша...
— Палем, могай паша. Лук-лук кидет кӱсенет гыч. Кормыжет мучыштаре. Вот
тыге,
Вовчик.
— Тый...
— Мый... Тый дечет посна "шӱялтат". Тыланет ынде тыгайым мондыман, ешан
улат...
Йӱдым Волой сайын мален ыш керт. Эре ала-кӧ пызырыш, тышке да тушко
шупшкедыле.
Вуй пеҥме дене помыжалт возо. Тунамак кыдеж омса муралтыш, ӱпым шерше Ася
гӱжлалтыш:
— Эшеат киет, кынел. Эррак тарванена.
— Кушко?
— Кушнаш, вот кушко! Пазарыш манам.
— Пазарыш?!
— Коверым налаш кутыреннас. Мом шинчам пашкартенат! Ок шинче пуйто.
Волой одеялым кӱшкырак шупшыльо, вуйым пырдыж велыш савырен мане:
— Мылам пашаш каяш кӱлеш.
Ася воктекыже мийыш, пушкыдо шокшо кидше дене чара капым шыматыш, тӱрвым
шупшале:
— Марий-падырашем, заправкышкет пазар деч варат шуат, изиш вучалтат гынат,
нимат
огыл. Ну, Вовчик, кынел.
Волой ӱма коклаште лывыжгыш, ӱдырамашым колышто. Вуйыштыжо вес шонымаш ыле,
тудым шукташ шонен ыле, а Ася, ужат, кузе савырале, кушко? Вот сӱзлӧ, вот
юзо. Волой тудым колышто, шуко йӱк лукде колышто.
Райцентрыште пазар лӱшкен-лӱшка. Чылан торгаят. Организацийже,
предприятийже,
заводшо, фабрикыже, магазинже, частникше. Интеллигенцийже, пашазыже,
колхозникше. Шоҥгыжо, самырыкше. Чылан ужалат. Кӧ мом муэш, кӧ кузе кертеш.
Пестен ик могыржо умбакак волгалтеш. Пеледышын-пеледышын, Тудым икмыняр
шудо
еҥат ӱмылтен ок сеҥе. Тунар коверым конден сакаленыт.
Тыгайым ужын, Асян шинчаже чолгыжалтен колтыш, писештын, еҥ кокла гыч ту
веке
шикшалте. Ик коверым ниялтен колтыш, весым, тӱслен ончыш-ончышат, шем
ӧрышан,
шем чуриян топката пӧръеҥ дене мутланаш пиже. Чыла йодышто-йодыштат, акым
келыштараш тӱҥале. Чурийвылышым модыктен, шинчам пӱялын, пеленже улшо окса
марте торгиен керте да савырналтыш. Ӧрдыжыш ончен шогышо Волойым ужын
кычкырале:
— Володь, тол, теве тидым волто. Чулымынрак шогылт. Ужат, могай мотор. Мый
чылажымат моторым йӧратем. Шкемын гайым.
Волойын кид ыш колышт. Пӱтыртышым ыштен, песте вуйыш шумеш шуо веле, кид
мучыштышат, ковер пуракыш волен возо.
— Сойыр, тидымат пӱтыраш шотшо уке, — шыдын пелештыш Ася. Вара сату радамыш
тарваныш, почешыже, коверым нумалын, Волой шӱдырныш. Лапка кумылан, еҥ-
влакым ончалаш тошдымо. Иктаж палыме гына ыҥже кончо.
Ася пазар мучко савырнышат, ала-мом йомдарышыла, угыч тарваныш.
— Мый тетла ом пуро, — нойышо Волой мане.
— Ит пуро, кӱлат пеш.
Волойын кычкырал колтымыжо, коверым шуымыжо шуо, но чытыш, еҥ-влак ончылно
чытыш. Чытенак, иктаж пел шагат верыштыже шогыш дыр, а Ася уке.
— Волой, — трук шеҥгелныже йӱк шоктыш,— палыме лий, Вася, ученый. Тока
ойлышым
вет.
Волойын кидше гыч пӱтыртыш мучыштыш, йол йымак шуҥгалте.
— Ужат, Вась, у марием сойыр. Но садак пелаш. Волой, куш ошкылат, коверым
нӧлтал. Счасак каена, Васялан ик-кок шомакым гына каласем.
Ох, кузе чот вашкыш Волой Пӱнчерсолаш. Утлаш, утлаш кӱлеш чыла тидын деч.
Но шонымо семын нигузе кудалаш ок лий — шеҥгелне кок нелыт темда. Иктыже
чондымо, весыже чонан. Чондымыжо кок велыш мунчалтыле, чонанже тыҥге
иралте, туҥге, а вара
аватмутым колыктыш, рульым кучен кертдымылан шӱрдыш. Кереметешыже, арака
пуш дене ӱпша. Тыгай кӱчык жапыште подылынат шуктен.
Ситартышыжлан йӱр лыжгалалтыш, а вара утыр веле талышныш. Ялышке шумыштлан
корно
йылт ягылгыш, шкештат сайынак нӧрышт. Капка ончык шумеш икмыняр лу метр
веле кодын ыле, мотоцикл лакыште тӧршталтышат, ковер пӱтыртыш когыньышт
кокла гыч лавыраш лектын возо.
— Папут, кудал лт мошто! Кугу папут, немой!— кычкырал колтыш Ася, сидене
гыч волымыж годым туфльыж дене вӱдым кошталят, утыр талышныш.
— Корно лозырген.
— Тый шке лозыргенат, илен шуктыдеак.
Волойын шаҥгысе шыдыже ыш куш, "ате" тӱргоч ыш кай, а мӧҥгешла, луш лийын,
кӧргым пушкыдемдыш, кап куштылеме. Тудо ночко пӱтыртышым нӧлталят, Асян
сурт векыже ошкыльо. Почешыже лавыра шыжалтмымат ыш шиж, вургемжымат ыш
эскералте. Кудывечыште вочкысо вӱд дене коверым шӱялтен чарнымеш
пылышыштыже аяр мут-влак
йоҥгышт.
Асян пӧртыш пурымыжым вучен шуктымек, Волой коверым пӧртӧнчыкӧ кондыш. Омса
воктек шогалтен веле шуктыш, пӧрт гыч шоҥгыеҥ лекте.
— Нӧрен тугеже, лавыраш камвозын. Налын толашашыжыт уке, пӧртшӧ коверлык
огыл.
Так, коштеш айда. Калык семын койнеже. Володя, кушто улат? Кочкаш пуро.
Веҥе,
манам.
Волой йӱкым ыш пу, пӱй кокла гыч шӱвале:
— Тыйын веҥыч — шӱгарыште.
Тудо шып гына уремыш лекте, мотоцикл дек миен кынелтен шогалтыш, толашен-
толашен, толмо корно велыш савырныш. Заводитлен, иктаж пел меҥгым кудал
сеҥыш, шогале — ораваш лавыра утыждене пӱтырналтын. Шӱкен толашыш — шот
уке. Уала дек пыкше
луктын керте. Чурийышке йогышо вӱдым ӱштыл, ял велыш ончышто — нигӧм ыш уж.

"Юмылан тау,— шоналтыш Волой, мотоциклжым ончале, — мланде таптылга, толын
наҥгаем",— корныш лекшыжла, ешарыш: — Ила айдемат, тӱням темен.
Йӱр чарнаш огешат шоно, мардеж талышналтыме еда вӱдым лоҥо да лоҥо, икмарда

пӧръеҥ ӱмбак кышкалате. А тудо йӱштым ыш шиж, шокшынат ыш чуч. Тудлан сай,
тудын
чоныштыжо ояр. Тудо эрыкан, кепшылдыме айдеме. А йӱр моак.

* * *
Пӱнчерсола ял мучко адак шарлыш: Оксинан пиалжак уке. Манаш веле, нылымше
марий
ондален. Чыланат икгай улыт, нине тага-шамыч...



091296
************************************************************************
9—12
Раисия Кудрявцева,
филологий наука кандидат
11 классыште кызытсе марий лирика
Тема шот дене тунемме системе
Кызытсе марий литератур программе негызеш 11 класслан ямдылыме
хрестоматийыш 70ше ийлан кокымшо пелыж гыч 90-ше ийла тӱҥалтыш марте возымо
лирика пурен. Шуко
тӱрлӧ тӱсан лирикым лончылаш туныктышылан полшаш шонен, икмыняр жанрово-
тематический рубрикым ончыктена. Могайрак вара нуно улыт?
Кугу верым, мутат уке, патриотический лирика налын шога. Тиде
С.Вишневскийын
"Тӧр радамын мландыш...", А.Канюшковын "Чонемым ял шупшеш", И.Горныйын "Шем

куэ", В.Регеж-Гороховын "Кӧлан кузе, ом пале...", А.Тимиркаевын "Шочмо эл",

А.Иванован "Мый тольым тый декет..." да "А ял садак чыла пала...",
С.Эсаулован
"Чодыра", Г.Оярын "Колышо ял" почеламутышт, Г.Гадиатовын сонетше-влак.
Тышкак
В.Изилянован "Каныш годым я пашаште...", "Пызлыгичке дек...", "А тыште вет
омыжо...", "Эрденысе муро", "Турий, ит кодо пасуэм!", "Шочмо вер ӱжеш" да
"Каяш —
толаш" почеламуштшо-влакым пуртыман. Нине произведенийлаште шочмо элым
йӧратымаш
тема шке шочмо ялым, шочмо верым да тудын пӱртӱсшым йӧратымаш семын
пуалтеш.
Вес жанрово-тематический рубрик — тиде гражданский лирика. Хрестоматийыште
тудо
С.Николаевын "Кӧ тугай черемис?", В.Озин "Сай илет, кутырет, марий калык?",
"Ох,
Россий..." да "Ме кӧ улына?", С.Эсаулован "Шарнем..." почеламутышт-влак гоч
палдырна. Тыгай лирикат шочмо эл нерген мутым луктеш, но тудо ты темым изиш
кумданрак почын пуа. Тыште Марий Эл, тыгодымак пӱтынь Россий, марий калык
да тудын
пӱрымашыже, эртыше, тачысе да эрласе кечыж нерген шонкалымаш кугу верым
налын
шога. Гражданский лирика, чумыр ончымаште, публицистика сынан, тудо тачысе
пӱсӧ
мер-политик йодыш-влакымат нӧлталеш, тиде — "лӱддымӧ" поэзий. Пример шотеш
В.Озин "Сай илет, кутырет, марий калык?" почеламутшым (Икымше гана 1993 ий
17
апрельыште "Марий чаҥ" газетеш савыкталтын) ойырыман. Тудын шонымашыж деке
пеш
лишыл В.Регеж-Гороховын "Мландым умылен мут деч посна..." почеламутшо.
Автор-влакын тачысе тукымым марий кугезе илыш-йӱлам аклаш да тудлан эҥерташ
ӱжмышт икгай.
Гражданский лирикым лончымымо годым Семен Николаевын "Кӧ тугай черемис?"
чынак
гражданский шӱлышан, публицистика содержаниян, дидактика сынан почеламутшым
лудын пуаш мондыман огыл. Тиде мураршаш шымлызе И.С.Иванвын мутшым эн сайын
пеҥгыдемда: "Поэтын шӱм-кылже азапланыше, тудо мемнан жапысе илышын тӱрлӧ
йыжыҥжым,
сынжым, тургымжым нергела"1. Почеламутын идейный пафосшым умылымашыш тудын
вуймутшо гычак лекташ лиеш. Кӧ тугай черемис? Тиде — эрык саклыше сарзе,
чапым саклыше сарзе, элым саклыше сарзе, тугеже — герой. Тыге йоҥга тошто
ой. Сандене
"черемис" мутым лӱмедыш семын ончаш лиеш мо? Йодышлан вашмутым пуымо годым
туныктышо пытартыш жапыште "черемис" шомак нерген савыкталтше шымлыме
материал-влакым кучылт кертеш.
—————————————————————————————————————————————————————————
1Ончыко. 1991.— 3.¹ — 140 с.
2Галкин И. "Черемис" мутын вожшо ((Ончыко.— 1991.— 3.¹ — 109—113 с.; Калиев
Ю.
"Черемис" шомак: палыме да палыдыме )) Ончыко.— 1993.— 6.¹ — 140-146 с.
Кумшо жанрово-тематический рубрик — пӱртӱс лирика. Чылт пӱртӱс темылан гына
возымо почеламут кызытсе марий поэзийыште пеш шукыжак огыл. Тидын шотышто
Ю.Исаковын "Тымык", А.Мокееван "Пелганде эрдене" да "Шыжыжат!.."
почеламутыштым ончыкташ лиеш. Ты тема шукыж годым поэзийыште тӱҥалтыш
ошкылым ыштыше поэт-влакым кумылаҥда. А мастар, опытан возышо-влакым
ончалына гын, ужына: нунын почеламутыштлан, шонкалымыштлан пӱртӱс тема
тӱҥалтыш гына. Мутлан, Г.Оярын "Тул алган мыняре
нӧргӧ нӧрпӧ..." почеламутшо иканаште пӱртӱс да патриотический тема дене
кылдалтеш (тудо эше философий шӱлышан); А.Тимиркаевын "Шошо шоныш"
почеламутшо —
пӱртӱс да йӧратымаш тема дене: С.Николаевын "Поэзий шочмо годым"
почеламутшо —
пӱртӱс тема дене, но тыгодымак тыште поэзий паша тема палдырна,
Мастарын возымо почеламутышто пӱртӱс сӱрет эреак лирический геройын иктаж-
могай
чоншижмашыжым ончыктен пуа. Тыгай пейзаж лирикым С.Эсаулован ("Локама",
"Нелемше
укшым эркын таен печыш..."), А.Тимиркаевын ("Сар лышташ, шарныктен изи
лывым..."), В.Изилянован ("Ош лум савырна шошо вӱдыш...") мурпогыштышт
ужына.
Философский лирика дене тыгай почеламут-влакым кылдаш лиеш: "Шӱлык муро"
(С.Вишневский), "Тумо" да "Юзо тоя" (А.Канюшков), "Вашмут кычалме йӱд"
(С.Николаев),
"Кок кайык" (В.Регеж-Горохов), да "Йӧсӧ поро еҥлан", "Айдемылан пӱралтын
курым
мучко..." да "Корно памаш" (Ю.Рязанцев). "Улына ялт пушеҥге", (С.Эсаулова),
"Йодышт веле...", Юж деч куштылго, шонет, лӱҥгалтыш...", " Айдеме ден
кинде...",
"Сокыр айдемым вӱден наҥгая...", "Ош тӱняште тыгеак эре...", да "Лӱшкевара"

(Г.Ояр). Тыште поэт-влакым у ден тошто, поро ден осал, айдеме да илыш,
айдеме да
пӱртӱс йодыш-влак тургыжландарат.
Йӧратымаш темылан возымо тыгай почеламут-влакым ончыкташ лиеш: Г.Гадиатов.
"Мылам ит шыдешке..."; С.Эсаулова. "Чылажат — пор гай ош тувырет", "Шошо
кече тугае...", "Йошкар книгашке...", "Мом ойлем" да "Мылам кава гыч
шӱдырым ит волто".
Тиде темыланак пӧлеклалтыныт А.Селинын стихше-влак.
Кызытсе марий лирикыште поэт да поэзий темымат вашлийына (Семен Николаев,
"Мурызо чон", "Поэзий шочмо годым"; С.Вишневский. "Кече лекме коеш пеш тора
гыч...",
"Лияш поэтын ватыже келшет гын...").
Нине тӱҥ жанрово-тематический рубрик-влак деч посна эше икмыняр темым
ончыктен
кертына, мутлан: ава, тудын чонжо, шочшыж нерген (С.Эсаулова. "Камвозын кӱ
ӱмбак...", Ю.Рязанцев. "Ава шӱм", А.Иванова. "Копашке налам кылмен ӧрткышӧ
кайыкым..."), янлык, суртвольык да нунын дек отношений, айдеме койыш
(этический) тема (А.Тимиркае. "Йӧратыме пий", Ю.Исаков. "Ош тылзе лӱдын
чытыра...").
"Йӧратыме пий"1 (тиде почеламут икымше гана 1980 ийыште "Марий коммуна"
газетеш
саыкталтын, варажым тудым автор "Ӱмыр шырка" сборникышкыже (1981) пуртен) —
драматический шӱлышан, шонкалаш таратыше почеламут. Тудо описаний йӧн дене
пуымо
действий-влак да ӧрдыжъеҥла ончышын койшо лирический геройын изи гына
умылтарымашыже-влак гыч шога. Могай нине действий-влак улыт? Молан нуно
авторым тынар
чот тургыжландарат? Озан йӧратыме пийже куанен саламлалтмыж годым тудым
йоҥылыш
кӱчшӧ дене вӱр лекмеш удырал колтен; оза, шыдешкен, пийжым чумалын.
Тыгеракын
почеламутын темыже рашемеш — тиде ваш-ваш йӧратыше пий да айдеме кокласе
умылыдымаш. Автор айдемын шакше — янлык — койышыжым ончыктен пуэн. А пийжым
— кернак
янлыкшым — чылт айдеме семын сӱретлыме; койышыжым метафор-влакым
кучылтмылан
кӧра айдеме койыш дек лишемдыме: тудо "ӧрмалгыш", айдеме семынак
"саламлалтын",
тудынат шӱм-чонжо уло. Озажын чумалме деч вара пий шкенжым поро, сай
койышан айдеме семын куча: "Ыш керылт еҥ ӱмбак, шырен орпӱйжым..." Тидын
годым пий айдеме
гай огыл: тудо шижмашыжым шылтен ок мошто, куана гын, уло чон дене куана,
шӱмышкыжӧ осал логалеш гын, ок чыте — шӱмжӧ сусырга ("Шуҥгалте трук...
Пудештын
шӱмжӧ).
Шоптыр гай шинчан, йӱлышӧ кумылан поро янлык титакан мо? Айдеме пийжым
умылен,
чаманен мошта мо? Тыгай йодышлан вашмутым пуэн, лирический геройын да
авторынат
действий-влакым ончымыштым, нунын чаманыме кумылыштым, койдымо чон
шортмыштым
ужына. Садлан йӧршынак чын огыл критик В.Куликовын тиде почеламутым сатира
сынан
почеламут радамыш пуртымыжӧ. Тыште ме сатирым огыл, а драматизм пафосым
(трагизмымат манаш лиеш, очыни) вашлийына. Туныктышо, мутат уке,
А.Тимиркаевын
"Йӧратыме пий" почеламутшын воспитательный вийжым кучылт моштышаш.

* * *
Патриотический лирика нерген ойлымо годым урокышто лончылаш Валентина
Изилянован
"Турий, ит кодо пасуэм!" почеламутшым налаш лиеш. Тудо поэтессын тыгаяк
лӱман
сборникышкыже (1987) пурен.
—————————————————————————————————
1 Куликов В. Йӱк пеҥгыдемме пагыт. ((Марий коммуна.— 1982.— 11 март.
Почеламут могай темылан возалтын? Шочмо вер нерген. Лач тышеч лектеш
почеламутын
лӱҥ шонымашыже. Тудо уэш-пачаш кажне строфаште йоҥгалтеш, тудак почеламутын
пытартыш ойсавыртышыже лиеш:
Турий,
ит кодо
пасуэм!
Нине мут-влак строфа-влаклан икгайлыкым пуат, чумыр почеламутын
композицийжым
чоткыдым ыштат. Мом тиде ойсавыртыш ончыкта? Кузе тудо чоҥалтын? Тиде
лирический
геройын турий дек обращенийже. Молан турий пасум кодышаш огыл? Тиде
йодышлан
вашмутым кычалмаш урокышто тӱҥ паша лиеш. Кажне строфа шке семынже вашмутым
пуа.
Кум строфа кум вашмут. Шоналтыман: нунын коклаште содержаний шотышто кыл
уло але
уке?
Икымше строфам лудмеке, йоча-влак каласат: турийын мурымыжо шурнылан умен
кушкашыже кӱлеш, тудын деч посна нур поян ок лий. Кокымшо строфаште
лирический геройын шонкалымыже умбаке шуялтеш, тудо адак шочмо вер, кумда
пасу дене кылдалтын,
но ындыжым автор шочмо кундемын, шочмо калыкшын куанже нерген ойла: турий
мурымо
годым гына (а турийже яндар канде каваште, ояр игече годым гына мура) тӱням
пиал
авалта, шочмо эл куана. Кӱшнӧ ончыктымо тӱҥ йодышлан кумшо строфа могай
вашмутым
пуа? "Поктен эр шӱлыкын косажым, Йоҥгалтше мӱндырк илыш сем!" корнылам те
кузе
умыледа? Авторын "илыш сем" манмыже мом ончыкта? Илыш сем — турийын мурыжо.
Турийын семже огеш лий гын, илышат ок лий. Турий мурыж дене шочмо вер-
шӧрлан илышым пуа, озала радамла, чын корно дене айдемым "лывыргын" вӱда.
Садланак автор
пытартыш строфаштыже турийым кузе акла? "Вер-шӧрын лывырге озаже" манеш.
Почеламутын идейжым рашемдашлан турий образын значенийжым палемдена: турий
— тиде шочмо верым ончыктышо символ, садланак почеламутышто обращений лач
тудын деке
виктаралтын. Лирический герой шочмо вержым йӧрата, садлан "пасу" мутым
огыл, а
"пасуэм" притяжательный суффиксан шомакым автор кучылтеш. Шочмо кундемым
йӧратымым ончыктышо турий, пасуэм мут-влак да нуным авалтыше, лирический
кумыл дене
темше йодмаш-обращениян чумыр предложений почеламутын идейный рӱдышкыжӧ
савырнат.
Автор шочмо вержым уло чон дене йӧрата, но тидын нерген тудо кычкырлен
огыл, а
шып гына ойла. Садланак, очыни, почеламутшым утыждене сӧрастараш ок тӧчӧ,
проста
эпитет-влакым гыла ужына: канде тӱс каваште, кумда тӱняште, илыш сем,
лывырге
озаже. Нуно сӧрастарыше гына огыл, утларакше аклыме сынан улыт.
В.Изилянован
шочмо вер нерген возымо ты почеламутшо Российысе чумыр "шып" лирикын
йогынышкыжо
ушна. Ты йогынышто тӱрлӧ калыкын мастарже-влакым ужаш лиеш, мутлан, руш
поэт-влак кокла гыч Н.Рубцовым, В.Соколовым, Н.Тряпкиным, удмурт поэт
Ф.Васильевым да
тулеч молымат.
* * *
Кызытсе марий поэзийысе философский лирика нерген ойлымо годым Геннадий
Сабанцевын (Оярын) "Лӱшкевара" почеламутшым ончыктыман. Тиде авторын пӱтынь
лирикыжымат
философский сынан, манаш лиеш. Тудын почеламутшылан шӱлышым ял тема, йоча
годсо
жап нерген шарнымаш пуат, но умбакыжым автор эреак илыш да тачысе айдеме
нерген
келге, утларакшым шӱлыкан, шонкалымашыш кусна.
"Лӱшкевара" почеламут икымше гана "Ончыко" журналеш (1990 ий, 4-ше номер)
савыкталтын, варажым тудым, изиш вашталтен, поэт 1993 ийыште лекше
"Нумалтыш" лӱман
сборникышкыже пуртен. Кызытсе марий литератур хрестоматийыш почеламутын
журналысе вариантше пурталтын.
Лудмо деч ончыч умылтарыман: мо тугайлӱшкевара, тудым иктаж-кӧ ужын мо?
Тиде
мутлан вара синонимым муына — шепка (азам малтыме вер). Колыштмо годым
тунемше-влак тыгай йодыш-влаклан вашмутым пуаш ямдылалтыт: почеламутышто
лӱшкевара мом
ончыкта? Молан автор тиде образым кучылтын? Мом тудо лӱшкевара гоч
ончыктынеже?
Нине йодыш-влак урокышто мутланымашлан негыз лийшаш улыт.
Тӱҥалтышлан гипотеза семын почеламутын темыжым ончыктат — тиде тошто пӧртым
пужымаш да олмешыже уым чоҥымаш. Лӱшкевараже могай пӧрт дене кылдалтын?
Тудо тыште
тошто пӧртым ончыктышо тӱҥ образ, садлан автор почеламутыштыжо тудым кузе-
гынат
ойыраш шонен. Тидым рашемдаш почеламутын тӱҥалтыш корныжо-влакын схемыжым
доскаш
возена:
— В — В — В — В — В
— В — В В В — В В В —
— В — В — В В В — В
В В — В — В — В —

Почеламут могай размер дене возалтын? Хорей дене. Хорейже мыняр стопан?
Чумыр
почеламутым ончалына гын, вич стопан хорейым ужына. Кокымшо корнышто — куд
стопан хорей. Уто (ударениян, но кӱчык) стопаже авторлан молан кӱлын?
Строкасе пытартыш ударенийже могай мутыш возеш? "Лӱшкеварат" шомакыш.
Тыгеракын автор, тӱҥ
мутым стих мучашыш шынден, стихым кужемден, тудым виян йоҥгалтшым ыштен.
"Нумалтыш" сборникысе почеламут вариантыште Г.Ояр "лӱшкевара" мутым посна
корныш луктын — тудын тӱҥ улмыжым пеҥгыдемден:

Кайыш моло ден пырля
лӱшкеварат.

Чумыр почеламутын шӱлышыжӧ могай? "Лӱшкевара" — шӱлыкан почеламут, тидым
утларак
сайын тудын мучашыже ончыкта ("У авагашташке огыт саке Тоштыла куэ
лӱшкеварам..."). Тидын годымак ме ужына: почеламут волгыдо, муро размер
(хорей) дене
возалтын. Эше автор илышым философ-оптимист семын онча манме шуэш. Чынак,
тоштым
эре у алмашта. Г.Оярын почеламутыштыжат тоштемше пӧртым пужат, у пӧртлан
кӱлдымашыш лекше ӱзгар денат (лӱшкевара денат) чеверласат. Почеламут
шӱлыкан, тудо
элегий деке лишыл. Молан? Мо тугай элегий, шарналташ кӱлеш. Элегий — тиде
илыш
нерген шӱлыкын шонкалымым ончыктышо почеламут. Авторын шӱм-чон
тургыжланымыже
Г.Оярын почеламутыштыжо тӱжвалне огыл, тудо произведенийын кӧргышкыжӧ
вончен.
Тидлан кӧра почеламут элегий деке лишемеш.
Тиде произведений илыш гыч налме действиян сӱретым огыл ончыкта, а тудын
дене
кылдалтше шонкалымашым, чоншижмашым почеш. Лирический геройын (тудо
авторланлишыл) шонкалымашыжын, шижмашыжын вияҥмышт почеламутын сюжетшылан
негызым ыштат.
Лирический сюжетын вияҥмыжым лончылымо да тудын гоч авторын шонымашыже-
влакым
ончыктымо деч ончыч тунемше-влак дене пырля почеламутыш шонкалымаш
интонацийым
пурташлан кучылтмо йӧн-влакым муаш кӱлеш. Нунын кокла гыч иктыже — тиде
хорей
пелен пиррихиян стопа-влакын улмышт. Вес йӧным муаш йоча-влаклан тыгай
йодышым
шындаш лиеш: автор могай знак-влакым эн шуко кучылтеш? Почеламутышто йодыш
знакан предложений-влак улыт. Но келге шонкалымаш да кӧргӧ подтекст улмым
кум точко
(многоточий) дене ончыкта. Шонкалымаш интонаций денак, очыни, сылнымут
синтаксисын ик чапле фигурыжым — переносым (вончештарымашым, вес корныш
кусарымашым) —
кучылтмаш кылдалтын. Тыгай йӧным сайын кучылт моштымаш поэтын сылнымут
мастарлыкше нерген ойла (ончалза, мутлан, руш поэт А.Кушнерын
почеламутлажым).
Лирический сюжетым лончылымо годым эн ончыч почеламутышто могай жап нерген
ойлалтмым шижтарыман. Могай жапым ончыктымо шотышто почеламутым мыняр
ужашлан шелаш лиеш? Произведенийыште кум ужаш уло. Могай? Текст дене
пайдаланен, тунемше-влак шкак ончыктат: тачысе, йоча годсо жап нерген
шарнымаш, вара адакат кызытсе
пагыт нерген ойлымаш. Тыгеракын жап шотышто автор оҥго (кольцевой
обрамлений)
йӧным кучылтеш, тидыже почеламутын композицийжым тичмашым да пеҥгыдым ышташ
полша.
Умбакыже тыгай йодыш-влакым рашемдыман: молан лирический герой йоча жапшым
шарналта? Тачысе да эртен кайыше ужар пагытым ончыктымаште контрастым ужыда
мо? Тидын годым кокымшо ужашыште кучылталтше сылнештарыме йӧн (троп)-влакым
муына да
нуным значенийыштым ончыктена. Теве нуно: пагыт йогын семын эртыш
(таҥастарымаш), ужар жапнан (эпитет), ава кид гаяк тудат (таҥастарымаш),
кушкынна ме мундырала пӧрдын (таҥастарымаш), лывыргын рӱпшалын (наречий
формо дене пуымо эпитет). Нуно почеламутлан лирический шӱлышым пуат, йоча
жап дене кылдалтше сӱретым
сӧрастараш да тудын путырак сай, волгыдо, ласка улмыжым ончыкташ полшат.
Кодшо абзацыште ончыктымо йодыш-влаклан вашмутым пуымо годым глагол-влакын
жап
формыштым ончалаш келша. Молан автор шукыж годым (тачысе илыш нерген
ойлымыж годымат, мутлан: "Тошто пӧртым пужышт") глаголым эртыше жап
формышто кучылтеш? Лирический геройлан тошто пӧрт, тошто илыш пеш шерге
улыт, нунын пытымышт, шаланымышт тудым пеш чот тургыжландарат, ойгандарат.
Тоштым пӧртылташ лийдымым умылымаш, очыни, авторым тыгай глагол формо деке
ӱжеш. "У авагашташке огыт саке..." —
тиде могай формо? Тыште кызытсе-шушаш жап нерген ойлалтеш, но глаголжо
шӧрымӧ
форман. Мом тыгай формо пуа? Мом огыт саке? Илышым пуышо йӧратыме
лӱшкеварам.
Тыгеракын автор шӱлыкан подтекстшым эше вияҥда. Могай мутла дене автор
почеламутшым кошарта? ("Тоштыла куэ лӱшкеварам..."). Могай пӧрт, могай илыш
дене нине
мут-влак кылдалтыныт? Тышечын иктешлыше йодыш лектеш: мом ончыктат
почеламутышто
лӱшкеваран да тошто пӧртын образышт? Мо авторлан пеш шерге?
Лӱшкевара — тиде тошто ял илышым, тудын шке шотшым, радамжым, йӱлажым,
калыкын
опытшым, ушыжым, вийжым ончыктышо символ. Калыкын ушыжо да вийже манме
годым
текст гыч тыгай корным ушештарыман: "Пеҥгыде улмаш авагашта..." Тиде
произведенийыште лӱшкевара тошто жапым ончыктышо символ веле огыл, тудо эше
айдемылан
илышым пуышо наста, рӱдӧ. Садлан лӱшкевара да тудын кечыме верже — тошто
пӧрт,
пеҥгыде авагашта — лирический геройлан пеш шерге. Но тиде чыла пыта, вес
илыш
толеш. Могай тудо? У пӧрт нерген автор кузе воза? ("Чоҥалтеш у пӧртшӧ
ковыран").
"Ковыра" мутым кузе умыледа? Молан лач тиде шомакым автор кучылтеш? Келгым,
пеҥгыдым куштылго, ӱмбач коштмаш вашталта. Тидым огыл мо "ковыра" мутшо
ончыкташ
полша?
Тыгай мутланыме деч вара туныктышо иктешойым каласышаш. Почеламут, мутат
уке,
философий сынан: тудын негызше — илыш нерген шокалымаш, темыже — коча годсо

ялын, тошто илыш-йӱла радамын шаланымыже; идейже — тошто ялын, ожсо илышын
пужалтмышт нерген авторын чон почын ойгырымыжо, нунын пеҥгыде да яндар
лиймышт
нерген моктен ушештарымыже.
Геннадий Оярын лирический геройо шӱм-чон, уш-акыл дене романтический,
идеаллан
ӱшаныше, идеаллан эҥертен илаш тӧчышӧ герой. Тудо тачысе пуламыр да писын
вашталтше илышыште улшо сайым кузе-гынат арален кодаш тырша.

Светлана Пехметова, Марий
университетын студенткыже
Локама — моторлык куан
"Локама" — Светлана Эсаулован "Кидшер" (Марий книга савыктыш, 1991)
книгашкыже
пурышо ик эн сай почеламут. Тудын содержанийже, тӱжвач ончымаште, пеш
проста:
окна ончылсо локамам кеч-мыняр ру, садак уэш шочеш. Локама — ир вондер,
шошо толешат, пелед шогалеш, окна ончылым сӧрастара. Но почеламутын темыже
пӱртӱс да
быт тема дене гына огыл кылдалтын. Произведенийын содержанийжым келгынрак
ончалына гын, авторын философский шонымаш деке лишеммыжым шижына.
Ир вондерым нигӧ конден шынден огыл гынат, вӱдым огыт шаве гынат, садак
тудо шке
семынже кажне шошым юж, мланде вий, йӱр, кечын шокшыжо полшымо дене ылыж
педедеш. Лирический герой шона: шотан оза локама олмеш киярым але мӧрым
шында ыле.
Но уке. Кияр, мӧр ик жаплан веле мӱшкырым темат, а локаман моторлыкшо шуко
жаплан кумылым нӧлталеш. Нигузеат Юмын пӱрымӧ, пӱртӱсын пуымо вийым сеҥаш
огеш лий.
А молан тудым сеҥаш? Вет локама — пеледыш, моторлык, порылык, куан.
Лирический
геройын, очыни, пеленже нигӧ уке: ни икшывыже, ни илыш йолташыже. Сандене,
шошо
толмек, тудлан кугу куаным лач окна ончылсо иман кушкыл — локама веле
конда. Тугеже локаман образшым илышыште лийшашлык куан да моторлык дене
кылдаш келша. Вет
нуно йомыт гын, айдеме осалыш кая, сай илышлан ӱшаным йомдара. С.Эсаулован
почеламутыштыжо ме ужына: лирический герой кажне шошын локаман пеледмыжым
вучен ила,
тыге тудо илыш куанжым, порылыкым арала. Тидын дене тудын ӱмыржӧ умбак
шуйна.
Мутат уке, С.Эсаулован почеламутшо келге лирический шӱлышан. Тыгай шӱлышым
пурташ повтор-влак полшат: "шынден омыл", "оптен омыл", "руэнат ом пытаре",
"уренат
ом пытаре". Нине ойсавыртышлаште кучылталтше глагол-влак шӧрымӧ форман
улыт. Тудым поэтесса таклан огыл кучылтеш — тыге тудо тӱҥ шонымашыжым
келгемда, локаман
пӱртӱс вийжым рашемда. Почеламутым сылнешташ метафора-влакат полшат: "изи
тулжым
йырваш ылыжта локама", "илыш вийым пога", "тый гына шыргыжат вӱд шарган
шинча
дене". Метафора-влак локаман вийжым, кӱлешлыкшым ончыкташ полшат, тыгак эше
почеламутыш лирический кумылым шыҥдарат. Тыгаяк функцийже почеламутышто
кучылтмо
эше ик йӧнын — инверсийын. Тудо кажне строфаште вашлиялтеш: "урзо тич
тӱҥалеш
ыле мӧрым погаш", "изи тулжым йырваш ылыжта локама", "илыш вийым пога тиде
кушкыл иман", "лишкыжат мый ом тол". Инверсий С.Эсаулован почеламутшым,
чынжымак,
сылнештара.
Почеламутын чоҥалтмыже содержаний денак кылдалтын. Кажне строфан пытартыш
корныжо, ойыртемалтын, "тошкалтыш" семын пуалтеш — тыге автор тиде стихын
кӱлешан улмыжым ончыкта. Визымше строфан мучашыже, мутлан, тыгай:
Изи тулжым йырваш
ылыжта локама.
Лач тиде стих, тудын кокымшо корныжо, (тудым С.Эсаулова "тошкалтыш" семын
чоҥа),
локаман айдемылан илыш вийым пуымыжым да волгыдо кумылым ылыжтен кертмыжым
рашемда.
Почеламутын мучашыжат тыгай йӧн дене чоҥалтын, тудо кок гана каласыме
"локама"
мут гыч шога. Чыла тиде авторлан произведенийын содержанийжым иктешлаш
полша,
тичмашлыкым пуа. А почеламутым кошартыше кум точкыжо лирический геройын
шонымыжым умбаке шуяш лиймым, локама образ негызеш илыш нерген келге
шонкалымаш лийын
кертмым ончыктат.
Почеламут кок стопан анапест дене возалтын, а строфа-влакым кошартыше
стихлаште
ме ныл стопан анапестым ужына:
ВВ— ВВ—
ВВ— ВВ—
ВВ— ВВ— ВВ— ВВ—

Пытартыш корнын, моло-влак дене таҥастарымаште, кок пачаш кужурак улмыжо,
очыни,
авторын почеламутшым ончыч ныл стихан строфа дене возаш шонымыж дене
кылдалтын.
Лач тыгай ныл стихан строфам ме произведений мучаште ужына. Каласыман:
произведенийысе ритм сӱрет С.Эсаулован философский шонкалымаш дене
шыҥдаралтше почеламутшылан путырак келшен толеш.
Тыгеркын, пӱртӱс да быт тема дене кылдалтше почеламутыштыжо Светлана
Эсаулова
келге шонымашым почын пуэн; локаман образшылан эҥертен, тудо айдемын чон-
шижмашыжым мастарын ончыктен. Поэтессын лирический геройжо тӱняште шкет
кодмекшат,
чон моторлыкым, порылыкым, сылным ужын моштымым йомдарен огыл, тудын
ӱшанжат эше
уло. Тиде ӱшан дене илаш тудлан ик кушкыл — локама — полша, вийым пуа, кеч-
могай
йӧсымат, ойгымат чытен лекташ, тӱням сӧрастараш, калыклан пайдам ышташ,
куандараш кумылым нӧлта. Икманаш, локама — илыш вийым, ӱшаным пуышо кушкыл.



091396
************************************************************************
9—13
Иван ЧУРИКОВ,
педагогика наука кандидат

УШ ПАША КУШТЫЛГО ОГЫЛ

Йочан ушыжым пойдарыме паша калык педагогикыште рӱдӧ верым айла. Марий
калык
шинчымашын вийжылан, уш погымо пашалан, книгалан шукертсек ӱшана. Нуным
эреак
пагален да кызытат пагала. Айдемын уш-акылжым, тудын чын шонен моштымыжым
кӱкшын
акленыт: "Шӱшпык семже дене, айдеме ушыж дене мотор", "Шинча умбак ужеш, уш
—
торашкырак". Айдемын шонен моштымыж нерген калыкна тыге манеш: "Вуй огыл, а
кӱ
полат", "Виян иктым сеҥа, ушан — тӱжемым". Тидын шотышто "Марий да ия"
йомакыште
пеш чын возымо.
Икана шошым ик марий чодыраште, ер воктене, кӧргашан пистым ужын. Тушто ир
мӱкш
еш ила. Марий тусо мӱйым поген налаш шонен пышта. Мӱй кӱзымӧ жап шумеке,
кыдалышкыже товарым да кадыр кӱзым кералеш, пычалым да кандырам налеш, ош
имньым
кычка да саде писте воктеке кая.
Толын шуэш, кандырам руда, онча — керемже йӧршын нӱжалт пытен, теве-теве
кӱрлеш.
Нийым тӧргалта, ер серыш шинчын, кандырам ачалаш тӱҥале. Ерыште самырык ия
аваж
дене пырля илен. Ия вӱд гыч лектеш да йодеш:
— Эй, марий, тиде кандыраже тылат молан кӱлеш?
— Пунем кандырам,— вашешта марий,— шӧргалтем тендан ердам да наҥгаем.
Ия лӱдын кудалта:
— Ой, ит наҥгае! Меже вара кушто илаш тӱҥалына?
— Мыйжын могай сомылем уло? Кушто шонеда, тушто илыза.
— Кандыра пуныметым чарне, эше ерым ит наҥагае,— сӧрвала ия.— Мый авам деке
миен
толам.
— Йӧра,— келша марий, — вучалтем.
Ия аваж деке куржын толеш да манеш:
— Авием, мом ышташ тӱҥалына? Марий ер серыште шинча, кандырам пуна, мемнан
ернам
наҥгайынеже.
Аважат моткоч лӱдын кудалта да манеш:
— Эргым, марий дене ӱчашен куржаш кӱлеш: кӧ эн писын куржеш, ер тудын лиеш.
Марий тыйын семын куржын ок керт.
Ия марий деке лектеш:
— Айда ӱчашен куржына! Кӧ сеҥа, ер тудын лиеш.
— Айда,— келша пӧръеҥ.
Ош вӱльыжым кушкыж шинчеш да корно дене йорталта. Ия — тудын почеш, иктаж
лу
йолтошкалтышлан почеш кодын.
Пӧртылеш ия аваж деке да ойла:
— Ой, авай, марий корно дене куржеш, так тӧршта — шӱдӧ важык шеҥгеланже
кодеш,
тудо мыйым ончылтыш.
Аваже шоналта да манеш:
— Марий тӧр корно дене куржын, сандене тудо тыйым ончылтен, а тый ӱчаше,
чодыра
корно дене мӧдывуй да йӧрлшӧ пушеҥге ӱмбач куржаш темле. Тыштыже тый садак
сеҥет.
Ия вӱд гыч лектешат, манеш:
— Айда эше ик гана куржына, только, чур, корно дене огыл, а чодыра мучко,
мӧдывуй да йӧрлшӧ пушеҥге ӱмбач.
— Арам толашет,— манеш марий.— Садак поктен от шу вет. Теве тудо шопкерыште
мыйын шольым ила. Виянрак кычкырал: "Агач! Агач!" Тудо лектеш да коктын
ӱчашен куржса.
Ия шопкерыш толеш да уло йӱкын кычкыралеш:
— Агач! Агач!
А саде шопкерыштыже важык шинчан мераҥ шинчен, Мераҥет тӧрштен лектын да,
пылышыжым лап пыштен, пеш талын кудал колтен. Ия пыкше ужын шуктен.
Ия ерыш пӧртылеш да аважлан манеш:
— Могай тушто марий почеш куржаш, мый тудын шольыжымат поктен ыжым шу.
— Ынде марийым кредалаш тарате.
Ия марий деке лектеш:
— Эй, марий, айда вийнам тергена: кӧ кӧм сеҥа, тудлан ер лиеш.
Марий вуйжым рӱзалта:
— Мылам тый моткоч жал улат! Мый тӱҥалам гын, тыйым пуштмешкем ом чарне,
пожале.
Лучо мыйын кочам дене ӱчаше. Чашкерыш кае да ӱж: "Мишка! Мишка!"— тудо
лектеш.
Кочамым сеҥет — ерым ом наҥгае.
Ия чашкерыш куржын колта, уло йӱкын кычкыраш тӱҥалеш:
— Мишка! Мишка!
А шкеже шона: "Шоҥгыжымак сеҥем".
Чашкер кокла гыч маска лектеш, ия ӱмбаке кержалтеш, тудым тодышташ, темдаш
тӱҥалеш. Ия пыкше-пыкше утла да ерыш тӧршта.
Аваж деке толеш, йыҥысен, кечкыжын манеш:
— Ох, авай, марийын кочаж дене таҥасышым, пыкше утлышым, а марий шкежак
пижеш
гын, илыше ом код ыле докан.
Аваже у таҥасымашым шонен луктеш:
— Марий дене ӱчаше, кӧ тумо тоям эн тораш кудалта.
Ия кум пуд нелытан варам луктеш.
— Айда ӱчашена, кӧ варам эн тораш кудалта,— манеш марийлан.
— Йӧра,— келша марий.
А шкеже варам куча да ок кудалте, эре кӱшкӧ онча.
— Ну, кудалте, мом ончет?— чыждыра ия.
— Теве пылым ужат?— манеш марий.— Чакрак толешат, тушко кудалтем.
— Ой, молан тыге?— лӱдеш ия.— Пылыш ит кудалте. Пыл мыланна шкаланна кӱлеш!
Ия варам кудалта да ерыш шӱдырен пурта.
Тудо кузежым-можым аважлан рат дене каласа, а аваже мом ыштышашым рашемда.
Ия ер
гыч лектеш да манеш:
— Айда ынде ӱчашена: кӧ кӧм шӱшкен сеҥа?
— Йӧра,— келша марий.— Только шӱшкаш пушеҥгыште тӱҥалына.
Марий кож вуйыш кӱзен шинчеш, шкежым пушеҥге пелен кылден шында да манеш:
— Шӱшкӧ!
Ия шӱшкалта — марийын шола пылышыже петырна, шкежат кож вуй гыч изиш гына
ок
камвоч, йӧра кеч пеҥгыдын кылден.
Марийлан шӱшкаш черет шуэш. Пычалже дене лӱен колта. Ия лӱдмыж дене пушеҥге
гыч
волен возеш да ерыш чоша.
Куржын толеш да аважлан ойла:
— Мый шӱшкалтышым — марий ышат тарване, а тудо шӱшкалтыш гын, мый пушеҥге
гыч
пыжалт возым.
Аваже шӱлыкаҥын манеш:
— Витне, тиде марийым нимо денат чактараш ок лий. Мий, йод, ерым ок наҥгай
гын,
кунар оксам йодеш?
— Шукак огыл,— манеш марий.— Ик упш тич оксам оптет — сита веле.
Ия куана: марий шагал йодеш. Оксалан куржын колта. А марий тиде жапыште
лакым
кӱнча да ӱмбаланже шкенжын рожын упшыжым йӧнештара. Ия ик пуд чоло оксам
конда,
упшыш опта, а упш эре пуста: рож гыч окса лакыш йога. Ия кокымшо пудым, а
вара
кумшым нумал толеш. Тунам веле упш темеш.
Марий лаке гыч оксам мешакыш опта да манеш:
— Ынде чыла поянлыкем дене пырля мыйым мӧҥгем наҥгаен кодо.
Ия окса мешакым вачышкыже лупшалеш, ӱмбакыже марийым шында да корныш
тарвана. Ия
тудым мӧҥгыжӧ конден шукта. Марий ия ӱмбач волен шогалеш, теҥгылыш шинчеш
да ватыжлан кычкыралеш:
— Кува, кочкаш шолто! Пеш чот шуженам!
— Мом шолтемже? Суртышто нимомат укес.
— Кеч тиде иям подыш кудалте!
Колеш тыгай шомакым ия, окна гыч тӱгӧ тӧршта да шеҥгеке савырнен ончалаш
тоштде
куржеш.
Ушан еҥлан вуйым савыме койышым ме йомакыште гына огыл, калыкмутыштат ятыр
ужына. Ушан шонымашым калык личностьын эн мотор палыжлан шотла: "Еҥын ушым
шупшын
от нал да от кӱсынлӧ", "Вургемым ончен вашлийыт, ушыж семын ужатат".
Айдемын тыгай палыже уке гын, шонкалаш тептерже ок сите гын, тыгай еҥым
калык
шылтала: "Пеш ушан ден тӱвыт окмак йыгыре ошкылыт", "Ушыжо пеш шуко да
тӱкылымаште, а почын налаш сравочшо йомын", "Изи вуйым кугу уш пойыктара",
"Вуй аҥыра
гын, йоллан паша лектеш", "Вуй олмеш урлык комдо мо?"
Калык шинчымаш верч тыршымашым ончыклык илыш дене кылда, эре тудын
саеммыжым вуча, тунеммашын вийжылан ӱшана. Ушан калык ой манеш: "Шинчымаш —
эн кугу поянлык", "Шӧртньӧ ок рӱдаҥ, шинчымаш ок шоҥгем". Калыкыште ойлат:
"Тунемдыме еҥ сокыр чыве дене иктак", "Ик тунемше кок тунемдымым шога".
Марий калык кужу ӱмырыштыжӧ да пашаштыже кугу опытым поген, айдеме пӱртӱс
гыч да
общество нерген шинчымашыжым кумдаҥден. А шинчымашыжым пӱртӱс гыч да тушто
лийын
шогышо явлений гыч поген. Тидым калыкна ушын памашшинчажлан шотла. Марий
калык
пале ончыкта: айдеме пӱртӱс явленийым, тудын вияҥ толмо законжым сайын
пала.
"Марий калык пале" книгаштыже шанчыеҥ А.Е.Китиков калыкын ятыр ияш опытшым
иктешлен. Тушко пӱртӱсыштӧ лийын шогышо явлений да процесс, нунын лийын
кертмышт
шотышто закономерность, нунын псна вер-шӧрысӧ пӱртӱслан пайдам але осалым
ыштымышт, ял озанлык производство дене кылдалтмышт нерген шуко пайдале
материалым
чумырымо. Калык пале-влак нине пӱртӱс явленийым увертарыме дене гына огыт
серлаге, нунын вияҥ толмыштым ончыктат. Ты шотышто пӱртӱсысӧ жап дене
кылдалтше калык
пале оҥай. Мутлан, могай теле толмым калык пале тыгерак рашемда: "Юалге
шыже —
йӱштӧ телылан", "У тылзын лум коеш — вес у тылзе эртымеке, йӧршешлан
возеш", "У
лум тошто тылзын возеш — теле леве лиеш, у тылзын возеш — теле йӱштӧ лиеш",

"Йӱксӧ еш эр шыжым чоҥешта гын, йӱштӧ юватылде толеш", "Кутко мландеш ондак
урналтеш — теле писын толеш".
Телын койышыжым калыкыште тыге рашемдат: "Ур йӱштӧ телылан пыжашым ӱлан
опта,
леве телылан — кӱшан", "Кӱдырчӧ теле тӱҥалтышыште кӱдырта гын, теле йӱштӧ
лиеш",
"Первый вочшо лум кукшо да чоштыра — тетла ок шуло".
Йӱштӧ телын палыже: "Кече йолым шаралта — йӱштым вучо", "Тылзе алгам
сакалта —
йӱкшемда", "Каваште шӱдыр шагал гын, йӱштым вучо".
Шошо толмо дене кылдалтше пале тиде явленийым путырак сайын шижмым
ушештара:
"Эҥерым коло куд арня годым ий йымалне кучымеке, шошо толеш" "Теле кава
утларак
кӱшкӧ нӧлталтеш — шошым вучо", "Луман годым кӱдырчӧ кӱдырта — шошо рӱж
толеш".
Кайык-влакым эскерен, шошо велеш нунын койыш-шоктышышто, чоҥештылмыштышт
вашталтышым ужыныт. Молан тыге лиймым умылтараш тыршеныт: "Ӱҥгӧ кычкыра —
шошо лишемеш", "Шемкорак толмеке, лум эше тылзе кия", "Турня ондак толеш —
шошым эр конда".
Янлык-влакын койышыштат лишемше шошым палдара: "Шордо ондак кошташ тӱҥалеш
— шошо эр толеш", "Маска лоп вереш возен гын, вӱдшор изи лиеш, кӱкшака
вереш возеш —
кугу вӱдшор лиеш", "Пий вӱта ӱмбаке кӱза — кугу вӱд лиеш".
Шукш-копшаҥге-влакат шошо велеш шке койышыштым вашталтат: "Мӱкш эр
чоҥештылаш
тӱҥалеш — шошо шокшо лиеш", "Кутко шуэж гыч лектеш гын, лум тарвана".
Кеҥеж нергенат калык пале шагал огыл. Кеҥежын могайрак лийшашыжым шижтарыше
калык пале: "Кеҥеж телым покта", "Теле левырак гын, кеҥеж лавыранрак лиеш",
"Телым
эн кӱчык кече годым йӱштӧ шога гын, кеҥеж шокшо лиеш", "Кӱдырчӧ луман годым

кӱдырта гын, лӱдыкшӧ кеҥеж толеш".
Кушкыл тӱням эскерен, кеҥеж нерген шуко пален налаш лиеш. Пӱртӱсыштӧ лийшаш
вашталтышлан пушеҥге шке койышыжым весемда: "Куэ лышташ нӧлпын деч ондакрак
шарла,
тумо нолго деч ончыч лышташым луктеш — кукшо кеҥеж толеш", "Шӧрва лышташ
тумын
деч ончыч шарла — кукшо да шокшо кеҥежлан, вара шарла — кӱчык да вӱдыжгӧ
кеҥежлан".
Кеҥеж лишеммым янлыкын да кайыкын койышышт гычат пален налыт: "Мераҥ шошым
писын
сурештеш гын, кеҥеж вашке толеш', "Кайык пыжашым пушеҥгын кечывалвел
могырешыже
опта — кеҥеж юалге лиеш".
Марий еҥлан кеҥеж эреак ял озанлык пашам ворандарен колташ пеш келшен толшо
жап
лийын. Сандене тудын могай лийшашыжыым умылаш полшышо шуко палым погеныт.
Калык
пӱртӱс нерген шинчымашыжым эреак пойдарен толын, тудын вашталт кертме
законжым
шымлен, тыге шке шотан калык пале шочын. Кеҥеж йӱр толшаш нерген, кечым
ончен,
ойпидышым ыштат: "Кече чот пелта — кас велеш йӱр толеш", "Кече йошкарген
лектеш
гын, кечываллан йӱр йӱреш", "Кас кече пылеш олян шинчеш — эрлашын йӱр
толеш".
Тылзым онченат палет: "Тылзе йыр оҥго уло гын, йӱрым вучо веле", "Йӱр деч
ончыч
тылзе яндар ок лий".
Шӱдырым онченат, шуко палаш лиеш: "Вӱдвара шӱдыр йӱр толмо деч ик-кок кече
ончыч
вийна", "Шӱдыр чӱчкыдӧ — йӱр толеш".
Калык эше шуко пале дене пайдалана. Поснак кеҥеж пӱртӱс шотышто. Пылым
ончен,
мардежын кузе да кушкыла пуымыжым шымлен, эсогыл пушеҥгыште лышташ
ловыкалтмым,
тӱрлӧ пеледышым эскерен, кеҥежын могай лийшашыжым палат. Йӱр толшашлан
тӱрлӧ янлык, тыгак вольык тӱрлӧ семын койыт. Айдемын шкенжынат физиолого-
психический
состоянийже вашталтеш. Калык акрет годсекак, тӱрлӧ палылан эҥертен, кеҥеж
йӱрын,
кӱдырчан йӱрын, шолемын, тӱтанын кужытыштым, тыгак сай игече велыш лийшаш
вашталтышым каласен кертын.
Калык шыже нергенат шуко палым чумырен: "Кеҥежым пушеҥгылаште нарынче
лышташ коеда — шыже эр толеш", "Пушеҥге тӱҥ гычак саргая гын, шыже кужун
шуйна", "Лышташ
вараш кодын йога — кужу шыжылан"
Шыже — шурно погымо пагыт, мланде пашам иктешлыме жап. Тидым шотыш налын,
кажне
еҥ шыже нерген шинчымашыжым утларак пойдараш тырша. Вет палаш оҥай: тений
тудо
могай лиеш, мом вучыман? Тыштыже адакат калык пале полшен кертеш. Калык
пале
кушкылышто, янлык да шукш-копшаҥге тӱняште лийын шогышо вашталтыш дене
таҥлалтеш: "Коля пыжашым каван вуеш опта — шыже кужу да йӱран лиеш", "Вӱд
йӱкшымӧ кече
айват гын, шыже ояр лиеш", "Куван кеҥежым эҥыремышвот шуко — ояр шыжылан",
"Орашыҥа мыняр чот пурлеш, шыже тунар йӱштӧ лиеш", "Пызлыгичке шуко — йӱран
шыжылан".
Ял озанлык паша лектышым калыкыште эре пӱртӱс дене кылдат. Ты шотышто лийше
кеч-могай вашталтышат калыкын илышыжлан куаным але ойгым конда. Шурно
лектыш нерген
ончылгоч пален налаш тыршат: "Телым пасушто лум кӱжгын возеш да йӱштӧ шога
гын,
кинде ток шочеш", "Телым лум пурка лиеш — кинде чот шочеш", "Шорыкйол
арняште
лум лумеш — киндан лият", "Миколо кечын йӱр йӱреш гын, шурно атыланен
шочеш",
"Тумлеге чот шочеш — кинде пешыжак ок лий".
Пасу пашам кунам тӱҥалшашымат калык пале каласа: "Мландышке шинчат да от
кылме
гын, пасуш лекташ жап шуын", "Куэ лышташ шарлыме годым пасум курал",
"Пасусо рокым кормыжтен ончет да ваче кӱкшыт гыч ӱлыкӧ кудалтет, шалана —
ӱдаш лекташ
йӧра, уке — эше ондак". Тӱрлӧ пырчым кунам ӱдышашымат палаш лиеш: "Мо
кӱшкыла
кушкеш, тудым у тылзын ӱдыман, мо ӱлыкыла — тудым тошто тылзын", "Тумо
лышташ
тарвана — ош шыдаҥым ӱдӧ", "Ломбо саскам колта гын, тар ӱдаш йӧра", "Пызле
пеледеш — йытыным ӱдаш кӱлеш", "Шырчык игыжым омарта гыч луктеш — кыне ӱдаш
йӧра",
"Шертне воштыр мамыкым луктын гын, пурсам ӱдаш жап", "Тумо лышташ шарлен
шогымо
годым шемшыдаҥым ӱдыман".
Тыгеже, марий калык ятыр ий шымлен толмыж дене пӱртӱс нерген шинчымашыжым
чеслынак пойдарен, тудын вияҥ толмо законжымат пален шуктен. Поян
шинчымашлан эҥертен, пӱртӱсын пӧлекше дене пайдаланен, а тудын ончылно
вийдыме придоныш савырнен
огыл. Сандене калыкыште погымо шинчымашым аралаш, тудым эреак ешарен толаш
да
самырык тукымлан пуаш тыршеныт.
Ушан калык ойышто книгам, газетым шинчымаш памашлан шотлат: У книга — у
шинчымаш", "Газет — илышын йылмыже, калыкын пылыш-шинчаже, пурла кидше".
Шанче шинчымашым тыгай калыкмутышто пеш кӱкшын аклыме: "Ешартыш уш шинчам
ок
шӱтӧ", "Йомак — ушлан, муро — шӱмлан", "Кӧ наука дене келшен ила, тудлан
Юмат ок
кӱл".
Марий калык шомак шинчымашым погымашым, поро койышлан тунеммашым пеш
кӱлешан сомыллан шотла: "Волгыдо илыш, пиал — пашаште да тунеммаште",
"Тунеммаште — вий",
"Тунемде, пасу капкамат вончаш, йыдалымат ышташ ок лий". Тидын годымак
калыкыште
тунеммашым неле пашалан шотлат. Вет шинчымашым, ятыр жап тыршен, чинчыла
пырчын-пырчын погыде ок лий. Тидлан келшышын калыкмут шижтара: "Тунеммаш —
неле паша, сеҥымаш тунеммаште", " Тыменьмаш пӓша — курымаш пӓша", "Тунемше
еҥ ончык
кая", "Тыменьде, ышан ат ли".
Калыкмутышто ме тунемме нерген пайдале каҥашым муына: "Шоҥгеммешкет иле,
шоҥгеммешкет тунем", "Шкеже моштет — еҥым туныкто, мом от пале — палыше деч
тунем",
"Тунемаш шонышым пӱрымашыже вӱден кая, шала-вула еҥым шӱдырен наҥгая".
Айдеме шонен моштымыжым вияҥда, уш пашажым саемда гын, тудо йӧршын вес
сыным налеш, тудын вийже ешаралтеш, шке пашажлан ӱшанже кугемеш. Налме
шинчымашым илышыште кучылт моштымым, лывыргын шонкален моштымым, мом-гынат
шонкален-вискален
ыштымым эреак кӱкшын акленыт: "Палыме — ик паша, уэш ойлымо — вес паша",
"Умыленат — чон паша, умлен отыл — йомак", "Моштымаште — вият, поянлыкат,
патырлыкат.
Калыкыште тыгай уш пашамат палемдат: "Шӱмым йӧратымаш ырыкта, ушым чын
волгалтара".
Палемдаш кӱлеш, профессийым ойырен налме годым марий ешыште икшывылан
ожсекак уш
пашам темленыт да чапландареныт. Кӱкшын аклат туныктышын, врачын,
инженерын,
шанчыеҥын, музыкантын, артистын творческий пашаштым. Сандене марий икшыве
кокла
гыч шукынжо тыгай профессийым ойырен налаш кумылан улыт.
Тыгеракын, марий калык эреак пеҥгыде шинчымашым погаш тыршен. Тунеммаште
тудо
шкенжын, икшывыжын эрласе волгыдо кечыжым ужын. Сандене ешыштат, школыштат
самырык еҥын ушыжым пойдараш, шонен моштымыжым вияҥдаш, пашаште творческий
шулдыржым
пеҥгыдемдаш тыршен. Йоча-влак шкештат уш пашам аклаш тунемыныт. Калык
интеллектуал пашам эреак кӱкшын аклен да самырык тукымлан уш пашам ойырен
налаш темлен.
Теве молан ушым пойдарыме калык опытым шымлаш да тудым кучылташ кӱлеш. Вет
тидыже кызытсе условийыште самырык тукымым воспитатлыме теорийым да
практикым чеслынак пойдараш полша.



091496
************************************************************************
9—14
Максим Делянов
Кӱдырчан йӱр деч вара
Мӱндырчын тул-кердым
Йылт-йолт волгалтем,
Кӱдырчан йӱр эртыш,
Южым сургыктен.
Шуко жап ыш шуйно
Тале йӱр поран.
Кӱрышталте лончын
Капше пыл оран
Яндарешт волгалте
Вуй ӱмбал кава.
Угыч кече шокшым
Мландывак шава.
Легылдаш уремыш
Йоча еш вашка.
Йӱж тугае ямле —
Шӱлалташ тугай ласка.
Йыр пушеҥге-влакше
Койыт моторрак.
Сывын гай вургемышт
Лийын яндаррак.
Кажне сурт леведыш
Йылгыжеш уэш.
Йӱрын поро сомыл —
Моктымем шуэш.
Нугыдо шем пылже
Со умбак нушкеш.
Ончо, шонанпылже
Нӧлталалт кушкеш.
Волгалтеш шым тӱсын
Пӱгӧ-шонанпыл.
Кеч ок йоҥго оҥыр йӱкшӧ,
Йывырта шӱм-кыл.

НӦЛПӦ
Лум шулаш тӱҥалже веле —
Нӧлпын койыш вашталтеш.
Ок тол угыч йӱштӧ теле,
Шыде эркын мондалтеш.

Шыргыж воштыл нӧлтшӧ кече
Кавпомышто чӱчка.
Кӱшыч нӧлпым, нойыдегыч
Ныжыл кидше ден вӱчка.

Ниялтен пушеҥгын капшым,
Лай мардеж шыпак иеш.
Кумыл нӧлтын, шошо жапым
Ончыч нӧлпӧ вашлиеш.

Нӧлпына, ужат, куаныш,
Йыр сакалыш йолвалам.
Теле пагыт лийын каныш,
Кызыт пижын пашалан.

Вашталтен чиен вургемжым,
Шошылан ончаш сӧрал.
Мӱкш-влак толын луктыт семым,
Муралтат лыжган ызгал.

Лишнак шочшо ош куэже
Ӧрдыж гыч шымлен онча.
Сай пошкудын у вургемже
Шинчажлан рашак конча.

Тыганат куэ деч ончыч
Пеледалте нӧлпына,
Мом сӧра, терген тый ончо,
Пеш вучалме кеҥежна.

ПОРТФЕЛЬЫН ОЙГЫЖО
У портфельым лӱмын налын
Денислан тений ача.
Ты пӧлекым йывырталын
Кучыш кидышке йоча.

— Сайын кучо портфелетым,
Ойлыш эргылан ава.
— Кажне кечын шекланет гын,
Шуко ий лиеш пава*

Сай шомак вашке мондалте,
Уш гыч лекте, мом ыштет?
Тӱс портфельын чылт вашталте,
Арален Денис ыш керт.

Тышке-тушко кышкылт модо,
Чумыш, мечылан шотлен.
Нойымек монден вет кодыш
Южгунам савар воктен.

Да издер олмешак тудым
Кошто телым шӱдырен.
Икана вот — шкак мый ужым —
Шуыш вӱдышкӧ сырен,

Ыш чамане, чотак туржо.
Ойгыш возо у портфель.
Мочол нелым, йӧсым ужмым,
Каласен гына ок керт.

Вот тыге портфель тоштеме,
Кӱрлын кыл, шӱтлен пундаш.
Вожылмаш тыгай портфельыш,
Кеч могай книгам пышташ!
————————————————————————
*Пава (йочала) — сай, мотор.



091596
************************************************************************
9—15
Олег Герасимов, искусствоведений кандидат.
Леонид Краснов мура...

Уста мурызын шочмыжлан — 70 ий
Леонид Краснов мура да репродуктор гыч ныжыл деч ныжыл, пушкыдо, кумылым
савырыше нугыдо йӱк йоҥгалтеш:
Чевер чуриян шем шинчан-влак тӱняште
Шотлен от пытаре — мынярын илат...

... Кузе аклаш эртыше жапын кодымо палыжым? Мо дене?
Очыни, илышын сайжым-осалжым умылаш кажнын шке висаже уло: чон висаже, уш
да кумыл висаже.
А кузе лияш посна еҥ шотышто? Тыште, векат, чынжым муаш, чыла шот дене
рашемдаш
эшеат неле. Йӧра эше, тиде еҥым пӱтынь калык пален, йӧратен шуктен гын.
Икманаш,
тиде еҥ чапым налын шуктен гын.
Вет, мом шылташ, марий калыкын ятыр лӱмлӧ еҥже, поснак искусство (а эше
рашрак
каласаш гын — музык) тӱнян ятыр шӱдыржӧ жап шуде йӧрен, илыш дене
чеверласен.
Тидланже "кочо вӱдетат" титакан (а тышкыже нуным мо шуктен — тиде вес
йодыш).
Санденак дыр ик жапыште марий искусство пашаеҥ-влак ӱмбаке шӧрынрак ончаш
тӱҥалыныт ыле. Тидыже поснак 60-70-ше ийлаште палдырнен. Лач тунам мемнан
деч Эрик
Сапаев, Кузьма Смирнов, Иван Молотов, Валентин Колумб, Евгений Волков да
молат
каеныт. Кугу йомдарымашым чыланат шижыныт, чон почын ойганеныт.
А тиде жапыштак мемнан эше ик чапле шӱдырнам йомдарымынам шукыжо паленат,
умыленат да кӱлеш семын шижынат ыш шукто. А йомдарышна...
Уке, марий калыкын йӧратыме мурызыжо, ӱшаным пуышо шӱшпыкшӧ Леонид
Красновын
ӱмыржӧ кӱрылтмаште иктаж-кӧм але иктаж-мом титаклыман огыл. Ты гана Пӱрымаш
шкежак мемнан дек тупынь савырнен. Мом ыштет...
Маныт, ушан-шотан еҥ тыгаяк ача-ава деч веле шочын кертеш. Сырви-сорви
айдеме,
очыни, тугаяк тукымым кода. Поро кумыл, ару чон, ласкалык — тидлан келшыше
вож
гыч веле иланен кертыт.
Лач тыгай поро ешеш шочын Леонид Краснов. А лийын тиде Покро тылзе
тӱҥалтыште
(кокымшо кечыштыже) 70 ий ожно Йошкар-Ола деч латныл меҥге тораште
верланыше
Тойкан ялыште (Медведево районыш пура).
Ачаже, Кирилл Прокопьевич (1898-1964) поро кумылан айдеме, ял калыкын
пагалыме
туныктышо лийын, шкенжын кум йочажымат пашам йӧратышым, нелым сеҥаш
кумыланым
ончен куштен (тыгай улмыжлан кӧра тудым вара роношко налыныт). Ачан ӱдымӧ
саскаже, илен-толын, Леонидлан, ой кузе кӱлеш лийын!
Ятыр ий эртымек, тале мурызо шке тунемшыже-влаклан ик гана веле огыл ойлен:
"Лым
лийде тунемаш гын, нелынат ок чуч" А нелылык тудлан шагал огыл логалын. Вет
музыкылан тунемаш 23 ияш иже тӱҥалын (моло еҥ ты ийготышто консерваторийым
пытара!). Чын, тыге вараш кодмаште сайжат уло: мурызылан тиде жап, манмыла,
оптимальный — йӱк лачемеш, "вуеш шуэш", кӱэш. Но самырык мурызын тӱҥалтыш
корныштыжо
моткоч шучко тат, чыла локтыл кертше лӱдыкшӧ лийын: изирак капан, какширак
рвезым музыкальный училищыште тенорлан шотлен туныкташ тӱҥалыныт. Кызыт
тидлан шонен ӧрат! Вет самырык рвезын оласе концертлаште мурымыжым училищын
туныктышыжо-влакат колшаш ыльыч: шым ий чоло Леонид самодеятельный
коллективлаште хорист да
солист семын мурен. А 1946-1949 ийлаште кӱртньыгорно пашаеҥ-валакын
клубыштышт
тунамсе кумдан палыме музыкант Александр Шмаглеевын вуйлатыме хорыштыжо
мурен
(лач тиде еҥын темлымыж почеш Леонид Кириллович музык корныш куснен, а
лийын
кертын тудо чапле художник — шке жапыштыже тудо сӱретче-влакын кок ияш
курсыштым
пытарен)...
Тенорым ышташ тӧчымӧ "эксперимент" мучашке лишемын. Кӱлеш семын мурен
кертдыме,
тенор-влакын репертуарыштым сеҥыдыме студентым училище гыч луктын колташ
ямдылалтыныт. Но тыште мемнан искусствылан пиал шыргыжалын: лач ты жапыште
ЙошкарОлашке тале педагог Н.Н.Востоков толын лектын (тудо Волжск ола гыч
кусаралтын,
варажым ятыр самырык еҥым мураш туныктен, кумда корныш луктын! А шке ешыж
нерген
ойлыманат огыл — нуно чыланат музык тӱняште верым муыныт).
Николай Николаевич самырык рвезым шкеж деке налеш, рвезылан пӱртӱсын пуымо
пушкыдо баритонжым вашкыде, моткоч арален, сусыргышо олмапум эмлыме семын,
тӧрлаш
тӱҥалеш.
А такшым ӧрат веле: тунам училищыште муро тӱням сайын палыше да умылышо
композитор (да эше хоровик)-влак пашам ыштеныт: А.Искандаров, Н.Сидушкин,
Л.Сахаров,
К.Гейст (а Леонид Краснов Лев Николаевичын йӧратыме тунемшыже лийын). Але
вара
нунат рвезын йӧсланымыжым, пич каен мурымыжым шижын, колын огытыл? Тыште,
очыни,
ик умылтарымаш веле лийын кертеш: тунам (1947-1951 ийлаште) училищыште
вокалым
Совет Ушемыш Испаний гыч эвакуироватлалтше, а вара Марий кундемыш логалше
итальянка О.Нардуччи туныктен. Тиде "итальян мастарет" Л.Красновым "марий
Карузош"
савыраш шонен. Юмылан тау, тидым ыштен шуктен огыл...
Музыкальный училищым Леонид Краснов йолымбак шогалше мурызо семын пытара.
Тудын
диплом пашаже — лу утла марий муро, опер классика да молат. Кидыш налме
дипломжым эн сай оценка-влак сӧрастареныт. Эргыжын мурымым Леонидын аваже
шинчавӱдым
солык лук дене шолып ӱштылал колыштын. Каласаш кӱлеш, Анна Ивановна (1903-
1984)
пытартыш кечыж марте художественный самодеятельность деч торлен огыл —
оласе ветеран-влакын хорыштышт мурен. Аралалт кодшо шарнымаштыже возен:
"Эргым сай мурызо лиеш манын шоненат омыл. Ончыч тыге мурымым радио дене
веле колынам". Аван
аклыме — тиде аван аклымак, тудо южо шот дене тӱргочат каен кертын. Но тиде
"сай
мурызет" Марий кундем деч тораште эртаралтше таҥасымаште (конкурсышто)
сеҥышаш
лектын гын, тудын вийжылан, талантшылан, кеч-мом ман, ӱшаныде ок лий. А
тыгай
сеҥымашыш Леонид Краснов 1960 ийыште эстраде артист-влакын Куйбышевыште
(кызыт
Самара) эртаралтше всесоюзный конкурсыштышт шуын. Икымше вер! Манаш веле
вет!
200 наре мурызо кокла гыч! Жюриште шинчыше-влак марий рвезын ныжыл, но
нугыдо,
иктомам виян да ару йӱкшылан ӧрыныт, куаненыт, тӱҥ призым коктеланыде
пуэныт.
Тӱҥ шотышто кызыт Марий радио дене йӧратыме мурызынан пытартыш ийлаште
мурен кодымо мурыжо-влак йоҥгат. А мемнан фондыштына тудын 60 утла мурыжо
коклаште але
моткоч нӧргӧ рвезын эше консерваторийыште тунеммыж годымак возымо мурылажат
аралалтыт. Радион тунамсе пашаеҥже Анатолий Смирновын шарнымыж почеш, эше
1954 ийыштак Леонид Краснов Озаҥ консерваторийыште пырля тунемше Йолташыже
Эрик Сапаев
дене радиошко корным такырташ тӱҥалын.
Леонид Кириллович ӧрканыдыме, нелым чытен пашам ыштыше еҥ лийын. Тиде койыш
чылалан моткоч кӱлешан, а творческий пашаеҥлан — поснак. Вуеш шумеке иже
музыклан
тунемаш тӱҥалеш, ешан лиешат, консерваторийыш кая, тунеммылан оксам тӱла да
эше
илаш шотан вер укелан орлана — тидыже, чынже денак, фанатизм огыл мо?
Эше икте. Мом шылташ, олавел марий-влак (Йошкар-Ола йыр илыше марий-влак
шкеныштым тыге маныт) шочмо йылмым сайын палымышт дене кугешнен огыт керт.
Леонидат
марий йылмым томамрак пален. Йылмым лывырташ кӱлмӧ нерген Марий радион
редакторжо мурызылан вик каласен. Тидлан Леонид сырен але ӧпкелен огыл.
Консерваторийын
кокымшо курсшым пытарымек, кеҥеж каныш жапыште ешан-шочшан еҥ шочмо йылмым
тунемаш кыртмен пижеш. Темлыме почеш ятыр марла книгам лудеш, марла
мутлана. 1954 ий
шыжым радиош уэш возалташ мийыше рвезым паленат огытыл — туге ару, раш да
чылт
марла мутланен Леонид! Тыге тудо Марий радион да композитор Э.Сапаевын эн
ӱшанле
таҥышт лиеш. Эрик Никитич чыла у мурыжым "кужу корныш" лукташ Леонидлан
ӱшанен.
Самырык композиторын 1956 ийыште лекше "Марий муро" аршашыштыже Л.Красновын
мурыдымо ик мурат лийын огыл — кажныже мурызын "лабораторийже" гоч эртен.
Ятырже
("Изи вӱдшым вончалашыже", "Ик ӱдыр ялыште ила", "Литературный факультет"
да молат) кызытат Марий радиошто йоҥга.
1958 ийыште кок самырык мастар — композитор Э.Сапаев ден мурызо Л.Краснов,
консерваторийым отличий дене пытарен, шочмо кундемыш пӧртылыт. Диплом
пашаштат чак
кылдалтын: композиторын — "Акпатыр" опер гыч ужаш-влак, мурызын — Акпатырын
"О,
шочмо-кушмо Марий мланде" товатмурыжо.
Ончылно — у илыш, кумда творчестве корно. Кок самырык вий пашалан кыртмен
пижеш.
Музучилищыште туныктымо деч опсна олаште "Музыкальный изарня" циклым почыт
да
наҥгаят, "Акпатыр" оперым ямдылымашке ушнат. Композиторын шонымыж почеш
Акпатырым Леонид мурышыш улмаш. Мурызат тыгак шонен. Но... кава вес семын
пӱрен улмаш.
Оперын авторжо премьер марте изиш гына илен ок шукто, а мурызым эмлаш
лийдыме
вӱр чер лупшал пыштен. Леонид Кириллович премьер марте илен шуктен, но
пайрем
касышке миен кертын огыл. Пӱйым пурын, чон коржын, шинчавӱдым йоктаренак,
тиде
касым пачерыштыже эртарен. Шучко чер тудым 7 сентябрь марте йӧсландарен.
Тыге 1963 ий марий музыкын историйыштыже ик эн шучко палым коден — Эрик
Сапаев
ден Леонид Краснов, Кузьма Смирнов ден Яков Эшпай...
Леонид Кириллович Краснов... Сайын мо палена ме тудым? Мурызо семын, айдеме
семын, йолташ, ача семын?
Кычалаш тӱҥальым Леонид Кирилловичын вож-укшлажым. Ватыже, Мария Федоровна,
Татарстанысе Плетни ялеш шочшо руш ӱдыр, шукерте огыл пачержым вашталтен,
Солнечный поселкыш куснен (кызыт вес марий дене ила). Тудо шке жапыштыже
кинде продукт
управленийыште (кызыт "Марий-хлеб" фирме маналтеш) пашам ыштен. Йыҥгыртышым
тушко. Поро чонан ик пашаеҥ мурызын пелашыж нерген ятыр поро мутым ойлыш да
тудын
шӱжарже-влакын телефоныштым пуыш. Мария Федоровнан Рая шӱжарже (Раисия
Федоровна
Шушканова), молан йыҥгыртымемым пален налмек, Леонид Кирилловичын шӱжаржын
илыме
вержым рашемдыш. Но изишак путаен улмаш, садлан вес пачашлаште йодышт
кошташ логале. Оҥай: ик руш ковайлан шке сомылемым кӱчыкын умылтарышм веле,
тудо вик ылыж
кайыш "Кузе ом пале Леонид Кирилловичым? Мый вет тысе улам, оласе. Тудым
моткоч
сайын шарнем... Ой, могай ныжыл да поро кумылан, поро чонан ыле Леонид
Кирилович. Мыняр шарнем, эре эркын да ласкан мутлана ыле. А вот шӱжаржым
(Фаина, манат?) ом пале. Теве пошкудо подъездыште Фаина лӱман ик кова ила.
Миен ончо...".
Вес подъездыштат ик марий пӧръеҥ, сомылемым пален, полшаш лие... Теве мый
ик омсам тӱкалтышым.
Ваштарешем лекше еҥ деч кӧ улмыжым ынемат йод ыле — ончылнем изирак капан,
ӱдырамаш чуриян... Леонид Краснов шога.
— Поро эр Фаина Кирилловна... Краснова.
— Поро эр. Чын, тиде мый...
Мыняр вара ончышым, шке семынем таҥастарышым тиде ӱдырамашым эшеат шинча
ончылнем койшо Леонид Кирилловичын сынже дене (вара фотосӱретлаштат
ончышым) — изаж
дене шӱжарже, марий манмыла, чылт ик "калып" дене ыштыме улыт! Тугаяк кап-
кыл,
чурийвылыш, шинча, эсогыл шыргыжалмыштат икгаяк.
Фаина Кирилловна Шмакова (Леонид деч кок ийлан изирак, Марий
машиностроитель заводышто инженер-технологлан пашам ыштен) мылам изажын,
ача-аважын илышышт нерген
ятыр каласкалыш, фото-влакым ончыктыш (миенамже лач шучко сар тӱҥалме,
колышо да
йомшо салтак-влакым шарныме кечын — 22 июньышто).
— Кугурак изана, Аркадий, мый дечем куд ийлан кугурак ыле,— ойлыш озавате,—
сарыште увер деч посна йомын... Леонид иза черланен колыш. Ынде мыйжат
пешыжак таза омыл, шукерте огыл инфаркт лийын. Кызыт теве тӧрланаш
тӱҥалынам...
Вара картычке-влакым ончен шинчышна. Уло ешын илышыже шинчалан коеш.

Теве Леонидын аваже, ачаже, Фаина шӱжарже. А теве мурызын шке ешыже — Ирина
ден
Сергей йочашт, Маша пелашыже. Теве кок еш — Фаина шӱжаржын да Леонид
Кирилловичын — пырля шинча. Теве. ...Фотосӱрет шуко. Кажныж нерген ойлаш
лиеш. А мучашлан... ола калык шкенжын йӧратыме мурызыж дене чеверласа
(маныт, ола лекмеш мурызын капшым йолташыже-влак нумал наҥгаеныт, кайыме
уремлаште машина-влак коштмым чареныт. Чеверласыме годсо ик фотосӱретыште
композитор Иван Молотов, моло
палыме чурий-влакат койыт).
Тыге Фаина Кирилловнан суртыштыжо, кумло ий утла ончычсо жапыш пӧртылын,
тунамсе
шӱлышым да Леонид Кирилловичын илышыжым шергал лекна...
Л.К.Краснов Ирина ӱдыржым музык корно дене колташ шонен. Эсогыл нотымат
туныкташ
тӱҥалын. Но вот азап! Мӧҥгыштӧ пианин уке. Кузе лияш? Шуко шоныде, ачаже
ӱдыржылан пианиным шке "чоҥа": оҥаш инструментын клавиатуржым сӱретлен,
ӱдыржым "шокташ" туныкташ тӱҥалеш. Эх, калтак! Нужналык чылалант туныкта,
маныт. Чынак, витне.
Ирина 1974 ийыште И.Палантай лӱмеш музыкальный училищым теоретик семын
сайын тунем пытара да кызыт Йошкар-Оласе 18-ше номеран школ пелен комплекс-
школышто шке
специальностьшо дене пашам ышта, ешан, шочшан. Сергей эргыжат ачан
корныжымак
тошкен, но... вес семын. Вет шке жапыштыже Леонид Кириллович ремесленный
училищым тунем лектын, шым ий (1942—1949) ик заводышто пашам ыштен, уста
слесарь лийын маныт. Чап грамотым налын, "За доблестный труд в Великой
Отечественной войне
1941—1945 гг." медаль дене палемдалтын. Сергей Леонидович лач тиде могырым
ачан
пашажым шуя — заводышто слесарьланак ышта. Ешан, ик шочшыжо уло.
"Эше ила гын, мыняр ыштен кертеш ыле..."— тыгай ойым ӱмыр лугыч кайыше шуко
еҥ
нерген колаш логалын. К.Смирнов нергенат, Э.Сапаев да И.Молотов нергенат...
Ала-ала... Очыни, ыштат ыле, но Пӱртӱс мыняр пӱрен, тунар илыше еҥын
пашажым тудын
лачак мыняр ыштен кодымыж дене висыман докан. А Леонид Кирилловичын надырже
ой,
изи огыл!
... Тойкан ялыште Леонид Кирилловичын шочмо суртшат кодын огыл, но ял
воктенсе
патыр тумо да тудын йымач йолткен йоген лекше памаш шке кундемын Патыр
эргыжым
алят шарнат.
..."Леонид Краснов мура... Диктор тыге увертарат, репродуктор гыч ныжыл деч
ныжыл, пушкыдо, кумылым савырыше нугыдо баритон йоҥгалтеш.
Тӱняште шуко мурызо, тале мурызо-влак улыт. Таҥастараш мо нунын дене марий
мурызынам? Кӱлешыже уке докан. Но... тыгай сынан (тембран) йӱк тӱняштыжат
пеш шуэн
вашлиялтеш. Тидын могырым мемнан мурызына деке утларак лишылын чучеш
(йоҥылыш ом
лий дыр) лач ик мурызо веле — тӱнямбалне чапым налше, ик эн чапле "Мистер
Икс",
эстон мурызо Георг Отс. Коктынат кужу ӱмыран лийын огытыл, но шке
калыкыштын
культур илышыштышт, музык тӱняштышт мондалтдыме кышам коденыт.
Эртет Таллинныште — Г.Отс лӱмеш уремыш логалат, пурет тусо
консерваторийышке —
"Г.Отс лӱмеш аудиторий "шинчалан перна, тудын лӱмеш палемдыме стипендий
уло.
Конкурс эртаралтеш, тулеч молат.
Эртет Йошкар-Олаште... Пурет тысе музыкальный училищышке...
— Сергей Иванович,— мутланем училищын вуйлатышыж дене да шке шонымашем
рашемдаш
тыршем (а тидын нерген шке жапыштыже В.Яналов ден Ю.Галютин "Кӱрылтшӧ муро"
да
"Тачат чоныштына ила" статьяштышт возеныт ыле), — уста мурызына шотышто
тидым
ышташ ок лий мо?
— А молан огеш лий?— кӧна С.Иванов.— Очыни, мурызо-студент-влаклан Леонид
Краснов лӱмеш стипендийым пуашат, нунын класс омсашкышт кӱлешан оҥам
пижыкташат лиеш...
Уремым лӱмдымӧ мартежак илен огына шу докан, но училищын директоржо Марий
Эл
культур министерствын полшымыж дене ты суапле пашам ыштен шукта гын, тидыже
кугу
талантан мурызылан моткоч келшыше ак лиеш ыле.
Эртен кайыше пагытым, шке жапыштышт илыше да калыкнам чапландарыше-влакым
эреак
шарнаш тек мемнан ушна, чонна ок товаҥалт, нуным аклаш да пагален ушештараш
тек
мемнан йылмына, уш-акылна пӱсӧ лиеш.



091696
************************************************************************
9—16
В.Любимов
Владимир Николаевич Любимов 1928 ийыште Марий Эл Республикысе Куженер вел
Рушплак ялеш шочын. Шымияш школым тунем лекмеке, почтальонлан, лудмо пӧрт
вуйлатышылан ыштен. 1947 ий гыч шочмо кундемыштыже, а 1954 ий гыч пенсийыш
лекмешкыже
Медведево районный газет редакцийыште журналистлан ышта. Паша деч кӱрылтде,
кыдалаш образованийым налеш. 1966 ийыште М.Горький лӱмеш Литературный
институтым
тунем лектеш. 1981 ий гыч элысе Писатель ушем член. Кызыт тудо писатель-
профессионал.
Самырыкше годым Владимир Любимов почеламутым возкален, южо серымыже
Куженерыште,
Йошкар-Олаште савыкталтын. Но тудо шочмо литературыштына утларакше прозаик
семын
палыме. Йочалан пӧлеклалтше "Мичун автомобильже" лӱман икымше ойлымаш
книгаже
1960 ийыште лектын. Вара икшывыланат, кугыеҥланат "Полмезе жапем",
"Кӱрылтшӧ
ӱмыр", "Шарнаш кодшо муро", "Мланде ӱжеш", "Вӱран саман" повесть книгаже-
влак
савыкталтыт. Писательын ятыр возымыжым рушлаш кусарыме.
Калыкын эртыме илыш корно — шуко кадыртышан. Ким Васин манмыла, тиде
корнышто
"ош тамга" манмет ситышынак уло. Владимир Любимовын возымыжо тиде "ош
тамгам"
кораҥдаш, историй чыным рашемдаш икмочоло полша. Журналыште лудаш темлыме
"Илыше
курым — кужу корно" шарнымаш романат тиде сомылым шукта.



091796
************************************************************************
9—17
Григорий Крайнов, Марий кугыжаныш университетын профессоржо

Сайлымаш гыч сайлымашке...
Илышнаже саемже ыле

Шанчыеҥ шонкала
"Сайлымаш" шомак "сайыш лукмаш" ой гыч лектын манам гын, йылмызе-влк
кугунак орлаш огыт тӱҥал дыр, шонем. Чынжымак, шуко еҥ гыч иктыжым, сайыш
луктын, вуйлатыме пашам шукташ сайлыме сомыл ынде илышышкына мыняр-гынат
шыҥен шуын. Ожнырак
кузе ыле? Ала-кушто, ала-кӧмыт кӱлеш еҥым ойырат да калыклан каласат: вот
тыланда кандидат, чыланат тудын верч йӱклыза. Меже тунам кӱштымым шукташ
тунемше лийынна — каласыме кандидатетым ик йӱк дене депутатлан сайленна да
йӧрен.
Но 1989 ий мер-политик илышышышкына кугу вашталтышым пуртыш — лач тунам
СССР
Верховный Советышке сайлымаш годым икмыняр кандидат гыч келшышыжым ойырен
йӱкленна. Тунам мыланна иктат нимомат кӱштен ойлен огыл. Тылеч вара шым ий
жапыште тӱрлӧ сайлымаш, референдум ятырак эртен, садлан ты сомылланат эркын-
эркын
тунем шуынна. Ынде тушко пайремыш гай огыл, а кугу пашам шукташ каена. Ыле
ик
партий — КПСС, ындыжым нуным шотленат от пытаре. Ыле ик кандидат — ынде
сайлыме
бюллетеньым ончалат — шинчаланат шыри-вури веле коеш. Тыгай кагазшат икте
огыл —
южгунамже кокыт-кумыт. Шукышт кокла гыч иктым, эн келшышыжым, эн сайжым
ойырымын, садлан кызытат але коклан ӧрмалген колтена.
Шымле ий утла Кӱшыл Каҥашышке (Верховный Советышке) депутатым сайленна гын,
1993
ийыште ынде Государственный Думышко шкаланна келшыше еҥ-влакым ойыренна.
Тымарте
кугыжаныш кучышо оза икте — КПСС ыле гын, чумыр власть ик кидыште лийын
гын, ындыжым закон-влакым лукшо да пеҥгыдемдыше орган (законодательный) да
тиде законет-влакым шуктышо (исполнительный) орган икгай виян лийыч,
кокымшыжо кӱшкыракат
шогале, очыни. коклаштышт ӱчашымашат ылыж кая. Но нуно икте-весе дене
келшен
илат да пашам ыштат гын веле илышна ворана. Теве тыгай умылымашке шумо —
пытартыш жапын ик эн кугу сеҥымашыже, очыни.
Визымше Государственный Думышко сайлымашлан 1993 ийын октябрьысе вӱран
вашпижмашын шучко косаже мыняр-гынат палым коден гын, 1995 ийысыж жапыште,
ончычак рашемдыме закон-влак почеш, радамын, шот дене эртен. Тудо жаплан
тӱҥ партий ден
ушем, сайлыше-влакын тӱшкашт, ятыр лӱмлӧ еҥ-влакыштат калыклан мочол-гынат
палыме, а шкешт сайлымашлан ямде лийыныт. Кунар-гынат рашлык лийын. Тиде —
ВИ Госдумышко сайлымашын ик тӱҥ ойыртемже.
Весыже тыгай. В Госдумын депутатше-влак шукышт ВИ Госдумышко сайлалтме
шотышто
кучедалмашке ушненыт. Нуныланже моло кандидат-влак деч ятырлан каньылырак
лийын:
калык шкеныштымыт мочол-гынат пален, окса чондайыштат кӱжгырак, верласе
администраций да партий ден ушем-влакын вуйлатышышт, газет, радио да
телевидений дене
кылышт пеҥгыдырак лийын. Садлан В Госдумын пеле утла депутатше ВИ
Госдумыштат
шке пӱкенжым арален коден.
Кумшо ойыртемже — депутатын мандатше верч кучедалмашке кугу олаласе веле
огыл,
ынде тӱрлӧ верла гыч кандидат-влак чолганрак ушненыт. 1993 ийысе сайлымаш
годым
Госдумышко Москваште илыше-влак утларак логалыныт — 168 депутат, але чылашт
гыч
37,7%, а Москоштыжо сайлыше-влак гыч улыжат 6,6% веле ила. Тыгодымак,
мутлан,
мемнан Юл-Виче кундем гыч В Госдумышто улыжат 14, а чыла депутат гыч 3,15%
веле
лийын. Тыгайже, конешне, шукыштлан келшен огыл. Вет шке кундемет гыч еҥ ок
лий
гын, калыкын ойгыжым кӧ пала, йӱкшым кӧ колеш? Адакшым Моско тӧра-влак деч
кундемлан кӱлешлыкым кӧ йодын кошташ тӱҥалеш?
Верла гыч кандидат-влаклан весат вийым ешарен. Тиде — Госудумышко
сайлымашым Федераций Каҥашыш (Советыш) сайлымаш деч ойырымаш. А Россий
президентын "Россий
Федерцийысе субъектласе государственный властьын органлашкаже да верысе
самоуправлений органлашке сайлымаш нерген" Указше государственный властьын
законодательный органлашкыже сайлымашым 1997 ийышке, а верысе
самоуправлений органлашке
1996 ийыш кусараш темлен.
Тиде Указ да Марий Эл Республикын Конституцийжын 4 да 73 статьялаж дене
келшышын
Кугыжаныш Погын 1995 ий 26 октябрьысе сессийыштыже Госсобранийышке,
районласе,
олаласе погын-влакыш сайлымашым 1997 ий декабрь тылзышке кусараш пунчалын.
Тиде
варажым кугу ӱчашымашым тарватен, йӱксавышыже Россий Верховный судышкат
шуын.
Пунчалым тушто йоҥылышлан шотлымо, садлан сайлымашым ынде тений октябрьышке
кусарыме.
Чыла тидыже верласе администраций вуйлатыше-влакым шкеныштым депутатыш
кандидатлан лукташ тӧчымӧ деч йӱкшыктарен, да уло вийыштым нуно Госдумышко
кӱлеш еҥыштым
сайлымаш пашалан пыштеныт. А федеральный да верласе министр-влак ты сомыл
деч
кораҥыныт, молан манаш гын, Конституций почеш нуно тетла депутат лийын огыт

керт.
Тыгодымак политический кучедалмаш чотак пӱсештын. Ик амалже — 1996 ийыште
Россий
президентым сайлымашын лишнак лиймыже. Ты "кугу пӱкенышке" шинчаш шонышо-
влак
эртыше сайлымашым тудын деч ончыч репетиций, вийым терген ончымо семын
онченыт.
Садланак икте-весышт дене пырля ушнаш, келшаш шонен огытыл, кажныже шке
шотшо
дене толашен. Мутлан, Явлинский ден Гайдарымак налаш.
Вес амалжылан политический вий-влакын чыла велымат тыгыдемаш, шаланаш
тӱҥалмыштым шотлыман. Сайлымашке 67 партий ден ушем ушнен, тышеч 43 веле
кӱлеш наре подписьым поген кертын да Центризбиркомышто регистрацийым эртен.
1993 ийыште сайлымашке пырля лекше партий ден нунын ончылъеҥышт (лидерышт)
ынде ты гана поснапосна тӱшкам ыштеныт. Тыге сайлаш толшо калыкын йӱкшым 43
тӱшкалан шалатылмылан
кӧра 5% кугытан чаракым 4 тӱшкаже гына эртен кертын: КПРФ, ЛДПР, НДР,
ЯБЛоко.
Россий Федерацийын Коммунист партийже (КПРФ) 22,3% поген, тудын верч 15
миллион
утла еҥ йӱклен; кокымшо верыште — Российын либерально-демократический
партийже
(ЛДПР) — 11% — 7,5 миллион утла еҥ; кумшышто — "Мемнан пӧртна — Россий"
(НДР) —
9,9% — 6,7 миллион утла; ЯБЛоко — 6,9% — 4,7 миллион утла. Моло 39 партий
ден
ушемже 5% нарат поген кертын огытыл.
РФ Компартий кузе сеҥышышке лектын? Совет жапысе пеҥгыдын чоҥалтме радамже,
калыкым тарватен, ӱшандарен моштымыжо, партийный пашам моштен виктарымыже,
Россий
мучко чыла вереак чолга полышкалышыже-влак улмо, неле жапыште илышым
ондакысе
дене таҥастарен моктанымыже...— чылажат сеҥышыш лекташ полшен.
ЛДПР 1993 ийысе деч ятырлан мӧҥгештын, Россий мучко ты гана кок пачаш утла
шагал
йӱкым поген. Жириновскийлан калык йомакысе гай илышым сӧрымыжлан ӱшанымым
чарнен. Адакше тудо шканже алмаштышым куштен огыл, а шкенжын шала койышыж
деч еҥ-влак йыгыжгаш веле тӱҥалыныт. Тыгак тудым у вий — "Руш общин-влакын
конгрессышт"— шӱкен чактарен.
1995 ий шошым шочшо "Мемнан пӧртна — Россий" ("Наш дом — Россия")
тӱҥалтыште вигак кугу партий-влак коклашке шыҥен пурен кертын, ончылъеҥышт
В.Черномырдинын
лӱмжат тудлан вийым пуэн, сӧрымыштат йомакысе гай лийын огыл, садлан шукышт
тудын дек мелын лийыныт. Но чыла партий ден ушем-влак тудын ваштареш
шогалыныт,
"правительствын партийже" манын лӱмденыт, радамжат пеҥгыде лийын огыл,
садлан
кумшо вереш гына кодын. Но кӱчык жапыште тынар еҥым шке векше савырен
кертме
тудлан суапым ышта.
"ЯБЛоко" такшым шонымыж нарак йӱкым поген сеҥен. Но ончылъеҥышт
Г.Явлинскийын
чыла вере шке шуаш тыршымыже, властьым веле орлымо, а шке велым калыкын
илышыжым
саемдаш нимо денат полшыдымыжо тудлан ончыкырак лекташ чаракым веле ыштен.
Моло 39 тӱшкаже (процентым поген кертдымыже) жап гыч йомыт я кудо-иктыже
пырля
ушнат але йӧршын у лӱмым налыт, очыни.
Марий Эл Респубикыште сӱрет вестӱкырак. 551931 чыла сайлыше гыч 369777 еҥ,
але
67% йӱклен. Нунын кокла гыч 76121 еҥже (20,7%) ЛДПР верч шке йӱкшым пуэн,
КПРФ
верч — 68005 еҥ (18,5%), Россий Аграрный партий верч — 34555 еҥ (9,4%), НДР
верч
— 18386 еҥ (5%) Тыгодымак палемдыман: чылашт ваштареш 10954 еҥ (3%) йӱклен.
1993 ийын сайлымаштат ЛДПР мемнан республикыште 23,3% поген, эн ончылно
лийын.
Россий мучко тудо шке вийым луштарен толеш, а мемнан дене тугайракак
кӱкшытыштӧ
кодеш. Молан? Тыште икмыняр амалым палемдаш лиеш, очыни: республикыштына
ЛДПР-ын
организацийже виян пашам ышта; чолга полышкалышыже-влак шукын улыт, тӱҥ
шотышто
студент да самырык-влак кокла гыч; сайлымаш деч ончыч пашам моштен
виктарат; тиде партий ик эн поянлан шотлалтеш, ты пашалан оксам ок чамане;
республикыштына
Руш общин-влакын конгрессыштын организацийышт уке; а пытартыш сайлымаште
ЛДПР-ым
тудак моло вере шыгыремден; В.Жириновскийын 1995 ий 31 октябрьыште
республикышкына толын коштмыжат кышам коден, тудым пеш кумылын вашлийыныт,
шкежат калыкым
савырен моштен.
КПРФ-ын Марий отделенийже, мӧҥгешла, ты пашалан кӱлын пижын огыл. Листовко
ден
плакатшат шагал лийыныт, газет, радио да телевиденийымат пеш начарын
кучылтын.
Ала ӧрканен, ала пенсионер, ветеран, военнослужащий-влаклан утыжым ӱшанен.
Эсогыл 18-ше номеран Марий одномандатный избирательный округ деч депутатыш
шке кандидатшат лийын огыл. Тыге тудо ЛДПР-лан модын колтен: 18,5%
процентым поген, кокымшо вереш кодын.
Россий мучкат, мемнан республикыштат Аграрный партий вийжым ятырлан
луштарен,
пытартыш сайлымаште 5% кугытан чаракымат сеҥен кертын огыл. Марий Элыште
такшым
9,4% процент дене кумшыш лектын, а 1993 ийыште кокымшо лийын. Тидыже,
очыни, тале ончылъеҥышт укелан, начар агитацийыштлан кӧра лийын. Адакше
тудо пытартыш жапыште "ялысе партий райкомыш" савырнаш тӧчымыжӧ да КПРФ
дене утларак чак лиймыж
дене шкеж деч калыкым йӱкшыктарен.
НДР-ын сайлымаш деч ончыч гына шочшо республикысе самырык отделенийже
пашажым
пеш чолганак тӱҥалын кертын огыл: полышкалышыжат, агитаторжат,
активистыштат шагал лийыныт, окса шотыштат чӱдылык шижалтын, тудынат 18-ше
номеран одномандатный
избирательный округ деч депутатыш шке кандидатше лийын огыл, "властьын
партийже"
манмат лӱмнержым волташ полшен. Туге гынат 5% йӱкым поген сеҥен.
Район-влак шот гыч ончаш гын, ЛДПР эн шуко йӱкым Медведево, Морко, У
Торъял, Советский районлаште поген; КПРФ Волжский, Звенигово, Юрино
районлаште; Аграрный
партий — Оршанкыште, Параньгаште, Марий Турекыште, Шернурышто; НДР тӱҥ
шотышто
олалаште: Йошкар-Олаште, Козьмодемьянскыште, Волжскышто.
Кӱчыкын депутатыш кандидат-влак нерген да сайлымаш кузе эртымым ушештарена.
Избирательный бюллетеньыште икымше Григорьев Геннадий Александрович шоген.
Государственный санитарно-эпидемиологический рӱдерын тӱҥ врачше. 1993
ийыште Марий
Эл Республикын Кугыжаныш Погынжын депутатшылан сайлалтын. Госдумышко "Кедр"
Экологический партийын республикысе организацийже деч ойыралтын.
Казимов Александр Сергеевич — МарНИИ-н старший научный сотрудникше,
Республиканский партийын Марий организацийжым вуйлата, Кугыжаныш Погынын
депутатше.
"Памфилова-Гуров-Владимир Лысенко" блок деч.
Кожевников Валерий Викторович "Демократический выбор России' партийын
республиканский организацийжым вуйлата. Кугыжаныш Погынын депутатше.
"Демократический
выбор России — Объединенные демократы" блок деч. Но сайлымаш деч ончыч,
А.С.Казимов дене ваш кутырен келшымышт почеш, тудын сеҥышашыж верч шке
кандидатурыжым
кораҥда.
Лоскутов Валерий Алексеевич — Марий пединститутын проректоржо. "Мое
Отечество"
ушем деч.
Маркелов Леонид Игоревич — адвокат-влакын Межреспубликанский коллегийжын
адвокатше. ЛДПР деч.
Ощепков Геннадий Сергеевич — Марий кугыжаныш технический университетын
ректоржо.
Тудым округысо избиратель-влак шкеак депутатыш кандидатлан ойыреныт
(независимый).
Поляков Николай Иванович — У Торъял районысо "Первый май" тӱшка паян
озанлыкын
председательже, республикысе Кугыжаныш Погынын депутатше. Россий Аграрный
партий
деч.
Попов Анатолий Геннадьевич 1993 ийыште Государственный Думыш депутатлан
сайлалтын ыле. "Блок Ивана Рыбкина" деч.
Тыге, В.В.Кожевниковын шке кандидатурыжым кораҥдымеке, сайлыме кечылан
избирательный бюллетеньыште 7 кандидат кодын. Тидымат палемдыман: КПРФ ден
АПР ондакак
ик кандидатым ойырымо нерген кутырен келшеныт. Тыгайже Н.И.Поляков лийын.
Кок
кугу вийлан эҥертен, сайлымаште тудак сеҥышыш лектын — Н.И.Поляков верч
96831 еҥ
шке йӱкшым пуэн (26,2%), кокымшо Л.И.Маркелов лийын (18,9%), кумшо —
А.Г.Попов
(11,8%). Молышт 10 гыч 6 процент наре гыч погеныт. Н.И.Поляков чыла гаяк
районласе яллыште эн шуко йӱкым поген гын, Л.И.Маркелов олалаште ончылно
лийын.
Тыге 1995 ий 17 декабрьысе сайлымаш почеш Марий Эл Республик деч Россий
Федераций Государственный Думын депутатше кумытын улыт: Поляков Николай
Иванович — У
Торъял районысо "Первый май" тӱшка паян озанлыкын председательже (18-ше
номеран
Марий одномандатный избирательный округ, Аграрный партий деч);
Маркелов Леонид Игоревич — адвокат-влакын Межреспубликанский коллегийын
адвокатше (ЛДПР деч общефедеральный списке дене эртен);
Свинин Сергей Всильевич — республикысе Ял озанлык да продовольствий
министерствын тӱҥ агрономжо (КПРФ деч общефедеральный списке почеш эртен).
Иктешлен каласаш гын, ВИ Государственный Думышко сайлымаш шке шотшо, радам
дене
эртен, лектышыжымат ончылгоч ужаш лийын. Элысе парламентын шола век
лупшалтмыже
раш палдырна. Тидыжым 18-ше номеран Марий одномандатный избирательный
округышто
ПАР ден КПРФ деч депутатыш кандидат Н.И.Поляковын сеҥымашыжат пеҥгыдемда.
Тыгак
Российыште чыла сайлыше-влак гыч 22,3%, а мемнан республикыште 18,5%
общефедеральный округышто шке йӱкшым ПКРФ-лан пуэныт. Тидыже мо нерген
ойла? Калыкын
илышыже кечын нелемеш, койынак йорлештеш, эл кӧргым шыгыр пагыт авалтен.
Садлан
сайлыше калык кызытсе тыгай йӧсӧ илыш, тачысе власть ваштареш йӱклен. Кӧ
виянрак
кычкырен, кӧ шукырак сӧрен, тудак сеҥышыш лектын. Еҥ-влак эртак ӱшан дене
илат,
сӧрымылан ӱшанат. Лач тидымак республикыштына ЛДПР-ын сеҥымыже ончыкта.
* * *
Государственный Думышко сайлымаш шотышто тургым эртыш гына, Центризбиркомын
кагазлаштыже чият кошкен ыш шу, Россий Федерацийын президентшым сайлыме
шотышто у
тургым тӱҥалят. Сайлымаш Конституций дене келшышын, жапыштыже эртышаш —
каласышт
тӱҥалтыште. Но тыгодымак президент воктен шогылтшо да военный-влак коклаште
тыгай ой шочо — сайлымашым эртараш ок кӱл але жап шот дене умбакырак
кусараш. Ту
жапыште Г.А.Зюганов чолгалыкым ончыктен шоген, Б.Н.Ельцинымат ӱмылташ
тыршен.
Адакшым президентын тазалыкшат тунам пеш сайжак лийын огыл. Но 1996 ийын
февральыште рашеме — сайлымаш жапыштыже эрта. Президент Б.Ельцин пуйто у
шӱлышыи
нале, вий-куатше ешаралте да пешак чолган кучедалмашке ушныш.
Россий Федераций президентым сайлымашын икымше туржо 16 июньышто эртыш.
Тушко
108,4 миллион йӱклен кертше еҥ гыч 75744244 (69,9%) толын. Б.Н.Ельцин верч
26,6
миллион сайлыше шке йӱкшым пуэн, Г.А.Зюгановлан — 24,2 миллион (32,04%),
А.И.Лебедьлан — 10,9 миллион утла (14,52%), Г.А.Явлинскийлан — 5,5 миллион
(7,34%),
В.В.Жириновскийлан — 4,3 миллион (5,7%), моло кандидат-влак (С.Н.Федоров,
М.С.Горбачев, М.Л.Шаккум, Ю.П.Власов, В.А.Брынцалов) 1% поген кертын
огытыл.
Сайлымаш деч ончыч кажне арнян, кажне кечын Б.Ельцинын сеҥышыш лекташ йӧнжӧ
кушкын толын. Икымше турышто тудо икмыняр амаллан кӧра сеҥышыш лектын.
Нунын кокла
гыч икмыняржым палемден кодена:
— илышна кеч-мыняр неле-йӧсӧ гынат, кызытсе властьын чыла ситыдымашыже-
влакым
калык ужын-чытен гынат, мӧҥгештмыже, эртыше совет да коммунизм пагытышке
пӧртылмыжӧ шуын огыл;
— газет, радио ден телевидений Б.Ельцинлан чыла семынат полшен шогеныт;
— президентлан лӱмлӧ политик, верласе вуйлатыше культур пашаеҥ-влак да вес
элласе государственный да политический деятель-влак поро кумылыштым
ончыктеныт;
— сайлымашлан ямдылалтме жапыште президент шкежат вий-куатшым, чолгалыкшым
ончыктен.
— моло кандидат-влак дене таҥастарымаште, президентын окса чондайжат
кӱжгырак
лийын, полышкалышыже-влакат виянрак да чолганрак пашам ыштеныт, чыла
сомылым
моштен виктареныт.
Г.А.Зюгановын сеҥалтмаштыжат икмыняр амалым палемдаш лиеш:
— тудо шкежат да полышкалышыже-влакат Б.Ельцинын вийжым, йӧнжӧ-влакым тӱрыс
аклен шуктен огытыл;
— сайлымаш деч ончыч пытартыш арняште Г.Зюганов ала ноенат, ала сеҥымашлан
утларак ӱшаненат, пашажым палынак луштарен;
— Г.Зюгановым шукышт "кандидат-коммунист" семын акленыт, а тудо тиде лӱмнер
деч
эрнаш шоненат огыл;
— сайлымаш деч ончыч А.Тулеев шке кандидатурыжым кораҥден гынат, тидым шот
дене
кучылтын кертме огыл;
— сайлымашдеч ончыч Г.Зюганов "калык ӱшан" правительствым ышташ тӧчымыжӧ
шонымашке шуаш полшен огыл;
— Г.Зюгановын тӱшкаштыже келшыдымаш, икте-весым умылыдымаш пашалан
мешанчыкым
гына ыштен.
Марий Эл Республикыште сайлымашын лектышыже адакат Российысе деч
ойыртемалтеш.
Тыште сеҥышыш Г.Зюганов лектын, эн шуко йӱкым поген. Сайлымашке 382840 еҥ
(69,59%) еҥ толын. Г.Зюганов 43,44% поген, тудын верч 166131 еҥ йӱклен. Эн
шуко
Курыкмарий, Паранъга, Волжский районлаште поген, эн шагал — Йошкар-Олаште
да
Медведево районышто.
Б.Н.Ельцин кокымшо лийын. Тудын верч 93124 еҥ (24,35%) еҥ йӱклен. Эн шуко
Йошкар-Олаште, Юрино районышто, Марий Турек, Шернур да Килемар районлаште
поген, а
эн шагал — Волжский да Курыкмарий районлаште.
Кумшо верыш А.Лебедь лектын, тудын верч 41948 еҥ (10,97%) йӱклен. Тудын
почеш —
В.Жириновский — 28418 еҥ (7,43%), вара — Г.Явлинский — 28179 еҥ (7,37%),
умбакыже — С.Федоров — 5047 еҥ (1,32%) йӱклен. Молышт 1% поген кертын
огытыл.
Тышечак коеш: марий кундемысе калык кызытсе власть, эл вуйлатыше ваштареш
йӱклен. Вет пелыже утла моткоч йорлын ила, шканже кочкаш-йӱашат ыштен налын
ок
керт, пашадымылык кушкеш, чыла вереат нужналык озалана, ялыште — поснак.
Садлан
шукышт эртыше ласкарак, уланрак илышым чаманен шарнат.
Ты койыш кокымшо турыштат койын. Кандидат-влак тудлан пеш сайынжак
ямдылалтын
шуктен огытыл — тидыже вигак шижалтын. Вий-куатыштат лушкен, чолгалыкыштат
чыгынен. Мо кӱлешым калыклан ойленна, шоненыт дыр, ынде сайлымашын
лектышыже почеш
пашам кузерак виктарен колтымо нерген тургыжланыман. Б.Ельцинын шке
командышкыже
А.Лебедьым ушымо тудлан вийым ешарен (вет генерал икымше турышто кумшо
лийын).
Тудым президент Безопасность советын секретарьжылан шогалта. Тыге А.Лебедь
верч
йӱклышӧ-влак Б.Ельцин велыш лупшалтын кертыныт, генерал шкежат нунын деч
тидым
ышташ йодын. Г.Явлинский верч йӱклышӧ-влакат шукыж шотышто Б.Ельцинын
реформо
корныж дене келшеныт.
Ты гана тӱҥжӧ теве мо лийын — сайлымашке калык утларак толжо манын
тыршыман,
умылтарымаш пашам эртарыман. Тидым такшым шуктымо, манаш лиеш, сайлымашке
чылаже
68,89% избиратель толын. Б.Ельцин верч Россий мучко 40208384 еҥ (53,82%)
йӱклен,
Г.Зюганов верч — 30113306 еҥ (40,3%). Палемдыман, южо вере икымше турышто
еҥ-влак Г.Зюганов верч шке йӱкыштым пуэныт гын, кокымшышто — Б.Ельцинлан.
Мутлан,
Татарий да Башкортостаныште тыгерак лийын.
Марий Эл Республикыште сӱрет тугайракак кодын. Г.Зюганов верч 52,76%
избиратель.
Б.Елцин верч — 40,73% йӱклен.
Г.Зюганов эн шуко йӱкым Параньга, Волжский, Курыкмарий районлаште поген, эн
шагал — Йошкар-Олаште. Тыште Б.Ельцин 50,22% поген, тыгак Килемар, Юрино
районлаште, Козьмодемьянскыште Г.Зюгановым ятырлан ончылтен. Эн шагал йӱкым
тудын верч
Волжский да Параньга районлаште пуэныт. Тидымат палемдыман: мемнан дене
чылашт
ваштареш 19628 еҥ (5,18%) йӱклен, тидыже чумыр Россий дене таҥастарымаште
шукыракат.
Тыге Марий Эл Республикыште президентым сайлымаште Г.А.Зюганов эн шуко
йӱкым поген, икымше турышто Б.Ельциным 20 процентлан ончылтен, кокымшышто —
10 процентлан. Тидын дене калык теве мом каласен: тудо тачысе илышыжлан
ӧпкела, кызытсе
властьлан огеш ӱшане, шке пӱрымашыжым вашталтынеже.
Чумыр Россий мучко Б.Н.Ельцин сеҥен, тудо Г.Зюгановым 13 процентлан
ончылтен.
Россий калык президентын реформо корныжлан ӱшана, шке пӱрымашыжым тудын
лӱмжӧ
дене кылда. Но пытартыш жапыште сайынак рашемдалтше кок вий коклаште
вашпижмаш
умбакыжат шуйнаш тӱҥалеш. Кок велжат 1996 ийын шыжым-телым верлашке
сайлымашке
ушнымыж нерген каласен. Ме октябрьыште Кугыжаныш Погынышко депутат-влакым,
а декабрьыште президентым сайлаш тӱҥалына.
"Сайлымаш" шомакын кузе ышталтмыжым шотыш налын, шуко кандидат-влак кокла
гыч
сайжым, келшышыжым ойырыман. Мемнан ончылно адакат моткоч неле йодыш шога.
Ончыкыжым илышна могайрак лиеш — мемнан дечат, кузе да кӧм сайлымына дечат,
шуко
шога. Тидым мондаш ок лий да ты кугу сомыл деч ӧрдыжеш кодман огыл.
Григорий КРАЙНОВ,
Марий кугыжаныш универститетын
профессоржо.



091896
************************************************************************
9—18
Михаил БАЙКОВ
ТӰЖЕМЛЕ КЫЛДЫШ*
Совет пӧртыш толмек, кӧргӧ телефон дене КПСС обкомын кокымшо секретарьжылан
йыҥгыртышым. Тудо вигак шкеж деке пураш кӱштыш.
Иван Романович Башкирийысе рабселькор-влакын съездышт нерген мутым лукто.
— Съезд нерген мылам Никитин ден Осипов каласкалышт, сандене уэш ойлымо ок
кӱл.
А съездым погымо да эртарыме радамым пален нальыч мо?
— Ондак верлаште погынымашым эртареныт,— каласкалаш тӱҥальым,— пашазе да
ялысе
корреспондент-влакын ыштышаш пашашт нерген, пырдыжгазетын полшымыж нерген
каҥашеныт, районысо але оласе погынымашышт делегат-влакым сайленыт. Туштат
тыгаяк
йодышым ончымо да республикысе съездыш делегат-влакым сайлыме.
— Вес республик ден областьла гыч толшо-влак шукын ыльыч?
— Мемнан деч посна, Татар, Чуваш, Мордва, Удмурт республикла гыч, Пермь
Челябинск да таҥасыше Кировоград область гыч кок-кум еҥ дене миеныт.
— Меат рабселькор-влак съездым погаш палемденна. Тудым ямдылымашке тылатат
ушнаш
логалеш, арам огыл Уфаш миен коштынат. А редакцийыштыда кызыт могай илыш
шот?
Мый каласкален пуышым.
— Ме тыйым пропаганда ден агитаций отделыш инструкторлан налаш шонена.
Шкеже мом
манат.
— Кенеташте каласашат ӧрам.
— Ничево, лӱдшаш уке. Манмыла, от мошто — туныктена, ынет ыште — ӧкым
ыштыктена.
————————
*Умбакыже. Тӱҥалтышыже 6—8 номерлаште.

Иван Романович мыйым отдел вуйлатыше дек колтыш. Александр Федорович Немцев
дене
ятыр жап палыме улына, сандене тудо мый денем кужун ыш кутыро. Печать
шотышто
инструкторын обязанностьшо дене палдарымек, шке алмаштышыжым,
А.И.Архиповым,
ӱжӧ. Партий, профсоюз да комсомол орган-влак отдел вуйлатыше
П.А.Алмакаевлан
йыҥгыртыш. Тудын деке Арсентий Ильич дене пырля ошкылна.
Петр Афанасьевич ныл ий наре ончыч вашлиймым шарналтыш.
— Могай метаморфоза?! Ондак кидге-йолге лупшкедыльыч, школ да вуз отделыш
инструкторлан толаш шыч кӧнӧ. А ынде печать шотышто инструктор лияш келшет.
Специальный образованиет уло мо?
— Уке,— маньым,— практик улам. Высший партшколышто заочно тунемам. Тунам
мый
партийный пашам йӧршынат шинчен омыл, ынде мыняр-гынат палем.
— Йӧра тугеже. Мый тореш омыл.
Арсентий Ильич мыйым икымше секретарьын приемныйышкыжо наҥгайыш. Изиш
лиймек,
кабинетышке ӱжыч. А.М.Спиридонов кид кучен саламлалте да креслыш шинчын
каласыш.
Ончем — ӱстембалне мыйын личный делам кия. Тудым кум ий ончыч райгазет
редакторлан пеҥгыдемдымышт годым чумыреныт ыле. Алексей Михайлович папкым
ӧрдыжкӧ пыштыш
да мутланаш тӱҥале. Кугунак кутырен ыш шукто, ЦК гыч йыҥгыртыме ойжым лугыч
ыштыш.
— Бюрон заседанийышкыже толыда,— мане Алексей Михайлович да кидше дене омса
велыш ончыктыш, шкеже Моско дене кутыраш тӱҥале.
Бюрошто йодышым ышт пуэде, инструкторлан пеҥгыдемдышт. Коридорыш лектын,
умбакыже кузе лийшашым шонаш шинчым. Кок шагат гыч перерывым увертарышт.
Иван Романович зал гыч лекте да мылам каласыш:
— Кызыт мӧҥгет каен кертат. Партучет гыч кораҥман. Редакций пашам шке
алмаштышетлан пуэн кодо да шочмын тол.
Тиде 1957 ий 30 январьыште вӱргечын лийын.
Тудо кечынак ик пашаеҥ Иван Романовичым пеш чот ӧрыктарен. "Те морально
пужлышо
айдемым йоҥылыш инструкторлан налында",— манын. Бюрон заседанийже деч вара
И.Р.Москвичев Марий Турекыш командировкыш каен. Шернурыш да Лажъялыш пурен
лектын, мыйын нергенем чыла умылен налын.
А пашаже тыге лийын. КПСС обкомын административный да торгово-финансовый
отдел
вуйлатышын алмаштышыже П.И.Вязников икана Шернурыш миен улмаш. Малаш
колхозник
пӧртыш пурен. Пелйӱд лишан ала-могай йӱшӧ еҥ омсам тӱкалаш пижын, малыше-
влакым
помыжалтен. Йӱд оролын "Кӧ улат?" манын йодмыжлан "Мый редактор Байков
улам, малаш пуртыза!" манын кычкыркален. Тиде ойым ушышкыжо пыштен,
Вязников райкомыш
толын, кычалтылаш пижын. Тусо пашаеҥ-влак, икымше секретарьын полышкалышыже

М.С.Мамашев ден орготдел вуйлатыше В.М.Смоленцев, мыйын Лажъялыште лиймем
пален,
вигак каласеныт:
— Байков "Дружба" колхозыш тӱшка погынымашым эртараш каен.
Лажъял гыч пӧртылшыла, колхоз председатель С.А.Смирнов дене коктын райкомыш
пурышна, тӱшка погынымашын кузе эртымыж нерген кӱчыкын увертарышна. Вара
Валерий
Михайлович воштылал пелештыш:
— Михаил Григорьевич, тый йӱдым Шернурыш чоҥештен толынат мо? Молан
колхозник
пӧртыш пурынет улмаш?
— Ала-мом веле ойлыштыда. Погынымаш кужун шуйныш, сандене Лажъялешак малаш
логале,— вашештышым мый.
— Погынымаш пелйӱд деч вара шагат жапыште пытыш,— пеҥгыдемден каласыш
Степан
Алексеевич.
— Мый теве молан мутым луктым,— мане Валерий Михайлович.— Обком гыч
Вязников толын,"Редакторда йӱшывуя колхозник пӧртыш пураш тӧчен" манын
титакла. Таче колхозник пӧрт вуйлатыше дене мутланышна. "Тиде первый гана
огыл,— каласыш тудо. —
Тымбаршев йӱмыж годым ялышкыже каен ок шукто да, да кас шумеке, малымверым
кычал
коштеш".
Тымбаршев Михаил Петрович, "Марий коммуна" газетын собкоржо, райцентр деч
кандаш
километр ӧрдыжтӧ илен. Чӱчкыдынак йӱшӧ коштын. Колхозник пӧртышкат ятыр
гана
йӱшӧ миен. Тымбаршевын уда койышыж нерген вуйшиймашым тергаш редколлегий
член
И.М.Сайтиев миен ыле, парторганизаций секретарь Г.М.Эрский телефон гоч
умылкален. Партийный погынамашыште Тымбаршевым шылталеныт да тудлан
выговорым увертареныт.
Иван Романович, командировко гыч пӧртылмекыже, Вязниковлан терген шуктыде
шоям
ойлыштмыжлан шокшым пуэн.
Ятыр жап эртымеке, П.И.Вязников дене вучыдымо мутланымаш лие. Тудо Оршанка
райгазет редакцийыште ыштыше шольыж верч тургыжлана.
— Газетыш возаш ушыжо сита, а шкенжым кучен ок мошто,— ӧпкелен ойла Петр
Иванович. — Ынде мом ышташ? Эртак йӱшӧ коштеш. Ешыжланат полшымаш уке.
— А те юрист семын умылтаренда?— йодде шым чыте.
— Изаж семынат, юрист семынат мутланен онченам... Результатше гына ок
куандаре.
— Редакций пашаеҥ-влакын тӱшка погынымаштышт тӧрланаш сӧрен ыле,— каласышым
мый.
— Эшеат ушым ок шынде гын, вес вере изирак должностьыш кусараш але йӧршын
кораҥдаш перна.
— Кузе-гынат тудлан чын корныш шогалаш полшыза,— мане. Вара, ала-мом
шарналтен,
ӱмбакем ончале. — А тендан шотышто мый тунам йоҥылыш лийынам, вара иже
умыленам...
У паша нерген шонкален, бюро эрлашын мый Шернурыш лектын кайышым.
Редакцийыш,
типографийыш, партий райкомыш коштын савырнышым. Мӧҥгыштӧ у верыш куснышаш
нерген уверым шӱлыкынрак вашлийыч. Тунемме верым кудалтен каяш каньыле
огыл.
Арня мучаште, партийный учет гыч кораҥмек, редакцийысе да типографийысе
чумыр
пашам ответственный секретарь А.Л.Конышевлан ӱшанен кодышым. Пытартыш гана
производственный совещанийым эртарышым, пашаеҥ-влак дене порын
чеверласышым.
Рушарнян олашке толын шуым. Шочмынжо у паша дене палыме лийым. Республикысе
рабселькор-влакын икымше съездыштым погымо нерген пунчалын проектшым
ямдылышым. Отделыш пурышо газет-влакым лончылен шинчышым. Школ да вуз отдел
ынде уке. Калык
туныктымо йодышым пропаганде ден агитаций отдел вуйлатышын алмаштышыже
И.А.Новоселов ден инструктор В.А.Ерошкин виктарат. Виталий Александрович
дене ик пӧлемыште шинчена. Тудак мыйым у вер, паша дене палдарыш, мо
кӱлешым умылтарыш.
Эрлашыжым телымсе экзаменационный сессий тӱҥале. Тудо кок арня утла шуйна.
Мый
КПСС ЦК пеленсе заочный Высший партийный школышто тунемам, чыла экзамен ден
зачетым верысе консультпунктышто кучем. Шефна — Павел Семенович Глебов.
Институтышто тунеммына годым тудо профком председатель ыле, вара парткурсым
вуйлатыше
ыле, а кызыт консультпунктын пашажым виктара. Политэкономий, вольык ашныме
да ял
озанлыкым механизоварытлыме пашан негызше, промышленный производствын
негызше да
у историй дене экзамен-влак сайынак эртышт. Госправо, диамат да математика
дене
консультаций лиедыш.
А вара Шернур районыш командировко дене кайышым. Тӱҥ йодыш — рабселькор
съездлан
ямдылалтмаш. Мыят кок-кум вере миен тольым. Март тӱҥалтыште Иван Романович
телефон дене увертарыш: мылам илыме верым у пӧртыштӧ пуаш ордерым возымо.
Олаш
пӧртылмеке, финхозсекторышто ордерым нальым, но ешым олашке кондаш съезд
эртымешке ыш логал.
Медведево селаште да Йошкар-Олаште рабселькор-влакын погынымашкышт миен
толмо
деч вара районла гыч пурышо чыла материалым шерын лектым. Кокымшо
секретарьын
полышкалышыже С.Т.Смирнов, отдел вуйлатышын алмаштышыже А.И.Архипов да мый
тӱҥ
докладым возаш пижна. Шӱдо наре страницан вариантым Иван Романович ончен
лекте,
икмыняр тӧрлатымашым пуртыш, вара кӱчыкемдаш кӱштыш. Кум кече гыч доклад
тӱрыс
ямде лие.
20 мартыште съездын делегатше ден унаже-влак толаш тӱҥальыч. Нуным
вашлийме, вераҥдыме да ончымо шотышто комиссий член ден редакций пашаеҥ-
влаклан чот тыршаш
логале. Чылаже 200 делегат, шӱдӧ утла ӱжмӧ еҥ, тыгак пошкудо Чуваший,
Татарий да
Киров область гыч уна-влак толыныт.
Кугу погын кок кече шуйныш. КПСС ХХ съездын палемдыме задаче-влакым
шуктымаште
печатьын пашаж нерген докладым партий обкомын кокымшо секретарьже
И.Р.Москвичев
ыштыш. Пренийыште кумло еҥ ойлыш, а ӧрдыж гыч толшо уна-влак саламлыме
мутым каласышт. Обкомын икымше секретарьже А.М.Спиридонов пашазе да ялысе
корреспондент-влак ончылно шогышо пашам рашемдыш.
Республикысе пашазе-кресаньык корреспондент-влакын икымше съездышт
рабселькор
движенийын историйыштыже ик чапле странице лийын кодын. Печатьыште чолган
пашам
ыштыше 27 еҥым Марий АССР Верховный Совет Президиумын, а шым юнкорым ВЛКСМ
обкомын Почетный грамотыж дене палемденыт.
Съезд деч вара пашазе-кресаньык корреспондент-влакын чолгалыкышт кушкын,
газет
ден журнал редакцийлашке серыш шукырак пураш тӱҥалын. 1957 ийыште "Марий
коммуна" пелен сатирический журналым лукташ тӱҥалме. Идалык жапыште изи
"Пачемышын"
шулдыржо кушкын, пеҥгыдемын, сандене журнал посна изданийыш савырнен.
Республикысе рабселькор-влакын съездышт эше ныл гана лийын. 1959 ий 12
мартыште,
1960 ий 27 мартыште 1961 ий 29 мартыште да 1962 ий 27 февральыште. Визымше
съездын делегатше-влак икжапыштак "Марийская правда" газетлан нылле ий
темме кечым куанен палемденыт.
Кажне съездыште верысе печатьын ончыко тошкалмыжым, тудын кушкын толмыжым
палемдыме, ситыдымашыжымат ончыктымо. Газетлаште тӱрлӧ-тӱрлӧ материал-влак
печатлалтыныт, лудшо-влаклан келшыше посна лук, у рубрик-влак шочыныт.
Чырык курым ончыч
Москошто "День мира" оҥай книга лектын, тудо 1935 ий 27 сентябрьыште тӱня
мучко
мо лийме нерген увертарен. 1960 ийысе тӱнян кечыж нерген каласкалаш
"Известия"
газет редакцийын ӱжмыжым Марий кундемысе журналист ден рабселькор-влакат
кумылын
авалтеныт. Газетлаште "Тӱнян кечыже — чырык курым эртымеке" рубрик дене
шуко материал печатлалтын. А 27 сентябрьыште могай событий лиймым вес
кечынже лекше номер-влак раш каласкаленыт. Икмыняр материал "День мира"
книгашкат пурен.
1962 ий 5 майыште совет еҥ-влак "Правда" газетлан витле ий темме кечым кугу
пайрем семын палемденыт. А кеҥежымже "Марий коммуна" газетын лу тӱжемше
номерже
лектын.
Тиде жапыштак печатьын пашаштыже кугу вашталтыш лийын. 1962 ий мартыште
КПСС ЦК
ден СССР Министр-влак Совет ял озанлыкым вуйлатыме пашам пужен ыштыме
нерген, а
апрельыште КПСС ЦК межрайонный газет-влакым ыштыме нерген пунчалым
луктыныт. Тидын негызеш Марий республикыште ныл территориальный
производственный колхозносовхозный управленийым ыштыме да тушто "Марий
коммуна" ден "Марийская правда"
гай кугытан межрайонный газетым лукташ тӱҥалме. Газет-влак КПСС обкомын да
республикысе Министр-влак Советын органышкышт савырненыт, а редакторышт
КПСС ЦК-н
учетно-контрольный номенклатурышкыжо пурталтыныт.
Медведево производственный управленийыште "Путь к коммунизму" ("Коммунизм
корно") газетын (редакторжо Г.М.Бастраков) икымше номерже 10 майыште
лектын, Курыкмарий управленийыште "Ленинский путь" ("Ленин корны"),
Шернурышто "Призыв" да
Советскийыште "За коммунизм" ("Коммунизм верч") газет-влак (редакторышт
С.В.Смирнов, Г.И.Волков, Л.Ф.Баженов) — 15 майыште. Нуно рушла да марла, а
"Призыв" эше татарла савыкталтыныт. Чумыр тиражышт 40 тӱжем наре экземпляр
лийын.
Икмыняр жап гыч республикыште эше кум управленийым ыштыме да Звениговышто,
Марий
Турекыште, Моркышто газетым угыч лукташ тӱҥалме.
Районный газет-влакым пытарыме гутлаштак икмыняр многотиражный газет
("Инженер
леса", "За педагогические кадры", "За коммунистический труд" — Торгмаш
заводын,
"Сила" — тыгаяк лӱман совхозын),бюллетень ден листок-влак
("Агрометеорологический бюллетень", "Новинки киноэкрана", "Репертуарный
листок") лекмым чарнышт,
тӱрлӧ сборникым да бюллетеньым яра савыктымашат пытыш. Но 1965 ий
тӱҥалтышыште
межрайонный изданий-влак олмеш районный газет-влак уэш лекташ тӱҥальыч,
варарак
многотиражке-влакат ешаралтыч.
Верысе печатьым вуйлатыме йодыш эреак шинча ончылно лийын. Тудым чылан
ужыт, колыт: обком секретарь, отдел вуйлатыше да алмаштышыже, инструктор.
Манмыла, "кажне шке укшыжым эскера".
1957—1958 ийлаште КПСС обком бюро "Марийская правда", "Марий коммуна" газет
редакцийын, Марий АССР Министр-влак Совет пеленсе радиовещаний ден
телевидений комитетын пашашт нерген йодыш-влакым каҥашен, Марий книга
издательствын шушаш ийлан тематический планжым пеҥгыдемден. Тиде жапыштак
райгазет-влаклан печать обзорым ямдылыме. Районласе газет редактор,
ответсекретарь да кусарыше-влак дене,
многотиражке-влакын пашаеҥышт дене семинарым ятыр гана эртарыме.
Пропаганде ден агитаций отделысе пашаеҥ-влакын обязанностьыштым шеледыме
почеш
мылам печать, радио, книгам савыктыме да ужалыме пашам виктараш ӱшанен
пуэныт.
Отделын пашажым кужу жап А.Ф.Немцов вуйлатен. 1963 ийыште тудым
республикысе
просвещений министрлан шогалтеныт. А тӱҥ кураторна ондак И.Р.Москвичев,
1959 ий
март гыч П.А.Алмакаев лийыныт. Иван Романович, специальностьшо дене
агроном,
идеологий йодышым ӱмбач гына ончен, поснак литератур ден искусство шотышто
окшаклен. А Петр Афанасьевич жапше годым культур пашаеҥ лийын, ВПШ-ште
тунеммыже
тудлан теорийым келгынрак умылаш да практикыште сайынрак кучылташ йӧным
пуэн.
Тудо утларакше литератур ден искусство деке шӱман ыле.
Инструктор-влаклан тӱҥ сомыл деч посна эше район-влакым шеледен пуэныт.
Тӱҥалтыш
жапыште мылам Волжский, Морко да Марий Турек логальыч, варарак — У Торъял,
Ронго
(Советский) да Оршанке. Командировкыш лу кечылан колтат ыле. Пӧртылмеке,
иктаж
лу кече тӱҥ паша дене шинчылтат, вара адак командировко. Тудын цельже тӱрлӧ
лийын: политический тунеммаш, озанлык паша кузе кайымым тергымаш,
Советлашке сайлаш
ямдылалтме годым тӱшка пашам виктарымаш...
Ял еда автомашина да имне дене веле огыл, йолынат шуко кошташ логалын.
Мӧҥгӧ кыралт пытыше гай пӧртылат. Нелылык лийшаш нерген жапше годым Иван
Якимович Патрушев чын шижтарен ыле. Икымше ийынак кеҥежым грипп дене пеш
нелын черланышым,
сандене Москош Российысе рабселькор-влакын совещанийышкышт кайыде кодым.
Шодо
пуалме дене ик гана веле огыл республиканский больницыште киенам.
1959 ийыште ик кеҥеж кечын финхозсектор вуйлатыше М.Н.Репин мыйым шкеж деке

ӱжыктыш да туран каласыш:
— Тый пӱтынь обкомлан эн каҥга айдеме улат, мемнам вожылтарен коштат. Теве
тылат
санаторийыш каяш путевкым яра пуэна, корно роскотымат тӱлена.
Тыге маый икымше гана санаторийыш логальым. Кечывалвел Крымын Шем теҥыз
серешыже
верланыше "Красное знамя" санаторий кугу огыл — улыжат шӱдӧ коло еҥ веле
кана.
Илыме да каныме полат садер лоҥгаште, эмлалтме верат лишнак. Кажне
палатыште
кок-кум кровать. Шуко еҥлан кокымшо малымвер — теҥыз вӱд воктене. Кочкаш
пеш
сайын пукшат. Кече еда оҥай экскурсий лиеда. Ялта, Гурзуф, Артек, Ливадий,
Массандра, Алупка, Кореиз, Симеиз, Севастополь — лӱмыштак сылне,
исторический верым
ушештарат.
Эмлыше врач Евгения Лукьяновна Степанова — кугу опытан, поро кумылан
ӱдырамаш.
Тудо мылам тӱрлӧ эм дене огыл, а пӱртӱсын вийже дене пайдаланаш темлыш.
— Эрдене гимнастикым ыштыме, яндар южышто йолын коштмо, могырым кечеш
кӱктымӧ,
теҥыз вӱдыштӧ йӱштылмӧ да йӱдым теҥыз серыште малыме дене тазалыкым саемдаш
лиеш,— мане тудо.
А мыйын черем вишкыде вӱран да ура чонан улмем дене кылдалтын. Вӱрыштӧ
эритроцит
ден гемоглобин шагалрак (анемий), вӱр давлений изирак — 100/60 миллиметр
веле
(гипотоний). Ура чонан (холерик) улмемлан кӧра утыждене тургыжланем, вашке
шыдешкен кудалтем (но тидым кӧргыштӧ кучем), писын ноем, кумылемат волен
кая — икманаш, нерве пужлымо чер (неврастений) толаштара. Адакшым шодын
жапын-жапын пуалмыжлан кӧра вожтӱҥыштыжӧ да кӱшыл ужашыштыже изирак
вашталтыш палдырна.
Санаторийыште эмлалтмем икмыняр полшыш. Нелытем кум килограммлан ешаралте
да
витле нылытыш шуо, шкемым ласканрак кучаш тӱҥальым.
Каныме жапыште шуко еҥ дене вашлиймаш илышым кумданрак палаш йӧным ыштыш.
Но ик оҥай вашлиймаш эрелан шарнаш кодын. Ме, санаторийыште каныше-влак,
пляжыште эр южым шӱлен киена. Шӧртньӧ кече Маска курык велым веселан онча,
Шем теҥызын
ловыкан вӱдшым волгалтара. У кечылан куанен, ме кумыл нӧлтын шке коклаштына
мутланена. Теҥыс серыш кенета ик пӧръеҥ куржын тольо да уло йӱкын
кычкырале:
— Санаторийыште Хо Ши Мин!
Ме тӱҥ корпус дек содор тарванышна. Теве нугыдо садер шеҥгеч еҥ тӱшка
койылалтыш. Ончем — покшелныже Вьетнамын президентше Хо Ши Мин. Икмарда
капан, каҥгата
чурийвылышан, чалемаш тӱҥалше кошар пондашан, весела шинчаончалтышан.
Воктенже —
икмыняр вьетнамец да санаторийын врачше-влак. Иктаж вич-куд метрлан
почешрак кодын, канаш толшо еҥ-влак ошкедат. Мыят нунын деке ушнышым.
Хо Ши Мин теҥыз серыш лишеме да, изи рвезым ужын, шыргыжале:
— О, могай чулым! Лӱмет кузе?
— Коля,— ӱҥышӧ вашмут шоктыш.
— Тыят канет мо?
— Ачам дене пырля толынам,— мане рвезе да ачаж шеҥгек шылын шогале.
— — Хо-ро-шо!— воштылале Хо Ши Мин. — Дядя Хо ден дядя Коля йыгыре шогат.
Тудо вожылалше рвезым ӧндале. Тунамак фотолюбитель-влак пашаштлан пижыч, а
вьетнам кинооператор уло тӱшкам сниматлыш.
Теҥыз сер мучко весела йӱк-йӱан шарла. Хо Ши Мин мыскарам ойла, моло-влак
дене
пырля шкежат воштылеш. Кушеч улмына да кузе канымына нерген йодыштеш.
Южгунам
толмачше-влаклан шочмо йылмыж дене ала-мом каласа да шыргыжал колта.
— Те пашаштыда тыгаяк весела улыда мо?— каныше-влаклан йодышым пуа.
— Кунам кузе.
— Шыдешкенат моштеда мо?
— Логалеш южгунам.
— Э, кумылым волташ ок йӧрӧ,— шыргыжеш Хо Ши Мин.— Тазалык пужла.
Чыланат воштылыт. Вара тӱҥ корпус веке ошкылыт. Вьетнам гыч канаш толшо
таҥна-влак икмыняр палатым, каныме да кочмо пӧлемлам ончал савырнышт.
Кудывечыш лектын, диван йыр чумыргышт. Тыгодым фотоаппарат кычыртатыме да
коклан рӱжге воштылмо йӱк яндар южыш нӧлталтеш.
— Тиде... шарналташ,— манеш Хо Ши Мин.— Хо-ро-шо!
Санаторийын садше гыч ала-кӧ пеледыш аршашым конден шуктыш, а эмлыше врачше

Е.Л.Степанова кугу уна дене ваш шупшалалте. Хо Ши Мин машинаш шинче, кидшым

нӧлтале да, ош пӱйжым шыратен, веселан чеверласыш. Машина, санаторий
кудывече
гыч лектын, резиденцийышкыже кудале.
А тудыжо мемнан санаторийын пляжше воктенак правительственный дачыште ыле.
Ме
тудым кажне кечынак ужына. Кечеш могыржым кӱкта але йӱштылеш, пуш дене
коштеш
але эҥыр дене шинча — кеч-кунамат весела чуриян. Мемнан кокла гыч южыжо
тудын
лишке ийын мия да саламлалтеш, а тудо шыргыж вашешта:
— Хо-ро-шо!
Хо Ши Мин эреак весела да илышым йӧратыше айдеме семын ушешем кодын.
... Курорт гыч пӧртылмӧ жаплан мӧҥгыштӧ сай вашталтыш лийын. Финхозсектор
пачерым кугемдыме нерген йодышым ончен. Ныл пӧлеман пачерыште кок ий утла
кум еш
илышна: кок пӧлемыште — КПСС обкомын инструкторжо В.В.Адрианов (визытын),
кумшышто — ВЛКСМ обкомын кокымшо секретарьже Ю.Н.Сырейщиков (нылытын),
нылымшыште —
ме нылытын. Латкум еҥлан — ик кухньо, санузел да омсадӱр пӧлем. Мутат уке,
шыгыр
ыле. Адриановын оньыкуваже кухньым шкет айлыш, омсадӱр пӧлемыштат озаланаш
пиже.
А ынде пачер сайынак йоҥгеште: Викентий Васильевич Курыкмарий районыш тӱҥ
врачлан кайыш, ешыжымат пырля наҥгайыш (икмыняр жап гыч ешыж деч суд дене
ойырлыш, а
медицина наука кандидат лиймеке, Саратовысо мединститутыш кусныш); Юрий
Николаевич у пӧртыштӧ кок пӧлеман пачерым нале. Адриановмыт олмыш лектор
В.К.Александровын ешыже тольо, Сырейщиковмытын илыме пӧлемым мыланна пуышт.
Тыге кок еш (чылаже индеш еҥ) пырля илаш тӱҥална.
Тиде ийыште эше ик кугу паша шукталте: мый КПСС ЦК пеленсе Заочный высший
партийный школым тунем пытарышым да кидышкем высший образований нерген
дипломым
нальым.
Моско гыч пӧртылмек, мый эрлашынак пашаш лектым. П.А.Алмакаев ужо да вигак
дипломым ончыкташ йодо. Ончыктышым.
— Саламлем,— мане Петр Афанасьевич.— Ынде пашалан утларак кумылан лий.
Паша кумылем могай улмым рашемдаш ик случай полша, шонем.
Икана, Морко районысо Шӱргыял (Янситово) школ шумлык серышым тергыме годым
мый
шке полномочием кугемден колтенам. Чылаже латныл организацийыште терген
лекмек,
туныктышо коллективым шалатен колташ кӱлмӧ рашеме. А августысо совещаний
марте
улыжат кок кече веле кодын. Мом ышташ? Обкомыш йыҥгыртышым — ни отдел
вуйлатыше,
ни секретарь-влак уке улыт, чыланат командировкыш каеныт. КПСС обком член,
райкомын икымше секретарьже Т.И.Горинов дене каҥашен налмек, райком бюрон
черетдыме
заседанийжым эртараш кутырен келшышна. Каҥашымаш талын эртыш. Титакан еҥ-
влак
наказанийым нальыч, школысо педколлективым шалатен колташ — туныктышо-
влакым вес
школлашке колтен, у еҥ-влакым кондаш — ронолан кӱштымӧ. Августысо педсовет
марте
чыла тидым шотыш конден шуктымо.
Вуйшиймаш почеш мом ыштыме нерген обкомын икымше секретарьже Георгий
Сергеевич
Павловлан увертарышым. Тудо Петр Афанасьевичым, Александр Федоровичым да
мыйым
ӱжыктыш. Ондак пеш чот воштыльо, вара ӧпкелен. каласыш:
— Але марте мый тыгайым ужын омыл. Инструктор обком бюрон функцийышкыже
пурен.
Мый гын инструкторын тергыме нерген справкыж почеш бюро член-влак дене
каҥашем
да Морко райкомлан мерым ышташ темлем ыле. Байков йолташ пуымо правам эртен
каен. Но, палемдаш кӱлеш, ыштыме мера чын. Уке гын Байковым ик кечыланат
тышан кодаш ок лий ыле.
Тиде вашлиймаш деч вара обкомын отделлаштыже производственный совещанийым
эртарыме, инструктор-влаклан мом ышташ лиймым уэш умылтарыме.
Командировкыш коштдымо годым газетласе материалым, радиопередачылам, Марий
книга
издательствын лукмо литературым тергем, редакцийласе парторганизаций-
влакын, Писатель ушем правленийын, радиокомитетын, книготоргын пашаштым
шымлем, толшо еҥ-влак дене вашлийын мутланем, шемер-влакын серышыштлан
вашмутым пуэдем.
Сентябрь тӱҥалтышыште КПСС Татар обкомышто куд автономный республик гыч
пашаеҥ-влакын вашлиймашышт эртыш. Эн ончычак "Между Волгой и Уралом"
передачым йоҥгалтараш тӱҥалаш кутырен келшыме (тудо ынде кумло куд ий
мемнан шӱм-чоннам куандара), вара идеологический паша опыт дене ваш-ваш
палдарыме. Тушто мемнан отдел
вуйлатыше А.Ф.Немцев, радиовещаний ден телевидений комитет председатель
З.М.Антоненко да тудын алмаштышыже Н.Ф.Рыбаков лийыныт. Мыламат изиш
кутыраш перныш.
Ончылно мый производственный управлений-влакым ыштыме да межрайонный газет-
влакым лукташ тӱҥалме нерген каласкалышым. Н.С.Хрущевын ойжо почеш
партийный вуйлатымаште эше ик кугу вашталтыш лие. Калык озанлыкым
производственный принцип почеш шелме мӧҥгӧ партийный вуйлатымашым пужен
ыштыме нерген КПСС ЦК-н 1962 ий ноябрьысе Пленумжын пунчалже негызеш мемнан
денат обкомышто кок бюром ыштыме.
КПСС обком 7 декабрьыште эртыше ВИ пленумжо ял озанлыкым вуйлатыше бюром
ыштен,
тудын председательжылан партий обкомын икымше секретарьже Г.С.Павловым,
алмаштышыжлан обком секретарь Я.А.Евдокимовым, бюро членлан А.И.Авдеевым,
Т.И.Гориновым, А.А.Ивановым, П.Г.Лимаренком да А.С.Мухаметжановым сайлен.
КПСС обкомын промышленный пашам вуйлатыше бюрожын председательжылан обком
секретарь В.П.Андреевым, алмаштышыжлан промышленно-транспортный отдел
вуйлатыше
В.М.Воробьевым, бюро членлан В.П.Кожевниковым, П.Е.Коротковым,
С.И.Остроумовым,
В.С.Поповым да В.И.Романовым сайлыме.
Тыгай вашталтышлан кӧра инструктор-влакынат функцийышт вашталте. Мый
промышленный пашам вуйлатыше бюрон "подышкыжо" логальым. Кок кече гыч мылам
командировкыш
Козьмодемьянскыш каяш темлышт.
Курыкмарий районышто кок парткомым — промышленный да ял озанлык парткомым —
ыштеныт. Совет исполкомат, калык туныктымо, тазалык аралыме, культур,
специальный
обеспечений, финанс да моло отдел-влакат кокыт гыч улыт. Томаша веле!
Районым
шеледыме годым изи гына Шары поселкым монден коденыт, тудо нигушкат пурен
огыл.
Тидлан кӧра чодыра кӧргысӧ поселкышто илыше-влак ни пашадарым, ни пенсийым,
ни
сатум, ни эмым налын огыт керт. Кымырде поселко гыч Козьмодемьянскыш
пӧртылмеке,
кок партком коклаште коштын аҥыргышым: иктыжат Шары поселкым шкеж дек ынеж
нал.
КПСС обкомын икымше секретарьжылан возымо докладнойышто тиде фактым мый
ончыктыде шым кодо. Георгий Сергеевич тунамак промышленный партком
вуйлатыше Д.К.Попеновлан йыҥгыртен да мерым ыштыме нерген эрлашынак
увертараш кӱштен.
Дмитрий Константинович Йошкар-Олаш толмыж годым мылам ӧпке мутым каласыш:
— Первыйланак вуйым шияш тӱҥалат манын, шонен омыл ыле. Ну, мылам чот
логалтыш!
— Изи поселкыда кузе шӱла?
— Шӱлымыжӧ можо... Тушто утларакше шоҥго-влак веле кодыныт, молышт Три
Рутки поселкыш кусненыт. Пайдаже тунарак.
Теве могай томаша тунам лиеден! Шарнем, Волжский промышленный парткомыш
Марий
Турек районысо Мариец пашазе поселко гыч кудалыштыныт. Звениговынат,
Моркынат
азапышт ешаралтын ыле. Шоналтыде ыштылмаш эҥгек деч молым ок пу. Тиде
йоҥылышым
тӧрлаш ЦК-лан шканжак логалын.



091996
************************************************************************
9—19
Геннадий Ояр

ТЕЛЫМ ВУЧЫМО

Йӱр да йӱр, лавыра, корно тазыл —
Тидымат йӧрата дыр иктаж.
Мый гын, вий шутымек, кӱшнӧ казыр
Улам ямде чыла кожгаташ,
Лачак тазыл
корнем гычын йомжо,
Ынже кылмыкте вӱрым ий йӱр.
Кеч ок шу
тыш эше кечыйолжо —
"Уке кече?"— шоналын ом ӧр...
Эн уда, лювыра тиде тылзе —
Телым вучымо тылзе — мылам,
Пуйто Юмыштак эн кӱлеш кылже
Кӱрлын да огеш кӱл нигӧлан.
Мыламат молынлак огеш кӱл дыр,
Мыйынат чонем молым ок йод:
"Кылме-йоҥгыдо пагыт кеч мӱндыр,
Но садак вет толде огеш код.
Жапше ден чылажат шинчеш верыш,
Шуалга оҥ гыч йӱштӧ куча".
...Но садак лавыра темын шерыш,
Вашкерак ош лум вочмым вуча...

ЙӦРАТЫМАШ ЭРТЫМЕК

Чоным тул ок туржат,
Мочол каньыл илаш...
Манмыла, лачак жап
Стихым веле возаш
Саде йӱд-влак нерген,
Шӱм йоммешке кунам
Авалтеныт пӱрден
Лач мемнам — когыньнам;
Кунам мландын чурий
Шинчана гыч шулен
Да тугай тамле вий
Оҥна тич шаулен...
Кунам тый кертынат,
Ик шомак пелештен,
Адышкат, райышкат
Ты тӱням савырен,
Кунам тиде тӱня —
Шудо пырче йотке —
Лийын лач когыньнан,
Кумыр акым йодде.
Кунам кумыл садер
Ужар тул ден гӱжлен,
Кунам оҥ вий эҥер
Кок сер гочын ташлен...
...Кукшо укшыш коралт,
Тӱня чон ок парем,
Саде кок сер декат
Ок тол шошо пайрем.
Мыланем гына, таҥ, —
Пайремлам пайремлаш,
Чон-агун ден пустаҥ,
Каньыл манын илаш...
* * *
Гул затих. Я вышел на подмостки...
Б.Пастернак

Тылат лекман, Артист, тылат —
Пасу гай йоҥ волгалтше сценыш.
Йоча гай ошкылым налат,
Куанлын-ойгын воштылат —
Йырвел куатым
чон вий сеҥыш.

Сорта тулан шӱм-чон куат
Тӱжем кечан тӱням авалтыш.
Тӱня куктеж гыч утаралт,
Сандалык кӱкшытыш шуат,
Я пич поремыш!

тиде шыде мландылан,
Чонанжым пеш ок жапле кудо...
Но вет тыйжат улат чонан,
Шӱм волгыдан, шинчавӱдан —
Нимом шӱкал, от маныс: уто!..

Тылат гына мый тауштем,
Яндар моторлыкын ош тарзе:
Тый туныктет, шӱм-чон пыштен,
Куктежле илыш пасуштем
Эре лияш — кеч шкет, но — Сарзе!

ШӦРТНЬӦ ШЫЖЕ СӰРЕТ

Шыже
рывыж почшо дене
Мландым йывышт шымата.
Тидым ужын шогертенын
Йӱкшӧ шодыр шодырта.
Тӱс ден йӱк ушналын иктыш,
Колышт-я, кузе чучеш —
Пуйто той оргажыш чыкышт
Тулсескемым — ылыжеш!
Кечыгут коштам кожлаште
(Тыште веле мыжык лий),
Мыланем чыла вожлаште
Палдырна йомаксе вий.
Шыже пагыт — "рывыж" пагыт:
Шып йолан, чока, чоя —
Кӧ воштак ыҥлен мошта гын,
Талук мучкылан поя,
Акыл корным ончык келын,
Илыш шумлык шоналта,
Вашкыде, мудречын, келгын
Тудым чон ден шымата.
Шоҥго пундыш вуйыш шинчын,
Шкемым вискалем мыят.
Шыже, ах, йӱлалын чинчын,
Ок шылтале нимаят, —
Иленат шыч мошто манын,
Погымат поген шыч керт...
Кушко шуым
але марте
Суапан улам мый шке.

* * *

Ӱмырнам налме огыл шол кӱсын,
Пӧртылташ нигӧлан огеш кӱл.
Илыман дыр туге — тӱрлӧ тӱсын! —
Лийже ошо, шемат, ал ден гӱл...

Но чыла тӱс коклаште тый шкендын —
Шке! — тӱсетым кертат мо саклен?
Вет эсогыл эн кукшо пушеҥгын
Уло вожшо — шем мланде пелен.

Пытара курым веле ты вожым.
Но у кушкыл садак илана.
Тый ӱшане: Сандалык гыч лошым
Муына ме уэш икана

Тиде мландышке, тиде тӱняшке,
Шӱмбелна дек, йолташ-влак коклаш.
А уке гын ты шерге ӱшанже,
Мо верч вургыжын-шолын илаш?

ШАРНЫМАШ

Юл воктен Олыктӱрыштӧ,
Вуйжым кумык ыштен,
Гармонист, шӱмжым кӱрыштын,
Сем-сескемым кышкен.

Тура сер курыкйол гычын,
Йӱд юалгым юлен,
Шӱдыр еш семын волгыдын
Сем-сескем чоҥештен.

Таратен шудышырчыкым
Ковыж йӱкшым ушаш
Да мылам пырчын-пырчыкын
Мӱндыр жапым шарнаш...

Ох, кузе огеш савыре
Гармонистше мехам!
...Лийынна тунам самырык
Да мотор дыр...векат...

А уке гын, уке гынже
Чон молан юарла?..
Йӱд пыта да у кечынже
Мӱндыр пагыт торла.

Ну а кызытше, казырже,
Гармонист йолташем,
Ит чамане тый — азырла
Кӱрышт шыште шӱмем.

Пӧртылтен ту пиалышке,
Кудо лумла шулен...
Юл воктен мотор ялыште
Шӱдыр-ӱдыр илен...

* * *

Ох, пиал — укш мучаш мӱндыр кайык —
Ок намие шкеж дек, ок намий.
Ыште кеч
уш тарватыме гае —
Чоҥешта тунамак — "Чевер лий!"

Угыч тушко — лач саде ший укшыш —
Огеш шич нигунам, огеш шич,
Да садлан шукышкен огеш лушко
Шӱм тураште ала-могай пич.

Ни поктен тый от шу, ни вучалын.
Илыш огыл — тыгай лач йомак:
Муэш тудо, кӧ лӱмым кычалын,
Да эше — кӧ йӧршешак окмак...

* * *

Тура ончал, важмалдыкын тый шыргыж,
"Ийготыш вочшо, тожо тушкыс..." ман.
...Ӱмырыштем тетла тыге ом вургыж,
Тетла тыге ом ойгыро шыман.

Тек (воктенем) шарналын весым — шыргыж,
Самырыклан тек ямле илыш там,
Но пеленет орадын ом кай шыдыш,
А — вогалтам... А — угыч рвезештам...

Ит воштыл йӱкын, лачак эплын шыргыж,
Чыла сӧрал шочеш вет тымыкеш.
Лиеш эше шӱм-чоныштемже шыгыр,
Но — кызыт огыл, вескана лиеш.

Эҥер ӱмбал эр ӱжарала шыргыж,
У кечын сай лийшашыжым сӧрен.
Мылам — йӧра. Тылат лач вочшо шергыш
Чыла кечет, мом шӱдырет пӱрен.

Ава лият — йочат рӱпшалын шыргыж,
Чарга йӱкан пиал верчын волгалт.
Да тек эре пӧрдеш шӱметын тыртыш
Ты нӧргӧ шӱм-планета йыр оҥгалт...

...Тура ончал. Важмалдыкын ит шыргыж.
Мылам чын дене кылым кучыман —
Ӱмырыштем тетла тыге ом вургыж,
Тетла тыге ом ойгыро шыман.

ШОШЫМ. ЙОЧА ГОДСО

Кугече.
Чиялтыме муно гай кумыл.
Изиш юж шокшештмым
вучен шуктымек,
Чыма изи калык —
латкокыт, латкумыт —
Шойвӱд кӱвар гочын
йӱлем кожла дек.

Вӱдшор эртен веле.
Кечан тымык шокшо
Янда семын шор-р
йӱкна ден пудырга.
Чот сае, кунам
чон нимом огеш шоно,
Чыла кеч эн шерге —
аван мутшо гай.

Эрласым ок шинче.
Пала лач, мо лишыл.
А лишыл кеч-мо
изи рвезе чонлан.
Эсогыл кож тӱҥыштӧ
пелтыме кишым
Умша там пытен
"йоҥыженна" чылан.

Торасым аклат кызыт
чон да уш-акыл:
Кеч пел шагатлан
туш миен толашет.
...Чыла, вет чыла
йомын кодын тушакын,
Кушечын тӱҥалын
кугу илышет.

* * *

Тый малет — шӱлымет огеш шокто.
Тымык коштмо тӱжвалне ок шокто.
Пеленем шӱметлан лийже шокшо.
Пеленет шӱмемлан эре шокшо.

Пеленет шӱмемлан эре шокшо.
Нимомат удам шонымо ок шу.
А мо лийын — мондаш мылам полшо.
Тый гына — шонымем гычын толшо.

Тый гына — шонымем гычын толшо.
Шӱм-йӱкемым тора гычын колшо.
...Тӱня тымык тӱжвалне — ондалчык.
Но мондем чыла, тыйым ончалын...

* * *

Йошкар-Ола вокзал перроныш,
Ноен волалын шогалмек,
Чыла кап-кылыш, шӱмыш-чоныш
Шарла тугай вий — сото сек.

Тӱжемле меҥгын сур пуракшым
Шерем теммеш шӱлен поген,
Марий Элемын юж-пуражым
Йӱам элнен — шерем ок тем.

* * *

Шӱмемым, жап, тыге ит ире,
Ӱшандараш ит пиж арам:
"Айдемылан айдеме — пире!.."
Мыят мо янлык гыч улам —
Юарле илышлан тунемше,
Пӱртӱсын шочшыжо — мыят?
Уке мо кӧргыштӧ Юмемже —
Сандалык порылык, айват?..
Тылат родем, кидемын ямже.
Тыят шотлалын кормыжтал.
Айдеме огыл гын, тӱняжым
Кӧ сайым, волгыдым ышта?





092096
************************************************************************

9—20
Марий калыкын ИВ съездше вашеш
МАРИЙ ТӰНЯ
Могай вара тудо мландӱмбалне илыше калык коклаште? Могай кундемыште,
олаште,
ялыште илат марий-влак? Мынярын улыт? Нине да икмыняр моло йодышлан вашешта
"Марийский мир" лӱман чотым илыш шотым ончыктышо справочник. Тудым тений
Марий Эл
Республикысе Кугыжаныш секретарьын службыжо луктын. Савыктышым Марий Эл
Президентын советникше, философий наука доктор, академик Виктор Соловьев
ден калык-влак кокласе кыл шотышто Марий Эл Госсекретарьын советникше
Александр Абдулов
ямдыленыт. Тыгай чотпого але — икымше гана савыкталтын. Тушеч икмыняр
материалже
дене лудшо-влакым палдарена. Молан манаш гын, марий калык нерген
каласкалыше
книга, посна савыктыш путырак шагал.

Марий Эл Республикын
1995 ий 1 январьлан тӱҥ илыш шотшо
Марий Автономный областьын шочмо кечыже — 1920 ий 4 ноябрь
Тудым Марий АССР-ыш савырыме кече — 1936 ий 5 декабрь
Марий АССР-ым Марий ССР-ыш савырыме кече — 1990 ий 22 октябрь
Марий ЦЦР-ым Марий Эл Республикыш савырыме кече — 1992 ий 8 июль
Рӱдӧ ола — Йошкар-Ола
Республикын кумдыкшым еҥ илыме шот дене пайлаш гын,
1 квадратный километрлан 33 еҥ логалеш
Йошкар-Ола гыч Москвашке 862 км.
Республикын кумдыкшо 23,2 тӱжем кв.км. (57% чодыра; 34% ял озаанлыклан
кучылтмо
вер; 1% куп; 3% вӱд; 5% моло мланде)
Кугу да изи эҥер — 476
Кугу ер — 200 утла.

Марий Эл Республикыште тынар калык илен
(1979,1989 ийлаште возен налме почеш)
Калык лӱм
Еҥ-влак
Калыкын кушмо-иземмыжым процент шот дене ончаш гын
1979  1989  1979 1989
Пӱтынь       704207    749332     100,0      100,0
Марий 306627     324349     43,5  43,3
Руш   334561     355973     47,5  47,5
Татар 40917 43850      5,8  5,9
Чуваш 8087  8993 1,1   1,2
Украин      4454 5344  0,6  0,7
Удмурт      2455 2457  0,3  0,3
Мордва      1686 1749  0,2  0,2
Белорус     1249 1404  0,2  0,2
Моло тӱрлӧ калык 4171  5213 0,8   0,7.

Марий Эл Республикыште калык илыме чот
(ий тӱҥалтышлан)
Ий-влак
Чыла калык (тӱжем дене шотлымаште)
Тидын годымак
Процент шот дене ончымаште
олаште илыше
ялыште илыше
олаште илыше
ялыште илыше
1940  588,1 79,7 508,4 14   86
1950  566,2 124,2      442,0      22   78
1960  662,9 191,3      471,6      29   71
1970  684,8 280,2      404,6      41   59
1980  707,3 381,0      326,3      54   46
1990  753,9 465,4      288,5      62   38
1995  766,2 476,7      289,5      62   38

1989 ийыште возен налме почеш марий-влакын илыме вер-шӧрышт
Тиде жаплан 670868 марий еҥ лийын
Нунын кокла гыч иленыт:
1. Марий Элыште 324339 еҥ
2. Башкортостан Республикыште 105768 еҥ
3. Киров областьыште 44496 еҥ
4. Свердловск областьыште 31297 еҥ
5. Татарстан Республикыште 19446 еҥ
6. Казахстаныште 12201 еҥ
7. Удмурт Республикыште 9543 еҥ
8. Тюмень областьыште, 9028 еҥ
тидын годымак:
Ханты-Мансий автономный округышто 5801 еҥ
Ямало-Ненец автономный округышто 1197 еҥ
9. Нижегородский областьыште 7942 еҥ
10. Волгоград областьыште 7815 еҥ
11. Красноярский крайыште,
тидын годымак:
Эвенк автономный округышто 75 еҥ
Таймыр автономный округышто 73 еҥ
12. Украиныште 7368 еҥ
13. Пермь областьыште, 6576 еҥ
тидын годымак:
Коми-Пермяк автономный округышто 52 еҥ
14. Саратов областьыште 5318 еҥ
15. Самара областьыште 4433 еҥ
16. Челябинск областьыште 4275 еҥ
17. Коми Республикыште 4067 еҥ
18. Чуваш Республикыште 3799 еҥ
19. Краснодар крайыште 3603 еҥ
20. Ростов областьыште 3401 еҥ
21. Узбекистаныште 2964 еҥ
22. Моско областьыште 2544 еҥ
23. Кемерово областьыште 3211 еҥ
24. Иркутск областьыште, 2172 еҥ
тидын годымак:
Усть-Ординский Бурят автономный областьыште 28 еҥ
25. Новосибирск областьыште 2088 еҥ
26. Саха(Якут) Республикыште 1166 еҥ
27. Белоруссийыште 906 еҥ
28. Таджикистаныште 606 еҥ
29. Хакас Республикыште 848 еҥ
30. Туркменистаныште 506 еҥ
31. Латвийыште 470 еҥ
32. Карелийыште 425 еҥ
33. Грузийыште 424 еҥ
34. Киргизстаныште 419 еҥ
35. Молдоваште 397 еҥ
36. Бурятийыште 388 еҥ
37. Эстонийыште 359 еҥ
38. Мордва Республикыште 333 еҥ
39. Азербайджаныште 274 еҥ
40. Литваште 242 еҥ
41. Адыгей Республикыште 213 еҥ
42. Чукотко автономный округышто 182 еҥ
43. Калмык Республикыште 181 еҥ
44. Еврей автономный областьыште 167 еҥ
45. Тува Республикыште 107 еҥ
46. Чечен да Ингуш Республикылаште 94 еҥ
47. Кабардино-Балкар Республикыште 93 еҥ
48. Агинский Бурят автономный округышто 76 еҥ
49. Карачаево-Черкес Республикыште 76 еҥ
50. Северо-Осетин Республикыште 76 еҥ
51. Дагестан Республикыште 68 еҥ
52. Горно-Алтай Республикыште 45 еҥ
53. Коряк автономный округышто 40 еҥ
54. Арменийыште 35 еҥ
55. Ненец автономный округышто 26 еҥ
56. Россий Федерацийын моло областьыштыже 28136 еҥ.

Марий-влакын чотыштым ончыктышо
исторический справке
1897 ийшыте 375,2 тӱжем марий лийын,
1926 ийыште — 428,2 тӱжем;
1939 ийыште — 481,3 тӱжем;
1959 ийыште — 504,2 тӱжем;
1970 ийыште — 598,6 тӱжем;
1979 ийыште — 622,0 тӱжем;
1989 ийыште — 670,9 тӱжем;

Башкортостан Республикыште
мыняр марий илен
1989 ийыште возен налме почеш чылаже 105768 еҥ.

1. Мишкан районышто 19827 еҥ
2. Калтаса районышто 13018 еҥ
3. Нефтекамск олаште (горсовет) 11415 еҥ
4. Уфаште (горсовет) 10352 еҥ
5. Краснокам районышто 7823 еҥ
6. Бирск районышто 6054 еҥ
7. Шаран районышто 6054 еҥ
8. Дюртюли (ола ден районышто) 3968 еҥ
9. Балтач районышто 3452 еҥ
10. Янаул районышто 3408 еҥ
11. Благовещенск районышто 3364 еҥ
12. Бирск олаште 2904 еҥ
13. Нуриман районышто 22667 еҥ
14. Караидель районышто 1805 еҥ
15. Туймаза (горсовет) 1476 еҥ
16. Октябрьский ола 1387 еҥ
17. Илиш районышто 1014 еҥ
18. Бакале районышто 956 еҥ
19. Стерлитамак районышто 950 еҥ
20. Иглинский районышто 574 еҥ
21. Белорецк олаште (горсовет) 540 еҥ
22. Бурай районышто 520 еҥ
23. Белебей районышто 473 еҥ
24. Салават олаште 390 еҥ
25. Уфимский районышто 358 еҥ
26. Белебей олаште (горсовет) 347 еҥ
27. Татышле районышто 332 еҥ
28. Чекмагуш районышто 173 еҥ
29. Туймаза районышто 142 еҥ
30. Аскин районышто 114 еҥ
31. Балговарский районышто 100 еҥ
Тиде республикын моло ола ден районлаштыже кажныштыже 100 деч шагалрак
марий еҥ
ила.
Палемдена: Нижегородский, Киров, Свердловск да Пермь областьлаште,
Татарстан,
Удмурт да Чуваш Республикылаште марий-влакын могай олаште, районышто
илымышт
нерген рашлык уке, сандене тиде чырым теат, лудшо-влак, рашемден кертыда.
Материалым "Ончыко" журнал редакцийышке але Марий Эл Госсекретарьын
службышкыжо
(424000 Йошкар-Ола, Ленинский проспект, 29, Марий Эл правительство,
Госсекретарьын службыжо, А.С.Абдуловлан) колтен кертыда.
А.Тимиркаев ямдылен.



092196
************************************************************************
9—21
Лийын омыл мый йӧратыме
Мутшо Светлана Григорьеван
Семже Юрий Григорьевын

Ит тӱкале мыйым, нойышым,—
Модынна, тетла — сита.
Чон кусна чалемше ойгышко
Шуко йодышлан кӧра.

Отыл ынде мыйын чонышто,
Отыл тый ушыштемат.
Мом коштат тугеже, тодыштын
Еҥын кумыл сад-пакчам?

Нигӧмат тетла ом вучо мый,
Огыт вучо мыйымат.
Тек улам пиал деч утышо,
Тек шкет корныеҥ улам.

Лийын омыл гын йӧратыме
Тылат огыл пелешташ.
Юмо лийже шкет кӧраныше —
Таче маклан пеледаш.



092296
************************************************************************
9—22
Иван Виногоров
Пеледыш аршаш
Ойлымаш
Саша теҥгече гына кумшо классыш вончыш. Ынде тудо кана. Таче эрдене шер
теммешкыже малыш. Вара, аважын ӱстембалан стаканеш кодымо шӧрым йӱын, пӧрт
воктен кушшо садерыш лектын, ужар шудыш комдык возо. Канде кавам ончен
кийышыжла, чонжылан
веселан чучо, мӱндыр куваважым шарналтыш да эркын шыргыжале. Сашан ушешыже
олма
сад, чевер олык, поро куваваже возо. Тудо кажне кеҥежым, олма шумешке,
куваваж
дене илен эртарен.
Телым икмыняр жап черле кийыш. Юра йолташыже кече еда книгам лудаш, эртыше
урокым каласкалаш, задачым пырля шотлаш пашаш кошто. Садлан Саша кокымшо
классым
сайынак тунем пытарыш. Анна Ивановна тудлан йошкар флажокым кучыктыш да
кеҥежым
сайын кане, мане. Саша флажокым налмыж годым воктен шогышо Юрам порын
ончале да
"Тау" ыштале. Тидлан йолташыже, нерым куптыртен, туныктышо могырыш
ончыктышат,
ӧкымрак пелештыш: "Таужым Анна Ивановналан ыште. Тый декет урок ямдылаш
тудо
мыйым колтен..."
Кастене Саша табельжым аважлан ончыктыш. Эргыжым тупшо гыч вӱчкалтен, ава
пелештыш:
— Сашук, ынде тыят шке туныктышетым иктаж-мо дене куандаре.
Кызыт рвезе, ужар шудышто кийышыжла, тудын нерген шонкала:
— Анна Ивановна илыме курымыштыжо мыйын гай мыняр рвезе ден ӱдыр-влакым
лудашвозаш туныктен луктын? Тудым ынде мо дене куандараш?
Кастене Саша ачаж деч иктаж каҥаш ойым йоднеже ыле. Но тудо паша гыч вашке
ыш
пӧртыл. Вучен-вученак, диванеш мален колтыш.
Сашан Катя лӱман акаже уло. Тудо ончылий гына кыдалаш школым тунем пытарен
да
кызыт фермыште ушкалым лӱшта. Корембалне илыше бригадир Володя тудлан кажне
эрдене эре пеледыш аршашым конда да окна янакыш пытен кода. Саша теҥгече
акажын
илыме пӧлемыш йышт пурышат, ятыр жап окнаште кийыше пеледышым ончен шогыш.
Катя йӱштырак койышан ӱдыр гынат, окнаште орален оптымо пеледышым ужын, пеш
чот
куаныш, шинчаже волгалтын йӱлаш тӱҥале, шкеже эркын ала-могай мурым
муралтыш.
Саша ятыр жап акажым ончен шогыш, вара пеледыш орам ончыктен, эркын йодо:
— Адак кондыш?
— Кондыш, а тыланетше мо кӱлеш?
— Кажне эрдене нумалешыс... Эре висвис веле...
— Тудо эр лупс семын койын йылгыжеш, — шольыжым ончен, воштылал пелештыш
Катя.
Вара омсаш лекмыж годым ешарыш: — Тый мом палетше, эше изи улат... Шинчен
лий:
пеледыш кеч-кӧнат чонжым куандара!
Акаже кайымеке, рвезе, эркын ӱстел деке миен, канде тӱсан янда вазыш поген
шогалтыме висвис аршашым ончен шогыш: "Пеледышым ужеш да акаже эре куана.
Молан?"
Эрлашыжым Саша эрдене эрак, нигӧ деч ончыч, чыли-мули годымак мален кынеле.
Аваже йол йӱкшым ынже кол манын, чарайолынак окна гыч лекте да тошкем
шеҥгеч олык
велыш куржо.
Чодыра воктене Ошет олык пеш торашке шарлен кия. Вашке тушто шудым солаш
тӱҥалыт, вольык садлан але пурен огыл. Пеледышыже кунаре! Могай гына уке?!
Эр лупс йолжым мушкеш гынат, Саша йӱштым ок шиж. Тудо вашка. Калык мален
кынелме
деч ончыч пеледыш аршашым поген шукташ тырша. Эн моторыштым налын
чумыралтышат,
школ велыш йывыртен куржо.
Туныктышо Анна Ивановна школ кудывечыштак верланыше куд угылан пӧртыштӧ
ила.
Рвезе почын шындыме окна деке лӱдынрак эркын мийыш да, чарайолжо дене изи
турыш
шогалын, ик кидше дене окна наличникым кучен, весыж дене окна янакыш поген
кодымо пеледыш орам пыштыш. Но мӧҥгеш волымыж годым тӱржӧ шӧрын кайыш. Анка
Ивановна
йӱк-йӱаным колын, окнашке ончале. Садер гоч тӧршталтен-тӧршталтен куржшо
Сашам
ужылден кодо.
Вара, олык пеледыш аршашым окна янак гыч налын, куанен, ятыр жап ончен
шогыш.
Изиш лиймек, эркын пелештыш:
— Ушан рвезе кушкеш.
Тидын годым Сашан чонжылан Катя акажын семынак веселан, шокшын чучо, уло
тӱнялан
порым ыштымыже шуын колтыш.



092396
************************************************************************
9—23

Иван Егоровлан
Йошкар-Оласе Сомбатхейым
Флейтан оркестр мокталта.
Майра гын шкенжын шӱм о,кейжым
Шайра кундем гыч шуялта.

Лай толкын дене вӱдылалтын,
Шке мурыжым мура "Элнет".
Марий пӱртӱс деч вийым налын.
Йыван йолташ, кузе илет?

Ион Кузьминлан
Индеш шагатлан,
Индеш шагатлан
Ионым шӱмбелже вуча.
А тудыжо, вуйжым пуэн мурылан,
Баяным уэш оҥ пеленже куча.
Йӧршеш арамак
"Вуча арама"—
"Моркывел ӱдыр" коден огеш кай:
Пала, тиде кечын могай пӱрымаш,
Пала, "Молан тудо тыгай?"

Анатолий Незнакинлан
"Танцовщица" шым сӱретым
Ырыкта мемнан оҥеш.
"Маскам"— ик актан балетым —
Анатолий шке лоҥеш.

А вара куку йӱк гае
Вальсым шочыкта —
Монодрамыже тыгае.
Ынет мод гын модыкта.



092496
************************************************************************
9-24
У½?Ж†ц†
ШŠ¤…•†ҥ? „… •ӱ„–¡ Ж†РŒ‚‘Œ-ƒҥ…Ҥ
ШРŒ‡…ŠҤ ·ҥ†Ҥ¤†‚ ТР…¤¡Œ‹†РŒƒ „†¡† "Ч¡ц–ҤŒ" ‘ӱР¡…ҥ Р†„ҤŒҥҥ†ЖŠ‚ цҥ†¡, ҤРŠ•ŠҤ
·РҤ…„Š‚ ¶…¤Š¡ҤŠ¡ ?ӱ•ҥ…¡…
Ш§ҥ†?–›•† ҤŒҤ•–¡ ӱҥ–¡…. ¶…›•…Р†›†? Ҥ…Ҥ›ŠР…Ҥ ›½РЖ–ƒ–ҥ–›…¡, ‹½¤§
›Š¡ц…Œ¡ц…ҥ•–›…¡
Šҥ…ҥ›† †%. гŠ„† - ҥӱ„›Œ-ƒҥ…Ҥҥ…¡ Ҥӱ?„…¡ ‹…ҥ–?† ‹РŒ‡…ŠҤ ·ҥ†Ҥ¤†‚ ↄŒРŒƒŠц
ТР…¤¡Œ‹†РŒƒ. гӱ„–¡ ƒŒ‡–?Œ "¥•Р…„…", "¥–¡Œƒ?˜", "Ž…ҥ?¡Š† ‡…Р¡Š”–" РŒ?…¡,
"Ч¤Œ –‚
¤‹ҥ…ƒ", "ШŒ¤ҥ†„¡Š‚ ‹…•РŒ¡", "гРӱ Ҥ… ҤŒ? …•…" „… ›ӱҤŒ ?ŒҥŒ ‹Œƒ†¤•?,
Œ‚ҥ–?…›–‘†ƒҥ…Ҥ–? ц–ҥ…¡…• ҥӱ„–¡–•.
·ҥ†Ҥ¤†‚ ↄŒРŒƒŠц ТŠРŒƒ Œ ҥ…¤•?–¤† Ч¡Š¤¤Œҥ… ҥ½?…¡ ˜ҥ†› 1921 Š‚–›•† ?…РŠ‚
†›†›
›Œц–¡. Ю…Рҥ…‘† ›Ҥ† „Š…ҥ†Ҥ•›† „†¡† •½Ҥ¡–„† ?ӱ•ҥ…¡…, ¡Œ •ƒŒРц†¤ҤŠ‚ ‹…›…›•–‘†
Рӱ›
‚–ҥ?–ҥ…¡ м%†Р•…. гӱЖ† Ж–¡…• ТР…¤¡Œ‹†РŒƒ–¡ •½% Ж†РŒ‚‘Œ-ƒҥ…Ҥ ц–ҥ…¡…• ?…РŠ‚
ҤŒ‚–››ŒҤ•–›…¡, д…Р…Ҥ•†Р…¡ ӱҥ–•.
ШŠ¤…•†ҥ? ‹½Р–?…›…• ?ŒҥŒ …‚„†?† ¤†?–¡…Ҥ ƒӱц–„–?Œ ¤…ƒ–Р•–›…¡ ҥŠ†›. ·ҥ†Ҥ¤†‚
ↄŒРŒƒŠц…• ¤–ҥ¡–?ӱ• ҤŒР¡–? Œ‚–Р†¡ ¡…ҥ?† ¡†РЖ†¡ Œ¡ц–ц›Œ ›Œ¡†¡…• ŒЖ–ҥ. 1940
Š‚–›•† бР…%–¤† ‹†„ӱцŠҥŠ—–? •ӱ¡†? ‹–•…Р–?†Ҥ†, ˜ҥ–¤† ›ҤŒҥ–›•Œ ‚Œц…-ƒҥ…Ҥ–?
•ӱ¡–Ҥ•…› •½%…ҥ–¡,
¡Œ ŠҤ-ҤŒҤ •–ҥ‡† Ж–ц •ӱ„–? ¤…ҥ•…Ҥ Р…„…?–› ӱ›…•. Ч¡ц–ц¤Œ ¤…?–Р–Ҥ •ӱ¡–Ҥ•–›Œ
¤ƒ˜‡Š¤•–› ¤…ƒ–Р¡…. ¥…Р •½%…ҥ?–? мҥ¡…¡ Ҥ…¤ƒ†ҥ ц†Ҥ–›•–‘† ƒ…›ҥŠ†›, ШРŠ …ҥ•ŠҤ–?
…Р…ҥ…, ƒ…Р… - ?Œ¡„…ҥ•„–?†, ŒРҥ–Ҥ…¡ „… ›ӱцҤŒ 900 ‚½„-Ҥ†ц†, У†¡Š¡ЖР…„ ҥŒҤ…„–?
•½Р–¤¡†Ҥ ц–•†¡ ҥ†Ҥ?…›.
?ӱҤŒ ¤Œƒ†• ¤…ҥ•…Ҥҥ…¡ 1945 Š‚ 9 Ю…‚ ‹–•…Р•–› ¤…Р Ҥ†ц† ҥŠ‚–¡ Ж–¡, ·ҥ†Ҥ¤†‚
ↄŒРŒƒŠцҥ…¡ •ӱ„Œ ӱ•ҥ…Р…Ҥ ›ӱ‚¡†¡. Ш½Р–?…› Ч¡Š¤¤Œҥ… Рƒ†‡–? –¡„† нРƒ†ҥ–›
ҥӱ‹›…ҥ†›, ¤…„ҥ…¡ ƒŒ‚¡… ‹…Ж–•…• Ҥӱ‘†?†›. г–Ж† ?…РŠ‚ ¤…?–Р–Ҥ Р˜„ŒƒŒ‚ ¤…ҥ•…Ҥ
Ж–ц •½%…ҥ–¡, –¡„†
40 Š˜› ?…‚ŒР, ¤ӱР ›Š¡†ҥ?–? 1961 Š‚–›•† ƒ†ҥ†, ?Œ›Ҥ…Р-Чҥ…›Ҥ† ‹…›…? –›•…›
•Œҥ?†Ҥ›†,
Ҥӱ„…›†›.
гӱ„Œ ›Ҥ† Ҥ¡ŠЖ…ҥ…¤† Ж†РŒ‚‘Œ-ƒҥ…Ҥ „†¡† ‹–Рҥ˜ Šҥ–›–¡ ›†Р†-ҤŒц–‘–? ¤…‚–¡ ‹…ҥ†¡
¡…ҥ–¡, ¤…¡„†¡† …‚„†?–? ‹…Ж…ҥ…›, …Ҥҥ…›, ‚Œҥ•…›–? ‘…‹ҥ…› ‹Š¤…•†ҥ? „†ц •ӱ¡†?…›
ҥŠ†›.
¥–ҥ¡–?ӱ• ҤŒР¡–‘…• •§Р, ƒŠ˜› ŒЖ–ҥ ӱҥ?…›.
г†¡Š‚ 1 ŒҤ•˜ Р?–›•† ·ҥ†Ҥ¤†‚ ↄŒРŒƒŠцҥ…¡ 75 Š‚ •†?†›. гŠ„† ›ӱҤŒ …ҥ† ›…Ж…ҥ?
Т§ҥ…¡
Ҥӱ‡†. и‘–‘Œ ˜•–Рҥ…¡ Œ¡„…Ҥ ›Œ%Ж†?†›, Šҥ–› ƒ½Р›†Р–?, •ӱ„–¡ ˜?‘–?, •…?‘–?
‚Œ?„…Р…,
¡Œ ·ҥ†Ҥ¤†‚ ↄŒРŒƒŠц …ҥ† •…ц…• ¤…?–Р–Ҥ. žŒ¡‘Œ ƒ†ҥ† ŒЖ–ҥ, Ҥ…‹-Ҥ–ҥ‘…• •ӱЖ…˜Ҥ
ҥ–ƒ–РЖ† „… ˜›Ҥ…•…, ҤŠ„-‚Œҥ‘Œ Œ‘¡–¤Œ ¤†?–¡…Ҥ ‹Š¤† „… цӱҥ–?. нР† ŠҤЖ…˜Ҥ ‹ŒРŒ
Ҥӱ?–ҥ…¡, ƒ†¤†ҥ… „… ҤŒ‘?…Ҥ.
Ю†?¡…¡ ҤŒҤҥ…›•† Š‚ЖŒ• Œ‚–Р•†?, ц–¡‘–? Ж–¡, ?Œ•ҤŒц ҤӱЖӱ, ¡Œ ƒ…› ›Š¡ц–¡
?ӱ•ҥ…¡–?…›•† •Š„–? ‚§Р›–¡ Œ• ›Š‘. ¶…›•…Р†›†? ƒŒҥЖ–„Œ ›Š¡ц…-Œ¡ц…ҥ•–›, ‹ŒР–¡
›–РЖ–‘…ҥ›†
ƒ†¤†ҥ… цӱРŠ‚, ҥ–‘Ж…¡ „… ŠҤ›–Р–?–¡ ‚Œ%Ж…ҥ•›† Œ‚.
- ·ҥ†Ҥ¤†‚ ↄŒРŒƒŠц, ?† ›ӱҤ†Р•¤†Ҥ ‹…ҥ–?† ӱҥ–¡…, ¤…¡„†¡† ?ӱ•ҥ…¡–?…›¡…? м¡
¡†ҥ†,
‚§¡„–?§ ‚Œ„–› Ж–ц •½%…ҥ¡†?. ?ӱҤ†Р•† ŒЖ–ҥ ШŠ¤…•†ҥ? ӱ›†?–¡ ‹–•…Р•–› ҥӱҤ?Œ
"ШŠ¤…•†ҥŠ Ю…РŠ‚¤ҤŒ‚ ·¥¥С" ¤‹Р…ƒŒц¡ŠҤ›–? ›†РЖ…ҥ?–?, •†¡„…¡ •ƒŒРц†¤•ƒ–„…
¡†РЖ†¡ Š‡Š›…Ҥ
Р…›†?„–¡†? –ҥ†, ¡Œ Ҥ¡ŠЖ…? ƒŠЖ…Ҥ ‹†•–Р…› ‹†Р¡–›. ТР…¤¡Œ‹†РŒƒ “…?ŠҥŠ‚ •ӱ›•Œ
?–ҥ…¡†? –› ҤŒ‚. ¶…Р… ›…Р¡…ҥ•–›–?, ƒ†• •–›Ҥ† ШŠ¤…•†ҥ? ӱ›†? цҥ†¡-ƒҥ…Ҥ–? ƒ†ҥ†
‹ӱР•–?Œ.
Тӱ‡† •–Ж† ҥŠ‚–¡? г†, •–¡…Р ›ӱҤŒ РŒ?…¡, ‹Œƒ†¤•? „… Œ‚ҥ–?…›-ƒҥ…Ҥ–¡ …ƒ•ŒР‘Œ,
…„…Ҥ›–? Ҥ¡ŠЖ…„…-ƒҥ…Ҥ…• Ҥ†ƒ–• Ҥ–„†‘ҥ…›•† ŒЖ–• ‹ӱР…Ҥ…%, ҥӱ„›Œ-ƒҥ…Ҥ ¡ӱ¡–?
‚§Р…•†¡ ¡…ҥ–•, •…ц…• ШŠ¤…•†ҥ? ӱ›†? Р…„…?–›•† ŒЖ–„…ҥ?
- ·РҤ…„Š‚, •Š„ҥ…¡ •–Ж† Ж–¡… ƒ…›†›•†¡ Ҥ†Р•…?: "Ю–‚ ¡ŠЖӱ¡…?…• ‹Š¤…•†ҥ? ҥŠ˜›
›Œ¡†¡
Œ?–ҥ. ž…‹, „Œҥ‘¡Œ¤•? „… ҥ½?¡†Р…• ‹†›–‘…Ҥ ŒЖ–• •ӱРЖ–‘ҥ…¡„…Р† „… •Š„–¡ ¡†РЖ†¡
›Œ¡Ҥ…ҥ…› ‹…Ж–•†?‘…• ҥŠ‚–¡ ŒЖ–ҥ. и?–ҥ…¡ •…ӱ, ҥӱ„›†?-ƒҥ…Ҥ ?–‚–? ‹…Ж…ҥ…•.
г†ƒ†, Œ¡цŒ,
?–¡˜Р ¤†Р–›. Ю–‚–¡ Ж†РŒ†?-ƒҥ…Ҥ ҥӱ„›–? •ӱРЖ–‘ҥ…¡„…Р…•, ¡ӱ¡–¡ ‹½Р–?…›–›•
¡†РЖ†¡
ӱ? …Ҥ–‘† Ҥ…ҥ…¤Ҥ…ҥ…› ‚Œ„–•, ?–ҥ…? •…ӱ›•…•. Ž…, ?Œ? Œ‚ҥ…›, ›ӱҤ–‘–? ›Ҥ…•
‹…ҥ†•, Ҥ…Ж…‡, „ŒҤӱ?†¡• Ҥ½ҥ…›–‘† Ҥ½ҥ†›, ¡Œ •ӱ„Œ …‚„†?–? ӱ›…¡Р…Ҥ–?, ‹ŒР–Р…Ҥ–?
ŒҤ –›•†.
·„…Ҥ›–? ‘…‹–›•–‘† ШŠ¤…•†ҥ? ӱ›†? ›ŒҤ•† мР† ‚Œ• ҤŠ„–›•† ҥŠ‚–¡, ‹½Р–?…›¡…?
§Р„–‘
Œ‡… Ҥ½›•–?§ ‹Œц†› ¤…ƒ–РҤ…ҥ†¡–•, †% ›Š¡ц…›, ӱ?›…› Œ¡ц†¡ Šҥ†¡¡….
- а?–ҥ–›–?, ‚Œ„–›†?ҥ…¡ ¡†ҥ†› Š„… ¡…ҥ. ?§Р…, Ҥ†ц ½?…›•† Ю…РŠ‚ ‹Р…ƒŠ•†ҥ?¤•ƒ–¡
‹ӱ¡ц…ҥ‘† ‹Œц†› •–ҥ…¡„…, ¤–ҥ¡–?ӱ•–›•Œ ¤†%–?…›„…? ›Œ•–› ¡…ҥ–¡, ¥.З.ž…ƒ…‚¡
ҥ½?†› ЗŒ¤ӱ„…Р¤•ƒ†¡¡–‚ ‹Р†?Š‚ ҥ…ӱР†…• ҥ½?–? ‹ӱ–›•.
- Ž…, •Š„ҥ…¡ •…ӱ, ?Œ-Ж–¡…• •Š„† Œ“Š”Š…ҥ?¡–‚ …Ҥ, •ƒŒРц†¤ҤŠ‚ Ҥӱ?–ҥ–?,
›ӱҥ„–Р–? ҥ–ƒ–Р•–›† “…Ҥ•.
- ·ҥ†Ҥ¤†‚ ↄŒРŒƒŠц, …‚¤•… •†¡„…¡ ‹РŒŠ‡ƒ†„†¡Š‚ҥ…-ƒҥ…Ҥ „†Ҥ† Ҥӱ¤¡†¡…. г†ƒ†
"¥–¡Œƒ?˜" РŒ?…¡–›•–„… ŠҤ †›–¡ ‹½Р–?…›–‘–? ¤½Р†•ҥ†„…. Тӱ? Š‡…Ҥ-›Œҥ˜Ҥ Ж–ц
ҤӱЖӱР…Ҥ›†
ЦŠҤŒҥ…‚ - ҤŒҥдŒ‡ ƒӱ‚ҥ…•–›†, Ҥ–„…ҥ…›–‘† СŒ?…¡ - ¤•РŒ‚•Р†¤• Œ‡…, … м¡ Š‡Š‘†
·¡…•ŒҥŠ‚ - •ӱ¡–Ҥ•–›Œ. г–Ж† ҥ†Ҥ•†›: ҤР†¤…¡?–Ҥ, ‹…›…‡† „… Š¡•†ҥҥŠЖ†¡•. ФҤ †›
Ҥ–›Ҥ…Р ЖŒц
?†?¡…¡ Ҥ…ҥ–Ҥ¡…¡, мҥ¡…¡ Š¤•ŒРŠ‚‘–? Œ¡ц–Ҥ•†„…. ФҤ?…¡…›, Œ%…‚ „… ‹РŒ¤•…
ҤŒ?‹Œ‡Š”Š‚.
гŠ„–‘† •–ҥ…¡„… ҤŒ¡ҤР†•¡–‚ …‚„†?–¡ Ҥ§РЖ§ цŒ¡‘–?, д…Р…Ҥ•†Р‘–? ¤½Р†•ҥ…› ¤…‚
‚§¡–?
‹ӱ…. г† ц–ҥ… •Š„† ¤–ҥ¡–?ӱ• Œ‚–Р•†?–? Œ¡ц–ҥЖŒц…Ҥ ›Œ¡†¡ ҥӱҤ•–¡ ӱҥ–„… ?Œ?
- ž–¡‘–?…Ҥ Ҥ…ҥ…¤…› Ж–¡, з‘Œ Ж†РŒ‚‘–¡ ‹РŒ•Œ•Š‹›…• ӱҥŒ. ЦŠҤŒҥ…‚, ?ӱ•ҥ…¡, ›ӱҤŒ
›Œ•–›•Œ, ?†?¡…¡ ˜ҥ–¤† ҤŒҥдŒ‡ ‹Р†„¤†„…•†ҥ? Ш†•Р ЦŠҤŒҥ…†ƒŠц У…‹•†ƒ–?
ӱ›†›•…Р…. ž–¡,
•ӱ„Œ Šҥ–›–›•† ƒ†¤ •½Рҥ–Р…Ҥ †%, Šҥ…ҥ›–Р…Ҥ, ?–‚–¡ •…%…›, д…Р…Ҥ•†Р‘† „†¡…•
Ҥ¡ŠЖ…¤†
ЦŠҤŒҥ…‚ „†ц Œ‚–Р•†?…ҥ•†›. Ю–‚ ›Œц?Œ ˜ҥ–›Ҥ†? ц½цҤ–„–¡ ҤŒ›•…?, з‘Жӱ¡…? •–ҥ‡†
„†¡…•
Šҥ†?. €†?ҥ˜Ҥ-ƒҥ…Ҥ „†¡† ?ӱ•ҥ…¡…›, ¡ӱ¡–? „†¡† ‹–Рҥ˜ ҥŠ˜› ?Œ•ҤŒц…Ҥ ‚§Р…•†?.
гӱ¡–Ҥ•–›Œ „… ¤•РŒŠ•†ҥ? ›Œ•–›•Œ ƒ†¤ ¤½Р†•, ¡ӱ¡–¡ ӱ•ҥ…Р…Ҥ›–? ›Œ¡†¡ ҥӱҤ?Œ
Œ Р…‡ҥ…¡ ›Œ•ҥ…› Ҥ†ҥ›…. ЦŠҤŒҥ…‚ ¡†РЖ†¡…• •Š„–? Œ‚ҥ…› Ҥ†ҥ›…, •ӱ„…• •½Р–¤¡†Ҥ
Ш†•Р ЦŠҤŒҥ…†ƒŠц–¡
½‘…Ҥ…‘†, „ƒŒ‚¡ŠҤ›† ŒЖ–ҥ.
- г†, ?ӱ•…• ӱҤ†, ӱ•ҥ…Р…Ҥ›–?, ˜ҥ–¤† •†?–? ‚§Р…•†„…. ¥…¡„†¡† ЦŠҤŒҥ…‚„… -
‹†›…Ҥ ‹ŒҥŒ‘Š•†ҥ?¡–‚ Ж†РŒ‚. гӱ„Œ ‹…›…›•…•, †›–›•…• ?Œҥ–ҥ…¡ ‹РŠ?†Р. гŠ„–‘–?
СŒ?…¡ „… ·¡…•ŒҥŠ‚ ›Œ•–›•Œ Ҥ…ҥ…¤…› ŒЖ†› ҥŠ‚. Ю–ҥ…¡†? Ж–¡ ¡ӱ¡Œ ӱ•ҥ…Р…Ҥ Šҥ–›
Ж–ц ¡…ҥ?–ҥ… цӱц–•,
цŒ•Р…Ҥ ½›…¡„…Р…•.
- ž–¡‘–?…Ҥ, ?–‚–¡ •ƒŒРц†¤•ƒ–›•†? •½% ›Œ•–›•Œ ҤŒҤ •†?… Šҥ…¡†¡. Юӱ•ҥ…¡,
Šҥ–?–‘ ЖŒ„–? ЦŠҤŒҥ…‚ Фƒ…¡ŒƒŠц Т…‡…ҤŒƒ "Ч¡ц–ҤŒ" ‘ӱР¡…ҥ–›•† ŠҤ–?›† ‹Œƒ†¤•†?
¤…ƒ–Ҥ•…ҥ•?†Ҥ†,
•–Ж† ?ŒҤ•…ҥ•–›: "·ҥ†Ҥ¤†‚, ¤…ҥ…?ҥ†?, –¡„† ?†?¡…¡ ›Ҥ†¡…¡ …•…ҥŠ¤•¡… ӱҥŒ". Ž…,
ƒŒ‚¡… •†?… мР† ӱ›–›•†?…Ҥ, ›ӱҤŒ ƒŒ‡…ҥ•–¡, 웆 ˜•–Р‘–? Ҥ…ҥ…¤–?† ŒЖ–ҥ.
- СŒ?…¡„… ¡†РЖ†¡ ?ӱ• ҥ†Ҥ•–¡ Ж–¡, "¥•Р…„…" ¡†РЖ†¡ Ҥӱ•–Р–„† ¡ŠЖӱ‡† ŒЖ†› ҥŠ‚.
гӱ„–?
ƒӱР¤–›–‘…•, ?ŒҤ•–›–‘…• ҥŠ‚–¡. и‘–›•: "ЮŒ? ‹Š¤…•†ҥ? •Œ›•Œ •†?–?…Ҥ •…Рƒ…•…?
ТŒҥдŒ‡
Šҥ–› ¡†РЖ†¡ ?…РŠ‚ ¤–ҥ¡–?ӱ•–›•…•, Рӱ› ‹РŒ‡…ŠҤ-ƒҥ…Ҥ…• ‹†›…Ҥ ›ӱҤŒ ¤†Р†¡–•",-
Œ‚ҥ†¡–•. ¶†¤–›• ?§%Ж†›ҥ… †›…Р†¡–•: "гŠ„–¡ ¡†РЖ†¡ ?–¡˜Р ›ӱҤ–¡ ¤†Р†¡–•, …
ТР…¤¡Œ‹†РŒƒ
›Ҥ† Œ‚‘–? Ҥ…ҥ…¤†¡ Ҥ†Р•–¡. гӱ„–¡ Фƒ…¡ µ†‡?†¡Œƒ›Œ, ¶…¤ҥŠ гӱ …†ƒ›†, Ю…Ҥ¤Š?
У…‹•†ƒ›†
ҤŠ¡Œ¤–ҥ… ›Š¡ц… Œ¡ц–ҥ¡…Ҥ ҤŒ‚–•".
- г†?… ¤–¡–?ӱ•–›•Œ •½% ŒЖ–ҥ, •½%‘§ - …‚„†?† ‹½Р–?…›. ¥…¡„†¡† ‹Š¤…•†ҥ?
?…¤•…Рҥ–Ҥ–?, ¤–ҥ¡–?ӱ• ?…¤•…Рҥ–Ҥ–? •½Рҥ§ •†?–? •…Рƒ…•–?† „†¡† …Ҥҥ…› ŒЖ†›
ҥŠ‚. ЮŒ‘–ц, Œ¡ц–ц •Š„† ҥŠ‚–¡, ?Œ ¡†РЖ†¡ ƒŒ‡…› ?–ҥ…¡¡… „ŠҤ•Œƒ…•ҥ†¡ ›ŒЖ†¡–•.
г–Ж† ƒŠҤ ŒЖ–ҥ Ж–¡…•, ?Œ? ¤…ƒ–Ҥ•–›…›–? Œ‡…-ƒҥ…Ҥ–¡ Ҥ½›•–?–›• „†ц ‹Œ¤¡…
Š‡„…•†ҥ? ›Ҥ† Ҥӱ?–ҥ–¡ ¤…ƒ–Ҥ•…› §Р?…ҥЖ†¡, ҥ½„–¡, … •Š„–‘† ‹Š¤…•†ҥ?–¡
ŠŒЖР…“Š‚–›•–‘† Ҥ–›…?, ‹…ҥ–? ҤŒ„–„† ŒҤ
Ҥ†Р•. г†ƒ† ¤…Р •†?–?…Ҥ ¡…ҥ…›. ЮŒ? ?–‚ Œ¡ц–ц¤Œ ‹Œƒ†¤•?ҥ…›•†? ƒŒ‡†¡ Ҥ†Р•–¡
Œ?–ҥ,
•ӱ„–? "Ž…ҥ?¡Š† ‡…Р¡Š”–" РŒ?…¡–›•†? ҥӱ„›Œ-ƒҥ…Ҥ „†Ҥ† ›ӱҤ•…› •–Р›†¡…?.
- а›–›•–„…, ›½?–›•–„… ¤…Р ¡†РЖ†¡ Ҥ…ҥ…¤†¡ ›ӱҤ•–„–?Œ Œ‚ –¡„† ‚§Р›–¡…• ӱҤ† ?Œ?
- г–Ж† ŒЖ–ҥ, ҤŒ¡†›¡†. ¥…Р ‹…Ж–• ¡†РЖ†¡ Ҥ–‡–• ‚§Р›–¡ ƒ†¤ ¤†?–¡ ƒŒ‡–?…¡.
г–Ж…Ҥ ›ӱҤ–¡ –›•…•. ЦŒ ?–‚ ŠҤ•–? Œ? ӱ?–ҥŒ: з‘–‘Œ ц–ҥ…‘–?…• ›†? ‹½Р„–› ƒŒ›•
Œ¡ц–Ҥ•–¡†‘†.
ž–¡, •–Ж…‚ ›ӱцҤŒ •ӱ›?…¡–? ¤†%†¡ Ҥ†Р•›† мҥ¡… Ҥ–‡–• Ҥ½ц–‡§ ¤†?–¡ Šҥ….
Т…ҥ–Ҥ¡…‘†
•Š•…Ҥ…¡ ?Œ ƒ…Р…? аҤ†, ·РҤ…„Š‚, Šҥ–›–›•† Œ›Œ „†¡ ›†?† мР† ‹–Рҥ˜ ӱҥ–•, ‚½„ „…
Ҥ†ц†
¤†?–¡…Ҥ, ¤…¡„†¡† ц–ҥ…‘–?…• ›Œ¡…ҥ•†¡-ƒŠ¤…ҥ•†¡ ¡…ҥ?…¡, ƒ…Р… Ж–¡… •РŠ ӱ¡–›
ҥ†Ҥ?…¡.
· ¤–ҥ¡–?ӱ•…¡ ‹РŒŠ‡ƒ†„†¡Š‚ - ‹Š¤…•†ҥ?–¡ •РŠ ӱ¡–‘Œ. Т…ҥ–Ҥ ›Œ‚–›•?–? ƒŠЖ…Ҥ
›Š‘†›,
•ӱ„–?, ҥӱ„›–?, ‹…Ж…ҥ…› Ҥ½ҥ†›.
- ·ҥ†Ҥ¤†‚ ↄŒРŒƒŠц, ?–ҥ…¡†? ˜•–Р ¤–ҥ¡–?ӱ• ?…¤•…Р „†¡† ƒ…›Š‚–¡ ?ӱ•ҥ…¡…›
ҥŒЖ…ҥ–¡.
Чц–¡Š, ҥ…ц •† Ж–¡… цŒ¡–? ‹Œц–¡ Ҥ…ҥ…¤–›„…: "ЦŠЖӱ¡…?…• ‹Š¤…•†ҥ? ҥŠ˜› ›Œ¡†¡
Œ?–ҥ".
- Ю–ҥ…¡†? ?Œ? ›–ҥ•…›, Šҥ–› •ӱЖ…‚ ҥŠ‚–¡, •ӱ„Œ ?†?¡…? Ҥӱ‡† ›Œ¡†¡, •ӱЖ†
‹½•–РҤ…ҥ†¡.
· •…Ҥ›–? ҥŠ•†Р…•ӱР–›•Œ ¤ҥӱц…‚¡–‚ …‚„†?–‘…Ҥ Œ?–ҥ. ·Р?Š‚–›•† ӱҥ?†? ЖŒ„–?…•
ƒŒ†¡¡–‚
Р†„…Ҥ”Š‚ҥ…›•† ˜•–Р •–Р›…ҥ•–¡, Ю…РŠ‚ Р†¤‹ӱ ҥŠҤ–› •Œҥ?†Ҥ†?…•, ‘ӱР¡…ҥŠ¤•
¤†?–¡…Ҥ
•§ц–›–?. ¶Œ‡–„† ŒЖ†›…Ҥ ҥŠ‚. г†ƒ† ?§%Ж§ ƒ†ҥҤ† ?Š†¡ •Œҥ…?…•, ҤŠ„†? ц–Ж–ҥ•…›…Ҥ

•½%…ҥ†›. Т–‡–• ТŠРŒƒ Œ ҥ…¤•?–¤† ?…РŠ‚-ƒҥ…Ҥ ?Œ›Ҥ…Р-Чҥ… ?ŒЖ–Р–›ҤŒ ҤӱЖӱ ½›…¡
„†¡†
Œ¡ц…•.
- гŠ„† ½›…¡‘–? ?†?¡…¡ ƒӱ‚ҥ…•–›–¡…-ƒҥ…Ҥ ¤ӱҥ†¡ Ҥ†Р•–• ?Œ? ТӱЖ–‘…¡–› ‚–ҥ?†,
?…РŠ‚
‚–ҥ?–¡ ¤•…•ӱ¤›Œ ¡†РЖ†¡ ½ц…›†¡ ҤŠ†¡…, ›ҤŒҥ ‹РŒЖР…??† ›Œ•–›•Œ, ¡…”ŠŒ¡…ҥ?¡–‚
‚Œ„–›
›Œ•–›•Œ ›ӱҤŒ ?ӱ•ҥ…¡†¡…, •½Рҥ§ мҤ¤‹†РŠ?†¡•-ƒҥ…Ҥ–? –›•–ҥ–¡…. Т†ц-?Œ? –›•†,
›ҤŒҥҥ…›•† Ҥ…‘¡† ‹Р†„?†•–¡ ›Ҥ† ‘…‹›†, ›…Ж…•›† ӱҥŒ. ФҤ ‹Р†„?†•ҥ…¡ ƒ¡Š?…¡Š‚–?›
›ӱҤ–РҤ
Œ‚–Р†¡… Ж–¡, ƒ†¤–ҥ…¡ м%Ж†Ҥ ҥŠ†›, ŠҤ›–ƒ–¡ ƒӱ‚„ŒР–Ҥ›…• Р†‡ŠҤ† Ж–ц –›•–?†
ŒЖ–ҥ, •…‡…ҥ–Ҥ›…• ƒӱР¤ ¤†?–¡ ŒҤ ›ӱ…Р…ҥ•.
- ·ҥ†Ҥ¤†‚ ↄŒРŒƒŠц, ŠҤ›–ƒ†-ƒҥ…Ҥ ¡†РЖ†¡ ?ӱ•ҥ…¡…› •½%…ҥ¡… Ж–¡, ŠҤ•–? ‚Œ„¡†?
–ҥ†.
г†, ҤŒҥ–¡…?, ‚Œц…-ƒҥ…Ҥҥ…¡…• ƒŒ‡†¡„…, ҥ…ц ¤…ƒ–Ҥ•–?…›•† ƒ†ҥ† ӱ‘…ҥ•–¡ ŒЖ–ҥ.
- г†ƒ†, ·РҤ…„Š‚, Œ¡ц…ҥ ҥ†Ҥ, "Ч¡ц–ҤŒ" ‘ӱР¡…ҥ–› ‹ӱ–¡†?.
- Цӱ ?Œ, Œ ˜‡…•†ҥ?¡Œ •½•Ҥ–¡ ҥӱ„–¡ ҥ†Ҥ•…?. гŒҥ?ҤŒ …‚¤•… •–Ж† –›•†¡…. Ц…?Š†¡
ҤŒ„–‡… •Š„† Œ‚ҥ–?…›„…? ‘ӱР¡…ҥ Р†„…Ҥ”Š‚–›, ?–˜•, ҥӱ„›Œ-ƒҥ…Ҥ…• •†Ҥ ›Ҥ† …Ҥҥ…•.
· ?–‚
•–ҥ…¡„… ŠҤ•–? Ж–¡… •–ҥ…¡†?: •–Ж…˜Ҥ ‹…›…ц† Ҥӱ?–ҥ…¡, Ҥӱ‘ӱ ½?–Р…¡ ҥŠ‚‡…. ?ӱ›…›
з Šҥ†‚„… „†¡† ›ŒҤ›–¡ ¤…ҥ…?ҥ†?, ¤–ҥ¡–?ӱ• ‹…›…›•–„… ¤…‚ ҥ†Ҥ•–›–? ƒӱц†¡
ҤŒ„–¡…. · •†
ҥӱ„›Œ-ƒҥ…Ҥҥ…¡ ?Œ? •–ҥ…¡†„… –ҥ†...
- Т–‡–• ?† ¡†ҥ† ‘…‹–›•† Šҥ†¡…. Тӱ¡…? ?–ҥ…¡¡… Ҥӱ›•–ҥЖ–‘Œ ҥŠ‚–¡? ¶…›-ƒ…›
‹Œҥ›–?Œ,
‚Œҥ•…›ҥ… Ҥ†ҥ›–?† ƒ†ҥ† Ҥ…ҥ–Ҥ¡…? ц–ҥ… ‹…Ж–•–›•…• ӱ•…Р†¡ ›ŒЖ†¡. СŒ¤¤Š˜¡Š¡–¡
ƒŠ‚‘†
ҥ…ц •–›•…Ҥ, •ӱ„Œ мР† ‚§¡–? ?ӱ–¡ ?Œ›•†¡. г†Ҥ ¡†ҥ–ҥ–Ҥ Œ‘¡–¤Œ ¤†?–¡…Ҥ ?†?¡…?
мР†
ҥŠ›†?„–‘†, •½Рҥ§ ¡…”ŠŒ¡…ҥ?¡Œ¤•˜¡ Ҥ…ҥ–Ҥ ҤŒҤҥ…›•† ‚½›•§ ?…Р„†‘ҥ…¡ ƒ†Р –¡‘†
ҤŒ„.
гŠ„–‘–? ?†?¡…¡ ТŠРŒƒ Œ ҥ…¤•?–›•† Šҥ–›† ?…РŠ‚-ƒҥ…Ҥ ‹†› ¤…‚–¡ ӱ?–ҥ…•. н¡
Œ¡„…Ҥ ¡ӱ¡–ҥ…¡ ҤӱЖӱ ¤…ҥ…?–? ҤŒҥ•–¡†?.



100296
************************************************************************
10—02

Палыме лийына: у лӱм

Маргарита Изиланова
Шочмо вер

Ял воктеке шуам. О, ймартле
Шочмо верын юж дене шӱлаш!
Могай сайын чучеш мландӱмбалне,
Писынракын келша ошкылаш.

Кукужат муралта, шӱмым туржын,
Сем шергашым темла сур турий.
Аваем, мӱндыр ӱдыржым ужын,
Куанен, ну, кузе ок вашлий?

Шокшо пӧрт, кинде-чай, чон поянлык
Ӱстелтӧрышкӧ мыйым ӱжеш.
Эр мардежше окна гыч пуалын,
Шӱргем лӱмын лыжган шупшалеш.

Шочмо вер! Шочмо ял! Поро калык!
Могай лишыл мылам улыда!
Ик ава дечын шочшо йоча гай
Илышлан куанен иледа!

Кайыккомбо
Кайыккомбын рӱзалте ош шулдыр —
Чоҥешталын эрта воктечем.
Пӱрымаш гай, шижам, южым шулын,
Поктыл возо шыман ончыкем.

Кайыккомбо, ит кодо тый мыйым,
Мыланем тае шерге улат.
Ит чоҥеште, вучалте, таҥ лийын,
Чарналтал, чоҥештемыс мыят...

Чоҥештен, мый ужнем шӱмбелемым,
Орлыкемым тудлан каласем...Кайыккомбо, тый пу шулдыретым,
Пчешет садиктак чоҥештем...

Но торла, торла мӱндыркӧ тудо.
Кидыштем лачак пыстыл шарнаш.
Саламемым наҥгай да ит мондо:
Толжо, пӧртылжӧ мыйын йолташ.

Мый ужам...

Шинчаштет мый ужам ший эҥерым,
Лиеш мо? Пурем вик йӱштылаш.
Леве вӱд ден нӧртен кап-кылемым,
Ужар шудыш шнчам каналташ...

Шинчаштет мый ужам канде пылым.
Лиешак гын — келшем чоҥешташ,
Пыл лоҥгашке шуам да ик кылжым
Тӱҥалам тышке-туш лӱҥгыкташ...

Шинчаштет мый ужам якте тулым.
Тудо — шӱдыр. Келшет гын — налам.
Куен кидышке тудын сескемжым,
Тӱҥаам тӱрлӧ велыш шаваш...

Шинчаштет мый ужам шке тӱсемым,
Лач ом пале, кузе логалынам...
Мый тушечын ом йом нимо семын —
Кече семын ончаш тӱҥалам.

Тӱрлӧ пединститут,
3-шо курс.



100396
************************************************************************
10—03
Петр Апакаев

Яныш Ялкайн да калык ойпого
Моско университетым тунем лекмек, Яныш Ялкайн 1931 ий 10 февраль гыч август
марте Марий кугыжаныш тоштерыште научный пашаеҥлан ыштен. Тыгодым
Г.Г.Кармазин дене
пачерлан шоген. Кок ученый шочмо калыкын ончыклыкшо, культуржо, историйже,
литературжо нерген чӱчкыдын мутланеныт. Кармазинын ватыже Зоя Ефимовнан
шарнен ойлымыж почеш, тыгай мутланымаш годым Гурий Гаврилович Я.Ялкайнын
ончыклык пашаж
нергенат ойым луктын. Самырык творческий пашаеҥ такше Москошко пӧртылаш
шонымыжым шылтен огыл. Тудын печкалт шушо талантше кумда корным кычалын.
Тыге Я.Ялкайн
Москош пӧртылеш, пӱтынек литератур да наука пашашке ушна. Тыгодым мондыман
огыл:
тудо образованийже дене фольклорым да этнографийым шымлыше еҥ лийын. Тидын
нерген ойлаш тӱҥалме деч ончыч изишак шеҥгек ончалына.
20-шо ийлаште, туныктымо пашан содержанийжым кумдан уэмдыме, тидлан келшыше

учебный план ден программе-влак ышталтыт. Тудо жапыште фольклорист-влакат
палынак чолгаҥыт, шке пашаштым икшывым ончен-куштымо сомыл дене кылдаш
тыршат. Калык
йӱла школ илышыште изи огыл верым налеш.
Фольклорым погымо да шымлыме паша 20-шо ийла мучаште да 30-шо ийла
тӱҥалтыште
поснак воранен кая. Тыште изак-шоляк йыгыр Юрий ден Борис Соколовмыт кугу
чулымлыкым ончыктат. 1930 ийыште Борис Матвеевичын колымекше, Ю.Соколов
чыла пашам
шке ӱмбакше налеш. Тудо М.Горькийлан возымо серышыштыже научно-шымлыше
учреждений (институт, академий-влакын да литературоведческий пашан кугу
нелылыкым чытен
илымышт нерген воза, научный вийын шала улмыжым палемда, фольклорым шымлыме
сомылым наукын задачыжлан келыштараш темла.
1932 ийыште Ю.М.Соколов М.Горький дене вашлиеш, нуно фольклористика дене
кылдалтше шуко йодышым каҥашат. Тиде вашлиймаш деч вара лӱмлӧ писатель
калык ойпого
деке мелын савырна да, шымлызе-влаклан чыла семынат полшаш тӱҥалеш.
1933 ийыште СССР Писатель ушем пелен калык творчестве (фольклор) секций
почылтеш. Ю.М.Соколов тудым 1941 ий марте, колымешкыже, вуйлата. Секций
кугу пашам
ыштен шоген. Фольклористикым йолымбак шогалташ элысе писатель-влакын 1934
ийыште
лийше икымше съездышт кугун полшен. Тушто калык ойпого да литератур нерген
шуко
мут йоҥген. М.Горький мучашмутыштыжо фольклорын исторический, сылнымут да
общественно-политический кӱлешлыкшым поснак палемден.
Ю.М.Соколов "Фольклор ден писатель съезд" статьяштыже ("Советское
краеведение",
1934, 10 ¹) тыге ончыктен: шуко нациян фольклорым чарныде погыман, ты
пашашке
туныктышо, школьник, агроном, колхозник, просветительский учреждений ден
МТС пашаеҥ, самырык еҥ, студент, завод пашазе, журналист, музыка ден театр
коллектив-влак ушнышаш улыт.
Ю.М.Соколовын шонымашыже шукталташ тӱҥалеш.
Я.Ялкайн, Москош пӧртылмекше, фольклорист да этнограф пашашке уло кумылын
ушна.
Тудо 1933 ий 24 августышто М.Горькийлан возымо серышыштыже сылнымут пашаште
калык ойпогым моштен кучылтмо, тудым савыктен лукмо йодышым тарвата, руш
писатель-влакын фольклор дене пайдаланаш йӧнышт утларак улмо нерген
увертара да умбакыже
воза: "Ятыр калыкын эсогыл тачысе кечылан келшыше тема дене ик фольклор
сборникшат уке. Ожнысо фольклор нергенже ойлыманат огыл. Мутлан, марий
йылме дене (марий калык, ончычсо черемис-влак, Марий областьыште,
Башкирийыште, Уралыште илат;
нуно йылме, илыш-йӱла да культур шот дене эрвел, олык, курык марийлан
шелалтыт;
чылаже пел миллион наре улыт) В.М.Васильевын "Фольклор" лӱман изирак
сборникше
гына лектын (Москва, Центриздат, 1931, 10 печ. листа, рушлаш кусарыме
огыл).
... Тыгеракын, Марий писательын печатлыме фольклор материалым кучылташ
йӧнжӧ
уке, тыгай материалым чыланжак погаш пижын огыт керт...
Пиалешем, мыланем йолташем дене пырля, эрвел да олык марий коклаште 600
мурым
(тушеч шӱдыжӧ семжыге) погаш йӧн лийын. Тылеч посна йомак, тушто, калыкмут,
пале, кумалтышмут-влакым да молымат марла возен налынам.
Тиде материалым мый шкемын марла возымо изи да але лушкыдо ойлымашлаштем
кучылташ тыршем (сылнымутан литературышко 1933 ийыште веле пӧртылынам).
Те самырык тукымым художественный творчествыште фольклорым кучылтмо опытда
дене
палдареда гын, путырак сай лиеш ыле. Тидым "Литературная учеба" журналын
страницылаштыже ыштеда гынат, йӧра ыле...
Алексей Максимович, Те марий калыкын мурышко шыҥдаралтше поэтический
культурыж
дене кеч изишак палыме лияш, моткоч поян тиде материалым шке
творчествыштыда кучылташ кумылаҥыда гын, Тыланда "Марий муро" книган
рукописьшым ончалашда куанен
колтем. Тушто литературлан обзор, муро творчествым лончылымо статья
(кокытшат
рушла), 500 муро да нунын рушла текстышт улыт..."
М.Горький вашмутым тиде ийынак августышто пуа. Тушто Я.Ялкайнын темлыме
рукописьым ончал лекташ кумылан улмыжым ончыкта тудым "колташ але кондаш"
йодеш. Писатель воза: самырык автор-влак фоьклорым огыт пале але пеш
начарын палат; такше
вет нуно шке фольклор дене пырля союзный республикыласе да автономный
областьласе калык-влакын фольклорыштым палышаш улыт. Алексей Максимович
марий шымлызын
тӱҥалме пашашжым кӱлешанлан шотла.
Писатель Юл, Сибирь, йӱдвел кундемлаште, Кавказыште илыше тыгыде калык-
влакын
еҥыштым чумыраш да, нунын вийышт дене кӱлеш материалым поген, "Наш
фольклор. Устное народное творчество племен Союза Соц.Советов" книга
аршашым лукташ тӱҥалаш
темла. "Тидын нерген шоналтыза, а кузежым-можым вашлийме годым каҥашен
налына",—
воза серышыже мучаште Максим Горький.
Тиде жапыштак Я.Ялкайн Кугыжаныш литератур музейын фольклор пӧлкаже да СССР
Писатель ушемын фольклор секцийже дене кылым кучаш тӱҥалеш. Пӧлкат, секцият
шке
пашаштым план почеш вияҥден толыт.
1936 ий 26 мартыште фольклор секцийыште С.Гасвианин" Абхаз ден сван
фольклор"
докладшым, СССР Наука академийын аспирантше К.Четкаревын Марий книга
издательствыште лекше муро сборник нерген ойлымыжым, тыгак Удмурт, Украин,
Ленинград кундемлаште фольклор материалым кузе погымо нерген каласкалымым
колыштыт.
Тиде ийынак ноябрьыште Я.Ялкайн фольклор секцийыште "Марий муро да тудын
историйже" докладым ышта, тыштак кусарыше, поэт Э.Е.Левонтин марий мурын
ойыртемже
нерген каласкала. Ю.М.Соколовын темлымыж почеш Я.Ялкайн "Марий сылнымутым
вияҥдымаште фольклорын рольжо нерген" статьям воза да "Литературный критик"
журналын
1935 ийысе 8-ше номерешыже савыкта. Тушто автор палемда: марий писатель-
влак
фольклорлан утларакшым ожнысо пагыт нерген возымо годым эҥертат. Тидым
Я.Элексейнын этнографий ден фольклор материалымат, социально-бытовой,
экономический
шӱлышымат историй гоч умылаш лийшын сӱретлен кертмыжым ончыктымо. Тыгак
С.Чавайнын, Эсай Чапайын, Дим.Орайын, М.Шкетанын, А.Эрыканын, О.Шабдарын
произведенийыштым ушештарыме, поснак мурын марий илыш-йӱлаште кумда верым
налын шогымыжым
палемдыме.
"Марий фольклорым але пеш шагал шымлыме,— возен тиде статьяштыже Я.Ялкайн,
— туге гынат тудо сылнымутан марий литературлан вияҥашыже ятыр полшен да
кызытат чот
полшен шога. Тидыже исторический темылан возышо писатель-влакын пашаштышт
утларак раш коеш. Вет нунылан фольклор марий-влакын ожнысо илышыштым пален
налаш
полшышо тӱҥ йӧн лийын шога".
Я.Ялкайн 1933 ийыштак ямдылен шуктымо "Марийские песни" сборник нергенат ок
мондо. Тиде рукопись нерген МарНИИ директор В.А.Мухинат пален да
Ю.М.Соколовлан тыгай серышым колтен: "Мне сообщили, что издательство
"Академия" интересуется
фольклорным материалом по марийской национальности.
Не имея возможности видеться с Вами лично (ввиду отъезда моего из Москвы),
мне
все же хотелось бы узнать:
1) на сколько печ.л. издание рассчитано?
2) какого содержания (песни, былины, загадки)?
3) в каком переводе (подстрочном или художественном)?
4)для какой цели предназначается издание?
5) гонорар?"
Я.Ялкайн 1933 ий 10 августышто "Академия" издательствыш возымо серышыштыже
муро
книгалан ямдылыме материалым радамыш кондаш, ончылмутым келыштараш сӧрен,
мурым
руш йылмыш кусараш поэтым шке ойырен кертыда манын, каласен да книгам
сӧрастарымашке "талантан марий художник М.Ф.Токмурзиным" ушаш ойым ыштен.
Ю.М.Соколов марий фольклористика верч чот колянен. Тудо 1933 ий 23
августышто
В.Мухинын, В.Васильевын, Я.Ялкайнын марий фольклорым савыктыме нерген
ойыштлан
теве кузе вашештен: "Мый декем, фольклор секцийым вуйлатыше деке,
"Академийын"
вийже дене кусарыме марий фольклорым савыкташ кӱлмӧ нерген икмыняр ой
пурен. Эше
телымак мый денем финн-угор калык-влакын йылмыштым да поэзийыштым шымлыше
кумдан
палыме еҥ Васильев йолташ кок гана мутланен. Моло марий-влакынат марий
фольклорым погымо да шымлыме пашам виян ыштымыштым мый паленам. Тиде —
Йошкар-Олаште
марий культурым научно шымлыше институт директор, Эрвел калык-влак
институтышто
ончыч мый денем аспирант В.А.Мухин йолташ, весыже — мыйын ончычсо
аспирантем
Кармазов (Кармазин Г.Г.— П.А.) йолташ, пытартышлан — Ялкаев йолташ. Нунылан
темлышым: марий фольклор дене книгам пырля лукмо нерген ваш-ваш мутланен
келшыза,
негызшылан Марий шымлыше институтын материалжым налза. Чаманен каласаш
логалеш,
вашмут шотеш мый да издательстве пеле-пула вашмутлам гына нална".
Умбакыже Ю.М.Соколов, марий-влакын культур да йылме могырым ойыртемалт
шогымыштым шотыш налын, тыге темла: пашалан тӱшкан пижман, Йошкар-Оласе
Марий институт
пелен фольклор группым ыштыман чыла вере илыше марий-влакын фольклор
ойыртемыштым ончыктыман. Моско ученый группым вуйлаташ В.Мухиным темла,
книгам 1936 ийыште савыкташ ойым пуа. Но Йошкар-Олаште Ю.М.Соколовын
шонымашыже илышыш пурталтде
кодеш. Издательствын портфельыштыже лач Я.Ялкайнын рукописьше веле лийын.
Тиде
пашалан Юрий Матвеевич рецензийым ямдыла. Тушто тудо марий ученый нерген
ятыр
поро мутым каласа, тидын годымак рукописьыш икмыняр вашталтышым пурташ
темла.
Тудо палемда: ончылмутышто марий калыкын социально-экономический да
политический
пӱрымашыжым, олык, курык да эрвелмарий-влак кокласе ойыртемым кумданрак
почын
пуыман, кажне мурын могай тӱшкаш (олык, курык, эрвел) пурымыжым ончыктыман.
Рецензент шонымыж почеш, книгаште марий илыман верлам ончыктышо карт да
шагал палыме мутлан умылтарыше мутер лийшаш улыт; савыкташ пуымо деч ончыч
рукописьым
ончал лекташ МарНИИ-ш колташ кӱлеш. Марий мурым кусарыше семын Ю.Соколов
опытан
йылмызе Нейштадтым темлен.
"Академия" издательстве муро сборникым лукташ келшен: тушто текст-влак деч
посна
кок листа наре кугытан ончылмут, ик листа наре умылтарымаш да ныл тӱжем
корно
наре муро лийшаш улмаш.
1935 ий 14 ноябрьыште Я.Ялкайнын ямдылен шуктымо "Марийские песни"
рукописьым
фольклор секцийыште каҥашат. Тӱҥалтыш мутыштыжо Ю.Соколов каласа: "Кавказ
ден
Средний Азий дене таҥастараш гын, Юл воктене илыше калык-влакын, поснак
марийын,
поэзийышт пеш шагал палыме, садлан фольклорист-влакын задачышт — нине калык-
влакын фольклорыштым книга дене лукташ да тиде поянлык дене кумдан палымым
ышташ".
Ю.М.Соколов Я.Ялкайнын погымо мураршашым пеш кӱлешанлан шотла, ончыкыжо
лекшаш
книган, тушко пуртымо муро-влакын содержаний шот дене веле огыл, тыгак
сылнылыкышт денат шергакан улмыштым палемда.
Тудо воза: "Ялкаев йолташ — пеш тале, фольклорым йӧратыше погызо. Ты
шотышто пеш
шуко пашам ыштен. Тудын ямдылыме книгам Марий областьысе учрежденийла дене
пырля
рушла лукташ темлышым, шкежак Марий институтын директоржо, Эрвел
институтышто
слушателем лийше В.Мухинлан возен колтышым: марий общественность, Марий
научно
шымлыше институт тиде йодышым ончен лекшаш улыт". Тылеч вара ученый
вашмутым шуко жап вучен. Но серыш куандарен огыл: МарНИИ Я.Ялкайнын
сборникше олмеш шке пашаеҥже-влакын погымо мурылам темлен.
Тыге лиймеке, Ю.М.Соколов В.Мухин деч материалым вучаш тӱҥалеш, но тудым
кок ий
гычат вучен ок шукто. Тиде жапыште Я.Ялкайн калык творчествым погенак пога,
ты
темылан статьялам тӱрлӧ изданийлаште савыктен шога да "Марийские песни"
сборникым лукташ кӱлмӧ нерген Ю.М.Соколовлан ойым ышта. Гослитиздат ден
"Академия" издательство тидлан ваштареш огыт лий. МарНИИ гыч материал
укелан Юрий Матвеевич
Я.Ялкайнын сборникшым Марий институтышто ончал лекташ йодеш. В.Мухинлан
ынде
келшаш гына кодеш. Кутырен келшат: тиде муро сборник сылнымутан, рушлаш
кусарыман книга лийшаш, но муро-влакын чоҥалтмышт, размерышт да моло
ойыртемышт шотыш
налалтшаш.
Мурым рушлаҥдаш поэт-влак Э.Левонтин, А.Бондаревский, Н.Берендгоф,
В.Бугаевский
пижыт. Нунылан паша куштылго лийже манын, Я.Ялкайн кажне корнышто
ударенийым ончыкта, тӱҥ ойлам йымач удырал палемда.
Ю.М.Соколов рушлаш кусарымаште могай нелылык логалмым ончылгоч шижын: марий
мурылаште шинчаш койшо реалистический сын-кун, ойыртем ок сите, нуно
айдемын, мурышо еҥын келге чон шижмашыжым, кумылжым почын пуат, садлан,
йылмым палыде, муро-влакым кусараш ок лий...
Ямдылен шуктымек, Ю.М.Соколов рукописьым Гослитиздатыш колта, но редактор
Шенгели савыктен лукташ ваштареш лиеш. Тудо воза: сылнылык уке, удан огыл
кусарыме
гынат, поэтический рашлык ок сите, марий произведений-влак эстетичность
шотышто
пайдале огытыл; а вес редактор, Беспалов, "эстетически удан йоҥгалтше
произведенийлам луктын кудалташ, сайжым гына кодаш" темла.
Ю.М.Соколов Гослитиздат пашаеҥ-влаклан кажне калыкын творчестве поянлыкше
ойыртемалт шогымым умылтарен ок сеҥе. Вара адакат фольклор секцийыште
мутланымаш эртаралтеш. Тыгодым Юрий Матвеевич теорий йодышымат ӧрдыжеш ок
кодо.
Я.Ялкайн тиде погынымаште мурын кузе шочмыж нерген ойла, тудын негызшылан
производительный пашам шотла, тошто мурын социальный сынже нерген умылтара.
Тыгак кужу муро ден такмак кокласе ойыртемым рашемда, нунын ойыртемалтше
сыныштым, тематикыштым, сылнылык да жанр ойыртемыштым почын пуа.
Вара мут Э.Левонтинлан пуалтеш. Поэт кусарыме пашан нелылыкше нерген ойла
да
финн-угор калык-влакын мут поянлыкыштышт ударенийын вержым шотыш налаш,
мурышто
силлабический ден тонический чоҥалтмашым ужаш кӱлмым палемда. Умбакыже тудо
марий мурын чоҥалтме ойыртемжым кумдан лончыла, шке шонымашыжым ятыр пример
дене
пеҥгыдемда.
Э.Левонтин марий мурын сылнылык ойыртемжым сайын шымлен, тудым удан огыл
шинчен.
Кусарыше шкеже тыге палемден: марий мурым келгын умылаш тудлан Я.Ялкайн чот
полшен, поэт шке пашаштыже Ю.М.Соколовланат эҥертен. Пытартышлан тудо тыгай
шонымашым каласа: "Мый руш поэт улам, национальностем дене — шке калыкемын
йылмыжым
палыше да йӧратыше еврей. Мыйын личностьыштем кок национальностьын — пеш
поян,
акрет годсо литературан еврей йылмын да руш йылмын — иктыш ушнышо
ойыртемышт
уло. Ик случай мыйым марий муро поянлык дене ушен, сандене пеш пиалан улам.
Марий муро сылнылык шотышто кугу акан огыл манше-влаклан ӧраш веле кодеш.
Тудо
оҥайлыкше дене шкеж деке шупшын шога. Чыла тидым ончыкташ да, эше утларак
волгалтше манын, чияжым моштен почын пуыман. Кусарыше руш поэт-влакым
кораҥдаш
огыл, а шупшын шогаш кӱлеш".
Тиде погынымаште Я.Ялкайн муро-влакым марла лудын, а Э.Левонтин — рушлаш
кусарымым. Тылеч вара шуко йодышлан вашмутым пуаш логалын. Марий муро деке
интерес
нӧлталтын. Акрет годсек эрвел элласе, Персийысе поэзий дене, Руставелин
возымыж
дене марий поэзийым таҥастарен, рашемдаш тыршен мутланымаш ылыжын.
Курыкмарий
поэзий нергенат мут тарвана. Палемдат: тудын ойыртемже, шке шотан улмыжо
сингармонизм гыч лектын шога. Тиде сингармонизмже произведенийын йоҥгалтмыж
годым конча.
Марий калык поэзий поян, палемдат ойлышо-влак. Тудлан С.Чавайн, Н.Мухин да
молат
шке творчествыштышт моштен эҥертат да кучылтыт, нунын возымыштым фольклор
пойдара, тунамак поэт-влак калык ойпого деч умбаке каят, поэзийышт рушын
деке лишемеш.
Погынымаште руш поэт Ф.Дудоров Я.Ялкайнын рукописьшым кӱкшын акла, марий
ученыйын вич ий жапыште чарныде пашам ыштымыж нерген ойла. "А.М.Горькийлан
рукописьым
лудаш пуымыж деч вара материал-влакым радамыш кондаш кугу вийым пыштыме.
Марий
областьысе чыла районышто такмакым, обрядовый, патырлык мурым да молымат
погымо.
Тиде — пеш неле, кугу тыршымым, уло кумылым йодшо паша... Яныш книгам
ямдылыме
сомыллан уло чонжым пуэн. Да шуко ий годым чарныде, кыртмен поген, возен
налын,
радамыш конден",— палемда тудо.
Погынымаште В.М.Васильеват лийын. Тудо умылен: мутланымаште марий калыкын
мурыж
гоч тудын чурийже, чон поянлыкше, ӱнарже, моштымашыже, культуржо аклалтыт.
Марий
ученый дечын, йылме да фольклор наукын еҥже дечын, кӱлешан шонымашым,
аклыме ойым вученыт. Валериан Михайлович ӱшаным тӱрыс шуктен, марий йылме,
тудын йӱк поянлыкше, муро чоҥалтме йӧн да шомакым рушлаш кусарыме годым
могай нелылык лийме
нерген радам дене каласкален пуэн.
Рукопись шотышто тудо тыгай ойым ыштен: тушеч келшыдыме муро-влакым
кораҥдаш,
вес номерлам пурташ, утларак кӱлешан, яндар да характерный сем-влакым
приложений
семын пуаш. "Мыйын кызыт 700 текст да нунылан 700 сем уло. Тиде поянлык гыч
утларак йоҥгалтше, антологий сынан шӱдӧ наре мурым ойырен налаш лиеш ыле",—
мучашла шке ойжым В.М.Васильев.
Тиде погынымашке Я.Эшпайымат ӱжыныт, тудат марий муро нерген шке шонымыжым
кала-сен. Композитор палемден: мурышто мут да сем ик кылдышым ыштат, садлан
семым,
утларак сылнын йоҥгалтшым, образец семын пуыман. Яков Андреевич тӱрлӧ вере
илыше
марий-влакын мурышт икте-весе деч мо дене ойыртемалтмым почын пуэн.
Иктешлан ойлымыж годым Ю.М.Соколов МарНИИ-н марий мурым лукмо деч
кораҥмыжлан
ӧрмыж нерген каласа, садлан пашаште улшо ситыдымашым шке вий дене кораҥдаш
ойым
пуа, палемда: "Ялкаев дене пфрля ыштышыла, мый ужынам: тудо пашаште йӱла.
Ялкаевлан тиде сборник — илышыжын ужашыже, тудын пашажым мый эре ончен
куанем, йӧратен онченам". Ученый рашемда: южо фольклорист поэтикын
национальный формыжым руш
формо дене вашталташат тореш лийын огыл. А ончетше гын, руш культурым
фольклорный национальный формо дене пойдараш кӱлеш.
Каҥашымаште тыгай ойым пидыт: пашам умбакыже шуяш, сборникым тӱрлӧ сынаным
ышташ, МАО-н 15-ше идалыкшылан сай книгам лукташ, "Литературный газетеш"
марий
фольклор страницым савыкташ (тиде сомылым Ю.М.Соколов шке ӱмбакше налеш).
Материалым верысе архивлаште да моло верлаште погаш, лингвист, писатель,
фольклорист-влакын полшымышт дене поэтикын южо йодышыжым шымлаш манын, Яныш
Ялкайным
Йошкар-Олашке колташ пунчалыт.
Тиде ийынак 23 декабрьыште В.Мухин деч рецензий толын шуэш. Тушто "Муро-
влакым
келшышын кусарымылан" шотлымо. А кок кече гыч СССР Писатель ушемын Марий
отделенийжым вуйлатыше П.Карпов дечат "Положительный резюме" пура.
Я.Ялкайн Йошкар-Олаште 1935 ий 25 ноябрь гыч 25 декабрь марте лиеш. ВКП(б)
Марий
обкомын секретарьже Ч.И.Врублевский дене вашлиеш, фольклор нерген мутым
луктеш.
Секретарь социализмым чоҥымаште калык устный творчествын кӱлешлыкше нерген
ойла,
фольклорлан эҥертен, массовый мурым шочыктымашке поэт ден композитор-влакым
шупшын шогаш, шымлыме пашаште наукылан эҥерташ темла, МНО-н юбилейже вашеш
марий
муро-влакым рушла савыктен лукташ палемдымым сайлан шотла.
Ч.И.Врублевский дене вашлийме деч вара Я.Ялкайн "Фольклорым кузе погаш"
статьям
воза да "У вий" журналын 9-10 номерлашыже савыкта, "Марий коммуна"
газетешат
фольклор нерген материалже лектеш, Я.Ялкайн Марий научный институтышто,
музейыште, редакцийлаште муро поянлык дене палыме лиеш, шымла, мурым погышо-
влак дене
кылым ышта, кусарыме пашалан ятыр жапым ойыра. Погымо тӱжем утла муро гыч
пелыжлан подстрочникым ыштен, машинкеш печатла нотный примерлам радамыш
конда, тӱшкалан шеледа. Ыштыме пашаж нерген писатель погынымаште каласкала,
марий поэзий ден
прозым рушлаш кусарыме нерген мутланымашым тарвата, тиде пашам вияҥден
колтымаште теоретический шымлымаш укелан коляна.
Кусарыме годым формым гына шотыш налме ок сите, содержаният, национальный
шӱлышат аралалт кодшаш. Ойлышо-влак А.Бондаревский ден Э.Левонтинын
кусарыме мурылаштым утларак сайлан шотлат. Но, палемдат МарНИИ директор
В.А.Мухин ден Писатель ушем вуйлатыше П.К.Карпов, руш ден марий йылмыла
коклаште ойыртем кугулан
икгай знаениян, мутым муаш неле садлан ритм ден пифмым тӱрыс шотыш налме
годым
эмоциональный шӱлыш, сын ӧрдыжеш кодын кертеш.
Мо кӱлешым ыштен шуктымеке, тыгай шонымашыш толеш: областьыште фольклорым
погымо
паша "самотек" шот дене, научный негыз деч посна кая, раш программат,
вуйлатышат
уке, погымо материалжат шагал савыкталтеш, верысе организаций-влак
фольклорын
кӱлешлыкшым огыт акле, а газет-влак литературно-художественный материалым
шагал
савыктат, фольклор нерген умылымашышт куакш, теорий паша ок ышталт, поэтик
нерген декабрьыште тӱҥалше дискуссий лингвист ден литератор-влакым ушен
кертын
огыл, марий поэтикым шымлымаш укелан кӧра руш йылмыш кусарыме паша окшакла.
Я.Ялкайн Йошкар-Олашке миен толмыж деч вара, чылажымат шотыш налын, пашам
мучашла. Йылмызе М.П.Чхаидзе рукописьлан рецензийым воза. Ынде "Марийские
песни" тыгай содержанийым налеш: а) От составителя) к вопросу о появлении
песни, социальное содержание марийской дореволюционной песни, указатель
литературы; б) О марийском фольклоре; в) Песни: о вождях, комсомоле,
советах, колхозе, Красной Армии, культурной жизни; рекрутские, свадебные,
любовные, похоронные... песни.
Я.Ялкайн муро сборникын ончылмутыштыжо палемден: сборник тӱрлӧ районлаште
илыше
марий-влакын мурышт да такмакышт гыч шога, нуным руш йылмыш кусарыме годым
сылнымут формым арален кодаш тыршыме, материалым тематический принцип йӧн
дене вераҥдыме. Книга мучаште мурышо да кусарыше-влакын лӱмыштым пуымо.
Кусареныт Э.Левонтин, А.Бондаревский, Н.Берендгоф, В.Бугаевский, С.Клычков
да П.Карпов. Тыгак
нотный пример уло.
Сборник 363 мурым авалта. Нуным Я.Ялкайн, А.Бикмурзин (А.Бик), В.Васильев,
Я.Эшпай, Ф.Юадаров, Ш.Булат, С.Чавайн, Т.Евсеев, Г.Кармазин погеныт.
Я.Ялкайнын Центриздатыш (варажым Гослитиздат) А.П.Рябининалан 1936 ий 10
октябрьыште возымо серышыштыже лудына: "Н.Тишинын вуйлатымыж почеш БашНИИ
марий-влак
коклаште пеш шуко фольклор материалым поген. Тудын полшымыж дене мый у
сборникым
ямдылаш тӱҥалам. Карпов обкомыш колтымо серыш-рецензийыштыже рукописьыш
пелыж
наре эрвелмарий мурым пуртымылан шылтала гынат, тыгай мурым ӧрдыжеш ынем
кодо.
Вет чыла марий гыч 50 процентше Марий областьыште огыл, а Уралыште,
Башкортостаныште, Татарстаныште, Сибирьыште, Киров крайыште ила. Нине 50
процент марий-влакын шке йылмышт, шке культурышт, шке фольклорышт уло.
Шке принципем шотыш налын, наука пашаштемат, сылнымут творчествыштемат
посна
районысо але посна областьысе марий калыкым огыл, а чыла районым шотыш
налаш
тӱҥалам. Ончыкыжат мый шке корнем дене каяш тӱҥалам; критик-влак рукописем
кораҥдаш тыршат гынат, посна кундемласе тӱшка-влак дене гына ом серлаге.
Кызыт
пошкырт марий-влакын фольклорыштым погем, тыгак Уралыш каяш шонем, а Марий
областьысе фольклорым 1930 ийыште Шернур, Оршанке, Торъял кундемлаште
Лашманов,
Искандаров дене пырля погенам. Ончыкыжат тиде пашам чарнаш ом шоно".
Тыге шочын Я.Ялкайнын муро сборникше. Но тудо ош тӱням ужын ок шукто, а
такше
договорымат ыштыме улмаш. Чаракым "Наша страна" журнал редакцийын
вуйлатышыже
С.Минц, Гослитиздат гыч редактор, МарНИИ шынденыт. А.П.Карпов партий Марий
обкомыш уда рецензий-серышым колтен.
Москосо ЦГАЛИ-ште (Центральный государственный архив литературы и
искусства)
Я.Ялкайнын Ю.М.Соколовлан возымо лу утла серышыже да икмыняр вашмут
аралалтыт,
нуно чыланат муро сборникын шӱлыкан пӱрымашыж дене кылдалтыныт.
Лектын шудымо "Марийские песни" книга Я.Ялкайнын творческий
биографийыштыже,
фольклор пашаштыже ик ужаш гына. Тудо фольклористика дене кылдалтше шуко
йодышым
тарвата, кусарыме пашан неле улмыж нерген каласкала, тунамак еҥ-влакын
шинчымаш
кӱкшытыштым, проблемым умылен кертмыштым да моральный тӱсыштымат раш почын
пуа.
Ю.М.Соколовын тыршымыжлан кӧра 1937 ийыште СССР калык-влакын творчествыштым
иктешлыше муро книга лектеш. Тидын нерген ойым М.Горький эше 1933 ийыште
Я.Ялкайнлан возымо серышыштыже ыштен. Но кугу академический изданийыште
Я.Ялкайнын
лӱмжымат, погымо мурыж гыч иктыжымат огына уж.
Я.Ялкайн умылен: фольклор сылнымут творчествылан корным почеш, тудлан
вияҥашыже
эҥертыш лийын шога. Писатель шкежат фольклорлан кумдан эҥерта, ты темылан
икмыняр статьям воза. Нунын коклаште — "Фольклорное движение среди мари"
("Советская
этногарфия', 1934, 1-2 ¹). Тудын негызшылан "Марийские песни" сборниклан
ямдылыме ончылмутым шотлаш лиеш. 30-шо ийлаште тыгак "У корнышто", "Марий
фольклор
нерген икмыняр ой", "Чавайн ден фольклор", "Фольклор", "Фольклорым кузе
погаш",
"Муро ден литератур" статьялам сера.
Я.Ялкайнын калык илыш-йӱлам, устно-поэтический творчествым шымлен, пален
шогымыжо да мастарын кучылтмыжо тудын сылнымут пашажлан ойыртемалтше тӱсым,
чон сымыстарыше вийым пуэн.



100496
************************************************************************
Палыме лийына — у лӱм
Лидия Кудрявцева

Лидия Николаевна Кудрявцева 1953 ий 22 февральыште Марий Эл Республикысе
Тошто
Крешын ялеш шочын. 1976 ийыште Йошкар-Олаште кастене тунемме кыдалаш школым
пытарен. "Марсельхозмонтаж" трестыште пашам ыштен, тыгодымак тунамсе калык
творчестве пӧрт пелен чумырымо "Эрвий" хорышто мурен. Кызыт Шкетан лӱмеш ял
озанлык
предприятийыште пашам ышта. Ялысе культур пӧрт пеленсе "Эреҥер" калык
ансамбльыш
коштеш.
"Сылнымутан литературым йоча годсекак йӧратем. Почеламутым шукертсек
возкалем,
но серымем ондак печатьыш пуаш сӱсаненам. Икымше почеламутем 1990 ийыште
Оршанка
район газетеш савыкталтын",— воза мурпашаж нерген Лидия Кудрявцева.
Тудын почеламутшо-влак лывырге йылман, чынже денак марий ӱдырамашын гай
ныжылге
кумылан, кӱлеш верыште чолга шомакан улыт.

* * *
Таче пеледалтын писте,
Кече кӱшыч шыргыжеш.
Мыланемже мо ок сите,
Шӱм-чонемже вургыжеш.

Канде волгыдо каваже.
Йыр моторлык, юж яндар.
Мо ок сите — мый ом пале.
Молан чон йӱла тынар?

Пиалемже воктенемак,
Но шӱмемже куш ӱжеш?
Мо ок сите мыланемже,
Мом эше чон кычалеш?

ШЫЖЕ СӰАН
Пытыш тургым нур ӱмбалне,
Ынде мланде каналта.
Шочмо ялыште куаналын
Сылне сӱан йӱк шокта.

Колыштын йомартле семым,
Утларак чон куана.
Шыже сӱан тарванен гын,
Шуйна ончык илышна.

КОЛЫЗО РВЕЗЕ
Ну молан, молан гын
Тышке толынам,
Молан сер воктене
Тыйымак ужам?

Ой, тый, рвезе, рвезе,
Вӱдыш мом ончет?
Огеш чӱҥгӧ колжо,
Так арам вучет.

Ончалаш улнеже...
Пыртак ӱмбакем,
Шинчат вӱд деч молым
Огеш уж, уке.

Ой, тый, рвезе, рвезе,
Ончал ӱмбакем.
Мый вет воктенетше
Шаҥгысек шогем!

Вуйым кӱш нӧлталын,
От ончал, шижам.
Кугун шӱлалталын,
Кидым лупшалам.

Ой, тый, рвезе, рвезе,
Чон йӱкемым кол.
Тылат шергыракше
Чынжымак мо кол?

Эҥырвоштырым налаш
Кевытыш каем,
Воктекетше шинчын,
Колым эҥырем.

Ала тый тунамже
Мыйым ончалат?
Кеҥеж умыр касын
Вашлиймаш ӱжат?

ШӰДЫРАН КАСТЕНЕ
Кеҥеж йӱдшӧ кӱчык,
Пеш вашке шула.
Кӱчык рвезе пагыт
Пеледалт эрта.

Кидыш кидым налын,
Шинчашкем ончет.
Шокшын шыргыжалын,
Мом-гынат шонет?

Ок кӱл кызыт мутшо,
Каласа шинчат.
Тусо кок ший шӱдыр
Омешат конча.

ТЕК ЙОГА ЯНДАР ПАМАШ
Лупсым келын, эр еда тый
Молан корным тыш тошкет?
Памаш вӱдым йӱаш манын,
Ала мыйым вашлийнет?

Тышке итак кошт, йодам мый,
Ок кӱл эртышым шарнаш.
Тек йога, она пудырате,
Куп воктен яндар памаш.

"Титакан улам",— ойлет тый.
Ну, а мыйже мом ыштем?
Тыйын йоҥылыш лийметым
Садак ом керт тӧрлатен.

Весела сӱанет ыле,
Чон корштенак онченам.
Шонен отыл тунам тые
Мыйын нерген йӧршынат.

Тышке тый коштметым чарне.
Модыш огыл ушнымаш.
Тек йога, огеш пудыране
Куп воктен яндар памаш.

Шкет коштам кастен урем ден,
Шкетын шӱдырым шотлем.
Шӱшпык йӱкым колышт шкетын,
Ойганем мыят, таҥем.

РВЕЗЕ ЖАПЕМ
О, тый рвезе жапем,
Эртенат тӱтанла.
Вашлиялын, "Салам"
От пелеште тетла.

Эреҥер олыкем,
Ший вӱдан Ошлаэм,
Йӧратен ончалам,
Мондаш ок лий тендам.

Ший памаш, модылдал,
Тугагак йыргыкта.
Пиалан пагытем
Адакат шарныкта.

Эреҥер олыкем,
Ший вӱдан Ошлаэм,
Огеш лек уш гычем
Кеҥеж умыр касем.

Огеш тол мый декем
Ынде рвезе кастен.
Ломбержат пеледеш
Мылам огыл йӧршеш.

Эреҥер олыкем,
Ший вӱдан Ошлаэм,
Тендан дене кастен
Огеш йоҥго мурем.

Капка ончык лектам,
Олымбаке шинчам,
Шӱшпык мурым шулен
Шонкален колыштам.

Эреҥер олыкем,
Ший вӱдан Ошлаэм,
Рвезе жапше кунам
Воктечемже эртен?

ЭРТА ЖАПНА
Вашкена ме ала-кушко,
Огеш пыте сомылна.
Лым она лий кече мучко,
Она шиж — эрта жапна.

Ик кастене, трук шогалын,
Йырым-йырет ончалат,
Ӧрмалгет — кеҥеж эрталын,
Вучо йӱштӧ толмымат.



100596
************************************************************************
Валентина Изилянова

Йӱк ото

ШОЧДЫМО ПОЧЕЛАМУТ НЕРГЕН МУТ

Огеш кӱл чаманыме
мудымо корным
(Ончем лӱддегечын кагазын ош порым).
Вет мландышке толдымым пагыт ок толо:
Мо шочын огыл гын,
огеш коло,
Кодеш пагыт шудымо сылне тораште,
Яндар шонымашын пеледыш ораште.
Эсен лийже мландышке толдымо шӱлыш! —
Тудлан кава кӱкшыт
лиеш ыле ӱлыш.

Эсен лийже чонышто лайыкын улмо,
Эсен лийже шочдымо мурын ал кумыл!

ЧОДЫРАЛАН ОДА
Кӧлан пагыт —
шошо велыш,
Тыйын корно —
теле элыш,
Тыйын корно —
муро жапыш,
Тыйын корно —
курымашын.
Жапын кумыл тӱсшым налше,
Мом кӱкта кечан коҥгатше?..
Сылне шӱлыкет лоҥгаште
Мом шылтет, изи чодыра?
Ӱмылет-влак,
чоным туржын,
Куш тыге кашакын куржыт,
Могай уждымо саманым
Тый ӱжат тый, толжо манын?
...Тарвата эн кӧргӧ лончым
Шонен лукдымо пудыранчык,
Йӱк таул,
шижмаш саман
Нӧргӧ верыште йыма.
А тӱжвачын
чыла сылне:
Покшымат туран ок пылне...
Мо шижмаш дене кылдалтын
Кӧргӧ сыныштет
вашталтын?
...Я тыге
пырт йӱштын, кӱкшын
Тый саклет ПОЭТЫН йӱкшым,
Тыйын кӱдык тудо толын
Еҥ коклаште шкетын годым.
Тый саклет СОНАРЗЫН мурым
Таче да эше вес курым:
Ӱжаран пеледме толкын
Ылыжта куэтым,
модын.
...Вашталтен игече, пагыт,
Вашалтеш шӱм-чон, уш-акыл,
Лапкаҥеш эн кӱшнӧ курык —
Ок вашталт пушеҥгын муро:
Ик пушеҥге —
колоткалык,
Весыже — лайга —
шепкалык,
Кумшыжо —
У ий пайремлан,
Нылымшын лышташ —
сай эмлан.
Ах, чодыра,
вашталте илыш,
Йӱштырак Сандалык шӱлыш.
Тый гына —
пеледше, ошо —
Шӱлык чер
тышан ок пошо.
Шыжымат улат тыматле,
Шып, шыма,
но кӱдыратле,
Лач коклан тӱсетым, алым,
Йӱштӧ толкын-влак рӱзалыт.
Телын волгыдо тӱҥалтыш —
Воктенет — поран лӱҥгалтыш,
Кынелеш мардеж,
шуҥгалтын,
Йол йымалсе лум ораш.
А мотор кеҥеж эрдене
Саламлет: "Ош кече дене!".
Лӱҥгыктен ужар ушетым,
Кӱкшӧ капыштет,
уэштын.
Ах, чодыра,
кунар мужедым,
Шоненам, молан ушемым
Пудыратет вашлийме сайын*
Лишыл, поро тушто гае...
Умылем лач кызыт иже:
Ме чылан —
чодыран йочаже,
Пӱнчӧ семын келгын пижын
Шочмо мландыш чонын вийже.
Тиде шомакемже у мо?! —
Ош куэ да патыр тумо,
Кажне вондо,
кажне кушкыл —
Марий чонын суксо, Юмо.
Шочмо мландын кумыл вийже,
Шочмо мландын шӧртньӧ-шийже.
Тый, чодыра, ужар сандалык,
Кодо шӱм-чоннам ӧндалын,
Жап куктеж деч
кечын-кечын,
Чоным кочшо шӱлык дечын,
Пу у чытышым,
вий-алым,
Сулык дечын нал пыдалын...
*Сайын — еда.

ШЫЖЕ СӰРЕТ
...Пушеҥге коклаште кугемше виш гочын
Тӱнян у чияже кая таче почылт.
О шыже сӱрет,
южгата мландӱмбалне,
Леведышым илыш ӱмбач шупшыл налме:
Куэн ӱжакаже —
йӧрышӧ муро.
Кава ӱмыл келгыт —
кече ок пуро.
Лыжгайыше тӱсыштӧ кушкыл ден вондын
Ала-можо йӱкдымӧ орлыкла кодын.
А мланде —
йыр ошо,
А мланде —
йыр ошо...
Ах, кӧн пӱрымаш тыге,
шижын ош телым,
Пеледышла почылт,
пеледышла велын,
Да кумылжо-чонжо — ойган шыже олык —
Мыйын сынем дене мландыже толын...
* * *
Н-лан
Мемнан шочмо кече —
ший пургыж, ший тылзе...
Ший тылзе йымалне —
пӧршаҥше ал пызле.

Илаш ош тӱняште,
ты жапыште толын,
Мемнам ойырен
пӱрымаш,
весым огыл.

Эрдене окнамым ош солык ден ӱштым.
Янда ойыра
ал пеледыш ден йӱштым.

Она вурсо кечым,
она вурсо нечкын,
Вет теле пеледыш
ок лӱд йӱштӧ дечын.
* * *
...Тый шкеже —
тораште-тораште,
Лышташ дене
ӱмыл модеш...
Йӱкет гына кумыл парчаште
Пытартыш орлаҥгыла пеледеш.

Вераҥме укшет ыле кушто?
Огеш койыс
пыжашетат.
Ах, палыдыме кайык — тушто,
Кӧн чоныштыжо иленат?..
* * *
Йӧраташ ал кеҥежым
вашке.
Уло эше,
эше кодын жап:
Той-шышталге
уке лышташлаште,
Теве-теве имаҥе уржа.

Шып гына.
Йӱр вашеш ок оро
Писте шӱлыкын
кудыржат.
Ӱмыр корно да
муро корно —
Ала-кудыжо
кужырак?..
* * *
Лу шонышым велен,
Ит рӱпшӧ чон пелен.
Мый —
ушныдымо сомыл,
Чоҥештыше йӱк олмо,
Вӱргечын ужмо омо...
Мый
лийше лийдымаш.
Тый, маньыч, ӱдырамаш?..
Ах, ит йӧрате мыйым...

ЛЫШТАШ-ВЛАК
Икте — ужарге,
весе — шӧртньӧ...
Иктын — ончыч, весын — вара
Укш-парча гыч шыман мучышта кыл-шӱртӧ,
Да кодеш пӱтынь ото яра.

Ме — лышташ... Ме — пушеҥгын шочшо,
Шыже южышто ийына,
Мардежеш лыжгаен
камвочшо,
Ик кашакыште вашлийына.
* * *
Молан тынар ӱжеш пасу,
Мо тушто кодын?
Камвозын сото шомакет
Вашлийме годым?..

Мый тудым
таче кычалам,
Шӧртнялге тушым,—
Каваныш керлме имыла —
Ик ӱмыр кутыш?..

А жап
туге озалана,
Шӱшкен да модын:
Чевер пеледышла пога
Йӱкетым,
тодыл.

Да сын-тӱсетым наҥгая
Тораш,
йыл-юлын,
Мардеж йӧрта, да йӱр нӧрта
Ӱпетын тулым.

Жап
шарнымашым шалата
Изи ужашын.
(Огеш керт муын да толен
Лач чон пыжашым).

...А кандывуй тугак йӱла —
Шинчатын тулжо.
Йолгорно шӱдышыш возеш
Шыма таулжо.

Йӱксавыш
мӱндыркӧ шокта —
...Но муро огыл.
Лӧза парчан аҥа олмеш —
Йырваш
СЕМ отыл...

ЙӰЛАТ ВАШТАР-ВЛАК
Романс
Йӱлат ваштар-влак шыже кечын.
Темда пасум, нелем, кава.
Пушеҥге тукым отывечыш
Лышташын шӱдыржым шава.

А жап тунар чытамсыр лийын:
Йӱдвел укшерламат посла.
Йӱлат ваштар-влак уло вийын,
Чыла пален, йӱк деч посна.

Йӱлат ваштар-влак,
шижын телым,
Да пуйто мыйын кумылем
Йӱла тыге, саман покшелне
Шке пӱрымашым умылен.

ТАҤАСТАРЫМАШ
Кумло шымше ийым шонен
Кавасе пел тылзе —
тодылмо шулдыр,
Тичмашыже —
йӱд гычын сотыш
тӧрза,
Йочан ӱдырамаш
ужатен лектеш пулдырыш,
А кидыште вӱдылтыш, кинде ӧрза.
...Ал снегын эр кӱмыжӧ
шарныкта кӱчык ӱмырым,
У шошым шаланыше корно —
кагаз гычын ӱштылмӧ лӱм гае...

МАРИЙ ЭЛ НЕРГЕН МУРО
Вашлият кажным, порын ончалын,
Налын кидыш ошкинде-шинчалым,
Марий Эл, пӱрымаш тыйын тиде:
Той кылтат чевер муро ден пидме.

Огына му вес элым тыгайым:
Уремет кече могырыш тайыл.
Куэнат уло лывырге велже:
Марий Эл — тыныс мландын покшелже.

Поро калыкын кумыл йолваже
Да ломберын ош-кудыр сортаже —
Марий Эл — куаташ шошо муро,
Марий ЭЛ — марий чонын ал кумыл.
* * *
Вера Бояриновалан
Каен отыл, уке,
мемнан дечын.
тулыкеш коден отыл ош кечым.
Пуренат куэрлан у капкашкыже.
Возынат канде мурын шипкашкыже,
Да илет куэрлаш пурымашыште
Шӱм корыштарыдыме курымашыште.
...Миена ме у шочмын,
у кушкыжмын
Кычалаш
кудо верыште кушмыжым
Курымашлык муретын том-туштыжым...
Ӱжара, кава тӱрыштӧ лекшыжла,
Почылтеш
лу тӱжемше пеледышла,
Да йӱла кеч-могае игечыште
Муро отын эн волгыдо кечыже —
Тыйын кӱкшӧ шомак —
мут орлаҥге.
...Арала тыйын шӱлыкым
мланде...
* * *
Тамлаш пӱралтын тӱрлӧ томым:
Ты ош тӱныште, илен-толын
Ушан чон кӧргыш пура шыже,
Яра чон кӧргыш пура шыде.



101096
************************************************************************
10—10
Владимир Любимов
Илыш курым — кужу корно
Шарнымаш роман*
Мыняр жап сар шуйна? Тидым але нигӧат каласен ок керт. Молан кӱлеш
кредалашыже?
Кӧ тиде сарым шонен луктын?
Тулан ий чыла лугыш. Мыйын йӧратыме "Ямде лий" газет толмым чарныш. "Марий
коммуна" кок страницан гына. Тушто фронтышто кредалмаш кузе кайыме нерген
шӱм вургыж лудам.
Сар тӱҥалмылан кӧра колхоз правлений пӧртысӧ радиоприемникым район рӱдыш
поген
кайышт. Ынде оҥай концертым да моло передачым ял калыклан колышташ ок
логал.
"Колхозная правда" райгазет ончычсо семынак лектеш. Тушко колхозлан йоча-
влакын
полшымышт нерген да моло изи фактлам увертарен шогем.
Сар тӱҥалмеке, мыйын ача лийшем шӱлыкаҥе, йӱшывуя лӱшкымашыжат шагалеме.
Ялна гыч армийыш, сарышке икте почеш вес еҥым наҥгаят.
Кечывал веле эрталтен, мо тыгай, Тнапий Йыван тӱредме машина дене пасу гыч
пӧртылеш. Иктаж-мо лийын огыл? Степан воктекем толын шогалят, мане:
— Йыванлан фронтыш каяш повестке толын, эрла кайыман.
Косилка дене эртыше Йываным чаманен ончена. Кузе от чамане, вет тудо ынде
кокымшо сарыш кая. Ончылий финн-влак ваштареш кредалын. Шарнем, тудо финн
дене кредалмаш чарнымеке, мӧҥгыжӧ йӧршешлан толын да ужаш, вашлияш уло ял
манме гаяк погынен ыле. Еҥ-влак кредалмаш кузе кайыме нерген, финн-влакын
могай улмышт нерген
йодыштыч. Йыван пошкудыжо-влаклан мом палымыжым, ужмыжым лачымын
каласкалыш.
"Кукушка" нерген ойлымыжо поснак ушеш кодын.
— "Кукушка" ӱдырамаш але йоча-влак лийыныт. Нуно, пушеҥгыш, шукыжым кожыш
кӱзен,
укш коклаш шылын шинчыт да мемнан йошкарармеец-влакым лӱйкалат. Тыге шке
армийыштлан кредалаш полшеныт,— каласкален Йыван.
Тудо финн-влак ваштареш сарыште лӱдде кредалын. Мыланна сӧй пасушто лийше
тӱрлӧ
шучко сӱретлам почын пуэн.
Йываным уло ял фронтыш ужатыш, ӱдырамаш-влак пеш шортыч. Мыйынат шинчавӱдем
лекте. Вет тудо сареш коленат кертеш. Тыгай поро чонан кумылзак еҥым шучко
Гитлер
пытарен кертеш вет.
Тыге ялна гыч фронтыш икте почеш весе каят. Мыйын ача лийшемат тургыжлана.
Вет
сарыште мӧҥгыштӧ ӱдырамаш ваштареш кредалме гай огыл. Тудо авам чӱчкыдынак
шортмашке шукта.
А Гитлерын армийже мемнан элыш утыр да утыр шӱшкылтеш. Ик ола почеш весым
мемнан-влак кодат. Патыр Йошкар Армийна тушманым чактарен шогалтен огеш
керт мо?!
Чонлан шучко... Гитлер пеш осал, тудо пленыш логалше салтакна-влакым
чаманыде
пытарыкта, орландарыкта манын газетыште серат.

* * *
Шурно погымо — ялысе эн тургым жап толын шуо. Изижат, кугужат тиде пашашке
лектыныт. Ятыр пӧръеҥ фронтыш каен. Кажне кечын гаяк ялыште рекрут муро,
ойган муро
йоҥгалтеш, шинчавӱд йога.
Ме, латик-латкок ияш йоча-влак, кокияшым, ӱдашлан пасум тырмалена, мемнан
деч
кугурак-влакше куралыт. Ялыште йӱд-кече гаяк паша кая.
Первый киндым эллан колтышт. Чылажымат фронтлан, чылажымат тушманым
сеҥашлан.
Кажныже шурно пырче фашистлан пуля семын лийже. Тыге ойла калык.
Йошкарармеец, летчик-влакын героизмышт нерген фронт гыч увер толын шога.
Мемнан
марий салтак-влакат сӧйыштӧ лӱддымылыкым ончыктат. Андрей Вершинин, Шернур
вел
гыч марий летчик, южышто кредалмаште геройла колен.
Икана, йӱдлан имне пукшаш Мӧдывуй чодыра воктенсе шудан верышке кайымеке,
ме,
рвезе-влк, кавалерий лийын, сарла модаш пижна. "Ошо-влак" кожер коклашке
корем
воктене улшо верышке шыльыч, ме, "йошкарге-влак", нуным кычал каен, авырен
атаковатлена, шашке дене "руэна". Кӧ "тушманым" тоя дене ончыч тӱкен шукта
гын, сеҥышылан шотлалтеш. Оҥай модыш. Эше моднена ыле, но конюх Петр кугыза
мемнам йомдарен да кычал муынат, шылтала:
— Нойышо имне дене кудалышташ сай огыл. Имньыдам лучо вӱраҥлыза.
Ме тудын ойжым колыштна, модмым чарнен, пукшаш ойырымо олык тайылыш
имньынам
вӱраҥлышна.
Каваште шӱдыр-влак чӱкталтыныт. Ме тул йыр погынен шинчынна, тӱрлӧ нерген
мутланена. Теве Петр кугыза йомакым колташ тӱҥале. Ме пылышым шогалтен
колыштына. Сепан шӱвырым конден. Тудо тошто, кугезе кочажынак докан. Но
*Умбакыже. Тӱҥалтышыже 9-ше номерыште.
але шкташ лиеш. Теве йолташем той йӱкым лукто. Сепан кузе кертеш манын, ме
колыштына. Кунам сӱан семым шокташ тунем шуктен? Шотшо лектеш веле. Аркаш
кынел
шогале да сӱан сем почеш кушташ тӱҥале, кертеш веле, кадыргылеш, тава. Вара
Миклаят кушташ полша. Сӱан мурым мурен, совым перена, йолташна-влакым
кушташ кумылаҥдена:
Ачаж дечат кертеш,
Аваж дечат кертеш,
Кертеш кертеш Сепанна,
Сӱан савуш гай кертеш...
Тыге, йӱд ятыр лиймешке, тул воктене юарлышна.
Малаш кож йымаке, укшла дене ыштыме омашыш, вочна.
Эрдене кынелмеке, икте-весынам ончалын воштылына.
— Мо шӱргышкет пудр олмеш шӱчым йыгенат?— мый дечем йодеш Сепан.
— Шкежат шӱчым веле йыгенат,— манам.
— Тиде Аркаш докан, шкеже алят кӱпа,— пелешта Сепан да омашыш пура.
Тушеч Аркашым вӱден луктыт. Тудо шем шӱргынам ончен воштылеш. Шкежат
шахтерла
веле коеш.
Йӱдым кӧ тыге орадыланен, пален налын ышна керт.
— Имне пукшымаште ожнысек тӱрлӧ мыскарам ыштылыт,— мане Петр кугыза.
Вара тудын каласымыж почеш имньынам ял велке покталтышна. Оҥайын эртыш
кодшо
йӱд. А кечывалым мыланна колхоз председатель Танила деч чот логале. Логале
теҥгече кастене, имньым кушкыжын, сарла модмыланна.
— Вет имне кече мучко неле пашам ыштен, а те эше сарла модаш, кудалышташ
шонен
пыштенда. Эше тыге ышташ тӱҥалыда гын, мый тендам туныктем!— шыдын шылталыш

председатель.
Ме нимом тореш пелештыде шыпак колыштна. Мом ыштет, титак лийын.
А сар нерген ме чон вургыж шонена веле огыл, а шке коклаштына ойлена. Ме
колынна: фронтышто йоча-влакат тушманым кыраш полшат.
— Фронт лишне илена гын, мый, товат, тушманлан ӱчым шуктем ыле,— манеш
Альбик,
ошалге йыргешке шӱргывылшан йолташем.

* * *
У тунемме ий толын шуо. Школышто йоча-влак ӱҥышын койыт. Я иктын ачажым
сарыш
налыныт, я весын изажым тушманым кыраш наҥгаеныт. Кажне суртышто могай-
гынат ойго.
Тыште, Топкавлакыште, историйым, географийым да моло предметымат рушла
туныктат.
Марий учитель-влакак мыланна рушла каласкалат. Южо мутым огына умыло гынат,

пӱтынь каласкалыма гыч ыҥлаш лиеш.
Школышто мыйын куан уло. Тиде — марий йылме да литература дене туныктышо
Анна
Никифоровна Глушкован урокшо-влак. Учитель произведений да тудым возышо
нерген
шӱмеш логалшын, шонаш таратышын ойлен ончыкта.
— Казаков Миклай эше пеле кыдалаш школышто тунеммыж годымак почеламутым
возаш
тӱҥалын, — каласкала ик урокышто туныктышо.— Шым классым тунем
пытарымекыже,
"Ямде лий" газет радакцийыште пашам ыштен.
— Те тудым ужында мо?— йодде шым чыте.
— Ик гана веле огыл ужынам,— вашешта Анна Никифоровна.— Пеш поро чонан,
кумылзак
айдеме, йоча годсекак книгам йӧратен лудын.
— Кызыт кушто поэт, фронтыш налын огытыл?— йодеш ик тунемше.
— Да, кызыт Казаков Миклай фронтышто, эше сар тӱҥалме деч ончычак армийыш
каен.
Ынде мый книгалам утларак лудаш тӱҥальым. Казаков Миклайын, Осмин Йыванын
сборникыштым нальым. Библиотека гыч. Мӧҥгӧ толмеке, лудын шинчем. Кумыл
нӧлтешат,
мый, пӧрт мучко коштын, уло йӱкын Казаковын возымыжым окем. А Осминын
пӱртӱс
нерген "Ошын койын, полан пеледыш" да моло почеламутшо путырак сылне улыт.
Ик почеламутым возаш пижым. Шкенан вел да ялем нерген.
Возем, удыралам, адак серем.
Мыйын шочмо Рушплак ялем
Пеш мотор Немда воктен.
Тыште мые шочынам да илем
Илышемлан, Сталинлан тауштен.
Тыгайрак ыле тӱҥалтыш ныл корныжо. Кум строфам возышым. Сталин вуйлатыме
жапыште
мемнан ешлан шуко ойгым ужаш пернен гынат, мый тудым пагалем, йӧратем.
Адакше
чыланат Сталиным, партийым моктат. Тиде возымем Анна Никифоровналан
ончыктышым.
Лудын лекте да мокталтыш. "Возо, тыгак тырше",— мане. Вара мый ты
почеламутым
Кужеҥер редакцийыш колтышым, но ала-молан ышт печатле. Ала ӱшанен огытыл,
ала
вес амал дене лектын огыл. Но мый садак вуйым шым саке, утыр веле возаш,
чот лудаш тыршем.
Шучко сар утыр талышна. Немыч армий Москва декат лишемеш. Мемнан ял гыч еҥ-
влакым Юл воктеке окоп кӱнчаш колтат. Йыван ача Курыкмарий районыш имне
дене кайышаш. Мый тудлан олыкышто терыш шудо опташ полшем.
— Молан окопшым сар деч тораште кӱнчыктат?— йодам ача лийше деч.
— Ала немыч Юл декат толын шуэш, Юл гоч вончен ынже керт манын кӱнчыктат,—
кугун
шӱлалта тудо.
Фронт дене мыят кылым кучем. Кузе шонеда? Изи Васлий Сепанлан ача-аваже да
Данил
шольыж лӱм дене серышым возем. Ешын кузе илымыже, могай ойгыж нерген серем.
А
Сепан фронт гыч тусо шучко пуламыр нерген каласкала. Тыге мый фронт илыш
дене
палыме лиям. Кеч изиш да Сепан сусыргышо йошкарармеец-влакым эмла." Мыйын
верч
ида ойгыро, мый илыше пӧртылам манын ӱшанем. Тушманым садак сеҥена..."—
тыге возен Сепан ик серышыштыже.
Фронт гыч эре шучко увер толын шога. Теве тушман Моско декат лишемын. Вара
мемнан-влак тудым — элын рӱдӧ олажым, шӱмжым — тушманлан тошкаш, шалаташ
пуат мо?
Тыге шоналташат лӱдмашан. Сталин онна кызыт туштак мо, кузе тудо ила, мом
шона
гын? Вет тудланат кызыт йӧсӧ.
Сарын нигӧм, нимом чаманыдыме кӱчшӧ тылышкат осалын кержалтын. Калыклан
илаш неле, но тудо пӱйым пӱрынак чыта, пашам ышта, тушманым сеҥаш йӱдшӧ-
кечыже манме
гай полшен шога.
1942 ий телым фронтлан шокшо вургемым, пӧлекым погаш тӱҥальыч. Тыгак кажне
суртлан пареҥгым пӱчкеден кошташ пашам пуышт. Тудым кажне ешыште лийжак
манын шуктат, вет чылажат фронтлан.
Йыван ача лийшем фронтыш 1942 ий февральыште нальыч. Кайымыж годым тыге
каласен
кодо:
— Сарыште первый кредалмаш гыч илыше лектам гын, серышым возем, а колем
гын,
уверым ида вучо...
Пӧрт гыч лекмыж годым Ваню эргыжым да Зина ӱдыржым оҥ пеленже ӧндале,
шинчажым
шыпак ӱштыльӧ, вара мане:
— Юмо аралыже тендам, шочшем-влак...
Фронтыш кайымыжлан кум тылзат эртен, ик серышымат колтен огыл.
— Ачада ала ила ала колен? Нимогай увержат уке, игем-шамыч, — авай Ваню
эргыж
ден Зина ӱдыржылан ойла, мемнан велыш ок ончал.
Кузьман Йыван Начи шӱжарем дене когыньнан ачана огыл гынат, тудо мыланнат
жалке,
вет айдеме илаш шочын кушкын.
Ялыште салтак вате-влаклан йочаштым ончен кушташ неле. Аванан ме ныл
шочшыжо
улына. Мый гына изиш кушкын шуынам, колхоз пашаште кертмем семын полшем. Пу
шотышто поснак нелын илена. Пу ямдылыме тӱҥ чодыра мемнан ял деч коло меҥге
утла
тораште. Ялна лишне кок вере изи шуэ чодыра гына уло. Пу ялт пытыме годым
тушко
авам дене коктын иле кожым, нулгым йышт руаш коштына.
Тыге шучко саран ик телым илен лекна. Пареҥгым шындышаш марте арален кочна,
урлыклан коден кертме. Киндынат але уло, но авам, у кинде марте ок сите,
манеш.
Неле-йӧсӧ ыле гынат, эше ик классым тунем лектым. Фронт гыч сусырген толшо-
влакат улыт. Мемнан ялыш Тарас Васлий сусырген толын. Чын, тудо ешыж дене
Роҥго
районысо (вара Советский лийын) Ашламашыш илаш куснен. Но Васлийым мемнан
ял марийланак шотлат. Пӧртшӧ уке, ужаленыт. Теве тудо, изирак, но лопка туп-
вачан марий, Лида ӱдыржӧ дене мемнан окна ончыч эртыш, вара изуремыш
савырныш. Пале, Йыван изаже, ачажын шольыж деке, унала кая. Тудыжо корембал
уремыште ила. Каласаш
кӱлеш, Тарас Васлийже артист Иван Якаевын изаже.
Ме, йоча-влак, корембаке Тарас Васлийым ужаш, ойлымыжым колышташ кайышна.
Петр
Йыванын изи пӧртышкыжӧ еҥ-влак шыҥ-шыҥ погыненыт. Сурт оза сар гыч толшо
салтакым, родыжым уло-уке чесше дене сийла, аракамат муын. А ме салтакын
сар нерген
каласкалымыжым умшам карен колыштына.

* * *
Сар тӱҥалме деч варасе икымше шошо ага. Мый илышыштем первый гана пасум
куралаш
лектынам.
Имнем, чон семын ӱҥышӧ, мыйым колыштеш. Сандене куралме годым эркынрак
шупшеш
гынат, сола дене перашат чаманем, вет моло йочат имньыштым чаманат.
Таче Карсен кӱсото лишне улына. Мланде кошкышо, куралаш неле. Ме, йоча-
влак, визытын улына, ик кугу аҥаште посна касалык дене шогалынна. Кузе
шукырак куралаш
ыле? Адакше кечыдарымат ешарыме шуэш. Очыни, Танилан Миклайынат тыгаяк
шонымаш
ушыштыжо лийын.
Каналтымеке, Миклай ойла:
— Айста, рвезе-влак, плугнам талякаҥдена, имньылан шупшаш куштылго лиеш...
— Йӧра, чын ойлет, — манына ме.
Чыланат лемезнам нӧлтална. Чынак, имньына куштылгынрак кая, мландат
куралалтеш,
шурно озым вожлан шарлаш ситыше рок савыралтеш.
Ме чыланат йывыртенна. Изишак тыге тыршышна. Ончена, кӱсото гыч
председатель Танила лекте, мемнан деке толеш. Шыде тӱсан.
— А ну, рвезе-влак, мом ыштылыда? Молан тыге кукшын куралыда?!— туманлен,
Миклай
эргыже деке лишемеш.— Мый чыла ужым вет, мом ыштышда...
Ме нимом пелешташ ӧрынна.
Чыланат Миклай велыш ончална. Тудат шып шога.
— Миклай, тый вет ончыч нӧлтальыч?— председатель эргыжым шӱтышашла онча.
Миклай тугак нимом ок пелеште.
Плугнам кӱлеш семын келгемден шындышна да адак куралына. Плуг орава-влак,
кочыртатен, нелын пӧрдыт. Шоҥгырак имне-влак каҥга улыт, кеҥежым паша
нунылан поснак
чот логалеш. Топасемлан шупшашыже куштылгырак лийже манын, плугым кучем
дене
нӧлтенрак шӱкен каяш тыршем. Куралам, а ушыштем газетыш колтымо материал,
эше
мом возаш кӱлмӧ нерген шонымаш пӧрдеш.
Имнем пыкше гына шупшеш. Колхоз вуйлатыше молан имньым ок чамане? Мый
Танилам
такше сайын палем. Тудо ала-молан еҥым пешыжак ок жапле. Пу шотыштак мемнам
мыняр орландара. Салтакъял воктеч, коло меҥге тора гыч, пуым кондаш имньым
йодын,
авам правленийыш мыняр гана сӧрвален коштеш, шортмашке шуэш. Вара, еҥын
шинчавӱдшым ужын, председательын чонжо кана ала-мо? Пыкше гына имньым пуа.
Авай йӱдым
латкок але ик шагатлан моло дене пырля кая. Коло меҥге манаш веле. Авана ик
тер
кукшо пуым конда. Тидлан уло ешге кузе йывыртена. А теве Танилан
кудывечыштыже,
леваш йымалне, ситартышлан тошкемыште, ломбо йымалне, шагал гын кок-кум
телылан
ситыше пужо уло, но эше конден шога. Куженерыш погынымашке кая гын,
Салтакъялыш
савырнен, пуым конда, яра ок тол. А имньыже, Сербик, пеш мотор да патыр
ожо, орловский рысак, тудо ялнан веле огыл, Куженер, У Торъял кундемлан
моктымо, кугешныме имне. Сар деч ончыч Йошкар-Олаште имне дене
кудалыштмаште таҥасымаш лиеден.
Сербик ик гана веле огыл ончыл верым налын. Тунам председательлан Васлий
Миклай
ыштен. Тудо армийыште кавалерист лийын, имньым пеш йӧрата ыле. Сербикым
туге моторын куча, эрыктен шында да ожо шемкорак гай веле йылгыжеш ыле.
Адак ял мучко
яраимньын кудалыштеш ыле. А ме, йоча-влак, куанен, кӧранен онченна.
Йоча ушем ӧреш: молан айдемылан эре ок сите, эре пояш тырша? Мый гын тыге
шонем:
кочкаш, мӱшкыр темаш лийже, пу теле гочлан олташ ситыже. Тетла ок кӱл.
Айдеме
кунар поя, улаҥеш, тунар веле сут лиеш, маныт ялыште. Чынак докан. Тыге
шонкален, имнемын оҥа тӱрысӧ ужар шудыш лекмыжымат шижын омыл. Айда изиш
кочшо, шужен
вет. Шкеже пелен кондымо киндым да киярам шаҥгак кочкым. Кечыжат таче ала-
молан
утыр кужун чучеш. Йолташем-влак куралыт, мыят, мом шогылтам манын, шкем
содорландарем да имнем кашыш савырем.

* * *
Тыге тунеммаште, пашаште йоча жапем эрта. Илышем гыч шуко оҥайым, ушеш
кодшым
ойлаш лиеш, но иктым палемдыде ок лий. 1942 ий октябрь тылзыште "Марий
коммуна"
газетыште "Кӱртньӧ пудыргым погат" уверем лекте. Тиде — республикысе
печатьыште
первый кугурак материалем. Тыште мемнан школысо тунемше-влакын кӱртньӧ
пудыргым
погымышт нерген ойлалтеш. Шуко йочан лӱмыштым ончыктенам.
Возымо южо материал молан ок кай, але мо нерген возаш кӱлеш, "Марий
коммуна" редакций гыч вашмут серышым Ким Васин, Осмин Йыван, письма
отделысе пашаеҥ Евдокия
Музурова колтат. А Осминын шер гай возымыжым уэш-пачаш лудам. Тиде кугу
талантан
поэтын редакций гыч колтымо вашмутшо мылам почетан серыш семын чучеш. Тудо
редакцийыште ял озанлык отдел вуйлатышылан ышта. А Ким Васинже саде отделын
пашаеҥже.
Фронтышто улшо Макс Майнын, Миклай Казаковын да моло поэтынат почеламутышт
"Марий коммунеш", "Родина верч" альманахеш лектедат. Сар кая гынат, поэт-
влак возыде огыт чыте.
Фронтышто кредалше, пуля, осколко шӱшкымӧ коклаште возышо-влакым пагаленак,
почеламутыштым лудам. Вениамин Ивановын кӱчыкын да раш возымо стихше-влак
мыйымат
возаш кумылаҥдат, пуйто тыге возаш куштылго. Ончетше гын, кӱчыкын да
простан возаш, мӧҥгешла, неле улмаш. Йӧратымаш нерген ик почеламутым
возышымат, "Марий
коммуна" редакцийыш колтышым. Вашке гына Осмин Йыван деч вашмут тольо. Тудо
ача
семын порын туныктен воза: "Почеламут возаш кумылет уло, тиде сай, но
тидлан
пӱртӱсын пуымо талант, кугу культура, шинчымаш, образно, марла манаш гын,
сылнын, ушеш кодшын каласен моштымаш кӱлеш. Тидыже але тыйын кызыт ок сите.
Кӧ пала, илен-толын, ала уста писатель лият, но тидлан шуко тунемаш, чот
лудаш, илышым, пӱртӱсым йӧраташ, илышыште лийше тӱрлӧ вашталтышым,
явленийым шымлен, пален
мошташ кӱлеш. Кажне возышын шкежын ойыртемже, шке йылмыже, илышым шке
шинчаж дене образно ончен моштымашыже лийшаш. Возо, тырше... Ял илыш нерген
материаллам
да почеламутетым вучен шогаш тӱҥалына."
Тыге кошартен ача семын туныктымо серышыжым кугу поэт. Почтальон коштмым, у
газет толмым шӱм шолын вучем. А материалем лектеш гын, мыняр куанже, пуйто
ала-могай кугу произведенийым возенам. Тунам у Торъял гыч газет редактор
В.А.Веденькин
(Какшамбал марий), пошкудо Веденькан ялеш шочшоМакс Сатеран
(Маргосфилармонийыште артистлан ышта ыле, фронтовой бригадыштат лийын),
Морко вел гыч Сидыр Волков,
армий гыч черланен пӧртылшӧ Петр Шорский (Роҥго вел) "Марий коммуныш" чот
возен
шогат ыле.
Сар каенак кая, калыкын илыш эре нелемеш. 1942 ий кеҥежым ача лийше Кузьман
Йыванын шочмо эл верч кредалмаште геройла колымыж нерген увер тольо. Авам
шортеш,
меат тудым ончен шортына. Мемнан ялыш тыгай увер ятыр толын.
Тиде жапысе ятыр шучко факт, ушеш лакемалт кодыныт. Сар тӱҥалме ийын
Топкавлак
селаште черкым пужаш тӱҥальыч. Калык тидлан моткоч ӧрын, сырен, но "Молан
тыге
ыштеда? Черкым ида пытаре" манын, иктат ойлаш тоштын огыл.
Черке ваштареш, урем гоч веле, селасе библиотек верланен. Тушко мый
книгалан
коштам. Икана ончем, пӧртӧнчыл чуланыште уждымым ужам. Тушто юмоҥа-влакым
орален
оптымо. Могай сылне улыт! Ожно кузе мастарын сӱретлен моштеныт. Черке
воктенак
улшо тулык йочапӧртыштӧ, тудыжо ончыч черка службын пӧртшӧ ыле, коҥгаш
олташлан
нине юмоҥа-влакым кучылтыныт. "Могай шучко каргымаш!" манын калык ӧрын,
чаманен
ойлен.
Тунам у илышын уда могыржо калыкым ялт алгаштарен ыле. Теве черкым пужымо
годым
южо еҥ-влак кермычым коҥгам опташ да моло кӱлешлан кучылтыныт. Но Юмым
пагалыше,
шотлышо-влак "Черке кермычым логалаш сай огыл, сулык" маныныт.
А вара, сар кайыме годым, черкызе-влак тушманым сеҥаш Юмо полшо, мемнан
салтак-влакым арале манын, кумалаш тӱҥалыныт, сандене Сталин черкым почаш
разрешенийым
пуэн. Калык аралалт кодшо черкылашке кошташ тӱҥалын. Тидлан калык Сталинлан
таум
ыштен.
Марий-влакат сар годым кӱсотыш лектын кумалаш тӱҥальыч. Нуно "Сар вашке
пытыже,
тушманым сеҥаш. Кугу Юмо, полшо" манын чокленыт.
У Торъял район, Кузнеч ден Кандашплак ялла кокласе мер кӱсотыш калыкын
кумалаш
лекмым нигунам ом мондо. Тушто тӱня кумалтыш лиеш манме уверым колмеке, ме,
Топкавлак школышто тунемше икмыняр йоча, урок деч вара шым меҥге тораште
улшо кӱсотыш кайышна. Мийышна гын, нигунам уждымым ужна: кожеран, пистеран
да куэран
кӱсотышто тыштат-туштат тулото-влак йӱлат, калык шуко погынен, а ик кугу
писте
йымалне илалше пӧръеҥ кӱслем шокта. Мурыжо могай шыма, кумылым тодылта,
колыштын
шерет ок тем. Тутло шӱр пуш йыр шарлен. Кажне тулото воктене куэ вара дене
кумалтыш шагым ыштыме. Еҥ-влак кокла гыч шукышт юмылан пуаш комбым, лудым
конденыт. Кумалтыш шӱр кӱын шумеке, карт-влак, шолтымо шылым падыштен,
тулышко кышкен, кумалаш тӱҥальыч. Йырваш сорта волгалтеш. Калык сукен
шинчын, картын чоклымо почеш юмылта, вуйым сава. Кӱсле йӱк да карт-влакын
шуйдаренрак кумалтыш мутым
ойлымышт чоныш логалеш. Меат, йоча-влак, кугыеҥ-влак шеҥгек сукен шинчынна,

мланде марте савена.
Тӱҥ карт Кандашплак гыч улшо Васлий Сепанын кумалтыш радамым шуктымекыже,
пу
теркелашке шӱрым оптен кочкаш тӱҥальыч. Кумалтыш чесым шаге гыч налын
кочкам.
Кӱсле йӱк тугак шокта. Кӧ, кусо марийын шоктымым ом пале, йодаш оҥай огыл.
Рӱмбалгаш тӱҥалмеке гына, кӱсото гыч мӧҥгына пӧртылна.
Еҥ-влак тиде кумалтышыште, Юмылан вольыкым, кайыквусым пуэн, ончыклык
илышлан
кугу ӱшаным каласен, ласкан шӱлалтеве. Вет тыште карт-влак "Юмо деч сарыште
тушманым сеҥаш полшо" манын йодыч. Чынжымак, сарже вашке пытыже, тушманым
мемнан эл
гыч поктен луктышт ыле.
Кумалтыш нерген "Марий коммунышко" возен колтымат шуэш, вет кузе тыгайым
калыклан увертарыде кодыман? Но кумалме нерген печатлаш огыт тӱҥал докан.
Возем гын,
ала мыйымат йоҥылыш ыштем манын титаклен кертыт? Тыге возаш шым тошт.
Сар тугак кая. 1943 ий. Теле. Йӱштыжӧ йӱштӧ дене витара, адак кочмо
шотыштат
йӧсӧ.
— Сарже сар дене витара, кеч пужо олташ лиям ыле,— авам чон йӧсыж дене
йырымла.
Чынак, кодшо шыжым, ме Семон ватын да мемнан ешмыт, Салтакъял чодыраште
пуым руышна. Но тушеч кондаш коло меҥге утла лиеш. Ынде руымо пу улмо вачын
жапыште
конден огына керт.
Шошо велеш пареҥгат йӧртйымалне чот пучыш. Кылма манын, тудым ашык, тошто
шӱкшӧ
вургем дене левед толашена.
Авана, ныл шочшыжым да ковам пукшен лукташ манын, кузе гына ок амалкале?
Теве
теҥгече авам вакштеке волен да мельник Михаил да Омелка кугыза деч ойдын
вакш
кӧргӧ пырдыжеш шичше наймык ложышым комбо пыстыл дене свокыш ӱштын пол
мешак чоло поген. Тудым издер дене конышым.
— Ынде изишак илена,— манеш авам наймык ложашым пӧртӧнчык кӱзыктымӧ годым.
Пареҥге шындыме аҥа почылто, кочкышлан пареҥге крахмалым кӱнчен погаш
тӱҥална.
Мый школ гыч толам, пареҥге лепошкам кочкам, кольмо ден ведрам налын, нурыш
куржам.
Эркансола ял велысе пасушто кӱнчем. Ик пареҥгым муашлан ятыр гана рокым
кӱнчен
ончаш логалеш. Лапрак верыште шыжым пареҥге утларак кодын. Шуйшӧ кажне
пареҥгым
мумылан куанем. "Молан шыжым нуреш пареҥгым шуко коден огытыл?"— шонем йоча
ушем
дене. А шыжым гын Танила терген коштмыж годым кодшо пареҥгым муэш гын,
тыйым кузе вурсен налеш.
Ончем, умбалнырак кугу кайык-влак койыт. Могай тиде кайык? Мый содор нунын
деке
тарванышым. Лишкышт мийымеке, ужам: кужу йолан шуко сур кайык. Нине вет
турня-влак. Сӱретыште ужмо гыч палышым. Мемнан кундемыште нуно огыт иле. Но
теве мыйым
ужылалтышт ала-мо, мланде ӱмбач куржын, южышко нӧлтыч. Нунылан кидым рӱзен
шогем. Толза мемнан деке ончыкшат, вучена.
Пел ведра утла шӱйшӧ пареҥгым кӱнчен ситарышым, мӧҥгем содор тарванышым.
Лавыра
йыдалеш ненчалт пижеш, ӱнаремжат кугун уке, ноенам. Теве мӧҥгӧ намием да,
пареҥгым эрыктен, крахмалжым луктына, ложашым изиш пыштен, авай кӱжгинде
гайым кӱэштеш. Ме тудым каза шӧр дене тутлын кочкына, манын шоналтемат,
ӱнарем пурымо гай
лиеш.
Ошкылам, ужам: Танилан вате лишемеш. Тудыжо молан толеш? Вара тудат шӱйшӧ
пареҥгым пога мо? Председатель еш яндар уржа киндым кочкешыс, тидым Миклай
деке мийыме годым ужам. Тудыжо кеч пел шултышым пуэм ыле. Уке вет, темше
шужышым умыла,
ужат?
Нурышко Танилан ватын пареҥгым кӱнчаш мийымыжым ужмем нерген ойлышымат,
авай мане:
— Тудо лӱмлан коштеш, меат тыге нужнан илена манын ончыкташлан.

* * *
Сарже сар семын витара, адак верысе власть тӱрлӧ семын толаштара. Теве
заемлан
подписатлыме жап толын шуо. Тиде уверым ял калык тургыжланен вашлие.
— Эргым, адак заемлан возалтыкташ тӱҥалыт. Ала-мом ыштыман? Ик ыр окса уке,
нигушеч тудым лукташ, адак вет иктаж куд шӱдӧ теҥгем муман,— авам кугун
шӱлалтен
ойла.
Вара правленийыш погынымашке кайыш. Почешыже мыят ошкыльым. Ала, шонем,
оҥай
фактым колам гын, газетышкат сералтем.
Правленийыш шукыжым ӱдырамаш-влак погыненыт. От тол гын, кечыдарым
кудалтена,
манын лӱдыктылыт. Мом ыштет, южын манмыла, шортат да толат.
Ӱстел воктене кумытын шинчат: район гыч толшо пел кидан руш пӧръеҥ, ойлымо
гыч
палышым, Михаил Арсентьевич Шутылев, колхоз вуйлатыше Танила да счетовод
Ольон.
Танила молан погымо нерген кӱчыкын ойлыш да мутым район гыч толшылан пуыш.
Тудо
ондак шыман кутырыш, вара йӱкшым кугемдыш.
— Заемлан подписатлен, те тушманым кыраш, вашке сеҥаш полшеда,— ойла тудо.
— Пеш полшаш кӱлеш ыле да, оксанаже ик ырат уке, шужен-кылмен веле илена, —
манеш Элексе Йыван вате, изи капан ӱдырамаш.
— А тушман тыйын оксат уло, уке, ок пале, ок йод, тыйын мариетым,
пошкудетым
пуштеда. Кӧ ок подписатле гын, тудо мемнан илыш, власть ваштареш улшо семын
умылалтеш,— лӱдыктен кутыра Шутылев, мушкындыж дене ӱстембалым пера.
Колхоз вуйлатыше, счетовод, кок бригадир, склад вуйлатыше, Микалын Вӧдыр да
икмыняр уланрак ӱдырамаш шке кидыштым пыштышт. Кӧ подписатлен гын, мӧҥгышт
колтышт.
— Кӧ огеш возалт гын, садак мӧҥгыда огына колто,— пеҥгыдын ойла Шутылев.
Ме, икмыняр йоча, пелйӱд лишан мӧҥгына кайышна. Авам погынымашеш кодышт.
Мом ынде ышташ тӱҥалеш гын?
Мый коҥгаш кудалтыме пареҥгым кочкым да малаш возым.
Эрдене авай деч кольым:
— Мом ыштет, подписатлаш логале.
Кузе йӧсӧ авамлан, тидым мый сайын шижам, но кугун полшенжат ом керт. Сарже
кунам пыта? Тудо эше кужун каяш тӱҥалеш гын, мемнан ешлан илаш утыр неле
лиеш.

* * *
Шым классым пытарышым. Мемнам школлан пуым руаш колташ ыштеныт. Уке гын
пеле кыдалаш школым пытарыме нерген кагазым огына пу, маныт. Тыге ме
Куженер села ден
Басалай ял кокласе чодырашке кайышна. Ӱнардыме, каҥга йоча-влак кертмына
семын
пушеҥгылам йӧрыктылына, пӱчкеден, сорымлам ыштена. Мемнан пашанам Марфа
Сергеевна, математика дене туныктышо, вуйлатыш.
Олык шудо жап угыч толын шуо. Кече пелта. Канышлан шогалмеке, ме, рвезе-
влак,
йӱштылаш пурышна. Ӱдыр-шамыч эҥерын кӱшыл велышкыже каеныт.
— Айста ӱдыр-шамыч деке йыштак каена,— манеш Вӧдыр Миклай.
— Каяш лиеш, но оҥай огыл,— манам.
Но Миклай ден Аркаш эҥер сер мучко ӱдыр-влак деке йыштак миеныт, нӧлпер
кокла
гыч нунын йӱштылмыштым онченыт, вара шӱшкалтен колтеныт. Ӱдыр-влак, нуным
ужын,
нимом ышташ ӧрыныт, яндар капыштым вӱдыш шылтен шинчыныт.
— Миклай, молан тыге ыштылыда, кайыза!— Ульяна шылтален ойла.
— Мемнамат пырля йӱштылаш пуртыза!— кычкыралеш Аркаш, чолга рвезе.
— Вожылдымо-влак, кайыза!— вурса Такина, шкеже воштылеш Такина.
Ӱдыр-влакше юмын пуымо чара капан улыт.
Тыге юарлен-модын йӱштылын, изиш каналтышна да адак шудым каванлаш пижна.
Йӱштылмӧ деч вара капланат куштылго, мӱшкыр шужен гынат, ӱнар пурымо гай
веле
чучеш.
Шудо жап вашке эртен кайыш. Илыш неле гынат, самырык вӱр садак модеш, чон
йӧраташ, келшыше еҥым муаш, вашлияш ӱжеш. Мом шылташ, мыйынат ӱдыр нерген
шонымаш
шочын. А ялыште, мемнан кундемыште мотор ӱдыр ятыр.
Кеҥеж кастене ялнан ӱлыл мучашкыже, пасу капка воктенсе куэ деке, ӱдыр-
рвезе-влак погынат. Мурена, модына, веселитлена. Тачат тӱшкаште Кости Лида
коеш. Тудо
пеш чесле ӱдыр. Ачаже марий, аваже руш. Ош яндар, чоным йӱлалтыше. Тудым
ялыштына шуко рвезе йӧрата, ончылныжо сайын кояш тыршат. Мыят тудым пагален
ончыштам,
лишкыже мияш але ом тошт. А пошкудо ялыште шем мотор Орина уло. Тудын дене
нылымше классыште ик парт коклаште шинченна. Чонлан келша, но тидым
ончыкташ мыйын
чолгалык ок сите, вожылшо улам.
Шурно погымо жап толын шуо. Ик эрдене авамлан тӱредаш полшаш мийышым. Сорла
дене
шогылтын, казаварням пӱчкымат, авай мане:
— Айда лучо пидышым ыште, кылтам пид.
Но эрлашымак мыйым имне дене уржа кылтам шупшыкташ колтышт. У шурным идымеш
шийыч, первый пырчым эллан колтышт. Вара гына колхоз у киндым чӱдын илыше-
влаклан
аванс шот дене йыштрак пуэдыш. Авам дене коктын кок пуд уржам вакшеш
йоҥыштышна.
Эрлашыжым авай у киндым пыштыш. Теве тудо шокшо сукырым ӱстембаке кондыш,
сортам
чӱктыш, юмылташ тӱҥале:
— Ой, кугу Юмо, кугу пӱрышӧ, теве у кинде шуын. Тау, Юмо, мыланна киндым
колтыметлан. Ончыкыжат перкем пурташ полшо...
Авай, оҥжым пачаш-пачаш ыреслен, кужу жап юмылтыш. Вара сукырым шуледыш.
Ме,
шултышым налын, шӧрым подылын кочкаш тӱҥална, умшана модеш веле.
Киндым эллан шупшыкташ мыят полшем. Топкавлакыш кум имне дене наҥгаена.
Селаште
пырчым кондышо ула моткоч шуко, кугу пазарла веле коеш. Пырчым сдатлаш пел
кече
дене вучен шогаш логалеш. Черет шумеке, кугу уржа кышыл ӱмбаке кужу
тошкалтыш
дене кӱзыман. Уржа вулно гай неле. Пыкше, уло кӧргӧ вием чумырен, мешакым
кӱзыктем.

* * *
Тунемме ий толын шуо. Но мый школыш, кандашымше классыш шым кае. Теве сар
чарна
да илыш куштылемешат, умбакыже тунемаш тӱҥалам, манын шоналтышым. Авам
"Тений
тунемде илаш ок лий" мане гынат, тӱвытшак тореш ыш лий. Мемнан ялыште ятыр
йоча
кыдалаш школыш коштмым чарныш.
Шыжым колхозышто паша шуко. Шурным поген налмеке, пареҥгым лукташ пижна.
Мый кашым куралам. Тиде нурышко терысым ятыр лукмо, сандене лектышат поян.
Мемнан пакчаште гын начарын шочын. Сандене, колхозышто луктын налмеке, авай
кодшо пареҥгым
погаш пасушко коштеш. Йӱр эртымеке, кодшо роколма ошын койын кия. Еҥ-влак
чаткан, кодыде луктын налаш тыршеныт гынат, садак изиш кодын. Мыят кас
велеш авамлан полшаш нурыш коштам. Тыге погымылан правленийыште огыт вурсо.
Вет садак кодшыжо теле гоч кылмен локтылалтеш. Рок йымалан кодшо пареҥге
гына крахмалыш савырна.
Мланде кылмыктымеке, лум вичкыжын возо да ме Салтакъялыш пу руаш кайышна.
Мый,
Андри Починга гыч ойырлен тол Качырий акам тыгак пошкудо Петр Семон вате да
тудын ӱдыржӧ Тарля нылытын руэна.
Кошкышо пӱнчӧ да кож-влак иле чодыра коклаште кыне нурысо пачаш гай
ойыртемлалтын шогат. Тыгай пушеҥгым пила дене пӱчкашат неле — кошкен
кӱэмалтын. Мый кертмем семын тыршем: руэм, пила дене пӱчкаш полшем. Йӧра
эше, таче кукшо йӱштӧ, от
пӱжалт. Кечываллан пелен кондымо киндым, коҥгаш кудалтыме пареҥгым кочна,
лумым
шулыктен, чайым тул ӱмбалан шолтышна.
Пачерлан Салтакъялысе Насти лӱман ӱдырамаш деке пуренна. Поро чонан тудын
шоҥго
аважат. Пелен кондаш мемнан шылна уке, сандене пареҥге шӱрым гына коҥгаш
шынден
шолтена. Тыге нужнан кочмынам ужын, Настин аваже кастене мылам шыл шӱрым
темен
кондыш.
— Эргым, шылда уке аман... Чодыраште шыл кочкыш деч посна ышташ неле. Коч
мемнан
шӱрым, ит ӧр, ме але шыллан илена...
Мый Качырий акайым да пошкудем-влакым ончальым, мом ышташ, кочкаш але уке
манын,
ончалтыш дене йодам.
— Чӱчӱньӧ, ужат, поро чонан, пукша гын, коч айда,— манеш акай.
Тутло шӱрым лупшем гына кочкам. Но пеш опкынла кочкашым шымтошт, кӱмыж
пундашеш
кодышым. Тидым ужын, Настиат ойла:
— Коч, пытаре, мом изишым кодет.
Тыгай тутло шӱр да суртозан поро кумылжо чоным куандарышт.
Мемнан руымо пунам Тарля имне дене ялыш шупшыкта.
Тыге вич кече пуым ямдылышна. Пытартышлан кок ешлан ик терым пелыгыч мӧҥгӧ
кондышна. Авай йывыртен ойла:
— Ой, эргым, йӧра тый кушкын шуынат, ынде кидем-йолем кандарет. Юмо гына
тылат
тазалыкым пуыжо.
Авамын куанле мутшо чонемлан сайын чучеш. Только мом эше ончыкта илыш
мемнан ешлан? А илыме шуэш чыла моло айдеме семынак.
Йӧсӧ жап нерген ойлымо, шарналтыме годым ковай пелешта:
— Уныкам, куш, ушан лий, Петренкан урлыкым ӱмыржым шуйо.
"Кӧ тыгай Петренкаже?"— манын йодмемлан ковам тыге умылтарыш:
— Петренка мемнан тукымышто тӱҥ еҥ лийын, тудо шуко шочшым ватыж дене ончен
куштен. Йыван кочатын кочаже улмаш.
Петренкан тукымлан йомаш пуаш огыл. Пеш кугу ӱшаным ышта ковай. Но илыш
ончыкыжо
кузе кая?

* * *
Пашаште теле эртен кайыш. А март мучаште мыйым правленийыш ӱжыктышт да
председатель Танила пеҥгыдын каласыш:
— Лайди, тыйым Терентей Йыван Аркашым да Кости Альбикым сплавыш колташ
ыштенна.
Кужу жаплан огыла, иктаж кок арнялан.
Мом ыштет, ик тореш мутым пелештыде, чодырам волташ каяш погкалаш тӱҥальым.
Мемнам Альбикын аваже Ольга Сергеевна, руш вате, имне дене наҥгая. Мый
ӧрдыж пашашке, мӱндыркӧ, илышыштем первый гана каем. Кужеҥер район мландым
эртымеке,
Роҥго мландыш вончышна. Тыште чодыра воктенсе ял-влак пеҥгыде, сондык гай
суртпечан улыт. Теве Ярамарий поснак мотор, тыште ятыр пӧртшӧ у.
Абаснур чодыра участкыш миен шуна. Тудо Кундыш эҥер воктене. Але тыште шошо
толмо пушат уке. Лум кӱжгӧ. Малаш Альбикын тысе акаже Лида деке пурышна.
Тудо торгайыме пашаште ышта. Кастене Лидан ешыже Кости вате да Альбик толмо
лӱмеш чесым
погыш. Ме Аркаш дене ик кыдежыште шинчена. Колына, чаркам перкалыме йӱк
шокта.
Вара мурат йоҥгалте. Сар ман, тыште могай пайрем. Кочкын-йӱын ситарымекышт,
Аркаш дене когыньнам ӱстел коклашке ӱжыч. Кас кочкыш пеш сай лие.
Кости вате эрлашыжым Аркаш дене когыньнам Красная Горка котлопунктыш
наҥгаен кодыш. Тыште имне вӱта гай кугу баракыш илаш пуртышт. Шукыжым
самырык рвезе да
ӱдырамаш-влак улыт. Первый кастенак Башкир ял гыч толшо руш рвезе-влак карт
дене
модаш тӱҥальыч. Вара оксала модаш пижеве. Мыйымат ушнаш ӱжыч. Оксамже
икмыняр ыр
гына. Вич ыр дене модына. Тӱҥалтыш гычак мый модын налам. Шуко ырлан
кайымаш
уке. Тыге изин-изин окса толеш веле.
Модын налмем ужын, Толя Сырейщиков кошарварням рӱзалтен ойла:
— Ты, Володя, хитрый да еще хитришь, наверное?
— Чего хитрить-то, просто как вы же играю.
А кӧ карт дене да эше очкола модын гын, пала: тиде модмашке ушнет гын,
вашке
чарнен от керт. Мый чарнынемат ыле, но йолташ-влак тореш улыт, оксам пеш
пӧртылтынешт. Модыш сайын пыта гын, йӧра ыле, шонем. Вет рвезе-влак деч
чыла вучаш лиеш.
Мый нуным модмым чарнаш йодам, но огыт келше. Модына кудытын. Баракыште
улшо еҥ-влак модмынам чот кӱтат.
Теве Сырейщиков фамилиянак вес Анатолийын оксаже пытенат, банкыш шӱльӧ
ложашым
шындыш. Иктаж кок килограммым. Мо шонеда, мый тудымат модын нальым.
Тидланже йывыртенам гына: кочкаш сай ложаш тольо.
Тыге пыкше модын чарнышна. Малаш вочна.
Эрдене мемнам Кундыш воктеке сер гыч эҥерыш пырням кышкаш наҥгайышт. Ончем,
Альбик уке. Молан? Черланен огыл чай?
— Альбик Лида акаж дене ила, — манеш Аркаш.
Кундыш воктен мотор пӱнчер. Сер вокте шупшыктен оптымо пырня-влак кӱжгӧ
улыт.
Теве нуным ме, лучко ияшрак рвезе, ӱдырамаш да илалше пӧръеҥ-влак, ваге
ӱмбач
пӧрдыктен, лум дене леведалтше ий ӱмбаке кышкена.
Бригадир Никитин, пырням шӱкен, эҥерыш кышкен нойымеке, сайын каналташат
эрыкым
ок пу. Эҥер почылтмеке, тудо Аркаш дене когыньнам пушышко кольмо дене
удыраш нале. Ме вӱд йогын ваштареш пушым ончыко колташ тыршена, а Никитин
шеҥгелне виктарен шинча. Пушым сер гыч вӱд ӱмбаке кумык лийше пушеҥге
йымаке намиен чыкышат,
изиш гына вӱдыш ышна кумыкталт. Тудо мемнамак шудалеш:
— Мо удырен огыда мошто, мыйым пуштыда ыле гын?!— кольмыжым нӧлталын,
мемнам шелын пуынеже.
— Ме титакан огынал, шке виктарен мошто. Мемнам тый вӱдыш пуртен колтен
кертат
ыле!— мый, ӧрын шогыде, туран пелештышым.
— Ы-ы, эше кузе ойлет!— шучкын ончен, пӱй вошт манеш Никитин, ошемше пел
шинчажат шыдын йӱла.
Ме ты гана эҥерын вес серыштыже пырня кодын, уке манын, тергаш коштна.
Баракыш
ночко коля гай пӧртылна. А тушто кӱртньӧ коҥгаш олтеныт, тушан вургемнам
коштен
толашена.
Тидын деч вара Никитиным ужмо шуын огыл. Роҥго районысо пошкудо ялже гыч
ӱдырамаш деч теве мом пален нална. Никитин шке ялыштыже мариян ӱдырамашым
йӧратен
шынден. Икана Никитин тудын деке толеш, тошто марий пашатым ышташ тӱҥалнешт
улмаш, урем капка гыч ватын марийже пура, ӱдырамаш содор манеш:
— Йыван кае, шондан гоч лек, марием толеш.
Никитин, нимом ышташ ӧрын, пӧртончык лектеш, вара еҥгажын ойжо почеш
шонданыш
пура. Кӧргӧ гыч тӱкыла да ик оҥам ирен почеш, а тушто пуда штык гай лектын
шога.
Вашкыме дене Йыванет тиде пудаш шинчажым сусырта, но шондан гыч чарашке
лектын
шукта, тидым таҥжын марийже шижын огыл. Тыге Никитин пел шинчан кодын.
Сандене
сарышкат налын огытыл.
Умдыла гае чевер тӱсан Никитин чот озалана, пашаче еҥ-влак ӱмбак так арам
кычкырла, начальник вийжым ончыкташ тырша, айдеме семын шот дене кутыренат
ок мошто. Мом ыштет, айдемым власть локтылеш маныт.
Вӱд ташлымеке, пашана утыр нелеме. Руаш вочко гай кӱжгӧ пырня-влак эҥерын
кок
серже коклаш чумырген пӱялал шинчыт. Ончылно улшо пырня тӱшкам пагор дене
шӱкен
але шупшын, заторым луштараш, йоктарен колташ тыршена. А кушто айдеме вий
ок сите гын, амонал дене пудештарена.
Ик эрдене мастер чуваш Рябчиков мыйым Кундышыш, кӱртньыгорно станцийыш,
амоналлан колтыш. Кундыш эҥер воктеч эртышемла ятыр вере вӱдым кельым,
палемдыме верыш
пыкше миен шуым. Тушто записка почеш пуд чоло амоналым пуышт да, рюкзакыш
оптен,
тупеш сакен, мӧҥгеш толаш лектым. Адакат йӱштӧ вӱдан иксам ятыр вере келын
вончаш логале.
Амоналым кондымемлан Рябчиков мокталтыш. Столовыйыш кочкаш наҥгайыш, а мый
кернакшат пий гае ярненам, шуженам. А амонал эрлашыжым мыланна кочкыш
пайремым кондыш. Заторым шалатен колтымеке, Рябчиков эҥерйолышто, вӱд-
пӧрдемыш иктаж пеллитр
амоналым кудалтен пудештарыш. Вара ме, рвезе-влак, пушыш шинчын, латкок
ведра
колым погышна. Каслан колшӱр кажне сплавщиклан келшен.
Тышечын чодырам волтымо нерген заметкым "Марий коммуныш" колтышым. Еҥ-влак
кокымшо фронтышто чынжымак виян ыштат. Паша лӱдмашан. Теве таче шучко
сӱретым ужаш
логале.
Пӱнешталт шичше пырня орам тӱшкан шӱкен, пудештарен толашена. Эҥерыште
кынервуй
семын пижын шичше кугу затор ала вӱд теммылан, ала мемнан чот шӱкен
толашымылан
кӧра лушкышат, кочыртатыл, верже гыч тарваныш. Ме, пырня ӱмбач куржын,
серыш писын лекна, а теве ик топката кап-кылан ӱдырамаш виян куржын ок
керт, ситартышлан
кем йолжо мунчалтыш да айдеме пырня коклаш волен кайыш:
— Полшыза!— кычкыра.
Ме нимом ышташ ӧрын ончена, а ты жапыште сплав мастер Александр Иванович
Забродин, лушкыдемше затор ӱмбач чулымын куржын, вӱдыштӧ улшо ӱдырамаш деке
миен шуо
да, шола пулышыж гыч кучен, тудым шупшын лукто, виян йоген кайыше пырняла
ӱмбач
куржыктен конда. Ме шӱлалташ тоштде ӧрын ончен шогена: нуно теве-теве вӱдыш
пуреҥгаен кертыт. Но, юмылан тау, сер марте куржын толын шуыч, ӱдырамаш я
лӱдмыжӧ,
я йывыртымыж дене шортын колтыш, вара Александр Ивановичым кыдалже гыч
ӧндале.
— Тый огыл гын, Александр Иванович, таче колем ыле вет, ой, юмо тазам пуыжо
тыланет,— манеш ӱдырамаш.
А Кужеҥер район, Агытансола гыч Микал кугыза иктаж-кӧм вурса гын, вуетлан
шушаш
манеш ыле пытартышлан. Вет ялт шоҥго да ӱнардыме еҥым чодыра волташ
колтеныт. Ик
гана затор трук лушкыш да пырня-влак писын йоген каяш тӱҥальыч. Тудо еҥ-
влак дене пырля шола серыш лектын шуктен огылат, шкетын вес сереш кодын. Ты
кечын ме
тудым шола серыш воштарен ышна керт. Эрдене сплав мастер Забродин дене
коктын,
пушеш шинчын, вес серыш вончышна да ялт ярнен пытыше Микал кугызам пушеҥге
йымалан муна, вара пушыш пыштен кондышна. Кочмо пунктышто тудым сайын
пукшеныт да
тӧрланыш. А еҥ-влаклан воштылаш амал гына лийже.
— Микал кугыза, изиш гына вуетлан ыш шу. Юмо арален мо?— ышталеш иктыже.
— Чынак но, вуемлан изиш гына ыш шу,— льыптырге шыргызаш тӧча шоҥгыеҥ.
Ӧрт лекшаш гай чот лӱдшӧ руш ӱдырамаш ден Микал кугызам кандарышт да
мӧҥгышт
колтеве.
Мемнан котлопунктышто бухгалтерлан изи капан Николай Баранов ышта. Тудо ик
кастене баракыш пурышат, мыйым ужын, "Марий коммуна" газетым рӱзалтен ойла:
— Любимов, тыйым газетыш возыметлан Верховный Совет Президиум Почетный
грамота
дене наградитлен.
Мый трукышто шымат ӱшане, вара газетыште лудым. Чынак улмаш Печать пашаште
тыршымашем палемден, Марий АССР Верховный Совет Президиум мыйым Почетный
грамота
дене наградитлен. Тиде Указым 1944 ий 4 майыште Печать кече вашеш лукмо.
Изи пашамым кугун аклымылан чонем йывыртыш, вием ешаралтме гай лие. Возаш,
возаш шӱм
ӱжеш. Но тыште мо нерген серетше? Такше ик заметкым колтенам.
Ме сплавыште ышташ ийгот дене шуын огынал. Мый улыжат лучко ияш улам, а
Аркаш
латкудытым темен. Никитинат, колхоз колтен гын, ынде ыштыза, адакше сар
годым
ийготым огыт ончо, мане. Ваштареш нимом от каласе. А могыр туге чот
лӱгышта.
Амалже: йымал вургемым вашталтыме огыл, вет мемнам ик-кок арнялан гына
колтеныт.
А жап шуйна да шуйна.
Альбик, мемнан таҥашрак йолташна, мыланна вуйжымат ок ончыкто, модын
коштеш, уна
лийын ила. Моло семын огыл. Вет акаже котлопункт вуйлатыше. Пайрем годымсо
гай
кочкын ила ешыже. Кӧлан сар, шужымаш, орлык, а кӧланже пайрем илыш, манаш
лиеш.
Ончыко пурен каласем: Альбик акаж дене тылзе утла илыш, а вара тудлан
сплавконтор гыч оксамат мемнан дене тӧр перевод дене колтеныт.
Кундыш воктене чодыраште, пырням эҥерыш кышкен, вара вӱд дене волтен, кок
тылзе
чоло илышна. Мӧҥгӧ ялт явыгыше пӧртылам. Аркаш мӧҥгӧ вес кашак дене каен.
Роҥго
села лишне, Куэрласола ял пасушто, крахмал пареҥгым погышым. Тудым кузе
ынде
кочкаш, кӱчымынек мо, але иктаж еҥ деке пурен, мелнам кӱэшташ йодаш?
Куэрласолаште ик суртыш пураш лийым. Пӧртыш пурышым. Шоҥго кува да самырык
ӱдырамаш дене
порын саламлалтна.
— Кушко тыге миенат, куш кает?— йодеш кува.
Мыят кумылын каласкалем, малаш пурташ йодам.
— Мален кае, ноенат вет,— манеш шоҥгыеҥ.
— Крахмал пареҥгем уло, ала мелнам ышташ иктаж-кузе полшеда?— йодам.
— Чечас руашым лугена да кӱэштына,— ойла самырыкше.
Коҥгаш олтышт. Икмыняр жап гыч салмаште мелна чыжгыраш тӱҥале. Мый денем
пырля
нунат изишак кочкыч. Темше мӱшкыр дене ласкан мален колтенам. Эрдене кече
кӱзаш
тӱҥалмеке гына, оза-влак дене порын чеверласен, содор лектын кайышым.
Кас велеш Лопсолаш шуым. Шошо тудын тӱсшым весемден, веселаҥден. Овдаки
кокайын
суртшым ял шеҥгеч палем мо? А теве изурем семын уло. Тушечын ялыш пурышым.
Овдаки кокайын суртшо покшелне. Трофим марийже сар деч ончыч тракторный
бригадым
вуйлатен. Шарнем, пашам сай ыштымыжлан ший оводан велосипедым пуэныт.
Тыгайже
мемнан кундемыште уке ыле.
Кокай мӧҥгыштыжак. Миклай эргыже мыйын пурымемлан йывыртен. Кокай молышто
лиймем
нерген йодыштеш. Мый чыла раш каласкален пуышым.
— Тиде сарлан верчын, тыйым, йӧршеш самырыкым, тыгай неле пашашке колтеныт.
Кугыеҥ уке мо ялыштыда?— кокам чаманен ойла.
— Уло да, ала-молан мемнам колташ ыштеныт,— манам.
Кочкаш шыл шӱрым, паритлыме пареҥгым ончыкем шындышт. Тыгай чапле чесым
ужын,
кочдеак темме гае лийым. Кокам поро чонын мыйым шуна.
Ик йӱд малышым да каяш тарванышым. Ониса кокам декат пурен лекташ лийым.
Тудо
молгунамсылак куанен вашлие. Кочкаш шындыш да шкеже эре илыш, мемнан еш
нерген
ойла.
— Мемнан Любимов Метрий Йыван тукым ынже пыте манын, ынде тыланет гына
ӱшан...
Тукымна ынже пыте манын, мый мом ыштен кертам гын? Могай илыш вуча мыйым
эрла?
Шке ончыклыкем нерген ынде сайынак шонаш логалеш. "Кулак иге" улмемлан
кызытеш
огыт шыгыремдыл. Тидыже мыняр-гынат лыпландара. Тиде илышыште тунемде йӧнан

огыл. Тыге школыштат, калыкыштат ойлат.
Ялышкем чон шупшеш, туге гынат ачамын шӱжарже, Ана акай деке, унала пурыде
шым
чыте. Вет тудын Шем памаш ялже мӧҥгӧ кайыме корно деч кугунжак ӧрдыж огыл.
Ана акам кок шочшыж дене ила. Йыван курскай фронтеш йомын. Акай мыйым,
каҥгешт
пытышым, ужын, шортын колтыш:
— Шольым, орлыклан шочынат. Мемнам огытак шотло, ужат. Тыйым, ялт йочам,
тыгай
неле пашашке колтеныт... Ярненат вет?
— Уке,— манам. Поро акам деке толынам да кумылем нӧлтынат, ойго нерген
ойлымем
ок шу.
Ана акам уло чонжым мемнан ешлан пуа, кертмыж семын полшаш тырша. Шуко
ойгойӧсым ужын тудат. Латныл ияшым шочмо суртшо гыч поктен луктыныт,
ӧрдыжыштӧ илен,
орланен. Тудо кугу капан мотор ӱдыр лийын. Каче-влак пагаленыт, йӧратеныт.
А
марлан пошкудо Шаранер ялышке Кузьман Йыванлан каен. Шочшан лийыныт. Сар
деч иккок ий ончыч лучко меҥге тораште улшо Шем памаш ялышке почиҥгалан
каеныт. Тиде
ял пӱртӱс шотыштат мотор, поян. Мланде тӧр, сай, шурным кушташат, вольык
ашнашат
йӧнан. Воктенак кугу чодыра, виян памаш уло, тудым ӱлнӧ пӱяленыт, тушто
кайыккомбылан ракат. Мый тиде мотор ялыш, поро чонан Ана акам деке, кошташ
йӧратем. А
таче теве неле, нужна илыш тышке конден пуртыш. Акам дене шер теммешкак
кочкым.
Тыште, "Кундыш" колхозышто, паша кузе кайыме нерген правленийыште йодыштым,
материалым погышым. Возаш кӱлеш вет.
Кок йӱд малымеке, мӧҥгӧ ошкылам. Шочмо ялыштем пуйто талук наре лийын омыл,
туге
чонемлан чучеш.
Мӧҥгем тошкем шеҥгеч пурышым. Кудывечыште ондак презе шинчамлан перныш.
Ушкал
лийын, тыге шӧр шотышто ала шӱлалтена. Мыйын толмемлан чыланат йывыртеныт.
Ковам
тупем вӱчкалта:
— Уныкам, кузе коштын савырнет манын, эре ойгыренам. Тиде Танила йочам
тыгай пашашке колтен...
Авай мылам пукшаш уло чесшым пога. Шӧр тувыртышымат нӧрепыште арален
шинчыктен.
— Эргым, пашаже неле ыле вет? Тыйым, от кае гынат, колтен огыт керт ыле
вет, ийготет шуын огыл, — манеш авам.— Танила палат вет, кӧм колташ. — Авам
пошкудо
сурт велыш шыдын ончалеш, пуйто осал чонан еҥым тиде ончалтыш дене
чактарынеже.
Но тудым чактараш, поро чонан лияш туныкташ мо полша гын? Айдеме могай
чонан шочын гын, уло ӱмыржӧ мучко тугаяк лиеш, маныт. Илыш саман мемнан
ешым яллан
йӧрдымыш луктын, ситартышлан посна еҥ-влак мемнам ӱлык шындаш тӧчат. Курым
мучко
тыге илаш перна мо?
Кочкашна кинде пытен. Пареҥге але уло, эше урлыклан утыктараш кӱлеш. Мый
мӧҥгӧ
толмем кечынак ӱмаште пареҥгым шындыме нурышко шӱйшӧ пареҥгым кӱнчаш
кайышым.
Ошкылам пасу корно дене, шочмо верыште шошо кечын чонлан могай весела. Уэм
толшо
пӱртӱсын вийже сарын шучко ийжымат мондыкта. Вуй ӱмбалне турий пуйто мыйым
ужын
да куандараш тыршен мура, чӱчка, пӱртӱсын оҥгыржо семын йоҥгалтеш.
Ончем, ваштарешем йоча-влак толыт, йӱкланат. Школ гыч пӧртылыт. Вашке нуно
тунем
пытарат. Школ, тунеммаш айдемым ача-ава семынак чын илыш корныш луктыт.
Уке, мыят умбакыже тунемшаш улам. Шым класс дене кугунак ончыко от кае.
Крахмалыш савырныше пареҥгым ведра чоло кондышым, авам ложаш дене лугалтен
шындыш. Содор гына мончаш олтышна. Мый тияҥше вургемем, кудашын, посна
кудалтышым,
вара тудым, мончашке наҥгаен, ялыште манмыла, жаритлышым. Мончаш пурен
лекмеке,
угыч шочмем гай чучеш. Пуйто ӱмбачем ала-мом кудаш нальыч.
Мыйын укем шеҥгеч толшо "Марий коммуна" газетым чыла ончышт лектым. Тушто
мемнан
армийын, тушманым кырен, ончык кайымыж нерген возат. Очыни, сар мучашыш
лишемеш.
Мыняр орлыкым конден тудо мемнан ешлан, ялысе шуко суртлан. Мыняр еҥын
тазалыкшым пытарен.
Тошкем дене изирак капан ӱдырамаш мемнан сурт велыш лишемеш. Авам дене
коктын ме
кудывечыште презе воктене шогылтына. Тудын тупшым, вуйжым ниялтем да
вольыкат
мылам таум ыштышыла кидем нулалеш. Авам тудлан вӱдым йӱаш лукто. Вӱдшат
яндар
веле, манаш лиеш, изишак пареҥге шӱмым гына пыштен.
Тошкем капкам почын пурышо ӱдырамаш — Элексе Йыван вате.
— Вара презым ончеда?— ышталеш тудо.
— Шогылтына, йӱкташ манын,— авамат презе саҥгам ниялта.— Удан пукшена да
каҥга
вот, кузе шудо лектеш гала?..
Мый, Йыван ватын мугыргыл пытыше кид парнялажым ужын, йодде шым чыте:
— Кидетше мо лийын?
— Йӱштӧ вӱд парням сугыртылын,— Йыван вате — Марина кидшым савыркален
ойла.— Ынде тылетла фермыште ыштен ом керт, кидем коржеш, ужыда, парням
разым тодыштмо
гай коеш.
— Пашатше неле шол,— авай чаманен кутыра.
— Эртак йӱштӧ вӱд да неле ведра кидым веле огыл, кӱртньымат тодышт кертыт.
Пареҥгым йӱштӧ вӱд дене мушкын да кылменак парням сугыргыл пытен, ӱмаштак
сӧснам
ончыма гыч лекнем ыле, но паша деч поснат илаш ок лий.
Ойган ӱдырамаш, йӧсыж нерген кутырен налмеке, кайыш да авай Маринам чаманен
мане:
— Пеш нелын, нужнан илат, йочаштым ончен лукташ манын толаша, тазалыкшым
ялт пытарен. Йыван марийжат Сурокеш ярнен колен, маныт. Эх, илышыжат,
айдемым нимоланак огыт шотло...
Нунын ойлымыштым колыштын, Йыванжым шарналтышым. Тудо пашашке, имне
вӱташке,
мемнан окна йымач эре коштеш ыле. Изирак капан, поро шинчаончалтышан, шокшо
кумылан айдеме. Еҥым ынде орлен ойлаш сай огыл гынат, шарналтыде ок лий.
Тудо кочкаш пеш йӧрата ыле. Мом ыштет, кочмо шуэш гын, шкем ондалаш лиеш
мо? Шарнем, шошым вакшым пӱйымӧ годым шун рокым терыс орва дене
шупшыктенна. Йыванат шкенжын
кадыр йолан Руслан имньыж дене шупшыкта. Кечываллан кочна да кок-кум орва
шуным
арык воктеке ястараш наҥгайышна. Вара ончена, Йыван изай ӱдырамаш-влакын
орвашке
рокым оптымо жапыште Андри обедым ышташ лие: кугу гына йошкар ушмен
когыльым вынер мешак гыч лукто да пожга гына кочкеш, умша модеш веле.
— Йыван, мо кечываллан кочкын отыл мо? — йодеш Ана.
— Кочкым да, вот мӱшкыр изишак темын огыл, садлан пелен когыльым налынам,—
воштылалме шотым ыштен вашешта Йыван.
Таза пагаран Йыванлан Сурокышто салтакыште служитлымыж годым, мутат уке,
кочкыш
шотышто неле лийын. Арам огыл вет тудо ярнен, шужен колен манме увер толын.
Эше оҥай сӱрет. Йыван ден Маринан Вачи лӱман эргышт сар тӱҥалтыште шочын
ыле.
Тудо, мо шарнем, эре лочо шинча. Пӧртеш урем тӱр окнаянакеш шкетшым шынден
кодат
да тудо эртен кайыше еҥ-влакым ончышт шинча, коклан тыге муралта:
Пареҥге да чай, пареҥге да чай.
Теният коштмашем ок кой чай...
Удан кочкын илымылан кӧра йолжым, ялыште манме семын, разым тодын,
санденак,
очыни, лочо лийын. Кызытат Вачи коштмашыже уке. Тиде — сарын саскаже. Могай
орлыкым конден тиде ешлан гына. Могай титакым ыштен изи Вачи тыгай ойгыш
логалашлан? Тудым ончен, туге полшымет шуэш, но але нигузеат тидым ыштен
огына керт.
Лиеш полшаш — тиде сайын пукшаш, но Йыван ватын кум еҥан ешыжлан шер теммеш
кочкаш киндыжат уке. Йӧра эше сӧснам пукшымаште ышта, тушто вольыклан
шолтымо пареҥгым кочкеш да кӱсенешыже мӧҥгыш икмыняр пареҥгым кондаш тырша.
Тидым ферма
вуйлатыше да пырля пашам ыштыше еҥ-влакат палат, но нимом огыт ман, кеч
изиш
кочкын шужен колымаш деч утлат манын ӱшанат. А ынде теве Йыван ватын кидше
локтылалт пытен да пашам ышташыже неле, ынде але вӱтам кудалте, але шужен
кие. Тыгай илыш йодыш лектын тиде ӱдырамаш ончылно.
* * *
Тыгай йӧсӧ сар шӱлыш ялыштем. Туге гынат илен лекташ кӱлеш. "Марий коммуна"
да
"Колхозная правда" газет редакцийла дене кылым кучен шогем, тушко возгалем.
Таче серышым нальым. "Марий коммуна" газет редактор Иван Филимонович
Андреев
деч. Тудо кӱчыкын да раш тыге серен: "Пагалыме Любимов йолташ, тый мемнан
ик тале, уста селькорна улат. Ме тыйым редакцийыш пашам ышташ налаш шонена.
Келшет
гын, мемнан деке тол. Илашет общежитийым ойырена..."
Авамлан тиде серыш нерген ойлышым.
— Шке палет, ынде изи огыл, кузе чонетлан келша, туге ыште,— мане тудо.
Пашашке пураш, редакцийыш. Кертам мо мый ыштен, ялысе ӱҥышӧ рвезе? Тыгай
йодыш
чоным вургыжтара.
Тиде 1944 ий августышто лийын. Мемнан колхоз гыч оласе элеваторыш кок имне
дене
пырчым наҥгаят, мӧҥгеш керосиным кондышаш улыт. Тушан шинчын каяш Сепан
йолташем
дене кутырен келшышна.
Эрдене ял гыч лекна да каслан Роҥго районысо (кызыт Советский район)
Вӱдэҥер
ялыш миен шуна. Тушто ик суртыш йӱдлан малаш пурышна. Эрдене эрак
тарванышна да
кечывал эрталмылан оласе элеватор деке миен шуна. Пырчым сдатлымеке, Пахом
ялысе
руш Дмитрий Павлович Чернов деке малаш пурышна. Вӱтамбалне тутло пушан
шудышто
малышна.
Эрдене улазына-влак деч ойрлышна. Ме — шке корнына дене, нуно — шке пашашт
дене.
Адакшым Ринан кычкыме орван ик тыртышыже шаланен да тудын олмеш ломашым
кылден
шындаш логале. Оравам кушто муат? Нуно эше керосин печкелам пыштышаш улыт.
Сепан дене оласе пазарыш кайышна. Тушто Иван Якаевым вашлийна. Тудо "Марий
коммуна" редакцийын кушто улмыжым мылам умылтарен пуыш. Ял илыш кузе кайыме
нерген
йодышто.
— Рвезе-влак, теве фотографий воктене, чара верыште, фронт гыч кондымо пеле
ботинке-влак улыт, шкаланда ойырен налын кертыда, ончыза,— мане Иван
Тарасович.
Ме тушко лишемна. Чынак, чара верыште ботинкым изи курык гай орален оптымо.
Сепан дене коктын пеш кычалына. Мужырлан келшен толшо ботинке ялт ок логал.
Но ме
садак ораште пургедына. Теве мый икгайракын койшо кокытым муым. Ала-кӧмыт
нине
ботинке дене тушман ваштареш кредалмаште лийыныт. Чияшат сулыкын веле
чучеш. Но
мом ыштет, мыйын нимогай шӱштӧ йолчиемем уке. Сепанат ик мужырым кычал
муын. Ме
йывыртенна.
Ынде "Марий коммуным" кычал каена. Пазар деч пел меҥге чоло эртымеке,
Коммунистический уремыш толын лекна. Теве чердакан пу пӧрт. Мый ӧрмалген-
лӱдынрак тудын
деке лишемам. Ботинкым да кочкышым оптыман изи мешакем Сепанлан пуышым.
Шыпак
редакций пӧртыш пурем. Тиде пӧрт мыланем ала-могай юмын пӧрт гай чучеш. Вет
шке
илышем, шонымашем тудын дене ушен шогем. Газетыш возымаш мыланем кызыт эн
шерге,
кугу сомыл. Пӧрт коридорыш логальым, омсалам ончыштам. Теве письма пӧлка.
Тушто
кокла ийготан ошалге ӱдырамаш шинча.
— Мый редактор Андреевын ӱжмыж почеш толынам, — саламлалтмеке манам.
Тудо редакторын кабинетышкыже наҥгая, шкеже мыйым вуй гыч йолыш шумеш
шымлен
кӱта. А мый йыдал йолан улмемлан да Качырий акайын пинчакшым чийымылан
вожылынамат. Но мом ыштет, тылетла чияшем уке.
Редактор Иван Филимонович пеш порын вашлие, диваныш шинчаш ӱжӧ.
— Кузе, мо дене толынат?— йодеш йыргешке шӱргывылышан, кӱчыкын тӱредме ӱпан

пӧръеҥ.
— Пырчым кондышо улазе-влак дене пырля,— манам.
Вара кузе илымем, мом ыштымем, кузе тунеммем нерген тудо йодышто.
— Сайын возет, вот сандене пашашке налаш лийынна. Тол, илашет общежитийыште
верым пуэна, вара умбакыже тунемаш тӱҥалат. А тунемаш кӱлеш. Теве сар пыта,
илыш
тӧрлана,— ача семын туныктен ойла Иван Филимонович.
— Йӧра, шоналтем,— вашештем.— Авам дене эше ик гана кутырем.
— Аватшын мыняр шочшыжо улыда?
— Нылытын,— манам.
— А молышт изирак улыт мо?
— Мый дечем изи улыт.
— Шоналте, толат гын, йоҥылыш от лий,— путла редактор.
Эше изиш мутланышна да мый чеверласен лектым.
— Вара мом ойлышда? Ала пашашке пурышыч?— йодеш Сепан, мыланем изи мешакем
шуялта.
— Уке, шоналтем, маньым.
Ме ола урем дене Какшан кӱвар велышке ошкылаш тарванышна. Мӧҥгӧ каена. Ола
тӱрышкӧ лекна. Теве Княжна ял мучаште ула-влак шогат, тушто мемнан туҥаш
рвезе-влак койыт. Ончем — Кузнеч гыч Сапан Виктор. Тудын дене Кузнечыште
визымше классыште пырля тунемынна. Рвезе-влак ала-мом пеш ончат. Мыят
лишемым, ужам, Виктор
зажигалкым пеш ончыктылеш, ала кызыт налын, ала ончычсо.
— Эн тӱҥжӧ — авиабензиным налынам,— моктан Виктор,— ынде талуклан сита,
спичкат
ок кӱл...
— Кече шичмешке ныл парня кодын,— Сепан кас кече велыш кидшым шуялтен
ончыкта.
Ме ынде кумытын ошкылына, тарванышна. Палыдыме-влакат тарванышт. Нунат
машинам,
улазе-влакым вучен огытыл.
Мӧҥгӧ имнят писын кая, маныт калыкыште. Меат писын эртена. Йӱдым ошкылашат
куштылго. Ик ӱдырамаш мемнан дене пырля ошкылеш да, ала мемнам чаманен, ала
поро
кумылжым ончыктен, тыге манеш:
— Рвезе-влак, йыдалышкыда шудым кӱрын пыштыза, каяшда куштылго лиеш. Адак
корно
воктенсе лакышке йолдам кӱшкӧ ыштен вочса, вара йолда тунар ок нойо.
Ме тудын ойжым колыштна.
Пелйӱд лишан Топкай ял деке миен шуна. Ынде кум меҥге чоло чодыра вошт
эртыман.
Мыйын чонемлан лӱдыкшын чучо. Ончыко писын тарванышым. Ужам: шем ӱмылка
коеш.
Тудым поктен шуым. Ончем: орваште шоҥгыеҥ трубкам тӱргыктен кая. Орваште
кок
печке керосин. Мый шоҥгыеҥ дене мутым луктым. Тудо мемнан ял деч вич-куд
меҥге
ӧрдыжтӧ улшо Купсола ял гыч улмаш. Кугыза мыланем манеш:
— Эргым, йӱдым шкет ит ошкыл, шеҥгеке шич.
Мый йывыртен шинчым. А ушем дене ола, редакцийыште лиймем нерген да
ончыкыжо кузе лийшаш нерген шонкалем. Ола, вигак манаш, мылам ыш келше,
тушеч содор лектын
кайыме шуо. Тиде сар жаплан кӧра, очыни. Вет икана, сар деч ончыч, пуртымо
ачам
дене миенам ыле, тунам ола моторын, шӱмлан шергын, лишылын чучын. А таче
уке,
пашашке пурашат кумыл уке. Неле-йӧсӧ лиеш гынат, тений лучо тунемаш пурем.
Чодырам лекна. Эрвелыште ӱжара нӧлташ тӱҥале. Кече лекмылан Шернур шоссе
гыч У
Торъялыш кайыше корнывожыш миен шуна. Ончем: Сепан йолташем, Кузнеч Виктор
да
молат кок орва воктене шогылтыт. Нунат палыме улазе-влакым муыныт. Виктор,
бензиным темыман одеколон атым ончыктыл, адак кутыра:
— Ынде талуклан сита, шырпе шотышто шонышаш уке.
Меат тудым кӧранен ончена. Каяш тарванышна. Виктор орвашке тӧршталтен
шинче, вара "Ой!" манын кычкырал колтыш.
— Ох, ия, бензин атем пудыртышым,— шортшаш гай ойла йолташна.
— Ит ойгыро, бензиным эше иктаж-кушто муат,— манын кумылаҥдаш тыршена.
Эрдене лу шагатлан ме Сепан дене мӧҥгына миен шуна. Тыге шымле кок меҥгым
йӱдвошт да эрдене икмыняр шагатыште эртенна.
Бригадир мыйым пасушко трактор оролаш колтыш. Пудырген да оролаш кӱлеш
мане.
Игече шыже велыш каен гынат, ӱшыкыштӧ кече але сайын ырыкта. Мӱндыркӧ ончен
шонкален шинчем. Ушыштем мемнан ял гыч сарыш кайыше еҥ-влак шарналтыт.
Мыланна тыште илаш куштылго огыл гынат, вуй ӱмбалне снаряд ок чоҥеште, пуля
ок шӱшкӧ, бомба
ок пудешталт. А вет тушто еҥ-влак колат, вӱр йога. Теве кодшо кечылаште
Васлий
Петр Элексанын тушман ваштареш кредалмашеш колымыж нерген кагаз тольо.
Могай шыма, поро, чонан, мастар кидан ыле тудо. Сепанын изаже сар тӱҥалме
ийын Тошто
Торъял кыдалаш школым тунем пытарыш. Мый тудын воктен шуко гана лийынам,
пашажым
ужынам. А тудо мом гына ыштен моштен огыл. Эсогыл шке скрипкам, балалайкым
йӧнештара ыле. Мастарын сӱретлен.
А теве Тнапий Япыкым кузе от чамане? Тудын дене пырля школыш коштынна. Тудо
мый
дечем ик класслан ончылно тунемын. Изи капан, топката рвезе ыле. Фронтыш
кайышаш
ийын Ольга лӱман ӱдырым йӧратен шынден, тидым мый паленам. Но рвезе ӱдырым
шупшалынат шуктен огыл. Латшым ияшым армийыш нальыч. Тудын фашист ваштареш
кредалмаште колымыжымат Марий Тумньо гыч улшо Яков Иванович Рыбаков ужын да
мӧҥгыжӧ
возен колтен. Япык первый атакыш кайымыж годымак минеш пудешталт колен.
Яков
Ивановичшат вара сареш колен.

* * *
1944 ий. Август. Сарат ынде мучашке лишемеш докан. Мемнан армий шучко
тушманым
мемнан элын границыж деке поктен наҥгаен. Вашке школыш кайыме жап толын
шуэш.
Тунемаш, тунемаш чонем ӱжеш. Тошто Торъял кыдалаш школыш каяш. Мемнан ялысе
самырык-влак кокла гыч шукышт тушто тунемыныт. Теве пошкудем Танилан Миклай
тушто
кандаш классым пытарен.
Август мучаште пасум шӱрымӧ годым почтальон, корно дене эртышыжла, Миклайым
ужын
да серышым аҥа ӱмбаке пуртыш. Йолташем серыш калтам почо да лудеш. Школ
директор
тудым сентябрьыште школыш тунемаш толаш ӱжеш. Мый палем: тушто туныктышылан
писатель Анатолий Павлович Березин ышта. Тудын "Немда лӱшка" повестьшым
лудынам.
Мемнан деч лу меҥге тораште илыше тиде мутмастарым, эх, ужаш ыле! Тыгай
шонымашат ты школыш каяш тарвата.
Тунемаш кайыме шотышто авамат ваштареш ыш лий.
— Кугу шинчымашан еҥ гына айдемыш лектеш, манытыс,— ойла авам.— Сарже теве
ала
вашке пыта, вара умбакыже тунемашет куштылго лиеш.
Тошто Торъялышке тунемаш кумытын коштына: мый, Сергей Лайди да Руфина, руш
ӱдыр.
Ик талук утла тунемде илымеке, школ илыш у семын, чонлан утларак лишылын
чучеш.
Туныктышо кокла гыч шукышт йочам пагален моштышо, поро кумылан улыт. Школ
директорлан Эркансола марий Василий Сергеевич Атлашкин ышта. Пеш шыма
айдеме, черлырак улмыжлан кӧра фронтыш налын огытыл. Математика да физика
дене туныкта. А марий йылме ден литературым Анатолий Павлович вӱда. Тунемме
ий тӱҥалтыш гычак мемнам, газетыш возгалыше-влакым,— Валентин Косоротовым,
мыйым, Сергей Лайдим да
эше икмыняр тунемшым — погыш да тыге мане:
— Мый палем, те газетыш возеда, сылнымутланат шӱман улыда. Теве Валентин
сӱретлаш пеш кертеш, газетышкат воза, изи ойлымашымат серкала. Любимовын
материаллажым газетлаште лудында, литературылан шӱман. Вот садыге ме тений
сылнымут кружокым почына. Журналым лукташ тӱҥалына. Те творческий пашадам
вияҥдаш тыршыза, ойлымашым, почеламутым возгалыза, вара нуным журналеш кид
дене возен лукташ тӱҥалына.
Тыге ме Анатолий Павловичын тиде ойжым куанен вашлийна. Мыйым ответственный
секретарьлан, Косоротовым художниклан ойырышт. Анатолий Пвлович кружокым
шке вуйлаташ тӱҥалеш. Занятийыштына туныктышо Михаил Федорович Косоротов
ыле.
Тудат возгала мо? Мый але ом пале. Тиде йодышлан вашмутым пуымо семын
Анатолий
Павлович каласыш:
— Михаил Федорович повестьым возен. Мый лудын лектым. Тудым ончен лектына,
кушто
кӱлеш, тӧрлатена да журналыш пуртена.
Тыге мемнан литкружок шочо да возаш кумылым шочыктышо вий лие. Мыйын
вуйышто
мургорно-влак пӧрдыт.
Урок деч вара Руфина дене мӧҥгӧ кайыме годым тудлан почеламутым лудам:
Вӱд умбачын олык валне
Кайыклудо чоҥешта.
Вӱд воктечын, олык вачын
Каче таҥжым ужата...
Тыгай почеламут ала-могай поэтын улмо гаят чучо, но нине мут-влак мыйын
ушыш толын пуреныт.
— Читай, слушаю, интересно,— манеш Руфа. Тудо марла умыла, кутыренже гына
ок
мошто.
Мыланем тиде ӱдыр келша. Но тудын таҥже уло, Танилан Миклай, армийыште
служитла.
Сахалиныште. Авиацийын салтакше. Стрелок-радист. Тек келшат. Руфа дене
пырля лияш, пырля школыш коштмо шӱмым куандра, илышым сылнештараш полша.
Тидыжак мом шога. А почеламутым кум кумплетаным возышым. Анатолий Павлович
лудо, келшыш. А
"Марий коммуныш" колташ шым тошт.
— Журналын икымше номерешыже луктына, — мане туныктышо.
Тунеммаш кая, газетышкат возгалем. Теве школыш коштмо корно воктене,
Йыврайсола
ял шеҥгелне, уржа кылта сусла-влакым ала-молан шыже ятыр лиймекат огыт
каванле,
поген огыт нал, кечывалвелыш каяш вараш кодшо иркомбо семын койын, сусла-
влак
шӱлыкын койын шинчат. Ты экшык нерген "Марий коммунеш" серышем лекте. Ала
газетым лудын, ала тугак сусла-влакым вашке поген нальыч. Ала мыйын возымем
полшен,
шонем, чонемлан пайдам ыштыме гай чучеш.
Литкружокын погынымаштыже Михаил Косоротовын "Сельский степьыште"
повестьшым ончен лекна. Тушто мемнан армийлан, партизан-влаклан ик йочан
полшымыж нерген ойлалтеш. Анатолий Павлович тудым шке редактироватлаш лие.
Журналлан лӱмын кӱжгӧ тетрадьым налме. Валентин Косоротов журнал ӱмбалым
сылнын
сӧрастарен возыш, сӱретымат ыштыш. Лӱмжӧ "Рвезе йӱк". Автор Михаил
Федоровичын
пурла кидше уке, фронтеш йомдарен, сандене шола кидше дене сера. Почеркше
шола
велышке шӧрын букван. Но возымыжым сайын умылаш лиеш. Анатолий Павлович уто
ойым
удыралын, кӱлеш мутым ешарен. Тыге мый повестьым кузе возымым, кузе возаш
кӱлмым
шке шинчам дене ужам, тунемам. Кажне ойым сайын лудам да журналыш йытыран
возаш
тыршем. Кузе тыге Михаил Федорович икымше произведенийымак тыге сайын возен
кертын? Очыни, ончычат серен. Тидын нерген шкеж деч йодаш оҥай огыл.
Октябрь пайремлан тудак докладым ыштыш. Кугу шинчымашан айдеме. Драмкружок
А.Конаковын "Кунавий" пьесыж почеш спектакльым ончыкта. Кунавийын рольжым
индешымше
классыште тунемше Майя Романова устан модеш. Тиде яндар йӱкан чесле ӱдырын
ончыкыжо кугу актриса лийшашыж нерген кӧ пален.

* * *
Теле толын шуо. Йӱштыжӧ йӱштӧ дене витара, адак кочмо шотышто чӱдын илена.
Школышко коншудан киндымат утыжым налмаш уке. Тӱҥ кочкыш пареҥге. Йӧра эше,
пачер
оза поро, пареҥгым шолташ, коҥгаш кудалташ йӧным ышта, ковышта лемымат ок
чамане. Мыйын школыш кайымем деч вара авамлан утыр неле лийме гай чучеш.
Тудын орланымыжым, пашам йӱд-кече гаяк ыштымыжым ужын, чонем коржеш,
чаманем, но тидын
нерген ойлаш ом тошт. Лучо авамлан полшаш.
Шошо велыш кайышаш годым курго пыташ тӱҥале. А ӱмаште налме ӱшкыжаш презына
чот
кушкын, папаҥын, вет авай тудым эреак сайын пукшаш тыршен.
Мый ик кечын школыш шым кае. Авам дене коктын ӱшкыжнам Кужеҥерыш,
"Заготскотыш",
вӱден наҥгайышна. Тунам кажне кресаньык озанлык государствылан кажне ийын
шылым
ярак пуэн. Меат шкенан нылле килограммым пуышна да эше икмыняр еҥ мемнан
ӱшкыж
шылым шкаланышт сдатлыктышт. Акым нуно уржа дене тӱлаш лийыч. Ме икмыняр
кече
гыч нине еҥ деч уржам погышна, латкум пуд погыныш. Тидлан кузе йывыртенна!
— Шужена гынат, латик пудшым огына тӱкӧ, пӧртым ышташлан йӧршӧ лиеш,— ойла
авай,
пырчым фанер оҥа да мешак дене левед шынден, ойла.
Пӧртым ыштена. Тиде ойлан ӱшаныме гаят ок чуч, но авана ваштареш пулдыр
дене
пӧртым ыштыме нерген шукертсек кутыра. Мом шонен пышта гын, тудо садак
ышта,
шукта.
Тунемам, газетыш возем, лудам. Теве ик ойлымашым серышым. Тушто ик йочан
колхоз
презым кӱтымыжӧ, пашам йӧратымыж нерген ойлалтеш. Анатолий Павлович лудын
лекте,
шонымыжым каласыш. Мый тудын ойжо почеш тӧрлатышым, эше Анатолий Павлович
ачалкалыш да журналыш пуртышна.
Школышто комсомол погынымаш лие. Тушто тунеммаш кузе кайыме нерген йодышым
каҥашышна. Илыш неле, эре чӱдылык покта гынат, комсомолец-влак тыршат,
тунемыт. Мый
комсомолыш кодшо шыжым ВЛКСМ У Торъял райкомеш пурышым. Ала-молан школысо
организациеш огыл, а вигак райкомеш пуртышт. Райком секретарь Зоя Романова
кузе тунеммем, могай общественный пашам ыштымем, возкалымем нерген йодышто.
Вет мый
"кулак иге" улам, тидым ушештарат гын, мом каласаш манын, чон вургыжо. Но
иктат
тидын нерген мутым ыш лук.
Авамат чот каҥгештын, туге гынат эре пашашке коштеш. Мый эрдене мален
кынельым,
а тудо уже ала-кушеч пашам ыштен толын. Мыланем йывыртен ойла:
— Эргым, каван йымалан кодшо шӱльым поген кондышым. Пуалтем гын, пуд утла
шӱльӧ
пырче лектеш докан. Коштен кожена да шӱрлан пеш сай шӱраш лиеш...
Школыш наҥгаяш коншудо киндат уке. Мом ыштет, пареҥгым изи мешакыш оптышым,
пачерыште шолтен кочкаш йӧра. Авай уржа ложашым лар гыч ӱштын пуртыш. Еҥ
деке киндым кӱсын налаш каяшыжат ӧрат, вет мӧҥгеш пуаш мемнан ӱшанжат уке.
— Эргым, кузе школыш кошташ тӱҥалат ала? Шужен мӱшкыр дене тунемашыжат
йӧсӧ...
— Йӧсӧ, да чыташ логалеш... Ала иктаж-кузе тунемам...— манын, тупышкем
пареҥге
мешакым сакышым, кидышкем книган сумкам нальым.
Пелен налме кочкышем кум кечылан гына ситыш. Арня кыдалне мӧҥгем пӧртыльым.
Ынде
ӱшан пӧртйымаллан гына, пареҥгыжымат аныклен кочкына, авам "Кузе-гынат
урлыклан
лукташ ыле" манын йырымла.
Мом ышташ? Кочде илаш ок лий. Ситартышлан школжат мемнан деч лу меҥге
тораште.
Кеч шке ялыште лиям ыле. Шӱм коржынак, апрельыште школым кодаш логале.
2.У ИЛЫШ КОРНО
Школыш ом кошт. Чонлан шӱлык, а вет кузе тунемме шуын да шуэш, но илыш,
нужна
илыш, чыла лугыш, пӱрымашем вес могырыш савырале.
Школым кодымеке, эрлашымак колхоз пашашке кычкалтым. Ферма деке олыкысо
каван
гыч шудым шупшыктем. Ик кечын председатель Танилам уремыште вашлийымат,
тудо порын пелешта:
— Лайди, тылат у паша уло.
— Могай? — йодам.
— Письмоносец кӱлеш. Мемнан колхоз ойырышаш. Теве Терентей Йыван почтым
изиш нумале, тылетла ом керт, манеш, шинчаже начарын ужеш, шке палет вет.
ныл ялыш газетым, письмам нумалман, лач тылатлык паша, возаш, лудаш
йӧратет, палем,— путла
председатель.
Мый у пашалан келшышым.
Тиде 1945 ий апрельыште лийын. Шошо жап, тудо пӱртӱсышкӧ веле огыл, мыйын
шӱмышкат кугу вашталтышым конден. Сар вашке пытышаш, вет мемнан армий уже
Берлин лишне. Тидлан пошкудем-влакат йывыртеныт. Мый яллашке почтым
нумалам, возаш материалым шуко муам. Кажне кечын гаяк редакцийлашке серышым
колтем, чылажак ок печатлалт, а возымем газетеш лектеш гын, чонемлан ласкан
чучеш.
Ик кечын Кузнеч ялыш кочай дек сомыл дене мийышым. Тышке толмеке, кажне
гана кочайын шольыжо Павыл кугызайын Павыл да Лайди эргышт дене вашлиям. Ты
гана мийыме
годым нунын дене юмылукышто ятыр книгам ужамат, пеш ончыштам. Павыл
кугызайын
Эчан ӱдыржӧ, тидым тогдаем, мылам тыге ойла:
— Лайди, книгам йӧратет аман, мемнан клат ӱмбалне Япык мариемын ятыр
книгаже
уло, так веле кият, нал, луд...
— Йӧра,— йывыртен вашештышым.
Павыл дене клат ӱмбаке кӱзышна, тушто ятыр книгам ужына. Иктым налам, весым
ончем. Теве кидышкем кӱжгырак книга вереште — "Эрэҥер." Тиде романым
шукертсек лудаш шоненам, но мемнан велне библиотекылаште уке. Ты книга
нерген шуко сай мутым
колынам. М.Шкетанын могай лывырге, шӱмеш логалше, чоным кандарыше йылмыже,
а
пӱртӱсым кузе сылнын, шинча ончылно койшын сӱретла. Теве ынде кидыштем
йӧратыме
писателемын чапле романже. Мый тетла вес книгам кычалашат шым тӱҥал. Моло
книгаже чыла рушла ала-мо. Эчан акайлан книгам ончыктен ойлем:
— Могай книгам шукертсек кычалынам, муынам.
— Наҥгае, луд.
Эртем топланыше корно дене. Ужаргаш тӱҥалше пӱртӱс, шошо кумыл дене
шӱлалтыше
мланде шокшо кече толмылан йывыртышыла койыт. Шошо кече кайык-влакым,
вольыкым
куандарен, нуно шке куаныштым почын йӱкланат. Илыш шолеш, тӱня ила, ила
мыйын
марий мландемат.

* * *
Кастене гына лучко минут сельсоветыште радио дене Моско ойла. Тыгодым
пытартыш
уверым каласкалат. Левитанын йӱкшӧ кызыт поснак куадарыше, вет мемнан
армийна
тушманым Берлин кундемыште кыра. Таче-эрла фашизм пыжаш темдалме лиеш. Сар
мучашыш лишемме куан уло калыкым авалтен, вет тиде вӱран да колымашан сӧй
мемнан калыкын чоныш витарен.
9-ше май. Таче кечат мотор. Моско гыч радио дене увер йоҥгалте: Совет Армий
немыч фашизмым сеҥен, сар пытен. Сельсовет пашаеҥ да активист-влак яллашке
сар пытыме нерген калыклан увертараш кайышт. Токтайбеляк села уремыште таче
еҥ поснак
шуко. Нуно сар пытыме нерген ойлат, икте-весым ӧндалыт, шупшалыт, кӧн сареш
марийже але эргыже, изаже, шольыжо колен гын, нуно чаманен шортыт. А такше
шукыштын куан шинчавӱд йога, вет айдеме йывыртымыж дене чонжым луштарен
шортеш. Мӧҥгӧ
тольым гын, авамат ала куанже дене, ала кокымшо марийжым чаманен, шинчажым
ӱштеш. Шке ораж дене ойла:
— Ынде кеч калык шӱлалта, илаш куштылгырак лиеш.
Да, мом ойлаш, сар чоныш чот витарен. Шучко Гитлер шке вуйжылан муо. Эше
ныл ий
чоло ончыч авамын, йошкарге сеҥа манын, ончык ужын ойлымыжо таче шукталте.
Юмын
сарет чыным ончыктен улмаш. Сар пытен, ынде тунемме нерген шоныман. Тений
тунемаш тӱҥалын кертам мо? Кинде ала сайын шочеш, илашна кочмо шотышто
куштылемеш? А
таче чонышто куан, уш-акыл у шонымашым кычалеш. Сар пытен, тидын нерген
почеламутым возыде кузе чытет? Сеҥымаш! Тиде мутым ойлаш ме шукертсек кузе
вучена. Сеҥыме. А тиде мутым каласашлан калыкна мочол вӱрым йоктарен, мыняр
илыш лугыч
кӱрылтын. Ме таче сареш вуйым пыштыше-влакым пагален шарналтышаш улына.
Сеҥымаш
дене мӧҥгӧ пӧртылмыштлан салтак-влаклан вуйнам савена.
Шошо кечын увер тольо:
Мемнан эл сеҥен тушманым.
Сеҥымаш ден мӧҥгӧ тольо
Мемнан ялын ик салтакше...
Ик строфа шочо. Ынде умбакыже герой салтакна-влаклан келшыше моктымо мутым,
ойым
йоҥгалтарен каласыман. Кунар кертмем, моштымем семын тыршем, возем. Кугу
кумыл
дене возымылан ала-мо почеламут куштылгын да вашке шочо. Чаплыжак огыл,
кугу поэт-влак семын каласен кертын омыл гынат, тӱҥжӧ — шке шонымашем
поэзий йылме дене
ойленам. Вуймутым почеламутысо ик ой дене пуышым: "Сеҥымаш ден толын эрге".
Келша шонем. Возымем Куженер районный газет редакцийыш колтышым. Тудо вашке
гына
лекте. Куанже мыняр! Тыге первый почеламутем ош тӱняшке газет гоч шарлыш.
— Любимов, почеламутетым лудым, моштен возенат, поэт лият докан,— селаште
сельмаг воктене вашлиймеке, ойла пырля ик классыште тунемме йолташем
Рыбаков Васлий.
— Могай тушто поэт, шонымем возенам,— манам.— Тыят возен кертат.
— О-о, почеламут возаш талант кӱлеш, а тудо мыйын тю-тю,— воштылеш Васлий.
— А тый умбакыжат возо, тыйын шот лекшаш, лудаш пеш йӧратет,— мыйым у илыш
корныш лекташ путла йолташем. Тудын дене ик парт коклаште шинченна, шым
классым
Топкавлакыштак пырля пытаренна. Кызыт Васлий шкенжын шочмо Тумньымучаш
селаште
счетоводлан ышта.
Возаш, возаш, а тидлан шуко палаш кӱлеш. Сандене мый еҥ-влак дене мутланаш,

тӱрлӧ еҥын илыш корныжым шымлаш тыршем, шоҥгыеҥ-влакын мутланымыштым,
тоштым
шарналтымыштым кумылын колыштам.
Почтым нумалме паша уда огыл, корнышто ошкылмешлат лудам. А книга селасе
лудмо
пӧртыштӧ шуко уло. Почеламутымат, газетлык материалымат возем. Але
республиканский печатьыште почеламутем лектын огыл.
— Любимов, писатель лият докан, возаш йӧратет,— манеш связьын Токтайбеляк
отделенийжын начальникше Е.М.Иванова.
— Ала-кӧ лиям, але ом пале, а возымо шуэш,— манам вашеш.
— Писатель лият гын, мый Любимов дене пырля пашам ыштенна, манам,— воштылеш
Елизавета Михайловна.
Писатель лият... Тиде ой мыланем тунам йомакла чучын.
Элна шучко сар гыч сеҥыше лектын, геройло калыкна элнам йолымбаке шогалтыме
пашам тыршен ышта. Сарыште сеҥымаш Сталин онын вуйлатыме дене тапталтын
манын, радио ойла, газет-влак возат, партийный вуйлатыше-влак кутырат. Поэт-
влак Сталиным
поснак чот моктат, могай мут дене гына огыт таҥастаре? Казаков Миклай ты
шотышто
поснак ойыртемалтеш. Мыят Сталинлан моктеммутым возаш лийым. Эн сылне
таҥастарымашым кычалам. Почеламут шочо, районный газетыш колтышым, тушто
печатлышт. Возаш
кумыл утыр нӧлтеш. Коклан кӱшыл образованийым налме нергенат шонкалем.
"Марий
коммуна" газетыште республиканский заочный кыдалаш школыш тунемаш налме
нерген
уверым лудмеке, тыгай шонымаш утыр талышныш. Тиде школыш йодмашым колтышым,
вашмутым вучем.
Колхозышто паша шуко уло, а почтым нумалаш йӧсӧ огыл, ныл ялым савырнаш пел
кечат ок кӱл. Мыйын яра жапем уло. Тидым пален, бригадир, мане:
— Ала Мирон ӱшкыж дене селашке пырчым шупшыкташ тӱҥалыт ыле? Садак тылат
селашке
почтылан кайыман.
Мый келшышым у пашашлан пижым. А Мирон мыланем палыме, тудым кычкен,
ончычат южо
пашам ыштенам. Ынде мешакым ончычсо деч талынрак нумал кертам. Кок пашам
ыштымемлан авамат йывыртен.
— Пӧрт леведышым ала тений тӧрлатен кертына? Вара йӱр вӱд тунар ок вите
ыле,—
манам, авамын ойгыжым, шонымыжым пален.
Тидын деч вара авай калай листам кычал муын. Мыят кум оҥам эҥер воктеч
конденам.
Авай дене коктын пӧрт коклашке, туврашыш кӱзышна да леведыште улшо рожлам
петыркалышна. А пӧртым ышташ шонымашым авай эре ушышто куча.
— Тений тиде пӧртыштӧ кузе илен лектына гын?— тудо азаплана. Кыдежыште,
кугу
вочкышто улшо уржам чӱчкыдынак терга, мыят кидым уржашке чыкен ончем. Пеле
шужен
илышна гынат, ышна тӱкӧ. Тыште латик пуд уржа, мемнан кугу ӱшанна. Манмыла,

страховой фонд.
Сар пытымылан пел ий наре веле шуэш, а элыште тыштат, туштат у стройка
тӱҥалын,
куандарыше увер толын шога. Теве мемнан ял деч вич меҥге тораште,
Кандашплак ял
ӱмбалне, ик шыже кастене ӱжара семын волгалтеш.
— Тиде электротул волгалтеш, вет Кандашплак марий-влак Вязково вакшеш
турбиным
шынденыт,— ойла мемнан колхозын счетоводшо Павыл Сепан.— Меат тыгай
турбиным
шындыктена, вара мемнанат электричество лиеш.
Йошкар-Оласе заочный кыдалаш школ гыч мыланем программа да моло документ
тольыч.
Мый тунемаш тӱҥальым, чонем йывыртен. Ала кыдалаш образованийым налын
кертам? Но
заочно тунемаш нелырак, чыла ӱшан шкалан гына.
Токтайбеляк селасе библиотека гыч книгам лудаш налын шогем. Тыште
вуйлатышылан
Анна Федоровна Мартьянова ышта. Пеш шыма, поро чонан, сылнымутым йӧратыше
айдеме. Шке жапыштыже туныктышылан ыштен. Книгалан пурымем годым мый дечем
тунеммем,
илышем нерген йодыштеш.
Икана Анна Федоровна тыгай мутым лукто:
— Любимов, Володя, манам. Вуеш ит нал, тыге манам да...
— Нимат огыл.
Умбакыже кутыра:
— Тыйым тышке, лудмо пӧрт вуйлатышылан пашашке налаш шонена. Келшет?
Тыгай ойым колын, ӧрын колтышым, трукышто нимом вашештен шым керт, шоналтен
манам:
— Кертам мо, ала...
— Кертат, шуко лудат, грамотный улат, газетыш возгалет. Тиде пеш сай. Тол,
пырля
ышташ тӱҥалына, ой-каҥашым пуэм, полшем.
Сельсовет председатель Иван Илларионович Сырейщиковат ты шотышто мый денем
мутланыш. Тыге 1946 ий 1 январь гыч Токтайбеляк лудмо пӧрт вуйлатыше лийым.
Мый,
латшым ият пелаш рвезе, культура пашашке ушнышым. Лач чиен коштмо
вургемемже
служащийлык огыл, эсогыл кемемат уке. Йӧра эше ӱмаште Санчурск гыч толшо
Иван
Васильевич портышкемым йӧрен пуэн. Коклан пашашке Качырий акамын пинчакшым
чием.
Лудмо пӧртым вуйлатыме годымак почтым нумалам. Тыге ыштымемлан сельсоветат
тореш
огыл. Вет пашадар изи, 360 теҥге. А ик пуд ложаш 400 теҥгем шога. Эше
киндылан
талоным сельсовет пуа. Кечылан 500 грамм. Тидланжат йывыртенам. А паша
шуко:
колхозлаште пырдыжгазетым лукташ полшаш, калык ончылно газетым лудаш, посна
йодышла дене погынымашым эратараш. Сельсоветыштат пырдыжгазетым мыяк
луктам, рушла
материалым ямдылаш Анна Федоровна полша.
1946 ийыште СССР Верховный Советыш сайлымашлан ямдылалтмаш тӱҥале. Тиде
пашашке
мыйымат, избачым, кычкышт. Калык коклаште депутатыш кандидат-влак нерген
умылтарена. А Сталин — тӱҥ кандидат. Марий калык дечат тудым почетно
ойырымо. Марий
республика деч ик кандидатлан СССР Элкӧргӧ паша министр Сергей Никифорович
Кругловым ойырымо. Февральын ик кечынже тудын дене Кужеҥерыште вашлиймаш
эрта. Мемнан сельсовет гычат делегаций ты вашлиймашке кая. Тудын
составыштыже мыят улам.
Чын, сайлаш але ийготем шуын огыл, но мый избач улам, культпашаеҥ.
Йывыртенам,
вет кугу начальникым ужам.
Куженер райцентрысе Культура пӧртыш калык шыҥ-шыҥ погынен. Райком пашаеҥ
Бурков
залысе радамла коклаште еҥ-влакым ала-мо терген ончен коштеш. Мыйым, чылт
самырыкым, ужат, манеш:
— А тый молан пуренат? Тылат тыште нимом ышташ!
— Мый нимом пелешташ ӧрынам, шып чурге ончен шинчем. Йӧра воктенемак
шинчыше Анна Федоронв содор пыдал нале:
— Тиде сельсовет пашаеҥ, избач, избиратель...
— Ну йӧра, сайлыше гын, а мый йоча шонышым,— ыштале Бурков да умбаке
ошкыльо, а
мый коля рожыш пурен кайышаш гай чытырен шинчем.
Вашлиймаш тӱҥале. Сценышке топката капан, лӧчката шӱргывылышан, военный
формым
чийыше еҥ лекте. Тиде депутатыш кандидат С.Н.Круглов. Тудо шке илыш корныж
нерген каласкала. Сар кайыме годым Тегеранский конференцийыште мемнан
делегацийым
оролышо-влак группым вуйлатен. Тунам тудо Бериян заместительже лийын.
Шуко оҥайым каласкалыш Круглов Москвасе кугу вуйлатыше-влакын илышышт,
пашашт
нерген. Сталин нерген ятыр поро мутым ойлыш.
Тиде погынымаште избиратель-влак Кругловын кандидатурыжым сайлан шотлен
кутырышт. Пытартышлан Министр Кужеҥер культура пӧртлан баяным пӧлеклыш.
Мучашлан
концерт лие.
Сайлымашлан ямдылалтме годым мыланем паша шуко логале. Умылтарымаш пашам
шуктымо. Адакше мылам спискым возаш кӱштышт. Тыгай кугу ӱшаным ужын, кунар
кертмем
семын моторын, яндарын возаш тӧчышым.
Сайлымаш мартыште эртыш. Партий сайлымаш годым кандидат-влак верч йӱкым ик
еҥ
семын пуаш ӱжын. Калык тыгак сайлен.

* * *
А мыйын, избачын, йолеш чияш кемат, сай вургемат уке. Ончем, сельсовет
секретарь
Андрей Мокеев у шем гимнастеркым чиен. Хлопчатобумажный материал дене
ургымо гынат, айдемым сӧрастара. "Кушто налынат?",— манын йодмылан Андрей
йолташем чыным
вигак ыш поч. Изишак мутайкален шинчымеке, шоналтен каласыш:
— Сельпошто налынам, тыят сельпо председатель Василий Матвеевич Сырейщиков
деке
кае, ала тылатат пуа...
Шонкалем: "Пуат мо мылам гимнастеркым? Вет мый але ялт рвезе да начальникше
пеш
изи улам". Кайышым. Сырейщиков дене кутыралтышым.
Оза кугун ыш сӧрвалыкте. Склад вуйлатышылан запискым возыш, да мый содор
гына
складыш куржым. А запискын вийже кугу, вашке гына шем гимнастеркым нальым.
Чийышым мӧҥгыштем да чонемже кузе йывыртен. Авам ден ковамат ӱмбакем
йӧратен ончат.
Тыге илышыштем первый гана гимнастеркым чийышым. А вет кызыт тыгай мода:
Сталин
могай вургемым чия, вуйлатыше-влакат тугайым чияш тыршат.
Икана Чашкаялыш заемлан подпискым ыштыме шотышто погынымашке шоссе корно
дене
кум меҥгым ошкыльымат, йыдалем ялт "пеледе". Тыгай йыдалем еҥ-влак ынышт уж
манын, йолем ӱстел йымалан шылтен шинчышым.
Тиде кечын мӧҥгӧ толмекем, шаланыше йыдалем авамлан ончыктен манам:
— Авай, ончал, мыйын йыдалем могай мотор...
— Ужам, эргым, йолеш чияшет мом-гынат налаш кӱлеш,— ышталеш авам.
Вара тудо ваштареш пӧртысӧ Васли Петрмыт деке каен да мыйын ойгем нерген
мутым
луктын. Петр кува каласен:
— Мемнан Элексанын налын кодымо ала-могай ботинке пӧрт коклаште кия.
Микале,
Лайдилан пу, Элексаным шарныме лӱмеш лиеш...
Авай пӧртылынат, мылам ойла:
— Эргым, кае Петр кугызамыт деке, Элексан эргыштын ботинке уло, маныт.
Тылат пуаш сӧрышт.
Мый, тыгай уверым колмекем, пошкудо суртыш йывыртен куржым. Мийышым, Петр
кугызан Микале эргыже ботинкым уже пӧртыш пуртен. Ужам, ботинке тошто тӱсым
налын,
но чияш пеш лиеш. Коньки дене мунчалтыме йолчием. Петр кувалан, Микалылан
кугу
таум ыштен, мӧҥгем шулдыран гай пӧртыльым. Сатуэм авайлан ончыктышымат,
тудо манеш:
— Пеш сай ботинке. Кузе тыге чиенат огытыл?
Тыге мый ынде ботинкан лийым. Эрлашым, тудым чиен, пашашке ошкыльым.
Тушто Анна Федоровна мокталта:
— Ботинкым нальыч аман. Пеш сай. Эркын тыге сайын чиен шогалат вет,
качымарий
улат...
Качымарий. Чонемже мотор ӱдырым ончалаш ӱжеш, но удан чиен коштмемлан кӧра
йӧратымаш нерген пешыжак шонашат ом тошт. А йӧратыме шуэш, вӱр модеш, вет
тений
июньышто латкандаш ийым темем. Арам огыл вет йӧратымаш нерген икмыняр
почеламутым возенам, но редакцийыш колташ ом тошт. Тугакак газетыш уверан
серышым колтедем.
Авам пӧрт ышташлан арален кийыктыме уржам йоҥыштыктыш. А мый, пӧртым ыштен
кертына манын, ялт ом ӱшане, вет пырдыж чот шӱйын.
Ик кечын паша гыч пӧртылам, почто сумкам рӱзкален, Маке йымал тайыл дене
волем
да суртна велыш ончем. Мо тыгай? Пӧрт, пулдыр огыт кой. Йӱленак огытыл дыр?
Уке,
шикшат ок лек. Очыни, авам пӧрт ышташ кернак пижын. Суртыш лишемым. Ончем,
кудывечыште, тошкемыште уремыште йырваш пырня-влак кият, плотник-влак —
Почиҥга руш
Алесандр Петрович, мемнан ял Микалын Элексан, пошкудо Ялпай гыч Андрий Петр
да
авам шогылтыт, пырнялам пӧрдыктылыт, ойыркалат.
Мый ӧрын ончем. Мо шот лектеш? Пӧртым чумырен кертына мо?
— Володя, иди, помогай, тебе дом строить будем, потом в новый дом невесту
приведешь,— мыскарам ышта Александр Петрович, чара вуйжо ӱян салмала
йолгыжеш.
— Эргым, ынде полшо, пӧртым ышташак пижына. Шуко пырня шӱйшӧ. Сайжым
ойыркален
шыгалена, маныт плотник-влак,— авам кумылаҥдаш тӧчен ойла.
— Ала-мо шот лектеш, шуко пырня шӱйшӧ,— кидшым шаралтен ойла Петр кугыза. —
Но
кузе-гынат чумыркалена, полшаш кӱлеш...— ойжым умбакыже ыш шуйо, пала: ме
нелын
илена, ынде пӧртым пужымо гын, нӧлтыде ок лий.
Кеҥеж кече кужу. Пӱжалтмешке пырням пӧрдыктылмеке, капем мушкаш пӱя деке
волышым. Тудо мемнан тошкем шеҥгелнак. Вӱд воштончыш гае волгалтеш.
Арыкыште вӱд шаулен йогымо йӱк шокта. Чонлан весела да тыгодымак
тургыжлана: сар чарнен веле,
тыгай неле жапыште пӧртым чоҥаш, манаш веле.
Кас велеш паша гыч мӧҥгем пӧртылам, эркын кушкын толшо у пӧртнам ончем да
чонем
йывырта, мом кертмем семын полшаш тыршем. А авам, каҥгешт пытыше капшым
чаманыде, пашам ышта, плотник-влаклан полша, кочкаш ямдыла.
— Пошкудем-влак, тендалан сайын пукшен ом керт да, вуеш ида нал,— авам ик
кастене кочкаш шичше плотник-влаклан ойла.
— Ит азаплане, палена вет, кузе иледа, кинде уло — йӧра,— мутшым воштылалын
пелешта Микалын Элексан.
Тыге кок арня утларак жапыште мемнан чот вучымо пӧртна нӧлталт шинче,
калпак
манме йӧн дене леведме.
Пӧртым ыштен пытарыме лӱмеш авам аракамат муын.
Плотник-влаклан пукшаш пошкудына-шамыч кертмышт семын шӧрым кондеденыт, а
Васли
Вӧдыр ала-могай кӱлешлан лачак шорыкым шӱшкылын да кок-кум шӱрым шолташ
ситыше
шылымат пуэн.
Сар деч варасе ик нелылыкым мемнан еш сеҥыш — пӧртым чоҥыктыш. А вет эше
плотник-влаклан пашаштлан тӱлаш кӱлеш. Тыш шотышто авайын ойлымыжлан нуно
вашештеве:
— Акым пуэт гынат, йӧра, уке гынат, йӧра, вет ялыште пӧртым ожнысек вӱма
дене
ышташ полшат. Меат тыге ыштенна, манаш лиеш. Молан полшаш огыл поро еҥлан?
Но авам плотник пашалан тӱлаш оксам тӱрлӧ семын амалкала. Шурным шийме
годым арвам идым леваш шеҥгеке лӱмын верыш вольыклан пукшашлан чумырен
оптат. А тушто
пырче кодмым авай пален налын да, арвам пуалтыме машина шокте вошт колтен,
пырчым кум пуд чоло поген. Тыге шокташ колхоз председатель деч йодын. Тиде
пырчым
йоҥыштымеке, ложашым ужален, плотник-влак оксам тӱлен.

* * *
1946 ий июньысо ик мотор кече "Немда" колхозыштына кугу пайремыш савырныш.
Таче
гидроэлектростанций пашашке колталтеш. Тидын лӱмеш вакш воктенрак куэран,
ужар
шудан верыш калык погынен. Ӱдырамашыжат, пӧръеҥжат мотор ош пайрем вургеман

улыт, Немда серыште кугу ош пеледыш аршаш гай койыт.
Еҥ-влаклан пайрем чесым ямлашышт лӱмын ӱстеллам шындылме. Пайремыш партий
райокмын икымше секретарьже Д.И.Никеев, сельсовет исполком председатель
И.И.Сырейщиков толыныт. Ондак митинг семын лие. Калык погынымо вереш лӱмын
меҥгым шогалтыме, тушто электролампычке кеча. Кутырен келшыме почеш лу
шагатлан электростанцийым пашашке колтеве да ялысе пӧртлаште кечывалымак
лампычке-влак чӱкталтыч.
Меҥге вуйыштат тул волгалте. Еҥ-влак, йывыртен, совым рӱжге кырат.
Электротул
Рушплак ялышкемат тольо.
Ты кечым кас марте ялна пайремлыш. А вуйлатыше-влак Тнапи Анан тошкемыште,
ломбо
йымалне, пайремым ыштеныт. Жапшат пеш мотор, пеледме пагыт.
Кугу оза-влакын йӱын-кочкын кайымеке, председатель Данил Анисимов
воштылалын ойла:
— Но Никеевет патыр, вет литр утла, очыни, йӱӧ, ынде йӧрлеш, шонышым. Уке,
тазан
гына кочкын шындыш да, тайналтде, рыҥ ошкылеш.
Ковай кастене тыге каласыде ыш чыте:
— Волгыдо илышым ыштена, маныт ыле, ыштышт вет волгыдо илышетым.
Ситартышлан правлений пӧртеш радиузелым ыштышт. Ынде тушеч радио кутыра.
Мемнан
пӧртыштат шем салма гай койшо репродуктор кеча. Эрдене Гимн йӱкеш кынелына.
Тиде
веле мо, эше радио дене мемнан ялысе уста еҥ-влак мурым мурат. Лемдур Вӧдыр
кугыза коклан шӱвырым шокта. Мыят ӧрдыжеш ом код, радио дене шке
почеламутем лудам.
— Лайди, почеламутет-влакым колыштым, кертат возаш,— ала чыным ала шоям
ойла
Петр Микале. Тудо литературым йӧрата, шуко лудеш.
Тудо армийыште Харьков олаште служитлен. Тушто икана "Путевка в жизнь"
киносӱретым ончыктеныт. Тидын нерген тыге каласкален:
— Ме, салтак-влак, икана кином ончена. Ик тӱҥ геройжо Мустафа коклан марла
кала-сен колта. Фильм мучаште тудак мура:
Ой, луй модеш, лу модеш
Ужар олык тайылыште...
Тиде мемнан марий артист модеш улмаш. Но тунам экраныште фамилийжым ужын
шуктен
омыл. Вара веле пален налынам: тиде Йыван Кырла улмаш.
Сар деч ончыч тудак, Микалак, лудаш чарыме писатель-влак С.Чавайн,
О.Шабдар,
В.Сави, Кужеҥер район, Пукшамбал ял гыч М.Иванов-Батрак да моло нерген
каласкален, нунын почеламутыштым уш дене шарнен лудын. Нине кугу писатель-
влакын возымышт чонем тарватен, но шонымем почын ончыкташ тоштын омыл, вет
нуным калык тушманлан шотленыт. Мый самырык ушем дене лач тыгак шоненам.
Эше тунам мемнан илышын чынжым, шояжым ойыркален моштен омыл, мый партийын,
Сталинын мутшыштлан ӱшаненам.
А вет, чынжымак, нунын вуйлатымышт дене марий калыкын илышыже чот
вашталтын. У
саман мемнан ешлан, озанлыклан кугу эҥгекым конден гынат, пӱтынь марий
кундемлан, калыкемлан шуко сайымат, порымат ыштен.
Илыш верыште ок шого, эре вашталт толеш. Сай пелен осалжат лиеда.
Правительство
ятыр пунчалым луктеда. 1946 ий кеҥежым яллан зиянле пунчал лекте. Тиде
пунчал
почеш колхозник ынде пакчасе олмапулан, мӱкш омартажлан, садшылан налогым
тӱлышаш. Тиде пунчаллан ял калык ялт ӧрӧ.
Тиде ийынак июньышто мемнан ял калык погынымашке чумыргыш. Погынымаште
самообложений да налог тӱлымӧ нерген йодышым шындыме. Первый йодыш дене
колхозын счетоводшо Степан Павлович Михеев палдарыш. Вара мутым мылам
пуышт. У налог нерген
каласкалем. Ойлен пытарымекем, еҥ-влак гӱжлаш тӱҥальыч. Семон Ильян вате,
яшката
капан ӱдырамаш, мыскара семынрак мане:
— Ынде колхозник деч мом кузе кушкед налшашымат огыт пале, лиеш гын,
коваштымат
ньыктын налыт ыле докан.
— Туге шол,— ышталеш Элексей Йыван вате — Марина. Нужнан, удан кочкын
илымылан,
очыни, тугакат изи капше утыр туртмо гай коеш.
— Молан ял калыкшым тыге огыт шотло? Ялак вет олам, элым пукша,— кидшым
шаралта
Ильян ватак.
Еҥ-влак тиде налог нерген ятыр жап шӱлыкын кутырышт. Чынжымак, вет ял калык
эше
сарын шучко кӱчшӧ деч сайын утлен шуын огыл, а тудым адак у налог дене
темдат.
Мый тиде налог уто манын ойлаш шым тӱҥал, тудын дене палдарыме дене
серлагышым.
Адакшым мемнан ялыште саскам пуышо садшат нигӧн уке, манаш лиеш. Вет 1942
ий
тӱҥалтыште кугу йӱштӧ ятыр суртпечыште олмапум кочко. А угыч але шынден
шуктен
огытыл. Мемнан пакчаште улшо вич олмапу гыч икте гына, кочо олман пушеҥге,
кодын. Тудыжынат саскам пуымо шотшо уке. Ынде, тыгай налог лекмеке,
тудыжымат,
очыни, авам руэн кудалта. Ялыштына мӱкшым ашныше ик сурт гына. Павыл
Сепанын. Но
тудо погынымаште налог ваштареш ыш ойло, вет тудо счетовод. Адакшым
озанлыкшат
нужна огыл, икмардан илат.
Мом ыштет, куш пурет, закон ваштареш ойлаш ок лий. Ойло докан, иктаж еҥ,
КГБ-ын
агентше манмет, чога, йышт шижтара гын, тыйым вашке погалтен каят. КГБ
районный
начальник И.Ф.Петров, тыглай вургемым чиен, яллашке чӱчкыдын лектын
кудалыштеш.
Икана кас велеш мый, тупешем почта сумкам сакен, села гыч Башкир ял велыш
ошкылам ыле. Кидыштем газет, пеш лудам. Шеҥгелне тарантас орва йӱк шоктыш.
Мыйын тура лишеме. Ончем, Петров, шинча, ойла:
— Тол, шич...
Мый ӧрын колтышым. Молан шинчаш ӱжеш, погалтенак ок кай чай? Титакем уке
гай чучеш. Вара, ӧрмем ужын ала-мо, шыргыжал ӱжеш:
— Шич, пырля каена.
Шинчым, а чонем вургыжеш, палем Петровын могай улмыжым. Мочол еҥым тудо
тыге
ласкан ӱжын вашлиеш, але пырля кая да вара "Арестоватлаш кагаз уло" манын
ончыкта да казна пӧртыш "канаш" наҥгая.
Мый, нимом ойлаш ӧрын, шыпак шинчем. Тудак мутым лукто:
— Мом пеш лудат?
— "Марий коммунын" ончыл статьяжым,— манам.
Тудо эше тӱрлӧ мутым лукто, но мый кугун ктыраш ом тошт, ала иктаж мутым
йоҥылыш
пелештен колтем, шонем. Тайыл йымалсе Лемде эҥер воктенсе Башкир ял деке
шуна
да, тауштен, содор гына тарантас гыч волен, ялыш пурышым, а Петров умбаке,
Шараҥер ял велыш, имньыжым виктарыш.
Почтым — газетым, серышым — адресат-влакалан пуэдышым да шочмо ялышкем
ошкылам.
Корно эҥер воктеч эрта. Мотор шочмо-кушмо кундемем. Ший тӱсан Лемде,
воктенже
ужар посто гай олык, верын-верын чашкер кушкеш. Сылне пӱртӱс, илыш тӧрланен
толмо — чылажат чоным куандара. Эртем, вер-шӧрым ончен, шижде почеламут
шочеш:
Шочмо-кушмо кундемем
Ужар тӱс ден волгалтат.
Шочшет семын йӧратем,
Пеленетше сай мылам...
Уш у шонмашым, у ойым кычалеш, возаш шӱм ӱжеш.
Пашам шуко, вет мый эше "Немда" колхозысо комсомол организацийын
секретарьже
улам. Самырык тукым дене пашам ышташ оҥай. Теве теҥгече рвезе-влак дене
ийын
кайыме шотышто таҥасымашым эртарышна. "Пионерская правда" газетын
призшылан. Сеҥышыш лекше Иван Шкалинлан тиде газетлан талукаш подпискым
ышташ лийме.
Кажне кечын гаяк газетыш материалым возаш тыршем. Почеламутем республикысе
печатьыште але лектын огыл, а районный газетыште коклан савыкталтеш. Йошкар-
Ола
гыч Миклай Казаков, Осмин Йыван, Илья Стрельников деч вашмут толеш.
Самырыкрак-влак кокла гыч Вениамин Иванов утларак келша. Кӱчыкын, раш,
образно возен мошта.
Ӱдырамаш кокла гыч Вера Бояринова ойыртемалтеш. Сар жапыште возымо "Ончем
тылзым" почеламутшо поснак ушеш кодшо.
Заочный кыдалаш школ пашалан верчын эркын мондалте, тыге тунемаш пеш неле.
А тунемаш кӱлеш. Пуйто тидымак шижтарен, вашмутым возышо поэт-влак
ушештарат: шуко
луд, шинчымашым пого, маныт.
Келша мылам пырля Тошто Торъял школыш коштмо Руфина. Ялыште пуйто ме тудын
дене
келшена манын мутымат шареныт. Да, мый гын кӧргӧ чонем дене йӧратем, а
тудыжо
уке докан. Адакшым армий гыч тудлан пошкудо Танилан Миклай серышым возгала.
Вара
мом сераже? Вет мый почтальон улам, тудын серышыже тачат мыйын сумкаштем.
Луктым. Серыш кидыште. Лудаш мо? "Луд",— манеш ушемын ик ужашыже. "Ит
логал, еҥ серышым лудаш сай огыл",— ойла вес ужаш. Уке, чыташ лиеш мо
лудде? Мый серыш лукыш
карандашын кошар вуйжым чыкышымат шыман гына почам. Сулыкым ыштем, но шӱм
лудде
ок чыте. "Привет из Сахалина, Руфа!"— Тӱҥалеш тиде серыш. Лудам да мыйынат
чонем
ылыжеш. Могай шокшо йӧратымаш кумыл дене сера каче. Тыгай серышым лудынак,
очыни, ӱдыр чон каче велыш савырна. "Тек йӧратышт, пиалан лийышт",— манын
шоналтен,
письма калтам петырышым. Туге петырышым, сулыкем, тудым почмо нанын, Руфа
огешат
шоналте. Тыге мый шӱмлан келшыше ӱдырлан серышым нумалам. Такше серышым
кучыкташ
да шкенжым ужашат мылам пиал. Ӱдырын поро, шыман волгалтше ончалтышыжак
чонем
тарвата. Тудо мыйымат пагала, манын шонымаш чоным лыпландара.
Да, рвезе годым титакат, манмыла, сулыкат шагал огыл ышталтеш. Мом ыштет,
самырык имне, талгыде семын чын корным кычалаш тӧчымӧ годым чылажат лиеда.
(Мучашыже лиеш.)



1011а96
************************************************************************
10—11
Михаил Павлов лудшо-влаклан икмыняр ойлымашыже да "Марий Эл" газетеш
савыкталтше
(1991 ий) "Пӱрымашын косаже" повестьше дене палыме.
Михаил Прокопьевич 1937 ийын 7 майыште Шернур районысо Чылдемыр ялеш шочын.
Купран да Коклала школлаште шинчымашым пога, вара Волжск оласе 3-шо номерак
ФЗО-што
тунемеш. Пашам Озаҥысе кӱртньыгорно станцийыште ышташ тӱҥалеш, Йошкар-Оласе

кӱртньыгорно вокзалым чоҥымаштат тырша. 1955-59 ийлаште Йошкар-Оласе
технологический техникумышто тунемеш. Тылеч вара столярный цехыште, чодыра
пашаште тӱрлӧ
сомылым шукта. Тыгак баржыште шкиперат, катерыште рулевой-мотористат,
пожарникат, коҥга оптышат лиеш. Ик жап туныктымо пашаштат тырша.
"Пире Миша" повесть ден ончыч тыгаяк лӱман йоча ойлымашым возен.
Прототипшылан
Советский поселко деч тораште огыл верланыше Шорсола ял гыч Ягодаров
Михаилым
налын. Тудо тале сонарзе лийын, илыме курымыштыжо ятыр пирым пытарен. Нуным
урмыжын ӱжын конда улмаш.
М.П.Павлов кызыт "Пӱрымашын косаже" повестьшым умбакыже шуя. Тушто автор
репрессийыш логалше еҥ-влакын пӱрымашыштым шерга, толшаш ийын журналышкына
пуаш сӧра.
Михаил ПАВЛОВ
ПИРЕ МИКАЛЕ
Повесть
— Шекланыза! Шекланыза!
Йӱк-йӱан чодыра мучко то тыште, то тушто шергылтеш. Теве воктеҥсе
делянкыште пушеҥге укшлам шыдыр-шодыр тодыштын,"у-уф-ф!" шоктен, кугу кож
мланде ӱмбаке
йӧрльӧ. Тунамак ала-мон шучкын мӱгыралмыже да айдемын чон йӧсын
кычкыралмыже чодырам шергылтарыш. Микале шугыньым локшич шога ыле. Йӱк
солнымо велыш савырнен
ончале гын, могыржат шергылт кайыш: кугу лӧзмӧн маска ала-кӧм шола ончыл
йолжо
дене солалтыш, еҥ курчакла ӧрдыжкӧ пыжалт возо. Маска, чарнен шогалде,
Микалын
шогымо велышкак кудал толешыс! Кошартен локшичме шугыньжым ваштареш ала-
кузе шогалтен шуктыш. Янлыкет шугыньыш тӱкныш ма, уке, йомакысе юзо тояш
керылтме гай
шуйненат возо, кок ончыл йолжо дене лумым удырале да шыпланыш. Микале маска
пылышым гына ончале. Кокытшат шога. "Колен",— шоналтен лыпланыш. Вара,
савырнен,
шучко вер гыч эркын гына ошкыльо, орален шындыме пырня шеҥгек миен шинче.
Кызыт
гына колымаш деч утлышо мом шона, йод — каласен кертеш мо?
Штабель шеҥгелне мыняр шинчен, огеш пале: ала икмыняр минутым веле, ала
шагатым... Кынелын, паша верышкыже ошкыльо. Маска кийыме верыш мийыш.
Олмыштыжо йошкар лум гына кодын. Умбакырак ошкыльо. Зек йолташыже кузе
шуйнен возын, тугак
кия, илышыла огеш кой. Капшым савырале — шӱргыжӧ, шӱйжӧ лапчыкын кушкед
лукмо,
капше йӱкшашат тӱҥалын. Упшыжым налын, Микале умша кӧргыштӧ чеверласыме
ойым
вудыматыш. Кыша дене коло метрымат ыш кае, маска вынемыш миен тӱкныш.
Воктенсе делянкыште кожым ала-молан чодыра кӧргыш йӧрыктеныт. Молан тыге
ыштеныт? Руэн толмо верыш йӧрыктыман. Чодыра кӧргыштӧ ни укшым руаш, ни
пырням
пӱчкеден лукташ йӧндымыс. Пушеҥгеже шӧрын шогышо лийын гын веле? Кож маска
вынем
ӱмбак йӧрлын. Колышо нерген увертараш манын, Микале бригадирым кычал кайыш.

Чодыраште шуко вере тулотым ылыжтеныт. Таче зек-шамычын пайрем. Кӧ кузе
мошта,
туге маска пызым кочкыт: шолтат, жаритлат, тулеш когартат...
Бригаде тиде кечын нормым ыштен шуктен огыл.
Пашагече пытымек, зек-влак, вачышкышт солкемым пыштен, лагерьышке лӱҥгат.
Кок
могырышто салтак-шамыч пий дене оролен ошкедат. Колонно ончычсыла шӱлыкан
огыл,
вет таче шукышт маска пызым авызлен. Кудыжлан ала логалынат огыл, но кӧ-кӧ,
а
блатной-шамыч кодын огытыл. Кочкыш йӧрварым шеледымаште, казармыште шокшо
вер
але у спецовко шотышто мален огыт кий, эре ончылно улыт. Пашам ышташ гын,
нуно
огыл тыршат — мужик — лошадь.
1Зек — заключенный
2Солкем — пырня пӱчкыш
1Блатной —
2Мужик, лошадь —
3Бугор — бригадир.
4Кум — лагерь начальник.
5Шмон — тергышаш.
6Опер — оперуполномоченный.
7Парикмахер — шолыштшо.
Столовыйыш кайымышт годым бугор Микалылан кум деке пураш кӱштыш. Кас
кочкышлан
лагерьыште зек-шамычлан пучымышым але немырым, миске пундышеш пареҥге
пуламыкым
пыштен пуат. Тудым, вик каласаш гын, минутышто нелын колташ лиеш, но нуно
тыге
огыт ыште. Умшаш логалше йӧрварым эркын, вашкыде ньымыртылын, пӱй вошт
шупшын
шинчат, тамжым налыт. Вара вишкыде чайым подылытат, чыла — эр вич шагат
марте.
Микале часовойын шмон деч вара кумын кабинетышкыже ошкыльо. "Заключенный
Вараксин Михаил Трофимович кӱштымыда почеш толын",— доложитлыш. Кабинетыште
кум ден
опер шинченыт. Микалым тӱсленрак ончальыч, йодышташ тӱҥальыч.
— Молан шинчет? Кӧ улат?
— Парикмахер, гражданин начальник.
— Мыняр ийым пуэныт?
— Кумытым, гражданин начальник.
— Мо шагал? Парикмахерлан лу ийым пуат.
— Каласен ом керт, гражданин начальник.
— Тый таче пашаште пуламырым нӧлталынат, маныт. Бригаде нормым шуктен огыл.
— Мый саботажник омыл, гражданин начальник. Нимом тугайым ыштен омыл.
— Кузе уке? Маскам пуштынат да бригадым пызе дене сийленат. Нигӧ пашам
ыштен
огыл.
Микале мо-кузе лиймым радам дене каласкалыш.
— Молан вара шкеже штабель шеҥгеке шылын шинчынат?
— Каласен ом керт, гражданин начальник. Очыни, лӱдмем да тургыжланымем
дене.
— Маскам пуштын — лӱдшӧ ман.
— Каждый червяк жить хочет, гражданин начальник, хотя он копается в навозе.
— Ну, йӧра, кызытеш каен кертат. Вара тый денет мом ышташ, рашемдена.
Баракыште кажне кечын йӱлышӧ пызе пуш да шикш шога. Пызым ала-кузе шылтен
пуртен
кертыныт. Кокымшо да кумшо нарыште кияшат огеш лий. Суткаште кок гана,
эрдене да
кастене, шмон лиеш, но садак чыла эрыктен луктын огыт керт. Руш манмыла,
голь на
выдумки хитра.
Бригаде ни эрлышыжым, ни кумшешыжым нормым шуктен огыл. Пеле кӱшӧ пызым
кочмылан
да йӧрварым вашталтымылан кӧра шукынжо пушкедаш тӱҥалыныт. Шонданыш миен
огыт
шу, йолашышкышт опталыт. Баракыште такшат юж неле, ындыжым шӱлашат огеш
лий.
Эрлашыжым эрденак бригадын колонно дене чодыраш кайымыж годым ик зекын
чытамсырже пытен. Йолашыжым волтен, корно деч ӧрдыжкӧ лектын. Салтак лӱенат
шуэн — попытка к бегству. Колонно деч кум йолтошкалтышым пелвек ыштет —
куржаш тӧчышылан
шотлен, пудештаренат пыштат. Заключенный-шамыч кычкырлаш тӱҥалыныт. Колонна
шогалын. Шукышт, йолашыштым волтен, каҥга кутаныштым оролышо-влак ваштареш
шуэн
шинчыныт. Старший конвойныйлан кажне километрыште колонным шогалташыже
логалын.
Кум кече гыч бугор Микалылан адакат опер дек пураш кӱштыш. Садет ончыч
"Кузе
илет, тазалыкет могайрак, кузе пашам ыштет, паек сита, уке, мӧҥгыштет кӧ
кодын?"
умылкалышын койын йодышто. Оперын чыла йодышыжлан раш вашмутым пуыш. Шкеже
"Молан тиде ӱжыктен?" шонен шогыш. Ала мӧҥгышто иктаж зиян, кугу азап лийын
каен?
Заключенный-шамычлан идалыкыште ик серышым колташ да иктым налаш лиеш.
Шинчыме
жапыште кок серышым колтен, кокытым налын — чыла гаяк сай ыле. Кумшо
серышлан
жап але шуын огыл. "Ала иктаж-мо лийын да увертареныт гын веле?"— Микале
ӧрмалгыме гаят лие. Тыгак гын, молан вигак каласаш огыл? Шӱм вургыжын
оперын ончылныжо тошкышт шогыш.
А начальникет кенета ойжым вес век савырале:
— Тый шочмо элетым йӧратет?
— Кӧ шке элжым огеш йӧрате?
— Тугеже патриот улат?
Патриот мо Микале? Арам шинчымыжлан — патриот? Но тидым йӱкын от каласе.
Каласет
гын, руш манмыла, как пить дать, лу иетым тушкалтенат пуат.
— Мый патриот шомакшым от умыло, гражданин начальник мо тиде лиеш?
— Ну, мутлан, мемнан ӱмбаке тушман кержалтеш, курал дене толеш гын, шочмо
элым
аралаш шогалат але кинде-шинчал дене вашлият?
— Ой, Юмо-суксо, молан тыге ойледа, гражданин начальник? Кажне еҥ шке лжым
аралаш тӱҥалеш, шонем.
— Тугеже патриот улат.
Опер — какширак, кугу капан пӧръеҥ. Шӱргыжӧ чуякарак, нерже кугу, пӱгыр;
ӱпшӧ
шеме-шеме, курныж пыстыл гай йылгыжше; шинчаончалтышыже вӱрж гай тура,
пӱсӧ,
шӱмышкет керынак ончалеш. Шӱшаштыже кум куб. Ийготшо дене Микале дечын изиш
гына
кугурак докан, ко ончымаште шоҥгыракын коеш. Пеш простала чучеш. Тидым
Микале
построений годым ятыр гана ужын-шоналтен. Но кызыт тудын чурийжым ок уж —
ӱстембалне шинчыше изике тулым лач турий заключенный ӱмбак виктарен.
— Туге дыр, гражданин начальник...
— Тугеже кызытак йӧратыме элетлан полшышаш, патриот улметым ончыктышаш
улат.
— Но вет кызыт мемнан ваштареш нигӧ курал дене толын огыл, гражданин
начальник.
— Шинчаора курал дене толшым гына тушманлан шотлет мо? Нуно чыла вере улыт.

Тӱрлӧ йӧным кучылтын, совет власть ваштареш эҥгекым ыштат тӧчат. Мемнан
лагерьыштат тыгай-шамычыт улыт. Пушеҥгысе шукш гай шыпак эре пураш, мо дене
гынат мыланна зияным кондаш тыршат. Тый нунын ойлыштмыштым колыштын, шолып
пашаштым шишланен эскерышаш да тышке увертарышаш улат.
"Э-э-э, теве кушко конден шындыш, — шоналтыш Микале.— Мыйым чогышым,
витньызым
ыштынеже. "Стукач", сексот лияш темла.
— Пашам пырля ыштыше-влак коклаште тыгай еҥым ужын омыл, гражданин
начальник.
Чыланат икшырымын, вий шутымо семын тыршат. Совет власть ваштареш
кутырымашым
але шолын лпашам ыштымым ужынат, колынат омыл да омат пале. Мый шагал
тунемше
улам. Кӧ ваштареш, кӧ почеш — пален ом керт. Рушлажат сайын кутырен ом
мошто да
чыла ойлымым ом умыло. Мый тыгай пашалан йӧрышӧ омыл.
— Тый вигак тыгай ойым пидаш ит вашке, ит вашке. Ончыч шоналте... А кызытеш
каен
кертат.
————————————————————————————————————————
1Стукач, сексот — шып шижтарыше.
Кабинет гыч лекмеке веле Микале кугун, ласканрак шӱлалтыш: "Юмылан тау,
эртыш
ала-мо".
Но опер тыге шонен огыл улмаш. Кок кече гыч Микалым уэш ӱжыктыш. Адак
патриотизм, шочмо эл, тудлан полшаш кӱлмӧ нерген ойлыш. Микале "Мый титакан
омыл, рушла сайын ом мошто, еҥ-шамычын кутырымыштым ом умыло" манынак
вашештыш. Тиде ганат кутырен ышт келыштаре. Кумшо гана ӱжыктымыж годым опер
Микалым лӱдыктылаш
тӱҥале. "Тый саботажник улат, кулакиге, бригадым аярештенат, лу ий марте
ешарен
пуэна" манын кычкырлыш. Сырымыж дене шӱвылвӱдшӧ шыжалтеш веле, наганымат
ӱстембак луктын пыштыш. Микале чотак айманыш. Кузе от лӱд: срок ик ий дечат
шагал кодын да лу ий марте ешарен пуат гын, сайжак огыл. Эше чоткыдынрак
ойлаш, вурседылаш тӱҥалеш гын, Микале келшат ыле докан. Но опер вашке ала-
молан "Йылметым чот
кучо, тидын нерген нигӧлан ит ойло. Мутланымашна конфиденциально лийже"
манын,
луктын колтыш. Микале пытартыш мутшым ыш умыло гынат, шып коштын.
Кутырымаште
шкеже тугак рушла-марла мутым кучылтын.

2
Ик шуматкечын эрдене чодыраш каяш ямдылалтме кокла гыч Микалым ӱжын луктыч
да
лагерешак кодышт. Кечывал марте хозвзводышто тӱрлӧ пашам ыштыктышт. Кечывал
деч
вара проходнойыш ӱжыктышт. Тушеч теле жаплан келшыше чиеман сержант уремыш
лукто. Микале ӧрын веле: кушко, молан наҥгая? Но йодышташ огеш лий, оролен
наҥгайышын "шолаш, пурлаш" манме кӱштымыжым шуктен, кумын илыме пӧртшӧ деке
миен лектыч.
Капка ончылно терыш кычкыме кок имне шога. Тервундашке шудым пыштыме, ала-
могай
мешак, котомка-шамыч койыт. Кум вашке гына пӧртшӧ гыч лекте, почешыже
ужатен —
кӱжгӱ ватыже. Тунамак шокшын чийыше операт толын шуо. Микалым терыш
шындышт,
йолжо гыч шинчырлышт, "При попытке к бегству — без предупреждения
стрелять!"
сержантлан приказым пуышт. Тулупым чийыше кум ден опер ончыл терыш шинчыч,
сержант ден Микале — почешышт."Кушко ынде наҥгаят, мом ыштынешт? Ала,
саботажниклан
шотлен, икмыняр ийым ешарен пуэныт? Этап дене наҥгаяш, суд лийын огыл.
Сексотым
ыштынешт ыле... Келшен омыл да ала вес вере, ала судыш наҥгаят? Ала оперын
темлымыж дене кӧнаш ыле?"— шонкала. Чон чонолмышто огыл. Уло кап ала
йӱштылан кӧра,
кылменат, ала азап лийшашлан тургыжланат, чытыдымын чытыра, пӱйжӧ ваш огеш
логал. "Пеш торашкак каен шуктен огынал, ала оперлан "Келшем" манын
кычкыралаш? А
сексотын илышыже пеш сайжак огыл. Зек-шамыч пален налыт гын, иктагушто да
тӱнчыктарат",— ик семынат, вес семынат вуйушыжым пудырата. Лийын тыгаят. Ик
еҥ
вучыдымын кож йымаке логалын... Ай, мо лиеш — лиеш. Манмыла, Юмо огеш пу
гын,
сӧсна ок коч. Лу ий дык, лу ий. Мый первый-пытартыш омыл".
Тольык пеш йӱштӧ. Шудыш уралташ тӧчыш. Шӱкшӱ, лавыран бушлат шокшым огеш
кучо.
Толмекше вигак чуным уым пуэныт ыле, блатной-шамыч шупшын нальыч. Олмешыже
рожыным, роткылген пытышым шуралтышт. Айда йӧра, сайжым садак поген налыт.
Теве шукерте огыл этап дене толшо-шамычлан "Монча гыч лекмекет, у
вургеметым тудлантудлан пуэт" манын каласышт. Придурок-шамыч вара нунылалак
нумал мият. Блатной-влакын чыла уло гынат, шапашлат.
Корно чодыра гочак кая, но лопка, арестант-шамычак руэныт чай. Ваштареш
мардеж
шӱшка, бушлат рончым пырчын шерын, могырым кылмыкта. Микале сержант деч
шинчырым
йол гыч кидыш кусараш йодо. Тыге кеч тер почеш куржаш лиеш. "Нельзя, не
положено!"— веле мане. Вара чаманыш ала мо— тулупшым Микалылан кудалтыш.
Тиде корным Микале кок ий утларак ожно этап дене эртыш. Ончыч кугу эҥер
дене
баржеш кондышт, ала-могай села пристанеш волтен кодышт. Тушеч лагерь марте
йолын
кок кечым топкышт. Тиде мочол кужытым эртыме лиеш гала? Кечыште коло-коло
вич
уштыш дене гынат, нылле-витлышке погына.
Кугорно дене пелыж наре кайымек, корно чодыраш савырныш. Тыштыже мардеж
тунар
огеш шӱшкӧ. Сержантат кылмаш тӱҥалын ала-мо, жапын жапын тер гыч тӧрштен
волен,
воктене куржеш. А тулупым Микал деч налаш ала вожылеш, ала чамана.
Пычкемышалташ тӱҥалмылан улазе-шамыч кугу ялыш толын шуыч. Тудым пелыж наре
эртымек, ик сурт велыш савырнышт. Кум вигак пӧртыш пурыш. Вашке гына тушеч
кугу
капан, лузга пондашан еҥ дене лектыч. Капкам почын, имне-шамычым кудывечыш
вӱден
пуртышт, туарышт. Микале тугак терыште шинча. Кум ужын шуктыш. "Тиде могай
тӧра
шинча, а ну мешакым нумалаш, марш!"— командым пуыш. Терым ястарымек,
суртоза,
кум тудым Изосим Демьянович манеш, пӧртыш пураш ӱжӧ.
— Шаҥгысек вучем, мончамат йӱкшен пыта ала-мо, айдыза вашкерак.
— Изосим Демьянович, а тидым куш петырена, иктаж сарает уло?— йодо кум.
———————————————————————————————————————————
1Придурок —
— Молан сарайыш? Айдеме вет, пӧртыш пурыжо.
— Пӧртыш тудлан огеш лий. Чыла тийжым почкен кода, ойленам вет.
— Ой, калтак, калтак, чылт монденам. Изи пӧртым ырыкташ кӱлеш ыльыс. Те
мончаш
кайыза, тушто чыла ямде, первой огыдал, а мый изи пӧртеш олтем.
Кум ден оперын мончаш кайымекышт Изосим Демьянович изи пӧртыштӧ коҥгаш
олтыш,
кӱварым ӱштыльӧ.
— Тыйже мончаш кает? — йодо сержант деч.
— Мый мончаш пуренам веле,— мане садыже.
— Тыйже пурет чай? — Микалым ончале.
— Гражданин начальник кузе кӱшта, — вашештыш.
"Корно деч вара шокшо монча пеш лачымын лиеш ыле",— шоналтыш.
— Тыланетше монча кӱлешак, шонем. Чу, начальник деч йодын толам,— манын,
Изосим
Демьянович мончаш коштын савырныш. Микалылан вургемым поген кондыш.
Начальник-шамычын монча гыч лекмекышт, Изосим Демьянович, Микале да
карабинан
сержант мончаш кайышт. Мушкылтмышт годым сержант монча ончылно карабин дене
шинчыш. Микалын чыла вургемжым монча кӱ ӱмбаке сакышт, шокшым пуымек, кӱ
ӱмбаке йогышо тий-шамыч мелкаш винтовко гыч лӱйкалымыла пудештылаш
тӱҥальыч.
Микале шукертак тыгай мончаште, шокшо лӧкамбалне куэ выньык дене каҥга
могыржым
кырен огыл, шер теммешке поньыжо. Изосим Демьяновичат ыш вашкыкте.
Монча гыч толмылан изи пӧрт сайын ырен шуын ыле. Ӱстембалне солык дене
леведме
кочкыш сий тамлын ӱпшалт шинча.
— Монча деч вара шӱдӧ граммжым подылат?— йодеш Изосим Демьянович.
— Кузе гражданин начальник кӱшта, — ыштале Микале.
— Шӱдӧ граммже монча деч вара сулык огыл,— мане начальникет.
Кочкын-йӱмек, малаш изи коҥга шеҥгек пыштышт, сержант омса воктене
верланыш.
"Йӱктышт, пукшышт, мончаш пуртышт, яндар вургемым чиктышт — молан тиде
чыла? Йомакысе вувер кува дене улмо гай веле чучеш. Ай, мо лиеш — лиеш.
Илена гын, ужына",— шоналтен шуктыш веле, маленат колтыш.
Эрдене Микале омса йӱкеш помыжалте. Пӧртыш ала-кӧ пурыш, лампым чӱктыш.
Изосим
Демьянович улмаш.
— Кузе каналтышда?
— Тау, пеш сайын. Монча да тий деч утлымӧ мӧҥгӧ могыр коваште уэш шочмыла
чучеш.
Колышо гай маленам.
Баракыште малаш вочмеке, ырен гына шуат — тий витараш тӱҥалеш. Ик вере
удыралат,
вес вере... Руш манмыла, "в постоянном движении" йӱдым эртарет.
Изосим Демьянович Микалылан вӱдылкам, тумыштымо портышкемым шуялтыш,
"Кызытеш
тидым чие, шке вургеметым таче эрыктат, мушкыт, тумыштат,"— мане. Сержант
Изосим
Демьяновичым эскераш йодо да тӱгӧ лекте.
Куштылемын пурымыжлан Микале чиен шогале, тудымат тӱгӧ лукташ йодо. Шӱргым
мушмешке, оза кочкышым кондыш, кажныжлан посна кӱмыжыш пыштен пуыш. "Сайын
кочса,
корно кужу. Кас марте эше пурлаш логалеш ма, уке ма, а кызытеш мыйын пашам
уло,"— манын, лектын кайыш. Микале шӱрым пытарымеш ропкыш, кокымшылан коя
дене
шындыме пареҥгым тӧмырыш, чайым йӱӧ. Чылажымат лагерьысылак изин пурлын,
тамлентамлен нюмыштыш. "Молан шагал кочкат?" манын озан йодмыжлан "Утыж
денат лие ала-мо, тау", ыштале. Утыж дене кочкаш ок лий. Логар тудо сайым,
тутлым йӧратат. Шуко кочкашат вашке тунем шуат, а вара лагерьыште адак
лагерный паекыш кусныман.
Теве эрык гыч этап дене кондымо кугу логаран еҥ-шамыч лагерный паеклан
иканаште
тунем огыт шу. Ончыч пел тылзе, тылзе наре каҥгештыт, явыгат, артамышт
пыта,
коштынат огыт керт. Пушкедаш тӱҥалыт. Мом кочкыт-йӱыт, пучыш оптымо гай
вигак
льыр-льор йогенат лектеш — пагарышт кочкышым огеш шулыктаре. Вара капышт
верынверын какаргыме гай шемемаш тӱҥалеш, чогашылышт, илышынекак шӱйын,
луышт деч ойырла. Тий-шамычат тыгай могыр гыч шылын каят. Туткарыш логалаш
огыл манын, опкынланаш огеш кӱл, изирак кочмо денат серлагыман. Темдыме
койыш кеч-кӧланат арам
огеш эрте, иктаж-могай зияным садак конда. Тугакшат изиш утыждене лие ала-
мо,
рочтедын колтыш.
Сержант гын, кӱмыжыш икымшымат, кокымшымат кок гана пыштен, сайынак
тымырыш.
Рвезе еҥ, тудлан кочкаш кӱлеш. Мӱшкыр теммылан Изосим Демьянович телылан
йӧршӧ
шокшо вургемым кондыш. "Ала-куш наҥгаят мо?"— шоналтыш Микале. Чиен шуктыш
ма
уке, тӱгӧ лекташ кӱштышт.
Кудывечыште кок имньыге кычкен шогалтыме улыт. Капкам почаш да лектын
кудалаш
веле. Кумытын: кум, опер да Изосим Демьянович — ончыл терыш шинчыч. Микале,
сержант да латкум-латныл ияш рвезе кокымшо терыш верланышт. Изосим
Демьянович шке
Юмыжлан юмылтыш, Микалат Шочынава, Пӱрымаш Юмылан серлагышым йодын
пелештыш.
Ялым, пасум эртен, чодыраш пурышт. "Сонарлаш каят ала-мо,"— шоналтыш адакат
семынже Микале. Чодыраште эр ӱжара волгалтме эше огеш шижалт. Тулуп дене
петыралт
шинчын, тудыжым Изосим Демьянович пыштен чай, да теҥгечсыла йолым шинчырлен
огытыл гынат, ала эр юалге дене, ала пӱрымашым палыдымаш чоным
тургыжландара, каплан сӱсанымыла чучеш, жапын-жапын пӱй шолтыктен колта. Мо
ончылно вуча, ала?
Суксо серлаге.
Изиш волгалташ тӱҥалмылан чодыра аланеш шогальыч. Имне-шамычым туарышт,
кочкашышт пуышт. Тышан орол шотеш саде рвезетым, лӱмжӧ Семон улмаш, кодышт.
Сонарлыме
ӱзгарым налын, ончыч аҥысыр йолгорно дене Изосим Демьянович, вара Виктор
Петрович, Микале, сержант да пытартышлан опер ошкылыт. Кумытыштын пычалышт
чехолышто
гын, сержантын карабинже эре лӱяш ямде — Микале ӱмбаке виктаралтын.
Волгалташ
тӱҥалмылан вес изирак аланыш шуыч. Пыртак каналтымек, кажныже пычалым
луктын погышт, патроныштым шӱшкыч, кӱзым кыдалыш пижыктышт, Микалылан кужу
варам кучыктышт. Изосим Демьянович кӧлан кушан шогалаш, шкем кузе кучаш —
инструктаж семын
туныктен ойлыш.
"Кайыквусым але изи янлыкым огыл, маскамак вынем гыч кынелтынешт ала-мо"—
шоналтыш Микале. Игечыже маскам сонарлаш келшыше. Йол йымалне лум огеш
кочыртате, пушеҥге вуйышто шӱшкышӧ мардеж уто йӱк-йӱаным леведеш, шалатен
колта. Мыняр шып
каят гынат, Изосим Демьянович, жапын-жапын савырнен, "ш-ш-ш" манын шижтара.
Сип
чодыраш пурымек, чарнен шогале да чылаштымат шкеж дек ӱжӧ. Маска вынемым
ончыктыш, кӧлан кушан верланаш, кушко шогалаш ончыктыш. Вара Микале олмеш
шкежак маскам кынелташ, вынемыш шураш темлыш, но кум ден опер ваштареш
лийыч.
— Те мемнан икте гына улыда, а тыгай-шамыч — лагерьыште тӱжем дене,— мане
кум.
Изосим Демьянович ваштареш ойлен тӧчыш, но кумым кутырен ыш сеҥе. Шке
шонымашышт
денак кодыч.
Микале маскам лӱяш лӱен, но тымарте кынелташ логалын огыл. Армий деч ончыч
кочаж
дене коктын маскам сонарлаш коштыныт. Кочаже, вынемым шурен, маскам
кынелтен,
Микалылан лӱяш гына кодын. Иктым веле огыл коктын сӱмыреныт. Кум дек
савырнен,
Микале кӱзым йодо. Кынелтышын пычал уке. Лиеш ыле гынат, вынем гыч кынелше
маска, сонарзын пычалым налын ямдылалтмешкыже, пызыралынат пышта. А кӱзӧ
кӱлеш.
Калта гыч мучыштарыме, налаш йӧнан верыште лийшаш. Маска еҥ ӱмбаке
кержалтмыж
годым эре кокйола шогалеш. Тиде татыште ончылныжо упшым кӱшкӧ кудалтыман.
Маска,
кок ончыл йолжым нӧлталын, упшым кӱта, мӱшкыржым чара кода. Тыгодым кӱзӧ
дене
мӱшкыржым корен волтен шуктыман. Тырлыкше лекташ тӱҥалмеке, куржшыжла, шке
шолыжым шупшын лукташ, туддеч эрнаш тырша. Тиде татым эскерен шукташ да
кӱзым шӱмышкыжӧ кераш кӱлеш. Тыге пычал деч поснат маскам сӱмыраш лиеш.
Кум кӱзым ыш пуыкто. "Зеклан оружийым ӱшанаш огеш лий,"— мане.
А шӱм оҥышто лектын вочшашла кӱлтка. Микале веле огыл. Чыланат лӱдшыла
койыт.
Лӱдмаш-лӱдмаш дене, ушым йомдарыман огыл. Изосим Демьянович кушеч пураш,
кушко
шогалаш умылтарыш. Микале, кече лекмаш велыш савырнен, шке чимарий Юмыжым
сӧрвален юмылтыш. Кум вашкыкта. Изосим Демьяновичат Микале почеш ыресым
пыштыш. Тудыжо, кужу варам налын, палемдыме верыш эскерен, пырысла йӱкым
лукде ошкыльо. Миен шуат, шеҥгекше ончале: чыланат лӱяш ямде улыт, сержант
гына карабинжым Микале
ӱмбаке виктарен. Пытартышлан Изосим Демьяновичын стрелок-шамычым шогалтыл
кайышат, шкежат улак вереш йымен шогале. Пашажым пала. Ик гана веле огыл
докан чодыра озам кынелтен да лӱен пыштен.
Маскан кынелмыж годым, эн тӱҥжӧ, пундыш гай шып шогыман. Вынем гыч шурен
лукмеке, янлык ик тат кушеч шучкылык толшашым умылынеже, йыр ончыштеш. Тиде
жапыште
сонарзын пычал йӱкшӧ шергылтеш да шикш лекмым ужешат, але ӧрдыжкӧ, але шикш
коймо велышке тӧршта.
Микале варажым вынемыш шурале...
Пушеҥге уалам шӱкедылын, шучкын мӱгырен, маска вынемже гыч ирлен лекте. Ик
жаплан гына кокйола шогале. Тунамак поче-поче лӱйымӧ йӱк чодырам
шергылтарыш. Шикш
лекме велыш маска кок гана тӧрштен, мландыш шуҥгалте. Йол кӱчшӧ дене лумым
удыралме гай ыштыш, шыпланыш. Маскан лап вочшо пылышыже эркын-эркын шогале.
Микале
чакрак мийыш. "Кушко тый, кушко?"— кычкырале кум. Микале Кугуракшылан,
умшавомышышто юмылтен, шӱргыжым ниялтыме гай ыштыш, маскалан вуйым
савалтыш, кораҥе.
Сонарзе-шамыч маскам савыральыч. Оҥыштыжо, шӱм тура, пуля шӱтен пурымо кок
рож
гыч вӱр йога, кумшо изиш ӧрдыжкырак логалын. Сайын лӱйкалат. Очыни, ик гана
веле
огыл маскам сӱмыреныт. Шке коклаштышт веселан мутланат, икте-весыштлан кузе

лӱйымыштым каласкалат. Опер ден кум тамакым пижыктышт, кашка ӱмбаке
верланышт,
Изосим Демьянович маска вынемым ончышто.
Микалат, кочаж дене маскам але вес кугурак янлыкым налмекше, нимучашдымын
куанен, кумыл нӧлтын юарлен. Могай сонарзе шотеш толшын тура лӱйымылан огеш
куане?
Тиде сонарыште гына Микалылан нимолан куанашыже. Вес еҥын кӱштымыжым
шуктышо,
кеч-могай лӱддымӧ, тале койышым ончыктыжо, садак кул лийын кодеш.
Маска йолым ваш-ваш кылден, коклашке кужу варам чыкышт да ваче ӱмбакышт
нальыч.
Ончылно кум ден опер ошкылыт, шеҥгелне Изосим Демьянович да Микале. Сержант
почешак оролен толеш. Имне-шамыч деке луктын шуктымеш, пӱжвӱдым ятырак
йоктарашышт
логале. Маска кугу логалын, иктаж лу-латкок пудат лиеш. "Мыланемже йӧра,
яра
манме гай каем. Сонарзе-шамычлан маскам нумалман, кажныжын эше пычалышт
уло,"—
Микале семынже шонкален ошкылеш.

3
Маскам кондымек, Микалылан сомыл пытыш, изи пӧртеш петырен шындышт. Кастене
адакат мончаш пураш ӱжыч. Ты ганат суртоза дене коктынак пурышт, сержант
тугак оролен шинчыш. Чияш мушмо, тӧрлатыме лагерный вургемым пӧртылтышт.
Шокшо йымал тувыр-йолашым пуышт. Монча деч вара жаритлыме маска пызым,
шӱрым, аракам кондышт.
Мӱшкырым шалаш колташ огыл манын, Микале пеле шужышак кочмым чарныш.
Унаже-шамычын тыпланен вочмекышт Изосим Демьянович изи пӧртыш тольо.
— Мый тый денет изиш кутырынем ыле. Лиеш гын?— малдале.
— Молан огеш лий... — вашештыш Микале.
— Мончаш пураш йӧратет ала-мо, выньык дене сайынак лупшкедыльыч. Лагерьыште
огыт
пурто мо?
— Пуртат. Тылзылан кок гана коштына. Мончаштыже кыраш ни шокшыжо, ни
выньыкше
уке. Вӱдым кок тазым пуат. Ала тудын дене мушкылташ, ала чывылалташ, изиш
йыгалтет да кодшыжым ӱмбакет опталат.
— Тудлан тияҥ пытен улыда, ужат?
— Тудланат дыр. Мо лагерьыште улам, иканат йымал вургем вашталтын огыл.
Ӱмбаланак шӱйын, лыжгаен пыта. Сайжым пуат гынат, блатной-шамыч кудаш
налыт.
— Лагерьыште кунар шинчет?
— Кок ий утларак.
— Шуко пуэныт?
— Кумыт.
— Йодаш лиеш гын,— молан?
— Мӧҥгыштӧ пасу дене эртыме годым, тӱредаш шуын, уке, манын, уржавуйым
кӱрлын
налынам, шӱгынчын кочкынам. Ужшо лийын. Вот и шынденыт.
— Сонарзе улат?
— Кошталтын.
— Маскамат сонарленат? гоеш. Шаҥге маскам кынелташ кайыметым ончен шогышым.
Палыше еҥ, шоналтышым, но чуриет молемше ыле.
— Маскам вынем гыч первый гана кынелтенам. Кажне еҥ шке илышыж верч коляна.
— Эше могай янлыкым сонарленат?
— Тӱрлым. Изимат, кугумат, кайыквусымат...
— Делянкыште маскам шугынь дене перен пуштынат, маныт. Чынак мо?
— Чылт тугежак огыл. Маскам шугынь дене перен пушташ — манаш веле.
Вынемыште киен улмаш. Ала пушеҥге йӧрлмӧ годым укш дене айманен, ала лӱдмыж
дене ӧртшӧ лектын, мый шугыньым оҥ турашкыже веле шогалтен шуктенам. Тудо
толын керылтын да
шкеак шуҥгалтын.
— Кузежым-можым ончен отыл мо?
— Ончычынжо лӱдмем да тургыжланымем дене тидлан тептерем ыш лий, вара маска
деч
нимо кодын огыл, руэн нумал пытареныт.
— Шкеже кочкын отыл мо?
— Уке. Логалын огыл.
— Сонарлашыже кушто тунемынат?
— Кочам туныктен. Тале сонарзе ыле.
— "Ыле" манат. Колен мо?
— Кийыме мландыже пушкыдо лийже. Действительный службышто лиймем годым
кокымшо
ийлан колен. Тояшат колтен огытыл.
— Ачатше лийын огыл мо?
— Ачам икымше империалистический гыч пӧртылын огыл.
— Ончем-ончемат, кутырымет, юмылтымет дене мемнан калык гыч отыл ала-мо.
Могай
еҥ, кушеч улат?
— Мый марий улам.
— Тыгай калыкат уло мо?
— Уло.
— Колалтын татар, ненец, якут, украин да тулеч моло нергенат. Марийым, уке,
тымарте ужын-колын омыл ыле.
— Ме Юл кундемыште илена. Пошкудына — татар, чуваш калык.
— Юмыдат тендан весе мо?
— Мемнан еш тынеш пуртымо огыл. Язычник кугезе йӱлам кучена.
— Могай вара тиде йӱла?
— Чимарий йӱла.
— Юмылташыже кушко коштыда? Черке гай але татар-влакын гай мечетьыш але эше
кузе
маныт гала: минаретыш мо?
— Ме юмылташ отышко вольык, сурткайык дене лектына.
— Ӧрмаш. Вара Юмыдаже молан туныкта?
— Айдеме сай пашалан гына шочеш. Южгунамже чоныштыжо кокытеланымашат лиеш,
осал
корнышкат шогал кертеш, юмо мом тудлан тылана, айдеме тудым шуктышаш. Икте-
весылан полшаш, еҥым пагалаш, татулыкеш яндар шӱм-чон дене илаш кӱшта.
— Тугеже тенданат, мемнанат юмына икгай туныктат.
— Юмыжат ала иктак веле? Йӱлам шуктымаш гына вес семын.
— Отыш коштына, манат. Тендан дене чодыра уло мо?
— Мемнан мланде чодыралан, вӱдлан поян. Тысе гай кугу огыл, но янлыкат,
кайыквусат уло. Изижге-кугужге. Кочам тале сонарзе, уста кидан мастар,
шӱвырзӧ лийын.
Мом моштен, мыйымат туныктен. Мыйже могай тунемше лийынам, каласен ом керт,
но
кочам семын ышташ тыршенам. Изи йочамак кол кучаш коштыктен. Изиш кугурак
лиймек, сонарлаш налаш тӱҥале. Ончыч пычал деч посна, пий олмеш, янлыкым
покташ.
Шужен ий годым, мемнан кундемыште тыгаят лийын, калык пеш шуко колен.
Мыланем,
йочалан, изи калибран пычалым налын пуэн. Ялна чодыра вӱд воктене верланен,
садлан тунар шучкышкыжак шуын огынал. Мый изинек шке семынем сонарлаш
кошташ тӱҥалынам. Кушто сузо, кӱдыр тур, кушто курмызак, юмынтага модмо
вер, кушто шордо
йӱштӧ мардеж деч телым шылын шогалеш — кочам чыла палдарен. Пирым сутка
дене
поктылаш, йоллаш, йырлаш, оптышыш кучаш, урмыжын кондаш туныктен. Латныл
ияш
улмем годым пирым йырлаш налаш тӱҥалын. Ончычшо пире лекдыме, верым яйлымаш
шот
дене гына шогалтен. Ик гана тыгай верыш пире лектын, мый йӧрыктенам. Тылеч
вара
моло сонарзе-шамыч дене тӧр кошташ тӱҥалынам. Маскам лӱяш латкуд ияшым
пырля наледен, варарак кок стрелок гыч иктыже мый лийынам.
— Пычал дене гына сонарлаш коштыда мо? Мемнан дене кожне сонарзын шке
сокмакше
лийшаш. Мыйынат нылыт уло, арня мучкылан коштын савырнашем сита.
— Мемнанат ыле. Тыгайжак кужу огыл, кум кечашлык сокмак, кум изи пӧрт.
Иктыже
купан ер воктене верланен — тӱҥлан шотлалтын. Эрдене тӱҥ изимице гыч каслан
вес
изимицыш миен шуат. Вес кечын тышеч кумшышко кает. Тушечын адак тӱҥ
изимицыш миен лелктат — тыге кум кече эрта.
— Мыйын тыге огыл. Тӱҥ изимица гыч ныл сокмак тӱҥалеш. Ик кечаш коштмаште,
сокмак мучаште-изимица, вес сокмак дене тӱҥ изимицыш пӧртылат. Вара тыгак
кокымшо,
кумшо, нылымше изимицым савырнет. Арня гыч уэш тыгак тӱҥалат.
Сержант нерым коргыктен мала. Изосим Демьянович савырнен ончале да "Солдат
спит,
служба идет" малдале.
— Ала изиш подылат? — йодо да аракам стаканыш темыш. Подыльыч, пызе
падырашым
пурльыч.
— Ала тамакым шупшмет шуэш? Кондем,— Микалым тӱрлӧ семынат сийлынеже.
— Уке. Тамакым шупшмаш уке.
— Нигунам шупшынат отыл?
— Уке. Латкуд ияш годым ӱдыр-влак шинчымашке модаш кошташ тӱҥальым, рвезе-
шамыч
дене ик-кок гана шупшын ончышым. Кочам, тамак пушым шижын, сайынак
шылталыш,
кӱзанӱштӧ денат лупшале. Тулеч вара умшашкем тушкалтен омыл.
— Лагерьыште тамакшым пуат?
———————————————————————————————
1 Тур — йӧратен модмо вер.
2 Йоллаш — ошкылаш.
3 Йырлаш — поктен авыраш.
4 Сокмак — сонарзын чодырагорныжо.
5 Изимице — чодырасе изи пӧрт але землянке.
— Пуат. Тылзылан кок пачке махоркым.
— Тыйже тудын дене мом ыштет?
— Паеклан вашталтем. Илен лекташ кӱлеш. Лагерьыште пеш шӱкшӱн пукшат.
Тидланак
кӧра калык дистрофий чер ден пыта. Тамакым паек ден вашталтем да эрдене
шӱрым
яра огыл, кинде дене кочкам. Конешне, тылзе мучкылан огеш сите, мыняр-гынат
полыш.
— Эре "кочам, кочам" манат. Кочат деч молыжо ешыштет нигӧат лийын огыл мо?
— Лийыныт. Ковам ӱмаште колен колтыш. Авам уло, марлан кайыше шӱжарем...
Действительный гыч пӧртылмек, ӱдырым нальым. Руш манмыла сперва няня, потом
Ваня —
ӱдырна шочо, визымше ийыш тошкалын, вара — эрге. Тудыжым мый але ужын омыл,
могайжым омат пале, кумшо ийыш тошкалын. Кузе ынде илат, ала?
— Серышым от нал мо?
— Мыланна идалыкыште ик серышым налаш да колташ лиеш. Теве У ий деч вара
колтен
кертам. Илен шуам гын. Тӱгӧ лектын пураш кӱлеш ыле. Сержантым кычкыраш гын,
адак
пеш сайын мала да.
— Солдат спит, служба идет. Шого изишак. Сержантым кынелтыме деч ончыч
адресетым
сералте, мый мӧҥгышкет серен колтем. Тыге-тыге, манам, ила, сай-таза, пашам
ышта. Мыйын адрес дене серышым налаш да тыланет пуаш, лиеш вет.
— Кузе мыланемже пуэн кертыда, ала?
— Кузе? Тидым шоналташ кӱлеш.
Изиш шинчымеке, Изосим Демьянович делянкеш, иктаж улак вереш кодаш темлыш.
— Ала, лиеш мо? Делянкыжым чодыра виш дене руымо, кажне савыртыште,
каланчаште
попкя шога.
— Каныш кечын, делянкыште уке улмыда годым, пушеҥгыш сакен кодаш гын? Тыге
шотлан толеш вет? Кочкыш йӧрварымат тыге тушанак коден кертам.
— Кышаже? Чодыра виш дене кажне эрдене салтак-шамыч пий дене эртат.
— Да-а, нелырак аман. Ала мый посылкым намием лиеш: кочкыш йӧрварым,
тамакым...
Серыш дене иктаж-мом вӱдылам. Тыге лиеш вет?
— Еҥ-шамыч ала-кузеат йӧнештарат. Шке гына ида логал. Икте орлана — керек.
Тудлан верчын весе орлыкыш логалеш гын, сай огыл.
—————————————————————————————————
1Попка — часовой.
— Йӧра, шоналтем... Ну, айда, сержантетым кычкыре, тӱгӧ лектына.
Уремыште йӱштӧ яндар юж дене шӱлалтышт. Изосим Демьянович Микалык пирыла
урмыжаш
йодо:
— Ончыкто, мемнан кундемыште тыгай еҥ уке. Пире урмыжмым шуко колалтын, шке
семын мошташ огеш лий.
— Сӧрал огыл вет. Калык пуштыланаш тӱҥалеш.
— Нимат огыл. Пире, але пий — еҥ-шамыч огытат умыло.
Микале пешыжак ыш сӧрвалтаре, лампе яндам йодо. Изосим Демьяновичын
пӧртышкӧ пурен лекмешкыже кид копашке урмыжалтыш. Монден огыл. Вара
суртозан лукмо яндашке
пуалын, эше шучкырак йӱкым лукто. Ялысе пий-шамыч икте почеш весе опташ
тӱҥальыч, уремыште содом веле шога. Пӧрт гыч кум ден опер йымал тувыр-йолаш
денак куржын лектыч.
— Пире мо?,— кумжо ӧрткен йодо.
— Уке, пире огыл, — лыпландарыш Изосим Демьянович.
— Мый имне деке пире толын, шонышым. Ну, йӧра тугеже. Кӧ вара урмыжо. Мый
йӱкшым
сайынак кольым.
— Вот кӧ пирыла урмыжын,— Изосим Демьянович Микалым ончыктыш.— Мый йодым.
— Ну-ка. Эше урмыж ончыкто.
Микале кумын кумылжым шуктыш. Кок гана ава ден узо пире йӱк дене
урмыжалтыш.
Ялысе пий-шамыч оптымым чарнышт, лӱдмышт дене йымен возыныт, витне.
— Вот, чучмек, мом ышта,— мане кум да пӧртыш пурыш.
Микале ӧпке мутым шӱмышкыже нале гынат, ик мутымат ыш пелеште. Пӧртыштӧ
Изосим
Демьянович шыпак каласыш:
— Керта-ат... коваштылан копыж-ж веле чучо. Эх, кум эрге гыч кеч иктыже
мыйын
корным такыртем ыле.
— Кум эргыда уло?
— Кум эрге да кок ӱдыр. Чылан шаланен пытеныт. Ик эргым да марлан кайыше
ӱдырем
олаште илат. Вес эргым ешыж дене чодыра пашам ышта. Кокымшо ӱдыремже
ялыштак,
марлан лектын. Межнечем веле пырля ила, ватыж дене туныктышо улыт. Тыйже
мыняр
ияш улат?
— Вашке коло кандашым темем.
— Межнеч эргым дене иктаҥаш улыда, ужат. Мый иктаж кумло вич ияшыже улат,
шонышым.
— Лагерьысе илыш огеш сӧрастаре, очыни.
— Нигӧланат тыгайым Юмо ынже пӱрӧ.
Малаш вочмеке, Микале, "Ынде мо лиеш?" манын, ятыр шонен кийыш. "А-а, эрла
марте
илен шукташ кӱлеш. Лагерьыште ончыклык кечым огыт кутыро, тачысе дене илат.
Ик
кечым илен лектынат, йӧра, а эрла... Ужына, мо лиеш. Илыше кодына гын...
Утларакат кутырышым ала-мо. Илыше еҥ эре умшам петырен огеш кошт. Мынярлан
чытышыже сита? Коштеш коштеш да тудат кӱрлеш, южгунамже чылт палыдыме
еҥланак чыла
луктын опта. Микале денат тиде гана тыгак лие. Кок ий утла нигӧ дене чон
почын
мутланен огыл. Икмыняр шагат палыме еҥлан илышыжым лопке луктын оптыш.
Лагерьыште "Ужынат, колынат — йолетым чот пид" манме ой дене илат. Мом
ужынат, мом колынат — чыла мондо, уждымо-колдымо лий, а ужынат, колынат
отыл гын, эше сайрак.
Пырля пашам ыштыше але воктен нарыште кийышым сай еҥ, шонет. Илышын тӱргоч
темше
шерыжым-кочыжым луктын оптет. А тудо тидымак веле вуча, чаманышын койын
колыштеш, кутыра. Вара опер дек каен, тыйын ӱмбакет лавырам кышка. Ик
шултыш киндылан
да ик пачке тамаклан ужала. Тый, чонетым муштармек, пӱрымашыштет могай
вашталтыш
вуча — шижынат, тогдаенат от керт. Ик кечын опер дек ӱжыктат да судын
приговоржым кучыктат: кум ий олмеш лу ийым лагерьыште кужу йылметлан верчын
пӱкташет логалеш.
... Изосим Демьянович пеш эрак изи пӧртыш тольо. Пырля кондымо чайникше гоч
чайым темкалыш, ӱстелтӧрыш ӱжӧ. Микале Изосим Демьяновичын толмыжлан
помыжалтын
ыле, сержант кия, да тудат кынелаш ыш вашке.
— Кастене кутырымо деч вара шуко жап мален колтен ыжым керт, помыжык
кийышым,
шонкалышым. Шонышым-шонышым да тыгай ойыш шуым. Мыйын пырля пашам ыштыше
йолташем уке, тений шошым колен. Шкетлан сонаршыте кузе, шкеат палет. Тый
тиде сомылым палет, шинчет, моштет. Мый денем пырля пашам ышташ от келше?
Вик ойлаш гын,
вольнаште, эрыкыште илыме дене икгаяк. Нигӧ оролышо, поктышо, кычкырыше уке
—
шке семынет коштат. Кочкыш шотыштат ойго ок лий: мом шонет, тудым кочкат,
лагерный паек огыл.
Микалылан тиде ой ӧрыктарыше лие. Кенеташте каласенат ыш мошто.
Ӧрмалгымашыже
пыртак шӧрлымеке веле вашештыш;
— Мый подневольный улам, еҥ кид йымалне илем. Мом кӱштат, тудым ыштем,
"келшем"
манам гынат, шке семынем ыштен ом керт-ла.
— Тидын шотышто Виктор Петрович да Николай Ивановичын кынелмекышт
рашемдена. Мый
вет лагерьыштак договор дене пашам ыштем. Тушко шылым, колым колтыл шогем.
"А теве молан мешак дене кочкыш азыкым кондышт",— Микале шоналтыш.
— Колтат гын, мый келшем.
— Ну вот, йӧра тугеже.
Эр кочкыш деч вара Микалым кугу пӧртыш ӱжыктышт.
— Изосим Демьяновичын ойжо дене келшет мо?— йодо кум.
— Кузе каласеда, гражданин начальник.
— Ну, кодаш каласем гын, кодат?
— Кодам, гражданин начальник.
— А куржаш от шоно? — йодо оперже.
— Ом курж, гражданин начальник.
— Мотри. Куржат — садак кучалтат. Эре шылын илен от керт. Срокым шарен
пуат,
шкаланет вара ӧпкеле..
— Куржашыже тудлан могай резон?— ушныш Изосим Демьянович.
— Тугеже кутырен келшышна?
— Виктор Петрович, сокмак гыч тудо кылменат, нӧренат толеш. Монча деч вара
кӧн
лавыран тувыр-йолашым чийымыже шуэш? Вашталтен чияшыже ик шот дене чыла
вургем
кӱлеш,— мане Изосим Демьянович.
— Тидын шотышто ит ойгыро,— каласышат, кум Микалым тура ончале.— Пашам
сайын ыште. Изосим Демьянович тыйын начальникет лиеш, мутшым колышт,
йодмыжым шукто. А
кызытеш лектын кертат, чечас каена веле, корныш ямдылалт.
———————————————————————————————————————————————————
1Азык — кочкыш шапаш.
— Тачыже наҥгайынеда мо? Кодыза. Сонарлаш лекташ ямдылалташ кӱлеш, жап
шуын. Мый
шкетын шогылтам мо? — тока гына куаныше Изосим Демьянович ӧрын колтыш.
— Приказым возаш, распискым налаш кӱлеш. Шуко ок шого, вургемым погалта да
сержант конден кода.
— Виктор Петрович, тудым таче гычак кодыза. Сержантын пӧртыл шумыжлан
мемнан чыла ямде лийшаш. Мый шкетын нимом ом шукто. Сержантлан вара вучаш
логалеш.
Изосим Демьянович изиш шойыштат докан.
— Ну, йӧра, йӧра. Тачак тугеже кодена. Сержант кумышто пӧртылеш.
Заключенный Вараксин, распискым возыза.
Терыш шинчын кудалмекышт, Микале эрыкан еҥ гаяк шӱлалтыш. Сержантын пӧртыл
шумешкыже, суртпече коклаште ятыр пашам ыштен шуктышт, сонарлаш лекташат
ямдылалтыч. Изосим Демьяновичын ешыж денат палыме лие. Кок кече гыч сержант
тольо, сай
вашталтыш вургемым кондыш.

4
Изосим Демьяновичын сокмакысе рӱдӧ илемже кок кече коштмаште, кугу ер
воктене
верланен. Ер гыч изиак эҥер йоген лектеш. Рӱдӧ илемыште кугу пӧрт, монча,
клат,
имне вӱта, икманаш, кеч кеҥежым, кеч телым илаш йӧрышӧ оралте. Ер воктене
олыкышто шудо каван шынча. Кажне ныл сокмакге коктын коштын савырнышт,
Микалым чылаж денат палдарыш. Капканым, оптышым, лӧдым шындыльыч,
тарманлышт. Кажне кече
коштман сокмак мучашыште шем изи пӧрт шинча. Пӧртыштӧ мончасе гай кӱ гыч
оптымо
коҥга. Олтымо годым пӧрт тич шикш темеш. Олтен пытарымеке, мончаште гаяк
шокшо
лиеш. Телым йӱштыштӧ кылметат, тыште чыла пожген луктат.
Сокмакыште илыш икшырымын эрта. Кок кече коштыт, кумшын рӱдӧ илемыште
коваштым
ньыктыт, эрыктат, коштат, колым кучат. Рушарнялан мончаш олтат, шкеныштым
рак
гай йошкаргымеш куэ выньык дене поньыжыт. Вара лумышто пӧрдалыт, пурен,
адак
лӧкамбалне "ракатланат". Кок арня гыч сержант толын кая, кочкыш йӧрварым,
южгунамже спиртымат конда. Тудыжым изин-изин монча деч вара подылыт. Эрыкан
илыш да
сай кочкыш, йӧратыме паша рвезе еҥым вашке йолымбаке шогалтыш. Шӱргӧ
начкатажат
чевергыш, лагерьысе мланде тӱс йомо, шкежат кеч ече дене, кеч йолын коштмо
годым
нойымым огеш шиж.
Но кочмо годым лагерьысе койыш мондалтын огыл. Лагерьыште вет кузе? Зек-
шамычлан
эрдене вишкыде шӱрым да ик паек киндым пуат. Кечаш нормым кеч эрдене шӱр
дене
коч, кеч кечываллан кодо, кеч каслан переге. Киндым зек утларакшым
кечываллан
кода. Эрдене шӱрым ик-кок падыраш дене гына нелын колта. Ни тамжым огеш
шиж, ни
огеш тем. Кечываллан делянкыште, калай банкеш лумым ырыктен, шокшо вӱд дене
киндым кочкеш. Кастене — пучымыш манаш гын, йылме огеш тол — пуламык гай
кум-ныл
совла наре вишкыде настам кӱмыж пундашыш пыштен пуат. Ончет гын, кочкашыжат
нимом, иканаште нелын колташ лиеш. Но шкенжым пагалыше зек нигунамат тыге
огеш ыште. Умшаш пыштыме кинде падырашым але пучымышым эркын пурын-пурын,
пӱй гоч шупшын нелеш. Тыге кочкыш там умшаш кодеш. Тамжым налеш, а мӱшкыр
тугак пеле шужышо. Тыге пагарым ондала.
Касвелеш Изосим Демьянович илемыш тургыжланыше пӧртыльӧ. Микалым ужын,
"Таза,
илыше улат? Но, Юмылан тау" ыштале.
— А мо лийын? Молан мый черле але колышо лийшаш улам?
— Да палет, тый дечет вара сокмакыште маска лийын. Тарманлыме ӱзгарым
изимицыште
кышкылтын, кумыктыл пытарен. Тыйын кышат почеш коштын, вара ӧрдыжкӧ каен.
— Кушеч толмыжым ончен огыдал?
— Уке. Молан кызыт кынелын? Ала кынелтеныт да налын кертын огытыл. Ала пире-
шамыч тарватеныт. Кӱшко каем мый кыша почеш? Ыжым тошт, шкетлан лӱдыкшӧ.
Поктымым
шижеш гын, шке кышашкыже лектын кертеш, кораҥдаш кӱлеш. Эрла коктын кыша
почеш
каена. Нимо лӱдыктыде гын, торашкак шуын огыл. Пий лиеш гын, ӱшанлырак ыле
да,
кызыт мӧҥгӧ от кае.
Сайын ямдылалтмек, маска кыша почеш лектыч. Икте-весым алмаштен, шеҥгеч
кайыше
ончылсым йомдарыде, кажне татыште лӱяш ямде, поче-поче ошкылыт. Маска
сокмак деч
торашке торлен огыл. Тушто тарманлыме лӧдӧ, оптыш гыч ияртышым луктын
кочкын,
изимцыште кочкыш азыкым пытарен — толен, озаланен коштын. Кыша сокмак деч
ӧрдыжкӧ каен. Тыште Изосим Демьянович шордым лӱен ыле, вӱран лумым,
тырлыкым
ястарыме нӱжвалым удыркален пурын.
— Кочкашыже шукак логалын огыл. Мыйын шанымаште, сокмакышкак лектын.
Тышечак каена?— йодо Изосим Демьянович.
—————————————————————————————————————————————————
1Ияртыш — кочкыш ондалчык.
2Тырлык — кӧргӱзгар.
3Нӱжвал — вашак.
— Ала кыша денак поктена? Иктагушто кучалтын кодеш гын, адак мӧҥгеш
пӧртылаш логалеш.
— Тыйын оет чын.
Илем дек лекмашлан Микале Изосим Демьяновичым кидше дене удыралын, шкеж
деке
ӱжӧ. Маска илемыште озаланен коштеш. Монча, вӱта йыр савырнен, клат деке
лишемеш. Клат омсам удыркалаш пиже.
— Пызым шижын. Омсам пудыртыде, клатыш логалын огеш керт. Кызытеш ыҥжэ
клатыш
пижын, айда писын кок вел гыч лишемына. Тый чодыра тӱр дене, мый вӱта-монча
шеҥгеч.
Микале, Изосим Демьяновичым ончен, лӱяш ямдылалте. Тудыжо вӱта шеҥгеч лекте
веле, поче-поче пычалыштым пудештырышт. Маска савырнен шуо ма, уке ма, клат
ончык
шуҥгалте. Изосим Демьянович янлык дек лишкырак миен савырныш.
— Шукертсек коштеш докан, чылт явыгыше. Ала возынжат огыл, межше товаҥ
пытен.
Шатын маска сонарзылан пеш лӱдыкшӧ, вучыдымын кержалтеш.
"Каен-каен куш от шу, илен-илен мом от уж" манме семын, У ият шуо. Тылеч
изиш
ончыч сержант тольо, пызым, колым, коваштым наҥгайыш. Пырля сонарзе-шамычат
ялыш
тарванышт. Микалыже ынежат кае ыле. Сержант "Начальник ялыш намияш кӱштыш",
мане. Начальник кӱштен гын, кайыде огеш лий. "Мыйже молан кӱлеш лийынам? Ни
родотукымем, ни моем уке, подыш пурыдымо ӧрдыжлу гай еҥын суртышыжо илем да
йӧра.
Сокмакеш кодам гын, утларак пайдаже лиеш ыле",— шонен кошто.
Яра шинчымеш суртпече коклаште оза семынак пашалан пиже, то иктым, то весым
ыштылеш.
У ийлан озан родо-тукымжо, лишылрак илыше эргышт, ӱдырышт, Виктор Петрович
ватыж
дене тольыч. Тудыжо Изосим Демьяновичын кугурак веҥыжын изаже лиеш улмаш. У
ийым
вашлияш Микалымат ӱжыч, ӱстел коклашке шындышт, чаркамат пырля тӱкалтышт,
поро
мутым каласышт. Мӧҥгысӧ гай огыл гынат, нимо денат кумылжым ышт волто.
Марла
кушталташ йодыч, марла мутымат йодыштыч, кузе "кинде", "вӱд"... лиеш.
Микале чыла йодышыштлан вашмутым пуыш. Сай гармоньчышт уке да, Микале
гармоньым кидыш нале, ик семым шоктыш, весым, вара пайрем пытымеш кид гыч
ыш кудалте.
————————————————————————————————————————
1Ыҥ — внимание.
2Шатын — шатун (маска).
Виктор Петрович "Бродяга" мурым пеш йӧрата улмаш. Кас мучко иктаж вич гана
шокташ йодо. Муро мучашым шке семынже ала-кузе пеш ойганен савырта. Тидлан
Микале
тунем шуо, шинчавӱд йогымеш мурыктыш.
Микалылан кочаже кандаш-индеш ияш улмыж годымак гармоньым налын пуэн. Ужын:
рвезе гармоньлан шӱман, айда, тунемже, манын. Шкеже тале шӱвырзӧ лийын.
Пайрем годым кидышкыже шӱвырым налеш, шоктен колта дык, ялын ик мучашыж гыч
вес мучашкыже
шоктен. Шӱвыржымат шкаланже келшышым шкеак ыштен, уныкажымат шокташ, ышташ
туныктен. Тудыжо шӱвырлан пеш шӱманжак лийын огыл, но шоктенат, ыштенат
мошта. Изи
йочамак пайрем годым гармоньым шокташ ялыште йодаш тӱҥалыныт, но кочаже
колтен
огыл. Кугурак лиймекыжат пайремыш кошташ чарен, шӱм йодмо годым гына
шупшкедыл
шинчылташ келшен. Армийыште срочный службо эртыме годым руш мурым, куштымо
семым, танцеватлыме музыкым шокташ тунемын. Тидыже арам лийын огыл. У ийым
вашлиймаштат йӧрен.
Эрлашыжым уна полко кынелме деч ончыч оза-шамычлан суртпече коклаште
сомылым ышташ полшыш. Кынелмекышт, адак шокташ ӱжыч.
Пайрем деч вара сонарзе-шамыч вигак сокмакыш лектын ышт керт. Изосим
Демьяновичын сельпошто ала-могай пашаже лектын. Микалылан шкет еҥ суртышто
шинчаш йокрок
да "Мом мый тыште шинчем, сокмакыш каем" мане.
— А шкетын муат, от йом?— йодо.
Микалылан "от йом" манмыже "от курж" манмыла чучо.
— Корным палем, муам,— ыштале.
— Айда тугеже, кае. Мый пашам тӧрлатем да мием веле.
Кочкыш азыкым, пычалым тупыш сакен, корныш лекте. Чыла сай эртыш, сокмак-
шамычым
терген кошто. Изосим Демьяновичын толын шумыжлан икмыняр вере пирым ваҥен
шинчаш
пушеҥгыште лабазым, кӱзен-волаш шопшарым ыштыле. Вашке пире-шамыч кӱтлаш,
йӱкым пуаш, тӱняште шке улмыштым палдарен, урмыжаш тӱҥалыт. Кок-кум йӱдым
шинчен
ончыш. Нимогай йӱк ыш шокто, но жап шуэш — вашештат. Изосим Демьяновичын
толмыжлан ик пирым налын шуктыш, коштыш.
—————————————————————————————————————————
1Лабаз — пушеҥге вуйышто шинчыме вер.
2Шопшар — пушеҥгышке кӱзен-волаш укшым руэн ыштыме тошкалтыш.
Вашлиймеке, коваштым луктын ончыктыш.
— Урмыжын ӱжынат мо? — йодо тудыжо.
— Туге, урмыжын. Йӱкым пуаш тӱҥалыныт.
— Ну, саламлем,— кидым шуялтыш. — Капшым куш чыкенат?
— Верешак лумыш тоенам.
— Кондаш кӱлеш ыле.
— Молан?
— Лагерьыш колташ. Заключенный-шамычлан ешартыш йӧрвар. Пийым кочкытыс.
Пире —
тудо пияк.
Микалылан ала-можо йыгыжгынат чучо. "Ну да,— шоналтыш.— Пызым уждымылан
шодат
томсык".
Март тӱҥалтыште пире-шамыч урмыжмым чарнышт. Кӱтлымӧ жап эртен. Южгунам
гына йӱк
шокта. Очыни, вараш кодшо але черле, але эше иктаж-могай экшыкан гына
урмыжеш.
Тиде жапыште ава пире шкаланже пыжашым ышташ улак верым кычалаш тӱҥалеш.
Узыжо
пыжаш улмо верым орола, вес пирым огеш пурто. Тиде ойыртемым палыше сонарзе
узо
пире йӱк дене урмыжаш тӱҥалеш гын, шке чекышкыже весе ынже пуро манын,
поктен
колташ урмыжмо верыш толеш.
Кӱтлымӧ жапыште пире-шамычлан логарыштлан пеш огеш логал, явыгат. Жап
эртыме семын кочкышым йӱдшӧ-кечыже кычалаш тӱҥалыт, мо логалеш, тудым
нӱжыт. Тыгай годым
ияртыш декат толыт. Капканым гына сайын мушкын, шолтен, нулго лӱс дене
йыген
шындыман.
Сонарлыме жап пытымеш Микале ныл пирым нале, визымшыже сусыргышо кудале.
Почешыже Микале поктынежат ыле, да Изосим Демьянович чарыш.
— Каен гын, каен. Илышаш кечыже уло докан. Садак иктаж кушто кавара.
Чодыражымат
тый от пале. Кече лекмаш велыш кает — Урал курык дек миен лектат, йӱдвелыш
кает
— тундрыш шумеш тӱжемле километр дене коми чодыра.
Игече палынак шошо велыш тайнен. Йӱдым эше йӱштӧ, южгунамже тугай тӱтан
тарвана,
кечывал кечыжат йӱдла веле чучеш. Но кечывалым ӱшыкыштӧ сайынак ырыкта.
Тӱрволак
гыч лум вӱд чыпча. Эрлан ийсӱс кужун кержалтеш. Лум кӱртаҥ шинчын, йолын
кошташат лиеш. Тыгай жап кугу янлыклан — шордо, пӱчылан — лӱдыкшӧ,
йолвургышт лу марте пӱчкылт, сусырген пыта, коштын кертдыме лийыт. Пирылан
тидак веле кӱлеш, пире
логарыш куштылгын логалыт. Изи ма, кугу ма янлык шошым-шыжын сӱаныштым
эртарат.
Теве изи урат, почым нӧлталын, укш гыч укшыш, пушеҥге гыч пушеҥгыш
тӧрштылын,
поче-поче модын кудалыштыт, шекланымым чарнат.
Зек-шамыч, кужу вараш оптышым ыштылын, кож воктеке шогалтат. Модын
кудалыштше ур
оптышыш логалеш — жаритлен кочкыт. "Тыге янлыкым шошым пытараш огеш лий",—
шонен
кошто Микале. Йӧнанже годым руэнат кышка, но блатной-шамычлан тыгайым ойлаш
осал
тушманым кычалмаш дене иктак.
Ерыште эше ий каткалалт шулен пытен огыл, но ий ӱмбаке от лек, вӱд налын.
Тыгай
жапыште сержант пытартыш гана тольо, чыла поген наҥгайышт. "Ынде мо-кузе
лиеш?"—
Микалын вуйышто пӧрдеш. Лагерьыш кайыме деч ончыч Изосим Демьянович дене
кутырен
нальыч.
— Шинчашет шуко кодын огыл, манат. Эрыкыш лектат, мом ышташ тӱҥалат?
— Юмо пӱрен гын, уржа тӱредме жаплан лектам докан. Мом ышташ тӱҥалам? Але
кала-сен ом сеҥе.
— Ял лишныда иктаж-могай организаций, производство уло?
— Колхоз деч моло нимо уке. Шым уштыш кокласе Покровский селаште сельпо
уло.
— Покровский селаже райцентр мо?
— Уке.
— Тугеже колхоз деч моло вере пашам муаш куштылго огыл.
— Туге лектеш.
— Келшет ма, уке ма, мыйын ик оем уло.
— Могай?
— Паспортым нал да тышанак илаш код. Паша шотышто ит ойгыро: лестранхозыш
сельпош, лагерьышкак вольнонаемный семын пураш лиеш. Мый теве лагерьыштак
заготовительлан ыштем. Пырля сонарлен, колым кучен кертына. Кеҥежым чодыра
саскам, поҥгым договор почеш поген ужалаш лиеш. Ит ӧркане гына, паша
лектеш.
— Шоналташ кӱлеш, да тумартеже илен шуктыман.
Лагерьыште паша неле. Йӱр ма, лум ма — эре кава йымалне. Йӱштӧ мардежат
шийын
кая, шыже йӱрат кечыгут нӧрта, ош кечат пелта. Тыйын чыла авыртышет —
кушкедалт
пытыше бушлат, да йолыштет ни кем, ни портышкем огыл, кӱчык шулышан фуфайке
материал гыч ургымо, шӱштӧ але резинке пундашан йолчием. Шыжым, шошым эре
ночко.
Телым кӱчык шулышыш лум шӱшкылтеш, шула, кылма, кас велеш пу гыч ыштыме
кӧтырмам
чийыме гай шолткыктен коштат. Ночко, кылмыште вургемым, йолчиемым кошташ
нигушто. Буржуйко воктене кодет гын, эрдене от му, але чылт рож ораным
сакен, шынден
кодат. Садлан шке ӱмбалнетак коштет. Эр марте кошкен шуэш гын, йӧра, уке
гын,
ночкымак чиен, чодыраш кает.
Явыген ярныше зек кажне кечын куд кубометр чодырам йӧрыктен, кужыт шот дене

пӱчкеден, укшым ик верыш орален йӱлалтышаш. Ямде пырням штабельыш нумал
чумырышаш, але терыш оптен, ӱлыл складыш колтышаш. Туштыжо эше могай
придурок-учетчик
шога. Тудлан келшет але шке паекет гыч пуэт — человеко-нормым ыштен кертат.
Йодмыжым от шукто — нормо омешет веле конча, тыйын ямдылыме кубометрет
весылан кая.
Але блатной-шамыч шке бригадыштым погат. Пашам огыт ыште, тул воктене
шинчен эртарат, куд метран пиловочник олмеш нылытаным пӱчкедат, штабельыш
колтат, а шкеныштыныш вес бригаде гыч улазым савырат. Тылзе мучашеш
кубометрышт огеш сите
гын, бригадирым ишыктат. Чыланат илынешт, бригадир айдеме. Тыге кажне
тылзын,
уто паекым налын, руш манмыла, в героях ходят. А орланышыже —
"работяга—лошадь".
Лагерьыште блатной але приблатненный отыл гын, куштылго пашаш логалаш итат
шоно.
Тыгайыште але кормныь верыште "придурок-шамыч" шинчат.
Лагерь положительный але отрицательный лиеш. Кудо лагерьыште ушан-шотан
начальникын командыже сеҥа, лагерь — положительный. А кудышто шотдымо
блатной-шамыч,
пахан але "вор в законе" озаланат, (тыгайже тушто уке гынат, кучне кертеш)
вес
лагерь гыч, тӱжем километр гыч озалана,— отрицательный. Положительный
лагерьыштат начальникын командирже да блатной-шамыч коклаште вашпижмаш каен
шога. Ушаншотан, пеҥгыде кумылан вуйлатыше паханым эре ишыкташ тырша,
шылтыкым муэш. Южгунамже тугай туткарыш конден шында, пахан, титакшым
умылыде, йоҥылыш ошкылым ышта. Начальниклан тидыжак кӱлеш — наказатлен
кертеш. Тыге кок вакшкӱ коклаште
лийме гай ила "работяга". Ик могырым, лагерный режимым пудыртымылан, мут
колыштдымылан срокым кугемдаш сӧрат, вес могырым, блатной-шамыч "пером
пощекочут". Айда, икте-весышт коклаште кеч-мом толашышт, коклаш ит пуро,
мут деч посна пашам
ыште. Но чылт тыгежат огеш лий, шке верчын шоген моштыман. От керт гын,
вашке
шестерко лият, але "опетушыш" савырат. Лагерьышке логалшым первый кечынак
тергат, испытанийым эртарат. Камерыште шинчыше-шамычын лӱмнерыштым от
волто, шке
чапетымат арален моштет — варасе илышет тугак эрташ тӱҥалеш. Кличкым койыш-
шоктышетлан келшышым пуат. Вара ӱмырет мучко тиде лӱмдылтыш дене кошташ
тӱҥалат.
Вес гана (Юмо ынже пӱрӧ) логалат гын, чыла тыгак кодеш.

5
Эрдене построений годым Микалым ӱжын луктыч, кум дек пураш шӱдышт.
— Изосим Демьянович ойлыш — тый коваштым ийлен моштет. Чынак мо? — йодо.
— Мӧҥгыштӧ ышталтын ыле.
— Могай коваштым ийленат?
— Тӱрлым... Шорык, ур, рывыж, мераҥ да тулеч молынымат.
— Тугеже пеш йӧра. Тыштат тиде пашаш шогалат.
— Коваштым ийлаш келшыше вер, шуко ате-ӱзгар, шукташ ложаш, шӱльӧ кӱлеш.
— Чыла лиеш. Тиде тыйын азапет огыл.
Верлан монча воктене яра левашым ойырышт. Иктаж кок арня гыч тудым паша
ышташ
лиймын келыштарышт, ате-ӱзгарым погыстарышт. Кудыжым шке ыштыш, кудыжым
склад
гыч нале. Тӱҥалтышлан мераҥ коваштым шукташ пыштыш. Сайын лекте. Тиддеч
вара кум
тӱрлӧ тӱшкам конден оптышт. Ийлыме сомылым куштылго от ман, но чодыра паша
дене
от таҥастаре — шокшо пӧртыштӧ, леведыш йымалне. Кочкаш тӱшка столовыйышкак
коштеш, но ийлаш ложашым, шӱльым пуат.
————————————————————————————————————
1Кормный — кочкышан.
2Пахан —
3Шестерко — еҥ кӱштымым шуктышо.
4Опетуш — ӱдырамаш шотыш савырныше пӧръеҥ.
Пырчым йоҥышташ лӱмын кидвий дене пӧрдыктыман вакшым ыштен, шӱльым шӱрашыш
савыраш лиеш. Микалылан, корем воктене арама воштырым поген, орол деч посна
кошташ
лиеш. Южгунамже поселко мучкат эрта, кевытышке пурен лектеш. Оксаже гына
зекын
шуко уке. Канаш общий баракыш коштмым чарныш, паша ыштыме левашыштак верым
йӧнештарыш.
Зек пашаште огеш вашке. Эркын тошкешт савырна. Ик шот дене, вийым вашке
пытараш
огыл манын, вес шот дене, кушко вашкаш, садак срокым огыт кудалте. Микалат
тиде
лагерь законым пудыртен огыл. Молан толашаш? Конден оптымо коваште ийлаш
кеҥеж
мучкылан сита. Вашке вӱд-шор эртен кая, а тушто эрык мартеат тора огыл.
Тышеч
лекташ юмо пӱрен гын.
Но икана кастене столовый гыч толмыж годым Микале, вучыдымын туткарыш
логале.
Тыге лиеш манын, шижын-тогдаен огыл. Эрдене лазаретыште веле ушым налын.
Онча —
пырдыж, пургыж ошо. "Мо тыгай, кушто улам?"— шоналтыш. Кынелнеже ыле,
тарваныш,
но чытыдымын вуй корштымо дене ушым йомдарыш. Мыняр тыге йоҥлен киен — огеш
пале, уколым ышташ тӱкнымӧ дене ушым нале.
— Кушто улам, — йодо.
— Лазаретыште,— мане ош халатан фельдшер.
— Кузе тышкыже логалынам?
— Эрдене банщик вӱр вузык кийышым муын конден.
Микале мо лиймым шарнаш тӧчыш, но нимо шотым ыш му. Столовый гыч лекмыжым
да верышкыже кайымым веле шарна. Тулеч моло нимо ушышто уке. Икмыняр жап
гыч "кум"
ден "опер" тольыч. Йодыштыч. Микале мом шарнымыжым каласыш. Мастерской гыч
ийлыме да ийлыдыме сай коваштым шолыштыныт. Эрдене зек-шамычлан шмоным
ыштеныт. Лагерь мучко чыла вере кычал пытарышт, но нимом муын кертын
огытыл, пуйто порволен.
Микале коштынат кертын огыл, кажне тошкалме еда вуй сургалтын. Икмыняр
уколым
ыштымек, корштымо изиш чарнен. Но зонысо лекарь-фельдшер каласыш:
— Тетла эм уке, пытен. Тазалыкет эше начар, эмлалташ кӱлеш.
Эмым оксала налман. Лагерьыште кеч-кӧат илен лекнеже, да кажныжын шке
йӧнжӧ. Зекын могай оксаже? Пуат гынат, пычырик. Микале оксам асам кучылтын
огыл. Зонысо
кевытыште эн кӱлешанжым гына налын, аныклен. Тудыжым мастерскойышто тоен
ыле,
толен каен огытыл гын, йӧра. А эмлалташ кӱлешак. Юмылан тау, толышо-шамыч
муын
огытыл. Кажне гана уколым ыштымылан тӱлен да таблеткым налын эмлалтын.
Южгунам лазаретыш "кум" толын каен. Тазалык нерген йодын. Тудым зекын
тазалыкше
чынжымак азапландарен ала так гына йодын, но лазарет гыч луктын огыл.
Микале
тылзе наре эмлалте. Мо шот дене? Весе-шамычым кум-ныл кече, эн шукыжо арням
кучен.
Лагерь гыч лекшаш кечын эрдене построенийыште Микалылан да эше икмыняр
еҥлан
эрыкыш лекме нерген увертарышт. Документым ямдылыме годым начальник дек
ӱжыч.
"Молан мый эше кӱлеш лийынам?"— шоналтен, кабинетыш пурыш.
— Кагазым виктарышыч?
— Да, гражданин начальник.
— Молан — гражданин, тый ынде эрыкан улат.
— Эше лагерь капка гыч лектын шуктен омыл.
— Лектат. Изосим Демьяновичын йодмыж почеш тыланет паспортым налаш справкым
пуэна. Только тый тудын дене пашам ыштышаш улат, тушкак прописатлалт.
Пашашке тышке
эрыкыште улшо еҥ семын налына. Зонылан Изосим Демьянович дене пырля пызым,
колым, тӱрлӧ чодыра емыжым ямдылаш тӱҥалыда. Келшет? Уке гын, паспортлан
справкым
огына пу.
Йодыш тыге шындалтын гын, кузе от келше? Шортат да келшет. Мӧҥгыштӧ колхоз
деч
моло вере кушко кает?
— Келшем, —кӱчыкын вашештыш Микале.
— Тыйым сержант имне дене таче наҥгаен кода. Ну, чеверын, корнет пиалан
лийже.
Микале зонакапка гыч лекте. Сержант туштак тарантасыш шинчаш ӱжӧ.
Пытартышлан
лагерь капкам савырнен ончале. "Илышыштем тетла тышке логалаш Юмо ынже
пӱрӧ",—
шоналтыш. Зек-шамыч лекмышт годым такшым тыге огыт ойло. Илышыште мо гына
огеш
лий. Туге гынат чон йывыртен, шӱм куан дене темын кӱлтка.
Изосим Демьянович улазе-шамычым порын вашлие. Вашке гына мончаш олтыш.
Микалат
полышкалыш. Мончаш кайышашлан тувыр-йолашым чылт уым пуыш. Тиде гана Микале
суртоза дене ракатланен шинчылтыч, лулеге когартымеш, чон лушкымеш, куэ
выньык дене
поньыжыч. Монча деч вара ӱстелым погышт, ош вуянетымат ӱстембаке луктын
шындышт.
Подылмеке, йылме рудалте.
— Паспортым пуат. Мый Виктор Петровичлан тыште налшашет нерген ойленам ыле,
прописатлалташет тышанак логалеш. Моланжым умылет докан.
— Пешыжак уке.
— Мӧҥгет справке дене кает мо? Тушто могай гына чарак лийын огеш керт. Паша
шотышто палет докан. Виктор Петрович ойлен чай, келшет? Эрла сержант дене
пел корныжым кает, умбакыже райцентрыш йолын ошкылашет логалеш. Вуйбилетым
виктарен
шуктымешкет мыйын родо-тукым дене илет, адресым пуэм.
Чыла кагазым виктарымеке, шотыш кондымеке, Изосим Демьянович дене чодыраш
лектыч. Колым кучат емыж-саскам погат, телылан ямдылат. Сержант бочко дене
зоныш
шупшыкта. Микале мӧҥгӧ велыш чон шупшмашым пашаште мондаш тыршыш, но нимо
огеш
полшо. Эре шке кундемыш, еш деке чон шупшеш. Тидымак Изосим Демьяновичлан
кала-сыш.
— Ала-мом чонем шижын моли, эре мӧҥгым шонен коштам, нигузе ушем гыч луктын
шуэн
ом керт.
— Кайынетак мо вара? Мый шонышым, тений сонарлена, оксам ыштена.
— Оксаже тудо кӱлеш, но ом керт, умылыза мыйым.
— Умылем. Пеш умылем. Мый шкеат действительный службышто лиймем годым эре
шке
ялем, ешем нерген шонен коштынам, ойгыренам, йокрокланенам. Ну, мом ыштет?
Кает
гын, кает. Аркан дене кучаш огеш лий.
Микале ыштымыжлан расчетым нале. Изосим Демьянович шке оксажым ешарен
кучыктыш.
— Тидыже молан?
— Телым полшыметлан да коваштым ийлыметлан.
"Пуат гын, нал, кырат гын, курж",— манме семын, пуымо оксам ыш шӱкал.
Изосим
Демьянович Микалым пристаньыш имне дене ужатыш.
— Тыгай-тугай лиеш гын, тол. Ешетымат кондо. Лӱдын-ӧрын ит шого. Илымем
годым
суртым шындаш полшем. Чеверын, — Микалым ӧндалын, шӱргыжым шупшале.— Шке
эргым
гаяк веле чучат. Возо, ит мондо.
— Тендан порылыкландат пеш кугу тау. Сайын илыза, кужу ӱмыран лийза.
— Пирыла урмыжаш тунем шым шу, жал.
Лавыра вынемлам эскерен, вӱдан лаке деч кораҥын, имне корно воктен
шуйналтше
йолгорно дене икмарда капан еҥ вашкыде ошкылеш. Вуйыштыжо кужу неран
картуз. Фуфайкым чиен, йолыштыжо кирзе кем, тупыштыжо пеле утларак оптыман
пӧштыр. Жапын-жапын шогалын, йыр ончыштеш. Пӱртӱс палынак вашталтын: чара
пасу, оралгыше пушеҥге... Южо вере гына, пасушто але ял воктен калык
койылалта. Тиде — вараш кодшо-шамыч пареҥгым луктыт. Южгунамже тич оптыман
имне орва вашлиялтеш.
Ошкылшо еҥет какши, шемалгырак тӱсан. Кӱреналге шинчаже, вияш вичкыж тӱрван
умшаж дене южгунам ныжылгын шыргыжалеш. Тидлан амалжат уке гай. Айдемылан
шуко
кӱлеш мо? Йӱран шыже пагытыштат шочмо-кушмо кундемым ончалын, кумылжо
лывырга.
Вашкаш кӱлеш, каяш эше шуко. Кечат чодыра шеҥгеке волаш тӱҥалын. "Тачыже
мӧҥгӧ
миен ом шу докан, ала Окси акай дек пурен, мален каяш? Суртшат корно деч
пеш торажак огыл,"— шоналта корныеҥ.
Тойши ялыш толын шумыжлан чылт пычкемышалте. Окси акаже коҥгам олтен шога
ыле.
Ӱстел йыр йоча-шамыч погынен шинчат. Кугуркышт лампе тул дене уроклан
ямдылалтыт, изиракышт изашт-акаштын пуымо тетрадь лостькеш удыркалат.
— Пураш лиеш?
Йӱкым колын, Окси коҥга деч кораҥе, пурышо еҥым ончале.
— Лиеш, лиеш, пурыза,— малдале, шкеже коҥга дек савырныш.
Пӱрышо еҥ ончыкрак лишеме, саламлалте.
— Иледа?
Акаже ӧрынат колтыш, вара уэш тӱсленрак ончале.
— Микале! Микал шольым толыныс!— манын, шӱйышкыжӧ миен кержалте.
Вӱчкен-вӱчкен, шупшалын пытарыш, шинчавӱдшым ӱштыльӧ.
— Ой, шольым толын! Микале!— йырымла.— Мый йӱкетше гыч ыжымат пале. —
Кутыра да
кутыра, коҥга тулжымат монден. Микале, когар пушым шижын, акажлан
ушештарыш.
— Ой, ораде, коҥгамат мондышым вет.



1011б96
************************************************************************
Микале йоча-шамыч деке миен, кажныж дене кидым кучен саламлалте, чылаштын
лӱмыштым йодо. Монденат пытарен.
— Курскамже кушто?
— Тудо вольык сомыл дене шогылтеш, вашке пура чай. Тый шич, шич. Корнывач
каналте. Толат веле мо?
Кас кочкышым ышташ шичме годым Микале курскажлан, акажлан пӧлекым кучыктыш,
йоча-шамычым мӱгинде, ландрин дене сийлыш, кутырен, йодыштын ятыр йӱд марте
шинчышт.
————————————————————————————————————————
1Пӧштыр — котомка, нумалтыш.
Эрлашыжым Микале мӧҥгыжӧ кечывал эртымылан гына миен шуо. Корно гыч
савырнен,
шке суртшо дек Сурайэҥер сер дене волыш. Куэрла коклаште модшо кок изи
йочам
ужын, "Мыйынак огытыл дыр?" шоналтыш. Лишкырак миен, тӱсленрак ончале, шке
икшывыже-влакым палыш. Кугуракше, ӱдыр лач коваж гай: шемалгырак, кудыррак
ӱпан,
"Тидыже мемнан урлык,"— семынже ыштале. Изи рвезыже чылт аваж гае. Кӧргыштӧ
ала-мо тодылалтме гай йычок чучо, логарышке комыля тольо, шинчавӱдат чуч ыш
шыжалт,
шкенжым ала-кузе кучен сеҥыш. Ик жап йоча-шамычын модмыштым ончен шогыш,
лӱдыкташ огыл манын, чӱч шинчын, ныжылгырак йӱк дене ӱжӧ. Нунышт,
аптыранен, палыдыме
еҥ деке мийышт.
— Мый тендам палем. Тый Веруш улат, а тыйын лӱмет Ивук. Те тыште иледа
вет?—
кидше дене сурт велыш ончыктыш.
— Чӱчӱ, кузе мемнам палет?— ӱдыржӧ йодо.
— Мый тендан ачада улам.
— Тый мемнан ачай отыл. Мыйын ачам пиле Миса, вот кӧ,— эрге ойла.
— Ялыште тыге маныт,— Верушат ушныш.
— Туге гын, мый пире Миша, ачадак улам.
— Ачай толаске, пиле кучаш каен, мыланем мӱгиндым конда.
— Вот мый тора гыч толам, мӱгиндым, ландриным конденам,— пӧштыр гыч йокмам
луктын, йоча-шамычлан шуялтыш.
— А кусто пилызе?— Ивук йодеш.
— Пире чодыраште кудалыштеш. Мӧҥгыштыда кӧ уло? Авайда, ковада улыт?
— Авам ден ковам пашаш каеныт. Пырыс ден Олас улыт — ӱдыржӧ каласыш.
Микале ончыч эркынрак, вара уло кертмын "шо-ои-ик-к" шӱшкалтыш. Олас, оптен-
оптен, кудал тольо да озажын ончыкыжо тӧрштыш. Шӱргыжым, кидшым нула, йырже

пӧрдеш. Йоча-шамыч дек кудал мия, тӧрштылеш, опта.
— Мемнан Олас пес осал вет, сыдеска гын, пулын пытала,— ойла Ивук.
Микале пийжым ӧндал кучен ниялткала. "Илет эше, старина",— ышталеш. Олас
кочаж
дечак кодын, ынде шоҥгемынат.
— Сонарлен кертат эше, ала уке. — Микале пий деч йодеш.
Тудыжо, почшым рӱзен, озажын шинчашкыже онча. Йоча-шамыч пуымо костенечым
кочкын
пытареныт, ачашт эше луктын пуыш, Оласымат ойырен ыш кодо, тудланат мӱгинде
логале. Кок йочажымат ӧндалын, кидыш шынден, мӧҥгыжӧ ошкыльо. Корныштак
Верушлан
курчакым, Ивуклан модыш машиным кучыктыш. Йоча-шамычын куаныштлан мучаш
уке.
Йоча-шамыч дене модын шинчышыжла, жапымат ыш шиж. Вольыкым пуртышаш лийшан
аваже
паша гыч тольо. Ончыч ӧрмалгенат кайымыла лие, эргыжым палымек, шӱйышкыжӧ
миен
кержалте. Тудат вӱчкен-вӱчкен ӧндале, шинчавӱдшат лекте. Ваштарешыже
шинчын, ончышто, йодышто.
— Эргым, чотак вашталтынат, ала-мо илалшырак гаяк коят.
— Ковай, вольык толеш, — Веруш коважлан ушештарыш, вашлияш кудывечыш
лектыч.
— Авай, вольыкымат кучеда, ушкалдат уло?
— Вольык деч посна могай илыш? Йоча-шамычлан шӧр-торык кӱлеш. Шкаланнат уто

огыл. Ончыч, шарнет вет, казана гына ыле. Каза деч могай шот? Йоча-шамычлан
ситышым пуа. Кызытат нунылан верчынак ашнена. Шот дене вольыкым кучашак
тыршена,
сурткайыкат уло, — каласкалыме лугычак пашамат ок мондо.— Веруш, Веруш,
манам!
Кушко куржынат колтен? Лудо-комбым кычал кондаш кӱлеш ыле, аваж дек каен
чай.
— Найжаже кушто?
— Тудым вет колхозын вольыкшым ончаш шогалтеныт, лу ушкалым пуэныт, вашке
огеш
тол.
— Авай, ме Ивук дене лудо-комбыжым кычал кондена.
— Ала, Ивукшо пала мо? Ну, йӧра, миен толза уке гын.
Эргыжым вӱдалтен, корем велыш ошкыльыч. Ивуклан машинаж деч моло нимо огеш
кӱл.
Яшлыкышкыже ошмам оптен, шӱдырен кудалыштеш.
Чылажат могай палыме: эҥержат, купшат, чодыражат... Микале кум ий шочмо-
кушмо
кундемыште лийын огыл, кузе сагынен. Лагерьыште кажне кечын манме гай ушыж
дене
мӧҥгыштыжӧ лийын.
Лудо-комбо тӱчам эҥерыште ыш уж, мӧҥгӧ пӧртыльӧ. Толмылан нуно кудывечыштат
ыльыч. Веруш конден улмаш.
Найжа ятыр жап лиймек, иже паша гыч тольо. Пӧртыш пурен, вик Микалын
шӱйышкыжӧ
кержалте. Изи йоча гай мӱгырен-нюслен, шер теммешкыже шорто. Микале
ныжылгын гына вуйжым, вачыжым, тупшым ик мут деч посна ниялткалыш, чонжылан
лушкаш пуыш.
Тудынат кумылжо тодылалте, логарыш комыля тольо. Кум ий гутлаште, марий деч
посна илыме жапыште, ойгыжо, йокрокланымыже, йӧсланымыже, калыкын игылт
воштылмыжо
чыла шинчавӱдыш савырныш.
— Вольыкым пуртымеке, Веруш фермыш куржын мийыш. Авай, манеш, ала-кӧ мемнан
дек
толын, ачада улам манын ойла. Мыланем курчакым, Ивуклан машинам пуэн,
манеш. Чуч
волен ыжым шич. Ала-кӧ огыл вет, манам, ачада. Пешак содор пашам пытарынем,
вашкем, кидем гыч чыла велеш, пыкше ярсен шуым.

7
... Армий гыч пӧртылмеке, Микале ӱдырым налме нерген шонкален. Аважат,
коважат
тореш лийын огытыл. Ӱдыржымат кажныже шкалан келшышым темленыт. Путлымо
ӱдыр-шамычым ончен коштын. Окси акажат, марлан толмо ялже гыч ӱдырым пуэн
колтымо тошто
марий йӱлам шарнен, Микалым Тойши ялыш ӱжын, тудат шешкылыкым муын.
Семык пайремлан Микале акаж дек унала миен. Окси качылан ӱдыр нерген чыла
моктымо мутым гына ойлен, урем дене эртен кайымыж годым ончыктен. Марий-
шамыч пайремым уло ялге пайремлат, икте-весе деке пурен коштыт. Микалат
калык дене пырля
ӱдырын суртышкыжо пурен, ача-аваштат ушан-шотанла койыт, суртыштат келшыш,
туларташ веле кодеш.
Кечывалым Микале тошкемыш лектын, вер-шӧрым шымлен, корем декат мийыш. Трук
пылышыжлан корем воктенсе ломбер гыч шинчавӱд марте кумылым тарватыше ныжыл
муро
йӱк солныш. Колышт шогыш. Ойган муро. Окси акаж деч "Кӧ тыгай ойган мурым
пайрем
годым мура?" йодо.
— Тиде Найжа дыр? Тулык ӱдыр. Курскатын ачажын шольыжын ӱдыржӧ Ачажым
ешыжге кулак семын кучен наҥгаеныт.
— Тидыже кузе кодын?
— Уналыкеш коштын, мӧҥгыштыжӧ лийын огыл. Лиеш гын, тидыжымат наҥгаят ыле
докан,
изиракыштымат наҥгаенытыс. Толын — ниможат кодын огыл. Пӧрт суралыме,
вӱташте
вольыкышт ломыж шога, пукшымо-йӱктымӧ огыл. Ӱдыр суртышкыжо пурынеже улмаш,
поктен колтеныт. Чийыме вургемже денак кодын. Кушко кая? Шкенан дек
кондышна. Пукшышна, мо улым чияшыже пуышна. Кызыт мемнан денак ила, колхоз
пашаш коштеш, мыланнат полша.
— Мыняр ияш?
— Латшымыт.
— Ешыжым шукерте колтеныт?
— Ынде кумшо ийышкат каен чай? Нылымшыш огыл гын эше...
Кастене, калык лыпланымеке, Микале изикудо омсам тӱкалтыш. "Эртыза,
тӱкылымӧ
огыл,"— йӱк шоктыш.
Микале пурен шогале.
— Изай, тый улат мо?
— Уке, мый изат омыл. Ида лӱд, мый тыланда нимогай удам ом ыште,
кутырышашем
уло.
Ӱдыр пычкемышыште ӱмбакыже ала-могай вургемым шоҥале, пусакыш пызнен шинче.
Микале ӱдырым кечывалым кудывече гоч кок-кум гана эртен куржмыжым ужын ыле.
Нарашта капан, ошалге чурийвылышан, кудыр вуян. "Тыгай ӱдырым марланат
налам
ыле",— шоналтыш эше тунам. Ала-молан оҥышто йычок чучо, шӱм утларак талын
кӱлткаш тӱҥале.
— Мый тендан кӧ улмыдам палем, — тӱҥале ойжым.— Шкаланем ӱмыр пелашым
кычалам.
Вара шкеж нерген кӱчыкын каласкалыш.
— Мыланем латшым ий. Илем тевыс тыге. Чиен шогалашем ни тувырем, ни
шовырем, ни
кочкашем, ни йӱашем, ни кузыклан вольыкем, нимоэм уке. Кузе тыгай марлан
каем?—
вуйжым кумык сакыш.
— Тиде нимат огыл. Илена гын, чыла ыштена. Келшет?— тура йодо.
— Вара, тыгай чара колям налынам манын, ӧпкелаш от тӱҥал?
— Огым. Тиде шотышто ик мутымат от кол, товатлен кертам. Кутырен келшышна
гын,
тулартышым вучо веле.
Эрдене Микале курскажлан да акажлан шке шонымашыжым да ӱдыр дене кутырен
келшымыжым луктын каласыш:
— Тулартыше тендан дене ача-ава олмеш кутыраш тӱҥалыт,— мане.
Ӱдырым обижаяш, кумылжым волташ огыл манын, марий йӱла почеш чыла ыштыме.
Мӧҥгыжӧ мийымеке, аважым да коважым шешке лийшашым ончалаш колтыш. Ӱдыр
нуныланат келшен.
Микалын действительный службышто улмыж годым коллективизаций, колхоз нерген
мут
кошташ тӱҥале. Мӧҥгыж гычат тидын нерген возеныт. Микале нимогай ойымат
пуэн
огыл. Кочаже мом, кузе ышташ — пала, шонен. Кенета кочаже колен колтен.
Аваж ден
коваже кок имне, кок ушкал гыч ик имньым да ик ушкалым ужаленыт. Кӱлеш лиеш
гын,
Микале пӧртылмекыже налеш, шоненыт. "Колхозыш Микалын толмешкыже огына
пуро",—
маныныт.
Но оза-шамыч тыге шонен огытыл. Тӱрлӧ семын толашен, ӱдырамаш-шамычым
колхозыш
пуртеныт. Кочаже пайрем годым рушталеш да муралта ыле:
Олача-вулача алашам уло,
Олача-вулача ушкалем уло,
Олача-вулача пием уло,
Пагален йӧратыме ешем уло.
Чынак, кочаже пийым ушкал але имне гай аклен. Микалын пӧртылмыжлан
кудывечыште
ик Оласышт гына кодын. Тудыжым иктешлаш шонен шуктен огытыл ала-мо.
Сӱан деч ончыч, имне, ушкал оксам погалтен, тарантасыш аважым, Окси акажым,
Найжам шынден, пазарыш мо кӱлешым налаш кудальыч. Шотан сӱаным ыштышт. Изаж
ден еҥгаже кузыкеш презым, шорыкым, лудо-комбым пуышт. Презыжлан Микале
оксам тӱлен.
Тидыжым Найжа пален огыл. Ийготшо дене ӱдыр рвезырак лийын гынат, ушан-
шотан логалын. Кок ий утларак выче-выче илышт.

8
Суртпече коклаште пӧръеҥ кид уке гын, вашке йӧрдымыш савырна. То икте шӱйын

йӧрлеш, то весе. Пӧрт леведышат виташ тӱҥалын. Кочажын шындыме мончаже
шӧрын каен — мыняр ий да. Тӧрлаташ, ачалаш, шыгалаш чодырам налман. Кӱлеш
кагазым погалтен, лесничествыш умылаш кайыш. Конторыш миен пурымыжлан
лесничий, кынел шогалын, "Пире Миша толын" манын, кид кучен саламлалте.
— Кузе илымашет, шӱлымашет? Шукерте толынат? — йодо.
Микале йодышлан икшырымын вашештыш:
— Куван кеҥеж деч варарак.
— Могай пашам ыштылат?
— Але мӧҥгӧ воктенак шогылтам. Кум ий кокаште суртпече шолдыргаш тӱҥалын,
чодыра
кӱлеш, умылаш толынам.
— Чодыра коклаште илена да, муына.
Главный лесничий, Геннадий Дмитриевич, иктаж витле ийышкат вашке шуэш чай.
Кугу,
кӱжгӱ капан руш, но пеш чулым. Сонарлыме годым лӱддымӧ. Кеч-могай татыштат
шкенжым пеҥгыдын куча. Кочаж дек чӱчкыдын сонарлаш коштеш ыле.
— Ончыклан шонымашет могай?
— Мо шотышто?
— Мый паша нерген палынем.
— Але эше шонен омыл.
— Паспортет, документет чыла уло?
— Паспортым налынам, паша ыштыме книгам уло.
— Тугеже пашаш тол. Ишыт чодыраш орол кӱлеш. Калыкымат, чодырамат палет.
Лач
тыйынлык паша.
Микале мӧҥгыштыжӧ тидын шотышто еш дене кутырен нале. Ик шотшо дене,
колхозыштат
пеш удажак огыл, ӱмаште ик трудоденьлан кандаш кило дене киндым, тӱрлӧ
кырчамарчам пуэныт. Тений тынарракак лекшаш, маныт. Лесникын пашадарже
тунарак кугу
огыл да, окса тудо — оксак. Колхозышто тынаржат огыт пу. Шканет шке оза
улат,
сонарлашат жап лиеш, адакшым имньым йодын коштмо гай огыл. Келшыш. Чодырам
ончаш
лекмышт годым лесничий важмалдыкын чодыра озан вынемжым муын палемдаш
темлыш,
кугурак-шамыч йодыт, мане. Нунын шонымыштым, темлымыштым шуктен шогет гын,
шкаланет каньылрак. Ваштареш шогалат, ишыктат, шонымашкет от шу.
Сонарлыме жап тӱҥалмеке, Микалын суртыштыжо эре калык. Иктым вашлиеш, весым
ужата. Эре кугурак деч кугурак начальник-шамыч толыт. Нунылан шкешт гаяк
шолдыра
янлык лийже. Пирымат нальыч. Маскам Микале ынде шке кынелта.
Каныш кечылан южгунамже арня рӱдыштак я райцентр, я ола гыч лесничий
сонарзе-шамычым поген конда. Телым нуным тӱгӧ поктен от лук вет, Микале
денак мален илат.
Пӧртшат изи да шке ешыжат кугу. Южгунам шарен пышташат нигушко. Лесничий
унагудо
гай вес пӧртым да мончам шындаш темлыш.
Шошо марте чодырам руэн-шупшыктен шуктыш, пурам нӧлтыш. Унагудо пӧртым изиш

ӧрдыжтырак, Суран Ишыт эҥерыш йоген пурымаш деран шындышт, тораштак огыл —
мончам. Уна-шамычын имньыштым шогалташ вӱтам. Тыште уто йӱк-йӱан ок шокто.
Мом ойлаш, южо начальникше утларакат пелташ йӧрата. Лӧкамбалне ракатланен
кийымек,
Ишыт эҥерын йӱштӧ вӱдыштыжӧ чывылалт лекташат тореш огытыл.
Лесничий пудам, чиям да тулеч моло материалым конденак шогыш. Окса дене
кугунак
полшен огыл гынат, еҥ-шамычым колтылын. У пӧрт еҥ шинча ончылно огыл,
ешланат
йӧндымӧ огыл. Микале мо кӱлешым ыштен кода да ешыж дек кая. Кӧ, могай
начальникмыт толын коштыныт, кузе йӱмыштым ужын гынат, калык ончылно ойлышт
коштын огыл,
ешыштат тыгай-тугайым уждымо-колдымо лийыныт.
Кече кечым алмашта, шыжым теле — ий ийым покта. Илыш ончыко икшырымын кая.
Кугуракше шонгемеш, изиракше вийым-ушым пога. Микалынат Веруш ӱдыржӧ
кудымшо ийыш
тошкалын, Ивуклан ныл ий темын. Найжа шыжым эше ӱдырым кондыш. Шкеж гаяк
ошалге,
йыргешке чурийвылышан, кудыр ӱпан изи падыраш. Ялыште илыш тӧрланаш гына
тӱҥале
— сар!

9
— Микале, Микале!— манын, кычкырен-рӱзен, Найжа марийжым помыжалтыш.
— Мо? Мом тынар кычкырет?
— Мо лийынат, пешак нелын шӱлет да...
— Адак сар?
— Сар пытымыланат мыняр ий эртен да...
— Нигузе утлен ом керт.
— Ӱмырет мучко тыге омыштет толашат тӱҥалат мо?
— Туге ала-мо ынде. Уке-уке да омешем конча. Жапше мыняр шуын?
— Агытан мурыш. Воч, мале, эше йӱд рӱдӧ веле.
Тетла Микале мален колтен ыш керт. Война жап уш гыч огеш лек. Сар
тӱҥалмеке,
первый кечылаштак нальыч. Озаҥ ола воктене полкым поген, вигак фронтыш
наҥгайышт. Эшелон, Смоленскым эртен, фронт линий декат ыш шу, тушман
самолет-влак бомбитлен кайышт. Мыняр салтак, фронтыш миен шуде, пытыш,
каласашат йӧсӧ.
Эшелоным бомбитлен пытарымеке, немыч самолет-влак кайышт. Полк палемдыме
позицийыш тарваныш. Ваштарешышт чакныше частьла гыч салтак-влак толыт.
Немыч пешак
талын наступатла, манын увертарышт. Варажым пале лие: полк веле огыл, уло
19-ше
армий окруженийыш логалын. Ик винтовко дене танк, бронемашина, самолет
ваштареш
мом ыштен кертат? Изи тӱшкала дене окружений гыч лекташ приказ лие. Мынярже
утлен кертыныт ала? Салтак тӱшкам немыч-влак мотоцикл але машина дене
поктен шуыт
да автомат гыч лӱйкален пытарат, кодшыжым пленыш налыт.
Ик тыгай тӱшкаш Микалат ушныш. Кушто йӱдым, кушто кечывалым эрвелыш шолып
корным
кучат. Чӱчкыдынак немыч-шамычын ваҥен шинчымашышкышт лектеден, кӱчык
бойышко пижыт. Ик тыгай вашлиймаште группа чыла манме гай пытыш. Кум-ныл еҥ
гына чодыраш
куржын утлыш, Микалат нунын коклаш логале. Но пырля шуко кошташышт ыш
логал. Ик
ялыш коктын кочкышым кычалын кайышт — ышт пӧртыл. Ала немыч кидыш логальыч,
ала
шке семынышт йомыч, кӧ пала. Микале Киров областьысе Вятские Поляны гыч руш
дене
кодыч. Алексей Бушмак — тале, чыла годымат йӧным муын, ушым йомдарыде
лектын
моштышо. Мутланаш кӱсеныш ок пуро. Кӱкшӱ капан, лопка туп-вачан, кӱляш гай
ош
ӱпан, шара шинчан, лопка неран. Тӱжвач ончымаште изиш кӧтыремрак коеш, но
маска
гай патыр, неле годым волгенче гай писе. Шке ойлымыж гыч, ик гана веле огыл
сабантуй кучедалмаште сеҥышыш лектын. Чодыраште шкетын коштын огеш мошто.
Кече уке
гын, кечыгут ик верыште пӧрдын, кушто улмыжым, кушко кайымыжым палыде,
йомынат
кертын. Тыгодым Микалылан ӱшанен, но корно дене кайыме годым эре ончылно.
Икана, чодырагорно дене ошкылмышт годым, ваштарешышт вучыдымын немыч
автоматичик
корнысавыртышыште лектын шогалын. Тудланат саде вашлиймаш вучылымо лийын,
витне,
автомат гыч очередьым пуэн шуктен огыл, Бушдмакин оҥышкыжо кӱзым керын.
Фронтыш
кайыше немыч салтак-шамыч окруженийыш логалше-влакым поктылын огытыл. Ала
шотыш
налын огытыл, ала вашкенытат, ты сомылым зондер команде ден полицейский-
шамыч
шуктеныт.
Икана Микале ден Бушмакин ялышке кочкышым кычал пуреныт ыле. Немыч-шамыч
ужын
шуктеныт. Куржаш куржыныт, но изи чодыра гыч корнышко лектыныт веле,
"Хальт!"
шоктен. Лач военнопленный-шамычым наҥгаят улмаш, нунымат стройыш шӱкалыныт.
Шукат ышт кае, жаплан ыштыме лагерьыш намиен петырышт. Военнопленный-
шамычым пашаш
коштыктеныт улмаш. Кастене нунылан ала-могай баландым пукшышт. Микале ден
Бушмакинлан кочкаш ыш логал. Регистрироватлалтде кодыныт, кӱмыж-совлаштат
лийын огыл.
Жаплан ыштыме лагерьыштет нимогай оралтат уке. Йӱдлан военнопленный-шамыч
кава
йымалнак, кӧ кузе мошта, верланышт. Сентябрь тылзыште йӱдым йӱштӧ, а
пленный-шамыч чыланат манме гай кеҥежымсе обмундированиян улыт. Тыге
лагерьыште кум кече
эртыш. Кас велеш чылаштым поктен луктыч да станций велыш наҥгайышт, вагоныш
шындышт. Поезд касвелыш кая. Эрдене да кастене, вагон омсам почын, ушменым
але турнепсым кудалтат.
Бушмакин эре вагоным шымла, йӧнанрак верым кычалеш. Вагон пырдыжым,
туврашым,
окнам терген лекте — чылажымат сайын петырыме.
"Эше лунчырген пытен огынал, вий-куат уло, куржаш кӱлеш",— Микалылан ойла.
Ик гана, шеҥын, шерын коштшыжла, вагон омса шолдыртатымым шекланен шуктыш.
— Ала омса тӱкылымӧ огыл, ала тӱкылтышыжӧ лушкен? Айда шӱкал ончена,—
манеш.
Шӱкалыныт, омса торла. Ала, чынак, тӱкылаш монденыт, ала лӱмынак петырыде
коденыт. Улыт вет немыч коклаштат айдеме шотанжат.
— Тӧрштена?— йодо Бушмакин.— Жапат келшыше, рӱмбалгаш тӱҥалын.
— Ала-мо лӱдмашан. Ик ганат поезд гыч тӧршталтын огыл да.
— Тый ит лӱд. Поезд талын огеш кай. Тӱҥжӧ — ончыко тӧрштӧ, изиш курж да
ӧрдыжкӧ
шуҥгалт. Ончо мыйым.
— Орол-шамыч ужыт вет, лӱйкалаш тӱҥалыт, поездым шогалтат, покташ пижыт.
— Лӱйкалышт. Илышаш кечына уло гын, эрта. Чылаштым кайымаште лӱйкален огыт
пытаре, шукын тӧршташ кӱлеш. Поездымат корнышто огыт шогалте, шонем. Кеч-мо-
гынат,
тудо расписаний почеш коштеш. Чыланна почеш пийым огыт колто.
Пычкемышалтмеке, Бушмакин омсам шӱкале. "Мыйын почеш!" манын каласен шуктыш
ма
уке — пычкемышыште йомо. Микалат почешыже тӧрштыш. Эртен кайыше поезд гыч
лӱйкалыме йӱк шокташ тӱҥале. Йол изишак яклешталтын, коршта. Чытенак, корно
деч умбакырак торлаш шонен, окшаклен куржо. Бушмакинын пирыла, шояклен,
урмыжмыжым колын, йӱк солнымо велыш савырныш. Йӱкым пуымо шотышто ончычынак
кутырен келшеныт
ыле. А шыже йӱд тугай: парням шуралте — огеш кой. Кеч-могай пычкемыш лийже,
тиде
вер гыч вашкерак торлаш кӱлеш. Эр марте йӱр огеш лий гын, кыша почеш пий
дене
поктен кертыт.
Кӱртньыгорно станцийым, селам, ӧрдыжеш коден, эрвеке вашкат. Южгунамже
йӧндымышкат логалыт: утлен кертат гын, утло — йолет, вует таза лийже.
Кочкышым кычалын,
иктаж илемышке пурат. Изирак ялыште немыч команде да полицейский-влак уке
улыт,
но нунын тарлыме еҥышт лийын кертыт. Кажне йолтошкалтышым висыман,
шекланыман.
Шыжым гын пасушто кодшо пареҥгым кычалын кочкыныт. Лум вочмеке мом муат?
Ялышкак
пурен кошташ логалеш. Мыняр лум кӱжгӧ, тунар илыш нелемеш. Ик ялыште
кӱртньыгорно гыч поездым рельс гыч шуҥгалтарыме нерген кольыч. "Кушто,
кузе, кӧмыт улыт"
йодмылан ойлышо вачым веле туртыктыш. Ала огыт пале, ала палыдыме лийыныт.
Шылын коштшо-шамыч улмылышт: партизан-шамыч улыт, нунын деке ушныман.
Яллаште
йодыштмо нимом ыш пу. Шке семынышт кычалаш лийыч. Лумышто иктаж-могай да
кыша
садак кодеш. Арня наре коштыч, нимо шот ыш лек. Тока лийме ялышкак
пӧртыльыч.
Тӱрлӧ семынат йодышт ончышт, нигӧ, нимом огеш пале. Кастене малаш шогалме
пӧртыш
ик шоҥго толын савырныш. Салтак-шамыч дене ваш мутланыш, озашт дене ик-кок
шомакым пелештыш да кайыш. Нунымат эскерыше лектын. Чодыра тӱрыштӧ каналтен
шинчымышт годым икана кышашт деч ӧрдыж гыч чодыра велыш кайыше еҥым ужыч.
Микале тудын кышаж почеш каяш темлыш. Тыге партизан-шамыч деке логальыч.

10
Партизан отряд кугужак огыл, иктаж коло еҥ. Кӧ сонарлыме пычал, кӧ карабин
дене,
коктын немыч автомат денат улыт. Командирлан — лишыл ял гыч витле-витле вич
ияш
колхоз председатель, но эше пеш чулым. Комиссарлан школ директор. Штабын
начальникше Йошкар Армийын младший лейтенантше. Отрядыште икмыняр салтак
койыт, молышт
верысе калык. Ончыч Микалым да Бушмакиным иквереш налын огытыл, тергеныт,
коеш.
Ӱшаным сулымек да вер-шӧрым пален налмек, когыньыштым заданийыш пырля
колташ
тӱҥальыч.

Отряд немыч-шамычлан вий шутымо семын эҥгекым ыштылын. Улазым, машинам
толеныт,
изирак отряд дене бойышкат пуреныт. Бушмакин ден Микалат еҥ туп шеҥгелан
шылын
коштын огытыл. Бойышто шканышт оружийым муыныт, неле партизан илыш дене
иленыт.
Туткарышкат логаледылыныт. Ик ялыште вучыдымын авыралтыныт. Немыч-шамыч
ялым
кепшылтеныт, калыкым ончычсо правлений дек поген конденыт. Власовын Русский
освободительный армийышкыже пураш темленыт. Ӱжмашым староста лудын,
воктенже кӱжгӧ
немыч майор шинчен. Рушлаже огеш мошто улмаш, кӱлеш-оккӱлым куктешташ
тӧчен. Возалтмым вученыт, кумыланже гына лийын огыл.
Кугу фронтышто кредалмаш каен шогымо семын, Йошкар Армийын немыч-шамычым
Моско
ола деч чактарымыже, Сталинградыште Паулюсын армийжым кырен шалатымыже,
Курск
ола воктене кугу кредалмаш нерген увер партизан отряд декат миен шуын. Изи
партизан отрядат эл ончылно шке порысшым кетмыж семын шукташ тыршен
кредалын.
Брянск мландым немыч оккупант-шамыч деч утарымеке, партизан отрядым
регулярный
армийыш ушышт. Верховный главнокомандиующийын 1942 ий 28-ше июльысо 227
номеран
приказше почеш лӱдын чакныше фронтлаште штрафной батальон-влакын чумыраш
тӱҥалме
ыле. Тушко офицер-шамычым колтылыныт. А рядовой ден изирак командир-влаклан

штрафной рота лийын. Микале ден Бушмакин ик тыгай ротыш логальыч. Штрафной
рота
кеч-могай неле годымат эре ончыл линийыште лийын. Ончылно немыч, шеҥгелне
шкенан-шамыч — "авырыше" отряд.
Мо сарыш логалын, Микале ик серышымат колтен кертын огыл. Мо тушто, кузерак

илат-шӱлат — нимомак пален огыл. Найжа нылымше дене мӱшкыран кодын ыле.
Эрге,
ӱдыр шочын? Илаш-колаш колтымо штрафниклан ик приказ — ончыко. Шукын
пытеныт.
Южгунамже бой деч вара ротышто коло-кумло еҥ гына кодын. Резерв гыч ротым
уэш
чумырен, тушман ваштареш колтеныт.
Ик тыгай атакыште Микале сусыргыш. Пуля пурла пулыш чогашылым вошт шӱтен
лектын,
йӧра, лулегым сусыртен огыл. Пурла кид пижыктен сакымыла лупшалт кеча.
Шкежак
сусыржым бинт дене почкем петырыме гай пӱтырале да медсанчастьыш ошкыльо.
Йӱлышӧ
танк воктеч эртышыжла шӱйдаҥыт уралтше танкист шлеман вуйым ужо. Тӱсленрак
ончале — еҥын чурийже колышын гай ок кой, изиш чеверже уло. Лишкак миен
тергыш. Танкист илыше, но ушым йомдарыше. Шола кида уралтше еҥым кӱнчен
лукто. Тыгутлаштак
санитар толын лекте, коктын медсанчастьыш наҥгайышт. Танкын экипажше гыч
чыланат
коленыт.
Медсанчасть гыч сусыргышо-шамычым ала-мо шот дене шуко жап госпитальыш
наҥгаен
огытыл. Кумшо кечын гына танкист ушым налын. Нылымшетлан танкистым "опер"
дек
ӱжыктеныт. "Кузе тыге лийын: экипаж колен, танк йӱлен пытен, ик механик-
водитель
илыше кодын?"— йодыштыныт. Тудо кузежым-можым шкенжат нимом огеш пале.
Вуйым сакен шинчыше танкистын воктекыже икана Микале миен шинче.
— Мо пеш вуйым сакыше коштат? — йодо.
— А-а-а!— тудыжо кугун шӱлалатыш.— Шкежат шонен шотым ом му. Танк йӱлен,
экипаж
пытен. А мый илыше кодынам. Кузе?
Микале танкистлан кузе мумыжым каласыш. Вара тудымат "опер" дек ӱжыктышт,
санитарым кычал муыч, тудат пеҥгыдемдыш. Танкист деч кораҥыч, а так шындат
веле ыле.
Мыняр таум каласыш Микалылан танкист-сибиряк! Йывыртымыж дене
ӧндал-шупшал пытарыш. Еҥым утарымыжлан Микалын оҥышкыжо "За отвагу"
медальым
госпитальыште пижыктышт. Тушто кум тылзе почаҥе. Сусыр ӱмбачын кушкеш веле,

кӧргыштыжӧ шӱяш тӱҥалеш. Уэш пӱчкыт да шӱйшыжым эрыктат. Тыге кум гана
толаштарышт.
Госпиталь деч вара стрелковый полкыш логале. Вӱрым йоктарыме дене шке
"титакшым"
сулен налше лие. А вот Бушмакин тудым илышыж денак сулен, ик бойышто колен.
Руш манмыла, из пламени в полымя — разведкыш логале. Штрафной рота гыч
такшым
разведгруппыш налын огытыл. Штрафной ротышто моткоч шучко. Сарыште чыла
вережат
тыгай, ласкаже уке, но разведротышто эшеат шучко. Кажне гана, тушманын
тылышкыже
кайыме годым, "Ала пӧртылам, ала уке", шонет. От пӧртыл гын, мӧҥгышкет
"Пропал
без вести" кагазым колтат. Ала тый шке шылын куржынат, ала пленыш
логалынат, ала
лулегетым янлык кочкын. Бой ден бой коклаште, снайперский винтовкым налын,
"Ворошиловский стрелок" улмыжым шарнен, улак-йӧнан вер гыч немычын салтакше
ден
офицерже-влакым вес тӱняш колтылын. Луымшо тушманым йӧрыктымекыже "За
отвагу"
кокымшо медальым оҥышкыжо сакышт.

11
Шинча ӧрдыжлан мо вурт койо? Ала-могай вий Микалым ӧрдыжкӧ шӱкале. Ӱмылка
велыш
савырнен, пычал курокым поче-поче темдале, но лӱйымӧ йӱк ыш шергылт. Шуко
шоныде, пычалым унчыливуйын савырен, уэш тӧршташ ямдылалтше пирым приклад
дене вуйжо
гыч шеле, йӧнлештарыш. Тунамак пычалын кок йытырже гычат поче-поче тулойып
лекте. Жапым шуйкалыде, у патроным шӱшкӧ, пире вуйыш виктарыш. Кокымшо гана
курокым
темдалмеке, лӱйымӧ йӱк шергылте. Пире вуй шаланыш, вуйдорыкшат йырым-йыр
шыжалте, шинчаже лектын кержалте. Шокш мучаш дене саҥга шке лекше пӱрвӱдым
ӱштыльӧ.
Чу, коҥлайымалныже мо ночкынрак чучеш? Вургемжым ӱштыле колтен луштарышат,
йыр
кучылт ончыш. Парня мучашыште изишак вӱр палдырна. Тувырге кудашын шуыш.
Ядра
изишак коваштым кушкед каен. Пӧштыр гыч йодым, бинтым луктын йыгалтыш.
Ал пытен, кашка ӱмбак лыпток волен шинче, уло капым йӱштымужо дене
чытырыкта.
Микале кызыт гына шке илышыж верч лӱдӧ. Ах, шоҥгылык, шоҥгылык! "Ик-кок
сантиметрлан ӧрдыжкырак кая гын, шке пире кочшашлык лиям ыле, — шоналтыш.—
Кӧ тыште
мыйым кычал муэш? Лулегемжымат янлык-шамыч нумал-шалатыл пытарат. Эше
илышаш кечем уло ала-мо? Юмыжак арален коден. Руш манмыла: старость не
радость. Патронымат, тӱҥалше сонарзыла, терген омыл. Картон патрон пеш
вӱдыжга вет. Кошташыжат
ынде пеш нояш тӱҥалынам. Тиде пире почеш кумшо кече веле коштам, чылт
артамем
пытен. Ожно тыгай улам ыле мо? Арня дене шӱдӧ уштышыш пирым поктылынам. Шке
кочкын, канен омыл, пирыланат кочкаш, канаш жапым пуэн омыл. Ынде кок кече
веле
коштам, вара арня-кокытым тарванымемат огеш шу, кавуй йолышкем нелытан
оптыш
пижше пире гай шӱдырен коштам. Адак чон яра шинчен огеш турко, легылдалам.
Колокумло ияш омыл ынде, кандашымше тестемак вашталтенам да.
А илышыште чылажат лийын: сайжат-осалжат... Ик гана, действительный деч
ончыч,
кочам илыме годымак, шкетын коштшемла маска сокмакыш миен лектынам.
Капканым
шынденам. Кочам деч шолып ыштенам. Шкеже сокмакым ончаш тӱрын пӱнчыш кӱзен
шичнем ыле, капканат, сокмакат сайын коеш. Маска пӱнчывож йымалнак киен
улмаш.
Кӱзаш тӧчышетым шӱдырен волтен. Пычал ала-куш пыжалтын, ик кӱзӧ дене
кодалтын.
Янлык тудо — янлыкак. Илышышкыже шеҥын пурышым огеш йӧрате. Кушкед опта
ыле. Но
маска айдеме ӱмбак кержалтмыж годым кок-йола шогалеш. Ончылйол копашкыже
айдеме
кид логалеш гын, маска ик жаплан, ик татлан гына йоҥлышо, тӱншӧ гай лиеш.
Тидын
дене пайдаланен, шӱмышкыжӧ керман. Тыгодым кидет пеҥгыде, кӱзет пӱсӧ,
кидыштет
ынже савырне. Тиде вашлиймаште сеҥышыш лектым, руш манмыла, без единой
царапины.
Сар жапыште касвел гыч, война пуламыр деч лӱдын. Марий кундемышке шуко пире
куснен толын. Сонарзе-шамыч кодын огытыл, садлан шуко полшеныт. Ял
озанлыклан,
пӱртӱслан шуко эҥгекым ыштылыныт. Кудывече гыч пийым нумалыныт, вӱташке
пурен,
вольыкым пытареныт, еҥ ӱмбакат кержалтше лийын.
Армий гыч пӧртылмекыже Микале пирым сусыртен. Кудалтен кодаш чаманен,
почешыже
каен. Янлык ончыч эре ик тураште пӧрдын. Вара, каен-каен, Кичма декат шуын.
Малаш йӱдлан Микале шкет ӱдырамаш деке пурен. Садет пычалым ужын да йодын:
— Тый сонарзе улат?
— Сонарзе. Пирым поктышемла тендан кундемыш толын лектынам. Ӱдырамаш шортын
колтен да шке ойгыжым луктын каласен.
— Кок ий ончыч, сар жапыште тиде лийын. Ӱдырем дене коктын веле илен улына.
Марием сарыште йомын. Кеҥежым, ик мотор кечын снеге погаш кайышым. Ӱдырем
пырля
ыжым нал. Мӧҥгыштӧ кодышым. Шукыракат коштынам. Мӧҥгӧ пӧртыльым — ӱдырем
уке.
"Модаш куржын гын веле?"— шоналтышым да кас кочкышым ямдылаш тӱҥальым.
Ончем,
касат шуэш, Олюкем уке. Шонышым: йолташ ӱдыр-шамыч каен. Кычал кийышым —
ыжым
му, йӱдым шкетынак эртарышым. Эрденат уке, пеш ойгыраш, кычалаш тӱҥальым,
йодышт
коштым. Нигӧат огыт пале, нимом огыт шинче. Милицийышкат миен коштым. Йӱдшӧ-
кечыже кычалынам, шортын-шортын куржталынам, нигушто уке.
— Муынат?
— Уке, йомын.
Ӱдырамаш шортын колтен. Шортмо лугычак ойлышташ тӧчен. Варажым ӱдырын
вургемжым,
йолчиемжым, лулегыжым муыныт. Тудо мӧҥгыштӧ шинчен-шинчен да аваж почеш
куржын,
снеге верым пален. Пире кочкын.
Микале саде поктымо пирыжым тунам налын.
Адак весат ушыш толеш, тиде 1946 ий мучаште лийын. Пире нелытан капканыш
логалын, шӱдырен каен, тудыжо садетлан ни канаш, ни вийым погаш, ни кочкаш
эрыкым
пуэн огыл. Пире ончыч шке кундемыштыже пӧрдын. Кушто, мо изиш кочкаш йӧрышӧ
лийын, кычал коштын. Вара Сирагут чодырашке каен, айдеме кап дек намиен.
Ту кеҥеж мучаште Сирагут ял гыч "Ӱжара" колхозын председательже йомын.
Пашаже
тыге лийын. Председательым ала-молан титакленыт улмаш. Район гыч милиционер
толын арестоватлен да шке пеленже наҥгаен. Председатель пел кидан лийын,
садлан
милиций пашаеҥ кидшым ни пидын, ни тарантасышкат йолыштен огыл. Корнышто
председатель куржын. Милиционер поктен да учырен кучен огыл. Шуко
кычалыныт. Мӧҥгыштыжӧ ваҥенат шинченыт, но авырен кертын огытыл. Ала толеш,
манын, ешыжым поген
наҥгаеныт. Тудо толын огыл, варажым ешыжат ала куш йомын. Председательже
чодыраште пикталт кечалтын улмаш. Микалын миен лекмыжлан капше шӱйынат
пытен. Оҥган
кандыра веле мардеж дене лӱҥгалт кечен. Микале сельсоветыш пурен каласен
вургемже гыч паленыт.
А икгана модыш гыч чуч лодыш лийын огыл.
Шудо пагытыште еҥ-шамычым лӱдыкташ мыскарам шонен луктын. Каван ӱмбаке
кӱзен возын да пирыла урмыжалтен. Колхозник-шамыч лӱдын куржыныт, шкеже
каван вуйышто
изиш киялтымек, волен. Ваштарешыже паран пире лектын шогалын. Пирылан
айдеме вучыдымо лийын, векат ала ӱмбакыже тӧрштынеже улмаш, кӧ пала.
Тӧрштен шуктен огыл.
Каваным кошартымеке, мардеж шалатыме деч укшан пушеҥгым шогалтылыт. Микале
саде
кок варам рауалтен налын. Иктыжым пирылан шуялтен. Тудыжо вара мучашым
пурлын,
весыж дене сайынак пире нерым перен. Садет йоҥлен возын. Осал янлык умшаш
тореш
тоям чыкен да кӱзанӱштӧ дене кылден шынден. Ялышке презе гай вӱден конден,
вӱташке петырен. Тиддеч вара вольыкшо кудывечышкыже пурымым чарнен. Писын
гына
охотсоюзыш увертарен, олаш наҥгаеныт.
Да, илышыште шуко оҥайжат, шучкыжат лийын. Чылажым шарнен шукташат огеш
лий.
Сита ынде мыланем чодыра мучко куржталаш. Кокымшо группан инвалид улам,
кочкашйӱаш сита, пенсийым сарын участникшылан сайым пуэныт. Йоча-шамычем
кудытынат йолымбаке пеҥгыдын шогалыныт. Неле ыле гынат, йӱктен-пукшен,
чиктен шогалтенам.
Ӱдыр-шамыч чыланат марлан лектыныт, эрге-влакат ешым погеныт. Кугурак
ӱдыремын,
Веруш да Ивук кок пачаш коча-кова улыт. Ну, а мыйже туалгын кум пачашат
лиям мо?
Вашке теве "Корем коча" манаш тӱҥалыт. Ивук посна лектын, колхозышто
механизаторлан ыштен кошто. Кызыт — фермер. Эргыж дене коктын пашам ыштат.
Межнеч эргым,
Вачи, туныктышо, селаште немыч да англичан йылмым туныкта. Самуил (арам
огыл кочажын лӱмжым нумалеш) — тале сонарзе, шкенан урлык пашанам шуктен
шога. Чодыра
техникумым пытарен. Селаште лесничестве улмо годым лесотехниклан ыштен.
Лесничествым пытарымеке лесхозыш ӱжыныт ыле, ыш кае. Лесниклан шогылтеш,
колхоз чодырам орола да эше егерь. Шешке-шамычат, Юмылан тау, сай
логалыныт. Ивукын ватыже
дояркылан ыштен, шкенан ял ӱдырак, кызыт пенсийыште. Вачин ватыже
туныктышо, а
Самуилын кызыт паша деч посна шинча. Ончыч школышто поварлан ыштен. Школым
пытарымеке, кевытыш сатучылан кусныш. Вара кевытымат петырышт, паша деч
посна кодо.
Кызыт тудын сомылжо — сурт-пече коклаште. Ме ынде Найжа дене шукыжак ыштен
огына
керт, чыла тудын ӱмбак возын. Сонарзе-шамыч толмо годым нунылан унагудышто
гаяк
кочкашышт ямдыла. Кызыт ӱстел сийым погаш пеш тунем шуын, кугу вуйлатыше-
шамычат
моктат веле. Кӱлеш еҥ-шамыч ончылнетат ӱедыл мошта. Мемнан деке эре палыме-
шамыч
канаш, сонарлаш толыт дык, кӧлан, мом, кузе ямдылаш кӱлмым пален налын.
Самуилын, руш манмыла, ик слабость манмет уло. Вес семынже эше кузе маныт
гала?
Кобби, хобби мо? Пийым пеш йӧрата. Икте-кокыт дене гына ок серлаге.
Чылаштым
луктын колтет гын, кудывече тич лийыт. Вольык тунар уке, кунар пий.
Поктышо, оптышо, кучышо, лукшо...— чыланат сонарлат йӧрышӧ. Икте денат
огыл, мужыр-шамыч.
Пирым поктен кучышо пий-шамычымат конден ыле. Нунышт пеш аярын поктат да
эскерен
огыт шукто, чодыраште пушеҥгыш але укшыш миен тӱкнен, керылт колат. Адакше
путырак осал улыт, тыглай огытыл — родо-тукымге возыман. Пинегыштланат
тугаяк кагазым виктара. Нуныштым кудыжым сонарлаш туныктен кудыжым
туныктыдеак ужала. Кажне
йодышлан огыл, сонар пашам палыше еҥлан гына пуа. Сай кидыште веле сай пий
лиеш,
манеш. Пеш налыт. Сай урлык пийым могай сонарзе налаш огеш шоно? Теве тока
олаште сонар пий-шамычын кугу таҥасымашышт эртыш. Самуилат кок опытшо да
поктышо
пийым намиен. Медаль дене тольо. Пинегыштым почешыштак автобус дене толшо-
шамыч
Москош, Санкт-Петербургыш, Новосибирскыш да тулеч моло верышкат налын
наҥгайышт.
Мыняр сай пийже лийже, мыйын Оласем гай уке. Тудым книга почеш туныктымо
огыл,
тӱсшӧ денат ала-могай олача-вулача, ик пылышыже шога, весыже кеча, почшо
пирын
гай шуйнылеш. Ныл шинчан, тале, виян пий. Посна вӱта-омашыжат уке, мом
пуэт, тудым кочкеш. Южгунамже кинде курика денат серлага. Урым опта, луйым
покта, шордым
шогалта, лӱйымӧ кайыквусым конден, ончыкетак пышта, лудым ала-могай йӱштӧ
вӱд
гыч пурен луктеш. Озажымат,сурт погымат орола, кӱтӱштӧ шаланыше вольыкым
чумыра.
Родо-тукым кагазше гына уке да таҥасымашке огыт пурто. Кӧ пала, ала чыла
медаль
тудын лиеш ыле. Ынде озаж гаяк шоҥгемын, утларакше мӧҥгыштӧ веле кия.
Озажын могыржо, вуйжо кузе коршта, пийжынат кап-кылже тугак коршта докан.
Тиде кече Микалын пытартыш сонарлыме кечыже лийын.

12
Вачи ялыш пурышаш лийшан пычалым вачыж гыч налын, пӧштырышкыжӧ поген
пыштыш,
ачажын суртпечыж деке ече денак тайыл почеш мунчалтен волыш. Ялыште шуко
пӧртыштӧ тул огеш кой: очыни, малашат возыныт. Ачажын кок пӧртыштыжат чыла
окна
волгалтеш. "Малаш возын огытыл",— шоналтыш. Капка ончылно ечыжым кудаше.
Йӱкым
колын, пий-шамыч опташ туҥальыч. Пӧрт гыч ала-кӧ лекте.



1011ц96
************************************************************************
— Кӧ коштеш?— йодыч.
Вачи изажым йӱкшӧ гыч палыш. Саламлалтыч. Пӧртыштӧ шоҥго аваже озаланен
шогылтеш.
— Моак лийын огыл дыр?— ӧрткенрак ончале.
— Уке, авай, нимат лийын огыл, — аваж дек миен, куптыргышо шӱргыжым
ниялтыш.
— Пеш вараш кодын толат да... Ала иктаж-мо лийын, шоналтышым. Кузе Начи
шешке
азам ыштен огыл? Кузерак уныкам-шамыч? Таза улыт дыр?— ава йодыштынат нале.
— Лыплане, авай. Нимоат тыгай-тугай лийын огыл. Чыланат таза улына.
Начилылан
ышташ эше жапше шуын огыл.
— Юмылан тау тугеже...
Арня кыдалне шкетын толынат да, манам.
— Сай увер ден толынам. Тендам палдарыде чытен ыжым керт, корныш лектым.
— Могай увер гын?
— Чыталте, авай. Теве кудашам да чыла каласем. Ачамже кушто?
— Вес пӧртыштӧ, коҥгаш олта. Ала-мо пеш йӱштын чучеш да пучышто вӱд ынже
кылме,
манеш.
— Иктаж-кӧ уло мо?
— Уке. Нигӧат толын огыл. Теле рӱдыштӧ кол кучаш коштшо шагал. Сонарзе-
шамычат
йӱштӧ ваштареш мӧҥгыштышт йымен шинчат докан мутышкышт Самуилат ушныш.
— Ну, ойло, ойло. Могай увер дене толынат?— аваже пытен кертде йодеш.
— Ачамын толмыжым вучалтена, — ок вашке Вачи, пуйто лӱмынак шуйкала.
— Толын шушаш.
— Ала кочмет-йӱмет шуэш?— еҥгаже йодо.
— Ӱстел кокла гыч веле лектын толынам.
Вачи куртко кӱсенже гыч газетым, серышкалтам луктын пыштыш, тӧрыш шинче.
Тиде
жапыште ачаже толын пурыш. Саламлалтыч.
— Ынде Йыван изам да акам-шамыч гына уке улыт,— ыштале вучыдымо уна.
— Нуныштым йӱдым поген коштат мо? Шке вара каласена,— Самуилат кожганен.
Вачи газетым шаралтыш.
— Ончычсо раскулачитлыме да ӱмыр мучкыжлан вес кундемыш калык тушман семын
колтымо коклаште Янаулов Василий Оньешевич уло. Латкандашымше ийыште Тойши
ялыште
шочын. Тидыже кочам вет? — ачажым ончале.
— Шого, шого. Фамилийже мемнан. Ачамын лӱмжӧ Васлий, ачаже, кочам лийше —
Онеш.
Ийготшо могай ыле гала, монденамат.
— Тудо! Тудак улде:
— Реабилитироватлыме.
— Молышт? Молышт шотышто нимат уке мо? Авам, кок изам...
Вачи, конвертым почын, кагазым лукто.
— Янаулов Василий Оньешевич, Янаулова Оксана Кугергиевна, Янаулов
Константин Васильевич, Янаулов Владимир Васильевич реабилитироватлыме улыт.
Тиде — мыйын йодын возымемлан вашмут.
Чыланат шып лийыч. Самуил аважын кидшым налын, шыман ниялткала. Шешкыже
вӱдым
кондыш, подылтыш:
— Шорт, шорт. Шӱм-чонетым луштаре,— ачашт мане.
Изиш лушкымекыже, шортмо йӧре ава йӱкым лукто:
— Кулак лӱмым илымышт годым нумалыныт, тиде лӱмедыш денак коленыт. Кудло ий
эртен — манаш веле. Тиде мутлан верчын шужашат, йӱштӧ-шокшымат чыташышт
логалын.
Ала-кушто тора Сибирь мландеш вуйыштым пыштеныт. Ала шӱгарыште кият, ала
лулегыштымат янлык нумал пытарен. Шӱгарышкыштат мийыше уке. Тоштыеҥ-шамыч
дене эре
уштем. Ала пырля-пырля родо тукымышт тора кундем гычат шочмо кундемышкышт
толыт,
шонем. Кийыме верышт пушкыдо лийже.
Мо шотеш ласка илышнам пытарышт, кумыктышт? Суртпечынам, вольыкнам,
пӱжвӱдым
йоктарен ыштыш-кучышнам нимом ышт кодо. Чыла шолышт, шалатыл пытарышт.
Молан,
кӧлан йӧрыш? Мый чараголя гай ик шовыр, тувыр дене кодым. Ни чияшем, ни
шинчын
кочкашем, манме семын, калык коклашке лекташ вожылам ыле. Кулакиге манын
игылтыныт. Ончыч модын куржталме йолташем-шамыч ойырлышт. Латшым ий марте
ик каче дене
вашлийын кутырен омыл, кораҥ каят ыле. Ачада огыл гын, мо лиеш ыле,
каласенат ом
мошто. Тау йӧратыме шӱм пелашемлан, мыйым, тулыкым ойырен налын. Тау Окси
акала-нат, шкешт деке ашнаш налыныт. Вургемжым мыланем чияш пуэн, йӱктеныт,
пукшеныт,
шокшо верыш шарен пыштеныт. Изамланат тау, "Кулак" лӱм деч лӱдын огытыл.
— Оксиже акат огыл, еҥгат лиеш,— тӧрлатыш Микале.
— Тый акай манат да мыят тугак ойлем. Нунынат кийыме мландышт пушкыдо
лийже.
Ачада мыйым путлаш миен, ача-ава семын Окси акам да изам деч йодын.
Сӱанымат калык семынак ыштеныт, первый йӱшыланат нунак толыныт, кузыкымат
пуэныт. Тау.
Тау ачаландат. Мый эре ачадам пыдал налаш Юмым сӧрваленам. Кок ий утларак
нимогай увер деч посна сарыште кошто. Мочол шинчавӱдем йоктаренам, Ош Кугу
Юмылан
нумалынам?! Кажне ийын лудо-комбым кӱсотышко нуалынам. Юмыжак сар гыч,
сусыргышым гынат, пӧртылтыш. Сонарлаш лектын каен — мый адак тудым
сӧрваленам, пӧртылмекыже таум ыштенам.
Сарыш кайымекше увер уке ыле гынат, мый колышо манын шонен омыл, эре
вученам.
Увер деч посна йоммекыже, тиде кокымшо ийлан лийын, Пӧтыр Элексе чолак
пӧртыльӧ.
Мый декем толын да, айда, манеш, пырля илаш тӱҥалына. Ӱдырамаш, манеш, тый
сай
улат, мыланем келшет. Йоча-шамычым шке икшывем семынак ончаш тӱҥалам. Тунам
нылытын улыда ыле: Веруш, Ивук, Люба да ачадан сарын кайымекыже ныл тылзе
гыч Елу
шочо. Алексей Петрвич, манам, мый нигӧланат марлан каяш але марийым пурташ
шонымашем уке. Мыйын шке марием уло. Но вет Микале деч мыняр жап нимогай
увер уке:
ала илыше, ала колышо, манеш. Уке-е-е, ойлем, мыйын Микалем ила, илыше.
Уверже
уке гынат, тудо садак толеш. Мый колышо манын шонен омыл, шӱм-чонемат тидым
шижтарен огыл. Радиошто мурат ыле: "Жди меня и я вернусь. Только очень
жди..." Мый
эре вученам. Шортынам да вученам. Вученам да Юмым сӧрваленам. Тиде мурыжо
мыйын
лӱмешак возалтын ала-мо, шоненам.
— Мый Алексей Петрович нерген шинченат омыл,— мане Микале.
— Тылат ойлен омыл. Молан чонетым уто гана пудыратылаш. Илышыштет шуко
нелылыкым
чытенат, ужынат.
Ава мутшым умбакыла шуйыш. Тынар ий дене шӱм-чоныштыжо нумал коштмыжым
иканаште
чыла ястарашак кумылаҥын, витне.
— Ачадан мыйым туларташ мийымешкыже семынем шоненам, товатленам: тиде каче
мыйым
марлан налеш, ватыже лиям гын, ӱмырем мучко тудлан Юмо гай кумалаш тӱҥалам.
Ни
шомак, ни койыш дене кумылжым ом волто, шӱм-чонжым ом сусырто.
Сар жапыште пешак неле илыш лийын. Ни кочкаш, ни чиен шогалаш... Кинде —
пареҥге, коншудо йӧре. Йӱдшӧ-кечыже колхоз пашаште да чодыра руымаште
орланалтын. Йоча-шамыч изи улыт гынат, нимом огыт ончо — лек да кай пашаш.
Тау кугемлан, коваланда, кертмышт семын эре полшышт. Мурдам пидын, энерыште
колым кученна, Сибирь
мландышкат коншудо-пареҥге киндым коштен, идалыклан ик гана колтылынна.
Идалыклан ик гана тудо шукыжак огыл да, мыняр кертме, полшашак тыршенна.
Ачам шоҥгемын, пукшашыжат начар пукшеныт, артамже пытен, нормым шуктен
огыл.
Садлан паекшымат шагал пуэныт, лунчыргенак колен, манеш. Авамат тылеч вара
шуко
илен огыл. Изай-шамыч сареш пытышт: Кости увер деч посна йомын, а
Лайдемырын колымыж нерген кагаз толын. Мемнан суртышто ончыч ни кочам,
вараже ни ачам годым
еш коклаште каргашен, туманлен, икте-весым ятлен илымаш лийын огыл. Кугурак-
шамыч мом каласеныт, чыла шуктен шогеныт. Икте-весым пагален, шотлен
иленыт. Ял
калык ончылно воштылмашыш луктын огытыл, пыдал налынат моштеныт. Икгана,
ала-могай пайрем годым, авам ойлен ыле, кунамжым шоҥго ушем дене
монденамат, шешкыже,
авамет, коҥга воктене шогылтшыжла шиждымын южетым йӱкынак луктын колтен.
Уна-шамыч ӱстел йыр шукын погынен шинченыт. Авамет ӧрын колтен. Кочамже "Ой
шоҥго кутан, шоҥго кутан, чылтак артамет пытеныс" манын колтен, шешкын
титакшым шке
ӱмбакыже налын. Тылеч вара авам кочамлан тӱрлеман мотор тувырым пӧлеклен.
Кочамлан тувырет пеш келшен, пайрем годым гына чиен. Колымекыже саде
тувырымак чиктен
пышташ шӱден. Йодмыжым шуктеныт.
— Найжа, йоча-шамычым ончен куштымаште тендан илыш-йӱлада мемнан ешышкат
куснен.
Йоча-шамычна икте-весыштым пагалат, йӧратат. Туткар жапыште иза-шольыштым,
акашӱжарыштым огыт мондо, шонем. Икте-весыштым полыш, энертыш деч посна
огыт кодо,
ака-шӱжарыштым огыт мондо, шонем. Икте-весыштым полыш, энертыш деч посна
огыт
кодо, кидыштым шуялтат,— Микале ватыжын мутышко коклаш пурыш.
— Чынак, мемнан тыгак ыле. Сар жапыште ешыште пӧръеҥ уке, кугуракше — мый
да ковада веле. Эреак пашаште лийынна. Изи-влак шкетын кодыныт гынат, шке
коклаштышт
орадым ыштыл коштын огытыл. Кугуракше изиракым туныктен, изиракше мутым
колыштшо
лийыныт. Тау кугезе коваландат, кугыланат: илыш шӱлышышт, илыш йыжыҥышт
рвезе
калыкым йолымбак шогалтымаште чын лийын.
Мыйымат, марлан толмо мӧҥгӧ южгунамже йоҥылыш ыштен колтет гынат,
нигунамат,
шӱрдыл вожылтарен, лӱмнерем волтен огытыл. Кузежым-можым умылтареныт.
Марлан
толмекем, тыштат кулакиге манаш тӧчышт. Куго иктылан руал пуыш, весылан —
чарнышт. Варажым мый тиде ялешак шочын-кушшо гаяк лийым. Вожылмашем,
аптыранымашем,
лӱдмашем пытыш, чыла еҥ денат шкемым ик семын кучаш тӱҥальым. Каргашен,
туманлен
коштын омыл. Сай еҥ дене сайын кутыренам, осал еҥ деч кораҥ каенам. Ӧгышт
лийын
огыл. Ялыште ачадам качыж годым ик ӱдыр йӧратен улмаш. Тудыжо ала пален,
ала
уке, ӱдыр деке лишкат миен огыл. Садет толмекем мый декем пижын ыле.
Шӱктараш
толашен, иктым, весым ойлышт коштын. Йӧра, адакат кугэм умшажым петырыш.
— Йоча-шамычым ончен куштымаште мыйжын надырем кугуак лийын огыл дыр. Кум-
ныл
кече, южгунамже арня денат чодыра гыч лектын омыл,— каласыш Микале.
— Кузе надырет лийын огыл? Кӧ пашалан туныктен, кӧ нунылан сай койышым
ончыктен?
Тыяк огыл мо? — ватыже ылыжынак кайыш.— Шарнет: йоча-шамычым, изижге-
кугужге поген шогалтет да, йӱштӧ ма, поран ма, мераҥ покташ коштыктенат.
Мыйже "Кушко тыгай йӱштыштӧ наҥгает?" манам. А тый "Айда капыштым
пеҥгыдемдат, тазалыкым шуарат" манат да ӱдыр-шамычге вӱден кает.
Юмылан тау, сайын-тазан кушкыныт. Нал теве його, йӱшӧ ешым. Ача-авашт могай

улыт, йочаштат тудо корнымак тошкат. Ни сайын пашам ыштымышт, ни кереметышт
—
ияланен коштыт. Мемнан тыгай лийыныт мо? Тунемынытат, пашамат сайын ыштат.
Ешышт
денат шот дене илат. Кок кугуракыштлан гына шонымышт семын тунемашышт ыш
логал,
шым класс дене серлагышт. Кугун тунемын огытыл гынат, илат, ача-авалан
ӧпкешт
уке. Шкештат коча-кова лийыныт.
Чыланат ик жаплан шып лийыч.
— Авай, ынде пого шотышто. Президентын Указше почеш конфисковатлыме погын
акшым
пӧртылтышаш улыт. Могай суртпечыда, мыняр вольыкда, моло погыда лийын?
Возымо
кагазше уло мо? — Вачи тымыкым кӱрльӧ.
— Пого шотышто чиен шогалаш чылажат лийын, рожын вургем дене кошталтын
огыл: ужгат, шовырат, мыжерат... Кучылтмо арвер-ӱзгарнат ятыр ыле. Вольык
коклаште, ик
шот дене, чылажат лийын: кок паша имне, ачам ожо чомам лектын-кошташ налын
ыле,
кок ушкал, лу шорык, сурткайыкшым мыняре омат шарне. Имне кычкыме, мландым
пушкыдемдыме ӱзгарым еҥ деч йодын коштын огынал. Оралтына кышкар гай, ачам
нӧшмӱйым
пызырен лукташ лӱмын пӧртым шынден ыле, ӱйжым гына налын шуктен огыл. Вара
кок
паеш мардежвакшна, тошкемыште латкандаш омарта мӱкшна ыле.
—————————————————————————————————
1Ӧгыт — ӧпкелен ойлымо.
— Иктаж-могай кагаз кодын?
— Мыланем гын нимомат пуэн огытыл.
— Тугеже конфисковатлыме протоколым кычалаш логалеш. Архивыштат уке гын,
ӱшандарыше кок еҥым муман.
Еш ятыр йӱд марте кутырен шинчыш.
— Ала мыламат титак деч посна шинчымемлан, моральный ущерб манметлан,
тӱлат,
умылен ончо,— ачаже Вачи деч йодо.
Тидын дене еш погын пытыш.

13
Кас кочкышым ышташ чыланат ӱстел йыр верланышт. Пӱкеныште, кочажын верыште,
Микале, воктенже Найжа, Самуил, вара йоча-шамыч. Таче кок верым айлыме
огыл. Игорь
Киров олаште тунемеш, кажне каныш кечын толын огеш керт. Тудо кочажын-
ачажын
корным тошкаш шона, институтым тунем лектын, сонарлыме да янлык озанлык
специалист лийнеже. Славик ден Ули Йошкар-Олаште тунемыт, каныш кечын
коктынат огыт
кошт, икте-весым алмаштылын толын каят. Таче каныш кечылан Славикше толын.
А
изиракышт коктынат селасе школыш коштыт. Нунышт кажне кечын шым уштышым,
йӱр ма,
лум ма, кеҥежым велосипед, телым ече дене куржталыт. Пеш уда игече годым
гына
Вачи изашт дене малаш кодыт.
Ӱстел коклаште кажныжын шке вер, еҥыныш нигӧат огеш шич. Ӱстел ден коҥга
коклаште Начи озалана. Чылаштын теммекышт веле кочкаш шинчеш. Ӱстембачын
поген налаш —
изирак-шамычын пашашт. Аваштын коҥга воктене шогылтмыж годымат нунак
полышкалат.
Икте иктым ышта, весе — весым. Тиде ешыште чыланат пашам ыштат, яра шинчыше
уке.
Коваж ден кочаштат кертмышт семын могай-гынат сомылым шуктат. Кочкаш
тӱҥалме деч
ончыч кӧн мом ыштымашышж да ончыкылык паша нерген кутыралтат. Тыгай
порядкылан
Микале вуйын шога. Южгунамже вурсенат, шылталенат налеш. Шуктыдымо пашам
кошарташ уло еш ушна. Тачат теве кече кузе эртыме нерген кажныже ойлыш.
Самуил уверым
конден.
— Мыланна, жаплан сонарлаш, ик иностранецым налаш йодыт.
Тыгайым колын, изиракышт ӱстел коклаштак тӧршталтенат колтышт, шинчашт
волгалте.
Кочашт пу совлажым рӱзалтыш — тунамак йымен шинчыч. Палат: южгунамже кочашт
совла рӱзалтыме дене гына огеш серлаге, шелынат пуа.
Микале вуййырже шоналтыш: сонарлаш жап, чыла янлыкынат коваштышт шуын. Ече
денат, йолынат савырнаш лиеш, лум тунарак кӱжгӱн возын огыл. Эҥер ден ерат
кылменыт, ий ӱмбалне кошташ лӱдшаш уке. Купышко гына чыла вережак пураш
огеш лий. Южгунамже лӱкӧ вер теле гочат огеш кылме. Йот еҥым ончаш сай
сийым ямдылыман. Кочкыш йӧрварже тудо уло, вот ямдыленже Начи мошта мо?
Шкенан кугу вуйлатыше-шамычлан йӧралым ышта гын, йот еҥлан келшыше лиеш мо?
Шешкыж деч йодо:
— Кузе вара, йот еҥым пукшен-йӱктен кертына?
— Ала, каласенат ом керт. йот еҥжым илышыштемат ужын омыл да,— ӧрынрак
каласыш.
— Тулшылым, антрекотым, лаҥгетым — чыла ыштен моштетыс.
— Нуныштым ышталтын. Немыч-шамыч вӱр соктам йӧратат, манеш,— пеле мыскара
йӧре
каласыш шешкыже.— Нунын семын ыштен мошташ лиеш мо, ала?
— Немыч семын от лек гын, марла соктамат пукшен колтена.
— Вӱран соктажлан сӧснам шӱшкылаш логалеш,— мане Самуил.
— Шӱшкылына уж,— келгын шӱлалтыш Микале.
— Тунарак яндар логаран улыт мо? Нунын семын огына мошто гын, шкенанла
пукшен
колтена. Тек марий кочкышым тамлен онча. Вара марий-шамычымат палаш
тӱҥалыт.
— Йӧра, тиде йодышым рашемдышна. Ынде весе. Илашыже кушто тӱҥалеш?
— Мый шонем, вес пӧртыштӧ. Тушто шокшо, вӱд дене ырыкталтеш. Пу пӧрт гынат,
яндар, ару. Кочкаш ямдылыме, малыме пӧлем-шамыч посна улыт, эше мо кӱлеш?
Шондан
шокшо огыл, но лишнак. Монча шотышто ӧршаш уке, ош монча чылалан келша.
Мыняр шонет, мушкылт, кылмен толмекет куэ, тумо але нулго выньык дене
капетым
поньыж.
——————————————————————————————
1Тулшыл — шашлык.
— Вожылмашыш огына пуро?— йодо Самуил.
— Чодыраште янлык, кайыквусо уке мо? Мут толмашеш, мом сонарлынеже?
— Эше ом пале.
— Ӱж. Кеч йот еҥын сонарлымыжым ончалат,— пеле мыскара шотеш. каласыш
Микале.

14
... Йот сонарзет теле тӱҥалтыште гына тольо. Ола гыч колызо ден сонарзе
ушем
вуйлаыше, "Интурист" пашаеҥ да толмач ГАЗ-69 автомашина дене немыч унам
кондышт.
Тудо ончыч илыме верым ончен савырныш, вара "Клоп есть?" манын йодо.
— Уке,— вашештыш суртоза.
— Ванный уло? — кусарыш толмач.
— Уке. Монча уло.
— Немыч мончаш огеш кошт.
— Мо уке гын, уке.
— Гут, — мане немычет.
Машина гыч тӱрлӧ ӱзгарым ястарышт. Немычет йӧршын илаш толшо гай момгына
конден
огыл, ончет да ӧрат. Колызо-сонарзе ушем вуйлатыше первый гана огыл толын,
"Интурист" пашаеҥет тымарте тыште лийын огыл. Тудлан пӱртӱс келшыш ала-мо,
кундемым
ончал савырнаш йодо.
Немыч сонарзе Дитрих Ганс — кугу капан илалшырак пӧръеҥ. Могыржым рыҥ куча.
Еҥ-шамыч деч кугун ок аптыране, калык коклаште шуко лийше гай коеш. Корно
вургемжым
вигак вашталтен чийыш. Тиде жапыште толшо-шамыч пелен кондымо кочкыш
йӧрварыштым
луктыч, ӱстембалне коньяк атат койылалтыш. Начи закускым кондыш, чайым
шындыш.
Изиш пурлмеке, немычын илыме режам да сонарлыме графикше дене палдарышт.
Эрдене уна куд шагатлан кынеле, физзарядкым ыштыш, душым йодо. Садет ялыште
уке.
Самуил ончыкыжо кок ведра вӱдым конден шындыш. Немыч уремыш йӱштыш лекте,
кок
ведра вӱдым ӱмбакше кышкале. Кечывал марте кундем дене палымыла, пӱртӱсым
ончен,
кушко машин дене пураш лиеш, йыр кудалыштыч. Ужатен толшо-шамыч кечывал деч
вара
олашке шинчын кудальыч, немыч шкетын кодо.
Марий вургемым чийыше Найжам ужын, ӧрынрак ончышто. Лишкак миен, немычла
кутыраш
тӧчыш.
Найжа ойыштыжо "матка" шомакым гына умылыш. Микалым ӱжӧ. Тудыжат ик
шомакымат ыш
умыло, кидым веле шаралтыш. Немыч кухньо гыч кинде курикам луктын ончыктыш.
Микалым оҥжо гыч парняж дене тӱкен, киндым ончыкта.
— Киндым йодеш ала-мо? — мане Найжа.
— Я-я, кинде, кинде. Матка, кинде пу,— йывыртен, ойжым икмыняр гана тӱен-
тӱен
ойлышто.
— Шужен ала-мо, — Найжа ӧрын.
— Шужен огыл, ала-мом ойлынеже,— Микале немычын лодымандымыж гыч "лагерь"
шомакым умылыш.
Эрлашыжым кӱдырым лӱяш лектыч. Немыч оҥышкыжо фотоаппаратым, бинокльым
сакен,
ӧрдыштыжӧ — кочкыш азык. Микале немычын чийыме вургемжым ӧрын ончышто.
Мемнан
гай огыл, чылажат сонарлаш йӧнештарыме. Шокшо, пушкыдо, мардежым ок колто,
нӧрышашлык огыл. Мемнан кугу начальник-шамычынат тыгай вургемышт уке.
Брежневын лийын гын веле? Сонарлаш Йӧратеныс. Тудлан муыныт дыр.
Кӱдыр-шамычын илыме верыш тора огыл гынат, индеш шагат деч вара веле миен
шуыч.
Кайык-шамыч кочкын темыныт, куэ вуйышто теле кече ваштареш шинчат. Тыгай
годым
нунын дек лишке миет гала, кок шӱдӧ-кумшӱдӧ метр гычак шижыт, чонештен
каят. Немыч кок-кум гана фотоаппаратше дене веле сниматлен шуктыш. Тиде
кечын арам коштын эртарышт. Ик вере Самуил омашым ыштыш.
— Эрлалан,— мане.
Немыч, конешне, ыш умыло.
Ачажын "Кузе сонарлышда?" манын йодмыжлан кидым веле лупшале:
— Вараш кодын миен улына. Ече дене начар коштеш.
— Ондакрак тарванаш кӱлеш тудо.
Самуил кастене немычлан эр пычкемыш денак лекташ кӱлеш манын умылтарыш,
графикысе шым шагатым удыралын, визытат пелым шындыш. Садет тидын дене
келшыш ала-мо.
Я-я, гут, манын, вуйжым рӱзалтыш.
Эрлашыжым сонарлаш Самуилын ончыктымо жапыште лектыч. Волгалтмешке омаш
деке миен шуыч. Самуил кӱдыр темыжым кужу вараш кылден луктын шогалтыш.
Волгалтшаш лишан кӱдыр-шамыч эркын-эркын темыж деч тораште огыл чумыргаш
тӱҥальыч. Немыч аппаратшым луктын фотографироватлынеже ыле, Самуил кидше
дене авырыш, вуйжым
рӱзалтыш. "Фотоаппарат йӱкым колын, кӱдыр-шамыч чоҥештен каят",— маннеже.
Пычалжым ончыктыш, лумышто сӱретлен, кӱшычын кокымшо кӱдырым лӱяш темлыш.
Шкеже эн
ӱлсыжым. Мушкыш нале. Лӱйымӧ йӱк поче-поче шергылте, кок кӱдыр лумышко
волен возо. Мелкашке гыч чылаштым ӱлычын кӱшкӧ лӱен пытараш лиеш. Тыге
браконьер-шамыч
ыштылыт. Кӱшнӧ шинчышет-влак, йолташышт малаш лумыш шуҥгалтыт манын, шонат
ала-мо. Немыч лӱйымӧ кӱдыр-шамычым тыгат-тугат, савыркален, вара Самуилым
шогалтен,
тӱрлӧ семын фотографироватлыш. Шкенжымат сниматлаш йодо.
Сузылан тора верыш тарванышт. Миен шумыштлан кечывалат эртен ыле. Омашым
ыштышт,
темыжым луктын шогалташ ямдылкалышт. Йӱдым ртараш изиш ӧрдыжкырак кораҥыч.
Кас
кочкышлан Самуил укшыш колбаса ден шоганым кередылын, тулшыл семын тулеш
кӱктен,
немычым сийлыш. Тудыжо "гут, гут", анын авызлыш. Шужен, коеш. Малаш мераҥ
коваште гыч ургымо мешакыш пурен возыч. Эрдене волгалтме деч ончыч омашыш
верланышт.
Кече кож вуйыш кӱзен шумылан кок сузо да ныл кувылчо торашке огыл толын
шинче.
Изиш мӱндыррак да, немычын пычалже сай, шуэш. Тудлан кудыжым лӱяш уэш
лумышто
сӱретлыш, шкеже ты гана ыш лӱй. "Кок агытан веле да, шошо марте кеч иктажше
кодшо",— манын шоналтыш. Самуилын шып ончен шогымыжым ужын, немыч ӧрӧ, ала-
мом ойлыш. Самуил ыш умыло, молан лӱен огыл — умылтарышат ыш тӱҥал. Тиде
немыч дене
нимо шотым от му, кеч-кузе ойло, икте-весыштым огыт умыло. Садет
фотоаппаратше
дене сузо йыр ятыр пӧрдӧ. "Тидлан кайыквусо шерге огыл ала-мо, утларакшым
фотографироватлаш толаша",— шоналтыш.
———————————————————————————————————
1Темыж — чучыл.
Эрлашыжым немыч сонарлаш ыш кай, канаш кодо, ноен, витне. Самуил ачажлан
кала-сыш:
— Рывыжым сонарлаш тиде кечылаште лекташ огеш логал ала-мо. Лум келге, пий-
шамыч
каен огыт керт. Каныш кечылан кодаш гын веле? Йоча-шамыч лийыт, Вачимат
покташ
ӱжаш лиеш.
— Вара мом сонарлынеда? — йодо шоҥго.
— Пирылан коштын ончена.
— Кушко наҥгаяш шонет?
— Ямет ден Тоймет коремла коклаш.
— Тушко лиеш. Иярташ кӱлеш ыле.
— Туге да, шонен шукталтын огыл.
— Ала ик верыште гына огыл, иктаж кок-кум вере шинчен ончаш гын?
— Ыжым умыло тыйым, ачай, — ӧрӧ эрге.
— Ик вере урмыж ончаш — кок-кум шагат вучалташ. Тудо кундемыште пире уло
гын,
садак ты жапыште толеш. Уке гын, вес вере куснаш. Туштат тыгак ышташ. Коло-
коло
вич уштышышто садак иктажше лектеш.
— Йӧра, сай каҥаштетлан тау, ачай, тыгак ыштена,— шыргыжале Самуил.
— Пушеҥгыш эскеренрак кӱзӧ. Мыйын шопшар-шамыч тоштемыныт, шӱйын пытеныт
чай.
Немычым пуртен колтет гын, мут кучаш шогалтат.
— Йӧра, ачай, шекланем.
Сонарлаш кок-кум кечыланак лектыч. Кочкаш азыкым сайынак нальыч. Эше малыме
мешак, пычалже, можо — нелыт погыныш веле. Нумалашыже утларакшым Самуиллан
логале.
Ямет ден Тоймет коремла коклаште пирым авыраш ныл лабазым ыштыме. Кумытшо
тошто,
ачажын, ала кугезе кочажын кодын, иктыжым Самуил шке ыштен. Ик тошто
лабазым ыштыме. Кумытшо тошто, ачажын, ала кугезе кочажын кодын, иктыжым
Самуил шке ыштен.
Ик тошто лабазым ончыш — ой йӧрӧ, пушеҥгыжат кошкен. Вес лабазыш каяш
логале.
Кугу кож аланыште кӱкшака верыште шога. Лабаз гыч ӱлыкӧ копасе гай чыла
коеш.
Тышан шогальыч. Самуил пушеҥгыш кӱзен ончыш: шопшар пеҥгыде, шинчыме верат
йӧнан. Терген волымек, кондымо арверым кӱзыктыш. Ӱлнӧ кодет гын, еҥ пуш
алан
мучко шарла. Мо оккӱлжым пушеҥге тӱҥ пелен кодыш. Немыч, ик мутым лукде,
Самуилын ыштен шогылтмыжым ӧрын онча. Пытартышлан уналанат кӱзаш полшыш,
пурен кайыме
деч кыдалже гыч кылден шындыш. Мардеж деч авыралташ брезентым сакыш. Немыч
бинокль дене йырваш ончышто, икмыняр снимкым ыштыш. Чыла ямдылымек,
тӱрвышкыжӧ
парняжым тӱкалтен, "тс-с-с" мане. Садет вуйжым савалтыш: умылыш, коеш.
Самуил кок кид копажым ваш ушен, умшаж деке лишемдыш, урмыжале. Немыч йыр
ончыштмым чарныш, ӱмбакыже шинчам пашкартен кӱта. Изиш жап эртымек, Самуил
кокымшо
гана пире йӱкым лукто. Шып лийын шинче. Немыч ала-мом вудыматыш. Сонарзе
шып лияш знакым пуыш, но немыч шыпланыме олмеш утыр веле тургыжлана, йыр
пӧрдеш, йӱкынак кутыраш тӱҥале. "Белорусс... Плен... У-у-у" веле шокта. Шып
лияш кӱлмӧ знакшым шотышкат огеш нал. Тӱсшӧ чылт вашталтын, шинчаже
подкинде гай кугемын. Лабазыште еҥ пушым пире огеш шиж, но йӱкым пеш тора
гычак колеш да тиде верыш огеш
тол. Немыч нигузе тыпланен огеш керт. Самуилын куртко шокшыжым кучен, ала-
мом
кутыра да кутыра, южгунамже "У-у-у" урмыжмо йӱкым луктеш. Сонар марий ончен
шинчыш-шинчыш да ӱлык арверым погалтен, волаш тарваныш. Ынде мом ышташ? Вес
лабазыш
каяш? Немыч эре кутыра, мӧҥгӧ велыш ече корным ончыкта. Самуил умылыш:
немыч дене ала-мо лийын, пӧртылаш кӱлеш.
Сонарзе-шамычын пӧртылмыштым ужын, Микале вашлияш лекте.
— Мо пеш вашке. Шот лие?— ыштале.
— Уке.
— Мо тыгай?
— Тудын дене ала-мо лийын. Пеш тургыжлана,— Микале немычым ончале.
Уна чылт вашталтын, алят лыпланен огеш керт. Ончыч пӧртылеш да вургемжым
вашталта ыле, кызытше пӧрт мучко тышке да тушко салтак гай коштеда.
— Мом кутыра, молан тургыжлана, палаш ыле,— мане Самуил.
— Кузе палет гын, — ачажат ӧрын.
— Ала Вачим ӱжын толаш? Немычла туныкта дык, ала пала?— изиш лиймек, ойым
пуыш.
— Чынакыс.
— Телефон дене пӱтырал. Йыҥгыртен ончо, ала толын каяш жапым муэш.

15
Вачи касвелеш тольо. "Мо лийын?"— йодо. "Немыч пеш тургыжлана",— мане. Шке
умылымашыжым, умылыдымашыжым ойлен пуыш. Кумытынат немыч деке кайышт. Вачи
немыч
дене саламлалте, тазалыкше неген йодо, мо дене полшен кертмым умылыш. Немыч
сердечныйым йодо. Тымарте шӱм корштымым шижын омыл, мане.
Шӱм дене черланыше сонарлаш, кол кучаш огеш кошт. Лектеш гынат, илем деч
кугун
огеш торло але еҥ-шамыч улмо верыш лектын коштеда. Шкет коштмаште сердечный

приступ лиеш гын, коленат кертеш. Самуил аважын шӱм эмжым вӱдыш чӱчыктарен
пуыш.
— Те немычла кутыреда?— йодо Вачи деч.
— Мый школышто туныктем,— вашештыш тудыжо.
Немыч таче эрдене пирым сонарлаш лекме гычак ойлаш тӱҥале.
— Вуеш ида нал, кертыда гын, шуэнрак ойлыза. Мый кутырымо йылмым пешыжак ом
пале.
— Я-я,— ыштале весыже.
Самуилым ончыктен, "Сарыште лийын?" йодо.
— Уке, тудо сар деч вара шочын.
— Мый айдемын пирыла урмыжмыжым 1944 ийын кеҥежым колынам. Туземец-шамычын
янлык
я кайык йӱк дене оҥарен моштымыштым тылеч ончыч шинченам. Инаненам уке
тидлан,
каласен ом керт.
Мыйым, ужар йочам, манаш лиеш, тудо ийын армийыш нальыч. Изишак туныктышт
да
Восточный фронтыш, Белорусий кундемыш колтышт. Тушто тунам немыч армий неле
положенийыш логалын: Могилев, Витебск, Минск олалам коден, Польшо границе
дек чакнен. Немыч армийлан тиде мланде стратегический йӧнанлан шотлалтын.
Гитлер, Белоруссийым руш войскалан пуаш огыл манын, Полесье кундемыште кугу
вийым поген чумырен. Тиде — купан, чодыран вер-шӧрым наступленийлан
йӧндымӧ.
Мыланем шукыжак кредалаш логалын огыл. Тудо ийын кеҥежым,числажым ом шарне,
касвел штабыш колтышт. Мый связь ротышто лийынам. Каем тыге чодыра корно
дене, йырваш пӱртӱсым ончыштам. Кайык-шамыч мурат, шкеат умша гармоньым
шоктем. Нимо тыгай-тугай лийшашла огыл ыле. Корнывожым эртен кайышым...
— Шогыза, шогыза!.. — Микале кенета помыжалтме гай лие.— Мыят тиде
кундемыште
лийынамыс. Ала тудын денак вашлийынна?— манят, ала-мом шоналтен шинчышыла
койо.
Вара мутшым шуйыш: мемнан вич еҥан разведгруппынам тушманын тылышкыже,
немыч-шамычын могай да кушто часть верланымым рашемдаш, йылмым кондаш
колтышт. Мемнам
кок сапер ден минер ужатышт. Немыч йӱдым ма, кечывалым ма нейтральный
полосаш
эреак миным кышкен, лӱйкален шога, ракет почеш ракетым колтылеш.
Чынак, Полесье купан да чодыран кундем. Кушто снаряд, бомбо пудештеш, тушто
лакыште вӱд погыненак погына, южыштыжо изи ер гай чумырга. Волгалташ
тӱҥалме деч
ончыч нейтральный полосам сайынак вончышна, тушманын тылышкыже шуна.
Чодыраште
изишак шӱлышым налмек, командирна, лейтенант Зайцев, мылам корнывожышто,
весылан
изиш умбакырак шылын шинчаш, корным эскераш да, шот лиеш гын, "йылмым"
налаш
шӱдыш. Шкеже кок боец дене эше шеҥгекрак кайыш.
Тыге корно воктене шылын шинчем, эскерем. Но, манмыла, ик пий эртен кайыше
уке.
Кечывалат эртыш. Кече касвелыш тайнен. Чытенак шинчем. Пылышемлан кенета
умша
гармонь йӱк солнаш тӱҥале. Уала кокла гыч ончыштам. Немыч салтак ласкан
гына
йолгорно дене топка. Автоматше ӧрдыжтӧ кеча. Эре кидыште лӱяш ямде лийын
нумал
коштын шерже темын ала-мо, вачышкыже лупшалын, умша гармоньым магырыкта.
Мыйын
нерве таранен, кап-кыл чымалтын, шӱм-чон тургыжлана. Вашке шинчыме тура
толын
шуэш. Эртен кайымыж годым йос гай тӧршталтышым, вуйжо гыч автомат приклад
дене
перышым. Немыч тидым шижын шуктен, ӧрдыжкӧ тӧрштен улмаш — автомат приклад
вачышкыже веле логалын. Мыйын велыш савырнен, автоматем чумал шуыш. Тыгай
годым
ушым йомдараш ок кӱл, вес йӧным муын моштыман. Ме немыч дене кидлаваш
пижна. Тиде йоҥылыш мыйым изиш гына илышем дене чеверласымашке ыш кондо.
Немыч кугу капан, виян, тале. Мыйым пызырале, кидше дене логарышкемат шуо.
Пӱрымашемлан тау,
илышаш кечем улмаш. Кидышкем ала-могай пеҥгыде наста логале, пылыштӱҥжӧ
воктеч
шелын пуышым. Ончем, немыч лунчыргыш. Эше ик гана рашкалтен пуышым, ӱмбачем

шӱкал кудалтышым. Кынелын, вуйжо гыч эше йычыктарышым: умшашкыже ончычак
ямдылыме лустырам шӱшкым, кидшым-йолжым пидым, корно деч ӧрдыжкӧ шупшыльым.
Йолгорнышто кучедалме верым тӧрлатышым.
Шинчем, пычкемышалтмым вучем. Мыйын немычем ушым налын, шинчажым
пӧрдыктылеш,
чумедылаш толаша, мӱгыра. Эртен кайыше лиеш гын, колышт манын шижтарынеже,
коеш.
Миен, немычым мӱшкыржӧ гыч сайынак чумальым. Чарныш. Ӧрдыж кӱсеныштем ала-
могай
ӱзгар улмыла чучо. Луктым — немычын умша гармоньжо. Рӱмбалгаш тӱалмеке,
ончычак
кутырен келшыме почеш кок гана пирыла урмыжалтышым. Вашке йолташем тольо.
Пычкемышалтмеке, командир ден кок салтак пӧртыльыч. Шкенан могырыш
тарванышна. Немыч
ынеж кае, чумедылеш. Йоҥгалтарен пыштышна да плащ-палатке дене шӱдырен
кайышна.
Немыч-шамыч ала-мом шижыныт, витне, мемнан вончымо велыш почкаш тӱҥальыч:
минометшо, артиллерийже, автоматше... ракетым колтылыт, содом веле шога. Ик
мина
мемнан воктенак пудеште, йолташна колыш, мыйын шола кидвургем сусыргыш. Кум
еҥлан кок плащ-палаткым ушпшаш логале. Мыйже сусыргышо улам гынат, шкеак
нушкам.
Нейтральный полосаште мемнам шкенан-влак вашлийыч.
— Неужели тиде те лийын улыда?— садет эшеат чот ӧрын, аптыранышын коеш.
Тудо
мыйын шинчаончылнем кызытат конча: какширак, икмарда капан, кужурак-вичкыж
неран, чуяка, шемалгырак шӱргывылышан, шемалге-кӱрен шинчан салтак. Мый ала-
молан
эше тунам "Тиде руш огыл дыр" шоналтышым.
Микале, тарванен, вес пӧртыш кайыш. Изиш лиймеке, сар деч вара салтак
вургем дене сниматлалтме фотокартычкым, умша гармоньым, Йошкар Шӱдыр
орденым кондыш. Фотокартычкым да умша гармоньым немыч ончыко пыштыш, а
орденым кидше гыч ыш мучыштаре. Тудым саде немычым кучен кондымылан пуэныт.
Немыч умша гармоньым, фотокартычкым налын ончыш. "Я-я... Тиде салтак тудак
дыр, гармонемат мыйынак, очыни",—
тиде кастене йот сонарзе тетла ни кутыраш, ни кочкаш ыш тӱҥал. Шкетшым
кодаш
йодо. Но пӧртыштӧ ятыр йӱд марте тулжо йӱлыш.Эрлашыжым Вачим пеленже кодаш
йодо,
но тудлан пашашке кайыман.
— Тыланет кутырымо йылмым лывырташ кӱлеш. Келшет гын, мый полшен кертам.
Путевко
пытымешке, пеленам лияш йодам,— немыч пижын веле.
— Школ директор дене кутырен ончем. Шагатым алмаштыше лиеш гын, кертам.
Кутырен
келыштарена гын, таче кастене толам,— манын, Вачи тудын дене чеверласыш.
Немыч таче чодыраш ыш кай, ялыш лектын кошто, пӱртӱсым, еҥ-влакым
фотографироватлен кошто.

16
Микалат тиде йӱдым мален ыш керт. Ушышто уэш-пачаш эртыше илыш корныжым
ронча.
Шинчаончылно витле ий ончычсо сӱрет. Чылажат радамын шарналтеш. Тунам
сусыргышо
Микалым санчастьыш ужатышт. Тушечын — тылыш, Брянск воктенсе госпитальыште
эмлалте. Кидвурго кадырген кушкын. Гипсым кораҥдымек, тӱҥ врач кидшым
пӱтыркален
ончышто. Вара кенета писын гына пулвуешыже чырала кӱрльӧ. Микале тыгайым
вучен
огыл — шинчаште тулйып шыжалте. Тыге чот корштымым сусыргымо годымат шижын
огыл,
шыри-вури веле коеш. Уэш гипсым пыштышт, адак кок тылзе наре эмлалтмек,
гипсым
нальыч. Кидвурго тугак тулвондо гай кадыр кушкын. Хирургет тугак
савыркаленпӱтыркален ончышто. "Адак кидвургым кӱрлеш мо?" манын, Микале
лӱдын шонен шинчыш. Уке, тиде гана ыш кӱрл. "Ынде сар немыч мландыш куснен,
тый дечет поснат
серлагат, инвалид семын комиссоваена,"— мане.
Тыге сарын пытартыш ийже тӱҥалтыште кумшо группан инвалид мӧҥгыжӧ пӧртыльӧ.
Вич
ий гыч группым кораҥдышт. Ынде инвалид огыл, но сарын косаже эреак шижтарен
шоген. Неле пашам ыштымек але игече вашталтмылан чыташ лийдымын коршта.
Ятыр ий
гыч, ийгот шот дене пенсийыш лекмекыже, кокымшо группым пуышт.
Вачи каслан гына ачаж суртыш тольо. Урокым алмаштыме шотышто школ директор
дене
кутырен келыштарен огытыл. Тудо тидлан шкежат ӱшанен огыл. Шагат шуко, а
йот
йылмым туныктышо шкет веле. Туге гынат кажне кастене ачаж деке толаш сӧрыш.
Немычын кутырымыжым марлаш кусара, марла гыч — немычыш.
Самуил ден немычет таче чодыраш коштыныт. Нимом лӱен огытыл, комплекс гыч
кондымо вилям пирылан кышкен коденыт. Яракида толыныт гынат, немыч
куанышын, кумыл
нӧлтшын коеш. Икмыняр Йӧнеш толшо икмыняр снимкым ыштен. Утларакшым шордо-
шамычым войзымыжлан куанен. Шордыжо тиде жапыште тӱкыдымӧ. Пырдыжыште
кечыше кок
тӱкан, кандаш укшан шордо вуйын тыгат, тугат ончалеш. Самуил тудым лӱмын
унагудышто сакен. Кызытсе жапыште тыгай кугу тӱкан шордо огешат логал. Эн
шукыжо —
ныл-вич укшан, шагалше кудытан.
— Вачи, умыло-я, пленыш логалмекыже мо лийын?— ачаже йодо.
Вачи кусарыш.
— Мо лийын? Тыгай годым мом ыштат? — немыч вашмутлан вуйым ыш шупш.— Штабыш
кондышт, врач ала санинструктор толын, могай медпомыш кӱлмым йодо. Мыланем
тунам
нимо кӱлын огыл. Пеле-пуле йодыштыч, вара полковой штабыш, наҥгайышт, а
тушеч
колонно дене тылыш. Теле вашеш ала-могай чодыраш кондышт. Кушто улына —
нигӧ ойлен огыл, нимом пален огынал. Ме, военнопленный-влак, конвоир да
чодыра начальник-шамыч веле лийыныт. Сар пытымек ме, эше пашам ыштен улына.
Мӧҥгӧ колтышаш
лишан оролымымат, пукшымымат чарнышт. Кузе моштет, туге иле. Илен лекташ
момгына
кочкалтын огыл: шудо вожым, лышташым, емыжым.
Лагерь деч тораште огыл чодыра руышо-шамычын поселкышт лийын. Тушкат
кочкышым
кычалын миен улына. Южгунамже саде поселкышто кӧ пашам муын гын, кочмыла
ыштен
улына: пакчам кӱнчаш, пуйым пӱчкедаш, шудым солаш... Могай паша логалын,
тугайым
ышталтын. Шужышо мӱшкыр чылалан туныктен.
Вот мый ялыштыда ӱдырамаш-влакым ужым. Чиемышт дене поселкысо-шамыч деч
огыт ойыртемалт. Чиемышт денат, чурий сынышт денат тугайракак улыт. Ала ме
тиде кундемыште лийынна, шонем.
— Могай участкыште?— йодо Микале.
— Участкыжым ом пале.
— Тысе чодыраште военнопленный-влакын кок участкышт лиын. Румынат, венграт,

крымский татарат, литовец ден немыч-влакат пашам ыштен иленыт. Иктыже тышеч
тора
огыл, весыже ер воктене.
— Я-я, ер воктене, — пелештышат, йот сонарзе икмыняр жап шып шонен шинчыш,
вара
йодо:— Тора мо?
— Иктаж кумло уштыш лиеш.
— Корно уло?
— Уке, чодыра дене кайыман.
— О-о-о, торарак.
— Тушто кызыт лагерь деч нимо кодын огыл. Руымо чодыра кушкын шогалын.
— Тунемынам, юрист лийынам, ешаҥынам. Кум йочам ончен куштенам, коктынжо
юрист
улыт. Шкенан частный юридический конторына уло.
Путевкышто ончыктымо жап пытымеш немычет Шолеҥерыш Самуил дене коктын миен
коштыныт, пирым лӱеныт. Рвезе-шамычын поктен кондымо рывыжым налыныт.
Лӱйымӧ кажне
янлыкым войзедылын, шкежат снимаялтын. Корныш тарванымышт деч ончыч Микалым
ешыж
дене кудывечыш луктын, шарен сакыме маска коваште воктене шордо вуйым кучен
шогалше войзалтын. Самуил ден Вачим шкеж дек уналыкеш ӱжын. Ӱжмашым колташ
сӧрен.
Самуилже тудлан шордо вуйым пӧлеклынеже улмаш, налын огыл. Пире да рывыж
коваштымат коден. Тудлан тӱҥжӧ войзалтмаш лийын, Картычкым колташ сӧрен,
шокшын чеверласыш.
Почешмут шотеш
Пӱртӱсын кажне пагытшын шке моторлыкшо уло. Ик жап весым вашталта. Илышат
тыгак
вашталт эрта: йога жап, вийвал пагыт да шоҥгылык толеш. Йоча-шамыч кушкыт,
ушым
погат, пеҥгыдын йолымбак шогалыт. Вийвалсыже илышым аралымаште да тудым
кучен
шогымаште тыршат.
Микалын кугу ешыштыжат тыгак. Вачин ватыже кумшо йочам ыштен. Кокытшо
школыш
коштыт. Микале ынде латкандаш уныкан коча. Ивук кодшо ийын шке
озанлыкыштыже уда
огыл сеҥымашыш шуын. Тудат ынде кум уныкан коча. Веран ныл уныкаже уло.
Люба ден
Елунат йочашт ешаҥыныт, нунат вашке кова лийыт. Самуилын гына эше уныкаже
уке.
Кугурак эргыже армий деч вара институтыш тунемаш пурен, тений пытарен,
олаште
пӱртӱс аралыме комитетыште пашам ышташ тӱҥалын.
Микале тиде уныкаж дене утларакат кугешна, кугезе кочажын, ачажын сонарлыме
паша
корнышт дене кая. Ачаж гаяк пирыла урмыжеш, вес янлыкымат оҥарен мошта,
тале сонарзе лиеш. Ийготыш шушо уныка-шамыч шке корныштым ойырен налыныт.
Кӧ ял озанлык
пашаште тырша, кӧ служащий, пашазе, туныктышо лийын, икте врачат уло.
Изиракыштат кушкын шумо семын шке пашаштым муыт тудо.
Самуил ден Вачи кеҥежым Германийыш унала миен коштыныт. Тусо шке шотан илыш
нунылан келшен. Самуилын пирыла урмыжмымжым, вес тӱрлӧ янлыкым оҥарымыжым
лӱмын
пленкыш возен коденыт. Вашке посылке толшаш.
Найжа ачажын конфисковайыме погыжлан компенсацийым налын, чыла эрге-ӱдыржӧ
коклаште иктӧр шеледен пуэн. Вачи ден Самуил Ивук изаштлан ял озанлык
техникым налаш шке пайышт дене полшеныт. Тудат нунын ончылно парымеш огеш
код: то икте, то
весе дене полша. Ака-шӱжар, иза-шольо-шамыч икте-весыштлан эреак ваш-ваш
полшен
шогат. Кӧлан, мом, мыняр пуышашым коклаштышт огыт шотло.
Илыш тудо тугай. Сайже ден ойгыжо пырля коштеш, маныт. Микалынат кугу
ешыштыже
тыгак лие. Шыже велеш ойго тольо. Найжа кеҥеж мучко пӧрт воктене, пакчаште
веле
шогылто. Чӱчкыдын "Ӱнарем уке, чылт алем пытен" манын, вуйым шийын. Арня
наре
киялтыш, ош тӱня дене чеверласыш. Пытартыш корныш уло еш-тукым дене сайынак
ужатышт, капшым мландылан пуышт.
А мемнан тӱҥ талешкылан сеҥымаш кечылан витле ий темме лӱмеш юбилейный
медальым
пуышт. Тудат ынде чот шоҥгемын, мӧҥгӧ воктене веле шогылтеш. Уныка-шамычым
поген
шинчеш да тӱрлӧ йомакым, шке илышыж гыч оҥайым шарнен каласкала. Южгунамже,
эҥерым налын, кол кучаш Ӱшӱт эҥерыш лектеш, тошкем деч торашкыжак огеш кае.
"Кеч
тыге ынде чоным луштарем,— манеш.— Илышыштем кандашле куд тушманым: шымле
кок
пирым да латныл немычым (пирым да сар жапысе немычым эн кугу тушманеш ужеш)
—
сеҥенам, латкум маскам налынам (тудыжым тушманлан огеш шотло). Тушман чот
гыч
ончаш гын, эше кок ийжым, кандашле куд ий мартеже илем чай."— ышталеш.
Юмо пӱрыжӧ!



101296
************************************************************************
10—12
Палыме лийына: у лӱм
Маргарита Изиланова
Самырык поэтесса Маргарита Изиланова Пошкырт Эл, Калтаса районысо Кожлаялеш
1977
ий 26 октябрьыште шочын. Тӱҥалтыш кум классым шке ялыштыжак тунем лектын,
вараже
шинчымашым Амчемучаш школышто налын. 1994 ийыште 11 классым пытарымеке,
Бирск
оласе пединститутыш пурен.
Эн первый почеламутшо аважлан пӧлеклалтын. Тудым "Кугарня" газет 1994 23
декабрьыште савыктен. А почеламутым возаш 11 классыште шӱмаҥын. Тулеч ончыч
кӱчык
мыскараже-влак "Ямде лий" газетыште лектыныт.
"Ончыко" журналыште лекше тиде сылнымут аршашыже але икымше. Маргариталан у
порсын кумылым тыланен, ме тудо шке шӱшпык укшыжым муэш манын пеҥгыдын
ӱшанена.



101496
************************************************************************
10—14
Критике
Илыш воштончышна могайрак?
Ӱстел йыр шинчын мутланымаш
Литератур — илышын воштончышыжо, маныт. Тиде тыгак, очыни. Илышыже таче
могай
мемнан, могайрак саманыште илена — чыланат палат, шке коваштышт, пагарышт
дене
шижыт.
Могайрак вара тачысе сылнымутна? Ончылно каласыме ойнам тудо таче сула мо?
Да
сулышаш мо? Журналналан шымле ий темме ийын тидын нерген мутланаш шонымаш,
кумыл
шочо. Вет "Ончыко" тӱҥалтыш гычак литературнан воштончышыжо лийын, да тыгак
лийшаш, очыни. Кеч-могай у произведеният эн ончыч тудын помышешыже ош тӱням
ужеш.
Сылнымутын тупрӱдыжӧ — прозо, але тудым кызыт утларакше "лудыш" малдалыт.
Прозо
— литературын ик тӱҥ жанрже. Тудыжо кызыт могайрак? Марий лудшо-влаклан
писатель-влак мом темлат? Кузерак вияҥеш, да вияҥеш мо тудо? Лач тидын
нерген мутланаш редакцийыштына "Йыргешке ӱстелым" погышна. Марий книга
издательствын пашаеҥже писатель Вячеслав Абукаев-Эмгак, "Марий Эл" газет
гыч писатель Юрий ГалютинЯлзак, В.М.Васильев лӱмеш наукым шымлыше
институтын шанчыеҥже критик-литературовед Аркадий Васинкин тудын йыр шинчаш
кумылаҥыч, тидын шумлык шонымыштым, чон
ойгыштым, куаныштым луктын каласышт. Ӱстелоза, мутйогын виктарышыже мый,
журналыште прозо (лудыш) отделын редакторжо, Геннадий Алексеев лийым.

Алексеев. Тачысе марий сылнымут, лудыш нерген мутланымына годым тӱҥ шотышто
периодический печатьыште — газет ден журналыште савыкталтше произведений-
влаклан
эҥерташ возеш, очыни. Молан манаш гын, верысе книга савыктыш, ынде идалык
наре
лиеш, очыни, ик книгам веле луктын керте. Тӱҥ Марий савыктышна реформо тура
савыртыште сапналтын возын. Садлан ты сомылым шке вачӱмбакышт, вичкыжрак
помышышкышт газет ден журнал-влак налыныт. Йӧра, кеч "Ончыкыжо" кызыт тылзе
еда лектын
шога. Но тудынат корныштыжо пытартыш жапыште тӱрлӧ авыртыш-чарак ятырак
уло,
садлан журналын черетан номерже-влак, варашрак кодын, ош тӱням ужыт. Тиде
черым
тӧрлымӧ семын, тӱҥ марий газетна — "Марий Эл" — сылнымутлан, лудшылан
пытартыш
жапыште кугу верым ойыра, газет аҥажым ок чамане.
Галютин. Чынак, ме чыланат ик пашам шуктена, икте-весылан полшыде ок лий.
Мыланна шукынак возен шогат, савыктымынажат шагал огыл. Мо оҥайже, кызыт
ондак ручкам
лушкыдынрак кучышо-шамыч, утларакше илалше-влак, возышо радамыш лекташ
тӱҥалыныт. Икмынярыштым лӱмышт денак каласен кодымем шуэш. Налына Платон
Афанасьевичым. Тудо газетышке ондак возкален шоген: тӱрлӧ заметкым,
статьям, шке шонымыжым... А вара тӱҥале илыш корныжым радамлен серыме
пашам. Тений повестьшын кок
ужашыже савыкталте, кызыт кумшым амалкала. Пешак оҥай айдеме. Илыш опытшо
дене
тудо ондак возен моштыдымыжым налеш. Конешне, изишак полшыде, возымыжым
тӧрлатыде ок лий. Тӱҥжӧ — айдеме пашам ышта, возаш кумылжо кугу. Вес чолга
авторна —
Валерий Рыбаков-Сӱзлеҥер. Тиде лӱмым мыяк почынам, манын кертам. Тылеч
ончыч почеламут дене толашен, тесте дене возымыжат уло. Тидын марте ойлат
ыле: кунжо нимолан тунар огеш волгалт, так тӧча огыла. Мый шкеж денат ятыр
гана вашлийын кутыренам. Профессийже дене — инженер, илышыште ятыр ужшо,
ушым погышо айдеме.
Ручкамат кидыштыже пеҥгыдын куча. Ончалза: ойлымаш почеш ойлымашым конда,
ятырже
ош тӱням ужыныт, лудшо-влак декат шуыныт. Удан огыл аклат вет. Яков Егоров
икмыняр ий ончыч йоча-влаклан оҥай почеламут книгам пӧлеклыш, а кызыт тудат
прозылан
пижын. "Кочегарын дневникшым" икмыняр номерыште печатлышна. Мемнан-влак
планеркышто ойлат: тидын марте але почылтдымо талант кокла гыч теве кӧ
лийын кертеш.
Мо-гынат, ме, возышына-влак уке улыт манын, ӧпкелалтын каласен огына керт.
Улыт,
лектынак шогат, серат.
Алексеев. Чынак, тидыже "Ончыкыштат"пытартыш жапыште палдырнаш тӱҥалын.
Тений
гына кумшо номерыште Василий Филипповын "Элнет воктене" повестьшым
савыктышна,
теве тиде книгаштына Михаил Павловын "Пире Микале" повестьшым лудшына-
влаклан
темлена. Нуно литературышто йӧршын у еҥ улыт. Кугу ийготан, шке шотан ӱмыр
корным илен лекше-влак, тыгодымак возаш тӱҥалше-шамыч радамыште шогат.
Галютин. А молан нуно тиде пашалан пижыныт? Мыйын шонымаште, кумылышт,
возаш таратышыже тыгай: мый могай-гынат ӱмыр корным эртенам, илышыште
моткоч шуко ужаш
логалын, вот тиде ужмемжым, илыш корнем почын пуэм, маныт. Нуно сылнымут
пашан
ойыртемжым, йӧнжым да мойн пеш кугунак шымлен, тунемын, радамлен шогышо
огытыл.
Литературышко шке шотышт, шке корнышт дене толыныт — самородок улыт манаш
утларак келша докан. Илыш кеч-кунамат туге савырна, тугай сюжетым пуа —
ушет кая.
Садлан нуно сылнымут акыл укештым илышын оҥай сюжетше гоч почын пуымышт
дене сеҥат.
Алексеев. Икманаш, литературышко у тукым толын. Ме такшым самырык-влакым у
тукым
манаш тунемынна. А тыште йӧршын ӧрыктарыше — самырык огыл, а кугу илыш
корным
эртыше, шуко ужшо, илышын сайжымат-осалжымат, нелыжымат-йӧсыжымат,
шерыжымат-кочыжымат палыше тукым литературыш толын. Нуно тӱҥ шотышто шке
ужмышт нерген возат, серымышт мемуар шотанрак улыт.
Васинкин. Кугу ийготан-влак, ручкам кидыш гына кучышо-влак, возаш
тӱҥалыныт, маныда. Арам огыл, очыни. Тиде йӧршынат так огыл. Молан манаш
гын, мемнан кызыт
ала-могай шужымаш уло. Ме огына пале шкенан историйынам, ме огына пале, мо
лийын, кузе тыглай еҥ-влак иленыт. Пычырикшым шинчена ме, но тӱрлӧ
партархив да
мойн, южо документла гоч гына. Меже чын илышым палынена. Тидым лач тудым
илен
лекше-влак веле каласкален кертыт. Садланак, очыни, кидышкышт ручкам кучат.
Алексеев. Мо ужмыштым, чытен лекмыштын каласен кодынешт. Тидым нуно ала
ондакракат ыштен кертыт ыле, но йӧнжӧ лийын огыл, эрыкым пуэн огытыл дыр.
Кызыт ужыт —
ышташ лиеш. Тидыжым тӱҥалше-влак шотышто веле огыл, а лӱмлӧ писатель-влакын

творчествыштыштат кызыт палемдаш лиеш, очыни.
Ончалза теве, пытартыш вич-куд ийыште мынярын тыгайрак мемуар сынан
произведений-влакым возышт: Арсий Волков, Осмин Йыван... Кызыт журналыштына
тиде пасум
Владимир Любимов куралеш. Сылнымутышкына такшым пешак оҥай йогын пурен
кайыш.
Васинкин. Тӱҥалтышыжым содыки Ошэл Васли ыштыш докан. Могай неле илыш
корным тудо илен лектын, но айдеме чурийжым, сылнымут сын-кунжым йомдарен
огыл. Але налына Ваниамин Ивановын "Ава шӱмжым". Мом гына тушто огына уж.
Тусо гай илыш пӧрдемым нигузеат шонен луктын от керт.
Алексеев. Пеш тура каласышыч — шонен луктын от керт. Но, викшым ойлаш гын,
Вениамин Ивановым тачысе тӱҥалше автор-влак дене, "Ава шӱмым" нигузеат
нунын возымышт дене тӧр шындаш ок лий. Тидыже сылнымутан произведений гын,
молышт шотышто
мый чылт тыгежак каласаш ӧрам. Йӧра: возышо — воза, лудшо — лудеш. Манмыла,
мом
темлат, тудым нелат. Но тока гына палемден каласен кайыме у еҥ-влакын
возымышт
марий сылнымутнам пойдараш полшат мо? Адакшым тушто редакторын кидше
палынак шижалтеш. Кызытсе руш литератур, моло калык-влакын сылнымутышт дене
таҥастарен ончалаш гын, меже могайрак кӱкшытыштӧ улына, могайрак корным,
кузерак такыртена?
Мутйогыннам мый тиде велышкыла савыралнем ыле.
Галютин. Мочол палалтеш, ондакысе да кызытсе сылнымут критик-шамыч марий
прозо
нерген ойлымышт годым эреак руш да совет классикылан, чек вес вел кугу
роман-шамычлан эҥерташ тӧчат, эре таҥастарат: кузе ме возена да кузе моло-
шамыч возат?
Тиде мыланем эреак нӧшмӧ пырче дене кечым таҥастарымыла чучеш. Таҥастараш
лийдымым молан таҥастарашыже? Сылнымутшо мемнан дене, поснак прозыжо,
пеледаш, атыланаш, классикын йодмыж кӱкшытыш вуйым лукташ гына тӱҥалын
улмашат — С.Чавайнын
"Элнетше", М.Шкетанын "Эреҥерже", Шабдар Осыпын, Я.Элексейнын мутсаскашт
южышт,
тунамак возышо влакым властьын соцреализмже чылаштым стройыш шогалтен,
пылыштӱҥ
воктек пистолет йытырым виктарен: "Тыге возаш тӱҥалыда умбакыже, а туге
огыл!"
Тетла "Кугу сарын тулыштыжо" (тиде романым Н.Лекайн фронтышто улмыж годым
тулвӱд вошт эртен возен, ужаш дене Марий писатель ушемыш колтен шоген,
сандене ты
произведенийым нигузе властьын идеологийжылан келыштарыме манаш ок лий.—
Ред.),
"Кугызан вуй", "Кугезе мланде" гай, Вениамин Ивановын романлаж гай
произведений-влакым ынде огына уж чай. Вет нуно властьын официальный
идеологий кӱлешлыклан
возалтыныт. Эртен кайыш тыгай жап. Тиде пагытыште сайжат, удажат шуко
ышталтын,
манаш перна, марий сылнымутышто лудаш йӧршыжат, лудаш йӧрдымыжат лие, ял,
ола да
интеллигент прозо... Ушет кая технике да компьютер пагыт, вес цивилизацийын
мемнан цивилизаций деке лишемме жап — кеч тидын нерген ынешт ойло, но вес
измерений
нерген ойлымет йомакла ок чуч. Но вот могай жанр лектын кая курым ден курым

тӱкнымӧ тулойып ылыжме деч вара? Молан кугурак ийготан-шамыч кызыт у-уге
литературышко толыт? Вот саде официальный манме литературет ала нунын ончыч
возышашыштым темден шоген, садлан нуно волгалтын кертын огытыл. Ала-могай
чапле произведений-влак шочын кертыт ыле да... Вот ынде мемнан гайрак
ийготан-шамычет илышыштым кызыт серен кодынешт, садлан кидышкышт ручкам
налыныт.
Алексеев. Тиде тукым, тиде йогын литературышко арам огыл тугеже толын? Кӧ
пала,
ала сылнымутлан, ала-могай у жанрлан нуно изеҥер гай тӱҥалтышым пуат?
Галютин. Тугак дыр Тиде йогынжо ала иктаж кумло ий ожнак йончешташ тӧчен,
но тудым официальный манме литературет кырен шынден, шарлаш, вияҥашыже
эрыкым пуэн
огыл. Мутлан, марийын историйжым налаш. Могай тӱкыдымӧ лончо але тушто кия?
Тидыже Геннадий Гордеевын возымаж гычат кунар-гынат коеш. Вара финн-угор
тӱня ончымаште. Кузерак тӱрлӧ калык коклаште вашкылна вияҥын толын але
лушкыдемын, молан, калыкше-влаклан могай поргем гоч вончашышт логалын?..
Темыже, проблемыже —
пытыдыме. Саде тошто сылнымут мастар-шамычет, кынелын, кидышке уэш ручкам
кучен
кертыт гын, тиде официальный манме литературет деч кораҥын, кепшылже деч
утлен
возаш тӱҥалыт гын, ала-могай чапле произведенийлам пӧлеклат ыле дыр. Ынде у
тукымым вучаш перна.
Абукаев. Юрий Ивановичын кутырымыжо моткоч оҥай. Тидын нерген кызыт йӱкын
ойлаш
кӱлеш. Но мый икте дене нигузеат келшен ом керт. Тунамсе возымым чылажымак
официальный литератур манаш ок лий. Мо-гынат тушто реальный илыш
ончыкталтын, мо-гынат тушто авторский позиций уло. Саде официальныйышкыже
тӱрлӧ шанче, туныктышо, критик-влак луктыныт, туге савырен пуэныт? Мый лач
тыге шонем. Мутлан, "Кугызан вуйышто граждан сар пагытым ужына. Автор
моткоч ӱшандарышын, илыш гычак
налын сӱретлен ончыкта. Теве иза дек шольо вуяваш шогат, моло эпизод,
ситуаций-влакат ту пагытым рашемдат. Авторын религий деке отношенийже гына
саде официальный манметым ушештара. Юзыкайн тидым ала шке шонымыжо, чонжо
ваштареш каен серен? Тиде шижалтешак. Вот пытартыш жапыште лекше у лӱм-влак
нерген ойлышда. Геннадий йодышым чын шындыш — мо тиде? Сылнымутан
произведений але мемуар, документалистике але эше ала-мо? Ала чылажат
иктышке ушнен, але икте-весышт деч ойыралтын шогат?
Галютин. Тиде йогын але умбакыжат каяш тӱҥалеш. Тушто кычалаш тӱҥалат гын,
и
публицистикым, и художественностьым...— чыла муат. Но лудаш оҥай, сандене
меат
чытена да печатлена, лудшо деке шуктена.
Абукаев. Но тыгодымак Писатель ушем член але тиде лӱмым пашашт дене сулышо-
влак
шагалрак возаш тӱҥалыныт.
Абукаев. Туге шол, шыпланеныт да... лыпланеныт гын веле? Кызыт возышо гыч
мыняр
лӱмым каласен кертына? Ик кидысе парнят сита дыр. Ны у лӱм уке, ны кугу,
чапле
произведений ок шоч.
Галютин. Ойлышым вет, ондак перам кучаш шонен коштшо-влак кызыт лектыныт,
тарваненыт.
Алексеев. Ала нуно лач сылнымутышто ты яра веретым, вакуумым темаш пижыныт?
Абукаев. Вот чын ойлет. Вакуумым темыман. Романым, повестьым возышо уке
гын, яра
вер ала-мо весе дене темшаш. Тудыже сылнымутышто веле коеш мо? Илышыште кеч-
мом
нал — чылажат тыге ышталтеш, тидым ужат. Мутлан, ик ий ик тӱрлӧ емыж-саска
ок
шоч, олмешыже весе умен кушкеш. Тений теве вишне шагал, а олма пешак тале.
Кызыт
пире пошен, манеш, садлан вес пайдале янлык, мераҥымак налаш, шагалемын.
Васинкин. Тиде — илыш закономерность.
Абукаев. Но тыгодым садак ончалаш кӱлеш: чынжымак, мо тугай художественный
произведений, да мо мемнан периодический печатьыште савыкталтеш? Мый гын
тыге манам: мо кызыт "Марий Элыште" лектын шога, утларакшым, кеч-мом
ойлыза, тиде всетаки сылнымут деч тора. Садлан дыр тушто, тидым умылен,
чылажымак повесть але
ойлымаш манын огыт лӱмдӧ, "Илыш йыжын", "Илыш гыч" малдалыт.
Галютин. Но тиде курымашлык огыл...
Абукаев. Туге гынат сылнымутан произведений марте кӱын шуын огытыл, а ме
нуным
"Сылнымут аланыште" манме лаштыкыште ужына. Вет сылнымутын шке законжо-влак

улыт, ойлымашын ма повестьын — шке жанр ойыртемышт: тӱҥалтышыже, действий
вияҥмыже, завязке ден развязкыже, манына.
Галютин. Тидым нуно чыла пудыртыл толыт, нимом огыт ончо. Но возымыштым
лудыт,
оҥай.
Абукаев. Кеч-кузе лийже, кеч-мыняр оҥай лийже, но сылнымутан
произведенийыште
жанр йодмым, тудын законжо-влакым шуктыманак. Кеч-кӧ возышыланат тидым
ышташ
тыршыман. Мый умылем: кӧ перам кучаш гына тӱҥалын, тидым ыштен ок сеҥе.
Тудын
художественный опытшо уке, шымлымыже, тунеммыже лийын огыл. Кеч тудо ала-
могай
кугу, оҥай илыш корным чытен лектын. Да тидым кудло вич-шымле ийышке шумеке
ышташат огеш тӱҥал, тунеммыжат ок шу дыр. Садлан нуно палыме автор семын
сылнымут
илышыште огыт код, конешне. Тыгай-шамычше эре лийыныт.
Васинкин. Вот шол, кызыт гына огыл, ондакат лийыныт. Ме чыланат Блокым,
Пушкиным, Лермонтовым, Есениным да шуко молымат палена, а нунын воктенышт
кунарын эше
лийыныт?
Галютин. Молан тынар мӱндыркӧ кайыман? А Колумб йыр илымыж годым мочолын
пӱтырналтыныт? Нунат сылнымут историеш кодын огытыл. Шке пашаштым ыштеныт
да йомыныт.
Алексеев. Пеледыш шкетын кушкын ок керт. Воктенже шапалгыракшат лийыт,
торшудыжат поша. Талантан, лӱман еҥ-влак йырат тыгак. Тудат шкетын гына
илен, пашам ыштен ок керт. Ожнырак ойлена ыле: писатель обществыште ила
гын, общество деч эрыкан лийын ок керт. Тидын нергештат тыгак каласаш лиеш.
Абукаев. Но тыгодымак, кеч периодический печатьымак нал, сайын возышо
писательна-влак, чын сылнымут йӧршынак уке, манаш ок лий. Мыйым Феликс
Майоров куандарен
шога. Тудат илалше, литератур теорийлан тунемшат огыл, но возымаштыже
чылажымат
шотышко налын, чапле художественный произведенийлам серен шога. Налаш тений
"Ончыкеш" савыкталтше "Шӧртньӧ" повестьшымак. Кажныж дене писатель лӱмым
сула, кушмыжо, вияҥмыже коеш. Кӱсеныште Писатель ушем член билетше уке
гынат, тале сылнымут мастар марте кӱын шуын.
Васинкин. Тый тыште, Вячеслав, дилетант да профессионал шот гыч мутым
тарватышыч.
Абукаев. Уке, чылт тыгежак огыл. Кызыт возен шогышо, тӱҥалше-влакым мый
чылаштымак дилетант улыт манын ом ойло.
Васинкин. Мый садак тидын шотышто рашемдынем. Дилетант манмаште ме ала-кузе

ӱлыкӧ шынден ойлымо семын умылена. Вот уло писатель-профессионал. Шке
манметла,
писатель ушем член билетым кӱсеныште нумал коштшо гына огыл, а чын
писатель, тидым пашаш дене сулышо, пӱртӱсын пуымо мастарлыкышт дене тыгай
улыт. Тудо возыде
огеш керт. Вот тыгай айдемым мый шотлем писательлан. Чынак, тудын
шонымашыже —
сылнымут дене шонымаш, образ дене шонымаш. Улыт дилетант-влак. Нуно тожо
палат:
кузе возалтеш произведений, мом ыштыман тидлан, но чынжымак сылнымутан
произведенийым кӱктен луктын огыт сеҥе. Нуно утларакше шӱм дене огыл, а уш
дене возат.
Мемнан южо дилетантше калык писатель мартеат кушкын шуын.
Алексеев. Тышечак вара литературыштына "серость" манмет поша. Садлан ала
марий
сылнымутна Россий кӱкшытышкӧ нӧлталтын, кӱлеш семын вияҥын ок керт? Иктура
лакемын, пижын шогалме гай чучеш кызыт...
Васинкин. Тӱрлӧ писатель погынымашлаште кызыт шуко ойлат: вот мемнан
прозына,
сылнымутна кумлымшо ийласе кӱкшытыштак шога. Тиде йӧршынат тыге огыл. Тунам
ик
кӱкшыт лийын, а кызыт йӧршын весе. Вет чылажат илышыште вашталтеш. Вара
жанр шотышто... Чын палемдышда. Да, уло литературын шке законжо. Но жанр
ойыртемат, саде закон-влакетат вашталтын шогат, тудо ала-могай кӱэмалтше
огыл. Налына теве,
мутлан, Лев Толстойын "Война и мир" романжым. Тиде ик кӱкшыт. Пушкинын
"Евгений
Онегинжат"— роман, но почеламут дене возымо. Ынде нуным таҥастараш лиеш мо?
Паша
книга кӱжгытыштӧ да мойн огыл, а кузерак, могай йӧн дене да тичмашын мо
авалтен
кертын автор ончыктымо пагытым. Роман — пешак сложный, шуко йыжыҥан
произведений. Теоретический шинчымаш деч посна тыгайым возаш шичманат огыл.
Повесть — тиде ик айдемын пӧрымашыжым ончыктышо произведений манына. Такшым
мемнан марий
прозышто автор-влак шукыж годым возымаштышт шке пӱрымашыштым, шке илышыштым
налыт. Повесть жанр мыланна утларак келшыше докан. Но ойыркалаш пешак неле:
вот
тиде роман, а тиде повесть. Мутлан, Шолоховын "Судьба человека" ойлымашыжым
налаш. Мо тудо: ойлымаш, повесть, роман?
Алексеев. Кызыт возышо-влакын лач тидак палдырна докан. Южо произведений
лудат
да ӧрат — мо тиде тыгай? Ала кужу ойлымаш, ала повесть... А романже
кужемдыме
повесть гай. Аркадий Афанасьевичын ойлымо пример гайже марий сылнымутыштат
уло,
мутлан, Лекайнын "Кугу сарын тулыштыжо" да Матюковскийын "Сеҥымаш корно
дене".
Но меже тидын нерген огыл ойленас, роман почеламут ден возымат, тыглаят
уло. Но
нуно профессиональный, чынжымак сылнымутан произведений-влак улыт, возалтме

йӧнышт гына тӱрлӧ. Таче ме сылнымутан произведений нерген ойлена, ала
тудыжо таче суремеш, вишкыдемеш, шапалга манын тургыжланена.
Васинкин. Вот адакат ме ойыркалаш тыршена: тиде сылнымутан произведений, а
тиде
— уке. Манамыс, тидым ышташ моткоч неле да лӱдыкшӧ. Южгунамже утыжым
моктымашат
коеш. Теве Валентин Колумбымак налаш. Кызыт мый, тудын творчествыжым
икмыняр ий
дене шымлен шинчымек, шоналтем: а тудымат утыждене нӧлтал колтен огынал?
Талантын вийже — шке пагытым ончыктымаште. Колумбат — шке пагытшын
икшывыже. Тудат
"Комсомольский билет гыч" тӱҥалын, заказ почеш возымо почеламутшо-влакат
шукак
улыт. Тидым тудо шкежат шижын. Садлан сатир сынан произведенийлам
возымашкат
куснен. Тыге тудо ваштареш шогалаш тӧчен: властьым кучышо, тунамсе
идеологий
ваштареш... Тунамак шкеак шкеж дене ӱчашаш тӱҥалеш. Кеч-могай писателят,
ала-могай кӱкшытыш шумеке, тидын нерген шонаш тӱалеш дыр. Сандене кызыт
возышо-влаклан
мом тыланен каласет манын йодыт гын, мый тыге каласем ыле: таче ручкам
кучен
шичше писатель-профессионал эрласе нергенат, ончыклык нергенат шоналтышаш.
Галютин. Чынжым каласаш гын, заказ почеш возымо, жаплан келыштараш тӧчымӧ
пешак
шуэн сылнымутан лиеш, ала лийынжат ок керт.
Абукаев. Улыт тыге возышо-влак тачат, нуно литературышто эре лийыныт,
очыни. Налына ик эн талын возышо Юрий Артамоновымак. Ятыр сай
произведенийым марий лудшо-влаклан пӧлеклен, нимом ойлаш. Перестройко жап
илышыш пураш тӱҥалмеке, тудо эшеат утларак чот талеште, очыни. Тидым мый
возымо кугыт дене маннем — моткочак шуко возаш тӱҥале. Кызыт тудо
идалыкыште мыняр повестьым воза, ом пале. Газет ден
журналыште ятыр печатлалтеш. Тидлан тудым моктыман да куаныман веле.
Васинкин. Адакше тӱрлӧ жанрыште шкенжым кычалеш. Илалше ман, ласкан, тошто
семын
возен ок шинче. Уло тудын кызыт криминал ойлымашлажат, детектив шотанжат...
Абукаев. А пытартыш жапыште тудо "Койдарчык повесть" манме жанрыште шкенжым
тергаш тырша. Пытартыш вич-куд ий жапыште возымыж гыч сай могырым, оҥай,
чыла шотыштат тиде жанрлан келшыше произведенийжылан "Каза шӧр" повестьшым
шотлем. Вара
"Качыйӱышыжӧ" уда огыл. Нуно тиде жанрыште шкеныштым сулат. Но писатель ала

утыждене вашкымыжлан, ала тиде жанрым шке семынже пӱтыралаш тӧчымыжлан
пытартыш
жапыште возымыжо ты радамыш ок пуро, чын, реальный илыш дене йӧршынак
келшен
огеш тол. Мый поснак палемдынем "Ончыкеш" печатлалтше "Суоми мландыш
кайынем" да
"Марий Элыште" лекше "Окмак Йыван" повестьлажым. Нине кок произведенийым
реальный илышым сатира могырым ончыктымо художественность могырым нигузеат
умылен ом
керт. Тугак пытартыш жапыште возымо ойлымашлажат чонышко миен огыт шу. Мый
лудшо
семын кеч-могай произведенийыштат ала-мом уым ужнем, мом-гынат пален
налнем. Писатель тудлан писатель — тыглай еҥын уждымыжым илышыште ужын да
почын пуэн моштышаш. Но кунам сылнымутан произведенийыште возат: вот мемнам
шымле ий индыреныт, ондаленыт, шӱкшын иленна, шымле ий мемнан умшам
петыреныт — тидым тетла
лудмат, колмат ок шу. Чыла тидыжым ме лу ий ожнысекак кажне газетлаште
лудынна,
йыгыжген шуынна. Тачат тидым ойлат гын, поснак художественный
произведенийыште,
лудмо огыл, кидышке кучымат ок шу. Тиде ны художественность, ны
публицистика
огыл.
Васинкин. Каласышым вет: ручкам кучен шичше еҥ, эн ондак ончыко шоналтышаш,
писатель умбаке ужын моштышаш. Тидымак тудо лу-лучко ий ончыч воза гын,
акшат весе
лиеш ыле.
Абукаев. Произведенийлаштыже Совет власть ийласе илышым вурсышын коеш, но
тидын
годымак манеш: ожно кочкаш-йӱашат, чиен шогалашат лийын. Вара туштак ойла:
кызыт, демократий саманыште, калык нужнаҥын, писатель эн йорло еҥыш
савырнен; кресаньык йӧршын оксам ок уж, коҥгаш киндым пыштен, пакчагӧргыж
дене веле илышташ
толаша. Тышеч мо коеш: авторын шке позицийже, илышым аклен-радамлен
ончалмыже
уке. Тидымат карга, тудымат вурса. Илыш чыным ончыкташ кӱлеш, а шке
шонымым, шке
кумылым лудшылан тушкаш тӧчыман огыл: Ленин уда, Сталин шучко, Горбачев
аҥыра...
Тыгеже ок лийыс возаш.
Алексеев. Вячеслав, ме кызыт чумыр марий сылнымут, тачысе прозо нерген
кутырена,
садлан ик писатель нерген гына кутырышаш огынал.
Абукаев. А чумыр прозыжо, кеч-монат чумырашыже пырче-пырче, кажне возышо еҥ
деч
шога, садлан посна лӱмым каласыде нигузе ок лий. Теве пытартыш жапыште
Алексей
Александров сылнымут мастарлыкшым сайын ончыкта. Мыйын шонымаште, тудын
тӱҥал
пуымо "Шымавуч" йоча книгаже ятыр авторлан ручкам кучаш кумылым пуыш,
очыни. Тудын почеш Зинаида Каткова, Василий Крылов йоча илыш нерген самырык
лудшо-влаклан
могай оҥай книгам пӧлеклышт. Ондакше йоча произведений-влак пешак шуко
ӱшанаш
лийдыме, шонен лукмо лийыныт, кажныштыже воспитательный значенийым тушкаш
тыршеныт. Геройжо — йоча — тӱҥалтыште уда лийын гын, мучаште ушым шындышаш,
тӧрланышаш. А нине авторын возымаштышт чынжымак йоча илыш коеш, Крылов гын
утларакше
шке икшывыжым ончен, тудын илышыжым, кутырымыжым эскерен воза — тиде сай,
ӱшандарыше. Тыгайым ужын, шижын, жапыштыже возен кодыман. Налаш Анатолий
Мокеевын
"Ончыкышто" лекше "Тиде лийын, лийын..." повестьшым. Тудо шке йоча пагытшым
вестӱрлынрак шарнен возен. Лудаш тӱҥальым, вара шеҥгекыла ончальым, покшек
каен
колтышым. Тыгеат, тугеат лудаш лиеш, кажне ужашыже — посна произведений, а
иктешыже — эшеат сай. Шке илышыжым налын, шарнен, радамлен. Вот кузе возаш
кӱлеш.
Галютин. Тыгай произведений-влаклан тӱҥалтышыжым В.Исенековын "Изи Микиже"
ыштыш
докан. Учебник ден хрестоматийлашке теве тыгай-шамычым пурташ кӱлеш. Кӧ
кызыт
воза, мо савыкталтеш, школ программыште тыгай-шамычын кучылтман. Уке гын
кызыт
почын ончалат учебниклам, эртак лауреат-влакым поген шындыме.
Васинкин. А.Мокеев — шочынак писатель, тудо образно шонен мошта.
Александров-Арсак шотышто теоретический йодышым пример дене пеҥгыдемдем.
"Роза" повестьшым налаш. Шукылан палыме мурызо Роза Рыбакован трагедийже.
Произведений сайын лудалтеш, чынак, тудым художественно ыштымо, но жанр
шотышто чылажымак шуктымо огыл.
Илышыште мо лийын, пӱтынек тыгак повестьышке пуртымо ок кӱл ыле. Мутлан,
интим
момент да мойн... Вымысел манмет, ойыркалымаш шагалрак.
Галютин. Сылнымутышто мемнан изишак хирург койыш утенак лектеш. Тиде кызыт
пешыжак шотлан ок тол. Чылаж годым, манам.
Абукаев. "Роза" повесть шотышто эше ешарынем. Шаҥгак каласаш кӱлеш ыле, ала-
кузе
мондалте, тау шарныктышда. Жанрын структурыжым, чынак, тыште чыла шотыштат
шуктымо огыл. Тудо "Повесть" маналтын, тугеже документальный произведений
огыл, а
художественный. Тыште лийын кертеш авторын вымыселже, шонен лукмо герой-
влакат.
Илыш гыч налме еҥ-шамычын лӱмыштым вашталтен пуртыман ыле дыр, адакше
шукышт марий лудшылан палыме улыт. Мутлан Василий Горохов дене вашлийынам
ыле, "Тыге лийын огыл" манеш. Тиде писательын лӱмжым волта. Эше вот мо
мыланем ыш келше: Розан
илышыштыже ик жап йӧршынак ок палдырне. Тиде пытартыш ийласыже шотышто
ойлем.
Автор ты пагытым йолташ ӱдыржӧ Роза Малининан каласкалымыж гыч гына пуэн. А
шкеже тидым шымлен але уке? Орловын тукымжо дене вашлийын мутланен але уке?
Мыйын
шонымаште, уке. Розан колымаштыже титаканже Орлов лектеш, пуйто балкон гыч
тудо
кудалтен. Тыгай годым ала-могай шекланымаш кӱлеш, писатель шкан мерым
палышаш.
Васинкин. Неэтично тиде. Ответственность манметым тоже эрак шижын шогыман.
Галютин. Мый тидым шкем гыч пример дене палемдынем. Горбачев толмо дене
демократий манмет ылыж кайыш. Тунам мыят мокмырвуя ик чаркам подылшо гай
лийым. Ты
шӱлышеш "Ольга сӧснаигым налеш" шочо. Тыште чылажат шкем да авам дене
лийшым возенам. Мӧҥгӧ мийышым — авай шортеш, "Мом ыштенам?" манеш. Мыят еҥ-
шамычым чыла
шке лӱмышт дене, южыштым чын лӱмедышышт дене пуэнам ыле. Тиде литературный
произведений, литературный герой-влак улыт манын, шке титакем касараш
тӧчышым. Кызыт жап тугай — чыла нергенат возаш лиеш. Вот южгунам, саде
"мокмыр вуеш ик чаркам подылын", аҥырген каена ала-мо, лудшылан мом гына
огына темле.
Васинкин. Тиде пеш лӱдыкшӧ.
Абукаев. Шке вел еҥ-влакым возымашкем пуртем да нунылан сайым ыштем,
шонена. Ончет гын, мӧҥгешла веле лектеш.
Алексеев. Кузерак савырнен кертеш тиде — огына шоналте. Писатель воктенсе
еҥ-влакым, койыш-шоктышыштым эскерен, литературный геройын образшым
чоҥышаш.
Галютин. Сандене маннем: художественный йӧн нигунамат ок вашталт. Прототип,
конешне, кеч-кӧн возымаштат уло. Тиде — сылнымут пашан, писательын ик тӱҥ
вийже,
ойыртемже. Сылнымутын шке законжо уло, тудым пудырташ ок лий.
Васинкин. Ответственность мут лекте гын, критике, литературоведений
нергенат икмыняр шомакым каласынем. Писатель лудшо ончылно ответственный
гын, критик возышо
ончылнат, лудшо ончылнат мутым куча. Тиде паша эшеат ответственный.
"Ончыко" тений С.Черныхын статьяжым печатлен ыле. Мемнан критикыште,
пытартыш лу-лучко ийыште, сылнымут нерген огыл, утларакше посна айдемыш,
личностьышко куснат. Критиклан нигунамат личностьышко кусныман огыл. Теве
Семен Черныхын статьяштыже,
палыме критик, литературовед гынат, ныл страницат пелыште мо гына уке:
пазарыште
кечывалвел гыч толшо-шамычын озаланымышт нергенат, ожнысо обком секретарьын
пачерым ужален кайымыжымат ушештара, МарНИИ-н пашаж шотыштат, шылталыме,
ӧпке мут
шокта. Лач критике да литературоведенийже нерген веле кок-кум обзац дене
серлагыме. Икте-весым титаклылаш ме моткоч йӧратена. Тыге илен, шот огыл,
паша ок вораҥ. Икте-весылан кӧранымаш, орлымаш айдемым кочкеш веле. Могай
илыш — тугай литературна, искусствына. Ваш-ваш пуредыл кийыме огыл, а марий
культурна, сылнымутна кузе вияҥаш тӱҥалеш, ончыклык нерген шоныман. А
тудыжо садак вияҥаш тӱҥалеш. Историйым шарналтыза: ала-могай пагытыште
возышо-шамыч иканаште ылыжын шукемын каят.
Алексеев. Чынак, кажне пагытын шке писательже, летописецше манаш моли, уло.
Тидыжым кажне лу-лучко идалык коклаште ужаш лиеш. Колымшо-кумлымшо ийла
С.Чавайнын, М.Шкетанын, Мухинмытын, Олык Ипайын, Шабдар Осыпын лӱмышт дене
волгалтын;
ныллымше-витлымше ийла — Н.Лекайнын, Дим.Орайын, Тыныш Осыпын дене,
кудлымшешымлымше — Вениамин Ивановын, Юрий Артамоновын, Валентин
Косоротовын дене...
Шымлымше-кандашлымшыште сылнымутыш у толкын лупшаште: Вячеслав Абукаев,
Валерий
Бердинский...
Алексеев. Но тыгодымак йомдарымашнат ятырак. Кушто улыт да мом кызыт возат
Вениамин Микишкин, Юрий Байгуза, Валерий Аександров. Волжск вел гыч моряк-
курсант
Василий Краснов пеш оҥайын возаш тӱҥалын ыле. Геннадий Гордеев пӱтынек
драматургийыш кусныш, а прозыжат тудын шуко сӧрышӧ ыле вет. Йӧршынак йӱкышт
йомо Аксай
Савельевын, Алеко Юзыкайнын... Кызыт илалше-шамыч литературышко толыт,
манына.
Но нуно кунарак ыштен кертыт? Самырык-влакше кушто улыт? Вет ик у лӱмымат
кала-сен огына керт.
Васинкин. Конешне, тиде тургыжландарыде ок керт. Но, мыйын шонымаште, тиде
жапат
возышо-влакым шочыкта. Кеч-могай пагытым тудо жапыштак ончыкташ неле. Теве
икмыняр ий эрта, йӧршын вес семын возаш, ончен-аклаш тӱҥалыт, у автор-влак
толыт.
Алексеев. Юмо полшыжо ыле. Уке гын теве тений Олык Ипай лӱмеш премийым
пуашат
возышо самырык марий кокла гыч нигӧм муын огытыл, манеш. Пытартыш кумло-
нылле
ийыште сар темылан, возымо военный прозо манына, да ял илышым ончыктымо,
деревенский манаш келшен толеш дыр, пеш вияҥын ыле. Кызыт возышо-влакшат
кычалме
корнышто улыт дыр. Теве Ю.Артамоновымак налаш. Каласышна: тудо детектив,
криминал темыланат возаш тырша. Айдеме пашам ышта. Кызыт ала тугайыш
шуынна: чыла эртыме корнынам, мом ыштен оптымынам у семын аклен, радамлен
налме пагыт толын?
Лишыл жапыште сылнымутна тиде йогын дене вияҥаш тӱҥалеш дыр.
Васинкин. Кажне автор воза тудын нерген, мом шкеже сайын пала.
Абукаев. Туге гынат кажне произведенийыште айдеме лийшаш.
Галютин. Кунам ужалтын мемнан прозышто руш классикысе прозын гае чон почын
кутырымым, а? Ме шкенам туге чот ӱлык волтен колтен улына — ой, серашыже
серем да,
властьлан келша да печатлалтшак ыле... Пуйто ме айдемат огынал веле: кугу
монолог-шамычым пӱчкеден луктына, философлык шонымашым вускемдена, эн
умылаш лийе
примитивымак веле кодена, ондакак налме схеме почеш. Мо уло? Йӧра — ял, да
кузе
тудым почмыжо? Да почмо мо тиде темым? Эре-эре ниялтыл гына лекме. Йӧра —
оласе
повесть, йӧра, кукуруз пьесе, шелкопряд марте, йӧра — ойлымаш. Ойлымаш,
очыни,
шке куатше дене мемнан дене эн кӱшнӧ шога, але марте кӧ иктаж мутым
пелештен ойлымаш нерген? Икманаш, эн кугун вускемдылме книга-шамыч лектеден
шогеныт. Кӧ
кӱшкырак вуйым луктын гын, йол гыч шупшын волтымо. Вот мо оҥайже: возышо-
шамыч
шкеныштым шке нужна прозыш волтен колтеныт. Эре табу озалана. Табужо деч
лачак
эзоп йылме полшымо дене веле кораҥаш тӧчымӧ, но тиде йӧнжӧ возышылан палыме
гын,
лудшыжо рончен моштен мо? Теве Вениамин Микишкин ик чапле статьям "Ончыкеш"
печатлыш, литпремийым нале. М.Шкетанын "Эреҥерыштыже" Эвай Пӧтырын образшым
автор
кузе тунамсе партцензуро деч шылтен, эзоп йылме дене почын улмаш...
Ӱшандарышынак серыме статья тӱҥалтыш ошкыл лийын кодо, кугурак йогын семын
шарлен ыш шу. А
вет тыгай примерже шагал огыл ыле. Маннем, эзоп йылме дене кажне гаяк
возышо
пайдаланен. Молан сайынрак шымлен лекташ огыл ыле. Тачысе прозат "репормын"
кышкарышкыже пура ынде. Пуйто чыла сераш лиеш, мо да кузе чынже денак
лийын. Тыште
эсогыл икмыняр сеҥымашат палдырна. Но... ойлымашлаште гына. Ни повесть, ни
роман
тиде кыша почеш иканаште лектын огыт сеҥе, да тыгак лийшаш, книгам лукташ
оксаже
кугыжанышын уке. Возышо илышын у лончыжым жап эртымек веле сайынрак ужын
кертеш.
Исторический перспективе закон почешет. Большое видится на расстоянии,
малдат.
Эсогыл тиде йоҥгытшым кызытат тогдаяш лиеш. Теве ик сюжет: ондакысе
номенклатур
пашаеҥ демократыш савырныме юапеш калык жича кӱшеш чот гына поен шинчеш, "у
рушыш" савырна, ӱмылыш пурен шылеш але шинчаора калыкым толышыш савырна,
"шем нал"
дене пояш тӱҥалеш да, языкше деч эрнаш манын, кугу черкым нӧлта... Марий
ӱдырым
марлан налеш, коктынат ешышт дене вес элыш каят. Икманаш, Пчелинын але
Шереметьев тукымын историйже уэш ылыж лектеш. Теве у романлык сюжет. Вара
тиде у теме
мо? Уке, историй гына уэмдалтеш. Кузе чыла тидым руш роман семынак,
вускемдыде,
чаплын пуаш ыле! Ондак возен шогышо марий гвардийым весе алмашта, лач тугай
лончышто илаш шочалтын улмаш мыланна. Тиде у гвардий але вийым гына пога,
но соцреализм кышкар нуным тетла локтыл ок керт. Мо нине гвардий деч лектеш
— мужедаш
гына. Чыланат йолымбак пеҥгыдын шогалышт ыле! Но шогалмет дене... у книга
марте
мочол экономик вашталтышым, политик вашталтышым вучен шуктыман!.. Ӱстелыш
возышо-шамыч улына, икманаш. Но возаш шочшо, возыде, садак илен ок керт,
тиде гына
толшаш у тукымым куандарен кертеш, кунам-гынат возымышт ош тӱням ужеш дыр,
манаш
кодеш.
Абукаев. Иктылан чон коржеш. Писатель пашам пытартыш кум-ныл ийыште
йӧршынак
шотлымым чарнышт. Издательстве пашаеҥ семын каласен кертам: мыняр книгам
савыкташ ямдылыме, но нуно ош тӱням ужын огыт керт. Тиде чаракым ышта
возышыланат,
лудшыжланат, чумыр сылнымутлан вияҥашыжат. Кеч-кӧат паша лектышым ужнеже. А
кузе
пашанажым аклат? Гонорар — тиде кызыт писательым мыскылымаш. Возымо дене
гына
иктат илен ок керт. Садлан чыланат тылеч посна ала-кушто службым наҥгайышаш

улыт. Профессионал лийын, пашам ыштат гын, лектышышт ала-мыняр пачаш
ешаралтеш
ыле.
Галютин. Возен гына писатель ешыжым огыл, шкенжымат пукшен-йӱктен ок лук.
Тиде
эре тыге лийын. Вот бедаже кушто. Кеч-кӧм нал, чыланат моткоч нужнан иленыт
да
илат. Тенийысе саманыштыже ойлышашат уке.
Алексеев. Тыгодымак мочол куштен-мурымо пайрем, тӱрлӧ мероприятий-влак
эртаралтыт. Писатель сомылат культур, искусство огыл мо? Коли вара марла
книгам, учебникым йоча-влаклан савыкташ оксам муаш ок лий? Шарнеда, ик жап
марий шӱлыш пешакак ылыж кайыш. Чыла гаяк школлаште марий йылмым тунемаш
тарванышт. А кызыт?
Кушто саде "Марий ушемак", мом тудо ышта? Книга, учебник ок лек гын,
сылнымутшо,
йылмынаже кузе вияҥаш тӱҥалеш? Марла газет ден журналжат чылан гаяк
петырнымашке
шуыныт, пыкше-пыкше шӱлаш тӧчат. Районлаште гын Морко ден Шернур деч
молыштыжо,
марла газет тӱпланен. Вот кушто азапше.
Васинкин. Мый культур министерстве шотышто поро мутым каласынем. Тыгай неле
жапыштат тудо эше книга-влакымат лукташ тырша. Йӧным кычалеш да муэшыс.
Окса уке
манын, кызыт ала-кушеч конден пуымым вучен шинчаш ок лий.
Галютин. Илыш тыгай пагытым эрта, шонем. Марла книга-шамычат лекташ
тӱҥалыт.
Алексеев. Пеш тыге ыле да... Тиде жапше кунам толеш гын? Мутшо шуко —
пашаже гына ок кой-ла. Самырык-влак могай книгам лудын, шӱм-чон киндым
кочкын кушкаш
тӱҥалыт гын? Мо улынажым йомдараш огыл ыле. Самырык возышо ма, кугурак
тукым гыч
ма, эн талыракшылан, пашам ыштен кертшыжлан, ӱшаным пуышыжлан тиде неле
патытым
илен лекташ, пашам ышташ йӧным, полышым пуыман ыле. Кугу сар годымат
литератур
погынымашым эртараш, журнал ден газетымат лукташ йӧным муыныт. Мирон Чойным
гын,
марий сылнымутлан арален кодаш манын, сарышкат налын огытыл, манеш. Сергей
Николаев, кугуракеш кодын, литератур илышым виктарен, писатель-влакын
ешыштлан кертмыж семын полшен шоген.
Абукаев. Тиде ойыштет ала-можо уло, но чылт тыгежат огеш лий дыр. Кум
писатель,
вич поэт, кок драматург лиешат, сита манаш ок лий. Политикыжымак
вашталтыман.
Алексеев. Тудымак маннем. Правительстве велымак сылнымут деке, писатель-
влак деке отношенийыштым вашталтыман. Литератур вияҥдыме, возышо-влаклан
полшымо, марла
книга-влакым савыктыме шотышто ала-могай раш программе кӱлеш. Тудыжо, мыйын
шонымаште, укеат дыр. Тыш шотышто Писатель ушемланат утларак чолга лийман,
пашажым
кӱлынак виктарен колтыман.
Васинкин. Илыш пеш чот вашталтын. Ӱшан уло, манмыла, ӱшан йомшаш огыл, тудо
эн
пытартышлан кола.
Абукаев. Мый ручкам кучышо-влаклан иктым каласынем: писатель паша куштылго
манын
ынышт шоно. Мый шуко иленам, шуко ужынам, ынде возенат кертам, писатель
лийын
сеҥем манын ынышт шоно. Газетеш ойлымаш печатлалтын гын, тудо эше чылаж
годымак
сылнымутан произведений огыл. Возаш тӱҥалше-влак чӱчкыдынак тыге шонат:
мыланем
ынде печатлалташ корно почылтын, книгам лукташат лиеш, газетеш
апробированный
малдалыт. Да возымыштым итат тӱкӧ — вигак ӧпкелалтыт, туге кычкыркалаш
тӱҥалыт!
Васинкин. Мемнан марий сылнымутышто кум кӱкшытым палемдаш лиеш, очыни. Тиде
моткоч оҥай явлений. Эн кӱкшыжӧ — издательстве, вара — журнал, ӱлныракше —
газет.
Возышо еҥын произведенийжым издательствыште огыт нал гын, тудо "Ончыкышко"
толеш, туштат тортажым савыралыт гын, "Марий Эл" газетыш корным такырта.
Туштыжо
печатлатак, шона. Чӱчкыдынак тыге лиеш. Возышо деке йодмаш, требований
икгай
лийшаш.
Абукаев. Ик автор кукурузым ончен куштымо нерген повестьым издательствыш
конден,
манеш. Ала-могай редакторжо, Мичурий Азмекей моли, "Кистьым, чиям нал да
сӱретым
лучо ыште" манын. "А мый художник омылыс",— ӧрын авторет. "А писатель улат
манын, тыланет кӧ каласен?" — йодын редакторет. Иктым мондыман огыл:
писатель тиде
90 процентше паша, 1 процентше веле талант.
Васинкин. Но тиде ик процентше деч посна нигузе шотлан ок тол. Тудыжо уке
гын,
ала-могай ушан , пашаче еҥ лийже, писатель радамыш ушнен ок керт.
Алексеев. Мутланымашнам кошарташат жап шуо дыр. Тиде ӱшан ой дене иктешлена
докан. Кеч-кунар неле гынат, калык садак ила. Тугеже литературжат,
культуржат, искусствыжат ила да илаш тӱҥалеш. Эре тыге ок лий, Юрий
Иванович манмыла, эрта ты
пагытат, сеҥена. Калык ала-момат сеҥен лектын да. Кумлымшо ийлаште марий
сылнымутшат кодын огыл улмаш, писатель-влакшымат чылаштым гаяк лӱйкален-
петырен шынденыт да... Садак тудо ылыжын, вийым налын. Ты ганат сеҥена,
ончыклыклан ӱшаным
огына йомдаре. Кутырымашна ик прозо нерген гына ыш лий, а чумыр сылнымут
илыш,
писатель-влакын тачысе проблемышт нерген ятыр йодышым, пӱсӧ шӧрынжым
тарватышна.
Тиде тыгак лийман, пожале. Прозо, лудыш — сылнымутын тупрӱдыжӧ, манна вет.
Да
литературын кеч-могай жанрже нерген кутыраш тӱҥалына гынат, тиде рӱдӧ йодыш
деч
кораҥаш ок лий.
Мый ӱшанем: шомакна тидын дене ок кӱрылт, тудо пытен огыл. Мутланымашке
моло писатель, критик, журналым лудшына-влакат ушнат, шонем. А
редакцийыште, тыгай
"Йыргешке ӱстел" йыр шинчын, поэзий, драматургий, критике ден
литературоведений
нергенат ойлаш тӱҥалына.
Унала толмыланда, чон почын кутырымыланда тау.



101596
************************************************************************
10-15
Михаил Байков
Тӱжемле кылдыш
Кок ий наре тӧчен ончымек, рашеме: промышленность ден ял озанлыкым посна
вуйлатымаш эҥгекым веле конда. Ял озанлыкыште кукурузым шыҥдарыме, пареҥгым
квадратно-гнездовой йӧн дене шындыме пагытыште мо гына лиеден огыл?
Шарнем, 1960 ий тӱҥалтыште Марий книга савыктыш "Дружная семья" сборникым
савыктен ыле. Тудым ватак-марияк журналист-влак: "Молодой коммунист" газет
редакцийын
отв.секретарьже М.А.Фадеева (Смирнова) ден издательствын редакторжо
А.И.Смирнов
— возеныт. Сборник лекмылан куанен, Анатолий Иванович авографан книга-
влакым Совет пӧртыштӧ пуэден кошто. Ик экземпляр партий обкомын икымше
секретарьже
Г.С.Павловлан логалын. Георгий Сергеевич тудо кечынак сборник дене палыме
лийын
да, "Клевер" йомакым ужын, пеш чот шыдешкен. Тиде жапыште лачак клеверым
пытараш, тудын олмеш кукурузым шукырак ӱдаш указаний пурен улмаш.
Павлов "Дружнам семья" книгам лукмо да шарые дене кылдалтше пашаеҥ-влакым
ӱжӧ,
нунылан тудым ужалымашке лукташ чарыш да уэмден савыкташ каласыш. Анатолий
Ивановичлан книган кажне экземплярже гыч саде "йомакан" страницым кушкед
лукташ да
вес "йомакым" печатлыман ластыкым клей дене пижыктыл шинчылташ логале.
Шукат
огыл, шагалат огыл — вич тӱжем экземпляр!
А Борис Николаевын ончыл опытым шарыше "Моркинский клевер" брошюржо лекмек,
Георгий Сергеевич эшеат чот шыдешкыш, тудым ужалымаш гыч кораҥдаш кӱштыш.
Илыш рашак ончыктыш: Н.С.Хрущевын экспериментше, тудын ойжо почеш ыштылше-
влакын
тӱрлӧ семын тӧчымышт экономикым палынак шолдыртышт. Партийный, совет да
озанлык
орган-влаклан пашам ыштыме йӧным кӱлынак вашталташышт логале. Викшым
каласаш
гын, нуно тошто йӧнышкак пӧртыльыч.
КПСС ЦК-н 1964 ий октябрьысе Пленумжо элысе экономикым вияҥдымаште улшо
ситыдымашым да производство эркын кушмын амалжым тӱжваке лукто, калык
озанлыкым вуйлатымашым саемдыме шотышто кӱлешан мерым палемдыш. А Марий
обкомын шымше пленумжо
КПСС ЦК-н ноябрьысе Пленумжын пунчалже негызеш промышленностьым да ял
озанлыкым
вуйлатыше бюро-влакым пытарыш, ик бюром сайлыш.
Каласаш кӱлеш, тудо жапыште печать шумлык тӱрлӧ куктежым вашлияш перныш. Ик
пунчал почеш районный ден многотиражный газет-влак шагалемыт але йӧршын
петыралтыт,
весыже рекламный листок-влакым савыкташ чара, а кумшыжо национальный
газетым
рушла гыч гына кусарен лукташ темла. Чыла тидыже пуйто кагазым аныклаш,
окса
роскотым иземдаш йӧным пуа, адакшым журналист коллектив-влакым пеҥгыдемдаш
полша.
1963 ий мартыште КПСС Центральный Комитет автономный республиклаште
национальный
да руш йылме дене лекше газет-влакын редакцийыштым иктыш ушымо нерген
пунчалым
лукто. Апрель кыдалне мемнан денат "Марий коммуна" ден "Марийская правда"
газет-влакын редакцийыштым иктыш ушышт. Чумыр пашам виктараш индеш еҥан
редколлегийым
ыштышт. Редактрлан Борис Алексеевич Бучкиным, алмаштышыжлан Вадим
Николаевич
Карташовым да Михаил Петрвич Ивановым шогалтышт. Ответственный секретарьлан
Лев
Абрамович Гуревичым да Степан Прокопьевич Булыгиным пеҥгыдемдышт. Тыгай
отдел-влак ыштылтыч: промышленный производство да партийный илыш, ял
озанлык производство да партийный илыш, идеологический, совет паша да быт,
письма да массовый
паша, кусарыше.
Тиде жапыште мый Шем теҥыз воктене, "Новые Сочи" санаторийыште, канышым.
Пӧртылмекем, мылам иктыш ушымо редакцийын идеологический отделжым ӱшанен
пуышт. А тиде
пӧлка ончычсо кок редакцийын пропаганде ден агитаций, культур отделлажым
ушыш.
Ондак индеш пашаеҥ лийын, ынде кудыт (Н.И.Казаков, В.С.Столяров,
Н.И.Смирнова,
В.Н.Крылов, Ю.Д.Петров да мый). Нормат кугемын: ондак ик кечылан 250 корным
ямдылаш кӱлын, ынде — 350. Адакшым ик-кок еҥ эре дежурствышто — то
редактор, то
"яндарвуй". Савыктышаш материалым ситышын ямдылаш йӧсӧ ыле. Тыгаяк сӱрет
моло
отделлаштат палдырнен. Творческий пашаеҥ-влакым шагалемдыме дене газет
лукмо сомыл нелемын веле.
Редакций-влакым иктыш ушымын пайдаже шагал улмылан ӧпкелен, мый 1964 ий
тӱҥалтыштак ЦК-ш возышым: ончычсо паша дене таҥастарен, шке шонымем почын
пуышым. Тушеч телефон дене йыҥыртыме деч вара мылам обкомышто увертарышт:
"Тиде йодыш комплексно шымлалтеш".
Тыгутлаштак тушко редактор Б.А.Бучкин нерген кугу вуйшиймаш пурен улмаш.
Авторжо
шке лӱмжым ончыкташ лӱдын, витне. А йолаже... мылам. Партийный погынымаште
мыйын
лӱмем ышт каласе гынат, обкомын икымше секретарьже П.В.Ураев чотак
шижтарыш:
— Кӧлан газет паша ок келше, тек редакций гыч кая!
В.Н.Карташов виктарен пуыш:
— Редакций-влакым иктыш ушымаш пеш пайдале. Тидым политически сокыр еҥ гына
ок
умыло. А ЦК нигунамат йоҥылыш ок лий.
1967 ийыште газет редакций-влакым уэш посна ыштымеке, Карташов деке
пурышым.
— ЦК-н кудо пунчалже чын? Редакций-влакым иктыш ушымо нерген 1963 ийысыже
але
нуным ойырымо нерген кызытсе?
Вадим Николаевич ӧкымрак шыргыжале да, изиш шоналтымек, вашештыш:
— Тудо жапыште тунамсе пунчал чын ыле, а кызыт — тидыже. Манамыс, ЦК
нигунамат
йоҥылыш ок ыште.
Ушештараш уто огыл: Вадим Николаевич мардеж кузе пуалмым эреак шотыш налын,
вӱд
гычат кукшо лектын, тул дечат утлен моштен.
Бучкин тура да торжа ыле. Шочынжо тудо Саратов областьысе Ртищево ола гыч.
Витлымше ийлаште "Коммунист Казахстана" журналын тӱҥ редакторжылан пашам
ыштен.
Л.И.Брежнев дене лишыл палыме лийын. Вара икмыняр жап "Актюбинская правда"
газетым редактироватлен. 1960 ий январьыште КПСС ЦК тудым мемнан
республикыш колтен.
"Марийская правда" газетын редакторжо семын Борис Алексеевич пашам удан
огыл ыштыш. Но кок редакцийым ушымо деч вара шӱм тулжо палынак йӱкшыш.
"Марий коммунышто" могай материал печатлалтмымат огеш пале ыле. Кок
изданийыштыжат вес газетын
содержанийже нерген информаций кажне номерыште лекташ тӱҥале.
Икана редактор идеологический отделыш йыҥгыртыш. Шыдын йодо:
— Агитмассовый паша нерген материал молан уке?
— Кузе уке? Тачат кокыт лектын,— маньым.
— Кушто? Ом уж.
Мый "Марий коммунышто" лекше ончыл статья ден агитаторын выступленийже
нерген
каласышым. А "Марийская правда" газетыште тудо кечын, чынак, нимогай
материал
лийын огыл. Борис Алексеевич мыйын алмаштышем, Виктор Николаевич Крыловым,
шкеж
деке "шокшым пуаш" ӱжӧ. Тылеч вара ик жаплан секретариат могырым чарак ыш
лий:
политпросвещений, агитмассовый паша да культур илыш нерген, тыгак литератур
материал-влак чӱчкыдынрак печатлалташ тӱҥальыч.
Варажым пален нальым. ЦК гыч обкомыш йыҥгыртеныт улмаш, идеологический
йодыш дене материал шагалрак лекмылан кӧра ӧпкемутым каласеныт. А тыштыже
кочо мут редакторлан логалын.
Лӱмдымӧ серыш шотытат редактор пеш тургыжланыш. Л.И.Брежневлан личный
письмам
колтен, пашам ышташ рӱдӧ олашке кусараш йодын. Но тидын дене серлаген огыл
—
республикысе вуйлатыше пашаеҥ-влакым лавыра дене амыртен. Серышым тергаш
КПСС
ЦК-н инструкторжо В.Я.Пушкарев тольо, редакцийыште кажне отделыш пурен
кошто,
вара КПСС обкомышто партийный пашаеҥ да журналист-влак дене мутланыш. Жап
шукак
ыш эрте, Б.А.Бучкиным паша деч утарышт. Тудо ешыжге Казахстаныш Уральск
олаш
кайыш. Редакторлан В.Н.Карташовым шогалтышт. Заместительже-влак тунам
Николай
Андреевич Банников ден Петр Григорьевич Корнилов ыльыч.
Ончычсо дене таҥастарымаште, у редактор "Марий коммунышто" могай материал
печатлалтмым пала ыле. Пашаеҥ-влакланат кертмыж семын полшаш тыршен. Но
марий журналист-влакым ӱлыкырак шындыме гыч кумытын веле "Марий коммуна"
гыч лийыныт.
Идалык эртымеке, партий обкомын отделжым вуйлатыше И.А.Новоселов мый дечем
йодо:
— Ӱмаште ЦК-ш серышым кӧ возен улмаш?
— Иктыш ушымо редакцийыште паша шумлык мый возенам.
— А редактор нерген?
— Лачшым ом пале. Но, мыйын шонымаште, тудым Егошин возен кертын.
— Молан тыге шонет?
— Икана мый дечем йодын ыле: "ЦК-ш колтымо серыш дене мом ыштат? Тергаш
толыт,
уке?" Мый каласышым: "Тергаш шукыж годым обкомыш колтат". А те, ужамат,
мыйын
нерген шонен улыда?
Игорь Алексеевич нимом ыш пелеште.
1967 ийыште шошым национальный йылме дене лекше газет-влак КПСС ЦК-н
пунчалже
почеш эрыкан лийыч. "Марий коммуна" газетын редакторжылан П.Г.Корниловым
шогалтышт. Пеҥгыдемдыме деч ончыч ЦК-шке беседыш мийымыж годым тудлан тыге
каласеныт:
— Газет-влакым ойырымо шотышто пунчалын проектше кум ий ончычак ямде ыле,
но
идеологий шотышто секретарь Л.Ф.Ильичев тудлан корным ыш пу. Тудын
кайымекыже
веле у секретарь кидшым пыштыш. Тиде йодыш дене мемнан деке ятыр серыш
толын.
Тендан редакций гычат ыле, негызлен возымо.
Моско гыч пӧртылмекыже, Петр Григорьевич мылам саде вашлиймаш нерген
кумылын каласыш. Вара паша программым рашемдаш пиже. Икмыняр жап гыч мыйым
редакторын алмаштышыжлан тулартышт. Пеҥгыдемдыме деч ончыч обкомын икымше
секретарьже
П.В.Ураев шкеж деке ӱжӧ. Ӱстембалне кийыше папкым (мыйын личный делам)
кидкопаж
дене темдале да пелештыш:
— Тыште тыйын чыла сай . А эн сайже теве тыште лийшаш,— пурла кидшым
оҥышкыжо
шӱм тура пыштыш. Мый тунам тудын шӱм чер дене йӧсланымыж нерген шинчен
омыл, колымыж деч вара газетлаш печатлалтше документла гыч веле налышым.
Петр Васильевич
пытартыш жапыште могай озанлыклаште лийме, мом пален налме да газетлан
могай материалым ыштыме нерген йодышто, мыйын ойлымем сайын колышто да ятыр
ой-каҥашым
пуыш. Вара шкеже тӱрлым ужын коштмыжо, республикын ончыклыкшо нерген оҥайын
каласкалыш. Тиде вашлиймашна пытартыш ыле.
Республикысе шемер-влак Ураевым кызытат порын шарнат, Йошкар-Олаште ик
уремлан,
тудын лӱмжым пуымо.
Тунам журналист-влакын пашаштым партий обком пеш тӱткын эскерен. Газетыште
савыктышаш ончыл статья ден тӱҥ тема-влакым кажне тылзын тудын отделлаштыже
онченыт, вара бюро пеҥгыдемден. Г.С.Павлов годым бюрошто кок тылзылык ончыл
статья-влакым пеҥгыдемденыт, авторыштат ончыкталтын огытыл. У планым
ямдылыме годым ончычсыжо кузе шукталтме шотыш налалтын.
Редколлегийын паша планыштыже заседанийым, творческий тунеммашым да
летучкым эртарыме, рабселькор-влак дене пашам ыштыме радам палемдалтын.
Тыгодым Журналист
ушемын мероприятийжат шотыш налалтын. Пашаеҥ-влакым ойырен налме, вераҥдыме
да
воспитатлыме йодыш ик тӱҥ верыште лийын.
1968 ий 1 октябрьыште тӱҥ марла газетна шӧртньӧ юбилейжым палемдыш. Ондак
тудо
"Йошкар кече" да "Марий коммунист" лӱм дене лектын, 1932 ий 15 февраль гыч
"Марий коммуна" лӱмым налын.
Газетын пашажым Совет правительство кӱкшын аклен, тудым "Знак Почета" орден
дене
наградитлен. Ятыр журналистым РСФСР да Марий АССР Верховный Совет-влакын
Президиумышт почетный лӱм да Почетный грамот дене палемденыт.
Пел курым жапыште историеш кодшо шуко событий лийын. Шочмо элнан, мотор
Марий
кундемнан илышышт газет страницылаште раш сӱретлалтын.
Тидын верч журналистикын ветеранже-влак чот тыршеныт, тыгак ышташ самырык-
влаклан сугыньленыт. Фронтеш колышо пашаеҥ-влакын лӱмышт мемориальный оҥаш
возалтын,
Родина верч шке вуйыштым пыштыше воин-влак лӱмеш шуко памятникым шогалтыме.
Ик
тыгай памятник Кугу Пумарий села покшелне шога. Тудым 1972 ийыште Пеледыш
пайрем
кечын почмо. Тудым "Елеевский" совхозын заказше почеш ыштыме да икмыняр ий
ончыч
уэмдыме. Сельсоветыш пурышо кандаш ял гыч куд шӱдӧ утла еҥ Кугу сарын
тулыштыжо
лийын, тушеч пелыже вучен илыше ешеж деке пӧртылын огыл.
Сар лийме жаплан пел курым утла эртен. Тунамсе южо сӱрет вудакаҥын, посна
деталь-влак мондалтыныт. Но ятыр событийже — родо-тукымым, пошкудо ден
йолташ-влакым фронтыш ужатымаш, оборона фондлан пашам ыштымаш, армий
радамыште у йолташмыт
дене вашлиймаш да молат ушеш кодыныт. Адакше тунамсе пагытым рашемдаш
дневник
ден салтак серыш-влак полшат.
Теве дневникем гыч возен лукмо корно-влак:
"1941 ий 5 октябрь. Теҥгече Выльып ден Яке кугызамытым Косолоп
райвоенкоматыш
ӱжыктеныт ыле. Нуным Кугу Пумарий гоч мыйын ачам ужатен наҥгайыш. Васлий
шоляш
ден мый Руш Лажмарий гоч кайышна. Мӧҥгӧ йӱдым веле пӧртылна. А таче ныл
шагат
эрдене кугызамыт вик Шопкерыш лектыч... Армийыш пеш шукын каят.
1 ноябрь. Эрдене мемнан ял гыч шымытын фронтыш кайышт. Кызыт армий
радамыште
кудло наре еҥ служитла. Шукышт фашист ваштареш кредалыт, южышт сусыргеныт,
а Вараксин Поликарп Степанович, Аймаков Василий Петрович, Вараксин Григорий
Михайлович уке лийыныт...
Таче школышто Гастелло лӱмеш самолетым ышташ оксам погышт.
2 декабрь. Шуко еҥ Юл воктенсе спецстроительствыш кая. Мемнан ял гыч — 85
еҥ
(нунын коклаште мыйын авамат уло).
1942 ий 3 январь. Спецстроительстве гыч чыланат пӧртылыныт.
21 январь. Моткоч йӱштӧ (50 градус утла). Пытартыш урокышто мыланна
увертарышт:
Ефим Семенович Кузнецов (класс вуйлатышына) ден Иван Николаевич Ямбарцев
армийыш
каят. А кастене мемнан ялыште гына 34 еҥ (тидын шотыштак мыйын ачам)
повесткым
налын. Нигунамат тынаре лийын огыл.
23 январь. Мобилизоватлыме-влак теҥгече Косолопыш миеныт. Кудытын кызытеш
кодыт,
молышт каят. Таче чылаштымат Шернурыш шумеш ужатышна. Ойырлаш моткоч йӧсӧ
ыле...
28 январь. 1924 ийыште шочшо рвезе-влак теҥгече военкоматыш призывлан
миеныт.
Мемнан луымшо класс гыч Тихонов Захар Яковлевичым да Михеев Василий
Сергеевичым
налыныт. Ондак пырля тунемше йолташмытат — мемнан ял гыч Вараксин Василий
Леонтьевич, Кугу Пумарий гыч Никитин Сергей Ефимович, Марий Сеснур гыч
Милютин Георгий Петрович — армийыш каят. Класс лӱм дене нуным ужаташ урок
жапыште Никандр
Беляев ден Арсентий Юртуков миен коштыч.
30 январь. Ефим Семеновичым да Иван Николаевичым уло класс дене армийыш
ужатышна"...
А ынде икмыняр серыш.
"Фронтыш пурымылан лач тылзе теме,— увертарен 1942 ий 11 майыште ачам.—
Тиде кокымшо письмам возем. Тока, 27 апрельыште, колтымым ала налын улыда,
ала уке.
Тендан деч ик письмамат налын омыл. Письмам чӱчкыдынрак возыза, коклан
открыткым
колтыза — кудыжо-гынат толын шуэш. Мыйым вучен илыза. Пӱрен гын, миен
шуына, а
уке гын, каласен, шарналтен илыза.
Егор йолташ дене пырляк улына. Кугу Иван ранитлалтын — тидым Яков
Александров
(Горбуново руш) ужын. Опой 11 апрельыште наступательный бой годым колен,
маныт.
А Штрамарий Кыргорий Васлийым 18 апрельыште тоеныт.
Тыште, мемнан шогымо верыште, фашист-влак ялым йӧршеш йӱлалтен пытареныт,
нимогай вольыкым коден огытыл. Тысе еҥ-влак лум нӧреп лакыште илен толашат.
Теве мом
ыштылеш каргыме тушман!".
Тылеч вара улыжат ик серыш гына толын, уэш бойыш пурымо нерген. А вара...
"похоронка": Родина верч кредалмашеш 1942 ий 6 июльышто колен. Тойымо верже
— Орловский область, Ульяновский район, Выселки ял. (Палемдыш: Ульяновский
район кызыт
Калужский областьыш пура, а Выселки ял, чынжым гын хутор, йӧршеш пытен).
"Григорий шоляш укеак мо вара? — возен Яке кугыза (Дудоров Яков
Александрович)
1943 ий 1 мартыште Ленинградский фронт гыч. — Да, мемнан илышна минут дене
веле
вет. Мый кызытеш таза улам. Теве Гитлерым шкенан мланде гыч вашке поктен
луктына, ала вара меат мӧҥгӧ миена. Но ынде кумшо войнаште коштам... Тиде
верыш ӱмаште апрельыште толынам, вашке идалыкат шуэш. Кызыт чодыраште
улына".
Ленинградым блокаде гыч утарыме деч вара Выльып кугыза (Байков Филипп
Сергеевич)
мылам ПВО частьыш тыгай серышым колтен ыле: "Мый адак ранитлалтынам:
кидкопам
сусырген. Кызыт госпитальыште кием. Вашке тӧрланем — вара адак бойышко.
Первый
ганаже мый кодшо шыжым Западный фронтеш ранитлалтынам, шола йолыш пулвуй
деч
ӱлыкыла логалын ыле, Серпухов олаште тӧрланен лектым. Ончыч мый пулеметчик
(первый номер) лийынам, а пытартыш жапыште — стрелок".
Кок кугызамге Лениград воктенсе кредалмаште уке лийыныт.
Пырля тунемме йолташмытын письмаштат шагал огыл. Вараксин Прокол Васлий
1943 ий
мартыште Ленинградский фронт гыч, Заньков Вӧдыр 1944 ий кеҥежым Румыний
гыч,
Байков Вачий 1945 ий шошым Венгрий гыч пытартыш серышыштым колтеныт.
Да, йомдарымаш шуко лийын. Тудо мыняр шӱмым туржын, мыняр шинчавӱдым
йоктарен!
Шаланыше ола ден ялла олмеш уым чоҥымо. Но кӧ вуйжым сареш пыштен, тудым
нигузеат от пӧртылтӧ...
Шочмо элын эрыкшым арален кодышо, но мӧҥгӧ пӧртылдымӧ еҥ-влакын лӱмыштым
шарнаш
манын, элыштына лӱмынак Шарнымаш книгам лукташ тӱҥалме.
Марий республик гыч 131 тӱжем утла еҥ гыч пелыже колен але увер деч посна
йомын.
Нунын лӱмышт Шарнымаш книгаш возалтын. Республикыштына чылаже ты книган
латвич
томжым савыктыме. Параньга районын Шарнымаш книгаштыже 3765 боецын лӱмжӧ
уло,
тушеч 94 еҥже — мемнан Памашъял гыч.



101696
************************************************************************
10—16
Мер илыш
Финн-угор тукымын кугу погынжо
Тений 17-21 августышто Венгрийыште Будапешт олаште Финн-угор калык-влакын
ИИ
Тӱнямбал конгрессышт эртен. Тунамак венгр калык шке кугыжанышыжым ыштымылан
1100
ий темме пайремым эртарен. Марий Эл гыч тушко госсекретарь Анатолий
Алексеевич
Максимовын вуйлатыме делегаций миен. Тушто правительствын да мер толкын-
влакын
ончылъеҥышт лийыныт.
Родо-тукым калык-влакын тыгай данле погынышт икымше гана 1992 ий декабрь
тылзыште Коми Республикын рӱдӧ олаштыже — Сыктывкарыште эртен.
Ты гана Будапештыш 300 утла делегат погынен. Нуным Венгр Республикын
президентше
Арпад Гӧнц саламлен. Конгрессыш толшо-влак, 6 секцийлан шелалтын, пашам
ыштеныт.
Тиде политике, экономике, тӱвыра, информатике, тазалыкым аралыме да самырык
еҥ-влакын илышышт шотышто йодыш-влак. Финн-угор калык-влакын ИИИ Тӱнямбал
конгрессышт 2000 ийыште Финляндийыште эрташ тӱҥалеш.
Ынде мут — конгрессын делегатше-влаклан.
Анатолий Максимов, Марий Элын государственный секретарьже:
— Тыгай кугу погынышко мый икымше гана миенам. Конгресс моткоч сайын эртыш.
Тушто пашаче шӱлыш, порылык гына озаланышт. Пале: тылеч ончычат икте-весе
деке миен
коштын илыме. Мутлан, венгр делегаций мемнан деке толын, ме тушко каенна.
Республикыштына, тений апрель тылзыште 25 ий теме. "Марий Эл — Венгрий"
ушем (ожно
совет-венгр обществе ыле) ышта. Но тыге иканаште уло финн-угор калыкын
эргыж
ден ӱдыржӧ-влакын погынымышт, конешне, ушеш кодшо кугу событий.
Кызыт кажне калык шке вияҥмаштыже у корным кычалеш. Тиде — пагытын тамгаже.

Финн-угор-влакат ваш ушнаш, чакрак лишемаш, икте-весым сайынрак палаш, ваш-
ваш
полшаш шонен илат. Нунынат уш-акылышт, шӱм-чон поянлыкышт тӱнямбал илышым
сӧрастара, сылным, виянракым ышта. Тыге ваш ужын кутырымын пайдаже кугу.
Конгрессыште ончышаш сомыл куд тӱшкалан шелалтын ыле. Тиде — политике,
экономике, тӱвыра, информатике, тазалыкым аралыме да самырык-влакын илышышт
шотышто йодыш-влак. Нинын шотышто лукмо пунчал-влакым илышышкына ваш-ваш
шыҥдарен толына
гын, могай кугу ошкыл лиеш финн-угор тӱняште.
Тӱҥалаш кӱлеш, очыни, тышечын: республикыштына Наций-влак кокласе кыл
кучымо комитетым ыштыман. Тыгайже Удмуртийыште уло. Весе: финн-угор йылме-
влакым (поснак
венгр, финн, эстон) тунемашым эше кӱшкырак нӧлтал колтыман. Мутлан, марий
Венгрийыш кая гын, ойлымыжым рушла гыч ынышт кусаре, а вик марий йылме гыч
кусарышт.
Тидын дене кылдалтше ятыр сомылым вораҥдарен колташ кӱлеш. Моткоч кугу
паша:
финн-угор влакын историйыштым возаш тӱҥалаш.
Ме вет ала икте-весына нерген моткоч шагал палена. Палена гынат, эше
тӱрлына
тӱрлӧ семын каласкала.
Икманаш, ончылно у, коло икымше курымышто шкеж нерген уло йӱкын шижтарыше,
ойлышо але палыдыме финн-угор илыш, шомак вучат.
Иван Гр.Иванов, филологий наука доктор, професор (Марий кугыжаныш
университет):
Финно-угор калык еш тӱнямбалне пеш кугужак огыл. Улыжат 25 млн. наре веле
улына.
Адакшым чылан гаяк ме изи чотан калык улына. Шукыштын шкеныштын
кугыжанышыштат
уке. А изирак калыкын проблемыже эре ятыр. Иктыш ушнен веле тудым решатлаш
лиеш.
Садланат тыгай тӱнямбал конгрессым мый гын пеш кӱлешанлан шотлем. Тиде вет
иктыш
чумыргаш полша. А финн-угор тӱняште тиде — ончыклык паша.
Мый И конгрессышкат миенам ыле. Будапештысе погын мылам икымше деч шуко
шотышто
ойыртемалтмыла чучо. Эн ончычак тудо венгр родына-влакын кугу айошт
(пайремышт)
дене лачеш тольо. Венгр-влакын ты кундемыш илаш толмыштлан 1100 ий темын.
Нуно
финн-угор тӱняште эн кугу чотан калык улыт.
Венгр-влак моло финно-угор калык деч ятырлан ончыч шке кугыжанышыштым
чумырен
кертыныт. Тӱжем утла ий жапыште илышыштым вораҥдарымаште кугу кӱкшытыш
шуыныт,
тӱнямбал мерсотышто шке верыштым муыныт, тӱня ончылно шкеныштым ончыктен
кертыныт. Чыла тиде мыланна, изи чотан калык-влаклан, чапле пример.
Тӱнямбал финн-угор йогын але вийым налын шуктен манаш ок лий докан. Ик
амалже —
мемнан тӱрлӧ улмына, очыни. Иктышт (венгр, финн, эстон) шкевуя илат, илыш-
куныштым шке тӧрлат. Весышт (Российысе финн-угор-влак) ӱмырышт мучко эре еҥ
кид йымалне илат. Шке илышыштым шонымышт семын виктараш йӧнышт нигунамат
лийын огыл.
Наций семынат але кӱлеш семын вияҥ шуын огытыл. Сандене нунын ончыклык
сомылыштат изиш тӱрлырак, очыни. Российысе финн-угор-влакын тӱҥ проблемышт
кызыт, мыйын
шонымаште, шкеныштым калык семын арален кодымаш. Йылмынам, тӱвыранам,
йӱланам
йомдараш огыл. Лач тидын нергенат шуко мут лекте конгрессыште. "Начар
илышлан"
кӧра тиде йодыш эше чот пӱсемеш: йылмына-влак йомын толыт, школлаште нунын
дене
огыт туныкто, пӱтынь илыш йыжыҥлаш шыҥдаралтше кугыжаныш йылмыш нигузеат
савырнен огыт керт; тӱвырана лунчырга, моло дене варналтеш. Адакшым чыла
гаяк финнугор-влакым эше ик азап тодыштеш: моло семын нигузеат иктыш
чумырген огына керт,
эре торлаш, кугезе рӱдӧ деч ӧрдыжкӧ лупшалташ тӧчена. Ӧрат веле. Кушко ит
ончал,
чыла вере гаяк финн-угор калык кокыте шелалташ толаша: эрзя-мордва, мокша-
мордва; коми-зырян, коми-пермяк, т.м. Меат, марий-влак, шкенам кок калык
семын ончышташ тӧчен коштына. Тыгай койыш конгрессыштат палдырнаш тӧчыш.
Теве, мутлан,
Балдай карел-влак (нуно Тверь областьыште илат) шкеныштым ала-могай посна
калык
семын шотлаш йодын толашышт. Йӧра эше, конгрессше тудым кораҥдыш.
Конгресс-влаклан кӧра, тӱнямбак лектын коштмылан кӧра ынде изиш умылаш
тӱҥалыныт
докан: икте-весе деч торлен, кокыте, кумыте шелалтна, калык йолымбак
пеҥгыдын
шогалын ок керт. Кугурак финно-угор калык-влак тудым раш ончыктеныт. Венгр,

финн, эстон-влак мемнан деч ятырлан ончык тошкалыныт, нуно жапыштыже
умыленат:
ушнымаште — кугу вий. Иктыш ушнымаш нуным моло деч ончык луктын.
Мылам туге чучо: тӱнямбал финно-угор толкынышто икгайлык але уке. Але лучо
манаш, лийын шуын огыл. Тиде, очыни, мынярже мемнан историйна денат
кылдалтеш.
Шарналтыза теве, чылан гаяк финн-угор-влак ӱмырышт мучко эре еҥ кид йымалне
иленыт. Эсогыл венгр-влакат. Мемнан шке семын илыме опытна шагал. Но вес
могырым, у
толкыным кӱлеш семын виктарен колташ Консультативный комитетым вуйлатыше-
влакын,
эн ончычак тудын председательжын, ала вийышт, ала кумылышт ситен огыл.
Калыкна-влак верч тыршымаш, нуным ик кормыжыш ушаш тӧчымаш нине кок
конгресс коклаште
пешыже шижалтын огыл. Очыни, садланак дыр Консультативный комитетын
отчетшат пеш
лушкыдо ыле. Пунчал-влакым ямдылыме годымат кырча-марча-влак шижалтыч. Ала-
могай
шырпешталтмаш койыш палдарныш.
Тидым мемнан марий делегацийна сайын умылен, тудо шкенжым ик эн тале
делегатций
семын ончыктыш. Санденак дыр комитет вуйлатышым сайлыме шотыштат конгресс
утларак йӱк дене мемнан делегацийын ойжым авалтыш. Тыште кугу суапым мемнан
оньыжана
Василий Пектеев шуктыш. Комитетын пашажым ончыкыжым вораҥдарен колтымо
шумлык
чот шогыш. Арам огыл варажым мемнам эстон-влакат мокталтышт: молодец улыт,
маньыч, марий-влак. А эстон-влак палат, мом ойлаш, опыт нунын ты шотышто
уло.
Мылам туге чучо: марий делегаций ты конгрессыште шуко шотышто ойыртемалте.
Налаш
кеч конгрессын пашажым, кеч пытартыш кечын "Марий кацым" эртарыме суапле
сомылым, кушко моткоч шуко родо-тукымна-влак толыныт ыле, кеч венгр-влак
дене, автобусыш шичмеке, чеверласыме татым, кунам "Вӱдшӧ йога" сылне марий
муро оза-влакын
кумылыштымак тодыльо — шинчавӱдыштат йорге лекте.
Конгрессыш миен коштмо арам лийын огыл, шонем. Тудо чумыр финн-угор
толкынланат,
мыланна шуко шотышто пайдам пуэн. Калыкнан илышыжым саемдышаш верч
кучедалме
толкыныш ушнаш эше ик гана кумылаҥ толна, ешартыш вийым чон кӧргешна
шыҥдарышна.
Тыгай вашлиймаш, икте-весынан илышна да пашана дене ваш палыме лиймаш илыш
вийым
пуа, шке илышнам вораҥдарен колтышаш верч у пашалан тарата.
Пытартышлан эше иктым каласыме шуэш. Вес гана конгресслашке самырык-влакым
утларак колтылаш тӧчаш кӱлеш докан. Тыгай вашлиймаш, родо-тукым-влак дене
вашмутланымаш нуным умылаш, шкенан илышым вес шинча дене ончалаш полша.
Меже, илалшырак-влакше чыла тидым умылена, шӱмна гоч шукертак колтенна, а
вот самырык-влакын
шинчаштым ты шотышто почылтараш кӱлеш. Тек нунат, чыла тидым ужын, поро
тӱҥалтышым авалтат да умбакыже шуят.
Евгений Петров, "Кумшо номеран кинде завод" акционер обществын генеральный
директоржо:
— Тымарте мый ятыр элышке миен коштынам: Италийыш, Турцийыш, Румынийыш,
Китайыш
да моло вереат, но Венгрийыште икымше гана лийынам. Адакше финн-угор калык-
влакын Тӱнямбал конгрессыштышт лияш пиал логале.
Конгрессышке шуко еҥ погынен ыле. Мемнан финн-угор тӱняште тыгай калык-
влакат
улыт манын, шоненат, паленат омыл. Мутлан, нифх, лив, селькуп, хант ден
манси,
саам... Но финн-угор калык-влакым тӱнямбалнат, Российыштат мемнан
республикыштат
кажныжым тӱрлӧ семын ончат, аклат улмаш. Финн, венгр, эстон-шамычым ик
семын
гын, мемнажым вестӱкынрак. Конгресс эртыме годым тидым шижым. Конешне,
нунын шке
государствышт уло, калыкыштат шукырак, а мемнан марийже улыжат куд шӱдӧ
тӱжем
утларак веле да. Садлан южышт тыгайрак тыгыде калыкетым ала-могай
ӧрыктарыше экзотик семынрак ончат. Шымлат, эскерат, чийыме национальный
вургемнам, мутланен
колтымынам, кушталтен муралтымынам.
Поснак ушешем кодыч саам-шамыч. Пеш оҥай улыт улмаш, но пытен толыт.
Российыште
пычырик гына кодыныт, но илат эше Финляндийыште, Швецийыште, Норвегийыште.
Нине
эллаште нуно пиаланрак улыт, мемнан дечсе деч сайынрак илат, очыни. Тидыжым
умылаш лиеш, тушто тыгай пытен толшо изи калыкым аралаш тыршат. А мемнан
деныже могайрак политике лийын? Тыгай-шамычлан ни вияҥашышт, ны кушкашышт
йӧн шочын огыл.
Илыме мландышт гыч газым, нефтьым, моло мланде поянлыкым тулен луктыныт,
илыш
радамыштым пуженыт, тӱрлӧ шала койышлан, йӱаш мойн веле туныктеныт.
Конгрессыште вич секций пашам ыштен: культур ден искусство шотышто, историй
ден
этнографий, йылмызе-влак посна погынен каҥашеныт. Мый экономик секцийыште
лийым.
Тушто марийже нылытын ыльна: Марий Эл Республикын экономик министрже
И.Ф.Васильев, элӧрдыж экономик кыл министр Н.Н.Гаврилов, Башкирий гыч
предприниматель Олег
Кунакбаев да мый. Эн сай выступлений тушто мемнан экономик министрнан
лийын.
Раш, конкретный йодыш-влакым нӧлталын, ойлымо ныл йодышыж гыч кумытшо вара
конгрессын резолюцийышкыжат пурыш. Мо нерген тудо кутырыш? Эн ончычак, финн-
угор калык-влак коклаште экономик могырым договорым ышташ кӱлмӧ нерген:
Россий, Венгрий, Финляндий да Эстоний коклаште. Вет кызыт культур да
искусство велым гына
кыл дене илаш огеш лий, пеш ончыкыжак от кай. Вара тыгаяк вашкыл регион-
влак
коклаште посна лийшаш, мутлан, Марий Эл да Венгрий, Марий Эл да Финляндий,
Марий
Эл да Эстоний. А тышечынже посна предприятий, посна бизнесмен,
предприниматель-влак коклашке вончышаш. Вашкыл, вашполшымаш чыла велымат
лийшаш. Иктын икте уло,
весын весе... Теве Олег Кунакбаев Башкирийыште тале предпринимательлан
шотлалтеш, шке кӱшешыже марий лицейымат куча. Конешне, тидым шкетланже
ышташ куштылго
огыл, полшыман. Мыят вашлийын мутланышым, мо дене гынат полшаш сӧрышым.
Венгрийыште ик кинде заводышто лийым. Такшым тидым ышташак шонен каенам
ыле: кузерак тушто пашам ыштат, могайрак пайдам шкан налаш лиеш — ончалаш.
Кызыт моктаненат каласен кертам : мемнан дене нунын дене таҥастарымаште,
сайрак пашам ыштена. Арулык шотыштат, сату, продукций ассортимент шотыштат.
Оборудованийышт нунын
пешак тошто, а мемнан итальянский линийнат уло, кинде кӱэштме качествынат
сайрак. Вара икмыняр бизнесмен дене вашлийын кутырышым. Нунын гоч тӱрлӧ сай
оборудований ден машина-влакым конешне, налаш лиеш. Йошкар-Олаште шкенан
кафенам ик
тошто кевыт олмеш почаш шонена. Ту велым полшаш лийыч. Вашке Эстоний гыч
специалист-влак ончалаш толшаш улыт.
"Мо дене келшыш Венгрий?" манын йодмыланда тыгерак вашештем: ала-можо дене
огыл,
а президентше дене моткоч келшыш. Путырак тыматле, поро айдеме, шыргыжал
колтымыжак мом шога! Пешак тыглай, кеч-кӧат тудын деке лишемын кутырен
кертеш, воктенже нимогай орол мойн уке, мемнан гай огыл. Ик кечын
конгрессыш чумыргышо делегат-влаклан приемым эртарыш, кӱчык мутым ойлыш. Но
ойлымаштыже ны эстон, ны
финн, ны моло вес калыкым ыш ушештаре, лач кундемышкына толын коштмыж
нерген каласкалыш. Моркышто марий-влакын кумалме курыкыштышт лиймыжым
шарналтыш, "Мый
тушто Юмым колынам" манын куанен ойлыш. А мыйын чонышто тыгай мут деч вара
тугай
кугешнымаш кумыл ылыже! Такшым марий-влакым финн-угор тӱняште утларак сайын
палат улмаш, кӱкшын аклат. Российыште ты тӱшка гын ик эн виян, ушан-шотан
калыклан
шотлат.
Икманаш, миен коштмо арам ыш лий. Тыгай вашлиймаш, вашкыл родо-тукым калык-
влак
коклаште лийшаш да вияҥшаш. Культур да искусство велым гына огыл, а кызыт,
тыгай
саманыште, экономик велымат пеҥгыдемшаш. Ваш келшен, ваш полшен илет гын
веле
ала-могай неле-йӧсымат сеҥет. Финн-угор тукымнаже могай кугу, виян да...
Василий Пектеев, М.Шкетан лӱмеш Марий национальный театрын художественный
вуйлатышыже:
— 1996 ий 13 август. Эр. Кечан, леве, волгыдо эр. Правительство пӧрт
шеҥгелне
Будапештыш, финн-угор калык-влакын Кокымшо Тӱнямбал конгрессышкышт кайышаш
еҥ-влак погыненыт. Корно кужу — ныл тӱжем утла меҥге, кум кече да кум йӱд
автобус
дене нӱжман, но чыланат йомартлын койыт, кумыл нӧлтшан улыт. Мо нуным тыгай

мӱндыр корныш покта? Ала йӧн уло дене пайдаланен, сылне "заграницым" ончал
толнешт? Тугеже 1992 ий декабрьыште, чатлама йӱштӧ годым, изи "ПАЗ" автобус
дене
Сыктывкар ола мартеже мом кылмен коштыныт? Тунамат тӱҥ шотышто нине еҥ-
влакак
миеныт?
А нине еҥ-влакак огыл мо Марий ушемым ыштыме годым, вара марий калыкын
Кумшо погынжым погымо годым, йӱд омыштым коден-коден, тӱрлӧ документ-влакым
ямдылышт,
тунамсе кугу тӧра-влакын шыдыштым ӱмбакышт нальыч?
"Ме ыжна лий еҥ деч лӱдшӧ,
Вӱрна йогыш, йогыш вӱдшӧ.
Каена гын, чапна кодшо,
Ош каваште кече модшо",—
тыге мурат ыле Акпатырын сарзыже-влак Марий театрын спектакльыштыже. Юмылан
тау,
тиде гана кумлымшо ийласе семын вӱр йогымашкыжак ыш шу. Но меат, жап
кӱштымым
шижын, шкенан чапна верч, калыкнан чапше верч рыҥ шогална. Южышт мемнам
воштыльыч, южышт ятлышт, вурсышт гынат, ыштышаш пашана ышталтын. Пытартыш
ийлаште марий
мер сомылым вораҥдарыше радам изиш пучен гынат, нине еҥ-влак эреак тӱшкаште

улыт, огыт йом, ӱжмӧ еда погынат, полшат, ой-каҥашым пуат. Мӱндыр корныш
тарваныше-влак коклаште, тӧра-влак деч лӱдын, еҥ туп шеҥгеке шылын кодаш
тӧчышӧ иктат
уке.
Жап эртыме семын, Марий ушем шочмашке, Марий калык погыным эртарымашке кӧ
утларак надырым пыштен, кӧ тӱҥалтышым ыштен, ӱчашаш тӱҥалыт, очыни. Южышт,
тиде сомылым самырык-влак ылыжтен колтеныт, шоҥго-влак ваштареш кынелыныт,
да тидак марий мер толкынлан йогыным почын, маныт. Мутат уке, "У вийын"
надыржым иземдаш ок
лий, самырык-влакын куатышт шуко сомыллан полшен. Но шарналтыза, кӧ финн-
угор
писатель-влакын Икымше тӱнямбал конгрессыштым чумырыш? Лач тиде кугу
событий деч
вара огыл мо марий-влакын мер илышышт ылыж кайыш? Марий-вакын веле огыл,
пӱтынь
Российысе финн-угор-ваклан тиде кугу детонатор гае лие. Пытартыш жапыште,
поснак
госсекретарь лиймекше, Николай Федорович Рыбаковым шукын шеҥгечынже вурсен
коштыт ыле. Тиде айдеме шуко еҥлан ӧпкелашат, нелеш налашат, кӧранашат
амалым пуэн,
очыни. Но мыланем икте раш: руэн-карген пытарыме марий калык отышто —
Миклай Рыбаков ойыртемалт шогышо ик эн пеҥгыде тумо. Пытартыш 20-25 ий (ала
утларакат)
жапыште лач тиде тумо деке огыл мо моло марий писатель, артист, композитор,
художник эҥертышым кычал миеныт?
Ынде Николай Федорович тӧра пӱкеным коден каен, сандене, лӱдде-вожылде, мый
тудын нерген моктемутым каласен кертам. Тудын мотор кап-кылан, ушан-шотан,
шканже
акым палыше улмыжо, тудын кӧргӧ вийже, юмын пуымо талантше — чыла тиде
марий каылкын поянлыкше. Кӧ тидым огеш умыло, тудын илышыштыже лавырам гына
ужаш тӧча —
тыгай еҥ сокыр, пиалдыме. Тыге мый, Марий Ушем шочмо нерген шонен, Колызо
Миклай
деке миен лектым...
Да семынем маньым: ме, марий-влак, моткочак черле улына. Ме шканан коклаште
чолгарак, талырак, ушанрак, пиаланракым ужын куанен огына мошто. Весын
иктаж-мом
сайым ыштен моштымыжлан йывыртен, мокталтен, тудын кумылжым нӧлташ огына
йӧрате.
Ала туныктен огытыл, ала чонна малыше, ала ушна ок сите. "Нет пороков в
своем
Отечестве" манме руш шомак марий-влаклан ятыр пачаш утларак келшен толеш.
Тиде
черым тӧрлаш эн ончыч марий интеллигент-влаклан тӱҥалман, очыни. А самырык-
влак
адакат большевик корным тошкат ала-мо?
Тыге мый Будапештыш каяш тарванымеке шоненам. Изиш варарак уш-акыл йогынем
корныжым вашталтыш. Мемнан президентна Будапештыш самолет дене каяш ситыше
оксам
ойыра гын, ала шонымашем ок вашталт ыле. Но кум сутка автобус гыч лекде
манме
гаяк ик велыш да тунарак вес велыш кудалмеке огыл мо икте-весым сайынрак
пален
налат?
Кызыт, Будапештыш миен толмеке, мый раш каласен кертам: ме, марий-влак,
Российысе финн-угор калык коклаште лидер лийын кертына. Кум кече жапыште
мемнан делегаций моткоч кугу пашам ыштыш. Мемнан коклаште лӱмжылан мийыше
иктат лийын огыл,
чыланат тӱрлӧ секцийыште пеш кожмак койышым ончыктышт, шуко ой-каҥашым
пуышт.
Тӱшка документ-влакым каҥашыме годым кугу ӱчашымаш лекте. Кум кече —
кастенат,
эрденат — моло делегаций-влак дене кутырен, шке шонымашнам умылтарен улына.
Пытартыш кечын йӱклымӧ годым Конгресс кокыте шелалте. Ик могырым — Коми гыч
Валерий Марковын шонымыжо (тудо ныл ий Консультативный комитетын
председательже лийын), вес могырым — мемнан эстон-влак дене кутырен келшыме
ойна. Ме сеҥышна —
мемнан велне 11 делегаций, вес велне — 8.
Мыйым теве мо куандарыш: ме, кызытсе марий-влак, еҥ деч лӱдшӧ огынал,
ЙошкарОлаште веле огыл, тӱнямбал кугу погыныштат, моло-влак дене тӧр шоген,
ой-каҥашым
пидын моштена. Мутлан, икымше кечын венгр-влак Марков велке улыт ыле гын,
кумшо
кечын мемнан ойна верч йӱклышт.
Мӧҥгеш толшыла шоналтышым: могай поян марий калык ушан-шотан, шуко палыше,
талантан еҥ-влаклан. Но молан нуным вуйлатыше тӧра-влак огыт уж, огыт акле.
Венгрий гыч толмыланна вашке кум арня лиеш (редакцийыш материал сентябрь
тӱҥалтыште
пурен. — Ред.), а икымше марий президентна Владислав Максимович Зотин,
мемнам
поген, "Кузерак Будапештыш миен коштда, могай увер-аҥарым кондышда?" манын
йодаш
жапым але муын огыл. Ала чынжымак пагытше уке, ала "Мыят марий уламыс"
манмыжым
монден.
"Муралтен колтена — мурына кодеш,
Тошкалал каена — кышана кодеш.
Мурына кодеш — мурен илыза,
Кышана почеш поктен мийыза",—
тыге муралтеш Сергей Чавайнын йӧратыме мурыштыжо. Тӱжем шӱдӧ ий утла ожно
мемнан
деч ӧрдыжкӧ кайыше угор-влак почеш кышаштым тошкен кайышна. Нунын элыштым
ончен
кугешнаш лиеш. Чынжымак, эрыкан Венгрийын икымше президентше Арпад Гӧнц
Конгрессын икымше кечынже тостым нӧлталын ойлымыж годым марий кумалме отым
Венгрийын
сылне дечат сылне парламент дворец дечат чаплылан шотлен моктен ойлыш. Меат
шкенам аклаш тунем шуына гын, мемнамат шкенан-влак аклаш тунем шуыт гын,
кышана почеш мийыше-влаклан рашрак кояш тӱҥалеш, мурен кодымо мурынам
шукырак мурен илаш
тӱҥалыт, шонем.



101796
************************************************************************
10—17
"Ончыко" журнал редакцийлан
Марий литературын кушмо да вияҥ толмо корныштыжо "Ончыко" сылнымут да мер-
политик журнал тымарте кугу верым налын да кызытат налын шога.
Шымле ий жапыште Писатель ушемын тиде изданийже шочмо йылмынам лывырташ
полшышо
да сылнымут аланлан негызым пыштыше Сергей Чавайнын, М.Шкетанын, Шабдар
Осыпын,
Никон Игнатьевын, Олык Ипайын, Никандр Лекайнын, Миклай Казаковын, Василий
Юксернын, Геннадий Матюковскийын, Семен Вишневскийын, Миклай Рыбаковын,
Валентин
Колумбын, Зинаида Каткован, Вениамин Ивановын, Валентин Косоротовын, Семен
Николаевын да моло писательын роман ден повестьлаштым, поэме ден
почеламутыштым,
пьесе ден публицистикыштым савыктен, калык дек шуктен.
Кугезына-влакын илыш-йӱлаштым аклыме да культурнам эшеат кумдан шарен
колтымо,
шотышто тыгак литературнам кӱлынак вияюымаште да пойдарымаште йӧратыме
журналнан
надырже изи огыл. Тылеч посна тудо самырык талантым куштымаште чот тырша.
Арамак
огыл Ончыкын" полшымыж дене сылнымут корныш шуко автор ӱшанле ошкылым
ыштен, нунын кокла гыч шукышт, мутпорсын лӱҥгалтышыш шинчын, сылнымут каваш
нӧлталтыныт,
пеҥгыде шулдыран лийыныт.
Тыгай поро, суапле сомылжым шотыш налын, "Ончыко" журналым кӱкшын аклыме —
тудлан "Почет Знак" орденым пуымо. Марий Эл Правительствын полшымыж дене
тиде изданий ынде, тачысе неле саманыштат, тылзе еда ош тӱням ужеш, лудаш
йӧратыше калык
дек вашка. Тидыже кеч-кӧмат куандара: тудо илышын сылнымутан произведенийла
дене
пырля тӱрлӧ йыжыҥже, вашталт толмыж дене палдара.
Республикысе писатель-влак лӱм дене редакцийын икоян коллектившым журналлан
70
ий темме да журналын 400-шӧ номерже дене алал кумылын саламлена да
пашаштыже у
сеҥымашым, тӱвыргӧ саскан лияш тыланена. Журнал ончыкыжымат шке сынжым,
кӧргӧ
содержанийжым саемден толеш, шке йырже мут мастар-влакым чумыра манын,
ӱшанен
кодына.
Пагалыме таҥ-влак, пашада ушнен, воранен, шочмо калыкнам куандарен шогыжо!
Чапле
пайрем дене!
Марий писатель ушем правлений.



101896
************************************************************************
10—18
"Ончыко" журнал редакцийын коллектившылан
Пагалыме таҥ-влак!
1926 ий — Марий кундемыште экономикым тынысле йогыныш пуртымо, литератур
ден искусствым вияҥдаш, культурым пеледыкташ, автономий дене пайдаланен,
марий калыкын
илышыжым тӱзаташ тӱҥалме пагат. Лачак тунам "У вийын"— "Ончыко" сылнымутан
да
мер-политик журналын негызшын — икымше номерже ош тӱням ужын. Журнал
лекмылан 70
талук темме да 400-шӧ номерын ты ийынак савыкталтмыже — тиде оҥайын лачеш
толеш.
Эртыше жапыште журнал шочмо калыкнан илышыштыже куатле вийыш савырнен.
Кугурак
ийготан мут мастар-влакын поро йӱлаштым шуен, кызытсе писатель-влак калык
чонын
эн келге ярымжым почаш тыршат, кечын вашлиялтше нелылыкым сеҥеш кумылым
ылыжтат.
Раш: наукым, литератур ден искусствым вияҥден толде, айдемын шинчымашыжым
пойдараш, сылнылыкым умылашлан, йӧраташлан тудын шӱм-чонжым почаш, пӱтынь
культуржым
нӧлталаш ок лий. Кугу шинчымашан да кӧргӧ культуран еҥ гына экономикын
куатшым
ешарымашке шке вийжым кӱлеш наре ушен кертеш. Ты шот гыч "Ончыко" журналат
пайдале пашам шуктышаш.
Те, редакцийын творческий еҥже-влак, чын корнышто улыда: журналыште у
роман, повесть, ойлымаш, поэме, почеламут, пьесе, тачысе литературын
кӱкшытшӧ нерген вашмутланымаш дене пырля республикысе шанчызе, туныктышо,
искусство да мер пашаеҥ-влакын материалышт савыкталтыт. Тылзе еда лекташ
тӱҥалмекыже, "Ончыко" периодический савыктыш улмыжым утларак сайын сулаш
пижын: Марий Элысе тӱрлӧ событийым,
мероприятийым жапыштыже да кумданрак ончыкташ тырша, тыгак самырык автор
ден
специалист-влаклан вер шукырак ойыралтеш.
Тендам, журнал редакцийын пашаеҥже-влакым, "Ончыко" йыр чумыргышо автор-
влакым,
чыла лудшым журналын 400-шӧ номерже дене алал кумылын саламлем! Пиалан,
улан
илышым тыланем.
Марий Эл Республикын
Президентше Владислав ЗОТИН.



102096
************************************************************************
10—20
"Ончыко" ончыкак кайыже
Каласкалат редакций пашаеҥ-влак
Ий почеш ий эрта, илен-илен, ик тукым весым алмашта. Марий журналын 400-шӧ
номержат лекте. 1926 ий годсек кажныжын ош тӱням ужмешкыже, редакций пашаеҥ-
влак
уло-уке усталыкыштым кучылтыныт. Эртыше жап гыч але марте журналым
савыктыме йыр
сай могырышкат, нелылык велышкат, мутат уке, шинчалан перныше вашталтыш
лийын.
Тидым ме, кызыт шке илышнам "Ончыкым" лукмо паша дене кылдыше еҥ-влак,
очыни,
утларак раш ужына. Тӱҥалтыш мут — "Ончыкын" тӱҥ редакторжылан.
Анатолий Тимиркаев, поэт, "Ончыко" журналын тӱҥ редакторжо:
— "Ончыкылан" 70 ият теме... Нигунам шонен омыл тиде редакцийыште пашам
ышташ.
Ынде индеш ийышкат кайыш тӱҥ реактор лиймемлан...
Почеламутым нылымше классыште тунемме годым возен ончышым. А шымше
классыште
ойлымаш ден стих-влакем "Ончыко" журналышкат колташ тоштым. Вашмутым
М.Казаков,
Чалай Васлий, А.Юзыкайн деч налынам.
Икымше гана кум почеламутем фотосӱрет дене "Ончыкышто" 1975 ийын кудымшо
номерешыже лекте. Тыге коло талукат шеҥгелан кодо...
Мо шарнем, изи годым мӧҥгыштына эртак "Ончыкым" налын шогеныт. Тидыжак
марий
йылме, сылнымут деке шӱмештарен. Кандашымше классыште тунеммем годым
иканаште
кум библиотек гыч марий книга-влакым налын лудам ыле. Шуко лудмемлан ача-
авам
шылталеныт, вуйушет пудырана, маныныт. Но мый нуным колыштын омыл: марий
шомак,
марий сылнымут герой-влак — "Кугезе мланде" гыч Эчан, "Эреҥер" гыч Эвай
Пӧтыр,
"Кугу сарын тулыштыжо" гыч Геннадий Алексеев ала-могай у подвигым ышташ,
илышыште сай кышам кодаш ӱжыныт...
Шымле ий лектын шога йӧратыме сылнымут журнална. Тидын годым лӱмжымат ятыр
гана
вашталтен. Кызыт калык нужнаҥмылан кӧра, ак шергылан верчын тиражшат
вола... Оксам тичмашын огыт пу, южгунам вараш кодын лектеш, лудшо декат
жапыштыже ок шу.
Мый ӱшанем: чыла тиде жап, илыш тургымнам ик тӧрсыр лончыжо, С.Г.Чавайн
манмыла,
ит лӱд, мланде, садак кече лектеш, "Ончыкат" (ынде кажне тылзын лектын шога

вет!) ончыкыжым, ош кайыкла ош шулдыржым шаралтен, кажне марий суртыш поро
йолшашла миен пура, калыкым сылне ойлымаш, почеламут, пьесе, оҥай очерк
дене куандара, шӱм-чон поянлыкшым ешара. Ӱшанем: илен-толын, "Ончыко" гаяк
эше вес сылнымутан журнал-влак лекташ тӱҥалыт!.. Вет илыш — ончыко ӱжшӧ
вий...
Александр Селин, тӱҥ редакторын алмаштышыже:
— Латныл ий наре (1982 ий гыч) редакционный коллегий член улам. Тыгодым
1994 ий
марте, журналын тылзе еда лекташ тӱҥалмешкыже, латкок талукышто 72 номерым
лукмо
гын, пытартыш кок ият лу тылзыште — 34 книгам. Пагытын тыгай изи
йыжыҥыштыже могай кугу вашталтыш! Чот пеҥгыдемын, молемын автор радамат.
Ончычсо семынак Ахмет
Асаев, Иван Осмин, Василий Юксерн, Ким Васин, Миклай Рыбаков, Александр
Юзыкайн,
Михаил Якимов, Семен Николаев, мемнан кокла гыч кайыше Миклай Казаков,
Семен
Вишневский, Геннадий Матюковский, Вера Бояринова, Давлет Исламов, Валентин
Исенеков возен шогеныт. Марий сылнымутыш ӱшанлын пуреныт: Алексей
Александров, Валентин Осипов-Ярча, Альбертина Иванова, Василий Крылов,
Валентина Изилянова,
Юрий Галютин, Светлана Эсаулова, Эврик Анисимов... А йӧршын у лӱмжӧ мочоло!
Тидыже тӱҥ вашталтыш.
Пытартыш ийлаште марий прозо шарнымаш ярымым ронча. Такше коклан тачысе
кечымат
шымла. Тидым Вячеслав Абукаев-Эмгакын, Юрий Артамоновын, Валерий
Бердинскийын,
Геннадий Алексеевын возымышт гыч ужына.
"Ончыкышто", отдел редактор гыч тӱҥалын, тӱҥ редактор марте чыла творческий
пашаеҥ тӱрлӧ жанран материалым савыкташ ямдылат, кӱын шудымыжым авторлан
пӧртылтат. Мый, мутлан, поэзий дене пырля прозымат редактироватлем. Тений
Ю.Артамоновын "Суоми мландыш кайынем" койдарчык повестьшым да В.Любимовын
кызыт савыкталтше шарнымаш романжым печатлаш ямдыленам.
Тений Марий книга савыктыш сылнымутан книгам йӧршын гаяк лукмым чарнен.
Амалже
пале: окса уке. Куанен ӧрат: тиде сомылым республикысе тӱвыра министерстве
утларак сайын шукташ тӱҥалын (мутат уке, прозыжымак ок савыкте). Тыгайыш
илен шумо
гын, марий автор-влакын чыла гаяк у произведенийыштым лукмо паша "Ончыкын"
вачӱмбакыже возеш. Юмет гына полшыжо ыле тудым умбакыжат тылзе еда лукташ,
только
жапыштыже, пеле шужен шинчен огыл.
Игорь Андреев, ответственный секретарь:
— Мый журнал редакцийыште 1985 ий гыч пашам ыштем. Институт да армий деч
вара
вигак тыште ышташ тӱҥалам манын, нигунамат шонен омыл. Чын, "Ончыко" дене
шкеже
изинек палыме улам, тудын кажне номержым куанен лудынам.
Тӱҥалме годым, мутат уке, неле иле. Манмыла, теорийым кунар-гынат палет, а
практика манмет йӧршын гаяк уке. Садлан тунемаш шукылан логалын. Тунам
редакцийыште
кугу опытан пашаеҥ-влак А.М.Юзыкайн, М.И.Якимов, А.П.Иванова, Д.Ш.Исламов
ыштеныт. Илышланат, пашаланат нуно шуко туныктеныт. Ик жап сылнымут
редакторлан ыштымек, мыйым ответственный секретарьлан шогалтышт. Адак у
сомыл, кугурак ответственность. Но мыланем тиде пашалан тунемаш куштылго
ыле. Молан манаш гын, тунам
редакцийыште республикыштына эн тале технический редактор Е.М.Данилова
ыштен.
Елена Михайловнан поро кумылжо, пашам сайын палымыже чыла шотыштат
полшеныт.
Журналым 1994 ий гыч компьютер йӧн дене лукташ тӱҥалмат пашам кунар-гынат
куштылемден, тӱжвал-кӧргӧ тӱсшымат палынак саемден. Такшым журналым эре
лудын шогышо
еҥ тидым шкежат шижын докан.
Но икте тургыжландара: журнал лудшына-влак деке жапыштыже миен ок шу. Чыла
паша
окса дене кылдалтын. Тиражнат ожнысо дене таҥастарымаште иземын. Пале,
мемнан
тӱҥ лудшына — ялысе калык. А ялысе калык кузе ила, чыланат сайын палена.
Кызыт
журналым налын лудаш огыл, киндыланат эреж годым оксашт уке. Но ме умылена:
жап
эре тыгай йӧсӧ ок лий, кунам-гынат илыш саемеш. Кызытат, йӧным кычалын,
"Ончыко"
журналым тиражшым кугемдашак тыршена. Республикысе посна вуйлатыше-влак
веле
полшышт ыле.
Гельсий Зайниев, отдел вуйлатыше:
— Шонымем рончылен, ик мутланымашым шарналтышым. Марий сылнымутын ик поро
таҥже,
кужу илыш корным эртыше кугызай (тудо "У вийын" икымше номерже лекме деч лу
ий
ончыч шочын) журнал паша нерген кутырымо годым тыге каласыш:
— Шукертак шинчамлан пернен: ме, марий-влак, ваш келшен илен огына мошто.
Писательна-влакат тыгаяк улыт: чӱчкыдынак ваш-ваш кычалтылыт, сырат,
кокланже
лӱмдылмашкат, лавырам кышкымашкат шуыт. Мыйын шонымаште, тиде йӧрдымӧ койыш
ваштареш тавадаҥ шогалман, мыланна чылаланна икте-весым умылаш да ваш-ваш
полшаш,
ик ой дене илаш тунемман. Ты суапле пашаште ик тӱҥ верым "Ончыко" журнал
налшаш,
шонем.
Пеш чын шомак! Тидын дене мый тӱрыснек келшем. Вет илышыште, поснак тачысе
саманыште, келшымаш моткочак кӱлешан. Тудо веле айдемын ӱмыр кечыжым
сӧрастара,
творчество кумылым нӧлта, вийым ешара.
Но келшен илаш ӱжмым туге ида умыло, пуйто нигӧ нигӧм критиковатлышаш огыл,
пуйто — автор сырен ынже кудалте манын — лушкыдо мутаршашланат печатьыш
корным пуыман. Уке, поро кумылан, чын критика эреак лийшаш, тудо —
литератур илышын пеш
кӱлешан ужашыже. Но тыште ик тӱҥ ситыдымаш уло: критикым серышыже шке
мутшын сусыртен кертме вийжым тичмашын шотыш ок нал, тӧрсыр нерген каласаш
эн чын, эн
келшыше шомакым ок кычал, южгунамже амал деч поснак "перен пуа"; вес
могырым,
"перыме" еҥже вигак шум шогалта ("Кузе тыге мыйым, кумдан палыме авторым,
шылталаш тоштыныт!") Тыге манешат, критикын биографийыштыже да пашаштыже
"шем тамгам"
кычалаш пижеш. Шукыж годым лач тыгай кырча-марча гыч "тӱтан" тарвана. Тидым
кызытсе да эртыше пагыт гыч налме ятыр пример дене пеҥгыдемдаш лиеш.
Мутат уке, пӱтынь творчество илышым да кажне посна мастарын шӱм-чон
саскажым аклаш "верховный судья" але "генеральный прокурор" лӱм нигӧланат
ок пуалт. Тиде
сомылым калык, лудшо-влак шуктен шогат. Мыняр еҥ-тунар тӱрлӧ шонымаш.
Санденак
чылаштланат ик "судьян" ойжым тушкен пуаш тыршымаш нимо сайышкат ок шукто.
Тидым
шотыш налынак, журнал страницылаште шке шонымым луктын каласаш кеч-кӧланат
йӧн
пуалтеш.
Чылалан раш: эртыше пагытым палыде, тачысым умылаш да эрласыш шымленрак
ончалаш
ок лий. Кызыт архивлашке корно ятырлан кумдаҥын. Тидын дене пайдаланен,
журнална
"Эртыме корно" ден "Шӧртньӧ сондык" пӧлкалам тымарте палыдыме увер-аҥар да
мурсаска дене пойдарен толеш. Мыйын шонымаште, шуко шӧрынан ты пашашке
самырык вий
чолганрак ушнышаш.
Журналын 50-ше ийласе уста пашаеҥже, республикын икымше калык писательже
Никандр
Лекайн тыгай сугыньым пуэн коден: "Писатель шкенжын возен кертмыжым
ончыктышашлан огыл, а калыклан пайдам кондышашлан произведенийым возышаш".
Кажне автор яндар кагазым шаралтен пыштымыж годым тиде ойым ушышто куча
гын, лудшо таҥна-влак
тау деч молым огыт каласе.
Геннадий Алексеев, лудыш пӧлкан редакторжо:
— "Ончыкын" сылнымутвечыштыже идалык утларак гына тыршем. Но тудын
пакчагапкажым
такшым икымше гана коло ий ожнак почын пураш тоштынам. Тунам редакций
"Юбилейный" (кызыт "Йошкар-Ола") унагудо воктенсе лапката кужу пӧртын
икымше пачашыштыже верланен ыле, а кокымшыштыжо ме, Марий кугыжаныш
университетын историй-филологий факультетын студентше-влак тунемынна.
"Ончыкын" сапкеремжым Валентин Колумб виктарен. Икана лекций деч вара пырля
тунемше йолташем Валерий Якимов дене
тоштын-тоштдерак редакцийын омсажым шупшылна да... вигак лӱмлӧ поэтын кумда

ӧндалтышышкыже верештна. Туштак тале мутмастар-влак Максим Емельянов, Гани
Гадиатов, Зиновий Краснов дене шинчаваш кутыраш пиал шыргыжале. Тиде
вашлиймаш мыланна, почеламутым да мойн возгалаш тӧчышӧ рвезе-влаклан,
моткоч пайдале сылнымут семинар гаяк лие, да чумыр писатель пашам, тымарте
мо возымынам у шинча дене, у семын аклен ончалаш амалым, кумылым пуыш.
Икмыняр жап гыч "Ончыкын" шулдыржо йымалан "Корнышто" икымше ойлымашем
шочо, вара "Погонан рвезылык" повесть ош тӱням ужо. Тудын деныже журналын
1985 ийысе лауреатше лӱмымат сулышым. Эше кок идалык гыч "Тулык чон"
повестьланем "Ончыкак"
илыш шулдырым пуыш.
Икманаш, журнал дене автор семын вашкыл шукертсек олян гына вияҥын,
пеҥгыдемын
толын. Но ик паша — возгалыше лияш; йӧршын весе — тудын сылнымутвечыштыже
шокшым
кергалтен тыршаш, ойго-азапше, куан-сеҥымашыж дене илаш. Вет кеч-могай озат
шке
пакчаштыже сай лектышан чевер саскам ужнеже.
Редакор семын мыйым кызыт ик йодыш тургыжландара — "Ончыкын" да марий
сылнымутнан ончыкыкшо. Вик каласаш гын, пытартыш жапыште сылнымут пашаче-
влакын радамышт
палынак шуэмын: иктышт мемнан дене эрелан чеверласеныт, весыштым идалык
нелыт
темда... да тыгодымак шонелтет: а самырык прозаикше кушто? У йӱк, у лӱм
йӧршыш
гаяк ок шоктыс.
Вес азапше — нужналыклан кӧра журналнан черетан номерже-влакат вараш кодын
ош
тӱням ужыт, акшат шергештын-ла, налше-влакшат ятырлан шагалемыныт. Но —
лудшыжо
огыл. Лудыт "Ончыкым", вучат. Тока шыжым шочмо велыш мийымем годым, ялышке
пурымаштак, корнытӱрыштӧ шинчыше палыме марийым ужым. Машинам вучышыла
моли, ала-мом
пеш лудеш. Шекланенрак ончальым гын, кидыштыже "Ончыкын" чевер коман
книгажым
тогдайышым.
Садлан каласынем: "Ончыко" ончыкыжымат илаш тӱҥалеш. Марий сылнымутнат ала-
могай
туткарымат, тул-тӱтанымат сеҥен лектын да, тиде шыгыр жапымат кузе-гынат
чактара, шонем. Шонем да ӱшанем, тендамат, лудшо йолташна-влак,
ӱшандарынем.
Светлана Кудрявцева, тӱҥ бухгалтер:
— Редакцийын пӱтынь творческий да озанлык пашаже финанс положений могай
улмым
онча. Ончыч оксам тӱлымӧ шотышто чыла сомыл "Марий Эл периодика" савыктыш
гоч
шукталтын гын, кызыт журналым производствыш пуымо гыч лудшо дек шуктымо
марте
чумыр расчетым редакций, лачшым манаш, тудын бухгалтерийже ышта.
Журнална республикын бюджетше кӱшеш савыкталтеш, но финанс министерстве
оксам
жапыштыже ойырен ок шукто, тидлан тудын йӧнжат шагал. Сандене "Ончыко"
вараш кодын лектеш, тӱрлӧ услугылан парым погына. Окса шотышто чӱдылык
автор-влакынат
кумылыштым волта: нуно гонорарым пел ий наре вучен илат. Чаманет, да мом
ыштет.
Марла савыктышын ойыртемжым палыдыме еҥ тыге туныкта: роскотын кеч изи
ужашыжым
сулаш ситыше оксам ыштен налаш йӧным кычалза. А кузе тыгай йӧнжым муат?
Рекламым
рушла пуат, тудо тӱҥ шотышто газетлан келшен толеш. Мут толмашеш, але марте
Россий Федерацийын печать да информаций госкомитетше журналым лукташ
кагазлык оксан
ужашыжым мыланна колтен шога ыле. Но тений тыгай полышым тудо ок сӧрӧ.
Икманаш, уло ӱшан республикысе бюджетлан веле. Журналым лукташ кӱлеш, тудым
марий лудшо тылзе еда жапыште кидышкыже налнеже. Лудшын ӱшанжым шуктымаш —
редакцийысе чыла службын тӱҥ сомылжо.
Галина Жаркова, компьютер дене погышо оператор:
— Медведево районысо Шойбулак кыдалаш школым пытарымеке, пашам Йошкар-Оласе

стройкылаште ыштенам, тыгодымак строительный техникумын экономикыште учет
отделенийжым тунем лектынам.
"Ончыко" журналым компьютер дене погаш тӱҥалмешке, редакцийыште секретарь-
машинисткылан ыштенам. Ончыч чыла гаяк материалым печатлаш, южыжым машинке
дене кокымшо ганат шолткаш пернен. Кызыт шукыж годым авторын рукописьшым
редакторын
тӧрлымыж почешак компьютер дене погена. Ик семынже тиде операторын пашажым
нелемда, но пӱтынь сомылым писемден колташ, кагазым аныклаш полша.
Журнал тылзе еда лекташ тӱҥалмекат, чумыр гаяк рукопись наборыш жапыштыже
пуалтеш. Мыйын пашаштем секретарь-машинистка Юлия Юсупкина полшен шога. Яра
жапым
муын, текстым яндарын пога. Редакций пашаеҥ-влак журналым лукмаште тӱрлӧ
операцийым шутат. Мутлан, ответственный секретарь Игорь Николаевич Андреев
журналым
технически редактироватла. Печатьыш пуымо деч ончыч чыла страницын
пленкыштым
радамлен монтироватлаш тудлан вес еҥ полша.
Рӱжге, келшен ыштыме годым паша ушна, кумыл нӧлтеш. Но черетан номер
печатьыш
пуаш ямде гынат, тӱлаш мемнан счетышто окса уелан кӧра "Марий Эл периодика"
савыктыш тудым производствыш ок нал гын, чонлан лапкан чучеш.
Редакцийыште ыштыше машинистка але оператор-писательын у призведенийжым эн
ончыч
аклыше лудшыеҥ. Мутат уке, критик семын огыл, а тыглай лудшо семын. Келша
мыланем Иван Осминын, Василий Юксернын, Феликс Майоровын пытартыш ийлаште
возымышт.
Нунын гай серыме марий сылнымутышто шукырак лийже.
Галина Козлова, корректор:
— Газетым, журналым, книгам лукмаште ятыр еҥ тырша. Корректорат изи огыл
сомылым
шукта. Тудын пашаже — операторын погымыж почеш лудаш, тӧрлаш, верстка почеш
адакат угыч лудман, тергыман. Тӱжвач ончымаште, нимо нелыжат уке гай чучеш.
Но кеч-момат лийжак манын ыштет гын веле, пашат ушна, моштымаштет,
усталыкет ешаралтыт.
Редакций пашаеҥ кокла гыч корректорын пашажым ик эн тыглайлан шотлат. Мыйын
шонымаште, журнал страницылаште орфографий ден пунктуацийын правилышт чын
шукталтын гын, тыште корректорынат надырже уло. Сандене мемнанат сомылна
чылт тыглайжак огыл, грамматика закон-влакым уэш-пачаш тӱткын шергалаш
перна.
Ты сомылым ынде латкум ий утла шуктен шогем. Ончычшым "Марий коммуна"
(кызыт
"Марий Эл") газетыште, "Пачемыш" журналыш те ыштенам. Кӱкшӧ печать,
фотонабор
йӧн дене лукмо газетым да журналым лудаш пернен. Ынде теве кум ий наре
пашанам
компьютер полшымо дене виктарена, тыге сомылна ятырлан куштылемын.
"Ончыко" редакцийыште ышташ мыланем келша. Ик могырым, тӱҥ пашам шуктет, а
вес
могырым, поэт, писатель-влакын произведенийыштым лудат, туныктымо паша,
моло денат кылдалтше тӱрлӧ материалым аклат. Икманаш, марий калыкын илышыже
могай
кӱкшытыштӧ улмым шижын шогет.
Юлия Юсупкина, секретарь-машинистка:
— Кандаш класс деч вара Йошкар-Оласе художественный училищым сӱретлаш да
чертитлаш туныктышо специальность дене пытаренам. Тунемме годым живопись да
композиций
предмет-влак поснак келшат ыле. Тыгак графиклан шӱмаҥынам. Тидланже, мутат
уке,
училище директор Юрий Петрович Клюкинын творчествыжат кумылаҥден. Художник-
график-влак Александр Бакулевскийын, Иван Михайлинын да Людмила Пашкинан
мастарле
пашаштым эреак шымлем.
"Ончыко" журнал редакцийыш пашам ышташ 1993 ийыште пуренам. Вигак йодыш
лектеш:
молан секретарь-машинисткылан? Пашаже теве кушто: редакцийын штатный
расписанийышкыже художник должностьым але пуртымо огыл. А журналым
сӧрастарыме (комын
тӱжвал тӱсшӧ, кугурак произведенийын вуймутшо, рубрик, моло сӱрет) шотышто
сомыл
ятырак. Кызыт чыла гаяк тиде пашам мыланем шукташ логалеш. Тыгай йодышат
лектын
кертеш: секретарь-машинисткылан ыштет гын, шочмо йылмым палыме шотышто
кузерак?
Да, мый руш классыште лийынам, училищыштат марий йылмым туныктен огытыл.
Тау
ачай ден авайлан мыйым изинек марла ойлаш туныктымыштлан! А тыште,
редакийыште,
ик кугу марий ешыште улмем гай веле чучеш. Сандене шочмо йылмым палыме
шотышто
нелылыкым ом шиж.
Ончычсо оем шуйымо семын ойлем: журналым сӧрастарыме шотышто ала-могай
эталон
манмашке, очыни, шуашыжат ок лий. Вет лудшыеҥын тӱняончалтышыже, сылнылыкым
аклыме шотшо эре уэм толыт. Сандене сӱретче, журналым сӧрастарыше, кызытсе
айдеме
дене таҥлалт ошкылшаш, эре кычалме корнышто лийшаш.



102196
************************************************************************
10—21
Ончыкылык ӱшан
Финн-угор писатеь-влакын 10 тӱҥямбал погынышт деч вара шонкалымаш
27-31 августышто Эстонийыште финн-угор сынымутчо-влакын ИВ конференцийышт
эртен.
Тушко марий писатель-влкын вич еҥен делегацийышт миен коштын. Вашлиймаште
тарватыме йодыш-влак да родо-тукым сылнымутчо-влакын тачысе сомылышт нерген
конференцийын делегатше, поэтесса Альбертина Иванова каласкала.
Жап йогын нимо деч коч писе. Тат-влак волгалтыт, шулат, эртыше пагытеш
йомын,
мемнан илышнак эн оҥай сӱретшым пеленышт мондымашке наҥгая. Но южо татым
нигунамат уш гыч от колто. Шарналтеш 1989 ий, Йошкар-Олаште эртыше финн-
угор сынымутчо-влакын икымше вашлиймашышт. "Ушнымаште — мемнан вийна" ыле
тудын тӱҥ шонымашыже. Алят шарнем ӧрмалгыме кумылым: икана тунамсе марий
Писатель ушемын вуйлатышыже Миклай Рыбаков правленийын ик погынымаштыже ты
вашлиймашым эртараш кӱлмӧ
нерген шке шонымыжым луктын ойлыш. Писатель-влак, тидым колын, икте-
весыштым ончал колтышт — лийдымашыс! Чынжымак, але марте Москон кумылжо деч
посна тӱнямбал
кугытан вашлиймашым эртарыме нерген шоналташат тоштмо огылыс! Да адакшым
изи,
нигӧлан манме гай палыдыме Марий Элышкына йот уна-влакым ӱжын вашлийын-
ужатен
моштена мо? Но Миклай Рыбаков мом ойлымыжым пален. Пален гына огыл, родо-
тукым
сылнымутчо-влакым иктыш ушымын ончыклыклан кӱлешлыкшым кажнын чонышкыжак
шыҥдарен моштен. Арам огыл, тиддеч вара эртыше кум тыгай погынышто — Суоми
мландыште,
Венгрийыште, а ты гана Эстонийыште — писатель-влак трибун гыч ойлымаште але
тыглай мут вашталтымаште эре икымше вашлиймашым эн порын, тауштен ойлат.
Ойлат гына
огыл, тыге аклат: тунамсе вашлиймашна эн кугу лектышан лийын. Чынжымак,
айста
келшена: вет лачак 1989 ийыште эртыше финн-угор писатель-влакын конгрессышт
родо-тукым калык-влакым икташ ушымо кугу сомылым тарватыш. Пырля улмо кумыл
тачысе
пуламыр пагытыштына мыланна ик эн тӱҥ эҥертыш лие.
Чыла тидым Эстонийысе вашлиймашыштат эн ончычак палемдышт.
"Родо-тукым улмо — эн ончычак тидым шижме кумыл. Шке вӱрым шижат, уш-акылет
дене
аклет гын веле, келшымашын вийжылан эҥертет",— кумдан палыме эстон писатель
Арво
Валтонын ойлымо шомакше-влак мыланем гын тыге йоҥгалтыч: ме, тымарте посна-
посна
илыше финн-угор-влак, але тиде шижмашнам пеҥгыдемдыме татыште веле улына,
иктевесынам аклаш, пашалаш, йӧраташ тунемына веле. А тидыже йолташна-влакын
серымыштым палыме, аклыме гыч тӱҥалеш. Садланак ты гана конференцийын
девизше — "Кӱвар"
лийын. Кӱвар — тиде мемнан сылнымут произведенийна-влак, нуным икте-весынан
йылмышке кусарымаш.
"Финн-угор сылнымутым вияҥдымаште кусарымашын надырже,"— тыге лӱмден
шымлызе Ева
Тулуз шке шомак радамжым. Финн-угор литературым кусарымаште улшо экшык-влак
нерген венгр шымлызе Габор Берецки ойлен. Тудо манын: ме, писатель-влак,
южгунамже
рушла кусарыше-влакнан кумылышт почеш каена, нунын шке семын ешартышыштым,
вашталтышыштым шотыш огына нал. Тыге произведенийыште калык ойыртем йомеш,
серызын
посна мастарлыкшат шапалга. Ала садлан финн-угор сылнымут алят тӱнямбал
сылнымутышто палыдыме, вет шке калык йылме дене оҥайын возымо руш йылмыште
тыглайыш савырна да моло кусарыше-влакын (мутлан, Европысо йылме-влаклашке)
чоныштым ок
тарвате.
Габор Берецкин тиде шонымашыште тургыжландарыде огеш керт, вет мемнан
возымынам
моло-влак лачак руш йылме гоч палат. Тугеже, тыге лектешыже: вес калык
культурышко вончышаш кӱварнам ме, паленак, сӱмырлышаш пырня дене чоҥена.
"Кузе да кушто кӱварым чоҥаш"— тыге лӱмден шке докладшым фин шымлызе Сиркка
Сааринен.
Тудат палемдыш: кусарыме сомылым айда-лийже ончыман огыл. Мом кусараш, кӧн
произведенийжым — тидым пырля радамлен лекман. Уке гын, южгунамже шояк
сылнымут шочеш. "Российыште,— кочын шыргыжалын С.Сааринен,— ик кумдан
палыме финн писательклассик нерген ойлат, тудын произведенийжым савыктат, а
Суомиште, чынже гын, тиде серызым сайынже огытат пале. Но чынжымак кӱкшӧ
мастарлыкан, калык культурыш
надырым пыштыше писатель нерген огыт возо. Лектеш: финн сылнымутым тиде
ӱлыкӧ
волта".
А меже, марий-влакше, тыгак огыл мо ыштена? Шинчалан перна иктаж-могай
ӧрдыж
сылнымутчын произведенийже але туддене кырча-марча палыме улына, марий
лудшылан
кусарен темлаш толашена: лудса, тиде родо-тукым сылнымут! Але, мӧҥгешла,
мом манаш, писатель-влак, айдеме семын, тӱрлӧ улыт. Икте, эн уста огыл
гынат, путырак
чолга, кӱ пырдыжым саҥгаж денат шалатен лектын кертше, весе, чынжымак
мастар,—
утыждене тыматле, шке ӱстел коклаште пӱтынь сылнымут илышыжым эртарыше.
Ончет —
вес йылмылашке икымше серызын возымыжо "марий сылнымут семын кусаралтеш"
арам
огыл ойлат: "Артамдымылык — кокымшо пиал". А чынжымак марий сылнымут
шомакын
чинчыже мыланнак, марий-влаклан, веле волгалтеш.
Моло сылнымут илышыштат тыгак. Сандене погынышто кутырен келшыме: верысе
писатель-влакын ой-пидышыштым шотыш налде, кусарыме сомылым тӱҥалман огыл.
А тидланже финн-угор писатель-влакын Ассоциацийышт пелен лӱм банк лийшаш:
кӧм да могай
произведенийым кусарыман. Тунам сылнымутнан чын тӱсшӧ рашемеш.
Вес йодышат писатель-влакым тургыжландарен: кусарыше-влакже йӧршын гаяк уке

улыт. Коклазе руш йылме гоч кусарыме, ойлышым тиддеч ончыч, произведений
ямым
йомдара. А ик йылме гыч весышке вик кусарыше-влакна шагал. Шарнем, тиде
чырым
пытараш манын, марий да мордва студент-влакым алмаштен вузлаште туныктен
луктыч.
Лачак лектышыже гына алят ок кой. Очыни, тидлан амалжат ятыр уло: студент-
влакым
ойырымо годым сылнымут кумылыштым шотыш налме мо? Весыже: кусарыме книга-
влакым
огына лук, сандене уло гынат, тыгай кумыл йомеш. Мутлан, ме ынде икмыняр ий
эстон ойлымашым лукмо нерген ойлена, но окса укелан кӧра шонымына илышыш
огеш пурталт. А вет кусарышынат уло. Владимир Козловым — Лайд Шемйэрым
Эстон писатель
ушем ты амал денак йылмым тунемаш стажировкыш ӱжын, конференций деч вара
самырык
серызе тылзылан Эстониеш кодо. Ала тиде сомылым мыланнат умбакыже шуяш?
Кусарыме — тиде ик йодыш. Книга ок лек гын, тудо саскадыме пушеҥге лийын
кодеш.
Икте-весылан книгам лукташ полшымо нерген финн шымлызе Ӱрпо Венто ойлыш.
Тудо
Суомиште финн-угор калык-влаклан полшымо координационный советым вуйлата.
Кала-саш кӱлеш, Марий книга савыктыш дене тиде совет пеҥгыде кылым куча.
Кызыт нунын
окса полышышт дене тунемше-влаклан марий мландын историйже нерген учебник
ямдылалтеш. Тыгак вес книга-влакат черетым вучат.
Мый лӱмын гаяк вес элысе уна-влакын ойлымыштлан поснак эҥертышым. Молан
манаш
гын, нунын ончалтышышт кумдарак, келгырак. А Россий финн-угор писатель-влак
ик
вашлиймаш гыч весыш утларакшым вуйшийме кумылым коштыктат: тиде уке, весе
ок сите. Молан тыге? Очыни, ме алят вучымо кумыл деч ойырлен огына керт.
Илыш пеҥгыдын ончыктен: шке от ыште гын, весе, толын, сомылетым ок тӧрлӧ.
Садланак конференций петырыме кечын ме, кажныже, Ассоциацийын
правленийышкыже, сералтыме
сӧрымӧ кагазым пуышаш улына ыле: вес конференций марте (а тудыжо кок ий гыч
Сыктывкарыште погынышаш) кажныже мом ыштен кертеш? А паша шуко: кусараш,
савыкташ,
ассоциацийын библиотекыжым чумыраш, ассоциацийын фондшым окса надыр дене
пойдараш, кусарыше-влакым ямдылаш. Икманаш, кажныже изи сомылым шукта
гынат, кугу паша чумырга. Тидлан ӱшанат Тӱнямбал финн-угор писатель-влак
Ассоциацийын у председательже Арво Валтон да угыч погымо правлений. Ушаным
мыланнат, марий писатель-влакланат, сулыман.
Чынжымак, жап писын эрта. Шеҥгелне кодо тиде нылымше погын. Но ушышто —
эртыше
вашлиймаш, ужмо сӱрет-влак. Вет у верышке миен коштмо шке велне ончалтышым
рашемда. Поснак палдаралтше ыле Эстон Республикын президентше Леннарт Мери
дене
вашлиймаш. Мыланем ик могырым, моткочак кугу пагалымаш кумылым, вес
могырым, виян аклыме чон куатым ылыжтыш.
Президент дене вашлиймаш, мыйым изишак ӧрыктарышат: тудым поснак,
тургыжланен,
шкешт, эстон-влак, вученыт. Кечывалым (а вашлиймаш 17 шагатлан тӱҥалшаш
ыле) эстон йолташемын чонжо чон олмышто огыл улмым шижым: кузе Лохусалу
лӱман илыме вер
гыч Таллинныш миен, вес вургемым чиен шукташ. "Ӱжмашыште, ӱлнӧ шола
лукышто, возымо: кеҥеж вургем дене мияш лиеш,— манам.— Ала арам шонкалет?"—
"Тудыжо туге,
но костюм деч посна миен, президентнам лапкашке волтымыла чучеш".— вашештыш
Андрес. Теве тыге. Чыла раш.
Президент полат деке мемнам автобус дене конден шогалтышт. Волен веле
шогална,
капкаш пураш ӱжыт: пайрем форман салтак-влак кагкам почыт, пеле йӱкын кушко
ошкылаш ончыктат. Ныжылгын, пылышым семален, сем йоҥгалтеш. Ару, чатка
официант-влак роза аллейыш пурышо-влаклан шампан чаркам темлат. Калык икте-
весыж дене шыве-шыве мутлана. Кенета тыматле йӱк йоҥгалте. Мо гутлаште
президент лектын, микрофон ончык шогалына шуктен...
Леннарт Мэри шке шомакшым, эстонла тӱҥалын, рушла шуйыш. Ты ойым моткоч
чонан,
сылнымут могырым ушеш кодшын, мастарын чоҥымо. Президент писатель пашан
кӱлешлыкшым калык пӱрымашым аралыме кӱкшытеш ужын, ваш-ваш келшымашым
политик да тыглай айдеме семын аклен, чаткан, ласкан, кунамже поро
шыргыжалмашым луктын ойлыш.
Сылнымут пашаште шуаралтме калыклан тиде шомак радам — йылмылан поян,
кумыллан
рончалтше,— вучыдымо ыле, вет ме утларакшым политик-влакын кукшо ойыштлан
тунемынна. Варарак президентын советникше (тудат — писатель) дене палыме
лиймек, тудын пашажым мокталтыде шым чыте: "Пеш мастарын ойым ямдылаш
полшымо"— "Уке, —
мане советник,— мемнан президентна эн кӱлешан ойым шкеже воза, шкаланже
ӱшана. А
финн-угор сылнымутчо-влак дене вашлиймаш тудлан чынжымак шерге. Вет тудо
шкежат
— писатель".
Микрофон деч кораҥын, президент Леннарт Мери южо делегат-влак дене палыме
лие.
Воктенже пелашыже тыматлын шыргыжалын коштеш. "Президент вате семын,
поянрак чия
гынат, лиеш ыле,"— ала-кӧ шкенжым моштен пагалыше, но тунамак кугешныме
кумылдымо тиде ӱдырамашын вургем шотшым вудыматен аклен нале. Мом ыштет,
ме, укеште
илен тунемше ӱдырамаш-влак, кеч-куштат икгай улына: тӱжвал тӱсым эн ончыч
шымлена. Уке, президентын пелашыже кузе чийышашым пален: толшо-влак
коклаште тудо путырак ойыртемалтын, шинчалан пернен огыл.
Мемнан делегаций деке толын шогалмекыже, "О, марий-влак" манын пелештымеке,
президент Козьмодемьянск оласе радына галерей нерген шомакым тарватыш. Ала-
кунам
тудо радынам ачалыше-влаклан, нунын йоҥылышыштым тӧрлен, шке шонымыжым
ойлен улмаш. Кузерак вара тушто кызыт тиде музей? Кузе марий-влак илат?—
палынеже президент. Ой мучаште тудлан каласыде шым чыте: "Тендам, господин
президент, мемнан
дене ятыр еҥ сайын пала. Ты вашлиймаш нерген колеш ыле гын, мутат уке,
академик
Иван Григорьевич Иванов шокшо саламжым колта ыле. Сандене, тиде саламым
конденам
манын шоныза". — "О-о! Иван Григорьевич — мыйын пеш сайын палымем. Тудо —
ушаншотан айдеме, уста шымлызе",— шыргыжале президент.
Вашлиймаш умбакыже шуйнен. Президент ден пелашыже кузе толыныт, тугакак,
посна
палдарыде, калыкым коденыт. Но кас южышто, роза-влакын тыматлын лӱҥгымаште,
ныжылге семыште да эстон-влакын куанен-кугешныме тулан шинчаштышт палдырнен
палдырненак шке уста лӱмлӧ еҥыштым пагалымышт, шочмо калыкыштым, шочмо
мландыштым
йӧратымашышт.
Тидын нергенак шонкалымаш эрлашыжым экскурсий дене кайыме корным
кӱчыкемдыш. Мыняр йодыш шындалте шке ончылан: а меже молан алят южгунамже
меж кочшо шорык гай
улына? Молан алят икте-весынам пагален огына мошто? Молан шкенан
президентнам
южгунамже тыглай ме шотеш веле ужына, а калык чапым кучышо айдеме улмыжым
мондена? Молан марий койышна марийланак веле лийже, шонена?
Ушеш шочшо йодыш-влаклан вашмутым пуымыла, шеҥгелне шинчыше Эрик Юзыкайн
яндарын
гына марла муралтен колтыш. Воктене нералтыше венгр-влак вырт-вурт лийын
кайышт,
омыштат шулыш, витне. Меат Эрик деке ушнышна. Чынжымак, Эстонийыште лийме
пагытыште тиде рвезын койышыжым ме йӧратышна. Тудо тушто тунемеш, но
конференций жапыште эре пырля лие. Тыматле, но чолга, эстонла сайын ойлышо,
верысе илышлан тунем шушо, но марий йылме да культур верч вуйын шогышо
рвезе. Ӱшаныме шуэш:
лӱдын-вожыл илыше марий-влак деч ойырлышо эшеат самырык у шукым. Эрик дене
пырля
муралтен, эстон помещикын музей-полатше деке толын шогална. Пурена полатыш,
музейыш пурымо семынак, пагален, но ӱшаныдымын (ушлан моткочак неле эртыше
тора
пагытым умылаш). Но чон эркын рончалтеш: тыште тыйым огыт эскере, огыт
чаре: ит
тӱкӧ, ит кучо! Гостиныйын креслышкыже шинчын каналтет да тунамак шижат:
тыште
иленыт, чон дене йӱленыт, куаненыт, шортыныт. Эстон мастарын шуко гыч
ыштыме
чапле буфетым кид дене ниялтен, пуйто тунамсе тыште илыше еҥ-влакын кумыл
шокшыштым шижат. Венгр писатель, рояль воктеке шинчын, сылне семым
шокталтыш — сем
чыланам авалтен, окна вес могырыш, аллейыш, чоҥештыш, тымалте пӱя серыш,
тушечын
тымык, шем вӱдыш пурен йомо. А пӱя вӱд тич семым пога, налеш, пуйто тудат
ылыжнеже, вӱдшудо деч эрнынеже, угычын чоным, айдеме кумылым шижнеже, кас
кечыште
йолген, эр кечыйол модмылан ӱшанынеже.
Мо тиде — пӱя але тачысе илыш? Йылмынан, сылнымутнан уло мо ончыклык
ӱшанже?
Сӧрат мо тудлан яндар йогыным памаш-влак? Тоштемше, ужаргыше вӱдан пӱя!
Эстон
мландыште але марий кундемыште улат, ик шонымашым шочыктет: яндар, кумылна
гаяк
вошткойшо лийже вӱдет!
Альбертина Иванова.



110196
************************************************************************
Назарий Александров

КУЗЕ ӦПКЕЛЕТ?
Ойлымаш
Нарикын ачаже колхоз садым орола. Кызыт тудо кажне кечын олмапу тӱҥыш лумым

уралтен шога, эскера. Тачат эрдене эрак сад йыр савырныш. Ик лукышто нултен
пытарыме олмапум ужат, чонжо пудыраныш.
— Ах, киямат важык шинча! Адакат толын, пеледшаш воштырлажымак кочкын, чыла
ниялтен лектын. Ну, чытыза, ушдам пуртем,— семынже вурсен-вурсен, пӧртышкӧ
пурыш.
— Нарик, куштырак кок рӱдан пычалем? Конды-ян, таче торешчапа-шамычым
поктыл ончена, уке гын пеш иланеныт, нимо дечат огыт лӱд, уло олма садым
каргат.
— Ачай, ик рӱданжым мыланем пуэт вет?— рвезе сӧрвалаш пиже.
— Нумалышт ноет вет? Адакше, пычал — модыш огыл,— шӧраш тӧчыш.
— Ом нойо... Мый шекланем,— Нарик низаштат ок чакне.
— Йӧра, тынарак тарваненат гын, налат огыла,— ыштале ача.
Вара пычалым терген лекте, патрон-влакым тартроп дене шӱшкын шындыш. Эр
кочкыш
деч вара вигак мераҥ покташ лектын кайышт. Ече йымалне лум торашке кычырик-
кочырик мура.
— Йӱштӧ кечыште мераҥ лум рожышто кия. Кажне коремйолым, лумпургыжым,
пундышлам
эскере,— ача эргыжым туныкта.
— Ачий, ончо, кыша!— Пуданур чоҥга велыш шуйнышо мераҥ кышам ужат,
кычкырале изи
сонарзе.
— Коктын лийыныт. Олмапум нунак пытареныт докан. Каена почешышт.
Сонарзе-влак ятырак эртышт. Пешыжак огыт мутлане. А кыша тугак кумда пасун
ош
шовыржым тӱрла да тӱрла. Лумым нӧштыл-нӧштыл нойышт, ечыштат, ваче ӱмбалсе
пычалыштат утыр нелемыч.
"Тиде важык шинча кушко шумеш тыге ондален наҥгая?— семынже шонкала рвезе.
—
Вашке Йогорсолат кояш тӱҥалеш".
Ача кенета чарнен шогале, мераҥ кышам шымлен ончалят, пелештыш:
— Ужат, умбакыже нуно ойырленыт. Иктыже Азъял коремыш чымыктен, весыже
адакат
ялышкыла савырнен. Мый тиде коремым терген лектам, а тый тыште вучалте.
Нарик шкетын шогал кодо. Шукак ыш эрте, кенета корем луклам авалтен шогышо
кожер
велне пычал йӱк шергылт кайыш. Нарикын шӱмжӧ писынрак кӱлткаш тӱҥале. Онча
—
ваштарешыже мераҥ уло кертмын пылтым-полтым кудал толеш.
Рвезе пычалжым ала виктыш, ала уке — курокым шупшыльо. Мо тыгай, лӱйымӧ йӱк
ыш
шокто ала-мо? Важык шинчат, шеҥгел чапашкыже шогалын, ик жап йыр ончышто да
юшт
веле койо. Нарик — почешыже.
Кужувылыш изи сонарзым олыкышкыла ондален наҥгая. Теве шудо каван воктек
толын
шогале. Кенета шинчажлан ош ӱмылка койылалтыш да тунамак лум пургыжеш йомо.
"Аа, нигуш каен огыл аман,— шоналтыш рвезе,— ындыже ок утло!"
Каван воктене лумпургыжышто йытаран гына кӱнчымӧ рожым тогдайыш. Кумык
лийын,
тушко шекланен ончале. Иктаже кок важык наре кӧргыштӧ туртын шичше ош
янлыкым
ужо. Огешат тарване, пуйто ончылныжо сонарзе огыл, иктаж-могай коля веле.
Наик
пычал пучым рожышко виктыш. Курокым темдале — чолт веле шоктыш.
— Мо тыгае? Ынде пычалжат мыйым ок колышт,— рвезе ӧрын, йӱкынак пелештен
колтыш.
Курокшым уэш-пачаш перкалыш, но пычал чыгынен, йӱкым ок пу.
Сырымыж дене, нимоланат ӧрын, патроным луктын кудалтыш. Кӱсеным руалтыш —
яра.
— Эх, весыже укес.
Мом ышташ? Рожым лум дене урен шындышат, ачажым кычалын ошкыльо. Пасу
кӱкшакашке
кӱзен, йырваш ончышто, кычкырышат. Вашеш нимогай йӱк уке, ачат ок кой.
"Кузе тиде кужувылышым поген налаш?"— шонкала рвезе. Мӧҥгеш каван дек
волен, саде верым кычал муо. Онча — адакат рож. Кумык лие гын, мераҥын
пушыжат кодын
огыл.
Нойышо Нарик ялышкыла тарваныш. Ача мӧҥгыштак ыле.
— Кушко йомыч?— эргыжым чоянрак ончалын йодо.
— Мый мо? Шкеже...— рвезе иралтынрак вашештыш.
Вара кылмыше кидшым шокшо коҥга пелен тушкалтышат, кузежым-можым радамлен
каласкален лекте.
— Ит сыре,— ача рвезым вуйжо гыч ниялтыш. — Мый кожер тайыл дене волымем
годым
ала-могай келге лакыш пурен кайышым. Шагат утла толашымек, пыкше гына
лектым.
Тыйым ончыштым — шыч кой. Мӧҥгӧ каенат шонышым.
— Ачай, кеч тыйже мераҥым кондышыч?
— Уке, шол. Ыжым логалте.
— Мыйжын пычалем ала-молан ыш лӱй гын?— Нарик чаманен пелештыш.
— А-а, пычал? Палет, эргым, тылат мый яра патроным веле шӱшкынам.
— Молан?
— Тартропан патроным изи икшывылан пуаш ок лий. Ӧпкелышаш уке, сонар пашан
оҥайжым шижын налынат, эргым. Вескана, кугурак лиймекет, шкемын кок
рӱданемак, пуем.
Тыгак манешат, кузе ӧпкелет? А мераҥ? Мо тудо? Тек кудалыштеш. Олмапу йыр
лумым
гына пеҥгыдынрак урен шындыман.



110296
************************************************************************
ОШ КУЭ
Алексей ИВАНОВ
Ойлымаш
Эҥыжсола ял покшелне, кум велкыла шулдырла тӧрлымӧ урем вожышто, ош куэ
одарланен кушкын. Шошым еҥ-влакым шере, тамле вӱдшӧ дене сийлен, кеҥежым
уремым сӧрастарен, ужар лышташлаж дене ловыртатен , шыжым йымакше волгыдо,
чевер тӧшакым шарен, телым лум тӱтаным чактарен, авырен шоген.
Ош куэ йымалнак — таве. Вӱдшӧ памашысе гай йӱштӧ, шинчавӱд гай яндар. Шокшо
кеҥеж кечын эртен кайше еҥ, таве гыч вӱдыш луктын, кошкышо умшажым нӧртен.
Куэ йымаке, теҥгылышке шинчын чонжым, кид-йолжым кандарен.
Ош куэ дене таве поро пошкудо гай келшен иленыт. Но икана тыште кугу
пуламыр паша лийын каен.
Ик шыже кечын Миклай вате вӱдлан лекте. Таве гыч ведрам лукто гын, ӧрынат
колтыш
— вӱд ӱмбалне эртак лышташ. Шке семынже ала-мом вудыматен, ведраж гыч
лышташ
ластыклам поген, луктын кышкыш. Но чылажым поген шуктет ужат? Лышташан вӱд
ведражым нумалын, капкашкыже пурен йомо.
Ош куэжым ала-кунам ожнак Миклайын кочаже шынден коден, манеш. Уремвожышто
шогымыж дене южгунам мешаен гынат, йӧрыктен шуаш иктат тоштын огыл. Тудо
кугезе-шамычым ушештарен, тукымвожым кучышо гай лийын.
Икмагал гыч Миклайын кудывечыштыже туманлыме йӱк шоктыш, вара уремышке
вончыш.
Тунамак йошкаргыше чуриян суртоза капка ончыкшо лектын шогале. Тыш-туш
ончалят,
ваштареш пошкудыш чыла йолажым виктарыш. Чиялтыме капкашке пурен йомо.
Шукат ыш лий, пошкудо марий дене пырля лектыч. Йыванжын кидыштыже —
бензопила,
Миклай вачӱмбакше кужу ломашым пыштен коктынат таве векыла соптыртатышт.
Миен
шогальычат, ош куэм тӱҥжӧ гыч вуй мучашыж марте шымлен ончальыч.
— Паша томам, Миклай шольо. Уло парчаже таве велыш кечалтын. Урем торешак
йӧрыктен пышташ возеш,— каласыш пошкудыжо.
— Йӧра, Йыван, тый чодырам шуко пӱчкынат палет. Ойлымет семынак лийже:
кушко каласет, тувекыла йӧрыктена,— келшыш Миклай. Йыван мутайкалаш ыш
тӱҥал. Кидшым ваш
йыгалтен, стартерым шупшыльо. Бензопила ик-кок гана рокмалтыме гай ыштышат
ылыжын кайыш. Куатле йӱкшӧ дене лишеме. Чепым ош тӱҥышкыжӧ тушкалтен, газым
пуэн
шуктыш, уке, пилат, чок-чок-чок лийын, тӱпланыш. Йыван, пилажым пулвуйжо
дене
темдалын, стартерым уэш пачаш шупшкедыле, но пила нимогай йӱкымат огеш лук.
— Мо ия лие? Теҥгече веле Ониса куван ик орва пужым тыманмеш пӱчкымыс,—
вуйым
удырен шога озаже.
Рӱзалтен ончыш — бензин уло. Вара свечам луктын умшаж дек намиен, пуал
ончыш.
Пинчак урвалтешыже ӱштылын, угыч пӱтырал шындыш. Уэш стартерым шупшкедылаш
пиже.
Толашыш-толашышат, козыра кидше дене саҥгасе пӱжвӱдшым уштылын, ӧрдыжкыла
шӱвалын пелештыш:
— Ия кочкам ыле! Вот, албаста! Огеш гын, огешат ылыж вет. Миклай, изиш
шупшкедыл
нал-я. Ала тыйым колыштеш.
Ынде Миклай ӱскырт пилам шӱлешт-шӱлешт индыраш пиже. Тыгодым ала-кушеч изак-
шоляк Васли дене Опой Онисим ӧндалалтын толын лектыч. Сайынак подылынат,
коеш.
— Огеш нал мо? Те зажиганийым ончалза, ато, ужамат, чонда лекмеш толашеда —
Васлиже туныкташат тӱҥале.
— Ончалам, свеча саяк. Ала керемет лийын — Йыван сыренрак вашештыш.
— Эй, тендам... Кондо-я, мый шке ончалам!— весыже оҥым гына кадыртыл шога.
Пила
деке шорвондо гай кидшымат шуя.
— Тый гына ситен отыл! Ит шӱшкылт! Тиде тылат МТЗ трактор огыл,— пила оза
Васлим
шӱкалынак колтыш.
Садет, тырын-тӱрын тайналтен, кыпте-копто пуренат кайыш.
Изажын пыжалт вочмыжым ужын, Онисимже, агытан гай тӧршталтен, Йываным
нерлуж
гыч шижде-годде рашкалтен пуыш. Тыгай томашам ужын, Миклай йолташыжым
утараш пурынеже ыле.
— Чарныза, те мом толашеда? — манын, Онисимым оҥжо гыч руалтен кучыш. Но
Васли
тунамак кынел шогалят, тудлан пылыштӱҥ воктен пижыктенат пуыш. Чывысарет
тӱҥалят.
Йӱк-йӱаным колын, пошкудо гыч Парпон ден Кузьма куржын тольыч.
— Тулар, тулар, манам! Чарне! Мом толашет?— кычкырен, Кузьма Йываным
ӧрдыжыш
шӱдырен шупшмыж годым пинчак шокшыжым кушкеде. Кӱрлшӧ комбо шулдырла
сакалте.
Миклай, нержым чывышталын кучен, кучедалше-влак кокла гыч утлен лекте.
Кидшат
вӱр вузык лийын. Нержым чжок да чжок шупшкеда. Ынде чыла лугалте: кӧжӧ мом
шупшкеда, кӧжӧ кӧм мушкындылеш,— умылашат ок лий.
Тыгодым Миклай вате куржын лекте. Марийжын вӱр дене амыргыше кидшым,
чурийжым
ужмеке, та-а-к карал шындыш:
— Пуштыт! Карау-ул! Пушты-ыт!
Но полшаш толшо иктат ок кой. Шыдыж дене гына мӧҥгеш кудывечышке пурен
кайыш.
Шукат ыш лий — содор ик ведра вӱдым сакалтенат лукто кредалше-влак ӱмбаке у-
уге
кышкале. Чылан ӧрткен, чарнен шогальыч.
Лач ты жапыште кандашле ийышке тошкалше Еремей кугыза магазиныш киндылан
ошкылеш
улмаш. Куэ воктенсе пуламыр пашам тудат ужын.
— Могай сӧй тыште тарванен, эргым-влак? — лужга ош пондашыжым ниялтен, ӧрын
йодо
Еремей кугыза.
Миклай вате шоҥгылан чыла радамлен, ятлен пуыш, укежымат улым ыштыш.
Ойлымыж годым кидше мардеж-вакшла пӧрдӧ.
— А молан куэжым пӱчкаш?— таве дек лишкырак лиймеке, Еремей кугыза уэш
йӱкым пуыш.— Тыгай сӧйым тарватымешке, таве ӱмбалан петыртышым ышташ
кӱлеш.— Эргым-влак,
каласышат, кредалше-влак воктеч эртен ошкыльо.
Нунышт, ик мут пелештыде, шоҥгым изуремышке пурен йоммешкыже ончен шоген
кодыч.
Вара нылытынат пашалан пижыч.

ТАМГАН КЕМ
Мыскара
Тиде туткар мемнан дене пеш кугу перестройко тӱҥалме жапыште лийын. Кызытсе
саманым тусо дене таҥастараш гын, илыш шӱдӧ кандашле градуслан савырнен.
Тунам кеч
оласе кугу яндан универмагыштет, кеч пазарыште, кеч мемнан сельпо лапкыште
куголя деч молыжо нимат уке ыле. Ни чиен шогалаш сай пальто, ны вуйыш
шындаш упш, ны
йолвургым петыраш носки... Эсогыл ӱдырамаш-шамычлан оҥым петырыме "йыгыр
калпак"
манметат лийын огыл.
Но мый тыгай нужна пагытыштат йолыш чияш кеман лийым. Ош мотор импортный.
Огыда
ӱшане? Тугеже Кожлаерыш толза, лӱмынак чиен, капка ончык лектын шогалам.
Кӱлеш
гын, тавалтенат пуэм. Пеш сай пушкыдо куштылго кем. Ачам Озаҥ оласе магазин
гыч
пытартыш мужырым налын конден. Размержым да акшым идат йод. Тудыжым кем
пундашеш
мойн огыл, а шинчалан койшо вереш — нер ӱмбалныжак возен шынденыт. Ала-
кушеч
мӱндырчак ужаш лиеш: размерже — 24, акше — 80-68. Машинасе номер гай веле
коеш.
Чылажат сай: кем пеш чапле, акшат шерге огыл, но тудлан верч могай
йӧсылыкыш пурышым, ойлаш гын... Мый тудым уремышке пычкемышалтмеке гына
чиен лектам. Йолташ
ӱдырем, Орина деке чиен каемат, (тудо селаште кумшо пачашан пӧртыштӧ ила)
подъездыш пурымек, вигак кудашам да пожарный шит шеҥгек шылтем. Шкеже кумшо
пачашыш
носки йола кӱзем. Икана мийымем годым кокымшо пачашыште ваштареш волышо
шоҥго
кувам вашлийым. Мый, тудын ужын, чарналтен, корным пуэн, кораҥын шогальым.
Эртен
кайышат, кӱшкыла юрт веле койым — куржынат кӱзышым. Шеҥгечын саде
куваваетын
ӧрын пелештымыже пылышемлан солныш: "Ой, Юмо серлаге, кушко ынде илен
шуына...
Уремыште чатлама йӱштӧ годымат носки йола коштыт. Качымарийын йолеш чияшыже
уке
аман, пуышаш тошто портышкемем".
... Мӱндыр магазин гыч ачамын саде кемым налын кондымекшак цифр-влак
шинчашкем
пернышт. "Нимат огыл,— шоналтышым тунам.— Кем лийже — тамгажым иктаж-мо
дене садак колташ лиеш". Нальым борный кислотам. Йыгалтышым — чия нимынярат
огеш кае.
Кондышым монча гыч вургем мушмо порошокым. Тудат ок полшо. Ачамын эм
аралыме
шкапше гыч шылыжыш йыгыме камфорный спиртым волтышым. Уке, тамгат низаштат
ынеж
йом. Пуртышым клат гыч растворительым, да янда эрыктыме аярым. Э йыгем, э
толашем шкеже пӱжалт пытенам, кидем тӱрлӧ пуш дене ӱпшалтеш. Вуемат аҥыргаш
тӱҥале.
Тамгам нимо денат сеҥаш ок лий. Коҥга гыч ломыжым луктын, нашатыр спирт
дене
пырля мотор ош кемем йошкарга, я шемемеш.
Мо дене эше тамгам колташ тӧчен ончаш? Э-э, бензин улыс. Тудо пеш полша
маныт.
Мотоцикл бак гыч чыпчыктарен пуртышым. Йыгалтышым, ош кемем корнын-корнын
шелышталтме гай лие. Ындыже мом ышташ? А-а, ялт монденам — одеколон улыс.
Шым чамане
сайынак йыгалтышым. Тьфу, керемет, тидат ок полшо.
Кас марте кемышкем мом гына шым йыге. мыскынь тамгам нимат эрыктен ок керт.
Шыдем дене кугу косор кӱзым нальымат, локшинчме гай нӱжаш пижым. Ош кемем
теве-теве шӱтла, а возымет нимочат огеш кае. Вот вет, кузе вет! Арам огыл
ойлат улмаш:
ручка дене возымым товар денат локшич шуаш ок лий.



110396
************************************************************************
11—03
Александр Алтышев
Алтышев Александр Иванович Киров область, Кикнур районысо Саламаре лӱман
ялеш
шочын. Шым классым пытарымеке, кок ийым шочмо колхозыштыжак пашам ыштен.
Тылеч
вара Котлас ола воктенсе Лименд речной техникумышто тунемын. Ныл ият пеле
наре
Северный Флотышто служитлен. Тидын годым йӱштӧ да шокшо вӱдан океанлаште
лийын,
экваторымат эртен. Теҥыз ӱмбалсе неле, но тунамак оҥай илыш Сашалан сай
школыш
савырнен, йӧсым, нелылыкым сеҥаш туныктен. Флотышто служитлыме жап
сылнымутым
йӧраташ, шке гыч возен ончаш таратен. Тыге "На страже Заполярья" газетыште
самырык марий рвезын теҥыз нерген возымо ойлымашыже-влак савыкталташ
тӱҥалыт.
1966 ийыште, флотышто служитлыме деч вара, Александр Алтышев Ленинград
олашке
толеш. Тушто латшым ийым ила. Тӱрлӧ заводышто пашам ышта. Завод да оласе
газет
редакцийлаште тырша.
1984 ийыште Йошкар-Олашке кусна да "Марийская правда" республиканский газет
редакцийыште пашам ышташ тӱҥалеш.
1991 ийыште Александр Ивановичын "Марийскому машиностроительному —
пятьдесят"
книгаже савыкталтеш. Кызыт "Связисты Марий Эл" книгам ямдыла. Тушеч икымше
главажым "Ончыкым" лудшо-влаклан темлена.

Александр АЛТЫШЕВ
ПОЧТО КОРНО
Ял гыч ялыш, сурт гыч суртыш
Сценыш Российын да Марий Элын заслуженный артисткыже Майя Романова лектеш.
Тудо
яндар йӱкшӧ дене весела мурым йоҥгалтара:
Ял гыч ялыш,
Пӧрт гыч пӧртыш
Почтальонка коштеда,
Сай уверым
Тӱрлӧ вер гыч
Тудо эре кондеда...
Тудым композитор, музыковед-фольклорист, Марий Эл культурын заслуженный
пашаеҥже
Дмитрий Кульшетов тунам эше тӱҥалше автор Василий Гороховын (Регежше тунам
лийын
огыл) мутшылан серен. Автор-влак ялысе почтальонкын пашажым тӱрыс почын
ончыктеныт. Теве припевшак мом шога:
У газетым
Да журналым,
Телеграммым погалтен,
Коштеш тудо
Кажне суртыш,
Шке сумкажым ястарен.
Мурызо умбакыже шергылтара. Туштыжо почтальонкын "йӱштӧ дечын, шокшо дечын"

лӱддымылыкшӧ, "лумын, поранын да шошо вӱдын" чарен кертдымышт нерген
ойлалтеш.
Пытартышлан пеш раш сӱрет почылтеш:
Ял гыч ялыш
Почтальонка
Шкенжын корныжым куча.
Тудым калык
Уна семын
Шӱмжӧ вургыжын вуча.
Мурызо вуйжым калыклан савалта. Концертыш толшо-влак совым рӱжге пералтат,
пуйто
тымык кастене Маргостеатрын залжым кӱдырчӧ йӱк печкалтара. Чынжымак, яжо
муро.
Шуко профессий кокла гыч иктым — почтым пуэдышын суапле пашажым чапландара.
Такше почто мемнан илышыш пеҥгыдын шыҥен. Почтальонка тиде кӱлешан сомылын
ик
изи ужашыже веле. Связь отделенийыш кондымо почтым адресат деке шукта. А
тушкыжо
свежа газетым, журналым, серышым мо дене кондат? Я самолет, я машина дене.
Йодыш лектеш: а тылеч ончычшо, акрет годымжо, кугезына-влак почтым мо дене
шупшыктеныт? Тиде историй Марий Элыштына могайрак? Йодышлан вашешташ
куштылго огыл.
Ыҥлен налмешке, архив пуракым шуко "йӱаш" пернен. Но тыгай историй уло.
Тӱҥалеш
тудо 1863 ий гыч. Кажнылан раш: тунам ни самолет каваш нӧлтын огыл, ни
автомобиль тӧр кугорнышто кӱжлен огыл, ни кӱртньыгорно чапланен шуын огыл.
Марий кундемыште, манам. Но лийын лӱмынак почтым шупшыктышо тройка. Рушлаже
тудым "ямская
гоньба" ышталыныт. Вес семын умылтараш гын, лӱмын йӧнештарыме кибитке торта
коклаш кум тале имньым кычкеныт да почтым вер гыч верыш кондыштыныт. А
Чарла уезд
кундемыште почто тройкым пукшаш да кандараш корно мучко лӱмынак коло ныл
земский
станций ден станционный пункт лийыныт. А тӱҥ станций ден пункт-влакше
Вараксино
ял кундемыште (кызыт Йошкар-Оласе Чапаев урем) верланеныт. Тиде ялын
озажлан кугыжан тукым гыч поян еҥ шотлалтын. Верланенытше куд кугорно
ӱмбалне да маналтыныт: Кугу почтовый, Окружной, Чебоксарский,
Козьмодемьянский, Царевосанчурский
да Яранский.
Чарласе земский станцийыште куд мужыр имньым кученыт. Тушто станционный
смотритель, писарь да шагал огыл моло пашаеҥ лийыныт. Сандене тудым эн
кугулан шотленыт. Тылеч посна кугурак радамыш Мишкансола (Азаново),
Корамас, Кинер, Ваштар
курык, Кундыш, Йӱштыпамаш, Пӧтъял, Поҥго, Морко, Волаксола станций-влак
пуреныт.
Ямский станцийын озаже шке паша верже верч эреак колянен. Манаш веле, паша
деч
посна кодаш пеш куштылго улмаш, а уэш тудым верешташ моткоч неле. Тиде
сомылым
шукташ кӧ шуын, тудым налын огытыл. Эн ончычак паша верым торгиш луктыныт.
Тушко
логалаш шонышо еҥын кидыштыже ӱшандарыше документ лийшаш улмаш. Ну, мутлан,
тыгайрак: ялысе община тиде еҥлан ямский станцийым ӱшана. Тыгай кагазым
оласе мещан (купеч) кашак пуэныт, тыге нуно земский станцийын ончыклык
озажлан ӱшанымыштым ончыктеныт. Мутлан, Морко волостьысо Кинер кундемыште
илыше Петр Яковлевлан
староста Андрей Васильев дене пырля кумло шым еҥ шке йӱкшым пуэн. Нунын
кокла
гыч иктыжат ни лудын, ни возен моштен огыл. Нунын олмеш ты ӱшан кагазыш
грамотым
палыше еҥ Демьян Гаврилов кидшым пыштен.
Тыгай документ архивыште шуко аралалтеш. Кодшо курымын кудлымшо ийлаштыже
ӱшан
кагазым пуэныт Царевококшайскыште илыше мещанин Василий Шляпинлан. Тушто
серыме:
"Тыматле улмыжым да шкем арун кучен моштымыжым пален, гоньбам (почтым
шупшыктымо
пашам — Ред.) кум ийлан ӱшанена. Сандене мемнан тиде кагазнам ӱшандарыше
документ семын аклаш темлена"... Кызыт оҥайла чучшо тиде шке шотан
документеш шке
ӱшаныштым лу теҥге ший оксалан Царевококшайскыште илыше мещанин Анисим
Вязельщиков, лучко теҥге ший оксалан Михаил Полубарьев да эше иктаж коло
наре еҥ ончыктеныт. Тидыжым теве кузе умылыман: олаште илыше-влак Василий
Шляпиным пагаленыт. Ӱшаныше-влакын кидпалыштым Чарласе Думын печатьше дене
пеҥгыдемдыме.
Архивыште аралалт кодшо документыште весымат пален налаш лиеш: 1866 ий 23
декабрьыште тунамсе жаплан пеш кугу торги эртен. Тушто почтым Корамас,
Кинер да Морко
земский станцийлаште шупшыктышын вержым налшаш верч таҥасеныт. Аукционыш
шуко еҥ
ушнен. Но эн ойыртемалтшыже Сотнур гыч Иван Богданов лийын. Тудо пеленже
Сотнур
волостной правленийын свидетельствыжым конден. Туштыжо шке кидыштым еҥ-влак
чылаже 350 теҥгелан пыштеныт. Тылеч посна коллежский асессор Петр Редринов,
залог
шотеш 175 теҥгеаш кредит билетым пыштен, Кожласолаште илыше Дмитрий
Атлашкин
ӱшаныме кагаз да кӱсеныштыже аралалтше шӱдӧ теҥге дене, мыланна ынде палыме
Василий Шляпин Чарласе земский обществын ӱшаныме документше дене да Кинер
гыч улан
кресаньык-влак — Петр Яковлев, Флегонт Герасимов торгишке ушненыт. Нунын
кокласе
кугу кучедалмаш нерген историй нимом ок ойло. Но сеҥыше-влакын лӱмыштым
палемден
коден: тиде — Шляпин, Яковлев да Атлашкин. Шляпин Корамас станцийын озаже
лийын,
Яковлев — Кинер станцийын да Атлашкин — Морко станцийын.
Тыгеракын, земский управын чиновникше-влак почтым шупшыктымо пашам айда-
лийже
ончен огытыл. Станций-влакым кӧлан ӱшанаш лиеш, чот эскереныт. Эсогыл
коллежский
асессорат нунылан кугу авторитет огыл улмаш. Вет Редриновын Чарласе
чиновник-влак коклаште палымыжат ятыр лийын. Кӧлан община ден земство
ӱшаненыт, тудак
торгиште сеҥышыш лектын.
Торгиште сеҥыме — тиде икте, станцийым кум ий годым сайын кучымо — йӧршын
весе.
Да эше тидын годым тыгай правам арален кодаш эшеат йӧсӧ лийын. Чарласе
уездный
земский управе дене ыштыме контрактын условийже неле улмаш. Эн ончычак,
контрактыште ончыктымо наре ямщикым (улазым), имньым, орвам да терым,
кычкыме ӱзгарым
да моло кӱлеш настамат чумыраш кӱлын. Могай логалын, тугайым огыл, а
чаплым. Чыла тиде улмым пален да терген налмеке веле управысе чиновник
кӱлеш свидетельствым пуэн.
Кокымшо. Улазе (кажне мужыр имньылан) латкандаш ияш деч самырык да нылле
ияш деч
кугурак лийшаш огыл. Таза кап-кылан, сай койыш-шоктышан лийшаш. Чиемжат
жаплан
келшыже: йӱштыштӧ шокшын, шокшышто куштылгын чиен шогал кертше. Улазымат
кӧм шуын, тудым налын огытыл. Тудын деч налме ӱшандарыше кагазше да вес
паша гыч лекме
нерген документше лийшаш улмаш. Айдемым гына огыл, имньымат пеш чот
тергеныт.
Контрактыште серыме почеш, почтым шупшыкташ" шоҥго огыл, пеҥгыде, таза,
телылан
чыла йолжым, а кеҥежлан ончыл йолжым таганлыме" имне гына кӱлын.
Пашам ыштыме нерген отчетым пеҥгыдын йодыныт. Тидлан лӱмынак Россий финанс
министерстве циркулярым ямдылен. Станцийым кучышо оза да тусо пашаеҥ-влак
айдайӧра шогылтын огытыл. Корныеҥ-влакым (почто дене пырля тыгайжат
лийыныт, витне),
амал деч посна кучыде, писын ужаташ кӱлын. Паша верым коден, иктаж-вере шке
сомыл дене лекташ — Юмо аралыже. Икманаш, ушан-шотан, поро, кожмак озам да
пашаеҥым веле пагаленыт. Кажне станцийыште шнуровой книга лийын. Тушан
тергыше-влак
шке ойыштым, каҥашыштым возеныт. Вуйшиймашан кажне серышын копийжым
станцийын
писарьже уездный управыш колтенак шоген.
Весат оҥай: пашаште ситыдымаш, циркулярым пудыртымо койыш палдырнен гын,
станций
оза але улазе дене ыштыме контрактым юватылде кӱрлыныт. Чыла роскотым
титакан-влак пӧртылтеныт.
Почтым шупшыктышо дене пырля чыла еҥак шинчын каен кертын огыл. Эн ончыч
служба
паша дене коштшо чиным ужатеныт. Тыгай еҥжын земский управе гыч налме
билетше
але открытый листше лийын. Станцийысе шнуровой книгаш тӱрыс сведенийым
(чиным,
лӱмым, фамилийым, тыгак открытый листын але билетын номерыштым, куш кайыме
верым, имньым налме нерген распискым) серымеке веле корныеҥ умбакыже
тарванен кертын. А кӧн листыште ончыктымо жап эртен каен, тудлан имньым
пуэн огытыл.
Государтсвенный чиновник-влак утларакше шкеныштын кум але утларак имньым
кычкыман экипажышт дене кудалыштыныт. А кудалыштшаш улыт кок имньым
кычкыман повозка
дене гына. Тыгай годым должностной лицо кажне уто имньылан ешарен тӱлыде
кертын
огыл. Ты оксаже станций озан кӱсенышкыже возын.
Тыгай годым коклан "чывысарат" ылыжын. Такше власть дене пайдаланыше чиным
начальстве тӱткын эскерен.
Станций озан пашаже весат лийын: илыме верым эрыктен шогаш, корныеҥын
торжалыкшым да кӱчымдыш койышыжым чыташ. Южо кычалтылше пассажирым
жапыштыже колтен кертме огыл. Ситартышыжлан улазын титакшылан кӧра але
иктаж-могай вес амал дене
корнышто имне колен колта. Корныш лекшылан нимогай чаракат лийшаш огыл.
Тевыс
веле, куш тылат кӱштат. Мут толмашеш палемдыман: колышо имньым весе дене
вашталташ земстве нимогай кумырымат ок пу.
Марий кундемыште "ямская гоньба" манмет чынжымак кунамрак шочын, каласаш
неле,
но тиде — еҥ-влакым да пеш писын колтышаш грузым кужу корныш ужатыме ик эн
акрет
годсо йӧн. Тудын шочмыжлан да вияҥ толмыжлан кӧра почто кыл илышыш кумдан
шарлаш
тӱҥалын. Станцийыште имне кеч-мыняр шагал лийын гынат, кугыжан почтыжым
наҥгаяш
ик мужыр эреак ямде шоген. Тудын тӱҥалтыш ошкылжо могайрак лийын, мутым
посна
лукташ перна. Ончалына 1864 ийысе Чарлам.

КУГЫЖАН ОЛАЖЕ
Кызытсе Йошкар-Олам ончалын, кодшо курымын кыдалныже тудын могайрак
лиймыжым каласаш йӧсӧ. Тачысе кечылан рӱдӧ олаштына Марий кундемыште илыше
пӱтынь калыкын
кок визымше наре ужашыже ила. Чарла полиций управленийын данныйже почеш
1864 ий
тӱалтыште уездын тӱҥ олаштыже 74 дворянин, 86 купеч, православный да
магометан
духовенстве-влакын 94 представительышт лийыныт. Тылеч посна оласе еҥ
коклаште
кок шӱдӧ наре отставной, жаплан да ӱмырешлан эрыкыш колтымо еҥ, казак,
салтак-влакын шочшышт (чыланат нуно ӱлыл чинан улыт) да 712 мещанин
шотлалтыныт. Государственный, удельный, жаплан тарлалтше да дворовой
кресаньык ден разночинец-влакге чылаже 1328 еҥыш погына.
А пӱтынь Чарла уездыште тунам 89 тӱжем утла еҥ, нунын коклаште 1157
салтаквате
(нунын марийышт кугыжалан служитленыт), тулык вате-влак да нунын ӱдырышт,
илен.
Тыште лӱмынак социально аралалтдыме тӱшкам ончыктышна. Шоналташ келша: "А
молан
полиций управлений чылажымат пеш чот раш шотлен?" Да шарналтена: вет
кугыжан Росийыште пӧръеҥ ден эрге икшывылан гына мландым пуэныт. Тыгеже
салтак да тулык
вате-влак, ӱдырышт нужна лийыныт, нунылан социальный полыш кӱлын.
Крепостной
правам кораҥдыме икымше ийыште тыгай еҥ-влаклан поснак чот йӧсӧ улмаш.
Такше
ялысе община могай-гынат полышым пуаш тӧчен. Но тидлан кугу ӱшанжак шочын
огыл.
Сандене нине незер кашаклан кертмыж семын земстве полшаш тыршен. Лач тидын
нергенак ушештара икмыняр документ.
Промышленный предприятий кокла гыч Чарлаште арака завод гына верланен, а
уездыште латкок тӱрлӧ изделийым луктыныт. Тидым кок янда завод, тыгак смола
завод да
смола ден скипидарым лукшо завод шуктеныт. Олаштат, ялыштат утларак сай
лектыш
дене мланде паша ден вольык озанлык ойыртемалтыныт.
Колымшо курым тӱҥалтышлан Марий кундемыште промышленностьын тӱрлӧ отрасльже
вияҥаш тӱҥалеш. Поснак чодырам перерабатыватлыше, яндам лукшо. Кустарный
производство ден артель-влак шочыт. Тидлан кӧра шуко йыжыҥан да ӱшанле
транспорт системе
кӱлын. Корным олмыктымо, кӱварым чоҥымо пашам тӱткын эскераш тӱҥалыт.
Поснак
уездный земский управын да волостной правленийын пашаеҥышт тидлан вуйын
шогат.
Чыла подрядной пашам торги гоч веле конкурс семын колтат. Эн тале мастер-
влаклан
гына ӱшанат. Подрядчик да артель деч пеҥгыдын йодыныт. Мутлан, кугорно дене
кылдалтше сомылым шуктышашым Чарла уезд погынымаште пеҥгыдемдымеке,
кӱварлык свай
меҥгым кырымым уезд управын членже але техник ден корно пашам тергыше
строитель
эскереныт. Нунын деч посна тыгай пашам тӱҥалаш иктат тоштын огыл.
Тунам, шӱдӧ ий ончыч, ик комиссият ыштен шуктыдымо але удан ыштыме объектым
приниматлен огыл. Ты шонымашым факт дене пеҥгыдемдаш манын, ик актым
ончалына. Тудым земский управе член В.П.Смирнов подписатлен. Документ гыч
коеш: Чарла воктенсе кӱвар уда огыл. Пеҥгыде, чапле. Артель тудым сай пырня
дене ыштен. А кидкучем ломашыжым, очыни, жап ситен огылат, удан
локшинчыныт, кӱлеш семын пужаренат шуктен огытыл.
Уезд начальстве тыгай ойпидышым ышта: "...перилым уэш сайын йӧнештарымеке
веле,
кӱварым приниматлена, а подрядыште палемдыме окса гыч уэш шуктымо пашан
акшым
кучен кодаш..." Теве тыгеракын уда койышым окса дене "кыреныт".
Тидын шотышто вуйыш оҥай шонымаш толеш. Мый шке илышыштем ик ганат чоҥымо
обектым приниматлыше государственный комиссий член лийын омыл. Но кажне
гана илыме
пӧртым, школым, йоча дошкольный учрежденийым оза-влаклан пуымо годым нунын
куанышт ден ойгыштым пайленам. Шукыж годым нине объектым тӱрыс чаплын ыштен
шуктыдеак сдатленыт. Тыгай уда койыш, мыйым шонымаште элнам, Хрущев
вуйлатыме годым
витлыше ийла тӱҥалтыште, кудлымшо ийла мучаште (но Сталин годым огыл) вожым
колтен. А шымлымше да кандашлымше ийлаште тудо чот шарлен шуктен. Кызыт
гын, пожале, ик объектымат палемдыме жаплан нимогай экшык деч посна ыштен
огыт керт.

ЯНДАР КОРНЫМ — КОНТРАКТ ПОЧЕШ
Кызыт олам да райцентрым асфальтан кугорно уша. Пеҥгыде леведышан корно
кажне
озанлыкын рӱдӧ усадьбышкыже шуйна. Но вучыдымын кужу жаплан тӱтан тольын
лекше,
маршрутыш лекше автобус-влак чарнен шогалыт. А теве Русьышто крепостной
правам
чарыме деч вара нылле ий гыч уезд кугорным (трактым) лум деч жапыштыже да
чарныде эрыктен шогеныт. Тиде вара ӧрыктарыше сӱрет огыл мо?
Почтым шупшыктымо годым нимогай чарак ынже лек манын, Чарла земский управе
корныш вочшо лумым лӱмын йӧнештарыме треугольник дене эрыкташ 1902 ийыште
торгим
ончылгоч увертарен. Тыгай треугольникшым пеҥгыде пырня гыч ыштеныт. Тудым
могай-гынат вий шупшын коштын. (Тыгай йӧнештарымым мыламат колымшо курымын
витлымше
ийлаже тӱҥалтыште ужаш пернен.) Торгиште кӧн кумылжо лектын, чылан
участвоватленыт. Условийже оҥай: тушко толшо еҥын куд имньыже да палемдыме
залоглан тӱлаш лу
теҥге оксаже але кӧн-гынат ӱшаныме кагазше лийшаш.
Телым кресаньык пеш кугу пашам шуктен огыл. А окса эре кӱлын. Торги нерген
увер
писын шарлен. Таҥасаш кумылан еҥ ятырак погынен. Земский тӧра-влаклан тидак
веле
кӱлын. Торгишке мыняр шуко еҥ ушна, жаплан шочшо заказым тунар пайдалын
кучылташ
йӧн ешаралтеш.
Вараксино ял гыч Николай Бабушкин тыгай акым темлен: Чарла — Лужмарий
участкыште, треугольникым шӱдырен, ик гана савырнен толаш — витле теҥге.
Жуково ял кресаньык Иван Осокин 45 теҥгем йодын. Тиде ак дене моло-влакат
келшеныт. Нунын ойыштым Коряково ял гыч Иван Плотников пужен: тудо эшеат
шулдынрак ышташ кӧнен.
Торги талышнен, да шуктышаш сомыл утыр шулдештын. Коряково ял кресаньык
Егор
Плотников гын эшеат изирак аклан — коло теҥгелан кутырен келшен.
Яраҥ трактысе Яраҥ йыжыҥым эрыкташ Сосновка ялысе Иван Юбров кӧнен. Тудын
акше —
9 теҥгеат 30 ыр. Пӧтъял гыч Кузьма Андреев Лужмарий йыжыҥым латик теҥгелан
эрыкташ кумылаҥын.
Подрядчик торги деч вара пашам викак тӱҥал кертын огыл. Эн ончычак земский
управне гыч нарядым налшаш улмаш. Кӧ заданийым пудыртен, пашам пуышо
тунамак весым
тарлен. Чыла роскот подрядчикын вачышкыже возын. Тылеч посна управа шонымыж
семын штрафым тӱлыктен кертын.
Туге гынат земский тӧра ваштареш шогалаш иктат тоштын огыл. Мутлан,
подрядчикын
мужыр имньыже черланен лийже. Тудо нарядым шукташ пошкудыж деч имньым
оксала налын, кӱсынлен. Тыге ыштыме роскотым сулен. Мут толмашеш
палемдыман, контрактыште
ончыктымым пеш сайын да кӱчык жапыште шуктеныт гын, земстве тидым тӱрлӧ
семын
палемден, утларакше моктен.
Мый таклан огыл почто корным телым кучымо нерген тынар рашын серем. Мутат
уке,
тунамсе Российыште корным лым лийде лум деч эрыктен шогаш куштылгыжак лийын

огыл. Ни техникыже, ни можо. Тыгай пашалан вуйын шогышо-влак деч пеҥгыдын
йодаш
огыл гын, земский тӧра-влак, кызытсе чиновник-влак семын, пашам парня вошт
ончат
ыле гын, пассажирым да почтым вер гыч верыш шупшыктымо нерген мутшат ок лек
ыле,
очыни. Тунам, губернский гыч тӱҥалын, волостной земстве марте чыла
государственный учрежденийын пашаже чыгына ыле. Вет кодшо курымысо
индешлымше ийла тӱҥалтышлан уездлашке телефон эше шуын огыл. Исполнитель-
влаклан чыла распоряженийым кагазеш гына серен колтылыныт. Тиде пашам
изирак да кокла чинан пашаеҥ-влак шуктеныт.
Тыгеже волостьысо, уездысе да губернийсе вуйлатыше-влакым илыше шке тыгайыш
шуктен: кӱварым ышташ, почто шупшыктымо трактым эреак тӧрлатен шогаш.

"ОЗАДЫМЕ" КӰВАР
1868 ийыште Озаҥ земский управе губернийысе почто трактыште верланыше чыла
кӱварым учетыш налын. Чарла трактысе чыла кӱварлан номерым пуымо. Озаҥ
уездын чекше
гыч Чарла марте тунам чылаже 65 кӱвар лийын. Мутлан, Корта эҥер гоч пыштыме
кандаш важыкан пу кӱварын номерже 60 улмаш. Кундыш кӱварын номерже — 35.
Чарла уезд кундемысе кӱвар-влак нерген изирак ведомостьым колтышыжла, Озаҥ
губернский управе член С.Ушаков увертарен: губернийысе почто кугорнышто
уштышым
палдарыше икгай меҥге-влакым шогалташ палемдыме. А кӱвар воктене — икгай
кугытан
пу стойкым. Нуным, ныл велымат арун локшинчын, вуйыштым кошартен
шогалтеныт.
Ӱмбаланышт ош чия дене чиялтыме аҥам пудаленыт, тушан кӱварын номержым
сереныт.
Мемнан жапыште кӱварым тыгежак учетыш огыт нал ала-мо. Российыште,
крепостной
правам пытарымеке, шым ий гыч губернский, поснак уезд, управыште кӱвар да
корно
нерген чыла данныйым чумыреныт: могайжым эн ончыч олмыкташ кӱлмым пеш
тӱткын эскереныт. Почто трактым сайын кучымо шотыштат чот тургыжланеныт.
Каласымына яраш
ынже код манын, архивыште аралалтше ик документым ончалына. Губернский
земский
управын членже П.Котелов, Чарлаш кайышыжла, Пӧтъял почто станций деч
Лужмарийыш
шуйналтше корно ӱмбалне, ныл меҥге тораште, вӱдвакшым да кӱварым ужын.
Кӱвар кугужак огыл: ныл важык кутышан, вич аршын лопкытан. Учетыш налме
ведомстьыш пурталтын огыл. Тиде сӱрет тергышым ӧрыктарен, дв тудо утларак
пален налаш шонен.
Рашемден: шылын кодшо кӱварын да вӱдвакшын озаже — Мариинский Посад ола гыч
мещанин Василий Коротков. Нуным Сотнур волостной правленийын ойжо почеш
ыштеныт.
Коротков власть дене контрактым ыштен. Тудын почеш, вакш да кӱвар дене
латкок ий
годым пайдаланен кертын. Талук еда латкок теҥге шийоксам тӱлен. Кӱварым
кучымо
чыла роскотым Василий Коротков шке ӱмбакыже налын.
Озаҥыш пӧртылмекыже, П.Котелов тыгай контрактын чын улмыжым пален налаш
шонен да
серышым Чарла уездный управыш юватылде колтен. Вашмут писын толын.
В.Котеловын
официальный серышыжлан вашештеныт: контрактым чын, законым пудыртыде
ыштыме. Документ дене пеҥгыдемдымеке, губернский корно начальстве "озадыме"
кӱварым учетыш
налын.
Кӱварлан молан номерым шындылыныт? Вашмут икте: учетым сайынрак наҥгаяш да
палаш: тиде але вес кӱвар могайрак, тудым кунам да кузе олмыкташ. Икманаш,
чылажымат шинча ончылно кучаш. Корнышто нимогай чарак ынже лий. Пассажирым
да почтым
шупшыктымо сомыл ик ганат чарнен шогалшаш огыл. Кечывалымат, йӱдымат. Тыгак
кеч-могай игечыштат, телымат, шошымат, кеҥежымат, шыжымат.

ЯЛЫСЕ ПОЧТО

1861 ийыште крепостной правам пытарыме. Кугыжан Россий шке вияҥ толмо
корныштыжо
у ошкылым ончыко ыштен. Ятыр жап озаланыше куллык, мутат уке, шке
эҥыремышвотшым
эше йыклык кӱрыштын огыл. Социально-экономический илышыште косаже ятырак
кодын.
Туге гынат кудлымшо ийла кыдалне сай могырыш икмыняр савыртышым ыштен
шуктымо.
Тиде сай коклаште поснак "маска луклашке" почтым шупшыктымо сомылым
шотлыман.
Ончыко ужын моштышо государственный пашаеҥ ден губернатор-влак верысе
илышым пеш
паленыт": "Юрийын кечыже" ятыр миллион кресаньыкын кидшым куллык кепшыл деч
утарен. Пӧръеҥ-влак, ятыр ий дене "пӱктен" шинчыме "пыжашыштым" кудалтен,
кужу теҥгем кычал каяш тӱҥалыныт. Весымат паленыт: эрыкан киндын кычал
чоҥештылше пӱркытын ешыже ты верешак кодеш. Материальный полыш деч посна
тыгай ешлан илаш шоныманат огыл. Кайыше ден кодшо еҥ кокласе кылым
пеҥгыдемдаш ик йӧн веле: тиде —
почто. Сандене ты сомылым писын саемден колташ кӱлын. Тиддеч посна ӧрдыж
кундемыш кайыше еҥ незер ешыжлан ни серыш-уверым, ни окса переводым колтен
ок керт.
Оксат уке гын, йозакшым кузе тӱлет?
Чыла тидым шергал лекмеке, теве мо рашемеш: эн ончычак почтым вияҥдыме паша
государствылан кугу пайдан конда, тугеже ялысе почтым молемдаш тӱҥалман
веле. Садланак Российысе Почто да телеграф министерстве тиде проблемым чыла
велымат келгын лончылен лектеш да мом палемдымым юватылде шукташ тӱҥалеш.
Вер гыч верыш коштшо почто экспедиций нерген проект архивысе документ-влак
коклаште сайын аралалт кодын. Тушто палемдыме: ялыште илыше-влаклан колтымо
чыла
частный але казна тыглай корреспонденций, газет, тыгак окса налме нерген
почто
конторын увертарымаш сомылым верысе земский управылан кучыктыман.
Проектыште палемдыме семын, управыш логалше корреспонденцийым волость еда
ойырат, почт-пакетыш оптат. Лӱмын ыштыме книгаш палемдат. Экспедиций
тыгерак корнышкат тарванен кертеш. Волостной правленийыште почтым ужатен
толшо еҥ деч писарь налеш, серыме почеш терген лектеш. Уто-сите укем пален
налмекыже, пелен
кондымо книгашкыже колтымо корреспонденций чыла уло манын сералта.
Волостьысо
яллашке адресат-влаклан пуэдаш ямдыла.
Волостной писарь управыш да почто конторыш колтышаш корреспонденцийым,
тыгак
почт-пакетеш оптымым саде почтым кондышо еҥланак пуа. Тудыжо налмыж нерген
кидшым пышта да толмо корныж дене мӧҥгеш, олаш, кудалеш.
Проектыште весымат палемдыме: тӱҥ корреспонденций дене пырля тыгак
посылкым,
эсогыл пеш писын шуктышаш депешымат колташ лиеш. Кайышын да налшын
пиалыштлан
ӱшанен гына. Моло йӧн уке улмаш. Корреспонденцийым колтышылан да налшылан
таксыште ончыктымо деч утларак акым палемдыме: кажне серышлан але почтовый
перевод
нерген уверлан (уведомленийлан) кум ыршийым тӱлаш. А газет ден журналым
кондымылан — нунын акыштын лу процентшым.
Тыге погымо окса волостной правлений гыч кажне тылзын ик гана земский
управыш
пура. Тиде шийвундо почтым шупшыктышылан да почто обслуживанийым шуктышо
еҥлан
премий семын тӱлалтеш...
Тевыс тыгайрак проектым ямдылен Российысе Почто да телеграф департамент.
Министрын шке мутшым каласымеке, тиде документ империйысе чыла губернийыш,
а тушечын
уездный земский управыш ончен лекташ колталтын. Связь департаментым
вуйлатыше-влакым икте чотак тургыжландарен. Але марте вийым налше правил
почеш почто конторын налме корреспонденцийым адресатлан але тудын ӱшаныме
еҥжылан ешарен тӱлымӧ
деч поснак кучыктеныт. Проектыште ешартыш оксам тӱлаш палемдыме. Тидыже
корреспонденцийым колтышо-влаклан пешыжак келшен огыл. Нуно "шуым шогалтен"
ынышт керт
манын, почто да телеграф министр теве тыгай порядкым шыҥдараш темлен: ялысе
почтын йӧнжӧ дене пайдаланыше еҥ почто пашаеҥлан распискым пуышаш. Тиде
кагазеш
почтым шупшыктышылан ӱшанымыж нерген шижтарен серышаш улмаш. Конешне,
тидлан мыняр-гынат оксам тӱлаш пернен.

ПОЧТО НЕРГЕН ӰЧАШЫМАШ
Вер гыч верыш куснылшо экспедицийын ойыртемже оҥай. Арнялан але тылзылан ик
гана, ала кокланже шуэнракат, но ончылгоч палемдыме жапыште почто конторын
чиновникше почтальон дене пырля тора кундемлашке лектын. Корреспонденцийым
приниматлаш да пуэдаш мо кӱлешым чылажымат пеленже налын. Волостной
правлениеш але становой приставын пачерешыже, эшеат йӧнан — ял старотын
суртешыже шогалмеке, почто
тӧра кум-ныл шагат годым корреспонденцийым налын да пуэден.
Палемдаш кӱлеш, экспедицийым корныш ужатыме шотышто распоряженийым земский
управын пунчалже почешат, ял обществын пунчалже негызешат пуаш лиеш. Кеч-
кузеже годымат тиде уверым почто контор палышаш. Тыгак ончылгоч увертараш
кӱлын: могай
кечын могай илыме экспедиций кайышаш. Тылеч посна ойырен налме ял гыч почто
конторыш мыняр уштыш лиймым да экспедицийын корныштыжо лу меҥге коклаште
могай ял
логалмымат палемдыман улмаш. Экспедиций эн лишыл почто контор деч нылле
уштыш
коклаш гына коштын, а утларак кужу корныш тарванен огыл. Ик верышке арнялан
ик
гана веле миен лекшаш улмаш. Но южо маршрутышто ик верыш талукышто икмыняр
гана
миен шуыныт. Тидлан амалжат уло:о южо илемыште шыже агам мучашлымеке,
шоҥгыеҥ-влак гына кодыныт, самырык ден кокла ийготан кресаньык-влак шочмо
сурт деч пелне
тыршеныт. Тыге "маска лукыш" окса переводым гына колтылыныт: вет налогым
тӱлаш
да озанлык коклаште тӧрлатыл шогаш окса кӱлын. А "маска лук" гыч озажлан
угыч
налме паспортым колтылыныт. Талукышто тыге кок гана ыштеныт, поснак йозакым

тӱлымӧ жапыште.
Куснылшо экспедицийын сомылжым саемден колташ пашаеҥ деч посна имне-влак
кӱлыныт. Нуным земский управын але ялысе обществын чиновникышт кычал муаш
тыршеныт.
Нунак экспедицийым корно мучко тергеныт: нимогай чарак деч посна
корреспонденцийым адресат деке намиен шуктышт. Нунак эҥер гоч вончакым да
кӱварым тӱткын эскереныт. А корныоксажым палемдыме верыш миен шуаш да
мӧҥгеш пӧртылаш тӱленыт.
Казна кӱсен гыч.
Чарла земский управым вуйлатыше-влак ял почтын пашаж шотышто шке
шонымашыштым
каласеныт. Нунын мутышт почеш, почто калыкын корреспонденцийжым шупшыкташ
да
уездной волость ден волостной правлений коклаште серыш гоч кылым кучаш
кӱлеш. А
вот куснылшо почто экспедицийын учрежденийже-влак шотышто земстве тореш
мутым
ойлен — тыгай учрежденийым утылан шотлен. Моланжат пале: уезд пеш кумда
верым
айлен, а тора кундем гыч тышке корреспонденций пеш шагал пурен.
Чарла полицмейстер йӧршын вес семын шонен. Чаманен палемдаш логалеш:
историй
уезд почто конторым вуйлатышын лӱмжым арален коден огыл. Но тудын пеш ушан,
паша
верч йӱлышӧ, чолга улмыжым пален налаш лиеш. 1866 ий мартыште уезд управыш
сера:
тыглай, окса да страховой корреспонденцийым империйын тӱрлӧ верлаж гыч
яллаш
колташ неле. Почто ведомстве империйын тора верлашкыже окса переводым да
серышым
колташ шийвундым нигунарат ойырен огыл. Тиде департаментынак инструкцийже
почеш
окса да страховой корреспонденцийым почто конторышто ик тылзе утла аралаш
ок
лий. Нуным, адресат дек шуктыде, мӧҥгеш пӧртылтеныт. Тыгайже пеш чӱчкыдын
лийын.
Почтмейстерын мутшо почеш, тыгодым эҥгекыш серышым налшаш еҥ гына огыл,
государстват логалын. Тидым шотыш налын, Чарласе эн тӱҥ почто чин шке шотан
почто экспедицийым ышташ шонен пыштен. Шке планже почеш.
Мом вара темлен почтмейстер? Нимо уыжымак огыл: ӱшанле кресаньык, поснак
сатучо-влак, шке тӱҥ пашашт дене пырля почтальон сомылымат шуктен кертыт
манын. Сатучо-влак арнялан ик гана пазарыш толыныт, пеленышт ял калыклан
колтымо корреспонденцийым але мӧҥгешла волостной правленийыш почтым
конденыт. Яра огыл. Тидлан кунар-гынат пашадарым налыныт.
Колтымо серышым, увертарымашым, казна пакетым шинча ончылно пеҥгыдын кучаш
лӱмынак книгам ыштыме. Тушак сатучын кидышкыже кучыктымо чыла почто
возалтын. А корреспонденцийым налше-влак, серышым кидышкышт кучымеке,
кидпалыштым пыштеныт.
Почтмейстер тыгай пашам "ял калыклан пеш кӱлешанлан" шотлен. Уездысе
начальстве
почто службым вуйлатышын ойжо дене келшен да увертарен: тиде йодышым шушаш
земский погынымаште каҥашаш тӱҥалман.

18
КУГЫЖАН ПОЧТЫЖО
1866 ий 22 сентябрьыште Чарлаште земский погынымаш эртен. Тушто земский
почтым
ял погыныш савырыме нерген пунчалым луктыныт. Ик паша — "документым" ышташ,

йӧршын весе — палемдымым илышыш шыҥдараш. Вет уезд почто контор гыч
волостной
рӱдерыш, а тушеч лишыл да пич чодыра, оргажан куп лоҥгаш верланыше тора
яллаш
корреспонденцийым наҥгаяш эн ончычак кеч изи да йӧнан корно кӱлеш. А
шонкален
шогылташ жап йӧршынак уке улмаш. Эше 1866 ий 12 октябрьыштак, земский
погынымаш
деч вара коло кече эртымеке, губернский земский управе ял почтым писынрак
ыштен
шукташ темлен. Лач тидыжак почто эстафетым саемдыме шотышто приказ семын
аклалтын.
Почто да телеграф департаментысе чин-влакын шонымышт почеш,
корреспонденцийым
кондыштмо корнышто нимогай чаракат лийшаш огыл. Изи ситыдымашат почто
пашалан
эҥгекым конден кертеш. XИX курым кыдалне ни телекс, ни факс лийын огытыл.
Сандене тыглай корреспонденций дене пырля коштын рӱдер гыч верлаш, верла
гыч рӱдерыш
пӱтынь казна паша шумлык серкалыме документ. Тудым, мутат уке, палемдыме
жапыште
верыш намиен шукташ кӱлын. Икманаш, верысе почто конторын пашаже тӱрыснекак
почто департаментын сомылжылан келыштаралтын.
Эсогыл кугыжан озаланымыж годымат губернийысе ден уездысе земский управе-
влак
россиян-влакын ойыштым колыштде кертын огытыл. Поснак ял почтым ыштыме
нерген.
Тудым кучаш шулдак лийын огыл, а роскотын икмыняр ужашыже калык вачыш
возеш.
Земский тӧра ден волостной старшина-влак погынымаш годым сайлыме еҥ деч
тидым
шылтен огытыл. Верысе чиновник коклаште ял почтым ыштыме нерген
кокытеланышыжат
шагал огыл лектын. Южышт тидлан йӧршынат ӱшанен огытыл. У ваштареш
шогышыжат лыҥак улмаш. Молан, маныныт нуно, уто роскотым кучаш? Ял почтым
саламлышыжат ятырак погынен. Нуно Российыште у йӧным шыҥдарышаш верч
пеҥгыдын шогеныт. Теве молан ял сходкышто тӱрлӧ семын мутланымаш ылыжын:
иктышт тыгай уверым куанен вашлийыныт, весышт ваштареш шогалыныт.
1866 ий 2 ноябрьыште Чарла земский управыш колтымо серышыштыже Атамыш
волостной
правленийын старостыжо Гаврил Никифоров теве кузе серен: "Куанен увертараш
тоштам, почтеннейший, шушаш 1867 ий гыч ял почто управыште казна
корреспонденцийым
да частный еҥлан серышым кондыштмо пашам октябрьын 26-шо числаштыже тӱҥалаш
палемдыме. Кресаньык-влак тыгай почтым почаш кумылан улыт. Но шижтареныт:
нунын
деч ик кумырымат налаш огыл..."
Петровский волостной старшинан увертарымыж почеш тӱшка погынымаште сайлыме
еҥ-влакын ойышт вестӱрлырак. Сайленытше лу суртлан ик еҥым. Нуно
увертареныт: "Земский почтым ял почтыш савырыме нерген уверым шокшын
вашлийынна. Ял почто мыланна
утларак йӧнан. Корреспонденцийым налаш да колтылаш волостной писарь
тӱҥалеш..."
Морко волостьысо государственный кресаньык-влакат ял почтым ыштыме шотышто
шке
шонымыштым луктын ойленыт. Нуно Чарла полиций управленийын земский почто
имньыже-влакым 1867 ий гыч шагалемдаш да нуным ял почтылан пуаш темленыт.
Йӧршеш ваштарешла пунчалымат луктыныт. Тидым Вараксино волостьысо 23 ял
общиныште — Вараксино, Коряково, Лапшино, Гомзово, Березово, Мышино,
Медведево, Кожино,
Марково, Пахомово, Жуково, Ширяйково, Сидорово, Княжна, Савино, Якимово,
Игнатьево, Кузнецово, Юшково, Выселки яллаште да тыгак Ближнее Кузнецово,
Спасский Цибикнур да Сретенское Азаново селалаште илыше-влак ыштеныт.
Теве сходын пунчалже гыч ик ужаш: "...Ял почто дене пайдаланаш огына шоно:
мемнан волостьышто илыше-влак вес кундемысе калык дене кылым пешыжак чот
кучен огыт
керт. Мыланна тӱрлӧ корреспонденцийым уезд почто контор полшымо дене
колтылаш
утларак йӧнан. Тиде конторжо мемнан илем деч тораште огыл верланен..."
Арбан волостьысо кресаньык-влакат ял почтым ыштыме ваштареш лийыныт. Нуно
Чарла
деч тораште огыл илат. Сандене почто контор дене кылым шкештак кучен сеҥат.
Озаҥ уездыш пурышо икмыняр волостьысо калыкланат ял почто кӱлын огыл.
Амалже веле весе улмаш: тудо Озаҥ почто дене пайдаланен.
Роҥго волостьысо яллаште илыше-влакат шке погынымаштышт почто
обслуживанийын у
йӧнжым шыҥдарыме ваштареш йӱкленыт. Шке ойыштым тыге пеҥгыдемденыт:
волостьышто
1587 еҥ ила, туге гын почто экспедицийым кучаш кажне еҥлан шотлымаште лучко
ырший окса дене шуэш. Тыгай оксаже тунам пеш кугу акан лийын, сандене
кресаньык-влакын оҥай шонымаш шочын, тиде окса дене, почто конторыш шкевуя
миен, корреспонденцийым налаш лиеш.
Икманаш, тӱрлӧ шонымашым шергал лектын, кугыжан олаштыже — Чарлаште эртыше
черетан земский погынымаште тыгай почтым да экспедицийым 1867 ий апрельыште
почмо
нерген пунчалым лукмо. Губернский управе дене кутырен келшымеке, уезд
управе
верлаште ял почтым налме да пуымо жапым, адресым рашемден да расписанийым
пеҥгыдемден.
Почто нерген аралалтше документ-влакым мыняр утларак ончет, тунар тунамсе
связист-влакын писын да сайын ыштыме пашаштлан кӧранет. Кызыт йошкаролинец-
влак
йӱдым савыктыме республиканский газет-влакым кечывал деч вара гына налыт. А
серышым, мутлан, Килемарысе "маска лук" гыч колтымым, икмыняр сутка
эртымеке гына
лудын кертыт.
Крепостной правам пытарымеке, вич ий гыч кугыжан серышыжым нимогай вият
кучен
сеҥен огыл. Жапыштыже, юватылде конден шуктеныт. Йӧнжат тунам кызытсе гай
огыл
улмаш: корныш кок але кум имньым кычкыман кибитке тарванен. А корно эн неле
лийын: шуко лакым, лӱкӧ куп лавырам эрташ пернен...
Кажне кугарнян Озаҥ гыч Чарлашке эр йӱдымак почто кибитке толын шуын. Тӱрлӧ
верла да земский управе гыч эстафета дене пурышо корреспонденцийым
ойыркален, почтпакетым оптат. Тиде кечынак почто экспедиций уезд ола гыч
кужу корныш тарвана.
Шуматкечын, кум шагат йӱдым, повозка, 22 уштышым шеҥгелан коден, Азановыш
(кызыт
Медведево район) толын шуын. Волостной правленийын оралтыштыже
корреспонденцийым
пуэдаш да налаш тӱҥалыныт. Тидлан улыжат кок шагатым ойыреныт.
Латик шагат кечывалым почто кибитке Изи Кугунурыш (кызыт Морко район) толын
шушаш улмаш. Тыште торта коклаш вес имне-влакым кычкеныт да умбакыже
кудалыныт.
Кечывал деч вара ик шагатлан кибитке Волаксола ялыш (Морко район) кудал
пурен.
Кок шагат гыч — Марковыш (очыни, Моркым тунам тыге маныныт), а латик шагат
йӱдым
— Шеҥшыш (кызыт Морко район).
Рушарнян, иктаж кок шагат йӱдым, почто экспедиций Кшкловский волостной
правлений
ончыко толын шогалын. А шагат гыч умбакыже ончылгоч палемдыме маршрут почеш
тарванен. Конешне, почтым шупшыктышо еҥ ден улазылан пеш ласкажак лийын
огыл. Йӱдым
пич чодыра вошт коштман. Вет Морко мландыште 130 ий чоло ожно почто корно
воктене ял пешыжак шуко лийын огыл. А эн лишыл почто станций — Атамыш
марте, шагал
гын куд шагат чоло лӱҥгыман улмаш.
Атамыш деч вара — Корамас (кызыт Волжский район). Туштыжо адакат имньым
вашталтыман. Шочмын ик шагат йӱдым почто Сотнурыш толын шуын. Вес станций —
Пӧтъял, но
тушко расписаний почеш кибитке кечывал деч вара кум шагатлан гына миен
шуын.
Пӧтъялыште связистым вес мужыр имне вучен. Почтым наҥгайыше еҥым
станционный
смотритель тутло кочкыш дене сийлен.
Тиде почто станций деч вара эн кӱчык ужаш-влак логалыт: куд шагат кастене
Лужмарий ял пӧрт-влак койыныт. Кум шагат гыч ояр кече годым тура савыртыш
деч вара
Кундыш купечын пырчым ужалыме верже да лапкыже шинчален перненыт. А Кундыш
гыч
Чарлаш корно телымат, кеҥежымат эреак такырген. Тиде корным кажне ямщик
сайын
пален. Тиде ужашым, кужу мурым муралтен, пӱгеш сакыме йыҥгыр йӱкеш урлен,
чыла
нойымым монден, кайыкла чоҥештеныт.
Почто конторын ужатен коштшо еҥже кушкыжмын, ик шагат йӱдым, куанен юарлал
колта: лач тунам тудын 85 шагаташ Чарла — Азаново — Роҥго Волаксола — Шеҥше
— Корамас — Сотнур — Пӧтъял — Лужмарий — Кундыш — Чарла маршрутшо
мучашлалтеш.
Уездын тӱрлӧ верлаж гыч кондымо почтым конторышто икмыняр шагат годым
ойыркалат.
Пеленже казна кагазым, Чарла уезд деч пелке колтышаш почтым почт-пакетыш
пыштен,
кибиткыш оптат да кушкыжмынак губернский олаш — Озаҥыш колтат.
Ял почто да почто экспедиций шочмо дене Чарла волостьысо эн тора верлашкат
казна
кагазым гына огыл, тыглай корреспонденцийымат кондышташ тӱҥалме. Ты паша
койын
молем толын. Тидым, мутат уке, изи сеҥымашлан шотлыман. Вет але марте пич
луклаште илыше кресаньык-шамыч, чынжымак, ош тӱня дечын пӱчкын кудалтыме
гаяк лийыныт. А вет нунын кокла гыч кӧн-гынат эргыже кугыжан армийыште неле
ойгым ужын
илен. А кӧ гын олаш куснен да тӱрлӧ озанлык пашам ӧкымеш шуктен. Ял почто
да экспедиций шочмо деч ончыч марий мландын тӱжем дене шочшыжо-влак нимогай
уверым
пуэн кертын огытыл гын, 1867 ий гыч тӱҥалын, нунылан шке кундемышт дене
кылым
кучаш йӧн лектын.

КУРЫМ ТӰҤАЛТЫШЫН ПОЧТЫЖО
Историй дене школ учебник гыч палена: XИX курым тӱҥалтыште кугыжан Россий
капитализм корныш пеҥгыдын шогалеш. Европышто ик эн виян эллан шотлалтеш.
Тидын нерген шуко ойлашыжат нимом. Чылан палат. А вот мемнан курымын
тӱҥалтыштыже Чарла
уездыште могай социально-экономический положений лийын, шонкалаш амал уло.
Вет
тидын нерген пеш шагал возымо.
Шӱдӧ ий ончыч Чарла уездын административный шулдыржо йымалне кызытсе Марий
Эл
Республикын чыла мландыжак лийын огыл. Тушко Вараксино, Арбан, Петриково
(рӱдыжӧ
— Татарийысе Куллекими аул) да Сотнур волость-влак. Коеш, уезд тунам
кызытсе Марий Элын вич районжым — Волжскийым, Звениговым, Медведевым,Моркым
да Советскийым
— ушен шоген. А икмыняр села ден ялже кызытсе Татарстаныш кусненыт.
Эн кугулан Вараксино волость шотлалтын. 1902 ийыште тушто нылле утла ял,
1928
сурт лийыныт. Шуко еҥ илыман яллаште — Нолямучашыште, тыгак Пурсанурышо
(Кузнецово селаште) да Юшково ялыште — 260, 212 да 200 сурт улмаш.
Палемдаш кӱлеш, кажне волостьыш тунам ялысе общество пурен. Мутлан,
Березово да
Кугу Ноля обществыла улыжат ик ял гыч лийыныт, Аленкино обществе куд ялым —

Аленкиным, Аксаматовым, Лапсолам, Митиксолам, Нолямучашым, Яныкым ушен.
Ни Чарлаште, ни яллаште тунам нимогай кугу промышленный предприятий лийын
огыл.
Уездыште кум янда фабрик, икмыняр лесопилке, аракам, смолам, полтым лукшо
завод-влак, земский кузнечно-слесарный, токарно-столярный да ткацко-
прядильный мастерской-влак веле пашам ыштеныт.
Нунын деч посна паровой, мардеж да вӱдвакш-влак лийыныт. Тыгак 2260 тӱрлӧ
кустарный производство ден промысел латик тӱжет утла еҥым ушен шогеныт.
Мутлан,
пырням да пуым ямдылымаште 1479, смолам да тегытым шолтымаште 549 артель
тыршен,
шопке волым да чашкам 158, тумо гыч тер таваным да тогым, тумо печке оҥам
48 артель ыштен. Молышт мочылалан писте кӱрым тӧргалтареныт, чыптале
куэныт... Икманаш, курым тӱҥалтыште Марий кундемыште шуко профессий шочын.
Нунын кокла гыч шукыжым тогдаена веле.
1902 ий марте Российыште медицина учреждений шагал огыл улмаш. Волостьышто
Чарла
земский больнице, Куллекими, Морко, Роҥго, Сотнур ял лечебнице-влак пашам
ыштеныт. Вич врачебный участке латныл фельдшерский участкым ушен шоген,
иктыже эсогыл Кужер янда заводышто верланен.
XИX курым мучаште да колымшо курым тӱҥалтыште у школым ятыр чоҥымо. Поснак
тӱҥалтыш школ ден калык училище-влакым. Тидыжым Чарла уездыште улшо тыгай
учебный заведений гычат тогдаяш лиеш. Черетан уезд земский погынымаште
управым вуйлатыше князь И.Я.Болховской увертарен: 1903 ийыште 32 церковно-
приходской школышто да святой Гурий братствын 15 школыштыжо 856 рвезе ден
313 ӱдыр тунемыныт,
а земствын да верысе ял обществын оксаж кӱшеш пашам ыштыше 59 училищыште
2023
рвезе ден 453 ӱдыр шинчымашым погеныт. Оҥай сӱрет почылтеш. Российыште
крепостной правам чарымылан нылле ий наре веле эртен. Уездыште 90 тӱжем
наре еҥ илен.
Кажне ийын 3600 утла айдеме тунемын. Тидым ончыко ыштыме пеш чапле ошкыллан
шотленыт. Тылеч посна улан ешын икшывыже гимназийыште, училищыште да
Озаҥысе, Угарманысе моло учебный заведенийлаште шинчымашым шуарен кертын.
Лудшыеҥ йодын кертеш: тидыже почтым да пасажирым шупшыктымо паша дене кузе
кылдалтын? Пеш чак кылдалтын. Вет Марий кундемыште промышленность вияҥмылан
кӧра
уезд рӱдерыште веле огыл, яллаштат у производство шочын, эмлыме, тунемме да
моло
учреждений-влак почылтыныт. Тидлан верч почто кыл шарлен толын. 1903 ийын
уездыште 20 земский станций пашам ыштен. Мут толмашеш, Чарла станцийын
сомылжым гына 13 имне шуктен. Моркыным — 10 имне, Кугу Шигакыным,
Озакъялыным, Роҥгыным,
Волаксоланым, Пӧтъялыным — кажныжыным 7 имне. Почтым да пассажирым чылаже
120
имне шупшыктен.
Колымшо курым тӱҥалтыш. Тора яллашке коштмо йӧн икте веле — имне. А тудын
дене
пеш писынжак от кошт. Сандене йӱдым каналташат вер кӱлын. 1902 ийыште тӱҥ
почто
корнымбалне вич постоялый двор лийын: Кугу Шигакыше, Кундышышто, Пӧтъялыште

(кажныштыже 25 еҥлан вер ситен), Кучкиште да Шаплакыште (тыштыже иканаште
лучко
корныеҥ мален кертын). Лӱмын ыштыме вер уке улмаш. Земстве улан кресаньык-
влакын
пӧртыштым кӱсынлен. Кӱлеш лийме годым нине постоялый двор-влакым этап
пунктыш
савырен кертыныт. Чарла гыч кажне ийын 370 наре арестантым да 560 ӱлыл
чинан еҥ-влакым тӱрлӧ вере колтылмо.
Илыш кӱштен — почто пашам ыштен. Да удан огыл.
1902 ий 1 июль гыч 1903 ий 30 июнь йотке (отчетный ий тыгай лийын) почто 36

тӱжем казна пакетым, 520 йодмашым да вуйшиймашым, 18 тӱжем чоло тыглай да
заказной серышым, 2700 утла бандерольым, 1470 утла открыткым, 37,5 тӱжем
экземпляр
газет ден журналым, 830 казна да частный посылкым, 1834 окса пакетым тӱрлӧ
верышке наҥгаен.
1903 ийыште связист-влак 47 телеграммым адресатлан кучыктеныт. Чаманен
палемдаш
перна, ял почтым Чарла почтово-телеграфный отделенийыш савырыме нерген
документ
мыйын кидышкем ыш логал. Но тогдаяш лиеш, лач тыгай вашталтышым 1903 ийыште
ыштыме.
Ме палена, XX курымын тӱҥалтыш лу ийже Российын пеледме жапше семын
историйыш
пурен. Экономика лач тиде жапыште вияҥын. Империй мучко, тыгак Озаҥ
губернийыштат, кугу да кокла промышленный предприятий-влак почылтыныт,
капитально чоҥымо
паша вийым поген. Ял калык олашке лупшалтын, пашазе класс ешаралтын.
Тидыже, мутат уке, связьым умбакыже шулдыраҥден. Арамлан огыл 1911 ийыште
связист-влак 248
тӱжем утла казна да частный серышым, 4 тӱжем утла бандерольым, 6400 пакет
ден
докментым, 700 наре посылкым, 2029 окса переводым тӱрлӧ верыш намиеныт.
Тышеч
коеш, 1903 ий дене таҥастарымаште корреспонденций йогын ятырлан ешаралтын.
Чаманен каласаш перна: уездыш газет ден журнал ончычсо семынак шагал
толыныт — улыжат 38,5 тӱжем экземпляр веле. Но мондымо ок кӱл: 1911 ийыште
Чарлаште илыше-влак кокла гыч лудын-возен моштышыжо пеш шагал лийын.

МАО-СО СВЯЗЬ
1917 ий марте марий мландысе связьын материальный базыже путырак начар
улмаш.
1914 ийлан мом ыштен шуктымо гын, тудыжымат икымше тӱнямбал сар годым
шалатыме.
Электролиний начарештын. Кӱртньвоштыр ситыдымылан кӧра чӱчкыдынак
шуркедылше
иман воштырым кучылтмо. Пыкше-пыкше "шӱлен" Озаҥ да Царевосанчурск дене
кылым
кучышо телефон станций. Почто пеш чот йорлештын. Волостной рӱдерлаш веле
коштеден, да тушкыжат почто экспедиций арнялан кок-кум гана пыкше миен
савырнен.
Латшымше ий тӱҥалтышлан телеграфно-телефон да почто кылым олмыкташ шонышо
ик
еҥат лийын огыл. Российыште але марте уждымо политический событий ылыжын:
февраль революций лийын, Николай кугыжа власть деч кораҥын.
1917 ий 5 мартыште Марий кундемыште кугыжан властьым кораҥдыме да
общественный
безопасность уезд комитет-влакым ыштыме. Нуным Временный правительствын
комиссарже-влак вуйлатеныт, а май-июльышто — пашазе да кресаньык депутат-
влак Совет.
У властьлан, мутат уке, почто, телеграф, телефон моткоч кӱлыныт. Вий шутымо
семын электрический да почто связьым олмыкташ тӱҥалыныт.
Кугу Октябрь рашкалтыме жаплан кызытсе Марий Эл Республикыштына связьын
лучко
предприятийже лийын. Тушеч визытыштыже гына телеграф улмаш. Кок телефон
станций
ыштен: Чарлаште да Козьмодемьянскыште. Почто Марий кундемыште илыше калыкын
вич
процентшым гына обслуживатлен кертын. Туге гынат удан ма, сайын связь шке
сомылжым шуктен.
1918 ий октябрь тӱҥалтыште ошо-влак Совет ваштареш талын шогалыт. Тыгай
неле жапыште почто, телеграф да телефонный сеть шотышто Чарла отдел пелен
комиссариат
шочеш. Нине кок предприятийжат Озаҥ почтово-телеграфный управленийыш
пуреныт.
Тушечак кӱлеш технический полышым налыныт.
1918 ий декабрьыште, ошо-влакым чактарымеке, комиссариатым пытарыме. Тудын
функцийжым почтово-телеграфный конторлан пуымо. А икмыняр кече гыч пӱтынь
телефон
сетьым Озаҥ калык озанлык советын государственный сооружений комитетшылан
пуымо.
Пашажым виктараш комитетын телефон отделжым почмо. Тиде жапыштак Чарла —
Роҥго —
Морко связь линийым олмыктымо нерген пунчалым лукмо.
Марий еҥын чонышкыжо эше ик кугу событий ӱмырешлан шыҥен: 1920 ий
ноябрьыште
Рӱдӧ Исполнительный Комитет ден Калык Комиссар-влак Совет "Марий калыкын
Автономный областьшым ыштыме нерген" декретым луктыныт. ВЦИК ден
Совнаркомын кокымшо
декретышт — "Марий калыкын Автономный областьше нерген" декрет. Тудым 25
ноябрьыште лукмо. Марий кундемын административный территориальный составшым
да областной центржым рашемдыме. МАО-ш Краснококшайский (ончычсо Чарла)
уезд, Вятка губернийсе Яраҥ ден Уржум уездласе марий-влак илыме волостьла,
Нижегородский губернисе Васильсурский уездын Еманинский волостьшо да
Козьмодемьянский уезд пуреныт.
Марий автономный областьыш кум кантоным — Краснококшайскийым,
Козьмодемьянскийым
да Сернурскийым ушымо. 1921 ийыште МАО-што улыжат кок телефон станций
(Краснококшайскыште да Козьмодемьянскыште) лийын. Козьмодемьянск ден Озаҥ
коклаште телеграф кыл начар улмаш. Латкок суртлан ик газет толын. Но 1921
ийыште Краснококшайскыш радиом пуртат.
Талук гыч Краснококшайск — Роҥго — Морко связь линийым олмыктен шуктат.
Областьыште ындыже куд телефон станций — Йошкар-Олаште, Шернурышто, Марий
Турекыште,
Моркышто, Роҥгышто да Токтайбелякыште — пашам ышта. Талук мучко нуно лу
тӱжем
чоло телефонограммым приниматленыт да передаватленыт, 2750 переговорым
эртареныт.
1922 ий ноябрьыште Связьын Волжско-Камский округшын управленийжым вуйлатыше-
влакын ойышт почеш Марий автономный областьысе телефон связь управленийым
почыт.
Тудын пашажым облисполком вуйлатен. Тиде организаций шкенжым шке
финансироватлен. Тӱрлӧ услугым шуктымылан пурышо парышым связьын
материально-технический базыжым пеҥгыдемдаш кучылташ палемдыме.
90 еҥлан коллективын парышыже ешаралтын. Окса тӱрлӧ предприятий,
организаций,
учреждений да частный еҥ деч пуренак шоген. Паша саемаш тӱҥалын. 1923 ий
мучашлан МАО-што ныл почтово-телеграфный контор да отделений олмеш латкок
почто отделений да вич ешартыш почто пункт, кок радиостанций (вес верла гыч
уверым налаш),
Кундышышто ик конно-почтовый станций, ик трудовой сберкассе лийыныт.
1924 ий 24 январь тунамсе связист-влаклан шке шотан пайремыш савырнен: ты
кечын
"Звениговский загон" у почто отделений почылтын. Эн ончычак тудо
С.Н.Бутяков
лӱмеш судостроительный да судоремонтный заводын пашазыже-влаклан связь
услугым
пуэн.
1920 ийысе перепись почеш, МАО-што 345 тӱжем деч шагал огыл еҥ илен.
Утларакше —
ялыште. Связь услыгым пуымо пашам саемден колташ латкандаш тӱҥ да почтово-
телеграфный предприятий ден латик ешартыш пункт шагал улмаш. Заказной
серышым але
почтовый переводым, посылкым налаш да колташ манын, кресаньык ятыр лу
меҥгым
мӧҥгеш-оньыш коштын. Газетлан возалтше-влакат нелылыкым шижыныт: почтыш
толшо еҥ
дене пырля колтымо газет ден журналым шукыж годым налдеак кодыныт.
Почто ведомсвышто паленыт: тыгай йӧн дене почто сомылым пешыжак от
вораҥдаре.
"Маска лукыш" шумо шотыштат связист-влак ушыштым ятыр гана пудыратылыныт.
Пиалешышт, чиновник кокла гыч ала-кудыжо ожнысо почто экспедиций нерген
шарналтен.
Тыге "орва ӱмбалнысе почто отделений" шочын. Йырым-йыр коштын савырнаш
корным
рашемдыме. Тыгайже кажне кантонышто икте гыч нылыт марте лийшаш, кажне гаяк
ялсоветым авалтышаш улмаш. Тылеч посна рӱдӧ почто отделений деч посна чыла
тӱрлӧ
корреспонденцийым приниматлаш да пуэдаш ешартыш пунктым почедыме.

ТӰҤАЛТЫШ КУАН
1942 ийыште МАО-што индеш кантон лийын: Краснококшайск, Оршанка, У Торъял,
Шернур, Марий Турек, Морко, Козьмодемьянск, Звенигово-Затон, Юрино. Тушто
чылаже
ныл почтово-телеграфный отделений ден контор, кумло почто отделений, куд
ешартыш
пункт, ик радиостанций да ик Гострудсберкассе. Кеҥежым орва дене, телым тер
дене
коштшо "орва ӱмбалнысе почтылан" латкуд кольцевой маршрутым почмо дене
(тудын
кужытшо 1250 уштышыш погына) областьыште илыше калыкын кумшо ужашыжым, 142
сельсовет гыч латкумытшым почто дене обслуживатлаш тӱҥалме.
МАО-со тӱҥ почто маршрут-влакым шарналташ гын, лӱмышт тыгайрак:
Краснококшайск
— Озаҥ, Краснококшайск — Шернур, Краснококшайск — Оршанка, У Торъял —
Шернур,
Шернур — Марий Турек, Шернур — Марий Пыламарий, Кадам — Ернур. Лач нунымак
кольцевой маршрутлан шотлаш лиеш. Корно тӱҥ шотышто пасу корно лийын. Чылаж
годымак
ласкан йорталташ йӧн уке улмаш. Ятыр кӱвар шолдырген. Тыгай годымат почто
повозка ик суткаште 56 меҥгым эртен сеҥен.
Тугай шонымаш шочеш: 1924 ийыште марий связист-влак мом ыштен кертмышт
дечат пашам сайынак ыштеныт. Ме палена: шымлу кок ий ончыч тиде отрасльыште
чынжымак чулым еҥ-влак тыршеныт. Тиде ийынак связьын южо предприятийыштыже
писын коштыктымо
корреспонденцийым налаш тӱҥалыныт. Вес семын каласаш гын, адресатлан тыглай
почто деч писынрак шуктышаш корреспонденцийым. Тиде жап гычак почто
отделенийште ик
еҥ икмыняр (лу наре) окса переводым колтыл кертын. Тидлан законым лӱмын
лукмо.
Тыгак посылкым яра приниматлаш тӱҥалыныт. Почто роскотым посылкым налше шке

тӱлен. Пеш писын колтышаш шергакан серышымат налаш тоштыныт.
Тыгай койыш моло вереат палдырнен. Клиент-влак тидым вигак шижыныт. Теве
1924
ийыште элысе кугу промышленный предприятий-влак икте-весылан серыш-
телеграммым
колтылыныт. Связь отделений предприятий деч государственный налогым налаш
да
колтылаш тӱҥалын.
Шымле кок ий ончыч почтым шупшыктымашке аэроплан ушнен. Пеш писын налшаш
корреспонденцийым ынде юж корно дене колтылыныт. Тудо тыглай деч шергыш
шуын, но арам
огыл ойлатыс: "Жап — окса..."
МАО гай национально-территориальный образованийыште тӱҥалтыш годым тыге
шоненыт:
утларак шке калык кадрым кушташ. Пеш чын ыштыме. 1924 ий май гыч МАО-со
связь
предприятийлаште марла возымо тыглай серышым колтылаш тӱалыныт.
Конешне, республикым да отрасльым вуйлатыше-влак марий йылмым связьын моло
услугыжым пуымо годымат кучылташ тыршеныт. Кумыл — икте, паша — весе.
Нелылык лектын: национальный кадр ситен огыл. А сӱрет тыгайрак лийын: 62
связист гыч 9 веле
марий. Да ик еҥ кугу квалификациян пашазылан шотлалтын. Молыштым подсобный
пашаште гына кучылтыныт. Марий-влакым связь пашаш утларак ушаш полшышо йӧн
—
профтехобразованийын специализированный школжо — областьыште уке улмаш.
Революций деч варасе 1924 ийым таклан огыл ойырен налме: лач тунам
республикыштына связь отрасль вияҥаш тӱҥалын.
Областьыште мо удан вияҥын гын, тиде — радио. МАО-м ыштымылан ныл ий темме
жаплан улыжат ик радиостанций гына лийын. Тудыжат лач передачым гына кучен
кертын.
Россий телеграф агентстве гыч уверым да Москвасе наркомат гыч циркулярым
гына
приниматлен.
1922 ий 29 январьысе "Йошкар кече" газет увертарен: Краснококшайскыште
радиотелеграфный станций пашам ышташ тӱҥалын. Ынде меат тӱняште мо
ышталтмым пеш писын
пален налын кертына". Радиостанций 22 шагат гыч "РОСТА"-н увержым да
областной
парторганизацийлан вуйлатыме циркулярым приниматлен, а 24 шагат гыч —
"Йошкар
кече" газетлан информацийым. 1925 ий матчаште РТС-ыш регениративный
ламповый
приемникым да кислотан аккумуляторым шындыме. Изиш варак 50 радиоточкан
радиоузелым почаш йӧн лектын. Тылеч вара Краснококшайскыште радиовещаний
писын вияҥаш
тӱҥалын. Икымше радиоустановкым Педагогический техникумышто,
Мардрамтеатрыште да
колхозник пӧртыштӧ вераҥдыме.
Мутат уке, радио нерген уверым олаштат, ялыштат шокшын вашлийыныт. Москва
гыч
элысе да чек вес велсе уверым тӱшкан колыштыныт.
Радио Марий автономный областьысе илыш-йӱлаш пеҥгыдын шыҥен пурен. 1929
ийыште
улыжат 140 точкан ик радиотрансляционный узел дене гына пайдаланеныт гын,
1932
ий майлан шым РТС да 2112 радиоточка лийын. Но республикысе тӱҥ калык
радиопередачым шочмо йылмыж дене колышташ шонен. Периодический печать шагал
тираж дене
лектын. Тидым шотыш налын, 1932 ий 15 ноябрьыште партий Марий обком "МАО-м
радиофицироватлыме нерген" пунчалым луктеш. Марий автономный областьыште
радиовещаний комитетын тунамсе уполномоченныйже С.С.Сергеевлан арня жапыште
чыла организационный пашам кошарташ кӱштен.
Тиде документ кугу кышам коден. 1933 ий тӱҥалтыште Шернурышто,
Козьмодемьянскыште да Оршанкыште радиоузел-влакым ыштат, Морко районышто
латкок радиоточко ешаралтеш. Варарак РТС-ым Юриныште, Йоласалыште,
Красногорскышто, тыгак икмыняр
промышленный предприятийыште почыт. Радион пайдажым калык вашке пален
налын. Тудым чапландараш С.С.Сергеев, Д.Р.Сурворов, Н.И.Сперанский,
В.Б.Орлов, И.Г.Репин,
Н.А.Смирнов да воштыр вещанийлан шочаш полшышо ятыр чолга еҥ надырым
пыштеныт.
Радиовещанийын Марий областной комитетше 1933 ийыште шочеш. Тӱҥалтыш
жапыште
тушто нылытын гына ыштеныт. Шуко нелылык пернен. Передачым Йошкар-Ола гына
колыштын. Ойлымо жапшат путырак шагал лийын. 1933 ий 20 июньышто РВ-61 у
станцийым
пашаш колтымо. Кечаш радиопередаче кандашат пеле шагатыш шуын. Тушеч ик
шагатат
54 минутым радион верысе программыжлан ойырымо.
1933 ий 27 ноябрьыште радиовещанийын областной комитетшым Мароблисполком
пеленсе
радиофикаций да радиовещаний комитетышке савырыме. Эркын-эркын тудын
материально-технический базыже пеҥгыдемаш тӱҥалын. Кӱлеш кадрым ямдылен
шуктымо. Программа саемын. Марий радио кажне районын йӱкшым колын.
Промышленностьышто да ял
озанлыкыште тыршыше специальст-влак, эфирыш лектын, шке пашашт нерген
каласкаленыт.
Радиожурналист-влак Марий целлюлозно-кагаз комбинатым чоҥымо да моло кугу
стройкым нӧлтымӧ нерген калскаленыт. Элыштына стахановский движений шарла.
Тудо Марий
кундемышкат шуэш. Тидын нерген радио кумдан каласкала. Творческий пашаеҥ
дене
пырля диктор-влак В.Г.Орлов (марла) да А.М.Анашкина (рушла) тыршат. Комитет

председательлан тунам Г.Я.Товашов шоген.
Кумылын ыштыме пашан саскажат куандара. Манаш веле, 1936 ийыште Марий
кундемыште
чылаже 237 радиоустановко пашам ыштен.
Иктешлен, теве мом палемдаш лиеш: Марий Эл Республикысе почто кужу да оҥай
корным эртен, тора да чак кундемым связьын тӱрлӧ йӧнжӧ дене ушен, эрласе
волгыдо
кечыш ошкылын.
Рушла гыч Эврик Анисимов кусарен.



1104а96
************************************************************************
10—19
Мутланаш ӱжына
Кӱан аҥа курык ок утаре
Мыйын шочмо-кушмо Шӱргесола воктене Кӱан аҥа курык уло. Шонем, пеш ожнысо
кугезе-шамыч тыге лӱмденыт. Тушан шурно, пареҥге пешыжак огеш шоч: нимолан
йӧрдымӧ,
пушкыдо, тыгыде кӱ шуко уло, мланде йымач лектынак лектыт. Туге гынат тысе
нур
дене Морко районысо "Коркатовский" озанлык пашаеҥ-шамыч кызытат пайдаланат,
начар манын, тудым кудалтен огытыл.
Кӱкшӧ чоҥгаташке эркын ошкылын кӱзет, йырым-йыр ласкан ончалат — мӱндыр вер-
шӧр
пуйто кид-копашке логалеш. Иктаж кум меҥге тораште, эрвелне, Арын черке
коеш.
Тиде селаште школым Марий кундемыште ик эн ончыч почмо. Йӱдвелне —
Овдасола,
драматург Сергей Николаевын ялже. Чылт воктене — Кожлаер, Тойдемарлан кӧра
чапланен. Сергей Эчанымат мондыман огыл. Умбалнырак — Яков Элексейнын
ялже...
Курык воктеч асфальт корно дене машина-шамыч писын эртат. Ик верыште,
весыште —
ото-влак. Кеҥежым, манмыла, ужар посто гай. Ончен, шер ок тем, чон кана.
Товатат, лыжган чоҥештымыла чучеш, муро сем шочеш. Но вара шӱм-чонышто ала-
мо тугай
тарвана — тудо ишыктыме гай лиеш, логар аҥышке комыля кӱза, теве-теве
шинчавӱд
лектеш. Куан ден ойго ушнымо годым тыге лиеш, маныт.
Кӱан аҥа курык мыйын шочмо ял деч йӱдвел-касвелне верланен. Сандене тиде
могыр
гыч кӱдырчӧ але кугу йӱр ок тол: пылым кугу чоҥгата шелеш. А касвел гыч
толеш.
Йоча годым тыге чучеш ыле: мемнан дек чылажымат тиде вел покта. Но мыланем
ала-молан йӱдвел але эрвел мардеж келша. Чоткыдын, кап-кылым сӱсандарен
пуалеш — чонышто адак муро гай шочеш. Но тӱтаным тачат ом йӧрате.
Чыла тидым южгунам саде курык вуйышто шарналтем, ожнысо дене кызытсым
таҥастарем. Авай ойлен ыле: "Кочат кевытым кучен, сатум налаш ятырын
толеденыт". Кевытын олмыжым монден омыл. Шӱйын муртийыше пырня йымалне йоча-
шамыч дене тошто ший
оксам мыняр погымо! Кочамым, кулаклан шотлен, вес кундемыш колтынешт улмаш.
Но
Микал эргыже, ачам, колхозым чумырен, сандене коча кулак радамыш логалын
огыл.
Ала пуртен огытыл. Чынак, кажнын — шке пӱрымашкыже. Тудым кӧ кузе тапта,
туге
савырна.
Тидыже таче поснак коеш. Илыш лыкын-лукын савырныме годым тыге лиеш, маныт.
Шуко
еҥым кызытсе саманыште вошт ужат. Ятыр коммунист "демократыш" савырнен.
Эсогыл
юмылан кумалыт. А жапше годым тудым вурсен каргеныт, тидлан калыкым ӱжыныт,

"умылтарымаш пашам" эртареныт. Шыде эшеат лектеш, кунам южо кугу вуйлатыше
телевидений але радио дене ойла: тидым-тудым ышташ "юмо полшыжо". А шке
жапыштыже ты
шомакше дечат чытырен. Тиде веле мо, кава "вийын" лӱмжым ойлаш лӱдын. Ынде
черкыште чӱктымӧ сортам кучен шогылтеш. Тудын деч "примерым" изирак пашаеҥ-
влак налыт.
Кабинетыштем Владимир Ильич Ленинын портретше шуко ий кеча. Эстоний гыч
журналист-шамыч пуреныт ыле. Ик самырк ӱдырамаш ойла:
— Тудым молан аралет? Налын шу — вуйдорыкшо таза лийын огыл.
Мый шым вашеште, шыргыжальым гына — унам пагалыман.
Италийын тӱҥ олаштыже — Римыште ужмем нигунам ом мондо. Кумда уремыште
стела
манме нӧлталт шога. Возымо: "Муссолини". Лудым — ом ӱшане. Чынак, тудын
лӱмеш
шогалтыме. Аралалтеш. Фашизмым, конешне, ом йӧрате. Но вет историйым от
ӱштыл:
памятникым кушан йӧнештарыме — туштак лийже. Портрет уло — кечыже. Молан
чыла
шалаташ?
Кӱан курык гыч черке коеш, маньым. Ожнырак тудым клатыш савыреныт ыле. Вара

тӧрлаташ пижыч. Кумалаш шукынрак кошташ тӱҥальыч. Тыглай калыкым умылаш
лиеш. Но
ондак юмым каргыше, Лениным моктышо еҥын ынде мӧҥгешла ыштылмыже уш-
акылышкем
нигузе ок шыҥе.
КПСС пытышашым мый 1978 ий мучаште шижаш тӱҥалынам. Кушто, шонеда? Горький
оласе
кӱшыл партийный школышто. Тунам Брежневлан нылымше ала визымше "шӱдырым"
пуышт.
Туныктышо — наука кандидат, доктор, профессор-шамыч кокла гыч южышт тудым
туге
игылтыт, мыскылат ыле. Южгунам — эсогыл лекций годым. Ме, тунемше-влак,
ойленна:
лишыл жапыште партийыште сай вашталтыш ок лий гын, тудо пыта. Но тиде кужун
шуйныш. КПСС виянак улмаш. Мый ӱшанлын каласен кертам: тудо тыгаяк лиеш
ыле. Но
кӱшыл вуйлатышыже-шамыч чыла путайкален пытарышт.
Кызыт партий ӱмбак могай гына лавырам огыт кышке. Эсогыл сукен
шинчыктынешт,
"Вуеш ит нал, калык, ятыр языкым ыштенам" манын ойлыктынештат ыле. Ынде
вашкымышт дене, кужу окса верч йӱдшӧ-кечыже омым, ласкалыкым коден
куржталмышт дене
мондышт ала-мо. Но вес "мурым мурат": тиде партий мемнам шеҥгек шупшеш.
Пуйто
теҥгечысе кечыш пӧртылта. Эн ончыч кӧ тыге вурса? Пытартыш ныл-вич ийыште
калыкын поянлыкшым опкынла кӧмыт руалтеныт, нуно ынде пеш чытырат. "Власть
саемеш —
шолыштмо, толымо погым мӧҥгеш пӧртылтыкта",— лӱдын шонат.
Йӧра, чыла тидым чытет. Ончыкыжо кузе лийман? Нигӧ ок пале. Москваште
маныт: ида
ойгыро, жап эрта — илыш саемеш. Мо кӱшеш? Пашадар кугемеш. Кузе?
Производство
вияҥеш. Могай йӧн дене? Сатум лукташ окса ешаралтеш. Тудыжо кушеч толеш?
Вес эл
пуа, Тӱнямбал окса фонд. Тудын чондайже гыч тышке толшашым таче миллионло
доллар
дене шотлат. Эшеат ешаралтеш, маныт. Но вет тудым пӧртылтыман. Арыме деч
шукырак
мӧҥгеш пуыман. Ялын ончыклыкшо гын эшеат шучко.
Чыла тидын ваштареш коммунист-шамыч йӱкыштым пуынешт — умшам петыреныт.
Нуно
ятырын улыт гынат, шонымыштым кызытеш илышыш пуртен огыт керт. Молан? Калык
верч
тыршыше нине еҥым чыла могыр гыч темдат. Туге гынат йӧнышт нигунар уке
манаш ок
лий. Мый ик тыгай парторганизацийым палем. Тудым "Марий кинде продукт"
фирмыште
лабораторий начальникын алмаштышыже Людмила Ивановна Добровольская вуйлата.
Латкумытын улыт. Чӱчкыдын погынат, тӱшка пашам, тыгеже, илышым кузе саемдаш
кӱлмым
каҥашат. Шукерте огыл шке радамышкышт илалше пашазым пуртеныт.
Нунын коклаште эше ик оҥай еҥ уло — Виктор Васильевич Акланов. Кудло кандаш
ияш.
Кок талукаш тулыкеш кодын. Нылле вич ияш улмыж годым Казаньыште ял озанлык
институтым тунем пытарен, агроном лийын. Лу ий Медведево районысо
"Семеновский"
озанлыкыште комбайн дене ыштен. Вара бригадым, вольык ашныме комплекс
коллективым вуйлатен.
— Туге таҥасен пашам ыштыме!— кугешнен шарнен ойлыш мыланем.— Йӱдшӧ-кечыже
тӱредме, шийме, куралме, вольыкым ончымо... Пасушто, идымыште газетым кажне
кечын вучена ыле: кӧн кузе ыштымыжым цифр дене ончыктенытыс, пален налме
шуын.
Илыш корно кинде продуктым лукшо комбинатыш (кызытсе саде фирмыш) конден.
Коло
ий гыч пелашыж дене Кома ялышкыже пӧртылын. Тынар жап суртшо яра шинчен.
Тудым
ачаленыт. Кумло куд ий ончыч шке чоҥымо пӧртышт кызытат йоҥгыдо. Пурен
шогалат —
туге чучеш: тыште илыш нигунам ок чарне.
— Кажне каныш кечын уныка-шамыч да мойн толыт, южгунам лучко нарын
погынат,— манеш суртоза.
Ялыштыже эше коҥгам мастарын оптышо, чолга лужавуй (староста) семын палат.
— Кеч пенсийым жапыштыже пуышт ыле,— ӧпкелалте икана пелашыже Зоя
Алексеевна.
Тудо "Вольык ашныме пашан икымше классан мастарже" лӱмым республикыште эн
ончыч
налын. Тунам, кудлымшо ийла мучаште, ойыртемалтше еҥ-влакым пагален, нунын
семын
тыршаш молым кумылаҥдаш шонен, тыгай лӱмым пуат ыле. Аклановмыт ятыр ий
почела
райсоветын, верысе Советын депутатышт лийыныт.
"Тыгай жап эртен,— кок шоҥгыеҥ, весела койышышт пытен огыл гынат, келгын
шӱлалта. Уэш шарналтат: — Ончыл еҥ-шамычым турист семын поезд, теплоход
дене коштыктат ыле. Почет лийын". Нуно ойгырен огыт шинче. "Партий кӱштен —
пашам ышташ
кӱлеш",— ойла Акланов.
Тудым, марий еҥ манмыла, ынет умыло гынат, умылет. Тыгай айдеме мардеж
пуалме
почеш огыл, а шке корныж дене пеҥгыдын кая, нигунам тачысе гай "демократ"
ок
лий.
— Теве у поян-шамыч мемнан Кома ялыштат чоҥат,— Виктор Васильевичын
чурийыштыже
шыде дене пырля койдарчык палым шижам. — Нунылан лучко сотык марте мландым
пуэна. Но эсогыл тидлан ӧкымын тӱлат. Южышт ынешт пу, лу тӱжем теҥге
самообложений
дене серлагынешт.
А ме производство дене пырля культурым вияҥдынена. Тидлан тыгай еҥ деч
оксам йодын кошт — ваштарешет шӱвалеш. Тудлан мӱшкыр тореш кайымешке тамлым
шӱшкаш лийже. Але ӱмбакше чияш вес эл гыч кондымо лапчык-вургемым пу.
Молыжо — керек. Шинчам йымыктарыше вургем, йочием, шере йӧрвар, тамлын
ӱпшалтше арака — ситыш веле.
Тыгай тукымым вес эллаште таклан огыл воштылыт, игылтыт.
Мыйын гын шыде лектеш. Лыпланаш манын, ушыш кажне гана шке ялемым кондем,
Морко
мландым шарналтем. Сырыме деч кожныже, очыни, тыге утлынеже. Кеч-кузе
гынат,
полша. Сатум шулдын налын, шергынрак ужалыше-шамычым, моло жульыкым поро
родотукымем, ондакысе пошкудо-влак дене таҥастарем, тидын годым уш-акыл
дене саде
курыкыш кӱзен шогалам. Ом ошкыл гынат, шижам: ноялтеш — шӱм-чон тыгайым
ышта. Но
шинчамлан пагалыме еҥ-шамычын кончымекышт, кӧргыштӧ луш чучеш.
"Коркатовский" озанлыкым ятыр ий Геннадий Анатольевич Васильев вуйлата.
Ачаже
сарыште кужу жап коштын. Эрвелнат кредалын — япон ваштареш. Армий гыч
толмыжым
шарнем. "Вачий Толий пӧртылын да ялжат веселан коеш",— маныт ыле. Ачаже —
Геннадий Анатольевичын кочаже — поян лийын. Суртшо але марте аралалтын. Вес
эргыже —
Вачий Саня тысе "Ленинград" колхозышто ик эн тале механизатор лийын,
парторганизацийым вуйлатен. Теҥыз флотышто служитлен. Тидын дене тачат
кугешна.
Тыгай еҥ-шамычым яллаште шотлен от пытаре. Эл эн ончыч тиде тукым кӱшеш
ила,
шкенжым нунын вийышт да уш-акылышт дене арала. А тачысе гай поян тӱшкалан
нигунам эҥертен огыл. Кызытсе тыгыде буржуй-шамыч лавыран рож гыч лекме
семын шочыныт, йырныкыштым садак шӱалтен огыт сеҥе. Да эркын-эркын
тӱпланат: чонышт нужна,
культурышт уке. Тыгай айдеме нигуштат ӱшаным ок пу.
Безопасность министерствыште республикын Сбербанкшым вуйлатыше Клещев
нерген каласкаленыт ыле. Тудо кӱшыл образованиян, шинчымашым эше Америкыште
изиш поген.
Волжскышто банкын отделенийжым вуйлатен, вара тудлан пӱтынь Марий Элыным
ӱшаненыт, Йошкар-Олашке конденыт. Волжскышто сай пачерже, эше кок пачашан,
200 утла
квадратный метран пӧртшӧ кодын. Тыгай оралтылан оксам кушто муын? Ӧрат
веле. Ситен огыл, Йошкар-Олаште пачерым налаш ятыр лу миллион теҥгем
процент деч посна
араш шке банкыштыже йодын. Тыгеже, пуат манын ӱшанен. А тыглай еҥ, мутлан,
саде
банкышкак оксам пыштыше айдеме, йодын ончыян. Нигунам от нал.
Москвасе ик институт директор дене — Госдума депутатын полышкалышыж дене
кутырен
келшен: тудыжо банкысе пашаеҥ-шамычлан ой-каҥашым пуа, а учреждений тидлан
миллионло теҥгем тӱла. Нунышт але марте пашам ыштен моштен огытыл мо? Моло
шуко йодышат лектеш. Нунылан вашке следствий вашешта.
"Марийскмелиораций" ушемын ончычсо вуйлатышыже Ефимов миллионло долларым
солалтен, Россий гыч куржын. Ойлат, шкеже пуйто Касвел Европысо ик элыште,
эргыже
США-ште ила. Интерпол кычалеш. Муын кондат гын, маныт Безопасность
министерствыште, ворын шолыштмо кышаже Йошкар-Оласе, тыгак Москвасе тунар
"кугу" айдеме
дек намия — шинчам караш лиеш.
Тыгай еҥ тӱшка мемнан жапысе акырсаманыште кочкаш йӧрдымӧ поҥгыла лектын.
Кажныже ваш пызнен шинча, калыкын вӱржым йӱынак йӱэш. Ныл-вич ий ончыч
жульык-шамычын
такырташ тӱҥалме корнышт деч нуным кораҥдаш ынде кугу вий кӱлеш, моштымаш
да
мастарлык деч поснат ок лий. Тидымат мондыман огыл: Российыште курымла
мучко шолыштыныт, агеныт, пуштыныт... Чарен шогалташ — манаш веле. Но —
кӱлеш. Кунам кеч
изиш ласкан шӱлалтена — мый гын каласенат ом мошто. А кӧ вашештен кертеш?
Шочмо велыште чӱчкыдын ом лий гынат, уке-уке да тыге чучеш: мемнан Марий
кундемышкат осал мардеж касвел гыч толеш. Тудым Кӱан аҥа гай курык-влак
чактарен огыт
сеҥе. Шкенан ал пытен мо?
Леонид Кудряшов.



1104б96
************************************************************************
11—04
ЭРТЫШЕ ПАГЫТ — ШАРНЫМАШ ОРЛАҤГЕ

Тый литературышто чап лӱмым налат...
С.Чавайнын М.Шкетанлан ойлымыж гыч

1924 ий, ӱярня арняш пурымо деч икмыняр кече ончыч, тылзе волгыдышто шийын-
чинчын йылгыжше, такыртыме тергорно дене, гармонь-тӱмыр почеш мурен, Тошто
Крешын
ял деч ныл уштыш ӧрдыжтӧ улшо Кӧрдӧ ялыш марий сӱан лишемеш.
Ончылно печел имньыш кычкыман, кӱкшӧ эҥертышан сибиркыште каче шинча.
Пеленже
рвезе ийготан сымака вате верланен. Тудын кидыште сӱан шувыш. Ончыл оҥаште
шинчыше пӧршаҥше изи пондашан сӱанвуй имньым виктара. Почешышт тасма
сакалыман,
шлия дене сӧрастарыман индеш имне, пӱгыш сакыме оҥгырым рӱзен, икшырымын
йорта.
Тер тич калык.
Сӱан кугу: кумло индеш марий ден вате. Ныллымше — каче. Марий калык "нылле
ик"
шомак дене акрет годсек пайдалана: "Нылле ик тушманым темдалын, нылле ик
порым
нӧлталза".
Имне-влак поче-поче Кӧрдӧ уремыш йӧртен пурышт. Тыште-тушто агытан
мурымыгыч
шокта. Юмын кайык-влакын йӱкышт ший кулагар оҥгырын йыҥгыртымыш, сӱанын
лоҥын
мурымашкыже ушна. Пич малыше ял помыжалтеш, ик пӧртыштӧ, весыште тул
чӱкталтеш.
Тамак урем гыч Корембаке кораҥын, Куркан Йыван Пӧтырын капка ончыко сӱан
толын
шогале. Тер гыч волышо сӱанче-влак утыр веле койышланаш пижыч. Толмо корно
кужу
огылат, чыланат куштылгын чиеныт. Пӧръеҥ-влак кем йолан улыт, ӱдырамаш-влак
гын
южышт шем ыштыр ӱмбач индеш ниян ару у йыдалым пидыныт, икмынярыштын кужу
шулышан ката. Чыланат ончылгоч ойлен келшымыла, шке куымо посто дене ургымо
шем мыжерым чиеныт. Нуным ончаш толшо ялысе калык чумырга.
Ӱдыр налаш толшо каче, кӱкшырак капан, ошалге чуриян рвезе, чием дене
молышт деч
палынак ойыртемалтеш. Ӱмбалныже шергакан янлык коваште соган шымалге-кӱрен
тӱсан
пальто, вуйышто кевытыште налме вужга пунан упш, йолыш калошан ош чосынкым
чиен.
Чиемже ялыште огыл илыше рвезым палдара. Шижалтеш — оласе.
Сӱанвате-влак, тӱрлеман солыкым рӱзен, поче-поче лудышмурым шергылтарат:
Маска тулупым чиенна,
Мераҥ упшым упшалынна.
Пӧтыр ӱдыр Тачанам
Таче налаш толынна.
Кудывечыш пураш але ок лий — петырыме. Ик жап эртымек, качым, сӱанвуйым,
сымака
да каче пелен улшо рвезым пуртышт. Тунамак тӱкӧ йӱк шылдырдок шоктен кодо.
Ӱдыр ден качым пырля ыштымек, кугу капка комдык почылт кайыш. Сӱан калык
кудывечыш лоҥын пура. Йыван Пӧтырын кудывече лопка, йоҥгыдо. Йыр оралте.
Имне-влакым
пошкудо дек наҥгаяш ыш логал, чылаштлан вер ситыш — лабаз йымалан
вераҥдышт.
Тиде сӱан дене Тошто Крешын кемургызо Логин Пагулын Якып лӱман кыдалаш
эргыже
тысе суртанозан Тачана ӱдыржым ватылан наҥгаяш сӱан дене толын.
Якып Чарлаште "Йошкар кече" газет редакцийыште ышта. Таче-эрла Москошто
ойлымаш
книгаже лекшаш. Марий театрыште тудын возымо пьесыж почеш спектакльым
шындат.
Каче шканже пелашлык ӱдырым Чарлаште муын ыле. Но ача тореш лие: "Оласе
матрам
налат гын, суртышкем йолдам ида пыште, да сӱан роскотлан оксам шке му",—
мане.
Мутат уке, суртанозалан пашаче кид кӱлеш. Шкеже пасуш каяш ок ярсе. Тудын
ик паша — йолчиемым урген, озанлыкыште кучылташ оксам луктеш. Нур пашам
ешыже шуктен
толеш. Ачан ой дене Якыплан келшаш логале.
Пура-арака дене сийлымек, сӱан калыкым пӧртыш пуртышт. Почешышт — ончалаш
толшо-влак.
Ӱдырын ачаже, Богатырев Йыван Пӧтыр, чимарий тукым гыч. Ача-кочаж семынак
кӱсотыш юмылташ коштеш. Чимарий юмо-влак деч икшывыже-влаклан тазалыкым,
киндылан
перкем, вольыклан тӱлылыкым пуаш сӧрвала. Илышыштыже шке вийлан ӱшана.
Икшыве-влакым пукшен-йӱкташ, ончен-кушташ ятыр пӱжвӱдым йоктарен. Изиж
годым школыш
коштын огыл. Шке семынже кагазеш кид пышташ да мутым ужашлан ойыркедыл
лудаш тунемын.
Пелашыже, шемалге чурийвылышан, ӱдырыштла койшо Марпа, Крешын деч кум меҥге

ӱрдыжтӧ верланыше Яндылет ял гыч. Марийже гаяк тунемдыме. Коктын кандаш
икшывым
йолӱмбак шогалтеныт.
Кугурак ӱдырышт, Оклина, кок ий ожно Марий Ернурыш марлан каен. Тудланат
школыш
кошташ жап лийын огыл — мӧҥгыштӧ эре сомыл. Кргори шольыжо граждан сареш
йомын.
Тачана, ача-аважын нылымше, 1904 ийыште шочшо аза. Поро кумылан, весела
чонан,
шемалге мотор чуриян, пашам йӧратыше ӱдыр. Шӱжарже, Качырий, каче шинчаш
логалше, латкандаш ияш йылдырий, ала шкенжым кучен моштен огыл, ала чоя
качын шындыме
ситышеш куктаялтын — сулыкым ыштен. Вуеш шушо ӱдыръеҥ, илышым тамлен
ончыде,
ӱмыр лугыч вес тӱняш кайымыж дене ешыжлан кугу ойгым конден. Ача-ава да
шӱжаршольо ончылно намысыш пураш огыл манын, нигӧлан мутым лукде, шӱйыш
шӧргам лупшалын.
Икшыве верч эреак ойгырен илыше ава шкенжымат да пелашыжымат лыпландарен:
"Кок
ий ончыч Имаруш пазарыште тыге лийшаш нерген Качырилан чыганвате мужедын
ыле.
Кузе каласыш, тугак лие. Тудлан Юмо тыге пӱрен улмаш".
Ешыште эше кум изак-шоляк да ик ӱдыр кодыт: Миклай, Илья, Семон да пытартыш
икшыве — Вера.
Йӱд вудака, окна деч кораҥын, эр волгыдеш шула. Пӧртыштӧ лым лийде сӱан
лӱшка.
Вате-влакын, аракам подылмек, вожылмо-аптыраныме йомо — чолгаҥыч: шелыт
веле —
лудышмурым шергылтарат. Нунылан пӧръеҥ-влак полшат:
Узак-авак лудыжым
Коя, коя ида ман.
Пеш кояжак огытыл,
Пеш каҥгажак огытыл.
Мурымо йӱк пӧртым пудештара веле, колтат. Кушташлан вер ок сите. Гармоньчо
ден
тӱмырзӧ олымбак кӱзен шогалыныт. Ончаш толшо калык ушна да ушна.
Крешын ялын качыштым
Коштан чыган ида ман.
Пеш коштанжак огытыл,
Пеш порыжак огытыл.
Сӱанвате коклаште Крешын ялеш шочын-кушшо-влак улыт. Самырыкышт годым каче-
влакын чоныштым шуко йӱлалтеныт. Таче кастене ик рвезе дене жапым эртарат,
весын
годым весым муыт. Качыштым шарналтен, муро гоч чыным ойлат. Кӧрдӧ ӱдыр-
влакымат
коклаш огыт кодо:
Кӧрдӧ ялын ӱдырыштым
Йорга пыле ида ман.
Пеш йоргажак огытыл,
Пеш порыжак огытыл.
Оръеҥын ӱдырвуя ыштыме сулыкымат палынешт:
Коҥгаш пыштыме киндыже
Поснгоман огыл гын?
Мемнан наҥгайышаш ӱдырым
Коля пурлын огыл гын?
Кугезе сӱан йӱлам виктарен колтымек, ӱдырым наҥгаяш толшо-влак каяш
тарванат.
Пӧрт гыч лекмек, иктапыр кудывечыште мурен лоҥыт, вара тер еда верланат.
Печел
имнян сибиркыш оръеҥ ден каче шинчыт. Ты жапыште нунын дек чатка капан
чолга
сӱанмарий лишеме да, качын чурийыш ончен, шинчам модыктал, кок кидшым
шаралтан,
"Чылан колышт" маншыла, муралтен колтыш:
Шайык мераҥ — янлык мо?
Еҥгавате — вате мо?
Пеленет шинчыше оръеҥже
Мыйын лийшаш огыл мо?
Качын чурий вигак ошем кайыш. Койышланен шогышо, шукерте огыл Карш ял гыч
ӱдырым
налше, тачысе сӱаныш сӱанмарийлан толшо Петькан Йываным шыдын ончале. Йӱкым
ыш
пу, но шоналтыш: "Йыванын ватыже уло. Мом тушта?"
Оръеҥ чурийым вӱргенчык дене петырыме — ок уж да ок пале. Йыван ватан марий
лийын гынат, каче годсо йорга койышыжым монден огыл, коеш.
Сӱан, мурен-лӱшкен, Кӧрдӧ ял уремым пытартыш гана шергылтарен кодышат,
кумда пасуш лекте. Кугыжан годсо Кужмарий — Упшо кугорныш шумо годым
сымака, Кугунур
ялыш марлан кайыше Якыпын Проска акаже, ушештарыш:
— Шольо, ачат черкыш венчаялташ каяш кӱштен вет. Мондышыч мо?
Якып изинекак Юмылан шӱмаҥ шуын огыл. Имаруш кок классан приходский
училищым пытарыме нерген кагазым налмек, Кукарка олаште туныктышо-влакым
ямдылыме семинарийыш тунемаш пураш Юмын закон дене экзаменым кучен ыш керт.
Тидыже курымашлык
ӧпке лийын кодо. Училищыште тунеммыж годымат тиде предмет дене эреак начар
отметкым шындымыжлан черке настоятель Сергей бачышкам, Морко вел гыч толшо
Сергей
Громовым, тачат огеш жапле.
"Сергей бачышкан пуымо сугынь почеш огыл, а ме коктын, икте-весым умылен,
вашваш йӧратен, илыш-корнынам тӱзатен каяш тӱҥалына",— тыге шонен шке
семынже Якып.
Оръеҥат черкылан кумылан огыл. Нунын шке чимарий юмышт улыт. Икманаш,
венчаялташ
огыл гынат, ӱмбакышт кугу сулыкым огыт нал. Но ачан кӱштымыжым шуктыде ок
лий.
Венчаялтыш кайыме амалым ышташ кӱлеш. Каче имньым шолашкыла шупшыльо. Сӱан,
кугорно гоч вончен, Крешын велыш кудале, а каче ден ӱдыр корным Имаруш
велыш кучышт.
Черке марте миен ышт шу. Якыпын каҥашыж почеш акаж деке пурышт. Каче ден
оръеҥым
Проска шке "венчайыш": Тачанан ӱппунемжым рончен, мугыльыш пӱтырышат, тидын
дене
"юмын таинстве" пытыш. "Ачаланда ида ойло",— вара эркын мане Проска,
семынже
шыргыжале. Оръеҥ ден каче ӱмбалан кидше дене ыресым ыштыш.
Кугунур ял гыч мӧҥгышкышт толын пурымышт годым Логин Пагулын пӧртыштӧ сӱан
лӱшкымӧ дене окна янда чытырнен. Черке гыч пӧртылшӧ мужырым вашлияш уло
сӱан
лекте. Пӧртыш пурымек, нунылан вер адакат ӱстел коклаште лие.
Пошкудо-влак кочкыш дене тольыч. Ӱстембачын озан чесым поген нальычат, кугу
пулашка-влакым шындыльыч. Кажне атыште шолтымо чыве, туара, муно, тӱрлӧ
когыльо да
тулеч моло устан ямдылыме чес. Кочкыш пеен кажныже аракам конден.
Тиде ӱстелым эртарен колтышт веле, почеш толшым вашлияш лектыч. Оръеҥлан
кондымо
вургемым пулдырыш вераҥдымек, шерге уна-влакым ӱстелтӧрыш ӱжыч.
Радам дене чыла ышталте. Кӧрдӧ уна-вакым сийлыме, ужатен колтымо. Оръеҥын
кондымо кумалтышым пуэдымек, Пагул вате эргыж ден шешкыжлан сугыньым пуыш.
Якыпын Натарья шӱжарже ден пошкудо ӱдырым пулдырыш шыҥалык пӱрдыман верым
ырыкташ колтышт. Пулдырышто урем деч коч йӱштӧ. Коктын ӱмбал вургем денак
ужган одеял йымак пурен возыч. Ондак чытырен кийышт. Вара кӱжгӧ вынер
шыҥалык кӧргыштӧ
кӱп шокшо лие вер ырыктыше-влак ужгаштым кудашыч. Ваш ӧнталалтын пызнен
возыч.
— Таче йӱдвошт мален омыл. Ынде чон канымеш мален,— мане Натарья.
Мален веле колтышт, пулдырыш тӱмыр, гармонь дене тӱшкан пурен шогальыч.
— Ӱдыр-влак, верым пуыза!— шоктыш йӱк.
Натарьян омо лугыч лие. Шокшо верым кудалтен кодымо ыш шу гынат, кынелашышт
логале. Ужгаштым чийыштат, ӧрдыжкӧ каен шогальыч. Вучат: оръеҥ ден качым
кузе малаш пыштат.
Проска лакешталтше кӱпчыкым кырен овартыш, тӱшакым тӧрлатыш.
— Вочса,— самырык мужырлан кӱштыш.— Якып, пинчакым кудаш, туржалтеш. Тыят,
шешке, ончылшовычым луштаре.
Якып ден Тачана одеял йымак пурен возыч.
— Чот ӧндалалтса! Коклаштыда муно кӱжӧ!— илалшырак марий туныкта.
— Ача-авадам колыштса!— кресача нуным кӱзанӱштӧ дене лупшалеш.
— Витымешкак пу! Якыплан ачаж дечат верештын огыл. Кеч кресачажым
шарналтыже.
— Коктын возын, кумытын кынелза!— ындыжым кӱзанӱштӧ муралт веле кодо. Якып
оръеҥын вуйым кидше дене петырыш.
— Молан кумытын веле? Нылытын кынелза! Йыгырым-йыгырым!
— Айда лыжак малыза,— Проска, лап лийын, нунын вуй ӱмбалне манеш.— Вара
кычкыраш
лектам. Йӱдвошт маледа гын, эрлан тӱҥын возыда.
Таче кечылан сӱан пытыш. Эрла пайрем умбакыже шуйна: оръеҥмелна, пӧрт
ӱштмаш.
Куштымаш, мурымаш.
Тиде кастене Логин Пагулын пӧртыштӧ молгунамсе деч ончыч тул йӧрыш.

* * *
Икмыняр кече ачаж суртышто оръеҥ пелен илымек, Якыпын сӱанлан налме каныш
жапше
мучашыш шуо. Тачанам ялеш коден, Васлий изаже тудым имне дене Чарлаш
наҥгайыш.
Якып адакат редакций пашаш кычкалте: верла гыч толшо серыш-влакым лудеш,
тӧрла.
Келшышыжым газетеш савыкташ йӧршым ышта. Возен колтымо статьяште кажне
шомак
шеҥгелне — илыше айдеме, тудын чон корштымыжо, шонымашыже. Южо уверым
верышке
лектын тергыде огеш лий: ялкор чыным воза, уке? Паша шуко, южгунам кечыжат
ситышыла ок чуч.
Кастене театрыш вашка. Тушто шкенжын возымо "Сардай" пьесыж почеш, режиссер
лийын, сценыш лукташ ямдыла. Сардай рольым шкеак модеш.
"Сардайым" ямдылыме жапыште Якып шукылан тунеме. Артист-влакын койыш-
шоктышыштым, уто-ситым пален нале. Икте кӱжгӧ коваштан — модмыж годым
юватылеш, партнерлан модаш ок полшо. Весын капыште кол вӱр коштеш — геройым
чонжо дене ок иле.
Кумшо — сценыште шкенжым кучен ок мошто. Талантан артист-влакат улыт.
Репетиций годым Якып ик гана веле огыл ойлен:
— Артист яндар кагаз ластык гай лийшаш. Ик спектакльыште ик герой
сӱретлалтеш
гын, весыште — весе. Нуно йыгыр аза гай койшаш огытыл.
Але:
— Театр — кугу воштончыш. Сценыште артист-влакын модмыштым ончен шинчыше
еҥ,
шкенжым, пошкудыжым ужшо. Тунам веле спектакль калыклан пайдам конден
кертеш.
Якып артист-влакым туныктен, шкежат нунын деч тунемын.
Режиссерлан ыштыме жапыште Якып "Ачийжат-авайжат" вес драмым возыш.
"Сардай" семынак декораций тушто ок вашталт. Вургемым угыч ургыктымо ок
кӱл. Шушаш кечылаште пьесым облонолан ончен лекташ пуа. Келша гын, жапым
шуйкалыде ямдылаш тӱҥалеш.
Репертуар нерген шоналтыман. Эре шке пьесым от шынде. У автор нергенат
мондыман
огыл. Артист-вакым сайынрак туныктыман да ешарен погыман. Тидын годымак
газет
пашам ӧрдыжеш кодаш ок лий.
"Йошкар кече" газет, Озаҥ гыч Чарлаш кусарымек, алят кӱлеш семын йолымбак
шогал
ок керт. Кодшо шошым газетым арняш кум ган лукмо нерген обком бюро пунчалын
ыле.
Но тудым илышыш шыҥдараш йӧн уке. Кагаз ден окса чӱдылан кӧра ик номер
лекмо денак серлагаш логале. Тиде амалланак шыже велеш рушла савыкталтше
"Голос мари"
газет лекмым чарныш. Вара "Йошкар кече" статья-влакым рушла да марла
савыкташ
тӱҥале. Тидыже редакций пашаеҥ-влаклан уто нелым кондыш.
Якып жапым ок шиж — арня почеш арня эртен кая. Кажне шуматын ялыш вашка —
тушто
оръеҥ вуча. Шканже шке ӧпкела: ача-аван озанлык пашаште полшен ок керт.
Вате дене посна илен, еш пужлен шаланен кертеш. Но редакций да театр тудым
сайын кепшылтеныт — коден каяш куштылгыжак огыл.
Кайык муро дене йоҥгалтше чевер лай шошо, ужар посто чиеман ласка кеҥеж
эртен
кайышт. Нуным саскалан поян юалге шыже алмаштыш. Пасушто ончен куштымо
шурным
поген налме, эрыктыме, клатыш оптымо.
Озыркан шыже, йӱштӧ юж дене шӱлалтен, пушеҥге-влакын чиемыштлан той тӱсым
пуыш.
Шопекрла ден куэрлам волгыдо кечыйол дене волгалтарен шӧртняҥдыш. Пӱртӱс
шке шотын мотореште.
Сӧрастарыме поянлыкым йӱштӧ телылан кодаш огыл манын, осал чонан извате
авала
пушеҥге-влакым кок могырыш рӱзен-тодыштын, вургемыштым кудаш нале да
мландӱмбак
шала кышкыш. Писе мардежым кондыш. Тудыжо, вургем-лышташ ластык-влакым
тышкетушко пӱтырен наҥгайышыжла, кушан лийын, тушан йомдарыл пытарыш. Ӱчӧ
ыштыше шем
шыже чевер кечын чурийым кӱжгӧ, вулно гай сур пыл дене петырышат, йӱштӧ
йӱрлан
эрыкым пуыш. Мланде шемеме. Корно лавыраҥе.
Шыже игече шке сулыкшым лум портыш дене леведын ошемдыш. Но ош ужган
телылан толын пураш капкам почаш ыш вашке.
Озанлыкыште тургым пытышат, Якып ватыжым пеленже наҥгаяш лие. Пачерым
Каракасолаште муын. Малыме вургемым, кӱмыж-совлам да моло кӱлеш арверым
наледыл ямдылен.
Марий ден ватын пырля лиймекышт, илыш веселаҥе. Якып шкет улмыж годым пуста
пачерыш толын пурат, йӱдвошт пундышла шкетын почаҥеш ыле. Кочкышымат
ямдылаш пернен, шукыж годым кукшо кинде курика денат серлаген. А ынде
мӧҥгыштӧ пелаш вуча.
Тачана мӱшкыран. Шошо тӱҥалтыште азам ыштышаш. Якып уке шеҥгеч пачер
озавате яра
ок шинче: шочшаш азалан тувырым, вакшышым ямдылкала, тулеч-моло сомылым
шукта.
1925 ий 2 мартыште эрге аза шочеш. Ача-ава пеш куанетыт. Ынде Тачаналан ола
пачерыште илаш шотеш ок тол. Садлан Якып ешге ялыш пӧртылаш шонен пыштыш.
Редакцийым коден кая.
Мӧҥгӧ пӧртылмек, Якып эрлашынак Тошто Крешын РИК-ыш ошкыльо. Ача ден ава
олаште
улмышт годымак азалан Шемер лӱмым пуаш ойлен келшеныт ыле. Тиде лӱмым РИК
секретарь загс кагазеш пеҥгыдемдыш. Тынеш пурташ черкыш ышт наҥгай — поп
тиде чимарий
лӱм дене ыреслаш ок тӱҥал.
Верысе властьыш черетан сайлымаш годым Тошто Крешын РИК секретарь пашам
Якыплан
ӱшанен пуышт. Теҥгечысе журналист мер сомылым шукташ пиже.
Ялыште илышыжла, Якып калыкын ойго ден куанжым, илышын тӱрлӧ йыжыҥжым,
тӧрсыржым
шке шинчаж дене ужеш: вӱдтолкын семын у йӱла, койыш-шоктыш шарла. Якып
пагытын
шолмыжым ӧрдыж гыч ончен ок иле, тудын тӱвырген толшо лоҥгышкыжак логалеш.
1929 ийыште Якып ачаж сурт гыч посна лектеш. Илыме пӧрт ямде, но моло
оралте
уке. Пӧртӧнчыл тошкалтыш олмеш пӧртыш пураш кужу оҥам тайылын пыштыме.
Тугай
суртышто Якып, Тачана да Шемер эргышт илаш тӱҥалыт. Илен-толын, моло
оралтым ыштат.
Тиде ийынак Тошто Крешыныште "Ошла" лӱман колхозым почыт. Якып ден Тачана
тӱшка
озанлыкыш ушнат.
Колхозым чумырымо, тудым йолымбак шогалтым пагытыште Яков Павловичын, мутат
уке,
надырже ятыр ыле. Эре гаяк ревизий комиссийым, ялсовет пелен пашазе ден
кресаньык инспекцийым (КРКИ) вуйлатен толын, колхозышто кӱлеш кӱкшытыш
учетым шындаш
полшен.
1932 ийыште писатель шкеж нерген возен: "Колхозышто ышташ тӱҥалмемлан кум
ий
шуо. Кум ий годым колхоз виктарыме пашаште мыйынат шуко вий пытыш".
Шкетанын архивыштыже 1932 ий 26 сентябрьыште тудын кид дене возымо ревизий
комиссийын актше аралалтеш. Тушто идалык тӱҥалтыш гыч шыже марте колхозын
финанс
ден озанлык пашалан келге шымлымашым пуымо. Колхозын чумыр парышыжым, тӱрлӧ
роскотлан оксам кучылтмым ыр марте шотлымо. Кассир Беляковын 328 теҥге да
84 ыр окса ок сите. Актеш Шкетан ончыктен: "Колхоз оксам йомдарымыжлан кӧра
Беляков пикталт колен. Тыгай увер пурымек, тудын суртышто обыскым ыштыме —
икмыняр теҥге
окса ден распискым мумо".
Колхоз клатыште пудан, имне таганын, тарантас ораван, орва шӱдырын мыняр
улмыштым икте кодмеш шотлен налме. Манмыла, завхоз кремга пуда верч мутым
кучен.
Вес документымат ончалаш оҥай. Шыже "Шурно пайремым" эртарен колташ ойырен
шогалтыме Яков Павлович шке отчетыштыжо кочкыш йӧрварым кучылтмо нерген
воза: "15
пудат 12 кремга шыдаҥым кожен йоҥыштымо мӧҥгӧ 13 пудат 20 кремга ложаш
лектын.
Кӱэштме кинде 14 пудат 30 кремга лийын..." Ӧрат! Эсогыл кремгам шотленыт.
Тунам
да варажат кинде нимо деч шергын аклалтын. "Пайрем годым 10 пудат 15
кремгам кучылтмо. Эрлашын эрдене 15 кремга (6 кг) школ пашаеҥ-влакым сийлаш
каен. Кодшо
киндым мый дечем йодде, плотньык артель вуйлатыше Виноградов Гаврил
Афанасьевич
наҥгаен. 4 пудат 38 кремга шылым шолтымо, кажныже мыняр кертмыжым кочкын.
Утышо
шӱрым эрлашын тунемше-влаклан пукшымо. Шолтымо деч кодшо шылым, адакат мый
дечем
йодде Виноградов наҥгаен. Йодде ыштымыжлан тудлан выговорым увертараш
йодам".
Тунам колхоз погым шотлен моштеныт, коеш.
Якыпын писатель лӱмжӧ колымшо ийлаштак калык коклаш шарлыш. Моско оласе
Рӱдӧ издательстве 1924 ийыште "Юмын языкше" ойлымашым савыктен лукто. Лудшо
еҥ икымше
гана книга комеш "М.Шкетан" возымым ужо. Якыпын псевдонимже калык коклаш
кумдан
шарлыш.
"Важык вуян йыдал", "Ормыж", "Ачийжат-авийжат", "Сардай" пьесыже-влак ондак
нигушан савыктылтын огытыл, но кид дене возымо рукопись почеш марий театр
спектакльым шындылын, яллашке гастрольыш лектын. Ниныштым 1928 ийыште Моско
рӱдӧ издательстве савыктен лукто. Тиде ийынак "Яку" ден "Мичун уке ачажет"
йоча ойлымаш,
варарак ойлымаш книга ош тӱням ужыч.
Ялыште илыме 1929 ий гыч пытартыш кечыж марте М.Шкетанын творчествыштыже эн

тӱвыргӧ пагыт лийын кодын. Нине ийлаште Яков Павлович эн сай произведенийже-
влакым возен.
Писатель пашаште такыртен ямдылыме вияш кугорно уке. Шотлен пытарыдыме
чаракым,
критик-влакын муторгажыштым сеҥен, ончыко каяш перна. Тудын возымо кажне
произведенийже манме гаяк, лудшо еҥ деке шумешке, могай гына "тамыкым"
эртен огыл?!
Иктыж нерген "Марий коммуна" газетыште 1932 ийыште газет возен: "Кодшо
румбык"
пьесыште Шкетан класс тушманым шке урвалтыж йымалан шылтен. Автор класс
тушманын
вакшыш вӱдым опта, культур революцийым ок уж. Пьесыште кулак мурым мурен,
класс
тушманым шылтыш. Колхозник-влак ӱмбак лавырам кышкыш. Тыгай пьесылан мемнан
литературышто вер уке!" Мутат уке, тыгай статьям лудмек, авторын чонжылан
кузе чучын — умылаш лиеш.
Тудым возымым аклыше-влакат ыльыч. Кум ий эрталтен, "У вий" журналеш (1935)

А.Асылбаев возен: "Ожнырак М.Шкетан класс кучедалмашым еш илыш гоч ончыктен
гын
("Ачийжат-авийжат"), "Кодшо румбык" пьесыште класс кучедаллмашым тӱҥ
проблемылан
шотлен, илышын рӱдыж гыч моштен ончыктен. Критик-влак шке статьяштышт тиде
могырым огыт уж, пьесым йоҥылыш аклат".
Жап эртыме семын, писатель кугу эпический произведенийым возаш вий
шутымыжым шижеш. 1930 ийыште М.Шкетан "Эреҥер" романлан пижеш. Тидлан
авторым Тошто Крешын
кундемысе сылне пӱртӱс, пошкудо-влакын пӱрымашышт, ял илышын вашталт
толмыжо таратеныт.
Яков Павлович шкеж нерген возен: "... Икманаш, киндым яра кочкын илен омыл.
1930
ий шыжым "Эреҥер" романым возаш тӱҥальым. Тудым кызыт гына пытарышым. Тиде
коклаште ик пьесым, у очеркым возышым, ятыр переводым ыштышым".
Романым возымо кокла гыч писатель Оршанке МТС-ым ыштыме нерген "Ме тоштым
сеҥена!" (1931) кугу очеркым сера да тиде ийынак Марий издательстве посна
книга дене
луктеш. Но критике адакат шке шужым шогалтен вашлиеш: "Первый МТС верч
партий
вуйлатыше-влаклан кулак да оппортунист тӱшка ваштареш чот кредалашыже
вереште.
Шкетан тидын нерген раш ончыктен кертын огыл, йӧрдымӧ книгам луктын. Тыште
кутыр
илышым моктымо, шкет озанлык дене илымым сайым ыштыме. Шкетанын "Ме тоштым
сеҥена!" книгаже социализмым ышташ ок полшо. Писатель очеркыште массым,
партий вуйлатышым ок уж... ("У вий", журнал 1932 ий).
Автор тыгай критикым кузе аклен? В.Мухинлан возен: "Тений саманыште
литературышто, векат, лакировко веле келша. Писательлан ик шинчажым (осал
койшым шекланышыжым) эреак петырен коштман, илышын осалжылан когаргыман
огыл. Осал 100% уло гынат, тудым лучо ончыктыман огыл, а эреак чиялтыман.
Марий манмыла, чоным кочкаш
кӱлеш. Кӧ утларак чоным кочкын мошта, тудо писатель лиеш. Тений писатель
лиймеш,
колхоз сӧснам пукшаш гын, путырак тослык". (1932 ий, кеҥеж).
Илыш ик татланат кучалтын огыл, эҥер вӱдла йӱд-кече йоген. Пӱртӱс калык
илышыште
лийше уто-ситым шотыш ок нал: шке пашажым шуктенак шукта — кеҥежым теле
дене
вашталта да уэш чевер шошым шӱкен конда.

* * *
1933 ий телым Яков Павловичын ешыштыже ешартыш лийын: мый шочынам. Мылам
Новомир
лӱмым пуэныт. Изам семынак черкыш наҥгаен огытыл. Талукаш лиймешкем, авам
кид
гыч мучыштен омыл, маныт ыле. Ачамат кидышкыже налын вӱчкаш тӧчен. Коча-
кованан
уныкашт шагал ыльна: Васлий кугызайын Валю ден Феликс, Проска акайын Палий
ден
Галя да ме Шемер изам дене коктын.
Ачам колымо годым изи ыльым гынат, вуешем ятыр шарнымаш лакем кодын.
Икмыняржым
авам деч колынам, варажым кокай-кова-влак деч йодыштынам.
Авамын ойлымыж гыч: "Ачатын писатель сомылжылан налме гонорар окса ешым
пукшенйӱктен лукташ ситен огыл. Мыйын колхоз паша кечылан пуымо кинде дене
илаш тӧченна".
Чын, мемнан еш нужна гыч мучыштен кертын огыл. Шужен ийын азыр коклашкыже
логалаш огыл манын, ачам Оршанке РИК вуйлатыше С.П.Лобанов деч серыш гоч
полышым йодын: "Обращаться к Вам заставляет мое трудное материальное
положение. Пока изворачивался — ничего. До улучшения положения с
продовольствием надеялся на колхоз
(трудодни жены), но теперь выяснилось, что на трудодень падает очень мало.
Покупать хлеба сейчас негде. Все это не дает возможности спокойно работать.
До сих пор я получил от Вас помощь, но такой крупной помощи я еще не
просил.
Просить, конечно, стыдно, но все же думаю: может быть заслужил".
Ачам, возымо сомыл деч ойырлен, вес пашаш кычкалт кертын огыл. Пытартыш
ийлаште
ойлымаш почеш ойлымашыже шочын. Шукышт "Марий коммуна" газетеш, "У вий"
журналеш
савыкталтыт. Но редакцийын пуымо гонорар окса чай-сакырлан веле ситен.
Киндым,
тыгак чийышаш вургемым налме нерген шоныманат огыл ыле. Авам, писатель
вате, курымжо мучко шке куымо вынер гыч ургымо вургем дене коштын. Телым
ӱмбалныже вынер
шупшман ужга лийын, кеҥежым — вынер тувыр, йолышто — йыдал.
Ачамынат олаште илымыж годымак налме пеле тошто ик мужыр костюмжо, тоштемаш

тӱҥалше пальтожо ыле. Пожале, тиде пальтом чиенак, ӱмыржым шукта улмаш, но
южгунам илышыште лийше эҥгек ойго дене пырля пиалымат пӧлекла.
Пашаже тыге лийын. Ик телым Писатель ушем тудым Юрино пашазе поселкыш
портышкем
йӧрышӧ артельыште ыштыше кид-мастар-влак нерген очеркым возаш командировкыш
колтен. Илашыже кресаньык пӧртыштӧ посна пӧлемым ойыреныт. Ик эрдене, мален
кынелмыж годым, чылт ӧрын: кастене кудаш сакалыме вургемын ӱпшыжат уке.
Ачам — тышкетушко, но кресаньык пӧрт администраций йомшо вургемым ок му, да
акшымат пӧртылташ ок шоно.
Азапыш логалше писатель Йошкар-Олаш, Писатель ушем правленийыш, телеграммым
колта: "Йымал тувыр-йолаш дене кодынам. Чыла вургемым шолыштыныт. Полшыза".
Очеркым возаш толшо писатель кок кече годым пӧлемже гыч лектын огыл.
Мӧҥгыжӧ толын пурен гын, ватыже чылт ӧрын. Марийже ӱмбалне шергакан шорык
коваште соган,
радына куэман драп пальто, вуйышто кӱрен тӱсан чапле упш.
— Якып, гонорарым нальыч, витне?— ватыже йодылден.
— Могай гонорар! Кресаньык пӧрт гыч чыла вургемым солалтен кайышт. Йӧра,
Писатель ушем оксам колтыш. Вот и налынам,— шыргыжалын ачамет. Тудын
колымек, сар
жапыште, тиде пальтом рончен, мыйым ашнаш налше озавате чияшем ӱмбал
вургемым
урген пуыш.
1934 ийын Моско олаште М.Шкетан "Илыш ӱжеш" ойлымаш книгам савыкта.
Сборникыш
пурышо тыгай вуймутан произведений Оршанке районысо Ернур селаште лийше
кресаньык пудыранчык нерген воза. Автор шкежат тушан чот кыралтын. Туддеч
вара писатель
чӱчкыдын черланен, тазалыкше начарештын. Моско, Озаҥ, Нижний Новгород
олаласе
клиникылаште ик гана веле огыл эмлалтын. Но шучко чер деч эрнен кертын
огыл. Тидыжат, очыни, писательын илышаш кечыжым кӱчыкемдаш полшен.
М.Шкетанын возымо мыскаражым тунам чылан огыл ик семын акленыт. "Марий
коммунеш"
лекше "Вочко ӱмбалан вочко" фельетонжо 1935 ий 25 сентябрьыште ВКП(б)
Оршанке
райком бюрошто каҥашаш да пунчал лукташ амал лийын. Бюро палемден: "Райком
ВКП(б) нереагирование да фельетоны писателя считает как проявление
бюрократического отношения к газетным материалам и игнорирование на
фельетоны писателя считает как проявление бюрократического отношения к
газетным материалам и игнорирование советской национальной печати. Поручить
партгруппе райисполкома в декадный
срок расследовать факты, указанные в фельетонах, опубликованных в газете
"Марий
коммуна", принять к конкретным виновникам строжайшие меры взыскания и дать
редакции исчерпывающий ответ по существу. Райком решительно осуждает
нетактичное
поведение директора МТС Торкунова и райпрокурора Короткова в разговорах с
писателем. Райком просит ОК ВКП(б) воздействовать на областные организации,
и прежде
всего Союз писателей, об оказании марийскому писателю Шкетану материальной
помощи в его творческой работе".
Мутат уке, тыгай ваштӱкнымаш ятыр гана лийын. Южгунам М.Шкетаным кӱлешлан
вурсеныт, тудат сулыкдымо лийын огыл.
Неле чер ачамым чарныде нултен. 1937 ий тӱҥалтыште эмлалташ Горький олаш
кая.
Кок тылзе наре тусо клиникыште лиймек, шошым, вӱдшор годым, мӧҥгыжӧ
пӧртылеш.
Тугодым тудо серыплын коштеш ыле. Паша ыштыме ӱстелтӧрыш шинчешат, кужу жап
ала-мом шона. Очыни, илышаш кечын мучаш лишеммыжым, ош тӱня гыч ӱмыр лугыч
кайышашыжым ончылгочак шижын.
Тиде жапыште ачамын возен шинчымыжым ом шарне. Авам дене мо нерген
мутланеныт,
шарнымашеш кодын огыл. Но ик сӱрет тачат шинча ончылнем. Тиде, ачамын
Горький
ола гыч толмекше, икмыняр кече гыч лийын. Шорвӱд эртен каен ыле.
Кечывал жап. Авам нур гыч тольо. Мый кудывечыште шогылтам.
— Шкет веле улат мо? Ачатше кушто?— авам йодеш.
— Шаҥге Кӱшыл урем велыш кайыш,— маньым.
— Айда пӧртыш. Ачат толмашеш самоварым шындена.
Пурышна. Авам чайым шындыш. Тыгодым марла капка йӱк шоктыш. Изиш лиймек,
ачам
толын пурыш. Нелын шӱла. Ӱмбал вургемым луштарыдеак, эҥертыман пӱкеныш
шинче.
— Кушто коштат? Эргычым шкетшым коденат. Черле улат — верыште кияш кӱлеш,—
ӧпкела авам.
— Ошла вӱд ончалаш мийышым,— шуэнрак ойлаш тӧча ачам.— Вакш курыкым пыкше
кӱзышым, кум гана канен шинчаш логале. Шӱлышым петыра, йолйыжыҥ уке. Колаш
ала-мо
шуэш.
— Кӱлеш-оккӱлым ойлышт ит шинче. Эргыч-влак нерген шоналте,— торжаракын
вашештыш
авам.— Нуным шкетемлан шуэн кодынет мо?
Ачай ыш вашеште, тугак пӱкеныште шинча, я авамым, я мыйым ончалеш.
Кечывал кочкышым ыштыме годым ачам ден авам шке коклаштышт пелешткалат:
— Эрла больницыш миен толам — мом каласат. Койкыш пыштат — возам,— ойла
ачам.
— Йолын каен от керт. Ала иктаж-кӧ имне дене кайыше лиеш.
— Руш Микал кайышаш...
Кочкын лекмек, авам пашаш ошкыльо, ачам каналташ возо. Мый уремыш лектым.
Эрлашын эрдене, помыжалтмем годым, ачам воштончыш ваштареш пондашым нӱжын
шога
ыле. Изам уке — школыш куржын. Тунам тудо Тошто Крешын школын нылымше
классыште
тунемын. Авам ӱстембак чесым погыстара.
— Якып, шич веле. Коч,— манеш авай.
— Кочкаш ок кае, теве чайым йӱам.
Ик стакан чай дене серлагышат, ачам ӱстелтӧр деч кораҥе. Изишак олымбалне
шинчалтыш, вара ӱмбакыже сур тӱсан куштылго пальтом лупшале. Мый декем
лишеме, "малем" шоныш. Леведышым тӧрлатыш. Мый шинчам почым. Йӱкым ыш пу,
порын шыргыжале
да кидым рӱзале. Авам ужатен лекте. Кузе чеверласеныт, мом кутыреныт, колын

омыл.
Мыят мӱшкырым темышымат, пӧртыштӧ шуко шым лий — пакчаш лектым.
Пушеҥгылаште
лышташнер печкалташ тӱҥалын, но лакылаште верын-верын лум вӱд чылгыжеш. Изи
воштырым налын, вӱдлакыште шанчаш падырашым шӱкедыл шогем. Ончем, пакча
аньык гоч
ачам вонча. Кайыш веле, толешат. Мый декем толын шогале, вачышкем кидым
пыштыш.
— Шым кае. Руш Микал орвам кычкен. Чытырыкта. Кӧргӧ сургалтеш,— эркын мане.
Кид
кучен, пӧрт велыш ошкылна.
Икмыняр кече ачам мӧҥгыштӧ илыш. Но чер чакнен огыл — ачам койын луштырга.
13
майыште, кас велеш, колхозышто счетоводлан ыштыше Прокой шольыж дек
ошкыльо:
"Эрла иктаж-кӧ Оршанкыш кайыше лиеш мо?" Часамла тайылым пеш эркын кӱзыш.
Прокойын Оршанка райзош тарантас дене кайымыж нерген пален налмек, ваштареш
суртыш ача-аваж деке вончыш. Аваже койкышто черле киен, ачаже ямде йолчием
гыч калыпым луктеден. Ача-ава ден эрге коклаште могай кутырымаш лийын,
мужедаш веле
кодеш. Кувавай ойлен ыле: "Якып мылам Оршанке гыч эмым кондаш сӧрыш. Ачаже
—
соҥгыра, кычкырен ойлаш вий кӱлеш — тудлан йӱкым ыш пу. Мыйже тӧрланышым, а
тудо
суртышкыжат пӧртыл ыш шу. Тояш черле лиймем дене каен шым керт".
Нӧрӧпыште шӧрым кӧршӧкыш темкален шогышыжла, Васлий ват ковай пӧрт гыч
лекше
ачам дене ик-кок мутым пелештен шуктен. Тудыжо уремыш огыл, а пакчаш каен.
"Шӧр
леҥежым йӱдлан пече меҥгыш сакалташ пакчаш кайынем ыле. Олмапу йымалне
шонкедыл
шинчыше Якыпым ужымат, тудым лугыч шым ыште. Вара монча аньык гоч
вончышат,пареҥге аҥа мучко мӧҥгыж велыш ошкыльо. Якыпым пытартыш гана ончал
кодам манын,
тунам шоналтенат омыл",— шарналтен Овдачи ковай.
Ачам йӱдым чот йӧсеште. Авамат, меат лӱдынна, малаш омо йомын. Авамлан,
очыни,
йӱдвошт чыр омым ышташ логалын огыл, кораҥде, ачам воктене шинчен. Тыге
туткар
йӱд эртен кайыш.
Эрдене капка ончык тарантасыш кычкыман имне дене Прокой изай толын шогале.
Пӧртыш пурыш.
— Якып изай, тольым. Каена вет?— йодо.
— Чием веле. Шинчалте,— ачам ӱстелтӧр гыч ӧкымын лекте.
Омсадӱрыш чияш кайыш. Тудлан ачам полша.
— Якып, койкыш пыштат гын, кунам мияш?— йодеш авам.
— Паша тургымышто коштмем ок кӱл. Иктаж кечым киемат, толам веле.
Ме изам дене олымбалне тудым ончен шинчена. Ачай мемнан лишке толын шогале,
тупна гыч вӱчкалтыш.
— Шемер, Новомир, сайын кодса. Авада ойым колыштса,— манят, мемнан деч
кораҥын,
омса деран шогале. Йыр ончале. Тетла нимом ыш ойло, омсам шӱкале. Почешыже
авам,
вара Прокой изай лектыч. Ме окна гыч ончена. Уремыш лекмек, авамлан ала-мом
ойла, Мемнам ужын, кидшым рӱзалтыш, ӧкымак шыргыжале. Прокой изам дене
тарантасыш
шинчат, Кӱшыл уремыш имньым пӱтыральыч. Тунам ме ачанам пытартыш гана ужын
кодна.
Кок кече эртыш. Рушарня. Кечывал деч вара яндар кавам шем пыл петырыш. Виян
мардеж толын савыш. Вара ведра гыч оптымыла йӱр тӱҥале. Авам куралма гыч
нӧрышӧ коля гай толын пурыш. Но йӱр кужу жап ыш кучалт, пеш вашке
кечывалвелыш лупшалте.
Ме изам дене коктын уремыш вӱд эҥерым пӱалаш лекна веле, адакат йӱр
почкалтыш.
Писын пӧртыш куржын пурышна.
Койын рӱмбалга. Кава пыл дене иктешлалтын, шокте йӱр выжгыкта. Капка йӱк
шоктыш.
Авам содор окнаш ончале. Тунамак чурийже ошем кайыш.
— Прокой изада ден Васлий кугызада толыт,— мане. Нуным вашлияш тарванышыла,
пӧрт
покшелан тӱҥшӧ гай шогале.
Пурышт. Саламлалтыч. Урем вел олымбак шинчыч. Трукышто нимом огыт ойло.
Авамат
пелештыде шога, нунын ӱмбак тӱткын онча, шинчаже койын вӱдыжга.
— Тачана шешке, уныка-влак,— эркын тӱҥале Васлий кугызай. — Увер поро огыл,
но
ойлыде ом керт: таче вич шагатат пелыште Якыпна уке лие,— тӱрвыжӧ лыб-лыь
тарванен кайыш. А Прокой изай изи йочала нюслаш тарваныш.
— Эк, калтак! Изайлан илаш да илаш кӱлеш ыле...— шортмо кокла гыч Прокой
изайын
йӱкшӧ шокта.
Ик татлан пӧртыштӧ шӱгар гай шып лие. Чыланат шортыныт. Нуным ончен, меат
магырена.
Авам тӱҥгылгышӧ гай, нимом пелештен ок керт. Кидше дене шовыч мучашым
кормыжтыл
шога. Вара, пудешталт кайымыла, йӱкын шорташ тӱҥале. Меат, кугу ойгым
шижын.
авайын шӱйыш кечалтна. "Ынде ачана уке, ачана колен",— Шемер изай нюсла, а
мый
варгыжын магырем. Прокой изай ден Васлий кугызай мемнам лыпландарат:
— Шортын ачадам пӧртылташ ок лий,— манеш кугызай.— Шешке, тыйже шкендым
кидыш
нал, ужат, Шемер ден Новомир тыйым ончен магырат. Мом ыштет, Якыпын тыгай
пӱрымаш улмаш. Неле гынат, чыташ перна.
— Тенийысе саманыште кок икшывым ончаш — манаш веле,— шортмо йӧре вашешта
авана.
— Она кудалте, кертмына семын йӧнкалаш тӱҥалына. Адакшым Писатель ушем
тендам
ӧрдыжеш кодышаш огыл,— ойла Прокой изай.
Тиде мондаш лийыдыме кастене ятыр пагыт мутланен шинчышт. Изай ден кугызай
мут
йогыныштым вес корныш пӱтыралаш тӧчышт гынат, саде корно садиктак ачам
нерген
кутырымашыш савырал кондыш.
Нунын лектын кайымышт деч вара ме шкенан ойгына дене кодна. Авамлан орлыкан
йӱд
малыде эртыш. Эрлашын веран-верым мудымыла, сурт коклаште коштедыш: иктым-
весым
тӧрлаш тырша, но кид гыч чыла велалтеш веле. Кас велеш Кӧрдӧ гыч авайын
аваже,
Марпа ковам, толын пурыш. Коктын йыгыре шинчын шортыч, икте-весым
лапландараш
тӧчышт. Меат, пылныше гай, авай деч ышна ойырло: кушко ок кай — почешыже
ме.
1937 ий 18 май. Эрден лекше кече тачылан ояр игечым сӧра. Но йӱштӧ. Кече
кӱзымӧ
семын юж ырыш, ала-кушеч леве мардеж толын лекте — йырваш пеледыш пушым
шара. А
ломберже, ломберже! Чылт ош шовырым чийыше косир ӱдырамашла койышланен
шога!
Пӱртӱс шке моторлыкшо дене калык чоным куандара, а мемнан кугу ойго — таче
Оршанке селаште ачамым тоят.
Мемнан ешым да ялысе калыкым ачам деке наҥгаяш Оршанке райисполком МТС-ын
полуторко манме автомашинам колтыш. Тудыжо мемнан пӧрт воктенак толын
шогале.
Кугызай-изай, кокай-акай-влак эрден эрак Оршанкыш турагорно дене йолын
каеныт. А
кочам, эрдене йӱштӧ ылят, ийлыме шем ужгам чиен, упшым упшалын, нигӧ деч
ончыч
йолжым Оршанке селаш виктарен. Ковам черле — койкышто кия.
Машина деке икте-весе пошкудо чумыргат. Кузовышто шинчен каяш олымбалым
ыштыме.
Ачамын Натарья шӱжарже кидешыже шем тасма дене айлыман йошкар тистым кучен.
Тушан М.Шкетанын портретшым пижыктыме. Калык машинаш шинчеш. Тыштак, пӧрт
воктен,
кугызамын Феликс эргыже вуйым кумык сакен нюслен шога — тудым Натарья акаже
пеленже ынеж нал. Марпа ковам Феликсым кидыш налят, кузовыш нӧлтал
шогалтыш.
— Натарья акат ок наҥгае гын, мый наҥгаем. Оршанкеш от йом, тушто ават
уло,— йоча сем дене мане ковам. Вара Натарья акайлан каласыш:— Тулаче,
уныкам наҥгаена.
Йоча уш — шыште гай: темдалат — лакештеш. Тиде кече тудлан ӱмыр мучкыжлан
шарнымашеш кодеш. (Марпа ковам чын лийын: писатель Феликс Майоров М.Шкетан
нерген
ятыр произведенийым возен.)
Марпа ковай изи Феликсым ончыкыжо налын шындыш.
Машина тарваныш — корным Имаруш велыш куча. Кугу йӱр лиймылан кӧра Ошла
кӱвар
гоч Йошкар-Ола кугорныш лекташ ок лий — пешак лавыран. Садлан кугыжа годсо
Кужмарий—Упшо кугорныш лекман.
Оршанкыште мемнан толмым вученыт. Машина гыч волымек, толшо калык дене
вашлийше-влак саламлалтыч, а мемнам ачамын кийыме верыш (моргыш) наҥгайышт.
Авам лым лийде шортеш.
Йошкар кермыч дене оптыман клат гай пӧртыш миен пурышна. Окна воктеч, кужу
ӱстембалне, йошкар ситце дене шупшман колоткаште ачам кия. Тӱрлеман ош
тувырым,
тугаяк тӱсан костюмым да йолыш ботинкым чиктыме. Кидше оҥыштыжо ыресла кия,
ик
кынервуйжо колотка пырдыжыш эҥертен. Тыштак ош халатан еҥ-влак коштедат,
семынышт кутырат.
Изиш лиймек, палыдыме таза пӧръеҥ-влак колоткам кидыш нальычат, нумал
луктыч.
Тудым клубыш нумал каят. Почешышт — ме. Авам нигузе лыпланен ок керт, тудым
палыдыме кок ӱдырамаш, кидпӱан гыч кучен, вӱден кайымыла наҥгая.
Клуб деке калык погынен. Кугу Ӧрша, Каракша, Изинур да мӱндыр ялла гычат,
шошо
тургым пашам ончыде, ачам дене чеверласаш толыныт. Ачамым клубыш нумал
пуртышт,
ончылгоч ямдылыме пӱкен ӱмбак эркын шындышт. Уто йӱкым лукде, клубыш калык
погына. Тӱшка коклаште кочамым ужам. Юж сайын ырен шуын гынат, ужгам
кудашын огыл.
Кидыштыже пеле-одар упш. Кочай колотка дек толын шогале. Ала-мом семынже
вудымалта, чарныде, ош шовыч дене шинчажым ӱштеда. Очыни, азаж гыч пытартыш
кече
марте эргыжын илыш корныжым ушыж дене шергалеш: "Коло кок ияш качымарий
улмет
годым Ернуреш пеле колымеш кырышт. Ойлышым: Якып, кӱлеш-оккӱлыш ит шӱшкылт,
айдемыла иле! Пасум курал, ӱдӧ, тӱред — шигӧлан мешанчык от лий, нигӧ тыйым
ок логал. Уке, шыч колышт!"
Эрге ачажым колыштын огыл, шке пашажымак наҥгаен. "Якып, кагазыш удыркедыл
шинчаш аҥа куралме гай огыл — куштылго тудо. Каньыле!"— южгунам ача ала
вурсен, ала
койдарен. "Якып, йӱмым чарнаш шонет, уке? Юмо дечат от вожыл!"— тыгеже ача
ик
гана веле огыл ойлен. "Тевыс, илыш кутышет пел сора наре веле лие. Пундаш
марте
йӱлен ыш шу — йӱрыш".
Жап эра да эрта. Кечывалат шуо. Но ачамын капшым шӱгарлаш наҥгаяш огыт
вашке.
Вараже ойлышт: ола гыч оркестр толшаш. Тудым вучат. Но вучен ышт шукто.
Ачамым
тояш Йошкар-Ола гыч толшо-влак: облисполком секретарь Василий Фавстов,
Писатель
ушем гыч Михаил Калашников, поэт-прозаик Шабдар Осып — тойымо шотышто
комиссий
член-влакым вашкыкташ тӱҥальыч. Фотограф Шемер изамым, мыйым, Феликсым
мемнан
тукым дене иквереш ачамын колотка ончылан сниматлыш. Но саде картычкым
фотограф
ала ыш лук, ала ыш лек.
Латшым шагат жапыште колоткам клуб гыч луктычат, селан рӱдӧ велышкыже
корным кучышт.
Черке воктен кумда пуста вер кия. Кумлымшо ийлаштте тыште Оршанке МТС
трактор да
моло ял озанлык тарманым вераҥдыме ыле. Гаражым ышымек, саде вер пустаҥе.
Ачамын капшым тояш вер ямде: изи кумдыкым печен налме. Палисадникын ик
пырдыжше
ӧрдыжтӧ шога. Колоткам лаке ӱмбак, тореш пыштыме кок тояш, шындышт.
Траурный митингым Оршанке райисполком вуйлатыше С.Лобанов почеш. Шарнымаш
поро
мутым Фавстов, Шабдар Осып, Калашников ойлышт. Мом ойленыт, ом шарне.
Палем:
М.Калашников ден ачам лишыл йолташ лийыныт. Михаил Степановичын Ленинград
гыч
возымо ятыр серышыже ачамын архивыште аралалтеш.
Митинг пытыш. Ме чыланат пытартыш гана ачанан чурийжым ончал кодына да
чеверласена. Колоткам лаке пундашыш волтен шындышт. Кугезе йӱлам шуктен,
шӱгар лаке йыр
эртена, тыгыде оксам, рокым кормыжтен шуэна. Изиш лиймек, ачамын кийыме вер

ӱмбалан рок чоҥга нӧлталт шинче. Тудым Оршанке райзо вуйлатыше П.Родигин
пелен
тойышт. Родигиным кок ий ончыч Упшо чодыра корнеш бандит-влак пуштыныт ыле.
Кас велеш мемнан ешым мӧҥгына наҥгаен кодаш партий Оршанке рйком секретарь
Леденцов шке служебный легковой автомашинажым пуыш. Пеленна Марпа коваят
тольо.
Молышт кӧ мине дене, кӧ йолын мӧҥган-мӧҥгышкышт пӧртыльыч.
Жап йӱд рӱдыш упшалтын гынат, мемнан дек Васлвий кугызай толын пурыш.
Агытан мурымо маре кутырен шинчышт. Тудо кайышат, ме шке семынна ойган
йӱдыдм эртараш
кодна.
Эрлашын эрдене Йошкар-Ола гыч Михаил Калашников ден Анатолий Айзенворт
кудал
тольыч. Авам коҥгаш олтенат, ачанам поминаяш мелнам кӱэшын, кыдежыште
амалкала
ыле.
— Салам, Татьяна Петровна,— пӧртыш пурен шогалше Михаил Степанович мане.—
Мемнам
Писатель ушем Яков Павловичын рукописьшым да моло кагаз-влакымат иквереш
поген
чумыраш колтен. Садлан мо улыжым мыланна пуаш йодына.
— Кӱлеш гын, наҥгайыза, — мане авам.— Мо улыжо, чыла ӱстелыште.
Нунышт, ӱстел омсам почын, кагаз орам шергаш пижыч. Ик лышташ почеш весым
радамлен оптыштат, вичкыж кандыра дене кылден наҥгаяш ямдылышт.
Авай нуным, ачамым поминайымыла, ӱстелтӧрыш ӱжӧ. Иктапыр кутырен шинчышт.
Кагаз
вӱдылка-влакым нальычат, мемнан дене чеверласышт.
Кечывал лишан почтальон, ялысе марий Семон Пагул, газетым кондыш.
— Тачана, "Марий коммунышто" Якып изай нерген возымо уло. Шемер, аватлан
лудын
пу, — манят, йолжым омсаш виктарыш.
Изам газетым шаралтыш. Ондак некролог дене палдарыш, вара Сергей Чавайнын
возымо
почеламутым лудаш тӱҥале:
Молан шинчатым кумышыч йӧршеш?
Тегак она уж тыйын тӱсетым.
Но шарнымаш лиеш мемнан:
Мутетше тыйын книгаште кодеш.
Шемер марийже кеч-кунам
Мутетым йӧратен лудеш.
— Сайын возымо,— мане авам.— Тудо шкежат поро еҥ.
— Тудым палет?— йодо Шемер изай.
— Икана огыл ужынам. Кутыралтын. Вот, Оршанкыш ыш тол.
— Молан?
— Ачатым тойымо перве кечынак Москош каен. Тидым Калашников ойлыш.
Моско гыч Яков Эшпай телеграммым колтен, С.Чавайным содор шкеж дек марий
оперылан либретто возымо нерген каҥашаш ӱжын. Чавайнын "Шкетан лӱмеш"
почеламутшо пытартыш возымыжо лийын. Тетла тудо кидыш ручкам кучен кертын
огыл. Моско гыч тудым пеш вашке ӱжыктеныт да вагон гыч волымыж годым
арестоватленыт.
Тиде номерешак марий калыкын ончыклык ӱшанже Миклай Казаковын почеламутшо
савыкталтын. Вара, илен-толын, Николай Иванович мыйын илышыштем суапле
полышым ыштыш.
Газетын вес номерлаштыже лудшо-влак шке ойганымыштым каласышт: "чеверын,
мыскараче Шкетан!"
Ачам колымек, мемнан монденыт, манаш ок лий. Пошкудо-влак вий шутымышт
семын
пакча верым куралаш, пареҥгым шындаш плшеныт. МарНИИ пашаеҥ Георгий Ефруш
Писатель ушем правлений лӱм дене пунчал проектым возен ямдылен ыле. Тушто
ончыктымо:
"— Марий АССР калык комиссар-влак Советыш М.Шкетанын ешыжлан персональный
пенсий
шотышто ходатайстве дене лекташ;
— Шкетанын творчествыже — марий литературын поянлыкше. Писатель нерген
монографийым возаш критик Асылбаевлан темлаш да тиде пашам Шкетанын ойырен
налме книгаш
пурташ;
— Марий йылмым шымлыше научный институтышто писательын архившым чумыраш.
Вуйын шогышо: Ефруш ден Айзенворт".
Но озыркан 1937 ий поро тӱҥалтышым ӱштыл кудалтыш. С.Чавайным, Олык Ипайым,
Шабдар Осыпым да моло писатель ден поэтым кӱртньӧ четлык коклаш шындымек,
мемнан
ӱмбакат шӱрын ончаш тӱҥальыч. "Калык тушман тукым!" шомакым мыланна, Пагул
кочамын да Васлий кугызамын ешыштлан шуко гана колаш логалын. Ик теле
кастене кугызамын ӱдыржӧ Валюшым, "калык тушманын шӱжарже" манын, комсомол
погынымаш гыч
луктыч. Мӧҥгӧ кайышыжла, Валюш акам мемнан дек пурышат, лакуд ияш ӱдыръеҥ
вуйжо
дене яыр жап шорын шинчыш.
Кок ий годым, марий манмыла, арик-турик илаш тӧчышна. Авамлан пашам
ыштымыжлан
колхозышто мом пуэныт, тудын дене йӱын-кочкын ллектынна. Нине ийлаште
ачамын возымыжым нигушан савыктен огытыл.
1940 ий шыжым авамлан Марий издательстве серышым колтыш: толын каяш йодеш.
Эрлашынак тудо Йошкар-Олаш лектын ошкыльо. Ме тушеч кондымо уверым вученна.
Кас велеш толын пурыш. Вынер котомкаж гыч ӱстембак костенечым луктын
пыштышат,
каласыш:
— Эргым-влак, молан шӱлыкын койыда? Куаныза, ачадан книгажым савыктен
луктыт.
Таче издательстве дене договорым ыштышым. Аванс шот дене изишак оксам
пуышт. Чияшда вургем гыч иктаж-мом неледен пуэм, кочкыш йӧрвар налашат
кодеш. Кузе-гынат
илена. Ахмет Асылбаевлан Юмо тазалыкым пуэн толжо, кужу ӱмыран лийже. Тудо
ачадан возымыжым книгаш чумырыш.
Чынак, икмыняр арня эртымек, авамлан окса налаш перевод ласштыкым да кӱжгӧ
кагаз
дене пӱтырымӧ кугу вӱдылкам почтальон кучыктыш.
Изай вӱдылкам рончыш. Тушто "М.Шкетан" манын возыман лу кӱжгӧ книга. Изам
йӱкын
лудо: "Ойырен налме произведений-шамыч".
Эрлашынак авам ден изам Имаруш почтыш ошкыльыч. Шемер тусо школышто
тунемын, а
мый ялысе школысо икымше классыш коштынам. Кечывал эрталтен, коктынат пырля

тольыч. Ачам деч кодшо, паша ыштыме ӱстембак изи мешак гыч кагаз оксам да
шотлен
пытарыдыме манме гай ший ден вӱргеньым оптале. Изам тыгыдым шотлен лекте —
кандашле теҥге (пожале, почтышто авамлан пуаш ситыше кагаз окса лийын
огыл).
— Тиде — ачадан гонорар оксаже,— мане авай.
Каласаш кӱлеш, Ахмет Асылбаевич варажат ачамын возымо произведенийжым
чумырымаште суапле пашам ыштыш. Тау тудлан.
Юмын пуымо семын толшо окса чоннам куандарен, мемнан нужна ешлан изи огыл
полыш
лие.
Авам ончычсо семынак колхоз пашаш коштын. Талук мучаште иктаж пуд кинде
толеш —
тудат ешлан эҥертыш. Тыге эше ик ий шеҥгелан кодо.
1941 ий 22 июньышто Марий республика 20 ияш лӱмгечыжым палемден.
Колхозыштат каныме кечым увертареныт. Изам шке таҥашышт дене пырля Йошкар-
Олаш пайремым ончаш
кайыш. Кечывал эрталтен, колхоз клубыш мияш лувуй окнам перкален кошто.
Тунамак
сар тӱҥалме увер уло ялым авалтыш.
Ойлыман огыл, сар чылалан кугу ойгым кондыш, нигӧм коклаш ыш кодо. Кредалме
пасушто совет салтакын вӱржӧ йогыш, пеш шукын колышт, увер деч посна йомыч.
А
ялыште коншудо ий шке шучко кидше дене шӱй гыч ишыш, шужен колышат лийыч.
Вес иешын, шошо велеш, авамын капше нелемаш тӱҥале. Варажым пашаш коштмым
чарныш. Но мемнан ешыште ешартыш лийме нерген мыланна ойлен огыл.
Сайын шарнем: тиде 10 июнь ыле. Мый, урем гыч толын пурышо, коҥгавалне аза
чориклыме йӱкым кольым.
— Авай, Тамарам молан конденат? — йодам.
— Эргым, тиде Тамара огыл, а тыйын шӱжарет,— манеш авам.
— Могай шӱжар! Палемыс, Тамара!— ом чакне.
— Ну, йӧра, тыйын семын лийже. Тудлан Тамара лӱмым пуэна,— вашештыш авам,
коҥгавал тӱрыш шинчын, шовычеш вӱдылмӧ изи падырашым ончыктыш.
Ваштареш пӧртыштӧ илыше туныктышо ӱдырамашын Тамара лӱман азаже ыле. Тудо
коклан
азам авамлан ончаш коден. Садланак магырыше изи падыркам саде Тамаралан
шотленам. Шӱжаремат Тамара лие.
Можыч, изам тидын нерген ончылгоч пален. Но мылам шӱжар-ешартыш чылт
вучыдымо
лийын. Ту кечын авам эрденак мончаш олтен, шкеак вӱдым нумалын (монча —
таве
воктенак). Мончаш каяш йӧрымӧ годым гына пеленна илыше ( мемнан тукым)
Оклина
ковайлан авам аза ышташ тарванымыж нерген каласен. Оклина кува у айдемым
шке кидышкыже эн ончыч кучен.
Тамара чонеш пижше, чулым аза кушкын. Мыят, изамат тудым чот йӧратенна да
таватава кучылтынна. Варажым палышна: Тамаран ачаже, авамын сӱаныш мийыше,
мемнан ял
марий, колхозышто бригадилан ыштыше Петькан Йыван, ийгот дене авам таҥашак.
Тудо
ватан ыле. Но пелашыж дене коктын пырля илымышт жапыште первый кечыла гычак
икте-весылан шӱмаҥ ышт шу. Можыч, тиде амаллан кӧра кумло кум ияшак марий
деч посна кодшо поро кумылан, пӧръеҥ шинчаш логалше мотор чуриян авам
Йыванлан келшен.
Мутат уке, Йыванын ватыже, Марина, чонжо пелын коштынат, мемнан ешым ялысе
калык
ончылан намысыш пурташ шонен пыштен. Ик эрдене авам кынелын гын, шучката
сӱретым
ужын: урем вел пӧрт пырдыжеш тегыт дене ятыр ыресым ала-кӧ сӱретлен коден.
Намысше могай! Авам калык тарваныме деч ончычак тегытлыме пале-влакым нӱжын
налын. Тылеч вара Йыван мемнан дек толмым чарныш. Авамат тудлан чот сырыш:
йӧратымаш кок мучашан пондыш савырныш.
Мо лийын, мӧҥгеш от пӧртылтӧ. Изи аза титакан огыл, тудым ончаш кӱлын,
айдемым
ышташ.
Кок-кум тылзе гыч авамым колхоз пашаш покташ тӱҥальыч. Тамарам ончышо уке,
ме
школыш коштына. Чӱчкыдын авалан изи ӱдыржым пӧртеш шкетшым шынден кодаш
логалын.
Коклан Оклина кокай ончалаш толын каен.
Кече почеш кече шеҥгелан кодын. Арня арням алмаштен. Тамара авам гаяк
шемалгырак
чуриян, чумыраш кап-кылан, шоптыр гай йыргешке шем шинчан чулым ӱдыр
кушкын. Латик тылзаш йолымбак шогале, изи чапаж дене ошкылаш тӧчылеш.
Мемнан деке толшо
пошкудо-влак тудым кидыш налын шыматыде чытен огытыл.
Икана мемнан деке самырык, мотор чыган ӱдырамаш пурыш. Кыдеж омса воктен
шогылтшо шӱжарем тудын шинчаш логале. Тудат кидыш налде ыш чыте.
— Вай-вай, могай мотор изи ӱдыр! Чылт курчак! Пагалымем,— авам велыш
савырныш,—
тиде азатым мылам пу? Тый садиктак ончен от шукто. А мый тудым йолымбак
шогалтем.
— Кай, ораде! Шке икшывемым кузе тылат пуэм? — вашештыш ава.
— Ойлымемым ит мондо: илышаш кечыже шуко кодын огыл. А мыйын дене илаш
тӱҥалеш,
— мане воштужшо чыган ӱдырамаш. Порын чеверласен лектын кайыш. Авам
ӧрмалгыше
гай шоген кодо. Изиш лият, каласыш:
— Ожно Качыри шӱжаремлан чыганвате мужеде — чыныш лекте. Неужто Тамаран
ӱмыржӧ
кӱчык лиеш? Колен колта гын, пеш жалыс!
Ӱждымӧ уна чыным ойлен коден: иктаж кок арня гыч Тамарам Имаруш шӱгарлан
тойышна.
Сар кая. Ял гыч кече коклан илалшырак да самырык пӱръеҥ-влаклан салтакыш
каяш
повесткым кучыктат. Колхоз озанлык паша ӱдырамаш, шоҥго да кугурак ийготан
йоча
ӱмбак вонча.
Авамат кажне кечын коштеш. Южгунамже йӱдымат канаш ок логал. Кечывалым
тӱредыт,
йӱдым пасу гыч кылтам шупшыктат, каваныш оптат. Понар тул дене агун ончылан
кылтам шийыт, пырчым пуалтат, а эр велеш, орваш оптен, кугыжанышлан ужатат.
Изам
кандашымше классыште тунемеш. Нунат сентябрь-октябрь жапыште колхозышто
тыршат.
Ноябрь гыч веле парт коклаш шинчыт.
Илыш койын нелемеш. Уржа-сорла жапыште колхозышто кӱэштме киндым пуэдышт, а
шыже
велеш кочкаш пӧртйымак оптымо пареҥге веле кодо. Мемнан ушкална уке. Сар
тӱҥалме
ийын шыжым утыждене шоҥгыжлан кӧра ужалыме. Вес вольыкым налаш шотеш ыш
тол.
Адакшым кургым шкан ямдылыман, ме изирак улына, авам чыла вере ок шу.
Ситартышлан аза ыле. А кызыт ушкал налме нерген шоныманат огыл:
правительстве кугу военный налогым тушкалтен пуэн.
Пытартыш жапыште авамын тазалыкше начарешташ тӱҥале. Чӱдӧ кочкыш, начар
вургем:
шорвӱд годым, шыже лавыра годым — йолышто йыдал. Шарнем, ик шыже кастене
авай
черланенат, коҥгавалне кия ыле. Ӱдырамаш бригадир толын пурыш. Ӧкымак йӱдым
имне
дене кылта шупшыкташ поктен колтыш. Авам эр велеш мӧҥгӧ толын пурыш.
— Вемыш витымеш кылмен пытышым,— мане, вургемым кудашде, коҥгавак кӱзен
возо.
Изиш киялтышат, уэш пашаш лектын кайыш.
Шемер изам кок тылзе годым индешымше классыште тунеме. Ешлан полыш кӱлмылан
кӧра
школым коден кайыш. Почтальонлан шогалтышт. Почтым пуэден пытарат, товарым
налын, Ошла эҥер воктен кушшо нӧлперыш кая — пуым ямдыла. Издерыш оптен
шупшын
конда. Тыге кажне кечын, теле мучко.
1942 ий 17 декабрьыште тудлан повесткым кучыктышт: кок кече гыч лектын
кайыман.
Изамым ужатен колтышна. Шемерын шуктен толмо сомыл авай вачыш кусныш. Мый
изи
улам, кумшо классыште веле тунемам.
1943 ий шошым авайын тазалыкше утыр веле начареште. Ынде вер гычат пыкше
веле
кынелеш. Нужналык, неле паша кап-кылжым, чурий моторжым ондак лунчыртеныт,
а ынде йӧршешлан вакшыш темдал пыштыш. Июль тӱҥалтыште пошкудо вате авамым
имне дене
Оршанке селаш, эмлыме верыш, наҥгаен кодыш. Тудын деке коклан Придон
кугызамын
ватыже, Оклина ковай, миен толеда ыле. Икана мыйым пеленже наҥгайыш. Авай
кӱштен
улмаш.
Авай изи пӧлемыште окна воктен кия. Пурымына годым вуйжым мемнан могырыш
ӱкым
савырале. Чот явыген, чурий кагаз гай ошемын. Кидвургыжо вичкыжемын,
капыштыже
чока шыл кодын огыл — лу ден коваштыже веле. Пеленже миен шогальым. Кидемым
кучыш, ӱмбакем тӱлыжгышӧ шинчаж дене ойгаҥын онча, кузе илымем нерген
йодышташ
тӧча. Ойлашыже неле, тӱрвӧ чытыра, шорташлан шинчавӱд кошкен.
— Эргым, колем гын, кузе илаш тӱҥалат?— пыкше пелештыш. Вара Оклина
ковайлан манеш: — Еҥгай, кеч те тудым луктын ида кудалте, кузе-гынат
полшыза. Тудо ончыклык
еҥ. Изажат — сарыште.
Тыге ит ойло, Тачана. Арам йочам ойгандарет. Теве паремат.
Тунам пытартыш гана авамым ужынам.
Арнят ыш эрте, 30 авгутышто авамын колымыж нерген больнице гыч ялсоветыш
йыҥгыртышт. Мемнан тукым ӱдырамаш-влак авамым пытартыш корныш ужатышт.
Тыге, кумшо
классым пытарыше, лу ияш йоча, тулыкеш кодым. Йӧра, мӧҥгыштӧ улмыж годым
пачерлан туныктышо ӱдырамашым пуртен (телылан олташ ялсовет пуым ойыра да
ала-мыняр
теҥгем пачерлан тӱла). Кочкаш уке, кеч пӧрт шокшо лийже.

* * *
У тунемме ий вашеш авамын шӱжарже — Марий государственный филармонийын
артисткыже Вера Петровна Богатырева — мыйым Люльпан йоча пӧртыш (Медведево,
район) вераҥдаш кагазым виктарыш да шкеак наҥгаен кодыш.
Тыште мыйын гай тулык шукын улыт. Кочкаш томам, пеле шужен илат, ӱмбалнышт
тумышан вургем. Утларакше чарайолын улыт.
Конешне, йоча ушем ончыклык нерген шонен моштен огыл. Но паленам: мӧҥгыштӧ
пареҥгым шындыме (шошым пошкудо вате-влак полшышт), телылан уло-уке
кочкашем лиеш.
Йочапӧрт гыч куржаш шонен пыштышым.
Ик эрдене нигӧ деч ончыч помыжалтым. Весе-влак малат. Тӱгӧ лектын кайымемым
дежурный-няня шижын огыл. Шеҥгек ончыштын, почешем поктен толмо деч лӱдын,
Ошла
кӱртньыгорно станцийыш чошем. Миен шуым гын, поезд вер гыч тарвана. Мый
пытартыш
вагон тамбурыш кӱзен шинчым. Пиалешем, ни кондуктор, ни милиций пашаеҥ
шинчаш
логалын омыл. Йошкар-Олаш толын шуым. Тушеч йолын шочмо ялыш тарванышым.
Кас велеш суртышкем толын пурышым. Мутат уке, пачер дене илыше туныктышо
ӧрӧ, но вурсаш-шылталаш ыш тӱҥал. Кас кочкыш дене веле сийлыш. Эрлашын
нылымше классыш тунемаш кайышым.
Пачер дене илыше, тӱҥалтыш классым туныктышо Иванова Пелагея Петровна —
Яраҥ
кундем гыч. Тушто шке жапыштыже педтехникумым пытарен. Кызыт ила ма, уке ма
—
каласен ом керт. Тиде поро ӱдырамашлан кызытат кугу таум каласем.
Изам деч шукертсек увер уке. Но ик шыже кечын почтальон серышым кондыш:
изам
сар-кредалмашеш Орша ола воктен нелын сусырген. Кызыт Серпухов оласе
госпитальыште эмлалтеш. Изиш парем шуэшат, мӧҥгыжӧ толшаш.
1944 ий 20 февральыште кас велеш Шемер изам окшаклен толын пурыш. Мыйым
ӧндалмыж
годым шинчавӱдшӧ лекте. Кенеташте пелештен ыш керт, логарым кочо комыля
петырен.
Котомкажым рудыш, пелен кондымо паекым ӱстембак луктын пыштыш.
— Ит ойгыро, шоляш. Иктаж кечым илена,— мане.— Умбакыже мом-гынат йӧндараш
тӱҥалына.
Кодшо ийын пареҥге начар шочын. Эсогыл пӧртйымалне урлыкаш кодын огыл. Изай
первый кечыла гычак пошкудо-влаклан атмам пидаш шинче. Пашадар — ик-кок
ведра пареҥге але шӧр-торык.
Оклина кувай мемнан дек чӱчкыдын коштеш (уремыш савырныме ок кӱл, прогал
балкон
гыч мемнан кудывечыш тошкалтыш уло).
Ик кастене изай дене коктын кутырен шинчымыштым тачысе семын шарнем:
— Аватым поген оптымек, таче-эрла тыйын колымо нерген кагаз толеш манын,
эреак
шонкедыл илышым,— тӱҥале Оклина кувай.
— Молан тыге шоненат? — йодо Шемер.
— Ават илымыж годым омо ужмыж нерген каласкедыле.
Манеш, шкендан пакчаште, кугу куэ йымалне, Осып Стьопан (мемнан тукым гыч)
узо
лудым лӱен нале. Вара аважын да вӱр пыстылан игыж ӱмбак пудештарыш. Ойлен
ыле:
мемнан пакчаште ир лудылан толаш ны ер, ны эҥер укес? Вот, илыше кодшо
лудиге
кӧм ончыкта — эре шонем. (Придон куван йылме тура ыле).
— Омо — омыланак лийже,— вашештыш изам, но чурий тӱсшӧ вашталт кайыш. Сусыр
пален: сарлан але мучаш ок кой. Могай пӱрымаш тудым ончыкыжым вуча, каласаш
йӧсӧ.
Тыге кок тылзым изам дене пырля илышым. Тиде жапыште кок кум гана Оршанке
военкоматыш коштын тольо.
— Медкомиссийыш колтышт. Куржтал ом керт гын, могай мый салтак улам?— мане
изам.
Но апрель кыдалне ялсовет гыч изамлан частьыш каяш повесткым конден пуышт.
Ындыжым мыйын ончыклыкем нерген тургыжланен шонкалыш. Кузе илаш тӱҥалам?
Кочкашат
кӱлеш, вургемымам ала-кушто муман. Пачер дене шогышо туныктышо ӱдырамашлан
ӱшанен кодаш шотеш ок тол. Тудо вес школыш кусаралт кертеш. Адакшым шочмо
ялже гыч
шкеж деке шоҥго аважым кондыш — ик логар ушныш. Изам шукын дене каҥашен,
йодыштын. Пиалешем, икшывыдыме ик ӱдырамаш мыйым шкеж деке налаш келшыш.
Суртаноза —
пел кидан, сар гыч сусырген толшо. Ала-могай амал дене шке аважым, ватыжым
да
мыйын таҥаш эргыжым кудалтен коденат, саде ӱдырамаш деке марийлыкеш толын.
Тыштак шоҥго ден куваже улыт. Озанлык пеҥгыде — вольыкым, ятыр сурткайыкым
ашнат.
Тиде еш молын семым шужен шинчен огыл. Суртоза — колхоз председатель, ялысе
калыклн вуй. Чылажат тудын кидыште. Кинде руашыш пареҥге шӱм ложашым
уштарен огытыл. Мый тиде суртышто ашнаш налмле эрге лийым. Лудо-комбо, чыве-
чывиге, тыгыде
вольык (шорык, презе) да йыраҥ пакча верч мутым кученам. Эрден эрак
кынелын,
сурт кайык-влакым Ошла эҥерыш поктен наҥгаем. Мӧҥгӧ пӧртылмек, чыве тӱшка
йыраҥыш ынышт пуро манын шекланем, пакчаш вӱдым шавем, шӱкшудым кӱрам.
Кечеш ала-мыняр гана эҥерыш комбо-лудо-влакым ончалаш каяш логалын. Ик иге
ситен огыл гын,
келге йӱд марте кычал коштынам. Кастене кӱтӱ гыч толшо вольыкым вашлийынам.
Мыйым колхоз пашаш колтен огытыл. Ошла эҥер сер мучко юарлен модын
куржталаш монденам. Икманаш, изи тарзе. Но мӱшкыр темше лийын. Ӱмбалнем —
вынер дене ургымо ош
тувыр ден тыгаяк йолаш. Шыжым школыш каенам, тушто сайын тунемым.
20 апрель кечын изамым Ошла эҥер серыш ужатен тольым. Шошо вӱд олык мучко
шарлен, шаулен йога. Эҥер Юл гай кумдаҥын. Вес вер тораш шӱкалалтын. Тушко
пуш дене
веле логалаш лиеш. Изамым воштараш шоҥго коча пуш дене тольо.
— Качырий еҥгатым колышт. Пален лий: йӱран годым леваш, йӱштӧ годым
коҥгавал
уло. Можыч, моло семын шужен шинчаш от тӱҥал. Кызытсе саманыште айдемылан
тиде
веле кӱлеш. Тунемаш тырше,— изамын пытартыш мут-каҥашыже лие.— Чеверын,
шольым,
— тӱрвыжӧ чытырналте, шинчаже вӱдыжгыш, но шкенжым кучыш, шинчавӱдлан
эрыкым ыш
пу.
Вашешташ мутым шым му. "Чеверын, изай",— веле маньым.
Шемер эше ик гана мыйым шӱлыкын ончале. Кидемым колтыш. Пушыш шинче.
Пуш эҥер йогыным писын вончыш. Олык велыш пӱтырале. Тӱштӧ ӱшык, келге огыл.
Пушым шонымо семын виктараш лиеш.
Мый нуным ончен ужатем. Теве вес серыш миен шуыч. Тояш эҥертыл, изам пуш
гыч
лекте. Коча дене кид кучен чеверласа. Окшаклен ошкылмыжым нӧлпер коклаш
пурен
йоммешкыже ончен шогышым.
Пелийлан толшо изам дене кок тылзым пырля илышна. Кочкаш томам гынат, чонем
куаныше ыле. Адакат шкетын кодым. Чылажат омо ужмыла веле чучеш. Кумылем
тодылалте.
Чурием мучко шинчавӱд чӱчалтыш поче-поче яклешт вола, умшаш логалын, кочо
тамым
пуа. Изи улам гынат, чонем шижеш: тетла изам мый декем ок пӧртыл. Шым чыте,
пудешталт кайышыла, йӱкын магыраш тӱҥальым. Каргыме сар! Кунам тудлан мучаш
шуэш?!
Кок тылзе жапыште изам деч кум серышым нальым. Вара, иктаж арня гыч, мылам
конвертан (салтак серыш кум лукан) письмам почтальон кучыктыш. Адресым изам
огыл
возен. Тушто военкомат гыч колтымо увертарымаш: "Красноармеец 38-го
стрелкового
полка ефрейтор Майоров Шемер Яковлевич в бою за Социалистическцю Родину,
верный
воинской присяге, проявив геройство и мужество, был убит 29 июня 1944 года.
Похоронен в 6-ти км. севернее дер.Кеснозеро Олонецкого района Карело-
Финской ССР".
Эмлаш лийыдыме чер ачам ден авамым наҥгайыш, изам сар пасуэш вуйжым пыштыш.
Мый,
вӱр пыстылан лудиге, йӧршеш шкетын кодым.
Качырий еҥгайын суртыштыжо кум ийым илышым. Тӱрлыжат логале. Озавате мыйым
вурсен гын, ачаже, шоҥго коча, пыдал налын. Но озамытын кӱштымыштым эреак
шуктен
толаш тыршенам. Туге гынат мый еҥгайлан шӱм йымалне нумал ыштыме икшывыш
шуын
омыл. Тушто илымем годым 7 классым тунем пытарышым. Нунын деч кочо шомакым
ятыр
гана колаш логалын, но тидлан нимынярат ом сыре: мыйым, тулыкеш кодшо изи
ньогам, йолымбак шогалтышт, школышто тунемаш йӧным ыштышт. Мӱшкыр темше
лийын. Качырий еҥгайлан, тыгак тудын ешыштлан таум каласем. Кийыме верышт
мамык гай пушкыдо лийже!
Ончыкыжым илышем могай корнывожыш лупшалтеш ыле, каласен ом керт. Но Марий
АССР
Министр-влак Советын 1947 ий 14 майыште лукмо пунчалже мыйын илышыш кугу
вашталтышым пуртыш. Тушто ончыктымо ыле:
"М.Шкетанын шӱгар ӱмбалан (Оршанка села) памятникым шогалташ; М.Шкетанын
шочшыжлан персональный пенсийым ойыраш".
Пенсий окса толаш тӱҥалмек, озавате ден мыйын коклаште шомак иланаш тӱҥале.
Шканем пайрем вургемым да тыглай чиемым налаш шоненам, но чыла окса
озаватын кидыш
логалын. Ик кечын нунын деч шке шочмо суртыш илаш куснышым. Тушто Марий
Турек
район, Тат Китня ял суас пачер дене илен. Колхозышто имньым пукшен.
Ик ий гыч, ачамын шочмыжлан 50 ий темме лӱмеш Марий правительство вес
пунчалым
савыктыш. Тудын дене келшышын, Марий государственный театрлан, Кугунур
кыдалаш
школлан, мемнан "Онар" колхозлан марий литературын классикше "М.Шкетан"
лӱмым
пуышт.
1949 ий 11 сентябрь. Ачам ден П.Родигиным тойымо пуста вереш шындыме ужар
сад
одарланен шогалын. Тышке калык погынен. Тошто Крешын гыч ятырын толыныт.
Садыш
пурымо йолгорно воктен М.Шкетанлан ыштыме памятникым ош сывын дене
петырыме. Митингым партий райкомын икымше секретарьже, изирак капан Шернур
марий Н.Шабалин
почеш. Вара ош сывыным шупшыл нальыч: тушто, постамент ӱмбалне, М.Шкетанын
бюстшо. (Скульпторжо — Ф.С.Шабердин). Ятыр жап эртымек, ачам уэш шке
кундемжым, калыкшым ончале да нунын коклаште у илышым тӱҥале.
Икте почеш весе писатель нерген шарнымаш мутым ойлат. Поэт-влак Миклай
Казаков,
Анатолий Бик, Геннадий Матюковский М.Шкетанлан пӧлеклыме почеламутым лудыт.
Митинг пытымек, тӱшкан снимаялтна. Вара Миклай Казаков ден мыйын коклаште
тыгайрак мутланымаш лие:
— Ну вот, Новомир, таче ачатым калыклан уэш пӧртылтышна. Ынде тыйын шотышто
шоналташ жап толын шуын. Колынам, тый ялыште илет да нигушто от тунем.
Эрлак Йошкар-Олаш мие, Горький уремысе 6-шо номеран йошкар кермыч полатыш
пуро. Тушан
МарНИИ верланен. Мый тушто лиям да тыйым вучаш тӱҥалам. Тӱшкан кутыралтен
налына, ачат манмыла, можым мом ыштена. Умылышыч?
Каласыме йӧртыш миен пурышым гын, Николай Иванович ала-кӧ дене телефон дене
мутлана ыле. Пучым кидше дене петырышат, "Изишак вучалте" мане. Вара
пеленем толын
шинче.
— Икмыняр йолташ дене кутырышым, но шот ыш лек. Тунемме ий тӱҥалын, вер
уке. Шонен ом му, кушко тыйым тунемаш вераҥдаш? Йӧра, ик уш сай, маныт,
иктаж-кӧ дене
каҥашен налына — пайда лийшаш. Кайышна.
МарНИИ директор М.Калашниковын кабинетышкыже вончышна. Михаил Степанович
ден Николай Иванович мыйын пӱрымаш шотышто каҥашаш пижыч. Икмыняр техникум
ден училищым шерын лекмек, кабинет оза каласыш:
— Миклай, педучилище директор Глотов Сергей Иванович деке йыҥгыртен ончем.
Ала
шот лиеш?
— А мо, шот лекшаш. Тусо марий группыш Новомирым налын кертшаш улыт,—
пеҥгыдемдыш Казаков.
Михаил Степанович, телефон пучым налын, кӱлеш номерым чумырыш. Кутырен
пытарышат, мылам шыргыжале:
— Эрлак Сергей Иванович деке кае. Мияш кӱштыш. Тунемаш налеш. Ӱшанлырак
лийже
манын, изирак запискам удыралам. Тудлан пуэт.
Штампан кагазеш возымым мылам кучыктыш.
— Сайын тунем, ачатын лӱмнерым ит волто,— коктынат сугыньлышт да кидемым
ӱшанлын
кормыжтышт.
13 сентябрь эрдене Сергей Иванович Глотов ончыко миен шогальым. Порын
вашлие,
илышем нерген йодышто да 1-ше курсын марий группышкыжо наҥгайыш. Тыге,
изишлан
вараш кодын, студент ешыш ушнышым.
Шижде, ныл ий эртен кайыш. М.Казаков ден М.Калашниковын сугыньлымо мутыштым
шуктен толаш тыршенам. Йошкар-Ола педагогический училищым "сае" да
"отлично" отметке дене тунем лектым. 1953 ийыште, туныктышо дипломым налын,
кужу илыш корныш
тошкальым.
М.Шкетанын сылнымут пашажым шуко ученый шымлен. Писатель ден журналист-влак
марий литературын классикше нерген шарнымаш ден шанче сынан пеш шуко
статьям возеныт.
"Эреҥер" роман латыш, чуваш, каракалпак йылме дене савыкталтын. Рушла шым
гана
лектын. Тыгак писательын возымо посна произведенийже-влакым чуваш, эстон,
финн,
венгр да моло калык йылмыш кусарыме да савыктыме.
"Илыш шотем начар, пешак йорлын илем. Туге гынат киндым яра кочкын омыл",—
1932
ийыште возен писатель. Тудын тусарен налме корныжо лийын да кӱчык
ӱмырыштыжӧ тиде корно гыч кораҥын огыл.
Мый коча улам гынат, ачам ден авамым, сареш колышо Шемер изамым эреак
шарнен
илем. Изиэм годым мылам суапым ыштыше, мыйым йолымбак шогалаш полшышо поро
чонан
еҥ-влаклан ӱмырем мучко вуемым савем. Илыш — айдемын пӱрымаш. Эртыше пагыт
—
шарнымаш орлаҥге.
Новомир Майоров, писательын эргыже.



110596
************************************************************************
11—05

Йоча лудыш

Василий Крылов
Кидпаша

Чал ковам воктен шинчен,
Кидпашалан тунемнем.
Кидпашалан тунемнем,
Межым шӱдырмым ончен.

Кеч шоҥгемын, а уста,
Кидше лывыла модеш,
Шӱдыр выр-выр-выр пӧрдеш,
Пуйто фабрикысе стан.

Таче мые — ученик.
Шӱдыраш пырля тӧчем.
Шӱдыраш пырля тӧчем,
Нигузе эше ок мий.

Тудын шӱдыр, ай, кузе —
Балерина гай пӧрдеш!
Балерина гай пӧрдеш,
Мыйын — ӱлык камвозеш.

Тудын шӱртӧ, чылт ӧрам,
Пӧрдын-модын чумырга.
Пӧрдын-модын чумырга,
Мыйын тугак — меж ора.

А ковамын, ончем-ла:
Вӱдоҥ гае иземеш.
Иземеш да иземеш...
Пеш мастар кидан, чынак.

Чылажат мылам оҥай:
Шӱдырем да эскерем.
Шӱдырем да эскерем,
Садыгак пашам ок кай.

Шогылтын от керт тунем,—
Коваемже шижтара.
Коваемже шижтара:
— Тырше, лектешак, шонем...

"Ыш йод межым мый дечем.
Тунемам ман, ӱшана,
Я ом локтыл дыр, шона..."—
Семынем умылаш тӧчем.

Шинчылден станок воктек,
Кидпашалан тунемам.
Кидпашалан тунемам,
Ок тем коваем, моктен.

Васька пырыс
(Шотлеммут)

Васька пырыс —
йолагай,
Васька пырыс пеш
оҥай:
Ик шагатлан трук
кынелын,
Кокытлан сосискым
нелын,
Лайым кумытлан
"ниялын",
Шӱрым нылытлан
нулалын,
Визытлан улнен
пӧрдалын,
Кудытлан кол лум
нумалын,
Шымытлан коля ден
модын,
Кандашылан озаж йыр
пӧрдын,
Индешылан колыштын
йомакым.
Лу шагат — малаш
шуҥгалтын...

Кок точкым ешаре
(Мутмодышыш)

Вашлиялтеш буква-влак тукым,
Шындаш лиеш кок точкым — "тӱкым".
Шке эскере, сайын уж,
Весымат модмашке ӱж.

* * *
Рвезын ӱпшӧ кудыр-кудыр.
Ончалеш гын, пуйто кудыр.

* * *
Йырт-юрт — тӧршталтыш луй.
Тый чамане, итак луй.

* * *
Кӧ тынаре пешак лудо?
Воктенемже ыле лудо.

* * *
Маньыч: "Ит йӧслане тый, йора.
Но ыш эрте садыгак йора".

* * *
Кидыш ок шу кучымо,
Возымет пеш "кучымо".

* * *
Тура курыклан ит ор:
Ончылнетше, чылтак, ор.*

* * *
Лозмен пий йӧршеш ыш оро.
Ужын, мӧҥгешла, пеш оро.

* * *
Кеч-кузе вурсен ит рудо,
Мые шнурым омак рудо.
—————————————————————————————————————————
*Ор — крепость.

Тый ойлет ыле: "Шуэш".
Киен-киен, кашкат шуэш.

* * *
Каванлаш пеш ятыр шудо,
Опташлан чылаштым шудо.

* * *
Иктымак эре ит туйо:
Шке ужам, пием пеш туйо.

* * *
Шӧр вел ынже тувырго,
Лектышыже тувырго.

Калыкмутым шарналте

Нине рвезе, кок йолташ,
Шочыныт келшен илаш.
Нуным тый кузе от ойло:
"Вӱд денат..."

Ечыгорно — шӱштӧ гае,
Ончык ончо, писын кае.
Финишыш от шу вет
але,
Жап деч ончыч...

Тый от кодыс йӧршын шкет,
Ну, молан тынар вашкет!
Лучо пыште ушышкет:
"Вашкет —..."

— Ит логал тоя ден,— маньым.—
Ужаваже тек ила.
Но чараш ыш лий Иываным.
Чынак, тупынь...

Ме тудым чыланат йӧратена.
Ушан да чын йолташлан шотлена.
Ты калыкмут ден кажныже кӧна:
"Книга — шинчымаш тӱняш..."



1106а96
************************************************************************
Василий Крылов
Чаркамут
Йӧратымаш да келшымаш нерген
Мучаш. Тӱҥалтышыже кандашымше номерыште.

Поэтесса Светлана Эсаулова воза:
Йошкар книгашке
Пуртыза йӧратымашым.
Аралыза иян мардеж деч тудым,
Аралыза аяр тул дечын тудым,
Йошкар книгаш пурташ кӱлеш
йӧратымашым.
Аралыза
памаш шинчала тудым,
Аралыза
шыма лышташ гай тудо.
Аралыза
чон муро семын тудым,
Йошкар книгашке
пуртыза йӧратымашым...
ЙОЛТАШ-ШАМЫЧ, МЫЙ ӰСТЕЛТӦРЫШТӦ ШИНЧЫШЕ-ВЛАКЫМ ЧАРКАМ НӦЛТАЛАШ ӰЖАМ. ТЕК
ВАШЛА
ПАГАЛЫМАШ КУРЫМ МУЧКО КОДЕШ! АЙСТА ЙӦРАТЫМАШЫМ ЙОШКАР КНИГА МАРТЕ ОГЫНА
ШУКТО!
ЙӦРАТЫМАШЫН ВИЙЖЫМ ЧАРКА СЕМЫНАК НӦЛТАЛЫНА!
*
* *
Ик марий чодыра дене ошкылеш. Онча — йол йымалныже ужава, теве-теве садетым
тошкалеш улнеже... А ужава ойла: "Ит логал мыйым, марий, але тылат кӱлеш
лиям". Мариет ужавам мӧҥгыжӧ конда, пукша-йӱкта, пеленже малаш пышта. А
ужава ойла: "Мый
вет тыглай ужава омыл". Чынак, ужават олмеш марийын пеленже Ший пӱян Ший
Пампалче киялтас, калтак! Тыгодым марийын ватыже мӧҥгӧ толеш, "Кӧ тыгай?"—
йодеш. Марий мо кузе лиймым радамын каласкален пуа. Вате лыплана.
ТЫГЕРАКЫН, РОДО-ВЛАК, ЧАРКАНАМ ТЕМАЛТЕНА ДА, ВАТЫНА-ШАМЫЧ МЕМНАН ЙОМАКНАМ
ЭРЕ
ТЫГЕ ШУЛЕН КОЛЫШТЫШТ МАНЫН, ШАЛТ ЙӰЫН КОЛТЕНА.
*
* *
Ик корнан чаркамутым гына ойлена: "Тек нигунам лышташ огеш лывыжге! Эреак
самырык шӱм-чон кумылан кодмо верч!".
* * *
Ӱдыр йӱштылаш каен колтен. Ужар серыште каза коштын. Ӱдыр платьым кудашын
да
вӱдыш пурен. Каза шаршудым пурын. Ӱдыр шуко жап йӱштылын да вӱдыштӧ
лювыртатылын. Каза шудым пурын. Ӱдыр вӱд гыч лектын, чиен да каен. Каза
шудым йоҥыжын.
Тык, АЙСТА ЙӰЫН КОЛТЕНА, ШТЫВЕ НИГУНАМАТ ТЫГАЙ КАЗА ЛИЯШ ОГЫЛ!
* * *
Ойлышаш шомакем поэт Эврик Анисимовын почеламут мучаштыже:
Ӱдырлан товатла каче таҥ:
— Тый лият гын эҥер,
Мый лиям тылат сер.
Тый лият гын куэр,
Мый лиям тылат эр.
Тый лият гын садер,
Шӱшпыкет мый лиям —
Тек пала шочмо вер,
Могай мыйын пиал.
Таҥжылан ӱдыръеҥ вашешта:
— Лийме ок кӱл эҥер,
Ломберна Какшан сер.
Лийме ок кӱл куэр,
Ал кечан чевер эр.
Лийме ок кӱл садер,
Шӱшпык муро йӱкан.
Лий эн ончыч айдеме,
Поро-поро чонан.
* * *
Ик ӱдыр шоҥго марийлан марлан лектын. Моланжым шкат, очыни, паледа. Шоҥгыеҥ
поян, шонен.
Жап эрта, шоҥгыеҥет тӧшакыш шуйнен возеш. ӱнарже туге пытен, ойленат огеш
керт.
Чонжо дене извате куанен гынат, марийже ончылно пеш ойгырышын коеш.
— Ой, чукаем, мо лийынат? Молан ик мутымат от пелеште? Тый дечет посна кузе
илаш
тӱҥалам? Кеч каласем ыле: оксажым мыняре кодет?
Черле нимом огеш пелеште, ик парняжым веле нӧлталеш.
— Ик миллион веле?
Черле вес парняжым нӧлталеш.
— Кок миллион, манат? Мо пеш шагал?
Черле шып кия.
Жап эрта, туешкыше мариет йӧршын паремеш.
Икана извате кугызаж деч йодеш:
— Черле улмет годым мылам кок парням веле ончыктышыч, мом каласынет улмаш?
Марийже тӱткын ончалешат, эркын пелешта:
— Кидым нӧлталаш вием ситен огыл.
А МЕ, ТИДЕ МАРИЙЫН ОЙЛЫМАШКЫЖЕ ЧАРКАМ НӦЛТАЛЫН, ТЫГЕ ЕШАРЕНА: "ИЛЫШЫШТЕ
ОКСА
ОГЫЛ, ТАЗАЛЫК ШЕРГЕ ЛИЙЖЕ!".
* * *
Кажныже шке пашаж верч азаплана: токарь — кузе сайын детальым ышташ, артист
—
рольым чоҥаш, ученый — кугу пашам возаш, продавец — сатум писын ужалаш,
водитель
— грузым жапыштыже намиен шукташ...
Манмыла, кажнын — шке киндыже. Еҥ-влак профессийышт дене тӱрлӧ улыт гынат,
ӱстелтӧрысӧ сий дечын кугу огыт лий. Ончыза, ӱстелтӧр поян.
АЙСТА ТАМЛЕ КОЧКЫШ ВЕРЧ ЙӰЫН КОЛТЕНА. ТЕК АРАКА ТУДЫМ ШӰКАЛЫН КОЛТАШ АМАЛЫМ
ЫШТА!
* * *
Чаркан кӧргӧ могыр пундашыжым ужыда? Чын, уке. Эше ме йӱын огынал. Тугеже
йӱын
колтена. КЕЛШЫМАШ ВЕРЧ ЧАРКА ПУНДАШ МАРТЕ ЙӰЫТ!
* * *
Йӧратымаш кленча арака огыл, тудым кумытлан пайлаш ок лий.
ТУГЕЖЕ ТЕК КОК ЙӦРАТЫШЕ ЕҤ-ШЕРЕ-КОЧЫЖЫМ ТАМЛА. КОК КЕЛШЫШЕ ШӰМ ВЕРЧ! ТЕК
КУМШЫЛАН ЧАРАКЫМ ЫШТАТ!
* * *
Эр лупс кузе шулен кая, ӱй кузе шулен кая, тиде арака чаркам капыште
шулыктараш
йодам. Тугеже куштылемме верч йӱын колтена!
* * *
Шымле шым тӱрлӧ кайык кузе модын-воштыл чоҥештен кая, тугак нуным ончен кап-
кылда куштылем кайыжэ
Водовычыраҥге, вырляҥге, варсеҥге кузе чоҥештен каят, тугак нуным ончен,
капкылда куштылем кайыже!
Ошымшӱлыш, мӱкш, лыве кузе чоҥештен каят, тугак нуным ончен, кап-кылда
куштылем
кайыже!
Мераҥ, луй, ур кузе писын тӧршталтен колтат, тугак нуным ончен, кап-кылда
куштылем кайыже!
Шопке лышташ, куэ лышташ, писте лышташ кузе мардеж почеш куштылгын тарваныл
колтат, тугак нуным ончен, кап-кылда куштылем кайыже!
А кап-кылым ты чаркам йӱын гына писын куштылемден колташ лиеш. Тугеже айста
чарканам нӧлтал колтена!



1106б96
************************************************************************
11—06
Юрий Артамонов

ЙЫГЫР
Криминал ойлымаш
1
Иктапыр нелын шӱлештын кийышат, Агавий лыпланыме гай лие. А шинчавӱдшӧ
садак
вашке ок кошко.
— Тыге толашен, мыйымат ватет гайымак ыштынет мо?— савырнен возын, ӧпке
йӱкым
пуыш.
— Ыш келше мо?— оҥырешла Эшпай Аркуш, ӱдырамашым шкеж деке торжан шупшылеш.
Тудо нимогай нойымым ок пале. Ӧрден шогышо ожо гаяк виян, таза, патыр. Арам
огыл
лу ий утла апшаткудышто шогыш, тӱрлӧ нелытым кучылтын кышкылте, шандал
ӱмбалан
могай гына кӱртньым ыш тапте. Кызыт теве коньыклан ышта.
— Могай ӱдырамашлан тыге индырымет келша ала... Кас еда чонем чытыраш
тӱҥалеш...
— Толмем деч лӱдат мо?
— Лӱдам...
Эсенейым эмлымверыш пӱтырен наҥгайыштат, Агавий йоҥгыдо суртпечеш йӧршеш
шкет
кодо. Ача-аван кугу ешыште илен да, марлан толмек, марий дене илаш
тунеммек, самырык вате шкенжым йомшо турнялан шотлыш. Мален колташат лӱдын,
эреак ала-мом
колышт киен. Кунам-икана пошкудыжо йӱд вашеш тӱкалтен пурышат, Агавий
моткочак
куаныш. Мутым вашталтен, чайымат шындыш, Окачиет кузе шкететым колташ
тоштын манынат, мыскарам ыштен йодышто, ӱждымӧ унам кодыл колтен, лыпланен
малаш возаш
шоныш.
Но Аркуш вес шонымаш дене толын улмаш. Умылышат, Агавий лӱдын колтыш.
Лӱдмыж дене ни кычкырен, ни полышым ӱжын ыш мошто. Пӧръеҥ кидым шып
шӱкедылын, утлен куржашат тӧчыш. Тидыже ажгыныше Аркушым утыр веле
сырыктыш. Ончыч самырык ватым
чеслынак кырен оптыш, вара виешлыш...
Теве ынде пӧржмарий-еҥгавате гай кылышт кокымшо идалык шуйна. Эсеней дене
вич
талук илыш — мӱшкыр ыш пиж. Кызыт Агавий сайын пала: койын нелемеш. Но
марий дене огыл, а ӧрдыж пӧръеҥ пижыктен пуэн. Могай ӱдырамаш ӱмырешлан
исыр коднеже
гын? А куан уке.
— А мый вот ом лӱд...— манеш Аркуш. Тунамак шкенжым тӧрлатен ойла.— Икте
деч
лӱдамак...
— Мо деч?
— Молан мылам Юмо икшывым ок пу?
— А тый Окачиетшым тыге ит орландаре.
— Исырым мом чаманаш... Исыр ушкалым, палет чай, мом ыштат?..
Жалке, вольык огыл... Теве тый денат тынар ий ватак-марияк семын илена...
Мый
шкак титакан улам дыр... — Аркуш йӧсын шӱлалта, пӱйым кочыр пурлеш.
— Молан Окачиетым тынар кырет? — Аркуш велыш савырнен, уэш йодеш Агавий.—
Сайын
ашнет гын, можыт, тудат...
Ӱдырамаш шке шомакшым кошартен ок шукто. Вашештыме семын Аркуш пурла кидшым
шкеж
гоч колтыш, чоҥештыктымыж годымак мушкындыш чумыртен шуктышат, Агавийын
чурийышкыже неле кӱ семын волтен пыштыш. Кушко логалтыш, пычкемыште нимо ок
кой.
— Теве молан!— шыдын пелештыш Аркуш.— Туныктен кия лиеш... Молан да
молан?..
Шкендычым чамане!.. Шке ватем! Мом шонем, тудым ыштем.
Агавий нер йымалныже ночко шинчал тамым шиже. Вургемым лапаяш огыл манын,
содор
кынеле, копаж дене нерым кучен, коҥга шеҥгек куржын колтыш, куҥган ӱмбак
лап
лие. Ик кидше дене кӱртньӧ пашкарым нӧлталеш, весыж дене кочо шинчавӱдым
мушкын
колта, эксыде йогышо шинчал таман вӱрым чарен шогалтынеже. Шинчалан кочын
ок чуч
гын, вӱр йогымым ынежак чарне, а кӱшыл тӱрвӧ койын оварген пуалеш. Тидым
тулым
чӱктыде шижаш лиеш.
Шӱргӱштыш дене ӱштылде, Агавий вес койкыш кайыш, комдык возо. Нер йымалне
кукшеме. Ынде ала-молан шинча гыч чыпчен лекташ тӱҥале. Шинчам кумалта, кок
могырым
ала-кушко пылыш шеҥгек коваштым чыгылтен куржын колта.
— Ужмем ок шу... — Агавий шып-шып пелештыш гынат, йӱкшӧ туге чот шыдын да
йӱштын
йоҥгалте, шолаш пурышо вӱрымат начас ияҥден кертеш.
— Мом маньыч?— Аркуш нимыняр вашкыде кынелеш, изи пӧлемыште тулым чӱкта.
Тудо
сырымыжым тӱжвак ок лук. Кызытат туге йодо, пуйто колын шуктен огыл.
Ончыл пӧлем гыч вашмутым ышт пу. Шӱлымӧ йӱкат ок шокто.
Тулын волгыдыжо окнаш вик пера, кудывечыште ваштарешак шогышо кугу пийым
ужеш.
Тудат ала-молан окнашке вуйым кок могырыш савыркален ончыштеш, пуйто
палынеже:
молан кенета у озаже тулым чӱктыш? Тудат йӱдвошт мален ок керт мо?.. А
тоштыжым
монден, ушыштыжо гына пушыжак кодын-огыла. Шукертак ала-кушко йомын каен.
Ни
шкенжым ок ончыкто, ни пушыжым тора гыч мардеж почеш ок колто... Содыки ала-
молан шарналтеш. Порын, пызан лу гай тамлын...
Аркуш окна ӱмбаке ончале. Тушто кок кугу патрет кеча. Эсеней ден Агавий.
Ала-молан посна-посна. Ала пырля-пырля возалташышт жап лийын огыл...
Иквереш шинчат
ыле гынат, илышышт посна-посна каен колтыш. Иктыже, Агавий, теве тиде
пӧртыштӧ
ила; весыже, марийже, Семеновкышто пӧрдалеш... Картычкыште коктынат самырык
да
мотор улыт гынат, Аркуш пурлажым, Агавийым возалтмым, шӱйым шуйдарен,
парнявуйышкак нӧлталалтын, шымлен-тӱсленак ончышташ пиже...
Ынде Агавийын сӱанжылан кунар ий эртыш гала... Пырчат-пырчат вашталтын огыл

вет, керемет... Теве тыгае, картычкыште, шинча, тӧвӧ тугаяк, вес койкышто,
шортын, нерым шупшын-шӱкен кийылтеш... Окачийын чонжым сӱан деч вара кум
тылзе жапыште кучен луктын шуыш, вӱргорно ден коваште-лужым гына кодыш...
Тидыже мом толаша, мо эше кӱлеш, мо ок сите? Ай-сай... коктынат пешакак
мотор улыт: картычкыштат, койкышто нюслен кийышат... Кучен ончашат уло,
ыштен пышташат уло, кырен
опташат уло... А йӧратымаш мо тудо?.. Так... Пшик... Ойлыштыт огыла, кӧ
йӧратымашым ок пале... Йӧратымаш — тиде сеҥымаш, кунам тыйын йымакет кеч-
могай келшыше
ӱдырамаш возеш... Вот тиде йӧратымаш! А моло — тьпу! А ок йӧрате гын,
мушкындемже молан?!
Аркуш адакат окнаш ончалеш — шке пӧртын окнаштыже тул ок кой.
"Окачийым молан кыраш огыл?— пычкемыш пӧртшым ончен шонкала Аркуш.— Ни
кучен ончаш, ни пыштен ышташ, ни оптен кыраш... Так... Пшик... Нимо-ниможат
уке вет,
калтакшат..."
Эсеней ӱдырым нале. Сӱаныштыже Эшпай Аркуш шкаланже кӱртньӧ гай пеҥгыде
шомакым
пуыш: "Тиде оръеҥ садак мыйын лиеш... Ормарийже кучылтынат ок шукто...
Пуштын
пыштышт — мыйын лиеш... Мыйын, мыйын, мыйын!.." Шонымыжо шукталте. А куан
уке...
Кузе Окачий исыр коштеш — тугак еҥгажланат мӱшкыр ок пиж... Мом ышташ? Эше
вес
ӱдырамашым кычал каяш мо? А ниным коктыжым мом ышташ? Кузе нуным пытараш?..
Илыш
курымыштыжо кунар вожынпочым тамлен налын — иктыжланат мӱшкыр пижын огыл...
Кузе
лияш?.. Пушташак мо?.. Агавият ватыж гаяк исыр гын, молан тыгай ӱдырамашым
чаманаш? А?.. Исыр ушкалым, маныт...
— Мом маньыч... — Аркушын шомакше йодмылат ок шокто, пален-палыдымыла, шып-
тып
йӱкым гына пуыш. Тыгодым омсам эркын-йывышт почылдале, ондакак мушкындым
чумыртен, вес койко деке лишеме.
Пӧръеҥ молан толеш, ӱдырамаш тунамак умылыш: первой огыл, виешлыме годсекак
кырен ашна. Ындыже пуштнежак чай...
— Мом маньыч, манам...— Аркушын чӧгыт гай пеҥгыде мушкындыжо изиш гына
туврашыш
кӱзен ыш шу. Тугай виян, тугай оваргыше, тугай кӱ — курык тӱрын мучашыжак.—
Эше
ик гана каласе-я... Колын шуктен омыл...
Агавийын чон-уш пурыш: тиде кӱ курыкым ӱмбакыже волтен пыштат гын, илыш
пытыш...
Лаштырта, мелна гайым ышта... Азам пич колта...
— Икшыветым ом ыште, манам... Лугыч колтем, манам... Кыре-кыре... Можыч,
пич
колтен, вашкерак лектын возеш... Пушт айда... Пушт...
Мӱшкыран улмыжым ойлаш шонен огыл ыле, йывышт лугыч колташ шоныш... Шкенжым

огыл, илышаш айдемым чаманен, трук пелешткален колтыш.
— Мо?.. Мом?.. — тетла Аркуш нимом пелештен ыш мошто.
Йӱкшат йомо, вий-куатшат ала-кушко пытен кайыш... Койко воктек лоптык
сукалтен
шинче, Агавийын ночко шӱргыжым коштыра лопка копаж дене ниялткала,
ниялткала,
ниялткала... А шкеже шортеш да воштылеш, шортеш да воштылеш...
— Ужмем ок шу тыйым!..
Агавий иктыжымак тӱжем пачаш пелешткала, вуйым кок могырыш кышка, а чонжо
дене
тиде шакше пӧръеҥым утыр да утыр йӧрата.
— Ужмем ок шу... Чытышем шулен пытен...
Ушыжо пурымек, Аркуш ушдымыла иктыжымак тӱжем-тӱжем пачаш йодыштеш, а йӱкшӧ
туге
йоҥга, пуйто иган чыве шке игыж-влакым иктореш чумыркала.
— Мом маньыч?.. Эше ик гана каласе, Агавием?.. Огыл, шӱдӧ пачаш, тӱжем
пачаш...
Чынак мо?.. Мӱшкыран улат?.. Ой, чонем-падырашем... Ой, Агавием... Ой...
Икмагал жапыште пӧръеҥ тыге вашталтеш манын, нигӧ ок ӱшане.
— Садак ом ыште... — Агавийын шинчаж гыч памаш семынак вӱд тулен-ташлен
лектеш.
— Садак тый тудым нигунам-нигунам от уж... Шучко улат... Тый дечет лӱдам...
— Ынде итак лӱд, йӧратымем... Итак лӱд, кече падырашем... Итак лӱд,
пожалысте...
Тый палет мо, Агавием, кӧ тый улат?
— Кӧ?— кодшо шинчавӱдым нелын йодеш Агавий.
— Висвис, шорыкпоч, умла да вараксим...
— Мом тугайым ойлыштат, Аркаш?
— Пеледыш лӱмым... Пеледыш лӱмым гына, пелашем-моторем... Ялыштына кеч-
могай пеледышым шудо малдалыт. Мый иктаж-кунар палымем шарналтышым. Молыжым
ом пале...
— Йӧратем манын, мылам нигӧ-нигӧ ойлен огыл ыле... Тый ончыл лийыч... Нигӧ
деч
ончыко лектыч...
— Мариетат ойлен огыл?
— Уке... Мыят тыйым йӧратем, Аркушем...— чара кидшым луктын, Агавий койко
воктен
шогышо пӧръеҥым шке ӱмбакыже шупшыльо. — Палем гынат, йӧратем тыйым...
— Мом палет?
— Пуштат мыйым...
Эшпай Аркушын вуйыштыжо тыгай шонымаш шочын ыле. Мом шылташ... А молан
Агавийын
вуйышкыжо толын пурен? Кунам? Кузе? Ӱдырамаш вес семынрак шонышаш огыл мо?
Ӱдырамашын вуйжо кутаныштыже лийшаш огыл мо?
— Молан тыге ойлышыч, йӧратымем?
Агавий ок колышт, шкенжым шонен ойла:
— Ончыч мариемым пуштат...
— Мылам Семеновкыш каяш мо?
— Кошташет нигуш ок кӱл...
Кокланже коктынат ик семынак шонкалат улмаш...
Мӱшкыран ӱдырамаш пӧръеҥын вӱд кашка гай нелытшым пырчат ок шиж. Тудым кок
велымат ӧндал ишыктен, вуйым кок могырыш кышка, а кап-кылже йӱштӧ-йӱштӧ...
Агавийын лӱдшӧ-чытырыше чонжым паремдаш шонен, Аркуш ӧкымешак кынеле, вес
пӧлем
гыч леведышым кондыш, шкежат воктекше леведалт возо... Шып-шып кия,
шӱлалташат
ок тошт.
— Шке палет... Ынде тый марием улат...
Агавийын мален колтымыжым вучыш. Уке, эше ала-мом ойлынеже, векат. Ойлен
шуктыдымыжым, чонышто ашнен кийыктымыжым...
Курчак гай сӧрал ӱдырамашым кок кид коклаштыже курчак семынак кучен, Аркуш
шижеш, чонжо денак умыла: Агавий олян-олян лушка, койын-койын шокшемын ыра,
капкылжым ласкан вийналтарен, эркын-эркын лыплана.
— Кучен ончо...— Агавий пӧржын кидшым шке мӱшкырышкыжӧ волтен тушкалта.—
Иктаж-мом шижат мо?
— Шижам... Эргым...
— Ӱдыраш гын?..
— Ӱдырат йӧра... Кӧргет гыч шке вӱрем лекше...
— Лектеш... Вучо...
— Иктаж-мом удам ыштынет мо?
— Окачийым ит кыре...
— Огым...
— Мыйымат ит тӱкӧ...
— Огым...
— Юмо ончылно?
— Юмо ончылно...
— Йӧратем тыйым...
— Мыят тыйым йӧратем... Тыйым гына...
— Эше ик гана ойло... Пеш вашкежак ит пушт...
Аркуш ок пелеште. Шке шинчавӱдшӧ дене нӧртен, Агавийым шыман ниялткала,
ласкан
ӧндалеш, шокшын шупшалеш, коштыра кидше дене чара мӱшкыржым кучылтеш, пуйто

оваргыше чумыркам кызытак ужнеже да кидышкыже налын ончынеже. Шижеш, кузе
ӱдырамашын кап-кылже лушка, кид вийже мӧҥгештеш, а шӱлымыжым палашат ок
лий.
Ты гана Эшпай Аркуш орол гай лие. Агавийын ласкан-тамлын мален
колтымешкыжак,
шке суртышкыжо ыш кае.

2
Эсенейым Семеновкыш Агавий шкак миен нале. Айдеме тӧрланен гын, турак
полатыште
ӧкымеш огыт орышт. Колтат гын, молан мӧҥгышкӧ кондаш огыл? Адакшым шке
мариетак,
ончыч кеч-мом ыштылын гынат, шкендынак. Тудо тыйым ойырен марлан налын,
тудо
тыйын ончыл пӧръеҥет лийын, шочшаш азан ачажат тудак лийшаш ыле.
Суртпечыланат,
кап-кылланат тудак оза. Агавий лавыраҥын гын, Юмылан тыге кӱлеш улмаш. Ынде
нимом от ыште, от тӧрлате...
Эсеней турак полатыш кузе логалын? Агавийын шарнымаштыже, марлан толмо
ийлаште
нимом тугайым ыш шиж. Чыла сай, чыла яжо. Икте гына самырык оръеҥым
моткочак
ӧрыктарыш: Эсенейже трактор гыч волен толешат, сурт сомылкалан ок пиж,
тунамак
книга ӱмбак шинчеш ыле. Ватат ок кӱл, вольыкат ок кӱл, кочкашат ок кӱл...
— Трактор кӧргыштыжак лудын от шинче чай?— Агавий воштылалын йодын, сурт
сомылкам тӧрлаш полшыдымыжлан нимончат сырен огыл.
— Жалке, кабиныште лудын шинчаш йӧнан огыл,— чаманен ойлен марийже.—
Виктараш да
пашам ышташ кӱлеш.
— Тылат механизатор огыл, а иктаж-могай ученый лияш кӱлеш ыле...
— Чылалан шанче лияш пӱралтын огыл...— ватын шомакшым тӧрлатен самырык
марий.—
Иктаж-кӧлан мландыштат пургедман...
Эсеней ушан шомакым ойлыш гынат, варажым ала-мо тугай лийын кайыш. Ала
книгажак
тышке шуктыш, ала иктаж-мо весе: шырпым удыралын, коклан оръеҥын ӱпшым
йӱлалташ
тӧчылын. Тамакым ок шупш, а шырпе кӱсеныштыже ок эксе. Первойжо Агавий
шоныш:
марийже мыскарам ыштылеш. Йӱд-кече эртыме семын умылыш: нимогай мыскара
огыл тиде, а керыжак, манметла, йӱлалташак шонен, тул дене ылыжше шырпым
ӱпышкыжӧ тушкалтылын.
— Молан мыйым йӱлалтынет, пелашем?— кумшо гана тулым чыкымыж годым Агавий
ласканрак йодын.
— Шем ӱпетым ошемдынем ыле...— вашмутым пуэн Эсеней.
Суртпечыш агытаным пуртен колтымо деч лӱдын, Агавий марийжым першыллан
ончыктыш.
Тудыжо Йошкар-Олашке колтыш. Олаштет врач весылан "тулартыш"... Эмлыме
верыште
ятыр пагыт кийыктымек, Эсенейым ала-молан Семеновкыш наҥгаен петырышт. А
туштет
огыт эмле, маныт, тудо чурма дене иктак, маныт. Агавий тыге колын ыле. Вара
весымат пален нале: Эсенейын ачажат-кочажат вуйышто оксите чер дене
маитлалтыныт
улмаш, садлан ӱмырышт кужун шуйнен огыл... Шкендычым да шке тукыметым сай
палет
гын, молан ватан лияш кӱлеш? Молан ӱдырын ӱмыржым пужаш? Тудо керек-кунамат
сай
илышым вучен марлан кая, мужыраҥын, айдеме тукымым шуйынеже.
Ынде Эсеней мӧҥгыштыжак, шочмо-кушмо суртыштыжо. Уремыш лектын коштеш,
вашлийме
еҥ дене мутлана, кажне шомаклан ала-молан эртак вуйым лупша да шыр-р
воштылалеш.
Толын пурат, пӧртыштат ок кычалтыл: пукшет — кочкеш, йӱктет — йӱэш, малаш
верым
шарен пуэт — возеш. Корныштак Агавий кӱсенжым пералтыш — шырпе уке улмыла
чучо.
Варажымат чӱчкыдынрак тергаш ыш мондо. Ынде шырпым ушыштыжат ок кучо,
витне. Ончет гын, тугай ласка чонан да кумылзо пӧръеҥ. Айдеме, чынак,
тӧрланен, ушым шынден толын.
Эмлалт толмыжо сай лие гын, Агавийым весе йӧршынак ӧрыктарыш. Первой
кечылаште,
кондымо мӧҥгак, Эсеней ватыж деке пижедылеш манын шоныш. Уке. Тудлан малаш
изи
пӧлемыш шарышат, шкеже вольык почеш куржтале, чывым-лудым петыркалыш — кас
кочкышым ышташат ыш ярсе. Рӱмбалге пычкемыш дене сурт сомылкам пытарышат,
изи пӧлемым кырт почын ончале: Эсенейже йочала кугырген папалта. Помыжалташ
огыл манын,
шкаланже ончыл пӧлемеш верым шарен возо. Шке марийжым йӱдвоштак лӱдын-
чытырен
вучыш. Толмыжланат куана ыле, огеш тол гынат, ок ӧпкелалт ыле. Уке, ыш тол.
Ала
чотак мален колтен, ала пӧръеҥ улмыжымат монден, ала Агавийым ватыжланат ок
уж,
ала алят Семеновкыштак улмыжла чучеш... Весе дене мӱшкыран улмыжым шарнен,
эр
велеш шке марийжым ужмышудымын вучен кийыш... Юмылан тау!— ыш тол, ыш
тӱкӧ...
Толеш гын, тӱка ыле, кумылжым шукташ логалеш ыле... Нимом от ыште, лӱман
кагазыштат тыгак палемден возымо:"Смирнова Агафья Павловна — ватыже". А
кӱшнырак тыге серыме:"Смирнов Эсеней Иванович — марийже". Ӱдыржӧ годым
Милочкина ыле. Марлан кает гын, ала-могай кӱлдымаш лӱмымат ӱмбакет пышташ
логалеш... Таче йӱдым
огыл гын, шушашын толеш гын, Агавий шке чонжым почеш ыле, еҥ марий дене
мӱшкыран
улам, манеш ыле... Мо шке суртышкыжо пӧртыльӧ — ватыж дене малаш мо,
йӧратен-шыматен ончалашат мондыш... Тыгай пӧръеҥ могай ӱдырамашлан кӱлеш
гын?..
Ынде кунам Агавийын мӱшкыран улмыжым пален налеш. Ватын вашталтмым,
мӱшкыржӧ
кушмым ок уж мо?.. Ала еҥ шомакым колын шукта?.. Вара мом манеш? Аркуш
семын кырен опта? Поктен луктеш? Пуштын пышта?.. Ой, тыгайышке шуынат гын,
мом шоналташат, мом ышташат ок пале...
Кызыт Агавий кок пачаш лӱдын ила: ял калык шомак да шкеж марий деч. Такшым
тудлан кумшо деч лӱдаш кӱлеш.

3
Эшпай Аркуш пошкудын толмыжым пален огыл, Агавият ала-молан ыш шижтаре.
Такшым
"коштмет ок кӱл" манын ойлыш. А кыдач-покшеч каласымым умылаш йӧсырак.
Икана пече гоч ужынат, ӧрмалгымыж дене изиш гына йылмым ыш йомдаре. Кунам
толын?
Молан? Тӧрланен шуын мо? Ынде уэш ватыж воктек малаш возеш? Кузе тоштеш?!.
Ватыж
гынат, Агавийын мӱшкырыштыжӧ Аркушын вӱржӧ иланен чумырга. Тугеже Агавийым
тудо
нигӧлан-нигӧлан ок пу! Законный марийжат пураш ынже тошт!
Аркуш туге чот сырыш, туге виян ушкалыш — товарым налын, пошкудо деке
кызытак
куржын колтымыжо шуо... Тунамак шке вӱржым йӱкшыктарыш, пече гоч тӧрштен,
тиде
окмакын кид-йолжым кӱрышт-тодышт кышкымыже шуо...
Тидымат-тудымат ыш ыште, пече деке лишемын саламлалте, шукертак палыме
семын йодылдале:
— Кузе илымаш-кутырымаш, Иваныч?— рожыш кидым шуялтыш, Эсенейыным
корштаренрак
кормыжтыш.
Тудыжо нимом ыш шиж, витне. Чурийже гыч туге койо.
— Илашат сай, кутырашат сай,— малдале Эсеней, шыр-р воштылале.
Аркуш шкаланже палемдыш: пошкудыжо пуйто уремышкат ок лек, пычкемыш
пӧлемыште,
але йӱштӧ нӧрепыште жапым шинчен эртара. Шӱргыначкаже нарынчалге-ошалге, а
тӱрвыжӧ кандалге. Шинчажат таза айдемынла ок кой, яндава семын йылгыжеш,
ваштареш шогышо еҥым вик ончышаш олмеш ала-молан ӧрдыжын кӱтыштеш.
"Кузе тудым пытараш улнеже?— Аркушын вуйышкыжо тунамак тыгай шонымаш толын
пурыш. Ынде тудым ӱш денат кырен, азыр денат шупшын от лук — туге пеҥгыдын
лакемалт возо. — Агавий мый денем мӱшкыран гын, воктекше малаш возаш мо,
шӧрын ончалаш ит тошт!.. Тудо мыйын! Илен-толын садак ватем лиеш".
Эсене адакат нимо укелан шыргыжале, шинчам пыч ыштыде, пошкудыжым ончале,
тугак
нимо огыллан манылдале:
— Ватем деке коштат, маныт.
— Коштам... Тый дечет ом йод!— тура вашештыш Аркуш, мушкындыжым чумыртышат,
пошкудыжын мом ыштымыжым вучалтыш.
Эсеней ала ыш умыло, ала мондыш. Йӧршын весым йодо:
— Мый вот иктым ом умыло...
— Мом гын, Иваныч?— кугыеҥла йодеш Аркуш, пуйто ваштарешыже йоча шога, мом
палыдымыжым вашкерак рашемден пуынеже. Мушкындыжат йомо, йоҥеж семын
вийналтше капкылжат лушкыш.
— Кечывалым кече онча, а йӱдым ала-кушко шылеш.
"Э-э, тулар... Тидымат от пале гын, пашат сайжак огыл, тый, ужамат,
тӧрланен шуын отыл",— шоналтыш Аркуш, а йӱкынжӧ тыге вашештыш:
— Кечывалым тудо мемнан семынак пашам ышта, а йӱдлан малаш возеш.
— Тыге гын веле...— умылышыла, Эсеней вуйым имньыла кӱшкӧ-ӱлыкӧ рӱзалтыш.
Тунамак йӧршеш весыш кусныш. Пуйто пошкудыжлан шке чонжым почын
ончыктынеже. — А мый
вот йӱдымат мален ом керт.
— Вара мом ыштылат?
— Шонкален кием... Вуйышкем тӱрлыжат шеҥын пура.
— Вара мом тугайым шонен муыч?
— Кузе тылзыш вияш корным ышташ...
Аркуш мом пелешташат ыш пале.
— Такшым тый мыйым кӧлан шотлет?— саҥга йымач ончалын йодо Эсеней,
шинчажымат ыш
кумалте.
— Эсеней улат, шонем.
— Уке, мый Циолковскийын ученикше улам... Теве ракетым ыштен шуктемат,
тендан
деч курымешлан чоҥештен каем, Тылзыште илаш тӱҥалам.
— Кунамрак ыштен шуктет?
— Ынде полышкалышем уло... Йӱдым кынел шинчамат, коктын тӱрлым кутыркалена.
— Кӧ дене? Ватет дене мо?
— Уке, тудын дене огыл... Ферме гыч ноен толешат, колышыла кӱпа. Воктекем
ала-кӧ
весе толын шинчеш.
— Кӧ?
— Пычкемыште чурийже ок кой... Ала иктаж гана кечывалым конча, шонем,
пешакак
вучем... Йӧра, мый шонкалаш кайышым.
Аркуш шке пече воктенак шоген кодо, Эсенейын тупшым шӱтен лекшашла ончыш.
"Кузе тудым кошарташ? Кузе?.. Пытараш неле огыл, только мыйым ынышт
шӱдыркале,
мылам йолам ынышт ыште... Кӧ туныкта ыле? А?"
Аркуш ты шонымаш деч ынде кечывалымат, йӱдымат утлен ок керт. А Эсенейын
ватыж
пелен малаш вочмыжым шоналта гын, лӱмегож семынак ылыжеш, йӱлен каяш изи-
кугу
тулымат чыкыме ок кӱл.
Икана лӱмынак Агавийым паша гыч толмыжым ваҥыш, оҥжо гыч пӱтырал кучышат,
рӱзенак йодышташ тӱҥале.
— Мариет дене малет?
— Мо Семеновко гыч кондышым ик ганат ыш тӱкӧ, — лӱдын вашештыш Агавий.
Эшпай Аркуш мушкындым нӧлтале.
— Шойыштат!.. Ик вожын почланат ом ӱшане... А йӱдымжӧ мом ыштылеш?
— Кок могырыш лӱҥгалтын, семынже кутырен шинча.
— Воктенже иктаж-кӧм ужын отыл?
— Уке... Нигӧм шым уж...
— Мый тудым чытенак ом керт!
— Ила, нигӧлан осалым ок ыштыс... Мо дене тылат мешая?
— Мый тудым ужынак ом керт!
Агавий пӧржым ончале — шинчаштыже шучко тулым ужылдале. Тулат огыл — пӱтынь
илышым пытарыше, ломыжыш савырныше пожар.
— Адак... Тый кидетым ит амырте... Пеш кӱлеш!.. Ормыж... Ит тӱкӧ... Мыйын
марием
тудо.

4
Ужмыжо ок шу гынат, пошкудыжым Аркуш кече кодыде ваҥа: кушко кая, мом ышта,
кузе
коеш? Нимо амал деч посна пакчаш лектеш, саскаш вӱдым шавышыла коеш,
пошкудын
пече деке лишеммыжым шайыкын ончыштын вуча.
Эсенеят пуйто пошкудыж деч посна илен ок керт, шке вуйжылан лӱмынак ала-мом
кычалеш. Нимо амал деч посна пакчаш лектеш, ик олмышто тӱҥын шогылтеш але
капка
ончыко толын шинчеш, уремыш лекмыжым чытен кертде вуча.
Нуно коктын сонарзе ден янлык гай лийыныт. Иктыже сӱмырал пышташ почешыже
эскерен коштеш. Весыже, сонарзе дене вашлиймаш нимогай порым ок кондо
гынат, ала-могай вий тудын деке ӧкымеш шупшеш. Мучаш кузе кошарга — тидым
коктынат сай палат.
Икана кеҥеж мучаште Аркуш имньыж деке тарваныш. Имне шке кидыштет гын, олым-
шудымат ятыр ямдылыш, пырчымат шупшыктыш. Тыгодым Агавийымат ыш мондо. Ынде
кужу
теле гоч нимо верч ойгырышаш уке. Кинде клат тич, а тошкемыште ошкылашат
вер
уке, эртак каван-шамыч шинчылтыт.
А Эсеней мо тудо? Шонкален да лӱҥген шинчылтеш. Тудым полшаш ӱжынат огытыл.

Пӱтынь пашам кумытын виктарен толын улыт: Аркуш, Агавий да Окачий. Пӧръеҥ
улмо
годым кок вате ваш пижаш огыт тошт. Уна, кудывечыште агытан улмо годымат
чыве
тӱшка пешак тыматле. Агытан йомо — чыве-шамыч тӱрлӧ велыш шаланен пытат.
Эшпай Аркуш урем капкам петырен гына шуктыш, олымбалне Эсенейым ужо. Пуйто
лӱмынак толын шинчын, суртозан лекмыжым вуча. Такшым тудым ужын кутырашак
толын.
— Таче эр велеш адакат тольо,— вигак шижтарыш Эсеней.
— Кӧ?— Аркуш иканаште нимом ыш умыло, туге гынат пошкудо воктек верланыш.
— Садет... Йӱдым толшет...
— А-а...— умылыш Аркуш. — Ынде сайынак ужын шуктышыч?
— Ужынам.
— Кӧ тудо?
— Мый шкак улам улмаш... Вигак палышым.
— Кузе туге?— Аркуш адакат нимом ыш умыло. — Кузе шке? Иктаж-кӧ весе лийшаш
дыр.
— Уке, мый шкак...— Аркуш ок умыло, да Эсеней тӱргочак йывыртыш. Лыт-лыт-
лыт
воштыл шинча, кап-кылжат чытыра, вуйжат чытыра, шинчажат вӱдыжген.
— Тугеже умылтаре,— лыжган манеш Аркуш.
— Мом тушто умылаш огыл гын? Маньымыс, мый шке... Кынелынамат, окна воктек
шинчым. Кече лектын лач окнашкем пера, мыйым волгалтара... Трук шке йӱкемым
кольым.
Ончал колтышым — омса воктен шкак шогылтам. Ала толын гына пуренам улмаш,
ала
иктаж-кушко каяш тарваненам.
— А тый шкеже кушто ыльыч?
Эсеней ондак воштыл теме, вара вашештыш:
— Маньымыс, окна воктене шинченам. Монденат мо?
— Мондышым,— Аркуш пошкудо почеш каяш лие. Тыгеже шукырак пален налат,
ончыкыжым
мом ыштышашымат сайрак умылет.
— А мый вот чыла-чыла шарнем,— кугешнен пелештыш Эсеней, тунамак льырген
воштылале.
— Лӱдынат?
— Эше кузе?
— Мом манеш?
— Ала-кушко пелен наҥгайынеже... Ӱжеш...
— Тыйже?
— Мый нигуш ом кае...Ик гана каяшат тарванышым — ала-мо мыйым чарыш...
Лӱдыктылеш... Так мо гын, шкак тудлан ончыктем,— Эсеней кӱсенже гыч кӱзым
лукто.
— Э-э...— Аркуш писылыкшыи терген нале. — Косор гай. Чывым шӱшкылышат ок
йӧрӧ,—
мӧҥгеш пуынеже ыле, ала-мом шоналтышат, пелештыш. — Пу-ян мый тыланет туге
шумен
пуэм, пондашетымат нӱжын сеҥа,— лӱмынак Эсенейын оҥылашыжым ниялтен ончыш —
яклака, кушто ик-кок вере кужу пун пырче логалеш. Мо ала: иктын йӧршеш ок
шоч, а
весыным кажне кечын нӱжман — нерат лийын пытет.
Аркуш апшатлан ыштен гын, кеч-можымат кузе шумен пуаш сай пала: ик настам —
киндым шулаш, весым — сӧснам пызыраш, шылжым, волыш пыштен, тыгыдемден руаш
да когыльо кӧргыш пышташ, кумшым... Кумшым, Эсенейын кӱзыжым, кушко
кучылтнеже, мом
ыштынеже?..
Ныл имньыжым пукшыш-йӱктышат, ӧрканыде, апшаткудыш кайыш, кудым шым уштыш
тораш,
озанлыкын рӱдӧ селашкыже, шукертак наҥгаеныт. А Тошлемеш нимом ышт кодо.
Ала-кунам тудат посна колхозлан шотлалтын, маныт. Ну вет чаплын иленыт
докан тунам!
Совхозын мастерскойыштыжо посна пӧлемыш петырналтын, иктаж кок шагат наре
кӱзӧ
дене юзыланыш: таптыш, пӱсемдыш, мучашыжым кошартыш. Тугай пӱсӧ да кошар
лие —
тушкалташат да лишемдашат ок кӱл: шкак пӱчкеш да шкак шуйнен керылт пура.
Вургыжымак гына шкенжыным кодыш. Тергышат, семынже йывыртен пелештыш:
— Кеч сӧснам шӱшкыл, кеч маска ваштареш лек!
Кӱзым озажлан пӧртылтымӧ деч ончыч илалшырак да шоҥго пошкудо-влак дене
мутланыш, пален нале: Йыван вате йыгырым ыштен улмаш. Чот маитлалтын, койко
гыч кынелде, вӱр вузык лийын колен. Ава шӧр деч посна кодшо Эсенейже ала-
кузе илен
лектын, а вес азаже вашке колен колтен. Лӱмымат пуэн шуктен огытыл. Лӱмдымӧ

азам, аван колоткажым почын, йол мучашкыже кумажньык дене вӱдыл пыштеныт.
Тидым,
мутат уке, ни Агавий, ни Аркуш пален огытыл. Шкеже, Эсеней, пала мо?..
Можыт,
шольыжо ала изаже лийшак толын коштеш? Йыгыр икшыве, маныт, икгай чуриян,
икгай
кап-кылан лийыт. Шонашыжат ик семынак шонат, маныт...
— Кучо,— мане кастене Аркуш, кӱзым писыж дене ончыко шуялтыш, пуйто путырак
шергакан настам пуа.
Эсеней туге куаныш, туге куаныш люрген воштылеш, вуйым имньыла лупша,
Аркушын
кидшым эксыде кормыжтылеш.
— Сайын пыште,— туныкта Аркуш,— еҥ ӱмбак ит лупшкедыл.
— Ага, ане... та-ак...— мугыматылеш пошкудо, чытырыше кидшым кӱзыш титак
тушкалтен, казаварняжым пӱчкынат колта.— Вӱр...— ышталеш, пуйто кап-кыл
мучкыжо вӱр
огыл коштшаш.— Йога...— тунамак парняжым умшаш чыка, чопкен шупшын, шке
вӱржым
йӱэш.
Аркуш кӱзым шупшын налеш, Эсенейын кем шулышышкыжо чыкалта.
— Тыште лийже,— манеш,— кӱлеш годым веле луктат.
— Ага, кӱлеш годым...
— Кунамрак садет толеш?
— Кӧ?— Эсеней кӧн толмымат, шкенжымат кенета монден кудалтыш. Тудын
чӱчкыдын тыге лиеш.
— Ну... Кӧ дене эреак кутырен шинчет. Шкак ойлышыч огыл мо?.. Ынде йолташ
лийында докан?— Аркушат воштылеш, пошкудын тупшым пералтен вӱчкалта.
— Эрдене, кече лекме лишан...
Эрлашым Аркуш кечывал деч ондакрак коньык вӱта гыч пӧртыльӧ. Пошкудын
суртышто
нигӧ уке улмым пала: Эсенейым ял мучаште ужо, Агавий фермыште. Сравочым
вашке
муо, пӧртышкышт чолган пурыш. Изи пӧлем окна ӱмбач Эсенейын кугу патретшым
волтыш. Рама гыч яндам лукто, вара тошто семынак амалкалыш. Пӧлемыш пурымо
омса
шеҥгек пудам кырт пералтышат, картычкым тушко сакалтыш. Омсам шӱкалат гын,
патрет шеҥгелныже лиеш — тушко ончалаш кӧн ушешыже возеш? А окна веч
ончалаш гын,
шинчалан вигак перна. Эсенейын илыме да малыме верже тыште гын, кушко эше
сакалтет? Укеж годым тышанак тудат Агавий дене коктын марияк-ватакла
маленыт, азамат
чумыркален шуктеныт. Ты изи пӧлемын озаж деч ынде йӧршешлан ойырлаш жап
толын
шуо. Агавийын ойлымыж почеш, тудо тышке шуэн пуредылеш, кӱварым вӱдыжтен
налашак
веле... Ындыжым Аркушат ӱшана: посна илат, посна малат, марийжылан шотлен
гына
кызытеш Агавий тувыр-йолашыжым мушкеш, пукша да йӱкта.
Патретым тывечат-тувечат ончыш, кидше дене тӱкалтыш — пуда тунамак
мучыштыш, раме кӱвар ӱмбак камвозо, но яндавалан шаланышаш уке. Аркушлан
тидак веле кӱлеш.
Пудам уэш кидше дене эркын пералтыш, картычкым сакалтыш, окнам пеле виш
кодышат,
шып-тып лектын кайыш.

5
Кастене эррак малаш возо. Окачий пӧрт кӧргыштӧ содомлен кошто, кудывечыште
ушкал
ӱмбак тужо, ала-молан пийым чумалын магырыктыш. Марийже Агавий деке кошташ
тӱҥалме деч вара тыгай лие. Нимо тудлан ок йӧрӧ, эртак пеҥеш, васара, кап-
кыл
мучко ташлыше шыдыжым вольык, тӱрлӧ ӱзгар ӱмбак касара. Окачийын
моторлыкшым утларакшым шке шыдыжак кочкын пытарыш дыр. Марийжат полшыш. Вич
идалык жапыште лу
ден коваштыже гына кодо. Кукшывара гай лийынат, шуйнымыла коеш. Ӱдырамашын
капкылже гыч кузе сылнылык ден йытыралык пытыш, туге шыде погыныш, пуйто
вӱргорныштыжо вӱр огыл, а шем вӱд йоген пӧрдеш. Агавий дене коктынат ик
верыште пашам ыштат да Аркуш чӱчкыдын колеш: ончыгече икте-весын ӱпышкышт
кержалтыныт, теҥгече
ваш-ваш ведра вӱдым ӱмбакышт кышкалыныт, таче пашат чот туманленат. Коклан
сӧрасенат колтат: шӱяшлалтын, ӱстел коклаште мурен шергылтарат, вара
уремыштат йыгыре ошкылыт. Ик жаплан келшымышт годым коктынат утен каен
шортыт да Агавийын азам
ыштышаш пагытше нерген мутым луктыт, пуйто кок вате ик азам ышта.
Ӱдырамашым
умылашак йӧсӧ...
Окачий, векат, пашам кошартыш — йӱкшӧ тыпланыш. Омса воктене шогышо койко
гыч
нелын шӱлымыжӧ шокта. Кечыгут куржтал ноен, Окачий йӱдымат лыпланен ок
керт.
Аркуш чыл-чыл волгыдо денак кынеле, шып-шып лектын каяш шоныш. Ыш лий,
шайтан,
пуйто Окачий малымыж годымат марийжым эскера. Омсам нӧлтал почмыж годым
койко
кочыртатыш, омса орол йӱкым пуыш:
— Кастене каяш мондышыч гын, вожынпочет эрдене кӱлеш лие, ужат? Вожылдымо!
Тыгай годым ваштареш шомаклан Аркушын ик вашмут ыле: мушкындым чумыртен,
уло
кертмын солалта — Окачий йол ӱмбалне шоген ок турко, пӱчкышла лыдырген
йӧрлеш.
Туге гынат шылтыкым эре муэш, шкенжым кырыкташ пуйто лӱмынак амалым
кычалеш. Ала
кырыме еда коваштыже утыр кӱжгемеш, ала нимогай корштымым ок пале. Но
какаргыше
чӱчкыдын коштеш. Ял калык тидлан тунемын, мо лийынат але кушко пурен каенат
манын огешат йодышт. Пытартыш жапыште гына Окачийын чурийже пешак яндар да
йытыра.
Ала-молан вате ӱмбак кид ок нӧлталт. Агавийымат кырымыжым шарналта,
мӱшкыраҥмыже
ушешыже возеш — тунамак мушкындыжо лывыжген пушкыдемеш, а кидше волен кая.
— Омо пытен, тӱгӧ лектын пурем,— манеш Аркуш.
Тӱнӧ вӱдыжгӧ пушым шиже, шыжа йӱр йогымым палыш. Тидыже йӧршынак уто. Туге
гынат
чакнаш корно уке, шонен пыштыме сомылым мучашке шуктыман. Кеч таче, кеч
эрла —
мучаш икте лийшаш.
Кудывечыште Аркуш иктапыр кокырыш, тидым-тудым ыштышыла койо. Пакчаш лекте.
Ала-мом шоналтен, мӧҥгеш пӧртыльӧ, клат пырдыжыште кечыше когыльгышо кемым
чарайолыш
чийыш, уэш пакчаш логале. Пече гоч куштылгын тӧрштен, Эсенейын
кудывечыштыже
лие. Йолкышам кодаш огыл манын, окна деке вик ыш кае. Пийым ниялтыш, рушла
капка
йымач ошкыльо, окна йымак йывышт миен шогале.
Пӧрт гыч йӱк ок шокто. Эсеней оала кынелын, ала уке — пале огыл. Агавий жап
шуде
ынже помыжалт. Молыжо керек.
Кавам пыл пӱрден гынат, Аркуш пала: кече лектын. Каватӱрын волгыдыжо мучко
шарла, мландыланат шке тӱсшым пӧртылта.
Йӱштӧ. Мален гына кынелмылан могыр сӱсана. Аркуш сӧреман кудывечым шекланен
ончале. Йолыштымо пий молгунамсылак почым лупшен кия. Ӱждымӧ унам сай пала,
шке
озажланак шотла. Вӱта ончыко шогалтыме тошкалтыш декне ошалге-сандалге
тӱсан чыве шер темын кекеклен вола, векат, тура чоҥешташ кӱкшыт деч лӱдеш.
Вараксим-влак
ӱлнак кудывече йыр пӧрдыт. Чаҥа йӱкым пуа.
Теве Эсенеят йӱкым лукто. Ала мален, ала так гына киен улмаш. Мо-гынат
йӱкшӧ гыч
тугат умылаш лиеш: иктапыр мален, иктапыр шинчам почын шинче.
— Адак толынат?— ала-кӧ деч йодо. Кочыртатыме йӱк шоктыш. Векат, кынел
шинче.
Аркуш парнявуйыш шогале, пеле виш почмо окнам пыртак шупшыльо: йӱк чарашке
лекте.
— Мо тылат кӱлеш?— Эсеней, векат, йол ӱмбак шогале.
— Тый, изай, мылам кӱлат. Тый!— виш окнаш шӱлалтыш Аркуш.
— Мыйже молан тылат кӱлам?
— Шкетын илаш йокрок... Айда пеленем.
— Кушко?
— Узьмакыш...— Эсенейын йодышыжлан вашмутым пуэда Аркуш.
— А тушто илаш сай мо?
— Ужат ыле гын...
— Уке, ом кае... Мый тыште илынем.
— Шке палет...— ойганен шӱлалтыш Аркуш.
— Кораҥ мый дечем!
Аркуш лӱмынак йӱкым ок пу.
— Кушко йомыч?.. Молан шыпланышыч?
Аркуш пел шинчаж дене ужеш, кузе Эсеней йырым-йыр кӱтыштеш, ала-кӧм пеш
кычалеш.
Леведышымат налын кудалтыш, койко йымакат пӱгырнен ончале. А омса виш.
Тугеже
шке патретшым ок уж.
— Кушто улат?
— Тыште...
— Кушто тыште?
— Шеҥгекет ончал...
— Ончальым...
— Омсам чӱч...
Эсеней омса воктене кечыше шке картычкыжым ужылдале, кем шулыш гыч кӱзым
писын
шупшын лукто.
— Теве кушто улат улмаш! Теве кушко шылынат...— туге яндарын кутыра, пуйто
эмлалташат ок кӱл ыле, пуйто эреак таза-таза айдеме.— Ынде мый дечем от
шыл. Верештынат!
Кӱзым солалтышат, картычкыш кере, фанер оҥаш логалтыш. Кылдыр-голдыр
шоктен,
патрет кӱвар ӱмбак камвозо. Эсеней тидым ыш шиж.
— Адакат кушко йомыч? Кушко шыльыч? А?— кычкыра Эсеней, йырваш азапланен
ончыштеш.
— Тыштак улам...
— Кушто тыште?
— Шола кидетым оҥышкет пыште... Мом шижат?
— Кӱльт-кӱльт шокта...
— Мыят тыйым шижам... Тиде мый улам...
— Ынде шижмым чарнет!
Тыге манят, Эсеней кужу пӱсӧ кӱзым оҥышкыжо чыкыш. Корштымым ышат шиж —
туге
куштылгын пурыш.
— Ой, коршта...— йӧсланен ойла Аркуш.
— А-а, коршта-а... А мыйын вот ок коршто... Лачак тылат, лачак... Вескана
почешем от кошт, мыйым от поктыл...— Эсенейын кидше койын вӱраҥеш.
— Логалтен отыл! Логалтен отыл!..— узыкла Аркуш.
— Эше кӱлеш мо?.. Теве тылат! На!— кӱзым луктын, оҥышкыжо мӧҥгеш уло вийын
кереш. Лач шӱмышкыжӧ логалта...
Содомым луктын, шӱшкылмӧ ӱшкыжла уло кертмын магыралын, Эсеней кӱвар ӱмбак
крӱп
йӧрльӧ... Кенеташтак ыш коло, чон йӧсыж дене йочала магырен кия:
— Ой, авай... Молан мыйым ыштенат?.. Орланен илаш мо?.. Ой, коршта-а... Ой,
колем... Вашкерак мыйым шке декет наҥгае...
Йӱкшӧ кызыт гына айдемынла йоҥгалтеш. Пуйто черланенат огыл, Семеновкыштат
киен
орланен огыл.
Аркуш окнам шӱкале, толмо корныж денак шке пӧртышкыжӧ пурыш, шып малаш
возо.
Окачий, векат, тӱп-тӱп мален колтен, пурымыжым ышат шиж.
Ыренат шуын огыл ыле — уремыште ӱдырамаш варгыжмым кольо. Аркуш пешак пала:
Агавий помыжалтын. Ынде мом ыштышашымат ок пале.
— Окачий, колат мо?.. Помыжалт! Уремыште ала-кӧ йӧсланен магыра.— Аркуш
йӱкым
кугемдыш.
Ватыже вуйым нӧлтале.
— Агавийын йӱкшӧ...— малдале.— Ситмыжшымак ышташ тарванен огыл чай?.. Уке
дыр.
Жапше шуын огылыс... Миен тол, тыйын нӧшмет.
Аркуш тидымак гына вучыш. Содор чийыш, кудывечыш лекте. Пӧртӧнчыл мучаште
Эсеней
деке коштмо кемжым ужо да, шканже сырен, тудым эҥыжвондо коклаш луктын
кудалтыш.
Вара иже уремыш лекте.
— Мо лийынат? Молан шортат?.. Мариетак кырен огыл чай?— йодыштеш Аркуш,
нимом
палыдымыла коеш, а шкеже моштымыж семын Агавийым семала.
— Эсе... Эсе-ней шкенжым шке пытарыш...
— Кузе?— утларакат ӧрмалга Аркуш.— Кай, кӱлеш-огылым ит курыктыл... Тидлан
тудын
вийже уке.
— Шкак пурен ончал... Ала-кунам кӱзым шумен шуктен... Тугай пӱсӧ-пӱсӧ...
Урем капкаш почела пурат. Аркуш шекланен шуктыш: окна йымалнат, капка
воктенат
тудын йол кышаже ок кой — йӱр логалын огыл. Тугеже арам когыльгышо кемжым
кудалтен. Кычал муаш верештеш — кӱлеш лиеш.
Аркуш изи пӧлем омсам шӱкалын ончалеш. Эсеней тореш кия, шинчаже почмо,
умшаж
гыч вӱр шем тасмала шуйнен йоген лектеш. Оҥжат, кидшат вӱрвузык. Кӱзат
воктенжак. Ала шкак, ала ватыже луктын шуктен. Саҥгажым кучен ончыш:
йӱкшашат тӱҥалын.
Агавий лыпланен ок керт, шортеш. Мо-гынат шке мариет. Кеч шортмо йӱлам
шукташ.
— Чарне,— Аркуш йӱкым ок кугемде.— Мо лийын, тудо лийшаш улмаш... Илымыже
шуын
огыл... Мыят тыгак черланем ыле гын... — шомакшым ок кошарте.
— Ынде мом ыштымыла?
— Чайым шынде. Имньым кычкемат, совхоз конторыш кудалам. Телефон дене
милицийым
ӱжам. Першылже... Кӱлеш мо тудо?.. Мом ыштышашым шке палат огыла,— Агавийын

мӱшкыржым шекланен ончале: чотак оварген, вашке ыштышаш. Ынде тудлан
тургыжланаш
ок кӱл.
Агавий чайым шындаш кайыш. Тиде жапыште Аркуш пешак писын рамым почо,
яндавам
пуртен шындыш, кӱлеш семын тӧлатен, окна ӱмбак сакалтыш. А омса воктенсе
пудам
шупшын лукто.
Аркуш чайым кок-кум гана подыл шуктышат, коньык вӱташ содор лектын кайыш.

6
Милиций пешыжак ыш кычалтыл — лӱмжыланак гына йодышто. Агавий мом палымыжым
ойлыш. Аркуш каласаш лийдымыжым чонешыже шылтен кодыш.
Агавийын азам ыштышаш вашеш Эшпай Аркуш йӧршешлан Эсенейын суртышкыжо илаш
кусныш. Кок ватан да кок суртпечан лие.
Утыжденак поен шинче Тошлем почиҥга марий.



110996
************************************************************************
11—09
Критике
Ахмет Асаев
"Ото" нерген мут

Изи але кугу кажне эҥер йогын памаш гыч тӱҥалеш. Тыгак кажне калык
сылнымутын
йогын памаш гай тӱҥалтышыже уло. Марий литературын тыгай тӱҥалтышыжлан
Сергей
Григорьевич Чавайнын "Ото" почеламутшым шотлена. "Ото" — марий сылнымутын
икымше
шочшыжо.
Ик кечын Озаҥ оласе инородческий учительский семинарийын тунемшыже
В.А.Мухин,
тусо марий тунемше ден туныктышо-влак ончык лектын, кычкырал увертарен:
— Пагалыме йолташ-влак, кугу куан: марий поэт шочын! Теве тудо — Сергей
Григорьев!
Шкеже "Ото" почеламутым возыман кагазым кӱш нӧлталын.
Тиде лийын 90 ий утла ожно, 1905 ий декабрьыште. Чавайн, почеламутшым тылзе
ончыч, ноябрьыште, возаш тӱҥалын улмаш. Тунам мом серен, мыланна чылаже
пале огыл,
возымыжо йомын.
Почеламутым возаш тудым мо таратен?
Политик велым ончаш гын, Россий мучко революций тӱҥалын. 1905 ий январьыште

"вӱран рушарня" манме эрта. Октябрьыште эл мучко кугу политический стачке
нӧлталтеш. Пашазе, кресаньык, интеллигент, студент-влак "Царизмым долой!"
манын
йӱкланат. Верлаште (олалаште) "Совет рабочих" манмым чумырат. Кугыжа лӱдмыж
дене
17 октябрьыште манифестым луктеш: шонымым ойлаш да возаш, погынымашым
эртараш
эрык пуалтеш. Полицейский кучеман кугыжаныш изишак демократий юж дене
шӱлалта.
Студент-влакат тиде шӱлыш дене авалталтыт. Чавайнат тиде толкыныш ушна. Руш
литературым йӧратен лудаш тунемше марий рвезе шке гыч шонен возаш
кумылаҥеш.
С.Чавайн автобиографийыштыже воза:"1904 ийыште Казань оласе семинарийышке
тунемаш пурышым. Тушто руш поэт-влакын возымыштым марлашке кусараш
тӱҥальым. Эн чотшым Пушкин, Гоголь, Никитин, Кольцов мыланем келшышт...
Кольцовын почеламутшо —
шукыжо руш калык муро гай. Сандене мыланемат ушышкем пурыш: марий муро
семын марий йылме дене почеламутым возен ончаш. Тӧчен ончышым, лиеш...
Кусарен ончышым —
лиеш. Тиде лийын 1905 ийыште, ноябрь тылзыште... Возымо почеламутем кокытшо
веле
аралалт кодын: Иктыже — "Ото", весыже антик поэт гыч келыштарен кусарыме
("Мӱкш")".
Тыге, Чавайнын творчествыжлан шочын кушкаш 1905 ийысе революций, руш
литератур,
марий фольклор полшеныт. Но эше иктым мондымо ок кӱл. Тиде — пошкудо иза-
шольо
писатель-влакын влиянийышт. Семинарийыште тунам руш деч посна татар,
киргиз,
башкир, чуваш, мордва, удмурт, коми, калмык, якут, корей калык кокла гыч
лекше
рвезе-влак тунемыныт. 1905 ийысе революций нине калык-влакын илышышкышт у
шӱлышым пурта. Чавайн ужын: нине калык коклаште у культур шочаш тӱҥалын,
газет, журнал, книга лектедат, театр почылтеш, тулеч молат. Татар-влакын
ятыр писатель-поэтышт — Ф.Амирхан, Г.Тукай, Г.Ибрагимов, башкир-влакын —
М.Гафури, А.Тагиров,
чуваш-влакын — К.Иванов да молат калыклан палыме лийыт. Семинарийыште
ыштыше да
тунемше-влак коклаштат литератор-влак лектыныт. Мутлан, марла кутырен
моштышо
мордвин З.Дорофеев, удмурт И.Михеев, чуваш Н.Никольский да молат. Тидат
Чавайным
литератур пашашке тараташ полшен.
Кызыт Российысе шуко калыклан, тыгак СНГ да Европа Эллаштат марий
литературын
классикше семын С.Чавайн эн ондак "Ото" почеламутшо дене палыме, вет тудым
шуко
йылмыш кусарыме. Финн-угор калык-влак гын С.Чавайнымугун пагалыме таҥлан
шотлат.
Илышын кажне кугу савыртышыже ӱмырашлык лӱман патыр еҥ-влакым шочыкта.
Сергей
Чавайнат тыгай еҥ радамыш икымше ошкылым "Ото" почеламутшо дене ыштен.
"Ото" почеламутым С.Чавайн шочыктен гын, "Ото" мӧҥгешла, тудым писатель
семын шочыктен,
марий калыкын курымаш еҥышкыже савырен. Тудын лӱмжӧ кавасе волгыдо шӱдыр
семын
ӱмыр мучко калык дене пырля илаш тӱҥалеш.
Пытартыш ийлаште (1960-1980) С.Чавайн нерген эн шуко Ким Васин возен.
Возымыжым
посна книга ден сборниклаште савыктен. Тидлан авторым, мутат уке, порын
моктыман.
Но ме таче К.Васинын "Ото" почеламут шотышто южо ойжо дене она келше.
Ончалына, К.Васин ты почеламут нерген кушто, кунам да мом, кузе возен.
1986 ийысе 3-шо номеран "Ончыко" журналеш печатлалтше "Тӱҥалтыш марий
почеламут"
статьяштыже лудына:"Сайын шоналтен лудмеке, умылаш лиеш: Чавайнын пӱртӱс
сӱретше
символика койышан. Икманаш тудын отыжо, ужар чодыраже саман радамым (эпохым
—
А.Г.), айдеме илышым ушештара, произведений олицетворений, аллегорий шот
дене
чоналтын. С.Чавайнын поэтический произведенийже "Лес рубят" руш
революционный
мурын рӱдӧ шонымыжым умбаке шуя".
"Лес рубят" мурын авторжо — Г.Галина (псевдоним). Мурын рӱдыж нерген Васин
тыге
воза: "Тиде муро ужар чодырам чаманыде руымо ваштареш чот шогаш ӱжеш. Вес
семынже каласаш гын, эрык шонымашан рвезе тукымым виешак пытарымым, кугыжан
властьын
произволжым ятла:
Чавайн тиде почеламутым кусарен, "Элнет" романешыже печатлен. Теве тудо:
Чодырам руат, ужар самырык чодырам!
А шоҥго пӱнчын — пеш неле шонымаш
Чылт мландыш вуйжым пӱгыртен, тӱкен ошмам,
Ончен огеш керт пӱнчӧ кӱшнысӧ кавам!
Чодырам руат... Молан? Ала пеш чот лӱшкалтын,
Пӱртӱсым тудо ужын помыжалта эрдене?
Ала лышташше-влак муреныт пеш куатлын.
У кечым, эрыкым моктеныт мурышт дене?
Чодырам руат... Но нӧшмыжӧ мландышке возеш...
Толеш саман. Кынелыт илыш вий дене мураш
Ужар онар-влак, иланен ава мландеш,
Куатлын угычын тӱҥалыт чот лӱшкаш!..
1905 ий октябрьысе политический стачке годым Петербургын губернаторжо
Д.Ф.Трепов
приказым луктын. Тушто ойлалтын: "Патронов не жалеть!" Тыге, моло статечник-
влак
дене пырля революционный шӱлышан студент-влак ӱмбак чаманыде лӱйкаленыт.
Г.Галинан "Лес рубят" почеламутшо чын факт негызеш возалтын да — символ
шотан веле
лийын гынат — вашке студент-влакын революционный мурышкышт савырнен.
Г.Галина "Лес рубят" почеламутыштыжо аллегорий, символ гоч революционный
молодежьым, студент-влакым шыгыремдыме, лӱйкалыме, тюрьмаш шындылме нерген,
икманаш
самырык революционный вийым пытараш, "руаш" тыршыме нерген возен.
"Ото" почеламутыштат тидак мо? "Отат" революционный почеламут (муро) мо?
"Лес
рубят" да "Отым" таҥастараш гын, нуным мо лишемда?
Нуно ик жапыште, 1905 ийысе революций саманыште, возалтыныт. Тыштат, туштат
пушеҥгым руат. Кок почеламутшат аллегорий сынан. Но аллегорийын чын
содержанийыже
йӧршынат икгай огыл. Теве тидым К.Васин шотыш налде коден але умылен шуктен

огыл. Тудын "Ото" шотышто тӱҥ йоҥылышыжо лач тыште.
К.Васин "Ото" нерген шонымашыжым моло статьяштыжат почын пуа. Икмыняржым
ончалына:
"История марийской литературы" книгаште (1989) да 10-11-ше класс-влаклан
лукмо
марла учебникыште (1994) К.Васин ты почеламутым келгынрак лончыла да воза:
"Мурышто ("Лес рубят") ужар чодыран, нарашта отын образше гоч кугыжан
самодержавий
ваштареш тарваныше рвезе вийым (студент-влакым — А.А.) символика шот дене
ончыктымо, тиде рвезе вийым пытараш, руэн пышташ реакционер кашакын
тыршымыжым шыдын
вурсымо. С.Чавайнат, тиде мурын идейжым, поэзий кумылжым шотыш налын, ужар
чодыра гай самырык куатым пытарымым шке почеламутыштыжо вурсен, реакций
ваштареш шогал ӱжын" ("Марий литератур ", 16 стр.)
Тыге тыштат Г.Галинан "Лес рубят" мурыжым ончык шындыме, "Ото" почеламутын
оригинальный марий негызшым автор ок тӱкӧ.
Шергалына кум томан ойпогын ончылмутшым. К.Васин воза:"Кугыжан
самодержавий...
эрык верч тарваныше калыкым лӱйкален пуштедаш тюрьмаш шындылаш тӱҥалын,
калыкын
эн сай еҥжым, руэн налме семын, пытараш пижын. Чавайнын шӱмжӧ тиде
репрессий
ваштареш шыдын шолын... Тыгеракын, нарашта, ужар ото тудын (Чавайнын —
А.А.) почеламутыштыжо эрык илыш верч тарваныше виян, рвезе калыкын
аллегорический образышкыже савырна".
"Ото" почеламутшо С.Чавайнын самодержавий ваштареш протестше але стихийный,
пеҥгыдем шудымо. Поэт осалым вурса гына, тиде осалым сеҥаш, осал ваштареш
кредалаш
ок ӱж" (8 стр.)
Пейзажный лирикыште тиде кредалмашым кузе ончыкташ лиеш? Ала, ала. Тиде вет
соцреализмын требованийже.
Классикын юбилейже вашеш лукмо "Сергей Чавайн" лӱман изи книгаштыже (1987)
лудына:
"Марийский народ в своем устном творчестве всегда сравнивает с рощей
трудовой
народ, его возвышенное настроение (к примеру:"ото гай койын", "ото гай
койышланен"). Таким образом, зеленая роща в стихотворении Чавайна
перерастает в аллегорический образ, символ сильного, молодого народа.
Замысел стихотворения "Роща" во многом был навеян содержанием известного в
те
годы стихотворения русской демократической поэтессы Г.Галиной "Лес рубят"—
молодой, нежно-зеленый лес". Строки русского революционного стихотворения,
запавшие
в душу марийского поэта, послужили ему искоркой для новой, совершенно
оригинальной песни, вобравшей в себя и аромат родного фольклора, и
гражданский пафос общероссийской революционно-освободительной мысли" (11-12
стр.).
Образно каласыме. Тӱжвач ончалмаште чынла чучеш. Почеламутым
оригинальныйлан
шотла.
"Ото" почеламут чынжымак оригинальный. Но, но, но... Васинын умылымыжо,
почеламутым мыланна умылтарымыж семын огыл. Чын, почеламутышто
""гражданский пафос",
"общероссийская мысль" уло. Но тудын шочмо амалжылан генезис манмыжлан "Лес
рубят" почеламутым шотлымо. Йоҥылыш лиеш, шонена.
"Ото" нерген тӱрлӧ автор-влакын возымышт гыч ме эн чаплын, эн сылнылан
Шабдар
Осыпын статьяжым шотлена. Тудын "Империализм саманысе марий литератур"
статьяштыже каласыме: "1905 ийыште шыжым С.Г.Чавайн "Ото" лӱман изи
почеламутым воза.
Тиде почеламут Чавайнын эн первый оригинальный творческий корнышко вочмыжым
ончыкта. Мемнан шонымаште, тидат веле огыл: тыште, ик чӱчалтыш вӱдыштат
кугу ер
вӱдын тӱсшак коймыла, Чавайнын революций деч ончычсо пӱтынь поэзийжын чыла
ойыртемже койын шога. Тиде почеламутын стильыштыже илыш дек мечтатель-
романтик гай
мийымыже раш коеш. Тушто мӱндырнӧ мемнан элыште ик тымык ото уло, тушто
пушеҥге-влак путырак мотор улыт, тушто яндар памаш йога... тушто шӱшпык шке
сылне мурыжым мура, чевер пеледыш тамлын-тутлын ӱпшалтеш — тушто чылажат
мотор, куанымашан, чыла тушто пагалаш — йӧраташ кӱлешан... Чын, тыште чыла
уло, революций деч
ончычсо поэт Чавайн оранек тиде почеламутеш рашак ойыплалтын. Тудын
романтикыже,
илышым оптимистла куанен ончымыжо, шке калыкым чаманыме кумылжо, пӱртӱсым
йӧратымыже — чыла тыште раш ончыктымо. Тыгакшак Сергей Григорьевичын кугу
поэт талантшат тышечын раш коеш. Тыгай изи почеламутышто кунар чапле образ-
влак лектыт,
кунар писе шижмаш тыште почылтеш, могай чот шке шочмо вержым йӧратымаш
чучеш.
Тыге шке творчествыжым чын поэт веле тӱҥал кертеш".
Чавайнын икымше почеламутшым Шабдар Осыпын тыге кӱкшын да мастарын лончылен
аклымыж дене меат келшена. Тиде вет поэтын тӱҥалтыш ошкылжым веле огыл, а
тудын
пӱтынь поэзийжым аклымаш, манашат лиеш.
Шабдар Осып кӱшнӧ ончыктымо статьяжым "Ото" почеламутын 1920 ийысе "Йошкар
кече"
газетеш печатлыме вариантше негызеш возен.
Ик тымык ото уло мемнан элыште.
Шога тудо ото кугу ер серыште.
Тудо ото гыч ерышке яндар памаш йога.
Ужар лышташ лоҥгаште шӱшпык мура.
Тушто ладра деч ладра пушеҥге кушкеш.
Тушто мотор деч мотор саска шочеш.
Ужар ото ӱмбалне кӱшнӧ ик турий
Тӱням моктен мура.
Ладыра пушеҥге лоҥгаште ош марий
Кава Юмылан кумалын шога.
"Чылт-чылт" кӱртньым марий пералта,
Ош лум гай пондашыжым пурла кидше дене ниялта.
Кугу Юмо, калыклан ласкалыкым пу!
Чыла тӱнялан тыныслыкым пу!
Йырваш пеледыш пеледеш,
Сылнын-тамлын ӱпшалтеш.
Тӱрлӧ-тӱрлӧ чонанже куанен тӱняште лӱшкалтеш.
* * *
Марийын кумалмыже вашке ынде шуэш:
Марий калыкат ушнен, ласкан илаш тӱҥалеш.

1905 ийысе вариантыш С.Чавайн тыгай строка-влакым ешарен:"Ладыра пушеҥге
лоҥгаште ош марий Кава Юмылан кумалын шога. "Чылт-чылт" куртньым марий
пералта, ош лум
гай пондашыжым пурла кидше дене ниялта. Кугу Юмо, калыклан ласкалыкым пу,
чыла
тӱнялан тыныслыкым пу"!
Чавайн эн мучаште кок корным посна ойырен печатлен:
Тышеч коеш: ты вариант Марий областьым почмылан пӧлеклалтын.
1905 ийысе вариантым К.Васин семын революционный мурылан шотлаш гын, 1920
ийыште
С.Чавайн молан кумалтыш сӱретыш савырен? Марий областым почмо амал дене
веле мо?
Вашмутым кычалын, С.Чавайнын кугу йолташыже лийше писатель Иосиф Алексеевич
Борисовым (Тыныш Осыпым) шарналташ верештеш. Ме тудын дене коктын кок гана
Чавайнын "Илыш корныжым" шымлен коштна. Ик гана Сотнур велне, вес гана
Морко велне
лийына. Кумшо гана Унчо велыш кайынена ыле да — ышна шу.
Чавайнын Сотнур ден Чавайнур велыште илыме да пашам ыштыме корныж дене
коштмына
годым Тыныш Осып мылам тыгай лийшым ойлыш... Кодшо курым мучаш ден кызытсе
курым
йыжыҥыште Азъял, Петъял, Унчо кундемласе марий-влак кугу мер кумалтышым
кӱсотеш
эртареныт. Тиде кечынак, контрмера семын, Озаҥ епархиат Унчо кудывечеш да
Петъял
ото воктелан шукерте огыл чоҥымо черкылашке калыкым кумалаш поген. Тыге
кумалше
марий-влак кокыте шелалтыныт. Ик тӱшкаже кӱсотыш ошкылын, весыже — черкыш.
Тиде
кечын нине кок тӱшка коклаште икте-весылан сырымаш веле огыл, изи
кредалмашат
лийын. Черке велке шогышо-влак кӱсотым руашат толашеныт.
Тыныш Осыпын ойлымо ойжо тыгай ыле:"Чавайнлан "Ото" почеламутым возашыже
тӱҥ шотышто тиде случай полшен. Но почеламутысо пӱртӱсым сӱретлаш Чавайн
Унчо кӱсотым
огыл, а шке ялысе отын тӱсшым кучылтын. Тидын нерген Тыныш Осыпын ватыжат,
Анна
Семеновна, ӱшандарен ойлыш. Тудат ты отышто лийын. А шочынжо Унчо ялеш.
Тыныш Осып дене пырля шымлен коштмына годым С.Чавайнын школышто пырля
тунемме
йолташыже С.Мичурин денат вашлийна. Изи Корамасыште тудын дене уна лийна,
мален
лекна. Мичурин мылана ожнысо ял илыш нерген шуко каласкалыш. А Чавайнын
кумалтыш
отыш коштмыжо, Юмылан ӱшанымыж нерген тыге каласкалыш:
"Ме Юмылан ӱшанен кушкынна, Сергей дене пырля Арын черкышкат, шкенан
отышкат кумалаш коштынна. Мемнан ялыште кок ото ыле:"Юмо ото" да "Кӱсото".
Тиде ситен
огыл, изи улмына годымак, икана ме шымле километр тораште улшо Унчо ялыш
мер кумалтышышке йолын коштна. Йыр улшо ялла гыч, шагал гын, кум тӱжем утла
еҥ погынен
ыле".
А мо тугай лийын ожно (да кызытат) кумалтыш ото?
Академик Д.С.Лихачев "Литературный газетыште (1990, 11 апрель) воза:"Народ
должен иметь свои святыни — религиозные, культурные, природные...".
А марий калыкын тыгай шнуй (святой) верже кушто лийын? Кумалтыш отышто огыл
мо?
Ким Васин "Ото" почеламут нерген мутым лукмыж годым отын кумалме, шнуй вер
улмыжо, тудын нравственный, культурный поянлык улмыж нерген ойлаш
"вожылеш". "Ото"
почеламутым Чавайн "Лес рубят" лӱман рушла революционный мурын тӱҥ идейжым
умбакыже шуя манешат, марий шымлызе "Отымат" революционный "мурыш",
революционный
почеламутыш савыра. Тидат веле огыл, тудым, кеч-момат, подражательный
почеламут
семын акла.
Чын, С.Чавайн "Лес рубят" почеламутым марлаш кусарен, "Элнет" романышкыже
Вейнбергын гын революционный почеламутшо дене пырля пуртен. К.Васинын
манмыжла,
тудо 1905 ийыште кусаралтын мо? А вет Чавайн шкеже тидын нерген ок ойло.
Тудым
"Элнет" романлан 30-шо ийлаште ала лӱмын кусарен? Романын революционный
сюжетшылан лӱмын келыштарен кусарен ала?
"Отым" Чавайн "Лес рубят" почеламутым ончен возен манмат, тудым тунам (1905
ийыште) кусарен манын ӱшандараш тыршымат (тидын нерген документ укес) ты
почеламут
могай амал дене возалтмым эше раш ок поч. "Лес рубят" революционный
почеламутым
ончен возымо манына гын, тидыже революций фантазиян критикын
социалистический
реализмыш ӧкымешак, негыздымын шупшмыжо рушла манаш гын, ""желаемое
выдавать за
действительное" семын лиешыс. А такше Чавайн икымше почеламутыштыжак
революционный поэт лийын гын, тиде уда мо? Куанаш веле кодешыс!
Но ме Шабдар Осып ден Тыныш Осыпын ойлымыштым, ойыштым утларак чынлан
шотлена.
Чавайнын тӱҥалтыш почеламутыштыжо кумалтыш ото сӱретлалтын. Тыште чонан
еҥла
кончышо образ, ужар, самырык революционный вий ок кой. Тыште ото (ужар
чодыра) —
чоным куандарыше вер, академик Д.С.Лихачев манмыла, священный ландшафт,
тыште
мотор пеледыш пеледеш, шӱшпык мура, яндар памаш шыргыкта, тыште — марий
калыкын
йӱлаже, вераже, тукым вожшо, культуржо.
Шабдар Осып тиде почеламут дене кылдалтше тыгай чыным воза:"Сергей
Григорьевичын
творчествыжым первый революцийын икшывыже, манаш лиеш... Туге гынат
Чавайнын
творчествыштыже тунамсе илышым, революций пагытым чыла чын, тӱрысын,
реально ончыктымым кычалаш тӱҥалына гын, пеш йоҥылыш лийына. Тыге
ончыктымым (кусарыме
"Смело, друзья" почеламутым шотыш налаш огыл гын — А.А.) она му... Тиде
почеламутын стильыштыже илыш дек мечтатель-романтик гай лийымыже раш
коеш...
Чавайнын творчествыже ойыртемын марий интеллигенцийын наций тарванымаш
негызешыже, наций самосознаний почылтмо дене пырля ылыжеш... Самодержавийын
тыгыде калыкым пызырыме политикыж ваштареш каласыме протест".
Тыгеракын, 1905 ийыште самырык калыкым пушеҥге семын "руымо" нерген
Шабдарын
статьяштыже ик мутат уке.
Теве молан С.Чавайн 1920 ийыште "Йошкар кече" газетыш пуымыж годым "Отым"
кумалтыш почеламутыш лӱдде савырен. Теве молан Шабдар Осыпат 1905 ийысе да
1920 ийысе
вариант-влакым иктешлен лончылен.
Ынде тыге иктешлен кертына: "Ото" почеламутым "Лес рубят" революционный
муро гыч
лекшылан шотлыман огыл. Влияний нерген ойлаш гын, молан А.А.Кольцовын да
Н.Некрасовын пӱртӱс нерген почеламутыштым, мутлан, Некрасовын "Саша"
поэмыжым, ончыкташ огыл ыле?
Но "Отышто" влияний але "подражаний" тунарак огыл, тиде оригинальный
возымаш,
тудын вож-парчаже йӧршын весе: латиндешымше-колымшо курымла йыжыҥысе марий
илыш,
марий историй; поэтын шке илышыже, ужмыжо-колмыжо, калык илыш верч шолшо
шӱмчонжо. Икманаш, тиде почеламут автобиографичный. Арам огыл вет автор шке
возымыжым "Мый тиде отым йӧратем, тушто пушеҥге руышым вурсем" манме ой
дене кошарта.
Марий Эл, марий пӱртӱс, марий вера, йӱла, культур — теве ты почеламутын
аллегорий сынже. Ото — марий калыкын духовный, святой верже, памятникше.
Теве кушто ты
почеламутын вожшо, тудын аллегорий сынже, шнуй куатше. Чавайнын шкенжынат
ӱмырашлык подвигше.
Кушеч лектын икымше произведенийым возымыж годымак С.Чавайнын тыгай
мировозренческий да поэтический вийже, мастарлыкше?
Тидын эн тӱҥжӧ — 1905 ийысе революций жап. Тидым нигуш от кораҥде. Ты
почеламут
тунамсе прогрессивный марий интеллигент-влакын революционно-демократический
шонымашыштым да национальный чон-шижмашыштым — иктешлен почын каласымаш
лийын.
Чон-шижмаш нерген ойлымо годым теве эше мом палемдыман. Чавайнын самырыкше
годым
Унчо школ ончылнат, семинарий ончылнат кок задаче шоген: я туныктышо, я
черке
пашаеҥ-влакым ямдылен лукташ. Нине кок профессийым иктыш ушен ямдылаш
шоненыт.
Сандене нине школлаште Чавайнлан руш верам сайынак тушкеныт. Тиде веле
огыл, марий верам мондыктараш тыршеныт.
А тыге ыштылмаш айдемын шочын-кушмо национальный шӱм-чонжым пижгом гай
савырымаш
огыл мо? Теве кушеч шочын "Ото" почеламутын национально-утаралтме да
революционно-демократический идейын протестше. Теве кушеч погынен ончыклык
мурпатырын поэтический вийже.
Ме тиде статьяштына Чавайнын "Ото" почеламутшо нерген Шабдар Осып ден Тыныш
Осыпын ойлымыштлан кугун эҥертышна. Тиде таклан огыл. Нуно "Ото"
почеламутын кузе
возалтмыж нерген возымышт да ойлымышт годым Чавайнын отым молан йӧратен
сӱретлымыжымат паленыт. Вет кумалтыш ото, академик Д.С.Лихачев манмыла, юмо
дене кутырымо юзо вер, сугыньым пуымо-налме, чон луштарыме, тукым вож дене
исторически
кылдалтше вер.
А ме С.Чавайным да Шабдар Осып ден Тыныш Осыпым икте-весышт деч кугун
ойырен она
керт. 30-шо ийлаште нуно кугу йолташ лийын иленыт, каныме кечым, пайремым
пырля
эртареныт. Тыгай годым, тӱрлӧ мут коклаште, литератур илыш, шкеныштын кузе
да
мом возымышт нерген шомак, конешне, лекде кодын огыл. Но веселитленат
моштеныт.
С.Чавайнын возымаштыже сӱретлыме пӱртӱс лукым кумалтыш ото семын ончымына
почеламутын акшым нигунар ок волто. Икымше, эн тӱҥалтыш чонсаскажым
романтический
муро семын тыге сӧралын возымыж дене самырык поэт шке лӱмжыланат, марий
сылнымутланат курымашлык шӧртньӧ меҥгым, шӧртньӧ маякым шогалтен.
Статьяштына К.К.Васинын пагалыме лӱмжым ятыр гана ушештарышна. Лудшо-влак
туге
ынышт шоналте, пуйто мемнан коклаште ала-мо тыгай-тугай уло. Ме Ким
Кириллович
дене 40-ше ийла гычак палыме йолташ улна. Южгунам ӱчашена гын, тидлан ӧршаш
уке,
вет ме коктынат критик-литературовед улына, мыланна тиде але вес йодыш
шотышто
ӱчашаш Юмо шкежак пӱрен, манаш лиеш.
Кӧ мемнан мутланымашкына ушнаш шона — тек ушна! Темыже тугай вет — кава ден

мланде кокласе проблема, кумалтыш йодыш. "Ото" почеламут шотышто кутыраш
шке шотан трамплин лийын кертеш. Адак вет 1998 ийыште — С.Г.Чавайнын
черетан юбилейже.
Тидат кутыраш амал.



111096
************************************************************************
11—10
ПИСАТЕЛЬ ИЛЫШ ГЫЧ МАНЕШ-МАНЕШ
Михаил ЯКИМОВ
Ошел Васлий — часовой

1958 ий кеҥежым "Ончыко" журнал редакцийыш поэт Ошел Васлий пурен шогале.
Тудо
кажне арнян гаяк у деч у почеламутым, вара эше икмыняр поэмым, тӧрлен-
йытыраен,
рецензий почеш олмыктен конден. Тидлан нигӧат ӧрын огыл. Вет тудын возышаш
кумылжо лагерьлаште пиктежалт киен. Сандене тудын пӱям пӱчкын кайыше вӱдшӧр
шомакше ынде эрыкыш лектын. Но тиде толмыж годым редакций пашаеҥ-влак —
К.Медяковым,
В.Чалайым, В.Столяров-Юксерным да Н.Лекайным ялт ӧрыктарыш. Омсам почын
пурымекшак, кеман йолжым ваш перен, пеле военный фуражке пелен пурла кидшым
пионер семын кадыртал, кабинетым сургыктенак карале:
— Разрешите доложить, куда картуз положить!
Саламлалтмет-мочет, чыланат утен-каен воштылыт.
Чынак, ӱмбалныже тоштырак кительым кӱзанӱштӧ дене чык гына ӱшталме, йолышто
—
салтак галифе.
— Но, Василий Степанович, кертат улмаш,— шӱлышым налеш Столяров.— Артист
койышетым эшеат монден отыл мо?
— А мо тугайже? Вет мый ынде военизированный охранын салтакше улам.
— Кушто?
— Митькинысе трофей оружий кундемыште. Ынде тушто ороллан ышташ тӱҥалмылан
тылзат шуэш.
— То-то, от кой ыле шол,— Столяров ойла.— Вара пычалжым кучен моштет?
— Кузе кучен коштмыштым коло ий онченам огыл мо?
— А шкеже винтовкым ондак иктаж гана кидышкет налынат мо?— ала-кудыжо
йодна.
— Уке.
— Лӱйкалашыже туныктеныт?
— Арня тунемна. Ондак мый пычалетым мишень век шуйдарем да, шинчам кумен,
бздӱҥ!
веле колтем ыле. Первый гана лӱйымем годым приклад пулышем туге чумал пуыш
дык,
шинчам гычат тул шыжалте. Вара мишеньыште ончат, мыйын — пшик, логалын
огыл.
— Кузе целитлалтат?— инструктор йодеш.
— Вот тыге шуйдарем да лӱем.
— Куш ончет?
— А мый шинчам кумем.
— Тый,— манеш,— теве ствол-йытыр мучаште мушкым ужат?
— Ужам.
— Тугеже теве тиде лончышко саде мушкым лач покшек нал да мишень йымак
лӱйӧ.
Туныктышт вет. Ынде икмыняр очкожым эре погем. Вот вет, шатын, коло ий
пычал мучаште коштынам, а лӱен ончаш нылле вич ий гыч веле пернен.
Вот ане кузе: Ошел Васлий таҥланат часовой лияш пӱрен улмаш.
Михаил Якимов.



111196
************************************************************************
11—11
Лӱмгече
"Ош Виче воктен коштмем годым..."
Мария Аюпован шочмыжлан — 100 ий
"Ош Виче воктен коштмем годым сар шӱшпыкын пыстылжым мый муым",— муреныт
ожно
Пӱрӧ вел марий-влак. Тысе Кужнур ялын ӱдыржӧ Мария Аюпова 1920 ийыште ты
мурым
марий фольклорист да йылмызе В.М.Васильевлан мурен ончыктен. Туге чучеш:
Айдар
Маша эҥер сер воктене мурызо кайыкын пыстылжым веле огыл муын — муро
памашымак
верештын да тушеч яндар вӱдым подылын. Тудо рвезе калык модмаште колмо
такмакым
жаплан келшышын уэмдылаш, а вараракше шке гыч шонен лукташ тӱҥалын. Жап
эртен,
ийгот ешаралтын, но автор шке чонсаскажым посна книга дене лукташ вашкен
огыл,
ӱмыржӧ мучко кок мурорлаҥгым гына чумырен шуктен.
Мария Майн — тыгай лӱмпалым шындылын мурызо чонан ӱдырамаш шке почеламутлаж
йымалан тӱҥалтыш жапыште. Тудын серымыже эше 20-шо ийлаштак хрестоматий ден
тунемме книгалашке пурталтын. М.А.Аюпова кужу ӱмырым илен да пытартыш кечыж
марте (а
колен 1977 ий 2 сентябрьыште) перам кидше гыч кудалтен огыл, манаш лиеш.
Марий поэтессын почеламутлаже шкенан респубикысе марла да рушла
изданийлаште веле огыл савыкталтыныт, тыгак Москошто лекше "Песнь любви"
ден "Песня, мечта и
любовь" антологийлашке, Ленинградысе "Аврора" да Венгрийысе "Совет ирдолом"

("Совет литератур") журналлашке пурталтыныт.
Шке мурпашажын тӱҥ йогынжо нерген Мария Айдаровна "Песня, мечта и любовь"
книгаште тыге серен: "Свою поэтическую тему я нашла в новой народной жизни,
в радости борьбы и свободного труда. Особенно увлекла меня жизнь рядовой
марийской
женщины, равноправной и гордой, сильной и непреклонной, какой стала она за
годы
Советской власти. Ее я и стремилась воспеть в своих стихах". Тиде ойын чын
улмыжо пэтессын книгалажым лудмо годым раш шижалтеш.
Мария Аюпова-Майнын шочмыжлан тений 28 ноябрьыште 100 ий темеш. Тиде
лӱмгечылан
кӧра тудын шке илыш нерген возен кодымыжым кӱчыкемден савыктена.
Мый 1896 ийыште Башкир республикысе Бирский район, Кужнур ялеш шочынам.
Ялна
рушла Бахтыбаево маналтеш. Ожно тудо Чорай волостьыш (кызыт Мишкан район)
пурен.
Тунам шемерын илышыже неле лийын. Ачам, Айдар Аюпов, школышто туныктен.
Тидын
годымак кресаньык коклаште эрыкан илыш нерген умылтарымаш пашам эртарен,
шке пиал верч кучедалаш калыкым ӱжын. Ачам дене мутланаш еҥ-влак мемнан дек
чӱчкыдын
толыт ыле. Тудо книгам шуко лудын. Тыгай годым мыят воктекше миен шинчынам
да мо
нерген окымыжым йодыштынам. Но тунам изи лийынам, сандене ачам ойлен:
— Кушкын шуат, вара чыла умылет.
Но тудо мыйын кушкын шумем ужын кертын огыл — 1905 ийыште ӱмыр лугыч лийын.
Умбакыже авам ончен куштен. Пеле тулык улмемлан кӧра тунемашат вара
пуренам. Поро
кумылан руш ӱдырамаш Серафима Максимовна Таркова мыланем Пӱрӧ (Бирск) оласе

школ-приютыш корным почо. Тушто мый кок ий тунемынам. Вара адакат шочмо
ялыштемак илаш, поян еҥ-влаклан тарлалтын пашам ыштен кошташ вереште. Икана
Ош Виче
воктене шудым солен-удырен коштмына годым ял гыч кудал толшо имнешке осал
уверым
кондыш: Германий дене сар тӱҥалын. Тунам мый латкандаш ийыш тошкалынам ыле.
Сарлан верчын шуко туныктышо школ паша деч ойырлен, фронтыш, военный
службыш каен. Учитель ситыдымылан кӧра мыят шоныдымын-вучыдымын икшывым
туныктымашке логальым: инспектор Барабаш Касево волостьысо Кӱшыл Качмаш
ялыш (кызыт Калтаса
район) колтыш. Ну а туныктышын ӱмбалныже шотанрак вургем лийман, мыйын гын
нимат
уке. Ӧрмем дене лучко уштыш кокласе Пӱрыш лектын ошкыльым, Саша шӱжарем
дене
олаште пырля тунемше Паймелык Ямаева деч ботинкым, тоштырак ош кофтыжым да
шем
юбкыжым жаплан кучылташ йодын нальым.
Кӱсынлымо вургемым погалтен пыштен, паша верышкем тарванышым. А тудо
лишылак
огыл — кудло уштыш ӧрдыжтӧ. Корно мучко йолын каенам. Пыкше миен шуым.
Школым
дьякон вате вуйлата улмаш. Тудо мылам икымше ден кокымшо класслам пуыш. Но
пашам
кужун ыш шуйно: тӱрлӧ амалым кычал муын, мыйым школ гыч поктен луктыч. Авам
дек
пӧртылаш, йолысо ботинкым йыдал дене вашталтен, кресаньык пашаш ушнаш
логале.
Коклан Пӱрыш коштынам, южгунамже сомыл дене, южгунам шӱжаремым ужаш миенам.
Икана ола урем дене пырля ошкылмына годым счетовод курсыш тунемаш налме
нерген
увертарымашым верештна. Мый саде курсыш сералтым да кум тылзе гыч тунем
лектым.
Паша ышташ оласе потребобществыш нальыч. Икмыняр жап гыч Октябрь революций
лие,
илыш чот вашталташ тӱҥале, граждан сар лӱшкыш. Тудо пагытыште мый у
властьлан
кертмем семын полшен шогенам, яллаште партий ден правительстын
пунчалыштым,, политикыштым умылтарен коштынам. Тунамак икымше марий
поэтесса Сакева Сайпетинова
дене палыме лийынам, вара ӱмыр мучко йолташла келшен иленна.
Моло еҥ верч азапланенам, нунын верч тыршенам, а шкемын пиалем таптен
моштен
омыл: герман сар гыч инвалид лийын пӧртылшӧ пӧръеҥ дене (тудо татар ыле)
пӱрымашем кылденам да тудын ялышкыже, Бурай кундемысе Челкакыш, кусненам.
Еш илышем
кум ий утла гына шуйныш. Челкакыште улмем годымат нужна, у властьым
пеҥгыдемдаш
кумылаҥше еҥ-влаклан полшенам, пычкемыш калыкын шинчажым почаш тыршенам.
Но чонем эрыкыш ӱжын, ушыштем умбакыже тунемме, шинчымашым пойдарыме нерген
шонымаш пӧрдын. Тыге мый, марием деч ойырлен, Челкак гыч шочмо Кужнурышкем
пӧртыльым, вара Пӱрыштӧ совпартшколым тунем лектым. Вашке ты корно дене
умбакыже
каяш йӧн почылто — Эльян (рушлаже Николо-Березовка) педтехникумыш пурышым.
Икмыняр жап гыч техникумна Пӱрыш кусаралте, ындыже мылам утларак йӧнан лие
— вет ола
гыч ялна марте тора огыл, мӧҥгыш миен кошташ нимо йӧсыжат уке.
Ме, техникумышто тунемше-влак, шке ялышкына веле огыл коштынна. Тунам
грамотанрак еҥ-влакым совет власть нерген умылтараш верлашке эртак
колтылыныт, тидлан
тореш шогалаш иктат тоштын огыл. Лач тудо жапыште мый партий членыш
кандидатлан
пурышым, Москошто лекше "У илыш" журналыш серкалаш тӱҥальым. Эн первый
заметкем
ден почеламутем тушан савыкталтыныт. Журнал олмеш "Марий Эл" газетым
ыштымеке,
тушко возен шогенам.
1926 ийыште педтехникум дене чеверласышна. Каласаш кӱлеш, тушто мыйын
жапыштак
Алексей Искандаров (ончыклык композитор), Яныш Ялкаев (писатель), Иван
Ермолаев
(журналист, редактор), Паня Яниева (писатель А.Эрыканын ватыже) тунемыныт.
Умбакыже кажнын корныжо тӱрлӧ лийын. Мый направлений дене Озаҥыш кайышым,
тусо эрвел
пединститутышто шинчымашым пойдараш тӱҥальым. Техникумысо семынак, тыштат
тунеммына мер паша дене чак кылдалтын. Тыге мылам пропагандистат,
парторганизаций
секретарят лияш логалын. Тунам йӱлажак тугай ыле, сандене нигӧат "ӧрдыж
сомыл"
деч вуйым шупшын огыл.
Институтым пытарымек, Марий кундемыш тольым. Облоно мыйым Марий Турек
селасе
ШКМ-ыш (колхоз молодежь школыш) марий ден руш йылмым да литературым
туныкташ
колтыш.
Марий Турек велнат агитатор я уполномоченный семын яллашке кошташ,
кресаньык-влаклан совет властьын тиде але вес пунчалжым умылтараш кӱлын.
Южгунамже татар
ялыш колтеныт, но мый вес калык ончылно ӧрын шоген омыл — татарла кутырен
моштымем партий райкомын кӱштымыжым шукташ эреак полшен.
1931 ийыште чот черланышым. Эмлалташ Озаҥыш кайышым, операцийым ыштышт.
Туге гынат мучаш марте парем шым шу — Москошко кудалаш вереште. Черле улмем
да вара пашам ышташ тӱҥалмем годым столицыште мылам марий интеллигент-влак
Михаил Иргибаев
ден Иван Ермолаев кугун полшеныт. Нуно мыйым газет-журнал пашашке
кумылаҥдышт,
почеламутым умбакыже сераш таратышт. Тылеч посна "Марий ялын" редакторжо,
Урал
марий Василий Голубцов ден ты газетын самырык пашаеҥже Алексей Семенов-
Эрыкан
мылам ӱшанле эҥертыш лийыныт.
Ик жап гыч "Марий ялым" Йошкар-Олаште лекше "Йошкар кече" дене ушышт да
нунын
негызеш "Марий коммунист" (вара "Марий коммуна") газетым ыштышт.
Голубцоват,
Эрыканат редакций дене пырля Йошкар-Олаш кайышт, а мый Москошак кодым,
Учпедгизын марий редакцийыштыже ышташ тӱҥальым. Тунам тушто Г.Голубкин,
М.Иргибаев,
Н.Орлов да молат школлан книгам ямдылен лукмаште тыршеныт. Издательстве
пашан
"секретшым" нунын полшымо дене пален налынам.
Столицыште мый кугу шинчымашын кӱлешлыкшым эшеат чот умылен нальым да ик
научношымлыше институтын аспиратурышкыжо пураш экзаменым кучышым. Тушто ме
Ольга Хорошавина (вараже — Сурикова) дене пырля тунемынна. Кенета
аппендицит дене черланышым, эмлымверыш логальым. Умбакыже тунемын шым
шукто. Учпедгизыштак пашам ыштышым. Пачерлан шоҥго большевик Ятмановын
ешыштыже шогенам.
Москошто тӱрлӧ кундем гыч тунемаш але пашам ышташ толшо ятыр марий еҥ
(Наталья
Шамыкаева, Алина Шамиева, Александр Крылов-Ток, Алексей Суриков, молат)
палыме
лийым. Эркын-эркын изирак брошюра-влакым марлашке кусараш тӱҥальым. Ты
пашаште
мылам Ток полшен шоген.
1935 ийыште угыч Йошкар-Олашке тольым, книга издательствыште ышташ
тӱҥальым. Редакторат, корректорат лийынам. Маргизым тунам Ягодаров
вуйлатен. 30-шо ийла кыдалне марий литератур шуко сылне произведений дене
пойдаралтын. С.Чавайнын, Шабдар Осыпын, М.Шкетанын, Олык Ипайын да молынат
лӱмышт кумдан йоҥген. Ме нунын
серымыштым печатлен шогенна. Шкемын редактироватлыме книга кокла гыч
Н.Островскийын "Вурс кузе шуаралтын" романжым ончыктымо шуэш. Тудым калык
моткоч йӧратен
лудын. Мыйын марлаҥдыме дене Лев Толстойын "Хаджи Муратше" печатлалт лекте.
Тылеч посна коктын-кумытын В.Арсеньевын "Дерсу Узала", В.Матвеевын "Шӧртньӧ
поезд
комиссар" книгаштым кусаренна.
Ик жап Марий радиошто политсекторын секретарьжылан ыштымеке, партий обком
мыйым
Москошко, ВКП(б) ЦК-пеленсе рӱдӧ курсыш, колтыш, тушто кусарыше ден
редактор-влакым ямдыленыт. Курсышто МАССР гыч писатель Тыныш Осып, тыгак
Андрей Петухов,
Михаил Соколов да молат тунемыныт. Тиде 1937-1938 ийлаште лийын. Тунам
репрессий
талышнен, илыш чот пудыранен. Мемнан курсынат корныжо вашталте, тушто лач
газет
пашалан туныкташ пижыч. А кӧ ты профессий дене кылдалтын огыл, нуным
верлашке
колтышт. Мый Йошкар-Олашке тольым да адакат радиошто ышташ тӱҥальым. Тунам
радиокомитет председательлан Иван Трофимович Токарев шоген, а комитетше
Пушкин уремысе визымше номеран пӧртыштӧ верланен. Тушто шыгыр ыле.
Вуйлатышына-влак
И.Т.Токарев ден К.П.Краснов шукерте огыл гына ссылке гыч пӧртылыныт, тушто
тазылыкышт локтылалтын да ынде чот йӧсланеныт. Редакторлан Иван Федотов ден
Хайкин
ыштеныт. Федотов мылам шуко полшен, кусарашт, шке гыч возашат туныктен.
Мый радиошто чылаже лучко ий ыштенам. Тиде жапыште вуйлатышат ик гана веле
огыл
вашталтын: председательлан Токарев деч вара Егоров да Антоненко ыштышт. А
мыйым
профком председательлан сайлышт, да ты сомылым ятыр ий шуктен шогаш перныш.
Сар
ийлаште поснак неле ыле. Кажне пашаеҥ кок-кум еҥ олмеш ыштен манам гын,
нигунар
йоҥылыш ом лий, шонем. Война пытымеке, илыш изин-изин тӧрланаш тӱҥале.
Тидыже
кумылым нӧлтен, кӧргӧ вийым пуэн шоген.
Радиокомитет гычак пенсийыш лектым.
Мый ӱмыр мучко тыглай еҥ, шемер верч тыршенам, тудын поро койыш-шоктышыжым,
у
илышым кертмем семын моктен муренам.



111296
************************************************************************
11—12
Валентин Осипов-Ярча
Пӱрымаш
Очерк
Шыже пӱртӱс октябрь тылзыште шӧртньӧ вургемжым тӱрыснекак кудаш кудалта,
садлан
тиде жапыште шочмо кундемым йырым-ваш юалге кумыл авалта. Пушеҥге-шамычат,
чашкерат лышташ деч посна кодыныт, укшлаштышт вӱд шырча йылгыжеш, пыл кокла
гыч шуэнрак ончалше кечат шокшылан поянжак огыл.
А теве таче йӱдым сайынак кылмыктен, корно воктенсе нарынче шудым да йӱлышӧ
лышташым покшым левед шынден, а мучко шуйнышо чодыра эр йӱштыштӧ шыпак
нерен шога,
йӱдвошт кылмен пытыше пушеҥге-шамыч, шижалтеш, теле пагытлан ямдылалтыт.
Йӱдымсӧ йӱштӧ шӱлыш асфальт корнымат авалтен, кодшо кечылаште шем тасмала
койын
кийыше трассе, таче эрдене вичкыж ий дене комыжлалтын, шийла йылгыжеш,
машинаште
шинчыше-влакын шинчаштым йымыкта.
Писын йортышо УАЗ-ик тыманмешке Йошкар-Оламат, Шолеҥер пасумат, Элнет
эҥерымат
шеҥгелан кодыш, ынде теве Памар селашкат лишемеш.
— Ончыза вет, кузе лектеш. — Шофер воктене шинчыше самырык пӧръеҥ шеҥгелне
верланыше кок ӱдырамаш велыш савырныш.— Шочмо-кушмо Элнет эҥернам Кожласола
тураште
ужымат, шочмо ялышкем, ача-ава суртыш пурымемлак чучо. Но иктаж пел шагат
гыч
адакат тудын дене уэш вашлийына. Вашлийына уэш йӧратыме Элнетна дене шочмо
Корамас кундемыштына.
— Тидыже тыгак лийшаш,— коктынат пӧръеҥын мутышкыжо ушнышт. — Кеч-кушко
мӱндыр
верышке кает гынат, мӧҥгӧ толмо годым тудын юзо тӱсшӧ уэш шинчалан перна,
кумылым нӧлталеш, волгыдым ышта.
— Уке, те мыйым изишак ышда умыло коеш,— пӧръеҥ уэш пелештыш.— Кеч-могай
айдемат
шочмо кундемышкыже, шочмо ялышкыже унала але тыглай кайыме годым тудым шӱм-
чонжо, ушыж дене корно мучко порын шарналтен вӱчкен кая. Элнет эҥер мыланем
— шочмо
аваем, суртем-печем, пошкудо, родо-тукымем, шочмо ялем да элем, пӱтынь
илышем.
— Мыланнажат тыгаяк, но меже лач тыйын семын келгын, чаткан каласен ышна
моштола, — иктешлыш кок ӱдырамаш.
— Иван Ильич, садланак вет Элнет эҥер нерген муретшымат тыге сылнын, шӱмеш
логалшын возенат,— пелештыш иктыже.
Кумытынат тиде мурым шижде-годде пеле йӱкын муралтышт:
Элнет, Элнет, йӧратыме эҥер,
Кугезе мланде — тыйын шочмо вер.
Акретсе мурым колышт йогенат,
Эреак калыкемлан тыршенат.

Марий Эҥер, йӧратыме Элнет,
Кава тек сото лийже ӱмбалнет.

Мый ӧрынам эреак серыштет,
Молан тынар тый кадыргыл йогет?
Марий Элемым тый ужнет улмаш,
Йомартле тӱсым шоненат пуаш.
Тый тале, патыр Юлышко ушнет,
Куатшым тудын пырт тый ешарет.
Сукен, яндар вӱдетым подылам,
Тугаяк пӱрымашым пу мылам.

Марий эҥер, йӧратыме Элнет,
Кава тек сото лийже ӱмбалнет.
Шофер воктене шинчыше пӧръеҥын лӱмнерже — Иван Ильич Егоров. Тудо — марий
композитор, Эрик Сапаев лӱмеш опер да балет театрын художественный
вуйлатышыже, Марий
Эл Республикын заслуженный артистше.
Тудын пелен шинчыше ӱдырамаш-влак: иктыже — Мардан Рая (Николаева Раисия
Ивановна), литературлан, поэзийлан шӱман айдеме. Шуко ойлымашым, повестьым
серен, пытартыш жапыште ятыр мурылан почелмутым возен. Йошкар-Оласе витамин
заводышто пашам ышта.
А весыже — Раиса Данилова, Марий Элын заслуженный артисткыже. Марий
радиошто музыкальный передаче-влакым эфирышке луктеш.
Таче кастене тудлан чотак тыршашыже, пӱжалташыже логалеш. Иван Егоров ден
Мардан
Раян пырля шочыктымо муро аршаш-влакым шочмо ял калыкын шӱм-чонышкыжо
пыштыман.
Садланак Раиса Михайловна корно мучко тургыжланен кая, шӱмжылан выр-выр-выр
чучеш.
"Такшым, Иван Ильичын шуко мурыжым радио дене муренам, а пытартыш жапыште
телевидений дене "Аваем" мурат йоҥгалте. Серыш-шамычат лыҥак пурат.
Калыклан келшен,
коеш. Но икте — радио да телевидений, йӧршеш весе — сцена", — уэш-пачаш
шонкала
Рая.
Машина Памар селашке толын шуо, Волжск — Сотнур кугорныш савырныш. Ынде
асфальт
ий деч эрнен, ночко вашакше веле кодын. Корно моткочак чапле, садланак
машина
писын ончыко чыма.
Тиде корным эскерен, артистка коло вич ий ончычсо пагытшым шарналтыш. 1971
ий.
Тымык кеҥеж кас. Йошкар-Ола гыч Озаҥыш кайыше поезд Памар станциеш
шогалмеке,
нуно кумытын волен кодыч: Чемой, Саликан Емук да Метри Рая (Раиса Данилован
ялысе лӱмжӧ).
Вучаш нимом, эрдене садиктак ни рейсовый автобус, ни тыглай машина ок
верешт,
очыни. Сандене Памар гыч Корамас йотке 50 утла меҥге торалыкым ончыде, коло
шагат кастене йолын каяш лектыт. Латшым ияш шӱмыштӧ куан ташлыме годым
могай чытыш
дене тӧпке шинчет: вет кумытынат шулдыраҥше улыт. Чемой Семеновко СПТУ-м
пытарен, диплом кӱсеныште, ялыште кевытче сомылым шукташ тӱҥалеш. А Саликан
Емук
мӧҥгышкыжӧ кеҥеж каникуллан кая, Савино интернат-школышто тунемеш. А нунын
коклаште Чодыраял Корамас ялын ӱдыржӧ Метри Рая эн пиалан: Палантай лӱмеш
музыкальный училищысе вокальный отделенийыш тунемаш пурен кертын. 35
абитуриент гыч вич
еҥым веле ойырен налыныт.
— Иван Ильич, — йолташыжын шонымыжым лугыч ыштыш Мардан Рая.— Айдемын илыш
корныжо тудын пӱрымашыж дене кылдалтын. Ончалза-ян, пӱрымаш нерген
почеламутым возкалаш тӧченам. Ала мурыланат келшен толеш да... Но припевшым
нигузеат келыштарен
ом керт...
И.Егоров тӱҥалтыш корнылам ончал лекте:
Пӱртӱс тӱрлӧ чиям йырым-ваш шочыкта:
Пӱрымаш имньына илыш корным тапта.
Огеш лий тудын деч кораҥаш, ни утлаш —
От ӱшане гынат, логалеш ӱшанаш.
— Почеламутым пӱрымаш нерген возымо гын, припевшымат тудын денак кылдыман.
Мый
гын тыгерак йӧнештарем ыле:
Эх, пӱрымаш, тый, пӱрымаш,
Ни ондалаш, ни куржаш.
— А умбакыже мый тыге ешарем ыле.— Коклаш пурыш Раисия Данилова.—
Эх, пӱрымаш, тый, пӱрымаш,
Лиеш вуйым гына саваш.
— Ну-ко, кондо, кондо, Иван Ильич, чечас возен шындем,— кагазым руалтыш
Мардан
Рая.
Очыни, кажне еҥын пӱрымашыже саҥгаштыжак возалтын. Тудын дечын, манмыла, ни
шылын куржаш, ни изи йочала ондален кодаш, лачак вуйым саваш да пӱрымаш
дене келшаш гына кодеш.
Тыгак лийын Раиса Данилова денат. Тунам, 60-шо ийлаште, ялыште телевизор ик-
кок
еҥын суртышто веле волгалтын. Школышто музыкальный образованийым пуэн
огытыл,
лачак пений урок эртаралтын. Садлан тӱрлӧ мурыжымат радио да пластинке гыч
веле
колышташ логалын.
Но туге гынат, туге гынат... Чыла школлаште тудо жапыште художественный
самодеятельность чот вияҥын. Лач тидыжак ончыклык музыкант, композитор,
мурызо-влакым
шуарен лукмо шотышто шке шотан апшаткудо лийын. Кеч-могай искусство але
литератур пашаеҥ деч йодат гын (мутат уке, лӱман еҥ деч), тудо рвезыж годым
школысо
драмкружокышто модын, хорышто але посна солист семын мурен, литератур
кружокышто
ончыл верыште шоген да тулеч молат.
Корамас школат моло деч почеш кодын огыл. Тыште тунам Эрик Сергеевич Ефимов
пений дене туныктен, тале баянист лийын, тиде пашалан тудым Йошкар-Оласе
музыкальный училищыште ямдыленыт.
Класс ден класс коклаште фестиваль эртаралтын, йоча кугу хорым чумырымо
улмаш.
Раиса Данилова, тиде хорышто, школым тунем пытарен лектын кайымешке, эреак
солистка лийын. Мутлан, Эрик Сапаевын "Шочмо-кушмо вер нерген мурыжымак"
налаш.
Тушто тыгай корно-влак улыт:
Мондаш лиеш мо шочмо-кушмо верым,
Садер лоҥгаш верланыше ялем.
Кумда пасум, яндар Немда вӱд серым,
Мондаш огеш лий, мый эре шарнем.
Хор ты мурым кок йӱк дене мурен, кокымшо партийым Раялан ӱшанен пуэныт.
Тунамсе самырык тукым радио дене могай мурым колын, тугайым веле мурен.
Майя Романовам, Клавдия Смирнова ден Вера Богатыревам, Роза Рыбаковам,
композитор-вак
Дмитрий Кульшетовым, Василий Очетовым, Ион Кузьминым, Михаил Степановым
радио
дене колдымо ик еҥат лийын огыл, очыни.
Лач тиде каласыме мурызо ден композитор-вакын мурыштым Раиса Данилова сцене
гыч
йоҥгалтарен, калыкым куандарен. Тыгак Муслим Магомаевын, Дмитрий Гнатюкын,
Платон Майбородан, Матвей Блантерын репертуарышт гыч шуко мурым мурен.
Ончыклык мурызым марий музыка тӱняшке ужатен луктын колтымаште аважат кугу
сомылым шуктен. Тудынат йӱкшӧ путырак яндар улмаш, калык муро-влакым
йӧратен мурен,
кушташ лектеш гын, йолжо кӱварвалне огешат логал дыр манын шоналтын.
Школысо самодеятельностьышто тыге ямлын мурымо дене ӱдырын йӱкшӧ койын
пеҥгыдемын да сылнештын. "Тидын йӱкшӧ пешак яндар, артистак лиеш дыр", —
ойленыт концертыште лийше-влак.
Эрик Сергеевич Ефимоват Раиса Данилова дене эреак пашам ыштен, очыклык
мурызо
пашалан туныктен, шкенжын поро ойжо, мокталтен каласыме шомакше дене ӱдырым
кумылаҥден да шулдыраҥден. Тудо тыге ойлен: "Тыйын слухет уло, а йӱкым
тылат
пӱртӱс пуэн. Йӱкым кугемдыдегеч, ласкан муро".
Рая шкежат шонаш тӱҥалын: "Чынжымак, мылам ала артистак лияш пӱрен".
Тыге тудо кыдалаш школым пытарен, варажым музыкальный училищыш пурен...
— Ну, Иван Ильич, ындыже йӧрала чучеш ала-мо. — Мардан Рая почеламутшым
композиторлан пуынеже.
— Раиса Ивановна, ит вашке. Мӧҥгыштӧ эше ик гана ласкан шинчын ончалат, ала
иктаж поэт дене каҥашен лектыда. Тунам вара семымат сералташ лиеш,— мане
Егоров,
шкеже Данилова велыш саырныш. — Рая, эше ик мурынам ош тӱняшке лукташ
полшет
чай?
— Те возыза, возыза, мый гын эре ямде улам...
Сотнур селам эртен, машина Роша курык почешла кудал волыш, Корамас уремыш
пурыш.
Изиш кудалмеке, клуб, ялсовет турашке толын шогальыч. Воктенак кодшо ийын
чоҥен
шындыме школын чапле кермыч полатше волгалтеш. Верысе вуйлатыше, калык,
тунемше-влак нуным кинде-шинчал, пеледыш дене вашлийыч.
Кидеш пеледышым кучен шогалше изи ньога тӱшкам, чапле школым ончалын,
Раисия Данилован кумылжо тодылалте, икымше классыш кайыме пагытше
шинчаштыже раш сӱретлалте.
... 1961 ий 1 сентябрь. Шовычеш пӱтыралме книгам кидеш кучен, капка ончыко
аваж
дене пырля Рая лектеш. Чонжо дене — кеҥеж кечылан куаныше лыве. Ӱмбалныже
кужу
платье, йолыштыжо йылгыжше шем калош, меж носки. Ваштареш пошкудо Тикын
кува нуным ужылалтыш, йодо: "Зоя шешке, тидыжымат школыш колтет мо?"—
"Колтен ончем, мо
шот лектеш".— "Кызыт туге шол, сӧсна кӱташат, ушкал кӱташат 10 классым
пытараш
кӱлеш".
Ӱдыр школыш толын шуо, но кудо классышкыже пурыман, ок пале. Икымше классет
чылаже визыт улмаш. Икмыняр жап кычал коштмеке, почмо омсашке пура да парт
коклашке шинчеш. Туныктышо йодеш: "Могай ял гыч улат?"— "Чодыраял гыч".—
"Кӧн ӱдыржӧ
улат?"— "Метрий Микалын".
Вара туныктышо тудым вес классыш наҥгайыш, партым ончыктыш...
Корамас уремыште, ялсовет воктен шочмо кундемын кинде-шинчалжым тамлен
ончымеке,
толшо-влакым ял калык уналыкеш ӱжаш тӱҥале. Тыгодым Мардан Рая пеҥгыдын,
шынденшынден каласыш:
— Уке, айста лучо чыланат эн ончыч Элнет эҥер серыш миен толына.
— Но вет машина дене чылан каен огына кертыс,— ала-кӧн йӱкшӧ солныш.
— Могай тушто машина да монь. Кок меҥге веле. Йолын каена,— Раисия Ивановна
уэш
темлыш.
Ты ой дене чыланат келшышт.
— Ончо, Рая, — Даниловалан Иван Ильич ойла,— поэтесса гын поэтессак вет.
Элнет
эҥер-шепкажым огеш ончал, вӱдшым огеш подыл гын, почеламутшымат возен огеш
керт
ала-мо...
— Тидланже мый тый дечет тунемынам вет,— Раисия Николаеват шомаклын кӱсеныш
ыш
пуро.— Вет шкежат эре ойлетыс: Элнет эҥер серыш толын ом кошт гын, мый
композитор семын шукертак йомам ыле. Лач Элнет веле мыланем творческий
куатым пуа, шӱмчоныштем вдохновений манметым шочыкта.
— Мо чын гын, чын, — Иван Ильичат кӧныш.
Ял калык, уна-шамыч эҥер серышке толын лектыч.
"Мыйынат тыште рвезе пагытем эртен,— шукертак шеҥгелан кодшым шергалеш
Раиса Михайловна.— Теве шола велныла Чельник олык уло. Тушко кажне кеҥеж
еда шудым удыраш, оварташ коштынна. Модын-воштыл юарлымынаже, муро йӱкнаже
кажне пушеҥгын
рӱдышкыжак, вожышкыжак шыҥен кодын, очыни. Теве тиде олыкыштак шкемын
первый
йӧратымашемым вашлийынам. Тудын дене ушнышна, эргына шочо. Но пӱрымаш вес
семын
савырале", — ӱдырамашым эртыше пагытын юалге мардежше сӱсандарыш.
— Рая, — Ивн Ильичын весела чурийже койылалтыш.— Школысо
самодеятельностьышто
мурымо "Марий Эл" муретым монден отыл? Тыйын эн йӧратыме мурет ыле.
— Тыгай мурым кузе мондаш лиеш! Вет тушто "Элнет" шомак уло. Кеч-могай
мурыштат
"Элнет" мут уло гын, тудо мыланем марий гимнла чучеш,— кугешнен пелештыш
Раиса
Данилова. Вара муралтыш:
Ужар чодыра ден Элнет серыштет,
Ужар сывынла леведалтын шогет,
Мотор, йӧраталме Марий кундемна,
Ме тыйым моктен мурена.
Вара Рая вӱд ӱмбалсе пашмашке пурыш, сукалтен шинче, кумык лийын, Элнет
эҥерым
шупшале. Сукалтен шинчынак, шыве-шыве пелештыш:
Элнет, Элнет, йӧратыме эҥер,
Эреак калыкемлан тыршенат.
Сукен, яндар вӱдетым подылам,
Тугаяк пӱрымашым пу мылам!
...Варажым Корамас клубышто Иван Егоров, Раиса Данилова да Мардан Рая дене
вашлиймаш кас лие. Тышке толде, иктаж-кӧ чыта, ужат!
Ондак мутым Э.Сапаев лӱмеш опера да балет театрын художественный
вуйлатышыже
Иван Егоровлан пуышт. Тудо театрын пашаж дене палдарыш, пытартыш жапыште
могай
произведенийым возымыж нерген каласкалыш, шуко йодышлан вашештыш.
Вара Раиса Данилова кынел шогале.
— Таче мый тендан деке, пошкудем-влак, кумыньнан шочыктымо муро аршашым
аклаш
конденам. Кызыт мый кӱчыкын шкемын тӱҥ пашам дене палымым ыштем.
1980 ий годсек радиожурналист сомылым шуктем. Эреак композитор, мурызо,
музыкант
коклаште шолаш перна. Радиопередаче-влакым те эр-кас колыштыда, садланак
мыйын
пашам дене кунар-гынат палыме улыда, шонем. Журналист семын вес эллашкат
лектын
кошташ перна...
Жап чӱдылан кӧра Раиса Михайловналан чылажымак радамын каласкалаш йӧн ыш
лий. А
каласкален кертеш ыле теве мом. 1989 ийыште тудо Эстонийыш, "Балтика-89"
тӱнямбал фестивальыш, корреспондент семын миен. Тушто эртыше пайремым марий
колыштшо-влаклан икмыняр радиопередачыште каласкален. Фестивальыште Морко
район Шеҥше села гыч "Весела кова-влак" фольклор коллективат шке койыш-
шоктышыжым ончыктен.
Тиде ийыштк Чехословакийыш марий шӱвырзӧ-влак ансамбль пелен коштын, тыгак
"Марий памаш" дене Финляндийыште лийын, концертым вӱден,
Йӧрата Раиса Данилова шкенжын марий йылмыжым, марий калыкшым, марий
культурым да
искусствым. Садланак тудо южгунам марий тӱр дене тӱрлымӧ коленкор тувыржым
чия
да Йошкар-Олан уремлаж дене пашашке, Радиопӧртыш, ошкыл колта. Рушыжо,
марийже,
суасыже ӧрын ончат. (Мом шылташ, шуко марийже тыгай тувырым чиен лекташ
огыл,
ола уремыште марла мутланашыжат вожылеш).
А икана уремыште пӧръеҥ вашлийын да ойла: "Какой у Вас красивый наряд". А
Раиса
Михайловна вашешта: "Это не мой наряд, а моя одежда".
Шуко гана правительственный концертлаште лийын. Йӧршын марий йылме дене
тыгай
кугу концертым вӱдаш, манаш веле. Шкенжын койыш-шоктышыж дене, йылдырий
йылмыж
дене икмыняр шӱдӧ еҥан залым Раиса Михайловна вӱдышӧ семын концерт
тӱҥалтыштак
авалтен налеш да мучаш марте сапшым ок луштаре. Тидланат ала-могай кӧргӧ
вий,
шке шотан артист мастарлык кӱлеш.
Радиопередаче-влакшымат колыштат гын, моткоч кӱкшӧ татыште эртат. Мутлан,
налына
"Сылнысем садвечыште" передачым. Тушто ме мурызо, композитор, посна
ансамбль,
коллектив але группо дене палыме лийына. Корреспондент семын Раиса Данилова
вашмутланымашым тарвата, йодышым пуэда. Чыла йодышыжымат моштен, кӱчыкын,
шке верышкыже шында. Шижалтеш: профессиональный, самодеятельный музык тӱням
шкенжын
вич парняж семынак пала. Вес могырымжо, радиожурналист пашажымат латвич ий
утла
ышта. Тидлан кӧрак Раиса Данилован ямдылыме чыла радиопередачыже-влакат —
кеч
музыкальный очерк лийже, кеч радиом колыштшо-влакын серышышт почеш ямдылыме
концерт, кеч иктаж-могай фестиваль гыч репортаж — пешак сайын йоҥгалтыт,
марий манмыла, колыштын, шерет ок тем!
Эше тидын денат кугешнаш веле кодеш: перадаче-влакым марий йылме денат, руш
йылме денат ик семынак мастарын ямдыла.
Налына вес творческий пашаеҥым — мурызым. Тудланат ончаш толшо калык сылне
мурым
пӧлеклымыжлан рӱжге совым кыра, кугу таум каласа. Тудынат ӱмыржӧ мучко ик
шонымаш: шкенжын йӱкшӧ дене калыкым куандараш.
Эше ик гана тӱткынрак шымлен лектына Раиса Данилован творческий корныжым да
пашажым. И.Палантай лӱмеш музыкальный училищыште ныл ий шолын, пӱжвӱдым
йоктарен.
Уста мурызо лияш Раялан преподаватель Александра Михайловна Матвеева
полшен.
Владислав Куприянов ӱдырлан сольфеджио да музык теорий мастарлыкым пуэн,
Сергей
Иванов актер мастарлыклан туныктен.
Тыште музыкальный училищым кокымшо ава дене таҥастараш келша. Шочмо ава
айдемылан илышым пуа, шочмо элым, шочмо мландым йӧраташ туныкта. А
музучилище искусство пашаеҥым шочыкта да налме специальностьым ӱмыр
мучкылан шӱмешетак пудален
шында. Такше тиде ой чыла учебный заведенийланат келшен толеш.
Палантай лӱмеш училище деч вара Раиса Данилова мурышо да куштышо "Марий Эл"
ансамбльыште мурен, вара Марий радиошко куснен.
Садлан ме таче тыге каласен кертына: Раиса Михайловнан талантше — шуко
шӧрынан,
тӱрлӧ корно дене вияҥ толын. Марий творческий интеллигенций коклаште тудо
молын
деч почеш ок шӱдырнӧ, тидлан кӧрак шочмо марий мландына, шочмо марий
калыкна талантан ӱдырым утларак пагала, акла да тудын дене кугешна.
... Корамас клубышто вашлиймаш кас умбакыже шуйна. Композиторат, поэтессат,
мурызат ончаш толшо калыкын шуко йодышыжлан вашмутым пуышт. Вара концерт
тӱҥале.
Сценышке эн ончыч Раиса Данилова лекте. Ӱмбалныже лӱмын концертлан
ямдылыме,
чинче-вунчо дене йолдымандыше шем бархат платье, йолыштыжо шем лакированный
туфльо.
Теве оркестр аккордым нале, Иван Егоров ден Мардан Раян возымо "Аваем" муро
сем
йоҥгалте. Ик тат гыч Корамас ӱдырын нугыдо, ныжылге да виян йӱкшӧ зал мучко
тошкыналт-толкыналт ийын кайыш:
Кеч-мыняре пагыт эрталеш,
Ава шӱм йоча пелен лиеш.
Тидым кызыт веле умылем,
Аваем, аваем, аваем.
А йӱкыштыжӧ эн шерге да лишыл айдеме дек мочол йӧратымаш, могай кугу
пагалымаш,
могай куатле шӱмшижмаш да ныжылгылык.
Шукертак шкежат ава улам,
Садак кӱдынет йоча лиям.
Вачышкет вуэм мый пыштынем,
Аваем, аваем, аваем.
Кажне мутшым, кажне мурсавыртышым мурызо ончен-колышт шинчышын шӱмышкыжак
пышта.
Тидым тудо зрительын йӱлышӧ шинчаж гычынак шижеш.
Раиса Данилова залыште шинчыше родо-тукымжым, пошкудыжым, иза-шольыжым,
туныктышыжо-влакым ужеш. Но тудлан илышым пӧлеклыше, шӱмжылан эн лишыл
айдемыже, шочмо
аваже, залыште уке. Тудо илыш дене иктаж ик ий ончычрак чеверласен.
Туге гынат шочмо аваже Раян шинча ончылныжак, шӱмыштыжак, ушыштыжак, лачак,
миен, кидшым веле кучаш огеш лий, вачышкыже вуйым пышташ ок перне.
— Эх, Метрий Микал ватыже колен колтыш шол, ӱдыржын тыге муралтымыжым
колын, кузела коеш ыле гын, ӱмбакше ончалшаш ыле,— ончыл радамыште шинчыше
илалше ӱдырамашын пошкудо кувалан ойлымым Рая колын шуктыш.
Ала тиде ой дене, ала весе дене мурызо шӱшпыкын шинчашкыже шинчавӱд теме,
логарышкыже комыля тольо. Мурыжат теве-теве кӱрылтеш, пыкше шӱлышым налын
сеҥыш.
Воктенак Иван Ильич ден Мардан Раян тургыжланыше тӱсышт палдырна.
"Ой, мом мый ыштылам?! Вет уло касым локтыламыс. Кузе-гынат мучаш марте
шуктышаш
ыле".
Пыкшерак йӱкым шынден керте, но шинчавӱд деч утлен ыш керт. Мурен
пытарышат,
сцена гыч кораҥе, йӱкынак шортын колтыш. А зал пудештшаш гай лӱшка, шӱшка,
совым
кыра, мурызым уэш сценыш ӱжеш. Тыге иктаж вич минут эртыш. Эркын-эркын шӱм-
чон
лыпланыш, Раиса Михайловна уэш сценыш лекте. Тӱсшӧ волгалте, шыргыжале, кок
куплетым уэш муралтен пуыш:
Сай шомакым веле ойлынем,
Шӱм гыч лекше семым пӧлеклем.
Кӱчык ӱмыретым шуйынем,
Аваем, аваем, аваем.

Тый улат гын, нимо деч лӱдаш,
Лиеш корным пеҥгыдын тошкаш.
Тыланет мый вийым ешарем,
Аваем, аваем, аваем.
Тиде касыште Иван Егоров ден Мардан Раян возымо чыла мурыштымат Раиса
Данилова
пеш чаплын йоҥгалтарыш. "Пызлыгичке шер", "Рвезе пагыт", "Садак пӧртылат",
"Ом
ӱшане" да моло муро-влакат Марий Эл Республикын заслуженный артисткыже
Раиса Данилован мурызо мастарлыкшым чыла могырымат почын пуышт, тудын кӱын
шушо лӧза паша саскаже шинчам йымыктарыш, шӱм-чоным куандарыш. Тиде кас
ончаш толшо калыклан
ӱмырешлан шарнаш кодо, а мурызын лӱмжым да чапшым эшеат кӱшкырак нӧлтале.



111396
************************************************************************
11—13
Михаил Байков
Тӱжемле кылдыш*

Пенсийыш лекмекем, мыланем журналистике дене кылдалтше икмыняр пашам
темлышт, но
мый Марий книга савыктышым ойырен нальым, директор А.Н.Ивановын ӱжмыж почеш
тушто ышташ тӱҥальым.
Издательствын пашажым мый изиш паленам. Жапше годым литературым лукмо
шотышто
тематический планым бюролан пеҥгыдемдашыже ямдылаш, редсоветын пашажым
тергаш,
ӱчашымашым лукшо рукопись-влакым ончен лекташ, посна брошюр-влакым кусараш
але
редактироватлаш логалын. Печатьын пашаштыже общественный тӱҥалтышым кумдан
кучылтмо жапыште, поснак И.И.Казанцевын директорлан ыштымыж годым,
нештатный рецензент-влакын кугу группышт ыле. Тунам нунылан окса тӱлалтын
огыл, фамилийыштымат книгаште ончыктен огытыл, но чылан манме гаяк кумылын
полшеныт.
Икмыняр рукописьлан мыят рецензийым возышым. Нунын коклаште Юрий
Артамоновын
"Советский салтак" икымше книгаже, Вениамин Ивановын "Саскавий" повестьше,
Семен
Вишневскийын "Тыйын лӱмеш" почеламут сборникше ыльыч. Тыгак Илья Васильевын

"Мемнан олаште" романже, Сергей Николаевын "Элнет пӱнчерыште" повестьше,
Ахмет
Асаевын, Борис Даниловын, Валентин Косоротовын, Макс Майнын ойлымаш
сборникышт
шумлык шкемын ой-каҥашем пуышым.
Тудо гутлаштак Миклай Казаков ден Осмин Йыван, марий лудшым руш совет да
вес элласе калык-влакын поэзийышт дене палдараш шонен, "Шӱдӧ поэт"
сборникым ямдылаш
кумылаҥыч, кусарыме пашашке ятыр поэтым ушышт. Темпланыште ончыктымо огыл
гынат,
келшен толшо ой да кӱлеш пунчал деч вара сборник ош тӱням ужо. Составитель
ден
кусарыше-влак мылам тау шомакан да автографан книгам пӧлеклышт. Тиде
экземпляр
шкемын библиотекыштем кидпыштыман моло книга-влак коклаште шергакан
реликвий семын аралалтеш.
Массово-политический редакцийыште ныл илалыкат пеле ыштышым. Тиде годым мый
писатель, учитель, ученый да культур пашаеҥ-влакын книгаштым савыкташ
ямдылкалышым. Чыдаже нылле кум книга ден брошюрым редактироватлаш пиал
логале.
——————————————————————————————————————
*Мучаш. Тӱҥалтышыже 6-7 номерлаште.
Южо книгам, мутлан, "По памятным местам С.Г.Чавайна" альбомым, Назарий
Александров ден Ким Васинын "Поэт Н.Мухин" очеркыштым, Михаил Исиметовын да
Михаил Сергеевын сборникыштым савыкташ ямдылыме жапыште мый ик гана веле
огыл кумлымшо ийлам шарналтенам. Ялыштына тунам радио лийын огыл. Тӱнясе да
элысе увер-влакым
газетла гоч веле пален шогымо. Ачам шканже "Крестьянская газета", мылам
"Клич
пионера" ден "Ямде лий" газет-влакым налеш ыле ("Клич пионера" — Угарман
олаште
Нижегородский крайысе йоча-влаклан лукмо газет). Увер чӱчкыдынак
тургыжтарыше
лиеден. Иктаж-могай вуйлатыше еҥым икана моктен возат, саламлат, а вескана,
калык тушманлан шотлен ятлат. Бухарин ден Рыков, Тухачевский ден Блюхер,
Мужлаук
ден Чубарь... Кӧ гына лийын огыл тиде радамыште! Профессиональный
революционер,
граждан сарын геройжо, партийный да государственный пашаеҥ, ученый,
писатель,
артист...
Нылымше класслан СССР историй дене у учебник лекмеке, тиде предметым
кугурак
класслаштат туныкташ тӱҥальыч. Жапын-жапын мыланна учебникыште посна лӱм-
влакым
удыралыктат, а южо фотосӱрет ӱмбак вес кагазым тушкыктат ыле. Эше иктаж-
могай
"пашам" пуат. Тыгодым кӱшыч толшо каҥашым уэш-пачаш ушештарат:
— Калык тушман-влак тӱрлӧ сынан улыт, нуным пален налаш да икте-кодде
тӱжвак
лукташ кӱлеш. Шекланыза, нерен ида кошт!
А.С.Пушкинын колымыжлан шӱдӧ ий темме вашеш Совет эл мучко кугу паша вийнен
ыле.
Кугу поэтын книгаже-влак тӱрлӧ йылме дене, ты шотыштак марлат, савыкталтыч,
шагал огыл у кинофильм лекте, театрлаште, клублаште оҥай спектакль-влак
шындалтыч,
профессиональный да самодеятельный артист-влак чапле концертышт дене
куандарышт.
Кагаз фабрик ден издательстве-влак Пушкинын портретшым але иктаж-могай
произведенийже гыч посна сюжетым сӱретлыман тетрадь-влакым пырля луктедышт.
Мемнан декат тыгай сату толын лекте. "Песнь о вещем Олеге" почеламутышто
имне
дене чеверласыме сцене уло. Тидым ончыктышо сӱрет тетрадь комеш печатлалтын
ыле.
Мемнан визымше классыште тунемше-влак деч тыгай тетрадьым урок жапыштак
поген
нальыч, а кодшыжым мӧҥгӧ гыч эрла кондаш кӱштышт. Мут шоктыш: ӧртньӧреш
пуйто
"Долой ВКП(б)!" манын возымо. Тетрадьым кондымек, сӱретыште тыгай-тугайым
кычална, но нимогай осал ой йоча шинчалан ыш перне.
Вара калыклан ужалыме спичкым мӧҥгеш погаш ялысе кевытчылан кӱштеныт.
Коробка
ӱмбак пижыктыме этикеткыште туге ончыктымо, пуйто ЦИК председатель
М.И.Калининын
вуйжым тулйылме авалтен. Ковамыт шырпым мӧҥгеш ышт пу, но коробка ӱмбач
сӱретан
кагазым тӱргалтышт да возак тулыш кудалтышт.
Кудымшо классыште тунемаш тӱҥалме икымше кечынак туныктышо ӧрыктарыш:
— Чавайн Серге, Шабдар Осып, Мухин Миклай, Олык Ипай, Йыван Кырля, Эрыкан,
Ялкайн калык тушман улыт, сандене нунын книгаштым йӱлалташ кӱлеш. Обыск
дене лекме
годым иктаж книгам муыт гын, сай ок лий.
Мӧҥгӧ толмек, уло-уке книгам погкалаш пижым да коҥгаш кудалташ ямдылен
пыштышым.
Нунын коклаште "Окавий", "Кориш", "Эрык саска", "Кечан кече", "Чодра
пеледыш",
"Ойпого" да молат ыльыч.
— Кондо, мылам пу,— каласыш сокыр кокай,— шондыкыш тувыр-шовыр коклаш
шылтен
пыштем — нигӧат кычал ок му.
— Уке, огеш лий, — маньым мый.— Туныктышо чотак шижатарыш, шылтен кодаш ок
йӧрӧ.
Жал гынат, йӱлалташак логалеш.
Тыге марий литератур йорлештме семын мыят нужнаҥым.
Мемнан велне икмыняр еҥ тунамсе шем шоктешке логалын. Эн ончычак 1935
ийыште
Моско госуниверститетын историй факультетыштыже тунемше Заболотских Иван
Михайловичым "самырык троцкист" семын шынденыт. Мо лиймым ятыр жап нигӧат
пален огыл.
1938 ий шыжым, Ленинский комсомоллан коло ий темме вашеш, Иванын Наталя
шӱжаржым
да Микалай шольыжым Кугу Пумарий пелекыдалаш школысо комсомол организаций
ВЛКСМ
радамыш пуртен, а райкомолышто нунылан тура каласеныт:
— Изадам репрессироватлыме, сандене ме тендам комсомолыш пуртен огына керт.
Варарак мемнан ял гыч икмыняр пошкудо марий палемдыме жапым шинчен лектын,
Петроп кугыза гай шоҥгыракше пӧртылынат огыл. Но кызыт чылаштымат
реабилитироватлыме — "Марий Эл" ден "Марийская правда" газетлаш печатлалтше
спискылаште нунынат
лӱмышт уло.
Шарнем, 1937 ий августышто ме, Памашъял рвезе ден ӱдыр-влак, Кугу Пумарий
школыш
дежуритлаш коштна, сад-пакчаште тӱрлӧ сомылым шуктышна. Туныктышо-влак
кокла гыч
ответственныйже завуч С.Н.Казанцев ыле. Тудо мемнам марий йылме да
литератур дене туныктен. Икана мемнам школ воктене вес туныктышо вашлие.
— А Степан Николаевич кушто?— йодна ме.
— Степан Николаевич — калык тушман. Тудын нерген тетла ик мутымат ида лук,
— шыдын вашештыш у дежурный.
Шучко увер йоча шӱмым чотак сусыртыш, кочо палым кодыш.
Жапым ончылтен, каласыме шуэш. "Буржуазный националист-влакын
произведенийыштым
пропагандироватлыше" С.Н.Казанцев коми мландысе ик лагерьыште ончыклык
ученый
О.Г.Хорошавина (Сурикова) да писатель М.С.Калашников дене пырля лийын.
Тудлан лу
ийым тӱрыснек шинчашыже пернен. Эрыкыш лекмекыжат, школ пашаш пӧртылашыже
логалын огыл. 1956 ий деч вара гына тыгай йӧным пуэныт. Пенсийыш лекмыж
марте Кугу
Пумарий школыштак, но тыгана тӱҥалтыш класслаште, пашам ыштен. Пелашыже
Лидия
Петровна дене пырля вич шочшым ончен куштеныт, илыш корныш луктыныт. Тамара
ӱдырышт туныктышо лийын, Геральд эргышт — военный, Светлана ден Анатолий —
врач,
Аида — экономист. Коктынжо ынде сулен налме канышыште улыт.
Степан Николаевич шкеже Аблан почиҥга гыч. Кужурак капан, какший
чурийвылышан,
шемалге марий. Мустай школышто туныктымем годым мый денем икмыняр гана
лийын.
Шернурышто да Йошкар-Олаште пашам ыштыме жапыште мӧҥгӧ велыш савырныме еда
тудын
деке пурен лектам ыле. Мутым вашталтена, ончычсым шарналтена. Жапше годым
сайын
туныктымыжлан тудлан мый шӱм гыч лекше тау мутым ойленам, опытшым шке
пашаштем
кучылташ тыршенам.
А туныктымо йӧнжӧ оҥаяк ыле. Грамматика урокышто доскаш примерым воза да
тудын
йыр мутланымашым тарвата. Лончылен-лончылен, выводыш конда, правилым
рашемда.
Икманаш, эвристический метод. Тиде йӧным вараже институтышто Валериан
Михайловичын эртарыме занятийлаште сайынрак пален нальым. Литетарур
уроклаште Степан Николаевич сылнын лудын моштымым да келгын лончылымым
кӱкшын аклен. Класс деч
ӧрдыжтӧ лудмашат кӱлеш верым налын шоген. Шочмын классыш толешат,
сылнымутан
книга дене кӱчыкын палдара да лудаш мыланем пуэн кода. А ик арня гыч лудмо
книган содержанийжым мый класс ончылан каласкалем. Иктешлыме ой деч вара
черет вес
книга деке шуэш. Тидыже йоча-влакын интересыштым тарватен. Нуно книгам школ
библиотекыште да ялысе лудмо пӧртыштӧ лудаш налыт ыле. Лачак визымше
классыште тунеммем годым мый сылнымутан литератур деке шӱмаҥым.
Тунемме ий мучко мый Степан Николаевичын темлымыж почеш кумло наре марла
книгам
лудынам да содержанийыштым класс ончылан каласкаленам. Ондак Шабдар Осыпын
"Кориш" повестьше ыле, вара С.Чавайнын ойлымашыже-влак, Олык Ипайын, Йыван
Кырлян,
Михаил Иванов-Батракын почеламутышт, М.Шкетанын, В.Савин, А.Гайдарын,
А.Неверовын, М.Зощенкон ойлымашышт, И.Одарын, Дим.Орайын, Я.Ялкайнын,
Ю.Либединскийын,
А.Фадеевын повестььышт, М.Горькийын "Ава", А.Серафимовичын "Кӱртньӧ вий",
Д.Фурмановын "Чапаев" романышт, а пытартышлан М.Шолоховын "Савырыме сӧрем"
романжын
икымше книгаже лийыныт. Вес ийынже чыла манме гаяк йомо.
Кудымшо классыште шочмо литературым тунеммаш "Марий коммуна", "Рвезе
коммунист",
"Ямде лий" газетлаш лекше ойлымаш ден почеламут-влак велыш лупшалте.
Туныктышо
В.Г.Виноградовын ни программыже, ни сылнымут книгаже уке ыле. Грамматикымат
рушла учебник почеш веле умылтарен. А шымше классыште марий йылмым кум еҥ
туныкташ
тӧчен. Иктыже — физик, весыже — историк, кумшыжо, пиалешна, кеч йылмызе
ыле.
Тиде саман туныктымо пашаштат нелылыкым луктын, самырык талантым
куштымаштат эҥгекым ыштен. Памашъял тӱҥалтыш школышто самырык поэт Семен
Мурзанаев туныкта
ыле. Тудо республикысе марла газетлашке почеламут-влакым колтылын, ятыр
возымыжо
печатлалтын. Шочмо литературым "эрыкташ" тӱҥалмым ужын, тудо "Москошко
тунемаш
каяш" сӧрыман йодмашым возен да паша гыч каен. Шкеже Средний Азийыш
кудалын, сар
тӱҥалмешке школлаште пашам ыштен. Кугу Отечественный сар деч вара орденан
фронтовик шочмо кундемышкыже пӧртылын (тудо Косолоп воктенсе Озаҥсола ял
гыч ыле).
Мылам тудын дене икана, Марий Турек районысо туныктышо-влакын августысо
погынымашышт годым, вашлийын мутланаш логале. Изирак капан, ошалге чуриян,
шара шинчан
пӧръеҥ самырык годымсыжлак чулымын шогылтеш. Шкеже каласкала, каласкала да
келгын шӱлалта:
— Да, ыле жап... пуламыр, чытамсыр...
Чынак, пуламыр пагыт шагал огыл талантым пытарыш. Чырым тӧрлымешке шуко жап
эртыш, но сусыр пале эрелан кодо. Шочмо литератур КПСС-ын XX съездше деч
вара веле
палынак пойдаралте. Титак деч посна репрессийыш логалше еҥ-влакым
реабилитироватлыме. Ятыр еҥ лӱмеш памятникым шогалтыме. Марий писатель-
влакын возымышт лудшо деке пӧртыльыч: книга издательстве шуко
произведенийыштым савыктыш.
Книга, газет да журнал, тыгак радио ден телевидений калыкын илыш-йӱлашкыже
пеҥгыдын шыҥеныт. Кызыт илыш нелемын гынат, еҥ-влак уверым налме тӱрлӧ йӧн
деч огыт
кораҥ — мо савыктымым лудыт, радиом колыштыт, телевизорым ончат. Чырык
курым ончыч Марий кундемыштына кум республиканский, латныл районный, латик
многотиражный
газет да кум журнал лектын шогеныт, нунын иканаште печатлалтше тиражышт 350

тӱжем экземплярыш шуын. Ий еда ик миллион утла экземпляр книга ден брошюр
савыкталтын.
Марий журналист организацийын историйже нылле ий наре ончыч тӱҥалын. 1957
ий августышто КПСС обком СССР Журналист ушемын Марий отделенийжым ыштыме
нерген пунчалым луктын. Оргбюрош партий обкомын отделжым вуйлатыше
А.Ф.Немцев (председатель), "Марий коммуна" газет редактор М.П.Иванов
(секретарь), "Марийская правда"
газет редактор Д.Ф.Маракулин, "Ончыко" журналын тӱҥ редакторжо
В.С.Столяров, Марий АССР Министр-влак Совет пелен Радиовещаний ден
телевидений комитет председатель З.М.Антоненко пуреныт. Изиш варарак тушко
"Рвезе коммунист" газет редактор
П.Г.Корниловым пуртымо.
Шарнем, оргбюро печать пашаеҥ-влакым Журналист ушемыш пуртымо шотышто кугу
пашам
тӱҥале. 1958 ий шошым СССР Журналист ушемын оргбюрожо мемнан республик гыч
коло
вич еҥым, варарак эше вич еҥым Журналист ушем членыш пуртыш. Республикысе
Журналист ушемын учредительный погынымашыже 1959 ий 11 мартыште лие. Тушко
Ушемын 22
членже да ӱжмӧ икмыняр еҥ толын ыле. Республикысе Журналист ушемын пашаж
нерген
докладым каҥашымек, вич еҥан правленийым (М.П.Иванов, Н.Ф.Рыбаков,
О.Ф.Фецина,
П.Г.Корнилов, Ф.С.Молчанов), кум еҥан ревизионный комиссийым (В.И.Иванов,
В.Н.Крылов, М.А.Николаева) да ССЦР Журналист ушемын учредительный
съездышкыже
делегатлан М.П.Ивановым сайлыме.
1959 ий 12-14 ноябрьыште Москошто Журналист-влакын икымше Всесоюзный
съездышт
профессиональный печать пашаеҥ-влакын ушемыштым ыштен, тудын задачыжым
рашемден,
СССР Журналист ушемын Уставшым приниматлен.
Тидын деч вара Журналист ушемын съездше-влак кок-кум ийлан ик гана
эртаралташ
тӱҥальыч.
Мыйым МАССР Журналист ушем правленийыш икымше ганаже 1966 ийыште сайлышт.
Вара
икмыняр жап секретарь, а 1976 ий гыч пенсийыш лекмешкем правлений
вуйлатышын
алмаштышыже ыльым. Лийжак манын ыштыме годым, мутат уке, паша шӱй даҥыт.
Творческий семинарлан, республиканский летучкылан, пресс-конференцийлан
ямдылалташак
мыняр жап кая! Тылеч посна, СССР Журналист ушемын мероприятийже дечат
ӧрдыжкӧ
кораҥаш ок лий. Йошкар-Олаште ик гана веле огыл зональный семинар ден
совещанийым эртарыме. Тышке Горький, Киров, Пермь областьласе, Чуваш, Татар
да Мордва автономный республикласе журналист-влак толын коштыныт. Тыгодым
СССР Журналист
ушемын да Рӱдӧ журналист пӧртын пашаеҥышт В.С.Подкурков, Г.В.Демин,
О.Н.Виноградов, Н.Н.Ширева, "Советская Татария" газетын редакторжо-влак
М.А.Колодин,
Ш.Х.Хамматов да молат мемнан унана лийыныт. Пашанам СССР Журналист ушем
правлений ик гана веле огыл благодарность да Почетный грамот дене палемден.
Мылам СССР Журналист ушемын кок съездыште лияш пиал логале: 1977 ий
мартыште нылымше съездын делегатше, а вич ий гыч — визымшын ӱжмӧ еҥже
семын.
СССР Журналист ушемын нылымше съездше 1977 ий 1 мартыште Кремльысе Кугу
дворецыште почылто да кум кече шуйныш. Отчетный докладым СССР Журналист
ушем правленийын председательже, "Правда" газетын тӱҥ редакторжо
В.Г.Афанасьев ыштыш.
Доклад гыч икмыняр цифрым ушештараш уто огыл, шонем. Тунам СССР-ысе калык-
влакын
56 йылмышт дене 7985 газет ден 4726 журнал лектын шоген. Нунын ик гана
лукмо тиражышт 345 миллион экземплярыш шуын. Кажне еш кокла шот дене ныл
периодический
изданийым налын. 1976 ийыште эл мучко 236 издательстве 80 тӱжем книгам
савыктен,
печатлен лукмо литературын чумыр тиражше 1,7 миллиард экземпляр лийын.
Элыште
370 куатле да 1400 ретрансляционный телевизионнный станций пашам ыштен.
Радиовещаний 68 тӱрлӧ йылме дене, а вес эллашке 70 йот йылме дене
эртаралтын.
Съезд отчетный доклад почеш резолюцийым лукто, СССР Журналист ушемын
икмыняр
вашталтышым пуртыман Уставшым пеҥгыдемдыш. Правлений членлан мемнан
республикысе
Журналист ушем правлений председатель, "Марийская правда" газет редактор
В.Н.Карташоват сайлалте.
СССР Журналист ушемын правленийже товрческий семинарым, научно-практический
конференцийым верлаште эртараш тыршен. Ик шот дене, журналист-влак шочмо эл
нерген
шукырак палаш тӱҥалыт, а вес шот дене, организационный паша утларакше
верысе
журналист организаций ӱмбак возеш. Иктаж-могай кугу дате вашеш публицист-
влакым
тӱрлӧ олалашке погат ыле.
Мутлан, СССР-ын витлымше идалыкше вашеш Махачкала олаште публицист-влакын
Всесоюзный семинарышт лие.
— Молан тышке погыненна?— йодо СССР Журналист ушемын представительже
В.С.Подкурков да шкежак вашештыш: — Дагестаныште кумло куд национальность
гыч улшо еҥ-влак
да, эн тӱҥжӧ, Расул Гамзатов илат.
Кумдан палыме автор поэт пленарный заседаний годым тӱҥалтыш гыч мучаш марте
президиумышто шинчыш. Перерыв годым еҥ-влак тудын йыр мӱкш гай пӱтыралтын,
автографым налаш — лишкат мияш ок лий. Кокымшо ала кумшо кечын пеленем
тудын "Восьмистишия и надписи" почеламут сборникшым нальымат, тошкалтыш
дене кӱзымыж годым
авырен шогальым. Шапаш авторучкамат кученам. Но тудо оҥ кӱсенже гыч шӧртньӧ
ручкам лукто да сборникым савырал ончале, вара возен шындыш: "Расул
Гамзатов.
12.ВИ.1972."
Мылам сборникысе кокымшо почеламут пеш келшыш, тудым семинар кечылаштак
кусарен
ончышым.
Тура курык вуйжо коеш моткоч лишылын,
Ончет курыкйол гыч — шуэш кидетат.
Но келге лум вачын, кӱан корнеш шӱртньылын,
Кает да кает — огеш кой мучашат.
Мемнан пашанаже, ончет, пуйто куштылго,
А мутым кычалын, мужед шинчылтат,
Шомак ок кылдалт гын, кӱзаш лучо курыкыш
Сайрак вет у мурым возалме дечат.
Семинар пытышаш деч ончыч тудо пеш сайын ойлыш. Залыште шинчыше-влак ятыр
гана
рӱжге совым кырышт. Выступленийын тӱҥ шонымашыже — кумда Совет элысе калык-
влакын келшен илымашышт. Пример шотеш тӱрлӧ вере ужын коштмыжым ушештарыш.
Шочмо
йылме нергенат ойлыш. Лачак тидын нерген кугу статьяже 3 июньышто
"Известия" газетеш печатлалтын ыле. Семинар вашеш тудым Дагестаныште авар,
даргин, кумык,
лезгин да руш йылме дене лекше республиканский газет-влак савыктеныт.
СССР Журналист ушемын моло вере эртарыме семинарлашкат кошташ логалын: Баку

олашке В.Н.Карташов дене, Киевыш — Н.К.Беляева, Ярославльыш да Рыбинскыш
Н.А.Банников дене пырля. Мӧҥгӧ пӧртылмеке, саде тема денак семинарым
ЙошкарОлаште але иктаж-могай райцентрыште эртарыме. Тидыже чылалан пайдале
лийын.
Эше икте нерген куанен каласыме шуэш. СССР Журналист ушемын нылымше съездше
почылтмо кечын КПСС ЦК мемнан "Рвезе коммунист" газетнан "Ямде лий"
приложенийжым
пионер газетыш савырыме нерген пунчалым луктын. А вет посна пионер газетым
луктын шогаш кӱлмӧ нерген ондак мыняре кутырымо, каҥашыме! Эсогыл обком
бюрон пунчалжат ыле, но ЦК тудым вашталтыктен. "Ямде лий" ондак 1933 ий
февраль гыч 1941
ий август марте лектын шогыш, 1968 ий гыч "Рвезе коммунистын" приложенийже
семын
тылзеш ик гана савыкталте.
1977 ийыштак "Ончыко" литературно-художественный да общественно-
политический
журналым тылзе еда савыкташ кӱлмӧ нерген раш умылтарыман серышым ЦК-шке
колтымо
ыле, но тиде йодыш ала-мо шот дене лакеме. 1994 ийыште веле тунамсе шонымаш
шукталте — "Ончыко" тылзе еда лекташ тӱҥале.
Кудлымшо — шымлымше ийлаште республикысе печать органлаште общественный
тӱҥалтышым кумдан кучылтмо. Кажне редакцийын нештатный отделже-влак
лийыныт, нуно тӱрлӧ
специальностян автор-влакым ушен шогеныт, утларак принципиальный материалым
пырля каҥашеныт, сайракшым савыкташ темленыт.
1967 ий 9 июньышто республикысе Журналист ушемын, Писатель ушемын да
"Знание"
обществын представительышт, пырля погынен, Новости Печать Агенствын шым
еҥан общественный бюрожым ыштышт. Мыйым председательлан, О.И.Лисицынам
заместительлан
да Н.П.Егоровым секретарьлан сайлышт. АПН-ыш Ким Васинын, Ольга Лисицынан
да Борис Воробьевын икмыняр материалыштым колтен ончышна, но иктынат
возымыжо ыш лек.
АПН могырым кӱлеш полыш лиеш гын, общественный бюрон пашажат ворана ыле.
"Марий коммунышто", щуко редакцийысе семынак, тунемме пашан традиционный
йӧнжым
кучылтмо деч посна, тӱрлӧ вашлиймашым эртареныт. Редакций кӧргыштат,
ӧрдыжтат.
Калык озанлыкын ончыл еҥже, культур да искусство пашаеҥ, лӱмлӧ ветеран,
чапланыше земляк — чыланат икоян коллективын пагалыме унаже лийыныт.
Журналист ушемланат тыгай вашлиймаш келшен толын. Венгрий гыч таҥлалтше Ваш
областьын, Эстоний гыч Тарту олан, Финляндий да моло элла гыч информаций
средстван
представительышт марий журналист-влакын унашт лийыныт. Марий республикысе
журналист-влакат вес кундемлашке, поснак Венгрийысе Сомбатхей олаш, миен
коштыныт.
Паша опыт дене ваш-ваш палдарымаш, у верлам ужын коштмаш у темым нӧлталаш,
у семын возаш таратеныт.
1980 ий 24 февральыште мыйым Марий АССР Верховный Совет депутатлан, а 20
мартыште лийше сессийыште Верховный Совет Президиум председательын
заместительжылан
сайлышт. Паша ешаралте. Сессийлаште, Президиумын заседанийлаштыже
участвоватлаш,
постоянный комиссий-влаклан полышкалаш, сайлыше-влак дене кылым кучаш ятыр
жап
кӱлеш.
1991 ийыште шоныдымын-вучыдымын кугу государствына пытен кайыш. Тиде
жапыштак
СССР калык-влак съездым да Верховный Советым шалатен колтышт. Калыкын
шонымыжым,
кумылжым шотыш налде, шоя демократ-влак 1993 ий шыжым государственный
переворотым ыштышт. Тудо калык ваштареш, государстве ваштареш виктаралтын
ыле. Совет
властьым пытарыме дене шемер-влак государствым вуйлатыме паша деч веле
огыл, шке
илышыштым виктарыме дечат виешак кораҥдалтыч. Ончычсо социализм пагытыште
ыштыме
поянлык шаланен толеш, а угыч ыштымыже уке дене иктак.
СССР правительствын ончычсо вуйлатышыже Н.И.Рыжков "Десять лет великих
потрясений" книгаштыже, кугун ойганен, тыге палемда: осал шӱм-чонан политик-
влак, Шочмо
эл да Калык нерген огыл, а Власть да Доллар нерген шонен, миллионло еҥым
йорлештареныт, элым пытарымашке шуктеныт. Чынак, кызыт, "демократий"
пеледме жапыште,
калыкым аген пойышо-влак гына шке шотан эрыкыште илат, а йорло-влак
орланат: то
паша уке, то, пашаш коштыт гынат, ятыр тылзе дене пашадарым налын огыт
керт. Историйын ораважым мӧҥгеш пӧрдыкташ, социализмым пӧртылташ ок лий,
маныт кугылалтыше-влак. Шкешт гын, капитализмым чоҥаш — иканаште кок
ошкыллан мӧҥгеш чакнаш —
кумылаҥыныт, а мландым ужалаш-налаш корно почылтмек, феодализмышкат
пӧртылтен
кертыт. Теве тылат эрык! Мыйын шонымаште, илышым чын умылен да аклен
моштышо калык, пычкемышым сеҥен, Российын чапшым кӱлеш кӱкшытыш нӧлтал
кертеш.
Южгунам, шонкален шинчылтме жапем лиешат, мый книга шкаф гыч тӱрлӧ
документым
луктын ончем: грамот, диплом, свидетельстве, тауштыман але иктаж-кушко
ӱжман кагаз, фотосӱрет... Нуно мыйын полмезе жапем ушештарат. Теве нылымше
классыште тунемше-влакын снимкышт — мый шиян тувырым, шым ниян йыдалым
чиенам, аптыранен ончем. А теве шымияш школым тунем пытарыше-влак — мый,
сур пинчакан, пионер галстукан да йол пидман йоча, дневникым да М.Горькийын
"Мом университеты" книгажым
ончыкем пыштен, шӧрын кием. Умбакыже комсомолец — кугурак класслаште
тунемше,
пашаче армийын боецше, зенитный батарейысе разведке отделенийын командирже,
военный училищын курсантше, кыдалаш школын туныктышыжо, вара КПСС член —
райуполминзагын статистикше, учительский институтын студентше, ялысе школын
туныктышыжо, районный газетын редакторжо, партий обкомын инструкторжо,
"Марий коммуна"
газетын отделжым вуйлатыше, редакторын заместительже да редактор, Марий
АССР
Верховный Совет Президиум Председательын заместительже... Ондак нугыдо ӱпан
рвезе, а вара чаравуян шоҥгыеҥ. Пытартыш снимкыште — чан пондашан
пенсионер.
Теве посна папке. Тушко печаталалтше материал-влакым чумырымо. Косолоп
районысо
"Путь Сталина" газетеш 1941 ий 2 апрельыште лекше икымше почеламут. "Ече
дене"
маналтеш. Тудым газет редакцийын ответственный секретарьжылан ыштыше
писатель
Дим. Орай ямдылен (тидын нерген мылам 29 мартыште возымо письмаштыже
увертарен).
"Рвезе коммунист" газет тудо ийынак 4 апрельыште Елеево (Кугу Пумарий)
школысо
комсомолец влакын тунеммышт нерген мыйын икымше заметкем печатлен. Тудым
класс
вуйлатыше П.И.Боцманов (шкеже руш) тунемше-влак ончылан йӱкын лудо да
мемнам ончыкыжат сайын тунемаш ӱжӧ. Изиш варарак мыйын возымем "Ямде лий"
ден "Марий коммуна" газетлаште лекташ тӱҥале. Нине материал-влак журналист
корныш шогалшаш
икымше ошкылем шарныктат.
Журналистика! Лачак тые кумда тӱняшке ялысе рвезым луктынат, илышын тӱрлӧ
могыржым ужын да сай ден осалым ойырен мошташ туныктенат! Уке, арам огыл
мый перо да
блокнот дене шкенан республикыште веле огыл, а кумда Совет эл мучко
коштынам,
кертмем семын илышым раш сӱретлен ончыкташ тыршенам.
Мыйын илыш-корнем шочмо кундемын илышыж дене чак кылдалтын. Тудын куанжат,
ойгыжат шӱм-чонышкем келгын шыҥеныт. Но шарнен возымаште илышын чыла
могыржымак
авалтен сеҥаш ок лий. Кушто лийынам, кӧ дене вашлийынам, мом ыштенам, мом
ужынам-колынам, мо ушеш кодын — тышеч утларак ойыртемалтшыжым гына ончыкташ
тыршенам. Кертынам але уке — тек лудшо акла.
У саманыште чылажымак умылен шкташ ок лий. Но эртен толмо корным кызытсе
кӱкшыт
гыч ончалмем годым тугела чучеш: ӱмырем арам эртен огыл. Мутат уке, кызытсе
гай
уш-акылем лиеш гын, южо татыште ала вес семынрак ыштем ыле, тунам йоҥылышем
шагалрак, а пайдаже утларак лиеш ыле, очыни. Но "ыле" манмыже кепшылан шол.
Кажне еҥ шке шотшо дене изишак философ. Тудо йырым-йырже мо улмым палаш,
эртышым, кызытсым да ончыклыкым умылаш тыршымыж дене, илыш нернен
шонкалымыж дене
ойыртемалтеш. Самырык годымат, илалше лиймекет, айдеме тӱням ужын
моштымыжым шуара, тыршен ыштыме пашаж дене пиалжым тапта. Эше акрет годсо
философак айлен:
"Илыш кужыт дене огыл, а могай улмыж шот дене аклалтеш". А марий калыкмут
эре
ушештара: "Илыш йыжыҥан, тӱжем кылдышан". Сай да осал, куан да ойго, таҥ да
тушман, тыныслык да сар, илыш да колымаш — чылажат йӧре-варе варналтын,
икте-весе
дене ваш кылдалтын. Айдеме илыме курымыштыжо тӱжемле кылдыш дене вашлиеш,
моштымыж семын нуным кучылтеш да, волгыдо кечылан ӱшанен, кужу кугорно дене
ончыко
ошкылеш.
1996 ий.
Йошкар-Ола.



111496
************************************************************************
11—14

Сылнымут шыже — 96
Муро памаш деке корно мӱндыр...
Шыже — тӱвыргӧ пагыт: саскаж денат, паша тургымжо денат. Шыже — иктешылыме
жап.
Арам огыл ойлат: чывигым шыжым шотлат. Мланде пашаеҥ-влак идалыкаш
сомылыштым
кошартат — ончен куштымо пасу поянлыкым погат. Культур илышыштат, кеҥеж
мучаште
ик жаплан тыпланымек, у тургым ылыжеш: театр-влак шке омсаштым почыт, талук
еда
филармоний "Марий шыже" музык фестивальым эртара, художник-влак "Марий
кундем"
сӱрет выставкыштым чумырат, литератур пашалан шӱмаҥше самырык автор-влак
кок ийлан ик гана "Сылнымут шыже" семинар-совещанийышке погынат. Тений тудо
ЙошкарОлаште 24 октябрьыште эртыш. 1974 ий годсек тидыже — коло икымше. Ты
жапыште тудо ятыр самырык еҥлан сылнымут аланышке корным почын. Шукышт
кызыт тале мутмастар лийыныт, пашашт дене уста прозаик, поэт, драматург
лӱмым суленыт: Валентина
Изилянова, Светлана Эсаулова, Вячеслав Абукаев-Эмгак, Василий Крылов... —
чылаштын лӱмыштым каласен шукташат ок лий. Самырыкрак-влакынат йӱкышт ий
гыч ийышке
утыр пеҥгыдемеш, мастарлыкышт койын шуаралтеш: Геннадий Гордеевын, Лида
Иксанован, Зоя Дудинан, Виталий Егоровын, Юрий Григорьевын, Юрий
Соловьевын...
Тиде ой денак тӱҥале семинарым почмо годым шке ончылмутшым верысе Писатель
ушем
вуйлатыше Иван Горный: "Илышна кызыт чыла шотыштат путырак неле, кажныже
кугу
туткарышке логалынна. Тыршымыштым пешак ӱлыкшын, шулдын аклат, серымыштым
савыкташат йӧн уке гаяк гынат, у произведений-влак шочынак шогат. Писатель
возыде
иленжат огеш керт. Юмын пуымо талантше дене тудо илышым, тӱням шке семынже
ужеш,
лончыла, акла, шӱм-чонжо вошт колта да шке шонымыжым сылнымут полшымо дене
лудшо
деке намиен шукташ тырша. Ты неле пашашке самырык-влакат ушнаш аптыранен
огыт
шого: почеламутым, ойлымашым, пьесым, повестьым, поэмым возат. Тидлан нуным
саламлыман веле. Мый ӱшанем, жап шумеке, нунын лӱмыштат марий литературышто
серыплын йоҥгалтеш, возымышт лудшо-влак деке миен шуэш".
Тенийысе "Сылнымут шыже" семинар кумло кок самырык авторым авалтен. Мо
куандарыш: яракида иктат толын огыл, кажныже мом-гынат шке возымыж гыч
конден. Семинарыште вич секций пашам ыштен, нуным лӱмлӧ сылнымут мастар-
влак вуйлатеныт. Поснак поэт, турарак каласаш гын, поэтесса-влак шукын
лийыныт. "Мо оҥайже: тунемшына-влак эртак ӱдыр-влак, а туныктышышт ме —
эртак пӧръеҥ полко",— мыскара йӧре
каласыш иктыже. Тидымат палемдыман: марий поэзий секцийыште утларакше
ЙошкарОлаште тунемше, тӱҥ шотышто Марий университетын студенткыже-влак
чумыргеныт ыле.
Ожнырак утларак чолгалыкым пединститут гыч ӱдыр-рвезе-влак очыктеныт гын,
"сылнымут апшаткудет" ынде эркын-эркын университетышке кусна, самырык
талантым куштымо рӱдерышке тудо савырна, очыни. Но, викшым каласаш гын,
секций вуйлатыше-влакын ойышт почеш, нунын кокла гыч шукыштын возымыштым
але тӱҥалтыш ошкыл семын
веле ончыман.
Тыгайракак иктешойым ыштыман, очыни, марий прозо секций шотыштат. Тыштат
кугу
мутланымашым тарваташ амал ыш лий — каҥашаш улыжат кок рукопись гына пурен
ыле.
Нуныштат лушкыдырак, кӱктен шуктыдымо ыльыч. Ме манына: кеч-могай калыкынат
сылнымутшын тупрӱдыжӧ — прозо. Но тидын шумлык кызыт ойганен-ӧпкеленрак
ойлыде ок
лий: марий литературыштына тиде лончо пытартыш жапыште ала-молан пешыжак ок
вияҥ. Возышыжат шагал, а самырык кокла гыч ик у лӱмымат ынде кунамсек огына
кол,
серымыштымат огына уж.
А вот драматург-влак радамышке лишыл жапыште у еҥ ушнен кертеш. Тиде —
тӱвыра
министерствын пашаеҥже Валентина Юзыкайн. Ийготшо дене самырыкшак огыл
гынат,
("Сылнымут шыже" семинарышке такшым кумло вич ияш марте автор-влак
чумыргат),
тиде неле жанрыштыже пашам ышташ кумылаҥмыжым саламлыман веле. Вет, нимом
шылташ, театрна-влакат у, чапле пьесе-влак шотышто йорлын илат. Семинарышке
каҥашаш
кондымо ты авторын кок пьесыж гыч иктыжым сайлан шотлымо, Марий самырык
театрлан
темлаш лийме.
Чаманен каласаш логалеш, курыкмарий секций ты гана пашажым кугунак
вораҥдарен ыш
керт. Молан манаш гын, Йошкар-Олаште тунемше икмыняр студентке деч молышт
ту велым ала-могай амаллан кӧра семинарышке толын кертын огытыл. Нунын дене
тыгай погынымашым Козьмодемьянск олаште посна эртараш палемдыме.
Моло ийласе семынак рушла возышо-влак ты ганат чолгалыкым, пашам кыртменак
ыштен
кертмыштым ончыктышт. Ола деч ӧрдыжтӧ илыше-влакат толаш йӧным муыныт,
рвезе авторыштат ыльыч, каҥашышаш произведенийыштат ятырак лийын. Семинарын
эн самырык
участницыжат Йошкар-Оласе латкокымшо школ гыч луымшо классыште тунемше Оля
Шрайнер ыле.
Кажне сылнымут семинарыште самырык возкалыше-влак кокла гыч икмыняр у лӱм
волгалтын, ӱшаным шочыктен. Ты ганат тиде поро йӱла ыш йом. Поэзий секцийым
вуйлатыше А.Селинын ойжо почеш "Сылнымут шыже-96" семинарын "шӱдыржылан"
Параньга велым Олор гыч йочасад пашаеҥ Татьяна Очеевам шотлыман. "Тудо
мемнам чынжымак куандарен ӧрыктарыш",— каласыш поэт. Тыгак вес Татьяна,
Пчелкина, шотыштат моктымшомак йоҥгалте. Тудо возкалыше коклаште у еҥ огыл,
лудшо-влаклан икымше почеламут книгажымат пӧлеклен шуктен. Ты гана
семинарышке у мурсаска дене толын. Пытартыш жапыште возымо почеламут
аршашыж дене мастарлыкше кушмым, сылнымут пашалан кӱлынак пижмыжым ончыктыш
У Торъял вел гыч Вероника Сидоркина-Корчемкина.
Рушла серыше самырык автор-влак коклаште, мӧҥгешла, рвезе-влак
ойыртемалтыныт.
Куанен палемдышт Медведево гыч изак-шоляк Константин ден Максим
Ситниковмытым.
Нуно возымаштышт у йӧным, у формым кычалмышт дене ушеш кодыныт, шке
вийыштым,
моштымашыштым поэзийыштат, прозыштат тергат. Козьмодемьянск гыч Виталий
Архиповын "изи прозыжым" (тудо кӱчык ойлымаш, этюд, миниатюр-влакым чумырен
конден)
писатель А.Спиридонов кӱкшын аклыш.
"Сылнымут шыже-96" семинар-совещаний ик кече веле шуйнен гынат, литератур
илышыте шке пале-кышажым коден. Мыланна, кугурак тукымлан,— сылнымутнан
ончыкышлыкшо
шумлык могай-гынат ӱшаным, семинарын участникше-влакын шӱмыштышт — поро
шарнымашым, таумутым.
Тидыжым нунын кӱчык ойыштат пеҥгыдемда. Теве икмынярышт:
Татьяна Пчелкина:
— Тыгай погынымашым мый изин-кугун вученам. "Сылнымут шыжым" эртарыме
нерген
уверым шӱм-чон вургыжын вашлийынам. Тыгай неле пагытыштат семинар шкеж
деке,
шулдыржо йымак самырык автор-влакым чумырен кертмыжлан пешак куаненам да
алал
таум ыштем. Тыште ме икте-весына дене вашлийынна, палыме лийынна, возымынам
лончыленна, шкенан кӱкшытнам пален налынна. Умбакыже пашам кузе ышташ
кӱлмым мыняр-гынат умыленна. Ындыжым мо сай возымына калык деке лектеш гын,
эшеат пайдале лиеш ыле. Мый илышем утларакше творческий еҥ-влак дене йыгыре
огыл, а черле коклаште эртарем. Нунын шинчаончалтышышт, шке чон шижмашем
дене илышым умылен шогаш
тыршем. Садлан почеламут корнылаштем лудшем-влак шӱлыкым, ойганрак ойым
вашлийыт
гын, огыт титакле, шонем. Вет мый, уло чонем почын, пашамат ышташ, возашат
тыршем.
Татьяна Очеева:
— Мутат уке, мыланна, возаш тӱҥалше-влаклан, тыгай семинар путырак кӱлеш.
Тымарте Таня Пчелкинам, Вероника Корчемкинам фотосӱретышт, почеламутышт гоч
веле паленам гын, ынде шкенышт денак вашлийын мутланаш пиал логалын. Икте-
весына дене
чон почын кутыренна, кӧм мо тургыжландара, мом да кузе воза — ваш-ваш
чылажымат
пален налаш тыршена. Кугурак-влак возымыланна акым пуэныт, поро, сай каҥаш
дене
кумылаҥденыт — тидланат тау. Мый Йошкар-Ола деч тораште илем, шонымо семын
олашке толын коштын ом керт. Садлан тыгай вашлиймаш мыланна, ялыште илыше-
влаклан,
моткоч пайдале.
Вероника Корчемкина
— Чынак, тыгай семинар ок лий гын, кунам эше икте-весына дене вашлийына
ыле?
Мыйынат кызыт илыме верем — тора Торъял. Возышо еҥ шке серымыжым ала-кӧлан
ончыктынеже, пашажлан акым налнеже. Воктене нигӧ, туныктышо ма, кумылаҥдыше
ма уке
гын, путырак неле. Шкан гына возен, яшлыкышке оптымо ок шу. Садлан тыгай
вашлиймаш мыланна яндар юж гаяк. Мыйын эше вес шонымашат уло: ала самырык
возышо-влак
пелен иктаж-кӧм кугуракым, куратор гайым пеҥгыдемдыман? Тунам паша
лектышнат куандарыше лиеш ыле, очыни.
Зоя Висвис:
— Икымше гана тыгай семинарыште мый кок ий ончыч лийынам. Тунамсе "Сылнымут
шыже" мыланем возымо пашаштем моткочак полшыш: иктаҥашем-влак дене, нунын
кузе да
мом возымышт дене палыме лийынам, ятыр поро каҥашым налынам. Тиде
семинарышке
ондак возымем тӧрлен конденам. Вероника тораште улмыжлан кумыл воленрак
ойлыш.
Мый тудым умылем — тиде тыгак. Но мыланна, олаште илыше-влакланже, ты
шотышто
тунаржак ойгырышаш уке, ӧпкеленат огына керт. Поэт-влак воктеннак улыт,
мыйын
пашам ыштыме "Кугарня" газетыштат, "Марий Элыштат" кугурак йолташ-шамыч
кӱлеш
годым эреак полшат, ой-каҥашым пуат.
Мыланнаже шкан утларак чолга лийман, шуко тунемман, лудман, пашам ышташ
ӧрканыман огыл. Семинарыште икте-весынан возымым таҥастарен лончылымаш
пешак пайдале
да кӱлешан. Тудым ожнысыла идалык еда эртараш гын, эшеат сай ыле.
Эля Ендылетова:
— Тений университетыште пытартыш ий тунемам гынат, тыгай семинарыште икымше
гана
веле лийынам, садлан пыртак шкемымат шылталем. Тиде моткоч сай, пайдале
тунеммаш, кугу сылнымут школ улмаш. Университетыштына возкалыше-влак улыт,
но кумылаҥден, виктарен шогышыжо укеат. Ожнырак сылнымут кружокнат лийын,
тудым Геннадий Сабанцев вӱден, но ала-могай амаллан кӧра тидат йомын.
Садлан мыланнат,
олаште илена гынат, утларакше шке подыштына шолаш логалеш. Тау семинарлан,
тудо,
Таня Пчелкина манмыла, мемнам шке шулдыржо йымак поген, у пашалан
кумылаҥден.
Ындыжым, чынак, шканна чолгарак лийман, пашам талынрак ыштыман.
Тамара Сидукова:
— Мыят тыгай семинарышке икымше гана толынам. Тыште ятыр йолташым муынам,
рвезе
автор-влак дене вашлийынам. Эля дене ик вере тунемына гынат, тымарте тудым
паленат омыл. Ондакрак палыме лийына гын, кугурак семын тудлан эҥертенат
кертам ыле
дыр. Ындыжым ме, университетыште тунемше-влак, кылым кучаш, икте-весылан
полшаш
тӱҥалына, шонем. Курыкмарла возышо-влак денат лишылрак палыме лийман, уке
гын
кыл уке гаяк. Ала тыште вашлиям шонышым, но ыш логал, вес гана йӧн лиеш гын
веле? Такшым мыланем Иван Горный ден Михаил Кудряшов полшенак шогат. Мыят
вес семинарым изин-кугун вучаш тӱҥалам.
Валентина Юзыкайн:
— Мый ынде самырыкшак омыл, тыгай семинарыштат икымше гана лияш пиал
логалын.
Мутат уке, сылнымут паша — тыглай огыл, тудым уш да чон дене шуктат.
Айдемын
ала-мом ойлышашыже улат, кидышке ручкам куча, каласынеже тӱшка йӱк-
йӱаныште, театр йылме дене ойлаш гын, массовкышто огыл, а шке йӱкын,
ойыртемалтшын. Тидын
дене илышыштат ала-мом вашталтынеже: аламажым пытарен, кораҥден, сайжым
умбаке
вияҥден, тӱзландарен колтынеже. Мыят теве возенам, но кӧлан ончыкташ, кӧ
деч эн
ондак каҥашым налаш — пален омыл. Тау, Писатель ушем тыгай семинарым
эртара.
Тыште возымем моткоч порын вашлийыныт, кӱлеш семынак аклен, шуко сай ой-
каҥашым
пуэныт.
Самырык литератор-влакын "Сылнымут шыже" черетан семинар тургымышт эртыш,
могай-гынат иктешлымашым ыштыш. Но паша илыш семынак нимучашдыме, тудо
умбакыже шуйна.
Сылнымут садвечынат шарлаш, тӱзланаш тӱҥалеш. Тидлан ӱшаным самырык-влак
пуат.
Тыгайрак иктешойым ыштышт Писатель ушем вуйлатышат, секцийлаште пашам
виктарыше-влакат. "Автор-влак, поснак самырык-влак, шке семынышт гына илен,
возен, манмыла, шке подыштышт гына шолын, ончыко кугун каен огыт керт. Тыге
пырля жапын-жапын вашлийын, икте-весын возымым лончылыман, — каласыш
чеверласыме мутыштыжо
Иван Горный.— Ме ӱшанена: илен-толын, тачысе самырык автор-влакын книгашт
лудшын
ӱстембалныже лиеш. А калык сылнымут деч посна илен ок керт. Тудо айдемым
илаш
туныкта, шӱм-чонжым пойдара, поро пашалан куылаҥда. Тений семинарышке ала-
мочол
шуко еҥым погаш шонымаш лийынжат огыл. Кӧ шке возымыжым колтен, нуным гына
ӱжмӧ.
Тӱҥжӧ кеч-кунамат паша лийшаш да койшаш. А тудо, мемнан шонымаште, удан
огыл ышталте. У лӱм-влак йоҥгалтыч — тиде куандара. Конешне, ме ончыкыжымат
икте-весына
дене кылым йомдарышаш огынал. Чын каласышт: опытан сылнымутчо рвезе еҥым
шке
шулдыржо йымак, шефствыш налшаш. Но тыгодымак самырык-влак дене пашам
ыштымаште
ала-могай у йӧным кычалман. Верлашке лектын коштман, нунын дене вашлийын,
пашаштышт полшыман. Чын, студент-влакымат мондыман огыл, олаште улыт манын,
ӧрдыжеш
кодаш ок лий. Чаманен каласаш логалеш, ятыр районышто марла газет лекмым
чарнымылан кӧра, очыни, сылнымут ушем-влак пашаштым але луштареныт, але
йӧршынат шаланеныт. Лач Курыкмарий велне, Шернурышто, Волжскышто гына тиде
сомылым удан
огыл виктарат. "Сылнымут шыже" семинарымат кок ий вучаш шуко. Самырык-влак
дене
пашам туныктымо да воспитаний, тӱвыра министертстве-влак дене пыраля
эртараш
кӱлеш, очыни. Школлаштат литкружоак-влакын сомылыштым туныктышо-влак дене
пырля
вораҥдарен колтыман. Сылнымут паша — неле сомыл. Тудо тыгай семинарыште
веле
огыл, а ӱмыр мучко шукталтеш. Тидым самырык-влак мондышаш огытыл. Шумо
кӱкшытеш
шогалаш ок лий. Шарныза эреак тале поэтна Валентин Колумбын каласен кодымо
шомакшым:
Муро памаш деке мӱндыр корно.
Миен шумеш ир озыркан ноя,
Окмак шында ушым, осал лиеш поро,
Тек тергыше еҥын усталык поя.
Ӱлнӧ "Сылнымут шыже — 96" семинарыште лийше икмыняр самырык авторын
почеламутыштым лудаш темлена.
Редакций.
Татьяна ОЧЕЕВА
Шотан йолташ
Возын лупс лышташын тӱрыш
Мардеж помышто лӱҥга,
Эҥыж вӱд ден мушкын шӱргым,
Кече омыжым покта.
Ломберлан пытартыш семым
Шӱшпык шаҥгак пӧлеклен,
Монденна ме коктын жапым,
Йӧраталын аҥырген.
Ой, кузе пурем мый мӧҥгӧ?
Авиемже вурсалеш.
Погенам, манам, мый поҥгым,
Эрден поҥго шуко пеш.
Таҥем ден лышташ йымалне
Воштыр ден пургедына,
Но... тӱкнен вашла саҥга ден,
Ӱмам пуэн модына...
Ой, кузе пурем кудывечыш?
Ачием тевак коеш.
Каена ужар тошкемыш,
Шудым солаш жап йодеш.
Мужыр йӱксыла шаралын,
Шулдырнам лупшалына,
Нӧргӧ шудо, тӧр йӧралтын,
Возеш кашташ почешна.
Пыштышна шагат гутлаште
Шудым кургылан солен.
Толыт теве, о юмашне,
Йомшаш ыле порволен.
Шылталеш авам шинчажым,
Ачам порын шыргыжеш:
— Муынат шотан йолташым,
Пиалан, сай еш лиеш.

Инна АНДРЕЕВА
Тылат кеҥежым кученам
Мый вучышым чевер кеҥежым,
Толаш тый сӧрышым тунам.
Мый погышым чевер эҥыжым,
Тамлаш тый кӱштышыч мылам.

Мый кучышым тылат кеҥежым:
Кидем ден кучышым кавам,
Да поктышым йӱр леҥежым,
Кӱсен гыч кечынам луктам.

Мый вучышым шӱмбел таҥемым,
Кылдаш шонен шӱм-кыл тулнам.
Мый кучышым тудлан кеҥежым
Ик жаплан огыл... Курымлан!

Зоя ВИСВИС
* * *
Пелешташ лӱдам, шонем, ты поро чоныштетше
Нимучашдымын шолеш увер-памаш.
Шонымаш ден темше келге, канде шинчаштетше
Ончалам гын, тыманмеш, шонем, йомам.

Вашештен ом керт, кычальым мый вашмутым,
Пушкыдемше шомакем уэш кылмен.
Шонкалем, муам гын юзо ты мутан шомакым,
Шыргыжалын кутыраш шкеак мием.

Вискален, уэш-пачаш тӧрлем оемым,
Куштыраҥше, лавыран корнем ӱштам.
Илышемын кочын шуйнымо кечемым,
Сылнымут садвечыште тылат почам.

Пиал тул йӱла
Йыҥгыртем, колнем шыма йӱкетым,
Шокшо саламем эр-водын пӧлеклем.
Лишемам, ужам висвис букетым,
Ныжыл чуриетым угыч шарналтем.

Шӱдыран кастене тыйын велыш,
Канде кайыкла чоҥештыме шуэш.
Но миен шуаш ок лий ты элыш,
Кумыл аршашем кодеш адак уэш.

Апшатла кӱлтка шӱмем торашке,
Кӧргӧ чоныштем тулото мо йӱла?
Йӧрыкташ гына иктат ок вашке,
Пуйто пӱрымашым Юмо арала.

Эльвира ИВАНОВА
Ойгыраш ок кӱл
Изи кӱдырчӧ коклаште
Мӱгыра, орнажым лӱдыктен.
Трук волгенче весела лиймаште
Волгалтеш, шинчанам йымыктен.

Я поран кужу йӱштӧ атмажым,
Шӱшкалтен, ӱмбакна кудалта.
Шыже кече тамле мӱй ӱматым
Шож каванеш имыла шылта.

Ойгыраш ок кӱл, илыш таҥемже,
Сырымаш шуйна ик-кок шагат.
Озыркан мардеж, поран, волгенче
Омыла эрден йомын шогат.

Шинчена: эн сай шижмашнан кылдыш
Вурс деч пеҥгыде, тӱжем ийлан.
Ваш умылымашна, поро полыш
Йӧратымашым саклат курымлан.

Вероника КОРЧЕМКИНА
КАС
Леве мландым лыж тошкалын,
Тӱтырам вуй йыр пӱтыралын,
Кас тошкемышке вола.
Ший коркам кава гыч налын,
Юзо ер гычын кошталын,
Лупсым шудышко вела.

Весела шыҥа сӱаным,
Йомын коштшо йӱк-йӱаным
Ӱжын унала пурта.
Омым кӱсенеш пышталын,
Ошкылеш пошкудо ялыш,
Ниялтен, суртлам эрта.

Ала-кушто, ӧрканалын,
Пий лӱм-нержым трук шарналын,
Опталта почан оза.
А чыла шыпланымеке,
Рывыж семын шӱдыр деке
Тылзе йышт каваш кӱза.

КӰ САЛТАК
Кӧ гын тӱньыкым почо каваште?
Лум йога, шып тӱням вӱдылеш.
Лум пушеҥгыште, лум сад коклаште,
Мален корнышто колтыш мардеж.

Леведнет кӱэмалтше салтакым,
Йӱштӧ деч, поран деч арален?
Ойлынет ала мамык йомакым,
Ала мурым мурет, йышт волен?

Тиде воин нераш огеш ярсе,
Йӱштӧ кӱпчыкым тый ит тоҥед.
Йомакет дене ит йыгыжтаре,
Мешая тудлан уто мутет.

Огеш нойо шотлен кажне кечын,
Сай йолташым кунар йомдарен
Да мыняр шӱлыкаҥше суртпечыш
Ош кагаз шем уверым конден.

Шучко вий тудым ныл гана пуштын,
Ныл гана коҥга тулыш кышкен.
Шочмо ялыште кӱ гычын кушкын,
Вуйым саве тудлан, тауштен.

Татьяна ПЧЕЛКИНА
Олмапуым шынден шым орлане,
Вӱд шаваш гын пӱралтын мылам.
Чылт йомак полат гане оралте
Куан тул дене пуйто йӱла.

Ӱмырлан тулыкеш кодшо отыл,
Олмапу, улам тыланет суртоза.
Кӱрышташ укшетат пуэн омыл,
А олматше мочоло лӧза.

Шошо кече чевержым пӧлеклыш,
Каче чонышто ылыже сем.
Ӱдыръеҥын шкет улмо пӧлемыш
Сӱан дене толаш сӧрасен.

А вара олмапу укш йымалне
Сай шомак памаш гае йоҥген.
Шӱшпык еш эр велеш ялт ыш кане.
Тамле пуш дене теме оҥем.

Олмапуым шынден шым орлане,
Вӱд шаваш гын пӱралтын мылам.
Таҥ конден жапше годым сӱаным,
Саклена коктынат пиалнам.

Эльвира ЕНДЫЛЕТОВА
Шыже йӱр

Шыже йӱр мушкеш лаврам,
Тек йолет кода кышам.

Ты йӱр воштылеш мемнам:
Шинчавӱдым пӧлекла мылам.

Йол кышат вашке шылеш.
Шӱргӧ мучко кочо вӱд куржеш.

Шыже йӱр мушкеш лаврам,
Волгыдо кышам коден мылам.

Критике
ПИСАТЕЛЬ ДА ЖАП
Марий сылнымутан литертаур пытартыш жапыште шуко у лӱм, ятыр оҥай
произведений
дене пойдаралтын. Шке лывырге шомакыштым, шонымашыштым да чон кумылыштым
лудшылан писатель-влак пӧлекленак шогат. Марий книга савыктыш у книгам
йӧршын гаяк ок
лук гынат, газет ден журналлаште тӱрлӧ темым тарватыше, илышын тӱрлӧ
йыжыҥжым
авалтыше почеламут ден поэме, ойлымаш ден повесть-влак савыкталтыт.
Драматургийнат кызыт тунарак йорло манаш ок лий, у пьесе-влак, уке-уке да,
койыт. Нунат
тӱрлӧ сынан улыт: поэтический моноспектакль, историй темым почшо драме да
молат.
Сылнымут литературлан вияҥашыже, кушкашыже корно ынде кумданрак почылтын.
Ондакракше возымо пашашате социалистический реализмын кышкаржылае верч
нелылык шижалтын гын, кызыт писатель-влак ты шотышто эрыкан улыт. Мо нерген
возаш, темым кузе
почын пуаш, могай жанрыште тидым ышташ утларак келша — возкалыше шке ойырен
налеш. Тыгодым ончычсо традицийланат, кызытсе ойыртемалтше жапланат, у
йӧнланат
эҥерта. Рвезе тукым гын эше утларак ончыко каяш тырша, литератур илышыштат
ойыртемалтше койыш-шоктышыжым ончыкташ тӧча. Тошто годсо кышкар гыч утлен
лектын,
сылнымут пашаште йӧршеш у темым, проблеме-влакым тарвата, возымаштыже
илышын чын
тӱсшым, айдемын койыш-шоктышыжым, саманын шӱлышыжым ужына. "Кугарня"
газетыште
мистике, фантастике, детектив сынан, тӱрлӧ манеш-манеш негызеш возымо
произведений-влак савыкталтыт. Тыгайже марий сылнымутыштына тымарте
кугунжак волгалтын
огыл ыле.
Тыгодымак историй, акрет годсо илыш саманат ӧрдыжеш огеш код. Калык
ойпогылан,
архив материаллан эҥертен, шке илышыште ужын-колмым шарнен, эртыше пагытнам
у
семын ончалаш тыршыше тыштат шижалтеш. Налаш "Марий Эл" газетыште
савыкталтше
ойлымаш ден повестьлам. Тушто "Илыш гыч" але "Илыш йыжыҥ" маналтше возымо
утларак келша, витне. Тыште автор-влак, шке илыш-корныштым радамлен,
произведенийым
кӱктен луктыт. Шижалтеш: мом нуно ончыч серен, илыш чыным чылажымак
ончыктен
кертын огытыл, тудым каласынешт, рвезе тукымлан чылажымак ойлен кодынешт.
Но,
вигак палемдынем: тыгай возымаш ден сылнымутан произведений коклаште, мыйын
шонымаште, пеш кугу ойыртем уло. Мом ужын-колмым чыла каласкален кайымаш
эше сылнымутан произведений огыл. Тыглай илыш факт гыч иктаж-могай
иктешлымашым ыштыман, еҥын уждымыжым ужын моштыман да сылнымут йӧн дене
почын ончыктыман — теве
мо лийшаша литературышто. Тиде — писатель пашан ик тӱҥ ойыртемже.
Лӱман мутмастарна-влакат эртен толмо илыш корнышт негызеш шарнымаш-романым
серат. Тидат тачысе сылнымутыштына у йыжыҥ, очыни.
Но тыгодымак шижалтеш: шукышт але шыгыр кышкар, тошто корно деч йӧршынжӧ
утлен
кертын огытыл. Тидыжым кугурак ийготан-влак шотышто веле огыл, самырык-влак
шумлыкат каласаш лиеш.
Икманаш, илыш дене пырля литературнат вашталтеш, у корным кычалеш. Тидым
тачысе
критике ден литературоведеният шижын тогдаен шогышаш. Тыштат шагалын огыл
тыршат, кугурак-влак пелен самырык-влакынат йӱкышт шокта, возымышт коеш. Ты
шотышто
поснак Р.Кудрявцева ден В.Егоровым палемдыман, очыни. Нуно лекше
произведений-влаклан кӱлеш акым пуашак тыршат, у автор-влакын
произведенийыштым шымлат.
Кызыт илыш моткоч писын вашталтеш, кеч-моланат акым пуаш неле. Тыгак —
савыкталтше у произведенийланат. Ик велым, илыш, жап вашталтме дене возымо
ойыртемат,
саманым сӱретлен ончыктымат весемеш. Садлан ожнысо калыпеш келыштарен гына
произведенийлам аклаш ок лий. Тидын шотышто поснак тӱткӧ лийман.
Вес велым, критикыште эре гаяк кок тӱрлӧ койыш озаланен, очыни: утыжым
моктымаш
але орлымаш. Ожнырак кузе ыле? Произведений лектын шукта ма уке, газет ден
журнал страницылаште моктеммур йоҥгашат тӱҥалеш. Жап эрта — тудымак орлаш
пижыт.
Манмыла, таче — "шедевр", эрла — "шӱведыш". Ала тиде койышак
сылнымутланнат,
критикыланат вияҥашышт чаракым ыштен? Писатель ден критикше чӱчкыдынак сай
палыме але йолташ улытыс. Иктыже весыжын возымыж нерген уда шомакым каласен
ончыжо —
кугу тушманышке савырна. Тиде йӧрдымӧ койышыжо ожнырак поснак шижалтын
докан.
Уло-укеште ситыдымашым муын, газет, журнал страницылаште чотак
критиковатлен,
тӱрлӧ лӱмедышым тушкен шынден, мочол айдемым торашке колтымашке шуктеныт?
Тидыже
критик ден автор коклаште веле огыл палдырнен, писатель-влак шкештак ваш-
ваш тавадаҥ шогеныт, эн "ушан литературовед" лийыныт. Коклаштышт сырымаш
тарванен але
иктаж-мом пайлен кертын огытыл — вигак вуйшиймаш. Писатель ушем гыч лӱман,
пала-ме да мастар возышо-влакымат луктын колтымашке шуыныт. нуным шӱкшудо
семын "вожге кӱрын луктыныт", "калык тушманым", "вредительым", "буржуазный
националистым"
лӱен пушташ, пытараш моло-влакымат ӱжыныт.
Кумлымшо ийла дене таҥастарымаште кызыт икте-весе коклаште ваш-ваш пытараш
тӧчымӧ койыш тунарак ок палдырне. Туге гынат еҥ-влакын койыш- шоктышыштышт
кӧранымаш, шкем кӱшкырак шындымаш да молат нигунамат ок пыте, очыни. Тидлан
верчынак
газет, журнал страницылаште южгунам тыгай "критикым" ужат— угыч 30-шо
ийлаште
илымет гае веле чучын колта. Еҥым але тудын пашажым палыде, кӱлеш семын
шымлыде,
калык ончыко тудын ситыдымашыжым гына луктын пыштымаш сай огыл, маныт. Эн
ончыч
шкендым ужман, шоналтыман, да вара гына еҥын осал-сайжым кычалаш пижман.
Шукерте
огыл гына савыкталтше икмыняр статьялаште тыгак "критик койыш" койын
колтыш.Тӱрлӧ пуламыр жап годым мер илышышке куштыра лектеш. Литературышкат
тӱсдымӧ,
ӱлыкшӧ акан произведений-влак толыт. Сылнылык шотыштат моктанен огына керт.
Калыкын лывырге, сӧрал, ушан шомакшым возымашке пуртымо дене нимогай
произведений
шке кӧргӧ содержанийжым саемден, келгемден ок керт. Тидак коеш кызыт
фольклор
негызеш чумырымо. произведенийлаште. Посна автор-влак тошто марий илыш гыч
лекше
йомак, легенде, преданий але калык ойлымаш гыч ик тӱҥ ужашым налыт да тушко
кызытсе саман пунчежым тушкалтат. Тыге вара шкеныштын "илышым ужмыштым"
лудшылан
"тиде — марий калыкын философийже" манын темлат. Тыгай произведенийлаште
ужо нимо уке, эртак вичкыж порсыным кушкедме сынан йодышым тарватат,
тудыжымат кӱкшӧ
мут дене мер илышын ойыртемже семын ончыкташ тыршат. Тыгай "сылнымут" шыде
мутым
веле луктеш.
Таче ӱшан — самырык писатель-влаклан. Нуно, тошто кышкарым палыде, илышым
шке
семын ончалын, аклен, у сынан произведенийым серен кертыт да возышаш улыт.
Марий
калык илыш дене кылдалтше тӱрлӧ йодышым да проблемым лӱдде тарватен,
чынжымак
сылнымутан произведенийым пӧлеклат манын, ӱшаныме шуэш. Критик ден
литературовед-влакат аклыме пашам сайын шоналтен, произведенийым чыла могыр
гычат шымлен
ыштышаш улыт. Тунам веле пашана ворана.
Леонид Бурков,
МарНИИ-ын шанче пашаеҥже.



111596
************************************************************************

11—15
Илыш курым — кужу корно
Шарнымаш роман*

Мый избач улам. Лудмо зал сельсовет председатель ден секретарьын да
финагентын
шинчыме пӧлемышт воктене, оҥа пырдыж гына ойырен шога. Икана шкетын шинчем,
колам: партийный погынымаш кая. Сельсоветлан ик территориальный организаций
гына.
Молан манаш гын, коммунист-влак шагалын улыт.
Мый шинчем, организаций секретарь В.С.Одинцовын ойлымыжо раш шокта. Пылышым
веле
шогалтенам, колыштам. Мыйын воктен пӧлемыште улмем палат гын, ала поктен
луктыт
ыле. Парторг пеш критически ойла, ятыр коммунист активный огыл, манеш. Мый
чыла
тидым кагазеш возкалаш тӱҥальым. А мо, ала газетыш серен колташ? Вет
коммунист
ял илышыште, пашаште активный, ончылно лийшаш, примерым ончыктышаш. А
тидыже
Токтайбеляк организацийыште ок шижалт. Теве мемнан ялысе Дмитрий Михайлович
Иванов фронтышто тушман ваштареш чот кредалын, тушанак партийыш пурен, а
кызыт
шкенжым шалан куча, йӱэш, лӱшка. Тыге мый ял илыш нерген шылталыме
материалым
серышым. Вашке гына "Марийская правда" газетеш лекте. Тудым лудын, ятыр
еҥже тыге ойла:
— Любимов, пеш чын возенат...
—————————
*Мучаш. Тӱҥалтышыже 9, 10 номерлаште.

А парторганизаций секретарь Одинцов йолташ нерым кадыртыш.
— Тыйын могай сомылет, могай пашат коммунист-влак нерген возаш?!— манын,
газет
толмо кечынак кычкырале.
Икмыняр кече гыч мемнан сельсоветыш командировкыш "Марийская правда"
газетын
партийный отдел вуйлатышыже Павел Александрович Губин тольо. Мыйын
материалем
нерген нимом ыш ойло, манаш лиеш. Чыла ончен, терген коштмеке, мыланем
мане:
— Володя, ты правильно написал.
А партий райкомын секретарьже Д.Н.Никеев сельсовет секретарь Андрей Мокеев
гоч
тыге шижтарен:"Любимов коммунист огыл, парторганизацийым критиковатлаш
тудын
праваже уке".
А Никеев критикым, ӧрдыж гыч районым, шке пашажым шылталымым йӧратен огыл.
Но
газетчик-влак дене шкенжым пеш чоян кучен. Викшым манаш, критикым кӧ
йӧрата, тудо ӱдыр огыл вет...
1946 ий сентябрьыште "Ял озанлык Уставым пудыртылмо нерген" партий ден
правительствын пеш кӱлешан пунчалышт лекмеке, мемнан сельсоветысе
колхозлаште гына
Устав пудыртымо шуко фактым пален нальым. Тидын нерген мылам еҥ-влак шке
ойленыт. Теве мемнан колхоз гыч районысо прокурор П.А.Поздеев кеҥежым кок
сӧснаигым
наҥгаен, оксамат тӱлен огыл. Тидын нерген колхозын счетоводшо Качырий
ойлыш. Тыге ятыр факт погынышат, "Марийская правда" газетыш серышым возен
колтышым.
Тудым посна ышт печатле, а газет редакторын заместительже И.Н.Базин шкенжын
кугу
материалыштыже кучылтын. Фамилием ончыктен огыл. Ик кечын сельсоветыште
секретарь Андрей дене шинчылтына. Кенета ош мотор тӱсан прокурор Поздеев
толын пурыш.
Саламлалте. А мыйын ӱмбакем, ужам, шыдын, шӱтышаш гае онча. Мый декем
лишеме да
манеш:
— Любимов, скажи председателю тов.Анисимову, что я уплатил деньги за двух
поросят...
Мый нимом вашешташ ӧрым, шыпак шинчем, вара "Ладно" гына маньым.
Прокурорат тетла нимом ыш ойло. Тудын кайымеке, Андрей воштылеш:
— Влади, теве тылат прокурор ончыкта, решетка коклаш шында, вара палет кузе
газетыш возаш.
— Тоштеш гын шындыже,— ыштальым, а чонем вургыжеш, вет прокурорын властьше
кугу,
иктаж амалым муэш да шынденат кертеш.
Авам коклан аракам шолта.
— Изишак чыталте, икмыняр жап аракам ит шолто, —маньым тудлан.
Устав пудыртымылан вуйлатыше шуко еҥым наказатлышт, партий гыч лукмо гычат
шокта. Колхозла гыч киндым да моло кочкышым чоян наҥгайыме пале лие.
Прокурор мыйын возымем кузе пален налын? Вет Базин шке подвальный
статьяштыже
мыйын фамилием ончыктен огыл, фактым гына кучылтын. А пашаже тыге лийын
улмаш
(вара пален налынам): прокурор редакцийыш звонитлен да Базинжак "Любимов
возен"
манын каласен.

* * *
1946 ий мучаште районысо комсомол конференций погыныш. Комсомол организаций
секретарь уламат, мыйымат тушко делегат семын ӱжыч. Погынымаште моло дене
пырля
мыйымат мокталтышт, вет кертмем семын тыршем. Эше теве иктым шеҥгек пӧртыл
ойлыде ок лий, очыни. Тиде ийынак шошо велеш комсомол организаций секретарь-
влакын
икмыняр кечаш семинарышт лие. Тушко обкомолын икымше секретарьже Иван
Карпович
Алатырев толын ыле. Ару кап-кылан, мотор шӱргывылшан чотка пӧръеҥ. Шочынжо
Куженер села воктене улшо Якайсурт ял гыч. Аваже руш, ачаже марий. Марлат
чокая. Мый
ала-молан тудлан келшенам да ВЛКСМ райкомыш инструкторлан налаш темлен.
Тыге избачлан ыштыме годымак мыйым райкомолыш пашашке нальыч. А мый, вес
пашашке каем,
налыт манын, райисполкомысо культпросветотделыш шке увертарен омыл, райком
секретарь гына сельсоветыш каласен. Отдел вуйлатыше Фоминых мыйын шотышто
партий
райкомын икымше секретарьже Д.И.Никеев дене кутырен. Район озан кӱштымыж
почеш
мыйым мӧҥгеш сельсоветыш пӧртылтеве. Тыге комсомол райкомышто кум кече
ыштен,
киндылан талоным налын гына шуктышым, у паша дене чеверласашат логале.
А комсомол конференцийыште мыйым райком членлан, областной конференцийыш
делегатлан сайлышт. Мыйын тунеммашем шагалат, тыгай кугу ӱшаным ыштымылан
ӧрынамат.
Райкомышто мыйын кулак уныка улмем йӧра эше огыт пале.
Конференций жапыште мый кумдан палыме писатель Дим.Орай дене вашлийым.
Пашаже
тыге лийын. Тиде кечылаште эллан киндым ужалыме жаплан районыш "Марийская
правдан" выездной редкцийже толын. И.Н.Базин да газетын собкорржо Дим.Орай
(Богословский) улыт. Орайже мыйын газетыш возкалымем пален, выездной
редакцийлан киндым ужалыме нерген материалым сераш ончылгоч йодын ыле. Изи
корреспонденцийым
возенам да пеленем налынам. Тудым, конференций пытымеке, партий райкомышто
выездной редакцийын верланыме кабинетыш пурышым. Тушто Орайым первый гана
ужым. Кас
ыле. Малаш нигуш каяш ӧрмем шижын, Дмитрий Федорович мане:
— Тыште мале, вер сита, мыят ӱстембалне малем.
Тыгай ойлан йывыртышым. Малаш кодым. Кугу писатель дене пырля лияш,
мутланаш кугу пиал. Вет Орайын произведенийже-влакым кузе йӧратен окенам.
Теве "Оляна" повестьым ик теле кастене луаш тӱҥалынам да пытарымешкем
йӱдвошт шинченам.
Изиш мутланен шинымеке, малаш вочна. Мый — ик ӱстембаке, Орай — весыш,
когынек
йыгыре шынденна. Тоҥедышна газет подшивка. Дмитрий Федорович мый денем ик
ийготан йолташ семын порын мутлана, илышем нерген йодыштеш, кумылын
вашештем. Тудо
ача семын мыланем тунемаш, кугу шинчымашан лияш ӱжеш. Шуко жап мутланен
кийышна.
Вара шижде мален колтышна.
Тиде вашлиймашым нигунам ом мондо. Пытартышлан Орайым 1948 ийыште
Токтайбеляк
кочмывереш вашлийынам. Теле поран чот ӱштеш. Орай ола гыч имне дене толеш
ыле.
Корным поран петырен. Кызытат шарнем, кидым кучышна, кидше ӱдырамашын гае
изи,
ару, шыма. Изишак икмыняр мутым пелештышна да ойырлышна. Тиде вашлиймаш
пытартыш
улмаш. Ты телымак Дмитрий Федорович трук колен. Могай сай писатель, поро,
ушан
айдеме илыш дене чеверласыш. Но поро, пайдале мурпашаже марий калыкын илыме
курымыштыжо илаш тӱҥалеш.

Тений мемнан пу шуко уло. Тошто пӧрт ден пулдыр деч пеле шӱйшо пырня, шуко
кодын. Тений кеч пулан шӱлалтышна. Кочкашнат ынде тунар чӱдӧ огыл.
— Лайди, ынде ӱдырым налын кертат, пӧртым ыштышда. Тиде эн тӱҥ,— ялыште южо
пошкудем ойла.
— Але кушкын шуын омыл,— вашештем.
— Агытанет кушкын шуын чай?— воштылеш ваштареш пошкудем Петр Микале.
— Ала,— манам.
Вара тиде темылан кутырымашым вес олыкыш кусарышым да ойлем:
— Сепан мыламат серышым колтен. Матрос. Могай чапле черноморец...
— Сылне матрос лийын но,— ышталеш пошкудем, шке манмыла, пушкарь, тудо сар
жапыште артиллерийыште кредалын, тушманым пытараш полшен. Сусырген, но
илыше
пӧртылын, трактористлан ыштымыж годым чытенак тыршен.
Ӱдырым налаш! Да, тиде шӱм таратыше, но тыгодымак илышыште пеш кугу да
пиалан
шонымаш. А мый але ӱдырым южо самырык семын гае вуйын-почын, манмыла,
йӧраташ,
ӱдыр почеш куржталаш ом тошт. Чон такше йӧраташ ӱжеш. Но илыш, сар, уда
суртпече, вургем укелык йӧратымаш нерген шонымаш деч торен шогеныт. Вет южо
йолташем
гын вургем удам, нужнан илымым шотлыде, ӱдырым йӧратен шындат да шуко
келшенат
огыт шукто, марлан налыт. Но але сайын чиен лекташ шотан вургемемат уке. А
тӱҥжӧ
теве мо мыйым йӧсландара: тунеммем шагал, лу классымат пытарен омыл.
Метри Йыванын, кочамын, суртпечыжым, тукымжым умбакыже шуяш, аралаш чон
ӱжеш.
Уло озанлыкым, погым гаяк колхозыш лукмылан, поген налын, торгиеш
ужалымылан
мыйын нигӧланат ӱчым ыштыме ок шу. Раз илыш корно, пӱрымаш тыгай лийын гын,
чыла
тидын деч нигуш ит шыл, от утло. Сталин эпохысо муро семын, ме шке пиалнам,
шке
илышнам шке таптышаш улына. Лач тыгак шонем мыят да возем, лудам, илыш
йыжыҥым
шымлем, а вет чыла тиде мыйын ончыклык илышыштем, возымаштем кӱлеш лиеш.
Мый возаш, литератур пашам кыртменак ышташ шонымаш дене илем. Кӧ пала, ала
тидак мыйын
илышыштем тӱҥ корно, пиалем лиеш?
Пашам шуко уло гынат, кажне кечын гаяк материалым газетлашке колтем. Чын,
мемнан
селаште, колхозлаштат ни клуб, ни йошкар уголок уке, але колхоз-влак сар
сусыр
деч эрнен шуыт гына. Тӱҥ пашам: пырдыжгазетым лукташ полшем, погынымашым
эртарем, калык коклаште газетым, книгала гыч оҥай ужашлам йӱкын лудам, адак
еҥ-влакын облигацийыштым тергаш полшет, вет тудо кажне ешыште шуко уло.
Теве Тумньо
ялыште ик кечын тергымем годым шемалге тӱсан, топката кап-кылан Богданов
Йыван,
ончычсо офицер, облигаций орам кондыш. Ончем кок шӱдӧ теҥгеаш кум
облигацийлан
модыш логале. Суммыжат кугу. Тидым пален, погынышо еҥ-влак мокталтен
воштылыт:
— Йыван, ынде сӱанымат ыштен кертат, окса, ужат, мыняр логале...
— А мо, пошкудем-влак, мый ӱдырым йӱктенам, вашке сӱан лиеш, а тиде модын
налме
окса пеш кид семын,— куанен, облигаций тӱшкажым копаж дене пералта.
А вара, чынак, Йыван сӱаным ыштыш, мыйын родемак, Лопсола гыч улшо Ониса
кокамын, кочамын шӱжаржын, ӱдырыжым — Начим марлан нале.
Финагент-влакат калыкын облигацийжым тергаш полшат. Теве увер шарлыш:
Шӱдымарий
ялыште финагент Эчан Анисимов ик еҥын облигацийжым терген, лу тӱжем теҥгем
модын
налше облигацийжым йыштак шкаланже налын пыштен, тидым тергыкташ толшо
марий вате шижын огыл. Вара, Эчанын лу тӱжем теҥгем модын налмыжым колмеке
гына, облигацийже йоммым пален налын. Облигацийым пӧртылташ, ворым мут
кучаш шогалташ тӱрлӧ
семын тыршен, но нимомат ыштен кертын огыл. Тунам марий ватет Юмым полшаш
ӱжын,
"Юмо, мыйын облигацием дене, оксам модын налше еҥым наказатле" манын
сӧрвален.
Ала тудын йодмыжо почеш але вес амал дене финансист Эчан вашке гына
черланен колен. А у пӧртым ыштен коден шуктен.
Ик рушарнян мӧҥгем Омелка лӱман руш кугыза тольо. Какши, иктаж шымле вич
ийыш
шуын. Ужгам чиен. Помышыж гыч кагаз вӱдылкам лукто, ӱстел деке лишемын,
ончыкем
пыштыш. Мый книгам лудын шинчем ыле.
— Добрый день, сынок,— ыштале. Вара марла ешарыш: — Облигацийым тергет,
маныт.
Теве кондышым...
Облигацийлам рончен, осылен оптымем годым тӱрвынчыкташ тӱҥале. Шоҥго кугыза
облигацийым, векат, пуракан верыште шылтен кийыктен.
— Метри эргымынат облигацийже тыштак. Терге, ала логалын?— ойла Омелка
кугыза.
Тергаш тӱҥальым. Таблицат ятыр уло. А Омелка кугызан кум ийлан тергыктыме
огыл
улмаш. Ончем, 200 теҥгеаш облигацийлан тӱжем теҥге логале. Мыят йывыртен
ойлем:
— Тӱжем теҥге логале!
— Но-о. Чынак?— йывыртыш шоҥго.
Эше ончем. Мо шонеда, Омелка пиалан, кум облигацийлан модын нале. Пиалан
облигаций-влакым посна ойырен пуышым. Шоҥгыеҥ путырак йывыртен. Мылам таум
ыштен каяш
тарванымыж годым манеш:
— Эргым, тылат Юмо тазам пуыжо. А окса мылам кугунак ок кӱл, чыла гаяк
шешкымлан
пуэм, вет эргымын шукырак облигацийже.
Еҥлан порым ыштет да чонланат ласкан, сайын чучеш.
* * *

Жап шижде эрта. Армийыш каяшат жап лишемеш. Ик арнян кум кечаш сборышто
лийна,
военный пашалан туныктышт. Лӱйкалышна, строй дене коштна, ече дене
таҥасышна. Но
вара пылышемлан верчын армийыш ышт нал. Мый комиссий годым налаш военком
Слободяникым сӧрвалышым. Но тудо тыге пеҥгыдын каласыш:
— Пылышет черле, йочат годым чораже пытен. Сар лиеш гын, кредалаш йӧршӧ
лият, а
кызыт, тыныс жапыште, армийлан от йӧрӧ.
Тиде мыйын кумылем волтыш. Вет мый армийлан йӧрдымӧ улам. А пылышем изиэм
годсек
йоген. Лучко ий чоло йоген. Врач-влак йоҥылыш эмленыт. Икана Крымысе
Алуштышто
канымем годым пылыш гыч йогаш тӱҥалмеке, медпунктыш мийышым.
Врач ончыш, йодышто да пелештыш:
— Эртак борный спиртым оптен, пылышетым локтылыныт. УВЧ дене эмлена. Лу
сеансым
приниматлет.
Чынжымак, лу гана ырыктымеке, пылышем ялт тӧрланыш. Вара врач тыге каласыш:
— Пылышышкет вӱд ынже логал, мончаш пурымет, йӱштылмӧ годым ватке дене
петыре.
Избачлан талук утла ыштышым, паша келша, пашаеҥ-влакат уда огытыл. Но
сельсовет
исполком председатель И.И.Сырейщиков паша гыч кайыш. Ушан-шотан айдеме. Но
партий радамыште шогыдымо вуйлатыше пашаеҥым кӱшыл орган-влак огыт пагале,
вуйлатыше обязательно коммунист лийшаш, маныныт.
Сырейщиковлан партийыш пураш ик гана веле огыл темленыт, но тудо "Мый але
коммунист марте кушкын шуын омыл" эре манын. Олмешыже сельсовет вуйлаташ
Чашкаял гыч
Иван Николаевич Макматовым шогалтышт. Тудо коммунист, финский военный
кампаний
годым сусырген, оҥылашлужо айманен (чот кутырымыж годым оҥылашлужо лектеш
ыле),
сарыш уда тазалыкшылан кӧра налын огытыл. Йылмылан тале, шкенжым совет
патриот
семын куча. Но тудым пошкудыжо-влак еҥ ӱмбаке чогаш йӧратышылан, ачывий
койышанлан шотлат. Тиде койшыжым сельсоветыш куснымекыже сайын пален
нальым. Сельсовет
секретарь Мокеев дене коктын сай йолташ, ик мужыр кем гай лийыч. Еҥ ӱмбаке
чоген, ӱчым ышташ шонымышт нерген ойлымыштым шке пылышем дене колынам. Вара
ала-могай амал дене Макматов мый денем кычалтылаш тӱҥале, тӱрлӧ шылтыкым
шонен муэш.
Тыге мый ондакше чытышым, но вара ужам: тыште ышташ шотлан ок тол, каяш
кӱлеш.
Лудмо пӧрт гыч кайышым каласыде, председатель дене кутырыде. Тыге лиймеке,
Макматов сельсовет секретарь гоч каласен:
— Любимов пашашке ок пӧртыл гын, судыш пуэм...
Но паша суд марте ыш шу. Избач пашашке шым пӧртыл. Колхозышто ышташ
тӱҥальым.
Почтым тугак нумалам. Шуко лудам. "Марий альманахым" поснак йӧратем. Тушто
Ким
Васинын, Никандр Лекайнын да моло кугу писательын произведенийышт лектыт.
Ик номерыште Мария Евсееван "Илыш савыра" повестьше печатлалте. Лудаш
тӱҥальым, ойырлаш ок лий. Сюжетше шӱмым авалтыше. Самырык еҥ-влакын
йӧратымашышт нерген писатель пеш сылнын возен. Селаш толмекем, пырля
тунемме Василий Рыбаковым вашлийым.
Альманах лачак пеленем ыле.
— Мом лудат?— йодеш йолташем.
— Тыште пеш сылне повесть уло,— альманахым лостыклен ончыктем.— Мария
Евсеева
ыозен.
— Пу, мыят лудам,— йодеш Васлий.
Пуышым. Вара тылзе чоло жап гыч адак селаште вашлийнат, тудо пеле шыргыжын
ойла:
— Повесть пеш сӧрал. Вот тидлан верчынак альманах кушкедлен.
— Кузе тыге кушкедлен?— ӧрынам.
— Тиде Тумньымучаш больницыште лийын,— каласкала йолташем.— Мыйын шинчам
эмленыт. Тушто Параньга вел суас рвезат эмлалтын. Вот тудын дене лудашлан
тавален
шупшкеденна да пелыгыч кушкедлен. Зато коктынат ик жапыште лудын лекна.
Вуеш ит
нал, налын пуэм... А Мария Евсееват кертеш улмаш. Вот тыге возаш тӱҥал,—
вачем
пералта Васлий.
— Туге кӱлеш ыле да...— ышталам, а ушем дене мокталтен кӧранем Мария
Евсеевалан.

* * *
Колхозна шурным погаш тӱҥале. Топас имнем дене тӱрлӧ пашам шуктем. Уржа
мемнан
удан огыл шочын. Председатель Танила, идым леваш дене вашлийын, мылам ойла:
— Лайди, тылат ик пашам пуынем...
— Могайым?— йодам.
— Жатка дене шурным тӱредаш, еҥ уке.
— Мыйже вет нигунам жаткыш шинчын омыл,— ойлем.
— Тунемат, Йыван Павыл кузе ыштышашым ончыкта. Эрла тӱҥал веле...
Изиш шоналтышым да маньым:
— Йӧра, тӱҥалын ончем, мо шот лектеш...
Эрлашым идым леваш воктене Йыван Павыл дене вашлийна да, жаткыш кок имньым
кычкен, эҥер гоч улшо Корембал шеҥгел пасушко кайышна. Верыш шумеке, Йыван
Павыл
кузе мом ышташ умылтараш тӱҥале. Ушыш пыштен колыштам. Вара тӱред кайышна.
Умбакыже туныкта. Изиш лиймек, шкет тӱред каем. Чонем йывыртен: мыняр еҥын
пашажым
шкетын машинан да имньын полшымо дене ыштем. Йыван Павыл, почешем ошкыл,
пашамым
эскерыш-эскерышат, мане:
— Ынде тӱред, шот лекшаш...
— Тӧчен ончем,— манам.
Тыге ик кече тӱредым, вара вес кече, паша кая веле. Имне кокгынек немыч
урлык
логалын. Топката капан, патыр улыт. Неле жаткым куштылгын шупшыт.
Маке йымал тайылыште тӱредам. Аҥам воктене ик пӧръеҥым ужам. Лишкырак шумек
ончем, артист Иван Тарасович Якаев, кидше модеш веле, уржам тӱредеш.
Шогальым, саламлалтна. Мутланыме гыч пален нальым: тудо кеҥеж каныш
жапыште, ял пасуштына
уржам тӱред, киндым ыштен налаш лийын. Палем, ешыштыже пелашыж деч посна
кум эргыже да эше ватыжын ачаже илат. А кинде шотышто кызыт олаште йӧсӧ,
талон дене
веле пуат.
— Кок гектарым тӱредаш шонем,— шыргыжал манеш кандалге шинчан, ош чуриян,
кудыр
ӱпан, яндар йӱкан Якаев.
— Иван Тарасович, касалыкетым тӱред каем, кеч изиш полшем, йӧра?— порын
темлем.
— Ок кӱл, оҥай огыл, шке тӱредам,— Иван Тарасович мыйын оем дене ок келше.
Тыге уста артист кок гектарым кид дене тӱреде, латкок пуд киндым ыштен
нале. Тидыже ешыжлан пеш сай полыш.
Мемнана ялмарийна Иван Якаев нужна еш гыч, неле-йӧсӧ лийын гынат, тунемашак
тыршен. Кид-йолжо ялысе пашаланат толеш, искусствыштат тале еҥ. Пашам
йӧратымашак
тудлан лӱмлӧ айдеме лияш полшен.
Селаште шоссе гоч вончымем годым автомашина гыч военнный вургеман еҥ волыш,
пеленже икмыняр чемодан. Погонжо гыч пале: майор.
— Вара кузе ила Токтайбеляк?— йодеш мый дечем.
— Ила, ынде илыш тӧрланен толеш,— куанен вашештышым.
Вара майор мый денем кундемна посна еҥ-влак нерген йодышташ пиже. Мыят мо
палымем каласкалем. Тиде военный еҥет Марий Шой гыч улмаш, Иван Тимофеевич
Куликов.
Ончычсо туныктышо. Сар деч ончыч партий Куженер райкомышто ыштен.
— Мый райкомышто военный отдел вуйлатыше лийынам ,— манеш.
Ончыко пурен каласем. И.Т.Куликов вара ятыр ий школышто туныктен, но ик
шыже
йӱштӧ кечын ӱмыржӧ лугыч лийын. Фашист пуштын кертын огыл, но неле сар
корно да
жап шке савыртышышкышт наҥгаеныт.
Илышым шымлаш, тӱрлӧ еҥ дене вашлияш, мутланаш тырше, манын Дим.Орайын
ойлымыжо
эре ушыштем. Чонем литератур эре утларак сымыстара. Библиотекыште чыла
марий
книгам лудын пытаренам, руш да вес элласе кугу писатель-влакын возымыштым
йӧратен окем. Рвезе пагытем, рвезе шӱмем йӧратымаш нерген почеламутым возаш
тарата.
Чон йӧраташ ӱжеш. Мемнан ялысак ик ӱдыр келша, шоныкта, но тудлан шӱм
йӱлымашем
почын пуаш але ом тошт. Тудым кува ден кугыза ашнаш налыныт. Шотан, поро
кумылан, пашалан чулым ӱдыр. Кунар чот йӧратем, тудлан шке йӧратымашем
тунарак ончыкташ ом тошт. Кастене модмаш гыч мӧҥгӧ пӧртыламат, "Молан мый
ӧрын шогышо
улам, молан тудым ужаташ шотым шым му?" манын, шкемым шке вурсен кием, ушем
дене
ӱдыр пелен улам, тудын мотор тӱсшым ужам. Тудо мемнан окна йымач кажне
кечын пашашке коштеш, ош мотор суксо гай чучеш. Могай юмо тый денет пырля
лияш, шӱм-чон
йӱлымым почын пуаш полша?
А тыгай юмет лекте вет. Пайрем полшыш. Октябрь пайрем. Кечывалым правлений
пӧртыштӧ погынымаш лие. Тушто туныктышо докладым ыштыш, вара ончыл еҥ-
влаклан
премийым пуэдеве. Тидын мӧҥгӧ йоҥгыдырак пӧртлаште колхоз кӱшеш пайрем
тӱҥале.
Ондак кудугылан пӧртна ыле, пайрем кочкыш мемнан денат шуко гана
эртаралтын. А
кызыт пӧртна изи, сандене ме пошкудо Павыл ватын суртыш логална. Шыл шӱр да

шӱльӧ пучымыш дене сийлышт, аракамат подылтышт. Мый изиш веле подыльым
гынат,
вуем выж-вуж чучеш, чолгалык лекте. Кочмо-йӱмӧ деч вара еҥ-влак мураш,
кушташат
тӱҥальыч. Ме, самырык-влак уремыш лекна. Мый, кочывӱдым первый гана тамлен
ончышет, ӱдыр-шамыч дек мийышым, нуно кутырат, воштылыт, теве муралтен
колтышт, мыят
полшем, чот мураш вожылам, мураш ситышын подылын омыл, очыни. Вара ӱлыл
мучашкыла ошкылаш тарванышна. Мый йӧратен ончымо ӱдырем воктеке лишемам.
Теве пеленже
ошкылам. Мый тудын дене мутланаш тӱҥальым. Изиш ошкылмеке, ӱдырын шола
кидпӱанжым нальым. Чонемлан кузе ласкан чучеш. Шогална. Мый тудым шыман
гына ӧндальым.
Илышыштем первый гана ӱдырым шупшальым. Коктынат шып шогена, мемнан олмеш
ныжыл
мутым шӱмна ойла. Эше ик гана, вес гана шупшалам, ӱдыр ӱмажым тамлын пуа.
Таче
мый дечем пиалан еҥжат уке докан. Ме, шыман мутланен, ял мучко эртена, вара
изуремыш лекна, тудо пӱя деке наҥгая.
Шыже ояр каваште шӱдыр-влак чӱкталтыныт, нуно кава помышыш шӧртньӧ пудалам
кырен
шындымыла койыт. Теве икте йӱлен волен кайыш. Тидым ужын, ӱдыр ӧрмалгыше
йӱкын
манеш:
— Шӱдыр волыш, ала-кӧ колыш докан...
— Молан тыге шонет? — вачыжым шыман кучен ойлем.
— Вет калыкыште тыге маныт.
— Таче шӱдӧ ий илыме нерген веле кутырымо шуэш,— воштылам.
Мый ӱдырым пӱя воктечын, тошкем шеҥгеч, вӱден ошкылам.
* * *
Шыже мучашлан сайынак лум возо. Декабрь тӱҥалтыште Качырий акам дене коктын
Салтакъял чодыраш пу ямдылаш кайышна. Чодыра гыч ялыш пӧртылшыла, Тарля
пошкудына
кок ешлан имне дене ик тер пуым конда. Ме тер почеш йолын ошкылына.
Куженерыш
шумеке, мый "Редакцийыш пурен лектам" манын каласышым да ойырлышым.
Редакцийыш
пурымекем, редактор Степан Прокопьевич Булыгин. ответственный секретарь
Владимир
Александров, радиовещаний вуйлатыше Полина Якимова верыштак улыт ыле. Изиш
мутланышна, материалым кодышым. Бухгалтер М.Пуртова лу теҥге гонорарым
пуыш.
— Сельсовет гыч каенат мо? Колхозышто ыштет?— йодеш Булыгин.
Молан кайымем нерген кӱчыкын каласкалышым.
— Любимов, вот мо, мемнан деке пашашке тол,— манеш Степан Прокопьевич. —
Полина,
верысе радиовещаниий редакцийыш налына гын, келшет?
— Налаш лиеш, сайын воза, тале селькор,— шыргыжалеш Полина Александровна.
— Толат пашашке?— йодеш редактор.
— Йӧра, ыштен ончем,— ышталам.
— Тыршет гын, шот лектеш. Эрлак тол, илаш теве пӧлем,— редактор ик изи
пӧлем велыш вуйжым савалта.
Тыге 1947 ий 23 декабрьыште Куженер редакцийыште пашам ышташ тӱҥальым. Тиде
Сталин шочмо кечын лие. Сельсоветышке звонитлем, калыклан увертараш йӧрышӧ
вашталтыш лийме нерген йодыштам.Полина Александровна дене коктын ямдылена —
малдат,
рушлат. Марлаже шкеак лудам, рушла — тудо. Передачына арняш кум кастене —
шочмын, вӱргечын да кугарнян кая.
Мемнан ял гыч Куженерыш латкок меҥге чоло лиеш. Телым кошташ йӧсырак,
поснак
йӱштӧ годым, но вуйым сакымаш, ӧпкелымаш уке.
1948 ий январь гыч газетна арняш ик гана рушла да марла лекташ тӱҥале.
Кусарышылан туныктышо Екатерина Петровна Иванаевам нальыч. Тудо ончыч
туныктышылан, тыгак партий Марий Турек райкомышто пропагандистланат ыштен.
Опытан айдеме. Тудын
йодмыж почеш мыят кусараш полшем, жапем уло. Редактор ден ответственный
секретарь мемнан кусарымынам терген лудыт. Мыйын кусарымем нунылан, векат,
утларак
келшен. Тыге 1948 ий февральыште редактор Булыгин мыйым кабинетыш ӱжӧ да
ойла:
— Любимов, тый эрла гыч кусарыше лият, йӧра?
— Молан?— манам,— вет кусарыше уло.
— Уло, но тудын кусарыме шотшо уке,— пеҥгыдын манеш Степан Прокопьевич.
Мый умбакыже ойлаш ӧрым. Шып шинчем.
Тиде татыште кабинетыш Екатерина Петровна пурен шогале.
— Мыйын шот уке да? Йӧра, тугеже... Любимовым шындыза,— шӱлыкын манеш
Иванаева.
Екатерина Петровнан вучыдымо йыжыҥыш логалмыже мылам пеш йӧндымын чучо.
Пуйто
мый тиде инцидентыште титакак улам. Тудо редакцийыште изи пачер пӧлемыштыже
шинчен улмаш, редакторын ойлымыжым чыла колын. Степан Прокопьевич йӧндымӧ
гыч лектын моштыш:
— Грамотный улат, Екатерина Петровна, кертат ыштен, но Любимов тый дечет
сайын
кусара. А тый тудын олмеш ышташ тӱҥалат. Кок ӱдырамашын паша кайышаш,—
пытартыш
мутшым шыргыж каласыш.
Тыге мый кусарыше лийым. А ты паша мыланем, чынжым манаш творческий кумылем
семын. Ынде йӱд-кече манме гаяк почеламутым, газетлан материалым возем.
"Тыланет,
шочмо элем" кугу почеламут шочо. Тудым "Марий коммуныш" пуаш лийым. Вет
мыйым
комсомол областной конференцийыш делегатлан сайленыт. Тыгеже тудым шке
наҥгаем.
Конференций Совет пӧртын кугу залыштыже эрта. Илышыштем первый гана кугу
вуйлатыше, комсомол пашаеҥ-влак коклаште улам. Комсомол обкомын отчетный
докладшым
икымше секретарь Н.О.Осипов ыштыш. Шуко делагат пренийыште ойлыш. Нунын
кокла
гыч шыман, культурно ойлыш Сотнур гыч Петр Корнилов.
Тыште мыйым ВЛКСМ обком членыш кандидатлан ойырышт, вет эше шкенан
колхозышто
комсомол организаций секретарь улам.
Конференций пытымеке, "Марий коммуна" газет редакцийыш почеламутем
пуртышым. Ял
озанлык пӧлкаште лиймем годым Никандр Лекайным первый гана ужым.
— Вара мом кондышыч?— изиш мутланен шинчымеке, йодо.
— Теве почеламутым конденам,— манын, изиш туржалтше кагазым шуялтышым.
Лудын лектат, ойла:
— Печатлаш лиеш: пу культура отделыш.
Лачак кабинетыш Н.С.Шавердин, ответственный секретарь, толын лекте да
Никандр
Сергеевич возымем тудлан пуыш. Тудо вигак лудо, тунамак мане:
— Сай почеламут, печатлена.
Лекайн дене вашлиймем годым тудын "Кӱртньӧ вийжым" кузе йӧратен лудмо
нерген ойлымат шуо, но аптыранышым. Мутланен шинчыме годым тӱсшым шымлен
ончышым. Чиен
ужар тувырым, канде галифем. "Тудын семын сылнын возаш тунемаш ыле",—
шонымаш
ушышто иланыш.
Литература нерген шонымаш уш гыч ок лек. Степан Лебедев нерген материалым
погаш
пижым. Оҥай, кӱчык да геройло илыш корным эртен селькор. Райцентрыштак
тудын таҥаш йолташыже, райсовет исполком председательын заместительже
П.В.Пирогов пашам
ышта. Тудын дене вашлийме годым Степан Лебедев нерген эре умылкалаш тыршем,
адак
йыгыжтарен йыгылашат ӧрам.
— Степан нерген книгам возаш лиеш. Мый тылат тудын нерген шуко каласкален
кертам,— манеш Пирогов. Шкеже изирак капан, шыма койышан, шыжым, шошым эре
гаяк тужурка дене коштеш.
Ик колхозыш командировка дене мийымеке, тудым вашлийым, мыланем Степан
Лебедев
нерген ятыр жап каласкалыш. Тыге мыйын ончылнем Марий Шой рвезын образше
раш почылто, ушыштем сӱретлалте.
— Степаным мемнан ял воктенсе шӱгареш тойымо,— мане Павел Васильевич. —
Шуко еҥ
погынен ыле, колоткаже воктене почетан караул шоген.
Мый комсомол райком бюрон членже улам. Ик заседенийыште комсомол
организаций
секретарьлан ыштыше самырык ӱдырамашым чот шылталаш кӱлын. Тудо пашаштыже
титакым ыштен. Но мый тудым каҥашыме годым пыдалын гына ойлышым, вет кугу
титакшым
ужын омыл. Бюрон заседанийже деч вара райком секретарь Зоя Яковлева
кабинетышкыже ӱжыктыш да ойла:
— Любимов, молан тый таче комсомол оргнизаций секретарьым пыдалын веле
ойлышыч?
Вет тудым шортмашке шукташ кӱлеш ыле... Тый вес гана бюрон кузе ойлымыжым,
шонымашыжым шотыш налын кутыро.
— Мый айдемым арам титаклен ом керт. Молан шортарымашке шукташ? Вет тудын
кугу
титакше уке,— умылтарем секретарьлан.
Шижынам: мыйым комсомол пашаеҥым ышташ шоненыт. Тидым жапыштыже кораҥдаш
лийым.
Ик погынымаште каласышым:
— Нимогай комсомол пашалан келшен ом тол, кочам раскулачитлыме.
Тылеч вара чӱҥгаш тӱҥальыч. ВЛКСМ обком секретарь кадр паша дене
Г.П.Дмитриев
мыйым шкеж деке ӱжыктыш да чын илыш корнем дене комсомол обкомым ончычак
палдарыдымемлан вурсаш пиже. Комсомол обкомын икымше секретрьже
Г.Н.Некрасоват пленумышто мыйын шумлык тыге мане:
— Любимов шке биографийжым шылтен, кулак уныка улмаш, тудым комсомол гычат
поктен лукман!
Мый нимомат ойлаш шотым шым му, вет мыйын нимогай титакем уке, шкемым чын
айдеме
семын кучем, совет властьлан, калыкемлан, комсомолланат нимогай осалым
ыштен
омыл.
* * *
1948 ий шыжым мыйым республикысе самырык писатель-влакын погынымашкышт
ӱжыктышт.
Рвезырак кокла гым Михаил Якимов, Максим Емельянов, Еремей Герасимов,
Николай
Байдуков, Василий Васильев да икмыняр молат ойыртемалтыт. Ом шылте, мыйымат
ӱшаным пуышо авторлан шотлат.
Паша шукылан кӧра совещаний тӱҥалме кечын гына Куженер гыч лектым. Олашке
толын
шуым, Совет урем дене Пионер пӧрт велыш эртем. Ӧрмалгенрак, тушко пурышым.
Совещаний кокымшо этажыште кая манын каласышт да шыпак кӱзем. Изирак залыш
шыпак пурен, ик яра пӱкеныш шинчым. Писатель ушем правленийын секретарьже
Геннадий Матюковский сцена гыч ойла. Самырык, мотор, кугу капан. Возышо-
влакын могай мастарлыкышт, сеҥымашышт да ситыдымашышт нерген раш
каласкалыш. Шӱм шулен колыштым.
Тиде кастенак Арсий Волков мемнам, вич-куд еҥым, радио дене ойлаш наҥгайыш.
Тудо
Марий радиошто литературно-драматический пӧлкан редакторжо. "Тыланет, шочмо

элем" почеламутем лудым.
— Сайын лудыч,— передача пытымеке, мане Арсений Афанасьевич.
Малаш "Онар" гостиницыш пуртышт. Ик пӧлемыште кумытын улына: Еремей
Герасимов,
Николай Байдуков да мый шуко мутланен шинчышна. Келшен илаш ойым пидна.
Тыгак
Михаил Якимов дене сайын палыме лийым.
Селькор Степан Лебедевын шочмо ялышкыже миен коштым. Но тудын нерген
материалым
але архивлаште пургедын омыл, но мыланем селькорын илышыже эре рашемеш.
Тыге
Степан Лебедев нерген кугу почеламут шшочо. Тудым молодежь нерген возаш
ВЛКСМ
обкомын увертарыме конкурсыш колтышым. Конкурсым иктешлымеке, мыйым ВЛКСМ
обком
Почетный грамота дене наградитлыш.
Шинчымашым нӧлташ манын, райцентрыште кастене тунемме кыдалаш школыш
пурышым.
Мый дечем кугу ийготан-влакат тушко тунемаш коштыт. Вет сарлан кӧра шуко еҥ
кыдалаш образованийым налын кертын огыл.
Илыш ик верыште ок шого. Редактор С.П.Булыгиным Горькийысе (Нижний
Новгород)
партийный школыш тунемаш колтышт, тудын олмеш ответственный секретарьлан
ыштыше
В.К.Александровым шогалтышт. Мый тугак кусарыше улам. Ответственный
секретарьлан
туныктышо Николай Якимовым нальыч. Александровшо гын пешак ушан-шотан.
Рушлат,
маралат сайын пала. Кок йылме денат мастарын воза.
Мый кусарем веле огыл, эше яллашке лектын коштам, материалым погем, серем.
Пашана рӱжге кая. Поро, пашалан чулым еҥ-влак дене ышташат каньыле. Но вара
тиде
коллективна шаланыш. Булыгин, тунем толмекыже партий райкомышто кокымшо
секретарьлан ышташ тӱҥале. Александровымат Горькийыш высший партийный
школыш колтышт.
У редактор К.А.Иванов такше грамотный, но шкенжым кӱшкӧ шындаш йӧрата,
тыматле
койышан огыл.
Мылам коло кум ий эрталтен. Мемнан ялыштак туныктышо Валентина Павловнам
йӧратен
шынденам. Тудын чонжо пеш поро, кумылым савырыше. Валя мыйын ушнаш
темлымемлан
келшен вашештыш, изирак сӱаным ыштышна да илаш тӱҥална. Мемнан ялна Куженер
деч
латик меҥге тораште, ты коклам кажне кечын гаяк кошташ логалеш. Тау
Валялан,
мыйым шагал тунемше да изи пашаеҥым, шотлен илаш ушнымыжлан. А мый шкемым,
манмыла, кугун тунемше семынак кучаш тыршем, шуко возем, лудам. Шинчымашем
нӧлтем.
Илена, илышлан куанена, манаш лиеш. Но тӱрлӧ мутымат колаш перна. Иктышт
Любимов
Валям туныктышо улмыжлан кӧра налын маныт, весышт Влади пеш чатка ешан
лийын,
ватыже сай тукым гыч, ойлат. Пий опта, а улазе садак кая, манмыла илаш
перна.
Шке илышлае шке уш лийман. А ешан лиймаш, уло вийын пашам ышташ кумылаҥда.
Валя
дене келшыме жапыштак Н.Носовын "Витя Малеев в школе и дома" книгажым
лудынам.
— Кузе мастарын возымо,— манам Валялан. — Ала кусараш тӱҥалаш?
— Кусаре. Пеш сай книга но. Марий йоча-влак тек лудышт,— вашештыш.
Тыге шуко паша кокла гычак марлаҥдаш тӱҥальым. Ик главам пытарышымат,
олашке
колтышым. Тушеч вашке гына вашмут тольо. Сылнымут редактор Анатолий Смирнов
воза: "Кусарымет келша, ты пашам умбакыже ыште, книга йочалан пеш кӱлешан".
Кусарымем нерген нигӧлан ойлымаш уке. Но редактор Иванов тогдаен шуктен.
— Ондак шке газетлан тырше,— манеш.
Вашке тудо мылам ӱчым сайынак шуктыш. Тиде Сталинын черланыме да колымо
кечылаште лие. Мый литсотрудниклан ыштем. Кусарышылан Александр Ивановым
налме. Материалым ямдылаш мыйым Руш Шойыш, коло вич километр торашке, содор
командировкыш
колтат. Мый марий газетлан лачак таче дежурный улам. А кайыман почтым
шупшыктышо
ула дене. Почтыш звонитлышым, каласышт: Шойыш почтым вашке наҥгаят. А
газетыште
ик материалым погымо веле, лудын ом шукто.
— Луд, тыйынак кусарыме материалет,— маньым А.Ивановлан.
А тудо ала-молан, корректорский тӧрлымашым ыштыде, печатьыш пуэн. Тыге изи
материалыште лу йоҥылыш лектын. Тидым редактор Иванов пален налын да мыйын
ӱмбаке
кержалте:
— Материалым тӧрлыде молан печатьыш пуэнат? Тылат выговорым увертарем.
Вет шкеак командировкыш мӱндыркӧ колтеныт. Улазе дене каяш вараш кодам гын,
йолын йӱдвоштатат миен ом шу ыле,— манам. — Александр лудаш лийыныс...
А тудо мыйым ынежат колышт. Тыге илышыштем первый гана выговорым
солалтышым.
Редактор Ивановын партий райком денат кылже локтылалте. Тыге тудлан паша
гыч каяш да Марпединститутыш очно тунемаш каяш перныш.
А олмешыже Илларион Алексеевич Рыбаковым колтышт. А тудыжо эшеат "сайрак"
редактор. Шагал тунемше. Редакций пашаеҥ-влак паленыт: Рыбаков ӱдырамаш-
влак деч серышым наледа. А мылам мо, керек, налже. Но икана адак Александр
Ивановак мыйым
туткарыш пуртыш. Пашаже тыге лийын. Газетым печатлыме кече, клише кӱлеш.
Редактор уке, олаште, ешыже тушто ила. Мом ышташ? Палена: клише редакторын
ӱстелыштыже лийшаш. Но тудо тӱкылымӧ. Ивановет сравочым редакторын кушко
пыштымыжым пален, сандене ӱстелым почо, кидым чыкен, клишем кычалаш тӱҥале.
Ик ора серышым
шӱдырен лукто, вара клишемат муо.
— Ончыза, редакторлан мыняр серыш толын!— куанен ойла.
Нине серышетым ӱдырамаш пашаеҥ-влак лудаш пижыч. Иванов гын ӱдырын
йӧратымаш
нерген возымыжым йӱкынак ока. Ик письмаже Галина Чавайн деч толын улмаш.
Вара тиде серышла нерген Рыбаковын пылышыш солнен.
— Любимов, тый вет пургед луктынат,— манеш.
— Иванов клишем кычалшыжла луктын,— вашештышым.
Но Рыбаков мылам садак сырен коштеш. Тыге Иванов мыйым кок гана туткарыш
шуктыш.
Вара Рыбаков тӱрлӧ семын кычалтылаш тӱҥале. Ме партий райкомын икымше
секретарьже А.А.Иванов марте шуна. Но тудат корак корак шинчам ок чӱҥгал
манмыла редактор
могырышто лие. Мый пытартышлан каласышым:
— Теве Рыбаковын могай улмыжым пален налыда...
Тыге мыланем 1954 ийыште паша гыч каяш логале. Мый Носовын книгажым кусарен
пытарышым, Йошкар-Олашке наҥгайышым. Тудым Писатель ушемыште ыштыше Надялан
печатлаш пуышым. Икмыняр жап гыч мийышым гын, тудо печатленат, но пашалан
тӱлаш оксам
чӱдӧ. Тидым жижын, ик кабинетыштак шинчыше Писатель ушемын ответственный
секретарьже Миклай Казаков ойла:
— Володя, йодмашым возо, окса дене полшыза, ман.
Илышыштем вет первый гана тыгай кагазым серем. Николай Иванович возымем
лудо да,
акым ончыктен, кидым пыштыш, Надялан шуялтыш. Надялан печатлымыжлан коло
шым
теҥгем тӱлышым. Эше кум теҥге утыш. Тидат мылам шийвундо.
Николай Ивановичлан да Надялан кугу таум ыштен, рукописьым лудын, тӧрлен
лекташ
кайышым. Ленин садыште улак верыште улшо теҥгылыш шинчым, шке пашамлан
пижым.
Содор лудам. Адакшым машинистка сайын, йоҥылышым ыштылде печатлен. Пел кече
чоло
жапыште лудын, терген пытарышым да Маргизыш ошкыльым. Але паша кече пытен
огыл.
Анатолий Семенович верыштыжак. Рукописьым шергал ончале да мане:
— Йытыран печатлыме.
Кӧн печатлымым каласышымат, "Тудо кузе печатлаш пала" ыштале да редактор
кусарымем кодыш. Чеверласыме годым ӱшандаран каласыш:
— Лукташ тыршена, тыгай книга кӱлеш. Шкежат ойлымашым от возо? Почеламутым
серет
— палем. Йочалык ойлымаш-влак кӱлыт. Шоналте.
А мый тиде жаплан ик-кок йоча ойлымашым возенам ыле.
— Изишак серем,— маньым.
Тыге книга савыктыш гыч кумыл нӧлтшӧ лектым. Какшан кӱварым вончышым,
Красноармейский уремыште машинам кужун вучен шым шого. Каслан мӧҥгем толын
шуым. Кеҥежым
Рушплак ялыштем илаш, тӱҥ шотышто возаш лийым. Пырля тунемме йолташем уста
комбайнер Василий Рыбаков нерген очеркым серышым. Тудым "Марий коммунышто"
печатлышт. Йочалан ойлымаш-влак шочыт. Викшым каласаш, Н.Носовын повестьшым
кусарымаш
мыланем писатель пашалан тунемме кугу школ лие. Чынжымак, Витя Малеевын
образшым
писатель туге ӱшандарышын, шӱм вургыжтарышын почын пуэн. Тудо йочалан веле
огыл,
кугыеҥланат лудаш оҥай да пайдале.
Кунар литературлан шӱмаҥам, тунар еҥ-влак дене мутланаш, тӱрлӧ фактым
умылкалаш
кумыл вияҥ толеш. Ала изиш возкалымем палымылан, такак шӱмыштӧ, ушышто
погынышым
почын пуаш шонымылан кӧра еҥ-влак тӱрлӧ нерген каласкалат.
Теве ик эпизод. Мемнан ялыште латкок пӧрт руш еш уло. Руш-шамыч чылан гаяк
марла
моштат. Теве Петяшкан Тоня, мыйын таҥашак, олыкышто шудым каванлыме годым
каналташ шичмеке, Лемде вӱдыш ончен ойла:
— Володя, палет, кызыт мый вӱдым ончем да ушешем теве мо возо.
— Мо?— йодам.
— Мый икана тевак кугу сулыкыш пурем ыле... Мемнан пийна куд игым ыштен,
нуно
оҥай улыт, кушкыт, мыят нуным ончаш, эскераш йӧратем. А авамлан нине
пинегет уто
лийыныт. Иктым кодо да молыжым вӱдыш наҥгаен кудалте, манеш. А мый, илышт,
манам, мешаят мо? А тудо пижын веле, уке гын, шке кудалтем, манеш. Мыят
пинеге-влакым ончылшовычыш оптышым да эҥер велыш кайышым. Раз ава кӱшта
гын, кудалташак
логалеш докан. Мийышым вӱд воктеке, ик пинегым эҥерыш кудалтышым, сер
воктеке.
Ужам, вӱд гыч лекнеже, йолжо дене удыраш тӧча, илынеже, вет тудат чонан.
Уке,
шӱмем ыш чыте, вӱд йымаке каяш тӱҥалше пинегым содор руалтен кучышым.
Чаманен,
шӱргем воктеке ыштышым, шупшальым. "Иле. Каем ялыш да йоча-влаклан пуэдем,
тек
ашнышт",— шоналтышым. Тыгак ыштышым, вич игым ялыште пуэден коштым. Кызытыт

илат, кугу лийыныт, суртым оролат.
А мый тиде каласкалымыжым ушыш пыштышым да икмыняр кече гыч ойлымашым
возышым.
Ялыште илем, коклан колхоз пашаш лектам. Адак ватемлан Владик эргым ончаш
полшем. Тыгак возкалем.
Кеҥеж мучаште тыгай уверым кольым: шкенжым шотдымын кучымылан И.А.Рыбаковым
паша
гыч луктыныт да редакторлан А.М.Акпулатовым шогалтеныт. Тудо ответственный
секретарь ыле, ӱҥышӧ, еҥым жаплен моштышо, пашалан чулым.
* * *
1954 ий сентябрь тӱҥалтыште мый издательствыш да моло паша дене Йошкар-
Олашке
кайышым. Пеленем икмыняр статьям, ойлымашым нальым. Мийышым, ондак
радиокомитетыш пурышым. Тушто поэт йолташем Максим Емельяновым вашлийым.
Пеш поро чонан,
весела айдеме. Тудын тыгай сай поэтический ойжым каласыде кузе чытет?
Ужар мланде ӱмбалне,
Чевер кече йымалне
Мемнан дене илаш
Могай сай!
Мут гыч мут лекте, мыйын паша гыч кайымем нерген пален нале да манеш:
— Володя, Медведево редакцийыште кусарыше кӱлеш. Мосунов ойлыш. Поэт
Мосуновым
палет чай?
— Палем,— манам.
— Миен тол,— порын темла йолташем.
Мыят содор Медведевыш тарванышым. Завод марте автобус дене кудалам. Вара
кум
меҥге чоло йолын ошкылаш логале.
Мийышым. Редакцийыште палыме-влак ыштат. Редактор С.И.Захаров дене
шукертсек палыме улына. Тудо "Молодой коммунист" газетыште ыштымыж годым
Куженерыш командировкыш миен, пырля колхозлашке коштынна ыле. Тале
журналист, сылнымутланат
шӱман. Анатолий Мосунов дене 1948 ий шыжым писатель погынымаште вашлийынна.
Уста
поэт, мастар кусарыше. Пашашке мыйым кумылын нальыч. Газет тунам "Родина
верч"
маналтеш ыле. Шкеак кусарем, шкеак тергем. Паша каяш тӱҥале. Мосунов
икмыняр
стихем рушлашке кусарыш.
Ола лишне улмо мурпашалан кугун полша. Чӱчкыдын редакцийлаште, Писатель
ушемыште, издательствыште лиям. Почеламут серкалыме кокла гыч "Йӧратымаш —
модыш
огыл" пьесым возышым. Писатель ушем правлений председатель Семен Вишневский
лудо. Тудлан келшыш. Оҥай, пайдале пьеса, мане. Тудым семинарыште каҥашаш
шындаш
палемдыш.
Ик кечын издательствыш пурышым. Коридорышто лачак тӱҥ редактор
Н.К.Орешкиным
вашлийым.
— Любимов, пуро, пуро,— манын, кабинетышкыжӧ ӱжӧ. Пурымеке, ешарыш: —
Владимир,
тый пиалан улат. Шукерте огыл Моско гыч партий ЦК-н комиссийже толын ыле,
тудо
книгам лукмым тергыш. Ме темпланыште ятыр руш книгам марла лукташ
палемденна
ыле. Палет, чыла удырен луктыч, марий-влак ынде рушлат сайын лудыт, маньыч.
А
тыйын кусарыме "Витя Малееветым" кодышт. Йочалан кӱлеш, маньыч. Вот тыге
шкет
кодынат. Пиалан улат. Книга вашке лектеш.
1955 ий майыште самырык марий драматург-влакын семинарышт лие. Моско гыч
кум
представитель толын ыле. Нунын кокла гыч иктыже, театральный критик
Владимир Федорович Пименов, поснак ушеш кодын. Тудо театр искусствым сайын
палыше еҥ. Пименов да молат пьесем шотышто уда мутым ышт ойло, театрешат,
тыглай самодеятельный
сценешат шындаш лиеш, тидлан эше сценически вияҥдаш кӱлеш, маньыч. Мый вара

тӧрлышымат, но пьесем дене сценыш лектын шым керт. Самырыклан театр афишыш
логалаш йӧсӧ.
Театр илыш, драматург нерген ончычсо артист, элысе Писатель ушем член,
Шекспирым
устан кусарыше, "Асан ден Кансыл" марла первый гана почеламут дене возымо
"Асан
ден Кансыл" пьесын авторжо иван Михайлович Смирнов мыланем шуко каласкален.
Тудо
сар деч ончычак театрыште ышташ тӱҥалын. Йыван Кырла дене пырля модын.
Иван Михайлович Сергей Чавайным поснак пагален шарна.
— Сергей Григорьевич шке писатель пашажым чот йӧратыше айдеме ыле,— шарна
Иван
Михайлович. — Теве театрыш пьесым конда, лудеш, каҥашена. Тӧрлаш кӱлмӧ
нерген
ойым ыштена гын, темлымынам уло вийын шукташ пижеш ыле.
А шкеже "Асан ден Кансылжым" кок тылзыште йӱд-кече манме гай серен. Сай
произведений шочын.
Мемнан вашлиймына жапыште тудо Галина Николаеван "Жатва" романжым марлаҥда
ыле.
* * *
Степан Лебедев, герой-селькор нерген возаш чон шукертсек шупшеш. Материал
ятыр
погынен. Кодшо кечылаште Рушплак деч кумло меҥге чоло тораште верланыше
Марий
Шойыш — Лебедевын шочмо-кушмо ялышкыже толын лектым. Малаш ватемын родыжо —
ачажын Агавий шӱжаржын Зоя ӱдыржӧ деке пурышым. Тудо Марий Шойысо Сакар
Васлийын
Виталий эргыжлан марлан лектын. А Сакар Васлийже Степан Лебедевын ик
таҥашрак да
пырля модын кушмо йолташыже лийын. Тудо мыланем Степан нерген шуко
каласкалыш,
пуйто тудо лӱддымӧ селькор дене пырля лийын, тудым ужын.
Марий Шойыш миен толмеке, повесть возаш шинчым. Ончычшо колымшо ийласе ял
илыш,
политика, совет власть кузе вияҥ толмо нерген шуко лудым. Лебедевым кузе
тойымо
нерген материалым "Йошкар кече" газетыште лудым. Туштак снимке уло. Степан
Лебедев колоткаште кия. Воктенже военный-влак винтовка дене шогат. Тойымо
кечылаште
Степанын умшаж гыч вӱр эре йоген улмаш, вет кӧргыжым аяр кочкын. Сандене
шӱргыжым шовыч дене леведме.
Йӱд-кече манме гаяк возем. Иленаже пу пӧртыштӧ. Ик пӧлеман пачерыште.
Йӱштӧ. Кузе йӱштӧ огыл, пырня коклаш кид копа пура ыле, тушан муш товым
гына шӱшкынна.
Йӱдым волгыдо ешемлан малаш ынже мешае манын, тулым авырем. Ушышто шонымаш
уло,
возаш шӱм йодеш гын, манмыла, нимоат чарен ок керт.
Степан Лебедев нерген повесть шочо. Машина дене печатлымеке, Йошкар-Олашке
наҥгайышым. Писатель ушемыште поэт Михаил Якимов рецензийым возыш. Тудо,
изишак
тӧрлен, ешаркалымеке, повестьым лукташ лиеш манын, иктешлымашым ыштыш. А
теве
"Ончыко" журнал редакцийыште Мичурин Азмекейлан гын, повестем келшен огыл.
— Степан Лебедев нерген Петр Шорский "Мондалтдыме йолташ" очеркым возен.
Тый,
тудын возымыжым кучылтын, шке гыч возаш пижынат. Тыге ышташ сай огыл,—
шылтала
Александр Степанович.
Мый ондак шинчам карен ӧрын шинчышым. Вет чыла шке вуем дене шонен серенам.
Ынде
умылтараш тӱҥальым:
— Мый Шорскийын очеркшым ужынат, лудынат омыл. Арам плагиатлан шотледа.
— Но тудын очеркше тыйын возымет деч ончыч лектын. Мо дене тый шке возенам
манын
каласен кертыда?— руа писатель.
— А тиде повестьлан Михаил Якимовын рецензийже уло, кондем, ончыктем. Могай
ийын, могай тылзын возымыжым Якимов ончыктен,— умылтарем.
— Кондо, ончена,— пелештышат, шыпланыш Азмекей.
Икмыняр кече гыч Якимовын рецензийжым нальым, олашке Азмекей дек чымалтым.
Тудо
Шорскийын очеркшым луктын пыштыш, мый — рецензийым. Ончена, лудына:
рецензийым
очерк лекме деч талук ончыч возымо. Александр Степановичлан ынде нимом
ойлаш. Но
"Ончыко" журналеш повестем ыш лек.
Тыгай вашлиймаш лиеден Азмекей дене. Такше тудо возаш мастар, йылмыже
яндар,
раш. Илен-толын, кыл кучымашнат саеме. Шоҥгеме да моли чонжо пореште.
Кусарыме книгам лекме жапыште мыланем издательствыште чӱчкыдын лияш
логалеш.
Икана редактор-влакын шинчыме пӧлемыш ала-могай сомыл дене пурышымат,
Вениамин
Иванов ойла:
— Любимов, тый йочалан ойлымашым возет вет?
— Возем,— манам.
— Вот мо, ойлымашет-влакым иктеш чумырен, мемнан деке кондо. Ала сборникым
лукташ шотлан толыт,— умылтара Вениамин Михайлович.
— Йӧра,— вашештышым.
Тиде ой чот куандарыш. Вет мый але сборникым лукташ шоненат омыл. Вич
ойлымашым
вашке гына печатлен, Маргизыш кондышым. Кусарыме книгам ты жаплан лектын
ыле.
Тиде ийынак кеҥеж мучаште КПСС райком пӧртыш пурымаште изирак чатка капан
пӧръеҥым, Александр Китиковым, вашлийым. Саламлалтна. Тудым Кугу Чигаш
кандашияш школышто туныктымыж годсек палем. А кызыт Александр Ефимович —
Медведевыште кастене
тунемман кыдалаш школын директоржо.
— Володя,— вигак ойлаш тӱҥале тудо,— тыйын кыдалаш образованиет уке вет?
— Уке,— шӱлыкын вашештем, тиде йодыш шукертсек чонем когартара.
— Давай мемнан школыш тунемаш пуро,— ойым ышта йолташем.
— Вет ынде чыла мондалтын... Кертам мо тунемынже?— ӧрмалген кутырем.
— Шонет, тыршет гын, чыла ышташ лиеш. Латикымше классыш шындена,— вучыдымын

увертарыш Александр Ефимович.
Латикымшыш. Йомак гай веле чучеш. Мыят сайын шоналтен вашештышым.:
— Йӧра, тунемаш тӱҥалам.
Тӱҥальым тунемаш. Латикымше классышкак шындышт. Вигак пытартыш классыш
коштмемлан, йолташем-влак ала ӧрыт шонышым, уке. Вет моло икмыняр еҥат ик-
кок класслан
ончыко шинчыныт. Тунемына, вара ужына, кузе экзаменым кучена. Такше тымарте
тиде
школыштак латикымше класслан ик еҥ веле огыл экстерн дене сдатлен.
Мемнан классыште военкоматысе пашаеҥ капитан Александр Суслов тунемеш. Тудо
рушарнян дежуритлымыж годым мемнам, тунемше-влакым шкеж дек ӱжеш да алгебра
дене
задачым ыштена, моло предмет дене пырля заниматлена. Тау тудлан поро
полышыжлан.
Эн кугу таужо туныктышо-влаклан.
Кызыт тунемам, ойлымашым, почеламутым, газетыш материалым возем,
редакцийыште
кусарыме пашам — эн тӱҥ. Йӧра эше Александр Китиков Медведевыш толын лектын
да
мыйым тунемаш таратен. Пиалан улам, докан. Чынжымак, илышыштем шонымаш ала-
кузе
эре шукталт толеш, а шонымашке шумашым пиаллан шотлем.
Теле рӱдыштӧ 1959 ийын издательстве гыч Осмин Йыван йыҥгыртыш:
— Любимов, книгатым погымо, чыла ойлымашетым лудын лек.
Мый тиде кечынак Йошкар-Олашке мийышым. Книга кугу огыл, вич изи ойлымаш.
Лудым,
йоча-влаклан келшат, шонем.
— Икымше мелнат когаргыше ок лий, шонем,— Иван Иванович шыргыжал ойла. —
Йоча-влаклан умбакыжат возо, тыйын шот лекшаш, йылмет уда огыл, илышым
палымашет сита. Но эре уым кычалаш тырше, верыште ит тошкышт.
Иван Ивановичын туныктен, порым шонен ойлымыжо ушешем курымешлан лакемалте.
Палем, писатель тиде эру уым, оҥай илыш савыртышым кычалше да мастарын
возен ончыктышо.
Издательствыш рукописьым пуымо деч вара тудо вич тылзе гыч книгашке
савырныш.
"Кузе тыге вашке луктынат?" манын, йолташем-влакын йодышыштлан вашештем:
— Вениамин Иванов ден Осмин Йыван полшеныт, нунак книгам лукташ ойым
пуэныт.
— Пиалан улат, сай йолташ-влакым вашлийынат,— маныт нуно.
Такше, ойлем вет, пиаланак улам докан, эше юмыжат мылам полша дыр, вет
изинек
юмылан ӱшанем. Эше изи годым, школыш кошташ тӱҥалмекат, ыресым сакен
коштынам,
но икана туныктышо ыресым сакен коштмем ала-кузе пален да тудым кудашаш
логале.
Авам ыресем сайын поген пыштыш.
Критике да лудшо-влак "Мыйын автомобилем" сборникем сайын вашлийыч.
"Ончыко"
журналышке Александр Китиков тудым кӱкшын аклыме статьям печатлыш.
Тунемам, латик классым пытараш ӱшан шӱмыштем ила. Отметка-влакше чаплыжак
огытыл, тидланжат юмылан тау.
"Литературная газетыште" лудам, М.Горький лӱмеш Литературный иинститутыш
тунемаш
налме нерген увертарымаш уло. А мо, тушко ойлымашем-влакым колташ гын, ала
шот
лектеш? Йоча ойлымаш-влакем рушлашке шкеак кусарышымат, изи книгам дене
пырля
Москошко колтышым.
Ынде вашмутым вучаш. Могай увер толеш гын? Вашке латик классым пытарем.
Тыгак
лиеш шонем.
Игече шошо велыш чот тайнен, мемнан школышто вашке экзамен. Ик кечын
редакцийыште корректор Галина Ивановна Крылова тыге ойла:
— Владимир Николаевич, экзаменыште эскере, Иван Михайлович тылат сдатлаш
эрыкым
ынеж пу. Ала-молан сырен.
— Тау, Галина Ивановна, тыге ончылгоч шижтарыметлан. Мыят шижам, Иван
Михайлович
ала-молан мылам сыра. Тунемме годымат урокышто тӱрлӧ семын кычалтылаш
тырша.
Мылам ӱчым ышташ шекш чонан еҥ-влакат тудым таратеныт улмаш. Адакше Иван
Михайлович мылам ватыжым ушкален улмаш. Ватыже Галина Ивановна деке
пижедылаш шоненат
омыл.
Иван Михайлович кум предмет — физика, алгебра да геометрий дене — экзаменым
приниматла. Ала тудын дене сайын кутырен ончаш. Ӱчым ынже ыште, вет мый
тудлан нимо
осалым ыштен омыл. Мо-гынат — экзаменлан чот ямдылалтман.
Илышыштем ик тӱҥ тат — экзамен толын шуо. Икымше экзамен — рушла
сочиненийым возымаш. Руш йылме да литератур дене школ директор Александр
Ефимович шкежак туныкта.
Таче тыглай огыл кече. Сочиненийым кузе-гынат сайын возаш ыле. Теве
туныктышына
пакетым почеш да кагазым лудеш. Кум тема. Иктыже — "М.Шолоховын "Савырыме
сӧрем"
("Поднятая целина") романыште коммунист-влакын образышт". Мый М.Шолоховым
поснак
йӧратем. Тыге кумдан палыме романысе герой-влак нерген сераш лийым.
Классыште шып, кугун шӱлалтыме да кагазым лостыклымо йӱк гына шокта.
Икмагал шонен шинчымеке, вуйышто чыла йырымлен лекмеке возаш, тӱҥальым.
Класс пеш тырша, лап веле возыныт, возат йолташем-влак. Мыйын сочинений
ямде.
Шыпак шинчем, эше уэш лудын лектам. Ончылно шинчыше Аркадий Медведковат
возен
пытарен. Тудат сочиненийжым терга. Ик кугу тошкалтышым кӱзышым манаш лиеш.
Кеч
кумытанлан возенам гынат, йӧра.
Эрлашым пален нальым: Аркадий Медведков дене коктын сочиненийым эн сайын
возен
улына. Но мыланем Китиков нылытаным веле шынден. Очыни, ынышт кӧране манын.
Химийымат сдатлышым. Ынде теве кум лӱдыкшӧ предмет — физика, алгебра,
геометрий
— толын шуыч. Вара Иван Михайлович мыйым авырак мо? Мом ыштет, мый тудын
ончылно
сайын кояш тыршем. Шке велкем савырынем. Юмо, тый тудын чонжым порым ыште
манын,
ушем дене кумалам.
Алгебра дене задачым ыштена. Задача нелыжак огыл, но вуйдорыкым сайынак
пудыратылаш кӱлеш. Кузе ыштышаш нерген воктенем шинчыше Виктор Бирюков
денат йыштак
каҥашена. Иван Михайлович чый да чуй ончыштеш. Тӱрлӧ семын амалкален
задачым ыштышым. Пиалешем кумытаным шынден. А теве физика дене экзаменыште
Иван Михайлович
чот кожа. Опытым ик гана ыштышым, уке, ок келше, кычалтылеш, уэш ыштыктыш
да
умылтарыктыш. Чыла йодышлан кертмем семын вашешташ тыршенам. Кокытаным
шындаш,
векат, нигузеат ок лий. Историй денат экзамен кучалте. Но мый йодышлан
вашештыме
годым шагалрак кутыренам ала-мо, туныктышо Е.В.Царегородцев тыге шылталыш:
— Шукырак кутыраш тунем, институтыш пурет гын, тунемашет йӧсӧ лиеш.
Тиде экшыкым шкеат шижам, а институтыш тунемаш пураш шонымаш ушышто эре
пӧрдеш.
Латик классым тунем пытарышым, ынде угыч шочмем гай чучеш. Мемнан денат,
мӧҥгыштем, школым тунем пытарыме лӱмеш пайрем касым эртарышна. Йолташем-
влак чылан гаяк погыненыт. Кыдалаш образованийым налме дене ваш-ваш
саламлена. Изишак аракамат подылна. Кӧ кушко тунемаш пураш шонымо нерген
ойлат.Но мый Литинститутыш ойлымаш-влакым конкурсыш колтымем нерген шым
каласыме. Эше могай вашмут лиеш?
Редакцийыште пашам ик шот дене кая. Кусарыше гыч мыйым литпашаеҥлан
шогалтышт,
олмешем Леонид Блиновым нальыч. Тудо Москвашке да олашке вуйшиймашым возен,
пашашке огыт нал, манын, сандене партий райком тудым пашашке налаш
редакторлан
кӱштен. С.И.Захаров олмеш редакторлан Л.П.Решетниковым шогалтышт. Но тудо
партий
райкомлан ыш келше, вашке паша гыч каяшыже логале. Турарак койыш-шоктышан
ыле.
Тудым С.В.Макаров алмаштыш. Тошто партиец шке жапыштыже "Ленин ой" газетын
редакторжо лийын. Пытартыш жапыште КПСС райкомышто инструкторлан ыштен.
Грамота
шотышто моктанен ок керт. Шке жапыштыже, Сталинский репрессий годым шагал
огыл
еҥым шындаш полшен. Теве Н.Лекайнымат "Ленин ой" редакций гыч луктын.
Макаров
нерген тудо шкеак ойлен ыле. А вот Лекайнын К.Т.Коряков нерген ойлымыжым
ушештараш уто огыл.
Ик телым Никандр Сергеевич Медведево пищекомбинатысе вакшыш пырчым йоҥышташ
имне
дене конден. Пырчым йоҥыштен, ложашым мӧҥгыжӧ шке пошкудыж дене колтен да
мый
декем редакцийыш пуртен. Тудым йывыртен вашлийым.Паша кече пытен шуын.
Макаров
лачак уке ыле. Лекайным пачерышкем унала наҥгайышым. Лекайным сийлышым,
тудын
йылмыже рудалте. Ондак жапше годым пырля ыштыме Макаров нерген изиш ойлыш,
вара
Коряков шумлык каласкалаш тӱҥале:
— Коряков дене палыме улат чай?
— Палем,— манам,— ваш коштына...
— А ме тудын дене ик ял гыч, Кораксола гыч, улына. Но туддеч чыла вучаш
лиеш,—
шонен ойла Никандр Сергеевич.— Йолташ ыльна, туге гынат мыйым шындаш
полшен.
Лекайн молан кузе шинчен толмыж нерген раш ойлаш ыш тӱҥал. Вет ты нерген
каласкалаш тоштман огыл, йылмым суралыман. Но тудын кум ий лагерьыште
лиймыж нерген
мыланем Коряковак ойлен ыле.
Коряков нерген Никандр Сергеевич эше ятыр ойлыш.
— А вет тудо тыйын нергенет книгам возем манын ойла,— ушештарем Никандр
Сергеевичлан.
— Возыжо, но ынже шойышт,— ышталеш Лекайн.
— Никандр Сергеевич, такше шинчаваш моктен ойлаш оҥай огыл да, но каласыде
ом
керт: вет тый йочам годсек ик эн йӧратыме писателем улат. Сар деч ончыч
"Кӱртньӧ
вий" романетым моткоч йӧратен лудынам. Тау тыгай чапле книгалам
возыметлан,— манам да кидшым кучем.
— Тау,— манеш,— мыйын романем йӧратыметлан. Тыят возет. Тӱҥжӧ — сылнын,
образный
йылме дене сераш тырше. Пӱтыркален возымо ок кӱл, уто мут ынже лий.
Никандр Сергеевич унала ӱжмемлан, изи чес дене сийлымемлан таум ыштен каяш
тарваныш. Мый тудым кӱртньӧ корно марте ужатен кайышым. Ола велыш шпалла
ӱмбач Йокнур велыш ошкыльо. Йокнур гыч Кугу Чигашыш — имне корно.
Макаров пенсийыш кайыш. Тудын олмыш Игнатьев тольо. Игнатьев Медведево
район,
Шеклянур ял гыч. Шуко тунемше айдеме, рушлат, марлат сайын воза. Марий
Турек
районышто пропагандистланат ыштен. Вуйлатыше ушан-шотан, поро гын, пашажат
кумылым нӧлта, пайрем гай чучеш.
Редакцийыште ыштыме годым илышыште тӱрлӧ вашталтышым ужаш перна. Медведево
территориальный производственный управленийым ыштымеке, Волжский,
Звенигово, Килемар, Оршанка районласе редакцийла гыч чыла озанлык ӱзгарым,
мебельым, машинкылам
да монь Медведевыш шупшыкташ тӱҥальыч. Икманаш, районлам, редакцийлам
унчыли савыреныт, манаш лиеш. Н.С.Хрущевын вуйлатыме почеш тӱрлӧ оккӱл
вашталтышым ыштылмаш тышке шуктен. Манаш веле, кӱлеш паша дене Килемар
район гыч Медведевыш еҥ-влаклан 80-100 меҥгым кошташ логалын. Вич районым
иктыш ушыман управленийыште
кум ий чоло илен ончышт, ужыт: нимо шот ок лек. Вара ончычсо районлам уэш
почыч.
А тиде пужгалымаш мыняр эҥгекым кондыш.
Медведево районым да управленийымат Д.В.Средин вуйлатыш. Ушан, ончыко ужын
моштышо пашаеҥ. Теве Хрущев жапыштак клевырым, шӱльым изиш гына ӱдаш кӱшыч
указанийым пуышт, шуко вере тиде кӱштымын шукташ пижыч. А Средин верлаште
лиймыж годым клеверым арален кодаш озанлык вуйлатыше-влаклан шӱден. Вет
клевер иканаште
кок пачаш пайдам пуа: пайдале курго ямдылалтеш, ты жапыштак мландым
пургыжаным
ышта, саемда.
Мутат уке, Медведево районым республикыште ончыко лукмаште Дмитрий
Васильевич
шагал огыл тыршен. Кундем ял озанлык пашам шуктен шогышо. Тыште киндат моло
районласе деч сайынрак шочеш, вольык продукт лектышат кугурак.
Но ялыште, мландыште мелиорацийым ыштымаш калыкыште шыдым луктын. Ала-могай

"ушан" вуйлатышын ойжо, тӱҥжӧ партийын кӱштымӧ почеш олыкым пургедаш, тудын
йыр
пушеҥгылам руаш, куплам кошташ, тыге мландым каргаш тӱҥальыч. Ялысе еҥ-
влак, тидым ужын, эрдым кырен ойлат:
— Мом тиде ыштылытше? Вет тымарте купат, олыкат, чашкерат мешаен огыл...
— Юмо мом пӱртӱслан пуэн гын, ме молан тудым локтылшаш улына?— весышт ӧрын
маныт.
А ме, газетчик-влак, адакат, кукурузым моктымо, ӱдаш таратыме семынак,
мелиораций пашам моктен, кумдан ончыктен возышаш улына. Меже вет партийын
полышкалышыжлан шотлалтына.
Ик телым Марий ял озанлык опытный станцийын мландыштыже мелиораций амал
дене
Эҥыжсола, Покровка, Сенькан ялла воктене, эҥерла лишне чодырам руаш
тӱҥальыч.
Мый тиде экшык нерген опытный станций директор С.С.Жилинлан ойлем:
— Те Йошкар-Олан ужар зонышкыжо пурышо, эҥерла воктене улшо чодырам,
чашкерым
пытареда. Тыге шке озанлыкланда веле огыл, республикын рӱдолажын пӱртӱслан
эҥгекым ыштеда. Шоналтыза...
Жилин тыге туныктен ойлымемлан сырен кудалтыш да руал пуыш:
— Мый вольыклан пушеҥгым, вондерым пукшаш тӱҥалам мо? Мом ыштышашым ме шке
палена...
Уке, ыш умыло. Эҥыжсола ден Покровка ялла коклаште поҥго, шудо чот шочман,
эҥерым, памашинчалам аралыше чодырам, чашкерым, вондерым йыклык руэн
пытарышт. "Тыге ида ыште, аралыза мемнан илыме верысе пӱртӱсым" манын, нине
яллаште илыше-влак начальствым сӧрваленыт, мыламат газетыш возаш темленыт.
Ты шучко паша нерген эсогыл "Правда" газетыш возышым. Чынжым манаш,
фельетоным ышт печатле, республикысе Министр-влак Советыш колтышт. Тушто
Совмин председательын заместительже П.Г.Лимаренко мыйым пӧлемыштыже шуым
шогалтен вашлие, мӧҥгеш-оньыш коштын,
шыдын туныкташ тӱҥале:
— Мелиораций, мландым кумдаҥдыме паша партийын кӱштымӧ, ушан ойжо почеш
ышталтеш. Киндым, кормам кушташ мланде кӱлеш...
— Мланде тугакат шуко уло, улшыштыжо сай лектышым налаш гына кӱлеш,— ойлем,
ӱчашем.
— А те, марий-влак, пасушто улшо пушеҥгылан, кӱсотышто кумалыда, вот
сандене пушеҥгым руаш ваштареш улыда,— пӱй вошт ойла Лимаренко.
Уке, тудын дене кутырен шотым ышна му. Поп шкенжыным, ия шкенжыным манме
семын
лекте. Тудлан молан кӱлеш марий пӱртӱсет, марий мландет, лач кугу окса да
пост
лийже.
Опытный станцийыште веле мо, уло марий кундем мучко мелиораций амал дене
пӱртӱсым каргышт, тиде пашам мелиораций министр А.И.Авдеевын, ӧрдыж вел гыч
толшо еҥын, вуйлатыме дене ыштен шогышт. Мыскара семын, вара тудо
республикыште
пӱртӱсым аралыме шотышто министр лийын.
Тиде шоналтыде ыштыме мелиорацийлан кӧра мочол чодырам, чашкерым пытарышт,
ятыр
памаш петырналте, эҥер-влак пучышт, янлык, кайыквусо шагалемыч. Тиде, руш
манмыла, мелкий агресий кундемлан кугу эҥгекым кондыш.
... Москва, Литинститут гыч уверым вучем. Вара творческий конкурсым эртарен
кертам мо? Кертшаш гай чучеш. Литинститутыш логалам гын, шукылан тунем
кертам, вет
тушто кугу писатель, литературым чот палыше еҥ-влак туныктат. Тидым Чалай
Васлийын ойлымыж гыч палем...
Паша гыч тольым, ватем серышым ончыктен ойла:
— Моско гыч вучымо серышет. Мый почын омыл.
Шӱм вургыж серышым кидыш нальым.Могай уверым конден гын? Кид чытырен,
калтам почам, лудам. "... Вы прошли творческий конкурс. Это письмо является
для Вас вызовом на вступительные экзамены Литинститута..." Могай кунаже!
Вет мый Москошко,
мыняр ий шонен коштмо институтыш тунемаш пураш экзаменыш каем.
Августышто Москош кудалам. Куаненам, тыгодымак азапланем: кузе экзаменым
кучем?
Такше чот ямдылалтынам.
Москва! Теве Тверской бульварыште пушеҥге коклаште Литературный институтын
полатше. Тышке чон вургыжын пурем. Тиде кугу писатель А.Герценын ончычсо
именийже.
Элын тӱрлӧ луклаж гыч рвезе-влак тунемаш пураш толыныт. Тӱрлӧ калык гыч
улыт.
Чуваш Юрий Петров, украинец Александр Чуча, белорус Владимир Попко, аварец
Долганов, азербайджанец Онегин Гаджикасимов да моло денат кӱчык жапыште
палыме лийым. Туныктышо-влак — мемнан дене, ме нунын дене палыме лиймеке,
сочиненийым возымо кече толын шуо. Ик йоҥгыдо залыш погынен, пеш серена. Ик
велне Саша Чуча,
вес велне чуваш Леша Михайлов шинчат. Мый школысо семынак М.Шолоховын
произведенийжым ойырен налынам. Пурла велым шинчыше Гриша тӱрлӧ йодышым
пуэда. Икмыняр
ойым пуышым. Но возымыжым лудым гын, ушет кая — йоҥылыш ӱмбалне йоҥылыш.
Пеш
полшынем, но жап уке. Вет мый шкежат возышаш улам. Украинец Чуча гын шыпак
воза,
шкеже Тарас Бульба гай тӧпката. Грамотан еҥ. Икмыняр йылмым пала. Рушлаже
пеш
яндарын кутыра. Фронтыштат лийын. Чуваш йолташемат воза, лудеш, удыркала.
Мыят
пеш шонкалем. Возашем куштылгын чучеш.
Теве икте почеш вес абитуриент, сочиненийжым возен пытарен,
преподавательлан
пуа. Мыят шуктышым да лудын лектым. Туныктышыланна пуышым. Мо лиеш — лийже.
Эрдене лу шагатлан институтыш мийышна. Учебный пӧлкан омсаштыже списке
кеча, кӧн
кузе возымым ончыктымо. Нылытанлан возенам! Могай куанже! Тӱҥалтыш сай, но
ончылно эше икмыняр предмет дене экзамен, тыршаш, ямдылалташ. Уло тӱнялан
икте улшо Литературный институтыш пураш могай кугу пиал. Вет тышке тунемаш
пураш Болгарий гыч Пенко Денчев (прозаик), Мали гыч Гаусса Диавра да молат
толыныт. Улыт
Кавказ, Средний Азий гыч ятыр самырык еҥ. Туныктышо да семинарым вӱдышӧ-
влак кугу ученый да писатель-влак улыт. Кузе гына тунемаш пураш ыле.
Илена общежитийыште, кок чуваш да ик руш рвезе. Чуваший гыч поэт Юрий
Петров ден
прозылан шӱман Валентин Васильев, рушыжо Павел Петров. Чыланат пеш поро,
сай еҥ
улыт. Петровшо туныктышылан ышта, кужун ямдылалтде, чыла предметлан
визытанлан
сдатлыш. Мый сочинений деч молыжым кумытанлан сеҥышым. Тидат куандара.
Тӱҥжӧ —
тунемаш пуртышт.
Ондак очно тунемаш шоненам ыле, но шийвундо шагаллан кӧра (вет кум шочшем
уло)
заочно пураш келшышым. Тыге илыш корныштем у йыжыҥ тӱҥале. Моско гыч кумыл
нӧлтын пӧртыльым.
Ынде жапын-жапын контрольный пашам сераш, шуко лудаш логалеш, эше у
произведенийлам возыман. Мемнан проза семинарым Владимир Курочкин вуйлата.
Пеҥгыдын йодшо, тыгодым сай ойым пуэн моштышо литератор.
Калыкыште арам огыл ойлат: паша шуко гын, илашат весела. Чынак. Литератур
сомылымат удан огыл кая. Но пачерем шыгыр. Чытышым, чытышым да
райисполкомыш кайышым, председательын заместительже И.Волков деке пурышыым.
Пачер шотышто чыла каласкален пуышым. Тудо ӱстелже гыч илыме вер нерген
закон книгам лукто, икмагал
лудмеке, ойла:
— Тыйын пачерышкет ӧкымеш илаш пурышо еҥ титакан. Тудо визымше ий пӧртым
ышта.
Казна пачерыште илыше, тыгодым пӧртым нӧлтышӧ еш кум ийыште чоҥеш шуктышаш
да
ялыш куснышаш. Садыге тудым ме поктен луктын кертына. Волжаниным ӱжыктена
да пачеретым тудлан кодаш кӱштена...
Мо шонеда, икмыняр кече гыч пошкудем шке пачерышкыже вончаш тӱҥале, чынжым
гын
мемнан илыме пӧлемыш. Ты кечынак ме закон почеш ойырымо пачерышке куснышна.
Ик
пӧлем веле гынат, кугурак да эше кухньо уло. Ешем ласкан шӱлалтыш.
Институтыш зачетым сдатлаш мийымеке, творческий семинарыште лийме годым
мемнан
вуйлатышына Владимир Курочкин возымынам чот терга, келгын лончыла. А кӧ уда
произведенийым воза, кӧ ончыкылан ӱшанже уке гын, тыгайлан институтым коден
каяш
темла. Тыге ынже лий манын, ме студент-влак, манмыла, мераҥ поч гай
чытырена.
Мый тӱҥ шотышто илышыште лийше фактым, савыртышым, оҥай еҥ-влакым ончыкташ
тыршем. Ойлымаш кокла гыч шукыжым Курочкин уда огыллан шотла, южыжым
йӧрдымыш луктеш. Кокымшо курсыш шумеке, тудо мыланна дипломный пашалан
ямдылалташ ойым ыштыш. Мый тугакшат "Полмезе жапем" повестьым сераш шонен
пыштенам. Тудымак дипломный паша семын возаш тӱҥалам. Мо шумлык шонеда? Сар
жапыште марий ялысе йоча-влакын илышышт нерген. Тӱҥ геройлан Викторым
ойырен нальым. Тудо школышто тунеммым чарна, колхозышто ышташ тӱҥалеш. А ик
йолташыже школым ок кудалте. Ялыште
йоча-влак тӱрлӧ сай ден удамат ыштылыт. Тыге мыйын Викторемат паша деч
вара, имньым кушкыжын, сарла модеш, фронтыш каяшат тырша. Тыгодымак
тамакымат шупшаш
тӱҥалеш, а икана Миклай йолташыжлан вакш гыч ложашым шолышташ полша. Тыге
тамле
уржа киндым кочкеш. Мом шылташ, шужышо мӱшкыр дене йоча тӱрлӧ удам ышташ
тореш
огыл. Теве ялысе ик шоҥго кугызан изи мӱкш отарыштыже мӱйым шолышташ полша.
Кепкыже содорышто киен кодеш, да тудак йочан осал пашажым тӱжваке лукташ
полша. Возенам, сайын лудын лектым да ынде Марий книга издательствыш пуаш
гын? Тыгак ыштышым. Тушто рецензийым возаш Кугу Чигаш школышто марий йылме
да литератур туныктышо Абаковалан пуэныт. Икмыняр жап гыч издательствыште
рецензийым кучылтышт,
да возымем пӧртылтышт. Рецензент повестьым пужен возаш кӱлеш, уке гын тӱҥ
герой
Виктор да йолташыже-влак тамакым шупшын, шолышташ коштыт манын сера. Тыге
лукташ, печатлаш ок лий, манын иктешла. Кумыл волыш, вет повесть уда огылла
чучеш.
Адакшым тыгай темылан произведений марий йоча литературышто але уке.
Рецензентын
ойжо дене тӱвыт ыжым келше. Тидын нерген Маргиз директор И.И.Казанцевланат
(Ялмарий Йыванлан) ойлышым. Вет йочам илыш корныш, чын илыш йогыныш
лукташлан тудын
экшыкшым, йоҥылыш лиймыжым почын пуаш уто огыл, манын М.Горький. Тидымат
тудлан
ушештарышым. Но Казанцев мыйын оем шотыш ыш нал. Но мый вуйым шым саке.
Повестем
Леонард Охотниковлан рушлашке кусарыктышым. Тудо кок йылмымат сайын пала.
Эше
немычла пеш сайын кутыра. Сар годым фронтышто кредалмыже да вара
Германийыште
служитлымыж годым ты йылмым сайын пален налын.
Кумшо курсышто тунемме годым кусарыме повестем кум экземплярым Москошко
наҥгайышым. Ондакак семинар вуйлатышылан пуышым. Тудо ик касыштак лудын
лектын да семинарыш погынымеке ойла:
— Теве Любимов йолташ повестьым конден. Тудо тиде произведений дене
писатель
лийын шумыжым уже ончыктен,— ойла Владимир Сергеевич. — Паледа — тудо вашке
писатель ушем член лийын кертеш. Молодец, Володя,— нечке лӱмым каласен,
кошарта
ойжым туныктышем.
Владимир Брониславович Муравьев, марий писатель-влакын произведенийыштым
шуко
кусарыше, Моско писатель, телефон дене мутланымына годым тӱрлӧ нерген
йодышто да
манеш:
— Иктаж-мо уым возенат? Кусараш йӧрышӧ уло?
— Возенам, творческий семинарыш повестьым пуэнам,— вашештем.
— Вара Курочкин кузе аклен? Лудын мо?— йодеш Муравьев, мыйын семинар
вуйлатышым
пала улмаш.
— Лудын, ок вурсо,— ойлем.
— Кондо, лудын лектам,— манеш кусарыше йолташем.
Тудо, мыйын ойлымашем-влакым кусарымеке Марий издательствыште редакторлан
ыштыше
Кутаташвилилан (ӱдырамашлан) тыге каласен:
— Любимовын возымыжо келша, тыгак тырша гын, шот лекшаш.
Тиде ойым мыланем редактор коктын мутланымына годым каласен.
Муравьев дене кутырен келшыме почеш Москошто улмем годымак мӧҥгыжӧ телефон
дене
йыҥгыртышым. Тудо куанле йӱкын ойла:
— Владимир Николаевич, повестьым лудым, келшыш. Пашам ышташ тӱҥалына.
Изишак гына тӧрлаш кӱлеш. Серышым возем, кузе мом ыштышашым увертарем.
Мый Моско гыч куаныше пӧртыльым. Книгам кушан лукшаш нерген ышна ойло. Тудо
ямдылыме лийже. Икмыняр кече гыч Муравьев деч серышым нальым. Тудо кажне
главам
лончылен, аклен воза. Кушто мом тӧрлаш кӱлмым ончыкта. Тыге мый пашалан
пижым,
такше тӧрлаш кугунжак уке.Ик йыжыҥым ешарен возышым, коклашке пуртышым.
Икана, ончыкем ӱдырем шынден, машинка дене пеш печатлем. Тидым ончен,
ватемын
Рая акаже йодеш:
— Володя, кузе тыге пашам ыштен кертат? Телевизор, еҥ-влак огыт мешае мо?
— Уке, ушышто шонымаш шочын, нимоат ок мешае, кеч сӱаным ыштышт,— ышталам.
Вот тыге илаш, возаш, пашам ышташ перна. Повестьым тӧрлен шуктышым, ешарыме
верлам рушлашке кусарышым да Муравьевлан колтышым. Серышым, ешартышым
налынам,
тӧрлен кусараш тӱҥалам, увертарыш москвич йолташем.
Ӱмаште шыже велеш авам чот черланен. Рак шучко чер тудым орландара. Кызыт
игече
шыже велыш каен. Кодшо шыжым авам Йошкар-Оласе республиканский больницыште
кийыш. Врач Туманов ала-молан тудым койкышкат ынеж пыште ыле. Тунам
мыланем, эмлышт манын, чот кучедалаш перныш. Кеч-мо гынат авайым, кӱчык
илышыштыже шуко ойго-йӧсым ужшо айдемым, койкыш пыштыктышым. Операцийым
ышташ вараш кодын, мылам
умылтарышт.
Мыйын Москошко кайымекем, авам арня утларак жап гыч 1964 ий 22 апрельыште
витле
индеш ияш колен.
Москошто В.Муравьев дене вашлийын мутланышна. Тудо повестем кусарен
ямдылен.
— Йоча литератур издательствыш пуэна,— мане.
— Шкеак наҥгайыза,— ойлем. — Мый тушто ик ганат лийын омыл, тендам палат.
Кусарышем тыгак ышташ лие.
Тылзе наре эртымеке Моско гыч серышым нальым. Тушто кусарыше В.Муравьев
воза:
"Повестьым Детгизыште лудыныт, лукташ шонат". Ынде Москошо книгам лектын
шуэш
манын куанен илем. Ты жапыштак Йошкар-Олаште повестемлан тореш лийше
рецензий
дене келшен омыл да произведением Писатель ушемыште каҥашаш йодым.
Каҥашымаш
шокшын эртыш, тӱҥ шшотышто повестем уда огыллан шотлышт, печатлаш лиеш,
изишак
гына тӧрлаш кӱлеш, манын палемдышт. Чын, шылталыме оят лие. Но тӱҥ шотышто,
манам вет, повесть уло манын шотленыт...
Муравьев деч адакат серышым нальым. Тудо воза:"Владимир Николаевич, тыйын
повестетым вурсен ала-кӧ партий ЦК-шке серышым возен". Лудам да ушем кайыш:
ынде вет
книгам огыт лук. Но мучаште Владимир Брониславович сера: "Ида азаплане,
повесть,
книга лектеш".
Пашаже тыге лийын улмаш, тудым Муравьевын ойлмыж гыч пален налынам. Тудо
йоча
литератур издательствыш миен, тӱҥ редактор Л.Корниец деке пурен. Мутланен
шинчат, тыгодым ЦК гыч йыҥгыртат, тушеч ик пашаеҥ йодеш: Детгизыште Марий
Республика гыч Владимир Любимовын книгаже лектеш мо? Корниец планым ончалеш
да каласа:
"Лекшаш". А Корниецше повестьым лудын огыл улмаш, трубкам ик кидше дене
петыра
да Муравьев деч йодеш: "Тый кусаренат вет, вара могайрак? Тудо вашештен:
"Книга
сай, печатлаш лиеш да кӱлеш". А трубкаште йӱк шокта: "Любимовын повестьшым
Йошкар-Олаште Ушемыште каҥашеныт да йӧрдымылан шотленыт манын, тушеч толшо
серышыште ик писатель воза". Корниецет ойла: "Мый денем кызыт тиде книгам
кусарыше Муравьев шинча, повесть сай, печатлаш лиеш манеш". Тыгай вашмутым
колмеке, ЦК инструкторет ойла: "Тугеже савыкташ але уке, шке паледа".
1965 ий майыште Москошко экзамен кучаш мийышым. Тунемаш ынде талук гына
кодын.
Паша койын мучашыш лишемеш. Владимир Муравьев кажне мийымылан мӧҥгыжӧ унала

ӱжеш. Но мый эре ӧрам, вет шкенжын ныл еҥан ешыже ик пӧлеман пачерыште ила.
Институтын общежитийже гыч Муравьевлан ик паша дене йыҥгыртышым.
— О, пеш лачак звонитлет,— куан йӱкын манеш тудо. — Гранкым лудаш кӱлеш.
— Уже погеныт?— йодам.
— Погеныт, мый лудынам, тый лудын лек, гранке Детгизыште. Тушко тол,
вашлийына,—
ойла Владимир Брониславович.
Издательствыш шулдыран гай кудалам. Тудо Кремль деч тораште огыл, "Детский
мир"
магазин деч урем гоч гына. Издательствыште национальный литератур шотышто
кугырак редактор Г.Р.Каримова, мыйын книгам редактироватлыше М.Ф.Мусиенко
дене палыме лийым. Каримоваже башкир ӱдырамаш, Мусиенко украинец. Коктынат
руш йылмым шке
йылмышт гай палат. Книгалан, повестьлан "Идет мальчишка по дороге" лӱмым
пуэнна,
маньыч. Книгашке тыгак "Йӧратымем, моторем" ойлымашым пуртеныт. Тудо
рушлаже
"Милая моя" маналтеш. Вара договореш кидем пыштышым. Кидыште гранке-влак.
Лудын
лекташ нуным общежитийыш нальым.
Тау Муравьевлан, вет тудо книгам лукташ кугун тырша, полша. Наборым сайын
ыштыме, сӱрет-влакат марий яллан, илышлан, книган содержанийжылан келшен
толыт. Корректор-влакат сайын лудыныт, икмыняр буква йоҥылышым гына муым.
Лудмо гранкым
издательствыш пуышым, экзаменым кучышым да ласка чонын мӧҥгем кудальым.
* * *
Мыйын пӱрымашем икте, элын историй орваже шке корныж дене пӧрдеш.
Н.С.Хрущев лу
ий элын, манмыла, капитанже ыле. Шуко сайым ыштыш тудо, но ситыдымашыжат
ятыр
лие. Хрущев коммунизмым 1980 ийлан СССР-ыште ыштен шукташ шонен, шонен веле

огыл, тидын нерген уло йӱкын ойлен. Тидлан, шуко еҥже ӱшаненат. Адак США-м
экономика шотышто вашке поктен шуына, манын моктен. Тышке шуаш партийым,
калыкым
кумылаҥден. Но тудын тыге сайын шоналтыде ойлымыжо илышыш пурталтын огыл.
Пурталтынат кертын огыл. Вет США-м поктен шуашлан пеш виян промышленность,
ял озанлык кӱлыт. А лач тидыже мемнан лийын огыл.
Москошто лиймем годым Хрущевым чылаже ныл гана лишыч ужынам. Пытартышлан
1964 ий
шыжыи писатель Дыховичныйым тойымо годым Герцен уремыште, Литератор-влакын
рӱдӧ
пӧртышт воктене, ужым. Колышын колоткажым тӱгӧ луктыныт. Еҥ-влак уремыш
темыныт,
корнат петырналтын. Ончена ме, студент-влак, правительственный машина кудал

тольо да шогале. Шофер воктене Никита Сергеевич шинча. Шоҥго тӱс сайынак
пале.
— Кӧм тоят?— йодо Хрущев.
— Дыховичныйым, писательым,— вашеш йӱк шоктыш.
Еҥ-влак урем корно гыч кораҥыч. Машина умбакыла кудале. Тидын деч вара
икмыняр
тылзе гыч тудым паша гыч луктыч. Тудын олмеш элыште эн кугу партийный
вуйлатышылан Л.И.Брежнев шогале.
Тиде изиш ончычрак лийын. СССР Верховный Советын сессийже эртыме годым ме,
заочно тунемше икмыняр еҥ, Кремльым ончаш каяш лийна. Тушко пурымеке,
украинец йолташем дене Кремльысе Кугу дворец воктек ошкылна. Лу шагатлан
сессий почылтшаш.
Депутат-влак пеш толыт. Вуйна пӧрдеш веле, ончыштына. Теве топката кугу
капан
А.И.Кириченко ден ала-кӧ пеш мутланен эртат. Изиш лиймеке, ик еҥ толеш.
Палышна
— Л.И.Брежнев, тунамсе мода почеш аҥысыррак эҥырашан йолашым чиен. Мотор
шӱргывылышан, нугыдо шинчапунан. Теве "Чайка" легковой автомобиль кудал
тольо да
Кремльысе Кугу дворецыш пурымо омса лишан шогале. Машина воктен военный
полковник койылалтыш, автомобиль омсам почо да лапка капан, кугу ӧрышан
илалше пӧръеҥ
лектын шогале. Вигак палышна: Совет Ушем Маршал Семен Михайлович Буденный.
Легендарный герой, тудын нерген шуко лудмо, теве ынде шке шинчана дене
ужына. Омса
деке лишеммыж годым кок могырышто шогышо военный-влак тудлан честьым пуышт.
Да, Москошто ончаш шуко оҥай вер уло. Мемнан институт деч тораште огыл
Гоголь
изуремыште М.Горькийын музей-пӧртшӧ верланен. Тиде ончычсо купечын
усадьбыжым
кугу писательлан Сталин 1930-шо ийла тӱҥалтыште, Италий гыч толмекыже,
илашыже
пуэн. Тиде кок пачашан полатыш Горькийым илымыж годым шуко кугу писатель,
композитор, артист-влак толын коштыныт. Сталин шкежат лиеден.
Тиде музей-пӧртыштӧ лиймеке, тудын нерген кугу статьям возышымат, "Марий
коммуна" газетеш лекте. Тыгак поэт-влак Михаил Светлов, Василий Федоров,
прозаик Лев
Никулин, художник Николай Соколов (Кукрыниксын ик художникше) да моло
кумдан палыме еҥ-влак дене вашлияш пиал лие. Михаил Светлов нергенат "Марий
коммунылан"
материалым возышым.
Михаил Светловшо могай уста, келге ушан поэт! Мемнан студент-влак дене
вашлийме
годым больнице гыч веле лектын ыле. Шодо рак чер дене орланен. Кум шагат
тудын
дене вашлиймаш шуйныш. Мыняр шуко оҥай фактым, ӧрыктарыше случайым
шарналтыш,
шке мурпашаж нерген чонеш логалшын, ушеш кодшын каласкалыш. Шуко йӧсӧ-
нелым, чаракым сеҥашыже пернен. Мом шылташ, изиш подылашат йӧратен. Мут
толмашеш, аракам,
акрет годсо грек ученый Лукреций манмыла, шагал йӱат гын, тудо эм лиеш,
шуко подылат гын, аярыш савырна.
Михаил Светлов икмыняр почеламутшым лудо. Шӱм шулен колыштна, совым чот
кырышна.
Тиде вашлиймаш деч кум тылзе вара тудо уке лие. Тудлан колымекыже гына
Ленинский
премийым пуаш пунчальыч.
* * *
Пашам ыштем редакцийыштак. Мыйым кызыт икте поснак азапландара: школлаште
марий
йылмым туныктымаш пытен толеш. Тидыже ик йылман совет калыкым ыштен,
воспитатлен
толмо шотыштот партий ЦК-н кӱштымыж почеш ышталтеш.
Партийын йылме шотышто указанийже печать мартеат шуо. Ик кечын газет
редакторна
Г.М.Бастраков, КПСС обкомышто лиймеке, редакцийыш толынат, мыланна,
кусарыше-влаклан, ойла:
— Марла газет лукмым вашке чарнена, пашам кычалза. Тыгай указаний уло...
— Тыге лийын ок керт, кузе марий лудшым марий газет деч посна кодаш— манам.
— Любимов чыным ойла, тиде тӱргоч ыштылмаш,— ойым авалта вес кусарыше
И.Я.Рожкин.
Бастраков мемнам колышташат ыш тӱҥал. Ме шинчам карен шинчен кодна. Уке,
тиде
шот огыл. Илья Яковлевич дене ты шучко увер шумлык каҥашен нална да партий
ЦК-ш
серышым возаш лийна. Мый содор гына возаш шинчым. Серышна пеш кужужак ыш
лий, но
шке шонымынам почын пуышна. Политический йоҥылыш уке чай? Эше сайын лудын-
терген
лекна да киднам пыштышна. Рожкинлан "Кызытак олашке наҥгае, почтышко пуртен
пыште" маньым. Тудо олашке кудале, серыш йымалан эше икмыняр марий еҥлан
кидым пыштыктен. А серышым почтыш пыштен огыл, а аэропортыш кудалын, тушто
палыме еҥжым
ужын да тудын дене серышым колтен. Мый шкеже олашке КПСС обкомыш, печать
сектор
вуйлатыше Н.С.Шавердин деке кайышым. Тудо порын вашлие. Кузе, мо лийме
нерген,
молан марла газетым лукмым чараш ыштыме нерген тӱҥжым-вожшым почын пуыш.
Тудат
партий ЦК-н ойжо дене келша.
Тиде кечынак "Ончыко" журнал редакцийыште тӱҥ редактор А.А.Асылбаев дене
лийым.
Тушто ойлымашем кия, тудын нерген умылымо амал дене пурышым. Ахмет
Асылбаевич
районлаште марий йылме дене газетым лукташ чарыме шотышто мутым шкеак
лукто:
— Марла газетдам лукмым чарынешт мо?
— Тыгай увер колалтын,— манам.
— Чынжымак, марла лукташ кӱлешыже уло мо? Мыйын шотышто уке, шонем... Ынде
марий-влак рушлат сайын палат вет...
— Але марла лудшо-влак шукын улыт. Мый верлаште лиймем годым тидым пален
налынам,— умылтарем.
Мемнан серышна ала полшен, ала вес амал дене партий обком гыч тыгай уверым
нална: марла газетым лукмым чараш огыл.
Мыйым националист маншат уло. Да, мый шке марий калыкем, йылмем верч шогышо
националист улам, но вес калык ваштареш шуым шогалтыше националист омыл.
Тек чыла
тӱрлӧ калык-шамыч илат, тӱзланат, пеледыт, тек ваш-ваш пагалат, вет тӱрлӧ
пеледыш гыч ыштыме аршаш утыр моторын коеш, шкет пеледыш вашке тодылалтеш,
лывыжга.
Лектеш марла районный газетна. Моло кундем гыч кусарыше-влакым олаште
ужамат,
нуно тыге маныт:
— Любимов, йӧра эше ЦК-шке возен улыда... Уке гын, пытарат ыле партийный
оза-влак газетнам.
— А редактор марла газетым пытарат манын куанен ыле,— мане икана вашлийме
годым
Куженер гыч кусарыше.
* * *
Москошко экзамен сдатлаш мийымеке, В.Б.Муравьев деке йыҥгыртышым. Тудо куан
уверым каласыш:
— Детгизыште книгат лектын, сигнальный ноерым налаш кае.
Владимир Брониславовичлан таум ыштышым. Ала-мо эше ӱшанымылат ок чуч.
Кайышым
Детгизыш, тушто Г.Каримова ден М.Мусиенко шыргыжал вашлийыч. У книга дене
саламлат, лу экземпляр книгам пӧлеклат. Кидыштем комеш йоча ден имньым
сӱретлыман
"Идет мальчишка по дороге" книгам. Шӱм пеленем ӧндал кучен шогем. Вара
договореш
кидем пыштышым.
— Икмыняр кече гыч гонорарым колтена,— манеш Галия Каримова.
Мый Каримова ден Мусенколан, таум ыштен, шке книгам автограф дене
пӧлеклышым.
Владимир Муравьевланат тыгак ыштышым. А институтышто ик книгам семинар
вуйлатыше, икманаш, писатель лияш туныктышо да ойым пуэн полшышо
В.С.Курочкинлан пӧлеклышым. Тудат книгам лекмылан йывыртен.
— Молодец улат, мыйын семынарысе чыла студент деч эн ончыч Москошто книгам
луктыч. Возымо пашат вияҥ толжо,— манын, кидым кучен рӱза, тупем ача семын
вӱчкалта.
Студент йолташем-влаклан занятий годым мыйын книгам ончыкта. Нуно ӱмбакем
шыргыжалын, очыни, кӧранен ончальыч.
Вашке гына повестем нерген тӱрлӧ семын ойлаш, возаш тӱҥальыч. Владимир
Курочкин
"Литературная Россия" газетеш изирак рецензийым лукто. Моктен серен, марий
лудшылан веле огыл, всесоюзный лудшылан Любимов сай сылнымут пӧлекым ыштен
манын
палемда.
А теве марий автор Анатолий Федоровлан ала-молан книгам келшен огыл. Викшым
манаш, тудо мыйын героем-влак тамакым шупшыт, шолыштыт да моло титакымат
ыштылыт
манын титакла. Эше тыге ешара: автор шкежат, очыни, тыгай йоча полкышто
лийын.
Чын, изиэм годым ялыште моло йоча дене пырля пошкудын пакчашкыжат пуренам,
но
мый опкынла киярым оптен каяш тӧчен омыл, мӱшкырым гына теменам. Вет сар
жапыште
пеле шужен иленам. Мом ыштет, йоча годым тӱрлӧ орадым ыштылаш пернен. А
теве ик
гана, почтальонлан коштмем годым Башкир ял лишне, кукшу корем воктене, аҥа
мучаште изи мешакым ужым, йырем нигӧ ок кой. Мешакым почым, тушто пел сукыр
чоло
кинде, ужар шоган кият. Вигак шӱвылвӱдем лекте. Мо лиеш-лийже манын, тиде
мешакым шӱштӧ сумкашкем чыкен, ялем велыш ошкылам, йыр ончыштам. Киндын
озаже ок кой
дыр? Уке. Ынде, имне корно гыч кораҥын, Лемде воктен чашкерыш пурышым, улак
верыш шинчым, мумо "йокмам" теммеш кочкым. А мешакшым пушеҥге воктене шудо
коклаш
шылтышым. Кумылат нӧлталте, муралтыме веле шуэш. Но еҥын киндым кочмылан
сулыкан
улмемла чучеш, сандене мураш чыталтышым. А такше мом ойгыраш, вет мый
шолыштын
омыл. Мӧҥгӧ велыш эҥер воктеч олык дене ошкылам.
Мом шылташ, илышыште тӱрлыжат лиеда, арам огыл вет "Илыш курым — кужу
корно" маныт.
Поро чонан йолташем-влак Москошто книгам лукмылан саламлат. А шекш чонан-
влак
тӱрлым ойлышт коштыт. Теве южышт, Любимовлан книгам лукташ Муравьев полшен,
тудо
чот тӧрлен, маныт. Да, лукташ полшен, тудо огыл гын, мый Детгизын кушто
улмыжымат ом пале ыле. Тудлан книга келшен, сандене шкеак Детгизыш пуэн. А
Муравьев
тӧрлен, саемден манме шотышто мый тыге ойленам да ойлем. Да, тудо верын-
верын
кужу умылтарен серымем туртыктен. Йочалан кӱчыкын, пӱтыркалыде возыман, уто
мут
ок кӱл, манын. Мыланем марий пӱртӱс сӱретым арам кораҥдымыла чучеш. А сюжет
корным, тӱрлӧ эпизодым кусарыше локтылын огыл.
Теве государственный экзамен толын шуо. Пеш кӱлешан илыш лондем. Тудым
сайын
вончен кертам гын, кугу сеҥымаш лиеш. Тыге тӱҥ штурмыш толын шуынам. Икымше
экзамен — руш литератур. Билетыште Л.Толстойын "Война и мир" романже нерген
каласкалаш йодыш шога. Тиде романым лудынам, Москошто лийме годым ты
произведений почеш сниматлыме тыгай лӱманак фильмын чыла серийжым онченам.
Вашештем. Но ик
ешартыш йодышлан вашмут чыгынен шогале. Профессор С.А.Машинский тудым пуыш.
Тунамсе кугыжан армийыште воспитанийын ик осал системыж нерген
каласкалыман, но
тиде осал системын лӱмжым трукышто монденам. Сайын шоналтышымат, каласышым:
"Каратаевщина". Тиде мутым ынде колымешкем ом мондо.
Дипломный пашам аралымаш. Тудо тӱҥалше авторын илышыштыже ик эн кугу
экзамен.
Тыште самырык айдеме гыч писатель лекшаш але уке манын каласат.
Литинститутысо конференц-залыште кугу писатель, профессор, туныктышо-влак
кужу
ӱстел воктен погынен шинчыныт. Дипломный комиссийым кумдан палыме писатель
Владимир Лидин вуйлата. Тыште тунемше южо студент дипломный пашажым арален
ок керт.
Комиссий чот кычалтылеш. Теве мыйын черет шуо. Фамилием колын, шӱмем чот
кӱлткаш
тӱҥале.
Владимир Курочкин "Идет мальчишка по дороге", повестем нерген ойла:
— Владимир Любимовын книгаже сай, йӧратен лудынам, кугу еҥланат лудаш оҥай,
йоча
жапым шарныкта. Тиде дипломный пашалан визытаным шындаш лиеш...
Комиссий член коклаште В.Муравьеват уло. Тудат возымем кӱкшын аклыш.
Студент йолташем-влакат дипломный пашамым кӱкшын аклыме дене мыйым
саламлат.
Тыге ятыр ий шонен коштмем шукталте: Литературный институтым тунем лектым,
эше
элын рӱдолаштыже книгам луктым. Тау, Моско! Тау, институт, тау, кусарышем
Владимир Муравьев! Тыге алал кумылын шонен мӧҥгем пӧртыльым.
Поро чонан писатель-влак мыйын возымем кӱлеш семын аклат. "Ончыко" журналын
тӱҥ
редакторжо Ахмет Асылбаев писатель паша нерген шонкалымашым возаш йодо.
Серышым
"Мурыла йоҥгалтше возымына" вуймут дене тудо журналын тӱҥалтыш
страницылаштыже
лекте. Асылбаев тыгак "Москошто савыкталтше повестетым журналеш печатлена"
мане.
Марла текстым кумылын пуышым. Повесть вашке гына ош тӱням ужо. Икана Волков
уремыште республиканский газет-влакын редакцийышт пӧрт воктене П.А.Клюкиным
вашлийым. Саламлалтна. Мый тудым ачам гай пагалем. Петр Алексеевич сар деч
ончыч "Ямде
лий" газетын редакторжо лийын. Шкеак чапле сӱретлам ышта ыле. Тидат газетым

сӧрастараш полшен.
— Владимир Николаевич, палет чай, "Ямде лийым" уэш лукташ тӱҥалыт.
— Колынам,— вашештем.
— Мый тыйым редакцийыш налаш темленам. Оем дене кӱшыл органлаште келшеныт,—
шыргыжалеш Петр Алексеевич. — Тол у редакцийыш, йоча писатель улат, тылат
тыште ышташ пеш келшен толеш.
— Йӧра, шоналтем,— манам.
Мый йоча литературым, йочалан возымо пашам путырак йӧратем, "Ямде лият"
шерге,
но саде редакцийыш пашашке куснаш кумыл уке, вет тушко каем гын, Медведево
гыч
олашке кошташ, верлашке лекташ мочол жапым йомдарем, а мыйын чон возаш
ӱжеш. Эрдене редакцийыш паша тӱҥалме марте миен, ятыр возкаленам. Вуйышто у
шонымаш шочеш гын, тудым кагаз ӱмбаке луктын пыштыде кузе чытет?
Тыге районный редакцийыштак ыштем. Возымаш пашам утыр атылана. Писатель
ушемыште
лиймекем, ответственный секретарь Сергей Эман (Ибатов), творчествем сайын
палыше, тыге мане:
— Писатель ушемыш пураш ямдылалташ тӱҥал, вет Москоштат книгат лектын. Сай.
Марла лукташ кӱлеш. Издательствыште кутыро. Мыят теве йыҥгыртем...
Тушко мийымеке, директор М.И.Исиметов дене кутырышым. Тудат лукташ келшыш.
Вашке
гына планыш пуртышт да 1967 ий тӱҥалтыште "Полмезе жапем" повесть лекте.
Мый эре шонкален коштам: молан вара поэзийнат, прозынат, драматургийнат
кӱлеш
кӱкшытыш шуын огытыл? Вет возышо шукын улат, тунеммыштат ситышын.
Талантымат
юмо, пӱртӱс, ятырыштлан чӱдын огыл пуэныт. Но иктышт тиде поянлыкым тӱрыс
кучылташ огыт тырше, южышт писательский да общий культур кӱлеш кӱкшытыш
нӧлталын огытыл. Санденак уло эл мучко йӧратен лудалтше, марий произведений
лу ийлан ик-кок
гана веле вашлиялтеш. Мый возышо йолташем-влакым ӱлыкӧ шындаш ом тырше, но
чыным
тура почын каласыде ок лий. Икманаш, мыланна писатель-влаклан, возымына
мурыла
йоҥгалтше калык ушеш шӱм вургыжтарен кодын кертше манын, чот тыршыман.
сылнымутышто сеҥымаш — тиде усталык, кугу шинчымаш, кӱкшӧ культур да пашам
йӧратымаш.
Сергей Ибатовичын ой-каҥашыжат мыйым шонаш таратыш. Ушем член лияш кушкын
шуынам
мо? Икмыняр книгам луктынам. Возымем критике орлымаш уке. Возымым аклат,
лудыт
гын, утларак тыршен возаш, лудшылан сай деч сай произведенийым пуаш. Тыгай
мыйын
илыш девизем. Илышыште тӱрлыжат лиеда. "Эрге" лӱман ойлымашым возышым.
Сюжетлан
тӱҥ шотышто шке илышем гыч фактлам нальым. Ик йочан сар жапыште кузе
тунеммыже,
авалан полшымыжо, кузе олташлан пуым шошо вӱдшор годым ий коклаште погымыж
нерген. Тышке эргын аважын илыш йыжыҥжым пуртышым. Тыге кодшо сар ийлаште,
нелейӧсым чытен, илыш верч чот шогымым ончыктышым. Ойлымаш кугу огыл.
"Ончыко" журналыш пуышым. Тӱҥ редакторын алмаштышыже А.Мурзашев лудо да
мане:
— Печатлаш йӧра ыле, но изишак образым келгемдаш уто огыл, изишак ачале.
Ойлымашым изишак "каналташ" пыштышым. Жап эрталта да у шинча дене ончал
лектамат, тӧрлаш тӱҥалам шонышым. Ойлымашем кычалаш тӱҥальым, но ала ияшке
йомын,
ала-кушко пыштенам, ниманчат ом му. Эше ик гана пургед лектымат, уэш возаш,
келгемдаш лийым. Тыге угыч возем. Вучыдымын у сюжетный линий ушна.
Келгемден серымеке, ойлымашем изирак, кумло вич страницан повестьыш
савырныш. "Ончыкыш" намийышымат, А.Мурзашев лудо да "сай повесть" манын
каласыш. Икманаш, изи ойлымашемын
йоммыжо пайдалыш гына савырныш.
Ончычсо семынак рвезе тукымлан возем. Степан Лебедев нерген "Кӱрылтшӧ ӱмыр"
повестем савыкталте. Вара тудым Йошкар-Олаште да Москошто "Повесть о
селькоре" лӱм
дене луктым.
Йошкар-Олаште Писатель ушемыш пуртымо годым правленийым Вениамин Иванов
вуйлатен. Тудак мыланем ушемыш пураш рекомендацийым пуэн. Вес темлымашым
Ким Васин
возен. Вениамин Михайловичын ӱмыржӧ вучыдымын кӱрылтмылан кӧра ешарен
Василий
Юксерн рекомендацийым возыш. Нине кугу писатель-влаклан шӱм гычлекше таум
ыштен
илем.
Элысе Писатель ушемыш пурымем годым Марий Элыште 36 член лийынна. варажат
тиде
чот деч пыртак веле толымо. Шгоҥго писатель-влак эркын вес тӱняшке каят. А
самырык-влак возымаш пашам кӱлынжак огыт ыште, сандене кужу жап тӱҥалше
радамыште
коштыт. А такше... Икана Моско издательствыште лиймем годым элыштына лу
тӱжем
Писатель ушем член улмо нерген мут лекте. Ик литератор, редакторлан ыштыше
еҥ,
ынде фамилийжым монденам, кугун шӱлалтен тыге пелештыш:
— Лу тӱжем гыч ик тӱжемже чын писатель гын, йӧра.
А руш кугу сылнымутчо Леонид Соболев чон кочде каласен:
— Ме Писатель ушемыш тыге чот пурташ тӱҥалына гын, Союзна лудшо-влакын
ушемышкышт савырна...



111696
************************************************************************
11—16
КУЛЬТУРА
Шӱдырым ылыжтен мошташ кӱлеш
Марий эстраде мурызо Алексей Изибаев-Бирь дене
Светлана Эсаулован вашмутланымашыже
— Алексей Русаевич, кеҥеж гастроль пагыт шеҥгелан кодо. Ты жапыште те шуко
вере
лийын улыда, шуко ужын коштында. Кузе вара калык ила, кана? Кӱлеш мо тудлан
ты
пагытыште музык, муро?
— Конешне, кызытсе пагытын ойыртемже икте: илыш куштылго огыл, неле пагыт,
манаш
перна. Мыйын шонымаште, таче поснак йӧсӧ толын марий калыклан. Тудо мемнан
— пашам йӧратыше, паша дене илыше, тушто пиалым мушо. Но паша ышташ вер
уке. Илажат
кузе?..
Тений артистланат предприниматель лийман. Мутлан, мыйын "Кас" группем уло,
нимогай дотацийымат правительстве деч налын омыл, омат вучо. Мыланна паша
ышташ
йӧсӧ. Ойлаш кӱлеш: культур министерстве гыч изи огыл дотацийым наледат
Марий филармоний, театр-влак, садланак нуно нимомат огыт кычал, да
кычалашыжат нунылан
огеш кӱл. А теве ме налогымат тӱлена, ала-могай льготым вучаш огына шоно.
— Алексей Русаевич, республикысе чыла ансамбльым тендан корно дене
ошкылыкташ
гын, ала сайрак веле лиеш? Вет "естественный отбор" манмет виянжым, устажым
веле
кода, а удаже такшат огеш кӱл.
— Да, очыни, те чын ойледа. Налза, артист-влакымак. Майя Романова дене
гастрольыш лек-я, калык тудым моткоч йӧрата. Лӱмжым колмекак, концертыш рӱж
толеш...
Мый, конешне, шужен ом кошт, а теве театрыште, филармонийыште ыштыше-влак
кок
але кум тылзе дене пашадарым огыт нал. А кузе илыман? Еш вет уло, йоча.
Изишак
тарванылаш кӱлеш, кычалаш, шужен шинчаш огыл манын. Мыйын шонымаште, вес
жап толеш, йӧршеш весе.
— Государстве тендам огеш кучо (а молан тудо тендам кучышаш такшым?),
тыгаяк
пӱрымаш, илен-толын, очыни, чыла артистым вуча?
— Да, марий артист таче — вучен шинчыше артист. Вет Марий Элна поян манын
моктанен огына керт, садланак ончыкракат ужын моштыман.
Таче "казна" ансамбльын программыжлан филармоний, культур министерстве
мутым кучат. Тыге лийшаш огыл. Мый шке рашемдем: мом мылам мураш, а
министерстве огыл.
Кажне творческий еҥ таче шке корныж дене ошкылеш. Йӧсылык уло гынат, марий
эстраде кызыт верыште ок тошкешт, вияҥеш.
— Таче Марий Элыште ялысе клуб кӱкшытан мурызо-влак чот пошеныт. Чын огыл
мо?
— Тыште нимо удаже уке. Вет кажне мурызо тидын гоч садак эртышаш. Чынымат
ойлыман: тӱсдымӧ, йӱкдымӧ мурызо-влакат але ситат. Тыгайже, очыни, эре
лийын да лиеш. Но мурызо, илен-толын, але шкеак йомеш, але у кӱкшытыш
нӧлталтеш. Шарнеда
теве Морко вел гыч Александровын ансамбльжым. Кушто кызыт тудо? А пытат ик
амаллан кӧра: огыт куш, кушкашышт кӱлеш профессиональный шинчымашышт уке.
Юмылан тау, уста мурызына-влак улыт. Ныл-вич ий ончыч Татьяна Денисоват
тыге
чаплын ок муро ыле вет, жап эртыме семын, тудынат мастарлыкше койын нӧлталт
толеш. Мый тидлан моткоч куанем.
— А такшым тачысе марий муро нерген мом шонеда?
— Россий телевиденийым ончеда гын, вигак ужыда: тушто рок-музыкат, поп-
музыкат
йоҥгат, джазат уло, бард-влакат сем ден чурийыштым ончыкташ тыршат, а
мемнан марий калыкын ик традиционный манме мурыжо-влакак гына йоҥгат. Молан
музыкальный
культурыштына тӱрлӧ жанр вияҥшаш огыл? Фольклорым веле йӧратат. Мураш-
кушташ
лийже, да чыла...
— Музыкышто таче тӱҥ жанр — муро. А профессиональный музык нерген ойлаш
гын?..
— Профессиональный музыкын шке жанрже-влак улыт, нунын кузе вияҥмышт, мыйын
шонымаште,— ик эн кугу проблеме. 90-ше ийла тӱҥалтыште возымо муро-влак
кӱшнырак
ыльыч, кызыт професиональный кӱкшыт волен кайымыла чучеш. Композитор-влак
калык
мом йӧратымым веле кӱтен пуйто возат. А вет композитор-профессионал
кӱкшырак
каштам пыштышаш да калыкым шке почешыже наҥгайышаш.
— Культурыштына таче Тендам мо тургыжландара?
— Мемнан культурыштына эше ик лушкыдо вер уло: тиде — южо годым "шӱдыр-
влакым"
чӱктен огына мошто. Калыкын культуржым посна еҥ-влак нӧлтат, да мондыман
огыл —
профессионал-влак. Нуным аралыман. А мый иктылан эре ӧрынам да ӧрмым ом
чарне:
М.Шкетан лӱмеш кугыжаныш театрна уло, а тече тушто модын кертше артист-влак

М.Романова, Р.Руссина пашам огыт ыште. Молан театрна таче нунын деч посна
илышаш? Амалже — пуйто окса уке. Налаш Москосо театр-влакым. Тушто артистым
переген
моштат вет. Фаина Раневская, мутлан, ӱмыржӧ мучко модын, ийлан кеч ик
спектакльыште, но модын. Тиде — кугу театр-влакын традицийышт, тушто чыла
тукымын представительышт пашам ыштат. А ме моткоч куштылгын ончена калыкын
йӧратыме артистше-влак ӱмбаке, нуным арален, переген кучылтын огына мошто.
Кунам шӱдыр-влакым пагалаш тунем шуына ала? Кызыт марий калыкын
нӧлталтмыже, культуржо пеледме нерген
шуко кутырена. Ойлымо гына ок сите шол.
Икана ошкылам театр воктечын, ончем: Майя Тимофеевна, ӧрдыж гыч театр
ӱмбаке ончен, пеш шога, изиш эртыш, адакат чарналтыш, адакат онча... Коеш:
ок сеҥе театр
деч посна илен, пӱтынь илышыже тушто эртеныс.
Ончыза, артист-шамыч шукыжым шӱм чер дене колат. Шӱмышт нунын моткоч вашке
сусырга, а тидым вуйлатыше да тыглай еҥ-влак чылаж годым ужын, шижын огыт
мошто.
"Марий ушем" толкын калыкын культуржым кенета нӧлтал шынден ок керт. Йоча
изинек
шке калыкшын искусствыж дек шӱмаҥын кушшаш, а тидлан искусствыжат сылне да
виян
лийшаш.
Кызыт шуко ойлат: "Молан марий театр академический огыл?". А кузе тудо
академический лиеш, кунам театрысе шӱдыр-влак ӧрдыжтӧ, театр воктене,
коштыт.
Тачысе театрыште моткочак ужмо шуэш кызытсе илышнам ончыктышо спектакльым:
фермер, предприниматель-влак нерген. Сценыште кузерак коеш ыле тачысе
пуламыр илышна? Нимат тиде уке шол кызытеш...
Марий эстраде деке пӧртылаш гын, тӱрлӧ конкурслашке мемнам ойыркален огыт
наҥгай, ойыркалыме сомылжым кугу комиссий шуктышаш. Тачеш кӧм "парня дене"
ончыктат, тудо веле кая. Пошкырт кундемыште мый музыкальный ансамбль-влакын
ушемыштышт пашам ыштенам. Тушто кажне ийын тидын шотышто ойырымо пашам
шуктат. Мастарлык кӱкшытет ок сите гын, тыйым нигунамат конкурсыш огыт
колто. Ойлымашке угыч
пӧртылам. Таче марий музыкальный культурым нӧлтышӧ произведений-влакым ужмо
шуэш: оперым, симфонийым, концерт-влакым. Нимучашдымын поян марий калык
семым
"серьезный" музыкышто эше кучылт шуктымо огыл. Ятыр ий эре ик опер йоҥга.
Тыгаяк
кӱкшытан у произведенийым весе-влакат иктаж гана возат манын ӱшаныме шуэш.
Марий
Эл правительстве, президент культур вияҥже манын чот тыршат. Республикна
кугу
огыл гынат, мыняр театрнак уло. Экономикынат нӧлталтеш шонем, эре
"переходный"
манме жап шогаш ок тӱҥал, тунам культурат йоҥгыдынрак шӱлалта.
Редакций деч: Тиде вашмутланымаш дене южо лудшо ок келше, очыни. Сандене
шке шонымашдам возен колтыза: вет ӱчашымаште чын шочеш.



111796
************************************************************************
11—17
Марий Эл Писатель ушемыште

Тений 15 октябрьыште Марий Эл Писатель ушемын черетан заседанийыштыже ушем
пелен
улшо секций-влакын пашаштым лончылен лекме да нунын у спискыштым
пеҥгыдемдыме.
Тыгак районласе сылнымут объеденений-влакын сомылыштым вияҥден колташ
Писатель
ушем гыч лӱмын еҥ-влакым пеҥгыдемдыме. Тидыже тӱрлӧ сылнымут пашам
писательын
лӱмгечыжым, сылнымут кас-влакым да молымат — эртараш районысо администраций
да
Писатель ушем коклаште кылым вияҥдымаш.

Писатель ушем пеленсе
секций-влакын радамышт

Прозо секций
Геннадий Алексеев — вуйлатыше Юрий Галютин
Юрий Артамонов Василий Ижболдин
В.Абукаев-Эмгак Виталий Петухов
Алексей Александров Юрий Соловьев

Поэзий секций

Александр Селин — вуйлатыше Валентина Изилянова
Виталий Егоров Анатолий Тимиркаев
Альбертина Иванова Светлана Эсаулова

Драматургий секций

В.Абукаев-Эмгак — вуйлатыше Наталия Кульбаева
Юрий Байгуза Олег Иркабаев
Геннадий Гордеев Светлана Элембаева
В.Регеж-Горохов

Критике да литературоведений секций

Аркадий Васинкин — вуйлатыше Гельсий Зайниев
В.Абукаев-Эмгак Иван Иванов
Леонид Бурков Наталия Кульбаева
Ким Васин Раиса Кудрявцева
Виталий Егоров Александр Липатов

Йоча литератур секций

Василий Крылов — вуйлатыше Владимир Любимов
Петр Апакаев Геннадий Сабанцев
Эврик Анисимов Анатолий Филиппов

Руш прозо да поэзий секций

Анатолий Спиридонов — вуйлатыше Владимир Панов
Наталия Беляева Георгий Пирогов
Александр Липатов Геннадий Смирнов

Районласе литератур объединений-влакын пашаштлан вуйын шогышо писатель-влак

Волжский районышто — Александр Селин ден Владимир Панов
Звенигово районышто — Валерий Якимов
Курыкмарий районышто — Иван Горный
Куженер районышто — Виталий Петухов
Медведево районышто — Анатолий Тимиркаев
Морко районышто — Василий Крылов
Оршанка районышто — Григорий Иванов
Параньга районышто — Геннадий Гордеев
Шернур районышто — Виталий Дмитриев
Советский районышто — Алевтина Сагирова ден Сергей Садовин
У Торъял районышто — Геннадий Пирогов.



111896
************************************************************************
11—18
Келшымаш саска
Юрий Лужков:"Мый Калтаса-влакым эн шерге землякемлан шотлем..."

ОЙ, КАЛТАСА, КАЛТАСА...

Мемнан велне ойлат:"Ой, Калтаса, Калтаса, мом гын тудо каласа?.." Мом тудо
кала-сен кертеш, Эрвелмарий кундемын ик сылне селаже, районын рӱдыжӧ,
кызытсе неле
ийысе жапыште? Ала-кӧлан каласат дыр, ала-кӧлан укэат, можыч... Но тений
май мучаште, лачшым 30-шо майыште, тудо адак ик ӧрыктарыше уверым каласыш:
"Москон мэрже Юрий Лужков Калтаса кундемыш, аважын шочмо ялышкыже, унала
толын..." Вот тиде увер гын увер! Российысе ик тале политик да
хозяйственник —
Калтасан землякше!..
Чынак, 30 майыште кас велеш Юрий Михайлович Лужковым Калегино ял кинде-
шинчал
дене вашлие. Кугу унам Башкортостан Республикын премьер-министрже
Р.С.Бакиев да
моло вуйлатыше-влак ужатен тольыч. Калтаса мландыште Юрий Михайловичын
кидшым эн
ончыч районын администраций вуйлатышыже Сергей Александрович Сатылбаев
кучыш.
Эртыше йӱштӧ теле да шошо йӱр-влак деч вара тиде вашлиймаш поснак шокшо
ыле. Тазалыклан пайдале пура ден кумыс кумылым ырыктышт.
Калегино ялеш Юрий Лужковын аваже — Анна Петровна Сыропятова шочын-кушкын.
Кызыт
тушто шӱжарже — Антонида Петровна, Юрий Михайловичын кокаже — ила. Мэрын
кокаж
дене вашлиймыштат ятыр еҥын шинчавӱдшым лукто.
Пагалыме унан толмыж кечын верысе краеведений музей икымше гана шке омсажым
почо. Тыште Юрий Михайлович ялын историйже, тудын чапланыше еҥже-влак —
Совет Союзын Геройжо П.И.Сюткин да молын нергенат пален нале. Поснак тудлан
оҥай ыле,
очыни, колышташ кузе Моско метрополитеным Калтаса марий-влак чоҥеныт. Пале:

1932-1935 ийлаште мемнан район гыч вич тӱжем наре еҥ элнан рӱдӧ олаштыже
метром
ыштымаште тыршен.
Тидым пален налмекыже, Юрий Михайлович тыге каласыш:
— Моско метром чоҥышо-влак кокла гыч кажне кудымшыжо Калтаса район гыч
лийын.
Нине самырык рвезе ден ӱдыр-влакын пашаштым, подвигыштым москвич-влак
нигунам
огыт мондо, эре шарнен илаш тӱҥалыт.
Вашке столицыште у линий почылтшаш. Тиде станцийлан "Калтасинский" лӱмым
пуэна
гын, москвич-влак тореш огыт лий. Тидым Калтаса кундемын шочшыжо-влак шке
вийкуатшышт дене сулен налыныт..."
Тыгай куанле увер дене кузе от келше?!.

"Калегино села — авамын шочмо ялже..."

— Йӧратыме авамын шочмо кундемыштыже икымше йолтошкалтышым ыштымекак
умылышым:
кушеч тудын тыгай кӧргӧ вийже лектын, поро, йомартле койыш-шоктышыжо кажнын
шӱмчоным авалтен. Очыни, чыла тидым авамлан верысе пӱртӱс, тудын пашаже,
вес еҥлан
эре полшаш ямде улшо калыкше пуэныт, чон вургыжын ойлыш "Россия" озанлыкын
пашаеҥже-влак дене вашлиймыж годым Юрий Лужков.— Ынде сайын умылем: молан
авамым тиде кундем шкеж деке эре шупшын, кечын гаяк ӱжын, омешыже кончен.
Российын ик эн
сылне лукшо — Моско денат вашталташ ок лий улмаш. Садлан мый авам ончылно
улшо
порысем шуктен, Калтаса кундемышке толынам...
Калегино села — авамын шочмо ялже, тугеже тудо мыйынат шочмо верем...
Чынак, мемнан кундем патыр, ӧткыр еҥ-влаклан поян. Калтаса район кок
генералым,
лу утла наука доктор ден кандидат-влакым шочыктен. Нунын коклаште
академикат
уло. Поэт, писатель, артист, мурызо-влакат шочмо вернам чапландареныт да
чапландарен шогат. Поснак данле еҥ-влаклан поян Калегино села. Тудо ожно
моткоч кугу
лийын. Калтаса деч тушко коло меҥге. Тиде ял дене кылдалтше эше ик оҥай
факт
уло. Тышан изак-шоляк Беляевмыт шочыныт. Н.И.Беляевше КПСС ЦК-н секретарьже
марте кушкын. Ойлат: кызытсе Государственный Думысо "Наш дом — Россия"
фракцийым
вуйлатыше Сергей Беляев тиде тукым гычак...
Тышан, Калегино селаш, 1912 ийыште кресаньык Петр Иванович ден Ксения
Лекандровна Сыропятовмытын ешыште икымше икшыве — ӱдыр шочын. Тудлан Анна
лӱмым пуэныт.
Тыгай сылне лӱмым пуышыштла, ача-ава йоҥылыш лийын огытыл: ӱмыржӧ мучко
Анна моло еҥлан порым гына ыштен. Илен-толын, Сыропятовмыт ешыште эше шым
икшыве шочын.
Эн шуко неле-йӧсым икымше йоча — Анналан ужашыже пернен. Чыла сурт сомылка
тудын
нӧргӧ капышкыже шуҥгалтын, да эше изи шӱжарже-влаклан ача-ава олмышто лияш
пернен.
Аннан йоча жапше кугу тӱтан — Октябрь революций лӱшкымӧ, вара шужен ий
озаланыме
годым эртен. Южгунам ӱстембалне сукыр киндат лийын огыл. Поро еҥ-влакын
полшымышт дене 12 ияш Анна Удмуртийыш, Сарапул олаш, улан ешыш кусна, тушто
нянька
шотеш ила. Пиалешыже, еш оза-влак пеш поро, айват логалыныт. Москвашке илаш
куснышыштла, нуно яндар чонан Аннамат пеленышт налыныт. Марий лийшашлыкше —
Михаил
Андреевич Лужков денат нунак палымым ыштеныт. Сӱаным тарватыме нерген
шомакат
нунын дечак лектын. Варажымат нине поро еҥ-влак Анналан шке шочмо ӱдырышт
семынак эреак полшен шогеныт.
У ешыште икымше йоча — Аркадий шочеш. Тудын деч вара — Юрий, илен-толын,—
Сергей. Кум патырым йолымбак шогалташ самырык мужырлан чот тыршаш логалын.
Анна
Петровна фабрикыште ыштен. Ешыште чыла ситышын лийже манын, смена деч вара
дворниклан сомылым шуктен. Суртоза, Михаил Андреевич, столяр улмаш. Паша
деч вара
кӱрылтде тунемын, институтым тунем пытарен, инженер лийын, вара — кугу
начальник.
Нунын кок комнатан изи шыгыр пачерыштышт эре весела йӱк йоҥген. Толшо уна-
влаклан омса эре виш шинчен. Нигӧм ойырыде, тыште чылам порын вашлийыныт.
Поро чон
ден шокшо вер кажнылан ситен.
Лужковмыт Калтаса районыш толынак шогеныт. Тушто, Калегино селаште, Анна
Петровнан шӱжарышт-влак, ачаже-аваже иленыт. Но 1944 ийын Сыропятовмыт ик
арняште кум
колышым тоеныт: шужымо чер дене Анна Петровнан ачаже да кок шӱжарже
коленыт.
Юрий Михайловичын аваже ачажым тойымо деч вара эше коло ийым илен. Калегино
селаште Сыропятовмыт еш гыч кызыт Антонида Петровна гына — Лужковын кокаже
— кодын.

Юрий Лужковын Антонида кокаже

Антонида Петровна дене ме кеҥеж покшелне вашлийна. Могай сомыл дене
толмынам пален налмеке, пӧртышкыжӧ ӱжӧ. Ӱстембаке картычке-влакым луктын
пыштыш. Кумылжым
почын, эркын гына шарналтен ойлаш тӱҥале.
— Юран ачаж деч поро еҥ тӱняштыже шочынат огыл дыр,— ойганракын пелештыш
Антонида Петровна. — Родо-шочшышт-влакым ик татланат ыш мондо. Чылаштлан
полшашак тыршыш. Нигӧмат, нигунам ыш кӓмыте (ӱлыкӧ ыш шынде. — Ред.)
Чылаштымат иктӧр ужо.
Эреак командировкыш колтеден, но Янаул станцийым, мемнан дек унала пурыде,
нигунам эртен каен огыл. А толшыжла, иканат яракида омса лондемым вончен
огыл. Эре —
пӧлек да пӧлек...
Икана, унала толшыжла,— ойла Антонида Петровна — мый тудым фермышке
наҥайышым.
Дояркын неле пашажым ужын, тудо мыйым ешем дене пырля Москвашке илаш куснаш
ӱжӧ.
"Ӱмырет мучко тыге ит орлане" мане. Но мый шым кӧнӧ. Но вес акамын вич
ӱдыржымат
Михаил Андреевич Лужков кутырен сеҥен кертын. Кызыт нуно чыланат Москваште
илат...
Антонида Петровна нылле ныл ий "Россия" колхозышто пашам ыштен, тушечше
латшымытше доярке лийын.
— А вет мый Юркам шке онченам,— шыргыжал пелештыш Антонида кокай. — Мылам
тунам
12-13 ий ыле. Акай Юркам кугу шовыч дене пӱтыра да, аза яндар юж дене
шӱлыжӧ манын, тудым пӧртӧнчыкӧ луктеш ыле. А мый тудын воктене пӧрдам...

Ынде калтаса-влакын Москваште "шке еҥышт" уло

Антонида Петровна, колхоз правленийыш але ялсоветыш пурышыжла, эреак ойлен
коштын:
— Опять мой Юрка по телевизору выступал...
Могай Юрка тушто ойлен, тудын деч нигӧ, нигунам ойырен йодын огыл. Ни
колхоз
председатель, ни ялсовет вуйлатыше... Лач Калтаса район администраций
вуйлатыше
Сергей Сатылбаев гына тидын нерген верысе краевед-влак деч пален налын.
Пален
налын да вигак Башкортостанын президентше Муртаза Рахимов деке йыҥгыртен.
Тудыжо
варажым Сергей Александровичлан каласен:
— Тугеже кугу унам вашлияш ямдылалтса...
Тыге ик ямле кечын Москва олан мэрже Юрий Лужков Калтаса районыш толын
шуын. Кӧ
дене пырля толын, толшыжла, мо нерген ойлен, тӱҥалтышыштак радамлен
каласкалышна. Иктым уэш ешарем: Калтаса районышто шергакан мӱндыр унам пеш
шокшын вашлийыч. Юрий Михайлович аважын тунемме школышкыжо пурыш (школ
зданий кызыт мартеат
шога), тудак коважын шӱгарышкыже пеледышым пыштыш. Калык дене ойласен,
пырля муралтенат, кушталтенат колтыш. Вара кас велеш Антонида кокаж деке
унала мийыш.
Родо-шочшо-влак кужу жап кутырен шинченыт.
Шергакан землякше-влак деке Юрий Михайлович яракида толын огыл. "Россия"
колхозлан тудо кечынак "Беларусь" тракторым пӧлеклыш.
Калтаса район дене чеверласышыжла Лужков каласыш:
— Мый юзо еҥ омыл, но мом сӧренам, чыла шуктем. Ӱшанем: умбакыжат икте-
весылан
полшен илаш тӱҥалына...

Москваште, Юрий Лужков дене уналыкыште

Тений 22 сентябрьыште Юрий Лужковлан 60 ий теме. Юбилярым саламлаш Пошкырт
кундем гыч кугу делегаций миен. Тиде Башкортостанын президентше
М.Г.Рахимов, Премьер-министр Р.С.Бакиев да Калтаса район администраций
вуйлатыше С.А.Сатылбаев.
Москва гыч толмекыже, мый Сергей Александрович деке пурышым. Администраций
вуйлатышын весела кумылжым ужын, вигак умылышым: тудым столицыште пеш
шокшын вашлийыныт.
— Эн тӱҥжӧ,— пелештыш Сергей Александрович,— районлан пеш шуко кӱлешан
пашам ыштен кертым. Уналыкыште лийшемла, Москва правительствын вуйлыкшо —
Евгений Алексеевич Пантелеев дене, тудын икымше алмаштышыже Виктор
Михайлович Смирнов дене
вашлийым. Шуко йодышым НИПТИ "Агропромгресс" директор Евгений Львович
Воловик
дене "пӱтыркалаш" перныш. Инженерный академий пеленсе учебный центрын
директоржо
Александр Сергеевич Астахов денат палыме лийым. А Юрий Михайлович Лужков
дене
кум гана вашлийын кутырышна,— радамлен каласыш Сергей Александрович.
Пытартыш ганаже тудо Москван мэрже дене 25 сентябрьыште мутланен. Юрий
Лужков
шкенжын чыла полышкалышыжым кабинетышкыже ӱжын.
Пырля кутырен келшыме дене ятыр документ шочын. Москвич-влак Калтаса
районышто
мини-пекарньым, макарон, колбаса цехым да ложаш йоҥыштымо линийым почшаш
улыт.
Тыгак столицысе специалист-влакын полшымышт дене райцентрыште пивым ыштыше
завод
почылтшаш.
Тылеч посна лизинг дене районыш 16 трактор, 34 шога толшаш улыт.
А Калтасан уремже эреак чатка лийже манын, Юрий Лужков шке шочмо кечыж лӱм
дене
"ЗИЛ" машинам да уремым эрыктыше комбинированный "Унимог" лӱман автомашинам

пӧлеклен. Тыгеже, Моско ден Калтаса угыч, 30-шо ийласе традицийым умбакыже
пойдарен, икте-весыштлан полшен илаш тӱҥалыт.
Виталий Акиев,
Калтаса районысо "Ӱжара"
газетын тӱҥ редакторжо.





111996
************************************************************************
11—19
Шулдыр Васли
Волгыдо таве
Кум сӱретан йомак-пьесе
Модшо-влак:
Эчан
Лаюк
Ондри
Вачи
Мани
Вӱдводыж
Вӱдӱдыр
Ик рвезе
Вес рвезе

Икымше сӱрет

Пӱрдыш эше почылтын огыл, но рвезе-влакын юарлыме йӱкышт торашке шергылтеш.
Шижалтеш, нуно ала-могай весела модыш дене модыт.
Пӱрдыш почылтмек, шинчалан олык сер коеш. Тушто йоча-влак, йыр шинчын,
"Кайык —
выр!" модыш дене модыт. Вӱдышӧ покшелне верланен. Моло дене таҥастарымаште
ийготшо кугуракла коеш. Тиде — Эчан. Воктенже — оварыше пакет. Тушко йоча-
влак деч
погымо тӱрлӧ арверым оптымо. Рвезе коклаште ик ӱдыр коеш.

Эчан (ӱдырым койдарен). Тый, Мани, арам мемнан йыр коршаҥгыла пӱтырнен
толынат.

Тыгодым Ондри лӱман рвезе казала магыралтен колта.

Эчан. Парнятым нӧлтен-ондалалтын, вашке... чараматын кодат. (Моло веке
савырнен.) Мо тагаже кунамсек чоҥештылаш тӱҥалын?
Ондри (кынел шогалын). Кок тага нерген йомакым огыда шарне мо? Вет нунын
кокла гыч иктыжат весыжлан корным пуаш келшен огыл. (Рвезе вуйжым тӱкӧ
семын ышта.) Тавадаҥ шогеныт. Сандене коктынат чоҥештеныт. Тольык вӱдышкӧ —
бух-х!..

Йоча-влак уэш рӱжге воштылыт. Лач Мани гына шып шога. Вара вуйжо гыч
шовычым налеш да Эчанлан йӱк пуыде шуялта. А Ондри тыгодым вӱдышкӧ
тӧрштымыла мландышке
шуҥгалтеш. Но коҥлайымалныже ала-мо корштымым шижын, пӱйжым пурлеш.

Вачи. Мо, шкежат тага гай веле тӧрштылатыс. Тӱкыжӧ шканетак тӱкныш аман.
Ондри. Мый тыланда тиде йомакым модын ончыктынем ыле. (Изиш лыпланен.) Ала-
могай коршаҥге логале, сайынак шуралтыш.

Рвезе коҥлайымачше коршаҥгым налын кудалта.

Эчан (чылан ӱмбаке ончалын). Умбакыже модына мо?
Вачи. Модына.
Ондри й. Огына.
Весе-влак. — Эше изишак лиеш.
— Пакетет теммеш.
Эчан. Такшым "поянлыкемже" ситашынак погынен. (Пакетым нӧлталын ончыкта.)
Йӧра, тугеже иктым ондалымешке модына эше.

Чыланат парняштым иктураш кондат. Эчан модышым уэш ылыжта.

Эчан. Шымле шым тӱрлӧ кайык кузе модын-воштыл чоҥештен каят, тугак нуным
ончен, тендан парнядат мыйын семынак нӧлталтше. Водывычыраҥге... выр-р!..

Чыланат парняштым нӧлталыт.

Эчан. Вырляҥге!.. Выр-р-р!.. Варсеҥге... выр-р!..

Чыланат уэш парняштым нӧлталыт. Рвезе утыр писемеш.

Эчан. Ошымшӱлыш... Выр-р-р!.. Мӱкш... выр-р-р!.. Лыве...выр-р-р!.. Луй...
Ондри (коклаш пурен). Выр-р-р!..

Ондри деч моло иктат парням ок нӧлтал, садлан чыланат тудым ончен воштыл
колтат.
Эчан, ик мутым пелештыде, рвезе век савырна. Ондри, ик шомакым пелештыде,
ӱшталме кӱзанӱштыжым мучыштара, Эчанлан шуялта. Мани Ондрим ончалын
кокыралтен колта,
рвезе вашеш нержым шупшылеш.

Эчан. Пожале модышнам кошартена. Мылам ынде тендан ӱзгарда, тӱрлӧ наста
калтада пазарышке ужалаш наҥгайымешке сита.
Эчан кынел шогалеш. Уто шомакым пелештыде, пакетым налын, икмыняр ошкылым
ышта.
Рвезе-влак почешыже ӧрын кынелыт да тудым авырен налыт.
Вачи. Э-эй, Эчан, тый кушко шикшалтнет?
Ик рвезе. Паккӱзем пу.
Вес рвезе. Значокем пӧртылтӧ.
Ондри. А мыйым ачам кӱзанӱштӧ деч посна мӧҥгышкат огеш пурто. Эчан,
мыскарам
ыштыметым чарне.
Эчан (шыргыжалын). Келшем.
Лаюк. Эчан тугай огыл.
Вачи. Саҥгаштыже возымо мо?
Лаюк. Йӧра, кӱчык-кужужым тыште огына тӧрлӧ. Лучо чыланат верышкыда шичса.
Чоҥештылше "языкдам" касараш кӱҥалыда.

Йоча-влак лыпланат, Эчан ваштареш вераҥыт.

Эчан. Мыланем полышкалыше кӱлеш.
Мани (Лаюкым ончыктен). Улыс.
Эчан. Чын, Лаюк, воктекем верлане. (Эчан тудлан пакетшым шуялта.) Айда,
торгаяш тӱҥалына веле. Кӧн кидше куштылгырак?
Лаюк (кидшым пакетыш чыкен). Тидлан мом ышташ?
Эчан (шинчажым модыктен). Лаюк, тыгай шокшо кечыште логарет кошкен огыл?
Лаюк. Кошкен. Садлан шӱвылвӱдым гына нелын толашем.
Эчан. Молан орланен шинчет, шаҥгак ойлем ыле. Чечас ме тиде настан озажым
тошто таве деке вӱдлан колтена.
Лаюк. Ончыч тусо вӱд моткоч тамле ыле, маныт. А тушто кызыт ведраже уло?
Эчан. Лийшаш. (Паузо.) Такшым мыят тушто шукертсек лийын омыл. Но...
колтена
— ончена. Кӧ тиде лийшаш?

Лаюк шовычым шӱдырен луктеш.

Мани (изирак йӱк дене). Мый.
Эчан. Сомылет, Мани, куштылгыжак огыл. Ойлышымыс, мемнан дене пырля арам
пижедыл коштат.
Лаюк. Эчан, а тудо ведра вӱдшым конден сеҥа мо?
Эчан. Ом пале.
Мани. Пӱйым пурын кондем.
Вачи. Эчан, содыки, ӱдыр вет. Можыч, куштылгырак заданийым пуэт ыле.
Лаюк. Кӧ тыште командир?
Вачи. Эчан.
Эчан. Тугеже заданийым кӧ шуктышаш?
Мани. Мый.
Лаюк. Тугеже тарване веле.

Мани нунын деч ойырлен ошкылеш. Ондри тудлан, урзо дене вӱдым кондо манын,
койдарен ончыкта.
Йоча-влак умбакыже модыт.

Лаюк (погым кучен). А тидын дене мом ыштена?
Эчан (совым пералтен). Муралтена, кушталтена.

Лаюк паккӱзым луктеш. Рвезе-влак кокла гыч Вачи лӱман рвезе лектеш.

Ондри. Вачи, ик верыште шинчен-шинчен, очыни, йолетат малаш тӱҥалын?
Вачи (койдарен). Помыжалтарена.

Вачи, мурен-куштен, рвезе-влак йыр савырна:

Кӱдыроҥгыр*—
Кумыл оҥгыр,
Ныжыл, нӧргӧ эр пеледыш.
Йышт ончалын,
Шыргыжалын,
Лум йымачын тудо лектын.

Припев:
Кӱдыроҥгыр
Ок лук ойгым:
Капше, кидше вичкыж-вичкыж.
Йышт ончалын,
Йывырталын,
Лай мардежше угыч вӱчкыш.

Кӱдыроҥгыр —
Кумыл оҥгыр,
Ныжыл, нӧргӧ эр пеледыш.
Ужылдашлан,
Ваш келшашлан,
Модылдашлан лӱмын лектын.
Припев.
—————————————————————————————————
*Мутшо авторын, семже Анатолий Куклинын.
Эчан. Модышна такшым веселан эрта. Умбакыже ынде могай сюрприз лиеш?
Ондри (чолган). Мылам гын, кеч-могай заданий лийже, садак шуктем. Манмыла,
пире дечат она лӱд, маска дечат она лӱд, кишке дечат она лӱд...
Эчан. Ондри, тый моткоч сай шонымашым пуышыч. Чечас тендан кокла гыч ала-
кудыжо янлык семын оҥарен ончыктышаш.
Лаюк. Тиде...
Тудо пакетыш кок кидшымат чыка, ала-мом пӱтыркала, тыгодымак Эчанлан
шинчажым
пӱялеш.
Лаюк. Тиде... Кӧн?!.

Лаюк Ондри ончык писын гына шем пӱтыркам-кӱзанӱштым луктын пышта да
"Кишке!" манын кычкыралеш. Эчан ден Лаюк деч молышт кывыж-ковыж кынелын
шогалыт. А Ондри
пуйто ушым йомдарыме гай лиеш.
Ик жап чыланат шып лийыт. Вара мо кийымым умылен, чыланат воштылаш тӱҥалыт.
Нунын люргымыштым колын, Ондри вуйжым нӧлталеш.
Эчан (игылтын). Ондри, тый кузе ойлышыч гала? "Пире дечат она лӱд, маска
дечат она лӱд, кишке дечат она лӱд"... Тидым кузе умылаш?
Лаюк. Чын семын умылаш.
Эчан. А лектыже?
Лаюк. Мӧҥгешла.
Эчан. Мый тый дечет огыл, а Ондри деч йодам.

Ондри, вуйжым удыралын, кӱзанӱштыжым нӧлталеш. Но Лаюк тудын деч мӧҥгеш
налеш.
Ондри нимомат ок пелеште. Лаюк кӱзанӱштым уэш пакетышкыже чыка.

Лаюк. Ме кызыт рекламный паузо манметым гына ыштышна. Тыге, Эчан?
Эчан. Тыге лектеш.
Лаюк . Ынде умбакыже модына. Тидын дене мом ышташ?

Рвезе кидшым пакетышке чыка.

Эчан. Мом ышташ, манат? (Вуйжым удыралеш.) Мани кайымылан пел шагатат
эртыш.
А ӱдыр, уке да уке. Тудлан, очыни, полшаш кӱлеш. Кӧм-гынат почешыже колташ
логалеш дыр. Лаюк, мом каласет?
Лаюк. Пожале, тыгак ышташ перна.
Эчан. Ончалына, кӧлан тиде пиал шыргыжалеш.

Лаюк значокым луктеш. Ик рвезе шкенжын арвержым пален кынелын шогалеш.
Кидшым
шуялта. Но Лаюк ок пу.
Лаюк. Ондак ӱжын кондо.
Эчан. Но садак яра ида тол. Мемнан логар кошкен.

Рвезе, шеҥгекыла ончалын, ӱдыр почеш тарвана.

Лаюк. Умбакыже модына.(Кидшым уэш пакетыш чыка.) Эчан, мый шӱдырен луктам,
каласе веле.
Эчан. А тиде мылам неле огыл. (Паузо.) Тидын дене... ик йолташнам артистым
ыштена, тӱрлӧ суртвольыкла йӱкланышым...

Лаюк кӱзанӱштым шӱдырен луктеш. Ондри шке арвержым пален кынел шогалеш.
Лаюк деке мия. Но тудыжо Эчан воктек шогалаш ончыкта.

Эчан. Тендан казада уло?
Ондри. Ужаленна.
Эчан. Тек туге лийже. Но магырыме йӱкшым садак монден отыл чай?
Ондри. Монденамат.
Эчан. Чечас шарналтет. А ну, кузе магыралта ыле?

Ондри моло-влакым ончалеш. Вара казала магыралтен колта.

Тиде жапыште Маним кычал кайыше рвезын "Ау-у-у!.. Толза-а!.." манын
кычкыралмыже
шокта. Чыланат пылышым шогалтат. Уэш кычкыралмым колын кынел шогалыт.

Эчан. Мо тыгай?
Лаюк. Мани дене иктаж-мо лийын огыл дыр?..
Вачи. Айста писынрак, мом умшам карен шогылтыда!

Чыланат йӱк шоктымо велыш тарванат. Сценыште нигӧ огеш код. Но ик тат гыч
Лаюк
пӧртылеш. Тудо пакетшым монден коден. Тӱрлӧ арверым солалтен, уэш моло-влак
почеш каен йомеш.

Кокымшо сӱрет

Вӱд йымалнысе илем. Тудо подвалым ушештара. Йырже, ӱлнат-кӱшнат, ужар
кушкыл-влак эҥыремышвотла кечалтыныт. Вӱд улмым чинче тул гай волгыдо гоч
палаш лиеш.
Илемыште нимогай уто арвер уке. Лачак ик лукышто ӱстел гай коеш, пӱкен
олмеш
лӱҥгалтыш, олымбал. Тушто Вӱдводыж нелын шӱлен кия. Шижалтеш, черле.
Вӱдводыж,
пондашан ӱпшӧ кужу. Вургем шотшо ужар тӱсан вынер.
Вӱдводыж (кокыралтен). Ой, мор-мор, илыш йор-йор... Векат, вашке вӱд тӱня
дене чеверласен, кол умшаш логалаш перна. Шымле шым ийым иленам. Ситала
чучеш.
Утларак илет гын, утларак веле орланаш перна. Но уныкам жалке. Кузе шкетын
илаш
тӱҥалеш? Вес кугыжанышыш марлан лектеш гын, шинчам кумен возашат лиеш ыле.
Ой,
мор-мор, илыш йор-йор... Чержат темда, илышыжат йокрок. Ватемат шукертак
колен.
Ӱдырем ден веҥымат, вӱдпӧрдемыш логалын, вӱд тӱня дене чеверласышт. Ик
куанем —
Вӱдӱдыр уныкам.

Тудын деке Вӱдӱдыр лектеш. Яндар канде тувыржым пуйто эҥыремышвот шӱртӧ
дене куымо. Вуйыштыжо — пеледышан вуйшӱдыш. Кидешыже пу коркам кучен,
Вӱдводыж
деке лишемеш.

Вӱдӱдыр. Кочай, мый тыланет саде лончет гыч яндар-яндар вӱдым кошталын
кондышым.
Вӱдводыж. Кушеч?
Вӱдӱдыр. Еҥ-влак тушко тиде вӱдлан чӱчкыдын толыт.
Вӱдводыж (кокыралтен). Пале-ем... Тиде вӱдын эм вийже уло. Еҥ-влак тудым
эше минеральный маныт.

Вӱдводыж кечкыжалтен кынелын шинчеш. Вӱдӱдыр тудлан коркам шуялта. Вӱдводыж
изиш
подылеш.

Вӱдӱдыр. Мо шагал йӱат, кочай?
Вӱдводыж. Тетла ок пуро. Кӧргемже ынде тугакат шолдыргышо орва гай веле
лийын. Орва кочыртата, мый кечкыжам. Изиш тӱрвем нӧртем да сита. (Паузо.)
Эх,
уло вием погалтен, кеч ик гана мландӱмбаке лекташ ыле!
Вӱдӱдыр. Мо мешаяже?
Вӱдводыж ( коркам кораҥден). Логар чер, палетыс. Шӱлен ом керт, уло оҥем
петыралтеш.
Вӱдӱдыр. А молан мландӱмбакыже лекнет?
Вӱдводыж. Эм шудылан. Логар черым пытараш кугурӱдывондо, чывышудо полшат,
маныт.
Вӱдӱдыр. Кушто нуным муаш лиеш?
Вӱдводыж. Тошто таве воктене.
Вӱдӱдыр. Но тавыжым петырымыс...
Вӱдводыж. Садланак, очыни, илышнажат йӧршын пужлыш. Ой, мор-мор, илыш
йор-йор... (Паузо.) Ни коклан яндар юж дене ласкан шӱлалташ, ни волгыдым
ужаш.
Вӱдӱдыр. А молан тошто тавыжым петыреныт?
Вӱдводыж (уэш коркасе вӱдым подылын). Еҥ-влак у тавым ыштеныт. Тушкыжо
вӱдлан кошташ лишкырак.
Вӱдӱдыр. Но тошто тавыже мо дене титакан? Таве почмо лиеш гын, мыланнат
илыш ласкарак чучеш ыле.
Вӱдводыж. Уныкам, ынде тый ойло. Тошто тавыжым кугыеҥ-влак огыл, тыйын
таҥаш йоча-влак петыреныт. Нигӧ деч йодде, нигӧ дене каҥашыде... (Паузо.)
Нуным
тыге ышташ Эчан лӱман рвезе таратен. Йоча-влаклан тӱрлӧ торым кондаш
кӱштен, вара шкеже тавышке воштылын шӱведен. Тошто тавым петыраш нунылан,
очыни, онайын
чучын.
Вӱдӱдыр. Тугеже ме ӱмбаке нигунамат лектын огына керт?
Вӱдводыж. Пожале уке. (Нелын шӱлалта.)
Вӱдӱдыр. Тылат эм шудымат муаш ок лий?
Вӱдводыж ( шуйнен возын). Очыни, ок лий...

Вӱдӱдыр, ала-мом шоналтен, кок могырыш коштын савырна. Эсогыл, Вӱдводыж деч
коркажым налын, вӱдым подылын, ондак кочаж ӱмбак, вара южыш пӱргалын колта.
Вӱдводыж, кугун шӱлалтен, олымбаке каналташ возеш. Тыгутышто вӱд йымалне
изиш волгыжалтеш. Кӱшнӧ мутланыме йӱк шокташ тӱҥалеш. Вӱдӱдыр тӱҥмӧ гай
лийын шогалеш.

Мани. Тӱрлӧ оргаж оражым эрыктышым. Но тиде ломашым нигузе тарватен ом
керт.
А тудым кораҥдыде, вӱдым кошталаш ок лий.
Ик рвезе. Ме тыйым, Мани, йомдарен улына. Пел шагатат эртыш, а тый уке
улат.
Мани. Заданийым шуктыде, кузе мием?
Ик рвезе. Тидат чын. (Паузо.) Чечас ломашыжым пырля шӱдырен луктына.
Сайынрак кучо-ян... Ну-ну... Эше...(Паузо.) Эше изиш — оп!..
Мани. Луктын кертна. Ато мый шкетын шупшам, шупшам... Ужат, вӱдшӧ кузе
йылгыжын шинча. Могай яндар!..
Ик рвезе. А ведражым кушто муына?
Мани. Ала-кушто таве воктенак лийшаш дыр. Айда кычал ончена. Можыч,
ӱлнырак,
кужу шудо коклаш шылтен коденыт.
Ик рвезе. Тугеже айда кычал ончена...

Мутланыме йӱк шыплана. Вӱдӱдыр, верже гыч тарванен, нералтен колтышо кочаж
деке
лишемешат, тудым помыжалта.

Вӱдводыж (нимом умылыде). А? Мо? Кузе?..

Тӧршталтымыла олымбаке кынел шинчеш.

Вӱдӱдыр. Кӱшнӧ йӱк шоктыш. (Ончыкта.)
Вӱдводыж (лӱдын). Таве ӱмбалне?!. Кӧ тава?..
Вӱдӱдыр. Нигӧ ок таве. Кочай, пешыжак ит тургыжлане, тугакат черле улат.
Вӱдводыж. Тидыже тыге. (Кокыралтен колта. Вара корка гыч вӱдым подылеш.)
Содыки, иктаж-мо лийын кудалтыш мо? Ала омо дене иктаж оккӱлым вудыматен
колтышым?..
Вӱдӱдыр. Уке. (Парняж дене кӱшкӧ ончыктен.) Тиде могай волгыдо. Мемнан
илемыш иктаж-кӧ понар дене ок волгалтаре?
Вӱдводыж ( кӱшкыла ончен). Ит лӱд, уныкам. Ончо-ончо, тиде таве волгыдо.
Ала-кӧ эрыктен?! (Куанен кынелын шогалеш.) Шӱлашат ласкарак лие.
Вӱдӱдыр. Мый кӱшнӧ йоча-влакын йӱкыштым кольым. Кызыт гына шыпланышт.
Очыни, кайышт.
Вӱдводыж. Ой, мор-мор, илыш йор-йор... Очыни, Эчан дене йолташыже-влак
шке титакыштым умыленыт, тӱрлӧ торыштым кораҥденыт.
Вӱдӱдыр (ылыжын). Пожале, мый тыште шинчен ом турко, ончалаш кӱзем.

Вӱдӱдыр каяш тарвана, но Вӱдводыж тудым чара.

Вӱдӱдыр. Мо, кочай?
Вӱдводыж. Тыланет лекташ лӱдыкшӧ.
Вӱдводыж. Тый самырык улат. Кӱшнӧ мо ышталтеш, от пале.
Вӱдӱдыр. Тый черле улат, лектын от керт. Мый чын тылат каласыме эм шудо-
влакетым поген толам. (Тарвана.)
Вӱдводыж (почешыже). Шеклане, еҥ-влак деч моткоч шеклане. Нунын кидыш
логалат гын, мӧҥгеш от пӧртыл. Эх, уныкажат...
Вӱдӱдыр. Ит тургыжлане, кочай, чыла сай лиеш.
Вӱдводыж. Ой, мор-мор, илыш йор-йор...

Вӱдӱдыр кая. Вӱдводыж, коркасе вӱдым подылын, кужун шӱлалтен, олымбаке
пурен возеш.

Кумшо сӱрет

Олык покшелне — таве. Йырже пушеҥге-влак кушкыт, пеледыш-влак койыт.
Шудышырчык
йӱкланыме шокта. Олыкышто нигӧ ок кой. Кенета таве кӧргӧ гыч вуй койылалта.
Тиде
— Вӱдӱдыр. Тудо йырым-йыр шымлен ончалешат, йомеш. Вара угыч вуйжым
нӧлталеш,
куштылгын тӧршталтен, таве ончыко лектын шогалеш.
Вӱдӱдыр (кужу шӱлалтен). Могай кугыжанышыш логальым?.. Шӱлашыже могай
ласка! Кочам арам огыл тысе илышым мокта. Вӱд кугыжанышым волгыдо тӱня дене
от вашталте, манеш. Мыланна тыге илаш пӱрен гын, тысе еҥ-влакым от титакле.
Но мыйым
садак икте ӧрыктара: молан нуно тыгай волгыдо тӱняште яндар шӱм-чон дене
огыт
иле?.. Тыге илаш мо мешая?.. (Тавышке эҥерта.) Молан, мутлан, тошто тавым
петыраш кӱлеш ыле. Нигӧлан мешаен огылыс... (Пеледыш-влак деке лишемеш.)
Ай, могае
нуно нӧргӧ улыт! Вӱд кугыжанышысе деч моторракла чучыт. (Южыштым кучен
ниялта.)
Нунын дене у вуйшӱдышым ышташат жалке гай чучеш.

Кенета йоча-влак йӱк шокта. Вӱдӱдыр чурк лийын шогалеш. Вара таве деке
шеҥгекыла
чакна. Уэш тӧршталтен пурен йомеш.
Таве деке, ведрам кучен, ик рвезе лектеш. Тудын воктенак — Мани. Но
рвезе йоҥылыш шӱртнен камвозеш. Ведра пӧрдын кая.

Мани (воштылын). Вӱдшым але кошталынат шуктен огынал, а тудо велашат ямде.
(Шыргыжалын.) Ала мераҥым ужын тӧршталтышыч?..

Мани ведрам нӧлталеш. Рвезат кынел шогалеш.

Ик рвезе. Мераҥым огыл, а Вӱдӱдырым. Меже вет чодыраште огыл, а вӱд воктене
улына.
Мани. Йӧра, ит сыре, мый мыскарам веле ыштышым.
Ик рвезе. Мыйже умылемыс. (Вургемжым почкалта.) Шонен ӧрат, тӧр корнешак
шуҥгалт возаш лиеш улмаш...
Мани. Иктаж-могай языкым ыштенат дыр.
Ик рвезе. Языкше-можо... (Паузо.) Теве тиде тавым петырымаште Эчан дене
пырля мыят лийынам...
Мани. Вӱдводыжет чыла ужеш.
Ик рвезе. Тыгайже кызытат ила мо?
Мани. Тый, ужамат, нимогай йомак книгамат от луд?
Ик рвезе. Эше кузе лудамже...
Мани. Вара йомак нигунам чыныш огеш савырне, шонет?
Ик рвезе. Ия пала.
Мани. А тый от пале?
Ик рвезе. Айда, жапым арам она йомдаре, тарванена веле. Мемнан модшо
командына уло. Йолташна-влакат вучен ноеныт дыр, логарыштат кошкен докан.
Мани. Ынде вучашышт шуко кодын огыл.

Нуно ведрам, пӱтыртышан шинчырышке кылден, эркын волтат. Вара, кошталын,
вӱдан
ведрам нӧлтат.

Мани (кумык лийын). Нӧлтымет чарне.

Рвезе пӱтырымыжым чарналта.

Ик рвезе. Мо лие?
Мани. Вӱдетше пел ведра велыс. Уэш волто, тичмашынрак коштал.

Ӱлнӧ вӱд кошталалтме йӱк шокта.

Мани. Ынде нӧлтӧ.

Рвезе нӧлташ пижеш. Но тудлан пӱтыраш нелыла чучеш.

Ик рвезе (пӱтырышыла). Ала-мо пеш неле лие, кӱым нӧлтымыла веле чучеш.
Мани. Тунарак виет уке мо?
Ик рвезе. Вийже-можо...

Ведрам пӱтырен нӧлтымӧ годым кидше рвезын мучышта. Шинчыр мӧҥгешла
пӱтырналтеш.
Ведыра, льоп! шоктен, ӱланак кодеш. Рвезе ӧрдыжкӧ тӧршта да камвозеш.
Мани. Мо тый таче эре камвозат да камвозат.
Ик рвезе. Ужат вет, лӱмын огылыс...
Мани. А можыч, шоякым ыштет?
Ик рвезе. Кызытше, чынак, нелын пӱтырналте. Ала йошкын кӱза, ала-мо...
Мани. Шке йошкын лийынат. Лучо шке пӱтырышаш.

Рвезын эркын кынелмыж годым йоча тӱшка толын лектеш. Мани вӱдым лукмыжым
чарна.
Эчан (ӱмбакышт ончыктен). Тыгак шонышым. Ончыза, нуно пырыс ден коляла веле

модын кият.

Йоча-влак воштылыт.

Лаюк. А мемнан, вӱдым вучен, логар кошкен.
Мани деке толын, Ондри логаржым каралта. Но Вачи тудым шӱйжӧ гыч кидше дене
шелеш. Ондри йылмыжым пурлеш.
Эчан (коклаш пурен). Чарныза, модыш гыч лодыш лийын кертеш.

Ондри Вачилан мушкындыжым ончыкта, а тудыжо йылмыжым луктын ончыкта.
Лаюк (Манилан). Ом умыло...
Вес рвезе. Йӧршын ом умыло...
Эчан (ик рвезе ӱмбаке ончалын). Мыят нимом ом умыло.
Мани. Умылтараш.
Эчан (тудын деке савырнен). Вучена.
Ик рвезе (коклашкышт пурен). Пашаже тыге лие. Таве воктеке тольым. Ончем...
(Паузо.) Эчан, шарнет, икана, тышке толын, тавышке тӱрлӧ оргаж-куштырам
кышкен коденна ыле.
Эчан. Шарнем. Умбакыже ойло.
Ик рвезе. Толмем годым Мани тавым пеш эрыкта ыле.
Мани. Тендан пашадам.
Лаюк. Йӧра, мо лийын — тудлан кыша. Содыки, эрыктышыч?
Мани. Перныш.
Ик рвезе. Вара ведрам кычалын кайышна. Ну, кондышна.
Эчан. А вӱддаже молан кызытат уке. Ала тавыже кошкен?
Мани. Кошкен огыл. Тендан толмо жапыште лачак вӱдым луктына ыле...
Эчан. Мом резинкым шуеда: кушто ведраже? Вӱдшӧ кушто?
Ондри (ончыко пурен). Кеч ӱпшыч. (Таве йыр ӱпшынчын савырна.)
Эчан. Ондри, ойлышымыс, модыш гыч лодыш лиеш. (Манилан.) Тавыже уло, вӱдшӧ
уке.
Ик рвезе. Мый, ведрам кылден, вӱдым кошталашлан волтышым. Но нӧлтымӧ
годым... Ну, пӱтырымӧ годым кидем мучыштен кайыш. Ала-молан ведражат пеш
неле
ыле...
Лаюк (кидшым кучен ончен). Кидетшат нымыштывара гай веле да, кушеч вийже
лектеш?

Чыланат воштылыт.

Эчан. Нине коктын ик ведра вӱдым луктын кертын огытыл гын, Ондри тылат
виетым
ончыкташ перна.
Ондри (Вачим ончалын). Уна, кермыч гай кидше дене йылмем пурлыктыш.
Эчан. Вӱдшым йылме дене от нӧлтыс...
Ондри. Ну-у... Мыйым вӱдлан колтен огыдалыс?
Эчан. Колтымо еҥ тӱҥ пашажым ыштен — тавым эрыктен. А тый тудлан полшо,
кидет
ок шулыс...

Ондри икте-весым ончалын, таве ончыко толеш. Ондак кӧргышкыжӧ ончалеш, вара
эркын пижыктыме ведрам пӱтыраш пижеш. Но тудат лугыч шогалеш.

Эчан. Мо?
Ондри. Неле.
Эчан. Мо?
Ондри. Вӱд ...ала ведра?

Тудлан кок рвезе полшаш пижыт. Шинчыр эркын пӱтырна. Чыланат шӱлаш тошде
вучат.
Рвезе-влак эше сайынрак пӱтыралын колтат — ведра дене пырля Вӱдӱдыр койылда
йоча-влак кокла гыч кӧ шинчам каралта, кӧ шеҥгекыла чакна, кӧ волен шинчеш.
А Мани, лӱдде, тудын деке миен, кидшым шуялта, таве гыч лекташ полша.

Вӱдӱдыр мурен лектеш.
Оҥгыр йӱкет, ший йӱкет*
Парт коклаш шинчаш ӱжеш.
Чытыш пытыш, огына керт
Луктын мурашак возеш.

Ончыл парт гыч Маринам
"Вертолет" ман лӱмдена.
Ала шкетшылан мардеж
"Выж-ы" пуа да "выр" пӧрдеш?

Туныктышо эрлалан
Пуыш пашам мӧҥгылан.
Модын мондыш Геркана,
Йодыч — шогыш меҥгыла.

Переменыште Ведат
Мут оргажла кутыра.
А урокышто йодат—
Вуйжым веле удыра.

Ший семан ший оҥгырет
Переменышке ӱжеш.
Оҥгыран такмак мурет
Вес ганат шуяш йодеш.

Тудын деке йоча-влак лишемыт.

————————————————————————————————
*Мутшо авторын, семже Виктор Даниловын.
Эчан. Содыки, тый кӧ улат?
Вӱдӱдыр. Вӱдводыжын уныкаже Вӱдӱдыр.
Мани. А мый вигак палышым. Вӱдӱдыр, тый мемнан коклашке ынет ушно? Пырля
модына ыле.
Вӱдӱдыр. Тидым ыштен ом керт.
Лаюк. Тугеже молан лектынат?
Вӱдӱдыр. Кочамлан полшынем. Эм шудым поген кондаш йодын ыле. Тудо пеш нелын
шӱла. Черым эмлаш кугурӱдывондо, чывышудо полша, манеш.
Мани. Мый тылат погаш полшем.
Эчан. Шого, ит вашке. (Вӱдӱдырлан.) А ме тыйым мӧҥгеш огына колто гын?..
Вӱдӱдыр. Ну, мый сӧрвален йодам. Кочамлан пеш полшынем.

Вӱдӱдырым Мани авырен налеш.

Эчан. Кочатым ужын огынал...
Лаюк. Колын огынал.
Вачи. Шогыза, рвезе-влак, тыгежак ок лий.
Эчан. Вачи, коклашке ит пуро. (Вӱдӱдырлан.) Вӱдӱдыр, можыч, тыйын кочатшат
уке?
Вӱдӱдыр. Уло.
Мани. Мо те, йомакым йӧршын огыда луд мо?
Эчан. Тушто ала-молат возат.
Мани. Тугеже молан йодыда?
Лаюк. Йодмо шуэш да.
Вачи. А молан ме кызыт тыге ӱчашен шогена? Вӱдым лукмо. Мани шке языкшым
сулен. А палет, вашке паша...
Ондри. Чоным иша.
Вачи. Тыгай калыкмутым икымше гана колам.
Лаюк. Тугеже шукырак кугурак-влакым колышташ кӱлеш.
Вачи. Тыйже пеш палет.
Эчан. Ӱчашымыдам чарныза! (Вӱдӱдыр деке лишемеш.) Мом тый денет ышташ?
Вӱдӱдыр. Мый тыланда нимо удамат ыштен омыл. Тавым огыда петыре ыле гын...
Эчан. Ситыш.

Тиде жапыште Мани йомеш. Вӱдӱдыр воктеке Вачи толеш. Эчан шонкалышын коеш.

Лаюк (воктекыже миен). Вӱдӱдыр денже мом ыштена? Такшым нимом удам
ыштымыжла
ок чуч.
Эчан. Мый гын тыге шонем: Вӱд кугыжаныш гыч толшо унам яра колтыман огыл.
Ондри. Эм шудым яра огына пу. Адакшым яран акше пытен шулен.
Эчан. Ондри, южгунам мутетше тупела гынат, шонымашетше сай. Вӱдӱдыр, тый
мыланна шке моштыметым ончыкто. Мутлан, кажныланна вуйшӱдышым пидын кодо,
але...
Лаюк. Артист койыштетым ончыкто, кушталтен колто моли...
Вӱдӱдыр. Мыйын тидлан жапем... эшежым кумылемат уке.
Эчан. Ончо, ме тудым эм шудо деке луктын улына, а тудо, таум каласыме олмеш

ӱскыртлана веле.
Вачи. Эчан, могай тый шыгыр чонан айдеме улат. "Кайык — выр!" модышышто оза

койышетым ончыктышыч, ок сите мо?
Эчан. Тый дечет иктат ок йод, шып лий.
Вӱдӱдыр. Мый пел шагат деч утла мландӱмбалне лийын ом керт, шӱлыш пыташ
тӱҥалеш. Мый вет вӱд дене гына шӱлем. Колтыза, сӧрвален йодам. Эм шудым
погаш
жапем пеш шагал кодеш.

Тудо тарванаш тӱҥалеш. Но Эчан ден Лаюк авырен шогалыт, молышт нуным
ӧрмалген
ончат. Лач Вачи гына чараш пура.
Вачи. Колтыза!
Эчан. Ондак тек йодмынам шукта.
Вӱдӱдыр. Кумылем уке.
Лаюк. Луктына.

Тиде жапыште таве гыч Вӱдводыж лектын шогалеш.

Вӱдводыж. Кӧ мыйын уныкам индыраш тоштеш? Мый вет чыла кольым. Садлан шым
чыте, аралаш лектым. Шоҥго манын ида шоно. Мыйын эше вий-куатем йӧршынжак
пытен
огыл.

Йоча-влак лӱдын чакналтат. Кок рвезе куржын колта. Эчан ден Лаюк
аралалташлан
иктаж ӱзгарым кычалшыла койыт. Лач Вачи гына шке верже гыч ок тарване.

Вачи. Тыйын уныкатым, уна, нине-влак обижаяш шонат.

Тудо Эчан ден Лаюк велыш ончыкта.

Лаюк. Ме мыскара йӧре гына ойлышна.
Вӱдводыж. Ала тиде тавыжымат мыскара йӧре петыренда?
Эчан. Тендан кугыжанышда тиде таве йымалне улмым кӧ пален?
Вӱдводыж. Тиде вашмут огыл. Амалым ида кычал. (Вӱдӱдырлан.) Мыланна,
уныкам, тыште шуко шогылташ ок лий, шӱлаш неле лиеш. Мом ыштет,
мландӱмбалне илен
тунемын огынал.
Вачи. Тыланда эм шудо кӱлеш?
Вӱдводыж. Туге, уныкам.

Вӱдӱдырын эркын алже пыташ тӱҥалеш.

Вӱдӱдыр. Кочай, мылам шӱлаш неле лие. Айда каена. Эм шудылан эрла толам.
Ынде вет тавыжым почмо.

Вӱдӱдыр таве воктеке лыдырген волен шинчеш.

Вачи. Можыч, таве вӱдым йӱкташ?
Вӱдводыж. Уло мо?
Вачи. Уло.

Тудын ончыко ведрам шында.

Ондри (лишемын). Йӱштӧ огыл? Йӱштым мыйын логар гын ок чыте, вигак оварген
шинчеш.
Вачи. Тиде тыйын. А тудо — Вӱдӱдыр.
Вӱдводыж. Мыланна кеч-могай вӱдат яндар юж гаяк.
Вачи (Ондрилан). Кольыч?

Ондри вуйжым савалта. Вӱдӱдыр вӱдым подылеш,

Ик жаплан шӱлышым налеш. Но вара угыч лывыжгыме гай лиеш.

Вӱдводыж. Мландӱмбаке лекмеке, вӱдат ик жаплан гына луштара. Туге мемнан
кӧргӧ ышталтын.
Лаюк. Можыч, докторым ӱжын кондаш?
Эчан. Эше тиде ситен огыл. Нуно вӱдыштӧ илыше-влакым эмлен моштат ужат.
Вӱдводыж. Ынде весын йӧсыланымыжым шке шинчада дене ужда.
Умылыза! Ме кеч тендан гай еҥ-влак тӱшкаште огына иле гынат, чонан улына,
порын,
ваш келшен илаш шонена. Те мемнам ида шыдештаре, ме — тендам.
Эчан. Вуеш ит нал, Вӱдводыж кугызай, тидым умылаш таче марте шотем лийын
огыл. (Вӱдӱдырлан.) Мый тыйым эмлен кертам.
Вӱдводыж. Кузе?

Вӱдводыжат, оҥжым кучен, уныкаж воктене верлана.

Эчан. Рвезе-влак, мыйын кӱштымем шуктеда? (Йыр ончыштын.) Мани кушто?
Вачи. Тудо очыни, Вӱдӱдырлан полшаш шонен, эм шудым погаш каен. Чечас толын

шуэш. Мани — чулым ӱдыр.
Эчан. А молышт?

Кок рвезе шылме гыч лектыт. Вӱдводыж ден Вӱдӱдыр йӧршын огыт керт, йыҥысат
веле.

Вачи. Эчан, мом ыштыктынет? Уэш "Кайык — выр!" модыш дене модыктынет мо?
Ужат, кузе йӧсланат.

Вӱдводыж ден Вӱдӱдыр умшаштым почын, кӧргышкышт яндрар южым налын, кужун
шӱлалтен кият.

Вӱдводыж. Мыланна ынде мландӱмбалне шинчам кумаш пӱрен огыл дыр?.. Ой,
мор-мор, илыш йор-йор...
Эчан. Вачи, чын ойлышыч, уэш "Кайык — выр!" модышнам шуена. Айста писын
нунын
йыр верланена.

Чыланат Вӱдводыж да Вӱдӱдыр йыр шинчыт.

Эчан. Кол — выр-р!..

Иктат парням огеш нӧлтал.

Эчан. Вӱдкияр — выр-р!..

Уэш иктат парням ок нӧлтал.

Вачи. Ужыда, нуно койын лывыжгат. Кузе нунылан полшаш? Эх, кушто юзо
виет!..
Эчан. Изиш гына чыталтыза. Мый нунылан вий-куатым погем.

Тыгутышто Мани толын лектеш. Кидыштыже — погымо эмшудо. Йоча-влакын модын
шинчымыштым ужын, ӧрын шогалеш.

Мани. Ой, мо тугай?!
Эчан (кидшым нӧлталын). Тс-с... Верыштет шого! (Паузо.) Модышнам умбакыже
шуена. Ынде кӧ чоҥештышаш? Вӱдӱдыр ...выр-р!..

Эчан почеш чыланат парняштым нӧлталыт. Вӱдӱдыр кынел шогалеш. Мани тудлан
эм шудыжым шуялта.

Эчан. Умбакыже колыштса. Вӱдводыж... Выр-р!...

Уэш чыланат парняштым нӧлталыт. Вӱдводыж помыжалтме гай лийын, кынелын
шогалеш.
Йоча-влакат кынелыт.

Вӱдводыж. Ой, мор-мор, илыш йор-йор... Кӧ мыланем тыгай вий-куатым пуыш?

Куаныше йоча-влак ӱмбаке ончалеш.

Тау, тыланда, уныкам-влак моткочак кугу тау.
Вӱдӱдыр. Нуно эм шудымат поген конденыт.

Эм шудым кочажлан кучыкта. Тудыжо ӱпшынчаш тӱҥалеш.

Вӱдводыж. Ындыже эше икмыняр ий илымемла чучеш. (Йоча-влаклан.) Чукаем-
влак, тыланда иктым гына ойлем. Осал койыш порылыкын кӱчшымат ок шого. Тек
тыгай
сӧрал пӱртӱс гай илышыште порылыклан вер шукырак лиеш! Тыге гына ме илышнам
веселаракым ыштена. Тунам шӱм-чонланат куштылгырак лиеш. Тунам таве
ончылнат кеч
таве!

Вӱдӱдыр Маним ӧндалеш, шкенжын вуйшӱдышыжым пӧлекла. Вӱдводыж йоча-влак
дене кидым кучен чеверласа. Вара коктынат тавышке пурен йомыт. А йоча-влак,
лукмо вӱдым
ведра гыч подылын, таве ончыко кушташ лектыт.

Мучаш.



112096
************************************************************************
11—20
ӰМЫРЕШЛАН ШӰМЕШНА КОДАТ

Тиде латикымше номерым лукташ чумырен шуктымеке, шӱмнам ойган увер перыш:
25 октябрьыште, кудло кандаш ий кӧргыштӧ улмыж татыште, кугу поэт Михаил
Иванович
Якимовынӱмыржӧ лугыч лийын.
М.И.Якимов 1929 ий 14 январьыште Марий Эл Республикысе Параньга район,
Яҥгетсола
ялеш шочын. Шочын чынжымак марий поэзийлан. "Волгыдо рвезылык" икымше
мурпогыжак
самырык автор-влакын, поэзийым пагалыше чыла еҥын йӧратыме книгашкышт
савырнен.
Тиде сборник да самырык возышо-влакын ИИИ Всесоюзный погынымаштышт лиймыж
деч
вара вигак Михаил Якимовым элысе Писатель ушемыш пуртеныт.
Умбакыже савыкталтше "Йӧратыме жапем" да "Шочмо велын мурыжо" мурпогылашке
чумырымо почеламут-влак раш сюжетан, тидлан кӧрак кужурак улыт, поэтын
ойыртемалтше
йӱкшым ончыктат.
"Марий пеледыш" повесть марте кӱкшытыш шуын. Тыге тудо почеламут дене
возымо Кугу сарыште марий ӱдырын подвигше нерген ты произведений шочмо
сылнымутышто кернакак кугу сеҥымашлан шотлалтын.
М.Якимов шочмо эл, йӧратыме кундемже, ӱдыр-каче чон, марий пӱртӱс,
республикыште
кумдан палыме еҥ-влак нерген возен. Но тӱҥ тематикыже — элын историйже,
Кугу
Отечественный сар, политик илыш. Тидыже "Ковай", "Корнышто", "Генерал"
поэмылаже, тыгак почеламут, сонет аршашлаж гычат коеш.
Марий радиошто, "Марий коммуна" (кызыт "Марий Эл") газетыште, поснак
"Ончыко"
журнал редакцийыште ыштымыж годым Михаил Ивановичлан шке возымым ончыкташ,
тудын
дене вашлийын мутланаш самырыкрак автор-влакым чонышт шупшын. А тудо
возымым чын
аклен мошта, кӱлеш годым кузе тӧрлаш ӱшандарыше каҥашым пуа ыле.
М.Якимовын мурпашаже шуко шӧрынан: икшыве-влаклан "Лышташ велеш" ойлымаш
книгам,
"Шольым ден шӱжарем" почеламут сборникым пӧлеклен, композитор-влак дене
икмыняр
мурым возен.
Поэтын "Куд лышташ" лӱман латикымше книгаже (почеламут ден поэма-влак) 1989
ийыште савыкталтын. Кызыт Марий книга издательствыште ӱмыр мучаштыже
ямдылен шуктымо у сборникше. Тудо лишыл жапыште лекшаш.
Илымет годым кеч-могай неле жапыштат вуйым сакыдыме, шкеж гаяк лияш весын
чонжым
ылыжтыше йолташна, мурпашаште эре уым кычалаш, чолга лияш кумылаҥден
моштышо Михаил Ивановична, тый ушешна, шӱмешна ӱмырешлан кодат.

Марий Эл писатель ушем правлений.



112196
************************************************************************
11—21
Шолеҥер — паша шолмо вер

Шолеҥер гоч шуко гана эртен кошталтын. Моланже пале: Озаҥ — Йошкар-Ола
поездын
корныжо тиде поселко гоч шуйналт возын. Но тышан волен кодаш, иктаж
конторыш сомыл дене пураш але палыме еҥ дене уна лияш але марте нигунамат
пернен огыл. Такше, чылт тыгежак огыл. Изиш ондалем. Ятыр талук ожно, 1973
ий кеҥежым, Марий
АССР-ыште Мордовийын культур пайремже эртаралтат, ик кечын уна-влакым
Шолеҥер
кундемыш намийышт. Мыят журналист семын нунын пелен коштынам. Тунам вольык
ашныме комплексым чоҥымо паша модыш пурен гына ыле. Шарнем, сӧсна
комплексым эн ончыч Шолеҥерыште, Ульянов лӱмеш колхозын рӱдыштыжӧ, пашаш
колтышт. Озанлыкыште
мордва родо-влакым самырык предцедатель, тышанак шочын-кушшо Иван
Григорьевич
Дружинин вашлие, тунамсе семын ойлаш гын, шыл фабрикым ончыктен коштыктыш.
Уна
кокла гыч иктыжын мутшо тачат пылышыштем:
— Колхоз вуйлатыше шкеже марий, а рушла кузе сайын ойла!
Кастеныже клубышто ял калык дене вашлиймаш эртаралте. Тылеч вара курымын
мардежше коло утла талукым поктен наҥгаен гынат, мордва писатель, ученый,
артист, музыкант, мурызо-влак дене пырля Шолеҥерыште ончен коштмо нигунамат
ок мондалт.
Тунам, шарнеда чай, ме вес саманыште — вияҥ шушо социализмыште — иленна. А
таче
мемнан дене — вияҥаш тӧчышӧ але, чынрак каласаш гын, ир капитализм.
Перестройко
ден реформа Шолеҥер мландыш могай вашталтышым конденыт? Тусо калык кызыт
кузе
ила?
Тиде йодыш мыйым корныш тарватыш. Каласаш кӱлеш, Ульянов лӱмеш колхоз 1979
ийыште совхозыш савырнен да "Звениговский" маналташ тӱҥалын. Лач ты жап
годсек озанлыкым И.И.Казанков вуйлата. Иван Иванович — чуваш калыкын
эргыже. Кресаньык ешеш
шочын-кушкын, моло икшыве семынак изинек пашаште шуаралтын. Школыш коштын,
жап
шумеке, комсомолыш возалтын. Кыдалаш школ деч вара вигак Озаҥыш каен, тусо
ветеринарный институтыш пураш экзаменым сайын кучен. 1965 ийыште зоотехник
дипломым
налын. Паша корно самырык специалистым Параньга районысо "Елеевский"
совхозыш
конден. Тыште Иван Иванович ятыр ий директорлан ыштен, шагал огыл опытым
поген.
Тудын вуйлатыме жапыште Кугу Пумарийыште да пошкудо яллаште шуко оралтым
чоҥымо.
Совхоз йолымбаке пеҥгыдын шогалын да районышто ик эн ончыл коллективлан
шотлалтын. Верысе калык И.И.Казанковым кызытат поро шомак дене шарнен ила.
Директорым кабинетыштыже кучаш пеш неле, тудлан сомыл дене тӱрлӧ вере
кудалышташ, посна участкылаште паша кузе кайымым эскераш, республик деч
ӧрдыжкат кошташ
логалеш. Но мыйын мийыме годым верыштыжак ыле. Палыме лийна. "Мо тыйым
тышке
кондыш?" маншыла, ӱмбакем шымлен ончалят, шинчаш темлыш.
Мутланаш тӱҥалынна гына ыле, телефон йыҥгыртыш. Директор кӱчыкын кутыралтен
нале
да трубкам пыштыш. Тыгутлаште омсашке ик пӧръеҥ вуйжым чыкыш. Тудын
ӧрмалгыме
гай лиймыжым ужын, Иван Иванович пураш шӱдыш. Шижым: совхоз пашаеҥ шуйкалаш
лийдыме ала-могай сомыл дене толын. Вара умылышым: тудо эрла Сыктывкарыш
кудалшаш,
а корныш тарваныме деч ончыч вуйлатыше дене чыла шотыштат кутырен келшыман.
Нуныланат ласкан мутланаш йӧн ыш лий: телефон йыҥгыртенак йыҥгырта.
— Вуеш ида нал,— мане мылам директор.— Шкат ужыда, ик минутымат тыныс
шинчаш ок
лий. Чынак, паша шӱй даҥыт гына огыл, руш манмыла, выше головы. Сандене
лучо те
мыйын яра лиймем вучен ида шинче. Пашана нерген палынеда гын, иктешлыше
сӱретым
утларак тичмашын тӱҥ экономист почын пуэн кертеш. Теве тудо кызыт гына
пурен
лектын кайыш. Мутланен налза, чылажат рашемеш, шонем. Озанлыкымат ончен
савырнен
кертыда.
Нина Никитична Жадеева — кугурак капан самырык ӱдырамаш. Марий
университетын
экономика факультетшым тунем пытарен. Тыште кок ий ышта. Но тиде кӱчык
жапыштат
шке пашажым туге сайын, келгын пален налын — ӧрат веле. Кеч-могай цифрым
йод —
вигак луктын каласа, кагазыш ончалаш огешат шоналте. Ятыр моло озанлыкын
шолдыргымо, йолымбалне пыкше шогымо жапыште "Звениговский" совхозын ий гыч
ийыш парышым кугемден толмыжым пален нальымат, шоналтышы: "Такше тидлан
нимат ӧршаш уке —
опытан директор шке йырже тале, шонкален моштышо специалист-влакым чумырен,
нунын моштымашыштым, вийыштым ик йогыныш ушен кертын".
— Совхозна лу утла ялым ушен шога,— тӱҥале шке мутшым Нина Никитична.— Нуно
кугу
огытыл, икте-весе дек чак верланеныт. Чумыр мландына — 3,5 тӱжем гектар,
тышеч
2700 гектаржым курал-ӱдена. Пашам ыштыше еҥ 520 шотлалтеш. Тӱҥ паша вер —
вольык
озанлык. Манаш веле: совхозышто латкуд тӱжем сӧснам, 270 вуй тӱкан шолдыра
вольыкым ашнена. А лӱштымӧ ушкална 160 уло.
— Шуко вере ялозанлык пашаеҥ-влак икмыняр тылзе але эсогыл пелий дене
пашадарым
налде илат. Тендан дене ты шотышто кузерак? Пашадар еҥ-влаклан илен
лекташышт
ситыше мо?
— Шкеат ужыда, элыште мо ышталтеш, илыш кузе нелем толеш. Сандене ме ынде
талук
лиеш тарифым кугемден — пашадарым нӧлталын огына керт. Туге гынат еҥ-влак
пешыжак огыт ӧпкеле, шонем. Совхоз мучко тылзаш кокла пашадар тачысе
кечылан — 340
тӱжем теҥге. Да оксам ме нигунар юватылде, вараш кодде пуэн шогена. Мый
тыште,
умыледа, кокла цифрым ончыктышым. Южо вере шийвундо утларак логалеш.
Мутлан,
вольык озанлык пашаеҥ-влак 400 тӱжем теҥге дене налыт, а сӧсна ончышо-
влакын 600
тӱжемыш шуэш.
Да, тиде моткочак сай. Таче олалаште илыше-влакат тылеч шагал налыт. Но
нунын
вет ни коло-кумло сотык пакчашт, ни вольыкышт уке. Шукыштын лач ик
эҥертышышт
гына, тиде — сад-пакча. Адакше бюджетник-влаклан саде изи пашадаржымат кок-
кум
тылзылан почеш кодын тӱлат.
Совхоз ешлан тыгай поро илышыш шуаш мо полшен? Мо кӱшеш экономикым
пеҥгыдемден
кертыныт? Тиде йодышым пуэт гын, Шолеҥер кундемыште чыланат директор
И.И.Казанковын лӱмжым каласат. Нуно вик ойлат: йӧным лым лийде кычалше да
муын моштышо,
эн неле саманыштат ӱшаным йомдарыдыме директор огыл гын, ты совхозат,
пожале,
шке пошкудыжо-влак семынак пеле шолдыргымашке шуэш ыле.
Но шылтыде каласыман: совхоз реформо тӱҥалме деч ончычат сай пшаж дене
ойыртемалт шоген, пасу ден фермын продуктыштым элланат ситышын колтен, шке
калыкшыланат жапыштыже пуэн. Но ончыллан шотлалтше шуко моло озанлык
пытартыш ныл-вич ий
коклаште ӱлык волен каен да йорлеш кодын гын, "Звениговскийым"
перестройкат,
"гайдарономикат" шолдыртен сеҥен огытыл. Мӧҥгешла, шке вачыжым утларак
патырын
шаралтен, паша ошкылжым эшеат кумдаҥден. Шке калыкшым нужнаҥме деч арален
налын
гына огыл, тудлан теҥгечысе деч уланрак илаш йӧным ыштен.
Да мо эше оҥайже: Иван Иванович Казанков — шке шонымашыж деч ик татланат
кораҥдыме коммунист. Тудо тӱжемле моло еҥ семын коваштыжым хамелеон семын
ок вашталтыл жа элнан теҥгечысе кечыжым ок карге. Директор тыге манеш:
"Компартий шкенжын
тӱҥ сомылжылан пашаче калыкын илышыжым саемдымым шотлен да шотла, мыят шке
илышыштем ты корно денак ошкылам. Но ме весыным шолыштмо але еҥым я казнам
ондалыме
кӱшеш огыл шке илышнам саемдаш тыршена. Уке, мемнан ончыко кайыме негыз —
тичмаш
куатын ыштыме паша. Паша, паша, эше ик гана паша. Тыглай паша огыл — у
саманлан,
у условийлан келшыше, у семын шонаш, вуйым чот пудыратылаш, шке деч да
весын деч
пеҥгыдын йодаш кӱштышӧ паша".
Ончычсо илыш полышым утларкше кӱшыч вучен шинчаш туныктен гын, таче ур
семын
пӧрдаш, кажне йолтошкалтыште экономист лияш, кеч-куштат кумыр-шымырым
шотлаш
перна. Аныклаш да тӱрлӧ йӧным шымлен-вискален ончалаш: кудыжо пайдалырак?
Могай
корныжо ӱшанлырак?
Каласышна, тыште сӧсна комплексым шукертак, рашемдаш гын, 1968 ийыште,
пашаш
колтымо. Тудо талук еда 300 тонн шылым пуэн шогаш келыштаралтын. Совет
жапыште
чылажат икшырымын каен да колхоз (вара совхоз) комбинатыш колтымо шыллан
оксам
кӱрылтыш деч посна налын шоген гын, реформо "кризис неплатежей" манме черым
шочыктен. Мо тиде тыгай? Комбинат совхоз деч шылым налеш, тудын дене
колбасам да
моло йӧрварым ыштен ужала, а шыл акым озанлыклан жапыштыже пӧртылтен огеш
керт.
А вет совхозланат илаш (пашадарым тӱлаш, горючийым налаш, моло роскотым
петыраш)
кӱлеш. Тыгай туткарыш логалмеке, Иван Иванович шонкалаш тӱҥалын: "А шылым
шкенан
денак, верыштак, кочкыш сатуш савыраш тӱҥалаш гын?"
Тиде 1992 ийыште лийын. Чылажымат терген-вискален налмеке да ты пашам
палыше еҥ-влак дене каҥашымеке, шыл комбинатым ышташ пижыныт. Тидлан кӱлеш
оралтым ямдыленыт, оборудованийым налыныт, специалист-влакым муыныт, чыла
цехлашке пашазе-влакым ойырен шогалтеныт, да у, 1996 ий вашеш совхзын шыл
комбинатше икымше продукцийым пуэн. Тӱҥалтыш жапыште кече еда витле сӧснам
шӱшкылыныт, вара тиде чот
шӱдӧ, шӱдӧ витле, кок шӱдӧ вуйыш шуын. Тынарым озанлык шке вийже дене
ситарен
огеш керт, сандене ынде сӧсна да тӱкан шолдыра вольыкым пошкудо Волжский
ден
Морко кундемлаште, тыгак шке районысо озанлыклаште налыт.
— Кызыт комбинатна кече еда вич тонн наре колбасам да коптитлыме шылым
ыштен
луктеш,— ойла тӱҥ зоотехник.— Тиде сатум ужалаш кум районышто (Звенигово,
Волжск
да Морко) латныл кевыт ден ларекым почмо. Тылеч посна кажне кечын лу наре
автомашина дене тӱрлӧ верыш, эсогыл Чебоксарыш, ужалаш коштыт. Тушеч
"яндар" окса
кӱрылтде толын шога. Налше-влак сатунам моктат, тудын качествыж дене
кугешнен
кертына. Кодшо шошым Йошкар-Олаште эртыше смотр годым мемнан колбасанам
республикыште эн сайлан, эн тамлылан шотлымо. А вет тергымашке латкок
комбинат шке сатужым конден ыле. Качествым нӧлталаш мо полша? Мемнан дене
шылжат, ешартыш семын
кучылтмо шӧр ден муныжат моткоч свежа улыт. Адакше технологий тӱрыс
шукталтеш.
Тыште шылым гына огыл, шӧрымат олашке шупшыктымым чарненыт. Лӱмын
келыштарыме
цехыште ӱйым ыштат, тудым ужалымашке колтат, а обратше дене сӧснаигым
сийлат.
Тылеч посна совхозын чыве да янлык фермыже, мӱкшотарже уло. Туштат шке
пашаштым
йӧратыше, лӱмнерыштым кӱшнӧ кучышо еҥ-влак ыштат. Нуно палат: чумыр лектыш
мыняр
кугурак лиеш, кажне ешлан, пашаеҥлан тунар шукырак логалеш. Озанлыкыште
тыршыше
520 еҥ гыч кажныжлан тылзе еда кум кг шылым да кок кг колбасам ик киложлан
тӱжем
теҥге дене ужалат, тылеч посна талуклан ик гана песец коваштым шулдо ак
дене ойырат, 4,5 кг мӱйым яра пуат. Кажне еҥ талукышто кок сӧснаигым налеш,
тыгодым
кажне киложлан ик тӱжем теҥгем гына тӱлыман. Пенсионер-влакат ӧрдыжеш огыт
код.
Совхоз нунылан эреак полшен шога. Шолеҥер вел калыкын пашаж дене палыме
лиймек,
тысе озанлыкым совхоз огыл, ала-кузе вес семын, мутлан, агрокомбинат, манын

лӱмдымӧ шуэш. Вес семынже, тиде — шушаш, коло икымше курымысо озанлык.
Ончычсо
тыглай совхозым саманын йодмыжлан келшыше корныш шогалтымыж дене директор
И.И.Казанков шкаланже шонышым, сомылым ятыр пачаш ешарен. Таче тудлан
ондакысе
деч эррак кынелаш, кастене варарак малаш возаш перна. Но Иван Иванович тиде
тура
савыртышым ыштымылан нигунар ок ӧнынӧ. Молан манаш гын, вашталтышын поро
саскаже
тудланат, кажне пашаеҥланат коеш: уло элын озанлыкше пеле лунчырген шумо
жапыште
совхоз эрласе кечыш ӱшанлын онча, кажне ешыш улан илыш толын.
Тӱжвач ончалмаште тыге чучеш: Шолеҥерыште чылажат сай гын, ынде ласкан
шӱлалташат лиеш. Но уке, тачысе саманыште ласкалык нерген мондашак перна,
вет лыпланен
илет гын, вигак шеҥгелан кодат. Совхозышто тидым раш умылат да шке
ошкылыштым
жапын йодмыжлан келыштараш тыршат. Мутлан, але марте тӱҥ шотышто сӧснам
ашненыт
да ушкалышт улыжат 30-35 вуй лийын гын, ынде тӱкан шолдыра вольыкым
шукемдаш пижыныт. Тений 200 вуйлан ситыше ушкал вӱтам чоҥымо. Тыгак ик
тӱжем тонн пареҥгым
аралаш чапле верым ыштыме. Ӱмаште улыжат 30 гектареш пареҥгым шындымым
шотыш налаш гын, тыгай хранилище йӧршын утыла чучеш. Но тудо нигунарат уто
огыл. Ӧрдыжтӧ
налме корма шергыш шуэш, сандене ынде роколмам шукырак ончен кушташ лийме.
Тений
пареҥгым кок шӱдӧ гектар гыч поген налме гын, шушаш ийлан кок пачаш кугурак
кумдыкым ойыраш палемдыме. Раш: верыштак ямдылыме, ончен куштымо корма
мыняр шукырак лиеш, ыштен лукмо кочкыш йӧрварын шке акше тунар шулдештеш.
Ял калык пала: пареҥгым ончен кушташ куштылго огыл, тидлан шуко вий кӱлеш.
Санденак плановый экономикын кепшылже деч утлымеке, колхоз ден совхоз-влак
пареҥге
пасуштым ий гыч ийыш иземденыт, тидлан кӧра ончыч налын шындыме комбайнышт
утыш
лектын. А звениговец-влаклан лачак тыгай техника кызыт эре утларак кӱлеш.
Нуно
тений пошкудо озанлыклаште лу наре комбайным налыныт,ачаленыт да пашалан
келыштареныт. Ты ошкыл кок могырланат пайдале лийын: колхоз-влак
кучылталтдыме техникым ужалыме дене кеч изиш да оксам налыныт, а
"Звениговский" совхз пареҥге нурым
кок пачаш кумдаҥдаш ӱшанле негызым ямдылен.
..."Марий пӱртӱс, шӱметым шыматалын, изи йоча годсекак пеленет. Лупс пырче
капкылетым мушкылдалын, "Ару чонан лий",— манын тыланет",— тыгай корнылам
пӧлеклен
Миклай Казаков Шолеҥер кундемын лӱмлӧ ӱдыржӧ, марий ӱдырамаш кокла гыч
икымше
художник Е.Д.Атлашкиналан. Елизавета Дмитриевна Шигаксолаш шочын-кушкын,
сӱретлыме мастарлыклан Пенза оласе художественный училищыште тунемын. Марий
изобразительный искусствым вияҥдымаште тудын надырже пеш кугу. Арам огыл
Е.Д.Атлашкинан
лӱмжым А.В.Григорьев да К.Ф.Егоров дене йыгыре шындат.
Шигаксола гычак тӱҥалын мемнан жапысе марий йылмызе, филологий наука
кандидат,
доцент В.Т.Тимофееван илыш-корныжо. Тудо шуко ий Н.К.Крупская лӱмеш Марий
пединститутышто туныктен, шочмо йылмын синтаксисше нерген да моло темыланат
ятыр шымлымаш пашам серен.
Ты кундемеш, лачшым манаш гын, Шигаксола ялеш, шочын марий илыш гыч икымше
киносӱрет — "Марий Кужер". Тиде лийын 1928 ий кеҥежым.
Ты кундемын историйже да суапле паша дене ойыртемалтше шочшыжо-влак нерген
верысе краевед, ялкор, педагог-ветеран Матвей Николаевич Коротков шуко
ойлен кертеш.
Мыламат тиде кумылзак айдеме дене мутланаш йӧн лекте. Тудо да пелашыже Вера
Васильевна уло ӱмырыштым школ пашалан пуэныт, кызыт, манмыла, сулен налме
канашыште улыт. Матвей Николаевич ялсовет вуйлатышат, колхозысо парторгат
лийын, кужу
жап Шигаксола школ директорлан ыштен, тыршен ыштымыж дене республикын
заслуженный туныктышыжо лӱмым сулен.
— Мемнан совхозыш пурышо чыла гаяк ял ийготшо дене але самырык,— ойла
М.Н.Коротков.— Кызытсе Нурда, Николаевский, Кугунур, Спартак, Тимофеевский
да моло ял марий-влак Керебеляк вел гыч 20-шо ийла мучаште да 30-шо ийла
тӱҥалтыште куснен
толыныт. Теве мый шкежат тышеч иктаж коло меҥге тораште улшо Памашсолаште
1923
ийыште шочынам, а икмыняр ий гыч ачам уло оралтыге Нурдашке куснен. У верыш
толмеке, еҥ-влак шке илемыштым йыгыре-йыгыре шынденыт. Сандене таче кечылан
Шонсола, Аниссола да Шолеҥер иктыш ушнен шуыныт. Эртыше жапыш тӱткынрак
ончалаш гын,
шуко оҥайым пален налаш лиеш. Теве Спартак ялыш ик эн пытартышлан, 1934
ийыште,
кусненыт. Ял уло гын, тудын да тусо колхозын лӱмышт лийшаш. Могайым шонен
муаш?
Куснышо-влак коклаште тунемше, книгалан шӱман еҥ — Швабрин Игнатий лийын.
Тудо
тыгерак темлен каласен: "Шукерте ожно Грецийыште Спартак лӱман тале еҥ
улмаш,
тудо шке элын эрыкше верч талын кредалын. Айста меат колхозлан Спартак
лӱмым пуэна". Сӧралын йоҥгалтше лӱм чылалан келшен. Тыге колхозым "Спартак"
манын возыктеныт. Илен-толын, ялланат тиде лӱмак кодын.
Пошкудо яллаштат сылным, сӧралым йӧратыше еҥ-влак иленыт. Нуно шке
колхозыштым
"Йошкар ӱжара", "Арка", "Йошкар пасу", "Восток" манын лӱмденыт. 1950 ийыште
изи
артельлам иктыш ушымо годым Шолеҥер кундемыште кум кугу колхоз ышталтын:
"Мушмарий", "1 Май" да "Кугунур". Шым ий гыч "1 Май" ден "Кугунур" негызеш
Ульянов
лӱмеш озанлык шочын. А эше кок ий эртымеке, Ульянов лӱмеш колхозыш
"Мушмарийым"
ушеныт. 1979 ийыште, каласышна, ты колхоз "Звениговский" совхозыш савырнен.
Ты кундемысе колхоз да ял-влакын историйышт нерген Шолеҥерысе библиотекыште
ятыр
материалым чумырымо. Книга пӧртым Роза Анатольевна Судакова вуйлата. Ару,
йытыра
библиотекыш калык толынак шога. Йоча-влак гына огыл, кугыеҥжат, самырыкшат
коштыт, эн ушан йолташ — книга дене таҥым кучат.
А Шолеҥер лӱм кушеч лектын? Тиде йодышлан М.Н.Коротков тыге вашештыш:
— Ожно тыште кугу шоло кушкын, тудын йымачше памаш йоген лектын, яндар
вӱдшӧ
Ӱшӱт эҥер марте шыргыктен. Но ынде шолыжат уке, памашыжат кошкен, изэҥер
олмышто
коремже гына кодын. Памаштӱр ялыштат памаш ыле, иктаж вич ий ондак тудат
петырнен. Да, пӱртӱс вашталтеш, ме тудын поянлыкшым саклен, переген огына
мошто...
Мутланен шинчыме годым Матвей Николаевич район газетыш колташ серен
ямдылыме заметкыжым ончыктыш. Чынжым гын, заметке гына огыл, а шке шотан
изирак шымлымаш.
Тыште тудо шке землякше, уста туныктышо, мер пашаеҥ, музыкант Лазарь
Максимович
Яковлев (Максимов) нерген каласкала. Пӱсӧ ушан марий рвезе 1917 ийыште Пӱрӧ

(Бирск) оласе инородческий учитель школым тунем лектын да вара шочмо
кундемыштыже просветитель пашам шарен колтен. Яковлевын вуйлатыме калык
хорын мурымыжым
колышташ мариймыт веле огыл, руш ден татаржат, молыжат погыненыт.
Репертуарыште
ик тӱҥ верым "Кынелза, шогалза" марий гимн налын.
Л.М.Яковлевын поро пашажым тудын ӱдыржӧ Алевтина Лазаревна умбаке шуен:
ЙошкарОласе музыкальный училищым пытарымек, самырык тукымым сылнысемлан
шӱмаҥден, эше
1973 ийыштак Марий АССР культурын заслуженный пашаеҥже лӱмым налын.
Пагалымашым, чапым сулышо еҥ-влак тыште шагалын огытыл. Улыт нуно верысе
кыдалаш
школыштат, химзаводыштат, киндым налше предприятийыштат, кӱртньыкорно
станцийыштат. Но таче мемнан мутна — совхоз нерген. Сандене мучашлан адакат
тушко пӧртылына.
Пытартыш жапыште Шолеҥерыш корно эшеат чот такыргаш тӱҥалын. Ондак тышке я
ончыл
опыт дене палыме лияш, я моло сомыл дене коштыныт гын, ынде ты кундемысе
сайлыше-влак совхозыш шке депутатышт деке йодмаш да вуйшиймаш дене толедат.
Тений 6
октябрьыште Иван Иванович Казанковым 11-ше номеран Суслонгер округ деч
Марий
Элын Кугыжаныш Погынышкыжо депутатлан сайлыме. Тудлан ваштареш шогышо
кандидат
икте веле огыл лийын, но ончыл совхозын вуйлатышыже чылаштымат ӱшанлын
сеҥен.
Тидымат каласыман: "Звениговский" озанлыкысе ял-влак Суслонгер округыш
пурен
огыл. Тышеч коеш: директорым вес кундемыштат палат да жаплат.
Кодшо талукат И.И.Казанковлан кугу куаным конден ыле: ял озанлык пашаште
сеҥымашке шумылан тудлан Марий Элын 1995 ийысе Кугыжаныш премийжым пуымо, а
ты премий марий академик В.П.Мосоловын лӱмжым нумалеш. Совхозын вуйлатышыже
тыгак —
Марий Элын заслуженный зоотехникше, "Знак Почета" ден Турдовой Йошкар Знамя
орден-влакын, ленинский юбилейный медальын кавалерышт. Эше тудо — марий
сылнымутын
поро таҥже. Ынде ик гана веле огыл совхоз шке оксаж дене ончыл пашаеҥ-
влаклан,
школлан да библиотекылан "Ончыко" журналым налеш.
Ончыкыжат вияҥ, тӱзлане, Шолеҥер кундем. Илыш эҥерет тичмаш, яндар вӱдан,
ыштыме
пашат ончыкыжат чапле лектышан лийже.

И.СЕРГЕЕВ.



112296
************************************************************************
11—22
Пӱрымашна шкенан кидыште

Тений 18-19 октябрьыште Йошкар-Олаште нылымше марий калык погын эртен.
Вашке колымшо курым мемнан дене чеверласа. Туге гынат нылымше марий погын
нерген
мутым лукмо годым (да молгунамат) калыкнан кугу ушан эргыже Ӱпӧ марий Эвай
Кутлукайын (Гурий Кармазинын) 79 ий ончыч серымыжым шарналтыме шуэш: "Кызыт
марий
калык пеш шаланен ила, иктышт-весыштым пылыш колын гына шинчат. Ончыкат
тыгак
лиеш гын, марий руш коклаш, татар коклаш шулен пыта, миен-миен, марийын
ӱпшыжат
огеш код, марий пыта". Тунамак тудо каласен: "Озаҥ мариет, Вятка мариет,
Ӱпӧ мариет, Пермь мариет, курыкмариет — тымарсек посна-посна ойырлен
илышда, тылеч вара кузе-гынат пырля ушнаш тӧчыза, иктыда весыланда полшыза,
ик марий верадам кучыза..."
Ончычсо кум съезд семынак, тений 18-19 октябрьыште Йошкар-Олаште эртыше
нылымше
погынат калыкнан шонымашыжым, вийжым, пашажым, тыршымашыжым ик йогыныш
ушымашке
виктаралтын ыле. Тиде вашлиймашке элнан Юл ден Урал кундемыште илыше марий-
влак
деч 446 делегат сайлалтын, но тӱрлӧ амал дене нылле еҥже толын кертын огыл.
Марий калык толкынын 80-ше ийлаште угыч нӧлталтме тӱҥалтыш пагытыште тудын
могырым властьлан ӱшаныдымаш, южо шот дене ваштареш шогалмаш шижалтын гын,
тиде гана
чон куандарыше сӱрет шинчалан перныш: делегат-влакат, республикын эн кугу
вуйлатышыжат икгай шонымашан ыльыч.
Тидыже ончычак тыгак лийшаш ыле. Вет элна мучко шаланен илыше родына-влакын
шӱмчон да уш-акыл йодмашыштым мер ушемын вийже дене гына шукташ огеш лий,
ты кугу
пашашке Марий Эл кучемын (президентын, Кугыжаныш Погынын, правительствын)
куатшым тичмашын ушыман. Мемнан республикысе власть шке шотшо дене, а
"Марий ушем"
ден Мер каҥаш шке семынышт пашам виктараш тӱҥалыт гын, пайдаже вучымо наре
огеш
лий.
Атеист улмынам ончыкташ толашен, ме совет власть жапыште В.Ӱпымарийын,
С.Чавайнын, Т.Ефремовын да молынат возымышт гыч юмо нерген шомакым удырен
луктынна гын,
нылымше марий погын юмым ушештарыме шомак гыч тӱҥале. Погыным ямдылыме да
эртарыме шотышто оргкомитет вуйлатыше, Марий Эл кугыжаныш секретарь
А.А.Максимов
тӱҥалтыш шомакшым тыге мучашлыш: "Мемнан пашанам тӧр да чын корно дене
виктарен
колташ юмо полшыжо, йӧным ыштыже". Южо еҥ тыге ойлымым модо почеш кайымылан
шотла. Тыге шонымо йоҥылыш лиеш. Молан манаш гын, кузезына-влак кеч-могай
кугу да
изи пашалан пижме годым юмо деч вийкуатым, полышым, ыҥгайлыкым йодыныт.
Тугеже
ынде меат шке тукымжым шарныдыме Йыван лиймынам чарнена, шӱмышкына кугезе
йӱлам,
койышым шыҥдарена. Чоным теве мо куандарыш: кокымшо кечын погынын
президиумыштыжо РМЭ-н президентше В.М.Зотин ден тӱҥ марий карт А.И.Якимов
йыгыре шинчышт.
Очыни, тидланак кӧра погын ик ой дене эртыш, ваштареш шогымо, шке коклаште
тушманым кычалме койыш ыш палдырне. Тидыже путырак кӱлешан. Молан манаш
гын, вашваш кычалтылмаш, икте-весым титаклымаш марий калыкым икмыняр
тӱшкалан шеледымашке конда. А тыге шелалтме дене кугу огыл, изи пашамат
ыштен сеҥаш огеш лий.
Но ме, марий-влак, шочынак тугай айдеме улына докан: сайыштат эре удам гына

ужаш, удаже уке гын, тудым шонен лукташ да тӱшка пашан саскажым лавыра дене
вараш толашена. Молан тидым ойлем? Погынышко торарак вер гыч толшо южо
делегатше
але мӧҥгышкыжат миен шуын огыл ыле дыр, ученый лӱман ик марий Йошкар-Олаште
лекше коммерческий газетыште нылымше съездым туге мыскылен серыш — тиде
тегыт орам
кузе лӱмдашат ӧрат. Пуйто съездыште чон почын мутланымаш лийын огыл, пуйто
палемдыме делегат-влак ала-кӧн ончылгоч палемдыме мутым ойленыт, пуйто
выступленийлаште Марий Элын вуйлатышыже-влакым да президентшым шылталыме ик
шомакат лийын огыл, пуйто тыште чыланат национально-культурно вияҥме
йодышым каҥашыме да
В.М.Зотиным моктымо дене серлагеныт, пуйто делегат-влакын шыдыштым
пушландарышашлан кокымшо кечын мутланымашым посна-посна, секций еда
эртареныт, пуйто (ик
ойсавыртышыжым рушлак кодена) "всему миру продемонстрировано единение
марийского
народа и горячо им любимого президента республики".
Делегат коклаште кугу опытан мер пашаеҥ, учреждений ден организаций
вуйлатыше,
наука доктор ден кандидат, профессор да молат лийыныт. Нуныжо вара
шкеныштым модыш курчакла кучылтмым кузе чытеныт? Молан вара шонен коштмо
ойыштым, чон вургыжмыштым луктын каласыме олмеш оргкомитетын чоян шӱдымыж
почеш икте-весым моктымашке гына лупшалтыныт?
Шкенжым ик эн кугу демократеш ужшо экс-депутатлан ӱшанаш гын, марий погыныш
калыкнан ушан-шотан шочшыжо-влак огыл, а ала-могай марионетке-шамыч толыныт
улмаш,
нине пуста вуй-влак вес еҥын темлымыжым трибун гыч попугайла лодыманден
шогылтыныт.
Марий съезд РМЭ президентым сайлыме кече деч кок тылзе ончыч эртыш. Сандене
шушаш сайлымашын шӱлышыжӧ погыныштат, тылеч вара прессыште тарваныше
каҥашымаштат
шижалтын. Тиде возымына лудшо дек лач сайлымаш вашеш миен шуэш докан. А
сайлымаш
деч ончычсо кечылаште претендент-влак да нунын командышт калыкым шке велыш
савырышашлан тӱрлӧ йӧным кучылтыш. Но мыланна икте раш: кызытсе президентым
шӱктараш, сайлымаш вашеш тудын чапшым, лӱмнержым волташ тӧчымӧ дене делегат-
влакым, а
нунын гоч уло марий калыкым воштылчыкыш лукташ толашымаш нигӧланат
политический
дивидендым ок кондо.
Изи да кугу сайлымаш ончыкыжат лиеш. Мер толкын, ушем да партий-влак кӱшыл
органлашке, вуйлатыме пашашке шке еҥыштлан корным почшаш верч умбакыжат
кучедалаш
(можыч, тачысе деч пӱсынрак) тӱҥалыт. Но айста тыгодым марий да тыгак вес
калыкын пӱрымашыжым, лӱмнержым модмо картыш савыраш огына толаше, иза-
шольына, акашӱжарна, ава-ачана-влакым аҥыра шорык кӱтӱ шотеш огына
ончыктыл.
Чылалан раш, Озаҥ, Вятка, Ӱпӧ, Пермь, Йошкар-Ола, Урал да Чыкма марий-влак
Марий
Элысе политик-влакын амбицийышт дене палыме лияш огыл съездыш толыныт ыле.
Нуным
погыныш 670 тӱжем утла еҥан марий калыкнан тачысе илышыже да ончыклыкшо
верч
тургыжланымаш конден. А кӧ тыште, марийын тӱҥ мландыштыже, президент але
госсекретарь лиеш, нунылан, конешне, садиктак огыл. Эн тӱҥжӧ — нине кугу
вуйатыше-влак
кеч-кушто — Уралыште да Волгоград воктене, Ош Виче серыште да Угарман
мландыште,
моло вереат — илыше марийын шӱм-чон йодмыжым, Марий Элын шинчашкыже ӱшанен
ончымыжым умылышт, тиде йодмашым шуктышашлан таче мо лиймым чылажымат
ыштышт да молымат таратен шогышт.
... 18 октябрь. Эр. Какшан воктенсе кугу да мотор полатыш Г.В.Константинов
лӱмеш
руш академический драмтеатрыш, иктын-иктынат, тӱшканат делегат ден ӱжмӧ еҥ-
влак
толыт. Кажнын чурийже волгыдо, куанле шижмаш дене тӱзланен. Кузе йывырташ
огыл!
Ныл ий эртымеке, марий калыкын ойырен колтымо еҥже-влак угыч ик вереш
погыненыт.
Мутат уке, нунын тӱҥ сомылышт — съезд. Тыгодымак Йошкар-Олашке толмаш моло
шӧрынжӧ денат пеш шерге. Шукыштлан, очыни, туге чучеш, пуйто поезд але
автобус
нуным Марий Элын рӱдышкыжӧ огыл, а талгыдыла йортен эртыше самырык жапыш
(шуко
делегатше илышыш путевкым тыште налын), мӱндыр йолташ дене вашлиймашке
конден.
Кӧ вес вере шочын-кушкын да тунемын, кӧ РМЭ деч тораште ила да пашам ышта,
Йошкар-Ола нунымат шке декше эреак шупшын шога. Тидын шотышто Пошкырт эл
деч делегат, тусо "Марий ушемын" вуйлатышыже, философий наука кандидат
Павел Бикмурзинын
съезд трибун гыч каласымыже моткочак келшыш. Кӱлешан ятыр ойым темлымеке
(тидын
нерген мутым эше луктына), тудо тыге мане:
— Кузе мусульман-влак, кужу корным да роскотым ончыде, Меккыш кумалаш, ваш
ужын
мутланаш коштыт, марий-влаклан тыгаяк шерге, чон дене йӧратыме верыш Йошкар-
Ола
савырнышаш. Тышке йоча-влакым эреак конден шогыман. Тек кажне еҥ Марий Элын

рӱдыжым кеч ик гана ужын кайыже. Мый гын тышке кажне гана чон йывыртен,
шулдыраҥше гай толам да ончыклык пашалан вийым поген каем...
Йошкар-Ола арулыкшо да моторлыкшо дене гына огыл (ты шотышто таче
ситыдымашат
ятырак коеш, вет олам тӱзаташ кызыт окса ситыдымын ойыралтеш), а мӱндыр ден
лишыл йолташ-влаклан шинчаваш ужын мутланаш, вес кундемласе родына-влакын
илышыштым икте-весе деч пален налаш йӧным ыштымыж дене шерге.
Шылтышаш уке: делегат-влак кокла гыч ятырже тугай верлаште илат да пашам
ыштат,
кушто эсмаса изи вуйлатышыжат марий еҥ огыл, а вес калык кокла гыч лекше,
кушто
кеч изи конторыш миен пурымо годым марий йылметым омса вес велан кодаш
перна.
Сандене оргкомитет вуйлатышын да вара президентын сцене гыч марла
кутыралтен
колтымышт нунын шӱмыштым шулыктаренак шуктыш. Вет тыгайже пеш шуэн лиеда,
кунам
марийын илыш-пӱрымашыже, ойго-шонышыжо да ыштыш-кучышыж нерген мутланымаш
марла
эртаралтеш да тышке Марий оньыжа гына огыл, а республикын президентше ушна.
Вес
республик ден областьлаште илыше марий-влакын шке президентышт да
губернаторышт
уло гынат, марийын тӱп мландыштыже эн кугу постыш сайлен шогалтыме еҥым
нуно,
ӧрдыж родына-влак, "марий" пашаште ик тӱҥ эҥертышыштлан шотленыт да шотлат.
Тидым палемдышт трибуныш лектын ойлымышт годымат, йолташла мутланен шинчыме
жапыштат. Одо кундем гыч толшо делегат А.И.Искаков вик каласыш: "Марий
мландыште марий еҥак президент лийшаш". Вараже пӱтынь съездын ты шотышто
икоян улмыжо шижалте.
Президент В.М.Зотин съездым саламлыме мутшым курыкмарла да рушла лудын
пуыш, жап
шагаллан кӧра ты шомак олыкмарла ыш йоҥгалт. Тидыже, шылташ нимолан, изишак
кумылым волтыш, вет погынышо кокла гыч кугурак ужашыже — олык да
эрвелмарий, нунын
йылмышт икгайрак. Но тӱҥ шонымашыж дене тиде саламлымаш чонлан келшыше,
пашалан
кумылаҥдыше, ӱшаным ылыжтыше ыле."Мыйын шонымаште, — палемдыш Владислав
Максимович.— марий калыкын тачысе погынжо икте-весе деч торлымо койыш деч
кораҥме, шӱмчон поянлыкнам, вий-куатнам иктеш ушаш таратыше кумылжо дене
шергакан... Шке
коклаште ваш-ваш умылаш, Марий Элысе чыла калык-влак дене келшаш да ушнен
илаш,
Российысе калык-влак дене кылым кучаш да келшен илаш — мемнан илышыштына
тӱҥ шонымаш. Тиде шонымаш мемнан погынннан паша радамыштыже тӱҥ верым
налже".
Вара тора гыч колтымо саламлыме шомак-влак шергылтыч. Марий калык погынлан
поро
сугыньым РФ президентын администрацийжым вуйлатыше А.Чубайс, "Мемнан пӧртна
—
Россий" мер-политик толкынын исполкомжо, РФ Кугыжаныш Думын Национальность-
влакын пашашт шотышто комитетше, Башкортостан Республикын правительствыже
колтеныт.
Саламлыме-тыланыме шомакым каласаш РФ национальность паша да федеративный
кыл
шотышто министерствын департаментшым вуйлатышын алмаштышыже А.Г.Колмаков да
Татар общественный рӱдерын (Озаҥ) президентше М.А.Мулюков шкештак толыныт.
Погынышто варажым чын палемдышт: Мер каҥашын оньыжаже Василий Пектевын да
"Марий
ушем" толкын вуйлатыше Людмила Иванован отчет сынан шомакышт куакшрак да
кӱчыкрак ыле. Нуно шкештат ышт шылте: кодшо гана погынен ямдылыме
пунчалмутын изи
огыл ужашыже илышыш пурталтде кодын. Тидлан объективный манме амалат,
субъективныйжат лийын. Мутлан, марий съездын статусшым закон почеш
пеҥгыдемдаш ямдылыме
кагаз-влак РФ Верховный Советыш, Ош пӧртыш, колталтыныт. Но 1993 ий
октябрьысе
тулан да вӱран вашпижмаш годым нуно, марий калык съездын документше-влак,
ломыжыш савырненыт. Тидлан кӧра ушышко кочо таҥастарымаш толеш: ожно
марийын книгажым ушкал кочкын гын, ынде, кок властьын ваш тавадаҥ шогалме
годым, марийын праважым, эрласе илыш нерген ойпидышыжым йошкар агытан
солалтен каен.
Очыни, нине кагаз-влакым кодшо копий почеш угыч ямдылаш да Верховный
Советым алмаштыше Госдумыш колташ лиеш ыле. Но, В.Пектеевын манмыжла, тидым
ышташ жап да
вий кӱлеш, а Мер каҥашын вуйверыштыже ставкыш шындыме ик пашаеҥат уке.
Кызытеш
чыла паша марий чолгаеҥ-влакын яра жапышт, канышышт кӱшеш шукталтеш. А вет
уло
калыкын пӱрымашыж дене кылдалтше сомылым лӱмын палемдыме структур деч
посна, да
тулечат коч — окса деч посна ышташ огеш лий. Окса укелык Мер каҥашын кажне
йолтошкалтыштыже кугу чарак семын шогалын да тудо кызытат шке вийжым
йомдарен огыл.
Л.В.Иванова шке мутыштыжо чыла марий чолгаеҥын шонымашыштым иктешлыше семын
, а
кӧ вес тӱрлын шона гын, нунымат ты корныш шогалташ ӱжмӧ семын каласыш:"Ме
чумыр
пашам шкенан президент дене икоян лийын ыштышаш улына. Тудо мемнам умыла,
полшаш
тырша. Тидыже саламлыме мутшо гыч раш койо".
Ме, Марий Элыште илыше-влак, республикыште мо ышталтмым мыняр-гынат шинчен
шогена, тидын нерген газет-влак, радио ден телевидений каласкалат. А ӧрдыж
марий-влак деч увер пеш шуэн толеда. Сандене нунын азапыштым, шонымашыштым,
куан ден
ойгыштым пален налаш пайдале ыле. Можыч, коклаште южо еҥже Башкортостанысе
"Марий ушемын" председательжым "ӱедылаш тӧчет" манын титакла, но
П.И.Бикмурзин республикысе вуйлатыше-влак нерген поро мутым гына каласыш.
"Министр-влак кабинетат, президентат, тудын администрацийжат, башкир
курултайын
исполкомжат мемнан, марий-влакын, йодмынам, ойнам кеч-кунамат умылен
вашлийыт,
полшаш тыршат, — мане Павел Исадыкович. — Теве ты съездыш делегат-влакым
сайлыме
да Йошкар-Олашке тарваныме годымат уло кумылын мелын шогымым ужна..."
Тидыже тышечынат коеш. Кодшо кеҥежым, июнь тӱҥалтыште, Мишканыште да
Чорайыште
кугу пайремым — Сабантуйым да Яныш Ялкайнын 90 ияш юбилейжым — эртарыме.
Тудын
нерген журналын кандашымше номерыштыже каласкаленна ыле. А варарак, 2
ноябрьыште, Я.Ялкайнын шочмыжлан 90 ий темме пайрем Ӱпыштӧ лийын. Кок
вашлиймашат правительстве кӱкшытыштӧ эртен. Шыжымже тушко Марий Элын
кугыжаныш секретарьже
А.А.Максимовын вуйлатыме делегаций миен. Тудын радамыштыже мер пашаеҥ,
писатель,
ученый, артист-влак, тыгак Я.Ялкайнын эргыже Ян Янышевич Ялкаев лийыныт.
Мутат уке, тыгай паша правительстве ден президентын йӧплымышт (сайлан
шотлымышт)
да полшымышт деч посна огеш ышталт. Башкортостанын вуйлатышыже-влак нерген
кала-сыме айват мут йымалан кидым пышташ тушеч толшо чыла делегат кӧна,
очыни.
Туге гынат "марий пашам" верысе правиельствын але администрацийын вийже
дене гына виктарен колташ огеш лий, Марий Эл могырым кугурак полыш кӱлеш.
Делегат-влак
трибун гычат, тыглай кутырымо годымат чон когарген ойлышт: ты тунемме
ийыште Марий пединститутыш эрвелмарий рвезе ден ӱдырым иктымат налме огыл.
Молан? Вет ондакше марий группылаште чырык нарыже эрвел гыч толшо лийыныт.
Ала марий йылме
ден литератур кафедра да тудын пашаеҥже-влак тора гыч толшо абитуриентым
йот еҥлан шотлаш тӱҥалыныт? Чын, Пӱрӧ оласе пединститутышто марий
отделенийым почмо,
но тидлан эше кум ий гына эртен, дипломым пуэн ужатыме марте але лишылак
огыл.
Але теве П.Бикмурзинынак ойлымыж гыч икмыняр факт. Ӱпысӧ юридический
институтышто ик марий студентат уке, а медвузышто моткочак шагалын улыт.
Тугеже марий еҥым
кӧ эмлаш да тудын праважым кӧ аралаш тӱҥалеш?
Тышечын тыгай шонымаш лектеш (тудым съездын пунчалышкыже серен шындыме):
РМЭ-се
государственный вузлаште марий рвезе ден ӱдыр-влаклан верым (лимитым) план
почеш
ойырен шогыман, кӱлеш лийме годым нунылан вузыш да техникумыш пураш
экзаменым
марий йылме дене кучаш йӧным ыштыман.
Виче ден Чолман кундемысе "Марий ушемын" чолгалыкше нерген ятыр гана
колалтын да
лудалтын. Тушто, тӱшкан чумырген, ий еда марийын ик эн йӧратыме Семык
пайремжым
эртарат, тудын верже ял гыч ялыш, район гыч районыш куснылеш. Поэт-
баснописец
Г.Микайын шочмыжлан 110 ий темме лӱмеш ӱмаште Элнет ялыште да прозаик,
туныктышо-орденоносец И.Ломберский-Токмурзинын курымаш юбилейжылан кӧра
тений Ныргындыш
ялыште лийше пайрем-влак шке декышт шуко еҥым чумыреныт. Татарстан
правительстын
полшымыж дене Элнетыште марий национальный школым почмо, тудлан сылне
полатым
нӧлтен шындыме. Мутат уке, тиде — молылан пеш чапле пример. Татарстаныште
20
тӱжем марий илымым шотыш налаш гын, Киров ден Свердловск областьлаштат
тыгай
школ лийшаш ыле, вет тушто иктыштыже витле наре, весыштыже кумло тӱжем
марий
ила.
Виче - Чолман велысе "Марий ушемын" вуйлатышыже А.И.Искаковын мутшо гыч ик
ужашым ончыктымо шуэш. Тудо каласыш:
— Пайрем амал дене мемнан деке кодшо жапыште Марий Эл гыч культур,
образований
ден воспитаний министр-влак, госсекретарь миеныт ыле. Те тидым акленат
огыда
мошто, очыни: могай куан тусо марий калыклан, кунам Йошкар-Ола гыч толшо
кугу
уна трибун гычат, тыглай вашиймаштат, ӱстелтӧрыштат яндар марий йылме дене
кутыралтен колта. Кӱшыл постышто шогышо марий пашеҥ-влак нигӧ деч лӱдде-
вожылде марла мутланымышт денак мемнан чумыр пашанам ылыжтарен колташ,
марий айдемын марийлыкшым помыжалтараш полшат. Тидымат каласыман, мемнан
дене марий специалист ок
сите. Ӱшандарен ойлем: тыгай пашаеҥ мия гын, колхоз председатель-влак
нунылан
илаш пӧртым чоҥен пуаш ямде улыт...
Тиде мут адакат шаҥге каласыме ой дек пӧртылта: Йошкар-Оласе вуз ден
техникумлаште (училищылаште) ӧрдыж кундемла гыч толшо рвезе ден ӱдыр-
влакланат тунемаш
йӧным ыштыман, тек нуно рынке саманыште ала-могай конкурентыш огыт савырне,
а
кӱлеш шинчымашым налын, уло марий калыклан пайдам кондышо еҥ лийыт. Тыгай
пашаеҥ, мӧҥгӧ диплом дене пӧртылмекше, пачерым але тӱшкагудышто пӧлемым
ячаш ок
тӱҥал — ача-аван пӧртыштӧ верлана да, илен-толын, сурт-оралтым шке чоҥен
шында.
Но кӱшыл шинчымашан тыглай пашаеҥ-влакым туныктен лукмо деч посна
обществын, руш
манмыла, ӱмбалжым, элитым ямдылыме нергенат шонаш кӱлеш. Ончыко илаш шонышо
кажне калык ты йодышым эреак шинча ончылно кучен. Шарналтыза кугыжа годсо
Российым.
Тушто чыла шотыштат кӱшнӧ шогышо кадр верч кузе чот тыршеныт. Тидлан
лӱмынак лицейым, институтым да молымат почеденыт. Марий Эл гай изи
республикын йӧнжӧ кугуак огыл, туге гынат, ойлышт делегат-влак, престижный
манме профессиян пашаеҥым
шукырак ямдылаш тыршыман. "Кызыт Москошто, Эстонийыште да Финляндийыште
мемнан
республикын 95 стипендиатше тунемеш, нунын радамыштым ий гыч ийыш ешарен
шогаш
палемдалтеш",— нунылан вашештыме семын каласыш Марий Элын президентше. Но
ончычсо опыт гыч пале: жаплыме вузлаште тунем толшо-влаклан пашам ышташышт
да илашышт
келшыше йӧн огеш лий гын, шиждеат кодына, кузе теҥгечсе стипендиатна-влакым

ӧрдыж кундемлашке сымыстарен наҥгаят.
Шинчымаш курыкыш корно кеч-кӧланат школ гыч тӱҥалеш. Но ялысе школ деч вара
вигак (а марий калык тӱҥ шотышто яллаште ила) элитный вузыш пурен от сеҥе.
Сандене
мыланна гуманитарный лицей кӱлеш, тудым Йошкар-Олаште юватылде почман. Мут
лекмашеш каласаш гын, Башкортостан правительствын пунчалже почеш
Нефтекамскысе
икымше школ-интернат негызеш марий лицейым ышташ лийме, кызытеш тушто ик
классым
почмо. Но вот мо удаже: шке икшывыжым лицейыш колташ кумылан еҥ але пешак
шагал.
Моланже раш: ме чыланат "Шочмо йылмына пасу капкам лекмешке гына кӱлеш"
манме
ойлан тунем шуынна, коча-кован, ача-аван мут поянлыкыштым икшывынан да
уныканан
шӱм-чонышкышт шыҥдараш огына тырше. Санденак ямде почмо лицейышке шке
шочшынам
пуаш аптыранена але эсогыл торешланена.
А такше тидын шотышто кугешнан йӧршӧ опытнат уке огыл. Шукынжо палат:
ЙошкарОлаште кумло вич ий ожно почмо художественно-музыкальный школ-
интернат пычкемыш
яллаште нерешташ тӱҥалше ятыр талантлан искусство кӱкшакашке корным почын.
Тушко
районла гыч толшо марий йоча-влакым налыт, туныктат да вараже музыкальный
але
художественный училищыш, тушечын тыгаяк сынан вузыш колтат. Концерт ден
выставкылаште, фестиваль ден смотрлаште калыкым шке чонсаскашт дене
куандарыше композитор, музыкант да художник-влакын илыш-корныштым шымлен
ончалаш гын, вик ужына:
нуно чыланат, манаш лиеш, икымше номеран школ-интернат гоч эртеныт. Таче
художник ушемна эн кугу творческий ешыш савырнен. Композитор радамыштат
самырык вий
шагал огыл.
Чыла тидым шымлен-таҥастарен налатат, вигак шоналтен колтет:
республикыштына литературный школ-интернатым иктаж лучко-коло ий ончыч
почын кертына гын, ала Писатель ушемна тачысе кечылан пенсионер ушем сыным
ок нал ыле? Ме Олык Ипайын коло вич ий шуйнышо ӱмырыштӧ лу наре книгам
лукмыжым кугешнен ушештарена, а вет
кызыт Писатель ушемыште 35 ий марте ийготан ик авторат уке. Икманаш,
гуманитарный шинчымашан у вийымат, вуйлатыме пашам палыше еҥ-влакымат, моло
тӱрлӧ специалистымат ямдылаш тӱҥалме нерген кӱлынак шоналтыман да тиде
пашалан юватылде пижман. Тыгай ойым шочыктыш марий съездыште лийше
каҥашымаш.
Айста погынышто ятыр гана йоҥгалтше эше ик шонымашым радамлен-вискален
налына.
Тудо тыгай ыле: 6 октябрьыште Марий Элын Кугыжаныш Погынышкыжо депутат-
влакым
сайлыме годым марий-влак икоян лийын огытыл, нунын йӱкышт икмыняр кандидат
коклаште шаланен пытен, тидлан кӧра мемнан калык кокла гыч темлыме пеш
шагал еҥже
шке округыштыжо сеҥен кертын. Сандене сӱрет куандарыше огыл: кызытеш
сайлалтше
58 депутат коклаште марийже латкудыт гына.
Да, мо чын гын, чынак. Тидын деч нигуш от кораҥ. Ме кӱлеш лийме годым
вийнам
(йӱкнам) ик верыш чумыраш тунем шуын огынал. Сайлымашын лектышыжым
шымленрак ончалме годым коеш: южо марий кандидатлан сеҥашыже ик-кок шӱдӧ
йӱк гына ситен
огыл, нунын велыш эше кеч ик кугу ял шогалеш гын, депутатна икмынярлан
шукырак
лиеш ыле. Тиде икте. Но, вес могырымжо, кызыт сайлыме депутат корпус (такше
ондакысыжат тыгайракак ыле) кӧм-кӧм ушен шогымыж дене директор-влак советым
але
ончычсо партхозактивым ушештара. А ме палена: вуйлатыше коклаште марий еҥ
ончычсо семынак шагал. Тугеже шкенан депутатым шукемдаш объективный манме
чаракшат
утыждене лийын.
Ончылно — республикын президентшым сайлымаш. Тиде эн кӱшыл верыш пурен
шичшаш
верч куд еҥ таҥасаш тӱҥалеш. Лишыл жапыште пале лиеш: ме, марий-влак,
съездын
трибунжо гыч шылтален ойлымым шӱмышкына пыштенна мо, шкаланна, пӱтынь
калыклан
утларак келшыше претендент йыр чумырген да тудлан сеҥышыш лекташыже полшен
кертынна мо але адак, тӱрлӧ тӱшкалан шеледалт пытен, мемнан ӱмбак кӱшычын
ончышо,
Марий Элын Конституцийжым, сайлымаш нерген законым пагалыдыме кандидатлан
олимпыш кӱзашыже корным почына?
Конешне, марий калык погынышто РМЭ президентым сайлыме нерген йодыш шоген
огыл.
Туге гынат ты кампаний шарлыме жапыште еҥ-влакын, тидын шотыштак претендент-
влакын, марий йылмым ала-могай воштылчыкыш савыраш толашымыштым палемдыде
кодыман
огыл. Теве, мутлан, мемнан президентна лияш шонышо ик еҥ, ЛДПР-ын членже,
марий
йылмын государственный йылме лийын кертдымыжым негызлаш тӧчен, тыге сера:
"Россий Федерацийын правительствышкыже ик кагазат, ик документат марла
возен ок колталт. Марий Элын президентше Российын правительствыж деч оксам
лачак рушла йодеш, вес йылмым тушто огытат умыло. Векат, мемнан
правительствына оксам курыкмарла але олыкмарла ячен коштын, сандене оксам
мыланна пуэн огытыл..." Тиде ойын
мучаштыже Жириновскийын пӱркытшӧ "я лично ничего не имею против марийского
языка" малдалеш. Но ме уже умылышна тудын "против" але "за" улмыжым.
Ялтак ӧрат: кузе вара марий ӱмбак (а вет меже республикыште илыше калыкын
43
процентше улына) кӱшычын ӱлыкӧ ончышо еҥ мемнан вуйлатышына, тӱҥ эҥертышна,

ӱшанна да гарантна лийшашлан сайлымаш марафоныш ушнаш тоштын? Раш: тудо да
тудын
велыш шогышо-влак марийым алят политически сокырлан, окмаклан шотлат. Уке
гын
Марий Элын Конституцийыштыже да йылме-влак нерген законышто возен шындымым
ӱштыл
кудалташ огыт толаше ыле (законышто руш да марий — олык ден курык — йылме-
влакын
государственный йылме улмышт нерген пеш раш каласыме).
Келге вожан шовинизмын косажым куклымо шотышто пытартыш ийлаште икмыняр
ошкыл
ышталтын гынат, марий калыкын интересшым, шӱм-чон йодмыжым ӧрдыжкӧ шӱкал
кудалташ тӧчымӧ койыш але пытен огыл да жапын-жапын шке куатшым ончыкташак
тырша.
Нылымше погын чыла тидым шотыш налын да "Политический ситуаций нерген"
пунчалыштыже калыкнан кумылжым, шонымыжым пеш раш ончыктен. Тушто Кугыжаныш
Погынын у
составшылан тыгай ӱжмашым каласыме: республикысе чыла какык-влакын
этнический
праваштым арален шогыман: Марий Эл Конституцийын да РМЭ президентым сайлыме
нерген законын йылме-влак нерген ойлышо лончыштым вашталтылаш але кораҥдаш
тӧчыман
огыл.
Съездын тыге ӱжмыжӧ республикыште илыше чыла еҥын шӱмышкыжӧ корным мушаш:
айста
тыныслын, келшен да икте-весым умылен илыме йӱланам умбакыжат арален
кодена,
ваш-ваш шыдештараш, тушманле койышым ылыжташ тӧчымӧ ваштареш пеҥгыдын
шогалына.
Марий калыкын сайлен колтымо ӱдыржӧ ден эргыже-влак мер-политик толкын,
организаций да партий-влакланат шке мутыштым каласеныт: мемнан республикысе
чыла калык-влакын эн тӱҥ интересышт лӱмеш пайдале диалогым шарен колтыман,
еҥ-влакын
политик культурыштым нӧлташ полшыман.
Пеш чын шомак. Ваш-ваш пагалыме, икте-весылан пайдале корным тӱшкан кычалме
годым гына тыныслыкым арален кодаш, саманын нелылыкшым сеҥен лекташ да
вараже илышым эркын-эркын шотыш кондаш тӱҥалаш лиеш.
Икмыняр йодыш шотышто ончыко тошкалме, сай вашталтышым ыштен кертме гын,
южо йыжыҥыште шеҥгек чакнымымат ужде кодман огыл. Делегат-влак тидын нерген
азапланен
ойлышт.
80-ше ийла мучаште да 90-ше ийла тӱҥалтыште "Марий чаҥ", "Кугарня", "Калык
ой"
(Оршанка), "Марий эрвел" (Параньга), "Юл увер" (Волжск), "Тисте" (Марий
Турек),
"Провой кундем" (Звенигово) газет, "Саман", "Марий Эл учитель"
("Туныктышо"), "У
сем" (тидыже ожнат савыкталтын) журнал-влак шочыч, "Ямде лий" йоча газет
курыкмарлат "кутыраш" тӱҥале, Башкортостанын правительствыже эрвелмарий
калыклан
"Чолманым" пӧлеклыш. Чыла тидыже совет властьын тӱҥалтыш пагытшым
шарныктыш, кунам марла журнал нылыт-визыт лийын, кунам пошкырт марий-
влаклан "Совет умландарымаш" (вараже "Маяк") да Уралысе таҥна-влаклан
"Социализм корно" газет-влак
лектын шогеныт. Тыгодым чоныштына изирак ӱшан тул ылыжын: ала марла газет-
журналлан поян улмо пагыт мемнан дек угыч толеш?
Но уке, марла у савыктышым ужаш шонымына ыш шукталт. Тидат веле огыл,
улшыжат
шошо лумла шулен йомо. "Кугарня" ден "Чолманым" да пыкшерак шӱлаш тӧчышӧ
курыкмарла "Йамды лим" шотлаш огыл гын, кӱшнӧ ончыктымо чыла изданий,
манмыла, вес
тӱняш каен колтен. Ончыч чыла гаяк район газет рушла да марла савыкталтын,
а тачысе кечылан Шернур, Курыкмарий да Морко районласе марий-влак веле шке
кундемышт
нерген марла серен печатлымым лудын кертыт. Такше, чон почын каласаш гын,
Моркышто савыкталтше изи лаштыкым газет манашыжат ала лиеш, ала уке. Вес
кугу азап
— марла книгам лукмо паша чыгынен шогалын. Юмашне, мемнан дек адакат осал
ушкал
кудал толын?
Чыла тидын нерген Мер каҥаш президиум член, Волжск районысо туныктымо пӧлка

вуйлатыше В.И.Денисов, "Марий ушем" толкынын Советский районысо пӧлкажым
вуйлатыше, районысо тӱҥ врачын алмаштышыже Н.И.Шабруков да молат ойлышт.
Икте-весе
коклаште каныш жапыште мутланыме годымат ты йодыш тарваталтде ыш код.
Марла газет ден журнал йоммым, книга издательствын пашаже чараклалтмым
рынке саманын кондымо нелылык дене умылтарат. Рынке уло але уке — мыланна
ойлаш неле,
кугу ученый-влакат тидын шотышто ик ойыш толын кертде ӱчашат. Но вот можо
шонкалаш амалым пуа: ранке манмыже чыла районымат ик семынак пикта, а кузе
вара Козьмодемьянскыште да Шернурышто марий газетым арален коден кертыныт?
Ала нуно тачат
"вияҥ шушо" социализмыште илат?
Пашаже, конешне, тыште огыл, а администраций вуйлатыше, район погынымашын
депутатше-влакын марий калык дек мелын шогымаштышт. Шотдымо социально-
демографический политикылан кӧра ме ынде шке республикыштына "нацменыш"
савырненна. Темше еҥ
шужышым ок умыло манме семынак, большинствожо меньшинствон чон ойгыжым ушыш
ок
нал, шкенжым тудын олмышто ок уж.
Марий калык погын куд пунчалым луктын. Нуным икымше кечын, кечывал деч
вара,
Келшымаш пӧртыштӧ секций еда погынен каҥашыме, ямде проектыш тӧрлатымаш ден

ешартышым темлыме. Нине пунчаллаште Марий Эл республикысе социально-
экономический ситуаций нерген; РМЭ-се политический ситуаций нерген;
наука,туныктымо паша,
культур да йыме нерген; уверым шарыме политик нерген ойлалтеш. Нине кагаз-
влакым
посна еҥмыт ямдыленыт гынат, вик каласаш лиеш: тышке уло марий калыкын
шонен
илымыже шыҥдаралтын, нине документлам лудын, ме марийым наций семын арален
кодышашлан да цивилизаций кӱкшытыш нӧлталшашлан лишыл жапыште мом ышташ
кӱлмым ужына, умылена. Шуко пунктшо правительствылан, министерстве,
кугыжаныш учреждений,
организаций, тунемме заведений-влаклан темлыме шотан улыт. Нуно чыла нине
ойын
кӱлешлыкыштым огыт умыло да калыкын йодмыжым шукташ йӧным огыт кычал гын,
чыла
темлымаш южеш кечалт кодын кертеш. Тыге ынже лий манын, съездыште сайлыме
Пӱтынь
Марий Мер Каҥаш, Каҥаш Вуйверын оньыжаже В.А.Пектее да тудын полышкалышыже-
влак,
тыгак делегат-влакат чот тыршышаш улыт. Кок съезд кокласе жапыште шуктымо
паша
нерген нылымше погынышто ойлымо годым "Ончычсо ятыр пунчална илышыш
пурталтде
кодын" манме ой пеш куштылгын, чон коржмо деч посна йоҥгалтмыла чучо. Ты
гана
пеҥгыдемдыме сай ойпидыш-влак нергенат тыге каласаш ынже логал ыле.
"Марий калык пеш шаланен ила",— серен тӱҥалтыште ушештарыме статьяштыже
марий
йылмызе да сылнымутчо Гурий Эвайн (Г.Г.Кармазин). Мемнан тукымнан шарлен
илыме
географий совет власть жапыште эшеат чот кумдаҥын. Пытартыш переписьым
эртарыме
жаплан (1989) Казахстаныште 12,2, Украиныште 7,3, Узбекистаныште 2,9,
Тюмень областьыште 9,0, Волгоград кундемыште 7,8, Красноярск крайыште 7,7,
Саратов областьыште 5,3, Москошто да тудо областьыште 4,9 тӱжем марий
лийын. Кодшо шым ий
коклаште ты чот мыняр-гынат вашталтын. Но икте раш: нуно Башкирийысе але
Свердловск областьые родына-влак дене таҥастарымаште тӱшкан-тӱшкан (посна
яллашке чумырген) огыл, а чынжымак шаланен илат, сандене икшывышт изинек
шочмо йылмым палыде, руш але эше вес йылман еҥ лийын кушкыт. Тидым Марий Эл
президентын указшат, марий калык погынын пунчалжат чарен шогалтен огыт
керт. Но ончыкыжо тӱрлӧ
вашлиймашым (погыным, культур пайремым, фольклор фестивальым да молымат)
эртарыме годым марий еҥлан утларак поян посна кундемлашке ӱжмашым колташ,
йӧн лийме
семын мӱндыр родына-влак дене келшымаш шӱртым кылдаш да пеҥгыдемдаш кӱлеш.
Погын эртыме жапыште республикнан президентше культур министерствым культур
да
национальность паша министерствыш савырыме нерген указеш кидым пыштен. Ынде
Марий Элысе калык-влакын, тыгак ӧрдыж марий-влакын илышышт гыч лектын
шогышо йодышлам ты кугыжаныш органын пашаеҥже-влак виктараш да рашемдаш
тӱҥалыт. Тидыже
нылымше марий калык погынын пунчаллажым илышыш пуртымо шотыштат ӱшаным
кугемда.

Гельсий ЗАЙНИЕВ.



120296
************************************************************************
12—02
"Ончыко"
Яков Беленков
Явылын эргыже
Повесть
1
Вуйгоҥгырасе яра шинча олмын ончалтышыже путырак шучко ыле, нимо шокшо юап
уке.
Тиде той чурийым шке дечет кораҥдаш кеч ала-мо семын тӧчӧ, от керт.
Чаманыде,
мыйым тугак лӱен онча, сандене ий моклака гай кӱэмалтынам. Мемнан шеҥгелне
кукшо
степь гӱжлана, кече чыла коштен шынден. Йокрок кӱкшака-шамыч туржалт
пытышыла
койыт. Ӱлыкшӧ кава вуй ӱмбалне йӱла... Молан шӱлаш тынар неле да чонлан
шучко?
Савырнышымат, куржаш тӱҥальым. Кажне тошкалтыш ешаралтме дене утларак да
утларак
веле вийым йомдарем. Шижам, вашке теве поҥгалт возам. Туге гынат шучко кӱ
сӱрет
мый дечем ок код. Куржаш тыранрак лие. Ынде йолемжымат ом шиж.
— Пытыш, чыла пытыш!— пытартыш татыште шоналтен шуктышым, тул деч утлен
кодшо
шудо ӱмбак камвозым, шинчам кумышым.
Окна вес велне шӱдырдымӧ йӱд ала-мом шкенжыным шонкалыше гай. Пачер тымыкым
"Севан" будильникын калаян йӱкшӧ шиштыла шолтка.
Чылт пӱжалт пытенам улмаш, кӱпчыкемат ночко. Леведышым налын шуышымат,
катам йолем дене верештым. Йолаш кӱсеныште тамака лийшаш.
Омыштыжо келгын да йӧсын шӱлалтыш мыйын йолташем да пошкудем, пырля
тӱшкагудышто
илыше Семен Никитин. Тоҥ гына шогальым, лулегем вийныктарышым, кидыштем
тамак
пашкарым пӧрдыктылам. Кандашымше пачаш гыч тӱшкагудынан спортплощадкыже раш
палдырна. Уремлаште ик чонанат уке.
— Вашке эр, — шоналтышым, корнан трусик денак коридорыш тамак шупшаш
лектым.
Ныл пӧлеман мемнан блокын коридорыштыжо кӱшнӧ шыҥа шапшак дене лапаялтше
волгалтараш тӧча. Йӱштырак. Туртым да шокшо шикшым поче-поче нельым.
— Лудат тӱрлӧ кӱлеш-оккӱл газетлам,— йӱкынак шкем шке шылталем. Такшым чылт
тыгежак огыл докан, шып лийым. Ик вере заметкым ужынам ыле, мыйым тудо
тургыжландараш тӱҥале. Молан манаш гын, профессор кочамым, Станислав
Колесниковым, тӱкалтыме.
Илышыжым тудым нигунамат да нигуштат ужын омыл, аралалт кодшо икмыняр
фотопатречше гыч веле палем. О, ачам каласкален дык... Шкежат, манеш, тывеч-
тувеч веле
шарнем: профессор Станислав Колесников 1949 ийын увер деч посна йомын,
Кокла
Азийыш археологический экспедиций дене коштын толмо деч вара. Ачамжат тунам
йоча
гына улмаш. Ойленыт, кочам пуйто чек вес век чымалтын, пуйто совет ваштареш
заговор манмыштет лийын. Ачам тидлан ок ӱшане, мыят тугак. Кочамын илыш
корныштыжо
мо лийын гын, чылажат шоя дене варналтын. Варналтын огыл гын, лӱмын
вареныт. Жапат шуко эртен дык... Тидланжат "Сотби" аукционышто кӱ капан, кӱ
чуриян — кӱат
огыл, той манаш кӱлеш, саде шучко Каяка лӱман чондымо курчак лектын шинче
да
мыйым путырак йӧсландараш тӱҥале.
Кочамже сайын палыме востоковед шанче улмашат, революций деч ондакак
наукышто
лӱмжӧ чот йоҥгалтын, шкеже тудо Будда да мусульман культым шымлен. Тидат
ситен
огыл, шкежат мый тудын корныжымак ойырен налынам огыл мо? Востоковедений
факультетыштак окем. Мо кочам дене лийын гын, кӧргышкак кӱнчен пурынем.
Кокыте шонымем
чактарем: а мо, тӧчен ончаш гын?.. Пытартыш экспедицийыште кочам дене пырля
лийше еҥын лӱмжымат палем. Чаманаш перна, "старик-шамычемат" палашыже
палат, шкештат икмогай у мутым каласен кертыт ыле, но тураш шуыт да эреак
шеҥгек чакнат.
Чыла тушто мо эртымым шымлыме нерген мутым гына луктам, лӱдаш тӱҥалыт — ай,
керек, огына тӱкале... Шымлет — тыгеже шкежат пуйто тушан пижын шинчат
лиеш. Курымешлан тиде койыш шыҥен пурен ала-мо... Чу, а шкеже вара мый мом
ыштенам, мом
ыштышаш улам? Йӱштӧ пырдыжыш эҥертышым.
Кушеч вара мыйын шинча онылнемже пургайыше шудан степь да шучко ончалтышан
той
чурий? Мый вет иканат сӱретлаште Каякым ужын омыл. Утыждене вуй йырем
пӧрдыктылам гын веле?
Теле пычкемыш коридорын пырдыжше эшеат йокрокын чучеш. Лампе шке шотшо дене
пыртак чӱчка. Омат уке. Санденак ала-мо явыл той чурий уэш шинчамлан
койнеже. От
мале гын, эшеат веле шучкырак.
— Малаш!— шканем командым пуышым, пӧлемышкем кайышым.
Койкыш возым веле, пырдыжыште "Известия" газетыште Каяка нерген заметке
шинчамлан перныш. Мый савырнен возым.

2
— Тый манат, кочат лач тиде явыл-чучылым кӱнчен луктын? Ондакше молан шып
коштынат? — Костин лудо тӱсан шинчаже мыйым прола.
— Явылжымак огыл, явылын эргыжым,— тӧрлатышым тудым да трамвай окна велыш
савырнышым, тушто тӱрлӧ пӧрт да монь сӱретлалт эртат.
— Тиде "эрге" нерген курсовойым сере,— темлаш тӱҥале йолташем. Мыйже тура
ончальым.
— Шонымаш уда огыл, шкежат пижнем ыле. Да кузеракын тидым Аскеров ончалеш,
шке
ешыжым арален налаш пижын, манеш чай?
— Шӱвал шынде тый тудлан,— армийысылак ваче гоч руа Кости.— Тиде тип дене
каньылыжак огыл, мый тудым пешыжак ом йӧрате. Мочол палем, токмак вуян
икмыняр абитуриент, лач тудын гоч эртен, университетышкына логалын.
— Ит толаште тиде йодыш дене,— кӱрльым мый.— Аскеров такше плока пӧрьеҥ
огыл,
тек тудын нерген ала-момат ойлат огыла, взяткым налеш манын, ом ӱшане.
Каласе-ян
лучо, саде Каяка дене мый иктаж-кушко шуын кертам мо? Материалжат укес.
Кочам
нергенат ниможат але раш огыл. Ешыште тидым огытат ойло, кушан да кузе
колен —
эсогыл тудымат палымаш уке. Той курчак сӱретшат мемнан шанче тӱшкан
кидышкыже
пернен огыл. Южышт малдалыт, пуйто кочам тудым англичан-шамычлан ужален, —
кресле кылым чоткыдын кормыжтем. — Но мый ом ӱшане.
— Теве кузе,— Кости кидем кормыжтыш.— Ала тый маннет, кочат басмач улмаш,
туге
мо?
— Аҥырам ит ойлышт!— сырен кудалтышым.— Кочамым титак деч посна титакленыт,
ару
чонан шанчым. Вот мо...
— Ит аҥыртыл, Андрюха, теве-теве шолаш пурет,— адакат сӧрасыше семын кидем
гыч
ниялтыш. — Шоҥшын гай шуан лият гын, тый иктымат пешыжак от савыре. Осалым
ныжылгылык веле сеҥа. Кочатшым титак деч эрыктынетак гын... Мыят тудым
предачыллан
ом шотло,— шинчашкем ӱшанлын ончале, "шонымет деч ит чакне" маншыла койо.—
Тиде
такшат вет пешак оҥай паша!
Шып лийым, вагонысо сумкан ӱдырын ош ӱпшым ушем дене шерам.
— Айда кызытак каен колтена лучо,— мане Кости. — "Снежинкыш" пурена, кок
коктейльым солалтена, пардон, кок кофем маннем ыле кызытсе семын, ласкана
дене шинчылтына.
Трамвай тошто купеч пӧрт воктелан шогале, ӱлыл пачашыште саде кафе
верланен.
Мемнан деч моло клиент тушто, кечывал кечын, уке ыле. Студент ӱдыр-каче
лукышто
ала-моштым чыдыматат, шупшалашат шуыт, очыни.
— Студент шоляшлан — физкульт!— ыштале Кости да ме окна пӱрдыш дене
ӱмылалтше
пеле волгыдо вочман ӱстел воктек верланышна. Менюм йолташем налын ончале да
верышкыже пыштыш. — Люлю ден кебабым огына нал, шонем,— шыргыжеш, — кофе
мыланна
коньякым алмаште, студент-шамычлан,— сӧрале официантке ӱдырым шинчашӧржӧ
дене
висалта, тудо ондак тыште ик ганат койын огыл. Барым арака деч эрыктымеке,
ондаксе чапле официант-шамыч куголя семын шылын пытеныт.
— Когыляннат кофем, позастыр,— ышталеш йолташ. Ӱдыр вуйым рӱзалта.
— Сакыржым посна,— малдем.
Уке, ышат шыргыжал. Пуйто колынат огыл. Тык-тык-тык содор каен колтыш.
Икмагал гыч шем кофе тольо. Кости изин-изин подыледа, пуйто тидыжак тудлан
кугу
да чесле паша.
— Андрей, ынде тале шанче кочат нерген вашкыде гына...
— Ужынат омыл, колынат омыл,— кофем шымат тӱкӧ.— Ачамжат изин-изин веле
шарна.
Эреак, манеш, командировкышто пӧрдалын, экспедицийлаште. А вара кенета
йомын.
Мыйын шонымаште, ачамын аважат утыжым луктын огыл, молан шӱм-чоным туржаш?
Тыге
шонен докан. Чаманем, кум ий ончыч тудат тӱня дене чеверласен. Кӧн деч
йодат ынде? Мочол палем гын, кочам Петербургышто университетым тунем
пытарен, изирак
шанче пашаеҥ семын императорын ик музейышкыже пашаш пурен. Будда да
мусульман
культурым, искусствым шымлен, саде культ дене кылдалтше искусство
произведенийым, скульптурым лончылен, тунемын, кычалын. Востоковедений...
Да могай-гынат сеҥымашлам ыштылын,— палаш тӱҥалыныт. Икмыняр статьям
савыктен. Революций деч ондакак мыйын кувавам дене палыме лийын, ончыклык
пелашыж дене. Илыш каен да каен
шке корныж дене. Вара икымше тӱнямбал сарет тӱҥалеш, революций
пудыранчыкет. Кочам политикыш шӱшкылтын огыл, конешне, молан кӱлын тудлан
политике? Большевик-шамычым вуй савен вашлийын гын веле? Шкежат разночин
кашак гыч да, шуко ойгым
ужын, шанче корныш имышу гоч вончен лекташыже логалын.
Колымшо ийлаштет ик совет институтышто ышташ тӱҥалеш, да пагалат ынде
тудым, кугу спецлан шотлат. Профессор лиеш. Лач тидын годым у власть Кокла
Азийышкыла чурийжым савыралеш, тушто культ ӱзгар вет шукыж годым шӧртньӧ
гыч ышталтын, культуржат пешак оҥай, кугу лектышан. Лач тыгак кычалаш
тӱҥалын варажым Каяка манме
шапшакетым. Явылын эргыжым ончыктышо той чучылым.
— Молан явылын эргыже маныт?— йодо Кости.
— Ом пале. Ала-могай ик тугай легенде уло. Шонымаштем, ожно, акрет годым,
тиде
чучыл эрвелне кумдан чапланен, Африкысе араб коклаштат эсогыл. Шучко чап
дене
пайдаланен! Мыланна литературым пургед лекташ кӱлеш. Тымарте пешыжак
кычалын
омыл. Тык вот, кочам тидын шотышто ончык лектын улмаш. Икана ачам дене
кутырен
шинчымышт годым кувавай деч кольым, тиде чучыл, мане тунам, мариемлан
"Троя"
лийын. Троян имньым шарнет вет? Нылле индемыше ийын кеҥежым кочамын
шонымашыже
шукталтын, ошма дене урналтше ала-могай ор йымалне Каяка чучылетым
варештыныт.
Да вераже...— шокшо кофем чотрак подылмем дене умшам когартышым,— властьын
версийже ковамын шонымыж деч торлен. Пашаже тушто: экспедиций пӱтынек
бандит кидыш
логалеш, нунет шӱшкыл оптат. Ашхабадыш кочам да тудын кок пашазыже гына
пӧртылыт. Молыштым бандит тӱча пытара. Пӧртылынытшат яра кида, нимогай
ӱзгарышт деч
посна. Явылын эргыжат пеленышт лийын огыл. Кочам ӱмбак ала-кудыжо шакше
кагазым
возен пуа, националист шолып тӱшкаште йот эл разведкыште лийынат да шке
кумылынак экспедицийын жичажым бандит-шамычлан коденат манын, тудым
арестоватлат.
Кочамым, ойлен кувавай, индырен пытарымым, эрденак вакшыш гыч кынелтеныт да
ала-кушко наҥгаеныт. Пачерым савырат, конешне, но нимом тугайым огыт
верешт. Кум кече эртымек, адакат шӱштӧ пинчакан-шамыч кумытын толыт, кочам
кычалыт пуйто, кушто да кушто — йыгылат. Очыни, кочамже куржын утлен.
Кувавай нимомат пален огыл.
От шинче гын, мом каласет, верне? А от ойло — шылтет пуйто. Тудымат
солалтат.
Камерыште ик тылзе шинчыктат, вараже ачам дене пырля Сибирьыш шуралыт.
Туштыжо
Усолье селаш логалыт, ну, Усола манына лучо. Красноярский крайыште. Туштак
Сталин колымешке илат. Колымшо партсъездыштет культым пытарат лиеш, шучко
паша
тӱжвак савалтеш. Кайыза, маныт мемнан-шамычетлан, элысе могай олам ойырен
налыда, тушто иледа. Кочамын лӱмжӧ гына тугак лавыраш киен кодеш.
Шып шинчена ынде. Коктынат ик мутымат огына пелеште. Шонымынам иктеш
чумыркалена. Костиэмат пеш шонкала.
"Пожале, Кости гайым весым иканат ужын омыл, мо шонымыжо чыла чуриешыже
палым
кода",— семынем вискалем, шыргыжалам. Йолташем шижеш, вуйым рӱзалта, пуйто
омым
кордыл колта.
— Пашаже тыран вет,— ойла вара.— Да эше пешак оҥай. Эртен кодшым пӧртылтен,
чыла
шоям эрыкташ тылат кугу пиал логалын, ужамат. Аскеров деч шекланен, тиде
пиалым
мучыштараш ок йӧрӧ,— койдымашке чишкам шуралтышыла койдаренрак ойла.
— Чыным манат,— икмагал гыч йӱкым пуэм.
— Вот тиде сай!
Тымыкыште кофем катыкемдем, шагатым ончалам. Студент мужырнат кынелалеш,
коктын
ӧндалалтын каят. Омсашке.
— Ала меат почешышт топкена?
— Айда, келшем.
Лекцийын икымше мужырышкыжо вараш кодна. Кокымшым вес аудиторийыште
археологий
кафедрым вуйлатыше Аскеров лудшаш. Омса воктене шогена.
"Кушкыл тӱня" манмаштет шкенжым лев семынрак шижше, тугак шкенжым ончыкташ
тыршыше Аскеровын тӱжвал сынжат шонымашыжлан келшыше: пыртак ошемалше ӱп,
толкынан
тугай, шемалге чурий коваште, яклака. Тӱрвӧ лукшо веле тудын вичкыж да
кадырген
шогышо, пуйто эреак ала-мо деч йырнымым ончыкта. Поснак воштылалме годымжо.
Волгыдо шинчаже нигунамат ок вашталт, йӱштын онча, пуйто воштет лӱя. Англий
гыч
кондымо костюм ӱмбалныже велыме гай. Икманаш, "сурьезный" мужик, студент
манмыла.
Мыланем ок келше ом ман: тудо мом шонен пышта гын, мучаш марте шуктыде ок
код,
ойлымыж годым ик-нимогай йоҥылышым ок ыште. Шылташ нимом, кушкын шуын, лач
тыгай
лияш оҥай ыле, шонем. Илалше еҥ, профессор, нимогай шоҥгемме палыже уке,
ийготшо
деч самырыкын коеш. Шанче пашам дене тудо мыйын кураторлан шотлалтеш,
тыгеже
курсовойла темымат лач тудын дене пырля палемдыман. Каяка чучылым кычалме
нерген
возаш ямдылалтмем лач тудын профиль дене кайышаш. Икте гына тургыжтара: шке

ешетлан кӱлешым кычалаш тӱҥалнет мо, манын кертеш. Такше мемнан кокла гыч
шем
пырыс кудалын огыл, саламла гына докан.
"Аскеров мыйым умылышаш",— шонкалем. Айдемыже тудо плока огыл. Тек ойлыштыт
огыла, пуйто Аскеров студент радамыш пуртымо-шамыч деч шолып оксам наледа.
Костин
пытартыш гана шижтарымыже мыланем такше нимат ыш келше, пуйто тудо кычал
луктеш
лиеш, тугай пагалыме еҥын йымакше кӱнчен, бомбым пыштынеже. Молан чыла тиде

кӱлеш? Тунем да тунем велыс. Ит ӧркане гына. Мом кычалтылашыже? Чынжат
тыште уло
гын, тек орган-шамыч тӱкалтат.
— Толеш, уна,— Кости вачем тӱкалтыш, шинчаж дене Аскеровым ончыкта, тудыжо
тошкалтышыш кӱза.— Шке пачерыштыже пӱй луктедыше гай коеш.
— Шыплане,— кӱрльым мый тудым. — Каҥашым тӱҥалына. Здрасче, Борис
Ахмедович,—
мемнан дек шумекыже манам.
— Салам, икшыве-шамыч. Тыштат улыда? Пеш сай, пеш сай.
— Борис Ахмедович, ик-кок минутлан лиеш?— йодам.
— Конешне, Андрей. Мо вара? — чурийже гыч онченак кумылжо сайым ужат.
— Курсовой паша лишемешат, изишак каҥашынем ыле.
— Темым ойыренат мо?
— Туге.
— Айват гына! Ну и мом тарватынет?
Изишак ак-мук лийым, иканаште луктын от пыште вет... Чучыл-скульптурыжо,
тудым
кузе почмо... — ончальым ӱмбакше.
Чурийже важыкрак лие, пуйто ала-мом йомдарыш, пуйто эн вучыдымыж годым мый
чот
гына шелын пуэнам. Тиде кончыш шуко ыш шуйно. Аскеров шкенжым вашке гына
кидыш
нале.
— Можо вара тыйым тиде теме дек кондыш?
Чыла почын пуаш лийым.
— Моланже, Каякан той чучылжым кочамак муын эше, профессор Колесник.
Аскеровын чурийже адакат шӧрынрак кайыш.
"Каяка нерген нимомат колын огыл мо, сандене мо тыге чурийже вашталтеш?—
шоналтышым, шкем шке вурсаш пижым: — Тудынак профильжыс. Лийынат ок
керт..."
Кокыраш тӱҥале. Кукшо кокыртыш толын лекте тудлан. Ӧрат веле ындыже. А мый
вашмутшым пешак вучем. Пытартышлан кӱсенже гыч нершовычым лукто, тӱрвыжым
ӱштыльӧ.
— Андрей, нелеш ит нал, шодо тарванен ала-мо. Йодышет шотышто тыге келшена:
лекций деч вара мый декем мие. Шот дене кутырен налаш кӱлеш.
Келшаш гына кодо. Аскеров шагатшым ончале да умбак ошкыльо.
— Кузе ойырлышда? — Кости мыйым ваҥенак шоген.
— Нигузеат,— малдышым.— Лекций деч вара пураш шӱдыш.
— Аха,— вуйым савалтыш. — Вара пурет, вара эше вес гана, эше, эше...
— Эрыкан-шамычлан салам!— колна ме туп шеҥгеч. Нина улмаш, группын
старостаже.
Лекций деч ончыч погынен толыт, шукын шогат.
— Тунеммашке прогрессым шыҥдарена,— мыскарам ыштынем, лишемше рвезе-влакын
кидыштым кормыжтем.
— Теҥгечсе умлавече деч вара кузерак?— ыштале Семон Никитин.
— А,— кидым лупшальым,— чыла сай.
— "Экспектын" пытартыш концертше уло,— Семон йошкар шинчажым пычкыкта.—
Кӱлеш
гын, возен налашет пуэм.
Ингам ужылалтышым, йолташ ӱдыржӧ-влак дене шогылтеш. Мыйымат тогдаен
шуктыш,
тӱрка ӱпан вуйжым савалтыш.
— Йӧра?— йолым вашталтыл шога Семон. Таче ӱпшӧ поснак шала тугай, ночко
чывыла
коеш. Йошкарвуй манына тудым. Чынак ӱпшӧ тул гай йошкарге. Койышыжат
тугаяк, мом
ынде ылыжтен колта манын веле шонет.
— Тау,возен налам.
Нинуш кидшагатшым ончен шога, пуйто премьерын ӱдыржӧ. Эн ондак аудиторийыш
пура.
— Айда,— Семон шкеж дене пырля нунын почеш шупшылеш.

3
Аскеров Кокла Азийын акрет годсо цивилизацийже нерген кушкедеш, лач тудын
нерген, мом мыйын кочамат шымлен. Кызытше мый омат колышт, вуйыш тӱрлӧ
кӱлдымаш
шӱшкылтеш. Лекций пытымым чытыде вучен шинчем. О, йӧра, тидат кошарген
кертеш...
Почылтдымо тетрадьым коҥлайымак налын, верыштем шинчен кодам. Тек чылан
лектыт.
Мучашлан Кости ошкылеш. Омсаште мый декем ончалеш, "сай лийже" маншыла
коеш. Тудын почеш омса петырныш. Аскеров мыйым вучен шинча.
— Ну мо, Андрей, кабинетышкем огына кае дыр, тышанак кутыраш келшена.
Икымше радам теҥгылыш шинчым. Профессор шып лие, кафедра гыч кораҥе,
воктенем
верланыш.
— Шижат чай, ончыклык курсовой пашатын темыже мыйым тургыжландара,— тӱҥале.
Чынак, чурийже шапалгымыла коеш.
— Мом шымлаш тӱҥалнет, тиде вет мыйын илышемынат ужашыже,— шӱлышым налмыла
ойла.
Ӧрымат. Мом ойлаже? Очыни, можым-гынат путая тыште.
— Тыят, ужам, сӱсаненат,— Аскеров адакат "тый" манмашкак кусна. — Пашаже
тушто,
пешак сайын палем ыле шке жапыштыже кочатым. Тудын дене пырля ыштенам.
Аскеровын тыгайжым вученат омыл, кернак. Эсогыл чытырналт кайышым.
— Тугак, тугак. Колымшо ийын палыме лийынна Ленинградыште. Туддеч
тунемынам. Кочатше, каласаш кӱлеш, мыйым йолыӱмбак шогалтыш. Каҥашым пуэн.
Окса денат полшен,
шанче семын виктарен. — Шӧртньӧ пероан "Паркер" авторучкам лукто, кидыштыже

пӧрдыктыльӧ, мӧҥгеш пинчак кӱсенышкыже шурале.— Кочат, Андрей, шӧртньӧ
айдеме
ыле. Ты шонымаш деч мыйым нигӧ кораҥден ок керт. Но тудат йоҥылыш корныш
лупшалте. Мый манам, политический шинчаончалтышыже пужлыш.
— Предатель маншашда веле кодын огыл дыр?— йодде шым чыте.
— Уке, председатель огыл. Но товаҥше шӱртан мундыра коклаш варналтше манаш
мо
шке... — ыштале тудо.— Профессор Колесникын тидлан сеҥаш лийдыме амалже,
очыни,
улмаш. Жапым шкат палет, товаҥше. Элыштына тудлан пытартыш жапыштыже илаш
путырак неле ыле. Тидыжым рашак палем.
— Пытартыш ганаже мыйын комамым кунам ужын улыда?
Пуйто огешат кол, шып шинча...
— Тиде лийын коло кандашымше ийын Ташкентыште,— вара нелын тӱҥале.—
Станислав
Степанович лач тиде Каяке той чучылым кычалеш ыле. Весела тугай, шке
сеҥымашыжлан ӱшаныше... А кычалшаш верыштыже басмач банде-шачыч шолын
коштыныт.
Саде жапым ала мыят шинча ончыланем сӱретлен кертам манын, тыпке шинчем,
шонкалем. Ушыштемже "Белое солнце пустыни" кинофильм гыч сӱрет тӱшка веле
пӧрдеш.
— Шижалтеш, пеш мый дечем йоднет: молан саде Каяке дене толашашет корным
ынем
поч? Ну мо вара, раш вашештем: кызытат илышна янда але воштончыш гай раш
огыл.
Саде жап эртен гынат, эртен кодшым умылаш иктыланат куштылго огыл. Тиде
айдеме
титакан мо манын, йодын ончо-ян, чылан икте-кодде вуйым рӱзалтат: а кӧ
пала? Тек
тыйын кочат воштончыш гаяк улмаш, кузе ынде доказать ыштетше? Аралалт кодшо
документ, свидетель-шамыч пыртак кодыныт лийже. Нуным поген, тичмаш сӱретым
тушкаш, тиде, ӱшане, куанле паша мо? Так шелше вол воктен киен кодат. А
пашаже, кудын деке тый шупшылт пурынет, политике варныме паша. Чын лӱмжым
кочатлан пӧртылташ тӧчымет арам лиеш гын, мане ман, карьеретым йомдарет.
Мый тиде мут деч пырчат ом лӱд: карьера! Вик каласынем, тыйын ончыклыкет,
тудым тыгай шовын шӱвыроҥ
полшымо почеш кошартен от шу гын, шанче тӱняште кугу да волгыдо лийшаш.
Пеле
мондалтше трагедий-легенде полшымо почеш тый чыла тиддеч ойырленыт мо? Чын,
тиде
шукыж шотышто трагедияк ыле. Такше вет кочатым чыланат пагаленыт,
йӧратеныт, паленыт. Шоям ыштыл моштыдымыжлан вуйым кошартыш, маныт. Тидым,
ты кӱэмалтше ойым,
доказать ышташ пеш кугу акым тӱлымет арам вӱдыш кая манын шонем. Шоналте.
Университетыште але огытат пале, могай ушан кочан уныкаже улат. Иктыланат
ойлен
омыл, ӱшане. Тыйын ончыклыкетым мыят аралаш полшенам. Профессор Колесник
талантан ыле, тудын ӱмбачак шуко йоҥылышыжо лийын, борт вес век лектын
возын. Йӱкынжӧ
тылат тидым иктат ок шижтаре. Но ме икте-весынам ондалышаш онал.
Аскеров шыпланыш. Мыйым ончалеш, кӱварым шергалеш. Шӱргывылышыже эшеат чот
ӱмылаҥше гай коеш.
— Андрей, шкемын эргым кокла гыч улшо семын тыйым ончем. Нимом шылтыде,
чыным
веле почам. Пашам гына лым лийде ыште, кокымшо шӱлыш марте — тидлан талант
тыланет ситышын пуалтын. Кугорныш лекташет шке полшем, шеҥгечет шӱкал
колтем. Урылтышыш огыл, а ончык, кава тӱрышкыла. Ӱшанем, умбак чоҥештет.
Аскеров ... А чыным вет мыланем почеш кызыт! Полшенат кертеш! Но... шканем
сай
верч кочамжым вара "тӱвыт уш гыч луктын шуаш мо?! Сайжылан сай, мутат
лектын ок
керт, тольык утыждене ончык ужшыла курежеш. Очыни, шоҥгемеш. Айдеме, чынак,
шоҥгемаш тӱҥалеш гын, кажне ошкылжым шуко пачаш вискала. А мый самырык
улам! Такше
Аскеров йӧрале шонымашым пуыш. Кочам нерген чыным пургед лукшаш улам. Шого,
а
молан тиде паша мыйын курсовойыш да монь шӱшкылтшаш вара? Шке гыч шымлаш
тӱҥалын
ом керт мо? Шотан шонымашке шуын, иктаж-мом уым почам гын, шанче тӱнялан
увертарен ом керт?
— Иканаште ит пунчал, пыртат ом вашкыкте. Полшемат эшежым. Кеч-могай корныш
тошкалат гынат.
— А мый шоналтышымат,— вашештышым.
Аскеровын шинчаштыже тул ылыжалте, чоянрак ончале, пуйто пӱтынекшак ок
ӱшане.
Вачем гыч пералтыш: — Мӧҥгышкемат кунам шонет, тунам миен кертат. Пешак
мотор
ӱдырем уло, да — библиотек.
Воштылале.
— Мие, вучаш тӱҥалына. Кольыч?
Вуйым савалтышым.
— Мием манын, мутым пуаш йодам.
— Мутым пуэм.
— Моткочак сай.

4
"Качке, Каяка" манам. А такше тудо, чын лӱмжӧ дене — Каяку. Явылын эргыже
лийше.
Мусульман верам кучышо-шамычлан тудо Будда дене кылдалтше мифологий гыч
кумдан
палалтеш.
Лӱмжӧ мемнан эра деч ончыч икымше курымышто лектын. Тибетысе рукописьыш
тудын
нерген легендым серен шынденыт улмаш. Преданий почеш, Будда Каяку явылын
эргыжым, явыл ачажымат осаллыкше да шучкылыкшо дене шуко пачаш шеҥгелан
кодышым, кӱ
курчакыш савыра да Такла-Макан пустынеш тоя. Каяку явыл эрге тыгеракын
пустыньыште ошма коклаште шым тӱжем ий кия. Кандашымше курым тӱҥалтыште
первый кечынак
тудым ик йорло еҥ муэш, садыже ачажым ала-мыняр ыршийлан кӧра пуштын
кудалтен
улмаш. Каяку тиде йорлетлан омешыже конча да пустыньыш конден шогалта.
Осал осалымак ыштынеже, осалымак шкеж дек шупшылеш — ты легендын тӱҥ
шонымашыже,
рӱдыжӧ тыгайрак. Икманаш, осалым ыштыше айдеме эшеат кугурак осалым гына
ышташ
ваҥа. Каякулан тетла нимат ок кӱл.
Каякум мушо йорло еҥ вашке гына чыла вере ончык лекташ тӱҥалеш, ятыр шке
гайжым
пуштеш, шуко шакшым ышта, эсогыл эн поян озавуйышкак савырна. Властьше
кушкеш,
поянлыкше. Тетла нигуш пояш манме годым чылажат пеш шучкын кошарга. Пояныш
савырныше йорло чонан еҥетын кӱ саварже шеҥгелне шӧртньӧ плиташте шогышо
Каяку
явыл чучылет дворец гыч ик йӱдым кенета йомеш. Озажым шке вакшыш-
шартышешыже эрдене верештыт, чылт шӱйын пытен, пакызын гына ӱпшалт кия...
Тылеч ондакше шке
эргыжым, шолышт погымо жичам кӧлан пуэн кодышаш ыле гын, пуштын кудалта,
кӧргыжым почеш, мокшыжым луктеш да кочкеш. Тулеч вара уло тукымжыге умылаш
лийдымын
колен пыта, кажне колышо капыште, лачшым манаш, вуйыштыжо, шола пылыш
воктене
пырыс чапа удырал кодымо гай пале лиеш, тудыжым пуйто кӱртньым пелтен гына
пералтен шындыме. Адакшым тылеч вара витле ий эрта да кушто-гынат той Каяку
чучыл
лектеш. Тиде гана — монгол степьыште. Туштат трагедий уэмдалтын. Ачам
пуштшо эрге, поянлык тошкалтыш дене эртен, кӱш кӱзен шуэш, вараже путырак
шучкын колен
колта, тыгак пӱтынь тукымжыге. Каяку адакат йомеш. Эше витле ийым улакыште
эртара, вараже тӱнялан шкенжын улмыж нерген вӱран оньышвитымаш гоч шижтара.
Шучко
легенде кушкеш, шарла, вияҥеш, регенче дене петырналтеш. Но кунам-гынат
адакат
ачам пуштшо эрге але эргым пытарыше ача легылда. Адакат шӧртньӧ поянлык,
дворец,
тиде да тудо... Адакат чыла трагедий мучашла.
Мусульман духовенствыште, Будда йыр религийыште веле огыл шарла ындыже
Каяку
нерген йомак, моло верам кучышо-влакат лӱдаш тӱҥалыт. Мусульман-шамычше
ойлат,
тиде той чучыл лач нунын верашт гычак толын лектын. Тудымат палемдыман:
скульптурыжо, Каяку манметын, чынже денак уло, тудым уш гыч шонен лукмо
огыл. Той денак ыштыме. Кӱкшытшӧ шымле сантиметр лиеш. Первый ганаже
археологический экспедиций тудым шкенан элыште верештын, кызытсе туркмен
мландыште. Агашлы-Даш манме
шаланыше крепость кӧргыштӧ. Варажым йомдареныт.
Мусульман районласе ауллаште кызытат тыге шотлат: Каяку ойгым, мучашым
конда,
тыгак тудын эмлыме шотшат уло пуйто, поснак шӧртньым шкеж дек шупшеш.
Теве тиде чыла гаяк. Эшежым справочникыште тыгыдын возымо деч вара Каяку
чучылым
сӱретлыме, скобкышто палемдыме: тӱжвал тӱсшӧ тыгайрак, манме. Икманаш,
нимат шуко огыл. Книгам петырышымат, библиотек вуйлатыше ӱдыр дек миен
шогальым.
— Эше ала иктаж-мо уло?
Йӱштӧ шинчалыкше йылгыжалтыш: "Уке, тиде — чыла". Вуйым савалтышымат,
лудшын билетым мӧҥгеш нальым. Лопка, йоҥгыдо тошкалтыш дене ӱлык волем.
Лекмем годым Костим ужым, Хемингуэйже дене, йӧратымыж дене, шинчылтеш ыле.
Эше мый туддек лишемым шол. Кидем вачӱмбакше пыштышым:
— Ятыр мо шинчаш тӱҥалат?
Шинчам нӧлтале.
— Шагатат пеле уло але. Кузе пашат?
— Пешыжак огыл. Лачак пыльтик гына саде Каяку нерген. "Восточный
справочник"
мыйым ыш куандаре.
— Тетла нимом вучаш ыле. Тыште нимомат от му, ӱшанем.
— Тидыже тыгак.
— Мыняр шагатлан каетше?
— Кокыт гыч. Кызытше вокзалыш чошем. Билетым да монь налам.
— Ужаташ?
— Магаданышкак ом кудал вет. Шинче, каналте огыла.
— Йӧра. Кунам пӧртылат?
— Кугарнян. Кок кече, мыйын шонымаште, пеш сита.
Уремыште йоҥгыдо. Такше кечым пыл петырен ыле. Вӱр тӱсанрак кече. Бетон
фонтан
да йырым-йырже бассейн шыпланеныт. Йӱштӧ юж толеш.
Дубцовскыш, мыйын велыш, поезд куд шагат кастене тарвана. Билетым поезд
толмекат
налаш лиеш ыле гынат, вокзалышкак шуаш тӧчем. Тошто парк кӱртньыгорно
воктенак
да, тушто шинчылташ пеш сай, ласка. Киношкат миен толаш уто огыл.

5
Резинке да дизель ӱй дене ӱпшалтше у "Икарус" вокзалыш вич минутышто намиен
шуктыш. Йошкар кермыч дене пӱрдалтше тошто пӧртын фасадше ондакшым Российын
гербше
дене пӱрдалтше тошто пӧртын фасадше ондакшым Российын гербше дене
сӧралештын улмаш, но чаманыдыме кид налын шуэн. Палыже гына коеш. Пӱркытын
шулдыржо да янлык
чурий гына ӱмылла кодын.
Омса воктене шогылтам. Тыште мыланем эреак акрет годсо пагыт пӧртылмыла
чучеш.
Тиде омсакылым могай гына ученый кучен огыл, могай писатель-шамыч...
Чыланат кызыт уке улыт. Адакшым тиде омсам почын, кӧргышкыжӧ пурен, вес
велым лектат,
кӱртньыгорным ужат да ончыклыкыш логалметла чучеш. У элыш кает пуйто, шерым
темыше кечылам шеҥгелан кодет.
Билет кассыла воктене калык шукак огыл. Изи рож гыч мыят черетешем оксам
пуэм.
Йоча годым туге шоналтын: янда шеҥгелне юзо-шамыч шинчат, йомакыш талоным
пуэдат. "Семафорым почмо", ынде мӧҥгеш пӧртылашат лиеш, олашке. Состав але
толын
шуын огыл. Кинош ынем кае... Толмо корнем дене пӧртылын, пушеҥге дене
пӱрдалтше
скверыш ошкылам. Теҥгыллаште шинчыше-влак шукынак огытыл. Кайыше-толшо-
шамыч.
Нуно ала-кузе йыгыжтарат. Лучо тошто писте воктек эҥертен шичшаш. Тушто кок
теҥгыл уло. Но иктыштыже шоҥго кугыза шинча, кеҥеж пальтожым луш колтен.
Саламлалтде, вес теҥгылышкыже верланышым, сигаретым луктым. Шоҥгыеҥ мыйын
велыш
вуйым савырыш, шупшаш йодо. Пачкыге шуялтышым.
— Тау, тау,— мане тудо, сигаретым лукто. Чурийже йӱлалтыме кермыч тӱсанрак,
куптыр — шотлаш парнятат ок сите, шинчаже азиатын гай шелше. Шоҥгет шырпым
лукто,
мый зажигалкым шуялтышым. Шыпак тыге шупшаш тӱҥале. Мыят.
— Мӧҥгет кает?— йодо тудо иканаште.
— Мӧҥгем,— вашештышым.
— Тиде сай,— вуйым савалтыш.— А тыйын кочат так и мӧгыжӧ миен ыш шу.
"Мом тиде ойлыштеш? — сай огыл шонымаш мыйым вӱржшӧ дене шуралтыш.— Ала
тиде коча йӱшӧ да изишак тудын вуйыштыжо ик сите?"
— Уке, мый денем чыла сай, чыла сита,— корак семынак кар-кар ыштымыла чучо
йӱкшӧ, воштылал колтыш.— Мый денем чыла сай, йоча, чыла сай.
Шоҥгыеҥ кенета лопка пальто шокшыж гыч кидым лукто. Кид тупыштыжо
йошкаргымеш
кӱртньым пелтен, пералтен шындыме гай йӱлымӧ палым ужым,— пырыс чапа!
Лӱдмем дене чытырналт каенам. Шоҥгыеҥ йылмым нелшашла кычыр-кочыр кукшын
воштылале, кокыралтыш. Адакат воштылале да верже гыч кынеле. Кызыт гына
ужын шуктышым, шинчасортаже уке ыле, чылтак вулно моклака веле тугай...
шинчаштыже. Йӱштӧ
пуале мый декем саде шоҥго ӱмбачын. Савырныш да, могай улат, пушеҥгыла
шеҥгелан
йомо. Пытартышлан шекланен шуктышым: пальтом чиен огыл кая, а халатым
ӱштыле
колтен... Шем халатым!
Галлюцинаций мо тиде? Верем гыч тӧрштен кынельымат, почешыже лупшалтым.
Тыштак
шинчыш вет?— шекланальым. Лаптыртыме шаршудо ӱмбалне пеле шупшмо "Опал"
сигарет
кия, шикшеш. Мо тугай? Шучко чучыл нерген омо пӧртылын мо? Тудын мучашыже?
Эсогыл шокшешт кайышым. Вондерым тодыштын, гочшо лектым, асфальт корныш.
Шем халатше вокзал площадьышкат шуын.
"Поктен шуаш, йодаш, кушеч мыйын кочамым пала?"— шонем. Но умбакыже ошкыл
ом
керт, йолышкемже пуйто вулнымак велен шынденыт.
Каяку сӱретет справочникыште мыланем омеш койшо идолын гаяк ыле — вуйышкем
шонымаш пурыш. Чынак, келшен толеш, мый ондакше тудым нигунамат ужын омыл.
Эшеат юалге лие. Пыл утларак шемеме, теве-теве йӱр лупшаш тӱҥалеш, шонет.
Йӱштӧ
йокрок шӱмем нулта.

6
Поезд Дубцовск перроныш латиктат пелылан шуо. Пассажир тӱшка почеш вагон
гыч
лектым. Вокзал пӧртым ӧрдыжеш коден, площадьыште шогем. Йӱр шӱведа. Мый
дечем лу
ошкыл тораште такси нера. Машина велыш савырнышым, но тыгодым кугу
чемоданан,
эшеат кӱжгырак пӧръеҥ тушко вуйым шӱшкӧ. Вучыдымын писын койын, весе ынже
руалте
манын, путырак удитлен, водитель деч йодеш:
— Индешымше марте наҥгает, шеф?
Мыланем йӧршеш вес велыш кӱлеш. Кидым лупшалаш перныш. Шымат ойгыро эсогыл.
Ночко асфальт дене топкем. Мӱндыржак огыл, ик меҥге веле. Изи олаште еҥжат
шагал.
Йӱдымсӧ южышто йокрок тӱтыра озалана, меҥгысе лампе кашак йыр шонанпылла
коеш.
Шонымемлак, ача-авам огыт мале ыле. Ӧндалыт, шупшалыт:
— Йӧра эше тольыч. Мондена ыле уке гын, кузерак кызыт коят. Очыни, пешак
кочмет
шуэш?
— Уке,— вуйым рӱзем, курткым да туфльым кудашын, уна залыш пурем.
Ачам манеш:
— Кузерак пашат вара?
— Нормальне.
Кухньыш пурем. Чынак, пурлешташ кӱлеш. Авам холодильникым почеш, сийым
луктеда.
— Авай, ок кӱл, мо келша, мый шке муам. Кай, телевизорет ончо, таче
пытартыш серий вет.
— Пытартыш деч ончычсыжо,— ниялткала мыйым.— Йӧра, ме ачат дене...
— Эре кум ияш улам шонет мо?
— Соромна але самырыкак улат. Мыланем гын, эреак аза...

7
Эрлашыжым нимом ышташ шым тӱҥал: тыш-туш коштедем, школысо йолташ-шамыч дек
пуредем. Шинчылтына, кутырена. Садыгак, шижам, йокрок. Мӧҥгышкем толын,
малаш шуҥгалтам. Арня мучко эре малем, малем, малем. Мучашат омылан ок кой.
Помыжалтым икана индеш шагат каслан. Пӧлемыштем пычкемыш, шелше гыч
электроволгыдо пура. Телеяшлык гыч Хрюша йӱклана.
Авам кухньышто тошкыштеш, мыйым ужын, шовыч йымач лекше ӱпым тӧрла.
— Темыч?
Вуйым савем.
— Университетыштет кузерак вара?
— Нормальне,— краныште вӱдым почам. Авам иралте, коеш.
— Ну мо тиде — нормальне? Рвезе-влакет дене кузе, ала ӱдыретат уло? Изиэт
годым
чыла-чыла ойлет ыле, а ынде ик мутат ок лек.
"Авай, йӧратыме аваем",— шонем семынем, эсогыл миен ӧндалнемат, но пӧръеҥ
кугешныкем ок колто.
— Уху!
Туге койо, пуйто мыйын вашмутем ыш кол.
— Шӱргет муш да кочкаш шинчына. Торык когылетым ыштенам. Пеш чеслет ыле.
— Тау, аваем.
— Ала телевизор ончылан ӱстембак погаш?
— Мо, унанаже икте велыс,— шокта ачам.— Еш дене кухньышто пеш сай.—
Ондаксылак
пушкыдо тапычкым чиен, ош тувырым. Рвезештмыла веле коеш.
— Ешна погынен, ынде илымемат шуэш,— куанен тудо.
— Ме курсовойым возышаш улына,— тӱҥальым мый, торык когыльым авызлем.
— Мо нерген тӱҥалатше вара?
— Кочам нерген. Профессор Колесник.
Ачам шаньыкшым пыштыш. Вучен огыл, ужамат. Но чурийже гыч коеш — мыйым
патриотлан ужеш.
— Те кувавам дене эре ойледа ыле, кочамым шучко шыл пӱтыртышыш
шуҥгалтареныт.
Тиде йоҥылышым тӧрлаш жап.
Коктын вашла ончат. Ачам вуйым савыралеш.
— Тӧрлаш, манат? Чаманаш перна, тиде тыглай паша огыл. Ала ынде огешат лий,
кӧ
пала. Пешак шуко жап эртен.
— Шкемын кочайлан мый нимогай жапымат ом чамане,— изишак нунымат ылыжташ
шонен
пыштышым.
— Кӱлеш гын, мо палымем эше ик гана радамлен лектам. Но лач тидак веле, мом
мый
палем да мом тыланет шижтарен шуктенам.
— Чын?
— Ачамым пеш йӧратенам, но шагал ужынам. Эреак мӱндырнӧ, эреак корнышто.
Ешлан
тудын деч эре шыгырлык веле толын шоген, ласкан илыме огыл. Мыйым кокай
дене Ленинградеш коденыт, Зинаида Михайловна деран. Такше шужымашым ужалтын
огыл. Командировко гыч эреак посылкылам колтеден. Шукыж годым емыж-саскам.
Налына да
пайремым тӱҥалына ыле.
Такше кочат ура чонан лийын, эреак тудын йылмыштыже шокшо вел кугыжа,
легенде,
преданий, сказаний, йомак, эреак ошма кӧргыштӧ тӱрлӧ ӱзгарым кычалын. Но эн
шукыжо явылын эргыже Каяку нерген кутыраш йӧратен. Лач тидыжак пытартыш
верештмыже
улмаш гын веле? Йолташыже пешак шуко ыле. Тулеч вара иктаж кокытшым ужынам
дыр.
Чыланат йомын пытеныт. Моланже, нуным мӧҥгыжӧ ӱжын огыл, тыштыже пешак шыр-
шыр
ые чонлан, шыгыр. Э, тыштыже манам. Ленинградыште, конешне. Мӧҥгыштыжӧ отна
книга, отна книга, тӱрлӧ ӱзгар, шӱкшак... Шке пачернаже Ленинградыште
лийынат огыл.
Лачак Тула олаште гына изирак кӱ пӧрт. Эше кугезе коват дечак кодын.
Туштыжо
илыше нигӧат лийын огыл, яра шинчен. Южгунам гына еш дене миен толалтын.
Авамжат
корнышто илен. Наркомпрос аппаратыште ыштен. Мыйын изи годысо илышем — тиде
Зина
кокат, лишыл фабрикын йӱкланымыже, таве гай пычкемыш пӧрт, да южгунам изи
гына
пайрем — ачам толын, але авам...
— А мом палет, ачай, кузе кочам пытартыш экспедиций гыч тольо? Каякум
мумекыже?
Куштылгак огыл ала-мо йодышем. Мӧҥгеш-оньыш коштеда.
— Шич, шич, Сергей,— мане авам. Но ача ыш вашеште. Шонкален шога.
— Иянак чапланыме жапше ыле. Шонен ончаш гын, пӱтынь элым шке йымакше
погалтен
налын. Да могай кугу элым эше! Российым! Йӧндымӧ пагыт, пиалдыме. Йӱштӧ!
Эреак
кӱдырчым да рашкалтышым гына вучымо. Йочалан, ушым шындыше икшывылан
шукыжымак
каласкален огытыл тудо, но вет шкежат ужат, вует уло. Кажне еҥ пелеракла
чучын,
йокрок ыле, шукыштым шоякеш вӱдыл шуктымо, иктат нимомат ок пале, мо
ышталтеш.
Икана авам деч йодым, молан, манам, Слава чӱчӱ, ачамын йолташыже, мемнан
дек
тетла ок пуро? Эн весела Славик! Мыйым авам ончал шындыш дык! Тетла
йодыштат
мо?! Лач иктым гына шарнем: эреак лӱдыкшым вученна. Йӧра, нимом уждымо-
колдымо
гай ачамже эре пашам ышта, шанче сомылжым ончык шӱка. Тудын эреак жапше
ситен
огыл, эре вашкен, вашкен, вашкен. Да мӱгыралт толшашлык ойгым вучен
эшежым...
Туркменыш коштмыжымак вӱдылеш ыле, Каякум вашке муына манын, чот моктаныш.
Тунам
ешна саде ошма пагар лишнак илаш тӱҥале. Ашхабадыште. Сай илышем пеледын
гына
шуктыш, да тушто... Пытартыш экспедицийлан пӱрымаш толын шуын, тудым поснак
сайын ямдыленыт. Палемдыме деч тылзат пелылан кодыныт. Тӱҥалашыже эше
мартыштак шоненыт ыле, а мойын пелыштыже иже лектын шуктеныт, чатлама шокшо
тӱҥалме годым.
Озанлык пашаеҥ-шамычым пеш шудалеш ыле ачам, шарнем, нунак шуеныт.
Пӧртыштына
шуко еҥ лийын, мом налаш, кузе да кушто — каҥашеныт, мынярын кайышашым
шотленыт.
— Иктаж-кудыжым шарнет мо?— йодде шым чыте.
— Нимом рашынже. Шанче велым палымыже ешаралтынак шоген. Тылеч посна пашазе-
шамыч кӱлыныт, тӱрлӧ ӱзгар. Кочамже — начальник. Палынешт: кунаррак тулаш
тӱҥалыт.
Шого, нунын кокла гыч иктыжым сайынрак шарнем. Коля чӱчӱ ыле, туге манынам.
Кумло ийышкыла тошкалын, раш чотшым кызыт каласен ом керт. Йоча годым
илалшыжымат
вет коча маналтын. Пешак тугай куатле кап-кылан ыле. Подылашат тореш
лиймыже уке
ыле чай. Чурий тӱсшак йӱшыракым ончыктен. Но пешак поро, шотан. Эре тыге
ойлен
вашлиеш ыле: "Привет, мужик!" Мыламже тиде келшен. Ачам дене келшен иленыт
чай,
коктын кодын, йӧратышыла кутыркаленыт. Ты экспедицийыште пашаче ыле. Ну и
чыла,
пожале, мом палалтеш. Э, тӱҥжым мондышым. Ашхабадыш кумытын гына толын
шуыныт
маньым вет, Коля чӱчӱ иктыже ыле. Фамилийже Бахрушев. Ила кызытат. Адресше
уло
мыйын. Вот можо ӧрыктара эше... Кочат уке лийме деч вара тетла нигунамат
толын
огыл.
— Молан тыге?— шым чыте.— Шке шинчаж денак ужын гын, шуко палышаш.
— Эргым, жап чыла ӱштылеш. Ик жапыште Бахрушев дек пешак миен толмем шуын
ыле,
но авамже, тыйын кувават, мый дечем мутым нале: тушко каяш огыл. Манамыс,
жапше
пӱтынекак явыл кидыште лийын, Россий туддеч лӱдын, чытырен илен. Так иктаж-
мо,
айдемым погалтен каят да йомдарат, пуйто тыгайже тӱняште лийынат огыл вара.

Культ.
— Кудлымшо ийлаште кертат ыльыс, кузе вараже тоштын отыл?
Нелын шыпланыш ачам. Вара ӧрканышын пелештыш:
— Шканемат рашлен ом керт дык... Ала-можо эре мешаен. Лӱдынамат эшежым. Кӧ
пала,
мо деч? Омак керт. Ынде тыяк тудын дене сайын кутырен налат гын веле? Шкеже
тудо
Тамбов олаште ила. Чынак, кудалышт тол, адресшымат пуэм. А мый огымак, омак

керт. Алят.
Тетла ышна кутыро. Ачам эреак кас мучко окнаш ончыш. Шонкалыш.

8
Южшат кандалген, оярештын пуйто. Кастене эшеат кандалгыш.Йӱлышӧ лышташ там
шарлыш. Шымытат пеле ыле жап.
Кости дене университет пелен садыште шинчылтына. Шупшына. Пушеҥге кокласе
"ӱштервоштыр" гоч автомашина-шамычын фарышт волгалтарен кодат. Пече
шеҥгелне кугорно шке ӱмыржым йӱкын шуя. Мемнан шинчыме лукышко уремысе
волгыдо пурен ок шу.
Пеле пычкемыш. Ласка.
— Мом ышташ шонет ынде? — Костин йӱкшӧ йомаш тӧча, кылмен ала-мо ончыгече.
Тамаквуйжо пеҥгыде, сӧрале чурийжым волгалтара. Мыйын ужын-колмем тудым
пешыжак
ыш алгаштаре, туге чучеш. Пушеҥге вуеш пыжашым оптен шындыше чаҥа-шамычын
йӱкын
толашымыштым колыштына.
— Мом ышташ, манат? Тетлаже мом ыштет? Тамбов олаш кудалаш верештеш.
— Айда коктын кудалына, мыламат тиде историй келшаш тӱҥале.
— Коктын сайрак, конешне.
Семынем шонем, вокзал воктене теҥгылыште ужмо шучко шоҥгыеҥ нерген ойлаш
але
уке? Костя шиже.
— Мом эше шылтет, ойло.
— Уке, нимат.
— Шеклане. Палет, Кропотов Аскеровлан университетыш пураш тӱленак, тиде
ынде
раш, иктат вес семын луген ок керт.
Шыпланыш. Мом вашештымем вуча. Мый умшам шым поч. Костилан ӱшанаш неле, но
мый
эреак тудлан эҥертенам, иканат ондален огыл.
— Кушеч тыйын тидыже?
Сигаретым шолен колтыш.
— Кропотов шкежак ойлен.
Шкенан курсышто тунемше Кропотовым шинча ончыланем сӱретлышым. Ӱдырамашын
гай
тургыжланыдыме чурий, чесле чумыраш кап. Вот, тетла нимат уке тудын. Ошма
пагар
элла нерген нимомат ок пале. Мыскаражат тудын кемым чиен коштеш.
— А мо Кропотов? Шойыштынат кертын,— манам.
— Шойыштын огыл. Мый тудым ишен шындышым дык... Чыным луктын пуашыже
перныш.
Лӱдмыж дене тиде "эрге" аважымат ужалаш рат. Ок шойышт.
— Тиде доказательствылан келшен толеш мо? Еҥ ончык луктын шогалтет да
мутшым
мӧҥгеш налеш.
— Ок нал!— ӱшандара Кости. — Чыла почеш. Афганыште лиймем годым тугай
йолташ
коклаш логальым, пешак тунемнешт ыле. Шоненыт да правашт тидлан тӱрыс
лийын.
Но... кодым. А тушто ала-могай ноло рвезе оксам тӱлен пура. Аскеров диплом
дене
торгая.
Кости шыпланыш, пӱсӧ шомакшымат мондыш ала-мо. Пуйто руал шуыш. Мыят умшам
ом
поч. Автотул пушеҥгыла гоч оҥай сӱретым темла. Кажныже семынже онча.
— А тиде тылат молан?— йодым пытартышлан.
— Молан?— ӧрын кайыш йолташем, пуйто мый ынде йолташыжат омыл.— Молан,
манат?
Эше тыге йод, тетла ик мутымат ом лук.
— Обижаялтыч мо?— кынервуем дене тӱкалтышым.
— Чыланат крокодил коваштан лийында, вӱдпорсын петырыме куп тыланда, ужава-
шамычлан, эн леве узьмак!— пудеште тудо. Но тулжо тунамак йӧрен кайыш.
Йодышемлан
вашештыме семынрак пӱтырале.— Такше тыландаже мо?— Йолым шуялтен уэште,
кынеле.—
Айда, Андрюха, каена.
"Нелешак налын, моло огыл",— шижым. Коктын тӱрлӧ йӱкын шаулышо уремыш
лекна. Йырым-йыр тыгыде кевыт ӱмбалне неон лампе йӱла...

9
Инган шинчаже сӧрале. Эре йӱла пуйто. Чурийже ойлен шуктыдымо мутым арала
пуйто.
Ме коктын университетын латвизымше пачашыштыже шогена. Мут деч посна
кутырена
пуйто.
Але гына эрдене кино гыч толна, тушто таче пионер-шамыч гай ньога коклаште
шинчышна. Молан тушкыжо миен улына, огынат пале. Ингалан ойлышымат, тудыжат
шоналтен шуктыде келшен. Келшымыжлан мый шкежат ӧрым веле, ондак мый декем
ий комыля
гай улмыжым ок шылте ыле. Коклаштына шем пырыс илен. Да на — иканаште
келшен.
Инга, тудо, оҥаяк. Можо ӱдырым таче мый декем шӱкалын вара? Йӧра, вуйым ом
пудыратыл. Еҥ чоным шкеж деч моло иктат рончен ок керт.
— А ме эрла Кости дене пырля Тамбовыш кудалына,— вучыдымын ойлен колтышым.
— Тамбовышко?— шинчапунжо чуй гына койо, кӱшкӧ тӧрштыш.— Палымет улыт мо
туштыжо
але тукымет иктаже?
— Да, ик шонет гын,— ышталам.
— Тамбов,— тӱрвыштыжӧ тиде мутым тамлен онча пуйто.— А мый тушто иканат
лийын
омыл.
— Шонет гын, айда кудал колтена, ончет да монь,— темлем.
— Уке, тушко чон ок шупш.
— Ну-у,— кидым шаралтышым.— Тугеже Нидушкыжо кудалына. Прибалтикыште тугай
ямле
вер уло.
Шонкалале.
— Ниду? Тушкыжо лиеш.
Вученат омыл, шоненат омыл, иканаште:
— Кости йолташет Аскеров дене сарым тӱҥалнеже, манеш?
— Лийын кертеш. Вик манаш гын, Кости Аскеровым путырак чот ок йӧрате.
— Палет,— Инга мутым кычалеш,— утыжым ынже толаше. Эркынракын, ныжылгын
тарванылже. Уке гын вет пӱтынь факультет пала ынде. Йолташет вет. Кафедра
вуй дене
чывысар кӱлеш мо такше? Тыланетат, йолташетланат сай ок лий.
"Могай эше туныктышо тыште лектын! Ныжылгынрак кӱлеш, от пале..."—
шоналтен,
йӱкынжӧ нимомат шым вашеште. Инга мыланем порым шонас...
Вачыж гыч шкем дек шупшыльым.
— Тыге кӱлеш, таҥем. Нидушкет кудалына.

10
Шӱйшӧ олма тӱсан "Жигули" пӧрт воктеч савырнышат, орва йымалныже вӱдым
шыжыктылын, умбак чымалте.
— Кансервате! — шыдын шӱвале тудын почешыже Кости йолташем, тротуарыш
мӧҥгеш
тӧрштыш.— Пӱтырен кучен, роведаш кӱлеш ыле!
Шкенам эрыктен шогылтына. Ӱмбакына шыжа йӱр йӱреш. Теве ынде йӧршӧ лийын
шогална. Индеш пачашан у пӧрт велыш топкена. Подъезд омса воктене кужу
плащан изи
ӱдыр шогылтеш. Ныл ияшла коеш. Кидыштыже — мемнам чывылташ тӧчышӧ шӱйшӧ
олма
тӱсан "Жигули" шарныктыше пырыс, кугу тугай лӧзмӧн. Чапаж дене ӱдырым
ӧндалын.
— Кузе тиде шакше лӧзмӧным кидыштет кучен шоген кертат? Чемпион улат!— мане
Кости тудлан.— Бегемот!
Ӱдыр пырысшылан нелеш нале, коеш.
— Бегемот огыл, Джо. Пунжо веле лӱзмӧнын ончыкта, шкеже кугу огыл тудо,—
пырысын
межшым ниялткала. Садыже тӱрка почым йолагайла лӱҥгыкта.
— Дассен дыр, тудо вет?— йодым мый.
— Уке, Джо тудо, Жоржик.
— Теве кузе улма-аш,— Кости умылышыла шуялтыш.— А тый шкеже Бахрушева отыл?
— Уке,— нерым чжок ыштыш изӱдыр.
— Тау-пайсиве, — Кости пырысым ниялтыш да лифт велыш кораҥе.
Кандашымше номеран пачер омса воктене ме адакат костюмнам шыжа йӱр вӱд деч
почкалтышна. Йыҥгыртена пешак ынде. Таза таза пӧръеҥ, иктаж кумло ияшрак,
почо,
ӱмбалныже спорт вургем. Олимпийкыже орай, кужу да чока пунан оҥжо коеш.
— Мо дене полшен кертам?— ышталеш, янакыш эҥерта.
— Ме Николай Бахрушевым кычалына да...
— Коля чӱчӱм тугеже?
— Тудым.
— Пурыза туалгын.
Чия дене ӱпшалтше мотор, сӧрале пачерыш тошкална. Чылажат теҥгече гына
олмыктен
пытарыме гай. Вургем ишке гына тошто пӧрт гыч кондымыла коеш.
— А те такше могай йодыш дене? — таза ӱшкыжна вес пӧлем гыч йодшын коеш.—
Пенсий
шотышто мо?
Кости дене вашла ончална.
— Туге шол, пенсий нергеште,— Кости ончык пура.
— А-а, шукертак жап,— ышталеш спортсмен пӧръеҥ, шкеже тугак койдымаште.—
Уке гын
вет кодшо гана ешарымыжымат конден огытыл. Кумшо тылзе вуча. Но, рвезе-
влак,
тыште шкеже уке, Осиповкышто.
— Кушто тиде вара?— йодам.
— Осиповкымат огыда пале?— ӧрӧ кӱжгӧ оза, ала-могай кылдышым нумал луктеш.—
Тыгеже те поҥгызо одал. Осиповка, тиде, рокнӧлтыш поҥгылан узьмак. Ола деч
кумло
меҥге лиеш.
— А-а, саде Осиповкым ойледа улмаш,— пыртлан гына мондышо гай койын
шогылтеш
йолташем.
— Вот-вот, чылтак Эльдорадо! Те ала тушкыла кайынеда?
— Адрес гына лийже,— Костилан орадыланаш сита, шке ойлем ынде.
— Кунар кӱлеш, тунар пуэм тидыжым!— воштылеш поҥгызо. — Чыла адрес тыште:
Осиповка, Бахрушев Николай Федоровичлан. Ял изи гына, проспект да монь
тушто уке,
авенюм огытат пале.
Виян пӧръеҥын воштылмыжат виянак.
— Кеч-кӧм йодса, иканаште каласат. Чодыра воктенак ила тудо. Пакча шеҥгек
лектат
да поҥгым сава дене веле солаш тӱҥал.
— Тиде мыланна келша,— ушыжо пурыш Костин.
— Рвезе-влак, йодмаш уло тугай икте, — вӱдылтышым кидыштыже пӧрдыктылеш.—
Тудлан
портышкемым огыда наҥгае ыле? Вашке вет теле шуэш.
— Кузе наҥгаяш огыл, пеш наҥгаена,— мане Кости.— Портышкем пелен эше иктаж-
мо
уло? Ну, привет гай.
— Ойо-о, да эше могай! Шоҥго мый дечем куржын, ола ок келше тудлан, вот мо.
Каласыза, тыште пеш вучена, кеч унала толын кайыже ыле.
— Мутдам шуктена,— ӱшандарем.
— Пайсиве-ракмат,— куанен воштылеш таза пӧръеҥ.— Ну, кызытеш моли?—
кажнылан кидым шуялта.— Ида мондо тольык, пуыза, Йолжо кылма.
Шеҥгелнына омса тӱчылтӧ.
— Тип,— ыштале Кости.
Кече мотор, шинчамат йымыктара веле. Коктын ме Осиповка ял покшелан волен
кодна.
Автобус умбаке нушко. Тыштак кермыч кевыт шинча, воктен пӧрт ӱмбалне тисте
лойгалтеш. "Кремльышт", очыни. Шоҥго кува деч корным умбакыже йодна.
— Бахрушев Миклай?— йодо тудо шке черетешыже, чурийжым нӧлтале. Оҥылашыже
чытыра
веле, тышке-тушко коштеда, пуйто кучышыжым йомдарен.— Вот тыгак урем дене
ошкылза. Шолаште пытартыш пӧрт тудын,— пел могыр суртан уремыш кидым
лупшалеш, мемнам
шымленрак ончыштеш.— Пенсий шотышто мо?
Тамбовысо таза еҥ ден тиде шоҥгыеҥ коклаште пенсий кылым колын, ӧрмалгышна.
Тек
ӱшанат огыла.
— Пенсий, пенсий, тугак улде мо...
Бахрушевын пӧртшӧ тошто, но але эше ик кочам чытен кертшашлык гай пеҥгыде.
Вич
угылан пӧрт. Палисадыштыже тичак эҥыжвондо темын. Ужар омсан оҥажым
пералтена.
Темше пийын ӧрканен кокыралтымыже шокта. Минутат ок эрте, кокла капан шоҥго

пӧръеҥ омсам почеш. Чурийыштыже келге куптыр кечыйол гай шуко погыненыт.
Вулно
тӱсанрак шинчаже йошкар вӱргорнылан утыждене поян. Шеҥгекыла ик ошкылым
ыштыш да
мемнам тӱслен ончале. Пуйто вынем гыч лектын, шинчажым тушан коден,
шоналтышым.
— Тыланда кӧм?
— Николай Федорович Бахрушев. Те улыда.— Ну, мый, — кокыралтыш.— Умбакыже
мо?
— Кутыралтен налнена ыле тендан дене. Пураш лиеш чай?
Ӱшаныдыме семын шыргыжале. Тыгай пыльгыжмаш сайым ок сӧрӧ, ынде пален
налынам.
— А мый тендам ом пале да кутырымемат ок шу. Вара эше мо?
"Вот тиде пуа-а!— лӱдынрак шоналтыш вуем.— Неужто вара нимо деч посна колта
тиде
пелторта кугызанский? Тынар толын толаше да — на!"
Тиде Кости деч сайым нигунам вучен от шукто. Ончык пураш перныш. Поро улмем

тӱрыс почым.
— Николай Федорович, мыят тендан олмышто ом ӱшане ыле. Могай еҥ коштеш
уремыште,
мом тудын деч вучаш лиеш... Вот тыланда портышкем, йолда ынже кылме, —
кучыктем.
— О-о-о! Те эргым денат лийында, ужамат,— вашталте изиш гына.
— Лийна. Приветым колтыш эшежым,— Кости вараш ынеж код.— Унала огыл гын,
йӧршын
шкеж дек ӱжеш.
— Ом кай, мом мый чара олаште ыштем? Йӧра, эргым-шамыч. Тау,— вашталташ
тӱҥале
шоҥгыеҥ.
— Шуко огына шого, кеч толашыже мӱндыр корным топкенна,— тӱҥальым
ешартышлан.—
Лӱмынак тендан дек. Пешакак мый тендан дене профессор Колесник нерген
кутыралтен
налнем, тунар чот, ындыже чытенат ом керт гай. Эре шоныкта. Тудым те сайын,
пешак сайын паледа. Ӱшаныза, мыланем тиде кугун кӱлеш, пешак кугун.
Бахрушевын чурийже адакат йӧрен кайыш. Куптыр коремлажат келгемыч. Мо
шайтан тиде, ынежак ӱшане мо? Мыйын мутем вискала докан.
Пытартышлан кӧныш ала-мо, мемнам капка деч умбакыла, пӧртшӧ велыш колтыш.
— Ну мо, кутыралташ лиеш тудо.
Почешыже сӧрал пӧрт кӧргыш пурышна. Чыла ару, йылгыжеш веле, кӱвареш шарыме
настажымат шке гыч куымо. Окналаште лум гай шовыч, ужар пурса сӱретан.
— Шичса, — пӱкеныш шында.
Шична.
— Чай кӱлеш чай?
— Пайсиве-ракмат,— ышталеш Кости.
Но Бахрушев кӱмыж-совлам тарватылеш ынде.
— Кудашына дыр, уремыштак онал,— Кости ойлымыжым шукташ пиже. Коктынат
вургемнам
сакалена, йолчиемым кудашына.
— Куатан шоҥгыеҥ,— шыпак манам йолташемлан, — кагура.
— Нимат огыл, ойлыктена,— манеш, капрон чулкаш чот шӱшкын шындыме шоган
пунемым
парняж дене шолт тӱча.— Теве кушто шоган кушкеш улмаш!
Уна пӧлемыш куснена.
Озаже кухньыштак але, кӱмыж-совла лоҥгаштак. Чылдырт да чолдырт
шоктыктылеш. Ончена, электросамварым луктеш. Кости полшаш куржын мийыш,
кидше гыч нале, ӱстембак конден шындыш.
Тауштыше кочана адакат кораҥе. Ынде вес пӧлем гыч вареньым, клендырым
конда. Чыла тидым ӱстембак пышта, шогалта сакыр аралыме йолан талиҥгам,
чашкам кондеда.
Буфет гыч тегак нимом лукташ ыш код чай. Ӱстел воктек шинчеш. Ынде мемнам
ӱждымӧ
уна семынжак ок ончо. Чашка дене толашымаштыже ожно годым мо эртымымат
шарнен
докан. Уныкаже уламыс саде профессор Колесникын, так айдемыжак огыл
содык...
— Колесник нерген палымыдам каласыза, пожалуйста,— тӱҥалеш Кости.
— Станислав Андрейч кугу айдеме ыле, эн сайын шарнем,— чайым темкала коча.
— А
тыйже тудлан кӧ лият? Теве тидыже, йолташетше, сын дене келшен толеш.
"Мыйым палемдыш аман,— куанем.— Шинчаже пӱсӧ гоеш",— кӧ улмем ынде кужунак
каласкален лектам. Манам, огыда ӱшане гын, паспортемат уло. Тидыже
шоҥгыеҥым чактарыш. Пуйто ом ӱшане лиеш.
— Мыскарам ышта йолташем,— шижын нале Кости. Туге гынат мутна кӱрылтӧ.
Тетла
огеш ушно.
Мӱндыр корным эртымылан чаманыш ала-мо, эркынракын тӱҥале:
— Шукертак лийын тиде. Пеш шукерте ожно, маншаш ынде. Но ятыржым шарнем.
Саде
экспедицийна, ошма коклаште эртыше, уш гычем ок лек.
Шарналташыже жап кӱльӧ. Шыпланен, чайым йӱына ынде. Мый лӱдынам веле, эше
иктаж-мо дене шоҥгылан ом келше гын, паша плокаштеш. Чурийжат весела огыл.
Чонышкыжо
пуйто кӱ возын.
— Мый ту жапыште нигӧлан кӱлдымӧ шыл кылдыш гына улам ыле. Шкеже тышечак
лийынам, туге гынат ни пӧртем уке ыле, ни палымем, ни ачам-авам. Эл мучко
вагонлаште
мераҥла коштедышым, ончык шоналтын огыл, таче илет гынат йӧра, эрла колет
гынат,
иктыланат шорташ. Пыртак оксам ыштен нальыч — дуй иктаж-могай Ташкентыш.
Тыгеракын сар деч вара Ашхабадыш толын лектынам. Илаш шокшо, пурлешташат
садак муат,
Юмо пуа. тетла, шоненам, нигуш ом кай.
Саде экспедиций тӱҥалмешке мый ият пелым тӱрлӧ луклаште мален коштым. Ынжат
лий
улмаш саде экспедицийже, вот мо! Шанче археологмыт дек миен лектынам
шайтанешыже, ала оксам ыштен налаш лиеш, шонетыс. Кольмыжымак кучылт
моштыман тудо...
Тольык, маныт, тиде котлован стройкылык огыл, пешак шыман кӱлеш, ескыч.
Ӱзгар
лектеш гын, Юмет арале, ынже пудырго. Ала-мыняр курым кия да тый гает
торталан
верч пыта... Кочкыт тыйым тушанак, да шинчал деч поснак! Але начальникетым
паралич перен шуа... Манамыс, Ашхабадыште мый эн ондак Колесникым пален
нальым. Кочатым, значыт,— мыйын велыш вуйым савалтыш.— Куш огына тарване,
мый эре пеленжак
улам, молан манаш гын, йӧратен шынденам. Кӱнчыктышӧ ученый-шамычет толыт-
каят,
толыт-каят, а мый эре миедем, Станислав Андрейчымак йодам. Тудо мыланем
оза, тудак йолташ, ача, мо чоныштет уло, чыла-чыла почаш лиеш, тугай ыле.
Шкежат проста
айдеме гыч улам манеш ыле. Умылен.
Чайна ынже йӱкшӧ манын, адакат срӧплаш тӱҥалына.
— Пытартыш экспедицийым шижынамак — мучаш лийшаш, да лийшаш эшежым ойго.
Пала
кӧргӧ чон. Тӱҥалмыштак сай огыл ыле: тиде уке, тудо ок сите, то еҥ каен
колта,
кӱлешанже, сандене лекташ ок лий. Станислав Андрейч шыде лев гай коштеда,
пирыла
ырлен кудалта — шонымыж семын ок ышталт. Май мучаште содык лекна, коло
кандашан
числаште. Чылаже латкокытын улына. Верблюд ӱмбалне — явала. Кушто тунам
машинам
верештат? Да кызытат ошмалан верблюд гына келшен толеш, пустыньын чонан
карапше.
Лекме годым Колесникым шижтарышт, ескыч, кузе шонен, туге ок лий, банде-
шамыч
толен-аген коштыт, дезертир кашак, уголовник шайтан-шамыч. Станислав
колыштеш
ужат! Чарен от шогалте. Путыракак кӱлын тудлан саде пытартыш экспедиций.
Таве
гыч таве марте кок арня нушкын улына, вӱдшат кажне еҥлан пел фляге дене
гына шуэш. Кече пелта — вуйдорыкетым левыктен луктеш. Ондакше, йӧра айда,
свежа вий дене кает, вараже кушкыл коедымым чарныш, отна ошмак гына. Ну вет
вийымат налеш
саде каргыме ошма! Чоҥга гыч чоҥгашке нушкат, чоҥга гыч чоҥгашке, тетла ик-
нимат
ок кой. Тугае шӱлык! Идалык дене ошкылметла чучеш, икмыняр идалык! Неле,
йӧсӧ,
йокрок. Июнь мучаште гына каныме верыш лектын кертна. Агашлы-Даш, тиде —
туркменла. Рушлаже — Старый камень. Тошто кӱ, ескыч. Ондакше тыште ор-
крепость улмаш, лач негызшак веле кодын. Орыштыжо, йӧра тудо, тошто таве
кодын. Пычырик гынат, шагал гынат, садыгак вӱд, шинчаланрак гынат йӱат.
Илышетым капыште арален
кодет. Ор воктелан палаткым шоҥална, пашаш пижна. Станислав Андрейч, тунар
нелын
толын улына гынат, самырыкла веле чулымештын, весела коштеш, кидыштыже паша
ушна. Палат: ӱмыржӧ мучко тиде еҥ явылын эргыжым ончыктышо чучылым кычалеш,
статуэткым манаш моли. Да тежат паледа дыр, мо тугай тиде. Вет кидым гына
шуялташ кодын, му да кучо веле. Но чот кӧргынчаш логале. Первый кечынак
манме гай ший кувшиным верештна, эше тыгыде ӱзгарлам. Чыла сайын кая пуйто,
но шижам, ныл-вич
туркмен пашаче коклаште пуйто шем пырыс лектын: коштыт, шкенышт семын
лодымандат, шыве-шыве тӱрвым чумыртылыт, шолыпын ончал колтат. Мо тугай
тиде? Станислав
Андрейч деч йодам, кузе лияш умбакыже, нине иялан ӱшан пыта ма?! Манеш
тудо:
"Явыл эрге деч лӱдыныт пешак. Меже тудым кычалынас. Нунын ӱшанымышт почеш,
тиде
чучыл пешак шучко". Ойла тыгеракын мыланем, а шкеже воштылеш, мыскара
пуйто, моло огыл. Ай, ушан айдеме ыле, а тидым парня коклаж гыч колтыш.
Икманаш, мыскарат
мемнам туге перен пыштыш! Ну, муын лукна тиде явыл эргым, Туркмен-шамычет —
"алла-алла", вуйымат огыт нӧлтал. Ик эрдене кынелна гын, вич еҥ мемнан
тӱшкам коден
чошен, пырля кум верблюдым солалтеныт, чыла оружийым, лач Станиславынак
веле
винтовкыжо киен кодын. Йӧра, тудо эре пеленжак кучен. Кочшашлыкым пелыже
утлам... Вот вет могай сволыч улыт улмаш нунет, туркмен шояче кашакет. Мом
ышташ?
Пӧртылаш жап. Явыл эрге мемнан дене аралалтеш ынде... Но Колесникым
тарватен
кертат мо?
"Шижам,— манеш, — тиде але тӱҥалтыш веле. Пешак шуко кӱлешаным муын
кертына. Кӧ
шонышыжо куржшо, а мый кодамак". Шкетшым кузе кодет? От кодо шкетшым
нигузат.
Но... шонен ончыза ынде вуй йырда. Кочкаш шагал, оружий уке, кӱнчаш
нигӧлан.
Вот, туркмен шогымо ик верыш еҥ-шамычым колташ ыштышна. Тушкыжо мӱндыр, вич
кече
жаритлалтман. Моло йӧн пытен. Мыйым да Порисым, мыйын таҥашымак, ойырен
нальыч.
Порисше шанче шотыштет Станиславын первый полышкалышыже ыле. Ученикше манам
ынде. Лекна, кайышна, тетла иктымат ышна уж. Туркмен шогымо верыш шуна,
кочкашйӱаш наледышна, икмыняр еҥым тарлышна. Мӧҥгеш пӧртылна гын... Пуштын
кодымо ныл
йолташнан капышт, кодшо ӱзгар шала кият, палатке йӱлен пытен... Колесник
профессорна



1202А96
************************************************************************
12—02а
колышо-влак коклаште уке ыле. Порис яра гильзе-шамычым вереште. Мемнан-
влакетым
винтовкышт дене лӱйкален пытареныт, кинжалышт дене шурен коденыт. Мый Кокла

Азийым Юмын верлан огыл, ия кундемлан шотлем такшат. Юмын пӱрыдымӧ кашак.
Мый
Юмо лиям гын, тушан иктымат ом кодо да чылаштым пустыньыш наҥгаен когартен
оптем
ыле, изижге-кугужге. Науко тушто эше, экспедиций... А нуно шайтан кашакын
Юмо
олмеш — кинжал. Йӧра, мый чылажымак ом ойло. Бандитланыше тӱчам ойлем.
Шакше шакал кашак.
Порис дене ойгырышна, йолташ-шамычнам тойышна, иктаж тушман толын лектеш
гын,
тушанак шкенжым авырен, пурын кышкена ыле, тунар сырыме. Кондымо пашаеҥ-
шамычлан
исак гыч оксам пышна. Ашхабадыш каяш лекна. Ала-кузе писынрак толын кертме,
латик кечыште. Шӱргым веле шӱялтен шуктышна, ышнат каналте, иканаште
энкеведешник-шамыч дек куржыктышт. Йодышт нальыч, нимом шылтыде
каласкалышна. Тугерак ойгырыктат мемнам: "Паледа,— маныт,— профессор
Колесникда тендан деч кок кече ончыч
олаш чылт сусыргыде толын пурен, ару тугай, кызыт ме тудым арестоватлен
улына,
подпольный пашажлан. Экспедицийымат бандит-шамычлан тудак кучыктен пуэн!"
Ме огына ӱшане. Тудын верч курыкла шогена. Манына, тудо нимаят тугай лийын
ок
керт, настояшный, манына, совет шанче. Но жапше вудака ыле, паледа, путырак
чот
шучко, чаманыдыме, тодыштшо, кошартылше. Тугакак чыла "орвам" Колесник
ваштареш
шогалтышт, инквизиций йымак пуртен колтышт. А мемнам тудын ваштареш
свечыллан
шуральыч. Тиде пеш кугунжак ыш шуйно, кум кече вӱд пундаште коштмыла
коштна, пешак чаманенна шкенан профессор озанам. Кум кече гыч ойлат:
Колесник границе вес
могырыш шылын куржын.
Бахрушев кидыштыже чай совлам пӧрдыктылеш.
— Вараже мо лие?— Костин кидше чытырна.
— А мо лиеш?— Бахрушев шӱтен ончале тудым.— Нимат тушто сайже лийын ок
керт. Шояштым шупшын налаш гын, энкеведежат ок лий ыле. Самый чара шоям
вӱдылшыжӧ шкештак лийыныт. Пел ий Порис ден когыньнам пӱян тырмашт дене
поктыльыч, эре нунылан
шояклен пуымо ойна кӱлеш. Колесник ваштареш мутнам логараҥ гыч темдал
лукмыла
лукнешт. Но меже мом палена, эсогыл пытартыш кредалмыштым ужын онал.
Станислав
Андрейч иктаж-мом тугайым ыштылын гын, кажне лукышто ляпкен огыл вет.
Бахрушевын мутшо мыйым чеслынак сусыртыш. Тугеже шоненат кертеш, пуйто
мыйын кочам нуным ужаленат, чояланен... Но шып шинчышым.
— Умбакыже?
— Очыни, умылышт, ме нимомат огына пале. Да колтышт. Тунамак мый каргыме
Ашхабадым кудалташ шонен пыштышым. Палыме-шамыч дене вашлийымат, шкенан дек
Тамбовыш
кудальым. Тошто верыште Колесник нерген шонкалаш мылам пешак неле ыле.
Тышан чыла кӱрылтӧ. Тетла Ашхабадысе илыш гыч нимомат палымашем уке,
колынат омыл, да,
вик ойлаш гын, вуем гыч чыла луктын шуаш веле шоненам.
— Порисын фамилийже могай ыле?— йодаш ушешем возо.
— Фамилийжым, манат?— воштылале.— Фамилийжымак мый эше шарнем. Значыт,
фамилийже
тудын — Аскеров.
— Кузе?!— коктынат иканаште йодын шындышна.
— Аскеров,— пеҥгыдемдыш Бахрушев.— Тыгак. Аскеров. А можо тендам чурк
ыштыш?
— Нимат, нимат,— ышталеш Кости.— А те колын огыдал профессор Борис
Ахмедович Аскеровым, тудо кызыт мемнан универститетыште туныкта.
— Неужто Порис?— Бахрушев шинчажымат каралтыш.
— Тудат лийын кертеш,— манам.— Ала мыйын кочам дене кылдалтше иктаж кагазда
уло,
мылам нуно моткочак кӱлыт. Тудын титакдыме улмыжым почнем ыле.
— Уке,— вуйым рӱзалтыш.— Ондакшат лийын огыл, а кызытшым ойлыманат огыл.
Мочол
вӱд йоген эртен да...
Кочайна, шижалтеш, чот ноен.
— Айста эше ик корка гыч чайым йӱына. Игечыже тӱнӧ йывыртышашлык огыл,—
самоварым ончыкта.
"Кӧжӧ чын, Аскеров але Бахрушев?— вуйдорыкышто мӧҥгеш-оньыш волгенче
коштеда. —
Кунам вара Аскеров кочамым пытартыш гана вашлийын? Саде ойган
экспедицийыште
лийын гын, мыланемже молан каласен огыл, молан?"
Бахрушев деч ятыр кас лиймеке иже лекна. Умбакыже тыгыде-тагыдым веле
кутыркалыме, эртен кодшым эрыкеш кодышна. Кочайна малашат пыштынеже ыле. Но
пытартыш автобусым учырашак шонена. Сандене чеверласышна. Пытартышлан тудо
мемнам шкежак
унала ӱжӧ, толын коштса, мане. Родо семынак веле чучаш тӱҥале. Автобус
вучымаште
шонен ӧрам: але гына кочам дене пашам ыштыше еҥ дене кутыренам! Ачамже але
марте
молан тиде еҥым кычалаш шоналтенат огыл? Пӱрымашак гын веле?

11
1949 ий, 18 июнь. Агашлы-Даш ор деч кодшыжо. Кӱнчымӧ вер
Сапер кольмо пыртак гына ала-мом ошма кӧргыштӧ удырале. Бяшим пашаче кольмо
чытырнымым шиже, чарнен шогале.
— Начальник! Тол, тыште!— воктенак кӱнчен толашыше Колесникым ӱжылале.
Профессор, кӱкшӧ, кукшо капан чулым еҥ, кольмыжым мучыштарыш, шылыжшым
вийналтарыш.
Шемеммеш кечеш кӱшӧ чурийже вӱргене подым шарныкта. Куанен гына тарваныш
вара.
Туркмен дек тӧршталтен мийыш, кольмым руалтен, лончо почеш лончым кораҥда.
Теве
кадыррак кӱртньӧ ужаш койылалтыш.
Колесник кольмым шолен колтыш, кӱсенже гыч паккӱзым лукто, скальпель семын
кучен, олян гына, шыман эрыкта. Эркын-эркын метр чоло кӱкшытан статуй
мланде деч
эрна, южо вере йылгыжме палыжат коеш.
Теве тудо ынде! Кок кида шыман кучен, чылт аза семынак Колесник кидышкыже
нале.
Теве саде явыл эрге Каяку! Неле, чотак неле. Шанчыеҥлан тиде нелыт кызыт
нелыт
мо?
"Муымак мо вара, муымак мо?"— ушыштыжо куан шонымаш вунканла кынелеш.
Студентше
годымак шонен пыштымыже шукталте, Юмет-пӱрышет!
Экспедиций йырже чумыргыш. Нуным шекланыде шогыде, Колесник чучылым мланде
ӱмбак
шогалтыш, лавыран кидше денак саҥгажым ниялтыш. Колесниклан жап сеҥымаш
маршеш
чарналтен шогале. Триумф манмет теве!
Кидшат чыве шолыштшын гай чытыра веле ынде. Нершовычым кӱсен гыч шӱдыралын,
чучылым кодшо мланде деч олян эрыкта. Тудыжын чынже денак шакше явыл
чурийже илыше
чонаным чаманыдымын, шучкын кӱта, шинчашкыже туран ончалаш от тошт.
Тыштак шогылтшо Бяшим кетета чоносырын кычкырал колтыш, палатке велыш шикш-
пурак
куржо. Молыштым пуйто йӱштӧ вӱдеш чывылтышт, туге койыч.
Шижыч: мланде гыч кӱнчен лукмо явыл эргын кӱртньӧ чурийже ужмышудымаш дене
темын. Чыланат манме гай шеҥгек чакналтышт, тунамак шкешт дечат вожылальыч
ала-мо,
пелтыше кечылан вуйым шийшын койыч, чакрак лишемыч. Верешыштак кодшо
туркмен пашаче-шамыч коклаштышт шып кутыралтен нальыч. Сын-кунышт гыч койо:
лӱдыныт.
— Станислав Андрейч, саламлем!— Аскеров эн ончыч кидым шуялтыш.
Колесник тудым пешак куанен вашлие, кидшым кормыжтыш. Пиалжым шылтен ок
мошто.
— Кертда. Саламлена!— чыланат ынде профессорын кидшым кормыжтынешт.
— Ну вот, ну вот,— шонымаш кӱтӱжым чумыраш лийдымын шалатен колтен,
Колесник
алят лыпланен ок мошто.— Тиде эше нимат огыл. Умбакыже кӧргыш пурена.
Ӱшанем,
тыште пеш шуко оҥай лийшаш.
Шыпланыш. Чытырыше кидшым вашла йыга. Мом-гынат шке семынже пунчале дыр.
Пытартышлан каласыш:
— Кугу сеҥымаш тиде, конешне. Эрла марте канена, вара — пайрем. Пашам огына
ыште.— Завхоз Микулов деч йодеш:— Степан, мемнан вет мо-гынат лийшаш? Туге
чучеш.
Микулов чыла палышыла шыргыжале.
— Андрейч, ик баллоным тидланак коденам ыле.
Чыланат паша куралышым нальыч да палаткышт воктек кораҥыч. Мучашлан
Колесник
тарваныш. Каяку шапшакым нумалеш. Мумыжлан алят ынеж ӱшане.
Пел шагат гыч пайрем ӱстел воктек шинчаш шкеныштым чыланат ямдылен шуктышт,
мушкылтыч, пондашым пӱжыч, тиде да тудо. Ор воктене тулото ылыжале.
Экспедицийын йӧрваржым ончен лектын, пловым ямдылаш лийыч. Тидым, маньыч
шке
коклаштышт еҥ-влак, Бяшим гына мастарын ыштен кертеш. Кызыт тудо под
воктене чулымын шогылтеш, ондак лӱдмыжым монден, мыскарам ыштылеш.
Шагатат пеле гыч пайрем ӱстел ӱмбаке чесле чесым погышт. Пычкемышалтын шуын
ыле
такше.
Икте-кодде тулото йыр погынен шинчыч, йымакышт вургемым шаралтеныт. Южик
еҥже
кечеш когарген кошкышо шудым шупшыльо. Озанлык вуй калай атылаш спиртым
висен
темкалыш.
— Ипташлак!— Колесник кынелале. Сарзе вургемже гыч тувыр, Бриджи йолаш тысе
шаланыше ор кундемыште оҥайын веле койын колтышт.— Таче илышыштем эн кугу
кече
ыле, тугак мемнан шанче-шамычланат. Тыландат, шергакан йолташ-шамыч. Тиде
вет
мыйын гына сеҥымашем огыл. Мом кычалын улына, тудымак верештна. Шижыда чай,
ӱмырем мучко тудым шонен иленам. Легендылашке вочшо кугун чапланыше явылын
Каяку
эргыже... Тиде вет так гына кӱртньӧ ората огыл, шанчылан кугу полыш.
Ӱшаненак
мый таче каласен кертам: шкемын Троя манметым муынам. Айста подыл колтена,
кажне
еҥ шкенжын Трояжым верештше. Сеҥымаш верч, таҥ-влак!
Колесник атыжым кукшемдыш, верышкыже шинче. Молат тыгак ыштышт. Мут четлык
гыч
лектын кайыш, кутыркалат.
Ленинград гыч студент Завадский Гера, пыртак руштылдалын, Николай
Бахрушевым вачыж гыч топ-топ пералтыш.
— Коля, эх вет, таче Адрейчна тӱняште эн пиалан айеме, а?!
— Аха,— ыштале Бахрушев, туркмен койышым кояш тӧчен, совыж дене умшашке
пловым
шӱшкаш тӧча.— Мом шонен пыштен, тудым ыштен кертын. Чын пӧръеҥ! А тый,
Бяшим,
молан шӱлыкан улат? Ахмедкат йӧршеш вуйым ок нӧлтал. Молат огыт куане. Мо
тиде
тыгай?
— А-а, Колюня, — Бяшим кидым лупшале.— Сайлан огыл. Станислав Андерйчлан
уда лиеш, тиде — плокалан гына.
— Молан тыге шонет?— Гера ӧрын.
— Каяку — плока, Каякум кидыш налаш ок лий, ойго толеш.
— Тӱрлӧ оккӱлан ӱшанат, Ахмедка мыланем шаҥгак шижтарен,— умылтара Бахрушев
Геркалан. — Иян эргыжым, Каякум, кӧ мланде йымалсе пленже гыч утара, тудо
шучкын
кола. Авыл, тудо, явылак. Тидыже — явылынак эргыже да...
— Ит шайтанлане,— ок ӱшане Гера.— Материалист лийман. Нимогай ият уке. Айда-
ян,
Николай, эше икте гыч нӧлталына.
Эше темышт, подыл колтышт. Воктенышт Бяшим кынеле, палатке дек корным нале.
Землякыштат тудын почешак ошкыльыч.
— Кушко теже?— Бахрушев манаш тӧчыш, нунышт ыштат ончал.— А-а, тузем кашак
тожо
мыланем лектыныт.
— Молан тыге, Колюш? Нуным сырыктынет мо?— Колесник шылтален каласыш.— Мый
палем, нунын чынак тыгай ӱшанымышт уло: явылын эргыжым луктат гын, шканет
эҥгекым
вучо. Кленча гыч джиным лукмо гаяк. "Тӱжем да ик йӱд" йомакым лудынат вет.
— Уке, — Бахрушев моктанаш ыш тӱҥал.
— Мыланем тостым каласаш эрыкым пуыза,— Борис Аскеров кынеле, кидыштыже
кружка.
Вучат, мом ойла тидыже.
— Мемнан туныктышына да начальникна верч подылына, авалташ лийдыме чапше,
шинчымашыж верч, кугу талантше верч. Станислав Андрейч Колесник — тиде
чаплын йоҥгалтеш,— Аскеров пурла кидшым шӱм тура пыштыш, ученый могырыш
тайналтыш.
Чыланат тидын верч подыльыч.
Колесник чевергыш.
— Тауштем, йолташ-шамычем, тауштем, шергаканем-шамыч.
Шаланыше крепость ӱмбак шем йӱд волыш. Тулото веле тугак веселан йӱла,
йыпым
кӱшкӧ луктын-луктын колта.
1949 ий, латиндешымше июнь. Эр.
Колесник палаткыж гыч лекте, йогым колтыш. Йӱштыжак огыл ыле, но кече эше
чотшат
ырыктен шуктен огыл.
Туркмен кундемын ошма рӱдыжӧ, ошма шӱмжӧ кок гана тыгай пагытым, тыгай
ласкам
конда суткаште — эр эрдене да кастене. Теҥгечсе тулото олмышто але
йошкаргыжат
коеш, чылтшак йӱкшен огыл, пыртак тушеч вичкыж кужу шикш шуйнылеш. Тулото
воктенак Гера кидым-йолым шарен возын да мален кия. Когыньыштым теҥгече,
Бяшим дене
пырля, экспедицийын лагерьжым оролаш коденыт ыле.
"Теве могай улыт нуно, мемнан орол-шамыч!"— шоналтыш Колесник. Кычкырале:
— Коля, молан тый тыге ыштылатше?— шкеже шоналтыш: "Чынак, явылын эргыже
чылаштым чот лӱдыктен".— Бяшим, Бяшим!
Иктат ок вашеште.
— Бяшим!
Колесник вашке гына лагерь мучко савырныш, чыла палаткыш ончале, ужеш: ик
туркменат кодын огыл. Кум верблюд уке лийын. Жича гычат шуко ок сите.
— Завадский, кынел! Завадский!— Колесник Герам тулото воктен кынелтен
шындыш.—
Кушто Бяшим да тыйын винтовкет?!
— Ом пале.
— Да, тый от пале. Айдеме отыл. Подьем! Чылалан подьем!!!

12
Университетын актовый залже гыч тулланыше, ойыпланыше студент-шамыч
лектедат.
Але гына факультетыште погынымаш эртен кайыш. Администраций гычат тышке
ӱжалтыныт.
Мый кугу окна воктен шогем, тудо тошто скверыш онча. Костим вучем.
Аудиторийышкыже мый логал сеҥен омыл, калык пеш шуко ыле. Йолташем шуко еҥ
авырен налын,
кертат, кертат маншыла, вачыж гыч перкаленыт, тупшо гыч вӱчкеныт, шуко
йодышым
пуэденыт. Костя Становын волгенче гай иканаште шочшо ойлымыжо факультетым
тӱрыс
помыжалтен.
Мутым йодо веле, мый тудын чурийже гычак умылен нальым, теве-теве бомбо
пудештеш, чылан тарванат, кычкыркалаш тӱҥалыт. Ужам, шкеже тып-тымык пуйто,
шӱргыжат
тышеч-тушеч ок шупшылалт ондаксыла. Мутым ынештат пу ыле тудлан, молан
манаш
гын, ончышаш паша радамыште тудын гай еҥже ойлышашат огыл, молан манаш гын,
чыла
ондак раш. Туге вет тунемалтын: власть кучышо-шамыч погынымашым шке
кӱлешыштлан
гына погат. Но кушкаш да вияҥаш тӱҥалше демократий нергенат ынде шоныде ок
лий.
Сандене чытенак пуышт.
Кости лекте, вашкыде гына, шынден-шынден гына мутым кереда. Ӱшанлын, чыла
палышыла. Шкеже эре Аскеровым тӱткын онча, тура-тура, шинчам ок кораҥде.
Манеш, Аскеров кафедрыште кугу пазарым почын, лапчык ужалыме гай пазарым.
Талантан, властьлан келшыдыме-шамычым пызыркалат, кӧ нула гын, тугайжым
кӱшкӧ нӧлтат. Талантше
уке гынат. Аскеровлан тиде шукертсек мӱрва дене иктак.
Залыште воштылмат шокташ тӱҥале. Аскеров, тидын марте президиумышто
йокрокын
койын шинчыш гын, ынде тарваныш, кучедалаш ямлылалте.
— Чарныза! Чарныза тиде лавыра шоям!— тымыкыште йӱкшӧ мӱгыралте. Чевер,
сӧрале
чурийже какаргыш, сылныжым йомдарыш.
Кости пыртак гына шыргыжале.
— Тиде вет шоя огыл, пагалыме Борис Ахмедович. Абитуриент Кропотов деч
университетыш пурымыжлан, мемнан альма-матереш лакеммыжлан, моло семынак
оксам налын
улыда. Монден колтышда гын, мый ушештаренат кертам. Каласе-ян, Кропотов!
Пытартыш мутшо приказла йоҥгалте. Кости воктен шинчыше Кропотов студент
кынеле.
Пешак шып лие залыште. Тошто, кӱжгӧ янда вес велне уремыште пушеҥге
лышташын
мардеж дене выжгымыжат шокта эсогыл. Студентын чурийже радына гай ошемын.
Зал
ончылно ойлаш кӱлмӧ тудым паралич марте шуктышашла чучеш.
— Студент лияшлан мый Аскеровлан чынак оксам пуэнам.
Шып гына каласыме ыле тиде, но чыланат кольыч. Актовый залын туврашышкыже
шывешыве мутланыме нӧлтеш.
— А мый эше ик гана ойлем: тиде — чара шоя. Да мый тидым кушто кӱлеш, тушто
доказатлен сеҥем,— залыште йӱк-йӱаным чараш тӧчен, Аскеров чот карал
шындыш, трибун ончык куржын лекте.— Станов ден Кропотов суд ончылно
шояштлан мутым кучаш
тӱҥалыт.
Кӱшыл власть кучем гычат толшо кок еҥым полшаш ӱжмыла ончалын, Кости
Аскеров
ваштареш умбакыже ойла. Манеш, Аскеров кафедрыште пазар шӱлышым умбакыже
шыҥдара. Талантан-шамыч пызыркалат, нулышо кашак ош кече йымалне поят, ӱэш
пуштылмыла
илат.
— Станов, чарнен кертат тый але огыт?!— ик "кӱкшӧ уна" карал шындыш.—
Доказательствет лиеш гын, тыйын йодмашетым администрацийыште умбакыже ончаш
тӱҥалына.
А кызыт ученыйым намыслыметым чарнашет логалеш.
Мо ия, тыгайже, опереттысе оза айдемыже, кушеч тыш толын лектын, шонем.
— Тунемын улыда эҥыремыш пыжашыште тӱрлӧ йодышым калык деч посна каҥашен.
Тиде
йодыш — студент-шамычын шӱмыштышт. Калык ончылан каҥашаш кӱлеш сандене,—
Костин
йӱкшӧ моло дене варналте.
Аскеров, помидорла йошкаргыше, Костилан ала-мом кычкырале, но иктат ыш кол
ындыже. Кафедра вуйлатышын профессор чурийже шапалгыш, ынде тудо ожсыж гае
нимаят
йытыра огыл, иканаште шоҥгеме. Шыдыже кенеташте йӱлалтен колтыш, очыни.
Теве тудо погынымашым вӱдышылан мушкындымак ончыктышат, вес омсашке тореш
лекте. Сандене кроп гына шоктен тӱчылтӧ.
Погымынашым умбакыже шуяш нимолан ыле. Чыланат лӱшкат, кычкыркалат.
Верже гыч кӱшыч толшо еҥет кынелале, кидым шуялтыш, шыпланаш йодо. Исак
шыпланышт, но шукылан огыл. Асет погынымашым кызыт петырыман мане, йодыш,
мане, тиде
иканаште сеҥышашлык огыл, шымлаш, лончылаш кӱлеш. Мутшым кӱрльыч,
шӱшкалтышт.
Сандене папкышкыже кагаз орам чумырен чыкыш, омсаш тарваныш. Почешыже
молат.
Президиумышто шкенан икмыняр еҥ веле кодо. Тымыкым араленыт, коеш, пӧрт гыч
куштырам луктедыше ваштареш шинченыт. Нуным шотышкат ышт нал ындыже.
Чылан каен кертыт ыле гынат, икмынярышт веле зал гыч лектыч. Молышт
верыштак
шинчат, вашла куктештыт, кычкыралынат сеҥынешт икте-весым. Кости йыр
ятырынак
чумыргышт.
Мом тудо таче шинчаваш луктын пуэн — пеш вучыдымыжак огыл ыле. Но лӱддымӧ
улмыжо
шукылан чот келшен.
— Йолташет шканже корным петырыш, — Инга, пеленем шинчыше, кидем тӱкалтыш.
— Чыла тиде турла, кышажат ок код.
Чынак, мо тудын дене умбакыже лиеш — кугун мужедме ок кӱл. Чылан гаяк тидым
туштылыт. Кӱлеш вет, а, малдат, кузе кушкед пуыш!
— Аскеровын кидше пунан, чыным пӧртылтымӧ мутна шыҥа пурлмылат ок чуч
тудлан,—
ешарыш Инга.— Айда каена тышеч. Кости кызыт шолаш пурен, шот дене садак
вашештен
ок керт. Йӱшӧ гай шогылтеш, ужат?
Кидем мучыштарышым.
— Тый кае, мый садыгак тудым лишыч ужшаш улам.
Вачыжым нӧлтале, кудырвуйжым рӱзалтыш, ончык тарваныш. Мыят почешыже
лектым, окна деран шогалын, Костим вучем. Пытартышлан шкежат лектеш, уна.
Ынде тудын йыр
шуко еҥжак уке, йыжве-яжве коедат такше. Костя нунылан вашештымым чарнен,
мутйогынжо пучен. Верем гыч мыят тудлан кидым рӱзалтышым. Ужо, вуйым
савалтыш. Лишкем
толеш. Чынак, тудым ынде вашке колтышт. Чылаштын паша шӱй даҥыт. Эре тыге
погынен от иле вет. Кости толын шогале.
— Калык трибун — титаклыше роль мыйын сай ыле мо?
Ӧрын ончем.
— Савыртыште скоростьым от иземде улмаш, шуҥгалт вочмо деч от лӱд?
— Лийынат кертеш. Но ынде вараш кодмо. Шакшым тӱкыде кодаш — преступлений.
Тый
тыге от шотло?— шыргыжалмыжат таче тудын кодын огыл.
Уремыш лекна. Тӱнӧ шокшо, мардежат уке.
— Шӱлашат тыште нимом,— мане Кости. Ала игечым ойла, ала кызыт гына эртышым
туштынеже.— Йокрок. Кульымын.
— Можо кульымын?
— Тӱрлӧ шала муторгаж. Теве кочат дене лийшым лончылаш — тиде вес паша,
оҥайрак.
— Мыят тыгак пунчалынам.
— Умбакыже мом ыштынет? Шижам, Аскеров тиде экспедицийыште лиймыжым тый
дечет
арамак огыл шылтен ашнен.
— Очыни, тыгак,— келшышым.— Но чара кида, факт деч посна тарваныманат огыл
лучо.
Тудыжо пеш шагал. Пуш кольметым кошто, кузерак руш-шамыч ойлат.
— Кечыш ончен, кечым от уж,— Кости вуйым кӱш нӧлтен.— Айда изиш гуляен
налына.
— Кайышна.
Пӧрт воктеч эртышна, курык йымак, олан рӱдӧ верышкыже каена.

13
— А ынде Геша йолташна верч нӧлтал колтена, тудын верч подылашак чумырген
улына
тышан.
Мемнан группына Геша Семеновын шочмо кечыжым палемда таче. Уда огыл рвезе.
Мемнан курсыштак тунемеш. Воктенем Инга шинчылтеш. Пешак весела таче,
умшажат воштыл-воштыл ноен дыр. Тудым мый пешыжак ом колышт, молан манаш
гын, вес велнем
Кости верланен. Йолташем ала-молан умылаш ок лий, мо ышталтеш рвезе дене...
Костин погынымаште шокшын ойлымыж деч вара кок арня эртыш. Волгенче тунам
волгалте, кӱдырчӧ мартеат тора огыл ыле. Ынде таул шыпланен, чыланат вучен
коштыт,
мо дене чыла тиде пыта. Кӧ тышке варналтын гын, нуно веле тӱткынланат,
очыни.
Молышт эркын-эркын мондаш тӱҥалыныт.
Чынак, факультетыште озавуй-шамыч ала-мом йышт-йышт кутырат кутырашыже,
мемнан
пылышлан огыл пӱралтын тольык. Коля пургедмыла чучеш. Заседаният эртен,
малдат,
но лектышыжым иктат ок пале. Университет вуй-шамычат вӱдым подылыныт.
Аскеров,
шижалтеш, пеҥгыдын аралалташыже йӧным ямдылен. Вашке Кости ваштареш тӱтанла
керылтеш дыр. Тӱтан тӱҥалешак, тыште кокыте шонымо ок кӱл.
Кости шкежат ик яра мутеш гына ынеж шогал, но тудлан кызыт шагалже тӱрыснек
ӱшана, поснак вуйлатыше кокла гыч. Да ынештат ӱшане нуно! Кропотовын мня-
мня ыштал
шогымжо вет документ дене пеҥгыдемдалтше огыл. Аскеров ваштареш кӧ кайынеже
гын?
Титаклыше студентшат илаш кӱлмым шоналтен колтен, маныт. Очыни, тудым
локшичше
шагал огыл лийын.
Туге лектеш. Кости ден Аскеровын вийышт кызытше икнарак. Але гына шогалтыме
у
ректорлан ӱшан альыже йомын огылла чучеш. Но... отпускыш лектын каен
тудыжо. Жап
мыйын йолташем ваштареш шужым шогалтен гоеш. Погынымаште сайын койын
шогылтмыж
деч вара мыняр шукырак жап эрта, тунар веле сеҥымашлан ӱшан йомеш.
Аскеровшо
адакат мотореште, эшеат веле сӧралрак лийын — тӱжвал тӱс гыч ончымаште.
Ӱчым пога.
Туге гынат йолташ мыйын шеҥгек чакнышаш огыл, чыла вере йыҥгыртылам, манеш.

Ӱшанже ынде кунарак дыр. Тачыже мом тӧча? Амал деч посна воштылеш, пешак
шкенжым
вольнан куча, шинчажат умла пакчаш пурен лекшын гай йылгыжеш. Костим
тӱвытак ом
пале гын, шонашат лиеш ыле, пуйто тудо сога йымакше утларак колталтен. Уке
вет,
кас мучко кок бокал йошкар арака денак серлагыш. Ондаксе дене
таҥастарымаште,
тиде — шыҥалан рушташ веле.
Мучаште лучко минут пагытыште Кости путырак вольнаште. Воктен шинчыше мотор
студенткылан умшам пыртлан тӱчде кутыра, уэш воштылаш тӱҥалеш, эсогыл
ӱстембалат
чытырна. Чотрак подылшо-влакат тидым ужын шуктышт, ӧрыныт.
— Инга, мый ик шагатлан тышеч йомшаш улам,— пылыш декше чак лийын
шӱлалтышым.
Духиже тамле тугай, эре ӱпшычмет веле шуэш.
— А мо эше?— ынеж кӧнӧ таҥ лийшем.
— Костим тӱшкагудыш ужатен колташ гын, сай ыле. Мо лийын, ом пале. Тыгайжым
первый гана ужам.
Инга шӱлыкаҥе.
— Адакат Кости тиде... Эре иктымак веле тый дечет колам: Кости, Кости.
Чотак келшен огыл, ужамат. Мыйым йӧратак мо вара? Шижам, пеш шижам, Костям
ынде
ужметат огеш шу. Когаргымыжым шижынат чай. Ондакысе йолташ кумылнаже кушан
йомо
вара? Тыгай улат улмаш ужат? А, мыланем тиде ок мешай.
— Кае, кае,— йӱштын вӱдылеш.— Мыланемже мо?
Кынелальым, Костим ӱжын, коктын вургем кудашме верыш миен шогална.
— Палет, старик, мом тыланет лукшаш улам? Икана, эше служитлаш кайыме деч
ондакак, уремыште шолдыртатем, ошкылам пешак, ха-ха-ха... Урем дене. Хо-хо-
хо!—
шкенжым чаренат ок керт, шинчавӱдшӧ толеш, шонет.
— Кости, тӱшкагудышкына кудалына лучо,— манам, шкеже огешак келше, шонем.
Вучымылан тореш, вуйым сава, воштылынак омсам лектына. Вешалке гыч
курткынам налын, кайымаштак чиена.
Йӱр шыжа моли? Мый куртко шӱшам нӧлтальым. Ончем, Костиэм курткыжым йол
йымак
кудалтыш, ночко асфальтыш. Мыйже нӧлталнем. Кости мыйым шӱкал колтышат,
понар
меҥгыш эҥертен шогале.
— Андрюха, ит шӱведе, мыланем таче тугай весела,— адакат воштылеш.
— Мо лийынатше, ну?— сыраш тӱҥальым.— Йӱшат отыл, а ияланет.
Ӱгынчаш тӱҥалмешке воштыльо. Нимом ышташат, йырым-йырем шекланем. Оласе
игече
вӱдыш чыкен лукмо лапчыкымак ушештара. Таксим муаш гын, лач ыле. Курткыжым
нӧлталын, кидпӱанже гыч кучышым. Йӱшыла тайныштеш.
"Лӧкен шуктен мо вара? Но кунам, кунам?"
Тыге ме кок урем пӱчкылтмашке лекна. Шеҥгечем автомашина толеш. Ончена,
огешат
кораҥ. Вик мемнан ӱмбак чоша. Милицийын уазикше. Кок йолтошкалтышлан ыш шу,
шогале. Моторым огыт чаре.
— "ПМГ",— йӱкын лудам мый капотеш возымым. Чон пӧрткайыкла тӧршталтыш.
Машина гыч коктын лектыч: ӧрышан таза милиционер, вишкыдырак капоран вес
сержант... Кабинеш водитель кодын. Сержант фамилийжым раш ыш каласе, толын
да шогылтеш.
— Пеш мӱндӱр кайыкла чоҥештынеда мо?— начарракше йодеш, мыйым кынервуй гыч
куча.
Кидше деч ойырлем.
— Мӧҥгыш каена. Йолташ-шамыч деран кучалтна. Шочмо кече.
Костя шып шога, ушан шинчаж дене ончалалеш, шыргыжалеш.
— Йӱшӧ улыда,— сержант ойла. "Йӱшӧ" мутшым чотак темдалеш.
— Тиддеч поснат ок лий. Йолташ дене шочмо кечым чылт йӱде пайремлаш у указ
лектын мо? — йодам.— Меже шып гына шогенас, огынат тайынышт. Мӧҥгӧ каена.
— Кушто тиде — мӧҥгӧ?
— Парк уремыш, — манам.— Университет олашке.
— Студент?
— Студент улде...
— А молан йолташет утыждене весела?
— Весела улам да сандене,— Костим яракида от нал.
Милиционер тудым шымлен ончалеш.
— Шӱлалте-ян.
Кости шӱлалтыш. Милиционер нержым кораҥдыш, пуйто тудым шӱлыш когарта.
Йолташыж
велыш савырна.
— Арака дене ок ӱпшалт. Ала наркотик?
Весыже вуйым сава, ескыч, ончалына.
— Вот мо, айста машиныш, тендам эмлышылан ончыкташ кӱлеш.
— Молан тидыже?— моткочак ӧрам.
— Чыла!— сержант руалеш.— Йодыш тушто лиеш.
Мыйым кид гыч кучыш, машина дек шупшеш. Кидым шупшыл нальым. Костя чот гына
воштыл колтыш.
— Тый аҥыраже мо пеш куаненатше? — ойлем.— Лыплане. Чечас чыла рашемдена.
Шична. Кӱртньӧ омса тӱчылтӧ.

14
Дежурный старлей мален темдыме йошкаргырак тӱсан шинчажым мемнан велыш
виктарыш,
вес пӧлем омсам ончыктыш. Дежурко гыч изирак пӧлемыш наҥгайышт, тушто кок
шкаф
улалеш, эм ате-шамыч шогылтыт, ӱстел уло, пӱкен, теҥгыл. Простынь дене
ойырымо
вер гыч ош халатан пӧръеҥ лекте. Мемнам да сержантым йодшыла ончале.
— Когыньыштым солалтен улына,— умылтара.— Иктыже йӱшӧ, — мыйым ончыкта.— А
тидыжым умылаш ок лий, ала-мом нелын, ала ӱпшынчын.
— Йӧра,— ош айдеме изи атеш чыкышашлык мензуркым кондыш. — Шӱлалте-я, —
мыланем
шӱда.
Шӱлалтышым. Ошалге лемет шемалгыш.
— Тидыжын раш, арака.— Мыйым руалтыш да вес вере наҥгайыш, вара дежурныйлан

шӱкале. Старлей мыйым лӱя веле, онча.
— Ну, мо тудын дене?— йодеш.
— Йӱшӧ,— ышталалеш сержант.— Весыжым але тергат.
— Йӧра, — пеш куанен вашешта дежурный.
Пружиндыме диван лукыш шинчынамат, илышын кочо улмыжлан йӧсланен шонкален
шинчем, дежурный деч мыйым кӱжгӧ янда ойыра. Чонышто пырыс удыркала.
Йӱдымсӧ милице... А Костяж дене мо лийын вара?
Омса почылто. Медик дежурный дек толеш.
— Наркотик. Мом шӱшкын, палаш ок лий. Айнымекше рашемдена.
— Тыгай шӱйшыжӧ ситен огыл ынде мыланна,— старлей тиде мутшто дене шкенжым
шке
цивилизаций деч ойырыш.
Диваныште тугак шып шинчем.
Айе-е, куатлын пуэда, шонкалем. Але ниможат тоьык раш огыл.

15
Мемнан "тугеракын" лийме деч вара кум кече эрталтышат, университетыш
милиций гыч
кагаз толын возо: наркотикым кӧргышкыжӧ налмылан кучымо студент Константин
Становым студент коклаште каҥашен налаш йодына. Мыйын нерген тушто ик мутат
уке...
Шижам, так кагаз огыл. Лӱмем укелан мыйже Кости кӱшеш куаненам пуйто,
шкемым шке
туге вурсен кышкышым! Тугак шол, Костим тунам петырен шындышт, а мыйым
мӧҥгышкем
колтышт. Шагатрак веле нунын кидыште лийынам. Кости кечат пеле шинчен.
Университетыште коктын вашлийна. Туддеч тыгерак шоктыш:
— Ну, вот, Андрюха, мыетым ондакрак перен пуышт, кыдал деч ӱлык эсогыл.
— Мом туштет?
— Семеновын шочмо кечыштыже мыланем ала-мом йӱктеныт, вара милицийлан
луктын кудалтеныт. Конешне, телефон дене мемнан кайымек увертареныт. Мый
тидым раш пален
нальым.
Костя тугаяк виян шога, тугак шканже ӱшаныше, шотан студент. Шинчже веле
пытыдымын ойгыра. Конешне, Кости нигунам ок шойышт, шонен ок лук. Тыште
коктеланаш
амал уке. Но вуйым икте прола: "Кӧ? Кӧ тыгай шакшым шонен муын да кӧн кид
дене
чыла тидым шуктен?" Мо лийме шеҥгелне Аскеров шогымым мыят рашак умылышм.
— Ала Кропотов?— шканже шке вашешта Кости.— Кӧ тунам лийын гын, нунын кокла
гыч
лачак тудлан гына ӱшан уке. Чаплын локшинчыныт рвезым. Шке языкшым касарен
дыр.
— Тудат лийын кертын,— келшышым.— Кузе тидым рончетше?
Нойышо семын кидым веле лупшале.
— Поезд каен. Ынде нимат от доказатле. Мо лийшаш — лиеш. Аскеров мыйым
наркоманыш, дегенератыш луктын шуыш. Тыште вет огыт чамане тыйым.
Мом манашат ӧрат. Эмратылаш изи огыл, ончык мом шонаш, огеш рашем.
— Университет гыч поктен луктыт, шонем, — Кости ойгыраш тӱҥале.— Судитленат
кертыт эшежым. Наркотик, клевета, тулеч молат... Конешне, мый тыглайынжак
тышеч ом
кораҥ тудо. Инстанций мучко куржам. Кагаз дене кучедалам. Такше мушкындо
дене
кӱлеш ыле да...
Костин шинчаже поро огыл.
— Афганыште тыгеогыл ыле. Ончылнет— (тушман, тый тудым от пушт гын, шке уке
лият. Ужаш дене пӱчкедыме айдемым погымымат ужынам, мӧҥгыш колтымо деч
ончыч. Аскеровмыт дене кучедал ом мошто. Тунемалтын огыл. Шакшын шӱйжым
кӱрлын огына мошто але, шӱйыштыжӧ — галстук, чаплын бритлыме шӱй... Тушан
вашлияш ыле тудым, а?
Илена эше, огына коло гын.
Кӱсеныштыже сигаретым вереште.
— Шупшыл колтена мо вара?
Адакат шкенан теҥгылыштына шинчена, сад коклаште. Тротуар дене кылт-кылт-
кылт
веле шокта, ошкылыт. Шӱлыкан чурий-шамыч... "Молан кажне посна еҥ шке
тӱняжым
молын деч шылтен ила? Тидыже тӱням пешак шӱлыканым ыштас",— шонымаш шочо. А
шкеже молын деч сайрак улам мо? Уке.
Йӱран пагыт кузе йоргаланен, йокрокланен тольо, тугак эртен кайыш. Игече
сайыш
вашталте, чурийже гыч шӱлыкым кораҥдыш. Кече огеш кой гынат, вурс тӱсан
кава
пӧръеҥ-шамычлан келша, виян улмым почыкта пуйто, тугай шонымашым, маннем
ыле.
Мардеж уке. Шолын шинчыше илыш кугу ола рӱдыштӧ кузе тыге вашталт кайыш,
ӧрат
веле. Ала мый шкежак вестӱрлӧ лийынам?
— Афганыште нигӧ деч шергакан йолташем йомдаренам,— мане Кости.— Ойленам
ыле
чай? Мыйын верчем лие чыла тиде. Дух-шамычет лӱйкалаш тӱҥалыныт. Лоник
капше дене мыйым авырыш. Вот и чыла,— Костин логаролмаже кугеммыла чучо.
Чытырныш.— Мый
шӱгарыште кийышаш улам кызыт... А илем эше, тыйын Аскеровет дене толашен
коштам.
Лӱялтнемат ыле да, Лоник ончылно оҥай огыл. Кузе тудо манеш? Тыйым арален
коденам да, мыйын верчат шапшакым сеҥен илыме олмеш, шкежат лунчырий семын
мый декем
толын возынат. Тудлан мом манам? Лоник вӱр ора кия, мый илем... Тупшо гыч
разрывной пуля лектын, конешне, кӧргешыже пудештын, чыла пытарен. Эсогыл
кӧргӱзгаржат коеш ыле... Эреак омеш ужам. Илашем пешак йӧсӧ, умылет?
Тамакым лукто. Мом тудлан мыйже кунештарен ойлен кертам? А еҥ-шамыч
воктечна
шкеныштын йокрокыштым нумал эртат. Тидлан огыл коленыс Лоник!

16
Осиповко, 198... ий, 20 сентябрь
Николай Федорович Бахрушев вес велыш савырнен возо. Ынде мален колтемак
манын,
шкенжым ондалаш тӧчыш. Уке, омо ок тол. Оҥжым весе нулта. Нине кок самырык
еҥын
толмеке, кажне йӱд тыге. Иктыже, уна, Колесникын уныкаже. Тугайым тарватыш
тиде
лӱм — пуйто порсын дене петырналтше куп шаланен кайыш. Туркмен шайтан ошма
пагарышке логалмаш, шонен ыле, так гына тудо, илышыштыже изи гына лийше...
Уке, чот
прола. Шинчалан коймаш огыл тиде, шайтанешыже. Лӱдыкшӧ тунам Бахрушевлан
колен
ыле гын, ынде уэш иланен лектеш. Опкын ошма пагар тушто йогышо вӱр дене
темын
дыр, шоналтын, мо тудлан эше кӱлешыже? Адак мо тудлан вӱр шагал лийын?!
Шыже кечын шала мардежше пуста ялыште, чодыра коклаште, лач тудын
тӱньыкшымак
верештын, очыни, уна, кузе муралта.
— Баку, Бусик, Мурка,— йодшыла кычкыра Бахрушев шке пырысшым. Ала-кушан
йомын,
ныл йолан пушкыдо комыля, озажым ок колышт.
Бахрушев кынервуеш эҥертыш, кынел шичме гай лие. Лукышто ала-можо ошын
коеш, мо
тиде? Мо шайтан тыгай?
— Адакат тӱҥале, о, Юмо!
Йӱкынак тыге каласен колтен, леведышым кораҥдыш, чара йолжым кӱварыш
волтыш.
Пычкемыш гынат, лӱдыкшӧ гынат, мо тыге коеш манын, лукыш ошкеда. Э-эркын
кая.
Кунар эркын кая, тунарат шучко юж кӧргышкыжӧ пурымо гай лиеш. Лукыш миен
шушаш
дене сайынрак ончаш тӱҥале гын... Каяку чучыл, скульптур, шога! Мочол жап
эртен,
мочол вӱд йоген, мардеж пуэн эртен, а на — тудо тыште шканже вӱран кочкышым
кычалеш. Шоҥгыеҥым йӱштӧ когартыме гай лие. Кычкырынеже — йӱк ок лек,
тарванынеже
— йол ок кай. Кидым шуялтыш — Каяку чучыл гоч тӱтыра семын эртыш, кидшылан
нимат
ыш чуч. Кузе ондалалтше, тевыс тудо шога, тугаяк шыде, шучко ончалтышан,
шинча
олмыштыжо вулно, ош вулно. Чоным туртыкта. Шкеж деч шӱгар юж там толеш.
Ыреслалт
керте. Тиддеч вара ӧкымын йомо.
Кугыза корно мучко ала-мом йӧрыктылын, лӱҥгедылын, койкыж дек миен шогале.
Мо
почешыже пудырген кодо — чыла шот дене кучаш йӧратыше Бахрушевлан ынде
нимат ок
кӱл. Тунамак шкенжым вес шинча дене ӧрдыж вел гыч ончаш тӱҥале тудо. Теве
Бахрушев Агашлы-Даш крепость пудыргышо шога, Аскеровым ужеш, тудын ойжо
почеш туркмен
бандит-шамыч шогымо велыш ошкеда, лагерьыш корным ончыкташ вашка,
экспедиций шогымо верыш...
Языкше пеш кугуат, Каяку тудым кочкаш толын, моло огыл. Лукыш ончале —
шинча ончыланжак шыргыжале да шулаш тӱҥале. Пытыш, йомо. "Тыгеже мый тиде
кок-кум кечыште колышаш улам,— шоналтыш шоҥго языкче.— Койын гын, айдеме
пытышаш".
А такше шке шинчажланат ок ӱшане кызыт. Кия тевыс. Чучыл шочмо верыш миен,
эше
ик гана терген ончынеже ыле, ала иктаж вашакше кодын? Лач тидын годым окнам
кыраш тӱҥальыч. Тудыжо пакчаш лектеш. Ончал колтыш гын... Капше кӱэмалте.
Нержым
яндашке лаптыргымеш тӱкалтен, тудын ӱмбак ош чурий онча. Бахрушев чоносырын
кычкырале, кравачышкыже чурий денак шуҥгалте.
— Николай, Коля! — кольо тудо чытыдымын вуйвичкыжым перкалыше шӱм йӱк кокла
гыч
Йӱк аважын ыле. Аваже ӱжеш тудым, пакчашке ӱжеш. Витле ий ондакк колен
йомшо
ава.
Бахрушев вуйым нӧлтале, ынде окнаште лач тылзе гына сорла гай вичкыжем
коеш.
Юалге мардежан шыже южышто чодыра велышкыла ош капора кая, коклан савырнен
ончалеш, шкеж дек ӱжмӧ семын кидым лупшалеш. Бахрушевым верже гыч койдымо
вий нӧлталеш, омсаш шӱкалеш. Пыкше гына кемым йолышкыжо керал шукта.
Кудывечыш лектеш.
Ынде ош юап чодыра воктенак шога, ок кораҥ. Шкеж дек ӱжеш.
— Почешыже кайыме ок кӱл, ок кӱл!— ала-могай вес вий тудым чара. Лӱдмым
шотлыде,
вес вийже тупшо гыч шӱкалеш. Уке, Коля ынеж тарване, олмапум ӧндал шогале.
Шучко
йӱк ӱжеш да ӱжеш, колыштде ок лий. Шоҥгын кидше пуаҥаш тӱҥале. Кылмен.
Чодыра воктен ош ӱмылка, туддек миен гына шушаш ыле, южеш шулыш. Каяку
чучыл семынак йомо. Саде верыш пеш тӱткын ончышто гынат, нимомат ыш му.
Ватке дене нелемше йолжо чытыра веле ынде. Но мӧҥгеш пӧртыш пурашыже вий
ситыш. Пычкемыште
ышат кудаш, ӱстел воктек шинче, вуйыш кидшым пыштыш. Теве тудо, мучаш,
тудын
йӧрдымӧ илышыжлан мучаш...
Ӱстембалне тетрадь кийышаш ыле... Тудым чытырыше кидше дене вереште, ручкам
кычал муо. Бахрушев кажне кечын мом ышташ кӱлешым, мо налшашым окса дене
шотлен,
тушко воза ыле. Лампым чӱктыш да эркын гына сераш тӱҥале.
Эрлашыжым Бахрушев кунам кынелын, огешат шарне. Колымыжлак веле чучеш,
пуйто тиде илышыште тудо укеат. Шинчам почо да шуко жап шкенжым ыш шиж.
Кынелаш кӱлеш
ыле, шоналтыш. Тарванашат лӱдын такше. Койкышто шкеже огыл, пуйто капшак
гына
кия, но шижмашыжым йомдарен огыл. Шоненат кертеш эше...
"Кидым нӧлталаш ыле",— шоналтыш тудо да тунамак шинчаштыже койо, кузе тудын
кидше, пӱтынек шӱйын пытыше, лач лулегак гына, ӱмбакше волен возеш, пуйто
тудым
пластилин дене ушкенак гына ыштыме. Шканже ала-кузе шокшын чучын кодо.
Капшыге
тиде шокшо авалтен. Э-э, тыгеже тудо але илышак! Милиметр дене эркын гына
кидшым
одеял йымач шупшын луктеш. Ӱстел дек ошкылынат каен кертеш але! Шке
серышыжым
ужеш, йӱдым серен ыле. Мо дене титакан, тудым серен шынден. Теве бандит-
шамыч
дек лишемеш да экспедиций шогымо верым ончыкта, шкеат тендам наҥгаен
кертам, манеш. Кӧлан возен серышым, але раш огыл. Рӱдыжӧ, теҥгече тудо
колен огыл, таче
колышаш.
— О Юмыжат,— мане тудо йӱкын,— молан тыгай шучкыжо мыланем конча? Колашак
гын,
йӱдым колаш кӱлеш ыле.
Шинчавӱдшӧ йоген волыш. Йӱдымсӧ сӱрет, пала тудо, эше ик гана конча, тиде —
пытартыш гана.
Йымал тувыр-йолаш денак кухньыш тарваныш, шукерте огыл шындыме газ плитам
ылыжтыш. Кочмыжо ок шу гынат, ийла дене пеҥгыдемше чонйодмыжым шукта лиеш.
Тичмаш
чайник вӱдым шолташ шындыш. Да тидым тунамак мондыш, кудывечыш лекте.
Юж тушто йӱштӧ да юалге ыле. Тошто саварын оҥаже-шамыч шемемыныт. А тевыс
чодыра, кушко аваже теҥгече йӱдым пешак ӱжын толашыш.
— Молан мыланем тыгай мучашыже, о Юмо!— мане тудо.
Вашке гына пӧртыш пурыш. Ӱстел воктен ӱлыкшӧ пӱкеныште шинчылте. Вара
кухньышто
газым йӧртыш. Тугак пӱйжӧ пӱйыш ок логал, оҥылашыже тышке-тушко коштеда.
Воштончышто чурийже ошемын ыле, шинчажат ушдымын гай.
— Толеш, чыла толеш,— мане Бахрушев шканже.— Явылын эргыж дене модаш ок
лий,
таклан огыл туркмен-шамыч лӱдыныт улмаш. Теве мыйынат черетем шуын. Теве,
тышанак.
Бахрушевын тӱрвыжӧ пелешткала: "Вашкерак ыле, вашкерак, чыташ вием кодын
огыл"
Тыге тудо ятыр жап шинчыш, йӱдыкшӧ дене эре ойла-ойла-ойла, кок велыш капше

лӱҥгалтеш. Шоҥгыеҥым весе ужеш гын, уш гыч лекшылан шотла ыле. Тугак ала-
мо,
лектынак. Пычкемышалтмешке шинчыш тыге. Да адакат уш пурымо гай лие.
Пытартыш
жапыште могай вий, сеҥаш лийдыме, тудым вуйлатен шоген гын, тудак чиктыш,
йолыш
катам чыкалтыктыш. Свитерым шоҥале, шкеже огешат пале, куш кайыман, молан.
А
вуйышто икте: тудо кызытак ошкылшаш чодыра кокласе ер серышке, тушкыжо пел
меҥгат ок лий чай. Лачак якте пӱнчӧ коклаште верланен.
Вӱдыжгым шӱлышӧ ӱмылыш пурен, Бахрушев палыме йолгорным нале, писынрак
ошкыльо,
вараже куржашак веле тӱҥале. Чодыра корно шыгыреме. Нимогай сылнылык, нимо
сайже. Шеме да шеме. Тушманле чодыра.
Пала: колымаш ваштареш кая, пешак пала тидым. Чоныштыжо куштылгырак веле
лие
ала-мо тидым палымыж дене. Ик гана садыгак "предачылстве" деч кораҥаш
кӱлеш.
Уна, йӱдвошт орланыш. Йокрок, шучко, кажне лук гыч кид шуйнымыла чучеш.
Икана
налышт да — керек огыла. Вашкерак тольык, вашкерак, тетла чытенжат ок керт.
Лавыран лышташ-шамыч йол йымалне йӱкланат, йолеш пижыт эшежым. Чумал-чумал
колта
нуным. Вуйышто чӧгыт денак кыра ала-можо. Шӱлаш неле, упш йымач пӱжвӱд
йоген вола, шинчам кочкеш.
Пӱнчерла кокла гыч йӱштӧ ер койылалтыш. Теве тудо! Корно деч посна куржеш
тудын
дек Бахрушев ындыже. Йол йымалне кашка да монь почаҥыт. Лектын шуо кузе-
гынат...
А вӱд шып веле. Йылгыжалтеш эшежым. Витле метр ончылно ужар тул коеш, ужар
ӱмылка. Тушкыла кая ындыжым. Йолжо ноло кашка гыч мучышта, вӱдыш камвозеш.
Туштак
тӧрштен кынелеш. Кылмымат, йол тӱҥмымат ок шотло, куржешак ынде. Нигузеат
поктен
шуаш ок лий саде ужар тулым! Тудыжо миен шумыжымак веле вуча, кораҥеш да
кораҥеш. Теве гына руалтен кучышаш ыле, уке, кид йымачак чоҥештен лектеш.
Тиде каргыме дек куржеш, шӱлештеш. Шинчаже подкинде гай оварен, умшашкыже
шоҥ лектын.
Ӧрдыж гыч ончет гын, ӧрат веле: мом толаша тиде уш гыч лекте шоҥго еҥ?
Вольыкын
гай вий дене лювырам келын, куш тынар вашкаже? Теве камвозо, сигыралмыже
коваштым кожланарышын йоҥгалт кайыш. Кидыште кӱчшӧ кужеме, кужеме...
Регенчым кӱреш,
лювырам тарватылеш, вуйжо кок могырыш коштеда. Куп ияшак савырныш мо тиде
керемет? Пытартыш гана шӱлалтен кычкыралмыж годым Бахрушев манме настат
айдеме семын
йомдарыш, кужу пӱян умшаж гыч лавыран шоҥ йоген лекте. Пылышыж воктене
пелтен
гына пералтен шындыме пырыс чапа ужар тулын йӱлаш тӱҥале.
17
Пеле-пула да арик-турик возкален пытарыме серышым мый Бахрушев деч нальым.
Секретарь конден пуыш, Соня Михайлова. Конвертешат тугак веле шотдымын
возен
шынден: "Университет, студенту Колесник". Почынат омыл ыле, раш лие, тудо
тыглай
серыш огыл, тиде — пӱрымаш. Тыгакак улмаш. Корнылам лудам. Каче жапшым да
монь
ушештара, колен пытыше еҥ-шамычым ончыкта. Шижам: тиде серыш мыйын нерген.
Мыйже
вет, уштымтурак, материалист манмет улам, фактланак веле ӱшанем, юзо вийлан
мыйын чоныштем вер уке. Туге гынат иканаште умылем: чылажат чын, чылажат
тыгак лийын. Каяку — шучко вий, явылын эргыже. Тугакак пуйто. Тиде чучыл
йыр погынышо
йомакым ик мут деч посна пуйто тугак, кузе возымо, умылыман. Ӱшандара вет
шайтанешыже.
Серыш гыч пытартышлан умылен нальым, мо лийын мыйын кочам дене. Кузе
шоненам
ыле, тугак лекте: эн намысдымын тудым ужаленыт, пытараш полшеныт, шойышт
амыртеныт. Тидым ыштен Аскеров! Чылажат тудын кӱштымӧ почеш.
Костинат, мыйынат тудын нерген плока шонымашна пеҥгыдеме. Аскеров деч
вучыдымо
шем пашам вучен коштшо еҥын, мыйын, ӱшанем негызлалт шуо: шкежак тудо чыла
вере
шакшым ыштыл коштын, чыла мут чеверже да тӱжвал профессор комжо явылын
эргыж дечак толеш.
Кӱдырчӧ кӱдыртышашым университетыште вучен коштам ыле, тиде серышым налын,
эше
шукырак веле лие. Ик эрдене "мо лиеш — лийже" шонымашан кынельым: Бахрушев
дек
кудалаш кӱлеш, верыште тудын дене кутырен налаш. Мо лиймыже такше ынде
чылажат
раш, икмыняр сӱрет гына ок сите. Осповкыш кудалшашем нерген иктыланат шым
кала-се, эсогыл Костиланат.
18
"Икарусын" салоныштыжо шокшо. Пассажир-шамыч ӱмбал вургемыштым кудашыныт,
ласкашт дене кутыркален шинчат огыла. Мый ончылнырак верланенам, окна
воктене. Янда
вес велне авалташ лийдыме кумда сӱрет почылтеш: пасу. Вара тудым олык
вашталта.
Пешак тӧр верла. Шудым сайын тӱред лектат гын, футбол пасу манашат лиеш,
аэродром. Мӱндырнӧ гына чодыра оазисла койын кодеш, тыште мемнан эреак чара
вер, сандене шинча ок кучалт, ончалтышет ӱмбачше ниялтен гына эрта. Теве
тудо йытыран
шерын шындыме гай межан ушкал кӱтӱэш пыртлан кучалте. Тыгай кӱтӱн
кӱтӱчыжланат
кӧранет, кидышкет шиялтышым нал да кечыгут Шапкинын семжым шканет
йӧнештарен
кошт...
Автобусын лызык-лазыкше омым конда, нералташ ӱжеш. Воктенем шинчыше
пошкудем ончальым, кумло ияшрак ял вате,— тугела коеш. Шинчаштыже йокрок
уке ласкан гына
шарлен возын, тӱрвыжӧ шыргыжалаш рат. Тудат вараже шинчажым кумалтыш, мыят.
Автобус шогалын да моторет гӱжлымым чарненат, кӧргыштем илыше контролер
мыйым
помыжалтен. Чынак, нигуш огына кудал... "Икарусна" тӱрлеман пытартыш
остановкышто шога. Кермыч саҥгаш серен шындыме: "137 меҥге". Тудын
воктенжак кафе коеш.
Салоныштыжо мый шкетын гына кодынам улмаш. Молышт тӱгӧ лектыныт, тамакым
шупшыт,
йолыштым кандарат, кидым рӱч-рӱч ыштен колтат. Ик ужашыже кафеш пурен гойо.
Кочмемже ок шу, но тамакым шупшаш йӧра ыле. Автобус воктене икмыняр пӧръеҥ
умша гыч
шикшым луктеда. Сигаретым нунын деч пижыктышым, трассыш лектым. Тыштыже
иктат
уке, лачак ик пӧръеҥ гына плащым кидпӱяныш налын да ваштарешем туп дене
шога.
Семынже шонкала, витне. Ончалтышем ӱмбачше налнемат ыле, кенета савырныш.
Ак-мук
лийым, тамак шикш шинчаш пурыш. Ба-а! Аскеров...
— Андрейым ужам ма?!— порын койын пелештыш, мый декем кок ошкылым ыштыш.
"Ойлаш але ок кӱл?"— шонем, нимомат кӱлешаным пунчал ом шукто, шуялтыме
кидшым
кучем.
— Ик корно дене коштшо улына, ужамат,— мане тудо.
Мом вашешташат ӧрат.
— Мӱндыркӧ?— ок ойырло.
— Осиповкыш. Вес остановкыжо мыйын.
Ӱмбакем тыглайын огыл ончалеш. Ушыштыжо ала-мом писын шотла, ужамат.
— Теве кузе улмаш!— ышталеш вара.— Кок пачаш корныеҥ улына, мыланемат
тушкак
кӱлеш.
Эсогыл чытырналт кайышым. Тышанак, тиде остановкеш, каласен пуаш кӱлеш, мом
мый
тудын нерген пален налынам — шӱргышкыжак, чурийышкыжак!
— Борис Ахмедович, Бахрушевым ужнет вет такше?— тугак ыштышым.
Аскеровын чурийыштыже иктаж лучко кончыш сӱретлалт эртыш. Но шкенжым
лыпландарен, кӱсенже гыч нершовычым лукмо шотым ыштыш, шинчалыкшым ӱштӧ,
уэш нер ӱмбакше
шындыш.
— Тый чыла палет тугеже?— нойышыла койын шыргыжале, мыскарам ыштышыла.— Мо
вара,
тидымак вучаш кӱлеш ыле. Пеле корнеш шогалат манын, мый ӱшанен омыл,
чонетше
лӱдшӧ огыл. Мучаш марте кайыметлан саламлаш гына кодеш.
— Да, мый чыла-чыла палем ынде. Палем тидымат, кузе мыйын кочамым ужаленда,
да
молымат иканаште. Вашмутым кучашда йӧршӧ моло фактымат луктын пыштем,—
кӱрльым.
— Шып лий, пинеге!— шолаш пурыш Аскеров, тунамак шкем кидыш нале. Иктат ок
кол
дыр манын, йырым-йыр шекланыш, лишеме.— Шканет утыждене ӱшаныше пинеге
улат. Ну,
кӧн ончылно мый вашмутым кучышаш улам? Каласе, кӧ судьяже? Мыйын ваштареш
мом
луктын пыштен сеҥатше? Нимат тыйын уке, палет, ни-мат! Чыла доказательстве
акрет
годымак пытен. Чаманем, Бахрушевым вес тӱняшке колтен шым шукто жапыштыже.
Дерьмо собачье! Но куанымет ок кӱл, самырык еҥ, Бахрушев колен.
— Колен?— шижде воктечше торлышым.— Але гына мый туддеч серышым нальым,
чыла-чыла раш почын возен. Тыйымат, шкенжымат титакла.
— Да, колен. Тиде раш. А пытартыш серышыже, кушто мыйым шур дене варен
пытарен,
клевета. Станов йолташет тыгаяк йӧн дене мыйым шуҥгалтарынеже ыле. Пеш шуко
чытен лектынам, сандене тендан гай пинеге-шамыч да Бахрушев гай виля кызыт
мыйын
ваштареш нимом-нимом ыштен огыт керт. Шарнет, Колесник, полшаш сӧренам ыле.
Но
тый шыч кӧнӧ. Ынде шканет ӧпкеле. Мый нимомат ом проститле. А кузе кырем —
тый
шкат палет. Мишень рӱдыш лочкем. Ӱмырет мучко шарнымаш кодеш тиддеч. Да
ӱмыраш
шем паша.
Аскеровлан юж ок сите. Адакат вӱдыжгышӧ саҥгажым ӱштын толаша.
— Умбакыже чылажат сантимент манмет веле. Мый рвезак омыл, совесть укем да
монь,
нимат огыл, сеҥен кертам. Илыш, тудо, путырак осал. Вияным веле саламла,
кеч-мом
ойлышт, да кеч-кӧ. Ваштарешет кычкырыше логарым кем йолет дене жапыштыже
тошкал.
Мый тошкал шуктенам. Корныштемже кочат шоген. Шкеж ваштареш нимат ом ойло,
сай
айдеме ыле. Йодышыжо туге шоген: але тудо, але мый.
— Бандит-шамычше?!
— Бандит? А мо бандит,— шыргыжале шучко айдеме. — Мо тыланет полшен кертеш,
чыла
кучылтман. Мом туддеч лӱдашыже? Шонымашкет шуаш манын, чыла кучылтде ок
лий. Тек
молат шке кидышт дене тый декет тулшолым йӱштӧ годым удырат. Гитлер шканже
пӱтынь элым кучылтын, Сталин — тожо. Коктынат преступник улыт. Мемнан
пӧртлаште
эл мучко мочол чывысар каен шога! Иктымат огына титаклыс.
— Мом те ойледаже?— йырнымем дене мутымат ом му. Но Аскеров кидым гына
лупшал
колтыш.
— Кудалте, Колесник, тый ынде изи отыл. Ужат вет, мый денем тый нимом ыштен
от
керт ынде, эсогыл изирак йырныкымат. Конешне, ала-могай йӧндымылыкым мыйын
илышышкем пуртен колтет такше. Ик жаплан. Но черет мучаш гыч икымшыже тыяк
гына лият, ӱмырет мучко. Кузе кочат кодо... Мыланем тый дечет изи, эн изи
ойгат огеш
кӱл. Пытартыш гана когыньнан коклаште изи гына соглашенийым ышташ ӱжам, изи
гына
пунчалым лукташна кӱлеш. Тый тошто рывыжын кудалтен кодымо пыжашышкыже от
шӱшкылт, а мый тылат чыла семынат полшаш тӱҥалам. Тиде — эн пайдале пунчал.
Пагытлан келшыше. Сантимент ок кӱл. Тудым игылтыт гына. Тек тыйын Кости
йолташет
шкетын черет деч ӧрдыжтӧ кодеш, кӱтӱм кӱта. Палем, пешак палем, иканаште
мый денем келшен от керт, жап эртыже. Йырым-йырет кӧмыт улыт, нуным
колыштын, нунын
деч вожылын коштат, мом каласат, мом каласат, шонет. А нимом огыт каласе!
Виян
улат — йӧратат. И чыла. Да нулаш тӱҥалыт. Прогресс кӱлеш тыланет, манеш-
манеш
деч ит лӱд, ӧрдыж мутым шагалрак колышт.
"Мом тиде вӱдылешыже?— лӱдын шонкалем.— Тиде, ужамат, айдеме сынан огыл!"
Воштылалын шога, кереметешыже.
— Пытартыш гана мый тыланет полыш кидым шуялтем. Шканем верч, ласканракын
илышашем верч тыланет полшыде ок лий да... Ойго, азап мыланем огыт кӱл.
Мыйын шонымаште, тыланетат тиде уто нелыт веле. Тыште але мый оза улам,
сандене ом йод, а
темлем. Да, жапет шукак огыл,— шагатым ончале.— Эше иктаж лучко минут...
Лачак
Осиповка марте шуына. Тушто вашмутетым мыланем пуэт.
Висенрак ончале мыйым сур вурс шинчаж дене да автобусыш пурыш.
Так тошкышт шогем, ом пале, мом умбакыже ышташ. Пассажир-шамыч веран-
верыштат
лийыч. Мый тушко чонем кӱштымӧ почеш такше ынемат пуро веле. Йочам годым
пычкемыш пӧлем деч путырак чот лӱдын иленам...
Водитель кок кутышын сигналым пуыш. Почмо окнашке вуйым лукто:
— Мо, тыланет вес закон уло, да? Шуко эше шонаш тӱҥалат? Мемнам кучет.
Ӧрын-ӧрын, салоныш пураш вереште. Тарванышт. Окнашкат тетла ончымо ок шу,
чонышто пырысиге пӧрдалеш, кӱчшым луктын.
"Мом ышташ вара, мом ышташыже?— да тунамак вашмут толын пурыш:— Аскеров
дене
келшаш".
Тиде шонымашым мый вуйыштем тӱрлӧ лавыраш, лӱкыш чыкен луктым,
вожылтарышым,
туддеч йырныме йӧным кычальым. Но садыгак ок йом. Да йӱкын ойлен колтышым
эсогыл: "Да, келшаш логалеш. Уке гын Кости Станов гай орлыкан лият!"
Пошкудо ӱдырамашем "тиде пелеодар ала-мо" манын шоналтыш докан. Вара
шыргыжале.
Уждымо лийым.

Ашхабад, 1949 ий, февраль
"Мом ыштынешт нине?— сыренрак шонен шинча Колесник, "пиале" манме гыч чайым
подылалеш.— Мый денем садыгак пырля мия шона мо?"
Чашкам ӱстембак шындышат, ӱстел воктене эн шуко мутан, какши капан еҥым
ончале.
Азиат тудо, но Европышто илышыла коеш, тройко костюмжо выльгыжеш веле,
тыгак
шӧртньӧ пенсне манмыже. Кас мучко мыняр гана шке тӱҥалме мутшо деч ойырла
да
власть кучемым игылташ тӧча, тудым йӧратыдымыжым ончыкта. Руш да Кокла
Азийысе
кыл, келшымаш... чон дене чонын икте-весым пагалымыштым тӱкалта. Ойлымыж
гыч эре
иктак лектеш: верысе калыкым шолып рушаҥдат, кӱлешанже, шанчылыкше эреак
йомын
гына толеш. Уке, такше, ик шонет гын, моло деч огеш ойыртемалт, демократ-
шамычын
тӱняончалтышыштлан мелынак шога. Тольык Романов-шамычын, кугыжа кашакын,
чыла
вере шаралтыме руш шовинизмыштым карген ойла пуйто. Прогрессым саламлыше
шанче
еҥын, мыйын, манеш, Москвасе революций правительствын национальный йодышым
тыге
аҥысырын ончымыжо чоныштем агурым кӱнча, ӱшаным ок кодо. Азиат
интеллигенцийын
вучымыжо кумыкталте. Национальный революций пел корнеш чакнен шогалын,
вараже
мӧҥгешташ тӱҥалын. Тиде мӧҥгештмыже эн уда, манеш, пенсне яндаже йылт-йолт
волгалтеш. Йырже шинчыше-шамыч совым вишкыдын пералтат. Колесник шекланен
шуктыш:
шуко шинча тудым, Колесникым, эскера: кузерак вашлиеш кугу ученый тиде йот
еҥын
ойлымыжым.
— Эн чын корныжо — кок тӱрлӧ интеллигенций коклаште нимом вашла пайлыде
илыме,
вияҥме кыл. Тиде тӱҥалтыш гычак кок калык тынысым шканже налеш. Тек
коктынат шке
корнышт дене утыр да утыр вияҥыт. Тек кугыжаныш организацийышт кажныжым шке
семынже келшыше, калыкын чонжым арален ашныше лиеш. Тыгай йодышым шотыш
кондымаште
эн кугу чаракше бальшевик-Моско гыч толеш.
Кукшо капан шанче еҥ пытарыш ала-мо, кӧргыж гыч мо кӱлешым чыла луктын
оптыш —
Колесник умбакыже тек ынде шкенжым тӱрыс почеш. Пеш ваҥат
"Ний дене тодмак огынал",— шоналтыш Колесник, ваштарешышт мелын шинче.
— Мом вара вучедаже руш интеллигенций дене келшыма гыч?
Кукшо умлаварат тыгай шанчым таратен кертмыжлан куаныш, векат. Сӱретлалтше
гай
койын, тура ончен шинча ынде.
— Мемнан ончылан шындыме задачым шукташлан касвел интеллигенцийын, чумыр
интеллигенцийын, ик ойыш шумыжо кӱлешан. Ик ойыш шуашлан руш-влакын да
Москван вуйлатен толмо вийышт деч посна нигузеат ок лий, молан манаш гын,
икте ик вере ила,
весе вес вере. Шижыда вет, калыкыште руш шанче юап моткочак писын да
пайдалын
шарлен каен. Молан ме тыгыде калыкым, тудын интеллигенцийжым ӧрдыжеш
кодышаш
улына, нуно шке лакешышт тӱнчыгышт манын шонен илаш ме ушдымыжак огынал.
Молан
уке гын революцийже ышталтын? Чыла калыкым помыжалташ ышталтын тудо! Наций-
шамычын пеледшаш вийыштым чараклыман огыл. Ме шогена наций-шамычын
пеледмышт верч,
тунамак иктешлыме кугыжаныш да Совет деч посна!
"Ну, ындыже тиде керте, коеш, ондак мокта, вара шуҥгалтара! — висалтыш
Колесник.— Пашашт удан огыл кая, ужамат. Демагог-шамыч калыкым лугат.
Очыни, туге шонат: Колесник тыште руш антисовет подпольщик-шамыч дене
кылдалтын, сандене ойлен
ӱчашымаште рашемдаш кӱлеш, чынак мо тиде?"
Чыланат ынде Коелсник деч вучат: мом тудо каласа?
— Рушым пагалыме мут тыште чот йоҥгалте, пешак кугу таум ыштем,— тӱҥале
тудо.—
Но кугыжаныш олмеш мутым кучаш мыланем иктат полномочым пуэн огыл, мый
тыште
дипломат пашам ом шукто, шкат паледа. Шке дечемак веле ойлен кертам. Шижыда
докан, политике, тиде, мыйын амплуа огыл, мый тыште экспедицийым, лачак
экспедицийым гына, вуйлатем да шанче пашамлан мутым кучем. Могай
интеллигенций кӧн дене
пырля кайышаш — тидым мо рончаш пӱралтын экспедицийлан? Ару шанче паша — да
чыла, вот мо дене мый илем тыште. Да моло вереат. Шанче — мыйын киндем.
Туге шып лие, чыланат вуйым сакеныт, вучымышт шукталтын огыл! Колесник
шижеш,
кузе тӧчат тыште чыланат тудым политикын шӧргашкыже чыкаш да вашке гына
шӧргалташ. Да вет тышан нуно пуштынат шуэн кертыт, тыгай шонымашат пӱжвӱдым
саҥгашкыже
лукто. Но огыт тошт дыр, молан манаш гын, власть ваштареш ыштыме лиеш тиде,
тунамак милицыже-можо толын темеш. "Нунын олмышто лиям гын, Колесник гай
шуко палыше еҥым низаштат ом колто ыле,— вискала тудо.— Лӱдыт дыр, тидак
гына утарен
коден кертеш. Моло йӧн мыйын тетла уке. НКВД-шке йодмаш дене куржаш кӱлеш,
мыйым
ончылтен ынышт шукто. Йырым-йыр вет йолташ-шамыч йомедат, кечывал турат
шуко
еҥым кучен наҥгаят, вара тудо ӱмырешлан йомеш. Чын ыштышым: кылдышым
иканаште
руал пӱчкаш да тетла иктат мыланем эҥертен ынже керт".
Йырже шинчыше-шамыч ӧрдыжкӧ ончат, чурийышт кочушмен гай лийын. Вучымышт
ышт
шукталт — сандене. Шыве-шыве кутыркалат пуйто...
— Проститлыза, мыйын але пашам пеш шуко, тендам коден каяш верештеш,—
кынеле.—
Чылажат мыйын ӱмбалне, господа.
— Мый тендам ужатем,— Борис Аскеров кынелале. Тудак ты погынымашке ӱжын
конден
ыле.
Коктын лектыч. Иктат "чеверын" ыш ман.
— Шӱм лишке ида нал тидым,— ойла Аскеров, уремыште пальто шӱшам нӧлталеш.—
Нине
чыланат шонат, пуйто мландын кылымдыже улыт. Кузе манаш гала, "чай йӱмӧ
годсо
заговор", тетла нимат.
Колесник, айдеме чоным икмыняр мут гычак умылаш тунемше еҥ, Аскеровын
шорыкпоч
улмыжым иканаште палыш: "Тиддене ок пыте але тыйын, ончена, мо умбакыже
лиеш".
Шкеже воштылалшыла койо:
— Нимат огыл, Порис таҥ. Мый умылем. Шканетат оҥай огыл чай.
— Конешне,— ыштале Порис, кидым шаралтыш.

19
Агашлы-Даш орын кодшыжо, 1949 ий 23 июнь
Первый гана лӱйымым Колесник волгалтме деч ик шагат ондак кольо. Тудо
палатке
воктен шоктыш, лишнак. Омо деч эрнен шудымо вуйыштыжо шонымаш кожганале:
"Азап,
кугу азап!"
Тӧрштен кынелын, кемым чийыш. Палаткысе кок йолташыжат кожганышт, тугак
писын
вургемыштым чият.
— Вара, вара чиеда!— кычкырале Колесник. — Пычалым налаш, рӱдӧ башне дек
чымаш!
Эшеат кок гана почела лӱйымӧ йӱк сургалте. Вараже шотлымат ок кӱл,
рашкалтылыт.
Икмыняр пуля палаткым шӱтыш. Воктен шогышо Женя, студент, шӧрын йӧрльӧ.
Кынелташ
тӧчыш, но вуйым шӱйжӧ ок кучо. Колесник шырпым удырале. Женян шӱргыж мучко
вӱр.
Пуля вуйвичкыжышкыже верештын. Палатке воктенак имне кудалме йӱк шоктен
кодо.
Колесник лекте да имнешке-шамычым ужо, нуно чыланат халатан улыт, вуйыштышт
шорык коваште дене ургымо лӧзмӧн упш.
"Бандитмыт!"— умылыш Колесник. Нунын дене лагерьыште вашпижаш — манаш веле,

утыждене шукын погыненыт.
— Башне дек чакныза! — кычкырале тудо да шкежат пеле шаланыше башне дек
чошыш,
тушан гына пуля деч шылын утлаш лиеш.
Ала-мыняр бандитше тидым колын шуктыш, имньыштым Колесник могырыш савырышт.
Колесник пистолетшым виктыш, лӱйыш. Ик поктышыжо чарган кычкырале, имне йол
йымак
шуҥгалте. "О, логалтенат кертам але!" — куаныш Колесник.
Теве-теве почешыже имне поктен шуэш. Вашке гына кӱшкыла наҥгайыше тошкалтыш
дене
кӱзен утлыш гойо. Пуналтше тошкалтыш савыртыште лие. Ӱлнӧ йол йӱк шокта.
Теве ик
бандит кӱзенат шуэш. У халатше йылгыжеш, винтовкым виктара. Ужмышудымаш
дене
волгалте бандитын пире пӱйжӧ... Тудлан пуля нер тура логале. Вӱр шыжалте,
шемалге коваштан чурийжым чевертыш. Эшежым вӱр дене пырля ала-мо ошо йоген
лекте.
"Вуйдорыкшо",— шекланале Колесник, эше ик маршым ӱлан кодыш. Уке, тетла
иктат ок
покто. Колышым кудалтен, молышт ӱлык куржын волышт. Коклаштышт чарган
вурседалыт. "Чечас мӧҥгеш толыт,— шоналтыш поктымо шанчыеҥ.— Тышеч утлаш
кӱлеш".
Эшеат кӱшкырак кӱзен, башне пырдыжыште рожым вереште. Ушыж дене мо лийшашым
эше
ик гана кинолентыла пӱтыралын, висен налын, Колесник шеҥгек чакналтыш да
уло
вийын куржын миен, воктен шогышо пӧрт ӱмбак тӧрштыш. Леведышыже турарак
ыле,
сандене мунчалтен волаш тӱҥале, но пытартышлан кыртмен кержалт шуктыш.
Капше вӱд
веле. Нӧлталалтын, кӱшкырак лектын керте. Ӱлыч ужаш лийдыме вереш йымыш.
Вес веч
тӧрштымыж дене тудо пуштедыше кашакын ончалтышышт гыч йомо. Нушкын каен,
ӱлыкшырак верыш шуо, мландыш тӧрштыш. Тыштыже ик халат ужын шуктыш, лӱен
колтыш.
Колышо кок бандитын имньышт яра шогат... Иктын ӱмбакше кӱзен шинче да
имньым перен-перен колтыш. Ынде воктечше пуля-шамыч шӱшкен-шӱшкат. Орын
шаланыше кодшыж
гыч савырныл лектын, изишлан кышам йомдарен, степьыш шикшым пыштыш. Ынде
имне
гына утарен кертеш тудым...

20
Ашхабад, 1949 ий 3 июль
Пӧрт омса дек латкок шагат йӱд шушаш дене толын лекте. Волгыдо нигуштат ок
кой.
Пыртак шогышат, окнам пералтыш — шып. Вара талынрак, талынрак дӱвыртаташ
тӱҥале.
Икмыняр минут гыч кӧргыштӧ ошкылмо шоктыш.
— Кӧ тушто?— пешак палыме йӱк йодо. Ӱшанымылат ок чуч, неужто утлен?
— Поч, Таня, мый улам,— мане Колесник, логарвундашкыже комыля тольо.
Кылдырдик шоктен почылто, кӧргӧ гыч изи лампычкын волгыдыжо лекте.
— Тый улат мо вара?— куанен йодо пелашыже, кӧргышкыла чакныш.
Теве-теве колышаш гай нойышо Колесник, пурак дене петырналтше лавыран
вургеман
еҥ, шке пачерыштыже омса янакеш эҥертен шогале.
— Мо тыште шокта, Таня?
— Ой, Юмыжат, тый але илет тугеже?— шортын колтыш ватыже, вачышкыже
керылте,
утыр мӱгыраш тӱҥале.
— Ит шорт, кӧгӧрченем,— лыпландараш пиже, шижеш, мутшо ватке гоч кая. Мо
лийын,
таче тарватылмат ок кӱл, мане шканже, ӱпшым ниялтыш.— Илемыс, мо эше
тыланет
кӱлеш?
Лукышто йоча ботинкым ужо.
— Колька эше мала аман?
Шинчавӱдым нелын, ватыже шыргыжалаш тӧчыш.
— Кечыгут воеватла дык. Йӧра эше мален колтен. Кунам ачам толеш да пырля
черепахым конда, йодеш.
— Таня, чыла сай. Айда таче нимомат огына ойло, пешак коенам. Тек чылажат
поро
мучаш дене пыта.
— Конешне,— савалтыш почешыже вуйым.— Мушкылташ ит мондо. Айда кухньыш,
алетше
чылт пытен уке гын.
Мушкылташыже тыште могай чот сай! Вич кече ончыч гына чара ошман
пустыньыште
ала-мыняр гана колымаш деч утлыш. Вӱд лийже манын, пел илышетым пуаш ямде
улат.
"Йӧра, тиде — чыла,— шоналтыш, ватыж деч шӱргышовычым нале.— Теве чыла
рашемеш.
Эрла эрденак НКВД-шке кайыман. Таче малаш, тольык малаш".
Пытартыш тылзыште нойымыжо чагыремалт толын улмаш. Вуйым пыштен веле
шуктыш, тунамак омо тамыкыш шуҥгалте.
— Тый малетат уже,— ӧрӧ ватыже. Помыжалтынеже ыле, но чаманыш.
Ик йӱкымат ыш кол. Эсогыл шӱлымыжат ок шокто, тунар чот йымен возын.
Нигунамат
тыге чот мален огыл.
Ала-кӧмытын вачыж гыч рӱзымӧ дене Колесник помыжалте . Профессор шижеш,
капше
ынеж тарване, чыла вере коршта. Пырдыж велыш гына савырнен возо. Вара чурк
лие.
Койко воктен гимнастеркан кок еҥ шога, коктынат шӱштӧ портупеян улыт.
— Колесник? Кынел-ян, мемнан дене пырля кает.
— Кушко?— ыш умыло Колесник. Шижеш: илышыште эн шучкыжо тӱҥалеш.
Ик пӧръеҥже кӱсен гыч изи книжка гайым лукто, НКВД сотрудникын
удостоверенийжым.
— Госизмене да антисовет пашам шуктен шогымыланда арестоватлыме улыда.
— Ушет каен мо тыйжын?— мане Колесник. — Але имне шондым йӱынат?
Айдеме кидшым кобура ӱмбак пыштыш:
— Тарванылме ок кӱл, Колесник. Вашкерак погыно да каена веле.
Омса вишыште кӱ дене велыме гае, тарваныде, ватыже шога. Марийже тудлан
йӧсынракын шыргыжме шотымат ыштыш, ужат, ескыч, кузе йоҥылыш лийыт.
— Танюш, чыла рашемдат.
Ватыже кенета чо-от гына, НКВД-лан путырак чот келшышын, тудын вучымо
семынак —
ойгым путырак йӧратен шындыше-шамычлан тидыже мӱрва дене иктак лие дыр —
мӱгыралтен шорташ тӱҥале. Ӱшан пытышын, шучкын шортеш, чонжо денак шижеш —
мучаш.
— Кушко нуно тыйым, Стас, кушко? Тетла нигунам тыйым ом уж! О Юмо, молан
тыйжым
наҥгаят нине калык тушман-шамыч!
Иктыже вуйым нӧлтале, шинчаже шучкын волгалте. Ончале, вара кидым лупшале.
Очыни, пижедылмыже ыш шу.
— Кораҥде тудым!— Колесник энкеведешникым шӱкале.
Огешат шиж пуйто, шога саде чучыл.
— Кораҥде, манам!— чот гына карале.
— Йӧра, ӱдырамашыжым вес пӧлемыш наҥгай,— ыштале колымашын полышкалышыже.
Ӱдырамаш ынеж кораҥ. Виешак шӱкальыч. А Колесник вургемжым чия, тургымжым
ынеж
ончыкто. "Теве эрыкым йӧратыше йӱдвел интеллигенцийын чогымо пашаже
шукталтешат,— шоналтыш.— Чынжым гын, тиде организацийыш Аскеров шкежак пура
але вуйлата,
йолташыже-шамыч НКВД-штат улыт. Чай йӱын шинчыме телымсе погынымаш, бандын
толмыжо да тиде арест — чылажат ик шинчырын йыжыҥышт улыт. Тыге гын, мыйын
пашам
пытен. Пуштыт. Нине, поснак Аскеров, шке тушманыштым вашке пытарат".
Чиен шуктыш, ужатыше-влак коклаште лектеш. Ватыже пӧлемыште шкетын шортын
кодо.
Шинчавӱдшӧ такеш ынже воч ыле... Колесник туддек мийыш, лукмышт деч ончыч,
пытартыш гана чон ӱжмыжым пешак раш умылен нале, ончыланже сукалтыш, платье
урвалтыжым кучен, тӱрвышкыжӧ намийыш. Кынеле да шупшале, "Чеверын.
Курымешлан",— мане.
— Коляже кушто?— йодо вара.
— Койкыштыжо. Мала.
— Тудын денат чеверласаш кӱлеш, — йодо.
— Давай, тольык писын,— колымашын полышкалыше каласыш. Лӱдын ала-мо, пырляк
пижын мийыш. Колюшыжо шарлен возын да тамлын мала пешак. Минут чоло ончен
шогыш.
Мийыш да шӱргыжым шупшале. Конвоиржым ончале:
— Тыят тыгак шке икшыветым шупшал кодат. Мый тыланет тидым пӱрем,— мане
чондымо
портупейлан.— Кайышна. Мый палем, пушташ наҥгает.
Портупей шыргыжале веле.

21
Алиев пистолетыштыже предохранительым верышкыже шындыш, уэш тудым
кобурашкыже
чыкалтыш. Изишак тургыжлана, кидше чыве шолыштшын гай чытыра. Такше тиде
куан
тургым веле тудлан. Тудлан, исламын патриотшылан, пеш кугу заданийым
пуэныт.
Алиев сӱретла шканже, кузерак тудо шакше гяурневерныйын вачышкыже пулям
колта...
"Ых-х" манын колта, тунар куана шкеже. Пушташ, да эше тый денет кредал
кертдымым, моткочак сайыс.
"Куржаш тӧчымӧ годым пуштмо"— пешак чапле закон-формулировко. Допросым гына
вучен эртараш. Мочол тольык шуйна допросшо?
Алиев йӱштӧ пырдыжыш вачыж дене эҥерта, кӱсенже гыч шер кылдышым луктеш,
родотукымжо гыч кажне еҥым лӱмжӧ дене шарнен, пырчын-пырчын оптен кая,
нервым лыпландара.
"Следователь" возыман омса шеҥгелне чарга йыҥгыр йӱк шергылтеш.
— Наҥгайыза арестованныйым.
Тудыжо, Колесник лӱманже, кӧм кызыт пушташ кӱлеш, следовательын ӱстелже
воктеч
кынеле, Алиев дек миен шогале.
"Руш пинеге!"— шоналтыш йырныкын Алиев, сӧрале чурийым, пеҥгыде кап-кылым
ужеш.
Шижалтеш, ноен арестант.
— Кидым шеҥгеке, ойлашат огыл,— приказым пуыш да шкеж деч ончык колтыш.
Каят коктын йол йӱк йоҥгалтме пуста коридорышто, юалгыште. Вара тошкалтыш
дене
ӱлык волат, часовойым эртат, пурлашке савырнат, эше лу ошкылым ыштат. Теве
уремышке омса. Алиев палыме надзирательлан честьым пуыш. Тудыжо чыла
умылышыла вуйым савалтыш.
Нуно кок ошкыл лопкытан кӱ коридорыш лектыч. Ик велым — КПЗ пырдыж, вес
велым —
кум метр кӱкшытан савар. Кечывал ыле. Кече кӱшыч тура пелта, нимогай ӱмыл
уке.
Алиев кок ошкыллан шеҥгеланрак кодо, тидым Колесник тогдайыш. Лӱйымо йӱк
шоктымо
деч ончыч ала-кузе вуйжым шолашке трук кораҥдыш. Колын, кенета шеҥгек
тӧрштыш,
пистолетан еҥын шӱйышкыжӧ кержалте, ик-кок секундышто чара шӱйысӧ кӱжгӧ
вӱргорным ужылалтыш, пеш чот оварышым, кандалгырак тӱсаным — шокшыштор вӱр
айдеме капыште чот тула. Да конвоирын тудым сеҥаш тӱҥалмыж годым уло вийын
кыртмен, вуйжым саде шӱй тореш савыралын, ала-мо семын куанен-сырен, чылт
янлык гайышкак савырнен, пызнен, саде омо артерийым торешла пурлын шындыш,
шылге-моге шотырге
кушкедынак лукто.
Але гына нунын почеш тӱчылтшӧ омсаште вес конвоир койылалтыш, пистолетым
луктын
шуктен.
— Мо лие тыште?
Колесник пулвуйыш эҥертыш, чылт вӱраҥ пытен.
— Мыйым тиде шакал лӱен пуштнеже ыле. Ынде ок кынел, бандит! Кызытак
начальникет
дек наҥгай мыйым. Писын! А от наҥгае — вует кошарга!

22
Мый шкемым ончычрак эреак Остап Бендер дене таҥастарем да тудла кояш тыршем
ыле
— интеллигент, чоя наста, нимо да нигӧ деч ӧрын-вожыл ок шого, тӱням
мыскара
фильтр гоч шӱра. Ынде саде автобусышто Осиповка марте кайыме годым мо лийме
деч
вара лӱдаш тӱҥалынам. Поснакше Аскеров деч. Тугак йӱштын онча, йӱштӧ тугай
шинчалык гоч... Ик-нигунар вет ыш чытырне, кӱлеш вет... Мыйже кролик лийым,
тудо —
удав. Тунам вет школ окнам пудыртышо нолнер гай улам улмаш, шканем пелештен
колтенам: келшаш кӱлеш. Келшаш, манынам, ато шканетак нелыже толеш.
Ынде пакызеш варналтшыла чучын коштам. Тидыжым чыташ лиеш, лӱдмым нигузеат
ом
сеҥе, катышный. Шортын колташат ямде улам, кеч изишак гына полша гын.
Тидет вараже койыш-шоктышыш савырна улмаш, сеҥаш лийдымыш. Шакшетым мыйын
кӧргӱзарем шканже пӱтынек налын, шолтен да вӱргорно дене капыш шыҥдарен. Ик-
кок
арня гыч ынде пуйто нимат лийын огыл веле, чылдыртатыл коштам. Иктым гына
лӱдын
шонкалем: мемнан келшымынам иктат тольык шыжын ынже нал. Вараже куаненамат
эсогыл: чыла, чыла эртен! А содык, молодец улам. Коча колен да пытен, а
мыланем
тичмаш ӱмырым илаш кӱлешыс але. О, чылажат шеҥгелне!
Станов Костим универститет гыч луктыч да колтышт. Нимогай шумкам ыш лий,
шыпакшыпак. Иктат нигӧм ыш титаклыл, наркоманият мондалте, клевета пуйто
лийынат
огыл, ажур! Уголовный "йылат" ыш ылыж. Тиде эртен такше мыйын полшымо
почешат.
Аскеров каласеныс: мый шып лиям гын, Кости йыр шумкамым ок поч. Осиповкышто
волен шогалмек, ме Аскеров дене эше ик гана кутырен нална. Йодмемлан шыргыж
шогыш:
— Илыш законым умылаш тӱҥалынат, тиде — прогресс. Куанем да моктем. Но чын
лияш
кӱлмӧ ситыдымашет але логарвундаштет аралет. Мотри. Мый тыланет азапым ом
кондо,
конешне, Кости гына йӧрдымӧ корныш ынже шогал. Садак тудо университетеш
кодын ок
керт. А ме тый денет кодшаш улына.
Пел тылзе утларак эртышат, Костим вашлийым. Пытартыш жапыште тудо занятийыш
ко
кошт. Олаште йолташыже шуко манын, мый эмратылаш миенат омыл. Ондакат тыге
йомеда ыле дык.
Костя коридорышто ошкылеш, шкеже йылгыжтарыме чайник гай. Весела.
"Ок пале мо, пӱтынь факультет мыняр кече лач тудымак гына ойлен толашыш",—
шоналтен колтышым.
— Салам,— ыштальым, кидым шуялтышым.
— Привет,— ӧкымын кучыш, тӱсленрак ончале.— Документлан тольым.
— Тугеже чыла палет? Такше пеш веселан коят да...
Шыриялтыш.
— Аскероват тидым ок пале ыле, тунамак увер пурен.
— Шижынат?
— Уке. Паленам. Факт. Мый шинчет, Афганым тетла ом шарне. Тидыже кеч мыйым
утарен, ом тургыжлане. Аскеров шона дыр, пуйто мыйым луктын шуымо дене чыла
пытыш.
Но йоҥылыш лиеш. Садыгак мучашым ыштем. Аскеров — шучко янлык, айдеме
коваштым
чийыше янлык. Еҥ коклаште тудлан вер уке.
Шогем да йылмем кучем.
— Ӧрын пытенам, мо пеш куштылгын тудо мыйым мучыштарыш? Судышто тунам
тарватем
мане вет. Аскеров такше нимомат так ок ыште.
— Кузе так ок ыште?
Кости эшеат чотрак тӱткынлана, мыйым уждымыла онча.
— Тӱҥалметым мучашке шукто, мом ойлынет ыле эше?
— Нимомат,— ончалтышым чытен шым керт.
— Уке, ойлет!— Мыйым шокш гыч кучен шупшыльо.— Тыште икте гына лийын
кертеш:
шакшым шакше дене вашталташ. Бартер. Тый — тудлан, тудо — тылат.
— Айдемылан порым шонат, а тудо ынеж умыло,— манам.
— Тыйын кочат дене кылдалтын тиде, туге вет?
— Да, да! Кылдалтын!— пудешт кайышым.— Тидыже тыланет молан кӱлеш? Мыйын
пашам
тиде, вот мо. Лично! Акрет годсыш молан шӱшкылташыже? Да, Аскеров —
преступник.
Но пешак виян преступник. Шке шӱетымак гына кӱрлат, а тудыным огыл. Окмак
лийме
ок кӱл.
— Кинде катышлан кӧра кочатын поро лӱмжым пӧртылтымӧ ок кӱл, туге мо ынде?
— Да, чакненам, колат, чакненам. Китай патриотизмет дене, палет, куш мый
тыйым
колтем? Букварь гыч толын лекше гай улат. Илаш кӱлеш, а тӱрлым пургедаш
огыл.
Ӱмыретат тидлан ок сите.
— Теве кузе улмаш. Ну, илынет гын, иле,— мане, шке корныж дене кайыш.
Мый терыс ораш варнылше чонем дене киен кодым. "Трус! — манам шканем.— Але
умбакак кораҥын огыл, курж почешыже, ончет гынже..." Но шере илышым йӧраташ
тӱҥалме
языкем ок колто. Йокрок да нигӧланат кӱлдымӧ лийым. Иканаште.

23
Ноябрьын йӱштӧ солаже рашкалтыш. Эрден-эрден университет садыште пушеҥге-
шамыч
чинчым чиен шогалыт. Таза пагыт, сӧрале. Мый гына чыла тиде сӧралым ом уж,
йокрокын коштедем.
Аскеров мутшым шуктыш. Университетыште паша мыйын эн чаплын кая. Такше
ондакат
мый уданжак огыл тунемам ыле. Кечымат кодымашем уке. Но ынде туныктышо-
шамыч
мыйым вес семынрак ончат. Шижам, йолташем-влак шотышто нунын йодмышт пыртат

мӧҥгештын огыл, а мыйым... шижат тидым, шижат! Отметкымат огыт чамане,
пуйто
шкешт дене тӧр шындат. Южик преподавательже гына йӱштын коеш, пуйто Аскеров
дене
когыньнан коклаште келшымаш таклан огыл ылыжын: мый — тылат, тый — мылам.
Поснак
англичан йылмым туныктышо Мироновым чытен ом керт, протеже улат манын,
умылашем
пуа, игылтме йӧре шыргыжеш. А мыскараште, сатирыште тудо вия-ан!
Шижам эшежым, йолташ-шамычат вес шинча дене вашлийыт. Тоштырак-шамычше
кораҥыт,
ужо огыт лишем. Воктенышт улмем годым вик руэн ойлымыштат йомо. Пуйто мый
лавыран чер дене амыргыше улам, тидым рашыже иктат ок пале гынат,
ӧрдыжтырак лияш
шонат. Вестӱрлӧ йолташмыт чумыргылыт ынде, Кропотов гайже. Нунын деч ожно
кораҥ
коштынам. Мыйжат, йокрокланен, нунын деч ушныде шым керт. Лекцийлаште
шинчен
лектынат, иктаж дек пачерышкыже лупшалтына, музыкым колыштына. Интеллектуал-
влакын тыгай погынымашышт тӱрлӧ манеш-манешыште эрта, эреак весым
игылтмаште, кӧн
могай поянлыкше уло — тудым ончат, моктат, чек вес веч кондымо лапчыкым,
радиоаппаратурым моктат, машинам, музыкым, модым... Шкенан элысе нунылан ок
келше.
Кушко шуаш шонымыштат рашеме: эреак ӱмбалне лийнешт, еҥ ончылно, эреак
вӱдышӧ, а
вӱдымӧ огыл, кугурак учрежденийым муын, тушко пурен шинчаш да пашам ышташ
огыл,
а даржым солкалаш... Оламат шканышт ончылгоч кугум ойырат, могай тошкалтыш
дене
кӱзаш — вискалат.
Умылен нальым: икте-весыштымат нуно огыт йӧрате, кажныже тушто шке шотан
конкурент. Келшымашышт такше карнавалысе чурий авыртыш гына. Тыгай
погынымашке кажныже "ӱдырым" шканже шке кондышаш. Уке гын, верештынат пуат.
Ӱдыр-шамычат эрыкан
йӧратымашым пагалыше улыт. Пыртак мутланен шинчет, кӱкшӧ образованиетым
ончыктет
да чарка коклашке нушкат. Чарка деч вара яра пӧлемым кычалат. Верештат да
эрыкан
йӧратымашым пайремлаш пӧръеҥ йыжыҥетым пӧлеклет. Кульыммешкет. Да икте
денат веле огыл. Икманаш, аристократ радамыш мӱшкыр дене нушкын пурет.
Тиде "пӧлкашке" Аскеров дене келшымемланак верештым чай. Иктышт кӧранат,
весышт
вурсат, кумшышт игылтыт. Чылажымат чыташ верештеш. Ирланак шотлалташ
тӱҥалат варажым, пуйто тый ӱмбалым кочкын илет. Ондакше шканемат оҥайын
чучо, эркын-эркын
тыгак кӱлеш веле манын, шонаш пижым. А мо, йӧн лектын гын, тудым кузе
шкевуя мучыштаретше?
Мокмыр почеш роҥгедыш гает лач Ингалан кӧра гына мыйым поктен шуо.
Аристократ
илышланак веле шочын улмаш тудо, мыйын "кӱкшӧ светыш" лектедыме таҥем. У
йолташ-шамыч тудлан чот келшен шинчыныт.
Инга такше шке шотшо дене писе ушан, но... йокрок. Тӱжвач ончен, шовашыж
ден
комдышыжла койына, прогрессым пайремлена пуйто. Коклаштына ватак-мариякыш
савырнаш программынат уло. Туге гынат южгунам вес ӱдыр-шамыч дек миен
лекташат корно
мыланем петырналтынжак огыл. Тудланат тугак чай. Почешыже эскерен коштат
мо?
Ӱдыр вет, тудо, кажне савыртыште качыжым ондален кертеш.

22
Борис Ахмедович Аскеров пушкыдо верыште шинча, нойышыла шинчажым кумалта,
кечыште ракатланыше пырысла коеш. Кеч-мом ваптыл, шоҥгылык шкенжыным пӱра.
Ондакысе
языкше самырыкше годым тургыжландарен огыл, паша шуко ыле, а ынде ты
ийготышто
изишак чоныштыжо тарванылме шотым ышта.
Кызытат теве тудо эртыше кечын лектышыжым шерын шинча.
Теҥгече Борис Ахмедович Каякум ужын. Тудын шинчалан кояш тӱҥалмыж деч ӱмыр
мучкыжо манме гай лӱдын илен. Теҥгече университет гычше пӧртылын, Аскеров
йӧратыме
паркше гоч каяш лийын. Чыла вере лум, лач аҥысыр йолгорно гына волгыдын
шуйналтеш. Ик еҥат уке. Аттракционым эртарыме кеҥеж павильонышто ужо тудым.
Кенета!
Чучылет праме лум ӱмбалнак шога, чурийже шонкалышыла, ойгырышыла коеш,
тидыже
пеш ӧрыктарыш. Аскеров шып гына шогыш, шке приговор ӱмбакше тӱткынак ончыш,
шинчам ыш кораҥде. Пален такше: садыгак кунам-гынат шинчажлан перна, молан
манаш
гын, тиде чучылын пӱрымашыжак тыгай: кӧлан кончен, тудым осалыште эшеат
осалынрк
чапландараш. Вараже саде осалет айдемым кӱшкӧ кӱзыктен шукта да — пытараш.
Кончышет икмыняр секунд гына шуйныш, вараже южеш койдымо лие. Шулыш гына,
Аскеровын
чонышкыжо йӱштӧ кишке нушкын пурыш, моткочак чот ойгандарен лӱдыктыш. Шучко
колымаш деч, кудыжо ӱмыр мучко пеленжак коштын, моткоч чот айманыш.
Колесник шке конвоиржым шӱй гыч пурлын пуштын гынат, илышыжым арален коден
кертын огыл, делажым кугурак инстанцийыш ышт колто, тюрьрма пырдыж шеҥгелан
лӱен
шуышт — Аскеров такше пешак лӱдын ыле Колесникын тудын ӱмбак сайын гына
возен
пуымыж деч. Уке, шуктенжак огыл. Расчетшо Аскеровын чын лийын: Колесник —
айдемым чаманыше еҥ, тушманже ӱмбакат кидым нигунам ок нӧлтал. НКВД
начальниклан телефон дене йыҥгыртен: пытарышда мо? Мане — "Пытаренна, тол,
шке шинчат дене ончалат, тюрьрма пырдыж шеҥгелне кия, капше але йӱкшенат
огыл дыр". Мийыш, ончыш.
Да Каяку нерген шонкалаш тӱҥале. Туштанак! Явылын эргыж нерген преданий —
преданият огыл, тудо пӱтынек чын. Тидым Колесникат пален налын, очыни.
Аскеровшо
илыш-оптышыж дене тиде шинчымашке шуын, манаш возеш, тиде чучыл гоч вӱр
шуко йоген. Сеҥаш лийдыме виля дене темын саде чучыл. Тудын вес лӱмжӧ —
Осал.
Сандене коло икымше курымыш вончаш ямдылалтше ученый-шанче лум ӱмбак лектын
шогалше той чучылым ужмыжлан утыжым ышат ӧр. Такше пала тудо: пытартышлан
той чучылым, Каякум, Новый Зеландийыш кугу доллар оксалан ужалыме. Ыш ӧр
тудын уке
лиймыжланат.
Уло Каяку ала-могай я уке тудо, лийынат огыл нигунамат — еҥ-шамычлан
чылажат выр
да вар. А молан лияш огыл? Тӱням Осал сеҥен налын, чыла вере тудын кышаже,
кушко
ит кае — ондалчык, пуштедымаш, шолыштмо язык.
Тунам, нылле индешымше ийын, Аскеров шке шолыштмо статуэткыжым СССР-ыште
"Рейтер" информационный агентствылан, тудын лӱмлӧ еҥжылан, ужалыш —
конешне, тӱҥ
амалже, нуно жапыштыже кӱшкӧ кӱзен лакемаш чот полшышт. Доллар — мо тудо...
Тулеч вара ужын огыл! Теҥгечсе марте. Каяку парымжым пӧртылташ толын: изиш
ондакрак Бахрушев дек, а ынде — Аскеров дек. Аскеров Бахрушевым ошма
пагарыште ужмо
деч вара вашлийын огыл ыле. Пыртак гына тургыжланыш: уныкаже Колесникым
помыжалташ тӧча... Шиже да тӱрлӧ уверым погаш тӱҥале. Тунам иже Бахрушевывн
кузе йоммыжо пале лие: капшым ерыште муыныт.
Аскеров пушкыдо верже гыч нелын кынеле, пырдыжыш кӱнчен пурен ыштыме бар
гыч
Шотландийыште шолтымо виским буль-ль ыштыш. Тамле спирт логарвундашым
ниялтен
кайыш. Тиде нимат уто ыш лий. Шуко шоныде, кум гана поче-поче колталтышат,
окна
ваштареш шогале. Кид ала-молан чытыра...
"Кунам мучашыже?"— тиде йодыш гына каньысырым конда. Вашкеже, тудо, вашке,
тиде
раш. Чучылым ужат гын, шуко вучышаш уке. Кунам, содык?
Вес пӧлемыште уныкаже юарла, Руслан. Руслан... Аскеров чоносырын
кычкыралмым
кольо. Ынде Русланак веле ик эн йӧратыме кодынат, мом кертын, чыла тудлан
чумырен. Вич ияш фараон лийын шинчын тиде изи айдеме, мо кӱлеш, чыла тудын
уло! Пешак чулым эшежым, моткочак йытыра чуриян, сӧрале йоча. Аскеров тудын
пӱрымашыжым, мо лийшашыжым пуйто шинчаора ужо да путырак чот чаманыш.
Пунчалжым шке пунчалыныс... Тудо кочажын языкше верч колышаш. Тидымат коча
шижын шоген. Чу, шона
кызыт кочаже, эн шучкыжым илышыште мом тудо ыштен? Уке, нимом тугайым. Осал
полшымо почеш, осалым ыштен илыше-шамыч вараже туге шонаш тӱҥалыт: мом
ыштеныт гын,
тиде чылажат сайлан гына пӱралтшаш. Но... Эше ик языкше уло ты айдемын.
Ачажым
пуштын. Эрге — шочмо ачажым.
Тиде кумло шымше ийын лие, лач тунам ачаже, Ахмед Аскеров, эргыжын шем
пашаж
нерген тӱткынак пален налын. Викшым, Туркменийын тӱрлӧ районыштыжо
активистбольшевик-шамычым пуштмаште кугу рольым модын улмаш.
Шкеже тудо уло вийжым пашалан чумырен, нимо уке гыч эргыжлан кугу
образованийым
пуаш тӧчен. Шонымыжым шуктен кертын. Эргыже университетыш тунемаш пурен,
пеш
сайын кошартен, шанче пашашке шупшылтын. Ача тунам пеш куаныш. Шиже шке
чонжо
дене: эрге чапым утыждене йӧрата, поянлыкым. Йочаж годым падишах лийнеже
ыле,
умбакыже, вийым погымо семын, национал негызеш мусульман кугыжанышым ышташ
шонен
коштын, неверный-руш-шамыч деч посна. Аскеров-Президентын вуйлатыме
кугыжаныш —
вот мо омыштыжо шагал огыл кончен.
Борис Аскеров нимом утыжым шоныдегеч ачажым шке пачерешыже лӱен пуштын.
Шукертак
ужмышудымо лийын улмаш. Кидше чытырнен огыл. Но тидым иктат пален ыш нал.
Ачажым
Порис ола шеҥгек наҥгаен тоен. Аваже да родо-тукымжо туге шоненыт, пуйто
пулатньык Ахмедым шуко вере пошышо бандит-шамыч кошартеныт.
Профессор Аскеров шарна кызыт, ача вӱреш амыргыше кидшым кузе шке
тувырешыже
ӱштеш, кузе ир йӱкын кычкырал колтыш...
Кабинет омса почылто, йол йӱк шоктыш. Аскеров тургыжланыше ӱдыржым ужо.
— Мо лийынат, ачай?
Ужын, кенета лыпланыш, шучко шонымаш шем шулдыржым лупшен кораҥе.
— Нимат огыл, Зухра, нимат огыл. Изишак нералтен колтенам ылят... Омым
ужым,
плока омым.
Ӱдыржӧ ӧрынрак шога.
— Канашет кӱлеш. Университетыште алят тыйын шинчашкет ончен илат гын, шуко
азапланашет перна.
— Кӱлешак, очыни,— ыштале.— Володят дене коктын мыйын верч ида шоно, ачаже
мыйын
семынак шкетын ила дык, нунын декат миен толедыде ок лий.
— Ит ойгыро тидын верчшак. Таче йӱдлан тек Руслан тый денет кодеш, йӧра мо?
Мый
тудым малаш пыштем, тек папа. Ме Волой дене театрыш билетым налын улына
да...
Аскеровын чон пундаштыже ала-можо мыгыль-мугыль тарваныш, но тудо вуйым
веле савалтыш.
— Тек кодеш огыла, мый тиде изи розбоньык дене путырак куанен модам,— мане
ача.
— Йӧра туалгын.
Ӱдыржӧ дене пырля Аскеров вес пӧлемыш лекте, веҥыж ден уныкажым вашлие.
Кумда, лаймык софашке Русланым малаш пыштымек, Зухра ден марийже йытыран
чийышт
да олаш кайышт. Вургем сакыме верыште чеверласымек, Аскеров шке
кабинетешыже лакеме, пачерыште чыла лампычкым йӧрыктыш. Кудашдеак пушкыдо
креслышкыже шинче. Ик
лампычке веле тудым волгалтара. Нералтынеже, но омо ок тол. Тӱрлӧ шонымаш
кӱтӱ
вуйыштыжо тышке да тушко пурак лоҥгаште кудалыштеш. Шинчам кумалта веле,
имне
кӱтӱ гай нуно, шонымаш-влак, ик лукыш чумыргат, вара вес вере тавалтен гына
кудалыт. Ай вет илышыштыже тудо шуко-шуко ыштен шуктен огыл. Чотрак пижаш
гын,
Туркмен кугыжаныш дене Советмыт деч ойырлен илашат, кугыжа лияшат йӧнлӧ
улмаш.
Мочол йомдарыме, мочол парня гоч колтымо! Уке, профессор ик волгыдо
шонымашешат
чарнен шогал ок керт, тугайже уке гаяк. Эре шакше, эре пычкемыш лук, эре
шолып,
языкаҥын ыштылме, ондалыме, тулеч молат. Толышо але шинча лумышо гай тудо,
чынак, эреак шолып, шолып, шолып... Шолыпышто илен. Кидыштыже мочол окса
коштын —
курык ора нар, шӧртнят лийын, шият, а могай ӱдырамаш-шамыч йырже пӧрдыныт,
мочол
тӱкыдымӧ ӱдырым послен, кажныже кызыт шинча ончычшо эртат: шортыт,
сӧрвалат, ӱедылыт, загсыш ӱжыт, намслалтмыштлан ӱпыштым кӱрыт. Шуко
студенткым пала тудо
илыш корныштыжо. Экзамен, зачет... Кажныже поянлыкым конда, тольык зачет
гына
лийже. Тольык кумытан гына лийже, кугу отметкет керек... Кушто нуно кызыт
улыт?
Кузе кугыжанышым ондалыме! Кажне студент, зачетым лач йӧратымашлан гына
налше,
кугыжанышлан вет кугу зиян.
Но пиал лийын огыл тыште. Тиде раш. Аскеров тидым огеш пале огыл. Чылажат
шке
узьмакшылан ышталтын. Ӱмыржӧ мучко тамлын кочкаш, чаплын чияш, шуко налаш —
теве
тудын тистыже. А мо умбакыже Руслан дене лиеш, кызыт тудо, изи айдеме,
ласкан
гына мален кия? Тидет рукописьыште таклан мо ойлалтын: Каяку дек пычкемыш
гыч
ача пуштшо толын лектеш, шке тукымжым намысыш кудалта, тукым шуйышыжым
пуштеш.
Аскеров шокшо верыштыже тарваналтыш. Аллах, молан тынар вуй коршта? Шӱлашат
неле
пеш.
Мелжым тувырышто луштарыш, нералтыш, ала кок, ала кум шагат тыге эртыш, кӧ
пала?
Вуйжо оҥыш камвозын... Антиквар шагатын кырымыжлан вуйым нӧлтале, тудо
кабинет
лукышто шога. Шинчам почо. Лач тудын вуйжо тура тӱнӧ окна яндаште шучкын
шырийыше Каяку чучыл коеш. Умша кок могырым вӱр йоген вола, оҥылашышке
чыпча.
Аскеров кӱяҥе, шӱмжӧ тунар чот кыраш тӱҥале,— шучко! Пытартыш вийже дене
профессор кидым нӧлтале, тидын годым чучыл иземаш тӱҥале, утыр изи-изи лие
да койдымашке йомо.
— Мо тиде тыгай, мо тыгай, мучашак мо тиде?!
Ватке мешак гай пушкыдо йолышкыжо шогале, ала-молан вес пӧлемыш кая —
шкежат ок
пале. Пырдыж мучко книга темыман этажерке воктен эҥертен шога ынде.
Вуйдорыкыштыжо пытартыш гана волгалте: "...шке тукымжым намысыш кудалта да
тукым шуйышыжым
пуштеш". Ончал колтыш гын, шинчаончыланжак лампе йӧрыш, пычкемыште лук гыч
эҥыжвондо гай чевер кушкыл кынеле. Пылышчарым кушкедшаш гай вичкыж йӱк
сигырымыла
йоҥгалте. Аскеров омсам шӱкале. Тушеч пич вӱдыжгӧ пуал колтыш. Ужеш,
колоткаш
пурашлан тошкалтыш воктен шога. Ончылныжо сӱрет вашталте: ынде ваштарешыжак

рӱдаҥше шинчыреш сакалтыме колотка кок велыш лӱҥгалтеш, а лук гыч тудын
ӱмбак
уныкажла койшо карлик-ия карен кия. Карымыж дене шинчажат вӱраҥын, оварген,
умшаштыже йырым-йыр пӱсӧ пӱй тӱрвым шӱткален лектеш. Тудын умбак тӧршташ
ямдылалтеш! Кенета тудо карымыжым чарныш, ынде шортшо Руслан уныкажымак
веле ушештара.
Поче-поче тудын шинчаже шӱтлен йогыш, колоткам амыртыш. Саде шучкет шортмым
чарныш. Пӱйым ваш пералтышат, чыташ лийдымын шакшын варгыжалтыш.
Аскеров умылыш: умбакыже вучаш кӱлеш! Шӱйжӧ гыч темдал кучышат, ишаш
тӱҥале. Уло
кап дене чытырнен, карликет утыр вӱраҥе, пешак утлынеже. Но пӧръеҥын вийже
кугурак ыле, ыш колто. Шыпланымекше веле кок кидымат шӱйжӧ гыч нале,
пӧлемысе тӱрлӧ
ӱзгар ӱмбач пуйто шовыч волен возо, саде шучко тат пытыш. Ужеш, кидше
йымалне
пиктен пуштмо уныкаже кия, чурийже йошкар кермыч гай лийын. Одеялет,
простынет —
чыла моклакаш савырненыт, пӱтырнылыт. Да профессорын пачерже пӱтынек шке
тӱсшым
нале, тетла нимат уке. Чыла сай.
Аскеров умылыш, мо тыште лие. Кидше денак коча уныкажым пиктен пуштын шуэн!
Софа
ӱмбач кынеле, тура ончен шога. Пычкемыште журнал оптымо ӱстелым кумыктен
шуыш.
Буфетат камвозо, шергакан фарфор, саксон фарфор, шырпыкын шаланыш. Аскеров
нуным
кушеч гына нумалын огыл ыле! Чыла пытыш. Аралаш тӧчышыла, кидшым вӱраҥдыш.
Да
камвозо, йолым, кидым ятыр жап шупшкедыш, вуйым кӱварвалан кырыш. Чыла
пытыш...

23
Мый вагон окна деч кораҥым да воктен шинчыше шергакан ӱдырым ончаш
тӱҥальым. Ужгаже, тудын йымалне шокшо, шкеж дек ӱжшӧ йытыр капше, йолжо,
кыдалже, шинчаончалтышыже... Пешак тудын дене кутыраш тӱҥалме шуо, но
тунамак Аскеровын пытартыш
мучашыжым, шке уныкажым кузе пуштмыжым пуйто шинчаора ужым, кумылем чылт
йомо.
Дубленко ужга согаш чурийым шылтен, уда шонымашым покташ пижым. Дубцовск
марте
кок шагат кудалман. Нералташат лиеш.
Тӧчышым гынат, шот ыш лек. Аскеров, Бахрушев... Тиде каргыме Каяку да
шеҥгелныже
шогышо шем шучко шакше лачшымак ила, кузе кызытсе шанче умылтарен кертеш
тидым?
Йодыш шуко, вашмут гына иктат уке. Аскеровын колымыж деч вара арня эртымек
мо
вашталте гын, тудак веле: Каяку чынжымак уло. Пӱтынь шӱм-мокшемлан чучеш:
уло!
Санденак шол, улыжлан кӧрак ынде лыпланен ом керт. Мый пуйто тугай еҥ улам
—
илемем моткочак чапле, йӧнан пачерыште, а пырдыж шеҥгелне тар печке шинча.
Кушко
лектеш пашаже? Тидым ынемат пале, палымемат ок шу. Но товар вуй ӱмбалнемак
кеча
— тиддеч нигуш кораҥ ом керт. Кеч-кӧ кеч-мом шона гынат, Аскеров олмышто
университетыште ынде мыйым ужаш тунемыныт, пуйто тудынак пашажым мый
наҥгаен шогем.
Шотем дене вискалем: кузерак пушкыдо креслышкыже шинчам да йодын толшо-
шамычым
саде айдемынак йӱштӧ шинчаж дене висен ончалам, мо тудын кидыштыже уло,
мыланем
пӧлеклаш йӧрышыжӧ? Кузерак мылам льгот толаш тӱҥалеш...
— Тыйын акциет чот шергештеш, — мане ик кечын Кропотов.
Ик ий гыч университетым пытарен лекшаш улам, аспирантур, шоныманат огыл,
мыйын
лийшаш, кугу чинан ик еҥ пачерым кычалаш тӱҥалын. Чыланат мыйын верч
тыршат,
шонкалат. Сеҥымаш дек чапле корно лектын. Лач икте гына мыланем мешая —
Каяку.
Такше мый аҥыражак омыл, палем, ниможат илышыште таклан ок пуалт, тӱлаш
кӱлеш.
Посна счет дене! А кунам черетемже тӱлаш толын шуэш?
Чыла тиде мыйым чотак улныктарыш. Нойышым. Корно йӱк-йӱан шепкаштыже лоҥо-
лоҥо,
да пыртак нералтен колтышым.
Помыжалтым... уке, пуйто мыйым ӧрдыжем гыч ала-кӧ шуралтыш пуйто. Йырым-йыр
ончальымат, пален нальым: вагонышто иктат кодын огыл. Мый гына улам.
Дубцовскыш
миен шумеш, пассажир-влак лектын пытеныт. Тамакым шупшнем пешак. Сигаретым
кӱсеныште кычал муым, а шырпе я зажигалке уке. Шокшемдыме верем гычат
кынелмем ок шу
такше. Тыштат шупшаш лиеш ынде, калык уке. Но кушто шырпым верешташ?
Тамбурыш лекде ок лий. Лектым ынде. Ала иктаж тамак пакиярым верештым,
шонышым.
Иктат уке. Туврашыште веле вудака лампычке пеле волгыдыжым шара. Ик-кок
минут
эртыш. Иктат ок лек мо, шонен, вес вагоныш пурышым. Туштат лач вагон орван
колткымыжак веле шергылтеш, ик пият кодын огыл. Эше вес вагон... Туштат
уке.
"Мо шайтан тыгай?— лӱдаш тӱҥальым.— Поездыштыжат шкетын гына кодынам мо?"
Чыла вере коштын пытарышым, кок мучашышкат. Ик айдемымат шым верешт. Окна
вес
велне — йӱдын чернилаже. Декабрь чодыра дене кая вурс комета, поезд...
Лачак ик
еҥым, мыйым, наҥгая.
"Тиде составын машинистше кеч лийманакыс, да эшежым пытартыш станций",—
шонымаш
керылт пура. Мо шайтан, чыла тиде омышто коеш мо?
Кылмыште тамбурыш омса почылто. Кӧргыштыжӧ айдеме койылалтыш. Тудын дек
тошкальым. Ончылнем шем халатан, вулно шинчан... шоҥго еҥ шога, ала-мыняр
тылзе ончыч
вокзал воктен теҥгылыште ужмо кугыза! Вулно шинча ынде мыйым лӱен онча...
Йол
йыжыҥем кая.
— Кудалат?— пич йӱкын йодо тудо, шӱргӧ коремже игылт шыргыжме дене шеме
келгеме.
Шым вашеште.
— Кудалат!— пеҥгыдемден каласыш шоҥго. — А тыйын кочат да йолташет так и
миен
ышт шу.
— Могай йолташем?— йодым, шӱмем ӱлык волен куржо.
— Тыйын йолташет, тыйын!— адакат шоҥгыеҥын шӱргыжӧ тореш кайыш.— Мо вара,
кудал,
шке пиалетым ит мучыштаре. Тольык тӱлаш ит мондо.
— Шоҥго керемет, мом тыште эше куктылат, идиот! — кычкырал колтышым мый,
кычкыралмем дене ала чыла пыта, шонышым.
Вашмут олмеш тудо шып гына лие, шыргыжале. Тунар чот сырышым! Шоҥгым шӱшаж
гыч
пӱтырен кучышым, чурийжым ӱлык пӱгыртен, пулвуем дене колтышым.
Шоҥго еҥет тамбур лукыш пыжалте. Адакат авырышым мый тудым, кылымдыж гычак
колталтен пуышым ындыже. Карале да вагон кӱварвак шуҥгалте. Э чумем вет
тудым, э
чумем, чарнем гын, лӱдмем дене колен колтем, шонем. Шоҥгет ынде йӱкым ок
пу,
шӱлымыжӧ веле изиш шокта. Кӱртньӧ кӱварыште кугыргылеш. Шӱлышем пытыш.
Вагон омсам почым. Тӱгыч ий гай мардеж керылте, ош лум упшан шем чодыра
воктечна иеш.
Палыдыме шоҥго еҥым, кыралт пытышым, омса рожыш шупшам. Уло вийым погалтен,
вагон гыч чумен луктын шуышым. Камвочшыжла, тудо кенета савырныш, пылыштӱҥ
гычем
шолен пуыш. Вуйыштем, капыштем электроразряд кайыш пуйто, упшем тӱчмӧ омса
велыш
лектын возо. Шкеже вагон пырдыжеш пернышым. Яклештымат, кӱварвак шарлен
возым.
Ала-могай секундышто шоҥгетын шучкын-шучкын шырийыше умшажым ужын кодым.
— Мо лийынат, самырык йолташ?— мӱндырч йӱкым кольым. Тамбурышто кием,
ӱмбакем
ала-могай пӧръеҥ лап лийын йодеш.— Йӱшӧ улат ма?!
— Уке,йӱшӧ огыл. Кынелаш полшо-ян,— ышталам, мо лиймым йомакеш коденам,
молан
манаш гын, ӱшанашат йӧсӧ.— Яклештым мый, вуйвичкыжем перенам ала-мо, пеш
коршта,— пурла вуйвичкыжем ниялткалем. Вес кидемжым полшаш толшем кучыш,
нӧлтале.
— О, йолташ, врачым ӱжаш кӱлеш!
Кидым вуй гыч нальым, ончем, вӱр.
— Ом умыло,—ышталам.— Очыни, чот камвозынам.
— Возат, возат, но маршрутлаште нимо шот уке, садыгак нимат ок ышталт.
Айдеме-шамыч сусыргылыт...
Шып улам.
— Тыланет уда ма? Кушто упшетше?
Шкеак муын кондыш, упшалтыш.
— Полшаш мо, каенже кертат?
— Тау, кертам.
— Ну, ну,— манят, вес вагоныш лекте.
Шке верышкем шинчам. Моланже ӱшанаш? Шоҥго еҥ гына ыле, я тиде, мыланем
полшышо?
"Оныни, пуштым мый тудым. Пӱнчӧ тӱҥыш камвозо ала-мо саде шоҥго пелторта.
Рвезак
огылыс, калтак..."
Состав, чынак, чоҥешта да чоҥешта. Ала тиде вуйыштем эртыше психоз гына,
нимогай
поездат уке? Туге гын, кызытак эмлалташ вочман.
Вагон мучашсе туалетыште йӱштӧ вӱд дене шӱргем шӱялтышым, сусыр верыш
нершовычым
тушкалтышым. Такше нимат лийын огыл ала-мо, чожгыжеш тольык.
Шондан окнан кӱшыл ужашыштыже кузе писын кудалмына сӱретлалтеш. Теве тул-
шамыч
кояш тӱҥальыч, Дубцовск лишемеш.
Лектын, адакат тамбурыш ошкыльым, шкетын йӱштӧ теҥгылыште кылмен шинчымешке
айда
изиш шогылт эртарет. Ынде поезд эркышна. Вагон йымалне тормоз орвам йыга.
Иктынкоктын тамбурыш лектыт. Ондак пырля шинчыше йытыра ӱдырымат ужын
кудалтышым:
"Очыни, омешем кончен. Камвочмем деч ондак я варарак",— шоналтен колтышым.
Сандене куштылгырак лие.
Чер деч эмлалташат лиеш, но Каяку деч от утло...
Теве мыйын илыме верем. Поезд пытартыш гына шупшылале да чарныш, вагон
йымач пич
юж лӱйымыла лекте.
Мӧҥгыштӧ ванныйыш пурышым. Могай сусырым мыйын камвочмем коден манын,
воштончышыш ончальым.Нимогай сусыр уке. Олмыштыжо — пелтыме кӱртньӧ штамп
денак перен
шындыме гай пале кодын — пырыс чапа!

Рушла гыч
Юрий ГАЛЮТИН кусарен





1202Б96
************************************************************************
12—02б
Яков БЕЛЕНКОВ
Самырык руш прозаик Яков Сергеевич Беленков Йошкар-Олаште 1967 ий март
тылзыште
шочын. Школышто тунеммыж годымак сылнымут паша деке шӱмаҥын. Тунамак
"Марийская
правда", "Молодой коммунист" газетлаште, "Пачемыш" журналыште савыкталташ
тӱҥалын. Школ деч вара Озаҥысе государственный универститетысе журналистика
отделенийыш тунемаш пурен. Тушечак армий ешышке ушнен. Салтак илыш дене
чеверласымеке,
Ленинград оласе стройкылаште тыршен. Угыч Йошкар-Олашке пӧртылын, верысе
телевиденийыште, "Молодежный курьер" газетыште тыршен. Кызыт Озаҥ
университетыште шинчымашыжым умбакыже нӧлта. француз писатель Жорж Сименон
семынак, сай паша лектышым кужу жап тыршымаш пуа манын, шона.
1990 ийыште "Сезон благоразумия" прозо книгаже лектын.
"Явыл эрге"— авторын "Ончыкышто" печатлалтше икымше мурпогыжо. Яшалан ме у
кычалме корным муаш тыланена да, марий автор-влакым рушла "сайын
кутырыкташ" тӱҥалеш манын, ӱшанен кодына.



120396
************************************************************************
12—03
Василий ПЕТУХОВ

Шердыж вӱд

Йога ялем воктечак тудо,
Чонеш пышта мурсемым лыҥ.
Сереш лупша вӱд киякшудым,
Йӱдет-кечет огеш лий лым.

Шотлан толеш кеҥежым тыште
Кучаш олаҥгым эр велеш.
Кол модмым ужын тольым шыпке,
нӧрталын йолым ший лупсеш.

Шукат ыш лий, пыль-пыль модале
Чичка,
чӱчка чонан гаяк.
Нӧлтальым южышко олаҥгым.
Каслан лиеш колшӱр садак.

...Йога ялем воктечак Шердыж,
Эр кече велыш шыргыкта.
Коллан кӧра вел огыл шерге,
Мотор тӱс чоным ырыкта.
Марий Эл, Шернур район, Кочанур ял.

Илья ПЕРШИН
Воштончыш ончылно
Мыскара
Воштончышто кӧ шога,
Кӧ гын ӱмбакем онча?
Воштончышым авырен,
Шога мыйым шойыштен...
— Кораҥ тушеч! Мом ончет,
Молан мыйым тый шылтет?
Ужмем ок шу ош вуетым,
Шымартынем шем ӱпемым.
Тый денет вашлийын омыл,
Омешемат кончен отыл.
Чара саҥгат куптырген,
Лашка нерет кадырген.
Йӧршын пӱгырген тупет,
Муш тупка гай пондашет.
Умшат почын ончыкто!
(Кум пӱетше ончылно).
Воктенетше, товатат,
Мый ом шого минутат.
Кай тышечын, воктечем,
Кышам ыште шеҥгечем.

...Эх, воштынчыш, воштончыш,
Тый — айдеме воштылтыш,
Пуйто уке ялт сайжат
(Такше кажным вошт ужат).
Мом гын мыйым ыштышыч,
Кушко конден шуктышыч?
Можыч, шоҥгемат тыят,
Чылдыр шоктен вел кодат!..
Уфа.
Сергей Айдимиров
Шӱмбелем
Серет гын, шӱмбелем,
Куаным пӧлеклет.
Лият гын шӱм пелен,
Пиалым пӧлеклет.
Сырет гын, шӱмбелем,
Чонемым ойгыртет.
От лий гын шӱм пелем,
Пиалым пудыртет.
Мо лийын, ок мондалт.
Мый тидымат палем:
Тый курымлан кодат
Чонеш йӧратымем.
Пошкырт Эл, Мишкан район, У Козаш ял.



120496
************************************************************************
Олег Сергеев

Сергеев Олег Арсентьевич — Марий кугыжаныш университетын финн-угор йылме-
влак
кафедрыжын доцентше.
Олег Арсентьевич Морко районысо Эҥерӱмбал ялеш 1961 ийыште шочын. 1978
ийыште
Азъял кыдалаш школым тунем пытарен. 1978-1983 ийлаште Марий кугыжаныш
университетын историй да филологий факультетыштыже шинчымашым поген. Вара
Азъял школышто
шочмо йылмым да литературым туныктен. 1986-1989 ийлаште — Эстонийысе Тарту
университетын аспирантше. Тусо финн-угор йылме-влак кафедрыште кумдан
палыме академик Пауль Аристэн да профессор Эдуард Вяарин вуйлатымышт почеш
"XВИИИ-XИX курымласе марий рукопись мутер-влак" тема дене кандидатский
диссертацийым воза да
сайын арала.
1989 ий гыч Марий кугыжаныш университетыште пашам ышта. "Ончыко" журналыште

икымше гана савыкталтеш.

Марий анатомий мутер

ОНЧЫЛМУТ

Марий лексикографийын шочмыжо XВИИИ курым дене кылдалтын. Тудлан
тӱҥалтышым,
руш, тыгак вес элласе шымлызе-влак, юмын пашам шуктышо еҥ-влак ыштеныт.
Кӱлмӧ
семын кугу полышым тӱрлӧ семинарийыште тунемше марий икшыве-влак пуэныт.
XВИИИ
курымысо марий лексикографийын сеҥымашыжлан Санкт-Петербург да Угарманыште
аралалтше "Словарь языков разных народов в Нижегородской епархии обитающих,
именно
россиян, татар, чувашей, мордвы и черемис..." рукопись мутер шотлалтеш.
Тудо историйыш "Дамаскинын мутерже" лӱм дене пурен.
Тачысе кечылан марий йылме дене шуко мутер лектын. Чылан гаяк нуно кок
йылман
кусарыме мутер улыт, шочмо йылмыштына кумдан кучылталтше шомак-влакым ушен
шогат. Чаманаш логалеш, пытартыш ийла мартеат посна отрасль, специальность
дене
кылдалтше термин мутерна уке ыле. Тиде ош тамгам пытарашлан тӱҥалтышым
Х.Ф.Балдаевын "Русско-марийский словарь биологических терминов" (Йошкар-
Ола, 1983) пашаже пыштыш. Тылеч вара журналист А.А.Ермаков "Кушкыл, янлык,
кайык..." (ЙошкарОла, 1991) марла-рушла мутерым савыктыш.
Марий анатомий мутерат ты пашам умбакыже шуя. Тушко айдемын, янлыкын,
кайыквусын
кап-кылышт, нунын посна органышт-влакын чоҥалтмышт, формышт дене кылдалтше
шомак-влак пуреныт. Туге гынат шонымо ок кӱл, пуйто але марте анатомий
термин-влак
ӧрдыжеш кодыныт. Уке, посна шомак-влак эше XВИИ курым мучаштак
Голландийыште
лекше географ-путешественник Н.К.Витсенын "Северная и восточная Татария"
(Амстердам, 1692) книгаштыже лийыныт. Шагал огыл мут немыч врач
Д.Г.Мессершмидтын,
Г.Ф.Миллерын, швед офицер Ф.И.Табертын (Страленбергын) погымо
материалыштышт
уло. Поснак ятыр термин XВИИИ-XИX курымлаште тӱрлӧ амал дене ямдылыме
рукопись
мутерлашке пурен.
Тиде — Д.Даманскинын (Семенов-Рудневын), В.Крекнин ден И.Платуновын,
А.Канцеровскийын, М.Кроковскийын, Ф.Земляницкийын, А.Бессоновын,
П.Еруслановын,
А.Смирновын пашашт. Пеш кӱлешан мут поянлыкым эстон академик Ф.Й.Видеманын
марла-немычла савыкталтде кодшо мутерыштыже вашлийына.
Кап-кыл дене кылдалтше термин, марий мутвундын тӱҥ элементше семын, вес
эллаште
савыкталтше ученый-влакын пашаштышт рӱдӧ верым налеш. Поснак ончыкташ лиеш
венгр
шымлызе-влак Й.Буденцын "Словарь лесных и горных черемис" (Пешт, 1866),
М.Силашин "Черемисский словарь" (Будапешт, 1901) да финн йылмызе
Х.Паасоненын "Восточночеремисский словарь" (Хельсинки 1948) лексикографий
пашаштым. В.П.Троицкийын
Российыште первый савыкталтше "Черемисско-русский словарьыштыжат" (Казань.
1894)
поян материалым муаш лиеш.
Мутер сомыл поснак 20-шо курым тӱҥалтыште атыланен кая. Тудым вияҥден
колтымо
пашашке кугу надырым В.М.Васильев ыштен. Нимучашдыме шерге тудын "Марий
мутерже"
(Моско.1926). Шке жапыштыже Валериан Михайлович физика, химий,
естествознаний,
математика дене термин мутерымат ыштен улмаш. Но чаманаш логалеш, нуно ош
тӱням
ужын шуктен огытыл. Изи огыл верым анатомий термин С.Г.Эпинын
"Горномарийскорусский словарь" (Козьмодемьянск. 1935) да А.А.Саваткован
"Словарь горного наречия марийского языка" (Йошкар-Ола, 1981) мутерлаштышт
налеш. Поснак шуко шомак
тӱшкан лукмо "Марийско-русский словарьыш" (Москва, 1956) да "Русско-
марийский
словарьышке" (Москва, 1966) пурен.
Кап-кыл ужашым ончыктышо шомак-влак историйым шымлымаште моткоч кугу
полышым пуат. Нуно эше кугезе урал йылмыштак лийыныт да чӱчкыдын
кучылталтмыштлан кӧра тачысе кече мартеат чыла гаяк финно-угор йылмылаште
аралалт кодыныт. Таҥастарыза,
мутлан: мар. вӱр. эст. вери (вери), фин. вери (вери), венг. веер (вер), к.
вир,
удм. вир, мар. кид, эрзя-морд. кедь, мокша-морд. кядь, эст. кеси (кӓси),
фин.
кеси (кӓси), венг. кеез (кез), к. ки, удм. ки, мар. кыл, морд. кель, эст.
кеел
(кеел), фин. киели (киели), к. кыв, удм. кыл; мар. мокш, морд. максо, эст.
макса
(макса), фин. макса (макса), венг. май (маи), к. мус, удм. мус; мар. шинча,

морд. сельме, эст. силме (силмӓ), венг. сэм (сзем), к. син, удм. син; мар.
шен
(шӧн), морд. сан, эст. соон (соон), фин. суони (суони), венг. иин (ин), к.
сӧн.
удм. сӧн; мар. шоло, фин. суоли (суоли) да тулеч молат.
Мутер алфавит почеш чоҥалтын. Тудын негызшылан олыкмарий наречий налалтын.
Икмыняр шомак эрвел наречий гычат пурталтын. Нуно Э. буква дене
палемдалтыныт да
"эрвелмарий наречий" манмым ончыктат. Мутерыште посна шомак, мут кылдыш,
ятыр
терминын икмыняр лӱмжым ончыктымо, кажныже мутерыште пуалтын. Тыгак посна
лексемын синонимже пурталтын. Омоним-влак посна словарь статья дене
палемдалтыныт да
рим цифр дене ончыкталтыныт. Мутлан: могыр И. тело, организм человека,
туловище
(тело без головы, шеи и конечностей), могыр ИИ. сторона; шӱм И. сердце, шӱм
ИИ.
скорлупа да т.м. Кӱлмӧ семын южо мутым умылтарен пуымо. Марий йылмыш
кусараш
лийдыме ятыр анатомий лексикым Мутерыш пуртымо огыл. Мутлан: бронх, клапан,

клык, лобно-базальные вены, малоберцовый блок да молат. Икмыняр шомакым
XВИИИXИX курымласе рукопись мутерла гыч пуртымо. Нуно кызытсе марий
литератур йылмыште огыт кучылталт але шуэн вашлиялтыт да * пале дене
палемдалтыныт, мутлан: нерсус ноздри*.
Кӱчыкемден пуртымо мут да ой-влак: букв. — буквально; дет. — детская речь
(детское слово); не лит. — не соответствует литературной норме; обл. —
областное слово или выражение; поэт. — поэтическое слово; прост. —
просторечие; разг. — разговорное слово или выражение; собир. —
собирательное слово или выражение; уст. —
устаревшее слово или выражение; т.м.. — тулеч моло — тому подобное; Э. —
эрвелмари наречий.
Кӱчыкемдыме йылме-влак: венг. — венгр йылме; к. — коми йылме; мар. — марий
йылме; мокша морд. — мокша-морд йылме; морд. — мордва йылме; удм. — удмурт
йылме;
фин. — финн йылме; эрзя-морд. — эрзя-мордва йылме; эст. — эстон йылме.
Редакций деч.
Пагалыме лудшо таҥ-влак! Олег Сергеевын ямдылыме анатомий мутерышкыже ала
теат
иктаж палыдыме шомакым ешареда, серышдам вучен кодына.

А.
АВА 1. мать; 2. самка; матька (самка-производительница).
АВАГУДО матка.
АВА ДЕН УЗО КОКЛАСЕ ОЙЫРТЕМ половой дифоризм.
АВАЛЫК матка.
АВАПУН пушок под перьями.
АЗАГУДО (АЙДЕМЫН) амнион; детское место, послед; плацента человека.
АЗАГУДО КӦРГӦ полость матки.
АЗАГУДО ПУНДАШ дно матки.
АЗАГУДО ПУЧ маточная труба.
АЗАГУДО РОЖ отверстие матки.
АЗАГУДО ЧОГАШЫЛ ЧОРА мышечная оболочка матки.
АЗАКӰПЧЫК ончо АЗАТУВЫР.
АЗАТЫВЫР послед у человека.
АЗУ ончо АЗУ ПӰЙ.
АЗУ ПӰЙ клык.
АЙДЕМЕ человек, особа.
АЙДЕМЕ КАП-КЫЛ стать человека.
АКЫЛ ум, рассудок, разум.
АНАТОМИЙ (организмын ышталтмыжым тунемше наука) анатомия.
АНДАЛЕ тонкая кожица на зажившей ране.
АҤ полотнище.
АҤЫСЫР САҤГАН узколобый.
АРАВА веснушки.
АРАВА ШӰРГАН лицо в веснушках.
АРТАМ сила, мочь (человека, животного), ончо ӰНАР.
АРТЕРИЙ (шӱм гыч капын тӱрлӧ ужашышкыже вӱрым коштыктышо вӱргорно) артерия.
АРТЕРИЙЫСЕ ВӰР артериальная кровь.
АТМА перепонка между пальцами (у водоплавающих птиц).
АЯР яд; ядовитый; зелье.

В
ВАЖЫКШИНЧА косоглазие.
ВАЧЕ плечо.
ВАЧЕ КЫШКАР основание плеча.
ВАЧЫЛУ ключица, плечевая кость.
ВАШКӰЗӦ (ракын) клешня.
ВЕЛ сторона; ончо МОГЫР.
ВЕМ мозг.
ВЕМДЫМЕ безмозглый.
ВЕНА (вӱрым шӱмыш кондыштшо вӱргорно) вена.
ВЕНА КӦРГЫСӦ внутривенный.
ВЕНОЗНЫЙ ВӰР венозная кровь.
ВЕРГЕ 1. почка; почки 2. тазовая почка (у пресмыкающихся, птиц и
млекопитающих).
ВЕРГЕ КОЯ околопочечный жир.
ВЕРГЕ ОНЧЫЛ ТУ падпочечники.
ВЕС МОГЫР та (другая) сторона.
ВИЛЯ падаль (труп животного).
ВИЧКЫЖ ВӰРГОРНО жилка.
ВИЧКЫЖ ЙОЛАН тонконогий.
ВИЧКЫЖ КОВАШТЕ кожица.
ВИЧКЫЖЛУ малая берцовая кость.
ВИЧКЫЖ ӰП волосок.
ВИЧКЫЖ ШОЛО тонкая кишка.
ВИЧКЫЖ ШӦН жилка.
ВИЯШ НЕР прямой нос.
ВИЯШ ӰП прямые волосы.
ВИЯШ ШОЛО прямая кишка.
ВИЯШ ШОЛЫМУЧАШ прямая кишка.
ВОДАР вымя.
ВОДАР ТАРВАТАШ вымнуть обл. (о скоплении молока у коровы перед отелом).
ВОДАР ТУ молочные железы; грудные железы.
ВОЖГОКЛА пах, промежность; ончо ВОЖ ИИ.
ВОЖ И. корень.
ВОЖ ИИ. промежность.
ВУЙВЕМ гловной мозг; ончо ВУЙДОРЫК.
ВУЙВЕМ ЧОРА мозговая оболочка.
ВУЙВЕМ ЯРЫМ-ВЛАК черепномозговые нервы.
ВУЙВИЧКЫЖ висок.
ВУЙВИЧКЫЖ ВЕР височная область.
ВУЙВИЧКЫЖ ВӰРГОРНО височная артерия.
ВУЙВИЧКЫЖ ЛАКЕ височная ямка.
ВУЙВИЧКЫЖЛУ височная кость.
ВУЙВУНДАШ темя; ончо ВУЙЛЕП.
ВУЙГОҤГЫРА череп (черепная коробка); ончо ВУЙГОРКА.
ВУЙГОҤГЫРА УШЕМ швы черепа.
ВУЙГОРКА череп. черепная коробка.
ВУЙГОРКАЛУ черепная кость.
ВУЙГОРНО пробор (на голове).
ВУЙДОРЫК мозг, головной мозг.
ВУЙДОРЫК КЛЕТКЕ-ВЛАК клетки головного мозга.
ВУЙДОРЫК КОРНО борозда головного мозга.
ВУЙДОРЫК КОРНО-ВЛАК извилины головного мозга.
ВУЙДОРЫК ЧОРА мозговая оболочка, кора головного мозга.
ВУЙДОРЫК УЖАШ отдел головного мозга.
ВУЙДОРЫК ӰМБАЛ мозговая оболочка.
ВУЙ И. голова, головка; головной.
ВУЙ ИИ. верхушка.
ВУЙ-ЙОЛ собир. голова и ноги (заколотого скота).
ВУЙ КОВАШТЕ кожа головы.
ВУЙЛЕП темя; ончо ВУЙВУНДАШ.
ВУЙЛЕПЛУ теменная кость.
ВУЙЛЕП ШИНЧА (шыҥшальын, шыҥа-копшаҥгын) теменной глаз.
ВУЙ ОНЧЫЛ предняя лицевая часть головы.
ВУЙПӦРДЕМ макушка (головы), темя, вихор.
ВУЙСАВЫРАЛМАШ поворот головы.
ВУЙЧАРА лысина.
ВУЙЫН ПЕЛ МОГЫРЖО одна (половина) сторона головы.
ВУСКО кладеный обл. (о животных); кастрированный.
ВУЙЫГЫРГОРНО-ВЛАК лимфатические сосуды.
ВӰДЙЫГЫР СИСТЕМЕ лимфатическая система.
ВӰДЙЫГЫР ТУ лимфатические железы.
ВӰДЛУ ЙЫЖЫҤ тазобедренный сустав.
ВӰДЛУ таз, тазовые кости; тазобедренный; подвздошная кость.
ВӰДОТЫЗА мозоль; волдырь.
ВӰДГОРНАН КИД жилистые руки.
ВӰРГОРНО кровеносный сосуд; жила.
ВӰРКОРНО-ВЛАК кровеносные сосуды; ончо ВӰРШЕР-ВЛАК.
ВӰРГОРНО ДА ВӰДЙЫГЫР СИСТЕМЕ-ВЛАКЫМ АНАТОМИЙЫН ТУНЕММЕ УЖАШЫЖЕ ангиология.
ВӰРГОРНО СИСТЕМЕ кровеносная система.
ВӰР кровь; кровяной.
ВӰР ЙОГЫМАШ кровотечение.
ВӰР КОШТМАШ кровообращение.
ВӰР ЛЮВЫРА кровяная плазма.
ВӰР ПУРЫМАШ кровоизменение.
ВӰР СИТЫДЫМАШ малокровие.
ВӰР ТУВЫРТЫШ кровяная сыворотка.
ВӰР ТУҤГЫР запекшаяся кровь.
ВӰРШЕР пульс.
ВӰРШЕР-ВЛАК кровеносные сосуды.
ВӰРШЕР КЫРЫМАШ пульсация.
ВӰРЫСӦ ЙОШКАР ШАРИК-ВЛАК красные кровяные шарики.
ВӰРЫСӦ ОШ ШАРИК-ВЛАК белые кровяные шарики.
ВЫЖГА ПУН ворс.
ВЫЖГА ПУН ПЫРЧЕ ворсинка.

Е
ЕҤ человек; особа.
ЕЧЫГӰЧ перен. загнувшееся копыто.

И
ИГЫГУДО (вольыкын, янлыкын) амнион, послед (у животных), ончо СӰВӦ.
ИГЫЛЫК гонады.
Игыпун ПУШОК.
ИГЫШУЛДЫР крылышко.
ИГЫШЫЛ разг. мышцы.
ИЗИВАРНЯ мизинец.
ИЗИ ВАЧЫЛУ ЧОҤГА бугорок малой плечевой кости.
ИЗИ ЙОЛВАРНЯ мизинец ноги.
ИЗИ ЙОЛВУРГЫЛУ малая берцовая кость.
ИЗИ ЙЫЛМЕ язычок.
ИЗИ (вичкыж) КЫНЕРЛУ лучевая кость.
ИЗИ ЛОГАР горлышко.
ИЗИЛУ косточка.
ИЗИ МУГЫЛЬО сосочек.
ИЗИ НЕР носок.
ИЗИ ОҤГЫР ПӰЙ малый коренной зуб, премоляр.
ИЗИ УМША ротик.
ИЗИ ШӰВЫРОҤ пузырек.
ИК ВЕЛ одна сторона.
ИК МОГЫР ончо ИК ВЕЛ.
ИК НЕРРОЖ одна ноздря.
ИКПАРНЯН однопалый.
ИКТӰКАН однорогий.
ИКШОЧШО родные (брат и сестра).
ИЛАНЫМАШ зачаток.
ИЛЕЛОГАР пищевод.
ИМЕ колючка, игла, шип (у животных и растений).
ИМНЕ КОВАРЧЕ круп (лошади).
ИМНЕ ПУН конский волос.
ИМНЕ САҤГАСЕ ОРЖА челка (у лошади).
ИМНЕ ШАР конский волос.
ИСЫРЕШ КОДАШ остаться яловой.
ИСЫРМУНО яйцо-болтун.
ИСЫР  яловая, не стельная (корова, овца и др.).

Й
ЙОЛ нога, ножка; лапа.
ЙОЛВАРНЯ палец ног; палец стопы.
ЙОЛВАРНЯЛУ фаланга.
ЙОЛВАРНЯЛУ-ВЛАК кости пальцев стопы.
ЙОЛВУНДАШ подошва стопы; ступня, подошва.
ЙОЛВУРГО голень.
ЙОЛВУРГО-ЙОЛКОПА ЙЫЖЫҤ голеностопный сустав.
ЙОЛВУРГО КУГУЛУ большая берцовая кость.
ЙОЛЙЫЖЫҤ коленный сустав; суставы ноги.
ЙОЛКОПА (йолварня ден йолтаган ужаш) плюсна; стопа, ступня.
ЙОЛКОПА ДА ЙОЛВУРГО КОКЛАСЕ УЖАШ предплюсна, подъем ноги.
ЙОЛКОПА ДЕН ЙОЛВАРНЯЛУ ЙЫЖЫҤ плюсно-фаланговый сустав.
ЙОЛКОПАЛУ-ВЛАК плюсневые кости.
ЙОЛКОПАН ШЕҤГЕЛ УЖАШЫЖЕ тыл стопы.
ЙОЛГӰЧ ноготь пальца стопы; копыта (у парно-и непарнокопытных).
ЙОЛМӰШКЫР икра (ног), икроножная мышца; икры (ног).
ЙОЛНӦРТМӦ ончо ЙОЛМӰШКЫР.
ЙОРЛОРЖА ончо ЙОЛПУН.
ЙОЛПУН щетка (на ногах у лошади).
ЙОЛТАГАН пята, пятка.
ЙОЛТАГАН-ВЛАК подошвы стоп; пятки.
ЙОЛТАГАНЛУ кости стопы; пяточная кость.
ЙОЛТАГАН ШӦН пяточное сухожилие; аххилово сухожилие.
ЙОЛУМДО разг. пятка; ончо ЙОЛТАГАН.
ЙОЛШАКЛЯКА лодыжка; ончо ШАКЛЯКА.
ЙОЛШАРЧА плюсна.
ЙОЛШАРЧАЛУ кости плюсны.
ЙОЛШАРЧА ТӰҤЛУ кости предплюсны.
ЙОЛШӦН сухожилие ноги.
ЙОЛШӰМ осязание (ноги).
ЙОЛЫСО ЧОГАШЫЛ ножные мускулы.
ЙОҤЫЖМАШ жвачка (у животных).
ЙОРА парша.
ЙОЧАПӰЙ молочные зубы; ончо ШӦРПӰЙ.
ЙОШКАР ӰП рыжие волосы.
ЙӦР разг. мясо; ончо ШЫЛ.
ЙӰКЧОРА голосовая связка; голосовые связки.
ЙӰКЫМ КОЛМО ОРГАН орган слуха.
ЙЫГЫР ПЕЛАШ один из близнецов.
ЙЫГЫР близнецы, двойня.
ЙЫЖЫҤ И. 1. сустав; 2. колено (звено).
ЙЫЖЫҤ ИИ. сила, мочь (употребляется лишь в некоторых выражениях).
ЙЫЖЫҤВУЙ мыщелок.
ЙЫЖЫҤ ВӰДЙЫГЫР синовиальная жидкость.
ЙЫЖЫҤ ОБОЛОЧКА синовиальная оболочка.
ЙЫЖЫҤ ШӦН-ВЛАК связки суставные.
ЙЫЛМЕ язык; язычок (уменьш. от язык).
ЙЫЛМЫВУЙ кончик языка.
ЙЫЛМЫЙЫМАЛЛУ подбязычная кость.
ЙЫЛМЫЙЫМАЛ ШӰВЫЛ ТУ подъязычная железа.
ЙЫЛМЫМУЧАШ кончик языка.
ЙЫЛМЫТУП спинка языка.
ЙЫЛМЫТӰҤ корень языка; основание языка.
ЙЫЛМЫЧОРА оболочка языка.
ЙЫЛМЫШЫЛ языковые мышцы.
ЙЫР ПОНДАШАН с окладистой бородой.

К

КАВА брюшина, брюшное лоно; ончо МӰШКЫРКАВА.
КАДЫР ТУПРӰДӦ изгиб позвоночника.
КАЗАВАРНЯ мизинец, мизинец руки.
КАЙЫМАШ проход.
КАЙПУН самый мелкий птичий пух; ончо МАМЫК.
КАЙЫК НЕР клюв.
КАЙЫК ПУН птичье перо.
КАЙЫК ПУН ТӰС оперение птиц, перьевой покров.
КАП тело (человека), стан (туловище), туша (тело крупного животного),
туловище
(тело без головы, шеи и конечностей); рост (человека).
КАП-КЫЛ осанка; тело (человека); фигура (телосложение); экстерьер
(телосложение
животных).
КАП-КЫЛ ОЙЫРТЕМ конституция.
КАП-КЫЛ УЖАШ часть тела.
КАП ОРА тело (объем, размер его).
КАП ОРАТА ончо КАП ОРА.
КАПЫСЕ ПУН волосы тела.
КАТАС молочные резцы, первые зубы ребенка; ончо ОНЧЫЛПӰЙ.
КЕКЫРЕК гребешок (у птиц).
КЕЛДЕЛУ ключица, дужка (у птиц).
КЕРГЕЛА молоки у рыб (узо кап мӧртньӧ); семенник рыб.
КЕРШ колотье.
КИД рука; ручной.
КИДВАРНЯ кисть руки; палец кисти.
КИДВАРНЯ-ВЛАК кисти рук; пальцы кисти.
КИДВАРНЯЛУ фаланга.
КИДВАРНЯЛУ-ВЛАК фаланга пальцев кисти.
КИДВУРГО локтевая кость, локтевая часть руки; предплечье.
КИДИГЕ бицепс.
КИД-ЙОЛ конечности, руки-ноги.
КИД-ЙОЛ ШӦН сухожилия конечностей.
КИДЙЫЖЫҤ сустав кисти; сила руки.
КИД КОВАШТЕ кожа руки.
КИДКОПА кисть руки, пясть, пятерна (прост.).
КИДКОПА ЙЫЖЫҤ лучезапястной сустав.
КИДКОПАЛУ кость кисти, кости кисти.
КИД КӰЧ ноготь пальца кисти.
КИД КӰЧ-ВЛАК ногти пальцев кисти.
КИДПАГАР возвышение мышц у большого пальца (со стороны ладони).
КИД (йол) ПАРНЯН ЛУ ЙЫЖЫҤ межфаланговый сустав.
КИДПӰАН изгиб руки, согнутая в локте рука.
КИДТУП тыльная сторона кисти руки.
КИДШАРЧА запястье.
КИШДЕР пульс; ончо ВӰРШЕР.
КИДШЕР КЫРЫМАШ пульсация.
КИДШӦР ребро ладони.
КИДШӰМ осязание.
КИДЫН КӰШЫЛ ПЕҤГЫДЕ УЖАШЫЖЕ тыльная сторона кисти.
КИЗА рука, ручка (дет.).
КИЛ (торешлу) киль.
КИСТА (могыреш лийше ир шыл) киста.
КИШ сера; серный.
КИШКЫТУВЫР чешуя змей; выполозок.
КИШШӦР молозиво.
КЛЕТКЕ клетка (основа всех тканей живых организмов).
КЛОАКА (кайык кутан) клоака.
КОВАРЧЕ седалище, ягодицы.
КОВАРЧЕ-ВЛАК ягодицы.
КОВАРЧЕ НЕРВ седалищный нерв.
КОВАРЧЕ ШЫЛ ягодичная мышца.
КОВАРЧЫЛУ седалищная (ягодичная) кость.
КОВАШТЕ (ийлыме) мех (выделенная шкура пушного зверя).
КОВАШТЕ 1. кожа; кожный; 2. шкура, кожа (животного); кожный покров; кориум;
дерма (собственно кожа).
КОВАШТЕ ДА КОВАШТЕ ӰМБАЛ покровы животных (кожа и ее производные).
КОВАШТЕ ЙЫМАЛСЕ КОЯ подкожный жир.
КОВАШТЕ КОРНО борозды кожи.
КОВАШТЕ НЕРВ кожный нерв.
КОВАШТЕ ТУ железы кожи.
КОВАШТЕ ӰМБАЛ надкожица, эпидермис.
КОВАШТЕ ЧОРА мездра.
КОВАШТЫН ЙЫМАЛ ЛОНЧЫЖО кутис.
КОВАШТЫН ЧАРА МОГЫРЖО мездра.
КОВАШТЫН ЭН ПЕҤГЫДЕ УЖАШЫЖЕ чепрак.
КОЗНА И. бабка, надкопытный сустав.
КОЗНА ИИ. игральная кость.
КОЗНАЛУ бабки, бабка (кости).
КОКЛА середина, средина.
КОК МОГЫР обе стороны.
КОКТӰКАН двурогий.
КОКША чирей, фурункул; ончо СӰВАН.
КОКШУЛДЫРАН двукрылый.
КОКШУРАН двурогий.
КОК КАП ӰМБАЛНЫСЕ ЛУ-ВЛАК покровные кости рыб.
КОЛМӦРТНЬӦ икра (рыбья); ончо МӦРТНЬӦ.
КОЛСОГА жабры.
КОЛСОГА ӰМБАЛЛУ жаберная крышка.
КОЛ ӰЙ рыбий жир.
КОЛ ШӦР молоки.
КОЛ ШУЛДЫР-ВЛАК плавники рыб.
КОЛ ШУ межмышечные косточки рыбы.
КОЛ ШӰВЫРОҤ плавательный пузырь.
КОЛ ШӰМ чешуя рыб, чешуйка.
КОЛЫН ӦРДЫЖЫСӦ НЕРВШЕ орган боковой линии рыб.
КОЛЫШО КАП труп (человека).
КОЛЫШТМО ОРГАН орган слуха.
КОМОК кусок; ончо МОКЛАКА.
КОҤЛАЙЫМАЛ подмышка, подмышки; подмышечная впадина, мышка.
КОҤЛАЙЫМАЛ ПУН волосы подмышки.
КОПА ладонь, кисть (руки); лапа.
КОПАВУНДАШ ладонь.
КОПАВУНДАШ КОРНО линия ладони.
КОПА ТӰР ребро ладони.
КОПТАК ступня, стопа.
КОРМЫЖ горсть.
КОРМЫЖВУНДАШ ладонь.
КОРМЫЖВУНДАЩ КОРНО-ВЛАК линии ладони.
КОРНО линия.
КОРОШ хрящ.*
КОРСАК селезенка; ончо ЛЕП.
КОТАС первый зуб (у ребенка).
КОЧКЫШЫМ ШУЛЫКТАРЫШЕ СИСТЕМЕ пищеварительная система.
КОШАРВАРНЯ указательный палец.
КОШАРВАРНЯ-ВЛАК указательные пальцы.
КОШАРПӰЙ клык.
КОШКЫШО КОЛЫШО КАП мощи.
КОШТМО, ТАРВАНЫЛМЕ ОРГАН органы движения.
КОШТЫРА ШӰМ роговые чешуйки (у змей, ящериц).
КОЯ жир, сало; жирный, сочный (о мясе); навар (жир).
КОЯ ЛОНЧО жировой слой.
КОЯ ТУ сальные железы.
КОЯ ШОЛО толстая кишка.
КӦЛДӦРЛУАН с крупными костями, с крупным скелетом.
КӦРГӦ нутро, внутренность; внутренний; требуха; полость; чрево уст; ливер.
КӦРГӦ АРВЕР внутренность, потроха.
КӦРГӦ АРВЕРЫМ ТУНЕМШЕ АНАТОМИЙЫН УЖАШЫЖЕ сплангхнология.
КӦРГӦ КОЯ внутренний жир.
КӦРГӦ ПЫЛЫШ внутреннее ухо.
КӦРГӦ ТЫРЛЫК внутренности, потроха.
КӦРГӦ ШИНЧАЛУК медиальный, передний угол глаза.
КӦРГЫСӦ внутренний.
КӦРГЫСӦ ОРГАН внутренний орган; внутренние органы.
КУАТ сила, мощь.
КУГУ НЕРАН носатый.
КУГУ ОҤГЫРПӰЙ большой коренной зуб, моляр.
КУГУ САҤГАН лобастый.
КУГУ УРЛЫК породистый, хорошей породы.
КУГУ ШИНЧАН пучеглазый.
КУГЫВАРНЯ большой палец кисти, большой палец.
КУГЫВАРНЯ-ВЛАК большие пальцы кисти.
КУГЫВАРНЯВУЙ кончик большого пальца.
КУГЫЛОГАР зоб.
КУДО послед.
КУДЫР кудри; кудрявый.
КУДЫР ӰП; кудрявые волосы.
КУДЫРГЕН КЕЧЫШЕ ӰП ЯРЫМ локон.
КУЖ ВӰД урина*.
КУКШЫЛОГАР трахея; дыхательное горло.
КУКШЫЛОГАРАҤ гортань.
КУЛАП (вольыкын шошым йогышо пунжо) линяющая весенная шерсть животных).
КУМДА ВАЧАН (ТУП-ВАЧАН) широкоплечий; ончо ЛОПКА ВАЧАН (туп-вачан).
КУМДА (лопка) ОҤАН широкогрудый.
КУМДА (лопка) ШӰРГЫВЫЛЫШАН.
КУРДЮК (южо урлык шорыкын шеҥгелныже улшо коя мешак) курдюк.
КУТАН седалище, зад.
КУТАНЛУ седалищная кость.
КУТАНКОРЕМ линия седалища (зада).
КУТАННАЧКА мякоть зада (седалища).
КУТАНРОЖ задний проход, заднепроходное отверстие.
КУТАНРОЖ ДА ПОЛОВОЙ ОРГАН КОКЛАСЕ КАПЫН УЖАШЫЖЕ промежность.
КУТАНРОЖ ДА ПОЛОВОЙ ОРГАН КОКЛАСЕ УРГЫШ промежностный шов.
КӰЖГӦ КОВАШТЕ толстая кожа.
КӰЖГӦ ШОЛО толстая кишка.
КӰСЕН жила, сухожилие; ончо ШӦН.
КӰСЕН ШУПШМАН судорожный.
КӰСЕН ШУПШМАШ судороги.
КӰТЛЫМӦ ЖАП течка.
КӰЧ И. ноготь; 2. коготь (у птиц); 3. коготь, копыто (у животных).
КӰЧ ВОЖ корень ногтя.
КӰЧ МУЧАШ кончики ногтей.
КӰЧ ОЛМО луночка ногтя.
КӰЧ ТӰҤ основание ногтя.
КӰЧЫК ЙОЛАН коротконогий.
КӰЧЫК ӰП волосок.
КӰШЫЛ ЙЫГЫР ЧОГАШЫЛ мышца близнецовая верхняя.
КӰШЫЛ ЛУК угол верхний.
КӰШЫЛ ОҤЫЛАШЛУ верхняя челюсть.
КӰШЫЛ ПОНДАШ усы.*
КӰШЫЛ ПӰЙ верхний зуб.
КӰШЫЛ ПӰЙ-ВЛАК верхние зубы.
КӰШЫЛ ТӰРВӦ верхняя губа.
КӰШЫЛ ТӰРВӦ ЧОҤГАТА бугорок верхней губы.
КӰШЫЛ ШИНЧАГОМДЫШ верхнее веко.
КӰШЫЛ ШИНЧАГОМДЫШ ПУН ресницы верхнего века.
КЫДАЛ ПОЯС (талия), поясница.
КЫДАЛЛУ безымяная кость.
КЫДАЛ ЛУЛЕГЕ тазовый пояс.
КЫЛДЫШ узел, завязка.
КЫЛЫМДЕ пуп, пупок, пуповина, пупочный канатик.
КЫЛЫМДЕ ТӰҤ пупочное кольцо.
КЫНЕР ончо кынервуй.
КЫНЕРВУЙ локоть (выступ).
КЫНЕРВУЙ ДЕН КИДКОПА КОКЛАСЕ КИДЫН УЖАШЫЖЕ предплечье.
КЫНЕРВУЙ ДЕН КИДКОПА КОКЛАСЕ ШӦН сухожилия запястья.
КЫНЕРВУЙЛУ локтевая часть.
КЫНЕРВУЙ ЛУК сгиб локтей.
КЫНЕРЛУ локоть.
КЫНЕРМУЧАШ ончо КЫНЕРВУЙ МУЧАШ.
КЫНЕРВУЙ МУЧАШ локтевой отросток.
КЫНЕРВУЙ СУСТАВ локтевой сустав.
КЫШКАР основа.

Л

ЛАКЕ яма, ямка.
ЛАКЕ-ВЛАК ямки.
ЛАПКА ЙОЛКОПА плоская стопа.
ЛАЧ плавательный пузырь.
ЛЕКТЫН ШОГЫШО ЛУ бугорок.
ЛЕКТЫН ШОГЫШО ШӰРГЫЛУАН скуластый.
ЛЕМ жидкость, семенная сперма.
ЛЕП селезенка.
ЛОГАР глотка, горло.
ЛОГАРАҤ глотка, гортань.
ЛОГАРАҤГЫМАШ жажда.
ЛОГАРАҤ НӦРГӦ надгортанник.
ЛОГАРАҤ ТУ миндалины.
ЛОГАРЕШ ШИНЧАШ застрять в горле.
ЛОГАРЕШ ШЫНДАШ подавиться.
ЛОГАР МУГЫЛ выступ гортани, кадык, адамово яблоко.
ЛОГАРВУНДАШ зев.
ЛОГАР ӰМБАЛ: ЛОГАР ӰМБАЛ НӦРГӦ надгортанный хрящ.
ЛОНЧО слой, отложенние.
ЛОПКА ВАЧАН широкоплечий.
ЛОПКА САҤГА высокий лоб.
ЛОПКА ТУП-ВАЧАН ончо ЛОПКА ВАЧАН.
ЛӦЗМЕН ПУНАН косматый.
ЛУ кость; костный; костяной.
ЛУАН костистый, костлявый.
ЛУАҤ ШУКТЫДЫМО (нӧргаш) ПӰЧЫТӰКӦ панты.
ЛУАҤАШ костенеть, окостенеть.
ЛУАҤМАШ окостенение.
ЛУ-ВЛАК кости.
ЛУВЕМ костный мозг.
ЛУЗГА ПУНАН косматый.
ЛУК изгиб, сгиб, поворот; угол; ончо УГЫЛ.
ЛУ КОЯ костный жир.
ЛУЛЕГЕ скелет, костяк; остов (костяк).
ЛУМ ПЕТЫРЫШЕ-УШЫШО ТКАНЬ надкостница.
ЛУЫМ ЭРЫКТЫМАН ШЫЛ (але кол) филе (кусок мяса или рыбы, очищенный от
костей).
ЛУЫН ЫШТАЛТМЫЖЫМ ДА ФОРМЫЖЫМ, НУНЫН ФУНКЦИЙЫШТЫМ АНАТОМИЙЫН ТУНЕММЕ УЖАШЫЖЕ
остеология.
ЛУ ПАДЫРАШ косточка.
ЛУ ПУДЫРГО ончо ЛУ ПАДЫРАШ.
ЛУ ӰМБАЛ ЧОРА надкостница.
ЛУ ШЕЛ костный жир.
ЛӰМДЫМВАРНЯ безымяный палец.
ЛӰМӦ И. парша.
ЛӰМӦ ИИ. клей.
ЛЫГЕ перхоть.

М

МАЛЫШЕ (меж) свалявшийся (о шерсти).
МАЛЫШЕ ВӰР свертывающаяся кровь.
МАМА МЕЖ мягкая шерсть.
МАМА ӰП пушистые волосы.
МАМЫК пух; пуховый; перья пуховые.
МАМЫКАҤАШ покрываться (покрыться) пухом, пачкаться (запачкаться) пухом (об
одежде).
МАМЫК ПЫРЧЕ пушинка.
МАҤГА НЕР (маҥга неран) гнусавый, гнусавый нос.
МАЯ ончо МАЯ МУНО.
МАЯ МУНО подклад, подкладень обл. (яйцо, которое кладется в гнездо, чтобы
курица
неслась там).
МЕЖ мех, волосяной покров (у овцы, козы); шерсть (овцы, козы); шерстяной.
МЕЖАН шерстистый, с шерстью.
МЕЖ ТАБА клочок шерсти.*
МЕЛВУЙ грудинка (часть туши).
МЕЛВУЙ ЧОРА диафрагма (между грудной и брюшной полостями).
МЕЛГАВА брюшина.
МЕЛЛУ грудина.
МЕЛНӦРГӦ грудинка.
МЕҤ родимое пятно, родинка.
МОГЫР И. тело, организм человека; туловище (тело без головы, шеи и
конечностей).
МОГЫР ИИ. сторона.
МОКЛАКА ИИ. сторона.
МОКЛАКА кусок, комок.
МОКЛЕШТАШ быть вывихнутым.
МОКЛЕШТМАШ вывих.
МОКШ печень; печенка.
МОКШТӰР ШОГАЛМАШ боли в печени.
МОКШЫСО ВӰРГОРНО воротная вена (система) печени.
МОКШЫСО ЧАГЫР камни в печени.
МОСНА (мунымешак: пӧръеҥ половой ту кийыме вер) мошонка.
МОСНЯ ончо МОСНА.
МӦРТНЬӦ икра; яичники рыб; гонады.
МУГЫЛА комолый (о рогатом скоте); ончо ТӰКЫДЫМӦ.
МУГЫЛЬО желвак.
МУЖЫР пара; парный.
МУЖЫРАН парный.
МУЖЫРДЫМО непарный.
МУНДЫРЛУ бедренная кость.
МУНО яйцо; семенник млекопитающих; яичко (парная мужская половая железа).
МУНОПТЕМ желток.
МУНОШО белок (яйца).
МУНЫГУДО яичник (парная женская половая железа).
МУНЫЛЫК яичник.
МУНЫМЕШАК мошонка; ончо МОСНА.
МУНЫЧАР яичная пленка.
МУНЫШӰМ скорлупа (яичная).
МУЧАШ верхушка.
МУШКЫНДО кулак (руки).
МӰКӰ живот (дет.).
МӰКШЫН ШЫШТЕ ТУ-ВЛАКШЕ восковые железы пчел.
МӰШКЫР живот; утроба; брюхо (у животных); брюшко (задняя часть тела
членистногих); чрево уст., пузо прост.
МӰШКЫРАҤМАШ зачатие.
МӰШКЫР ВЕЛЫСЕ вентральный.
МӰШКЫРВУШТО сычуг, желудок.
МӰШКЫРВУШТО УЖАШ рубец (часть желудка у жвачных).
МӰШКЫРКАВА брюшина, брюшное лоно.
МӰШКЫР КАРНЫМАШ вздутие живота.
МӰШКЫР КӦРГӦ брюшная полость; утроба.
МӰШКЫР КӦРГӦ ЧОРА серозная оболочка.
МӰШКЫРЫН ӰЛЫЛ УЖАШЫЖЕ ЭА ЭРДЕ КОКЛАСЕ ВЕР пах; паховая область.
МӰШКЫРЫСӦ КОЯН ЧОРА сальник (складка брюшины).
МӰШКЫРЫСӦ ЭН КУГУ ТӰҤ ВӰРГОРНО аорта брюшная.
МЫГЫЛЕ завиток волос у женщин.
МЫЙЫК Э. усы; ончо ӦРЫШ.
МЫЙЫКАН Э. усатый.
МЫЙЫКДЫМЕ Э. безусый; ончо ӦРЫШДЫМӦ.
МЫЗЫПУН пушок

Н

НЕР И. нос; 2. рыло, морда (животных); 3. клюв (у птиц); ончо КАЙЫК НЕР.
НЕР ИИ. сопли.
НЕРАН носоглотка.
НЕРВ нерв.
НЕРВ МУЧАШ нервные окончания.
НЕРВ СИСТЕМЫН ЧОҤАЛТМЫЖЫМ АНАТОМИЙЫН ТУНЕММЕ УЖАШЫЖЕ неврология.
НЕРВУЙ кончик носа.
НЕРГЕ насморк.
НЕРГЕЛУ позвонок, позвоночник; ончо ТУПРӰДЫЛУ.
НЕР ДЕН ТӰРВӦ КОКЛАСЕ КОРНО носо-губная линия.
НЕРЙӰК храп.
НЕРЙЫМАЛ подносовая область.
НЕРЙЫМАЛ ЛАКЕ подносовый желобок.
НЕР КОВАШТЕ кожа носа.
НЕР КӦРГӦ носовая полость, полость носа.
НЕР КЫДЕЖ перегородка носа.
НЕРЛУ носовой хрящ, переносица; ончо НЕРТӰҤ.
НЕРЛУ КӦРГӦ гайморовая полость.
НЕР МУЧАШ ончо НЕРВУЙ.
НЕР НӦРГАШ носовой хрящ (хрящ перегородки носа).
НЕРПУН носовые волосы.
НЕР ПЫНЧЫЛТМАШ насморк.
НЕРРОЖ ноздря, ноздри.
НЕРСУЗО ончо НЕРТӰҤ.
НЕРСУС ноздри.*
НЕРТУП спинка носа.
НЕРТӰҤ И. переносица; ончо НЕРЛУ; 2. восковица (основание клюва у птиц).
НЕР ТӰҤАЛТЫШ (нерын ӱлыл ужашыже) преддверие носа, нижняя часть носа.
НЕР ӰМБАЛ верхушка клюва (птиц).
НЕР ӰМБАЛ САҤГА ЛУЫН ЛЕКТЫН ШОГЫМЫЖО лобный вал (выступ лобной кости над
надпереносьем).
НЕРӰПШ ончо НЕРШИЖМАШ.
НЕРШИЖМАШ обоняние, нюх.
НЕРШУ ончо НЕРЛУ.
НЕР ШУЛДЫР крыло носа.
НЕР ШУЛДЫР-ВЛАК крылья носа.
НОЛНЕР сопляк; ончо РУНЕР.
НОЛО И. оттенок; цвет лица.
НОЛО И. слизь, мокрота.
НОШМО И. нсбо.
НОШМО ИИ. жабры у рыбы.*
НОШМЫЛУ нсбная кость.
НӦРГӦ 1. хрящ; 2. молодой.
НӦРГӦ ӰМБАЛ ЧОРА надхрящница.
НӦШМӦ семя.
НӦШМЫКУЧА жмых.
НӦШМЫШӰМ кожура семени.
НУГЫДО ӰП шевелюра.
НУГЫДӦ ШӦР густое молоко.
НУМУЛА слизь; слизистый.
НУРАНГОЛ-ВЛАКЫН ТУПРӰДЫШТ вязига (хорда осетровых рыб).
НЬЫКТАШ (коваштым) драть, сдирать, ободрать, обдирать (шкуру).
НЫЛГЫЖ (йоҥыжшо вольыкын пагар ужашыже) сыгуч.
НЫЛГЫЖШЛО двенадцатиперстная кишка.
НЫЛЙОЛА на четвереньках, на четвереньки; на карачках.
НЮНЮ яичко.

О

ОЙЛЫМО АППАРАТ речевой аппарат.
ОЙЛЫМО ОРГАН орган речи; речевой аппарат.
ОМБО 1. пузырь (рыбий); 2. мочевой пузырь (животных); ончо ШӰВЫРОҤ.
ОМДАШ скопляться, скопиться (о молоке в вымени; о моче).
ОМДЫМАШ скопление молока в вымени; мочи в мочевом пузыре.
ОМО сон; сновидение.
ОМО ВӰРГОРНО сонная артерия.
ОМЫШУР угорь (прыщик).
ОНЧЫЛ перед. передний.
ОНЧЫЛВАРНЯ указательнй палец.
ОНЧЫЛ ЙОЛ передние конечности.
ОНЧЫЛ ЙОЛКОПА кисть (у животных).
ОНЧЫЛ ПӰЙ резец, резцы, передний зуб.
ОНЧЫЛ ПӰЙ-ВЛАК передние зубы, резцы.
ОНЧЫМО ОРГАН орган зрения.
ОҤ грудь; грудной.
ОҤ ВЕР грудная область.
ОҤГЫРПӰЙ коренной зуб.
ОҤ ДЕН МӰШКЫРКАВА КОКЛАСЕ ЧОРА грудобрюшная преграда.
ОҤКАВА плевра.
ОҤ КОРНО грудная линия.
ОҤ КӦРГӦ грудная полость.
ОҤ КУРЫШ грудная клетка.
ОҤ КУРЫШЛУ ончо ОҤ КУРЫШ.
ОҤЛУ грудная клетка; грудина, грудные кости.
ОҤЛУ КОКЛА межреберный промежуток.
ОҤЛУ КӦРГӦ полость грудной клетки.
ОҤ НӦЛТЫШ грудное возвышение.
ОҤ ШЫЛ грудинка.
ОҤЫЛАШ подбородок.
ОҤЫЛАШ ЙЫМАЛ поднижнечелюстная область.
ОҤЫЛАШ КОРНО подбородочная борозда.
ОҤЫЛАШ ЛАКЕ подбородочная ямка.
ОҤЫЛАШЛУ нижняя челюсть; скула; челюсть; нижнечелюстная кость, зубная
кость.
ОҤЫМ МӰШКЫР КӦРГӦ ДЕЧ АРАЛЫШЕ ШӦН-ЧОГАШЫЛ АВЫРТЫШ диафрагма.
ОҤЫСО ЭН КУГУ ТӰҤ ВӰРГОРНО аорта грудная.
ОПТЕМ желток; ончо МУНОПТЕМ.
ОРАПӰЙ клык; ончо АЗУ.
ОРАТА скелет; основа.
ОРГӰЧ шпора (на ногах у птиц).
ОРЖА грива, холка.
ОРЙЫЛМЕ язычок (отросток мягкого нсба); ончо ИЗИЙЫЛМЕ.
ОШЧОРА бельмо (на глазах), лейкома.

Ӧ

ӦЛАКСА разг. труп, падаль; ончо ВИЛЯ.
ӦРДЫЖ бок; боковой; сторона.
ӦРДЫЖЛУ ребро.
ӦРДЫЖЛУ КОКЛАСЕ (коклаште) межреберный.
ӦРДЫЖЛУ КОКЛАСЕ ЧОГАШЫЛ межреберные мышцы.
ОРДЫЖЛУ ШЫЛ межреберные мышцы; дыхательные мышцы.
ӦРЫШ ус, усы.
ӦРЫШАН усатый, с усами.
ӦРЫШДЫМӦ безусый.

П

ПАГАР И. желудок; 2. зоб (у птиц).
ПАГАР ВЕР поджелудочная область.
ПАГАРВУНДАШ дно желудка.
ПАГАРЙЫМАЛ ТУ поджелудочная железа.
ПАГАР КАТАР катар желудка.
ПАГАР КОРШТАШ ТӰҤАЛМАШ засорение желудка.
ПАГАР ТУ поджелудочная железа.
ПАГАР ТУ ВӰД желудочный сок.
ПАКАЛ Э. щиколотка, лодыжка, путовая кость (у лошади).
ПАКАЛ ПУН щетка (волосы у лошади на щиколотке); ончо ШАКЛЯКА.
ПАКЛЯК бабки (кость); ончо КОЗНАЛУ.
ПАНГА Э. шар; ончо ШАР.
ПАП мышцы, мускул.
ПАПШЫЛ мякоть (мяса).
ПАРНЯ палец; пальцевой; перст уст. (палец руки).
ПАРНЯ-ВЛАК пальцы.
ПАРНЯВУЙ кончик пальца.
ПАРНЯГӰЧ ноготь.
ПАРНЯЙЫЖЫҤ сустав пальцев кисти; сустав пальца, суставы пальцев; пальцевой
сустав.
ПАРНЯЛУ фаланга, пальцевая кость.
ПАРНЯЛУ-ВЛАК кости пальцев кисти; пальцевые кости; фаланги пальцев.
ПАРНЯШӰМ осязание (пальца).
ПАЧА КОВАШТЕ мерлушка; смушка.
ПАЧА МЕЖ поярок.
ПЕДРА крупный*.
ПЕЛЕ СОКЫР подслеповатый.
ПЕЛ ВУЙ половина головы.
ПЕЛ ЙОЛАН одноногий.
ПЕЛ КАП половина тела.
ПЕЛ КИДАН однорукий.
ПЕЛ МОГЫР одна сторона.
ПЕЛ ПЫЛЫШ одноуший.
ПЕЛТЫМЕ КОЯ смалец.
ПЕЛ ШИНЧАН одноглазый.
ПЕҤГЫДЕ ВУЙДОРЫК ЧОРА твердая мозговая оболочка.
ПЕҤГЫДЕ ПУН перья контурные.
ПИЙ ПӰЙ клык: ончо АЗУ.
ПОЖА: ПОЖА МӰШКЫР человек с большим животом.
ПОКШЕЛВАРНЯ средний палец.
ПОКШЕЛ ЛУЛЕГЕ осевой скелет.
ПОЛОВОЙ ТУ половые железы; семенник; яичник.
ПОМЫШ пазуха.
ПОМЫШ-ВЛАК синусы (полости и замкнутые каналы в организме человека и
животных).
ПОНДАШ борода.
ПОНДАШАН бородатый.
ПОЧ хвост.
ПОЧДЫМО бесхвостый.
ПОЧЛУ хвостец, кончик; крестец.
ПОЧ МУЧАШ конец хвоста.
ПОЧЛУ ТУ кончиковая железа.
ПОЧ РӰДӦ крестец.
ПОЧ ТӰҤ надхвостье (у птиц).
ПОЧ ӰМБАЛСЕ ПЫСТЫЛЛА верхние хвостовые, кроющие перья.
ПӦРÚЕҤ мужчина; мужской.
ПӦРÚЕҤ ПОЛОВОЙ ОРГАН мужской половой орган.
ПӦШЫР грыжа.
ПУАЛМЕ ШӰРГӦ вздутая щека.
ПУЛВУЙ колено.
ПУЛВУЙ ВЕР подколенная область.
ПУЛВУЙКАПКАС коленная чашечка.
ПУЛВУЙ КОРКА коленная чашечка.
ПУЛВУЙ ЛАКЕ подколенная ямка; подколенная впадина.
ПУЛВУЙ ЛУК сгиб колен.
ПУЛВУЙОКСА коленная чашечка.
ПУЛВУЙШИНЧА коленная чашечка.
ПУЛВУЙШИНЧА ЛАКЕ ямочки головки бедра.
ПУЛЫШ предплечье; плечо (верхняя часть руки до локтевого сустава).
ПУЛЫШЛУ плечевая кость; лучевая кость.
ПУЛЫШ ЛУЛЕГЕ плечевой пояс.
ПУЛЫШСОВЛА лопатка.
ПУЛЫШСОВЛА ЙЫМАЛ УЖАШ подлопаточная область.
ПУЛЫШСОВЛА УЖАШ межлопаточная область.
ПУЛЫШСОВЛАН ӰЛЫЛ ЛУКШО нижний угол лопатки.
ПУЛЫШСОВЛА ЧОГАШЫЛ дельтовидная мышца.
ПУН 1. шерсть (животных, кроме овец и коз); 2. перо, перья (птиц); 3.
волосы,
волос (на теле); 4. перен. масть (животных).
ПУНАҤМАШ оперение.
ПУНДЫМО безволосый (о лице, т.п.).
ПУНЕМ коса (из волос); ончо ӰППУНЕМ.
ПУРЛА правый.
ПУРЛА ВАЧЕ правое плечо.
ПУРЛА ВЕЛ правая сторона.
ПУРЛА ЙОЛ правая нога.
ПУРЛА КИД правая рука; десница уст.
ПУРЛА КЛАПАН правый клапан.
ПУРЛА МОГЫР правый бок.
ПУРЛА ӦРДЫЖ ончо ПУРЛА МОГЫР.
ПУРЛА ШИНЧА правый глаз.
ПУРЛА ШОДО правое легкое.
ПУЧАНЛУ трубчатая кость.
ПУШ запах.
ПУШКЫДО КОВАШТЕ юфть.
ПУШКЫДО НОШМО мягкое нсбо.
ПУШТО внутренности животных с переваренной частью пищи.
ПӰГЫР горб; горбатый.
ПӰЖ ончо ПӰЖВӰД.
ПӰЖВӰД пот; испарина.
ПӰЖВӰД ТУ потовые железы.
ПӰЙ зуб, зубец, зубок; зубной.
ПӰЙ-ВЛАК зубы.
ПӰЙ ВОЖ корень зуба.
ПӰЙДЫМӦ беззубый, без зубов.
ПӰЙ КӦРГАШ дупло (в зубе).
ПӰ КӦРГӦ полость зуба.
ПӰЙ КӦРГЫСӦ ПУШКЫДО УШЫШО ТКАНЬ пулька, мякоть зуба.
ПӰЙ ЛЕВЕДЫШ эмаль зуба.
ПӰЙЛУ дентин, костное вещество зуба.
ПӰЙ ОЛМО лунка зуба.
ПӰЙ РОЖ дыра (щель) в зубе.
ПӰЙТӰҤ: ПӰЙТӰҤ ЛОДО челюсть.
ПӰЙ ӰМБАЛ коронка (наружная часть зуба).
ПӰЙ ШЫЛ десна.
ПӰЙ ЭМАЛЬ эмаль зуба.
ПӰРТЫК 1. кроха, крошка; 2. зерно, семянка.
ПӰСӦ ШИНЧАН зоркий, остроглазый.
ПӰСЫПӰЯН с острыми зубами.
ПӰЧКЕДАШ (колышын капшым пӱчкедаш) анатомировать.
ПӰЧМАШ ампутация.
ПЫЛИ ухо, ушко дет.
ПЫЛЫШ ухо, ушко, уши; ушной.
ПЫЛЫШ ВУЙ ончо ПЫЛЫШ МУЧАШ.
ПЫЛЫШ ИМЕ бугорок в ушной раковине.
ПЫЛЫШ КИШ ушная сера, сера.
ПЫЛЫШКОРКА раковина ушная.
ПЫЛЫШКОРКА МУЧАШ верхушка ушной раковины.
ПЫЛЫШКОРКА КӦРГӦ полость ушной раковины.
ПЫЛЫШ КӦРГӦ внутреннее ухо; среднее ухо, полость среднего уха.
ПЫЛЫШКОРКА НӦРГАШ хрящ ушной раковины.
ПЫЛЫШ КӦРГЫСӦ УЖАШ лабиринт.
ПЫЛЫШ ВУЙ ончо ПЫЛЫШ МУЧАШ
ПЫЛЫШ МУЧАШ мочка (уха).
ПЫЛЫШ ПУН ушные волосы.
ПЫЛЫШ РОЖ отверстие уха, наружный слуховой проход.
ПЫЛЫШТӰҤ висок, височный.
ПЫОЫШТӰҤЛУ височная кость.
ПЫЛЫШТӰҤ ТУ околоушные железы.
ПЫЛЫШЧАР барабанная перепонка.
ПЫЛЫШЧОРА ончо ПЫЛЫШЧАР.
ПЫЛЫШШУРКАТА бугорок в ушной раковине.
ПЫРЧАН МӦРТНЬӦ зернистая икра.
ПЫСТЫЛ перо птичье, перья контурные.
ПЫСТЫЛ ВУРГО очин пера (птичьего).
ПЫСТЫЛ ПОНДАШ опахало (бородки пера).
ПЫСТЫЛ РӰДӦ стержень, ствол пера.
ПЫШКЕМ узел, завязка; ончо КЫЛДЫШ.

Р

РАДАМ 1. ряд; 2. слой; 3. порядок (расположения чего-л.).
РАЗЫМ болезненный нарост на теле, опухоль.
РОГОВОЙ ПӰ-ВЛАК роговые зубы.
РОЖ дыра, отверстие, пробоина; ячея; щель.
РОҤГЕДАШ рыгать, рыгнуть, отрыгнуть.
РОҤГЕДЫШ отрыжка.
РОҤГОЖ седина.*
РОҤГОЖ ӰП седой волос.*
РУН мокрота, сопля прост.; сопли.
РУН ВОЧМАШ насморк.
РУНЕР сопляк; сопливый.
РӰДӦ ядро (внутренняя, центральная часть чего-л.).
РӰДӦ КОРНО-ВЛАК сердцевинные лучи.
РЫЖ румянец (на лице); ончо СЫН.

С

САҤГА лоб, челопоэт., уст.
САҤГА ВӰРГОРНО лобные артерии.
САҤГА КОВАШТЕ лобная чешуя.
САҤГА КУПТЫР лобная морщина.
САҤГАЛУ лобный бугор; лобная кость.
САҤГА ПОМЫШ лобные пазухи.
САҤГАСЕ ӰП ЧУКА челка (у человека).
САР ӰП русые волосы.
САСКЕ Э. вонючий, дурно пахнущий.
СЕРА сера; ончо ЧӰКЧӰГИШ Э.
СЛАН яловая (о корове); ончо ИСЫР.
СЫЛАГАЙ Э. слюна, слюни; ончо ШӰВЫЛ.
СОВО ладоши.
СОГА жабры.
СОГА РОЖ-ВЛАК жаберные отверстия; жаберные мешки.
СОКЫР слепой.
СОКЫРШОЛО слепая кишка.
СОКЫРШОЛЫН МУГЫЛЬЖО червеобразный отросток слепой кишки, аппендикс.
СОЛО ПЫСТЫЛ маховое перо (у птиц).
СОҤГЫРА глухой: ончо ЧОКРАК.
СӦСАН глист.
СӦСАН ШАЛТА позывы к тошноте, слюноточение при глистах.
СУГЫР горб; горбатый; сутулый.
СУГЫР ЕҤ горбун.
СУР 1. серый; 2. седой; ончо ЧАЛ.
СУРАН кожа (выделенная; кожаный.
СУР ПОНДАШАН седобородый).
СУР ӰПАН седоволосый.
СУСТЫК заика, косноязычный, немой, немота.*
СУСЫР засечка (рана на ноге лошади).
СӰВАН чирей, фурункул; ончо КОКША.
СӰВАН ВУЙ головка чирья.
СӰВАН РӰДӦ стержень чирья.
СӰВӦ послед (у животных); кострика.
СЫН 1. вид, облик, образ; 2. цвет; ончо ТӰС.

Т

ТАГАН 1. пятка; 2. каблук; 3. подкова; подковный.
ТАЗ таз, тазовый пояс.
ТАЗЛУ-ВЛАК тазовые кости.
ТАЗЫЛА 1. мокрота; 2. слизь; слизистый 3. скользский, ослизлый.
ТАЗЫЛАНАШ ослизнуть, покрытьмся слизью.
ТАЗЫЛА ТУ слизистые железа.
ТАЗЫЛА ЧОРА слизистая оболочка.
ТАЛВЕ Э. поясница.
ТАМ смак, вкус.
ТАМЫМ НАЛАШ знать (узнать) вкус.
ТАМЫМ ПАЛЫМЕ ОРГАН орган вкуса.
ТАМЫМ ПУЖАШ портить (испортить) вкус.
ТАМЫМ ПУРТАШ приправлять, приправить (кушанье).
ТАМЛЕ ӰПШ приятный запах, аромат; ончо ПУШ.
ТИШТЕ племя; род.
ТОВАҤШЕ ӰП косма, космы.
ТОРЕШЛУ киль.
ТОРЕШЛУАН (чоҥештылше) КАЙЫК-ВЛАК килевые (килегрудные или летающие) птицы.
ТОРКА ТӰКАН с раскидистыми рогами.
ТӦРГАШ.
ТУ железы внутренней секреции.
ТУКЫМ 1. род; 2. поколение; 3. родня.
ТУКЫМВУЙ глава рода, родоначальник.
ТУНГЫР кора*.
ТУП спина, спинка.
ТУП-ВАЧЕ спина и плечи, торс. верхняя часть туловища.
ТУП ВЕЛЫСЕ дорсальный (спинной).
ТУП КОВАШТЕ кожа спины.
ТУПРӰДӦ хребет, позвоночный столб, позвоночник.
ТУПРӰДӦ ВЕМ спинной мозг.
ТУПРӰДӦ ВЕМ ВӰДЙЫГЫР спинномозговая жидкость.
ТУПРӰДӦ ВЕРГЕ туловищная почка (у круглоротых рыб и земноводных).
ТУПРӰДӦ КОРЕМ туловищная линия.
ТУПРӰДӦ ЧОГАШЫЛ поясничная мышца.
ТУПРӰДӦ ШӦН выйная связка.
ТУПРӰДЫЛУ позвонок, позвонки.
ТУПРӰДЫЛУСО ВЕМ спинной мозг.
ТӰВЫРЧЫК Э. прирост, приплод.
ТӰЖ стельная (корова); жеребая (лошадь); супоросая (свинья); суягная
(овца).
ТӰЖВВАЛ ПЫЛЫШ наружное ухо.
ТӰКАН рогатый.
ТӰКӦ рога, рог, рожок.
ТӰЛАШ размножаться, размножиться, плодиться, расплодиться.
ТӰЛӦ плод *.
ТӰҤ ВӰРГОРНО аорта.
ТӰҤ ВӰРГОРНЫВОЖ пазуха аорты; луковица аорты; аортальная луковица.
ТӰҤ ПАРНЯЛУ основная фаланга.
ТӰҤ НЕРВНЫЙ СИСТЕМЕ центральная нервная система.
ТӰҤ ПУРЛА БРОНХ главный правый бронх.
ТӰҤ ШОЛА БРОНХ главный левый бронх.
ТӰР край (передняя линия, конец), кромка.
ТӰРВӦ губы, губа; губной.
ТӰРВӦ МУЧАШ края губ.
ТӰРВӦ НӦРГӦ губные хрящи (у акул и других низших позвоночных).
ТӰРВӦ ТӰР ончо ТӰРВӦ МУЧАШ.
ТӰРВЫНЧАШ чихать, чихнуть.
ТӰРКА косматый (о волосах).
ТӰРКА ВУЙ косматая голова.
ТӰШЛӰК рог*.
ТӰС цвет; масть (цвет шерсти животных); лицо (облик).
ТЫГЫДЕ ЧӰНЧА сыпь.

У

УГРИ угорь (прыщик).
УГЫЛ угол; ончо ЛУК.
УЖМАШ зрение.
УЗАК-АВАК самец и самка.
УЗО (янлык, кайык нерген) самец.
УЗО МӦРТНЬӦ семенник рыб; молоки.
УМДО жало (насекомого).
УМША рот; пасть (животных).
УМША КӦРГӦ полость рта; ротовая полость.
УМША ЛУК угол рта, углы рта.
УМШАН ИК МОГЫРЖО (велже) одна сторона рта.
УМШАНОШМО нсбо.
УМША НОШМО РОЖ-ВЛАК хоаны.
УМШАПОМЫШ защечный мешок.
УМШАПОМЫШ ТУ ротовые железы.
УМША РОЖ ротовая щель; отверстие рта.
УМШАТАМ вкус, аппетит.
УМША ТОШМА нсбо.
УМША ТӰҤАЛТЫШ предверие рта.
УМША УЖАШ ротовая область.
УМША ЧОРА оболочка рта.
УРГЫШ шов.
УРЗО пригоршня.
УРЗЫЛАШ (урзо ден погаш) брать пригоршнями.
УРЛЫК 1. потомство; 2. порода; 3. семя, семена.
УРМАТ племя, поколение, обособившееся род-семья.*.
УРЫ плоды*.
УСИ усы; ончо ӦРЫШ.
УШ-АКЫЛ разум, рассудок.
УШ 1. ум; умственный; 2. сознание; сознательный; 3. память.
УШАН умный, умник, умница.
УШЕМ шов.
УШКАЛГУДО коровий послед.
УШКАЛ ПОЧКАМА подгрудок (отвисшая кожа под грудью у коровы).
УШКАЛ СОГА ончо УШКАЛ ПОЧКАМА.
УШКАЛ СӰВӦ коровий послед.
УШЫК 1. связь; 2. завязка, узел.
УЭШТМАШ зевок.

Ӱ

ӰГЫНЧЫШ икота.
ӰГЫЧМАШ икание.
ӰДЫРАМАШ ПОЛОВОЙ ОРГАН женский половой орган.
ӰЙ масло; масляный.
ӰЛЫЛ нижний.
ӰЛЫЛ ОҤГЫР ПӰЙ нижний коренной зуб.
ӰЛЫЛ ОҤЫЛАШ нижняя челюсть.
ӰЛЫЛ ОҤЫЛАШЛУ ончо ӰЛЫЛ ОҤЫЛАШ.
ӰЛЫЛ ОҤЫЛАШ ЛУК угол нижней челюсти.
ӰЛЫЛ ПӰЙ нижний зуб.
ӰЛЫЛ ПӰЙ-ВЛАК нижние зубы.
ӰЛЫЛ ТӰРВӦ нижняя губа.
ӰЛЫЛ ШИНЧАГОМДЫШ ПУН ресницы нижнего века.
ӰМА ротик дет.
ӰНАР 1. уменние; толк; 2. сила, мощь; ончо АРТАМ.
ӰП волосы, волос, волосяной покров (на голове у человека).
ӰПАН с волосами (на голове).
ӰПВОЖ корень (корни) волос.
ӰПДЫМӦ безволосый (о голове).
ӰПКОРНО пробор.
ӰП КУДЫР завивка.
ӰПЛАПКА коса; ончо ӰППУНЕМ.
ӰПМЫГЫЛЕ шишкообразный завиток волос.
ӰП ПЫРЧЕ один волос, волосок.
ӰППУНЕМ коса (заплетенные волосы).
ӰП ТОВО косма, космы.
ӰП ЧУКА клок волос; чуб; хохол.
ӰПӰ волос, волосы дет.
ӰПШ запах.
ӰПШАШ 1. пахнуть; 2. тухнуть, протухнуть.
ӰПШ ТУ мускульные железы.
ӰПШЫМ ШИЖШЕ ОРГАН орган обоняния.
ӰП ЯРЫМ прядь волос; пук волос.

Ч

ЧАДРА (шӱргӧ леведыш) чадра.
ЧАКЫР Э.: ЧАКЫР ШИНЧА карие глаза.
ЧАЛ седой; седина, проседь.
ЧАЛ ПОНДАШ седая борода.
ЧАЛ ПОНДАШАН седобородый.
ЧАЛ ӰП седой волосок.
ЧАЛ ӰП-ВЛАК седые волосы.
ЧАЛ ӰПАН седоволосый.
ЧАП-ЧАРА совершенно голый.
ЧАР 1.пленка (кожица), перепонка; кожица; 2.бельмо; плева.
ЧАРА (ӱпдымӧ вер) плещь.
ЧАРА ВЕР голое (открытое) место.
ЧАРАВУЙ 1.лысый; 2.с непокрытой головой.
ЧАРАВУЙЫН без головного убора; с непокрытой головой.
ЧАРАЙОЛЫН босиком.
ЧАРАЛГЕ пленчатый.
ЧАРАЛГЕ ЛОНЧО пленчатый слой.
ЧАРАҤМАШ 1.обнажение, оголение; 2.облысение.
ЧАПА ножка, ножонка дет.
ЧАШМАЛУ путовый сустав (бабка) под щеткой у лошадей.
ЧЕПРАК (коваштын эн пеҥгыде ужашыже) толстый слой кожи.
ЧЕРЕПАХЫН ЙЫМАЛ ПАНЦИРЬЖЕ пластрон.
ЧИЗА ручка, ручки дет.
ЧИЗИ сосок дет.
ЧЕТЛЕ маточник *.
ЧИНДЕР течка (у животных).
ЧИЧА глаза дет.
ЧИШКА кукиш.
ЧОГАШЫЛ мышца, мышцы, мускулы, мускулатура.
ЧОГАШЫЛ-ВЛАК мышцы, мускулы.
ЧОГАШЫЛ ДА ЧОГАШЫЛ СИСТЕМЫМ ТУНЕММЕ АНАТОМИЙЫН УЖАШЫЖЕ миология.
ЧОГАШЫЛ-ПУЧАН мышечно-трубный.
ЧОГАШЫЛ ТКАНЬ мышечная ткань.
ЧОГАШЫЛ ЧОРА мышечная перепонка (оболочка).
ЧОКА густой (о волосах).
ЧОКА МЕЖ густая шерсть.
ЧОҤГАТА бугорок.
ЧОКА ӰПАН косматый, волосатый, густоволосый.
ЧОКРАК глухой.
ЧОЛКА (ӱп) челка.
ЧОН 1. душа; душевный; 2. душа (человек).
ЧОНЕМ душенька (ласковое обращение).
ЧОРА 1. пленка; 2. бельмо; плева; перепонка, оболочка.
ЧУКА клок.
ЧУРИЙ 1. лицо; физиономия; лик; 2. облик; морда (лицо); мина (выражение
лица).
ЧУРИЙВЫЛЫШ ончо ЧУРИЙ.
ЧУРИЙ КУПТЫР лицевая морщина.
ЧУЧАН зад, седалище дет.
ЧУЯКА ВЕМ продолговатый мозг.
ЧӰКЧӰГИШ Э. сера.
ЧӰНЖЕ Э. ончо ЧӰНЧА.
ЧӰНЧА угорь (прыщик).
ЧӰЧ: ЧӰЧ ШИНЧАШ приседать, садиться на корточки.
ЧӰЧКЫДӦ ӰП густые волосы.
ЧЫВЫШТЫШ щепотка, щепоть.
ЧЫГЫЛТЫШ 1. щекотать, пощекотать; 2. першить.
ЧЫГЫЛТЫЛМАШ щекотание.
ЧЫГЫЛТЫШ щекотка.
ЧЫГЫШ приколики.
ЧЫЗЕ И. 1.женская грудь; сосок; 2.соски у животных.
ЧЫЗЕ ИИ. сосок, мужская молочная железа; ончо ЧЫЗЕ ВУЙ.
ЧЫЗЕ ВУЙ грудной сосок.
ЧЫЗЕ ТУ молочная железа, грудь.
ЧЫЗЕ ТУ-ВЛАК молочные железы, груди.
ЧЫЗЫШӦР молоко женское (материнское).

Ш

ШАЙЫК ШИНЧА косоглазие; раскосые глаза.
ШАЙЫК ШИНЧАН косоглазый.
ШАКЛЯКА лодыжка; ончо ЙОЛШАКЛЯКА.
ШАКЛЯКА-ВЛАК лодыжки.
ШАКШЕ ПУШ дурной запах, вонь.
ШАКШЕ ӰПШ зловоние.
ШАР волос (в хвосте у лошади).
ШАРА: ШАРА НЕРАН с белым пятном на носу.
ШАРАНЕР лысый*.
ШАРА: ШАРА ШИНЧАН сероглазый.
ШАР ПУН перья нитевидные.
ШАРЧА цевка (часть нижней конечности птицы).
ШЕДЫРА ШӰРГАН рябой, корявый (о коже лица).
ШЕКШ желчь; желчный.
ШЕКШ КАЛТА желчный пузырь.
ШЕКШ КОРНО желчный проток.
ШЕЛ сало; жир; ончо КОЯ.
ШЕЛ ТУ-ВЛАК сальные железы.
ШЕМ ВӰРГОРНО вена сердца.
ШЕМ ӰП черные волосы.
ШЕН жилы, сухожилия; ончо ШӦН.
ШЕҤГЕЛ И. зад, седалище (задняя часть чего-л.).
ШЕҤГЕЛ ИИ. тыл; тыльный.
ЩЕҤГЕЛ КӰШЫЛ ПӰЙ ЧОГАШЫЛ мышца зубчатая задняя верхняя.
ЩЕҤГЕЛ ОҤГЫР ПӰЙ зуб мудрости.
ШЕҤГЕЛ ШОЛО прямая кишка.
ШЕР пульс.
ШЕР КЫРЫМАШ пульсация.
ШЕЧ пядь, четверть, аршина.
ШИЖМЕ ОРГАН орган осязания.
ШИНЧА глаз, глаза, глазок; глазное яблоко; око уст. поэт.; ячея.
ШИНЧАВА сетчатая оболочка глаза, сетчатка.
ШИНЧАВӰД слеза, слезы.
ШИНЧАГОМДЫШ веко, веки.
ШИНЧАГОМДЫШ-ВЛАК веки.
ШИНЧАГОМДЫШ ПУН ресница.
ШИНЧАГОМДЫШ ТӰР края век.
ШИНЧАГОМДЫШ ЧОРА контьюнктива.
ШИНЧАГОЯ жировые отложения в глазной впадине.
ШИНЧАДЫМЕ безглазый.
ШИНЧАЙЫМАЛ подглазничная область, подглазье.
ШИНЧАКӰ белок, хрусталик.
ШИНЧА ЛАКЕ глазница, орбита; глазная впадина.
ШИНЧА ЛАКЕ-ВЛАК глазные впадины, орбиты.
ШИНЧА ЛУК угол глаза.
ШИНЧА НЕРВ, глазной нерв, зрительный нерв.
ШИНЧАН ТӰЖВАЛ ЛУКШО височный угол глаза.
ШИНЧА ОЛМА глазное яблоко.
ШИНЧАМ КОШТЫКТЫШО НЕРВ глазодвигательный нерв.
ШИНЧАОШО белок глаза, белки глаз; белочная оболочка глаза, склера.
ШИНЧАПУН 1. ресницы, ресница; 2. брови, бровь.
ШИНЧАПУН ӰМБАЛСЕ САҤГА УЖАШ надбровная дуга, надбровье.
ШИНЧА ПУНДАШ дно глазное.
ШИНЧАРОЖ глазница, глазная орбита, глазная впадина; глазная щель.
ШИНЧАРОЖ-ВЛАК глазные щели.
ШИНЧАСОРТА зрачок, зеница.
ШИНЧАСОРТА-ВЛАК зрачки.
ШИНЧАСОРТА ЙЫРЫСЕ ОБОЛОЧКА радужная оболочка глаза (определяет цвет глаз).
ШИНЧА ТӰС глазной пигмент, цвет глаз.
ШИНЧА УЖАШ глазничная область.
ШИНЧА ЧАР бельмо на глазу.
ШИНЧА ЧЕР глазные болезни.
ШИНЧА ЧОРА роговая оболочка болезни; роговица.
ШИНЧА ШӦР край.
ШИНЧА ШӰЙ гной.
ШИЯНШЫЛ мышцы; ончо ЧОГАШЫЛ.
ШОГО немой, заикливый *.
ШОГЫШО ӰП ЧУКА вихор.
ШОДО легкое, легкие.
ШОДО ЙӰК гортанный голос.
ШОДО-МОКШ ливер; ливерный; ончо ШӰМ-МОКШ.
ШОЛО ӰМБАЛ ЧОРА плевра.
ШОЛА 1.левый; 2.левша.
ШОЛА ВАЧЕ левое плечо.
ШОЛА ВЕЛ левая сторона.
ШОЛАГАЙ ончо ШОЛА.
ШОЛА ЙОЛ левая нога.
ШОЛА КИД левая рука.
ШОЛА МОГЫР левая сторона.
ШОЛА ӦРДЫЖ левый бок.
ШОЛА ШИНЧА левый глаз.
ШОЛА ШОДО левое легкое.
ШОЛО кишка, кишки; кишечник.
ШОЛО КОЯ околокишечный жир.
ШОЛОРА кишечник.
ШОЛО ПЫРДЫЖ стенка кишки, кишечника.
ШОЛО ПӰТЫРАЛТМАШ заворот кишок.
ШОЛТЫМО ШЫЛ вареное мясо.
ШОЛЫПЫЛЫШ спиральный клапан кишечника.
ШОЛЫПӰЙ клык.
ШОНДАШ щетина.
ШОНДО моча.
ШОНДО ЙОГЫМО КАНАЛ мочеиспускательный канал.
ШОНДО КАЛТА мочевой пузырь.
ШОНДО ШӰВЫРОҤ мочевой пузырь.
ШОНДЫГОРНО мочеточник.
ШОНДЫМ ОЙЫРЫШО ОРГАН-ВЛАК мочеотделительные органы.
ШОРЫК КОВАШТЕ овчина.
ШОЧМО ПАЛЕ родимое пятно, родинка.
ШОЧШО-КУШШО потомок, наследник.
ШОЯГОРЕМ затылок; затыльный.
ШОЯГОРЕМЛУ эпистрофей; атлант; затылочная кость.
ШОЯГОРЕМ ӰМБАЛЛУ затылочная кость.
ШОЯГОРЕМ ЧОҤГАТА бугорок шейного позвонка.
ШОЯГОРКА затылок; задняя тыльная часть головы.
ШОЯКВАРНЯ безымяный палец.
ШӦН ХРЯЩ; жилы, сухожилие.
ШӦН-ВЛАК сухожилия.
ШӦНАН КИД жилистые руки.
ШӦН ШУПШМАШ судорога: ончо КӰСЕН ШУПШМАШ.
ШӦР И. край (передняя линия, конец), ребро, грань; ончо ТӰР.
ШӦР И. молоко; молочный.
ШӦРГОРНО молочный путь (в вымени).
ШӦРПӰЙ молочный зуб, молочные зубы.
ШӦР ТУ грудные железы; молочные железы.
ШӦРЫН МОГЫРАН кособокий.
ШУ И. щетина, щетинка.
ШУ ИИ. (кол шу) мелкие рыбьи косточки; мускульные косточки; межмышечные
косточки).
ШУВЫРЧЫК яйцо-болтун.
ШУКО ПАРНЯН ЛИЙМАШ полидактилия.
ШУКО ЧЫЗАН ЛИЙМАШ политемия.
ШУЛДЫР 1.крыло; 2.плавники, плавник.
ШУЛДЫР ПЫСТЫЛ маховые перья.
ШУР И. рога, рог: ончо ТӰКӦ.
ШУР ИИ. кал.
ШУРАН рогатый: ончо ТӰКАН.
ШУРДЫМО безрогий, комолый: ончо ТӰКЫДЫМӦ.
ШУРКА хохол (у птиц).
ШУРШОЛО кишечник.
ШӰВЫЛ слюна; слюнный; слюнка.
ШӰВЫЛВӰД ончо ШӰВЫЛ.
ШӰВЫЛВӰД ТУ слюнные железы.
ШӰВЫЛВӰД ЛУКШО ТУ слюнная железа.
ШӰВЫРОҤ пузырь.
ШӰДЫВАЧАШ (йоҥыжшо вольыкын пагар ужашыже) книжка, листанье.
ШӰЖГЕ Э. колотье (во внутренностях).
ШӰЙ шея; шейный.
ШӰЙ ЙЫЖЫҤ затылок (часть мясной туши).
ШӰЙ ЙЫЖЫҤЛУ шейный позвонок.
ШӰЙЛОДЫШ затылок, холка.
ШӰЙ НЕРГЕЛУ шейный позвонок.
ШӰЙ ЧОҤГАТА холка.
ШӰЛӦ обхват (мера длины, равная обхвату рук взрослого человека); сажень
маховая.
ШӰЛЫМАШ дыхание.
ШӰЛЫМӦ ОРГАН-ВЛАК дыхательные органы.
ШӰЛЫШ дух, дыхание.
ШӰМ (кол шӱм) чешуйка, чешуя.
ШӰМ И. сердце; сердечный.
ШӰМ ИИ. скорлупа; шелуха; кожура.
ШӰМ ВӰРГОРНО вена сердца.
ШӰМ ВӰРГОРНО-ВЛАК коронарные сосуды.
ШӰМ ВӰРГОРНЫВОЖ артериальный конус.
ШӰМ ГЫЧ ВӰРЫМ НАҤГАЙЫШЕ ВӰРГОРНО артерия.
ШӰМ-КЫЛ перен. сердце.
ШӰМ КЫРЫМАШ сердцебиение.
ШӰМ-МОКШ ливер.
ШӰМОНЧЫЛ (шӱмын кӱшыл ужашыже) предсердие.
ШӰМПЫЛЫШ сердечный клапан.
ШӰМ-ТУВЫР перикард.
ШӰМ ЧОГАШЫЛ сердечная мышца.
ШӰМ-ЧОН сердце, душа.
ШӰМЫШКӦ ВӰРЫМ НАҤГАЙЫШЕ ВӰРГОРНО вена.
ШӰРГӦ щека, щеки, лицо; лицевой.
ШӰРГӦ КОВАШТЕ кожа лица.
ШӰРГӦ КУПТЫР лицевая морщина.
ШӰРГӦ ЛАКЕ лицевая ямка.
ШӰРГӦ НАЧКА (шӱргын чока шылже) мякоть щеки.
ШӰРГӦ ЧЕВЕР румянец на лице.
ШӰРГЫВЫЛЫШ наружность букв. лицо и уши.
ШӰРГЫВЫЛЫШЛУ висцеральный скелет.
ШӰРГЫВЫЛЫШ ШЫЛ мимические мышцы.
ШӰРГЫЛУ скула, скулы; височные дуги; скуловая дуга; скуловая кость.
ШӰРГЫН НЕР УЖАШЫЖЕ носовая область лица.
ШӰРГЫСӦ ЛАКЕ ямочки на щеках.
ШӰШКЫЛМӦ ВОЛЬЫК туша (убитого животного).
ШӰШТӦ кожа (выделанная шкура животного).
ШЫГЫЛЕ 1. бородавка; 2. бабки, игральные кости.
ШЫЛ мясо; мясной; мышцы; мускулы.
ШЫЛВӰД лимфа.
ШЫЛ ЙЫРЫМ мышечная ткань.
ШЫЛ МОКЛАКА кусок мяса.
ШЫЛ ПАДЫРАШ (йыл, шукш) колым, янлыкым кучаш наживка.
ШЫЛ ШЫРПЕ заусеница (на пальцах).
ШЫЛЫЖ поясница.
ШЫМА КОВАШТЕ лайка.
ШЫҤШАЛЕ ШӰМ чешуя яшериц.
ШЫРДАН засоленное впрок мясо, набитое в кишку.

Э

ЭН ВИЧКЫЖ ВӰРГОРНО-ВЛАК капилляры.
ЭН КУГУ ТӰҤ ВӰРГОРНО аорта.
ЭН САЙ ШЫЛ филе (мясо высшего сорта).
ЭРГАШ мальчик, ребенок (мужского пола).
ЭРГАШ основа *.
ЭРДЕ бедро, ляжка разг.
ЭРДЫЛУ бедренная кость.
ЭРДЫН ТӰЖВАЛ ТӰСШӦ наружная сторона бедра.
ЭШ Э. чета, пара; родня; товарищ.

Ю

ЮЖЛОҤГА воздушная камера (в яйце).
ЮМЫЛ течка (у самок).

Я

ЯД яд, зелье.
ЯЖГА мягкий (о шерсти, волосах и т.п.).
ЯЖГА МЕЖАН с мягкой шерстью.
ЯМАГАТ Э. семья: ончо ЕШ.
ЯНАК подбородок*.
ЯНАКЛУ разг. скулы, скула: ончо ШӰРГЫЛУ.
ЯНЛЫК ДА КУШКЫЛ КЛЕТКЫМ ТУНЕМШЕ НАУКА цитология.
ЯНЛЫК ӦРЫШ усы млекопитающих.
ЯНЛЫК УМША пасть (рот зверей).
ЯР пленка (на мясе).
ЯТАС тезка; дужка (у птиц); ончо КЕЛДЕЛУ.
ЯТАСЛУ ключница птиц.



121196
************************************************************************
12—11
Зоя ДУДИНА
Илышемын ийлажым ончен...

Поэме

Илышна могай,
Мурынат тугай.
Калыкмут

Ойлат сар тулеш тукымем йӱлен огыл.
Ойлат: элемжат таче — тыныс тӱня...
Тугеже молан мургорнемым шып тодышт,
Чонемын поргемыште шӱлык ила?

* * *
Ойлат: у илыш толын шочмо мландыш;
Ойлат: чон эрык толын пиалеш.
Мылам конча полмезе да ош ландыш...
Могай увер омеш тыге велеш?
Мардеж шиялтара ош ландыш чаҥым —
Колеш мо калык сусырго чоннам?
Мый раш шижам сар тулеш йомшо таҥым...
Шочшашын йӱкшӧ титакла мемнам.
Мландемын йӱкшӧ орлык дене темын.
А капше... капше сар тулла шемем
Йӱла, кавашке нӧлтшӧ кайык семын.
Тыгайым ужын пич кая шӱмем.
* * *
Айдеме шочын. Эрге. Тыныс кечын.
Рыскал аван: шукталтын ӱмыр шонымаш.
Пайрем ачан: тыгайым илыш дечын
Кугу пиалла шып вучен улмаш.
Пиал ачан. Кеч эрге сомыл — неле,
Чапа-чапа вел куржталат, туге гынат
Пӧръеҥ улат ман, тыршышт ятыр теле,
Салтак вургем ден висышт кушкын шумымат.
Салтак вургем висен ачан шомакшым:
"Элнам арале,— мане,— лий ӱшан тыят!"
Тошкен шем кирзе кем ден тул гай шудым
Афган кавашке эрге-влак каят.
Тунам ышт ойло: "Сар эрта!"— ман тыште.
Ышт кӱштӧ уто-ситым мӧҥгышкӧ возаш.
"Иза да шольо шижме кумыл тышке
Тендам конден,— каласышт,— шӱдымым шукташ".
Тунам геройла пӧртылын ава дек,
Мо ужмо-колмым кӱштышт чонышто ашнаш!
Вет кӱртньӧ дечын пеҥгыде тазалык
Кӱлеш сар корнышто илен лекташ.
Кӱлеш пӧръеҥлык чытыш вашпижмаште,
Пуля коклаште илыш сапым чын викташ.
Трук умылет: вет илыш вашпижмаште!
Трук умылет... да чоным уш пижеш пикташ.

Тидат кучедалмашыс кӧргӧ вийын,
Тидат таза айдемым лунчыртен кертеш.
Чонешет нал тыгодым йӱштӧ ийым:
Тек шолшо вӱрым йӱкшемден пӧрдеш.
Шоя ден чыным сар тул ок пытаре,
Осал ден поро ваш лугалт пыта.
Сареш ок нал элна куат-ӱнарым.
Да эрге сарлан веле мо шыта?
Вет рвезылык толеш салтак вургеман.
Ынеж таҥлалт ты жап ден колымаш.
Кугу куан, ӱшан ден чон нур темын...
Вӱрен лиеш пуля ден солымаш.
Чын акле шкендым шочмын элын эрге!
Чот сакле шкендым, нойышо салтак!
Ава-аралтыш толын малмывер дек
Тылат полша илаш, сеҥаш, кушкаш садак.
Ава шортеш гын,— поро вий лугалтын.
Шортеш кава, да мланде вургыжеш.
Ава, кава да мланде кыл тугалтын,
У тукым чонжым тиде кылыште туржеш.

Таҥем, вет илышнам ок мокто мызе.
"Ит локтыл", манын йодмым шинчаштет ужам.
Налеш ош ландышым изи полмезе,
А мый тунар пиалым чоныштем шижам!
Тыгай эрдене кӱртньӧ йӧр велеш гын,
Кава ден мланде ынышт нал мемнам!
Капет ок лыдырге, ӱшан лиеш гын.
Юмат полша, ок шу мемнан чоннам.
Полша ача-аван кумалме сугынь.
Полша туан эл мландын шӱлыкан шомак...
Налеш ош ландышым полмезе, тужын —
Тунар куан-пиал,
Шонет, йомак шуйна.
* * *
Марий Элемын шуко ӱдыр-эрге
Шарна Афганын йӱштӧ курыклам.
Лийман пӱртӱс вий ден моткочак эпле,
Вет тудо муын алым курымлан.
Тугае йӱштӧ, пӱсӧ кӱзӧ гае,
Чон марте пуйто чывыштен ньыктеш.
Кечат ӱмбакет шокшыжым ок тае,
Мардеж, полшен душманлан, йыр пӧрдеш.
Мошташ кӱлеш дыр пӱтырналтын йӱштыш,
Чон шокшым таҥлан арален кодаш.
Тек шочмо мланде деке уштыш... уштыш...
Ит вашке чоным йӱштылан рудаш.

А Юл воктене йӱштыжат пеш ныжыл.
Модеш гына, чурийым чевертен.
Мардеж пураш еҥ чонышко ок вожыл,
Лум пырче, еҥ пиаллан йывыртен,
Пӧрдеш, иеш, кава ден ӧндалалтын,
Тыгай сӱрет шӱм гоч йоҥген эрна...
Йот элын йӱштӧ корным, ондалалтын
Эн шокшо линий манынак, салтак эрта.
Эн шокшо, шокшо... тый тыгае шокшым
От шарне шочмо элыште йӧршеш.
Кандашле градус — йӱла кеҥежым рокшо,
Чытен ок керт виян мардеж — йӧрлеш.
...Тек Юл воктене модын, нӧргӧ эрге
Ош ландыш оҥгырым тылат рӱза.
Тӱнялан модшо икшыве эн шерге,
Куча толшашым пушкыдо киза...
* * *
Мале, эргым, рӱпшалтем шепкатым.
Поро эрым омо лишемда.
Мале, эргым, падырашем, шагатым
Ом ончал йӧршешак ты гана.

Мале, эргым, ыреслен кизатым,
Тӱнӧ йӱштӧ йӱр, мардеж — осал.
Пеленет пыштем йомак книгатым,
Ынже кончо тыланет пычал.

Мале, эргым. Сорта йыр, пӱкеныш
Ӱжынна чыла коча-ковам...
Тылатат ачат сортам чӱктеныс...
Тый шортат... Ачат шортеш — молан?

Мале, эргым. Мурыжо сандалык
Малтыммурым тыланет йырваш.
Ынже тол мемнан деке сансалык*
Ынже пӱрӧ мыланна вӱрлаш.

Мале, эргым. Оҥышкет пыштем мый
Тутло сийым. Тувырым — кынам.
Модын шуктыдымо модышетым
Ынде модына пырля кунам?

Тый малет мо, эргым.
колоткаште?
Эргым, эргым!.. Мый дечем посна?!
Тый эрла лият шӱгар коклаште?!
Тый манат:
— Тыгай мемнан осна?
Тый манат:
— Тыгае юмын акыл?
Тый манат:
— Тыгае илышна?
Мый шонем: чон лекме годым капым
Кузерак серлагышна вонча?

Кушко тудо чоҥешта тыгодым?
Кӧлан тудо сомылжым кода?
Але тудым шке ме пайрем водын
Пуштынна осал шомак денна?

Касаралтын, ом шӱкал катарым*
Ужын йӧсым, пушлана ойгем.
Мале эргым. Пеленет кодам гын,
Шучко огыл мыланна поргем.

-----------------------------* Сансалык — шотдымо койыш.
** Катар — ойго, азап.

Ит лӱд эргым, тиде мые — мланде.
Шочмо-кушмо эл — тылат ача.
Вуй ӱмбалне таче кава канде
Да кечат кеча — мотор чача.

Нимоат вашталтын огыл таче.
Эл ила... Умбалне сар гӱрла...
Мыйын эргым, коло ияш каче,
Курымашлык омо ден мала...
* * *
Йот элын пӱсӧ йӱштӧ-шокшыж дене
Рыҥ шогышт тавадаҥ салтак-влакна.
А таче нуным тӱрлын — ойышт дене —
Аклат, ойлат: "Ок кӱл ыле война..."

Туге дыр... тидым пагат вел рашемдыш.
Но шарнымаш огеш пу луш илаш.
Марий Элемын эрге — кудло шымыт
Чап кӱ гоч йӧрышт шӱдырла йӱлаш.

Уверде йомын Воронцов Сережа,
Да Лебедевын эргыже уке.
О, Юмо, Юмо, сулыкнам серлаге
Ит кодо эргынам йотлан тыге.

Кузе уверде йомында мландешна?
Кушан кышада кӱрылтын тыге?
Ме ойго толмо кечын вел мудрештна,
Ышташ ме ямде лийынна виге.

Эртат ий-влак, ӱшан ок эрте...
Пагыт ок керт тыгай ӱшаным пудыртен.
Ӱшан у вийым чоныш пурта, маныт.
Мошташ кӱлеш дыр тудым мундыртен.

Йошкар-Олаш чапкӱым ышт шогалте
Афганистанеш колышо-влаклан.
Но ончычсо почет оҥаш возалте
Чылаштын лӱмышт илыше-влаклан.

Уремым лӱмдышт нунын йӱкышт дене,
Кумда урем шуйнен, тораш вашка...
Уремже кӱчык ӱмырдам ок шуйо,
Тендам шарнен илаш гына кӱшта.

Ош ландыш кондыш шошым шӱгарлашке.
Салтак-влак чап аллейыште малат.
Чапкӱ ӱмбалне рвезын порын шыргыжалме
Войнан осалжым каласа тылат.
Тылат, полмезе, ландышым пырт кӱршӧ,
Перна ачатын туштыжым палаш.
Тылат кӱлеш дыр чоҥешташ пеш кӱшкӧ,
Кава гыч мӱндыркӧ лиеш ужаш.
* * *
Осал шомак шарлен шӱкшудо семын.
Осал оза осал ой дене толаштара.
Тыгаяк шӱлыш йыр пӧрдеш — шер темын:
Осаллан поро дек шумеш толаш тора.
Пайлат Ушем поянлыкым сӧй семын,
Пуаш лиеш мо мландым — ӱчашат.
Ойлат: кӧлан, кузе, могае лемым...
А теве лектыныт уремыш кӱчашат.
Йоча йодеш йот йылме дене киндым.
Чонем шелеш: ах, чаманем йочам!
Лишемын тудын дек, пуэм мӱгиндым,
Чыташ, сеҥаш, полшаш ӱжам кочам.
Ме тоштыеҥын ойжо ден тунемна
Илаш, колаш да порым вел ышташ.
Ош кече кужыт ӱмырнам пуненна.
Элем, кушеч тыгае пӱрымаш?!
Кушеч тыгай торжалык, шыде, шучко?
Кушеч тыгай поянлык да нужна?
...Мӱгиндым янлык семын шкетын кочко
Изаже. Шольыжо ончен шужа...
"Пазар" ман лӱмдышт илышнам тӧра-влак:
Пазарын вуй — окса, оксан — паша.
Муам мо мый тыгайыште сӧралым?
Сита мо уш? Да ал могай поша?
Пазар, пазар, мылам пуэт мо вийым
Изэргымым ласкан ончен кушташ?
Тений нигӧланак шорташ вуйшийын,
Тунем кертеш кожла маскат кушташ.
Пазар, пазар, тый кодо тымык арым,
Орлен осалым, сайым вел сайлаш.
Торашке ужын моштымо артамым
Мылам кӱлеш изэргым ден пайлаш.

Сандал пеледыш йыҥгыртатыш ойгым
Сандалыклан, изэргымлан, мылам.
Кеч ойго "мый улам" ман огеш ойло —
Ава чон урмыжеш кавашкыла.
* * *
Тунам ыле шыже,
Чонем ойгым шиже.
Авамын шӱшерже
Шыжалте шке йырже.
Ачамын окнашке,
Лупшалтын яндашке,
Шинчеш кисагайык,
Коеш тунар лайык.
Кечан ыле мланде,
Кава ыле канде,
А мые шем лампым
Молан шым кораҥде?
Йочамым шыматыл,
Печкалте шӧр ате.
Мый эр гыч кас марте
Лӱдмем шым ужате.
Мый кас гыч эр марте
Омеш шым лыплане.
Тора шӱдыр ятке*,
Йоҥга эргын шортмо...
......................
Йӱд мучко пий оптыш,
Суртем гыч кӧм поктыш?

_______________________
*Ятке — волгыдо.

Черланышна ме коктын,
Эргым дене.
Тыгай чер годым кечыла от мод.
Мый шоненам: пылаҥын эрже веле,
Но ты гана касшат лийнеже йот.
А черын нелыжым пала лач черле,
Ончем да мые утымеш шижам...
Чӱчалтыш эм,
Тый илыш кечым шерле!
Чӱчалтыш эм,
Мый сӧрвален ӱжам!
Мый эмлышын шинчашкыже ом ончо,
Шинча — айдемын чонжо — каласа...
Тыгайым лайыкын тошкал от вончо,
Чоҥештенат от кае лаваса.
Пӱралтмым эргым ден вашлийна коктын
Ӱшан ыле изин — ава кидлан.
Тудлан логале чер — куанын толкын
Мылам логале шер-шинчавӱдан.
Шинчавӱдан...
Шинчаже эргын сокыр.
Ок уж кумдан
Кумда мотор тӱням.
Лач чонжо —
Чонжо ошо дечын сото!
Тудлан раш огыл: чер могай тӱсан?
Когылянна ю-эмлымвер лач кодо,
Пӧлем омсам тӱчам, адак почам.
Шып черын шып амалже шылын модо.
Ушем лугем: кузе, молан, кунам?
Чер деч утлаш — кӱлеш палаш амалым:
Ала шкежат ме улына черан?
Ышна арале тукымвожлык алым?
Тыгай вашмут ала мемнан веран?
Ме илен, шке Юмылан кумалын,
Ме чий веран йочаже улына.
Но ойго толмо кечын, шӱлыш налын,
Ме черкышке лупшалтын вашкена.
Ала садлан Ош Юмына шӱкалын,
Мый языкан да сулыкан улам?
Садлан сарат, черат коштат вий-алым,
Садлан ом иле веселан, улан?
* * *
Пӱрден пӱртӱс йырнам. Ок ойло мутым.
Пӱртӱс чылалан — ӱмыраш суртна.
Йӱкта-пукша кеч вургыждеак утым,
Шке икшывыж верч садак коляна.

"Шке икшывыж верч..."— маньым да умбаке
Оем ыш лек, шомак ыш кай шырген:
Оза — айдеме — таче мландывалне
Шагал шона пӱртӱс-ава нерген.

Шӱрден колта коча-кован легендым,
Ача-аван преданийым монден.
Мый таче шкеже пыкшерак лӱҥгем гын,
Тылат полшен кертам мо, икшывем?

Ме иленна сеҥаш тӧчен пӱртӱсым,
Чоҥен-нӧлтен завод ден фабриклам.
Куаненна, каваш ончен. Ош тӱсым
Шем шикш леведмым ышна уж молан?

Ончал, кава ола ӱмбалне шеме.
Йӱр шортын мушко йылт волгыдеммеш.
Ойган йӱр ден пашаче мланде теме?
Ала айдеме тамлыш шер теммеш?

Пӱя копаж ден олыкнам леведын,
Йоча йӱк дене ок йоҥгалт сержат...
Ужаргын-кандын эҥер вӱд пеледын,
Кастен лекташ ыш код улак вержат.

Айдеме ден эҥер ваш-ваш йӱкшеныт,
Ош тылзе дене мыле огеш мод.
Шукерте огыл о кузе келшеныт,
Пайрем гай ыле кажне олык лоп!

Мый сусыр верышке логальым тоштын.
Тыге, палем, тудат огеш парем.
Азап ден орлык ӧндалалтын коштыт,
Коденыт мландым шеме ден корен.

Ме чытена йыр пудешталтше бомбым,
Кава дек нӧлтшым, мланде кӧргыштат.
Ракета-влак каваште ийыше комбым
Шке писылыкышт дене лӱдыктат.

Мый радиацийын шем тулжым шым уж,
Шым шиж осал тӱтан гай вийжымат.
Но колынам: чонанлан — кылмымуж,
Логалын тушко, курымлан пижат.

Тыгай вот сар — у пагытын "пӧлекше",
Тыгай вот чер — кодеш кум тукымлан.
Садлан вака онча мемнам — ӧрт лекше:
Кузе гын полшыман шып тупыньлан?

Ош ландышым йоча огеш кӱр модын,
Моторлыкым тӱнялан кодыман.
Пӱртӱс шке ойгыжым ойлен ок мошто,
Пӱртӱсланат мемнанлак илыман.
* * *
Айда у кечым огына пеҥештыл,
Чӱчалтыш эм тек корно гоч вонча.
Пытартыш марте, лывыла чоҥештыл,
Илен мошта изи гына йоча.
Ик кечым модын налын вашпижмаште,
Ик кечым илена пырля, ит кай!
Чеверласаш шонен, чонем коржмаште
Ик кечым пеленет йӱлем — тул гай!

Мондем чернам, мондем чонем ты кечын,
Ушем ден шочмо ялыш пӧртылам,
Ӱжам йолташ-влакемым мӱндыр вечын,
А толын шуыт гын — уке лиям...

Чӱчалтыш эм, тый эргымланак полшо,
Пырля пуналтше пытыдыме тат.
Яра огеш кай йыштак налаш толшо,
Илаш эрелан огеш код иктат.
.............................
Воктенна эмлыше пӧрдеш авамла;
Эмла йочам да мыйым шымата.
Онча кагазыш...
Трук тӱням авалтыш:
— Илаш ыле кеч ик арня, калтак!..
Илаш ыле пырля
Керек шым касым!
Шым эрым!..
Шым шагатым!..
Кеч изиш...
Шуя полмезе чон кизажым:
— Кум татым
чӱчыктӧ,
авай,
изин...
Чӱчалтышым —
Шыч кодо эргым, йӱдым
Ме улына эше пырля... пырля...
Чӱчалтышым —
Тый мыйын шинчавӱдым
Погет шӱргем гыч волгыдо шерла.
...............................
Ош ландыш вийналтен ончале кечым:
— Шонет: кошкем да
ом пелед тетла?
Уверым вучыза ош кече дечын,
Ош тылзе дечын налза лышташлам.
* * *
Эрден кынельым: мланде ошо-ошо!
Тыгае ошым ужынам гала?
Шарналте мыланем латшымше шошо.
Латшымше шошым — кӧ илен — пала:
Толеш йоген вӱдшор тӱсан — кандалге,
Ужаргын шӱшпык мурыла йоҥга.
Пошкудо ӱдырын чурий сандалге.
А вуй ӱмбалне кече со йолга...

Но тӱнӧ таче теле толын коштын,
Мландеш коден тӱнялан ош кышам.
А чонышто йоҥга латшымше шошо —
Куан, пиал йым-волгыдо ӱшан.
Да... волгыдо... велен чонешна ошым,
Садлан ош лум куандара тыге.
Шканем адак у шонымашым почым:
Пӱртӱс ден чон келшен илат выжге.
Латшымше шошо кодын ял мучаште,
Лӱҥгалтышан да модышан — мур гай.
Велеш ой рвезылык межашке,
Вет ончык илыш эшеат оҥай!
Салтак лӱман толешыс латкандаше,
Шӱм йодмым латкандаш ий вел конда.
Элемын лӱмжым тудо чапландарыже,
Тӱняшке корным эргылан лоҥда.
Ош корно кодшо, лектын каеда гын,
Шарнен илашышт вучышо-влаклан.
Ош корно лийже, мӧҥгӧ тайнеда гын.
Мый ом йӧрате элын лакылам...
Эрден кынельым — мланде ошо-ошо.
Ошеме волгыдемын чон ойна...
А йӱдым шем кем дене толын коштшым
Тошкем капка пален: Чечня война...
* * *
Лум вочмо годым сандалвож ок шочыс.
Молан ушешем тудо со возеш?
Ала салтак радамыш велше шочшо
Сандалыкын пеледышла коеш?
* * *
Иктаж-кунам толеш дыр мландыш тымык,
Ош ландыш пеледеш чодыра тӱреш.
Увер толеш ош кече вечын: тыныс.
Ош тылзе лышташлам велен йӱреш.
Иктаж-кунам айдеме чон моторлык
Сеҥа чыла азап ден орлыкнам.
Волгалт кая чонешна шӱлык олык
Да мурынам она пу сорлыклан.
Иктаж-кунам шикшан чарна сар шолгым
Да илышнам огеш пӱчкеде рак.
Тунам ме мондена чыла шем ойгым
Да илышна лиеш эн сылне рай.
Иктаж-кунам... но ландышын шке жапше...
Иктаж-кунам... айдемынат тыгак...
Кодеш эрелан илышнан суапше,
Эн неле годымат огеш тугалт.



121296
************************************************************************
12—12
Экономика
Сай сатулан — кумда корным
Марий Элын Россий кӧргысӧ да тӱнямбалсе кылжым вияҥдыме нерген
Тӱняште ик элат, ик кундемат моло вер-шӧр дене экономика кылым кучыде огеш
иле.
Марий Элынат тыгай кылже уло. Тудо ий гыч ийыш вияҥын, вашталтын толеш.
Кызытсе
пагыт республикнан экономика кылым у кӱкшытыш нӧлтал колташ, тӱнямбалне
пашам
шеледыме системыште шкенан вернам муаш кӱшта.
Марий Эл Республикын вес кундем да элла дене экономика кылжым умбакыже
саемдыме
тӱҥ задаче кызыт тыгай: лишнысе да торасе элла дене, нунын административно-
государственный ужашышт дене, тӱнямбалсе организацийла дене пашам пырля
ыштымашым
вияҥдыман, тидын негызеш озанлык сомылым утларак вораҥдарыман, республикын
йӧнжылан да тудын национальный интересшылан келшышын, тӱнямбал рынкыш
шкаланна
утларак кумда корным почман.
Республикын вес эл да кундемла дене экономика кылжым саемдыме да вияҥдыме
паша
тышке виктаралтшаш: тыгай кыл кучымаш кызытсе деч ятырлан кумдарак лийже да
шукырак пайдам налаш йӧным пуыжо, вара тидыже кундемнан пӱтынь озанлыкшым
утларак
кугу кӱкшытыш нӧлталаш полшыжо. Тышке шушашлан республикын чумыр
экономикыжым
умбакыже вияҥдыме задачым решатлыман, чыла предприятий ден организаций
предприниматель пашам эрык дене шуктен кертышт манын, кундемнан озанлык
комплексше
тӱнямбалне пашам шеледыме системыш пайдалын ушнен кертше манын, кӱлеш йӧным
ыштыман.
Рашемден каласаш гын, мемнам ончылно тыгай сомыл вуча:
— республикын сатум вес эллашке колтен кертме йӧным (экспортный
потенциалжым)
вияҥдыман да экспортын структуржым саемдыман;
— сатум вес элла гыч конден шогымо пашам (импортым) утларак келшышым,
шотлан
толшым ыштыман;
— Российысе да вес элласе инвестицийым (оксам) республикын экономикыжым
вияҥдымашке шупшын шогыман;
— вес эллаште инвестиционный пашам шарен толман;
— вес элла дене шуктен толмо экономический пашалан государстве могырым
полшымо
формо ден йӧным саемден шогыман;
— Марий Эл Республикым экономика да экологий шотышто лӱдыкшӧ лийын кертме
деч
арален шогыман.
Тиде пашан посна ужашлажым икте-весышт деч ойыраш огеш лий, сандене
чылажымат
ваш кылден (комплексно) шуктен толаш перна.
Кокытеланыде каласаш лиеш: республикын пӱтынь экономикыжым тазаҥдена,
кризис ден
инфляцийым сеҥен лектына гын, производствын шеҥгек чакнымыжым чарен
шогалтена да
вараже тудым ий гыч ийыш вияҥдаш тӱҥалына гын, кундемнан вес элла дене
торгаен
кертме йӧнжӧ палынак кугемеш.
Но вес элла дене торгайыме паша шкежат вияҥ толшаш, жаплан келшыше сыным
налын
шогышаш, тунам тудо пӱтынь экономикым пеҥгыдемдаш шукырак полшен кертеш.
Тӱҥалтышлан республикын сатум вес кундем ден эллашке колтен кертме йӧнжым
вияҥдыме корно нерген мутланен налына. Каласыман: реформо ийлаште мемнан
экспортна
кугыт (чот) шотышто икмынярлан ончыко тошкалын. Ынде ончылнына вес задаче
шогалын: качество шотышто сай вашталтышым ыштыде ок лий.
Ты корнышто ик эн ончыч шуктышаш паша — вес эллашке колтымо сатун
структуржым
саемдымаш. Але марте ме утларакше сырьем колтен шогенна гын, таче илыш тыге

кӱшта: йот эллашке ужалаш, наукын йӧнжылан эҥертен, эн у технологий почеш,
пеш
чаплын ыштыме сатум шукырак ямдылыман.
Тыгай кӱкшытыш шуаш куштылго огыл. Тидланже эн ончычак теве мом ыштышаш
улына:
— экспортыш колтымо продукцийым рынкын йодмашыжлан утларак келыштарыме
кӱшеш, у,
утларак йӧнлӧ сырьем, материалым да веществам ужалыме кӱшеш торгайыме паша
деч
валютный пайдам шукырак налман;
— машинно-технический экспортым ятырлан кугемдыман да тудын номенклатуржым
кумдаҥдыман, а тидланже кугурак ешартыш акан (добавленный стоимостян)
ӱзгарым, наукын сеҥымашыжым шыҥдарыше технологический сатум шукырак
ямдылыман;
— экспортлык услугым шуко пачаш кугемдыман, пойдарыман да тӱрлемдыман.
(Мутлан,
1994 ий дене таҥастарымаште 1995 ийыште чодыра продукцийым вес эллашке кок
пачаш, а машиностроенийын продукцийжым иктат пеле гана шукырак колтымо).
Тыште ончыктымо задачым тӱрыс шуктышашлан республикын экономикыжым вияҥдыме
тугай корным ойырен налман, кудыжо экспортын структуржым качество шотышто
саемдаш
йӧным ыштен кертеш. Вес семын каласаш гын, экономикын теве могай отрасльже-
влакым таче эн ончыл верыш шындышаш улына:
радиотехнический ден электронный промышленность;
пушеҥгым обрабатыватлыше промышленность;
агропромышленный комплекс;
машиностроений;
фармацевтический промышленность;
транспортный инфраструктур ден связь;
чоҥышо комплекс;
туризм;
пӱртӱсым (йырысе вер-шӧрым) аралыме объект-влак, куштырам (отходым)
эрыктыме
средствым утларак ыштен лукмаш, куштырам эрыктыме технологийым шымлен
ямдылымаш.
Кӱшнӧ каласымым ик пример дене пеҥгыдемдем. Пӱтынь Российыште "Марбиофарм"
акционер ушем шкетын гына аскорбин кислотам ыштен луктеш. Тыгай кислотам
лукшо чыла
моло заводышто "Марбиофарм" АО деч налме продуктым (пеле ямдылен шуктымым)
кучылтыт гын, Йошкар-Оласе предприятийыште пӱтынь технологий — тӱҥалтыш гыч
мучаш
марте — шке вий дене шукталтеш. Чыла тидлан кӧра аскорбин кислотан шке
акше, тыгак аскорбин кислотам кучылтман моло тӱрлӧ эмын шке акше вес
заводласе дене таҥастарымаште шулдырак.
Тылеч посна "Марбиофарм" АО кочкыш йӧрварым ыштымаште да технический
пашаште кучылтшаш товарный сорбитым ыштен луктеш. Тыгай сорбитым
Российыштат, СНГ-се эллаштат нимогай моло предприятий огеш ямдыле.
Але весе. Мокш, пагар да шоло черым эмлыме годым кучылтмо эмым ямдылашлан
липоевый кислота кӱлеш. "Марбиофарм" акционер ушемыште тиде кислотамат
ыштен луктыт.
Пӱтынь Российыште да СНГ-се эллаште моло тыгай предприятийым от му. Пӱтынь
тӱняштыжат ты продуктым ныл элыште гына ямдылат.
Российысе фармацевтический предприятий-влак шке ямдылыме эмыштым тӱрлӱ ак
дене
ужалат. Тидыжым таблицыште ончыктена (ик упаковкыжо тынар теҥгеаш).
Эмлык сатун лӱмжӧ      1996 ий 7 июльлан завод-влакын палемдыме акышт тыгай
лийын
"Марбиофарм" АО  Белгород-витамины     Уфа-вит "Ферейн" АО    Алтай-
витамины
Аскорбин кислота таблетке,1 г, 10 табл.      390  —     —    —
      —
"С" драже, 200 шт.     2100 2500  2450 8000  2500
Аскорутин, 50 шт.      1650 2000  2200 4500  1800
"Ревит" драже    2000  2000 2200  —    1900
"Ундевит" драже  2300  2500 2500  —    2000
"Гексавит" драже 1920  2500 2000  —    —
"Метронидазол" таблетки, 10 шт.   690  —     —    4000  —
Таблице гыч коеш: "Марбиофарм" АО-н ямдылыме продукций шкенжын акше дене
Российыште рынкыште ӱчашен кертеш. Качестве могырым ончалаш гын, Йошкар-
Оласе предприятийын эмлык сатужым тӱнямбалсе организаций-влакат сайлан
шотленыт, тудо вес элласе йодмашлан тӱрыснек келшен толеш.
Тыште ончыктымо сату шотышто кӱшнӧ шогымынам шотыш налын, мемнан дене
"экологизироватлыме экономика" манме концепцийым илышыш шыҥдараш тӱҥалман.
Вес семын каласаш гын, сатум вес эллашке колтен шогышашлан экологически
яндар производствым
вияҥдыман, тыгодым лекше куштырам утильыш савырыме технологийым шыҥдарыман.
Ончыкыжо паша шонымо семын каен шогаш тӱҥалеш гын, Марий Эл
экологизироватлыме
экономикан модельный регион лӱмым (статусым) налын кертеш. Тунам
республикна
экологически яндар технологийым шыҥдараш да тудым Российын моло
кундемлашкыже
шараш йӧным налеш.
Республикыштына тӱнямбал туризмым вияҥдыме нерген чотак шоналтыман, молан
манаш
гын, тидыже экономикын ик эн тӱҥ, пайдале ужашышкыже савырнен кертеш. Марий
Элын
пӱртӱсшӧ поян, сылне, чодыраже, эҥерже, ерже, курык ден олыкшо шинчам
куандарат,
кумылым шулдыраҥдат, нуно экологически яндарлыкышт дене ойыртемалтыт. Чыла
тидыже туризмым вияҥдаш чапле йӧн улмо нерген ойла. А туризм кугу пайдам
конден сеҥа. Теве кызыт мемнан дене "Таза памаш" минеральный вӱд лукталтеш.
А вет тудым
республик деч ӧрдыжкат колташ тӱҥалаш лиеш. "Таза памаш" шкенжын пайдалыкше
дене
моло тыгай вӱдлан вуйым ок пу.
Элым аралыме дене кылдалтше (оборонный) комплексын пӱрымашыжым юватылде
рашемдаш
кӱлеш ыле. Ты тӱшкаш пурышо предприятий-влак таче пеш кугу туткарыш
логалыныт.
Тусо чапле машина ден оборудований яра шогат, а шӧртньӧ кидан, пӱсӧ уш-
акылан
мастар еҥ-влак паша деч посна йӧсланат. Нелылык гыч лекшашлан мом ыштыман?
Мыйын
шонымаште, кок корно уло. Иктыже — конверсий. Рашрак каласаш гын,
производствын
сынжым вашталтыман, элым аралаш огыл, а калыклан кучылташ кӱлшӧ тыглай
сатум ямдылаш тӱҥалман. Мутлан, Марий машиностроитель заводышто изи куатан
сакыр заводым
тӱрыснек ямдылен шукташ лиеш ыле. Тыштак заправочный станцийым, кумдан
кучылталтше моло ӱзгарым ямдылаш тӱҥалаш йӧн уло. Кокымшо корно —
саркуралым ужалыме
тӱнямбал рынкыш лекмаш. Тидланже, ик могырым, элым аралаш кӱлшӧ сарӱзгарым
ямдылыман да экспортыш колтыман, вес могырым, сарӱзгарым лукшо ӧрдыж
заводла дене
кутырен келшыман да нунылан коопераций почеш мо кӱлешым пуэн шогыман.
Тидын шотышто пайдале пример уке огыл. Саде Марий машиностроитель заводак
Ижевск
оласе предприятийла дене пеҥгыде кылым куча. Нуныжо сар-ӱзгарым ыштен
луктыт да
ты пашалан кӱлшӧ изделийым коопераций негызеш Йошкар-Оласе завод гыч налын
шогат.
Сатум вес эллашке утларак колтымашке шуаш манын, тӱрлӧ экономический йӧным
кучылтман, нуныжо ты пашам вияҥдаш таратен шогышаш улыт. Кажне предприятий
ончылгоч палыже: тудо тӱнямбал рынкын йодмашыжлан келшыше сатум ямдыла гын,
государстве тидлан чыла семынат полшаш тӱҥалеш. Кумылаҥден да таратен
шогышо экономический йӧнлан шотлалтыт:
— экспорт кӱшеш налме оксам вес эллашке ужалаш йӧршӧ сатум ыштен
ямдылымашке
колтымаш;
— лизинговый пашалан йӧным ыштымаш;
— вес элла деч налме оксам (инвестицийым) кучылтын, экспортлан йӧршӧ
машиннотехнический сатум утларак ыштен лукмаш;
— военно-технический пашаште кыл кучымашым да тыгак сатум ямдылыше
предприятий-влакын тидын шотышто праваштым кумдаҥдымаш;
— Российын экспортым шарен толмыж дек тӱнямбалсе моло эл-влакын мелын
савырнымышт да политически полшымышт;
— тӱнямбалсе экономический илыш нерген увер-аҥарым (информацийым) чумырен
шогышо
ик системым ыштымаш.
Чыла тидым ыштышашлан тӱнямбал экономический кылым виктарен шогымаште
региональный административный орган-влак виян полшышаш улыт. Тидын годым
кундемысе граждан ден юридический лица-влакын интересышт пӱтынь
государствын интересше дене
ваш келыштаралтшаш.
Ме ужына: сырьен эл кӧргысӧ да тӱнямбал рынкысе акше икгай огыл, тудо чот
ойыртемалтеш; республик сайын обработатлен шуктыдымо сырьем колтен шогаш
келыштаралтын; тӱнямбалне экономика пашам ыштыме опытна але шагал; ты
шотышто кӱлеш закон-влакым ямдылен шуктымо огыл; тиде пашаште Марий Эл
Республикын экономический интересшым арален шогаш йӧным ыштыман.
Шке озанлыкым тӱнямбал экономикын осал влиянийже деч кӱлеш семын аралаш
огыл
гын, ме кугу эҥгекыш логал кертына. Сандене республикнам экономический
лӱдыкшӧ
деч арален шогымо шотышто тичмаш мерым ыштышаш улына.
А кызытеш экономический лӱдыкшӧ, манмыла, воктеннак коштеш. Тидыже мутлан,
тышеч
коеш:
— тергымашын начар улмыжлан кӧра чыла тӱрлӧ собственностеш негызлалтше
предприятий ден организаций, фирме ден компаний-влак сулен налме валютыштым
шылтен кодат;
— уш-акыл пашан саскажым (интеллектуальный собственностьым), коммерческий
ден
технологический тайным аралыме системе уке;
— республикын уш-акыл (интеллектуальный) ден научный поянлыкшым
(потенциалжым)
йомдарен кертме лӱдыкшӧ уло;
— государственный собственность ден поянлыкым кажне должностной еҥ пайдалын
кучылташ тыршышаш, но южгунам нуно налшаш пайдам мучыштарат гынат, тидлан
мут кучаш шогалтыме йӧн (критерий) палемдалтын огыл.
Йот элласе фирме ден компаний-влак мемнам "чиялтен" ынышт керт да Марий Эл
Республикын национальный интересшым ӱшанлын аралаш манын, нормативный шотан
посна
документым ямдылаш кӱлеш, туштыжо мемнан республикым экономический лӱдыкшӧ
деч
арален шогымо мера-влакым палемдыман.
Российыште таможньо гоч виктарен-тӧрлен шогымо йӧн (единое таможенное
регулирование) илышыш пурталтеш, уло элым ушен шогышо экономический кумдык
ышталтеш. Чыла тидлан кӧра вес элла дене экономика кылым у семын виктарен
шогымашке кусныман. Тидын годым Марий Эл Республикын да Российын интересышт
ваш келыштаралтшаш,
республикымат, пӱтынь элымат экономикылан лӱдыкшӧ лийын кертме деч чот
аралыман.
Тиде пашаште кӱрылтыш ик жапланат лийшаш огыл.
Бюджетын роскот ужашыже утыждене ынже куш манын, государственный
управленийын
кӱшнӧ ончыктымо паша дене кылдалтше органже-влакым коммерческий негызыш
кусараш
келшен толеш.
Сатум йот элла гыч конден ужалыме (импорт) шотыштат мемнан ончылно изи огыл
задаче шога. Тыште чылажымат келгын шоналтен ыштыман, эн кугу пайдам налаш
тыршыман. Пале, вес элла гыч толшо утларак шулдакан сату мыланна
производствын роскотшым иземдаш полша. Но тыгодым теве мом ушышто кучыман:
йот сатулан шке рынкыш
утыждене кумда корным почат гын, тидыже верысе озанлык комплекслан эҥгекым
ыштен
кертеш. Моланже раш: чыланат вес элын шулдакан сатужым (продукцийжым) налаш
тыршаш тӱҥалыт, а тидын годым верысе заводын але фабрикын тыгаяк сатужо
налше укелан верчын складыште пуракаҥ кия...
Сатум вес элла гыч кондымо пашам чын виктарен колтышашлан республик теве
мом ыштышаш:
— вес элла гыч кондымо сату мыняр кӱлмым пеш чын шотлен рашемдыман;
— импортын кугытшо да структуржо республикын йодмашыжлан эн чот келшыше
лийышт;
— вес элла гыч кондымо гаяк сатум (продукцийым) верыштак лукташ тӱҥалаш
кумылаҥден шогыман.
Республикысе рынкыште калыклан кӱлшӧ сату ден услуга утларак лийышт манын,
тидым
ышташ темлалтеш:
— вес элла гыч сатум тӱҥ шотышто изи да кокла предприниматель-влаклан
конден шогашышт йӧным ыштыман, вет тидыже государствын кидыште улшо валютым
аныклаш полша;
— йот элла дене торгайыше эрыкан зона-влакым ыштыман.
Регионысо управленческий структурын пашаже тышке виктаралтшаш: могай сатум
шкенан республикыштак ыштен лукташ тӱҥалаш йӧн уло, тугайжым вес эллаште
шагалрак
налаш тыршыман да эркын дене верыштак, шкенан денак производствым шарен
колтыман. Тиде пашам ворандарыме годым Марий Эл Республикын гына огыл,
Российысе моло
кундем-влакын экономический интересыштым шотыш налман.
Теве ик пример. Верысе калыклан да кочкыш йӧрварым ямдылыше
промышленностьлан ий
еда шуко сакыр кӱлеш, тудым ме кызыт тора гыч конден шогена. А вет
сакырушменым
шукырак ончен кушташ да шере вожсаскам Волго-Вятский кундемысе заводлашке
колтен
шогаш тӱҥалаш гын, сакырым тӱҥ шотышто шкенан регионыштак ситарен кертына,
мӱндыр верла гыч шупшыктымо кугыт иземеш.
Вес эл ден кундемла гыч шупшыктымым иземдышашлан шкенан кундемын йӧным
кучылтмо
гына огеш сите, тидын годымак регионла коклаште кылым шарен колтыде ок лий.
А
тыгай кылым вяҥдышаш верч нине кундем-влак гына огыл тыршышаш улыт, тиде
пашам
пӱтынь государстве кумдыкышто чын виктарен шогыман.
СССР-ын шаланымекше, ончычсо союзный республик-влак коклаште гына огыл,
Российын
посна кудемлаж коклаштат экономика кыл шолдырген. Сандене шуко предприятий
шкаланже кӱлшӧ продукцийым — тыгайракше пошкудо кундемлаште уло гынат — вес
эллаште
налаш тӱҥалын. А вет тора гыч шупшыктымылан кӧра кеч-могай сатунат акше
шергештеш. А шерге сатум налаш кӧ кумылаҥеш? Икманаш, ак кӱзымылан кӧра
тиде ӱзгарым
(продукцийым) ыштен лукшо предприятий шке экономикыжым пеҥгыдемден ок керт,

мӧҥгешла, шолдырга веле. Сандене, мыйын шонымаште, кундемла коклаште кылым
угыч
ыштыме да вияҥдыме федеральный программым ямдылыман. Тиде пашам виктарен
шогышо
посна государственный орган лиеш гын, эшеат сай.
Критический манме импортат моткоч кӱлешан. Тидын годым вес элла гыч сатум
чыла
йӧн дене: госбюджет да верысе бюджет кӱшешат, шке окса денат налын шогыман.
Тыгак государствын заказше почеш экспортлык сатум ямдылыше предприятий-
влакын шийвундыштым кучылташ келшен толеш. Рынкын законжо илышыш пурен
шумеке, тугай йӧн
шочшаш, кунам вес элласе сату тиде сатум кучылтшо-влакын оксашт дене
налалтеш.
Мутлан, страховой медицинын вияҥ шумекше, шкалан кӱлшӧ эмым да медицинский
техникым эмлыше учреждений-влак шкештак налаш тӱҥал кертыт.
Российыште улшо научно-технический куатым сайын кучылташ кӱлмӧ нергенат
мондышаш
огынал. Но ала-молан ме туге шонаш тунемынна, пуйто вес эллаште ямдылыме
сату
шкенан дене ыштыме деч сайрак. Уке, йӧршынат тыге огыл. Касвелне ыштен
лукмо сатулан, тусо технологийлан вуйым саваш толашен, ме шкенан сеҥымашнам
уждымыш савырнена.
Теве, мутлан, Марий Эл Республикыште кагаз промышленностьын научно шымлыше
институтшо уло. Тусо уста научный пашаеҥ-влак шкеныштын пашашт
(открытийышт) дене
тӱнямбалсе целлюлозно-кагаз промышленностьын кызытсе кӱкшытшым икмыняр лу
ийлан
ончылтен каеныт. Туге гынат элыштына нунын пашаштым, шумо сеҥымашыштым
пешак шагал палат. Йот элласе фирме-влак нерген ойлаш гын, нуно мемнан
институтын темлыме йӧным кучылташ ямде улмыштым ончыктат. Тидыже Английысе
деловой еҥ-влакын визит дене толын коштмышт годым эше ик гана раш койо.
Ойлыманат огыл, технологийым
да лицензийым ужалыме кӱшеш ятыр валютым сулаш лиеш. Но чыла тиде сеҥымашын
саскажым ужалыме нерген огыл, а шкенан элыште пайдалын кучылтмо нерген
шоналтыман.
Вес элла дене торгаен илыме кылын эше ик кӱлешан йыжыҥже — географий
ойыртем.
Республикнан экономика кылым кучымо географийже але марте ышталтше, вияҥше
специализацийлан кӧра шочын, манаш лиеш. Кундемнан сатум экспортыш колтымо
йӧнжӧ
ешаралтеш, кушкеш гын, ме ты географийым кумдаҥден, у элла дене кылым ыштен
кертына. Тидланже тӱнямбал рынкыште мо ышталтмым, мыланна кушто да могай
йӧн улмым
кӱрылтде эскерен шогыман.
Российын тӱнямбал политикшылан да экономика кыл кучымашыжлан Марий Эл
Республикын влиянийже Федеративный договорлан да эл кӧргысӧ
законодательствылан келшен
толшаш, тидын годым республикнан, тыгак Юл кундемысе федераций субъект-
влакын
интересыштым шотыш налман. Башкортостан, Татарстар, Удмуртий, Мордовий,
Коми
Республик дене але марте ышталтше экономика кыл умбакыже вияҥшаш.
Шке жапыштыже Марий Эл СССР-ысе союзный да автономный республикла дене,
тачысе
СНГ-ыш пурышо элла дене интеграций да коопераций кылым кучен. Тиде кылым
угыч
пеҥгыдемдышаш улына. Молан манаш гын, ынде шкевуя илаш тӱҥалше
республиклаште
продукцийын да производствын технический кӱкшытышт икгайрак. Тиде — ик
могырым.
Вес могырымжо, мемнан коклаште кӱ пырдыж гай чек (границе) уке, адакше
йылме шотыштат чаракым огына вашлий — руш йылме мыланна ваш-ваш умылаш
полша.
Кызыт посна элыш савырныше ончычсо республик-влак шкештат ончычсо семынак
мемнан
деч кӱлеш деталь ден сатум налын шогаш кумылан улыт. А кок могырымат икгай
шонымаш улмо годым ваш-ваш кутырен келшаш куштылгырак.
Республикнан партнержо-влак коклаште посна верым Балтий эл-влак — Эстоний,
Латвий, Литва — налын шогат. Эстоний да Латвий дене ме пашам пырля шуктымо
нерген
соглашенийым ыштенна, тидыже торгайыме да экономика кылым шарен толаш
корным почеш. Илыш ончыкта: Литва денат тыгай ойпидышым ыштыман.
СССР-ын шаланымыж деч вара геополитический сӱрет чот вашталтын, сандене
ынде мыланна Балтий эллам Йӱдвел Европа дене Российым ушен шогышо ешартыш
йыжыҥ семын
ончаш логалеш. Тылеч посна эстон ден марий калык-влакын этнически лишыл
улмыштым, икте-весе нерген эре утларак пален налаш тыршымыштым ушышто
кучыман.
Пырля ыштыме торгайыме пӧрт-влакым, посна фирме, регион да административно-
территориальный единице-влакын торговый представительствыштым почмо пашаште
юватылшаш огынал.
Торгайыме кылым вигак кучен шогымаште тӱҥ верым предприятий-влак, Марий
торговопромышленный палат, тыгак промышленность, транспорт, связь
министерстве, вес
кундемла дене экономика кылым кучымо министерстве налшаш улыт, нунын
пашаштым
ваш келыштарен да чын виктарен шогыде огеш лий.
Европын йӱдвелныже, покшелныже да касвелныже верланыше эл-влак, эн ончычак
Италий, Франций, ФРГ да Великобританий, экономический, научно-технический
да инвестиционный вий-куатышт могай улмо шот дене ончалмаште пеш кӱшнӧ
шогат, тӱнямбалне
нунын рольышт кугу. Нине эл-влак шке кугыжанышыштым чоҥымо, рынкын законжо
негызеш озанлыкым чын виктарен колтымо, калыкын илышыжым улаҥдыме, икте-
весе коклаште экономика кылым чоткыдемдыме пашаште поян опытым погеныт,
санденак тушто ыштен лукмо чыла тӱрлӧ сату наука ден техника могырым
ончалмаште кӱшнӧ шога.
Европысо виян эл-влак мемнан озанлык пашашкына шке оксаштым пышташ, научно-
технический ден технологический сеҥымашыштын икмыняр ужашыжым ужалаш,
технический
полышым пуаш ямде улыт. Нуно "Тасис" программе почеш Европысо ушемыш
(сообществыш) пурышо элла дене кылым вияҥдаш кумылан улмыштым ончыктат.
Кӱшнӧ каласыме элла дене пашам пырля ыштымашым региональный негызеш шарен
толаш
утларак йӧнан. Мемнан республикна Италийысе Пьемонт область, Францийысе Шер
департамент да Великобританийысе Оксфордшир графстве дене кылым кучаш
тӱҥалын. Ты
пашам умбакыже шуяш кӱлеш.
Азиатско-Тихоокеанский регион тӱнямбал экономикыште ий гыч ийыш эре утларак
кугу
рольым шуктен толеш. Тусо рынкыш шкаланна корным почын кертына гын, мемнан
республикын экономикыжлан пайда деч моло огеш лий.
Марий Эл ты кундемысе южо эл дене, эн ончычак Индий да Китай дене, келшымаш
кылым ышташ тӱҥалын. Экономика илышын вашталт толмыжым, тачысе йодмашым
шотыш налын, ме ты корно дене умбакыже ошкылшаш улына.
Китайысе Цзилинь провинций дене торгово-экономический да научно-технический
пашам пырля ыштыме нерген ойпидышым пеҥгыдемдыме. Тидын дене келшышын, кок
могыржыланат пайдале кылым вияҥдаш, пырля ямдылыме проект-влакым илышыш
пурташ, производственный кооперацийым шарен толаш, предприятийла коклаште
кылым вигак кучаш
тӱҥалаш, улшо пӱртӱс поянлыкым пырля кучылташ палемдалтеш.
Пале, вес эллашке научно-технический сатум утларак колтен шогышашлан эн
ончычак
мыланна келшыше рынкым кычал муаш кӱлеш. Мемнан элысе производство эше
чотак вияҥ шуын огыл, сатун качествыже але ӱлыкшырак, сандене касвел рынкыш
шеҥын пураш
куштылгак огыл. Вет тушто чапле качестван, рынкыште ӱчашен кертше сату
ситышын
уло. Сандене мыланна кызытеш чот вияҥше элласе огыл, а Азийысе да Лишыл
Эрвелысе
вияҥаш тӱҥалше эл-влакын рынкышкышт лекме нерген шоныман. Тидын шотышто
икмыняр
ошкылым ыштен кертме. Марий Эл Республикын делегацийже Китайыште, Араб
Эмиратлаште эртарыме выставке-ямриҥгалаште лийын. Египетыште Марий Элын
кугу экспозицийжым эртараш палемдалтеш. Вияҥаш тӱҥалше эл-влакын еҥышт
Марий Элыште лийше
вашлиймашлашке ӱжалтыт.
Конешне, чот вияҥше элласе рынке гычат лектын каяш вашкыман огыл. Тушто
лиймына
мыланна тунемаш, научно-технический сатун качествыжым нӧлташ, тӱнямбал
кӱкшыт
дек эркын-эркын лишемаш йӧным пуа.
Сатум вес элла гыч кондымо нерген ойлымо годым тидым каласыман: импортым
чот вияҥше промышленностян элла кӱшеш кугемден толаш кӱлеш. Тушто ямдылыме
сату Российысе рынкыште шкенжын сай могыржым ончыкта да мемнан элыште ыштен
лукмо продукцийым качество шотышто у кӱкшытыш нӧлталаш полша.

Клим БОГДАНОВ





121396
************************************************************************
12—13
Лӱмгече
"Сылнымут журнал, сай саламым нал..."
"Ончыкылан кугу ӱшанымаш дене "У вий" журналым лукташ тӱҥална",— ойлалтеш
марий
сылнымут журналын эн тӱҥалтыш, икымше номерешыже савыктыме ончылмутышто.
Тиде
ойышто ончыкылан шомакым кавычкыш налаш гын, путырак келша ыле. Молан манаш
гын,
"У вийын" 1926 ий кеҥежым тӱҥалме пашажым теве ынде 42 ий годсек "Ончыко"
журнал
умбакыже вияҥден шога, тудын вачыш пыштыме ӱшаным сулен толеш.
29 ноябрьыште республикысе Курчак театрын сылне полатыштыже марий сылнымут
журналын шымлымше идалыкшылан пӧлеклалтше кас эртаралте. Тидыжат оҥай:
юбилей пайрем журналын 400-шӧ номерже савыкталт лекме дене иктеш тольо. Ты
куанле кече дене "Ончыкым" да тудын пашаеҥже ден лудшыжо-влакым Марий Элын
президентше В.М.Зотин журнал гоч саламлыш.
Пайрем касым журнал редколлегий член, писатель Василий Крылов ден
телевидений
пашаеҥ Любовь Пальминова вӱдышт.
Саламлыме шомакыштыже Марий Элын кугыжаныш секретарьже А.А.Максимов пеш чын
палемдыш: "Журналын юбилейже — уло марий калыкын пайремже. Сылнымут мастар-
влак
"Ончыкын" лаштыклаж гоч илышнан чыла могыржым келгын ончыктен шогат...
Саман
кеч-могай неле лиеш гынат, ме журналым арален кодышаш улына".
Тыгаяк сай шонымашан-тыланымашан ыле Марий Эл Кугыжаныш Погын
председательын алмаштышыже В.Г.Каписовын сугынь мутшо.
Йытыра шомак аршашым да пӧлекым ямдыленыт марла журналлан республикысе
печать
ден увер комитет (И.Андреев), Писатель ушем (И.Горный), безопасность
министерстве (В.Никифоров), образований ден воспитаний министерстве
(Л.Кудрявцева), "Марий
Эл периодика" издательстве (А.Самсонкин), Марий пединститут (И.Иванов),
МарНИИ
(А.Васинкин), культур пашаеҥ-влак профсоюз реском (К.Максимов), культур ден
искусство колледж (А.Кленов), Оршанка педколледж (В.Добрынина), Журналист
ушем
(Г.Пирогов), Э.Сапаев лӱмеш опер ден балет театр (Марий Элын калык
артисткыже
С.Сушкина), Марий самырык театр (О.Иркабаев), Марий книга савыктыш
(А.АптуллинаИванова), "Марийская правда", "Марий Эл", "Кугарня", "Ямде
лий", "Панорама" газет-влакын да "Пачемыш" журналын редакцийышт да молат.
Чечен мутыштым, ояр кумылыштым конденыт ыле пайремыш Йошкар-Оласе 1-ше ¹-ан
музыкально-художественный школ-интернатын (педагогышт — поэтесса
В.Изилянова) да
Медведево районысо Нурма школын (Л.Смоленцева ден Л.Степанова), культур ден
искусство колледжын тунемшышт.
Шернур делегаций лӱм дене (тудын радамыштыже В.Бердинский, З.Ермакова,
А.Мокеев
ыльыч) мутым райгазет редактор, поэт В.Дмитриев ойлыш.
Юбилей кас журнал тӱҥ редакторын алмаштышыже А.Селинлан поснак куанле ыле:
печать пашаште шуко ий тыршымыжлан тудлан Марий Эл культурын суапан
пашаеҥже лӱмым
пуымо. Ответственный секретарь И.Андреевым рессовпрофын, отдел редактор
Г.Алексеевым да оператор Г.Жарковам профсоюз рескомын, бухгалтер
С.Кудрявцевам, корректор Г.Козловам, секретарь-машинистке, художник
Ю.Юсупкинам печать ден увер
комитетын Почетный грамотышт дене наградитлыме.
Журналым лукмаште 70 ий жапыште шуко-шуко еҥ тыршен. Ятырышт ынде мемнам
эрелан
коден каеныт. Ветеран кокла гыч икмынярже ийготлан кӧра мӧҥгӧ гыч тарванаш
тоштын огыл. А толшо-влакым (В.Столяров-Юксерным, С.Николаевым,
Е.Даниловам, А.Мурзашевым, Ю.Артамоновым) зал шокшын саламлыш. Нуно
редакцийын изирак пӧлекше деч
посна "Железобетон" АО-н генеральный директоржо, Марий Эл Кугыжаныш Погын
депутат Р.И.Репинын кидше гыч окса премийым нальыч.
Кеч-могай пайремым шерге уна веле огыл, тора гыч толшо шокшо мутсий
сӧрастара.
"Ончыко" журналлан шке саламлымашыштым колтеныт Российысе писатель ушем
правлений секретарь-влакын советышт, РФ Госкомпечать председательын
алмаштышыже В.Жарков, Башкортостанысе "Марий ушемын" да Ӱпысӧ "Келшымаш"
национальный культур
рӱдерын вуйлатышышт П.Бикмурзин, РБ-се Калтаса ден Мишкан районласе
администраций вуйлатыше-влак С.Сатылбаев ден А.Аптулманов, "Ӱжара" газетын
(Калтаса) редакторжо В.Акиев колтеныт. "Башкортостанысе марий-влак
"Ончыкым" йӧратат да пагалат.
Тудо мыланна тӧрзашке вочшо волгыдо кечыйол гаяк",— ойлалтеш Ӱпӧ гыч толшо
телеграммыште. Кӱкшӧ аклан, поро сугыньлан чылалан тау!
Саман тыгай неле годым журналым шарымаштат, изи да кугу пайремым
эртарымаштат
спонсор-влаклан эҥертыде ок лий. Юмылан тау, марий сылнымут дек, журнал дек
мелын шогышо еҥ-влак але улыт. "Ончыкын" лӱмгечыжым эртараш Марий Элысе
паша министерстве (министр Е.П.Дунаев), "Сото" банкын Волжск оласе филиалже
(Н.А.Зотин), Волжскысо "Меридиан" фирме (С.А.Михайлов), Марий Элысе
нотариальный палате
(В.Г.Александрин), Йошкар-Оласе "3-шо ¹-ан кинде завод" АО (Е.С.Петров),
Морко
районысо "Передовик" (Г.С.Григорьев), "Победа" (А.П.Декин), "Рассвет"
(В.Г.Григорьев), "Коркатовский" (Г.А.Васильев) озанлык-влак, корно ыштыше
управлений
(А.М.Муравьев), Шернур райпо (В.Н.Бердинский), Шернур районысо "Лаж"
кресаньык
озанлык (Н.С.Лебедев) полшеныт. Нунылан чыла лудшын, пайрем касыште лийше
да вара поян ӱстелтӧрыштӧ тутло чес дене сийланыше чыла еҥын лӱмышт дене —
кугу деч
кугу тау!
Юбилей талук, тидлан пӧлеклалтше пайрем шеҥгелан кодыч. Ончылно — у паша, у
тургым, у шонымаш. Айста, возышо, савыктыше, лудшо таҥ-влак, икте-весе дек
чакрак
чумыргена, вийнам иктыш ушена, журналын — а вет тудо уло тӱняштыжат лач
икте гына!— пӱрымашыже волгыдо, пиалан лийже манын, ик еҥ семын тыршаш
тӱҥалына. Тыгаяк
шонымашан лийышт ыле "кӱшнӧ оксам шеледыше-влакат.
Шымле ий ончыч лекше икымше номерын ончылмутыштыжо (шаҥге тудым
ушештарышна) тыге каласыме: "Мемнан шонымаште, тиде неле пашам (марла
журнал лукмо сомылым —
Ред.) тӱшкан нумал кертына дыр". Чынак шол, нумалтыш йымак шкенан пеҥгыде
вачынам шындена гын, иктешлыме ӱнар дене чылажымат сеҥен лектына.



121496
************************************************************************
12—14
Рушла возышо татар йолташна

Рашида Талгатовна Апатеева 1949 ийыште Ленинград олаште шочын. Озаҥ оласе
18-ше
кыдалаш школым ший медаль дене пытарымеке, верысе университетысе йот йылме-
влак
факультетыш пурен. Тусо курсым отличий дене тунем лекмеке, англичан йылме
ден
литературым ончыч школышто, вара Н.К.Крупская лӱмеш Марий пединститутышто
туныктен.
Почеламутым коло куд ияшыж годым возен ончен. Татар гынат, рушла. Серен, да
шомак тӱня Рашидам сымыстарен шынден. 1980 ийыште "Молодой коммунист"
(кызыт "Молодежный курьер") газетыште тудын икымше шӱмсаскаже-влак
"иланат". 1993 ийыште
Марий книга савыктыш "Городские этюды" прозо сборникшым савыкта. 1995-1996
ийлаште "Водоклев" ден "Параллельное время" книгаже-влакым "Ланар"
издательстве
луктеш.
Кызыт Рашида Талгатовна Йошкар-Оласе "Синяя птица" школышто йот эл
литературым
туныкта.
Тиде почеламут аршашыже "Ончыко" журналыште икымше. Ӱшанена: поэзий шулдыр
Рашида Апатеевам ончыкыжымат лудшына-влак деке конда, шке волгыдо корнылаж
дене
шӱмешна у ӱшаным, порылыкым шочыкта.

Рашида Апатеева

* * *
Лум семын лумын, шоныш
То иктым, весым шарныкта...
Ваштар лышташ — мый... Оҥыш
Сур шыжынышке кӱрылтам...

Ваштар лышташ, пушеҥгын
Чон шочшыжо улам:
Парняже — пуйто еҥын,
Чурийже — шӱдырлан...

Ош лум да шыже йӱштӧ...
Пӧрдеш ваштар лышташ...
Айдеме лӱм!
Лий кӱшнӧ,
Ит вашке кӱрылташ...

* * *
Пире мӱшкыр пызна кузе мландыш
Ыраш манын пелйӱдым, туге
Тӱтыра южеш пижын кечалтын...
Кычалат мыйым тушто чурге...

Кычалат тудо шӱдырым — мыйым...
Мые веле чыла шарныктем...
Монденат? Шӱмыштет шерге лыйык...
Изи тулым уэш ылыжтем!

Шергенат? Муын отыл лӱмемым...
Тунам тулым молан ылыжташ?—
Ужынат огыл мыйым шӱметше,
Шочынат омыл мые тӱняш...

* * *
Тополь-влакын
Тӱрлеман ший рамыш
Ошкылеш
кеҥеж.
Тушто тый да мый,
Нурын ямже —
Тошто снимке
Пуйто волгалтеш...

* * *
Мый ожсо йӧратымашем
Ош кайык семын эрыкыш колтем.
Кавашке тудо чоҥештен кӱза...
Шӱм-чонжым тек ӱшан тӱза...

Ит шоно: тудым мый мондем —
Лиешыс муржо шӱмыштем.
Палем, палем, шижам, ужам:
Ок пӧртыл ынде нигунам.

* * *
Мый йӱлен ноенам,
ноенам чоҥештен...
Ноенам,
тура курык ӱмбалне шоген.
Колымашым сеҥен,
тул-вӱд вошт эртенам,
Йӱштӧ-шокшо —
чыла сеҥенам.

Ынде мыйым нимо ок корштаре,
огеш!
Сусыр пале, ончал, кузе оҥым корен?
Мый ом лӱд...
Но садак шиждегеч чон коржеш,
Савырнен тулан ломыжыш йӱдым, эрден,

Савырнен эркын лумыш,
телет толешат
Я ший йӱр кудывечыште модын лӱшкат...
Тый ит ончо, ит ончо шинчашке тыге —
Шоҥго писте кунам пеледнеже шырге...

Рушла гыч Анатолий ТИМИРКАЕВ кусарен.



121596
************************************************************************
12—15
Экономика
У тӱҥалтыш
Сылне Лаж кундемыште

"Шернур районысо "Лаж" кресаньык озанлык вуйлатыше Н.С.Лебедев дене
вашмутланымаш

Тимиркаев. Николай Серафимович, Йошкар-Олаштат, Шернур велке толмо годымат
тендан вуйлатыме "Лаж" кресаньык озанлык нерген шуко сайым колаш верештын.
Ынде шке
шинча денак тидым ужаш логале. Палаш оҥай ыле, кузерак тендан тыгай юзо
поэтический лӱман "Лаж" озанлык шочын?
Лебедев. Мемнан озанлыклан шочашыже элысе вашталтыш — реформо шочаш йӧным
пуэн.
"Лаж" поэтический лӱман, кузе те ойлышда, озанлык 1992 ийыште Лаж эҥер
кундемыште илыш вийым налын. Мемнан тӱҥалтыш жапыште кум шӱкшӧ пеле
сӱмырлышӧ пӧртым веле пуэныт ыле. Лаптево ялыште. Тудо Токтамыж ялсовет
кундемыш пура. Ныл ият пеле
жапыште изирак хозяйствым чоҥен улына. Кызыт озанлыкнам шуко отраслян манын
кертына.
Тимиркаев. Коллективыштыда мыняр еҥ пашам ышта? Нуно могай-могай сомылым
шуктен
шогат?
Лебедев. Озанлыкыштына 80 еҥ шотлалтеш. Нуно тӱрлӧ пашам шуктат. Тӱҥ
шотышто шыл
продукцийым ыштен луктына: вареный, пеле коптитлыме колбаса-влакым.
Вареныйжо —
тиде "московский", "одесский", "украинский", "минский", "камский",
коптитлымыже
— "столовый", "отдельный", "любительский", тылеч посна сосиске, сардельке,
ушкал
шыл консервым ужалена. Ужалена пазарыште, магазинлаште. Озанлыкнан 120
мӱкшомартаже уло. Тыге мӱйымат налше-влаклан темлена.
Тимиркаев. Николай Серафимович, тендан озанлыкын лукмо продукцийым Шернур
кундемыште гына палат але моло верлашкат тудым колтен шогеда?
Лебедев. Мемнан продукцийым уло марий кундем пала. Куженер, Марий Турек, У
Торъял районлаште, Татар республика ден Киров областьыште торгаена.
Шернурышто кок
магазинна уло. Моло вере кевытна але уке. Шернурышто кызыт тошто РСУ-н
базыжым
налынна. Тудым ачалымеке, у оралтым чоҥымеке, ложашым йоҥышташ тӱҥалына.
Чыла
сорт ложашым... Моло продукцийымат лукнена.
Тимиркаев. "Лаж" ынде пеҥгыдын йолымбак шогалын, манына. Пашат ушнен толеш.
Палыме шуэш ыле: кузе те тыгай озанлыкым чумыраш кӱлмӧ шонымашке толын
шуында?
Лебедев. Тыгайрак кумыл эше колхоз председатель улмем годымак шочын. Шонем
ыле:
почаш тугай цехым, тудын продукцийжым посредниклан огыл, вик калыклан
шулдынрак
ужалаш. Шернур райисполком вуйлатышын алмаштышыж гыч кайышымат, кандашын
чумыргышна, мландым нална, изи озанлыкым почна. Кызыт "Лаж" хозяйствын 200
гектар
мландыже, тудым курал-ӱдаш, шурным погаш ситышын техникыже уло. Еҥ-влак
пашам
шке вуйын ыштат.
Тимиркаев. Марий Элыште кызыт тӱрлӧ озанлык уло: колхоз, шке паян озанлык,
фермер, кресаньык, шкевуя тыршыше хозяйстве-влак. Нунын паша лектышышт
коклаште
ятыр ойыртем уло. Тӱшка да шкевуя тыршыше озанлык-влак коклаште могай
ойыртем,
тыланда, вуйлатыше семын, перна?
Лебедев. Кресаньык озанлыкыште ме шке оза улына, Кандашле еҥ ышта, маньым,
тушеч
озанлыкым чумырышо кандашыже — оза. Кутырена, келшена, шонена, ончыкыжым
кузе
озанлыкым виктараш. А колхозышто оза уке. Председатель ик шотшо дене оза,
конешне, но тудымат правлений сайла. Икманаш, оза огыл. Калык — оза,
манына. Но оза
шуко лийын ок керт. Колхозыштат пашам виктарен колташ лиеш, чот, пӱй
пурынак пижат гын. Кызыт озанлыкым вуйлатыше-влак тиде шотышто пашажым
монденыт.
Тимиркаев. "Лаж" гай кресаньык озанлык-влак мемнан республиклан шуко кӱлыт
мо?
Але улшыжо сита? Тыгай хозяйстве-влаклан йолымбак шогалаш мо мешая?
Лебедев. Россий Федерацийын Конституцийыштыже возымо: чыла форман
собственность
ик праван, ик семын пашам ыштышаш. Тӱрлӧ шотан озанлык шочын гын, нуно икте-
весыштлан мешайышаш огытыл. Тыгай хозяйстве-влакын пашашт рыночный
отношений манмым вияҥдаш, шараш полша. Туге гын калыкын илышыжым мыняр-
гынат куштылемда.
Шернур районышто кызыт кум перерабатывающий предприятий уло: шылым
приниматлыше,
шыл продукцийым лукшо. Ме, конешне, конкурент улына, но икте-весылан,
озанлык-влаклан полшена. Нуно мыланна кажне кечын вольыкым сдатлат (тыге
вольыкым наҥгайыме акышт иземеш), ме продукцийым ыштен луктына. Тиде
чылалан — мыланна, ял
озанлыклан, налше калыклан — пеш пайдале. Но районысо южо администраций
чиновник
тидым ок умыло да пашаштына тӱрлӧ чаракым шындылеш.
Тимиркаев. Чиновник-влакын умылыдымышт рыночный отношенийым вияҥдаш
мешая.Тиде
ик амал. Тылеч посна ты шотышто эше могай ситыдымаш-влак улыт?
Лебедев. Моло амалат уло. Пеш шуко тергыше, эскерыше орган уло. Шернурыштак
санэпидстанций, ветстанций, госкомцен, пожар, налог, торговый инспекций-
влак, налог полиций улыт. Шым органым шотлен луктым. Нуно чылан мемнан
ӱмбач, бюджет гыч
оксам налыт. Кажныже озанлыкым петырен кертеш. Властьышт кугу. Чылан
"лӱшташ"
тӧчат. Чыла дене мутланен моштыман, сай лийман. Тыгай 3-4 орган лиеш гын,
сита
веле ыле да. Тунам паша утларак ворана...
Тимиркаев. Николай Серафимович, палыме шуэш ыле: те изида годым летчик але
космонавт лияш шоненда? Лудшылан оҥай лиеш, очыни, шкендан нерген изиш
каласкаледа
гын...
Лебедев. Шочынам Шернур районысо Кочанур ялеш. Тудо райцентр деч вич меҥге
тораште верланен. Лу классым Шернурышто пытаренам. Армий радам гыч
пӧртылмеке, Марий университетым тунем лектым. Агроном лийым. Вара
"Пеледыш", "Знамя" колхозлаште председательлан ыштенам, Пытартышыштыже
индеш ият пеле жап тыршышым. Вара
ик талук районысо администраций вуйлатышын икымше алмаштышыже лийынам.
Нелыжатпорыжат, Почетный грамотыжат-выговоржат кумылым я рӱпшен, я волтен.
Тимиркаев. Тендан оналык, производство вияҥ толыт. Тугеже шке пашаеҥда-
влакын
илыштыштым саемдашат йӧн лектеш, очыни. Тидын шотышто кызыт могайрак сӱрет?
Лебедев. Мемнан коллективыште шукыжым самырык-влак тыршат. Ийготышт кумло
вич ий
деч ӱлыкшӧ. Рвезе-шамыч ешан лийыт. Кызыт Лаптево ялыштак кок пӧртым чоҥаш
полшена. Мемнан дене пашадарым жапыштыже, кажне тылзын 15 числаштыже,
налыт. Санаторийыш льготный путевко-влакым пуэна. Моло ешартыш полышымат
ыштена.
Тимиркаев. Паша опыт дене палыме лияш толыт, очыни.
Лебедев. Толшо шуко. Кажне тылзын гаяк иктаж-кӧм да вашлийына. Икте мландым
кучылтмо нерген палынеже, весым мӱкш ончымо сомыл тургыжландара, кумшо
мемнан цехнан пашажым шымлынеже. Шукерте огыл Шернур шыл комбинат вуйлатыше
толын кайыш,
консерве цехым почнешт. Кузежым-можым ончыктена, каласкалена, шылтымаш уке.
Ме
эре калыклан сай лийже манын шонена.
Тимиркаев. "Лаж" кресаньык озанлык шке мотор лӱмжым ончыкыжым эше кузе
сӧрастараш тӱҥалеш? Шернур кундем, тудын калыкше тудын дечын мом вучен
кертыт?
Лебедев. Кажне еҥ, кажне озанлык эрла мом ворандарен олтем манын ила.
Тыште, Лаж
эҥер мучко, кум тӱжем чоло мландым налаш шоненна ыле. Вич-куд ий тудым
тӧрлен,
шотыш конден, заказникым ыштен, ир янлык-влакым шукемдаш мут лекте. Но тиде

мланде кызыт Республиканский сонар озанлыкын кидыштыже. Садыге Йошкар-
Олашке документым колтышна. Чылан келшышт, Охотохозяйство ваштареш лие.
Молан ме тидым
ыштынена. Верысе мландым верысе калык утларак пала, тудлан утларак шерге.
Кызыт
кузе шонат, туге озанланат. Ӱшанем: илен-толын, тиде йодышымат шотыш
кондена.
Вет ончыкыжым кажне метр мландын шке озаже лийшаш. Весе: пӱя-влакым пӱен,
кол
озанлыкым ышташ. Мыланем йолташ-влак ойлат: ужат, Шернур кундемна изи
Швейцарий
гай, курыкан, мотор. Но курыкыштыжо мо кушкеш? Шындаш кӱлеш, маныт, район
курыкла мучко пӱкшермым. Лийже, маныт, поян пӱкш плантаций. Бразилий Кофем,
Индий
чайым тӱня мучко ужала гын, молан ме тамле, пайдале. Марий пӱкш дене оксам
ыштен
огына керт? Тиде оҥай, перспективный шонымаш. Але Шернур поселкымак налаш.
Туштат сомыл шӱй даҥыт. Верыште завод пивым луктеш, а шот дене йӱаш
нигушто. Тиде
ик пример. Тыгай ыштыдыме сомыл ятыр уло, чылажым ом ойло, тидын шотышто ме
ончыкыжым пашам ышташ тӱҥалына.
Мемнан озанлык изи гынат, меат колхоз, совхоз-влаклан мланде шӱйым, горюче-
смазочный материалым шулдо ак дене налаш полшен кертына. Мыланна товарный
кредитым
пуэныт. Кызыт дизельный ӱй литрже 1400 наре теҥгем шога. Ме 1100 теҥге дене

озанлык-влаклан пуэн кертына. 300 теҥге парыш лиеш кажне литр гыч. Тиде
окса
мемнан гоч кая ыле гын, парыш районеш кодеш ыле, а "Лукойлыш" ок кай ыле.
Сандене районысо пӱтынь роскотым иземдаш манын, тӱшка, кресаньык озанлык-
шамыч, коммерсант-влак, иквереш чумырген, пашам ыштышаш улыт.
Икманаш, "Лаж" кресаньык озанлык мотор, канде Лаж эҥерна семынак ила, шӱла,
ончыкыжымат калыкым куандараш шона.

Вашмутланымашым Анатолий Тимиркаев виктарен.



121796
************************************************************************
12—17
Чеверын, тошто, салам, У ий!
Идалык мучаш... Талук тӱҥалтыш... Куанле да... шӱлыкан тат. Куанле — пайрем
кумылжо дене: сайын ма удан, куштылгын ма нелын, эше ик ийым илен лекме.
Айдеме
пӱрымаште, тачысе саманыште поснак — тидат сеҥымаш. Шӱлыканрак —
чеверласыме
жапше дене: эше ик ий шеҥгелан кодо, эше ик ошкыллан ӱмыргорнына кӱчыкеме.
Айдемын илыш пӱрымашыжак тыгай-ла.
Идалык мучаш... Талук тӱҥалтыш... Эртыше ийым мӧҥгешла шергалын, аклен,
могай-гынат иктешлымашым ыштыме, у талуклан илыш ратым, шуктышаш сомылым
рашемдыме пагыт. У ий йӱдым, шоҥешталтше пайрем чаркам нӧлталме годым, кеч-
кӧат, кажныже,
ушыж дене тидым шоналта докан, "Чеверын, тошто, салам, У ий!" малдалеш.
Идалык мучаш... Талук тӱҥалтыш... Могайрак кумыл, шонымаш, паша лектыш, чон
азап
я куан дене тошкалыт тиде татышке марий сылнымут-вечын пашачышт? Вет
литератур —
илыш воштончыш, а писатель — тудын арже, манытыс. Тидым рашемдаш ме
икмынярыштлан тыгайрак йодыш-влакым пуышна:
1. Эше ик идалык шеҥгелан лие. Могайрак ыле тудо тыланет: мо дене
шарнымашеш кодеш? Мом туддеч вученат да вучен шуктенат мо? Молан ӱшаненат
да ӱшанет шукталтын
мо?
2. Кодшо ийын паша лектышет могайрак ыле? Мом ышташ (возаш) шоненат да
ыштен
(возен) шуктенат мо?
3. Кызыт возыметым савыкташ — манаш веле. Гонораржат — воштылчык. Нине
йодыш-влак тыйымат тургыжландарат, очыни. Мо семын? Илаш йӧным кузе муат?
4. Тачысе сылнымутым (рушынымат, марийынымат) кузерак аклет? Литературна,
тыйын
шонымаште, кызыт могайрак кӱкшытыштӧ?
5. Писатель лудеш-воза, воза-лудеш. Тыйже кызыт мо лудат? Кӧн возымыжо
кумылетым
савыра, шонкалаш тарата, илыш вийым пуа.
6. У ий дечын мом вучет? Молан ӱшанет? Мом ышташ (возаш) шонет?
7. Марий лудшо-влаклан, писатель-йолташет-влаклан мом тыланен каласет? Ала
иктаж
чаркамутымат пелештет?
Эврик АНИСИМОВ:
1. Пагыт-оргамак тӧргенак-тӧрга. Идалыкым послет веле, мучашлашат жап шуэш.
Шижын шукташат ок лий. Кодшо ий ик шотшо дене пеш удажак лийын огыл. Печать
кечын
мыланем "Марий Эл республикын сулло журналистше" чаплӱмым тушкалтышт.
Ончычшо
"Марий коммунышто", вараже "Марий Элыште" чырык курым чоло тршымемым тыге
аклышт, витне. Тидыжак ӱмырем мучкылан шарнымашеш кодын кертеш докан. Пуста
калта
гай гынат, содыки лӱм.
Весе денат кодшо ий мыйым сӱсандара: шукертсек шонен коштмем шукталте.
Морко гыч
землякем-влак Волгоград областьыште, Камышин районысо Антиповка,
Чухонастовка да
моло селаште, илат. Шкертсек унала ӱжыт ыле. Кодшо кеҥеж отпуск годым тушко
миен
толаш йӧн лие. Мийышна, ончышна, кузерак нуно илат. Куанышна, марий
койышышт пытен огыл: шочмо йылмышт денак кутыралтат, пытартыш кинде
катышыштым луктын пышташ ямде улыт. Серкалаш йӧратыше еҥлан у корно у
шонымашым луктеш. Тыге "Кеҥежым
поктен, Волгоградыш" корнысо очерк шочо да "Марий Элын" таҥже-влак деке
икмыняр
номерыште миен шуо.
2. Кодшо ийысе лектышем, тӱҥ шотышто, газетна денак веле кылдалтын,
"Ончыкеш"
почеламут аршашем лекте. Тыгак "Йолташла шыргыжалын" рубрик дене келшымаш
кылым
пидым: марий семмастар-влаклан кум гана йолташле шарж аршашым пӧлеклышым —
эн
ончыч мурызо-влаклан, а вараже композитор ешлан. Прозыштат шке вием терген
ончышым, тылзе еда ик ойлымаш дене "Марий Элыште" савыктышым.
3. Такше мый нигунамат оксалан кӧра возен омыл. Вет шкежат маныдас:
гонорарже —
воштылчык. Марий сылнымутышто гонорар кӱшеш илышыже ик-кок профессионалак
веле
лийын. Чылан гаяк кушто-гынат пашаланеныт. Шукынжо саде газет аҥамак
куралыныт.
Теве молан "Марий коммуным" сылнымут каваш кынелме стартовый площадке дене
таҥастараш келшен толеш.
4. Тачысе сылнымутна, мыйын шонымаште, чот незерештын. У лӱм-влак лектедат.
Но
вет нуныжо але эре шке йӱкыштым кычалме эксперимент корнышто гына улыт.
Чонеш
кодшо, шӱмым ылыжтыше да, Марий Элнан чекшым вончен, Россий мучко да вес
эллашкат ӱшанлын йоҥгалтше сылнымутан саскана укес.
5. Писатель лудмым чарна гын, могай тудо писатель. Мый кызыт Петр
Проскуринын
романже-влакым, поснак "Судьба" романжым, эше ик гана уэш шергал лектым. А
кызыт
Виктор Пронинын "Банда" роман циклжым пеш ластыклем. Тачысе жапна
сӱретлалтеш:
криминал тӱня, торжалык, икте-весым ужмышудымын ончымаш да молат. Кугу
политик-влакын осал тӱняшт, мафий дене кылым кучымышт мыйым ӧрыктара да
моткоч чот шыдештара. Тачысе илышын мӧчӧр чурийже тиде авторын возымаштыже
пеш келгын почылтеш. "Снова банда" романыштыже Пронин эсогыл армийым
Германий гыч лукмо эпизодым
сӱретла. Российын Президентше оркестр ончылно, дирижерла койын, кидшым
лупшкедыл
шога. Лудат чыла тыгайым да чонлан моткоч лапкан чучын колта.
6. Нимо сайымат вучышашем уке. Ончычсо семын ни сай пачерым, творческий
пашалан
посна кабинетаным, ни литфонд деч полыш шотеш кеч изиш да шийвундым кызыт
иктат
ок темле. Ӱшан шкалан гына. Сандене иктым гына шкаланем шке тыланем —
тазалыкым.
Илен шуаш ыле 1998 ийыш. А туштыжо пел ий гыч ӱмыр мучко паша дене сулен
налме
каныш нергенат шонкалаш лиеш ыле. Но тушкыжо иленже веле ала-кузела
шуктыман?
Саманжат неле, ӱнарнажат лывыжга.
Мом ышташ шонем? Тидын шотышто Валентин Колумб тыге манеш ыле: тидым ышташ
шонем
манын, тӱжем гана ойлымо деч ик гана тидым ыштышым манаш утларак келшен
толеш. А
вес шот гыч ончалаш гын? Юбилей лишемеш. Кудло ий. Тудын лӱмеш кеч ик
книгам
лукташ ыле. Марий книга издательствыште ынде лу ий утла, очыни, рушла
рукопись
кия. Петербургысо поэт Михаил Головенчиц кусарен. Кеч тудым ош тӱняш лукташ
ыле.
7. Чаркамутемат уло: "Айста У ий пайремыште шампанский бокалнам нӧлталына
тудын
верч, кӧ монден огыл эҥер ӱмбалне нӧлталтше тӱтыран шӧр тамжым, кече дене
ырыше
тура серысе чока шудо пушым, тымык йӱдым шыман велше леве йӱрын шыве-шыве
лыжгыктымыжым, шошо мардежын шулдыр лупшалмыжым, мамык лумын йол йымалне
юарлымыжым, тылзе корнын волгыдыжым. Кодын гын ош тӱняште тыгай айдеме,
марий сылнымутна ок саргае, илышна ок незерешт".



121896
************************************************************************
12—18
Чеверын, тошто, салам, — ии!
("Ончыкын" йодышыжо-влаклан вашмут)
Юрий Артамонов:
1,2. Мылам кажне ий сай шарнымашым кода. Ӱмаште кок повестьым савыктышым,
кокытым угыч возышым, а ойлымашым шотлымашемат уке. Мом эше возаш шоненам,
тений тудым шуктемак.
3. Савыкташат йӧсӧ, гонораржат воштылчык гынат, шке пашам кудалташ намыслан
шотлем. Писатель возаш шочеш. Тудо утларакшым шужен шинчышаш. Темше
мӱшкыран да поян айдеме пашам йогыланен ышта. Но кунамже кочкашат кӱлеш.
Мылам илен лекташ
йӧным ватем келыштара: ял гыч шӧр-торыкымат, кинде-шинчалымат, пареҥге ден
пызымат нумалеш.
4. иктаж вич-шым ий ончыч окса шерге, а книга ден газет-журнал шулдо ыле.
Тунам
чыла газет ден журналым налын шогенам, а книгам кевыт гыч элте дене
нумалынам.
Кызыт окса моткочак шулдо ("пу окса" малдалыт, мылам гын тудо "вӱдла"
чучеш,
"вӱдлак"), а книга, газет ден журнал пешак шерге. Садлан марий изданийлан
веле
оксам ситарем, а книга кевытыш кунам пуренам, омат шарне.
Руш сылнымут нерген мимом ойлен ом керт. А марий сылнымутышто виян пашам
ыштыше
Василий Юксернлан, Осмин Йыванлан да Ахмет Асаевлан (очыни, нунын кокымшо
шӱлышышт почылтын) волгыдын кӧранем да поро тазалыкым, кужу ӱмырым тыланем.
Марий литературат моло деч почеш ок код, тӱнямбал сылнымутышто тудынат шке
верже
уло.
5. Эреак лудын шогем Феликс Майоровын, Алексей Мурзашевын, Алексей
АлександровАрсакын, Валерий Бердинскийын да Валерий Александровын
возымыштым. Нуно кумылымат савырат, тӱрлӧ шонымашымат тулен луктыт. Валерий
Бердинскийже ик жап возымым
чарнен ыле. Писатель-влакын тӱшка погынымашышт тудым келыштаренак
почкалтарен
нальымат, уэш тыршен возаш пиже. А Валерий Александровшо ала-кушко йомо,
витне.
Ни йӱкым ок пу, ни возымыжым ом уж. Тудланат да молынат палашышт: Юмо
талантым
чылалан ок пу. А пуымыжым шӱкалат гын, кугу сулыкыш пурет.
7.
Писатель йолташем-влаклан иктым гына тыланем: шагал малаш да шуко возаш.
Айдеме
илыш кӱчык, а искусство курымашлык, маныт. У ий йӱдым чаркамутем тыгай
лиеш:
"Чаркамат кучыза, ӱдырамашымат (пӧръеҥымат) ида шӱкал. Раз Юмо тыге пӱрен.
Тудак
сулыкнам касара да тазалыкым пуа".



121996
************************************************************************
12—19
Чеверын, тошто, салам, У ий!
("Ончыкын" йодышыжо-влаклан вашмут)
Василий Регеж-Горохов:
1. Мый артист пашам нерген лӱмынак нимом ом ойло, тудым ончышо еҥ сайын
пала:
вурсышыжо вурса, вӱчкышыжӧ вӱчкалтенат колта... Писатель Горохов нерген
гына
нигӧ ойлышо уке, а тудат вет мыйын чоныштем келге вожым колтен, ик эн тӱҥ
верым
айлен. Сандене тудын нергенат изишак лудшемын ойжым колыштмем шуэш, сандене
тудымат изиш аклаш кӱлеш, шонем. Уке гын мый ала улам, ала уке, туге чучеш.
Ӱмаште 1995 ийыште, мыйын "Лум ӱмбал пеледыш" прозо книгам лекшаш ыле, но
тунам
ош тӱням ыш уж: пазар илышет Марий книга савыктышымат чотак пиктен шындыш!
Кала-сыман: мыйын гына огыл, тыгак моло йолташынат книгаже тыгай кочо
пӱрымашым ужо.
Сандене тений, 1996 ийыште, тиде книгамын лекмыжым чон вургыж вучен илышым.
Тау
вуйлатыше-влакланна: Кӱшнӧ шинчышыжланат, Ӱлнӧ тыршышыжланат — содыки ий
пытышаш
велеш нине книга-влак ош тӱням ужыч. Мыйын шонымаште, тиде калыкланна пеш
кугу у
ий пӧлек.
2. А возымо шотышто нимогай поро саскат лийын огыл, манаш лиеш. Яра жапем
лапчык
мландыштем эрласе кече нерген йӱленак эртыш. Художник кузе илен лекташ,
кузе
ешым кӱчызӧ илыш деч арален кодаш манын шонкалаш тӱҥалеш гын, поро лектыш
нигунамат ок лий. Художник шке пашавечыштыже тыршышаш, пӱжвӱдшым
йоктарышаш.
Эше шукерте огыл, тӱрлӧ каныме пӧртлаш миен, у пьесылам, у повестьлам возен
толам ыле гын, таче чыла тиде сылне омыла веле чучеш. Ӧрат гына, кузе илыш
вашталт
кертеш улмаш!
Мо илаш вийым пуа? Пӱртӱс! Тудын деч поро нимоат уке. Калык! Тудын деч ушан
нигӧат уке. Паша! Тудо гына айдемым нӧлталеш. Кӱчыкын, рашрак ойлаш гын:
илыш, шкежак! А туштыжо мылам пеш шукак ок кӱл: пашамым кӱлын аклышт, осал
пуйыштым ынышт
ончыкто, пеш йӧсак огыл гын, кеч ик-кок шомакым пелештышт, порын
шыргыжалышт.
Поянлыкыште йӱштылаш шонен илымаш уке, лачак пашам гына калыклан куаным
кондыжо.
3. А саман возышо еҥлан, чынжымак, йӱштӧ. Туге чучеш, тый пуйто нигӧлан от
кӱл.
Писатель тунам гына поро лектышыш шуэш, кунам тудым ала-кушко ӱжыт, ала-
кушко
наҥгаят, ала-кушко коштыктат — пыкнен, пунышкен шинчаш эрыкым огыт пу.
Шукыжым
мӧҥгыштемак шинчен эртарем. А корнышко лекме шуэшак! Мый вес элла нерген
огыл,
мый шкенан ялна-влак нерген ойлем. Калык коклашке лектын кутырен колтымо,
пытартыш жапысе пашам саскам дене палдарыме шуэш. Таче тидыжымат ыштен от
керт! А калык вуча, калыклан возышо еҥын шомакше, ой-каҥашыже кӱлеш — тиде
пырт ужын мутланыме годымат раш шижалтеш.
Писательым йӧратыше, аклыше, тудын дене кугешныше элыште илыме шуэш!
4,5. Лудмо шотышто мом каласаш? Маньым: марий книга-влак ик ий ышт лек —
мом лудат? А газет ден журналлаште савыкталтше произведенийла гыч шагалже
мыйын кумылем савыра. Кӱкшытышт ок сите. Туге чучеш: калыкна умылен ок керт
манын, лӱмынак
талякан возаш тӧчена. Мом мыйым тӱҥалтыш гычак ок авалте гын, мый тудым
мучаш
марте нигунамат сеҥаш ом тырше — ӧрдыжкӧ пыштем. Сюжет кеч-мыняр товаҥдыме,
кадыртыл пытарыме лийже, тушто илышым, геройын чонжым шымлымаш уке гын,
мылам
каньысырын чучеш, ала-можо ок сите. Тыгай годым шерге жапем шергынак чучын
колта.
Мый шонем: калыкна сай ден удам, шеме ден ошым пеш сайын умыла да ойыркален
мошта. Сандене мемнан возымо пашанат тудым шогышо лийшаш!
А лудым кызыт режиссер Анатолий Эфросын театр нерген ныл книган возымыжым
да
киргиз Чингиз Айтматовын "Мавро Кассандры" романжым. Тыге возаш пуд
шинчалым
кочман! Тидын шотышто йоҥылыш лиям гын, куанем гына ыле. Марий сылнымутна,
Марий
Элын чекшым кӱрыштын, тӱня рӱдыш лекташ тыршышаш. Да кажне возышо, ручкам
кидыш
налын гын, тыгай шонымаш денак пашам ыштышаш.
6. А возаш кумыл уло, шонымашат лыҥ, вуйышто шолыт гына. Южо йолташ тачысе
илыш
нерген возаш йӧсӧ манын ойла. Молан лачак тачысе илыш нерген возыман?
Айдемын
ойгыж ден куанже нерген возет гын, тудын чон погыжым шымлет гын,
произведений
эре тачысе кечылан келшыше лиеш.
Мый ончыкшат порылыкым моктынем, тудын еҥже лийнем.
7. У ий тыланымаш? Конешне, тачысе йӧсӧ саманыште чык-чыкрак илыман. Тыге
шокшырак, куштылгырак лиеш. Искусствын поянлыкшымат мондыман огыл. Чондает
кеч-мыняр
окса дене мурыжо, клат тич киндет лийже, кӧргыштет муро ок иле гын,
чонышкет лавырам оптет гын, илышет садак сӧрал, куанле ок лий. Сандене
книга дене, театр
дене, музей дене, икманаш, искусство дене пеҥгыде кылым кучыман: вуйгоҥграт

шканже сийым йодеш, тудым шужыктен ашныман огыл. Тунам кайышаш корнынат
рашемеш,
ончылно йӱлышӧ шӱдырнат чолганрак волгалтеш!
Калыкнам йолымбалне пеҥгыдын, ӱшанлын шогышым ужнем — айста тидын верчынак
У ий
чарканам нӧлталына!



122096
************************************************************************
12—20
Чеверын, тошто, салам, У ий!
("Ончыкын" йодышыжо-влаклан вашмут)
Светлана Эсаулова:
1. Тиде ий тура савыртышым ыш кондо. Кугу ӱшан нимолан уке, тек илыш
икшырымын
йорта.
2. Тачысе кечын калык публицистикым утларак акла, шонем. Лачак тиде жанр
гоч калыклан утларак ойлаш, умылтараш лиеш.
Возенам икмыняр мыскара ойлымашым, нуным вес лӱм дене (шке лӱмем дене огыл)
калык деке луктынам. Палем, нуно келшеныт.
3. Тиде йодыш нимогай верым ок нал, ны ушыштем уке, ны чоныштем.
4-5. Национальный писатель-влакын возымыштым жаплем. Эн шуко американский
литературым йӧратен лудынам. Нунын кӱкшытышкышт марий серыше-влаклан шуаш
тыланем.
Мемнан литературнам черлылан шотлем.
6. Айдеме эн ончыч таза лийшаш, Юмо деч тидымак веле йодам, тунам ӱнаремат
лиеш,
пашамат вораҥеш, шонем.
7. Шканем мом тыланышым, чылаштланат — тудымак...



122196
************************************************************************
12—21
"Ончыко" журналын 1996 ийсе лауреатше

Писатель Алексей Александров 1938 ий 11 декабрьыште Марий Эл, Волжский
районысо
Шайрамбал ялеш шочын. Н.К.Крупская лӱмеш Марий пединститутышто тунемын,
Совет
Армий радамыште лийын. Ятыр ий школышто туныктен, республикысе газет ден
редакцийлаште пашам ыштен. 1994 ий гыч Россий Федераций писатель ушем член.
Кызыт писатель-профессионал. Тудо — "Йолгорно", "Шымавуч", "Ӱмыр кыл" да
"Шонымем, вучымем, йӧратымем..." книга-влакын авторжо.
Редколлегийын пунчалже почеш Алексей Александровлан лауреат лӱмым "Ончыко"
журналын 4-ше номерыште лекше "Роза" повестьшылан пуымо.



122296
************************************************************************
12—22
Александр ЮЗЫКАЙН
Александр Михайлович Юзыкайн шочмо литературыштына кугу романист, вургыжшо
шӱман
поэт, очеркист, публицист, кугыеҥланат, икшывыланат возышо драматург семын
палыме. Ныл романым лудшылан пӧлеклыше писатель тудын марте лийын огыл.
А.Юзыкайнын
книгаже Йошкар-Олаште да Москваште идалык еда, манаш лиеш, лектеден, эл
мучко
шарлен.
Но осал чер нигӧм, нимом чаманыдыме. Идалык мучаште, 17 декабрьыште, 68
ийышкат
шуде, Александр Михайловичын шӱмжӧ кырымым чарныш. Тудын дене Йошкар-Ола,
Пошкырт элысе Краснокам район да шочмо Чормак ялже чеверласышт.
1947 ийыште Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш пединститутыш тунемаш
пурымекыже,
А.Юзыкайнын пӱтынь илышыже марий мландыште эртен. Лачак тышке толмыжо ийын
сылнымут корныш шогалын, почеламутым возкален. Мастарлыкше кушкын шумым
"Ямбатыр"
поэме ончыкта. "Корнывожышто" деч вара кокымшо кугу драмыжымат ("Олма сад")
мургорно дене воза.
Кумда радынан произведенийлан пижмешкыже, Александр Юзыкайн ятыр ойлымашым,

очеркым сера, "Йӱлышӧ вӱд" ойпогым луктеш. Кугу чапым кондат тудлан
"Кугызан
вуй" ден "Маска вынем" роман-влак. Когынек исторический сынан улыт.
Иктыштыже
пошкырт велысе, весыштыже марий мландысе илыш йогыным ончыктымо.
Александр Михайлович ончычсо кугу элын шуко кундемыштыже лиеден, тидыже
тудлан
илышым сылнымут йӧн дене кумданрак шымлаш полшен. Теве "Тулото" романыштыже
марий ден латыш-влак кокласе кылым лончыла. "Эльян" произведенийыштыже тудо
шочмо
кундемышкыже, Кугу Отечественный сар жапысе пошкырт марий ялыш, пӧртылеш,
изиж
годым мом шке шинчаж дене ужмым шарналта.
Кугу писатель самырык талантым куштымашлан вийжымат, жапшымат ок чамане
ыле. Тудын тыршымыжлан кӧрак 70-ше ийлаште М.Горький лӱмеш Литературный
институтышто
марий группым погымо да туныктен лукмо. "Ончыко" журналын тӱҥ редакторжылан
ыштымыж годым ача гай, иза гай поро шомакшым ятыр авторлан ойлен,
возымыштым лудшо
дек шукташ полшен.
Марий Элын калык писательже, Кугыжаныш премий лауреат, культурын суапан
пашаеҥже
Александр Михайлович Юзыкайнын лӱмжӧ марий калык шӱмыштӧ курымеш илаш,
тудын возен кодымыжо лудшын чоныштыжо эре-эре тау мутым шочыкташ тӱҥалеш.
Марий Элысе писатель ушем правлений, "Ончыко" журнал редакций.



122396
************************************************************************
12—23
1996 ийыште
"Ончыко" журнал савыктен

Лудыш

1. Алесандров-Арсак А. Роза Повесть. ИВ—39.
2. Алесандров Н. Кузе ӧпкелет? Ойлымаш. XИ—151.
3. Алесеев Г. Куку муро ойган. Повесть. ВИИИ—5.
4. Антипов Э. Киля. Ойлымаш. ВИ—79.
5. Апакеев В. Шӱшпык малыме годым. Электрошонымаш. Мыскара-влак. XИ—67&
6. Артамонов Ю. Суоми мландыш кайынем. Койдарчик повесть. В—29; ВИ—3.
7. Беленков Я. Явыл эрге. Повесть. XИИ—
8. Бердинский В. Йомшо мотоцикл. Ойлымаш. ВИИ—117&
9. Бердинский В. Ася. Ойлымаш. ИX—53.
10. Береснев Л. Марина кокай. Повесть гыч ужаш. ИВ—113.
11. Виногоров И. Веруш. Ойлымаш. ВИИИ—95.
12. Виногоров И. Пеледыш аршаш. Ойлымаш. ИX—158.
13. Иванов А. Ош куэ. Томгак кем. Ойлымаш-влак. XИ—64&
15.Кеҥежым Кемайсолаште. Ойлымаш. И—121.
16. Красноперов А. Рошто йӱдым. Ойлымаш. ИX—151.
17. Ларни М. Сократ Хельсинкиште. Шорыкйол йомак семын. ВИ—66.
18. Любимов В. Илыш курым — кужу корно. Шарнымаш роман. ИX—3; X—14; XИ—16.
19.Майоров Ф. Шӧртньӧ. Повесть. ИИ—52.
20. Мичурин Ятман. Акт. Мыскара ойлымаш. ВИ—157.
21. Мокеев А. Тиде лийын, лийын... Повесть-шарнымаш. ВИИ—18.
22. Мурзашев А. Серка. Повесть. И—53.
23. Мурзашев А. Лизан Нату. Ойлымаш. ВИИ—100.
24. Никитин А. Чодырат чонан. Лесникын дневникше. ИX—43.
25. Павлов М. Пире Микале. Повесть. X—57.
26. Пирогов Г. "Ӱдырым" шолыштна. Чоҥештына тӱвыр. Эя. Ойлымаш-влак. В—79.
27. Ситников К. Вувер. Ойлымаш. ИX—63.
28. Филиппов В. Элнет воктене. Повесть. ИВ—39.
29. Филиппов В. Чодыра . Ойлымаш. ВИИИ—101.

Поэзий

1. Айдимиров С.
2. Андреева И. Тылат кеҥежым кученам. Почеламут. XИ—56.
3. Анисимов Э. Ӱшан. Шуйна йолгорно. Вашмутым кычалам. Мый вашкем.
Сугыньмут.
Окна воктене. Пӧръеҥ. Шкет ава. Почеламут-влак. ВИ—85.
4. Апакаев В. Пу муретым. Илыш, тӱныкто илаш. Ӱстелтӧр муро. Мыйже кӧ улам
тылат? Кӧ марлан толеш?.. Шырчык. Почеламут-влак. ВИИИ—56.
5. Апатеева Р.
6. Бекешев Г. Мужырлымо мут аршаш. Почеламут-влак. ИX—57.
7. Висвис З. "Пелешташ лӱдам...". Пиал тӱл йӱла. Почеламут-влак. XИ—57.
8. Галкин Г. Чон чолгалык кугезын ыш йом. Почеламут. ИВ—109.
9. Галютин Ю. Нелмаш. Поэме. ВИИ—9.
10. Глухова-Батырбаева З. Кӱкыш ял. Ӱдырамаш. Сентябрь. Телым. Тый шижат,
моторем? Почеламут-влак. XИ—78.
11. Григорьев Ю. "Мыйым уда койын авалтен...". "Мыйын корно икте...".
"Кандалге
йӱд...". "Кӧлан адак кӱлеш мый лийынам...". "Лиеш мо пӧртылташ йомдарыме
ӱшаным?..". "Пеледыш кылмыш лум вӱдеш...". "Яра кеҥеж...". "Аклен шинчат
поэзийым...". "Эр кынелше еҥ...". "Йӱд мый декем вола...". "Жаплан йӧртет
тӱням...".
Почеламут-влак. В—71.
12. Делянов М. Кӱдырчан йӱр деч вара. Нӧлпӧ. Портфельын ойгыжо. Почеламут-
влак.
ИX—120.
13. Дмитриев-Ози В. Писештмаш. Миллионер-влак. У пагыт. Курык поштек.
Тӱргоч.
Йӱшӧ таракан. Рӱзӧ вер. Йол-влак. Вес урлык. Ок полшо. Мут ачан. КУнам поэт

поя... Оҥарчык ден койдарчык-влак. ИИИ—101.
14. Дмитриев В. Демократий. Икте да... Йомшо-влак. Пуат, но... Изи пашаче.
Орава. Лар нерген. Вуйдымо пормо Маска да кайык-влак. Ушкала — уш кая.
Кумшо кумыл.
"Уна". "Вӱраҥлыме" вуйлатыше. Госпремий. Пӱркыт воктене. "Йӱксӧ муро".
Басне-влак. ИX—70.
15. Дудина З. Илышетын илажым ончен... Поэме. XИИ—
16. Егоров В. Илет мемнан пелен. Поэзий йӱк. Пиал сем. Ит онго шӱлыкын.
Шеҥгек
ом ончал. "Да те каласыза мылам...". Почеламут-влак. ИВ—106.
17. Ендылетова Э. Шыже йӱр. Почеламут. XИ—60.
18. Зайникаев А. Киябак эҥерем. Олмапу. Поэзий. Чыла шарнем... Чодыраште.
Сылнылык кундемыште. Почеламут-влак. ВИИИ—61.
19. Ибатов Ф. Чонем йӱлен кутыра. Лийдымашат лиеш тӱрымаш. Тӱтыра.
Почеламут-влак. В—77.
20. Иванова Э. Ойгыраш ок кӱл. Почеламут. XИ—58.
21. Изергина Л. "Могае вичкыж...". "Ок куандаре мыйым тиде корно...".
"Нигунам
арам ит мокто...". "Сар пеледышын сар шӱлын...". "Шнуй еҥ деч сай уверым
кольым...". Почеламут-влак. ВИИ—93.
22. Изиланова М. Шочмо вер. Кайыккомбо. Мый ужам... "Шинчашкем, сӧрвален,
тый ит
ончо..." "Йодыш шуко...". "Тый ойлет мыланем...". Почеламут-влак. X—118.
23. Изилянова В. Шочдымо почеламут нерген мут. Чодыралан ода. Шыже сӱрет.
"Мемнан шочмо кече...". "Тый шкеже..." "Йӧраташ ал кеҥежым вашке...". "Лу
шонышым
велен...". Лышташ-влак. Йӱлат ваштар-влак (Романс.) Таҥастарымаш. Марий Эл
нерген муро. "Каен отыл, уке...". "Тамлаш пӱралтын тӱрлӧ томым...".
Почеламут-влак.
X—49.
24. Иксанов Ю. Шӱм кечылан вашеш. Поэме гыч ужаш. XИ—70.
25. Колумб В. Илыше вӱд. Поэме. И—29; ИИ—17; ИИИ—10; ИВ—12; В—4.
26. Константинов П. Сугынь олмапу. Ах, молан гын тылат..." Ала снеге
пеледеш...". Почеламут-влак. ИИ—128.
27. Королев Г. "А пагыт оҥго йыр пӧрдеш...". Российын чаҥже. "Кунам
шагатышт
черке вуйым...". Кеҥеж ийгот. Шӱмым почын. "Мый кунамсек палем тыйым?..."
Почеламут-влак. ИВ—103.
28. Корчемкина В. Марий ӱдырамаш. Мландетым моктем. Почеламут-влак.
ИИИ—100.
29. Корчемкина В. Кас. Кӱ салтак. Почеламут-влак. XИ—58.
30. Кудрявцева Л. "Таче пеледалтын писте...". Шыже сӱан. Колызо рвезе.
Шӱдыран
кастене. Тек йоча ондар памаш. Рвезе жапем. Эрта жапна. Почеламут-влак.
X—122.
31. Локама Т. Шочмо вел. Пӱтынь кӧргӧ йӱла. Ошкылет дене вийнем. Ӱшане,
авай.
Тидым муро сӧра."Илыш-сорлыкым, кержалтын...". Ӱшанче куан. "Кочо шикш ден
тӱтырам луген...".
Памашла ташлынем. "Йолташемын кӧргӧ йӱкшым колын..." Шарналталын шонкалем.
Почеламут-влак. ИИИ— 93.
32. Микай Г. Чавайнлан. Почеламут. ВИ—156.
33. Милютина Т. Алят ом пале... Ну, молан гын? Почеламут-влак. ВИИ—96.
34. Мишенькин М. Пӱкшерме. "Ош мланде пӧрдеш...". Шагат. Почеламут-влак.
И—129.
35. Мишенькин М. Корно. Почеламут. ВИ—94.
36. Михеев Н. "Кадыргыл ӱжаш уш-акыл корно...". "Мом погымо...". "Мый пурем
чодыраш...". "Мыйын кӧргӧ шижмаш...". "Тиде кече эрталеш арам...". "Чукыр
чоеш
олан тӧсшӧ возеш..." Почеламут-влак. ВИ—91.
37. Мухин К. Кавашке ончалын. Почеламут. ИИ—131.
38. Николаев С. Ит чамане, ит кӧране. Петырналтше пӧртыштӧ. Сарсадыште. Мый
денем посна. Кужун тӱняште илынет чын. Кончат, со ужыт. Почеламут-влак.
ВИ—58.
39. Оки А. Йодынат мо, таҥем? Ах, шӱмбелем... Ах, могай лийынам мый,
ораде..."
Весела ӱдыр-каче модмаште!..". Корнывож воктене. Почеламут-влак. В—124.
40. Олык Ипай. Шошо кече полешат... Почеламут. ВИ—156.
41. Очеева Т. Шоман йолташ. Почеламут. XИ—56.
42. Ояр Г. Телым вучымо. Йӧрамымаш эртымек. "Тылат лекман, Артист,
тылат...".
Шӧртньӧ шыже сӱрет. "Ӱмырнам налме огыл шол кӱсын...". "Тура ончал...".
Шошым.
Йоча годсо. "Тый малет-шӱлымет огеш шокто...". "Йошкар-Ола вокзал
перроныш...".
Почеламут-влак. ИX—36.
43. Першин И.
44. Петухов В.
45. Пушкин А. Чаадаевлан. Почеламут. И—3.
46. Пчелкина Т. "Амал дечын посна...". "Шке шочмо сурт гыч...". "Тымык, лай
илышемым...". Чон куштышо пыжаш. "Керек кӱдырчӧ сургалтше...". "Тыйымак
йӧратен...". "Ломбо ӱпш велалте эркын...". Чон юалгымаш. Почеламут-влак.
И—125.
47. Пчелкина Т. "Олмапум шынден шым орлане...". "Шыжде каяш...". Почеламут-
влак.
XИ—59.
48. Рычкова Д. "Нелемше олма-влак мӱҥчалтыт...". "Ӱпем толкыналтеш
ласкан...".
Почеламут-влак. ИИИ—100.
49.Сапаев В. Мыйын шонымем. Почеламут. ВИИИ—55.
50. Селин А. Сеҥымаш кечын. Почеламут. В—3.
51. Соловцов Ж. Улат икте. Почеламут. ВИ—93.
52. Митиргалин Т. Ошкыл ончык эре талын. Почеламут. ИИИ—3.
53. Тимиргалин Т. Мый йӧратем Пошкырт элемым. Тек ойлышт мыйым, шоҥго
манын. Теле толын. Почеламут-влак. ВИИ—89.
54. Хайбумина Л. Мый возем. Кеҥеж. Мланде пӧрт. Почелмут-влак. В—75.
55. Юзыкайн А. Шочмо йылме. Почеламут. ВИ—85.
56. Якимов М. Муро йӱкеш кушкына. Легенде. Эртен кодшым шарнен. Ойго
кажнылан
икгай. Корно гоч ужате, маньыч. Шыже муро. Пызле нерген. Почеламут-влак.
ИИ—121.



апак
************************************************************************
МАРИЙ ЭЛ РЕСПУБЛИКЫСЕ ОБРАЗОВАНИЙ ДА ВОСПИТАНИЙ ШОТЫШТО МИНИСТЕРСТВЕ

Проект

КЫДАЛАШ ШКОЛЛАН ШИНЧЫМАШ СТАНДАРТ

МАРИЙ ЛИТЕРАТУР

Йошкар-Ола
1994

И. УМЫЛТАРЫМАШ

1. Литератур образований нерген умылымаш да тудын кӱлешлыкше

Литератур образований стандарт — тиде документ. Тудо литератур предметын
тунемшаш материалын негызшым, кӱкшытшым да кӱлешлыкшым палемда. Тудо кеч-
могай кыдалаш (тӱрлӧ типан да вариантан) учебный заведений-влаклан ик семын
темлалтеш.
Стандарт тунемше-влаклан туныктышо пашан тӱрлӧ тошкалтышыштыже
(кӱкшытыштыжӧ) да
образовательный системыштыже (школ, гимназий, лицей, ешыште туныктымаш, шке
гыч
тунеммаш-самообразований, т.м.) литератур образованийым кӱрылтде шуяш йӧным
ышта, тӱҥ корным палемда.
Литератур стандарт туныктымашын кажне этапыштыже ыштышаш пашан цельжым
палемда,
тыгодым тудо туныктымо йӧным ок темле, но тунамак туныктышын творчествыжым
ок
шыгыремде, мӧҥгешла, пашам творчески ышташ кумылаҥда, тӱҥалтышым пуа.
Литератур образований стандартын негызшылан марий да руш литератур
методикын теоретический шымлымашышт да туныктышо-влакын паша опытышт
налалтыт.
Тиде документын "Тунемшашлан негыз лийше материал" разделыштыже тунемшаш
материалын негыз кӱкшытшылан умылтарымаш пуалтеш.
Кумшо разделыште ("Тунемше-влаклан шинчымашым пуымо годым эн кӱлешанже")
тунемше-влакым ямдылыме требований темлалтеш.
Палемдыман: школышто пуымо шинчымаш литератур образований стандарт деч
поянрак.
Но учебный заведений-влакын тӱрлӧ шинчымаш кӱкшытышт, интересышт, кундемын,
калыкын этно-культурный ойыртемже да литератур образованийын шке шотан
улмыжо,
стандартлан эҥертен, материалым ешарен пуаш йӧным ыштат.

2. Литератур — туныктымо дисциплина

Литератур предмет(дисциплина) — искусствын посна видше. Литератур тӱня
илышым
эстетика, моторлык гоч иктешла. Тыгодым айдемын илышыжым, тудын шӱм-чон
поянлыкшым, тӱрлӧ ойыртемалтше улмыжым сылнымут образ гоч почын пуа.
Сылнымутан литературышто шолын шогышо, йырым-йыр улшо илыш шӱм-чон, вуйуш
гоч
колтен, чылаж нергенат шоналтен, иктешлен пуалтеш.
Литературын нравственно-эстетический вийже, сынже нимучашдыме.
Искусствын моло видше дене литературын кылже кугу. Нуно пырляже тӱня илышым
тичмашын, раш, образно-сылнын, эстетический идеал семын почын пуат. Тыгодым
айдемын
шинчымаш кӱкшытшӧ, умылен моштымыжо шотыш налалтыт. Тышкак пурат
литературын
познавательный, эстетический, воспитательный, коммуникативный (шижтарен
шогымыжо, ваш-ваш кылым кучымыжо), гедонистический (этикылан туныктымаш —
куан, йывыртымаш...) сынже да тудын илышыш шарлымыже, айдеме пӱрымаш дене
кылдалтмыже.
Но туге гынат литератур сылнымут гоч илышым иктешлен каласыме ойыртемжылан
кӧра
посна дисциплинылан шотлалтеш. Тудо искусствын шке шотан видше: литератур,
йылмын тичмаш поянлыкшылан эҥертен, лудшым сылнымут образ-влак дене
палдара.
Произведенийысе герой ден событий-влак айдемын фантазийже, уш-акылже
вияҥмаште
корным почыт.
Чыла тидыже сылныой, образ-влакын ӧрыктарыше вий-куатышт гоч лудшо деке
шуэш,
тудым шонкалаш, шке шонымашым каласаш тарата, лудмылан акым пуаш ӱжеш,
сылнымут
текстым эше шымленрак лудаш кумылаҥда, тыге мут мастар-влак шке шӱм-чон
поянлыкышт дене лудшым шке декышт ӱжыт, шочмо калыкыштын, моло нацийын да
пӱтынь айдеме тукымын нравственно-эстетический тӱняшкыже шупшыт.
Сылнымутан произведенийыште авторын эстетический умылтарымашыж гоч колтымо
йылме
"чонаныш" савырна.
Сылнымутан произведенийыште ойыртемалтше образым шочыктымо годым йылме
нормын
поянлыкше эн кӱлешан материал семын ончалтеш, аклалтеш.
Сылнымутан литературышто искусство закон ден йылме закон коклаште келшен
толшо
кыл уло.
Сылнымутан произведенийын йылмыжым, тудын идейно-художественный сынжым пуэн
кертмыжым шымлен, умылен веле сылнымутан литературым палаш лиеш.
Вес могырым, сылнымутан литературым шымлыде, йылме поянлыкым келгын умылаш
ок
лий. Поснак шочмо йылмым предмет семын тунемме годым йылме лывыртыме паша
сылнымутан произведений-влак дене кылдалтын.
Сылнымутан литератур искусствын видше семын мораль, религий, философий да
наука
дене (общественный уш-акыл ойыртем) кылдалтын. Тыгак тудын литератур нерген
наука да критика дене, общественный да гуманитарный наука дене
(языкознаний, искусствоведений, этика, эстетика, историй, педагогика,
психологий, логика дене) кылже кугу.
Литератур посна предмет гынат, тудо моло дисциплина, курс да
образовательный
умылымаш-влак дене пырля вияҥеш. Тыгодым литератур йылме тунемшын ойлымо да
возымо йылмыжым вияҥда, художественный циклан (сынан) дисциплина-влак дене
пырля
тудын тӱняончалтышыжым, тӱня деке эстетический шижмашыжым шара;
общественный
циклыш (тӱшкаш) пурышо предмет-влак дене кыл улмо годым сылнымут айдемын
илышыште рӱдӧ вержым умылтара, тудым историй негызеш шонен мошташ туныкта,
тидын негызеш тунемше-влакын уш-акыл поянлыкыштым вияҥда.

3. Марий литературын цельже, содержанийже, чоҥалтмыже (структурыжо)

Литературын ойыртемалтшан улмыжо, шуктен толмо воспитательный задачыж-влак
сылнымутан литературым туныктымо пашан цельжым палемдат.
Литератур образований ончылно шогышо ыштышаш паша тыгай: марий да моло
калыкын,
тӱнямбалсе сылнымутын поянлыкышкыже тунемше-влакым шупшын шогаш, нунын
эстетический шижмашыштым вияҥден, литературышто ончыктымо илыш явленийлан
акым пуэн
мошташ туныкташ, икшывын эстетический шижмашыжым, элын гражданинже семын
идейнонравственный позицийжым пеҥгыдемдаш.
Нине цель-влакыш шуашлан темлалтеш:
— марий да моло калык писатель-влакын произведенийыштым лудмаш да тунеммаш;
— тунемше-влакын сылнымут поянлыкым палаш да шкевуя мут искусствым умылаш
ямдылалтмаште шинчымашыштым да моштымашыштым пеҥгыдемдаш; литературым
социокультурный ойыртем семын ончен, посна наций да тӱня калык илышыште
тудын шке шотан посна верым налын шогымыж нерген умылымашым пуымаш;
— айдемын эмоциональный культурыжым нӧлтымаш, тудын тӱня илыш да искусство
деке
социально ойыртемалт шогышо кумылжым вияҥдымаш;
— школьникын художественно-творческий мастарлыкшым вияҥдымаш,
производствылан
(производствын тӱрлӧ сферыжлан) да общественный илышлан пайдале творческий
да
образно шонен моштымашыжым, эстетический шижмашыжым пеҥгыдемдымаш;
— сылнымутан произведенийым лудмыжо годым тунемшын эмоциональный кумылжым,
ушакыл поянлыкшым шотыш налын да ойго-куанлан акым пуэн, шонен лончылен
моштымыжым
нӧлтымаш; сылнымутын кӱкшӧ эстетический ойыртемжым да тӱняште моторлыкын
кӱлешан
улмыжым чонешыже шыҥдарымаш;
— литературный йылмым тичмашын, куштылгын кучылт моштымашым вияҥдымаш.
Литературный образованийын цельже кӱчыкын тыге палемдалтеш: тунемшым
сылнымутан
книга деке шӱмаҥдаш, поян шӱм-чон шижмашан айдемым ончен кушташ.

4. Литератур образований дене шинчымашын цельышкыже шумым ончыктат:

— тунемшын сылнымутым лудмыжым да палымыжым ончыктышо шинчымашыже; эре
лудын шогымыжо, келге шинчымашан улмыжо, лудшаш книгам ойырен моштымыжо,
лудмо деке интересше;
— тунемшын произведенийын идейно-нравственный содержанийжым келгын
палымыже,
шкевуя лудын да умылен моштымыжо, произведенийын содержанийжым да формыжым
умылтарен кертмыже, текстлан эҥертен, келге вашмутым пуымыжо;
— тунемшын литератур нерген шинчымашыжын кӱкшытшӧ, сылнымутан
произведенийым
лончылымо да тудым аклыме годым ончыч пален налмылан эҥертен моштымыжо,
тиде
шинчымашым кучылт кертмыже;
— литературым тунемме годым шонымашым колыштшо деке шукташ кучылтмо ойыртем-
влакым палымаш.
Литература туныктымо предмет семын тӱҥ верым налын шога. Тунемше-влак моло
калыкын литературыж денат палыме лийыт. Тидын годым нунын марий да тӱрлӧ
калыкын
сылнымутан литературышт, нунын ойыртемышт, икгайлыкышт нерген умылымашышт
да
шинчымашышт келгемеш, пеҥгыдемеш.
Фольклор, марий да моло калыкын сылнымутан произведенийлашт дене пырля
тунемашлан литературоведений гыч сведений-влак, педагогика могырым
кӱлешлыкыштым шотыш
налын, радамлен пуалтыт. Нуно тунемше-влакын лудмо навыкыштым нӧлтат,
сылнымут
деке интересым да кумылым луктыт.
Критикын да публицистикын посна произведенийлашт тунемаш темлалтыт.
Тунемше-влак стиль да йылме культур дене шинчымашым налыт, ойлымо да возымо
мастарлыкыштым вияҥдат.
Литературым тунемын, школьник-влак психологий, этика, философий дене
кылдалтше
илыш йодыш-влакым рашемдат: мо тугай порылык да осаллык, нуным ойырен
моштымаш,
айдеме да Юмо, илыш да колымаш, пӱрымаш, ик тукымын вес тукым деч тунем
шогымыжо, илыш-йӱлам шуктен шогымаш, айдеме да шочмо калык, еҥ да айдеме
тукым, чап,
лӱмнер, пуымо мутым шуктымаш (кучымаш), сулык, намыс, вожылмаш да т.м.
Сылнымутан произведенийыште этико-философский шинчымаш посна ок пуалт, но
тудо
кугу верым налеш, тунемшым нравственный шӱлышеш куштымаште негыз да эҥертыш
лийын шога.
Литературный произведений дене пашам ыштыме годым тунемше-влаклан социально-
исторический да этно-культурный шинчымаш пуалтеш. Тыгодым шотыш налалтыт:
марий
калыкын курымла вошт вияҥ толшо духовный да культурный илыш ойыртемже,
илышйӱлаже; религийын мер илышыште, уш-акылым вияҥдарымаште, койышым
тӧрлатымаште,
шинчымашым пойдарымаште верже, тудын тӱрлӧ сынан улмыжо, формыжо; курымын
социально-психологический сынже, этно-педагогический тӱсшӧ; наука ден
техникын сеҥымашыже, кӱлешлыкше; искусство поянлык да тудын ойыртемже;
материальный культура,
памятник-влак да т.м.
Образовательный школышто сылнымутан произведений-влакым ойырымо радам
тыгай:
— произведенийын идейно-художественный ойыртемжын кӱкшытшӧ (тӱҥ шот дене
образцовый произведений-влак налалтыт);
— произведенийын возымо да кызытсе жаплан общественный да литературный
кӱлешлыкше;
— тунемше-влакым ончен куштымаште произведенийын образовательный да
воспитательный чынже, моштымыштым вияҥдаш полшымыжо;
— сылнымутан литературын икшывылан кушкаш, уш шындаш полшымыжо;
— произведенийын тунемше-влакын интересыштым лукмыжо.
Шочмо литературым туныктымо годым ик эн кӱлешан пашалан шотлалтыт:
литературный
произведенийым лудмаш да тудым умылымаш, текст дене пашам ыштыме годым
тӱрлӧ шотан лончылымо да аклыме паша, теоретико-литературный да историко-
литературный
шинчымашым пуымо шотышто паша, тунемше-влакын ойлымо да возымо йылмыштым
вияҥдыме паша.
Йочан ийготшым, ыштен кертме вийжым шотыш налын, литературым тунемын тыгай
этапше-влак палемдалтыт.
Тӱҥалтыш класс-влак. Лудмашын культурыжлан негызым ыштымаш, ушыш пыштен
сылнын
лудмаш. Сылнымутым лудмо да шочмо йылмым туныктымо уроклаште литератур
текст-влак сылнымутан огыл текст-влак деч ойыртемын туныкталтыт. Тыгодым
тунемше-влакын кумылышт нӧлтшӧ, творческий фантазийышт, шонен моштымышт,
интересышт вияҥышт
манын тыршыман.
В-ВИИ класс-влак. Сылнымут "литературный лудмаш" семын предмет шотеш
ончалтеш.
Тунемше-влакын ийготыштым, ыштен кертмыштым, вийыштым (чон тургыжландарыше
сюжетан произведений-влак, лудмым нӧлталтше кумыл дене аклымаш, геройлан
чын илыше
айдеме семын ӱшанымаш) шотыш налын, тӱҥ пашалан, ойырен налын каҥашашлан,
шке
семын лудашлан ойырымо произведений-влак кучылталтыт.
Тӱҥалтыш класс-влак дене таҥастарымаште тунемше-влакын сылнымутым тунемме
опытышт ешаралтеш. Лудашлан утларак сложный произведений-влак темлалтыт,
нунын тематика ден жанр ойыртемыштат кумда, сюжетыштат пӱсӧ, формыштат
волгыдо, раш. Нине класслаште тӱҥ шот дене шочмо литератур да вес калык-
влакын виян писательышт
ойырен налалтыт. Произведений дене эксыде пашам ыштыме годым тунемше-влакын
контекст гоч умылымашышт пӱсемеш, событий-влакын илыш дене кылдалтмыштым,
йылмын
вий-куатшым, сылнылык ойыртемжым, событий-влакым умылымо кӱкшытышт нӧлтеш.
ВИИИ-ИX класс-влак. Историко-литературный негызан тӱҥалтыш курс. Тудо
историзм
принциплан эҥерта, садлан хронологий семын гына чоҥалтшаш огыл. Тунемше-
влак
тӱрлӧ жапысе да саманысе произведений-влак дене палыме лийыт, тидын годым
нуным
исторический обстоятельстве да писательын биографийысе факт да сведений-
влак дене кылдыман. Утларакше авторын позицийжым, тудын тӱням умылымыжым
ончыктышо, тунемшын шӱм-чон порылыкшым ылыжтыше, ушан-шотан лияш полшышо да
таратыше произведений-влакым лудыт, тунемыт.
Кугу верым лирика, тыгак патырлык шӱлышан, романтический, фантастический
содержаниян произведений-влак налшаш улыт. Произведений-влакым ойырымо да
лончылымо
годым тиде ийготан тунемше-влакын айдемын кӧргӧ вийжым, шонымашыжым умылаш
да
шкеныштым шке сайынрак палаш тыршымыштым шотыш налман, сылнымут мастарын
могай
айдеме (личность) улмыжо да илышым кузе сӱретлымыже, литературын жап йодмо
семын
вашталт мийымыжым да сылнымутан произведений-влак деке йоча-влакын
интересыштым
эреак шотыш пыштыман.
Тунемше-влак литературын икмыняр ойыртемже да икгайлыкше (образность)
нерген,
сылнымутан произведенийын чоҥалтмыже (темыже, идейже, сюжетше, композицийже
да
т.м.) нерген умылен налшаш улыт. Литературный герой-влакын вияҥ толмыштым,
иктевесыштын характерыштым таҥастарен, илышын тӱрлӧ йыжыҥже да тудын посна
ойыртемже
дене кылден лончылыман. Тидын годымак произведений-влакын творческий
историйыштым, могай жапыште да кузе возалтмыштым пален налыт, литературын
жанр шотышто
ойыртемжым шымлат да умылымашыштым иктешлат.
ВИИИ-ИX класс-влак, ик могырым, литературым тунеммын покшел тошкалтышыштыже
шогат, вес могырым — икшыве-влакым кугурак класслаште тунемаш ямдылат.
Нине класс-влакым литературым тунемме радамыште посна ойырымаш Образований
нерген законлан эҥертен ыштыме кызытсе школын структурыж дене кылдалтын да
тӱҥ школышто икшыве-влаклан шочмо да вес калык-влакын литературышт нерген
мыняр-гынат
шинчымашым налаш полша.
X-XИ класс-влак. Историко-литературный негызан курс. Тунемше-влак
палымыштым
кумдаҥдаш, илышым да калык-влак ден айдеме тукымын исторический
пӱрымашыштым,
искусствын вержым да значенийжым, писатель-влакын творческий корныштым,
шкенан
элысе да тӱнямбалсе культурыш пыштыме надырыштым кумданрак палаш, келгынрак
умылаш тыршат. Нуно дене кылдалтше кугу да неле йодыш-влакым решатлаш
кӱлмӧ, илышым
чын аклен моштымо, сылнымутысо событий ден явлений-влакым историй дене
кылден
умылымо годым интеллектуально да нравственно кушмаште кугу кӱкшытыш шуыт.
Тунемше-влакын литературын нимо дене вашталташ лийдыме моторлык кумыл памаш
гай улмыж
нерген умылымашышт келгемеш.
Тунемше-влак калык-влакын тӱрлӧ жапысе илышыштым ончыктышо сылнымутан
литературын эн сай произведений-влак дене палыме лийыт. Нине произведений-
влак кугу воспитательный содержаниян да значениян лийшаш, писательын
творческий корныжым да
литератур вияҥмым тӱрыс ончыктышаш улыт. Нуным лончылымо годымак тунемше-
влак
литературный йылме вияҥме йыжыҥ-влак дене палыме лийыт.
Тунемше-влак чумыр литературын икгайлыкшым да ойыртемжым ончыктышо сылнымут
теорийын ужашыжым (образность, содержаний ден формын кылышт, литературын
общественный рольжо) да литературный процессын ойыртемжым (вияҥме корныжо,
стильже) пален
налыт, писательын могай айдеме улмыж нерген, автор шке шонымашыжым, тӱням
умылымашыжым рашемдыше йӧн-влак нерген шинчымашыштым иктешлат.
Тыгеракын, тунемме сылнымутан произведений-влак нерген шинчымаш келгемеш,
кумдаҥеш, ешаралтеш, кугемеш, нелемеш, литератур теорий да историй шотышто
палымаш да
стиль умылымаш пойдаралтеш. Тыгодымак сылнымутан текстым, литератур нерген
сведенийым тунемме йӧн да лудшын йылмыжым вияҥдыме паша, шочмо йылме дене
сылнын
ойлаш, возаш да образно шонаш тунеммат пойдаралтеш, келгемеш.
Литературым туныктымо да тунемме материалым тыгай принцип почеш шеледаш
лиеш:
— жанровый да тематический (утларакше тӱҥалтыш класслаште);
— проблемно-тематический, жанровый да хронологический (утларакше В-ВИИ
класслаште). Тыгодым тема ден раздел-влакым поче-поче, икте-весе дене
кылденат туныкташ
келша, тыгак кажне классыште материалым иктешлен пуаш лиеш.

ИИ. ТУНЕМАШЛАН НЕГЫЗ ЛИЙШЕ МАТЕРИАЛ

Тӱҥалтыш класс-влак

1. Лудаш, тунемаш темлалтыт
Тӱҥалтыш класслаште тунемше-влаклан марий, руш да моло калык-влакын устный
творчествышт (йомак, легенде, муро, калыкмут, тушто), лӱмлӧ писательыштын
икшывылан
возымо произведенийышт (почеламут, ойлымаш, йомак) темлалтыт.
Шке семын лудшаш да шымлышаш текст-влакым посна тема-влак йыр чумырымо:
калык
ойпого, идалыкын жапше-влак, Марий Эл, Россий, еш, ава, кушкын шогышо
тукым, айдеме кумыл, калыкын илыш-йӱлаже, родо-тукымжо, лӱмлӧ еҥже-влак,
пӱртӱс поянлык,
тыныс илыш, паша, сурт-вольык да янлык нерген.
2. Литератур нерген шинчымаш
Калык устный творчествын тӱрлӧ жанрже дене палыме лиймаш: йомак, тушто,
калыкмут, легенде, муро-влак.
Ойлымаш, басне, почеламут, научно-познавательный статья-влакын жанр
ойыртемышт
нерген шинчымашым пуымаш.
Произведенийын чоҥалтмыже (план), тӱҥ шонымашыже, герой да событий-влак
нерген
тӱҥалтыш умылымаш.
Сылнымутан произведенийын раш, яндар, сылнын сӱретлен ончыктышо(образность,
выразительность) йылме ойыртемжым эскерымаш. Произведенийым тунемме годым
лӱмлӧ
марий, руш да моло калык-влакын писательышт нерген кӱлешан да келшыше увер-
влак.
Книган ужашыже-влак: титульный лист, ончылмут, вуйлымаш, почешмут, странице-
влак, ужаш-влак, аннотаций, тӱрлӧ сӱрет, иллюстраций.
Тематический картычке, лудаш темлыме книга-влак списке, автор нерген
тӱҥалтыш
умылымаш.
Эре лектын шогышо газет ден журнал-влак нерген шинчымашым пуымаш.
3. Тунемше-влакын ойлымо да возымо культурыштым вияҥдыме паша
Почеламут ден прозым сылнын лудмашын партитурыж нерген тӱҥалтыш умылымаш:
кӱчык
да кужу чарналтыш, логический ударений, интонаций. Лудмо текстын
содержанийжым
тичмашын, кӱчыкын, ойырен налын каласкален моштымо нерген тӱҥалтыш
умылымаш.
Повествованийын, описанийын посна элементше-влак нерген (пӱртӱс сӱрет,
айдемын
тӱжвал тӱсшӧ, илышыште оҥай случай, паша) да шонкалымаш нерген (событий-
влакын
лийме амалышт, герой-влакын койыш-шоктышышт. Молан? Йодышлан вашмут)
тӱҥалтыш
умылымаш.
Шонкалымашан ойлымо да возымо паша-влакын планышт нерген, изложений,
сочинений,
аннотаций, сӱрет да иллюстраций почеш ойлымаш нерген умылымаш.

4. Ыштышаш пашан тӱрлӧ улмыжо

1) Лудмаш
Школьник, текстын содержанийжым умылен, йӱкым, мутым раш каласен,
икшырымын, писын, тичмаш мут дене чын лудаш тунемеш: И классыште ик
минутышто 20-25 мут деч
шагал огыл лудын шуктышаш, кокымшо классыште ик минутышто — 40-45 мутым,
ИИИ
классыште ик минутышто — 60-65 мутым, ИВ классыште ик минутышто — 80-85
мутым.
Лӱмлӧ писатель-влакын почеламутыштым, прозышт гыч ужашлам наизусть тунемыт:
И
классыште 6-8 почеламут, прозо гыч 2-3 ужаш; ИИ классыште 10-12 почеламут,
прозо
гыч 3-4 ужаш; ИИ-ИВ классыште 13-15 почеламут, прозо гыч 4-5 ужаш.
2) Текстым лончылымаш (текст дене паша)
Тӱҥалтыш класслаште тунемше-влак почеламутым, ойлымашым, йомакым, туштым,
калыкмутым, басньым икте-весышт деч, сылнымутан произведенийым научно-
познавательный,
публицистический статья-влак деч ойырен моштышаш улыт.
Туныктышын полшымыж дене йоча-влак изи эпический произведенийлан планым
ыштышаш,
событий-влакым ойырен, нуным радамлен, герой-влакын койыш-шоктышыштым
умылтарен
кертшаш улыт.
Тунемме текстыште геройым, тудын йыр улшо обстановкым (пейзаж, интерьер)
сӱретлыше мут ден ойсавыртыш-влакым муын моштышаш.
Событий-влаклан, персонаж-влакын койыш-шоктышыштлан акым пуышаш. Лудмо
произведенийын тӱҥ шонымашыжым ойырен мошташ, тудым шке мут дене каласаш,
шонымаш ден
произведенийын вуймутшым таҥастарен туныктыман.
Палыдыме книган содержанийжым тудын титульный листше, вуйлымашыже,
иллюстрацийже
да аннотацийже гоч пален моштыман.
3) Йылме лывыртыме паша
Интонаций гоч текстын содержанийжылан, авторын повествованийжым,
описанийлажым,
шонкалымашыжым, диалог-влакым шотыш налын, шке шонымашым каласкалымаш.
Йодышлан
кӱчык да тичмаш вашмут.
Кугу огыл прозаический произведенийын геройжо нерген, сӱрет да иллюстраций
почеш, шкевуя эскерыме темылан ойлымашым возымаш.
Научно-познавательный статьялан планым ыштымаш.
Текст деке лишыл кужу (кумда, тичмаш) да кӱчык изложенийым возымаш: И
классыште
туныктышын вуйлатымыж почеш кок-кум йодышлан 20-30 мутан вашмут; ИИ
классыште —
кум-ныл йодышлан 40-50 мутан вашмут; ИИИ-ИВ класслаште шке ыштыме план
почеш —
60-70 мут.
Лудмо произведений, сӱрет да тунемше-влакын илышым шкеныштын эскерымышт
почеш,
повествовательный предложений-влакым кучылтын, пӱртӱс описаний, айдемын
тӱжвал
тӱсшӧ, паша нерген шонкалыме сынан ("Молан?", "Молан кӧра, молан верч?"
йодыш-влаклан вашмут) творческий паша-влак.

В-ВИИ класс-влак

1. Лудаш (лончылаш, тунемаш) темлалтыт
Марий да моло калык писатель-влакын произведенийышт ойырен налалтыт.
Нине класслаште олык ден курык марий школлаште тунемашлан икгай темлалтыт:
С.Чавайн, Н.Мухин, М.Шкетан, Н.Игнатьев, О.Шабдар, О.Ипай, Я.Ялкайн, Йыван
Кырля,
П.Першут, Н.Лекайн, Н.Ильяков, Ш.Булат, М.Казаков, Г.Матюковский, В.Колумб,

С.Вишневский, А.Бик, В.Иванов, К.Беляев, В.Юксерн, К.Васин, И.Одар,
Я.Элексейн,
В.Сузы, М.Азмекей, И.Горный, В.Сапаев, В.Петухов.
Олык ден курык марий школ-влаклан моло автор-влак посна-посна ешаралтыт.
Произведений-влак идейный содержанийышт дене посна тема-влак йыр чумырен
келыштаралтыт. Иктышт келгын шымлен, лончылен тунемаш темлалтыт, весышт
кажне тема
почеш шке семын лудаш да йылме лывыртыме пашам эртараш пуалтыт. Нуно
классыште
каҥашалтыт.
Нине кок тӱшкашке калык ойпого поянлык (йомак, легенде, преданий, муро,
калыкмут, пале, тушто-влак), тунемшын ийготыштлан келшен толшо пӱсӧ
сюжетан, конфликтан, тӱрлӧ жанран (почеламут, поэме, ойлымаш, повесть,
басне, сонет, литератур
йомак), тӱрлӧ темылан возымо сылнымутан произведений-влак пурат. Нуно
самырык
тукымын кушкын толмо корныштыжо пеш кӱлешан улыт: илыш чыным умылаш,
моторлыкым
аклаш да аралаш, поро кумылым вияҥдаш, чонеш шыҥдараш полшат, герой ден
событий-влакым чын аклаш туныктат.
Кумшо тӱшкашке мӧҥгыштӧ лудшаш книга-влак пурат, тунемше-влак нуным газет,
журнал семынак мӧҥгыштӧ лудыт.
Программыш пуртымо произведений-влакым лудаш, шымлаш, лончылаш,
содержанийыштым
келгын пален налаш темлалтыт.
2. Литератур нерген шинчымаш
Тунемше-влак сылнымутан литератур нерген умылымашым, сылнымутан
произведенийын
структурыжо, род да жанр ойыртемже нерген шинчымашым налыт.
Литератур нерген умылымаш-влак: сылнымутан литератур илышым сӱретлен
ончыкта,
тудо илышын вӱршержым, курымын шӱлышыжым, ойыртемалтше палыжым исторически
иктешла, социальный сын, геройын позицийже, идей произведенийлан негыз
лийыт; литератур ден фольклор; лудмаш — тиде герой нерген, произведенийын
содержанийже
нерген шонкалымаш, лудмаш— шке шотан вуйуш паша, творчестве.
Тунемше сылнымутан литературысо поро еҥ-влак дене палыме лиеш. Мут-образ,
герой
да событий-влак тунемшым ойгаҥдарат, куандарат, тургыжландарат. Тунемше
духовный
илыш дене ила.
Литературын общественный сынан улмыжо общественный явленийым да искусствым
умылаш туныкта, шочмо калыкын историйжым, культурыжым, кӧргӧ шижмашыжым
почын пуа.
Литератур айдемылан шке вержым илышыште муаш, айдемым-гражданиным кушташ
полша.
Писатель материалымат, сюжетымат, герой-влакымат илыш гыч налеш, нуным
калыклан
сылнымут гоч пӧртылта.
Сылнымутан произведенийын содержанийже да чоҥалтмыже (структурыжо) тыгай
умылымаш-влак дене кылдалт шогат: литературный     геройын койышыжо, сын-
кунжо (характерже), портретше, йылмыже, авторын пуымо характеристикыже,
герой да событий-влакын лийме амалышт (обстоятельстве); сюжет (событий-
влак, персонаж-влакын
тӱкнымышт); произведенийын композицийже (чоҥалтмыже) (эпизод, действующий
лица-влак коклаште вашкыл радам, пейзаж, пӧрт кӧргӧ-интерьер, сурт-оралте,
обстановка, тӱрлӧ ӱзгар, илыш йӱла); йылмын идейно-образный содержанийым
ышташ полшымыжо, моторлыкшо, сылнылыкше, идейно-эстетический ойыртемже,
йоҥгалтме семже да
сынже, мутын серыпле, идейный нагрузкан улмыжо; сылнештарыме йӧн-влак
(эпитет,
таҥастарымаш, олицетворений, метафора); произведенийын темыже да идейже
нерген
тӱҥалтыш умылымаш; авторын позицийже, шонымыжым почын пуымаште юмор ден
сатирын
(койдарчык, мыскылтыш) верже; илыш чыным да айдеме коклам ончыктен пуымаште
фантастикын кӱлешлыкше; прозо ден почеламут кокласе ойыртем (ритм, рифме,
почеламут
размер-влак, строфа, аллитераций, ассонанс).
Литературын родшо (эпос, драма, лирика) да жанрже (йомак, тушто, калыкмут,
муткадыртыш-поговорка, калык муро, легенде, преданий, калык пале, лудышмут,
ойлымаш, повесть, почеламут, поэме, йомак-пьесе, комедий, трагедий, очерк)
нерген
умылымаш.
Фантастика, приключений сынан произведений-влак, детектив.
Кыдалаш класслаште библиотечно-библиографический шинчымаш ешаралтеш: книган
ойыртемже (аппаратше), каталог, справочник, словарь, энциклопедий-влак
нерген.
3. Тунемше-влакын ойлымо да возымо культурыштым вияҥдыме паша.
Сылнын лудаш туныктымаште партитурын верже (логический ударений), кӱчык да
кужу
чарналтыш, йӱк кӱзымаш да йӱк волымаш (тон), лудмын темпше, легато. Лудмо
техника (шӱлыш налмаш, дикций, каласен моштымаш, мут ударений). Лудмо
логика, йогын,
кумыл нӧлтыш, образный сылнылык, рашлык. Интонаций.
Произведенийын южо стиль да жанр ойыртемжым арален коден, лудмын
содержанийжым
тичмашын, кӱчыкын, ойырен налын, шке гыч ешарен каласкалымаш — чыла тидын
нерген
умылымашым пуымаш.
Повествований, описаний (пейзаж, пӧрт кӧргӧ-интерьер, портрет),
шонкалымашан паша нерген умылымашым келгемдымаш.
Сылнымут произведенийлан але тунемшын шке шонымашыжым каласкалымыжлан,
возымыжлан простой але сложный план.
Илышым эскерыме негызеш, литературный произведений (герой да событий-влак
нерген), тудын содержанийжылан келыштарыме да келшен толшо сӱрет ден
живопись произведений-влак почеш изложенийым але сочиненийым возымаш.
Шке лудмо книга, ончымо спектакль, кинофильм, телепередача почеш шке
шонымым возымо паша; тиде серымын формыжо-влак (палыдыме еҥлан серыш,
газетыш але журналыш
заметке, дневникым вӱдымаш).
Инсценировкым возаш негыз лийше басньын, ойлымашын, йомакын диалогышт да
монологышт нерген умылымаш; изи текстлан киносценарийым возымо нерген
умылымаш; режиссерский ремарке нерген умылымаш; творческий пашалан негыз
лийше, жанр шотышто
ойыртемалтше туштын, ойлымашын, лийын кертдымын, йомакын, басньын
чоҥалтмышт да
ойыртемышт нерген умылымаш.
4. Ыштыме пашан тӱҥ ойыртемже
— Лудмаште эн кӱлешанже: сылнын, раш, икшырымын, куштылгын, ӱшандарышын да
умылаш лийшын, писын, келгын шоналтен, ойырен налын лудмаш;
— герой ден событий-влак нерген шке шонымашым ончыктен, тӱрлӧ род да жанр
ойыртеман произведений-влакым сылнын лудмаш;
— литературоведений гыч пален налме шинчымашлан эҥертен, текст дене паша:
сылнымутан произведенийыште компонент-влакын верышт, шуктен толмо рольышт,
возымын
содержанийже деке авторын кумыл шонымашыже;
— лудмын содержанийжым тичмашын, ойырен налын каласкалымаш; текстым
тичмашын,
кӱчыкемден, ойырен налын, лицам вашталтен возымо изложений, литературный
герой
нерген сочинений, лудмо книга, ончымо спектакль, кинофильм, телефильм
нерген шонымо ой;
— литературно-творческий паша: изи эпический произведенийлан инсценировкым
возымаш (ойлымаш, йомак, басне), текстын ужашыжлан, режиссерын ремаркыже-
влаклан киносценарийым ямдылымаш;
— шке гыч шонен, туштым, лийын кертдымым, йомакым, ойлымашым, басньым,
почеламутым каласкалымаш але возымаш.

ВИИИ-ИX класс-влак

1. Тунемшылан темлалтыт:
— ойырен налме писатель-влакын тӱрлӧ жапыште возымо да илыш историйым
ончыктымо
(почын пуышо), писательын илыш корныж дене кылдалтше произведений-влак;
— марий калыкын революций деч ончычсо да революций деч варасе илышыжым
ончыктышо
произведений-влак. Тышке пурат: С.Чавайнын "Акпатыр" драмыже, "Пеледыш
жап", "У
элын кушмым куанен мый мурем" почеламут-влак; В.Савин, О.Шабдарын,
М.Шкетанын,
Н.Игнатьевын, Я.Ялкайнын, Д.Орайын, Н.Лекайнын, Н.Ильяковын, М.Казаковын,
С.Вишневскийын, К.Коршуновын произведенийышт. Пошкудо калык-влакын поэтышт:
М.Джалиль, чуваш Я.Ухсай ден П.Хузангай да т.м.
Кӱкшӧ сылнымут мастарлык дене возымо нине произведений-влакын
воспитательный
рольышт кугу: нуно лудшо-влакын икте-весышт коклаште кыл улмо ойыртемым,
айдемын
духовно кушмыжым да шуаралтмыжым ончыктат, литературный герой гоч шкем
ужаш, тудын дене шкем таҥастараш, калык ончылно шкем шот дене кучаш
туныктат.
2. Литератур нерген умылымаш
— Произведений нерген чын шонымаш шочшо манын, идейный содержаний сылнымут
теорий дене иквереш, икте-весым ешарен пуалтеш. Тыгодым шотыш налалтыт:
идейно-тематический негыз, сюжет, композиций, герой ден событий-влакым
вияҥдаш полшышо
обстоятельстве кокласе кыл, герой-влакын кушкын толмышт, действующий лица-
влакын
характеристикым пуымо йӧн, йылмын шонымашым сӱретлен кертше вий-куатше,
верже;
— произведений-влакын род да жанрлан шелалтме ойыртемышт нерген шинчымашым
иктешлымаш;
— илыш чын ден произведенийыште ончыктымо событий-влак кокласе ойыртем да
икгайлык, тыште авторын шонымашыже. Чыла тидым иктешлымаш;
— сылнымут образ нерген шинчымашым пуымаш;
— историко=литературный сведений-влакым — писательын илышыже,
произведенийын
творческий историйже гыч материал, литературын жаплан келшымыже, содержаний
ден
формын поянлык ойыртемышт, общественный кӱлешлыкше нерген шинчымашым
пуымаш.
3. Тунемше-влакын ойлымо да возымо культурыштым вияҥдыме паша

— Произведенийын стильже нерген тӱҥалтышлан материалым иктешлымаш,
шонымашым
шинчаш койын, раш сӱретлен ончыктымо йӧн (изобразительно-выразительный
средстве);
— почеламут йылме;
— лексикын айдемын кӧргычон шижмашыжым, кумылжым, ойгыжым, вий-куатшым,
нравственный кӱкшытшым почын пуымо ойыртемже.
4. Ыштыме пашан ойыртемже
— Произведенийым сылнын лудмын, лончылымын, поро койышым, моторлыкым
умылен,
акым пуымын кӱлешлыкше;
— лудмо годым эн тӱҥжӧ: писын, келгын умылаш тыршен, ӱмбач ончен ушештарен,
ойырен налын лудмаш;
— литератур теорий дене шинчымашым шотыш налын, произведенийым лончылымаш,
событий ден герой-влаклан акым пуымаш; нравственно-эстетический проблема-
влакым почын пуымо годым литературный геройым аклымаш, тидлан тунемше-
влакым произведений
гыч произведенийыш куштен шогымаш;
— йылме лывыртыме паша: текст почеш изложений, тушко шке шонымашым
пуртымаш,
сылнымутан прозведенийлан да искусствын моло видшылан шонымашым возымаш
(отзыв),
геройлан, произведенийын посна проблемыжлан сочиненийым возымаш, поснак
нравственный проблемым шотыш налмаш; сценарийым, очерк сынан пашам, оҥай
айдемын портретшым, публицистический сынан сочинений-влакым возымаш.

X-XИ класс-влак

Тунемашлан темлалтыт:
— сылнымутан литературышто пеҥгыде верым налше, кӱкшӧ идейно-художественный
содержаниян произведений-влак. Нуно марий да моло иза-шольо калык-влакын
илыш историйыштым кумдан авалтат. Нине произведений-влакым лудын, лончылен
каҥашымаш
самырык тукымым поян духовный культура дене палымым ышта, шонымашым,
шинчымашым
историй умылымаш гоч келгемда, социальный илыш шижмашым да умылымашым пуа,
критически шонаш туныкта;
— нине класслаште марий устный калык творчестве да сылнымутан литератур
ойыртем,
марий литературын шочмыжо, граждан сар жапысе марий литератур, 20-30 ийласе
марий литератур, Кугу Отечественный сар деч варасе марий литератур, кызытсе
марий
литератур, пошкудо калык-влакын литературышт, марий сылнымутын иза-шольо
литератур-влак дене кылже, родо-тукым литератур, марий литературоведений да
критике
посна раздел-влак дене пуалтыт.
Обзор дене пуымо темылаште курык марий литератор-влак нерген поснак кумдан
пуалтеш.
Произведений-влакым лудын, тунемше-влак литературный герой-влакын духовно
йол
ӱмбак шогалмышт, илышым умылен, чын корныш сеҥыше семын лекмышт нерген
пален налыт. Умылат тыгак: шочмо калык, шочмо эл, эрык нимо деч шерге улыт,
нунын верч
пеҥгыдын шогыман да аралыман. Тышеч лудшо еҥын общественный да гражданский
позицийже рашемеш, тӱняончалтышыже пеҥгыдемеш, илышыште вер палемеш, тӧр
шонымаш шочеш, шочмо калыкын идеалже нерген умылымаш, марий сылнымутан
литературын ойыртемже нерген шинчымаш шочеш. Тунемше-влак писательын
творческий ойыртемже-влак
дене палыме лийыт, авторын шонен лукмо идеалжым шке илышышт дене
таҥастарат, тыге нуно шкеныштын идейно-эстетический да нравственный
позицийыштым палемдат.
— 20-шо курымысо писатель-классик-влакын марий да финн-угор сылнымутым
пойдараш
полшышо да литератур вияҥмаште этапный улшо произведенийлашт;
— марий автор-влакын кызытсе пагытын (70-90 ийласе) проблемыже-влакым
тарватыше
шке шотан да ойыртемалтше сынан произведенийлашт.
Нине произведений-влак дене ӱмбач палыме лиймат, нунын историко-
литературный вожыштым, кылыштым, писатель-влакын шуко шӧрынан сылнымут
мастарлыкыштым келгын
лончылыде лудмат тунемше-влакын уш-акыл пӱсылыкыштым, нунын эстетический да
исторический шижмашыштым ятырлан пойдарат. Тыгак мер илышымат утларак
тӱткын эскераш кумылаҥдат.
Ойырен налме произведений-влакым лончылымо годым нуным тӱрлӧ семын ончаш
келша:
текстым келгын радамленат, ӱмбачынат, содержанийым да сылнылыкым тӱрыс
рашемдыме
деч поснат лудаш логалеш. Тунемше-влаклан туныктышын полшымыж дене тыгай
сылнымутан текст-влакым шымлен лудаш темлалтеш:
— С.Чавайнын просветительский сынан почеламутшо-влак ("Юмо деч ю патыр",
"Ӱжара", "Книга" да т.м.), илышым тӱрлӧ могырым, кумдан да сылнын сӱретлен
ончыктышо
"Элнет" романже;
— курык марий сылнымутлан негызым пыштыше писатель Н.Игнатьевын "Савик"
социально-сатирический романже;
— Олык Ипайын фольклор негызеш возымо да исторический поэмыже-влак ("Пире",
"Айдар", "Актуган");
— Шабдар Осыпын "Ӱдырамаш корно" лиро-эпический романже;
— М.Шкетанын мыскара пьесыже да ойлымашыже-влак. "Эреҥер" роман да кызытсе
пагыт. Герой-влакын тунамсе илыш дене чак кылдалтмышт, писательын
сылнештарыме
йӧнжӧ-влак;
— С.Николаевын "Салика" пьесыже;
— Кугу Отечественный сар пагытысе марий сылнымутын ойыртемже. Почеламут-
товатлымаш, почеламут-серыш, почеламут-ӱжмаш-влак. Тунамсе очерк ден
публицистика;
— М.Казаковын "Йӧратыме поэзий йолташем" — почеламут циклже;
— Н.Лекайнын "Кугезе мланде", "Кӱртньӧ вий" да "Кугу сарын тулыштыжо"
романже-влак (урокышто туныктышын темлымыж почеш иктыже лончылалтеш).
Нине кумдан палыме писатель-влакын произведенийлаштым лудын, тунемше-влак
марий
калыкын эртен толмо корныжым, тудын историйыште улшо кугурак йыжыҥ-влак
нерген
утларак палаш тӱҥалыт. Тыгак тӱрлӧ сынан да мастарлык кӱкшытан автор-влакын

творчествыштым таҥастарен, нуно писательын индивидуальностьшо нерген
умылымашым
налыт. Герой-влакын, образ-влакын ойыртемыштым лончылен, каҥашен, тунемше-
влак
шке шонымашыштым, илыш позицийыштым утларак рашемдат. Тыге нунын идейно-
эстетический да нравственный поянлыкышт кугемеш, мут шижмашышт да чон
моторлыкышт
нӧлталтеш. Шочмо калыкыштын историйжым, культурыжым да философийжым
сайынрак палаш тӱҥалыт.
Тыгодымак тунемше-влак пошкудо да родо-тукым финн-угор калыкын сылнымут
поянлыкше, утларак мастар да талантан писатель-влакын творчествышт, нунын
посна произведенийлашт дене палыме лийыт (чуваш К.Ивановын "Нарспи",
М.Федоровын "Таргылтыш"поэмышт, татар Г.Тукайын, Сибгат Хакимын, Хасан
Туфанын, Муса Джалильын почеламутышт, башкир Мустай Каримын "Мӱндыр-мӱндыр
йоча пагытем" автобиографический повестьше, эстон Ю.Смуулын, коми поэт-
драматург И.Куратовын, мордва Н.Эркайын, вепс А.Петуховын да молынат
произведенийышт).
Финн-угор сылнымут мастар-влакын творчествыштым тунемме годым южгунамже
уроклаште произведений але тудын ужашыже оригинал йылме денат йоҥгалтшаш.
Тидыже тунемше-влакым пошкудо калыкын культурыжым, традицийжым, шочмо
йылмым пагалаш да
йӧраташ туныктымо дене кылдалтшаш.
— Периодический изданийлаште ("Ямде лий", "Марий Эл", "Кугарня", "Жерӓ",
"Чолман" газет-влак, "Кече", "Ончыко", "У сем" журнал-влак) савыкталтше
кугурак сылнымутан произведений, литературно-критический да художественно-
публицистический
статья-влак, посна книга дене лектын шогышо произведений-влак;
— Г.Матюковскийын политический лирикыже, тудын "Сеҥымаш корно дене"
почеламут
дене возымо романже:
— Н.Арбанын "Янлык Пасет", "Кеҥеж йӱд" пьесыже-влак;
— В.Колумбын поэзийыштыже марий сылнымутын традицийже да поэтын у ошкылжо,
тудын
"Порылык" поэмыже;
— В.Ивановын "Саскавий", "Ломберсолаште", "Вӱдшӧ келге, серже тура", "Ава
шӱм"
повестьше-влак, "Тӱтан" романже (туныктышын темлымыж почеш иктыже);
— А.Юзыкайнын романже-влак, тудын драматургийже: "Кугызан вуй", "Маска
вынем",
"Эльян", "Корнывожышто" (туныктышын темлымыж почеш иктыже);
— М.Рыбаковын драматургийже, тудын мыскара ойлымашыже-влак ("Морко сем"
драма,
"Мик-мек" книга гыч ик-кок ойлымаш);
— Ю.Артамоновын "Кайык ӱжын ужата", "Сонимаке пеледыш", "Перкан кинде",
"Ятман
вате-влак", "Кум йолташ" повестьше-влак (туныктышын темлымыж почеш иктыже);
— Марий литературоведений ден критикын вияҥ толмо корнышт, профессиональный
писатель-влак ушемын шочмыжо да пашам ыштыме ойыртемже. Туныктышын темлымыж
почеш
кызытсе марий литературовед да критик-влакын кугурак пашашт. Я.Ялкайнын,
А.Асылбаевын, К.Васинын, М.Казаковын да В.Колумбын литературно-критический
пашашт.
Тунемше-влакын индивидуальный шӱм-чон да эстетический шижмашышт вияҥже
манын,
писатель-влакын произведенийыштым эреак лудыктен шогыман, тыгак артист,
композитор, музыкант да художник-влакын произведенийышт школышто верым
налшаш.

X-XИ класс-влак

1. Сылнымут нерген шинчымаш
1) Историко-литературный:
— марий сылнымутын классикше-влак С.Чавайнын, Н.Игнатьевын, М.Шкетанын илыш
да
творчестве корныштым палымаш; финн-угор да пошкудо калык-влакын
литературыштлан
негызым пыштыше писатель-влак нерген шинчымаш (К.Герд, И.Куратов, К.Иванов,

Г.Тукай да т.м.);
— марий сылнымутышто пале кышам кодышо моло сылнымут мастар-влакын
творчествышт
нерген умылымаш (В.Мухин-Сави, Я.Ялкайн, О.Шабдар, О.Ипай, Йыван Кырля,
Н.Лекайн, В.Колумб да молат);
— Литератур историйыште утларак палыме произведений-влакын возалтме
ойыртемышт,
марий сылнымут вияҥмаште нунын рольышт да значенийышт;
— марий сылнымутын шочмо, кушкын да вияҥын толмо корныжо, тудын утларак
палдырныше йыжыҥже-влак;
— марий литературоведений ден критикыште шинчалан перныше кугурак
произведений-влакым аклымаш.
2)Теоретико-литературный:
— тунемме произведенийласе тӱҥ образ-персонаж-влакын типический (конкретно-
исторический да тӱнямбалсе) значениян улмышт нерген умылымаш;
— тыгай умылымаш-влакын тӱҥ палышт: художественный (сылнымут) образ,
литературный тип, сылнымутын калык илыш деке лишыл улмыжо;
— искусство да илыш кокласе отношений, нунын икгайлыкышт да ойыртемышт,
тӱням
художественный шинчаончалтыш дене ужмашын ойыртемже;
— литературын родшо да жанрже-влак нерген тӱҥ умылымаш, тӱрлӧ жанран
произведенийлаште авторын шонымашыжым, позицийжым ончыктышо тӱҥ пале-влак;
— сылнымутан произведенийын содержанийже да формыжо нерген шинчымаш, нунын
кокласе кыл, литературный произведений-влакын идей-стилевой ойыртемышт да
икгайлыкышт нерген тӱҥ умылымаш.
2. Стиль нерген шинчымаш
— Произведенийын стильже ден авторын ойыртемалтше тӱсшӧ кокласе кыл нерген
умылымаш;
— писательын йылме ойыртемже, произведенийын сылнештарыме йӧнжӧ-влак,
сылнымутан
текстын стиль элементше-влак;
— тӱҥ литературно-критический жанр-влакын чоҥалтмышт да ойыртемышт нерген
умылымаш: реферат, статья, обзор, отзыв, рецензий да т.м.
3. Урокысо тӱҥ паша-влак
— Учебно-познавательный (тичмаш лудмаш, посна верлам ойыркален лудмаш,
моторлыкым умылыман творческий паша), образ-влакын, сылнештарыме йӧн-влакын
ойыртемыштым палемден лудмаш;
— сылнымутан текстым лончылен, умылен сылнын лудмаш, роль дене лудмаш;
— произведенийлан тичмаш акым пуымаш, тудын нерген шке шонымашым каласкален
моштымаш;
— йылме паша: сылнымутан текстым, авторын стильжым, посна ойсавыртыш-влакым
шарнен каласкалымаш; произведенийын посна ужашлажым але тичмаш ойлымашым,
почеламутым лончылымаш, аклымаш; ик але икмыняр произведений негызеш
проблемный сынан
сочиненийым возымаш;
— литератур, живопись произведений-влаклан, кино-, телефильмлан рецензийым,
сылнымут темылан докладым але рефератым возымаш; литературно-критический да
публицистический статья-влаклан, шке ямдылыме докладлан аннотацийым,
тезисым, планым
ыштымаш; очеркым, репортажым, литератур да публицистика темылан статьям
возымаш.

ИИИ. ТУНЕМШЕ-ВЛАКЛАН ШИНЧЫМАШЫМ ПУЫМО ГОДЫМ ЭН КӰЛЕШАНЖЕ, ШИНЧЫМАШЫН
НЕГЫЗШЕ

В-ВИИ класс-влак

1. Лудаш (лончылаш, тунемаш) темлалтыт
— Текстым келгын шымлашлан, лудашлан, лудашлан да каҥашашлан темлыме
произведений-влакым шкевуя да туныктышын вуйлатымыж почеш лудаш; ушвийым
пыштен, умылен,
сылнын, раш, икшырымын, куштылгын, ӱшандарышын, умылаш лийшын лудмаш: ВИИ
классыште йӱкын лудмын темпше ик минутышто 120-130 мут лийшаш, шке семын
лудмын —
210-250 мут марте;
— почеламут ден прозо произведенийла гыч наизусть лудаш темлалтыт: 8-10
почеламут, поэме ден прозо гыч — 3-4 ужашым;
— геройын койышыжым, сын-кунжым, вес персонаж-влак дене кылжым, илыш деке
кумылжым эскерен, тудлан акым пуаш;
— геройлан характеристикым пуымо годым йылмын шонымашым сӱретлен кертше вий-
куатшым, сынжым кучылт мошташ;
— сылнештарыме йӧным, йылме ойыртемым ыштыше мут ден ойсавыртыш-влакым
(таҥастарымаш, эпитет, олицетворений, метафора) произведенийыште сылнымут
описаний-влакын (портрет, пӧрткӧргӧ, пэйзаж) кӱлешлыкыштым, верыштым палаш;
— проблемылан, лишыл тема-влаклан келшышын, илыш событий-влакым кумдан
палаш манын, герой ден событий-влакым таҥастарен, шке шонымашым каласаш;
— произведенийын ужашыже, сюжетын элементше, описаний, авторский
отступлений-влакын верыштым да нунын кокласе кылым пален налаш;
— сылнымутан произведенийын темыжым да тӱҥ шонымашыжым (идейжым) палаш;
— книгам да справочно-библиографический литературым кучылт керташ;
— каталог почеш кӱлеш книгам да журналым муын мошташ.
Каталог дене пашам ышташ тунемаш.
2. Литератур нерген шинчымаш
— Сылнымутан произведенийын тӱҥ ойыртемже-влакым — кӧ тугай "литературный
герой", мо тугай "сюжет", "композиций",
йылмын шонымашым сӱретлен кертше вий-куатше, сынже, "тема", "идей" —
палышаш;
— сылнымутан литератур гоч илышым сӱретлен ончыктымо ойыртем нерген
умылымашым
налаш: произведенийыште илыш чын ден писательын шке гыч сӱретлымыжын
(художественный шонен лукмо) келшен шогымыштым умылаш.

3. Йылме лывыртыме паша
—Лудмо годым интонаций гоч произведенийын геройжо да событий-влак деке шке
кумылым ончыкташ;
— эпический произведенийым тичмашын (произведенийын южо стилистический
ойыртемжым арален коден), кӱчыкын да ойырен налын каласкалаш;
— литературно-художественный текстлан тичмаш, кӱчык, ойырен налме
содержаниян,
200-250 мут гыч шогышо изложенийым возымаш;
— каласкалымылан але сочиненийлан простой ден сложный планым ыштен мошташ;
— характеристика сыным пуртен, литературный геройлан акым пуаш, тудын
нерген шонымашым каласаш; шонаш таратыше проблемный йодыш-влаклан тичмаш,
кумда, ӱшандарыше вашмутым устно але возен пуаш;
— литературный произведений-влак почеш (геройлан але герой тӱшкалан
таҥастарыман
характеристика), литературный произведенийын содержанийже дене кылдалтше
сӱрет,
иллюстраций, живопись произведений почеш сочиненийым возаш (В классыште 1-
1,5
странице лийшаш; ВИ классыште — 1,5-2; ВИИ классыште — 2-2,5;
ВИИИ классыште — 2,5-3; ИX классыште — 3-4; X классыште — 4-5; XИ классыште
— 57 странице;
— лудмо книга, ончымо спектакль, кинофильм, телефильм почеш шке шонымашым
возаш
(йолташ-влаклан ой, лишыл еҥлан серыш, газетыш але журналыш заметке,
дневникым
вӱдымаш).

ВИИИ-ИX класс-влак

Лудаш (лончылаш, тунемаш) темлалтыт
— Шкевуя да туныктышын полшымыж дене историко-литературный негызеш шочшо
произведений-влакым шымлаш;
— сылнымутан произведений дене палыме лийын, темым, идейно-нравственный
содержанийым, тушто ончыктымо характер-влакым почын пуаш полшышо эпизод
(сцена)-влакын
значенийыштым палаш. Эпизод-влак кокласе кылым умылтараш;
— произведенийын тӱҥ герой-влакын сын-кун ойыртемыштым, койышыштым почын
пуаш,
аклаш, тыгодым нунын коклаште икгайлыкым да ойыртемым палемдаш; герой ден
событий-влак кокласе кылым умылтараш; действующий лица-влакын шонымашыштым
сӱретлен
пуымо ойыртемым, чон шижмашыштым, ойго-куаныштым йыркален мошташ;
— ик але шуко произведенийын геройышт-влакым таҥастараш;
— авторын сӱретлымыж деке кумылжым, умылымашыжым ужын мошташ;
— произведенийын исторический обстоятельстве дене кылже нерген умылымаш.
Тыгодым
произвеленийын шочмыжын амалыжм, писательын биографийже дене кылжым (уло
гын)
шотыш налман;
— шкевуя лудмо, классыште шымлыме произведений-влакын родыштым да жанрыштым
палаш;
— почеламут текст-влакым сылнын лудаш (10 текст марте);
— урок деч вара лудаш темлыме произведений-влакын тематикыштым, тӱҥ
шонымашыштым, геройжо-влакым шкевуя палаш; нине произведений-влакын
геройыштлан акым пуаш;
— литературный произведений-влакым иллюстраций-влак (ончымо кино,
телеспектакль)
дене таҥастараш.
2. Литератур дене шинчымаш
— сылнымут образ, тема, идей, сюжет, композиций, йылмын сӱретлен ончыктышо
вийкуатше, сынже, почеламут йылмын ойыртемже-влак (размер, ритм, рифма,
строфа)
нерген умылымаш-влакым палаш, нуным произведенийым лончылымо да аклыме
годым кучылт мошташ;
— сылнымутан произведенийын общественный значенийже да образный ойыртемже.
Тыгодым илышым сылнымут образ гоч иктешлен каласыме нерген умылымаш лийшаш;
— литературоведенийын терминже-влакым ончыктыман словарь, тӱрлӧ справочник
да
энциклопедий-влак дене пайдаланен мошташ.
3. Йылме лывыртыме паша
— Жанр ойыртемым шотыш налын, тунемме произведений-влакым але ужаш-влакым
сылнын
лудаш;
— проблемный йодышлан (тунемме произведенийын геройжо-влак нерген
шонкалымаш,
устно але возен вашмутым пуаш);
— палыме литератур але публицистика темылан шонкалыме сынан сочиненийым
возымаш;
— шкевуя лудмо произведенийлан, ончымо спектакльлан, кинофильмлан, герой
ден событий-влаклан, авторын позицийжылан шке шонымашым возымаш;
— шке каласыме але возымо шонымашлан ;шонкалымашлан) простой але сложный
планым
ышташ.

X-XИ класс-влак

Лудаш (лончылаш, тунемаш) темлыме произведений-влак дене паша
— Марий да тӱнямбалсе сылнымутын этапный произведений-влакым туныктышын
темлымыж
почеш шке семын лудмаш, писатель-классик-влакын творчествыштым шымлымаш;
— аналитический заданий почеш (образ-персонаж-влаклан характеристике,
произведенийын сылнылык, композиций да идей шотышто ойыртемже, авторын
шонымашыже, позицийже да т.м.) произведенийын тӱҥ сценылажым, эпизодлажым
радамлымаш. Тидым тичмаш произведений але тудын ужашлаж негызеш ышташ лиеш;
— произведенийын программыш пурыдымо ужашлажым шке семын мӧҥгыштӧ лудмаш,
тыгодым классыште тунемме дене кылым ышташ;
— эпический драматический произведений-влакын рӱдӧ геройыштым аклымаш,
характеристикым пуымаш; нунын койыш-шоктышышт, сын-кунышт, шӱм-чон
поянлыкышт, илыш да
общественный ойыртем ден авторын позицийже кокласе кылым рашемдымаш;
— персонаж-влакын вашкылыштым да нунын произведенийын рӱдӧ конфликтше деке
отношенийыштым герой-влакым посна тӱшкалан шеледыме негызеш лончылымаш,
эпический да
драматический произведений-влаклан образ-влак радамым рашемдымаш;
— эпический призведенийын тӱҥ проблематикыжым муаш, тиде проблемым
рашемдымаште
авторын позицийжым ужын мошташ туныктымаш, тидын дене пырля композиций,
сылнымут
йылмын ойыртемже нерген шинчымашым келгемдымаш;
— шке ужмо-колмо да шонкалыме негызеш лирический произведенийын идейно-
художественный ойыртемжылан акым пуымаш;
— тунемме произведенийын литературный родшым да жанржым ойырен мошташ,
авторын
шонымыжым могай тӱҥ йӧн дене сӱретлымым рашемдаш туныкташ;
— искусствын кажне видшын, жанржын ойыртемыштым шотыш налын, тунемме
сылнымутан
произведений да книгасе иллюстраций, произведений негызеш шындыме кино але
телефильм кокласе кылым таҥастарен лончылымаш да т.м.
2. Литератур нерген шинчымаш
— Сылнымутан произведений-влакым умылтараш да аклашлан литератур теорийыште
вашлиялтше да кучылталтше умылымаш, тӱҥ термин-влак: художественный образ
да литературный тип, образ-персонаж-влакын конкретно-исторический да
тичмаш, иктешлыме
значенийышт, авторын шонымашыже да тудым произведенийыште шыҥдарыме йӧн-
влак,
проблематика да пафос, сюжет да композиций, сылнымут йылме да стиль;
— литератур историй гыч шинчымаш (тӱҥ факт-влак, критикыште аклымаш да
т.м.);
С.Чавайнын, Н.Игнатьевын да школышто тунемме моло писатель-влакын илыш да
творческий корнышт, южо кугурак произведенийын возалтме жап да кызытсе
пагыт дене
кылдалтмышт нерген, мемнан да вес элласе литературын вияҥме, шинчалан
утларак
перныше йыжыҥышт да ойыртемышт нерген шинчымаш;
— тунемме южо произведенийлан (М.Шкетан "Эреҥер", Н.Игнатьев "Савик",
С.Чавайн
"Элнет", В.Колумб "Порылык" да т.м.) критик-влакын пуымо акышт дене
палдарымаш
(туныктышын темлымыж почеш);
— тӱҥ эстетический категорий-влак, художественный шинчаончалтышын ойыртемже
нерген шинчымаш (моторлык да сылнылык, трагический да комический, тӱням уш-
акыл виса гоч аклен ончымаш да тудым шӱмшижмаш вошт колтен, образ-влак
полшымо дене
сӱретлымаш).
3. Йылмым лывыртыме паша
— Художественный текстым, тудын тӱҥ стиль ойыртемжым, посна ойсавыртыш-
влакым
шарнен каласкалымаш але серымаш;
— южо лингвистический умылымаш дене пайдаланен (йылмын сылнештарыме йӧнжӧ,
авторын ойжо, текстын стилистика элементше-влак), тунемме сылнымутан
текстын тичмаш,
мучашлыме ужашыжым але посна произведенийым (ойлымашым, почеламутым)
тетрадеш
серен лончылымаш;
— литератур да публицистика темылан планым, тезисым, статьян конспектшым да
моло
тӱрлӧ пашамат возымаш;
— тунемме произведений-влак негызеш проблемный сынан шке текстым шонен
возымаш
але планым ыштымаш; сылнымут але живопись произведенийлан, кинолан але
телепередачылан рецензий;
— сылнымутан книга нерген шке шонымашым грамотно да негызлен каласкалымаш
але
серымаш; тунемше-влаклан келшыше да оҥай содержаниян доклад ден
сообщенийлам ямдылаш да нуным колыштшо деке шуктен моштымаш;
— мер илыш, искусство йодыш дене кылдалтше диспут ден каҥашымаш-влакым
эртарымаш;
— произведенийлам але посна ужаш-влакым, нунын вид да жанр ойыртемыштым
шотыш
налын, сылнын лудмаш, тыгак наизусть каласкалымаш.
Кыдалаш школым пытарыше кажне тунемше умылен да сайын лудын моштышаш веле
огыл,
тыгак шканже келшыше тӱрлӧ жанр дене возымо сылнымутан произведений-влаклан
акым
пуэн кертшаш.

ИВ. ТУНЕМШЕ-ВЛАКЫН МАРИЙ ЛИТЕРАТУРЫМ ПАЛЫМЫШТЫМ АКЛЫМАШ

Литератур стандарт тунемшаш материалын негызшым, кӱкшытшым да кӱлешлыкшым
палемда, тудын негызеш тунемше-влакын шинчымашыштым тергаш да аклаш нормо-
влак возалтыт. Нунын негызыштлан И-ИВ да В-XИ класс-влаклан лукмо нормо-
влак* налалтыт.
Нине документ-влак тӱрлӧ типан школ-влаклан шинчымаш кӱкшытым ик семын
ончаш
тӱҥалтышым да эҥертышым ыштат.

И-ИВ класс

Тӱҥалтыш школым тунем пытарыше-влакын литератур лудмаш дене шинчымашыштым
аклымаш
Йодыш ден паша-влак произведений-влакын содержанийышт гыч лектын шогат.
Нуно
тӱҥалтыш класслаште пален налме шинчымашыштым радамыш конден, материалым
иктешлен каласаш йӧным ыштат.
1) Лудмаш
—Келшыше (ойырен нале) литератур текстым (прозо да почеламут дене возымо
произведений-влак гыч) йӱкын, мутым раш каласен, икшырымын, писын, тичмаш
мут дене,
чын лудаш (ик минутышто 80-90 мут лийшаш).
— Лудмо текстын содержанийжым каласкалаш.
— Ик почеламут (прозо гыч ужашым) наизусть каласаш.
2) Текстым лончылымаш (текст дене паша, туныктышо ойырен налеш).
Таҥастараш: почеламут ойлымаш деч але ойлымаш йомак деч, тушто калыкмут але
басне деч мо дене ойыртемалтеш? (Пример).
— Могай калыкмут-влакым паледа? Нуно мо нерген, умылтарыза.
——————————————
* Тунемше-влакын шинчымашыштым аклыме нормо-влак. — Марий йылме программе,
И-ИВ
класслан, Йошкар-Ола, 1992. С.45-64; Марий йылме да литература дене
программе,
1993. С.106-111.

— В.Кудрявцевын "Художник да мер пашаеҥ" возымыжым лудын лекса, тудым могай
произведений тӱшкашке пуртеда, ойлымаш деч мо дене ойыртемалтеш?
— Научно-познавательный, публицистический статья-влакым молан тыге маныт?
Нуно
содержанийышт дене могай улыт? В.В.Бианкин пӱртӱс нерген возымыжым ("Чодыра

увер-влак") могай тӱшкаш пуртеда?
— Туныктышын полшымыж дене ик изи эпический произведенийым ойырен налза,
планым
ыштыза, событий-влакым ойырен, нуным радамлен, почела-почела каласен, герой-
влакын койыш-шоктышыштым умылтарыза.
— Келшыше текстым ойырен налза (але туныктышын полшымыж дене), геройым
рашемдыза, пейзаж ден пӧрт кӧргӧ ойыртемым-интерьерым сӱретлыше мут ден
ойсавыртыш-влакым муза, каласыза.
— Е.Янгильдинын "Кумда корныш" ойлымашыж почеш тыгай пашам шуктыза: событий
ден
персонаж-влакым муза, нунылан акым пуыза. Тиде произведений гоч могай
шонымашым
каласыме? Ойлымашын содержанийжым шке мут дене каласыза. Ойлымашым молан
"Кумда
корныш" манын лӱмдымӧ?
Пашам шуктымыда годым тыгай йодыш-влакым шотыш налза:
— Метри могай рвезе?
— Кӧ тугай Ямет?
— Пасу пашаеҥ могай лийшаш? Метрин чӱчӱжӧ пашажым кузе шуктен? Ойлымашын
содержанийжылан келшыше калыкмутым каласыза.
— Марий калыкын родо-тукымжо-влак гыч могай писательым паледа, нунын
произведенийыштым каласыза, содержанийыштым ушештарыза.
— Палыдыме книгам налза (палымымат лиеш), тудын титульный листше,
вуйлымашыже,
иллюстраций (сӱретше) да аннотацийже нерген каласыза.
3) Йылме лывыртыме паша
— В.Ивановын "Лум" ойлымашыжым интонацийым шотыш налын лудын лекса. Авторын
повествованийжым, описанийжым, шонкалымашыжым шотыш налын, шке шонымашдам
каласыза.
Произведенийыште "сур кава гыч мамык лум возеш. Моткочак тымык. Изи
мардежат ок
пуал. Тудо шылын шинчынат, мамык лумын южышто пӧрдмыжым эскера" ойсавыртыш-
влак
мом ончыктат?
В.Ивановын тиде произведенийжынак содержанийжым тичмашын (але кӱчыкын)
каласыза.
Еремей Айпинын "Мый мландым колыштам" (повесть гыч ужаш) произведенийжым
лудын
лекса, содержанийжылан келшыше сӱретым ойырен налза (туныктышын полшымыж
почеш),
произведенийын геройжо нерген, ойырен налме сӱретдам кучылтын, ойлымашым
возыза.
Прозведенийын содержанийжым ушештарашда йодыш-влак:
1. Аван туныктен каласыме ойжо-влакым кузе акледа? Могай нуно улыт?
2. Мландым колыштын, Роман мом шижеш? Тудын омыжо могай сынан? Произведений
нерген могай шонымаш шочо?
Ойлымашдан тӱҥ шонымашыжым ончыкташлан предложений-влакым пуртыза.
— Научно-познавательный статьям ойырен налза (туныктышын полшымыж денат
лиеш),
событий-влакым шотыш налын, содержанийлан эҥертен, планым ыштыза.
— "Маска ден марий" йомакым лудын лекса, содержанийжым рашемдыза, марий ден
маскан койышыштым эскерен, тыгай йодыш-влаклан вашмутым пуыза:
1. Молан (могай шонымаш дене) марий маскам ондален?
2. Молан маска марийлан ӱшанен?
3. Илышыште марий гай койышым ончыктыман мо?
— Туныктышын лудмо текстше почеш шкевуя планым ыштыза, тиде ыштыме планда
почеш
изложенийым возыза. (Текстым туныктышо ойырен налеш).
— Лудмо произведенийда почеш але келшыше сӱретлан эҥертен, але ужмо-колмыда
негызеш пӱртӱс описанийым але айдемын тӱжвал тӱсшым, але паша нерген
шонкалымашан
пашам возыза.
— Мо тугай калык йӱла? Тудым те кузе умыледа?
Вӱма, авагашта, марий тӱр, шыҥашовыч, тувыртыш пайрем нерген шонымашдам
каласыза.

В-ИX класс

ВИИИ-ИX класслаште тунемше-влак литературым тунемын покшел тошкклтышыштыже
шогат
да кугурак класслаште тунемаш ямдылалтыт.
Тунемше-влакын шинчымашыштым тергыме нормо литератур стандартын цельже ден
содержанийже гыч лектын шога. Чыла тидым шотыш налын, нине класслаште
тунемшын
шинчымаш кӱкшытшӧ тунемме материал негызеш кум проблема гоч иктешлалтеш:
1. Литератур нерген умылымаш.
2. Ойлымо да возымо культур, стиль ойыртем.
3. Пашан тӱҥ ойыртемже.
Нунылан келшышын шинчымаш иктешлалтеш.
1. Литератур нерген умылымаш
Произведений нерген чын шонымаш шочшо манын, идейный содержаний сылнымут
теорий
дене иквереш (пырля), икте-весым ешарен пуалтеш да ончалтеш.

Произведенийын идейно-тематический негызше
а) сюжет
В класс
— Событий-влакын икте-весышт деке почела кылдалт шогымо радам (но лиеш?)
— М.Шкетанын "Мичун уке ачажат" ойлымашыште ик сюжет корно гына, молан,
умылтараш.
ВИ класс
— Произведенийын содержанийжылан негызым ышташ мо полша?
— Произведенийыште сӱретлыме событий, факт, илыш явлений (мо лиеш? Тема але

идей?)
— "Илыше кӱ" легенда гыч посна событий ден эпизод-влакым пример шотеш
кондаш.
Содержанийлан негыз лийше сюжет корным рашемдаш.
ВИИ класс
— Мом событий маныт? Событий ден эпизод икте=весышт деч мо дене
ойыртемалтыт,
каласаш.
— Произведенийыште событий, факт, явлений-влаклан акым пуымаш (мо лиеш?
Идей але
теме?)
— Шабдар Осыпын "Акырсаман" повестьыштыже Прокоп Васлин монологыштыжо
событий-влакым (нунын сюжет корныштым) рашемдаш.
ВИИИ класс
— Сюжет корно произведенийын темыже да идейже дене кылдалт шога, молан?
Умылтараш.
— М.Шкетанын "Парашют" ойлымашыжын сюжет корныжым, тудын ойыртемалтшан
улмыжым
почын пуыза. Могай событий да эпизод-влак дене палыме лийда?
ИX класс
— Н.Лекайнын "Кугу сарын тулыштыжо" романыштыже мыняр сюжет корно уло?
Вашмутым
пуаш.
але
— К.Коршуновын "Аксар ден Юлавий" драмыштыже сюжет корно-влакым рашемдаш.
б) Произведенийын чоҥалтмыже
ВИИ класс
— Композиций (произведенийын чоҥалтмыже) могай умылымаш-влак гыч шога?
— Мо тугай завязка? Мо тугай развязка?
— К.Васинын "Юкей Егоров" ойлымашыштыже завязка ден развязкым рашемдаш.
ВИИИ класс
— М.Шкетанын "Парашют" ойлымашыжын чоҥалтмыжым умылтараш.
ИX класс
— М.Казаковын "Лесникын мутшо" почеламутыштыжо событий-влакым рашемден,
композицийжым (чоҥалтмыжым) рашемдаш.
в) Герой ден событий-влакым вияҥдаш полшышо обстоятельстве (амал) кокласе
кыл.
В класс
— И.Одарын "Таргылтыш" ойлымашыжын геройышт ден событий-влакым ушештарыза,
нунын
кокласе кылым умылтараш: герой ден событий-влак кузе кылдалт шогат?
ВИ класс
— Н.Лекайнын "Шӧртньӧ падыраш" повестьше гыч "Имне пукшымаште" ужашын
содержанийжым ушештараш, герой ден событий-влакым рашемдаш, нунын кокласе
кылым умылтараш.
ВИИ класс
— В.Сузын "Вакш йоҥышта" ойлымашыштыже кок вий кучедалмашын амалже могай,
герой
ден событий-влак молан кӧра кылдалт шогат? Вашпижмаш-событий кӧн сеҥымыж
дене
пыта? Почын пуаш.
Ойлымашын композиций (чоҥалтмыж) шотышто тиде ужаш могай ужашлан шотлалтеш,
каласаш.
ВИИИ класс
— Я.Ялкайнын "Андрий Толкын" повестьыштыже улшо тӱҥ событий-влакым шотыш
налын,
планым ышташ.
Таҥастараш: повесть тӱҥалтышыште Андрий кузе сӱретлалте, мучаш главалаште
тудо
кузе почылто. Геройын кушмо ойыртемжым ончыкташ.
г) Действующий лица-влаклан характеристикым пуымо йӧн
В класс
— "Ший пӱян Ший Пампалче" йомакыште Пампалчын койыш-шоктышыжым почын пуаш
але
— Пет Першутын "Кутко сӱан" йомакыштыже кутко-влакын койыш-шоктышыштым
рашемдаш:
тыгыде кутко — ... йошкар кутко — ... сар кутко — ...
ВИ класс
— Н.Мухинын "Салтак муро" почеламутын содержанийжым ушештараш. Салтак могай
айдеме — шонымыж гоч койышыжын салтак семын ойыртемжым почын пуаш. Могай
тудо айдеме?
ВИИ класс
— Я.Элексейнын "Ӧрмӧк" повестьше гыч Ӧрмӧкын але Чепишын, але Лотайын койыш-
шоктышыштым ойлаш, характеристикым пуаш.
ВИИИ класс
С.Чавайнын "Акпатыр" драмыштыже действующий лица-влакым рашемдаш. Могай йӧн
дене
нунылан характеристикым пуыман?
але
— М.Шкетанын "Илыш ӱжеш" ойлымаш автобиографий сынан. Геройлан могай йӧн
дене
характеристикым пуыман?
ИX класс
— М.Казаковын "Поро кече" почеламутшо гыч тӱҥ геройлан характеристикым
ойлаш
(але возаш).
але
— С.Вишневскийын "Пиал" поэмыж гыч салтаклан характеристикым каласаш, автор
салтак образым почын пуаш могай поэтический йӧным кучылтын, каласаш.
Примечаний: герой-влакым рашемдыме годым шотыш налаш: действующий лица-
влакын
сын-кунышт, тӱжвал тӱсышт, весе деке кумылышт, шонымашышт, шӱм-чон
шижмашышт,
койышышт могай?
— Тыгак Шабдар Осыпын "Акырсаман" повестьше гыч герой-влакым рашемдаш,
характеристикым пуымо йӧн-влакым шотыш налын, шонымашым каласаш.
д) Содержанийым рашын сӱретлен пуымо (изобразительно-выразительный) йӧнын
рольжо, верже. Сылнымут образ, тудын йӧнжӧ
В класс
Чын пален налаш.
— Иктаж-могай верым, тарманым, айдемым але пӱртӱсым сӱретлен возымым...
маныт
(повествований але описаний?)
— М.Шкетанын "Мичун уке ачажат"
але
— И.Одарын "Таргылтыш" ойлымашлаштышт могай йӧн-влак улмым почын пуаш.
Рашемдаш:
— Мом эпитет маныт?
— М.Казаковын "Миша" почеламутшо гыч таҥастарымаш ден эпитет-влакым
каласаш, кучылталтмыштым умылтараш.
ВИ класс
— Палыме произведенийла гыч пейзаж сӱретын событий-влакын каен шогымыштым,
содержанийым почын пуымаште, идейым рашемдымаште верыштым палемдаш,
умылтарен пуаш.
"Корно мучко Миша подполковникын ойлымыжым мо семын гына савыркален ыш
шонкале,
но эреак ик ойыш лектеш: приказ пуалтын гын, тудым обязательно шуктыман
ыле.
Чын, маска мешаен. Но тыште Миша титакан мо? Тыге кеч-кӧат лийын кертеш...
Тыгай шонымаш дене тудын ойгыжо эркын-эркын шулыш, чонжо йоҥгеште.
Пылышыжлан
кайык муро шокташ тӱҥале. А йӱштӧ телым илен лекше кайык-влакын мурышт шошо
пагытыште путырак весела, кумылым налше. Кожлаште теве ик лук гычын пиньк-
пинькпиньк-пиньк-цици-вюцици-вютрр шоктен кодо, тудым саламлен, вес
лукыштат тыгай
йӱкак тарваныш. Нунын почеш кумшо, нылымше... Пӱтынь чодыра иланыш,
кумдыкеш
кайык йӱк-йӱан кынеле. Атаманыч, ошкылмыжым чарналтен-чарналтен, нуным
колыштеш,
вара шкат, кайык мурсемым лукташ тӧчен, шӱшкалтен колта, изи кисам шкеж дек
ондален ӱжеш..." (В.Юксерн "Атаманыч" повесть гыч.)
— Мом гипербола маныт? "Илыше кӱ" легендыште тиде йӧным кузе кучылтмо?

ВИИ класс

— Метафора эпитет деч мо дене ойыртемалтеш?
Таҥастараш да эпитет але метафора — чын каласаш: шере мут, ош тӱня, ший
кӱвар,
шӧртньӧ кече, шочмо кече, шучко йӱд, кече шыргыжеш да воштылеш, шож мелна
гай
шочмо мӧҥгӧ, осал мардеж. (Пример-влакым Й.Кырлян почеламутшо-влак гыч
налме).
— Предметым, тудын палыжым але действийжым иктаж-мо шотышто икгайрак улшо
предмет, качество але действий гоч ончыктышо мут... лиеш

ВИИИ класс

— С.Чавайнын "У элын кушмым, куанен, мый мурем" почеламутыштыжо улшо
сылнештарыме йӧн-влакым пример шотеш каласаш.
— Предложенийыште мут-влак радамым вашталтымаш... лиеш (мо лиеш)
У элым арала мыйын пӱсӧ штыкем.
(Мыйын пӱсӧ штыкем у элым арала).
— Могай вашталтышым ужыда, умылтараш.
— Мо тугай олицетворений?
— Метафорлан примерым кондаш.

ИX класс

— М.Казаковын "Поро кече" почеламутшо гыч пӱнчерым, Элнетым, кӱлткышӧ шӱмым
автор кузе сӱретлен, поэтын мут-влакым кучылтмо йӧныштым, шонымашым каласен
кертме
вийыштым умылтараш.
— Я.Ялкайнын "Андрий Толкын" повестьше гыч описанийым каласаш, тудым молан
кучылтмо, умылтараш.
— М.Казаков "Лесникын мутшо" почеламутыштыжо "айдеме да пӱртӱс" шонымашым
кузе
шыҥдарен?
але — Н.Ильяковын "Опак Микита" романыштыже Микитан кӧргӧ чон шижмашыжым
келгемдаш могай описаний-влакым кучылтмо?

Ешартыш заданий

ВИИИ класс
— Н.Игнатьевын "Комсомол ӱдыр" повестьыштыже могай калыкмут-влакым
кучылтмо, молан?
— Огаптян, Дунян портретыштым могай ойсавыртыш-влак дене почын пуымо?
— Повестьыште пейзаж сӱретым рашемдыза, тудо произведенийын содержанийже
дене
кузе кылдалт шога?
ИX класс
— Н.Лекайнын "Кугу сарын тулыштыжо" шуко пӱртӱс сӱретым, описанийым пуымо,
автор
событий-влакым почын пуашлан нунылан эҥерта. Ушештарен умылтараш.

Иктешлыше йодыш

1) Сылнымут образым сӱретлаш произведенийын авторжо-влак могай йӧным
кучылтыт.
Вашмутым келшыше почеламут, ойлымаш... гоч почын пуаш.
2) Произведений-влакын родлан да жанрлан шелалтмышт.
— Сылнымут литератур произведений-влак кум тӱшкалан шелалтыт: эпический,
лирический, драматический. Кажне тӱшкан посна вид (жанр) ойыртемже уло.
Жанр-влакым
рашемдаш, нунын радамышкышт могай произведений-влак пурат?
В класс
— Г.Микайын "Маскаиге"ден "Пормо" произведенийже-влакым могай жанрыш
пуртыман,
молан?
— Олык Ипайын "Чодыра да пасу, ужар олык" почеламутшо мо нерген?
ВИ класс
— В.Ивановын "Вӱдшӧ келге, серже тура" произведенийжым могай жанрыш
пуртыман,
молан?

ВИИ класс
— Йыван Кырлян "Шочмо кече", Шабдар Осыпын "Акырсаман", А.Тимиркаевын
"Тукым
кыл", М.Шкетанын "Ече", В.Колумбын "Мыйын корнем" произведенийышт-влакым
могай
радамыш пуртыман, умылтараш.
— Шадт Булатын "Ший памаш" почеламутшо могай жанр дене возалтын,
содержанийжылан
эҥертен, шонымашым каласаш.
ВИИИ класс
— Поэмым, басньым, балладым (почеламут дене возалтыныт) могай радамыш
пуртыман,
молан, умылтараш.
ИX класс
— М.Казаковын "Келшымаш" ден "Лесникын мутшо" произведенийже-влакым могай
лирический тӱшкаш пуртыман, молан?
але
— Н.Ильяковын "Опак Микита" произведенийжым роман манын лӱмдымӧ, молан,
тудым
могай тӱшкаш пуртыман, молан?
але
— К.Коршуновын "Аксар ден Юлавий" произведенийже драме семын моло жанр деч
мо
дене ойыртемалтеш?
ВИИИ класс
— Шабдар Осыпын "Марий кундемлан" почеламутшо могай илыш чынеш негызлалтын?
але
— Дм. Орайын "Чолга шӱдыр" произведенийжым молан очерково-публицистический
повесть манына, умылтараш.
ИX класс
— С.Вишневскийын "Пиал" поэмыже могай шонымашым луктеш, илыш дене кылжым,
авторын ойжым каласаш. Произведенийын содержанийже ден илыш коклаште могай
икгайлык
уло?
3) Илыш чын ден произведенийыште ончыктымо илыш кокласе ойыртем да
икгайлык, авторын шонымашыже.
— М.Казаковын почеламутшо-влаклан эҥертен (ойырен налын але чылаж нерген —
"Поро
кече", "Келшымаш", "Лесникын мутшо","Корно ӱжеш") илыш чын ден нунын
содержанийышт могай икгайлыкым ыштат? Тушто авторын шонымашыже, верже
могай?
4) Сылнымут образ.
— Сылнымут образым сӱретлаш произведенийын авторжо-влак могай йӧным
кучылтыт?
Вашмутым келшыше почеламут, ойлымаш гоч почын пуаш (Осмин Йыванын "Шочмо
эл" але
С.Вишневскийын "Пиал", але весе).
5) Историко-литературный сведений-влак
а) Писатель нерген биографический сведений.
В класс
— С.Чавайнын "Поэт лӱмем кузе лекте" шарнымашыжын содержанийжым ушештарен
лекташ.
ВИ класс
— И.Горныйын "Мӧҥгышкӧ" почеламутшо ден поэтын биографийже коклаште кылым
почын
пуаш.
ВИИ класс
— Йыван Кырлян "Шочмо кече" ден "Муралтем мый йывыртен" почеламутшо-влакын
содержанийышт ден поэтын биографийже коклаште кылым почын пуаш.
ВИИИ класс
— М.Шкетанын "Илыш ӱжеш" произведенийжым молан автобиографий сынан манына,
умылтараш.
ИX класс
— Я.Ялкайнын йоча жапше да Андрий Толкынын образше дене ("Андрий Толкын"
повесть) кыл улмым иктешлаш.
але
— С.Вишневскийын "Пиал" поэмыжым автобиографий сынан произведений радамыш
пурташ
лиеш мо? Поэт ден лирический герой коклаште могай кыл уло?
б) Произведенийын творческий историйже гыч материал
В класс
— К.Беляевын "Ик ялыште" ойлымашыштыже могай жапым сӱретлыме, произведений
нерген могай шонымаш шочо?
але
— А.Иванован "Ава кид" почеламутшо могай илыш чынеш возымо, произведенийын
тӱҥ
шонымашыже могай?
але
— М.Казаковын "12-шо апрель" почеламутын шочмо историйже могай?
але
— Пет Першутын "Кутко сӱан" йомакше могай илыш чынеш возымо, автор молан
йомак
йӧным ойырен налын, рашемдаш.
ВИ класс
— И.Горныйын "Мый ӱдем" почеламутшын творческий негызше могай, могай илыш
чынлан
поэт эҥертен?
— Мустай Карим молан почеламутшым "Куэ лышташ нерген" манын лӱмден?
Содержаний
тиде лӱм дене келшен толеш мо? Йодыш-влаклан вашмутым пуаш.
— С.Николаевын "Эрдене" почеламутшо могай шонымашеш негызлалтын?
ВИИ класс
— Я.Элексейнын "Ӧрмӧк" ойлымашыжым лудын, XВИИИ курымысо илыш нерген могай
шонымаш шочо?
але
— А.Тимиркаевын "Тукым кыл" почеламутыштыжо жапын илышыжым почын пуаш могай
йӧн-влакым кучылтмо?
але
— К.Васинын "Юкей Егоров" произведенийжын содержанийже ден историй материал
кокласе кылым почын пуаш.
ВИИИ класс
— И.Осминын "Шочмо эл" почеламутшо могай илыш чынеш негызлалтын, Яков
Ухсайын
"Йӱр" почеламутшо дене могай кыл уло?
Почеламут-влак молан ик шонымашан улыт?
ИX класс
— Н.Лекайнын "Кугу сарын тулыштыжо" романжын шочмо историйжым каласаш.
в) Сылнымут литературын жаплан келшымыже
В класс
— С.Чавайнын "Паша" почеламутшын жаплан келшымыжым (паша — илышын негызше)
кала-саш. Паша нерген келшыше калыкмутым (але йомак гыч примерым)
ушештараш.
ВИ класс
— Шабдар Осыпын "Тӱшка вий дене" повестьшын содержанийже кызытсе илышлан мо
шотышто келшен толеш, мо шотышто келшен ок тол, шке шонымашым ончыкташ.
ВИИ класс
— В.Юксернын "Вӱдшӧ йога, серже кодеш" повестьыштыже нӧлталме проблеме-
влакым
(тунеммаш, шкем ял озанлык пашалан туныктымаш) тачысе жап дене кылдаш,
шонымашым
иктешлен каласаш.
але
— Ю.Артамоновын "Киндет перкан лийже" кызытсе илыш чынлан пӱтынек келшен
толеш
мо (колхоз, совхоз, аренде озанлык да молат, нуным шотыш налме годым)?
ИX класс
— К.Коршуновын "Аксар ден Юлавий" драмыже могай илыш проблемым авалта да
тарвата, произведенийын тӱҥ шонымашыже, кызытсе илыш дене кылже могай,
рашемдаш.
але
— М.Казаковын "Лесникын мутшо" почеламутшо, тудын содержанийже да кызытсе
илыш,
нунын коклаште кыл улмо нерген каласаш.
г) Содержаний ден формын поянлык ойыртемышт
— Мо тугай содержаний, тудым кузе умылыман, рашемдаш.
— Мо тугай произведенийын формыжо? Тушко могай умылымаш-влак пурат?
— Произведенийын формыжо да содержанийже коклаште могай ойыртем уло?
В класс
— С.Вишневскийын "Марий Эл" почеламутшым ушештараш, тудын содержанийжым,
возымо
формыжым рашемдаш.
ВИ класс
— "Ошвичын келгыжым шинчем ыле гын" але "Эр кечыже лектеш" (весымат ойырен
налаш
лиеш) мурын содержанийжым ушештараш, шонымашым могай формо гоч почын пуымо?
ВИИ класс
— В.Сузын "Вакш йоҥышта" (але М.Шкетанын "Ече" ойлымашыже) ойлымашын
содержанийжым рашемдаш, произведенийым могай формо дене возымо?
ВИИИ класс
— В.Савин "Мут орлаҥге"ойлымашыжым ушештарыза, содержанийышкыже могай
калыкмут,
калыкой-влакым шыҥдарен, умылтараш.
ИX класс
— М.Казаковын "Поро кече" почеламутшо могай формо дене возымо?
д) Литературын общественный кӱлешлыкше
ВИИ класс
С.Вишневскийын "Шуна шонымашке" почеламутын содержанийже да общественный
сынже
могай?
ВИИИ класс
М.Шкетанын "Парашют" ойлымашыжын общественный сынже, кӱлешлыкше могай?
ИX класс
С.Вишневскийын "Пиал" поэмыжым ушештарен, тудын общественный сынжым, чынжым
почын пуаш.
3. Стиль дене шинчымаш
а) Произведенийын стильже, шонымашым рашын сӱретлен пуымо (изобразительно-
выразительный)йӧн.
Текстыште йылме ойыртемым почын пуаш.
В-ИX класс
Автор текстыште могай предложений ден ойсавыртыш-влакым кучылтеш? Нунын
синтаксический конструкцийыштым рашемдаш.
Лӱм мут ден глагол-влакын верыштым, шонымашым каласымаште вийыштым
умылтараш.
Таҥастарымаш-влакым муаш, нунын мут-образ-влак семын верыште умылымыштым
умылтараш.
В класс
Кече шинчын. Вольык шукертак пӧртылын. Тыште-тушто шорык тӱшка палдырна.
Капкаончыл еда ушкал-влак койыт. Шогышыжо шога, шукынжо кият. Чылан
йоҥыжыт. Вольыкат, кайыкат канынешт. Лудо-влак гына огыт ярсе, урем мучко
южгат, копшаҥге почеш куржталыт. (И.Одар. "Таргылтыш").
ВИ класс
Школ омса кӱр гай кылмен. Уремыште поран озалана. Корным ӱштеш, уланрак
верыш
лум курыкым орала. Телефон меҥге чытырен мӱгыра, чара пушеҥге-влак
кечкыжыт.
Элыксан келге лумышто шуҥгалт-шуҥгалт ошкылаш тырша, пирымат эскера. Пире
угыч
тарваныш. Ондре вес пижергыжым кудалтыш... (В.Иванов. "Вӱдшӧ келге, серже
тура").
ВИИ класс
Кӱ лоҥга гыч йылгыжалтын,
Шолын лекше ший памаш,
Ош кӱэр ӱмбач шыжалтын,
Йоргыктен йога тораш.
Тудын вӱдшӧ йӱштӧ, тамле,
Тӱрлӧ янлык йӧрата.
Сывын гай чашкерже ямле,
Мӱ саскам лыҥ шочыкта.
(Шадт Булат. "Ший памаш").
ВИИИ класс
Мӱндыр верыш, пеш торашке
Марий вате кудалеш.
Мардежан вагон окнашке
Чӱчкыдынрак ончалеш.
Ош яндар саҥгаж ӱмбаке
Кудыргалын той ӱпшат,
Шинчапунжо ош вой гае,
Шымавуч гай тӧр капшат...
Олык гане, кава гане
Ужар-канде солыкшат.
(И.Осмин. "Уна").
ИX класс
Кава гыч кече порын онча, мардеж уке. Кава волгыдо-канде чия дене чиялтыме
гае.
Мӱндырнӧ Урал курыкын тайылже палдырнен шога, курык вуйысо чодыраже, шем
шоҥ семын койын, кече волгыдеш чӱчка. Шола могырышто, лоп верыште, Азов ял
раш койын
шинча. Тиде ял деч лучко километр умбакыла ончалат гын, курыкан верыште
Чорос
села оҥешталтын палдырна. Чоросын йырже кумда пасу кия.
Шӱльӧ аҥа воктенысе пӱкшермыште тыгыде кайык-влак чоҥештылыт.
Коклан аҥан вес вуйжо гыч ала-кӧн виян куанен кычкыралмыже шокта, вара адак
нимо
йӱкат уке.
Шырт-шорт шоктыктен, Андрийын пӱсӧ сорлаже шушо сар шӱльым шулеш.
(Я.Ялкайн.
"Андрий Толкын").
б) Почеламут йылме
— Почеламут йылмын прозо дене возымо йылме деч ойыртемалтме йӧнжым
умылтараш.
В класс
— С.Вишневскийын "Марий Эл" почеламутшым лудын, содержанийжым рашемден,
тудын
муро деч ойыртемжым почын пуаш.
ВИ класс
— И.Горныйын "Мый ӱдем" почеламутын йылме ойыртемжым рашемдаш.
ВИИ класс
— Мом стопа, ритм, рифме маныт, умылтараш.
— Йыван Кырлян "Шочмо кече" почеламутшын рифмыжым палаш.
— Шадт Булатын "Ший памаш" почеламутшо гоч размерым каласаш.
ВИИИ класс
— С.Чавайнын "У элын кушмым, куанен, мый мурем" почеламутшым, прозо сыным
пуэн,
шке мут дене каласкалаш.
ИX класс
Кок тӱшка корно-влакым таҥастараш:
1) Поезд, шӱлышым погалын,
Пеҥыж-пеҥыж мӱгыралын,
Коден лапым, тайыл лончым
Кая тудо писын ончык,
Шочмо верышке йорта...
2) Ты радамле-радамле пӱнчерын йӱкеш,
Лум ока дене тӱрлымӧ ял-шамычеш,
Элнет вӱдын кылмалтдыме ший йогынеш,
Шочмо вер, тыйым мый ужынам эрвелеш.
— Размерым палаш, событий-влакым почын пуашлан М.Казаков могай йӧн-влакым
кучылтеш?
Иктешлыше йодыш (ВИ-ИX класс)
— Прозо ден почеламут коклаште могай икгайлык уло, могай сылнештарыме йӧн-
влак
кучылталтыт, почын пуаш.— Почеламутым возымаште могай размер-влакым паледа?
Мо
тугай мужской, женский рифме-влак?

в) Лексикын айдемын кӧргычон шижмашыжым, кумылжым, ойгыжым, куанжым,
шижмашыжым,
моштымашыжым, койышыжым, вий-куатшым, нравственный кӱкшытшым почын пуымо
ойыртемже

В класс
— М.Шкетанын "Мичун уке ачажат" ойлымашыж гыч Мичун аважын колымо жапшым
ушештараш. Автор рвезын шӱм-чон шижмашыжым кузе почын пуэн?
але
— Тиде произведений гычак автор ял калык але туныктышо, але Курий ден
ватыжым
почын пуаш могай ойсавыртыш-влакым кучылтеш?
ВИ класс
— В. Сапаев "Мом каласет, Миля?" повестьыштыже Юран да моло герой-влакын
кӧргӧ
шонымашыштым, ойгыштым, куаныштым могай йӧн дене сӱретлен?
ВИИИ класс
— С.Чавайнын "Акпатыр" драмыже гыч Акпатыр могай шонымаш дене ила?
Илыш умылымашыжым произведенийын содержанийжылан эҥертен почын пуаш.
ИX класс
— М.Казаков "Корно ӱжеш" произведенийыштыже самырык тукымын шонымашыжым
почын
пуаш, сын-куныштым ончыкташ могай йӧным кучылтеш?
Ешартыш: ВИ класс
— Ойырен налме текстыште айдемын могай шижмашыжым почын пуымо, могай
ойсавыртыш-влак дене, умылтараш:
— Мом ыштет?
— Нимом ом ыште, — чурийжым кенета вашталтен, Микита шыдын пелештыш.
Ишалтше
тӱрвыжӧ кугуракын какаргаш тӱҥале, шыдешкен ончал колтыш. Тошкалтыш мучко
эркын,
Павыл велке чурге ончен волаш тӱҥале, Микитан ончалмаштыже кӱсыным
пӧртылташ шонен толмыжо коеш...
Шем шӱргӧ покшелныже Микитан шинчаже шужышо пирын гай чылге йӱла. Микита
кӱзыж
дене орышо гай солкала, пӱйжым кочырге пуреш, вара тошкалтыш ӱмбач Павыл
ваштареш тӧршта...
(В.Сузы. "Вакш йоҥышта").

4. Пашан тӱҥ ойыртемже

а) Произведенийыште поро койышым да моторлыкым умылен, акым пуэн, сылнын
лудмаш

ВИИ-ИX класс
— Наизусть тунемме ужашын содержанийжым эше ик гана рашемдаш (шоналташ,
текстыште грамматический стиль могырым вашлиялтше предложений-влакын
синтаксический
конструкцийыштым умылтараш. Чыла тидым ыштымек, текстым лудмо интонацийым,
чарналтышым (паузым), логический ударенийым, каласыме тембрым радамлен
лекташ. Нуным шотыш налын, текстым лудаш ямдылалташ.
ИX класс
Налаш лиеш М.Казаковын "Поро кече"почеламутшым
але
Н.Ильяковын "Опак Микита" романже гыч ужашым (наизусть тунемме ужаш), лудаш
писын, келгын умылаш тыршен але ӱмбач ончен ушештарен, келшыше пауза
(чарналтыш)
дене.
ВИИИ класс
Налаш келшен толеш С.Чавайнын "Пеледыш жап" (але "У элын кушмым, куанен,
мый мурем") почеламутшым.
ВИИИ класс
Таҥастараш:
1) Кӱ лоҥга гыч йылгыжалтын,
Шолын лекше ший памаш,
Ош кӱэр ӱмбач шыжалтын,
Йоргыктен йога тораш.
2) Коклан шолдыра лышташан шопке чевер кечын волгыдыжлан — мыланна илышым
пуыметлан куанышаш манме гай — лышташыжым шиян вате сӱаныште чӱчкалтен
рӱзалтмыж
семын лыбе-лыбе тарвата.
(______ — ӱшандарышын але пеҥгыдын каласен лудмаш, йӱк кугемеш; ....... —
шуэнрак, вашкыде лудмаш, йӱк вола).
— Нине текст-влакым лудмаште могай икгайлыкым да ойыртемым ужаш лиеш?
ВИ класс
— Иван Горныйын "Мӧҥгышкӧ" почеламутшым паузым, логический ударенийым шотыш
налын лудаш, содержанийым шке мут дене ойлымаш семын каласкалаш.
В класс
— Наизусть тунемме Г.Микайын "Пормо" басньыжым (але весым) сылнын каласаш,
автор
мом каласаш шонен, содержанийжылан келшышын иктешлаш.

в) Литератур теорий дене шинчымашым шотыш налын, произведенийым лончылымаш,
событий ден герой-влаклан акым пуымаш

В класс
— "Кӧ патыр?" йомакын содержанийжым рашемдаш, умылтараш, молан айдеме эн
патырлан шотлалтеш. Пӱртӱсын ойыртемжым, тушто айдемын вержым почын пуаш.
ВИ класс
— Г. Матюковскийын "Петю" поэмыжын геройжылан акым пуаш, могай тудо рвезе,
шкенжым кузе ончыкта?
ВИИ класс
— Я.Элексейнын "Ӧрмӧк" ойлымаштыже Ӧрмӧкын образшым почын пуаш могай герой-
влак
полшат? Нунын койышыштым событий-влаклан эҥертен, Ӧрмӧк дене таҥастарен
почын
пуаш.
— Нине герой-влакым почын пуымаште повествованийын, диалогын верыштым
аклаш, тыгодым йылме (кутырымо) ойыртемыштымат шотыш налаш тыршаш.
— Нунын чон шижмашышт, шӱм-чон кумылышт могай?
ВИИИ класс
— С.Чавайнын "Пеледыш жап" почеламутыштыжо социальный илыш чыкым автор кузе
почын пуэн? Молан произведенийым олицетворений сынан манына?
ИX класс
— Н.Лекайнын "Кугу сарын тулыштыжо" романыштыже Евсей кочан портретшым
рашемдаш.
Авторын пуымо портретше геройын койышыж дене келшен толмыжым событий-влакым

ушештарен таҥастараш. Нуно кузе келшен толыт?
— К.Коршуновын "Аксар ден Юлавий" драмыштыже сӱрем пайремын ойыртемжым
почын пуаш. Ялантай марий йӱлам жапла. Тудын тиде койышыжым кузе
умылтареда, мо тудым
шонен ышташ тарата?
— Аксар ден Юлавийын келшымашыштын негызше кушеч лектын шога?

г) Текст почеш изложений, тушко шке шонымашым пуртымаш.
— Лудмо произведений гыч келшыше ужашым ойырен налаш, шке шонымашдам
ешарен,
текстым возаш (але класс дене туныктышын полшымыж почеш изложенийым возымо
годым).
Лудмо произведенийлан шонымашым возаш. Тыгодым авторын, книган
(произведенийын)
лӱмжым рашемдаш. Произведенийын шонымашыже могай? Герой ден событий-влакым
шотыш
налаш. Герой могай илышым ила, жапым кузе эртара, моло деке кумылжо могай,
могай
поступкым да кузе ыштен, тышеч мо лектын? Герой чын мо ыштен?
Геройын койышыжым кузе аклет? Произведений (книга) мо дене келшыш, мо дене
ыш
келше, молан?
Марий художникын келшыше сӱретшым ойырен налаш, шымлен лекташ, шонымашым
возаш.
Сценарийым возымаш.
И.Ломберскийын "Пакет дене" (В.Сузын "Вакш йоҥышта" але вес келшыше
произведений) ойлымашлан сценарийым возаш.
Очерк сынан паша.
Палыме еҥ, родо-тукым, пошкудо, ял калык, йолташ-влак кокла гыч иктаже
нерген
очерк сынан зарисовкым возаш: могай айдеме, койышыжо, паша деке кумылжо да
т.м.
койышыжо.
Сайын палыме еҥ (пырля тунемме йолташ але ача-ава, тукым еҥ) нерген
портретшым
возаш.
Шке ойырен налме темылан публицистический сынан сочиненийым возаш.
Умылтарымаш: Тунемше конкретно ик йодыш дене гына пашам ыштен кертше манын,

тӱшка йодыш-влак гыч ик йодыш ойырен налаш темлалтеш.
X-XИ класс
Тунемше-влакын шинчымашыштым тергашлан йодыш да заданий-влак
1. Историко-литературный:
— Марий сылнымутлан тӱҥалтышым ыштыше писатель-влакын лӱмыштым да нунын
икмыняр
произведенийлаштым палемдаш.
— Удмурт, мордва да коми сылнымутлан тӱҥалтышым ыштыше писатель-влакын
лӱмыштым
каласаш.
— Икымше марий почеламутын лӱмжӧ могай да кӧ тудын авторжо?
— Икымше марий пьесын авторжым да тудын лӱмжым каласаш.
— Марий сылнымутын вияҥ толмо посна йыжыҥ-влакым ончыкташ.
— Марий литературоведений да критикыште шинчаш перныше кугурак произведений-
влакын да автор-шамычын лӱмыштым палемдаш.
2. Теоретико-литературный:
— Мо тугай типический образ?
— Сылнымутысо персонаж ден прототип кузе ойыртемалтыт?
— Сылнымут ден фольклор образ-влак кокласе икгайлык да ойыртем нерген
рашемдаш.
— Сылнымутын содержанийже да формыжо кокласе кылым да ойыртемым палемдаш.
— Мо тугай ойлымаш?
— Мо тугай повесть?
— Мо тугай роман?
— Почеламут да поэма кокласе ойыртемым рашемдаш.
— Художественный произведенийын сылнештарыме йӧнышт-влак нерген шоналташ.
— Мом эпитет маныт?
— Мо тугай олицетворений?
— Мо тугай метафора?
— Мо тугай таҥастарымаш?
— Мо тугай ритм?
— Почеламутын тӱҥ размерже-влакым рашемдаш.
— Мо тугай рифме?
— Рифме-влак могай лийыт?
— Драматический произведений-влакын тӱҥ ойыртемышт могай?
— Мо тугай диалог ден монолог?
— Мо тугай сюжет да композиций? Эпический произведенийын тӱҥ палыже-влакым
ончыкташ.
— Драма, трагедий да комедий кокласе тӱҥ ойыртем-влакым палемдаш.
— Мо тугай реферат, статья, отзыв да рецензий?
3. Стиль ойыртем нерген шинчымаш
— Геройын да авторын образше коклаште могай ойыртем?
— Лирический герой-влакым кузе умыледа?
— Произведенийыште авторын индивидуальный тӱсшӧ кузе палдырна?
— Произведенийыште авторын позицийже кушеч коеш?
Примечаний: Кажне йодышлан вашмутым примерлан эҥертен умылтарыман.

Вуйлымаш
И. Умылтарымаш
ИИ. Тунемашлан негыз лийше материал
ИИИ. Тунемше-влаклан шинчымашым пуымо годым эн кӱлешанже, шинчымашын
негызше
ИВ. Тунемше-влакын марий литературым палымыштым аклымаш




010197
************************************************************************
1—01
Геннадий Алексеев
ИДАЛЫК ОҤГО
Шорыкйол тылзе
(Январь)
Январь — кугу лумым кондышо тылзе. А тудыжо эреак шижде-годде толеш. Ик
йӱдым
пушеҥге-влак кенета шке коклаштышт шып гына шыве-шыве кутыралтен колтат.
Пуйто
ала-кӧ толшашым ончылгоч шижат, кузе вашлийшашым каҥашат. Эрдене уремышке
ончалат — теле толынат!
Чодыра пулвуй даҥыт пушкыдо ош лум тӱшакышке пуренат шогалын. Неле вуйыштым
таен, тарванаш тоштде, йӱштӧ кава йымалне шӱлыкан ош пушеҥге-влак шыпак
нерат.
Лум дене пырля чодырашке ала-могай палыдыме, тымарте уждымо наста-влак
куржын
толыныт. Нуно пундыш ден укшла еда верланеныт, кож ден пӱнчерла вуйышко
кӱзен
шинчыныт. Ала чонан, ала чондымо улыт; огыт тарваныл, йӱкымат огыт лук.
Тӱткынрак шымлен ончалат гын, нине ӧрыктарыше ош наста-влакет ала-момат
ушештарат...
Теве пундыш ӱмбалне ала ур, ала мераҥ коеш. Ош чапажым ош мӱшкырышкыжӧ
поген
пыштенат, тыпке гына шинчылда, ош чодырам кӱта. Вуйжым пелвек таялтен,
вачӱмбакше пыштен, ош кизаж дене ош шӱргыначкажым петырен. Кылмен докан. А
теве воктеныжак, арама оргаж коклаште, пешак чоя янлык шылын возын. Ик
велым ончалат — ик
семын коеш, вес велым тӱслет — йӧршын вестӱкын. Ик-кок ошкылым ӧрдыжкӧ
ыштет —
асет лум пургыж дене велалтше тыглай укш улмаш.
Теве тудо лум чоҥгаже чылт ош маскаиге гай коеш. Ала ача-аваж деч шылын,
ала йомын, ала йӱдйымачынак уналыкеш толын? А кож ден пӱнчын пушкыдо
укшлаштышт ош
тумна-влак шып-тыпке нерен шичат. Мераҥже, купшӱльыжӧ, уржо, рывыжше...
Теле чодыраште мом-гына от уж, от вашлий. Иктышт шинчылтыт, весышт кият,
кумшышт кечат... Йомакысе гай кугыжанышет тымарте уждымо-колдымо,
ӧрыктарыше кайык да янлык дене темын. Нуным ужнет гын, нерен ит кий —
чодырашке, пасушко лектын савырне. Уке гын, мардеж пуалешат, тыманмешке
шылын пытат, пушыштат, кышаштат ок код.
Пургыж тылзе
(Февраль)
Поран лӱшка: шӱшка, мура, изи аза гай магыралтен, пирыла урмыжалтен колта.
Ош
теле ош ӱштервоштыржо дене корным ӱштеш. Лум пургыж, ош шикш гай койын,
пӧрт
вуйышто, корно тӱрыштӧ, пасу покшелне лойга да лоҥеш веле. Ала тиде теле
эрге
сӱаным тарватен? Шиялтышыже шиялтара, тӱмыржӧ тӱмырта, шӱвыржӧ оҥара...
Йырваш
йӱк-йӱан, чӱчкен-куштен мурымаш. Пӧрт леведыш гыч пуйто ош шоҥан пӱрӧ йогын
велеш.
Пасу мучко ош талгыде кӱтӱ вуйын-почын тӧрга. Кудалыт-кудалытат, ала-кушан
шӱртнен камвозыт, тыманмешке лумпургыжыш савырнат. Тыге февраль, пургыж
тылзет,
кундемна мучко, шаулен-тавырлен, юарлен-оҥырешлен, ош имньыжым кушкыжын
кудал
эрта. Почешыже лумпурак гына шарлен-шаланен кодеш. Корным ӱштеш, пӧрт
коклаште
ирлен коштеш. Вий-куатшым ончыкта огыл? Кажне меҥге, кажне пушеҥге йыр
пӧрдынмодын савырна. Кож вуйлашке ош тистыжым сакен кода. "Чылаштымат
сеҥенам" маннеже
дыр.
Урмыжалтен-йыҥысалтен колта, вара шои-ик шӱшкалта да кужу-ун муралта.
Уремышке
лекташ уке: шӱргым лупша, ик веч да вес веч солалтен-совкален налеш. Шеҥгеч

шӱкал-шӱкал колта, вара ончыкетак толын лектеш, мӧҥгеш покта, чактарынеже.
Низаштат вуйым ынеж пу. Шинчамат почаш ок лий, шӱлалташ эрык уке. Ну,
йыгыжтыш,
ну, полман вет!
Лум пылже, музырген-оварен, вуй ӱмбалнак кеча, теве-теве уло тӱням левед
пышта,
шонет. Лопка урвалтыж кокла гыч ош погыжым вела да вела, мландываке опта да
опта. Кечыжат ош шӧрӧкаш товаҥалтше шӧртньӧ колла веле коеш.
Мланде гыч тӱҥалын, кававундаш марте уло тӱня пӧрдеш, лӱшка, мура, лоҥеш...
Ӱярня тылзе
(Март)
Канде шинчан ӱярня тылзе. Кава канде, Лум канде. Шемемаш тӱҥалше лумышто —
канде
волгенче гай ӱмылка-влак. Канде каватӱр, канде ийсӱс. Лумышто — канде
йолкыша-влак. Канде йолгорно, канде корем. Канде вӱдшинча ден канде ий
падыраш-влак.
Мӱндырнӧ-мӱндырнӧ — мланде ден кава ушнымаште — чодыран канде тасмаже. Уло
тӱня
— канде-канде!
Но мартыште лумет эше ила, кечыйол дене юарлен модеш, йӱла. Кузе тудо
йолдыманда
да чолгыжеш! Шӱргыначкам чыгылтен когарта, шинчам почаш ок лий — йымыктара,
шинчавӱдым луктеш. Пушеҥге-влакшат теве-теве ылыж каят манын шонет.
Кечывалым йырваш весела йӱк-йӱан шарла: кап-кап, чып-чап... Тыге ийсӱс гыч
лумвӱд чыпча. "Мелна чыр-чыр, ӱярня йор-йор!" — мурсем шочеш. йӱдлан
йоҥгата
йӱштӧ толеш. Волгалтшаш лишан уэш чылажат ылыжеш, вийым налеш, тӱня шошо
пуш дене пушланаш тӱҥалеш. Теве ош куэрлам сур шикш-тӱтыра толкын гай
вӱдылын. Ала
пӱртӱс-ава нунылан марлан кайышашлык куштылго сывыным чиктен? Ала куэ-
влакетын
шокшо шӱлышышт тыге коеш?
Кудывечыште — канде март, чевер кече да корнан-корнан, тӱрлӧ тӱсан лум.
Телылан
— мучаш, у шошылан — тӱҥалтыш.
Вӱдшор тылзе
(Апрель)
Пасун телымсе ош сывынже йӧршын лыжгаен пытен, мучкыжо эртак тумыш гай
вӱдшинча-влак шемын койыт. Нуно кече еда ешаралтыт, ешаралтыт. Шижынат от
шукто, ала-мо
гутлаште тиде тумыштет-влак кенета иктыш ушнат да ик кугу вӱдшорыш
савырнат...
Кужу теле гоч чодыраште да олыклаште лум пуш гына шогыш гын, ындыже могай
гына
тутым от шиж?! Лум йымач шулен лектыныт ала-мо. Куралме кашын левыше шем
мландыже йыр вӱдыжгӧ да мардеж дене пушланат. Чодыраште пунышкышо лышташ,
ырыше пушеҥге шӱм пуш нерым чыгылтат. Чыла вере: чодыраште ма пасушто,
олыкышто ма пакчаште
— у тӱс, у там...
Теве корем серыште кече пудырго гай пеледыш-влак волгалтыт. Лапчыкын-
лапчыкын
ужар солык гай шаршудо коеш. Кокияш пасуэш гын ала-кӧ пуйто ужар постомак
шарен
пыштен. Куэрлат шканже ужар кеҥеж сывыным куаш тӱҥалын. Эн писе, эн ковыра
улытыс, калтак. Эре эн мотор лийнешт.
Изеҥер-влак, лум вӱд дене ташлен, аркала гыч модын-юарлен куржыт, ик кугу
шошо
эҥерыш вашкат.
Ага тылзе
(Май)
Весела май кӱдырчӧ сургалте да чыла чонанын йылмыжым рудыш. Чодыра, пасу,
тошкем
— уло тӱня йӱк-йӱан дене теме. Май муро кундемым сургалтара. Мо йӱкым пуэн
кертеш, кажныже тиде куатле хорышкет ушнынеже.
Теве сип чодыраште тумна-влак ала-мом мугыматат. Тымарте эре шӱлыкан ыльыч,

йӱкымат кунам икана веле пуэныт. Лӱдшӧ мераҥ-влакет нигӧ деч ӧрын-
аптыраныде куанен тӧрштылыт. Могай гына йӱк-йӱан уке: икте перкала, весе
шӱшка, кумшо кычкыра, нылымше сигыра...
Кайык-влакат мӱндыр шокшо вел гыч иктӱрлӧ мурыштым конденыт. Южо тышанак,
чодырашак, шочын. Кужу жап ӧрдыж велыште икте-весым ужде-колде илымышт деч
вара ынде
нуно вашлийынытат, куанымышт дене ӱжара гыч ӱжара марте юарлат, йӱкланат.
Эҥерже
ала-молан я сырен вудымата, я веселан воштыл колта. Вӱдуа-влак, воштончыш
гай
вӱдыш ончен, кӱляш ӱпыштым шерыт. Ик сер гыч вес серыш тайнен, ломбо ала-
кӧлан
ош кӱварым шарен.
Кечеш ырыше чашкерлаште шыҥа полко лектын ызгалта. Ландыш-влакын ош шер гай
изи
оҥгырышт шырге муралта. Телым эртарен лекше кукшо лышташ-влакат ылыжыныт:
вужгалтат, я коля гай тарванылыт, я кайык гай вуж-ж тарванен чоҥештен
колтынешт.
Семынышт нунат ала-мом мутланат. Йӱк-йӱан чыла велымат шокта: пасу ден
олыкла
гыч, кава ден чодыра гыч, вӱд ден мланде йымачат шарла.
Мландӱмбалне май, шошын эн ужар пагытше, сургалтеш.
Пеледыш тылзе
(Июнь)
Июнь толят, йӱд пычкемышлан ик шагатым веле кодыш. Тумна-влак ӧпкелен
вудыматат:
"Кужу кече мыланна молан кӱлеш?" А моло кайыкланже куан пагыт: йӱдшӧ ынде
пӧрткайык нер дечат кӱчык! Теве тудо, ош йӱд пагытет!
Эҥыжгайык кож вуйышо муралта. Ик шинча дене кас ӱжарам ужата, весыж дене эр
ӱжарам вашлиеш. Ынде йӱдымат чыла раш коеш. Кечывалым веселан лӱҥгышӧ
пеледыш-влак,
шке саскалыкыштым чывигыла чумыралтен, пыртак нералтат. Пич чашкерыште теве
йӱд
пеледыш-влак помыжалтыныт, каваште ийын эртыше тылзым ӧрын ончат. Шоҥшат ок
мале, йолгорно дене ала-кушко пешак топыртата. Водывычыраҥге вуй ӱмбачак
чоҥештен
эрта. Кукуат ок нере, идалык чотым шотла.
Эҥер ӱмбалне ош шыҥалык гай тӱтыра кеча. Його кол-влак омыюашт дене кӱжгӧ
тӱрвыштым чопкат. Омыж шыпак нера, кож-гож йӱкымат ок лук. Пушеҥге-влакат
кыдал
даҥыт тӱтыраште шогат, кугун шӱлалташат огыт тошт. Ылыж шуктыде, шӱдыр-влак

йӧрат. Шулен шуде, тунамак ӱжара шарла. Эҥыжгайык тудлан чечен
моктеммурыжым
шергылтара.
Шырка тылзе
(Июль)
Кандалге-сур каваште ош кече пуйто тарваныде кеча. Мланде коҥга гыч лукмо
кинде
сукыр гай шокшын пушлана. Чылажат ала-кушко иеш да тӱрлӧ тӱсын йолагай,
йолдыманда.
Чодыра кандалгын-ужаргын лыйге лойга. Ото, чоҥгата ден курык-влак шокшо
южышто
лӱҥгалтыт. Чашкерла ден ырыше кӱ-влак чытырат. Шокшеш улнышо меҥге-влак
вийдымын, ӧкымрак кадыргылыт. Пуракан корно воктен пуракан лопшудо-влак
лопток шарлен
возыныт.
Тӱрлӧ тӱсан мардежоҥым шарен, тора села ден ял-влак йомакысе карапла койын
ийыт.
Шокшо мардеж уржа ден шыдаҥ вуйым мланде век тая — пасушто чал толкын-влак
ловыкалтыт, ужар тӧшак гай чока олыкшудым ниялтен колта, пуйто шергакан
янлык коваштым шымата. Вӱд воктене омыжым кожгата, пуйто рӱдаҥше калайым
лоҥеш. Кугорно дене шокшо сур пуракым покта. Корно воктенак шудышырчык-влак
шырпыштым чыр да чор
удырат. Чомашудо тулойып гай шаланен кая. Кечеш улнышо олагорак-влак,
нигушко
пурен каяш ӧрын, умшаштым карен шинчат. Вараксим-влак чоҥештымаштак ырыше
оҥыштым вӱдыш чыкен луктыт. Пушеҥге парча-влак нелемын лывыжген кечат.
Йӱлем ден кукелемлаште варенье дене ӱпшалтеш. Лум курык гай вужга кугу пыл
ора-влак ӧрканен
ийшыла койыт. Шокшо, йырваш шып-тымык. Чылажат улнен, ӱмылеш йымен. Кеҥеж
рӱдӧ —
шырка тылзе.
Тӱредме тылзе
(Август)
Эр. Ош тӱтыра нӧлтеш. Тудым пӱтынек кечыйол дене куымо, шонет. Волгыдо,
куштылго
— кеч шинчам кумо! Вуй ӱмбалне канде пыл-влак тумыш гай, лапчыкын-лапчыкын
палдырнат. Йол йымалнат лупсан шудо толкын ласыткын-ластыкын шарлен кия.
Воктенак
ала-могай палаш лийдыме ӱмылка-влак тарванылыт да семынышт ала-мом йышт
кутыркалат. Уло тӱня тӱтыра коклаш йомын.
Кенета чылажат лыйге тарвана, ияш тӱҥалеш. Тунамак тӱня полт волгалтын кая!
Ындыже мӱндыркӧ-мӱндыкӧ коеш. Пӱртӱс чия — чевер да раш, йӱк-йӱанже
йоҥгыдо. Лупсшо тугай яндар, кеч шӱргетым муш. Шер гай пырчыже-влак кажне
лышташнерыште чытырнен кечат. Нуным кечыйол чевертен, волгенче гай йылт да
йолт волгалтыт. Пеледыш вуйлашке тичак лупс темын. Шудо пырче-влакат шерым
сакеныт. Нелемше вуйыштым
таен шогат. Кожлӱсат, ӱлык кечалтын, чинчын-вунчын йолгыжалта. Киса кож
парчам
пыртак тарвата, тунамак ший шер пырче-влак шорге велалтын каят. Воктенак
шопке
ылыжеш, лыбе-лыбе, шытыр-шытыр чытырналта. Йолгорно ӱмбалне шӧр шоҥ гай пар
лыйга. Пич чашкерлаште канде кечыйол-влак модыт. Лого-влак ала-молан,
куанен,
шӱшкалтен, муралтен колтат.
А эн оҥай, эн чеченже теве — вуй ӱмбалнак. Тӱтыра шулымо семын каваште шым
тӱсан
мотор пӱгӧ-шонанпыл волгалте. Канде кава пундаште — шым тӱсан шонанпыл.
Идым тылзе (Сентябрь)
Чоныш витарыш шыже йӱр опта да опта. Пушеҥге ден вондерлаште ик кукшо
лышташат
уке. Чодыра, тыпланен, шӱлыкаҥын, саҥга йымач келесырын ончен шога.
Кенета шыже тымыкым кӱдырын мугыматымыже кӱрлеш. Йӱкшӧ шошо жапым ушештара.
Вашеш мурызо лого вашешта — шӱлыканрак семжым шӱшкалта. Изи оҥгырлажым
лумгайык
чыр-чыр-чыр рӱзалта.
Кенета уло чодыра ылыжын кая, кайык-влакын йӱк-йӱанышт дене темеш. Кажныже
шке
йӱкшым пуынеже. Тиде — нунын чеверласыме мурышт. Но чеверласыме семыштат
ала-могай куан кумыл шижалтеш. У шошо, чевер кече дене угыч вашлияш ӱшаным
шочыкта.
Сентябрьыште чодыра умылаш лийдыме: тушто шыже ден шошо йыгыре коштыт.
Нарынче
лышташ да ужар шудо пырче. Саргайыше кияк да ылыжаш тӱҥалше пеледыш.
Чолгыжшо
пӧрш да чечен лыве-влак. Леве кече да йӱштӧ мардеж. Саргайымаш да пеледмаш.
Муро
да тымык. Йокрок да куан.
Покро тылзе
Лышташ-влак кеҥеж гоч изи копаштым да чурий начкаштым, тупыштым да
мӱшкырыштым
кечылан шупшалыктеныт. Кечыйолжо тунар шыҥен, шкештат кече гай чевер,
шӧртнялгетой тӱсан лийыныт.
Чодыраште шӧртньӧ йӱр тӱҥалын. Йӱр пырче лышташым полт чӱча, садыже выр-выр-
выр
пӧрдынат вола. Киса-влак пушеҥге парчалаште модаш пижыт — лышташ-влак
тулойыпла
кок век шыжат. Тӱрлӧ тӱсан лышташ поран тарвана. Коклан кӱдыр чоҥештымаштак
неле
капше дене пушеҥге парчашке миен перна. Тунамже вӱдшырча йогын шу-у-уге
велалтын, волгалтын кая. Пушеҥге-влакше пулвуй даҥыт лышташ тӧшакыште
шогат.
Изи кожын ужар сывынжым тӱрлӱ тӱсан лышташ-влак сӧрастареныт. Лышташ
леведыш йымалне кӱртньынӧлтыш-влак ырен-шыранен шогат. Туштак поҥго-влак
шылын шинчыныт.
Лышташ-влакше семынышт ала-мом кутырат, кыж-гож-гож тарванылыт, пӧрдалыт,
сигыралтен колтат, чоҥештылыт, тӧрштылыт, ийын каят, эҥыремышвотеш пижын,
лыйге
лӱҥгалтат. Лышташ — йырваш: кӱшнат, ӱлнат...
Шӧртньӧ йӱр лӱшка!
Велме тылзе
(Ноябрь_
Шем мландым ош лум петыра. Пӱтынь тӱня олача-вулача тӱсым налеш.
Чодыра — корнан имне гай, ошын-шемын койын шога. Пасушто куралме каш-влак
рояль
паҥгалам веле ушештарат, шеме-ошо улыт. Эҥер серыште ош лум кия, а вӱд
йогынжо
шемалге. Шем корнышто вӱдлакын ош ластыкше-влак волгалтыт. Ош-шем куэште
шем-ош
шогертен-влак шинчат.
Шем мландыште — ош мераҥ-влак. Шем пушеҥге тӱҥыштӧ — ош куткышуэ. Шем
купышто —
ош мӧдывуй-влак.
Йырваш олача-вулача, шинчаланат шыри-вури веле коеш. Ош леведышан шем пӧрт.
Шем
тӱньык гыч ош шикш лыйга. Ош теркупшым упшалше шем каван. Кава гына ик
тӱсан —
шемалге-сур. Нимогай уто йӱк-йӱан уке. Чылажат ала-кузе чоян, пел йӱкын,
шиждегодде ышталтеш. Я левешта, я йӱштӧ пера. Ала теле, ала шыже; ала
кечывал, ала
кас...
Янлык ден кайык-влак у лумышто кышам коденыт. Ала-кузе ӧрынрак аптыранен
тошкыштыныт. Теве айдеме эртен. Ошкылжо пеҥгыде, кышаже раш да чатка.
Ош лумышто шем кыша-влак...
Чатлама тылзе
(Декабрь)
Тымык, шып ош тӱня. Чылажат ала-кушко йомын, йымен возын. Нимогай уто чия,
уто
йӱк-йӱан уке. Мардеж коклан урмыжалтен шӱшкалта, йӱштӧ пералта. Йырваш эре
ош
тӱс гына. Чылажат кылмен тӱҥын, шонет. Жапшат пыкше-пыкше шуйна.
Ужар лышташ-влак, теже ынде кушто улыда гын? Чока олыкшудо ден тӱрлӧ тӱсан
лыве-влакше, кушко лийында? Ер ден эҥерлам ий комыжлен, мландым лум тӧшак
левед пыштен. Кече ӱлыкырак да ӱлыкырак веле вола. Ӱмылка гын эре шуйналтеш
да шуйналтеш.
Кечыже пӧрткайык нер дечат кӱчык шол...
Кенета ала-мо лийын колта! Чылажат иканаште вашталтеш.
Кече кӱшкырак да кӱшкырак кӱзаш тӱҥалеш. Ӱмылка гын койын кӱчыкемеш. Кечын
кужытшо кеч пӧрткайык тӧрштымӧ наре да ешаралтын. Тугеже тудо кеҥеж велышке
савырнен. У ийын эрже толын. Кечет ик йырым ыштенат шуктен!
Тек чылажат ала-кушко йомын, йымен возын, ынде тунарак йокрок огыл. Тек
весела
кайык муро ок шокто, тек тутло пуш-тамым йӱштӧ кылмыктен. Тек лышташ олмеш
кылме
лышташнер веле, шудо олмеш — кичкыже, лыве олмеш — шукшгудо. Кече гына
ырыктыже
— чылажат лиеш. Вучалтызе — жап шуэшат, чылажат угыч эркын ылыжеш, илаш
тӱҥалеш.



010297
************************************************************************
1—02
Калык ойпого
ТИЧМАШ КОЧКЫШ ДЕНЕ ШЕЛЫКЫШТЕ КУМАЛМАШ (УДЫЛМАШ)

Тиде кумалтыш мутым граждан сар годым тале йошкар командир Азинын
дивизийжын 13шо полкыштыжо, вара Ӱпӧ оласе марий батальонышто служитлыше
салтак-писарь Эскывай Искандаров возен налын. Шочынжо тудо Пошкырт
кундемысе Шӱдымарий лӱман ял
гыч. (Кызыт Янаул ола деч тушко вич меҥге). Тиде ял деч мӱндырат огыл, Тӱҥ
Тумнаште, шочын кушкын марий йылме наукын ачаже — ученый Валериян
Михайлович Васильев (Ӱпымарий). Эскавай павайын (кугызан) пелашыже —
Валериян Михайловичын
икшочмо шӱжарже. Нунын ик эргышт — Альберт ыле (кызыт колен.)
Эскывай павай, пенсийыш лекмешкыже, эре ик верыште — Янаул заготзерношто
бухгалтер лийын ыштыш. Шоҥгемын канаш лекмекыжат, яра шинчен огыл:
милицийысе паспортный столышто клиент-влаклан документ кагаз-влакым
возкалаш полша ыле. Тидлан мыняре-гынат тӱленыт. Тунам вет пенсий пеш изи
лийын.
Тудо жапыште Янаулышто ик-кок пачашан пу пӧрт-влак веле ыльыч. Эскывай
павай заготкон дор воктене илыш, вара пожарный вышке кундемеш верланыш. Мый
нунын деке
эре мием ыле. (Шкеже Янаул деч мӱндырнак огыл — Комбыялеш шочынам.) Эскывай
павай ожсо илыш-влак нерген ойла ыле. Шарнем, Ӱпӧ оласе марий батальонышко
удмурт-влакат шукын ушненыт, манмыжым. Мыланем тудо машинкеш печатлыме
кумалтыш
удылмашымат ончыктен. Пелашыже "Йошкар-Олашке мийымет годым Валериан изам
деке
пуро" манеш ыле.
1960 ий деч ончычрак Эскывай павай колен колтыш. Ик жап гыч пелашыже —
кокам тиде кумалтыш мут возымо тетрадьым мыланем пуыш. 1970 ий гутлаште
тудат ош тӱня
дене чеверласыш.
Эскывай павайын эргыже 1929 ийыште шочын. Тудо Йошкар-Олаште Марий
лесотехнический институтышто (кызыт технический университет) тунемын,
Валериян павайже дене
илен. Институт деч вара шочмо кундемыштыже математикым туныктыш. Виян
математик
ыле. Марий пединститутыш пурашлан мый тудын деке ямдылалташ коштынам. Кодшо
ийын
Янаулышко мийымем годым Альберт Искандаров колен манмым колын тольым.
Валерий Минибаев, Йошкар-Ола.

Редакций деч.
Ты кумалтыш мутым эше тошто орфографий денак возымо. Тудо але икымше гана
савыкталтеш. Мутлан, ший (ший), ыде (ынде), йа (я) да моло шомакымат. Лудаш
каньыле
лийже манын, ме тудым кызытсе жаплан келыштарен савыктена. Тошто марий
шомак-влаклан умылтарымашым пуэна.

Я Поро Кӱдыратле Кугу Юмо , таче кугарня кечын, тичмаш кочыш дене пеш
атынен кумалына. Шкаланнат, поро еш-влакланат, шочшо икшыве-влакланат
эсенлыкым, сулыкым,
проворлыкым ыле манын, вӱта кӧргӧ кум тӱрлӧ пунан вольыкланат эсенлыкым
пугычет
ыле манын, тудым ӧтынен кумалына, Поро Кӱдыратле Юмо. Аме-эн!..
Шучко тушман гычынат утарен, еке-суко гычат саклен, йӱла — эҥгек гычынат
утарен,
неле чер гычынат утарен, шуко ий мартен эсенлыкым, тазалыкым, проворлыкым,
сулыкнам пуынет ыле манын, таче, теве уло ял пошкудо-влак дене, кугарня
кечын, Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, ӧтынен кумалына. Аме-эн!..
—————————
*Шелык — кӱсотышто огыл, а идым шеҥгелне, тошкемыште лӱмын посна кумалаш
ойырымо вер; тушто шӱшкылмӧ вольык, мелна дене кумалыныт.
Ешдымыжым ешаным ыштенат, родышдымыжым родан ыштенат, кастене коктын
возынат,
эрдене кумытын кынелынат, индеш эргым пуэнат, шым ӱдырым пуэнат; индеш
эргын,
шым ӱдырын рыскалжымат пугычет ыле манын; ушыж дене, кугу раскалже дене,
кужу
ӱмыржӧ дене, чот кидет дене кучен пугычет ыле манын, тудым таче, кугарня
кечын,
уло ял пошкудо дене, Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, ӧтынен кумалына. Аме-эн!..
Амен, серлаге ынде, каван гане капан ыштен, Ожо гане койышан ыштен,
элдитан* тушан ыштен, ик лӱмжым кугыжашке нӧлтыктен, вес лӱмжым шемер
калыкышке нӧлтыктен,
шкенан кугыжалан, виче ешыжланат тазалыкым, эсенлыкым пугычет ыле манын,
таче
теве уло ял пошкудо-влак дене, Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, ӧтынен кумалына.
Амеэн!..
——————————
*Элдитан — тичмаш.

Амен, серлаге шуршо гане тӧрштылын илаш, умла гане оварен илаш, варасем
гане вычыматен илаш, порсын гане ӱмыр пичен илаш, таче, теве уло ял пошкудо-
влак дене,
кугарня кечын, тичмаш кочыш дене ӧтынен кумалына, Поро Кӱдыратле Кугу Юмо.
Амеэн!..
Я Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, индеш эрге, шым ӱдыр, кучаш кум тӱрлӧ пунан
вольык
перкем йодын шинчат ынде. Калык вольыкым луктеш, меат вольыкым луктына
ынде, иктыже вича капкам почын, иктыже оралте капкам почын, иктыже пасу
капкам почын.
Юмо — Пӱыршылан пелештен луктын колтена. Кӧргӧ чержым кӧргӧ шондыж дене
йоктарен, ӱмбал чержым ӱмбал кулапше дене йоктарен колтенат, лавыра гане
ӱян ыштенат,
памаш гане шӧран ыштенат, кӱрыштымӧ индеш корнын конден петырышаш. Кочмо
шудыжымат, , йӱмӧ вӱдшымат аш ыштенат, вочмо олмыжымат тӧва ыштенат, пӱян
гычат
утарен, кӱчан гычынат, кучен налме гычат утарен, лавыра ворак гычак утарен,
кучымо кӱзӧ гычат утарен, оптымо ора тул гыч утарен, сакыме под гыч утарен,
кӱрылтдымӧ индеш корнын конден петыраш утарен орышт кондышт гычет ыле
манын, таче уло
ял пошкудо-влак дене, кугарня кечын, тичмаш кинде дене, Поро Кӱдыратле Кугу
Юмо
ӧтынен кумалына. Аме-эн!..
————————
*Ворак — лаке.
Я Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, тудымат пуымет мӧҥгӧ ынде, аркашкыжат вольык
кӱташ
лектын каен колтена ынде. Оргамак гычын оргамак шочын, йоргажат шочын,
яйбакшымат шем пылла ӧрдыктен кондыштгычет ыле манын, оралтышкына индеш
корнын конден
петырышаш, кӱрылтдымӧ кум тӱрлӧ пунан вольык перкетым пугычет ыле манын,
Поро
Кӱдыратле Кугу Юмо, кугарня кечын уло ял пошкудо-влак, тичмаш кинде дене
ӧтынен
кумалына. Аме-эн!..
Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, шыже шуын, вольык пурташат жап шуын колтен. Ик
аркашкыже миен шуына, нерлык гычын нерлыкышке пастырен налын луктына,
кычкыралынат колтена, шӱшкалтенат колтена, укежымат уло ыштена, шӱмжӧ-
мокшыжымат йывыртыктенат,
суртышкынат конден петыренат, кӱрылтдымӧ индеш корно дене конден петырышаш
кум
тӱрлӧ пунан вольык перкетым пугычет ыле манын, Поро Кӱдыратле Кугу Юмо,
кугарня
кечын, ял пошкудо-влак, тичмаш кӧрага дене ӧтынен кумалына. Аме-эн!..
Я Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, ту вольык дене ыштыме киндына уке ыле. Ынде
шогажымат, тармажымат кас ӱжара дене ямдылен кодена ынде. Эр ӱжара дене
кынелынат,
Юмылан-Пӱрышылан пелештена, шӱргынамат мушкына, мӱшкырнамат теменат, оралте
покшеке лектынат, поро кӱртньӧ орважымат кычкалалденат, орвашкыжат поро
кадыр шогажымат кӱзыктен пыштена, тырмажымат пышталалденат, комдыжымат
шындалалденат, урлыкашымат пышталалденат, "ысмыла" манын лектын каен
колтена. Аҥа ӱмбакыжат миен
шуына, шкаланат эсенлыкым пугычет ыле манын, кичкыме имньылан эсенлыкым
пугычет
ыле, кычкыме жваталан чотлыкым пугычет ыле манын, неле аҥажланат
куштылгылыкым
пугычет ыле манын, кум кашыжымат савырыктенат, кум пырчыжымат кышкалынат,
тырмаж
денат йӧралтенат, пырчыж едат тӱжем пырчым шочыктенат, ы вожшыланат
нололкым*
пугычет ыле, кыдалжыланат пеҥгыдылыкым пугычет ыле, вуйжыланат ший полдыш
гай
туто ыштыгычет ыле манын, умыр йӱрет дене, чевер кечет дене, умыр мардежет
дене,
ӱдымӧ шурнымат йыл омыж гане умдарен колто гычет "ыле манын, таче, ял
пошкудо-влак, тичмаш кӧрана дене, кугарня кечын, Поро Кӱдыратле Кугу Юмо,
тудым ӧтынен
кумалына. Аме-эн!..
Неле йӱрет гычат утаренат, неле шолем гычат утаре, неле мардежет гычат
утаре,
шукш копшаҥге гычат утаре, йӱштет гычат утаре, шокшет гычат утаре, орышт
кондыштын, кӱрылтдымӧ кӱжгӧ шурно перкетым пугычет ыле манын, йыл омыж гане
умдарен
колтыгычет ыле манын, тудым ӧтынен кумал шинчена ял пошкудо-влак дене, Поро

Кӱдыратле Кугу Юмо, Аме-эн!..
———————————
*Нололык — вӱдыжгылык.
Амен, серлаге, Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, тӱредашат жап шуын колтен, кас
ӱжара дене шым-кандаш сорлам ямдылен кодена. Эр ӱжара дене кынелына,
"Ысмыла" манын,
шӱргынам мушкына, мӱшкырнам темена. Юмылан — Пӱрышылан пелештен лектын каен
колтена. Аҥа ӱмбакат, миен шуын, лап возын тӱредаш тӱҥалына, ончыкынат
ончалынат
йывыртена, кылта-влакым кайыккомбо гане тодын лектына.
Кас ӱжара шуэш, кылта погашат жапат шуын толеш. Аҥа ӱмбалныжат копна-
влакымат
опталденат шындена, аҥа ӱмбалан тийдымыжым* аҥа йыраҥеш оптен шынден
кодена. Аҥа
йыраҥеш оптен шындышаш кӱрылтдымӧ кӱжгӧ шурно перкетым пугычет ыле манын,
тудым
таче, кугарня кечын, ял пошкудо-влак дене ӧтынен кумалына, Поро Кӱдыратле
Кугу
Юмо. Аме-эн!..
——————
*Тияш— шыҥаш.
Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, кылта пуртышаш жап шуын колтен ынде, кас ӱжара
дене ынде поро кӱртньӧ орважымат ямдылен кодена. Эр ӱжара дене кынелына,
Юмылан Пӱрышылан пелештена, шӱргынам мушкына, мӱшкырнам темена, оралте
покшеке лектына, поро
кӱртньӧ орвашкыжат поро имньышт-влакымат кычкалалдена, шкаланна эсенлыкым
пугычет ыле, имньыланнат эсенлыкым пугычет ыле, кычкыме жваталанат чатлыкым
пугычет
ыле манын, мланде шаретым почылтарен тӱвыртатен, юлдыртатен, аҥа ӱмбакыжат
Юмылан-Пӱрышылан пелештен лектын каен колтена, копна йыржат савырналден,
оптымо годымат оптышынат ыштена, пошартыме годымат пошартышан ыштена.
Кынем, пу гане
мӱгырыктен-шыгырдатен, суртышкына налын пӧртылына. Идым чара кӧргеш
опталалденат
шындена. Идым чара кӧргеш тийдымыжым идым тӱжвалан оптен шындена, оськак-
коськак
каван йыр яҥгарген шинчышаш кӱрылтдымӧ кӱжгӧ шурно перкетымат пугычет ыле
манын,
тудым таче, кугарня кечын, уло ял пошкудо-влак дене ӧтынен кумалына, Поро
Кӱдыратле Кугу Юмо. Аме-эн!..
Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, тугат лиймӧҥгӧ ынде, кас ӱжара дене сапондым,
шорвондым, ӱштервоштырым, торгаж-влакымат ямдылен кодена, эр ӱжара дене
кынелынат,
Юмылан Пӱрышылан пелештен, шӱргынамат мушкынат, шым-кандаш сапондым,
ӱштервоштыр, торгашт-влакымат оптен, Юмылан Пӱрышылан пелештен, идым
чарашке лектын каен
колтена, идым чара покшеке миен шогалына, вуй велшыжат уло мо, шала вуйжат
уло
мо манын, каван вуйышкыжат куржылден кӱзена, кылтажымат чеверын идым чара
покшекат кышкалалдена, тудымат ош ока гане шаралтен колтена, сапондыжымат
сбоватлена,
шорвондыж денат олымжо-вуйжым ойыркалена, ӱштервоштыр дене ӱштылына. Торгаж
денат солалтена, идым чара покшелан Ош Виче ошма гане чумыртен шындена,
умыр мардежешыжат пуалтаренат, шыҥалык-мешакышкыжат оптылалденат перкежымат
пугычет ыле,
клат пурашкыжат намиялалденат, ястаралденат, клат пура ташлен шичшаш
кӱрылтдымӧ
кӱжгӧ шурно перкетым пӱгычет ыле манын, тудым таче, уло ял пошкудо-влак
дене,
Кугарня кечын, Поро Кӱдыратле Кугу Юмо ӧтынен кумалына. Аме-эн!..
Амен, серлаге, Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, ынде шке клат пурат гычат
опталалден налына, ынде мончаш намиялден кӱзена, ынде мончаш изи тулжымат
олталалденат, изи
мончаж гыч волталалден коштен, изи вакшыж дек оптен налын каен колтена,
кылдыртатен йоҥыштен, суртышкына налын пӧртылына, клат пурашкыжат
ястаралдена, клат
пураш тийдымыжым шокте-тагына денат логылденат, суртышкынат кас ӱжара дене
налын
пурена, изи руашвочкышкыжат лугалалден шындена. Шерак гына шукталалденат,
шовак
гына шукталалденат, эр ӱжара дене кынелынат, изи коҥгашкыже изи тулжымат
олталалдена. Изи коҥгашыже киндыжымат чеверын кӱйыктен луктына. Ончыл
кочышыжым
ӱстел ӱмбак конден шындена, ончыл кочышыж дене Юмылан-Пӱрышылан пелештена,
шойыл
кочышыжым кочкын йӱын, тӱганыдыме кӱжгӧ шурно перкетым пугычет ыле манын,
тудым
таче, уло ял пошкудо-влак дене, Кугарня кечын, ӧтынен йодын кумалына, Поро
Кӱдыратле Кугу Юмо. Аме-эн!..
Амен, серлаге, Поро Кӱдыратле Кугу Юмо. Шужен толшыжым темен колтышаш пиал
дене,
кӱчен толшыжым пуэн лукташ пиал дене, йодын толшыжлан пуэн колтышаш пиал
дене,
шкаланнат поро ешет дене, шочшо-икшыве дене, поро пошкудо дене, поро тамшут
дене, поро родо-шочшо дене, поро йолташ дене йӱын кочкын шинчышаш кӱжгӧ
шурно перкетымат пугычет ыле манын, тудым таче, кугарня кечын, поро пошкудо-
влак дене
ӧтынен кумалына, Поро Кӱдыратле Кугу Юмо. Аме-эн!..
Амен, серлаге, Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, Кас ӱжара дене шке Кусьне-васьжымат
ямдылен кодена, эр ӱжара денат кынелынат, шӱргынам мушкына, Юмылан
пӱрышылан пелештен, мӱшкырнам теменат, нусьна-васькымат налын, ик
аркашкыжат лектын каен
колтенат, пу тулышко миен шогалына. Ача рӓушат* уло мо, коча рӓушат уло мо,
кугезын рӓушат уло мо, тупынь шогышо текше пушеҥгыжат уло мо, тупынь шогышо
ава
пушеҥгыжат уло мо, пералтенат колтенат тӱмыр гане йоҥгалтаренат, шӱмна-
мокшнам
йывыртыктена.
Вожшыланат чотлыкым пугычет ыле, кыдал керемжыланат чотлыкымат пугычет ыле
манын, кучен кӱзымӧ укшыжланат чотлыкым пугычет ыле манын, вуйышкыжат
куржылден
кӱзена, вуйжымат пӱчкылден, кыдалкыже волена, ший вола** гане шуын колтена.
Пӱя
ӱмбачын, Танып ӱмбач, Виче ӱмбач, Чолман ӱмбач мемнан аркашкат кӱрылтдымӧ
мӱкш
казна перкетым конден рӱзалтаре гычет ыле манын, тудым таче, кугарня кечын,
ял
пошкудо-влак дене ӧтынен кумалына, Поро Кӱдыратле Кугу Юмо. Аме-эн!..
Я Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, мӱкш кӱзышаш жап шуын колтен ынде, мӱкш кӱзашат
лектын каен колтена, омарташт-влакымат ончалына, вопш-влакымат ончалына;
мӱкшышт-влакат поран гане чоҥештыл коштыт; нылле-витле мӱкш игымат муынат,
шӱмна-мокшнам
йывыртыктена, суртышкынат пӧртылына, поро еш-влак дене, поро икшыве-влак
дене
таче нылле-витле мӱкшигым муым манын ойласен шинчена. Поро пошкудо-влак
дене ойласен шинчышаш кӱрылтдымӧ мӱкш казна перкетым пугычет ыле манын,
тудым таче, кугарня кечын, ял пошкудо-влак дене кумал шинчена, Поро Юмо.
Аме-эн!..
——————
*Рӓуш — образ, сын, тӱс.
**Вола — вол.
Я Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, ынде шыже Юмо шуын, ынде мӱкш кӱзашат жап шуын.
Кас
ӱжара дене кок-кум отышымат ямдылен кодена. Эр ӱжара дене кынелына,
шӱргынамат
мушкына, мӱшкырнамат темена, Юмылан-Пӱрышылан пелештен, кок-кум отышым кате-
купто сакален лектын каен колтена. Пу тӱҥышкыжат миялалден шогалына, пу
тӱҥжыланат
чотлыкым пугычет ыле, кыдал Керемжыланат чотлыкым пугычет ыле, кучен
кӱзышаш укшыжланат чотлыкым пугычет ыле; вуйышкыжат куржылден кӱзена,
петыртышыжымат шылдыртатен почына, кинде ганят тодылына, немыр ганят
пернялтена, ик атыжымат, коккум атыжымат теменат; имне миен, имньым
лывыргена, йолын миен, йолын лывыргенат,
корем мучаш едат куське-ваське шагален кодышаш кӱрылтдымӧ мӱй казна
перкетым пугычет ыле манын, ял пошкудо-влак дене ӧтынен кумалына, Поро
Кӱдыратле Кугу Юмо.
Аме-эн!..
—————
*Шыже юмо — шыже пагыт, игече.
**Отыш — комдо.
Ате шуялтышыжат уло мо, шиште мучаш мушкылтышыжат уло мо, ик атешыжат шерак
гына
шуктаренат, вес атешыжат шовак гына шуктаренденат, эр ӱжара дене кынелынат,

шӱргынамат мушкына, мӱшкырнамат темена, Юмылан-Пӱрышылан пелештен теменат,
шкаланнат поро еш-влак дене, шочмо икшыве-влак дене, поро палыме-шочшо-влак
дене,
поро родо-шочшо-влак дене, поро палыме-влак дене кӱрылтдымӧ эзылен* йӱын-
кочкын
шинчышаш мӱй казна перкетымат пугычет ыле манын, тудым таче, кугарня кечын,
поро
ял пошкудо-влак дене ӧтынен кумалына, Поро Кӱдыратле Кугу Юмо. Аме-эн!..
Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, тудымат пуымет мӧҥгӧ, ынде, кас ӱжара дене, ятыр
капкан-влакымат ямдылен коденат, эр ӱжара дене кынелына, шӱргынамат
мушкынат, Юмылан-Пӱрышылан пелештен, мӱшкырнамат темена, кинде курикам
помышкына чыкалтена,
изи пийжымат вӱдалтенат, вӱд воктен куржтал коштынат, вӱд колетат уло мо,
вӱд
умдуретат уло мо, вӱд шашкетат уло мо, нерлык гыч нерлыкышке атер капкан-
влакым** сакмак*** гыч сакмакыш оптен коштына. Пӓрымыжым пӓрен**** налына,
лӱйымыжым лӱен налына, ловымыжым ловен налына.
—————
*Эзылаш — шер теммешке, лайыкын йӱаш.
**Атер капкан —
***Сакмак — тӧр сай корно.
****Пӓрӓш — пераш.
Лопка йолан мераҥет уло мо, лаштыра почан уретат уло мо, ужар солан луетат
уло
мо, шем рывыжетат эрта мо, арка гыч рывыжетат эрта мо, тул рывыжетат эрта
мо,
пӱчет эрта мо, шордет эрта мо, шурманышет эрта мо, кӱшычын чоҥештен кӱдырет
эрта, мызет эрта, кайык-комбет эрта мо, ош кугыжан йозак тӱлышаш пиял дене
кид
оҥаетат вӱдшоҥла овартен конден пугычет ыле манын, тудым таче, кугарня
кечын, ял
пошкудо-влак дене ӧтынен кумалына, Поро Кӱдыратле Кугу Юмо. Аме-эн!..
Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, ик коя мускыжымат* ӧрдыктенат, кӧтӧрма** вуйышкыжо

ӧрнелтенат**, конден йолыштен шогалтена, суртышкыжат куржылден пурена, поро
кемжымат чиен, поро пушан вургемжымат чиенат, поро ӱштыжымат ӱшталынат,
поро камчат
упшыжымат упшалынат, поро перчаткыжымат чиенат, Юмылан-Пӱрышылан пелештен
лектын
каен колтена. Ик осьламжымат вуй ваштар ыштенат, суртышкына налын
пӧртылына. Мамыкшым мамыкла сатулена, янлык коваштыжым янлык коваштыла
ужалена, шиштыжым шиштыла ужалена, киндыжым киндыла ужалена. Ик атыжымат
темена, кум атыжымат, темен,
ӱстел ӱмбак конден шындена, ик атыжымат ончыкына шупшылынат, кок атыжымат
шойылкына шӱкалынат, ӱстелӱмбал шымарген яҥгарген чотлен пытарыме шийвундо
казна перкетым пугычет ыле манын, таче, кугарня кечын, ял пошкудо-влак дене
ӧтынен кумалына, Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, Аме-эн!..
————————
*Муско — вуско.
**Кӧтӧрма — кӱкшӧ.
***Ӧрналташ — шӧргалташ.
Я Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, ынде еш перкетымат кучаш, кум тӱрлӧ пунан вольык
перкетымат кучаш, пасу кӧргӧ кум тӱрлӧ шурно перкетымат кучаш, кӱрылтдымӧ
мӱкш казна перкетымат кучаш еш гычынат ешанат ыштенат, индеш эргымат
пуэнат, шым ӱдырымат пуэнат, индеш эргын, шым ӱдырын рыскалжым кугу ыштенат
ушан, кугу рыскалан
ыштенат, икшыве-влакымат чот кидет дене кучен пугычет ыле манын, таче
ӧтынен кумалына, поро ял пошкудо-влак дене. Аме-эн!..
Поро Кӱдыратле Кугу Юмо, ынде ӱлыл тӱтыратым кӱшкӧ кӱзыктенат, кӱшылжым
ӱлыкӧ
волтенат, кок туманын** коклашыже тошто марийлан кӱллӧ даулатетым***,
рызыкетым**** пугычет ыле манын, таче ме ял пошкудо-влак дене тичмаш мелна
пуш дене,
тичмаш шорва пуш дене ӧтынен кумалына. Аме-эн!..
—————
*Рыскал — пиал.
**Туман — тӱтан.
***Кӱллӧ даулат — кумда авалтыш.
****Рызык — кочкыш-йӱыш поянлык.
Поро Кугу Юмо, Пӱрышӧ Юмо Пӱрышӧ Юмо, Тӱня Пӱрышӧ Юмо, Мир Юмо, Перке Юмо,
Кава
Юмо, Кӱдырчо Юмо, Юмын Ава, Юмын Пиамбар, Кӱллӧ Пиамбар, Кече Ава, Тылзе
Ава,
Мардеж Ава, Юмын Шукчо, Миколо Юмо, Шурно Шочын, Шурно Пӱыршӧ, Шурно Перке,
Шурно Сьаусь, Мӱкш Шочын, Мӱкш Пӱрышӧ, Мӱкш Перке, Мӱкш Сьаусь, Айдеме
Шочын, Имне
Шочын, Ушкал Шочын, Шорык Шочын, Покшым Кугыза, Покшым Кува, Кӱллӧ тичмаш
поро
мелна пуш дене, тичмаш шӧрва пушет дене, тичмаш сукыр киндет дене, тичмаш
немыр
подет дене кӱллӧ Юмо Пӱырышӧ-влакым; шикшет кужу, йылмет пӱсӧ, тырматлен
шуктен
пытарен пугычет ыле манын, тидым ял пошкудо-влак дене ӧтынен кумалына. Аме-
эн!..
Тичмаш киндым пыштымӧҥгӧ тыге сукен шинчын кумалыт: "Поро Кӱдыратле Кугу
Юмо,
тудымат пуымет мӧҥгӧ, ынде, шкаланнат, еш-влакланат, шочшо-икшыве-влакланат

эсенлыкым пугычет ыле манын, кӱрылтдымӧ кум пунан вольык перкетымат пугычет
ыле
манын, кӱрылтдымӧ мӱкш казна перкетымат пугычет ыле, кӱрылтдымӧ шийвундо
казна
перкетымат пугычет ыле, ӱлыл тӱтыратым кӱзыктен, кӱшыч тӱтыратым ӱлыкӧ
волтен,
кок туманын коклаштыже тошто марийлан пуымо даулатетым, рызыкетым пугычет
ыле
манын, тулым тичмаш мелна дене, тичмаш шорва пуш дене, тичмаш немыр подет
дене,
кинде нерет дене, сукыр киндет дене, таче, ял пошкудо-влак дене, кугарня
кечын,
ӧтынен кумалына, Аме-эн!..
Ончылан конден каласышаш мутем шойылан конден каласышым ала, шойылал конден
каласышаш мутем ончылан конден каласышым ала. Ик мутемым тӱжем мутлан
шотлен, пагален налгычет ыле манын, тудым ӧтынен кумалам, Поро Кӱдыратле
Кугу Юмо. Амеэн!..

Тыге кумалмеке, "Я, Кугыза-влак, пакел лийза, удылмашем туге гына" манын,
карт
каласат, вара шаланат.

Минибаев Валерий Минибаевич Урья (Комбыял)



010397
************************************************************************
1—03
Осмин Йыван
Кава ден мланде коклаште
Шарнымаш роман
Визымше книга

Ончылмутлан ончылмут
Лудшо таҥ, вуеш ит нал — ончылмутлан ончылмутым возем.
Мый романын нылымше книгажым тыгай ой дене кошартенам ыле: ойгым мушкын
колташ
ок лий. А изи годым кувавам деч колмо йомакым шарналташ гын, ойгымат,
языкымат
мушкын колташ лиеш.
Ик рвезе языкан улмаш. Колымекше, тамыкыш логалын, но самырык улмыжлан кӧра
тудым суксо (ангел) узьмак ден тамык коклаште вашлийын. Суксо ончылно пеш
кугу подышто шӧр шолын. Рвезе еҥлан суксо ойла:
— Эй, язык пыжаш! Узьмакыш логалнет гын, теве тиде под тӱрыш шогал да,
тушеч
шолшо шӧрыш шуҥгалтын, вес тӱрыш миен лек!
Языкан рвезе вургемжым под воктеке кудаш пышта, под тӱрыш кӱзен шогалын,
шолшо
шӱрыш шуҥгалтеш, вес тӱрыш вонча. Ончал колта — уло капше шӧр гай ошо,
чонжылан
моткоч куштылгын чучеш — языкше пытен. Суксет ойла:
— Тылат узьмак капка почмо. Тушко пурен кертат...
Калыкын теве могай йомакше уло. Да, тӱшка уш-акыл мом гына шонен ок лук!
Мом ойлаш, сулыкдымо айдеме уке. Эсогыл поп-шамычат языкан улыт. Южыжо
юмылтымыж
деч шӱдӧ пачаш языкан. Шукерте огыл Российын радиожо увертарыш: ик поп шӱдӧ
утла
ӱдырым виешлен. Тудым арестоватлыме.
Мый ӱдыр-шамычым чот чаманенам. Тидын нерген уже возенам, но моло сулыкем
уке
манын ом шоно. Илышыште кувавайын колтымо йомакысе гай шокшо шӧрым темыман
под
лиеш гын, тудын ик тӱрышкыжӧ шогалын, шокшо шӧрыш шуҥгалтын, вес серыш
вончем да
тыгодым шӧр гай ошемам ыле. Но тыгай под уке, шкемым шке эрыкташ логалеш.
Тиде ыле ончылмутлан ончылмут.

Ончылмут
"Кава ден мланде коклаште" романем 1955 ийыште заключений гыч пӧртылмем
дене кошартынем ыле, но йолташ-влак умбакыже возаш йодыт. Черле улмем
пален, поэт Галютин ойла: "Кийышетла, оҥышкет оҥам пыште да романетым
умбакыже сере..." Тыгак
темлат В.Абукаев-Эмгак да молат. "Ончыко" журнал редакций гын ласкан илашак

йӧным ок пу — рукописьым вуча. Икманаш, возыде ок лий. Шинчам начарын ужеш,
йолем коршта, туге гынат возаш кӱлеш.
Шке илышем да йолташем-влак нерген, петырымаште арам орланымем нерген 1920-
1955
ийласе — 35 ий кокласе — жапым ныл книгаште авалтенам гын, ындыже нылле
талук
утла пагытым ик книгашке шыҥдараш чон шона. Сандене сюжетым ончычсо ныл
книгасе
семын ом чоҥо, эн кӱлешанже нерген гына каласкалынем.
Мыланем руш писатель-влакын шке илыш нерген возымыштым ятыр лудаш пернен.
Первыяк Л.Толстойын "Детство", М.Горькийын "Детство", "Мои университеты",
"В людях"
книгаштым, вара Н.Телешевын "Литературные записки", Е.Пермитинын "Поэма в
лесах"
произведенийыштым да молымат шымленам. Южо кугу писатель шке илышыж нерген
ойлымашлаштыже каласкален. Мутлан, А.Куприн пырысше нерген оҥай ойлымашым
серен. Мый
тиде романым нунын семын возаш шонен пыштен омыл, а вес тӱрлӧ стиль дене,
шке
семын чоҥаш шкаланем мутым пуэнам. Тылеч ончыч мый , рушла манаш гын, "от
первого лица" ятыр ойлымашым нӧштылынам. Тыге кумло ий ончыч "Авай" лӱман
повесть гыч
ик катык "Марий коммуна" (кызыт "Марий Эл") газетеш савыкталте, а повестьше
шочын ыш шу. Ынде тиде катык романышкем пурен шинчеш.
Филологий наука кандидат И.С.Иванов "Ончыко" журналын 1994 ийысе нылымше
номерешыже лекше "Жап келге иктешлымашым йодеш" статьяштыже романем нерген
тыгерак воза: "Лачшым гын тудым шарнымаш гына манаш келша, шонем". Уке,
шарнымаш гына
огыл. Вуймутшак философий шотан, арам огыл С.Чавайнын почеламутшо гыч келге
шонымашан ойсавыртышым эпиграфлан налынам.
Мый, романын тӱҥ лирический геройжо, илыш нергенат, ученый-влак нергенат,
вуйлатыше-влак нергенат шонкалем, тидын годымак сатира ден юмор деч ом
кораҥ.
Кеч-могай произведенийыштат чыным сӱретлаш кӱлеш, тидым поснак мемуар
шотышто
каласыман. А.Дубровин "Цель художника" книгаштыже чын нерген шуко воза.
"Художественное — правдиво. Неправдивое — нехудожственно",— манеш тудо.
Тидымак "Настоящее искусство всегда правдиво" ой дене пеҥгыдемда.
Икымше ужаш
1
Монча гыч мушкылт лектын, мӧҥгышкем сӱаныш тарваныше качымарий гай толын
пурышым. Мончасе парикмахерскийыште бритлалтынам да кудыртымо ӱпем
тӧрлатыктенам ыле
гынат, воштончыш ваштареш шкемым ончальым. Ватем, Марфуша, йошкар халатым
чиен,
мыйым пӧрдыктен-пӧрдыктен, шӱргем да саҥгам гыч шупшал пытарыш. Латшым ияш
Эдик
эргым, лучко ияш Эля ӱдырем кеҥежым вашлийше вараксимла куаненыт, йырем
пӧрдыт.
Нуно чемоданем пургед шуктеныт, но нимомат тӱкен огытыл.
— Тыланда пӧлекым Уфаште налынам,— маньым.
— Кызыт пӧлек дене шогылтман огыл,— шоктыш авашт. — Айста кухньыш. Герман
Максимыч, ватыже, шӱжарже пашаш каеныт. Кастене иже толыт. Пачерыште авашт
веле кодын.
Ме кухныыш пурышна. О-о, ӱстембалне мо гына уке! Мончаш пурен толмешкем,
ала-кушеч пеледышымат поген конденыт, ӱстембаке кочкыш да кленча-влак
коклаш банке дене шынденыт.
Ӱстел йыр чыланат ласкан шинчылтына, мут йогын ала-молан пешыжак ыш вияҥ.
Эдик
ден Эля напиткым йӱыч, а ме Марфуша дене коктын, чарканам ваш-ваш пералтен,
аракам подылна. Икмыняр жап гыч икшыве-влак мемнам когыньнам коден кайышт.
Мо нерген кутыркалымынам шарналташ уто огыл. Мый пачерыш вашкерак
прописатлалташ
кӱлмӧ нерген ойленам, а ватем вес илем нерген мутым луктын. Марфуша
шомаклан еҥ
кӱсеныш пурен огыл.
— Пий поч йымалне илен, шер темын,— манын тудо. — Пий почшым нӧлталеш —
волгыдо
пура, почшым сакалта — пычкемыш лиеш.
Вес пӧлем гыч Герман Максимовичын аваже лекте. Лапкарак капан ӹдырамаш.
Вигак
пале: капше дене эргыже аважым поктен.
— Тулаче,— маньым мый,— тыйым первый ужам. Лӱмет кузе?
— Плагий. Ял гыч эргым деке илаш толынам.
— Палем: Герман эргыч, Катя ӱдырет Торъял район гыч улыт. Ялжым йодын омыл.
— "Ушемнур" колхоз гыч улына.
Плагий, але Пелагея Яковлевна, мый денем пеш порын мутланыш.
— Йӧра, таза пӧртылынат, юмылан тау. Ӧрдыжтӧ тыйын кузе илыметым Марпа
мыланна
чыла каласкален. Ой, пеш шуко йӧсым ужынат. Юмо ынде тыланет пиалым пуыжо!
— Германетше "Марий коммуныштак" ышта мо?
— Уке, тудо Москошто тунемеш. Кеҥеж канышлан веле толын. Эше кок ий
тунемшашыже
уло.
Мый вик умылышым: Герман Максимович ВПШ-ште (кӱшыл партийный школышто
тунемеш).
Очыни, журналист отделенийыште.
— Кызытше куш каен?— йодым мый.
— Какшаныш кол кучаш кайыш. Иван Ивановичым шунаш кӱлеш, мане. А ӱдырем,
Катя,
радиошто пашам ышта, шешкым — Совет пӧртыштӧ, Госпланыште.
Шешкыжым, Полям мый ӱдыржӧ годсекак палем ыле. "Марий коммуна" газет
редакцийыште Герман Максимович да шӱжарже дене пырля пашам ыштымына годым
Катя южгунам ойлен: "Ала шемыжлан, ала ошыжлан марлан лектеш". Изаже шем
ӱпан, а Маргиз директор Иван Виногоров ош ӱпан лийыныт. Санденак Миклай
Казаков Виногоровым "Ошвуй"
манеш ыле.
"Шеме ошым, ошо шемым йӧрата",— маныт калыкыште. Полинария Ивановнаже суксо
гай
ошо лийын. Шымавуч гай капан, ош чевер чуриян, изиат, пеш кугуат огыл,
ныжыл
йӱкан, шара-шере шинчан ӱдыр кушкын. Вара журналист Герман Максимович
Бастраковлан марлан лектын.
* * *
Герман Максимович кас велеш толыш шуо. Вигак, кухньыш пурен, тыгыде шереҥге
ден
олаҥге-влакым тазыш луктын оптыш, тушко вӱдым оптале. Южо шереҥгыже ылыже,
почым
веле лупшкедылеш.
— Авий,— шоктыш колызо,— пареҥгым эрыкте-ян. А мый коллан пижам. Ухам
шолтена.
Полян толмешке, колшӱр ямде лие. Герман Максимович шӱр гыч кӱмыжыш лукмо
деч ончыч лемыш ош аракам оптале:
— Арака кол тамым шӱрыш поктен луктеш.
Поля толмеке, аваж дене коктын вес пӧлемыш кайышт.
— Те Герман дене кухньышто шинчылтса, а ме авай дене залыште лийына. А Катя
гын
эре вараш кодын толеш,— мане Поля.
Герман Максимович дене коктын мо нерген кутыренна — таче шарнаш йӧсӧ, жапше
вет
таче марте лач 39 ий эртен. Мый шонышым-шонышым да ушешем возо: вет
Бастраков,
ВПШ-м пытарымекше, "Марий коммуна" газет редакцийыште веле огыл пашам
ыштен.
Медведевыштат райгазет редактор лийын. Кызыт мӧҥгыштӧ телефонжат уло дыр?
Абонент книгаште вашке кычал муым.
— Салам, Герман Максимыч! Осмин ойла.
— О-о! Звонитлашыже кузе ушешет возо? Салам лийже, салам!
Мый кызыт мом возен шинчымем нерген каласышым, пачерышкем толаш ӱжым, но
тудо
шинчажлан операцийым ыштыктен улмаш, торашке коштын огеш керт. Туге гынат
ме телефон дене пачаш-пачаш кутырышна, тунамсе вашлиймаш-кутырымаш шотышто
рашемдышна.
Ынде тыйым, лудшо йолташ, уэш кухньышко тамле колшӱр кочкаш ӱжам.
Ме Герман дене коктын гына шинчылтына, Марпа ок мешае, мом шонена, тудым
кутырена.
Йолташем Салаватыште кузе илымем нерген утыжым ыш йодышт, молан манаш гын,
ватем
чыла тидым шукертак каласкален. Мый Германлан могай характеристике дене
пӧртылмем нерген ойлышым, документым ончыктышым. Тудо каласыш:
— Тиде характеристике дене тыланет КГБ-ыш каяш кӱлеш. Тушто кызыт у еҥ-влак
шинчат. Председательже — Белоглазов. Вот тудын деке пуро. "Мыйым,— ман,,—
арам
шынденыт, лу ийлан лагерьыш колтеныт. Ынде тендан дечын мылам полшаш йодам:
пачерым пуаш, пашаш шогалташ, книгамым лукташ..."
— Йӧра, тыгак ыштем. Ынде уэш поген огыт кай, докан?
Герман шыргыжале. Тудын характерже эпле. Кычкырен ок кутыро, кидшымат ок
солкедыл. Йӱкшӧ кӱжгырак, но пушкыдо. Ойлымыж годым мутым арам ок кышкылт,
шуэнрак
ойла.
Бастраковлан эн тӱҥ йодышем тыгай ыле: мыйын шӱмбелем Марфа Степановна кузе
тудын пачерышкыже логалын?
Мутланымына годым ватем уке ыле, тудо паша верышкыже — "Красная звезда"
манме
чодыра озанлык артельыш — мыйын пӧртылмӧ амал дене отгулым йодаш лектын
кайыш.
Герман ойлыш:
— Мый палем, тый Совет уремыште, правительственный пӧртыштӧ иленат. Марфа
Степановнам, "Калык тушманын ватыже улат" манын, нигӧат поктен луктын огыл.
Театр гычат иктат кожен огыл. Тидлан амалжат уке ыле. Адакшым фамилийжат
Осмина огыл, а
Степанова. Почеламутшым гын "Шӱмбел" псевдоним дене возкален. Ватет тыйым
ондален, пуйто тудым, "калык тушманын" ватыжлан шотлен, театр гычат, пачер
гычат
поктен колтеныт. Тидлан пуйто КГБ ден горисполком титакан улыт. Уке, Марфа
Степановна чапле пачерым шке кудалтен каен. Вет тыйын кайымет деч вара
ватет йӱаш
тӱҥалын, пачер акым тӱлашат оксаже ситен огыл. Палет, Иван Иваныч, тунам
мый денем ик пӧлемыште "Марийская правда" газетын пашаеҥже Борис Николаев
илен. Тудын
пачерлан шке ордерже лийын. Вот ватет пачеретым тудын дене вашталтен.
— Ну-у?
— Ну огыл, точно! Но Борисше пачерышкет куснен огыл: горисполкомыш каен да
вес
пачерым йодын налын.
Да, Марфа Шӱмбелым "калык тушман вате" манашат амал уке. Тудо война деч
вара театральный студийыште Вера Бояринова, Арсий Волков (илен-толын, нуно
писатель
ушем член лийыныт), Виктор Бурлаков дене пырля тунемын, театрыште мураш-
кушташ
тӱҥалын. Усталыкше лийын, но спектакльлаште посна рольым модын огыл. Теве
тудын
печать дене пеҥгыдемдыме справкыже:
"Дана Степановой Марфе Степановой в том, что она действительно обучалась в
театральной студии с 1945 года по 1947 год, организованной при
Маргостеатре; окончила два курса театральной студии. Справка дана для
представления при устройстве
на работу.
Директор студии Ибраев.
Педагоги Сахаров, Ник.Смирнов, Савельев."
Эше С.Савельевын 1952 ий 22 октябрьыште пуымо тыгаяк справка уло.
Шукерте огыл калык артист Виктор Дмитриевич Бурлаков студийыште тунемме
нерген
радио дене ойлымыж годым ватемын лӱмжым Марпа олмеш Варвара мане. Актерын
шарнен
каласкалымыжым фондеш аралаш коденыт. Угыч йоҥгалтарымым колыштшо-влаклан
тиде
йоҥылышым шотыш налаш темлыме шуэш.
Бастраковын ойлымыжым чын умылен, мый ватемлан чыла тидын нерген нимом шым
кала-се. Эртышым пургедаш пижам гын, уто мут лектеш ыле. Мый ӱшаненам:
садак уэш йолымбак шогалам, у пачерым садыгак налам, огытак пу гын, иктаж-
кушко умбаке каем,
ынде вет строитель улам, уста кид дене нигушанат ом йом.
Эрлашыжым Марий АССР госбезопасность комитет председатель Белоглазов дек
миен
пурышым. Тудо мыйым пеш сайын вашлие, чыла йодмемым шукташ полшаш сӧрыш.
КГБ гыч лектын, вигак мӧҥгышкем ошкыльым. Чонем йолташ-влак дене вашлийын
мутлашаш ӱжын, но ала-молан ни "Марий коммуна" газет редакцийыш, ни книга
издательствыш, ни радиокомитетыш шым пуро. Пачерышке толын шуым гын, ватем
ӱстел коклаште
шортын шинча, ончылныжо фотокартычке-влак кият.
— Молан шортат? Куанаш кӱлеш!— ойлем Марпалан.
— Ончо теве тиде фотом,— манеш тудо.
Ончем: изи колоткаште Сталиина ӱдырна кия. Пеш чот вичкыж неран. Менингит
чер
дене лу ий орланен, латик ияш колен. Колотка воктене аваже, Эдик шольыжо
(лу
ияш) шортын шинчат.
— Ӱдыретым ончо,— шинчавӱд йӧре пелешта Марфа,— вет колымыжым ужын отыл.
Тояшат
полшен кертын отыл.
Мыйын шинчамлан Элнет ял уремыште Линан куржтал коштмыжо конча. Тудым узо
комбо
покта. Когоклен-когоклен поктен шуэш да изи ӱдырым чӱҥгалеш. Тудыжо лӱдын
шуҥгалтеш. Вара йылмыже йомеш. Павайже мончаш пурта, лӧкамбак пыштен, шокшо
выньык
дене лупша...
Мыйынат шинчавӱдем лекте.
2
Йошкар-Олаш толмекем, теве ынде кумшо кече илем. Ты жапыште оланам ончен
коштын
омыл, чонем йолташем-влак дек шупшын, но эн чотшо ачам ден авамым ужмем
шуын.
Керебелякыш Покро пайремлан уло ешге каяш келшен улына, а кызытеш йолташ-
влакым
ужаш шонен пыштенам. Мыйын пӧртылмем нерген уже шукын палат, Марпа
толшашемым
ончылгочак каласен.
Совет урем дене ошкылшемла, чыла вывескым лудам. Ынде олаште автобус-влак
кудалыштыт. Лареклаште аракам стаканеш темкален ужалат, но мый, вич ий
лиеш, йӱын
омыл, тамакымат шупшмаш уке. Мӧҥгыштем кок чарка дене руштынам ыле, вигак
вакшышыш йӧрлынам.
"Редакцийыш пураш але уке?— шонем. — Уке, ом пуро, лучо Ленин садыш
савырнем!"
Ленин памятник велыш эркын ошкылам. Кече мотор. Шокшо. Памятник йырысе
йыраҥлаште тӱрлӧ пеледыш пеледеш. Ончалат — чонлан куштылго, вет шочмо
верыш тыге сайын
чиен пӧртылмӧ нерген мый суд деч вара шоналтенат омыл.
Ваштарешем кум-ныл ровезе толеш, чыланат кӱчык шокшан тувырым чиеныт,
южыжын —
ош тӱсан, южыжын — саре. Иктыже кужурак яшката капан, шала ӱпшӧ шемалгырак-
саралге. Мыйын ончык толын шогальычат, вик палышым: шала кудыр ӱпанже —
Евгений
Волков, баянист, композитор.
— О-о, Иван Иваныч! — Волгыдо шинчажым йолгыжалтыктен, кидшым шуялтыш Женя.
Чуч
ок ӧндал.— Тый, Иван Иваныч, заключений гыч пӧртылшыла от кой. Пеш чаплын
чиенатыс!
— Мый, Женя, заключений гыч ӱмаштак лектынам. Оксам шагал лийын, сандене
шкемын
чоҥымо Салават олаште ик ий пашам ыштенам.
— Могай пашам?
— Диспетчер лийынам. А мӧҥгыштӧ сӱретленам, сӱретемжым пазарыште ужаленам.
Шкеже
торгаен шогылтын омыл, ужалаш еҥлан пуэденам.
— Могай картиным ыштылынат?
— Масляный краска дене,— рушла ойлен колтышым.— Яндаш пеледышым, урым да
мойн
сӱретленам. Кистычкемым янда шеҥгелан кучен, янда вошт ончен сылнештаренам,
вара, кошкымекше, я шем чия дене, я канде дене сӱретым леведынам. Трафарет
вошт
коверымат ышташ логалын. Тыге мый окса дене пӧртылынам.
— Ну-у, молодец! Мый художник улметым пален омыл.
— А мый тыйын баяным шоктымет почеш ик рвезын лышташ дене лӱҥгалтымыжым
шарнем.
Тудым возен налме мо?
— Тунам магнитофон лийын огыл,— умылтара Евгений.
Тыге ме коктын теҥгылыште мутланен шинчышна, Кенета мемнан дек поэт Чалай
Васлий
толын лекте, но мыйым ужат, савырнен куржын колтыш. "Тудо вет "Марий
коммуна"
газет редакцийыште мый денем пырля пашам ыштен, молан куржо?"— ялт ӧрынам.
Женят
ӧрын. "Молан куржо?"— йодде ыш чыте тудо. Чалайын почешыже шинчажым карен,
шыдын
ончале, вара шыргыжале.
Конешне, лудшо еҥ тыгай детальлан ок ӱшане, "Автор шойышт воза" шона. Но
тунамсе
сӱрет тачат шинчаштем коеш.
Мый Евгений Волковым эре Женя манам ыле, ила гын, кызытат тугак ойлем ыле,
но
уста музыкант пеш самырык колен колтыш. Тачат эре шоналтем: "Талантан еҥ
молан
вашке кола?"
... Женя мыйын йолышкем онча.
— Кушто тыгай туфльым муынат?— йодеш.
— Тыгайым Белоруссийыште гына муаш лиеш, Йошкар-Олаште от верешт.
— Но тыйже Белоруссийыште лийын отылыс!
— Омыл, но Салаватыште белорус-влак шукын ыльыч. Пеш уста улыт. Иктыже,
Белоусов
фамилиян, тиде туфльым ош капрон шӱртӧ дене пидын. Ужат теве, рожлан-рожлан
гынат, могай мотор. Пундашыже резинке гынат, кеҥежым чияш тылеч чаплым от
му. Йолым ок пӱжалтаре.
Женялан туфлем кудаш ончыктышым. Тудо ӧрын: "Кузе тыге капрон шӱртӧ дене
тыгай
пеҥгыде туфльым ышташ лиеш?"
Йолчием мастар Белоусов нерген ойлашак верештеш.
Тудо кугу капан, мый дечем иктаж лу ийлан шоҥгырак еҥ ыле. Шемалгырак изи
пондашым колтен. Таза лийын гынат, мастарым пашаш колтен огытыл,
дневальныйлан шогалтеныт. Лопка баракысе кок секций коклаште, коридорышто,
мыйын гай ош туфльо-влакым пидын шинчен. Тудо пеш уста сапожник лийын.
Лагерьыште тӱжем утла заключенный ыле. Нунылан армийыште салтак-влак деч
кодшо вургемым, йолчиемым гына чиктеныт, тудым б/у маныныт (тичмашынжн —
бывшие в употреблении). Вес еҥ деч кодшо
йолчием писын тӱганен. Кажне кечын, паша деч вара, пашазе-заключенный-влак
йолчиемыштым помпобытлан пуэныт, шке фамилийыштым биркеш возеныт. Сапожный
мастерскойышто заключенный кокла гычак иктаж латвич-коло сапожник пашам
ыштен, нуно
кастене поген кондымо чыла йолчиемым эр марте олмыктен шуктеныт. Белоусовым
мастерскойыш колтен огытыл. Тудын уста сапожник улмыжым пален налмекат,
плановопроизводственный часть начальник тиде уста еҥым пашазе бригадыш ушен
огыл. Белоусовлан шочмо кундемже гыч ешыже тӱрлӧ тӱсан капрон шӱртым
посылка дене чӱчкыдын
колтылын. Тудет саде шӱртӧ дене начальник-влакын ватыштлан сылне туфльым
пидын.
Мый тудын деч ош туфльым 100 теҥгелан налынам ыле, а тӱрлӧ тӱсанже 150
теҥгем
шоген. Тыге ыштен налме оксажым Белоусов перевод дене ешыжлан колтылын.
Мастар
кидшылан кӧра тудо лагерьыштына пагалыме еҥ лийын.
Евгений Волков икана мыйым изаж дек — Арсений Афанасьевич Волков дек — каяш
ӱжӧ.
Келшышым. Кайышыла, кевытыште ие кленча йошкар аракам нална. Совет урем
дене
почто могырыш ошкылын, Арсийын пачерышкыже миен пурышна. Омсам авашт почо.
Пеш
шарнем, кок пӧлеман пачерыште Арсений Афанасьевичын изи эргыже куржтал
коштеш
ыле. Озажат, ватыжат мӧҥгыштӧ уке ыльыч. Женян баянже тыште шинчен улмаш.
Ик
чарка гыч подылмеке, Женя баянжым шупшыл колтыш да марий муро туге сылнын
йоҥгалте — колыштын, шер ок тем.
— Тый Декин дечат устан шоктет,— маньым музыкантлан. — Кукушкинымат палем
ыле...
— А нуно Йошкар-Ола гыч ала-кушко шылыныт,— умылтарыш Женя. — Кукушкинже
филармоний гыч баяным солалтен каен.
Кечывал кочкышлан мотор ӱдырамаш пашаж гыч толын пурыш. Тугай чевер тӱсан,
марий
манмыла, шымавуч гай капан, сылне марий тӱр ора тувыран, порсын шовычан, ош
ӱпан
суксо!
— Тиде — мыйын еҥгам, Роза!— мане Женя.
— О, лӱмжат могай!..
Арсений Афанасьевичым мый тудо кечын шым уж. Женя мыйым мӧҥгыш такси дене
ужатен
колтыш.
* * *
Мӧҥгышкем кас велеш вучыдымын Александр Степанович Ятманов — Мичурин
Азмекей толын пурыш. Яра кид дене огыл, ӱстембаке ик кленчам луктын шындыш.
Марпа помидорым ӱмбал йӧре падыштыш, мунымат шолтыш. Мо тугай — икшыве-
шамычлан кӱсенже гыч
кампеткым луктеда. Шӱмемлан ала-мо тугай сайын ыш чуч.
Азмекеят мый дечем кузе илен-шӱлен пӧртылмем ок йодышт— тугакат чыла пала.
Ӱмбакем чаманышыла ончалят, ойлаш тӱҥале:
— Мый Тургеневын кок повестьшым — "Первая любовь" ден "Асям" — марлаш
кусараш
Маргиз дене договорым ыштенам. Кусарен ончышым — пешак йӧсын кая. Эрла
Маргизыш
мий. Тушто мый ончычсо договорым шӧрем да у договорым тый денет ышташ
темлем.
Кок повестьшат моткоч лирический сынан. Нуным лач тылат, поэтлан,
кусарыман.
— Йӧра.
— Марпушын ойлымыж гыч палем, тый лагерьыште йоча-влаклан "Янлык пайрем"
йомакым
почеламут дене возенат,— мане Александр Степанович.
— Да, возенам. Пешак кугу йомак.
— Тый, очыни, колын отыл: кызыт йочалан эн сай произведенийым возаш
республиканский конкурсым увертарыме. Йомакетым конкурсыш пуэн ончо.
Конкурс эртарыше комиссийым Клюкин Петр Алексеевич вуйлата.
— А мо, пуаш лиеш, шонем.
Тыге каче годсекак келшен илыме йолташем дене уэш вашлийна, чон канен
мутланышна. Чынак, Азмекей Тургеневын кок повестьшым кусарыме шотышто
договорым эрлашыжымак шӧрыш, издательствын директоржо И.А.Виногоров руш
писательын возвмыжым
марлаҥдаш мыланем пуыш. Мутнам договор дене пеҥгыдемдышна. Клюкин денат
вашлийым, тудлан "Янлык пайрем" йомакем кучыктышым. Конкурсыш!
Александр Степанович мемнан деч лектын кайымыж годым шкеж дек унала мияш
ӱжӧ:
— Пачерем Какшан серыштак, тый палет. Сонарыш ончычсо семынак коктын кошташ

тӱҥалына. Пычалет уло?
— Уке. Шыжылан налам.
Поро ден осал нигунамат огыт мондалт. Но южо еҥ порыжым вашке монда,
осалжым
ӱмыр мучко шарна. Мый тыгай омыл, порыжымат, осалжымат ушышто, чонышто
ашнем.
Нимоат уш гыч огеш ӱштылалт.
3
— Кумышто Петро пайрем. Айда, кува, ямдылалт. Ачий ӱжеш, серышым колтен.
Мӧҥгыштӧ мыйым пешак вучат,— маньым ик кечын Марпалан. Ӱдыремланат посна
каласыде ок лий. — Эля, ялыш тыят миет мо? Ала мӧҥгеш кодат ыле? Чылан
каена гын, кролик ден чывым кӧ пукша? Можыч, ме ялыште арня илена?
— Йӧра, кодам,— ӧкымрак пелештыш ӱдырем. — Мыланем кидшагатетым кодо. Уке
гын,
Керебелякыште тыйым чот йӱктат да шагатетым шолыштыт. Уна, авам ойла, ожно
кидшагатшым Керебелякыште йомдарен.
— Вот шол, йомдарен. Эҥерыште тувыр-йолашым шӱялтыме годым шагатшым серыш
кудаш
пыштен да вараже налаш монден... Йӧра, Эля, кидшагатем тый денет кодем.
Кызытак
пуэм, на!
* * *
Шочмо ялышкем — Дубовкыш, ача-ава суртыш, шӱмбелем да эргым дене пырля
кумытын
миен пурышна.
Кугу кудывече кече волгыдышто ужаргын, моторын коеш. Капкам почымат,
ончылнем у
тӱня сӱретлалтмыла чучо. Умбалне, леваш йымалне, тур ӱмбалне шинчыше ош
вуян кугызам ужылалтышым. Вик палышым — ачам.
Изирак чемоданем шаршудо ӱмбак шынден, ачам дек ошкыл колтышым. Тудат,
мыйым
ужын, пашажым шуыш, кынел шогале. Ме шокшын ӧндалалтна.
Ончем, тур йыр мочыла чумырка-влак кият; мочыла дене ыштыме кугу кисть
тӱшкам
оралыме, кажне кистьше мотор вурган.
— Ынде мочыла метеркам веле ыштылам, маляр-шамычлан,— ойла ачам.
Кажне кистьлан промартель лучко ырым тӱла.
— Мӱкшетше уло мо?
— Кандаш омарта уло. Шуко ыле да... Ӱмаште шошым палевый мӱйым (лышташеш
вочшым)
поген кочкыныт да телым черланен коленыт.
Пӧртыш пурышна. Кувавам, Анна Николавевна, омсадӱрыштӧ, пу олымбалне, одеял
йымалне кия. Мый денем ик-кок мутым пелештен шыргыжале да шинчажым
кумалтыш. Тудо
ынде 88 ияш. Тетла мом ойлаш, лудшо таҥ!
Ачийланат, авайланат ме Марпа дене коктын пӧлекым пуышна: авайлан —
халатым,
ачийлан — толстовка ден брюкым. Ачий мылам ойла:
— Мый тылат нимогай пӧлекым пуэн омыл. Пӧлекда вашеш тыланда кок
мӱкшомартам, эн
сай ешаным, пуэм...
* * *
Петро пайрем 12 шагатыште ме шӱмбелем дене коктын уремыш лекна. Эдик эргым
мыйын
уке годым тысе школышто тунемын, ялыште ятыр йолташым муын. Сандене тудо,
мемнан
деч ойырлен, йолташыже-влак дек лектын кайыш.
Уремыште уже гармонь йӱк шокта, но ожнысо семын сӱан ок кой. Ожно кажне
ийын
Петро пайрем кечын сӱан лиеш ыле. Керебеляк сӱаным ончен, шерет ок тем.
Тидым
мемнан ученый, писатель, журналист-влакат палат, "Морко сӱан дене иктак"
маныт.
Керебеляк ожно ик жап Морко районыш пурен, а вара тудым Сотнур районыш
кусареныт, кызыт уэш Звенигово (Провой) кундемыш "пӧртылын".
Мый Керебелякым "Ватикан" манынам. Тудо кугу чодыра коклаште верланен.
Воктенсе
кеч-кудо райцентрыш кай — 35-50 меҥгым эртыде ок лий. Чодыраже Керебелякым
йыр
авырен шога, сандене ялже Рим кӧргысӧ Ватиканла чучеш.
Тыште сӱан нерген каласышым гын, чонем марий сӱан нерген шарнымашым романыш
пурташ ӱжеш.
Мый марий сӱаным Татарийысе Элнетыштат, Курыкмарий, Медведево, Шернур
могырыштат
онченам, но шочмо Керебелякысе гай сӱаным нигуштат ужын омыл. Керебеляк
марийын
сӱанже Волжск, Морко, Звенигово марий-влакын сӱанышт дене иктак.
Сӱан деч ончыч, ӱдыр йӱктымӧ деч вара, каче шочмо ялыштыже шке тукымжылан,
лишыл
йолташыжлан, мӱндыр родыжлан сӱан кунам лийшашым увертара да ты пайремыш
мияш
ӱжеш. Ӱдыр могырымат тыгак ыштат. Тышеч пале: сӱан кок ялыште эртаралтеш,
сӱан
калык кок ялыштат качын да ӱдырын тукымышт дек пурен лекшаш. Тидлан пеш
шуко жап
кӱлеш.
Качын суртышто сӱан погына. Ӱдыр тора ялыште гын, качыже сӱаным кастенак
тӱҥалеш, ӱдыр дек эрдене эрак миен шуаш кӱлеш, вет тудо шӱм таҥжым малыде
вуча. Мемнан кундемыште марий сӱан деч сылне ик пайремат уке. Сӱан вате,
каче-шамычше кузе моторын чият — ӧрат веле! Поян марийын сӱанышкыже нылле
орва марте погынен,
эше лу-латкок каче мӱндыр ялыш ӱдыр налаш яраимньын каеныт. Санденак огыл
мо марий-влак чыла вере мурат: "Сӱан толеш, сӧй толеш, пудат пеле шыл
кӱлеш. Пудат
пеле шыл шолташет терат пеле пу кӱлеш".
Ой, Керебеляк сӱанын чыла моторлыкшым возаш гын, романышкем ок шыҥе, посна
книгам сераш кӱлеш. Мемнан кундемыште оръеҥ ӱдырым пеш чот аклат, сӱан
годым мыскара мурым муралтат гынат, мучашыжым ӱдырым моктымо шомак дене
кошартат:
Сарай йымал шараҥгыже
Сарай дене тӧр шога.
Мемнан наҥгайышыш ӱдыржӧ
Кече дене тӧр шога!
* * *
Ме уремыш лекна веле — Казаков Миклай ден ватыжым, Варвара Тимофеевна
Тимофеевам, вашлийна. Нуно тачат шинчаштем койыт.
Кече пеш мотор ыле. Пӱтынь урем волгалтеш.
Миклай ден Варвара ӱлыкыла волат. Мемнам ужын, ачаийын сурт деч кӱшанрак
чарнен
шогальыч. Коктынат сур тӱсан костюмым чиеныт. Варвара Тимофеевна тыгай
вургем
дене пешак сылнын коеш; кок могырыш ваштар лышташла шарлен шогышо согаж
йымач ош
кофточка палдырна, шӱша деч ӱлнырак ший дечат чот йолгыжшо шыркамаже
(брошкыжо)
шинчаш вик перна. Николай Ивановичат ош тувырым чиен, но галстукшо уке.
Кече
шокшылан кӧра тувыр согажым луш колтен. Коктынат чаравуйын, саралге ӱпан
улыт.
Тӱнямбал койышым шуктен, мый эн ончычак Варя дене саламлалтым, вара
Миклайын шуялтыме кидшым кучышым.
— Салам! Тыйым тыште ужаш шонен омыл ыле!— Миклай, шара шинчажым пыч
ыштыде,
мыйым лӱдшыла ӧрын онча, тетла нимомат пелештен ок керт. Оҥыштыжо
Сталинский
премий лауреатын сурын койшо изи медальжым ужын, мыскара йӧре пелештышым:
— Медалетым мушкаш кӱлеш! Айда мӱй кочкаш ачий дек пурена. Теҥгече мӱйым
туклен
налын улына.
— Тау,— коклаш пурыш Варвара Тимофеевна. — Ме Шигаксолаш, мӧҥгышкем,
тарваненна.
Корно мучко мӧрым кочкын каена. Тендан дек пурена гын, касеш кодына. Уна,
Миклай
тугакшат пыкше шогылтеш...
— Ӱшыттӱр гоч каеда вет, Наталь акай дек пурыза. Тудо тендам пала, пеш чот
пагала,— маньым мый.
— Кузе ок пале?— серьезнын пелештыш мотор Варя, шкеже шыргыжал колтыш. —
Семен
шольыч дене пярля Шигаксола школышто тунемынна, акатымат шукертсек палем.
— А лауреат медальым мушкашак кӱлеш ыле.
— Москошто чот мушмо,— иже пелештыш Казаков.
Ваш-ваш пеш келшыше мужыр, мемнан дек пурыдеак, ӱлыкыла волен кайыш.
Кожласолаш коштмо корно Шолеҥерыш шуйнышо асфальтан шоссе деч ятыр тора
гыч, шола могырым шукертак такырталтын. Ожно тышеч орава дене гына
коштынат, ынде машина денат кудалыштыт. Туге гынат чодыра тӱрыштӧ, корно
воктене, южо вере снеге
йошкаргын коеш.
Казаков ден ватыжым ужатен колтымек, ме Марфуш дене коктын шке корнынам ял
мучко
шуйышна, Лиза шӱжарем дек кайышна. Тудо кӱтӱчӧ Васялан марлан лектын, ял
покшелне ныл угылан, кум тӧрзан пӧртыштӧ ила.
Мыйым ужычат, пошкудо-шамыч шкешт деке ӱжаш тӱҥальыч, но ме Лиза декак миен
пурышна. Шӱжарем мемнан, ӧндалын, вӱчкалтен-вӱчкалтен вашлие. Васяже уке
ыле, пайрем гынат, ушкал кӱтӱм кӱташ каен.
Лизан мемнам кузе сийлымыжым ом сере. Иктым гына каласем: когыньнам пеш
жаплыме
уна шотеш ужо.
Кутырен шинчымына годым Бандит Йогор (Янаев Егорым эше Агытан Йогор маныт)
нерген мут лекте. Лиза пала: Йогор — мыйым шке шояж дене тюрьмаш шындаш
полшышо
клеветник, провокатор, преступник, пеш осал хулиган. Шӱжарем ойла:
— Бандит Йогор тыйын толмет деч изиш ондакрак ял гыч лектын каен. Мемнан
декат
пурен ыле. Тыйын нерген йодышто. Тудым тыйын йолташет — учитель Егор
Архипович
Алешкин лӱдыктен колтыш.
— Кузе лӱдыктен?
— "Ванек толеш гын, тыйым пуштеш", манын. Каласен: "Ачаже пычалжым
разрывной пуля дене шӱшкын ямдылен. Осмин ойлен: "Бандит Йогорым садак
пуштам, тек тюрьмаш
уэш шинчам, но бандитым илышым ом кодо!"
— Шойыштын, мый тыге ойлен омыл, да Егор Архипичшымат але ужын омыл.
Янаев Егор нерген ойлымо годым каласыде ок лий: ялыш тудо тетла толын огыл,
ала-кушан ӧрдыжеш колен. Тидын нерген увер толмеке, лесник Шорников
Николайын ватыже
Орина мыланем ойлен: "Мый Озаҥ олаш сату налаш миенам ыле. Кастене Йошкар-
Ола
поездым вучен шинчымем годым вокзалыште кенета Йогорым ужым. Тудо мыйым
вокзалысе рестораныш ӱжӧ, "Мыйын окса шуко, айда кочкын лектына" мане, вара
кӱсенже гыч
окса тӱшкам луктын ончыктыш. Йошкар-Олаш поезд пелйӱд деч вара иже тарвана.
"Ээ,— шоналтышым,— тынар жап вучен шинчымеш, лучо рестораныш кайышаш. Йогор
мыйым
нигунамат сийлен огыл. Йӱмыжӧ керек, тутлын кочкын лекшаш". Йогор дене
пырля
рестораныш пурышым. Тудо яра ӱстел коклаш ваштарешем шинче, шергашан парняж
дене
официантым ӱжӧ. Ой, мом гына ыш заказатле! Ӱстел тич кочкыш, ик графин
йошкар
арака, пиве, напитке толын шинчыч. Кочна-йӱна, шуко мутланышна да вара
Йогор туалетыш миен толам манын кайыш. Вучышым, вучышым — уке. Уже
рестораным петырат.
Официант тольо, тӱлаш кӱлеш манын шижтарыш, кочмо-йӱмӧ акым кагазеш возен —
шӱдӧ
теҥге наре. А Йогор шылын! Официант мыйым милиций отделыш наҥгайынеже. Йӧра
эше
оксам ыле — тӱлышым. Билетым корнылан налынам. Вот тыланет пошкудо. Ялыште
Янаев
Егорым арам огыл Бандит Йогор маныт улмаш.
* * *
Лизук шӱжарем деч ватем дене коктын муралтен лекмек, кочайын тукымжо-влак
деке
ужын кутыраш кайышна. Шӹжаремат пеленна мийыш. Мый кажне пӧртыштӧ ончылгоч
шонен
ямдылыме мурым муренам. Шукыж годым калык мурым шке семын вашталтенам.
Мондаш
огыл манын, саде муро аршашым изи записной книгаш возенам ыле. Тудо кызытат

ӱстелыштем кия.
Южо мурым мураш ватемат полшен. Теве иктыже:

Кӱшыч кайыше лудыжо
Ерым ужын волалеш.
Пасу гоч кайыше мераҥже
Озымым ужын чарналеш.
Кожла гоч кайыше уржо
Пӱкшермым ужын чарналеш.
Кашка гоч кайыше мераҥже
Шопкерлам ужын чарналеш.
Межат, эртен кайышыла,
Тендам ужын чарнышна,
Родо-шочшо кумылланда
Тау ыштен мурена.
Мемнан сылне мурыланна йывыртен, озавате адакат муралташ йодеш. Мый, арака
чаркам кучен, шкетын умбакыже шуем:

Йыги-йоги комбигыже
Оргажеш пижын магыра.
Лат-лат лудигыже
Киякеш пижын магыра.
Чияк-чияк чывигыже
Лопшудеш пижын магыра.
Тулыкеш кодшо ватыже
Марийже укелан магыра.
Микулай Иванын эргыже
Пиалже укелан магыра.

Ватемже первый мурым мураш полшыш гын, ынде шкет муремым колят, шинчавӱд
дене
шорташ тӱҥале. Лиза тудым эмрата:
— Ит шорт, ит шорт, еҥгай. Изамже ынде пеленет...
Кажне суртышто, кушко ме пуренна, мемнам вашке колтен огытыл, муралташ угыч
да
угыч йодыныт. Мый уже руштынам, но йӱкем утыр почылтын веле. Кучыктымо
арака
чаркам я мӱй пӱран чукырым умшаш тушкалтем веле, ончылнем ныжылгын
солалталын,
йӱышым тӱр гоч велыде, шыман мурем:

Окна ончылно макыже
Йӱреш мушкылт пеледеш.
Ожгар ерысе саскаже
Вӱдеш мушкылт пеледеш.
Межат кушкын шуынна да
Йӱрешат мушкылт пеледна,
Лумешат мушкылт пеледна.

— Ой, Ванек, Ванек,— шоктат вате-шамыч,— эше пеледыш гаяк улатыс. Ужат,
кузе моторын чиен толынат. Кай, кай кушеч тыгай мурыжам палет? Ой, поэтак
улат, поэт!
Молан тыгай поро еҥым тюрьмаш шынденыт? Янай Йогор тыйым шояж дене
шындыктен,
маныт. Чынак дыр.
Мый адакат мурем:

Монча шеҥгел олмапужо
Кочамын шынден кодымо.
Вӱта шеҥгел вишньыже
Ачамын шынден кодымо.
Пӧрт шеҥгелсе эҥыжше
Ковамын шынден кодымо.

______________________________
* Микулай Иван — Иван Николаевич Логинов, ачам.

Пӧрт ончылсо шоптыржо
Авамын шынден кодымо.
Олмапу гай, вишне гай,
Эҥыж гае, шоптыр гай
Мыйжат улам чондымо,
Шындыме да кодымо.
Ватемже, Марфа Шӱмбел, мыйын чытен лекме орлыкым шоналтен, мӱгырен шортеш.
Колыштшо-шамычынат тшинчавӱдышт лектеш. Очыни, лудшемынат кумылжо
тодылалтеш. А
мый мурем да мурем:

Йычи-мучи мушыжым
Йычи-мучи шуяш лиеш.
Шӱргышкат пӱтырен шуяш лиеш,
Кандырашкат пӱтырен шуяш лиеш.
Йычи-мучи шыштыжым
Йычи-мучи шуяш лиеш.
Левыктенат шуяш лиеш,
Пӧрдыктенат шуяш лиеш.
Йычи-мучи йӱкнажым
Муро денат шуяш лиеш,
Кычкыренат шуяш лиеш,
Магыренат шуяш лиеш.
Мемнан кӱчык ӱмырнажым
Муро денат шуяш ок лий,
Кычкыренат шуяш ок лий,
Магыренат шуяш ок лий.
— Эре мурен илаш ок лий, эре магыренат илаш ок лий,— Шӱмбел коклаш пура.—
Айда,
Ваня, ик мурым муралтена да каен колтена. Мыйжат муралтыде ом керт — тыште
артистке улмемым палат.
— Тӱҥал, тӱҥал, Марпа,— маныт вате-шамыч. Пӧрт йыр ончальым — пошкудо
ӱдырамаш-влакат, йоча тӱшкат толыныт.
Ватем тошто годсо мурым мураш тӱҥалеш, а мый кошартем:

Ой, вӱд йога, вӱд йога,
Вӱдшӧ йога — серже кодеш.
Ой, лышташ йога, лышташ йога,
Лышташыже йога — пушеҥгыже кодеш.
Ой, межат каена, межат каена,
Ме каена — ялже кодеш.
Ме каена — мурына кодеш,
Ме каена — мурына кодеш.

Лектын кайыме деч ончыч ватем дене коктын, ӱстел воктек да юмылук ваштареш
шогалын, кужу мурым муралтен колтена:

Тау, тау, тау лийже,
Шокшо пӧртланда тау!
Тау, тау, тау лийже,
Кинде-шинчаллан тау!
Тау, тау, тау лийже,
Поро кумыллан тау!
4
Шочмо суртышкем вич ий гыч пӧртылмем жапыште ачийын ешыже тыгай ыле:
кувавам 80
ийым вончен, ачий 55 ияш, авай 62 ияш, Вася шольым самырык ватыж деч
ойырлен да
Россий мучко каен, эн пытартыш шольым ГПТУ-м тунем пытарен да Мочалище
поселкышто строительный кран ӱмбалне шинчылтеш.
Чалемаш тӱҥалше ачамлан полыш кӱлын: коло омарта мӱкшыжӧ, ик ушкалже,
презыже,
вич-куд шорыкшо, лу наре чывыже, агытанже, Буржуй лӱман пийже лийыныт.
Ме — Марпа, Эдик эргына да мый — ачий дене арня наре илышна, кече еда пашам
ыштышна, а Эдик эре кол кучаш кошто, уло ешым эҥер сий дене шер теммеш
сийлыш.
Кувавам омсадӱрыштӧ пу койкышто киен, иктымак уэш-пачаш ойлен: "Мыланем
ынде колаш кӱлеш ыле, да нигузеат колен ом керт..."
Ачий, колымешкыже, мыскараче лийын. Мыскара тудын шкенжын чонжым веле огыл,
колыштшо еҥынат чонжым воштылтыш дене ласкаҥдарен.
Ик кечын нылытын — ачий, авай, мый да Марпа — чодыраш шудо солаш кайышна.
Ачий
савам ыш нал, "Ынде садак солен ом керт" мане. Тудын шӱмжӧ черле ыле,
тидлан
верчынак яра пуымо путевко дене Одессыште эмлалтын.
— Ом соло гынат, тыланда кечываллан чай шолташ мием,— каласыш ачий.
Шудо солымына годым ачам кечываллан Тумша эҥер воктене шоптыр чайым шолтен
да,
чодырам шергылтарен, мемнам каналташ толаш ӱжӧ. Чаеш кажнылан кок муно гыч
шолтен ямдылен.
Ме чашкер коклаште верын-верын кушшо шудым вашке солен пытарышна да илынек
ик
тураш нумална, шудына ик грузовой машиналык лие.
Мӧҥгӧ толмо годым пурса пасу гоч ошкылна.
— Ачий,— маньым мый,— пурсам молан ял воктен ӱденыт, вет йоча-влак ужар
отызам
лыҥ кӱрыт.
— Пасу кугу, кӱрын огыт пытаре. Ожно, колхоз деч ончыч, кажне кресаньыкын
аҥаже
кумда пасу гай кугу лийын огыл,— умылтара ачий,— сандене пурсам ял деч
торасе
аҥаш ӱденыт, уке гын йоча-влак тошкен-кӱрын пытарат. Кочам пурсам ялна деч
вич
меҥге тораш ӱден ыле. Ушкал пурен. Кызыт тушан колхоз нимом ок ӱдӧ. Ошман
мландым шукертак кудалтыме. Тунам мемнан пурса аҥаш турня-шамыч волаш
тӱҥалыныт.
Ачам адакат турня нерген йомакшым каласкалаш тӱҥале. "Шешкымлан ойлем",—
манеш.
Мылам тиде йомакын моральже келша: тушман тӱшкам шке йырет ит пого — шижде-
годде, лювыра купыш логалат.
5
Йошкар-Олаш пӧртылмекына, гармонь шоктымем шуын колтыш. Но гармонь лийын
огыл.
Ожно, куд ий ончыч, тошто пачерыштем фисгармоний шоген — Павел Степанович
Тойдемар деч шулдо ак дене налынам ыле. Ынде фисгармонемат уке. Тудым мый
дечем вара
СССР Литфондын уполномоченныйжылан шогалтыме Г.И.Матюковский конфисковатлен
да
ужален. Молан? Тидым, лудшо йолташ, умылтараш логалеш.
1948 ийыште СССР Писатель ушем мыланем, Никандр Лекайнлан да Макс Майнлан
"Москвич" автомашинам ойырен, кажне машиналан Литфондыш 800 теҥгем колташ
кӱлын. Ме
чыланат Маргиз деч шуко гонорарым налшаш ыльна, но издательствын оксаже
лийын
огыл. Сандене мый — Лекайнлан да Макс Майнлан оксам Литфонд кассе гыч кӱсын
налынам (банковский чек дене). Мыйым арестоватлыме деч вара Матюковский
тиде оксам
имущество шотеш Литфондыш пӧртылтен. А тидын годымак Маргизын мылам 18
тӱжем
теҥге гонорарым тӱлашыже кодын.
Теве кузе марий поэт-шамыч икте-весылан "полшеныт". Тыге мый таче, 1994 ий
14
августышто (нине корным серымем годым) шонем.
Ала йоҥылыш лиям? Мыйын сай йолташем пеш шагал кодын. Тиде — А.А.Асылбаев,
Н.М.Арбан*, В.С.Столяров, А.М.Юзыкайн, Н.Ф.Рыбаков, П.В.Краснов,
Ю.И.Галютин,
А.В.Селин, А.Т.Тимиркаев, Гани Гадиатов*, Гельсий Зайниев. Нунын кокла гыч
мылам
эн сайже, эн лишылже — журналист, поэт, драматург, литературовед, редактор
Абукаев-Эмгак. Эмгак огыл, а Эрмак!
Ынде адак, лудшо таҥ, романемын эн тӱҥ темышкыже куснем — Йошкар-Олаште уэш
Миклай Казаковым вашлийым.
Содыки Миклай мый декем яра кид дене ыш тол... Пачерыштем, сиян ӱстел
коклаште
кужу жап кутыркален шинчышна.
— Керебелякыште кузе вара пайремым эртарышыч?— эн первыяк йодо тудо.
— Пеш сайын.
Умбакыже чуч ӱчашаш ышна тӱҥал. Поезд дене толмышт годым Миклай ден Варя
Керебеляк марий ватым ужыныт улмаш. Тудо мыйын нерген тӱрлӧ шоям ляпкен
пуэн, ойлен,
пуйто мый Дубовкышто "Марий Пушкин улам" манын моктанен коштынам.
_________________________________
*Н.Арбан ден Г.Гадиатов 1995 ийыште коленыт.

— Чыла тиде шоя,— маньым Казаковлан.— Мый мурым гына муренам. Вате-шамыч
мыйым
"Поэтак улат" манын моктеныт, а Пушкин нерген нимогай шомакат лектын огыл.
Умбакыже тыге каласышым:
— 1935 ийыште Георгий Ефруш "Марий коммунеш" печатлалтше ик статьяштыже
"Пушкин
— Пушкмнак, Осмин — Осминак" манын возен. Тидым лудмекше, Пӱнчерский ик
погынымаште Ефрушым вурсен ойлен: "Осмин але поэт лийын шуын огыл, а Ефруш
кузе тудым
Пушкин дене таҥастараш тоштеш? Тыге возаш окмак лияш кӱлеш!"
Казаков саде марий ватын мутшым эше ик гана ушештарыш:
— Тый, Иван Иваныч, Дубовкышто ойленат: "Мый,— манынат,— капем денат Пушкин
дене
тӧр улам — 167 сантиметр".
— Ой, юмыжат! Пушкинын капше могай кӱкшытан лийын — товатат, ом пале.
— А мый палем,— мане Миклай. — Пушкинын кӱкшытшӧ чынжымак 167 сантиметр
лийын.
Миклай Казаков Москосо Литературный институтышто арам тунемын огыл улмаш,
А.С.Пушкинын могай капан улмыжымат пала. Руш кугу поэтын кап кӱкшытшым мый
вескана иже паленам. 1977 ий 1 мартыште "Советская Россия" газет "Рост
Пушкина"
лӱман изи статьям савыктен ыле. Тушто возымо: "Пушкинын капше 2 аршынат 5
вершок
(167 сантиметр наре) лийын".
Варажым Казаков марий ватын ляпкымыж нерген уэш-пачаш ойлымыжым чарныш да
мутшым
вес велыш савырале:
— Иван Иваныч, пален лий, мый тыйым 1949 ийыште шынден колташ полшен омыл.
Тунам, 5 ноябрьыште, мыйым (тунам, шкеат палет, Марий АССР Писатель ушемым
вуйлатенам) КГБ-ыш ӱжыктышт да лӱдыктыл ойлышт... Мый правленийыш тольым да
вигак тый
декет, радиокомитетыш, йыҥгыртышым. "Тол",— маньым. Тый шыч тол. Мый
паленам —
тыйым арестоватлышаш улыт. Тыйым утарен кодынем ыле: 1937 ийысе семынак, я
Элнетыш, я иктаж-куш чымалт!.. Тыйым арестоватлымеке, Иван Иваныч,
юмончылно шортынам...
Ким Васин тыге ойлен огыл. Тачат ок ойло. Эре иктым тӱя: "Мыйымат
арестоватлынешт ыле..."
Казаков умбакыже ойлыш:
— Мый 1949 ийыште "Марйская АССР" поэмым возенам ыле. Тылат лудаш пуышым.
Ты поэмын черновикше кодын огыл. Ынде тудо йомын. Вет тыйын рукописетым
гына огыл,
книга-шамычетымат КГБ-ш поген каеныт.
— Уке, наҥгаен огытыл,— коклаш пурыш Марфа Степановна. — Мый тылат, Николай
Иваныч, шойыштынам, "Чыла наҥгаеныт" манынам. Осминым арестоватлымеке, мый
тудын
рукописьше, книгаже-влакым тошто пачерыште пӧрт йымаке шылиенам ыле. А
кызыт
тыште чыве вӱташ тоенам.
Казаков Марпа ӱмбак шинчам каралтен кынел шогале.
— Архившым эше луктын одал мо?
— Луктын онал,— шыргыжале Шӱмбел.
— Айста луктына!— тарваныш Миклай.
Ик арня шкет илыше Эля аважлан сравочым пуыш.
— Чыве-влак, очыни, шуженыт,— мане ӱдырем. — Мый шӱрашым пукшен пытаренам,
пареҥгымат пукшенам. Кечын муным кочкынам, туге гынат муно ятыр погынен.
Николай
Иванычлан лу муным шолтышаш.
Ме чыве вӱташ лекна. Такше вӱтаже вӱта огыл. Оҥа дене ыштыме сарай. Тиде
кужу
кутышан баракла койшо сарайыште изи пӧлем-влак улыт. Мемнан пӧлемна воктен
Герман Бастраковынат тыгаяк пӧлем лийын. Ватем сарайым почын гына шуктыш —
тудын
деке йошкар агытан кыт-кыт-кыт шоктен куржын тольо. Изиш лиймеке, кашта гыч
ош
чыве-шамыч (иктаж латкокыт) чоҥештен волышт. Марпа мунылан падыштыме киндым
тазыш оптале да кудывечыш луктын шындыш. Чыве-шамыч, кудывечыш лектын, таз
йыр чумыргышт. Казаков воштылеш: "Чывымат тӱкылымаште веле ашнеда улмаш".
Сарайыште эн шеҥгелне, кашта йымалне, чыве терыс сурын коеш.
— Ӱдырна терысымат эрыкташ шуын огыл, — мане Марпа. Тудо кӱртьыгольмым
нале, мый
— ӱштервоштырым. — Тиде терысым эрыктен лукде, архивым муын огыда керт. Кок
оҥам
тарватыман. Лом кӱлеш.
Герман Максимыч гвоздерым пуыш. Оҥа йымач вичкыж толь дене вӱдылмӧ чумырка-
влакым лукна. Ӱмбачышт рокым ӱштын, пӧртыш пуртышна. Мый ватемым вӱчкалтен
колтышым:
— Тау, Марфуша!
Казаков дене коктын кагаз орам шерген шинчышна. Вучыдымын Миклайын
"Марийский
АССР" поэмыже толын лекте. Тудо йывыртымыж дене рукописьшым шупшал колтыш,
чуч
ок кушталте.
Шукат ыш эрте, тиде поэмыже "Марий альманахеш" савыкталте.
6
Салават гыч кондымо оксам пытен, ватын пашадарже дене ныл еҥлан илаш ок
лий. Окса кӱлеш. Мом ышташ? О! Мый вет эше 1949 ийыштак Маркнигоиздатым
судыш пуэнам
ыле. 18 тӱжем теҥге гонорарым мылам тӱлашыже уло. Литфондыш пӧртылтышаш
оксат
шуко погынен. Мыйым тидланат судитлен кертыныт — служебный положений дене
"пайдаланымылан". Геннадий Матюковский, конешне, чын ыштен: Маргиз гыч
мыйын гонорарым налын кертын огыл, а Н.Лекайн ден Макс Майн кредитыштым
Литфондыш пӧртылтеныт.
Мый книга издательстве директор Иван Виногоров деч йодынам ыле: "Гонорарым
пуыза..." Тудо бухгалтерийыште терген, но мыйым налшаш окса деч нимогай
кыша кодын
огыл. Садланак калык судыш чымалтым. Ала тушан исковый йодмашем кодын?
Судья Саканов дек логальым. Тудо ойгандарыш веле:
— Волков уремыште мемнан архив йӱлен... Тушеч ик ужаш архивым вес верыш
кусарыме. Коммунистический уремыште ик сарай уло. Айда туш каен ончалына.
Пединститут дек шумеш ошкылна да шола могырыш лупшалтна.
— Теве саде сарай, — ончыктыш Саканов, кӱсенже гыч цравочым лукто.
Сарайыште ик вере онча, папкылам пургедеш, вес вере онча — мыйын дела уке.
Вара,
туштак улшо изи тошкалтышым шогалтен, кӱшыл полкым пургедаш тӱҥале.
— Тый пиалан улат,— шоктыш кенета,— теве делат!
Вичкыж папкым кидеш кучен, тошкалтыш гыч волыш.
— Айда, судебный делам тӱҥалына веле. Тый, Маргизыш каен, повесткым
директорлан
пу. Судыш шкеже ок тол гын, бухгалтерым колтыжо.
Иван Александровичлан судыш мияш повесткым пуышым, исковый заявленийым мумо
нерген каласышым. Тудо мане: "Тый, библиотекыш каен, книгат-влакым кондо.
Ме книгат
почеш складыште бухгалтерийын архившым ончена, ала гонорарный разметке уло?
Ведомость-влакат лийшаш улыт".
Мый угыч Саканов дек кайышым. Судья архивым кычалаш кум кечым пуыш.
Издательствын счетоводшо — чуваш ӱдырамаш дене архивым пургедна, пургедна —
ик
ведомостьым гына муна. Учебникеш печатлалтше почеламутем-влаклан гонорарым
налынам улмаш, а мыйын портфельыштем учебник-влак тич кият, кажныштыже
мыйын стихем
уло. Архивыште гын ни гонорар разметке, ни ведомость уке. Мый эше рушла гыч
кусаркалыме книгамат конденам.
Кум кече гыч суд лие. Издательствын счетоводшо архивыи тергыме нерген чыла
каласкален пуыш. Суд Маркнигоиздат деч мылам 12 тӱжем теҥгем кычал лукташ
пунчале.
Эрлашыжым але кумшешыжым оксам налмеке, Саканов дек миен, ӱстембакыже кок
тӱжем
теҥгем луктын пыштышым. Тудо оксам кӱсеныш пыштыме олмеш мыйым вурсаш
тӱҥале:
"Тый мыйым тюрьмаш шындынет мо?"
Ятыр жап эртымеке, Евстафий Саканов шкежат Марий книга издательствын
директоржо
лие. Тунам тудо "взяткым" пуаш тӧчымем шарналтен воштылеш ыле.
* * *
Гонорарым суд гоч налмеке, йӱаш шым тӱҥал. И.С.Тургеневын "Первая любовь"
ден
"Ася" повестьше-влакым марлаш кусараш пижым.
Кок повесть рушлаже ик книгаш лектын ыле. Марий издательствыште марла посна-
посна я иктеш савыктыме нерген каҥашышт. Но редактор Ким Васин иктеш лукташ
темлыш.
Ала-могай чий дене кок повестян ты книга 1957 ийыште иже ош тӱням ужын.
Вара мыланем Н.Веретенниковын "Володя Ульянов" книгажым кусараш пуышт. Мый
ынем
нал ыле, вет шке пашамже шуко лийын. Арестоватлыме деч вара библиотекыла
гыч поген налме книга-влакым у лӱм дене уэш савыкташ, пӱтынь творчествем у
шинча дене
терген ончаш кӱлын. Мо-гынат 1956 ийыште "Володя Ульянов" марла савыкталте.
7
Маргиз гыч оксам шӱдырен лукмеке, мыйын еш илыш икшырымын каен колтыш. Илыш
гыч
ӱштыл кудалтыме творчествем угыч ылыжташ тыршен, йӱдшӧ-кечыже манме гай
ӱстел
коклаште шинчылтам. Эдиклан изи фотоаппаратым налын пуышым. Тудо Пионер
пӧртыштӧ
радиоприемникым ышташ тунемын, а ынде фотограф лийнеже. Эля гын эре книгам
лудеш, кинош коштеш. Ватем, Марпа Шӱмбел (уже поэтесса лӱмжӧ лектын) уэш
театрыш
пурынеже, но огыт нал, вет тудо мыйын уке шеҥгеч ойгыж дене подылаш
тӱҥалын...
Подылеш да мура, кушта. Ынже кучылт пытаре манын, оксам поген налынам,
книга
коклаш оптенам. Эля книгам моткоч йӧрата. Шӧрлыкым пургедшыжла, окса дек
миен
перна. Мый ялт ӧрым: оксам кушан шылташ? Сберкассыш пыштем гын, адакат
пален налыт да йодаш тӱҥалыт. "Давай,— шонем,— Герман Максимычлан пуаш,
тудо аракам ок
йӱ, сайын арален кийыкта". Герман оксам ыш нал. Мом ышташ? "А-а-а,— шонем,—
мыйын вет Асылбаев йолташем уло! Адакше учителемат уло — Михаил Филиппович
Столяров. А вес учителемже — Никита Алексеевич Смирнов". Шонен-шонен,
мучашым шым му.
Тетла оксам книга коклаш ом опто, еҥланат аралаш ом пу. Ала Герман
Максимовичын
аважлан пуаш? Уке! Тыгеат ок келше. Мом ышташ? Оксам куш чыкаш? Шонен муым
вет:
пеленем туфльо пундашеш коштыкташ! Кӱсенем пургедыт — яра, а туфльым кудаш
ончаш
иктынат ушеш ок воч. Оксам пытымеш мый шийвундем йол пундаштем коштыктенам,
малаш вочмо годым кагаз оксам туфльо нерыш шӱшкынам. Эрдене кынелам — оксам
йодеш:
"Оксатым куш чыкена-ат?"
Мый ондалем:
— Шолыштыныт!.. Умбакыжк ала-кузе илаш?! Йӧра, кеч изиш гонорарым пуат...
Ӱшана.
Марфалан йӱдым пылышышкыже шып ойлем: "Шӱмбелем, очыни, тый ончыкыжо кӧм-
гынат
— у шочшым вучет, арака йӱметым чарне..."
— Йӧра.— манеш.
— Мый чо-о-от шупшалам, чо-о-от ӧндалам...
8
Таче, 1994 ий 10 сентябрьыште, 10 шагат эрдене Марий радион передачыжым
(Тудым
Василий Яналов ямдылен) тӱткын колыштым. Микрофон ончылно лӱмлӧ кум йолташ
погынен: Яналов, этнограф Геннадий Сепеев, поэт Тимиркаев. Мыйын "Кава ден
мланде
коклаште" шарнымаш романем мокталтышт. "Шоҥго писатель-влак утларакше
эртыше пагыт нерген возат",— мане "Ончыко" журналын тӱҥ редакторжо Анатолий
Тимиркаев.
Йолташ-влак тыгай произведенийын кӱлешлыкшым палемдат, публицистике пӧлкам
вияҥдаш темлат. Нуно тыгак кызытсе илышым келгын сӱретлен ончыктышо
произведенийым
вучат, рушла манаш гын, философский осмысленийым йодыт. А мый эше йӧратымаш
нерген возен пытарен омыл. Но ынде йӧратымаш нерген возаш лӱдам. Теҥгече
мый декем
Россий Писатель ушем член Алексей Александров толын ыле. Тудо ойлыш:
— Волжский районысо Ярамарий ялыште ик марий, тыйын романетым лудмекше, шке
ватыжым товар деке руэн пуштын.
— Кай, ала-мом ойлыштат!
— Товатат! Чыным ойлем. Юаш Лисукетым пуштын, шӱйжӧ гыч товар дене кок гана
руалын.
Мый ялт ӧрынам: "Кузе тыге — мыйын романем лудмеке?"
— А вот туге ойлат.
Алексей Александров ондак Ярамарий школышто пашам ыштен. А мый Ярамарийыште

1929-1930 ийлаште чӱчӱмыт дене иленам, Сотнур ШКМ-ште тунемынам. Тунам,
йоча годым, Ондриян чӱчӱмын (авайын изажын) ӱдыржын — Овычайын йолташыже
Юаш Лисук дене
шем шыжым ушкал кӱташат коштынна. Тудын ачажат, Юаш Эчу, чӱчӱмыт тукымак
лийын,
тудымат Эчу чӱчӱ манам ыле.
Тидын нерген веле огыл романемын тӱҥалтышыштыже ойлалтеш. 1934 ий кеҥежым
Овычай, мый, Лисук ушкал вӱтамбалне шудышто маленна. Эрдене Лисук кайымеке,
Овычай
йодеш:
— Ванек, мыняр гана лие?
— Ик ганат уке,— маньым. — Мый дурак омыл. Мылам эше шуко тунемаш кӱлеш, а
ӱдыр
нерген шоныман огыл.
— Кӱчдымӧ вараш! — кычкырале Овычай.
— Вара Ярамарий марий тидым лудмо деч вара 79 ияш куважым товар дене руэн
пуштын
мо? Уке дыр! Кызыт вет илышыже тугай: уш кайымеш йӱыт да ваш-ваш чот
шыдешкат,
вара я марийже ватыжым кӱзӧ дене шуралта, я ватыже — марийжым,— ойлышым
Алексей
Александровлан.
— Да, "смутное время",— шоктыш тудо.
— "Смутное время" латшымше курымышто тӱҥалын да латкандашымшышкат вончен. А
тый,
Алексей, тудым кызытсе саман дене ит таҥастаре! — маньым мый. — Российысе
перестройко йӧршын вес тӱрлӧ. Кызытсе неле илыш нерген калык коклаште,
шкеат палет,
тӱрлӧ семын ойлат. Лучо йӧратымаш нерген возена, кеч Тимиркаев мемнан деч
келге
содержаниян произведенийым йодеш. А Лев Николаевич Толстойын йӧратымаш
нерген
"Анна Каренина" романже келге содержаниян огыл мо? Тыйын почеламутыштет —
эре
ӱдыр да йӧратымаш.
— Да, мый тыйын семын возен ом мошто,— ӧпкелалтшыла пелештыш Алексей.
— А мый ик поэтымат мыйын семын возаш ом йод.
— Тидыже тыгак лиймыла,— мане Александров. — Но шуко поэт икте-весышт деч
пешыжак ок ойыртемалт.
— Палет мо, Леша? Мый Стерлитамакыште баптист-влакын юмылтымо пӧртыштышт
лийынам. Нунын тиде пӧртышт ялысе клуб гай коеш. Просвитерын шогымо
верыштыже кафедрым ужар шӱртӧ дене тӱрлыман шовыч леведын. Шовыч мучашеш
шолдыра буква дена
сӧралын возымо: "Бог есть любовь".
Мыйын ӱдырамаш таҥем-влакым эше пуштын пытарен огытыл. Мыйын эше инвалид
Зоям
уло, Юмо тудлан тазалыкым пуыжо!
Поэт йолташем воштылале да Зоялан арака чаркам шуялтыш, вара мандолиным
налят,
мурен-мурен шокташ тӱҥале.
Алеша родем варажым каласыш: Юаш Лисукым марийже мыйын романемлан кӧра огыл
пуштын. Тугеже, Тимиркаев йолташ, йӧратымаш нерген умбакыжат возаш лиеш.
9
Лудшо таҥ, мый адак кумло индеш идалыклан шеҥгек куснем — 1955 ийыш
пӧртылам.



010497
************************************************************************
1—04
Ипполит ЛОБАНОВ

Полан
Пеледын шӧр шоҥла полан еш
Май тылзын идым воктенак.
Руэныт тудым ну молан гын?
Лийман мо тыгаяк пермак?

Изина годым олма лемым
Шолтат ыле полан йӧре.
— Ит колто нелын тый йылметым,—
Авам ойла ыле эре.

Но ӱмыржӧ кужу поланын,
Вашлийым чодыраш тачат.
Шонет, темла чевер орлаҥгым,
Шукертсек палымым онча.

Кочкам уэш мый тутло лемым.
Поланым шынденам садеш.
Юарлыкта шӱмем, пеледын.
Чонмурын ныжылже шочеш.

Сонимаке
Толын лектым корем лишке,
Ӱлык шӱкым ястарем.
Коштыт кечын шукын тышке,
Кажнылан сита корем.

Ончал колтышым йымаке:
Пеледалтын куштыра.
Тыште-тушто сонимаке
Шойышталын лавырам.

Сонимакын тӱс чеверже
Волгыдым йыр ешара.
Чучылда шӱмемлан шергын
Йӧраталме удырла.

Ты пеледышым ончем да,
Кумыл чаманаш ӱжеш.
Амырташ тыгане чеслым
Шӱк ден языкак лиеш.

Сонимаке, пеледат тый
Йӧршын ӱдыр тӱрвӧ гай,
Таратет илаш яндарын.
Тиде мом гынат шога.

Вӱдшинча
Ты таве ылыжта чаманым:
Кашкен да ужарген вӱдшат,
Пураже тӱвыт регенчаҥын,
Шӱтлен рожаҥын пырдыжат.

Ешаралтеш со ийготемже.
Лушка тазалык — шӱм пала.
Ок тол арня куан ден темше.
Тидлан титакше кӧн ала.

Пура шӱеш, вӱдпуч шелеш гын,
Толешыс ойго йырым-ваш.
Аралыман эре вӱдшерым,
Огеш кӱл тушко шӱвалаш.

Мый кызыт тавышке ончем да,
Ыра вӱрем йӧршеш тулла,
Пура чучеш ӧрдыжлуэмла,
Коршта чонем дене пырля.

Курыкмарла гыч Ал.Селин кусарен.



010597
************************************************************************
Геннадий Королев
Шочмо мланде
ГКЧП: умылаш лийдыме спектакль
Геннадий Королевын лӱмжӧ "Ончыкын" лудшыжлан палыме. Молан манаш гын,
ончылийысе
кандашымше номереш тудын "Ӱждымӧ уна" ойлымашыже да ӱмаште нылымше номереш
почеламутшо-влак савыкталтыныт ыле. Туштак илыш-корныж нерген кӱчыкын
увертарыме.
Г.Н.Королев Куженер районысо Кокшародо ялеш 1958 ийыште шочын. Военный
юрист,
юридический наука кандидат. Кызыт Угарман (Нижний Новгород) олаште ила,
Милицийын кӱшыл школыштыжо туныкта.
1991 ий августышо путч манмым темдалмеке, Геннадий Николаевичым ГКЧП
ваштареш
тарватыме уголовный делам шымлыше следственный группыш налыныт, да тушто
тудо
кугу опытан юрист-влак дене пырля кужу жап пашам ыштен.
Кызыт Г.Н.Королев журнал редакцийын темлымыж почеш 1991 ий августышто мо
лийме
да эл илышын тиде йыжыҥжым шымлыме нерген рушла "Спектакль в театре
абсурда"
произведенийым возен. Тудым ты номер гыч савыкташ тӱҥалына.
Лудшылан
Мланде ӱмбалсе цивилизацийын историйже але мартеат умылен-пален шуктыдымо
шуко
тайным — туштым арала. А кузе шочыныт нине туштыжо? Тидын нергенат ала-
кунамсек
ӱчашат. Дарвинын туныктымыжлан ӱшанаш гын, мланде ӱмбалне айдеме тукым
маймылын
эркын-эркын айдемыш савырнымыжлан кӧра шочын. Тидын годымак ты теорий дене
келшыдыме еҥ-влак тура йодышым шындат: молан вара мемнан эрасе кок тӱжем
наре талук
жапыште ик маймылат айдемыш савырнен огыл?
Айдеме тукымын илен толмо кажне курымын шагал огыл шке тайныже уло. Тыгай
туштылан колымшо курымат поян. Политический амал денак мыняр еҥым пуштмо?
Теве тыге
патырыме Российыште Сергей Миронович Кировым да США-ште Джон Кеннедим. А
лачшымак молан? Кӧ тидым ыштен? Да кӧ кӱштен? Колымшо курымын тайныжлан
шотлаш лиеш
"Совет Союз лӱман пеш куатле-онарле державым "пуштмым", пытарымым.
Мый тиде возымаштем 1991 ий августышто шындыме моткоч кугу спектакльын
кулисше
шеҥгек ончалнем, сценым авырыше пӱрдышым изишак кораҥдынем.
Лудшо йолташ! Тиде возымым лудмо годым чыла йодышлан вашмутым муам манын
шонет
гын, йӧршешак йоҥылыш лият. Очыни, тыге каласаш келшен толеш: тидым лудмо
деч
вара тендан ушыштыда ончычсо деч ятырлан шукырак йодыш пӧрдаш тӱҥалеш.
Мыйын возымем шонкалымашым луктеш, чылажымат келгынрак шымлен-аклен ончалаш
тарата гын, мый шкаланем каласен кертам: ончыланем шындыме задаче
шукталтын.
Тидлан моткочак ӱшанем.
Историйын туштыжо-влак

Тревожный месяц тот коварный
Глубокой тайною покрыт.
Но говорить об этом рано,
Не так легко ее открыть
Нине ныл корным Россий Генеральный прокуратурын следственный группыштыжо
пашам
ыштымем годым возымо балладе гыч налме. Возымемже "Баллада о генерале"
маналтеш.
А тудо Совет Армийын Патриархше, Совет Ушем Герой, армий генерал Валентин
Иванович Варенниковлан пӧлеклалтын. Ты еҥ дене мыйым пӱрымаш тудын илышыжын
неле татыштыже ваш ыштен. Векат, тудлан тылеч неле жапше лийынат огыл.
В.И.Варенников кужу да неле илыш-корным эртен. Тиде корнышто лийыныт Кугу
Отечественный сар, Афганистан, Чернобыль... Но тудо чыла тӱтаным сеҥен
лектын, сеҥымашке шуын тудо элна дене пырля, тидыжак кӧргӧ вийым ешарен,
кумылым нӧлтен.
А ты гана генерал сеҥалтын. Шке пашажын мучаш саскажым ончаш гын, сеҥалтын,
модын колтен. Сеҥалтын элна дене пырля. Кудо элыште тудо шочын, кудыжлан
ӱмыржӧ
мучко лийжак манын служитлен да кудыжым аралаш кынелын — тиде эл сеҥалтын,
модын
колтен. Ӱмыржым шуктен, пытен, шаланен.
Социализм, Социальный иктӧрлык, иза-шольо келшымаш идей шӱлышеш кушшо еҥна-
влаклан элнан шаланыме пагыт шӱлыкан шонкалымашым конден.
Элнан шаланен сӱмырлымыжӧ, чоным волгалтарыше идейын шулен йоммыжо шуко
еҥлан
тамыкыш, трагедийыш савырнен. Кузе тыгодым от шарналте ныжыл кумылан руш
поэтесса Юлия Друнинам, данле гражданин, Совет Ушем Маршал Сергей Федорович
Ахромеевым. Нуно шкем шке пытарымым пӱрымаш ончылно вуйым пӱгыртымӧ деч,
шке идеалым
йомдарен илыме деч куштылгыраклан шотленыт. "Мыйын шочмо элем пытен толеш,
мом
шке илышыштем эн тӱҥлан шотленам, тудо чылажат шалаталтеш. Тыгай годым мый
илен
ом керт",— ойлалтеш маршалын колымо деч ончыч серен кодымо кагазыштыже.
Балладыште могай "тургыжландарыше тылзе" ("тревожный месяц") нерген ойлымым
лудшо еҥ шаҥгак тогдайыш, шонем. Конешне, тыште 1991 ий август нерген
ойлалтеш.
1991 ий, август.Улыжат — ик тылзе. А мыняр савыртышым шыҥдарен тудо шке
"помышкыжо". Могай ӱчашымашым тарватен. Мыняр еҥын пӱрымашыжым пӱтырен
пуртен шке йогынышкыжо.
1991 ий 19—21 августышто да тулеч варасе кечылаште лийше событий-влак ынде
историеш кодыныт. Жап эрта, ик идалык весым алмашта, илышыш у иукым-влак
толыт, но
тиде пагыт ок мондалт. Еҥ-влак тудын деке пӧртылаш тӱҥалыт, учебник почеш
шымлен
тунемаш, архивысе документла негызеш радамлаш, тунамсе событийлаште лийше-
влакын
мемуарыштым лудаш тӱҥалыт.
А мемуарже, каласаш кӱлеш, пытартыш жапыште шагал огыл савыкталтын.
Ятыр еҥже шокшынекак шке шонымыжым луктын каласаш вашкен. Пытартыш танк-
влак
Моско уремла гыч эше каенат шуктен огытыл ыле, а тунамсе событийын тӱҥ
"геройжо"— М.С.Горбачев "Августовский путч. Причины и следствия" лӱман
книгам луктынат
пыштыш. Тый, пагалыме лудшо таҥ, тиде книгам лудын, элнам саде трагический
савыртышыш кондышо чын амалым пален налам манын шонет гын, йоҥылыш лият.
Чын амал
нерген чон почын возымым тушто огыда му. Тидыжым моло автор-влакын
мемуарыштыштат муаш огеш лий. Вет нунын кокла гыч кажныже тунамсе событийым
ик велым гына
сӱретла, тидын годым шкенжым пыдал налаш тырша.
Каласаш кӱлеш: тунам кузе да мо лиймым кагазеш тичмашын серен кодымо. ГКЧП-
ыш —
Чрезвыйчайный положений шотышто государственный комитетыш — кӧ пурен, Моско

уремлашке мыняр танк толын лектын, нине куатле машина кокла гыч иктыже
ӱмбак у
он ( вождь) мыняр шагатыште кӱзен шогалын — чыла тидым да эше молымат
радамын
почын пуымо.
Но мемуар-влакым да ты темылан серыме моло литературым кеч-мыняр шергеда
гынат,
уголовный делан чыла 140 томжым тӱҥалтыш гыч патыртыш лаштык марте лудын
лектыда
гынат, те тушто эн тӱҥ йодышлан вашмутым садыгак огыда му, шонем. Тиде
йодышыжо
тыгай: 1991 ий 19—21 августышто лийын — начарын ямдылыме акций але мастарын
виктарыме провокаций?
Ойлат, тунамсе август кечылаште "Совет Ушем" лӱман театрыште спектальым
модмо.
Модшо-шамычше — Г.И.Янаев да компаний. Тӱҥ режисер-постановщик —
М.С.Горбачев.
Ала илышым чын умылен моштыдымыжлан але вес амаллан кӧра Горбачев туге
возгала,
пуйто лач тудо тӱҥ верыште шоген да саде постановкым виктарен. Можыч, тиде
тыгак
лийын. Но тыгодым теве мом мондыман огыл: кеч-могай театрыштат директор
уло, тудо шкаланже келшыше тӱҥ режиссерым шогалта да модын ончыктышаш
сценарийым кучыктен пуа. Тидыже тыгак гын, йодыш лектеш: Директоржо кӧ
улмаш вара?
Йодыш, йодыш, йодыш... Нуным шотленат от пытаре. Саде тылзым чынак шем
шыҥалык
(тайна) пӱрден.
Ик тылзын кум кечыже. Провинций гыч ончалтыш
Россий президент ден правительство велыш шогышо информаций средства-влак
таче
мартеат калыкым туге ӱшандараш толашат, пуйто 1991 ий августышто
государственный
переворотым ышташ тӧченыт.
Шоя! Негыздыме муторгаж!
Чынжым гын сӱрет йӧршеш вес тӱрлӧ лийын. Союзный кугыжанышын вуйлатышыже-
влак
элнан акырсаман дек утыр лишеммыжым ужыныт да тидлан чаракым шындаш шонен
пыштеныт. Тудо жапыште нунын кидыште чылажат лийын: армият, милицият,
силовой манме
моло ведомстват, уверым шаркалыше средства-влакат. Но улшо конституционный
стройын арален кодымашке виктаралтше суапле тӱҥалтышышт сай саскам пуыде
кавыскен.
Молан?
Чыла амалжым лончылаш ынем тӱҥал, но эн тӱҥжылан теве мом шотлем. Айдеме
тукымын
вияҥ толмо чумыр историй гыч ме ужына: кеч-могай акций, кеч-могай реформо
тунам
гына сеҥымашке конден кертеш, кунам тидын велыш калык, тыглай еҥ-влак рӱж
шогалыт.
Чрезвычайный положений шотышто государственный комитет (ГКЧП) член-влкын
тӱҥалме
пашашт калык коклаште шкаланже эҥертышым муын мо? Айста кажнына шкаланна ты
йодышым пуэна да Моско гыч толшо уверым кузе вашлиймынам, кузе аклымынам
шарналтена.
Кеҥеж. Август. Отпуск пагыт. Уверым шаркалыше средства-влак уло тӱнялан
кала-сышт: государтвын вуйлатышыже "тайм-аутым" налын да ешыж дене Крымыш
канаш каен.
Шуко моло еҥат чоным да кап-кылым кандараш, ласкан шӱлалташ кумылаҥын.
Мый тунам военный службышто лийынам да каласен кертам: Вооруженный Вийыштат
тыгайрак шонымаш дене иленыт. Командир ден начальник кокла гыч иктышт ала-
кушто,
теҥыз серыште, могырыштым кечеш калитлен киеныт, а весышт кужун вучымо
канышыш
каяш ямдылалтыныт.
15 августышто элысе ПВО войскан главнокомандующийже армий генерал Иван
Моисеевич
Третьякат черетан отпускыш лектын. 21 августышто Сочиш кудалаш билетым
ончылгочак налын ямдылен. Но тудлан тушко каяш пӱралтын огыл улмаш. Мемнан
элысе шуко
моло гражданланат шонен ямдылыме планым вашталташ пернен.
1991 ий 19 августышто пич йӱдым Иван Моисеевичлан дежурный гоч увертареныт:
6
шагат эрдене СССР обороно министр дек совещанийыш мийыман. Тиде жап гыч
илыш
пӧрдем генерал Третьякым шке йогынышкыжо шупшыл налын. Тиде тат гыч тудлан
кугу
тургыжланымашан да келге шонкалымашан пагыт тӱҥалын. Ныл тылзе эртымеке иже
мый
генералым уголовный шот дене мутым кучымо деч утарыме нерген пунчалым
пеҥгыдемдышым. Но тидын нерген варарак радамын каласкалем.
1991 ий 19 август эрдене игече пылан ыле. Пуйто пӱртӱсат кӱдырчӧ чакеммым
шижын.
Эрдене радио да телевидений дене шарыме "исторический" увер ояр кеҥеж кечын
кава
гыч йогаш тӱҥалше лумлак чучын.
Илыш кенета вашталт кайыш. Эше теҥгече гына еҥ-влак кече гыч кечыш ыштен
толмо
тыглай паша да шонымаш дене иленыт. А таче?.. Танк-влак, чрезвычайный
положений,
президент пуйто отставкыш лектын, ала-могай у государственный комитет
ышталтын.
Кажне еҥын вуйушыжым ик шонымаш авалтен: умбакыже мо лиеш?
Пуйто йырым-йырысе южшак тургыжланымаш дене вошт-вошт шыҥдаралтын.
... Молгунамсе семынак, тудо кечын службо верышкем 9 шагат эрдене толын
шуым.
Пашаште чылажат икшырымын каен шоген. Кидыштем ик уголовный дела гына уло.
Тудым
мучаш марте, манаш лиеш, рончен-шымлен шуктымо, ты шотышто кагазым шотыш
кондышаш гына кодын. Ӱстел коклаш шинчымат, календарьысе лостыкым
савыральым. Кенета
телефон йыҥгыртыш. Трубкам нальым. Колам — мыйын шефем ойла:
— Геннадий Николаевич, поро эр. Тый палет, кызыт элыштына могай сӱрет?
Тиде йодыш мыйым икмыняр ӧрыктарыш. Тунам мый чынак ГКЧП вуйлатыше-влакын
могай
пунчалым лукмышт нерген нимом ом шинче ыле.
— Тугеже колышт, мом тылат ойлем,— тӱҥале начальникем.— Президент отставкыш
лектын. Тудын сомылжым жаплан шуктен толаш вице-президент Янаевым
шогалтыме. СССРыште Чрезвычайный положений шотышто государственный
комитетым ыштыме, тушко кандаш еҥ пурен. Тый умылышыч? Элын посна
кундемлаштыже чрезвычайный положенийым
увертарыме. Мемнан-влаклан чылаштлан каласе: шке верыштышт лийышт, мый
вашке миен шуам.
Телефон дене мутланыме годым шефна йодышым пуэдымым ок йӧрате, сандене тудо

ешартыш йодышем деч поснак чылажымат радам дене каласкален рашемдыш. Тиде
жаплан
тудо шкежат тылеч молыжым пален огыл.
Тыге мый августысо савыртыш тӱҥалме нерген икымше гана кольым. Варажым
тидым
Горбачевын мутшо дене "августысо путч" манаш тӱҥальыч.
Умбакыже паша могай корно дене кайышашым тунам, мутат уке, нигӧ пален огыл.
Шефна кечывал жаплан прокуратурыш толын шуо, но тудат нимом утыжым рашемден
каласен
ыш керт. Ме вигак шижна: начальникна ны тышке, ны тушко лупшалташ ок вашке,
але
вуча — мардеж кудо велым пуалеш?
— Тек тушто, Москошто, шке коклаштышт кутырен келшат, а ме кызытеш шке
пашанам
шукташ тӱҥалына,— мане тудо.
Вик каласыман, элысе калыкын эн кугу ужашыже лач тыгай шонымашан лийын.
Вара ме
ужна, умылышна: элнан кызыт могай корно дене кайымыже саде кум кече гыч,
тунам
мо ышталтме гыч лектын шога. Мый ӱшанем: мондалтдыме августышто "путчист-
влак"
сеҥат гын, государствын могай корно дене кайышашыжым нуно палемдат ыле.
Манмыла,
"музыкылан заказым" нуно пуат ыле.
Путч годымсо кум кече жапыште мый войскалаште ик гана веле огыл лийынам,
военный
вургеман еҥ-влакын Москошто вияҥ толшо кучедалмашым кузе ончымыштым да
аклымыштым шке шинчам дене эскеренам. Аптыранымаш (паника) шижалтын огыл.
Кумыл
нӧлтмат (энтузиазм) палдырнен огыл. Кажныже "Ынде мо лиеш гын?" шонымаш
дене
илен. Частьлаште военный службо радамже дене каен шоген манаш ок лий. Уке.
Еҥ-влак, кузе-гынат йӧным да амалым муын, телевизор экран ончык миен шинчаш
вашкеныт. Чыла гаяк кӱкшытыштӧ улшо командир-влак мом ыштышашым, кузе
лийшашым раш
пален огытыл.
Москошко войскам пуртымо. Шуко еҥын ушыштыжо йодыш пӧрдын:
— Граждан сар тӱҥалешак мо вара? Армий саркуралым кидыш куча мо?
Официально увертарыме гыч чыланат паленыт: СССР-ын обороно министрже ГКЧП
радамыш пурен, а эрдене эрак Обороно министерствын коллегийже погынен. Но
тушто мо
шотышто кутырен келшеныт, могай пунчалым луктыныт — сайынже нигӧ пален
огыл.
Министр шкежат пуйто вӱдым подылын. Тидыже тургыжланымашым, кокытеланымашым
гына
ешарен.
19 августышто кечывалым мый Дзержинск олаште верланыше войсковой частьыш
кайышым. Илыш ик верыште ок шого. Жап эрта, а мыйын кидыште улшо уголовный
дела але
мучашке шукталтын огыл. Молгунамсе семынак военнослужащий-влк дене шуко
гана
мутланаш логале. Мо нерген кутырымо шотышто ойлышашат уке — мут йогын саде
ГКЧП
йыр пӧрдын.
Кас кочкыш деч вара полк командир дек пурышым. Ваш-ваш палыме лиймыланна
жап шукак эртен огыл гынат, икте-весынам сайын умылаш тунем шуынна. Ийгот
денат иктаҥашрак улына. Адакше ты вер-шӧрыш служитлаш ик жапыштыракак
толынна.
Анатолий Васильевич тургыжланышыла ок кой, кӱшнӧ ыштыме ошкылым чынлан
шотлымыж
нерген каласыш:
— Пеш йӧра, кӱлешан пунчалым ынде вучен шуктышна. Демократ кашакын
толашымыжлан
мучашым ышташ жап. Нигӧат пашам ынеж ыште,— тӱҥале тудо.
Но тидын годымак шинчаже весе нерген ойлен: айдеме чот шонкала, кузе
лийшашым
раш ок пале. Пуйто кӧргышкыжӧ кок еҥ пурен шинчын да иктыже ик семын,
весыже вес
семын ышташ темла. Шоналташ гын, тунам мемнан кокла гыч кажныже чонжо дене
тыгак
кокытеланен, ӧрын.
Ик могырым ончалаш гын, ме чыланат умыленна: элыштына илыш пудыранаш
тӱҥалме,
преступность чот шарлыме саманыште кӱшычын виян, пеҥгыде мерым ыштыман,
порядкым
ыштыман, тек союзный закон пӱтынь СССР мучко шукталт толеш, чынжымак закон
лиеш.
Вес могырымжо, тӱҥалтыш гычак шижалтын: элын вуйлатышыже-влак мом да кузе
ыштышаш нерген сайын шоналтен огытыл, нунын ошкылышт кумылым савырыше,
ӱшаным сӧрышӧ
огыл.
Ынде мынярымше гана калыкым пиаланым ышташ шонен пыштеныт да шонымыштым
шукташ
пижыныт, а калык деч йодын огытыл, тудо пиалан лияш шона але уке. "Тидыже
уда:
могай шонымаш дене ты пашалан пижмым калыклан шот дене умылтарыме огыл",—
воза
"Судьба и совесть" книгаштыже В.И.Варенников.
"Шот дене"? Могай тушто "шот дене"? Йӧршынжат умылтарен-рашемден огытыл.
Калык
дене каҥашен-мутланен налаш нигӧнат ушышкыжо пурен огыл. А ГКЧП-ым ыштыме
нерген, Москошто чрезвычайный положенийым увертарыме да олашке войсковой
подразделенийлам пуртымо нерген пунчал СССР Государственный безопасность
комитетын "АБЦ"
лӱман шолып "илемыштыже" лукталтын.
Дзержинск гыч Нижний Новгородыш пӧртылаш пычкемыш кастене иже лектым. Теве
ме
союзный значениян Моско — Нижний Новгород — Озаҥ корно дене кудалына.
Ваштарешна
шуко военный автомашинам иктыш "кылдыше" колонно толеш. Машиналаште —
салтак-влак.
— Боец-влакым Москош наҥгаят,— мане водителем.
Чынак, колонно Москош кая. Шоналтен колтышым: векат, 1941 ийыште элнан рӱдӧ
олажым фашист-влак деч аралаш войскам тыгак чумыреныт. Но тунам чылажат раш
лийын:
шакше тушман элын шӱмышкыжӧ шӱшкылтеш, тудым руалтен налнеже, тушто оза
лийнеже.
А кызыт? Кызыт тиде самырык салтак — Моском кӧ деч арален кодаш каят?
Уло чонем тургыжланымаш авалтыш. Ой, Юмыжат! Ала чыланат ушым йомдареныт?
Армийжым молан ты авантюрыш шупшын пурташ толашат? Тунам мый веле огыл,
тӱжемле моло
еҥат тыге шонкален, очыни.
20 август эрдене службо верышкем мийышымат, пален нальым: мемнан соединений
гыч
ик мотострелковый батальоным Москошко колташ пеш содор ямдылат. Тунам тыгай
мут
шоктен кодо: столицыш кайышаш военнослужащий-влакым ойырен налме годым
утларак
ӱшанлылан, келшышылан Кокла Азий ден Кавказ кундемлаш шочын-кушшым шотлат.
Ик событий весым алмашта. Но кызытеш нигӧат ок пале: чыла тидыже мо дене
пыта,
кушко намиен луктеш?
Тудо кечын мый шке шефем дене пырля соединенийысе политотдел начальник дек
мийышым. Икмыняр йодыш шотышто юватылде кутырен келшыман ыле. Политотдел
вуйлатыше
совещанийым эртара улмаш. Мемнан толмына нерген палымек, вигак шке декше
ӱжыктыш. Кабинетыштыже телевизор чӱкталтын. Ончена — Моско олан комендантше
столицыште комендантский шагатым увертарыме нерген приказым лудеш.
Пӧлемыште погынышо политпашаеҥ-влак тиде приказым пеш чот йывыртен
вашлийыч.
Ушештарем, тунам военно-политический орган-влак ГКЧП-ын кажне пунчалжым
тӱрыснек
сайлан шотлен, саламлен вашлийыныт. Нуно пуйто ончылгоч шижыныт: ГКЧП
сеҥалтеш
гын, армийысе чыла политорганлан мучаш толеш, тугеже тушто шинчыше-влаклан
пушкыдо, йӧнан верыштым коден каяш логалеш.
А мыйын чоныштем Моско комендантын саде приказше йӧршын вес тӱрлӧ кумылым
шочыктыш. Шоналташ гына: шуко миллион еҥ илыман олаште комендантский шагат
нерген
приказым шукташ мыняр вий да еҥ кӱлеш. Тиде — ик могырым. Вес могырымжо,
Российын вуйлатышыже-влак ГКЧП ваштареш тавадаҥ шогалыныт, нунын велыште
улшо вий Моско уремлаште баррикаде-влакым нӧлта. Тиде вашпижмашын могай
эҥгекыш шуктен кертмыжым умылаш кугу уш огеш кӱл. Мутлан, палемдыме
комендантский шагат деч вара
уремыште ужмо чыла еҥым пӱтырен кучаш гын, нуным петыраш вержат огеш сите.
Тиде политический пуламырыште кызытеш нимогай рашлык лийын огыл, тынысле
корныш
кӱчык жапыште угыч лекташ чыла ӱшан пытен. Мо гынат, тунам тыге чучын. Но
илыш
орва йӧршын вес семын савырныш: "развязке" манмет вашке лие. Тидыже
иктыштым пешак куандарыш, а весыштым, нунылан ваштареш шогышо-влакым,
шыдештарыш, кумылыштым волтыш.
21 август эрдене войскалашке увер шарлыш: СССР обороно министерстве
коллегийын
заседанийже лийын да тушто воинский подразделений-влакым ончычсо верышкышт
пӧртылташ кутырен келшыме.
Тиде уверым тӱрлӧ еҥ тӱрлӧ семын вашлийын. Политпашаеҥ-влак нерген ойлаш
гын,
нуно нигузе лияшат аптыраненыт. Эше теҥгече гына путырак чолга ыльыч, ГКЧП
член-влакын тӱҥалме пашаштым сайлан шотлен умылтарыльыч. Нуно шке мутышт
дене военнослужащий-влакым лӱдыктенат шуктеныт, вет частьлаште тыгерак
ойленыт: "Кӧ салтак коклаште шоям шаркалаш тӧча, тудо элна ончылно кугу
сулыкыш пура". А шоялан
шотленыт тунам тугай уверым, кудыжо официальный канал дене огыл толын
шоген.
Но аптыранен шогымо шӱлыш вашке шулен йомо. Кӱшычын кӱштымӧ почеш шке
"мурыштым"
содор гына вашталтен, политпашаеҥ-влак ынде тыге умылтараш пижыныт:
"Чрезвычайный положений улмо жапыште армий ден флотын военно-политический
вуйлатышышт
СССР-ын "Чрезвычайный положений годымсо правовой режим нерген" законжым
пудыртен огытыл, а задачым шукташ ойырымо войска мер-политик илышым
нелемдыше ошкылым
ыштен огыл".
А такше тунамак чыла еҥ умылен налын: Москошто пуламыр чот вияҥ каен гын,
тидыже
эн ончычак олашке войскам пуртымылан кӧра лийын.
Шуко часть ден соединенийын командирышт кузе лияш да мом ышташ аптыранен
коштыныт. Ынет ӧр гынат, ӧрат шол. Тунам военный да тыглай еҥ-влакым
кораҥдылаш да
вес верыш кусаркалаш тӱҥальыч, тыгодым эн ондак айдемын политический
ончалтышыжым, вождьлан мыняр чот ӱшанле улмыжым шотыш налыныт.
Тидым ужын, кугу чинан шуко чиновник коваштыжым вашталташ пиже. Кӱшнӧ
вашталтыш
лиймылан кӧра посна еҥ-влакын ончалтышышт да ыштыме ошкылышт кузе молем
шогымым
ме ик вуйлатышынак пеҥгыдемдыме кок документ гыч ужына. 20 августышто лукмо

икымше документше тыге тӱҥалеш: "Чылажымат авалтыше келге кризисым сеҥаш,
политический ден гражданский ваштареш шогымашым, наций-влак коклаште
келшыдымашым,
пудыранчыкым да анархийым пытараш манын — чыла тидыже Совет Союзын
гражданже-влакын илышыштлан да пӱрымашыштлан, мемнан Отечествын
суверенитетшылан, территориальный тичмашлыкшылан, эрыкшылан да
зависитлыдыме улмыжлан лӱдыкшым ышта —
1991 ий 19 августышто СССР-ын посна кундемлаштыже чрезвычайный положенийым
увертарыме да СССР-ыште чрезвычайный положений шотышто государственный
комитетым ыштыме.
Кызыт ыштен шогымо мера-влакым союзный ден автономный республик-влак кокла
гыч
шукыштыжо сайлан шотлат... Туге гынат, ГКЧП-ын пунчалжым шотыш налде,
мемнан
элын кундемлашкыже да йот эллашке РСФСР-ын Президентшын, оппозицийыште
шогышо да
осалланыше моло вий-влакын указышт, распоряженийышт, ӱжмашышт да уверышт
кумдан
колтен шогалтыт, тушто элысе илышым тӧрлатыме шотышто ГКЧП-ын увертарыме
мероприятий-влакым чарен шогалташ да шуктыде кодаш кӱлмӧ нерген ойлалтеш...
... Калыкым да войска-влакым ондалаш манын, нуно шоям, шке гыч шонен лукмо
манеш-манешым кумдан шаркалат, маныт, пуйто Совет Армий ден Флотышт
частьышт да
подразделенийышт РСФСР-ын вуйлатышыже-влак могырыш вончаш тӱҥалыныт".
Тиде документ почеш теве мом ышташ кӱштымӧ: "Элыште илышым тӧрлатышашлан
ГКЧП-ын
ыштыме мера-влакын чын улмыштым умылтарыме шотышто чыла средства ден йӧным
эн
тичмашын кучылташ, тыгак чрезвычайный положений ден экстремальный ситуаций
условийыште шке задачыштым шукташ соединений, часть да подразделений-влак
эреак ямде
лийышт манын тыршаш".
Кокымшо документше 22 августышто возалтын. Тудо тыге тӱҥалеш: "Демократий
ваштареш шогышо вий-влак 1991 ий 19—21 августышто элыште государственный
переворотым
ышташ тӧченыт. СССР-ын Конституцийже дене келшыдымын, кандаш еҥан
государственный комитетым ыштеныт. Тудыжо СССР-ын посна кундемлаштыже,
Моско ден Ленинград
олалаште чрезвычайный положенийым пуртымо нерген увертарен, тыгак закон
дене
келшыдыме икмыняр ӱжмаш ден указым луктын".
Документ мучаште тыге шӱден каласыме: "Тений 19—21 августышто элыште лийше
событий нерген да тиде событийыште СССР Вооруженный Вийын рольжо нерген
армий ден
флотын личный составыштлан умылтарыме пашам виктарен колтыман".
Нине документ-влак СССР Вооруженный Вийын Генеральный штабшын начальникше
армий
генерал М.М.Моисеевын кидпалыж дене пеҥгыдемдалтыныт. Манмыла, тыште
нимогай
комментарият огеш кӱл.
Кумданрак ончалаш гын, элыштына "демократический" вашталтышым ышташ
тӱҥалмеке,
шуко палыме еҥ (деятель манаш утларак келша) вес тӱрлӧ шонымашан лийын
шинчын.
Мутлан, А.Яковлевын, Г.Бурбулисын, О.Лацисын, нунын гайрак ятыр моло еҥын
ончычсо политический режим годым каласыме мутыштым кызыт ойлымышт-возымышт
дене таҥастарен ончалаш гын, пеш кугу ойыртемым ужына. Нимом от ойло, шке
шонымыштым
мардеж пуалме семын вашталтылаш тунемыныт.
Ме, военнослужащий-влак, генерал-полковник Д.Волкогоновын телевизор экраныш
кажне гана лекмыжым путырак шыдешкен вашлийынна. Шке жапыштыже тудо Совет
Армий ден
Военно-Морской Флотын Тӱҥ политический управленийыштышт начальникын
алмаштышыжлан шоген, "социализм нерген Ленинын туныктымыжо пешак чын" манын
ӱшандараш тыршен, партийно-политический пашам ышташ туныктен ойлен, а
шоҥгеммыж велеш вучыдымын антикоммунист лийын шинчын.
Но армийыште чыланжак огыл тыгай лийыныт. 21 августышто прокуратурыш
кайымем годым частьын верланыме кундемыште салтак-влакын йывыртыше
чурийыштым ужым. Эрык
шӱлыш, ласкалык шижалтын. Офицер-влак шке шонымыштым утларак чолган луктын
ойленыт.
Кечывалым шукышт телевизор экран ончылан верланеныт. А туштыжо РСФСР Кӱшыл
Каҥашын сессийже ончыкталтын. Столицыште илыш пуйто шолын шоген. А
верлаште, мӱндыр
ола ден яллаште але нимогай вашталтышат шижалтын огыл.

Следственный группын пашаже
Печать, радио да телевидений 21 августыштак увертарышт: СССР-ын
чрезвычайный положений шотышто государственный комитетшым кузе ыштымым да
тудын пашажым шымлен
налаш манын, следственный группым чумырымо, уголовный делам тарватыме. Тиде
сомылым (вараже тудо политический сынаныш савырныш) прокуратур шке ӱмбакше
нале.
Да, кугыжаныш механизм системыште тугай орган уло, кудыжо вийыште улшо
закон-влакым чыла вереат тичмашын да ик семын шуктен толмым государстве лӱм
дене терген шогышаш. Южышт В.И.Ленинын эше шукертак каласыме мутшым шарнат
дыр: "Законность калужский але казанский лийын ок керт, тудо пӱтынь
Росийлан да эсогыл совет республик-влакын пӱтынь федерацийыштлан икгай
лийшаш". Пеш чын мут. Но перестройкын кавыскыме савыртышыште тудым прокурор-
влакат, политик-влакат ала-молан монден колтеныт. Лач тудо жапыште
законность тӱрлӧ-тӱрлӧ (советский, российский, литовский...) лийын кайыш,
закон-влак коклаште сар тӱҥале. Чыла тидыже
ушемеш негызлалтше (союзный) государствым шаланымашке кондыш.
Государствым шалатымаште прокуратурын рольжо чынжым гын могай лийын — тидым
историк-влак, жап шумеке, рашемдат, очыни. Такше туге шонымо ок кӱл, пуйто
СССР-ын
Генеральный прокуроржо да тудын мутшым колыштшо прокурор-влак осал пашам
лӱмынак
ыштылыныт. Но кӱлеш мерым жапыштыже ыштыдымышт дене (а тидыже преступлений
дене
иктак) нуно закон-влак коклаште сарлан ылыжашыже корным почыныт, тиде
намысле
пашалан чаракым прокуратурын вийже дене шынден огытыл.
Туге гынат 1991 ий августышто "путч" манме пудыранчыкым шымлаш лачак
прокуратур
пиже. Тиде органым пеш шукерте, эше 1722 ийыштак, тале реформатор Петр
Первый
ыштен, тӱҥ вуйлатышыжлан генарал-прокурорым шогалтен.
Петр кугыжан "Генерал-прокурорындолжностьшо нерген" указыштыже каласыме
(рушла
гыч кусарыдеак кодена): "Сей чин, яко око наше и стряпчий о делах
государственных". Арамак огыл Петр Первый икымше Генерал-прокурорым
шогалтыме деч ончыч шуко
шонкален да каҥашен. Эл прокуратурын вуйлатышыжлан тунам палыме кугыжаныш
пашаеҥ
П.И.Ягужинскийым шогалтеныт.
"СССР-ын пытартыш Генеральный прокуроржо" лӱм дене историйыш Н.С.Трубин
пурен
кодо. Нимо дене ойыртемалтдыме, моткоч тыглай еҥ. Ойыртемалтын гын, икте
дене
гына: августысо событий годым я тыш, я туш лупшалтын, элыште мо лийын
шогымым
чын аклен моштен огыл.
... 22 августышто военный прокурор мемнам чыланамат оперативный совещанийыш
погыш. Мутланымаш молгунамсе семын огыл эртыш. Ондакше шеф мемнан
обслуживатлыме
объединенийысе командованийын да военно-политический орган-влакын эртыше
туткар
годым могай позицийыште лиймышт дене, кызыт олаште сӱрет могай улмо дене
палымым
ыштыш. Погынышо-влакат чыла тидын шотышто шке шонымыштым луктын каласышт.
Кӧн
кидыштыже але шымлен шуктыдымо уголовный дела лийын гын, нуно шымлымаш кузе
кайымым почын пуышт.
Тылеч вара шеф папкыж гыч ик документым лукто да тӱрыснек, манаш лиеш,
мыланна
лудын пуыш. Тидыже Московский военный округын военный прокуратуржо гыч
(мемнан
прокуратурат тушкак пурен) толшо телефонограмме ыле. Тушто ойлалтын:
"Элыштына
государственный переворотым ышташ тӧчымӧ нерген" уголовный делам
шымлышашлан
СССР Генеральный прокуратур лӱмынак следственный группым чумыра, тендан
дечын ты
группыш опытан ик пашаеҥым кок тылзе жаплан колташ темлалтеш.
Залыште шып. Пуйто чыланат мутым лукташат лӱдыт. Манмыла, кармын чоҥештыме
йӱкымат колаш лиеш. Военный прокуратурышто паша командировко дене
кылдалтын, чӱчкыдынак я тыш, я туш лектын кошташ перна. Тидлан чылан тунем
шуыныт. Ты шотыштак —
мыят. Но кызыт ме паленна: ты командировко тыглай огыл, тудым оньыкува дек
мелна
кочкаш миен толмо дене от таҥастаре.
Иктаж-кӧн пелештымыжым вучен шуктыде, шеф шкеже ойлаш тӱҥале. Тудо мемнан
прокуратур пашаеҥ-влак кокла гыч кажныжлан мӱндыр корныш лекташ могай чарак
улмым
ушештарыш. Теве ик офицерын ешыштыже кызыт гына аза шочын. Кокымшыжо
шукерте
огыл гына Военный институтым тунем пытарен толын, паша опытшо але изи.
Кумшыжо
ийгот дене келшен ок тол — шоҥгемын. Прокуратурыштына пашам ыштыше чыла
гаяк
офицерым тыге радамлен лекмеке, шеф шинчажым кенета мыйын ӱмбак кусарыш да
саҥга
гыч перымыла тура йодын шындыш:
— Геннадий Николайыч, Те тиде ойым кузе ончеда?— Тунамак, мыйын умшам
почмем вучен шогыде, ешарыш: — Чынжым каласаш гын, тылеч утларак келшен
толшо вес еҥым
темленжат ом керт. Округын прокуратуржо гычат тыгак каласышт — Тендан дене
кутырен ончаш ойым пуышт.
Шефын каласымыже мыйым ялтак ӧрыктарыш. Адакше вет окружной прокуратурыштат
темленыт, манеш. Туге гынат кужун шонкалаш шым тӱҥал — келшышым. Чынжым
ойлаш гын,
йолташын туп шеҥгелан шылаш, неле деч кораҥ кодаш тунемын омыл.
— Кунам корныш тарваныман?— йодыш вашеш йодышым "тушкалтышым".
— Таче кастенак лекташ кӱлеш ыле такше,— шоктыш вашмут.— Поездыш Тендам
ужатен
колтат.
Тыге мый Генаральный прокуратурын следственный группышкыжо логальым. Ончыч
палемдыме почеш, мый кок тылзылан колталтынам ыле гын, ГКЧП-ын пашажым
лончылымаш
талукат пеле наре жапым айлыш.
Москош 23 августышто миен шуым. Кече ояр, весела. Ола юарлен йӱклана.
Южышто —
сеҥымаш кумыл "чоҥештылеш". Саварлаште тӱрлӧ деч тӱрлӧ лозунг коеда: "Хунта
не
пройдет", "Долой КПСС", "Слава Ельцину".
Тудо кечылаште Российысе да столицысе власть революционер — совет властьын
тӱҥалтыш ийлаштыже кугу постышто шогышо государственный деятель-влаклан
шогалтыме памятник-шамычым сӱмырал шуымо пашам шарен колтен. Тыге
Ф.Э.Дзержинскийын,
Я.М.Свердловын, М.И.Калининын "капышт" ала-куш каен йомыч. Тунамак кызытсе
революционер А.А.Собчакын ойжым рӱж каҥашат ыле — тудо вет В.И.Лениным
мавзолей гыч
лукташ да мландеш тояш темлен. Революций музей дек кызыт гына лийше
"революцийын" экспонатлажым — йӱлышӧ, пеле пудыртылмо троллейбусым, бетон
плита-влакым —
шупшыктат. У "революционер-влак" шке лӱмыштым, пашатым курым-курымешлан
шарнымашеш кодаш вашкат.
Ӧрдыж гыч чыла тидыже путырак оҥайын коеш. "Сеҥыше-влакын" кузе
толашымыштым ужмеке, ушышкем руш калыкын мутшо толын пурыш: "Все это было
бы смешно, когда бы
не было так грустно."
ГКЧП нерген делам шымлымаш кузе тӱҥале вара? Тиде дела тичмашынже тыге
маналтын:
элыште властьым руалтен налаш шонымо дене ямдылыме заговор нерген, номерже
—
18/6214—91.
Тиде дела шке содержанийже денат, ош тӱняшке лекмыж денат путырак
ойыртемалтше,
руш манмыла, уникальный. Уголовно-процессуальный законодательство почеш
тӱҥалтыш
(предварительный) шымлымаш уголовный делам тарватыме нерген пунчалым лукмо
гыч
тӱҥалеш.
Тыгодым пунчалым лукмо деч ончыч ончылгоч терген налман: уголовный делам
тарваташ негыз уло мо? Тергыме жапыште кӱлеш материалым чумырат, тиде
преступлений
дене кылдалтше еҥ-влакын умылтарен возымыштым чумырат. Лач тылеч вара гына
— погымо материал-влак негызеш — уголовный делам тӱҥалме нерген але тӱҥалаш
тореш
лийме нерген йодыш ончалтеш.
ГКЧП шотышто дела нерген ойлаш гын, тудым тӱҥалме нерген ик кечыштак — 21
августышто эсогыл кок пунчалым лукмо. Но тидын деч ончыч нигӧ нимом терген
огыл. Пуйто икымше кечынак чылажат ош кече семынак моткоч раш лийын.
Ик пунчалжым СССР-ын Генеральный прокуроржо Николай Семенович Трубин
луктын. Кузежым-моланжым умылаш лиеш — тудо "оза-влакше" ончылно шкенжым
сай могырым ончыкташ вашкен. Вет ты должностьыш тудым Горбачев шогалтен да
кандидатур шотышто
Ельцин дене кутырен келшен. Да вот мо оҥайже: ГКЧП шочмо жапыште мӱндырнӧ,
Кубаште лийын, саде комитетын пашажым сайлан да тудын лукмо пунчал-влакым
закон
дене келшышылан шотлен. Но вара событий вес корно дене каен колтен. Тугеже
Трубинлан шкенжын мутшо деч (палемдаш кӱлеш: чын мутшо деч) кузе-гынат
кораҥаш
тӧчаш пернен.
Тидлан верчынак "оза-влаклан" ӱшанле улмыжым, нунын велыш шогымыжым
ончыкташ
вашкен.
Кокымшо пунчалым РСФСР-ын Генеральный прокуроржо Валентин Георгиевич
Степанков
луктын. Тудыжым ты должностьыш шукерте огыл гына шогалтеныт ыле, тунамак
Ельцин
деч "мемнан прокурорна" лӱмым налын. "Мемнан прокурор" манмыже "мут
колыштшо,
кӱсеныште коштыктымо" семын йоҥген. Варарак илыш ончыктыш: Степанков лач
тыгай
прокурор лийын.
Улыжат ик гана — 1993 ий октябрьыште Валентин Георгиевич шкевуя пашам ышташ
шонымыжым ончыктыш, но тудым тунамак верже гыч кожгатышт.
Вуйлатыше режим шкевуя пашам ыштыше прокурор-влакым ок йӧрате. Чаманен
ойлаш
перна: пытартыш жапыште мемнан элыште тугай прокурор моткоч шагал кодын,
кӧ,
властьым кучышо-влакым ок йӧрате. Чаманен ойлаш перна: пытартыш жапыште
мемнан
элыште тугай прокурор моткоч шагал кодын, кӧ, властьым кучышо-влакын
шонымыштым
шотыш налде, лач закон негызеш пашам ышта. Санденак огыл мо чыла вереат да
кеч-куштат чиновник-влак тӧраланат да осалланат, граждан-влакын эн тӱҥ, эн
кӱлешан
праваштым нимолан огыт шотло.
1991 ий августышто Валентин Георгиевич чап дек наҥгайыше корнышто ыле. Тудо
пеш
сайын пален да умылен: ГКЧП-ын пашажым шымлымаште лав аршашым сулаш лиеш.
Тидлан
йӧн уло гын, тудым кузе кучылташ огыл?
Санденак Степанков шке пунчалже дене ыштыме следственный группым шкеак
вуйлаташ
тӱҥалын, а Трубин ты группым вуйлатыме сомылым шкенжын алмаштышыже
В.И.Кравцовлан ӱшанен пуэн.
Валентин Георгиевич пеш чын ыштен: чапым иктаж-кӧ весе дене пайлашыже молан

кӱлеш?
Тиде уголовный делам тӱҥалмаште мылам тачат икте раш огыл: молан лучко
союзный
республикын тынарак прокурорышт кокла гыч иктыже гына — РСФСР-ын прокуроржо
тыгай пунчалым луктын? Молан моло латныл прокуроржо тыгак ыштен огыл?
Чолгалыкышт
ситен огыл мо? Ала ушышкышт пурен огыл.
Айста тиде йодышым тӱткынрак, шымленрак ончалына.
Ойлат, вашкымаш ик пашаште гына — шуршым кучымо годым — кӱлеш. Тугеже
Трубин ден
Степанков саде уголовный делам тарваташ молан тынар вашкеныт да тидын
шотышто
пунчалым лукмышт деч ончыч молан чылажымат терген огытыл? Закон вет тыге
шӱда. А
пунчал шочмо деч вара эрлашыжымак я ик, вес еҥым арестоватлаш санкцийым
пуэденыт. Вара иже пален налме: нунын нимогай титакышт уке улмаш.
Можыч, элын да Российын тӱҥ прокурорышт уголовно-процессуальный законын
нормыжым
шинчен огытыл?
Тыге лийын ок керт.
Нунын тиде койышыштым, шонымаштем, икте дене гына умылтараш лиеш. Прокурор-
влак
кӱшыч пурышо заказым шукташ да элыште лийше политический вашпижмашлан
уголовный,
криминальный сыным тушкалтен пуаш тыршеныт.
Тиде спектакльым ямдылаш тӱҥалше-влакын вийышт тышке виктаралтын: обществын
помыжалт шумыжым вучыман огыл, тудлан ГКЧП нерген кӱшнӧ кӱктымӧ шонымашым
тушкен
пуыман. Да Трубин ден Степанковын тыршымышт дене тунам чыла тиде илышыш
пурталтын.

Тӱҥалтыш ошкыл
Следственный группын тӱҥалтыш кечыласе пашажым пайдале манаш огеш лий.
Чынжым
ойлаш гын, тичмаш группыжат але лийын огыл. Тудым эше чумырат гына ыле.
Совет
Ушемын чыла кундемже гыч ӱжын кондымо следователь-влак Москосо
Благовещенский
изуремыш погынышт, тысе ик пӧртыштӧ СССР прокуратурын утларак кӱлешан дела-
влакым шымлыше управленийже верланен. Тольыч Украинын, Белоруссийын,
Узбекистанын,
Российысе ятыр областьын прокуратурыштышт ыштыше пашаеҥ-влак. Военный
прокуратурла гыч толшо прокурорский ден следственный пашаеҥ-влакат шукын
ыльыч. Но чумырымо группышто тӱҥ верым СССР прокуратурын кӱшнӧ каласыме
управленийжын пашаеҥже-влак налыныт.
Тунам мый СССР прокуратурын следственный группыжын радамышкыже пуренам,
тӱҥалтыш
жапыште лач мыланна эн шуко тыршаш верештын.
Тидыже тыгак лийшаш ыле. Вет тушто тунам тиде пашан асше-влак В.С.Галкин,
О.М.Литвак, С.А.Сухобрус да кумдан палыме моло следователь-влак ыштеныт.
Тудо жапыште тӱҥ следственный паша тыгай лийын: августысо событийлаште
чолгалыкым ончыктышо еҥ-влакым кычалме да йодыштмо, нунын службо верыштышт
да пачерыштышт обыскым ыштылме.
Уголовный делам почмо деч вара эрлашыжымак, 22 августышто, СССР-ын вице-
президентше Г.И.Янаевым, СССР КГБ председатель В.А.Крючковым, СССР обороно
министр
Д.Т.Язовым, СССР-ысе госпредприятий-влакын ассоциацийыштын президентше
А.И.Тизяковым петырен шындыме.
Вес кечынже О.Д.Баклановым, В.С.Павловым, В.И.Варенниковым, Ю.С.Плехановым,

В.И.Болдиным, В.А.Стародубцевым арестоватлыме.
Вик каасыман, тӱҥалтыш жапыште следственный группын пашажым кӱлын виктарыме

огыл. Ме тунам тидым-тудым гына ыштылынна, радамлын шымлымашке ушнен кертын
огынал. Маньымыс, группо але чумыралтеш гына ыле.
Но пашанам тиде веле огыл чараклен. Первый кечылаште Трубин ден Степанков,
манмыла, кандырам шке велышкышт шупшын толашеныт: "лӱман" делам союзный
прокуратурат, российскийжат шке кидыш налаш тыршеныт. Тидлан кӧра жап арам
эртен.
Ик кече весым покта, а ӱчашымашлан мучаш алят уке. Иктыжат ынеж чакне, ик
могыржат "актуальный" пашам шке кидше гыч ынеж мучыштаре. Нуно таклан огыл
тыге кучедалыныт, вет сайын паленыт: ГКЧП-ын "сулыкшым" тӱжвак лукмо дене
кугу пайдам налаш да он-влак деке лишкырак чакемаш лиеш.
25 августышто кок уголовный делам иктышке ушымо нерген пунчал лекте.
Тыгодым иктешлыме следственный группын вуйлатышыжлан Степанковын еҥжым —
РСФСР Генеральный
прокурорын алмаштышыже, юстицийын кумшо классан государственный советникше
Евгений Кузьмич Лисовым шогалтыме, а группо вуйлатышын алмаштышыжлан —
Трубинын еҥжым, СССР прокуратурын поснак кӱлешан делам шымлыше
управленийжын начальникшын
икымше алмаштышыже, юстицийын кумшо классан государственный советникше
Александр
Иванович Фроловым.
Тудо кечынак Е.К.Лисов делам шке кидышкыже нале да следственный группым
ыштыме
нерген пунчалым лукто.

Партийын погыжым "руалтен налмаш"
Август мучашлан следственный группышто 70 утла следователь лийын. Тынар
шуко еҥлан Благовещенский изуремысе пӧрт шыгыреш кодо, ынде ешартыш вер
кӱлеш лие.
Вер шотышто кугун тургыжланаш ыш перне. Вет тушманым сеҥыме.А кӧ сеҥен,
тудо —
чылалан оза. Тидыже историй гычат пале: кӧ сеҥышыш лектеш, тудо тӧрашке
савырна,
сеҥалтшын погыжым шкеланже солалта. Тыге лийын Александр Македонскийын да
Чингисханын илыме жапыште. Тыгак толашеныт гитлеровец-влак руалтен налме
совет
мландыште.
Ты ганат тидымак ужаш перныш. КПСС манме кугу "патырым" сӱмырал шуымо.
Тидланже
1991 и 23 августышто возымо указ йымалан, перам шыман гына мурыктен, Борис
Ельцинын кидым пыштымыже ситен веле.
Молан тыге лийын? Молан партий, нигунар торешланаш да аралалташ тоштде,
моткоч
куштылгын сеҥалтын? Ты йодышым келгын шымлен ончалаш илыш шкежак кӱшта.
Конешне,
КПСС-ым тыгай мучашке шукташ коваштым писын вашталтыллше еҥ-влак, рашрак
каласаш
гын, генсекын вуйлатыме предатель кашак ятыр полшеныт. Но тура
савыртышын,вашталтышын тӱҥ амалже тыште огыл. Шке лӱмнержым волтышо
вуйлатышын (генсекын) колонно гыч лектын кайымыже пеш кугу азапланак ок
шотлалт. Манмыла, шнуй (святой)
вер пуста ок лий.
Тӱҥ амалже теве кушто: тудо жаплан компартийлан калык ӱшанымым чарнен. КПСС
шемер деч шукертак торлен, шке семынже илен, шкеж верч гына тыршен, сандене
тудын
пӱрымашыже калыкым нигунар тургыжландарен огыл.
Да партий радамыштыжат чыланжак икгай шонымашын лийын огытыл. Тудын
радамыштыже
кок кугу тӱшка палдырнен, тиде — партийын "генералже-влак" да "рядовойжо-
влак".
Нуно икте-весым ваш умыленыт манаш ок лий. Партийым саде "рядовой-влак"
лӱдмыштлан кӧра гына "йӧратеныт". Нуно взысканийым пуымо деч шекланеныт.
Вет кеч-могай
наказаний службо тошкалтыш дене кӱшкӧ кӱзымаште чаракыш савырнен. А кӧм
партий
гыч поктен луктыныт, тудо сай ончыклык нерген шонышашат огыл ыле.
А партийыште тунам министерстве, посольство, конульство, правам аралыше
орган-влакын чыла гаяк пашаеҥышт, судья-влак, кӱшыл да кыдалаш тунемме
заведенийласе
туныктышо, Вооруженый Вийысе офицер-влак шогеныт. Ты спискым умбаке шуяш
лиеш.
Нине органласе чыла пашаеҥлан партий дене чеверласымаш паша гыч кораҥдыме
дене
иктак лийын. Сандене кажныжат ӱшанле улмыжым ончыкташ тыршен.
А кузе иленыт нине кок тӱшкаш пурышо коммунист-влак? Ик семын огыл,
конешне.
Партийысе "генерал-влак" (райком, горком, обком-влакын секретарьышт)
"рядовоймыт" дене таҥастарымаште пашадарым кугунжак налын огытыл, но нунын
ешартыш моло
йӧнышт лийын. А дефицит озаланыме саманыште тиде "йӧн" пешак пайдале,
лектышан.
Вооруженный Вийыште тиде йӧн политотдел пашаеҥ-влакын кидыштышт лийын.
Военторглашке дефицит манме могай сату ынже кондалт, чылажымат лач нуно
шеледеныт. Шарналтыза, мо тунам дефицит ыле? Туге шол, ужалымаште нимо
лийын огыл, бюстгальтер
гыч тӱҥалын, куштылго автомашина марте чылажымат "достать ышташ" кӱлын.
Партийный функционер-влак партийын чоҥалтме ик тӱҥ принцип —
демократический
централизм — нерген шуко ойлыштыныт. Демократизм нергенже каласен ом мошто,
а
вот централизмже пешак ыле. Пеҥгыде сверхцентрализм манаш утларак келшен
толеш.
Чон кочде каласыман: партийын рядовойжо-влакын мутыштым, ойыштым нигӧат,
манаш
лиеш, ушыш налын огыл. Нунын тӱҥ сомылышт икте гына лийын, тиде — кажне
тылзын
чыла тӱрлӧ пашадар гыч 3 процент кугыт партвзносым тӱлаш. А кӧ тӱлаш монден
але
пашадарым икмыняр ужашыжым шылтен коден, тугай еҥым мут кучаш шогалтеныт,
партий
гычшат коженыт.
Партийын илыме пытартыш ийлаште чыла еҥ пален: КПСС-ын функционерже-влаклан
коммунизм уже толын шуын. Шарнеда дыр, следователь-влак Гдлян ден Ивановын
шымлен
налме лектыш нерген пеш шуко кутырышт. Нунын пашаштлан политбюро членыш
кандидат
Б.Н.Ельцин шагал огыл полшен.
Калыкым окмаклан, умылен моштыдымылан шотлен, партийысе "генерал-влак"
мыланна
тугай шонымашым тушкен пуышт, пуйто СССР-ыште вияҥ шушо социализм чоҥен
шукталтын. Пуйто ынде изиш веле чыталташ кодын — теве тудо, коммунизм,
мӱндырнат огыл.
Ончетше гын, нуно шкешт окмак лийыныт,а калык чыла умылен, чыла пален.
Тунам тыгай мут коштеш ыле: "Коммунизм ден вияҥ шушо социализм коклаште чек
(границе)
Кремль пырдыж мучко эрта, а вияҥ шушо социализм ден социализм кокласе чек —
Садовый кольцо мучко".
Чынак, Кремль пырдыж вес велне коммунизм лийын. А ме палена: темше еҥ
шужышылан
йолташ огыл. Сандене неле татыште, кунам КПСС-ын вуйжо ӱмбаке Дамоклын
кердыже
шӱшкаш тӱҥале, партийым утараш кынелшыже иктат ыш лий.
Чыла тидлан кӧра КПСС-лан кок кидге кӱш нӧлталаш вереште. А тыге лиймеке,
саҥыше
вий мом ыштен кертмыжым иканаште ончыкташ тыршыш. Тунамак указ лекте. Тиде
документ почеш КПСС-ын да РСФСР-ын КП-ын чыла погыштым РСФСР-ын
государственностьшылан шотлен увертарышт. Мутат уке, ты указ закон дене
келшен огеш тол. Но кӧ тудо
жапыште сеҥыше-влакым мут кучаш шогалтыме нерген пелешташ тоштын?
Сандене следственный группылан верым мумо шотышто шомак тарванышат, вуйым
шуко
ышт пудыратыл: Старый площадьысе чапле зданийым — 20-шо ¹-ан подъездым —
ойырен
пуышт. Тыште ондакше РСФСР Компартийын Рӱдӧ комитетше верланен ыле.
Сентябрь тӱҥалтыште ме саде пӧртыш куснышна да ӱшанен пуымо пашам кыртменак
шымлаш пижна. Паша радам пеш сайын рашемдалте. Предварительный манме
следствийым
эртарыме раш планым тӱшка вий дене ямдылышна. Кажне еҥлан посна йодышым
(участкым) пуышт.
Шымлыше группын чоҥалтмыже
Кеч-могай паша тунам гына сай саскам пуа, кунам тудым моштен виктарен
колтет,
кажнын мом ыштышашыжым тичмашын рашемдет. Тидыже следственный пашаште
поснак раш
коеш. Сандене тыге каласаш лиеш: кажне следователь — эн ончычак
организатор. Тудо шке пашажым кӱлеш семын чоҥен-виктарен мошта — лектыш сай
лиеш, огеш мошто —
тыгай еҥ кумырымат ок шого.
"Российский газетыште" 1991 ий 26 сентябрьыште Н.С.Трубинын ончыктымо
данный почеш, мемнан группышто СССР прокуратурын аппаратше гыч 30
следователь да РСФСР
прокуратурын аппаратше гыч 12 следователь пашам ыштеныт. Чон почын каласыде
ок
лий, тиде делам шымлыме пашам организоватлымаште тӱҥ нелытше нине еҥ-влак
ӱмбак
возын.
Могайрак ыле вара следственный группын структуржо? Мый каласышым, тиде
жаплан
группын вуйлатышыжым да тудын алмаштышыжым шогалтыме ыле, нуно чумыр пашам
виктареныт.
Группын штабшым ыштышт. Тудо верла гыч толын шогышо следователь-влакым
учетыш
налын, илаш вераҥден, командировко дене кылдалтше кагазым возгален,
транспорт да
связь верч вуйын шоген. Штаб пелен канцелярий ден аналитический группо
ыльыч.
А пӱтынь следственный группо индеш подгруппылан шелалте. Кажныжын шкенжын
шымлыме ужашыже ыле. Тыгеракын, пашана индеш корно дене каен шоген. Нуныжо
тыгай ыльыч:
икымше — СССР министр-влак кабинет ден военно-промышленный комплекс,
кокымшо — СССР президент пеленсе Обороно совет,
кумшо — СССР Президентын да КПСС ЦК-н аппаратышт,
нылымше — СССР обороно министерстве,
визымше — СССР КГБ,
кудымшо — СССР МВД,
шымше — СССР вице-президентын аппаратше да СССР Верховный Совет Президиум,
кандашымше — Кресаньык союз ден Промышленник-влак ушем (ассоциаций),
индешымше — СССР МИД, Гостелерадио, моло госструктур.
Тылеч посна, прокурор-влакын посна группыштым ыштышт, тудо ты делам шымлыме
жапыштак тудым тунемын, радамлен шоген, тыге ончыкыжо лийшаш судышто
государственный титаклымашым негызлаш ямдылалтын. Следственный группылан
оперативный полышым
милиций пашаеҥ-влак пуэн шогеныт, нуныжым элын тӱрлӧ кундемже гыч кондымо
ыле.
Шымлыме паша кузе кайымым РСФСР-ын Генеральный прокуроржо В.Г.Степанков
шкетын
эскерен-терген шоген, вет тудо сеҥыше командын еҥже лийын.
Кажне подгруппо шымлымашым ойырен пуымо корно дене эртарен,но тыгодым кажне
тыгай корнышто посна ужаш — линий-влак палемдалтыныт. Мый, мутлан, СССР
обороно
министерствын пашажым шымлыше нылымше подгруппышто ыльым. Тышечын мылам ик
линийым ойырен пуышт, тудо "Элысе противовоздушный обороно войска"
маналтын.
Мемнан нылымше подгруппым юстицийын кугурак советникше Владимир Иванович
Казаков
вуйлатен. Следственный группыш РСФСР прокуратурын аппаратше гыч толын,
тушто
поснак кӱлешан дела-влкым шымлыше кугурак следовательлан ыштен. Тудо
Российыште
ик эн кугу опытан следственный пашаеҥлан шотлалтын, кукталт пытыше шуко
уголовный делам "рончен".
Владимир Иванович калык дене пашам ыштен моштен, сай койыш-шоктыш дене
ойыртемалтын, сандене тудо кӱчык жапыште мемнам ик ой дене рӱж тыршыше
командыш чумырыш.
Третьякын "делаже"
Вик каласыман, чынжым гын тыгай дела уке ыле. Тыгак уке ыльыч Павловын,
Крючковын, ГКЧП-ын моло членже-влакын делашт. Иктыш ушымо чумыр дела гына
ыле. Тудым
шымлыме годым илышыште лийше шуко эпизодым рашемдаш кӱлын. Иктыже ПВО
войскан
главкоматшым вуйлатыше-влкын пашашт дене кылдалтын.
Тудо жапыште, 1991 ий августышто, элысе ПВО войскан главнокомандующийжылан
Совет
Ушем Герой да Социалистический Паша Герой Иван Моисеевич Третьяк шоген.
Армий
генерал. Шуко орден да медаль дене наградитлалтын. Пагалыме, жаплыме
айдеме.
Перестройко манме пагытыште мемнан государствын историйжылан ревизийым
пешак ыштыльыч. Чаманаш перна, "ревизор-влак" сайжым ужаш шагал тыршеныт,
тӱҥ шотышто
лавырам пургед лукташ да шӱраш толашеныт. Туге чучеш, пуйто ятыр политик
шке калыкын историйже деч вожылеш, таче мемнан коклаште илыше Герой-влакым
йӧршынак
огеш уж, а иктаж-кӧм пример шотеш ончыкташ кӱлеш гын, акрет годсо еҥым
шарналта.
Лач тидымак ойлаш лиеш Кугу Отечественный сарын ветеранже-влакым кузе
аклыме шотышто: нуным улыланат огыт шотло, идалыкыште лач ик гана — 9 Май
кечын ушышкышт
налыт. Да тунамжат тулан корным эртыше-влакым "сайлан" да "удалан"
шеледылаш толашат. Сайжылан тудым шотлат, кӧ кызытсе режимым порын онча,
пешыжак ок вурсо, а
кӧ у тӧрамытлан ваштареш ойлаш тоштеш, тудо, конешне, йӧрдымӧ ветеран,
илышым
умылен ок мошто.
Шучко сар пагытыште эн кугу нелытым шке вачӱмбалнышт нумалше воин-влак
нерген
мут лекме годым ала-могай — лӱмдымӧ, палыдыме салтак нерген ойлат. А вет
нине
воин кокла гыч кажныже шке шотан айдеме, руш манмыла, личность лийын. Налаш
кеч
Саде Третьякымак але Варенниковым я Язовым. Шуко-шуко молымат. А нунын
нерген,
сар жапыште ыштыме подвигышт нерген мом палена? Вожылын, чеверген каласашна
перна: моткоч шагал палена шол.
Мут лектын гын, Иван Моисеевич Третьякын пӱрымашыж дене кылдалтше ик тошто
документым ончыктынем. Тиде — 1944 ий 27 июльышто серыме наградной лист,
тушто гвардий майор Третьякын боевой подвигше нерген ойлалтеш: Теве тушеч
ик ужаш:
1944 ий 10 июльышто полкын наступленийым тӱҥалмекше, гвардий майор Третьяк,

стрелковый батальонын командирже, немыч захватчик-влак ваштареш моштен,
лӱдде,
патырын, шке илышыжым чаманыде кредалын, чын герой улмыжым ончыктен.
10 июльышто полк кредалмашке пурен, чакнен кайыше тушманым поктен. Гвардий
майор
Третьяк шке батальонжо дене полкын ончыл радамыштыже лийын, прорывыш пурен
да
чакныше тушманым Шегино ял марте поктен каен. А тиде ял немыч оборонын чот
пеҥгыдемдыме, тактически кӱлешан рубежшылан шотлалтын, тудо немыч оборонын
стратегически кӱлешан рубежше — Опочка ола — дек кайыме корнышто авыртыш
лийын. Шегино
ялыште тушманын чот торешланымыжым вашлиймек, вий ятырлан шагал улмым
ончыде,
бойыш тӱҥалын. Тиде рубежым тушман кузе-гынат шке кидешыже кодаш толашен...
Ныл шагат кредалме жапыште батальоным тушман вич гана контратаковатлен, но
гвардий майор Третьякын командоватлымыж почеш боец-влак пеҥгыдын шогеныт.
Тиде бойышто тушманын вийжым лунчыртеныт, 200 наре немыч салтак ден
офицерым, 6 орудийым, 12 станковый пулеметым пытареныт.
"Родина верч, Сталин верч, мемнан шочмо мландына гыч немыч захватчик-влакым

тӱрыснек поктен колтышаш верч!" манын кычкырен, гвардий майор Третьяк, шке
почешыже батальоным атакыш кынелтен да подразделений-влакын вийыштым
мастарын кучылтмо дене тушманым чактарен, немычын тактически кӱлешан
рубежшым — Шегино ялым
сеҥен налын...
Тушманлан торлаш йӧным пуыде, гвардий майор Третьяк шке батальонжо дене
Духново
селашке — немыч оборонын ончылгоч ямдылыме, чот пегыдемдыме вес рубежышкыже
—
керылт пурен. Уремыште тушманын кугу вийже ваштареш бой ылыжын.
Тушманын вийже, техникыже шукырак лийын гынат, гвардий майор Третьяк ты
рубежым
сеҥен налын...
Чакнен кайыше тушманым батальон умбакыже поктен, тудын илыше вийжым да
техникыжым утыр шагалемден. Тыге Опочка ола лишне (а олаже инженерный
сооруженийла дене, танклан корным петырыше лаке дене пеҥгыдемдалтын, тушто
траншей тореш-кутынь
кӱнчалтын) бойым тӱҥалын.
Тушманын илыше вийже ден техникыже шукырак лийыныт гынат, батальон немыч-
влакын
боевой радамышкышт керылт пурен. Тиде рубежым кузе-гынат шке кидеш кодаш
манын,
тушман пытартыш резервшым бойыш пурташ тӱҥалын.
Гвардий майор Третьяк тушманын шонымашыжым жапыштыже пален налын да
вияҥдыме ик
ротым тушманлан полшаш толшо кок колоннын тылышкышт пуртен. Вучыдымын
кержалтме
дене нине колонно-влакым тӱрыснек гаяк пытарыме... Аралалташ ӱшан укем
умылымеке, тушман пеш содор чакнаш тӱҥалын, тудо мемнан войскан Опочка ола
тӱрыш лишеммыжым чарен шогалташ шонен. Тушманым поктен кайышыла, гвардий
майор Третьяк
Опочкыш эн ончыч пурен, шке войскажым шотыш кондаш да кузе-гынат торешланаш

тӧчаш тушманлан йӧным пуэн огыл..."
Тиде — Иван Моисеевич Третьякын боевой биографийже гыч ик ужаш гына. А сар
каен
шогымо ныл ийыште тыгайже мыняре лийын?
Но путч манме деч вара, 1991 ий сентябрьыште, массовый информацийын
"демократический" средстваже-влак Третьякым шыдын мыскылен вурсеныт,
игылтыныт. Но эн чотшо тудын алмаштышыжлан — ПВО войскан тӱҥ штабшын
начальникше, генерал-полковник
Игорь Михайлович Мальцевлан логалын. 1991 ий 5 сентябрьысе "Российская
газета"
гыч ик ойсвыртышым лудын лекса: "Генерал Мальцев — путчын участникше-влак
кокла
гыч иктыже. Тиде лач саде генерал, кудыжо элысе ПВО войска штабын
начальникше
лийын да мемнан каванам тӱткын аралышаш верч вуйын шоген. Руст фамилиян
самырык
еҥын чылалан палыме чоҥештымашыж дене тудо иктаж-мо семын кылдалтын але уке
—
ом пале, но раш палем: лачак тудо Крымысе аэродромын самолет чоҥештен
кӱзымӧ полосажым петыраш шӱден, тыге СССР президентлан Москош чоҥештен каяш
корным авыреныт".
Кузе шонеда, виян каласыме вет? Следствий але тӱҥалеш веле, а газет
страницылаште я иктым, я весым титаклен возымо шомак шотлен пытарыдыме.
Тыгайже иктаж-кушто
— мемнан эл деч молыштыжо лийын кертеш мо? Мут толмашеш каласаш гын, саде
заметкым Виктор Джанибекян лӱман еҥ возен.
Следствий годым мый туддене мутланышым. Телефон дене кутырымо годым
каласыш:
"Генерал Мальцев нерген уверым Сергей Станкевич деч налынам". Паледа дыр,
мемнан
жапысе ик эн тале ты демократ кызыт Америкыште шылын ила — тудым взятке
налмылан
закон почеш мут кучаш шогалташ ыштыме ыле.
Мыланем ӱшанен пуымо эпизодым шымлыме пашам мый але марте погынышо
документлам
лончылымо гыч тӱҥальым. Тыгак тӱрлӧ публикацийым лудынам, нуныжым мый дене
пырля
ыштыше оперативный пашаеҥ-влак кычалыныт да мумо семын мылам пуэн шогеныт.
Вара
следствийын планжым ыштышым.
Сентябрь мучаште танык (свидетель) семын йодышташ И.М.Третьякым ӱжыктышым.
Палемдыме жапыште Иван Моисеевич Старый площадьысе пӧртыш толын шуын. Тидын
нерген
мылам тӱжвал омса воктене дежуритлыше офицер телефон дене увертарыш. Ӱлык
волышымат, генералым вестибюльышто вашлийым, да визымше пачашысе
кабинетышкем пырля
кӱзышна.
Чыла формальностьым мучашке шуктымо да йодыштмо протоколеш пытартыш точкым
шындыме деч вара Иван Моисеевич йодо:
— Геннадий Николаевич, каласыза, тольык чон почын ойлыза: мылам мом
вучыман, молан ямдылалтман?
Генералын йӱкыштыжӧ тургыжланымаш шижалтын. Мом ойлаш, тудлан азапланаш
амал
лийын.
Тунам обществыште "тушманым" кычалме койыш чот шарлен ыле. ГКЧП—ын чыла
гаяк
членжым арестоватлые, СССР Верховный Совет Председатель А.И.Лукьяновымат
петырен
шындыме. "Демократ-влак" эше чолгарак лияш, "осал шонымашан" чыла еҥым
поген налаш кӱлмӧ нерген кычкыркаленыт.
СССР Верховный Совет Президиумын ик заседанийыштыже тыгай йодыш йоҥгалтын:
— Те 19 августышто кушто ыльда?
Ты йодыш вара моткочак модныйыш савырныш.
А тиде йодышым саде заседанийыште калык депутат В.А.Волков шке коллегыжлан
—
правовой йодыш шотышто советник Ю.В.Голиклан пуэн. Да вара тиде йодышан
ойсавыртыш, манмыла, эл мучко чоҥештылаш тӱҥалын. Шарналташ гын, ожно
тыгайрак вес йодыш шарлен улмаш:
— Кугыжан тронжым чытырыктымына годым тый кушто ыльыч?
Газетлаште кычкыркалыше вуймутан статья ден заметке-влак тугак лектеденыт,
тушто
чыла "титаканым" мут кучаш шогалташ кӱлмӧ нерген ойлалтын. "Российский
газетыште" "Все ли призваны к ответу?" заметкын авторжо варгыжын: "Ме
кызытеш путчышто
участвоватлыше чыла генералжынак лӱмыштым огына пале. Но ме палышаш
улына...
Ӱчым шукташ манын, ме чылаштымат карген вурсаш огына тӱҥал. Но ыштыме осал
пашаштлан преступник-влак да нунын полышкалышышт закон почеш мутым кучышаш
улыт".
Преступник? Следствий да суд деч посна тиде лӱмдылтышым иктаж-кӧлан
тушкалтен
шындаш лиеш мо? Уке, ок лий. Туге гынат "демократ-влак" тунам ӧрын-шонкален
шоген огытыл. Санденак вет Иван Моисеевич Третьякат шке ончыклыкшо верч
азапланен.
Тидлан амалже ситышынак лийын.
Тиде жаплан мый саде эпизодым шымлыме шотышто ятыр пашам ыштен шуктенам
ыле. Рашемын: ПВО войскам вуйлатыше-влак ГКЧП-ын ошкылжым сайлан шотленыт,
тудын велыш
шогалыныт. Главком Третьякын вуйлатымыж почеш эртыше военный советын
пунчалыштыже каласыме:
1. Элын вуйлатышыже-влакын лукмо да калыклан увертарыме документлаште
палемдыме
положений, вывод да мера-влакым тӱрыснек да тичмашын сайлан шотлаш.
2. Нуным чыла соединенийыште, частьыште, подразделенийыште, вузышто,
учрежденийыште да предприятийыште, тыгак военнослужащий-влакын ешыштышт,
гарнизонласе чыла
еҥ коклаште илышыш пуртымым шкенан тӱҥ задачылан шотлаш"...
Путч деч вара Бельбек аэродром йыр кугу тумам тарватыме ыле. А тидланже
массовый
информаций средства-влакат ятыр полшеныт. Бельбекше СССР президент
М.С.Горбачевын каныме Форос деч тораште огыл верланен да тудо ПВО войскан
кидыштыже лийын.
СССР обороно министр Д.Т.Язов 19 август гыч чыла войскалан "кӱкшо боевой
ямдылыкыште" лияш кӱштен. Тыге лиймеке, Третьяк Бельбек аэродрмын паша
режимже шотышто
министр дене кутырен келшаш лийын. Язовын кабинетышкыже телефон дене
йыҥгыртымек, аэродромышто тыгай радамым ышташ темлен: ик самолетат
(транспортныйжат, моло тӱрлыжат) ты аэродром гыч СССР обороно министрын але
СССР Вооруженный Вий Генеральный штабын разрешенийже деч посна чоҥештен
кӱзышаш але волен шичшаш огыл.
Министр тиде ой дене келшен.
Санкций деч посна южыш нӧлталташ але мландыш волен шинчаш тӧчышӧ ынже лий
манын,
вараже Третьяк Бельбек аэродромын чоҥештен кӱзымӧ да волен шичме полосажым
авырен налаш пунчалын да тиде сомылым ПВО войска Тӱҥ штабын начальникше
генералполковник Мальцевлан ӱшанен пуэн. Ты пунчалым налмек, Мальцев ПВО-н
Киевский армийжын штаб начальникшылан йыҥгыртен да шӱден: аэродромын
чоҥештен кӱзымӧ да волен шичме полосашкыже кок автомобильым вераҥдыман.
Тыгак ыштеныт.
Тыгодым Третьякат, Мальцеват СССР Президентын Форосышто улмыжо да тудлан
корным
пуйто петыраш толашыме нерген нимом пален огытыл.
Тугеже нине еҥ-влак преступленийым ыштеныт да эсогыл Родиным ужаленыт
(изменникыш савырненыт) манаш лиеш мо?
Конешне, уке!
Эн онычак СССР ГКЧП-ын пашажым да пунчалжым поддержатлыме йодышым ончалына.
Мемнан элысе законодательстве почеш айдемым уголовный ответственность шот
дене мут
кучаш тунам гына шогалтат, кунам тудо Уголовный кодексын нормыштыжо
ончыктымо
титакым (действийым) ышта. Нимогай шонымашлан (убежденийлан) да идейлан
уголовный дела огеш тарваталт.
Айста шкаланна йодышым шынден ончена: кызытсе жапыште Российын вуйлатышыже-
влакын пашаштым да пунчалыштым, нунын шуктен толмо реформым чыла гражданат
сайлан
шотла (поддерживатла) мо? Уке, конешне. Но вет нуным, Родинылан изменым
ыштенда
манын, нигӧат уголовный закон почеш мут кучаш шогалташ огеш шоно, тыгай
йодышым
ок нӧлтӧ.
Векат, ынде журналист-влак правам изиш гынат сайынрак палаш тӱҥалыныт,
кӱлеш-оккӱлым огыт возгале.
Адакше вет Третьяк ден Мальцевын тунам ыштыме пашашт да лукмо пунчалышт
нунылан
пуымо права ден полномочий деч ӧрдыжкӧ лектын огытыл.
Тидын годым нунын пашаштышт "превышение власти" манме язык лийын огыл, нине
кок
еҥлан кӧра тыгай але тугай эҥгек лийын манын ойлаш негыз уке.
Третьякын йодышыжлан мый иктаж-кузе — вудаканрак вашештен кертам ыле.
Мутлан,
тыге: "Следствий але пытен огыл, сандене але нимомат рашемден каласаш огеш
лий".
Но мый тыге ышташ шым тӱҥал. Эн ончычак, тыгай койышем уке. Кокымшыжо,
онылнем
Кугу Отечественный сарын ийготан ветеранже шинчен, тудо ончыклык пӱрымашыж
верч
чот тургыжланен. Мый умыленам: вашмутем тудлан моткочак кӱлешан.
— Иван Моисеевич,— икмагал шып шинчымек, тӱҥальым мый.— Мӧҥгыштыда ласкан
канен
кертыда. Кугу кӱлешлык деч посна ме Тендам тышке ӱжыкташ огына тӱҥал.
Тыланда
тургыжланен илашда кугу амалым мый ом уж. Шонымаштем, Тендан пашаштыда
преступлений состав уке.
Генералын чурийже ласкалык дене волгалт кайыме гай лие.
— Тау Тыланда, Геннадий Николаевич. Кугу тау. Те мыйым лыпландарышда,— алал
кумылын пелештыш Иван Моисеевич да кабинет гыч лектын ошкыльо.
Тудо ийын декабрьыште юбилей ыле — Моско воктен немыч войскам кырен
шалатымылан
50 ий темын. Мый паленам, И.М.Третьякат тиде кредалмаште лийын. Сандене мый
пырля ыштыме следователь А.А.Денисевич дене коктын тудлан шке шотан пӧлекым
ямдылаш
шонен пыштышна. Рашрак каласаш гын, ты жаплан тудын шотышто уголовный делам
мучашке шукташ лийна.
Ноябрь мучашлан тӱрыс рашемден шуктымо ыле: нине кок генералын титакышт
уке. Тунамак мый И.М.Третьяк ден И.М.Мальцев шотышто уголовный делам
петырыме нерген
пунчалым ямдылышым. Ты пунчалым следственный группын вуйлатышыже Лисов дек
колтышна. Тудо мыйын оем дене келшыш да лукмо пунчалым сайлан шотлыш, тыгай
пунчалым шке лӱмжӧ дене ямдылаш шӱдыш. Но тидым ышташ нимо йӧсыжат уке.
Юбилей лишемме кечылаште мый И.М.Третьяк дек йыҥгыртышым да лукмо пунчал
нерген
каласышым. Иван Моисеевич йывыртымыжым шылташ ыш тӱҥал.
— Тиде амал дене фронтысо семын таче шӱдӧ граммым подылаш лиеш,— мане тудо
да
кенета вучыдымо мутым каласен колтыш.— Геннадий Николаевич, Те ала мый
декем толыда ыле?
Мутат уке, мый тидын дене келшен кертын омыл — этика! Паша шуко, а жап
моткоч
шагал манын, генерал дек унала мийыме деч кораҥым.
Тыге мучашлалте пеш кугу уголовный деласе ик эпизодым шымлыме паша.

(Умбакыже лиеш).



010797
************************************************************************
1—07
Мутвундо — калык поянлык
XВИИИ-XИX курымлаште марий йылмым шымлыме да рукопись мутерлам ямдылыме
историй
гыч
Йылмын "ача-аваже" — калык. Калыкын поянлыкше — мут. Йылмыште мыняр шуко
шомак
уло, тунар тудо поян да лывырге. Шочмо йылмыштына тачысе кечылан мыняр мут
улмым, очыни, нигӧ раш каласен ок керт. Молан манаш гын, илыш ончыко кайыме
дене
йылме вашталт толеш: у шомак, муткылдыш дене пойдаралтеш. Тидын годымак
мутвундышто улшо южо шомак кутырымо йылмыште утыр шуэнрак кучылталташ
тӱҥалеш, а вара
эркын-эркын мондалтеш. Теве мемнан шинча ончылнынак йӱксавыш, чапмуро,
вӱдӱдыр,
мардежоҥ, товатмут, шӱдырмужаҥ, мурпаша да тулеч моло у мут-влак вийым
нальыч: а
20-30-шо ийлаште ыштыме погын, вуйвер, виктем, рӱдер, кончыш шомак-шамыч
угыч
нӧлталт кайышт. Туге гын, каласаш лиеш: шочмо йылмына ик верыште ок
тошкышт: тудо саманлан келшыше у мутым ышта, илышыш пурта. Ончыклык
тукымлан кодшо манын,
кагазваке возен кода. А 500 ий ожно кугезе коча-кованан мутер пянлыкышт
могай
лийын, кузе тудо вияҥын? Тидым каласаш, очыни, огешат лий. Амалже: тунамсе
возен
кодымо шарнаыктышна уке. А 200 ий ожнысо йылмынан чурийжым ончалаш
савыкталтде
кодшо материал-влак мыняр-гынат полшен кертыт. Ончалза, мутлан, икмыняр
шомакым:
каж, лепш, лӱмештарымаш, мешак кок тӱжем вич шӱдыр (окса чот), пунжук,
пундо,
сор, сылым, танык, чуҥер, кожла да молат. Мыйын шонымаште, нунын
значенийыштым
шагал еҥже умылтарен кертеш. А пуракаҥ пытыше тошто мутерлам шергал лектын,
ме
рашемдена: каж — "колбаса", лепш — "шепка", лӱмештарымаш — "чапештарымаш",
мешак
кок тӱжем вич шӱдыр — "шӱдӧ коло вич теҥге", пунжук — "воронка", пундо —
"имение, имущество, сокровище, казна", сор — "взрослый" манме, сылым — "кол
кучымо
ӱзгар", танык — "свидетель", чуҥер кожла — "шыгыр чодыра". Тыгак тошто
письменный памятник-влак полшымо дене кугезына-влакын могай пашам
ыштымыштым, кочкышйӱышыштым, ыштыш-кучышыштым, чийыме вургемыштым, пайрем
йӱлаштым да молымат рашемден кертына.
Лудшо йолташ шиже докан: мемнан ойна XВИИИ-XИX курымлаште ямдылыме да тӱрлӧ

амаллан кӧра савыкталтде кодшо письменный памятник-влак нерген лиеш. Кызыт
нуно
тӱрлӧ верысе (Москва, Санкт-Петербург, Нижний Новгород, Казань да Киров
олаласе)
библиотек ден архивлаште аралалтыт.
XВИИИ курымын кокымшо пелыштыже да XИX курымышто ямдылыме рукопись мутер-
влак
йылмызе-влаклан чылт палыдымыжак огытыл. Шмлызе-влак, мутлан, И.С.Галкин,
И.Г.Иванов, Ф.И.Гордеев, Н.И.Исанбаев, Г.С.Патрушев да А.С.Ефремов
пашаштышт южо
мутерлан эҥертат, а икмыняржым эсогыл лончылен пуэныт. Нине памятник-влак
тыгак
вес элласе ученый-влакланат палыме лийыныт. Нуно мутер-влакым
В.П.Троицкийын
1894 ийыште Казаньыште лекше "Черемисско-русский словарьже" гоч паленыт да
шымлыме пашаштышт кучылтыныт. Ты радамышке М.Силашим, Г.Рамстедтым да
М.Рясяненым
пурташ лиеш. А финн Х.Паасонен ден венгр-влак И.Эрдеди да Г.Берецки мутер-
влакын
оригиналышт денак палысе улыт. Эше XИX курымын икымше пелыштыжак, мутерын
поянлыкшылан эҥертен, академик-влак А.Шегрен (Финляндий) ден Ф.И.Видеман
(Эстоний)
марий йылме нерген келге шымлымашым возеныт. Кид дене серыме мутер-влак
марий
йылмын вияҥ толмо корныжым шымлымаште кызытсе жапыштат ик эн ӱшанле эҥертыш
лийын кодыт. Молан манаш гын, моло аралалт кодшо памятникна уке. Садлан
нуно посна
изи тӱшкалан веле огыл, а чумыр марий лудшылан палыме лийшаш улыт.
Икымше гана марий шомак кагаз ӱмбак XВИИ курым мучаште возын. Тидыже
Амстердам
оласе (Голландий) географ да путешественник Н.К.Витсенын лӱмжӧ дене
кылдалтын.
Витсен Российыште 1666-1677 ийлаште лийын, вара, шочмо кундемыш
пӧртылмекше,
1692 ийыште голланд йылме дене "Северная и Восточная Татария" книгам
луктын. Ты
пашашке мемнан, тинин, лиумет, кинде, малана, илимазет мут-влакым пуртен.
Книга
кокымшо гана 1705 ийыште савыкталтын. Тушко автор марий йылмыш кусарыме
"Отче
наш" молитвам пуртен. А 1785 ийыште "Северная и Восточная Татария" кумшо
гана ош
тӱням ужеш. Варажым тудо Европысо моло йылмылашкат кусаралтын. Тыге марий
йылме
тӱнямбалсе калыклан палыме лиеш. Пытартыш жапыште Н.К.Витсенын книгажым
венгр
шымлызе Т.Микола Сзегед олаште немычла савыктен.
Посна марий мут-влакым Данциг ола гыч немыч врач Д.Г.Мессершмидтын (1685-
1735)
возымаштыже ужаш лиеш. Тудо Россий кугыжа Петр 1-ын 1718 ий 15 ноябрьысе
указше
почеш Сибирь кундемыш колталтын. Мессершмидт тӱрлӧ пашам ыштымыж годым
Сибирьыште илыше калык-влакым да нунын йылмыштым шымлен. Тыгодым тудын
шинчаончалтышышкыже марий калыкат логалын.
Мессершмидтлан кугу сомылым тудын ӱшанле йолташыже да полышкалышыже
Ф.И.Табберт
(1676-1747) ыштен шоген (варажым Страленберг фамилийым налын). Тудо
национальностьшо дене швед лийын. Мессершмидт дене коктын нуно Сибирьыште
кок ий пырля
лийыт (1721-1722 ийла). Россий гыч мӧҥгыжӧ пӧртылмек, Страленберг 1730
ийыште
Стокгольмышто "Северная и восточная часть Европы и Азии" пашажым савыкта.
Книга
чылаже куд гана савыкталтын. Тушто таблицым пуымо. Таблицыште тӱнямбалсе
йылме-влакым автор куд класслан шелеш. Икымшыш финн-угор йылме-влакым
пурта. Тиде радамыште венгр, финн, мордва, марий, коми, удмурт, хант да
манси йылмылам ужына.
Ты пашаште латвич марий шомакым ончыктымо.
Марий йылмым, культурым, илыш-йӱлам шымлымаш XВИИИ курымын кокымшо
пелыштыже
атыланен кая. Ты жапыште Санкт-Петербургышто Наука академий почылтеш. Тудо
Российыште илыше калык-влакым шымлыме пашам тӱҥалеш. Академий шке еҥже-
влакым ик
гана веле огыл Юл, Урал, Сибирь кундемлашке экспедиций дене колта. Тыгодым
тиде
але вес калыкын йылмыжым шымлымаш ик ончыл верыште лийын. Тиде пашаште шке
усталыкышт дене Г.Ф.Миллер (19705-1783) ден И.Э.Фишер (1697-1771)
ойыртемалтыныт.
Нуно коктынат немыч лийыныт, Кокымшо Камчатка экспедицийым (1733-1742 ийла)
вуйлатеныт, руш историк да кугу промышленник В.Н.Татищевын Сибирьыште илыше
калык-влакын йылмыштым шымлаш лӱмын ямдылыме инструкцийже почеш пашам
ыштеныт. Тыге
кугезе марий йылмын мут поянлыкшым, кагазыш возен, тачысе кечылан арален
коденыт.
Марий материалым чумырымаште кугу да неле пашам П.—С. Палласын (1741-1811)
командыже ыштен (тушко Паллас деч посна Георги, Фальк, Лепехин да Рычков
пуреныт).
Нуно ик тӱшкашке императрица Екатерина ИИ ден Наука академийын кӱштымышт
почеш
1768 ийыште чумыргеныт. Тыге академик И.П.Фальк (1725-1774) Наука
академийын
ойжо почеш Оренбург экспедицийын вуйлатышыже лиеш. Тудо Ока, Сура, Юл
эҥерла дене коштеш да Царицын (кызыт Волгоград) марте шуэш, пытартышлан
Казаньыш пӧртылеш. Казаньыште пеш нелын черлана да, чот орланымым чытыде,
лӱялт кола. Фалькын
шымлыме материалжым, колымекыже, тудын йолташыже И.Георги 1785 ийыште
немычла
савыктен луктеш. Тылеч посна натуралист да этнограф, академик И.Георги
Российыште илыше калык нерген икымше кугу монографийым савыкта. Тудо 1776-
1777 ийлаште
Петербургышто лектеш. 1768 ийыште Российын Юл, Урал да касвел кундемлашкыже
вес
уста шымлызе, медицина доктор И.И.Лепехин корным куча. Йылме поянлыкым
погымо
посна программым тудлан Л.И.Бакмейстер ямдылен. Юл дене эртышыжла,
И.Лепехин марий-влак денат мутланен. 1769-1770 ийлаште П.И.Рычков Казань,
Оренбург, Уфа,
Вятка да Пермь губернийла гоч эрта, мариймыт денат вашлиеш. Шке
шарнымашыжым
1770 да 1772 ийлаште лекше "Журнал или дневные записки путешествия капитана
Рычкова по разным провинциям российского государства 1769 и 1770 году"
пашаштыже
радамла.
Кокымшо академический погымо мутвундо поянлык Л.И.Бакмейстерын материалже
дене
пырля "Сравнительные словари всех языков и наречий" мутерын негызышкыже
возын.
Эше 1773 ийыштак Бакмейстер тӱнямбалсе шымлызе-влаклан латин, руш, француз
да
немыч йылмыла дене возымо ӱжмашым луктын. Тудо чыла тӱрлӧ йылме дене
образец-влакым шкеж деке колташ йодын. 1784 ийыште ты ӱжмашыж денак угыч
тӱням палдарен.
А тыгай таҥастарыме мутерым ыштымаш Российлан у лийын огыл. Тудын
пионержылан
В.Н.Татищев шотлалтеш. Василий Никитич 1739 ийыште академийлан да сенатлан
"Лексикон, сочиненный для приписывания иноязычных слов, обретающихся в
России народов, для которого выбраны токмо такие слова, кторые в простом
народе употребляемы" пашам ончаш темлен улмаш. Каласаш кӱлеш, Татищев финн-
угор йылме-влакым шымлымаште кугу пашам ыштен. Поснак финн, саам, мордва,
марий, коми, удмурт, хант
да манси йылме-влак кокласе ойыртем ден икгайлыкым лончылен.
В.Н.Татищевын темлымыж почеш мутер ыштыме пашаш Екатеринбургысо латин
школын туныктышыжо, поляк Кириак Кондратович толеш. XВИИИ курымысо 30-шо
ийла тӱҥалтышште
тудо иктымняр финн-угор йылме дене мутерым ямдылен, марий йылмымат ӧрдыжеш
коден
огыл. Мутер нерген К.Кондратович 1737 ийыште Санкт-Петербургысо академийыш
тыге
увертарен:"Також собрал я различные лексиконы с российским: татарский,
чувашский, черемишский, ватяцкий, вагулицкий..." А 1739 ий июньышто вес
уверым колта:
"Сверх того же сочинил дикционеры: татарско-русский, чувашско-русский,
черемисско-русский, вотяцко-русский, остяцко-русский". Кондратович ямдылыме
чыла рукописьшым Наука академийыш колтен, варажым погымо мут поянлык
Татищев дек куснен.
Чаманаш логалеш, тиде памятник таче кече марте аралалтын огыл. Очыни, пожар
годым йӱлен.
"Сравнительный словарь всех языков и наречий" мутерын икымше изданийжын тӱҥ
редакторжо П.—С. Паллас лийын. Тудын лӱмжӧ Европысо ученый-влак коклаште
кумдан
палыме улмаш. Садлан кӧра Екатерина ИИ Палласлан мутер лукмо пашам ӱшанен
пуэн.
Ты мутерыш 63 Н дене марий шомак-влакат пурталтыныт. Мутер ыштыме сомылым
Екатерина ИИ шкежак эскерен шоген. Тудын кӱштымыж почеш рушла ямдылыме
словник-влакым
Российын чыла кундемлашкыжат колтымо. А верлаште, ты руш мут-влакым шочмо
йылмышкышт кусарен, мӧҥгеш Петербургыш колтеденыт. Южо вереже кусарыме дене
гына
серлаген огытыл, лийме семын посна кугу мутер-влакымат ышташ пижыныт. Тыге
моткоч шуко рукопись погына, финн-угор йылме-влакат ӧрдыжеш огыт код.
Мутлан, марий
йылме дене гына кум кугу мутер да 14 утла изирак мутер погынен. Марий мутер-
влакын ятыр улмыштым 1784 ий шыжым Екатеринан немыч лексикограф Гриммлан
возымо серышыжат пеҥгыдемдаш полша. Тушто императрица воза: "Я вытребовала
себе все словари, какие могла отыскать, между прочим финский, черемисский,
вотяцкий и этим
завалены все мои столы...".
Тыге каласаш лиеш: XВИИИ курымысо рукописный мутер-влакым ямдылыме ик
амаллан
П.—С. Палласын "Сравнительный словарь всех языков и наречий" мутерже
шотлалтеш.
XВИИИ курым Российын историешыже вес кышамат коден. Тидыже руш огыл калык-
влакым
виешак тынеш пуртымо дене кылдалтын. Тидлан кугыжа тӱрлӧ йӧным кучылтын.
Марий
калыкын изирак ужашыже тиде йогыныш эше XВ курымыштак логалын. А XВИ
курымышто,
Иван Грозныйын Казань олам налмекыже, христианизаций у кӱкшытыш нӧлталтеш.
Туге
гынат чий верам кучышо-влак шке эрыкышт верч чот шогеныт: кӧ чодыраш шылын,
кӧ
гын изирак "сарым" тарватен.
XВИИИ курымышто шке религий деч ойырымо да вес религийым виеш тушкен пуымо
толкын койын вияҥеш. Миссионер пашан ик йӧнжылан марий мландеш черкым
чоҥымаш шотлалтын. Мутлан, 1741-1742 ийлаште гына Угарман ден Озаҥ
губернийлаште 30 черкым
нӧлтеныт, архимандрит Дмитрий Сеченовын вуйлатымыж почеш 17362 еҥым тынеш
пуртеныт. Христианизаций Нижегородский епархийыште да Кукарка (кызыт Киров
областьысе
Советск ола) слободасе Троицкий соборышто умен толын. Нунын пашаштым
епископ Дамаскин ден иереей Иоанн Платунов вуйлатеныт. 1762 ийыште Санкт-
Петербург гыч
В.Пуцек-Григоровичым кусарымеке, Озаҥ епархият шке сомылжым вияҥден колта.
Тидлан верч миссионер-влак эсогыл "инородец" йылмым тунемыт. Мутлан, Пуцек-
Григорович ден Дамаскин Юл воктене илыше калык-влакын йылмыштым шымлат.
Тынеш пуржымо
паша чыла вереак сай лектышым пуэн огыл. Шонымашке шуаш манын, марий икшыве-
влакым школышто туныкташ да миссионер-влакшымат марий тунемше кокла гыч
ямдылаш пижыныт. Туныктымаште шочмо йылмын пайдажым, кӱлешыжым ужын,
правительстве 1775
ийыште икымше марий грамматикым савыкташ йӧным ышта. Ты книга "Сочинения,
принадлежащие к граматике черемисского языка" маналтеш. Тудым Вениамин
Пуцек-Григоровичын вуйлатымыж почеш Озаҥ новокрещен школышто да духовный
семинарийыште тунемше марий икшыве-влак возеныт. Грамматик Санкт-
Петербургышто савыкталтын. Пуцек-Григорович, шомак деч посна вес йылмым
тунемаш ок лий манмым умылен, грамматика пелен мутерым пуа.
XИX курымышто руш церковный книга-влакым марий йылмыш кусараш тӱҥалыт. Ты
пашам
тӱҥ шотышто Озаҥ, Угарман да Вятка кундемласе духовенстве шуктен шоген. Эн
ончыч
тӱрлӧ "Катехизис" (1804, 1808) да "Евангелий" (1821) ош тӱням ужыт. Южо
уездный
училище пелен лӱмын марий класс-влак почылтыт. Но программе да грамматика
укелан
туныктымо пашаште нелылык лектын. Ты ситыдымашым кораҥдыме амал дене
Казаньыште
1837 ийыште Андрей Альбинскийын "Черемисская грамматикыже" савыкталтеш.
XИX курым кыдалне марий-влак кокла гыч первый священнослужитель-влак
лектыт. Нуно шочмо йылмышт дене учебникым ямдылат (мутлан, Т.Удюрминскийын,
А.Филимоновын
грамматикышт), марий йылмым туныктат да религиозный книга-влакым кусарат.
Духовный училищылаште руш да марий миссионер-влак пырля туныктат. Южо
школышто марла
веле туныктеныт. Тидлан мутер кӱлын, да тудым ямдылыме пашам миссонер-влак
шке
кидышкышт налыт. Икымше рукописный мутер 1858 ийыште ышталтын, тушко
"олыкмарий
да курыкмарий таҥастарыме грамматикым" пуртымо. Тудым Озаҥ семинарийыште
марий
йылмым туныктышо Алексей Канцеровский ямдылен. Миссионерско-
просветительский
цель денак священник-влак Александр Смирновын, Михаил Кроковскийын да Федор
Земляницкийын мутерышт ышталтыт. Чаманаш логалеш, нунат ош тӱняш лектын
огыт шу.
А.Смирнов гына кум мутерым чумырен. Ик мутерыштыже марий йылмын
грамматикыжым
пуымо. 70-ше ийлаште А.Канцеровскийын мутерже негызеш шке пашажым
Ф.Земляницкий
ямдыла.
XИX курымын кокымшо пелыштыже святитель Гурийын братствыж пелен кусаркалыше
комиссийым ыштыме деч вара миссионерско-просветительский паша у кӱкшытыш
нӧлталтеш. Марий икшыве-влаклан тӱлӧ диалект дене букварь-влакым (1867,
1870, 1887)
савыктат, грамматика ден мутерым ямдылат. 1887 ийыште Озаҥыште протоиерей
Федор
Васильевын "Пособие к изучению черемисского языка на луговом наречии"
пашаже ош
тӱням ужеш. Тусо мутер 1500 утларак шомакым авалта. Ты пособий — революций
деч
ончыч марий йылме нерген возымо ик эн сай книга. Тудо кусарыше-влаклан кугу
полышым пуэн. 1894 ийыште ялысе туныктышо да священник В.П.Троицкий
Озаҥыште "Черемисско-русский словарьым" луктеш. Виктор Порфирьевич
кусаркалыше комиссийын
членже лийын, шке пашаштыже тылеч ончыч ыштыме мутер-влаклан эҥертен. Арам
огыл
"Черемисско-русский словарь" марий лексикографийын тӱҥалтыш корныжым
иктешлыше
мутерлан шотлалтеш. Тудо шке акшым таче мартеат йомдарен огыл.
Кид дене возымо мутер-влак "инородец" йылмым тунеммаште да кугыжан
правительствын русификаторский политикыштыже кугу верым налын шогеныт. Руш
огыл калыкым сотемдарыме амал денак черкым ыштыме паша вияҥын. Мутлан,
Казань губернийыште гына
1805 ийыште 416, Нижегородскийыште — 762 да Вятка велне 344 черкым чоҥеныт
(Иером. Амвросий 1807:644,646). Ик тыгай черке Морко кантонысо Арын селаште
верым
муын. Варажым тудын дене священник Александр Смирновын лексигографий пашаже
кылдалтын.
Тыге, рукописный мутер-влак ыштыме вес амалым миссионер паша дене умылтараш
лиеш.
XИX курым тӱҥалтыште классический индоевропейский сравнительно-исторический
языкознаний шочеш, финн-угор йылме-влакым таҥастарен шымлымаш ты жаплан эше
вийым
налын ок шукто. Амалже — родо-тукым йылме-влак дене йылме материал шагал
улмаш.
Тунам финн-угровед-влак ончылно кугу паша шоген: ик могырым, материалым
погаш,
шокташ да савыктен лукташ; вес могырым, жапын йодмыжым шуктен, йылме-влакым
таҥастарен шымлаш. "Калевала" финн калык эпос (1835) лекме дене гына
сравнительный
финн-угроведений ончыко ошкылым ышта. Тиде жап гыч йылме-влакым таҥастарен
шымлымаште марий йылме материалымат кучылташ тӱҥалыт. Но тӱҥалтыш жапыште
марий
кокла гыч лекше шымлызе уке улмылан кӧра тиде сомылым йот элласе ученый-
влак шке
ӱмбакышт налыт. Эн ончыч немыч йылмызе Х.Габеленцын (1841) пашажым палемдаш

кӱлеш. Тудо Г.Ф.Миллерын марий йылмыште кок наречий (олыкмарий да
курыкмарий)
улмо нерген шонымашыжым умбакыже шуен, но нунын Юлын могай серешыже
верланымыштым каласен кертын огыл. 1845 ийыште Суомисе Куопио олаште финн
ученый М.А.Кастренын "Черемисская грамматика" пашаже латин йылме дене
савыкталт лектеш. Кастренын шымлымыже марий материалым погаш да шымлаш ятыр
ученыйым таратен.
40-50-ше ийлаште марий йылме деке Турку университетын выпускникше
А.М.Шегрен мелын савырна. Тудын пашажым умбакыже Ф.И.Видеман шуя. Коктынат
Санкт-Петербургысо
Наука академийын академикше лийыныт. Видеманын марий, мордва, удмурт, коми,
лив
да эстон йылмыла дене возымо грамматикыж ден мутерже-влак тачысе кечыланат
финнугроведенийын сеҥымашыжлан шотлалтыт. Шымлыме материалжым 1847 ийыште
"Опыт
грамматики черемисского языка" монографийыште иктешла, тудым Ревал (кызыт
Таллин) олаште немычла луктеш. Грамматикым Наука академий пеш кӱкшын аклен.
Арам
огыл 1846 ийыште (эше рукописьшыланак) Ф.И.Видеманлан Демидовын премийжым
пуэныт
да савыктен лукташ 1500 теҥгем ойыреныт.
Марий йылмым шымлымаш умбакыже утыр вийым налеш. Но ты годымат сапкерем йот
элласе ученый-влакын кидешышт кодеш. Але марте финн ден немыч-влак шымленыт
гын,
ынде венгр-влак ушнат. Нунын коклаште Йожеф Буденцым поснак палемдаш кӱлеш.
Тудо
марий йылмым шымлаш венгр кокла гыч эн ончыч пижеш да 1864 ийыште венгрла
лекше
"Марий шымлымаш-влак" пашаштыже марий йылмын мутвундыжым лончыла. А 1873-
1881
ийласе "Финн-угор таҥастарыме мутерыштыже" 700 чоло марий шомаклан
этимологийым
пуа. Мутер Будапештыште венгрла лектеш.
1888 ийыште Озаҥ универститетыште финн йылме кафедра почылтеш. Тудым
вуйлаташ
эстон профессор Михкель Веске шогалеш. Тылеч вара марий йылмым шымлыме паша
у
савыртышыш вонча. М.Веске ямде погымо материал дене гына ок серлаге, а
марий калыкын илыме верлашкыже шке лектын коштеш. Тыге Ветлужский,
Козьмодемьянск, Малмыж, Уржум, Яраҥ уездлаште экспедиций дене коштмыж годым
поян материалым пога,
вара тудым "Исследование о наречиях черемисского языка" книгаштыже иктешла.
1889
ийыште Озаҥыште савыкталтше ты паша марий фонетика дене икымше шымлымашлан
шотлалтеш.
70-ше ийла тӱҥалтыште шанче пашашке марий кокла гыч лекше-влакат
шупшылалтыт.
Нуно тӱҥалтыш жапыште кугунак ворандарен огыт керт, утларакше тӱрлӧ вере
илыше
марий-влакын мутвундыштым погаш да изи мутер гайыш чумыраш тыршат. Тыге
1875 ий
ноябрьыште Унчо рӱдӧ миссионер школын туныктышыжо Гаврил Яковлев* училищын
директоржылан "Разговорный словарь на русско-черемисском языке" изирак
мутержым
темла. Ты рукописьым ямдылымаште, векат, изи огыл полышым да ой-каҥашым
профессор М.Веске пуэн. Пале: Г.Яковлев эстон ученый дене пеҥгыде кылым
кучен шоген.
Варажым Г.Яковлев шочмо калыкшын йылмыжым, илыш-йӱлажым келгын шымлымашке
кусна
да 1887 ийыште лекше "Религиозные обряды черемис" книгаштыже (Казань)
радамла.
Эрвелмарий наречийышке миссионер литературым кусаркалыше семын шке пашажым
Пӱрӧ
(Бирск) учитель семинарийын "надзирательже" Петр Павлович Ерусланов
тӱҥалеш.
Озань учитель семинарийым тунем лекмекше, тудым эрвелмарий-влакын илыме
кундемыш
христиан верам шараш полшаш колтат. Ерусланов кӱчык жапыште миссионер
шӱлышан
кандаш книгам кусара да эрвелмарла букварьым ямдыла. 80-ше ийла гыч марий
туныктышын илышыштыже у йыжыҥ тӱҥалеш: тудо, миссионер пашам кудалтен,
чумыр моштымашыжым марий йылмым шымлымашлан пӧлекла. Ерусланов тӱрлӧ
кундемыште илыше марий-влакын мутвундыштым поген иктешлаш шонен пышта.
Садлан верлашке чӱчкыдын лектын
коштеш, тесте дене материалым пога да тудым "Черемисско-русский словарь
восточного наречия" мутерышкыже пурта. Чаманаш гына кодеш: кугу, поян,
шерге ты мутерат ош тӱням таче мартеат ужын шуктен огыл.
Илен-толын, марий йылмым шымлыме да мут поянлык погымо сомылышко тюрк
просветитель ден ученый-влакат ушнат. Историйыште мондалтдыме кышам коден,
мутлан, "Материалы сравнительного черемисского корнеслова" пашаж дене лӱмлӧ
чувашовед
Н.И.Золотницкий.
Марий рукописный мутерым ямдылымаште тыгак вес тюрколог, Казань школын
представительже А.Г.Бессоновын лӱмжым палемдыде ок лий. Тудо, мутержылан
йылме материалым шке вий дене поген да марий-влакымат ты пашашке
кумылаҥден. Арам огыл рукописьын рӱдышкыжӧ посна верлаште гына кучылталтше,
калыкын илыш-йӱлаж дене кылдалтше шомак-влак возыныт.
Марий йылмым шымлымашке эркын-эркын академик Ф.И.Видеман кусна. Тымарте
тудо
лив-немыч (1861), эстон-немыч (1869) да коми-немыч (1880) мутерлаж дене
тӱнямбал калыкым палдарен. А вара марий-немыч мутерым ямдылаш пижеш.
Мутерын негызышкыже марла лекше тӱрлӧ книга-влак, Ревельыште лукмо марий
грамматикыже да тыгак
марий-влак деч возен налме шомаклаже возыныт. Мутерым ыштыме годым тудын
кид йымалныже П.—С. Палласын мутержылан погымо поян материал киен. Нине
рукопись-влак
(кӱшнӧ палемдыме ыле) Санкт-Петербургысо Наука академийыш колталтыныт да
тачысе
кече мартеат тусо архивыште аралалтыт. Видеман марий-немыч мутерым ыштыме
годым
академийын пашаеҥже лийын. Садлан тудо XВИИИ курымышто погымо да
савыкталтде
кодшо паша-влакым кучылтде кертын огыл, ятыр шомакым 1775 ийыште лекше
"Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка" гыч налын. Ятыр
жап Видеманын марий-немыч мутерже йомшылан шотлалтын. 1957 ийыште гына
профессор И.С.Галкин тудым, Санкт-Петербургысо архивыште пашам ыштышыжла,
вучыдымын верештын. Тидын нерген Таллинныште эстонла лекше "Йылме да
литератур" журнал гоч увертарен.
Рукописьым, палемдыме памятникыште, академийын архивышкыже Видеманын ӱдыржӧ-
влак
1889 ий 11 майыште пуэныт. Мутер олык да курыкмарий наречийласе мут-влакым
авалта. Чылаже куд тӱжем чоло словарный единице уло. Мутер 103 лаштыкым
айла. Академик Ф.И.Видеман марий лексикографийын историйышкыже национально-
иностранный мутерым ыштыше икымше автор семын возалт кодын. Сравнительно-
исторический языкознанийын пеледалт толмыж годым тудо чын умылен: марий-руш
(але руш-марий) мутер
йот элласе ученый-влаклан чылаж годым полышым пуэн ок керт, тудым чыланжак
огыт
умыло. Садлан, марий-немыч мутерым савыктен луктын, шочмо йылмынан мут
поянлыкшым чумыр тӱнямбал калыклан палдараш шонен.
Ик-кок мутерын шочмыжым саманын ушан еҥже-влакын марий йылме деке
кумылаҥмышт
дене умылтарыман. Тыгай тӱшкаш Николай Толмачевын "Черновые материалы для
словаря черемисского языка" да палыдыме авторын "Материалы для словаря
черемисского
языка" рукописьыштым пурташ лиеш.
Тыште каласымым иктешлен, XВИИИ-XИX курымласе рукописный мутер-влакын шочмо
кум
тӱҥ амалым палемден кертына: икымше, Палласын "Сравнительный словарь всех
языков
и наречий" мутерже, кокымшо, миссионер паша да кумшо, финн-угроведенийыште
сравнительно-исторический йӧнын вияҥмыже.
Олег Сергеев, филологий наука кандидат.



010897
************************************************************************
1—08
Эрвелмарий муро-влак
Куштымо муро
Куку мура ик мурыжым,
Шӱшпык шӱшка тӱрлыжым.
Вуем рвезе улеш гынат,
Кӧргем шона тӱрлыжым.

* * *
Памаш вӱдшӧ йӱштӧ, тамле,—
Кол тӱсышашлык* огыл,
Элна сылне, вӱдна тамле,—
Чон тӱсышашлык огыл.

* * *
Поч капкатым, сад-пакчатым —
Куку шинчын мурыжо.
Куку мурымым колышталын,
Ойган еҥже шор(ы)тшо.

* * *
Кожлаш мийышым, кӱш ончальым:
Лышташ возо шӱргышкем.
Олмам пуэда гынат, ом нал —
Ойго возо шӱмышкем.
——————————————————————————————————————
* Тӱсаш — чыташ.

Тошто муро-влак
Мӱкш аваже кушто-лай — четлыкыште,
Игышт-влак сар саска* ӱмбалне.
Шочшем-влак кушто улыт, шонымем тушто.
Илалмашем — Оръя вӱд воктене.

* * *
Шудо вуйыштет шудышырчык муралта гын,
Шудо вуетлан оҥайже лиеш.
Ломбо вуйыштет шӱшпыкшӧ шӱшкалта гын,
Ломбо вуетлан оҥайже лиеш.
Куэ вуйыштет кукужо муралта гын,
Куэ вуетлан оҥайже лиеш.
Мыйже муралтен колталам гын,
Тыланда, векат, оҥайже лиеш.

* * *
Арамаже пычкемше,** орама пычкемше —
Сорта тулжым чӱктыде огеш лий.
Сорта мучаш сортажым шуяш лиеш,
Ӱмыр мучаш ӱмырым шуяш огеш лий.

* * *
Арка гына корно — шыгыр корно:
Мурен-шӱшкен волалеш рвезе.
Мом веке ок муро, мом веле ок шӱшкӧ —
Тӱрлӧ ойго тудын вуйышто.

Арка гына корно — шыгыр корно:
Шолдыртатен волалеш кӱртньӧ орва.
Ме тывечын каенат колтена гын,
Шыгыр чонда эрыкеш кодылда.
—————————————————————————————————
*Саска — пеледыш.
**Пычкемше — пычкемыш.

* * *
Кукужат-лай "Ку-кат" малдалеш,
Кукужланат шыдаҥым кӧ вӱден*?
Кукужланат шыдаҥым ме вӱдена,
Мыланнаже порыжым кӧ шонен?

* * *
Ош Вичыште ош пароход эркын веле тарвана.
Эркын веле, шижтарыде, эртыш мемнан ӱмырна.
Арам йога пӧрт шеҥгечын изи эҥер.
Арам эртыш мемнан рвезе ӱмырна.

* * *
Капка гынай ончылнем изи эҥер йога.
Ош кӧгӧрчен чапажым шӱялта.
Ушанен-лай**, ушанен саламым колташ
Тендан могырыш йогышо вӱд уке.

* * *
Ынде-лай йӱна, ынде кочна —
Английский водка деч кӓм*** огыл.
Ынде-лай кочна, ынде йӱна,
Ынде-лай кӧлан йӧрена?
Шышым**** гына йотлан огына йӧрӧ гын,
Шкенан шочшылан йӧрена.

Муро-влак лудшына Валерий Минибаев Пошкырт Элысе Янаул районышто поген.
—————————————————————————————————————————————
*Вӱдаш — ӱдаш.
**Ушанаш — ойгыраш.
***Кӓм — ӱлыкшӧ.
****Шышым — мондалтше.



010997
************************************************************************
1—09
Виталий Егоров.
Марий почеламут-фельетон

Вияҥ толмо корныжо да сылнылык ойыртемже

Марий сылнымутышто шымлыдыме жанрлан почеламут-фельетон шотлалтеш. А такшым
сатирыш пурышо ик жанрымат лӱмынак, ик тӱшкашке чумырен, сылнылык
ойыртемжым, вияҥ
толмо корныжым шымлыме огыл. А мо тугай сатира? Сылнымутышко пурышо могай
жанр-влакым сатира сынан манын кертына? Чыла нине йодыш-влакымак ты
статьяштем шергал-нергелен лекнем.
"Кӱчык литературный энциклопедийыште" возымо (текстым рушлак пуэм): "Сатира

(лат.— сатира, от более раннего — сатира — сатура, букв.— смесь, всякая
всячина)
— специфичная форма художественного отображения действительности,
посредством
которой обличаются и высмеиваются отрицательные, внутренне превратные
явления;
вид комического: уничтожающее осмеяние изображаемого, раскрывающее его
внутреннюю несостоятельность, его несоответствие своей природе или
предназначению,
"идее". Смех как реакция на сатиру может звучать открыто или приглушенно,
но
всегда остается — наряду с "обличением" — формтотворческим первопринципом
сатиры, ее способом обнаружения несоответствии между обликом и сущностью,
формой и
содержанием. В этом отличие сатирического обличения от "прямых" форм
критицизма".1 (Сноскым мучашыш лукмо.— Ред.)
Марий йылмышке кӱчыкын кусараш гын, очыни, тыге каласена ыле. Сатира шотан
произведенийлаште илышысе тӱрлӧ ситыдымаш-влак, йӧрдымӧ койыш шыдын,
койдарен,
игылт-воштылын, оҥарен ончыкталтеш. Тудо мер илышыште шке шотан, пӱсӧ
"саркурал". Обществыште улшо шучко, осал явленийын чын илыш деч торлен
шогымыжым, илышыште лиедыше ситыдымашым, айдемын койыш-шоктышысо уто-ситым,
тӱрлӧ моло тӧрсырымат сатира лӱмынак кугемден, икмыняр чиялтен ончыкта,
южгунам фантазий, карикатура марте кушта.
Сатирын вий-куатше — воштылмаште. А воштылаш игылт-койдарен, мыскылен,
сырен,
шыдын, чаманен, порын да моло тӱрлӧ семынат лиеш. Эн тӱҥжӧ тыште — кӧм, мом
воштылмаште. Садлан ме шыде мыскара (сатира) да куштылго, осал огыл, поро
мыскара
(юмор) нерген ойлен кертына.
Ученый-литературовед-влак коклаште сатира шотышто тачат ик шонымаш уке. Ик
шанче
тӱшка тудым сылнымутын посна родшо семын (лирика, эпос, драме дене пырля)
ужнеже, весе, комический умылымаш радамыш шынден, эстетический категорийлан
шотлынеже, кумшо, айдемын шӱм-чон шижмашыже дене кылден, тудым тыгылай
пафос, кумыл
нӧлтмӧ ойыртемже, маннеже.
Мый шке статьяштем ты ӱчашымашым лончылен-радамлаш ом тӱҥал. Тидлан пеш
кугу вер
кӱлеш. Тӱҥжӧ — литературовед-влак сатирико-юмористический жанр-влак шотышто
ик
шонымашанракак улыт да нунын шотышто утыжым огыт ӱчаше. Шымлызе-влак эн
ондак
яндар сатирический жанр-влакым ойырат. Тиде — анекдот, басне фельетон,
памфлет,
эпиграмме, пародий. Тыгак сатирический почеламут да поэме, ойлымаш да
повесть,
роман да моло жанр нергенат ойлат.
Тачысе мутланымашна почеламут-фельетон нерген, садлан тудын шочмо негызшым
кала-сен коден, тыгай сынан марий произведений-влак нерген ойнам шуена.
Сатира Кугезе Римыште лирика шотан почеламутышто койдарчык, воштылчык,
оҥарчык
сынан корныла шочмаш гыч вияҥ толаш тӱҥалын. Варажым тыгай почеламутышто
авторын
шӱм-чон шижмаш (лирика) кодын гынат, тушечын шке шотан сатирико-
юмористический
почеламут ден почеламут-фельетон, эпиграмме да пародий-влак лектыныт. Тыге
лирический почеламут сатирический поэзийлан негыз лийын.
Марий почеламут-фельетон 20-шо ийла кыдалне шочын. Тудо илышыште шукерте
огыл
але таче гына лийше событий негызеш возалтын да лудшо-влакым кызытсе
политикын
фактше да йодыш-влак дене палдарен, умылтарен шоген. Поэт-влак, тӱрлӧ
редакцийлаште ыштыше журналист-влак, илыш тӧрсырым ужын-колын,
учрежденийласе лийше йоҥылыш пашам ончыктышо заметке ден статья-влакым
лудын, игылт-воштылын койдарыше
почеламут-влакым сереныт.
Почеламут-фельетон-влак "Арлан ден Кестен" икымше сатирический журналын
тӱҥалтыш
номерыштыжак савыкталтыныт. Нунын авторжо — М.Шкетан Чоҥалтме (композиций)
шот
дене нуно кок ужаш гыч шогат: икымшыште ялкорын серышым кӱчыкемден але ужмо-
колмо факт гыч ик-кок предложенийым налын савыктыме, кокымшышто — икымше
ужаш негызеш возымо койдарчык почеламут.
Рашрак лийже манын, ончалашда ик почеламутым темлем:
Йолашетым от ужале мо?
Кокласола район исполкомысо (Шернур кантон) секретарь Метрий, кок тувыржым
ужален, аракам йӱын.
("Пургедше" воза).

"Ия паша — РИК паша,
Паша эре пеш поша,
Самогоным йӱлдалаш
Уке взятке налдалаш.

Вуйлатыше — керемет,
Ок пу оксам, шеремет..."—
Тыге манын, Метрийна
Ойгыра, шортеш, "котырна".

Кӱлеш йӱаш! Тувыржым,
Шичме верын "шовыржым"
Чаманыде ужала —
Иже темеш ужава.
Произведенийыште сатирический геройын комический койыш-шоктышыжо тудын
монологшо
(саморазоблачений йӧн дене) да авторын игылт каласыме шомак-влак гоч
("котырна",
ужава) почылтеш.
Почеламут-фельетон-влакын тематикышт шуко тӱрлӧ лийын кертеш. 20-30-шо ийла

тӱҥалтыште самырык Совет элын чиновникше-влакым эше лӱдде койдараш лийын,
садлан
южо исполком пашаеҥ, коммунист, комсомол член, ялсовет председатель-влакым
да
моло совет пашаеҥымат игылт-воштылын сӱретленыт. Теве М.Шкетанын вес
почеламутшо
Шернур общий отделыште школ инспекторлан ыштыше Кудряшовым койдара. Тудо
пеленже
уло ешыжым поген шынден. "...ватыже туштак машинисткылан шога, адак нудыжо
делопроизводительлан..." манын воза "Сӧсна" псевдоним дене палыдыме автор.
Писатель произведенийын негызшылан кумдан палыме марий калык мурым
кучылтеш:
Изи вӱдет йогалеш,
Сержым ончен йогалеш.
Серже молан куана?
Олыкшылан куана.

Шернур РИК-ыштет шинчалеш,
Инспекторет шинчалеш.
Тудо молан куана?
Нудын шинчажлан куана.

Ватыже кӧлан куана?
Сай марийжылан куана.
Шара шинчан нудыжо
Когыньыштлан куана...3
Произведенийыште куатле комический эффектыш шуаш кумшо ужаш (тугеже
почеламутфельетон кум ужаш гычат шоген кертеш) полша: "Умбакыже нуным
шкеныштым мурыктат
чай?" Ты мучаш почеламутым иктешла да приговорым луктеш. "Мурыкта"
шомакыште
шылтен каласыме шонымаш шижалтеш: авторын шонымаште, вашке еш пыжашлан
мучаш лиеш.
Кумшо почеламутышто М.Шкетан Ятман кооперативыште "пыркашыклан" шогышо
Лукан
Васлим сӱретла. Тудо ӱярня пайрем годым руштын шинчынат кидышке кирым
налын,
урем мучко перныл коштын, еҥ-влакым лӱдыктылын. Автор пуйто Васлим мокта да
тылана:
Тау, Васли, пашатлан,
Курымет "кужу" лиялже.
Тыгай еҥже Советлан
Пеш келша казаматлан.4
Уста сатирик М.Шкетанын тӱҥалме пашажым 30-шо ийлаште у автор-влак шуят.
1936
ийыште А.Армяков "В" Севвостлесыште" почеламутым воза.
Тудо Марий Элыште кызыт йылме шумлык ӱчашымашлан моткоч келшен толеш. Руш
империйсе шовинизмын возшо ожнысек иланен толеш; тачат тудо виян, кавыскен,
пытен
толшаш олмеш тӱлана веле ала-мо. Комический эффектыш шуаш руш ден марий
шомак-влакым лӱмынак лугымо йӧн полша. Тыгай йӧн дене возымашым сылнымут
теорийыште
макаронический почеламут маныт.
Севвостлес пӧлка большой.
Как взглянешь гын, ой-ой-ой...
Там народу много пеш,
Сошлись чылан, все иктеш
По служебным дела ден,
Вечерком ли, хоть эрден.
Ходить туда часто пеш,
Ежедневно верештеш.
Входишь, смотришь, пеш оҥай,
Как в дадане мӱкшӧ гай.
Шотлат, пишут, томаша,
Ышта всяк свою паша...
Лишь марийлан трудно лач,
Не понять хоть шич да плачь.
Иктат марла, мом ыштет,
Поголовнак "ок моштеп".5
Но эше куд ий ончычак А.Армяков, "пешкыде" ден "пушкыдо" мут-влакым
кучылтын,
калык образованийыште да калык кочкыш ушемыште ыштыше формалист-чиновник-
влакын
пелодар койыш-шоктышыштым, пашаштым койдара.6 Почеламут кок ужаш гыч шога.
Кажне
ужашым посна почеламут семынат ончаш лиеш ыле, но нуно ик теме дене ваш-ваш
кылдалтыныт да икте-весыштым ешарен шогат. Почеламуиыштшо калык кӱлешлан
оксам кузе
кучылтмо нерген ойлалтеш. Икымше ужашыште "пешкыде" оза, Козьмодемьянский
оно
(отдел народного образования) нерген ойлалтеш. Тудо образованийын
кӱлешлыклан
5500 теҥгем кучылтын шуктен огыл. Весыже нарпит (народное питание) дек
виктаралтын. Тудо гын школ кӱлешлан улыжат ик теҥгем ойырен. Тыге автор
"пешкыде"
ден "пушкыдо" мут-влакым шке значенийышт дене огыл, а вес шонымаш дене
кучылтеш.
Мутат уке, автор тыште аллегорий, иносказаний йӧн дене чиновник-влакым
пӱшкылеш.
Почеламут-фельетоным писатель А.Айзенвортат возен. Теве 1935 ийыште
савыкталтше
"Шыже муро" почеламутшо Медведево поселко гыч толшо серыш негызеш возалтын.
Произведений тӱҥалтыште серыш гыч кӱчык ужашым вераҥдыме. Тушто Медведево
школын
телылан ямде огыл улмыжым палемдыме. Уремыште — шыже, теле нер йымалнак, а
школ
коҥгаш олташлан ик комля пуат уке. Автор олицетворений, такмак ритм дене
пайдаланен, школ директорым койдарен воштылеш.
— Кӧ директор?— йодыда те.—
А.Вершинин. Мом ойлаш.
Тудын уло ик занятье,
Канцельярийыште шинчаш.
Почеламут-фельетон жанрыште тыгак Олык Ипай, С.Музуров пашам ыштат. Нуно
поян-влакын мурыштым мурышо комсомолецым игылтыт, пӱртӱсын яндарлыкше верч
кучедалыт.
Икманаш, 20—30-шо ийласе автор-влак почеламут-фельетоным возымышт годым эн
ондак
калык ойпогын сылнылыкшылан эҥертеныт. Нине сылнештарыме йӧнлан аллегорий,
олицетворений, такмак ритм, кӧргӧ да мучаш рифме, оҥартыш мут, муро да
йомак сюжет
ден мотив-влак шотлалтыт.
Чаманен каласаш перна, 30-шо ийла мучаште Сталин культын пӱсешт толмыжлан
да
лӱмлӧ писатель дене пырля тӱҥалше автор-влакымат виеш культур илыш гыч
кораҥдымылан, лӱен пытарымылан кӧра сатирический почеламут-фельетон-влак
(тыгак моло
мыскара жанрат) вияҥ кертын огытыл. Угычын марий сылнымутышко почеламут-
фельетон
1950-ше ийла мучаште пӧртылеш. Тидланже 1957 ийыште лекташ тӱҥалше
"Пачемыш"
койдарчык журналат йӧным ыштен шога. Теве 1957 ийысе 7-ше номерыште пашам
ыштыде
перныл коштшо Тарасов Андрий нерген И.Макаров каласкала.10 Тыште
произведенийлан
комизм сыным сатирический персонажын койыш-шоктышыжым почын пуышо мут-влак
пуртат: "йӱшӧ пий", "аракам лӧка", "койдара", "мыскыла", "кычкыра", да
молат.
Каласыман, почеламут-фельетонышто икымше ден кокымшо ужаш-влак чак
кылдалтыныт.
Икымше ужаш деч посна произведенийым почеламут-фельетонлан она шотло, тудо
тыглай мыскара почеламут лиеш ыле.
60—70-шо ийласе сатирыште поэт-влак мер-политикым шагалрак тӱкат, утларакше

илыш-йӱла дене кылдалтше йодыш-влакым шымлат, лончылат, тыглай айдемын
койышшоктышыжым игылт-койдарен воштылыт. Тыге, мутлан, Миклай Казаков
самырык ӱдыр-влакым пеш эр икшывым ыштымыштлан оҥара,11 Макс Майн йӱшӧ
еҥын,12 государственный казнашке кадыр кидым шуйкалыше торговльо пашаеҥын
13 шакше койышыштым яндар
вӱдыш луктеш. Палемдаш кӱлеш, автор персонаж-влакын образыштым почын
ончыктымо
годым шукыж годым "кӱчымӧ", кукшо йылме дене веле пайдалана, сылнештарыме
йӧным
шагал кучылтеш. Тудын возымыжо сюжетан. Автор ик комический йӧнлан веле
эҥерта.
Тиде — вик, туран игылт каласымаш, литературоведенийыште тыгай йӧным
инвектива
маныт. Произведений южгунам руш шомак денат нелемеш, сылнылыкым йомдара.
Мутлан,
"ротозей", "бдительный".
Почеламут-фельетон жанрыште тиде ийлаште тыгак С.Савий лӱм дене,
С.Вишневский,
В.Кокэн (Н.Володькин, курыкмарий поэт), М.Григорьев, Г.Матюковский,
Арк.Горохов,
М.Элкенин лӱм дене М.Большаков тыршат. Нунын возымо тематикышт тӱрлӧ,
сылнештарыме йӧнымат кумдан кучылтыт. Теве С.Савий мер паша деч ӧрдыжтӧ
коштшо комсомолец-влакым пӱшкылеш,15 Арк.Горохов йорга пӧръеҥым мыскыла,16
шолыштшо еҥым лупша...
Мер-политик илыш нерген поэт-влак шагал возеныт гынат, нуно элын мо дене
илымыжым мыняр-гынат почын пуат: тунамсе "йӱштӧ сарын" пушыжат, элкӧргӧ
илышат, коммунист партийын политикыжат мочол-гынат рашемеш. Мутлан,
Г.Матюковский йомак семын возымо "Тымана" почеламутышто Совет Ушем ден США
кокласе ваш умылыдымашым,
ваш шогымашым сӱретла,18 М.Григорьев районысо вуйлатыше-влакым гастролер
семын
ик колхоз гыч весыш, колхозник-влакын кузе илымыштым, пашам ыштымыштым,
могай
проблеме дене илымыштым раш пален налде, пайда деч посна айда-лийже манын
кудалыштмышталан титаклен койдара.19.
Южо авторжо компартийын ял озанлык шотышто йоҥылыш, кӱлдымаш политикыжымат
моктен мураш да тидын ваштареш шогышо ушан-шотан колхоз вуйлатыше-влакым
пӱшкылаш
вашкен. Пример шотеш Н.Кокэнын "Кукурузын мырыжым"20 ончыкташ лиеш.
70-шо ийла кыдалне да 80-шо ийлаштат поэт-влакын перашт йымач оҥай образан,
сылнылык дене ойыртемалтше почеламут-фельетон-влак лектыныт. Мутлан, поэт
В.Дмитриев Килемар райбыткомбинатыште ургымо вургемын начар качествыж
нерген каласкала.
Но тидым тудо устан, чатка, муро але куштымо семым ушештарыше ритмике,
интонаций
полшымо дене оҥай комический ситуаций гоч сӱретла. Почеламутын лирический
геройжо ӱдырым налнеже, садлан у костюмым ургыкташ пуэн. "Мастер" ӱдыр изиш
моктанышырак логалын:
Ойлыш мастер:
"Сӱанлан гын,
Шик-модерн кӱлеш.
Ӱмбалнем, ончал-ян!
Керек вич ий эртыш,
Ончыгече веле
Налмыла коеш".21
Но ӱдыръеҥ ондакрак моктанен, коеш. Каче у костюмлан налаш толмеке:
Куанем ялт шӧрлыш:
Ургызо кӱсеным
Ургалташ монден.
А пурла урвалте
Весыж дечын кӱчык
Брюко шыгыр лийын,
Пулвуеш пижеш".22
Рвезылан икте веле кодын: кевытыш каяш да тушто вес костюмым налаш.
Макс Майнын "Кочывӱдын тамже" почеламутат шке шотан. Лудшыеҥлан тудо,
очыни, парадокс шотан сюжет дене келша. Почеламутын сатирический "геройжо"
каныш кечылаште чот йӱын шынденат, шочмын, орланен, пашашке толеш. Но мо
тыгай?
Вуй пеҥеш, Йыван онча —
Шинчажлан ия конча:
Нерже тудын, шкенжынак,
Пӱгыр, но изиш какаргырак.
Нерже тудын? Кидше кӧн?
Молан тутыш чытыра?
Кӧн чурий тыге лӧчен?
А шинчаште — тӱтыра?23
Поэт произведенийым тезис, лозунг чынан корныла дене мучашла:
Кӧ кленча дене пырля
Аракам мокта: "Ля-ля!"—
Я парняжым йомдара,
Я вуйге лиеш арам.24
Эше тидымат палемдаш кӱлеш: поэт произведенийым икымше лица дене серен. А
почеламут-фельетоным тыгай йӧн дене шагал годым возат. Ончыктен кертына,
мутлан,
Миклай Казаковын "Эх, корныжат, орлыкшат"25 почеламутшым.
Яллаште юзо еҥ-влак ондакат лийыныт, кызытат пошеныт. Нунын коклаште, мутат
уке,
ятыр уста эмлыше, калык медициным палыше еҥ уло. Но шагалын огыл, а, можыч,
шукынракат, пеш вашке ӱшаныше-влакым ондален, шке кӱсеныштым веле оварташ
тӧчат.
Тыгай "юзо"-локтызын койдарчык образшым А.Январев сӱретла. Произведенийлан
мыскара шижмашым "шем" фольклор эпитет, "шӱмжӧ пудештеш", "яндар вӱдыш
лукташ" кӱэмалтше ойсавыртыш-влак пуртат.
Пӱтынек аллегорий йӧн дене, эзоп йылме полшымо дене возалтын Т.Петуховын
"Пире
лем"26 почеламутшо. Тыге автор калык пого дене пояш тӧчышӧ кевытче
Г.Гагаричева
да тудлан шолышташ полшышо А.Разиновын опкын да чоя чурийыштым почеш,
тидлан айдемын койыш-шоктышыжым янлык-влакын (пире, рывыж) образышт гоч
сӱретла. Раш, калык ойпогыштат (мутлан, йомак ден калыкмутышто) янлык-
влакын образышт гоч айдемын кӧргӧ чон шижмашыжым, уш-акылжым рашемдат.
Произведений могай амал дене возалтмым ончыкташ огыл гын, тудым тыглай
почеламут-йомакат манын кертына ыле.
Тыште автор илышыште чӱчкыдын вашлиялтше явленийым сӱретла. Вет рывыж гай
чоя да
пире гай опкын еҥ-влак илышыште ятырын улыт. Нуно ешаралтын веле толыт.
Марий сылнымут, йылме, культур шотышто кажне писатель шке творчествыштыже
шӱмчоным вургыжтарыше иктаж йодышым тарвата. Шукерте огыл ме марий
орфографийысе
вашталтыш, реформо нерген ӱчашен толашышна. Да кызытат она пале, кузе чын
возаш.
Икте тыге, весе туге, манеш. А кушто чынже? Кажне коло ийыште вашталтышым
пуртена, вет шуко йылмызына уло. А кунам, ик шонымашке шуын, чатка, правил-
влак дене
негызлалтше орфографийна лиеш? Лудашда почеламутым темлем, тыште вет кере
ойжо
ятырак.
"Ы" лавыра
НойЫшо ӱдЫрамаш
КайЫнеже чодЫраш.
Пижын шинчын лавЫраш,
Орлана чот падЫраш:
— Ой, лавЫра, лавЫра,
ЛавЫражак авыра!
— Эй, ӱдЫрамаш, ӱдЫрамаш,
Тиде лавЫра мо лавЫра?
Мутерыште вот лавЫра:
Чыла вере "Ы" мура.
Ит ойгыро, ӱдЫрамаш,
Пижын отыл лавЫраш.
Козыра пазарыште,
Куштыра оргажыште,
Нал марий мутерым —
Кызытсе мут ерым!

— Ынде раш, ынде раш.
Мом тынаре ындыраш,—
Шыргыжале ӱдырамаш.—
Уто "Ы" дечын утлаш
У комиссийым ышташ!
— Пеш сӧралым тыланет,
Тау лийже тыланет!27
Икманаш, поэт-влак шке творчествыштышт, ятыр йодышым шымлен-лончылен, амызе

йӱлам, тӱрлӧ тӧрсырым мыскара полшымо дене яндар вӱдыш луктын, мер илышым
осаллык, шучкылык, кырча-марча ситыдымаш дечат эрыктеныт. Нуно сылнештарыме
йӧн шотеш ожнысо семынак фольклор материалым кучылтыт. Но содыки йылме
сылнылык, комизм шӱлышым пуртышо йӧн шагал, огешак сите. Туге гынат нуно
марий сылнысмутышто
верыштым муыныт, литературлан мыняр-гынат у тӱсым, сылнылык чиям пуэныт.
ЛИТЕРАТУР:
1Краткая литературная энциклопедия. М.: 1971.— 6т.— 673с.
2Шкетан М. Йолашетым от ужале мо? //Арлан ден Кестен. 1925. 1 ¹.
3Тудак. Семже тошто гынат, мурыжо у шол. //Арлан ден Кестен. 1925. 1 ¹.
4Тудак. Кир дене сатум вискала, кир денак еҥым "вискала". // Йошкар кече.
1925,
3 апрель.
5Армяков А. "В" Севвостлесыште. //Йошкар кече. 1936, 28 октябрь.
6Тудак. "Пешкыде" ден "пушкыдо". //Йошкар кече. 1930, 6 октябрь.
7Айзенворт А. Шыже муро. //Марий коммуна. 1935, 26 октябрь.
8Музуров С. Тол тый тышке, комсомол! //Марий коммуна. 1935, 8 январь.
9Олык И. Пирогов лӱмеш возымо моктеммуро. //Марий коммуна. 1935, 27 август.
10Макаров И. Андрийлан. //Пачемыш. 1957, 7 ¹, 14 с.
11Казаков М. Няня. //Пачемыш. 1958. 7 ¹, 7 с.
12Майн М. Пунчалыныт... Лӧкеныт. //Пачемыш. 1959. 6 ¹, 9 с.
13Тудак. Ик Евсей ден кум ротозей. //Пачемыш. 1960. 6 ¹, 10 с.
14 Туштак.
15Савий С. Моло кумлыжо кушто улыт? //Пачемыш. 1960. 4 ¹, 8 с.
16Горохов А. Шудышырчык. //Пачемыш. 1964. 6 ¹, 5 с.
17Элкенин М. Сӧсна иге титакла. //Пачемыш. 1965. 5 ¹, 10 с.
18Матюковский Г.Тымана. // Пачемыш. 1960. 9 ¹, 4 с.
19Гигорьев М. Гастролер. // Пачемыш. 1962. 9 ¹, 5 с.
20Кокэн Н. Кукурузын мырыжы. // Пачемыш. 1961. 7 ¹, 11 с.
21Дмитриев В. "Шик-модерн". // Марий коммуна. 1975, 18 апрель.
22Туштак.
23Майн М. Кочывӱдын тамже. // Марий коммуна. 1986, 21 январь.
24Туштак.
25Казаков М. Эх, корныжат, орлыкшат. //Пачемыш. 1981. 7 ¹, 7 с.
26Петухов Т. Пире лем. //Марий коммуна. 1985, 27 декабрь.
27Исенеков В. "Ы" лавыра. // Пачемыш. 1973. 12 ¹, 7 с.



011097
************************************************************************
1—10
"Мый почнем тугай памашым..."
Поэт Макс Емельяновын шочмыжлан — 70 ий

"Ужар шудым тый денет
Пырля солышаш ыле..."

1972 ий. Кеҥеж. Томшар кандашияш школышто ыштем, а ватем, Лида, ялысе
библиотекыште шогылтеш. Мый йоча-влак семынак каникулышто улам гын, тудо
книга пӧлка
воктене шинчаш ок ярсе: совхоз-техникум дирекцийын йодмыж почеш столовый
гыч
шурнывечыш машина дене кечывал кочкышым шупшыкта, механизатор-шамычым
пукша.
Тургым пагыт. Яллаште тыгыде йоча ден шоҥго-влак гына кодыныт — чыланат
киндым
погат. Игече путырак шокшо, шурно чодырала мурен шога, пырче пудешталтын
йога.
Марий совхоз-техникум (кызыт тудым "колледж" малдалыт) телылан кургым
шукертак
ямдылен шуктен, пашазе-влакын тошкемыштышт кок-кум каван дене шинча гын,
мыйын
шорыкланат ок сите. Такшым, савам кӱрыштын да нӱшкемден, аҥа тӱрыштӧ
коштыра шудым погкалем. Но тудо кунарлан сита? А кузе шупшыктемже? Шоналтем
да тӱрвӧ мучашемым воштылтыш толын чыгылтара. Кум орван мотоциклын
коляскыжым налын шуэмат,
орваталала веле коеш. Вара саде коштыра шудетым ӱмбакыже оптем. Шкеже йымак
шеҥын пурен шинчамат, кудал колтем. Корно дене изи каванын мӱгырен толмыжым
ужытат, южо шоҥгыжо, ӧрт лекмешке лӱдын, оҥым ыреслен, ӧрдыжкӧ кораҥын. "Мо
тугай?
— шонкален дыр.— Каван шкак толеш. Эше мӱгыра".
— Юрик,— икана каласыш оньыкува (мый тудым ӱдыр налме деч ончычак "авай"
манаш
тӱҥалынам). — Ныл икшывыда уло. Ынде шӧр-торык деч посна ок лий. Ушкалым
налаш
кӱлеш.
Кугысола гыч вӱден кондышна. Волкова кува вич шӱдӧ теҥгелан ужалыш. Эрлашым
кынелна, ончена — ушкал уке. Ала екеметешыже, вӱтамат, урем капкамат почын
лектын
каен. Давай, мотоциклыш шинчын, кышаж почеш. Могай корно дене толын, тудын
денак
чошен. Коклан уржа коклаш пурен, корем серыш савырнен, мӱшкыржым темен.
Кышаже
тошто озаж декак намиен пуртыш. Налме ушкална кудывечыште шога.
— Ок кӱл манын, луктын колтышда, шонышым, — малдалеш Валентина кува.
— Ок кӱл гын, омат нал ыле.
Ушкалым мӧҥгеш вӱден кондышна. Вара тудат у вӱталан да у озалан тунеме,
тоштыжым
кычал кайымым чарныш, кӱтӱ гыч шкак толеш ыле, вашлияшат ок кӱл.
Тыгеракын, ушкал уло, а шудо уке. Солашат нигушто. Уала воктен, пундыш,
мӱдывуй
йыр шукертак солен пытарыме. Кайшудо кушмым вучаш гын, молан тудо йӧра?
Ялтак
перкан огыл. Тыгай шудым кочкын, вольык пырчат ок тем. Мом ышташ?
Управляющий Валерий Алексеевич Никитин деч (кызыт Марий совхоз-коллеждын
директоржо) йодын ончаш гын? Мом манеш? Отказа гынат, саҥга гыч ок пере. А
совхозын
шудыжо уло: культураҥдыме олык. Тудым лапчыкын-лапчыкын шеледен, коклаштышт

кӱртньывоштырым шупшмо да печен шындыме. Томшар ял шеҥгелнак. Мо ала...
Пасум
олыкыш савыреныт, а Какшан воктенсе олыкым — пасуш. Тушто йыклык курал-ӱден
пытареныт, эҥер воктенак веле мландым савырен оптен огытыл.
Мотоциклыш шинчын, Лида дене коктын кудал колтышна. Валерий Алексеевичым
корнышто авырышна да шогалтышна. Тудо машина гыч лекте, кидым пуэн
саламлалте.
— Ушкална уло, а шудо уке,— манам.
Валерий Алексеевич шоягоремым иктапыр удыркалыш, ала-мом шоналтышат,
каласыш:
— Культураҥдыме олыкыш пурен солыза.
Тудым йодде тӱкаш шоналтынат огыл. Лӱмынак тушко савырнышна. Ой, чапле
олык. Шудо чока да кыдал даҥыт. Но молан огыт соло? Вольыкымат огыт пурто.
Пуаҥмыжым да
кошкен шогалмыжым вучат мо? Пеледышыже шукертак йоген пытен, нӧшмыжат
кошкен шуын. Шыже велеш шудо йӧрлынат шуэш, а телым лум темдалеш. Шошым
шӱйын возешат,
нӧргӧ шудылан кушкаш мешая. А йырвык-йорвыкын нӧлталт сеҥа гын, тоштыжо
сава йыр
пӱтырналтеш.
— Тачак солаш толына!
Мӧҥгӧ толын шуна гын, тушто мемнам Максим Семенович Емельянов ден Зина
ватыже
вучен шинчат. Але пӧртышкат пурен шуктен огытыл. Шоналтышым: эҥыж погаш
толыныт.
Лӱмынак ӱжынам ыле. Эрла — рушарня. Тыгай шерге унам ончыде ок лий. Тугеже
таче
шудо солыде кодеш?
Максим Семенович гай поро да кумылзо марийым омат пале. Тудын шомакше веле
огыл
ласкан йоҥгалтеш. Шкежат, койышыжат поро да кумылзо. Мыйым ужат, шӱем гычак

ӧндале, кидем рӱзкала, вачемым вӱчкалтен колта, чурийже кече семынак
шыргыжеш.
Ватыже, Зинаида Кирилловна, шып шогылтеш, мемнам эскера: пелашын куанже
тудын
декат кусныш, витне. Марий ӱдырамаш тыгаяк лийшаш огыл мо? Марийжым ончыко
шында, тудым онча да колыштеш.
Ты жапыште ялышке кӱтӱ пурыш. Ушкална да пачаге-моге иктаж лу шорык
кудывечышкына савырнышт. Нуно кечыгутак пырля коштыт, малаш гына посна
вӱташ шаланат.
— Вольыканат лийын шуктенат? — йодылда Максим Семенович.
— Ныл икшывымат ончен куштена,— манам.
— А кушто курго? Ала-молан ом уж. Ни шудым, ни олымым.
— Курго — йок. Солаш кайыман.
— Ой, кидем чыгылтеш. — Копажым удырал колтыш Максим Семенович.— Шудо солаш
вуйымак пуэм.
— Тыгай шерге унам пашаш кычкаш сӧрал мо? — ойлем.— Первояк ӱстел коклаш
шындыман чай?
— Ӱстел кокла шуэш! Паша мӧҥгӧ сийланашат вожылмаш огыл.
Семынем куанышым: шудымат солен оптена, ӱстел коклаштат шинчылтын шуктена.
Мотоциклыш сава тӱшкам оптен, кок унам шындышымат, ял шеҥгек кудал
колтышна. Почешнак оньыкува мийыш. Вольык сомылым тӧрлен, икшыве-шамычым
петырен коден, ватемат куржын тольо.
Ну вет Максим Семенович ден Зинаида Кирилловна лупшат, шудым моктен огыт
тем.
Конешне, авам нигӧ деч коч кертеш, пӧръеҥланат макым ок пу: лап возын сола,
кумдан налеш, кидыште саваже вӱдла модеш, шогышо шудым бритве семын нӱжеш,
тӧр опта. Вара оварташат, поген налашат пешак йӧнан.
Кумда олык покшекет
Пырля волышаш ыле.
Ужар шудым тый денет
Пырля солышаш ыле.
Кечывал шокшо каныш годым
Канашат ом шич ыле:
Чевер мӧрым, тутло модым
Тыланет погем ыле,—
паша лугычак шке мурыжым муралтыш Максим Семенович.
— Чевер мӧрын, тутло модын жапышт эртен кайыш,— шижтарышым.— Адакшым
олыкышто
модо ок шоч, маныт. Эрла пелашетым чодыраште эҥыж дене сийлет.
— Тидымак шонен толынна огыл мо!
— Ватет дене кузе палыме лийынат, Максим Семеныч?
— Визым ӱдыр улам,— вашештыш Зинаида Кирилловна.— Чалай Васлийын ялже гыч.
Максим Шернур педучилищым тунем пытарышат, Параньга район, Матародо кыдалаш
школыш
паша ышташ мийыш. Мыят тушко — лаборанткылан. Тыге палыме лийна, икте-
весылан
келшышна.
Мый йӧратенам акаже ден шӱжаржым.
Ой, моткочак коктынат келшат мылам!
Но пӧлеклан ямдылаш могай аршашым?
Кузерак чонемжым почын ойлыман?
Лектын веле мый шуам кумда уремыш,
Вик акаже вашлиеш, шупшал колта.
Да тыгодымак шӱжаржын мыйын велыш
Ошкылмо йолйӱкшӧ пылышлан шокта.
Чонемлан тунар ласка — ойлен ом мошто!
Ончылнем волгалтыт мужыр шӱдыр гай:
Иктыже — чевер оръеҥ гай сылне Шошо!
Весыже — пелед шогалше чапле Май.*
— Вара кудыжым ойырен нальыч?— йодам. — Мемнан велне кок ватым огыт кучо.
— Мылам Шошыжо утларак келшыш,— туштен пелештыш Максим Семенович.
Зинушемым мый ом кудалте,
Улына пар оҥгыр гай.
Ӱмыр имньына, сай йорталте,
Покто веле, корно сай.
Кече — кӱшнӧ, илыш — шӧртньӧ,
Вӱр модеш, чонна таза.
Ӱмыр имньына, ит шӱртньӧ,
Ончык чыме, корно сай!
Тыге веселан пашам ыштет гын, нойымат ок шижалт, кумылат эреак каваште, а
шудо... Чодырала шогышо шудо сеҥалтын йӧрлеш, кашталашке кӱжгын возеш.
Вашке ик
олыкым солен пытарена ала-мо. Вий кодеш гын, весышкат вончаш лиеш.
Воктенак, торашкат коштмо ок кӱл.
Тиде жапыште Акманай ял велым орва йӱкым кольым. Артаман Васлий ватыж дене,
орваталаш йолым сакалтен шинчын, Какшан олыкыш дыр-дыр-дыр кудал волат. Ала
нунат
солаш каят, ала ямдыжым кондынешт.

* Шарнымаште. М.Емельяновын "Илаш могай сай" ("1960") да "Салют" (1971)
сборниклаш савыкталтше почеламутшо-влакым кучылтмо.

— Кузе тоштынат культураҥдыме олыкыш солаш пураш? — саламет-мочет,
вурседылаш
пиже Василий Федорович.— Кӧ деч йодынат?
Марий веле огыл — туп родак лиеш. Но ваш-ваш унала огына кошт, икте-весым
палыдыме гай илена.
— Йодде пураш тоштам ыле мо?— лыжган ойлем.— Вольыклан кинде-шинчалым от
пу.
Тудлан вес кочкыш кӱлеш.
— Лучо ида соло!— лӱдыкта Василий Федорович.— А оптен наҥгаеда гын, садак
лукташ
миена.
Кумылем лапкаҥе. Кӱчык татыште тынар шудым ыштышна. Ынде тудым лукташ пуаш
мо?
Тидлан — не бывать! А мом шонен муаш? Солышо бригадемат савам кучен
шогылтеш.
Чыланат мыйым ончат.
— Юрик,— манеш авам, — лукташ толыт гын, мом солен толашена? Наҥгаена
гынат, садак мыланна ок логал.
Мотоциклем мыняр гана утарыш! Тудо огыл гын, шуданат ом лий ыле, телым эҥыж
вареньымат, пӧчыж ден модымат, шинчалтыме поҥгымат кочкын ончаш ок логал
ыле. Кушко кӱлеш, тушко кудал колтенам. Мо кӱлеш, тудым начас конденам.
Оҥайже мо? Кум
орван машинам нальымат, ватемат тудо кечынак кудалышташ тунеме. Ала-кузе
лӱдынат
огыл вет. Нылымше аза дене кугу мӱшкыран вуйын-почын чымыкта ыле, почешыже
пурак
гына тӱргалт кодеш ыле. Ит кудалте кызытат! Утаре мыйым, кум йолан имнем!
— Айда солыза, солыза. Нимо деч ида лӱд. Шолышташ пурен онал,— шонен
муымат, мотоциклыш шинчым.— Мый чечасак машинам кондем.
Шочмо-кушмо ялышкем, Ятманыш, кудал колтышым. Шке авам деке.
— Шольым кушто?— йодым.
Миколай — шофер. Но машинаже уремыште уке.
— Тудо пелйӱд лишан веле толеш,— авам вашештыш.— Молан кӱлеш?
— Томшар шеҥгелне шудым шукак солышна. Уна-шамычымат тарлышым. Артаман
Васлий
ужынат, лукташ сӧра. Совхоз директорлан чогем, мане.
— Тудо тугае,— кутыра авам.— Родо-тукымлан мо, еҥлан порым ок ыште. А тый
тудым
тыге тӱҥдӧ, Юриш: иле шудымак машинашке опто да тышке кондо. Чогаш мастар
гынат,
ушыжо уке. Тыгайым шоналташ тептерже ок сите.
— А машинам кушто муаш?
— Шке ялыштет улат гын, мом ойгыраш? Мардарев Васлий мӧҥгыштыжак гойо.
Тудын деке миен тол. А унат уло гын, тышке толметат ок кӱл. Оптен колтыза
да йӧра веле.
Мый тыште шарен кышкем, овартем, каваныш оптен шындем. Вара телым толын
наҥгаеда.
Мардарев Васлий вуйым ыш шупш. Паша гыч ноен толынат, кочкын шинча ыле.
Вучалтышымат изишак веле. Ала мӱшкыржым темыш, ала уке, ӱстел кокла гыч
лекте. Кузовыш
ныл шаньыкым шуышат, мӧҥгеш кудал колтышна. Мый — ончылно, тудо — шеҥгелне.
Корно мучкак вуйым пудыратыльым: коктынат Васлий улыт, а могай тӱрлӧ. Иктын
вӱржӧ
мыйын гайрак гынат, кумылжо шеме, пич пычкемыш. Весын вӱржӧ мылам келшен ок
тол
гынат, кумылжо ошо, поро да волгыдо.
Миен шумыланна пашаче бригадем кокымшо олыкышкат вончен шуктен. Уна-влакем
туге
тыршат, пуйто шкаланышт солат. Вот уна дык уна!
Кӱртньывоштыр печым налын кудалтышымат, машина покшекак пурен шогале. Авам
кӱшнӧ
тӧрла, ме ныл шаньык дене ӱлычын пуэдена. Вӱдыжгӧ шудо шуко пура, ваш
пижмыла,
кумдан шарлен кечалтеш. Машинаш кӱкшынак оптышна. А кошка да вужгаҥеш гын?
Вара
тудо утларакат шарла, кугуракын коеш.
А йырваш тугай пычкемыш — шинчам шуралташат ок кой. Эрвел каватӱр гына чыл-
чыл
йолгыжеш.
Адакат Ятманыш чымыктышна. Ындыжым ямде шудо дене. Садыки ястараш полшыман:
шагал огыл. Авам шоҥго, а Васлий чот ноен. Кечымучко руль воктен шинчен
ончо-ян!
Таче тудлан малашат ок логал чай. Можыч, шӱшпык омым ыштен шукта. Вара уэш
кынел
кая, комбайн гыч пырчым идымыш шупшыкта.
Пычкемыште шке авамын йӱкшым кольым.
— Тошкемыш корным ончыкто,— мане.— Тушко сӱмырал шуэна.
Шудым ястарен пӧртыльымат, уна-влакем ӱстел кокла гыч лектынат шуктеныт.
— Мылам унам ончаш ыш логал,— шканем ӧпкелалтын пелештышым.
— Моткочак моторын шинчышна,— куанен мане Максим Семенович.— Ватетат,
аватат
унам ончен моштат.
Чурийже йошкарген, нойымыжат пытен кайыш, витне. А Зинушыжым ойлыманат
огыл: маке гай чевер. Шокшо чай денак огыл чай тыге моторештыныт? Йодышташ
шым тӱҥал.
Шкеже тидым-тудым пурлальымат, малаш возаш погыстарышна. Эрла мемнам вес
паша
вуча. А икшывем-шамыч шукертак тамле омо дене папалтат. Ала темше возыныт,
ала
шуженак мален колтеныт. Кузе кушкыт, кечымучкыжо мом ыштылыт, кузе модыт —
ужмашемат уке.
— Ынде шудо верч от ойгыро?— веселан йодеш Максим Семенович.
— Огым,— воштылалам.— Тыланда кугу-кугу таум ыштем... А олым верч омат
шоналте.
Иктаж-могай трактористлан тичмаш кленчам тушкалтем гын, тичмаш каванымак
вӱта
шеҥгекем шӱкал конда...
Мут толмашеш ешарем. Артаман Васлий лум вочмешкак куанен кошто: тошкемыштем
олым
каван гына, шудо йӧршынак уке гай.
— Телымже мом пукшаш шонет?— койдарен воштыльо.— Эртак олымым огыл чай?
— Ала Юмо шудымат пуа,— малдальым.
Теле корно дене Ятман гыч чапле возым кондымем ужын шуктышат, шинчам карыш.
— Ятманыш наҥгает манын, шоналтенат омыл,— чот кӧранен пелештыш Артаман
Васлий.
— Окмакым тыге тӱҥдат,— вашештышым.
А культураҥдыме олыкышто солыдымо шудо лум йымак пурыш.

"Эҥыжше, эҥыжше!
Тарай гай коеш..."

Шудым солаш шке олыкем уке гын, эҥыжвондерем уло. Советский район, Аймет ял
воктенсе чодыраште. Ик олмышо пушеҥге тӱшкам йӧрыктенытат, тыгыде вондер
пошен кушкын, эҥыжвондо иявиса шарлен. Тиде салтак корнын шола велныже
лиеш. А пурла велым папка-поҥго вер. Тудыжо иктаж лучко меҥгым тореш-кутынь
шуйна.
Эрлашын эр кынелнат, кастене кодшым пурлална, чайым подылална. Кок унам
мотоциклыш шындышымат, Мишкансола гоч писын-писын кудал колтышна.
— Тый, авай, кунар кертметым йолын ошкыл,— каласен кодышым.— Нуным шкенан
пакчашкына намиен кодемат, ваштарешет налаш толам.
Тыгак ыштышым. Авам Мишкансоламат шеҥгелан коден шуктен.
— Чоҥештенак толын отыл чай?— веселан йодым.— Вашкерак шич.
Йолын топкымылан авам пыртак ӧпкелалте гынат, нимом ыш ойло. Умылышаш: сай
унам
сайынак вашлийман. Нуно шудым солаш огыл, а эҥыж погаш толыныт. Кӱчык
жапыште
кок сомылымак шуктынешт, витне. Теве ужына, эҥыж погаш могайрак мастар
улыт.
Шкенан эҥыжвондерышкына кудал пурышнат, мотоциклым кӱкшӧ шудо коклаш
шӱкальым,
йӱкым пуышым:
— Максим Семеныч, йомын огыдал?
— Тыштак улына,— Зинушыжо вашештыш.
— Кузе паша кая?
— Эҥыжше, эҥыжше... Нигунам поген от пытаре,— куанен йӱклана Максим
Семенович.—
Йошкар тарайла веле коеш.
— Тудым таче поген пытарет гынат, эрлалан весе кӱэш. Шоптыр, модо але пӧчыж
иканаште шуыт гын, эҥыж кеҥеж мучкак пеледеш да тӱвырга, лӧзаҥеш да
чеверга. Шыжымат кодшыжлан толаш лиеш. Ведра пундашым петырышда, уке?
Воктенемак кыж-гож шоктыш, ончыкем Максим Семенович лекте, полиэтилен
ведрам ончыктыш. Темешат.
— Мо... — ӧрмалген ойлем.— Кидетше нылыт мо? Жапше шукат эртен огылыс.
Кунам тынар поген шуктенда?
— Пелашем дене коктын улына, а кидна — кандаше.
— Тыге гын веле. Тый, Максим Семеныч, чыла пашалан мастар улат.
— Кок ведрам темымешке, тиде вер гыч омат тарване.
— Садак поген от пытаре,— а семынемже тыгерак шоналтышым: "Йӧра эше пеленна
кум
ведрам нальым. Пуйто паленам".
— Кузе тыгай чапле верым муынат?
— Айметыштак Эчан лӱман лесник ила. Тудо ончыктыш.
Пужен ойлаш гын, тыгерак лектеш: руш манмыла кем ургызын шке кемже нигунам
ок
лий. Аймет гоч эртен кудалме годым южо марий йодылда: "Кызыт чодыраште эҥыж
уло
мо?" Ял калык шке поянлыкшымат ок пале. Манмаште, тошкен коштеш, а поген
налаш
ӧркана.
Алмаз гай чапле мутым кычалаш
Каем эрдене пуйто курыклаш.
Кузе пӱртӱс поянлыкым шымлат
Чолга ушан, уста геолог-влак,
Тыгак тыршен, мастарлыклан тунем,
Ойпого кийыме верышке шунем.
Йолгорныла шуйна изи строка,
Шушаш верем эше моткоч тора.
— Теве кызыт марий чодыраште улат, Максим Семенович. Вуйыштет почеламут
ынеж
шоч?
— Шочынат шуктыш.
— Кушто эше лийын отыл?
— Марий мландым тореш-кутынь коштын савырнышым. Лийынам Одессыште,
"Одесский
тетрадьым" возен кондышым. Саратов кундемыш миен коштым, шке шинчам денак
Тӱнямбалын первый космонавтше Юрий Гагаринын мланде ӱмбаке пӧртыл волен
шичме вержым
ончышым, "Саратов кундем" циклым возаш кумылаҥым... Илаш могай сай! Але
шоҥго
омыл. Ӱмырем кужу лийшаш.
... Ойлен Москва, кузе Гагарин
Космический корабль ден,
Йыр савырналын Мланде шарым,
Саратов кундемеш волен...
— Тый Юмым шыч вашлий?— лишемын,
Герой деч йодыныт тунам.
— Ыш кой вет,— воштылын,— лиеш гын,
Товат, ышта ыле унам.
Мый кӱшнӧ мом ужмем ом тойо:
Мылам, колхозник эргылан,
Кава куралме нурла койо,
А шӱдыр — тудо пырчыла;
Шонет, пуалтыме яндарын —
Сай лектышым вучал, асум...
Кава ден таҥ лиймек, Гагарин
Эше чот йӧратен пасум!
Эҥыжымат погат, мутланашат ярсат, муралтен колташат жапым муыт. Мый декем
тыгай
чапле уна-шамыч толыныт! Юмылан тау манын веле каласем.
Авам дене коктын ведрам темышна гын, Максим Семенович ден пелашыже —
кокытым.
Мастар дык мастар!
— Шокшо...— ышталеш Емельянов, чарашке лектеш, пӱжалтше саҥгажым, шӱйжым
ӱштылеш.
— Йӱашат уло, кочкашат уло,— манам.— Вачӱмбалне нумалышт коштмо гай огыл,
кум
орван машинам утара.
Уна-влакна вӱдым подылалыт, свежа киярым пурлалыт, каналташ шинчыт.
Шокшо гынат, шыҥа-ӱвыра ок витаре. Кызыт нуно, каргыме тӱшка ала-кушто
ӱмылыштӧ
шылын шинчат, юалге касым вучат. Ме тушкеве тыште она лий, кудал колтена.
Чодыра
емыж шуко гынат, опкынла толашыман огыл, весыланат кодыман, кайыкымат,
янлыкымат
мондаш сулык.
Авамым шеҥгекем шындышым, Максим Семенович пелашыжым ончыкыжо нале, а ведра-
шамычым — кидышке. Тек кечен-лӱҥген каят, нунылан вер уке. Неле гынат,
чыте, кум
йолан имнем! Теве миен шуына да каналташ пуэм.
— Покто веле, корно сай!— Максим Семенович кидше дене салтак корно велыш
ончыктыш.
Томшарыш сайынак толын шуна. Лидушем увертарыш:
— Чодырашке каен шуктышда веле, Артаман Васлий совхоз директорын
полышкалышыже
Петрушиным кондыш. "Кушто шудо?"— йодеш Александр Викторович. "Ом пале,—
маньым.— Солышна да тушанак кодышна. Садак луктыда гын, молан тудо мыланна
кӱлеш?"
"Тыштат уке, туштат уке. Кушко йомын?"— пижын веле йодыштеш Петрушин. "Кӧ
чоген,
тудак наҥгаен огыл эше?"— Артаман Васлийланак йолам чыкышым.
— Молодец, Лидия Ивановна!— мокталтышым ватемым.— Кокланже ондаленат мошташ

кӱлеш.
А ӱстембалныже... Команмелна, перемеч, шыл подкогыльо, ӱяча... Эн
покшелне...
Пӧртышкем кинде тамым шарал,
Ӱстембалне кия тичмаш сукыр.
Коеш тудо лач Мланде шар гай,
Ӱмбалжат пуйто Мланде: йыр куптыр.
Ончалам да чучеш мыланем:
Пуйто кинде комеш сӱретлалтын
Тудо нур, лач кушакын умен
Шурно шочын, мардеж ден лӱҥгалтын.
Кинде сукыр кия ончылнем —
Мланде вий дене тудо нелемын.
Кечын шокшыжо тушко шыҥен,
Уло чонжым пышталын айдеме.
— Тыгай ватым кузе от йӧрате!— Лидам мокталтыш Максим Семенович.
— Тыгай унам кузе от йӧрате!— мыят тудын деч почеш шым код.
Йӱна, кочна, уна-влакым кугорныш, автобус шогалме верыш, кодыл колтышым. А
пӧлек
шотеш — эр лӱштымӧ шӧр ден сукыр. Олык ден пасу там. А чодыра тамым шкак
лыҥак
погышт. Вес вашлиймешке — чеверын!

"Кидыштем изинек
Лийын чӧгыт ден сорла..."

"Акрет ӱзгар — кочай деч кодын",—
Малдалын, нуным кӧ орла,
Ойлем: "Элнам эн неле годым
Пукшеныт чӧгыт ден сорла".
Кышашт чыла вереак кодын.
Ончал Амур ден Юл серлам —
Мыняр ола ден у заводым
Нӧлтеныт чӧгыт ден сорла.
Уке! Огеш йом чапышт-тӱсышт,
Кеч тудо жап эре торла —
Сандалыкыш эн ончыч кӱзышт
Советский чӧгыт ден сорла.
Шке манмыжла, "кидыштем изинек лийын чӧгыт ден сорла". Коклан нуным ручка
дене
вашталтен, но моткочак шуэн. Тудын символжо — чӧгыт ден сорла.
Максим Семенович Емельянов 1927 ий 1 февральыште Шернур районысо Кожласолаш
шочын-кушкын. Марисола школышто шым классым тунем пытарыме деч вара неле
сар пагытыште "пасу покшелне кугыеҥлак чот тыршен". Ялыште йоча лу-латкок
ияшак пашаш
кычкалтеш. Ты шотышто Макс Емельяноват почеш кодын огыл.
Полмезе пагытнам ом орло:
Латкум ияш гычак тӱҥал,
Ялемын тургым деч шым торло,
Йолташым ойгыш шым шӱкал.
Пашам пырля ыштен коштна ме,
Ох, неле перныш ятырак.
Лиеш ыле тиддеч поснаже
Школем ик класслан изирак.
Ончыч изи Максимлан имньым кычкен пуэныт гын, ферме гыч терысым луктын,
пасу гыч
кылтам шупшыктен гын, варажым шкак имньым кушкыжын, айдемым колышташ
туныктен.
Мыламже талгыдым пуэныт
Колхоз пашалан туныкташ...
Еҥ-влак содор капкаш пуреныт
Тошкалтме деч содор утлаш.
Тӧршта, ораде, уло вийын,
Озажым колыштде чыма.
Кап дене кеч аваж гай лийын,
А койыш гын — алят чома.
Мыняр гана шуэн ӱмбачше —
Чылажым монденам шотлаш...
Виешак кушкыжым мый таче
Шернур селаш миен толаш...
Ял велыш яраимньын эркын
Моткоч куаныше волем:
"Полмезе сеҥышышке лектын,
Вуянче вийым сорлыклен!"
Ик курык вуйыш кӱзен шуынат гын, ончал-я, тосем, воктенжак весе палдырна.
Молан
тушкат кӱзен ончаш огыл? Вий уло, илыш умылымашат койын ешаралтеш,
мастарлыкымат
чонет дене шижат.
Курымеш ок мондо ялышке первый трактор толмым полмезе Максий. Кумлымшо
ийлаште
вурс имньым Марисолаште ӧрын, тыгодымак куанен онча.
Алят ок мондо броневикым
Нева воктенысе урем:
Вачеш нӧлталын большевикым,
Тӱнян историйыш пурен.
А таче шольыжо — вурс трактор —
Шергылтара Марисолам,
Каласыш пуйто агитатор:
"Москва деч тыланда салам!"
Пӧрдеш пӱян орваже эркын —
Кыша кодеш тӱрлалт чаткан,
Мландешна Ленинский декретын
Строкажым пуйто печатла.
Тыгай ӧрмашан ӧрым ужмеке, Максим теле мучкак Шернур МТС пелен самырык
тракторист-влакым ямдылыме курсыш эр-кас шым меҥге коклам куржталеш,
кокымшо курыкым
сорлыклаш шона. Шонымыжо 1943 ий Первый май кечын шукталтеш: шочмо ял
пасушкыжо
трактор дене пашам ышташ лектеш.
А вараже, эргым,
Тракторист тый лийыч,
Эл верч фронтыш кайыше
Ачиет олмеш.
Тудо пагыт шӱмыш
Йошкын семын шинчын,
Чӱчкыдын конча вет
Мыланем омеш,—
аваж лӱм дене воза Максим Семенович. А шкеж гоч ешара:
Ты поэмын первый строкалажым
Мый, полмезе, эх, латкуд ияш,
Оно-Морко вел Кожласола пасушто
Возенам вет плуг дене, йолташ.
Макс Емельяновын кумшо курыкшо теве — поэзий курык. Тудымат чаплын
сорлыклен
шуктыш: шинчымашыже шагал да институтым пытарыш, ятыр гана тӱрлӧ курсышто
лие.
Арам огыл варажым Марий книга савыктышыште сылнымут редакторлан, старший
редакторлан ыштыш, самырык автор-влаклан мочоло полшыш, шергакан ойым
пуэдыш.
Туге гынат чӧгыт ден сорлаж деч ыш торло, ручка олмеш чӱчкыдынак нуным
кучен.

"НО ПАЛЫШЫМ ТИДЫМ УКЕ ЛИЙМЕКЕТ..."
Кузерак пустыньышто вӱдым аклат,
Кузерак пычкемыште тулым саклат,
Ӱшане, тугак мыланем тый кӱлат.
Тый илыше вӱдла куатым пуэт,
Корнем волгалта тыйын шерге лӱмет.
Но палышым тидым уке лиймекет.
Кӧлан пӧлеклалтыныт йомак гай ты сылне мут-влак, ынде шкеж деч от йод, а еҥ
ок
пале. Туге гынат шканжат келшен толеш, тудын нергенат тыгак ойлаш тоштам:
"...палышым тидым уке лиймекет".
Максим Семенович редактор семын мылам кум книгам лукташ полшыш. Пытартышыже
Москошто лекте гынат, тушко тудо корным ончыктыш, "Севременник" книга
савыктышын
пашаеҥже дене палымым ыштыш, подстрочникым вашкерак ямдылен шукташ
чыждырыш.
А моткочак сайын палыме лийна 1972 ийыште, книгам лекме деч ончыч. Тудын
кеч ик
письмажым ончыкташат уто огыл, шонем.
"Пагалыме Юрий Михайлович! Тендан "Шӱвырзӧ" (варажым "Шӱдыр ер" лӱм дене
лекте)
ойлымаш-влак сборникдам печатьыш колташ шонена. Но але договорым ыштыме
огыл.
Сандене, жапым муын, толыда гын, йӧра ыле. Иктаж у произведенийда шочын
гын, пеленда кондыза: книгам пойдараш полша.
Сборникым мый редактироватлем, южо ойлымашыште кырча-марчам тӧрлатылын,
иктаж
кечым пырля шинчылташат уто огыл. Кугарнян (шушашлан але весылан) толыда
гын,
кок кечым иквереш ачален кертына ыле. Ик кечынже, кугарнян, пашадеч вара
толыда,
а вес кечынже школышто Тендам алмаштен кертыт дыр? А рушарнян кечывал марте
лийыда. Тыланда сай лийже манын, мый шумат ден рушарняжымат пашалан
кучылтнем. Пелашда дене толыда гын, утларак сай лиеш. Пачерем кугу — ныл
пӧлеман. Ӱдырамаш
команде ик пӧлемыште йомаклаш тӱҥалеш, а ме — весыште. Вучен кодам.
Чеверын!
Шокшо салам дене — Макс Емельянов. 1972 ий, 16 февраль".
Вашлиймаш годым паша шуко ышталтын, ятыр ойлымаш пужен возалтын, кокланже
тудын
пачерешат малаш кодаш логалын. Ончыч Матросов уремыште, пу пӧртыштӧ, илышт,
вара
иже чапле пачерым пуышт. Шарналтеш Галя ӱдырышт, аваж гаяк мотор да
нарашта. Шып
коштеден, уто йӱкымат луктын огыл. Самырык авторлан полшымо — нимо деч коч
шерге, тудлан Юмын шулдырым пижыктыме дене иктак. А шӱкалат да йӧрдымыш
луктат —
шке шулдыржымат пӱчкат.
— Ынде риторика, лозунг шомак деч кораҥам,— ойла ыле Максим Семенович.—
Нунын
ӱмырышт пешакак кӱчык. Кечаш газет наре.
Туге гынат шӧртньӧ пырче гай корнылаже тудын ятырак. Тидым Валентин
Колумбат палемден. "Сай почеламутым воза да возенат мошта. Моктышна тудын
"Ончыкеш" лекше
почеламут аршашыжым. "Кокымшо шӱлышыжӧ почылтын, сылнын, устан да
граждански
кумдан шонаш тӱҥалын",— манын палемдышна. А пытартыш почеламут-влакше кокла
гыч
иктыже — йӧршынак чапле",— возен Валентин Христофорович.
Поэт мурызо гаяк. Икте иканаште йӱкым шында гын, весын вашке ок почылт.
Макс
Емельянов шке йӱкшым варашрак кычал муо. Тудлан тыге пӱралтын улмаш...
1937 ий толын шуо. Май мучаште ала-могай сомыл дене Йошкар-Олашке тольым.
Карл
Маркс уремыште Максим Семенович дене ваш тӱкнышна.
— Оласе больницыш возам,— мане.— Пешак чот ноенам. Вий уке. Тек врач-шамыч
тергат, мо тушто, кӧргыштем, тыге мыйым нойдара. Мый туштат пашам ышташ
тӱҥалам,
пеленем кӱжгӧ тетрадьым нальым, поэмым возен лектам.
Черле улмыжат, нойымыжат чурийыштыже ыш кой. Тугаяк весела, поро да
кумылзо.
Ватыже шарнен ойла:
— Эмлымверыш шкевуя 24 майыште кайыш, направлений монь лийын огыл.
Кильдияров
Саша, врач йолташыже, полшыш, терапевтический отделенийыш пыштыш. Апрель
тылзе
мучкыжо Марий книга савыктышын пӧртйымачше неле кагаз пӱтыртышым да
мландышӱйым
тӱжвак луктеденыт. Вӱд ташлен пуренат, чыла нӧртен. Шке пашажым йӱдым гына
ыштен. Мӧҥгыштӧ. Тунамак чот нӧрен кылмен чай. Больницыш пӱчмышудо (алой)
вартышан
мӱйым эреак нумалынам. Тудым веле йӱэш ыле. "Молан тышке возынат? Моч
коршта?—
йодыштынам. — Ӱдырналан мом каласаш?". Тунам Галя политехнический
институтын
(кызыт тудат ынде университет) кокымшо курсыштыжо экономистлан тунемын.
Максим
нимом ок ойло. Можыч, паленжат огыл. Врач дене мутланышым. "Мо лийын, ом
умыло,—
манеш. — Эмлена — нимо ок полшо. А мариет чот черле". Максилан
терапевтический
отделенийыш огыл, а онкологическийыш возаш кӱлеш улмаш. Кӧ пален?..
Больнице гыч
июль мучаште лекте. Вара мӧҥгыштак веле эмлалташ тӧчыш. Шыжым шкат ужым:
ала-молан койын кошка, чурийжат вестӱрлемеш. Колымыж деч ончыч кок арня
мучкак вакшыш
гыч ыш кынел. Иктаж-кузе полшаш монь, операцийым ышташ вараш кодалтын.
Пагар чер
дене маитлалтын улмаш...
Макс Емельянов кӱчык ӱмырыштыжӧ ятыр курык вуйыш кӱзен. Кунар сеҥен, шкежат
шотлен шинчылтын огыл чай. Иктыжын вуйышкыжо кӱзен ыш керт, йолжо дене ыш
тошкал.
Да тудым але марте нигӧ-нигӧ ыш сеҥе: рак черым. Кызытеш тудын ваштареш
эмым шонен муын огытыл. Можыч, коло икымше курымышто шонен луктыт? Пеш йӧра
ыле. Кунар
талантан еҥым пытара, солен опта — шотленат от пытаре.
Олашке толмем годым ятыр гана ужалтын: паша верыштыже кинде катыш ден сокта

пӱчкышым пурын шинчылтеш ыле. Тиде пӧръеҥ кочкыш мо? Тудлан кечыште кеч ик-
кок
гана шокшо лем лийже. Пагарым да шолым мушкын колташ. Пареҥге шӱрат йӧра-
огыла.
— Кукшо кинде дене ит серлаге, Саксим Семенович,— манам ыле.— Айда молын
семынак
шокшо лемым авызлаш каена.
Ял гыч толшын кӱсеныште эреак шийвундо лийшаш, олаште илышын кокланже кумыр-
шымырат уке.
— Оҥай огыл.— Вуйым лупша Емельянов. — Автор шке редакторжым йӱкташ наҥгая,
манын кертыт.
— Манышт! Кӧн могай сомыл?.. А ме огына йӱ. Чӱчалтышымат.
Ӧкымешак манме семын "Онар" рестораныш наҥгаем ыле.
Кӱчык ӱмыр мучаштыже Максим Семенович черын шарлымыжым шкежат шижын налын:
палыме врач деч ондален йодыштын. "Йолташемын,— манын,— тиде-тудо коршта,
вийже койын шулен йомеш, кынел шинчашат йӧсӧ. Могай чер дене орлана?". Врач
тура каласен
пуэн: "Йолташетын — рак".
Палыме ӱмбачат вуйым сакен огыл, кодшо вийжым луктын пыштен, чер дене
тавадаҥ
шоген: койкышто кийымыж годымат кидшым-йолжым тарватылын, физзарядке
манметым
ыштылын...
Ялышке газет вараш кодын мия. 25 октябрьыште лекше "Марий коммуным" кастене
веле
нальым. Тушто Макс Емельяновын 23 октябрьыште, кушкыжмын, колымыж нерген
некролог, а лӱмжӧ — шем тарай коклаште. Шинчам карышым. Артаман Васлий гай
куанен
огыл, а моткочак чаманен, ӧпкелалтын, шӱм-чоныш налын пыштен.
Некролог воктек серен шындышым: "Шерге Максим Семенович! Тыгай шучко уверым
эрденак пален налам ыле гын, нимом ончыде, олашке шикшалтам ыле, пытартыш
гана
ужам ыле. Кастене тарванаш нимолан: тыйым рок йымакат чыкен шуктеныт...
Тидлан ӱшанаш йӧсӧ, но ӱшанаш логалеш — газет ок ондале.
Молан коленат? Тый вет илаш тӱҥалынат веле ыле: у семын, у шӱлыш дене, шке
талантетым у семын йоҥгалтарен. Шошым больницыш вочмет годым ойлымо мутетым
шуктенат мо, возенат мо поэметым?
Тыге ойленат гын, колаш шонен отыл. Вара могай курныж тыйым мемнан деч
ойырыш,
тамыкыш кучен наҥгайыш? Молан тыге лие?.. Чыла шонымет кӱрылтӧ. Пытартыш
ийлаште
возыметым ончалаш гын, тугат шоналташ лиеш: тый кава помышыш чоҥештен
кӱзышаш
ыльыч. Чеверын, шерге туныктышем! Кийыме верет мамык дечат пушкыдо да лайык
лийже! Илышет сорта тул дечат волгыдо лийже!".
Мый почнем тугай памашым:
Шырге йогыжо куштен;
Корныеҥ, пуэн ӱмажым,
Подылалже тауштен.
Телымат тек ынже йӱкшӧ!
Калык коштмылан кӧра
Мурызо памашын вӱдшӧ
Шӱм тул дене тек ыра.
Мый ужнем: еҥ-влак, тыш толын,
Ший воштончышым ончал,
Тергышт тек чурийым огыл,
А чон тӱсым — мо конча?
Йӧратат молан гын южым,
Шӱргӧ кеч эртак арва,
Весе деч кораҥыт, куржын,
Кеч чурийже — мӱйурва?
Шкештым, кӧ могай айдеме,
Ший вӱдем воктек миен,
Палышт тек, памаш вий дене
Шӱм яндарлыкым висен.
Порылык памаш гыч йӱын,
Еҥ-влак шыдым тек мондат.
Ужмышудымын вашлийын,
Тек йолташла ойырлат.
Шоҥгыеҥ полмезын чучшо,
Шогалмек, тышан канаш.
Ӱмыр мучко ынже пучо
Тиде рвезылык памаш.
Тышке калык толжо кечын.
Памашлан эн шерге ак —
Кечыйолла тудын дечын
Шуйнышт тек йолгорно-влак.
Марий поэт Макс Емельянов ший вӱдан памашыжым почынак веле шуктыш — шкеже
йӱын
ыш шукто.
Айста ме, марий калык, тудынат памаш вӱдшым йӱаш тӱҥалына. Тудынат поэзий
памашыже нигунам ок пучо, курым-курымеш йыргыктен йоген лектеш, мемнан
илышнам сылнештара.
Юрий АРТАМОНОВ.



011197
************************************************************************
1—11
Шочмо мланде

Марий американец
Шӱшкалтен колтышо сар шӱшпыкигыже
Эр тӱтыра коклаш ялт йомо.
Сар шӱшпыкигыже гане йолташем ыле,
Герман сӧйыш кайымыж дене ялт йомо.
Эрвелмарий калык муро

1980 ий майысе ик кечын Ардаш ялысе почто пашаеҥ-влаклан шинчам каралташ
пернен.
Кузе от ӧр, вет ик письман конвертше ӱмбалан адресым туге серен шындыме,
пуйто
пагытын йогынжо иктаж кудло ийлан шеҥгек тӧрштен: "Уфимская губерния,
Бирский
уезд, Чураевская волость, деревня Баймурзино..." Адресын пытартыш ужашыже
гына
чын лийын: таче мартеат Ардашым рушлаже Баймурзино манын возат. А Ӱпӧ
губерний,
Пӱрӧ уезд да Чорай волость, чылан палат, шукертак пытеныт. Губернийжым
Башкортостан алмаштен, уездше икмыняр районлан да волостьшо икмыняр
ялсоветлан шелалтыныт. Сандене таче Ардашыш язум серыме годым адресым тыге
палемдат: "Башкортостан, Мишкан район, Ардаш (Баймурзино) п/о".
Почто пашаеҥ-влакым адресатын фамилийжат аптыратен. Серыш Ивашкин Семон
лӱмеш
колталтын, но тыгай еҥ Ардашыштат, тудын йырысе яллаштат лийын огыл. Такше
Ивашкинмыт уледат, но нунын кокла гыч иктыжат Семон лӱман огыл. Мом ышташ?
Серышым
кӧлан кучыкташ? Молгунам раш адресдыме корреспонденций толмо годым
почтальон-влак шке ведомствысо инструкцийын шӱдымыж почеш тудым мӧҥгеш
колтеныт да колтат.
А ты гана тыге ышташ ӧрмалгеныт. Молан манаш гын, серыш океан вес велым,
Америкысе Нью-Йорк ола гыч, толын. Мӧҥгеш колто, а тудо ала лекме верышкыже
миенат
огеш шу. Тугеже возышо еҥ шке язужын пӱрымашыжым палыдеат кодеш, вашмутым
арам
вучен илаш тӱҥалеш.
Кузе лияш аптыранымышт дене почто пашаеҥ-влак сулыкыш пуреныт — еҥ серышым
почын
океныт. Лудмеке иже умыленыт: тиде — сар годым увер деч посна йомшо,
шукертак
мондалтше да колышылан шотлымо Ардаш ял марий Иван Ивашкинын язужо. Нылле
ий наре эртен тудын ешышкыже "Ваш муж пропал без вести" манын серыме кагаз
толмо деч
вара. Шуко шинчавӱдым йоктарен тиде жапыште Иванын рвезынекак тулыкеш кодшо
пелашыже Пексыле. Мочол ойгыреныт ачаштым вучен шуктыдымылан тудым омышто
ужмо семын гына шарныше эргыже-влак Семон ден Саша. А теве на — вучен
шукташ чыла ӱшаным йомдарымеке, мӱндыр йот мланде гыч ачан серышыже толын
шуын.
— Ачамым армийыш ужатыме годым мый куд ияш ыльым,— каласкала Семен
Иванович. —
Нуно тудо кечын Ардаш гыч икмынярын кайышт. Кас ыле. Ончыч вес пӧртлашке
пурен
лектыныт, а вара мемнан деч вигак имне дене лектын кудальыч. Шарнем, авам
шортын
шинчен кодо. Саша шольым тунам кок ияш ыле. Тудын деч вара йыгыр ӱдыр-влак
— Лиза ден Роза — шочыныт. Нуно война годсо неле илышым чытен кертде
колышт... Икмыняр жап гыч ачам деч кум лукан язу-влак толаш тӱҥальыч. Ачам
кушто улмыжо, кузе
илымыж нерген серен, ешыж верч ойгырен, чӱчкыдынрак сераш йодын. Язужо ятыр
погынен ыле, но ме нуным арален моштен огынал, чыла йомын пытен. Кудо
кундемыште
кредалын, могай фронтышто лийын — ом пале. Серышыже-влак аралалтыт гынат,
нуным
лудын, тидым пален налын огына керт ыле. Кушто кредалме нерген сераш тунам,
согыш годым, веле огыл, варажымат чареныт. Шарнем, Нью-Йорк гыч колтымо ик
эн первый язуштыжо могай фронтышто лиймыжым, кушан пленыш логалмыжым серен
улмаш. Но
цензур серышын ик ужашыжым шем чия дене удыркален шемемден ыле, нимат лудаш
лийын огыл. Сандене война жап нерген серыме мутшо мемнан дек толын шуын
огыл.
Семен Иванович дене мый кодшо шыжым, сентябрьыште, мутланышым. Тудо
Чорайыште
ила. Белебей оласе механизаций техникумым тунем пытарымек, ял озанлыкыште
ыштен,
вараже Чорай кыдалаш школыш куснен, трудым туныктен. Пенсийыш лектын гынат,
пашажым кудалтен огыл. Пелашыж дене коктын вич эргым ончен куштеныт. Саша
шольыжо
ешыж дене шочмо Ардаш ялыштак ила.
— Ачам Нью-Йорк гыч икымше язужым мыйын лӱмеш колтен,— мутшым шуя Семен
Иванович.— Шочмем годым тудо мыйым Иванов фамилий дене — шке лӱмжӧ почеш —
серыктен,
но язум серымыж годым тидым монден улмаш, сандене конвертеш "Иванову
Семену"
огыл, а "Ивашкину Семену" манын возен. Тидыжак почто пашаеҥ-влакым
аптыратен.
Почын окымӧҥгӧ, кӧн лӱмеш серымым вигак умыленыт. Язужым пӱтынек рушла
серен
ыле. Ме тынар шуко жап гыч ачана деч увер толмылан чот йывыртышна. Но авана
ыш
ӱшане. Уке, манеш, тиде ачадан язужо огыл, ала-кӧ весе серкален кия. Илыше
лиеш
гын, нылле ий наре йӱкым пуыде чыта ыле мо, манеш. Кузе авайым ӱшандараш?
Йӧра
эше ачайын война деч ятыр ончычак шке кид дене серыме словарьже аралалт
кодын.
Тудым да Нью-Йорк гыч толшо письмам таҥастарен ончышна да умылышна:
кокытшымат
ик еҥак серен. Жап шуко эртен гынат, почеркын ачамлан гына келшыше
ойыртемже
аралалт кодын. Икманаш, аванам ӱшандарен кертна. Вашмутым Саша шольым дене
коктын рушла серышна, вет, маньым, ачанат рушлак серен ыле. Кӱчыкын
увертарышна
кушто да кузе илымына нерген. Ачам ме таза-эсен илена манын шоненат огыл.
СССРыште илыш пеш алама манын шонен. Умылышна, Америкыште пропаганде тугай
улмаш. Ме
мом тунем лекмынам, кушто пашам ыштымынам серышна. Авам тудо жаплан
пенсийыште
ыле, "она теперь отдыхает" манын серышна. Ачамже "отдыхает" манмым
"узьмакыш каен, тушто кана" манме семын умылен улмаш. Вара иже, вес серыш
гыч пален: ватыже,
нылле ий ончыч ужатыше йолташыже, ила! Тидлан путырак чот йывыртен.
... Иван Ивашкинович Ивашкин Ардаш ялеш 1909 ийыште шочын. Ныл класс деч
умбакыже тунем кертын огыл. Моло семынак, кресаньык паша дене илен, колхоз
ышталтмеке,
тушко пурен. Ийготшо шуынат, Ардаш деч иктаж лучко уштыш торасе Корак ял
гыч Яшпакте ӱдыр Пексылым марлан налын. Ваш келшен, икте-весым йӧратен
иленыт. Но колхоз илыш чоным куандарен огыл. Иван пиалым кычалаш
Ленинградыш кая, корным ыштымаште тырша, мастер лиеш. Векат, ял гыч кугу
олашке куснаш ямдылалтме жапыштак
Ивашкин шкаланже рушла-марла мутерым серен. Тудо кӱсеныш чыкен коштыкташ
келыштаралтын. Иктаж шымле страницан лийын, очыни. Тӱҥалтыш ден мучаш
лостыклаже кушкедленыт, аралалт кодын покшел ужаш (11 гыч 60 странице
марте).
Но посна илыме Иванланат, ешыжланат келшен огыл, сандене тудо Ленинград гыч

мӧҥгӧ пӧртылын. Армийыш наҥгайыме жапыште колхозышто ыштен. Сар корныжо
мыняр
шуйнен — раш каласаш ок лий. Пленыш логалмекше, тудым, векат, союзник-
влакын кид
йымалнышт улшо зоныш колтеныт. Эрвелысе зонышто лиеш гын, Совет Армийын
сеҥен
кайымыж годым тӱжемле моло пленный дене пырля эрыкыш лектеш ыле. Сар пытыме
деч
вара, 50-ше ийлаште, Иван Ивашкин икмыняр йолташыж дене пырля Америкыш
логалеш,
тушан илаш верлана. А молан шочмо элышкыже пӧртылын огыл? Тудо, очыни,
пален:
Сталинын "законжо" почеш СССР-ыште пленыште лиймым преступленийлан шотлат.
Ты
шотышто касвел пропаганде утыжденат лӱдыктыл ойлыштын, ончычсо пленный-влак
Совет элыштым шӧрын ончышт, тушко пӧртылмӧ нерген ыныштат шоналте манын
тыршен.
Тидат веле огыл, Америкыште коло вич ий утла (!) илымеке иже Ивашкинлан
шочмо
элышкыже, эн лишыл еҥже-влаклан письмам возаш корно почылтын. А тумартеже
сераш
молан чареныт? Семон эргыже тыге ойла: "Мыйын шонымаште, ачам 1980 ийыште
иже
американский гражданствым налын. Тунам гына тӱрыс гражданский права дене
пайдаланаш тӱҥалын. Сера ыле: "Ынде мыят моло еҥ гаяк шонымем семын чыла
вере коштын
кертам".
Сар деч вара йот элыш логалше моло марият лийын. Теве 1977 ий шыжым
Башкирийыш,
Пӱрӧ ден Мишкан районалаште илыше родо-тукымжо дек, Австралийын гражданинже
Яншай Яманаевич Иванов унала толын коштын. Тудын дене "Советская Башкирия"
газетын
корреспондентше вашлийын, йодыштын да каласкалымыжым серен налын.
Я.Иванов Мишкан районысо У Тымбай ялеш шочын-кушкын. И.Ивашкин семынак,
сарлан
кӧра нӧлталтше илыш толкын тудым пеш торасе ужар континентыш наҥгаен. Шке
илышыж
нерген башкир журналистлан каласкалымыж гыч ик ужашым ончыктымо шуэш:
"29 ий ончыч, 1948 ийыште, шоналтыде ыштымемлан кӧра мый йот верыш
логальым. Сай
илышым сӧрымылан ӱшанен, Австралийыш верештым. Тунам кӧлан нигуш пураш
лийын
гын, англичан-влак тушко пашаш поген колтеныт. Мый Сидней ола воктенсе
больницыште дворниклан ышташ тӱҥальым... Посна лагерьыште, бараклаште, 35-
40 еҥ дене
илышна. Мемнан коклаште тӱрлӧ национальностян еҥ-влак лийыныт, тидын
шотыштак —
шке элыштышт верым муын кертдыме англичан-влакат. Ме паша да лагерь деч
молым
пален огынал...
Совет Союз нерген тӱрлӧ шоям лудмем да колыштмем годым мый ниможланат
ӱшанен
омыл. Шочмо элышкем миен толаш эреак шонен иленам да лучко ий мучко
корнылан оксам погенам. Теве шонымем шукталтын — Совет правительстве мылам
элышке пураш
разрешитлен... Мыйын родо-тукымем-влак марий улыт. Тиде наций кугу огыл. Но
нуным иктат ок шыгыремде, нуно молын семынак, чыла совет еҥ коклаште тӧр
права дене илат. Шке йылмышт, шке культурышт, шке йӱлашт уло... Южо еҥ
йодын кертеш: молан вара мый шочмо элышкем пӧртылаш ом тырше? Ынде мылам
тыгай пиал, тыгай йӧн
ок логал. Тидлан моральный правам йомдаренам. Мый, илалше еҥ, инвалид,
шоналтыде
ыштыме ошкылемым, Родина ончылно титакемым кодшо ӱмырыштем паша дене сулен
кертам мо?"
* * *
Кӱшычынат-кӱшычын ош йӱкчӧ чоҥешта,
Тӱжем пырче пыстылжым йоктара.
Россий гычын язужо толдалешат,
Тӱжем пырче шинчавӱдым йоктара.
Эрвелмарий калык муро
Индий океан гоч шочмо элыш унала толмыж годым Яншай Иванов шке родо-тукымжо
дене
марла але рушла ойласен, тидым каласен ом керт. Но семынем шонем: кужу
кӱрылтыш
деч вара ача-ава мландыш пӧртылмеке, тудо рушла чокиен коштын огыл докан.
Вет
йот йылме тыйым кеч-мыняр жаплан (але ӱмырешланак) авалтен налеш гынат,
шочмо
йылме, уш-акылыш, вӱрвемыш ава шӧр дене шыҥыше йылме нигунамат огеш
мондалт. Теве Иван Ивашкинат 1980 ийысе ик эн первый язуштыжак эргыже ден
уныкаже-влаклан
темлен: "Серыза язум марла. Серыза лӱмдам, монар ияш улыда. Йодса, серыза
мо
кӱлешым, ида вожыл. Ида шоно, ида лӱд. Ачада, кочада йот еҥ огыл. Ойлыза,
воштылза. Серыза язум вашке".
Тиде лийын тудын шочмо ялышкыже марла серыме тӱҥалтыш ойсавыртыш. Ты
письмаштак
изиш кӱшнырак возен: "Теперь не обижайтесь на дедушку, что писал письмо по-
русски. Многие слова вышли из памяти по-своему, по-марийски писать".
Ондакше Германийыште, немычла мутланыше элыште, вара США-ште, англичан
йылман
элыште, илымыж годым И.Ивашкинлан нигӧ денат марла мутланаш пернен огыл.
Чын,
вараже тудын деке марий йылмым шымлыше американ ученый-влак миен лектыныт,
ончычсо пленный нунылан йот (марий) йылмын кузе йоҥгалтмыжым ойленак
ончыктышо еҥ
семын кӱлын. Но тидын нерген варарак каласкалена. А кызытеш "марий
американецын"
ик серышыжым тӱрыснек ончыктымо шуэш. Тудо возымаштыже коклан-коклан руш
йылмышкат "пурен кая", но шочмо йылме дене сераш тыршымыже, ача-ава йылмым
пагалымыже
кумылым нӧлтыде ок керт. Пеш прамай каласыш мылам И.Ивашкинын Семон эргыже:
"Южо
еҥ ик-кок ийлан армийыш миен толеш да, ялыш пӧртылмекше, рушла ойлышташ
тӧча,
пуйто пеш узак (кужу жап) служитлен да шочмо йылмыжымат монден шуктен. А
ачай
тынар ий ӧрдыжтӧ илен коштмо годымат ожно кузе ойласен илымыжым монден
огыл".
Иван Ивашкинын язужым статьяшке пуртымо годым тудын серыме ойыртемжым
арален кодымо, лач южо мутым але посна буквам тӧрлымӧ, уке гын, лудмо годым
умылаш неле
лийын кертеш. Тыгак препинаний знакым шындылме.
"Салам Невйорк ола гыч. Ноябрь, 11, 1980 г.
Сай и поро шонымо жапет лийже, мыйын первый йӧратыме йолташем Пексыле.
Серем серышым и тиде серыш дене пырля колтем шуко и шокшо саламым, салам
лиеш Семонын
ачаже Иван деч. 29 октябреш нальым Семон деч серышым — мый шинчышым тыйын
илышетым изиш. Первый язушто сералтын ыле тыге: "Мать Пексыле отдыхает".
Мый шуко шонышым, ойлен-шонен серышым Саша деке, шинчен шым керт. Ынде мый
шинчышым: мыйын
йолташем Пексыле ила Чорай ялыште. Ынде тыйын йолташет — Иван уло, ит
ойгыро.
Вашке тыйын лӱмет дене пачке подаркам колтем тыланет. Мо улыжым вес серышеш
серем, пачке почеш.
Теперь, сынок Семен, большое спасибо за выяснение про свою мать Пексыле.
Ынде
мыйын шӱмем пасылыш.
Вот, Пексыле, ит ӧпкеле, тыге лияш, илаш вереште. После войны мыйын
тазалыкем
пеш начар ыле. Ӱмыр мцчко неле пашам ыштен шым керт. Очень сильный
ревматизм
имею. Когда дождевая погода, у меня мускулы и жилы болят, хромаю хожу. А
так дык
орайт (ол райт — пеш сай — Ред.), неплохо. В январе месяце будет 3 года,
как не
работаю, получаю неполную пенсию, потому что годами молодой написано. У
меня
правая рука начала трястись. 24 года работал парикмахером. Уволили меня как
негодного для работы, поэтому добро писать не могу тоже (сайынжак возен ом
керт —
Ред.). Старость, уже мне 71 год. Я пишу — год рождения 1909, 26 декабря,
точного
числа не помню.
Вот, Семон эрге ден Салика шешкылан пеш шуко и шокшо салам. Тугак Юриклан,
Эдиклан, Радиклан, Владимирлан да Сергейлан шуко и шокшо салам. Вот, мыйын
Пексылем,
сере шкендын кузе илыметым, вучем. Тыйын йолташет Иван".
Серышыште "пачке" мут уло, тудым "посылке манын умылыман. Ешыж дене кылым
угыч
ыштымеке, Иван Ивашкин куд ий жапыште тудо (1986 ийыште колен) эн лишыл
еҥже-влаклан пеш шуко посылкым колтен. Мыняржым шотлен лукташат ок лий
докан. НьюЙорк оласе почтышто кажныжлан посна кагазым сереныт да тудыжо
посылке дене пырля
палемдыме верыш толын шуын. Мый Семон ден Салика Ивановмытын ешыштышт коло
ик
тыгай кагазым шотлен луктым. Вес семын ойлаш гын, ача кугурак эргыжын
суртышкыжо
гына тынар гана пӧлекым колтен. А тылеч посна тыгаяк "костенечым" наледен
шогеныт Саша эргыже да тудын пелен илыше Пексыле ватыже.
Посылке-влакын корнышт Нью-Йорк гыч Башкирийысе марий яллаш шуйналтын,
сандене
тудо эре икгай лийшаш ыле. Но тыге огыл. Ивашкинын "пачкыже-влак" тӱрлӧ
гана
тӱрлӧ корнан лийыныт. Тергеныт нуным Москосо, Ленинградысе, Пензысе,
Киевысе,
Вильнюсысо, Ригысе, тыгак южо моло оласе таможньылаште.
Тидын амалжым умылтарашат ӧрат веле. А серыш нерген ойлаш гын, тудо кокла
шот
дене кок арняште миен да толын шуын. Конвертеш 32 ыраш маркым пижыктыман
улмаш.
Районлаште тыгай марке укелан верчын лӱмын Уфа гыч налын кондеденыт (а элна

кӧргыштӧ серыш тунам ныл ыраш марке дене коштын).
Нью-Йорк гыч икмыняр "пачке" Йошкар-Олашкат толын. Тунам тыште, Марий
пединститутышто, Семен Ивановын эргыже Эдуард тунемын. Кочан ик письмаштыже
ойлалтеш:
"Серем, увертарем: вот, унук (уныка-влакым тудо эре тыге лӱмден) Радик,
тыйын 20
июнеш возымо письматым нальым 7 июлеш, тугак Эдвард деч кок письмажым
нальым,
пеш кугу тау. И тугак кок пачке пӧлекымат колтышым Эдиклан. Могай настаже"
келша, шке сайлен налеш. Дипломатшат уло тушто...".
Но вара ала-могай амал дене посылкым колтылаш чареныт. Тидыже ала кок эл
коклаште иктаж-могай умылыдымаш лекме дене кылдалтын, ала Америкысе
властьын иммигрант
(йот элла гыч толшо)-влак деке ончалтышыже вашталтын — раш каласаш йӧсӧ.
Кеч-мо
гынат, 1984 ийысе ик язуштыжо (мучашыже кушкедленат, серыме кече пале огыл)

И.Ивашкин Семон эргыжлан увертарен: "Последний пачкым 9 июлеш колтенам,
моло
огеш лий, омсаже петыралтеш, огеш кае. Эше тендан деке куд пачке миен шушаш

уло".
"Демократиян" Америка шке эрыкше дене шукертсекак моктана гынат, тӱжемле-
тӱжемле
пример дене ончыкташ лиеш: туштат, кызытсе Российыштат эрык тудлан гына
утыждене
уло, кӧн кӱсенже кӱжгырак, шийвундыжо утларак, кӧн шокшо верыште шинчыше
пунан
кидше шукырак.
Кузерак вара илен ООН-ын верланыме олаште ончычсо Ардаш марий? Могай пашам
ыштен? Илемже могай улмаш? Яра жапым кузе эртарен? Нине йодышлан вашмутым
серышлаштыже кычалаш верештеш.
Америкыш логалмеке, тӱҥалтыш жапыште теҥыз портыш плотниклан тарлалтын. А
туштыжо чӱчкыдынак кыдал даҥыт вӱдыштӧ шоген пашам ышташ пернен. Лач
санденак ревматизм дене черланен, вара ӱмыржӧ мучко чогашыл да йыжыҥ
корштымо дене индыралтын.
Плотник паша деч ойырлымеке, парикмахерлан ышташ тӱҥалын. Ӱпым тӱредме
мастарлыклан кӱчык жапыште тунем шуын, пенсийыш лекмешкыже, ты сомылым
кудалтен огыл.
А пенсионер радамыш 1977 ийыште куснен.
Ойлыманат огыл, тӱҥалтыш жапыште Ивашкинлан моткочак неле лийын: илыме вер
уке,
йылмым ок пале, лишыл еҥ иктат уке, нигӧ дек миен эҥерташ, нигӧлан чон
ойгетым,
шоныметым луктын пышташ. Туге гынат теҥгечысе салтак капиталист тӱнян
пундашкыже
порволен огыл, илен лекташ йӧным шке кидше дене, шке вийже дене ыштен.
Тидлан
мыняр чот тыршаш пернен — очыни, шкеж деч моло нигӧат пален огыл. Шкаланже
илыш
пыжашым оптен тудо поян фермерын илемже пелен але иктаж-могай изирак олаште

огыл, а тӱняштыжат ик эн кугулан шотлалтше Нью-Йоркышто. Ты олам тӱнян
столицыже
манашат лиеш, вет тушто ынде пел курым годсек мландӱмбал "правительстве" —
ООН
пашам ышта.
Кушто да кузе илымыж нерген Иван Ивашкин тыге серен:
"Я живу сам один, имею 3-х комнатную квартиру, на четвертом этаже. Наш дом
невеликий, шесть этажей только". (Мутат уке, шӱдӧ пачашан небоскреб манмет
дене таҥастарымаште куд пачашанже чынак "невеликийлан" шотлалтеш — Г.З.);
"Мый шкеже тачысе кечын илен кием суртышто шкетак гына. Кочкаш-йӱаш чыла
уло,
времам эртараш коштам старческий клубыш да монь";
"Пакча емыж кеҥежым, телым — икгае, мом йӧратет, тудым коч, иле уна гай.
Только
илыш кӱчыкемеш. Старость подходит".
Шоҥгылык деч коч тудым чер йӧсландарен — ындыже рак толын лектын, пагаржым
локтылын. 1983 ий 19 июнь гыч 7 июль марте госпитальыште кия, тудлан
операцийым ыштат. Но врач-влак черым йӧршынлак чактарен огыт сеҥе. Кум ий
гыч Ивашкиным пытартыш корныш ужатат. Тусо калыкын йӱлаж почеш американ
марий ӱмырешлан малаш
вочшаш верым шкаланже ончылгоч ямдылен. Тидын нерген мӧҥгышкыжӧ ик гана
веле
огыл увертарен.
1981 ий 6 апрель: "Я тоже место — землю купил для себя, заплатил 3358, 45
долларов за все — за землю, памятник и гроб. 60 километров из Невйорка. Как
люди делают, так я сделал тоже. Мой опекун — Михайло Гладкий из Белоруссии.
Я умру — он
похоронит меня. Если он умрет, я его похороню".
1982 ий 17 апрель: "Америкышке пырля толмо, пырля илыме еҥ-влак пеш шагалын
кодаш тӱҥальыч. Кузе еҥ-влак, тугак мыят шканем верым ямдыленам, памятникым
шогалтенам, виге акшым тӱленам. Невйорк гыч 60 километр вер". Вес серышыж
гыч рашемеш: тиде верже руш православный шӱгарла улмаш. Ивашкин ӧрдыжтӧ
илен коштмаштыже
тынеш пурен але чимарий вералан ӱшанле лийын кодын — раш огыл.

* * *
Саре гына шӱшпык — саре гына кайык
Сайрашалеш пушеҥге вуйышто.
Сагынена гынат, саргаена гынат,
Миен ужын толшаш вер огыл.
Эрвелмарий калык муро
Шочмо-кушмо ял, тудын деч тораште огыл шыпак йоген эртыше Тӧргым, тайылан-
кӱкшакан пасу, умбалне шарлен вочшо чодыра... Чон йӧратыме дене шке суртыш
кондымо
пелаш, шӧртньӧ падыраш гай кок эрге, шке кид дене тӱзатыме кудывече — вӱта,

клат, монча... Шудо пагытыште сава йӱк дене ямлаҥше олык, каваште чӱчкышӧ
турийын да шурнывечыште "йомшо" пулдырчын йӱкланымышт, кӱтӱ гыч пӧртылшӧ
ушкалын озам
саламлышыла ломыжалмыже... Чыла тидыже да эртыше илышын тӱжемле моло
йыжыҥже,
векат, ик гана веле огыл омеш конченыт да вара, эрденыже, шинчавӱдым лукшо
шарнымашым ылыжтеныт.
Сагынен саргайымым (ужмо шуын йӧсланымым), тиде шижмашын могай кочо улмыжым
Иван
Ивашкин нигӧ деч сайын пален.
Поэт лиеш гын, чыла тидын нерген, товатат, чапле деч чапле почеламутым сера
ыле.
Ныл классым веле тунемше лийын гынат, южо ойсавыртышыже поэзийым ушештара.
"Ты
серыш-салам лиеш пеш мӱндыр эл гычын, лум лумдымо вер гычын, теҥыз вес
могыр гычын Иван кочай дечын..."
Кӱшнӧ тичмашын ончыктымо серышыште ватыж нерген сай уверлан кузе йывыртымыж
нерген воза. Тыгаяк кумыл дене темын тылеч ик арня ончыч колтымо вес язужо:
"Серем
серышым, колтем ты серыш дене пырля пеш шуко и шокшо саламым. Первый лиеш
мыйын
первый йӧратыме йолташем Пексылелан пеш шуко и шокшо салам... Письмо я
получил
29 октября. Как я прочитал, так я удивился — мне такая великая радость
пришла. Я
узнал, моя жена Пексыле еще живая. В первом письме было написано так: "Мать
Пексыле отдыхает". Знать я не мог, что моя жена Пексыле есть еще живая..."
Пексыле шке марийже деч кок ийлан самырык лийын, тудын деч ик талуклан
варарак —
1987 ийыште шымле куд ияш колен.
Германийыште илымыж годым И.Ивашкин немыч ӱдырамашым марлан налын улмаш.
1948
ийыште эргышт шочын, тудлан Михаил лӱмым пуэныт. Вараже тиде еш шаланен
гынат,
ача ден эрге коклаште кыл кӱрлын огыл. 1982 ий кеҥежым Михаил Хейн США-шке
миен,
ачаж дене кок арня уна лийын каен.
Иван коча марий эргыже ден уныкаже-влакымат ятыр гана унала ӱжын, тидын
нерген
мутым серышлаштыже угыч да угыч тарватен. "Толза мый декем унала, кӧн яра
пагытше уло,— возен тудо 1981 ий 15 октябрьыште.— Лиеш телым, лиеш кеҥежым.
Монар
йӧратет, тунар илен кертат мый денем. Кок-кум тылзе уна лийын илаш лиеш".
Ачан ӱжмым шӱмыш пыштен, 1982 ийыште Семен Иванович океан вес велыш коштын
толаш
таранен улмаш. Ӱпышкӧ, ты йодыш дене кылдалтше органлашке, ик гана веле
огыл миен, нуныжо кӱлеш кагазым ямдылен пуэныт. Но чылажымат ыштен
шуктымеке, МВД ден
КГБ пашаеҥ-влак шкештак шӧрен ойлаш, чараш тӱҥалыныт. Да шонымашкышт шуыныт
—
тыгай шомакым колыштмо деч вара С.Иванов мӱндыр корныш лекташ тоштын огыл.
Тудым
чараш ик амал гына лийын: тиде вийвал пӧръеҥ кӱртньӧ пӱрдыш вес велыш вонча
да
тушечын огеш пӧртыл манын лӱдыныт. Тунам тыгай "невозвращенец" лиймылан КГБ
ден
МВД пашаеҥ-влаклан кӱшычын чот логалтеныт.
Айдеме чон йӱлымым — нылле ий годсек икте-весым уждымо ача ден эргын
вашлияш
тыршымыштым — шотыш налаш нигӧат шоналтен огыл.
Йодыш лектын кертеш: молан Ивашкин шкеже ешыж дек толын каен огыл?
Шочмо элым ужаш кумылжо пешак лийын, но адакат властьын шындыме авыртыш
мешайкален. Эргыже-влакын унала толаш ӱжын серымыштлан ача тыге вашештен:
"Теперь вы
просите в каждом письме: "Если можешь, папа, приезжай хоть в гости". Я
хочу, но
мне не позволяют до вас, до деревни доехать. Я могу приехать только в город
Ульяновск и пробыть там пять с половиной дней. Я не хочу такого отпуска".
Тынар кужу корным эртен, тынар оксам пытарен, шочмо элыш толат да чонлан
нимо
деч шерге ялышкет, ешет-шочшет, родо-тукымет, пошкудет, шукертсе йолташет-
влак
дек миен шуын от керт гын, ӧрдыж олаште вич кече утларак гына илен
эртарышашлан
шӱмым пудыраташ шога мо? Тыгай "условийлан" келшыдымыж дене Иван Ивашкин
чын ыштен докан.
Марий йылмым мӱндыр йот эллаштат (Венгрийыште, Финляндийыште да Эстонийыште
веле
огыл) шымлыме нерген кызыт шуко еҥ пала. Мемнан йылмынам, культурнам да
калык
ойпогынам тунемыт США-штат. Ты пашан ик рӱдӧ вержылан Блюминтон оласе
Индианский
университет шотлалтеш. Тусо ученый-влак сар деч вара, 1947 ийыште, тиде
сомыллан
пижыныт да 1956 ийыште эн тошто марий грамматикым ("Сочинения,
принадлежащие к
грамматике черемисского языка", 1775) угыч савыктеныт. Университетын
Уралысе да
Азийысе калык-влакын йылмыштым тунемме пӧлкажым вуйлатыше профессор Томас
А.Шебеок (шочынжо венгр) ты книгалан серыме ончылмутышто палемда: "Марий
йылмым шымлымаште мыланна тӱрлӧ жапыште Американо-скандинавский обществе,
Америкысе философий обществе, Викинг-влакын фондышт, сухопутный ден военно-
воздушный вий шотышто департамент-влак полшеныт, тидлан нунылан кугу таум
ыштена". Посна еҥ нерген ойлаш гын, Т.Шебеокын эн лишыл эҥертышыже да
йолташыже Ало Раун ден Ээва Каҥасмаа-Минн лийыныт. Молан лач нуно? Раунжо —
эстон, Каҥасмаа-Миннже — финн
(ӱдырамаш).
Угыч савыктыме икымше марий грамматикын ончылмутшым шергалаш мылам
профессор
Иван Степанович Галкин темлыш, тушто Иван Ивашкин нергенат увер лийын
кертеш,
мане. Но Томас Шебеок тидын шотышто ик шомакымат луктын огыл.
Марий шанчыеҥ кокла гыч И.Ивашкин нерген але марте филологий наука доктор,
профессор Л.П.Грузов гына возен, пожале. Тудо 1965 ийыште Хельсинкиште да
вич талук
гыч Таллинныште лийше финн-угор конгресслаште Томас Шебеок да Ало Раун дене
ик
гана веле огыл мутланен. "Марий йылме тӱнямбалне" книгаштыже Леонид
Петрович сера: "Кутырен шогымо кокла гыч икана ме нунын марий йылмым кузе
шымлымышт нерген
йодна. Марий йылмым нуно Венгрийыште, Финляндийыште да Эстонийыште
печатлалт
лекше материал негызеш шымлат. Варажым нуно марла кутырен моштышо еҥымат
муыныт.
Иван Евский манме еҥже — Мишкан районысо Ардаш (Баймурзино) ял марий
Ивашкин
Иван. Шке ялыштыже тудым Янсет лӱм дене палат. Кугу Отечественный сар годым
тудо
пленыште лийын, варажым Америкыш логалын, тушто парикмахерлан пашам ыштен.
И.Ивашкин тушанак 1989 ийыште колен". (Колымо жапшым ученый йоҥылыш
ончыктен,
Ивашкин 1986 ийыште уке лийын).
Да ынде Леонид Петрович шкежат мемнан деч курымешлан каен, возымыжым лудмо
деч
вара лекше йодышлан вашештен огеш керт. "Марий американец" нерген икмыняр
ученый
деч йодыштым. Нуно ты шотышто изишак колыныт, но иктаж-мом уым ешарен ышт
сеҥе.
Тау филологий наука доктор Н.И.Исанбаевлан, тудо чын корным ончыктыш —
самырыкрак коллегыже Ю.В.Андуганов дене мутланен ончаш темлыш.
— Ивашкин-Евский шотышто изишак палем,— каласыш Юрий Владимирович.— 1984-
1985
ийлаште Финляндийыште, Турку оласе университетыште, научный стажировкышто
улмем
годым тиде еҥ нерген шуко поро ойым колынам. Тӱҥ шотышто Ээва Каҥасмаа-Минн
деч.
Вара, Йошкар-Олашке пӧртылмеке, финн йылмызылан лӱмынак серышым возышым,
Евский
нерген шарнымашым ямдылаш да мый декем колташ темлышым. Ээва Каҥасмаа-Минн
тиде
ойым умылен, сайлан шотлен вашлийын да ӱмаште мый декем шке шарнымашыжым
колтыш.
Но кушан пыштенам тиде кагазым — таче вигак каласенат ом керт. Теве ты
кечылаште
кычал ончем. Муамат, тылат шижтарем.
Икмыняр кече гыч Ю.В.Андуганов поро увер дене куандарыш: финн шанчыеҥын
возымыжо
— тудын ончылныжо. Юрий Владимирович, финнла возымым вигак марлашке
кусарен,
пӱтынь шарнымашым (машинке дене печатлыме кум страницат пелым) телефон дене
лудын пуыш, а мый кертмем семын возен нальым. Сандене ӱлнӧ возымым Ээва
КаҥасмааМиннын шарнымашыжын тичмаш текстшылан шотлыман огыл. (Рашемдаш
кӱлеш: тиде финн
йылмызе Ардаш марий дене 50-ше ийла тӱҥалтыште палыме лийын).
... Иван Евскийым Томас Шебеок кычал муын, кушто да кузе вашлиймыштым ойлен

огыл, сандене тидым ом пале. Евский кокла капан, кумда туп-вачан, ракш
(русый)
ӱпан, лудо шинчан пӧръеҥ ыле. Кӱкшытшӧ — 165 см чоло. Тӱжвал тӱсшӧ дене
Балтик
вел сынан финным ушештарен. Ийготшым раш ом пале. Индиана университетысе
антропологий пӧлкан шонымыж почеш, тунам Евский иктаж 30 ияш лийын. Шке
лӱмжым Янсет
манын каласен, шочмо ялжым — Апшат. Лийын тудо Ӱпӧ марий кокла гыч. Апшат
ялжым
нимогай картыште муын кертын огынал. Туге шонаш лиеш, Евский шке лӱмжымат,
ялжынымат чын ончыктен огыл. Шижалтын: тудо СССР-ын гражданинже лиймыж
нерген ойлаш
лӱдеш. Кум — марий, руш да татар — йылмым сайын пален. Марла мӧҥгыштӧ
мутланеныт, татарла — тӱрлӧ верыш лектын коштмо годым, руш йылмым
кучылтыныт официальный учрежденийлаште, деловой кагазым возымаште. Мӧҥгыж
нерген шагал каласкален.
Икана ушештарыш финн сар жапыште Финляндий границе воктен кӱртньыгорным
ыштымаште лиймыжым. Вара шке нерген кутырымыжым йӧршын чарныш. Мый дечем
йодо: мылам
але марте могай уверым пуэн гын, тидым моло нигӧлан каласкалаш огыл.
Пленыш логалын Украин мландыште, вара наҥгаеныт Германийыш, концлагерьыш.
Немычла мутланен моштен огыл, англичанлат кутыраш тунемын огыл. Марла гын
пеш сайын
ойлен, йомакым ятыр пален. Литературный йылмым шинчен огыл. Мемнан темлыме
марла
текстлаште тудлан умылыдымо мут верештын гын, "Тиде курыкмарий мут" манын.
Тудо
университетыште общий морфологий курсым эртыме годым полшен. Ойлымыжым
рушла палыше студент Николас Фельби кусарен шоген. Тунемме пашаште
Ивашкинын сомылжо тыгай ыле: пуымо, темлыме текстым лудаш да каласкалаш,
йодыш-влаклан вашешташ. Эре
полшен занятий годым. Лу наре студент ыле. Икте доска дек лектеш, вашешта.
Тудо
падеж формым йоҥылыш каласа гын, Ивашкин тӧрлата, кузе кӱлеш — ончыкта.
Вес тунемме ийыште Иван Евский шымлызе-влаклан полшен шоген. Мый тунам, США-
ште
улмем годым, докторский диссертацийым возаш тӱҥальым, тыгодым арня еда ятыр
шагатым Евский дене пырля эртаренам. Марий йылме негызеш шымлымашым эше
икте возыш
— американец Франц Ингман, тудо Иван Евскийын кутырымо грамматикым
лончылен. Мый
тыге пырля пашам ыштымылан кӧра гына докторский диссертацийым возен
кертынам.
Евский ӧрын ойла ыле: молан ме, ученый-влак, тыгай изи, шагал еҥан калыкын
йылмыжым тунемына? Лучо руш йылмым тунемаш кӱлеш, манын. Да тудо руш йылмым
тунеммаште шке полышыжым темлен. Мый марий йылмысе родительный падежын
кучылталтмыжым
шымлаш пижым, тидын шотышто финн йылме дене икгайлык уло. Мый докторский
пашамым
возен пытаренам. Умылем: марий йылме да Иван Евский огыл гын, мый
академический
пашам тӱҥалын ом керт ыле Финляндийыштат, моло вереат.
Иван Евский Блюминтон олаште кум ий илен, тышеч кок ийже ты оласе
Индианский
университетыште специальный ассистент семын ыштен, туныктымо да марий
йылмым
шымлыме пашаште полшен. А вара мый тудым йомдарышым, тетла вашлийын омыл.
Ик ий
эртымеке, ик палымем Евскийым Нью-Йоркышто ужмыж нерген каласыш. Но тыгай
кугу
олаште тудым кузе муат? Тидыже шуко каваныште имым кычалме дене иктакыс.
Колынам, тудо утларакше поляк-влак дене кылым кучен, вет англичан йылмым
палыдыме еҥлан нунын дене мутланаш йӧнанрак лийын. Очыни, Евский
колымешкыжак Нью-Йоркышто илен. Мый эре шонкаленам: тудо марий родо-тукымжо-
влак дене вашлийын кертын мо?
Теве тыгай шарнымаш. Ойлыманат огыл, тудым серен колташ йодмыж дене
Ю.В.Андуганов моткоч кӱлешан, поро пашам ыштен. Илышын, айдеме пӱрымашын
посна йыжыҥлаж
нерген возен кодаш огыл гын, жап эртыме семын чылажат мондалтеш, саманын
пуракше
дене леведалтеш, пӧртылташ лийдымын йомеш.
Ээва Каҥасмаа-Минн — тӱнямбал финно-угроведенийыште сайын палыме лӱм. Тудо
ятыр
шымлымашым возен. Каҥасмаа — ӱдыр годсо фамилийже. Минн ужаш кореецлан
марлан
лекмекыже ешаралтын. США-шке тудо 1952 ийыште миен улмаш, Финляндийыш пашам
ышташ толшаш американ дипломат-влаклан финн йылмым туныктен. Тунамак шкежат
шымлымаш пашам тӱҥалын, тыге Иван Ивашкин-Евский дене палыме лийын. Финн
ученый-лингвистын докторлык шымлымашыже 1966 ийыште савыкталтын, тудо
"Марий йылмыште родительный падежын синтаксический конструкцийже-влак"
маналтеш. Шке жапыштыже Турку
университетысе финн-угор йылме-влак кафедрыште пашам ыштен, тусо марий
йылме кабинетым вуйлатен. Кызыт пенсийыште.
— Мый Финляндийыште, Туркушто, улмем годым Каҥасмаа-Минным Ээва акай манам
ыле,—
ойла Юрий Владимирович.— Тудо марлат мошта, но писын огыл, а эркын, шонен-
шоненрак кутыра. Марий мурым возыман кассетым пӧлеклышымат, моткоч
йывыртыш. Эрвелмарий-влак дек миен толаш, илышышт дене палыме лияш шонем
манын ойла ыле. Икана,
1984 ийыште, финн-угор йылмылам тунемше студент-влакын лукмо пырдыжгазетеш
Ээва
Каҥасмаа-Минн Иван Евский нерген шарнен серымыжым печатлен. Тудын нерген
пеш
шокшын, поро кумылын каласкален, тӱжвал сын моторлыкшымат, чон поянлыкшымат
палемден, поснак кӱкшын аклен икмыняр йылме дене сайын мутланен моштымыжым.
Ээва
Каҥасмаа-Миннын докторский пашаштыже "марий консультант" — Иван Ивашкин деч
серен налме ятыр ойсавыртыш ончыкталтеш. Стажировко жапем мучашке лишемме
годым,
ончыкыжо Марий радио дене йоҥгалтараш манын, передачым ямдылышым,
кафедрыште
пырля пашам ыштыме еҥ-влакын ойлымыштым возен нальым. Тунам "Тендан ушешда
могай
марий ой эн чот лодалт кодын?" манын йодмылан Ээва акай ик мурым яндар
марий
йылме дене каласен пуыш:
Ош Вичынат келгыжым шинчем ыле гын,
Ом шинчылдал иле-лай мурамеш.
Ты илышын нелыжым шинчем иле гын,
Ом шочылдал иле-лай авам деч.
Тиде мурым тудо Иван Евский деч тунемын.
Ю.Андугановын ойлымыж почеш, финн угор да ты шотыштак марий йылмым шымлыше
американ лингвист-влак коклаште Франц Ингман сай лектышан пашаж дене
ойыртемалтеш.
Эше 50-ше ийлаштак Иван Ивашкин-Евскийын кутырымо грамматике негызеш
шымлымашым
возен. Да Ээва Каҥасмаа-Миннат ик гана веле огыл чонжым почын: марий
шомакын кузе йоҥгалтмыжым, каласалтмыжым чын ончыктен шогышо еҥ 50-ше
ийласе Америкыште
огеш лий гын, тудо, Ээва Каҥасмаа-Минн, докторский диссертацийым ямдылен
шуктен
ок керт ыле. Санденак Ардаш марий дене пырля лийме, арня еда ятыр шагатым
пырля
эртарыме жап финн йылмызын шӱм-чонешыже эн поро, волгыдо шарнымашым коден.
И.Ивашкинын Америкыште каласыме лӱм-влак (Янсет, Апшат, Евский) шотышто мом
ойлаш лиеш? Шочмо кундемыштыже ӱшандарат: тудым тушто нигунамат Янсет манын
лӱмден
огытыл, сарыш кайымешкыже ик лӱмжӧ гына лийын — Иван. Семон эргыж дек
колтымо
серышлажым эреак Иван Ивашкин манын подписатлен, лач ик язужым "С приветом
Иван
Евский" ой дене мучашлен. А посылкыла пелен толшо квитанцийлаште серымым
лудатат
шоналтен колтет: "Кажне писарьын — шке правилже, уставше". Еваский, Евский,
Явский, Иваский, Севаский, Ивасский, Иваски — кузе гына серен огытыл тудын
фамилийжым. Ала колтышо еҥ шкеже лӱмынак тыге возыктен? Ала "Ивашкиным"
англичан буква
дене серен моштыдымыштлан кӧра тыге лийын?
Раш каласаш неле. Мо гынат, тиде марий еҥын шӱлыкан пӱрымашыжым палыше
ученый-влак тыге шонат: пленыш логалмемлан да вараже США-ште илаш
верланымемлан сырен,
СССР-ысе власть Совет элеш кодшо ешемлан иктаж-мо семын ӱчым ыштен кертеш
манын,
Ивашкин американ тияк ден йылмызе-влаклан чын лӱмжым каласаш лӱдын, сандене
шочмо ялже семынат Ардашым огыл, а шонен лукмо Апшатым ончыктен. Вара иже
ватыжлан,
эргыже-уныкаже-влаклан колтылмо серышлаж гоч лӱмжымат, шочмо вержымат
рашемдыме.
Л.Грузовын кӱшнӧ ушештарыме книгаштыже лудына: "Америкым налаш гын, вес
паша...
Йылмым тунемме цель американский империализмын политикшылан келыштаралтын".

Мӱндыр Европысо, Юл воктенсе, калыкын йылмыжым Америкыште могай шонымаш
дене тунеммым кугу шинчымашан айдеме — профессор-филолог тыге (лачак класс
кучеламаш да
идеологий кӱкшыт гыч) аклен гын, ныл классым гына пытарыше, сар годым
фашистский
концлагерьын тамыкше гоч эртыше кресаньык нергенже мом ойлаш. Тудо, векат,
американ да моло ученый-влак дене кыл кучымым, нунылан полшымым сулыкан
пашалан
шотлен, тидыжым шке элым ужалыме семын аклен, санденак Индианский
университетысе
у йолташыже-влак деч (нуныжым тыге лӱмдаш лиеш гын ) вучыдымын торлен,
нимом каласыде, вес олашке йӧршешлан лектын каен. А вара, шке ешыж дене ваш-
ваш серкалаш
тӱҥалмекше, йылмызе-влак дене пырля могай пашам ышташ логалме нерген ик
шомакымат луктын огыл.
Иван Ивашкин шке пӱрымашыж дене икымше тӱнямбал сар жапыште немыч пленыш
логалше
марий-влакым шарныкта. Нунын коклаште кызытсе Медведево район, Туршымучаш
ял гыч
Дмитрий Рыбаков, Звенигово район, Кугу Моламас гыч Григорий Николаев,
Исменца
гыч Кузьма Кириллов, ынде Йошкар-Олашке ушнышо Кукшыкорем гыч Федор
Ивайков, Курык марий район, Йоласал гыч Григорий Александров да молат
(чылаже 29 еҥ) лийыныт. Нине еҥ деч самырык венгр шымлызе Ӧдӧн Беке (вараже
академик марте кушкын)
марий илыш (этнографий да фольклор) нерген пеш шуко материалым серен налын.
Эн
тале да пӱсӧ ушан улмаш Уржум вел марий Даниил Лебедев. Тудо Ӧ.Бекелан
йомакым
гына шымле кандашым каласкален. Лебедев деч возен налме ойпогым венгр
шанчыеҥ
"Черемисские сказки, предания, рассказы" лӱм дене 1938 ийыште Финляндийыште
савыктен луктын.
1916—1919 ийлаште Ӧдӧн Беке дене кылым кучен илыше марий пленный-влак шукын
лийыныт гын, тылеч вара пел курым гыч пеш торашке логалше Иван Ивашкинлан
колымешкыже ик марийымат вашлияш пӱралтын огыл улмаш. Тудын чон ойгыжым,
йокрокланымыжым нимогай мут денат каласен мошташ огеш лий.
"Мый нуным нигунамат тушманлан шотлен омыл, мыланем эн лишыл еҥ лийыныт.
Война
жапыште мый нунылан киндым, сакырым, чайым, тамакым муаш тыршенам, оксамат
пуэнам,— возен венгр академик 1961 ий шыжым Йошкар-Олашке толмыж годым
ожнысо марий
таҥже-влак нерген.— Тыге нуно шкаланышт кӱлеш арверым налын кертыныт. Мый
мӧҥгышкемат ӱжынам да сийленам. Нуно мыланем ӱшаненыт, шуко каласкаленыт.
Нунын
полшымышт дене поян лексический материалым, ятыр шӱдӧ йомакым, шотлен
пытарыдыме
калыкмутым, юмылтымо йӱла нерген материалым погенам".
А.И.Ивашкинлан йӧршын вес саманыште, вес тӱрлӧ калык коклаште илаш пернен.
Сандене шкеж нерген чон почын ойлаш тоштын огыл. Кумылжо лывыргыме годым
финн шымлызылан мом ойлен колтен гын, вараже тидым нигӧлан каласкалыме ок
кӱл манын йодын. Тидын амалжым ончычсо военнопленныйын психологийыштыже
гына огыл кычалман.
Шотыш налаш перна, очыни, тунам США ден СССР коклаште чот пӱсемше йӱштӧ
сарымат,
сӧй деч вара талышныше идеологический кучедалмашымат. Тыге шонаш лиеш:
Ивашкин
пел ӱмыржым США-ште эртарен гынат, тиде элыште йот, ӱшанаш лийдыме еҥ,
теҥгечысе
лагерник улмыжым ик татланат, эсогыл малымыж годымат монден огыл.
Шочмо эл, шочмо мланде, эҥер, пасу, чодыра... Айдемылан тидын деч шергыже
мо уло
гын?
Кызыт США-ште Мишкан район гычак лекше вес "марий американец" ила да пашам
ышта.
Валерий Ямаевич Бикташев И.Ивашкинын Индианский университетыште марий йылме
дене
шке шотан ассистент улмо пагытыште, 1954 ийыште, Памаш ялыште шочын.
Кыдалаш
школым тунем пытарен, вара шке илышыжым эмлыме паша дене кылден. 80-ше ийла
мучаште кумдан палыме доктор Касьян дене тунемын, Гомель оласе
(Белорусский) физкультурно-оздоровительный рӱдерыште пашам ыштен. Марий
эмлызе нерген эсогыл рӱдӧ
телевидений "Эрудит-влаклан разминке" передачыштыже каласкален. А кодшо
ийлаште
В.Чикташев Америкыш каен да Лос-Анджелес олаште гипнотерапевтлан пашам
ышташ
тӱҥалын. Ончылий кеҥежым шочмо Башкортостаныш ужаш толмыж нерген "Чолман"
газет
возен ыле. Шочмо верыште уна лиймыж годым Валерий Ямаевич Мишкан культур
пӧртыш
погынышо калыкым шкенжын эмлыме йӧнжӧ дене палдарен. Тиде йӧнжӧ айдеме
организмын биологический системыжым пеҥгыдемдаш, уш-акылым пӱсемдаш,
остеохондроз, радикулит да моло неле чер деч утлаш полша.
...Пӱрымаш деч кугу от лий, манеш калык. Ардаш ял марий Иван Ивашкинлан
1941 ийыште шочмо сурт гыч лектын кайыме деч вара тушко пӧртылаш, Тӧргым
эҥер воктене
шарлен вочшо пасушко лекташ, шӱм пелашыжым да эргыже-влакым шинчаваш ужаш
пӱралтын огыл улмаш. Но ала-могай поро Юмыжо тудым Томас Шебеок дек намиен
луктын,
тыге Атлантика вес велне мемнан йылмынам шымлыме пашашке вий шутымо надырым
пышташ корным ончыктен. Ӱшанаш лиеш: эше толын шуыт марий калык деке тугай
книга,
журнал да шымлымаш-влак, кушто Иван Ивашкин нерген — финно-угровед-влакын
эҥертышышт, каҥашъеҥышт, полышкалышышт нерген — поро деч поро мут каласыме
лиеш. Векат, тыгай савыктыш-влак йот эллаште тачат улыт, но ме нуным але
огына пале.
Гельсий Зайниев.
Чорай — Йошкар-Ола.



011297
************************************************************************
1—12
ЛӰМГЕЧЕ
ЧУВАШ КАЛЫКЫН МУРО ОНАРЖЕ

Тыге манаш келша, очыни, Чуваш АССР-ын калык поэтше Педер Хузангайым
(Хузангай
Петр Петровичым). Тудо кызытсе Татарстан Республика, Алькеевский районысо
Сиктерме селаш шочын. Фронтовик. Сарыште нелын сусырген. Ятыр орден да
медаль дене
палемдалтын. 1957 ийыште Москваште СССР писатель ушем пелен почмо Высший
литературный курсым тунем пытарен. Сылнымут пашам кугу мер сомыл дене
таҥлен — РСФСР,
ЧАССР Верховный Совет-влакын депутатышт лийын, КПСС Чуваш обком да Чебоксар
горком членлан сайлалтын. Чуваш писатель ушемым вуйлатен. Тудо — шуко
поэзий сборникын авторжо. "Аптраманын тукымжо" почеламут дене возымо
романже кызытат чуваш
сылнымутышто кӱкшын аклалтеш.
Педер Хузангай Марий кундемышкат ятыр гана толын коштын. Эше кумлымшо
ийлаштак
С.Чавайн, Шабдар Осып, Олык Ипай дене палыме лийын. Вараракше Миклай
Казаков,
Семен Вишневский, Валентин Колумб да моло мутмастар-влак денат кылым кучен.
Петр
Петрович 1970 ий 4 мартыште колен.
Кызыт тиде сай традицийым поэтын эргыже — Атпер Хузангаят (1948 ийыште
шочын)
шуя. Тудыжо — филологий наука кандидат, критик. Возымыжо рӱдӧ печатьыште,
вес
эллаште чӱчкыдын савыкталтеш.
1988 ийыште "Дружба народов" (9 ¹) журналеш Юл ден Урал кундемысе финн-угор
поэзийын кузе вияҥмыж нерген "Право на наследство" статьям савыктыш. Тушто
самырык
марий поэт-влакын ойпогыштланат кугу верым ойырен. Атпер Петрович — Чуваш
калык
конгрессын президентше. Икманаш, ачажын корныжым умбакыже чаплын шуя.
Педер Хузангайлан тений 22 январьыште 90 ий темеш. Тудын сылне, кӱкшӧ,
волгыдо
ойпогыжо эше ятыр еҥын уш-акылжым сымыстараш, пойдараш, илыш нерген
шонкалаш тараташ тӱҥалеш.

Педер Хузангай, Чуваш АССР-ын калык поэтше
Шоҥго тумо — мемнан ачана...
Чуваш калык муро гыч
Юл ӱмбал тумо
Ший Юл ӱмбалне, кушто сер тура,
Когаргыше вуян чал тумым ужым.
Да икана вел огыл тудым тул ора
Волгенчын, пуйто сарзе еҥым, туржын.

Лопка лышташыже, кап кӱжгӧ.
Эше мыняр тушманым чактара?
Мокталын шоҥгым, пӧрдын-лӱҥгышт,
Тумер еш, рвезе, йырже кутыра.

Тыгак мо огыл, шочмо калыкемже,
Тый келгын вожым колтенат
Лӱдде шке мландыш? Тый — онар тугеже...

Шыҥен кап-кылыш тыйын кумыл тат,
Куан да ойго, эрык тул — чыла...
О тумо-ачаем, мый тумлегет улам!

* * *

Мландым леведеш ош лум,
Но толеш гӱл шошо, у...
Рвезе жап тыге эрта.

Укшым пӧрш тӱрла йорган,
Пуалеш мардеж — йога...
Рвезе жап тыге эрта.

Лупс возеш — пасу "йӱла",
Лектеш кече — вик шула...
Рвезе жап тыге эрта.

Кутырем, шонет, арам:
— Ужар жапын аракам
Шер теммешке йӱ эре,
От лий рвезе ӱмыреш!

* * *

Эре ончыко, ончык тый ӱж, илышем,—
Шӱмыштемже йоҥгеште игече.
Иктым, волгыдым, таче ужнем:
Калыкемын пиалжым у кечым...
Эре ончыко, ончык тый ӱж, илышем.

Шӱмыштемже йоҥгеште игече,
Шижым: мый эше рвезе улам.
Кас толде, от вашлий угыч кечым,
Йӱштӧ деч вара шокшо — пеш лач...
Шӱмыштемже йоҥгеште игече.

Иктым, волгыдым, таче ужнем,
Толеш тудо, толеш жап пиалын,
Куан-ойго пӧрдеш, тек пыкнен,—
Ок чактаре нимо, лӱдыкталын...
Иктым, волгыдым, таче ужнем.

Калыкемын пиалжын у кече,
Ӧкын кӱ тек шӱмемжым темда,
Вий ок шоч ни пӱртӱс, ни илыш дечын
Ок авалте гын калык семнам...
Калыкемын пиалже — у кече!

Эре ончыко, ончык тый ӱж, илышем,
Нӧлталтнем пырля кӱш элем дене,
Шыҥынем уло шӱмын калыкышкем,
Йоҥгалтнем лышташла, муро семын...
Эре ончыко, ончык тый ӱж, илышем!

* * *
Туржалтдыме ош шовыч
Улмаш йӧратымем,
Ӱшталдыме ал ӱштӧ
Улмаш йӧратымем,
Мастарлыме у шаге
Улмаш йӧратымем,
Шергаш, парняшке чийдыме,
Улмаш йӧратымем,
Ший шер, имеш шӱталтдыме,
Улмаш йӧратымем,
Кӧрж, пылышыш кечалтдыме,
Улмаш йӧратымем,
Шӱшаже, полдыш уждымо,
Улмаш йӧратымем,
Шиялтыш, мурым лоҥдымо,
Улмаш йӧратымем,
Сар ковыж, кидыш налдыме,
Улмаш йӧратымем...
Ош шовычем шемеме,
Ал ӱштӧ ыш логал,
Шаланыш шырпын шаге,
Трук левыш той шергаш,
Йомдарышым шер пырчым,
Да лавыргыш шӱша,
Шиялтышемат кошкыш,
Ок йоҥго ковыжем,
Поян Пюлех* деч ыльым,
А лийым йорло эн...
——————————
*Пюлех — чуваш калыкын юмыжо.

Лийынна ме, улына
Да лияш тӱҥалына!

Курым курымым покталын,
Пойдаралт, ушна толеш.
Илышым чувашын, чалым,
Шанче тукым пургедеш.
Ончык ончена ме тӱткын,
Тошто жапыш вончена.
Мый чучам тыгодым куткыж:
Лийынна ме,
улына
да лияш тӱҥалына!

Калыкым поэт-влак полко
Чодыра ден таҥастарен.
Тӱрлӧ шол пушеҥге йолкын,—
Мурызын шӱм лывырген...
Лӱдыктен тушман, ир, игылт:
"Тендам вож гыч куклена!.."
Кӱчыкеме шакше кидышт:
Лийынна ме,
улына
да лияш тӱҥалына!

Тӱрлӧ калык сай пошкудо
Лийын мыланна ожсек.
Но эр кечым, тылзым, кудым
Лӱмдышна шке семын ме.
Йӱдыштӧ волгалтше ойып —
Пуйто уш-кыл калыкнан.
Шӱмжӧ шокшо, почмо лойык,
Лийынна ме,
улына
да лияш тӱҥалына!

Ӱдӧ, мут, сай ойым: кумыл
Тек кугешныме шочеш!
Йывырта мемнан ден курым:
Мурына ок код почеш!
Ончык ӱшанет гын, корно
Куштылгын, ойлат, ушна.
Ыштена эре да порым,
Лийынна ме,
улына
да лияш тӱҥалына!

"Йылмына нужна",— южикте
Нерым кадырта, чуваш.
Ужмышудымашын пикшше
Керылтеш тыгайыш, раш.
Нунын йорло ушышт, тынышт.
Мо ден чонышт келана?
Илышышт пыта тек тыныс:
Лийынна ме,
улына
да лияш тӱҥалына!

Кужу тукым корныш лектын,
Йӧсым кучедал сеҥен,
Ыштыш калыкем пӧлекым:
Шканже шке чап кӱм нӧлтен.
Шинчавӱд, азапын жапым
Шарналталын кеч-кунам,
Чот шупшалына шке мландым:
Лийынна ме,
улына
да лияш тӱҥалына!

Калыкем шонен, мый кечын —
Шокшо, йӱштӧ, лавыран —
Возенам, йӱлен у верчын,
"Пиалан лий" манынам.
Мый палем, пырля ик ойым
Калык ден каласена:
Мландӱмбалне Илыш Ойып
Лийынна ме,
улына
Да лияш тӱҥалына!

Анатолий Тимиркаев кусарен.



0113а97
************************************************************************
1—13

ВУЙЛЫМАШ

3 Ю.ГАЛЮТИН-ЯЛЗАК. У ий дене, эсен, лум марий! Почеламут.

МЕР ИЛЫШ
4 Сайлымашлан ик ий эртымеке... Лудшына-влакын аклыме шомакышт.

ЛУДЫШ
9 В.ПЕТУХОВ. Писе пикш, лывырге йоҥеж. Историй роман. (Мучаш.)
76 Роман тыге шочеш. Писатель В.Петухов дене вашмутланымаш.

ПОЭЗИЙ
80 В.МАМАЕВ. "О тылзе, тылзе!..". "Мылам У ий уке тачат...". "Шыже кечын
чӱчкымашыже...". "Вачӱмбак вует пыштем...". "Йӱран годым тӱтыраште...".
Почеламут-влак.

ЛӰМГЕЧЕ
84 Г.ЗАЙНИЕВ. Поэзийын йӧратыме йолташыже. Миклай Казаковын шочмыжлан — 80
ий.
86 В.ТИМОФЕЕВА. "Шӱмыштына — кугу ӱшанле кумыл". М.Казаковын серышыже-влак.
101 И.ИВАНОВ. Поро шарнымаш. Очерк.
109 Писатель Василий Сапаевлан 1998 ий 3 январьыште 75 ий темеш ыле.
Фотоаршаш.
114 В.АБУКАЕВ-ЭМГАК. Лым лийдыме йолташ. Поэт Валентин Осипов-Ярчалан — 50
ий.

ШӦРТНЬӦ СОНДЫК

118 И.СМИРНОВ. Сасканай. Йомак-поэме. (Мучаш.)

ШОЧМО МЛАНДЕ

130 В.ЮКСЕРН. Пытартыш интервью. Марий десант — Москошто. Очерк-влак.
143 Г.ОСИНА. Тазалык — шке кидыште. Очерк.
155 1997 ийыште "Ончыко" журнал савыктен
160 Сылнымут уремет, шеремет уверет.
Номерыште статья автор-влакын фотоштым кучылтмо.

СОДЕРЖАНИЕ

Ю.ГАЛЮТИН. С Новым годом, земляки! Стихи.
ПОЛИТИКА И ЖИЗНЬ
Прошел год после выборов... Слово — читателям.
ПРОЗА
В.ПЕТУХОВ. Острая стрела, тугая тетива. Роман. (Окончание.)
Так рождается роман. Интервью с писателем В.Петуховым.
ПОЭЗИЯ
В.МАМАЕВ. СТихи.
ЮБИЛЕИ
Г.ЗАЙНИЕВ. Любимый друг поэзии. К 80-летию со дня рождения М.Казакова.
В.ТИМОФЕЕВА. "Сердца наполнены надеждой..." Письма М.Казакова.
И.ИВАНОВ. Добрые воспоминания. Очерк.
К 75-летию со дня рождения писателя В.Сапаева. Фотоочерк.
В.АБУКАЕВ-ЭМГАК. Неустанный друг. К 50-летию поэта В.Осипова-Ярча.
ЗОЛОТАЯ ШКАТУЛКА
И.СМИРНОВ. Сасканай. Поэма-сказка. (Окончание.)
РОДНАЯ ЗЕМЛЯ
В.ЮКСЕРН. Последнее интервью. Марийский десант — в Москве. Очерки.
Г.ОСИНА. Здоровье — в своих руках. Очерк.
Журнал "Ончыко" в 1997 году.
Вести из Союза писателей РМЭ.



0113б97
************************************************************************
1—13

ВУЙЛЫМАШ

3 Ю.ГАЛЮТИН-ЯЛЗАК. У ий дене, эсен, лум марий! Почеламут.

МЕР ИЛЫШ
4 Сайлымашлан ик ий эртымеке... Лудшына-влакын аклыме шомакышт.

ЛУДЫШ
9 В.ПЕТУХОВ. Писе пикш, лывырге йоҥеж. Историй роман. (Мучаш.)
76 Роман тыге шочеш. Писатель В.Петухов дене вашмутланымаш.

ПОЭЗИЙ
80 В.МАМАЕВ. "О тылзе, тылзе!..". "Мылам У ий уке тачат...". "Шыже кечын
чӱчкымашыже...". "Вачӱмбак вует пыштем...". "Йӱран годым тӱтыраште...".
Почеламут-влак.

ЛӰМГЕЧЕ
84 Г.ЗАЙНИЕВ. Поэзийын йӧратыме йолташыже. Миклай Казаковын шочмыжлан — 80
ий.
86 В.ТИМОФЕЕВА. "Шӱмыштына — кугу ӱшанле кумыл". М.Казаковын серышыже-влак.
101 И.ИВАНОВ. Поро шарнымаш. Очерк.
109 Писатель Василий Сапаевлан 1998 ий 3 январьыште 75 ий темеш ыле.
Фотоаршаш.
114 В.АБУКАЕВ-ЭМГАК. Лым лийдыме йолташ. Поэт Валентин Осипов-Ярчалан — 50
ий.

ШӦРТНЬӦ СОНДЫК

118 И.СМИРНОВ. Сасканай. Йомак-поэме. (Мучаш.)

ШОЧМО МЛАНДЕ

130 В.ЮКСЕРН. Пытартыш интервью. Марий десант — Москошто. Очерк-влак.
143 Г.ОСИНА. Тазалык — шке кидыште. Очерк.
155 1997 ийыште "Ончыко" журнал савыктен
160 Сылнымут уремет, шеремет уверет.
Номерыште статья автор-влакын фотоштым кучылтмо.

СОДЕРЖАНИЕ

Ю.ГАЛЮТИН. С Новым годом, земляки! Стихи.
ПОЛИТИКА И ЖИЗНЬ
Прошел год после выборов... Слово — читателям.
ПРОЗА
В.ПЕТУХОВ. Острая стрела, тугая тетива. Роман. (Окончание.)
Так рождается роман. Интервью с писателем В.Петуховым.
ПОЭЗИЯ
В.МАМАЕВ. СТихи.
ЮБИЛЕИ
Г.ЗАЙНИЕВ. Любимый друг поэзии. К 80-летию со дня рождения М.Казакова.
В.ТИМОФЕЕВА. "Сердца наполнены надеждой..." Письма М.Казакова.
И.ИВАНОВ. Добрые воспоминания. Очерк.
К 75-летию со дня рождения писателя В.Сапаева. Фотоочерк.
В.АБУКАЕВ-ЭМГАК. Неустанный друг. К 50-летию поэта В.Осипова-Ярча.
ЗОЛОТАЯ ШКАТУЛКА
И.СМИРНОВ. Сасканай. Поэма-сказка. (Окончание.)
РОДНАЯ ЗЕМЛЯ
В.ЮКСЕРН. Последнее интервью. Марийский десант — в Москве. Очерки.
Г.ОСИНА. Здоровье — в своих руках. Очерк.
Журнал "Ончыко" в 1997 году.
Вести из Союза писателей РМЭ.



011597
************************************************************************
1-15
Марий Эл Республикын Президентше
Вячеслав Александрович Кислицын

В.А.Кислицын 1948 ий 4 сентябрьыште Марий АССР, Марий Турек район, Косолоп
селаште шочын. Руш. 1953 ийыште еш Томский областьыш илаш кусна. Кандашияш
школым
тунем пытарыме деч вара Вячеслав профтехучилищыште автослесарьлан тунемеш,
а вараже кӱртньыгорно транспорт техникумыш тунемаш пура, тушто техник-
электрик дипломым налеш.
1969 ий гыч 1971 ий марте Совет Армий радамыште служитла. Тудлан спорт
мастер
лӱмым пуат. Запасыш лекмекыже, 1971 ийыште физкультура Медведево районный
комитетын председательжылан шогалтат, икмыняр жап райсовет инструкторлан
ыштен. 1972
ийыште тудым Семеновка сельский Совет, а вара Знаменский сельский исполком
председательлан сайлат.
1975 ий мартыште В.А.Кислицын озанлык пашаш куснен да общественный питаний
Медведево объединенийым вуйлаташ тӱҥалын. 1978 ий ноябрьыште тудлан
Медведево районысо почеш кодшо "Победитель" колхозыш куснаш ойым ыштеныт.
Тӱшка погынымаште
колхозник-влак тудым правлений членлан да председательлан сайлат. Тиде
пашаште
11 ий наре тыршыме жапыште В.А.Кислицын колхозын производствыжым да
социальный
сферыжым вияҥдышашлан шуко ыштен.
1989 ий августышто тудо Медведево районный Совет исполком председательлан
сайлалтеш, а 1992 ий январьыште Марий Эл Президентын Указше дене тудым
районный администраций вуйлатышылан шогалтат. 1996 ий мартыште тудо
администраций вуйлатыше
должность деч негыздымын утаралтын, да тиде ийынак ноябрьыште Йошкар-Ола
городской судын пунчалже дене тудым уэш тошто паша верыш пӧртылаш ойым
пидме.
1996 ий ноябрьыште В.А.Кислицын Марий Элын Президентше должностьыш
кандидатлан
баллотироватлалтеш да 22 декабрьысе сайлымаште кокымшо турыш лектеш. 1997
ий 4
январьыште уэш йӱклымӧ годым республикын Президентшылан сайлалтеш.
В.А.Кислицын 1978 ийыште Марий государственный педагогический институтым
заочно,
1991 ийыште КПСС ЦК пеленсе Высший партийный школым, а 1994 ийыште
Российысе политологический институтым юрист-консультант специальность дене
тунем пытарен.
В.А.Кислицын активный мер пашам ыштен шоген, 1989 ийыште СССР калык
депутатлан,
1993 ийыште Федеральный Погынымашын Федераций Советшын депутатшылан
сайлалтын.
Кызыт республикын Президентшылан сайлалтмылан кӧра угыч Федеральный
Погынымашын
кӱшыл палатыжын составышкыже ушнен.
Ешан, ӱдыржӧ уло. Ача-аваже пенсионер улыт.



011697
************************************************************************
1—16
Геннадий ПИРОГОВ
Шыматалын ончал, сымыстаре...
Марий Эл Республикысе
чаплӱман мурызо
Зоя Бердникова лӱмеш

Пеш чатка тӱрлеман марий тувыр,
Кумыте лап пуналме ӱпет,
Поро, ныжыл ончалтыш, лай-умыр,
Яшката ош куэ гай капет...

Чылажат савыра калык чоным,
Чыланат саламлалт йӧратен.
Йодыт шукын:"Кушан Зоя шочын?
Тыгай йӱкым тудлан кӧ пуэн?"

Ты шомаклан ок кӱл шогаш ӧрын,
Кажнылан лиеш икте вашмут:
"Мемнан тудо, Советский вер-шӧрын,
Саде "суксым" нигушто от му".

Сценыш йӱксыла ийын лекметым
Сово йӱк дене кажне вуча.
Памаш вӱд гай яндар ший семетым
Кумылнаже аватла вӱчка.

Шыматалын ончал, сымыстаре,
Мурет гочын шижтаре чыла.
Шӱм тулетым гына тый ситаре
Поро таҥ-шамычлан кечыла.

Йолтаган дек шуйналтше ӱпетла.
Илышна чот пуналтын гынат,
Колышталме шуэш у муретым,
Шонена вашлияш весканат!



011797
************************************************************************
1—17
АЧАМ ВУРСЫШ, АРАМ ВУРСЫШ

Зоя КОРЧЕМКИНА (Марий-Турек
район, Пыламарий) мурен.

Келыштарен Дмитрий Кульшетов

Ачам вурсыш, авам вурсыш, еҥ кутырыш, воштыльо,
Казаварня ший шергашем ишым кудаш.
Казаварня ший шергашем ишым кудаш да
Йӧратыме йолташем ишым кудалте.

Эрден эрак кинельым, шӱргӧ мушкаш лектым,
Кунам иша кечат лектын огыл ыле.
Шӱргым мушкым шовын дене, шовын иш кай шӱргем гычын,
Тугак иш кай ушем гычын йолташем.

Ни кечыжат ыш ончал, ни мардежат иш пуал,
Канде тӱран носовикем иш кошкал.
Мотор миньым иш ончал, соптыражым ишым ончал,
Так ырвезе ӱмырем эртен кайыш.



011897
************************************************************************
1—18
Иван ВИНОГОРОВ
ЯЖАР ПЫЖАШ

Кок ужашан койдарчык

Модшо-влак:
Оксиня — чулым кува, 65 ияш.
Ведаси — тудын пошкудыжо, 67 ияш.
Микале — коммерсант.
Насту — мотор еҥгавате.
Качыри — Микалын ончыч палыме таҥже.
Марина — самырык ӱдыр.
Милиционер — участковый, 35 ияш.

Икымше ужаш
Икымше кончыш

Теле кас, уремыште поран ӱштеш. Ола тӱрыштӧ Оксиня куван пӧртшӧ.

Оксиня кува (ӱстел воктене чулкам пидын шинча). Эх, тиде лампычкыжым
шалатен веле шуаш да, иктыжат сайын огеш волгалтаре. А оксам кӱрыт, ой,
кӱрыт.
Кугурак лампочкым, пӱтыралаш, пеш шуко тӱлаш кӱлеш! Эх, илышыжат тольо, кеч
укшич колто. Лучо айда ик марий мурым муралтем да чонем кандарем:
Яндар, яндар, яндар вӱдет
Ий ӱмбачет йогалеш.
Эшеат яндар шинчавӱдем,
Илыш верчын йогалеш...
(Вуеш пидме шовыч лукшо дене шинчавӱдшым ӱштылеш.) Чынак, илышыштем мо
сайжым
ужынам? Марлан пеш вашке лектым. Сар тӱҥале. Илышын тамжымат пален шым
шукто,
марием войнаш кайыш, сусырген тольо. Орланен, орланенак, вес тӱняш кайыш.
Изи
ӱдырем дене тулыкеш кодна. Шуко ойгым ужаш логале. Модын-воштыл илаш шагал
вереште. Йочан улам да, сар гыч пӧртылшӧ салтак-влак кораҥын коштыч. Вӱрем
мыйынат
модын, йӱдым шинчавӱдем дене кунар гана кӱпчыкым нӧртенам. Тидым нигӧланат
от
каласе! Верушем туныктен лукташ тыршенам. Ынде каналтем, шонышым. Уке,
тенийсе
жапыште пенсий окса кинде-шинчал налаш веле сита. Тылеч ончыч вольыкым лыҥ
ашнышым, марий коньякемат утара ыле. Ынде сакыржат шергештын, ушкалемат эше
лийын
огыл, чыват огеш мунчо. Роскотлан йӧршеш окса кодын огыл. Ведаси кума семын
иктаж торговойым пачерлан пурташ гын веле? Тудо эре йӧнештара.

Пий опта, капка велым йӱк шокта.

Оксиня. Йӱд вашеш кӧ адак перныл коштеш? Кызыт почын пурташат лӱдмашан, ала

толен каят, ала пуштын кодат. (Йыҥгыр йӱк тыгак шокта). Лектын ончалшаш.
(Вачышкыже кугу шальым пыштен лектеш.) Кӧ улат? Мо кӱлеш?

Пӧртыш коктын пурат.

Микале. Ит лӱд! Пошкудо Ведаси колтыш. Ит лӱд манам, пурто! Поро кас лийже.

Лӱмемже — Микале, такше Петрович, маныт. (Кидшым пуа.) Те Оксиня кока
улыда, туге?
Оксиня. Порым шонен толынат гын, туге лийже. Ведаси колтен да веле,
пуртышым.
Микале. Тудо, тендам пеш поро улыда, мане. Садлан пырля-пырля касым эртараш

пурышым. Тореш огыда лий гын, мый шинчам?
Оксиня. Шичса, шичса. Оҥай йомакым колышташ моткоч йӧратем. Вара могай
мардеж мынь декемже кондыш?
Микале. Вик каласашыжет оҥай огыл, пӧрт кӧргетат моткоч ару. Ала йӧным
муына.
Ведаси. Ом тогдае, могай йӧным кычалыда? Культурный еҥла койыда. Кӧ улыда,
каласыза. Паспортшымак ончыкташ ом йод. Ӱшанем.
Микале. Поро шомакетлан тау. Мый, кокай, кызытсе жаплан келшыше пашаште
тыршем. Вик каласаш — торговой улам, вес семынже — коммерсант. Калыклан
кӱлшӧ
сатум конден ужалем, йот эллашкат коштам. Шукерте огыл Парижыш мийышым!
Оксиня. Парижыш? Парижышкак, манат? Пеш чапле, поян ола, ойлат, чынак мо?
Мыне гын Москошкат миен омыл. Озаҥыш гына кок гана миен толаш верештын.
Микале. Эше миен толыда! Кутырен келшена гын, иктаж гана Москошкыжо
наҥгаемак.
Оксиня. (йывыртен). Мыйньым, Москошко? Тугеже мом йоднет, вик каласе, ала
оет шотлан толеш.
Микале. Палет, мыланем окса шотлаш улак пӧрт кӱлеш. Ешартышлан мемнан паша
куштылго огыл, вуй аҥыргыме деч каналташ вер сай верат ок мешае...
Оксиня (тӱслен онча). Окса шотлаш, манат? Мыне шоналтышым: пачерлан
пурынеда. Моткоч оҥай! Мыйже, аҥгыра кавун вуй, вик умылен шым шукто. Те
тунемше улыда, чиен толмо вургемдат пеш шергакан. Мыньже тендан воктен
сокыр пинеге гай веле коям. Вучалтыза, чайым ырыктем. Сай унам яра колташ
кугу сулык! (Кухньыш
кая.)
Микале (йырваш ончыштеш). Вер уда огыл, кутырен келшена гын, чапле пыжаш
лиеш.
Оксиня (пеледышан халатым чиен, самоварым луктын, ӱстембаке шында).
Лишкырак шичса, варенье дене чайым подылына.
Микале. Те, кокай, моткоч рвезын койыда. Арам шкендам огыда акле. Товатат,
Москвашке намиен толам. Ала иктаж шем ӧрышан пӧржетат уло?
Оксиня. Кай, чылт вожылтарыштас. Теве чайда йӱкша, подылза.
Микале (чайым йӱэш). Мӧрӧ пуш тыгай игечыште шокшо кеҥеж кечым шарныкта.
Ялыште илыше авамат эре тыгай вареньым шолтен конда ыле, ӱмыржӧ лугыч лие.
Ынде
вик йоднем: окса шотлашыже тендан деке толаш лиеш?
Оксиня. Йоҥылыш шым умыло гын, окса шотлымыжо амал веле, очыни. Мыланем
туге чучеш...
Микале. Шинчат модеш — ушет чыным ойла! Такше арняште кок-кум гана веле
толына. (Шыпак.) Кастене, кастене, веле толына.
Оксиня. Вигак тогдайышым. Йӧра, поро еҥла койыда. Толза, толза. Вучаш
тӱҥалам. Только пеленда сай еҥым кондыза. Тума тарваныме деч лӱдам. Тока
Ведаси кума
ик мужырым колтен ыле. Почешышт ватыже тольо, тугай тумам тарватышт. Юмо
серлаге!
Микале. Рвезе чон сай канышым йодеш. Коммерций паша куштылго огыл, вуйым
аҥыртара...
Оксиня. Палем, палем. Мынят рвезем годым ятыр гана сулыкыш пуренам. Тӱрлӧ
амалым кычалаш верештын.
Микале каяш тарвана, Оксиня буфет гыч кленчам луктеш.

Изиш вучалтыза. Сай еҥлан нимомат ом чамане. (Чаркаш аракам тема.)
Микале. Йӧра, палыме лӱмеш. Пошкудет чыным каласыш: шотым муыда, мане. Ынде

акше нерген йоднем.
Оксиня. Ай, могай ак, йодашыжат вожылам. Толза, каналтыза. Окса нергенже
вескана. Окса эре тӧрштылеш. Тӱжемже теҥгешке савырнен.
Микале. Рынок манмет озалана! Йӧра,мый вашкем. Кажне толмыланна лу тӱжем
сита гын, вучыза.
Оксиня (чулымештеш). Лу тӱжем, маныда? Ала изишак ешареда? Кызыт оксаже
шанчаш падырашыш савырнен.
Микале. Тӱҥалтышлан сита, шонем. Вараже ужына. (Семынже.) Чынак, ажгын
койышан улмаш. (Каяш тарвана). Чеверын.
Оксиня. Йӧра, келшем. Вучаш тӱҥалам, толза веле.

(Микале кая.)

Адак шкетын кодым. Ындыже могай пӱтыремвочым вӱден конда, ужына. Эрла
Ведаси деке миен толам, тудо чыла каласа.
Только тудо молан тыгай чатка марийым мынь декем колтен? Ӧрмаш! (Ведаси
пура.)
Ведаси. Толде шым чыте. Кузе вара, колтымо унам келшыш?
Оксиня. Пеш вашке куржо. Пӧртем шӱкшӧ да ыш келше ала-мо. Мыньжат шоҥгыла
койым докан.
Ведаси. Кумылжым савырен шым мошто аман? Мыйже куанен шинчет, шонышым.
Оксиня. Тыне, кума, мондышыч мо, кузе мыньым ик гана, куандарышыч?
Ведаси. Тыйын ушет каен аман? Мыйым титаклен шинчет. Мый дечем посна
шукертак, вӱдеш нӧртен, кукшо кинде курикам нултен шинчет ыле. Вожылдымо?
Шке мариетым ондален, кузе еҥ мончашке куржтальыч, ом пале, шонет мо?
Шолтымо аракатымат
мыяк ужален-ужален коштым. Йӧра, ынде чыла монденат. Ик коропко спичкетым
кӱсынеш пу да каем веле.
Оксиня. Тыгай вувер чонан улат манын шонен омыл. Эше кумалан шотленам.
Ведаси. Йӧра, ит сыре. Поян торговойым пуртен, чонет куана, шонышым. Ожно
ойлат ыле: "Йӧным мушо йӧрым кочкеш". Тыгай коммерсант дене шотым шыч му
гын,
умшатым карен шинче! Чеверын. Тетла тый       декет йолемат ом пыште. (Каяш
тарвана.)
Оксиня. Шого-ян изиш. Мыне ала-молан лӱдамак. Тока, тыньын оетым колыштын,
ик мужырым пуртышым. Палет вет, могай тума тарваныш. Эсогыл, кумыр оксам
пуыде
лектын куржыч.
Ведаси. Нунын оксашкышт шӱвал шынде. Тыгай окса мурен толеш, шӱшкен кая.
Шоналте, тый нунылан ик жаплан порым ыштенат, курым мучко шарнен илаш
тӱҥалыт.
Адакше мом лӱдат: олаште тыгай каныме вер мыняр уло, шотлен шинчаш кидыштет
парнят ок сите.
Оксиня. Тыньже кушеч палет?
Ведаси. Грузин-шамыч чыла палат. Иктыже, кече коден, Сомбатхейыш, весыже
Ширяйковыш кудалыштеш. Ойлымыштым колат ыле гын, ушет кая. Ожно тыгай вер
олмеш
бардак ыле. Тушто оксат уло гын — кузе шонет, туге чонетым кандаре. Могай
ӱдырамаш келша, тугайым ойырен нал. Тӱрлӧ чер деч тыйым врач арала. Доктор
деч вара
иже мотор ӱдырет шке пӧлемышкыже пурта.
Оксиня. Айда ойлыштат, могай доктор?
Ведаси. Тиде веле мо? Теве Японышто бардак олмеш гейша уло маныт. Тудо эн
мотор, ушан, чатката ӱдырамаш, кас мучко пӧръеҥым куандарен мошта. Оксат
гына
лийже. Оксат гына лийже. Южо касшым ӱмам налме денак серлагат, манеш. Но
гейша
проста ӱдырамаш огыл, шуко тунемше. Мемнан семын вигак тӧшакыш шуршыла ок
тӧрштӧ, шарлен ок воч.
Оксиня. Кай, ом ӱшане! Яжар ӱдырамаш огыл гын, молан бардакышкыже кая?
Ведаси. Ӱшанет, огыт, мыланнем садак. Газетым луд, радиом колышт, тунам
вара ӱшанет. (Лектын кая.)
Оксиня. Радиом колышташ жапем уке! Йолетым от пыште гын, сӧрвален ом мий?!
Тыньын шопо шампанскиетым подылмемат ок шу! (Лыпланен.) Чыла вере неретым
шӱшкын
коштшо шогертен! Тек шоныжо, пуйто мыне окмак улам. Чоя рывыж, спичке йодаш
толын лиеш! Ой, чоя рывыж! Эше ик мурым муралтен, чонем куандарышаш:

Ала муремат ыле да
Ала шӱшкемат ыле.
Шке йолташем лиеш ыле гын,
Ала калык семын илем ыле.

Кокымшо кончыш

Икмыняр кече эртымеке, действий Оксинян пӧртыштыжак эрта. Кас лишемеш.

Оксиня. Вучен, вучен ӱшанемат йомо. Адак, витне, Ведаси кума коклаш пурен
чарыш. Мыняр тӱжем оксам йомо. (Пий опта, йыҥгыр йӱк шергылтеш.) Ой, ала-кӧ
толеш! Ведаси гын, сотана кувам тетла омак пурто! (Кугу шальым вуйышкыжо
пыштен
лектеш. Икмыняр жап гыч кумытын пурат).
Микале. Поро кас лийже, кокай! Пыкше ярсышым. Палыме лийза: Тиде — Насту,
вес семынже — Настачи. Окса шотлаш полшаш кондышым (воштылеш.)
Оксиня (куанен). Пеш йӧра, пеш йӧра. Шукертсек вученам, коҥгамат ошемденам,

окнашке у шторым сакенам. (Насту деке миен, шымлен онча.) Пеш моторын коят.

(Тупшо гыч вӱчка.) Ида вожыл, мӧҥгысӧ семынак койза! Лӱметат сӧрале, ожнысо
ялысе лӱм: Насту.
Микале (Настун пальтожым кудашын, ӱстембаке коньяк кленчам, кочкыш пакетым
пышта). Вожылын ит шого, ужат, могай поро чонан кува. Ынде изишак кап-
кылнам
ырыктена. Тӱнӧ йӱштӧ, поран ӱштеш.
Оксиня. Вучалтыза, чаем йӱкшен огыл. (Кухньыш каен, самоварым, чайгоркам
конда). Ынде оза лийза: йӱза, кочса, кап-кылдам куандарыза. Тендам тӱжвач
тӱкылен кодем. (Лектын кая.)
Насту. Молан тӱжвачше тӱкылен кодыш? Мый лӱдам. Ала ватетым вӱден конда?
Микале. Мемнам перныл коштшо казетага-влак толмо деч арала. Ит лӱд, ӱшанле
кува. Ынде тулым иземдена, окнам петырена. Осал шинча деч ӧрдыжтӧ лийына.
(Настум миен ӧндалеш.) Шинчатым кумо, кидетым шуялте. (Парняшкыже шӧртньӧ
шергашым
чикта.) Ынде ончал кертат.
Насту. Ой, шинчам йӧршеш йымыктарыш. Рубин кӱжӧ кузе йӱла? Очыни, пеш
шергакан?
Микале. Эн шергыже тый улат. Тол, ӱстел воктеке шич, чаркам кучо. Мыйым
кузе пагалет, туге йӱын колто!

Коктынат чаркаштым пералтен йӱыт да шупшалалтыт.

Насту. Ой, могай тале!.. Руштам гын, мом ыштет. Тыгай аракам нигунам йӱын
омыл. Рестораныште поян-влакын йӱмыштым веле ужынам.
Микале. Ынде тыгай улак пыжашым мумеке, чӱчкыдын йӱаш тӱҥалат. Ужат, могай
йӧнан, чыла вере ару, калык лӱшкымӧ йӱк ок шокто. Келша?
Насту. Кеҥеж годсо тӱрлӧ пушеҥге йымал ден шудо каван гай огыл. Тунам,
лӱдын, лӱдын, еҥ деч вожылын коштым. Кызытат лӱдам. Ала иктаж-кӧ толмынам
ужын?
Микале. Ай, лӱдшӧ мераҥ гай ит чытыре. Кӧ тыйын почешет ончен коштеш?
Насту. Уло тыгай шогертен! Мемнан ял рвезе. Ондри лӱман. Шукертак почешем
коштеш. Марлан налнеже. Мый, аҥгыра, тый декет куржталын жапым йомдарем.
Сочиш
наҥгайымым, Шем теҥызыште йӱштылташ сӧрыметым вучем.
Микале. Сочиш огыл, йот элысе Канар отрош, шокшо верыш, наҥгаен йӱштылтем.
Тушто эре кеҥеж. Талук мучко чара коштыт...
Насту. Ом ӱшане. Моском ончалашат шукертак наҥгаяш сӧренат ыле да, алят
вучем.
Микале. От ӱшане гын, почешет коштшо Ондрилан марлан лек, мать-героиня лий!

Шым-кандаш ньоган герой-аваш савырне!
Насту (сырен). Лиям, лиям. Ом лий, шонет? Тетла вес туракым кычал, Канар
островышкет наҥгае. Тый кертат, миллион дене шанчашла модатыс...
Микале. Миллион дене модаш уш кӱлеш. Ласка омо дене малыде, жапыштыже кочде-
йӱде, пашам ыштыман. Руш манмыла: "Надо уметь как белка в колесе
вертеться".
Окса вет яра йоген огеш тол. Ончал-ян, тыгай шӧртньӧ шергаш мыняр шога?
Тидым
тый умылет, але уке? (Адак чаркаш аракам тема.) Подыл, изиш лыплане!..
(Йӱыт.)
Ынде тол-ян воктекем. (Вакшышыш шында). Кӧргӧ чонемже лач тыйын верчын веле

йӱла. Качет нерген шотлан веле каласышым. (Кидшым шупшалеш.) Ит сыре.
Насту. Кузе ом сыре. Мыят чонан улам. Эше любой каче ончалеш гын, шке илыш
корнем дене илаш тӱҥалам.
Микале. Мый дечем посна нигӧм ит ончал, умылышыч. Нигӧм! Тыгай улак верым
муынна гын, кеч кажне кастене толын, вате-марий гай илен кертына.
Насту. Илен ончена. Только ондалаш ит шоно. Ом шинче, шонет, кеҥежым кӧм
Сочиш наҥгаен йӱштылтенат. Чыла палем, лӱмжымат каласен кертам.
Микале. Тиде шукертак лийын, ынде мондалтын. Тол воктекем, чонем йӱла,
вӱрем шолеш. Уна оза кува лӱмын мамык тӧшакым шарен коден. Ӱшане, мом
сӧренам,
чыла лиеш.
Насту. Ӱшанаш мариемак отыл. Тока магазиныште ватетым вашлийым. Ала палыш,
ала уке, чуй ончен кораҥ кайыш. Пеледыш пайрем огыл гын, тыйжымат нигунам
ом пале ыле. Тунам кече сӧрал да пайремыш лектым. Сибирь гыч кондымо
пеледышан шовычем вачышкем пыштышым, йылгыжше туфлем чийышым. Азам
колымеке, марием деч ойырлен тольым да уремыш лекташат вожыл шинчышым.
Чонем калык коклаш ӱжӧ.
Микале. Тый маке пеледыш гай койыч, вигак ужым да шоналтышым: таче тиде
моторын кумылжым ом савыре гын, вуйышкем упшым ом шынде. Кече мотор ыле,
тыйым
шочмо ялышкет ужатышым.
Насту. Чыла шарнет улмаш. Только мӧҥгем пурташ вожыльым да эр марте монча
ончылно шинчышна, олаш наҥгаяш сӧрышыч.
Микале. Сӧрымем шуктышым. (Настум шупшалеш.) Ынде тыгай пыжашыште чонетым
куандаре. Ит торешлане.
Насту. Садак вожылам. Адак мӱшкырым пижыктен пуэт. Тылеч ончыч абортым
ышташ
ик кумырымат шыч пу. (Кораҥын шорташ тӱҥалеш.) Мыняр жап калык деч вожыл
коштым.
Микале. Шинчавӱдетым йоктарен ит юватыл, шӱргет куптырга.
Насту. Кӧлан мый кӱлам. Калык деч шылын, тыйын почеш куржталам. (Утыр
шортеш.) Мыйым проститутко олмеш веле шотлет!
Микале. Кӧ, тый проститутко? Ха-ха-ха! Проститутко француз, немыч, англичан

йылме дене кутырен мошта, пеш чот тунемше, тӱрлӧ семын куандарен кертеш.
Кечыште
тӱжем долларым пога. А мемнан ялысе майра-влак проста койышышт дене кумылым
савырат. Ме нуным утларак йӧратена. Умылышыч, кӧ тугай проститутко-о?
Насту. Тый, витне, чылашт деке шуынат!
Микале. Уке, нунын деч мый кораҥын коштам. (Тулым иземда.) Эх, йӧратымем
тыяк веле улат шол. Тол воктекем!

Ик жаплан пӧртыштӧ пырдыжеш сакыме шагат йӱк латкок гана пера: пий оптымо
йӱкым
колын, Насту тулым чӱкта. Микалым кынелтен, вакшышым тӧрла.

Оксиня (эркын пура). Вуеш ида нал, пелйӱдат эртен.
Насту (воштончыш деке миен, шкенжым тӧрла). Йӧра, чеверын, мый куржам!
Микале. Изиш вучалте, мыят пырля каем, корнышто авырен кертыт!
Оксиня. Ида вашке. Эр марте малыза. Вер сита. Чынак, йӱдым кошташ лӱдыкшӧ.
Туткарыш логал кертыда!
Насту. Поро шомакетлан тау, но мый вашкем, эрдене эр пашаш каяш кӱлеш.
Чеверын! (Лектын кая.) Рестораныште таче мыйын сменем.
Микале. Вучалте, мый поктен шуам! (Оксам луктын, Оксинялан пуа.) Вескана
толмеш чеверын! (Лектын куржеш.)
Оксиня (оксам тул воктек миен онча). Лу тӱжемаш! Шояк оксак огыл дыр?
(Савыркален-савыркален онча). Уке, шоякла огеш кой! Ой калтак, ынде кунам
толыда
манын, йодашат мондышым. Витне, шотан айдеме, вигак тӱлен кодыш. (Ӱстембаке
ончалын.) Ой, Юмо, серлаге. Мыняр чесым конденыт, коньякыштымат йӱын
пытарен огытыл. Тидлан мыняр окса кӱлеш? Кодшыжым холодильникыш чыла поген
оптем. Шого, шого! Ала сайрак мален колташ ик чаркам подыл ончем! (Темен
йӱэш.) Ой-ой-ой! Уло
могырем ырен кайыш. Ынде, Оксиня кува ила. Таче лу тӱжем, эрла лу тӱжем!
Тек Ведаси кынервуйжым пурын коштеш. Ынде малаш возашат лиеш. (Кроватьше
деке миен.)
Ончо, ончо мамык тӧшакемат тӱкен огытыл. Ӱдырамашыже арик-турик койышан
огыл,
первый вашлиймаштак, витне, шке чапшым арален моштен. Тыге толын куанат
гын,
вескана толмыштым утыр вучаш тӱҥалам. (Тулым йӧрта, малаш возеш.)

Кумшо кончыш

Икмыняр жап эртымеке, Оксиня пӧртыштак.
Уремыште лум лумеш, пий опта.

Оксиня (йывыртен). Вучен шуктышым: ынде коҥгам ошемденам, пӧртем чиялтенам.

Тек куанышт. Вашлияш лекшаш! (Содор пура, изиш лиймеке, почешыже — Ведаси).
Кӧм
от вучо, тудак толеш. Шоҥго картан мокшыжо шелеш докан?
Ведаси. Пиет орышо гай толаша, пуйто ок пале. Чыве луым пуышым да чарныш.
Сай илет-кутырет? Ала адак сырен шинчет?
Оксиня. Уке, молан сырашыже?
Ведаси. Чатка коммерсантем пойдарен ыш кодо мо? Уке, мый так йодым. Ит
сыре. Спичка коропкатым кондышым, утарыметлан тау!
Оксиня. Нуно толын шумешкем каеныт ыле. Эсогыл ямдылен шындыме мамык
тӧшакемат тӱкалтен огытыл. Чынак, нуно окса шотлаш гына толыныт улмаш.
Ӱстел йыр кагаз ора. Ӱдырамашыже пеш шотан логалын. Ала-могай ия машина
дене пеш талын шотла.
Ведаси. Мыйже шонышым... Ӧрат веле. Первой ончалмаште еҥым палаш йӧсӧ.
Йӧра. Куржам веле, грузин-шамычем толын шуыт.
Оксиня. Шого, изиш вучалте. Кодшо коньякыштым подылтем. (Кухньыш каен,
коньякым, закускым луктеш, чаркашке тема.) Ынде тыне веле огыл, мынят изиш
куанем.
Ведаси. Тый, кума арам сыренат. Мый вет тыланет порым веле шонем, илышаш
кечынат шагал кодын, Юмо кӱштымӧ семын вучен илаш логалеш. Айда ынде ик
мурым
муралтена. Мыланем "Эрвел лыве" муро пеш келша. (Мурат.)

Ой, молан Мишканыш
Мийышым гын мый.
Кеч паша, кеч каныш,
Ушыштем лач тый.

Кушто, эрвел лыве,
Тый чоҥештылат?
Тиде мурым мые
Пӧлеклем тылат.


Оксиня. Чынак, тиде муро чоным куандара. Ош тӱняжат веселан коеш. Ынде
торговой мариетын кодымо аракажым эше изиш подылына да йоҥгыдын шӱлалтена.
Чынжым
ойлем вет, кума? (Аракам тема.)
Ведаси. Ынде тыят куанен иле. Только мый грузин кашакын шопо вӱдыштым,
шампан аракаштым ом йӧрате. Вескана адак тыгай коньякет лиеш гын, кычкырал.
(Кая.)
Оксиня. Йӧра, кычкыралам. (Семынже.) Умшатым карен шич! (Ӱстел воктен
верлана.) Мо каварышаш, уна-влакем куш йомыч? Тӧшакемат лумыш луктын
почкышым. Ала
нимогай шотым муын огытыл, ала сыреныт, кӧ пала?

Пий опта. Оксиня окнаш ончалеш.

Вучен шуктышым (Микале пура.)

Микале. Поро кас лийже, кокай! Мыйым монден огыдал чай?
Оксиня. Могай мондаш, йӱдшӧ-кечыже эре вучем. (Ӧрын.) Шкетын веле тольыч
мо, Настуетше кушто?
Микале. Тудым марлан пуэн колтышым, шке ял рвезылан. Сӱанже рестораныште
лие. Тушто Насту дене пырля ыштыше пашаеҥышт куштен мурен эртарышт.
Директоржо
тудлан шергакан пӧлекым кучыктыш. Кучыктыш да кум гана шупшале, "Эн сай
пашаеҥем" мане.
Оксиня (куанен). Тыньжымат ӱжыныт ыле?
Микале. Мияш логале. Пӧлекымат ыштышым. Куштен-мурен, йӱкемат йомо.
Оксиня. Рвезем годым мынят сӱаныш кошташ йӧратем ыле. Сӱан вате лийын, ятыр

чӱчкенам. Сӱан вургемем кызытат пулдырышто кеча. Ончалам, да шинча вӱдем
лектеш.
Микале. Теве вашке мый шке сӱанышкем ӱжам. Изиш вучалте. Налшаш ӱдырем тӱнӧ

кылмен шога.
Оксиня. Молан? Кай, вашкенрак пурто!
Микале (лектын, мотор ӱдырым пурта). Палыме лийза, пагалыза, лӱмжӧ —
Марина!
Оксиня (Маринам тӱслен онча, лишке миен, тупшо гыч вӱчка). Чылт шке ӱдырем
гай коят! Ида вожыл шого, лишкырак толза!
Микале (Маринан вургемжым кудашеш). Оза кувана поро чонан. Кольыч, тыйым
шке ӱдыржӧ семын йӧратем, мане. (Ӱстембаке аракам, закускым шында).
Марина (воштончыш деке миен, шкенжым тӧрла, тӱрвыжым чиялта). Петрович,
ончал, кузе коям?
Микале (шеҥгечше кучен ӧндалеш). Роза пеледыш гай коят. Тӱрветшым тынар ит
чиялте, вургемым амырта.
Оксиня. Йӧра, ынде озаланыза. Мыне пошкудо деке миен толам. Тока кодымо
чесдам, коньякдам холодильникыш шынденам. Лукса! (Лектын кая.)
Марина (ӧрын). Могай токасе чесым, мане? Тый, витне, тышке чӱчкыдын коштат?

Каласе-ян, уке гын, лектам да куржам. (Вургемжым чияш тӱҥалеш.)
Микале. Ой, шӱшпык игем! Арам азапланет. Тылеч ончыч пачер йодаш толынам да

кувалан йӱктенам ыле.
Марина. Коньякым? Ты марий кувалан? Ом ӱшане! Шке яжар пыжашышкет конденат,

ужат. Пӧртшат ик комнатан веле, ванныйжат уке.
Микале. Ванный — мончаште. Кеч кажне кечын олтен пуро. Пален лий, тылеч сай

верым олаште кечывалым тул дене кычалат гынат, от му. (Коньяк кленчам
почын,
чаркаш тема.) Айда, ит койышланен шого, подылына. Тыгай верым мемналан Юмо
пӧлеклен.
Марина. Йӧра тачеш. (Коньякым йӱэш.) Весканалан сайрак "офисым" кычал.
Ужынам, кузе Настун сӱаныште куштышыч! Только могай пӧлекым пуышыч,
шекланен шым
шукто.
Микале. Могай пӧлекым, манат? Француз духим! Оксам! Тыйынат мелет шелеш
аман? Ужат, оза кува мемналан могай пушкыдо вакшышым ямдылен коден.
Марина. Тыланет эре пушкыдо вакш лийже! Кунар илет, алят от пале, могай
вакшыш кӱлмым. Кызыт эн чаплылан яра кӱварым, я ӱстелым шотлат. Биз-нес-ме-
ен...
Бизнесмен огыл, чаҥга пезмен улат! Йӧра, сӧрыметым конденат? Токасе семын
ондалаш ит шоно. Мый тыланет простытутка омыл!
Микале. Проституткыжо кӧ тыгай, палет? Тудо кок-кум йот йылмым пала,
француз, немыч, англичан дене мутланен мошта. Кугун тунемше, кеч кӧн
кумылжым савырен мошта. Уке, тый проституткын каза пунжымат от шого.
Проституткылан ик йӱдлан
тӱжем доллар кӱлеш, умылет, тӱжем доллар...
Марина (сырен). Тугеже кай, тӱлӧ тӱжем долларым. Мом мемнан гай, марийым,
поктылат. (Каяш тарвана.) Француз семын тыйжат кутырен от мошто.
Микале. Садланак мыланем тыйын гай проста, яндар койышан ӱдырамаш моткоч
келша. Ит сыре, тол воктекем, шӱшпык игем... (Миен ӧндалеш.)

Пий опта. Ала-кӧ толеш. Пӧртончыл омсам тӱкалат. Коктынат чурык лийын
шогат.

Марина. Шорык семын чытырен ит шого, поч. Теве могай ӱшанле улмаш верет!
Ала ватет почешет кычал толын?
Микале. Уке, тудо огыл. Пеш чот тӱкала. Почаш верештеш. Туткарыш пурымо деч

айда коктынат лектына. Тыйым пулдырыш пуртен шылтем. Тушто кугу тулуп уло,
ик
жаплан от кылме. (Уэш омсам чот тӱкалат.) Чечас почам, вучалте! (Качыри
пура.)
Качыри (сырен). Соҥгыра тумна улыда мо? Тӱкалем, тӱкалем, йӱкымат огыда пу.

(Йырваш ончыштеш.) Тыйже кузе тышке верештынат. Оза куваже кушто?
Микале. Оксиня кокай пошкудыш кайыш, Ведасин тазалыкше начарат, полышкалаш
йодын. Шич, кылменат вет? Каналте!
Качыри. Мыйжым шукертак монденат чай? Шарнет, первой гана Марий театрыште
"Саликам" ончымо годым кузе палыме лийна. Вара, вара... Культура пӧртыштӧ
ыштымем годым, мыйын кабинетыште мыняр жапетым эртарышыч, шарналте?
Микале. Огеш кӱл... Вара вара вуйыш каен. Шерем теменат. Тиде шукертак
лийын. Кызытше кӧм кычал тольыч?
Качыри. Ит лӱд, тыйым огыл. Мыланем оза кува кӱлеш. (Вургем сакыме шкафым
почнеже.) Йошкар кофтем тышан монден коденам...
Микале. Уке, ужын омыл. Еҥ погым ита шеҥ. Кокамже вашке толеш!
Качыри (кашташте кечыше кофточкым ужын). Теве, верештым!
Оксиня (пура). Мом лӱшкеда? (Качырин кидыште кофточкым ужын). Э-э-э,
Качыри, тыне лӱшкет улмаш! Кофточкет кӱлеш лийын аман? (Оксиня Качыри деч
кофточкым
шупшын налеш.) Ит логал, тиде парымда олмеш.
Качыри. Могай парым? Ушет каен мо? Микале, тыйже палыме семын полшо. Ожно
кӱлешет годым эре звонитлет ыле.
Микале. Тендан кокласе чыве сар агытанлык огыл! (Лектын кая.)
Оксиня. Тӱнӧ изиш вучалтыза. (Качырилан.) Оксам тӱлӧ да мӧҥгеш нал.
(Коктынат кофточкым тавален шупшыт.)
Качыри. Колто, албаста. Эн сай кофточкемже тидак веле. Колто!
Оксиня (кофточкым налын, тӱгӧ лектеш). Вучалте, вашке пурем.
Качыри (тыш-туш коштеш). Кофточкем олмеш шкапыштыже вес вургемжым налшаш.
(Шкафым почеш, онча.)
Оксиня (пурен). Мом шеҥат, вожылдымо! Мыне, лӱдын-лӱдын, тендан узак-авак
комбыла модмыдам араленам. Тидлан ик кумыр оксам пуыде лектын куржда вет.
Тегыт
шӱргӧ, вожылдымо. Мый огыл гын, ватыже ӱпетым йӧршеш кӱрын пытара ыле.
Котовский
я Фантомас семын коштат ыле да...
Качыри. Пытарыже, пытарыже ыле. Садак кофточкем деч посна тышеч ом кае.
(Оксинян кид гыч кофточкым налын, омсашке куржеш.)
Ведаси (пура). Мом тынар лӱшкеда? Кӧ лектын куржо?
Оксиня. Ик яжар вӱтеле! Ешартышлан мамык тӧшакем амыртен кодышт, мыняр
эрыкташ логале. Кофточкыжым пазарыште ужален, изи роскотем петыраш сита,
шонышым. Шикшалте, вожынпоч!
Ведаси. Милицийыш каен явитле.
Оксиня. Милицийыш? Мо? Ушет каен? Кӧ мыньым тушто вучен шинча?
Ведаси. Тугеже шӱвал шынде. Ала-могай шӱкшӧ кофточкылан верчын чонетым
туржат. Теве тыланет Петровичет турко кофтым налын пуа.
Оксиня (шӱлешт-шӱлешт, койкыш шинчеш). Ӱчашен-ӱчашен, чылт нойышым. Йӧра
жапыштыже тольыч. Тыне от тол гын, мыйым шӱгарыш шукта ыле... Ынде изиш
вучалте,
тӱгӧ лектын пурем. (Кая.)
Ведаси. Мо тыгай? Эре мурымем веле шуэш. (Мура.)
Чевер маке пеледыш, кучаш ок лий — велалт кая.
Изи кӱчык ӱмырнаже, кучаш ок лий — эртен кая.
Изи чонем ит йӱлал, шинчавӱдем ит йогал,
Мом ужашна пӱрен гын, тудым ужде огеш лий.

Оксиня (пура). Вот могай вет, муралтен веле шинча-а... Тӱнӧ поран пӱтыра,
изиш кылмышымат. Айда ик чарка гыч подыл колтена, кума. (Кленчам луктеш.
Йӱыт.)
Ынде айда ик мурым муралтена. (Мурат.)
Шорыкйол толеш — пура йӱаш,
Ӱарня толеш — мунчалташ,
Кугече толеш — лӱҥгалташ,
Семык толеш — таҥ кучаш.
Ведаси. Мыланнаже ынде таҥ кучаш жап эртен: арва шеҥгек йога.
Оксиня. Эх, коло-кумло ийым мӧҥгешла пӧртылташ лиеш гын... (Ик кидшым весыж

дене мушкындылеш.) Мемнан деч ик пӧръеҥат кораҥын огеш кай ыле.
Ведаси. Эх-эх! Кузе Юмо пӱрен, туге ӱмырым шукташ перна ынде. Ончемат,
кума, тый ала-мом мый дечем шылтен шинчет. Теме-ян эше икте гыч. Подылына!

Темен йӱыт.

Оксиня. Чынак, Качыри толмыж дене уло пашам кумыктыш. Палет, колтымо
качымариет таче уэш тольо. Только ындыже мотор самырык ӱдырым кондыш.
Токасыже, Настужо, марлан каен, мане.
Ведаси. Марлан каен? Оҥай, кызыт толшо марийже куш лийын? Мӧҥгеш кайыш мо?
Оксиня. Нуным йомдараш мый тугай окмакшак омыл. Мончаш ужатышым. Кугу
тулыпем пуышым. Кондымо коньяк ден закускыштым пеленак нальыч.
Ведаси. Мончаже йӱкшен огыл, огыт кылме.
Оксиня. Таче веле олтен пурышна...
Ведаси. Ынде оксан тамжым палаш тӱҥальыч, рывыж кумаэм... Молодец! Мончаште

эр марте модын-воштыл эртарен кертыт. Нигӧ нунылан огеш мешае, нимоштат
огеш
кылме... Хи-хи-хи... (Чоян, шинчам пӱялын воштылеш.)
Оксиня. Тулупем у шорык коваште дене ургыктенам. Латкандаш ияш ӱдырын гай
пушкыдо... Хе-хе-хе... (Воштылеш.)

Урем велым кенета "Пожар-пожар!" йӱк шергылтеш.
Милиционер пура.

Милиционер. Те тыште мурен-мурен аракам йӱын шинчеда, а тӱнӧ шотыртатен,
мончада йӱлаш тӱҥалын ыле, огыда кол мо?
Оксиня (ӧрын). Могай монча? Кӧн йӱла?
Ведаси (руштын). Ай, монча... Йӱлышаш айда йӱлыжӧ... Оксиня теме эше ик
чарка гыч...
Милиционер. Эй, тыне-мыне Оксиня, кӧм тушто ашнет?
Оксиня. Нигӧм! Ой, Юмо, серлаге... Ой, чыла пытыш... (Шортнеже.)
Милиционер. Йӱлаш тӱҥалше монча гыч коктын лектын куржыч, мый тул
йӧрташ пижым да кучен шым керт. Уке гын, шокшо мончада, тыне-мыне, ломыжыш
савырна ыле.
Ведаси. Мончашкыже таче гына олтен пурышна. Ой, мор, мор! Ой, йӧра,
йӧртенат, ой, йӧра йӧртенат. (Милиционерым ӧндалаш, шупшалаш тӧча.)
Милиционер (Ведасин кидшым кораҥден.) Каласыза, кузе мончашкыда кугу
тулуп логалын? Пеле йӱлышӧ тулупым, лумеш луктын пыкше йӧртышым. Вот
садыге, тыне-мыне.
Оксиня. Ой, кӧ пала?.. Ой, кӧ пала? Миен ончалшаш. (Каяш тарвана.)
Милиционер. Уке, ит вашке. Тудым мый пеленем налам, вещественный
доказательство семын. Молыжым эрла тергена. Кайымем деч ончыч тыланда иктым
каласынем: тӱрлӧ коммерсант, спекулянт-шамыч дене модмыдам чарныза.
Пенсийыш лектында,
сайын каналтыза. Рвезе огыдал. Ужыда, модыш гыч могай лодыш лекте. Ажгын
койышдам шукертсек эскерем. Поснак тыйым, тыне-мыне Оксинам... Олаште
тендан гай шокшо пыжашым ятыр петыренна. Ынде тыланда мучаш лиеш.
Шоналтыза! Эрла коктынат отделенийыш мийыза. Вучем. Лу шагатлан. Чеверын.
(Кая.)
Ведаси. Йӧра, йӧра! Миена. Милиционерже воктенемак ила, лӱмжӧ Максим
Кириллович. Чарайолын куржталмыж годсекак палем.
Оксиня. Вуем пӧрдеш! Ынде вуем кошартат, товатат, пытем...
Ведаси. Вик каласен ом керт, кума-а, очыни, иктаж-могай пӧлекым ышташет
верештеш. Ешартышлан эрла Качыри милицийыш миен чога гын, логал кертат.
Милиций
дене модаш огеш лий!
Оксиня. Ой, вуем шелеш! Каласе, мом тудлан тушкалтыман?
Ведаси. Пукшаш шогалтыме сӧснаигет лачымын толеш. Ит чамане.
Оксиня. Илышем кумыкталте, мончам, тулупем йӱлыш. Эше сӧснаигем... Эше ты
йошкарвуйжо "Тыне-мыне" манын игылтеш... Мыне тыгай улам гын, титакан улам
мо?
(Шортеш.)
Ведаси. Мом ыштет, Юмо чыташ туныктен. Лыплане. (Стаканыш вӱдым темен пуа.)

Мончатшылан ит ойгыро, кугун йӱлен огыл. Страховкым пуат! Тӧрлатена!
Ачалена! Ме
чыла кертына...
Оксиня. Уке, ынде калык семын илен ончем. Тачак теле эртымеш ӱдырем деке
илаш каем.
Ведаси. Кайымет деч ончыч сайын шоналте. Маска пыжашыште илымеш, шке мераҥ
пыжашет лийже. Тидым нигунам ит мондо, кума, ит мондо...
Шовыч.

Кокымшо ужаш
Нылымше кончыш

Оксиня куван пӧртшӧ. Кече шошо велыш тайнен. Кудывечыште верын-верын лум
шулен, мланде коеш. Озавате ӱстел воктене чулкам тумыштен шинча. Пырдыж
шагат
кум гана пера.

Оксиня. Ӱдырем дене илен, шотым шым му. Эрден эрак кочкын-йӱын каятат, кас
марте пачерыштым оролен шинчем, нигӧ дене ик шомакымат пелешташ. Пӱктышӧ
чыве
гай окна воктене шинчем. Кастене толын мутланыме олмеш телевизорыш
керылтыт. Мыланем адак йокрок. Малаш вочмекышт, шке пӧлемыштем пелйӱд марте
пӧрдал кием.
Пуйто нигӧлан кӱлдымӧ вождымо пушеҥге улам. Эсогыл кечывалым кевытыш миен
толашат чарат: мо кӱлеш, чыла машина дене конден пуат. Тыне каналте, шке
пӧлемет
уло. Ласкан воч да мале, маныт ыле. Но мыне тыге илен тунемын омыл, мӧҥгем
пӧртыльым.

Пий опта. Капка велым йӱк шокта. Пӧртыш Ведаси й пура.
Ведаси. Толметым кольым да вигак пурышым. (Ӧндалеш.) Пӧртыльыч, чонет ыш
чыте? Шке пыжаш чоным шупшеш, маныт. Чынак улмаш. Толметлан моткоч
куаненам.
(Эше ик гана миен ӧндалеш, шовыч лукшо дене шинчавӱдым ӱштылеш.) Тиде куан
шинчавӱд!
Оксиня. Олаште, кугу шумлыкышто вуем пӧрдаш тӱҥале, кочкаш там пытыш, йӱд
омем йомо. Эре мӧҥгӧ нерген шоненам. Кече шошо велеш тайнышат, шоналтышым:
мо
иялан тыште кием? Погем погалтышым да тольым. Тыньымат, кума, моткоч ужмем
шуо.
Ведаси. Ямдыште илен от мошто гын, кайымыжат огеш кӱл ыле. Аҥыра семын
тыштуш коштат. Еҥ воштылтышыш савырненат.
Оксиня. Кӧ, мыне аҥыра? Кума, йӧршеш ӧрыктарышыч. Кресӱдырет эше саламым
каласаш кӱштыш. Толшемла, тыньым поро мут ден шарналтен шонен тольым. А
тыне вигак аҥыра, еҥ воштылтыш — вигак игылташ, пеш моштет! Вашке шошо
толеш, пӱртӱс
ылыжеш. Пакчаште сомыл дене ойгем мондем, шонышым. Чурма гыч утлымемла
куанен
тольым. А тыне вигак игылташ ваҥет.
Ведаси. Уке, мый мутлан гына каласышым, ит сыре, ме кресаньык илыш дене
илен тунемше улына, шкенан шӱкшӧ пӧрт деч сай пыжаш мыланна нигушто уке!
Огешат
кӱл.
Оксиня. Чынак, тыге. Шого, мыне ола гыч тӱрлӧ костенечым конденам. Ик
кленча "Букет Молдавии" аракам чыкен колтышт. Вучалте. (Кухньыш кая.)
Ведаси. Йывыртен пӧртылын, ынде нигушко от кай. Монча нергенже каласаш,
уке? Ала эрла олтен толмеке шижтараш? Михаил Петровичым пачерлан пуртымо
нерген
ик шомакымат ом лук.
Оксиня (кухньо гыч костенечым, аракам луктын, ӱстелым пога). Кума, айда
лишкырак тол, пӧртылмем лӱмеш чаркам пералтена. Тау, изи пием онченат!
Ведаси. Тенийсе илышыште ваш-ваш полшыде огеш лий шол, о-хо-хо...

Подылыт.

Айда чоннам куандараш ик мурым муралтена.

Тувыр йырнат икгаяк да,
Шовыр йырнат икгаяк.
Капка-кылна ик гай огыл,
Кӧргӧ чонна икгаяк.
Оксиня. Келшыше мурымат шонен луктынат. Чынак кӧргӧ чоннат мемнан икгаяк,
садлан келшен илыде огына керт. Палет, кума, монча йӱлымылан моткоч
ойгыренам.
Ӱдырем дене монча олмеш кугу волакыш, ванный маныт, вӱдым темет да пӧрдал
киет.
Мемнан мончалан нимынярат ок шу, садлан могырем шокшо мончамак йодеш. Эрлак

тӧрлаташ тӱҥалам. Пенсий оксам погенам. Ок сите гын, адакат иктаж чалдыват
коммерсантым, муат гын, пачерлан, товатат, пуртем.
Ведаси. Шем ӧрышан-шамычым пурто. Нуным мый поктен колтенам. Пуртет гын,
руш манмыла, сыт, богат будешь.
Оксиня. Молан колтенат? Пеш моктет ыльыс.
Ведаси. Мыйже нунылан шоҥгемынам. Рвезырак, моторрак озакува кӱлеш, маныт.
Нуно тыйым шочмо кундемышкышт намиен ончыктат. Тусо калыкым ужын толат.
Оксиня. Кай, ит койдарен шого. Тушкыжо шке миен тол. Толмекет, каласет.
Мыланем мончам олмыкташ кӱлеш. Вашке сад-пакчам пеледеш! Ом ярсе.
Ведаси. Йӧра, от кай гын, от кай. Нуным уждеат илен кертат. Тока уремыште
Михаил Петрович дене толшо Маринам ужым. Йырже мотор рвезе-влак пӧрдыт.
Маринаже
тӱрвыжым, шинчапунжым пачаш-пачаш чиялтен, коварчыжым тыш-туш лӱҥгыктен
шога.
Рвезе-шамычше пеш моторын койыт. Воштылыт, юарлат.
Оксиня. Вескана ужат гын, Маринаже пурыжо, каласе. Михаил Петрович нерген
палынем: куш йӧмын? Москвам ончыктен кошташ сӧрен ыле.
Ведаси (семынже). Умшатым карен шич! (Чот.) Аракатым теме, пеш келшыш
молдаван аршашет.

Оксиня аракам тема, подылыт.

Айда эше ик муретым муралтена.

Огеш пелед вет пеледыш
Идалыклан кок гана.
Огеш лий вет рвезе лияш
Ӱмырыштӧ кок гана.

Илыш модыш огыл вет,
Налаш ок лий оксала.
Роза пеледышла тодыл налын,
Кидеш кучаш ок лий вет..
Оксиня. Чынак, рвезылыкым пӧртылташ огеш лий. Илыш йыжыҥан. Кӧлан мо пӱрен,

ужаш логалеш. Кажне еҥлан Юмо пиалым, ойгым, куаным, черым иктӧр пайлен
пуэн,
маныт.
Ведаси. Уке, южо, шочын вочмекше, вигак райыш логалеш, ӱмыржӧ мучко, руш
манмыла, сыр-масле. А южо мемнан семын, колымешкыже, эре орлыкым чыта.
Тидыжым
кузе умылаш?
Оксиня. Ала. Мыне ик кугу писательын семын вес ойлымым колынам: пуйто пиал
кажне еҥын омсажым тӱкалта. Но шукынжо тидым колын огыт шукто, аракам йӱын,
кабакыште шинчен эртарат. Черкыш огыт кошт. Тыне шарнет, кунам черкыш
миеныт? От
шарне. Садлан илышыште шке пиалетын толмыжым колын шуктен отыл, чытамсыр
койышет
дене кушко шуат, палаш йӧсӧ.
Тыне, кума, мыньым адакат сырыктен кодынет аман?
Ведаси. Айда эше ик чарка гыч молдаван аракатым подылто, да мурым
муралтена. (Мура.)

Кугу пӱнчын йымалныже
Ой, луй модеш, луй модеш.
Кугу пӱнчын парчаштыже,
Ой, ур модеш, ур модеш.

Рвезе годым, мотор годым
Кап-кылна луй гай ыле.
Рвезе годым, чевер годым
Чурийвылыш сай ыле.

Марина пура.

Марина. Поро кас, муро йӱкдам кольым да пурышым. (Когыньыштымат миен
ӧндалеш.) Кузе иледа-шӱледа?
Оксиня. Эркын-эркын. Таче веле ӱдырем деч тольым. Шич лишкырак, костенеч
аракам подыл. (Чаркам пуа.) Подыл ончо, тиде мӧҥгем толмо лӱмеш!
Марина (йӱэш). Петровичым кычал тольым. Ала-кушто перныл коштеш. Ужын
огыдал?
Ведаси (чояланен). Тудо ала Парижыш, ала Берлиныш каен манме шоктыш.
Марина. Тугеже адак ондалалтым. Чеверын кодса, мый куржам. Ом ярсе. Тудын
деч посна бизнес пашамат чолака. Микалын йолташыже -шамыч мыйым шӧрын ончаш

тӱҥалыныт.

Оксиня кухньыш кая.

Ведаси. Изиш вучалте, пырля лектына.
Марина. Кушто тудо, тый палет мо?
Ведаси. Шып лий! Шуршо гай ит тӧрштыл.

Оксиня лектеш.

Оксиня. Молан шыпланышда? Адак иктаж казырым ямдыледа?
Ведаси. Уке, Мариналан пеш мотор улат, манам!

Каяш тарванат.

Марина, кайышна. Мемнам вучат! Чеверын!

Каят.

Оксиня. Мемнам вучат, мане. Кӧ вуча? Шем ӧрышан-влакым поктен колтенам,
мане, уэш кӧм пуртен? Киямат кува! А мыне адак шкетын шинчен кодым. Чынак,
ала иктаж-кӧм пурташ? Сад-пакчаштат полшен кертыт ыле.

Капка велым оҥгыр йӱк шокта. Насту пура.

Насту. Толмыдам пыкше вучен шуктышым. Поро кас лийже, кокай!
Оксиня (йывыртен). Монден отыл, поро лийже, куандарышыч. (Миен, тупшо гыч
вӱчка.) Шкеже кузе илет? Микале, тыньын сӱаныштет пеш куштенам, мане.
Насту. Сӱан эртен кайыш. Мыйын куанем арнялан гына ситыш. Шӧртньӧ шергашем
титакан лие.
Оксиня (ӧрын). кузе? Молан, могай шӧртньӧ шергаш, умылтаре!
Насту. Петровичын пӧлеклыме шергашем марием товартош дене перен шалатыш.
Мыйже, тиде шергашын пел акшымат от шого, маньым. Тудо мыйым кырыш,
мыскылаш
тӱҥале. (Шортеш.) Кызыт Северыш кугу оксам кычал кайыш. Ава лийшемже вувер
семын
онча. Мом ыштем — эре ок йӧрӧ. Ом шинче, кузе лияш, куш пураш? (Утыр
шортеш.)
Ава семын тый декет ой йодаш тольым.
Оксиня. Тый, ик гана Северыш миен, ешетым йомдарен пӧртыльыч. Адакше
поянлык айдемын тӱсшым йомдара, шӧртньӧ — уш-акылым. Садлан сай йӧратымаш
уке гын,
нимогай шӧртньӧ, поянлык тыланет ынде ок полшо.
Насту. Йӧра, умылышым, тау. Эше иктым йоднем: кушто Петрович йомын? Ала
тудо
сай ойым пуэн кертеш? Тыгай шумлыкышто илен ом керт, шӱйыш кеч кандырам
чыке!
(Шортеш.)
Оксиня. Петровичым кӱчык сап дене кучен моштен отыл. Кеч-могай туткар гыч
йӧным кычал лекташ лиеш. Сайынрак шоналте. Адакше Петровичым шукерте огыл
Марина
кычал пурен ыле.
Насту. Адак мончатым йӱлалташ толын мо? Тудо яжарым ужмем ок шу. Мариемлан
тудак Петрович дене келшымем нерген каласен. Вашлиям гын, чыла ӱпшым кӱрын
пытарем, пӱтыремвоч, эре шеҥгелжым модыктен коштеш.
Оксиня. Тидыжым мыне ом пале. Вашке чевер кече ончалеш, пӱртӱс сӧраса.
Чонетым паремдаш жапет лиеш гын, мынь декем садыште полшаш тол. Пырля-пырля
веселарак лиеш. Пырля-пырля лийына гын, чонет паремеш.
Насту. Йӧра, жапем лиеш гын, эре толаш тӱҥалам. Только Петровичым ужде,
Северыш кайымем ок шу.

Марина ден Михаил Петрович пурат. Настачий коҥга
шеҥгек шылеш.

Микале. Поро кас лийже, Оксиня кокай. Шукертак толметым вученам. Эртен
коштшемла, эре окнашкет онченам. Шке сулыкнам касараш пурышна.
Оксиня (куанен). Ой, могай тушто сулык? (Миен вӱчка.) Моткоч куандарышым.
Ведасий мане: Парижыш але Берлиныш каенат.
Марина. Тушко мияш ярсен огыл. Кокай, йодмет почеш Петровичым ӱжын
пуртышым. Уке шеҥгечет мыят, толын-толын, эре окнашкет онченам. Толметым,
чон вургыжын, коктынат моткоч вученна.
Микале. Мончат йӱлымылан парымем кодын. Пожаржат ужга урвалте гыч тӱҥале.
Коҥгаштет, витне, тулшол кодын улмаш.
Марина. Шикш лоҥгаште ме помыжалтна, мый вик лектын куржым, почешем —
Микале. Уремыште "Пожар-пожар!" кычкырат. Лӱдмына дене тулжым йӧртенат ышна
шукто.

Коҥга шеҥгеч тӱрвычмӧ шергылтеш.

Микале. Кӧ тӱрвынчӧ, кокай, кӧм шылтенат?
Насту (лектын). Мый тӱрвынчым! Кузе те мончам йӱлалтенда, колышт шогышым.
Пеш сай улыда. Оксиня кокайым изиш веле шӱгарыш шуктен огыдал.
Марина. Тый мемнам лӱмын ваҥен коштат аман? Марлан каенат гын, мариетым
ороло. Кӧ тыйым тышке ӱжын? Мариет ок сите аман? Уремыште вашлиям гын,
йолетым
тугем.
Микале (шыдын). Эше ик гана йодам, ида лӱшкӧ!
Насту. Мый тендам кычал толын омыл. Оксиня кокай дек толынам.
Марина. Марлан каенат гын, ойым мариет деч йод. Мемнан коклаш ит шӱшкылт.
Милиционер пура.

Милиционер. Мом тынар лӱшкеда? Йӱкда уремыш шокта. Кӧм таваледа? Кӧлан
мо ок сите? Адак, тыне-мыне, порядкым пудыртылат.

Вурседылмым чарнат, чыланат милиционерым ӧрын ончат.

Насту ден Марина лектын каят.

Милиционер (Микале деке миен). Тыйже кӧ улат? Могай мардеж тышке кондыш?
Оксиня. Тудо мынь декем пурен, монча олмыкташ оксам арымеш пуаш сӧрен.
Милиционер. Монча олмыкташ? Оҥай! Могай мончам?
Оксиня. Мыньын тока йӱлышӧ мончамлан...
Милиционер. Ах, тыне-мыне, Оксина, тудым Ведаси куват шкежак олмыктеныс.
Ала-мыняр гана олтенат пуреныт.
Оксиня. Ай, ом ӱшане. Ведаси кызыт гына толын кайыш, нимомат ыш каласе. Ах,

могай чоя рывыж, мыньын кума...
Микале. Чынак, мончатым ачалыме. У коҥгам оптенна. Шем ӧршан-влак, арня
мучко каналтыде, пашам ыштеныт. Эрла ончал тол да олтен пуро! Витне Ведаси
кумат
тыланет сюрпризым ямдылен.
Милиционер. Туге лектеш, но мый, Оксиня кокай, пӧртылмет дене саламлем.
Эрла эше пурем, шке парымем монден ом керт.
Оксиня. Максим Кириллович, могай парым нерген ойлет? Ме чыланат тендан
ончылно кугу парымыш пуренна. Нимогай парым нерген ит ойло, ит шоно!
Милиционер. Йӧра, эрла пурем.

Визымше кончыш

Пеледалтше сад-пакча. Олмапу йымалне йыргешке ӱстел, воктенже ныл пӱкен.
Ӧрдыжтырак кресло-пӱкеныште, Оксиня пеледше олмапу укшым кучен шинча.
Ведаси, Марина, Качыри толыт.
Ведаси. Марина, чонетшым мо тынар куандарыш? Эре воштылат велыс? Ешартышлан

тӱрветым пеш чот чиялтен шынденат, тугакат пеш мотор коятыс?..
Марина. Мотор улам да пелашым муын ом керт. Полшыза!
Оксиня. Тидлан тыне шке мастар улат. Мемнан полшымо тыланет ок келше.
Ончалза, тыге тӱшкан ме пеш шуэн погынена. Тыгай сылне пӱртӱс, шыри-вури
пеледыш,
кайык муро. Ала тенийсе варенье дене чайым подылына? Насту! (Ӧрдыжкӧ
кычкыралеш.) Пӧртыш миен самоварым кондо!
Марина. Мый пыртлан гына тольым. Ынде кок ий лиеш, Микалым ужын омыл. Чонем

йӱла: ала тудо ожсыж семын йӧным муын полша ыле...
Качыри. Тыйын йыр Петрович деч поснат шуко казатага пӧрдеш. Тудо торашке
каен маныт: ала Польшыш, ала Берлиныш...
Ведаси. Колашыже кольым, но пешыже шым ӱшане. Шочмо-кушмо вержым йӧршеш
кудалтен каен ок керт, шонем.
Оксиня. Тендам монден огыл гын, толын лектеш. Чонжо садак мӧҥгӧ шупшеш.
Марина. Шупшеш-огеш, мыланем садак. Тудо ок тол гын, иктаж малайым муам,
товатат, муам. Ойгырен мужед шинчымеш, айста ик мурым муралтена. Качыри,
тӱҥал:

Лум, ошо вет, ошо вет,
Ошо гынат, шула вет.
Мемнан ӱмыр кӱчык вет,
Кӱчык гынат, эрта вет.

Пакчаш шындыме роза пеледышем
Кучаш ок лий, погаш ок лий — велалтеш.
Мемнан кӱчык ӱмырнажым
Кучаш ок лий, шуяш ок лий — эртен кая.

Насту самовар ден вареньым ӱстембак конден шында.

Оксиня. Шичса, у вареньым тамлыза.

Милиционер толеш.

Милиционер. Ой, могай сӧрал верыш сӧрал лыве-влак погыненыт? Муралтыза,
муралтыза. Ӱшанеда-уке, мый шукерте огыл Микалын аважым ужым. Шортын-шортын

олаш, кычал толынам, мане. Тендан деке пурен огыл?
Оксиня (ӧрын). Уке. А мо лийын? Молан шортеш?
Ведаси. Микале — име дене икте, нигунам ок йом: ни шудо каванеш, ни
чодыраш... Теве толын лектеш, чондам куандара. Ида ойгыро, товатат,
куандара, лыпландара...
Милиционер. Конешне, куандара. Тудын нерген газетешат возеныт ыле.
Марина. А мый тудым монденак ом керт. Омешемат эре ужам. Но южгунам омыштем

кугу пий почешем кудалыштеш.
Насту. Тыгай кугу пийже омышто веле огыл, уремыште шуко кудалыштеш. Яжар
веретым пӱтыркален кошташ мастар улат шол.
Оксиня. Ида каргаше, таче кугу сулык. Тыгай сай верыште куанаш, муралташ
кӱлеш!
Милиционер. Шогыза, шогыза, тыне-мыне... (Чоян шыргыжалын.) Мый йӧршеш
мондышым: теҥгече "Онар" ресторан воктене лач Микале гай еҥым ужынам. Пеш
чапле
вургемым чийыше. Кугу шем очкиан. Товатат, тудын гаяк койо. Вуйыштыжо пеш
модный
шляпа. Воктенже — шкеж гаяк чатката вургеман ӱдырамаш. (Кап-кылжым модыктен
ошкыл савырна.) Но пеш содор рестораныш пурен йомыч.
Насту (кычкырал колта). Рестораныш? Изиш вучалтыза, вучалтыза мыйым, вашке
толам. (Вуешыже пеледышан шовычым пыштен, лектын куржеш.)
Марина. Курж, курж, вожынпоч. Тыйым тушто узо казатагат моткоч вучен шинча,

шопышо пушеҥге.
Оксиня. Молан тыге ойлет? Чонжо йӱла, да куржо вет. Шукертсек ойгырен вучен

коштеш. (Унаже-влаклан.) Вареньыжым налза, налза. Чайжымат шопыр лышташ
дене ямдыленам. Подылза.
Милиционер. Тау, тыне-мыне Оксиня кокай, варенет пеш тамле. Но мый тышеч
кайымем деч ончыч иктым каласынем: тачысе семынак эре лыжган, ваш-ваш
пагален илыза, чондам куандарыза, пий семын эре ида урло. Чеверын, тыне-
мыне...
(Кая.)
Качыри. Кокай, тыште шинчаш моткоч оҥай, да мый иктаж сомылетым ыштен
кодынем. Яра улам. Ожно ятыр гана чонетым когартенам, вуеш ит нал.
Оксиня. Таче кугу пайрем — семык: мландым кӱнчаш, пушеҥгым тарваташ сулык.
Чайым подылза, каналтыза, муралтыза. Тыге утларак чонем куана.
Ведаси. Кума, мончат йӱлымеке, Юмылан ӱшанаш тӱҥальыч. Сулыкетым касараш
арня еда черкыш коштат, Миколо Юмылан эре кугу сортам чӱктет, маныт.
Оксиня. Тидыжым кузе пален шуктенат? Чылалан ит ойло, сӧрал огыл. Тылеч
ончыч мыне антикрист улам ыле мо?
Качыри. Молан сӧрал огыл? Мыят Оксиня кокай дене черкыш кок гана миенам.
Только пиалемже — пий поч йымалне. Айста лучо ик мурым муралтена. (Мураш
тӱҥалеш.)

Таче лиеш муралташ,
Таче лиеш шӱшкалташ.
Тыште уке мемнан йолташ,
Нигӧ дечын вожылаш.

Насту (шӱлешт-шӱлешт куржын толеш). Колыштса, колыштса, манам. Микале чынак

толын. Пырля ала-могай ӱдырамашым конден. Рестораныште шинчылтмыштым йолташ
ӱдырем ужын. Таҥже мемнан вел огыл, манеш, пеш мотор вургемым чийыше,
ойлымыжат вес
семын, манеш...
Оксиня. Тугеже ида ойгыро, ожсо таҥдан тышке толде, чонжо огеш чыте.
Товатат, толеш, вучалтыза. Кок ий! Манаш веле! Могайрак мыйын вара Микале —
бизнесмен, окса пезмен?
Насту. Ресторан гыч лектын, таксиш шинчын, ала-кушко кудальыч, маньыч.
Ведаси. Аваж дек кудалыныт докан. Ава кеч-кӧланат эн шерге. Кажне пӧръеҥ
илыме курымыштыжо кум гана, сукен шинчын, вуйжым сава. Первыйже — йӧратыме
ӱдыржылан пеледышым кӱрлаш, вара — яндар памаш вӱдым йӱаш, кумшо гана —
шочмо аважлан тауштен, пеледыш аршашым кучыкташ. Петрович шотым палаш
тунемын, очыни, садлан аваж деке кудалын. Милиционер Кырляна каласыш вет,
аваже тудым кычал толын
ыле, мане.
Насту. Колыштса. Паледа, тудо ынде мемнан ончылнат, сукен шинчын, вуйжым
савышаш, пеледышым кучыктышаш. Кӱлешыж годым ме чыланат, умшам карен, тудын
йыр
лыве семын пӧрдынна. Чын огыл мо?
Качыри. Моткоч чын, толеш гын, сулыкшым касарыктена. (Лӱшкымышт годым
Микале толеш. Чыланат шып лийыт.)
Микале. Поро кас лийже! Уло чонем дене тендам саламлем.
Оксиня. Поро лийже, Микале шольо!
Микале (чылашт дене кидым кучен саламлалтеш. Насту деке миен, кидшым
шупшалеш. Тудо, шортын, ӧрдыжкӧ кораҥеш).
Куаныме олмеш молан шортат, Настук?
Ведаси. Шинчавӱд дене илыш курымжо кугемеш. Ала куанымыж дене шортеш... Ала

ойгыж дене...
Микале. Тыгеат лийын кертеш. Но мый пыртлан гына тендам ужаш пурышым. Кызыт

Польша гыч толам. (Шляпажым мландыш шуэн, яра шогышо пӱкеныш кӱзен,
пӱкентупыш
шинчеш.) А тулеч ончыч Магаданым ужаш вереште. (Кугун шӱлалтен, нершовыч
дене
шӱргыжым ӱштылеш.)
Ведаси. Могай-тугай адак Магаданым? Тудыжо могай районышто верланен вара?
Качыри. Эй, кокай, тугайже Шернур районышто огыл, а мланде тӱрыштӧ, Америк
воктен, верланен...
Марина (кочын шыргыжалын.) А ме кушко йомын, шонышна, мотор качымарийна. А
тудо тюрьма умдыла-влак дене родо лийын улмаш...
Оксиня (кычкыралын.) Ой-йой-йой... Тырмашкак логалынат улмаш... Ой, кугу
юмо-пӱрышӧ, ой, кугу юмо-пӱрышӧ... Могай суксет утарыш вара, шольым?
Качыри. А ме Кошар островышто бананым, ананасым йоҥыжен киет, шонышна...
Микале (пӱкен гыч тӧрштен волен). Канар санаторий омеш веле кончен. Мланде
йымалне ик талукым сокыр коляла пургедаш вереште.
Ведаси. Ой, эргым, могай юмо тыйым тушко шуктен гын?
Оксиня (тудын кидшым руалтен). Юмым ит логал, кума...
Микале. Бизнес корно — яклака ий гай. Шуҥгалтын, йолымат чумалтен возат,
чоҥештен, шӧртньӧ курыкышкат логалат... Мыят жульык тӱшкалан верч ик
талукым Магаданыште "каналтышым"...
Марина. Йӧра эше таза-эсен утленат...
Микале. Россий Президентын амнистийже полшыш. Тылеч вара — вик Польшыш.
Саде шынден колтышо-влак деч шыльым. Тушто ожсо йолташем-влак уэш пашам
муыч...
Вот тыге: илыш йыжыҥан, маныт.
Теже вара кузе иледа? Таче, юмын пайрем-семык кечын, тендан деке лӱмын
толынам:
титакем уло гын, проститлаш йодам (сукен шинчеш.) Ида вурсо, ида карге.Ожно
мый
шуко титакым ыштенам: авамым колыштын омыл, еш илышым ӱмбачын онченам...
Вуеш
ида нал...
Оксиня. Кынел, эргым. Чылан — юмын кидыште улына.
Микале (кынелеш). Теҥгече авам деке миен тольым...
Насту (сырен). Мотор ӱдырамашетшым молан моктанен шыч кондо?
Микале (ныжылгын). Ит сыре, Настук. Ватемым унагудеш коденам. Авамат тушто.

Тендам чыладам таче кандаш шогатлан "Онар" рестораныш ӱжам. Ватем дене
палымым
ыштем. Лӱмжӧ — Ядвига.
Марина. Ой, яжар... Тыште мотор ситен огылат, Польша гыч конденат!..
Микале. Те колында докан, ватем дене ойырлымеке, шкетын кодым. Чонемлан
паша ыштымаште ик ӱдыр келшен шинче. Чылаландат пӧлекым конденам. Чеверын.
Кастене
рестораныште вучаш тӱҥалам.

(Лектын кая.)

Насту. Тыйын пӧлекет пеш кӱлеш! Чыланам ондалыш да ынде игылташ рестораныш
ӱжеш. (Шортеш.)
Марина. Тыйже мариет улмо ӱмбач арам мӱгырет. Мариетым оролаш Северыш
кудал.
Ведаси. Чарныза! Кеч-мом ойлыза, Микале чын айдемыш савырнен. Рестораныш
лӱмынак каем, тушто але марте нигунам лийын омыл. Оксиня, тыят кает, уж?
Оксиня,
манам! От кол мо?
Оксиня. Колам-колам... Каяш верештеш. Мый тудым эргым семын пагалем.
Мыскылаш шона гын, лӱмын тышке ок тол ыле.
Качыри. Мыят тыге шонем. Мо лийын, тудо кыша...
Марина. Ынде тудлан нимолан сырен илаш. Лӱмынак ватыжым ужаш каем. Йот эл
гыч кондымо ӱдырамаш чынжымак кок неран, кум пылышан мо?
Ведаси. Ну, улат вет, Марина. Йылмет кукшо коршаҥге дене иктак. Кунам ушым
шындет гын?..
Насту. Мый гын шке намысем ончыкташ ом кай. Микалак вет мыйым, ял гыч
конден, тиде ресторанышке паша ышташ пуртыш. Мыйын тудын дене келшымем
чылан палат,
воштылаш тӱҥалыт.

Милиционер толеш.

Милиционер. Кӧм воштылаш? Кӧм адак воштылнеда, тыне-мыне?
Оксиня. Уке, нигӧмат! Михаил Петрович тора вер гыч толын да кастене чыланам

"Онар" рестораныш ӱжын кайыш. Максим Кириллович, ала тынят пырля кает.
Мӧҥгеш
пӧртылмӧ годым сай орол лият ыле.
Милиционер (шканже шке). Тугеже ынде тыне-мыне, пырля-пырля шӱлашат
куштылгырак! Чонем когартарыше ик пыжаш петыралте! (Йӱкын.) Айста чыланат
эркынэркын рестораныш ошкылына!
Шовыч.



011997
************************************************************************
1
о

1-19
"Ончыкын" фотоальбомжо
Тек лӱмышт шӱдырла йӱла
1957 ий июнь тӱҥалтыште Марий АССР Верховный Совет Президиум "Марий АССР-ын

калык писательже (поэтше)" лӱмым пуаш тӱҥалаш пунчалын да ты лӱм нерген
положенийым пеҥгыдемден. Нылле ий жапыште тыгай лӱмым латныл еҥ налын. Тиде
шуко
але шагал?

Эн ончыч калык писатель лӱмым 1957 ий 8 июньышто лукмо указ почеш прозаик
Никандр Лекайнлан пуымо. Ты куанле кече тудын 50-ше идалыкше дене лачеш
толын.
Чынжым ойлаш гын, указ Н.Лекайнын юбилейжылан кӧра лукталтын. Вес ийжылан,
мартыште, пел курым темме кечым драматург Сергей Николаев палемден. Тудымат

тыгаяк "пӧлек" вучен. 1960 ий шыжым, Марий автономийын 40-ше идалыкшым
пайремлыме жапыште, республикын икымше калык поэтше шочын. Тиде, конешне,
Миклай Казаков лийын. Кӱкшӧ лӱмым тудо шке мурпашаж дене тӱрыс сулен, марий

поэзийым уло эллан палымым ыштен. М.Казаков марте нигӧат шке книгажым
(прозымат,
почеламутымат) Москошто луктын огыл.
Нине кум мурызын данле лӱмым сулымышт (але сулыдымышт) шотышто калык
коклаште
нимогай кокытеланымаш лийын огыл гын, вараже критерийым волтымо, лӱмым
шулдештарыме шижалташ тӱҥалын. Лудшо еҥлан ик гана веле огыл вуйым
пудыратылаш
логалын: "Теве тидыжлан чап лӱмым кузе да молан пуэныт? А вот тудо гын
чынак
сылнын, виян воза, но пашажым кӱлеш семын аклаш огыт вашке".
Талант-влак план почеш огыт шоч, калык писатель ден поэт-влак разнарядке
почеш
огыт куш. Да сылнымутын куатшым цифр дене огыт висе. Туге гынат ты йодышым
изишак статистике велым ончалме шуэш. Коло ийыште (1961-1980) кугу лӱмым
вич еҥ
(С.Вишневский, Макс Майн, В.Юксерн, А.Крупняков, Г.Матюковский) налын. Коло

ийлан - визыт. Тунам ме лачак застой манме пагытыште иленна. Мут лекмашеш
каласаш гын, саде застой годым элнан калык озанлыкше, эркынрак гынат, ончык
каен
шоген. А кызыт, реформо ийлаште, промышленный сатум ыштен лукмаш пелыжлан
утла
иземын. Тидын годымак мемнан литературышто (лӱм шот гыч ончалаш гын)
мӧҥгешла
сӱрет шинчалан перна. Пытартыш вич ийыште ныл калык писатель да ик калык
поэт
шочыныт, тышеч кумытшо - ӱмаште!
Указ лекме деч вара Сергей Николаев, мутлан, 35 ий илен, тиде жапыште эн
виян
историко-революционный драмылажым ("Кугу толкын" ден "Комиссар-влак")
возен,
чумыр ойпогыжым ныл том дене Йошкар-Олаште да эн сай пьесылажым ик книга
дене
Москошто савыктен, илышыже да мурпашаже нерген мемуарым серен, тудым марла
да
рушла луктын. Миклай Казаков калык поэт лӱмым налме жаплан Сталинский
премий
лауреат лийын гынат, эн чапле мурорлаҥгыжым кудлымшо-шымлымше ийлаште
куштен.
Палемдыман, тудын гай самырык ийготышто (42 ияш) нигӧат тиде кӱкшытыш
нӧлталтын
огыл.
Тачысе кечылан кажне кудымшо писательна (чылаже 30 еҥ уло) - эн кугу лӱман.

Такше ме нунын кокла гыч иктыж нергенат удам ынена ойло, начарын серат
манашат
огына шоно. Туге гынат чумыр литературнан пытартыш ийлаште палынак
кушмыжым,
Россий мучко чапланымыжым ончыктышо произведенийым кычал муаш моткочак
йӧсӧ.
Шукынжо палат: наградылан кагазым ямдылыме да указым лукмо годым писательын

творчестве саскажым гына огыл ончат, тудын койыш-шоктышыжымат висашке
пыштат,
властьым, "тӧрам", кугуракым кузе ончымыжымат шотыш налыт.
Лӱмым пуаш темлыман материалым тӱҥ шотышто кӧ ямдыла? Конешне, Писатель
ушем
правлений. Но тудын мутшо кокланже нимом ок шого, шке шотан формальность
веле
лийын кодеш. Кӱшнӧ (ончыч - партий обкомышто, кызыт президентын
аппаратыштыже,
правительствыште) шинчыше кугурак тӧралан иктаж-мо дене келшен огыл гын,
писательлан кугу лӱм нерген - тудым тичмашын сулен гынат - шоныманат огыл.
А
лиеш эше тыгеат, кунам "сур пӧрт" гыч Писатель ушемыш шкеак йыҥгыртат да
властьын эн мастареш ужмо литераторлан калык писатель але поэт лӱмым пуымо
шотышто представленийым серен кондаш шӱдат. Шӱдымым шуктыде лиеш мо? Тыге
приказ
почеш данле спискыште у лӱм ешаралтеш.
... 1957 ий октябрьыште писатель-влак шке йолташыштын - Никандр Ильяковын -

чырык курым утла ыштыме пашажым аклен, тудлан суапле лӱмым пуаш темленыт,
но...
Кӧ пала, курыкмарийын мемнан жапысе эн тале писательжым шулдыраҥдыше указ
лектеш
гын, тудын ончыклык илышыже ала йӧршын вес семын вийнен кая ыле, ала лу ий
гыч,
1967 ий 5 майыште, тудо шкенжым шке ок пытаре ыле. Але весе. Ик кугу тӧра
Писатель ушем вуйлатышым шылтален ойла: "Мом шонен, те тудлан (фамилийым
каласа)
калык писатель лӱмым пуктынеда?" Икмыняр жап гыч саде тӧрам весе алмашта
да,
кужун юватылде, писатель ушемын ойжо указ дене пеҥгыдемдалтеш.
Шарналтеш Николай Арбанын мутшо. Тудлан калык писатель лӱмым 1994 ий июнь
кыдалне пуышт. Куандарыше указ дене саламлыше кажне еҥлан Николай
Михайлович эре
ик семынракак - кочын, шӱлыкаҥын - вашештен (шукыж годым рушла ойлен
колтен):
- Достоин ли я этого звания? Если достоин, почему так поздно присвоили?
Ведь я
теперь очень стар, ничего уже не могу написать, делом ответить на столь
высокую
награду.
Чынак, Николай Михайлович указ лекме деч вара ик талукат ыш иле. Драматург
семын
эн сай произведенийлажым тудо 50-70-ше ийлаште возен. Тидым ужын,
писательым
кӱкшӧ ак дене жапыштыже чапландарышаш ыле! Тунам, можыч, кугу ӱшан дене
куатаҥше
писатель икмыняр у пьесым серен шукта ыле. Шарналташ гын, Н.Арбанын лӱмжӧ
марий
искусство кавашке 1944 ийыште нӧлталтын. Тунам Марий театрыште "Янлык
Пасет"
драмыжым модын ончыктымо, авторлан республикысе искусствын заслуженный
деятельже
лӱмым пуымо. А кокымшо указым тудлан пел курым вучаш логалын. Вара витле ий

жапыште нимом тугайым, шергаканым шочыктен огыл мо?
Н.М.Арбанлан такше калык артист лӱм утларак келшен толеш ыле. Вет тудо
иканаштак
драматург, композитор, художник, балетмейстер, артист, музыкант лийын.
Наградым налме годым шуко еҥже тыгерак ойла:
- Пашамым кӱкшын аклымылан пеш кугу тау. Но, шке шонымаштем, мый ты
наградым але
тӱрыс сулен омыл. Сандене тудым аванс семын пуымылан шотлем, ончыкыжо уло
вий
дене тыршаш сӧрем...
Но Николай Михайловичлан да - тылечат коч - Александр Юзыкайнлан тыге
каласаш
йӧн лийын огыл. Нунын пашаштым колышашышт лишан веле пуйто ужын шуктеныт.
Кочо
тидым пален-шарнен илаш: калык писательын удостоверенийжым да оҥеш
пижыктыме
знакшым пуымо деч вара вич арня гыч А.Юзыкайн уке лие.
Тачысе кечылан ныл калык писательна да ик калык поэтна улыт. Тиде (ийгот
шот
дене) - В.Юксерн, З.Ф.Каткова, К.К.Васин, Н.Ф.Рыбаков да С.В.Николаев.
Марий йылме ден литературым туныктышо, тыгак шочмо сылнымутым йӧратыше еҥ-
влаклан палашышт калык писатель (поэт) лӱмым кӧн кунам налмыжым хронологий
шот
дене ончыктена:
Н.Лекайн (Н.С.Еремеев) - 1957 ий 8 июнь.
С.Н.Николаев - 1958 ий 15 март.
Н.И.Казаков - 1960 ий 15 ноябрь.
С.А.Вишневский - 1970 ий 18 май.
Макс Майн (М.С.Степанов)- 1974 ий 8 август.
В.Юксерн (В.С.Столяров) - 1978 ий 22 ноябрь.
А.С.Крупняков - 1978 ий 22 ноябрь.
Г.Матюковский (Г.И.Матюков) - 1980 ий 13 ноябрь.
К.К.Васин - 1984 ий 8 февраль.
З.Ф.Каткова - 1992 ий 6 октябрь.
Н.М.Арбан - 1994 ий 14 июнь.



Н.Ф.Рыбаков - 1996 ий 17 июнь.
А.М.Юзыкайн. - 1996 ий 9 август.
С.В.Николаев - 1996 ий 6 сентябрь.






012097
************************************************************************
1—20

Нелым чумыр вий дене сеҥаш куштолгоч
Марий Эл писатель ушем вуйлатыше Иван Горный дене вашмутланымаш
Иван Горный дене вашмутланымаш

Курыкмарий сылнымутын кушмыжо, вияҥме пагытыште икмыняр тукым вашталтын.
Тиде
литературылан негызым пыштыше-влак икымше радамыштышт Н.Игнатьев, П.Эмяш,
Иосиф
Беляев, В.Патраш да молат лийыныт. Нуным Шадт Булат, Пет Першут, В.Сузы,
Веселов-Сталь, Н.Ильяков, К.Беляев алмаштеныт. Кумшо тукымлан А.Канюшковым,
кумдан
палыме марий поэт Геннадий Маоюковскийым шотлыман.
Курыкмарий поэт Иван Горныйын (Иван Иванович Тарьяновын) лӱмжат мемнан
сылнымутыштына шукертсек палыме. Тудым, очыни, нылымше тукым семын аклыман
(В.Колумб,
Сем.Николаев да моло дене пырля). Шочын Иван Иванович 1933 ий 23
февральыште,
Курыкмарий районысо "Олыктӱр (Саратеево) ялеш, кресаньык ешеш. 1950 ийыште
Усола
кыдалаш школым тунем пытармекыже, журналист-влакым ямдылыме кокияш курсышто
заочно тунемеш. Варажым тыгак заочно КПСС ЦК пеленсе Высший партийный
школым тунем
пытара.
Шке паша биографийжым тудо кыдалаш школ деч вара вик тӱҥалеш, изиш тӱрлӧ
вере
шке вийжым терген ончымек, 1951 ийыште Козьмодемьянскыште курыкмарла лектын
шогышо "Пеледшӹ сӓндӓлӹк" литературно-художественный журналыште
корректорлан ышташ
тӱҥалеш. Сылнымут пашаш тӱрыснек ушнымымат лач тиде пагыт гычак шотлыман.
Тунам альманах шке йырже ятыр лӱмлӧ писатель-влакым чумырен. Тиде изданийын
тӱҥ
редакторжо константин Беляев лийын (тудак издательство вуйлатыше), редакций
пашаеҥ радамыште Владимир Сузы, Никандр Ильяков тыршеныт. Тыгак нунын йыр
возаш
тӱҥалше ятыр курыкмарий самырык-влак чумыргеныт. Нунын коклаште эн чулымжо,
сылнымут деке кӱлынак шӱмаҥшыже Иван Тарьянов лийын. 1950 ийысе "Пеледшӹ
сӓндӓлӹкеш" (¹19-20) альманахыштак тудын "Мирын вахтышкыже шогалын" лӱман
икымше
почеламутшо савыкталтеш. Мутат уке, ялысе рвезын эн тӱҥ темыже тунам ял
калыкын
ударле пашажым моктымаш лийын.
Тунамсе курыкмарий альманах-влакым ластыклышемла, Иван Тарьяновын лӱмжым
ятыр
гана вашлияш перныш. Мутлан, 1952 ийыште лекше "Пеледшӹ сӓндӓлӹкӹште" (22¹)
самырык поэт иканаште шым почеламутым савыкта. Тиде циклыштат утларакшым
тыныслыкым моктымо, аралыме, паша героизм, йӧратымаш да самырык тукымым
куштымаш теме
тӱҥ верым налеш. Сар деч вара сылнымут корныш шогалше автор-влак тыныслыкым
моктымо темышке йӧршын у савыртышым ешарат, тиде темым у шинчаончалтыш дене
ончалыт.
Иван Горныйын творческий пашаже умбакыжымат журналистика дене чак
кылдалтеш.
Сылнымутан журналын корректоржо гыч тӱҥалын, варажым тудо, илен-толын,
"Ленин
корно" Курыкмарий райгазетын тӱҥ редакторжо марте кушкеш. Тыге ятыр пагыт
газет
пеленсе сылнымут кружокым вуйлатен шога. Коло ий тӱҥ редакторлан ыштыме
пагытыште пистальлан шуко йӱштӧ-шокшым ужаш пернен, но уста поэт, тале
спортсмен да
мастар колызо йыр самырык-влак эреак пӧрдыныт. Курыкмарий поэт-влак Евгений
Першуткин, Леонид Калинов, Иван Захаров, Николай Егоров, Николай Володькин,
Анатолий Атюлов, Виталий Петухов, Вячеслав Григорьев, прозаик Евграф
Поствайкин, Владислав Самойлов, Авенир Апатеев, Михаил Кудряшов да молат
Иван Ивановичым сылнымут пашаштышт шке кресачаштлан шотлат, шонем. "Иван
Горный шуко сера манын огына
керт. Туге гынат тудым сайын палена да возымыжым куанен лудына", — чын
палемдыме
писатель нерген ик статьяште, Поэтын чыла возымыжым иктешлен ончен омыл, но
мыланем тудын куд посна книгаже палыме: "Кече йымалне" (1964), "У ий
ккстене"
(1968), "Тӱням ончалам"(1970), "Портрет"(1978), "Мый тендам ӱжам" (1987),
"Эфи"(1993, рушла савыкталтын). Тушечын "У ий кастене" — ойлымаш-влак
сборник.
Иван Иванович поэт, публицист да прозаик веле огыл, пытартыш пагытыште тудо
утларакшым кусарыше семын тырша. Теве, мутлан, кодшо ийолаште гына
Курыкмарий театрын артистше-влаклан 20 наре пьесым кусарен. Тыште ме
М.Шкетан, С.Николаев,
Н.Арбан, А.Волков, М.Рыбаковын произведенийлашт дене пырля моло мемнан да
вес
элласе автор-влакын возымыштымат ужына. Нунын радамыште Иван Тобилевичын
(Карпенко-Карийын), Шекспирын, Мольерын да молынат лӱмышт коеш. Иван
Горныйын шкенжын возымо посна почеламутлаже да поэмылаж гыч ужаш-влак
"Нева" (Ленинград),
"Мокша" (Саранск), "Ялав" (Чебоксар) да моло пошкудо калык-влакын
литературный
журналлаштышт ончычшым чӱчкыдынак савыкталтын. Тудын сылнымут да мер
пашажым
кӱкшын аклен, Марий АССР-ын (1976) да РСФСР-ын (1980) суапан культура
(тӱвыра)
пашаеҥже почетный лӱмым пуымо. Ынде кандаш ий наре Иван Иванович шке паша
биографийжым Марий Эл Писатель ушем дене кылден. 1989 ий март тылзе гыч
правлений
вуйлатышын алмаштышыже, а 1992 ий гыч — ушемым вуйлатыше. Тидын деч посна
1990
ийыште угыч лекташ тӱҥалше "У сем" курыкмарий сынымутан журналын тӱҥ
редакторжо.
Сандене Марий писатель ушемын пашаже, тудын тачысе кечыже, ончыкылыкшо Иван
Горныйын творческий пӱрымашыж нерген вашлийын мутланаш кумыл шочо.
Васинкин Иван Иванович, Те Писатель ушемым путырак неле пагытыште вуйлаташ
кодын
улыда. Кузерак таче тудо ила? Ончыкылыкшо могай?
Иван Горный. Писатель ушем Марий Элысе куд профессиональный творческий ушем
кокла гыч эн ончыч, кумлымшо ийлаштак, шочын. Чумыр налмаште кызыт марте
шӱдӧ вич
литератор Росий (СССР) писатель ушемын членже лийын. Нуно национальный
литературынам вияҥдымашке пеш кугу надырым пыштеныт, тидыже калыкнан
культурыжым нӧлталмаште кумда кышам коден.
Тиде корно денак каят кызытсе писательна-влакат. Кажне пагытын, манмыла,
шке
сынже, ойыртемже, шӱлышыжӧ уло. Тыгак Писатель ушемын пашаштыжат шуко
нелылык
лийын. Тиде кызытат палдырна, поснак пытартыш ныл ий жапыште. Нелылыкше
Правлений аппаратын пашаеҥ чотшым кум ганалан чӱдемдыме гыч тӱҥале. Тидым
ышташ ок кӱл
манын, ме Правительствышкат письмам возенна ыле. 1993 ийыште финанс
министерстве
мыланна вашмут семын тыгай серышым колтыш: "В связи с тем, что Минфином
Российской Федерации с 1991 года прекращено финансирование общественных
организаций,
Министерство финансов республики считает невозможным содержание творческих
союхов за счет бюджетных ассигнований".
Тиддеч вара йодмашым Марий Элын Президентшылан да Кугыжаныш Погынлан
колтенна
ыле. Тиде письма йымалан кидым чыла гаяк писатель йыштен. Ик штатный
единицым
ешарышт. Тыге аппаратеш кок творческий пашаеҥ кодо.
Кеч-мо гынат, лийме семын правленийын пашаже ышталтеш. Ситыдымашым ме пешак
шижына, заседанийлаштат шкенам эре вурсена, шылталена. Пашам ворандарыме
верч
правленийын кажне членже, кажне жанр секцийже мутым кучышаш,
ответственностьым
шижшаш.
А.Васинкин. Кажне возышо шке роизведенийжым лудшо деке шуктынеже. Книгам
савыктыме паша кузерак каен шога? Тидын шотышто могай вашталтышым ыштыман?
Иван Горный. Сылнымут илыш нигунам ик верыште тошкышт ок шого. Тудо,
манмыла,
илышын эрласе кечыжым, могай йыжыҥ дене кайышашыжым писательын шинчаж дене,
келгын шонен моштымыж дене ончылгочак ужеш. Писательын шкенжын позицийже
уло, тудо
кӱшыч каласыме почеш огыл воза. Тудо шкаланже шкеак — правительство. Возаже
вет
калыклан. Возашыже воза лийже. А кузе произведенийже лудшо деке шуэш?
Эн ондак романжым але повестьшым, поэмыжым але почеламут книгажым савыкташ
кӱлеш. Эше шукертат огыл, 1995 ий марте, верысе издательствына ий еда кумло-
нылле тӱрлӧ сылнымут книгам савыктен шоген ыле. Рынке манме пашытет тудынат
пашажым
"туржаш" тӱҥале. Ӱмаште гын роснак неле туткарыш логале: республикын бюджет
гыч
окса ситышын пурыдымылан ончылийсе деч кум пачаш шагалрак у книга лекте.
Тыге
ялысе библиотекылаште да ужалымаштат марла сылнымутна умбакыже эше чот
шагалем
кертеш.
Тыгай жапыште мемнан южо писательна книгажым шке кӱшешыже луктеш але кӱжгӧ
кӱсенан спонсор манметын полышыжым кычал куржталеш. Тыгай "у" йӧн дене
коммерческий
издательсвылаште книгам луктедаш тӱҥалына гын, шот мо? Тыге шочмо
литературынам
у сылне произведений-влак дене пойдарен она керт. Тидын шотышто, ойлыманат
огыл,
тӱҥ издательствыланна государство, правительстве могырым лӱмын полыш кӱлеш.
Марий литературынам умбакыже вияҥдыме перспективный планым уэмден, ешарен,
кумдаҥден ямдылыме пашамат тӱҥалман. Иктаж лу ийлан. Тушто оригинальный
книга-ошамычым савыктыме деч посна, шкенан классикна-влакын да тӱнямбал, ты
шотышто руш,
финн-угор классика гыч кусарыме произведений-влакым лукташ палемдыман.
А.Васинкин. Винанс шотышто кузерак иледа?
И.Горный. Чыла творческий ушемым, мемнамат, республикын бюджет гыч
финансироватлат. Оксаже смета семын толшаш, но... Жапыштыже да чыла роскот
статья дене келшымын тичмаш толеш гын, йӧра манат ыле. Ӱмашсе январь годсек
Писатель ушемлан
оксам культура министерство гоч пуэдаш тӱҥальыч.
Сметынан нимогай статьяжат пӱрыс шукталын огыл: У рукописьым пашам
вораҥдарашат,
командировкыш каяшат, зданийым арендыш налмылан тӱлашат, молыланат.
Полышым ожнысо правительство дечат, президент дечат ик гана веле огыл
йодмо, а
финанс министерстве гыч вашмут иктак: оксам республикын бюджетыште доход
лиймеке
пуэна.
Оксаже, пале, тӱрлыланат кӱлеш: шоҥго писательлан полшашат, юбилей
пӧлекланат...
Мый умылен ом керт: писатель кӱчызӧ гай лийшаш?
А.Васинкин. Писатель-влак Правлений умларакшым могай йодыш дене коштыт?
И.Горный. Писатель ушем правленийыш тӱрлӧ йодыш денат толыт, йыҥгыртат.
Мутлан, таче кок самырык автор ушемыш пуртымо йодышым рашемдаш тольо. Кумшо
руш
возышо почеламут тетрадьшым конден. Нылымше — Аркадий Крупняковым шарныме
лӱмеш
Йошкар-Ола — Шнаран (Чкарино) ял маршрут дене куржын таҥасымашым эртарыме
сомыл
дене... Ик палыме поэт шушаш лӱмгемыжым эртараш полышым йодеш...
А.Васинкин. Тӱдӧ Писатель ушем, родо пошкудо сылнымут мастар-влак дене
кылда могай?
И.Горный. Уставна почеш ме Россий Федерацийже писатель ушемын
структурыштыжо
улына. Пытартыш ийлаште тудын Правленийже дене тӱрлӧ кагаз (пунчал) да
телефон
гоч гына кучалтеш. Ӱмаште ик погынымашымат, пленумымат Москваште ышт
эртаре. Окса уке, маныт. Таче теве тушеч серышым нална. СП правленийын
председательже да
"Наш современник" журналын тӱҥ редакторжо тиде изданийым писатель-влак
коклаште
шарыме шотышто полышым йодыт.
А.Васинкин. Икманаш, нунылан шканыштат полыш кӱлеш...
И.Горный. Туге. Лишыл республикыласе южо писатель ушем дене кылна содыки
уло.
Кодшо ий мучаште да тений январьыште, мутлан, чуваш коллегына-влак дене
вашлиймаште лийым. Нунынат мемнан гаяк нелылык шижалтеш. Тушто марий
культура рӱдерым
ыштыме. Марла книгам вучат. Ноябрьыште Пошкырт кундемеш шочшо лӱмлӧ марий
писатель Яныш Ялкайнын шочмыжлан 90 ий темме лӱмеш Уфаште да Мишкан
районышто сылнымут касым пырля эртарышна. Пошкырт да Марий писатель ушем-
влак коклаште творческий кыл шотышто договорым ышташ ойым пидна. Кеҥежым
Калтаса ден Мишкан районлаште марий чылнымут кечылам эртараш лийме. Киров
область гыч прозаик Алексей Рыжов
толын ыле, да книгам ужалыме пашам пырля ворандарыме нерген кутырымо.
А.Васинкин. Тенийсе паша планда могайрак?
И.Горный. Тенийлан тӱҥ организационно-творческий паша планнам Писатель ушем

правленийын декабрьысе заседанийыште пеҥгыдемденна. Писатель-влакын
погынымаште
"Писатель. Литература. Книгам лукмо йодыш" йодышым лончылаш палемдыме.
Самырык
автор-шамычын "Сылнымут шыже — 97" семинарымат эртарена. МарНИИ-н
литература отделысе дене пырля лӱмлӧ писатель-влакын творчествыштлан
пӧлеклалтше конференцийым, тӱрлӧ литератур вашлиймашым да моло
мероприятийымат ямдылена.
А.Васинкин. Самырык талантым куштымо шотышто могай паша ышталтеш?
И.Горный. Ик палыме руш поэт тыгерак возен:

С вами, братцы, не спорю,
Все мы разные, нужные.
Много раковин в море,
Да не в каждой — жемчужина.

Шке жапыштыже кажне писатель самырык лийын. Нӧргӧ талантлан кушкашыже полыш
эреак кӱлеш. Самырк автор-влак сылнымут садвечышке толынак шогат. "Ӱмаште
октябрь
тылзыште "Сылнымут шыже" семинарыште лончылаш кумло наре самырык возышо
шкенжын
произведенийжым конден ыле. Тылеч посна нуно эше тынарынак тӱрлӧ вере
печатлалтыт. Куанаш лиеш: шукышт тӱням, илышым шке семынже онча, ужеш да
произведенийыштыже шонымашыжым шке семынже почын ончыктен пуаш тырша. Тек
умбакыжат тыгак лийже. Талант изеҥер гаяк, шкаланже корным муэш. Но таланым
вияҥдаш лым лийде пашалыман. Такланак огыл дыр Шернур кундемыште илыше,
вара тӱнямбалне кумдапн чапланыше поэт Николай Заболоцкий тыге возен:
Не позволяй душе лениться.
Чтоб в ступе воду не толочь,
Душа обязана турдиться
И день и ночь, и день и ночь.

Тидымат каласаш уто огыл, шонем: "Пешак талантан, кумда уш-акылан поэт
Валентин
Колумбна ыле. Тудо поэзийыште эре шке корныжым кычалын, моло автор гае лияш

тӧчен огыл, аҥысыр кышкарым сырен кӱрыштын. Садланак поэзийжат
ойыртемалтше. Тудын деч шукылан тунемшаш улына.
А.Васинкин. Иван Иванович, айста В.Колумб деч Тендан деке куснена. Вет ик
тукым
улыда, манаш лиеш. коклаштыда ойыртем улыжат кок ий веле. Тендан нерген
пешак
шагал возымо, тудыжат лач посна справочниклаште веле. Айста лудшо-влакнам
изишак
Марий писатель ушем вуйлатышын илыш корныж дене палдарена. Ала шке нергнда
изишак каласкаледа ыле?
И.Горный. Шуко ойлышашем уке. Шочынам кумда Юл эҥер (ынде тудо теҥыз лийын)
сырысе Алыктӹр курыкмарий ялеш. Ешыштына шым еҥ лийын. Ачам Кугу сарын
фронтыштыжо
нелын сусырген да колен, авам кумло ий ожно вес тӱняш каен. Пелашем
газетыште
ыштен, кызыт пенсийыште. Тений шошым мыят тыгай канышыш лекнем. Ӱдырем ден
марийже Марий пединститутым тунем пытареныт, Козьмодесьянск олаште ыштат.
Уныкам
кудымшо классыш коштеш. Рушлат, марлат тунемеш.
А.Васинкин. Тӱҥалтыш почеламутда кунам да кушан савыкталтын?
И.Горный. Первый почеламутем "Мирын вахтышкы шагалын" 1950 ийыште "Пеледшӹ
сӓндӓлӹк" курыкмарий альманахеш печатлалтын.
А.Васинкин. Тендан произведенийланда акым пуышо-влак деке кузерак ончеда?
И.Горный. Возымем аклыше-влак нерген кӱчыкын тыгерак каласем: шукышт поро
чон
дене чын каҥашым пуэныт. Тидлан кугу тау. А икте гын ""шугынь" дене
лупшалын
ыле. Тиде кудлымшо ийлаште лийын. Но сырен ом ыле, мондалтын.
Шке произведенийлан акым эре вучет. Тудо уло — тау, уке — шонет: возымем,
тугеже, лудшын шӱм-чоныш пурен шукын огыл.
Литературын поро традицийжым кучашак кӱлеш — произведенийлан чын,
принципиальный
акым поро чон дене пуаш. Книга-влак эре лектыт, а пытартыш ийлаште
критический
ден литературоведческий статьям шуэн ужына. Тиде ситыдымашым "Ончыко"
журнал кораҥдаш тырша — книга обзорым, лончылымо статьям печатлен шога.
Пашаже моктымаште
але вурсен кушкедмаште огыл. Эн тӱҥжӧ — келге лончылымаш, анализ. Арам огыл
ойлатыс: критик произведений нерген возаш шичмыж деч ончыч тудым йӧратен
шындышаш.
Критический статья книган авторжылан у заряд манметым, у шӱлышым пуышаш.
Книгаже лекмеке, авторым,"Молодец, сайын возенат, саламлем!" манын, вачыж
гыч
вӱчкалтена гын, тудо ончыкыжым тачысе кӱкшытешак кодын кертеш.
Критический статья-влак сборникым ямдылыме, лукмо нергенат шоналташ уто
огыл.
Тудо самырык автор-влакланат, студент, туныктышо-шамычланат дпеш кӱлешан.
А.Васинкин. Почеламут-влак деч посна марий лудшо-влаклан Тендан поэмыда-
влакат
палыме улыт. Мутлан, мый кудыштшым лудынам: "Тошто" вакшИ, "Мландын озаже",
"Пасу патыр", "Шӱм ден вӱр", "Портрет" да "Офи". Кажне писательын шканже
поснак
шерге произведенийже, "йӱксӧ мурыжо" уло. Тенданат тыгак мо?
.Горный. Эн сай произведенийжым эше возен шуктыделам. А такше "Офи" ден
"Портрет" поэма-влакем фрагментарныйрак улыт гынат, чонемлан утларак
келшат.
А.Васинкин. Кӧм Те шке туныктышыланда шотледа?
И.Горный. Витле икымше ий мартыште мыйым, латкандаш ияш рвезым, уста
курыкмарий
писатель Константин Иванович Беляев Козмодетьянск оласе издательствышке
корректорлан ӱжын. Тудо тушто директор ыле. Вот тудо сылнымут красачам
лийын. Шуко каҥашым Владимир Сузы пуэн. А пачерлан Никандр Ильяков дене
шогенам. Тудыжо шочмо
йылмын поянлыкшым поэзийыште кузе кучылтмо нерген эре ойла ыле.
Армий гыч служитлен толмекем, Геннадий Матюковский дене чӱчкыдын
вашлийынна, кылым кучаш, келшаш тӱҥална. Тудо возымем чот эскерен, шкыжым
пырля шинчен лончыленна. Да тудак творчествем нерген ятыр стаьям возен. Мый
шкеже Геннадий Ивановичын чыла почеламут ден поэмыжым ик гана огыл лудын
лектынам, поэзийже нерген
статья-влакымат возенам. Тудо — Марий Элнан калык поэтше, Кугыжаныш
премийын
первый лауреатше. Чаманем, ӱмыр лугыч каен колтыш. Поэзийыште тудо мут
мастар
гына огыл, а кугу эрудит ыле. Тау, ӱмаште Марий издательствына тале поэтнан
ойырен налме почоеламут да поэме сборникшым, тыгак "Мӓмнӓн тӓнгнӓ шамак"
шарнымаш
книгам печатлен лукто. Нуным ме Геннадий Ивановичын пелашыж дене пырля
ямдыленна.
А.Васинкин. Кызытсе возен шогышо-влак кокла гыч кӧн творчествыже Тыланда
утларак
келша?
И.Горный. Кажне писатель — шке шотын талант. Мыят нунын возымыштым лудам да
тунемам. Мут толмашеш, Юрий Артамонов ден Геннадий Алексеев шкеныштын
творчествышт
дене раш ончыктат: кузе А.Чеховла але М.Шкетанла лым лийде возаш лиеш.
Альбертина Иванова ден Валентина Изилянова ныжылге-шыма поэзийышт дене
ӧрыктарат, куандарат...
Чуваш таҥем, калык писатель Мишши Юхма — тыматле, шонымым шуктышо айдеме.
Вашкымашыже уке, а чыла вере шуэш, ты шотышто мер пашаштат тудо мылам
пример.
Почеламутлан оҥай, вучыдымо образым, шонымашым муаш Москавасе йолташем поэт
Владимир Костровоын книга-влакше туныктат. Эрзя поэт Иван Калинкин
вашлиймына еда
ойла: возымаштет кугу кӱкшытым шуат — кусарашетат куштылго лиеш.
А.Васинкин. а кызытсе курыкмарий автор-влак кокла гыч кӧм палемдеда ыле?
Вет "У
сем" журналын редакторжо семын Талнад шуко самырык поэт, прозаик-влак дене
пашам
ышташ логалеш...
И.Горный. Марий литературына кок йылме дене вияҥеш. Курыкмарий поэт ден
прозаик-влак тиде ийлаште ятыр ошкылан ончыко тошкалыныт. Прозышто Россий
писатель ушем
член-влак Виталий Петухов ден Евграф Поствайкин мастврын тыршат, поэзийыште
—
Евгений Першуткин, Вачеслав Григорьев, Николай Егоров, Ипполит Лобанов...
Самырык кокла гыч Владислав Самойловын, Софроний Гайдовын, Зосим
Сигачковын, Надежда
Федосееван да ятыр молынат йӱкышт ойыртемын йоҥгалтеш. Ятыр самырык
олыкмарий
автор дене пырля нуныланат Писатель ушемын членже лияш омсам кумдан почман.
А.Васинкин. Тачысе кечылан писатель семын шканда мом эн тӱҥлан шотледа?
И.Горный. Кажне писательын шӱм-чонжылан шке лишыл темыже уло. Ме, марий
писатель-влак, шукынжо ялыште шочоынна. Садланак дыр ял калыкын илышыж деке
мелын
шогена. Мый йоҥылыш лийынат кертам, но тыге чучеш: кызыт, илыш вестӱрлӧ
жапыште,
ала-могай "нойымаш" шижалтеш, творческий активность манме иземме гае лие.
Конешне, кунам эл, илыш черле улыт — писателят шке семынже черлана. Но
тыгай йӧсым
тудо садиктак сеҥа. Тачысе илыш, вашталтмаш у произведенийлаште садиктак
келгын
ончыктымо лиеш. Мый шкеже эн тӱҥлан нравственность темым шотлем.
Писатель вет саманын вӱршержым раш, чот шижын шогышаш, калыкын илыш
умылымашыжым, эстетический шижмашыжым, волгыдым пычкемыш деч ойырен
моштымыжым шкенжын
сылне шомакше дене вияҥдышаш.
А.Васинкин. Секрет огыл гын, палыме шуэш: творческий планда могайрак?
Ончылно
могай паша вуча?
И.Горный. Ӱмаште у почеламут ден поэме сборникым чумырышым. Шукерте огыл
У.Шекспирын "Ромео и Джульетта" трагедийжым кусарымем угыч тӧрлатышым.
Творчествыштем
изи огыл верым кусарыме паша налеш. Н.Лекайнын "Кӱртньӧ вий", В.Ивановын
"Тӱтан"
романыштым, М.Шкетанын, С.Николаевын, Н.Арбанын, М.Рыбаковын пьесышты, ятыр
поэтын почеламутшым марлаҥденам. Кызыт поэме дене шинчылтам. А такше мый
пашам план
почеш ом ыште. Возалтеш гын, возалтеш...
А.Васинкин. Кызыт "У сем" журнал окса укелан кӧра огеш лек. Тудын
ончыкылыкшо
могай?
И.Горный. 1990 ий годсек курыкмарла "У сем" журналнан коло ныл номерже
лектын.
Подписке ак чотак шергешт кайышат (пел ийлан коло тӱжем теҥге), налше
шагалеме.
Ӱмаште оксам бюджет гыч пуэн ышт ситаре да кызыт чынак тудо ок савыкталт.
Но
ӱшаныме шуэш жаплан гына. У номерлан материалым погымо. Кеч-мо гынат,
журнал
лекташ тӱҥалшаш. Тиде йодышым решитлаш Писатель ушем правлений ден Печать
да информаций комитет кумылан улыт.
"У семын" полшымыжлан кӧра пытартыш вич-куд ийыште курыкмарий писатель-
влакын
творчествышт палынак ылыже. У автор-шамыч лектыч. Журналеш нунын ятыр роман
ден
повестьышт, поэме ден ойлымашлашт савыкталте. Кызыт "У семын"
портфельыштыже кок
роман да моло вес жанран шуко произведений уло.
А.Васинкин. Республикысе моло творческий ушем-влак дене кылда уло мо? Уло
гын,
тудо кузе вияҥеш?
И.Горный Кызытсе саманыште творческий ушем-влакын пашаштышт, каласышым,
нелылык
утыждене вашлиялтеш. Тудым чумыр вий дене гына сеҥаш куштылгырак. Садланак
ӱмаште ноябрь тылзышщте республикысе писатель, композитор, художник, театр
пашаеҥ,
журналист да архитектор ушем-влак Коррдинационый советым ыштышт. Тиде
советышке
ушем-влакын вуйлатышышт пуреныт. Пашаже общественный тӱҥалтыш семын
ышталтеш.
Тылзылан ик гана погынена. Тӱҥ йодышыжо — творческий интеллигенцийын
интересшым
аралымаш, ушем-влак кокласе кылым пеҥгыдемдымаш, тӱрлӧ вашлиймашым пырля
эртарымаш, авторский правам аралыме шотышто республикысе органым ыштымаш да
тулеч молат. Февраль мучаште писатель да компорзитор ушем-влак "Поэт ден
композитор кокласе творческий кыл" йодыш дене вашлиймашым ("йыргешке
ӱстелым") эртараш кутырен
келшеныт.
А.Васинкин Пытартыш йодышем тыгай: "Ончыко" редакций пашаеҥ-влаклан
журналым
лудшо-влаклан мом ыталнынеда?
И.Горный. "Ончыко" журналлан шымле ий теме. Пайрем семынат палемдышна. Шке
поро
мутым каласышт. Журнал писатель-влак полшымо дене чыла шотышто сылнырак
лийже.
Тышке шуаш вийна, кумылна, талантна ситыже.
А.Васинкин. Иван Иванович, жапым муын мутланаш келшымыланда да
йодышемлаклан чон
почын вашештымыланда моткочак кугу тау. Илышыштыда пеҥгыде тазалыкым да
творческий пашаштыда кугу деч кугу сеҥымашым тыланен кодам, чыла шонымыда
шукталтше,
произведенийда-влак марий лудшо деке юватылде миен шуышт!

Вашмутланымашым "Ончыко" журнал редколлегий член, критик Аркадий Васинкин
виктарен.



012197
************************************************************************
1—21
ТАУ, ЮМО!
Мутшо Василий Гороховын. Семже Вениамин Захаровын.

Тау, Юмо — пӱрышыч мландым да кавам.
Тау, Юмо — пӱрышыч вӱдым да кожлам.
Ош марийын уло шкенжын шочмо вел —
Чонлан лишыл, шерге да сылне марий Эл.

Тау, Юмо — саклышыч йоммо деч мемнам.
Тау, Юмо — саклышыч йырнык деч чоннам.
Ош марийын йӱкшӧ утыр-утыр раш
Да куатлын-йоҥгыдын йоҥгалтеш тораш.

Поро Юмо, порак лий: патыр ушым пу.
Поро Юмо, порак лий: кӧргӧ вийым пу.
Тек шем ойгын ӱмыл ынже воч шинчаш,
Да марийын ӱмыржӧ лийже курымаш.



020197
************************************************************************
2—01

ПАРОДИЙ АРШАШ

"КАКШАН СЕР ӰМБАЛНЕ ЛОМБО" мурылан

Мутшо Г.Матюковскийын.
Семже К.Смирновын.

Какшан сер ӱмбалне комбо
Вуйжым кумыко сакен:
Шӱшпык муро веле огыл,
Ужава йӱкат пытен...

"КАС ГАРМОНЬ" мурылан

Мутшо А.Александровын,
Семже В.Захаровын.

Шуэнракын коштынам мый ялыш,
Отпускемже ӧрдыжтӧ эртен.
Илыш йогын ялыш савырнале,
Тушко кочкышлан мый эҥертем.
Припев:
Илышат ой пеш шерге олаште
Колбаса омеш гына конча.
"Акырсаман толеш, векат, юмашне",—
Иктымак улден кия кочам...

"ЭРЕ МЫЙЫН КИДЫШТЕМ..." калык мурылан

Эре мыйын ушыштем,
Эре мыйын ушыштем,
Чевер маке пеледыш.
"Маке" мутым луктамат,
Шеҥгеч маныт: "Наркоман".
Тидым кузе туркыман?..

"МАРИЙ ЭЛ" мурылан
Мутшо С.Вишневскийын.
Семже Е.Волковын.

Ужар чодыра ден Элнет серыштет
Ужар сывынла леведалтын шогет.
Мотор, йӧраталме Марий кундемна,
Ме кызыт тыге мурена:
Шочеш поян шурно лач шке пакчаштет,
А фермыште вольык — ончен чаманет.
Лар тич ыле кинде, суртет тич пиал,
Кузе ойгырен от мурал...

Шулдыр Васлий.



0201а97
************************************************************************
2—01
Александр САПИН
МАРИЙДЫМЕ

Повесть
1

Алипа шоныдымын-вучыдымын тулыкеш кодо. Кугызаже, Селей Митка, таза кап-
кылан,
вийвал айдеме, кӧ шонен, кола манын? Нигӧн ушышко тугай пурен кертын огыл.
Шкенжын ӱмыржым моткоч куштылгын кошартымыж дене калыкым чотак ӧрыктарыш.
Кӱлын вет
такыр шыма корнышто кӱ моклака ӱмбак миен кӱзымыжӧ. Самосвал гыч йоген
кодшо улмаш, витне. Мотоцикл дене первой гана коштмыжо мо? Виян ИЖ-56
машинам лукташ
тӱҥалыныт веле ыле. Митка Эҥертӱр ялыште тудым эн ончылтен нале да тымарте
иканат, нигунамат йӧралтын монь огыл. Виктараш нелырак гынат, мотоциклым
модыш гане
кондыштараш тунемын. Опытшо кугу вет!
Очыни, туге лийын: Митка икана огыл ты ял коклам корнышто кудалыштын, кӱ
тушто
киен кертеш манын, шоналтенат огыл, кугу скорость дене чымыктен. А можыч,
изишак
подылшо улмашат, шекланымыже лушкыдемын. Кузе лиймым мужедаш гына кодын.
Шкежат
каласен огеш керт маш дыр: тудын чонжо вес тӱняш кайымыж годым капыштыже,
эксперт мутлан ӱшанаш гын, иктаж вич минут чоло ийын. Вуйчоҥгыра шелын, оҥ
чот эмганен, кид тугылтын. Шучко сӱретым иктат ужын огыл. Пелйӱд гутлаште
лийын гын, а
тудым, йӱкшышым, кече нӧлтын иже шофер олашке кудалшыжла ужылдалден.
Орлык-ойго Алипам ялтак лыпшыртыш. Шкет кодам манын, тудын ушышто лийын
огыл.
Ынде трук, ала-куш порволымо гай, тӱня йӧршын вестӱрлеме, нигунам шоныдымо
йодыш-влак саҥгам перымыла толын лектыч. Ончыкешыже кузе илаш? Кӧ сурт
сомылым
тӱгарлаш тӱҥалеш? Сӧсна вичам кӧ олмыкта? Нӧреп пура шӱйын — уэмдаш возеш.
Шудо
солаш пагыт шуэш, пу ямдылаш... У-у, паша-влак!.. Шукыжо Митка ӱмбалне
ылят, тудо чылажымат ыштыш. Я, ынде кузе? Ушкал, туна, презе, сӧсна, шорык-
влак, комбыжо, чывыже, пакчаже — пӧрдын гына шу! "Чыла ынде шкетланем
перна. Ой! Совхоз пашашкыжат шуман. Йӧра кызыт кеҥеж, а весканаже? Терысым
кӧ эрыкта? Кургым кӧ конда? Кӧ пукша? Митка уке. Чылашкыже кузе шуаш?
Юмсакле! Ой-ой-ой!"— марийголышо
вате азаплана. Ушышкыжо икшывышт-влак толын пурат. Кудыжо ава воктен илен
кертеш? Кудыжо суртым кӱтен сеҥа? Юра Уралмаш заводышто ышта, пачерым
налын, ешаҥын. Уныкат куржталеш. Уке, тудо ынде аулышко ок тол. Лиза
тунемаш веле пурен.
Тудлан, ӱдыръеҥлан, ӱшан уке — марлан кая да ава воктен манын шоныманат
огыл.
—————————————————————————————————————————
*Тӱгарлаш — ворандараш.
А полшен шогашыже возеш теве: оксаже, чийымыже, кочмыжо, можо. Кузе илен
мошташ?
Кугыза уке — нимолан илаш, нимом ыштен ом керт, ом мошто манын, воктекше
шӱгарыш
пурен возат мо?
Первой кечылаште пошкудо Марпа ден Окочи акаже сурткӧргӧ сомылым ышташ
полшышт.
Тау! Ӱмыр мучко туге ок лий вет. Илашыже кӱлешак!
Нылле чӱктымӧ кече шудо ямдылыме тургым эртыме жаплан логале. Эр гычак йӱр
лыжгыш. Урем пурак лавыраш савырнен шуо. Кече ыш ончал. Миткам сагынаш ятыр
еҥ Алипа дек кинде кудалташ погыныш. Пӧръеҥ-влак шагал ыльыч, толшыжат
чолак да шоҥго-влак. Утларакшым тулыкеш кодшо, шоҥгемше ден илалше ӱдырамаш-
влак чумыргышт.
Йӱла радамым шоҥгыеҥ-влак виктарышт. Шӱгарлаш йӱр воштак мийышт, Миткам
"ӱжын"
кондышт, сортам чӱктен, "пукшышт-йӱктышт", тоштыеҥ-влакым уштышт, киндым
кудалтышт, янда атышке аракам чӱчыктыльыч.
Кечывал эртен Миткам да тудын кӱдынь толшо-влакым "ужатышт": капка воктен
кугу
кӱмыж тич падыштыме мелнам, киндым луктын оптальыч, пел ате наре погынышо
аракамат кышкальыч. Пӧртыш пурен, ӱстел йыр чылан верланышт. Пеле йӱкын
мутланен,
кочкыч-йӱыч. Шоҥго-влак шуко ышт шинчылт, мӧҥган-мӧҥгышкышт иктын-иктын
кайышт.
Икгай паша, икгайрак ойго, иктӱрлӧ чер, икмогырко кайыме корно айдеме ден
айдемым жаплан лишемда, коклаштышт ойлышаш мут лектеш. Икгайрак кӱыкан илыш
марий
деч посна кодшо-влакымат тӱшкаш чумыра, чон почын кутырымаш нуным чакемда.
Алипа
дек толшо тулык ӱдырамаш-влакат тевыс чакрак шинчылдальыч, аракам икте-
весыштлан
черет дене йӱкталыт. А мут нунын эре колышо-влак нергеште пӧрдеш. Тыгак
лийшаш
тудо. Ныллыже молан чӱкталтеш? Колышо еҥлан лӱмдалтын дык, тудын нерген
порым
ойлыде, шарныде лиеш мо? Южыжо шкенжын кугызаж нерген каласыде ок чыте.
Алипалан
каҥашым пуымо семын ойлат.
— Ой, шкет кодаш йӧсӧ. Ӱдырамашлан тугак пӱралтеш гын, куш пурет, тӱсаш
возеш.
Минят первойжым пешак ойгырышым, кочкынат шым керт, омемат айдеме семын ыш
лий.
Кошкен пытышым. Пагыт эртыме семын пыкше шкемым шке лыпландырышым. Раз Юмо
туге
пӱрен гын, манам, тӱсаш, тӱсашак кӱлеш, кӧнаш возеш. Икшыве-влак йӧра улыт,
нуным ончен, чонлан луш чучеш адак. Алипа-а, шкендым пешыжак ит турж, ит
шорт.
Пӧрык лийше азапым от тӧрлате, кеч ала-мыняр шинчавӱдым йӱрыктӧ. Юмак южо
пӧръеҥлан кӱчык ӱмырым пуа. Рыскалет уке гын, кеч ала-мом толаше. Вес тӱняш
кайышым от пӧртылтӧ. Мланде-ава дек кайышым от мӧҥгештаре.
——————————————————————————————————————————
1Кӱыкан — ойган.
— Молан? Южиктыже адак угычын марийым муыт, ожсо дечат порын илат, — весе
ойлал
колта. — Нал тӱвӧ Тасям! Кумшо марийлан шуо. Пар кӧргӧрчен гане илат.
— Эй, тудыжо мемнан таҥаш мо? Самырыкыс! Кушто, иктаж кумло ияш уло?
Рвезыракшылан верештеш марий, мом ойлаш! Ме ганьыжлан кушто?
— Тасяже йӧра. Насчаже, Насчажлан ӧрат. Еҥ кугызам шӱдырал налын керте,
юмсакле.— Элексе вате эрдым кыра.— Изи икышве-влакым кудалтен кайыш Васяже.
Ну-у,
ушыжат тудын!
— Э-эй, нуныжо! Тошто тос огытыл мо! — Лена кува кидым лупшал колта.—
Лӱмынак
кугызажым йӱктен пушто, шонем. Чарныде йӱктышыс. "Айда йӱ, йӱ!" манеш ыле
Мтрийжылан. Тудыжо "Йӱам, кертам, йӱам!" моктаныш. Шуктыш! Пӧръеҥ лийшынак
утыжым
йӱаш лиеш мо?
— Насчаже огатак куго эл пыстымак ыштышат. Вожылдымо!— вурса Элексе вате.
— Ӱдырамаш лӱмым порволта шол,— Лена кува иктешла шонымыжым.— Пӧръеҥ-
влаклан
мыскылен воштылашышт йӧра шол ынде.
— Вара Марья, Мишкан Марья! Кудло вич ияш — тудлан кугыза вереште! Илатыс!
Илат.
— Ай, тыганьыже шӱдылан икте!— Алипат мутым чыка.— Айда, вате-влак, йӱына.
Арака
уло. Ой, пеш куго тау сагынен толмыланда. Йывыртен ом шу! Манмыда семын,
айда
ынде, кузеат илалтеш. Мом ыштет? Минят теве, уныкам гына кушкын шужо, тышке
кондемат, ашнем. Шкетак оҥайсыр, йошток!
Озакува, арака шишам почын, унашт-влакым йӱкташ тырша.
Кастене, вольык кӱтӱ толмо деч ончыч, уна-влак кайыме деч вара, Алипа
пулдыр
кӱварысе кугу лавырам эрыкташ пиже. Кумытын — иктыже Юрикын школышто
тунемме
годсо йолташыже, Геннадий, да вес уремысе рвезе-влак — пурат.
— Сай, Алипа акай!— Геннадий мӱндырчынак саламлалтеш.
— Сайже-можо. Эрыкташ возеш тӱвӧ.— Алипа вийнен шогале, рвезым тӱслен онча.
— Алипа акай, ала Юра толын манын пурышна да... Уке, да? Алипа акай, минь
дечемат чаманымашым приниматлыза. Митка изайын ӱмыр лугыч колымыжо чоным
каньысырландарыш. Пеш жал. Илышаш гына вет тудлан.
— Эрге-влак, айда пурыза пӧртыш. Сагынен пурымыланда ик коркам подыл
кайыза.
Алипа изи кольмым пырдыж воктек шогалта.— Айда, айда, пурыза! Катадам
кудашме ок
кӱл. Садак мушкаш возеш.
Эрге-влак торешланен ышт шого. Озакувам колыштыч — пурышт.
Алипа Геннадийым йӧрата. Юра эргыж дене пырля тунеммыж годым чӱчкыдын толеш
ыле:
то пу шелаш, то артана опташ, то лумым оралте гыч издер дене шӱдырен лукташ
полша ыле.
Озакува иктым гына огыл, кок чарка гыч йӱктыш. Геннадий сӧрыш:
— Алипа акай, иктаж-мо пашат лиеш: пу кондаш, олым кондаш, тулеч моло — ӱж,
каласе. Минь кертмем дене полшем. Тракторлык паша гына лийже.
— Пеш йӧра, пеш йӧра, — Алипан кумылжо нӧлталтеш, поро мутлан йывырта.—
Полшыза,
эрге-влак! Минь тугок ом ыштыкте. Тӱлем.
Самырык-влакын кайымекышт, Алипам у шонымаш авалтыш, шинчаже почылтмыла
чучо.
Тидлан амал — Геннадийын толын пурымыжо да ушан ойлымыжо. "Тевыс Геннадий
аул
гыч нигушкат ыш кае — ачаж-аважлан эҥертыш. А мемнан... ачашт "Туныкташ,
туныкташ кӱлеш, тунемышт, аулышто терыс ӱпшымӱпшыч ынышт иле", манын тӱйыш.
Теве ынде
эргына, ӱдырна уло — пайдаже — шудо ышташ да картопка лукташ веле йӧрышӧ
улыт. А
Семон ден Анютан Геннадийышт кӱдыньыштак — нимо кӱык. Могай ушан эрге! Э-э,
межат, калтак-влак, ит лий, икшывылан куштылгым ыштена, а шкеже кузе илаш
шонымо
ушыш пурен огыл. — Вийнен шогалын, кӱаланен колта.— Аҥыра улылтеш, аҥыра.
Кеч
эргынам пеленна ышна кодо, олашке мучыштарышна. Э-э, руш арам огыл ойла
улмаш:
век живи, век учись.

2
Нылле эртымеке, тулык ватын шонымаш утларак келгемеш. Ала-кузеат
пӱтыркалыш,
вискалыш — ик ой аман рашемеш да пеҥгыдемеш: содыки суртышто пӧръеҥ
кӱлешак.
Тӱрлӧ сурткӧргӧ пашаланат, пӧрткӧргыштат тудын деч посна йошток, нигӧн дене
пелешташ. Малаш возеш, кужу жап мален огеш керт — омо ок тол. Шинчам кума,
а шинчаште тӱрлӧ сӱрет. Утларакшым Митка дене пырля илыме, тудын весела
койышыжо,
мыскаран ойлыштмыжо, мурымыжо кумылым тодылыт. Малаш вочмо годым шаярен,
рвезе
годсо гай модмыжо, ӧндалмыже, шупшалмыже... Шижде туртыналтын, шке декше
мындерым шупшыл колта. "Ы-ых!..."— йыҥысыме йӱк тымык пӧрт кӧргыш лектеш.
Тыгак шкет
ӱмырым эртараш мо? Эре паша, эре сомыл. А мо куанже? Илышын тӱҥ амалже
шкетын
илаш мо? Уш пошкудо-влакым, шке таҥаш-влакым ратла. Кузе нуно илат? Иктышт
шыман, йӱк лукде, пуйто укелыт тӱняште; весе-влак нужнаракын; кумшышт тырым
да торым вурседылын, сӧйгедылын, содомлен... Шкеж таҥаш пӧръеҥ-влак, йоташ-
влак шинчаш койын эртат. Икте ушан; весе аймыл акылан, йӱаш йӧратыше; кумшо
нимо дене
ойыртемалтдыме: ны кап-кылже, ны чеверлыкше, ны поро койышыжо, ны можо. А
илат!
Илат кува-кугыза-влак. Кӧ кузе мошта. Епсе ден Оклинам налаш — нимош шудымо
гай
койыт — ончо нуным! Могай поро уш-акылан икшыве-влакым ончен куштышт!
Кӧранет.
Кргориже! Тыгай тӱвыргӧ патыр пӧръеҥ, молан, кузе тугай лювык, алама, шоҥго
чуриян Салима дене ила? Мужырлен шогалтет гын, ончаш пыст.
————————————————————————————————————————
1Мындер — кӱнчык.
Сӧй деч вара илыш йӧсӧ ыле гынат, самырык годсо гыч ала-молан сайже гына
сайлалт
ушыш пура. Тунам мыняр каче тудым пастыркален коштыч! Почешыже шӱдырныльыч,
ваҥен куржтальыч! Чылаштымат ушештарен лекте гын, мыняр тӱрлӧ ӱмыр,
пӱралтмаш! Кокытшо ӱмыр лугыч коленытат, иктыжым чер пызырыш — инвалид
радамым ешарыш. Йыван
— маҥга сокта — ончо кызыт тудым, могай уста механизатор, орденым налаш
ӱнарже
ситыш, а каманда дене кузе вычыл-вычыл, мужыр кӧгӧрчен гане куваж дене ила,
кок
чолга эргым ончен куштыш. Молыжо... Эл мучко каен пытеныт. Кӧ Миткам
алмаштен
кертеш? Эҥертӱрыштӧ иктат уке. Тевыс илыш мом ыштыш! Кунам гын тесте дене,
а
кӱлеш годым икте уке. "Минь дечем пыстырийже кугыза дене ила, а минь...
молан ом
керт?"— Алипа кӧргыштӧ вийым, ӱнарым шижеш, рвезе дене таҥасен кертшашла
чучеш.
А мо, чын! Алипа эше нылле ик ияш веле. Кап-кыл пеҥгыде, пӧрдымӧ гай, чурий
—
саде рекламыште ончыктымо мотор-влакын нарыш ок шу гынат, йыргешке, шыма,
шӱргывылыш самырыкын деч нимо денат кугун ок ойыртемалт. Коваште гына
кӱжгеммыла койылдалеш. Такше воштончышыш ончалме годым шканже шке чевер
улмыжла чучеш. "Калык
деч соптыражак омыл,"— шоналта.
Уремыште эртышаш иктаж сомыл, лапкыш тидым-тудым налаш миен толшаш лиеш —
Алипа
ожсыж гай паша вургем дене айда-йӧра ынде ок лек: чаткан чия, шӧртньӧ
корнан
сӧрал ялукым пидеш. Тыгай вашталтышым пошкудо-влак вашке шке семынышт
умылышт,
коклаштышт малдалыт: "Алипа кугыза деч посна кодо — рвезештеш веле. Пӧръеҥ-
влакын шинчаш пернынеже." Вараракше тыгат манаш тӱҥальыч:"У-у, тудо пӧръеҥ
деч посна огешат иле. Нунын насыл тугане. Теве иктаж кугызам суртышкыжо
конден пурта
кызыт." Яыште илыше калык икте-весым могайым пала. Мужед ойлымо еҥ-влак,
шинчыде, йылмым огыт тӱгате.
3
... Кече касвеке ятыр тайнен. Ала-кушто коштын, алкен толшо чувар презе
оралте
покшелнак ведра гыч вӱдым шрӧпла. Воктенже Алипа йӱын теммыжым вуча.
Коваште
выж-важ вишкыде пылым пызырен, шем пыл ора-влак кояш тӱҥальыч. Юалге мардеж

чӧкын-чӧкын пуал-пуал колта. Алипан ончыко пошкудо ломбер гыч шиште тӱсан
лышташ
чоҥештен толын возо. "Тевыс шыжет саламым колташ тӱҥале. Лышташын ӱмыр
шуын.
Туҥгеже тудын мо? Шӱйшаш веле кодеш.— Алипан шӱмыштӧ ойган шонымаш шочеш.—
Миньынат поро ямле кечым ужшашем пытен толеш. Йӱштӧ йӱран, мардежан пагыт
толеш. Кумылсыр жап. Шыже пагытем тыгак шуэш мо?"
Капка йӱк кыпток шоктыш. Капкам кумдан почын, Тамак Пӧтр пура. Озаватым
ужын,
кычкыра:
— Алипа! Минь толам! Илет-кутырет! Ала-кунамсек пурен лекташ шоненам да...
пагытым шым му.— Алипа воктек сыҥге-соҥго лӱҥгедылын тольо. Руштшо.
— Алипа! Колат? Ит сыре толмемлан. Минь вет тиньым йӧратем:, только тинь
тыдым
от шинче. Тымарте ойлен омыл иктыланат. О-о, тиде секрет!
— Колашыже колам ойлыметым,— Алипа Пӧтр деч кораҥынрак шогале.— Но огатак
тамака, арака ӱпшан улат. Минь тыганыьым ом йӧрате.
— Тол, шинчына теҥгылыш!— Пӧтр пулдыр воктенсе кукшо диваным ончыкта.—
Ойласена!
— Мом ойлена? Тинь йӱшӧ, минь айык! Йӱшӧ дене ойлен ом мошто.— Алипа йырнен
ончалеш Пӧтрын шем чурийыш.
— Ну-у, тунарак шуюткӧ улам мо?
— Шуютко ом ман. Йӱшӧ улат. Тамака ӱпшет дене ит йыгыжтаре! Чытен ом керт.
Мий,
кай шке декет! Куват вуча.
— Вучыжо! Ах, кузе минь тиньым ожно йӧратем ыле, да кызытат мылам пеш
келшет!—
Алипам шокшыж гыч кучынеже. Тудыжо, яра ведрам налын, пулдыр дек конден
шында.
— Мий, кай, кай шке декет!— Алипа кидым рӱза.
— Кузе от умыло миньын чонемым? Ик коркам муат кумылемлан? Чонемлан луш
лийже!
— Ну, кишнемыр улат вет! Кузе куват тӱсен ила?
Тыгодым Алипа аважын туныктымо каҥашыжым шарналта. Тудо тыге манеш ыле:
"Мокмыран да йӱшӧ деч вашке утлымет шуэш гын, ик корка аракам йӱктат,
тӱтырен лук. Вара ӧпкелен огеш керт — кая".
— Шич теве, вучалте. Чечас луктам. Нылле деч кодын ыле шекылле,— малдал,
Алипа
пӧртыш пурал кайыш.
—————————————————————————————————————————
1Шуютко — шучко.
2Шекылле — дыр, очыни.
Туржалт пытыше "Прима" пачкым кӱсен гыч луктын, Пӧтр сигаретым пижыкташ
тӧчен,
теҥгылыште шинчылтеш ыле. Алипа лекте, полустаканеш ош аракам темен,
Пӧтрлан
шуя.
— Ала-кузе адак логарет рыскалан улмаш,— малда,— кодын тӧчен. Йӱ да...
эсен!
Большо уке. Йӱ, йӱ!
Пӧтр вашкыде коркам кучыш, Алипан шинчашке ончале, "рыскалетлан верч"
малдыш,
шинчаончалтышышжым кораҥдыде, олян гына, тамештын, чӱчалтыш кодыде йӱӧ.
Ночко
кӱжгӱ тӱрвыжым пуракан пинчак шокшыж дене ӱштыльӧ. "Ай-э, аракатше шке
ганетак
поро!"— ышталеш.
— Теве ынде кумылет шуо. Шке декет ошкыл колто веле! Миньын сомыл шуко,
тиньын
тамака пушетым ӱпшыч шинчаш пагытем уке. Айда, айда, ит шинче. Кынел!—
Пӧтрым
кынервуйжо гыч кучен шупшыльо. Тудыжо тайнен шинчен ыш сеҥе, шогале. Алипа
витак
капка дек вӱден кондыш, торешланаш тӧчышӧ йӱшым вишыш шӱдыралтыш. — Айда
йӱмет
дене, юмет дене ошкыл веле. Ит тол большо! Миньын лӱмемым шӱктен, шкендым
пыстыш пуртет. Мыланем тиньын йӧратымет огеш кӱл! —мылышыч? Сьо!
— Ну, могане чужга улат!— манын шуктыш Пӧтр. Капка петыралте.
"Страм, кеч тыгай йӱшӧ кандарже ынже кошт ыле шыдым луктын. Лӱмемым луктын
эсмаса. Узо пий! Кеч ала-мыняре пӧръеҥ кӱлеш лиеш гынат, тыгай дек ом
мие,"— Пӧтр
деч йырнен, Алипа кид мушкаш йӱр вӱд дене темше вочко дек миен шогале.

4

Лышташ велме годым Алипа капкаж ончылно шӱкым ӱштын шогылто. Пӧрт-влак
воктен
йылтык йолгорно дене Сагет ошкеда, паша гыч мӧҥгыжӧ вашка. Ньогылокок
Алипан
капкаж ончыко толын лекте. Алипан ӱштервоштырым кучен шогымыжым шекланыш
гынат,
уждымыла койын эрташ тӱҥалын ыле.
— Саге-ет,— шоктыш Алипа,— мо, ынде отат пелеште — эрталат шол?
— А мом тинь денет мутланаш?— торжан вашештыш вашкыше еҥ.
— Ожныжо пеш мутланаш тыршет ыльыс!
— Тудо ожно, — Сагет чарнен шогале.— Оксиня манмыла, поез ушла.
— Поенатат, нерет кадырген, Сагет!— сотара Алипа.
— Туге огыл. Дело прошлое, манмыштла, ойлаш лиеш. Тинь ожно рвезет годым
ала-кузе койыч. Ала-моэш шкендым ужыч. Мунар минь таҥым кучаш тӧчышым —
мелын шыч лий.
Ванят шерге лие. Кушто ынде Ванят? Тудын дене ойло!
— Ваням Юмо пала — кушто?
— Дальний Востокышто вожым колтен, манеш. Теве ынде Ванятат, Миткатат уке.
Кыстынчиетат камандан. Минь рвезе годым тиньым кузе чот, уш каен йӧратышым!
Тинь
йӧратыме тулемым йӧртышыч. Кодын ломыж. А ломыжеш тул ок ылыж. Камандам ок
лий
гын, можыч, эше... проститлем да...
— Туге, туге. Умылем. Ош тӱня илышым ончылтен палаш ок лий шол. Тыге лиеш
манын,
иктат шинчен огыл, шоненат огыл.
— Чаманем, конешне, пӱрымашетым. Но...
— Чыным ойлет. Мо лийын — эртен. От пӧртылтӧ. Вуеш ит нал, Сагет, чарен
шогалтымемлан.
— Уке, уке! Минь шкат ойлаш ушыштем ыле. Илыш кузе пӱтыралеш! Шкат палет.
Нинам
дене тиньым от таҥастаре. Но... вашталташ огеш лий. Моральный правам уке.
Да икшыве-влак ончылно... Вообщем, Алипа, илыш модыш огыл. Капка ончылет
йытыра лийже! Чеверын!
Алипа Сагетын кумда тупшо йоммешке ончен шогыш. Ушышто Сагетын мутшо — "от
таҥастаре"... А чынак вет, Нинаже мыскынь ӱдырамаш.Чурийже — чурий мо? Ала
вӱржак
уке — шапалге, кошар нержак велыс. Кап-кыл оҥа гане лапка, вичкыж, ны оҥжо,
ны
коварчыже, могырышто тувыржо яра мешак гане кечас. Ойлыжыжо — шыҥа йӱк.
Молан
куанен ила дыр тыгане тӱвыргӧ, виян Сагетшат? Кызыря Нина ватыже кок эргым
ыштыш. Нимолан йӧрдымӧ ман тудым! Кертеш веле улмаш! Мо дене Сагетым
савырен?
Ӧрат!
"Ах, Сагет, Сагет. Тыге лийшашым шинчем ыле гын, тинь декет, манметла,
мелын лиям ыле. Да мом ыштет! Ты кугу йоҥылышлан кӧм титаклаш? Ваням? Тудо
тунам шӱмеш
моткоч чот пижын ыле шол. Эҥертӱрыштӧ эн данле качымарий ыле. Мотор,
гармоньчо,
куштызо! Йылмыже! О-ой, шаяраш, воштылташ чыла деч уста. Омат пиж ыле дыр
тудлан, ӱдыр йолташ-влаклан ӱчыген, тавален сеҥымем шуо. Ит лий, тале улам!
Тудо
миньын лийже!— Алипа шкенжым ятла.— Нуныланат, шканемат ыш йӧрӧ. Эх, аҥыра!
Да
кушеч палет тыге лийшашым?!"
Тулык ӱдырамаш шӱм-чонлан каньысыр.
—————————————————————————————————————
*Кызыра — кагура.

5

Пареҥге лукташ Алипан кок икшывыжат, Рая шешкыже тольыч. Ик кечыште луктын,
колвечыш, нӧрепыш оптен кодышт. Тидыже йӧра. А сурт сомыл лектынак шога.
Пакчаште
кок кутыш печым ачалаш, ломаш ден меҥгыжым вашталташ кӱлеш — шӱйыныт.
Вӱташте
кӱварым уэмдыде ок лий — южик оҥаже мортиен. Реве вынем аҥ пура шолдырген.
Митка
ыштем манын кошто — ыш шу. Пакчаш лекме капка, ала ияжым толаша, почаш-
петыраш
нелемын, волен ала-мо — олмыкташ кӱлеш. Кӧм муаш?
Пашаште, шурно складыште, вате-влак ойлыштмо гыч кольо: аулышто ала-могай
тотар,
пошкудо ял гыч толшо, тӧрза янакет, рамет ыштыл коштеш. Кызыт Япык Элексей
дене
тӧча мангыч шоктыш. Ту кечак Алипа тудым кычал муо. Лачак саде Элексейын
урем
могыр тӧрза янакшым уэмдылеш ыле.
Тотар дене саламлалтмек, Алипа шыман гына тӱҥале:
— Тый Элексейыным гына ыштынет, але молынымат кертат?
— Кӧн могай паша уло, чыла кертам,— мане той чуриян плотньык.— Мо пашат
уло?
— Пашам ятыр гына погынен,— шуйдарен каласыш Алипа.
— Теве тыште пытарем, вара ончена. Кушто илет?— тотар, руэштмым чарнен,
Алипам
тӱслен ончаш пиже.
Кушто илымыжым Алипа рашемден умылтарыш, шке лӱмжымат каласыш. Татарже
"Рафик
улам" малдале.
...Алипан паша гыч толмешке, Рафик пакчаште печым ачалыш, сӧсна вӱта
кӱварым комарыш, тӱжвак луктын кышкыш.
— У-у, могай молодец улат!— манын, Алипа тарзыжым мокталтыш.
— Каныде тӧчышым. Кече кӱчык. Волгыдын ышташ кӱлеш.— Рафик озакувам огешат
ончал, ӱпшан оҥа-влакым савар воктек ӱмбала-ӱмбала опта.
Кечываллан кочмо годым Рафик ойлалеш:
— Прораб ыле, манат, мариет. Тудым вет минь палаш должын. Мемнан аулышко
кок гана мийымыжым шарнем. Лесопилкышкына наждачный круг кӱсынлаш толын
кайыш. Картычкыжым ончыкто-ян!
Алипа фотоальбомым конден кучыкыш. Ешым сниматлыме кугу картычкым почын
ончыкта.
— Тыште уло. Палет, уке?
— Теве! Тудо?— Рафик кӱжгӧ кӱчан парняже сӱретысе Миткан оҥыш тӱкныш. —
Ужынам.
Палем. Пеш шутитлен татарла кукташ тӧчыш. Весела еҥ! Жалка, жалка!
Кастеныже, тарзым пукшен-йӱктымек, Алипа йӱкын шона:
— Кушко ынде тиньым пышташ? Канымет шуэш дыр?
— А тиньын вет кугызат уке. Миньын кувам уке. Воктенет пыштет гынат, ом
сыре, ом
ӧпкеле, омат ӧкынӧ.
——————————————————————————————
*Колвеч — пӧртйымал.
Алипа плотньыкым кушан малтыме нерген ала-кузе ушышкыжат пурен огыл ыле, да
тыгай вашмутым колят, нимом каласаш аптыраныш. Ушышто пӧрдеш: тиде тотар
дене малем гын, сай огылыс. Пижымдылаштӱҥалеш вет. Могай тудо: таза? Ала
черан? Вет
тӱрлӧ вере коштшо. Койкышко пышташ — йымал тувыр-йолашыже ала-могай,
лавыран
дыр, ала тийжат уло? Ала-кунам мончаш мушкылтын дыр, йолжо монь, капшат
пӱжвӱд
ӱпшан дыр? Мом ышташ? Тореш ойлаш поро огыл: шке ӱжын конден. Ыштышашыже
уло —
ашнаш возеш. Пастырен лукташ мо?
— Возат лийже, но... тинь черле улат гын?— вара мане.
— Молан черле?
— Тинь вет, тӱрлӧ вере коштшо, тӱрлӧ ӱдырамаш дене маленат, черым пижыктен
кертынат.
— Ай, уке!— Рафик вуйым рӱза.— Тыгане лийынат огеш керт. Аллах ончылно
товатлем.
Лӱдшашыже вовсят уке.
— Лӱдмым монь она ойло, но арулык кӱлеш. Таче пырля она мале. Эрла мончаш
олтем.
Мушкылтат, вара тинь эре лият. Да минят эре лиям. Тачеш диванеш малет. Ярар
ме?—
тотарла йодылдалеш озавате.
— Ярий инде,— кумылсыр йӱкым пуыш тарлалтше еҥ.
Алипа чулан гыч матрасым, одеялым, мындерым, простыньым нумал пуртыш,
диванеш
шарыш.
— Айда воч! Сайын кане!— мане.
Пӱжвӱд ӱпшыжӧ пытыже шоненак, эрлашыжым Алипа тарзыжлан лӱмын мушкылташыже
мончаш олтыш. Вич кечышкен тыршен шогылтшо пашазым тӱрлӧ тамле кочкышым
шолтен, жаритлен, шунен-шунен пукшыш, кажне кастене аракам йӱктыш. Но
тудыжо ӧрыктарыш:
Рафик шӱдӧ грамм деч утыжым ыш йӱ. "Уке,— манеш тудо,— аракам лыҥ йӱаш ок
йӧрӧ,
вийым ок пу". Шке семынже Алипа шоналта: "Мемнан марий лиеш гын, ик шиша
кӧргым
ястарымешке, ӱстел кокла гыч огеш лек ыле. Ушан тотар. Ончо-ян тудым —
аракалан
ок сӱмырлӧ".
Алипам Рафик куандарыш чыла шот денат. Чылажымат порын, пуйто шканже, ыштен
шуктыш. Акымат шергын ыш нал. Кува-кугыза ганяк илымат келшыш.
— Сай ӱдырамаш улат. Тендан ялыш толмем еда тинь декет пураш тӱҥалам. Йӧра
мо?—
тауштен, чеверласен лектын кайымыж годым Рафик Алипан пеҥгыде кыдалжым шке
декше
шупшылын, шыргыжале.
— Пӧртыштӧ лиям гын, мо, пурет айда,— у палымыжын кумылжым ыш тодыл шкет
ӱдырамаш.

6

Ик шыже шуматкечын, ятыр йӱд лиймеке, тӧрзам пералтыме йӱк шоктыш. Алипа
малаш
возын огыл ыле: носким пидын шинчыш. Занавескым изишак торалтен, уремыш
ончале.
Палисадник воктен Кандрачи шогылтеш, кидше дене капкам почаш ончыкта. Кузе
ушешыже возынам?"— шонен, Алипа кудывечыш лекте.
Кандрачи — совхоз бухгалтер. Рвезыж годым, армийыш каймыж деч ончыч,
коклаштышт
йӧратымаш тул чот ылыже, тылзе чоло вате-марийлак илен нальыч. "Вучо
толмемым"
манын, армий гыч шуко гана письмамат серыш. Но Алипа вучен ыш шого,
Миткалан
марлан лекте.
Шылтик! Капка сура мучыштыш — йӱк лукде почылто. Сай озан капкаже огешат
йыҥысе,
огешат муро, огешат кочыртате. Митка талукеш кок гана капка шарнирым
тегытлаш ок
мондо ыле. Кугу капан, кӱжгӧ туп-вачан Кандрачи Алипан кӱдык йышт пуренат
шогале, шокшо капшым ӧндалалдыш. "Сай мо!"— шоктыш. Алипа ны куанымым, ны
сырымым ыш
палдырте. Улыжат "Капкам тӱкылаш мо?" гына мане. Вашмут олмеш Кандрачи
сурам шке
шӱкале.
Уремыш тул ынже волгалтаре манын, кухнеш гына чӱктышт, шкеже пӧлемысе
диванеш
верланышт. Кандрачи эре шыргыжеш, тошто шӱмбелже дене вашлиймыжлан пешак
йывыртен.
— Кузе илет-касет?— тудыжо Алипан пушкыдо кидшым кучен колта.
— Илем тӱвыс. Носким пидам. Тиньын кузе ушешет возо пуралт лекташ?
— Ала-кунамак пураш шоненам, да аман амал уке. Тачат теве партсобраний да
веле
жап изишак лекте. Тыглайже мо семын саде иям деч утлет? Пеш эскера, тудо
вет пала ожсо мемнан кокланам. Тинь декет уэш ияргем манын, пеш лӱдеш.
Алипа кынервуеш эҥертен, вуйым ӧрдыжкӧ ыштен, кугун шӱлалтыш.
— Эх, Кандрачи,— вара мане,— тӱня илышын тыге савырнымыжым палем гын,
Миткалан
марланат ом кае ыле. Тунам Юмо каласыже ыле...
— Но кугун ит ойгыро. Минь кертмем семын толаш тӱҥалам. Районыш мийыме
годым ыҥгаеш кораҥам. Тевыс тыге собраний-влак годым. Садем ынже шиж. Ато
мыланем коммунистлан... шкат палет. Тыге шолып веле возеш.— Кандрачи Алипам
ӧндалеш, кужун
шупшалеш. Алипа ок торешлане, шкежат тоштын-тоштдерак ӧндалеш.
Пелйӱд лишан, уремыш вуйым кок могырыш луктын ончалын, эртыше еҥ укем ужын
ӱшанымеке, Кандрачи марийдыме вате деч рывыжла юшт лектын кайыш.
Тылеч вара шӱмбелжылан пуымо мутым бухгалтер гаяк чаткан шукташ пиже. Тудын

чӱчкыдынак конторышто паша лекташ тӱҥале: отчет да план дене шинчылтмаш,
производственный совещаний, собраний ден заседаний-влак, то комиссий, то
проверке, то
районышко ӱжыктымашке мийымыже, то докладлан ямдылалтмыже, то лекцийым
колышташ
тудым ӧкымак ӱжыктат... Уремыште капка почмым жап йомдарен вучен
шогылтдымаш,
вашке еҥ шинча гыч йомаш йӧным муо: сурам кораҥдаш ӧрдыжтӧ оҥа шелшеш
шылтыме
шӱртӧ мучашым ниялтен муын, шупшыл веле — Алипалан пӧрт гыч лекмат ок кӱл.
Алипат шолып илышлан вашке кӧнен шуо. Кандрачин кунам толшашыжым эртак
паленак
шогыш, тургыжланен вуча ыле. Иктаж пошкудо ӱдырамаш толшо лиеш гынат,
Алипа,
амалым муын, тудым ужатен шукта. Вашлиймашыже вет кӱчык пагытан: эр марте
огыл,
пелйӱд мартеат шуйкалаш лӱдыкшӧ.
Келге шыже пычкемыш йӱд-влакат келшыше лийыч — полшышт. Уремыште коштшо
шагал —
тидыжат йӧнлӧ. Игече теле вашеш йӱкшемдыш — Кандрачи ден Алипа кокла
йӧратымаш
шокшеште. Но тидым иктат ыш шиж.
Теле тӱҥалтыште пуйто кӱдырчӧ рашкалтыш, да йӱкшӧ ял мучко йыргешке вӱд
толкынла шарлыш. Кандрачин ватыже, Патима, йоҥылыш лийде, шӱмжӧ шижын вет.
Алипан капкаж ончыко толын да йыштак ончен. Кырпак лумышто кугу чосынка
кыша раш печатлалтын. "Теве кушко пурен! Тыгак шонышым,"— Патиман шыде
шӱвыроҥла оварга. Капкам
почаш тӧчыш — аҥыра огытыл шол — тӱкыленыт. Уремыш пӧрт гыч тулат ок
волгалт.
Савар воктен кая, шелше гыч ужын колта — кухньышто тул уло. А-а, тыштак!
Мом ышташ? Капкам сургыктет гынат, садак огыт поч. Мом муаш ыле? Кая урем
дене. Кок
кудо гоч, корно деч ӧрдыжтырак пырня-влак кият. Тушко мия — томашалан
пӱралтмаш!— шугыньым ужеш. Ай-яй поро наста!— йывырта шыдештше ӱдырамаш.
Куэ шугыньым
кучен, Алипан полисадше ончыко толеш. Шугыньо мучаш дене тӧрза рамым тук-
тук-тук
шуралта.
— Эй! Ну-ка, почса! Узак толашеда. Кандрачи, лек! Колат?.. Эше икана ойлем.
Лек,
манам.
Изиш вучалта. Тугак шып.
— Алипа! Лук куляванькатым! От лук гын, тӧрзатым шалатем! Колат?.. Лук!
Вучалта.
Нимо йӱк ок шокто. Занавеске торлымо койын колта.
— Мом ончен шогет?!— Патима шугыньым рӱза.— Куляванькатым лук! Теве, ужат?
Кандрачим лук, манам.
— Мо кӱлеш?— пӧрт гыч уремыш йӱк пыкше шокта.
Патима — кушеч чолгалык, куштылгылыкшо лекте — палисад кӧргыш, тояш
эҥертен,
тӧршталтен пурыш, уло кертмыж дене шугыньым тӧрза покшек лупшале. "Дӱп"
пичын
шоктыш да почешыже янда пудырго шозыр-р веле.
— Теве мо кӱлеш тыланда!— Тӧрза рожыш кычкырале шыде дене темше ӱдырамаш.—
Эшо
от лек мо, сволыч! Чыла яндадам шыратыл лектам. Биляч, еҥ кугызам пӱтырен
кия.
Ончыктем тыланда. Иш, могане! Лек, манам! Палемыс, тыште улат. Ы-ык,
тендам!—
Адак шугыньым нӧлталын ыле, пӧрт гыч Кандрачин кӱжгӧ йӱкшӧ солныш:
— Эше икана перен ончо, шкендын вуетым шелыштам!
— Давай лек. Пӧртет уло, камандат уло. Тосет шерге лие мо? А? Минь тылат ом
ситаре мо? Кычал толынат, вожылдымо. Эл гӱлкӧ! Пий! Пий! Сӧсна узо!
Шургымо йӱкым колын, уремыште еҥ-влак кояш тӱҥальыч. Чумырген шогалын, ала-
мом
ойлат коклаштышт, йышт воштыл колтат. Конешне, Кандрачи ден Патима куважын
"концертым" тӱрлын игылтын мыскылат. Нунылан мо? Кува-кугыза кокласе
эрмакым воштылаш лийже! Патима гын Эҥертӱрыштӧ кугу кӱлызӧ лӱмым налмыж
дене чапана. Улыланукелан Кандрачижым толаштара ыле. А тачыже...
Кандрачи уремыш юватылде лекте, изи капкам почын, лоптырес куважым палисад
гыч
кидше гыч кучен лукто. "Ит шауло! Утларак кычкыре — вуетлан логалтем. Тинь
гына
кидлан волям пуэн моштет мо? Минят кертам. Кайышна!"— пеле йӱкын ыжгыра
пушланаш
тӱҥалше куважлан. Патима, вуйышто шальым тӧрлен, Кандрачи почеш
соптыртатыш, нер
йымалне ала-мом мугыматыш.
Еҥ-влак корнышт гыч шкеныштым палдарыдымаш, тупела савырнен, кораҥ кодыч.
Икте
гына пелештен тӧчыш: "Илышыште лиеда тудо ала-можат. Имнят ныл йолан —
шӱртня,
подумаешь!"

7

Йӱд "концерт" нерген Эҥертӱр ял калык вес кечын эрденак шукыжо пален нале.
Кандрачилан утларакше шокшо перныш шол. Ӱдырамаш-влак вашлиймышт годым,
чоян ончалын, шыргыжал эртат. Пӧръеҥыштат, кӧ кузе моштен, игылтыныт:
"Эртак ик тӱрлӧ кочыш шерым тема, печыдыме ревым авызлыде ок лий, еҥын
тамлырак, тошто тос шерге",— тулеч моло умдо мут-влакым кередышт. Южо
мутышт шӱмешат логалеш, да еҥ умшаш печым от пече. Санденак Кандрачи
бухгалтер кабинетше гыч огешат лек. Еҥ-влак
дене вашлийме деч кузе-гынат кораҥаш тырша: кеч-мом ман, пыст чучеш. Но куш
пура
— чыташыже возеш. Калыкын койышыжак тугай: пӧръеҥын еҥгавате дек коштмым
мыскылаш, воштылаш. Ик шот деныже, туныктен игылтыт.
———————————————————————————————
1Эрмак — оҥай, воштылтышан.
2Кӱлызӧ — ушкалыше.
Партбюрошкат тудымак шӱдыралтышт, пел шагат чоло моральым тазан лудыч.
Языкаҥат
гын, тӱсымет дене касаралтат. Илалше еҥым йоча гай толаштарен нальыч: чылан
ончылан шогалтен, йошкартышт, шаярыме йӧре шылталышт, воштыльыч, вурсышт.
Пытартышлан аморальный койышлан строгий выговорым тушкалтышт.
Кандрачин шӱм-чонышто илышын законжылан, йӱлалан кӧныдымаш кӱ кандар семын
кия.
Закон — шонен лукмо илыш радам: тидым ышташ ок лий, тудым тӱргоч ит эртаре.
Рамке-ората кӧргыштӧ лий, иле. Уло вет эше пӱртӱс закон. Тудлан тореш лияш,
вашталтылаш, тӧрлен сеҥаш огеш лий. Айдеме — айдемак! Ӱмыр мучко алаша гане
пашам ыштен илаш пӱралтын огыл. Айдемылан паша деч посна куаныме пагытшат,
кеч икмыняр
минутлан, лийман. Алипанат йӧратен илымыже, илышлан йывыртыме татым шижмыже
шуэш. Кугыза укат, тугак ӱмыр мучко кошкен илаш мо? Вате-марийла йӧраташ —
кугу
сулык мо? Айдемын шӱмжӧ весын шӱм дек шупшылтеш гын, четлыкым печен але
келге
вынемым кӱнчен чараш мо? Южо элыште, улыт вет тӱнямбалне, ханже, шахше,
бизнесмен-влакше тесте дене, шӱдӧ дене, эсогыл гаремыште ашнен, ӱдырамаш-
влак дене
илат. Кӓлышт, ӱнарышт, артамышт уло — тек илышт, молан чараш? А минь огатак
куго
языкым ыштена мо? Алипам чаманен коштынам. Вет калык ончылнат огыл эсмаса,
мо
вара? Алипат шоҥго огылыс, тудат пӱртӱс закон почеш илынеже. Коклан
воктенже
пӧръеҥ кӱлеш! Кувамын кумылжым коден омыл, ешемым кудалтен омыл. Вуй йыр
шоналташ гын, минь суапан пашам шуктенам. Мемнан элыште пелыже утлаже —
ӱдырамаш. Мужырдымо шӱдӧ гыч шым-кандашыже кузе илышаш? Закон лукшо-влак
тидын нерген шонат,
уке? Нуным шкеныштым Алипан олмышко шындаш ыле! Шкетын илен ончышт ыле! А
кӧ
воштылешыже, кӧ игылтеш, мыскылен тӧча шкет ӱдырамашым? Шкет илен
ончыдымыжо.
Уремыште воштылал шогат. Эх, шкендам, тулык кодшашдам ода шоно, калтак-
влак! Патиманат огатак ушыжо уло мо? Алипа дек миенам гын, мо вара,
катыкемынам мо? Уремыште кычкыраш, тӧрзам кыраш кӱлынак мо? Э-эй, ӱдырамаш-
влакат! Икте-весылан порым ышташ ок лий мо? Кугызалан верч икте-весын
логареш илаш-колаш пижшаш гай
тӧчат. Миньын — ом пу! Чаманымашышт уке вет! Шканышт гына лийже! Пийлан
нултышаш
лу верештешат, иктыланат огеш пу — ӱдырамашат тугак.
Законын, йӱлан да пӱртӱс илыш рат коклаште ситыдымаш улак!— Кандрачи, шуко
шонымек, шканже сулалтмашым муо, но кӧргыштӧ, шылын шинчыше, илышлан
кӧныдымӧ памашым иктыланат луктын ыш каласе — шылтыш.

Алипаланат Кандрачи дене шӱмаҥын илымыже шергеш возо. Тӧрза рож кок кече
одеял
дене тӱжвачат, кӧргӧ гычат петырналтын, сусырым пидме шинчан еҥла койо.
Кумшо
кечылан иже шоҥго Камет Илика у раме-влакым ыштен кондыш, яндам шындыш.
Тидыже
йӧра — кугу эҥгек огыл, вашке ышталтыч. Алипан чапше...
Тудыжо кумдан шарлыш да вашке ыш мондалт. Языкшым изиже-кугужо кажныже шке
семынже аклыш. Икте шкет ӱдырамашым чамана, весе тудым ятла, карга.
Алипа калык коклашке логалмыж годым оҥайсырым пеш шиже, шӧрын ончалшыжымат
ужо,
пуйто нимом палыдымыла койшымат эсаплыш, игылт пелештымымат кольо. Куш
пурет?
Чыташ возеш. Пӧрык лийше пашам от мӧҥгештаре — фуфайкысе кушкедлыше рож
огыл тумыштен шындаш. Патимам судыш ыш пу тӧрзам кырен кодымыжлан: чевер ыш
чуч. Да
Кандрачижат ыш кӱштӧ, йӱкым ит лук лучо, мане.
Патима шке кертмыжым, прап улмыжым калык коклаште ыш йоҥжалтаре, ыш
моктане.
Пошкудыжо, Асий кува, керте. Язык лиймым колмекыже, тудо Патималан шке
шонымыжым
луктын, тыге каласыш: "Шӱвал кодо, сӧйгедылын монь ит кошт. Тӱнча пашам от
шинче: таче тудын тыге, эрла мемнан кугызана ок лий гын, вара кузе? Кокла
пӧръеҥ
кӱлешгой ӱдырамашланат! Шоналте вует йыр! Тудын олмышто лийын ончо теве!"
8
Эҥертӱр ял марий Опанас ола пазарыш шыл ужалаш миен. Тушто палыме рушым
ужеш.
Кутырнат. Мут гыч мут. Алексей шке илышыжлан обижаялтеш:
— Томам миньын илыш, Афоня! Не везет!
— А мо тугае?
— Ватем гуляяш тӱҥале. Скандалитлен нальым. Ойырлымашке шуна. Вара шкет
илен ончышым. Тожо томам. Йӱаш да монь йолташ-влак дене вереште.
Вытрезиловко... Вообщем, нимо порыжат уке. Илашат кӱлешанла ок чуч. Ом
шинче, мом ышташ?
— Слушай, Алексей,— Опанас йолташын вачыжым вӱчкалта.— Айда мемнан аулыш!
Минь
тылат поро ватым муам! О-о, пеш тугай таза, тендан манмыла, кровь с
молоком! Кугызаже колыш. Кызыт шкет ила. Суртеш пурет. Давай решайся!
— Тык вет, кузе сразу?
— Минь полшем. Мемнан ялыш миет. Вара тендам когыньдам ваш ыштем.
Тыге ойлен кӧнымӧ почеш Алексей Эҥертӱрыш автобусеш шинчын толеш. Опанас
Алексейым кугу уна семын вашлие. Пеллитр аракам йӱыт да кастене, тул
чӱктымӧ жапыште, Алипа дек толыт.
Алипа, лач вольыкым йӱдлан вӱташке петырен, таланке коҥгаш олташ пуым
пӧртыш нумал пурта ыле.
— Алипа акай, ме тинь декет унала толынна. Пӧртыш пуртет дырыс?— малдыш
Опанас.
Алипа рушым тӱслен ончале.
— Воктенетше кӧ? Омат пале,— Алипа шекланен йодеш.
— Пурена — палыме лият.
— Ну, пурен ончыза.
Пӧртыштӧ озакува олташ ыш пиж. Уна-влакын мо сомыл дене толмыштым палынеже.
Кумытынат шинчыч.
Опанас рвезыжак огыл. Образованийже кандаш класс гынат, лывыргын ойлен
кертеш.
— Теве тиде йолташ ола гыч, руш. Палыме лийза!
— Минь Фомин Алексей Михайлович улам,— мане руш уна.
— А минь Селеева Алипа Михайловна.
— Вик чыным ойлем, Алипа акай,— мане Опанас,— минь Алексейым тинь декет
марийлыкеш темлаш конденам. Коклаштыда мутланеда, икте-весым пален налыда.
Келшеда манынак шонем.
Марийлык шке толын пурымо — нигузе шижтарыде, ончыч увертарыде, моткоч
кенетан —
вуй гыч перыме гай лие Алипалан. Кузе, мом ышташат — йӧршын аптыраныш.
Ушышто
йодыш-влак йӱр гай ӱмбала-ӱмбала велалтыч. Ниным уна семын, ӱстел коклаш
шындаш
да шыман, вашкыде палыме лияш? Але мутланыме дене серлагаш? Опанасше чынак
порым
шонен конден гын ты рушым? Але так шаярен толыныт? Кузе коеш манын шоналыт
гын
веле? Руш мылам мужыр лийын кертеш мо? Марий коклаш, аулыш толнеже, тугеже
молан-гынат шке велыштыже утен. Молан ватыже уке? Ола гыч гын, аул илыш
тудлан
огешат келше, иленат огеш мошто. Оласын вольык ончымо сулжат уке дыр.
Телевизор
ончылно шинчыме але книга, газет ӱмбалан пижын шичме олмеш сӧсна, ушкал
терысым
эрыктен шогылташ, ай, ок кӧнӧ!
"Йӧра,— шканже мане,— ом вашке, ӱстел дене ом толаше. Изиш йодыштам... вара

ужылтеш".
— Порым шонен толында гын, йӧра,— шыман тӱҥале озавате.— Минь нергенем,
Опанас,
наверне, Алексейлан ойленат, кӧ, могай улмемым. Алексей, шке нергенет ойлет
дыр,
шонем.— Алипа унан шинчашке керлын ончале.
— Оланак улам, олаште илем. Кок пӧлеман пачерем многоэтажкыште. Кызыт
шкетын
илем. Ватем весе дек куржо. Ӱдырем лучко ияш, тудын дене пырля ила. ПАТО-
што
слесарьлан ыштем.
— Ватетын марийже могайрак айдеме?
— Минь ганемак шофер. ПАТО-штак. Куваже колышат, миньын дене ияргеныт
улмаш.
— Шофер улам манат, а шке слесарьлан ыштет...
— А тиде... аварийыш логалынам ыле. Вара слесарьыш куснышым. Спокойныйрак
паша.
— Кудыжым утларак йӧратет, ватетым але аракам?
— Интересный йодыш, Алипа Михайловна! Конешне, первойжо ватемым йӧратышым,
уло
шӱм-чонем дене. Вараже, чыным ойлаш, тудымат, аракамат икгай йӧраташ
тӱҥальым.
Йӱаш йолташ-влак вӱраҥлышт.
— Ватетын ойырлен кайымаште арака титакан огыл?— Алипа Алексей ӱмбач шинчам
ок
кораҥде.
— Тидым каласен ом керт. Пешыжак йӱаш вуйым пыштен омыл ыле. Ну, лиеден
коклан.
Тиддеч посна кузе? Но тӱҥ шотышто ойырлен кайымыже миньын йӱмем огыл, а
тудын
авапий койышыжо. Пеш кычалтылеш ыле. Тӱрлӧ амалым тумам лукташ муэш.
Мучашлан
вик каласыш: тинь денет ом иле, каем. А минь тидлан шым ӱшане, огеш кае,
лӱдыкта
шонышым. Кае, маньым. Тудо тидым веле вучен. Кайыш. Минят сӧрвален шым
шого. Тыге куштылгын еш йомакна пытыш.
— Да-а, жалке, конешне.— Алипа вуйым рӱзалтен, кынел шогале.— Проститлыза,
тачеш
кутырен ситарышна. Те подылшо улыда. Эрла кодшыжым ойлена. Только айык
толза.
Миньын таче ала-мо вуй коршта. Пыкше шинчем.
— Эрденак толына мо? — Опанас тыге вашке мут кӱрлмылан ӧрӧ.
— Толза. Ида ӧпкеле. Эрла марте чеверын!
Оза капка дек шумеш вучыдымо уна-влакым ужатыш. Почешыштык тӱкылен шындыш.
Ты
кечын Алипан кумылжо уда ыле. Темлыме руш нерген ушыжым ыш пудыратыл. "Эрла

ужылтеш",— шоналта. — Галанге коҥгаш олтыш. Радиопередачым йӱдыштак колышт
шинчыш.
Корнышто Опанас ден Алексей коклаште тыгай мут лие.
— Ончо, кызыт тудым, могай ушан! Аул ӱдырамаш ман!
— А мо?
— Шонышым, тудо проста ял ӱдырамаш. Вашештенат, йодыштынат мошта. Тыглай
огыл,
тыглай огыл. Тидын дене пылышым селт кучыман.
— Аймылжак огыл. Шотан ӱдырамаш. Поро еш гыч. Марийжат пеш ушан ыле.
Прораблан,
ферме завлан да монь ыштен кошто.
— Омак келше дыр тудлан.
— Нимат огыл. Шкендым гына ит волто. Тудлан тынь ганет пеҥгыде кап-кылан
кӱлеш!
Пӧръеҥ сомыллан ит ӧркане. Принимая! Ужыч вет, могай йыргешке кап-кылже.
Оҥжо,
коварчыже! Тинь, давай, наступатле чолган!
— Йӧра, таче аракам она йӱ,— мане Алексей. — Ончена, мо лиеш?
9
— Толза, шичса, эр кочкышым ыштена!— Алипа кыч-куч койын, уна-влакым ӱстел
дек
ӱжеш.
Ӱстембалне шыл дене пырля жаритлыме пареҥге нерым чыгылтен пушлана. Изи
талингаште эрыктен-пӱчкеден оптымо селедко, шинчалан ковышта коеш. Канде
тӱсан янда
киндеркеш тич шыдаҥ киндым шулын оптымо. Эмалян ужар чайник ден кум яра
чайгоркам йыгыре вераҥдыме.
Алексей ден Опанас сӧрвалтарен ышт шого, кудашыч да ӧрдыж теҥгылеш шинчыч.
Алипа
калак-влакым кухньо гыч нумал тольо.
— Э-э, тыге огыл! Унан верже тӧрыштӧ! Тӧрышкӧ шичса!— пӧръеҥ-влакым кусарен
шында. — Теве тыге!— Ончыланышт калак ден шаньыкым опта.
— Ала-моак кочкышем уке. Мо уло — тудо. Айда, кочса, пагалыме уна-влак.
Теве аппетитлан пайрем деч кодшо сий улдалеш,— фарфор корка-влакеш чайник
гыч пӱрым
темкала да уна-влак ончылан шында. Пареҥгым шке авызла. — Кӱйын! Кочкаш
лиеш.
Айста, кочса. Э-эй, аҥыра, первой корныжым почман! — Пӱрӧ коркажым налын,
уна-влакымат кучаш ӱжеш. — Пареҥге кочкаш аппетит почылтшо, айста йӱын
колтена!
___________________
1 КАЛАК — совла.

Коркаштым тӱкалтат.
— Поро вашлиймашлан!— мане Алексей.
— Шушаш пиаллан!— шинчам пӱяле Опанас.
Тыге лие тӱҥалтыш. Вараже Алипа, пӱрыжым моктымым колят, пукшымыж деч коч
пӱрым
темен-темен поче-поче йӱкташ пиже. Тудын шонымо икте: тиде рушын йӱмыжым,
руштмыжым ужаш. Ожсек пала: руштшо еҥ шижде почылтеш — шылтен кондыштмо
койыш, шолып
шонымо, уш пусакыште кучымо айып-влак тӱжвак лектыт. Моктанчык гын, ок чыте
—
колыштшо еҥым ӧрыктараш тырша. Могайрак айдеме Алексей? Тиде пӱкшын
тушыжым,
тамжым палашак кӱлеш!
Пӱрӧ эркын уна-влакын вуйышкышт кӱзыш. Алипа шкеже ыш йӱ: мокш таза огыл
манын,
пычыриклен подыльо.
Оза пӧлем гыч кок кленча ошым нумал лекте.
— Пӱрӧ гына вуйышкат огеш кае,— мане,— лучо ошым йӱза!
— О-о, тидыже лыҥ лиеш!— Алексей йӱкым лукто.
— Дело хозяйское,— шоктыш Опанас.
Алипа шоналтыш:"А-а-а, йӱнеда улмаш — торешыжак огыдал! Умбакыже мо лиеш!"
Йолан
чарка-влакеш Алипа аракам тема, йӱаш шуна. Алексей шкенжым сорлыкла, пеш
ойлымыжо, моктанымыже шуэш, но Алипа деч шеклана. Шканже шке шӱда: чыте,
чыте, скромностьым ончыкто, ушетым ит йомдаре! Опанас шке шонымыжым
шуктынеже: Алексей ден
Алипам кузе-гынат ушнаш кӧндарынеже, нунын туларышт лийнеже. Вескана толын
кошташ, уна лияш ик сурт ешаралтеш. Суапым ыштем манын, чонжым кумылаҥда.
— Ну, йӧра, авызлен ончена, Эҥертӱрыштӧ могай аракам йӱыт,— йошкаргаш
тӱҥалше
Алексей чаркам нӧлталеш.
— Йӱаш кӱлеш, йӱаш кӱлеш!— Алипат шыргыжеш, пуйто йӱмылан йывыртен.
Мутым луктыч тенийысе луман теле нерген, могай шошо лийшашым мужедыч; пазар
ак,
пашадар, самырык тукымын касвел культурылан салныме лончылалтде ыш код.
Шуко палышыла Алексей удитлен ойлаш пиже, пеш шокшештмыж годым аватмутым
пуртылеш, куважым шакшылыш, тудлан ӱчым шукташ шонымымат почо. Тыгодым
йылгыжше сур шинчаже
йӱлаш тӱҥале.
"Теве, теве, пӱкшын тушыжо коеш, коеш!"— Алипа аракан вийжылан куана.
— Разводым суд дене ыштен огыдал эше?— йодылдалеш.
— Уке! Но ышташ возеш.
— Кузе вара ынде, Алексей. Пелашет уке, мо семын илынет?
— Вот тиде йодыш, кудыжым нигузе аман решатлен ом керт. Поро ӱдырамаш
тордолеш —
тудын дене илынем. Авапием дек мӧҥгеш корно уке.
— Алексей! Поро ӱдырамашыже ончылнетак шинча! Минь шонымаштем, сай мужыр
лийыда!— Опанас ылыжын тарванылеш.
— Миньже, Опанас шольо,— ласкан ончалеш Алипа когыньыштымат,— ялысе марий
ӱдырымаш улам. Алексей олан. Тудын тыште илымыже ок шу. Минь олаш ом кай.
Алексей аулысо сурт сомылкамат ыштен ок мошто дыр. Тыште вольыкым пукшаш-
йӱкташ, терысыжым
эрыкташ возеш. Тулеч моло паша шуко. Алексей, тинь тыгане пашалан кӧнен
отылыс?
— Ну, молан? Маскат тунемешат, минь ом керт мо? Вольыклан уходым ышташ
йӧсеш ом
уж пырчат. Неле паша огыл, шонем.
— Йӧра, туге лийже. А разводет уке. Кузе ме пырля лийын кертына?
— Так тидыже ышталтеш!
— Тачеш тыге келшена. — Алипа пеҥгыдын ойла. — Алексей, келыштарет гын аул
илышым да... миньым — разводет лийже, трудовой книгат, паспортет. Тунам
адак толат
— ойлена. Тушкен тинят, минят сайын шонена. Йӧра мо? Йӧра гын, тугеже
миньын
конторыш кайышышем уло. А те кызытеш — юмыда дене! Минь пӧртым тӱкылем. Ида

ӧпкеле!
Кумытын капкам лектыч. Алипа ик могырко, уна-влак вес могырко тарванышт...
Эр тӱтыра пытен. Юж яндарештын. Иян корно шулаш тӱҥалын. Уремыште йоча-влак
юарлат, кычкырлыме йӱкышт шокта. Ятыр кӱшкӧ кӱзышӧ ший кече шокшыжым
кумдыкеш, чаманыде, мландываке шава — шошым лишемдымыж шумлык шижтара.
Пӧръеҥ-влакын тупышт йомо — Алипа мӧҥгыжӧ савырныш. Пӧрт гыч унашт-влакым
луктын
колташ конторыш кайме амалым ыштен. Тудо рвезыж годсекак йӱшӧ-влак дене
йӱнчен
шинчаш ок йӧрате. Унаже-влак кокымшо кленчам йӱаш шкеак ышт кӧнӧ: руштмым
шижаш
тӱҥальыч. Утыжденат тӱрлым лугаш тӱҥалыныт ыле.
Алексей Алипан шӱмеж ыш пиж. Кӧргӧ шижмаш шуркала: тиде айдеме ӱмыр таҥлык
огыл.
Ийгот шот дене йӧра — кок ийлан гына Алипа деч рвезырак, кап-кыл пеҥгыде,
чока
шылан гай коеш. Алипа деч ик шечлан кӱкшырак, чурийвылышат — нимогай уто-
сите
уке гай, нер гына кӱжгӧ да кугурак. Палыдыме рушын эртыше илышыже да ватыж
дене
торлан ойырлымыжо Алипам шекландара: чыным ок ойло, ӱяҥдылеш, йытыра чонан
огыл.
Тудын нерген чыла пален налаш гын, уто огыл, конешне. Олаште Алипан лишыл
йолташыже уло, шӧр заводышто ышта. Тудым йодаш гын, Алексей нерген пален
налын кертеш
— адресат уло. "Кызытеш йӧра. Вучалтем. Толеш, уке эше. Ала огешат тол?
Ужарге
марте чыталтем. Туҥгеже Юмо йӧнан",— манын шонен, Алипа суртышкыжо толын
пура.
10
Чыла чонанлан шерым темыше йӱштӧ, поранан да луман теле ала-мыняре озаланаш

тӧчыш гынат, патыр шошо тудым садак поктен колтыш. Шошо шкенжын йӱлажым
шыҥдараш
пиже. Чыла чонаным помыжалтара, ылыжта, кынелта, молемда. Мландымбал
сӱретым
йӧршын пужен, у сылне тӱсым пуа: ужарта, тӱрлӧ пеледыш дене сӧрастара, южым
йоҥгыдемда, ырыкта, шкенжын ойыртемалтше шерак-шопак пушыжым кумдыкеш шара.
Кайыквусо йӱкым шочыктен, тарватен, йӱд-кече чарныдыме, нимо дене сеҥыдыме,
кечын вияҥше, ешаралт шогышо шошо мурышко савырна. Шошо — пӱртӱс вийын
ужашыже. Тудым
сеҥаш иктынат куатше ок сите. Шошо-оза шкенжыным ышта, тудын шке законжо,
радамже, шотшо. Айдеме виян, ушыж дене мом ыштен огеш керт?! Но кеч-мыняр
толаша гынат, шошын вийжым чарен, чактарен сеҥен огеш керт. Шошо айдемын
илышышкыже витак
шыҥен пура: рвезе-влакын шӱм-чоныштым йӧраташ ӱжеш, мыжыкланен
тарванылшыжым
вашкыкта, йолкомат кынелта, йолымбак шогалта, туешкаш тӱҥалшыжым тырлыкта,
а
озанлыкан еҥлан сомылым ешара, тырын шогылташ тарата.
Алипан сомы ятыр ӱстаралте. Ушкал ӱшкыжаш ола презым кондыш, кок шорыкшо
ныл параным пӧлеклыш, комбо латкок мунеш шинчын. Колхоз ферме гыч сулен
налме кок
сӧснаиге нигунам темдыме гай тутыш кочкаш йодын сигырат. Нунышт дене пешак
толашыме ок шу, да шыжымже шыл кӱлеш — шкажне гына мо, икшыве-влаклан олаш
колташ:
полшыде ок лий. Вольыкым, кайыквусым эрже-касше пукшен-йӱктен шогыман.
Нигуш от
пуро. Йолымбалне шогылтде нигузе от керт. Шкетын — шкетынак, йӧсӧ. А Митка
улмо
годым Алипа шонен ыле мамык пунан казам, лудым ашнаш, кӱркамат ончымо шуо,
мӱкш
ала-кунамсек чоным кӱктен. Омартамат Митка кум ешлыкым ыштыктыш. Шонымо-
влак велалтыч. Ынде тевыс улыжденат неле, кеч-кузе шу! Аулышто вольык деч
посна кузе
илет? Чыла ӱшан туштак. Совхозышто гына ыштен, ны чияшет, ны кочкашет от
ситаре.
Эк, тӱняжат!.. Пӧръеҥет уке гын, мӱндырк от кай. Шке вачымбалне чылажым
нумалаш
ок лий. Уке, тыге шкетын илыш огыл! Пӧръеҥ кӱлешак — шонымаш пеҥгыдемеш
кечын.
Мом-гынат ыштыман! Суртышто пӧръеҥын кӱлешлыкше кечывалымат, йӱдымат
шоныкташ
тӱҥале.
Кече кечын саемеш, пӱртӱс ылыжеш, а Алипан чонышто шӱлык утыр нелемеш.
Миткан
колымыжлан вашке талук шуэш, а илыш... Кочкаш уло, чияш уло, тазалык — ӧпке
уке.
Пиал, йывыртымаш, куан кушто улыт? Икшыве-влак огыт лий гын, ош тӱняште
илаш мо
ямле, мо-можо. Ош кечым гына ужаш мо? Эх, Миткамжат! Кеч чевер огыл гынат,
иленилен кӧналте — поро, шерге ыле. Ончыкешыже Митка гане еҥ мылам пӱралтын
гын? Неужели вара шӱмлан келшыше айдеме ок лек? Эҥертӱрыштӧ уке гын, ала
вес аулышто
пӱралтышем уло? Тарватыдыме кӱ йымак вӱд ок пуро, манеш руш. Ала чынжат
уло? Шке
от кычал гын, кӧ тыланет ойгыра? Пошкудо вате-влакат маныт: "Тинь дечет
шоҥго-влакат кугызам муыт, марлан каят. Тыгай спай кап-кылет дене йыгытым
солалтен
кертат!"
Алексей ала-молан огеш тол.
Ах, шошо, шошо! Самырыкыным гына мо шӱмжым йӧраташ ӱжат! Илалшынат кӱ огыл,

йӧратымаш шолгымжым ылыжтарет!
11
Пошкудо рвезе, Славик, уремыште мотоцикл дене тынге-тунге кудалыштеш. Алипа
тудым капкаж ончылан учырыш.
— Славик,— пеш шумыргыҥ пелештыш,— ала мыньым Нуръялыш мунчалтарен толат
ыле?
Мемнан мотоцикл дене коштын кертат дырыс?
Рвезе шонен ок шого.
— Тендан ИЖ-56 вет?
— Тудо.
— Первой ончаш кӱлеш. Ачалыме мо?
— Юрик олмыктыльыс. Кошташ лиеш, манын ыле. А тинь кудалышт ончо!
— Кунам? Таче мо?— йывыртыш кожмакалтше рвезе.
— Кертат гын, мо, сай ыле.
_______________________
Шумыргын — ныжылгын, тыматлын.
Тыге Алипалан ямщик куштылгын вереште.
Нуръял — лу-латик уштыш тораште, изи эҥер воктен, шоҥго куэран ото дек
ӱшыклалт
верланыше тошто аул. Эҥертӱҥ ден Нуръял кокласе курык ӱмбач ончалат— кормыж

кӧргыш шыҥдарышаш гай изи чумыркала койылдалеш. Тыште Алипан шочмо шольыжо
Миклай ила. Эҥертӱҥ гыч тудым Саня шешке тыште илаш ӱшандарен сеҥыш. Тугак
лийман
ынде. Санян ачаж-аваже шоҥго ыльыч, шке вийышт дене суртыштым кӱтен сеҥышыш
огытыл. Сандене Миклай, шоҥго-влакым чаманен, Нуръялыш илаш кусныш. Кызыт
шоҥго-влак укелыт, нунын важык кайыше тошто изи пӧртышт олмышто у, чапле
кугу сурт
волгалтеш. Миклайын чыла ял пашалан кид-йол толеш шол, эр тӱҥалын кас йӱд
лиймешке толашымыже арам ыш лий. Да тракторист улмыжат йӧнлӧ. Йолташ-влак
рӱж погынен-погынен полшышт. Пӧртыш Нуръялын эн кужу рӱдӧ урем кыдалныже
сылнештарыме
наличникше дене мӱндырчак ойыртемалтын, шинчаш перна. Палисадшым пелганде
чия
дене сӧрастарен.
Славик ден Алипа Миклаймыт капка ончык кечывал ятыр эртымӧҥгӧ толын
шогальыч.
Озашт пакчаште кияр йыраҥым топчылат ыле. Оралтыште пий оптымылан Веня
эргышт
капка дек куржын тольо. Алипа кокажым ужын, моткоч йывыртен
кычкырале:"Ачай,
авай! Алипа кокай толын!"
Шочшо-влак ала-кузе койын, вашлиймылан йывыртен, ӧндалалтыт, икте-весым
вӱчкат,
кидым шокшын кормыжтылыт. Саня куанымыж дене кечыла шыргыжеш:
— Кузе Юмо таче толаш пӱрен?! Кунамсек савырнымашет уке, акай! У-у, ынде
пытартыш гана толмет мондалтынат!
— Давай, Саня, самбарет, самбарет! Мут дене уна-влакым леведын сийлынет мо?
— Чечас, чечас! Айста, чечас! Айста, пӧртыш пурыза! Кондо сумкатым
нумалам!—
Саня Алипам кидпӱян гыч кучен вӱдалта.
Пӧръеҥ-влак, йыраҥ пашам кошарталдена манын, пакчашке пурышт.
Алипа Санялан пӧртыштӧ кочкыш ямдылыме годым молан толмыжым вигак шижтарыш.
Самбар шолаш пурымеш, коктын йыгыре шинчын, мом, кузе ыштышашым каҥашаш
пижыч.
Саня кумло ияш, шке ял калыкшым сайынак пала манаш лиеш. Рвезыжымат,
шоҥгыжымат.
Шкетын илыше пӧръеҥ-влакым йӱкын шерга.
— Семен... йӱшӧ, Кргорий... ватыже судитлалт кайыш, арака шолтымылан
кучалте.
Талук гыч толшашан. Ватыжым вучен шукташ ойла мангыч шокта. Вачай, Йогор
Вачай... куваде ила. Молан? Вот тидыжым лач ом пале. Йӱэш, маныт. Тожо ок
йӧрӧ.
Тугайже молан кӱлеш?
— Йӱшӧ огеш кӱл,— манеш Алипат.
— Арсий, вот-вот, Арсий уло! Ватыже колен. Икшывыж дене кодын. Пеш тыглайже
эпле
пӧръеҥ, йӱаш монь вуйым ок пыште. Тинь таҥашетрак, акай.
— Шешке, айда тыге ыштена!— Алипан Арсийым ужаш кумылжо почылто.— Миклай,
амалым
муын, Арсийым тышке ӱжын кондыжо. Только тудо моланжым ынже шиж. Минь
аракам ситышын конденам,— умбакыже пеле йӱкын ойлышашыжым шуя.— Миклай
аракам ынже чамане, йӱктыжӧ. Ончена, кузе коеш, мом шона да монь. Минь
айдемым руштшым ужмем шуэш. Йӧра?
— Йӧра, йӧра,— Саня умылышыла, келшышыла вуйым сава.
Миклайлан Арсий дек каяшат ыш воч: лапке дек шуын ыле, саде тушеч лектеш.
— О-о, Арсиза!— кидым шуен мия Миклай.— Сай мо! Кузерак таче? Ничово?
Тиньымак
ужаш шоненам ыле.
Арсий — кокла капан илалше, шемалгырак чуриян марий. Тамакам шупшын-шупшын,
ончыл шуэрак пӱйжым никотин дене нарынче-кӱрен тӱсаныш шуктен. Ӱпшым,
очыни, ок
шер: товаҥше, чӧкын-чӧкын сорла дене тӱред оптымо кормыж шудо гай вуйыштыжо
лыпте-лопто коеш. Шем пинчакше ала-кунам мушмо дыр — лавыра, шокш мучашыже
суран
гай йылгыжеш. Вигак коеш, сурт сомыл лугыч кевытыш толын.
— Мом вара солалтышыч лапкыште?
— Тамака деч моло мылам мо кӱлеш?— вашештыш Арсий.
— Арсиза, шого тыште, вучалте. Сечас минят пурен лектам.
Миклай вашке гына лапке гыч кок "бомбым" нумал лекте. "Бомбыжо", калык
ойлымаште, поштоп йошкар арака.
— Теве ала-могай свежам конденыт!— Миклай йӱдкыдӧ-ужар шиша-влакым вуй деч
кӱшкӧ
нӧлтал ончыкта.— Кузе тудым от тамле? Айда минь декем! Сечас ме тидым, южан-
влакын костенечыштым, авызлен ончена!
Арсий вашеш пелештенат ыш шукто, Миклай тудым кынервуйжо гыч руалтен шке
велышкыже виктарыш.
— Ик коркам йӱын ончаш гын веле...— Арсий Миклай воктен ошкыльо.
— Тыгай чевер ямле шошым арам эртараш мо? Свежа арака кондымышт лӱмеш изи
пайрем
лийже!— Миклай шыргыжеш, Арсийлан шинчам пӱялеш.
Пӧртыштӧ ӱдырамаш-влак ӱстембак тидым-тудым погыстареныт. Тушто той самбар,
кугу
тӧрала койын, икшырымын мура.
— Ужат, теве акам толын!— Миклай йывыртымыжым ончыктынеже Арсий ончылно.
Палыме
лий, тиде шочмо акам. Эҥертӱрыштӧ ила. Пеш шуэн толеш. Алипа акай, тиде
Арсий,
тинь ганетак тулыкеш кодшо. Ватыже нелын черланыш да мемнан деч кайыш. Ынде
эргыже да ӱдыржӧ дене ила.
— Кугу улыт гынже, йӧрат. Пеш ыштланаш* огеш воч,— чаманен пелештыш Алипа.
— Ынде кугу улыт. Пӧрткӧргӧ сомылым монь ӱдырем шукта. Эргымат вуеш шуэш
теве.
Латныл ияш,— кумыл нӧлтын Арсий ойлалеш.
Тыге кок тулык вашлийыч.
Туҥгеже йӱмаш-кочмаш шке радамже дене умбаке шуйныш. Суртоза-влак да Алипа
шолып
кутырен келшымыштым шуктышт — Арсийым сайын сийлышт. Тудыжо вашке рушто,
могай
улмыжым ончыктыш. Арам огыл ойлат: айык еҥын мо ушышто, йӱшын — йылмыште.
Арака
йылмым руда, койышым ончыкта. Алипа шканже мо кӱлешым умылыш, родышт-
влаклан
мӧҥгӧ кайышаш нерген ушештарыш да погынаш тӱҥале. Порын вашлиймылан да
сийлан
пачаш-пачаш тауштыш. Руштын огыл гынат, "Ой, руштмешткемак йӱктышда, кузе
ынде
каем?" маншын койо. Шкеж дек унала мияш сӧрвален шогылто. Арсийлан
каласыш:"Тылатат Юмо поро таҥым муаш полшыжо!"
Кече кожла ӱмбач шӧртньӧ йолжым шуйкала. Тымык юж юалгаш тӱҥалын. Топланыше

мланде вишкыде канде тӱтырам кынелта. Кок ял кокласе кӱ корно тымартен
шуын.
Корно сай гынат, Славик Алипан кӱштымыжым колыштын, витле километр деч виян
ыш
кудал. Алипа Славиклан сайын кондыштмыжлан кум теҥге оксам пуыш, кугу таум
кала-сен, тупшым тып-тып-тып вӱчкалтыш. Шуматкечын адак ик вере миен толаш
келшышт.
Алипа ту йӱд ятыр жап малыде почаҥе. Арсий нерген шоныш. Ик могырым, Арсий
жал:
тудынат еш дене илымыже шуэш — вате кӱлеш. Вес могырым, тарванылмыжак ыш
келше —
пакма имньыла койо. Ала-молан товар дене локшычмо, пужарыдыме пукомылям
ушештара. Рушташ тӱҥалят, умша лукыштыжо кочкыш пудырго да шоҥ койо, нер
йымалне ночко
йылгыже — ӱштылаш ӱнарже ок сите. Шкенжым йытыраҥден ок мошто, еҥ ончылно
могай
улмыж нерген огеш шоналте. Алама пӧръеҥ. А тамак ӱпшыжӧ! Йыгыжгыс,
йыгыжгыс!
Ала-мыняр гана чурийышкыже ончале — уке, нигузе шӱмыш лишемдаш ок лий,
йырныкта.
Йӱашыжат кумылзо гай коеш. Кугун огеш торешлане — йӱынак колта. Йӱын
кертмыжым
ончыктыш гын веле! Тыгай марий дене кузе илаш? "Шым шинче, тынарак алама
манын
шым шоно. Тылатлык огыл. Лучо тидын деч кораҥаш,"— Санян шолып каласымыже
ушыш
толын пура. Я, тамакым поче-поче ок чужго гын, шкенжым арун куча гын,
тырырак
тарванылше лиеш гын, вет йӧренат шога ыльыс — вес шонымашат толын лектеш.
Уке,
ом керт. Чонлан ок келше. "Огеш кӱл тыгай",— мане йӱкын шканже да, омым
кондаш
тӧчен, шинчам кумен шып кийыш.
—————————
*Ытланаш — йӧсланаш.
12
Урал марий-влак кум шӱдӧ утла ий ожно шке илемыштым курык кокласе вӱд
воктен
верлаҥдараш тыршеныт. Нунылан вожаҥашышт сай вер кодын огыл. Мӱндырч шылын
толшо еҥлан поро да сӧрал вер нерген шоныман улмаш мо? Изи вӱд, памаш да
воктенышт
изиш яра мланде лийын — тау, йӧрен. Чодыражым куклаш тунемаш ок кӱл: тудо
кугезе
гычак вӱрыш шыҥен толын. Тевыс Олыкъялат кугорно деч ятыр ӧрдыжтӧ курыкйол
коклаш верланен. Лопышто тӱҥалын, ӱлыкыжӧ кечывалвелыш памаш корно кузе
кадыргыл
йоген, туге уремжат воктенже кушкын волен, да вес мучашыже нугыдо нӧлперыш
эҥерта. Ойлат, ожно пакча кумдык ямле, нӧрӧ, кӱжгӧ-кӱкшӧ шудан олыкшо памаш
воктен
гына улмаш. Пошкырт кундем гыч, касвечын куснен толшо марий-влак, пич
чодырам
куклен-куклен, курал-ӱдымӧ мландыш савыреныт. Кызытсе лопка пасу-влак
олмышто
янлыклан, кайыквусылан поян чодыра гӱжлен шоген манын отат шоно.
Эҥертӱр ял гыч Олыкъялыш корно кок арка гоч да келге кореман арама вошт
вончак
гоч эрта. Кӱ шарыман гынат, сай манаш ок лий. Йӱран шыжым нелше машина ден
трактор-влак келге орава лакым ыштеныт да келгемденыт. Выж-ж гына кайыме
огыл, олян
нушкат гынат, ончо веле. Тыртыш то корно лакыш вигак пура, то вӱдан вынемыш
шуҥгалтеш. Кок арка кокласе лагакаште корно топланен шуын огыл, да аҥамбач
йоген
волышо ненче погынен.
Славик ден Алипалан тыште буксоватлаш, мотоциклым шӱкашышт возо. Арамасе
вончакат пӱжалтарыш нуным. Корнеш кӱ шаралтын, но шошо ташкын вӱд корно гоч
чот йогымыж дене кугу лакым кӱнчен. Тушко трактор дене кондымо кӱм
сӱмыреныт, а тӧрлаташыже шуын огытыл. Неле кугу кӱ моклака-влакым Славик
иркален, пӧрдыктылын, лакылаш кышкыш, каен кертшаш корным ыштыш. Шекланен-
шекланен, вара коктын мотоциклым
шӱкен, тӧр верыш луктыч.
— Кунам мемнан Уралыште асфальтым ыштена? Сӧй кунамак, минь шочмым деч
ончычак
пытен! Моло вере, сӧй эртыме верлаште асфальт, а ме аман лавыраште
почаҥына!—
Славик саҥгаж гыч пӱжвӱдым кепкыж дене ӱштылеш.
— От пале, мемнан кугыжаныш иза-шольо эл-влаклан полша, манытыс,— Алипа
ойлал
шога.— Совхозшын шке ышташ кӓлже уке. Мыланна ытланаш возеш, мом ыштет.
— Шич, акай, каена!
Серыш кӱзымӧ семын ончылнышт фермысе вӱд башне да кочегарке тӱньык пуйто
мланде
гыч лектыч, вара эркын ялысе тӱр пӧрт-влакат кояш тӱҥальыч. Лучко уштыш
коклам
эрташ ик шагат чоло жапым йомдарышт.
Олыкъялыште Алипан пеш лишыл палыме йолташыже ила. Кузе палымыже? Лу ий ала-
мом
ынде эртен, Пышма олаште вич кечаш семинарыште пырля лийыныт, ик пӧлемыште
иленыт. Ленамытын суртышт ял тӱр гыч мӱндырат огыл, у уремыште. Пӧрт кугу,
лопка
окнан, пырдыжше оҥа дене ковыжлымо да пелганде чия дене чиялтыме. Эсогыл
рушла
капкаштат ту тӱсанак. Капка воктенак легковой машиналан гараж ошын койын
волгалтеш. Вик пале: тыште нужналыкын пушыжо уке.
Алипа мотоциклым тӧрза ончылан палисад воктен шогалтыктыш. Славик,
магазиныш миен толам, манын кайыш. Алипа, неле сумкажым нумалын, оралтыш
пурыш. Чепысе кугу
вуян шем пий орен опташ пиже. Коҥга воктен стряпаен шогылтшо Лена окнаш
ончале —
Алипам вигак палыш, вашлияш куржын лекте. Тошто палыме, икте-весе дене
чонлан
чон келшыме йолташ-влак кузе вашлийыт — мут дене сӱретлен моштет мо! Лена
ден
Алипа пулдырешак ӧндалалтыч, шупшалалтыч, куанен, шыргыжын вычыматат.
Пӧртыш пурен йыгыре шичмешкышт кузе нуно толашышт — она ойло. Теве умбакыже
чон почын
мутланымыштым палаш оҥайрак.
— Алипа, вет минь мариетын ӱмыр лугыч лиймыж нерген ятыр вара иже палышым.
Ой,
тылат верч пешак ойгырышым. Ынде кузе йолташем илаш тӱҥалеш, манын шонем да
шонем. Кузе вара илетше? Тинь декет мияшат шоналтын, да тӱвыс сурт гыч
лектын каен
кертат мо? То тиде, то тудо эре, кодеш да кодеш.— Лена, ончылсакышыжым
савырен,
пӱжалтше саҥгажым ӱштылеш.
— Шкет кодаш, Лена, Юмо ынже пӱрӧ. Пешак йӧсӧ!— Алипа шке илышыжым ронча.—
Теве
талук вашке шуэш, а илымемла ок чуч. Эре паша, эре пӧрд. Пӧръеҥ сомылжымат,
ӱдырамаш сомылжымат ышташ, шуаш тӧчет, тидыже-тудыжо... Кече мучко ноет,
кастеныже
телевизорым кунам ончалам, кунам уке. Возат — тӱрлӧ вуйышко пура, ушым
луга. Нимо куан уке. Нимолан йывырташ. Южгунам шоналтемат — илымат ок шу.
Саде икшыве-влаклан верч чарнен колтем.
— Иктаж марий ок верешт мо?
— Суртеш пурташат шоненам. Кӧм муат тыгодым? Эре йӱшо улыт.— Алипа,
пеледышан
тувыр урвалтыжым тӧрлатен, ӱлыкӧ шупшылеш.— Ой, Лена, минь ужмем тинь ит
уж!
Рыскалан лий! Мариет дене кужу ӱмыран лийза! Садым шонен толынам вет, Лена.
Ала
тендан аулышто иктаж шкет пӧръеҥ уло?
— Чечас шоналтен ончена!— Ленан йыргешке лопка чурийже урем окна велыш
савырныш.— Тӱр гыч тӱҥалына. Онтон... куважлан сырен ойырлышт. Ватыже весе
дене
вӓйлӓнеҥ. Кудалтен кайыш. Телым тыге толашышт. Но Онтонжо зарнояк огыл.
Тудым
омат темле.— Шола кидпарняжым темдалеш.— Сопром... ай, тидыже йӱшӧ.
Йӱмыжлан
верчак Марьяже, минь таҥашем, кудалтен кайыш. Ты калер Сопром дене
илышашлык
огыл, страм айдеме! Тыгане дене ваш шогалын, ойлымемат ок шу, пырля илыме
огыл,—
лӱмдымӧ парня Ленан кидкопа кӧргыш пурыш.— Тыҥге толын, Ольош уло. Огатак
мыжык,
ны кол, ны шыл, манмыштла. Шкет ила ала-кунамсек. Шоктыш, мыланем кува огеш
кӱл,
уто омыта, манын ойла, манеш. Такше ушан-шотан гай чучеш шкеже. Ала-момат
ыштен
мошта, кидше толеш. Э-эй, тудо тунемын шкет ӱдырамаш-влак дек коштын тыште
да
тушто. Уке, мыланем гын, тыгай айдеме огеш келше. Тылатат тыганьыже огеш
кӱл!—
Покшелварня копаш пызыралте.— Так. Умбаке каена. Э-э, теве, Стапан! Олаште
илышилыш, аулышко толын. Пӧртым ыштынеже, маныт. Тоштыжо пытен. Куваже ола
гыч ынеж
тол, маныт. Тыште аулышто терыс эрыкташат кӱлеш, вольыкшым, кайык-вусым
пукшашйӱкташ... Ватыжын кидше чия кӱчан шекыле, пашажат тӱрвым да
шинчапуным чеверташ.
Ауллык огыл. Стапан дене кутырен ончал лиеш!
— Могайрак айдеме тудо?— Алипа палаш кумылаҥе.
— Рашыже каласен ом керт. Теве Микалем толеш, тудо Стапаным пеш пала,
каласа.
— Микалетше кызыт кушто?
— Вара таче пайрамыс! Веня шольыжын лач шочмо кечыже. Тудын дек
ӱжын кондаш кайышыс. Ынде толытат дыр. Минь ямдылкалаш кодынам тевыс. Айда,
нал,
нал мелнажым, шаҥгажым. Коч! Аракам кызыт ом йӱктӧ. Толыт гын, йӱына.
— Ой, аракалан минь тос омыл, Лена! Минь шке вич шишам конденам. Огеш сите
гын,
тыште налам. Только саде Стапанетым ужаш гын, поро ыле.
— Мо, аракажым молан тынаре шуко конденат? Кай! Мемнан уке мо?— ӧрын Лена.
——————————————————————————————————————————————
1 Вӓйлӓнӓш — шӱраҥышташ.
— От шинче мо? Пӧръеҥын могайжым арака каласа. Лучо икана арака дене
роскотланаш, весканаже ӧкыныс шергынрак ынже воч. Ой, Лена, йодмемым шуктет
гын, ала-моннаре тауштем ыле. Кертат гын, тышке тудым ӱжын кондаш огатак
поро лиеш ыле
да... Шканемже мияш лайык огыл.
— Умылем, умылем. Толышт веле. Микалемым я эргынам кычалыктен колтем.
Коляйна
мемнан молодец! Сомыллан пеш кертеш!
— Амалжым... мом-гынат муаш возеш. Миньын молан толмемым кенета ит палдаре,
ынже
шиж. Мӱндырч йодыштын-йодыштын шонымыжым палаш кӱлеш.
Кок йолташ ӱдырамашын шолып шонен пыштымышт кечывал лишан шуо. Тӧпай
Стапаным
Микале шкеак ӱжаш кайыш. Пел шагатат ыш эрте, коктын толын пурышт. Весела
улыт.
Микалыжын вуйыш каялынат, койдараш, шаяраш йӧратыше — омсам почо веле,
тӱҥале.
— Стапан изам кучалалдышым шкедеранжак! Еҥгаж деке кайынеже ыле, распутной!
Чо,
маньым, первой пайрамым ыштена, айда шольымым шочмо кечыж дене
поздравитлена,
вара еҥгат деке тек кает!
— Ну, тинь, Микал шоляш, еҥ ончылно миньым пыстыш пуртет,— тӱвыргӧ кап-
кылан
Стапан изи ӧрышыжым тыҥге-туҥге иралта.— Унада уло маш! — Алипам ужын,
ӱмбакше
ончен ешарыш.
— Тудым тинь от пале мо?—— Микал шинчам карышын коеш.— Тиде Ленан
йолташыже, ушкал лӱштымӧ шотышто коллегыже. Ну-ка, давай палыме лийза,
Алипа акай! Тиде Тӧпай
Степан, ме тудым тыште Стапан манына, мемнан аул марий. Городской лийын ыле
ик
пагыт. Но шочмо эл оласе ӱй-мӱй, ракат деч шергырак! Тольо! Лачак ойлем,
Стапан
иза?
— Лачак,— малдалеш да Алипа дек кид шуен миялеш.— Топаев Степан Ильич,—
— Эше ӱстаре,— коклаш пура адак Микале,— слесарь машинного парка. В данный
момент холост, малден колто!
— Кушто улыт шольычмыт?— Лена Микалын шокшыжым шупшылеш.
— Сейчас толыт! Лектын кодыч. Давай, шичса ӱстел коклаш, кадырле уна-влак!
Теве
тыште шольым ден шешке шинчаш тӱҥалыт, а те, Алипа акай, Стапан иза, тышак
шичса! Йыгыре! Ида лӱд икте-весе деч! Коктынат мужырдымо улыда лачак. Кӱлен
сӧйгаш
нигӧлан! Так што... давай шичса!— Кидпӱан гыч кучен-кучен, шыман вӱдалтен,
шындылеш Алипа ден Стапаным.
— В чужой дом со своим уставом не ходят. Колышташ возеш, — шокта Стапанын
кӱжгӧ
йӱкшӧ.
— Озам колыштде ок лий,— ныжылгын пелештыш Алипа.
Ӱстембалне кочкыш ямде — шовычым нӧлталшаш веле. Тушко кленча тӱшка толын
шинче.
Чарка-влак, чыҥ-чоҥ шоктен, воктекышт чумыргышт. Микалын шольыж ден, чинче-
вунчыж дене йылгыжын, мотор ватыже тольыч. Пеш шокшын, ваш-ваш кид кучен
саламлалтыч. Суртоза, лым ок лий йылмыже, кочкаш шуна. Кидше чаркалашке
аракам темкала,
Ленажым истыра: "Подкогыльым шолто! Пӧлекым кондо!"
Лена, каласыдеак, тугакат пеш кожмакын шогылтеш.
— Чечас, чечас, ачашт, чыла радам дене лиеш!
Микале ден Лена татун илат, ваш-ваш пагалат, манмыла, икте-весым пел мут
гыч,
шинчончалтыш денак умылаш тунемыныт. Уна-влакым ончаш огыт рӓнчэ,
йывыртымышт
коеш. Уна ойлымо годым пылыш шогалтен колыштыт. Йӱк шыплана веле, тунамак
мутым
муыт, утларакшым уна-влакым ойлыкташ тыршат. Арам огыл нунын нерген аулышто
мут
коштеш: "Нунын дек миет гын, ойгетымат мондет." Тыгай поро койыш кушеч
шочеш?
Кушеч лектеш? Очыни, икте-весым чот йӧратыме да умылыма гыч. Микале ден
Лена гай
еҥ-влак илышым волгалтарат, айдеме тукымлан порым шыҥдарат, келшен илаш
таратат
да, эше тылат полшаш ямде улмыштым умылет, поро кумылыштым шижат гын, нунын

кӱдынь йӱштӧ годым коҥга воктен ырен шогымет гане, але кечеш шыраныметла
чучеш,
чонлан куштылго.
Веням кумло ий ожно ош тӱняшке толмыж дене кумыл нӧлтын саламлышт, Чоткар
патырын гай тазалыкым тыланышт. Электробритвым пӧлеклыш изаже, эртак рвезе
лийын
кошт, мане. Алипа ден Стапан пален огытыл тыгай сомылан кече лийшашым, туге
гынат нуно аптыранен ышт шого. Йӱла тугай: пӧлекет уке — окса дене серлагаш
лиеш.
Стапанат, Алипат юбилярлан оксам кучыктышт.
Микале унашт-влаклан йокрокланаш эрыкым ыш пу. Ватыжын шолып шижтарыме
сомылымат
шукташ пеш тыршыш. Стапаным йӱктен руштыктынежак ыле, но тудыжо чыгынен
подылподыл шинчылте. Ыш рушт. Шкенжым шотдымын ыш кучо. Авратлын кутырныш,
воштыльо,
анекдот-влакымат келыштарен шуко ойлыш. Воктенже шинчыше Алипа денат мутым
вашталтыле.
Арака сайынак вуйыш кӱзымеке, Микале шекланымым йомдарен, вик керышташ
тӱҥале:
— Степан иза, тинь мо, аманат саде оласе моторетым вучынет, але вес моторым

шӱмжым шулыктарен, солалтынет? Каласе кызыт чынжым, кугу секрет огыл дыр?
—————————————————————————————————————
1 Рӓнчаш — ӧпкеле, торешлане.
2 Авратлын — келыштарен.
Стапанлан оҥайсыр чучо дыр, могыржо кадыргыле, но вашмут деч ыш кораҥ.
— Тыште могане секрет? Э-э, теве эше изиш вучалтем, олаш миен толам. Саде
шӱмбелемлан пытартыш гана каласем: але тыш толеш, але развод! Минь шкет
илаш ом кӧнӧ.
— Во, чынак!— Микал тӧршталтенак колтыш.— Огеш тол гын, теве Алипа акай
уло. Мо
дене уда тиньын чиян тӱрвет деч? Ончал-я! Лена! Минь лачак ойлем?
— Лачак, лачак!— тыге мут савырнымылан йывыртен, Алипам Лена ласкан
ончалеш.
— Алипа акай, минь Стапан изам палем. Озанлыкым кучен мошта. Кид —шӧртньӧ.
Шкежат таза. Аракаголик огыл. Арам мо еҥгашт-влак тавалат?!— шара шинчажым
Стапанлан пӱялалеш. Моло-влак воштылыт.
— Ну, Микал, не будь нахал, миньым ялтак вожылтаретыс. Тинь мыскарам ыштет,
еҥ
ӱшанен кертеш. Мӱй атыш тегытым ит чӱчыктыл!— Стапан ӧпкелыме гае лие.
— Алипа акай, минь так гына ойлышым, еҥга нергеште. Тетла огым, огым! — Кок
кидшымат нӧлталын, чӱчкыдын рӱза:— Все, все! Весе нерген ойлена. А ончылтен
йӱын
котена. Айста!
Можыч, тыге веселан, шаярен, воштылын, эше шинчылтыт ыле дыр, омсаште
Славик
койо. Парняж дене ончыктыл, Алипам, шке декше лекташ ӱжӧ. Пылышышкыже йышт
кала-сыш: "Йӱр толшаш гай, ончал, ала каена ыле? Корно пустиялт кертеш."
Алипа "Казыр лектам" мане да плащыжым ишке гыч налаш тӱҥалын ыле. Микале
ден Лена, тидым
ужын, воктекше миялалден шуыч.
— Мо лийын? Мо лие?
— Йӱр кӱза, манеш. Корно тазылгыме деч ончыч каен шукташ кӱлеш. Ой, пеш
кугу
тау! Ала-кузе ынде шке тендам унам ыштем. Эй, юмыжат!
Ӱстел коклаште шинчыше-влакат тӧрзаш ончалыт. Игече пустиялтмылан ӧпке
мутым ойлат, унан кайымыжым чаманат. Алипам ужаташ кынел лектыт.
Стапан тыге вашке лийшашым вучен огылат, нимом ышташ, нимом пелешташ
аптыранен
шогылто. Вет тудо шонен: Алипа таче ынже кае ыле, кастене лосток, чон канен
кутырнаш. Уна ӱдырамаш тудлан шӱмеш пижын, воктечше колтымыжо ок шу. Мом
ышташ?
Кузе чараш? Алипа чыла шот денат тудлан таче келшен, сынжат, пеҥгыде кап-
кылжат
(йыгыре шинчыме годым кок-кум гана шаярыме йӧре ӧндал ончыш), шыман,
вичкыжрак
йӱк дене мутланымыжат, ушан пелешткалымыжат. Уто-сите нимо уке гай. Ушышто
икте
пӧрдеш: очыни, сай ӱдырамаш. Алипам ончалмыж еда тудлан утларак да утларак
келша.
———————————————————————————————————————————
1Пустиялташ — локтылалташ.
Чылан уремыште улмо годым Алипа трук Стапан дек савырнен лишеме, кидым
шуялтыш.
"Ну, Стапан,— мане,— кушто илымемым палет. Мемнан аулыш миет гын, муат,
шонем.
Мие. Юмо пӱрен гын, ала аулнам келыштарет!" Стапан шке семынже шиже: Алипа
вучаш
тӱҥалеш. Шинчончалтышыжак йӧратыше, сӧрвалыше. Вожылмо куш пурыш? Алипам
патыр
кидше дене чот ӧндале, шӱргыж гыч шупшале.
— Мием! Юмончылно мием!— ӱдырамаш шинчашке ончен товатлыш.
Манше-влак улыт, пуйто икана вашончалмаште, ужмаште йӧратымаш лийын ок
керт. Лиеш гынат, рвезе-влак коклаште веле да пеш шуэн. Стапан ден Алипа
илалше улыт,
манаш лиеш, а пӧрык вашлиймаште икте-весылан келшышт, шӱмышт икте-весе дек
шупшылалте.
Тыгыдын йогаш тӱҥалше шуэ йӱр кумдыкеш шарлыме гай койо. Мотоцикл дене
кудалше-влакын шӱргышкышт мардеж чӧкын-чӧкын шыжыктен колта.
— Нешто корно пустиялтеш? Юмсакле!— Алипа вучыдымо йӱр толмылан ойгыра.
Адак
корнеш утларакат индыралташ логалеш манын, чонжылан йӧсын сучын колта.—
Чарныжак
ыле, чарныжак ыле!— кумал шинча.
— Алипа акай, ончо, корным шымартен каеныт!— Славик кычкыра.
Пайрем кече гынат, Олыкъял марий-влак корнышт нерген монден огытыл.
Кольман тракторым колтеныт. Тудыжо шымарташыже шымартен, но писын кудалаш
садак
ок лий. Южо вере лакыш лавырам темен коден, шойышталтын пурен каяш пеш
йӧнлӧ.
Тидым Славик кок лакыш пурен лекмекше иже умылыш. Ынде пеш ончен кая. Кушто
кӱ
ок кой, ночко лавыра гына, тугеже тушто лаке, шекланыман. А вончакыште
трактористын тыршымыже раш лие: кӱ ора-влакым сайын тӧрлатен да тошкен-
тошкен пеҥгыдемден. Пелгорно гутлаште тудым поктен шумеке, Славик
чарналтыш, кидше дене корным ончыктыш да кок кидшым ваш ишен, вуй ӱмбалне
рӱзалтыш, шыргыже — тидыже тау
манмым ончыкта. Тракторист умылыш, витне, вуйым савалтыш.
Унала мийыше-влакым Эҥертӱр порын вашлие. Йӱр чарныш. Кече пыл кокла гыч
шылын
модшо йоча гане йышт ончалал колтыш.

13

Омо ок тол. Кузе малет, шинча ончыч Стапан ок кай гын? Оҥай пӧръеҥ! Кызыт
тыште,
воктен лийже ыле. Ах, тудым ӧндал шындаш ыле! Алипан чонжо чон олмышто
огыл,
каньысырланен кия. Айдеме ик еҥ нерген шонаш пижеш гын, палыме еҥ дене
таҥастара. Стапанын кап-кыл Кандрачин кугутак, но пеҥгыдынрак чучеш:
ӧндалмыж годым
кидвийже шижалте. Кидкопаже Кандрачин гай пушкыдо огыл. Кандрачи эре кагаз
ӱмбалне, тушан кид пеҥгыдемеш мо? А тидыже кӱртньӧ ӱзгар-влак дене толаша,
пӱтыркала, тодыштеш, нӧлтыштеш да монь дыр, санденак кидшат козыра коваштан
да
куатым шижтара. А Митка дене йыгыре шогалтышашлыкат огыл, Митка тудын
воктен малай гай коеш ыле дыр. Сынже могай! Чонеш пижше! Ончалтышыже —
йӧратем манме дене
икте. Ала Микалын каласымаште чынжат уло? Ой, улак! Кузе тыге илышыште
лиеш? Тыгай пӧръеҥым кеч-могай ӱдырамашат ок шӱкал. Кузе ватыже тудым
мучыштарыме деч ок
лӱд? Тыгай-влак вет чыла вере огыт почаҥ.
Саде ватыжын тосыжо уло дыр, сандене ола гыч толдымаш амалым ышта. Мо, кузе
аулышто илаш огеш лий, коеш? Йолко гын веле? Айда, тек олаштыже илыже, а
минь тиде
Стапаным кузе-гынат савырашак тыршен ончем. Мылам тудо йӧра. Только вот
вате-марийла илымаште могане? А тугай артамдыме пӧръеҥ-влак улыт, манытыс.
Ай, тугайжак
огыл дырат! Кертшашлык гай коешыс. Толеш гын, пален налаш кӱлеш тидымат.
Иктаж-могай экшыкан гын, кумыл шуктышо, кыдал луштарыше огыл гын, мыламат
кӱлешыже
уке. Пӧръеҥ лийжат, ӱдырамашлан рӓкӓтым огеш ыште гын... Уке, минят ом
кӧнӧ. Нер
шупшын воктенем коргыктышыжо огеш кӱл...
Изи пакчаште кияр йыраҥ воктен изи леваш. Тушто пушкыдо пружинан койкышто
Алипа
комдык кия. Йырым-йыр волгыдо. Ломбышто шӱшпык ала ӱжӱвӱр йоҥгалтара. Тамле
юж!
Алипа келанен шӱла. Ах, могай сай! Вуйым пакча могырыш савыра, а тушто,
пече
воктен, ош тувыр-йолашан Митка ала-мом, лап лийынат, толаша.
— Митка, Митка, манам! Мом нюгылтатен шогылтат тушто? Тол тышке! Ончо, минь
ямде
киемыс!
Митка огешак ончал, огешат пелеште, ала-мом я кылдынеже, я кӱрлнеже —
шупшкеда.
— Митка! Соҥгыра улат мо? Айда тол, иктат укес? От умыло мо, кунамсек
ӧндалын
отыл? Ушанеҥ пытенам. Тол, манам!
—————————————————————————————————
1 Ушанаш — ужмо шуаш.
Митка вийнен шогале, парням пакча пусакыш шуя. Мом ончыкта? Алипа вуйым
савырен
ончалаш тӧча — огеш керт. Ала-мо мешая, умылаш огеш лий. Пылышыш солна:
"Минь
шке толам". Кӧн йӱк? Ала-мо палыме гай.
— Кӧ улат?!— кычкыра Алипа.
— Минь,— адак кӱжгӧ йӱк шокта.
— Кӧ — тинь?
— От пале мо? Толам, маньымыс.
— Стапан мо? Чу, шого, чиен омыл!
— Мыланем лачак чара кӱлат... Тиньым йӧратымем шуэш.
— Кушто улат? От кой.
— Капкам муын ом керт,— вашмут шокта.
— Сечас почам!— кынел шинче, тыҥге-туҥге онча.
— Митка уке, Стапанат уке.
— Кушто улыда?!— кычкыра, а йӱк ок лек.
Чытырналтын, Алипа помыжалте. "Омо улмаш,— тогдая.— Конча вет шоныдымо!—
йӱкын
пелешта.— Э-э, омысо ганяк комдык киенам улмаш". Ӧрдыжын савырнен,
туртыналтынрак возеш, одеялым ӱмбакше шӱдыралта, кидым эрде коклаш чыка.
Молан тыгане омо
конча? Митка лишкем ок тол, огешат ойло. А Стапанын йӱкшӧ раш шоктыш, но
шинчаш
ыш кой. Молан? Оҥай. Малаш, малаш кӱлеш! Алипа нимом ынеж шоно. Малынеже,
адак
омо пытыш, малаш ок лий. Ала волгалтешат?
Кынелын, ӱстембалне чылткыше будильникым лап лийын ончале — кок шагат
эрталтен.
Эше кум шагат малаш лиеш. Комдык возеш, кидым оҥыш пышта. Шонымаш икте
почеш весе алмашта. Адак теҥгечсе ужмо-колмо сӱретлалтеш. Адак Стапан
шоныкта. Толеш
лийже. Кузе вашлийман? Малаш монь кодеш дыр. Кушан, кузе малтем? Пырляк
воктекше
возаш мо? Тыге ыштем гын, чевер огылыс. Ай, кӧ ужеш? Садак пырля илена дыр.
Ватыже гына... Мом пукшем? Аракам йӱкташ, уке? Теве ынде шоно! Кузе-гынат
йӱкшыктарышаш ынже лий. Пӧрткӧргым ончен лекшаш. Пуракше-можо ынже
йырныкте. Алама
ӱдырамаш манын ынже керт. Сурт-печемымат ончыктен лекшаш дыр. Суртнаже
удажак
огылат, келша дырат...
... Пеледеш олмапу. Йыр ошын коеш. Шере тамле пуш. Олмапу пеледышым
ниялткален,
Алипа ала ошкеда, ала куржеш, ала чоҥешта. Копаш шыман пеледыш-влак
пернылыт.
Ах, могай сай! Ямле! Куштылго. Кенета ончылно, олмавондо шеҥгеч Стапанын
вуйжо
коеш, вара шыргыжше чурийже.
— Алипа, шӱмбелем, а минь тыште тиньым вучем! Кушто юватыльыч? Тол вашке!
Степан кидше дене шке могырышко удырымо гане ышта.
— А минь тиньым ужаш тыш тольым!— куанен вашешта Алипа да Стапан дек вашкен
куржеш.
— Айда,— манеш Стапан, Алипам ӧндалнеже,— еҥ уке верыш каена. Ынышт уж!
Ӧндалеш, а кидшым шижаш огеш лий. Олыкъялыште ӧндалмыж годым могай чот шке
могырышкыжо шупшылын ыле. Кыдал гычат огыл коварче гыч миньым, неле настам,
куштылгын верем гыч тарватыш. "А кызыт молан огешат шижылт?"— шоналта веле,
Алипа
пӧрткӧргыштӧ лийын кая. "Стапан нумал кондыш мо тышке?—" адак аптырана.
Шкенжым
ончал колта. Халатым шоҥалалын, а кап чап-чара. Молан чара улам?
— Тол тышке!— Стапан койкышто шыргыж кия. Алипа воктекше возеш. Ӧндалмыжым
да
шупшалмыжым вуча, а Стапан ушыштыжат уке: огешат шупшал, огешат ӧндал,
пӧръеҥ
сомылланат ок пиж.
— Мом шонет?— Алипа чытен кертде йодеш.
— Сейчас, чыталте.— Стапан Алипан оҥышкыжо кидшым пышта.— Ай, могай шокшо,
пушкыдо улат!
Алипан кумыл тарвана, Стапан дек пызна.
— Айда, мом юватылат? Лӱдат мо? Ынет йӧрате мо? Ом келше мо?— Стапаным шке
ӧндалаш пижеш, пӧръеҥ кумылжым ылыжтынеже. Стапан нӧлталалташ гына тарваныш
— еҥ-влакын йӱкышт шокташ тӱҥале. Алипа ончал колта — почылтшо тӧрзаште ала-
мыняр еҥ
воштылеш. Иктыштат палыме огытыл, йот-влак.
— Мом воштылыда аймылла? Кӧ тендам тышке ӱжын? Ода вожыл мо, еҥ малымым
ончен
коштыда? Тиде кугызамыс!
А нуно утларак веле, парня шуен, кычкырлен воштылыт.
— Ну, айдеме огыдал!— Алипа сырен кынелнеже.
Тарваныш. Помыжалте.
— Фу-у, адак омо! Томашас!— кугун шӱлалтыш.
Молан тыге конча? Молан чара могыран коям? Тыгай тымарте уке ыльыс!

14

Шыже ала-мыняр йӱран, лавыран, шерым темыше кумылсыр кечан лиеш, садак
коклан,
кеч пыл кокла гыч гынат, кӱчык жаплан чоным куандарыше ший кече ончалеш,
волгыдо
да йоҥгыдо лийын кая. Тыгак марий колышо ватынат шӱлыкан илышыштыже куанле,
пиалан жапше лиеда.
Май тылзе тӱҥалтыште, шуматкечын, Алипа мончаш чеслын выньык дене шокшеш
шкенжым
лупшен, вашкыде мушкылт тольо, ракатланен шӱлалташ диванеш шинче. Пӧрт
омсам
кылт-кылт пералтышт.
— Кӧ тушто? Пурыза!— Алипа вуйым омса могырыш савырыш, торымо йолжым содор
чумыртыш, халат урвалтыж дене чара пулвуйжым петыралтыш. Шӱмжӧ шиже: кӧ-
гынат
пӧръеҥ пурынеже.
Шемалге-канде шляпан, йылгыжше шем плащан пӧръеҥ почмо омсаште койо.
— Лиеш мо тендан дек пураш?— шергылте.
— У-у, Стапан!!!— пален колта Алипа. Пружин дене чымалтмыла кынеле,
омсадӱрыш
ошкыл колтыш. — Пуро, пуро! — куан дене ташлыше ватын мончаш чевергыше
чурийже
эшеат утларак чеверга, йылгыжше, кӱын шушо ал олмала коеш. Йӱд-кече вучымо
еҥже
толын лектын — Алипан чон лектын вочшаш гай кыра. Стапан дек кержалтнеже
ыле, но
кӧргӧ йӱк чараклыш: ончылтен пӧръеҥ шкенжым ончыктыжо, тӱргоч шке шижметым
тӱжваке лукташ ит вашке, пӧръеҥ шала улат манын шонен кертеш, вет мариетак
огылыс кызыт.
Стапанат шекланенрак ик ошкыллан Алипа дек чакеме, пӧлем омса велыш ончале,
иктат уке гын моло, манын шоналтыш, кидым шаралтыш. Алипа умылыш:
ӧндалнеже, магнитыш кӱртньӧ падыраш шупшылалтме гай лийын, йӧратыме еҥ дек
тайныш. Стапанынат
шӱм пыртка: май пайрем годсек шӱм-чоныш пурышо Алипа йӱд-кече тудым
шоныктен,
тиде жапым вучен.
Кужу жап ӧндалалтын, икте-весын шинчаш ончальыч, шупшалалтыч.
— Шкетын улат?— первый йодыш лие Стапанын.
— Пырысемат уке. Айда кудаш, кудаш! Вучалтенракак илышым. Толатак дыр,
манын шоненам,— вычымата йывыртыше ӱдырамаш.— Ала-кузе адак Юмо конден
тиньым?
— Чыла сай. Шот шотан. Автобус кондыш,— шыргыжеш Стапан, эркын кудашеш.
Алипа, плащым кидыш налын, ишкыш сака, шляпам кашташ пышта.
— Минь монча гыч тольым веле. Монча шокшо, тамле, вӱд шуко. Пурет ала?
— Монча — тиде огыл. Первой теве,— Стапан балетке сумкам почеш, тушеч пеш
мотор
пеледыш аршашым луктеш. — Тылат, Алипа Михайловна!



0201б97
************************************************************************
2—01а
— У-у, могай чапле!— Алипа аршашым олян пӧрдыктыл онча.
Чынак дыр, йӧратымашын вийже самырыкыным гына огыл шӱм-чоным тарвата,
илалшынымат чонжым нӧлта. Алипа самырык мо, илалшыс, но ӱдыр гай койын, то
аршашым, то
Стапаным ончалалеш.
— Тау! Кугу тау! Тыгай мотор аршашым мылам ӱмырыштем икана Миткам веле
пӧлеклен
ыле. А ынде тинь!— шинчаштыже йылгыжалтыш — куан шинчавӱд лектеш. Витак.
Пызырен.
Стапан ик жап шып шогылто: тыгай годым мом ыштыман? Шонен ок шукто.
— Тау ӱмбалан тау! Тидлан тиньым шупшалаш кӱлеш!— кок кидге Стапанын шӱеш
кержалте.
Унан йокмаже — шоколад плиткан, ший кагаз дене вӱдылман ӱстамбаке оралалте.
— Ме тидым атыш пыштена, — Алипа кӱкшӧ йолан янда атым кондыш да тушан
тӧрлен
опташ пиже. А шкеже йодеш:— Кузе ватетше ялыш толмо шотышто? Пашаштетше
могайрак?
—Мийышым,— ойла Стапан,— кутырышна. Айда, манам, ялышке. Пӧртым ыштена, а
кызытеш шӱкшӧ пӧртыштем чытена. Шкенан шӧр-торык, шыл, картопка, пакча емыж
лиеш,
манам. Уке, шкенжынымак мура. Терысетын ӱпшыжым ом чыте, манеш. Копшаҥге
омыл
мландым пургед кияш, имне омыл пытыдыме пашат дене толашаш, манеш. Ну,
смотри,
шке палет, манаш возо. Чынжымат каласышым, теве аулышто вес ватым налам,
манам.
"Ала-ала, — малда,— кӧ тиньын сӱмырлаш тӧчышӧ пӧртышкет мия гын?! Иктаж-
могай
дураже, можыч. Тугайже дене илымет ок шу шкендынат, малдал тӧчыш. "Все,
Ниночка,
прощай!"— маньым да лектын кайышым.
— А ӱдырдаже?
— Тудыжо, кызытеш авам дене олаште илем, мане.
— Мончаш кает? Мушкылт! Пеш тамле таче монча. А минь вольыкым ончышт
пурем,—
Алипа Стапаным онча. Трук кычкыралынак колта:— Эк, аҥыравуй! Тинь, наверне,
шуженат? Минь мончам дене... Э-эй, ужат тӱвӧ, шкетын илен-илен, аҥырашке
каенам.
Мо ыштышашемат мондем, тептерем пыташ тӱҥалын ала-мо? Сечас газеш ырыктен
колтена! Вучалтет?
— Минь нимат шужен омыл. А мончашке каем теве. Тиде пешак сай. Минь мончам
йӧратем. Олаште тудо тӱшка монча — монча мо? Аулышто — вот монча! Ончыктет
дыр, кушто, мо, кузе.
— Конешне, конешне! Айда!
Икте-весым умылен, йӧратен вашлийме деч вара умбакыже кузе жап эртен,
ойлымын
кӱлешыже уло мо? Кастене, шошо кӱчык йӱдым икте-весылан чот ӱшаныше пӧръеҥ
ден
ӱдырамаш мом ойленыт, мом ыштеныт, кузе койыныт, мом толашеныт — пӧрт кӧргӧ
деч
моло иктат ужын-колын огыл.
Эрденыже, кузе йӱд эртыме нерген когыньышт деч чон почын чыным ойлаш йодына
гын,
теве мом колына ыле. Стапан — "Ӱмыреш мондалтдымын, нигунам лийдымын!"
Алипа —
"Миткам денат тынаре шӱм-чонем рӓкӓтым ужын огыл ыле".
Рушарнян Стапан сурт дене палыме лие. Алипа чыла ончыктыш. Мом ышташ
шонымыжымат
луктын ойлыш. Стапанлан чылажат келшыш. Ик шонымаш гына тудын ушышто шочын
пеҥгыдеме: тыште илаш лиеш. Алипан мӱкш ашнаш шонымыжо Стапанын изиж
годсекак шукталтдыме кумылжо дене пеш келшен тольо. Чот куаныш,
шулдыраҥмыла лие. Тудын ончылно сылнын сӱретлалтеш: теве тыште лу омарта
мӱкш тич гӱжлен шинча, тушто олмапу-влак, олмаже чоным куандарен, чеверген
кӱын кечат. А эн чот шергыже да шерыже Алипа! Тыматле, лывырге, умылышо,
озанлыкым йӧратыше, пӧръеҥым эсаплыше —
кӱдычшӧ кораҥмет ок шу.
Йӱдымсӧ жап Стапанын ушешыже возеш да шкенжым пасылтара: озавате пӧръеҥлан
мо,
кузе кӱлешым жапыште умылен мошта. "Тышке толам гын, йоҥылыш ом лий,— шона
Стапан.— Тыште миньын илыш! Тыште лийшаш улам! Кузе тымарте Алипам иктат
руалтен
огыл? Тиде вет пиал!"
Стапанлан эрла пашаште лийман. Олыкъялыш автобус ок кошт — ялже вес районын
шол.
Да тушко кӧ пеш коштеш? Саде Олыкъялысе-влакак гына кугорныш лекташ тыш
толыт.
Йолын каяш гын, кок шагат чоло корнеш эрта. Тачак лекман мо вара? Алипа деч
кайыме ок шу. Эрдене эрак лекташ мо? Эрласе нерген мут лекмеке, Алипа мане:
— Мотоцикл дене коштын моштет дырыс?
— Пӧръеҥ моштышаш.
— Мотоцикл улмаште йолын кает мо? Ну-ка, кушкыж ончо!— Алипа лӱмын
мотоцикллан
ыштыме гараж дек Стапаным намия.
Стапанлан тыртышан техника палыме. Тудын "Запорожец" легковой машиныжат
уло. Но
двигательже тоштеммылан кӧра шӱдырдымӧ лийын, садыгак олаште рӱдаҥ шога. ИЖ-
56
дене иканат коштын огыл. Озаватын мотоциклжым "чонаҥден", уремыште каен
ончыш.
Тӱрлӧ режим дене коштыктыш. Тормоз-влакымат тергыш, ыш мондо. Пел шагатат
ыш эрте, капка воктен ончен шогылтшо Алипа дек толын чарныш. "Виян, поро
машина!
Лӱдде кошташ лиеш!"— манын мокталтыш.
— Ну вот! Корно кӱыкет пытыш!— Алипа йывыртен капкам почеш.
Тулык ватын илыш тыге савырнымылан куаныде, кумылжо шулдыраҥде тӱса мо?
— Юмо улак! Айдемын йодмыжым, сӧрвалмыжым колеш. Поро кугу Юмо, ончыкешат
мелын
лий, полшен шого!— семынже тауштен кумалеш.
Арнят ок эрте, Стапан, Олыкъял совхоз гыч лектын, Эҥертӱр ялысе совхозыш
пурыш.
Тудлан келшыше слесарь пашашкак шогалтышт. Йомакысе гай чыла шыман эртыш.
Стапан
ден Алипа ӱяк-мӱяк пырля илаш тӱҥальыч. Сурт кӧргысӧ паша-влакат радам дене
ушнен толыт. Шонымо-влакымат шукташ мӱндыр огыл. Стапан лым лийде, нойымым
палыде,
эр тӱҥалын, кас лиймешке мом-гынат ышта, эрыктылеш, тӧрлата, ачала.
Машинавечыште йолташ-влак дене палыме лие. Пашам йӧратыше Стапаным ял марий-
влак келыштарышт, шке тӱшкашкышт поро йолташ семын ушышт.
Алипан икшывыже-влак денат (нуно шудо солаш толыныт ыле) поро кумылан лие.
А нунын могырч Стапан дек пагалымаш нереште. "Изай" ӱмбалан "изайым"
пижыктышт. Суртыш толын пурышо Стапанлан тыгай улмышт кумылжым эшеат кӱш
нӧлтале. Еҥлан порым
шонет да порым ыштет гын, порылыкет лавыраш волен ок воч. Порылык огеш шыл,
шойыштен от керт — коеш. Калыкат манеш вет: шке сай лият гын, еҥат тылат
поро лиеш.

15

Кок тулыкын пиалан илымышт шудо ыштыме пагыт эртымеш нимо дене ыш ӱмылаҥ,
ыш
амырге, ыш шӱкаҥ. Пиал ден ойго иквереш коштыт, манеш калык. Чын дыр.
Алипа паша гыч ондакрак тольо. Онча — капка ончылно ала-могай йот ӱдырамаш
шогылтеш. Тидыжат, тудыжат итапыр икте-весым аптыранен ончышт. Вара толшо
ӱдырамаш
йодо:
— Селеева Алипа тинь улат?
— Минь.
— А Стапан кушто?
— Паша гыч иже толеш. А... тинь кӧ лият?
— Минь Стапанын родыжо улам.
— Вара мом шогена? Айда пӧртыш!
Пел шагат гыч Стапан толын пура. Онча — ӱстелтӧрыштӧ еҥ шинча. Ӧрмыжӧ вигак
пале
лие: ончен шогыш-шогыш, береткым ишкыш эркын сакыш, пӱкенеш шинче.
— Вара? Молан тольыч?— йодо толшо деч эплын.
Алипа эскерен шога: родо-влак кузе вашлийыт?
— Тиньым налаш тольым,— мане толшет.
Аулышко нигунамат ом тол, манынат вет...
— Но тылат суртеш пураш каласен омылыс! Шкетемым... шкетак илыже, манын
шонышыч
мо? Уке-е! Минь тиньым ойырен омыл и омат ойыро! Минь дечем тинь нигушкат
от пуро. Шке суртет уло. Минь ватет омыл мо? Суртым уэмдем манын, аулыш
тольычат, тыге уэмдет улмаш! Кузе шыч вожыл? Ямдыш толын пуренат! Ончо
кызыт тудым. Ракатыс!
Давай, чий! Кайышна!
Алипа ден Стапан ак-мук лийын, нимом пелешташ ӧрыч. Тыгай илыш савыртыш
вучалтын
огыл. Вашмут пуаш шоналтыде ок лий. Стапанлан ватын толын пурымыжо вуй гыч
шугыньо дене перыме гаяк ыле.
— Шого! Вучалте!— Стапан помыжалтме гае лие.— Тинь мылам кодшо гана чын
каласышыч: керек-мом ыште, аулышкет ом мий. Тыге? Тыге! Так тинь мом эше
тыште правам
качатлен коштат? Мо эше кӱлеш? Кай, иле олаштет! Так што, кати-ка тышеч по
добру, по здорову!
— Ничово подобново! Тинь миньын законный марием улат! Минь тылат разводым
пуэн
омыл, омат пу! Минь тинь дечет ойырлаш шонен омыл. Тинь ола гыч шылын
кайышыч!
Пачерна уло. Шуко шонышаш уке. Погыно! Каена. Минь аулышко илаш толынам.
— Молан ончылтенак толын отыл вара?— Алипа мутым коклашкышт пуртыш.
— А тиде миньын паша!— руале уна.— Кеч пуштса, но минь тышеч ом кай, пока
пырля
она лек.— Шыдын онча Стапаным.— Миньым нимомат ыштен ода керт. Минь
милицийлан
таче каласен лектынам. Кушто улмем палат. Так што... Тарване! Мом шинчет?
— Йӧршын оренат, Нина. Илышемым кошартынетак аман,— пеҥыжале Стапан.— И
кушко
наҥгайынет йӱдыштӧ?
— Маринамыт дене машина вуча.
— Даже машинам муынат? Теве кузе! Ах, тинь, пышткойшо! Вет минь тылат
айдеме семын мыняр гана каласенам, да кодшо ганат увертаренам: пытартыш
гана йодам, манын. Шыч колышт? Шыч колышт. Ынде ушешет возым мо? Молан минь
тылат кӱлам? А?
Тиньым поро тоя дене порын нӱжаш гына кӱлеш ӱскырт вуйоҥгырат гыч! Умылет?
Можыч, тунам ушет пура гын веле? Но миньын шур дене вӓйлӓнымем ок шу. Вот
мо. Кузе
ынде воктенет ашнынет, минь тинь дечет йӱкшенам гын? Ну, кузе? Виеш? Ом
керт.
Кай тышеч! Порет дене. Миньым тинь осалышке ит шӱкӧ. Пеш тӱҥалат гын, ала-
кузе
тодышт оптем! Ит ажгындаре, ит шыдештаре миньым. Торешлыкет деч шерем
темын.
Лек, кай тышеч!— Стапан чарнен кертдыме гай ылыжын, шыдыже утыр овара.—
Унчыло,
тореш, осал айдеме улат тинь!
Теве илыш ман: мом вучет-вучет — ок тол, мом от вучо — тӱтан мардежла толын

пӧрдыкта, пурактара, тодыштеш.
Нина шинчагомдыш йымач Стапаным шыдын, шӱтышашла кӱта. Алипа аҥырген шинча.
Тудым туткар темдалын, нимом шонен луктын ок керт. Мом каласаш? Мом ыштен
кертеш?
Намыс! Пӧртыштӧ вучыдымо шучко тума! Кӧн могырыш лияш? Нина шке шотшо дене
содыки чын, йодмыжо чын, закон почеш Стапан — марийже. Тудын олмышто минь
мом ыштем
ыле? Ала тыгак толашем ыле? Шкенжым Нина олмыш шынден ончыш. Уке, тыгежак,
Нина
гай ом толаше ыле. Мо, кузе, кугыза маншынак, шкендым виешлен йӧратыктет?
Иктевесым йӧратыде, ужмышудымын ик суртышто илаш — илыш мо? Ты Нина кузе
илынеже?
Ӧрат! Але шыдыж дене Стапаным иктаж-мом ыштынеже? Тудлан огыл гын,
иктыланат ынже йӧрӧ манын. Мемнан, марийын, тугай койыш уло. Ӱчым ыштен,
аярым шолып сийлен
кертыт. Але ю вий дене Стапаным йӧратымашыжым пӧртылташ ӱшана? Савырыме ю
уло,
манытыс. Ала-ала. Йӧратымаш кушкедлен ойырлышо книга ластык огыл — лӱмылен
мӧҥгеш тушкалтен пижыкташ.
"Куш шуыт ынде?— Алипа тургыжланен шинча, шӱмжӧ чытыра.— Нешто Стапаным
наҥгая?"
Кертшашлык гына ватыже — осал. Могай шучкын, нелшашла онча. Ӱпшӧ гына
мотор, кудыр, косынкыж йымач копышн лектын кеча. Тӱжвал тӱсшӧ, мом манат,
ковыра. Оласе
дык оласе. Шкеныштым пеш кӓдырлат, сӧрастарат.
— Кеч-мом толашыза, тышеч минь ом лек таче!— ушештара уэш Нина.— Кырет ыле
миньым, Стапан, да мо пайдаже тылат? Шындат тиньым как миленького! Пеш
тӧрштыл от
керт. Закон минь могырнем. Пален лий!
— Закон палышет толын шинчын!— иралте тӱҥдалтше марий. — Пален лий тинят,
минь
тинь денет илаш шонымаш уке. Мом минь дечем налат? Виешлынет? От керт! Ну,
каем
лиеш воктенет. Умбакыже? Миньын кумылем уке гын, кузе лийына? А? Тидын
нерген
шоненат?
— Каена и все! Тушто ужына, — шкенжынымак пӱгырта Нина.
Ик жаплан шыпланат чыланат. Шонат.
— Мыланем сыренат?— тымыкым Алипан йодышыжо кӱрльӧ.
— Тиньын айыпет* уке,— вашешта Нина,— тинь минь ганемак ӱдырамаш улат.
Изишак
умылем. Теве кӧ языкан,— Нинан ончалтышыже Стапанын шинчашке керылтеш.
—————————————————————————
*Айып — изи титак.
— Так! — Стапанын кумда кидкопаже ӱстембаке нелын коп! возеш.— Тыште тумам
она
шуйо. Мемнан сурт огыл еҥым рӓнчыкташ. Алипа, мом ышташ мылам, ойло!
Алипа кугун шӱлалта.
— Миньын нимогай правам тиньым кучаш уке. Колтымемже ок шу, конешне. Закон
почеш
те пырля илышаш улыда. Иктым гына каласен кертам. Илышда ок воране гын, ок
тӧрлане гын, суд дене ойырлыза. Тунам... тунам, Стапан, толын кертат. Минь
тиньым ом орло, ом осалле. Поро айдеме улат. Но... Юмыда дене чеверын
кайыза!
Пӧрт гыч лектыч: ончыч Стапан — вуй сакен; почешыже Нина ватыже — рашткен,
оҥ
кадыртен; нунын почеш озавате — уш каен.

16

Мландымбалым йӱдйымач нушкын толшо йӱштӧ пешкыдын ковыжлыш. Лум шӱраш жапын-
жапын толкыналтын шыжалт йога, лум пырче-влак, мардежеш лоҥылтын, иян,
кукшо, корчакаҥше мландыш волен шинчаш вашкат. Теле юватылде толшашыжым
шижтара. Йӱштыжымат кечын ешарен ешара. Кумылсыр игече.
Алипа чайым йӱаш шинчын. Эҥыж вареньым йылмыш тушкалта — могай шере!
Тамлыс! Молан тамле? Кожла гыч йӧсын толын, сандене тамле — ушыш пура.
Шинчаште кожла корно сӱретлалтеш. Йӧра, чодыра тӱрыш шумеш автомашина дене
эҥыжлан кайыше-влакым
поро чонан шофер намиен кода. А умбакыже... Южо вере кугу лавыра, келге
лакыла,
лӱкӧ вӱд дене темше вынем-влак... Гусеницан тракторлан каяш шучко, пижын
шогал
кертеш, шонен лӱдат. То корнылан тореш йӧрлшӧ укшеран пушеҥге гоч, вургемым
ынже
кушкед манын, эскерен эплын вончыман. Шудан такыр верже шагал. А калык кая,
тиде
чевер эҥыжлан верч чарнен ок шого, руэм аркашке шумеш вашка. Мӧндырыс, каен-
каен
пӱжалт пытет, мӧҥгеш толмо годымжо ведра тич эҥыж кидым, вачым шупшеш,
нойыктара. Шыҥаже, ӱвыраже чоныш кузе витарат! Тамле шулдын ок тол.
Ушеш вочшо неле кожла корно Митка колымо деч варасе жапым ушештара. Кузе
корнышто пушкыдо ужар шудан верже шагал гын, тугак эртен кайыше талукат
пеле ӱмырыштӧ
сайже шагал лие. Кандрачи дене шолып йӧратымаш — тӧрыс пиалан илыш манашак
ок
лий, но содыки оҥайрак ыле. Шуэн гынат, ӱшанен вучен илыме арам лийын огыл.
Чон
каныме пагыт лиедыш. Стапан... О-ой, тидыже!.. Ӱмыр мучко лийже ыле!
Мынярак
пырля илалте? Кум тылзе наре? Кум кече гай эртен кайыш. Пиал корно кӱчык,
ойго
корно кужу, манетла. Моло жапше кузе илалте? Эре паша, вольык, кайыквусо,
кочкаш
ямдылыме... Мо порыжо? Мо куанже? Кочмо годым эсмаса киндат тамлын ок чуч.
Таҥде
илаш йӱдшат кужу, тӧшакшат тоҥгыла. Йӧра эше Стапан кайыме деч вара Лиза
ӱдырем
практикыж деч вара сентябрь марте каникулыш толын, илен кайыш-изишак чонлан
луш
лие. Пареҥгым кӱнчен лукташ адак икшыве-влак толын полшышт. Мо тудо гына —
кок
кече! Пычкемышыште волгенче йолт волгалт кайыме гай веле.
Йӱштӧ толеш, теле лишемеш. Олымым кондыкташ кӱлеш. Вольыкым, артыкшым,
шӱшкылаш
жап шуын толеш. Пу нергенат шоныман. Ала-кузе йӧнештараш дыр? Совхоз деч
полышым
йодде ок лий, очыни. Тудым йыгаш, шелышташ, левашыш пуртен, артанаш
опташ...
Адак еҥым тарлыман. Кӧм? Верештыт дырат? Пӱрым шындаш возеш, аракам налын
ямдылыман. Вуй аҥыртышет ок лий гын, еҥым от му. Оксалан гына ышташ огыт
кӧнӧ. Чылашкыжат шуман. Ой!..
Илыш шотлен пытарыдыме тормакан, оргажан, тӱжем тӱрлӧ лукан да монь, ожсек
маныт. Тыге тудо мужыран еҥын, ешын илышыж нерген каласыме годым. А шкетлан
кузе?
Илен ончышыжо веле пала. Калык тыге лодемда: шкет илышым ия пӱрен. Пӱрен
гын? Ия
пӱрен манын, илаш гын, мо порым ужат? Юмо пуа манын ӱшанен, умшам караш
тожо ок
йӧрӧ. Шке нимат ок тол, ок його, ок велалт. Шыже пагыт аулышто — тургым
жап.
Тиде илыш мо? Айдемылан тыге илаш пӱралтын мо? Тидыжак теве Алипам кечын
шоныкта, орландара. Стапан деч аман увер уке. Кузе, мом толашышт? Шке толын
каяш огеш
шу гын, серышымат колтен кертеш ыльыс. Нинаже сымыстарен сеҥышак мо вара?
Кеч-мом ман, тӱп йӧратымаш, еш илыш виянак, витне.
Ӱстел йымалне пырысиге магыралтыме Алипам помыжалтарыме гай ыштыш.
— Э-э, тинят кочнет мо? Чечас пукшем! Озагуват монда тӱвӧ тинь нергенет!—
Алипа,
чай йӱмым чарнен, пырыслан шӧрым атышкыже йоктара.— Йӧра, ынде кеч тинь
улат
йолташлан, йӱкым пуэт. Бобикнанат кочмыжо шуэш дыр. Чечас чыладамат сийлем.
Каласаш возеш: Алипа пырысым ыш йӧрате. Митка уло годым ыш ашне. "Ый, шуршо
пыжаш огеш кӱл,— манеш ыле. "Пырысым ашне, тунарак йошток огеш лий,"— ала-
мыняр
гана Окочи акажын темлымыже арам ыш лий. Алипа пырысым ашнаш тӱҥале. Тудо
айдеме
семын ойлен ок мошто гынат, садак кутырнаш лиеш — чонан йолташ! Пийышт
шоҥгемын
да еҥым опташ ӧрканыш, тудым Митка коваштыш савырыш. Тулеч вара пийде
илышт. Ынде пийынат кӱлешыжым Алипа умылыш: оралтыш еҥ толын пурымым
шижтарыше. Кеҥежым
пынегым аул гыч муын кондыш. Кызыт кугужак огыл, но еҥ толмо годым, изи
йӱкшӧ
дене тяв-тяв шоктен, капка дек мия, оптал тӧча. Озагуван кумылжо почылтеш:
оралтыште йӱкымдышӧ йолташ кушкеш.

17

Теве! Тидыже... Тыге лийын кертеш манын, шоналтынат огылыс! Эк-ке-эк! Марий
уке,
а аза шочеш. Порылан але кӱыклан? Ынде шоно, Алипа! "Мунчалташ йӧратенат —
ынде
терым шупш!"— шкенжым сотара кугу шонымашке шуҥгалтше ӱдырамаш. Муро гычат
кочо
мут-влак ушыш пурат: "Сладку ягоду рвали вместе, горьку ягоду я одна."
Я, а кузе лияш? Азам ышташ гын... Родилкыш кает, шагал гын, арня эрта —
суртышто
кӧ? Окочи акайым сӧрвалаш? Йӧра, толеш лийже. Вара ончаш — пагыт кӱлеш.
Тудын
деч кораҥ от керт. Ужар аза воктен эреак лийман. Сурт сомылжо! У-у!..
Шкетын?!
Икте полшышет ынже лий! Огатак кӱык! Азап дене икте! Да эше калыкше мом
манеш?
Воштылшыжат лийыт. Шкеже ковай уламыс. Уныкам уло, ала эше уэш тушто ик
пачаш
ковай лияш ямдылалт шогем? Да минь ыштен пыштем гын?! Ой-ой-ой...
Эк, Стапан, Стапан, мом ме ыштышна тинь денет! А лият ыле гын шке тыште...
мом-гынат шонен муына ыле. Да мом шонаш! Иктыже уто ок лий ыле. Тудо,
можыч, йывырта
ыле дыр. Вет ватыже, Нина деч эрге шочын огыл. Пӧръеҥ эргылан йывырта. Эк,
шке
лиеш гын! Мом ынде ышташ? А шкетланем... уке, йӧсӧ лиеш... Кудалташ?
Аза кудалташ — шучко паша!.. Чыла годым сайын ок эрте, маныт да... Самырык
ӱдыр
Илькан Танян шолып аборт ыштымыж дене ӱмыржӧ лугыч лие. Тудыжат уло — азам
кудалтет, а шке вара шоно: могай лийшаш айдемым арам ыштенат — ала кугу
ушан, ала
шоҥгылыкеш полышлык? Юмо пала, Юмо пала...
Ик йӱдым мӱшкыр пижмым шижме деч вара тыге арня наре Алипа коктеланен
кошто. Каҥашаш нигӧ дене. Окочи акай дене ойлаш гын? Ай, адак вара моло-
влак садак пален
налыт. Чевер огыл. Шоныш-шоныш — ны тыҥге, ны туҥге — нимом раш шонен ыш
лук.
Тыгат-тугат поро огыл. Ну, мом ышташ? Мом ыштыман? Кӧ каласа? Ах, тый,
каргыме
шкет илыш! Мо языкем лийынат, тыге илаш кодынам? Эй, поро кугу Юмо, улат
гын,
полшо ыле, ушым пу ыле! Алипан кумыл тодылт кая, шинчавӱд погына. Мом-гынат
ыштыман — жап ок вучо.
Шона, ойгыра, азаплана Алипа. Чонжо туржылтеш тулык ватын. А илыме шуэш!
Айдеме
семын. Вет нылле ик ийым веле эртен. Шоҥго мо? Калык манешыс: "Шоҥго куват
кум
гана марлан каяш шона".

18

... Теле тӱҥалтышыште Алипа ола эмлымвер гыч кок кече илен тольо. Кӱык деч
утлыш: операций сайын эртыш. Тазалык тӧрланыш. Олымым Геннадий кок гана
пакчаш
конден сӱмырыш — теле гочлык лие. Вольык артыкше: вуско ӱшкыж, кок сӧсна,
кок
тага погалте, комбо кӱрашат вӱма эртаралте. Шыл ток. Сомыл шагалеме —
чонлан
йоҥгыдырак.
Алипа Эшполдо ялыш миен толаш шонен пышта. Тушто тудын ӱдыр годсо йолташыже

Проска ила. Вот кӧн дене чон канен, шер теммешке ойласаш лиеш.
Эшполдыш логалаш Краснапимыште пересадкым ышташ возеш. Вес автобусыш
шинчын, Эшполдыш тарванаш ик шагатым вокзалыште вучыман.
Лопка теҥгылыште йылгыжше коваште ӱмбалан пальтом чийыше, шергакан, шыма
пунан
упшым упшалше кӱкшӧ капан пӧръеҥ ракатланен шинча. Вуйжым эҥертышеш комдык
пыштен. Кидше аҥысыр оҥеш тореш ишыме. Йолжым кумдан тореш шынден. Коеш,
кана, шона. Воктенже — яра вер. Тудын дек Алипа толын шогалеш.
— Воктенда яра?
Пӧръеҥ йывыртышыла койын шыргыжалеш, содор гына йолжым чумыра.
— Пожалысте, шергакан!
Алипа воктекше кыштык шинчылдале. Пӧръеҥ тудым тӱслен онча.
— Марий улат вет?— йодеш.
— Марий,— вуйым савырен вашешта Алипа, да шкежат йодеш:
— Тинят марий мо?
— Эшполдо марий улам!— кугешнышыла йӱкым кугемда палыдыме еҥ, пальтожым
пасалай
колта.— А тинь кушеч?
Алипан Эҥертӱр ял гыч улмым колмек, пӧръеҥ тӧршталтенак колтыш.
— Так миньын тушто однополчанинем уло! Селеев Дмитрий. Кузерак ила? Кок ий
ала-мо вашлийын онал.
— Миткам манат?
— Да-да! Пырля служитлышна кум ий.
— Тудо уке вет.
— Кузе уке?!
— Мотоцикл гыч сӱмырлен да...
— Да тый мом ойлет?! Чыным? Лийдымашыс!
Алипалан мо-кузе лиймым ойлашыже возо. Пӧръеҥ вуйым рӱзен, ойгырен
шинчылтеш.
— А вет могай сай йолташ ыле! Кӱлеш вет, тыге пӱралташ. Азап, азап!— вуйым
сакен, пулвуеш эҥертыш.
— Кызыт кушко кайыше улат?— кенета йодо.
— Эшполдышко.
— Иктаж-могай сомыл?
— Тушто Проска йолташем ила. Тудым шукертсек ужын омыл да...
— Мичун ватыже, туге?
— Тудо.
— А-а, пеш палем, палем! Мичужо йолташем вет!
— Кузе илат?
— Ничово. Порынак илат.
— Нунылан кӧм вашлиймем нерген кузе каласем, лӱметше кузе?
— Скочина першыл Сидырым ужым, манат. Минь ялыште икте гына улам.
— ала-куш кайыше улат?
Сидыр вашештен ыш шукто — радио дене увертарышт: "Объявляется посадка на
Ачит!"
— Миньын автобусем. Каяш возеш,— кынел шогалшыжла, Сидыр йодо:
— Кӧн дене ойлышым? Тиньын лӱметше кузе?
— Алипа улам.
Палыме лийше-влак чеверласат, икте-весылан пиалан корным тыланышт.

19

Эшполдышко автобус кечывал лишан намиен шуктыш. Алипа вигак Проскамыт дек
ошкыльо. Пӧртыштым пала: тышке Митка дене икана огыл лӱмын унала толыныт.
Проска ден Мичу коктынат тӱкан вольык фермыште ыштат. Проска презе-влакым
онча.
Мичу — кормач, тыгай специальностьым совхозышто шочыктеныт — лӱштымӧ ушкал-
влакын пагар озашт. Тудын паша икте: силосым, шудым, комбикормым вольык
вӱташ имне
дене шупшыкташ да кормушко-влакыш опташ.
Лач кечываллан кочкаш мӧҥгышкышт толыныт ыле. Мичун имньыже уремыште меҥге
воктен кылден шогалтыме, озажын мӱшкыр темымыжым нерен вуча. Шукерте
толдымо Алипам
оза-влак пеш шокшын вашлийыч. Шуар гай Проска самырык деч куштылгын
куржталаш
пиже. Ӱстембаке погкала тидым-тудым. Кӧштӧк тарванылше Мичужым лапкыш
икмоланак
поктен колтыш.
— О-ой, кунамсек ужын огынал! Кодшийсек, ончылийсек? Мондалтынат. Пагыт
эрта,—
вычымата капшылан келшыдыме вичкыж тыматле йӱкан озавате.
— Мом утыжым кычалтылат? Ит тӧчӧ, ит тӧчӧ! Ала-мо кугу унак омыл. Сий деч
коч
мутланыме шерге. Вет минь лӱмынак тидлан толынам. Тинь денет чон почын
ойлымем
шуэш.
Проскан шочмо Эҥертӱрысӧ илыш нерген палымыже шуэш да тӱрлым йодыштеш.
Миткан
ӱмыр лугыч лиймылан пеш ойганыш.
— Кольым, кольым,— мане,— тылзе эртымӧҥгӧ, олаште Оклинан Аляже ойлыш. Я,
кузе
ынде шкетын илет? Миен толашат ок лий! Эре паша, чорт, шерем темаш тӱҥалын
тиде
ферме. Кошташ мӱндыр.
— Э-эй, Проска, миньын илышем — ойлымемат ок шу. Пий кочшо шкет илышым! Юмо
ынже
кӱштӧ тыганыьм ужаш.
Лишыл йолташ-влак икте-весылан эн келгыш шылтен пыштыме шонымым, еҥ уждымо
лийшым, чон шижмашым, шолып шӱмыштӧ кондыштмымат луктын ойлыде кертыт мо?
Тунам иже
чоныштлан луш лиеш, ваче гыч ала-могай шинчаш койдымо нелыт камвочмыла
чучеш.
Алипанат, Просканат ойлышаш шуко, пытышаш огыл гай. Йыгыре шинчын, памаш
вӱдла
йыргыктыше мутланымышт кӱрылтӧ. Мичу, лустра сумкым нумал пурышыжла,
веселан
кычкырен ойла. Ӱнаржак тудын тугай — йӱкым витарен лукташ, санденак дыр
кычкырыме гай шокта:
— Чистый мыскылтыш! Ошыжо кок шиша веле кодын, пытартышым нальым. Йошкаргым
налаш возо! Кузе ынде, аваже? Тидын денак серлагаш гын, пышт вет! Эк!
— Э-эй, Мичу, Мичу! Миньым сийлынет мо? Огатак йӱам, шонет? Огеш лий гынат,

йӧра.— Алипа лыпландара Мичум.
— От пале шол?— Проска воштылеш.— Уна амал дене шке лосток темнеже!
— Чу, аваже, туге ойлалыт мо? Эй, акылетат! Арака унылан йывырта, чывывуй!
Арака
ок лий гын, мо ямже, мо можо! Ӱмырем мучко тылат иктым тӱем, аман от умыло,
аваже,— сумкыжым ватыжлан шуя.
— Айда, ит луго кӱлдымашым!— Проска шиша-влакым луктеден, ӱстембаке
шындылеш.
— Кай, вопсо шагал конденатыс! Куд шиша!— Алипа койдара.
Мичу аракалан шӱман. Лиеш гын, кечынат йӱаш рат. Таче тудо шер теммеш
йӱшашым
шижеш. Пала: Алипа толын — тудлан арака логалеш ситышын.
Ты кечын Алипа мӧҥгыжӧ ыш кай. Пӧртылаш шона гынат, ок керт ыле: олашке
кайыше
автобус уке. Эрдене веле вес ял гыч эртыше лиеш. Малаш кодо.
Проска школ гыч толшо ӱдыржым шке олмешыже фермыш презе-влакым пукшаш-
йӱкташ
колтыш. Мичу, пеле руштшо, пашашкыже кайыш. Кок йолташ ӱдырамашлан ала-
момат пудыраташышт эрык лие. Ӱстел коклаш ваш шинчылдал колтышт. Коклан
икте-весе дек
лап лийын, пуйто нуным ала-кӧ колышт кертеш, шолып каласалыт, вожылшыла,
умша
петырен, воштылал колтат.
— Тышке толшемла олаште тендан ял Сидырым, шке манмыжла, скочина першылым,
ужым.
Могайрак тудо айдеме?
— Сидыр — умылаш лийдыме еҥ. Кумшо вате дене илен ончыш. Кызытсе ватыже
кудалтен
шке декше кайыш. Тӱрлӧ ӱдырамаш дене пижемдылаш йӧрата. Саде племенной
вольык
гай. Шкет вате, пӧръеҥан — огеш ончо, тудлан пызыраш лийже. Алама айдеме.
Садланак ватыже сырен ойырлен кайыш.
— Культурныйла койыс.
— Йылмыже яклака. Лушыракшым чечас овыла, шоештеш, ондала. Огатак
моктанчык,
ушет кая.
— Шкет илаш йӧсат, суртеш пурташат шонымем уло. Ала тыште, тендан иктажше
келшышырак уло?
— Тыште тугай... Казыр шонен лектына. Эчей — самырыкрак. Онтон улат — у-у,
йӱшӧ!
Йыгыжге айдеме. Йӱынак шкенжым пытара дыр. Ниможо кодын огыл — ужален
йӱэшат
только! Теве ме денна Владимир Михайлович ила. Агроном. Ватыже уке.
— Налынак огыл мо?
— Ыле ватыже. Чевер гына. Кайыш. Бухгалтер улмаш, но тыште паша лектын
огыл. Да
аулнат тудлан келшен огыл. "Кеч-мом тӧчӧ, минь тыште илаш ом кӧнӧ,"— мане
да
шикшалте олашке. Владимир Михайловичше, ынде талук лиеш, огеш кае тышеч,
шкетынак ила. Совхоз пачер шумешке. Ала-могай опытым ышта да серынеже. Теве
тылат тудо келша, шонем. Тугай чатката, сын-кунжат, кап-кылжат — ончалат да
йӧратет. Тыгай-тугай алама койышан огыл. Ийготшым ом шинче, но мемнан
таҥашрак. Толеш гын,
ужат теве.
— Мо, палыме лияш уто огыл тудо.
— Кутырен ончена, мом манеш.
Мутышт Эҥертӱр ялысе илышыш кусна.
— Кузе миньын шӱмбелем ила?— Проска йодеш.
Волгыдо ужар шара шинчаже ӱяҥмыла йылгыжалте. Чурийжат утларак йыргешкеме,
шымаргыш. Шӱм-чонжо тудын шулен. Ушышто рвезе годсо шӱм когартыше таҥже —
Микола.
— Ила. Моло-влак гаяк. Ватыже аракалан шӱмаҥын. Пайрем монь огыл, ончет —
йӱшӧ,
уремыште тайнышт кая. Миколаже садлан логалтылеш аман. Южгынам какаргышым
ужам.
Ончем-ончемат, ӱдырамаш-влак йӱаш тӱҥалыныт аулыштына. Мо томаша? Якыпын
куваже,
Семон Оклина, Пайраш Маня да монь йӱыт. Шолтат да йӱыт, чарнымышт уке.
Аркашетшат куважым порын нӱжын налын икана — какарже дене волгалт коштеш
ыльыс. Ала-кӧлан кӱлеш, манын ойлышт. Кыльтик Ӧрчӧмӧтшӧ порын ила. Тока
"Москвичым" нале.
— Тудыжым чотшак шым йӧрате. Генян Олегше кузе? Пешак пижымдылеш ыльыс.
Тудат
миньым налаш тӧчыш.
— У-у, Олег мом манат, кугу трактор дене кудалыштеш. Передовой лийын.
Садыгак
тамакам огеш шупш. Аракамат пайрем годым веле изиш подылеш. Ушан.
— Тиньын Кандрачиетше?
— Телым сопна куваже тӧрзамым кырен кодыш. Кандрачи коклан миялеш ылят.
— Шкет улалат, пӧръеҥ-влак миял лектыт дырат?
— Узо пий-влакше пытат мо? Марийдыме вате — пакчадыме реве, манытыс. Икана
мален
каяш шукын ямде улыт. Йӱытат — пурат. Минь нуныжым пастыренак луктам. Йӱшӧ
дене
иканалан лӱмемым лукташ омат тӧчӧ. Южгынам, палет, Проска, тотово пӧръеҥ
дене
вочмо шуын колта! Стапанем жал — пеш поро пӧръеҥ чыла шот денат. Ватыже
ирен налын кайыш. Чараш нигузе: правам уке. Так колтымем ыш шуат. Вӱрем
шольо, чонем
йӱлыш. Но мом ыштет? Ик поро марийым мумемак шуэш.
Мутланыме лугычак подкогыльым ышташ тӱҥалыт.
Кастене Владимир Михайлович тольо. Тудо кокла капан, кукшырак чурийвылышан
марий. Ӱмбалныже шем воротникан коваште куртко, вуйышто пий коваште дене
ургымо
пылышан сур упш. Йолышто шокшемдыме кем. Волгыдо-канде тувырым шем галстук
сӧрастара. Коеш, тиде еҥ шкенжым арун куча. Пӧрт кӧргыш пурен шогале, толшо
еҥым
ужын, вуй савен саламлалте.
Эскерен шинчылтше Алипа пачер дене илышым ужмеке, шоналтыш: чынак мотор
пӧръеҥ,
изи ӧрышым тушкалташ гын, чылт сӱретыште ужмо Лермонтов гайыс! Ай-яй-яй,
тыгай
дене ӱмыр эртараш ыле! Чыным ойлыш Проска — йӧратыде от керт! Шӱмеш пижше!
Только минь тудлан мужыр лийын ом шу, очыни: тудо кугу грамотан, а минь...
— Владимир Михайлович, тачылан пашат пытыш дырат? Нигушкат кайышашет уке?—
Проска йодо.
— Уке, нигушкат ом кай,— Владимир Михайлович эркын кудашеш.
— Таче мемнан унана уло. Тиде Алипа — миньын изи годсо йолташем. Ик аулын
улына.
— Пеш сай, пеш сай! Ышташда полшаш мо?
— Шкеак ситарена. Мичу ден Оля толын шуыт гын, вашке ыштен шуэна.
Кастене Алипа Владимир Михайловичын кочо пӱрымашыж нерген палыш да шкет
илыше
агрономым чаманышат. Владимир Михайлович кугу кумылан, кугешныше манын
шонымаш
чылтак шулыш. Ӧрат веле, шона Алипа, илыш айдеме дене кузе гына ок мод.
Тыгай
ушан-шотан пӧръеҥ шке ратше дене илен ок керт. "Партий кидыште улылтеш —
лият
тушто, кушко колтат. Тыгане партийын директивыже",— манеш.
Айдемылан камандаж деч посна виешлалтше гай илашыже верештеш. Пачерым
совхоз
шукта гынат, ватыже чот сырымыж дене огешат тол: молан толеш, тудлан паша
уке
гын? Вес могырымжо, тудо руш, марий изи аулышто илымыже шуэш мо? Ватыжат
пеш шке
акылан тӱрланчык аман, аулым "маска пусак" манын маш.
— Тыге посна кушкен илашда возеш?— йодде ыш чыте Алипа.
— Олмешем кӧм-гынат мумешке,— кидым шаралтыш агроном.
Мичу тунам шке ойжым ушыш:
——————————————————————————————
1 Кӱлаш — ушкалаш.
2 Сопна — шӱртньыл коштшо.
3 Тӱрланчык — васартылше.
— Минь тыге илаш ом кӧнӧ ыле. Партийный маншынак, вате деч посна илаш
должын мо?
Тожо порядок огыл.
— Партийын туге: эн ончыч мер паша, вара личный илыш, — вашешта Владимир
Михайлович.
Ӱдырамашын гына огыл шкет илыш пӱралтеш маш, пиалан илышаш пӧръеҥак совхоз
пашалан верч орланен, ончыкеш волгыдо илышлан ӱшанен, чытен ила. Тыгай
вийвал
пӧръеҥлан ала-мочол илышлан куанен илыманыс! Илыш ман! Кӱлеш вет тыгай
чытыше
айдеме лияш!
Яметов Владимир Михайловичын пӱрымашыже оҥай. Тудо Пермь область Сулий эҥер
воктенсе ялыште шочын. Ачаже-аваже сар пытымаш ийыште нелын черланен, ик
тылзе коклаште коктынат ош тӱня дене чеверласеныт. Володя ден Аня акажлан
шочмо вер ден
ача-авам Свердловскысо йоча пӧрт вашталтен. Вара ял озанлык институт.
Тунамак
Березовский оласе моторжо дене вашлиймаш. Да тидыжак Володян илышыжым туран

пӱтырал савырен. Иран шочшышт-влак тулык, тыматле рвезым йӧратеныт, шке
ешышкышт
уло кумылын ушаш тыршеныт. Нунын шонымышт шуын. Ира ден Володя шӱгароҥа
марте
икте-весым йӧратен илаш товатленыт. Володям, пиалжылан кӧра, саде
Березовский
оласе тепличный озанлыкыш агрономлан налыныт.
Иран шочшышт-влак шӧртньӧ лукмо шахтыште ыштыше пашазе улыт. Олаштак
шкеныштын
кугу пу пӧрт. Пеҥгыдын иленыт. Уныка шочмылан моткоч чот йывыртеныт.
Пенсийыш
лекмекышт, изи пачкатам шинча гыч минутлан йомдарен огытыл, кадырлен
онченыт.
Эсмаса Володяланат Юра эргыжым йӧраташ пеш эрыкым пуэн огытыл. "Тый от
мошто, ме
шке ончена",— манын, чарныде нулышаш гане толашеныт.
Нунын шулдыр йымалне илыш нимо ойгым ужде эртен кертеш ыле дыр. Но
облсельхозуправлений кадр отдел Яметовым, марий улмыжым шотеш налын, марий
ялыш озанлык
нӧлталаш полшаш почеш шӱдырнышӧ совхозыш колтен. Тыге Эшполдыш логалын.
Теве ынде тыште, келша але уке, кӱшыл оза-влак кӱштымӧ почеш илаш, паша
ышташ логалеш.
А йӧратыме эрге, вате — вучат, тудын мӧҥгеш толмыжлан ӱшанат. Кунам тиде
лиеш?
Икте ок пале.
— Вопшем, ссыльный улат, Владимир Михайлович,— шаярыш Мичу.
— А мом ышташ? Коммунизмлан верч надырым ышталтеш!— шыргыжалшын коеш
Яметов.
Эрдене автобус чарныме верыште Алипам ужаташ толшо Проска йыштак йодо:
— Владимир Михайлович тылат келшыш?
— Сай айдеме да... Ешан вет,— мане Алипа.
— Поро чонан, шала койышан, алампа огыл. Минь тудын дене эркын-эркын ойлем,
ватыж дене кузе илышашышт шотышто пален шогаш тӱҥалам. Тиньым тудлан темлаш
пижам.
Ала тек саде чиян тӱрвыж деч йӱкша. Марий вуйжо дене арам шкенжым руш дене
кылден. Тудо оласе ӱдырамаш, аулышко толшашыже уке. А Володян тыште илаш
кумылжо
пеш уло. Аулым йӧратем, манеш. Кертмем дене тылат полшем, Алипа,— манын,
сӧрен
кодо Проска.
Айдеме поро еҥ дене, шӱмбел дене чон канен, шке кӧргыштыжӧ кӱэмалт кийыше
ойгыжым луктын ойла гын, чонжо лушка. Алипанат тыгак лие.
— Садак сай марий тылат верештеш,— ала-мыняр ганат ӱшандарен ойлыш Проска.
Лишыл
йолташ дене кутырымо кумылым почо, ойгандарыше илыш волгыдеммыла чучо. Арам

огыл, поро мут — эм, маныт. Поро мут корштышо шӱмымат эмла.

20
Уна лийын, мӧҥгыжӧ тольо Алипа, а тудым ӱстембалне серыш вучен. Письмам
Окочи
акаже пуртен пыштен. Кӧн деч? Свердловск гыч икшыве-влак деч? Уке, почерк
нунын
огыл. Ала-могай палыдыме еҥ колтен. Ӧрын, письма калтам почо. Тетрадь
ластыкыште
шолдыран возымо:
"Сай эсен кечет лийже, Алипа!"
Кужу жап увер пуыдымемлан ит вурсо. Ныгузе толково огеш лек да нымом
увертараш
ыле. Кӱчыкын тыге. Нина кува миньым ӱедашат, лӱдыкташат пеш тӧчыш. Но минь
садиктак шым кӧнӧ. Олыкъялыштат илаш кӧнем, манеш. Но минь тушто ынде
илымем огеш
шу. Кызыт олаште улам. Тудын дене пырля ом иле. Йолташем дене пачерыште
улам.
Жаплан кочегарлан ыштем. Судыш пуэнам. Развод шотышто суд ала-кунам лиеш.
Кызыт
пале огыл. Развод лиймеке, сразу тинь декет мияш шонем. Кызыт молан ом мие?
Умылет, шонем. Эҥертӱрыштӧ тудын лишыл йолташыже Марина уло. Тудо минь
нергенем,
мием гын, Ниналан увертарен кертеш, да иктаж-мом тылат осалым вара ыштен
кертыт.
Нина сӧрыш шол. Алипат деке йолетым пыштет — порым огеш уж, манын ыле.
Тӱсалтеш
ынде, мом ынде ыштет. Кечын судым вучем. Минь соромно мием тинь декет. Ярам
годым машинамым ачалем. Ынде пашаже шуко кодын огыл.
Чеверын! Салам дене Стапан."
Алипан шӱм чӱчкыдын кыраш тӱҥале. Диваныш нелын волен шинче. Кугун
шӱлалтыш.
Эҥертыш.
— Ой! Ну молан ончылтенак тиде уверым пуэн огыл? Неужели сералташ ок лий
ыле?
Ну, чонжат! Кушто улмо адресшым пуа гын, вет миньже тудын дек миен кертам
ыльыс!
Ай, Стапан, Стапан! "Соромно мием" манметше ала-мо акаш шергыс. Мылам ты
мут
ала-кунамак кӱлеш ыле. Эх!.. Можыч, азамат ом кудалте ыле. Кеч-мо-гынат,
дебилжак огыл шочеш ыле дыр. Ме южо-влак гане йӱшывуя толашен огыналыс. Эх,
Стапан,
Стапан! Мом тый ыштылат? Ну, йӧра кеч толат. Тидыжат сай!— Алипан шӱм-чоныш
ӱшан
сескемла шочо да тул семын ылыжын, атыланаш тӱҥале.

21
Ӱстел йыр ӱдырамаш-влак пӧрткайык тӱшка чогиймыла ойлат, воштылыт. Нылытын
веле
улыт, йӱкышт нылле еҥынла йоҥыжалтеш. Алипа дек пырля ыштыше йолташыже-влак
толыныт. Чумыргымыштын амалже: шкетын илаш огатак йошток, нигӧн дене мут
вашталташ, тежат эсмаса иктаж кас шинчылташ ода мие, манын, Алипан
ӧпкелмыже. Озавате
йывыртымыж дене шишамат луктылдале, но унашт-влак йӱаш ышт кӧнӧ, чаят йӧра,
пайрем огыл, маньыч. Утларакшым Валян пӧръеҥын гай лоргарак виян йӱкшӧ
шергылтеш.
Тудо чынже деч коч шукыжо воштылаш шонен лукмо эрмак-влакым кушкедеш.
Пӧръеҥым
игылташ, мыскылаш йӧрата тудо.
Воштыл шинчылтмышт дене Бобикын тяв-тявшым колын огытыл, оралтыш,
пулдырышкат еҥ
пурымым ышт шиж. Омса почылтмо йӱкеш иже руалме гай шып лийыч. Озавате
кынеле,
толшым палаш тӧчен, икмагыл шогылто.
— Селеевмытын пӧрт вет?— пӧръеҥ шыргыжеш.
— А-а,— Алипа ушештарен пален колта.— Эшполдо марий, Сидыр!— йывыртышыла
коеш.—
Айда, эртыза, кудашса!
Сидыр сӧрвалтарыше еҥ огыл. Вашке кудаше, кемжымат омсадӱр лукыш шӱкале.
Кидшым
ваш ыштен, копа коклашке пуал-пуал колта.
— Таче йӱштӧ гына, ия!— шоктыш.
Кидым пуэн, кажне ӱдырамаш дене саламлалте. Алипа ӧрынрак шинчылтше
йолташыже-влаклан умылтара:
— Краснапимыште палыме лийна тока гына. Кузе шкендын нерген каласышыч гала?
Скочина врач?
— Да-да! Оксиня кува миньым тыге лӱмден. Скочина першыл, манеш.
Валя руалтыш:
— Першыл гын, йӧра, шкеже скочина отыл гын!
Воштылыт рӱж.
— Вате-влак, унанам кушак шындена гала?— озавате верым ончалеш.
Валя кечшудым шӱгычшыжла темла:
— Тол-я, Сидыр, воктекем шинчын ончо! Але чу! Зина, ала коклашкына шындена?
Чыве
коклаште агытанла койжо! Уло-уке ик пӧръеҥыс.
— Ну, Валя, уна дене тыматлын ойло!— Окочи кува Валям йӱкшыктынеже.
— Унана сырышаш да вожылшаш гай огеш коят!— Валя чоян Сидырым ончалеш.
— Тый моторын коят да воктенет шичшаш! Тиньын мариет огеш уж, миньын ватем
уке.—
Сидыр, Валя воктек шичшыжла, кыдалжым куча, шке могырышкыжо шупшылеш.— О-о-
у,
могай шокшо улат! Тыгеже вашке ырем!
— Кидетше шӱкшондалын гайыс,— малдыш Валя.
Алипа чай йӱмӧ стаканеш аракам тема да Сидырлан шуя.
— Тол-я, мӱндыр уна! Тиде ырашетлан!
Окочи акаже шаньыкым, калакым конден пыштыш.
— Ойленже моштет гай коеш, йӱнжӧ кертат, уке? Ала отат мошто?— Валя Сидыр
ӱмбач
шинчам ок кораҥде, пӧръеҥым мыскылымыже шуынак шинча.
— Пӧръеҥ омыл мо? Чыла кертам: йӱашат, ойлашат, ышташат, тыгай мотор вате-
влакымат йӧраташ!— могырым чытырнышыла рӱзалта, стаканым куча. Нӧлталын,
ала-мом каласынеже ыле дыр.
Валя лӱдын тӧршталтышыла, кычкырале:
— Ончыза але тудым, шкетак йӱнеже! А ме тудым ончен шинче! Тӧр правана
кушто?
Ну и ну!
— Пырля йӱына!
— Айста! Айста!
— Шогыза, шогыза!— Валян кид ӱстел ӱмбалне модеш.— Алипа! Кавалерест деч
пӧлекым, пеледышым ом уж! Могане тыгане! Яра толын, парня кокла фокус дене
куандарынеже мо? Э-э, тинь, Сидыр, скочина першыл, унала толынат, а пӧлекет
уке. Чынак,
скочина улат ма?
— Айда, Валя, нимат огыл!— Алипа шыргыжеш.
— Качымарийлан такше ӱдырамаш дек пӧлек дене толман,— ышталеш Зинат.
— Алипалан шке пӧлек лиям, манын шоненат дыр?— Валя чайым подылалеш.
— Ну, Валя, улат вет! Шырпе, шырпе!— Окочи кува ӧпкелен онча. Тудлан тыге
торжан
первой гана толшо уна дене шаярен шинчаш чевер огылла чучеш.
Сидыр аракам пелерак йӱӧ. Валя адак пиже.
— Пӧръеҥ, кертам маншет, йылмет веле маш. Моктанчык улат аман?
— Уналан йӱаш, йӱаш!— маныт моло-влакат.
— Тый, Валя, ялтак миньым вожылтарынет! — уна кодшо аракам логарышкыже ялт
гына
почкалтыш.
— Теве тыгеже эше ӱшанаш лиеш: пӧръеҥлыкет пытен огыл,— Валя Сидырын
вачыжым пералта.— Кертат!
Алипа Окочи акажым ӱжеш.
— Акай, айда подкогыльым шолтена! Кострулеш вӱдым теме. Газеш шындена. Минь
когыльым пуртем.
Пулдыр гыч фанер оҥаш оптен кылмыктыме когыльым Алипа пуртыш, кухньышто
акажлан
шолып каласалдыш:
— Таче минь тидын деч шылам. Ты айдемым ужмем ок шу. Тендан дене лиям. Тек
шкетак малыже пӧртыштӧ. Умылышыч?
— Йӧра,— вуйым савыш Окочи.
— Мемнан скочина першылна Пайгаш гай ала улат?— Валя коршаҥгылана.
— Ом шинче, ом пале тудым.
— Тудо тыгане. Вольыкым вускемда, кеч-мыняр лийже: икте, коктыт... кеч
визыт.
Оксам огеш нал. Зато руштмешкыже, маҥга лектын йылгыжмешке от йӱктӧ — пӧрт
гыч
ок лек. А шкет ӱдырамаш дек мия гын, шке тага лиеш. Алипа! Алипа, тений
тагат-влакым вускемдаш акым кузе тӱлышыч?
Алипа кухньо гыч лекте.
— Пайгашлан, манат? Шишам кучыктышым да ужатышым.
— Ыш пиж мо?
— Пеш пижеш ыле дырат — родем лийын шуэш. Огеш.
— А-а... А тинь, Сидыр, вускемдылат дырыс? Акым кузе налат?
— Пуат — налам. Уке-уке.
— Шкет ӱдырамашлан кишнемырланет дыр?
— А тинь шкетын илен онченат?— Сидыр ковыштам пурын шинчышыжла, Валя деч
йодеш.
— Уке. Пока кугызам уло.
— Вот, то-то... От пале улмаш. Ӱдырамаш — тожо айдеме. Тудынат тинь ганетак
илымыже шуэш. Вот и чаманалтеш.
— Туге дыр, туге дыр.
Пелештыде, воштыл шинчыше Зина йодо:
— Алипа акай деке иктаж-могай сомыл дене толынат мо?
— Митка дене ме пырля ик частьыште служитленна. Колымыж нерген теве Алипа
вокзалеш ойлыш. Вот ужын каем, манын тольым. Йолташ содыки. Кузе вара.
Чаманымашемым
ойлаш пуренам.
— Туге ынде,— малдалыт ӱдырамаш-влак.
Мӱндырч-мӱндырч йодыштын, нуно пӧръеҥын могай улмыжым умылаш тӧчышт. Сидыр
чоя,
чыным ыш ойло, шойышто. Ватыже пуйто шке ялышкыже илаш наҥгайынеже, но
тудын
тушто низаштат илымыже ок шу. Садлан кызыт колостой улам, малдыш.
— Ничево! Ватетым йӧратет гын, кает. Миньын марием — каласе гына — айда
тӱня
тӱрыш! Огешат шоналте — кая! — Валя, вуйым важык ыштен, Сидырын вашмутшым
вуча.
— А миньын тугай огыл! Шке оян, унчылий тугай. Ӱскырт ӱшкыж гай. Тагам кузе

вӱден наҥгаен от керт, нылйола торешлана, тугак пелашем толаша.
— Раз тугай гын, тинь ынде весым налат дыр?— Зина мутым чыка.
— Вот тиде йодыш! Тудын йолвундаште ынем лий. Минь вет пӧръеҥ улам!
— Тӱвӧ Алипа шкетак ила. Толам ыле илаш! Еҥ аулышто илымет ок шу. А Алипа
тинь
декет огеш мие. Суртшо шерге. Адак ода келше. Можыч, йоҥылыш ойлем? — Валя
Алипам, Сидырым ончалалеш. Тудлан оҥайын чучеш: мом маныт?
Алипа Сидырым тӱслен онча. Адак вокзалыште вашлийме годымсо гай Сидырын
вуйжо
чывыным ушештарыш: изи, вуйпӧрдем кошарге; пылыш — коля ӱмбак тӧршташ
ямдылалтше
пырысын гай, вуй пелен ишалтын; нер кумда, тупан, кужу; тӱрвӧ гына нер
лишне,
вичкыж; умша изи, йочан гай; оҥылаш кӱчык, кошарге. Кеч-мом ыште, сын-кун
шӱмеш
ок пиж. Алипалан тӱрлӧ ӱдырамаш дене пижедылше, шояклаш йӧратыше, вате
вашталтылше айдеме дене илаш чонлан йыгыжгын чучеш.
Сидыр Алипам ончалеш, шке семынже шоналта: оҥжо йыргешке, вуеш шушо ӱдырын
гай —
таче туржын налам изишак; кап-кыл чумыраш ӧндалаш айват. Пӧръеҥ деч посна
илен,
ушанен, очыни, кумылжым шуктем таче.
— Сидырын ватыже уло. Теве ушанымешке ила да толеш. Куш пура?— ышталеш
Алипа.
— Ну, конешне, ончыкеш илышым палаш йӧсӧ. От шинче, ала Юмо пӱрен тыште
ӱмырым
эртараш! Алипа дене кутырен ончена. Йолташын ватыжым чаманыде ок лий.—
Сидыр
воктенже шинчылтше Валя ден Зина велыш ончалтышым виктара.
Эше икмыняр жап шаярен, воштыл шинчылтмек, Валя ден Зина мӧҥгышкышт каяш
погынышт. Алипа нуным ужаташ лекте. Пӧртеш Окочи ден Сидыр шинчен кодыч.
Шоҥго еҥ, Окочи, Эшполдо калыкын илышыж шумлык, Проска ден Мичу нерген,
Сидырын
родо-тукымжо да сурт-печыж шотым йодышто. Пӧръеҥ шке элжым ыш шӱктаре,
чиялтенрак моктен ойлыш. Шке чапшым нӧлтыш. Пуйто тудо, нимолан аптыраныде,
улан ила,
изижат-кугыжат пагалат, начальстве кид кучен саламлалтеш, йолташ-влак сай
улыт,
ала-мо денат полшат.
— Еш илышем гына пиалдыме. Ватем ялнам ыш келыштаре, ойырлен кайыш,— Сидыр
ойгаҥшын коеш.
Вара Алипа нерген йодышто. Эн тӱҥжӧ: пӧръеҥ-влак тудын деке сургат, уке —
палынеже.
Окочи Алипам, шочмо шӱжарже огыл гынат, ыш орло, чапшым ыш амырте — уто-
ситым ыш
луго.
— Тудлан поро марий верештеш гын, сай ылят.
— Тыште вара укелыт мо? Тугайракше...
— Улыт да вет утларакше йӱшӧ, айдеме семын илен моштыдымо-влак. Алипа тугай-
влакым ой, огеш йӧрате, вӱржӧ ок код.
Коктын аракам йӱылдальыч. Окочи кува мӧҥгыжӧ каяш тарваныш.
— Алипаже кушто? Аман ок тол. Ала-мо узак ужата, — аптыранен Сидыр.
— Толеш теве, куш пура. Мутланен шогат дыр,— малдалеш шоҥго.— Ӱдырамашын
тудо
мут огеш пыте. Тиде Валя тугане, чарнен огеш керт, тӱрлым ойлыштеш. Кушеч
тынар
мутшо лектеш, ушем кая тудлан! Я, чевер код, уна! Каял колтем, ӱдыремат
вучен
йомдарыш дыр.
Сидыр, шкет шинчен кодмек, пел стакан чоло аракам темен йӱӧ, йӱкшышӧ
подкогыльым
икмынярым пурлылдале. Пӧлемыш кайыш, тушто тулым чӱктыш. Тыш-туш ончышто.
Малыме
верым семынже аклыш: сай, пушкыдо лийшаш! Комод ӱмбалне мо улмым эсаплыш.
Тушто
электролампе, книга, духи, воштончыш, "Охотник ден пий" сувенир. Лукышто,
посна
йолымбалне — "Рекорд" телевизор.
——————————————————————
1 Сургат — пурен, тӱкален кошташ.

— Ну-ка, мом ончыктат?— чӱктыш.
Тушто симфонический оркестр Бетховенын произведенийжым шергылтара.
— Ну вас на... — манын йӧртыш.
Диваныште мындер кия. Тудым пурла лукышко кудалтыш. "Озавате толмешке
каналтен
налам",— шоналтышат, комдык шуйнен возо.

22
Помыжалтеш. "Кушто улам?"— Сидыр пален ок керт кенеташте. Кынел шинчеш.
Вара омсадӱр пӧлемыш каен колта. Тушто иже шарналта: вет Алипа дек унала
толын. Кушто
озавате? Кухньыш ончалеш — уке. Коҥгамбал чаршам нӧлтал шеклана — ок кой.
Уэш
пӧлемыш толеш. Озавате кушто лийын кертеш? Кидшагатым ончалеш — кумытат
шуын.
— Странно!— шокта уна.— Кузе тыге?
Ӱстел дек мия. Сий-кочыш, арака — чыла верыштыже. Ик шиша послыдымо коеш.
— Иктым колталтышаш!— шӱдӧ грамм наре темен йӱэш.
"Мо тиде тыгай? Вет таче воктенже малынем ыле. Тудланак толынамыс! Лӱмын.
Вот
ия! Чевер огыл получается, Сидыр Иваныч! Кузе умылаш ты ӱдырамашым? Шылын
мо? Но
молан суртшым мыланем ӱшанен коден? Ок лӱд мо? Или иктаж-мо лийын? Йолташыж-
влак
дек каен да толын кертын огыл гын веле?"— шонкален вуйым аҥыртыле. Тӧрза
пӱрдышым кораҥден, тӱжвак ончале. Йӱд. Лум пырче-влак коклан мардеж дене
яндаш толын
пернат. Поран лекнеже мо?
Сидыр пӧлемыште тулым йӧрта, диваныш шуйнен возеш. Шонен кия. Тыгай эше
тудын
дене лийын огыл.
— Ӧрмаш! Шкет ӱдырамаш пӧръеҥ толмылан йывыртышаш, а тудо...
Вуйышто лый-й чучеш...
Помыжалт кая — шинчам почеш, колыштеш — йӱк уке. "Толын дыр? Миньым просто
тарватен огыл",— Сидырын чонлан ньыге-ньуго чучеш, кынелын, пӧрт мучко
ончыштын
коштеш.
— Хы! Странно!— шокта, диван дек мия, мындерым кормыжталын нӧлталеш, мӧҥгеш
шыдын кудалта. Аватмут шып пӧрткӧргыштӧ сургалтеш. Логар кошкымыла чучеш.
Ӱстел
дек миен шогалеш. Арака уло — йӱмӧ ок шу. Шопо лийже ыле — уке. Кухньыш
пура.
Чайникым муэш, нержым умшашке чыка, колт-колт-колт кугун нелеш. Алкымэ
пыкше
пытымыла чучо. Омсадӱр пӧлемыш ошкылеш, шога меҥгыла. Туалетыш лекде ок лий
—
кӧргыштӧ чымалтын. Кемжым кычал муэш. Кожанкым чия, упшым айда-йӧра вуйыш
темдалеш. Омсам почеш — пулдырышто лампычке йӱла. Кушко кайышаш — коеш.
Тӱжвал пулдыр
омсам шупшылеш — Сидыр ончылно свежа лум кӱжгын возын. "Теле толын"— ушышко
пура, но чонышто ны куан, ны ойго.
Унаеҥ шонданым кычалын ыш шого — пулдыр воктенак пий гай колтыш. "Лум
петыра",—
мане семынже.
Пӧртыш пурымо годым нер йымалне мугыматыш, омса ончылно шогыш-шогыш, вара
аватмут дене шыдым туараш тӧчыш, омсакылым уло вий дене шупшыл колтыш.
Вуйлан оҥайсыр, кумыл пудырана. Шыде туаралт ыш шу — чонлан шыгырын чучын
колта.
"Кузе умылаш тыгайым? Мом ышташ лучо?"Мокмыраҥше айдемылан вашмут уке. "Вет
уна
улам, а тыге нимош шудымын вашлийыт. Озаватыланат, мыламат сай лиеш ыльыс!
Кошмар!— манын, адак диваныш шуйнен возеш.— Фу-у-у!"
Ятырышкен мален ок керт. Содыки вуйланат, кӧргыланат томам. Адак йӱаш гын?
Уке,
эрдене тышак шикшым пышташ кӱлеш. Тетла нимом ышташ. Каяш, каяш!

23
...Сидыр шинчам почо, колыштеш. Ала-мо шокта. Можым умылен ок керт. Эше
изиш колыштмек, иже тогдая: ате-ӱзгар мушмо йӱк. Озавате толын! Моло огыл.
Эркын кынелеш, пӧлем омса дек миен шогалеш, колыштеш.
— Михайловна, тый улат мо?
——————————————————————————————————————
1 Узак — кужун.
1 Алкыме — йӱмӧ шумо.

— А-а, кынельыч мо? Йӧра, йӧра! Вара кузе малышыч? Ала кылмышыч?
— Тыйже кушко йомыч? Вучышым-вучышым!— Сидыр шагатым ончалеш — шымытат
шуын.
Кухньыш пура. Алипам, шеҥгечше миен, уло шӱм дене ӧндалеш.
— Ах, могай пушкыдо улат!— Алипан оҥжым кормыжталын ишен шында. — Айда
пӧлемыш
каена! Вара мушкат!
— Чу! Туге огыл. Минь таче уже ӧндалалтынамат, шупшалалтынамат!— Алипа
ночко
кидше дене Сидырым шӱкалеш.— Колто!
— Алипа, йӧратемыс. Мылам пешак келшенат! Нужели миньым шӱкалатак? Тунарак
йырнык улам мо? Айда, кумылем шукто! Таче вучен ноенам вет!— Алипам
вӱдалтынеже,
пылышыж воктеч шупшалеш.— Ых, могай шокшо, тамле улат!
— Уке, Сидыр! Тинь умыло иктым, арам шым тол мо? Марийлыкем дене маленамыс.
Нука, колто кидетым! Ойлем, колышт!
— Кӧ марийлыкетше?— Сидыр кидшым луштара.
— Цверхсрочник. Аваже колышат, тольо. Ме тудын дене келшенна.
— Теҥгече молан тыште лийын огыл?
— Кожлашке миеныт. Трактор ала-мо лийын, шогеныт, йӱдеш кодыныт. Кӱшташ
манынак
тудын дек пурышым. Ноенам, таче тышанак малена, мане. Пӧртыштем уна уло,
каласышым. Пӧртетым уна нумал огеш кае, нигушкат огеш пуро, эрдене ужына,
мане. Теве
казыр толын шуэш. Палыме лийыда!
— Эх, Алипа, а минь шонышым... Кунам тышеч автобус кая?
— Мо, тарванынетат шол? Вучалте. Сечас толын шуэш. Чайым йӱына, мокмырым
шӧрена.
Автобус кандашеш лиеш.
— Каяш кӱлеш мыланем, каяш, Алипа! Чаетым йӱаш шуам гын веле?— шагатшым
ончалеш.
Омса йӱк шокта. Сидыр кухньо гыч содор лектын шогалеш. Омсадӱрыштӧ Окочи
тошкыштеш, портышкемжым кудашнеже.
— Вара, тулар, порын малышыч? Вуетат коршта дыр? Алипа уке мо?
— Тыштак улам, Окочи акай!— вуйым луктын кычкыралеш Алипа.— Эрте, шич!
Чайым
йӱына!
— Таче минь, кокай, пеш чаплын малышым! Иктат ыш мешае,— веселан кояш тӧча
Сидыр.
— Пеш йӧра, пеш йӧра туге гын,— Окочи ӱстембаке ончалеш.— Мо вара аракамат
йӱын
огыдал? Садыгак шинча! Вуйда огеш коршто мо?
— Сейчас йӱына! Тӱвӧ унана вашка. Кайынеже!
— Мо толмаш, мо кайымаш! Тыге гына,— чаманалеш шоҥго.— Молан вашкет? Алипа,
теҥгече Семон ыш тол мо?
— Кожлашке миенытат, йӱдеш кодыныт. Толеш теве,— Алипа ӱстембаке погкала.
Сидырым ӱмбала-ӱмбала йӱктен, чай дене сийлен, капкаш шумеш ужаташ лектыт.
— Проскамытлан саламым ойло. Айда чеверын гына миен шу! Пагытет лиеш гын,
толын
кошт,— Алипа Сидырлан кидым пуа.
— Уна тулар! Кугунжак ит ӧпкеле. Э-эй, Митка лиеш гын, тиньым огешат колто
ыле!
Лосток унам ышта ыле,— Окочи йырымалта.
— Йӧра. Тау. Чеверын,— сырымым пызырен, пелештале Сидыр.
Йӱдымсӧ мардеж лумым пастыркален коштмыжым чарнен. Тымыкланен. Алипан капка
ончыч уремысе кумда корно марте кугу кем кыша печатлалт кодо.
Пӧртыш пӱрымӧҥгӧ, Окочи мане:
— Изишак ситыдыманрак айдеме, шекыле.
— Кок йолан узо пий,— аклыш унажым Алипа.— А ӱшандарен кертна вет!
Коктынат воштылалыт.

24
— Сай улат, Алипа-а?
Мо тиде? Кӧ кутыра? Йӱкшӧ такшым пешак палымыла шоктас.
— Илет-касет, кузерак вара тошкыштат, шкетынак улат?— адак садетак кутыра.
— Тиньже кӧ улат? Ом палыс...— "Шкетын улмыжым кушеч шинча?"— шоналта.
— Э-э, Алипа-а... Миньым ынде отат пале... Монденатат?
— Йӱкетше палымыла шокта, шкендычым ужын ом керт.
— Тинь имньым тетла ужын от керт шол... Нигунамат. Минь декем толмекет, ала
вашлийына але.
— Кушко тинь декет?
— Кушкыжым от пале мо? Миньым кушан тоен кодышда...
— Митка-а?.. Тинь улат мо?
— Минь улде... Палышыч аман. Ала иктаж-кӧм весым вучышыч?
— Кай, тушечше толман лиеш мо?
— Толынам гын, лиеш, значыт.
— Молан? Орланен коштметше... Ласкан кийышашым...
— Ласкан кияш тынь эрыкым от пу шол.
— Могай вара титак пашам ыштышым гын?
— Пуйто от пале, лиеш.
— Уке, паленат, умыленат ом керт, Митка.
— Садланак, ойласен налаш кӱлешат, тольым. Икана, шарнет, кеҥежым, толынам
ыле... Намысет деч утарен арален кодынем ыле. Нимомак шыч умыло — азам
кудалтымашке шуыч...
— Тидымат палет?
— Минь чыла палем.
— Шкетланем тунар йӧсӧ, Митка!
— Мо шотышто?
— Пашажат... Нигушко шуаш ок лий. Вольыкшо, пакчаже, совхоз пашашкат лекде
ок
лий. Йокрокшат... Южгунам нигӧ дене пелешташ...
— Пӧръеҥ сомыл шуктышат уке, маннет?
— Молан койдарет, Митка?
— Тыгак огыл мо? Ныллым чӱктен шуктышыч ма, уке, мондашат тӱҥальыч.
Ӱдырамаш вуя
пӧръеҥ-шамычым пастыркален кошташ...
— О-ой, Митка, тыге ит ойло!
— Палем да ойлем. Пычырик жапыште мыняр пӧръеҥ деке шуыч?
Радик, тотарет, сай тӱҥалтышым ыштыш аман, ала-можо куштылго лие, коеш.
Вара
Кандрачи дене еҥ мыскылтышыш пурышда. Стапан денже эсмаса азам кудалтымашке
шуыч. Шкеже шукертак кова улатыс, калтак! Эше ушештараш, пышткойшо!
— Тый титакан улат, Митка. Шкеже миньым кудалтен каенат. Вара ӱмырым шкетын
эртараш мо? Воктенем полшышо кӱлешак. Манамыс: вольыкшо, чыве-комбыжо...
Пумат,
шудымат ыштыман... Сӧсна вичам шкеже олмыктен ыжыч кодо... Нӧреп пурат
шӱйын...
— Ойлет шол... Еҥже, ала-мыняр шкет ӱдырамаш, тугак марий деч посна илатыс.
Эше
изи ньогамат шкетынак ончен куштат. Мемнажын, Юмылан тау, йол ӱмбаке
шогалыныт.
Нунылан тыйын гай шаярен кошташ жапышт уке. Вольыкшо шкетланет молан
тынаре?
Презе ден тунажым ончыметат ок кӱл. Шорыкшат тынаре молан? Сӧсна шкетланет
иктат
сита.
— Йӧра, ойлымет семынак ыштем... Мыланемже каньылырак веле лиеш. Эше мом
каласен
кодет?
— Миньым да шочшо-влакым нечыве мыскылен кошташ. Ушыштетат, Миньын суртышто
веле
огыл, ушыштетат тетла вес пӧръеҥ иктат ынже лий. Умылышыч, Алипа...
— Митка-а!..
— Ситыш, тетла мут пытыш! Сай код. Мотри, мый ала эше толын савырнем.
— Толынат гын, молан кает? Итак кай!.. Ко-од, манам!
Шке кычкыралме йӱкешыже Алина пурт помыжалтын кайыш. Мо тиде? Кушто тудо?
Кӧ дене кутырыш, кӧм кычкырыш? Миткам вет, марийжым! Тудыжо кушто? Йыр
шымлен,тӱслен
ончале. Мӧҥгыштыжак, шке вакшыштыжак кия. Э-эх, Миткаже молан кайыш?
Кычкырымыжым ыш кол мо? Кай, лийшашат огыл — тушечынат толман мо вара? Ой,
уке-е! Омо тиде. Пошырнен киенам улмаш.
Алина иктапыр ушым налын, йоҥгештын кийыш. Тунамак Миткажын ойжо-влак
ушышкыжо
радамын-радамын толын пурышт. Чылажымат прамай ойлыш вет! Ой, намысше-е.
Вакшыш гыч кынелаш тӱҥалшет, мӧҥгеш йӧрлын каен, тулык ӱдырамаш утен каен,
мӱгырен шортын колтыш.



020297
************************************************************************
2—02
Лӱмгече
М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме вашеш
Пытартыш вашлиймаш
Мый Яков Павлович деч кок ийлан кугурак улам. Изи годсек сай йолташ семын
келшен
илышна. Качымарий пагытнам пырля эртарышна. Тунам мемнан тӱҥ пашана
кресаньык
сомыл лийын: аҥам куралынна, ӱденна, тӱредынна. Пайрем кечын гына ӱдыр-
рвезе
тӱшкаш ушнена ыле. Моло дене пырля мыят муренам, куштенам. А Яков
Павловичын ни
мурымыжым, ни куштымыжым ужын-колын омыл. "Мый ом мошто"— манеш ыле. Вот
гармоньым шоктен. Прокой шольыжын кок радам полдышан гармоньжо дене шокташ
тунемын.
Паша тургым годым, тенийысе семын, урем мучко йӱдвошт перныл кошталтан
огыл. Тыгай койышым калык вурсен.
Яков Павлович, салтак гыч толмекше, икмыняр жап гыч ял гыч кайыш. Олаште
пашам
ыштен гынат, ялысе-влак дене кылым ыш кӱрл. 1924 ийыште кооператив ушемым
почаш
таратыш да "Пеледыш" лӱмым пуаш темлыш. "А молан "Пеледыш?" йодышлан
вашештыш:
— Тӱҥалтышлан — пеледыш, вара — саска.
Ушемыш ятырын возалтыч, пай оксам чумырышт. Адакшым сельхозбанк ден
"Марисоюз"
полшен толыныт.
Черетан отчет погынымаш годым ончычсо вуйлатышым кораҥдыштат, мыйым
шогалтышт.
Паша логалын: сатум кычал, Озаҥыш, Яраҥыш, Нижний Новгородыш коштынам.
Кевытна
лийын. Кеч-кузе тыршыме гынат, убыткеш кодна. Тиде амал верч мемнам Кугунур
кооперацийыш уштарышт. Тошто Крешын "Пеледыш" ушем кошкен явыгыш.
Тудо ийынак (1929) мый Йошкар-Олаште пашам муым да варажым тушан вожым
колтышым.
А Яков Павлович ача-аваж суртыш йӧршынлан илаш пӧртыльӧ. Ялыш мый шуэн
коштынам.
Тидлан амал лийын: мӧҥгыштӧ — тошто вате, а мый вес ӱдырамаш дене ушненам.
Вигак
каласаш гын, вате-марий коклаште иланыше йӧнысыр верч чыла сурт-оралтым
коден,
еш дене кыл кӱрлаш логале. Ачам ден авам Кузьма изам дене иленыт.
Яков Павлович кол эҥыраш йӧратен. Ола гыч толын пура веле, эҥервоштырым
налын,
Ошла эҥерыш чымыкта. Тыгыде колым шупшкеден шинчылтын огыл, шолдыра
пардашым
луктеден. Тунам Ошла вӱдыштӧ кол ятыр лийын. Вапш, мурда дене кученыт, но
эҥер
поянлык иземын огыл. Кузе иземеш? Кум уштыш коклаште вӱдвакш — сер дене тӧр
вӱд
кучалтын. А мыняр икса, ер ыльыч! Тичмаш эҥер коллан тӱлаш чыла йӧным
ыштен.
Васлий изаже вапш дене кучен, а Яков Павловичын пурка дене поктымыжым ужын
омыл.
Шке манмыжла, эҥырен шинчымыжла, вуйжым кандарен.
Икана ола гыч тымарте уждымо колӱзгарым кондыш: кӱжгырак эҥырвотым шушаш
вӱдылмӧ, а мучаште чуяка совлала койшо, шийын йылгыжше блесна ден кум
вожынан
эҥыр-якыр.
Коктын Ошлаш кайышна. Но ты насташ кол верештеш манын, ӱшанен омыл.
— Яша, совла кутыш нужигым кучет гынат, ик чырыкым шындем,— тудлан
воштылам.
Йӱкым ок пу. Пушыш шинчын, сер деч ойырлыш.
Пушым йогын ваштареш виктара. Эҥырвотым умшаш пурлын (тыге веле кол
верештмым
палаш лиеш). Мый сер мучко ошкылам.
— Яша, нужгол аҥыра огыл: илыше кол ден кол огылжым пала чай,— тудлан
ойлем.
— Чыталте,— пӱй кокла гыч вашештыш колызо.
Шемагурышто кило утларак нелытан нужым шкеж дек шупшын кондыш. "Ача-аватым
поминае" манын, вуйжым тодыльо, пушыш кудалтыш. Мыйым ончале.
— Тиде кол чырыкым огыл, а пеллитрым шога,— мылам туштен ойла. Пушым
савырал,
йогын почеш шуалта. Уэш блеснам вӱдыш колтыш. Шемагур дек корным куча.
Нужгол
адак руалтыш! Тидыже кугу. Тышан кум нужым кучыш.
— Тачылан сита,— шоктыш, пушым сер дек лишемда. Мыйым онча, шыргыжеш:— Ну,
Федя,
тидлан мом каласет? Жор годым нужголлан колла веле койжо, чыла руалта. А
кызыт
тудын шужымо жапше — вичкыж у тылзе. Ынде нуж пайремым палемдаш веле кодеш.
Кӧ
дек каена?
Мый декем ошкылна. Авам колым эрыктыш, жаритлашлан салмаш опта. Возакеш изи
тулым пыштен. А мый Савел Пӧтырын кевытышкыже "лемлан" коштын тольым. Ок
лий, Яков
Павловичлан ончылгочак сӧренамыс. А тудо тиде напиткылан шӱман ыле.
Блеснам мылам пӧлеклыш. Икмыняр кече гыч мыят эҥер серыш кайышым. Эҥырвотым

вӱдыш колтышым веле, ала-кушан пиже. Шупшкедышым-шупшкедышым — блесна ден
эҥыр
вӱд пундашеш кӱрлын кодыч. Шапаш блесна уке. Колет-мочет, мӧҥгӧ пӧртыльым.
Мый ӱдырым Яков Павлович деч ончыч налынам. Тудо ала-молан юватылын. Ойлем
ыле:
— Яша, ончо, койын, шоҥго каче лият. Молан ӱдырым от нал?
— Мыйын налшаш ӱдыр весылан каен, — тӱлыжгын вашештыш.
— Шӱвал шынде! Икте каен, весе лектеш! Кызыт ӱдыр-влак тунар улыт, урем
дене
кӱш-ш! манде каяш ок лий. Айда Пележдӱрыш миен толына? Тушто ик мотор
ӱдырым палем. Келша — тулартыме бригадым колтена.
Черкывайрем кечын, кас велеш, коктын Пележдӱрыш унала кайышна. Тушто мыйын
родем
уло — вуйчиемым сакаш ишке лиеш. Кастене уремыш лекна. Ӱдыр-рвезе-влак
гармонь
почеш мурен куштат. Яков Павловичым палыме ӱдыр дене чак ыштышым.
Мо ала, Яков Павловичын ӱдыр лек лишемаш чолгалыкше ситышын лийын огыл.
Такшым
орвуянже годым еҥ кутырымашыш ок ушно, лугыч ок ыште. Изиш подылеш гын,
фантазийже ылыжеш — умшам карен колышт веле. Ты гана вуйыштыжо изиш
кочылемат лийын,
но ӱдыръеҥым мут ярым дене кепшылтен ала ыш мошто, ала кӱлешлан ыш шотло.
Пележдӱрын йоргаже мемнан деч койышланен кораҥ кайыш.
— Айда мӧҥгӧ ошкылына?— манеш.
Малаш ышна код. Каҥеж умыр йӱд корнеш шулыш. Волгыжмылан Крешыныш толын
шуна.
Ӱдырым, аважлан родыш шушо, Кӧрдӧ ял Кандратий Якып муын пуыш. Телым, ӱярня
вашеш, сӱан лие. Мыят сӱанмарийлан коштынам. Пеш чаплын сӱанлышна...
Кумлымшо ий кыдалне мый Йошкар-Оласе Комсомольский уремыште улшо
столовыйышто
директорлан ыштенам. Яков Павлович олаш толмыж годым мыйын заведенийыш
шагал пуреден. Нуно, писатель-артист-влак, "Онарыш" коштыныт. Саде ресторан
келге йӱд
марте пашам ыштен.
Шарнем, 1937 ий телым столовый шке омсажым почо веле, мыйын паша пӧлемыш
Яков
Павлович пурен шогале. Кид кучен саламлалтна. Тунамак нойышо еҥла, диваныш
волен
шинче. Кид кучен саламлалтна. Ончем: чурий кӱпланыше, капше чытыра. Олаш
молан
толмыжым монь йодышташ шым тӱҥал. Каласышым:
— Яков Павлович, эн ончычак тылат сайын кочкаш кӱлеш. Эр кочкыш кӱын веле
шуын.
Свежа. Вара мутланаш тӱҥалына.
Паша пӧлем гыч лектымат, официанткылан мый декем икымше ден кокымшо тамле
блюдым
да пивым кондаш кӱштышым.
Шокшо чес тыманмеш ӱстембалне оза лие.
— Яков Павлович, пивым подыл да мо улыжым чыла кочкаш тырше. Тыге веле
тырлет.
Мешанчык лияш огыл манын, тудым коден кайышым. Изиш лиймек, пурышым. Пиве
кружка
ярсен, но чес гыч чыла тӱрыс. Манмыла, мыйын уна совлам шӱр лемеш нӧртенат
огыл.
— Молан шыч коч? Але ок келше? Можыч, шинчалан чесым кондаш?
— Федор Васильевич, ок кае.
— Виеш кочкам ыле. Кӧргетлан сай лиеш.
— Ок кае...— адак вашештыш.
Пивым йӱынат, чурийже чевергалын, Яндарештше сур шинчаж дене мыйым тӱткын
ончен
шинча. Шижам, ала-мом йоднеже.
— Мом каласынет?— манам.
Яков Павлович, йӱк пуыде, парняж дене ончыкта. Тогдайышым: арака кӱлеш.
— Пиве ыш сеҥе,— эркын ыштале.
Официантка аракам кондыш. Яков Павлович тунамак подыл колтыш. Изи шаньык
дене
кокымшо блюдо гыч шыл падырашым шуралтен кочкаш тӧчылеш.
— Ынде коч!— пеҥгыдын каласышым.
Адакат шинчашкем онча. Шыл падырашым умшаш налаш моден, вилкым кидыште
куча.
— Уке, уке! Тидым чыла кочкат — вара ик чукырым пуэм!— шыдынракын
вашештышым.
Адакат пӧлем гыч лектын кайышым. Столовыйыш эр кочкышым ышташ калык погына.
Буфет воктен черет. Икмагал залыште шогылт эртарышым. А вуйыштем — Яков
Павлович.
Мӧҥгеш пӧртыльым. Мыйын уна, кидым кок могырыш шаралтен, диваныште мален
шинча.
Ӱстембалне чес йӱкшен шинчын. Шылым шуралтыман вилке тарелкаште кия.
"Каналтыже,— шоналтышым. — Вара пачерышкем наҥгаем". Пӧлем омсам тӱжвач
сурален, кочмо
залыш лектым.
Яков Павлович кечывал марте пӧлемыште каналтыш. Тиде жапыште шуко гана,
омсам
йышт почын, тудым шекланенам.
Пожалте. Пивым пуышым. Шаҥгысе гай тӱлыжгышӧ огыл, но чылт тазала ок кой.
Кутырен шинчышна. Олаш, ала-могай погынымашыш толын. (1937 ий февральыште
йылме шотышто МарНИИ научный конференцийым эртарен. М.Шкетан тушко толын
улмаш. Тидын
деч вара, Горький олаш эмлалташ кайышыжла да толшыжла веле, Йошкар-Олаште
лийын.
— Ф.М.).
Ты вашлиймашна пытартыш улмаш. Теле гоч мыят ялыш шым кае. Шошым, май
кыдалне,
колымыж нерген радио дене кольым. Пеш чаманышым. Тудын порыжым, шке чонжым
почын
моштымыжым, келшен илымынам кызытат шарнен илем. Ынде мыят пел йолем дене
шӱгарвечыш тошкалынам. Мом ыштет, шочалтын гын, колымо деч утлаш ок лий.
Кажныжын шке
пӱрымашыже.
Федор Виноградов.
Каласкалымым 1965 ийыште Феликс Майороф возен налын.



020397
************************************************************************
2—03
Ким МУХИН

КУЗЕРАК ИЛЫШТАТ, ВЕТЕРАН?
Мом шонет, ветеран йолташем?
Шинча ончык ит лук тые ойгым.
Кайыккомбо тӱшка шыже годым
Шокшо велыш эрта чоҥештен.

Тый денет мӧҥгешак кодына,
Шулдырнам ийготна ынде пӱчкын.
Могай лиймым эре шарнена.
Война ӱмырым шукыным кӱрлын.

Ок мондалт рвезе годсо жапет,
Тул-вӱд вошт эртенат пел Европым.
Южгунам тый ужат омешет
Я сеҥалтме, я сеҥыме корным.

Ынде ок кӱл тылат автомат,
Шерге эн вес ӱзгар — товар лийын.
Йӱлен пытыше вер олмешат
Кертынат тый нӧлтен ялын вийым.

Шоҥго велыш огеш кӱл вашкаш.
Тудо пагыт толеш, мӱндыр огыл.
Вуйым ит саке але, йолташ,
Тыланет, мыламат лектеш сомыл.

ШОКШО ПАГЫТ
Чылан шинча ончыч кеҥеж йоген пытыш,
Пӱртӱс ден тӱрлалтше паша лыҥ ушнен.
Мом ыштыме — тиде лиеш илыш кылдыш,
Айдемын куанжым садак ешарен.

Молан тый, кеҥеж, кужу жаплан от шого,
Шер пырче гай пуйто йоген каенат?
Пайдам кондымет шарналташ ушеш кодо,
Пеледме, туш погымо пагыт улат.

Кеҥеж ден кундемын кушкеш эре вийже,
Тудлан верч шуйна мемнан ӱмыр кечат.
Вес пагытлан погымо калыкын сийже
Эре тек кеҥеж — вийвал жап гыч вонча.

ӰШАН ТОЛЕШ
Кушкеш уш-акылын куатше,
Шӱм-чонышко толеш куан,
Кунам у корнышко шогалше
Марий-влак лийыт икоян.

Кугу пашан рончалтше шержым
Тӱшка ден кумылын шарат.
У курымын лишемше эржым
Лач шке туп-вачышке пыштат.



0204а97
************************************************************************
2—04
МЫСКАРА АРШАШ
Михаил ДАНИЛОВ

КӰСЫН

Ял дене таҥастарымаште, олаште илаш веселарак. Сурт паша тынаре огыл, но
йолташ-влак пеш шукын улыт. Шукын улыт да кӱсын йодшыжат шуко. Тыгайлан
Сакай йолташ
пеш уста. Тока уремыште вашлийым.
— Лапкыште шулдакан "йошкарге" уло, но вич тӱжем теҥге ок сите,— малдалеш.
Йодынат мошта вет тудо.
Ик гана налеш визытым, вес гана пуэм. "Ну,— шонем,— сита". Уке шол, адак
теве
кӱча.
— Кӱсынетым пӧртылтӧ, тунам пуэм,— маньым.
Савырнен кайыш. "Ынде йодын ок кошт",— йывыртенат колтышым.
Ик жап гыч мӧҥгешат толеш, вич тӱжемашым кӱш нӧлталынат, рӱзен рӱза.
— Ончо, Юмо улмаш. Юмак пуа вет кычалшылан. Корнышто муым. Теве, на
кӱсынем,—
манеш.
Логале налаш да саде оксамак угыч кӱсынлан пуышым.
— Теве на, вес гана пуэт.
Седыге оксамым кодышым саклен.

ЧАМАНЕН
Ик ямле шошо кечын изи Оля, окнам почын, кудывечышке ончен кия. Кенета,
кыде-годо тарванен, омсам почын, пӧрт гыч лектын куржо.
Оралте паша дене шогылтшо аваже изи ӱдырын лудо-влакым поктылмыжым ужын,
вурсаш
пиже.
— Молан нуным пастыркалет? Теве муным мунчаш тӱҥалыт.
— Тек мунча, вара молан кугужо изиж ӱмбалне вуйжым кӱреш?

ВОЛЕН КОДЫН
Кызыт тудо корно-влак кӱкшӧ, кумда, асфальт дене петырыме улыт. Озаҥыш але
Ижевскыш кайынет гын, кеч телым, кеч кеҥежым автобусыш шич да кудал. А
ожно, ныллевитле ий ончычрак каен ончо ыле телым кугу олашке? Самолет дене
гына шуаш лийын.
Вот чоҥештат тыге ик теле кечын Ӱпӧ гыч Янаулыш. Кӧргыштӧ шокшо, пассажир-
влак
ойласен колтат. Лач тиде годым летчикше, верже гыч кынелынат, шеҥгел
могырыш
тарвана.
— Куштырак ме чоҥештена?— йодеш рывыж коваште гыч ургымо упшан пӧръеҥ.
— Красный Холм гутлаште,— вашештат, летчикет эртен кая.
Саде пӧръеҥ самолет омсам шӱкал онча, почылтеш вет. Вара тышке-тушко
ончалешат,
нигӧн эскерымым ок уж. Чемоданжым налын, тӱжвак лектеш. Юж дене омса шкеак
петыралтеш.
— Ынде летчик мӧҥгешла толеш.
— Тыште шинчыше рывыж коваште упшан пӧръеҥ кушто?— йодеш.
— Э-эй, тудо "Янаулышто ны палымем уке, ны мӧҥгеш пӧртылаш машина ок кошт,
садлан волен кодам" мане,— умылтарыш пошкудыжо.
Летчикет умшамат карен шогале.



0204б97
************************************************************************
2—04
Зоя Висвис (Зоя Александровна Тимофеева) 1966 ийыште Морко район,
Ӱшуттӱр ялеш шочын. Изикугунур кыдалаш школ деч вара Н.К.Крупская лӱмеш
Марий
кугыжаныш пединститутыш пурен. Тунем лекмек, Йошкар-Оласе йочасадыште, вара
Марий машиностроитель заводын тӱшкагудыштыжо воспитательлан ыштен. Кызыт
"Кугарня"
газет редакцийын пашаеҥже.
Почеламутым визымше классыште тунеммыж годым возаш тӱҥалын. Серымыже ондак
"Ямде
лий" газетеш лектеден, вара — "Марий Элыште", "Кугарняште".
Салам, шочмо вер, Морко калык,
Школыш коштмо ошман йолгорнем!
Тылат, ямле ер, чулым кайык,
Шӱм гыч лекше мутем пӧлеклем,—
воза ик почеламутыштыжо Зоя Висвис. Чынжымак, йӧратымаш лирика дене пырля
тудо
чонжым шочмо калыклан, изиж годсек йӧратыме пӱртӱслан кумдан почеш.

Зоя Висвис
Тӱзланалше шошын Какшан сер воктене
Йогын вӱдын корныжым коктын шымлышна.
Шыргыжалын модын, колышт шып кастене,
Шӱшпык мурын семжылан мутым чоҥышна.

Курымаш куаным, вучен коштмо жапым
Шӱм-чонеш волгалтше поэзий вашлиеш.
Шонымаш корнемлан виян толшо чапым
Кондыш канде кайык пиал шулдыреш.

Кумылемже ташлыш, тошкен кодыш тоштым,
У деч у мут-влакым йылмемже савыра.
Шекланен ончалын, ойлаш таче тоштым:
Илыш-корныш ынде огеш кӱл лавыра.

Кумылем ит волто
Кумылем ит волто, Морко ӱдыр,
Весылан шинчатым ит пӱял.
Шыматен ом керт, корнемже мӱндыр,
Картычкет ончем гынат, пиал.

Серышет лудам, шижам ойгетым,
Пелештем гынат, от кол йӱкем,
Пӧртылам садак, ит мондо шкетын,
Вучашет шагал кодеш, шонем.

Шӱмбелем, сералте чыным почын:
Шомакет тетла молан шагал?
Шокшырак мутетше йӧршын йомын,
Вашештал мылам, могай амал?

Кумылем ит волто, Морко ӱдыр,
Весылан шинчатым ит пӱял.
Шыматен ом керт, корнемже мӱндыр,
Картычкет ончем гынат, пиал.

* * *
Шӱлыкаҥе шинчат У ий кечын,
Чуриет чия ден амырген.
Вучыметше улмашын вет весын,
Тыланет тыглай веле сӧрен.

Шояклен, товатлен сӧрат йӱштын.
Чын йолташ ты тӱняште шагал.
Шыргыжал, шинчавӱдым тый ӱштыл,
Чоянрак ынде весым ончал.

Ит шоно пӧртылаш
Ок кӱл тетла мылам товатлыме нимат,
Сита, ондак ондаленат тый мыйым.
Арамак кечын тодыл локтыл коденат
Ломбер укшлам, ойгандарен чонемым.

Тылат кӧра чоҥештыш чулым кайыкем,
Йӧрга улметлан чылажат вашталте.
Осал кидеш логалын кошкыш садерем,
Конден шындашыже шычат тарване.

Ончен коштат, ужат: пеледын тӱзлана
Чечен садвечыште у муро шочын.
Монден лай омым, кечын ӱдыр йӱклана,
Шыма чурийже шыргыжеш эр-водын.

Шижам, шонет титакым ӱштыл тӧрлаташ,
Адак тӧчет ылыжтараш тулшолым.
Лыжга шомакым кечын угыч кычалаш
Мыят тунемым, вашталтем у ойым.

Ош пеледыш
Ах, ош пеледыш, ош пеледыш кошкыш,
Нигӧ ыш акле сынжым, мом ойлаш.
Мыняр еҥлан пиалым тудо кондыш,
Кунаре ӱдыр кӱрын мужедаш.

Шыма чурийже эркын нюслен шулыш,
Корем вӱдшат ыш полшо нимыняр.
Пеледыш ӱмыр такше кӱчык, шулдо,
Туге гынат поянлыкше — ояр.

Куан памаш
Колыштам йӱд-кече тудын йӱкшым,
Чон яндарлык ден таҥастарем.
Шыргыктен йогалше ший гай вӱдшым,
Шкетын толын, шыпак эскерем.

Шынденам тышан, тек шочшо пызле,
Толжо кайык тышке муралташ.
Сакалта сорлажым катык тылзе
Тӱсыж ден вер-шӧрым пойдараш.

Чомажат вашка кеҥеж эрдене
Ямле вӱдым эплын подылеш.
Лыпланен шинчем памаш воктене,
Куан, шинчавӱдат лектеш.



020597
************************************************************************
Соловьев Юрий Ильич Шернур районысо Купсола ялеш 1962 ийын 4 июньышто
шочын. Марисола кыдалаш школым пытарымек, 1980-1985 ийлаште Марий кугыжаныш
университетыште шинчымашым пога. Кӱшыл образований нерген дипломым налмеке,
"Ямде лий" газетыште, "Периодика" газет издательствыште тырша, кызыт
"Кугарня" газетын ответственный секретарьже.
Юрий Соловьев изинек сылнымутлан, серыме пашалан кумылаҥын, вет тудо тале
киноактер, уста поэт Йыван Кырлян шочмо ялыштыже кушкын. Марисола школышто
тунеммыж
годым кудымшо класс гычак туныктышо-поэтесса З.В.Ермакован вуйлатыме
сылнымут
кружокыш коштын. Тунамак почеламутым, кӱчык ойлымашым возаш тӱҥалын. Нуно
"Ямде
лий", "Призыв" газетлаште савыкталтыныт, варарак "Ончыко" журналыште,
"Эрвий"
альманахыште шке верыштым муыныт. Эн сай серымыже-влакым чумырен, 1994
ийыште
самырык автор икымше книгажым "Марисолан мутсылныже" лӱм дене луктеш. Кок
ий гыч
ятыр произведенийже "Марисолан мутсылныже" тӱшка сборникыште савыкталтеш.
"Ончыко" журналым лудшо-влаклан ты гана тудо икымше кугурак произведенийжым

"Кӱрен коман тетрадь" повестьшым, темла.
Юрий СОЛОВЬЕВ

Кӱрен коман тетрадь
Повесть

Пагалыме туныктышемлан пӧлеклем.

1

— Алю, мо лийыч? Ала шучко омым ужыч? — кроватьыште кийыше самырык ӱдырамаш
воктеныже ош халатан медшӱжар Надя кокам шекланыш.
Трукышто нимом вашештен ыш керт. Пуйто умшашкыже ошма погынен шинчын.
— Алю, манам, мо шып улат? — вачыж гычак тӱкалтыш Надя кока.
Аля тугак шинчам пашкартен кия да нимом ок умыло, омо ден чын илыш коклам
нигузе
ойырен ок керт.
Надя кока Алян саҥгашкыже ночко йӱштӧ лустырам пыштыш. Тидыже ырен пӱжалт
пытыше
капым сургыктыш. Тылеч вара иже Аля ушым налме гае лие.
— Шучко дечын куржын утлынем ыле. Шке вием дене шым керт. Кернак йолдымылан
йол
омеш конча, ужат. Но шкеже утлен шым керт гын, кӧ мыйым утарыш?.. —
кумылдымын,
пеле йӱкын вудыматыш кроватьыште кийыше ӱдырамаш. Чурийже чылт шупшылалт
пытен.
Лышташ гай вичкыж тӱрвыжӧ эркын гына тарванылеш.
— Тиде суксо пӱрышет, Алю, — илалше медшӱжар адак лустырам тӧрлатыш.
— Надя кокай, омо денат куржын колтен шым керт. Илышыштыжат тыгаяк кодам
ала-мо?
— Аля шинчажым кумалтыш.
— Уке, Алю, тӧрланет. Чыла сайын эрта.
— Тӧрланем-ла. Ынде вич тылзат лиеш, кроватьыште пудален шындыме гай кием.
— Ӱдырем, жап чыла эмла. Изиш виянрак гына лий. Чыталте.
— Мыняр ынде чыташ лиеш? Ала тиде тӱня дене чеверласашат жап толын шуын, —
туврашысе ик палыш ончен, пуйто Надя кокан шомакшым колдымыла, ойжым кочын
гына шуя
самырык ӱдырамаш.
— Кӱлдымашым ит ойлышт, ӱдырем. Тыгай шонымашым вует гычат луктын кудалте,
— Надя кока саҥгажым куптыртыш. — Ужат, мом шонен кия! Тыйын тыгай пелашет,
ӱдырет
улытыс. Нунын нерген шоналте. Кеч-могай лий, шочшылан садак ава кӱлеш. А
Алексей
Иваныч гай марийым тӱняштыже эше кычалман. Мыланемат тый шочмо ӱдырем гай
лийынат. Теве ойлымо шомакет шӱмем вӱрж дене шуралтымылак кере.
— Эх, Надя кокай, паледа ыле гын, вет мый чыла шижам. Тетла нимомат от
пӧртылтӧ.
Шижам, Алешамат шуэнрак толеш...
— Толеш, Алю, теве тачак толеш... Адакшым шоналте, тудынат паша, сурт,
йоча...
— Йоча... — нелын шӱлалтыш Аля. — Толашыже толеш... Ойыштыжо гына йӱштырак
мут-влак палдырнат...
— Лыплане, Алю, оккӱлым пӱктен ит кий.
Надя кока кынел шогале, кӱпчыкым, одеялым пушкыдемден тымартыш. Вара Алян
туржалтше ӱпшым шыман гына ниялтен тӧрлатыш да палат гыч лектын кайыш.
Шкет кодшо ӱдырамаш шинчам кумыш. Кумалтен гына шуктыш, чонжылан моткочак
лапкан, йӧндымын лийын колтыш. Нигузе умылен огеш керт: вет теве гына кеҥеж
ыльыс,
а уремыште теле шога, мардеж шӱшка, окна воктенсе куэн кечалтше парчалажым
пуйто
кӱрлын налшаш гай лупша. Мо тиде тыгай? Вара-вара шинчаончылныжо ужмо омо
сӱретлалте.
...Сылне чодыра алан. Йырваш куэ, пӱнчӧ, кож... кӱшкӧ-кӱшкӧ кавашке шуйнат.
Кече
волгыдын, шийын-тойын шыргыжеш. Уло кумдык сылне пеледыш дене темын:
оҥгырвуйжо,
ошвуйжо, кандывуйжо. Чыланат пуйто шинчаштым пӱялыт, кумылым нӧлтат.
Кажнышт
шкеныштын тӱсышт дене модыт. Шудыжо нугыдо, ужарге. Теве тораштат огыл
Алеша ден
Ириша ӱдыржын сынышт палдырна. Ачаже ӱдырын кидшым кучен, веселан гына
шыргыжын,
Алян ваштарешыже лишемыт. Мыняр ошкылыт, садак верыштышт гына тошкештмыла
чучеш.
Эркын-эркын йолгорно палдырна: ондак икте, вара — кажныжын шкенжын. Пуйто
нунын
когыньыштынат посна йолгорно. Аля кидым шуялта, нунын деке вашка. Но
ончылныжо
тыманмеш лу-коло йолгорно шочеш, пелашыж ден ӱдыржӧ дек миен шумаште
вудакаҥеш,
чылт эрденсе тӱтырала шалана. "Кудыжым ойырышаш улам? Кудыж дене йӧратыме
еҥ-влак деке куржаш?" — шонкала. Уке, ок пале, чылт ӧрын шогалын. Келге
шудым келын, йӧратыме марийже, чон падырашыж деке вигак куржаш вуйышкат
огеш пуро. Нунын
деке намиен шуктышо йолгорнымак кычалеш. Шеҥгек ончале — тушто ик йолгорно
гына.
Тудыжат чодыра помышыш шуйналт возын.
— Альо-о-о! Ири-и-и! — кычкыра Аля. — Толза тышке! Мый тендам вуче-эм!
Кычкыра да, нимом ончыде, шкеак ончыко куржнеже. Но йолжо пуйто мландышке
вожым
колтен, тарватенат ок керт. Кидшым ончыко шуялта, йолжым виешак
тарватынеже.
Кидше теве-теве Алешажын кидыш шуэш. Чечасак пырля лийыт. Но тыгутлаште ала-
могай вийже Алям вес могырыш шупшеш. А тушто, шеҥгелне, ик йолгорно гына,
чодыра
помышыш. Уке, Аля торешлана, тушко нимаят ынеж кай. Но ок керт. Алже чылт
пытен.
Палыдыме вий талырак. Ала-могудеште Алям йӱштӧ чодыра шӱлыш авалта, йырваш
пычкемышалтеш, кечын волгыдо шӱртыжат огеш кой. Но тудо садак торешлана,
моткочак
мӧҥгеш чодыра аланыш куржын лекнеже. Йолжо адак огеш колышт. Ындыжым пуйто
мландыйымакак порвола, ӱмбакыже нугыдо лапаш семын ошма кышкалалтеш. Теве-
теве вуйге
петыра. Йӱкым пуынеже, умшам каркала. Ок керт. Умша тич ошма. Ынде чыла,
шуко
кодын огыл, мучашак толын...
Но теве Аля ала-кӧн пеҥгыде кидшым шиже, тудо йомаш огеш пу. Йымак шупшшо
ошма
лапаш гыч виешак шӱдырен лукто. Аля илыше кодо. Умша гыч ошмам шӱвале да
уло
кертмын кычкырал колтыш:
— А-а-а! И-и-и-и!..
Эн лишыл айдеме-влакын лӱмыштым рашак ойлынеже ыле, каласен гына ыш керт.

* * *

Алеша Надя кокан каласымыж семын тудо кечынак тольо.
— Толын шуыч? — омо деч шӧрлен шудымыланак йодышыжо тыглай лекте. Молгунам
гын
тудо изи ӱдыр гаяк йывырта ыле, кидшым шуялтен, кӱдыкшӧ ӱжын.
— Толын шуым. Салам, Аля, — пӱкеным налын, икмарда, пеҥгыде капан, йыргешке
чурийвылышан пӧръеҥ кровать воктене верланыш. Вара, тетла ик шомакым
пелештыде,
сумкажым почын, тушечын кочкышым луктедаш тӱҥале.
— Теҥгече тувыртышым шолтышым. Тыланетат кондышым... — мане.
— Ушкална лие мо? — Аля пелашыжын ӱмбакыже ончале.
— Ыштыш, — лие кӱчык вашмут.
Тыгодым Аля марийжым тӱткынрак ончале. Чурийже чылт нойышо, шинчажат пуалын
пытен.
— Алеша, кумылетат уке гаяк. Иктаж-мо лийын мо? Ала школышто иктаж томаша?
— чоным туржын, кочын йодо Аля.
— Уке, чыла сай, — пуйто тугак кукшын гына вашештыш Алеша, шкеже кондымо
сумкажым ястара.
Теве тудо книгам, ала-могай кӱрен коман кӱжгӧ тетрадьым луктын пыштыш. Аля
тидым
огешат уж, ушыш вес шонымаш веле пура: "Векат тудат мый дечем ноен,
мутланымыжат
огеш шу ала-мо."
— Алеша, мо лийын? — йыгыжтарашак огыл манын, ты гана шыпракын йодо.
— Уке, маньым вет... — иралтынрак вашештыш. Вара нелын гына саҥгажым
ӱштылят,
чонжо пыртак луш лие. — Нелеш ит нал, Аля. Ончыгече-теҥгече йӱдвошт шым
мале.
Ушкалнан презым ыштымым эскерышым. Ятыр гана вӱташке куржталаш перныш...
— Чыла сайын эртыш? — Алян мутланымашым кожгаташ кумылжо лекте.
— Уке шол. Изишак эскералтен шым шукто. Ушкал презын йолжым тошкалын да
сусыртен. Ветврач Кирилл Семеныч тӧрлана манеш да, ала...
"Адак йол. Тений шочын вочшо презынат йолдымо кодеш мо? Пӱрымашак мо тиде?
—
Алян шӱлышыжат нелеме. — Уке, Алешан шержым мый тӱвыт темен ситаренам.
Вольыкын
тӧрланымыжлан огеш ӱшане пуйто. Тугеже мыйын эмлалтмемланат ӱшанже уке?
Кумылжо
пеш волен. Уке, илыш дечын утлашак кӱлеш. Шкемымат, Алешамат утараш.
— Школыштетше кузерак?
— Кажне гана ойлемыс, школышто паша сайын кая. Нимогай вашталтыш уке.
"Адакат кодшо ганасылак ойла. Кумылжо уке. Шижам мый тидым. Тетла тыге
огешак
лий. Молан тудлан тыгай вате кӱлеш? Вет тудынат моло семынак ешым ончымо,
пӧръеҥ
илышым илымыже шуэш. А мый кроватьыште илышынек шӱйын кием. Уке, тетла
чыташ
огеш лий! Иктаж-мом да садак ыштыман..." — Аля, ал каен, шинчажым кумыш.
Окнаште рӱмбалгаш тӱҥале. Алеша кынел шогале.
— Тарванем ынде, Алю. Уке гын пытартыш автобусыш вараш кодам. Таза лий,
Алю, писынрак парем, — ындыжым шомакше шыманракын шоктыш. — Тиде
кечылаштыже толын ом
керт, витне. Шуматын жапым муамак. Презыжым онченак лукташ кӱлеш ыле...
— Чеверын, Алеша... — пытартыш шомакшым ышат кол. Но вес тӱняштат
шарналташак
кодшо маншыла, Аля тудым тӱткын гына ончале да семынже ешарыш: — Чеверын,
Алеша, пиалан лийза. Ӱдыремат нигӧлан обижаяш ит пу..."
Алеша палат гыч лектын гына шуо, Алян кӧргыштыжӧ пуйто шӱртӧ кӱрльӧ:
нимогай
ӱшан, ончылно — пычкемыш.
"Чеверын, чеверын, Алеша... Тетла тыге илен почаҥаш вием огеш сите. Эмлызе-
влакат нимогай ӱшан нерген огыт ойло. Эре чыталте да чыталте. Мыняр чыташ
лиеш!?"
Кастене палатыш Надя кока пурыш. Адак урзо наре таблеткым пуыш. "Молан эр-
кас ик
эмым йӱын кияш? — чылт кумыл йомын шоналтыш. — Садак огеш полшо вет... Уке,
шого! — вуйыштыжо кӱдырчӧ рашкалтыш. — Вет таблеткым шукырак йӱат гын, шып
мален
гына колтет, эрлашыжым от кынел... Теве тыге... Тыге... Ала-кузе Надя кокан
таблеткыжым йыштрак налаш кӱлеш. Тевак, лач тумбычко ӱмбалан снотворныйын
атыжым
монденак кодышыс. Шоналтышым гына, а тудо монден коден. Тугеже вашкерак
йӱын
колташ. Пуйто чылажат лӱмын ышталтын. Тыгеже лийын огеш керт. Кузе огеш
керт?
Вет тиде пӱрымашыс!"
Аля монден кодымо таблетке янда атым кидышкыже налнеже. Малыктыме эмак мо?
Тудлак коеш. Тугеже, таблеткым йӱын, тиде тӱня дене чеверласаш пӱрымашак.
Мо тугай?
Кӧ тумбычкым торашкырак шӱкалын? Кидше молан огеш шу? Эркын-эркын кровать
тӱрыш
пызныш. Теве-теве янда атым руалта.
— Мо шатын, кушко чыкышым? — тыгодым палатыш Надя кока пурен шогале. — Але
гына
кидыштемак ыльыс.
"Мом кычалеш? Таблеткымак огыл?" — Аля чытырналт кайыш.
— Тевыс, калтак. Эх, шоҥгывуй, албаста... — тумбычко ӱмбалне янда атым
ужылалтыш. — А мый кычалам. Вес палатыш пурен шогальым, эмем уке... Э-хе-
хе... Сайын
мале, Алю...
Надя кока угыч палат омсаште шулыш.
"Тыштат пиалем укес. Мом ышташ? Могай йӧным муаш? Теве, простынья улыс.
Чечас
мый тудым ластыкын кушкедамат, кандырала келыштарен, ик мучышыжым кровать
вуйыш
кылдем, весыштыже шӧргам ыштем".
Аля сусыр кап корштымым чытен, йымачше простыньым шӱдырен лукто. Пӱй дене
пурлын, ик ужашыжым ластыклен кушкед нале. Умбакыже чылажат ончылгоч
шонымыж семынак ыштыш. "Ну мо, чеверын, ош тӱня. Мый тый денет ынде
курымешлан чеверласем.
Шкемымат, лишыл-влакымат уто йӧсӧ деч утарем. Ты тӱня дене чеверласен
керташ
кӱлеш. Тидыжым ыштен сеҥыманак..."
— Алю, малет мо? — тыгодым омсашке Надя кока вуйжым шуралтыш.
Орланен кийыше ӱдырамашын чытырналтмыж дене пеҥгыде кроватьше чорикын
эҥыралтыш.
"Эмым пуэн кодышыс, мо эше кӱлеш? Молан мешаен коштеш? Такшат уло чонем
шортеш.
Чечас тудо кая..."
Но уке, кроватьын иралтме йӱкшым колын, Надя кока палатыш пуренак шогале,
тулым
чӱктыш.
— Ала вӱдым йӱмет шуэш? — лишкак тольо. Ала-могудеште кӱэмалт шогале, тарай
гай
йошкаргыш. — Тый мом толашет, Алю?! — Тыманмеш шӧргам руалтен кучыш. — Ушет
тарванен?!
— Ит чаре мыйым, Надя кокай, тетла омак керт!.. — Аля кычкырал шындыш, вара
уло
кертмын шортын колтыш. Шинчавӱд кышкалалте.
— Кӱлдымашым ит ойлышт! Шкемым шке пытараш моткоч кугу сулык! Ужат, мом
шонен
пыштен?! Теве гына марийже тольо, иле, манын, кочкашат кондыш. А тудо!..
Пеҥгыде йӱкшӧ сургалте, урмыжалынак колтыш:
— Мый тудым пукшем, йӱктем, эрыктем!.. Шкемын ӱдырем гаяк ончем!.. А
тудо!.. Ой,
Алю, ой, ӱдырем!..
Надя кокан шортын колтымыж дене Алян кумылжо эшеат тодылалте. Логараҥыш
пеҥгыде
комыля толын шичме дене тетла ик шомакымат ойлен ыш керт. А шоҥго ӱдырамаш
вудыматенак вудымата, нержым ӱштылеш. Туржалт пытыше матрасым, леведышым
тӧрлата,
кодшо простыньым погалтыш.
— Ӱдырем, тетла тыге ит ыште, йӧра, — шортын-шортын ойла, вара Алян вуйжым
ниялтыш. — Пешыжак лӱдыкшӧ гын, мый тыйын палатыштак лиям. Тыштак малем.
Надя кока ик жаплан палат гыч лекте да тыманмешке матрасым, кӱпчыкым
кондыш, яра
кроватьыш пыштыш. Алян йымак угыч вес яндар простыньым шаралтыш. Вара
шкаланже
вакшышым келыштарыш.
— Алю, — шаҥгысылак нюслен, тӱҥале илалше ӱдырамаш. — Мый тый дечет шуко
иленам,
шукырак ужынам. Адакшым эмлымверыште тынар ий пашам ыштымек, шуко, ой, пеш
шуко
ойго-йӧсым ужашат, чыташат пернен! Но тыгай койыш дене вашлиялтын омыл. Тый
пеш
шучко шонымашым чоныштет ашнет улмаш. Кунам тудо шочын? Луктын кудалте
тидым.
Шоналте ешет нерген. Пелашетше шӧртньӧ вет, — трук шыпланыш. Шоналтенрак,
шып
гына йодо. — Але вара таче толмыж годым иктаж кочо шомакым ойлыш? Тидлан
ӱшаненак ом керт, Алю. Илаш кӱлешак. Тудым Юмо ик гана пуа. Мале, Алю,
лыплане. Чыла
эрта. У кече у ӱшаным конда. Эрла йоҥылыш ошкылетым умылет. Ой, Юмыжат...
Алю
ӱдырем араленак кодо. Паремашыже йӧнымак ыштен шого...
Шомакше азам малтымылак рӱпша, а кӧргыштӧ чонжым весе, тымарте палыдыме вий
кутышын-кутышын кӱрыштеш.
— Лыплане, ӱдырем. Теве чечас эше ик таблеткым пуэм. Мале гына. Каналте.
Надя кока угыч малыме эмым пуыш. Ик жап гыч Аля шиждымын келге омо лакыш
камвозо.

* * *

Надя кока йӱд мучко ыш мале. Эрдене вашталташ толшо вес сестран пылышышкыже
ала-мом йыштракын ойлышто. "Ала-можым" Аля вигак умылыш. Вес сестражат,
самырык
ӱдыр, Люда, кечыгут гаяк йырже пӧрдӧ. Теве палат гыч лектын куржеш,
мӧҥгешат пура. А касвелеш Надя кока угыч тольо. Каналтенат огыл ала-мо,
шокшо когыльым ыштен конден. Сумкажым тумбычко ӱмбак вераҥдымек, тушеч эше
ик настам лукто. "Мо
тидыже? — ыш умыло Аля. — Мо чылан мылам книгам нумалыт? Книга дене
паремдынешт
мо?"
— Алю, ӱдырем, ала-кунамак ик книгам лудынам ыле. Шортын лудым. Моткоч
сайын да
чыным возымо. Мый палем. Ӱмырыштем шуко ужалтын. Таче лӱмын библиотекыш
мийышым
да саде книгам кычалыктышым. Муым. Лудын лек, Алю. Чечасак лудаш тӱҥал.
Надя кока Алялан книгам кучыктыш. Изи тугай книга, кӱжгат огыл, вичкыж
коман —
"Всем смертям назло". Но Аля комжым гына ужын кодо. "Кызыт ынде книгам гына
лудын кийыман", маншыла, оҥышкыжо пыштыш.

2

Аля шижынат ыш шукто, кидше шкеак тумбычко омсам почо. Пуйто ала-мом
налнеже.
Ушыжо гына шонен ок му. Теве ончалтышыже книга ӱмбалне кийыше кӱрен коман
тетрадь ӱмбаке возо. "Кӱрен коман тетрадь. Молан Алешам деч тудым кондаш
йодынам
ыле? — шоналтыш Аля. Кидыш кучыш. Яндар тетрадьым лосткылен нале да тунамак
клей
пушым шиже. — А-а, палатыште пырля кийыше Римман рецептшым возен налнем ыле
вет.
Мый дечем самырык гынат, могай кочкышым кузе ыштымым моткоч пала. А мый
вашке
кумло ийым темем, тынар омат шинче. Тудын посна тетрадьшат уло. Чыла тушко
возкала. А мый эре тунемше-влакын тетрадьышт ӱмбалне шинченам. Ешлан кӱлшӧ
посна
сомыллан жапым шагалракак ойыренам шол. Ындыжым иленжат лектам, ала, молан
кӱлеш
тиде тетрадьше?"
Аля тетрадьым угыч шергале. "Яндар тетрадь... Ик шем палат уке... Пуста
тетрадь... Мыйынат чоныштем моткочак чӱчкыдын пуста лиеш, — вудымата
семынже. — Но
южгунам тудо тӱргочак темеш, кычкырал колтымо, чылажат ястарыме, чон
корштымым
ала-кӧ дене пайлыме шуэш."
Вара Аля тумбычко ӱмбалнак кийыше Надя кокан кондымо "Всем смертям назло"
книгажым нале да лудын пытарымешке ойырлен ыш керт. Книган геройжымак
шарналтыме дене
ушышто моткоч шуко шонымаш шочо, вара-вара чылажат шолаш пурыш. Шарналтыш
тудо
ончыгече шкеж дене лийын кудалтыше томашам, шарналтыш эртыме илышыжым.
"Уке, тыге илаш огеш лий! — Алян ончалтышыжат волгалте. — Тек тиде тетрадь
мыйын йолташем лиеш. Пуста, яндар тетрадь огыл, а мыйын чонемын йыгыр
пелашыже. Ала тыяк
мыланем илен лекташ полшет ыле?.."
Аля тунамак ручкам кычалаш тӱҥале. Тумбычкышто тудым вашке муо. Икымше
лаштыкыштак возен шындыш: "Салам, кӱрен коман тетрадь. Таче кече гыч ме эре
пырля лийына".

5 февраль...

Теве мый Надя кокан кондымо книгажым лудын пытарышым. "Всем смертям назло".
Авторжо — Владислав Титов. Ондак икшырымын гына лудым. Но вара-вара моткоч
кожганышым. Могай пӱрымаш! Кок кидге йомдарыше, пел йолан кодшо шахтерын
илышыже.
Моткоч проста рвезе. Моло дечын нимо денат огеш ойыртемалт. Но неле жапыште
тудо
ӧрын шоген огыл. Йолташышт-влак верч лӱддымӧ ошкылым ыштен, шахтым утарен.
Шахтысе электрощитокышто замыканий лийын кудалтен улмаш. Рубильникым
жапыштыже
от йӧрыктӧ гын, пожар ылыжын кертын. Рвезе пален, рубильникым кучымеке,
айдеме
илыше огеш код. Тушто электровийын куатше моткоч кугу. Но шонаш жап лийын
огыл.
Вет шахтыште мыняр еҥ пашам ышта! Йолташ-шамычак нерген гына шонен, лӱддымӧ
ошкылым ыштен...
Ала тудын олмышто эше весе лийын кертеш ыле? Ом пале. Мый, конешне, тыгай
чолга
рвезе деч моткоч тора улам. Тудо — Герой. Да, да, кугу буква гычак. Но мо
верч
тудо тургыжланен, мо нерген шонен?.. Эҥгек деч вара ушыш тӱрлыжат пура:
шкемын
вуй йырем шонем да тудын, самырык шахтерын, чон вургыжмыжым таҥастарем да
пуйто
нуно икгаяк улыт. Ала, чынжымак, азап гына илыш нерген утларак келгын,
кажне
пырчыжым шотлен шонаш тарата? Корштымашым шке сеҥен чытен гына вес еҥын
ойгыжым,
йӧсыжым умылаш тунемат.
Тудынат лушкыдо кумыл, кочо шонымаш ик гана огыл лийын. Чылажат икте гыч
гына
лектеш: ондак тудо уло сомылым шке ыштен, илышыжым чоҥен, а ынде вийдыме
лийын.
Эсогыл еҥ полшымо деч посна кинде шултышымат пурлын кертын огыл. Тидыжак
чоным
утыр корштара, жапын-жапын шӱмым пӱсӧ умдо денак шуркала. Йырваш пустаҥеш,
нигӧ,
нимо огеш кӱл. Чыла корштымаш йомеш, утларак шонаш, чоным пургедаш тӱҥалат,
пуйто ты тӱняште тый йӧршын шкет да уто улат. Икманаш — инвалид. Могай
шучко шомак!
Моткочак пашам ыштыме, ешлан, родо-влаклан, пошкудо-шамычлан пайдале лийме
шуэш.
Но... паша деч посна кодмек, илышын кӱлешлыкше шула...
...Эн лишыл еҥ нерген шагалрак шонена гын веле? А кузе тудлан чыла тидым
чыташ?
Мый умылем, Алешамланат чыла тидым туркаш куштылгыжак огыл, нимом ыштен ок
шукто. Но молан вара мыйым чылажат сырыкта? Чон корштымыжо вемышкак шукта.
Вет тыге
кенета туткарыш ом логал гын, ме чыла сомылым пырля писын, жапыштыже
шуктена
ыле. Молан южгунамже мый тудын дене тыматле омыл? Вет тудын нимогай
титакшат
уке. Шканем шекланыман ыле. Мый гына... Адакшым кӧн ончылно сулыкем уло?
Вет
осалым нигӧланат шонен омыл, осал пашам ыштен омыл. Юмо ончылно касарышаш
титакем йӧршын укес...
Тыгодым адак ончычсым шарналтышым да моткочак йӧндымын чучын колтыш. Шкемым
шыматаш тӧчем: вет тыгайже шкетын гына омыл. Адакшым мый вет ӱдырамаш улам.
Чон
кӧргӧ вий дене ӱдырамаш пеҥгыдырак маныт. Но кӧлан тидым умылтарынем?
Шкемым шке
шыматынем мо?
Тау, Алеша. Мый йоҥылыш лийынам, тый ик уто шомакымат от ойло, тау тылат,
тый
вет эреак тыматле улат.
Такшым, тока толмыж годым тудо ик гана каласыш: "Шӱртӧ моткоч чот чымалтын.
Теве-теве кӱрылтеш. Мыйын чылажат мӧҥгешла веле лектеш".
Да, шӱртӧ шукертак чымалтын. Изам ден акам-влак огыт лий ыле гын, илышем
кызыт
марте кузе савырнымым Юмак веле пала. Шкемын чытамсыр, пудешталтше
койышемак
осалыш шукта ыле дыр...
Тыге возышым да тунамак книгасе ик сӱрет шинчаончылнем сӱретлалте. Тудым
конспект семын тетрадешем шарнаш серенак кодем. Ала эн неле жапыштем тудым
уэш лудын
лекмем шуын колта, вийым пуа.


...Кӱртньыгорно дек тора огыл, иктаж вич минут наре гына ошкылман. Поезд-
шамыч
чӱчкыдын коштыт — пассажирският, товарныят, маневровыят...
Тиде шукертак лийын. Переездыште рельсын кок могырыштыжо пеле гыч пӱчмӧ
айдемын
капше киен. Йырваш калык погынен. Сергей тунам студент лийын. Тунам лачак
паркыш
каяш тарванен ыле. Калыкым ужын, нунын дек ушнен. Капын ужашлажым носилкаш
погымо годым ала-кудыжо йӱкынак кычкырале, а ик пӧръеҥ пуйто нимыняр
чаманыде кала-сыш:
— Тудлан ынде чыла шеҥгелан кодын... Колышо корштымашым огеш шиж.
"Молан шкемым шке пытарышым огыт пагале? — Танян кевытыш кайымекыже
шоналтыш
Сергей. — Нунылан чыла шеҥгелне, чыла шеҥгелне, шеҥгелне..."
Тудо пӱйжӧ дене ишке гыч пальтом эҥыралтыш, вачӱмбакыже пыштыш. Йол
моткочак
йӧндымын чытыра, чурий мучко йӱштӧ пӱжалтыш вӱд йога. "Проститле мыйым,
Таня.
Мый титакан омыл. Теве илыш кузе савырныш. Тылат сайрак веле лиеш. Иктаж ик-
кок
ий гыч тидым умылет".
Пачер гыч лекшаш омсам суралыме. "Лӱмын але йоҥылыш?" Сергей тудым вачыж
дене
пеҥгыдын шӱкале, омса ыш почылт. "Тыштат пиалем уке!" Тудо мӧҥгеш пӧлемыш
тайнышт пурыш, ик лук гыч весыш шуо, вара орышо гай      окна рамым чумал
кудалтыш. Янда тунамак шырпын шаланыш, а раме кудывечыш чоҥештыш.
"Мый тыланет запискым возем ыле, чыла умылтарем, проститлаш йодам ыле, но
тый,
шкат палет, мый тидым ыштен ом керт. Танечка, шӱмбелем, проститле мыйым,
тыйын
илышыштет чарак ынемак лий. Тый мыйым вурсаш тӱҥалат, но, умыло, тыге
кӱлеш. Тиде шакше илыш гыч вес корным ом уж".
Сергей окна гыч тротуарыш тӧрштыш. Пушкин урем лукышто мардеж пурла ваче
гыч
пальтом шупшыльо, Сергей тудым чуч гына оҥылашыж дене ишыктен шуктыш. Рвезе
тора
гычак ужо, кӱртньыгорно переездым петырыме, поезд эртен кайымым вучен,
машина
черет кужун шуйнен.
"Тугеже поезд тораште огыл. Грузовой але пассажирский? Тиде корно мемнам
Таня
дене когыньнам, паркыш наҥгаен. Ала-кудыжо вара каласа: "Тудлан ынде чыла
шеҥгелан кодын. Тудо корштымашым огеш шиж... — Инвалид улмым ужын, ешара: —
Тетла орланаш ок тӱҥал..." Мый палем, корштымашым шижынат от шукто".
Фуражке деч посна, орай пальтоан Сергей переезд дек куржын колтыш. Тунам
йолжын
корштымыжымат шижын огыл, тудо пуйто комыля моклакаш савырнен да шонымо
семын
эшеат писешташ чаракым ыштен. Пальто шокшым мардеж орышыла лупша да туп гыч
солалтен-солалтен колта.
"Таня окнам ужешат, чыла умыла. Шӱмбелем, мыняр тылат орлыкым-ойгым
кондышым.
Тек тиде пытартыш лиеш. Проститле... Тиде сылне тӱня мылам моткочак неле,
чыташ
лийдыме неле".
Драмтеатр шеҥгелне, переезд деке лишеммым шижтарен, нелын да кужун тепловоз

шӱшкалтыш.
"Иктаж коло метр кодын. Вашкерак! Шахтер-влак каласат: "Лӱдын!" Уке, рвезе-
влак,
лӱдшӧ мераҥ омыл, те тидым сайын паледа. Но утышыш лекмым чыташ ок лий...
Умылыза мыйым".
Тыгутлаште оласе паркыште весела сем йоҥгалте, но вара-вара поездын тыртыш
йӱкшӧ
тудым тӱвыт темдале. Теве тудо шкежат койылалтыш. "Грузовой", — палемдыш
шке семынже Сергей да, нимом умылыде, поезд тыртышым шотлаш тӱҥале. Чурий
мучко шинчавӱд йога, а шкеже писын гына шотла:
— Икыт, кокыт, кумыт... — пуйто тудын тыртышын мыняр улмыжым чын шотлымыж
гыч
уло илыш шога. А рельс лывырге арама воштыр семын чытыра да кадырга.
"Вигак пӱчкеш. Лап лияш да тӧршташ... вуй дене ончыко... Эх, илышыжат!
Молан тый
мыйым тыге?.."
— Шырпет уло?
Сергей чытырналт кайыш, шеҥгекыже ончале. Ваштарешыже илалше пӧръеҥ шога,
кидше
дене ончыктен, сирам йодеш.
— Молан тудо мыланем? — Сергей ошемше тӱрвыжым тарватыш.
Саде пӧръеҥет лишеме веле, Сергейын пальто шокшыжым кучен ончыш да кораҥын
каяш
ямдылалте. Икмыняр йолтошкалтышым ыштымек, верыштыжак писын гына савырныш,
Сергей дек куржын мийыш да вачыж гыч шупшыльо.
— Ит орадылане, шоляш! Тушко каяш кеч-кунамат шуктет. Шич машиныш.
Илалше пӧръеҥын тыге пеҥгыдын шӱден каласымыжлан торешланаш Сергейын вийже
ыш
сите. Трукышто тудын уло вий-алже пытыш. Кызыт марте палыдыме чон пусталык
да
шонымаш авалтышт. Шеҥгечын эплын шӱкалме дене тудо илалшын таксиж деке
ошкыльо.
Шкеже нигузе радамын рашемден ок керт: кушто тудо? Молан? Кушко наҥгая
тудым тиде палыдыме айдеме, мом тидо ыштынеже?
— Кузе лӱмет? Кушто илет? — йодыштын шофер. А Сергей ӱмбакше нимом
умылыдымо
шинчаж дене ончен да ик шомакымат пелештен кертын огыл. Теве пуйто ий гай
име
вуйдорыкым шуралта, тудо нимомат: йӱштымат, корштымымат, лӱдыкшымат — огеш
шиж.
Южгунамже таксистын йодышыжо-влаклан вашештыме шуын. Но Сергей мом да кузе
ойлышашым пален огыл.
Водитель моторым ылыжтыш да газым пуыш. Машина верже гычак тӧрштыш да,
кожге иктураштак савырнен, ола помышыш чымалте. Кушко да мыняр жап кудалмым
Сергей огеш
шарне. Ола гыч лекмек гына пуйто кутышын-кутышын ала-кунам ужмо омо семын
шарналтыш: Таня пӧртылын да пудыртымо тӧрзам ужын: "Сережа, кушто тый улат?
Сережа!"
— Кушко каена?.. — Сергей чытырналт колтыш.
— Вуйдорыкым эрыкташ! — шыдын вашештыш шофер.
Икмыняр жап мут лукде кудальыч. Водитель кӱсенже гыч папиросым лукто, парня
коклаште изиш пӱтыркалышат, туржын, окнаш кудалтыш. Сергейлан йӱштын чучын
колтыш.
Ала-кушто кӧргыштӧ кылмыкта, вара, эркын шарлен, уло капым тема.
— Мыйын эргым колен... — трук тӱҥале водитель. — Мыят... Вара шоналтышым:
мо тиде ышталтеш? Виталик ты тӱняште шке пашажым ыштен пытарен огыл, мыят
шеҥгек чакнем... Шкаланем ойлем: Тимофей, Смоленск воктене кредалмаш гыч
Берлин марте тый
мыняр йолташым йомдаренат? Шуко. Тугеже йолташет-влак верчат фашистым кыре!
Пытартыш кечет марте салтакак лийын код! Сусыр верым ишыктыме семынак
ишыкте шӱметым да ончыко... Иле... весе верчат... Шкем шке пытараш моткочак
куштылго. А эргым колымо деч вара илен лектам манын шоненат омыл. Тудо
мыйын икте лийын. Уло
пиалем да ӱшанем... луымшо классыш коштын... йолташыж ден мотоцикл дене
кудалыныт, да... весыже калек, а мыйын эргым... верыштыжак, — таксист
шыпланыш, кӱсенже гыч угыч папиросым лукто, шырпым кычале, ыш му. Папиросым
тугак окнаш кудалтыш, — Ну а тый кузе илет? Шкетын?
— Пелашем дене.
— Тудо мо... тыйым кудалтен?..
— Уке... Тудо сай ӱдырамаш...
— Кидетше... шукертак?..
— Тений.
— Тудо, векат, омым йомдарен тыйым ончен, пукшен, йӱктен...
— Кушеч те паледа?..
— Тыйым сайын гына почкен налаш кӱлеш. Тидыжат шагал! Кушеч палем...
Шкендым шке
чаманышыч? Герой... Кушто пӧртет?
— Ленинский, латвизыт...
Машина капка дене шогале.
— Мыняр мый тӱлышаш улам? — вудыматыш Сергей.
— Пелашет ончылно сукен шинчын проститлаш от йод гын, шӱет воктеч! —
вашештыш
шофер да омсам почо.
Калитка гыч ошем пытыше, шортын туржалтше чуриян Таня куржын лекте. Сергей,
вуйым кумык сакен, машина воктене шогале. Тыгодым Таня марийжым ужылалтыш.
— Сережа! — кычкырал колтыш.
Вара эркын гына марийже деке лишеме, моткочак ӧрмалгышын, нойышын вуйжо гыч
косынкыжым шупшыльо да Сергейын оҥышкыжо йӧрльӧ.
— Эх, Сережа, Сережа...
Таня вуйжым нӧлтале. Тыгодым Сергей шинчашкыже ончале да йошкарген кайыш.
Ончалтыштыже чыла: корштымаш, чон лапкалык, кочылык. Чылажат сулыдымо.
— Предатель! — Таня йӧндымын, но пеҥгыдын Сергейын чурийжым совен колтыш.
Вара куржын колтынеже ыле, тунамак савырныш, марийжым ӧндале да шинчавӱдым
нелын, пелештыш:
— Мый вашкеполышышкат, милицийышкат... От йӧрате мыйым, Сережа... Каласе,
молан
тыге?.. Мыйже титакан улам мо?

* * *

Уке, Алеша, мыят предатель лийын ом керт. Тыйын ончылнет, Иришам ончылно.
Те нимынярат титкан огыдал. Мый тендам тулыкеш коден ом керт. Мый тендам
йӧратем.
Садлан тетла колымаш нерген нигунамат ом шоналте. Мыланна пырля лийман.
Илаш
кӱлеш!

3

8 февраль...

Эх, Алеша, Алеша. Кодшо гана шӱртӧ кӱрлмӧ нерген возымем лудымат, чуриемат
ырен
кайыш. Кумылем тодылалте, тидланак лийын илышыштем эн пиалан кечым
шарналташ пижым. Шонен-шоныдеак, Алеша, вуйышкем икымше гана вашлиймашна
толын пурыш.
Шарнет, тунам август ыле. Да, латвизымше август. Тиде кечын институтын але
университетын направленийже почеш колтымо самырык специалист-влак палемдыме
школышкышт мийышаш да пашаш пурышаш улыт.
Игече юалгырак ыле. Йӱдвел мардеж пуыш. Ял уремыштат, школ кудывечыштат
нигӧ
уке. Векат, шокшо игече деч вара трук йӱкшемдымек, чыланат шокшо пӧртыштӧ
шинчат. Мыят тунам курткым да йолышкем шыже кемымак чиенам ыле. Директорым
пеш кычалам. Теве школ кудывечыште самырык рвезе койылалтыш. Тудат шыже
семынак чиен.
Савырнен, урем велыш тарванынем ыле. Но тыгутлаште кӱ моклакаш шӱртньышым
да кемысе тугакшат шолдыргышо чылдыр-чепше вошт рончалт кайыш. Кумык лийын,
э-э тудым
ачалаш толашем.
— Аварий лийын кудалтыш мо? — тыгодым шеҥгелнем йӱк шоктыш.
Ончальым, саде рвезе воктенемат шога. Шем ӱпан, шинчажат шеме, яндар, кечеш
кӱшӧ
чурий. Нер йымалне нӧргӧ ӧрышыжӧ пӧръеҥ тӱсым пурта.
Мый вашешыже шыргыжальым гына да кидем шаралтышым.
— Да-а, — малдале рвезе да йодо: — Полышым пуаш лиеш?
Мый мом ышташат ӧрынам. Шкеже тораштак огыл кийыше пушеҥге сорымыш шинчым.
Вара
эше ик гана рвезе ӱмбаке ончальым да каласышым:
— Мый шке.
Тыгат-тугат толашышым. Палыдымын ончалтыш йымалне кидемат чытыралтен
колтыш. Но
замокем нигузе верышкыже шынден шым керт.
— Полшашак перна, — мане рвезе да ончылнем чӱч лийын шинче. Кидше кеман
йолем
кучыш. Вичкыж колготкан йолвургыш логалмыж еда уло капем чытырналт кайыш.
Йӧндымыс. Але вара азап лийын кудалтыме годым тыге кучылташ лиеш? Йолем
туртыктышым
да угыч шыргыжальым:
— Мый шке...
Но саде рвезе пуйто уло самырык илышыж мучко кем чепымак гына ачален киен,
чылажат тыманмеш верыштыже лие.
— Тау, — каласышаш ик шомакым гына муым.
— Вескана аварийыш ида логал, — малдале да уремыш лекте.
Фу, ласкан шӱлалтышым да, директорым кычалын, эше ик гана школ йыр
савырнышым.
Нигуштат уке, садлан тудын суртышкыжо ошкыльым. Пӧрт омса воктене мый угыч
кемем
ачалыше рвезым вашлийым.
Могай корно дене толынат гын, Алеша, ом пале, но тудо иктыш ушныш.
Мемнам тунам Яков Семеновичын пелашыже, Анна Александровна, вашлие.
— Ме школ директорым, Яков Семеновичым, кычалына, — ик йӱкын пелештышна.
— Яков Семенович таче чодыраш каен, — мане тунам Анна Александровна.
Моткочак шыма, поро ӱдырамаш. Тудо мемнам когыньнам пӧртышкыжӧ ӱжӧ.
— Чечас чайым шындена, — мане тудо.
— Уке, уке, огеш кӱл, — ик йӱкын тореш лийна.
Но Анна Александровна мемнам колышташ ыш тӱҥал. Ик жап гыч ӱстембаке шокшо
чайымат кондыш. Тыштак когыльо, варенье. Сийленак сийла:
— Йӱза, йӱза, — вара изиш чыталтенрак йодо. — Те, ужамат, самырык туныктышо-
влак
улыда?
— Мый Марий университетым тунем пытаренам. Распределений почеш тендан
школышкыда колтышт, — шке ӱмбалныже сурт озаватын ончалтышыжым шижын,
умылтарышыч тый.
— Лӱмдаже кузе?
— Алексей... Алеша...
— Ача лӱмда?
— Иванович...
— Алексей Иванович тугеже? — пуйто пеҥгыдемдыш Анна Александровна.
"Алексей Иванович улат?" — шӱнчатӱрем ден шекланем. Ӧрдыж гыч эше ик гана
эскералтынем ыле, Анна Александровнан йодыш черетше мый декемат шуо.
— Мый — Аля... Алевтина... Григорьевна... Пединститутым пытаренам, йот
йылмым
туныкташ тӱҥалам.
— Ну, коллега-шамыч, тугеже пырля пашам ышташ тӱҥалына. Мыйын лӱмем — Анна
Александровна. Ты школыштак руш йылмым да литературым туныктем, — вара
пуйто изи йоча-шамычым шыматымыла умбакыже шуйыш. — Ялна мемнан моткоч
сылне, чодырат тораште огыл, эҥерат уло, пӱртӱс пелдыкак калыкшат. Тыланда
тыште келша манын шонем.
Анна Александровна верысе калык, школ, туныктышо-влак нерген ойла, коклан-
коклан
"чайдам йӱза-йӱза, шокшыракшым чечас ешарен темем" манын, шуненак шуна.
Вара ик
татлан чарналтышат, мемнам тӱсленрак ончале:
— Те ватак-марияк огыдал?
Тудын йодышыжо моткочак вучыдымо ыле, когыньнамат тӱргоч ӧрыктарыш. Юалге
урем
деч вара шокшо чай дене ырыше чурием когаргенак йӱла. Шарнем, тый, Алеша,
мыйым
пуйто вуй гыч йол марте висалтен ончальыч. Ала тугела чучо гын веле?
Мыланемже
моткочак йӧндымын лийын колтыш. Ондак чепым ачалаш полшышыч, умбакыжым "те
ватак-марияк огыдалышкат" шуна.
Вара Анна Александровна мемнам уремыш ужатен лукто. Порын чеверласыш. Ме
автобус
остановкыш ошкылна, тыгай шомак деч вара тыйын ӱмбакет, Алеша, ончалашат
вожыльым.
Шернурыш пырляк миен шуна. Мый ронош пурышым, а тый, шижым, ончалтышет дене
омса
шеҥгелан йоммеш ужатен кодо. Тунам ме кужун ыжнат мутлане. Но кажне шомакше
гаяк
кызытат ушыштем...
Вес гана ме икымше сентябрьыште гына угыч вашлийна. Ту кечын мемнам, лу
самырык
туныктышым, линейка ончыко ӱжыч, кажныштлан пеледыш аршашым кучыктышт,
палымым
ыштышт. Тунам тыйын тӱрыс лӱметым пален нальым: Сергеев Алексей Иванович...

4

Ме парт коклаште кок-кум кече наре веле шинчен шуктышна. Верысе озанлыкын
йодмыж
почеш моло ийла семынак пареҥге пасуш лекна. Тушто моткоч весела ыле. Ме,
самырык туныктышо-влак, ваш-ваш, шкенан классна дене кӱчык гына жапыште
палыме лийна, тошто туныктышо-влак денат кыл пеҥгыдеме.
Адакшым тӱҥалтыш жапыште ача лӱм дене ойлымат моткочак оҥайла чучын. Теве
шукерте огыл гына мыйым Аля, Алевтина, Алюш малдалыныт гын, ынде Алевтина
Григорьевна
лийынам.
Вара угыч парт коклашке шична. Октябрь тӱҥалтыште Алешан ачаже колен
колтыш. Тудо икмыняр кечылан йомо. Варажым, ончем, моткочак келгын шонышын
койын коштеш.
Лишыл еҥым йомдарыме — тиде, конешне, моткочак кугу ойго. Уло чонем ден
тудым
умыленам, вет мыйынат ны авам ны ачам, уке. Мыят шукерте огыл гына эн лишыл
еҥ-влакым пытартыш корныш ужатенам. Кӧргӧ чонем дене Алешалан моткочак
полшымем шуын, тудын дене пырля ойгыренам. Ала лач тунамак, ала ончычрак
шарналтышым тудын
костюмжым, галстукшым... А варажым... Варажым эре тудын нерген гына шонаш
тӱҥалынам. Тудын верч ойгыренам, тудым вученам. Вученам ала-могай вашмутым,
омем дене тудым ужынам. Малаш возынам Алешам шарналтен, помыжалтынам, адак
тудо гына —
Алеша — ушыштем. Шоненам, мо тиде тыгай? Келшыше айдеме нерген шонымаш уло
чоным
савыра, кумылым нӧлта, шулдыр кушкын колта гын, мо тиде тыгай? Тиде
йӧратымаш
улмаш. Ом пале, кӧ тиде шомакыште могай шонымашым ужеш гын, но мый шижынам:
тиде
мыйын, шкемын семын йӧратымаш. Но кузе тидым чыла Алешалан почын пуаш? Але
вара
ончыч ӱдыръеҥ чоным почшаш? Уке... Мый вученам... Мыняр кужун вученам! Теве
пуйто кызытат тудо илышымак илем...
Кунам тыгай шижмаш толеш? Ондакрак але варашрак гын? Но тылеч ондак мыйын
тыгай
шижмаш лийынат огыл. Школышто тунеммем годым изи капан улмемланак кӧра
почешем
рвезе-влакат ышт куржтал. Институтыштат ала-молан шеҥгеланак кодым. Моло
йолташ
ӱдырем-влак качымат муыч, южышт кокымшо курсыштак марланат лектыч, йочамат
ыштен
пыштышт. Чылажат мылам тиде ула чучын. Чӱчкыдын шке семынем шоналтенам:
мыят
ешым чумыраш кушкын шуынам мо?.. Шоналтенам тыге да шкеже библиотекыш
вашкенам:
зачет, экзамен... Но але вара, моло-влакын пиалыштым шекланен, мыйын чонем
нигунамат тарванен огыл? Ала монденам?
Теве мый тунам школыш пашам ышташ толынам гына ыле. Йот йылме урокым луымшо

классыште вӱденам. Шкеже моткоч шижам, ик тунемше мыйын ӱмбакем шинчам пыч
ыштыде онча. Пуйто теве чечасак кынелеш да иктаж-мом каласа. Ончычшо векат
англичан
йылмым начарынрак тунемын. Но кызыт тыршымашыже тӱргочак лектеш. Мӧҥгысӧ
пашам
эреак ышта, урокыштат, йодышым пуымо годым, йоҥылыш лиеш гынат, кидым садак

нӧлта.
Ондакше мый тидым умылен шым шукто. Варажым гына вуйыш шонымаш тольо: рвезе
мыйым йӧратенак шынден огыл дыр? Мый тудым шке гычем умылаш тыршенам, но
тунамак
моткочак самырыклан шотленам. Але вет луымшо классыште гына тунемеш. Но
шӱмем
йӧратымаш дене тӱргочак лиймылан умылашак тыршенам.

* * *

Октябрьат толын шуо. Икана кастене саде луымшо классыште тунемше Мишам мый
декем
тӱшкагудышко тольо. Шижым, ала-кӧ омсашкына тӱкалтыш. Шып гына. Пылышемлан
шоктыш шоналтышым. Варажым тӱкалтыме рашак шергылте. Омса почым, ваштарешем
Миша
шога.
— О-о, поро кас, Миша, — кумылын шыргыжальым. — Пуро, пуро, Миша.
— Салам лийже, Алевтина Григорьевна, — лие вашмут.
— Сомыл дене але унала, Миша? — йодам.
— М-м, — ӧрын кудалтыш трукышто. Шкеже шижам, рвезе моткочак тургыжлана.
Вара
шотым муо, витне. — Сомыл дене, Алевтина Григорьевна.
— Ну, тугеже пуро, — пожалуйста, пӧлемыш эрте, маншыла, кидем шаралтышым да
омсам комдык почын шындышым.
Миша шыман гына пӧлем помышым тошкале.
Вара мый ик жаплан кухньышто йомым. Мишалан чайым йӱаш темлышым.
Тудат тореш ыш лий, но шижам, кухньыш шекланенрак пура. Мый Миша ӱмбаке
ончалам,
ик ойым тӱҥалам. Рвезе садак шып гына шинча. Вара-вара гына мутланымашна
ылыже.
Самырык пагыт кажнын чонышто сылнылыклан куанымашым шочыкта. Тудо уке гын,
шке
шонен лукташ вашкет. Мый шижым, рвезе тунам кодшо курымысо руш писатель-
классик-влакын книгаштым лудын улмаш. Ойыштыжо Тургеневын романлаж гыч
герой-влакын образышт палдырнат. Мыят тыгай черанак лийынам. Садлан ойна
куштылгынрак кылдалте.
Вара пырля илыше, математикым туныктышо йолташем уремыш лектын кайыш, ме
коктын
гына кодна.
— Алевтина Григорьевна, — мане Миша ик жап гыч. Умбакыже ойлен огеш керт,
пуйто
чылт кӱэмалте.
— Миша, тый ала-мом каласынет ыле? — кожгатышым тунам рвезым.
Ончалтышыже кӱвар ӱмбак камвозо. Вара-вара угыч ылыже.
— Алевтина Григорьевна... Мый... Мый... — шӱлышыжат йомо.
Рвезын мом каласаш шонымыжым вигак умылышым. Чонжымак сусырташ огыл,
умбакыже
мом да кузе шыманрак пелешташ манын, шомакым кычалаш пижым. Вара эркын-
эркын
кажне мутым шотлен-шукемден тӱҥальым.
— Миша, мыят тыйым моткочак пагалем. Пагалем уло чонем дене. Тый мыланем
моткочак лишыл да шерге улат. Но... но тыгодым чонӱжмымат мондыман огыл.
Мый тидлан
эше ямде омыл. Умылет, Миша?
Рвезе шып шинча. Каласашыжат нимом, векат, мом ойлаш шонен толмыжым тӱрыс
шуктен. А чонжым пуйто шижамак: ойло, Алевтина Григорьевна, ойло. Умбакыже
чылажат
тендан деч гына шога: илаш але колаш.
— Миша, — каласышым, — палет, луымшо классыште тунеммем годым мыят ик
туныктышым
йӧратен шынденам ыле. Моткочак чот. Чон йӧраташак ӱжын. Пуйто тудын деч
посна
иленжат кертын омыл. Но тиде ик жаплан гына, витне. Варажым...
Мый шып лийым. А тудо пуйто умылыш: "... варажым чарненам. йӧратымаш шулен,

йӱкшен". Тиде шонымаш мыйымат моткочак ӧрыктарыш: кузе тыге ик жап йӧраташ
да
вара чарнаш лиеш? Йӧратен шындат ик гана гына. Ик гана гына.
Мишам чаманен колтышым. Чечас чонжым ӱмырешлан тыге сусыртем гын? Умбакыжым

ӱдыр-влак ӱмбак кузе ончалеш? Садлан эркын-эркын шомакым вес могырыш
кусарышым.
Ме Миша дене кужу жап мутланышна. Вара-вара илышын моло ярымжымат
лончылышна.
Туныктышо ден тунемше кокласе чекат пуйто йомо. Вет ме коктынат ик
кӱкшытыштак
лийынна. Тудат, векат, икымше гана йӧратен шынден, мыят тиде подыштак
шолынам...
Вара вес кече тӱҥале.Но мый нимогай уто-ситымат шым ончыкто. Теҥгече пуйто
нимоат лийын огыл. Тыглай йолташла вашлиймаш: туныктышо ден тунемше.
Да, мыят вученам. Моткочак кужун вученам...
Но молан тынар вуем коршташ тӱҥале? Теве чечас адак медшӱжар толеш, мыланем
уколым шында, снотворныйым пуа... Возымем чарнаш перна.

5

31 май...

Жап эртенак эрта, а тазалык пыкше гына пӧртылаш толаша. Моткочак чӱчкыдын
кумыл
йомеш. Теве тетрадемат шукертсек кидыш налын омыл. Конешне, тазалыкем
тӱҥалтыш
дене от таҥастаре. Но чылажат моткочак эркын, эркын... Умылем: тидлан
шкемын чытымаш да жап кӱлеш. Жапшын эртымыже сайлан веле, очыни. Тудак гына
сусырым паремда, манеш. Но сита мо чытышем?
Могай кызыт тургым жап: пакчагӧргӧ сомыл, тунемме ий мучаш! Чылан куткыла
тыршат, а мый — мӧҥгешла. Телымже, кроватьыште кийымем ончыде, кеч книгам
да лудаш
толашышым. Кызыт омо веле шуэш, йӱштӧ маитла. А тӱнӧ — шокшо. Тидыжак чонем
туржеш.
Умылем, Алешамланат куштылго огыл: пакчаштат, вӱташтат сомыл моткоч шуко,
чылажат шкетын шукташ толаша. Южгунамже мый декем огеш тол да ӧпкеленат
налам. Вара
угыч шкемым вурсем: вет тудланат сурткӧргӧ паша мочоло логалеш, школыштат
моло
дене иктӧр йодыт.
Шарнем, марлан лекмек, вес кеҥежшым Пӱнчеръялыште кум пачашан пӧртым нӧлтен
шуктышт. Туштак мыланна кок пӧлеман пачерым пуышт. Йоҥгыдо тугай. Ялыште
илымек,
посна пӧрт йӧнанрак ыле, конешне. Но трукышто, ӧрдыж гыч толын лекше, кузе
тудым
писын гына нӧлтен шында? Моло семынак ял шеҥгелне вӱтам чоҥышна, кудывече
семын
келыштарышна, пакчаланат верым ойырышна. Первый гына пареҥгымат, шоганымат,
кешырымат да моло пакчагӧргымат шындышна. Кузе ме чылажат йӧратен, чаткан,
кумыл
нӧлтын ыштенна! Моло семынак, еш дене. Вӱташке сӧснаигым налын шогалтышна.
Илаш
да илаш...
Да кенета тыгай кугу туткарыш верештым! Молан? Могай языкемлан кӧра Юмо
мыйым
карген? Ынде ава семын кӱлеш сомылымат ыштен ом керт, титакан улам акам-
влак ден
изам ончылно. От шинче, пуйто пеледыш аршашым вученам. Саде аршашет шӱгар
ӱмбалнат возын кертеш ыле огыла. Эше иктым ом умыло: молан тыгай яндар
шонымашан пашам лавырашке шуо? Шонен шуктыдымо титакыш савырныш? Мый садак
ӱшанем: тиде поро
койышем иктаж-кӧ да гынат садак умыла. А мый кунам-гынат да садак йол ӱмбак
шогалам, моло семынак йӧратыме Алешам, шӱмбел Ириша ӱдырем дене пырля
волгыдо йолгорно дене эртена. Чонемже дене теве чечасак кынелам да
пелашемлан, шочшемлан,
пошкудем-влаклан, чылалан-чылалан порым ыштынем. Эх, Алеша... Йӧратыме
Ириша,
чон падырашем...

* * *

У ий марте эше тылзе наре кодеш гынат, Ала-молан туге чучеш, пуйто лачак
идалыкын пытартыш тылзыже тыманмеш, шиждымын гына эртен кая. Тунамат
мыланем тыгак
чучын. Адакшым ту пагытыште жапшымат шижын омыл дыр. Вет мый йӧратыме
айдеме дене ик школыштак пашам ыштенам, вашлийынам, мутланенам. Но кузе
тудлан чонемым
почын пуаш? Пален омыл. Але вара шкеже ок шиж? Але вара тудын чоныштыжо
весе
иланен? Тиде шонымашынак лектышыже ик кечын шӱмем вӱрж денак шуралтыш...
Мый тунам урокым визымше классыште эртарем ыле. Окнам урем могырыш онча.
Тушто
мо ышталтмым южгунамже рашак эскераш лиеш. Шыве-шыве гына икшырымын урокым
эртарем. Адакшым У ий пайремат тораште огыл, тудын лишеммыжат кумылым
нӧлта. А окнаште... Окна гыч ужам Алешам. Теве тудо Пӱнчеръял школыш мыйын
семынак тений
распределений почеш толшо Мария Петровна дене пырля школыш толеш. Мария
Петровнаже шыргыжеш, ала-мом каласа да воштыл колта. Алешамат шыргыжеш.
Ӱдыръеҥын чурийышкыже кужу жап онча. Марияже тудым кидпӱанже гыч налшын
коеш. Вара, пуйто
школ воктен тыге ошкылаш мотор огыл маншыла, шыман кораҥда.
Тунам мыйын ойлышаш шомакемат йомо. Шӱмем йолвундашке волыш, вуем
савырнымыла
лие.
"Алеша, мом тый ыштылат?! — йодам пуйто тудын деч. — Вет мыйже тыйым
йӧратемыс.
Тый мыйын улат!.."
Чытен шым керт, шинчавӱд чурием мучко йоген волыш. Ой, могай кочо ыле тунам
тудо
мыланем. Йоча-влак мо лиймым, конешне, ышт умыло, шып гына шинчат. А мыйын
уло
капем чытыра.
Алеша окнаште мыйым шекланыш, витне. Ик татлан эркышныш, чурийже гыч
шыргыжме
тӱс тыманмеш ӱштылалте. Вара вуйым сакыме гай лие, кожганен кайыш, писын
гына
школ омсаш пурен йомо.
Тунам мый йӱдмучко мален колтен кертын омыл. Радамын нимом шоналтен кертде,
шортын киенам. Кӱпчыкем тӱвыт нӧртен пытаренам. Пӧлемыште пырля илыше
йолташ ӱдыр
нимом умылен огеш керт. Мо лийынат да мо лийынат, йодеш. Но мый шып гына
кием,
йодышыжлан вашмутем уке.
Кузе мален колтымем ом шарне. Но эрдене эрак помыжалт возымат, теҥгече ужмо

сӱретым угыч радамлен шарналтышым. "Молан Алеша, мыйым окнаште ужмек, тыге
ӧрын
шогале, шкенжым йӧндымын кучымыла койо?"— шкаланем йодышым пуышым. Але вара
тудо мый дечем аптыранен. Но молан? Вет тунам мый орлыкан чонем корштымым
гына шижынам улмаш. А тудын чон кӧргӧ илышыжым — уке. Але вара тудат мыйым
йыштракын
йӧрата? Ойлаш гына огеш тошт? Мыйын семынак ойгырен коштеш?..
Чыла тидым иктешлыш У ий пайрем...
Тудо кужун ыш вучыкто, тыманмеш толын шуо. Ондак елкым Пӱнчеръялысе
клубышто
изирак класслаште тунемше-влаклан эртарышна. Вара, лач У ий кастене,
туныктышо-влак пайрем касыш погынышна. Чыла ямдылышна, ӱстелат поян лие.
Кас моткочак веселан эртыш. Ик гана огыл мыйым Алеша вальсым кушташ ӱжӧ.
Моло туныктышо-влак
тудым эркын рончат гын, ме писе вальсыш куснышна. Алешан тыге сайын куштен
моштымыжым паленат омыл. Тудо куштылгын эрта, мыйым кидыштыже моткочак
ласкан да
пеҥгыдын куча. Тунам куштымо вер гыч моло туныктышо-влак кораҥыч да иктыже
кычкырале:
— Самырык-влаклан вер шагал! Тек куштат!
Туге чучо, пуйто У ий пайремыштат огынал, пуйто чыланат мемнан пиаллан
куанаш
погыненыт...
Эрдене, иктаж кум шагат ыле дыр, мый мӧҥгышкем каяш тарванышым. Алексей
мылам
магнитофоным наҥгаяш полшаш лие. Тӱшкагудыш миен шумешке ик шомакымат
каласен
шым керт. Пуйто йылмем нелынам. Шӱмем гына моткочак кыра, теве-теве лектын
возеш, шонет.
Омса воктене Алексей чарналтыш да мыйым кидпӱан гыч кучыш.
— Аля, ала изишлан лектат ыле?— йодо тудо.
Мый вигак шижым: Алеша тиде шомакым каласаш ала-кунамак ямдылалтын да кызыт
гына
ойлаш вийым муын. Шукерте огыл класс окна гыч ужмо сӱретым шарналтышым. Ала
мый
шкеже пеш вученам да тыге чучын гын веле? Мый пырчат тореш шым лий, нимогай
уто
амалымат шым ончыкто.
— Лектам,— каласышым Алешалан да тӱшкагудысо пӧлемыш кайык семынак чоҥештен
пурышым.
Тӱнӧ йӱштӧ. Садлан Алеша мыйым шкенжын тӱшкагудышкыжо ӱжӧ. Пайремлан тудо
шкетын
кодын ыле. Ме коктын ятыр жап мутланен шинчышна, тулымат ыжна чӱктӧ. Тунам
Алеша
мыйым икымше гана шупшале. Уке, мый качым шым шӱкал. Вет мый тудым, лач
тудым
вученам. Тиде кӱчык жапыште рвезе верч мыняр ойгыренам. Икымше гана
шупшалмашыже
чыла ойгем, чон вургыжмем луштарыш. Пуйто чылажат лач тыгак гына лийшаш,
Алеша —
мыйын...
...Ом пале, ом шарне, кузе тунам чылажат лийын. Пӱртӱсак пӱрен, витне. Тыге
ме
эр марте жапым пырля эртарышна.
А вара Алеша мыйым тӱшкагудыш ужатыш, шкеже клубыш, елкыш кайыш. Мыят тушко
мияш
келшышым. Шкеже моткоч вашкем, вургемым весым чийынем. Чылажат йомакысе
семынак
лийме дене гын веле тунам йырваш нигӧмат ужын омыл. Лачак пӧлемыш пурымекем
гына
мыйым Маргарита вашлие.
— О-о, Аля, вашкерак чурийончышыш ончал шкендым. Тӱрвет чылт какарген
пытен.
Шупшалалтме дене, векат,— воштылеш.
Давай вашкерак воштончыш дек куржаш.
— Укес,— манам,— мом шойыштат.
Шкеже тарай гай чевергенам. Чуриемын тулла йӱлымым вигак шижым. Но тидыже
тӱҥ
мо? Могай мый тунам пиалан лийынам!..

6

11 июнь...

Эмлымверысе кроватьыште киен илымылан таче лач лу тылзе теме. Ты жапыште мо
пайдам ыштенам? Уло илышем гыч лу тылзе так арам гына лектын возо.
Ончыкыжым мыняр
жап тыге кияш тӱҥалам, ала? Юмак веле пала. Ойлат, пуйто шып коштшо эре
ушанрак.
Мыят тыгайышкак савырнышым. Шып улам гын, моткоч сай: нигӧн пашашкыже,
нигӧн
илышышкыже, ом шӱшкылт.
Конешне, йол ӱмбалне лиям гын, чылажат шке кидем дене ыштем ыле. А кызыт мо
мый
улам? Кӧ? Вара иже "кӧ" шол. Мешанчык гына. Кажныж нерген шоналтемат, чонем
коршта. Молан лач мыйын гына илышем унчыли кумыкталтын? Вет илаш гына
тӱҥалыннас.
Шкеже тыге шонем да, лишыл-влак нерген колянен, кумылем вола.
Теве Вера акамак налаш. Шкенжынат сомылжо шӱйдаҥыт, шинчын каналташат жапше
уке.
Но тудо, порылыкшылан верчынак чылажымат жапыштыже ужын мошта. Кажныжым
чаманенат налеш, чылашт верч тургыжлана. Туге шонем, пуйто тудын порылыкшо
уло тӱнялан
сита. Но умыленак ом керт: молан эн лишыл, йолташ огыл, пошкудо огыл, родо
лийше
гычак, пелашыже, тудын порылыкшым лавыраш тошкаш толаша? А тудо садак
шыргыжалеш
гына. Шижам, тиде чылажат тӱжвач ончымаште гына. Шкеже, палем, моткочак
ойгыра,
тургыжлана.
Леня изамат эреак вуйыштем. Тудын чоныштыжо чылалан вер уло. Шагал годым
шкеж
нерген шоналта. Авамат тыгаяк ыле. Тӱжвал тӱсшӧ денат, калыкым ончымо койыш
денат, лишыл-влакым йӧратыме денат шукыжо изам дек куснен. Мом каласа гын,
садак
ышта. "Ыштышаш улам" шомак тудлан эреак эн ончылно шога. Тидыже утыжденат
докан.
Южгунамже ешыж нергенат монда. Шкенжымат йӧршын огеш чамане. Такшым,
чылажымат
пӱртӱс-ава пуэн гын, тудым ынде нигунамат от вашталте. Тазалыкетым гына
арале,
Леня. Ик гана шӱртнет гын, уло илышлан, мӧҥгеш тудым от пӧртылтӧ. Содыки
айдеме
ыштен кертшашым шуктышаш. Утыждене толашаш тӱҥалат гын, шкендымат, лишыл еҥ-
влакымат йӧсландараш веле тӱҥалат. Мыйын семынак...
Ончалат вет тыйым, Леня, Надя пелашет дене да южгунамже шоналтет: кузе гына
те
йол ӱмбалне шогеда, пуйто моткочак ноенда. Ваш-ваш ужмышудымаш... Еш
шалана...
Тугеже молан весылан порылыкым ышташ вашкет? Шоналте кеч изишак ешет
нерген.
Пырля каналташат, чодырашкат лектын пураш жапым муаш кӱлешак дыр...
Эх, Леня, Леня, тендан ӱмбаке ончаламат, кочын да моткочак йӧндымын чучеш.
Южгунамже тыйын чылажат торжан лектеш. А мый палем: тый моткочак поро
айдеме улат.
Но шкендым уло калыклан нигузеат пуэн от керт. Йӱлет, ломыж гына кодеш. А
вет
тыгай эше самырык улат.
Порылыкетлан илышак иктешлымашым ыштыже. Тек лишыл жапыште тыйын пачерет
лиеш.
Ала тидыже кеч изиш да еш илышдам пеҥгыдемда ыле.
Вера акам Леня деч моткоч ойыртемалтеш. Ленян пашаже койдымыла чучеш гын,
Веракан чыла мӧҥгешла, чылажат тыгай йӱк-йӱан дене ышталтеш, тыгодым изи
пашажымат
ужде кодын от керт. Адакшым тудлан Юмо чыла пуэн: урга, пидеш, куштен колта
гын,
пӧртет чытырналтеш, сай озавате. Сурткӧргӧ сомылымат чылт шкетак шукта,
марийжым
вучен ок шинче. Тудыжо кеч изишак полшем ыле. Кеч поро шомак дене.
Мӧҥгешла, калык ончылно лӱмжым шӱктарен веле коштеш. Кеч-мо гынат,
пагалыман, шулдырым куштыман, а кӱрыштман огыл ыле. Но тудланат марийын
ыштышаш сомылжым шке ӱмбак налман мо? Южгунамже кеч пелашетын чын огыл
улмыжым умылет гынат, иктаж-ганаже шыпрак лий.
Южгунамже мыйынат нервем ок чыте, чылажат ужмышудымыла лиеш. Вучымыдын
тыгай
туткарыш логалме нерген шоналтемат, шып лийын возам. Молан тыге? Ала
тукымланна
тыгак пӱрен? Чыланат пуйто ешан улына, а илыш шот иктынат уке. Мыйын верч
моло-влакын тургыжланымаш чонем пызыра, так гына кием... Ойлат, пуйто нерве
черан еҥ
эн ончыч лишыл еҥ-влаклан сыраш тӱҥалеш. Мыят, витне, тыгайышкак шуынам.
Мыйын начар кумылем эн ончычак Алеша ден Ириша вигак шижыт. Иктыже книгам
кучен
шинчеш, весыже шып гына модеш. Мый шкеже умылем, нунын кумылыштым тыге
кӱрышташ
сай огыл. Палем, Алеша тугакшат моткоч ноя: сурткӧргӧ сомыл, пӧртыштат паша
пеш
шуко, урокланат ямдылалташ кӱлеш. Ӱдырамаш ден пӧръеҥ илышымат илыме шуэш.
Вет
тудат чонан айдеме, пӧръеҥ. Тудынат ала чытышыже пыта? Вет чылаланат иктаж-
кунам
да мучаш лийшаш.
Алешам аракам моткоч шуэн подылеш. Но подылмыж годым вигак шижам, чыла
умылем.
Кеч "чытем", "жапем уке", "тый вет пашаш от кай" шомак-влак шуэн лектыт
гынат,
нуно шӱмем кӱзӧ дене шуралтыме гаяк улыт. Шкеже палем, мый тудлан тылеч
кочо шомакым ойлем гынат, тудо вашеш нимомат огеш пелеште. Шып гына шинча.
Шкенжым кидыште кучен моштымыжлан, чытен кертмыжлан моткоч ӧрам. Таза улмем
годым мый тудын койышыштыжо тыгайым шижын омыл ыле...

* * *

...Варажым ме Алеша дене коктын кажне кечын гаяк вашлияш тӱҥална. Уроклан
ямдылалт шуктемат, вигак уремыш куржам, палемдыме верыш вашлиймашке
вашкем... Э-э,
куржам вет. Пуйто йолтаганем йӱла. Варажым тидын нерген Алеша, шарналтен,
ик гана огыл воштылеш ыле. Но мый шижынам, тунам тудо шкежат мыйым изин-
кугун вучен... Пиалан ме лийынна. Кажне кастене пырля. А ялыште кастене
тымык-тымык, южгунам лум лумеш, уремыште волгыдо-волгыдо лиеш. Ме корно
дене ял гыч лектына.
Мый мурым мурем, почеламутым лудам. Вара тудын велыш савырнем да йол
ӱмбакше шогалам. А тудо портышкемым чиен. Жап эртымеке гына умыленам,
тудлан вет тыге ошкылашыже моткоч йӧндымӧ лийын. Но тунам шоналтын мо тидын
нерген?
Шочмо ялышкыже аваж деке кайымыж годым кузе чот мый йокрокланенам?! А
рушарнян
кастене кужу корно гыч ноен толешат, южгунамже вашлиймашке огеш лек. Мием
тудын
тӱшкагудыж дек, тулжат огеш кой. Мом шонашат ом пале: ала ялже гыч толын
огыл,
ала толын да мален колтен. Шкеже омсашкыже тӱкалташат моткоч аптыранем.
Кызытсе
чолгалыкем тунам лийже ыле. Такшым, молан? Тудо вет садак мыйын!
Но ик гана шым чыте. Йолташ ӱдыремын мален колтымыжым вучен шуктышымат, кок
шагат йӱдым уремыш лектын кайышым. Куржын мийышым Алешам дек. Ончем... омса
почылтын. Уремыште теле шога. Алеша, пальтом чиен, кроватьыште нерен шинча.
Ушем кайыш. Мом ышташат ом пале. Вара тудым, помыжалташ манын, рӱзаш
тӱҥальым. Сайынрак
ончальым гын, тудо руштын улмаш. Аракам йӱын. Тунам мылам Алеша моткочак
йырныкын чучын колтыш. Вашкерак, омсам тӱчын, уремыш куржын лектым да
тӱшкагудо марте
шортынак кайышым. А эрлашыжым вашлиймашкат шым лек. Но шкеже верыште шинчен-
шоген ом керт. Содыки тудым шкенжым вучен шуктышым. Алеша мемнан
тӱшкагудышкына
тольо. Мыйже тудым моткочак вученамыс. Шкемым кидыште кучаш тыршем. Вара ме
уремыш лекна. Ик тат шып шогымек, Алеша, вуйым сакен, шыман гына каласыш:
— Нелеш ит нал, Аля. Проститле мыйым теҥгечсылан. Мый декем рвезе-влак
пуреныт
ыле. Тетла тыгайым мыйым нигунамат от уж.
Чынак, тылеч вара ме ушненна, мыняр ий пырля илышна, тыгайым ик ганат ужын
омыл.
Палем, Алеша, илыш шоктышет дене тудо касым тӱвыт гаяк ӱштыл кудалтышыч.

7

25 июль...

Теҥгече телевизор дене "Даханау" легендым ончыктышт. Тушто Даханаум —
пиалым —
кычалше кӱтӱчӧ нерген ойлалтеш. Саде кӱтӱчӧ мӧҥгыштыжӧ шоҥго аважым,
самырык ватым коден, пиалым кычал каен. Тудым муын да мӧҥгыжӧ конден.
Шкаланже гына огыл,
уло калыклан.
Чынак, пиал шке огеш тол, тудын верч чот шогыман. Но мылам гын чылажат
мӧҥгешла,
моткоч куштылгын толмыла чучын. Пуйто пиал кидышкем шке чоҥештен волен. Но
Алешамлан тыге огыл дыр. Мочоло тудлан чыташ перна. Ом умыло, молан тудлан
Юмо тыгай пӱрымашым пуэн? Вет тыге лийын кудалтен гын, мыйжат титакан
омыл... Лач икте, йӧратымаш, вес кечым ужаш полша. Тидым эше ик гана
пеҥгыдемдаш мый йол ӱмбак
шогалшашак улам! Вет мый Алешам деч посна иленжат ом керт. Ала илыш гыч
йӧршын
каяш? Ала тидыже йӧратымашнам курымешлан арален кодымо лиеш? Но кушко адак
виемже йомо? Виян айдеме нелылык деч нигунамат огеш чакне. Мӧҥгешла, тудо
кучедалшаш, пӱй пурын толашышаш. Но мут дене огыл, тидым паша дене сулыман!
Тидым эреак
мыланем книга гыч конспект семын возен кодымо ушештара, чынжымак,
чытымашым,
вийым пуа.

* * *

Кеҥеж кыдалне ме сӧмарим тарватышна. Мыняр шуко калык тушко погынен ыле. Ме
Алеша ден коктын эн пиалан айдеме лийынна. Вара мӱй тылзе манмет тӱҥале. Но
мыланем
кызытат туге чучеш, пуйто мӱй тылзыже моткоч кужун шуйнен. Эҥгек марте.
Сӱан деч вара кодшо кеҥежым ме Алешан ялыштыже эртарышна: чодыраш коштынна,
поҥгым, емыжым погенна. Мый тунам тыгай поян чодырам икымше гана ужынам. Мо
гына
тушто уке: эҥыжет, поҥгет, пӧчыжет... Чылт йомакыште гай. Кызыт гына тыгела
чучеш, пуйто чыла тидым жапыштыже ситышын, кӱлеш семын аклен моштен омыл.
Ынде мый
саде чодыра дене векат нигунам ом эрте, чыла шарнымашеш гына кодеш.
Шарналтышым Иришан шочмыжым вучымым. Кажне авалан оҥай вет, могай икымше
изи падырашым ыштен пыштет? Вара тудым кидыш налат, чызым пукшет. Теве
Алешам школ гыч
толеш. А пӧртыштӧ шокшо, мый тудым уло кумылын вучем. Кочкашат чыла ямде.
Ӱстембалне пӧчыж гыч шолтымо компот. Тудым Алеша путырак йӧрата.
Шарнем, тунам, май тылзе тӱҥалтыште, туныктышо-влак пӱртӱсыш лектыч.
Мыйымат
пырля ӱжыч. Эрлашыжым эрдене пошкудо-влак пӧрт ончылно пеледышым шындаш
лийна.
Шижам, чонем вургыжаш тӱҥале. Шкеже омат пале мо тиде тыгай. Варажым вате-
шамыч
ойлат: "Тылат, Алевтина, больницыш каяш жап вет". Чынак, кечывал туран
путырак
йӧсӧ лие. Тунам Алеша машинам кычал куржо. Грузовикым муын кондыш. Мыйым
кабиныш
шындыш, шкеже кузовыш тӧрштен кӱзыш да машина Шернур корныш лекте.
Тунам Пӱнчерял гыч Шернур корно асфальтан огыл ыле, лаке ӱмбалан лаке.
— Вашке, вашке,— кычкыра кабин окнаш Алеша. Машина черетан лакыште изишак
тӧршталтат, адак вес йӱкым луктеш.— Ласканрак, Сережа, ласканрак.
Ту кастенак мый йочам ыштен пыштышым. Ала-молан мый эрге шочеш шонышым.
Уке,
ӱдыр шочо. Эргыжлан лӱмымат ямдыленам ыле. Алешанат пуйто кумылжо волыш. Но
тунам тудо шыман шыргыжале: "Нимат огыл, вескана эргымак ыштена. Мый
тыршашак
тӱҥалам".
Кандаш тылзе гычак мый мӱшкыраҥым. Но тунам эррак манын шонышна. Садлан мый

больницыш миен тольым. Но молан гын тиде ошкыл тунам ышталте, кызытат ом
пале.
Моткочак чаманем. Ала илышыжат вес семын савырна ыле.

8

18 сентябрь...

Теве ынде мый мӧҥгыштӧ возем, чоным лыпландарыше пыжашыште. Чыла тыште
палыме.
Пуйто ик ий жапыште нимат вашталтын огыл. Йырваш йытыра, ару.
Теҥгече мыйын кийыме палатыш ондак Алеша ден Вера акам пурышт. Изишак Леня
изамын машина дене кудал толмыжым вучышна. Пачерыш мыйым Алеша чылт изи
азалак нумал пуртыш, ончылгоч ямдылыме кроватьыш пыштыш. Йырваш ару,
йытыра. Пуйто нимат
вашталтын огыл. Тевак малымверыште Иришалан урокым ямдылаш йӧнештарыме вер,
йоча
кроватке. Занавескымат пуйто мый шукерте огыл гына сакенам. Но, конешне,
тудым
Алеша йытыран гына мушкын сакен. Тюлят ошын-волгыдын ылыжеш.
Но теве омса петырныш. Тудын шенгелне Вера акамын шып ойлаш тӧчымӧ йӱкшӧ
шоктыш:
— Алеша, лекарствет-шамычым верышкыже пыштышыч?
— Пыштенам.
Ончыч кухньышто шогылтмо годымат тыште тып тымык ыльыс. Мо тугай? Мый омсам
шымлен ончальым. Омсалондемын кӱвар ӱмбалсе ужашыжым тӱвыт налын кудалтыме
улмаш.
Садлан омса ден кӱвар коклаште виш кодын. Адакшым кухньыш пурымо омсамат
шым уж,
тудо кызыт гына ушыштем ылыже. Молан? Йодышемлан вашмут пеш вашке лекте.
— Ну, Алю, чечас чайым йӱына, — малыме пӧлемыш Вера акам пурен шогале.
Шеҥгелныже Алеша ден Леня койылалтышт. Но мо тиде тыгай? Алеша коляскым
шӱкен пурта улмаш. Мыйым тушко шындышт, вара кухньыш шӱкен нангайышт.
Изорван тыртышыже нигуштат ыш чараклалт, кухньышко вольнан пурен кайыш.
Теве тылат вашмут. Чылажат коляскылан йӧнештарыме. Кужу жаплан мо? Ала
ӱмырешлан?
Чайым йӱын шинчымем годым тӱрлыжымат мутланышна. Но ала-могудеште Вера акан
каласыме шомакше ушыш ишкыла керылте: "лекарстветым чыла верышкыже пыштышыч
мо?"
Лӱдыт. Ида лӱд, мыйын тыгай шонымаш лийын, но тетла тудым лишкат ом кондо.
Юмо
полша гын, илаш, йол ӱмбак шогалам.
Чайым йӱмеке, Вера акам ден Леня изам кужун ышт шинче. Шумат-рушарнялан
толаш
сӧрышт, Шернурыш кудальыч. Ме Алеша ден коктын кодна. Мый коляскын
тыртышыжым
пӧрдыктем, пӧлем гыч пӧлемыш куснем. Пытартышлан коляскем диван тураште
чарышым.
Алеша воктенем верланыш.
— Алеша, — тудым вуйжо гыч ниялтышым. — Молан чылажым от ойло?
— Мом чылажым? — тудо пуйто ӧрын кудалтыш.
— Н-ну, чыла... Вет мый шижам. Ала-мом те шылтеда. Чынжым гына огыда ойло.
— Чыла сай, Алю, — кидем копашкыже нале, ниялтыш да шыман гына шупшале. —
Чыла
сай. Тый ынде мӧҥгыштӧ улат. Умбакыже чыла паремеш.
— Алеша, чыным гына йодам...
— Йӧра, тугеже колышт. Шукерте огыл мый олашке миенам. Больницыш пурышым.
Пырля
тыйын сусыр картычкетымат намиенам. Тушто тыйым Москош, кумдан палыме
нейрохирург Васильев деке наҥгаяш темлышт.
— Ой, Алеша!.. — куанен колтышым, но тудын шинчаштыже вургыжмо палым
шижылалтышым. — Алеша, иктаж-могай чарак уло мо?
— Уке, уке. Чыла сай, — шыматаш пиже Алеша. — Тидлан изиш жап гына кӱлеш.
Тиде куан уверымак ойлышым шуматын толшо Вера акамланат. Тудо вуйжым
рӱзалтыш:
— Мый палем. Только изиш вучалташ перна.
— Тыят Алешанак мутшым ойлетыс! — ӧрын кудалтышым. — Ну-ка, чыла ойло,
Вера.
— Трук тарванаш оксана изиш чӱдырак, Алю. Алешат оксажым чыла гаяк кучылт
пытарен. Коляскыланак мыняр кайыш. Мыйынат оксам уке. Теве Леня изат
отпускыш лектам, манеш. Отпускнойжым тылат пуаш сӧра. Мыят пашадарым налам.
Кугызамлан ӱшан
уке тудо...
— Теве кушто пашаже улмаш? — тӱрвем пурльым.
— А каяш лишыл жапыштак тарваныман, жапым шуйкалыде... — иктешлыш акам.
Тудо кечыгут гаяк пӧрт кӧргым эрыктыш, тувыр-йолашым мушко, кочкаш шолтыш.
Мӧҥгыжӧ, Шернурыш, кастене гына пытартыш автобус дене кайыш. Вара адак
тымык шыже кас. Пӧлемыште шып-тымык. Ӱдырем гына коклан ӱстел кокла гыч
кожганен кынелеш
да я ачаж дек, я мый декем куржын толеш, икте весым йодыштеш. Алеша адак
кӱдыкем
тольо.
— Вера акам мылам чыла ойлыш, — шып гына маньым.
Алеша вашеш нимат ыш пелеште.
— Тунаре йӧсӧ гын, ала Москошкыжо каяшат огеш кӱл? Ала чылажат тыгак эрта?
— Уке, каена, Алю. А тидым вара луктын кудалтена, — коляскым ончыктыш.
— Ӱшане, Аля, чылажат сай лиеш.


* * *

Илышна тыгак икшырымын эрта ыле дыр. Но теве тиде шучко кече толын шуо — 11
сентябрь. Моло ийла семынак мемнам тунамат пареҥге пасуш колтышт. Мый, лап
лийын,
пареҥгым погем ыле, машинан шеҥгек чакнымыжым шижынат, эскеренат шым шукто.
Машина йымак логальым. Варажым ойленыт, фуфайкем машинан карданже эҥыралтен
да
мыйым икмыняр гана йырже пӧрдыктен налын.
Мый тунам нимомат шижын омыл. Но пасушто чыланат моткоч чот ӧрыныт, лӱдын
пытеныт. Южышт колен возынам манын шонышат лийын. Ом керт мый чыла тидым
шарналтен,
ушемат тунам лийын огыл. Жап эртымеке гына тушто, пасушто, могай шучко
лийме
нерген кольым. Йырваш калык куржталеш, вашкеполыш, милиций. Йоча-влак чылт
лӱдын-ӧрткен пытеныт. Варажым нуным чылаштым мӧҥгышт веле колтеныт.
Больницыш кондымек, ола гыч вигак специалистым ӱжыктеныт. Тыгайже такшым
иктаж-кӧн пешак нелын черланыме годым ончычат лиеден. Тунам мылам каласышт,
пуйто толшо врачын мутшо тыгай лийын: "Тудо арня наре гына ила". Каласен да
каен. А шкеже
кажне кечын ола гыч йыҥгыртен киен, йодын: "Ила мо эше саде ӱдырамашет?"
Больницыш логалмем деч вара мый декем шуко еҥ пурен лектын: икте чаманен,
весе
полышым сӧрен, а кумшыжо, векат, тетла илен ом лек манын шонен, пытартыш
гана
ужын кодаш толын.
Ик гана палатышке салтак вургеман самырык рвезе пурен шогале. Трукышто кӧ
улмыжым шымат пале.
— Салам лийже, Алевтина Григорьевна, — манеш.
Мый тӱткынрак ончальым, самырык салтакше кӧ улмыжым пешак рашемдынем.
— Ой, Юмыжат, Миша! Тиде тый улат вет, Миша!
Да, да! Тиде Миша улмаш. Изергин Миша. Ала-кунам тунемше лиймыж годымак
мыйым
йӧратен шындыше рвезе. Тунам тудо лывырге, нӧргӧ воштыр гына лийын. А кызыт
чылажат вашталтын: йӱкшӧ кӱжгемын, чурийыштыже пеҥгыде пӧръеҥ тӱс палдырна,
адакшым нугыдо ӧрышымат, пондашымат йытырайыме кыша раш палдырна.
Миша ӱмбакыже ош халатым шоҥалын, оҥжо виш. Тушто мый "За отвагу" медаль
кечымым
шекланышым. Палем, тыгай медальжым кажныштлан огыт пу. Садлан тудын верч
кугешнен, куанен колтышым.
— Миша! — кидем шуялтышым.
Тудо койко декем лишеме, кидем кучыш. Вара кровать воктенсе пӱкеныш
шындышым.
Миша, векат, мыйым тыгайым ужаш шоненат огыл, садлан ондак каласышаш
шомакымат
трукышто ыш му. Мый тудым шке кожгатышым. Йодыш-вашмут гычак школ деч вара
военный училищым тунем пытарымыж нерген пален нальым.
Вара Мишан йӱкшӧ пеҥгыдеме, тунамак тудо ласкан, чоным тарватышын шоктыш:
— Алевтина Григорьевна, — мане тудо, — мый самырык улам гынат, тушто,
Афганыште,
шуко орлыкым ужынам. Ужынам ятыр сусыр салтакым. Могайжым омат ойло, шкат
тогдаен кертыда. Кеч салтак-влак шкеныштым пеҥыдынак кучаш тыршенат, мый
тидлан садак
тунем шуктен омыл. Южышт ужаргынек ты тӱня дене чеверласышт. Кызытат мылам
йӧсӧ.
Тендам тыгайым ужын ом керт. Мо кӱлеш, полшаш эре ямде улам. Мылам ӱшанен
кертыда. Но теже гына вуйым ида саке. Илаш моткоч сай.
Але пуйто теҥгече гына моткочак нӧргӧ, самырык лийше рвезым ончем. Теве
тудо
офицерат лийын. Ончычсо тунемшем таза кап-кылан пӧръеҥыш савырнен, сарым
ужын.
Тудланат шуко чыташ пернен витне. Тыгай медальым сулыман шол.
Миша каяш тарваныш. А мый тудым нимаят ынем колто. Пуйто тудат мыланем
моткочак
лишыл айдеме.
— Миша, — омсакылым кучымыж годым мый тудым чарышым. — Миша...
Офицер омсакучем гыч кидшым кораҥдыш да угыч кровать воктек лишеме.
— Мый колыштам, Алевтина Григорьевна.
— Миша... тый мыйым йӧратет?.. Ожнысо семынак?..
Уке, тыгай йодышлан йӧндымылыкым изишат шым шиж. Мишат шкенжым пеҥгыдын
куча.
— Йӧратем... Мый тендам ожнысылак йӧратем да йӧраташ тӱҥалам, — лап лийын,
тӱрвем шупшале. — Те мыйын первый йӧратымашем лийында. Тудо нигунамат огеш
мондалт.
— Тау тылат, Миша, — кумылем тодылалте да шинчавӱдым лукташ гына вожыльым.
Чытен-чытенак шыргыжалаш тыршышым.
— Таза лийза, Алевтина Григорьевна. Чылажат сай лиеш...
Миша кайыш. Чонемлан луш лие, шинчавӱдем шкак кышкалалте. Тетла тудым кучен
шым
керт. Уке, колымашым ужшо еҥ ондален огеш керт. Тудын мутшо кызытат
пылышемлан
шокта. Тау тылат, Миша.

* * *
Алешам эреак воктенем лияш тыршен. Шумат-рушарнян путырак кужун мый денем
шинчен. Толыт ӱдырем дене коктын. Ӱдыремже изи, аваж дене мо лиймым
умыленат огыл
докан. Но ик гана тудо каласыш:
— Авай моткочак ӱпша.
Тунам Алеша лачак одеялым тӧрлата ыле. Мый шкежат тиде пушым шижым,
моткочак йыгыжгын чучын колтыш. Тудо кастене мый мален шым керт, шӱлаш юж
ситен огыл, шинчавӱд лектеш да лектеш. Садлан эрлашыжым перевязкым кечеш
кок гана ышташ йодым.
Изишак ласкарак лие.
Шарнем коляскыш шичме икымше кечым. Мыйым окна ончык кондышт. Ужым ужаргаш
тӱҥалше пӱртӱсым да шортын колтышым. Шкемым нигузе кучен шым керт. Шинчавӱд
лектеш да лектеш. Шонышым тунам ончыкыжым чылажат сай лиеш, мый угыч таза
лиям.
Больницыш лачак Веракам толын ыле. Шинчавӱдем ончен ыш керт, палат гыч
лекте...

9

25 ноябрь...

Адак у кече! Мом тый мылам кондышыч!? Вет эрдене чылажат расписаний почеш
тӱҥале. Алешамын чонжо чон верште огыл, пӧлем гыч пӧлемыш коштеш, пуйто
кумдык эшеат
ок сите, чечас, шонет, уремыш куржын лектеш. Тудлан пеш вашкен шочмо
ялышке,
мӧҥгыжӧ миен толаш кӱлеш улмаш. Аваже моткоч черланен. Но нигузе, нигӧлан
мыйым
кодаш. Тунам мыйым ончаш акам толшаш ыле. Но тудо вараш кодын.
Алешан чытамсырлыкше мый декемат кусныш, чон сусырышкем шинчалым пыштыме
дене
иктак лие. Адакат мый гына титакан улам. Мыламак верчын тудо мӧҥгыжӧ каен
огеш
керт, мый тудым кучем.
Молан пӱрымаш мемнам тыге корштарен лупша? Южгунамже ала, чынже денак, ме
вашваш огына кол, ынена умыло? Мый вет тора корно деч ончыч тудым
шыматынем, воктекем шындынем ыле. А мо лекте? Тудо шиждегыч кычкырал
колтыш: "Тылат ойлаш куштылго!" Кӱчыкын гына. Но кок-кум шомакат шинчавӱд
кышкалалташ ситыш. Мый моткоч
йӧсын шортын колтышым. Алеша шыматаш тӱҥале, шомакше моткочак порыш,
йымыжаш савырныш. Мый шкежат умылем, каяшыже кӱлеш. Садлан виешак шкемым
кидыш нальым. Тудымат шыматышым. Но шижым могай кумылдымын лектын
кайымыжым. Кузе Алеша миен шуын? Ом пале, ынде шинчашкыжат ончалаш вожылам.
Ала тудо мыйын шомакем вес семын
умылен? "Тыланда куштылгырак..." манмем. Вет тудлан кум-ныл пачаш йӧсырак,
нелырак. Но палем, мариемлан садак каньылырак: тудо ала-кӧлан полшен
кертеш. Кеч паша дене огыл гынат, шомак дене, мутым шукташ тудын йолжо уло.
Вет мый тидым каласынем ыле. Векат, "куштылгырак" шомакак тудым алгажтарыш.
Ой, Юмыжат! Проститле мыйым! Тӱжем пачаш проститле!..

10 декабрь...

Алешан аваже колыш. Вашке нылле кечыжат шуэш. Кок гана тудым омешат ужым.
Тудо
моткочак поро марийвате ыле. Унала мийыме еда мыйым шкенжын ӱдыржӧ гаяк
ончыш.
Палем, южгунам Алеша тудын ончылно мыйым шыман гына воштылын гын, аваже
тудым
эреак шыман чарен. "Тый мыйын шешкым ит воштыл, ит обижае", — манын. Эрдене-
эрак
вольык сомылым ышташ кынелмыж годым мыят помыжалтынам. Кеч изиш да полшынем
ыле.
Но ава лийше адак чарен: "Молан тынар эр кынельыч? Мале, шешкым, мале".
Шым керт мый тудым ужатен пытартыш корныш. Ойлат, ойго ойго пеленак коштеш.
Ынде
мемнан марием гочат ача-авана уке. Йӧршын тулыкеш кодна. Чылажат ыле.
Чылажат
кок ий жапыште пытыш. Колымаш могай лишне коштеш улмаш. Тугела чучеш, пуйто
тудо
теве-теве тыйын пӧртышкетат тӱкалта. Молан йол ӱмбалне тазан шогымо годым
тудын
нерген отат шоналте? Мыйын семынак от керт лийын вочмек гына тидым шижат да
чонлан шучкын чучын колта. Ой, Юмыжат, кузе илыме шуэш! Вет такшым ончет
гын, могай
ме эше самырык улына. Садланак дыр вийдыме йӧршын лийме огеш шу. Пареммылан
ӱшан
я шочеш, я йӧра, да уло чонем коржеш. Ала ӱшанымыдылыкшак тыгайыш шукта?
Теве
кызытат туге чучеш, пуйто пурла йолем йӧршын тӱҥын, нимомат ок шиж,
йолгопамат
тарватен ом керт. Пулвуят кӱэмалтын. Шичмем годым пулышышто ончычсо семын
корштымым ом шиж. Помыжалтмек, малыше капемым кеч изишак туржнем. Ом керт.
Ала иктаж-можо кӱрылтын? Тидлан ӱшанымак ок шу, осал шонымашымат поктем.
Мыйым шыматат, ала-мом шылтат. Но молан?!
Теве кызытак кынелын ошкыл колтымем шуэш. Але ме эн пиалан еш лийына, сурт
сомылым пелашем дене коктын ыштена, мыят пашаш кошташ тӱҥалам. Но уке. Вес
шонымаш
ушышко ишкыла шыҥен пура. Ала ниможат огеш кӱл, ала нунылан, Алешалан,
Ириша
ӱдыремлан, колем гын, сайрак веле лиеш ыле? Вет Алеша эше тыгай самырык,
чылажымат угыч тӱҥалын кертеш. Иринат але изи, воктене ӱшанле ача. Тудо
ӱдыржым нигунамат огеш кудалте. Вет мыйже так арам гына илем, уто пашам
гына кондем. Чылажат
мо дене пытымым Юмо гына пала. Ала уло илышлан инвалид коляскыш пурен
шинчам.
Тидын дене келшен кертам мо мый? А вет туге чот кеч ик ошкылым да тошкалмем
шуэш, вальсын кеч ик йыржым ыштем гын, мый эн пиалан айдеме лиям ыле! Але
вара чыла пытен? Але вара нимомат мӧҥгеш пӧртылташ огеш лий?..

* * *

Моско корнылан да тушто тылзе илашлан оксам погымо. Кызыт марте тушко
нигузе каен ыжна керт. Ойго почеш ойго.. Оксамат кутышын-кутышын погымек
гына ситарышна.
Калык мӧҥгышто У ийлан ямдылалтеш, ме — Москош. Алеша тунемме ий покшелнак
отпускым нале.
Москошто Васильевын посна клиникыже улмаш. Андрей Владимирович мемнам
моткоч порын вашлие, тӱткын да кужун эмлыме историйым шымлыш да вара кынел
шогале.
— Ну мо, Алевтина Григорьевна, эмлалташ тӱҥалына?
— Мыйже ямде улам, — тиде поро айдемылан моткочак ӱшанышым.
— Неле лиеш. Корштымымат чыташ перна...
— Чытем...
— Тугеже пашалан пижына веле.
Тылеч вара мыланем кажне кечын массажым ышташ тӱҥальыч. Андрей
Владимировичын
лӱмын ямдылыме аппаратше дене олян гына шогалынат ончышым. Ужам, шкеже
шогем, но
йолым нимаят ом шиж. Алеша мый декем клиникыш кажне кечын коштеш. Кочкаш
конда,
Андрей Владимировичын полшаш йодмыжлан эреак ямде.
Тыге пел тылзе эртыш. Ик кечын Андрей Владимирович палатыш пуйто кумылан
пурыш.
— Сита кияш, — манеш, — Алевтина Григорьевна. Кынелаш жап.
Ту кечын мый эмлызын аппаратше полшымо дене первый гана витле
йолтошкалтышым ыштышым. Шкеже пӱйым чот пурам, шинчамлан шыри-вури коеш.
Садланак кажне ошкылым
шотлем: икте, кокыт, кумыт... Мый шке вием денак ошкылынам. Ончыкылыклан
могай
ӱшан шочо!
Эрлашыжымат тиде упражненийымак ыштышна. Чыла сай!
Но йӱдым трук температур кӱзыш, вуем коршташ тӱҥале, капем пуйто чымыме
кандыра
гай лийын, теве-теве ужашын-ужашын кӱрышт пыта. Ушым йомдарышым...
Вара гына мылам Алеша каласкалыш: мый кок кече уш деч посна киенам улмаш.
Помыжалтмек, эн ончычак Алешам ужым. Ой, Юмыжат, кузе тудо пытен, шинчаже
чылт
йошкарге. Векат чыр омымат ыштен огыл.
— Алеша... — пыкше гына шомакем лекте.
Тудо помыжалтмыла лие. Кидем кучыш.
— Мо лийын, Алеша?
Шып. Вашмут уке.
— Мый капем йӧрршын ом шиж...
— Чыла сай, Алю, — Алеша виеш шыргыжале.
Вара палатыш Андрей Владимирович пурыш, табуреткым налын, тудат воктекем
верланыш.
— Кузерак, Алевтина Гигорьевна, тазалыкда, — йодо.
— Вуем пеш коршта, — каласышым.
Шижам: ала-можо пеш сайжак огыл. Андрей Владимировичын шинчаштыже
молгунамсыла
волгыдо сескемат ок кой.
— Мо лийын, Андрей Владимирович? — ынде тудын деч йодым.
— Алевтина Григорьевна, — тӱҥале врач вашеш, — те пиалан улыда. Тендан
Алешада
уло. Тудо тендам моткоч йӧрата. Тудын дене нигунамат, нигуштат огыда йом.
Пиалан
гына лийза.
Мый умылышым: тиде — приговор. Ончыкылыклан нимогай ӱшан уке. Йолдымо кодаш
—
пӱрымашак. Моско пытартыш ӱшаным йомдарыш.
Конешне, Алеша ден Андрей Владимировичлан ынде чыла раш. Мыланем гына трук
нимом
ышт ойло. Вара-вара гына Алеша шкеак мыйын шонымашем пеҥгыдемдыш.
Москошто мый эше иктаж лу кечым кийышым. Вара угыч мӧҥгӧ велыш тарванышна.
Озаҥ
вокзалыш Андрей Владимировичат ужаташ толын ыле.
— Ӱшаным ида йомдаре, — каласыш эше ик гана тудо.
Вара мариемын кидшым пеҥгыдын кучыш:
— Тау тыланда, Алексей Иванович.
Трук савырнен, перрон мучко писын ошкыл колтыш.

10

3 февраль...

Кином ончем, книгам лудам. Коклаштышт тыгай чапле произведений-влак
логалыт.
Йӧратымаш нергенат. Калык тудын верч мыняр шуко чыта, тул-вӱд вошт эрта да
садак
шке пиалжым, йӧратымашыжым муэш. Йӧратымаш нигунам огеш коло, вет куштылгын
толеш да тудым арален кодаш гына пешак неле. Мыланна чыла тидыжым илышыште
ой мыняре эше тергыман. Шокшо шӱм дене йӧратыше-влак гына ваш-ваш умылен,
осалжым-кочыжым лош пайлен, неле жапыште ӱшанле кидым шуялтен кертыт.
Теве коньки дене куржталше спортсмен нерген передачым шарналтышым. Ик
таҥасымаш
годым тудо чот сусырген: тупрӱдыж ден вуйжо эмганен. Ныл ий койко гыч
кынелде
киен. Шарнем, тудынат пелашыжын лӱмжӧ Алеша ыле, тудак, йӧратымашыжак, илыш
вийым, ӱшаным пуэн. Алеша огыл гын, угыч йол ӱмбак нигунамат огеш шогал
ыле. Но тудо шогалын. Пеҥгыдын огыл гынат, садак. Манмыла, чайгоркам
пудыртымек, кеч-мыняр
ушаш тырше, палыже садак кодеш. Туге гынат айдеме кынелын! Тудлан кынелаш
полшеныт! Нигӧ тудым кудалтен огыл!
Але теве вес фильм шарналтеш. Ик ӱдыр самырык рвезым йӧратен шынден улмаш.
Но
тудым пушташ шонен пыштеныт. Тиде шучко уверак ӱдырым кожгатен, шочынак
чолак,
кровать гыч кынелын, йӧратымыж деке куржын колтен.
Моло киномат шарналтынем, но вашкем иктым гына каласаш: тугеже айдемылан
шонен
пыштыме нерген эреак шарныман, ӱшаныман. Тидлан воктен йӧратыме айдеме гына
лийже. Мыйынат ӱшанем уло. Алешамлан ӱшанем уло. Палем, тудо айдемыжак
тугай, шуко
ок мутлане. Поснак мыйын черем нерген. Тудланат тидын шумлык ойлаш куштылго

огыл. Да и молан? Тугакшат чыла раш. Но южгунам туге шокшын ӧндал шындымем
шуэш:
"Алеша, Алеша, мый тыйым туге чот йӧратем, но тыйын ойгетым ужмемак ок шу!
Ужын
ом керт... Южгунам чыла ныл могырыш колтымем шуэш. Кай, пожалуйста! Но ом
керт!
Омак керт!.. Вием ок сите, шортам... Южгунам так гына тылат кочо шомакым
ойленам... Молан? Кузе тендам, Ириша ӱдырем дене когыньдам, ӧндалмем шуэш!
Палем ыле
гын шкемын ончыкылыкем!.. Вет мыят ава улам, мыйынат суртышто шке сомылем
уло,
нунын дечын тендам утарымем шуэш. Вучем тендам эреак кӱдыкем. Но пытартыш
жапыште Ириша ала-молан воктекем шуэнрак толаш тӱҥалын. Тугеже вашкен
йӧршын мый дечем йӱкша?.. Тол кӱдыкем, ӱдырем!.. Толза!.. Мыйынат ава
лиймем шуэш...


* * *

Чонем икте туржеш: шонен пыштыме пашам шуктышашлык кумыл йомын. Кече почеш
кече
эрта. Тек эрта. Эртыше жап илыш гынат, мыланем жал огыл. Нимом ыштыме огеш
шу да
нимомат ом ыште. Молан? Кӧлан? Ушем дене шижам, тыге ойлаш веле огыл,
шонашат
огеш лий. Но чонем дене омак керт. Ӧрдыж гычат нигӧ нимом огеш каласе. Кеч
кычкыралже ыле: "Аля, вет тыге илаш огеш лий!" Кӧ дене гына ом мутлане, кеч
тиде
ӧрдыж еҥ лийже, але лишыл, иктымак шижам: мый кошаргем, кошкем, пытем...
Ӱшан
нимогай уке. Тидым ынде чыташак огеш лий: ныл пырдыж, кровать да нимогай
ӱшан.
Ончычсо йолташ-шамыч ала-кушко йомын пытеныт. Векат, мый денем мутланымашым
жапым яра йомдарымылан шотлат. Моткочак колнем чон гычын лекше поро
шомакым. Алешат пуйто шке порысыжым гына шукта... Ала йоҥылыш лиям? Ала
чылажат шонен гына
луктынам? Алеша, йӧратымем...

24 февраль...

Телын пытартыш тылзыже. Арня гыч шошо шке кечылажым шотлаш тӱҥалеш.
Уремыште
мардеж лӱшка, пушеҥге-влакым лупша. Но кечын шокшыжо садак шижалтеш, туге
тыматлын шинчам йымыктара. Кечывал тура леведыш гыч лумвӱдат чыпча: кап,
кап, кап...
Тиде пуйто мыйын шӱмем кыра. Пӱртӱсым ончемат, чонем кожгана. Чынак, таза
улат
гын, йолӱмбалне улат гын, илышыжат мотор — пӱртӱсым кидет денак логал
кертат.
Илыш кумылат лектеш, угыч пашам ыштыме шуэш. Моло нерген нимомат от шоно...
Но
адак азап: Иришам черланен. Температурыжо кӱзен. Чылажат сайын гына эртыже
ыле.
Алешамат вуй корштымылан вуйым шияш тӱҥалын. Ала тудат черланен колтен? Але

грипп пызыралаш тӧча? Но нигунам медпунктыш огеш кай вет. Черже нерген
мыланемат
огеш ойло. Тудын верч моткоч лӱдам. От керт лийын возат гын, тый дечет
посна мом
ышташ тӱҥалына? Тазалыкетым арале, Алеша.
Кызыт лу шагатат коло минут. Кокырымыжо ок шоктыла. Кандаш шагатланак малаш
вочмо. Ала мален темеш да чыла эрта.
А мардеж, витне, чотак орен, окнам тӱкалта, эсогыл шучкын муралтен колта.
Изишак возышымат, пуйто чонем лыпланыш, шкемым шыматышым, омат толеш...

2 март...

Айдемылан шуко кӱлеш мо: воктенет иктаж-кӧ лийже гына, чон почын мутланыже.
А
пеледыш лиеш гын!.. Ала тидланак таче чоҥештымем шуэш, илымем шуэш.
Воктенем таче чылан пырля лийыч: марием, ӱдырем, Леня изам, Вера акам...
Пеледыш аршаш...
Лӱмжым гына ом пале, но тыгай ныжылге тӱсан, тамлын ӱпшалтеш.
Кастене мончаште мушкылтна... Тушко мыйым изи йочалак, коляскыш шынден,
наҥгайышт. Тау тыланда чылалан!

22 март...

Чонемлан угыч осал кече-влак тольыч ала-мо. Мыланем гына огыл, Алешамланат.
Умылем, чылажат йырваш сай огыл, но молан мылам гына нимат огыт ойло? Молан
мыйым
тынар толаштарет, Алеша? Тугеже, чынак, мый нигунам ом парем, йол ӱмбак ом
шогал? Молан тудо мыйым огеш шымате? Конешне, тиде чыла шомак гына, шомак
дене мом
шкендым ондалет? Чыла пытыш, кеч-мо гынат, кок мучаш лийшаш огыл. Тазалыкем

пӧртылташлан ӱшан уке. Чоным нигӧлан почаш. Кажнын шке пашаже, шке ойгыжо.
Лӱдшӧ
мераҥ, шкемын нерген гына шонем мо? Вет шкенжым шке кошартышым мый нигунам
умылен омыл да вурсенам. Тиде — вийдымылык. Ала Алешан лӱмжым ынем амырте?
Вет тудын нерген удан шонен кертыт. Алеша тидым сулен огыл. Тудо илышын
неле тержым
шупшын да кызытат шупшеш. Ала пеш самырык улам да? Илаш да илаш веле вет...
А
илымемже моткоч шуэшыс. Вет мыйын эше ӱдырем уло. Кеч-могай гынат, тудлан
садак
ава улам, тудланат ава кӱлеш. Кугурак лиеш ыле гын...
Ах, ом пале, ом пале мом ышташ? Тиде мыйым кажне кечын тургыжландараш
тӱҥалын.
Ой, Юмыжат!..

27 март...

Таче гына чонемлан ласкарак лие. Умбакыже илашак кӱлеш...

29 март...

Теве апрелят толын шуэш. Шошо шке пашажым шуктенак шукта. Окна ончылно
комбо-шамычат вес йӱкым луктыныт. Окнаште пеледыш аршашат пуйто иланен.
Тудым Михаил
Петрович, пошкудо, теҥгече кондыш. Сылне шошо! Пуйто тудым йолгопам денак
шижам.
Алеша школ автобус дене тунемше-влакым Йошкар-Олашке экскурсийыш ужатен
каен,
пеленже Иринамат налын. Кузе миен толыт, ала. Чыла сай гына лийже ыле.

5 апрель...
Мӧҥгӧ гыч адак ачаже, Алеша, лектын кайыш. Вара ӱдырым ужатышым. Шкежат шым
шиж,
ӱдырем иктаж-мом монден огыл, манын шоналтышымат, ӱстембаке ончальым.
Монденак.
Пеналже тевак кия.
— Ириша! Ириша! — кычкырем. Коляскем ден омса век вашкем. Тудым почын, адак
кычкырем: — Ириша!..
Уке, огеш кол. Поктен шуынат ом керт. Вескана тӱткынрак эскерем.

25 апрель...

Икымше майланат ямдылалт шуктышна. Акам-влак толын кайышт, вургемым
мушкедышт,
мыйымат мончаште мушкыч. Кумылем савырышт, шинчавӱдем лекте. Моткоч
чытынемак
ыле да шым керт. Нуно шкак йогат да йогат.
Адакшым теҥгечат, чылан малаш вочмекышт, шинчавӱдым кучен шым керт. Но тиде
вес
шинчавӱд ыле. Изи пичириклан гына Алеша ден шурген налме молгунамсылак
трагедийышкак савырныш. Вет тудо кок шомакым гына каласыш: "Мый вашкем".
"Кушко те
эре вашкеда?" — ӧпкен каласышым мыйже. Алеша вашеш ик шомакымат ыш пелеште.
Но
ончалтышыже нимо порымат ыш сӧре. Тугак, омсам кроп петырен, лектын кайыш.
Палем, умылем, шып гына илышаш улам. Но чонемлан лапка лийме годым ала-
момат ойлен кышкем.
Акамат эре тидымак ойла: "Шып гына лий, Аля. Тудын тыйым ончымылан сукен
шинчын
тауштышаш улат."
Таумак гына ойлем, Ольошем. Таза гына лий...
...Но вет мыят чонан улам, мыят чыла колам, ойлыдымо шомакдам шижам. Садлан
чытен омак керт. Теве пашаже кушто.

30 апрель...

Теве мыланем 33 ий теме. Тиде шуко але шагал? Иктаж-мом ыштен шукташлан,
умылашлан моткочак шагал. Йочам йол ӱмбак шогалтыман, у илышым тӱҥалман.
Ой, Юмет! Адакшым 33 ий вет Христос ийготыс. Тудат 33 ияш угыч ылыжын да
калыклан ӱшаным, куаным, илышым конден. Ой, чонем, ончаламат, мыйынат
кумылет тыгаякыс. Мыйынат илымем шуэш! Мыят пуйто калыклан пиалым, пайдам
кондынем, тудлан
сайым гына ыштынем! Тыгак лийже!..

* * *

Таче — 2 сентябрь. Ик ий утла тиде тетрадьым кидыштем кучен омыл. Пачерыште
ремонтым ыштыме годым Алеша моло тетрадь-влак дене пырля кӱшыл полкыш
шуралын улмаш. Йодаш изишак йӧндымырак. Вет тудо тетрадьлан чонем почын
пуымо нерген нимомат пален огыл. Шкежат ончыкташ шонен омыл. Ала чынже
денак ӱмырем шке кошартем
манын, варажым лудаш кодаш шоненам гын веле? Вет кызыт лудамат, чылажат
тышке
гына шупшын. Жап эртыме дене южо сусыржо иланенат шуктен, южо ластыкшым гын
шыргыжалын гына ончен лектым.
Уке, тиде тетрадьлан эше ик шонымашым пӧлеклынемак. Адакшым лаштыкшат шагал
гына
кодын. Иктыланак веле вер сита. Весым тӱҥалаш огешак кӱл дыр.
Алешак гына мыйым умыла, умыла мылам паша кӱлмӧ нерген. Садлан шошымак эше
роношко миен коштын, школ директор дене, моло туныктышо-влак дене мутланен
налын.
Мыланем икмыняр шагат англичан йылме урокым пуаш лийыныт. Роношто гына изиш
ӧрыныт, витне. Инвалид коляске дене школыш кошташ тӱҥалеш мо? "Уке, урокым
тудо
мӧҥгыштӧ эртарен кертеш, йоча-влак тудын деке шке кошташ тӱҥалыт",— каласен
тунам Алеша. Тушто шуко шоненыт, но келшеныт.
Теве ынде таче, кокымшо сентябрь кечын, мый ты тунемме ийыште первый урокем
эртарышым.
Чонем каваште ыле таче. Йоча-влак дене пуйто илышыштем угыч икымше гана
вашлийынам, икымше урокым эртаренам.
Пурышт нуно, латвич тунемше, пачерыш ӧрынрак. Ме Алеша дене коктын ончылгоч
кугу
пӧлемым йӧнанрак лийже манын келыштаренна, верым ямдыленна. Ик лукышто
кучылташаш тӱрлӧ таблице-влакым сакаленам. Йоча-влакым веран-верыш шинчаш
ӱжым. Урокымат тӱҥалаш лиеш. Шкеже шомакымат ойлен ом керт. Вара-вара гына
вийым нальым.
Ожнысылак, кумыл нӧлтын, урокым эртарыме пашалан пижым. Йоча-влак мыйым
моткоч
тӱткын колыштыт, йодышемлан раш вашмутым пуаш тыршат. Векат, класс пӧлем
деч ойыртемалтмыжат нунылан тунемаш кумылым веле ешарен. Шагат олмеш
утларакат шинчылтна...
Урок пытен. Изин-кугун Алешам вучышым. Толын пурыжо ыле вашкерак! Мӧҥгӧ
пӧртылмыжым окна гычак ужым. Коляскем дене пурымаш омса декак лишемым.
Теве тудо пурыш. Мый кидем шуялтышым, шке декем ӱжым. Умылыш Алеша мыйын
кумылем. Кӱдыкем тольо. Кертмем семын чот гына тудым ӧндальым, шокшын гына
шупшальым.
— Тау, Алеша, — маньым, — тый мыйым угыч илышыш пӧртылтышыч.
Шортын колтышым. Вара мый тудым чайым йӱаш шындышым. Кужун ме ӱстел
коклаште
шинчылтна, кумыл нӧлтын мутланышна. Коклашкына Ириша ӱдырнат ушныш. Тудынат
кумылжо моткоч нӧлтшӧ: я ачажым ӧндал колта, я мыйым.
Вара мый Алеша деч тиде кӱрен тетрадьым муаш йодым. Тудо кужу жап кӱшыл
полкышто
кычале: ик тетрадьым, весым ончыкта. Пытартышлан гына саде тетрадьыш
тӱкныш, мыланем пуыш.
Тау тылат, кӱрен коман тетрадь, тый от лий гын, иленже лектам мо ыле ала?
Теве
тыйын пытартыш лаштыкетым удыркален пытарышым. Но мый пуйто угыч шочынам.
Мемнан
чылажат сай. Тылеч коч мо эше кӱлеш?..



020697
************************************************************************
2—06
ТУНЫКТЫМО ПАША
Людмила ГРИГОРЬЕВА

УМЫЛАШ ЛИЕШ, НО...
Эрвелмарий-влакын мутланымаш тыштышт ой чоҥалтме икмыняр ойыртем

Чын я чын огыл кутырымо шотышто калыкыште южгунам ӱчашымашым колаш перна.
Икана
ола уремыште кок рвезын ойлымышт пылышемлан солныш.
Иктыже манеш:
— Таче тушко пуренам огыл.
Весыже ӧрын пелешта:
— Тый кузе мутланет? "Пуренам" манат да эше "огыл". Тидым кузе умылаш? Тыге
огыт
ойло.
— Мемнан дене чылан тыге кутырат. Да тиде йоҥылыш огыл...
Чынжымак, ик марий йылме, но тӱрлын мутланымаш. Коклан ваш-ваш умылыдымашат
лийын кертеш. Эрвелмарий ӱдыр вашкӱзым йодеш гын, олыкмарий ӧрын кертеш,
теве молан: Эрвелыште вашкӱзым "каче" маныт, а мемнан дене ты шомак йӧршын
вес значениян. Моркышто "пырыс" мырла, Волжск кундемыште — "маче". Адакше
ик вер-шӧрыштак
могай гына ойыртемым от вашлий. Ялыште ӱлыл мучаш тыге ойла, кӱшылжӧ
тидымак вес
семын каласа. Эсогыл ик ялыштак тӱрлӧ ешыште тӱрлын мутланат. Молан манаш
гын,
икшыве-влак, кушкын шумек, южышт тӱрлӧ вере илат, ешым чумырат, йылмыштат
вашталтеш.
Келгынрак шоналташ гын, диалект-влакын ойыртемышт — моткоч оҥай, шымлаш
таратыше
кончыш. Марий кугыжаныш университетыште тунемме годым эрвелмарий диалектын
ой
чоҥалтме ойыртемже нерген изиш пален налаш пиал логале. Кертмем семын ты
темым
шымлен лекташ филологий наука доктор профессор Юрий Владимирович Андуганов
темлыш. Тудак научный вуйлатышем лие. Диплом пашам аралымек, Кугыжаныш
аттестаций
комиссий тӱҥ шонымаш-влак дене палдарыше статьям савыкташ темлыме пунчалым
лукто, сандене тиде изирак материал шочо.
Марий йылме шанчыште эрвел наречийын фонетика, лексика, морфологий
ойыртемлажым
шымлыме паша ятыр. Тидын шотышто Н.Исанбаевын, З.Учаевын, А.Куклинын,
молынат
пашаштым палемдаш лиеш. А синтаксис ойыртемжым И.Капитонов гына 1936 ийыште
лекше "Особенности языка восточных марий" статьяштыже шымла. Тушто йот
элласе шымлызе Ӧ.Беке, Х.Паасонен, Ӱ.Вихманнын поген чумырымо марла
текстлаштым, эрвелмарий "Чолман" газет йылмым, диалектологий, фольклор
экспедиций-влакын материалыштым, С.Сабитовын погымо "Муралтена мо вара?"
мураршашыжым ончымо, тыгак эрвелмарий ӱдыр-рвезе-влакын мутланымыштым
эскерыме да нунын йылмышт гыч келшыше материалым кучылтмо.
Ойыртем муткылдышыштат, простой предложенийыштат, сложный ойыштат шагал
огыл
вашлиялтеш. Ты гана муткылдышысе икмыняр ойыртем дене палдарена.
Подчинительный кыл негызеш ышталтше синтаксический ушем-влакын ужашышт
коклаште,
нунын лексический значенийышт да грамматический формыштым ончен, тӱрлӧ
синтаксический отношенийым ойырташ лиеш. Тӱрыс налмаште подчинительный
кылысе синтаксический отношенийым чылаже вич тӱшкаш чумыраш шотлан толеш.
Тиде — объектный,
субъектный, определительный, обстоятельственный да комплетивный.
Объектный отношений глагол, причастий дене каласалтше тӱҥ мут да лӱман
ойлымаш
ужаш, почешмутан сочетаний але шуэн инфинитив дене каласалтше рашемдыше
шомак
коклаште лиеш. Эрвел наречийысе объект семын кучылталтше дене, дек(е),
деч(леч)
почешмутан ойсавыртышыште палемдыше мут шукыж годым родительный падеж
форман лиеш, литератур нормышто именительный падеж пале кучылталтеш.
Мутлан, таҥастарыза:
тыйын денет илаш тӱҥалам. (Ӧ.Бекен чумырымо текстше гыч) тый денет илаш
тӱҥалам
олмеш, кӱтӱзӱн деке миен войзын (туштак) кӱтӱчӧ дек миен возын олмеш, ачан
деч,
аван деч ом шочылдал ыле (туштак) ача деч, ава деч ом шочылдал ыле шотеш.
Субъектный отношениян муткылдышын рашемдыше ужашыже действийым ыштыше
субъектым
ончыкта. Эрвелмарий диалектыште субъект семын кучылталтше мый, те личный
олмештыш мут-влак именительный падежыште шогат, а литератур йылмыште тыгай
шомак
ушемласе рашемдыше ужаш родительный падеж палан лиеш. Мутлан, таҥастарыза:
ме
мыйын мийымешкем, тендан йодмо манына гын, тушто — мый мийымешкем (Чолман,
01.08.1995), те йодмо (Чолман, 19.04.1993).
Мутат уке, посна кундемыште мутланыме ойыртемым йоҥылышлан огына шотло.
Тудо чыла тӱнямбалсе йылмылаштат улшо чын кончыш.
Айста ынде ончалына определительный шотан муткылдышым. Тыгай отношений
предмет,
явлений, палым ончыктышо тӱҥ мут ден каласыме предметын тӱрлӧ палыштым
ончыктышо
рашемдыше шомак коклаште шочеш. Эрвел наречийысе тыгай муткылдышлаште
синтаксически келыштаралтмаш кок семын палдырна:
1) ужашла коклаште смысл да формо могырымат келыштаралтмаш уло, но
литератур
нормо дене таҥастарымаште южо муткылдышлаште тӱҥ ужашын палыжым рашемдыше
мутын
формыж гыч палыман, теве таҥастарыза: поген наҥгаен сӓскӓ тӱрлым (Ӧ.Бекен
чумырымо текстше гыч) поген наҥгаен пеледышым тӱрлым олмеш;
2) притяжательность шотан мут-влак коклаште палдырныше смысловой
согласований
кылан муткылдышлаште рашемдыше ужашыже коклан родительный падеж палым ок
нал,
мутлан, ончалза: шоҥго-влак мутышт (Чолман, 05.04.1994) шоҥго-влакын мутышт
олмеш, тый олмадым (Марий фольклор экспедицийын материалже гыч) тыйын
олматым олмеш.
Обстоятельственный отношений глагол ушемлаште кумдан шарлен. Молан манаш
гын,
лач глагол пеленак веле тӱрлӧ обстоятельственный значениян шомак-влак
кылдалт
кучылталтыт. Обстоятельственный шотан муткылдышын ужашлаже коклаште тӱрлӧ
смысловой сын шочеш: определительно-обстоятельственный, пространственный,
жап, амал
шумлык да молат.
Эрвел наречийысе пространственный да жапым ончыктышо обстоятельственный
шотан
муткылдышлаште лӱм мут дене каласалтше рашемдыше ужаш падеж палым налме
дене ойыртемалтеш. Местный падеж олмеш обстоятельственный падеж
кучылталтеш. Теве таҥастарыза: шочынам 1 февралеш (Чолман, 31.01.1995)
шочынам 1 февральыште олмеш.
Местный але направительный падеж — именительный падеж, мутлан, ончалза:
кожла
кошташ каеныт (Ӧ.Бекен чумырымо текстше гыч) кожлаште (—шке) кошташ каеныт
шотеш.
Амал ден цельым ончыктышо обстоятельственный шотан ойсавыртышыште литератур
нормысо палемдыше ужаш наречий дене каласалтеш, эрвелмарий диалектысе
палемдыше мут
— именительный але обстоятельственный падежыште шогышо лӱм мут дене,
мутлан, таҥастарыза: уна каяш (Ӧ.Бекен чумырымо текстше гыч) унала каяш
олмеш, наҥгая унаш
(туштак) наҥгая унала шотеш.
Эрвел наречийысе жапым ончыктышо отношениян обстоятельственный
муткылдышлаште
рашемдыше ужаш тӱҥалтыш формышто шогышо лӱм мут дене каласалтеш, литератур
йылмыште — жапым ончыктышо наречий дене. Мутлан, ончалза: кас кочкыч
(Х.Паасоненын
чумырымо текстше гыч) кастене кочкыч олмеш.
Иктешлен каласаш гын, эрвел наречийыште литератур нормо дене таҥастарымаште
шагал огыл ойыртем вашлиялтеш. Объектный, субъектный, определительный,
обстоятельственный шотан подчинительный муткылдышлаште рашемдыше ужашын
каласалтмаштыже
ойыртем лӱман ойлымаш ужашын падеж формыжо вашталтмылан да тӱрлӧ ойлымаш
ужаш
дене каласалтмылан кӧра лийын.
Мучашлан палемдем: кажне марий еҥ литератур нормым палышаш да шуктышаш. А
диалект ойыртемым шинчымаш тышке ешартыш семын лиеш. Тудо йылме шанчымат
вияҥден
колташ полша.



020897
************************************************************************
2—08
ИКШЫВЫМ ЙӦРАТЫШЕ, ИКШЫВЫЛАН ВОЗЫШО

Григорий Васильевич Иванов 1937 ий 21 февральыште Марий Эл, Оршанка
районысо Ошлаэҥер ялеш шочын. "Илышемын тӱҥалтыш йыжыҥже Куяр поселкышто
(кызыт Йошкар-Олаш
пура) да Медведево районысо Люльпан йоча пӧртыштӧ эртен. Шочмо ялем дене
1948
ийыште гына вуяваш лийынам",— шарналта тудо.
1954 ийыште Тошто Крешын шымияш школым тунем лектын. Варажым У Торъял ял
озанлык
механизаций училищыште кумда профилян механизатор специальностьым налын.
Шочмо
велыштыже, Ильинка лугомелиоративный станцийыште трактористлан кок ий
ыштымек,
армийыште служитлен. Тулеч вара илыш корныжо Казахстаныш лупшалтын. Тушто,
УстьКаменогорск олаште, шоферлан ыштен.
Шочмо кундемышкыже 1962 ийыште гына пӧртылын. Ондак Ильинка ЛМО-ыштак
трактористлан ыштен, вара Марий да Чуваш геологический партийлаште,
"Горьковстрой" экспедицийыште буровой пашазылан, мастерлан тыршен.
Журналист пашам 1964 ийыште тӱҥалын. Ончыч Медведево районысо "Коммунизм
корно"
газет редакцийыште кусарышылан ыштен. А кунам Оршанка район уэш почылтын да
"Ончыко" газет лекташ тӱҥалын, тушко куснен. Тӱҥалтыш жапыште корректорлан,
кусарышылан ыштен. 1978 гыч 1994 ий марте редакторын дубляж шотышто
заместительже лийын. Пытартыш талукат пеле "Калык ой" марий газет редактор
сомылым шуктен. Тудо
савыкталтмым чарнымек, сулен налме канышыш лектын.
"Икымше почеламутем "Марий коммуна" газетеш 1954 ийыште савыкталтын, —
шарналта
Г.Иванов. — Армийыш кайымешкем, коло наре отихем савыкталтын. Варажым ятыр
жап
возен омыл, газет редакцийыште ышташ тӱҥалмекем гына, поэзийлан утларак
шӱмаҥынам".
Поэт "Йошкар тӱмыр" (1975), "Ӱжӱвӱр муро" (1980), "Вашлийым туштым" (1983),

"Ужар лӱҥгалтыш" (1988), "Кечылан шыргыжам" (1992) книга-влакым луктын. Эше
кум
рукописьше Марий книга савыктышын пашам тӱрыс куат дене ышташ тӱҥалмыжым
вуча.
Григорий Ивановын возымыж гыч шукыжо йоча-влаклан пӧлеклалтын. Тыште тудын
икшывым уло чон дене йӧратымыже, кумылжым шижын, умылен моштымыжо, шомакым
кычалмыже
да мумыжо вигак палдырнат.
60 ийым темыше йолташланна марий поэзий аланым шуко-шуко у мургорно дене
сылнештараш, эре таза, кужу-кужу ӱмыран лияш тыланена.
Григорий ИВАНОВ
Шемеч дене пырля

Петя шольым чыштыра:
— Каена мо чодыраш,
Чодыраш — ончен кошташ,
Чодыраш — вуй кандараш?
— Каена, каена.
— Пийымат наҥгаена?

...Ам-ам шоктыш кок гана,
Вара угыч — кок гана.
А варажым — вич гана.
Сайлан огыл докан, а?

Лишкак мийышна, ужна:
"Каргаша" чот Шемечна.
Шоҥшым ужын, тиде раш,
Пиже пык-пык тӧрштылаш.
А шоҥшет чоя, иман,
Шемеч нерым — шырт! тазан.

Кенеташте Шемечна
Пундыш гочын — вурт гына.
Логалеш вик кож йымак.
Тиде мо тугай — йомак?!
Модеш урын шер шинча:
Пӱгыльметым шӱгынча.
Вуйым кӱш нӧлтале пий:
Лишнак — руалташ ок лий.
Да опталтыш виянрак:
"Гав-гав, воло ӱлыкрак!"

Но... Лач койын кодо вур-р,
Кӱзен кӱшкӧ, йомо ур.
Кужу почым колтыш луш,
Вес кож вуйыш тӧрштыш вушт!

Кушеч лекте гын мераҥ?
Шемечна, ончен туран,
Тудын век кудал мия,
"Шайыкетше"— ых ия!—
Волгалт кодо поч гына,
"Пфф!" ыштале Шемечна...

Вола кече койынак,
Мӧҥгӧ велыш корнына.
Таче топкышна мыняр,
Ышна нойо нимыняр.
Лач Шемеч элнен, коеш,
Луктын йылмым, шӱлештеш,
Пык-пык, пык-пык кудалеш.

"МЕРАҤЖЕ" ВАРА КӦ?
— Печушым койдарат: "Мераҥ".
Те паледа молан кӧра?
— Ала изишак шайыкрак?
— Уке, ода пале садак.
— Тугеже ойло, лийже раш.
— А мо, лиеш каласкалаш.

Пашаже лийын ӱмаштак.
Но мый шарнем, ом ойло ӧрын.
Ме мийышна чодыраш, умбак,
Погаш вӱр гае чевер мӧрым.
Вот теве мӧҥгӧ толына.
Ух, ужыда ыле гын, эх те!..
Шижде-годде корнышкына
Шыҥшале нушкын лекте.
Эсогыл шоктыш чыж да чуш-ш:
Тарваныш шудо. А Печуш,
"Ой, кишке, кишке!" кычкырен,
Шикшалте лӱдын чытырен.
Тылеч вара "мераҥ" шомак,
Печуш дек пижын сайынак...

Лачак тыгодым нунын дек
Печушет ушныш, туштак лийын:
— Ну мо, тек ойлышт, ойлышт тек,
Вет тиде ыле кодшо ийын.
А ынде... Теве ончалза!—
Да лукто помышыж гыч кишкым.
Чылан — ныл велыш. Лаваса!
Печуш дек ит мий лишке!
— Эх те!— Печуш мӱгыралта.—
Могае улмыдам ужамыс,
Кумыжвуян деч лӱдында,
Мылам тендан верч намыс!..

ВЕСЕЛА ИЗОҤГЫР

* * *
Зинушна ок луд, ок возо.
Мийылден, диваныш возо.
Можыч, омыжо шуэш,
Малашат вет жап шуэш.

* * *
Шӱртем уло тӱрлӧ-тӱрлӧ,
Кеч-могайжым нал да тӱрлӧ.
Но ом мошто тӱрлен тӱрым,
Пӱремдем лач солык тӱрым.

* * *
Авай, содор пу мылам
Шала вуян помылам.
Сомылым мый ыштыктем,
Пӧрт кӱварым ӱштыктем.

* * *
Печылык кужу вараш
Толын шинче сур вараш.
Кычкырлаш умшамым почым,—
Ончыктале мылам почым.

* * *
Чапле каныш — рушарня!
Молан лачак руш арня?
А марийын куш каен?
Шонкалем мый, уш каен.

* * *
Ну-ну-ну, Онтон чукай,
Ошкыл колто, ончык кай!
Сурт деч мӱндыркӧ торлет
Куржталат — вигак тырлет.

* * *
Кӧ ыштен тыгае "порым",
Налын да шылтен ош порым.
Шонеда те, мый ом пале?
Парняштыже кодын пале.

* * *
Клим вӱд корным виктара:
Йогыжо тек вик, тура.
Но тудет ок колышт Климым,
Лум йымак пура ялт лӱмын.

* * *
Вот могай пышткойшо шыже!..
Йӱржӧ, ой, кузе ок шыже!
Талышна чот мардежат,
Шып ок лий кас мартежат.

* * *
Руаш койын овара.
Овартаже мо вара,
Шолын кӱза пуйто пуштыш?
Кована мом тушко пыштыш?

* * *
Миша куржын пурыш тӱгыч:
— Тольо ушкална кӱтӱ гыч!—
Пырт кугемдыш шинча шӧрым,—
Мыламат конден дыр шӧрым?

Теве ончал-ян кокатым,
Шӧрым пуртыш, лач кок атым.
Кажныже мыняр кружкалык,
Ашненаже ик ушкалым.



020997
************************************************************************
2-09

Виталий ДМИТРИЕВ-ОЗИ
ОҤАРЧЫК ДЕН КОЙДАРЧЫК-ВЛАК

ШЫЛДЫМЕ ИЛЫШ
Пӱйжӧ чот коршта пошкудын —
толын луктыкташ.
Врач ойла:
— Кузе тый шылжым тӱҥалат кочкаш —
эмлена, айда, молан тазажым утыкташ?
— Шыл уке шол...
Пӱй огеш кӱл немырым лочкаш.

БИЗНЕСЫН СЕКРЕТШЕ
— Кушеч тӱҥальыч, господин поян,
шке бизнесетым:
кузе чумыртенат тый
первый мильонетым?
— Нима уке гыч... Нуль гыч...
Нуным погенам,
Вара иктан (теҥге) воктен
шогалтенам...

КАЧЕШАК КОДЫН
Каче ӱдыр дене палыме лиеш.
Ӱдырет:
— Лӱмем — Вӱдӱдыр,— воштылеш.
Ушнымекышт, тылзе гычын ойырлат —
Ялыштышт "Вӱдӱдырак улмаш" ойлат.

ЙӦРА, КЕЧ...
Ик книгам лудын куанышым огыл:
Юмо, тау — тудым мый возен омыл.

"КОЛЫЗО"
Куча, ойла, кеч карпым — поч гыч.
Ила... "Килька" консервым кочкын.

КОК КОЛЫЗО
Иктыже ойла:
— Ит шурго, кол колеш...
Весыже:
— Колеш: шургет гын, кол толеш!

ТАЛЕ МУРЫЗО
Семон —
Сем он.

ЛОТЕРЕЙ
— Модын налын: пиалан вет,—
кычкырат,
Кидыштым пуат, туп-ваче гыч кырат.

МЕ ДА РЕКЛАМЕ
— Пукшеда пырыслан "Вискас" манмыжым?
— Пукшена... пуэна нулаш атажым.

РЫНКЫШ КУСНЕНА
Шуктена пурен чылан пазарыш —
Кажне савырна "Пазар Назарыш".

ПАЯН — ПОЯН
Озанлыкна мемнан — тӱшка паян:
Кунам гын лийына чылан поян?

"РОЖЫНВУЙ"
"Вуйжо тич арва,— ойлат,— да рожын",
Но оптен амбарже тичак... шожым.

"ОШПАТЫР"
Кугу Стапан нӧлта изи стаканым:
Изи стакан йӧрта кугу Стапаным.

ЖАПЛАН КӦРА
Чиеныт ожно кандыран йолашым:
"Иша" гын жап, руден-кылден толаше...
Писештын пагыт таче, илыш неле —
Садлан дыр кодын...кандыраже веле.

"ТУРТЫКТЫМО" КНИГА
Южо автор кӱчыкын лӱмда ойпогыжым,
Лудын саде возымым, шкеат туртат:
Сылнымут историйыш — ой, шогыжо...
А тыге, ончет — кроссвордышко пуртат.

САЙЛЫМАШ — САЙ ИЛЫМАШ
Идалык мучко — сайлымаш...
Ыштат мемнам пелеодарым!
Йӧра эше сайжат улмаш:
Пуат туддечын ончыч пашадарым,
Йоча оксам да пенсийым, "арен" —
Туешкыше шӱмнам "эмлат";
Чон йӧсын карыше логарым петырен,
Йӱкнам пуаш темлат...

МАХОРКЫМ — ОК КЕРТ
— Мый шупшам гын, "Кэмэлым", "Монтаным"!
— Тазалыкет уке ден ит моктане.

ИТ ЛӰЛӦ
(Вуйлатышылан)
— Кузе каяш ончык, тораш?—
Ит кутыро, ончыкто раш.

ПАЙДА ОК ЙОМ
Ушкаллан шож олым — курго,
А ок коч — тӧшакым урго.

МОЛАН — ВЕСЕ?
Маскан — кугу трагедий:
Кузе тыге — Тра гений?!

КОЛЫН ЮЖО
— Вӱдыш шӱдыра колет —
Колызо, ит йӱ — колет.

КАРЕН КАРА
Марий шинчам, умшам кара,
Марла лудеш гын мыскарам.

ИЛЫШ МО ТИДЕ?
— Илыш — мо тиде тыгае?
— Илыш — ӱян кинде гае:
Кӱшнӧ — шӱралтын ӱй, лай,
Ӱлнӧ — яра да тыглай.

КЫЛМЕН-ЫРЕН
Вуйвундашым коклан удырен,
Кок пӧръеҥ шинчылда кутырен:
— Мом ыштет ыле, ӱдырым ужын,
Рвезе годым, шӱмет-чонет туржшым?
— Йӱштӧ вӱдым колткен йӱынам,
Эҥше чоным тыге йӧртенам.
— Мом ыштет ынде, пагыт "куржмеке",
Чонлан келшыше "лывым" ужмеке?
— Ырыкташ чоным (трук тарвана!)
Чаркам, весым темем аракам...

МОЖО КАНДАШЕ ЛИЙЫН?
(Мурызын монологшо)
Кандаш йолан таракан гай
Тавалтенат кертына...
Такмак гыч
Водно таракан ден коктын
Шинчылтынна пыртак подыл...
Тудо пеш вашке тайналте,
Кумылжо лошеш пайлалте —
Ойлыш:
— Ӱмыр таҥ улат,—
Кидше-йолжым почела
(Теме шер) минут еда,
Мыйын велыш шуеда,—
Тый чыла нерген мурет,
Лач мемнан нерген от муро...
Лий йолташ — серал ик мурым
Да историйыш пурет...
Семынем шотлен шинчем,
Тидыжым шарнем, шинчем:
"Кудыт, шымыт да кандаше..."
Керте вет, едрит кандаше,
Арака чылт ушым налын —
Можолийын гын кандаше?
Йолжо моли тараканын,
Альыже — шинчам "кандаше"?

АППЕТИТШЕ УКЕ
Эрдене лектын, колышт-ян мардежым,
Колат — ойлат могай манеш-манешым.
Пурен, ойлат, пошкудыж деке
Ала-могай пайрем эрдене
Ышташ-кучаш пеш його марий вате
(Огеш муш атым, шӱкым ок тарвате)
Пошкудыжо коҥга воктен тошкештын —
Пӱжалтын чулым еҥ — шаньгам кӱештын.
Да сомылжо, кырча-марча коклаште
Шаньгам тамлаш ӱжеш ӱстел коклашке.
— Ала-молан ом керт, ом сеҥе таче —
Ялт аппетитем уке, тулаче,
Пыкше вич перемечым, нюмызлен —
Кочкаш ок кае — кертым авызлен,—
Тыге ойла ты вате ӱстелтӧр гыч...
Онча шаньгам кӱэштше тудым шӧрын:
— Уке гын аппетит, ом керт полшен,
А такшым, шымыт кочкыч... коч эше...



021097
************************************************************************
2—10
Юл сер оласе мурызо
Марий Эл Республикысе культурын суапан пашаеҥже, Российысе журналист ушем
член
Геннадий Гаврилович Калинкинын мурпашажым поэзийым йӧратыше-влак сайын
палат.
Тудын почеламутшо-влак "Ончыко" ден "Пачемыш" журналлаште, тӱшкан лукмо
ойпогылаште, республикысе газетлаште савыкталтыныт. 1981 ийыште Марий книга
савыктыш
лудшым "Откровенность" сборникше дене палдарен.
Марий Эллан 75 ий темме лӱмеш республикысе Писатель ушемын увертарыме
конкурсышто тудын шочмо кундем нерген почеламут аршашыжым кумылаҥдыше
премий дене палемдыме.
Геннадий Калинкин Волжск олаште лекше газетлаште икмыняр лу ий ыштен,
кызыт, сулен налме канышыш лекмекыжат, "Волжские вести" редакцийыште тырша,
ончычсо семынак "Юл памаш" сылнымут ушемым вуйлата.
Номерыште лудаш темлыме почеламутшо-влак Юл воктенсе марий мланде да тачысе

илышна нерген каласкалат.
Геннадий КАЛИНКИН
ӰЖАРА ЧАКТАРА
Тиде верыш йолгорно конден,
Йомо шкеже, чашкерыш пурен.
Садеран, олыкан Юл кундем,
Кӱдыран шочмо-кушмо верем.
Шыве-шыве лышташ камвозеш,
Шӱлык йолкыным эркын шара.
Ӱшан тул шекланен ылыжеш —
Шӱлыкнам чактара ӱжара.

ШОНЫМАШЫМ ПОКТЕН
Мӱяҥше олма, пеш чевер,
Кеҥежым конден садышкем.
Лупсеш сӱсана шочмо вер —
Эр кечым вашлие тошкем.
Пӧрдеш шонымаш вуйыштем
Мотор, ямле пагыт нерген.
Ом шинче туркен верыштем,
Каем шонымашым поктен.

ЙОМШО МАРДЕЖ
Весела кеҥеж нерген
Шонкален, каван туртеш.
Канде шӱртыжым эрген,
Эҥыремыш лӱҥгалтеш.
Корно угыч йӱштыльӧ
Йӱр вӱдеш да лавыраш.
Мардеж лукто йӱштыжым
Шыжым телыш савыраш.

ЮЛ КУНДЕМ
Яльчик сер...
Таир да Ваштар курык,
Пӱнчерлаш урналтын Кичиер...
Вот тыгае шочын туто урлык
Юл кундемын...
Тиде — шочмо вер...
Изиэм годсекак, пуэн вийым,
Юл ӱмбач мардеж шыман пуа.
Ладыра куэже, ӱдыр лийын,
Ну пӧрдеш вет, модыктен уам.
Йоҥгалтеш кӱсле моткоч яндарын,
Угыч эр Юл серыште шула.
Юл кундем, тый Россий-Онарын
Ик чока лышташыже улат.

ШӰЛЫКАҤШЕ ПЫЗЛЕ
Шыже пагыт угыч эҥын эртыш,
Пызле шӱлыкаҥе чеверген
Да рошаште тул-сӱаным йӧртыш,
Йогышо лышташым йӱлалтен.
Пызле!
Шӱлыкаҥше тулан пызле!
Языкна лӱмеш йӱлет аман?
Да поэт Маринан ӱмыр тылзе
Шочо, муро — кочырак таман.
Коктынат моктенда шыже эрым.
Пызле утыр веле ылыжеш —
Шижына — Цветаеван вӱршержым,
Почеламутын корнышто шиеш.

ЧОНЫШТО УГЫЧЫН ШОШО
Киш там велалте кундемыш,
Южым пойдарыш кукмак*.
Мурым садвечышке темыш
Сур изи кайык, кожмак.
Луктын саламлыме семым,
Шыргыж шога ӱэпу...
Пӱнчӧ куан дене темын,
Шокшым вуча олмапу.
Чон адакат шулдыраҥе,
Кӱшкӧ ӱжеш чоҥешташ.
А шонымаш — ия наре —
Ӱмыр каваш кынелаш.
——————————————————————————————
*Кукмак — багульник.

КУРЫМАТ КУРЖЕШ
Акрет годсо ола помыжалтеш —
Чарга мурым луктеш агытан.
Кундемна мотор тӱрла коеш,
Сылнымут илана пеш чолган.
Шоҥго Русь омо дечын утла,
Пагыт толкын лугалтын пытен.
Ныжыл шӱлык шӱм-чоным путла,
Кодшо дене эрласым ушен.
Тошто семынак курым куржеш,
Шотшо дене свежа кажне ий.
Шӱдыран январь угыч толеш —
У ӱшаным йӧрташ огеш лий.

АСФАЛЬТ ВОШТ
Кӱкш савар ӧндал шогалын суртым —
Кечыйол пыкше гына пура.
Шампиньон, шӱтен асфальтым, сурым,
Лектын пуйто пеҥгыде пуда.
Кӱ коклаште шочо пиал оҥго —
Кудывечым сылнешта "ньога":
Ош теркупшым шындалтен, ош поҥго
Патырлыкшым ончыктен шога.

КЕҤЕЖ СӰРЕТ
Сур пуракым тӱргыкталын,
Кеҥеж кече ошкеда.
Кечын шокшыжым шудалын,
Корнышто асфальт лева.
Шижына: вашке шкет пызле
Чевергалын ылыжеш.
Кызытеш вел август тылзе
Лым лийде постом туржеш.

УЭШ ЯНВАРЬЫСЕ ПЫЛ...
Адакат теле пагыт лишемын,
Вулно пыл мамык пуным шоктеш.
Шемкорак кашак шем мотор семын,
Кычкыралын, чон йӧсын шортеш.
Ты йӱкеш шемемеш мамык шовыч,
Йӧсыракын чучеш чонланат.
Ак нерген мутланат кова-шамыч,
Коча-влак эл пашам лончылат.

КЕЧЕТ ЙЫМАЛНЕ
Нимоат у шочын огыл таче,
Ончычсылак кече ончалеш.
Я узьмак, я тамык тӱкалта гын вачым,
Кеч от шоно туш вончаш возеш.
А кава йымалне жапше уло
Шкенжын кеч-могай азапынат:
Тӱтырала ош тӱняште шуло
але вес тӱняш капкам почат.
Ынже йом шинча гыч куэрлаже,
Тек мура ош ӱмыр кайыкна.
Лийын мо да мо лиеш эрлаже,
Так арам мужедме шот гына.

Эврик АНИСИМОВ кусарен.



021197
************************************************************************
2—11
Миклай РЫБАКОВ

ОКСА МЕШАК
Кок ужашан, шым сӱретан да эпилоган
детективный комедий


Модшо-влак:
Ньоньой Пӧча Мочалов — ялысе шофер.
Майрук — тудын таҥже.
Орчемей — тудын ачаже.
Палаги — тудын аваже.
Балалайкин — ялысе гармоньчо.
Зайцев — участковый милиционер.
Мумбо-Юмбо Канибал — африканский вождь.
Чичи — тудын ӱдыржӧ.
Официантка.
Юля — "кас лыве".
Пӧръеҥ.

Действий кызытсе жапыште марий кундемыште да Африкыште эрта.

Икымше ужаш
Икымше сӱрет

Кеҥеж кас лишемеш. Рӱмбалга. Ялыш вольык кӱтӱ пурымо йӱк шокта. Палисадник.
Изи
олымбал. Пӧча толеш. Олымбалан шинчеш, тунамак писын кынелеш, кидшагатшым
онча.
Пӧча (пеле йӱкын, семынже вудыматен). Ах, ия, вараш кодым мо?.. Тугай
уверым
каласышаш улам ыле... (Мӧҥгеш-оньыш коштеда, кок могырыш ончыштеш). Эх,
Майрук!.. Ну, йӧра. Эрла эрдене рейс деч ончыч ала ужын кертам? (Каяш
тарвана. Вес
могырым Майрук койылалта.)
Майрук. Пӧчук!..
Пӧча (ваштарешыже тарванен). Майрук!..
Майрук. Нелеш ит нал, жапыштыже толын ыжым керт. Сурт сомылка...
Пӧча (шыман). А мый шонышым — тый мыйым вучен шуктен отыл. (Ӧндалеш.)
Майрук (Пӧчун кид йымачше кораҥын). Пӧчук, йӱд пычкемыш огыл вет, еҥ
ужеш...
Пӧча (пеҥгыдын). Еҥ шинча-пылыш деч ынде нимынярат ом ӧр.
Майрук (ӧрмалген). Мо тыге кенета?..
Пӧча (кугешнен, куанен). Икмыняр кече гыч ме тый денет ватак-марияк
лийына!..
Майрук (утыр ӧрын). Кузе?! Сӱан деч посна?! Ала вигак, кызытсе койышым
койын, мыланем мӱшкырым сакен пуынет?
Пӧча (лыпландарен). Ит тургыжлане, Майрук, сӱан деч вара, сӱан деч вара...
Майрук (кочын). Эх, Пӧчук, сӱанжым коҥга шелше кокласе тараканым ужален от
ыште вет...
Пӧча (пеҥгыдын). Нимогай таракан!.. Колхоз председательын поро кумыл улмо
годым нимогай таракан огеш кӱл!..
Майрук. Ом умыло...
Пӧча (пеҥгыдын). Шофер-шамыч ойлышт: таче ола гыч ик машина оксам конденыт.

Ынде, очыни, пашадарымат, пенсийымат, пособийымат пуат. Мый вигак
председательлан пеҥгыдын каласышым, маньым: "Сӱан ышташ пашадарым от пу
гын, голодовкым
увертарем!.."
Майрук (ӧрын, кугешнен). Ой-йой-йой!.. Голодовкым?! Шужен колынет?!
Пӧча. Ешарышым... Маньым: "Мыйын налшаш ӱдырланат кум тылзаш пашадаржым...
вынь да полож!.. Тудат, — манам,— шоҥго ӱдыр ынеж код. Мыят,— манам,— шоҥго
каче
ынем лий! Анят,— манам,— иктаж тылзе гыч мемнан йоча шочын возеш!.. Калык
мом
ойлаш тӱҥалеш,— манам,— намысше могай!.."
Майрук (ӧрмалген, кугешнен). Ой-йой-йой!.. Тыгак маньыч?!
Пӧча (утыр ырен). Тыгак!.. Мый вет ырен шуам гын, кӱртньым тодылам!..
Майрук (кугешнен). Ак-па-тыр!..
Пӧча (тугак). Пытартышлан мый тудым политик шомак дене пызыральым.
Майрук. Политикыжым кушеч палет?
Пӧча. Тиде пуламыр деч ончыч мемнан гаражыш эртак политинформатор-влак
коштыт
ыле. То обком гыч, то райком гыч эртак толыныт... Нунын мом ойлымыштым
шарналтен, ка-а-ак шелын пуышым.
Майрук (лӱдын). Совен колтышыч?!.
Пӧча (лыпландарен). Мут дене... Маньым, Совет Союзын вийже — пеҥгыде еш
ячейка!.. А тый, манам, тыгай ячейкым ынет ыште, тый, манам, Российым
шолдыртынет,
пытарынет!.. Ельцинлан, манам, Зотинлан* телеграммым пуэм.
——————————————————————————————————
*Зотин — Марий Элын ончычсо президентше.
Майрук. А тудо?..
Пӧча (председательын ойлымыжым койдарен). Тый, манеш, Петр Мочалов йолташ,
утыждене мыйым... Кузе гала? Ала Петроград, ала Ретроград семын, манеш, ит
уж.
Тидыжым ыжым умыло. Вара, ойла, мый, манеш, демократ улам, чыла умылем.
Ӧрам веле, райкомышто ыштымыж годым коммунист ыле, а ынде ала-могай
дерьмократыш савырнен. Икманаш, мыланна, тыланет да мыланем, кум тылзе утла
тӱлыдымӧ пашадарым эрла-кумышто пуат да эше премийым сӧрыш. Ну, томаша!..
Вигак тынар окса!.. Миллион! Ме тый денет окса мешак лийына! Миллионер!..
Майрук (кугешнен, Пӧчукым шӱйжӧ гыч ӧндалын, шупшалын). Ну, Пӧчук, ну,
Пӧчук, улат улмаш!.. Але марте тыгай улметым паленат омыл. Тыйым арам
Ньоньой
Пӧча манын лӱмдат. Чынжым гын, тый настоящий... марий улат. Ых!.. (Чолган.)
Мый
лач тыгай качылан марлан лекташ шоненам!..
Пӧча (моктанен). Мый але тыгай веле лийын кертам мо?!.
Майрук. Тыланет, Пӧчук, телевизор дене выступатлаш кӱлеш. Тунам шофер огыл,

а политик лият ыле.
Пӧча (тугак). Амал лиеш гын, мый тушто выступатлыше муньырий ученый-политик-
влакым шырпе гай тодышт оптем ыле!.. Ончыктем ыле могай мый Ньоньой Пӧча
улам!
(Майрукым ӧндалеш.)
Майрук (шыман). Айда эше кастене, йӱдым вашлийын мутланена, ончыкылык
илышнам ярымлена.
Пӧча. Мый садланак тыйым тышке кызыт ӱжым. Таче кастене тошкемыш лектын ом
керт.
Майрук (шӱлыкын). Молан?
Пӧча. Сонар сезон почылтмо деч ончыч йӱдлан Тумна купыш сонарыш кайынем, Ош

ерыш вапшым шуынем. Тумна куп лазылаште моткоч шуко ирлудо пошен, а Ош
ерыште —
карака: сӱанлан ямдылалташ кӱлеш.
Майрук (кумылын). Йӧра, мый кӧнем...
Пӧчук. Тый эрла ала мый денем пырля райцентрыш кает ыле? Сӱанлан тӱрлӧ
йӧрварым наледаш кӱлеш...
Майрук (шоналтен). Ом керт, очыни... Мый тылат сӱанлан аныклыме шийвундым
пуэм, мо налаш кӱлешым каласем... Тек мый дечем посна наледет... Паша
шуко...
Ферма вет. Шонымо семын паша гыч каяш ок лий.
Пӧчук (кумылын). Йӧра тугеже... Эрдене мий, каласе... Мыйынат икмыняр окса
уло, пырля каҥашена. Кайышна, ужатем...
Майрук. Огеш кӱл... Чеверын... Пелйӱд шуде, агытан мурышаш огыл. (Пӧчукым
шӱргыж гыч шыман шупшалын куржын колта.)
Пӧчук (шӱм шулен). Чеверын, шӱмбелем!.. (Эркын кая. Пауза. Вес могырым,
шекланен, Балалайкин лектеш. Коҥлайымалныже гармонь).
Балалайкин (шиштыланен, куанен). Тю-тю-тю!.. Теве тыланет, Балалайкин,
эше ик калым лектеш. Сӱан — мыланем юмын пӧлек гай. Нине окса мешак-влакым
ястараш полшаш кӱлеш. Ну, Ньоньой Пӧча, миллион гычет мыят ик катышым
кочнем. Кузе?.. Э-э, Балалайкин пала, кузе эн чаҥга айдемымат сымыстараш
лиеш. Чап!.. Чап
— шучко чер! Тудо кажне еҥын чоныштыжо эреак эҥын йӱла. Жап шуэш, тул
ылыжеш,
тудлан топливо кӱлеш. Кӧн тудо уло? Мыйын!.. Мый тудлан моктеммурым
тыманмеш
луктын пыштем. "О Ньоньой Пӧча, тый Акпатыр гай тале улат!.. Тый гына тыгай
мотор ӱдыр Майрукын шӱмжым сеҥен налынат!.." Теве тыгай муро деч вара тудо
окса
мешакшым веле огыл, пытартыш йолашыжым кудаш пуа. А ок пу гын?.. Мыйын
тидланат
рецепт уло: койдарчык такмак-влак. "О Ньоньой Пӧча, муньырий шофер, машина
рульжым кучен ок керт, а эше тыгай мотор ӱдыр Майрукым поктылеш!.."
Тыгай такмаклан кӧ куана? Нигӧ!.. Ик кастене я тошкемыште, я клубышто
шергылтарем — эрлашыжым пӱтынь ял воштылеш. Ом моктане — тидым чыланат
палат, но...
йӱкын ойлаш огыт тошт. Теве ӱмаште Ял озанлык пашаеҥ кече пайремлан шкенан
председательым моктен мурышым. Эрлашыжымак премийым выписатлыш да эше
пеллитрым кучыктыш. Ох, чолга улам вет, талант памаш!.. Мыланем шукертак
заслуженный, перезаслуженный званийым пуаш кӱлеш ыле, но огыт пу! Эх, мом
ойлаш, мемнан тӱвыра
министерстве талантым ок уж, ок жапле. А вет мыняр смотрышто
участвоватленам,
конкурслаште — тӱрлӧ грамот деч моло уке, так незаслуженный артистак веле
кодынам. А вет ялыштына могай клуб ыле!.. А клуб вуйлатышыже Балалайкинын
лӱмжӧ кундемна мучко йоҥген. А ынде мо? Клубым петырышт — окса уке, мыйым —
шоягорем
гыч!.. Эх, коммунист-влак уэш властьым налыт гын, тошто илыш пӧртылеш
ыле... Ну,
йӧра, жап шуэш, мемнан уремыштат пайрем лиеш! Вуйым кӱш, незаслуженный
артист
Балалайкин!.. Ньоньой Пӧча ден Майрук лӱмеш моктеммурым возаш жап!..

Олымбаке шинчын, гармоньжым шупшыл колта, ала-могай у семым кычалеш,
семынже вудыматен, мурылан мутым йӧнештара. Икмыняр жап гыч участковый
милиционер Зайцев толеш. Икмагал Балалайкинын творческий орланымашыжым
колышт шога.

Зайцев (Балалайкин дек лишемын, койдарен). Ну, великий композитор, у муро
шочеш?
Балалайкин (чурк лийын). Ой, участковый, тый тыге трук... лӱдыктышыч...
Зайцев. Титакдыме еҥ участковый деч нигунам ок лӱд. Иктаж-могай комбинатор
гын... тиде вес паша.
Балалайкин. Мом тый?! Мый комбинатор огыл, а тыглай самодеятельный
композитор. Кызыт гына мыйын шӱм-чонем сандалыкыште Муза дене пырля
чоҥештыле,
Ньоньой Пӧчан сӱанжылан ныжыл семым, кумыл нӧлтышӧ моктеммурым погыш... А
тый
манат...
Зайцев. Тугеже нелеш ит нал...
Балалайкин. Мый вет палем, участковый, тыйын фамилиетше Зайцев, а шкеже
тигр гай улат: пырыс гай шыпак лишемат, а кӱчет-пӱет — тигрын. Арамлан огыл
тыйым шеҥгечет, тигр-Зайцев, маныт.
Зайцев. Мутетым ала моктымылан шотлаш, ала койдарымылан?
Балалайкин. Творческий айдеме эре туштыл ойла — умылаш кӱлеш.
Зайцев. Тугеже ит туштыл, вик ойло: Ньоньой Пӧча сӱаным ыштынеже?
Балалайкин. Ом туштыл, вик ойлем: Пӧчук председатель дене лийын, тудыжо
сӱанжылан кум тылзаш пашадаржым да эше премийым пуаш сӧрен. Тынарак —
Майруклан... Кок окса мешак лийыт вет: кузе сӱаным от ыште.
Зайцев (шонкален, семынже). Э-э, тыште шоналташ кӱлеш.
Балалайкин. Мом шонкалаш — чыла раш.
Зайцев. Тиде тыланет чыла раш, а мыланем шоналтыман... Председательланат
шоналтыман. Таче банк отделенийыш, почтыш, бухгалтерийыш кок-кум тылзылан
тӱлыдымӧ пенсий, пособий да пашадар оксам конденыт. Эрла пуэдаш тӱҥалыт.
Балалайкин (куанен). О-о-о! Юмылан тау!.. Ну, пайрем тӱҥалеш!.. Мыланемат
лектыш лиеш...
Зайцев. Ялыштына кум-ныл мужыр самырык ӱдыр-рвезе пашадар налмым веле вуча,

тунамак сӱаным тарватынеже. Ик кечын але кече почела ныл сӱан ик ялыште
тарвана
гын, палет мо лиеш?
Балалайкин. Мыланем моткоч чапле лектыш лиеш.
Зайцев. Тыланет — лектыш, а тургым жапыште пасу паша арнялан але кок
арнялан шогалеш — тидым умылет? Ожнысек сӱаным пасу паша пытымеке
тарватеныт...
Балалайкин (каньысырын). Мыйже умылем, да государствыже ок умыло.
Зайцев (сырышыла). При чем тыште государство?
Балалайкин. При том... Пел ий дене пашадарым огыт нал, да кунам сӱанжым
ышташ? Таче окса уло — сӱан, а вес гана пашадар налмым вучаш тӱҥалат гын,
вӱргенчык ӱмбалан шинчен кодат.
Зайцев (шыдешкышыла). Тьфу, несознательный элемент улат тый, Балалайкин...
А сӱан шотышто уверетлан тау.
Балалайкин (чояланен). А мый, несознательный элемент, тыланет, участковый
Зайцев йолташ, эше ик уверым каласен кертам.
Зайцев. Могайым?
Балалайкин (тугак). Тачысе саманыште кажне уверын шке акше уло.
Зайцев (умылыдымыла койын). Могай ак?
Балалайкин. Осалым ыштыше еҥым кучет — тыйын званий кӱза, премийым пуат,
титаканлан — штраф. Тиде премий да штраф гыч мыланемат процент лиеш гын,
каласем.
Зайцев. Ончалаш кӱлеш, могай увер.
Балалайкин (шолып). Таче йӱдым ик браконьер Ош ерыш вапшым кышка, а эр
велеш, сонар сезон почмо деч ончыч, нимогай путевко деч посна, ирлудым
лочкаш
тӱҥалеш.
Зайцев (воштылалын). Тиде, Балалайкин, охотоинспекций да рыбнадзорын
пашаже. Чеверын. (Кая.)
Балалайкин (почешыже, сырышыла). Ну, Зайцев, погоди!!! (Гармоньжым
шупшылеш. Пычкемышалтеш.)
Пӱрдыш.

Кокымшо сӱрет

Тыглай кресаньык пӧрт кӧргӧ: ни уланлыкше ок кой, нужналыкат ок шижалт.
Шовыч
почылтмо годым Пӧчан ачаже. Орчемей вапшым ачалкала. Пӧртыш писын Пӧча
пура.

Пӧча (чот тургыжланен). Ачий, сӱанлан ямдылалтса!..
Орчемей (икшырымын). Адак могай пормо пурльо?..
Пӧча. Сӱаным тыге шуйкалаш тӱҥалына гын, мыйын нер йымачак Майрукым
солалтен
каят. Теве Прокоп Илюш вараш гай Майрук йыр пӧрдеш. Тудо вет коммерсант,
коваште
дене торгая, тудын окса уло. А ме эре кунам окса лиймым вучена...
Орчемей (аптыраненрак). Майрук — сай, шотан ӱдыр. Мыйже тореш омыл да...
кунам пенсийжым пуат гын?.. Тыланетат ынде, кум тылзе лиеш, пашадарым огыт
тӱлӧ.
Пӧча (пеҥгыдын). Ачий, окса лиеш! Таче банк гыч конденыт, эрла-кумышто
пашадарымат, пенсийымат тӱлаш тӱҥалыт.
Орчемей (куанен). Ну, тугеже илена!.. Аватын да мыйын кок тылзаш пенсий,
тыйын кум тылзаш пашадарет — у-у-у!.. Кок сӱанлан сита!.. (Ачалыме вапшыжым
мешакыш опташ тӱҥалеш.) На теве вапшет, ачалкалышым. Сӱан марте иктаж кум
гана
йӱдлан шуашет перна, але игече сай шога гын, лыҥ кучашат лиеш. Кызыт ынде
карака-шамыч пукшымо сӧснаиге гай коя улыт: сӱан сийлан пешак товро.
Пӧча. Тыгак ыштем. (Пырдыжеш сакыме пычалым налын, йытыржым шымла.) Пычал —

"на ходу", патрон-влак — ситыше. (Патронташым терга.) Таче эрдене иктаж
мешак
ирлудым кондем гын, сӱанлан коптитлаш лиеш.
Орчемей. Юмо полшыжо... Кайымет деч ончыч кас кочкышым ыште. Теве коҥгаште
жарок уло, йӱкшен огыл чай. Чечас луктам... (Чуланыш кая.)
Пӧча (сонар вургемым чия). Авайже кушто?
Орчемей (коҥга ончыл чулан гыч). Поянсолаште черкым почыныт, тушко каен.
Шаҥгак толшаш ыле да ала-кушко йомын.
Пӧча. Иктаж кумаж деке пурен дыр.
Орчемей. Мыят тыгак шонем. (Ӱстембаке тарелка жарокым конден шында.) Тол,
коч. Мыят тый денет пырля каем ыле да шылыж коршта.
Пӧча (кочкаш шичшыжла). Шкетынат йӧнештарем.

Пӧртыш Палаги пура. Кидыштыже — шовыч вӱдылтыш. Чаткан чиен, вуйыштыжо
шем — шовыч. Изиш рушталшыла коеш.

Палаги. Ньоньоем-шамыч, мыйым йомдарышда докан? (Эргыж дек миен, вуйжым
ниялткала). Ой, Пӧчукем, ньоньоем, аватым ит вурсо, ит шылтале. Поянсола
черкыш
мийышым, тыйын пиалет верч сортам чӱктышым, кумальым, ну, кумальым...
Святой
угодник деч, Иисус Христос деч сай пелашым муаш полшо манын сӧрвалышым...
Пӧча (каньысырын). Мом сӧрвалет? Мыйын пелашем лийшаш уло, тый палет...
Палаги. Майрук мо? Кай, тудын гай ӱдыр — пел ял. Тый иктаж-могай
камерсантракетирын ӱдыржым нал, вот тунам илена ыле. Мый юмо дечат тидын
нерген йодым.
Иктаж камерсант-ракетирын ӱдыржым мыйын ньоньой Пӧчукемлан муын пу, маньым.
Орчемей (сырен, шӱрдыл). Палаги, мом куктыштат?
Пӧча (умылтарен). Коммерсант — тиде окса мешак, а рэкетир — тиде бандит.
Палаги (ӧрын). Ой, Матра кума вес семын ойла: ракетир, э рэкетир камерсант
иктак улыт, манеш.
Орчемей (тугак). Матра кумат пеш пала...
Палаги. Кузе ок пале? Тудо чыла пала: профтехучилищым тунем пытарен. А
самогонжо могай?.. Чисте спирт!.. Пареҥге денак тыгайым шолта, изишак веле
уржа
полтым ешарем, манеш. Вес гана мыят тыгак ышташ тӱҥалам.
Пӧча. Авай, чыла тидын нерген вес кечын кутырена, а таче мый сонарыш да
вапш
шуаш каем.
Палаги. Кае, эргым, ньоньоем, кае. Корнет пиалан лийже, пычалет туран
лӱйжӧ, вапшышкет кӱтӱ дене карака-влак пурышт... Палет, мом мый Кугу Юмо
деч йодым?
Пӧча (шӱрдыл). Чыла ойлышыч вет.
Палаги (умылтарен). Уке-е, тый тидым эше от пале...
Пӧча. Каласе, да писынрак.
Палаги. Лӱмын кум тӱжемаш сортам нальым, чӱктышым да тыге Кугу Юмо пӱрышӧ
деч йодым: "Ньоньой Пӧчукем ӱдырым налнеже, оксаже уке, мыланнат пенсийым
жапыштыже огыт тӱлӧ, полшо мыланна".
Пӧча (воштылалын). Юмо вара пашадарым тӱла мо?
Палаги. Ит воштыл, эргым. Мыйын ковавай ойлен ыле, а тудлан тудын ковавайже

ойлен коден. Колышт... Пеш ожно ик йорло марий илен. Эргыжлан ӱдыр налаш
жап шуын, а тудын сӱан ышташ поянлыкше уке. Тунам ача черкыш кая да, Кугу
Юмылан кугу
сортам чӱктен, полышым йодеш. Ачан сӧрвалымыжым Юмо колын да кава гыч изи
шондыкым колтен. А шондыкыштыжо ший да шӧртньӧ тич лийын. Тыге йорло марий
кугу марий
сӱаным ыштен, ӱмыреш ракатланен илен.
Орчемей (койдарен). Вара тыят тыгай шӧртньӧ шондыкым эргычлан йодыч мо?
Палаги (пеҥгыдын, ӱшандарен). Йодым, пеш сӧрвалышым...
Орчемей (игылтын). Ну, тугеже эрла шӧртньӧ шондык тыланет вола.
Палаги. Юмо сӧрвален кумалмем колын гын, вола.
Пӧча (воштылын). Таче Российыште миллион дене йорло уло, Юмылан кумалат
гын,
кажныжлан окса шондыкым колта.
Палаги. А кӧлан ӱшан? Юмылан веле. Начальствын окса уке, собесын шондык
пуста. Юмо ок полшо гын, сӱан нерген шоныманат огыл, кузе гын тыгай туткар
саманыште илен лекташ.
Пӧча. "Юмылан ӱшане, да шкежат нерен ит кий",— манеш калык мут. Йӧным
кычалаш
кӱлеш: колым кучаш, ирлудым лӱяш...
Орчемей. Аватын ойлымыж семын "камерсант-ракетир" лияш...
Пӧча (кочын воштылалын). Куш пурет, лиятат.

Уремыште гармонь йӱк шокта.

Орчемей (уремыш ончалын). Унас, теве ик рэкетирже мемнан пӧрт могырыш
лупшалте. (Ватыжлан.) Юмет окса шондыкшым волтенат огыл, а Балалайкин тудым
лошеш
ышташ толешат. (Вапш мешакым кровать йымак шылта.)
Палаги. Тудыжо Юмо деч сӧрвален кумалмем колынат шуктен мо?
Пӧча. Кумалметшым ала, а сӱан лийшашым колын шуктен.

Пӧртыш Балалайкин пура.

Балалайкин (омса лондем гычак). Поро улыда, пошкудо-шамыч!.. (Пӧча нерген
моктеммурым шергылтара.) Ӧрын улыда, мо тиде тыгай? Умылтарем: Пӧча ден
Майрукын сӱаныштлан пӧлеклалтше моктеммуро! Кӧ тудым возен?! Ончыклык
заслуженный
артист Балалайкин!.. Оваций огеш кӱл!.. Кунам пӱтынь марий калык тудым
мураш
тӱҥалеш, тунам — пожалуйста!..
Пӧча (кумылын). Тау муретлан, Балалайкин, ончыклык калык артист! Только
семже
ала-молан Кульшетовын мурыж гай.
Балалайкин (ӧрын шогыде). Тудо мыйын семым шолыштын... Плагиатор!
Пӧча. Тиде мурым шукертсек радио дене колтат.
Балалайкин (тугак). Ӧрат, мурым возенам веле, тудым уже радио денат
йоҥгалтарат. Ну, радио!..
Пӧча. Ну, йӧра, туге гынат тыланет тау.
Балалайкин. Тау дене от серлаге. Витле тӱжем!
Пӧча. Мо "витле тӱжем"?
Балалайкин. Тиде муремлан — гонорар... Ожно мурым возем, композитор-шамыч
ончалыт да вик — тӱвыра министерствыш, редакцийыш... А кызыт чыла вере окса

йок. Сандене ынде индивидуальный трудовой деятельность дене калыкым
куандарем.
Пӧча (ӧрын). Ик мурылан витле тӱжем?!
Палаги. Поянсола черкысе поп отец Иоанн венчайымылан веле витле тӱжемым
налеш. Тушто хор мура да мойн... А тый...
Орчемей. Тый, Балалайкин, ялысе гармоньчо огыл, а рэкетир улат.
Палаги. Чынжымак рокетир.
Балалайкин (кочын). О-хо-хо, калыкым искусство дек шӱмаҥдаш моткоч неле. А
Балалайкинат кочнеже вет киндым, киндым да ӱмбачше ӱйым шӱралтен, а
кумыллан чаркам ок шӱкал.
Пӧча. Авай, пӧртйымалне сӱанлан шолтен ямдылымет уло вет, ик атым луктын
пу.
Балалайкин. Э-э-э, не пойдет!.. Тиде пагыт эртен: йыраҥым курал пуэт —
ате, шудым конден пуэт — ате... Анахронизм!.. Пеш шулдо!.. Кызыт...
шийвундым
даешь! Ате — предоплата семын веле кая. Ик ате да коло тӱжем — тиде
предоплата.
Ато мыйын вес мурат уло вет. (Пӧча нерген койдарыме такмак-влакым муралтен
колта.)
Пӧча (лугыч ыштен). Кай, тидыже огеш кӱл.
Балалайкин. Предоплате, предоплате... Шофер-влакын окса эре уло: калым
да мойн. Адакшым, Пӧча тиде кечылаште пашадарым пуат, пенсийым... Ялыштына
ныл
сӱан тарвана, а гармоньчыжо — мый веле, Балалайкин. Заявкым ыштыза, черетыш
шогалза, предоплатым — на бочку!..
Пӧча (ачаж ден аважлан). Йӧра, ик ате шке шолтымым да лу тӱжемым пуза.
Балалайкин. Мыланем фокинский ден коло тӱжемжат йӧра, сита.
Орчемей (пуштыланен). Рэкетир...
Палаги (сырен). Ракетир...
Пӧча (пеҥгыдын). Тый только, Балалайкин, ит ондале. Мокмырым сӱанем деч
вара
шӧрет.
Балалайкин. Мом тый, Пӧча... Пӧчук... Ньоньой Пӧчук... Мый тыйым, палет,
кузе йӧратем... пагалем. Шкежат ом пале.
Пӧча. Мыят тыйым тыгак. Вес гана, амал лийме годым, пареҥгетым пазарыш окса

деч посна наҥгаем.
Балалайкин. Ой, тау, ой, тау!.. Вес гана кокымшо сӱаным ыштет гын,
предоплате деч посна шокташ тӱҥалам.
Пӧча. Йылмешет кукшо кошарге.
Балалайкин (семынже, пеле йӱкын). Ик мучашыже — мыланем, весыже — тыланет.
Пӧча, мый палем, таче йӱдым тый Тумна купыш ирлудо лӱяш, а Ош ерыш вапшым
кышкаш кает. Мыйымат пеленет полышкалышылан нал. Вапш гычет пижше колым
мучыштараш полшем, лӱйымӧ лудетым вӱд гыч пийла ийын луктам.
Пӧча. Мыланем полышкалыше огеш кӱл: уто шинча-пылыш...
Палаги (ик ате аракам пуышыжла). На, лӧкӧ, ракетир...
Орчемей (оксам кучыкта). Лучко тӱжем, тетла уке.
Балалайкин (аракам тамлен онча). Тьфу, ляп-ляп... Шопо вӱд.
Палаги. Пеҥгыдыжым кевытыште нал. Мый Матра кува омыл вет... Пу мӧҥгеш.
Балалайкин. Э-э-э, икана мыйын кидыш логалын гын, мый тудым ом мучыштаре. А
такшым мый, палынет гын, Палаги кокай, рэкетир огыл, а предприниматель
улам... Творческий, конешне. (Оксам шотла. Вара, гармоньжым ик могыр гыч
почын,
тушко шылта.) Оксам ӱшанлын пышташ кӱлеш... Кызыт вет кузе? Самырык-влак
ваҥенак
коштыт — раз!— и толенат каят. Эх, гармоньым шупшыл колтем — тушеч окса пуш
лектеш, нерым чыгылта, творческий потенцием кушкеш!

Гармоньжым шупшыл колта. Пӧртыш Зайцев пура.

Зайцев (мыскара йӧре, лӱмынак строгын койын). Тыште адак могай пайрем?! Ала

сӱаным тарватынеда?!
Балалайкин. Генеральный репетиций, участковый йолташ!..
Орчемей. Балалайкин теве ала-могай предоплате нерген кутырен келшаш толын.
Палаги. Ракетир...
Пӧча. Потенцийжым куштынеже...
Зайцев (ӧрмалген). Нимом ом умыло... Могай предоплате, ракетир, потенций
нерген ойледа?
Балалайкин (кожланен, коклаш пурен). Ит колышт нуным, участковый йолташ.
Кызытсе саманыште шуко у мут шочын, нуно кузе-можым огыт умыло, кӱлеш-
оккӱлан кучылтыт. Пешак грамотный, ушанла койнешт.
Зайцев (пеҥгыдын). Кӧ могай ушан мемнан Кораксола ялыште, палем. Мый тый
декет, Мочалов йолташ, кум йодыш дене пурышым. Икымше йодыш: тый сӱаным
тарватет?
Пӧча. Кузе пашадарым налам — вигак.
Зайцев. Кокымшо йодыш: кузе-гынат пӱтынь ял мучко пӧрт еда ида кошт. Лишыл
родо-тукымдам ӱжын, сылне гына йӱмашым эртарыза, куштыза, мурыза...
Пӧча. Партком кӱштен мо? Партком такше кызыт уке...
Зайцев. Партий кызыт шуко, партком уке. Мый гражданский долгем шуктем. Кугу

сӱаным тарватет, пасу паша мыняр кечылан чыгынен шогалеш? Механизатор-шамыч
сӱан
деч вара мыняр кече мокмырым шӧраш тӱҥалыт?
Пӧча. Умылышым... Шотыш налам.
Зайцев (Балалайкинлан). А тый, манат!.. Ушан рвезе, можым мом ышташ кӱлеш
да кузерак — вик умыла. Ынде кумшо йодыш: Пӧча, таче йӱдым тый Ош ерыш вапш
шуаш
кает, а эр ӱжара дене Тумна купышто ирлудым сӱанетлан лӱйкалынет? Шижтарем:
вапш
дене кучаш договорым ыштыман, а ирлудым лӱйкалаш але сезон почылтын огыл.
Сезон
почмекат, тидлан районысо охотинспекций деч путевко кӱлеш.
Пӧча (моткоч чот ӧрын, Зайцевлан). Сонарыш да кол кучаш каяш шонымем нерген

кӧ тыланет ойлен?
Зайцев (чояланен). Секрет... Агентурный сведений. Пычалланет разрешений
уло?
Пӧча (ӱстел яшлыкыште кагазым терга). Ала-кушто тыштак ыле... Иктаж-могай
агентак солалатен каен огыл гын?..
Балалайкин (лугыч ыштен). Пӧча, молан ӧрат? Кызыт кушко от ончал — эре
агент: империализмын агентше, КГБ-ын агентше, МВД-н агентше, страховой
агент,
коммерческий агент, налоговой агент... Тӱжем агент, да чыланат мемнан кӱшеш

илат.
Орчемей (пуштыланен). Ме ожно шкенан кундемыштына нимогай договор, лицензий
да агент деч посна кунар кӱлеш, тунар колым кученна, кайык-вусым
лӱйкаленна.
Зайцев (Пӧчан пуымо кагазшым тергышыжла). Та-а-ак... печать, подпись. Чыла
законно. (Орчемейлан.) Орчемей чӱчӱ, ожно мо лийын, тудо эртен. Кызыт у
илыш, у
закон...
Орчемей. Законжо пеш шуко да, радио денат теве ойлат, шуктышыжо шагал.
Зайцев. Лиеда... Меже, милиций пашаеҥ-влак, молан улына? Закон пудыртышо-
влакым сорлыклаш!..
Палаги (чулан гыч чарка аракам луктын, Зайцевлан шуялта). Зайцев йолташ,
сӱанлан шолтымо аракам тамлен ончо. Ноенат чай...
Зайцев (пеш чот ӧршыла койын). Мо-о?! Шолтымо арака?!
Орчемей. Фокинский, фокинский...
Зайцев. Ну, смотри!.. (Ӱпшынчеш, вара шалт йӱын колта.) Фокинскийла чучо...

Чынжымак таче ноялтын... Криминогенный обстановко уда, а мый йӱдет-кечет
"на
посту" лийшаш улам.
Балалайкин (кугешнен). Ну, Зайцев!.. Молодец!.. Тый чынжымак... тигр
гай улат.
Зайцев. Кайышна, Балалайкин, сӱан ышташ шонышо эше кум ешыш пурен савырнаш
кӱлеш. Профилактика!..
Балалайкин. Дезинфекций!.. Законно!..

Гармоньжым шупшыл колта, но Зайцев кенета гармоньым кидше дене кроп пера.
Ӱпшынчеш.

Зайцев. Коншудо поша... Кушеч? Гармонь гыч... Балалайкин, гармонь чекатым
почын ончыкто!
Балалайкин (ӧрын, лӱдын). Пожалуйста... Тушто мыйын нимогай коншудо
уке.
Зайцев (гармонь гыч Орчемейын пуымо оксам луктеш). Тиде мо? (Ӱпшынчеш).
Молан окса гармонь кӧргыштӧ да коншудо пушан?
Балалайкин (тугак). Гармонь — мыйын передвижной сейф. А коншудо пуш —
Орчемей кугызан предоплате окса тыге ӱпша.
Орчемей. Мый тыге коля деч оксам шондыкышто аралем.

Зайцев, окса пачке гыч пелыжым налын, кӱсенышкыже пышта.

Зайцев. Ассигнаций номерым ончалаш кӱлеш, ала нуно шолыштмо улыт.
Балалайкин. Э-э-э!.. А мыйын оксам?
Зайцев. Кайышна, Балалайкин. Окса — тиде мо? Куштыра!.. Шолыштмо огытыл
гын, мый тудым пӧртылтем.
Балалайкин (семынже, пеле йӱкын). Вучен шинче, кунам пӧртылта... Йошкар
лум вочмеке.
Орчемей (Балалайкин семын). Эхе, коктынат рэкетир улыт улмаш.
Палаги. Зайцев йолташ, мыйын самогон шотышто пошкудо-шамыч тыланет
тушкалтат гын, тый палет: мыйын самогон огыл, а фокинский.
Зайцев. Чыла законно!..

Балалайкин ден Зайцев лектын каят.

Пӧча (чоян). Ну мо, закон кайыш, ынде закон деч посна илаш лиеш!..

Орчемей кровать йымач вапш мешакым луктеш, Пӧчалан пуа. Тудыжо, пырдыж гыч
пычалжым налын, ваче гочшо сака, патронташым кыдалышкыже пижыкта.
Кумытынат. Тс-с-с!..

Пычкемышалтеш.
Пӱрдыш.

Кумшо сӱрет

Модмо вер тудак. Тӱл-тӱл эр рӱмбалге. Пӧртыштӧ нигӧат уке. Пауза.
Омса почылтеш. Пӧчан лӱдшӧ чурийже койылалта. Пеш шекланен, пӧртышкӧ пура.
Писын
шем шовыч да мыжер дене окна-влакым петыркала. Пычалжым пырдыж ишкыш сака.
Тымык
эрым лач агытан мурымо гына кӱрлеш.
Пӧча (пӧрт йыр коштшыжла колыштеш, окнаш сакыме шем шовыч шеҥгеч, шекланен,

уремыш онча.) Тс-с-с!.. У-у, керемет агытан, мален ок керт, логар пундашыж
дене
кара!.. Тс-с-с!.. (Эше шыпак эскерен коштеш.) Чыла шып... Пӱтынь ял калык
тамле
омо дене мала, а манмыштла, Ньоньой Пӧчык дек тыгай пиал толын. Манаш
веле!..
(Пӧрт гыч лектын кая. Пауза. Орчемей ден Палаги пурат.)
Орчемей. Пӧчукын сонар гычше пӧртылмыла шоктыш.
Палаги. Мыят кольым: пеш йывыж тольо. Сарай ӱмбалне шыҥалыкыште малыме
годым сайынжак ок шокто.
Орчемей. Мемнан ынде, кува, шоҥгеммек, пылышыжымат шыҥалык авыра.
Палаги. Ынде тый ман, кугыза. Тый ман...

Омса почылтеш. Уэш Пӧчан тугаяк лӱдшӧ тӱсшӧ койылалта.

Пӧча. Тс-с-с!..
Орчемей. Мо, тс-с-с?!
Палаги. Пеш шуко колым конденат?
Пӧча. Тс-с-с!..
Орчемей. Лудым шуко лӱенат?
Пӧчук. Тс-с-с!.. Нигӧ ыш уж, нигӧ ыш кол?
Орчемей ден Палаги. Мом?
Пӧча. Мыйын мӧҥгыш толмемым?
Орчемей. Агытан веле кекерекла.
Палаги. Ме изишак колна.
Пӧча. Тс-ц-с! Те мом ужын-колында, шып-йышт!..
Орчемей. Ала-мом куктештат!..
Пӧча (шып шолыпын). Мом ужыда-колыда...
Палаги. Уныкам ужмеш, ынем коло.
Орчемей. Мо лийын? Охоинспектор кучен, рыбнадзор штрафым пуэн?
Пӧча (Шып-шолыпын). Акырсаман!.. Авай, Поянсоласе черкыште кумалмет мыланем

ойгым ала пиалым колтен, ом умыло.
Палаги. Мо тугай?
Орчемей. Могай туткарыш логалынат?
Пӧча. Юмо але ала-кӧ айдеме таче йӱдым мыланем... ик мешак оксам кава гыч
волтен.
Палаги (шӱлыш йомын, ажгынышыла). Юмо!.. Арамлан огыл мый кум тӱжем теҥгеаш

сортам чӱктышым. Ала-кӧ огыл, а Юмо!.. О Кугу Юмо... Кугу пӱрышӧ!.. Йорло
марий
ватын кумалмыжым колынат, тау!.. Ик мешак окса!.. Тау!..
Орчемей (ӱшаныдымын). Пӧчук, тый, сонар гыч толшетла, ават семын, Матра
кува дек пурен лектын отыл?
Пӧча (оҥжым ыреслен). Юмончылно, уке!
Орчемей (тургыжланен). Ох-хо-хо, тиде окса мешак мыйым йӧршынат ок
куандаре. Шӱмем шижеш, тыште ала-можо моак огыл. Ала иктажым агенат?
Пӧча (ӱшандарен). Тый мо, ачий! Мый разбойник гай коям мо?
Палаги. Мыйын ньоньой Пӧчукемын тидлан тептерже уке, пешак муньырий. Кала-
се, мешакше кугу мо?
Пӧча (пӧрт гыч лекшыжла). Чечас пуртен ончыктем.
Палаги (юмоҥа ончылан сортам чӱктышыжла). Э-э, прости, Господи, Кугу Юмылан

тауштен, сортам чӱктышаш. (Сортам чӱкта, сукен шинчын, Юмылан кумалеш.
Семынже,
пеле йӱкын, молитвам лудеш.)
Орчемей (пуштыланен). Тиде окса мешакше дене мемнам туткарыш ынже шукто
манын, Юмет деч йод.
Палаги (кумалме кокла гычак). Юмо тыгай поянлыкым туткарлан огыл, а поро,
ласка, ракат илышлан колта.
Орчемей (нелын шӱлалтен). Илена — ужына. Мо гынат, эргычлан сукарам кошташ
тӱҥал.
Палаги (сырен). Шке эргычлан кузе сукарам сӧрет, намысдыме шоҥго карта!..

Пӧртыш Пӧча мешакым нумал пурта. Пауза.

Пӧча (окса мешакым пералтен пеле йӱкын). Теве... тич окса!..

Палаги ден Орчемей (ӧрын). О-о-ой!..
Пӧча. Окмаклан — эре пиал, маныт. Чын улмаш. Кӧ мый улам? Тыглай шофер,
кенета — миллион!.. Миллионер!..
Палаги. Миллионжо уло гын?
Орчемей. Тыште ик миллион веле, шонет?
Палаги. Шотлышыч мо?
Пӧча. Шотлымет-мочет — мый вашкерак мӧҥгыш чымышым.
Палаги. Чын ыштенат, ньоньоем. Чодыра коклаште йӱдым шотлен шинчаш — ок кой

вет, иктаж тӱжем теҥгеашыжым йомдарет, а тиде — суртлан эҥгек. Мешакетшым
почын
ончыкто, ала тушто арама шудо веле?
Орчемей. Ала шояк окса, ондалчык?
Пӧча (окса мешакым почеш). Чечас, ончалына... (Эн ончыч мешак гыч притнам,
тришкалудым луктеш.)
Орчемей ден Палаги. Тиде — окса?!
Пӧча. Ик кугылудат ыш логал. Лач теве приткам, тришкалудым лӱен нальым.
Тудым
лӱмынак мешак ӱмбак пыштышым — конспираций.
Орчемей ден Палаги. Туге ане, конспираций...А конспираций йымалныже...
окса?!
Пӧча (мешак гыч банкысе упаковкан окса пачкым луктеш). Теве!..
Орчемей ден Палаги (алышт каен). Чынжымак окса!..
Пӧча. Ик миллион — пачкыште!
Орчемей. Ом ӱшане — шояк окса! Фальшивомонетчик нӧштылын.
Палаги (торешланен). Юмыжо — фальшивомонетчик, шонет мо? Юмо вет — Микишка
огыл, а Юмо.
Орчемей. Кызыт кӧлан ӱшанаш, от пале. Юмыланат огыт ӱшане, ияланат,
правительствыланат, президентланат... Чыланат ондалат. Эре сӧрат... кунам
сӧрымыштым
шуктат, Юмат ок пале.
Пӧча (окса пачкыште банковский упаковкым ончен лудеш). "Банкноты банка
России
образца 1995 года. Банк Йошкар-Ола. 14 июля 1996 года. Фасовщица..." Кр-гр-
гр...
Кидшым пыштен эше теве... "При получении пересчитать". Пересчитать?! Тынар
оксам
тылзе жап "пересчитатлен" от пытаре. (Окса мешакым пералтен.) Тыште
миллион...
Миллиард!..
Палаги (кугешнен). Ынде тый, ньоньоем, Пӧчукем, тыглай миллионер огыл,
тугеже миллиардер улат.
Пӧча (ӱшаныдымын). Чынжымак тыгеже первый марий миллиардер улам лиеш.
Палаги. Марий миллионер-влак ятыр улыт, а миллиардер — тый веле. Юмо
полшымо дене, Юмо кӱшеш... Юмо пала, кӧм миллионерым ышташ, а кӧм...
миллиардерым.
Пӧча (аважлан ик пачке оксам шуялтен). На, авай, тыланет миллион!
Палаги (пеш чот аптыранен). Мыланем?.. Миллион?.. Молан?
Пӧча. Ончен куштыметлан.
Палаги. Тугеже ик чарка самогонем пушаш... (Чуланыш кая.)
Пӧча. Нерве... нерве... Манаш веле, миллиард!.. Кузе от чытыре? Ачий, на
тыланетат миллион!.. (Мешак гыч луктын, окса пачкым ачажлан пуа.)
Орчемей. Мыланемже молан?
Пӧча. Вапшым от ачале гын, кол кучашыжат ом кай ыле. Тунам тиде окса мешак
весылан логалеш ыле.
Орчемей. Тау, эргым. Тынар оксам мый кушко чыкем?
Пӧча. Тый шукертак велосипедым налаш шоненат ыле, ынде нал. (Зал могырыш.)
Эше кӧлан миллион кӱлеш? Мыйын мешак окса уло, кушко чыкаш, ом пале. Окса
уке —
ик ойго, окса уло — шӱдӧ ойго. Теат, Поянсола черкыш каен, сортам чӱктеда
гын,
Юмо ик мешак оксам кава гыч волта.
Палаги (эргыжлан ик чарка аракам конда). На, эргым, ньоньоем, подыл колто,
ырет. Миллионерлан — ик чарка жал мо?
Пӧча. Кодшо оксаж дене тугай сӱаным ыштена — Кораксола ялнам йӱктен
пыштена.
Орчемей. Пӧча, а Зайцевет мом ойлыш?
Пӧча. Э-э-э, чын... Калыкым йӱкташ ок лий — пасу тургым шогалеш. Мом
ышташ?..
Мом ышташ?.. (Шонкала.) Ик миллионым шкаланем налам. Ик миллионым —
Майруклан...
А кодшо миллиарджым кушко чыкаш?
Орчемей. Эргым, милицийыш наҥгаен пу. Тиде вет пашам ыштен налме окса
огыл. Ораде окса — айдемым орадым ышта.
Палаги (коклаш пурен). Ораде веле Юмын пуымо оксам милицийыш наҥгаен пуа.
Ушанже банкыш пышта, процентым налеш...
Орчемей. Пыште, пыште... Теве Прокой Емеля пӧрт ужалыме оксажым банкыш
пыштен улмаш — пшик!..
Пӧча. Кузе пшик?
Палаги. Пожар мо?
Орчемей. Банкшым жульык-шамыч почыныт улмаш. Калык деч мешак оксам погеныт
да шикшалтыныт.
Палаги. Кушко?
Орчемей. Каен кычал... Адресыштым коден огытыл вет. Такшым ойлат, пуйто
калык оксам долларлан вашталтеныт да Америкыш мо-ли чоҥештеныт.
Пӧча. Муыт... Тидлан "Интерпол" уло. Тудо кеч-могай жульык-бандитым Америка

гыч тыманмеш Российыш шӱдырен конда.
Орчемей. Ала-ала... нуно фамилийыштымат американ семын вашталтеныт, манеш.
Тыште Иванов улмаш гын, тушто иктаж-могай Никсон лийын. Ынде Прокой
Емелялан саде "Интерполлан" веле ӱшанаш кодеш.
Пӧча. Мый вес семын ыштем. (Шонкален.) Мешак оксам долларлан вашталтем да
Америкыш огыл, а ... мутлан, Африкыш чоҥештем.
Палаги. Кузе тыге чоҥештет?
Пӧча. Тынар окса улмо ӱмбач йолын кошташ мо? Самолотым налам, иктаж шым...
уке, лу автомашинам... Мутлан, "Фордым", "Мерседесым", "Тойотым"...
Орчемей. "Жигулимат" ит мондо.
Палаги. "Камазым" обязачылне.
Пӧча. "Камазше" адак молан?
Палаги. Чодыра гыч пуым кондаш, олык гыч шудым шупшыкташ, рушарнян пазарыш
пареҥгым наҥгаяш...
Пӧча (утен каен воштылын). Мыйже Африкыште лиям вет!.. Тушто телылан шудо
ок
кӱл, пу — йол йымалнак, пареҥгым огыт коч.
Палаги (ӧрын). Кузе илат?
Пӧча. Тушто теле уке, эре кеҥеж... Кочкыт... кузе гала? Ананасым,
бананым...
Орчемей. Эше тӱрлӧ шукшым, копшаҥгым, куткым, кишкым... Амал лиеш гын,
айдемымат авызлен кертыт.
Палаги (оҥжым ыреслен). Айда!.. Юмо аралыже!.. Могай йырнык!.. Икманаш, ир
калык.
Пӧча. Тыгайже кызыт джунгльышто, цивилизаций ӧрдыжеш йомын кодшо, иктаж-
могай
папуас урлык тыге ила докан. А такшым...
Орчемей. Ӱмырышт мучко чарагутанын коштыт.
Палаги. Кай, страм... Тыйже кушеч чыла тидым палет?.
Орчемей. Теҥгече телевизор дене "Клуб путешественникыште" ончыктышт.
Палаги. Тыят шоҥго вует дене тыгай страмым ончен шинченат?
Орчемей. Онченам... Нуно страм вержым вынер ластык дене петырат.
Палаги. Мыланемже молан шижтарен огыдал, мыят ончем ыле.
Орчемей. Ӱдырамашлан тыгай передачым ончыкташ ок лий.
Палаги. Молан?
Орчемей. Чыланат Африкыш куржыт.
Пӧча (пеҥгыдын). Все, решено!.. Мый Африкыш каем!.. Африка — тиде Африка!..

Леве теҥыз, пальма, ананас...
Орчемей (койдарен воштылалын). Молан Финляндийыш огыл? Марий радио дене
эртак Финляндийыш кайыме нерген мурат. Содыки витне, родо-тукым улына.
Пӧча. Финляндийыште мемнан дечат йӱштӧ...
Орчемей. А тый чарагутанын коштнет?
Пӧча (моктанен). Уке, мый киносыла шортым чием, бейсболкым упшалам, умшаште
—
сигара, негр — слуга, служанке...
Палаги (нюслен, шинчажым ӱштын). Ой, ньоньоем, Пӧчукем, мемнам, ачат ден
когыньнам шоҥгылыкеш кудалтен коден кайынет?.. Адакшым вет кушко? Йошкар-
Ола дечат мыняр меҥге тора. Кузе мыйже тый декет унала кошташ тӱҥалына?
Пӧча. Ида ойгыро, мыйын чыла "по плану" лиеш. Эн ончыч, лӱмем да фамилием
вашталтем.
Орчемей. Молан? Фамилийнаже ок келше? Петр Артемьевич Мочалов!
Пӧча. Ок йоҥгалт. Мый тушто иктаж-могай компанийым почам. Мутлан, пӱтынь
Марий Эл Республикыш тропический фруктым конден оралем.
Орчемей. Э-э, тугеже ме вашке пареҥге олмеш бананым кочкын илаш тӱҥалына.
Пӧча. А-мо, лийын кертеш. Мемнан Кораксолаште йодаш тӱҥалыт: "Кӧ колтен?
Кушеч?" А мыйын тысе агентем ойла: "Африка гыч!.. Питер... Мочыла энд
компани"
колтен!.. Тиде компанийыште президентше кӧ? Питер Мочыла!.. Кораксола ял
марий
рвезе!" Мый Африкыште эн первый марий капиталист лиям!.. Марий Миклухо-
Маклай!
Тунам тендамат, ачий, авий, шке декем Африкыш наҥгаем. Чапле гына бунгалом
ыштен
пуэм...
Орчемей (воштылын). Аваже, кольыч, эргыч мом ойла? Африкыш тыйым наҥгая.
Вара тыят тусо калык семынак чарагутанын куржталаш тӱҥалат.
Палаги (сырен). Ит мыскыле, вожылдымо! Мый лучо шке пареҥгем кочкам да
Кораксолаштак ӱмырем илен эртарем. Нимогай Африкыш мый ом кай! Теве ачатым
наҥгае...
Орчемей. Тек, манат, тушто шоҥго Орчемейым жаритлен кочкыт.
Палаги (эргыжым вуй гыч ниялткален сӧрвала). Ньоньоем, Пӧчукем, айда
Африкыш огына кай... Лӱдыкшӧ, содык...
Пӧча (шонкалышыла). Шоналташ кӱлеш, кушко каяш — Америкыш але Африкыш...
Орчемей (сырышыла). Вучен шуктет теве, тиде окса мешакетлан Африкыш огыл,
а Колымашке чодыра руаш иктаж лу ийлан колтат.

Пӧртӧнчыл омсам тӱкалтыме йӱк. Чыланат чурк лийын шогалыт. Пауза. Вара
иканаште,
пожалтме гай лийын, пӧрт мучко куржталаш тӱҥалыт — окса мешакым тояш верым
кычалыт.

Орчемей. Маньым вет, шуынытат!.. Колыма тыйым вуча!..
Пӧча (лӱдын). Зайцев!.. Ну, тигр, эскеренат шуктен.
Орчемей. Кеч-могай уда пашан кышаже садак кодеш, маныт.
Палаги. О Кугу Юмо, Кугу пӱрышӧ! Оксам колтенат гын, милиций деч арален
кодаш полшо!..
Пӧча. Пӧртйымаке кудалташ кӱлеш!
Орчемей. Окмак милиционерат эн ончыч пӧртйымаке качалаш пура. Теве тӧшакыш
кудалте, ӱмбачше одеал дене левед. (Пӧча тыгак ышта.) А мешак воктеке мый
пурен
возам, кувам дене коктын малена лиеш. Палаги, вашкерак воч, а тый, Пӧча,
милиционерлан омсам поч.

Палаги окса мешакым авырен возеш. Пӧча пӧртӧнчык лектеш. Шоҥго-шамыч, пеш
чот
малышыла койыт, нерым веле лоргыктат. Пӧртӧнчылнӧ шургымаш шокта. Вара
пӧртыш Балалайкин пура, почешыже — Пӧча.

Пӧча (вурседыл). Поро еҥ кызыт ласка омо дене мален кия, а тый ял мучко
сӧлдыраен коштат. Мо кӱлеш?
Балалайкин (ӱҥышын). Ит сыре. Пӧча, эр толмемлан. Эр кынелше пырыс колям
куча, маныт.
Пӧча. Эре эскерен шиштыланен коштат?
Балалайкин. Мокмыр витара гын, кушко пурет? Теҥгече кастене сӱаным ышташ
шонышо-шамыч деч предоплатым поген коштым.
Орчемей (шинчажым ӱштын, уэштын). Ятырак погенат коеш? Мокмыретлан ситен.
Балалайкин. Шке шолтымо дене веле тӱлат, оксажым пашадар налмеке сӧрат.
Палаги (помыжалтшыла койын). У-у-а!.. Опкын логар-шамыч малашат эрыкым огыт

пу. Теҥгече кастене ме ала-могай доплатым тыланет ыштышна вет.
Балалайкин. Э-э-э, шалишь, брат!.. Пелыжым веле, пелыже Зайцев дене
экспертизыште. Таче эрдене пошкудо Еремей кува ойла, пуйто, ушкал лӱшташ
лекшыжла,
Пӧчан сонар гыч толмыжым ужын. Э, манеш, Пӧча ик мешак ала лудым, ала колым
нумал кондыш. Мый шоналтышым, предоплате семын Пӧча ик-кок лудыжым ала кум-
ныл кило колжым лемлан пуа ыле.
Пӧча (сырен, приткалудым шуялта). На, приткалудым веле лӱен нальым, шолто
да
коч.
Балалайкин. А мешакше?..
Пӧча (шуко шонкалыде). Киямат, ала-могай кӧраныше сӱзлынер потньыкем руэн
коден, вапшым шуэн шым керт, мӧҥгеш кондаш логале. (Кенета, торжан).
Балалайкин,
тыяк руэн отыл?
Балалайкин (чурк лийын). Мом тый, Пӧча? Могай коҥга воктен ырыктет,
тушко лумым огыт кышке. (Приткам налын.) Сарсият изи, да садак кайык.
Тау...
(Чояланен.) Придон Саню 75 тӱжемым сӧрыш, но только, манеш, Ньоньон Пӧча
деч ончыч мыйын сӱаныште шокташ тӱҥалат. А мый вет дипломат улам, нигунамат
шонымем
трук луктын ом пыште. Мый, манам, эн ончыч Ньоньой Пӧчан сӱанжым тарваташ
мутым
пуэнам... Тудын дене кутырен ончем. Предоплатымат изишак пуэн...
Пӧча (чытамсырын). А Придон Санюжо мом ойла?
Балалайкин. Манеш, 75 тӱжемым пыштем, но эн ончыч мыйын сӱан лийшаш!..
Ньоньой Пӧча чаҥга, манеш, адакшым, манеш, мый механик улам, а тудо тыглай
шофер...
Пӧча (кенета, кӱсенже гыч пачке оксам луктын, Балалайкинлан шуялта). Ах,
тудо
тыге?! На, миллион!.. Ончыч мыйын сӱан лиеш!.. Мый вет тыглай шофер огыл, а
...
Питер Мочыла!.. Трансконтинентальный компаний! Африка гыч!.. Тыланет полный
расчет.
Палаги ден Орчемей (лӱдын, нимом ышташ ӧрын). Пӧчук!..
Балалайкин (йылмыже йомын, мутым ок му). М-м-м!.. Ы-ы-ы!..
Пӧча (тугак). Ит йыҥысе, таум ойло!..
Балалайкин (ушыжо пураш тӱҥалеш.) Тау, тау, тау!.. Пӧча!.. М-м-м!.. Питер
Мочыла!.. Транс...компаний!.. (Окса пачкым шымла.) Чынжымак окса... (Ик
кӱсенышкыже, весыш пышташ тӧча — ок пуро. Вара, йолашыштыже шолып кӱсеным
муын,
тушко шуралеш.) Нигӧ ок му. Капитал!..
Пӧча. Ынде мӧҥгышкет чошо, уке гын сырем да оксам мӧҥгеш поген налам.
Балалайкин (шыргыжын, куанен). Э-э-э, ынде от нал, тудо шокшо верыште —
йолашвундаште!.. Ньоньой Пӧчалан... уке, Питер... кузе гала? Мочылалан!..
Чапчап-чап!..
Орчемей. Айда мӧҥгышкет... чапале.
Палаги (пуштыланен). Ракатир тудо эре ракатир...
Пӧча. Балалайкин, утыждене чапланаш тӱҥалат гын, Зайцев толын лектеш да
йолашвундаш гычет оксам шупшын луктеш.
Балалайкин (лӱдшыла койын). Ой, Зайцев-тигр кидыш логалаш юмак ынже
пӱрӧ. Каем... каем... Иктым пален налнем: кузе ик йӱдыштӧ пояш лияш?
Орчемей (койдарен). Банкым толаш.
Палаги. Юмо деч сӧрвален йодаш.
Балалайкин (тӧшак ӱмбак ончыктен). А тыштыже кӧ мала?
Орчемей (трук). Окса мешак...
Балалайкин (ӱшаныдымын). Э-э, Орчемей чӱчӱ, мыскараче улат, мыйым от
ондале: окса мешакым тӧшакыште огыт малте, тудым улак верыште кучат.
Орчемей. От ӱшане гын, молан йодыштат?
Пӧча. Оккӱлжымат палаш тӧчышӧ еҥын нержым пӱчкын кудалтат маныт, колынат?
Балалайкин. Колынам, колынам... Мый кайышым... (Лекшыжла.) Ньоньой
Пӧчалан... Чап, чап, чап!.. (Приткалудым сакалтен лектын кая. Пауза.
Кажныже мо
лиймым ушыж дене вискала.)
Пӧча. Ачий, тый молан?..
Орчемей. А тый молан тудлан?..
Палаги. Тиде окса мешаклан верч йӧршын йӱдыгенна. Мом тудын дене ышташ,
кушко чыкаш?
Орчемей. Милицийыш намиен пуаш маньым вет.
Палаги (шылтален). Эн йӱдыгышыжӧ тый улат!..
Пӧча (шонкален). Тыгай пашам содор ышташ ок лий... Шоналташ кӱлеш. Те
коктынат, шыҥалыкышкыда пурен возын, йымыза, а мый шонкалаш тӱҥалам. Шып!..
Йышт!..
Пӧча шонаш тӱҥалеш!.. (Ачаж ден аважым, ӧкымешак манме гай, пӧрт гыч
ужалтара.)
Те кайаыза, кайыза!.. Мый декем нигӧмат ида пурто. Мый... шонаш тӱҥалам...
Орчемей. Шоно, эргым...
Палаги. Шоно, ньоньоем...

Пӧрт гыч лектын каят. Пӧча, шонкален, икмагал пӧрт мучко коштеда. Вара окса
мешак пелен тӧшакыш возеш.

Пӧча (окса мешакым изи азала шыматен). Мом тый денет ыштеш, ньоньоем?..

Пычкемышалтеш.

Пӱрдыш.

Кокымшо ужаш
Нылымше сӱрет

Африка. Сцена шеҥгелне африканский музыка йоҥга. Пальма-влак. Теҥыз.
Мӱндырнат
огыл бунгало. Тушко йошкар шаргӱ дене леведме йолгорно. Йырым-ваш пеледыш
оҥа.
Ончылно — бассейн да тент йымалне ӱстел. Кугу кресле. Кресле шеҥгелне
опахала
дене негритянка шога. Ӱстел ӱмбалне тропический фруктым оптыман вазе, тӱрлӧ
ате-влак...
Ӱстелтӧрыштӧ Ньоньой Пӧча шинча. Ӱмбалныже кӱчык шокшан ош тувыр, шорт,
йолыштыжо сандале, вуйыштыжо тропический шлем, кидыштыже стек, умшаштыже
кугу сигара.

Пӧча (воктенже шогышо управляющийлан диктоватла). Тэ-экс, господин
управляющий, теҥгече самолет Кораксолаш каен?
Управляющий. Каен, сэр.
Пӧча. Мом колтенда?
Управляющий. Кум шӱдӧ яшлык ананасым, кум шӱдӧ яшлык бананым, кок шӱдӧ
яшлык кивим, ик тонн кокос пӱкшым...
Пӧча. Мо шагал?
Управляющий. Самолетыш тетла ок пуро, сэр. Кораксоласе туземец-влак
такшат мемнан колтымо фруктым шке огыт коч, а пошкудо яллаште, Йошкар-
Олаште
ужалкалат.
Пӧча (каньысырын). А-а, шерышт темын, нуно пареҥгым кочкын тунемыныт. Банан

да ананас дене самогонкым шолташ тӱҥалын огытыл?
Управляющий. Пеш шолтат. 96 градусан спиртым луктыт, Америкыш
экспортироватлаш тӱҥалыныт.
Пӧча. Тугеже мый нунылан тетла гуманитарный полышым пуаш ом тӱҥал. Тек
пареҥге дене шолтымо самогонышт дене Америкым аҥыртарат. Вес арнян ик
рейсым ЙошкарОлашке колто.
Управляющий. Колыштам, сэр. Конкретный адресше могай?
Пӧча. Марий артист-шамычлан... Нунын деч серышым налынам. Возат, пеш чӱдын
илена, маныт. Пашадарышт изи, да тудыжымат жапыштыже огыт нал. Кажне
артистлан
ик яшлык бананым, суапан да калык артистлан кок яшлык гыч да эше
кажныжлан... ик
тӱжем доллар гыч...
Управляющий. Шуктымо лиеш, господин Питер Мочыла.
Пӧча. Самолетем Кораксола гыч кунам пӧртылеш?
Управляющий (кидшагатшым ончалын). Толын шуын дыр.
Пӧча. Тиде рейс дене ачам, авам да Майрукем толыт.
Управляющий. Толыт, сэр. Мый нуным аэродром гыч тышке кондаш кӱштенам.
Пӧча. Сӱанлан ямдылалташ кӱлеш. Тӱняште икымше марийско-африканский сӱаным
ыштем.
Управляющий. Сӱанлан чыла ямде, сэр.
Пӧча. Пеш сай. Вождь Мумбо-Юмбо Канибалым ӱж.
Управляющий. Колыштам, сэр (Кая.)
Пӧча (семынже). Ах, жалке, Кораксола калык ок уж, могай сӱаным Ньоньой Пӧча

Африкыште эртара. Иктаж-могай шанчым МарНИИ гыч ӱжаш кӱлеш ыле. Тек
историйлан
возен кода — "Марий сӱан — Африкыште!.." Докторский диссертацийым воза да
академик лиеш ыле. Кузе мый тидым ончылгоч шоналтен омыл? А молан
телевизионщик-влакым ӱжаш огыл ыле?

Управляющий пура.

Управляющий (вуйжым савен). Господин Питер Мочыла, тендан деке — вождь
Мумбо-Юмбо Канибал!..
Пӧча. Тек пура.

Там-там тӱмыр йӱк йоҥга. Негр ӱдыр-рвезе-влак куржын лектыт, изи олыкышто
куштен-мураш тӱҥалыт. Африканский вождь пура. Управляющий
лектын кая.

Мумбо-Юмбо. Кугу ош вождь господин Питер Мочыла, кӱштымыда почеш мый тыште
улам!
Пӧча (ваштарешыже шогалын, кидым куча). Кугу вождь, мый декем таче Марий Эл

гыч ачам-авам, йӧратыме ӱдырем толыт. Таче Африкыште первый марий сӱан
лиеш.
Мумбо-Юмбо. Мый палем. Аэродром гыч нуным тышке кондат. Сӱаным мемнан
йӱла почеш эртарена?
Пӧча. Пелыже — Африкысыла, пелыже — марийла... Кул-шамычет марий сӱан
мурокуштымашым тунем шуктеныт?
Мумбо-Юмбо. Марий тӱвыра министерстве гыч толшо инструкторет — пеш чолга
рвезе, йӱдет-кечет кул-шамыч дене пашам ышта.
Пӧча (мокталтен). Марий Элыште чылан чолга улыт.
Мумбо-Юмбо. Чынак, чыланат тендан гаяк чолга, патыр улыт, кугу господин
Питер Мочыла.
Пӧча (пыльгыжын). Йӧра, вождь, утыждене мыйым ит мокто.
Мумбо-Юмбо. Йодышым пуаш лиеш, господин Президент?
Пӧча. Йод-йод...
Мумбо-Юмбо. Молан тыланет Африкыште лач марий ӱдырым марлан налаш кӱлеш?
Мемнан тыште ӱдыр-шамыч моткоч чесле улыт: мотор, ныжылге, тул гай шокшо...
Теве
ончал, мыняр ӱдыр!.. Кудыжо келша — ойырен нал. Кӧнет гын, мый тыланет шке
ӱдырем пуэм. Ончалат тудым?.. (Куштен-мурышо ӱдыр-влак могырыш кидшым
лупшалын, шке
йылмыж дене кӱштен, ала-мом ойла. Тунамак ӱдыр-влак кокла гыч ик ӱдыр нунын
дек
куржын толеш, сукен шинчеш.) Теве мыйын ӱдырем, Чичи... Тыланда келша?
Пӧча (ӧрмалген). Сай ӱдыр... Только... пеш шеме...

Пӧча воктен Чичи шӱраҥыштеш.

Мумбо-Юмбо. Йӱдым ок кой... Йӱдым нуно чыланат икгай улыт. Мыланем
шоҥгылыкешем иктаж лучко кӱрен уныкам пӧлекледа. А колымекем, тый, кугу
господин Питер Мочыла, мемнан племенан вождьшо, онжо, лият.
Пӧча (лӱдын). Ой, уке!.. Мый тендан йӱладам сайын ом пале. Иктаж-мом
йоҥылышым ыштем гын...
Мумбо-Юмбо (тыматлын). Иктаж-мом йоҥылышым ыштеда гын, тулеш жаритлат да
кочкыт.
Пӧча (алже каен). Кочкыт?!
Мумбо-Юмбо. Африкыште акрет годсо тошто йӱла, мом ыштет... Ме тошто йӱлам
пагалена, жаплена.
Пӧча. Мыят тошто марий йӱлам пагалем да жаплем. Сандене мый тендан вождьда
ынем лий да ватылан шкенан ял ӱдыр Майрукымак налам.
Мумбо-Юмбо. Ялыштыда Майрук ош ватет лиеш, а тыште Африкыште, Чичи — шем
вате.
Пӧча (торешланен). Ой, уке, мемнан йӱла почеш кажне пӧръеҥ ик ватан веле
лийшаш.
Мумбо-Юмбо. Поян еҥ йӱлам ок ончо. Нунын йӱла — окса мешак. Тыландат ик
мешак окса улмо годым ик вате дене нигузеат серлагаш ок лий. Шым вате — вот
тиде
да!..
Пӧча (ӧрын). Шым вате?!
Мумбо-Юмбо. Шагал?! Ну, тугеже гаремым почса — иктаж шӱдӧ ватым кучыза.
Пӧча (лӱдын). Шӱдӧ ватым?!
Мумбо-Юмбо. Вийда ок сите? Лӱдыда?
Пӧча (куньырген). Виемже сита дыр, но тыгай тӱча ӱдырамашым пукшен-
йӱктенчиктен ончаш ик мешак оксат шагал.
Мумбо-Юмбо. Тугеже ӱдыремым ончыч секретарьшылан налза, а вара... шке
палет.
Пӧча (пӱсештын). А мо, тыгай ӱдырым секретарьшылан налаш лиеш. Только...
вургемжым европейскийым чийыже.
Мумбо-Юмбо. Тиде мемнан уло, чечас чиен толеш.
Пӧча (Чичилан). Марла моштет?
Чичи. Моштем...
Мумбо-Юмбо. Йошкар-Ола пединститут гыч кондымо профессорет — пеш полмезе
рвезе. Тылзе коклаште мыйын племам марла кутыраш туныктен шуктыш.
Пӧча. Чыланат сайынак кутырат?
Мумбо-Юмбо. Кутырат... аватмутымат палат.
Пӧча (ӧрын). Ну, ӧрмаш... (Чичилан.) Тыят палет?
Чичи. Палем.
Пӧча (чоян). Иктаж мутым ойло.
Чичи (вожылын). Вожылам...
Пӧча (тугак). Пылышышкем... шолып, шыпак.

Чичи Пӧчалан пылышышкыже шыпак ала-могай мутым ойла.

Тьфу, страм!.. Тетла тиде мутым нигунам ит ойло. Вует гыч луктын шу. Ну,
профессор Яналов, мый тыгай шакше мутым туныктымыжлан штрафым пуэм.
Мумбо-Юмбо (воштылын). Аватмутым палаш — профессор туныктымат огеш кӱл.
Нуно, зорник-влак, шке шонен луктыт. (Чичилан.) Чичи, кае, вургеметым
вашталтен
чиен тол. Тый вет ынде ош господинын, трансконтинентальный компанийын
президентшын, секретарьшыже улат.
Чичи. Колыштам, ачий... (Пӧчалан.) Тетла тиде мутым нигунам ом ойло, сэр.
(Куржеш.)
Пӧча. Кугу вождь Мумбо-Юмбо Канибал, а тыйын ӱдыретше грамотым пала? Тендан

йылме да марла деч моло йылмым, мутлан, английскийым, пала дыр?
Мумбо-Юмбо. Молан тудлан английский йылме, грамот да тулеч моло? Тудо
япон йылмым пала. А тӱҥжӧ — тудын кап-кылже могай да эше тыгай самырык!..
Кӱрен
йоча-влакым ыштен опташ — грамот да английский йылме огеш кӱл.
Пӧча (алже каен). Ну, тый, вождь, мыйым сайынак чиктышыч. Грамотым палыдыме

секретарь, тиде секретарь мо?
Мумбо-Юмбо. Кугу господин Питер Мочыла, тудо тендан семын ВПШ-ам пытарен
огыл, а секретарьстве шотышто — академик. Ик японец тышке толын ыле, кум ий
Японийыш ананасым колтыльо. Мыйын ӱдырем тудын дене секретарьшылан ыштен.
Пӧча (утыр ӧрын). Вара мо?
Мумбо-Юмбо. Кум нарынче уныкам ыштен кодыш. Уныка-шамыч сай улыт да
шинчашт... бзик. (Японецын шинчаже могай улмым ончыкта.) А те, господин
Питер Мочыла, содык, европеец улыда...
Пӧча (семынже, пеле йӱкын). Европеецше европеец да Кораксолаште шочалтын.

Управляющий толеш.

Управляющий (Пӧча дек лишемын). Сэр, Марий Элысе Кораксола гыч кугуна-влак!
Пӧча (куанен). Ӱж нуным вашкерак!..

Сценыш уна-влак пурат. Ончылно Орчемей. Фуфайкым чиен. Кидыштыже черпыт
арака. Почешыже Палаги, мыжер дене. Майрук веле марий пайрем вургеман.
Пытартышлан Балалайкин гармоньжо дене. Пӧча кажне толшо дене
ӧндал саламлалтеш.

Орчемей (эргыжым ӧндал-шупшалын). Поро кече, эргым!.. Ну, тораште илет
улмаш!.. Адакшым могай шокшо!
Пӧча. Фуфайкыжым молан чиенат? Самогонжым молан конденда?
Орчемей. А трук теле толеш? Кызытсе саманыште чыла лийын кертеш. А самогон
— сӱанетлан.
Пӧча (аваж дене ӧндал-шупшалалтын). Авай!.. Тыйжат, теле деч лӱдын, мыжерым

чиенат?
Палаги (шинчажым ӱштын). Ой, Пӧчукем, ньоньоем, тыйым шуко жап ужде,
шӱмчонем йӱлен пытыш ала-мо... А мыжерже... (Туземец-влак могырыш
ончыктен.) Мый
лучо мыжер дене кошташ тӱҥалам.
Пӧча (кумылын). Ну, тугеже кошт. (Майрук дек миен ӧндал-шупшалеш.) Ой,
Майрукем, шӱмбелем!.. Таче ынде шонымына-вучымына шукталтеш — чечас сӱаным
ыштена.
Майрук (ӧрмалгенрак). Мыланем ала-молан лӱдыкшӧ.
Пӧча (чолган). Нимо деч лӱдаш, Майрук!.. Тиде островышто мемнан сай таҥна-
влак илат. Нуно мыланна удам огыт ыште.
Балалайкин. Салам, Пӧча! Тый киноактерла веле коят.
Пӧча. Салам, Балалайкин! Ала эше киноактерат лиям.
Балалайкин. Мом ойлаш, окса чыла ышта. Тый вет мемнан окса мешак улат.
Мыланемат изишак чӱчалтышыч, тау.
Пӧча. Изишак?! Миллионым налын да "изишак" манеш.
Балалайкин. Кызыт миллион — тиде окса мо? Но, Пӧча, мый мутем шуктенам
— сӱанышкет гармонь дене толынам. А тыйын нерген возымо моктеммурым Марий
Эл
мучко йоҥгалтарат.
Пӧча. Йӧра. Вара эше муралтен пуэт, тек вождят колыштеш. (Чылаштлан.)
Пагалыме унам-влак, а тиде (Мумбо-Юмбо ӱмбаке ончыктен.) мемнан шем таҥна,
островысо
племан вождьшо, онжо!..
Мумбо-Юмбо (торжественно, вуйжым савен). Мумбо-Юмбо Канибал!.. Мыйын
островышкем толмыда дене саламлем! Кугу ош господин Питер Мочыла мемнан
дене сӱаным
ышта да тыштак илаш тӱҥалеш — тидлан кокымшо гана саламлем!.. (Кажнышт дене
кидым куча, саламлалтеш.)
Майрук (ӧрын). Пӧча, могай Питер Мочыла?
Пӧча. Ынде мыйын лӱмем тыгай, тунем, куныго.
Орчемей (Пӧчалан). Ӧрат, марла кушкедеш веле.
Пӧча. Ынде марий йылмым чыла вере палат: Америкыштат, Японийыштат,
Китайыштат, Африкыштат...
Палаги. Кунам тунем шуктеныт?
Пӧча. А мый чыла эллашке МарНИИ гыч, университет гыч, пединститут гыч
профессор-влакым, тарлен, туныктышылан колтенам.
Орчемей. Пӧча, Кораксолашкат ик профессорым колто тугеже.
Пӧча. Молан?
Орчемей. Марий йылмым ятлат, мондат, рушла-марла веле куктыштыт.
Пӧча. Колтем, обязательно колтем.

Чичи куржын толеш. Европейский вургемым чиен. Пӧча дек лишемын, мыльген.

Чичи. Могай указаний лиеш, сэр?
Пӧча (кожганен). М-м-м... Указаний... Кызыт офисыш кае, варарак указаний
лиеш.
Майрук (ӧрын). Тиде эше могай пыльдырий?
Пӧча (аптыранен). Тиде... тиде вождь Мумбо-Юмбо Канибалын ӱдыржӧ...
Мумбо-Юмбо. Мыйын ӱдырем да кугу господин Питер Мочылан личный секретарьже.
Майрук (торжан). Господин Питер Мочылалан нимогай личный секретарь огеш
кӱл. (Чичилан.) Кыш-ш!.. Тышеч!.. Таче кече гыч секретарьже мый лиям. (Чичи
куржеш.)
Пӧча (ӱҥышын). Майрук, эше сӱанымат эртарен огынал, а тый ушкалетат.
Майрук. Тенийсе пӧръеҥым первый кече гычак кидыш от нал гын, вара нуно пеш
вольнаш каят.
Мумбо-Юмбо. Ужамат, Марий Элыште каче огыл ӱдырым марлан налеш, а мӧҥгешла
— ӱдыр качым.
Пӧча. Цивилизаций... эмансипаций... тӧр права...
Балалайкин (коклаш пурен). Э-э, ӱдыр ден каче тыглай мут дене ойлаш
тӱҥалыт гын, сӱаным тарваташ жап шуын. Господин Пӧча... тьфу! Питер Мочыла,
сӱан
калыкет кушто?
Пӧча (олык чараште куштышо туземец-влак ӱмбак ончыктен). Теве!..
Балалайкин (кумылжо волен). А мый туземец-влакын музыкыштым ом пале.
Пӧча. Нуно марий сӱан мурымат тунем шуктеныт. Профессор Яналов шке пашажым
пала.
Балалайкин. Чечас ончалына, кузе палат. (Морко сӱан мурым шокташ тӱҥалеш.
Туземец-влак рӱжге Морко сӱан мурым куштен-мурат. Шоктымо кокла гычак.)
Ӧрмаш, лоҥыт веле!..
Палаги. Ньоньой Пӧчукем, сӱаныштетше мыжер дене уна-влакым вашлияш йӧндымӧ.

Адакшым пеш шокшо...
Пӧча. Авай, тыште мыйын марий пайрем вургем уке, туземец-влакыным чияшет
логалеш.
Орчемей. Ойлышым вет!..
Палаги (шортшашла). Молан тольым?.. Молан тольым?..
Орчемей. Эргым, сӱан деч ончыч мончаш пураш кӱлеш ыле, пӱжвӱдым шӱялтен
колташ...
Пӧча. Тыште монча уке.
Орчемей. Кузе монча деч посна?
Пӧча. Океаныште йӱштылыт але бассейныште...
Орчемей (семынже). Сандене тыгай шеме улыт, ынде палем.
Мумбо-Юмбо (кидшым нӧлталын). Чуза, чытыза!.. Сӱаным тарватыме деч ончыч
ак шотышто кутырен келшыман. Кугу господин Питер Мочыла, мемнан йӱла почеш
сӱан
деч ончыч кугу священный тулотым ылыжташ кӱлеш. Тидлан ик кумалтыш еҥ
Пӱртӱс
Юмылан надыр семын лийшаш. Тыланда, сэр, ик слугадам пуаш логалеш. Слугада
уке
гын, предоплате семын ик мешак оксам. Тиде окса дене ме пошкудо племаште
тыгай
еҥым налына.
Пӧча. Ик мешак окса мыйын тыште уке, банкыш пыштенам. А предоплате
шотышто...
Теве мемнан Балалайкин моткоч кугу специалист. Тудым налза...
Балалайкин (лӱдын). Кузе тыге налза?!
Мумбо-Юмбо (Балалайкиным, парняж дене шке декше ӱжын, кап-кылжым кучылтын
терга). Такше... мындыр.
Балалайкин (ӧрт каен лӱдын). Мый тыланда тага улам мо?! Пӧча, кумалтыш
еҥже дене мом ыштынешт?! Ала нунылан гармоньым шокташ?
Пӧча. Мыйын шонымаште, нунылан гармонет огыл, а тый кӱлат.
Балалайкин (чытырен). Мумб-мум-бум... вождь йолташ, молан мый тыланда
кӱлам?!
Мумбо-Юмбо (лыпландарен). Ит чытыре, тыланет кугу пиал пӱралтын: чонет
пӱртӱс Юмо деке чоҥешта, а капет тышак кодеш. Сӱан деч вара ме тыйым
священный
тул ӱмбаке сакена.
Балалайкин (тугак). Кузе тыге сакеда?!
Мумбо-Юмбо (лыжган). Кидет-йолетым лиана дене пидын шындена, кужу вараш
сакена да священный тулеш жаритлаш тӱҥалына.
Орчемей. Вара могай закон почеш тидым ыштынеда?
Мумбо-Юмбо. Джунгльысо закон почеш ончыч шаман ю мутым ойла, языкшым
касара.
Палаги (оҥжым ыреслен). О кугу Юмо, кугу Пӱрышӧ! Ме тыйын икшывет улына,
арален нал!..
Майрук (сӧрвален). Пӧча, тыгай шучкылыкым ышташ ит пу!.. Лучо мый тул ӱмбак

возам!
Мумбо-Юмбо. Ӱдырамашым йӱла ок кӱштӧ, пӧръеҥым веле...
Пӧча (философски). Кӧн могай пӱрымашыже...
Балалайкин (варгыжын). У-у, караул!.. Пуштыт!.. Тулеш жаритлат!.. Зайцев,
кушто улат?! Участковый, утаре!.. (Кок Африканец Балалайкиным кучен
шогалтат. Тиде жапыште сценыш Зайцев куржын пура. Кидыштыже пистолет.)
Зайцев (командоватлен). Стой!.. Ни с места!.. Стрелять буду!

Африканец-влак, кӧ куш моштен, шылыт, куржын утлат.

Балалайкин (шинчавӱд йӧре). Ну, Зайцев, ӱмыреш ом мондо!..
Зайцев. Гражданин Мочалов, тый арестоватлыме улат!

Пычкемышалтеш.
Пӱрдыш.

Визымше сӱрет

Модмо вер кумшо сӱретын. Чыла тошто семынак. Сцена эркын волгалтеш. Мален
кийыше
Пӧча воктен Зайцев шога.

Зайцев (Пӧчам вачыж гыч тӱкалтен. Гражданин Мочалов!..
Пӧча (тӧрштен кынелын, омыюа нимом умылен ок керт). А?! Мо?! (Шинчажым
туржын.) Зайцев?! (Кидшым кӱшкӧ нӧлталын.) Сдаюсь!.. Мый титакан омыл!..
Тиде чыла
Мумбо-Юмбо-Канибал!.. Мыйым ит арестоватле!..
Зайцев (ӧрын) Мо тый, омет дене пошырненат мо? Мом вӱдылат?
Пӧча (кидше дене кроватьыште одеял дене леведме мешак ӱмбак ончыктен). Теве

тудо... окса мешак. Мый тудым тыланет шке кумылын пуэм. Суд тидым шотыш
налеш,
шонем.

Зайцев, шекланен, одеял тӱрым нӧлталеш. Тушто окса мешак олмеш Орчемей
мален
кия.

Зайцев (сырышыла). Тый мыйым игылтат, Мочалов?
Орчемей (пуштыланен). Мыланем таче мален темаш эрыкым пуат але уке? (Уэш
одеял дене леведалт возеш.)
Пӧча (пеш чот ӧрын). Чыла тиде омо!.. Зайцев, таче йӱдым тый Африкыште
лийын
отыл?
Зайцев (тудат ӧрын). Кушто-кушто?
Пӧча. Африкыште...
Зайцев. Мыйым таче эр йӱдым райотделыш ӱжыктеныт: йӱдым банкым толеныт.
Эрдене бандит-влакым кучымо...
Пӧча (йӧршын помыжалтын). Юмылан тау!..
Зайцев. Кокытшым кучымо.
Пӧча. А мынярын улмашыныт?
Зайцев. Мемнан версий почеш — кумытын.
Пӧча. Кӧмыт улыт? Кузе паледа?
Зайцев. Дедуктивный метод почеш. Коммунхоз гараж гыч шолып грузовикым
налыныт да банк дек миеныт. Сигнализацийым пӱчкын, омса кӧгӧным пудыртен,
операционный залысе сейф гыч кум мешак оксам оптен каеныт. Машина кыша
почеш муна... Мемнан деч мӱндырнат огыл.
Пӧча. А гараж оролжо молан?
Зайцев. Малаш... Самогоным лӧкен возын.
Пӧча (лыпландарен). Оксажым кеч муында, тиде сай. А кумшо бандитшым садак
кучеда. Ынде пашадарым пуат, пенсийым...
Зайцев. Чылаштлан ок сите. Кумшо налетчикше оксам шолышт наҥгайымышт годым
ик мешакше дене ала-кушко йомын, шылын.
Пӧча. Вот разбойник!..
Зайцев (Пӧчан пычалжым ишке гыч налын, йытырым терга, ӱпшынчеш.) Тиде пычал
гыч шукерте огыл лӱйымӧ — тар ӱпш пеш свежа. Теҥгече кастене мыйын
шижтарымем шотыш налын отыл, сонарыш миенат?
Пӧча (лӱдын). Мый разбойник омыл!..
Зайцев (лыжган). Мый тыйым ом титакле. Сонар сезон тӱҥалме деч ончыч лудо
лӱйкалыметлан штрафым пуэм.
Пӧча (сӧрвален). Участковый йолташ, улыжат ик приткам веле лӱен нальым.
Зайцев. Ну, йӧра, тидым вес гана тергаш тӱҥалына. А кызыт каласе, сонарыште

коштмаштет иктаж-кӧм але иктаж-мом тыгайым-тугайым ужын-колын отыл? Мутлан,
палыдыме еҥым вашлийын отыл?
Пӧча (ӱшандарен). Иктымат!.. Нигӧмат!..
Зайцев (каяш тарванен). Гражданин Мочалов, эше ик гана сайынрак шоналте,
шарналте. Ме эше тый денет вашлийына, мутланена. Мый кызыт моло сонарзе-
колызо-влак дек миен савырнем. (Лектын кая.)
Пӧча. Ну, Зайцев, кычал, кычал... (Писын кровать дек миен, окса мешак
кийымым
терга.)
Орчемей (вуйжым нӧлталын). Пеш чыгылтет!.. Ӧрынат? Туге шол, ӧраш лиеш.
(Кынелеш.)
Пӧча. Кушто окса мешак?
Орчемей. Нимогай окса мешакат уке да лийынат огыл. Омешет кончен...
Пӧча (сырышыла). Мый йоча омыл!..
Орчемей. Йоча улат, ньоньой... (Туныктен.) Окса мешакым муынам манат гын,
тудым тыге огыт кышкылт. Такшым Зайцев дене коктын мутланымыдам колышт
кийышым.
Пӧча. Тудо мыланем йолам ыштынеже.
Орчемей. Чын ышта. Мыят, кумшо еҥже тый улат манын, шонем.
Пӧча. Тыят от ӱшане?! Мый, юмончылно, титакан омыл. Манамыс, муынам.
Орчемей. Ала мо але марте окса мешакым мушо еҥ нерген мут шоктен огыл.
Ават веле пуйто акрет коважын ойлымыжым ойла.
Пӧча (сӱмсырланен). А мый муынам!.. (Пӧртыш Палаги пура.) Авай манмыла, Юмо

пуэн.
Палаги. Мый Юмылан кумалынам, кум тӱжем теҥгеаш сортам чӱктенам... Мом
эрдене эрак шургеда? Уремыш шокта.
Пӧча. Ачам окса мешакым ала-кушко тоен.
Палаги. Мо, тудын ушыжо каен мо?
Орчемей. Тиде тендан ушда каен! От пале: нунылан Юмо кава гыч окса мешакым
колтен. Кӧ ӱшана?!
Пӧча. Ӱшанымыже — мыланем керек! Мый муынам — окса мыйын!.. Такшым шочмо
ача
шке эргыжын оксажлан тыге пижшаш огыл.
Орчемей. Такшым шочмо эрге ачажын мутшым колыштшаш. Тиде окса тыйын огыл,
а калыкын! Тиде шолыштмо окса! Языкым ӱмбакет ит нал.
Палаги (эргыжым пыдал налын). Тиде Юмын окса, а Юмо эргымлан колтен,
сӱанжылан!..
Пӧча (кумылжо тодылалтын). Эх, авай, тый веле мыйым умылет...
Палаги (вуйжо гыч ниялткален). Ава деч моло шке шочшыжым кӧ эше тыге умыла,

ньоньоем, Пӧчукем? На, ик чарка аракам темен пуэм, лыплане. (Эргыжлан
чаркам
пуа.)
Орчемей. Йӱктӧ, йӱктӧ, вет тудлан рейсыш каяш кӱлеш.
Палаги. Ик чарка — мо шот. А тый тудын чонжым ит коч, оксажым пӧртылтӧ.
Орчемей (пеҥгыдын). Жап шуэш, пуэм. А кызыт улак верыште шып кия, кочкаш
ок йод.
Палаги. Окса кочкаш ок йод, а оксажым коля тӱя.
Орчемей. Ок тӱкӧ. Мый ӱмбачше конаншудым оптенам.
Пӧча (кӱштен, пеҥгыдын). Кушто окса мешак?! Мый тудым тачак банкыш пыштем
але
долларым налам!.. Кондо кызытак!..

Пӧртыш писын Майрук пура.

Майрук (кумылын). Поро эр, чылаланда! (Чыланат шып шогат. Пауза.) Иктаж мо
лийын?
Пӧча (Майрук дек лишемшыжла). Лийын, Майрук... Поро эр...
Орчемей (шӱлыкын). Эр таче поро огыл... Ойго толын мемнан суртыш, ойго,
Майрук!
Палаги. Шоҥго вуйжо дене толшо пиалым ойгыш савырынеже.
Пӧча. Ачам мемнан сӱаным шӧрынеже.
Майрук (шӱлыкын). Мо верч?..
Пӧча. Окса мешак верч.
Майрук. Могай окса мешак? А мый теҥгече кастене кутырен келшыме почеш,
сӱанлан тӱрлӧ йӧрварым налаш, витле тӱжем теҥгем авам деч нальым. Мый
шонышым,
тый таче район гыч наледен толат.
Орчемей (койдарен). Тудлан кызыт тыйын витле тӱжемет — тьфу! Мемнан Пӧча
таче кече гыч ынде миллионер... Уке, миллиардер але триллиардер. Шкеж деч
йод?
Пӧча (ӱҥышын). Колышт, Майрук, мый тыланет чыла рат дене каласкалем.
Майрук. Ойло... только чыным.
Пӧча. Иктаж шояк мутым ойлем гын, тек мыйым Юмо гармоньчо Балалайкин олмеш
Африкыш колта.
Палаги (оҥжым ыреслен). Юмаралыже, пеш мӱндыр эл, маныт.
Пӧча. Пашаже тыге лийын. Теҥгече кастене сонарыш да вапш шуаш кайышым.
Вапшым
йӱдлан шуэн шым керт: ала-кӧ потньыкем руэн коден. Шонем, мӧҥгыш ом пӧртыл,
а эр
рӱмбалге дене ирлудо-влакым лӱен наҥгаем. Корнышто, пӱя воктене, уала
коклаш засадыш шинчым. Нералтен колтенам. Корно дене пеш писын кудалше
машина йӱкеш пожалтым. Кенета кудал эртыше машина гыч ала-мо — тӱп!.. Ала-
мом кудалтен кодышт.
Мо, шонем, тыгай? Миен ончалшаш, шонем. Мийышым. Ончем: мешак. Кугу. Нӧлтал
ончышым — неле. Почын ончышым: алем кайыш — мешак тич пачке дене окса.
Эртак шӱдӧ,
тӱжемаш-шамыч. Вигак шарналтышым: теҥгече авам Поянсола черкыш кумалаш
миен, Юмо
деч мемнан сӱанлан ший-шӧртньӧ шондыкым йодын.
Палаги (лугыч ыштен). Истинный крест, юмончылно, чыла тыгак лийын!.. Кум
тӱжемаш сортам чӱктышым, ну кумальым вет, кумальым...
Пӧча. Ожно, маныт, Юмылан тыге кумал сӧрвалымылан чынжымак тудо ик шондык
ший-шӧртньым колтен.
Майрук (шоналтен). Оҥай йомак...
Орчемей (сырен). Тиде йӱдым банкым толеныт, кум мешак оксам солалтен
каеныт. Вот тыгай йомак. Кок бандитшым кок мешак окса дене кученыт, а
кумшыжо — мешак окса дене ала-мо гутлаште шылын шуктен. А ынде кумшо
мешакше — Пӧча дене...
Майрук (алже каен). Пӧча, тый банкым толенат?!
Палаги. Ойла вет, Юмо колтен.
Пӧча. Юмончылно, толен омыл. Мом ойлышым — тыгак лийын.

Пӧртыш писын Балалайкин пура.

Балалайкин. Ай-яй-яй, ончашат сӧрал: поян-шамыч нигунам уждымо сӱаным
ышташ шонат. Выче-выче кутыркален шинчат...
Пӧча (шӱрдыл). Мо тыланет эше кӱлеш?
Балалайкин. Мыланем тетла нимоат ок кӱл: полный расчет. Мый моло сӱан
ышташ шонышо-влакланат раш каласышым: ик сӱан — ик миллион. Ньоньой Пӧчан
тарифше тыгай. Таче оҥылашлуэтым савырен шуат гын, мый титакан омыл: шке
кумылет дене
миллионым пуышыч.
Палаги. Тугеже ончыч пуымо лучко тӱжемым пӧртылтӧ.
Балалайкин (воштылын). Миллионерлан лучко тӱжем — окса мо, а йорло
творческий айдемылан — окса. Пӧча, тый кызыт районыш кает?
Пӧча. Каем, а мо?
Балалайкин. Мыйымат пеленет нал. Тиде миллионем "Аяр" банкыш пыштем,
депозитыш, 200 процент дене тӱлат. Ончет: идалык гыч кум миллион погына.
Тиде
уже окса! Стартовый капитал! Иктаж-могай изи фирмым почам. Мыят миллионер
лиям,
капиталист, предприниматель!..
Пӧча (туштыл). Балалайкин, тый фирмыжым тыште огыл, а Африкыште поч.
Балалайкин (ӧрын). Молан лач Африкыште?
Пӧча. Тушто паша вий шулдо, маныт. Туземец-влак кечыгут мурат да куштат,
эше
бананым кочкыт. Тыйым нуно шукертсек вучат.
Балалайкин (куанен). Тугеже мыйым Африкыштат палат?
Пӧча. Палат веле мо!.. Тулымат олтен ямдыленыт.
Балалайкин. А тулжо молан?
Пӧча. Тыйым жаритлаш...
Балалайкин (лӱддымын, моктанен). Балалайкиным от лӱдыктӧ! Балалайкин
тулеш ок йӱлӧ, вӱдышкат пурен ок кай!
Орчемей. Миллионер тыгаяк лийшаш.
Пӧча. Авай, ик пачке оксатым пу. Мыят Балалайкин дене банкыш пурен лектам,
кузежым-можым умылен налам.
Палаги (помышыж гыч оксам луктын, Пӧчалан пуа). На, эргым, ньоньоем...
Майрук. Пӧча, кутырен ышна пытаре вет. Кузе ончыкыжо илаш тӱҥалына?..
Пӧча. Кастене район гыч пӧртылмекем кутырен пытарена.
Орчемей. Пӧча, мешакетшымат нал да милицийыш кае.
Пӧча. Эше жап шуын огыл, ачий.
Балалайкин. Милицийыш нигунам шкевуя кайыман огыл. Кӱлеш гын, милиций
шке наҥгая. Кайышна, Пӧча, Африкыш корным почына! Кораксоласе кок
миллионерлан
корным пуза!..
Майрук, Палаги, Орчемей. Пӧча-а!..

Пӧча ден Балалайкин ӧндалалтын лектын каят.

Пӱрдыш.

Кудымшо сӱрет

Районысо ресторан зал. Радиола гыч ныжыл муро йоҥга. Музыка почеш кок мужыр
танцеватла. Залыште кочкаш толшо-влак шагал улыт. Коклан иктын-иктын пурен
ончалыт,
южышт, буфет дек миен, чаркам подыл лектын каят.
Ончыл лукышто посна шогышо ӱстел. Ӱстелтӧрыштӧ шкетын Юля шинча. Ончылныжо
кофе
чашка шога. Чарныде сигаретым тӱрга.
Пӧча пура. Изишак подылшо. Зал покшелан шогалын, йыр ончыштеш.

Пӧръеҥ. Йолташ, тӱжем теҥге ок сите. Арымеш ала пуэт ыле? Пӧртылтем. Мый
тыйым палем. Кораксола гыч шофер. Пашадарым налам, пӧртылтем.
Пӧча (кӱсенже гыч оксам луктын пуа). На, шӱдӧ тӱжем! Поет — пуэт.
Пӧръеҥ. Тынаре ок кӱл. Тӱжемым веле...
Пӧча. Мыйын тыгыде окса уке. Нал.

Пӧръеҥ, куанен, буфет дек куржеш. Пӧча дек официантка мия.

Официантка. Гражданин, те ала-кӧм кычалыда але кочкаш пуренда?
Пӧча. Верым ончем, кушан шинчаш... Кочкаш, йӱаш пуренам.
Официантка. Айста, мый верым муам. (Юлян шинчыме ӱстел дек миен.) Те
тореш огыда лий, тиде клиентым тендан ӱстелтӧрыш шындем гын?
Юля. Пожалуйста. Тыгай мотор рвезым кузе от шынде?
Официантка (Пӧчалан менюм шуялтен). Ончалза, мом налыда?
Пӧча. Мо эн тамле, тудым...
Юля. Эн тамлыже рестораныште пеш шерге вет. Тыланет чайныйыш каяш кӱлеш
ыле.
Пӧча. Мый тушто лийынам, шопо шӱрым кочмем ок шу.
Официантка. Мом йӱаш тӱҥалыда?
Пӧча. Ик ате коньякым, кофем...
Юля (лывыргын, ойганышыла). Ах, тышке мыйын палымем толшаш ыле... Ыш тол.
Ынде
шуженак, ресторан гыч лектын каяш перна.
Пӧча (пеҥгыдын). Мый пукшем-йӱктем. (Официанткылан.) Чылажымат кок порций
дене.
Юля. Ах, могай поро рвезе улат. Лиеш гын, мыланем эше шампанскийым.
Пӧча. Эше шампанскийым. Кызытеш чыла.

Официантка кая.

Юля (кидшым Пӧчан кид ӱмбакыже пышта. Пӧчан шинчашкыже ласкан ончалын,
вычыматен). Шофер веле улат, а могай джентльмен.
Пӧча (ӧрмалген). Кушеч палышыч?
Юля. Вургемет бензин пушан. Иктаж-могай сай калымыш коштынат? Шуко оксам
ыштен
налынат?
Пӧча. Оксам калым деч поснат... муаш лиеш. Но таче кече гыч мый ынде шофер
омыл. Киямат гаишник постеш шогалтыш, и чыла. Эрдене мӧҥгыштӧ ик чаркам
подылынам ыле. Вара корно воктенсе кафеште Балалайкин дене ешарышна. Правам
шупшын нале, а машинам — милиций кудывечыш.
Юля. Ай-яй-яй, тугеже тыйын таче кугу ойго?

Официантка кочкышым конда. Коньяк ден шампаанскийым чаркалашке темкала.

Официантка. Кочкышда перкан лийже. (Кая.)
Пӧча ден Юля. Тау.
Юля (чаркам нӧлталын). Палыме лийме лӱмеш! (Чаркам пералтен йӱын колтат.)
Пӧча. Лӱметше кузе?
Юля. Юля.
Пӧча. Ю-ля... (Речетатив дене.) Йыли-юли вӱд йога, эркын йога, шонет мо?
Мыйын таҥем уло гын, ок йӧрате, шонет мо? Ха-ха-ха...
Юля (койышланен). Тыгай качым кузе от йӧрате? Тыйым кузе лӱмдат?
Пӧча (торжественно). Пи-тер!.. Питер Мочыла!.. Колын отыл?
Юля (тугак). Ой, могай оҥай!.. Питер да эше Мочыла!.. Уке, але марте колын
омыл, а ынде палаш тӱҥалам.
Пӧча. Эге, вашке мыйым чылан палаш тӱҥалыт!.. "Питер Мочыла энд Кампани" —
трансконтинентальный фирма!
Юля (пеш чот ӧршыла койын). Ах-ах!.. Тый тугеже шофер огыл, а капиталист
улат?..
Пӧча. Лиям! (Йӱыт, кочкыт. Пӧча кенета утен каен воштылаш тӱҥалеш.)
Юля (ӧрын). Тый мыйым воштылат?
Пӧча. Уке, тыйым огыл... Шке йолташем Балалайкиным воштылам. Тудат
капиталист
лийнеже ыле. Ик миллион оксам "Аяр" банкыш пыштен, кугу процентым налаш
шонен. А
таче ойлат, "Аяр" банк — пшик! Йӧра эше пыштен шуктен огыл. Мӧҥгыжӧ
чымалте.
Уке, мый вес семын ыштем. Банклан ӱшан уке. Доллар — эн ӱшанле валюта.
Тудын дене кеч Америкыште, кеч Африкыште от йом.
Юля. Ик миллион руш окса дене капиталист от лий. Шӱдӧ миллион кӱлеш.
Пӧча. Уке, миллиард!..
Юля. Айда лучо танцеватлена. Тый тангом моштет.
Пӧча. Мый чыла моштем! (Танцеватлаш тӱҥалыт. Пӧча Юлян йолжым тошкал
шында.)
Юля. Ой!.. Айда лучо огына танцеватле, а коньякым подылына.

Ӱстелтӧрыш шинчыт.

Пӧча (коньякым темкала. Йӱыт). Содык коньяк коньякак, а самогон огыл.
Юля. А мый утларак шампанскийым йӧратем. Тудо вуйым ок аҥыртаре.
Пӧча. Вуйым ок аҥыртаре гын, тунам молан аракам йӱаш?
Юля. Тугеже тыланет чарка дене огыл, а фужер дене йӱаш кӱлеш. (Фужерыш
коньякым тема.) Ик фужерым иканаште кертат?
Пӧча. Кертам. (Йӱэш.)
Юля. Молодец, Питер!..
Пӧча (эркын руштеш). Тыйын лӱмет кузе гала?
Юля. Ойлышымыс, Юля.
Пӧча. Ах, да... Йыли-юли вӱд йога... Тый кушто пашам ыштет?
Юля. Ик жаплан паша деч посна кодынам.
Пӧча (моктанен). Нимат огыл, мый тыйым личный секретарьшылан налам да
Африкыш
наҥгаем.
Юля. Тыгай каче дене мый тӱня мучашке каяш ямде улам. Оксат гына лийже..
Пӧча. Окса — тудо мо? Куштыра!.. Официант, счетым!

Официантка толеш. Пӧча шӱдӧ тӱжемаш оксам пуа.

Официантка. Чечас сдачым пуэм.
Пӧча. Мый нигунамат сдачым ом нал.
Официантка. Тау. Те пеш поро улыда. (Кая.)
Юля. Ынде кушко каена?
Пӧча. Мый... мӧҥгышкӧ... Мыйым Майрук вуча.
Юля. Майрукшо таҥет мо?
Пӧча. Вес арняште сӱаным ыштена.
Юля. Йӱшывуя миен пурет — таҥетым ойгандарет. Адакшым йӱд ваштареш шкетын
корныш лекташ лӱдыкшӧ. Ужамат, оксатат ятыр уло, толен кертыт. А мый тыйым
частный
унагудыш пуртен кодем. Тушто ару, посна пӧлем, кугу кровать... Кок еҥлан
малаш
сита. Эр марте ласкан каналтет, орвуян мӧҥгышкет кает.
Пӧча. Ӱдырамаш эре чыным ойла. Унагудыш гын унагудыш. Кайышна.
Юля. Тореш от лий гын, мый тыйым ужатен каем.
Пӧча. Тореш ом лий, тореш ом лий. Ах, тый, йыли-юли... Юля.
Юля. Ах, тый, мистер Питер! Ӱмбакет ончалам да могыремлан шокшын чучын
колта.
Йӧратен шындышым ала-мо...
Пӧча. Чоя улат тый, йыли-юли!.. Йыли-юли вӱд йога, эркын йога, шонет мо?
Мыйын таҥем уло гын, ок йӧрате, шонет мо?

Юля, Пӧчам ӧндалын, ресторан гыч вӱден луктеш.

Пӱрдыш.

Шымше сӱрет

Модмо вер визымше сӱретын. Чыла тошто семынак.
Пӱрдыш почылтмо годым вигак Палагин магырымыже шокта.

Палаги (шинчавӱд йӧре). Ой, Пӧчукем, ньоньоем!.. Мо лийынат?! Кушко
йомынат?! Кугу окса дене лектын кайышыч, осал еҥ корнешет вашлийын, витне.
(Сортам
чӱкта. Кумалеш, молитвам чокла.) О Кугу Юмо!.. Кугу Пӱрышӧ!.. Миколай
угодник,
эргымым осал еҥ деч арален нал. Илышым, тазам мӧҥгышкӧ пӧртылташ полшо. У-
у,
Пӧчукем, ньоньоем, падырашем!..

Пӧртыш, окса мешакым нумалын, Орчемей пура.

Орчемей (окса мешакым коҥга воктек кудалтен). Ит урмыж!.. Шке титакан
улат: оксам эргымлан Юмо колтен, сӱанжылан кӱлеш лиеш...
Палаги. Оксаж дене мом ыштынет?
Орчемей (пеҥгыдын). Тиде окса мешак илышнам унчыли савыра. Кызытак
участковый Зайцев дек каем да каласем: "Налза,— манам,— окса мешакым,
утарыза мемнам
тиде зиян деч. Тиде государствын, калыкын оксаже. Эргым тудым муын, а
пӧртылташ
тептерже уке. А ынде шкежат ала-кушко йомын".
Палаги (нюслен). Африкыш каен, моло огыл. Балалайкинже, пелторта, ракетир,
сымыстарен. Тудлан ӱшане, Америкышкат шӱдырен наҥгая. Мыйже, ораде, ик
миллионым
кучыктышна вет.
Орчемей. Кызыт ик миллион дене Америкыш огыл, Москошкыжат миен от шу.
Палаги (сӧрвален). Орчемей, ала, Пӧча толмешке, окса нерген Зайцевланже от
ойло ыле?
Орчемей. Тудым ала тюрьмашке петырен шынденыт, а оксам пӧртылтена гын,
эрыкыш луктыт.
Палаги. Кеч пелыжым кодо, шоҥгылыкешна!..
Орчемей. Ик кумырымат ом кодо!..

Майрук куржын пура.

Майрук. Пӧча толын огыл?
Палаги. Ой, Майрук, пытыш Пӧчана, йомын. Нигунамат йӱдлан ок код ыле, эре
мӧҥгыш толаш вашкен.
Орчемей. Балалайкинжат уке мо?
Майрук. Балалайкиным теҥгече кастене ужынам. Пӧчам, манеш, ГАИ кучен, арака

ӱпш улмаш.
Орчемей. Аваже, маньым вет, рейсыш кая, а тый тудлан чаркам темен пуэт.
Палаги. Тыге лийшашым палем ыле гын... Чаманышым вет.
Майрук. Праважым шупшын налыныт, а машинажым милиций кудывечыш пуртен
шогалтеныт.
Палаги (куанен). Пӧчукем илыше?
Майрук. А тудын дене мо лиеш? Йӱдлан айныктарыме верыш вераҥденыт дыр. Эх,
Пӧчук! Пӧчук!.. Кузе ме илаш тӱҥалына?!
Орчемей. Сай илаш тӱҥалыда. Тиде чыла окса мешак титакан. Пӧча тудым
шолыштын огыл гын, государствылан пӧртылта гын, проститлат. А мумыжлан эше
премий
семын 25% оксажым пуат.
Палаги. 25% веле?! А молан пелыжым огыл?
Майрук. Еҥ окса дене от пойо. Ме Пӧча дене самырык улына, коктынат пашам
ыштена... Илыш эре тыгай ок лий, шонем.
Палаги. Ынде Пӧча права деч посна кодын, паша гычшат луктын колтат.
Орчемей. Луктын колтат гын, шке титакан. Йоҥылышыжым умыла, уэш правалан
сдатла.
Майрук. Мый участковый Зайцев дек куржын миен толам. Тудын телефонжо уло,
милицийыш йыҥгыртем. Пӧча нерген чыла-чыла пален налам.
Палаги. Миен тол, Майрук. Шӱмем верыштыже огыл, Пӧчукем верч ойгырем.
Орчемей. Майрук, Зайцевлан окса мешак нергенат ойло. Тек толын налеш,
банкыш пӧртылта.
Майрук. Каласем... Мый писын пӧртылам. (Лектын кая.)
Палаги (шортшаш гай). У-у-у, ик кече веле оксалан поян вате лийын ончышым.
Тыйын, Орчемей, ӱмыреш оксам амалкалаш шотет лийын огыл. Эргычлан Юмо пуэн,
тудыжымат аҥыра вует дене государствылан пуынет.
Орчемей. Мый честно пашам ыштенам, мыняр тӱленыт, тунар налынам. Ораде окса
орадым ышта.
Палаги (окса мешакым руда). Пӧчалан пӧртылтымӧ оксаж олмеш ик пачкыжым
йывыштарышаш.
Орчемей (оксам шупшын налнеже). Пыште мӧҥгеш, манам.
Палаги (ок чакне). Пӧча тыланет ик миллионым, мыланем ик миллионым
пӧлеклыш. Тый тиде оксалан оза отыл.
Орчемей. Теве озам мый тылат ончыктем.
Палаги. Мешакыште тынар шуко окса, кӧ шотлен?
Орчемей. Банкыште кажне кумырым шотлат.

Омса почылтеш. Тушто ала пӧръеҥ, ала ӱдырамаш шога. Вуйыштыжо рожан кугу
олым
шляпа. Ӱмбалныже кушкедлыше марий ӱдырамаш тувыр. Тувыржым кугу муш кандыра

ӱшталын.
Чарайолын, кидыштыже пондо.

Палаги (пеш чот лӱдын). Ачаже, таргылтыш! Мешакетым кеч чуланыш шылте.
Орчемей (окса мешакым чуланыш кудалта.) Таргылтышыже ала... пакча лӱдыктыш,
чучыл.
Палаги. Илыше...
Орчемей. Чон пурен, значит...
Пӧча (пеле йӱкын). Тс-с!.. Ачий, авий, тиде мый, Пӧча...
Орчемей ден Палаги (алышт каен). Пӧча!?
Пӧча. Ыжда пале мо?
Орчемей. Тыгай вургемет дене тыйым шочмо ачат-аватат пален огытыл.
Палаги (шортшаш гай). Ой, Пӧчукем, ньоньоем, еҥ мыскылтыш вургемжым молан
чиенат?
Пӧча. Йӧра эше кеч тиде вургемым муынам. Уке гын йӧршын чараматын толам
ыле.
Орчемей. Могай туткарыш логалынат? Балалайкин Майруклан ойлен, пуйто
милиций праватым поген налын, машинатым арестоватлен.
Палаги. Ну, милиций, ну, милиций, нунылан права шагал — вургемымат кудаш
налыт, чараматырын мӧҥгыш колтат. Тыгай у Закон лектын мо?
Пӧча (ӱҥышын). Мый шке титакан улам. Милицийыш логалме деч вара мый шыде
пушем дене рестораныш пурышым. Изишак подыльым. Йӱшывуя йӱд ваштареш мӧҥгыш
йолын
толаш огыл манын, частный унагудыш малаш пурышым. Тушто мыйым адак коньяк
дене
сийлышт, малаш пыштышт... Тетла нимом ом шарне. Помыжалтым гын!.. Почкалтыш
коклаште, ала-могай вӱта шеҥгелне, терыс ора воктене, чараматырын кием. Пеш
чот
кылменам. Керемет-шамыч чыла вургемем, оксам, документем шолыштыныт.
Трусикемат
кудаш налыныт вет. Трусикем лиеш гын, кеч эрдене куржталше спортсмен семын,

мӧҥгӧ марте куржын толам ыле. А йӧршын чараматырын — кеч коля рожыш пуро.
Пиалешем, ончем: йыраҥ покшелне пакча лӱдыкшӧ, чучыл, шога. Мый писын гына
тудын вургемжым чыйышым да ял шеҥгеч, еҥ шинчаш пернаш огыл манын, чашкер
кокла гыч, коремла дене толын шуым.
Орчемей. А пондыжо молан?
Пӧча. Иктаж еҥым мӱндырчынак ужам да вигак чучыл семын тӱҥын шогалам. А,
керемет, пий-шамыч чучыл деке пирыла кержалтыт: тувыр урвалтем йӧршын
кушкед пытарышт. Тоя веле утарыш.
Орчемей. Ах, кушкын шуынат, ӱдырым налнет. Уке гын тиде пондет дене, тувыр
урвалтетым нӧлталын, сайынак ушым пуртем ыле.
Пӧча. Мыйын такшат могырем тулла йӱла — почкалтыш коклаште пӧрдал ончо!..
Палаги. Юмылан тау, тудо кеч илышым коден. Ой, ньоньоем!..
Орчемей (ватыжлан). Тыланетат иктаж кум-вич пондыжо да выньык почкалтышыже
лачак лиеш ыле.
Палаги. Йылмешет — кукшо кошарге!.. Эргым, вургеметым вашталтен чие, вашке
тышке Майрук толшаш.
Пӧча. А мом чияш?
Палаги. Ачатын тошто пинчакшым да йолашыжым чий. Эрла районыш кает, у
костюмым налын толат. Окса мешакыште але тич, мыняр кӱлеш — нал. Ато ачат
милицийыш
наҥгаен пуынеже.
Пӧча (чарга йӱк дене). Окса мешак нерген мыланем тетла ида ойло!.. Колмем
ок
шу, ужмем ок шу!.. Окса мешак верч тыгай намысыш пурышым.

Лектын каяш тӱҥалеш. Ваштарешыже кугу шем ӧрышан кавказец пура. Вуйыштыжо
"аэродром" манме картуз. Кидыштыже пистолет. Шинчажым маске дене петырыме.

Кавказец (лӱдыктен, пеҥгыдын, кавказ калык акцент дене). Руки вверх!..
Всем встать к стене и не оборачиваться! Кто шевельнется, стреляю без
предупреждения! У меня во дворе еще два кавказца.
Кто попытается убежать, сразу зарежут!

Орчемей, Палаги, Пӧча, кидым кӱшкӧ нӧлталын, пырдыж воктек шогалыт.

Палаги. Ой, Юмыжат, утаре!.. Мӧҥгешетак шӱшкыл кодат.
Орчемей. Ну, бандит-шамычат пошеныт вет!
Пӧча. Чего, друг, хочешь?
Кавказец (Пӧча дек лишемын, пистолетше дене туп гыч шуралта). Это что за
пугало?
Пӧча. Огородное чучело.
Кавказец. Оно и видно. Этот, надо полагать, тот, кто нам нужен. Дарогой,
ты знаешь, что нам нужно.
Пӧча. Не знаю.
Кавказец. Знаешь, дарогой... Где наши деньги? Ты у нас их украл?
Пӧча. Я их нашел.
Кавказец. Нам не отдал, значит украл. Еще раз спрашиваю, где деньги?
Пӧча. Не знаю.
Кавказец. Тогда я достаю большой кинжал и начну тебя помаленьку резать.
На шашлык... Кавказцы шашлык любят.
Палаги (чон ойгыж дене). Не надо резать!.. Деньги вот в чулане лежат.
Кавказец (куанен). А-а, бабка, молодец! Сына жалко стало?
Палаги (шортын). Жалке... Один вет.
Кавказец (чуланыш пурен, окса мешакым нумал луктеш). Предупреждаю, пять
минут не шевелиться и не оборачиваться. Иначе...

Тиде жапыште Пӧча пырдыж ишке гыч пычалжым руалтен
налеш.

Пӧча (кавказец ӱмбаке пычалым виктен). Стой, кавказец! Бросай мешок! Руки
вверх!

Кавказец мешакым кӱвар ӱмбаке кудалта, кидшым нӧлталеш. Тиде жапыште пӧртыш
писын Зайцев ден Майрук пурен шогалыт.
Зайцев (пеш чот ӧрын). Тиде эше мо тыгай?
Пӧча. Тиде кавказец окса мешакым толен наҥгайынеже ыле.
Зайцев (пистолетшым луктын). Ончалына тиде кавказецым.
Орчемей. Кудвечыште эше кок кавказец уло, мане.
Майрук. Кудвечыште нигӧат уке.

Зайцев кавказец вуй гыч картузым кудашеш, парикшым налеш, маске ден кугу
ӧрышыжым мучыштара. Тиде — Балалайкин. Чыланат ӧрыныт.

Зайцев (воштылын). Балалайкин, тый кунам кавказецше лийын шуктенат?
Балалайкин (чолган). Зайцев йолташ, Пӧча, тиде мый мыскарам ыштышым.
Оксажым поген налам да милицийыш сдатлынем ыле. Пӧча — несознательный
элемент:
окса мешакым муын, а государствылан ынеж пӧртылтӧ.
Зайцев. А тый сознательный элемент улат?
Балалайкин. Сознательный. Честное пионерское!..
Палаги. Тиде ракетирын эше наганже да кинжалже уло.
Балалайкин (кинжал ден пистолетым луктын, Зайцевлан шуялта). Бутафорский
улыт. Пистолет — йоча модыш, а кинжал — картон гыч ыштыме. Драмкружокышто
кучылтынна. Мый вет государствын интересше верч тыршем.
Зайцев. Милицийыште пален налыт, кӧн интересше верч тыршенат.
Майрук (Пӧча дек лишемын). Мо тый денет лийын, Пӧча?
Пӧча (вуйжым сакен). Проститле мыйым, Майрук...

Пычкемышалтеш.
Пӱрдыш.
Эпилог

Действий пӱрдыш ончылно кая. Кулис шеҥгеч Пӧча лектеш. Окса мешакым
нумалеш.
Почешыже Зайцев. Тудын почеш Балалайкин гармонь дене маршым шоктен
ошкылеш. Пытартышлан Майрук, Орчемей, Палаги лектыт.

Майрук (Пӧчалан, чеверласен). Пӧча, мый тыйым вучаш тӱҥалам!
Орчемей. Чеверын, эргым!..
Палаги (шортын). Ох, Пӧчукем-ньоньоем!.. Поянсола черкыш каен, вич тӱжемаш
сортам чӱктем. Тек Кугу Юмо окса мешак олмеш, тыйым вашкерак мӧҥгышкӧ
пӧртылта.
Балалайкин. Сӱан марте пӧртылына!.. Мемнан деч посна сӱан ок лий!

Ала-кушеч кӱшыч африканский вождь Мумбо-Юмбо Канибалын йӱкшӧ шокта: "Мистер
Питер Мочыла, ме тыйым Африкыш вучена!"

Пӧча. Мый Африкыш ом мий. Амал лийме годым олмешем теве Балалайкиным
колтем!
Балалайкин. Ынде Африкыш каяш веле кодын!
Зайцев. Балалайкин, почеш ит код!

Пӱрдыш.
Мучаш.



021297
************************************************************************
2—12
ПИСАТЕЛЬ ИЛЫШ ГЫЧ МАНЕШ-МАНЕШ

"КАЛЫК ПОЭТ"

Шке жапыштыже Йошкар-Оласе "сур пӧртыш" ик поэтым кугыжаныш службын
полышкалышыжлан — каҥашеъҥлан налыныт, маныт.
Икана самырык сӱретчылан "Марий Эл калык художникше" лӱмым пуаш Ушем
правлений
пунчалым луктеш, да документ-влакым ала-могай амаллан кӧра саде рвезетлан
шканже
"сур пӧртыш" наҥгаяш перна.
Саде консультант-поэтет документ-влакым шергалын онча да ойла:
— Палет, шоляш, кызытсе саманыште, "калык поэт, калык художник" лӱмын акше
моткоч шулдештын... "Калык поэт" ойлымо мыйым "Лу ий кушкын, лу ий нушкын,
садак
кодын литпаҥга" манын игылтме поэт марте, ӱлыкӧ, волтымыла чучеш, сандене
тыланетат "калык художник" лӱм кугу чапымак ок кондо, шонем.
Сӱретчет кондымо кагаз-влакым пуэн кода, кумыл воленрак лектын кая...
Тыге тылзе, кокыт, пел ий эрта, вучымо Указ ок лек...
Ӱчым ыштыме семын икмыняр жап гыч вес Указ газетлаш савыкталтеш: ончычсо
Консультантетлан (ынде тудо тушто ок ыште) "калык поэт" лӱмым пуат!..
Ик шыже кечын саде художникет Какшан кӱвар гоч ошкылеш да кызыт гына шочшо
калык
поэтетым вашлиеш (садет палыме композитор дене пеш мутланен толеш).
— Салам, марий калык поэтлан,— кидым пуа художник.— Ынде Макс Майн семын
возаш
тӱҥалат, очыни,— ышталеш.
Теҥгечысе каҥашъеҥ, тачысе калык поэт, нигуш пураш ӧрын, писын ӧрдыжкӧ каен
колта. Композиторет, аптыранен, художникым онча.

КУЗЕ КОК ПИСАТЕЛЬ БАШКИРИЙЫШ УНАЛА МИЕН КОШТЫН

Тиде манеш-манеш ӱмаште кеҥежым лийын. Садыге пеледыш тылзын Йошкар-Олашке
Пошкырт Эл гыч ик самырык прозаик унала толын. Да ик водын палыме писатель
йолташыж
деке миен пурен. Кочмаш-йӱмаш ылыжын да, вара чапле ой шочын: йӱд поезд
дене кудалаш Башкирийыш, унала. Вет Йошкар-Ола писателет, мо ила, Ош Виче
кундемыште
икганат лийын огыл. Ойлымо — келшыме. Жаритлыме чывым, колбасам, моло
йӧрварым
оптен, кок йолташ вокзалыш тарвана. Муралтен, тавалтен колтат. Киоск гыч
угыч
"шокшо леметым" налын подылыт...
Ты йӱдымак Озаҥыш Волжск кундем гыч ик писательын ватыже шешкыжым ужаташ
миен.
Родыжым эр поездыш шынден ужатат, Озаҥ вокзалыш пура, тайнышт шогылтшо
ЙошкарОла мутмастаретым ужеш, "Куш кает?" йодеш.— "Башкирийыш",— ойла.—
"Сумкатше-моэтше кушто?"— "Йомын. Шкежат айныктарыме верыш логалынам.
Йолташемат ала-куш
лийын"...
Садыге Юл эҥер ӱдырамашет мутмастаретым Йошкар-Ола поездыш шында, мӧҥгыжӧ
ужата.
Сурок станцийыште билетым тергат, тӱлыде толмылан айныше мариетым волтен
кодат.
Тыгат-тугат йӧнештарен, кечывал эртымеке, сылнымутчына мӧҥгыжӧ толын пура.
Иктаж шагат гыч телефон йыҥгырта: Пошкырт кундем гыч толшо самырык
прозаикет веселан кычкыра:
— Ал-льо! Мый Суслонгерыште улам! Ынде вара кунам Башкирийыш унала каена?!.

"ЙОЛТАШ"

Мыняр гана ойлымо: тудо чын йолташ, кӧ неле годым пеленет лиеш.
Нелын черланыме деч вара ик писатель колен колта. Тидым пален налешат, ик
поэт
кастене пачерышкыже мия. Подылалше. Важнын коеш. Ойла:
— Могай ме сай йолташ ыльна. Кузе келшен пашам ыштышна. Кузе ме икте-
весынан возымым ваш умылышна... Ида ойгыро,— колышын шочшыжо-влаклан ойла.—
Тояш эрла машинат, оркестрат лиеш. Он это заслужил..."
Эрлашыжым тояш тӱҥалыт. Ни поэт, ни машина, ни оркестр уке. Саде
йылмыоргажет
деке мӧҥгышкыжӧ уэш-пачаш йыҥгыртат, нигӧ телефоным ок нал...
Поэтым пытартыш корныш чын йолташыже-влаклан ужаташ перныш.

Тими Тим.



021397
************************************************************************
2—13
Геннадий КОРОЛЕВ

ГКЧП: умылаш лийдыме спектакль*

Ыштыме сулыкым кузе лӱмдаш?
Трубинат, Степанковат тиде уголовный делам тӱҥалме нерген 21 августышто
лукмо
пунчалыштышт палемденыт: нине еҥ-влак РСФСР Уголовный кодексын 64-ше
статьяштыже
ончыктымо гай преступленийым ыштеныт, вес семын ойлаш гын, Родиным ужаленыт
(изменым ыштеныт).
Ты статьян тӱҥалтыштыже тиде терминым (измена Родине) тунам кучылталтше
национальный законодательствыште кузе умылымым почын пуымо. Мыйын
шонымаште, законын
тиде нормыжым тыште тӱрыснек ончыкташ кӱлеш, тунам гына кажне лудшылан
рашемеш:
титаклыме еҥ-влакын пашашт (действийышт) Уголовный кодексын тиде статьяжлан
келшен толеш але уке? Вес семын каласымаште, нунын действийыштым чын аклыме
мо?
Тыгеракын, РСФСР УК-ысе 64-ше статьян "а" пунктшо ойла (рушла гыч
кусарыдеак кодена): "Измена Родине — есть деяние, умышленно совершенное
гражданином СССР в
ущерб суверенитету, территориальной неприкосновенности или государственной
безопасности и обороноспособности СССР". "СССР" шомак деч вара кок точкым
шындыме да
тиде сулыкын (деянийын) формылажым почын ончыктымо. Нуно тыгай улыт:
"Переход на
сторону врага, шпионаж, выдача государственной или военной тайны
иностранному
государству, бегство за границу или отказ возвратиться из-за границы в
СССР,
оказание иностранному государству помощи в проведении враждебной
деятельности
против СССР, а равно заговор с целью захвата власти".
22 ден 30 август кокласе жапыште саде событийын чыла чолга участникшым
пӱтырен
кучымеке, нунылан лу кече коклаште лачак тиде статья почеш "дежурный"
титаклымашым тушкалтен шынденыт.
Йодыш лектеш: "путчист-влакын" пашаштым молан Уголовный кодексын лач тиде
(шочмо
элым ужалымылан мут кучаш шогалташ кӱштышӧ) статьяж почеш акленыт? Вет тудо
кечыласе публикаций-влакым тӱткын лудмо годым раш коеш: сеҥыше-влак нуным
ик сулыклан — государственный переворотым ышташ тӧчымылан — титаклен
возеныт.
М.С.Горбачев гын "Августовский путч" книгаштыже "антиконституционный
переворот"
нерген возкала.
Вашмутым муаш неле огыл: Уголовный кодексышто "государственный переворот"
умылымаш лийын огыл, лийын огыл тыгай сулыкым ыштымылан мут кучаш шогалташ
палемдыше
нормат. Вара иже, 1993 ий сентябрь-октябрьысе событий деч изиш ончычрак,
РСФСР
УК-ыш "шуко еҥан пудыранчыкым" (беспорядкым) тарватымылан мут кучаш
шогалтыме
нерген статьям ешарен пуртымо.
————————
*Умбакыже. Тӱҥалтыштыже 1997 ий икымше номерыште.
Такше калык пеш чын ойла: айдеме уло — тудлан келшыше статьяжат лектеш.
Тиде ганат лач тыгак ыштеныт. Шотлан толшо статьям ойырен налыныт, а тудын
почеш
тыгай наказанийым пуаш лийын: лу гыч латвич ий марте жаплан эрык деч посна
кодаш, тыгодым погым конфисковатлаш але пушташ да тидын годымак погыжым
шупшын налаш. Адакше ты статьяште ты случайлан келшен толшо формулировко
лийын ("заговор
с целью захвата власти"). Манмыла, тышеч чыла пашам тӱҥалыныт.
Тиде жаплан следствий пален налын да ӱшандарен ончыктен: ончыклык "путчист-
влак"
посна кундемлаште чрезвычайный положенийым увертарыме деч ончыч СССР
Государственный безопасность комитетын "АБЦ" шолып оралтыштыже ик гана веле
огыл йыштак
вашлийыныт да, кофем подылал шинчышыла, калыкын могай неле саманыш логалмыж
нерген каҥашеныт. Пуйто тидын нерген мутланаш официальный структур —
Верховный Совет але Министр-влак кабинет — лийын огыл.
Титаклыме шомакым йӧршешлан ямдылен шукташ да уголовный деласе материалым
судыш
колташ жап шуынат, прокуратурын вуйлатышыже-влак шоналтен колтеныт:
властьым руалтен налшаш верч заговорым посна преступлений семын (Родиным
ужаленыт манме деч
посна) ончаш огеш лий мо? Вет "путчист-влак" Родиным ужаленыт манаш огеш
лийыс,
нуно СССР-ын суверенитетшыланат, территориальный тичмашлыкшыланат, тулечат
коч —
аралалт кертме йӧнжыланат нимогай эҥгекым конден огытыл.
Каҥашен налыныт да пунчалыныт — тыгак лийже! Да 1991 ий 23 декабрьыште
Евгений
Кузьмич Лисов пунчалым луктын: титаклыме еҥ-влак Родиным ужаленыт манын
ойлаш
негыз уке, сандене тарватыме уголовный дела гыч тиде умылымашым кораҥдаш.
Пунчалыште тидымат каласыме: "Шымлыме годым теве мо рашемын: титаклыме еҥ-
влакын
пашаштышт нунын Родиным ужалымышт нерген ойлаш амалым пуышо действий лийын
огыл.
Нунын шонымашышт да ыштыме пашашт (тидыже пеласе материаллаште
пеҥгыдемдалтын)
элыште властьым руалтен налшашлан заговорым ямдылымашке да ыштымашке
виктаралтын, да нуно шонен пыштымыштым шуктеныт. Тидыже титаклыме чыла еҥын
пашаштым
СССР-ын "Государственный преступленийым ыштымылан уголовный ответственность
нерген" законжын И-ше статьяж почеш аклаш негызым пуа".
Каласыман, тиде законын И-ше статьяже РСФСР Уголовный кодексын 64-ше
статьяжлан
тӱрыснек келшен толеш. Молан манаш гын, СССР-ын "Государственный
преступленийым
ыштымылан уголовный ответственность нерген" кӱшнӧ каласыме законжым чыла
союзный
республикысе уголовный кодексыш икымше глава семын пурталтын. Но тидым
Лисов
пуйто ужынат, колынат огыл.
Лудшо йолташ шижеш: мый шке возымаштем следственный группын вуйлатышыже-
влакын
пашашт да пунчалышт деч кораҥынрак шогем. Молан? Тидын нерген изиш каласыде
ок
лий.
Делан кугу але неле (сложный) улмыж годым тӱҥалтыш (предварительный манме)
следствийыш иканаште икмыняр следовательым ушат, нунын кокла гыч иктыже
моло-влакын
пашаштым виктарен шога. Да тудак шымлаш пуымо дела почеш йӧршешлан пунчалым
луктеш. Шымлымашын могай корно дене кайымыже, преступленийым кузе аклымаш
саде вуйлатыше деч лектын шогат, да тудак следствийын сайын, кужун юватылде
кайымыжлан
мутым куча. Моло следователь-влак группо вуйлатышын кӱштымыжым шуктен
толшаш
улыт, шкаланышт пуымо паша ужаш (участке) верч мутым тичмашын кучат.
Ойлышаш уке, тиде уголовный дела дене кылдалтше шуко йодыш рашемдалтде,
шымлалтде кодын. Но тидланже следователь-влак титакан огытыл, нуным
шылталаш амал уке.
Группышто шке пашаштым сайын палыше, кугу опытан следователь-влак ыльыч.
Нунылан
пуымо йыжыҥым (эпизодым) тичмашын, келгын, чыла могырымат шымлен лектыныт.
ГКЧПын, тудын кажне членжын кажне кечын мом ыштымыштым кырча-марча йотке
шымлен налме. Мутлан, следователь-влак Форосыш миен коштыныт, тушто чыла
таныкым (свидетельым) йодыштыныт. Тидын негызеш Павловат, Лукъяноват, ГКЧП-
ын моло еҥже-влфкат
тыгай ойыш толыныт: СССР-ын президентшым нигӧат тӱня деч ойырен
(изолироватлен)
огыл. Тудо кечылаште Форосысо дачыште междугородный телефон-влак пашам
ыштеныт,
нунын дене шуко пашаеҥ пайдаланен, президентын автомашиналаштыже спутник
гоч кылым кучаш йӧным пуышо техника лийын. Президентым оролышо-влак лач
тудын мутшым
колыштыныт.
СССР КГБ-ын шолып оралтыштыже "заговорщикмытын" вашлиймыштым да моло
йыжыҥымат
тыгак тичмашын, келгын шымлен налме.
Уголовный дела деч ӧрдыжеш иктаж-мо кодын мо? Кодын.
Раш пале: 1991 ий 20 июньышто, "путч" деч ятырлан ончычак, Берлиныште США-н
госсекретарьже СССР иностранный паша министр А.А.Бессмертныхлан ик уверым
пуэн.
Тушто ойлалтын: Горбачевым верже гыч кораҥдаш тӧчымӧ лӱдыкшӧ лийын кертеш.
Уголовный делам тарватыме гын, тудым тичмашын шымлышашлан США-н
госсекретарьже Бейкерымат свидетель семын йодышташ кӱлеш ыле. Тиде — теорий
шот дене. А илышыште
тыге ышташ лиеш ыле мо? Туге шол, ок лий ыле.
Але вес пример. РСФСР Уголовно-процессуальный кодексын 68-ше статьяже тыге
кӱшта: преступленийым ышташ амалым пуышо чыла условийым следствий годым
пален
налаш кӱлеш. Туге гынат законын тиде нормыжо шукталтын огыл, шотыш налалтде
кодын.
Молан? Мыйын шонымаште, тиде йодышым шымлен-вискален налде ок лий.
Следственный группо "путчист-влакын" ты ошкылыштлан негыз лийше чыла
объективный
ден субъективный амалым пален налын кертеш ыле мо? Пеҥгыдын ӱшанем, кертеш
ыле.
Керташыже кертеш ыле... Тудын ончылан тыгай задачым шындат да ты задачым
шуктымо
годым огыт мешайкале гын, группо тидым ыштен сеҥа ыле. Но тидланже пеш шуко
специалист ден экспертым пашашке ушаш перна ыле.
Тиде делам шымлыме годым следственный группо преступенийым шочыктышо амалым
лончылышаш ыле мо? Уке, лончылышаш огыл ыле. Мый тыге шонем.
Молан? А теве молан. Преступленийым ыштымашке кондышо амал ден условийым
рашемдымаш лийше событийым политически аклыме дене пеш чак кылдалт шога.
Кызыт демократ-влак США-н да Касвел Европысо эл-влакын опытыштым чӱчкыдын
ушештарат. Мыят нунын семынак ышташ тоштам.
Тыгеракын, цивилизованный, правовой манме государствылаште мемнан дене 1991
ий
19-21 августышто лийше гай событий лийын кая гын, тудым шымлен налаш
парламентский комиссийым ыштат, а саде комиссийыш эн пагалыме, чын верч чот
шогышо депутат-влак ойыралтыт. Комиссийлан моткоч кугу полномочий пуалтеш.
Тудо кеч-могай
должностьышто шогышо еҥым ӱжыктен да йодыштын кертеш, нунын пашаштлан
политический акым пуа, тудо тыгак шымлыме йодыш дене кылдалтше тичмаш увер-
аҥарым (информацийым) йодаш да налаш праван.
Шымлымашым мучашке шуктымек, парламентский комиссий лийше событийлан
политический акым пуа, тудак уголовный делам тарватышашлан материалым
прокуратурыш колтымо нерген йодышым онча. Теве тыгае парламентаризмын
тӱнямбалсе практикыже.
А мемнан дене кузе ышталте?
Тунам эше союзный парламент ыле. СССР Конституцийын 120-шо статьяж дене
келшышын, тудо кеч-могай йодыш дене следственный комиссийым ышташ праван
лийын. Тиде
статья нерген ушештарымек, СССР Верховный Совет 1991 ий 29 августышто "1991
ий
18—21 августысо государственный переворотын кузе лиймыжым шымлен налме да
политически аклыме шотышто" комиссийым ыштен. Председательжылан калык
депутат
А.М.Оболенскийым шогалтен.
Ты комиссийын пӱрымашыже шӱлыкан лийын. Тудо ӱшанен пуымо пашам шукташ
тӱҥалынат
кертын огыл. Эн ончычак следственный группын вуйлатышыже Е.К.Лисов
комиссийым
чылтак ужмышудымын вашлийын. Тудо ойырымо депутат-влаклан уголовный деласе
материал-влакым пуэн огыл. Ойлыштын, пуйто калык ончылно шке лӱмнерым
нӧлтышашлан
гына тиде комиссийым чумыраш пижыныт.
Вара Лисов шке кумылжо, шке шонымыж дене тыге ыштылын мо? Уке конешне.
Шкевуя
тыге толашаш ок тошт ыле. Российын вуйлатышыже-влак паленыт, умыленыт:
комиссий
чылажымат келгын шымлен налеш гын, нунынат сулыкышт тӱжвак лектеш. Санденак
чаракым шындылыныт.
СССР-ын президентшат тыгай комиссийым ыштыме ваштареш шоген. Тидымат умылаш
неле
огыл. СССР Верховный Советын 1991 ий 29 августышто лукмо пунчалыштыже
каласыме:
СССР-ысе государственный власть ден управлений орган-влакын позицийышт
событийлан практически вияҥашыже кугун полшен. Союзный парламентын тудо
ийынак 30 августышто лукмо пунчалыштыже (тудо "Государственный переворотым
ышташ тӧчымым кораҥдыме шотышто эн ончыч шуктышаш мера нерген" маналтын)
эшеат утларак раш возен
шындыме: СССР президентын кадровый политикше переворотлан келшыше условийым
ышташ полшен.
М.С.Горбачев сайын умылен: комиссий тичмаш куатын пашалан пижеш гын, тудо
эн ончычак СССР президентын — государстве вуйлатышын — рольжым шымлаш
тӱҥалеш ыле.
Мутат уке, тудо тыгай шымлымашым эртарыме дене келшен кертын огыл. Тыгак
перестройкын моло "прорабше-влакат" нунын пашаштым тергыме-лончылымо
ваштареш лийыныт.
Вет лачак нине вуйлатыше-влакын "тыршымышт" дене элна тыгай туткар марте
илен
шуын.
Чыла тидлан кӧра СССР Верховный Советын ыштыме комиссийлан 1991 ий
августысо
илыш савыртышым политически аклаш пӱралтын огыл улмаш. Совет Союзын пытымыж
деч
вара саде комиссият шаланен.
"Финишыш" лишемме годым
Тиде дела почеш титаклыме еҥ-влак, нунын адвокатышт да икгай шонымашан
йолташышт
следовательмытлан эреак туге ойленыт, пуйто шымлыме жап лӱмынак
шуйкалалтеш. Да
ойыштым шинчаорак тышке савыралыныт: пуйто тидыже титаклыме еҥ-влак — а вет
шукышт кугу ийготан лийыныт — суд марте илен ынышт шукто манын ышталтеш.
Вик кала-сыман, тыге ойлышташ нимогай негыз лийын огыл. Тидыжым раш факт
дене пеҥгыдемден
кертам.
Ончычак палемдышым: ты делам 1991 ий 21 августышто тӱҥалме. Тудо ийынак 23
декабрьыште Е.К.Лисов Родиным ужалыме шотышто титаклымашым кораҥдыме нерген
пунчалым луктын. Вараже титаклыме ойым вес семын пидме: пуйто "путчист-
влак" властьым
шке кидыш руалтен налшашлан заговорым ыштеныт.
1992 ий 16 январьыште чылаштлан увертарыме: следствий мучашке шуын да нунын
кокла гыч кажныже деласе чыла материал дене палыме лияш праван. Нунылан
материалым
защитник дене пырля лудын лекташ йӧн ышталтын. Тыгак тиде следствийым
ешарыме
шотышто йодмашым пуэн кертыныт. Нунын йодмышт протоколеш возалтын. Вес
семын каласаш гын, 16 январьыште тӱҥалтыш следствий пытен, молан манаш гын,
Уголовнопроцессуальный кодексын 133-шо статьяж дене келшышын, уголовный
деласе материал
дене титаклыме еҥын да тудын защитникшын палыме лийме жапышт следствий
жапыш
огеш пуро.
Тыгеракын, властьым руалтен налшашлан заговорым ыштыме нерген уголовный
делам
следственный группо вич тылзе наре жапыште шымлен пытарен. Чылаже 125 том
чумырген, кажныштыже — 200-250 странице.
Тудо кечылаште ме пеш чот тыршен, каныш деч посна пашам ыштенна, манаш
лиеш. Тылеч вара титаклыме еҥ-влак деласе материалым талук наре лудыныт
гын, тыште следователь-влакын титакышт уке. Эркын лудмылан кӧра жап
шуйкалалтын, вес семын каласымаште, титаклыме мутым возымо да делам
Генеральный прокурорлан колтымо кече
шеҥгек шӱкалалтын. Титаклыме еҥ-влакын материал дене палыме лийме жап молан
кужун шуйнен? Тыште икмыняр амалым ончыкташ лиеш.
Иктыже шымлен налме материалын кугу улмыж дене кылдалтын. А.И.Лукьяновлан,
тудын
шкенжын манмыжла, 35 тӱжем утла страницан уголовный делам лудаш логалын.
Кокымшыжо, титаклыме еҥ-влак текстым лудын эртыме дене серлаген огытыл,
кажне
страницым тӱткын шерын лектыныт, мо кӱлешым шке тетрадьышкышт возен
налыныт, тидыжым вара судышто кучылташ, шкеныштым титаклалтше огыл, а
титаклыше еҥ семын
ончыкташ шоненыт.
Кумшыжо, южышт эше тунамак мемуарым возаш пижыныт. Санденак огыл мо эрыкыш
лекме
деч вара вигак В.С.Павлов, А.И.Лукьянов да молат "чон почын
каласкалымыштым"
савыктеныт.
Валентин Сергеевич Павлов путырак эркын лудын. Очыни, тидыжак тудлан
мемуарым ик
эн ончыч печатлен лукташ йӧным пуэн. "Горбачев — путч. Август изнутри"
книгаштыже Павлов шылтыде воза: кузе да мо лиймым палаш шонышылан чыным
каласкален кодаш
манын, автор эше тюрьмаште улмыж годымак кидыш ручкам кучен.
Вик ойлем, Валентин Сергеевич тыште изишак ондала. А ондалаш кок корно уло.
Иктыже — шинчаорак шоям каласкалымаш. Весыже — чыным каласыде, шылтен
кодымаш. Ты
гана автор кокымшо корныш шогалын.
Павловын савыктен лукмо книгаштыже 1991 ий августысо событийлаште авторын
рольжо
могай улмо нерген, тунамсе жапын тудлан "йӧндымӧ" йыжыҥлаж нерген ик
шомакымат
от му.
Деласе материалым лудмо годым шке шотан лидерыш Василий Александрович
Стародубцев лектын ыле. Тудлан улыжат тылзат пеле жап кӱлын. 1992 ий 25
февральыште Стародубцев делам тӱрыс ончен лекме нерген протоколеш кидым
пыштен. Эше кум тылзе
гыч тудым эрыкыш лукмо. Тора вер-шӧрыш нигушкат ом кай манын, 5 июньышто
подпискым пуэн.
Молан тиде еҥлан моло деч ончыч эрыкым пӧлеклыме? Генеральный прокурор ты
ошкыл
дене молыштым кумылаҥдаш шонен, вет нуныжо делам пеш эркын лудыныт. Но
прокурор
эше теве мом шотыш налын: В.А.Стародубцев элысе колхоз-влакын ик эн тале
вуйлатышышт лийын, сандене, шошо ага тӱҥалмеке, шуко мер организаций да
колхоз-влакын
коллективышт тудым эрыкыш лукмо нерген йодышым нӧлталыныт.
Следствийын кадыр-кудыржо
Пале, 1991 ий августысо событий годым колышо-влакат лийыныт. Чаманен
каласаш
перна, тидын шотышто кок могырымат ондалкален ойлыштыт. Такше тидлан ӧршаш
уке.
Молан? Еҥ-влак колымылан титакым иктат шке ӱмбакше налаш ок шоно.
Комарьын, Кричевскийын да Усовын колымышт нерген уголовный делам Моско олан
прокуратуржо тарватен да ондакше тудак шымлен. Тиде йодыш тунам тӱҥ дела —
ГКЧП-ын
пашаж дене кылдалтын огыл ыле. Тӱҥалтыш следствий деч вара ты уголовный
делам
петырыме. Но тидыже чылаштланак келшен огыл. Поснак колышо-влакын родо-
тукымышт
йӱк-йӱаным тарватеныт. Нуно маныныт: тиде кугу азап гэкачепист-влакын
пашашт дене чак кылдалтын, сандене кок делам иктышке ушаш кӱлеш.
Тыгаяк ойым луктын каласеныт титаклыме еҥ-влак да нунын адвокатышт. Нуно
шоненыт: иквереш шымлымаш Российын да Москван вуйлатышыштын шотдымо
ошкылыштым
тӱжвак лукташ полшен кертеш, а еҥ-влакын колымышт лач нунын (кӱшнӧ каласыме
вуйлатыше-влакын) пашашт дене кылдалтын. Чыла тидлан кӧра 1992 ий 15
июльышто граждан-влакын колымышт нерген уголовный делам петырыме нерген
пунчал кораҥдалтын да
тудым ешарен шымлаш ойым пидме.
Но ты пунчал тыглай гына огыл кораҥдалтын. Тӱҥ дела шотышто тӱҥалтыш
следствийым
ешарышашлан негызым ямдыленыт. А тыгай кӱлешлык лийын. Тиде жаплан
Степанков
умылен: властьым руалтен налшаш верч заговорым посна (самостоятельный)
преступлений семын РСФСР УК-ын 64-ше статьяж гыч искусственно ойырымо
нерген ончыч лукмо пунчал негыздыме, келшыдыме улмаш. Титаклыме еҥ-влакын
пашаштлан пуымо уголовно-правовой ак йӧршын йоҥылыш лийын. Нуным тугай
пашалан титакленыт, кудыжо
совет уголовный закон почеш преступленийлан шотлалтын огыл.
Кӱшнӧ каласышна: властьым руалтен налшаш верч ыштыме заговор Родинылан
изменым
ыштыме посна формылан гына шотлатеш. Сандене тидлан уголовный наказанийым
тунам
гына пуаш лиеш, кунам Родинылан изменын объективный могыржат,
субъективныйжат
уло.
Тугеже судыш колтымо тиде делам вигак мӧҥгеш пӧртылтен да ешарен шымлаш
кӱштен
кертыныт. А тыге лиеш гын, тидыже титаклыме мутым пеҥгыдемдыше прокурорын
йоҥылыш ыштымыжым вик ончыкта ыле. Конешне, Генеральный прокурорын тыгайыш
шумыжо
шуын огыл. Сандене тудо 1992 ий 12 августышто (титаклыме еҥ-влакын деласе
материалым лудын пытарышашышт деч изиш ончыч) Родинылан изменым ыштыме
шотышто делам
чарыме нерген ончычсо пунчалым кораҥден да лийше ситыдымашым тӧрлаташ кӱлмӧ
нерген кагазым Лисовлан возен пуэн (а кораҥдыме пунчалым лач тудак луктын
ыле).
Кӱшнӧ каласыме кок уголовный делам Степанковын шӱдымыж почеш тудо кечынак
иктышке ушымо. Генеральный прокурор тиде жаплан тыгай шонымышке толын:
"Москвашке вооруженный вийым да бронетехникым пуртымо нерген приказым
пуымыж годым — а тидланже нимогай правовой негыз уке улмаш — Язов тидын
нерген олаште илыше шуко
миллион еҥлан увертарен огыл, а вет тудо тидлан кӧра могай туткар лийын
кертмым
ончылгоч рашемдышаш ыле".

Граждан-влакын колымышт нерген дела
Граждан-влак Д.Комарьын, И.Кричевскийын да В.Усовын колымышт нерген
уголовный
делам шымлыме годым йодыш лектын: тунам элысе конституционный стройым
чынжымак
аралыше кӧ лийын да августысо революцийым ончык шӱкен шогышо (движений) вий
могай улмаш? "Мый конституционный стройым араленам" манын ойлышташ йӧратыше-
влак
тачат утыждене улыт. Сандене мыланна тыште рашемдыман: 1991 ий августышто
СССРын конституционный стройжо могай ыле?
Тунам СССР-ын 1977 ийысе Конституцийже вийыште лийын, тушко вараже ятыр
вашталтыш ден ешартышым пуртымо ыле. Ешарыме ужашлаште тӱҥ шотышто
государственный
власть ден управленийын кӱшыл органышт нерген ойлалтын. Тиде Конституций
почеш
СССР-ын политический негызшылан калык депутат-влакын советышт шотлалтыныт,
а
экономический негызлан — производство средствылан социалистический
собственность. Национально-государственный чоҥалтмаш могырым ончалаш гын,
СССР шке радамыштыже 15 союзный республикым ушен шогышо, шуко
национальностян союзный государстве лийын.
Айста ынде йодышым шындена: СССР-ыште тыгай стройым аралышаш верч тунам кӧ
шоген? Вашмут раш. Документ ден заявлений-влакым, тулеч варасе политический
ошкыл
ден пунчаллам чон кочде шымлен лектына гын, ужына: тунамсе конституционный
стройым арален кодышаш верч тыршыше вий икте гына лийын, тиде — саде
"каргыме"
гэкачепист-влак. Чыла молыжым вара шонен луктедыме.
Тидымак каласаш лиеш колышо кум рвезылан Совет Ушем Герой лӱмым пуымо
нерген
СССР президентын 1991 ий 24 августысо указше нерген. Нунылан тиде кугу
лӱмым
Горбачев молан пуэн? Указыште каласыме: "Демократийым да СССР-ын
конституционный
сиройжым аралыме годым патырлыкым да гражданский чолгалыкым ончыктымылан".
Демократийым аралыме шотышто нимом ойлаш ом тӱҥал, а вот конституционный
строй
нерген возкалымаштыже Михаил Сергеевич чылтак тӱргоч колтен.
Вес тӱняш кайыше-влак нерген удам огыт кутыро але йӧршын нимом огыт ойло.
Ты
йӱлам пудырташ огыл манын, мый шке возымаштем кажне "геройым" лӱмжӧ дене ом
ончыкто. Но чын кокыт ок лий. Чын але уло, але тудо уке.
А тиде чыным политик-влакын шонен луктын каласкалымаштышт огыл, а уголовный
делан материаллаштыже кычалман. Тусо ик кагазыште возымо: колышо-влак кокла
гыч
иктыжын вӱржым да шондыжым судебно-химически тергыме годым этиловый спиртым
мумо. Тидыже теве мо нерген ойла: колымо жапыште ты еҥ йӱшӧ улмаш. Тудо вуй
дене
чот пералтмылан кӧра колен, а пералтынже (еҥ-влакын ойлымышт почеш) пехотын
боевой машинаж гыч камвочмыж годым. А колышо вес кок еҥын капыштлан судебно-
медицинский экспертизым эртараш да нунын йӱшӧ але айык улмыштым рашемдаш
кӱлешлан
шотлен огытыл.
Нине кум еҥын колымышт шотышто уголовный делам Моско олан прокуратуржо
кӱлын
шымлен огыл, сандене рашемдыдыме йодыш ятырак кодын. Но тыште следователь-
влакын
титакышт уке. Нунылан чыным муаш тыршыме корнышто чаракым эреак шындылыныт,
да
тидыжым торжан, намысдымын ыштылыныт. Шке мутем ик изирак документ дене
пеҥгыдемдем.
Делаште Моско оласе Киевский районын прокуратуржын кугурак следовательже
Беллевичын рапортшо уло. Тушто каласыме: "21 августышто 11 шагатат 30 минут
гутлаште
Смоленский площадьыште следственный бригаде пульо-влакын кышашт улман БМП-
ым да
вер-шӧрым ончаш тӱҥалын ыле, но РСФСР Верховный Советын еҥже-влак, "мыланна
вуйлатыше-шамыч тыге ышташ кӱштеныт" манын, БМП-ым заводитлышт да, бригадын
чараш
тӧчымыжым шотыш налде, ала-кушко кудал колтышт".
Тыште, шонем, нимогай комментарий ок кӱл. Пульо-влакын кышашт улман боевой
машина уке — тугеже проблемат уке. А пульо-влакше могай лийыныт, нуно могай
оружий
гыч чоҥештен лектыныт, тыгай оружийже военнослужащий-влакын кидыштышт лийын
мо?
БМП-ын тарванен кудалмыжлан кӧра нине йодыш-влак вашмут деч посна кодыныт.
Шуко "шокшо вуй" таче мартеат туге ӱшандарен ойлаш толаша, пуйто ала-кӧ "Ош

пӧртым" штурмоватлаш ямдылалтын, да пуйто нуно, тыге ойлышо-влак, ты пӧртым
пеш
талын арален шогеныт. Ӧраш гына кодеш: шке мутыштлан ынде шкештат ӱшанаш
тӱҥалыныт. Но факт весе нерген ойла. Да Российын вуйлатышыже-влак тидым пеш
сайын пален шогеныт. ГКЧП-ын вуйлатышыже-влак нунылан телефон дене ик гана
веле огыл
ӱшандарен каласеныт: нимогай штурм огеш лий.
Но РСФСР Верховный Советын пӧртшым штурмоватлаш ямдылалтыт гынат, тыште
тынысле,
оружийдыме граждан-влакын полышышт тунарак кӱлеш ыле мо вара?
Уке. Тыгай кӱлешлык йӧршынат лийын огыл. Молан? Тиде пӧрт йыр Грачевлан
ӱшанле
улшо войска шоген, а тудо тунам ВДВ-ын командующийже лийын. Маршал Язовын
кӱштымыж почеш Грачев ГКЧП-ын документлажым ямдылаш полшен да путч
кечылаште гэкачепист-влак дене кылым кӱрылтде кучен шоген. Да тидын годымак
19 август эрденак
Российын вуйлатышыже-влаклан виян полшаш тӱҥалын.
Грачев сайын пален: "Ош пӧртым" штурм дене налме шотышто приказым эсогыл
ямдылымат огыл. Российын вуйлатышыже-влак шкештат ойлат: нуно путчист-
влакын мом ышташ
шонымыштым тичмашын пален шогеныт. Туге гынат вашпижаш пуйто утыр пӱсемме
нерген
эре утларак ойлыштыныт. Демократ-влак эше тунамак Москошто мо лийын шогымым
революций дене таҥастарылыныт. Ме палена: революций нигунамат колышо-влак
деч посна ок ышталт. А колышыжо эше уке гын, нуно лийышт манын тыршыман.
21 август вашеш йӱдым Калининский проспектыште лийше трагедийым лач тыге
гына
умылтараш шотлан толеш. Уке гын молан "Ош пӧрт" деч йӧршын вес велышкыла
кайыше
бронемашина колонно ӱмбаке кержалташ еҥ-влакым таратеныт? Лачак таратеныт
шол.
Колоннылан корным авырен шогалмеке, самырык салтак-влак ӱмбак кӱм кышкаш
тӱҥалыныт, лом дене пераш толашеныт, ик машинаш тулым пижыктеныт.
Йӱлышӧ вӱдым (смесьым) темыман кленча-влакым ончылгоч ямдыленыт да нуным
боевой
машина-влак ӱмбак кышкеныт. Адвокат Юрий Иванов Россий Генеральный
прокурорлан
колтымо ходатайствыштыже йодышым пеш чын шынден: "Военный техникеш тулым
пижыкташ толашымым да салтак-влакым кырымым героизмлан шотлаш гын, молан
вара ты геройствын организаторжо-влакым наградитлыме огыл? Эсогыл нунын
лӱмыштат рашемдалтын огыл".
Тиде осал пашалан чот ямдылалтыныт. Ты событийлаште лийше М.Головко теве
кузе
ойла: "20 август кечывалым кофем да коньякым чылалан пуэдышт. Коньяк шуко
ыле.
Группо дене толедат да могай-могай фирме гыч улмыштым каласат ыШле,
бутербродым,
аракам шеледен пуэденыт. Йӱшӧ еҥ шуко ыле".
Революционный терминологий дене ойлаш гын, тиде революцийым ончыко шӱкен
шогышо
вий тыгай улмаш.
ШЫМЛЕН ПЫТАРЫМЕ
ГКЧП шотышто делам шымлыше следственный группым, каласыме ыле, ондакше
РСФСР
Генеральный прокурорын алмаштышыже Е.К.Лисов вуйлатен. Вараже Степанков
тудым
черле улмо амал дене кораҥден да олмешыже А.В.Фроловым шогалтен. Но амалже
чер
лийын огыл, шонем. Тудо жапыште Лисов "писатель паша" дене шинчылтын. Молан
манаш гын, тылеч вара улыжат тылзе жап эртыш да ужалымашке пеш "чапле"
книга лекте: "Кремлевский заговор. Версия следствия". Тудын авторжо-влак —
В.Степанков
ден Е.Лисов. Вик каласыман: тиде — прокурор практикыште нигунамат лийдыме
паша.
Делам суд эше онченат огыл, тӱҥалтыш следствият мучашке шукталтын огыл, а
саде
уголовный делан материалже негызеш книгам луктынытат.
— Чынакыс, ме чудеса лийман элыште илена!— возен тунам, книгам савыктыме
нерген
пален налмек, В.Полянский "Правда" газетын страницылаштыже.
Книга лекме деч вара вигак гэкачепист-влакын адвокатышт Степанков ден
Лисовым
отставкыш колташ кӱлмӧ нерген пеҥгыдын ойлаш тӱҥальыч. Но нунын мутышт
"стакан
кӧргысӧ тӱтан" гына ыле. Прокурор ден алмаштышыжым кораҥдаш нигӧ шоналтенат
огыл
— нуно властьым шке кидыште кучышо-влаклан але кӱлеш еҥ лийыныт.
Но, манмыла, сар — сар дене, а кочкышым радамже дене пуэн шогыман.
Генеральный
прокуратурын вуйлатышыже-влак ваштареш адвокат-влакын да нунын аралыме
еҥыштын
кучедалме жапыште следствий шке шотшо дене каен шоген. Титаклыме чыла еҥлан
август мучаште нуным у семын, вес статья почеш титаклыме нерген кагазым
возен пуышт. Тыгодым титаклыме-влак чыланат ик еҥ семын каласеныт: ме
шкенам титаканлан
огына шотло да умбакыже показанийым пуаш огына тӱҥал.
Такше гын нунын показанийышт ынде нигӧланат кӱлын огыл. Нуным тымарте ик
гана
веле огыл йодыштмо да чыла-чыла рашемден шуктымо. Титаклыме-влакат, нунын
адвокатыштат, следователь-влакат — чыланат пеш сайын умыленыт: кузе лийшаш
нерген
кӱшнӧ ончылгоч кутырен келшыме. Процессуальный манме формым гына шукташ
кӱлын. А
вара — делам судыш пуаш.
Чыла формальностьым шуктымеке да титаклыме шомакым уэмден возымеке,
гэкачепист-влак кокла гыч кажныжым 140 томан уголовный делан материаллаж
дене угыч палдараш
тӱҥалыныт. Тидыжым ик шонымаш дене ыштеныт: чылажат уголовно-процессуальный
закон почеш ыштымыла койжо манын тыршеныт.
Тиде жаплан "путчист-влакым" петырен шындыме деч вара ик талук эртен ыле.
Шижалтын: нунын кап-кылыштат, шӱм-чоныштат ноен. Сандене мутланыме,
йодыштмо годым
пеш вашке шыдешкеныт.
— Мый ынде тугайыш илен шуынам — чылажат шыдештара,— каласен икана генерал
В.И.Варенников камерышкыже толшо прокурорлан да ешарен:— Мыйым тышан
шкетемым
кодыза, пеленем моло иктат ынже лий.
Тудо жапыштак А.И.Тизяков голодовкым тӱҥалаш шонымыж нерген ик гана веле
огыл
ойлен. А.И.Лукьянов 1992 ий сентябрь кыдалне следователь В.Воронинын кидше
гыч
ик документым ("График ознакомления с материалами дела") шупшын налын да
тыгыдын-тыгыдын кушкед кышкен. А такше тымарте следователь дене эреак сайын
кутырен.
Кужун шуйнышо следствийын пытартыш тылзылаже эртат. Паша эркын, но ӱшанлын
мучашке лишемеш. Уголовно-процессуальный кодексыште возымо почеш, следствий
титаклыме кагазым (обвинительный заключенийым) ямдылыме дене мучашлалтшаш.
Сандене титаклыме еҥ-влакын уголовный дела дене палыме лийме жапыште
следственный группын вуйлатышыже А.В.Фролов подгруппо-влакын вуйлатышышт
дене пырля титаклыме кагазын проектшым ямдылаш пижын. Тиде ошкыл чын лийын:
молан манаш гын,
деласе материалым титаклыме еҥ-влакын лудын пытарыме жаплан заключений ямде
ыле.
Тиде "мондалтдыме" ошкыл 1992 ий декабрьыште ышталтын.
Ты делам шымлыме пытартыш кечылаште мый тудын материаллаж дене Валентин
Иванович
Варенниковым палдаренам.
Следственный группышто пашам ыштыме жапыште мылам тыгак В.А.Крючков,
В.С.Павлов,
Ю.С.Плеханов да икмыняр моло денат мутланаш, нуным йодышташ логалын.
Но эн шукыжо В.И.Варенников дене пашам ыштенам, кужу жап пырля лийме, чон
почын
мутланыме деч вара тудым чот пагалаш тӱҥалынам.

МЕ ОЙЛЕНА: "ВАРЕННИКОВ", УШЫШТЫНА — АРМИЙ
Мый познакомились случайно,
Угодно было так судьбе.
Я — следователь, он — заключенный
По делу ГэКаЧеПе.
Ойлыманат огыл, 1991 ий августышто тунамсе конституционный стройым аралаш
шогалше-влак кокла гыч эн виян, ойыртемалтше еҥлан Валентин Иванович
Варенников шотлалтын. Мыйын шонымаште, лач тудо шкетынак тӱҥалме пашан чын
деч чын улмыжлан
уло шӱм-чонжо дене ӱшанен, тӱрлӧ политический пуредылмаш деч ӧрдыжтӧ шоген.
Элым кризис гыч лукшашлан тура, пеҥыде ошкылым ышташ кӱлмӧ нерген мутланаш
М.С.Горбачев дек (а тудыжо тунам Форосышто канен) кайышаш группыш
Варенниковым
арамлан огыл пуртеныт. Следствий годым СССР правительствын пытартыш
вуйлатышыже
В.С.Павлов тидын шотышто пеш сайын каласен:
— Варенниковым ӱжаш кутырен келшышна, молан манаш гын, тудым армийыште
паленыт,
Горбачеват шинчаваш пален.
Генералын лӱмжым калык уш-акыл гыч ӱштыл кудалташ манын, пытартыш жапыште
официальный "демократический" печать пеш шуко тыршен. Массовый информацийын
мутым колыштшо средствыже-влак ты "пашашке" шкевуя огыл, а государствын эн
кӱшыл должностной еҥже-влакын ойышт почеш ушненыт. Тӱҥалтышым Горбачев
пыштен. Августысо
пуламыр деч вара вигак лукмо книгаштыже, тудын дек Форосыш мийыме нерген
каласкалыше ужашыште, воза:
"Шкенжым эн торжан Варенников кучен. Тыгай тат ыле. Мый каласышым: "Лӱмдам
ом
шарне, монденам" (шарнен, конешне!). Валентин Иванович? Вот, Валентин
Иванович,
обществым, калыкым батальон дене таҥастараш ок лий, нунылан "пурлашке!" але
"шолашке!" командым от пу. Пуэт гынат, тидым нигӧ шукташ ок тӱҥал. Мыйын
мутем
ушышкыда пыштыза. А мутланен пытарыме годым мый нуным тушко колтышым, кушко
колтат тыгайрак татыште руш еҥ-влак".
Тыге возен кугу державын президентше. Но тидыже уголовный делан материалже
дене
йӧршынак ок пеҥгыдемдалт. Варенников шкеже коктын мутланымына годым тиде
эпизодым икмыняр гана шарналтыш.
— Нимо тыгаят лийын огыл,— ик гана веле огыл ойлен тудо.— Горбачев дене
мутланыме годым каласышым: офицер-влак дене вашлийме годым мый нунын пеш
пӧсӧ йодышыштлан вашештен ом керт. А йодышлажым тыгайым пуэденыт: молан
национальный конфликт-влакым чарен шогалташ мера ок ышталт, молан Союзым
арален кодаш, армийын
лӱмнержым шӱктарымылан мучашым ышташ нигӧат ок тырше? Горбачев колышто да
мутем
торжан кӱрльӧ, малдале, пуйто чыла тидым тугакшат пала.
— А Тендам тудо пеҥгыде руш мут дене торашкырак колтыш мо?— йодым.
— Могай тушто пеҥгыде мут! Нимом тугайым каласен огыл. Чеверласымына годым
чылаланна кидым пуыш, шыдешкыме гай йӧршын ыш кой.
Горбачевын "моткоч чапле" бестеллерыштыже тыгай шомакат уло: "Лачак тунам
Варенников мылам отставкыш каяш темлен каласыш".
Но следствий годым Горбачевын тыге возымыжым нигӧат ыш пеҥгыдемде (тыште
мый Форосыш миен коштшо-влак нерген ойлем). А Варенников тыге мане:
— Тиде чылажат шоя. Чынжым гын тыге лие. Горбачев каласыш: "Тендан
позицийда тыгай гын, ме ончыкыжо пырля пашам ыштен огына керт". Тунам мый
маньым: "Тугеже
отставкыш каем". А тудо чыла унчылий савырал шынден.
Варенниковлан Российын президентше дечат "логалын". Талук эртымеке, 1992 ий
21
августышто, пресс-конференцийым эртарымыж годым Б.Н. Ельцин уло тӱнялан
увертарен, пуйто тунам, 1991 ий августышто, Варенников Кравчукын Киевысе
кабинетше гыч
телефон дене ойлышыжла кычкырен: "Молан але мартеат Российын президентше
Ельциным лӱен пуштын огыдал? Молан эшеат Ош пӧртым огыда штурмоватле?"
Конешне, илышыште нимо тыгае лийын огыл. Чыла тидым шонен луктын
ойлыштыныт. Намыс деч посна. Шинчаорак. А еҥ-влак ӱшаненыт.
Вара кӧ тугай Варенников? Молан государствын вуйлатышыже-влак тудын деч
тынар
чот лӱдыныт да тӱрлӧ шоя дене лӱмжым амырташ толашеныт.
Мый икмыняр еҥын тудын нерген каласыме мутшым ончыктынем. Нуным тудын
йолташыжлан, лишыл еҥжылан шотлаш ок лий. Тугеже мутыштышт шоя уке, шонем.
Чылажат чын.
Украинын ончычсо президентше Л.М.Кравчук Варенников нерген каласен:
— Тудым мый аптыранен шогыдымо, пеҥгыде еҥлан шотлем. Йӱкшат, мышленийжат
лачак
командирский.
Союзный парламентын ончычсо вуйлатышыже А.И.Лукьянов "Переворот мнимый и
настоящий" книгаштыже Варенниковын шкалан ӱшаныше, шкем пеҥгыден кучен
моштышо еҥ семын аклен.
СССР КГБ-ын ончычсо шефше В.А.Крючков коктын мутланымына годым Варенниковын
опытан полководец улмыжым ятыр гана палемден.
Чыла тидыже ты еҥын могай улмыжым рашемден ончыкта, шонем.
Мылам гын следствий жапыште пеш чапле пӱрымашан тиде айдемым утларак
келгын, чыла велым пален налаш йӧн лийын.
Следователь пашаште моткоч кӱлешан ойыртем уло. Тидыже теве мо дене
кылдалтын:
уголовно-процессуальный закон йодыштмо еҥын кӧргӧ чонжым, койыш-шоктышыжым,
шонымашыжым пеш сайын пален налаш кӱшта. Тыгодым следователь айдеме нерген
возымо
документлан гына огыл эҥерта, тудын родо-тукымжо, йолташыже, тудым палыше
еҥ-влакым йодыштеш. Протоколыш чылажак огеш логал, но вара туге миен
лектеш: айдеме
шкеж нерген тунаре ок пале, мыняре шинча тудын нерген следователь.

ТУДО МОГАЙРАК АЙДЕМЕ?
Валентин Иванович Варенников 1923 ий 25 декабрьыште Краснодар олаште шочын.
Ачаже, Иван Варенник, Воронеж губерний гыч улмаш. Шке жапыштыже
промакадемийым пытарен, тушто Сталинын ватыже Надежда Аллилуева дене пырля
тунемын. Личность
культ жапыште репрессийыш логалын. Но Микоянын полшымыж дене утлен кертын.
Аваже, Мария Шкирина, казачка, Краснодареш шочын-кушкын.
— Аваже пешак мотор улмаш,— ойла В.И.Варенниковын ватыже Елена Тихоновна.—
Чурий
ойыртем, чон лыжгалык, мыскарам йӧратымаш, йӧрдымӧ илыш кумыл — пелашем дек
чылажат аваж деч куснен.
Икана йодде шым чыте:
— Валентин Иванович, молан Тендан фамилийда ачадан семын Варенник огыл, а
Варенников?
— Тидлан ӧршаш уке,— лие вашмут.— Йоча жапем Кубаньыште эртен. Тунам
пошкудо-влак мыйын нерген мут лекме годым "это Варенников сын" (Варенникын
эргыже) манын
ойленыт. Тыге шочын мыйын у фамилием.
Валентин Ивановичын самырык жапше сар пагыт дене иктеш толын. Тиде тукымлан
рвезынек кугу нелытым шке вучӱмбак налаш, капым поген шуктыдеак, элын
эрыкше верч
кредалмашке каяш логалын.
Валентин Иванович Варенников колымшо ийлаште шочшо тукымын данле эргыже
лийын,
чыла тӱрлӧ тергымаш гоч эртен, нигуштат шке лӱмжым амыртен огыл.
1942 ий шыжым латкандаш ияш лейтенант — Черкасский пехотный училищын
выпускникше
— Сталинград воктене кредалмашын эн тулан, эн неле верышкыже логалын. Тиде
жап
гыч тудын вооруженный Вий радамыште Отечествылан служитлыме корныжо
тӱҥалын. Армийыште тудо пехотный училищын курсантше гыч Сухопутный войскан
главнокомандующийже — кугу державын обороно министржын алмаштышыже марте
кушкын.
Кугу Отечественный сар пытыме годым капитан, полк командирын артиллерий
шотышто
алмаштышыже лийын. А тунам 22 ияш гына улмаш. Берлиныш чапланыше генерал
Чуйковын командоватлыме армийын радамыштыже миен пурен.
Сар чарнымеке, Варенников кужун шонкален огыл — армий радамешак кодын. Вет
кӧ-гынат Родинылан служитлышаш, совет еҥ-влакын тынысле пашаштым оролышаш,
элын
обороныжым пеҥгыдемдышаш. Тудо пален: военный училищыште налме шинчымаш
ончыклык
службылан ситыше огыл, сандене умбакыже тунемаш шонен. Но дивизийын
штабыштыже
кок корным темленыт: але тый академийыш тунемаш кает, але Сеҥымаш парадыште
рыҥ
ошкыл эртет. Варенников кокымшыжым ойырен налын. Чын ыштен, вет тунемаш
вараракат пураш лиеш, а Сеҥымаш парад ӱмырлан ик гана веле эртаралтеш.
Л.Кравчук В.И.Варенниковын ӧрын-шонкален шогаш йӧратыдымыж нерген моткоч
чын каласен. Генералын койыш-шоктышыж нерген ойлымо годым мый эше тудын
инициативым
ончыктен да шке ӱмбак кугу нелытым налын моштымыжым палемдем ыле.
Армийыште ойлат: "Инициативым ончыктет — наказанийым налат". Мый тиде мут
дене
тичмашынжак ом келше. Но тыште чынже садыгак уло. Сеҥымаш парад деч ончыч
Валентин Ивановичланат тидым шке коваштыж дене шижаш пернен.
Парадыште ошкыл эртышаш тӱшкаш налмеке, тудлан шке армийышт деч сводный
ротым
ямдылаш шӱденыт. Тыгай порядке улмаш: занятий 50 минут шуйна, вара —
перерыв. А
Варенников шкаланже келшыше йӧным кучылташ тӱҥалын: 20 минут мучко пӱжвуд
йогымеш тунемыныт, вара лу минутлан каналташ чарненыт.
Икана тудын эртарыме занятийым ончалаш армийын командующийже Чуйков толын.
Тудым
тора гычак ужылдымек, Варенников командым пуэн: "Перерыв!"
— Молан те перерывым увертарышда?— шыдын йодын толын шогалше Чуйков.
— Те боец-влак дене мутланен кертса, шонышым,— шоктен вашмут.
Капитанын койышыжо генералым шыдештарен. Тудо каласен:
— Тендам ротым Сеҥымаш парадлан ямдылыме паша деч кораҥдем. Каен кертыда.
Но, пиалешыже, генералын шыдыже писын шулен. Кок кече гыч тудым дивизий
штабыш
ӱжыктеныт да командующийын приказшым увертареныт:
— Ротым парадлан умбакыже ямдылаш!
Сар деч вара Родинын нине кок данле Салтакше коклаште поро кыл шочын.
— Варарак ме коктынат СССР Верховный Совет депутатлан сайлалтна,— шарналта
Валенин Иванович.— Василий Иванович Чуйков Кремльыш толмыж еда иктаж
военныйлан йолташ семын шӱден: "Мыйын взводныемым кычал муаш полшыза-ян".
В.Варенниковын сар корныжо Сталинградыште тӱҥалын. Тунам тудо чапланыше 62-
шо
армийыште ик взводын командирже лийын, а армийым легендыш савырныше генерал

В.Чуйков вуйлатен.
Маршал Чуйков дене вашлийме годым Валентин Иванович шкенжым "гвардий
капитан Варенников" манын лӱмден, а такше ынде шкежат вачӱмбалне генерал
погоным нумал
коштын.
В.Варенниковлан Сеҥымашын Маршалже Г.К.Жуков денат вашлияш верештын.
Шарнеда, А.С.Пушкинын возымаштыже тыгай корно уло: "Старик Державин нас
заметил..." Тыгак Георгий Константиновичат, Сеҥымаш парадын ончыклык
участникше-влак
деке Тушиныш мийымекше, яшката кап-кылан, шем ӧрышан чолга капитаным ужде
кодын
огыл да вара, Сеҥымаш Знамям Берлин гыч Тушиныш кондымеке, Маршал Жуков
тудым
(знамям) Генеральный штабыш наҥгайыше почетный караулын вуйлатышыжлан
Варенниковым ойырен налын.
Сеҥыше-влакын Йошкар площадь мучко рыҥ тошкал эртымекышт,
В.И.Варенниковланат,
молыланат тыныс жапысе службо тӱҥалын. Пӱрымаш тудым кушко гына колтен
огыл!
Лийын Запольяреште, Украиныште, Германийыште, Алжирыште, Анголышто,
Афганистаныште, моло вереат. Кеч-куштат Варенников ӱшанен пуымо сомылым
лийжак манын шуктен, элнан лӱмнержым нимо денат амыртен огыл. Тидын
нергенак каласкалат наградыже-влак. Эн шергаканже — Совет Ушем Геройын
Шӧртньӧ Шӱдыржӧ.
Ӱшанем, тугай жап толын шуэш, кунам тудын лӱмжым мемнан элысе Вооруженный
Вийын
историйышкыже шӧртньӧ буква дене возен шындат да тиде лӱм миллионло еҥлан
пример
семын йоҥгаш тӱҥалеш.
Южгунам ушыш тыгай йодыш толын пура: кок Генеральный прокурор — Трубин ден
Степанков — иктыже легендарный генерал Варенниковым арестоватлаш санкцийым
пуымыж
годым, весыже — тудым Родинын изменникше семын титаклыме нерген кагазым
серен
пуымыж годым мом ыштылмышт нерген шоналтеныт мо? Уке, сайынже шоналтен
огытыл,
очыни. Тидын годым нуно утларакше шке интересышт верч коляненыт, а делам
чын
лончылаш кӱлмым пешыжак шотыш налын огытыл.
Тиде савыртышыште В.И.Варенников мом ыштен? Конешне, тудо прокуратурышто
шинчыше
нине "политик-влак" шыдын ончен, моральный эҥгекым ыштымыштлан нуным судыш
пуымо
нергенат шонкален. Туге гынат вес корно дене каен. Кеч-могай кугу еҥ
семынак,
тудо нунын сулыкыштым кудалтен. Векат, семынже пунчалын: саде деятель-шамыч
мом
ыштылмышт нерген вуй йыр шоналтен огытыл.
Валентин Иванович шке ӧпкежым тӱжвак лукташ, ончыл вереш шындаш тунемын
огыл.
Шарнеда дыр, тудо амнистий деч кораҥе, тыгай "пӧлекым" кӱлдымашлан шотлыш
да уло
тӱнялан ончыктыш: 1991 ий августышто элысе конституционный стройым аралаш
тарваныше еҥ-влак закон дене келшыдымым нимомат ыштен огытыл. Варенниковын
"делажым"
ончен лекмеке, элын Кӱшыл судшо тудым титакдымылан шотлен.
Мый тӱҥалтыш следствий жапыштак пален шогенам: Валенин Иванович амнистий
дене
огеш келше. Коктын мутланымына годым тидын нерген ик гана веле огыл ойлен.
Шарналташ гын, тудо жапыште обществыште "тӱтан" каен шоген. 1992 ий шошым
да шыжым элыштына кок вий икте-весе ваштареш тавадаҥ кучедале. Эсогыл вӱр
йоктарымашат лийын. Шоналтыде ыштыме ик ошкылат тунам эшеат кугу туткарыш
шуктен сеҥа
ыле. Тидым Валентин Иванович моткоч сайын умылен да защитникшылан икмыняр
гана
темлен:
— Те вет юрист улыда. Кок могыржыланат келшыше, цивилизованный манме йӧным
кычал
муаш полшыза.
Но адвокат тиде ойым шӱмышкыжӧ пыштен огыл. Тудо манын: властьым шке
кидыште кучышо-влак шке шонымышт деч чакнаш садыгак огыт келше.
Икана мутланымына годым Валентин Иванович каласыш:
— Геннадий Николаевич, чын корным муаш мыланна кеч Те полшыза ыле.
Мый шкежат тидын нерген шонкаленам. Следователь-влак кокла гыч шукышт
умыленыт:
титаклыме еҥ-влак нимогай изменым ыштен огытыл. Чын, южыштын пашаштышт
икмыняр
сулык ("должностной подлог", "превышение власти") палдырнен, но Уголовный
кодексын 64-ше статьяштыже ончыктымо гай преступленийым ыштеныт манаш
нимогай негыз
лийын огыл.
Чыла тидлан кӧра мый 1992 ий тӱҥалтыште Россий Генеральный прокурорлан
серышым
ямдылышым, но тудо палемдыме верыш миен ыш шу. Тушто возымем чыныш лектын.
Ынде
тулеч вара ятыр жап эртен. Кызыт саде серышым лудшо-влаклан темлынем:
Пагалыме Валентин Георгиевич!
Мый прокуратур органлаште 10 ий пашам ыштенам. Кызытше властьым руалтен
налшаш
верч заговорым ыштыме нерген (а тидыже элыштына 1991 ий 18-21 августышто
лийын)
уголовный делам шымлымашке икымше кече гычак ушненам. Сандене тиде делам
лончылымо шотышто шке шонымем Тыланда луктын каласымым профессиональный ден
гражданский долгемлан шотлем.
Чынлан верч тидым палемдаш кӱлеш: делам шымлыме годым ты ошкылым ыштымашке
кондышо амал ден условийым рашемдымылан вниманий ситыдымын ойыралтын.
Каласыман,
Россий Федерацийын Верховный Советше шкенжын рольжым мучаш марте шуктен
огыл.
Таче мартеат тунамсе событийым парламентын вийже дене тергыме огыл,
политический
акым пуымо огыл. 1991 ий августышто ГКЧП-лан шочашыже могай негыз лийын?
Тиде
йодышым мучаш марте рашемдыме огыл. А вет тиде — ик эн кӱлешан йодыш.
Амалжым
чыланат умылат гынат, тудым, чаманаш перна, делаште шымлыме огыл да кызытсе
жап
марте тидын нерген ик мутымат огыт лук.
Амалже тыгай: калыкын илышыже чыташ лийдымын начарештын, преступность чот
шарлен, мер илышын чыла йыжыҥжым пеш келге кризис авалтен, власть граждан-
влакын
илышыштым да погыштым арален кертдымыжым ончыктен, национальный
конфликтлаште
шуко еҥ колен, государствын шаланен кертме лӱдыкшӧ шочын. Тидын годымак
СССР-ын
президентше нимогай пайдале практический ошкылым ыштен огыл, реформым
ыштымаште
тудо тышке да тушко лупшалтын, пашам сайын палыдымыжым ончыктен, миллионло
гражданын пӱрымашышт дене шоналтыде модын.
Тудын командыштыже улшо да власть дене пайдаланыше еҥ-влак, шке калык
ончылно,
историй ончылно ответственностьыштым умылен, моло семын ыштен кертын огытыл
—
нуно шаланымашым, мер илышын чыла йыжыҥже шолдыргымым чарен шогалташ
тӧченыт.
Каласаш кӱлеш, нуно шке ончыланышт суапле щельым шынденыт да государствын
конституционный стройжым арален кодаш шоненыт. Но тӱҥалме пашаштым
шотдымын, ӱнардымын ыштеныт. Тидын нерген уло калыклан чон почын каласыман.
А кызытеш демократический пресса, СССР-ын ончычсо президентше илышыште
чынжым кузе лиймым чотак
пужгален ончыктылыт. Тидыже тудын шке пайдажлан ышталтеш.
Кызытак раш коеш: Россий Федерацийын Генеральный прокуратуржым политический
пашашке, чотрак каласаш гын — авантюрыш шупшын пуртымо. Уголовный процесс
политическийыш савырнен кертеш. А тидыже прокуратурын авторитетшылан
тӧрлаташ лийдыме
эҥгекым конда, тулечат коч — обществым кок ужашлан шелалтмашке шуктен сеҥа.
Делам судышто ончымаш кӧлан пайдале?
Эн ончычак, политический авантюрист-влаклан. Вет тыгеже калыкын шинчажым
кызыт
улшо нелылык деч кораҥдаш, шке йоҥылышыштым гэкачепистмыт ӱмбак шӱкалаш
тӧчаш
лиеш.
Кокымшыжо, коррупциеш верналтше властный структурлан пайдале. Тудо шона:
дела
вучымо лектышым ок пу гын, прокуратурын лӱмнержым волташ да тудын
функцийжым
"пӱчкаш" лиеш.
Кумшыжо, "шкалан лӱмым ышташ" толашыше адвокат-влаклан пайдале.
А кокытеланаш амал уло. Уголовный кодексын ятыр (238, 246, 247 да т.м.)
статьяжым — тушто "а тыгак" манме ойсавыртыш уло — лончылымаш тыгай
шонымашке конда:
УК-ын 64-ше статьяштыже "властьым руалтен налшаш верч заговорым ыштымаш"
(тыгак
тушман могырыш вончымаш, шпионаж да т.м.) — Родинылан изменым ыштыме посна
формо
гына.
Прокуратурат, титаклыме еҥ-влакат, властный структурат нелылыкыш логалыныт.
Чыла
могыржыланат келшыше ойышко толын шуаш тыршыман.
Ты туткар гыч лекташ йӧн уло. Мыйын шонымаште, тудо тыгай.
Августысо событий лишемме жапыште мемнан государствына пеш келге кризисыште
лийын. Эл теве-теве шалана. Совет государствын интересшылан (тудо
сӱмырлымашке лишемын), граждан-влакын праваштлан (тыштат, туштат —
национальный конфликт, беженец-влак, тӱжем дене еҥым пуштмо) кугу лӱдыкшӧ
шочын. Конституционный стройым (а
тунам СССР-ын 1977 ийысе Конституцийже вийыште ыле) пеҥгыдемдыме шотышто
чоткыдо
ошкылым ышташ огыл гын, тиде лӱдыкшым моло йӧн дене кораҥдаш ок лий ыле.
Историй
ончыктыш: лӱдыкшым кораҥден кертме огыл — Совет государстве шолдырген
шаланыш. А
такше чылажымат "Союзный республикын СССР гыч лекмыж дене кылдалтше
йодышлам решатлыме радам нерген" СССР закон почеш шот дене ышташ лиеш ыле.
Лончылымо гыч коеш: августысо событийын тӱҥ участникше-влак — кугу власть
дене
пайдаланыше государственный деятель-влак — "крайняя необходимость" манме
йыжыҥыште лийыныт. Вес семын ойлаш гын, ты ситуацийыште РФ УК-ын "Крайняя
необходимость" маналтше 14-ше статьяжым кучылташ пешак лиеш. Мыйын
шонымаште, ты савыртыш гыч лач тыге гына лекташ йӧнан. Тыге ыштыме дене
Генеральный прокурорын
тӱҥалтыш этапыште ыштыме ошкылжо чыныш лектеш. Молан манаш гын, гэкачепист-
влакын пашашт УК-ын посна ужашыштыже ончыктымо "сулыклан" келшен толын да
тидыже
тӱҥалтыш следствийым эртараш кӱштен. Вараже следствийлан кӧра рашемын:
арестоватлыме еҥ-влак шке действийыштым "крайняя необходимость" манме
йыжыҥыште ыштеныт.
Судебный процесс (а суд нине титаклыме еҥ-влакым пыдал налын кертеш) элыште
пудыранчыкым тарватен, обществым шелалтмашке конден да илышым эшеат
шолдыртымашке
шуктен сеҥа, молан манаш гын, кызыт калык утыр йорлештеш, преступность
кушкеш.
Тыгай саыртышлан корным петырашак кӱлеш.
Да пытартышыже, Валентин Георгиевич! Мыйын темлыме ой-влак тендан
интересланат
келшен толыт. Те Россий Федерацийын икымше Генеральный прокуроржо семын эл
ончылно, историй кугу ответственностьым — кугыжаныш механизмын структуржо
улшо
прокуратурын ончыклык пӱрмашыж верч ответственностьым — нумалыда.
Прокуратурын лӱмнержым волташ, уголовный законым шке шонымо семын кучылташ,
мемнан обществым шелалтмашке шукташ да историй факт-влакым пужгаен ончыкташ
йӧным
пуыман огыл".
Теве тыгай серышым ямдылыме ыле. Тушто, можыч, южо шомакше утыждене виян,
чолган
йоҥга. Но — кузе возалтын, туге возалтын.
Серышым В.Г.Степанковлан молан пуымо огыл? А теве молан. Серышым возен
ямдылымек, мый тунамсе сӱретым, Генеральный прокурорын да элын вуйлатышыже-
влакын позицийыштым эше ик гана лончылен лектым да тыгай шонымашке тольым:
мыйын возымем
нимогай вашталтышым ышташ полшен огеш керт. Мом да кузе ыштышашым "тушто"
ончылгочак шонен пыштеныт.
Конешне, ты письмам Генеральный прокурорлан пуаш да, тудо келшыдыме
вашмутым пуа
гын, серышым периодический печатьыште савыкташ лиеш ыле. Но тидыже мыйын
лӱмем
йыр скандал сынан йӱк-йӱаным тарвата ыле. Тидын дене мый келшен кертын
омыл.
Адакше газетыште печатлыме дене нимо огеш вашталт ыле. Сандене "стакан
кӧргыштӧ"
тӱтаным тарватылаш кӱлешыже лийын огыл.
Тунам, В.И.Варенников дене мутланыме годым, йодышыжлан вашештен, тудлан вик
каласышым: тиде дела гыч "лекташ" законный йӧн уло, да мутемым уголовный
права
учебник гыч налме классический пример дене пеҥгыдемдышым.
Пример. Ик еҥын пӧртшӧ йӱлаш тӱҥалын, а саде пӧрт нефтепродуктым аралыме
кугу
склад воктене верланен улмаш. Тул теве-теве нефтян йоҥгытыш тӧршта да тунам
кугу
эҥгек деч утлаш ок лий. Эртен кайыше бульдозерист, кугу туткар лийын
кертмым
умылен, виян йӱлышӧ пӧртым коремыш шӱкал шуа да тыге вес еҥын погыжым
(илемжым)
лӱмынак шалата. А тыге ыштымылан Уголовный кодексын статьяж почеш мутым
кучыман.
Но — тиде ошкыл огыл гын, тул складламат авалта да тугеже эҥгек ятыр пачаш
кугу
лиеш ыле. Сандене Уголовный кодексын 14-ше статьяж почеш тиде паша
преступленийлан огеш шотлалт, молан манаш гын, айдеме тудым нигуш пураш
ӧрмӧ дене ("крайняя
необходимость" манмет!) ыштен.
Валентин Иванович илышыште шуко ужын гынат, тудын юридический шинчымашыже
лийын
огыл, юриспруденцийын тыгыде-тагыдыжым пален огыл. Но мыйын каласкалыме
пример
генераллан пеш келшыш, тидлан мылам алал кумылын таум ыштыш.
Вараже гэкачепист-влакын адвокатышт тиде идейым авалтышт, Генеральный
прокурорлан ик йодмашым веле огыл возышт, но серкалымышт нимогай пайдамат
ыш пу. Тыге
лийшашым мый, ом шылте, ончылгоч шижынам ыле.
В.И.Варенников "Матросская тишина" манын лӱмдымӧ следственный изоляторышто,
решотка коклаште, шинчымыж годымат шкенжым армий деч ойырен огыл да,
манмыла, активный илыш позициян айдеме лийын кодын.
Тыгай случай ушешем кодын. Военный округын командующийжылан ик кечат пашам
ыштен
ончыдымо П.С.Грачев, обороно министр лиймекше, нине округ-влакым пытарыме
нерген
ойым пуэн. Валентин Иванович, войскам виктарымаште пеш кугу опытым погышо
айдеме, тыгай ошкылын Вооруженный Вийлан кугу эҥгекым конден кертмыжым раш
ужын да у
министрлан тунамак серышым возен. Серышыжым мыламат ончыктыш. Тудо кугу
огыл
ыле, но тушто военный округлам арален кодаш кӱлмым чыла могырымат
ӱшандырышын
негызлыме.
Тиде жаплан мемнан коклаште ваш-ваш умылымо шӱлыш вияҥ шуын ыле, да
Валентин
Иванович шкенжын серен ямдылыме тиде але вес текстым мылам чӱчкыдынак пуэн
вара
мыйын шонымашем палаш тыршен. Тиде ганат министрлан возымо серышыжым лудын
лектым да сайлан шотлышым. Но каласышым:
— Икте дене гына ом келше.
— Мо дене?— ылыж кайыме гай лие Валентин Иванович.
— Те серышда йымалан "титаклыме В.Варенников" манын сералтенда.
— Но вет мый чынак кызыт титаклыме еҥ улам, — мане тудо.
Да, ты жаплан Валентин Ивановичым "светлейшийын" (Варенников СССР-ын
ончычсо
президентшым тыге лӱмда ыле) указше почеш СССР Сухопутный войскан
Главнокомандующийже — обороно министрын алмаштышыже должность деч утарыме
ыле. Тыге армийыште
витле ий утла служитлыше айдеме ынде сарзе радамыште нимогай должность деч
посна
кодын.
— Да, уголовный делашке шупшын пуртымылан кӧра те процессуальный положений
почеш
титаклыме еҥлан шотлалтыда, — каласышым мый,— но тыгодымак те армий генерал
улыда, да нигӧат ты званийым Тендан деч шупшын налын огыл.
Тиде ой тудлан келшыш, да генерал мыйын темлен каласымем дене кӧныш.
Варенников — стратег семын ончыко ужын моштышо айдеме, сандене тудо кажне
ошкылжым сайын висалтен, келгын шоналтен ыштен. Но ик ошкылжылан верчын
шкенжым чотак
шылтален.
Тидыже 1990 ий декабрьыште, "Калыклан мутым" публиковатлыме деч пел талук
ончыч,
лийын. Москошто СССР калык депутат-влакын нылымше съездышт пашам ыштен.
Лач тиде съездыште пеш чолга ӱдырамаш — Сажи Умалатова (М.С.Горбачев
семынак,
тудат калык депутатлан КПСС деч сайлалтын) тыгай ойым темлен: ончышаш паша
радамыш СССР-ын президентшылан ӱшаныдыме нерген йодышым пурташ кӱлеш.
С.З.Умалатован Горбачев нерген каласыме шомакшым тыште ончыктыде ом керт.
Ты
ӱдырамаш нимом шылтыде, шӱм-чоным почын ойлен. СССР-ын шкенжым пагалыше
кажне
гражданинже нине мут йымалан шке кидшым пышташ кӧна ыле, шонем. Съездын
кӱкшӧ
трибунжо гыч Умалатова уло тӱнялан тыге каласен: "Михаил Сергеевич
Горбачевын
элым умбакыже вуйлаташ нимогай моральный праваже уке. Айдеме мыняр ыштен
кертеш
гын, тудын деч тылеч утыжым йодаш огеш лий. Михаил Сергеевич мо кертмыжым
чылажымат ыштен. Элым шалатен, калык-влакым ваш-ваш тӱкен, пеш кугу
державым кӱчызыш
савырен...
Пагалыме Михаил Сергеевич! Калык Тыланда ӱшанен да Тендан почеш ошкылын, но
тудо
пеш чот ондалалтын. Те шолдыргымашым, шужымашым, вӱр йоктарымашым,
шинчавӱдым,
титакдыме еҥ-влаклан колымашым конден шогеда. Еҥ-влак эрласе кечылан ӱшаным
йомдареныт — нуным аралыше нигӧат уке. Пеш чот йӧсланен нойышо элнан
тынысле илышыж
верч Те шке верда гыч кораҥшаш улыда. Властьым йӧратымаш гына ок сите.
Нелеш ида
нал, тиде властьым калык лӱмеш, тудын пайдажлан кучылт мошташ кӱлеш.
... Элыште оза уке, а оза уке гын, пунчалымат нигӧ огеш шукто. Президентлан
могай-гына правам да полномочийым пуэн огынал!
Нине права ден полномочийым шотленат пытараш ок лий, но лектышыже уке, да
тудо
лийынжат огеш керт...
Западын совым рӱж кырымыжым колыштмо дене Михаил Сергеевич Горбачев могай
элын
президентше улмыжым монден, элын вӱршержым йӧршынак огеш шиж. А
авторитетым, пагалыме Михаил Сергеевич, шочмо пӧртын омса лондемже дечак
сулен налман".
Моткоч чын каласыме. Тышке нимом ешараш.
Тиде мутын йоҥгалтмыж деч вара СССР калык депутат В.И.Варенников — тудат
съездыште лийын — мом ыштен?
Мутат уке, тунам Валентин Иванович шкенжын генерал погонжо деч кӱшкырак
нӧлталт
сеҥен огыл да шкенжын начаьникше — Верховный Главнокомандующий — ваштареш
шогал
кертын огыл. Но вет съездыш тудо калыкын ойырен колтымо еҥже семын толын.
"СССРын калык депутатше" должностян лийын гын, эн ончычак калыкын интересше
нерген
шонышаш ыле.
Тудо жапыште Варенников пуйто шке коваштыжым арален кодаш тыршен манын ом
шоно.
Можыч, тунам тудо "светлейшийын" предатель семын ыштылмыж нерген тичмаш
увераҥарым пален огыл. А вара, пален налмекше, тулечат коч — уголовный
делан материалжым лудын лекмекше, чоныштыжо Горбачев дек ик шижмаш гына
лийын, тиде — ужмышудымаш.
Вараже, делам судышто лончылымо годым, Валентин Ивановичын тыршымыжлан кӧра

М.С.Горбачевым судыш ӱжыктымо. Тушто Варенников тудлан тура каласен: "Те
Родинын
интересшым ужаленда".
Саде судышто Горбачев кок кече годым показанийым пуэн. Икымше кечын тудым
судья,
государтвенный обвинитель, адвакат-влак йодыштыныт. Вес кечынже тудлан суд
теҥгылыште шинчыше (вараже титакдымылан шотлымо) В.И.Варенниковын пӱсӧ
йодышыжо-влаклан вашешташ логалын. Судышто СССР-ын ончычсо президентшылан
пелештыме годым
тудо ик мутым гына кучылын — "свидетель".
Чынак, ГКЧП шотышто делаште М.С.Горбачев, уголовный процессын участникше
семын,
свидетель гына лийын. Тидымат ты делан ӧрыктарыше палыжлан (парадокслан)
шотлыман. Вет тудын шкенжын мутшылан ӱшанаш гын, Горбачев гэкачепист-влакын
пашаштлан
кӧра Форосышто изоляцийыш верештын, вес семынже, тудым эрык деч посна
коденыт,
тыге изи огыл моральный эҥгекым конденыт. Тугеже гын уголовно-
процессуальный закон почеш тудым эҥгекым чытышылан (потерпевшийлан)
шотлыман ыле. Но тидым ыштыме
огыл. Молан тыге лиймым следственный группын вуйлатышыже Е.К.Лисов "Правда"
газетлан пуымо интервьюшто тыге умылтарен: "Тыште Горбачев ваштареш ыштыме
преступлений нерген огыл, а государстве ваштареш ыштыме преступлений нерген
ойлалтеш. Сандене президент ты делаште свидетельлан гына шотлалтеш".
Лисов тыште, конешне, тӱтырам шаркала. Государстве ваштареш нимогай
пресупленият
ышталтын огыл. Тиде — икымше. Кокымшыжо, Лисовын мутшо дене келшаш гын,
Горбачев
— государствын ала-могай структуржо, ала-могай чондымо ӱзгар. А ончетше
гын, тиде — посна айдеме, личность.
Делаште тудо свидетель веле лийын гынат, тыште тудо рӱдӧ верым налше фигур
ыле.



021797
************************************************************************
2—17
Филимон ИБАТОВ

ТАУ, АВАЙ!
Вячеслав Абукаев-Эмгаклан
Мишкан велеш,
Иняк сереш
Ош тӱням мый ужынам.
Лый-лай оҥеш,
Ава шӧреш
Ныжыл тӱрвем мушкынам.

Какшан сереш,
Алан лукеш,
Эрвел мурем шарналтен,
Мишкан семеш
Авам лӱмеш
Ты муремжым муралтем.

Какшан вӱдат
Иняк вӱд гай,
Алжым пуа чонемлан.
Сандал тӱнят
Ок кӱл, авай,
Воктенем кунам улат.

Тау, авай!
Ракмат, Мишкан,
Ош тӱняшке толмемлан.
Ракмат, авай!
Тау, Какшан,
Мый рыскалан еҥ улам!

ОШ АВТОБУС
Ош автобус, келгын шӱлалталын,
Ял мучаш гыч эркын тарванен,
Йӧраталме таҥем налын кайыш
Да аздарыш угыч шӱм черем.

Ятыр гана эртыш ош автобус,
Ял мучаш пуракым тӱргыктен,
Но таҥем гына тачат ыш толыс,
Можыч, весе чонжым савырен?

Жап деч ончыч, витне, вучымашым
Шонымаш ден ок лий ваш ышташ.
Мый ом пале ончык мо лийшашым.
Могайрак вуча гын пӱрымаш?

Толешат, автобус савырналын,
Ял воктечын угыч кудалеш...
Ом луштаре шӱм-кылемын алжым,
Тек эр шошын гӱлжым кычалеш.

ОШМАН КӰ КУРЫКЕМ
Курык дене курык ваш огеш лий,
Кажне курык кӧм дыр вашлиеш.
Кеч ок пӧртыл угычын латшым ий,
Ончалалнем кӱшыч кас лиймеш.

Мландӱмбалне шуко кӱкшӧ курык,
Эн моторжо шочмо ял воктен.
Кӱзалам гын эркын але куржын,
Шулдыраҥеш рвезе пагытем.

Кӱ ӱмбалне нарынче ошмаже
Нелемда кеч кӱшкӧ ошкылем,
Садиктак мый каналташ ом чарне,
Вийым пуа кадыр ош куэм.

Тудо кӱчык, но каваш нӧлталтын,
Кӱ коклаш пуналт шыҥен вожшат.
Кеч-могае курыкын туражым
Тайылемден ок керт ӱмыр жап.



021897
************************************************************************
2—18
ТЫЙ ДЕКЕТ ӰЖЕШ ШАГАТ

Мутшо Зиновий Красновын. Семже Виктор Газетовын.

Уло шерге вер олаште —
Сылнын ужаргалше сад.
Каче дене вашлиймашке
Адакат ӱжеш шагат.

Маныт: "Жапым огыт ончо
Пиалан-влак ик ганат..."
Кеч-могае ойго гочын
Таҥем дек ӱжеш шагат.

Сомылнам кодем да угыч
Келшыме жаплан шуам,
Ныжыл вашлиймашна лугыч
Лийын огыл нигунам.



021997
************************************************************************
2—19
А.С.Пушкин

Теле эр*

Кечан, эр йӱштӧ: сай игече!
Ок керт утлен, таҥ, омо дечын —
Жап шуын, моторем, пожалт:
Поч кумымо шинчатым эркын
Касвел Аврорын ваштареш тый,
Касвелын шӱдырла чӱкталт!

Кастен, шарнет, мардеж чот шӱшкыш,
Шарлен, каваште рӱмбык лӱшкыш:
Ошемше ӱмылка — тылзат,
Кӱтен пыл гочын, нарынчаҥын,
Тыят вет шинчыч шӱлыкаҥын —
А таче... ончо-ян тӧрзаш:

Кандалге, кӱкш кава йымалне,
Кечеш йӱлен, волгалт йымалын,
Йырваш коверла лум кия.
Чодыра шемем шогалын лачым,
Конча ужар кож пӧрш йымачын,
Да йылгыжеш эҥер, иян.

Янтарь гай сото ден пӧрт кӧргӧ
Волгалтын. Тул, пудештын-тӧрштыл,
Йомартлын ырыкта коҥгам.
Кузе шонаш сай коҥгамбалне.
Пыртка шӱм: вӱльым, кӱреналгым,
Ала кычкаш торта коклаш?

Эр лум ӱмбач терна мунчалтын,
Йорталше имньышке ушналын,
Кудалына, чон йолташем,
Да лектына пуста пасушко,
Чодыранан шуэ асушко
Да сер дек, кудым йӧратем.

Анатолий ТИМИРКАЕВ кусарен.
————————————
*Тений 10 февральыште А.С.Пушкиным лӱен пуштмылан 160 ий темын.



022097
************************************************************************
2—20
ПИСАТЕЛЬ ДА ЖАП

КРИТИКЕ ПОРО ЛИЙШАШ

Сылнымутан литератур нерген шуко писатель шке шонмыжым почын. Тудым мо дене
гына
таҥастарен огыл: илыш воштончыш, пагытын чурийже, илышын вӱршерже...
А сылнымутан литературылан акым пуышо, тудын идейно-философский
шонымашыжым,
формым, содержанийым, произведенийын структурыжым да тулеч молымат
умылтарыше,
лудшыеҥлан гына огыл, а возышо еҥланат пайдале критический статьям,
рецензийым,
кугу шанче литературоведений пашам кузе вара лӱмдаш? А кӱлеш мо тудым эше
иктаж
семын лӱмдаш? Критике эре критике лийын кодеш. Писательын пашажлан эн ондак
акым
тудо пуа? Могай тиде акше, ме чот шоналтышаш улына? Могай позиций гыч
возышын
сомылжым критик акла, сырен, вурсен-карген пытара, шке кӧргӧ шыде кумыл
дене гына возен кудалта гын, тыште ме мо нерген ойлышаш улына? Икманаш,
таче кажне
ушан-шотан писательым, очыни, ик шоныш тургыжландара: марий сылнымутышто
келге
литературоведческий шинчымашан, пеҥгыде, раш позициян, объективный манме
критикна укеак. Кузе тиде чер деч кораҥаш? Мом ыштыман? Ты проблемым мыняр-
гынат рашемдаш шонен, тений февральын 2-шо числаштыже Марий Эл писатель
ушем правленийын
погынымашыже эртыш. Тушко лӱмлӧ писатель, критик, йылмызе, фольклорист да
тӱҥалше автор-влак толыныт ыле. Писатель ушем вуйлатыше, поэт И.И.Горный,
тыге рӱж
погынымылан тауштен, заседанийым почо.

И.И.Горный. Ме, Россий калык-влак, кызыт обществынан демократий илыш дене
илаш,
эрыкан айдеме лияш тунемме пагытыште да тунамак осаллык, ужмышудымаш дене
темше
элыште шке вернам кычалына. А писатель кеч-кунамат ончыл шонымашан лийын да
шке
илыш ончалтышыжым книга, произведений-влак гоч почын пуэн. Поро ден осалын
вашпижмышт годым (а ме кызыт лач тыгай жапыште илена докан) тудо позицийжым
шке
Мутшо дене рашемда. Тыштак писательын серыпле вийже.
Лу-латвич ий ончычсо пагыт ден тачысым таҥастараш гын, раш: ожно писатель
тӱҥ
шотышто партийын, политик-влакын, правительствын социальный заказшым шуктен
шоген. А таче южо писательже тыге ойла: "Мом шонем, тудым возен кертам".
Тышечак
иланен лектеш огыл мо ӱлыкшӧ качестван, чын сылнымут деч йӧршын ӧрдыжтӧ
шогышо
секс ден эротикым, айдемын чон кӧргӧ пич пусакыште шылын кийыше шем вийым
моктымо але лудшыеҥым лӱдыкташ возымо тӱрлӧ произведений.
Кузе нине книга-влакым аклаш? Ожнысо критерий ынде келшен ок тол. А кӱлеш
мо таче критике? Могай тудо лийшаш? Тӱҥалше, талантан писательын да лӱмло
возышынат
сылнымут пашаштым аклыде кодаш келша мо? Те шарнеда, пытартыш вич ий
жапыште Писатель ушем член-влак кажне ийын 7-9 книгам луктын шогеныт,
самырык-влакат почеш
кодын огытыл гын, 1995 ий гыч Марий издательствын неле экономик четлыкыш
логалмыжлан кӧра кызыт моткоч шагал книга савыкталтеш. Да нуныжланат
журнал, газетла
гоч акым пуаш огыт вашке.
"Кӧ тугай критик?"— шкаланем да тыландат йодышым пуэм. Очыни, критикын
мастарлыкше шке шотан, писатель деч икмыняр ойыртемалтше. Мурызо
произведенийыште шонымашыжым почын пуа гын, критикын сомылжо нелырак. Тудо,
произведенийын, писательын эн кӧргӧ шижмашкышт шеҥын пурен, чыла гаяк
умылышаш да тудым лудшо еҥлан
умылтарен сеҥышаш. Но адакшым критикын шке илыш ончалтышыже уло, садлан
чылаж
годым автор дене тудо огеш келше. Тышеч ваш умылыдымаш, икте-весылан
сырымаш
лектын кертеш. Садлан писатель ден критик, икте-весым умылаш тыршен, айда-
лийже
чеҥгесымаш, ваш-ваш лавырам кышкыме деч кораҥшаш. Нуно, очыни, кид кучен,
пырля
пашам ыштышаш улыт.
Р.А.Кудрявцева, литературовед, филологий наука кандидат. Иван Ивановичын
ойлымыж
дене келшен, мый шке ончалтышем, критике нерген умылымашем дене тендам
палдарынем. Мый критикын пашаштыже кок тыгай корно улмо нерген каласынем.
Икымшыжым ме
писательын посна произведенийжым але посна авторын сборникшым аклыме годым
ойырен налына. Тыгодым, мутат уке, ме произведенийым, тудын идейно-
философский шонымашыжым, композицийжым — икманаш, ойыртемжым чыла велымат
келгын, кумдан авалтен, раш почын пуаш тыршена. Тыгай критике писательлан
моткоч кӱлеш. Кокымшо
корно — тиде пӱтынь сылнымутын вияҥ толмыжым, шолын шогышо илышыште могай
верым
налын шогымыжым аклымаш; але южгунам прозышто, поэзийыште, драматургийыште
лийше
кугу вашталтышым ужын моштен возымым шотлымаш. Тыгай анализ, мутлан, марий
литературын пӱтынь тӱнямбал, Российысе сылнымутышто кузе вияҥ толмо
корныжым рашемдаш полша, икманаш, историко-литературный процессыште могай
сеҥымашке шуымым ончыкта. Кокымшо йӧн дене пайдаланыше критикым ме
исследователь, шымлыше манын
кертына. Сылнымут наукышто тидым вес семынже литературоведений манына, а
тыгай
шымлымашым шуктен толшым литературоведлан шотлена.
Икмыше корно дене кайыме годым ме писательын могай сеҥымашке шуымыжым, мом
уым
каласымыжым (тыгайже уло гын) ончыктена. Тиде пеш кӱлешан паша. Кӧ тудым
шуктен
толеш, моктыман веле. Но кокымшо корныжымат мондыман огыл. Шонымаштем
тидыжак
мыланна, марий сылнымут ден наукылан, ок сите. Литературоведений полшымо
дене ме
сылнымутышто тӱҥ кугорным шкаланна рашемден кертына. Могай у, чыла шотыштат

ӧрыктарыше, шке шотан сылнымут улмым пален налына. Кажне художникын
возымаштыже
эн сайжым, чинче падырашыжым, кӱлешанжым ужын мошташ тӱҥалына, тидым
ончыктена.
Тыге писательлан вияҥашыже, сай произведенийым возашыже ала полшен кертына.
Тунам айда-лийже вурсен кышкыше критический статья-влакат сылнымут илыш гыч
йомыт
ыле?
"Кӧ тугай критик?" манме годым эн ондак тудын литературовед улмыжым
мондыман
огыл. Критик сылнымутым кӧргӧ гычак шижшаш. Йоҥылыш ом лий, очыни, тудо
шкежат
изиш, да писатель лийшаш. Тыгай критик сылнымут произведенийын кузе
шочмыжым
шкежат сайын умыла, садлан нигунам весым, возышым, осал шомак дене вурсаш
ок
вашке. Критик, шонымаштем, эше изиш, но художник лийшаш. Тышеч тудын
мастарлыкше, сылнымутым умылен да аклен моштымыжо лектеш. Критиклан
литературоведын шанче
статьям возымо йылмыже огыл, а научно-популярный йылме келша.
В.Л.Егоров, Н.К.Крупская лӱмеш Марпединститутын преподавательже. Раисия
Алексеевнан "критик эше художник лийшаш" манмыже пеш чын. Шке жапыштыже
сылнымут пыстылыштым лӱмлӧ писательна-влакат критике пашашке виктарен
шогеныт. Тидын шотышто
поснак М.Казаков, В.Колумб, Г.Матюковский да молат тыршеныт. Нине сылнымут
аксакал-влакын поро шомакышт газет да журнал страницыла гоч эре йоҥген. Но
пытартыш
жапыште мурызына-влак йоҥылыш корнышко лупшалтыныт: амал деч посна икте-
весын
ӱмбак лавырам кышкыме дене серлаген, книгаште мо сай-удажым поро кумыл дене
почын пуаш, аклаш мондат. Тиде, мутат уке, нуным огеш сӧрастаре, марий
сылнымутлан
удам веле ышта: самырык тукымым тыге воспитатла. А вет эшежым критикын
начарже
вес амал гычат лектын шога. Тидын нерген вич ий ончыч "Кугарня" газетыште
возенам ыле. Таче эше ушештарыме шуэш. Мом ойлаш, ме чылан айдеме улына,
шке пӱрымашна, ончыклыкна нергенат шоныде огына керт. Ме, литератур
критикыште тыршыше-влак, изишак... лӱдына огыл, конешне, а ӧрмалгена. Мом
ыштет, Марий Элыштына
марла лекше газет ден журналже икыт-кокыт веле. Мутлан, тый критике
"шугынет"
дене "Ончыкышто" ыштыше иктаж писательым "лупшалат" лийже, вес статьятым
погалтен, "Марий Элыш" але "Кугарняш" ошкылат. ("Ончыко" журнал редакций
тыгай позицийыште ок шого.— Ред.). Тушто савыктет. Вес гана "Марий элыште"
ыштыше йолташ
нерген кочырак шомакым каласе, эше кок-кум гана, очыни, критический статьям
савыктен сеҥет. Тетла итат шоно. Тӱрлӧ амалым муын, пӱсӧ критикым йодшо
писательжак, тудын нерген шылталыме шомак лиеш гын, тыйын возымо пашатлан
корным петыра.
Тыгай годым критик кум корно дене кая: 1) сай произведений негызеш кызытсе
литератур процессым шымла да начарракше нерген ик-кок мутым веле каласа; 2)
лушкыдо
произведенийыште сайрак верым кычалеш да тудым писательын сеҥымашыж семын
палемда, а тӱҥ шотышто ӱлыкшын акла, "Произведенийым эше тӧрлаш кӱлеш"
ышталешат, ончыкыжым у кӱкшытым вучена манын, лудшо еҥым ӱшандараш тырша;
3) начар произведений нерген йӧршынат ок возо, пуйто тудо сылнымут
тӱняшкыжат толын огыл. Тиде
кумшыжо эн йӧрдымӧ, шонем. Молан манаш гын, критикын тӱҥ цельже содыки
"критиковаяш" гына огыл. Тудо сылнымутан произведений-влак нерген
лудшыеҥлан чын умылымашым пуышаш, сай але уда велжым ончыктышаш. Вет лудшын
кидышкыже чылаж годым
келге содержаниян, кугу, ончыл шонымашан произведений ок логал, южыжым от
луд
гынат, нимом от йомдаре.
Р.А.Кудрявцева. Шонымаштем, марий критике моло республикысе дене
таҥастарымаште
почеш шӱдырна. Айста 80-шо ийла мучаш литературым шергалына. Вет ятыр
произведений, посна книга-влак шке критикыштым вучен кият. Поснак
курыкмарий прозо шумлык
шке шонымаштым литературовед-влак огыт каласе. Тыгак В.Абукаев, Г.Алексеев,

В.Бердинский нергенат келге содержаниян критический паша-влакым возаш жап
шукертак шуын. Возат гынат, вульгарно-социологический шинчаончалтыш дене
веле. Чын,
пытартыш жапыште ты корно гыч кораҥмаш шижалтеш. Мутлан фольклорист
В.А.Акцоринын возымыжо оҥай. Тудо икмыняр книгам калык творчество, калык
педагогике вел
гыч ончалын. Тыгак Маргосуниверситет гыч студентка Светлана Элембаеван
Ю.Байгузан "Порсын лӱҥгалтыш" философский драмыжым ("Ончыко" журнал, 1995,
6 ¹) возымо
йылме гоч умылаш, кӧргышкыжӧ пураш тыршен возымыжым сайлан шотлыман. Библий
ден
таҥастарен ончымо корнымат оҥай манман. Эше икмыняр пашам палемдаш лиеш.
Нуно
мом-гынат уым пуат. Но тӱҥ шотышто критик-влак тоштемше схеме дене шымлат
да аклат: тема, идей, образ-влак шотышто ойлат, южгунам йылмымат шымлат, а
мучаште
изиш гына ситыдымашым ончыктат.
Мемнан ончылно эше ик проблеме шога. Тиде — кадр йодыш. Молан писатель ушем
литературовед-влакым ок кушто? Писатель ушем ден Маргосуниверситет коклаште
поснак
пеҥгыде кыл лийшаш. Аспирантурышкат, Москвасе Литературный институтышкат
колташ
уто огыл.
Тыште адак иктым рашемдыде ок лий, очыни. Шонымаштем, критик пашалан эше
школыштак ямдылаш тӱҥалман. Тидланже литератур теорий дене келгырак
шинчымашым я урокыштак, я кумылан-влаклан факультатив ден литератур
кружоклаште пуаш тыршыман. А
варажым, кыдалаш школым пытарымеке, Литературный институтышкат колташ лиеш.
Но
вик каласем, институтышто гына тунеммаш тале критикым, данле ученыйым ок
ыште.
Тидланже айдемын уш-акылже, моштымашыже, талантше да тыршымашыже, Юмын
пуымо
мастарлыкшак кӱлеш.
А.А.Васинкин, филологий наука кандидат. Мый прозо йодышым тарватынем.
Мемнан
прозо алят тошто кышкарыштак, традицийын аҥысыр кышкарыштыже, "пӧрдалеш".
Туге
гынат жап шке палыжым сылнымутышто эре кода. Те паледа, ала-молан эл,
обществе
неле жапышке логалыт гын, писатель-влак исторический темылан возаш тӱҥалыт.
Тыге
лийын 20-шо, 30-шо ийлаште але Кугу Отечественный сар годымат. Тиде
сӱретымак
кызыт шекланена. Нуно калыкын илышыжым келгын шымлен, кугу прозаический да
драматургический произведений-влакым возат. Но кажне пагытыште исторический
произведений-влак шке шотан улыт. Ожно исторический сынан художественный
произведенийым возеныт гын, тачысе пагытынат шке ойыртемже уло.
Мемуар сынан произведений тӱрлӧ лийын кертеш. Мутлан, налына Арсий Волковын

"Илыш толкын" да Осмин Йыванын "Кава ден мланде коклаште"
произведенийыштым. Каласыман, писатель-влак шукыж годым шке произведенийын
жанржым чын огыт палемде.
Роман кӱкшытыш нуно нӧлталтын шуктен огытыл. Да икте-весышт дечат моткоч
ойыртемалтыт. Ик велым, нуно икгайла чучыт. Кокытшат шарнымаш негызеш,
писательын илышыжым почын пуымо негызеш возалтын. А вес велым, моткоч
ойыртемалтыт. Арсий Волков, шонымаштем, тӱрлӧ документлам, кагазлам
архивыште муынат, нуным произведенийышкыже пурташ тыршен. А Осмин Йыван
чыла тидым ӧрдыжеш кода да тудо пагытымат
шке умлымашыже гоч почын пуа. Структур, моло составной элемент шотыштат
ятыр ойыртем уло. Но содыки нине писатель-влак коктынат шке
произведенийыштышт роман
жанр марте кушкын шуын огытыл.
Очыни, тыште А.А.Васинкин дене мыняр-гынат ӱчашашат лиеш. Но тудын
ойлымаштыже
шуко чын уло. Писатель ушем правлений жанр йодыш шумлык кутырымашымат
эртарен
кертеш ыле. Жанр шотышто умылыдымаш марий сылнымутышто эше курым тӱҥалтыш
гычак
толеш. Но але мартеат ты чыр деч утлен огына керт. Вик ойлаш, писатель-влак
эн
ондак шкештак тыгай лугымашым пуртат.
А.А.Васинкин. В.Юксернын "Утышо-влак", П.Алмакаевын "Корно вожынан, илыш
йыжыҥан", В.Любимовын "Илыш курым — кужу корно" произведенийыштымат
художественность
велым кӱкшын аклаш ок лий. Жанр шотыштат рашлык уке.
Уло вес сынан, художественно сылнын возымо, эстетика да этика вел гычат
кӱкшын
аклаш йӧрышӧ, сылнымут литератур дек эн лишне шогышо произведеният.
Тыгайлан
шотлем А.Александровын "Роза" повестьшым. Конешне, иктаж-мыняр "интим"
ужашым
луктынат кудалташ лиеш ыле. Вет еҥ нерген возымо годым пеш шекланыман,
йоҥылыш
чон шижмашыштым тӱкымӧ, кумылыштым волтымо деч чот шекланыман. Вет нунын
родотукымышт илыше лийын кертыт, нунын нергенат мондыман огыл. Теве мурызо
Раисия
Петряева нерген шарнымаш "Кугарняште" лектын ыле. "Шарнызе" южо вере
кӱлдымашымат возкален.
Сай, оҥай произведенийлан шотлаш лиеш А.Мокеевын "Тиде лийын, лийын"
шарнымашыжым. Шке илышыже, тукымжо нерген каласкала. Да тыге сылнын,
художественно ӱшандарен воза — ик шичмаштак лудын пытарыде, чон ок кане.
Сылнымут произведений гыч поснак Г.Алексеевын да В.Бердинскийын возымышт
оҥай,
шке шинчаончалтышан улыт. Теве, мутлан, "Авий", "Ася" ойлымашлаште
В.Бердинский
ӱдырамаш йодышым тарвата, шымла. Тӱрлӧ пӱрымашан ӱдырамаш-влакын илыш гоч
тачысе
нравственностьын кушко толын шумыжым ончыкта. Ты саманыште марий ӱдырамашат
вашталт толеш, ожнысо сай койыш-шоктыш олмеш торжалык шарла. Кузе ме тиде
ару чоным, койыш-шоктышым арален коден кертына?
Эше ятыр ойлаш лиеш. Мучашлан Ю.Артамонов нерген ик-кок шомакым каласынем.
Автор
кычалеш. Но шукыж годым вашка да тидыже тудым йоҥылыш корныш шӱкалеш.
Мутлан,
тудын эссе сынан икмыняр произведенийжым жанр шот дене шоналташ, рашемдаш
кӱлеш.
Оҥай улыт мыскара ойлымаш ден повестьше-влак. Нуно литературовед-влак деч
келге
шымлымашым йодыт.
А.Т.Липатов, филологий наука доктор. Жанр проблеме — моткоч неле. Мутлан,
повесть ден роман коклаште могай ойыртем? Вет нунын коклаштат ала-могай
китай пырдыжым шогалташ ок лий. Тидыжат, тудыжат илышым, пагытым, саманым
кумдан ончыктат. Ме содыки литератур произведений нерген ойлымо годым жапым
шотыш налына. А
тачысе кечынак, илышнам ончалына гын, каласен кертына: ме пуйто орланымаш
театрыште, абсурд театрыште илен толашена. Жап — мемнан судьяна, палачна,
мемнан
утарышына. Тиде вел гыч ончалаш гын, писатель элын, обществын орланымашыж
дене
пырля ила. Садлан саман, писатель, мут йодыш моткоч келге, кӱлешан. Тиде
йодышым
ме эре шке туп-вачыштына шижына. Ик кугу писатель деч йодыныт: "Мо дене те
тыглай айдеме деч ойыртемалтыда? Писатель вашештен: "Ужат, тиде ӱстел
леведышым. Те
тудым гына ужыда. А ме, писатель-влак, тудын кӧргыштӧ мо у улмымат ужшаш
улына."
Мый Раисия Алексеевнан каласымыж гыч вот мо дене ом келше: тудо критикым
литературоведлан шотла. А мый манам: уке, литературовед огыл. Нуным нигузе
иктӧр ончаш
ок лий. Критик келге филологический образованиян лийшаш. А литературовед
мут
мастарлыкым, йылме ойыртемым шотыш ок нал. Нуно йыгыре, пырля пашам ыштышаш
олмеш икте-весым кӱшыч ӱлыкӧ вискалат. Касвелне сылнымут проблемым
шукертсек йылме
наука полшымо дене ончат, шымлат. Мыланнат тышке толаш кӱлеш. Икманаш, ме
литературым тӱрлӧ дисциплинын полшымо дене, тӱрлӧ наукым шотыш налын
лончылышаш улына. Тыште йылмымат, литературоведенийымат, психологийымат,
историй наукымат, молымат шотыш налман. Кумда теоретический шинчымашым
иктыш ушыман. Критик писательын возымаштыже тудын мастарлык ойыртемжым чот
шижшаш. Мут сылнылыкын, художественностьын ситыдымашыже поэзийыште поснак
вик коеш. Поэмыште мут кужу, а шонымаш кӱчык гын, сай огыл. Но кӱчык
почеламутышто кугу шонымашым да сылнылыкым
пуртен сеҥет гын, тиде моткоч сай. Поэт ден критик моторлыкым умылышаш да
тидым
лудшыеҥ дек намиен шуктышан улыт. Критик шке шинчымашыж дене писатель деч
ӱлнӧ
шога гын, тудо нигунам сай критик огеш лий.
А критикым але литературоведым лӱмын кушташ ок лий. Тидын шотышто те,
Раисия
Алексеевна, йоҥылыш ойледа.
И.С.Иванов. Филологий наука кандидат. Молан ме таче погыненна? Кутырымашна
изишак южыш кая. Ме шкаланна рашемдышаш улына: могайрак корно дене критикым
вияҥден
колтыман? А мемнан кутырымашна изиш философийышке лупшалтын. Ме критикым
лишыл
жапыште кузе виктарен колтышаш нерген таче раш мутланышаш улына. Писатель
дене
критик кокласе вашкылым кычалман. М.Шкетан критик-влаклан тыге ойлен:
"Тендан
возымыда пеш пакма". Кузе писатель шке возымыжлан акым ок уж, тудо шужышо
гай
тарвана.
Кызыт шке сылнымутыштлан акым колдымо-влак пеш шукын улыт. Молан тыге? А
пашаже
тыште: таче тидын нерген ойлышо-влак ала-молан мутым огыт лук. Критикым еҥ-
влак
вияҥдат. Шоҥго-влак канышыш каеныт, але илыш денат чеверласеныт. Тиде —
А.Асылбаев, К.Васин, С.Ибатов, А.Иванов, М.Георгина, Н.Кадыков да молат. А
самырык-влак шагал толын шогат. Пытартыш жапыште А.Васинкин, Р.Кудрявцева,
Л.Бурков,
Н.Кульбаева толыныт. Молым омат уж. Кокымшо, ме вет критикым кушташыже пеш
она
тырше. Конкретно нимогай пашат ышталтын огыл. Иктаж-кӧм Литературный
институышко
критик семын ямдылалташ колтымо мо? Иктат уке. Тидын нерген В.Столяроват,
М.Рыбаковат кутыреныт, кызытат кутырена. А пашаже — пакма. Мыланна критикым
вияҥдышашлан эн ондак тӱҥ, кугу паша-влакым ончык колташ кӱлеш. Тиде —
кумшо. Ме кызытсе критике нерген ойлена. А критикна-влак тӱҥ йодышыжым
нӧлталыт мо? Уке. Налаш марий литературын этапше-влакым. Вет тидын нерген
нигӧ ок ойло. Могай йыжыҥым палемдаш? 1989 ийыште ме "Марий литературын
историйжым" рушла лукна. Тусо
периодизаций дене келшаш ок лий. Мутлан, революций деч ончычсо йыжыҥым
посна ойырымо. Шонымаштем, сайын шоналтен налын, 1905-1929 ийлам ик этап
семын ончыман.
Тидын нерген "Ончыко" журнал гоч але тыште каҥашен налшаш улына. Ожно
периодизацийым историй вияҥмаш вел гыч палемденыт. А вет историй ден
сылнымут келшен огыт
тол. Сылнымут южгунам чотрак вияҥ колтен кертеш. Ты шотым ме умылышаш
улына.
Эше ик йодышым тарватынем. Ме курыкмарий прозо нерген ойлышна. Тыгай прозо
уке.
Марий лиератур — тиде икте. Сылнымут йылме олыкмарий, курыкмарий наречий,
моло
диалект денат вияҥеш. Но ме ик марий сылнымут нерген гына ойлышаш улына.
Тыге ме
вашке Торъял, Шернур да моло писатель нерген ойлаш тӱҥалына. Тиде мемнам ок
лишемде, ойыра веле.
Адак тидымат палемдыман. Ме южгунам руш да марий писатель-влакым
исскуственно
ойырена. Мутлан, А.Красноперовым кӧлан шотлаш? Шотлат руш писательлан.
Тыштат
раш чек лийшаш. Кӧлан З.Катковам шотлаш? Тудо рушлат, марлат воза. Чыла
ойлымем
критик-влаклан шотыш налман, шонем. Вет критик ни оксалан, ни чаплан ок
возо.
Тудо яндар чонан лийшаш. Ожно флюгер койышан критик-влакат лийыныт.
Пытартыш жапыштат тыгай уда койыш палдырна. Лӱмым ом ойло. Мутлан, ик
писатель ушем коллегыж нерген кӱлеш улмо годым сайым веле возен гын, вараже
ӱмбакше лавырам кышкаш,
шыде статья гоч игылташ тӱҥалын. Тыге лийман огыл.
Ынде жанр шотыштат каласем. Да, жанрым чын огыт ончыкто. Тидын нергенат
посна
мутланымашым эртараш жап толын шуын. Жап шуын поро, сай шомакым Феликс
Майоров
нерген ойлаш. Тиде — ял илышым раш, шоя деч посна, чатка йылме дене
ончыктышо
писатель.
В.Н.Козлов, кусарыше. Иван Семенович, шке ойлымыдам пример дене
пеҥгыдемдыза.
Ато лӱм деч посна каласымашын куатше уке. Тиде шке тушманлан километр тора
гыч
мушкындым рӱзымӧ гаяк.
И.С.Иванов. Те вет шкежат паледа. Уто мутым мом йоктараш?
В.А.Абукаев-эмгак, писатель. Чыла тиде чырже мемнан начар пашана нерген
ойла.
Сылнымут секций-влак огыт погыно. Ушем правлений ден МарНИИ-н литератур
пӧлкаже
ала-мом ыштат, раш огыл. А тыгай статьям возаш ойлымашым серыме дечат неле.
Кругозорым шараш, шинчымашым нӧлташ тесте дене книгам лудман. Очыни,
критике секций
гоч сай статьялан конкурсым увертарашат келшен толеш ыле, возышын кумылжым
премий дене нӧлтыман.
Н.И.Кульбаева, МарНИИ литератур пӧлкан наука пашаеҥже. Мый драматургий
йодышым
шергалнем ыле. Тидым театр паша дене кылден ышташ утларак келша. Тачысе
илыш ончыкта: драматургий шке эрыкшым, самостоятельность манметым йомдарен,
театр паша
дене чак кылдалтеш. Тидыже драматург-влакын шагал улмышт гыч лектын шога.
Кызыт
Йошкар-Олаштак кок марий театрна уло, эше — Козьмодемьянскыште. Самырык
автор
театрыш толеш, произведенийжым лудеш, артист-влакын, режиссерын ой-
каҥашыштым
колыштеш. Тыге нуно эркын-эркын мастарлыкыштым шуарат. Но у автор-влак
толмо годымак кугу усталыкан писательна-влак ӧрдыжышкӧ кораҥыныт ыле. Тений
нуно шкешт
нерген ушештарышт. Теве шке пьесыштым самырык театрлан М.Рыбаков, шкетан
лӱмеш
театрлан К.Коршунов пуэныт.
Тематике вел гычат поро вашталтыш уло. Ончалтыш кумдаҥын. Ондак действий ял
ферме але бригаде йыр пӧрдын гын, кызыт исторический темылан возымо тӱрлӧ
жанран
пьесе-влакат шочыт.
Но чонлан икте кӱчымо: театральный критик йӧршын уке. Кузе тудым кушташ?
Тидын
нергенат чот шоналтышыш улына.
Абукаев йолташын конкурс нерген ойжым пеҥгыдемдаш кӱлеш. Тыгай конкурсым
газет
да журнал полшымо денат эртараш келша.
В.Н.Козлов. Ме шкенан подыштына веле шолына. Эн ондак финн-угор писатель-
влакын
ассоциацийыштым ышташ таратышна да вара шкежак ӧрдыжкӧ кораҥна. Мемнан
писатель
организаций кызыт мала, ала-могай аморфный состоянийыш пурен каенат, нигузе
лектын ок керт. Кусарымаш паша йӧршын ок ышталт. Ассоциацийым ыштымылан
кандаш ият
шуо, а таче мартеат кусарыме произведений да посна книга-влакым пеш шагал
савыктена. Ме тӱнямбал кумдыкыш лекшаш улына; аҥысыр кышкарым шалатен, уло
оҥ дене
шӱлалтен, марий калыкна нерген финн, венгр, эстон да моло калык йылме денат
кутыраш тӱҥалаш жап шуын. Теве Эстонийыште шкештак, мутлан "Марий ӱдырамаш
поэзийым" эстонла лукташ темлат. Але "Марий прозо" ойпогым. Эстон гыч
марлашкат кусараш кӱлеш.
Ойлена, кӱлыт специалист-влак. Айста шарналтена, кузе лу ий ондак мемнам,
Москвасе Литературный институтым тунем пытарыше-влакым, тыште вашлийыч.
Илаш ни пачер, ни тӱшкагудо — нимо уке. Мыланем пачер налашлан кӧра перныш
сылнымут паша
деч кораҥаш. Молынат кидышт тыгак велалтын, очыни.
А.А.Александров-Арсак, писатель. Ме иктым мондена: а вес эллаште критике
уло мо?
Кӱлеш мо тудо? Мыланем ик тӱҥ критикем уло — лудшо. Тудлан келша, тугеже
сай,
кӱлешан произведенийым серенам. Теве Ю.Артамонов нерген пытартыш жапыште
ятыр
осал мутым колаш лиеш. А мый манам: Америкыште але вес эллаште тудо, векат,
чылалан палыме возышо да эшежым миллионер лиеш ыле. Тудо воза шуко, оҥайын,
лудшылан келшышын. Тугеже тудо кӱлешан писатель. А ончет гын, кӱчызӧ семын
ик изи
пенсийже дене илаш тӧча. Вот мо нергенат ме шоналтышаш улына. Садлан
произведенийым аклыме годым эн ондак лудшым шотыш налман.
А критике уло манына гын, нунылан каласынем. Критике кеч-кунам поро лийшаш.

Осал, шыде шомак дене еҥым пушташ лиеш. Теве шке жапыштыже Ю.Галютин дене
мом
ыштышт. Тудын почеламут романжым карген пытарымеке, кумылжо чот волен ыле
вет.
Теве Ю.Артамоновымат пагалыме писатель В.Абукаев перен пуыш гын?! А кӱлеш
ыле
мо?
Ю.Галютин "Марий Элыште" ятыр ий ышта. Тудо шке шотан писатель, йылмыжат
оҥай,
ойыртемалтше. Калыкыште Платон Афанасьев нерген ойлат. А уло мо тыгай
писатель?
Да уке. Тудо пеле грамотан айдеме Ю.Галютинын полшымо дене гына возымыжым
калык
деке намиен шуктен. Садлан йодам, лийза поро.
А.В.Селин, писатель. Мый икмыняр шомакым "Ончыко" журналысе критике нерген
кала-сынем. Вик ойлыман, ты пӧлка пашам ышта. Ятыр статьям савыктыме.
И.С.Иванов,
Л.Бурков да молат шке статьяшт дене книгалан акым пуэныт, да ончыкыжымат
нуным
вучена. Эше критике разделлан полша журналыштына "Мемнан календарьна"
("Лӱмгече") рубрике. Тыште пытартыш кок ийыште 18 материал лектын. Ме
писатель-влакын
пӱрымашышт нерген творческий портрет семын каласкаленна. Утларакше нуным
сай вел
гыч гына аклыме, пеш келге анализ уке, садлан критикылан келшен огыт толат,
вес
пӧлкаште вераҥденна.
Критикын ик ситыдымашыже: йӧршын лӱмлӧ, кугу писатель-влак нерген, нунын
творчествыштым пӱтынек авалтен, чыла вел гычат лончылен пуышо статьям огына
савыкте.
А огына савыкте лач ик амаллан гына: огыт возо. Вучена, кунам кондат. Ала
тиде
кутырымашат иктаж-кӧм кумылаҥден кертеш? Шукертак творческий портретым
возаш
кӱлеш В.Регеж-Гороховлан, В.Изиляновалан, А.Тимиркаевлан, Ю.Галютинлан.
Р.А.Кудрявцеван тӱҥалме почеш посна писательын произведенийжым лончылышо
статья
циклым пуэна. Умбакыжат тыгай паша-влак лийыт манын ӱшанена. Раисия
Алексеевна
тиде пашашке университетыште тунемше ӱдыр-рвезе-влакым ушен. Статья-влак
кртический сынан улыт гынат, нуно кугурак класслаште тунемше да туныктышо-
влаклан
келыштаралтыныт.
В.В.Крылов, писатель. Таче, шонымаштем, утыждене кумда проблемым иктеш
ончена.
Тиде научно-практический конференцийлан утларак келша докан. Икманаш, кажне
тарватыме йодышлан посна йыргешке ӱстелым чумыраш лиеш ыле. А кызыт мый
икмыняр мутым йоча литератур нерген каласем. Юнкор-влак дене "Ямде лийыште"
ий мучашыште
эн сай возымо материаллан конкурсым иктешлена, вара эн сай произведенийлан
конкурсым эртарена, тыгак творческий кружок-влакын пашашт шотыштат
таҥасымаш каен
шога. Теве ӱмаште Кужеҥер районысо Ӱштымбал школ кружок ойыртемалтын. Морко
гыч
Марина Якушева эн сай художественный произведенийым возымылан премийым
налын.
Кызыт "Рвезылак тукым", "Самырык тукым" конкурс-фестиваль тӱҥалын. Изирак
класслаште басньым, кӱчык ойлымашым, почеламутым лудыт. Школлаште эртарена,
вара
февраль тылзыште Курчак театрыште иктешлена. Кугурак класслаште шке гыч
возымо
пьесым, ужашым ончыктат але инсценировкым темлат. Икманаш, тыгай корно дене
пашам ыштен, творчествышке ушен шогена.
Йоча книга нерген ойлаш гын, палемдыман: ик книгат ӱмаште лектын огыл,
"Ончыко"
журналат икшывылан шагал савыкта. "Кугарня" газет лӱмынак "Ужар лышташым"
луктеш. "Марий Элыште" кугурак ийготан писательын йочалан возымыжым
савыктат гын,
"Кугарняште" икшывын шкенжын возымыжым вераҥдат, кумылжым нӧлтат.
Тыгай кутырымаш лие Марий Эл писатель ушемын погынымаштыже. Мутат уке, ты
статьяште кажне еҥын ойлымыжо тӱрыс пурен огыл. Но ойлышо-влак лончылымо
проблемым
сайын палат, шке шонымашыштым вургыжын почын пуышт да критике ден
литературоведенийыште могай вашталтышым пуртышашым рашемдаш тыршышт.
Таче ме критикыште кризис нерген гына огыл, пӱтынь сылнымутнан кризисыш
логалмыж
нерген ойлен кертына. А тидын амалжым илышыште кычалман. Кызытсе саманыште
пӱтынь историйнам угычын, у шинчаончалтыш дене ончаш темлат. Сылнымутышто
возымо
критерий, произведенийым аклыме шотышто ӱчашымаш талышнен. Мыланнат, марий
писатель-влаклан да мый гаем лудшо да изиш возен шогышо еҥлан, мутланымашке
ушныман
да шке шонымашнам рашемдыман. Тӱҥалтыш уло. Умбакыже газет да журнал
страницыште
ты пашам шуйыман. Ала тунам литературын кризис амалжымат муына.
Весе. Критике сылнымутан литературыланмоткоч кӱлеш. Но тыгак критикылан
кӱлеш
сай сылнымут. Ты кутырымаште ятыр йодышым нӧлталме. Чылажым ыштен
шуктышашлат ок
чуч. Келге проблемым тарватыме гын, вашмутшымат шкаланнак кычалман.
Пагалыме писатель таҥ-влак, чыладам критике пашаш кумылын ушнаш ӱжам.
Сылнымутан
литературым да критикым кайыкын кок шулдыржо семын ончаш гын, кайыкше —
мемнан
илышна. Кузе кайыклан кавашке нӧлташ тичмаш шулдыржо-влак полшат, тугак
айдеме
тукымланат сылнымут ден критике поро лияш, осал ваштареш шогаш, ончыко каяш
полшышаш улыт.
Виталий Логинович.



022197
************************************************************************
2—21
"Ончыкын" фотоальбомжо
Нуно лавр пӧлекым суленыт
Лауреат шомакын шочмыжо лавр кушкыл дене кылдалтын: лавр венокым сулен
налше айдемым пеш шукертак лауреат манаш тӱҥалыныт. Ик эн ончыч, эше 1341
ийыштак, ты
чап лӱмым итальян поэт Ф.Петрарка налын.
Марий кундемыштына лауреат-влак республикын кугыжаныш премийжым ыштыме деч
вара
шочаш тӱҥалыныт. Сылнымут мастар кокла гыч тиде лӱмым нигӧ деч ончыч, 1972
ийыште, поэт Геннадий Матюковский налын: тыге аклыме тудын "Дуб и молния"
ден "Ида
вашталте шӱмым" книгаже-влакым. Кум талук гыч тудын пелен иканаште коктын
шогалыныт. Тиде — прозаик-влак Аркадий Крупняков ден Василий Столяров
(Юксерн). Палемдаш оҥай: нуно калык писатель лӱмымат ик указ почешак
налыныт. Ким Васин шуко
шӧрынан пашаж дене чапланен. А лауреат лийын тудо литературовед, рашрак
каласаш
гын, "Просветительство и реализм" монографийым возышо шанчыеҥ семын.
Вараже Марий республикын кугыжаныш премийже дене палемдыме Миклай
Рыбаковым,
Сергей Николаевым, Семен Вишневскийым, Константин Коршуновым, Александр
Юзыкайным. Лийын тиде 1978 — 1987 ийлаште. Тышеч коеш: лу ий коклаште
мемнан писательна-влак драматургийыштат, прозыштат, поэзийыштат изи огыл
сеҥымашке шуыныт. Лауреат лӱмым М.Рыбаков "Морко сем" да К.Коршунов
"Корныеҥ" пьесышт дене суленыт
гын, С.Вишневскийлан премий кӱкшытыш чоҥештен кӱзаш "Память", "Шӱм
волгыдо",
"Шулдыран муро" книгаже-влак полшеныт.
Илыш вашталтме семын премий нерген положеният вашталт шога. Творчествыште
шумо
сеҥымашлан награде ондакше "кугыжаныш премий" веле маналтын гын, Марий АССР
правительствын 1990 ий 31 октябрьысе пунчалже почеш премийым тӱрлемдыме.
Сылнымут
пашалан пуымо премий С.Г.Чавайнын, музыклан — И.С.Палантайын, художник
пашалан —
А.В.Григорьевын лӱмыштым нумалыт. Кызыт чылаже верч тӱрлӧ премий уло.
Сергей Чавайн лӱмеш кугыжаныш премийым але марте Семен Николаев, Осмин
Йыван да
Алексей Красноперов налыныт. Эн "самырык" лауреат А.Красноперов Россий
писатель
ушем членлан ок шотлалт, но тидыже тудлан калыкын пагалымашыжым сулаш
мешаен
огыл.
Тачысе кечылан мемнан коклаштына Марий Эл кугыжаныш премийын шым лауреатше
уло.
Теве нуно: В.Юксерн, К.Васин, М.Рыбаков, К.Коршунов, С.В.Николаев, И.Осмин,

А.Красноперов. Нунылан у деч у ойпогым возашышт тазалыкым, вий-куатым
тыланена.
Тек пеленышт у лауреат-влак кушкыт, марий сылнымутын чапшым нӧлтат.

И.Ванаев.



022297
************************************************************************
2—22
ВУЙЛЫМАШ
3 А.С.ПУШКИН. Теле эр. Почеламут.
Лудыш 4 Ю.СОЛОВЬЕВ. Кӱрен коман тетрадь. Повесть.
38 М.ДАНИЛОВ. Кӱсын. Чаманен. Волен кодын. Мыскара аршаш.
Поэзий 39 В.ДМИТРИЕВ-ОЗИ. Онарчык ден койдарчык-влак.
44 ШУЛДЫР ВАСЛИЙ. Пародий аршаш.
Драматургий 45 М.РЫБАКОВ. Окса мешак. Кок ужашан шым сӱретан да эпилоган
детективный комедий.
"Ончыкын"
фотоальбомжо 82 И.ВАНАЕВ. Нуно лавр пӧлекым суленыт. Марий Эл Республикын
Кугыжаныш премийжын лауреатше — писатель-влак.
Лудыш 86 Г.КОРОЛЕВ. ГКЧП: умылаш лийдыме спектакль. Документальный повесть.
(Умбакыже.)
Поэзий 107 Ф.ИБАТОВ. Тау, авай! Ош автобус. Ошман кӱ курык. Почеламут-влак.
109 В.ИЗИЛЯНОВА. Эн самырык-влакын йӱкышт.
110 Н.ПЕТРОВА. Л.ПОРФИРЬЕВА. Л. ИВАНОВА. И.КУЛИКОВА. С.ВОЛКОВ. К.АРХИПОВ.
М.ТИХОНОВА. Л.ТОКАРЕВА. М.ЭЛЬТЕМЕРОВА. Н.КРАСНОВА. Почеламут-влак.
115 Юл серысе мурызо
115 Г.КАЛИНКИН. Ӱжара чактара. Шонымашым поктем. Йомшо мардеж. Юл
кундем. Шӱлыкаҥше пызле. Чонышто угычын шошо. Курымат куржеш. Асфальт вошт.
Кеҥеж сӱрет. Уэш январьысе пыл. Кече йымалне. Почеламут-влак.
Лӱмгече. 119 Ф.ВИНОГОРОВ. Пытартыш вашлиймаш. М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий
темме вашеш.
Йоча лӱдыш 123 Икшывым йӧратыше, икшывылан возышо.
124 Г.ИВАНОВ. Шемеч ден пырля. "Мераҥже" вара кӧ? Весела изоҥгыр.
Почеламут-влак.
Туныктымо
паша 128 Л.ГРИГОРЬЕВА. Умылаш лиеш, но... Эрвелмарий-влакын
мутланымаштыштышт ой чоҥалтме икмыняр ойыртем.
Критике 131 В.ЛОГИНОВИЧ. Критике поро лийшаш.
142 А.АСАЕВ. "Ото" нерген мут.
150 В.ЕГОРОВ. Марий почеламут-фельетон. Вияҥ толмо корныжо да сылнылык
ойыртемже.
158 ТИМ ТИМ. МУХ ТАР. Писатель илыш гыч манеш манеш-влак.

Комышто З.Краснов ден В.Газетовын "Тый декет ӱжеш шагат" мурышт.
Номерыште Р.Габидуллинын, Н.Кожаевын, И.Речкинын, Ф.Шамкаевын, А.Щербаковын
да
статья автор-влакын фотоштым кучылтмо.
Номерым Ю.Юсупкина сӧрастарен.


Содержание
А.С.ПУШКИН. Зимнее утор. Стих.
Проза
Ю.СОЛОВЬЕВ. Тетрадь в коричневой обложке. Повесть.
М.ДАНИЛОВ. В длог. Пожалела. Долетался. Юморески.
Поэзия
В.ДМИТРИЕВ-ОЗИ. Дразнилки и насмешки.
ШУЛДЫР ВАСЛИЙ. Пародии.
Драматургия
М.РЫБАКОВ. Денежный мешок. Детективная комедия.
Фотоальбом журнала "Ончыко"
И.ВАНАЕВ. Они заслужили лавровй венок. Рассказ о писателях-луреатах
Государственной премии Республики Марий Эл.
Проза
Г.КОРОЛЕВ. ГКЧП: спектакль в театре абсурда. Документальная повесть.
(Продолжение.)
Поэзия
Ф.ИБАТОВ. Новые стихи.
В.ИЗИЛЯНОВА. Голоса юных. Рассказ о юных поэтах школы-интерната ¹1 г.Йошкар-
Олы.
Н.ПЕТРОВА. А.ПОРФЫРЬЕВА. Л.ИВАНОВА. И.КУЛИКОВА. С.ВОЛКОВА. К.АРХИПОВ.
М.ТИХОНОВА. Л.ТОКАРЕВА. М.ЭЛЬТЕМЕРОВА. Н.КРАСНОВА. Стихи.
Г7КАЛИНКИН. Стихи.
Наш календарь
Ф.ВИНОГОРОВ. Последняя встреча. К 100-летию со дня рождения классика
марийской
литературы М.Шкетана.
Для детей
Г.ИВАНОВ. Новые стихи.
Трибуна учителя
Л.ГРИГОРЬЕВА. Понимать — это одно, а написать... О некоторых особенностях
построения речи восточных мари.
Критика
В.ЛОГИНОВИЧ. Критика должна быть доброй.
А.АСАЕВ. Еще раз об стихотворении С.Чавайна "Роща".
В.ЕГОРОВ. Марийские стихи-фельетоны.
ТИМИ ТИМ. МУХ ТАР. Байки из жизни писателей.

На обложке песня З.Краснова и В.Газетова "Часы зовут к тебе".
В номере использованы фотографии Р.Габидуллина, Н.Кожаева, И.Речкина,
Ф.Шамкаева, А.Щербакова и авторов статьей.
Номер оформила Ю.Юсупкина.



022397
************************************************************************
2—23
ТАУШТЕНА, ӰШАНЕНА

Кодшо номерыште ме "Ончыко" журналым Марий Элыште шараш полшышо йолташна-
влакын
лӱмыштым ончыктышна, редакцийын да лудшына-влакын лӱмышт дене нунылан таум
кала-сышна. Республик деч ӧрдыжсӧ таҥна-влак Российын тӱрлӧ кундемыштыже —
Башкирийыште да Удмуртийыште, Татарийыште да Угарман велне, Киров
мландыште, Волгоград
лишне, Уралыште да Сибирьыште, моло вереат — илат. Нунын тыршымыштлан кӧра
чумыр
тиражын Марий Эл деч умбаке кайыше ужашыже тений, 1997 ийыште, палынак
шукемын.
Рашрак ойлаш гын, кызыт тушто 800 экземпляр чоло марий сылнымут журналым
налыт.
Тиде суапле пашаште полшышо, шочмо литератур ден йылмым йӧратыше чыла еҥлан
шӱм
гыч лекше таум каласена.
Кок марий район — Мишкан ден Калтаса — нерген кумданрак ойлен кертына.
Чумыр 800
наре экземпляр гыч 300 утлажым тушто налыт: Мишкан — 161, Калтаса — 146.
Теве
мом поснак йывыртен увертарена: Мишкан районысо 1"Рассвет" колхоз (тушко
Нерге
ден Пекшек лӱман марий ял-влак пурат, а председательлан Нылымше марий калык
погынын делегатше Евгений Исакаевич Исанбаев ышта) шке оксаж дене кумло (!)
ешлан
подпискым ыштен. Чыла марий вуйлатыше шочмо калыклан, печатьлан, культурлан
тыге
полша гын, могай айват лиеш вле!
Связь отделенийла нерген каласаш гын, 20 гыч 11 экземпляр марте Ардаш
(вуйлатыше
С.Минилбаева), Чорай (Л.Васильева), Тымбай (М.Ахмадеева), Тӧргымдӱр, Кӱрзе,
Изи
Накаряк, Монар отделенийыште шарыме (икмыняр вуйлатышын лӱмжым рашемден
ышна
шукто).
Калтаса велне подписке годым эн кугу чолгалыкым Качмаш (вуйлатыше
В.Батырбаева),
Келтей (В.Сенькина) да Киябак (А.Васинкина) отделенийласе связь пашаеҥ-влак
ончыктеныт.
Редакций ден редколлегий нунылан чылаштланат алал кумылан тауштат да поро
келшымаш кыл умбакыжат пеҥгыдемеш манын ӱшанат.



030497
************************************************************************
3—04
Эн самырык-влкын йӱкышт

Икымше номеран интернат-школын сылнымут студийже ныл ий ондак почылтын.
Кызыт
тушко коло наре йоча коштеш. Марий ешеш шочын-кушшо нине ӱдыр ден рвезе-
влак почеламутым рушла да марла возат. Сылнымутлан шӱман еҥым кок йылмымат
сайын палымыжлан, очыни, мокталташ кӱлеш. Вет тыгай-влак кусарыме пашам
сайын ворандарен
кертыт. Йоча-влак тачысе кечылан А.Бартон, С.Есенинын, Ф.Тютчевын,
В.Незвалын
почеламутыштым марлаҥден онченыт. Куанен каласаш кӱлеш, икшыве-влак
литератур
теорий декат шӱман улыт. Почеламут возымо классический да неклассический
размер-влакым, сылнештарыме тӱрлӧ йӧным, жанрым мыняр-гынат палат.
Студийыш коштмаш почеламутым возыдымо йочаланат пайдале. Вет тудо,
творческий
процессым эскерен, произведенийын кузе шочмыжым шижеш, тудым критически
аклаш
тунемеш. Илен-толын, ала шочмо литературыш критик семын пура.
А кызыт йоча-влак чыла шотыштат икымше ошкылым ыштат. Первый йомакым,
мурым, почеламутым шочыктымо тат первый ошкыл семынак куштылго огыл. Но
сылнымутын вийже
нимучашдымын кугу. Тиде кӱкшӧ вий, нӧргӧ чоным шке пеленже ӧндалын,
Поэзийын юзо
тӱняшкыже намиен шукта, а нине почеламут корно-влакын авторышт марий
сылнымутышто палыме да пагалыме лӱм лийыт манын, моткоч ӱшаныме шуэш.
Валентина ИЗИЛЯНОВА, поэт студий вуйлатыше.

Наташа ПЕТРОВА, 6 класс
ИЛЫШ ЭРТА

Ош лум толеш —
Мландыш возеш.
Шошо толеш —
Теле ден кучедалеш.
А вара кеҥеж толеш —
Мӧр пеледыш пеледеш.
Кече огыл эрта —
Илыш эрта.

Лилия ПОРФИРЬЕВА, 6 класс
КУЭ
Кушкын корно валне
Ныжылге куэ.
Кудыр ӱппунемже
Келшалеш кузе!

Ӧндалам укшлажым,
Кушталташ ӱжам,
Пӧлеклем муремым,
"Йӧратем" манам.

КУРЧАК
Уло мыйын мӧҥгыштем
Ик изи мотор курчак.
Изижлан изи гынат,
Чонан гай коеш садак.

Тудым мые шыматем,
Кажне кечын пеш чиктем,
"Салика, айда кынел!"—
Мый манам эртак эрден.

Кечывалым курчак ден,
Пӧрт гыч лектын, мый каем,
А ярна гын модышем,
Тудым каналташ пыштем.

Лилия ИВАНОВА, 6 класс
АЧА
Ончальым мый окнашке,
Ужам: ача толеш.
Ик кидыште сумкаште
Газет гына коеш.

Ача пура пачерыш,
А мый ойлем тудлан:
"Газетым веле нальыч?
Налам ыле олмам".

Инна КУЛИКОВА, 5 класс
ШЫЖЕ
Толын шыже пакчашкем,
Лышташ-влак кошкеныт.
Кайык-влакше пеш тораш
Чоҥештен каеныт.

А пасушто ковыран
Озым ужаргалын.
Пызлыгичке пӧрт воктен
Чевер тӱсым налын.

ШОШО
Йӧратем мый пешак шошым,
Лум чыла вере шула,
Чодыраште лумпеледыш
Шкенжын пушыжым колта.

Светлана ВОЛКОВА, 6 класс

* * *
Шошо эртыш, кеҥеж тольо,
Веле ош пеледышем.
Койо вишне шем-чеверын,
Пеш содор мыят погем.
А саскаже вет —
пӧлек,
Шӧртньӧ гае чиялга.
Писынрак погаш тый лек,
Писынрак,
вашке пыта.

* * *
Интернат — мемнан суртна,
Тидым кажне каласа.
Кӧ кушкеш мемнан ешеш,
Тудо шӱдыр гай лиеш.
Тиде школышто эре
Чес, пӧлек
чыла вере.
Тиде школым йӧратем,
Тушко коштын шер ок тем.

ОҤАЙ ПИЙ-ВЛАК
Уло мыйын кок пием,
Нуным мый чот йӧратем.
Тузик
кокйола шога,
Пырыс тудым аҥырта,
Рекс пием
опта коракым,
Нигӧлан огеш пу макым.
Оролат мемнан пӧртнам,
Весылан оптат: "Ам! Ам!"

Кориш АРХИПОВ, 7 класс
ТЕЛЕ
Теле писын тольо.
Лум лумеш, лумеш,
А вара пакчашке
Каналташ возеш.

Маргарита ТИХОНОВА, 7 класс
ШОҤШО
Чодырашке коштынам,
Изи шоҥшым ужынам.
Тудым шыматаш ок лий:
Тупыштыжо —
име ший.

Шоҥшым кудышкем кондем,
Йоча-влаклан ончыктем.
Чодырашке наҥгаен,
Тудым мӧҥгыжӧ колтем.

* * *
Юмо, мые тыйым йӧратем.
Муро ден тылат мый тауштем.
Кӱштымет почеш чыла ыштем.
Юмо, мые тыйым йӧратем.

Юмо, мые тыйым йӧратем,
Тыйын гае мый эре лийнем.
Кидышкет мый илышем пуэм.
Юмо, мые тыйым йӧратем.

Юмо, мые тыйым йӧратем.
Мые Тыйым вашкерак ужнем.
Тыйын пеленет эре лийнем.
Юмо, мые тыйым йӧратем.

ТЕЛЕ
Теле — тиде йӱштӧ кече,
Телым — ошо йырым-ваш.
Телылан му шӱшканъечым
Курык вачын мунчалташ.
Ямдылал эше издерым
Тайыл-влакым шымарташ,
Коркалаш коньки ден
ерым
Тый ит ӧр,
изи йолташ.

Лариса ТОКАРЕВА, 6 класс
ТЕЛЕ
Кундемыш йӱштӧ теле толын,
Чыла пушеҥгыже могай!
Чодырам ончет —
йомак гай веле,
А лумжо ошо,
мамык гай!

Марина ЭЛЬТЕМЕРОВА, 6 класс
ПАЙРЕМ ПӦЛЕК
Мыйын уло авай,
Тудо кече гай.
Пӧлеклем мый мӧрым,
Ончалеш, чот ӧрын,
Да мылам ойла:
— Писе тый улат,
Тау, ӱдырем,
Шӧртньӧ шӱдырем!

* * *
Пиемже мыйын — Кокки.
Тугай мотор, оҥай.
Тудланже ынде кок ий,
Мый дечем нигуш ок кай.

Надя КРАСНОВА, 5 класс
ТЕЛЕ
Уэш мемнан дек толын теле.
Ир йӱштӧ кидым кылмыкта.
Мардежше пуалеш касвелым,
Пасуголям чытырыкта.

Маска вынемыш пурен возын.
Мала ласкан,
копам нулен,
Шарнал ӱмашсе шошо годсым,
Но шошо ок тол пеш йыле.

Кылмен чодырасе тымык ерже,
Кылмен пушеҥге,
пундышат,
Эн чот кылменыт кайык-влакше,
Мо дене нуным ырыкташ?



030597
************************************************************************
3—05
ГКЧП: умылаш лийдыме спектакль

Президент ватын марийже

Властитель слабый и лукавый,
Плешивый щеголь, враг, труда,
Нечаянно пригретый славой,
Над нами царствовал тогда.

Тыште, конешне, Михаил Сергеевич Горбачев — Совет Социалистический
Республик-влак Ушемын пытартыш вуйлатышыже — нерген огыл ойлалтеш.
Нине корнылам руш поэт Александр Сергеевич Пушкин кодшо курым мучаште возен
да
Россий Империйын тунамсе озажлан пӧлеклен. Но тыште кузе ойлалтеш гын, чыла
тидыже мыйын ушештарыме вуйлатышыланат моткоч келшен толеш, шонем.
Тышеч могай шонымаш лектеш? Ожнысо кугыжа ден мемнан жапысе тӧра-влак
коклаште
ятыр икгайлык уло. Да саде икгайлыкше нуным сай велым огыл ончыкта. Векат,
Российысе калык-влакын пӱрымашышт тугай. Н.В.Гоголь шке жапыштыже возен:
"Россий
ончылно эреак кок проблеме шога, тиде — корно ден окмак-влак". Тиде мутым
шарналтымем годым мылам чучеш: тыге каласышыжла, классик пӱтынь калык
нерген огыл,
а тӧраланыше еҥ-влак нерген шонен.
Осал чапым налше перестройко тӱҥалме пагытыште ик манеш-манеш шарлен ыле.
Пуйто
Горбачевын генсеклан сайлалтмекше (а генсек уло государствым вуйлатен
шоген),
тудын дек Москон да пӱтынь Русьын патриархше Пимен миен да у генсеклан
отставкыш
каяш ойым пуэн. "Могай амал дене?"— ӧрын Горбачев. "Священный кагазлаште,—
вашештен патриарх, — тыге ойлалтеш: тамган Михаил мемнан государствын
пытартыш
вуйлатышыже лиеш".
Чынак тыге лийын гын, патриархын чолгалыкшылан да суапле ошкылжылан кӧранаш
гына
кодеш. Вет тудо шке шотшо дене, шке семынже Совет Ушемын шаланен кертмыжлан
чаракым шындаш тӧчен.
Тиде манеш-манеш илышыште чынак лийын мо? Ала. Рашемдаш йӧсӧ, вашмутым нигӧ
деч
йодаш.
————————————————————————————
*Мучаш. Тӱҥалтышыже 1-2 номерлаште.
Патриарх Пимен мемнан деч йӧршешлан каен, а генсек Форосышто "петыралт"
шинчымыж
деч вара уло тӱнялан увертарыш: "Мо-кузе лиймыжым тичмашынже нигунамат ом
кала-се".
Союзный государствын пӱрымашыж нерген ончык ужын каласыме шотышто эше ик
преданий уло. Тидын нерген "Комсомольская правда" газетын специальный
корреспондентше
А.Мурсалиев возен.
Патриарх Пимен дене ик жапыштыракак М.С.Горбачевлан посланийым Иранын
вуйлатышыже Аятолла Хомейни колтен улмаш. Тудо шке возымаштыже СССР-ыште
тӱҥалше реформым
сайлан шотлен, но каласен: Совет Ушем лишыл жапыште шалана. Да эсогыл тидын
кунам лийшашыжымат икмыняр рашемден возен. Но кугу ушан тиде кочан ойжымат
генсек
шӱмыш пыштен огыл. Тудо шкенжым чыла деч шуко палышылан шотлен.
Мый шкеже М.С.Горбачев дене кутырен омыл. Но кажне совет гражданин семынак,
тудын могайрак еҥ улмыжым мутшо гыч (а ойлаш тудо путырак чот йӧратен) да
пашаж
гыч палем. Адакше следствий жапыште гэкачепистмыт деч (нуныжо генсекын
соратникше лийыныт) шуко уым колынам.
Горбачевын эн кӱшыл тошкалтышыш моткоч писын кӱзен кайымыж нерген да шкеж
нерген пеш шуко возымо. Шке персоныжлан тыгай кугу вниманийым ойырымылан
кеч-могай
политик кӧранен кертеш ыле, но тольык Горбачев огыл. Вет возенытше тудын
дене
йыгыре шуко ий годым пашам ыштыше еҥ-влак, а вараже нуно кӱлдымашыш
савырненыт
да озан командыж гыч лектын возыныт.
Горбачевын ончычсо шуко соратникше тудым тунам гына вурсаш тӱҥалын, кунам
чыланат историй кугорно деч ӧрдыжкӧ пыжалт возыныт. Но кунам карьерышт
пӱтынек да
тичмашын Горбачевын ончалтышыж дене кылдалтын улмаш, тунамже нуно шкеныштым

йӧршын вес семын кученыт. Тиде шот гыч ончалмаште мый СССР калык депутат-
влакын
съездыштын стенографический отчетыштым лудын лекташ темлем. Тушто шуко
оҥайым
муаш лиеш. Лудмо годым южгунам чоным шӱлык авалта, южгунамже йырныкын чучын
колта.
Мый Чингиз Айтматовым — "Джамиля", "Плаха" да моло пеш оҥай книга-влакын
авторыштым — пешак пагалем ыле. Но СССР калык депутат-влакын икымше
съездыштышт мом
ойлымыжым лудын лектымат, тудын нерген шонымашем чотак вашталте. Тушто
Горбачевым писатель кузе гына кавашке нӧлтен огыл!?
"Тиде айдеме вий-куат дене темын, тудын уш-акылже тӱнясе глобальный
проблемымат,
калык илыш гыч кече еда лектын шогышо йодышымат авалта, пеш торашке ужын
мошта
да кугу политический иктешлымашым ыштен сеҥа. Да ме тиде еҥ дене йыгыре
лийшаш
улына, да тудат мемнан пелен лийшаш",— ӱмбачат, йымачат ӱйлен тунам
Айтматов.
А вет уже тунамак раш койын: Горбачевын элым кризис гыч утарен лукмо раш
программыже уке, тудо кугу державын позицийжым икте почеш весым сдаватла, а
элын калыкшым намысле илышыш наҥгая. Тиде съезд деч вара жап шукат ыш эрте,
палыме писательым Европысо ик государствыш чрезвычайный да полномочный
посоллан колтышт.
Мый тидлан нигунарат шым ӧр. Айтматов ты "наградым" яклака йылмыж дене
сулен.
Але теве съездыште ойлышо вес еҥын мутшым ончалына. Шоналтенрак лудаш
темлем:
— Мый таче мемнан элнан тӱнямбалне шумо сеҥымашлаштыже, мемнан
правительствын
тӱнямбал сеҥымашлаштыже Раиса Максимовнан пеш кугу рольжо нерген ӱдырамаш
семын
ом каласе гын, шкемым шке ужмышудымын ончаш тӱҥалам ыле...
Тидым кӧ ойлен, шонеда? СССР-ын вес калык депутатше — Н.П.Бехтерева,
академик,
тунам тудо СССР АМН-ын Экспериментальный медицина шотышто НИИ-жым вуйлатен.
Шонен муаш кӱлын вет тыгай моктеммурым. Экономический Вашполыш Совет,
Варшавский
Договор организаций шаланен-лунчырген шогеныт, а ме алят тӱнямбалне шумо
сеҥымаш
нерген кычкыркаленна. Да эше ССЦР президентын ватыжым чапландараш вашкенна.
Адакат руш кугу поэт М.Ю.Лермонтовын мутшо ушыш толеш: "Все это было бы
смешно,
когда бы не было так грустно".
Жап толын шуэшат, историк-влак Раиса Максимовнан тӱня ончылно огыл гын, кеч
шочмо элна ончылно ыштыме "заслугыжым" рашемдат, очыни. Но икте кызытак
пале: тиде
ӱдырамаш мемнан государствын пӱрымаштыже шке рольжым шуктыде кодын огыл.
Мыйын
таҥаш еҥ-влак перестройко мучаште Горбачевмыт нерген элна мучко шарлыше
анекдот
йолвам шарнат, шонем. Теве иктыже.
Михаил Сергеевич ден Раиса Максимовна поян рестораныште посна ӱстел воктене
шинчат. Кенета Раиса Максимовна марийже деч йодеш:
— Миша, тый МГУ-н студентше улмет годым иктаж-кунам вескана чапле
рестораныште,
президентын ватыж дене йыгыре шинчаш логалеш манын шоненат мо?
Анекдотлашке калыкын пӱсӧ уш-акылже шыҥдаралтын. Да тыште ушештарыме
анекдот нимо уке гыч шочын огыл. Колыштшо еҥ вигак умыла: чынжым гын мемнан
государствым
теве кӧ вуйлатен! А тыгай анекдот-влаклан шочаш амалым Горбачев шкеже пуэн.
Михаил Сергеевичын генсек улмо пагытыште калык дене вашлийме годым кужун
каласкалымыжым шарнеда докан. Тунам тудо чӱчкыдынак тыге ойлен колта ыле:
"Мемнан
ешыште первичный партийный организаций секретарьлан Раиса Максимовна
шотлалтеш".
А СССР Конституцийын 6-шо статьяштыже ойлалтын: совет обществын вуйлатен да
виктарен шогышо вийжылан компартий шотлалтеш. Тидым лудмек, вигак умылет:
теве кӧ
обществын вияҥме генеральный ончыклыкым, СССР-ын тӱнямбалсе да эл кӧргысӧ
политикшым рашемден шоген.
Санденак дыр 1991 ий 18 августышто, кунам Форосышто каныше Горбачев дек
Моско
гыч тудын соратникше-влак тӱшка дене миен шуыныт, тунам президент эн
ончычак ватыж деке каҥашым йодаш куржын.
Ындыже мый шкежат ӧрмалгышым: Раиса Максимовнам утыждене моктымыжлан
академик
Бехтеревам ала арамак шылталышым? Чынакыс, президентын ватыже Горбачевын
пашажлан пеш кугу влиянийым ыштен шоген.
Айста "ГКЧП-ын делаж" шотышто следствийыште Горбачевын пуымо показанийым
ончалына. Йодыш:
— Союзым арален кодымо шотышто элыштына референдумым эртарыме ыле. Тудын
результатше договорым ямдылыме годым — а тудым 20 августышто подписатлаш
палемдыме ыле
— шотыш налме мо?
Вашмут (тудым кусарыдеак кодаш перна, марлаҥдыме годым чыла "ямже" йомеш):
— Эта тема все время присутствует. Но сказать, что в чистом виде референдум
получился, нельзя. Здесь же реальности толкали, или иметь такой договор,
или может
идти дальше процесс распада.
Кузе тидым умылаш? Йӱклымашке мийыше чыла еҥ кокла гыч 76 процентше Совет
Ушемым
арален кодаш кӱлеш манын, а СССР-ын президентше ойла: "Референдум лийын
манаш
шотлан ок тол".
Ӧраш гына логалеш. Чын огыл мо? Референдум "в чистом виде" лийын огыл
улмаш. Ала
мемнан калыкшат "в чистом виде" калык огыл? Тыге ала-момат вӱдылаш-курежаш
лиеш.
Но тышеч ик вывод лектеш: государствым вуйлатымыж годым М.С.Горбачев ой-
каҥашым
калык деч огыл йодын, а эн ончычак ватыжын — "ешысе парторганизаций
секретарьын"
— ойжым колыштын.

ӰДЫРАМАШЫМ КЫЧАЛЗА

XX курымышто мемнан государствына кокымшо гана шаланыш. Курым тӱҥалтыште да
курым мучаште лийше нине кок савыртыш коклаште шагал огыл икгайлык уло.
Иктыжым
ончалына.
Романовмытын династийышт Россий империйым 300 ий утла вуйлатен. Империйлан
мучашым ыштыше пытартыш кугыжалан Николай Александрович Романов — Николай
ИИ кугыжа
— шотлалтеш. Тудым калык Николашка манын лӱмдылын. Орланен колымыжым шотыш
налын, Руш православный черке пытартыш кугыжам святой радамыш пуртен.
Государстве деч ойырымо черке шкенжын религиозный канонжо почеш ила. Кӧм
святойлан шотлаш, а кӧм уке — тудын пашаже. Но мыйын шонымаште, шуко ойгым
ужшо пӱтынь
Россий калыкым святой радамыш ушыман ыле, вет калыкна курым тӱҥалтыште чот
индыралтын да тиде орлыкшым, чон почын каласыман, эл оза шкеже конден.
Николай Второй нерген пытартыш ийлаште лач сайым гына возкалат, да
ойлыштыт.
Пуйто тудо святой, пеш тале еҥ лийын, шуко орланен. Но тудын пашажым
лишычын ужшо-палыше подданныйже-влакым йӧршын вес тӱрлӧ чия дене сӱретлен
ончыктылыт.
Чыным палаш книга-влак полшат. Иктыже — "Воспоминания последнего
протопресвитера
русской армии и флота". Кок томан ты книга Российын кугыжаныш
библиотекыштыже,
ончысо Ленинкыште, аралалтеш. Тудым 1954 ийыште Нью-Йоркышто Чехов лӱмеш
издательстве савыктен луктын. Авторжо — Г.Шавельский.
Шарнымашын авторжо нерген поро мутым гына каласаш лиеш. А империйым
шаланымашке
кондышо государь пагалыме мутым сулен мо?
Георгий Шавельский 1871 ий 6 январьыште Витебский губернийысе Дубокрай
селаште
дьячокын ешыштыже шочын. Руш-япон сар тӱҥалмек, фронтыш шке кумылын каен.
Тудым
полковой священиклан, вара дивизийын благочинныйжылан, эн пытартышлан —
Маньчжурский армийын тӱҥ священникшылан шогалтеныт. Илышыжлан лӱдыкшӧ
лиймым ончыде,
отец Георгий ончыл позицийыш коштын, икана неле контузийым налын.
Организатор
семын кугу усталыкым ончыктымыжлан да шкенжым путырак лӱддымын кучымыжлан
тудым
протоиерей саныш кӱзыктеныт, св.Георгий да св.Владимир орден-влак дене
наградитленыт.
1911 ийыште отец Георгийым Россий империйысе военно-морской духовенствын
протопресвитержылан шогалтеныт. Путырак кугу пудыранчыкан 1917 ийыште
духовенство тудым шкенжын Всероссийский съездыштыже протопресвитерлан ӱмыр
мучкылан сайлен.
Службо сомыллан кӧра отец Георгий император да тудын лишыл еҥже-влак дене
шуко
гана вашлийын. Кокымшо тӱнямбал сар ийлаште тыгай мутланымаш эшеат
чӱчкыдынрак
лийын. Сандене протопресвитер кугыжан дворын илышыжым сайын пален шоген.
Книгаште сӱретлыме пагытыште Григорий Ефимович Распутин кугыжан ватыж гоч
государственный пашалан йӧрдымӧ зиянле влиянийым ыштен шоген. Государствысе
кӱшыл
постлашке пашаеҥым ойырымо годым государь тиде але вес кандидатур шотышто
эреак
императрица дене каҥашен, тудыжо сайлан шотлен огыл гын, нигӧмат постыш
шогалтен
огыл. А кушко да кӧм шогалтыме шотышто ойым императрицылан саде Григорий
Распутин пуэден.
Тыге ыштылмылан кӧра шуко государственный постыш кӧ гына логалын огыл.
Нунын
нерген Г.Шавельский тыге сера: "...Изуродованные, непригодные для работы,
вредные для дела. Тут были искатели приключений и авантюристы, безграничные
честолюбцы и славолюбцы, жалкие прожектеры и торгаши, не знавшие удержу
самодуры и
деспоты".
Отец Георгийын мутшо почеш, духовенстве радамыштат сӱрет тыгаяк улмаш.
Тудын ойжым адакат кусарыдеак кодена: "Обстановка жизни владык, полная
роскоши, сытости,
довольства, а главное — неустанно курившегося перед ними фимиама, лести и
низкопоклонства, разучивала их понимать жизнь. В особенности оторванность
наших владык от жизни, полное непонимание ими последней сказались перед
революцией. Тогда
наш епископат... не отдавал себе отчета ни в грандиозности религиозных
запросов
народа, ни в серьезности и государственного, и церковного положения".
Россий империйын шаланышаш лишан илыш саман могай улмо нерген кугу князь
Николай
Николаевич ойлен:
— Чылажат тудын дене кылдалтын, чылажат тудын деч лектын шога.
"Тудо" манмыже тыште "императрицым" ончыкта.
Государь шкет улмыж годым поро, тыматле, чолга лийын, а ватыж ончылно
йӧршын
вийдыме улмаш. Тидым палемдымек, мемуарист умбакыже тыге иктешла:
"Политическая
слепота и неприклонная самуверенность Императрицы Александры Федоровны,
безволие, фаталистическая покорность судьбе и почти рабское подчинение
Императора Николая Александровича своей жене были одною из не последних
причин, приведших великое Российское государство к неслыханной катастрофе".
Шэршэ ля фам (ӱдырамашым кычалза) — ойлат француз-влак.
— Кеч-могай преступленийым шымлыме годым ӱдырамашым кычалза,— мыскара йӧре
ойла
ыле мыланна, Военный институтысо военно-юридический факультетын курсантше-
влаклан уста ученый профессор Хасан Мубаракович Ахметшин.
Союзный государстве Горбачевын президентлан шогымыж годым шаланен.
Президент могырым тиде преступлений але преступлений огыл?
Преступлений — манеш СССР Генеральный прокурорын ончычсо алмаштышыже
В.И.Илюхин.
Лачак тудо эше 1994 ий 4 ноябрьыштак РСФСР Уголовный кодексын 64-ше статьяж
почеш (Родинылан изменым ыштымылан) Горбачев ваштареш уголовный делам
тарватен.
Тидын дене тудо пеш чын ыштен ыле.
СССР-ын шаланымыж деч ончыч Горбачевын кузе да мом ыштылмыжым лончылен
налаш
гын, тудын титакше раш почылтеш. Горбачевын пашажлан кӧра СССР-ын
суверенитетшылан, территориальный тичмашлыкшылан, государственный
безопасностьшылан да аралалт кертме йӧнжылан путырак кугу эҥгек ышталтын.
Уголовный закон почеш аклаш
гын, тиде — Родинылан изменым ыштымаш. Изменын тыгай формыж нерген УК-ште
тыге
каласыме: "Оказание иностранному государству помащи в проведении враждебной
деятельности против СССР".
Ик пашажлан гына — Балтик теҥыз воктенсе кум республиклан ойырлатышт йӧным
пуымыжлан гына (тидын годым национальный законодательствын нормыжым гына
огыл, тыгак международно-правовой документ-влакын нормыштым пудыртымо)
Горбачевым уголовный закон почеш мут кучаш шогалташ лиеш ыле. А чылаже тудо
мыняр тыгай "пашам" ыштен?

ГКЧП-ын делаж шотышто тӱҥалтыш следствий эртыме жапыште, СССР президентын
аппаратшым вуйлатыше В.И.Болдинын службо кабинетыштыже обыскым ыштыме
годым, ик пакетым мумо да поген налме. Ӱмбаланже "Деньги, полученные М.С.
от Ро Дэ У" манын
сералтын, а кӧргыштыжӧ 100 тӱжем долларлан чек лийын.
Шке показанийыштыже Болдин палемден: тиде пакетым Горбачев тудлан 1991 ий
шошым
Кечывалвел Корей гыч толмекше пуэн. Болдин тунамак темлен: ты оксам Брянск
оласе
йоча больницыш колташ кӱлеш. Но тиде ой Горбачевлан келшен огыл. Векат,
куштылгын, мурен толшо оксам президентын кид гыч мучыштарымыже шуын огыл,
санденак —
ала иктаж-кунам кӱлеш лиеш манын — аппарат вуйлатышын сейфыштыже арален
кийыктен.
Вара Кечывалвел Корейын ончычсо президентше Ро Дэ У шкежат суд ончык
шогале.
Горбачевлан оксам пуымо дене кылдалтше эпизодым тусо следователь-влак
шымленыт
мо? Уке, очыни. Тыге лиеш гын, нунылан Горбачевымат йодышташ перна ыле. А
ме палена: Кечывалвел Корейын ончычсо президентшын делаж шотышто СССР-ын
ончычсо президентшым нигӧ йодыштын огыл. Тиде эпизод деч поснат Ро Дэ Ум
кужу жаплан эрык
деч посна кодымо. Тыге шке шотан примерым ончыктымо: государствым вуйлатыме
жапыште ыштыме сулыкыштлан ончычо президент-влакымат судитлаш лиеш улмаш.
Россий империйын шаланымыж деч вара Кугу Русь мландыште ик пагыт — 70 ий
утларак
— власть большевик-влак кидыште лийын. Но илыш орва кенета вес велыш
савырнен.
Тиде ганат политик, кугыжаныш ден мер пашаеҥ-влак трагедийын тӱҥ вожыштыжо
ӱдырамышым ужыт.
Перестройко мучаште Борис Ельцин М.С.Горбачевын мындырланен илаш йӧратымыж
нерген тыге каласен:
— Тудо моторын, сӧралын, улан илаш йӧрата. Тыштыже тудлан ватыже полшен
шога...
Тудат калык шинча ончылно пӧрднеже, элын илышыштыже кугурак рольым моднеже.
Каласыман, Раиса Максимовна кугыжаныш пашаште чынак изи огыл рольым шуктен
толын. Поснак кадрым ойырен налмаште да шогалтылмаште. Теве кузе ойла тидын
шотышто Горбачевын оролышо тӱшкан ончычсо вуйлатышыже Владимир Медведев:
— СССР-ын президентшылан тудын ватыже кугу влиянийым ыштен шоген. Ватыжлан
иктаж-кӧ келшен огыл гын, тылеч вара ме тудым Кремльыштат, Горбачевын
дачыштыжат
ужын огынал.
Горбачевын лушкыдо характерже, чолга ошкылым ышташ лӱдмыж нерген шуко
возалтын.
Вара государствым вуйлатымаште тудын рольжо могай лийын? Тидын нерген
Союзный
государствын правительствыжын пытартыш вуйлатышыже В.С.Павлов сайын
каласен:
— Президентлан ойырен пуымо роль — решенийым мумаш. Тыгодым кок корно уло
да кокытшо верчат посна вий-влак шогат гын, президент патырлыкым
ончыктышаш, ончык
ужын моштышаш, тиде але вес ошкылым ыштыме нерген пунчалым лукшаш. А
Горбачев ты
сомыл деч эреак кораҥ шоген. Сандене тудо нигӧлан кӱлын огыл, мешайкален
гына.
Горбачевым тунам гына кучылтыныт, кунам висам тышке але тушко темдалаш,
шупшылаш
кӱлын, ойла умбакыже Павлов. Кузе тидым умылаш? Мутлан, тый да мый тӱрлӧ
шонымашан улына, тӱрлӧ позицийыште шогена. Но вийна, нелытна икгаяк.
Сеҥышыш лекташ
шонышыжо тыгодым президентым шке векше савырышаш. Висам шке велыш шупшылаш
полшымекше, тетла президент нигӧлан кӱлын огыл.
Можыч, Горбачев чыла тидым умыленат, шижынат огыл. Молан манаш гын, тудо,
Россий
парламентын ончычсо спикерже Руслан Хасбулатовын мутшо почеш, "тыглай
партийный
пашаеҥ лийын, илыш толкын полшымо дене гына политикыш логалын да пеш кугу
Союзный государствым шалаташ йӧным ыштен".
Мыйын шонымаште, Горбачев — трагический личность, тудо физически колымыж
деч
ятырлан ончыч политически колен.
Тиде тугай айдеме, кӧм шке калыкше ужмышудымын, чыташ лийдымын онча. Тиде
тугай
айдеме, кӧ шке йӧнжым чын аклен да ончыко ужын ок мошто.
Шкенжын личностьшым Горбачев критически аклен мошта мо? Уке, конешне.
Садланак
вет СССР президентын постшо гыч лектын вочмыж деч вара кум тылзе гыч
"Берлинер
цайтунг" газетлан пуымо интервьюштыжо каласен:
— Элемлан мый кӱлам. Мый тидым шижам. Шуко еҥ, ты шотыштак интеллигенций
радамыште, кызыт мый нергенем вес семын шонаш тӱҥалын. Ынде нуно мыйым
сайынрак умылат.
А эше ныл ий эртымеке, тудо ӱмырыштыжӧ икымше гана сайлымаш гоч элым
вуйлатыме
пашашке нӧлталташ тӧчен. Мый элемлан кӱлам, лач мый гына калыкым почешем
вӱден
наҥгаен кертам, шонен. Россий Федерацийын президентше постыш шке
кандидатуржым
темлыме годым шкенжым тугай еҥеш ужын, кӧлан пуйто юмыжак пеш кугу элым
вуйлатен
наҥгаяш пӱрен.
Но сайлымаш моткоч раш ончыктыш: калык тудын предатель улмыжым монден да
сулыкшым кудалтен огыл. Сайлымаш деч ончычсо кампаний тӱҥалтыште Горбачевын
ондалыме
миллионло еҥ кокла гыч иктыже — Владимир Маликов — претендентым шӱргыж гыч
совен
колтен. Сайлымаш эртымеке, рашеме: уло Россий калык гыч ик процент дечат
шагал
еҥ Горбачев верч йӱкшым пуэн. Тидыже тудлан пеш виян моральный "пощечина"
лие.
Горбачевлан шукертак умылыман ыле: кӱчызӧ илышыш кондымылан, ончыклык деч
посна
кодымылан калык тудым нигунамат огеш проститле. Тудын тупела политикшылан
кӧра
шуко тӱжем еҥ беженецыш савырнен. Нуно вара проститлен кертыт мо?
Горбачевын ончыклыкшо нерген мый В.С.Павлов дене шуко гана кутыренам.
Валентин
Сергеевич каласен:
— Тудо Российыште политический пашашке нигунамат пӧртылын огеш керт.
Шизофрений
черан айдеме, сандене илышыште мо лиймым да шкенжын мом ыштымыжым чын аклен
огеш
сеҥе. Тудын шизофренийже — психический чер огыл, а шкем нигӧ деч кӱшкӧ
шындымаш,
шкем чын аклен моштыдымаш. Шкенжым "великийлан" шотла да тидлан чот ӱшана.
Пеш чын ойла В.С.Павлов. Тудын мутшо шӱдӧ пачаш чын.
Спектакльым кӧ шынден?
1991 ий августышто озан тудлан ойырен пуымо рольым Горбачев ӱшанлын модын,
тиде
годымак абсурд театрыште шындаш ямдылыме моткоч кугу спектакльын режиссержо
лийын шоген.
Гэкачепист-влакын выступленийышт лугыч кӱрылтмӧ деч вара вигак ушан-шотан
политик-влак ты событийым спектакль семын аклышт. А кызытше чыланат ик
семынак шонат: тунамсе кечылаште чынжымак спектакльым модын ончыктымо. Но
спектакльже тыглай огыл. Политический, келге кышам кодышо, тура савыртышлан
тӱҥалтышым пыштыше.
Лачак тунам элыштына общественно-экономический формацийым вашталташ,
обществым
ӧкымешак капитализаций корныш шогалташ негыз ышталтын.
Но тиде спектакльыште ятыр ойыртем лиймым пеш шагал еҥже пала.
Эн ончычак, спектакль кок кыдежан ыле. Кажныжым шындаш кок режиссерым
шогалтеныт.
Кокымшыжо, модшо-влак кокла гыч нигӧат спектакльын тичмаш содержанийжым
пален
огыл, кажныже шкаланже модаш пуымо рольжым гына шинчен. Чын, коклаште
тугайжат
лийын, кӧ весын рольжым пален. Но тыгай еҥже шагал улмаш.
Кумшыжо, кажне режиссер тудо кыдежын гына содержанийжым пален, кудыжым
шкеже
шындышаш улмаш.
Кӱшнӧ каласымым модшо еҥ-влакын шонымашышт (позицийышт) пеҥгыдемда.
Но тиде — посна мутланымашын темыже. Режиссер-постановщик Горбачев нерген
ойлымо
годым тидым каласыман: кокымшо кыдежын содержанийже могай лийшашым пала
гын, тудо шкенжын лишыл еҥже (соратникше)-влакым ок ужале ыле, пожале. Да
шке кид гыч
властьым мучыштарымашке кондышо корным ойырен ок нал ыле. А такше вет тудо
тӱрлӧ
корныш шогал сеҥа ыле.
Горбачев икымше корным ойырен налын: Родинылан изменым ыштенда манын,
гэкачепист-влакым титаклен, шкенжын политический колымашкыже кайымым умылен
шуктыде,
демократ-влакын кумдан шаралтыме ӧндалтышышкышт тӧрштен. Но йоҥылыш
лиймыжым вара иже умылен налын. Мӧҥгеш чакнаш тетла йӧн лийын огыл. Да тудо
предатель улмо
корно дене умбакыже ошкылын. Шкенжын лишыл еҥже-влакым, вара — вуйлатыме
партийжым да эн пытартышлан — кугу элым ужален.
1991 ий 8 декабрьыште Беловежский соглашенийым ыштыме деч варат Горбачев
элнам
ончычсо гайымак тичмашын арален коден кертеш ыле. Тидлан тудын могырым
политик
семын, пӧръеҥ семын вий-куатым, пеҥгыдылыкым ончыктыман да Ельциным,
Кравчукым
да Шушкевичым арестоватлыман ыле. Лач нуно властьым руалтен налшашлан
заговорым
ыштеныт, Родинын изменникышкыже савырненыт. Тидым ыштымыж дене Горбачев
Совет
Ушемысе калыкын СССР-ым арален кодаш кӱлмӧ нерген референдумышто пеш раш
каласымыжым шуктен сеҥа ыле.
Горбачев кокымшо корно денат каен кертеш ыле. Тиде корным лишыл соратникше
— ончыклык гэкачепист-влак — темленыт. Нуно союзный государствыште властьым
пеҥгыдемдаш, элыште тудо жаплан улшо конституционный стройым арален кодаш
ӱжыныт. Но
элнан азапше лачак тыште лийын: государствын вуйлатышыже эн ончычак шкеж
нерген
шонен. Шкенжым нигӧ деч кӱшкӧ шындаш тунемше, шкенжым нигӧ деч коч йӧратыше
еҥ
вучымо сеҥымаш дене толшо чапым нигӧ денат пайлаш шонен огыл. Горбачев ГКЧП
велыш шогалеш гын, гэкачепист-влак садыгак сеҥат ыле. Тугеже тудлан чапым
нунын
дене пырля пайлаш логалеш ыле. А тыгай вариант Горбачевлан келшен огыл.
Да пытартышлан, Горбачев кумшо корным ойырен налын кертеш ыле. Тидын нерген
мылам В.С.Павлов ойлен. Ты корныжо — эл деч ӧрдыжкӧ лектын каяш. "Путчист-
влак"
"светлейший" дене модаш огыт тӱҥал, а вигак властьым руалтен налыт гын,
Горбачевлан Совет Ушемым коден каяш перна ыле.
Горбачев Форос гычат йот элыш чымыктен сеҥа ыле. Тидлан тудын чыла йӧнжӧ
лийын.
Тыгак вертолет дене чоҥештен кертеш ыле. А вертолетлан, пале, чоҥештен
кӱзымӧ да
волен шичме полоса огешат кӱл. Тиде корно Горбачевлан пайдале, йӧнан лийын.
Эл
гыч тыге шылеш гын, ончыкыжо лӱмжӧ утларак виян йоҥгаш тӱҥалеш ыле. Но
президентлан вес элыш "куржаш" амал лийын огыл. Молан манаш гын,
спектакльыште модшо
кокла гыч иктыжат ончыч возен ямдылыме сценарийын кышкарже гыч лектын огыл.
Киев гыч Чрезвычайный положений шотышто государственный комитетыш
йыҥгыртымыж
годым генерал Варенников палемдыме корно дене ончыко чолган, лӱдде ошкылаш
ӱжын.
Но тудын йӱкшым пуйто нигӧат колын огыл. Тудын ӱжмӧ мутшо пустыньышто
йоҥгышо
йӱкла шулен йомын.
Корольын свитыже, але модшо-влак
1991 ий августысо событий нерген француз советолог Лили Марку "Эхо планеты"
журналыште тыге возен:
"Переворотын лугыч лиймыже пеш раш ончыктыш: коммунистический элитын
пытартыш
еҥже-влакын уш-акыл куатышт путырак изи улмаш... Тендан элыштыда вуйлатыше
пашаеҥ-влакын ямдылалт шумо кӱкшытышт путырак ӱлыкшӧ. Вуйлатыме пашашке еҥ-
влакым
идеологий принцип шот дене ойыреныт, а айдемын профессиональный качествыже
шотыш
налалтын огыл".
"Коммунистический режим,— воза умбакыже Лили Марку,— системын тӱҥалтыш
ийлаштыже
шумо социальный сеҥымашын саскаж кӱшеш пеш кужу жап илен. Вараже илыш ик
верыште
тошкышташ тӱҥалын... 30-40-ше ийла гыч совет общественный социальный
чулымлыкшо
изем толын. Элым виктарен шогышо "йошкар касте" шочын. Тудо шке семынже
ойырлен
илен, обществын элитышкыже "свежа вӱрлан" пураш корным петырен".
Француз советологын тиде мутыштыжо чынжат уло, конешне. Пашаеҥым ойыркален
налме
шотышто тудо поснак чын воза. Тидыже Горбачевын вуйлатыме пытартыш ийлаште
ойыртемынак раш палдырнен. Тудо шуко гана ойлен, пуйто пашаеҥым ойырен
шогалтыме годым эн ончычак айдемын шонен моштымыжым шотыш налын. Уке, тыге
огыл шол. М.Ненашевын манмыжла, Горбачев шке декше тугай еҥ-влакым
лишемден, кӧ тудын мутшым колыштын, кеч-куштат да кеч-кунамат озалан ӱшанле
лийын моштен.
Арамак огыл СССР Верховный Советын "путч" деч варасе икымше заседанийыштыже
государствысе вуйлатыме постлашке СССР президентын пашаеҥым кузе ойырен
налмыжым
пеш чот вурсымо. Тунам СССР калык депутат-влак каласеныт: Горбачевын
кадровый
политикше переворотлан тӱҥалашыже келшыше йӧным ышташ полшен. Но ме палена:
тунам нимогай переворотат лийын огыл. Сандене тыште спектакль нерген ойлаш
утларак
келшен толеш.
Августысо спектакльыште модшо-влак могайрак айдеме лийыныт вара?
СССР-ын вице-президентше
СССР-ын икымше да пытартыш вице-президентше Геннадий Иванович Янаевым тиде
должностьыш 1990 ий 27 декабрьыште сайлыме. Тунам СССР калык депутат-влакын
нылымше
съездышт пытартыш кече пашам ыштен. Сайлымаш куштылгын эртен огыл.
Горбачевын
темлыме тиде кандидатурым СССР-ын калык депутатше-влак ондакше шӧрынрак
ончен
вашлийыныт.
Но президент Янаевымак сайлаш угыч да угыч темлен, йодын, сӧрвален,
моштымыж семын моктен.
Шижалтын: Горбачевлан тудак, лач тудак гына кӱлын. А молан кӱлешыже? Тиде
йодышлан вашмутым депутат-влаклан тунамак кычал ончыман ыле. Кычал муыт да
вице-президентлан вес еҥым сайлат гын, тунам, можыч, депутат срокышт
пытымешке СССР Верховный Советыште каҥашен-ӱчашен шинчат ыле. СССР-жат
аралалт кодеш ыле.
Вице-президентым сайлыме годым Горбачевын Янаев верч тунаре чот шогымыжо
тыге
шоналташ амалым пуа: тудо эше 1990 ий декабрьыштак ончыклык спектакльыште
модшаш
еҥ-влакым ойыркалаш тӱҥалын. Саде Янаев ик тӱҥ рольлан нигӧ деч сайын
келшен толын.
Илышыште тыге лиеда: ямдылыме рольым модшаш еҥлан спектакльлын сценарийжым
от
лудыкто гынат шотлан толеш. Айдемын койыш-шоктышыжым палымек, ончылгоч
шотлен
лукташ лиеш: илыш тыге савырна гын, тудо тыге ышта, тугерак савырна гын —
теве
тыге. Да ӱшанаш лиеш: тиде айдеме туткарыш ок пурто, тудлан палемдыме
рольым
кӱлынак модеш. Тыгодым молан тыге ыштымыж нерген огешат шоналте. Вара иже —
шинчаже почылтмеке — окмакла каралеш:
— Мыйым ондаленыт!
Такше вес семынат каласаш лиеш. Мутлан, тыгерак.
— Мый 20 августыштак шижаш тӱҥальым: мыйым формально гына ончат, формальный

авыртыш шотеш ужыт... Мый легальный огыл модышышто легальный тувыр семын
кӱлынам.
Нине мут-влакым кӧ каласен? Вигак тогдайышда дыр, шонем. Чынак шол, тиде —
Г.И.Янаевын пуымо показаний гыч изи ужаш.
Тыште нимогай комментарий ок кӱл. Тыге ойлышо еҥым чаманаш гына кодеш:
шинчаже
пеш вараш кодын почылтын.
Геннадий Иванович Янаев аппарат службын кугу школжым эртен, комсомол ден
профсоюз организацийлаште кужу жап пашам ыштен. Кутыраш йӧратен да моштен,
сандене еҥ-влакым шке велыш вашке савырен кертын. Кӱшнырак шогышо-влаклан
тудын мут колыштшо улмыжо, шӱдымым шуктен толмыжо келшен.
Властный структурлаште кужу жап лиймыже модмо правилым сайын пален налаш
полшен,
тыге службо тошкалтыш дене утыр кӱшкӧ кӱзен.
Янаевым сайын палыше еҥ-влак тыге ойлат ыле: тудо нигунамат иктаж-могай
лӱдыкшым
(рискым) шочыктен кертше ошкылым ыштен огыл, а инициативым тунам гына
ончыктен,
кунам тидым вуйлатыше-влак келшышылан шотленыт.
Мутат уке, Горбачев Янаевын виян да лушкыдо могыржым тичмашын пален шоген.
Тыге
шонаш амал уло: Янаевым вице-президент постыш тулартыме годым Горбачев
тудын ик
тӱҥ ойыртемжым, койышыжым шотыш налын. А тиде ойыртемже тыгай: Янаев кеч-
кунамат
шкенжын шефшылан мо кӱлмым умылаш да тудын кумылжым тичмашын шуктен шогаш
тыршен.
Горбачев чолгалыкым йӧратен огыл, шекланенрак-шоналтенрак ыштылше еҥ лийын.
Тудо
пален: элыште чрезвычайный положенийым увертараш темлем гын, демократ улмо
сынем
шапалген сеҥа. Но шкенжын пашаже да мутшо дене тыгай савыртышлан лишыл еҥже-
влакым ямдылен шоген.
"Правда" газетлан пуымо интервьюштыжо тидын нерген Янаев тыге ойлен:
"СССР Министр-влак кабинетын пытартыш заседанийыштыже тудо (Горбачев) тура
кала-сыш: чрезвычайный мерым ыштыде ок лий докан. Посна государственный
орган-влаклан
тудо шӱдыш: ЧП-ым увертарыме годым могай мерым ыштышаш шотышто чылажымат
шоненвискален ямдылыман. Форосышто мутланыме годымат тыге каласыш: векат,
ЧП-ым увертарыде ок лий... Уголовный делан материаллаштыже тиде показаний
чыла уло".
Янаев Горбачевын чыла шонымашыжым тичмашын чыла пален огыл. Тудо шонен:
президентын "демократический имиджше" аралалт кодшо манын, Горбачев
полномочийжым мылам, вице-президентлан, пуышаш, а мый ГКЧП дене пырля
чрезвычайный положенийым
увертарем.
"Ме тыге шонышна: Верховный Совет ЧП-ым увертарымым сайлан шотла, туштак
президент мемнан тӱҥалме пашанам шкенжын пунчалже дене пеҥгыдемда,—
умбакыже ойлен
Янаев.— Тыгодым тидымат шотыш налынна: Верховный Совет ЧП-ым увертарымым
сайлан
огеш шотло гын, Горбачев мемнан пашанам (действийнам) шӧра, а ме, элын чыла
вуйлатышыже, отставкыш каена".
Янаевын мутшо гыч ужына: тудын элысе положений огыл, а шке шефшын лӱмнерже,

имиджше тургыжландарен. Мутат уке, Янаев шке тукымжын да шке жапшын
айдемыже
лийын кодын. Тудо "йошкар кастын" еҥже семын тушто палемдыме правил почеш
илен,
тулеч ӧрдыжкӧ лектын огыл. Тидлан кӧра чыла льгот дене пайдаланен. Тугай
илыш
дене илен, могайже тыглай еҥын омешыжат кончен огыл.
1992 ий апрельыште "Огонек" журналеш "Тайный фильм Люка Годара. Джек
Николсон в
роли Янаева" статья савыкталтын ыле. Жан-Люк Годар шкенжын фильмжым
тӱкылымӧ омса вес велне посна еҥ-влаклан гына ончыктен да вигак мӧҥгышкыжӧ
пӧртыл каен. Печатьын ик пашаеҥже денат вашлийын огыл.
Статьяште ойлалтеш: "Фильмым ончымаште лийше ик еҥ мыланна каласыш: Годар
чынжымак сенсацийым конден. Тудын у фильмже Кремльысе эн кугу вуйлатыше-
влакын илышыштым ончыкта... Фильм кум шагат шуйна. Тушеч кок шагатат пеле
жапшым Янаевын
орадыланен толашымыже айла. Тудын рольжым тӱняште эн кугу гонорарым налын
шогышо
актер, американец Джек Николсон модеш.
... Пашаже тыште: ӱмаште кеҥежым Западыш видеозапись логалын, а тудыжым
Янаевын
ончычсо секретарьже, КГБ офицер шолып камер дене сниматлен. Ончычсо вице-
президент Молодежный организаций-влак комитетыште пашам ыштымыж годымак
орадыланен
коштын, саде комитетым шолып пашам ыштыше публичный пӧртыш савырен.
Санденак тудым тушеч кожен колтеныт. Вара адакат политический илышын кӱшыл
тошкалтышышкыже
толын лектын да Ленинский курыкышто, тусо ик правительственный дачыште,
йӱын окмакланаш тӱҥалын. Чыла тидыжым икмыняр касетыш серен налме.
Янаевын секретарьже Касвелыш шылын куржын, тушто саде видеозаписьым кок
миллион
долларлан ужален... Годар шке фильмышкыже чын видеозапись гыч кугу ужашым
пуртен. Тыге модмо (игровой) материал ден документальный иктыш варналтыныт.
Фильмым
ужшо еҥ-влак ойлат: документальный кадрлаште мемнан коклаште кызытат илыше
политический деятель-влак раш койыт, южышт шукерте огыл гына отставкыш
лектыныт, а
весышт алят "озаланат".
... Фильмым ончымо деч вара Российын МИД-ше Францийын правительствыж дек
йодмаш
дене лектын: кузе-гынат туге ыштыза — Годарын фильмже нигуштат ынже
ончыкталт, а
вес эллашке ужалыме нерген мутат лийшаш огыл..."
Статья мучаште автор палемда: "Скандальный фильмын пӱрымашыже пычкемыш. Ме
тудым
ужын кертына мо?"
"Огонекышто" тарватыме йодышым пуйто нигӧат ужынат, колынат огытыл. Иктат
нимогай карум (опроверженийым) ыш пу.
Статьям лудын лекмекем, мый тудым В.С.Павловлан пуышым. Тунам тудым
уголовный
делан материаллаж дене палдарем ыле. Валентин Сергеевич журналыште серымын
чын
але чын огыл улмыж нерген ик мутымат ыш лук. Тудо каласыш: "Янаевын
Молодежный
организаций-влак комитетыште пашам ыштымыж годым ала-могай скандал чынак
лийын
ыле, тидын шотышто увер мый декемат миен шуо..." Но Павлов умбакыже тидын
нерген
нимом ыш каласе, мутланымашым вес корныш савырале. Шижым: лудмо статьялан
комментарийым пуаш кумылжо уке.
Шарнем, 1990 ий декабрьыште СССР калык депутат-влакын съездыштышт тудым
СССР вице-президент постыш сайлыме годым Г.И.Янаевлан ик депутат йодышым
"тушкалтыш":
"Тазалыкда шотышто кузерак? Огыда ӧпкеле?" Тунам тыгай вашмут лие: "Кызытеш
ватем вуйым огеш ший". Тыге манмыж дене Янаев шкенжым утыждене скромныйла
ончыктыш.
Уголовный делан материаллаштыже Геннадий Ивановичын ӱдырамаш-влак дене
могай кылым кучен илымыж нерген шагал огыл увер-аҥар уло. Сандене мыят
шонем: "Огонек"
журналыште тыге сераш чыла негыз лийын, векат.
— Да-а, вот мый могай компанийыш верештынам.— Янаевын показанийжым, тыгак
тудын
дене кылдалтше йодыш шотышто показанийым пуышо еҥ-влакын ойлымыштым лудмыж
годым
мыскара йӧре каласыш икана Валентин Иванович Варенников.
Чынак, моткочак оҥай компаний чумырген ыле.
СССР Верховный Совет председатель
"Кунам властьым вице-президентлан пуымо нерген указым да чрезвычайный
положенийым пуртымо нерген пунчалым мылам ончыктышт, тунам мый пеҥгыдын да
тура каласышым: чыла тидыже закон дене йӧршынак келшен огеш тол, тиде —
садыгак сеҥалтшаш
еҥ-влакын заговорышт. Лач тугак ойлышым: садыгак пытышаш еҥ-влакын
заговорышт".
Чынак шол, пеҥгыдын да тура каласыме. Да каласыме тидым 1991 ий 22
августышто
Моско Кремльыште, СССР Верховный Совет Президиумын заседенийыштыже. Да
ойлен нине мут-влакым ончычсо союзный парламентын ончычсо спикерже Анатолий
Иванович
Лукьянов.
Амал лектын гын, СССР Верховный Совет Председательын вес цитатыжымат
ушештараш
кӱлеш. Тудо каласен: "Заговорыш — тудо пуйто лийын манын ойлат — мый ушнен
омыл".
Тугак шол — саде заговоржо лийынжак огыл.
"Тиде ошкыл нигузе лияш ӧрмӧ дене ышталтын. Чрезвычайный мерым ыштыме дене
союзный государственностьым арален кодаш, кризисын, наций-влак коклаште
тушманланымашын пундашдыме поргемышкышт элын нушкын волымыжым чарен
шогалташ, миллионло
еҥым йорлылык деч утараш, закондымылык ден вӱр йоктарымашлан мучашым ышташ
шоненыт",— палемден шке мутыштыжо кугу державын законодательный властьшым
вуйлатыше.
Тунамак йодышым шынден:
"Акцийын организаторжо-влак шке шонымашышт дене элын президентшым палдарат,
а
тудыжо ты акцийым чарен шогалтышашлан ик ошкылымат огеш ыште гын, ты
акцийым заговор манаш лиеш мо?
Властьын, управленийын, правосудийын кӱшыл да верысе органышт тугак кодыт
да нунын чыла полномочийышт аралалтеш гын, тыгай годым государственный
переворот нерген ойлен кертына мо?"
Йодышым моткоч чын шындыме, да нине йодышла гычак вашмут рашемеш. Но пашаже
теве
кушто: нине корнылам Президиумын кӱшнӧ ушештарыме заседанийже лийме деч ик
талук
вара "Матросская тишина" лӱман следственный изоляторышто возымо. Шокшынек
луктын
каласыме ден ик талук гыч возымо коклаште ойыртем раш палдырна. Ик вереже
садыгак пытышаш еҥ-влакын заговорышт нерген ойлалтеш, вес вереже нимогай
заговор
лийын огыл манме.
Нине цитате-влакат СССР Верховный Советын пытартыш председательжын
личностьшым
пален налаш мыняр-гынат полшат, шонем.
Мутат уке, Анатолий Иванович Лукьянов — талантан айдеме. Поэт, почеламут
сборникым икмынярым луктын. Ученый, юридический наука доктор.
Компартийын вуйлатен шогымо жапыште чапле карьерым ыштен — КПСС ЦК
Политбюро
членыш кандидат марте "кушкын".
Тыгодымак тудо — вӱрвем марте аппаратный пашаеҥ. Уло сознательный илышыжым
аппаратлан служитлыме пашалан пуэн. Ондак — СССР Верховный Совет
Президиумын аппаратшылан, вара — КПСС ЦК-н аппаратшылан. 50 ияш лийме
жаплан изи огыл кӱкшытыш
нӧлталтын. "Брежневский" Конституцийым ямдылыме жапыште кугу тыршымашым
ончыктымыжлан тудым эше кӱшкырак кӱзыктеныт — СССР Верховный Совет
Президиум секретариатын начальникшылан шогалтеныт. Икмыняр жап гыч властьыш
М.С.Горбачев (тудо да
Лукьянов Моско кугыжаныш университетыште тунеммышт годым комсомол пашаште
пырля
"шолыныт") толеш, ындыже Анатолий Иванович эшеат кӱшкырак чоҥештен кӱза:
ондак
ЦК-н отделжым вуйлатыше, вара ЦК секретарь да пытартышлан ЦК Политбюро
членыш
кандидат лиеш.
Тиде жаплан Лукьянов властьын тамжым пален налын. Власть йогыныш пурымылан
кузе
от куане! Власть — тиде персональный машина, путырак чапле казна даче,
престижный манме санаторий ден пансионатлаште канымаш (да тидлан акшымат
пычырик гына
тӱлыман), Кремльыште йылгыж шинчыше кабинет, а секретаршыжым шотленат от
пытаре...
Анатолий Иванович тиде узьмакыш логалмылан кӧлан таушташ кӱлмым моткочак
умылен.
Лукьяновлан тышке шуаш полшышо еҥжат тидым умылен.
27 ден 28 август кокласе йӱдым Андрей Караулов Лукьянов деч тыге йодын:
— Тендам Горбачев мерзавец да преступник манын лӱмдыш. Тудын тыгай мутшо
тендам
ӧрыктарыш мо?
— Жап чылажымат верышкыже шында. Мыйын чын улмемым президентлан жап
ӱшандарен
ончыкта,— вашештен Лукьянов.
Тиде вашмут гычат коеш: Анатолий Ивановичым шке "озажын" тудын нерген могай
шонымашан улмыжо гына тургыжландара. А калык кузе шона — тудлан керек.
Лукьяновлан ӱшанымыжлан кӧра Горбачев 1991 ий август тӱҥалтыште Форосыш
каяш
лӱдын огыл. Тудо США-н вуйлатышыже-влак гоч пален: мемнан элыште
"государственный переворот" лийын кертеш. Но семынже, векат, шонен: иктаж-
могай тура савыртыш
лийын кая гынат, Лукьянов мыйын велыште кодеш, чрезвычайный положенийым
увертарыше государственный комитетын властьшым законныйлан шотлаш йӧным ок
пу.
Илыш ончыктен: тыге шонымыж дене "светлейший" йоҥылыш лийын огыл.
Чрезвычайный положенийым увертараш кӱлешыже лийын але уке? Тиде ошкыл закон
дене
келшен толын мо? Ты йодышым СССР Верховный Советын сессийыштыже келгын
лончылен
налман ыле. Ятыр мутланыме гынат, тыгай тема дене сессийым погымо огыл.
Тыште эн
кугу заслугыжо, мутат уке,— Лукьяновын.
А тыгай сессийым погат ыле гын?
— Мый пеҥгыдын ӱшанем: депутат-влак, погынат гын, чрезвычайный положенийым
увертараш кӱлмӧ дене иканаште кӧнат ыле,— тыге вашештен СССР-ын калык
депутатше
С.Белозерцев ик корреспондентын йодышыжлан. А йодышыжо тыгерак шындалтын
улмаш:
"Сессий 19 августышто погына гын, мо лиеш ыле?"
Анатолий Ивановичын союзный парламентыште пырля пашам ыштыме коллегыже
Б.Олейник, Национальный совет председательын ончычсо алмаштышыже, тыгеракак
шотла:
"Лукьянов Верховный Советым вигак, юватылде пога гын, шукырак депутатше
чрезвычайный положенийым увертарышаш верч шке йӱкшым пуа ыле, шонем".
Но сессий погалтын огыл. Шке позицийжым сайыш, чыныш лукташ тӧчен,
А.И.Лукьянов
"Переворот мнимый и настоящий" книгаштыже сера:
"Тунам отпуск пагыт ыле, шуко еҥ канен але эмлалтын. Тидымат шотыш налаш
логалын... СССР Верховный Советын регламентшын 58-ше статьяж дене келшышын,
сессийыш
кажне палатысе депутат-влак кокла гыч кок кумшо ужаш деч шагал огыт толшаш.
Уке
гын, сессийым почаш огеш лий ыле".
А.В.Руцкойын шонымашыже йӧршешак вес тӱрлӧ. РСФСР-ын ончычсо вице-
президентшым
свидетель семын йодыштмо. Тыгодым тудо каласен:
— Лукьянов Верховный Советын Президиумжым юватылде поген да иктаж-могай
пунчалым
луктын кертеш ыле... Да меат тидым ышташ йодынна.
Тудыжо тидлан вашештен: "Ида вашке, ме чылажымат умылен налына, ме тыште
чыла
каҥашен налына".
Анатолий Ивановичын опытан модшо (игрок) улмыж шотышто кокыте шонышаш уке.
Тудо
ӱшанен пуымо рольым пеш чаплын модын. Но трагедийже теве кушто: тудо пӱтынь

спектакльын содержанийжым пален огыл. Тидыжым вара иже — тюрьмасе нарыш
логалмекше гына — умылен. Но — вараш кодын.
А тылеч ончыч, СССР Верховный Совет Президиумын шаҥге ушештарыме
заседанийыштыже, тудо "демократий" ончылно заслугыж нерген кугешнышыла
ойлен:
— Те палышаш улыда, могай ошкылым ыштен тунам СССР Верховный Совет
Председатель...
Умбакыже тыгерак каласкален: лач тудо, парламентын патыр спикерже, 17
республикын да 10 утла областьын вуйлатышышт дене нине кундемлаште
чрезвычайный положенийым увертарыме нерген кутырен келшен; РСФСР-ын
вуйлытышыже-влакын калыклан возымо ӱжмашыштым "Известия" газетыште савыкташ
лачак тудо кӧнен; лачак тудын виян
темлымыж почеш СССР обороно министерствын коллегийже Моско гыч воинский
часть-влакым лукташ пунчалын да тулеч молат. Залыште шинчыше-влак чыла
тидым шинчам
каралтен колыштыныт.
Лукьянов тунаре серьезнын ойлен, колыштшо-влак кокла гыч иктыже,
А.Н.Кузьмин,
йодде чытен огыл:
— Мый ойлымыдам чын умылышым гын, тыге лектеш: лачак тендан чот тыршымылан
кӧра
переворотлан корным петырен кертме.
Шуко моло йодыш семынак, тиде йодышат вашмут деч посна кодын. Лукьянов шке
юрист-коллегыже — Генеральный прокуратурын следовательже-влакын
йодышыштланат
тичмаш вашмутым пуаш вашкен огыл.
Арестоватлыме деч вара Анатолий Иванович умшаш вӱдым подыл шинчын — нимогай
показанийым пуэн огыл.
Молан вара тудо тыгай корным ойырен налын?
Спектакльын кум кечыж деч вара МГУ-н ончычсо кок студентшын мом ыштымыштым
да
мом ойлымыштым келгын лончылен налаш гын, тиде йодышлан раш вашмутым муаш
лиеш.
А.И.Лукьянов могай кугу туткарыш логалмыжым умылен, сандене СССР
президентын
кажне ошкылжым тӱткын эскерен да тидын дене шке ошкылжым тичмашын
келыштараш
тыршен.
Шарнеда, Форос гыч пӧртылмеке вигак Горбачев каласен: "Эше 18 августыштак
мый
декем мийыше соратникем-влакын действийыштым преступныйлан шотлышым, те
политический авантюрист улыда, манын ойлышым". Тидым колмеке вигак, СССР
Верховный Совет Президиумын заседанийыштыже Лукьянов "озаж" семынракак
каласен: "Властьым
вице-президентлан пуымо да чрезвычайный положенийым увертарыме нерген
документ-влакым ужымат, вигак маньым: тиде акт-влак закон дене йӧршын
келшен огыт тол,
тиде авантюра — садыгак пытышаш еҥ-влакын заговорышт".
Свидетель семын Лукьяновым икымше гана йодыштмо годым тудо тыгак ойлен.
Ойыренак
каласем — свидетель семын. Тиде жаплан уголовный делам уже тарватыме ыле,
да
Лукьянов тушто свидетель гына лияш шонен.
Тудын планже тыгай улмаш: нуно Горбачев дене коктын тӱҥ свидетель лийыт.
Иктыже,
Лукьянов, ямдылыме документ-влакын закондымо улмышт нерген вигак шижтарен
кала-сен пуйто. Кокымшыжо, Горбачев, тудын дек Форосыш мийыше еҥ-влакым
политический
авантюрист манын, а тӱҥалме пашаштым преступленийлан шотлен пуйто. А чынжым
гын
тидыжат, тудыжат илышыште лийын огыл. Нунын тиде ошкылышт сценарийыш
ончылгоч
шыҥдаралтын улмаш.
Событийын тыгай корно дене вияҥмыже Горбачевланат келшен огыл. Тиде жаплан
тудо
тыге шонен пыштен:"Кӧ мылам огеш келше, чылаштымат иканаште ӱштыл
кудалтем".
Ӱштыл кудалтышаш-влак коклашке союзный парламентын спикержат верештын.
Сандене Лукьяновлан ик корно гына кодын: показанийым пуымым чарнаш, "глухая
оборона" манме тактикыш куснаш. Тудо, титаклыме радамыш логалше еҥ,
свидетель семын
йодыштмо годым каласыме мутшым угыч ойлаш тӱҥалеш гын, тудым "путчист-влак"
дене
очный ставкыш садыгак ӱжыктат да чылажымат рашемдаш пижыт ыле. А тидыже
Лукьяновлан нимо сайымат сӧрен огыл. Тидлан верчынак ончычсо спикер умшаш
вӱдым подылын.
Очный ставке лиеш гын, тушто Лукьянов ден Янаевын кокытеланымыштымат
шарналтат
ыле. Вет СССР президентын сомылжым шке ӱмбак нунын кокла гыч иктыже налшаш
улмаш.
Тиде савыртыш нерген В.С.Павлов шке показанийыштыже тыге ойлен:
"Лукьянов пешак торешлана, Янаев ӱмбак ончыкта, а тудыжо кокытелана,
ӧрмалген
шогалын..."
Тунам лачак тугай тат лийын, кудыж нерген рушла ойлат:"Не до жиру — быть бы
живу".
"Сур еҥ-влак"
"ГКЧП-ын делаж" шотышто свидетель семын йодыштмо годым Иван Степанович
Силаев,
демократический Российын вуйлатышыже-влак кокла гыч иктыже, каласен: "Нуно
чыланат — Бакланов, Крючков, Язов да молат — сур еҥ улыт". Кажныж нерген мо
шонымыжым ойлен пуэн.
Бакланов нерген: "Мый тудым сайын паленам. Уда айдеме огыл. Но кунам тудым
обороно йодыш шотышто ЦК секретарьлан шогалтышт, шукышт ӧрыныт ыле. Тыге
ыштыме дене йоҥылыш лийме".
Язов нерген: "Шке пашам шотышто обороно министр дене кылым кучаш логалын.
Мый
тудым кугу государственный пашаеҥлан шотлен ом керт".
СССР КГБ председатель Крючков нерген: "Крючковым тиде должностьыш шогалтыме
деч
ончыч келгын шоналтыме огыл. Тудо тыглай, рядовой пашаеҥ лийын. Мый гын
тудын
койыш-шоктышыштыжо, пашаштыже келге интеллектым шижын омыл. Нормальный
кокла пашаеҥ ыле".
Да, пешыжак моктен огыл. Но нине мутым аклыме годым теве мом шотыш налман:
тидым
Иван Степанович Силаев 1991 ий 31 октябрьыште ойлен, тунам Российысе
"демократий" шке сеҥымашыжым пайремлен; а Силаев кӧмыт нерген ойлен гын,
нуно чыланат
Кремльысе кабинетыштышт огыл, а следственный изоляторысо камерлаште
шинченыт.
Шуко тыглай еҥже туге шонен, пуйто нуным тушко чын пуртен шындыме. Ик
эпизодым
ушештарыме шуэш. 1992 ий тӱҥалтыште провинций гыч ик пашазе Крючковланат,
Язовланат икгаяк содержаниян серышым колтен. Тудо тыгерак возен: 1991 ий
августышто
те Горбачев дене ик шонымашан лийында гын, тендам закон почеш мут кучаш
шогалтыман, наказатлыман; Горбачев ваштареш шогенда гынат, садыгак тендам
судитлаш
кӱлеш, вет те тӱҥалме пашадам мучашке шуктен огыдал.
Нимом от каласе: калык моткочак ушан, тудым тӱрлӧ сӧрал муторгаж дене от
ондале.
Саде пашазе кузе да мо лиймым тичмашын пален кертын огыл, туге гынат
умылен, ты
историй моткоч вудака. Тудо, мутлан, нигузе тидын дене келшен огеш керт:
молан
Крючков, пеш кугу виян организацийын вуйлатышыже (а КГБ деч шуко эл да
нунын
спецслужбышт лӱдын иленыт), ГКЧП радамыш пурен (а ГКЧП-же элысе
конституционный
стройым арален кодымо да илышым шотыш кондымо суапле задачым шке ончыланже
шынден) да нимом ыштен шуктыде, кидым кӱш нӧлталын, кугу элнам шалатыше
еҥлан сдаватлалтын?
Августысо "пашан" кадыр-кудыржым палыдыме еҥ-влак тидымат огыт шинче: саде
спектакльыште Крючковын рольжо могайрак лийын вара?
Журналист-влак тудым "шолып провокатор" манын лӱмденыт. Мыйын шонымаште,
тыгежак
манаш негыз уке. Владимир Александровичын госбезопасность органлаште пашам
ыштыме опытшо путырак кугу лийын гынат, тудо шкежат провокацийыш пурен
каен. Шижынат
огыл.
90-ше ийлашке тошкалме пагытыште СССР-ыште социально-политический илыш чот
пӱсемын. Сандене СССР-ын президентше 1990 ий мучаште Госбезопасность
комитетлан
кӱштен: элыште илыш кенета пӱсемеш да тунам кӱлеш мерым ышташ перна гын,
тидлан
ончылгоч материалым ямдылен шогыман.
Крючков шкеже ойла:"Тыгай порученийым ончычат, вараракат наледенна.
Порученийым
шуктымо да кӱлеш материалым ямдылыме деч вара ме СССР президентлан
докладыватленна".
Лач тыгак 1991 ий 5-16 августышто Крючковын да Язовын подчиненийыштышт —
офицер-влак Егоров, Жижин да Грачев (тудыжо вара Российын обороно министрже
лийын)
элыштына чрезвычайный положенийым пуртымо шотышто эн ончыч шуктышаш мера
нерген
ой-каҥашым да икмыняр документын текстшым ямдыленыт. Вараже нине документ-
влакым
ГКЧП-ын ӱжмашыже ден пунчалже-влакын негызыштлан налме.
Крючковын показанийже почеш, тиде паша 16 августышто мучашке шукталтын.
Тудо,
Крючков, дисциплиным пагалыше еҥ лийын, сандене шкенжын начальникшылан —
государствын вуйлатышыжлан — доложитлыде кертын огыл. Адак шке вет чыла
нине документ ден ой-каҥашым ямдылаш президент шкежак шӱден.
Уголовный делан материалже гыч коеш: 1991 ий 17 август кастене, шуматкечын,
СССР
Государственный безопасность комитетын АБЦ шолып оралтыштыже государствын
кугу
постым налын шогышо чиновникше-влак погыненыт (вара нуным властьым руалтен
налшашлан заговорым ыштеныт манын титаклаш тӱҥалыныт).
Саде вашлиймаште мо нерген мутланеныт? Тушто лийше-влак тидын нерген тыге
каласкалат.
Болдин:"Государствын шолдырген толмыж нерген, Союзым арален кодышашлан тура
савыртышан мерым ышташ кӱлмӧ нерген муталныме..."
Бакланов: "Элыште положений неле улмо нерген мутланыме. Раш ыле: кӱлеш
мерым ыштыман. Ты йодыш шотышто президент пеш пассивный позицийыште шоген,
президент дене пырля могай-гынат раш ой-каҥашым шонен ямдылаш кӱлын...
Кажныже шке шонымыжым
ойлен".
Глушко: "Эн шуко жапым тӱҥ йодыш налын. А тиде йодышыжо тыгай лийын: СССР-
ын
президентше дек Крымыш чоҥештыман, элыште положений трагичный улмым тудлан
почын
пуыман, пеҥгыде мерым ышташ тудым таратыман".
Тиде вашлиймаш шагатат пеле шуйнен. Тушто лийше моло еҥ-влакат ты йодыш
дене тыгайракак показанийым пуэныт.
Ты дела гыч эше ик эпизодым шарналтыме шуэш. Тиде вашлиймаш эртыме годым
Форос
гыч "светлейший" йыҥгыртен. Телефон вес пӧлемыште улмаш. Трубкам
В.А.Крючков налын. Горбачев ден Крючков пел шагат наре мутланеныт.
Саде вашлиймаште лийше-влак кокла гыч иктыже — В.С.Павлов мылам ойлыш:
"Мутланен
пӧртылят, Крючков мыланна мо нерген кутырымо нерген каласкалыш. Мый декем
элысе,
неле положений нерген мутланаш погыненна, увертарен тудо Горбачевлан.
Крючковын
мутшо гыч рашеме: тудо президентлан вашлиймашке кӧмытын толмышт нергенат
ойлен.
Горбачев колышт налын да чеверласыме годым чылаштланат саламым каласен,
пашада
ушныжо манын тыланен".
Тиде эпизод следствийын шинчашкыже логалде кодын огыл. Свидетель семын
йодыштмо
годым Горбачев деч йодыныт:
— Следствий годым рашемын: лач тунам, кунам Крючков 1991 ий 17 август
кастене
АБЦ объектыште погынышо-влаклан ГКЧП-ын документше-влакым лудеш улмаш,
тудым
Тендан дене мутланаш телефон дек ӱжыныт. Тунамсе мутланымашын содержанийже
нерген мом каласен кертыда?
Тидлан Горбачев молгунамсе семынак шуко мут дене вудакан вашештен:
— Мылам кажне кечын шуко-шуко еҥ дене, ты шотыштак варажым ГКЧП радамыш
логалше
еҥ-влак дене, мутланаш логалын. Ты шотышто 17 август исключений лийын огыл.

Крючков дене саде кечын мый мутланенам але уке — шарналтен ом керт, молан
манаш
гын, мый туддене чӱчкыдын мутланенам.
Ужыда, мут пеш шуко, а нимогай рашлык уке. Ме умылена: ГКЧП-ым ышташ
ямдылалтме
шотышто чылажымат пален шогымыж нерген Горбачевын ойлымыжо йӧршынак шуын
огыл.
Сандене тыге пӱтыркален.
Тиде йодышым тичмашын рашемдаш В.А.Крючковат кумылан лийын огыл. Моланжым
умылаш
неле огыл.
Опытан чекистым тиде гана ондаленыт, сеҥеныт. Тидын нерген чон почын
каласаш
тудлан намысын чучеш. А вес семын — Горбачев дене почым пӱтыркален модынам
манын
— каласа гын, тудым адакат титаклен, калыкын интересшым ужаленат манын
вурсен
кертыт. Крючковлан тидыжат йӧршын ок кӱл.
Мутат уке, Владимир Александрович Крючков — яндар чонан айдеме, шке элын
патриотшо. Но тиде тукымысо кеч-могай вес вуйлатыше семынак, тудо шке
пагытшын шочшыжо, икшывыже лийын. А карьержым Горбачев семынак комсомол гыч
тӱҥалын: частьысе
ВЛКСМ комитет секретарь, Волгоград олаште ВЛКСМ Баррикадный райкомын икымше
секретарьже лийын. Вара вич ий прокуратур органлаште пашам ыштен да 30 ияш
улмыж
годым СССР-ын Венгрийысе посольствыштыжо дипломатын карьержым тӱҥалын.
Тунам
тушто СССР-ын чрезвычайный ден полномочный посолжылан Юрий Владимирович
Андропов
ыштен.
Ончыклык корныжын могай лийшашыже тунамак рашемын. Ондак ЦК-ште, вара тудын
секретариатыштыже, умбакыже КПСС-ын боевой авангардыштыже — Госбезопасность
комитетыште — тыршен.
Жап да службысо йолташ-влак тудын пӱрымаштыже шке кышаштым коденыт. Крючков

Ю.В.Андроповын шыҥдарыме идеаллан ӱшанле лийын кодын, КПСС-ын вождьшо-
влакын сулыкдымо улмыштлан ӱшанен. Санденак тиде партийын генсекшылан мучаш
марте ӱшанле
лийын.
Арестоватлыме деч вара Горбачевлан колтымо письмаштыже тыге серен:
"Тендан дене связь уке годым шонкалышым: Тыланда, Раиса Максимовналан,
ешланда
кузе чот неле, тидлан верчын шкежат йӧсланенам, ойгыренам... Тендан
Крымыште
лиймыда нерген, эл верч тургыжланымыда нерген, Тендан кӧргӧ вийда нерген
кӱчык
увер-влак Тендан образдам волгалтареныт... Тидым шарналташ йӧсӧ".
Йӧра, ты серышым комментироватлаш огына тӱҥал.
Тидын шотышто моло "путчист-влакын" мутыштым ончалаш оҥай. Нунын кокла гыч
иктыжат прокуратурын возен пуымо титакым шке ӱмбакше налын огыл, шкенжым
титаканлан
шотлен огыл.
Туге гынат кажныже шкенжым шылтален. Молан?
Теве Валентин Сергеевич Павловын мутшо:
"Мый теве мо шотышто титакан улам: южо еҥ предатель лияш тунем шуын улмаш,
тидыже нунын кокымшо натурышкышт савырнен. Тидым палыдымем титаклан шотлем.
Нине еҥ-влак личный властьым Родинын пӱрымашыж деч кӱшкырак шынденыт. Тидым
пален омыл,
сандене титакан улам".
Анатолий Иванович Лукьянов ойла:
"Посна политический лидер-влак перестройкын социалистический цельже деч
кораҥыныт, миллионло еҥын интересыштым монденыт, кугу калыкнан да
государствынан пӱрымашыж верч ответственностьым йомдареныт. Нине лидер-
влакын могай кугу предатель
улмыштым жапыштыже пален кертын омыл, сандене титакан улам".
Валентин Иванович Варенников шке Верховный Главнокомандующийжын чонжым
жапыштыже
пален налдымылан шкенжым огеш шылтале, тудым предатель улмыжлан вигак
титакла:
— Шке чапше верч гына тыршымыж дене Горбачев мемнан государствынам шалатен.
Тудо
шкетынак Гитлерын да пӱтынь фашистский коалицийын кондымо деч шукырак
азапым
конден. Горбачевым чыла фашистский орден дене наградитлаш гын, пеш чын лиеш

ыле!.. Горбачев мемнан эллан, тудын государственностьшылан,
безопасностьшылан,
суверенитетшылан, аралалт кертме йӧнжылан путырак кугу эҥгекым лӱмынак,
шоненак
ыштен.
Иктешлыме ой семын
Пытартыш жапыште "Российский газетын" — Россий Федераций правительствын
официальный газетшын — страницылаштыже "Славянский шкаф" лӱман оҥай рубрик
шочын. Тушан мемнан элын ончычсо разведчикше-влакын интервьюшт савыкталтыт.
Ик тыгай интервьюм КГБ полковник Лев Баусин пуэн. Мутланымашым тӱҥалме деч
ончыч
Мэри Сидорова лӱман корреспондент тидым палемда: эше 70-ше ийлаштак
Ю.В.Андропов
пеш чот секретный документым ямдылен да тушто мемнан эллан пеш кугу лӱдыкшӧ
лийын кертме нерген возен. Тиде лӱдыкшыжӧ Совет элысе вуйлатыме постлашке
шкенжын
еҥже-влакым (рушлаже "агенты влияния") шыҥдараш американский спецслужбын
тыршымыж гыч лектын шоген.
"Тиде документыштак,— воза М.Сидорова,— ойлалтын: США-се ЦРУ СССР-ын
умбакыже
вияҥме корныж нерген шке специалистше-влакын анализышт да прогнозышт
негызеш
тушманле пашам вияҥдыме планым ямдыла, тиде планже совет обществым
шолдыртымашке
да социалистический экономикым вес корныш савыралмашке виктаралтын. Тиде
шонымаш
денак американский разведке тыгай задачым шынден: совет граждан-влак кокла
гыч
"влиянийын агентше-влакым" вербоватлен шогыман, нуным туныктыман да вараже
Совет
Союзышто политикым, экономикым, наукым виктарыме органлашке шыҥдарыман".
Лев Баусинын шонымашыжым пален налаш манын, корреспондент каласа:
— Чӱчкыдынак ойлат, пуйто СССР-ым шалатымаште "влиянийын агентше-влакат"
мыняр-гынат титакан улыт. Тыгай еҥлан шотлен, М.Горбачевын, Э.Шеварднадзен,
А.Яковлевын да молынат лӱмыштым каласат.
Ончычсо совет разведчик мутланымашке ушна да шекланенрак пелешта:
— "Влиянийын агентше" лӱмдылтышым тушкалташ куштылго, но тидым юридически
негызлен ончыкташ пеш неле... Айдемын "влиянийын агентурышкыжо" пурымыж
нерген пунчалым тунам гына лукташ лиеш, кунам тидыже документально-
секретный материал дене
пеҥгыдемдалтеш.
Профессиональный разведчик дене келшыде огеш лий. Чыным пален налаш
ӱшандарыше
доказательстве кӱлеш. Тыште ме спецслужбо-влакын шылтыма гыч лукмо
(рассекреченный) документышт нерген ойлышаш улына.
Историйыште тугеат лиеда, кунам мешакым вӱрж шӱтен лектеш (рушла манаш гын,
тайное становится явным). Ты шотышто пример семын Валленберг дене лийше
случайым
ончыктен кертына. Тудын нерген саде "Славянский шкаф" рубрикыштак ончычсо
вес
разведчик — КГБ полковник Михаил Любимов каласкален ("Российская газета",
1996
ий 28 август).
Валленберг дене кылдалтше компаний 1946 ий годсек шуйнен. Михаил Любимов
тидын
шотышто тыге каласен:
"Ондакше тудо (компаний) антисоветский ыле. 1991 ий деч вара кок
могыржыланат
келшыше точкым муыныт да российско-шведский комиссийым ыштеныт. Конешне,
Валленбергым пӱтырен кучымо да Лубянкыш шындыме дене чын ыштен огытыл. Мый
тыгай акцийым йӧршынат ом арале. Но кызыт американец-влак пуйто вучыдымын
секретный документыштым тӱжвак луктыт, да тушеч коеш: Валленберг нунын
агентышт лийын. Тидым
палыме ӱмбачак нуно витле ий мучко вӱдым подыл иленыт, антисоветский
компанийым
ылыжташ полшен шогеныт".
Теве тыгай историй. Тышечын кызытсе агент-влакат шкаланышт урокым налшаш
улыт.
А 1991 ий август дене кылдалтше секретный документ-влак кунам почмо лийыт?
Кунам
ме абсурд театрыште шындыме тиде шучко спектакльым ямдылыме да шындыме
нерген
чыным тичмашын пален налына? Тидым мыняр жап вучыман?
1996 ий сентябрь.

Савыкташ Гельсий ЗАЙНИЕВ ямдылен.



030697
************************************************************************
3—06
Владислав КОНЫШЕВ

ЧОДЫРА САНИТАР
Ече дене ош лум ӱмбачын пасу гоч эртем. Ончылно чашкер, корем, а вара
чодыра
тӱҥалеш. Вес велыште ял верланен. Тушечын йоча-влакын юарлыме йӱкышт шокта.
Шонен кайымем дене шижынат шым шукто, чодыра лишкат миен шуым. Ончылно еҥ
койылалтыш, ала-мом издер дене шупшеш. Мыйым ужын, лӱмегож ора шеҥгек шыле.
"Молан
гын?" — шоналтышым. Лишкырак лишемам.
— Молан шылынат? Лек, — ойлем.
Палыме рвезе улмаш.
— Мешакыштетше мо?
— Куткышуэ. Пӧртым шокшемдаш авам кондаш кӱштен. Туврашыш опташ наҥгаем.
— Эй, аҥыра. Аватат шотым ок пале улмаш. Шала вует дене пӱртӱсланат,
шкаланетат
эҥгекым ыштылат.
— Кузе туге?
— А вот тыге. Куткышуэ чот ырат, вӱдыжгым шупшеш. Кок-кум ий гыч пӧртда
шӱяш
тӱҥалеш. Шокшемдаш тыглай рок йӧра. А тый палет, ик куткышуэ, кеҥеж гоч
мыняр
осал шукшым пытара? То-то! Тудо чодырасе санитар маналтеш.
КОЛЛАН ПОЛЫШ
Ониса колхоз имньым пукша. Ваке гыч кечыгут ятыр ведра вӱдым нумалеш. Икана
ведра дене кошталме вӱдым ончалешат, ужеш: ведраште сово кутышан олаҥге
ийын коштеш. Ӱдырамаш чот ӧреш. Но тылеч вара тудлан ик колат логалын огыл.
Телым кол-влак вӱд пундаште эркын илышым эртарат. Нунылан шӱлашышт кислород

кӱлеш. Сандене саде олаҥгет шӱлаш ий рож дек кӱзен улмаш. Ий кӱжгемме
годым,
поснак куакшырак верыште, нунылан йӧсӧ лиеш. Садлан ийыште рожлам шӱткалаш
кӱлеш.
Тиде шотышто колызо-влак моткоч кугу пайдале пашам ыштат. Нуно колым кучаш
рожлам шӱткалат, колым кучат, жапым сайын эртарат. Но шукышт, коллан пайдам
ыштена
манын, огытат шоналте.

ЙӦНЫМ МУЫНЫТ
Кочамын пакча шеҥгелныже ладыра писте кушкеш. Шошым кочам пушеҥге кыдалан
мӱкшомартам сака. Тыге кажне ийын мӱкш ешым куча. Икана оҥай лийын кайыш.
Мӱкшотарыште шуко паша улмылан кӧра кочам писте дек кужу жап миен огыл.
— Эрла мӱкшомартам волтена, мӱкш еш илаш пурен,— кас кочкышым ыштыме годым
мане
тудо.
Эрлашым кас велеш мӱкшомартам писте гыч волтышна. Омартам отарыш наҥгаен
шындышна. Комдышым тарваташ тӱҥална гын... огеш почылт. Мо тыгай? Шекланен
ончалмек,
пале лие: ӱлыл летокым рок дене петырыме, сандене мӱкш еш, лончо гыч пурен,
комдышеш пыжашым ыштен. Очыни, йоча-влак рок комылям кудалтенытат, мӱкш
лекме рож
петырналтын улмаш.
Мӱкш-влак ӧрын шоген огытыл. Тылзе утла комдышышто иленыт, шкаланышт шыштан
пыжашым оптеныт, игым луктыныт, мӱйым погеныт.

ЧАҤА ПЫЖАШ
Ожно ялыште оралте шӱкшӧ ыле. Сандене чаҥалан пыжаш опташ йӧн утларак
лийын. Кызыт оралтым шифер, калай, толь дене леведме. Чаҥа-влаклан ойго
толын. Туге гынат
нуно йӧным муыт. Теве ик эрдене Васлий вате мелнам кӱэшташ коҥгаш олтенат,
онча
— шикш мӧҥгеш пӧртыш лектеш. Марийже тӱньыкым эрыкташ лекде кертын огыл.
Ужеш,
тӱньык рожышто — чаҥа пыжаш. Тушто ныл изи муно кия. Пыжашым пужаш логалын.
А чаҥа-влак тӱньыкеш уэш пыжашым оптеныт. Калай дене ыштыме леведышым
тӱньык
ӱмбак упшалтымеке веле, нуно вес верыш каеныт.

ОЛАГОРАК
Ковам тошкемыште кызыт гына лекше ужар комбиге-влакым орола. Нунышт, чевер
кечылан да ужар шудылан куанен, шырт-шорт шаршудым чӱҥген коштыт. Кенета
вуй ӱмбачын
олагорак чоҥештен эртыш да куэ вуйыш шинче. Тыште тудын пыжашыже.
— Ынде олагорак чыла комбигым нумал пытара,— азапланен ойла ковам.
— Ковай, арам ит ойгыро. Олагоракым тӱкымӧ ок кӱл. Тудо аҥыра огыл,
пыжашыже
лишне осал пашам ышташ ок тошт,— маньым мый.
Чынжымак, олагорак ик комбигымат логалын огыл.



030797
************************************************************************
3—07
Мирон МИШЕНЬКИН
* * *
Сад пакчашке шӱшпык толын,
Лыкын-лукын шӱшкалта.
Ом тарване, йӱкшым колын,
Вер гычем — трук чоҥешта.

Ер ӱмбалне йӱксӧ ийже,
Раш ончашлан ом лишем.
Тудын гай таҥем тек лийже
Эр мартеак воктенем.

Шӱшкӧ, шӱшпык, умыр водын.
Толкын дене мод, йӱксем.
Ойырлаш вел, шкетын кодын,
Ынже пӱрӧ Ош Юмем.

ЕШ
Суксо гае шӱм падыраш
Йодышым пуа мылам,
Еш нерген шона палаш,
Рашемден ойлем тудлан.
Еш тугай: Ава, Ача,
Нунын поро кумылышт,
Илыш рӱдымак куча
Йырышт шкешт гай икшывышт.
Еш тугай: икгай оян,
Икте-весым пагалат,
Икмарда але поян,
Садыгак илаш пырля.
Йӧсыжат перна коклан,
Неле нӧлтышат лиеш.
Ваш-ваш келшыше ешлан
Ойго шагалрак возеш.



030897
************************************************************************
3—08
Палыме лийна: у лӱм

Алевтина АНДРЕЕВА
ЛУМ
Тунам шогыш шыже, пеш шокшо.
йӱдат ыле шокшо тунам.
Кузе эр велеш возо покшым,
Трук лие кок век корнына.

Тый кайышыч ӧрдыжкӧ, мундырк,
Мый кодым ялеш ужатен,
Кузе йӱла кӱшнӧ тул-шӱдыр,
"Туге вашлиям,"— шоналтен...

Тый кайышыч, йомо йӱкетше...
Возеш угыч покшым адак...
Ош лум шымата сар ӱпемжым...
Лий ыле серыш мылам!..

Пошкырт Эл, Калтаса район, Тӧлдӧ.



030997
************************************************************************
3-09
Палыме лийына: у лӱм
Елена Шапинская, Н.К.Крупская лӱмеш Марпединститутын студенткыже

* * *
Пытартыш кече пуйто кече огыл,
Пытартыш тат: "Чеверын!"— ойыра...
Лач кодын тӱрыс шарнымашлык отыл
Да йӱштӧ кумыл, ӱмыл чодыра...

Шем мландын тӱржӧ пуйто мылам кончыш,
Мый тушто шып шогем, чонем — кеҥеж...
Уэш ӱжам шыман: "Тол мыйын ончык..."
Вет кумылетше тичак — лач леҥеж...

Пытартыш шӱлыш пуйто шӱлыш огыл.
Пытартыш йӱк... Йоҥгалтын кӱрылтеш.
А мый палем, мучаш эн сокыр...
Эмла жап веле чоным ӱмыреш...

Ала-кунам ме вашлийна дыр коктын,
Тунам ок рудылт угыч мут йолват...
Палем, тыят ӱшане: жапым лоҥын,
Юмат полша, ме ушнена, товат!
Июль, 1995 ий.

* * *
Ойлышым: "Чыла, чонемлан ситыш!"
Трук каталте кидыштем пера...
Кычкырем шонем, но тымык витыш...
Мыйжым кызыт мо тугай перен?

Лийын мо тугай Элнаже дене?
Йырым-ваш ончал... Вет йылт ӧрат:
Колымаш,
Лӱдмаш
да Сар — пеленже...
О юмашне!.. Вет могай сӧрал:

Кӱшыч кече шокшыжым вела йыр,
Сирень-влак пеледыт танк воктен...
Пагыт эрталеш, но угыч — йыҥгыр:
"Пуштыныт ньогам, йоча колен!.."
Сентябрь, 1995 ий.
Рушла гыч Светлана Григорьева кусарен.



031098
************************************************************************
3-10
Манеш-манеш огыл
ПАГЫТ ГОЧ СОЛНЫШО Й(тм)К

Шукерте огыл коло ий ончыч дневник семын возкалымем лудын шинчышым. Тыгодым

пуйто самырык жапышкем пӧртыльым, Сергей Николаев, Мария Аюпова, Миклай
Казаков,
Валентин Дмитриев да моло лӱмлӧ еҥ дене йыгыре лийым, нунын йӱкыштым, ушан
ойыштым кольым. Да шоналтышым: а тиде возымем дене тачысе лудшым палдараш
гын?
Вет тудо пагыт лончо вошт солнышо йӱк дене иктак.
Пеш жалке, тыште ушештарыме еҥ кокла гыч шукышт мемнан деч пӧртылдымашын
каеныт.
Нунын ойлымышт гыч икмыняр ужашыжым серен кодымем дене чын ыштенам, шонем.
Кырча-марча гыч поянлык погына манме семынак, айдемын кажне ойсавыртышыже,
йолтошкалтышыже тудын тичмаш образшым сӱретлаш изиш гынат полша.
Тыште каласкалыме жапыште мый "Марий коммуна" газет редакцийыште
ответственный
секретарьлан ыштенам.

22.04.77. Семынем тыге шонен пыштенам: ӱмаште лекше "Писатели Марийской
АССР"
справочникыш пуртымо да кызыт мемнан коклаште улшо чыла писатель деч
автографым
налаш - кажныж деч книгасе портретше пелен кидым пышташ йодаш. Весканалан
сай
шарнымаш лиеш. Тиде пашам 19 апрельыште тӱҥальым, автографым эн ончыч
Г.Матюковский деч нальым. Таче кечылан лу наре подпись погынен. Илыше
писатель
69 уло. Чылашт деч поген шуктем гын?
Мария Аюпован автографшым кычалын, теҥгече типографийыште сомылым
пытарышымат,
воктенсе пӧртын (Коммунистический урем) 47-ше пачерышкыже пурышым. Мария
Айдаровна пеш чот шоҥгемын. Шкетынак ила. Саша шӱжарже Дина ӱдыржӧ дек югыш
каен
(Дина Петровна Муреева журналист ыле, шуко ий почела "Молодой коммунист"
газетыште пашам ыштен - Г.З.). Аюпова пеш аламаш кодын. Нигӧ ончышо,
полшышо
уке. Кидше чытыра, пӧрт кӧргыштат пыкше коштеш. Газетым лудаш тӧча, но
кидше
чытырымылан лудын ок керт - буква тӧрштылеш. (тм)стембак шарен пыштен лудеш
ыле
- шинчаже тыгай торашкат ок уж.
Шкаланем эҥертыш лийже манын, пединститутышто тунемше кок студенткым
пачерлан
пуртен. Кутырен келшеныт: нуно тылзеш 6 теҥгем тӱлат, кочкаш шолтат, пӧртым

эрыктат, йытыраят, вургемым мушкыт. Но кӧн шоҥгыеҥ пелен илымыже шуэш? Ик
ӱдыржӧ
ты кечылаште общежитийыште верым муын да тушко куснен. Весыжат каяш шонен
ила
чай. Мыйын мийыме годым коктынат тушто ыльыч. Тӱслан мотор улыт. Суртозан
мутшо
почеш, Калтаса район гыч толыныт.
Мый молан толмем умылтарышым. Книгаш кидшым пыкше пыштыш. Тидлан койко гыч
ӱстел
дек вӱден намийышым, вара ончычсо верышкыже каяш полшышым.
Мария Айдаровна граждан сар жапыште Бурай районысо Челкак лӱман татар
ялыште
кооперативын счетоводшылан пашам ыштымыжым шарналтыш. Тунам власть чӱчкыдын

вашталтын - ялыш я ошо толын лектеш, я йошкарге.
- Икана пачерышкем суас-влак толын пурышт,- ойлыш М.Аюпова.- Нуным
имньыштге
фронтыш груз шупшыкташ ынышт наҥгай манын, мый декем кӱлеш кагазым кычал
толыныт. Возен пуэн кертам, но вет мыйын кидыште печать уке, манам.
"Печатьше
дене шотым муына, тый справкыжым серен пу,- ойлат.- Шӱч дене кӱртньӧ оксам
шемемдена да кагазеш темдалына, тудым нигӧ сайын тергаш ок тӱҥал". Тыге
чылаштланат серен пуэн колтышым.
- Тый от пале вет,- умбакыже каласкалыш Мария Айдаровна,- мый тунам Челкак
ялыш
татарлан марлан лектынам ыле. А тиде жапыште Саша шӱжарем Бирскыште
тунемын.
Язум ваш-ваш возкаленна. Тудо сера мылам: "Марлан кайымаште илымет дене
йомат,
илыш деч почеш кодат. Тылат тунемаш кӱлеш. Лучо мемнан дек тол". Мый шкежат

тунемме нерген шонкаленам. Шӱжаремын мутшым колыштын, кугызам деч ойырлышым
да
окаш кайышым. Кугызам вара весым, татар ӱдырым, марлан налын. Тунемым ончыч

Бирскыште, вара Николо-Березовкышто, вара адак Бирскыште. Педтехникумым
пытарыме
деч вара нигунарат пашам ыштыдеак, Озаҥыш, Восточно-педагогический
институтыш,
кайышым...
Тунам Мария Аюпован кокымшо - "Мыйын корнем" лӱман - почеламут книгаже
лектын
гына ыле.
- Гонорарым 900 теҥгем нальым,- ойлыш поэтесса.- Мылам ынде окса молан
кӱлеш?
Тудын дене мом ыштем? Сандене Саша шӱжаремлан маньым: "Тиде окса дене югыш
кудал, Диналан шочшыжым - шке уныкатым - ончаш полшо". А тудыжо, уныка,
тунемаш
ок йӧрате, эртак эскераш, ончен шогаш кӱлеш. Вот ынде Саша шӱжарем тушто
"Учись,
не ленись" манын ила. А мыйже суртыштем уло-уке погем оролен шинчем, живой
истукан гай улам.
Мария Аюпова деч неле кумыл дене лектын ошкыльым. Чын ойлат руш-
влак:"Старость -
не радость".
Шоҥго поэтесса дене тиде пытартыш мутланымаш лийын улмаш - тудо ийынак 2
сентябрьыште Пӱрӧ районысо Кужнур ялын ӱдыржӧ уке лие. Саша шӱжарже -
Александра
Айдаровна Аюпова-Муреева - ӱмыржӧ мучко школышто туныктен, а 20-шо ийлаште
Бирскыште лектын шогышо "Маяк" (ончычсо "Совет умландарымаш") газетын
редакторжо
лийын. Фотосӱретшым марий печать историй нерген Михаил Сергеевын книгаштыже
ужаш
лиеш).
30.05.77. "Ончыко" журнал мемнан редакций деч плошадь гоч веле верланен
гынат,
тушеч кок кагазым Михаил Якимов почто дене колтен. Иктыштыже воза:
"Пагалыме Гельсий йолташ!
Москва гыч Волков деч серышым нална. Автор Педер Хузангайын Йыван Кырля -
Мустафа лӱмеш рушла возымо почеламутшым колтен. Ончал, ала тыйын возымо
кыдежыштет кӱлеш лиеш.
"Ончыко" редакций гыч М.Якимов. 25.ИВ.77".
(Волков Геннадий Никандрович - Москошто илыше чуваш ученый, педагогика
наука
доктор, профессор, Чуваш республикын заслуженный туныктышыжо).
"Ончыко" журнал тенийсе икымше номереш Г.Волковын "Кумыл мурызо таҥ"
статьяжым
(П.Хузангай нерген) да поэтын икмыняр почеламутшым савыктен. Тидын вашеш
Моско
автор марий журналын тӱҥ редакторжо С.Николаевлан тауштыман серышым колтен,

пеленже "Мустафе (Йывану Кырле)" почеламутым пыштен. Письмаште каласыме:
"Сердечное Вам спасибо за доброе отношение к памяти Хузангая. Благодарю Вас
за
подарок - номер журнала. Мне его показал один мариец - москвич
(подполковник,
участник войны), он выписывает "Ончыко". Он даже добился того, что ¹1
журнала
экспонируется в институте в числе новых изданий.
Очень и очень сожалею, что упустил из виду стихотворения "Мустафе". Оно, на
мой
взгляд, прекрасно. (Умбакыже почеламутын куд строфан текстше кая).
Знаете ли Вы это посвяшение? Известно ли оно марийцам? Существует ли
перевод на
марийский язык?.."
П.Хузангай ден Йыван Кырля 30-шо ийлаште Москошто ваш-ваш пален иленыт,
йолташ
лийыныт. Чуваш поэт марий таҥжылан пӧлеклыме почеламутым 1931 ийыштак рушла

возен. Тунам М.Казаков марлаҥден да "Ончыко" журналеш савыктен (1962 ий,
нылымше
номер).
Но умбакыже ик оҥай лийын каен (тидын нерген варарак ешарен возенам).
Тудо ийынак 5 августышто "Марийская правда" газет "Мемнан унана - "Ончыко"
журнал" страницым луктын да тушан П.Хузангайын "Йывану Кырле"
почеламутшымат
печатлен. Но страницым ямдылыше-влак ты мутаршашым чуваш поэтын рушла
серымыжым
шотыш налын огытыл да, Миклай Казаковын марлаҥдыме текстше почеш
подстрочникым
ыштен, верысе руш автор Н.Карташевлан кусараш пуэныт. Тыге П.Хузангайын
почеламутшын йыгыр пелашыже шочын. Ӧрат веле: марлаҥдыме деч вара рушлашке
угыч
кусарымеке, чуваш поэтын возымыжо палаш лийдымын вашталтын. Тидыже икымше
строфа
гычак раш коеш. Хузангайын:
Играешь татарчонка ты,
Поешь свою марий муро.
Но есть в нас схожие черты Путь одинаково суров.

Карташевын:
Был бы рад тебя обнять я,
Встретиться еще хоть раз!
Будто мы родные братья,
И одна судьба у нас.

Теве могай шоныдымо-вучыдымо савыртыш лийын.
(Варажым Йыван Кырля нерген рушла книгам возышо Михаил Исиметоват тидлан
кӧра
изишак азапыш верештын: тудо ты возымашкыже П.Хузангайын шӱм-чонешыже шочшо

сылне ойым огыл, а Николай Карташевын кусарымыжым пуртен. А тудыжо
подстрочник
деч йӧршын кораҥын, шке семын возкален пытарен. Икманаш, авторым
пагалымашыже
ситен огыл, шкенжым тудын деч кӱшкӧ шынден).
23.05.1977. Таче Михаил Калашников тольо да культур отделыште икжап
кутыркален
шинчыш. Ожнырак шочшо анекдотым каласкалыш:
- Макс Майн вет "Марий коммунышто" кужу жап пашам ыштен. Вара шкаланже
пӧртым
чоҥыш. Тунам тыге ойлат ыле: "Макси газетлан подвалым (кугу статьям - Г.З.)

возкален да гонорар оксаж дене шкаланже подвалан пӧртым ыштен".
Тиде кечынак Валентин Дмитриев тольо. Изиш лиймеке, омсаште Борис Данилов
койылалтыш. Дмитриев тудым мыскара умдо дене вашлие:
- Ну коя улат, Борис! Кӧ тиде толеш, шонышым. Эн первыяк мӱшкырет койо.
Арсияк
толеш, шоналтышым. Вара вуетат толын лекте да иже палышым, тый улат улмаш.
Борис Данилов йолташын койдарымыжым аклен моштыш - келанен воштыльо.
Дмитриев
мутшым умбаке шуйыш:
- Ончычрак Борис мыйым тыге мыскыла ыле, мый вет ожнысекак кӱжгырак улам.
Ынде
тудо шкежат оварен шинчын.
24.05.1977. "Марий коммунышто" Ал. Эрыкан нерген "Рвезе вий" гыч
"Звонковой..."
марте" вуймутан статьям лекте. Моло автор семын мыят эрденак шонкалаш
тӱҥальым:
лудшо еҥ тудым кузе акла? Кужун вучаш ыш перне. Кечывал деч вара "Марий
коммунын" ончычсо пашаеҥже, Калтаса районысо Тӧлдӧ ял марий Исай Максимович

Сайтиев йыҥгыртыш. (Кызыт тудо колен. Чаманем, шинчаваш ужын мутланыдеак
кодым.
Сайтиев ден Эрыкан тунам эше Семенов - Красноуфимскысе Урал марий
педтехникумышто пырля тунемыныт).
- Эрыкан нерген серыметым лудын лектым,- мане шоҥго журналист.- Вик
каласем:
тудым утыждене моктенат, а мокташ негыз уке. "Кучедалме тулеш" романым тудо

огыл, а мый возенам. Рукописьше кум общий тетрадь ыле. Эрыкан техникумысо
мариведческий кружокын секретарьже улмыж годым возымем шолыштын да вара шке

лӱмжӧ дене луктын. Мыйыным солалтымыжлан икана вурсен ойлышымат, тыгерак
вашештыш:"Шолыштынам гынат, лӱмжым да мойн вашталтенам вет, изиш
молемденам..."
- 30-шо ийлаште мый Калтаса райисполкомышто пашам ыштенам,- мутшым шуйыш
Исай
Максимович.- Ик кеҥежым мемнан кундемыш творческий командировкыш Эрыкан ден
Олык
Ипай миеныт ыле. Мылам икана каласышт:"Уна-влак таче Келтей ялыште маленыт,

тушеч шинчын толашышт машинам колто". Шӱдымӧ семынак ыштышым, но писатель-
влак,
Калтасаш пурыдеак, Янаулыш кудалыныт. Моланже раш: Эрыкан мый денем вашлияш

аптыранен, вожылын.
Лагерьыште лу ий шинчен лекмекше, 1949 ий январьыште Эрыкан Йошкар-Олашке
толын
ыле. Ик кечын мый декем (ала паша верышкыже, ала мӧҥгышкыжӧ - рашемден
йодын
омыл - Г.З.) Ким Васин ден Эрыкан толын пурышт. Кимже ойла:"Тый декет
Эрыканым
кондышым". Шкеже институтыш каяш вашкыш, экзаменлан ямдылалтшашем уло,
мане. Мый
вучыдымо унам пукшышым, йӱктышым. Вара мутланышна. Каласышым:"Шинчашкем
тура
ончал". Но тудо ончалаш ыш тошт. Маньым:"Тый илышыште садыгак пиалан от
лий".
Тугак лекте. Изиж годымат порым ужын огыл, варажат ыш уж. Колымыжлан уже 20
ий
эртен, а мый алят илем да эше илаш шонем. Икманаш, тудо шке декше кадыр
кидан еҥ
ыле. Пешыжак мокташ огеш кӱл...
Ом шылте, кочо пӱрымашан писатель нерген тыге ойлымым колышташ йӧсӧ ыле.
Сайтиевын мутшо чын але шоя - кӧ терга? Да тидлан ӱшанымат ок шу. Но йодде
шым
чыте:
- Эрыкан икымше романжым чынак шолыштын лийже. Моло роман ден ойлымашлажым
кузе
возен вара? Нунымат шолыштын мо?
- Ом пале,- лие вашмут.
Семынем шоналтышым:"Теже лагерьыштат, ссылкыштат лийын огыдал. Рукописьым
Эрыканын шолыштмыж деч вара молан нимом ышда возо.
Эрлашыжым редакцийыш Чалай Васлий толын ыле. Тудо Ал.Эрыканым сайын пален,
сандене теҥгечысе мутланымашым шарналтышым. Василий Федорович каласыш:
- Тунам, 1949 ийыште, Йошкар-Олашке толмыж годым Эрыкан мый денем кок кече
илыш.
Тидын нерген ала-кӧ органлашке увертаренат шуктен улмаш. Кушеч палышым,
манат?
Мыйым чекист-влак допросыш ала-мыняр гана ӱжыктышт. Пуйто мый калык тушман
дене
кылым кучем. Такше чонем шижеш, тудак (ик писательын лӱмжым каласыш)
сигналым
пуэн. Тыгай койышыжо эреак лийын.
28.05.1977. Паша деч вара Юрий Артамонов дек мӧҥгышкыжӧ пурышым. Ик арня
ончыч
гына, 20 майыште, поэт Зиновий Краснов колен ыле. Тудын дене чеверласаш
Юрият
миен улмаш. Тушто мом ужмыжым-колмыжым ойлыш, но таче чылажым возаш ом тошт
-
осал койышым ончыктышо еҥже кызыт мемнан коклаштак ила.
- Колымыж деч ончыч (лӱмынак аярым йӱын улмаш) Зиновий кок запискам возен
коден,- ойлыш Ю.Артамонов.- Иктыжым вигак органлашке налын каеныт. А
весыжым
мыят лудым. Мо шарнем, тыгерак возымо ыле: "Шерге йолташ-влак! Мый шуко тул

коклашке логалынам, тушеч лекташ корным муын ом керт. Очыни, пӱрымашем
тугай.
З.Краснов". (тм)ланрак ешарен:"Паспортем пожарныйыште, шофер дене. Кӱлеш
лиеш".
Эшеат ӱлнырак:"Мотор ӱдырамашлан ида кӧране, тудо - шучко".
7.06.77. Кодшо кечылаште Ал.Эрыканын ватыже - Прасковья Яковлевна деч
серышым
нальым (тудо тунам Нефтекамскыште илен - Г.З.). Тока письма пелен тудын
марийже
нерген серыман газетым колтышым, Эрыканын илыш-корныж шотышто икмыняр
йодышым
пуышым. Вашмут мыйым куандарыш, южо еҥын койышыж нерген шонкалаш таратыш.
П.Я.Семенова возен:
"... Гельсий, мый тыйын газет ден письматым налынам 28 майыште. А таче адак
вес
письматым нальым. Ну и шакше айдеме Сайтиев. Тудо мыламат письмам колтен
ыле.
Мом серен дыр, мый шым поч, мӧҥгеш колтышым,"Тыште тыгай еҥ ок иле",
маньым.
Ала, мом серен улмаш дыр. Мыйын тидым шинчымемат ок шу. Кузе тудо мыйын
адресем
пален налын, ом шинче. Айдемын совестьшак уке мо?..
Тек Эрыкан тудыным шолыштын лийже. А тулеч вара тудо вет эрыкыште лийын,
ала-мыняр романым серен кертеш ыле. Молан серен огыл? Мый вет тудлан
шкаланжак тыге
каласышымат, мык-мук лие да нимом ыш каласе мылам. Алексей Николаевичым
шындаш
тудат полшен дыр... Сайтиев общий тетрадь-влакеш серен пуйто. А Эрыкан
тыглай
кагазеш серен ыле черновикшым. Мыйын шинча ончылнемак серен вет, калтак.
Йӱдым
кынел-кынел сера ыле. Мыйым кофе шолташ кынелта ыле. Кофем шолтемат,
ӱстембак
шындем, малаш возам. Тудо кофем йӱын-йӱын сера ыле...
Ынде, Гельсий, йолташет-влаклан вашмутым пуэм. Йошкар-Олаште ме пырля 1932
ий
гыч 1937 ий марте илышна. Первый частный пӧртыштӧ илышна, варажым -
коммунальный
пӧртыштӧ. Но тудо пӧрт кызыт уке, частный пӧртшат тугак. Первый эргына,
Владилен, шочын 1933 ийыште 15 февралеш. Кокымшыжо, Генрих, шочын 1936
ийыште 25
октябреш. Тудо 1970 ий 16 январьыште заводышто эмганен колен. Первый эргына

Свердловскышто горный институтын нефтяной отделенийжым пытарен, инженер-
буровик
лийын. Генрих Красноярскысе индустриальный техникумым пытарен ыле. Ыштен
кӱртньӧ-бетон заводышто мастерлан. Кокымшо эргымын кок эргыже уло.
Кугуракше,
Алексей (эргым тудлан ачажын лӱмым пуэн), 1962 ийыште шочын. Вячеслав 1965
ийыште шочын.
Сибирьыш Алексей Николаевич дек изирак эргым дене 1951 ий августышто
мийышна.
Тудо леспромхозышто старший десятниклан, вара плановик-нормировщиклан
ыштыш. А
мый тӱрлӧ пашам ыштышым. Десятникат лийым. Сплавыш кайыше чодырам шотленам,

завклубат, завстоловыят лийынам, пытартыш жапыште продавец ыльым. Алексей
Николаевичын колымыжмӧҥгӧ, кугурак эргым дек кайышым. Тудо 1956 ийыште
тунем
пытаренат, Красноярский крайыш, Черногорск оласе училищыш, колтеныт. Мый
тудын
дек илаш мийышым. Тушто ик ий лийымат, 1958 ийыште Йошкар-Олашке тольым.
Мый
Эрыканын шӱгарышкыже (тудым Богучан районысо Гольтявино ялеш тойымо - Г.З.)
1962
ийыште миенам.
Ынде адак Алексей Николаевич нерген. Тудо пеш начитанный ыле. Марий калыкым
пеш
йӧратен. Аваже мылам тыге ойлен:"Марий йылмым тунемаш шонен, ялысе рвезе-
влак
дене модаш мый дечем шылын куржеш ыле". Аваже руш лийын, эргыжым марий
рвезе-влак дек ынеж колто улмаш, а тудын марла ойлымыжо шуын. Тудо
пагытыште
Красноуфимскыште руш педтехникумат лийын, но Алексей марий педтехникумыш
тунемаш
пурен. И тушан марий йылмым сайын тунемын. Ойла ыле: "Шукыжым мый шкевуя
тунемынам". Марий ден руш йылмым эн сайын тунемын. Сандене рушла гыч марлаш

кусараш уста лийын. Мыйымат кусараш туныктыш. Алексей дене коктын ик книгам

кусарышна, вара шкетын иктым кусарышым. 1937 ийыште тудым огыт шынде гын,
мый
кусараш сайын тунем шуам ыле. Эрыканым арестоватлыме деч вара мемнам Йошкар-
Ола
гыч поктен колтышт, иленам Свердловский областьыште.
Извини, Гельсий, аламан серымемлан. Шоҥгемалтын, вуят ынде аҥыра. Ну,
кызытеш
чеверын. Адак вес серышеш серем, мо кӱлеш гын. А.Сайтиевлан мыйын адресем
ида
каласе".
Серышым кунам возымым ончыктен огыл. Май мучаште лийшаш.
Таче, 7 июньышто, кечывал деч ончыч редакцийыш Осмин Йыван мийыш. Изиш
подылалше, ончылно икмыняр пӱйжӧ уке, ойлымо годым йылмыже коеш. Ик
ойлымашым
конден - "Карасим". Колхозысо пилорамыште ыштыше чоя марий нерген. Йӱкын
лудын
лекте, кушто могай знакым молан шындымым, могай мутым да образым молан
кучылтмым
умылтарыш.
Ойлымашым возымо историй тыгай. Нюкто ялыште Каратаев Григорий ила, ватыже
Ольга
лӱман. Коктынат икгай койышан улыт. Осмин ойла: "Писатель вет чылажымат
илыш гыч
налеш. Мыят тыгак ыштенам. Нюкто олмеш Нуръял манынам, Каратаев олмеш -
Карасим". Вуймутшо "Карасим" ылят, мыйын ончылнак ик мутым ешарыктыш: "Чоя
Карасим" лийын шинче, "чоя" шомакым Эврик шке кидше дене возыш (поэт Эврик
Анисимов тунам "Марий коммунын" культур отделыштыже пашам ыштен - Г.З.)
И.Осмин мыйын "Писатели Марийской АССР" книгаш кидшым пыштыш, мӧҥгысӧ
адресшымат
возыш: 424025, пр.Ленина, д.22, кв.106. Вара мане: "Икана мий, оҥай кагазым

пуэм. Ожно "Марий коммунышто" пашам ыштымем годым черле Шкетан воктене
йӱдвошт
дежуритлен шинчаш логале. Тидлан верчын эрлашыжым пашаште лийын омыл. Ынышт

вурсо манын, врач деч справкым йодым, тудо серен пуыш. Газет редакторлан
Голубкин ыштен, тунам тудо уке ылят, олмешыже Фавстов кодын. Больнице гыч
кондымо кагазым Фавстовлан ончыктышым, вара пеленем нальым да таче мартеат
араленам. (Георгий Иванович Голубкинымат, Василий Александрович Фавстовымат

репрессий годым лӱен пуштыныт - Г.З.).
ПС. Тунам Иван Иванович дек миен шым шукто. Ала-мыняр ий эртымеке, саде
исторический лапчыкым мылам кучыктен колтыш. Тудо кызыт ончылнем. Сово деч
кугурак кагаз, тушан сералтын:"Справка. Осмин Иван Иванович присутствовал в
обл.
больнице ночью 8-го ноября около больного писателя М.Шкетана. 8/XИ-35. Деж.
по
больнице" (подписьше раш огыл)
. Справкым йыргешке печать дене пеҥгыдемдыме.
1.07.77. Таче С.Н.Николаев пурен ыле. Тудо мемнан машинисткына Лидалан
чодыра
паша нерген иктаж лучко ий ончычак возымо "Элнет пӱнчерыште" пьесыжын
икымше
пелыжым яндарын печатлыкташ конден. Вес Николаев - Семен - тиде пьесым
писательын 70-ше идалыкше вашеш "Ончыко" журналеш савыкташ сӧрен. У ийысе
икымше
але кокымшо номереш лекшаш тугеже. "Ой, пеш шуко тӧрлаш логалеш. Илышыште
чылажат вашталт шога, пьесым кеч угыч возо,"- мане Сергей Николаевич. Эрла
"Кичиерыш" кая, тушто пьесыжым умбакыже ачалаш тӱҥалеш. 12 июльышто
пӧртылаш да
яндарын печатлаш пуаш шона.
Вашлиймаш дене пайдаланен, Валентин Колумбын родо-тукымжо нерген мо
палымыжым
каласкалаш йодым. "Мемнан ялна-влак - Овдасола ден Мызэҥер - коклаште кок-
кум
меҥге гына,- мане Сергей Николаевич.- Христофор Колумбым изи годымак
паленам.
Тудо, мыйын шонымаште, 1902 але 1903 ийыште шочын. Вес семынже, мый дечем
вичкуд ийлан кугурак лийын. 20-шо ийлаште Осипсолаште волисполком
секретарьлан
пашам ыштен. Тӱрлӧ учреждений тушто улмылан кӧра Осипсолам Канторъял
маныныт, а
волостьшо Себеусадскийлан шотлалтын. Христофор тыматле койышан, шыма
кумылан
пӧръеҥ ыле. Тыгай лӱман улмыжлан верчын тудлан вара Колумб фамилийым
пижыктен
шынденыт, а такше тукым фамилийже Декин. Христофорын шольыжо ыле - Декин
Яшка,
Яков Степанович. Баяным пеш сайын шоктен. Ондак Йошкар-Олаште тунемын, вара

Приволжский военный округын ансамбльыштыже концертмейстер лийын.
(Я.С.Декинын
фотосӱретшым "Марий коммуна" газетын 1948 ий 11 июльысо номерыште
печатлыме:
кокла ийготан пӧръеҥ, веселан шыргыжалын, баяными шоктен шинча - Г.З.).
- Икана писатель делегаций дене Казаньыште выступатлен коштмына годым татар
поэт
Заки Нури Валентин Колумб нерген пеш оҥайын каласкала ыле,- умбакыже ойлыш
Сергей Николаевич.- Колумблан мутым пуымыж деч ончыч Заки Нури малдалеш:
"Ынде
тендан ончыко Валентин Колумб лектеш. Тудо тыгай псевдонимым налын манын
ида
шоно. Уке, Валентин йолташна,- чынак Христофор Колумбын эргыже. Но тудо
испанец
огыл, а яндар вӱран марий рвезе. Кузе вара тудын ачаже Христофор Колумбыш
савырнен, шонеда? Школышто тунеммыж годым географий уроклаште кажне гана
чапле
вашмутым пуэн. Сандене туныктышо тудлан каласен: "Тый уло мланде шарым
сайын
палет, пуйто Америкым почшо Колумб улат. Тугеже тыйым ынде Христофор Колумб

манаш тӱҥалына". Конешне, чыла тидым Заки Нури мыскара йӧре ойлен, тудын
мутшо
илышын чынже дене пешыжак келшен ок тол. Но еҥ-влак сылнымут касым вӱдышын
ойлымыжым кажне гана тӱткын колыштыныт,- мутшым кошартышат, шыргыжале
Сергей
Николаев.
(В.Колумб шкеже оҥай фамилий кушеч лекме нерген 1960 ий 20 декабрьысе
письмаштыже тыге возен: "Загадка с фамилией. Отца в честь какого-то святого

назвали Христофором. Учился он хорошо. 4 класса окончил с похвальным
листом.
Впридачу от учителя за свои успехи получил и фамилию Колумб вместо Декин").
20.07.77. Таче латкок шагат кечывал лишан кабинетыш окшак йолан пӧръеҥ тоям

тоялен пурен шогале. Рушла йодеш:
- Зайниев йолташым кушто ужаш лиеш?
Палыме лийна, кид кучен саламлалтна, мутланаш тӱҥална. Тиде Марий кундемеш
кушшо
да кызыт Воронежыште илыше писатель Игорь Семенович Чемеков улмаш. Тудын
дене
серышым ваш-ваш возкаленна, творчествыж нерген "Марий коммунеш" возенам, но
але
марте вашлияш логалын огыл ыле. Тыште жапым шуко эртарем манын, кок гана
каяш
тарваныш, но мый чарышым. Йодыштым, ойлымыжым серен кодышым. Кок шагат
мутланышна.
Шочын 1916 ий 3 октябрьыште Котельнич олаш (Киров область). Очыни аваже,
руш
ӱдырамаш, тушеч улмаш. Ачаже - агроном Семен Иванович Чемеков, пеш тале
Кукнур
марий Иван Афанасьевич Чемек ден руш ӱдырамашын эргышт. Шке манмыжла, Игорь

Чемеков - чырык марий, а ачаже пел марий улмаш. Писательын аваже йочажын
талукат
пелаш улмыж годым колен. Иван Чемек Кукнурышто волостной начальник лийын,
марий
верч чот шоген. Игорьын йоча жапше марий коклаште эртен, сандене изиж годым

марла кутырен моштен, марла мурымат мурен. Кызытат ятыр ойсавыртышым шарна.
Изиж
годым южышт тудым "руш пуш" манын мыскыленыт.
Мичуринск олаште плодоовощной институтым пытарымек, ял озанлыкыште пашам
ыштен,
совхоз директорат, тӱҥ агрономат лийын. Вара кыртменак возаш тӱҥалын,
икмыняр
книгам луктын. 1966 ий гыч Писатель ушем член.
- Кызыт РСФСР Писатель ушемын командировкыж дене толынам,- мане Игорь
Семенович.- Жап сита - коло кече. Тылеч ончыч Чебоксарыште да Уржумышто
лийым.
Чуваший дене кыл сай. Тусо чодыра пашаеҥ-влак нерген очеркым тений
"Литроссий"
газет савыктен. А Чебоксарыште "Ялав" журнал тиде возымем тенийсе шымше
номерышкыже пурташ палемден. Уржумыш кочамын кышажым кычалаш мийышым. Кызыт
вет
йоча да самырык жапем нерген повестьым возем. Но Уржумысо архивыште нимом
шым
му. Векат, мылам кӱлшӧ материал Кировышто аралалтеш. Але Йошкар-Олаште.
А Марий АССР-ысе писатель ушем дене кылже могайрак?
- (тм)маште толмем годым ушем правленийыш пуренам ыле, литконсультант Панов
дене
мутланышым. Тудо икмыняр почеламутем налын кодыш, рушла альманахыш пурташ
сӧрыш.
Но - ятыр жап гыч мылам мӧҥгеш колтыш. Пеленже кеч изи серышымат возалтен
огыл.
Кузежым-можым умылтарен кертеш ыле вет. Сандене кызыт писатель ушемыш шым
пуро,
командировкем "Марийская правда" редакциеш палемдышым...
Чеверласышна. Окшаклен ошкылмыжым чаманен ончен кодым. Изинек йолжым
сусыртен,
вара тудым пӱчкаш логалын.
(Игорь Семенович кок-кум ий гыч адак ужаш тольо, тунам Шернур районыш миен
кошто. Пеш йывыртыше ыле. СССР шаланыме деч ончыч Минскыш, эргыж дек, илаш
куснен. Но эргыжат, шке ватыжат коленыт, пел йолан шоҥго писатель нимогай
эҥертыш деч посна кодын. Кодшо шыжым 80 ийым темен. Кызыт кузерак ила гын?
Ала... Йоча да самырык пагыт нерген каласкалыше "Гори, костер неугасимый"
повестьше ондак "Подъем" журналеш, вара посна книга дене савыкталтын. Тудым

критика кӱкшын аклен).

29.09.1977. Тиде кечын возалтымем лудам да чонемлан йӧсын чучеш, пагалыме
писатель дек прощенийым йодаш куржын колтымем шуэш.
Могай титакым ыштенам?
Ю.Артамоновын мутшо гыч палышым: "Ончыко" журналын тудо ийысе кудымшо
номерешыже
Мичурин Азмекейын "Мӱндыр ӱжара" повестьшым савыкташ лийме, тушто 1905-1907

ийласе пагыт сӱретлалтеш. "Мӱндыр ӱжара"? Тиде повесть гыч ужашым "Марий
коммунеш" печатленна ыле, а тыгаяк лӱман кугу шарнымаш "Ончыкын" 1967 ийысе

икымше номерешыже лектын.
Илышым авалтыме шот дене ты шарнымаш документальный повесть дек чак шога.
Авторжо - Иван Павлович Воробьев, Мичурин Азмекейын землякше. Коктынат
Звенигово
районысо Чакмарий кундемеш: иктыже Изи Моламасеш, весыже Олыксолаш (Красный

Яреш) - шочыныт. Воробьевын ӱмыржӧ репрессий жапыште кӱрылтын. Архивешыже
кодшо
мемуарым журналеш савыкташ Мичурин Азмекей ямдылен. Да ынде, лу ий
эртымеке,
саде шарнымаш негызеш тыгаяк лӱман повестьым серен мо?
- Вес авторын "Мӱндыр ӱжараж" нерген тымарте нимогай мут лектын огыл,- мане
Юрий
Михайлович, тудо тунам журналын ответственный секретарьже ыле.- Кеч-мо
гынат,
повесть ден шарнымашым таҥастарен ончаш перна. Кугу икгайлык уло гын, ала
савыктыманат огыл?
Тыгак лие: редакцийыште тиде йодышым каҥашен налыныт да повестьым ӧрдыжкӧ
шӱкалыныт. А олмешыже номерыш мом шындаш? Эн келшышылан Николай
Иннокентьевич
Поповын (тудо Шернуреш шочын да тунам Томскышто илен, ынде колен) "Задание
Чека"
повестьшым шотленыт. Кусараш мыламак темлышт, но жап укелан кӧра шым келше.
Тиде
пашам шке ӱмбакышт Михаил Якимов ден Миклай Казаков налыныт, иктыже
тӱҥалтыш
ужашым марлаҥден, весыже - кодшыжым.
Кушто кызыт пагалыме прозаикна, пӱртӱс мурызо Мичурин Азмекейын "Мӱндыр
ӱжара"
повестьше? Рукописьше аралалтеш мо? Йомынак огыл гын? Умылем: кӱлеш-оккӱл
верыш
нерым ом шӱш гын, ты произведений савыкталт лектеш ыле. Произведенийын
негызшылан налме шарнымаш ден сылнымутан повесть коклаште икгайлык лийын
гын,
тидыже вара пеш кугу экшык мо? Кузе кӱлешлан шотлен, писатель туге возен.
Да шке
пашажлан мутым тудо шкежак гына куча.
Теве тыгай шӱлыканрак историй.
10.10.1977. Таче Миклай Казаков, шке манмыжла, ужын каяш редакцийыш пурен
лекте.
Кабинетыштем шоҥго журналист, кусарыше Александр Матвеевич Малинин - Мачви
Санюк
дене коктын ыльна. Казаков тудлан кидым шуялтымыж годым пелештыш:
- Изи Комалан кугу салам! (А.Малинин Медведево районысо Изи Кома ялеш
шочын).
- Кӱчыкэҥерланат кугу салам,- вашештыш тудыжо.
- Уке, Кӱчыкэҥерлан кужу салам лийшаш.
Николай Иванович шуко ыш шого, вашке чеверласыш. Кайымыж годым мане:
- Вескана яра кида ом тол, почеламутым кондем.
Чынак, тудо южо литератор семын мутым так гына кышкылт шинчаш толеден огыл,

поэтым газет редакцийыш кажне гана могай-гынат сомыл конден.
19.10.1977. Вашке - Кугу Октябрьын 60-шо идалыкше. Пайрем номерым ямдылаш
тӱҥалме годым редактор П.Г.Корнилов каласыш:
- Материаллаште ленинский декретлам илышыш кузе пуртен толмым ончыкташ
тыршыман.
Але марте мом ыштен шуктымо - раш койжо.
Газетын нылымше страницешыже марий культур вияҥме нерген статьям вераҥдаш
лийна.
Авторжылан кӧм ойыраш? Сергей Николаевым гын? Чылан келшышт.
Культур отдел вуйлатышын сомылжым шукташ шукерте огыл гына Давлет Исламовым

шогалтыме ыле, тудо, манмыла, завшак лийын огыл, и.о.-лан шотлалтын.
Пайрем номер нерген каҥашымын эрлашыжым мый декем Сергей Николаевич
йыҥгыртыш:
- Культур отдел гыч Гадиатов звонитлыш да Октябрь пайремлан статьям возаш
йодо.
Ала-мо умылен шым шукто. Тый сайынрак ойлен пу-ян, мом да кузе возаш?
Каласаш кӱлеш, Сергей Николаевич Давлетым эреак Гани дене луга да
чӱчкыдынак
Гадиатов манын ойла ыле.
Статья могай лийшаш нерген моштымем семын умылтарышым. Шоҥго писатель
редакцийын
заказшым шукташ келшымыж нерген каласыш.
Таче, 19 октябрьыште, вӱргечын, кабинет омса кычырик муралтыш да тушто
С.Николаевын чурийже койылдыш. Директор дек пураш аптыраныше школьникла
йодеш:
- Лиеш? Ты, как всегда, очень занят, наверно?
Пашамым кудалтышым, саламлалтна.
- Мый вет дурной еҥ улам,- пӱкеныш шинчат, ойлаш тӱҥале драматург.
- Молан?
- А вот тый возаш манын каласышыч да тугосек йӱдшӧ-кечыже эре возем. Теве
ынде
возен пытаренам да конденам: ала ончалат? Гадиатовлан (Давлетым адак тугак
лӱмда) пуымем ок шу, тудым вет сайын ом пале. А тыйым ятыр годсек палем.
Тымарте
ик материалем веле огыл печатлаш ямдыленат, редактироватленат. Сандене
тылат
ӱшанем.
Кондымо статьяжым пуэн кодыш. Тудо газетын 6 ноябрьысе номерешыже лекте.
Чеверласыме деч ончыч Сергей Николаевич мутшым адакат культур отдел
вуйлатыше
дек савырале:
- Гадиатов (Исламов - Г.З.) эше поэт огыл вет?
- Кузе огыл? СП член, тений гына пуртеныт.
- А мо член? Тудат (палыме сылнымутчын лӱмжым каласыш) СП член. Член гына
огыл,
эше калык поэт. А почеламутшо нимолан ок йӧрӧ.
Икмагал гыч ешарыш:
- Такше мыят народный улам. Возашыже гына толкем уке.
20.10.1977. Таче Сергей Николаевич теҥгече кондымо статьяж нерген мыйын
шонымем
палаш толын ыле. Толаш лекмыж деч ончыч мӧҥгыж гыч йыҥгыртыш.
- Пеш сайын возенда. Марий культурын ожно да кызыт могай улмыжо тушто раш
коеш,-
редакцийыште вашлиймекына, маньым мый.
- Ынде шоҥгемынам вет, возаш ӱнарем уке,- малдале калык писатель. Вара
Октябрь
революций годсо да тулеч варасе жапым шарналтен каласкалыш:
- Революций лийме жапыште кумшо классыште тунемынам. Ачам мыйым изинекак
пеленже
Морко пазарыш кондыштын. Йӧратем ыле пазарым! Ачам муным да монь ужалаш
намия.
Оксаж дене тидым-тудым наледа. Октябрьлан ик ий темме кечылаште ачам адакат
имне
дене пазарыш тарваныш. Мыйымат нале. Тунам Морко ты кундемлан кугу центр
лийын.
Калык эреак шуко погынен. Тиде ганаже митинг эрта ыле. Ачам трибун велыш
кидшым
шуялтыш:
- Ончал, Сергей, Ипат Васли ойла. Кугу еҥ, ушан, тунемше.
Василий Ипатов - С.Чавайнын рвезе годсо йолташыже. Революций деч ончычак
коктын
книгам луктыныт.
Трибун лишнак тунемше-влак радамлалт шогат. Ик оратор кутырен пытара - нуно

"Отречемся от старого мира" мурын ик куплетшым мурат. Весын ойлен пытарымыж

почеш адак ик куплет шергылтеш. Тыге мучаш марте мурен шуктышт. Ме ачам
дене
колышт шогена. Тудлан муро путырак келшен. Мӧҥгӧ пӧртылмына годым имньым
шно!
(но огыл, шно) манын покталта да муралтен колта: "Отречемся от старого
мира..."
Корно мучко мурыш. Тудым меат школышто тунемынна да муренна, садланак
ачамлан
мӧҥгыш шумеш "полшен" кайышым: "Тиде куплет почеш тыге муралтеш, вара -
туге..."
Тунамак С.Николаев 1924 ийыште Арын селаште Кугече йӱдым да Кожлаерыште
Семык
пазар годым спектакльым шындымым шарналтыш. Арыныште тошто йӱла верч шогышо-
влак
лӱдыктен ойлыштыныт: "Кугече йӱдым спектакльым шындаш тоштыда гын, школым
йӱлалтена". Сандене Морко гыч милиционер-влакым ӱжмӧ улмаш. Но чыла сайын
эртен.
Саде йӱдым шоҥгырак-влак черкыште юмылтеныт, а самырык тукым урем гоч
верланыше
школышто марла спектакльым ончен. Чыла ты пашам С.Г.Чавайн вуйлатен.
- Чавайн коммунист лийын огыл, а у илыш верч чот тыршен, тошто тӱня
ваштареш
чолган шогалын,- мане С.Николаев.- А Кожлаер ялыште "Ямблат кӱвар"
спектакльым
модмо деч ик кече ончычак декорацийым ямдылышна: уремеш, спектакль лийшаш
вереш,
лакылам кӱнчен, изирак кож-влакым урен шындылна. Чын чодыра гаяк лийын
шогале.
Чачавийым Морко гыч толшо Бурнаева модо, пеш мотор ӱдыр ыле. Мустайым -
поэт
Николай Мухин, Ямблатым - туныктышо Григорий Николаев. Тиде Семык пазарыште

Александр Токым первый гана ужым, палыме лийым. Тудо мый дечем ик ийлан
кугурак
ыле.
Книга нергенат мут ылыже.
- Ончычшо Чарлаште типографият, издательстват лийын огыл, марла книгам да
газетым Озаҥыште луктыныт. У книгам мемнан Овдасолашкат ужалаш кондеденыт.
Ме,
тунемше-влак, орол пӧртыш погынышо калыклан книгам йӱкын лудынна. Тунам вет

шукышт грамотдымо ыльыч. Лудын-колыштын, шер темешат, иктаж-кудыжо керосин
лампым пуал йӧрыкта. Рвезе-влаклан тиде веле кӱлеш - вигак ӱдыр-влаклан
пижыт,
оҥыштым кучаш, шупшалаш толашат. Мыят йолташем-влак деч почеш кодын омыл...
26.10.77. "Юность" журналын тенийсе кандашымше номерешыже композитор СССР
Госпремий лауреат, РСФСР искусствын заслуженный пашаеҥже Сигизмунд Кацын
"Дорогами памяти" шарнымашыже лектын. Тушто Йыван Кырля дене вашлийме
нергенат
ойлалтеш. Мутлан, автор воза, кузе тудо Муса Джалиль дене пырля коштын,
южгунам
нунын дек Кырлят ушнен, шке почеламутлажым марла лудын да вара рушлашке
кусарен
каласкален.
Сигизмунд Кац Йыван Кырля нерген палымыжым ала тичмашынжак возен огыл? Ала
тудын
ушыштыжо эше иктаж-могай оҥай сӱрет аралалт кодын? Тидым палаш шонен, кодшо

кечылаште Москошто "Юность" журнал редакций гоч серышым да пеленже Йыван
Кырлян
рушла лекше книгажым колтышым.
Тау композиторлан, тудо, кужун юватылде, вашмутым колтен, таче нальым.
Серышыжым
23 октябрьыште возен, пеленже визитный карточкыжым пыштен. Теве тудо серыш:
"Уважаемый Гельсий Зайниевич!
Получил Ваше любезное послание и спешу на него ответить. К сожалению, ничем
Вас
порадовать не могу - уж очень давно это было!
Помню только, что Кырля читал стихи на марийском языке, а Муса прозой
переводил
их на русский. Вернее, расказывал их содержание. Ходили мы раз втроем в
кинотеатр "Художественный" (на Арбатской площади), и после сеанса Кырля
рассказывал о своей работе над ролью и пел песню из фильма. Он был в сером,

модном тогда костюме - широкие брюки и короткий двухбортный пиждак. Был он
у нас
всего два раза, а потом наши встречи прекратились.
Перелистал присланную Вами книжку, но читанных нас стихов там не
обнаружил...
Если что еще вспомнится, напишу Вам.
С уважением С.Кац.
П.С. Поговорите с товарищами из местной филармонии. Может быть, они устроят
мне
авторские концерты в декабре или январе - тогда встретимся лично и
поговорим.
Обращаться нужно в Бюро пропаганды советской музыки. Москва, ул.Готвальда,
¹4.
Директор Никитин Геннадий Петрович. Тел. 251-01-31. С.К."
Конешне, мый Марий филармонийышкат шым мий, Москосо пропаганде бюрошкат шым

йыҥгырте, серышымат шым возо. Тӱҥ амалже - С.Кац Кырля нерген тетла моло
нимом
увертарен ом керт манын возен гын, у вашлиймашын кӱлешлыкшым ужын омыл.
(Вес ийжылан Сигизмунд Абрамовичын эртыше илыш нерген шарнен возымыжым
"Советский композитор" издательстве посна книга дене луктын. Тушеч изи ужаш

туныктышылан ямдылыме "Йыван Кырля" пособийыш пурталтын).
27.10.77. "Марий коммунын" тачысе номерешыже "Шокшо кыша" заметкем
савыкталтын.
Тудым кодшо кеҥежым шочмо ялышкем миен толмо деч вара возенам, шке кундемна
да
тусо еҥ-влак нерген изишак каласкаленам. Колынам ыле: ожно мемнан ялыште
критиклитературовед Ахмет Асылбаев туныктен. Тидым утларак рашемдаш шонен,
таче
писатель дек телефон дене пӱтыральым.
Ахмет Асылбаевич тыге ойлыш:
- Тендан Кульчубай ялышкыда мый 1931 ий февральыште мийышым. Такше Пӱрӧ
педтехникумым ме кеҥежым тунем пытарышаш ыльна, а мыйым телымак шкетемым
луктыч
да тӱҥалтыш школыш пашам ышташ колтышт. Молан? Мый сайын тунемынам,
активист
шотышто коштынам. Сандене, очыни. Кульчубайыште шукерте огыл кулакыш лукмо
да
поктен колтымо еҥын вич пырдыжан пӧртыштыжӧ пачер дене иленам. Тудо школ
деч
тораште огыл, изуремыште верланен ыле. Вера Ибагишева дене коктын
туныктенна.
Тунем пытарен лекме годымак Башкир пединститутыш каяш направленийым пуэныт
ыле.
Но мый тушто ик кече гына тунем шуктышым - поктен луктыч. Амалже тыгай ыле:

техникум деч вара кажне еҥ кок але кум ий школышто пашам ыштышаш, тунам иже

институтыш каен кертеш. А мыйын стажем кум тылзе гына ыле. Аптыранымем дене

педтехникумыш тольым, туныктышем-влак деч ой-каҥашым йодым. Нуно Йошкар-
Олашке,
тудо ийын гына почылтшо пединститутыш, каяш темлышт. Тыш да туш коштмем
дене
вараш кодым, сентябрь мучаште але октябрь тӱҥалтыште иже толын шуын. Туге
гынат
мыйым тунемаш нальыч...
И.ИИ.77. Таче Уфа гыч башкир писатель да ученый Кирей Мэргэн деч чон
куандарыше,
поро мутан серышым нальым. Тудо мемнан Мишкан районысо Кигазы-Тамак ялеш
шочын.
Ондак журналист пашаште лийын, вара возымо да шымлыме корныш шогалын. "На
склонах Нарыш-Тау" романым, ятыр повестьым, пьесым, ойлымаш ден очеркым
серен,
шочмо фольклорым шымлымашке кугу надырым пыштен. "Эпические памятники
башкирского народа" пашажлан филологий наука доктор лӱмым налын. Профессор.
Тений шыжым тудын рушла лекше "Чудесный сплав" книгаже шинчамлан перныш.
Тушто
ятыр ойлымаш авторын илышыже да творчествыж дене кылдалтын. Иктыжым
("Легенда"
лӱманым) кусарышым да "Марий коммунеш" "Ялыш миен шым шу..." вуймут дене
савыктышым.
Содержанийже тыгай. Уфаште илыше писатель лучко-коло ий шуйнышо кӱрылтыш
деч
вара шочмо ялышкыже кая. Корнышто палыдыме шофер шке пассажиржылан
(авторлан)
ойла: "Мемнан вел гычат ик писатель Уфаште ила. Мый тудым ужын омыл, но
тысе
калык пеш мокта, йӧрата..." Умбакыже шоферет землякше нерген тугай да тунар

чапле шомакым каласен пуа - ӧрат веле. Писатель саде моктымо еҥын
фамилийжым
йодеш. Вот азап: лач тудын нерген тыгай сай мут шарлен улмаш.
Тидым колмеке, мӱндыр уна шочмо ялышкыже пураш ок тошт. Амалым муын,
савырнен
кудалеш. Семынже вискалаш тӱҥалеш: "Легендысе, землякем-влакын шонен лукмо
легендысе еҥ гай сай лийын кертам мо?"
Кусарыме ойлымашым мый дечем налмекыже, Кирей Мэргэн (Ахнаф Нуреевич
Киреев)
вашмутым колтен:
"Многоуважаемый Гельсий Зайниев!
Привет Вам из Уфы.
Получил Ваше послание с приятным для меня приложением - рассказом моим,
опубликованным на марийском языке в Вашем переводе. Большое Вам спасибо.
Кстати,
газету "Марий коммуна" у нас, в Башкирии, тоже читают немало.
Мне очень приятно узнать, что Вы оказывается, наш земляк. Мишкинский район
-
один из благодатных районов Башкирии: чернозем, степь, луга, дубняк,
липовые
рощи, орешники... А родников сколько! Ко всему этому, мне кажется, там
сохранилась весьма самобытная духовная культура марийцев. Это видно хотя бы
из
репертуара коллективов народных танцев, которые частенько выступают в Уфе.
Я только родился там. Родители приезжали в гости, на праздник сабантуй (моя
мама
оттуда), а детство мое прошло в д.Юмраново (Пермская область) на земле
отцов и
дедов. Но связь с мишкинцами я не теряю, часто бываю в Кигазах (колхоз
им.Аптыкаева) и других селах. Само село Мишкино сейчас очень и очень
изменилось
в лучшую сторону.
Желаю Вам больших творческих успехов, удач. Будете в Уфе, непременно
заезжайте.
Кстати, там, в Йошкар-Оле, должно быть немало башкирских марийцев. Даже
известный Яныш Ялкайн ведь был из Башкирии (Мишкинский район!).
Примите еще раз самые лучшие пожелания и сердечное поздравление по поводу
приближающегося праздника Великого Октября, с Новой Конституцией!
Искренне Ваш Кирей Мэргэн".
(Серышын авторжо изи йоҥылышым ыштен: Кигазы ял нигунамат Аптыкаев лӱмеш
колхозыш пурен огыл, тудо вес озанлыкын ужашыже лийын. Кирей Мэргэн 1984 ий

февральыште 72 ияш колен. Мыланна вашлияш логалын огыл).
Гельсий ЗАЙНИЕВ.



031197
************************************************************************
3—11
Вячеслав Ефремович Григорьев Марий Эл Республикысе Курыкмарий район,
Паратмар
ялеш 1941 ийыште шочын.
1960 ийын Козьмодемьянск олаште интернат-школым тунем пытарен, вара
Закавказьеште кум талук салтак корным тошкен. Армий почеш комсомол путевко
дене Карелийыште, Тюмень областьыште пашам ыштен, Нефтеюганск олам чоҥаш
полшен. 1967 ийыште
шочмо кундем лишке пӧртылмекше, Чебоксар ГЭС-ым чоҥымашке ушнен — каменщик-
бетонщик, плотник, геодезист лийын, ты жапыштак Чебоксар Кугыжаныш
университетыште
экономический отделенийыште тунемын.
1978-1991 ийлаште "Агропром" системыште тыршен. Кызыт Чуваш ял озанлык
академийыште туныкта, Новочебоксарск олаште ила.
В.Григорьевын сылнымут пашам тӱҥалмыжлан 1981 ийым шотлаш лиеш, вет лач
тунам
икымше гана Йошкар-Олаште "Сылнымут шыже" семинарыште лийын, лӱмлӧ писатель-
влак
авторым поэт-лирик семын акленыт.
Марий книга издательство поэтын ныл книгажым савыктен. Тиде "Шачмы вӓр",
"Перке", "Ши пӱан Пампалче" да тений лекше "Йынгы йога" почеламут дене
возымо роман.
Вячеслав Григорьев — Российысе писатель ушем член, тушкыжо Чуваш писатель
организацийын (вуйлатышыже М.Юхма) темлымыж почеш пуртеныт.
"Ончыкым" лудшо-влаклан ме поэтын у аршашыж гыч ныл сонетым темлена.

Вячеслав ГРИГОРЬЕВ
ИЛЫШ ТОЛКЫН

Сонет-влак
* * *
Лупша со илыш толкын кечын,
кузе илен мошташ, мо семын?
Вӱд сер мо лавыра да ночко?
Ала тӱняште, утыш лектын.

Каватӱрем дек мый лишемым?
Илен эртарыме ты жап...
Шогем мый пуйто эн покшелне
Да пуйто ыш лий намысат.

Кудалтыш луктын кукшо серыш
Пушемым толкын — куш пураш.
Вашеш мардеж ир йӱштын перыш,

Лӱшка:"Кодаш тышан, кодаш!"
Чонем кӱ серыште коржеш,
Пуш пырдыжем кошка южеш.

* * *
Кошка южеш пушемын пырдыж.
О теҥыз — илыш вийын чапше!
Вучаш арам мотор игечым,
Кунам тулет начар шинчаште.

Кунам шулен чонетын йолкын,
Кӧна налаш могае толкын?
Кунам улат тый мыле кол,
Ыҥгай мардежланат от кӱл.

Кӧлан сыраш? Айдемылан
Ик пӱрымаш — ик ӱмырлан.
Йӱлаш пӱрен гын Юмо-пӱрыш —

Шӱм-чонышкем лач тулак пурыш:
Тугаяк йӧсӧ илыш кыл,
Да вуй ӱмбалне шеме пыл.

* * *
Со неле пыл вуем ӱмбалне,
Вот кӱдырчӧ шокта умбалне.
Но шӱм-чонемын вийже але
Вӱр модмо жапым шарныктале.

О, лийын жап!.. Эр ӱжараже
Волгалтын самырык времаште,
Да шочмо-кушмо ялыштемже
Чыла пеледын тыгутлаште.

Ыжна лий школышто паштеҥге,
Ме лийынна кугемше каче.
Кеч кочкынна лачак пареҥгым.

Садикте кӱш нӧлталтын ваче...
Кергалтыме пашаште кидым,
Пашаже — нур, чодыра да идым.

* * *
Содор эртен кеҥеж да теле.
Ме лийынна ме нӧргӧ веле,
Садак ялна тӱняш ужатыш,
Кеч лийын эр куснаш у жапыш.

Ача-кочан сур гимнастеркым
Шоҥалын, стройышко шогална
(Мо, кӧ деч вожылман, ораде?!),
А тыршенна лачак теҥгелан.
Но кечын-кечын, вийым налын,
Со пеҥгыдемын шулдырнаже:
Вучен шке корно пелне кажным,

Ырен ик ой дене шӱмнаже:
Ме ты тӱняште — эн куатле!
Илен моштет гын,— илыш чапле!

Курыкмарла гыч В.Абукаев-Эмгак кусарен.



031297
************************************************************************
3—12
"ОНЧЫКЫН" ФОТОАЛЬБОМЖО

Рвезылыкым моктышо мурызо-влак

Олык Ипай лӱмеш премийын лауреатше — писатель ден поэт-влак

1968 ийыште Ленинский комсомолым ыштымылан пел талук темын. Ты чапле
лӱмгечым
палемдаш уло эл ямдылалтын. Марий кундемыштат почеш кодын огытыл: ветеран-
влак
дене вашлиймашым, субботникым эртареныт, кугемдыме социалистический
обязательствым налыныт. ВЛКСМ Марий обкомын бюрожо Олык Ипай лӱмеш премийым
ышташ пунчалым
луктын. Тудо литератур ден искусствын чапле произведенийыштлан пуалтшаш
улмаш.
"Сылнымутан литературым ончаш, музыкым колышташ латвич еҥан комиссийым
ойырымо,—
возен "Марий коммуна" газет 1968 ий 27 октябрьыште.— Тудо 25 авторын кумло
утла
произведенийже дене уже палыме лийын. Нунын кокла гыч эн сайлан поэт
Валентин
Колумбын "Келшымаш ола" очерк-влак книгажым да "Эре чоҥешташ, чоҥешташ"
почеламут-влак сборникшым шотлымо да Марий комсомолын Олык Ипай лӱмеш
премийжым пуаш
пунчалме..."
Тыге кок ийлан ик гана комсомол премий дене самырык поэт, писатель, артист,
композитор, художник, скульптор да моло искусство пашаеҥ-влакым палемдаш
тӱҥалме.
Нунын нерген кумданрак Марий издательствын савыктыме "Лауреаты премии имени
Олыка Ипая" (1982 ий) да "Лауреаты премии Марийского комсомола имени Олыка
Ипая"
(1990 ий) книга-влак гыч пален налаш лиеш.
Илыш саман вашталтмылан кӧра 1994 ий 4 ноябрьыште Марий Эл Республикысе
Правительстве пунчалым луктеш: литературышто, музыкышто, изобразительный
искусствышто, исполнитель, актер мастарлыкым почын пуымаште да калык
творчествыште талантым ончыктышо, шуко национальностян культурыш надырым
пыштыше, самырык-влакын
кумылыштым савырен кертше еҥ-влак Олык Ипай лӱмеш Кугыжаныш молодежный
премий
дене палемдалташ тӱҥалыт.
Тыге комсомол премий олмеш ынде Кугыжаныш молодежный премий пуалтеш.
Лауреат
лӱмым налшаш еҥ-влак кумло вич ий деч кугу лийшаш огытыл. Премий дене
ожнысо семынак кок ийлан ик гана палемдат.
"Марий комсомолын Олык Ипай лӱмеш премийжын лауреатше", а 1994 ий гыч "Олык
Ипай
лӱмеш премий лауреат" почетан лӱм дене тыгай писатель ден поэт-влакым
палемдыме:
1968 ийыште
Валентин Колумбым — "Келшымаш ола" очерк да "Эре чоҥешташ, чоҥешташ"
почеламут
сборникше-влаклан;
1969 — 1970 ийлаште
Семен Николаевым — "Шулдыраҥме пагыт", "Латкандаш ияш-влак" почеламут
сборникше-влаклан да Ленин, партий, Родина нерген возымо почеламут
циклжылан;
1971 — 1972 ийлаште
Валентин Косоротовым — "Тура кугорно" повестьшылан да "Канде шинчан шошо"
ойлымаш книгажлан;
1973 — 1974 ийлаште
Миклай Рыбаковым — "Салтак вате", "Кинде" да "Онтон" драме трилогийжылан;
1975 — 1976 ийлаште
Александр Сычевым — "Ржаной горизонт" почеламут сборникшылан;
1977 — 1978 ийлаште
Юрий Артамоновым — ялысе еҥ-влак нерген возымо статья, повесть да очерк
серийжылан;
1979 — 1980 ийлаште
Алексей Смолниковым — Олык Ипайын произведенийже-влакым руш йылмышке
кусарымыжлан;
1982 ийыште
Владимир Пановым — "Радостный полдень" почеламут сборникшылан;
1984 ийыште
Анатолий Тимиркаевым — "Родные звезды" почеламут сборникшылан;
1986 ийыште
Пуымо огыл;
1988 ийыште
Альбертина Ивановам — "Кечан эрдене" (1976), "Каласынем тылат" (1982),
"Короткое
лето" (1984), "Шинчаваш ончен" (1988) почеламут сборникше-влаклан да
национальный поэзийын самырык-влак коклаште кугу мер пашам шуктымыжлан;
1990 ийыште
Вячеслав Абукаевым — "Нигунам от пӧртылтӧ" повесть да ойлымаш сборникшылан
да
"Шочмо тувыр" роман гыч савыкталтше ужаш-влаклан;
1992 ийыште
Татьяна Иштриковам — "Шалунишки", "Аты-баты", "Лора — командир" да "Цветная
песенка" почеламут сборникше-влаклан;
Анатолий Спиридоновым — "Золотое дно" повесть да ойлымаш книгажлан, марий
йылме
гыч рушлашке кусарымыжлан;
1994 ийыште
Валентина Изиляновам — пытартыш жапыште савыктыме почеламут да самырык-
влаклан
сылне муро текст-влакым возымыжлан;
1996 ийыште
Пуымо огыл.

Т.Анатольев.



031397
************************************************************************
Эртыме корно

Коллективизаций пагыт да кресаньык илыш
Серыш, вуйшиймаш да йодмаш-влак каласкалат

Векат, пытартыш шӱдӧ витле ий жапыште элыштына аграрный политике, ял
озанлыкым
пужен ыштыме йодыш эн рӱдӧ, тургыжландарыше лийын да ончыкыжымат тыгаяк
кодеш.
Тиде проблемын тӱҥжӧ — тошто косам у дене вашталтыме стратегий. Но тунамак
йодыш
лектеш: тудо илышын тачысе кечыжлан келыштараш кӱлмылан кӧра але иктаж
вуйлатышын "Тыге ыштыман, моло семын элым виктараш огеш лий" манмыжлан верч
тарванен.
Конешне, саде реформо кресаньык-влакын илышыштым я саемден кертын, я удам
ыштен,
но тудыжо реформатор-влакым шагал тургыжландарен. А вет кресаньык — тӱням,
сандалыкым шке семын умылышо, мландыш, пӱртӱсыш вожым келгын колтышо
личность, эреак йырым-йырысе илыш дене йолташ лийын, ваштарешыже нигунам
тавадаҥ шогалын
огыл. Тудын эше ик койыш-шоктышыжо уло: тошто деч вигак кораҥаш ок вашке.
Тыгайыш кресаньыкым ик пагытын весе дене вашталтмыже, ий гыч ийын эре ик
сомылымак
шуктымыжо, мландым, пӱртӱсым пагалымыже, пошкудылан полшымо койышыжо
савырен,
сандене революционный, виеш тушкымо вашталтыш шӱм-чонышкыжо вигак шыҥен
кертын
огыл. Сандене ял озанлыкым у семын виктарен колтымо ятыр сомылым "кӱшычын"
торжан, тӱрлӧ декрет полшымо дене шыҥдараш тӧченыт. Тыгаяк сӱрет лийын
элыштына
1929 ий мучаште да 1930 ий тӱҥалтыште. Тунам посна кресаньык озанлык-влакым
ик
кугу озанлыкыш ушаш пижыныт. Тыге ял калыкым коллективизаций авалтен. Ты
сомылым
виктарыме годым "партийын линийжым йоҥылыш умылымо, тудым пудыртылмо,
утыждене
толашыме" нерген историк-влак ятыр возеныт. Нунын пашаштышт
коллективизаций, кулак-влакым пытарымаш социализмым чоҥымаште кӱлешан сомыл
семын ончыкталтеш, пуйто тидыже кресаньыклан улан да пиалан илышым конден.
80-ше ийла мучаште да 90-ше
ийла тӱҥалтыште гына историк-влак ты пагытым у семын ончалыныт да тудым
кресаньык-влаклан эҥгекым кондышо ошкыл семын аклаш пижыныт. А кугу
трагедий марий кундемымат ӧрдыжеш коден огыл.
Ты статьяште колхоз-влакын шочмышт да 30-шо ийласе пужен ыштымаш нерген
тунамсе
кресаньык-влак шкеак "каласкалаш" тӱҥалыт. Кузе? Совет да партий органлашке
колтымо серышышт, йодмашышт, вуйшиймашышт полшат.
НЭП жапыште, кресаньык-влаклан торгаяш да предприниматель лияшышт эрыкым
пуымек,
ял озанлык паша утыр воранен каен, калыкын илышыже саемын. Но
коллективизаций
тӱҥалме дене эн шотан, пашаче-влакым кулак семын ончаш пижыныт. Тидын
нерген Оршанке район Пӱгӧвож ялыште илыше Г.А.Фоминых шке серышыштыже теве
кузе возен:
"Мыланна чыла: пасу, техника, пакча, сад, мукшым, сурткайыкым кузе ончымо,
технический культурым вияҥдыме сомыл — кӱлешан да пайдале ыле.
Озанлыкыштына шкеак
агроном, зоотехник, механик, экономист лийынна. Тыге изак-шоляк
Фоминыхмытын
лӱмышт кундемна мучко шарлыш. Тӱҥалтыште районысо вуйлатыше-влак мемнан
дене пеш
кугешнышт, примерым ончыктышо озанлык семын моктышт. Варажым, политике
вашталтмеке, нунылан мемнам кулак спискыш пурташ да пытараш шӱденыт..."
Чынак, озанлык пеҥгыдын йол ӱмбаке шогалже манын, кресаньык-влаклан йӱдшӧ-
кечыже
кочо пӱжвӱдым шуко йоктараш пернен. Тидын нергенак ойла Г.В.Васильевын
(Морко
район, Изи Кушна) Мароблисполкомыш колтымо серышыже. Тушто автор, кузе
тудым кулакыш лукмо нерген возышыла, шке илыш корныжым ярымла: "Мый мланде
пашам ыштыме
деч посна эше, шуко гана тарлалтын, плотник сомылым шуктенам. Неле деч
лӱдын
омыл. Чылажымат лийжак манын вораҥдаш тыршенам. Тыге печкем шӱдышлаш
тунемым.
Тидыже изи огыл парышым кондыш. Икманаш, тупым чот пӱгырташ логале. 1912
ийыште
действительный военный службыш нальыч, тушечак 1914 — 1918 ийлаште талышнен
шогышо империалист сарыш логальым. Пленыш верештым, ныл ий Германийыште
илышым.
Тушто шуко нелылыкым чыташ перныш. 1919 — 1921 ийла марте граждан сарыште
лийым,
кужу жап вучымо эрык верч темдыме буржуазий ваштареш кредальым. Армий гыч
толмеке, шке илышым тӱзаташ пижым. Ончыч озанлыкыштем ни имне, ни ушкал уке
ыле. Пашалан кыртменак пижым, вольыкым ашнаш шонен пыштышым. Печкем ыштен,
оксам погышым да презым, икмыняр сӧснаигым нальым. Кормам ямдылашлан
пареҥгым, вожсаскам
шындышым. Германийыште лиймем годым эскеренам: тусо кресаньык-влак
вольыклан
вожсаскам гына пукшат. Садланак тудо вашкен ӧрда, паша лектыш моткоч кугу.
Тиде
опытымак шке озанлыкыштем кучылт ончышым да йоҥылыш шым лий. Кум ий гыч
мыйын
вӱтам кок ушкал да икмыняр сӧсналан пойдаралте. Сӧсна шылже утышат, луктын
ужалышым. Тыге мыланем шыл да кинде дене спекулироватлыме титакым тушкалтен
пуышт.
Киндыже гын ужалаш огыл, озанлык кӧргыштӧ кучылташат ыш сите, вет ӱдышаш
мландемже куд едокланат шагал ыле — чылаже 4,5 десятин гына лийын. Киндым
оксала налынам, утларакше шӱльым. Йоҥыштен, ушкал ден сӧсналан пукшенам.
Шкан кочкашат
кӱлын. Тыге, шке кидвий денак серлаген, тарзым, ӧрдыж еҥым кучылтде, 1927
ийыште
озанлыкем икмарда радамыш нӧлтальым.
1930 ий шуо. Идалык мучаште сайлыме права деч посна кодышт, уло погем
шупшын
нальыч да кум ийлан исправительно-трудовой лагерьыш колтышт. Молан? Кызытат
ом
пале..."
1930 — 1931 ийлаште МАО (Марий автономный область) гыч ятыр кресаньык ешым
элнан
мӱндыр кундемлашкыже виеш поктен колтеныт. Тушто нуно шужен-мерчен иленыт,
йӱштӧ-шокшым шуко чытеныт. Нелылык эше сборный пунктыштак тӱҥалын. Тидын
нерген
Шернур район, Шеньше ял гыч улшо Е.С.Воронцов ОГПУ уполномоченныйлан тыге
воза:
"...Ме уло ешге Йошкар-Оласе сборный пунктышто улына. Шочмо сурт гыч поктен
лукмек, мыланна — ни йочалан, ни кугыеҥлан — киндым, вургемым пелен налаш
ышт пу.
Сурт погына "Путь Ленина" колхозлан вереште. Кем, ботинке, ведра, совла,
шондык,
тувыр... колхоз кидыш шуын огытыл, чыла шолышт пытареныт. Индеш еҥан ешлан
ынде
мо дене кужу корныш тарваныман?.."
Тыгаяк кочо А.С.Блинован серышыже: "Шочмо ял гыч поктен колтымекышт,
пеленем ик
пуд киндым гына налынам ыле. Тетла ышт пу. А мыйын кум йочам уло. Кочкаш
нимом.
Садлан киндым пуаш йодам..."
Ӧрдыж кундемыш виеш илаш кусарыме кресаньык-влакын пӱрымашышт ончылно
ушештарыме
Г.А.Фоминыхын шарнымашыж гыч сайын коеш: "1930 ийыште мыйым Урал мландыш
кучен
колтышт. "Шайтан" манме кӱртньӧ рудникыште август гыч октябрь тылзе пытымеш

тӱлыжген орланышна. Иленна кугу гына баракыште. Туштыжо ни окна, ни омса,
ни
кӱвар лийын огытыл. 300 еҥ чара мландыште мален. Баракым фанер дене
леведмат,
йӱр вӱд йоген. Маня ӱдырем колыш. Ме, шужышо, начарын чийыше, черле да
лӱдшӧ,
пашаш лу меҥге коклам йолын коштынна..."
Южгунам вес кундемыш илаш суртозам гына — марийым колтеныт. Но ялеш кодшо
еш деч
оралтым, пӧртым поген налыныт. Властьын тыге ыштылмыжлан кресаньык-влак
ВЦИК-ыш
вуйым шийыныт. "Мартыште мыйын марием, гражданский правам йомдарыдыме Федор
Афанасьевым, тыгат-тугат пояныш луктын поген нальыч да ала-кушко илаш
колтышт,— возен 1930 ийыште Москошко Помар (кызыт Волжский) район Шеренгуп
ялыште илыше
М.А.Афанасьева.— Сентябрь мучаште Звенигово гыч кум милиционер тольо. Уло
кресаньык погемым, имнемым, кычкыме ӱзгарым шупшын нальыч. Пӧрт гыч поктен
луктын,
кандаш ияш эргым дене когыньнам еҥ шинчам ончаш кодышт. Рӱдӧ исполнительный
комитет деч шортын йодам: мылам, грамотым палыдыме марий ватылан,
умылтарыза, изинек шке озанлыкыште пашам ыштыше да изи йоча дене кидеш
кодшо еҥым тыге раскулачиватлаш лиеш мо? Але мыйын гайжым мланде ӱмбачынжак
ӱштыл кудалтыман? Тыгай
пӱрымашым сулен омыл, шонем. Вет озанлыкыштына тарзым нигунамат кучен
огынал,
шкеак веле йӱдшӧ-кечыже сомылым ыштенна. Шинчавӱд дене йодам: милиционер-
влакын
осал пашаштым чарен шогалтыза, суртем мӧҥгеш пӧртылтыза. Вет пытартыш
кандыра
йотке поген налыныт..."
Кресаньык-влакын кӱшыл органлашке возымо серышышт ден йодмашышт ончыкта:
коллективизаций годым партий ден правительствын налог политикышт, киндым
ямдылыме кампанийышт толышо сынан лийын. Налог дене эн чотын шке озанлык
дене илыше кресаньык-влакым темдалыныт. Но вараже тудын нелытшым колхозник-
влакат шижыныт. Пример
шотеш кресаньык-единоличник ден колхозник-влакын йодмашыштым ончалына.
Морко районысо Чишкан ялыште илыше Г.К.Кириллов Мароблисполком президиумыш
да
область прокурорлан тыге воза: "...Каласышаш улам: Маробфон ончалтышыже
социалистический огыл, а бюрократический... Таче мыйын суртозанлыкем шинча
ончылнак
шалана. Ушкал деч посна пашалан да шыллан ашныме вольыкем уке. Пашаче
вольык уке
гын, кузе мый рыночный ден неземельный налоглам тӱлен кертам? Молан нуным
коккум пачаш шуко тӱлаш ыштышт? Верысе властьын еҥышт-влак ойлат: озанлык
олмешет
коншудо ден нужым кушташ тӱҥалына.
1936 ий 13 март".
"...Шочынак, йорло радамыште улам, сандене эреак нужнан иленам, ойлен 1935
ийыште Курыкмарий районысо прокурорлан возымо серышыштыже П.В.Кирсанов.— Но
ончыкыжым мыйым, шоҥго еҥым, ешге пӧрт гыч поктен луктын, ял мучко кӱчен
коштыктынешт.
Государствылан ик шорыкым да казам, 16 кило шылым пуышым. Имньым 1934 ий
шошым
гына налын кертым. Но тидлан 570 теҥгелан ушкалым ужалаш логале. Тачысе
кечылан,
ик чывым шотлаш огыл гын, нимогай вольыкемат уке".
1936 ий августышто А.С.Шмелева (Морко район) Мароблисполкомыш тыге возен:
"Мый
68 ияш улам. 78 ияш акам дене коктын илена. Полшен кертше родо-тукымна уке.
Илен
лекташ манын, ушкалым да кок шорыкым кучена. Шорыкшым шыллан колтена,
маныт. Мый
1933 ий годсек ял озанлык налогым ом тӱлӧ, мландым, тыгак пырчымат
колхозлан
сдатленам. Туге гынат шыл налогым, 52 килом, ӱмбачем кораҥден огытыл...
Такшым,
ушкалем тений презылыш, кок шорыкем ик пача гыч кондышт. Ынде чыла тидым
шыллан
пуаш верештеш мо? Умбакыже кузе илыман? Мом кочман, мом чийыман?.."
Ф.Г.Ивановын (У Торъял район, Кӱшыл Янай ял) 1936 ийыште ВЦИК-ын
секретарьжылан
колтымо йодмашыж гыч: "Государствылан кинде налогым тӱрыс сдатлен шым
кертат,
имне ден ушкалемым ужален колтышт. Верысе властьын тыге ыштылмыжым
закондымылан
да пеш осаллан шотлем. Тиде койыш пашаче кресаньыкым нужнашке савыра. Тиде
— сокыр политике...
Мыланем — 87 ий, эргымлан — 60. Мый сокыр, шоҥго улам, кӱчен коштам,
парализоватлалтше эргымым пукшен ашнем. Пашаче калыкым аралыше улмыдам
пален, тендан деч
йодам: йорло, красноармейский озанлыкым пытараш ида пу. Пагалыме йолташ-
влак,
тиде йодмемым ӧрдыжыш ида шӱкал, верысе вуйлатыше-влаклан шижтарыза:
мемнанат,
пычкемыш марий-влакын, пашаче калыкым арален кертше органышт уло..."
У Торъял районысо "Чобык" колхозын председательже А.Е.Кузнецов 1935 ийыште
ВКП(б)-ш колтымо серышыштыже ойла: "1934 ийыште верысе вуйлатыше-влакын
кинде
закупым эртарымышт эҥгекым гына кондыш: колхозлаште пырчым виге поген
нальыч,
имне-шамычым фураж, колхозник-влакым шурно деч посна кодышт. Садланак ял
калык
шужен илыш, пашаш ыш лек, имне-шамыч чомам лугыч кудалтышт, ярнен
шуҥгалтыч..."
Колхозник С.Патруевын серышыже (Йошкар-Ола район): "Пролетариатын да
кресаньык-влакын пагалыме вождьышт! Маробластьыште ӱдымӧ сомыл чыгынен
шогал кертме нерген
столицыштына палат мо? Молан? Тыге лийын кертеш? Пырче уке, да пуашат огыт
шоно.
Пӧръеҥ-шамычлан мом шонеда, тудым ӱдыза, маныт. Шкешт сайын палат: нунын
пырчышт
уке. Шыже заготовко годым марий-влак ойлышт: кызыт оранек поген наҥгаеда,
вара
ӱдаш веле огыл, ӱштын лукташат нимо огеш код. Ятыр кресаньык шужен ила,
кӱчен
коштеш... Тидлан огыда ӱшане гын, верыш лектын коштса, тушто мо ышталтмым
шке
ужыда".
Кресаньык-влакын совет да партий органлашке колтымо серышышт гыч коеш: нуно
кугу
вуйлатыше-влаклан ожсо семынак чот ӱшанат. Но вес сынан письма-влакат
вашлиялтыт. Южо возышыжо умылынеже: молан кресаньык-влак, кӧ верч революций
чот шоген,
кӧн верч коллективизацийым эртарат, тыге начарын илат. Теве тыгайрак сынан
ик
серышым лудына. Тудым граждан сар годым кучедалше П.А.Емельянов (Куженер
район,
Руш Шой ял) возен: "Кугу ушан вождьна, Сталин йолташ! Тиде письмам шкеак
лудын
лектыда гын, сай лиеш ыле. Мыйын гай тыланда палыдыме еҥже элыштына шуко
уло,
шукыжо мыйын семынак ила. Молан мый Тыланда возем? Пале: уло калык, чумыр
элна
Тендан идейда да калык верч тургыжланымыда почеш ила, ончыклыкым чоҥа.
Тидын
нерген кажне кечын ойлат, газетлаште возат. Пиалан илышым кондымылан да
мемнан
верч тыршымылан Тыланда кугу таум ыштат.
Чынак, элыштына сеҥымашын саскаже сайынак палдырнаш тӱҥале. Тидыже икымше
ден
кокымшо вичияшлам шуктымо гычат коеш. Сеҥышыже вара кӧ? Сеҥымашке Те да ме
пырля шуынна. Мемнанат тушто йоктарыме вӱрна уло, сандене Те чылажымат
мемнан деч
посна ыштен кертынна манын ида шоно. Те каласен кертыда: калыкым шке почеш
наҥгаен да ӱшандарен моштыман. Чын, тиде — ик шот. Но йӧршеш весе:
сознательный калык. Тудымат шотыш налде ок лий вет. Тидымак обществын
вияҥме корныжо пеҥгыдемда. Ойлена: калыкым почеш вӱден моштыман, а нуныжо
мом шонат, ынена пале. Тугеже
молан Маркс шке жапыштыже ик революцийыштат сеҥен огыл, Совет властьымат ыш
ыште? Вет тудо 1848 ийын Парижысе революцийыштат лийын. А Те ойледа: тудо —
икымше
гений, пролетар обществын туныктышыжо. Те каласен кертыда: тунам
пролетариат шагал лийын, тудын жапше толын шуын огыл, моло амалымат муыда.
Но молан 1905 ийысе
революций годым сеҥыме огыл? Вет тале еҥ-шамыч шукын лийыныт, нуным Ленин
вуйлатен. Уке, тугеже чылажат гений Маркс деч гына ок шого, коеш. Калыкымат
шотыш
налман.
Большевик-влак пиалыштым мучыштаратат, чӱчкыдын шкеныштым лыпландарат:
шуына,
эше жап уло. Йӧра, утыждене шке шонымынам Тыланда темлаш огына тӱҥал, уке
гын,
йоҥылыш умылен, "шола" але "пурла" "уклонист" лӱмымат тушкалтен пуат,
контрреволюционерышкат луктыт.
Мый иктым ушештарынем да каласынем: "кӱшнӧ" шинчыше еҥ-влак гына огыл сайын
илышаш улыт, меат почеш кодшаш огынал. Уке гын шукышт эре иктым ойлат: тау
мемнан
Сталинлан, тудлан кӧра сайын, веселан илена. "Чынак тыге мо?" манатат, ӧрын
колтет, кумыл вола, шоналтет: пиалан элыште илыметлан тауштен, вождьна-
влаклан таумат шыч каласе. А вет ончыклык сай илыш верч тыят нунын дене
пырля илаш-колаш
кредалынат. Кузе кумыл ок воло? Мерчен илымылан кӧра икшыве-влакат мыйым
титаклаш тӱҥалыныт, а ватем тетла йочамат ынеж ыште... Тудо чын шона.
Кӧранем бойышто
колышо изамлан да сӧй пасуэш кодшо-влаклан. Нуно пиалан улыт, нунылан ынде
нимат
огеш кӱл.
...Кызыт Николай кугыжан подачкыж деч шукырак налына мо? Уке шол. Шарнем,
чӱчӱмлан, герман сарын инвалидшылан, тылзеш 12 теҥгем пуат ыле. Но тунам ик
аршын ситце 30 ырым, ик пуд кинде 80 ырым шогеныт. А таче ик метр ситцылан
2 гыч 4
теҥге марте тӱлыман, ик пуд киндылан — 2 теҥгем. Тышеч коеш: ме Николай
годсо
подачке деч шагалрак налына. Тыгай илышыш 18 ий жапыште толын шуна, а 19-ше
ийыш
тошкалмеке, мый тыгай илышын ситыдымашыж нерген йӱкын ойлынем, сай
ончыклыкым
шып вучен шинчен ом керт.
1936 ий 28 апрель. Емельянов".
Теве тыгайрак шӱлышан улыт марий кресаньык-влакын коллективизаций пагытыште
возымо серышышт, йодмашышт, вуйшиймашышт. Тугеже 30-шо ийлаште "кӱшыч" виеш
шыҥдарыме коллективизаций ялыш шужымашым гына конден, йолӱмбак шогалше
кресаньыкын
илышыжым шолдыртен.
"Кугу вашталтыш" манме саманым чытен лектын, тидлан шымле ийым пытарен, ял
таче
угыч шке вияҥме корныжым чын ойырен налме тура савыртыште шога: умбакыже
могай у
ошкылым ышташ. Ӧраш гына кодеш: кызытсе пагыт адакат кумлымшо ийласе "кугу
вашталтыш" татым моткоч ушештара...
Иван Ялтаев,
Марий кугыжаныш университетын преподавательже, аспирант.



031497
************************************************************************
3—14
Алексей ИВАНОВ

КОҤГА ЙЫВАН
Мыскара ойлымаш

Илыме ӱмырыштӧ иктылан изиракше годымак, весылан капеш шуын, ушым
шындымекше могай-гынат лӱмедышым тушкалташак тыршат. Кузе уке гын ӧрдыж
еҥлан палыдыме ялыште
тыгай-тугай ачан-аван эргыжым але ӱдыржым муаш? А тыгеже пеш йӧнан:
пелештышыч
кок мутым, иканаште палат. Теве, мутлан, ял деч ӧрдыжтырак нугыдо шертне
уала
коклаште верланыше вакшыште Вӧдыр тырша. Тудлан Мельник Вӧдырым
тушкалтеныт. Але
эр ӱжара денак кидышкыже вапшым кучен, омыжан сер дене эркын эҥер велке
ошкылшо
колызо Иванлан — Карака Йываным.
А мемнан Тумерсолаште Коҥга Йываным йодыда гын, кидышке тоям кучен коштшо
шоҥго
еҥат, капка йымач пинеге дене пырля ончен кийыше изи нарашта ньогат, пеш
ойленжат ок мошто гынат, кидше дене ял мучашкыла ончыкта,— "Тустыла ила".
Йываным тӱсленрак ончымаште нимо уто-ситышым от уж. Ача-аважын да пӱртӱсын
пуымо
кугурак кандалге шинчаже, сынлан келшыше изирак умшаже да комдыкрак нерже —
чылажат чурийжылан келшен толеш.
Йыван изиж годым ача пелен коҥга опташ коштын. Тӱрлӧ вере лийынат, рвезе
шуко,
уло шӱм чон дене чылажымат ужын, эркын пашаланат тунемын. Кунам ачаже
кӱжгӱрак
вынер дене ургымо ончылсакышым сакалта, Йыванын шинча кидысе изигольмыжым
тӱткын
эскерен. Ик нерге почеш весе опталтеш, изиш лиймеке коҥга орат палдырна.
Ачаже
пурла кидше дене ведрасе шуным кермыч ӱмбак шаралтен пышта, вара шолаж дене
тичмаш кермычым "Оп!" манын нӧлталеш да верышкыже пышта. Южгунам келшыше
кермычым
огеш муат, эргыжлан кычкыралеш: "Пел кермычым кондо" але "Тӱржӧ катлышым".
Тыге
кече почеш кече эрта, талук почеш талук. Йываным ачаже чылалан туныктен
шуктен.
Шокшо шукырак жап пӧртым ырыктыже, пу шагал кайыже, киндат шокшо коҥгаште
ик жапыште кӱйжӧ — чылажат коҥга мастар деч шога.
Йыван кап-кылымат поген. Шемалгырак ӱпшым пурла велке кашын-кашын шерын
шында.
Канде пеледышан тувырым чиен, шкенжым воштончышыш ончалеш — качымарий! Уш-
акылже
денат пӱсӧ лийын, чоялыкшат ситен. Лач еҥлан иктаж-мом кӱсын пуымыжым
мӧҥгеш налаш вожылеш. Ачажын ойжым веле таче кече гаяк шарна:
— Эргым, кӧ дек коҥга опташ миет гын, еҥын ойжым шке шонен пыштыме пашашке
ушаш
тырше. Илышыште тӱрлӧ вере тӱрлӧ еҥым вашлият, лийыт сайжат, осалжат да пеш
пеҥгыде "кӱртньӧ пурса" айдемыжат. Тый чылажымат шке уш-акылет дене
вискале, шымле.
Шоярак еҥжылан чоярак лийын моштыман.
Ачажын уке лиймыжлан кок талук утла эртен кайыш. Сурт-оралте сомыл Йыванын
вачӱмбакше вочмеке, чыла шонымашыже ӱдырым налме дене кылдалте. Кузе уке
гын, вет
тувырым мушшо, кочкаш шолтышо, сурт-кӧргым эрыктышыже тидын марте аважак
веле
лийын. Тудыжат ынде ий гыч ийыш ок рвезешт. Кажне гана эрдене, кровать гыч
кынелмыж годым, "Ой-ой!" мутшо эргын пылышыжлан шоктен. Шке ялыштыже
келшыме таҥже
уке гаяк, но ӧрдыжтӧ коҥгам оптен коштмыж годым Кожлаялыште пеш мотор "Ший
пӱян,
ший Пампалчым" йӧратен шынден.
Талук гыч сӱанышт лие. Мӧҥгыштӧ шешке лиймеке, аваже кырча-мырча паша дене
веле
шогылтын, кугурак сомылжым Йыван ден ватыже виктареныт. Ынде тудо ӧрдыж
верыш
южгунам веле коҥга опташ лектын коштын. Шке ялыштыжат ик еҥ монча коҥгам
ачалаш
ӱжеш, весын "Ок ырыкте" манмылан шикш кайыме корныжым эрыктен пуа.
Нигӧланат
"Ай, пашам шуко" манын, ӧрканен, вуйым шупшын огыл.
Кажныжын кумылжым ужашак тыршен. Южгунам лектын полдалге еҥжат: ала
кӧранымышт
дене, ала ӱчым ыштымыла мом-гынат Йыванлан пылышышкыже тушкалтеныт. "Йыван
тос,
уна Миклай ватын тӱньыкшӧ важыкырак каен" але "Стапанмытын оптымо коҥгат
пешыжак
огеш шупш". Но Йыван нине шомаклан ӱшанен огыл да манеш-манешым вуйышкыжо
налын
огыл.
Эрдене моло кече семынак, пелашыже дене тӧр кынелын, сурт сомылкам шукташ
пижыч.
Но теве капка ончылнышт имне орван йӱкшӧ шыпланыш. Ик жап гыч кудывечыш
мотор
пеледышан платьым чийше ӱдырамаш пуренат шуо. Тиде — воктен Памашьял гыч
Саскавий. Ты ӱдырамашын тӱжвал тӱсшӧ, воштылмыжо, коклан туштен-туштен
ойлымыжо моло
дечын нимо денат ок ойыртемалт. Но келгынрак кӧргӧ чонжым ончалмаште тудын
чаҥгалыкшым, сутланымыжым да яжар койышыжым рентген деч поснат ужаш лиеш.
Саскавий
марий деч посна ила гынат, тудын гай поян ялыште укеат манаш лиеш. Тиде
ӱдырамаш
верч ятыр еҥын чонжо когарген. Суртеш пурышо еҥ йӱдшӧ-кечыже тыршен пашам
ыштен
гын, Саскавий ондален аракам йӱктен, вара пинегыла капка ончык луктын шуэн.
Йыван чыла тидым пала да "Мием" манаш ыш тошт. Но Саскавий ойлымыж годым
ӱым йымачат, ӱмбачат шӱралтен мошта.
— Коҥгам лукмекет, шыжым паран дене шорыкым пуэм. Яраш ом кодо вет, Йыван —
манеш, кумылжым савырашак тырша. Шинчаже рывыжынла кок век модеш веле,
коклан йылгыжалтын кая.
"Тиде яжар вате деч кузе-гынат тортам савыралман?"— шона Йыван, но ваштареш
пелешташ мутымат ыш му. Муат гынат, тиде Саскавийым чактарен кертат чай,
мутет-влак шокте гоч чыла вӱдла йоген лектеш.
— Йӧра, миен шуам шуматкечын, вучо — коҥга мастар вучыдымо унам капкаш
шумеш
ужатыш.
Савырнен мӧҥгеш пӧртылмыж годым, пелашыжым ужын, кок кидше дене эрдыжым
кроп пералтен, вӱта омсаш пурен йомо...
Кужун юватылаш огыл манын, Йыван коҥгам писын оптыш. Тошкалтышым шогалтен,
тӱньыкым кӱзыкташ пиже. Ӱлнӧ изирак ведра дене Саскавийын эргыже, Миклай,
шуным
нумалеш. Рвезын чолган пашам ыштымыжым ужын Йыван ик гана веле огыл шке
семынже
ончен-шонен шогыш: "Шинчаончалтышыже, ойлымыжо, койыш-шоктышыж дене чылт
ачаже.
Аважын ниможат уке. Йӧра эше тудын кышажым огеш тошко. Садыже теве тачат
эрденак
Шернур пазарыш тагам да кок сӧснам ужалаш лектын кудале. Сурт кӧргыштӧ
тыгай шыгыр жап годымат тудо шке кӱсенжым кузе да мо дене оварташ веле
ойгыра. Адак кечываллан эрденысе шӱржым ырыкташ Миклайлан логалеш". Йыван
аракалан пеш шӱман
огыл гынат, ачаже манмыла, ярнымылан 100-150 граммже кочмо шумым пурта. Но
тиде
Саскавий кеч магазин гыч налмым, кабак аракам, темалтыже ыле, ато эртак ала-
могай шолтымо аракам йӱкта. Ала аракажат шкенжын огыл, еҥлан веле
шолтыктен. Чаҥга
еҥын койышыжо ӱстелтӧрыш пуртен шындыдеак пале. Чу? Мый гына ушан улам
манын,
тый, Саскавий, чыла еҥым ондален пашам ыштыктет. "Кӱсын корка — кужу
вурдан"—
Йыван ачажын мутшым шарналтыш. Кидысе изигольмыжо модеш веле.
Кече кас велеш тайналтмеке, пашам мучашлымаш годым озавате пазар гыч
пӧртыльӧ.
Йыван пӧрт вуйышто шыпак шке пашажым ышта, но шинчаже тиде ӱдырамашым
коклан чоян ончалеш. Саскавий, ик кугу сумкам да вӱдылкам сакален, пӧртыш
пурыш.
Мӧҥгеш лекмыж годым Йыван, уждымо-колдымо гай лийын, кокыралтыш, йӱкшӧ
кудывечыште рашкалте:
— Саскавий, ончал-ян тӱньык вуйыш, ала-мо магазин велке тайнымыла коеш.
— Уке, Йыван, тӧрак коеш.
— А тый тӱсленрак ончал, шола вел гычат, пурла гычат,— мутшо деч ок шӧрлӧ
мастар.
Саскавий, узо комбыла шӱжым кок велке шуйдарен, пеш ончыштеш.
— Чылажат сай, нигуш тайнен огыл, — манеш.
— Саскавий, изи гына тулым пыште кузерак шупшеш ончалына, — шӱда Йыван.
Шукат ыш эрте, нугыдырак шемалге шикш пӧрдын-пӧрдын уло пӧрт ӱмбалым
леведе. Йыванын тӱнык вуйым шыман гына шун дене йыгымыж годым, Саскавий
пӧрт гыч куржын
лектеш, я мардежла мӧҥгеш пурен кая. Пашам кошартен волымыж деч ончыч Йыван

тӱньык шеҥгеке шылтыме окна яндам шикш лекме рожыш келыштарен шындыш...
Эр кече денак Тумерсола йӱк-йӱан дене теме. Кӱтӱчын сола йӱкшым колын,
суртоза,
капкам почын, ушкалжым, шорыкшым кӱтӱшкӧ ужата да моло пашалан пижеш. Теве
топкатарак капан пӧръеҥ шемалге кугу ӱшкыжым вӱраҥлаш олык велке вӱден
ошкыльо. Южо
сурт-пече коклаште "Кич-кич-кич!" манме йӱк тымыкым шереш.
Йыванат комбо тӱшкам вӱдыш волтен тольо. Пӱжалтше саҥгажым ӱштылалын, вӱта
шеҥгелсе изирак капкам почын эртынеже ыле, кенета пылышыжлан пелашыжын
йӱкшӧ солныш:
— Йыван шуко ок кучалт, теве вашке кӱзенат шуэш. Вара иктаж-мом йӧнештарен
огыл?
"Кӧ дене вара эрденак кудывечыште мутлана",— манын, чарналтыш да сарай
воктенсе
пу артанаш эҥертыш.
— Ой, итат ойло. Кечываллан, коҥгаш олтен, мелнам кӱэштнем ыле,— Йыван
Саскавийын кычыка йӱкшым палыш.— Шикш дене уло пӧрт теме. Нимом ышташ
ӧрынам. Тыш ончалам, туш ончалам, вара коҥгаште тулжат йӧрыш, да пошкудо
Семон деке куржым. Тудат коҥгам йырваш савырнен, вуйжым аҥышкак чыкен
ончыш. "Кава коеш,"— манеш.
"Ой, Юмыжат, мо лийын?" — умылынем.— Йыванет иктаж-мом йодо мо?"— ышталеш.
Тыгай-тугайым ыш кутыро,— ойлем. Лачак "Тӱньык вуй магазин велке тайнен
огыл?" мане, манам. Семонет так воштыл колта: "Эх, тый, калер, вет тудо "Ик
пеллитрым
шынде, пашам мучашлем" манын ойлен, улмаш. А тый "Чыла сай, чыла сай"
манынат
дыр. Шкендын чаҥгалыкет верч ынде уло коҥгатым угыч пужен опташ кӱлеш.
Вескана
ала изиш еҥын кумылжым, пашажым аклет".
— Ой, тумна, тумна! Нимом ом чамане: оксамат, шорыкымат, ик черпыт
аракамат! Ой,
Юмашне, кушто гын Йыванет, сукалтен йодам ончыланже. Ох-ох!
Йыванат чыла кольо гынат, Саскавийын чон йӧсыж дене ойлымыжо шӱмжылан, ни
шокшын, ни йӱштын ыш чуч. Тарванаш тоштде изишак шогышат, ӱпшым кидше дене
ниялтен,
пакчашкыла лектын кайыш.



031597
************************************************************************
3—15
Ксенофонт САНУКОВ
С.Г.Чавайн: пӱрымашын тура савыртышлаже

Марий литературылан негызым пыштыше классик Сергей Григорьевич Чавайн
нерген але
марте шуко возалтын. Туге шоналташ лиеш, пуйто илыш ден творчествыжлан чыла
йыжыҥыштымат шымлен налме. Но тиде тыге огыл. Шуко ий годым петырымаште
кийыше
ятыр архивный фондым ынде почмо, адакше мемнанончалтышнат весемын. Чыла
тидыже
писательын илышыштыже лийше шуко савыртышым у семын радамлаш йӧным пуа.
Чавайн сылнымут пашашке да мер илышыш Российысе икымше революций жапыште
толын.
А творчествыже пеледалтме кӱкшытыш 20-шо ийлаште да 30-шо ийласе пагытын
икымше
пелыштыже шуын.
С.Г.Чавайнын илыш ден творчестве корныжо ожно пызырналтын, орланен илыше да
революцийлан кӧра помыжалтше, вараже угыч чот ишыктен шындыме калыкын
эртыме корныжым иктешлен ончыкта. Шке калыкым йӧратымаш тудын чоныштыжо
сылнымут сескемым
шочыктен, шочмо йылме дене сылне образ-влакым чоҥен ончаш таратен. Кугыжан
Российыште шагал еҥан калык-влакын шочшыштым тӱрлӧ семын шыгыремдылыныт,
поктылыныт, игылтыныт. Тыгай саманыште Сергей Григорьевич Чавайн Валериан
Михайлович
Васильев, Тихон Ефремович Ефремов-Уньжинский да моло дене пырля марий
калыкым
нӧлтышаш, тудын шке шотан культурыжым арален кодышаш да вияҥдышаш, возыман
литературыжым ыштышаш верч кугу пашам тӱҥалын. Лачак тудо 1905 ийыште марий
йылме
дене икымше почеламутым — "Отым" возен, а 1908 ийыште "Марий калыкын тошто
годсо
илышыже" лӱман икымше книгажым Озаҥыште савыктен. Тушко моло возымаш дене
пырля
"Йыланда" историй ойлымаш пурен. "Йыланда" марий калыкын национальный
чоншижмашыжым ылыжтыше вий-куатше дене ойыртемалтын.
Корным почын кайышылан кеч-кунамат моткоч неле. Чавайнынат илышыже куштылго
лийын огыл. Шке калыкшым эрге семын йӧратыше еҥ гына сип чодыраште
йолгорным такырташ, орланен нойышо калыкым волгыдыш ӱжын мураш вий-куатым
муын кертын. Сылнымут
аҥаште кумло ий годым ыштыме пашажым иктешлен, Сергей Григорьевич шӱм гыч
шолын
лекше мутшо дене тыге каласен:
Пич чодыра гоч, курыкла гоч,
Шем, шӱйшӧ, ир купла гоч,
У корным шерын, мый толынам.
Эр ӱжаралан у мурым мый муренам.
Корно ыле тӧрсыр. Камвозын, кынелын,
Ончыко, эре ончык мый каенам.
Сергей Григорьевич Чавайн шӱртньылын да кынелын, илышын шындылме чараклашке
миен лектеден, южгунамже чын корно савыртышым муын кертын огыл. Но чаракым
утларакше кӱшнырак шинчыше еҥ-влак шындылыныт, нуно поэтын пашажлан утларак
сай
йӧным ыштышаш олмеш тудлан тӱрлӧ семын мешайкаленыт гына. Шагал палыме ик
тыгай
йыжыҥлан Чавайнын кӱчык жап Коммунистический партий радамыште шогымыжо да
тушечын 1922 ийыште лекмыже шотлалтеш. А молан шагал палымына шотышто шуко
ойлышаш
уке: тиде нерген возаш чарненыт.
... 1919 ий шыжым писатель мӱндыр Туркестан гыч шочмо вер-шӧрыш пӧртылеш.
Ачаава суртышто изиш лиймек, Чавайн самырык пагытше дене кылдалтше Озаҥыш
кая, вет
тиде ола тунам марий интеллектуал ден мер политик илышын рӱдыжлан
шотлалтын.
1920 ий 5 мартыште тудо Рӱдӧ марий издательствыште литератур пашаеҥлан
ышташ
тӱҥалеш. Марий йылме дене газет ден журналым, книгам савыктыме пашам ик
рӱдӧ вер
гыч вуйлаташ манын, майыште редакционный коллегийым чумырат, вуйлатышыжлан
"Йошкар кечын" ответственный редакторжо В.А.Мухиным пеҥгыдемдат. Чавайн
редколлегийын ик тале членже лиеш. Марий калыкын автономийжым ышташ
ямдылалтме тиде пагытыште Сергей Григорьевич тӱҥ шотышто публицист семын
тырша, кусарышын сомылжым
шукта, газетым лукмашке вийжым чолган уша.
МАО-м ыштыме нерген декрет лекмекат, Чарлаште типографий укелан кӧра
"Йошкар кече" ик жап Озаҥыштак савыкталтеш. Вара кӱлеш йӧным ямдылен
шуктатат, 1921 ий декабрьыште редакцийым Марий областьын рӱдышкыжӧ кусарат,
тыге Чавайнат Чарлашке
толеш. Партий Марий обкомын агитпропотделже 15 декабрьыште тудым
издательский
подотдел вуйлатышылан пеҥгыдемда, а вич кече гыч поэтым РКП(б) членыш
кандидатлан пуртат. Тыгодым темлыме ойым (рекомендацийым) кок тале мер
пашаеҥ — В.А.Мухин ден А.В.Григорьев — пуэныт.
Но икмыняр жап гыч писатель ден обком коклаште умылыдымаш лектеш, тидыже
С.Чавайным партий дене чеверласымашке конда.
1922 ий 24 майыште тудо Маробкомыш тыгай йодмашым возен пуа. Документым
рушла
гыч кусарыдеак ончыктена:
"Я по преимуществу писатель-беллетрист; пишу также стихотворения и пьесы.
Имею
порядочно печатных произведений на марийском языке. Но в силу обстоятельств
не
могу посвятить себя исключительно творческой работе, ибо всю свою энергию и
время приходится тратить на мелочи, как-то: редактирование и перевод
газетных статей, корректирование газеты "Йошкар Кэчэ" и т.п. мелочи...
К тому же я слаб здоровьем и мои домашние обстоятельства таковы, что я
летом
обязательно должен быть дома и работать, как и всякий другой крестьянин,
ибо у
меня, кроме отца и матери, которым по 59 лет (к тому же мать еще больна),
никого
нет; бросать хозяйства не могу, иначе все мои старания о введении в нашей
деревне шестипольной системы должны пропасть. Граждане моей деревни по моей
инициативе решили от трехполья перейти к многополью и ведению посевов
кормовых трав и
корнеплодов. Коллегия земотдела ходатайство наших граждан постановила
удовлетворить, и туда с 1-го июля выезжает землемер для внутреннего
землеустройства. Во
время землеустройства мое присутствие крайне необходимо.
Вследствие вышеуказанного прошу областком РКП(б) дать мне с 15 июня с.г.
месячный отпуск для поправления здоровья, собирания материала (для
литературных работ), устройства домашних дел. Прошу также о выдаче мне
единовременного пособия
в размере сто миллионов рублей, хотя бы взаимообразно.
По изданию газеты "Йошкар Кэчэ" вполне могут меня заменить Васильев Л.В. и
Ефремов Т.Е."
Йодмашым тиде кечынак обком бюрон заседанийыштыже ончымо. Протоколышто тыге
возымо: "Ежовын резолюцийже приниматлалтеш: молан манаш гын, лишыл жапыште
Чавайным нигӧ дене вашталташ, сандене тудлан отпускым кызыт огыл, варарак
пуаш". Йодмаш ӱмбалан серен шындыме: "Отказатлаш. Н.Ежов".
6 июньышто С.Г.Чавайн йодмашым уэш возен. Да ындыже коло кечылан отпускым
пуэныт. Варажым отпускым, векат, 1 август марте шуйымо.
Августын кокымшо кечынже писатель эше ик йодмашым сера:
"В Марийский обл. комитет РКП
заведующего подотделом печати С.Чавайна заявление
Ввиду наступления окончанию срока моего отпуска полевых работ и тяжелого
семейного положения — полное отсутствие рабочих рук — я не могу вернутся на
место
службы к сроку, о чем весьма жалею, но вернутся на службу ранее 1 сентября
не
имею никакой возможности, иначе все домашнее хозяйство рушится. (Оно и
сейчас
немного пошатнулось: за время моего отсутствия с февраля по июнь пали
корова и
лошадь). Вследствие вышесказанного прошу областком РКП мой отпуск считать
продолжающимся до 1-го сентября или, если это невозможно, исключить меня из
числа
служащих областкома. О последующем прошу сообщить.
Адрес: п.о.Кумужъялы, Маробласти, д. Малый Карамас.
С.Чавайн.
2/ВИИИ-22 г."
Обком бюро тиде йодмаш дене келшен огыл. 14 августышто ответсекретарьын
алмаштышыже Максимов С.Чавайнлан тыгай кагазым возен колтен: Те каныш деч
вара пашаш
жапыштыже пӧртылын огыдал, сандене 1 августышто должность гыч
кораҥдалтында.
Тиде ийынак 1 октябрьыште Сергей Григорьевичым "Йошкар кече" газет
редакцийыш
пашаш налыныт. Тудо увер пӧлкам вуйлаташ тӱҥалын. А 15 ноябрьыште
редакторлан
пеҥгыдемденыт. Шижде-годде кеҥеж толын шуын. 1923 ий 18 июньышто С.Чавайн
йодмашым сера:
"Прошу освободить меня от занимаемой должности с 1 июля по следующим
причинам:
1) ввиду чрезвычайной слабости здоровья;
2) ввиду того, что я впредь желаю принимать деятельное участие в журнале
""У
илыш" и
3) в составлении учебников для марийских школ
и дать продолжительный отпуск по усмотрению агитколлегии".
Тудлан отпускым пуэныт, но редактор паша гыч утарен огытыл. Сандене
писательлан
уло жапшым да вийжым газет паша ден сылнымут паша коклаште шеледаш пернен.
Ончылнына — эше ик документ:
"11 октября 1923 г.
Ответственному секретарю обл. комитета тов. Иванову
(копия Товашову М.М.)
кандидата РКП — марийского поэта С.Чавайна
(редактора газеты "Йошкар Кэчэ")
заявление
На военной службе я никогда не был и быть не желал. Даже возможность
получить
золотые погоны во время империалистической войны, что соблазняла многих,
меня
ничуть не прельщала. Я питаю врожденное отвращение к военщине и ко всякого
рода
оружиям, даже такое наивное оружие, как марийское охотничье ружье, не
пользуется
моей симпатией. Мой отец страстный охотник, но я никогда не брал ружья в
руки. И
вот теперь, когда мне исполнилось 35 лет, в силу партийной дисциплины я
должен
обучаться военному строю, носить ненавидимое мною оружие в руках и
проделывать
бессмысленные, с моей точки зрения, движения. все это я считаю для себя
пустой
тратой времени — из меня никогда не выйдет военного человека. Мое оружие —
перо,
мой устав — теория словесности, а поле действия — поэзия.
На основании вышеизложенного прошу областной комитет РКП и совет ЧОН (части
особого назначения — Ред.) освободить меня от обучения военному строю.
Если же в Марийской организации РКП не может быть никакого исключения даже
и для
первого марийского поэта — таковым меня считает вся читающая марийская
масса,—
то, видимо, я недостаточно ясно понимаю задачи компартии, а поэтому должен
выбыть из ее рядов.
С.Чавайн".
Обком бюрон пунчалже почеш 1923 ий 11 октябрьыште поэтым РКП членыш
кандидат гыч
лукмо. А 20 октябрьыште тудым "Йошкар кече" газет редактор должность гыч
утареныт. Ынде С.Чавайн шочмо Изи Корамас ялышкыже каен, 1928 ий марте Арын
школышто
пашам ыштен.
Партий радамыште кӱчык жап шогымо да тушеч лекме деч вара писательын
мурпашаже
мӧҥгештын огыл. Сергей Григорьевич калыкын ик эн пагалыме эргышкыже
савырнен.
Тудын творчествыже автономий корныш шогалше марийын пӱтынь илышыж дене пеш
чак
кылдалтын.
1923 ий 1 мартыште Марий автономийын кокымшо идалыкшым пайремлыме годым
калыкын
эн лӱмлӧ эргыже-влакым чапландареныт. Тунам сценыш икте почеш весе:
С.Г.Чавайн,
И.С.Палантай, В.М.Васильев, Ф.Е.Егоров да Т.Е.Ефремов — лектыныт, нуным зал
совым кырен саламлен. А пытартышлан "Ямблат кӱвар" спектакль лийын. Тудо
С.Чавайнын тыгаяк лӱман драматический повестьше негызеш шындалтын. Тушто
пеш ожнысо пагытыште — XВИ курымын кокымшо пелыштыже — марий калыкын эрык
верч кучедалмыже
сӱретлалтын. Сцена гыч йоҥгышо мут ончышын шӱм-чонышкыжо тура корным муын.
Тӱҥ
геройым, Ямблатым, чыланат йӧратен шынденыт, вет тудо шке калыкын пиалже
ден
эрыкше верч кынелын. Но Ямблатым руш сарзе-влак руалтен кучат да Москош
наҥгаят.
Ты сӱрет ончышын уш-акылжым теве-теве гына лийше илыш савыртыш дек
пӧртылтен.
Кодшо 1922 ийыште гына облисполком председатель И.П.Петров ден Моско гыч
колтымо
тӧра Н.И.Ежов коклаште пӱсӧ кучедалмаш ылыжын. Иктыже марийын национальный
интересшым арален, весыже верысе калык дек тупынь шогалын. 1923 ий
январьыште Петровым паша гыч луктыныт да Москош налыныт. Верысе тале
пашаеҥым тыге кораҥдымаш
марий интеллигенцийын шӱмжым чотак сусыртен. Спектакльын идейже калыкын
тыгай
кумылжо дене ятыр шотышто келшен толын. Действий тыгай сӱрет дене пыта:
пленыш
налме, кӱртньӧ кепшылым чиктыме Ямблатым руш салтак-влак Москош наҥгаят.
Тӱҥ
рольым модшо Александр Янаев чеверласыме мутшым залыш шуэн-шуэн колта,
тушманлан
вуйым пуаш огыл, эрык верч пытартыш шӱлыш мерте кредалаш кӱлеш манын ӱжеш.
Тыге акрет годсо илыш йыжыҥ кызытсе сӱрет дене келшен толын, да тидыжым
ончышо-влак кокла гыч шукышт умыленыт. Историй гыч пале: спектакль пытыме
годым И.Петровын ватыже чон йӧсыж дене йӱкын шорташ тӱҥалын, уло зал кынел
шогалын, "Петров!", "Чавайн!" манын кычкырыме шоктен.
Тылеч вара латныл ий эртымек П.И.Андреев (шке жапыштыже тудо Ежов командын
самырык членже лийын, вараже облисполком вуйлатыше марте кушкын) партий
обкомыш да
НКВД-ыш возен:
"МАО-н кокымшо идалыкшым пайремлыме годым национализм дене вошт-вошт
шыҥдаралтше
"Ямблат кӱвар" пьесым шындышт, чылтак националист шӱлышан муро-влакым
мурышт,
националистический лозунг-влакым кычкыркалышт". Постановкымат, лӱмлӧ еҥ-
влакым
совым кырен саламлымымат шарналтымек, Андреев умбакыже серен:
"Торжественный погынымашым эртарымаште буржуазный националист-влак тӱҥ
фигур лийыныт... Нине элемент-влак да Петровын ватыже туге ӱшандарен
ончыкташ тӧченыт, пуйто Петровым
Москош паша ышташ колтымаш да пленыш налме марий князь Ямблатым Моско бояр-
влакын войскаштын кугыжан судышкыжо наҥгайымыже ик семынак йоҥгалтыт. Тиде
сӱретым
ончымо годым Петровын ватыже истерикыш лупшалтын, чаманыме дене ончышо еҥ-
влакын
шинчавӱдышт лектын, мучаште нуно Чавайнлан рӱж совым кыреныт. Янаев
йывыртышыла
кычкырен: "Руш, руш, кутаныштет муш". Вараже нине мутлам пьесе гыч
кораҥдыме".
Но текст гыч нине мутым удыралме дене серлаген огытыл, спектакльжымак
репертуар
гыч луктын шуэныт. Маныныт, пуйто лачак Петровым паша гыч кораҥдымылан кӧра
тиде
спектакльым ямдылыме улмаш.
1925 ий январьыште С.Г.Чавайн Москош, пӱтынь Российысе марий туныктышо-
влакын
погынымашкышт, миен. Тунам "Ямблат кӱвар" повестьым пеленже налын да
редактор
М.В.Кузнецовлан (Апшат Максилан) ончыктен. Тудыжо повестьым вигак савыкташ
кумылаҥын. Манын: тыгайым шочмо калык коклаште кумдан шарыман, вет тидыже
марий национальный чоншижмашыжым вияҥдаш полша. "Ямблат кӱвар" 1926 ийыште
савыкталт
лектын. Вес ийжылан Марий театр тудын нергызеш спектакльым угыч шынден.
Чын, национализмлан титаклыме деч утлаш да партийный идеологий дене таҥ
ошкылаш тыршымыж дене Чавайн повестьыш эпилогым тумыш семын тушкалтен
шынден: Москон колтымо
еҥже Марий кундемыш толеш да автономийым ыштыме нерген увертара.
20-шо ийлаште да 30-шо ийла тӱҥалтыште С.Г.Чавайнын творчествыже йӧсын
вияҥын,
молан манаш гын, тунам эрыкан творческий шонымашым литературын классовый да
партийный шотан улмыж нерген ленинский идей дене келыштарен шогаш кӱлын.
Чумыр налмаште марий писательын мурпашаже социалистический реализмын идейно-
художественный кышкарыштыже одарланен толын. Туге гынат ме ужына: эрыкан
творчествым шыгыремден шогымылан, партийный цензурын шӱшкылтмыжлан верчын
Чавайн шагал огыл нелылыкым чытен. Тидын нерген лишыл йолташыже-влаклан ик
гана веле огыл каласкален.
ОГПУ 30-шо ийла тӱҥалтыштак Сергей Григорьевичын могай кумыл-шонымаш дене
илымыжым пален. А тиде шонымашыже тунамсе умылымаш почеш "антисоветскийлан"
шотлалтын. Арам огыл 1931 ийыште "федералист-влакын делаштышт" С.Г.Чавайн
"к-р (контрреволюционный — Ред.) шпионский группын тале еҥже" семын
ончыкталтын. Но тудым
шкенжым тунам ала-молан арестоватлен огытыл.
Мутлан, 1931 ий 25 мартыште йодыштмо годым Т.Е.Евсеев ойлен:
"Икана мый декем Чавайн, Мендияров, Васильев, Егоров тольыч. Ме тыге
ойлышна:
марий калыклан шке корным шкевуя ойырен налаш йӧным огыт пу, совет властьын
национальный политикше марий нацийлан чын да писын вияҥаш огеш полшо, эрык
уке, ты
шотыштак — печатьлан эрык уке. Тидын нерген чыланат ойлышт. Егоров тыгодым
кала-сыш: марий литературым савыкташ моткоч неле, молан манаш гын,
коммунист-влак темым марксист семын почын пуаш кӱштат. Тидын шотышто
Чавайнат, Васильеват вуйым
шийыч. Чавайн, Васильев да Мендияров нерген Егоров ойлыш: "Нуно вет первый
марий
улыт, нунын деч посна марий литератур нигунамат лийын ок керт ыле".
Тиде радамыш ала-кудыжо Егоровын фамилийжым ешарен, шонем. Историй мыланна
ик
фотосӱретым арален коден, тушто Васильев, Мендиаров, Чавайн да Егоров
йыгыре
шинчат. "Федералист-влакын делашт" почеш нунын кокла гыч кумытшым гына
шынденыт
улмаш, но КГБ архивыште тиде фотосӱрет шеҥгелан Чавайн нергенат тыге
сералтыме:
"к-р шпионский организацийын тале членже".
Тудо кечынак угыч йодыштмо годым Т.Евсеев каласен: "Мый Финляндий нерген
ойлышым, тушто сай порядке улмым, финн-влакын яндар чонан, грамотан да
культуран калык улмыштым палемдышым, каласышым, кузе пагален вашлийыныт
мыйым финн профессор-влак. Финляндий нерген ойлымемым погынышо-влак сайлан
шотлен колыштыч, Финляндийысе правопорядкым кӱкшын аклымем дене чыланат
келшышт. Мутна совет Маробластьысе да буржуазный Финляндийысе илыш сӱретым
таҥастарыме шотан ыле, ме Финляндийым моктенна, а совет властьын политикшым
шылталенна".
Тыгай илыш подышто шолын илен С.Г.Чавайн.
Л.Я.Мендияровын 1931 ий 28 апрельысе показанийыштыже возен шындыме: "Марий
интеллегенцийын икмыняр ужашыже совет властьын политикшым, ты шотыштак
национальный политикшым, шӧрын ончымылан кӧра Финляндий дене тӧр лияш
кӱлешлан шотлен,
вет тиде эл Октябрьым "ончылтен" кертын да буржуазно-демократический
стройым ыштен. Тыгай шонымашан еҥлан теве кӧмытым шотлен кертам...
(умбакыже Мендияров индеш еҥын, ты шотыштак Чавайнын, лӱмыштым каласен).
14 июньышто Мендияровак ойлен: ятыр марий интеллигент, ты шотыштак
С.Г.Чавайн,
ик организацийыш ушнен огыт шого гынат, шонымашышт икгай. Нуно "мемнан
калыклан", "мемнан нацийлан" сайрак илышым ышташ кӱлешлан шотлат. Мый,
мутлан, партийыште шогышо марий еҥлан шукыжымак ом каласе, но Васильевлан,
Чавайнлан, Веткинлан да молыланат, йӧршын вожылде, чоныштем мо шолмым,
шӱмым мо тургыжландарымым мучаш марте луктын ойлем".
2 июльышто Л.Я.Мендияров угыч ойлен: "Партийыште шогымо марий интеллигенций
радамыште тугай тӱшка уло, кудыжо марий калык верч кучедалше вийлан
шотлалтеш да
кудыжын мутшым еҥ-влак колыштыт". Нине еҥ радамыш Мендияров шкенжым,
Васильевым
да Чавайным пуртен. Тудын шомакше почеш, нуно ваш мутланыме годым тӱҥ
шотышто
тыгай темым тарватеныт: "1. Марий калыкым угыч нӧлталмаш, вияҥдымаш,
территорий
шот дене огыл гын, кеч национально-культурный шот дене моло угро-финн калык
дене
чак кылым ыштымаш, тыгодым Финляндийым образец семын налаш. 2. Совет власть
ден
партий национальность-влакым, тидын шотыштак марийым, тугай условийыш
шынденыт,
кудыжо национальный шонымашым илышыш пурташ йӧным ок пу, сандене ты
условийым
критиковатлен ойлымо. 3. Моло калык-влакын шумо сеҥымашыштым каҥашымаш.
Нунын
утларак ончыко лекмыштым палемдыме... 6. Озанлык, культурно-социальный,
совет
структурлаште тӱҥ верым руш-влакын налын шогымышт нерген ойлымо".
"Федералист-влакын делашт" шотышто мут кучаш шогалтыме-влак гына огыл
С.Г.Чавайным шкеныштын лишыл еҥыштлан шотленыт. Тиде дела почеш свидетель
семын йодыштмо
годым В.А.Мухин каласен: "Йошкар-Олаште мендияровщинын рӱдыжлан
Л.Я.Мендияров,
В.М.Васильев, Ф.Е.Егоров, С.Г.Чавайн (поэт), М.И.Веткин шотлалтыныт".
Саде 1931 ийыштак иктеш эртарыме партийный погынымаште учебный ден
сылнымутан
литературым каҥашыме годым Марий пролетар писатель ассоциацийын
председательже
А.К.Эшкинин ӧпкелышыла ойлен: ударник-влакым литературыш але шукак ушен
кертме
огыл, сандене кызытеш тошто писатель-влакланак эҥерташ логалеш. "Чавайным
йӧршынак поктен лукташ кӱлеш мо?— йодын тудо да шкежак вашештен:— Мыйын
шонымаште,
огеш кӱл. Чавайн ончылан тыгай йодышым шындыман: тудо пролетар писатель
лийже".
Сергей Григорьевич келге национальный вожан, кресаньык умылымашан писатель
лийын. Шкенжым арален кодышашлан "пролетар" интернационалист" идеологийлан
келыштаралташ тӧчен гынат, тышеч нимо шотат лектын огыл.
Тылеч вара, репрессийын таул мардежла шарлымыж марте, "национализм"
ваштареш кучедалме нерген мут лекме годым тӱрлӧ секретный кагазлаште
С.Г.Чавайнын фамилийжым эреак ушештареныт.
Марий АССР НКВД управленийын начальникше А.И.Карачаров весканарак возен:
тудо
эше 1934 ийыштак, ты пашаш шогалмыж деч вара вигак, Чавайнын национализмже
нерген "делалан" материалым чумыраш тӱҥалын.
Лач тунам, 1934 ийыште, Москосо финн миссийыш миен коштмылан столицысе
кинотехникумышто тунемше-влак Гаврил Казаковым да Ипатий Степановым (Олык
Ипайым) арестоватленыт. Тунам рашемын: кокымшо ден кумшо гана мийыме
коклаште, каникул жапыште, нуно С.Г.Чавайн дене вашлийын мутланеныт.
Тудыжо, илышым шукырак умылышо,
"федералист-влакын делашт" мо дене пытымым палыше еҥ, шекланышырак лияш
шӱден,
тушко савыктыман литературым шукырак пуаш темлен, "10 лет МАО" сборникым да

Ф.Егоровын "Материалы по истории народа мари" книгажым пуэн колтен. Туге
шонаш
лиеш: С.Чавайн колхозыш поктен пуртымо марий кресаньык-влакын нужнан
илымышт да
эн пашаче кресаньык-влакым кулакыш лукмо нерген финн-влаклан каласкалаш
чарен
огыл.
Тӱжвач ончалмаште чылажат сайла чучын: тунам Чавайнын лӱмжым Йошкар-Оласе
уремлан, Морко районышто яллан, колхозлан да школлан пуэныт, писатель
облисполком
членлан сайлалтын, 1935 ий декабрьыште тудын творчестве пашажлан 30 ий
теммым
кумдан палемдыме. Туге гынат, келгынрак шымлен налмеке, шижаш лийын: марий
калыкын икымше писательжылан вӱран саман деч утлен кодаш пӱралтын огыл.
Кечывалвелысе южо республикын примерже почеш 1936 ийыште Марий автономный
областьын вуйлатышыже-влак "калык-влакын оныштлан" почеламутан кугу серышым
ямдылаш,
тушто марий калыкын пиалан социалистический илышыжым сӱретлен ончыкташ
шонен
пыштеныт. Да тыгай моктеммурым сераш тунамсе марий сылнымутын кум
мастаржылан:
Сергей Чавайнлан, Шабдар Осыплан да Олык Ипайлан — ӱшанен пуэныт. Туге
гынат ВКП
(б) обком бюро заседанийыште Карачаров тунам каласен: "Нине сволочь-влаклан
тыгай сомылым ӱшаныман огыл". Вес семын ойлаш гын, НКВД-ыште С.Г.Чавайным
эше тунамак "калык тушман" радамыш возалтен шынденыт. Но моло вуйлатыше-
влак кызытеш
Карачаров дене келшен огытыл. Нунын коклаште исполком председатель
И.П.Петров,
обкомын культпропотделжым вуйлатыше Е.Е.Сидоркина да молат лийыныт.
Тиде серышым — "Чоткар патыр мурым" — возымо историйым Гельсий Зайниев
келгын
шымлен налын да тидын нерген "Ончыко" журналын 1992 ийысе визымше
номерыштыже
каласкален. Тудак поэмым архивыште кычал муын да журналын саде номерешыже
савыктен.
Кум поэт "Чоткар патыр мурым" 1936 ий мучаште возен пытареныт. Тиде пашам
Куярыште верланыше обкомовско-правительственный дачыште мучашленыт. Партий
обкомын
кокымшо секретарьже Н.Н.Сапаев поэт-влакын НКВД "колпак" йымалне улмыштым
шинчен
да сандене тушко мийымыж годым тыгерак темлен: "Серышым чаплын возаш кӱлеш,
тендан дек пижедылаш нимогай амал ынже лий". Садлан ӧршаш уке: поэмыште
тӱҥалтыш
гыч мучаш марте Лениным, Сталиным, революцийым, совет властьым, социализмым
моктымо. Чоткар нерген каласкалыше исторический легенде гына сылнын
возалтын, романтик шӱлыш дене ойыртемалтеш.
Вождьлан моктеммурым серыме жапыштак С.Г.Чавайн "Сталин" вуймутан кугу
почеламутым возен. Тудо Марий автономийын 15-ше идалыкше лӱмеш "Марий
коммуна" газетеш
21 июньышто савыкталтын, а эрлашыжым автор шке мутаршашыжым областной
советын
юбилей сессийыштыже рушла лудын пуэн. Революцийын луымшо идалыкшылан
пӧлеклалтше
"Октябрь" поэме семынак, "Сталин" почеламутымат авторын творческий
сеҥымашыжлан
шотлаш ок лий. Векат, поэт тыгайым серымыж дене шкенжым
"реабилитироватлаш",
партий обком ден НКВД ончылно шкенжым сай велым ончыкташ шонен. Почеламутын
лушкыдо улмыжо кызыт веле огыл, эше тунамак палдырнен. Арам огыл лӱмжым
ончыктыдымо
ик автор "Марий коммунынак" страницыж гыч 1936 ий октябрьыште Чавайным
шылтален
налын, илыш деч торлымылан, "мут оргажым" серкалымылан титаклен.
Шабдар Осыпын мутшо гыч теве мо коеш: "Чавайн еш дене чумырген шинчыме
каслаште
марла мураш йодын. Мутланымаш марий писатель-влак йыр пӧрдын, нуным область
вуйлатыше-влак кӱлын огыт акле манын ойлымо. Чавайн самырык марий поэт-
влакым руш
семынрак возаш толашымылан, наций ойыртемым мондымыштлан шылтален...
Шарнем,
Моско писатель-влак Зарудин ден Катаев толыныт ылят, нуно литературышто эн
ончыл
верыш национальный сыным (колоритым) шындаш кӱлмым палемдышт, тунам Чавайн
моткоч йывыртен ыле.
1935 ий шыжым творчествылан эрык нерген мут лекте, а эрыкше лийын огыл.
Чавайн
ойлыш: "Мом шонет, тудым возаш огеш лий, сандене кугу творческий кӱкшытыш
нӧлталтше писательна уке". Мый кӧнышым: чынак, шке мурынам шкаланнак темдаш
перна. Тыгодым Соколов каласыш: колхозник-влак удан илат, шукыштын
киндыштат уке.
Чавайн тиде ойым пример дене пеҥгыдемдыш".
Ялын шужен илымыжым палыме ӱмбачак "пиалан колхоз илышым" моктен мураш
логалеш
гын, тыгодым творчествылан эрык нерген ойлаш лиеш мо? Чавайнын да тугодсо
моло
писатель-влакын трагедийышт лач тыште: нуно илышым кузе ужыныт, тудым шке
произведенийыштышт тугак сӱретлен пуэн кертын огытыл. Нунылан шемым ошо
манаш кӱштеныт. Чын верч шоген огытыл, чиялтен возкаленыт манын, тунамсе
писатель-влакым
таче вурсаш лиеш мо? Уке докан. Вуйлатыше, озаланыше вийлан служитлымыж
годым
Чавайн кугу ешыжлан кочкаш киндым ситарыме нергенат, шкенжын чон ласкалыкше
нергенат шонен. Монден огыл шочмо калыкын шӱм-чон йодмашыжымат. Вет кажне у
книга
шемерлан пӧлек семын лийын.
Репрессий шарлыме жаплан Сергей Григорьевичын муро чондайыштыже тӱрлӧ
жанран шуко произведений погынен. Мутат уке, нунын сылнылык кӱкшытыштат
тӱрлӧ улмаш. Мый
тачысе ончылташ дене аклыме нерген ом йоло. А кузе акленыт икымше
писательлан
серымыжым тунам, 30-шо ийлаште? Чавайнын ожнырак возымо южо произведенийжым
тунам ушештарен да угыч савыктен огытыл, нуным утларакше уда пример шотеш
гына ончыктеныт. А демократ кумылан, шке шочмо калык верч тургыжланыше еҥ-
влак лачак
нине произведенийым писательын эн сылне возымашыжлан шотленыт. Тыгайрак
лийын
"Ямблат кӱвар" повестьын пӱрымашыже.
Сергей Григорьевич шкеже тудым кӱкшын аклен. 1931 ийыште "федералист-влакын
делаштым" шымлыме годым рашемын: Мендияров-Васильев группын членже-влак шке
книганам Финляндийыште лукташ тыршаш кӱлеш маныныт; тунам Чавайн каласен:
"Ямблат
кӱвар" повесть гыч тушко искусственно тушкалтен шындыме мучашым луктын
кудалташ
гын, тиде произведенийын границе вес велне — Финляндийыште — савыкташ йӧршӧ
лиеш.
Тунамсе моло лӱмлӧ еҥ-влакат С.С.Чавайнын тиде драматический повестьшым
писательын ик эн сай саскажлан шотленыт. Мутлан, доцент В.Т.Соколов (30-шо
ийласе
процесслаште тудым "контрреволюционный буржуазно-националистический
организацийын" ик вуйлатышыжлан шотленыт; чаманен ойлаш перна, тиде лӱм
кызыт амалдымын
мондалтын) "Ямблат кӱварым" кеч-кунамат моктен, Чавайнын моло возымыж деч
кӱшкӧ
шынден. С.Г.Чавайнын мутшо почеш, 1932 ий шыжым Соколов тудлан каласен:
"Марий-влаклан мо кӱлеш гын, ленинско-сталинский национальный политик
тидлан келшыше
огыл. Ленин ден Сталин эн ончыл верыш пролетариат ден класс кучедалмашым
шындат,
а национальный интересым эн шеҥгек шӱкалме. Совет власть улмо годым ме
политически, культурно да экономически кушкын огына керт.
Мемнан задачына — марий-влакын национальный чоншижмашыштым помыжалтарыман,
шкевуя илыме йӧным патырын аралаш нуным туныктыман. Туге туныктыман, кузе
те, Сергей Григорьевич, "Ямблат кӱвар" ойлымашыштыда ончыктенда".
Весканаже, "Ӱдыр-влак" ойлымашым лудын лекмеке, В.Т.Соколов Сергей
Григорьевичлан шылтален ойлен: "Тиде возымыда кужу ӱмыран огыл. Колхоз-влак
ик жап веле
илен кертыт, тиде — крепостной права дене иктак, лачак формыжо гына вес
тӱрлӧ.
Колхозышто кресаньык шкаланже шке оза огыл. Колхоз нерген чыным сераш ок
лий,
садак огыт печатле, а мокташыже нимолан. Те ынде историй темылан возаш
тӱҥалшаш
улыда. Марий калыкын ожнысо геройлыкшым моктымаш — национальный шижмашым
ылыжташ
полшышо эн ӱшанле йӧн".
Соколов компартийыште шоген огыл, но коммунист-литератор кокла гычат южышт
"Ямблат кӱварым" кӱкшын акленыт. Мый каласышым, М.В.Кузнецов (Апшат Макси)
ты повестьым 1926 ийыште Москошто шке редакцийже дене савыктен да
печатьыште тудым моктен серен. Кузнецовак Чавайнын "У мланде" пьесыжым
савыктен луктын, вараже посна
илыше кресаньыкым моктымылан авторымат, редакторымат вурсаш пижыныт. А 1933
ийыште Апшат Макси (тунам Марий писатель ушемын вуйлатышыже, "Марий
коммуна" газетын редакторжо да ВКП (б) обком бюро членыш кандидат лийын)
С.Г.Чавайнлан ойлен:
"Те, Сергей Григорьевич, пытартыш жапыште пеш сайжымак огыда возо. "Ямблат
кӱвар" гай произведенийлам сераш кӱлеш. Тиде повесть чаплын возалтын, тудым
МАОшто гына, тыгак Башкирийыште илыше марий-влакат йӧратен лудыт. Те лучо
иктаж-могай преданийым налза да, тендан мутда марий калыкын национальный
чоншижмашыжым
нӧлтыжӧ манын, героический пьесым але ойлымашым серыза".
Коммунист А.К.Эшкинин, писатель организацийын ончычсо вуйлатышыже,
1936—1937 ийлаште Марий книга издательстве директорлан ыштымыж годым
"Ямблат кӱварым" моктен
ойлен. Писатель ушем председатель П.Карпов торешланен гынат, Эшкинин тиде
повестьым С.Г.Чавайнын икмыняр том дене савыктышаш ойпогышкыжо пуртен (тиде
изданий
лектын шуын огыл).
"Йыланда" ойлымашым да эсогыл марла серыме икымше почеламутым — "Отым" —
тунам
тӱрлӧ семын акленыт: я моктеныт, я орленыт. Карпов да молат "Отым"
националист
шонымашан, идей могырым ончалмаште зиянле произведенийлан шотленыт, тыште,
маныныт, чимарий йӱлам да кӱсотым моктен возымо. Но Эшкинин темлымыжлан
кӧра "Йыландамат", "Отымат" писательын книгашкыже пуртымо.
Иктешлен каласаш гын, писательым репрессироватлыме деч ончычак тудын
творчествыжын идейный содержанийже шотышто дискуссий шарлен каен. Писатель
ушем вуйлатыше
П.Карповын кузе ойлымыжым ончалаш оҥай. "Ямблат кӱвар" "националистический"
пьесылан кумда характеристикым пуымек, мутшым умбакыже тыгерак виктарен:
"Чавайн
историй темым арам огыл наледа. Ик могырым, тидыже совет илышым йӧршынак
айдалийже ончымыж нерген ойла. Ожнысо сӧрал илыш сӱретым тудо калык
сказаний ден легендыла гыч налын шоген. "Акпатыр" — националист сынан
пьесе... Арам огыл Сталинлан возымо письмаште тудо историй ужашым —
фольклоризацийым — налын. Муро ден
йомаклам тушко шонымо семын пуртылмо, тидыже пуйто народность шӱлышым
ешарен.
Калыкын шонен илымыже (мечтаже) мемнан совет илышна деч сӧралынрак
сӱретлалтын.
"Рвезе коммунистыште" национальный политикын сеҥымашыжым шойыштен шынден.
Тидлан
ӧршаш уке. Чавайн совет илышым шымлен огыл: тудлан кызытсе темылан серашыже
ӧкымешак пернен гын, тыгодым илыш сӱретым пужгален ончыктен. "Окса тулышто"
самырык-влакын ик сомылышт гына уло, тиде — единоличникым мыскылымаш.
"Чодыра завод"
пьесе возен шуктыде кодын".
Карповын "Чавайн тунамсе илышым умылен огыл да тудым удан сӱретлен" манын
возымаштыже чынжат шуко уло. Чынак, 30-шо ийла тӱҥалтыште В.М.Васильевым,
Л.Я.Мендияровым да моло "федералист" ден "финн шпион-влакым"
арестоватлымаш, тыгак печатьыште тудын ваштареш лийше критике С.Г.Чавайным
мыняр-гынат лӱдыктеныт, да
тудо шке пашаштыже "перестройкым ышташ", соцреализм корныш пеҥгыдын шогалаш
тыршен. Лач тыгай шонымаш денак "Чодыра завод" пьесым серен, но сеҥымашке
шуын кертын огыл.
Тудо жапыште Писатель ушем С.Г.Чавайным икымше вичияшын кугу стройкышкыжо —
Сормово автозаводым ыштымашке — творческий командировко дене колтен. Тушто
Марий
комсомол рота сай пашаж дене чапланен. Туштак писательын йолташыже Андрей
Эшкинин шуко тиражан газетын редакторжылан ыштен, пашазе илышым пален налаш
уналан
кертмыж семын полшен. Икманаш, индустрийын онаржым нӧлтымаште тыршыше
калыкын ты
шотыштак марий рвезе-влакын геройлыкыштым сӱретлен пуаш кумда корно
почылтын.
Но... Сормовыш миен толмеке, писатель "Семон ден Джон" лӱман вишкыде агитке
деч
молым нимомат шочыктен сеҥен огыл.
Варарак Андрей Эшкининым партий Ростов областьыш, уло эл мучко поро чапым
налше
"Гигант" совхозыш, многотиражкын редакторжылан колтен. Сергей Чавайн тушкат

творческий командировко дене миен толын. Но адакат ик почеламутым ("Онар")
возымо дене серлаген.
Да, Сормоват, Дон кундемат марий мланде деч тораште улыт, тушто калык вес
йӱла
почеш ила. Но Удмуртий — родо-тукым мланде. Тушко Сергей Григорьевич 1932
ий
февральыште миен, Ижевск олаште пашазе илышым шымлен. Тунам тусо заводлаште
ятыр
марий еҥ пашам ыштен, нуно ялла гыч шукерте огыл гына толыныт. Ола илышым
пален
налаш тудлан тошто палымыже, удмурт калыкын уста поэтше Кузебай Герд
полшен. Нуно икымше гана 1925 ийыште вашлийыныт, вара, 1930 ийыште,
Удмуртийысе писатель-влакын съездышкышт Чавайнын уна семын миен коштмыж
годым нуно икте-весыштым утларак сайын пален налыныт. Йошкар-Ола уна ик
йӱдым Гердын мӧҥгыштыжӧ эртарен,
коктын кужу жап мутланен шинченыт. Эрденыже Гердын ватыже С.Чавайным
заводын
тӱшкагудышкыжо палымыже-влак деке "пашазе илышым шымлаш" намиен коден.
Писатель
кушто-кушто лийын, кӧмыт дене вашлийын мутланен, пашазе коклаште мыняр
жапым эртарен? Тидым ом пале. Но ты гана миен коштмыжат сылнымут лектыш
дене куандарен
огыл.
Вашке Кузебай Герд ОГПУ-н четлыкышкыже логалын, тудым Софинын ("Союз
освобождения финских народностей") вуйлатышыже улат манын пӱтырен кученыт.
Гердын мутшо
гыч коеш: кок калыкын кок тале эргыже икте-весыштым пеш сайын умыленыт. "Ме
Чавайн дене автономийлан кумда права нерген мутланышна,— ойлен К.Герд.—
Чавайн каласыш: национальный культурын негызшылан тугай принципым налман,
могайым налыныт
финн-влак. Чавайн тыгак самырык тукымын национальный чоншижмашыжым вияҥдаш
кӱлмӧ
нерген ойлыш. Рвезе ден ӱдыр-влак шке калыкышт да йылмышт деч ынышт вожыл,
национальный чоншижмаш деч посна мемнан калыкна-влак пытат, мане Чавайн".
Писатель марий ялыш миен толеш да "пиалан колхоз илыш" нерген поэмым але
повестьым сера гын, ок лий ыле мо? Лиеш ыле, конешне. С.Г.Чавайн тидымат
ыштен ончен.
Но... Ялыш коштын толмо деч вара "Ӱдыр-влак" вуймутан лушкыдо поэме гына
шочын.
Чодыра пашам шымлен серыме "Чодыра завод" пьесат творческий сеҥымаш
кӱкшытыш
нӧлталт кертын огыл.
Тыгеракын, 1932—1934 ийлаште Сергей Григорьевич А.К.Эшкининын ойжо почеш
мурпашаштыже перестройкым ышташ, марксизмын-ленинизмын туныктымыжым
келгынрак тунемаш, сылнымутыш классовый ончалтышым шыҥдараш тыршен. Тидын
саскаже пешыжак куандарен огыл гынат, тӱжвач ончалмаште писательын тачысе
илыш дек мелын савырнымыже раш шижалтын. Сандене Шабдар Осып С.Чавайнын
кумло ияш творчествыжым иктешлыме годым тыгай ойым пидын: тудо кызыт чумыр
пашажым уэмден толеш, ончыл шонымашан пролетар писательыш савырна. Тидым
ончыктышо пример шотеш О.Шабдар кӱшнӧ
каласыме очерк ден ойлымашлам, "Чодыра завод" пьесым ушештарен.
Но Сергей Григорьевич шкеже умылен: ты ийлаште тудын творчествыже волалт
каен.
Тугеже ончык талын тошкалаш вийым погыман. Лач тиде жапыште М.В.Кузнецов
"иктаж-могай преданийым налаш да героический пьесым сераш" темлен. Кӱчык
жапыште шочмо
калыкын историйже да фольклоржо негызеш "Акпатыр" драме — марий сылнымутын
ик эн
чапле саскаже — шочеш.
Чын, тыштат Чавайнын "перестройкым ышташ" тыршымыже шижалтеш. Соцреализмын
законжо почеш тӱрлӧ йылман шемер-влакын класс кучедалмашышт сӱретлалтеш, а
нуныжым
руш пашазе-влак вуйлатен шогат. Пьесышке вӱрйӱшӧ кулакын да тарзын
образыштым
пуртен шындыме. Но тиде схеме пешыжак ок палдырне, тыште тӱҥ верым таза
фольклор
шӱлыш, шочмо калыкын эртыме корныжым да культуржым романтик кумыл дене
йӧратен
ончыктымаш налыт. Арам огыл С.Г.Чавайнын "у илышым" ончыктышо
произведенийлажым
вурсышо В.Т.Соколов драме нерген йӧршын вес семын каласен: "Тыйын
"Акпатырет"
курым-курымеш илаш тӱҥалеш".
Тудо жапыштак писатель шке мурпашажын эн кугу кӱкшакашкыже кӱза — "Элнет"
романым сера. Шке таҥаш тукымжын биографийжылан кумдан эҥертен, автор тыште
марий
калыкын национально нӧлталтме вий-куатым сылнымут йӧн дене ӱшандарышын
сӱретла.
Романыште ме ужына: "инородецлан" шотлалтше марийым пызырен-индырен ашненыт
гынат, тудо илыш вийжым арален коден кертын.
Калыкын наций кумылжо чот нӧлталтме пагытыште творческий интеллигенций
радамыште
чолга шонымаш шочеден, да марий вуйлатыше-влак тудым илышыш пурташ йӧным
кычалыныт. Икымше марий оперым возаш тӧчымым тиде шот гыч ончал лекташ
оҥай. Эше 1917
ий кеҥежымак, Икымше марий калык погынышто, тале просветитель Леонид
Мендияров
ончыкыжо марий оперым возаш кӱлмӧ нерген шомакым луктын. Тунам тиде мут
шукыштлан Маниловын мечтажла гына чучын. Варарак И.С.Палантаят оперлан
пижаш кумылаҥын. Но ӱмыр лугыч лиймыж дене шонымыжо шукталтде кодын. Но 30-
шо ийла кыдалне
кумдан шонен моштышо южо марий пашаеҥлан туге чучын, пуйто оперым ямдылаш
пижаш
жап шуын. Адакше вет ты пагытлан Кавказысе да Кокла Азийысе кундемлаште
опер-влак йоҥгаш тӱҥалыныт. Южышт негызлан Чавайнын "Мӱкш отаржым" налаш
темленыт,
весыштлан 1936 ийыште шындыме "Акпатыр" (тудлан музыкым Яков Эшпай серен)
утларак келшышыла чучын. "Акпатыр" спектакльым МАО-н 15-ше идалыкше вашеш
ончыкташ
ямдылен шуктымо кечылаште, 1936 ий 13 июньышто, исполком "Марий оперым
возымо
нерген" пунчалым луктеш. Тушто ойлалтын:
1. Марий оперым возаш тӱҥалаш.
2. Оперым возымо шотышто практический мероприятийым шымлен ямдылаш ОблОНО-
лан
кӱшташ, тудо ты пашашке композитор Эшпайым да писатель Чавайным ушышаш,
палемдыме мероприятийым облисполком президиумлан 1 июль деч вараш кодде
пуышаш".
Кок тылзе гыч, 13 августышто, облисполком у пунчалым луктын. Пурышо ой-
каҥаш ден
шонымашым тиде жаплан лончылымо да иктешлыме улмаш. Но темлыме ой шукак
лийын
огыл. Ала шот лиеш манын, конкурсым увертареныт, уста литератор да
композитор-влак дене творческий договорым ышташ палемденыт. Такше 13
сентябрьыште увертарыме конкурслан ӱшан кугужак лийын огыл. Сандене поэт
Сергей Чавайн да композитор
Яков Эшпай дене договорым ышташ кутырен келшеныт.
Исполком председательын ӱжмыж почеш 1936 ий ноябрь мучаште Я.Эшпай Йошкар-
Олашке
толын (тудо Москошто илен). Эшпай Чавайн дене вашлийын, оперым пырля вий
дене
серыме нерген, эн ончычак тудын темыж нерген кутыреныт. Мутат уке,
соцреализм
озаланыме годым пиалан колхоз ял але совет жапыште тӱзланен илыме нерген
возаш
кӱлын.
С.Г.Чавайным колхоз илыш, а литератур ден искусствышто партийность принцип
пешыжак куандарен огытыл, тудо историй темым утларак келшышылан шотлен.
Яков Эшпаят
тыгайрак шонымашан улмаш. "А сюжетым могайым налына?"— йодын поэт. "Сюжетым
марийын ожнысо илышыж гыч налман, а колхоз илыш негызеш нимом шотаным возаш
огеш
лий",— каласен композитор. Тыге нуно коктын икгай шонымашке толын лектыныт:
марий калыкын эрык верч кучедалмыж нерген героический оперым возыман,
тыгодым калык поэзий ден музыкым кумдан кучылтман.
Тиде план дене "кӱшнӧ" келшат мо? И.П.Петров мом каласа? Поэт ден
композитор
арам тургыжланеныт. Облисполком председатель илышым сайын пален, колхозым
оперын
йӧнжӧ дене мокташ шотлан толдымым умылен да автор-влакын ойышт дене вигак
келшен. Тыгодым темлен: марий шемер-влакын самодержавий ваштареш класс
кучедалмашыштым ончыктыман. Сергей Григорьевич вуймутымат, сюжет корнымат
шонен муын улмаш. Тӱҥ героинян лӱмжӧ дене оперым "Элеви" манаш темлен. А
сюжет — марий калыкын эрык верч кучедалме историй гыч.
1936 ий 28 ноябрьыште облисполком пӧртыштӧ заказчик — искусство паша
управлений
— да С.Г.Чавайн ден Я.А.Эшпай договореш кидым пыштеныт, а тудыжым
облисполком
президиум тунамак пеҥгыдемден. Либретто кок тӱжем корнан лийшаш улмаш.
Договорышто оперым тӱрыс ямдылен шуктымо жап ончыкталтын: 1938 ий 1
октябрь. Варарак
рашемын: "Элеви" оперлан 12 солист, тидын шотыштак вич ӱдырамаш да шым
пӧръеҥ,
кӱлын. Йӱк шот дене ончалаш гын, кок сопрано, кум альт, кок тенор, кум бас
да
кок баритон лийшаш улмаш. Хорым 60—80 еҥаным палемденыт. Тылеч посна кокла
ийготан куло еҥым муаш лийыныт. Тышеч коеш: либреттын авторжо действий кузе
вияҥшашым, герой-влакын могай лийшашыштым раш ужын.
И.Петров оперым серыме паша кузе кайымым кӱрылтде эскерен да автор-влаклан
полшен шоген. Театрлан ешартыш оксам (дотацийым) ойыреныт да тушко Чавайным
сылнымут ужашым, а Эшпайым музык ужашым вуйлатышылан налыныт. Либреттист-
влак дене
палыме лийшашлан Москош да Ленинградыш творческий командировкыш миен толаш
Сергей Григорьевичлан 700 теҥгем, Яков Андреевичлан оперым серыме дене
кылдалтше
роскотлан аванс семын 4150 теҥгем тӱленыт. Петровын пеҥгыдемдыме вес
документ
почеш Эшпайлан пианиным налашыже 3600 теҥгем пуэныт. Музыкально-театральный
училищыште тунемме ий жапыште ешартыш группылам погеныт.
У, 1937 ий толын шуын. Тудо С.Г.Чавайнлан йывыртымашым сӧрен: тиде ийлан
издательствын планыштыже тудын тичмаш ойпогыжым лукташ тӱҥалаш палемдалтын.
Тиде жапыштак еҥ-влак шкеныштым тӱрлӧ туткар деч арален кодаш толашеныт.
Мутлан,
театр директор (тудак Писатель ушемым вуйлатен) П.К.Карпов исполком
председатель
И.П.Петровлан увертарен: 1936-1937 ийласе сезонлан репертуарыш С.Г.Чавайнын
пьесылажым огына пурто, нуно идеологически лушкыдо улыт. Петров "Мӱкш
отарымат",
"Акпатырымат" пеш сайлан шотлен, йӧратен, сандене нуным репертуареш кодаш
шӱден.
1937 ийын могай "саскам" кондымыжым ме кызыт сайын палена. А Сергей
Григорьевич
тушко кугу ӱшан дене, кумыл нӧлтын тошкалын (мо гынат, мутшо дене тыге
ончыкташ
тыршен). 1937 ий 1 январьыште "Рвезе коммунист" газетеш тудо "Марий калыкын
ончыл илыш корныжо пиалан лийже" вуймутан сугынь шомакым савыктен. Но тиде
мут
ала-кӧлан (векат, партий обком пашаеҥ-влаклан, вет нуно кажне изданийын
"сигнальный" экземпляржым шымлен лудыныт) келшен огыл. Кузе тыге? Писатель
"калыкын
ончыл илышыже пиалан лийже" манын воза. А тачысе илышна пиалан огыл мо?
Тышеч
тыге иктешлен шынденыт: Чавайн ленинско-сталинский национальный политикын
саскажым кӱлын ок акле. 3 январьыштак авторым "Марий коммунын" страницыж
гыч шелын
пуэныт, пуйто тудо "национальный политикым эн шакшын карген". Мыйын
возымаштем
нимогай титакат уке, мый нигӧмат да нимомат каргаш шонен омыл манын,
писатель
ятыр жап ӱшандараш тӧчен ойлен. Но мутшым иктат шотыш налын огыл. Сандене
тудлан
"языкым касарыман" серышым возашыже пернен. Тудо "Марий коммунешак" 1
февральыште лектын. Тидым сераш Чавайнлан, векат, куштылгак лийын огыл, но
тудо моло семын ыштен кертын огыл: ынде тугай жап толын шуын, кунам
писательым чотак ишаш
тӱҥалыныт.
"Титак" нерген газет гоч каласаш тидыжат таратен: лач тунам, саде изи
статьялан
шуын пижме кечылаште,— 1937 ий 11 январьыште — Сергей Григорьевичым НКВД
управленийыш ӱжыктеныт. Чын, тудын дене свидетель семын гына мутланеныт.
Туге гынат... кузе йодыштмым возыман протокол кугу интересым луктеш. Кызыт
южо еҥже
"тоштым пургедаш нимолан" манын ойлыштеш гынат (нунын шонымышт почеш,
тидыже
лӱмлӧ еҥ-влак ӱмбак ӱмылым пыштен сеҥа), мый ученый семын 20-30-шо ийласе
илыш
саманын келге йыжыҥлажымат пален налнем, сандене С.Г.Чавайнын тунамсе
показанийжым тӱткынрак ончалнем. Вет тудын ойлымыжо, вашмутшо тунамсе марий
демократический интеллигенцийын илыш умылымашыжым, мер-политик ончалтышыжым
моткоч раш ончыкта. Мый тыге шотлем: НКВД-ыште йодыштмо годым Чавайн шке
шонымашыжымат, ваш
келшен илыме интеллигент йолташыже-влакынат шонымашыштымат почын пуэн.
"Йодыш: Л.Я.Мендияровын вуйлатыме контрреволюционный националистический
организацийыш кӧмытын пурымышт нерген следствийлан ойлен пуыза.
Вашмут: Марий националиститческий интеллигенцийын контрреволюционный
организацийже шке ончыланже тыгай задачым шынден ыле: угро-финн калык-
влакым угыч
нӧлтымӧ знамя дене совет властьым сӱмырал шуаш, Балтий теҥыз деч Урал курык
марте шарлен вочшо демократический республикым ышташ. Организацийын тӱҥ
составше
тыгай лийын: Мендияров, Егоров, Васильев, Веткин, Янтемир, Евсеев да
Чавайн.
Участниклан да тиде идейым шаркалышылан шотлалтыныт: Эпин Сергей
Гаврилович,
Григорьев Петр Григорьевич, Ефремов Тихон Ефремович, Сайн, Шабдаров да
Мухин Николай Степанович (текстыште тыге серыме, но "Семенович" лийшаш ?
К.С.). Тунемше
молодежь кокла гыч ушалтыныт: Аксамат ял гыч Казаков Гаврил, (тудым ынде
судитлыме да наказатлаш колтымо) да Степанов Ипатий Степанович (Олык Ипай —
К.С.).
Йодыш: Контрреволюционный организацийын эртарыме совещанийлашке кӧмыт
коштыныт?
Вашмут: Контрреволюционный организацийын совещанийжым кок гана эртарыме.
Иктыжым
— 1927 ий мучаште, весыжым — 1928 ий тӱҥалтыште, нуно Васильев Валерьян
Михайловичын пачерыштыже эртареныт. Тушто лийыныт: Мендияров, Васильев,
Евсеев, Егоров,
Веткин, Чавайн, Янтемир. Мендияров ВКП(б) Марий обкомын ответственный
секретарьже Куликовлан тыгай серышым возаш темлен: пуйто МАО кундемыште
партий ден соввластьын национальный политикышт пужгалалтеш, марий
национальный пашаеҥ-влак шыгыремдалтыт да марий калыкым туныктымо паша
верже гыч нигунар тарванен огыл.
Мемнан деч посна, национальный пашаеҥ (интеллигент)-влак деч посна марий
калыкын
национальный культурыжо вияҥын огеш керт. Ты серыш возалтде кодо.
Йодыш: Финн миссий дене кылым кучымо нерген каласкалыза.
Вашмут: Финн миссий дене кылым Евсеев гоч, вараже Гаврилов (Гаврил Казаков
—
К.С.) ден Степанов гоч кучымо. Тушеч тыгай указанийым налынна: Финляндийысе
илыш
радам да йӧн нерген марий-влаклан моктен, сӧрастарен каласкалыман. Евсеев,
Васильев, Ефремов тушко материалым, увер-аҥарым колтен шогеныт. 1931 ийыште
мылам
Казаков Гаврил ден Степанов Ипатий гоч тидым увертараш темлыме ыле: чодырам
ямдылымаште ӧкымеш пашам ыштыктат, коллективизаций "добровольно-
принудительный"
йӧн дене эртаралтеш, кулакым пытарыме амал дене сай озанлыкан, пашам ыштен
моштышо мужик-влакым йорлештарыме, кулак-влакым ӧрдыжкӧ поктен колтымаш —
марий калыкым мыскылымаш, молан манаш гын, марий коклаште кулак йӧршынак
уке, лачак
уланрак еҥ-влак гына улыт.
Йодыш: Организаций член-влакын контрреволюционный пашашт кушто палдырнен?
Вашмут: Васильев марий йылмым вияҥдышаш, тудым финн йылме дек лишемдаш
тыршышаш
ыле... Мый национальный чоншижмашым ылыжтышашлан литературный
произведенийлам
кучылтынам... Ефремов марий муро сем-влакым поген, тыге марий калыкын музык
шотышто моло деч почеш коддымыжым ончыкташ тыршен.
Йодыш: Контреволюционный организацийын программыште возымо установкыжо
могайрак
ыле?
Вашмут: Контреволюционный организацийын пеҥгыдемдыме да серыме программыже
уке
ыле. Вийым теве кушеч налын шогымо: 1) Пролетар революцийын илышым тӱзатыме
вийжылан ӱшанен огынал;
2) Вашке интервенций лиеш да СССР шалана манын шоненна; 3) Коммунист-влакын
вуйлатыме Марий областьыште культурым нӧлташ лиймылан пешыжак ӱшанен
огынал. Тыгай
идейым шаренна: Совет Союзын сайын вияҥмыж нерген газетлаште возкалат
гынат, элна шаланымашке, пытымашке каен шога, молан манаш гын, большевик-
влак шалатен гына кертыт, а уым чоҥен огыт мошто. Вес элласе пролетариатын
полшен кертмыжлан
нигунар ӱшанен огынал: совет системе тӱнямбалсе пролетариатын шӱмжылан
моткоч
лишыл лиеш гын, Германий, Англий, САСШ (Северо-Американский Соединенный
Штат-влак) гай ончыл индустриальный эл-влак шукертак советский лийыт ыле...
Илен-толын, СССР садыгак шалана манын шонымо.
Тыге шоненна: Совет Союзысо гай условийыште Марий автономный областьын
лӱмжӧ гына уло, чынжым гын нимогай автономият уке. Марий коммунист-влак
центрын кӱштымыжым гына шуктен шогат; шочмо йылме нигӧлан огеш кӱл,
литератур ок куш; руш-влак
ончычсылак шкеныштым господа семын кучат, марийым игылтыт. Организаций
радамыште
тыгай шонымаш лийын: "Ончыч мемнам православный лӱм дене пызырен ашненыт, а
ынде
— интернационализм лӱм дене". Ожнысо марийын национальный ойыртемжым
православий
амал дене куклен шогеныт, а кызыт тидыжак интернационализм амал дене
ышталтеш.
Марий национальный интеллигенций тыге ойла: "Поп ден урядник олмеш кызыт
коммунист темден шога гын, мыламже могай ойыртем уло?"
... Национальный шижмаш гына культурым ончыко шӱкен шога, санденак
литератур,
живопись, сцене, музык, школ да тулеч моло йӧн гоч кушкын толшо тукымын
национальный шижмашыжым помыжалтараш кӱлешлан шотлымо.
Тидын годым наций да культур илышым сайын йӧнештарыман пример семын
Финляндийым
ончымо. Финн-влакын яндар чонан да айык улмышт пример шотеш шындалтын, финн

культур рушын деч кӱшнырак улшылан шотлалтын. Руш-влак марийым осал мутым
ойлышташ, хулиганитлаш, шолышташ, аракам йӱаш гына туныктеныт, моло нимо
сайланат туныктен огытыл. Руш баринат, кресаньыкат марийым ӱлыл расылан
шотлат.
Тыге шотленна: марий калыкын ожнысо куатшым моктен мурымаш, марийын илыш-
йӱла
ойыртемжым (самобытностьшым) идеал семын ончыктымаш марий-влакын
национальный
чоншижмашыштым пеҥгыдемдыме негыз лиеш".
Тыгеракын, чумыр допрос эртыше жапыш виктаралтын. Туге чучын, пуйто тудо
жапыште
(1937 ий январьыште) лийын шогышо событиет — следовательлан керек. Пуйто
Сергей
Григорьевичлан тургыжланаш амал лийынат огыл. Но уке, тыге огыл.
Документла гыч коеш: С.Г.Чавайнын колтымо да тудын дек толшо серышлам орган-
влак
тунамак терген шогеныт. "Делаште" писательын 1937 ий 10 февральыште
Чавайнур
ялыш Трофим Вакховлан (Вазеховлан?) колтымо серышыже (тудым рушлашке
оперуполномоченныйын полышкалышыже кусарен, фамилийже раш сералтын огыл)
аралалтеш. Машинке дене печатлыме тиде серышым тыгай резолюций "сӧрастара":
"Егорову. К разработке. 13/ИИ-37 г. Кленов".
Писательын серышыже "разработкым" ышташ кӱлын гын, тушто, векат,
контрреволюционный, антисоветский шонымаш раш палдырнен? Айста лудын
ончена:
"Добрый день, Евдокия, Трофим, Анастасия, Анна, Зина, Гена, Нюша, Анук.
Пока мы живем, все здоровы. Посланное письмо вчера получили. Мать ревела,
когда
я прочитал письмо. На самом деле оказывается живете вы плохо. По-моему,
Григорию
с женой, Анастасия, дома нечего лежать. В момент моего приезда из Москвы я
еще
давно видел, как на ст. Зеленый Дол женщины-марийки ехали на работу в
г.Архангельск. Я бы на месте Григрия хотя бы охранником леса поступил бы.
Нынешние времена нужно, чтобы живот был не пуст. Солдат Константин нашел
себе работу, молодежь тем более найдет работу.
Пусть Трофим прокормит маленьких, а взрослым нужно самим искать пропитание.
На имя Евдокии я вместе с этим письмом посылаю 50 рублей (деньги перевожу
переводом). На эти деньги, Евдокия, нужно купить исключительно продукты, в
случае,
если нечего покупать — то купи сахару. Сахару когда в рот положишь и
пососешь —
то утоляет голод и это поможет. Остатки муки от матери нужно обеспечить
только
маленьким ребятам. Корова если отелится, то нужно пить молоко, а также
сделать
кислое молоко, это будет как хлеб.
По получении этого письма уведомите меня. Пока досвидания, привет от всего
нашего семейства. С.Чавайн".
Писательын творчестве пашажлан 30 ий теммым пайремлыме годым тудын
возымыжым куд
том дене лукташ кутырен келшыме улмаш. 1937 ийыште тиде план илышыш пураш
тӱҥалын. Мартыште икымше томым поген шуктымо лийын, но лач тде жапыште
Чавайнын,
Шабдар Осыпын да Олык Ипайын лӱмышт йыр кугу йӱк-йӱан тарвана. Тидлан кӧра
Марий
издательстве директорын алмаштышыже Г.И.Голубкин НКВД-ыш Карачаровлан
серышым
воза да тушто издательстве директор А.К.Эшкининын "тушманле" пашаж нерген
увертара: "Эшкининын Чавайн, Олык Ипай да Шабдар верч тыршымыже, путырак
чот тыршымыже мыйым путырак чот ӧрыктара. Пример: Эшкинин Чавайнын
ойпогыжым куд том дене
лукташ шонен пыштен. Ты изданийын проектшым печатлен луктын, тушто Чавайнын
портретшат уло. Проектыште тудын эн националистический произведенийлаже
улыт: "Йыланда", "Тошто илыш" да молат. Икымше томым тылзат пеле ончычак
погымо. Мый печатлаш тӱҥалаш чарышым (Эшкинин йолташ уке ыле, тудо
"издательстве паша дене "
Москошто лийын). Тудо пӧртылят, мый каласышым: тыгай сын дене савыкташ ок
лий, а
можыч, йӧршынат савыктыман огыл, тиде йодышым обкомышто шынде. Тудо
хамелеон семын кадыргылеш, йодышым решатлаш кажне кечын сӧра, а шкеже
шӧршынак нимом ок ыште. 8 печатный листам погымо да нуно кызыт тарватыде
кият, тушан шрифт лакемын.
Эшкинин ден Чавайн, шке кабинетеш петыралтын, шолып мутланат, Чавайнын
ватыж дене мутланат, Ипай дене мутланат — мо нергенжым ме огына пале. Вывод
раш: векат,
тудо нунын дене пырля, тудо — нунын.
... Искусство паша шотышто уполномоченный Янаев йолташ куржталеш, Чавайнлан
искусствын заслуженный деятельже лӱмым пеҥгыдемдашлан, вес семынже,
пуышашлан,
РСФСР ВЦИК-ыш Киселев йолташ дек колташ Чавайнын "шергакан"
произведенийлажым
пога. Да чыла тидыже тунам ышталтеш, кунам ме Чавайнын могай улмыжым
палена..."
Лӱм шотышто тыге каласыман. С.Г.Чавайнын творчестве пашажлан 30 ий теммым
пайремлыме годым тудлан "РСФСР искусствын заслуженный деятельже" почетан
лӱмым пуаш
темлыме нерген йодышым нӧлталыныт. 1937 ий тӱҥалтыште РСФСР Верховный Совет
Президиумын почетан лӱмым пуымо шотышто комиссийжын председательже Киселев
дене кузежым-можым рашемденыт. 27 мартыште издательстве директор
А.К.Эшкининлан записке
сералтын:
"Андрей Карпыч!



0315а97
************************************************************************
"Андрей Карпыч!
Киселев йолташ вуйлатыме комисс (ВЦИК РСФСР) С.Г.Чавайнын эн кӱлеш возымо
книгаже-влакым искусство паша виктарыше комитетыш Боярскийлан колташ шӱдыш.
Апрель
тылзыште С.Г.Чавайнлан "Заслуженный деятель искусств" лӱмым пуышаш нерген
йӧршеш
ончаш тӱҥалыт. Садлан тачак тудын книгаже-влакым погыкташ кӱлеш. Апанас".
Писатель ушем правлений писатель (тудак Маргостеатр директор) П.Карпов
оласе
партийный активын погынымаштыже 29 мартыште В.А.Мухинын вуйлатыме "марий
буржуазно-националистический организацийым" кырен шалаташ тӱҥалме нерген
колын.
2 апрельыште тудо партий горкомыш латкум страницан серышым воза. Чавайнын,
Шабдар Осыпын да Олык Ипайын "титакыштым" ушештарен, Карпов шкенжым сокыр
улмыжлан
вурса, пеленем пашам ыштыше еҥ-влакын кӧргӧ чоныштым ончычак пален моштен
омыл
манеш, тидлан шкенжым чотак шудалеш. Мыйым, воза тудо, 1934 ийыште
"националист
Кузнецов олмеш" Писатель ушем вуйлатышылан сайлышт, но национализм ваштареш
начарын кучедалынам. Такше, манеш Карпов, Чавайнын возымаштыже
националистический
йоҥылыш лиедымым ужынам да тидлан критиковатленам.
"Чавайнын националистический йоҥылышыже уледа,— воза тудо. — "Ямблат кӱвар"
—
шинчаорак нацоналистический пьесе. Тидын нерген "У вий" журналын 1935 ийысе
1112-шо номерыштыже возенам. Но туштак Мухин Чавайным моктен. Тидыже нунын
коклаште кыл улмо нерген ойла. "Акпатыр" — ожнысо пагытым моктымаш...
Бригаде дене
Сталинлан (МАССР Совет-влакын съездыштлан) почеламутан серышым возышт.
Чавайн
фольклор негызеш тошто илышым моктышо ужашым возаш нале. Тиде случайне
огыл...
Мый тошто годсо патыр да мемнан жапысе илыш нерген каласкалыме коклаште
келшыдымаш нерген йодышым шындышым... Чыла тышечын коеш: Чавайнлан эҥерташ
ок лий. Националистмыт дене организационно кылдалтын огыл гынат, тудын дене
чеверласаш
кӱлеш; тидым мыняр вашкерак ыштена, тунар сай лиеш".
Но лишнак тугай еҥ-влак лийыныт, кӧ Карпов денат вашкерак чеверласаш кӱлеш
манын
шонен. 15 апрельыште Анатолий Айзенворт партий обкомыш тудын ӱмбак вуйым
шийын
возен. Тушто Писатель ушем председательын моло "языкше" коклаште "Чавайнын,
Шабдарын, Мухинмытын национализмыштым" левед шогымыжым ушештарен. 21
апрельыште
П.К.Карповым арестоватленыт.
Тиде кечынак ВКП(б) обком бюро "ССП (Совет писатель ушем — К.С.) Марий
отделенийын пашаж нерген" йодышым каҥашен да ушемын правленийжым шалатен
колташ пунчалын. Член-влак радамыште кызыт гына арестоватлыме Карпов деч
посна Чавайн ден
Шабдар лийыныт. Тидыже кӱдырчӧ лишеммым шижтарыше волгенче дене иктак
улмаш.
Саде 21 апрельыштак Искусство паша управлений начальникын пашажым шуктышо
В.А.Фавстов ВКП (б) обкомлан да республикысе исполкомлан серен:
"Чавайным контрреволюционный националистический группировкышто шогымылан
титаклымылан кӧра мый Чавайнын произведенийлажым театрыште ончыктымым
чарнаш шӱден
каласенам. Искусство паша управлений Чавайн дене "Элеви" марий оперлан
либреттым
возаш договорым ыштен ыле. Теҥгече Чавайн мый декем тольо да тыге
увертарыш:
либреттым возышашлан фольклор материалым погаш тудлан районыш коштын толаш
кӱлеш. Но тунамак каласыш: кызытсе жапыште либреттым возымо пашам чарнен,
молан
манаш гын, кокланже рукописьым редакций гыч мӧҥгеш пӧртылтат, а тидын
амалжым
луктын огыт каласе. Тудо ойла: "Векат, мыйым титаканлан шотлат, но мый
шкемым
нимо шотыштат титаканлан ом шотло да мый дечем нигӧат йодын огыл". Мый
тудлан
пашам умбакыже шуяш темлышым.
Сандене умылтараш йодам: икымшыже, либреттым возаш ыштыме договор дене кузе
лияш; кокымшыжо, театрыште тудын произведенийлажым ончыкташ чарыме дене мый
чын
ыштенам мо. Иканаштак тыланда увертарем: тудын произведенийлажым ужалаш
чарыме".
Директор П.К.Карповым арестоватлымылан кӧра 22-23 апрельыште театрыште
тӱшка погынымашым эртареныт. Тушто каҥашымаш тӱҥ шотышто "буржуазный
националист", "Карпов деч кодшо коса" Йыван Кырлям вурсымашке савырнен
гынат, театр паша нергенат,
репертуарын экшыкше нергенат шагал огыл ойлалтын. Тыгодым С.Г.Чавайнын
пьесылажым ушештареныт. Тидлан ӧрман огыл, вет шукышт тудын вуйжо ӱмбалне
шем пыл погынымым паленыт.
Артист В.Якшов: "Акпатыр" — националистический пьесе, туге гынат тудым алят
кораҥдыме огыл.
Тӱҥ режиссер А.Маюк: Шуко марла пьесыже идеологически тӧрсыран. Мутлан,
"Мӱкш
отар" социализмым пужгален ончыкта, тудым "мӱкш социализм" семын сӱретла.
Мый
Карповлан ты пьесым кораҥдаш темленам, но алят ончыкталтеш".
13 майыште писатель погынымаш лийын. Тушто ончышаш йодыш "Марий АССР
Конституцийын проектше нерген" маналтын гынат, чыла мутланымаш писатель
организацийым,
пӱтынь марий литературым каргымашке савырнен. Партий обкомын кокымшо
секретарьже
Н.Н.Сапаев шке докладыштыже шуко пеҥгыде шомакым кучылтын, тиде жаплан
петырымаште шинчыше писатель-влакым (В.Мухиным, Н.Мухиным, Карпов-
Пӱнчерскийым, Мичурин Ятманым) гына огыл, залыште колышт шинчыше-влакымат
почкалтарен налын. "Контрреволюционный буржуазный националист-влакым кырен
шалатыме, но кучедалмаш але
мучашке шукталтын огыл,— ойлен оратор.— Марий писатель-влак Чавайн, Шабдар,
Шкетан, Ялкайн, Тишин да молат националистический йоҥылышым ыштылыт".
Чавайнын
лӱмжӧ тыште эн ончыч каласалтын, сандене тудлан нигӧ деч ончыч "языкым
касарен"
ойлаш логалын.
Залыште чыла тушманым тӱжвак лукташ кумылаҥме шӱлыш озаланен. Обкомыш возен
пуымо "докладной запискылаштыже" улшо ятыр шонымашым докладыште колынат,
Михаил Калашников пуйто шулдыраҥын. Тудо "пӱтынь марий литературым пӱсӧ
шинча дене терген
лекташ" ӱжын, Чавайнын "Йыландаже" шуко ий годым буржуазный националист-
влакын
знамяшт лийын манын каласен. "Ме тышке шушаш улына: тушман-влак мемнан ик
произведенийымат шкеныштын осал пашаштлан кучылт ынышт керт",— "туныктен"
Калашников.
Чавайнлан корным чыла велымат петыреныт гынат, тудо, уло вийжым погалтен,
"Элнет" романын кокымшо ужашыжым мучашке шуктен кертын. Ватыж дене коктын
йӱдшӧ-кечыже манме семын пашам ыштеныт. Татьяна Алексеевна марийжын возен
шуктымо кажне
страницым вигак машинке дене печатлен. Ямде рукописьым папкыш пыштен,
писатель
тудым Москош намиен кодаш шонен пыштен. Лач тунам, май кыдалне, Искусство
паша
управлений оперный спектакль-влакым ончен толшашлан Москошко да Ленинградыш
каяш
командировкым пуэн. Сергей Григорьевичлан 700 теҥгем корно роскотлан
тӱленыт.
Тудо тыгак Я.Эшпайлан пуаш 4150 теҥгем налын. Ты окса музыклан аванс семын,
тыгак оперым возымо дене кылдалтше роскотлан (тидын шотыштак Чавайн деч
посна Кавказ кундемыш миен толаш) ойыралтын. Но Чавайнлан мӱндыр олалаште
ончен кошташат,
творческий пашам шуяшат пӱралтын огыл улмаш.
Москош миен шумек (тидыже, векат, 19 майыште лийын), Марий
представительствыш,
тошто палымыже А.М. Бирюков дек, пурен. Тудыжо шӱлыкан, кумыл волышо лийын.
Мо
тыгай? Могай амал: Чавайнын йодшо шинчашкыже ончалмек, Бирюков тудлан
"Марийская
правда" газетын 17 майысе номержым шуялтен. Але гына толын шушо номерыште
Айзенвортын "Путь предательства и измены" статьяже лектын. Писатель
погынымаш гыч отчет семын возымаштыже Айзенворт Чавайн семынак возкалыше
"националистмытым" да
нунын аралышышт И.П.Петровым осал мут дене поньыжын. Москошто пашам ыштыше
Бирюков Йошкар-Олаште утыр-утыр ылыжше трагедийым тымарте ӧрдыж гыч эскерен
шоген
гын, ынде тудын салымжым шке чурийже денак шижын. "Неужели Иван
Петровичымат
кочкыт?— йодын тудо.— Тунам чылажат пыта". Кидыштыже газетым пӧрдыктылшӧ
Чавайн
пырдыж воктенысе пӱкеныш йӱк лукде волен шинчын. Тудлан ынде чылажат ош
кече семын раш лийын. Сергей Григорьевич умылен: Петровым кочкыт гын, эн
ончычак тудо,
Чавайн, пыта, вет Иван Петрович писательын вуйжо ӱмбак нӧлталме товарым ик
гана
веле огыл кораҥден.
Тугак лийын: ик кече гыч Чавайным Йошкар-Олашке ӱжыктымӧ нерген увер поктен
шуын, тудым налаш эсогыл лӱмын еҥым колтеныт улмаш.
Тунамсе пагыт нерген А.Я.Эшпай 1956 ийыште Госбезопасность комитетыш тыге
"умылтарен возен":
"Мый, композитор Эшпай Яков Андреевич, Москваште, Большая Бронная урем, 21,
5
кв. адрес дене илем, мылам пуымо йодышлан тыге увертарен кертам:
Мый марий писатель-драматург Чавайн Сергей Григорьевич йолташым паленам,
тудын
дене Йошкар-Олаште вашлиеденам, тудын "Акпатыр" ден "Мӱкш отар" пьесыже-
влаклан
музыкым возенам, нуным Маргостеатрыште калык йӧратен ончен. "Акпатыр" пьесе
чыла
еҥлан поснак келшен, тудо МАО-лан 15 ий темме юбилей кечылаште шындалтын
ыле.
Облисполком председатель (И.П.Петров йолташ) мемнам шке декше ӱжыктыш да
марий
сюжетлан оперым возаш мыланна темлыш. Ме тыгай оперым возаш кӧнымына нерген
каласышна. Опер Пугачев движенийыште участвоватлыше марий-влакын илышыштым
ончыктышаш ыле. Чавайн мылам сюжетым каласкалыш да Элеви героинян (опер
тыге лӱмдалтын ыле) икмыняр мурыжым — арийжым пуыш. 1937 ийыште Чавайн
Москвашке мийыш, мый
декем пурыш да ойлыш: когылянна Ленинградыш да Закавказьешке каяш
командировкым
пуэныт, иктыштыже совет опер-влакым колыштман да ончыман, а весыште грузин,
армян да азербайджан опер-влак ончыкталтыт. А вес кечынже мый декем
пурышат, кала-сыш: тудым мӧҥгеш Йошкар-Олашке ӱжыктат, тушеч лӱмын еҥ
толын. Тылеч вара тудым
ужын омыл, молан манаш гын, тудым арестоватленыт. Йошкар-Ола гыч Чавайнын
либреттыжым да сюжетшым кораҥдыме манын увертарышт. Йошкар-Олаште Чавайн
дене вашлиймына годым тӱҥ шотышто пьесе-влакым музык дене пырля сӧрастарыме
нерген мутланенна, южгунам тудо фольклор муро материалым пуэн, муралтен але
инструмент дене шоктен ончыктен — семым шуко пален. Мый тудын шомакшылан
икмыняр мурым возенам, нуным ынде огыт муро. Марий калыкын эртыше илышыж
нерген ме фольклорым погышо семын (мый мурым погенам, а тудо — калыкмутым,
йомакым, преданийым) мутланенна.
Политический темылан мутланен огынал. Мутланымаште чылт профессиональный,
творческий темым тарватенна. Мый тудын деч нимогай антисоветский шонымашым,
тыгак
националистический шонымашым нигунамат колын омыл. Национальный культурын
чыла
моло пашаеҥже семынак, тудо шке калыкшым йӧратен, тудын нерген да тудын
илышыж
нерген шуко возен. Тудо йӧратыме марий писатель лийын, тудын "Мӱкш отар"
пьесыже
калыкын йӧратыме пьесыже ыле.
С.Г.Чавайн нерген моло нимомат увертарен ом керт.
1956 ий 16 май. Я.Эшпай (подпись)".
Икымше марий оперым возаш тӧчымӧ историй Чавайным арестоватлыме дене
кӱрылтын.
1937 ий 29 июньышто республикысе исполкомын президиумжо "Марий оперым
возымо шотышто договор нерген" у пунчалым луктын. Тушто ойлалтын:
"И. Марий оперлан либреттым возымо шотышто Чавайн дене ыштыме договорым
шӧраш,
тидланак кӧра договорым композитор Эшпай могырым шуктен толмым ик жаплан
чарен
шогалташ.
2. Чавайн дене улшо чыла материалым поген налаш да шкенжын ойпидышыж нерген
исполком президиумлан увертараш Сапаев йолташлан кӱшташ (арестоватлыме деч
ончыч
икмыняр жап Сапаев искусство паша управленийын начальникшылан ыштен —
К.С.).
3. Иканаштак Сапаев йолташлан кӱшташ: тудо марий оперлан либреттым
возымашке писатель ден композитор вийым ушымо шотышто йодышым шымлен
налшаш".
Пиалешыже, Москошто илыше Яков Андреевич Эшпайым репрессироватлен огытыл.
Тудо,
манмыла, йымен возын да кужу жап шкеж нерген нимогай увер-аҥарым пуэн огыл.
Налме авансым сулымо шот дене композитор 1938 ийыште икмыняр произведенийым
(хорлан
"Сар курык" мурым, Чавайнын мутшылан мурым да маршым) конден. Нуным тудо
оперлан
ямдылен улмаш, очыни. Но Чавайнын мутшылан муро ден маршым йӧрдымылан
шотленыт,
вара нуно куш лийыныт — пале огыл.
Опер нерген каласкалыме дене ме ончыко пурен кайышна. Айста ынде 30-шо
ийлашке
пӧртылына.
1937 ий 25 майыште Йошкар-Олашке пӧртылмекше, Сергей Григорьевичым НКВД
пӧртыш
наҥгаеныт да тыгай документым ончыктеныт: "Постановление о предъявлении
обвинения и избрании меры пресечения. 1937 г. мая 25 дня, г.Йошкар-Ола,
УНКВД по
МАССР".
Ты кагазыште "25" числа олмеш "19" печатлалтын улмаш, вара тудым чернила
дене
тӧрленыт. Тышеч коеш: Чавайным 19 майыште арестоватлаш палемдыме улмаш.
"Пунчалыште" ойлалтын: "Мый, КГБ 3-шо отлелын оперативный уполномоченныйже
Перов, ¹-ан (номерже ончыкталтын огыл — К.С.) дела шотышто следственный
материалым
ончен лектым да Чавайн Сергей Григорьевичым РСФСР УК-ын 58-ше статьяжын 10
ден
11 пунктшо-влак почеш титаклыме семын мут кучаш шогалташ пунчальым. Тидын
годым
теве мом шотыш налме: Чавайн Сергей Григорьевич контрреволюционный
националистический организацийын членже лийын, марий литературышто шкенжын
зиянле пашажым
шуктен шоген, МАССР-ым СССР деч ойырымо да Финляндийын протекторатше почеш
УгроФинский федерацийым ыштыме нерген идейым илышыш пуртен толын, тидланже
угро-финский племена-влакын буржуазный националистышт да финн фашист-влак
дене кылым кучен. Чавайнын ты шотышто титакше ситышынак коеш. Следствий ден
суд деч шылын ынже керт манын, петырен шындаш пунчалме".
Ты пунчалым НКВД управлений начальник Карачаров пеҥгыдемден, арестоватлаш
санкцийым республикын прокуроржо В.Н.Быстряков пуэн.
Тушанак оперуполномоченный Егоров арестоватлыме еҥлан обыскым ыштен,
тыгодым
паспортшым да Писатель ушемын членский билетшым поген налын.
4124 ¹-ан ордер почеш Макаров да кок полышкалышыже — Орехов ден Пономарев —
тиде
жапыште С.Г.Чавайнын пачерыштыже (Коммунистический урем, 11 пӧрт, кумшо
пачер)
обыскым ыштеныт. Тыгодым Татьяна Алексеевна Чавайн деч посна понятой семын
Ганешина Анна Васильевна лийын. Обыск годым икмыняр документ (горсовет
депутатын
удостоверенийже, облисполком членын удостоверенийже, Писатель ушем членын
тошто
образецан билетше, профсоюз билет да молат) дене пырля тӱрлӧ серышым (ик
могыреш
возыман 55 лышташ), 10 фотокарточкым, 9 печатлыме листан автобиографийым,
рукописян 6 общий да 12 ученический тетрадьым, возыман 2 блокнотым,
Чавайнын рукописьшым оптыман 11 папкым да молымат поген наҥгаеныт. Мо
тушто, папкылаште, лийын? Могай литературно-художественный поянлык тушто
аралалтын? Тидым ме нигунамат
огына пале, молан манаш гын, чылажымат вара йӱлалтеныт. "Элнет"
классический романын кокымшо книгаже гына утлен кодын, тудым Чавайн Москош
наҥгаен шуктен. Писательын НКВД кидыш логалмыж нерген пален налмек,
Москошто авторын фамилийжым
возыман тӱҥалтыш лышташым рукопись гыч кушкед луктыныт да пижыктен шындыме
кагазеш "Чыган йылме дене серыме рукопись" манын удыралыныт. Тыге романын
кокымшо
книгаже мемнан дек толын шуын.
Обыск годым НКВД пашаеҥ-влаклан йывырташ амал лектын: нуно 17 патроным
муыныт.
"Нуно Эмиканов Виктор Алексеевичын улыт",— каласен суртозавате. Пачерыште
пургедме годым С.Г.Чавайн тушто лийын огыл, сандене обыскым эртарыме
протокол ден
описьын копиешышт Татьяна Алексеевналан кидым пыштыктеныт.
С.Чавайным икымше гана йодыштмо протокол пеш кӱчык:
"Йодыш: Тендам УК 58-ше статьян 10 ден 11-ше пунктшо-влак негызеш, вес
семынже,
контрреволюционный националистический пашалан, титаклат. Те шкендам
титаканлан
шотледа мо?
Вашмут: Шкемым титаканлан ом шотло".
Тиде кечынак Сергей Григорьевич "Умылтарымашым" серен да тудым 3-шо отдел
начальникын полышкалышыже Воронцовлан (лач тудак допросым эртарен)
кучыктен. Писатель возен:
"1925 ийыште Москошто чыла вер гыч толшо марий туныктышо-влакын съездышкышт
мийымым шотлаш огыл гын, марий национальный съездлаште лийын омыл. Марий
калык ушемыште шоген омыл. 1915 гыч 1919 ий марте Туркестаныште, Арал теҥыз
станцийыште,
лийынам. Мӧҥгышкем, Морко районысо Изи Корамас ялыш, 1919 ий ноябрьыште
пӧртылынам. 1919 ий ноябрь кыдалне кокымшо ступенян Морко школыш
туныктышылан пуренам,
но тушто ик кече гына ыштен шуктенам — тиф дене черланенам. Тӧрланымеке,
1920 ий
мартыште Озаҥыш кайышым да Наркомнац пеленсе Рӱдӧ марий пӧлкан Рӱдӧ
издательствышкыже сотрудниклан пурышым. Тиде жап гыч марий пашаеҥ семын
пашам ышташ
тӱҥальым. 17 ий мучко пашам ыштымем годым кок йоҥылышым ыштенам: 1) 1923
ийыште
"Ямблат кӱвар" националистический исторический ойлымашым возенам, тудым
Москошто
1926 ийыште савыктыме да 2) 1927-1928 ийлаште Мендиаровын группыж дене
кылым кученам — кок погынымаште лийынам. Тидын нерген шке жапыштыже радам
дене возенам
ыле. Кызыт арестоватлыме Веткин, Соколов, Янтемир нерген мый шке жапыштыже
тичмаш характеристикым пуэнам. Ямбаршев нерген возенам але уке — ом шарне.
Шонымашыж дене Ямбаршев — националист, но могай йӧн дене пашам ыштен, мый
ом пале, молан манаш гын, тудым пырля йӱмӧ еҥ семын гына вашлиеденам. Мый
тудын дене нигунамат шинчаваш ужын омыл.
Мыйын эн осал тушманем Мухин Владимир нерген Порецкий йолташлан ойленам.
Тудын
нерген 1932 ийыште ала возенам, ала ойленам — ынде ом шарне. Тушто
палемденам:
В.Мухин культур фронтышто осал пашам ыштен шога. Но тунам мылам ышт ӱшане.
Тунам
тудо авторитетан айдеме ыле. Николай Мухин нергенат возенам. Николай
Мухиным
мый, кузе каласаш гала, ну, националист-мурызо (поэт) семын палем. Мый
тудын дене 1927 ийыште ойырленам да умбакыже коклан гына вашлийынам.
Пытартыш жапыште
буржуазно-националистический организацийыште шоген але уке — ом пале, мый
денем
вашлийме годым тидын нерген нигунамат ойлен огыл.
Мылам Карпов да Эшкинин дене пашам ышташ логалын. Но нунын буржуазно-
националистический организацийыште шогымышт але шогыдымышт нерген каласен
ом керт — ом пале. Нуно мый денем тидын нерген нигунамат ойлен огытыл.
Мӧҥгешла, Карпов мылам
ойлен: националист-влак Чавайнын лӱмжӧ дене пайдаланен ынышт керт манын,
"Йыланда" историй ойлымашым (тудо 1908 ийыште возалтын да тунамак Озаҥыште
лукталтын)
мыйын революций деч ончычсо произведением-влакым савыктыман сборник гыч
кораҥдаш
кӱлеш. Эшкинин вес семын ойлен: ты ойлымашым сборникыш пуртыман, тушто
националистическийже нимат уке. Ондакше Карповат "Тиде ойлымаш революций
деч ончыч пайдале революционный рольым шуктен" манын возен, а революций деч
вара пуйто
мӧҥгешла рольым шукташ тӱҥалын. Книгашке пурташ гын, марий литературын
историйжым возаш материал семын кучылтман. Тиде сборникым кызыт чарыме.
Карпов ден Эшкинин литератур фронтышто шагал огыл зияным ыштеныт. Тиде
чынак.
1936 да 1937 ийлаште Мариздат нимогай сылнымутан литературым йӧршеш гаяк
луктын
огыл, автор-влаклан гонорарым тӱлен огыл. Карпов "У вий" журналым пытарыш,
чынрак ойлаш гын, "У вий" журналым петырыме деч вара лукташ разрешитлыме
альманахым
савыкташ ыш тӱҥал, тӱҥалше автор-влаклан консультацийым ыш организоватле.
Тыште
мыйын титакем — мыйын пассивный лиймем. Такше 1936 ий кеҥежым Шабдар дене
пырля
Сапаев йолташ дек миенна ыле. Писатель ушемыште паша удан кайыме нерген,
Карповын йӧршынак нимом ыштыдымыж нерген ойлышна.
Тений 7 февральыште мый шкеже Врублевский йолташ дек пурышым, мыланна сай
вуйлатышым пуаш йодым, молан манаш гын, Карпов писатель-влакын пашашт дене
интересоватлымым йӧршеш чарнен.
Арестоватлыме моло еҥ-влак нерген ойлаш гын, Смирнов да Соловьев дене мый
нигунамат чак кылым кучен омыл, Садовиным чурий гычшат ом пале.
Шкем нерген угыч каласем: мыйын чыла титакем — 1908 ийыште "Йыланда"
ойлымашым
возымаште, тудо ынде библиографически пеш шуэн верештше изданийыш савырнен.
Пытартыш гана 1919 ийыште савыктыме, тунам мый дечем да мыйын кӧнымем деч
посна
луктыныт. Вара 1923 ийыште "Ямблат кӱвар" лӱман вес ойлымашым возышым,
тушто ончыкташ шоненам, кузе Моско самодержавий восстанийым нӧлталше марий
калыкын онжо-влакым пытарен (1553—1583 ийлаште марий калыкын восстанийже,
чынрак каласаш гын,
ятыр восстанийже лийын, нуно историйыште "черемис бунт" лӱм дене палыме
улыт).
Тиде ойлымашым марий театр сценыш луктын да тудым шке жапыштыже калыкат,
печатят
сайын вашлийыныт. Ындыже тиде ойлымаш националистический шонымашан манын
ойлат.
Мый тидым ом отрицатле да ойлымашым угыч савыкташ ом шоно. Такше икымше
изданийын чумыр тиражшым пӱтынек налын пытареныт да нине книга-влакым муаш
таче пешак
йӧсӧ. Кумшыжо, 1927—1928 ийлаште Мендиаров дене келшымаш. 1928 ий шыжым
Мендиаров Озаҥыш кайыш, тушечын — Козьмодемьянскыш. Мемнан коклаште кыл
пытыш. Тылеч
вара тудым ик гана веле — 1924 ийыште Горькийыште — ужынам. Тунам тудо
нимогай
политический мутланымашым луктын огыл, культур нерген гына ойлен.
Нылымшыже,
Степанов ден Казаковым колтымем, тидын нерген 1931 ийыште возенам ыле.
Чынак
лийын, нуно финн миссийыште лиймышт нерген мылам шкештак каласышт. Тушто
мыйын
нимогай палымем лийын огыл гын, мый кузе колтен кертынам? Кызытат ик
палымемат
уке. Тидлан огыда ӱшане гын, нуным угыч йодыштын кертыда. Нуно тидын нерген
чыным каласат, шонем.
Мыйым тиде пашаште икте ӧрыктара: совет власть ваштареш шогалме дене молан
ӱшанаш лиеш? Мый тидым нигузе умылен ом керт. Мыйын шонымаште, совет власть
пешак
пеҥгыде, тудын ваштареш тыгай изи марий националистический организацийлан
огыл
кучедалман. Мый тыге шонем: марий кокла гыч чыла кугыеҥ контрреволюционный
лиеш
гынат (а тыгеже, конешне, лийын ок керт), тиде садиктак теҥызысе чӱчалтыш
дене
иктак. 1/2 миллион да 170 миллион! Финляндий, ойлат! Мыйын шонымаште,
Финляндият
— пигмей. Фашист-влак гына кодыт. Но фашист-влак шкеныштын расовый
теорийышт дене марий калыкым йӧршынак пытарат (паша тышкак толын шуэш гын).
Иктаж-кунам герман я финн фашист-влак Марий АССР марте толын шуыт манын
шонаш, ушдымо лияш
кӱлеш. Вет тидланже СССР-ым гына огыл, а пӱтынь руш калыкым пытараш кӱлеш.
Чыла
тидыже мыйын вуйышкем огеш шыҥе. Але вара мый йӧршын ушым йомдараш
тӱҥалынам?
Марий АССР границе воктене верланен лиеш гын, тунам вес паша ыле. Тыге
ышташ,
уке — тидын нерген мутым лукташ — кеч-кузе тӧчымым мый ушдымо айдемын
вӱдылмыж
семын аклем! Мый тидым пеш сайын умылем. Тидымат умылем: Коммунист партийын
вуйлатыме совет системе гына марий гай шагал еҥан калык-влаклан наций шот
дене тӧр
праван лияш, национальный форман да социалистический содержаниян культур
ден искусствым вияҥдаш чыла йӧным пуа.
Мыйын тукымвожем нерген ойлаш гын, шочынам йорло ешеш. Ялысе шоҥго-влак,
шонем,
каласен кертыт: мыйын кувавам-влак — ачам могырымат, авам могырымат —
чынжымак
кӱчен коштыныт. Мый шкежат 9 ияшак пасушто да чодыраште пашам ышташ
тӱҥалынам.
Тунемаш моткочак кумылан улмем да вучыдымын лекше чапле йӧн, мылам казна
кӱшеш
Озаҥысе учитель семинарийыш тунемаш пураш полшеныт. Совет власть годым гына
мый
творчествем вияҥден колтен кертынам. Революций деч ончыч изи форматан 32
страницан ик книгам гына лектын да 1908, 1909, 1910 ийлан ямдылыме
календарьлаште 3
почеламутем савыкталтын. 1910 ий гыч 1917 ий марте ик корнымат печатлаш
йӧнем
лийын огыл. 1910 ийыште Ипатов йолташ дене (тудо ынде колен) "кумшо лудшаш
книгам" ямдылышна, тушко кусарыме статья-влакат, шке гыч возымат пуреныт.
Тылеч вара революций лиймешке мый ик книгамат луктын омыл.
Мыйын йоҥылышем лиеден, но нуным, шонем, тылеч вара шуктымо пашам дене
тӧрлатенам. Мый ондалкален ом ойлышт. Мый чыным ойлем. Мендиаровын ӧрдыжкӧ
кайымыж деч
вара националист-влак дене кыл кучымым йӧршын чарненам. Нунын коклаште
лийынам
гын, моланжым те паледа. А 1934 ий деч вара нигӧ денат лийын омыл. Мый
Шабдар
дене гына келшен иленам. Мут толмашеш, Шабдар нерген. Тудынат
националистический
йоҥылышыжо лиеден. Тидым шкежат ок шылте. Но ынде тудо — тӱрыснек
советский. Мый
эсогыл изи провокацийым ышташ тӧченам, но тудо мылам эреак ик семын ойлен:
"Уке,
мый тӱрыснек совет айдеме улам. Мый умыленат ом керт, мый дечем
советскийрак еҥ
лияш лиеш мо?"
Мутем кошартем. Но эше ик гана каласем: мый кызыт лӱдмылан кӧра огыл, а
советем
кӱштымӧ почеш пашам ыштем. Мый шкемым тичмашнек совет айдемылан шотлем.
Мылам
нимоат огеш кӱл, мылам ласкан пашам ышташ гына пуыза. Мый шкемын личностем
ом
чамане. Мый тӱняште ситышын иленам — 49 ияш улам — ойго ден куаным ужынам.
Мыйын ик кугу шижмашем уло. Тиде — шке марий калыкем йӧратымаш. Шке калыкым

йӧратымаш преступленийлан шотлалтеш гын, мыйым наказатлыза. Те мом
ыштышашым утларак паледа. Мый марий калыклан да совет властьлан эше пайдале
лийын кертам манын шонеда гын, мылам пашам ышташ — творчестве дене илаш —
йӧным пуыза, молан
манаш гын, творчествылан йӧн деч посна кодмаш — писательлан колымаш дечат
ударак.
1937 ий 25 май. С.Чавайн (подпись)".
Да, палач-влак шке шочмо калыкым йӧратымым да тудын пайдажлан пашам ыштымым

преступленийлан шотленыт, сандене писательым наказатленыт. Но иканаште
огыл. Айдемын поро кумылан, мут колыштшо улмыжым пален налмек, тудым
игылтыныт, мыскыленыт.
Кӱшнӧ ончыктымо "умылтарымаш" кагазеш Марий АССР-ысе НКВД управлений
вуйлатыше
Карачаров йошкар карандаш дене сералтен шынден: "Воронцов йолташлан.
Допросым
эртараш Похвалов йолташлан кӱштыза. Шотыш налза, показанийым пуаш тудо
ямдылалт
шуын. Тӱҥалтыш допрослан йодыш-влакым шонен ямдылыза да тудым мылам
ончыктыза.
25/В-37 ий. Подпись".
Чавайнын "умылтарымашым" возымыж деч, тыгак Похваловын эртарыме допрос деч
ончыч
мо лийын? Ме тидым пален огына керт. Но 26 майыште Похвалов допросыш
ӱжыктымо
еҥын анкетшым гына возен. Ме палена: допрос нимогай лектышымат пуэн огыл
гын,
тыгай годым протоколым серенжат огытыл. Допрос годым следователь-влакын
кузе толашымыштымат палена.
"Умылтарымашын южо верлажым да пытартыш протокол-влакым лудмо годым иктаж-
кӧн
чонжылан сайын огеш чуч гын, тунам Чавайнын могай условийыште улмыжым ушыш
налаш
ида мондо. Орландарыме годым чыланжак шӱм-чонышт да кап-кылышт дене мучаш
марте
пеҥгыде лийын огыт керт. Сергей Григорьевич Чавайнат индырымым кужунжак
чытен
огыл. Но тидлан ме тудым шылталаш огына шоно. Адак ойлена: айдемын йылмыжым
рудышашлан палач-влакын могай шучко йӧным кучылтмыштым ме палена. Туге
шонаш лиеш:
26 да 27 майыште писатель шкенжым пеҥгыдын кучен, Похвалов тудым "сукыктен
шынден" кертын огыл. Вара, 28 майыште, ты пашашке Карачаров шкеже ушнен,
тудлан
Похвалов полышкален. Допросышто тыгак республикын прокуроржо Быстряков
лийын,
протоколышто тудын кидпалынжат уло.
28 майысе допросын протоколжым лудына:
"Йодыш: Икымше допросышто Те МАССР кундемыште шолып националистический
организаций уке да мый тиде шолып организацийыш ушнен омыл манын каласышда.
Следствий
Тыланда чын показанийым пуаш кӱшта.
Вашмут: Икымше допросышто мый шоя показанийым пуэнам, Марий АССР кундемыште
шолып националистический организаций уке да мый саде шолып организацийыште
шоген
омыл манын ойленам. Тиде йодыш нерген шоналтен налмек, мый следствийлан
чыным
ойлаш шонен пыштышым. Мый палем, Марий АССР кундемыште шолып
националистический
организаций уло да мый тиде шолып организацийын членже улам. Тушко мыйым
1927
ийыште Мендияров вербоватлен, тудо мыйым "Ямблат кӱвар" произведенийем гыч
пален, а тудыжо националист-влакын знамяшт лийын".
С.Г.Чавайн каласен: 1927—1931 ийлаште организацийым Мендияров ден Веткин
вуйлатеныт, икымшыжым арестоватлыме деч вара тудым В.А.Мухин алмаштен.
Тиде жапыште Карачаров И.П.Петров ваштареш лавырам чумыркален, тудым 29
майыште
почылтшаш областной партийный конференцийыште "пытараш" шонен. Сандене
арестоватлыме моло еҥ дечат, тыгак Чавайн дечат Петров ваштареш виктаралтше
показанийым йодын. Да шонымашкыже шуын. Чавайн каласен: 1934 ий гыч Петров
(тунам тудо
Нижний Новгород ола гыч пӧртылын да облисполком председательлан ышташ
тӱҥалын)
шолып организацийым вуйлатымашке ушнен.
Протоколышто Чавайн ден Петровын вашлийме да мутланыме икмыняр случай
ончыкталтеш, нуныжым туге савыралаш лиеш, пуйто исполком председатель
"националист-влаклан" полшен шоген. Чынжым гын, Петров марий
интеллигенцийлан полшаш тыршен. Тиде
жаплан пӱтынь гаяк марий интеллигенцийым "националистический",
"контрреволюционный" манын лӱмдымӧ улмаш гын, Карачаров исполком вуйлатышын
кажне поро ошкылжым
"националист кашаклан" йӧным ыштен шогымо семын аклен.
11 июньысо протоколышто (допросым адакат Карачаров ден Похвалов эртареныт)
В.Мухинын, Н.Мухинын, Ф.Егоровын, Г.Кармазинын, Мичурин Ятманын книгаштым,
статьяштым да учебникыштым кумдан аклен серыме. Тушеч коеш: нине еҥ-влак
"тошто илышым
моктен возеныт", иктешлен ойлаш гын, "культур фронтышто вредительствым
ыштеныт".
15 июньысо протоколышто тӱҥ шотышто марий интеллигенцийын Финляндий дене
кылым
кучымыж нерген ойлалтеш.
Пытартыш допросын протоколжо 20 июньышто возалтын. Содержанийже дене,
пожале, эн
тичмаш. Тыште 26 еҥын шонымашыштым, кумылыштым, Коммунистический партий ден
Совет правительствын политикыштым кузе ончымыштым лончылымо.
С.Г.Чавайным тетла йодыштын огытыл манын шонаш лиеш. Тудым ушештарыман моло
показанийла гыч посна ужашлам гына ончыктымо. "Делаште" титаклыме шомакат
(обвинительный заключений) уке.
"Марий АССР НКВД тройкын 1937 ий 10 ноябрьысе заседанийже нерген 21-ше ¹-ан
протокол гыч выписке.
Колыштмо: ... 7. Контрреволюционный националистический троцкистско-
бухаринский,
повстанческо-террористический, диверсионно-вредительский да шпионский
организацийым титаклыме шотышто МАССР НКВД-ын 8709 ¹-ан делажым:
... 25. Чавайн Сергей Григорьевич, 1888 ийыште шочын, служащий,
Маргостеатрын
литератур ужашыжым ончычсо вуйлатыше, ВКП(б) гыч лукмо, тымарте судитлалтын

огыл.
Тидлан титаклалтеш: шолып националистический организацийын вуйлатен шогышо
рӱдыжӧ радамыш пурен, литератур ден искусство гоч марий калык коклашке
буржуазно-националистический идеологийым шаркален.
ВКП(б)-ын да Совет правительствын посна вуйлатышышт ваштареш
террористический
актым ямдылымаште участвоватлен.
Пунчалме: Чавайн Сергей Григорьевичым лӱен пушташ".
"Делашке" йыгыреак вес кагазым урген шындыме. Тушто ойлалтеш: приговорым
1937 ий
11 ноябрьыште 20 шагатыште шуктымо.
1956 ийыште С.Г.Чавайным реабилитироватлыме нерген йодыш шогалмек, Писатель
ушем
лӱмын экспертный комиссийым ыштен, тушко С.Н.Николаев, С.А.Вишневский,
А.А.Асылбаев, Т.Г.Апатеева да Н.И.Казаков пуреныт. Конешне, комиссий
писательым реабилитироватлаш кӱлмӧ нерген каласен, чумыр творчествыжым
сайлан шотлен, но посна ситыдымашымат палемден:
"Тӱҥалтыш жапыште возымо икмыняр произведенийым да историй темылан серыме
произведенийлам ("Ямблат кӱвар", "Йыланда", "Патыр-шамыч") шотлаш огыл гын
— туштыжо
идейный йоҥылыш да южо националистический ойып палдырненыт, нуныжым автор
шкежат
ужын да ончыкылык пашаштыже, вес семын каласаш гын, творчествыжын пытартыш
йыжыҥыштыже, тыгай йоҥылышым ыштылын огыл, угыч савыктыме годым тыгай
произведенийлам книгалашкыже пуртен огыл — тудын возымаштыже (комиссийын
лончылымо произведенийлаште — К.С.) раш палдырныше националистический да
моло торжа идейный йоҥылыш уке".
Тиде "справкын" авторжо-влак Мережковский гыч Чавайнын кусарыме "Сакия
Муни" почеламутым (тудо акрет годсо индий эпос негызеш возалтын) идей
шотышто йоҥылыш
семын акленыт, а "Ото" почеламутын лӱмжым рушлашке "Роща" огыл, а
"Мольбище" манын кусареныт. Маныныт, пуйто тыште автор "юмылан вуйжым
тауштен сава, отышто
кумалше марийым моктен мура; 1935 ийыште угыч савыктыме годым ты почеламут
пужен
возалтын, тыге тушечын мистикым кораҥдыме". "Ямблат кӱвар" повесть нерген
кала-сыме: тушто "йоҥылыш формулировко, шоналтен шуктыде возымо ойсавыртыш-
влак улыт,
нуныжо националистический тенденций пуйто улмылан Чавайным титаклаш амалым
пуэныт, такше автор шке ончыланже тыгай цельым шынден огыл".
30-шо ийласе идейно-эстетический шонымаш шӱлышеш кушшо эксперт-влак
классикын
мурпашажым тунамсе пагытын позицийже гыч ончен акленыт. Шке "йоҥылышыжым"
Чавайнын "признатлымыжым" шотыш налын, нуно у условийыштат туге возен
шынденыт, пуйто
писательын нравственно-художественный умылымашыже вашталт толын, пуйто тудо
жап
ончыко кайыме семын "чын корныш вончен", "йоҥылышыжым тӧрлатен". Таче ме
ужына:
чыла нине йоҥылышым шонен луктыныт да писательлан тушкен шынденыт.
Ачажын пӱрымашыжым рашемдаш Юрий Чавайнын йодын возымыжлан 1956 ий 16
апрельыште
вашештеныт, пуйто Сергей Григорьевич Чавайн эрык деч посна илыме верлаште
1942
ий 16 октябрьыште вуйдорыкыш вӱр логалме дене колен. Шонен лукмо тиде
фактым
Йошкар-Оласе загс тудо ийынак 15 августышто регистрироватлен. Тиде шоя
датым вара чыла изданийыш пуртымо да писательлан Йошкар-Олаште Чавайн
бульвареш шындыме
памятникешат "серыме". 1988 ий 30 апрельыште иже Йошкар-Ола загс Сергей
Григорьевичын колымо жапшым чые возен, да классикын шочмыжлан 100 ий темме
вашеш паматникын постаментыштыже улшо йоҥылышымат тӧрлатыме.



031697
************************************************************************
3—16
Василий Регеж-Горохов

Шошо чаркамут

Адак мемнам вӱчка у шошо,
Адак пожалтын пӱртӱсна —
Шӱм-чонлан куштылго да шокшо,
Эсогыл волгалтеш тӱсна.

Чодыра ӱмбалне, ош каваште,
У кече шулдыржым шара,
Да кайык шошо чашкерлаште
Эр ӱжарам моктен мура.

Эр шошо, ош кава, ош кече
Мемнажым ӱжыт йӧраташ.
Вӱд модмо годым, ӱмыр кечын,
Кӱлеш мураш да куанаш!

Йӧратыме еҥдан шинчаж гыч
Тул ылыжын гын шӱмешда,
Куаныза: йӧратымашын
Мӱй вӱдшым подыл кертыда.

Ида когартыл ваш-ваш чоным,
Шӱм сусыр курымлан кодеш —
Тек шӱмыштӧ шем ойго огыл,
Йӧратымаш оза лиеш.

Эр лупс гаяк айдемын пагыт:
От шукто шижынат — эрта...
Санден пиалым, муында гын,
Аралыза —
уке гын, чоҥешта.

Ужнем мый чыландам тӱняште
Йӧратыме еҥда пелен
Да нӧлталам Йӧратымаш верч
Чаркам,
пиал ден тич темен.



031797
************************************************************************
3—17
ПАГАЛЫМЕ АВТОР-ВЛАК!

Произведений пелен шочмо кечыда (числа, тылзе, ий), кызыт кушто илымыда
нерген
да паспортдан серийже ден номержым редакцийыш увертараш ида мондо. Тидыже
гонорарым тӱлаш, налог инспекцийлан кӱлеш.
Редакций.



031897
************************************************************************
3-18

Аркадий БУКЕТОВ-САЙН
Пагыт шке шотан
Йӧратем ончаш каваш —
Сандалыкнан окнаш.
Йӱк лукдеак, шӱдыр еш
Йӱдвошт чӱчкен пӧрдеш.
Тылзе — мландынан орол —
Ӱжеш: "Унала тол!"
Вашештем: "Кузе кодем
Шӱмбел ялем, родем?"
Ал чияжым ӱжара
Эр-кас йырваш шара.
Кече шыргыж ончалеш —
Пӱртӱс пеледалтеш.
Телым чинче-вунчыла
Йӱла, йолга чыла.
Кажне чинчышке шыҥен
Мотор тӱсет, таҥем!..
Шошо кӱдыроҥгыран
Да шонанпыл пӱган.
Кажне мужыр йытыран
Коеш — лийшаш сӱан...
Йырве-ярве пыл эрта,
Шыве-шово йӱр опта.
Чодыраш кай саскалан —
Чевер кеҥеж поян...
Шӧртньӧ шыжетат шуэш.
Сӧрал куван кеҥеж!..
Кажне пагыт шке шотан,
шке вел ит лий коштан.
Шӱдыр чӱчкымӧ почеш
У кече тек шочеш.

Кӱдыроҥгыр
Пуйто шошо эрым саламлалын,
Йыҥгырым рӱзалтышыч шыман.
Помыжалтышыч кечан аланым,
Кӱдыроҥгыр, муро кумылан.
Кӱдыроҥгыр, кандын-алын
Пеледат ош лум лоҥгаш.
Мыланем пуэт тый алым
Нелым сеҥенак илаш.

Кӱдыроҥгыр — чодыра пеледыш,
Ик юж дене шошым шӱлена.
Шочмо мланде — мыланна эҥертыш.
Икте-весынам умылена.
Кӱдыроҥгыр: кандын-алын
Пеледалт чонем эмлаш.
Тый денет кылден пиалым,
Полшо тудым аралаш.

Сылнылык тӱнян ару пеледыш,
Кӱдыроҥгыр, шыргыжал чолган.
Тӱтыра гына тылат леведыш,
Йӧратен вӱчка мардеж коклан.

Кӱдыроҥгыр, кандын-алын
Шошо еда йолго тый эре.
Йыҥгырым шыман рӱзалын,
Тӱзланал арун чыла вере.

Ужаргале сад
Кечын шокшыж дене ужаргале сад,
Ош вургемым чийыш ломбо адакат.
Колыштам мый шошо семым, чон йӱлен,
Тый палет мо шонымемым, шӱмбелем?

Мыланем улат тый пуйто кечыйол.
Кумылем, вучем мый, кӱдыкемак тол.
Чонемлан пычкемыш тый дечет посна, —
Айда, кид кучалын, ошкыл колтена.

Кечын шокшыж дене ужаргале сад,
Сылне дечын сылнын кайык-влак мурат.
Йыгыр ломбо пеледалтын мыланна,
Ой, кунам гын шӱм ойнажым рончена?

Тидым тый гына от пале
Пыртак веле тыйым ужым
Кечывалым уремеш
Да йомдарышым чылт ушым
Ик татлан, товат, йӧршеш.

Тый улат улмаш тугае,
Пуйто шыгыр имышу.
Шӱм-кыл шӱртӧ порсын гае,
Воштшо лекмыже ок шу.

Кап-кылетын кажне пале —
Эн чот тамлын шупшалаш.
Тидым тый гына от пале,
О, кузе гын шижтараш?

Рвезе пагыт чаҥ йӱк гае,
Кӧм-гынат вучал ӱжеш.
Шӱм-чонлан ласка, пеш сае,
Вашлиймеке кас велеш.



032097
************************************************************************
3—20
МЕР ИЛЫШ

КУГУ ДА ЧАПЛЕ ЛӰМГЕЧЕ
Марий калыкын икымше погынлан 80 ий

Пытартыш ийлаште Йошкар-Олаште марий калыкын кок съездше — 1992 ий 30-31
октябрьыште кумшо, 1996 ий 18-19 октябрьыште нылымше погынжо эртыш. Мутат
уке, шочмо
йылмым, школ, культур илышым, йӱлам, мер толкыным вияҥдымаште да уэш
нӧлталмаште
нине погын-влакын пунчалышт моткоч кӱлешан улыт. Ончыкыжымат тыгак лиеш
гын, пешак сай ыле. А вет саман вашталт шога. Марий-влак шке В погынышкышт
2000 ийыште
чумырген кертыт мо? Тиде йодыш мемнам кызыт чотак тургыжландара...
А кунам, кушто да кузе марий мер толкын (общественный движений) Российыште
эн
ончычак шочын?
1917 ийыште мемнан элыште ятыр кугу событий лийын. Нунын кокла гыч эн тӱҥжӧ
—
Февраль ден Октябрь революций-влак. Историй литературышто, газет ден
журналыште
кызыт нине событий-влакым тӱрлын аклат: южышт моктат, весышт орлат. Тыгай
шонымашат вашлиялтеш: Февраль революций — нормальный явлений, а Октябрь —
историйын
йоҥылышыжо. Туге гынат, палемдена: нине кок революций Российым у корно дене
вияҥден колтеныт.
Февраль революций кугыжан властьым сӱмырен. Кум шӱдӧ утла ий трон воктене
шогышо
Романовмыт тукым властьым йомдарен. Элын тунамсе рӱдолаштыже —
Петроградыште
(кызыт Санкт-Петербург) кок власть шочын: Временный правительстве да Совет-
влак.
Тидыже Россий мучко шарлен.
Временный правительстве 1917 ий 2 мартыште ышталтын, а ныл кече гыч тудын
ӱжмашыже савыкталтын. Тушто правительстве калыклан гражданский эрыкым,
политзаключенный-влаклан амнистийым сӧрен, казнитлен пуштмым чарнаш,
сословий, калык-влак
кокласе, юмылан кумалме шотышто иктӧр правам пуаш мутым пуэн. Палемдена:
тидыже
правительствын огыл, а сеҥыше Февраль революцийын суапше.
Российыште илышыш эркын демократий шӱлыш пура. Национальный толкын-влак
вийым
налыт.
Марий-влак коклаштат тыгак кумыл ылыжеш. Тидыже Ӱпӧ губерний дене (кызыт
Башкортостан Республика) кылдалтын.
Ӱпӧ оласе гарнизонын 103-шо запасной полкыштыжо служитлыше марий салтак ден
офицер-влак, моло калык семынак, Февраль революцийым кугу куан дене
вашлийыныт. Марий офицер-влак В.М.Алексеев, С.У.Уразбаев, Г.Н.Яковлев, Ӱпӧ
управын лекторжо
С.Ф.Стрелков тӱрлӧ частьлаште кугыжан власть сӱмырлымӧ нерген кумыл нӧлтын
ойленыт. Марий салтак-влак коклаште мер толкыным ыштыме нерген шонымаш
шарла. Тиде
пашашке шуко вийым марий салтак И.Н.Коведяев пышта.
1917 ий 19 мартыште Ӱпӧ гарнизонышто службым эртыше марий салтак-влак
погыным
эртарат. Тушто нуно Марий ушемым почаш кутырен келшат да тидын нерген
пунчалым
ямдылат. Тиде погынышто марий калык деке ӱжмашым луктыт, национально
утаралтшаш
верч кучедалмашыш марий-влакым ушнаш йодыт.
Ӱпӧ деч мӱндырнат огыл Пӱрӧ (Бирск) ола верланен. Тудын деч тораштат огыл
яллаште марий-влак иленыт, кызытат шке тукымыштым шуят. 1882 ийыште Пӱрыштӧ
инородческий учитель семинарий почылтын. Тушто ятыр марий рвезе тунемын.
Пӱрӧ олашке
марий-влак ярмиҥга ден пазар годым чӱчкыдынак толын коштыныт. Сандене,
очыни,
Ӱпыштӧ шочшо Марий ушемым Пӱрышкӧ кусарыме нерген мут лектын, да 1917 ий
март
мучаште тиде ушем ты олаште ышташ тӱҥалын.
Палемдена: 1917 ийысе Февраль революций деч вара Башкортостанысе
политически шуаралтше, эн чолга марий-влак кокла гыч лекше салтак, офицер,
туныктышо, тӱрлӧ
учрежденийласе служышо-влак национальный мер толкыныш ушненыт да тудым
вияҥдаш
пижыныт.
Марий движений Ӱпӧ губернийыште веле огыл, моло вереат эркын шочаш тӱҥалын.
Озаҥ
олаште руш огыл тыгыде калык-влакын ушемышт ышталтын. Тудын марий отделжым
(пӧлкажым) верысе университетын студентше, ончыклык кугу ученый-филолог
Валериан
Михайлович Васильев (тудо кызыт Пошкыр Эл, Янаул районысо Тумна ялеш шочын,
ик
жап Пӱрӧ оласе учитель семинарийыште тунемын) вуйлатен. В.М.Васильев
Пошкырт
кундемысе Марий ушем дене кылым кучен шоген, Росийысе чыла марий-влакын
Пӱрӧ
олаште эртышаш погынышт нерген уверым йывыртен вашлийын.
1917 ий 15-25 июльышто Пӱрӧ учительский семинарий пӧртыштӧ пӱтынь Российысе
марий-влакын Икымше погынышт эртен. Тушко 200 утла еҥ — 187 делегат да уна
— толын. Съезд вуйлатышылан И.Н.Коведяев (144-ше полкын салтакше), тудын
полышкалышыже-влаклан П.П.Глезденев (Вятка губернийысе епархий миссионер),
В.М.Иванов
(Пӱрӧ оласе учитель семинарийым вуйлатыше), Б.Айгузин (144-ше полкын
салтакше)
сайлалтыныт. Ныл секретарь гыч иктыже В.М.Васильев лийын.
Марий калыкын икымше съездше ятыр йодышым ончен. Нуным сайын лончылаш да
пунчалым ямдылаш ныл секций ышталтын: 1) политико-экономический да
социальный йодыш;
2) калык туныктышо паша; 3) издательство да калык творчество; 4) религий
сомыл.
Икмыняр кече чыла паша секцийлаште эртен.
Съездыште школлаште марий йылмым туныктымо, учитель-влакым ямдылыме курс
ден
школым, Озаҥ олаште тыгыде калык-влаклан педагогический институтым, маирй
яллаште библиотеке-влакым почаш кӱлмӧ нерген ойлалтын да пунчал дене
пеҥгыдемдалтын.
Марий культурым, искусствым вияҥдыме, литературым, йылмым, фольклорым
шымлыме
нергенат ятыр кутырымо.
1917 ий кеҥежым, февраль ден октябрь революций-влак коклаште, Россий онылно
пеш
кугу йодыш шоген: элын кугыжаныш стройжо могай лийшаш? Делегат-влак тидын
шотышто ик семын шоненыт: Россий демократический республика лийшаш, верысе
илышым
шкевуя виктараш йӧным ыштыман. Каласыман: погынын ик пунчалыштыжат класс
кучедалмаш нерген возымо огыл.
Марий калык съезд эсер (социалист-революционер) партий велне улмыж нерген
палемден. "Тудо (эсер партий — Г.И.) шемер-влакын мланде да эрык верч
тыршымыштым эн
чот арален шога",— возымо ик пунчалыште.
1917 ийыште Российыште шӱдӧ наре политический партий улмаш. Нунын коклаште
эн
кугу партийлан большевик, меньшевик, кадет, октябрист, эсер да молат
шотлалтыныт. Эсер партий тунам калык коклаште пеш кугу авторитетан лийын.
Икмыняр ий ончыч мемнан элысе историй литературышто эсер-влак нерген
контрреволюций партий семын возат ыле. Чыжым ойлымаште, эсер организаций
демократический
партий улмаш, тудо революций верч шоген, но большевик-влак дене
таҥастарымаште
революцийым вес тӱрлын умылен да эртараш шонен.
Социалист-революционер партийын тунамсе программыж гыч икмыняр ой:
"1. Для управления государством необходимо установить народную
(демократическую)
республику... Центральная, т.е. общая для всего государтва власть не должна
мешать отдельным областям, городам, деревням, соединенным в общины,
пользоваться
широкой самостоятельностью во всех местных делах.
2. Каждой народности (национальности, входящей в состав России,
предоставляется
безусловное и полное право устраивать самостоятельно свои внутренние дела.
Всем
народностям предоставляется право входить в общий союз народов на равных
правах
(на братских) или, как говорится, на федеративных началах.)
11. Равноправие языков, т.е. каждый гражданин может объясняться как в
общественных, так и в государственных учреждениях на своем родном языке.
Каждая народность имеет право наровне с другими получать образование на
родном языке...".
Пӱрыштӧ эртыше погынынат пунчалыштыже тыгайракак шонымашым вашлийына:
"1. Марий илыме кундемлаште посна волостной земский управым, а йӧн уло гын,
посна уездный ден губернский управым ышташ...
2. Нине учрежденийласе чыла должностной еҥ марий лийшаш, нунылан пашам
сайын палыман; марий йылмым сайын пала гын веле, вес калык гыч лекше еҥ
тиде пашашке
пурталт кертеш.
3. Должностной еҥ-влакым сайлыме годымат нунын шочмо йылмым палымыштым
шотыш
налман, земский погынымашлаште лачак шочмо йылмым гына кучылтман.
4. Тӱрлӧ калык илыман кундемлаште верысе самоуправлений органлашке —
волостнойышкат, тыгак уездный ден губернскийышкат — сайлыме годым кажне
калыкын мыняр
еҥан улмыжым шотыш налман, шагал еҥан калыкын праважым шуктен шогыман.
5. Тӱрлӧ калык илыман земствылаште кагаз паша общегосударственный йылме
дене
виктаралтеш, а калыклан тӱрлӧ увертарымаш марла возалтеш. Марий илыман
земствылаште чыла кагаз (кӱшыл правительственный учрежденийлашке да моло
калык-влакын
самоуправлений органлашкышт колтымо кагаз деч молыжо) шочмо йылме дене
возалтшаш"...
Мутат уке, тиде пунчалын шуко шонымашыже кызытсе жапланат келшен толеш.
Эсер-влакын экономика программыштышт аграрный йодышат ончалтын. Тушто тыге
палемдыме:
"... вся земля должна принадлежать народу: частной (личной) собственности
на
землю не должно быть, земля должна быть общенародной собственностью.
Когда всей землей страны владеет и распоряжается государство, это
называется национализацией земли. Но национализация земли в ближайшее время
нежелательна, даже в том случае, когда правительство будет состоять из
народных представителей.
Национализация желательна и будет самой справедливой формой землевладения
только
в социалистическом (трудовом) государстве...
Партия Социалистов-революционеров будет поэтому стоять за социализацию
(обобществление) всех земель, объявить ее собственностью всего народа и
передать в распоряжение отдельным общинам трудящихся, обрабатывающих землю
собственными руками"...
Тыгай программе дене келшен, марий калыкын съездше палемден: уло мландым
калык
кидыш пуыман, мландылан частный собственностьым пытарыман, чыла мландым
земельный комитет-влаклан пеҥгыдемден пуыман, ял озанлык кооператив-влаклан
полшыман.
1917 ий кеҥежым Россий Учредительный Собранийыш (парламентыш) сайлымашлан
ямдылалтын. Пӱрӧ олаште эртыше съезд делегат-влак ойленыт: йӱклымӧ годым
марий мер
толкын иктаж-могай политический партий дене блокыш ушнышаш.
"Марий-влак тыгайлан социалист-революционер-влакын партийыштым шотлат", —
кала-сыме погын пунчалыште.
Икымше погын чыла вереат Марий ушемым ышташ, демократический национальный
толкыным вияҥден колташ ӱжын. Икманаш, Пӱрӧ олаште погымо съезд марий
калыкын илышыжым саемден колтымо шотышто кугу рольым модын.
Икмыняр жап гыч, 1917 ий августышто, Икымше погынын пунчалже почеш Озаҥыште

"Ӱжара" марла газет лекташ тӱҥалын. Тиде олаштак Российысе Рӱдӧ марий ушем
ышталтын. А марий демократический толкын Эл мучко шарлен. 1918 ий
февральыште Озаҥыште Марий областной съезд, а 7-16 июньышто марий калыкын
Кокымшо Всероссийский
погынжо эртеныт. Нунат ятыр сай пунчалым луктыныт. Но шонымашым илышыш
пурташ
гына неле лийын: тунамсе власть, партий диктатур национальный толкын-
влакым, Марий ушемымат шыгыремдаш, пашаштышт тӱрлӧ чаракым шындылаш
тӱҥалыныт, а изиш лиймек, нуным йӧршын шалатеныт.
Кокымшо Марий погын деч вара шымле ий утла нимогай национальный мер толкын
вияҥын, нимогай калык съезд погынен кертын огыл. 30-шо ийлаште марий
калыкын икымше
ден кокымшо погынжо-влакын ятыр делегатшылан "буржуазный националист" лӱмым
тушкалтеныт, да нуно репрессий орваш логалыныт, тушан шукыжо вуйжым
йомдарен.
80-ше ийла мучаште элыштына тоталитарный режим лушкеме. Тиде жапыште ятыр
вере
национальный мер толкын-влак уэш у шӱлышым нальыч. Марий коклаштат тыгай
движений шарлыш. Финн-угор калык-влакат чак лишемаш тӱҥальыч. Тиде пашаште
марий-влакынат надырышт кугу.
"Мыланем марий-влакын шке национальный проблемыштым решатлаш тыгай ура чон
дене
кыртмен пижмышт келшен... Мыйын кумылемым теве мо савырен: Ээсти, Суоми,
Венгрий
дене кыл кучымо шотышто финн-угор калык-влак кокла гыч марий эн чолга да
пеҥгыде
лийын, лачак марий мланде гыч родо-тукым калык-влакын тачысе толкынышт
тӱҥалын
да шарлен каен",— тыге воза Йаак Прозес, "Ээсти — Марий Эл" ушемын
вуйлатышыже,
"Фенно-Угриа" учрежденийын директоржо ("Кугарня" газет, 1997, 7 февраль).
Тиде жапыштак вес йодыш лектеш: кызытсе марий толкын кунам, кузе да кушто
ылыжын? Шижалтеш, пытартыш жапыште тидын нерген ӱчашымашат лектын кертеш.
Академик, историй наука доктор Ксенофонт Сануков тыге палемден: "Ятыр
самырык
творческий пашаеҥ, "У вий" ушемым ыштен, кундемна мучко пуйто чолгалык
оҥгырым
рӱзалтыш. Тунамак, 1989 ийыште, марий калыкым иктыш ушышо кугу погыным
эртарыме,
1917 ийысе семын пӱтынь вийым чак чумыраш кӱлмӧ нерген ой лекте".
("Ончыко", 1992, 6¹)
Башкортостаныште марла лекше "Чолман" республиканский газетыште (1996 ий, 4
декабрь) Валерий Абукаев "У вий" ушем гыч" статьяштыже тыге возен: "Мемнан
тӱҥалмына кызытсе марий мер толкынлан тӱҥалтышым ыштен... Ныл ий пашам
ыштымеке, йол
ӱмбаке пеҥгыдын шогалмеке веле, 1989 ий ноябрь тылзыште шкенан ушемнан
учеридительный конференцийжым эртарен колтышна".
"У вийлан" кӧра 1990 ийыште "Марий ушем" мер толкын ышталте. А тудыжо 1992
ий
апрельыште эртыше кокымшо съездыштыже Марий калыкын кумшо йогынжым
эртарышаш
нерген пунчалым лукмо. Тиде ийынак октябрьыште Марий калыкын кумшо съездше
чумыргыш...
Тидыже — ик шонымаш. Но вес тӱрлын шонышо-влакат улыт. М.Шкетан лӱмеш Марий
национальный театрын художественный вуйлатышыже, Марий мер каҥаш оньыжа
Василий
Пектеев ойла: "Жап эртыме семын, "Марий ушем" шочмашке, Марий калык погыным
эртарымашке кӧ утларак надырым пыштен, кӧ тӱҥалтышым ыштен, ӱчашаш тӱҥалыт,
очыни.
Южышт, тиде сомылым самырык-влак ылыжтен колтеныт, шоҥго-влак ваштареш
кынелыныт, да тидак марий мер толкынлан йогыным почын, маныт. Мутат уке, "У
вийын" надыржым иземдаш ок лий, самырык-влакын куатышт шуко сомыллан
полшен. Но шарналтыза, кӧ финн-угор писатель-влакын Икымше тӱнямбал
конгрессыштым чумырыш? (Тиде
погын Йошкар-Олаште 1989 ий майыште эртен — Г.И.). Лач тиде кугу событий-
влак
деч вара огыл мо марий-влакын мер илышышт ылыж кайыш? Марий-влаклан веле
огыл,
пӱтынь Российысе финн-угор-влаклан тиде кугу детонатор гае лие", ("Ончыко",

1996, 10 ¹). Тыге шонымашат йоҥылыш огыл, очыни.
Тиде корнылам возышо авторат Йошкар-Олаште эртыше "У вий" конференцийыште
(1989
ий 18-19 ноябрь), "Марий ушемын" икымше (1990 ий 7-8 апрель), кокымшо (1992
ий
18-19 апрель) да кумшо (1994 ий 16-17 апрель) погынлаштыже, Марий калыкын
кумшо
(1992 ий 30-31 октябрь) да нылымше (1996 ий 18-19 октябрь) съездыштыже
делегат
лийын, ятыр гана тушто шомакымат ойлен.
"Чолман" газетыште (1996 ий, 6 ноябрь) тудын "Марий калык съезд" кугу
статьяжат
савыкталтын.
Но мом палемдаш кӱлешак? Кӱшнӧ ончыктымо статьяште Валерий Абукаев тыге
воза:
"Лач мемнан тыге коштмынак ("У вий" концертно-пропагандистский группын
Башкирийыште, Татарийыште, Удмуртийыште да моло вереат коштмыж нерген ойла.
— Г.И.) эрвелмарий-влаклан шке ушемыштым, марий обществым почаш таратен".
Тыге шонаш гын,
молан Марий национальный театр нерген шарналташ огыл? Вет тудо
Башкортостанысе
марий-влак ончылно эше, 1956 ийыштак выступатлаш тӱҥалын! Да эше мом
каласыде ок
лий? "У вий" 1989 ий ноябрь марте чынже денак мер толкын лийын огыл: тудо
комсомол Марий обком шулдыр йымалне самырык творческий пашаеҥ-влакын
секцийышт семын
пашам ыштен.
Мемнан шонымаште, кызытсе марий мер толкын шке шотшо дене (самостоятельно)
Башкортостаныште шочаш тӱҥалын. 1988 ий мучаште Ӱпӧ олаште Марий клуб
ышталте. Тудо
власть-влак ончылно шочмо культурнам вияҥден колтымо нерген веле огыл,
тугак
мер-политик кӱкшытан ятыр йодышым шынден да решатлаш тыршен.
Пошкырт кундемысе республиканский телевидений дене 1989 ий 28 июньышто
Марий
клубын икымше передачыже лие. Тунам клуб лӱм дене тиде корнылам возышо
автор
шочмо калыкнан ончылныжо шогышо тыгай задаче-влакым палемдыш:
1) марий калыкын йылмыжым, культуржым, йӱлажым уэш нӧлталаш да вияҥдаш;
2) республикысе марла газетым лукташ тӱҥалаш;
3) Пӱрӧ педагогический институт пелен марий отделенийым почаш;
4) Ӱпӧ, Нефтекамск да моло олалаште марий класс-влакым почаш;
5) республикысе радио да телевидений дене марла передаче-влакым шукемдаш;
6) Башкортостаныште марий культур да фестиваль-влакым эртараш кӱлмӧ да моло
нергенат.
Тиде да моло шонымашат варажым Пошкырт республикысе правительствын ончыклык
планышкыже пурышт.
Клубын инициативыж почеш 1989 ий 8 июльышто Ӱпыштӧ "Башкортостанысе
республиканский Марий общество" ышталте. Тунам Йошкар-Олаште "У вий"
организационно ышталт
шуын огыл, эше "Марий ушемат" уке ыле. Башкортостан Республикысе "Марий
обществе" шке калыкшым уэш нӧлталме да вияҥдыме шотышто программым ямдылыш.
Ты обществе тунам сай, йӧнлӧ негызыш логале. Ты жапыштак Ӱпыштӧ пошкырт,
татар, чуваш,
еврей культур клуб-влак ыштеныт. Нуно да марий клуб 1989 ий шошым
"Келшымаш" национальный культур-влак Рӱдыш (Центр национальных культур)
ушнышт, икте-весылан
кертме семын ваш-ваш полшен шогышт. Тыге моло калыкын мер толкынжо дене
пырля
марий движеният вияҥаш тӱҥале. 1989 ий октябрьыште республикысе марий ден
чуваш
общество-влак пырля конференцийымат эртарышт. Тушко Марий Элын рӱдолаже гыч
шым
еҥан делегаций толын ыле.
1991 ий июнь гыч Башкортостанысе Марий мер толкын — БР Марий общественный
центр,
1994 ий октябрь гыч — "Марий ушем" мер толкын, варажым — "Марий ушем" мер
организаций.
Экономикыште кризис озалана гынат, пытартыш ийлаште Башкортостаныште
национальный йодышым решатлымаште икмыняр ошкыл ышталтын. 1991 ий гыч
"Чолман" эрвелмарий
газет (кок талук гыч тудым республиканскийыш савырыме, тений февраль
тылзылан
тиражше 4300 утлаш шуын) лектеш; 1993 ийыштак Пӱрӧ пединститутышто марий
отделений почылто; кажне ийын Марий искусство да культур республиканский
фестиваль-влак эртаралтыт; южо олаште марий класс-влакым ыштыме; радио да
телевидений дене
передаче-влак изишак шукемыныт. Палемдена: нине задаче-влакым Ӱпӧ Марий
клуб
1989 ийыштак шынден да республикысе власть ончылно эре палдаренак шоген.
Мутат уке, Башкортостанысе марий калык ончылно эше ятыр проблеме шога,
нуным решатлаш ончыкыжо шуко пашам ыштыман.
Кызытсе марий мер толкын кунам, кузе да кушто шочаш тӱҥалын? Тиде йодышлан
вашмутым муаш куштылгак огыл, очыни. Но икте раш: тыгай ӱчашымаш лийшаш
огыл. Тудын
олмеш кажнылан марий калыкым ончыко колтымо шотышто шинчалан койшо пашам
ыштыман. Эше иктым каласыме шуэш: мыланна — олыкмарийланат,
курыкмарийланат, эрвелмарийланат, касвелмарийланат, коклаштына йылме,
культур да религий шотышто икмыняр ойыртем уло гынат, ик шӱлышан лийман.
Тунам веле илышна тӱзлана, саемеш. Марий-влаклан моло калык дене келшен,
татун илыман. Чумыр вий дене веле ме экономический, политический да
духовный кризис гыч лектын кертына.

Георгий ИБУЛАЕВ, историй наука кандидат,
Башкир кугыжаныш аграрный университетын доцентше.



032197
************************************************************************
3—21
Марий калыкын герой ӱдыржӧ

Илыш корнышто шуко еҥ дене вашлият, ятырже дене пырля пашам ыштет, лишыл
йолташ
лият. А южыжым жапын-жапын веле ужат гынат, нунын нерген поро шарнымаш
шӱмеш
эрелан кодеш.
Илышыште тыгеат лиеда. Иктаж еҥ дене кӱчык жап гына пырля лиятат, вара
тудым
ужын кутырымо шуэш, пуйто чонжак тыйым магнитла шке декше шупшын шога. А
кокланже тугай еҥымат ужаш логалеш, кӧ нерген вара шоналтен илет:
"Тудым вескана вашлияш юмо ынже пӱрӧ". Тугаймыт деч осал вий лектын
шогымыла чучеш.
Социалистический Паша Герой, уста туныктышо Таисия Ивановна Александрова
дене
палыме лиймемлан, ваш миен коштын илымылан жап ятырак эртен гынат, изирак
топката кап-кылан, эреак шыргыжалын вашлийше, тыматлын кутырышо тиде марий
ӱдырамаш
тудын нерген шарналтыме еда шинча ончылно сӱретлалтеш.
1968 ий июль. Шокшо кеҥеж пагыт. Ик кечын Таисия Ивановнам элнан кугу
наградыж
дене саламлаш мӧҥгышкыжӧ — Йошкар-Оласе Совет уремыште верланыше 145-ше
номеран
пӧртыш — мийышым. Пачер оза шкетынак ыле. Саламлалтмек, тудын ӱжмыж почеш
ӱстел
коклаш верланышым. А ӱстембалне — шотлен пытарыдыме телеграмме. Колтеныт
шке поро ойыштым Моско гыч Павлов ден Витухновский, Новосибирск гыч
Дымникова, Омск
гыч Патрикевич, Одесса гыч Розенберг да ятыр молат. Нуно чыланат шке
жапыштыже
Таисия Ивановнан классыштыже тунемыныт да вара, тале педагогын пуымо
шинчымаш
шулдыреш эҥертен, умбаке, кӱшкӧ, чоҥештеныт.
Мыят Т.И.Александровам Ленин орден да Социалистический Паша Геройын шӧртньӧ
медальже дене алал кумылын саламлышым, тазалыкым, пашаштыже у сеҥымашым
тыланышым.
Чайым подылалын мутланен шинчыме годым ончычсо пагытым, илышын посна
йыжыҥлажым
шарналтышна. Таисия Ивановна туныктышо-влакын кызыт гына эртыше икымше
всесоюзный погынышт нерген каласкалыш.
Тиде съездыш, Москошко, Марий республик гыч Волжск оласе кумшо номеран
школышто
математикым туныктышо Мария Яковлевна Архипова, Йошкар-Оласе колымшо
номеран
школышто историйым туныктышо Идия Ивановна Свинина, Красногорский поселкысо

икымше номеран школ директорын алмаштышыже Фаина Владимировна Титова,
Н.К.Крупская лӱмеш Марий пединститутысо педагогика ден психологий кафедрым
вуйлатыше Захар Ильич Равкин да Т.И.Александрова миеныт. Съезд почылтмо деч
ончыч газет-влак
куанле уверым шареныт: пашаште утларак чапле сеҥымашке шушо икмыняр
делегатлан
Социалистический Паша герой лӱмым пуымо нерген указ лектын! Наградитлыме еҥ-
влак
коклаште Йошкар-Оласе латикымше номеран школышто математикым туныктышо
Таисия
Ивановна Александроват лийын.
Тылеч ончыч тудо шуко жапшым школышто, йоча коклаште эртарен гын, ынде,
лӱмнерже
тыге чапланымеке, тӱрлӧ вашлиймашке ӱжаш, шке илыш-корно да паша опыт дене
палдараш йодаш тӱҥалыныт. Таисия Ивановна калыкын шинча ончылныжо лияш, шке
нерген
утыжым каласкалаш кумылан огыл ыле гынат, ӱжмым шотыш налде кертын огыл.
1983
ийыште, Кугу Октябрь революцийлан 66 ий темме вашеш, "Марий коммуна" (кызыт
"Марий Эл") газет редакций кум лӱмлӧ еҥ — Совет Ушем Герой Михаил
Александрович Зарецких да самырык строитель, Ленинский комсомол премий
лауреат Евгений Петрович
Моторов — дене вашлиймашым эртарен. Журналист-влак ончылно Таисия Ивановна
тыге
ойлен:
— Мый шочынжо туныктышо еш гыч улам да тиде профессийым изинек йӧратен
шынденам.
Ондак Марпедтехникумышто тунемынам. Тунам районлаште туныктышо ситен огыл,
сандене 1930 ий январьыште мемнам школлашке паша ышташ колтеныт. Мый Шернур
шымияш
школын тӱҥалтыш класслашкыже логалынам. Тыге мыйын туныктымо пашам тӱҥалын.
Педагог пашалан чылаже 47 ийым пуэнам, пенсийыш лекме деч ончыч кужу жап —
31 ий
Йошкар-Оласе латикымше номеран школышто туныктенам. Сар жапыште мыланнат,
школ
пашаеҥ-влаклан, кугу нелылык логалын. Тунемше-влак дене пырля тунам
йытынымат
кӱрынам, пареҥгымат кӱнченам да погенам. Сар деч варат ӱдыр-рвезе-влак дене
пырля колхоз нурышто пашам ышташ верештын. Чыла тидлан кӧра самырык еҥ-влак
активный илыш позициян кушкыныт. Пашаш шуаралтше айдеме гына эллан кугу
пайдам пуэн
кертеш, шонем...
Т.И.Александрован тукым вожшо Морко вел Кӱчыкэҥер ялысе Казаков Вачик деч
тӱҥалын. Вачикын вич шочшыжо лийын: Яким, Анна, Пелагея, Варвара да
Анастасия. Якимын Иван эргыже — Марий республикын калык поэтше Миклай
Казаковын ачаже. А Якимын Анастасия шӱжарже — Таисия Ивановнан аваже.
М.Казаков Анастасия Васильевнам
эреак кокай манеш ыле, А Т.И.Александровам акай манын. Миклай дене вате-
марий
лийын илымына годым Александровмыт еш дене чӱчкыдын вашлийынна, ваш-ваш
коштынна, ятыр пайремым иквереш, ик ӱстелтӧрыштӧ эртаренна. Ондакше нуно
Волков уремыште, шырчык омарта гай мотор, кок пачашан пӧртын кӱшыл
пачаштыже иленыт. Тушко
аҥысыр тошкалтыш дене кӱзет, ончыч коридор гай изи пӧлемыш логалат, вара —
кок
изи пӧлемыш. Тиде шыгыр пачерыште шымытын (Таисия Ивановна, ачаже, аваже,
Тоня
акаже да тудын кум эргыже) иленыт. Пачер изи манын вуйым шиймым нунын деч
нигунам колын омыл. Чынак, келшен илыме годым шыгырым от шиж.
Пайрем ӱстел коклаште шинчымына годым сурт озавате Анастасия Васильевна
илыш
нерген каласкален, ушан мутшо вӱдла йоген, а ӱдыржӧ, Таисия Ивановна,
шагалрак
кутырен, шыргыжал колышт шинчен. Аваже мураш моткоч мастар ыле. Мураш
кумылжо
ылыжме годым ӱстел кокла гыч лектын да ныжылгын шуйдарен колтен:
Тӱжем денат, тӱжем ден мӱкш чоҥешта,
Шӱльӧ парчаш шинчылден каналта.
Мемнан декат уналыкеш те миялза,
Мӱкш аваже олмешат ужына...
Шке жапыштыже А.В.Александрова И.С.Палантайын хорышкыжо коштын, йолташыже-
влак
дене пырля 1923 ий кеҥежым Москошко, олимпиадыш, миен. Тушто марий хор
кокымшо
верым сеҥен налын. Анастасия Васильевна школ пашалан уло мастарлыкшым пуэн.
Настасий кокажын илыш дене чеверласымекше, Николай Иванович тудлан
пӧлеклыме
"Тумо" почеламутым возен. Поэт шке произведенийжылан тыгай лӱмым арам огыл
пуэн.
Анастасия Васильевна чыла шотыштат тумо гай ыле: виян характеран, пеҥгыде
капкылан, чулым, чыным аклыше.
Илен шер темше, сусыргалше еҥла
Паштеҥге тумо — шоҥго, патыр тумо —
Коштыраҥше укшерлажым шаралтен,
Чоҥга ӱмбачын вашкыде камвозо.
Уке, осал тӱтан ыш кӱрышт тудым,
Волгенче кердыж дене ыш руал.
Чыла азапым чытыше пушеҥге
Шоген мыняр ий, вуйжым рыҥ нӧлталын,
Поген шке ӱмыл декше корныеҥым;
Ӱмбакше налын кеч-могай эҥгекым
А моло кушкылым саклен коден.
Ыш шоно нигӧат тыге лиеш ман,
Ну, мом ыштет? Тыгай пӱртӱс закон...
Лач тумо семынак тыят йӧралтыч.
Айдемылан неле лийме годым ӱшанле эҥертыш кӱлеш. Настасий кокаже да Тоня
ден Тая
акаже-влак Миклай Казаковлан тыгай эҥертыш лийыныт. Анастасия Васильевна
Миклай
шольыжым ласка мут дене шыматен веле огыл, кӱлеш лийме годым почкалтенат
налын.
Санденак дыр поэт шке почеламутышкыжо тыгай корнылам пуртен:
Тый ыльыч мӱкш ава — ӱшанле, поро.
Кунам моктен, кунам гын шылтален,
Туныктенат илаш айдеме семын,
Шоя ден чыным вискален мошташ.
Огеш йом тыйын пыштыме сескем,
Ӱжеш, йӱла кугемын, талышналын.
Илышым сайын палыше, умылышо, ушан-шотан Александровмыт дене кыл кучымаш
мемнан
чоннам пойдарен, пӱрымаш корнышто лиедыше туткарым сеҥен лекташ полшен.
Таисия Ивановнан ачаже Иван Александрович профессийже дене туныктышо ыле, а
30шо ийлаште моло пашамат ыштен, Марий облисполкомын секретарьже лийын.
Мемнан геройнан акажат, Антонина Ивановна, педагог профессийым налын, кум
эргым ончен
куштен. Шольыжо, Иван Иванович летчиклан тунемын, финн да Кугу
Отечественный
сарлаште тушман ваштареш кредалын, шке патырлыкше, боевой усталыкше дене
элнан
ятыр орденже ден медальжым сулен.
Иван Ивановичын пелашыже Анастасия Васильевна нергенат икмыняр мутым
каласен кодымо шуэш. Тудо кызыт Йошкар-Олаште ила, сулен налме канышыште.
Настя Чарла деч тораште огыл верланыше Юшково ялеш шочын. 1921 шужен ий
годым
ачаж ден аваже коленыт, тыге ӱдыр оласе йоча пӧртыш логалын, а туштыжо
Таисия
Ивановна пионервожатыйлан ыштен. Кугу йоча ешыште лу ий илымек, Анастасия
Васильевна искусство техникумыш (кызыт И.С.Палантай лӱмеш музыкальный
училище) тунемаш пура. Туштак Таисия Ивановнан шольыжо Иван Александров
шинчымашым нӧлтен.
Но ик ий гыч рвезе шке кумылын армийыш кая, ончыч Тамбовысо артиллерийский,
вара
Харьковысо летный училищылаште тунемеш. Кок самырык еҥ, Настя ден Ваня, ваш-
ваш
серышым возкаленыт. Техникумым пытарымек, ӱдыр Ленинградысе консерваторийыш
тунемаш пура. Вара Иван Ивановичат Нева воктенсе олашке мия. Тушан нуно
мужыраҥыт,
самырык офицерын служитлыме частьыш каят. Украинысе Белая Церковь олаште
илымышт
годым сар тӱҥалеш. Анастасия Васильевна Володя эргыж дене Йошкар-Олашке
пӧртылеш, йоча музыкальный школышто туныкташ тӱҥалеш.
Сӧйлан кӧра вучыдымын толын лекше шешкым Александровмыт ешыште моткоч порын
вашлийыныт. Тачат Анастасия Васильевна тиде жапым тауштен шарналта, поснак
сайым
ойла Таисия Ивановна нерген.
— Тудым математикын юзыжо манаш лиеш — каласкала А.В.Александрова.— Уло
вийжым,
кумылжым, жапшым школлан, самырык тукымлан пуэн шоген. Эрдене шымытат
пелыште
мӧҥгӧ гыч лектын кая да пычкемыш кастене иже пӧртылеш ыле. Чӱчкыдынак урок
деч
вара йоча-влаклан ешартыш занятийым эртарен. А мӧҥгыштӧ гын ятыр йӱд марте
эрласе кечылан ямдылалтын, тӱрлӧ журнал ден книгам, газетым эреак лудын.
Мый тудлан
южгунам тыге манынам: "Шке предмететым сайын палет, туныктымо опытет кугу.
Тынар
шуко жап лудын шинчымет кӱлеш мо? Лучо каналте". А тудо ойла: "Педагог йоча-
влакым туныктымо дене пырля шкежат эреак тунемшаш. Тунеммыжым чарна гын,
келге шинчымашым пуэн огеш керт, илыш деч шеҥгелан кодеш".
Анастасия Васильевна кумло ий йоча музыкальный школ (кызыт П.И.Чайковский
лӱмеш
искусство школ) ден И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училище директорлан
ыштен,
шуко рвезе ден ӱдырлан сылнылык кугыжанышыш корным почын.
Теве тыгай сай, пашам йӧратыше, айдемым аклен моштышо ешыште илен кушкын
Таисия
Ивановна. Тыгеат каласаш лиеш: тиде ешыште чыланат икте-весыштым чон
моторлык
дене пойдарен шогеныт.
Но туге шонымо ок кӱл, пуйто ончыклык геройлан илышыште чылажат куштылгын
логалын. Уке, тудланат элна да калыкна дене пырля тӱрлӧ неле-йӧсӧ гоч эрташ
пернен.
Тидыже Т.И.Александрован шке пӱрымаш корно нерген каласкалымыж гычат коеш:
"... Кудымшо класс марте кокымшо ступенян Роҥго школышто тунемынам. Тушто
ме
1919 гыч 1925 ий марте иленна, ачам ден авам школышто пашам ыштеныт.
Граждан сар
годым ачамым фронтыш нальыч. Ешыште нылытын кодна: авам, акам, шольым да
мый.
Тунам илаш моткоч йӧсӧ ыле. Шуко еҥ шужен, ялла мучко кӱчен коштын.
Кочкышым ситараш манын, еҥлан тарлалтын, ял озанлык пашам ыштенна: уржам,
шӱльым тӱредынна,
пареҥгым луктынна, кӱнчылам шӱдыренна, коншудо да тумлеге дене кӱэштме
"киндым"
кочкынна. Чияшат лийын огыл. Шарнем, авам ситцым нале да акам ден мыланем
тувырым урген пуыш. Тиде тувырым мый шымле шым тумышан лиймешкыже чиен
коштым.
1924 ийыште ачам армий гыч мӧҥгӧ пӧртыльӧ. Тудо ийынак мый комсомолыш
пурышым.
Пионер пашам моткоч йӧратем ылят, яра жапем изи ӱдыр-рвезе коклаште
эртаренам,
нуным тӱрлӧ поро сомыллан туныктенам.
1925 ийыште ачамым Роҥго гыч Чарлашке кусарышт. Олаште шым классым
пытарышым да
1926 ийыште Марий педтехникумыш тунемаш пурышым. Тунам элыштына, ты
шотыштак Марий кундемыштат, шуко еҥ грамотдымо лийын. Комсомолын ӱжмыж
почеш меат, педтехникумышто тунемше-влак, грамотдымылыкым пытарышаш верч
кучедалмашке ушненна,
кум-вич меҥге торасе яллашке урок деч вара миен коштынна, кугыеҥ-влакым
лудашвозаш туныктенна. Тунам чодыра пожар чӱчкыдын лиеден. Тулым йӧртымашке
меат коштынна..."
1933 ийыште Таисия Александрова Марий пединститутысо физико-математический
факультетыш тунемаш пурен. Но тунамсе самырык тукымлан шинчымашым погымо
дене серлагаш пернен огыл. Студент-влак у тунемме полатым чоҥаш полшеныт,
вузын подсобный озанлыкышкыже пареҥге лукташ коштыныт, а Таисия Ивановна
гын пионервожатый
пашажым умбаке шуен.
1937 ийыште дипломым налмек, самырык подагогым институт пеленсе рабфакыш
математикым туныктышылан налыныт. Икмыняр ий гыч сар тӱҥалын, да тудо неле
пагытыште
рабфак петыралтын. Тыге Таисия Ивановналан школышко куснаш пернен. Тунам
школ
пӧртым ырыкташ пуым туныктышо ден тунемше-влак шкеак ямдыленыт. Иктат "Ом
керт,
ом мошто" манын огыл, чыланат уло вийын пашаште тыршеныт.
— Школышто 47 ий пашам ыштыме жапыште ятыр тӱжем ӱдыр ден рвезым
туныктенам,—
йывыртен да кугешнен ойла ыле Таисия Ивановна.— Нуно вараже туныктышо,
врач, инженер, наука пашаеҥ, завод директор, корабльым виктарыше капитан да
молат лийыныт.
Т.И.Александрова шке туныктымо предметше дек йоча-влакым шӱмаҥден моштен,
нуно
тудым йӧратеныт, колыштыныт, каласыме ойжым ушыш пыштеныт. Тале педагогын
ой-каҥашыже туныктышо-влакланат пайдале лийын, арам огыл Таисия Ивановна
математикым
туныктышо-влакын Йошкар-Ола гороно пеленсе секцийыштым лу ий вуйлатен,
ончыл
опытым шараш полшен шоген. Чӱчкыдынак самырык пашаеҥ-влакын урокышкышт
коштын,
ой-каҥашым пуэн, занятийын пайдалыкшым нӧлтымӧ, шинчымашым келгемдыме
корным ончыктен. Шкежат лым лийде тунемын, кушто могай у, утларак пайдале
йӧн улмым пален
налын гын, тудым школ илышыш шыҥдараш тыршен.
Туныктышо-геройын опытшылан пӧлеклыме ик очеркыште тыге возымо:
"Математик-влак цифрым йӧратат. Те, лудшо йолташ, Таисия Ивановна дене
тунемын
огыдал гын, тиде наукым огыда пале лийже. Туге гынат тыланда тыгай сӱрет
оҥайын
чучеш дыр: 27 да 23. Тидыже теве мом ончыкта: ик тунемме ийыште Таисия
Ивановна
коло шым еҥым туныктен луктын, нунын кокла гыч коло кумытшо вузыш тунемаш
пурен.
Кумытын конкурслан кӧра медицинский институтыш пурен кертын огытыл, да
тушто математика дене экзамен лийын огыл. А ик еҥ черланымылан кӧра
институтыш каен
огыл. Чыла 27 тунемше выпускной экзаменыште математика дене "нылытан" да
"визытан" отметкым налын.
Кумло выпускышто Т.И.Александрова шке тунемшыже-влаклан кок тӱжем наре
зрелость
аттестатым кучыктен. Нунын кокла гыч ик еҥат ик классыште кок ий шинчен
огыл.
Кум ужаш гыч кокытшо институт ден университетлашке тунемаш пурен, молышт
ЙошкарОласе заводлаште пашам ыштат".
Шке ӱмырыштыжӧ уста туныктышо моткоч шуко самырык чонеш порылык тушым ӱден.
Тудын шӱмыштыжӧ туныктышо ден воспитатель иктыш ойыраш лийдымын ушненыт.
Т.И.Александрова шкеже ешым поген огыл, ӱмыржӧ мучко ача-аваже да Тоня акаж
дене
пырля илен, акажлан кум эргыжым ончен кушташ, йол ӱмбак шогалташ кугун
полшен.
Тидым возаш шичме деч ончыч Таисия Ивановнам палыше икмыняр еҥ дене
мутланышым,
тудын нерген шарнен ойлымыштым серен нальым.
Марий Эл школын заслуженный туныктышыжо Мадина Михайловна Тамаева:
— Мый Таисия Ивановна дене 1965 ийыште палыме лийым. Тунам Роза Иосифовна
Зотина
дене коктын 11-ше номеран школыш паша ышташ толна. Шкенжым кучен моштышо,
шагал
мутланыше, кугу опытан туныктышо мемнам, самырык-влакым, поро кумылын
вашлие,
мыланна полшаш пиже. Тунам тематический план манме йӧн илышыш пураш гына
тӱҥалын
ыле. Саде планым 9-10 класс-влаклан пырля ыштенна. Тидымат каласыман: тудо
ийын
школыштына индешымше латшымыт ыле. Таисия Ивановна РСФСР школын заслуженный
туныктышыжо, Социалистический Паша Герой ыле гынат, ой-каҥашнам колыштын,
мемнам
шкенжын иктӧр коллегыжлан шотлен. Шуко йодышым пырля каҥашенна да
ойпидышнам
илышыш шыҥдаренна. Кугурак йолташнан пашам моткоч шуко ыштымыже мемнам
чынак
ӧрыктарен. Тунам математика дене методический литератур шагал ыле, пеш
кӱлешан
южо книга пӱтынь олалан икте гына лийын. Таисия Ивановна шуэн верештше
тыгай пособий гыч возен лукмыжым мыланна пуэден. Южгунам тудо неле, оҥай,
поснак келгын
шонкалаш таратыше задачым ойырен налын да мыланна решаяш темлен. Меже тыгай
йӧсӧ
задачым чын шотлымым чап сомыл семын акленна. Шотлен лукмынам Таисия
Ивановналан
ончыкташ вашкенна. Тудо тыгодым йывыртымыжым ок шылте ыле. 1975 ийыште
пенсийыш
кайышат, математика предметым келгын тунемман классшым мыланем ӱшанен
кодыш. Но
канышыш лектын гынат, йолташыже-влак дене кылым кӱрлын огыл, ме чӱчкыдын
вашлийынна, ойым вашталтенна.
Людмила Михайловна Зайцева 11-ше номеран школышто кужу жап руш йылме ден
литературым туныктен. Тудо тыге ойла:
— Лишыл еҥын тыланет могай шерге, моткочак кӱлешан улмыжым тудын дене курым-
курымешлан ойырлымеке гына умылет. Мыйын илыш-корныштем тыгай еҥ ятырак
лийын, нунын кокла гыч иктыже — Таисия Ивановна Александрова. 1954 ий гыч
тӱҥалын, тудым
пытартыш корныш ужатымешке, ме пеш лишыл йолташ лийынна. Ик школышто
ыштенна,
кажне кечын вашлийынна. Тудо тӱжвач ончалмаште шыдыла койшо, пеҥгыдын йодшо
айдеме ыле, но тунемше-влак шке педагогыштым моткоч йӧратеныт. Молан? Эн
ончычак
келге шинчмашым пуэн моштымыжлан. Йоча-влакым йӧратымаш тудын илыш
шулдыржо, вий
памашыже лийын. Тудын тунемшыже олимпиадыште сеҥен але школым медаль дене
пытарен гын, Таисия Ивановна тунар чот йывыртен, пуйто медальым але лауреат
лӱмым
тудлан шкаланжак пуэныт...
Теве тыгай ыле марий калыкын ик уста, тале ӱдыржӧ Таисия Ивановна
Александрова.
Тудо вич медаль, кок Ленин орден, "Знак Почета" орден, "Калык туныктымо
пашан
отличникше" знак дене наградитлалтын, 1952 ийыште Марий АССР, икмыняр ий
гыч
РСФСР школын заслуженный туныктышыжо лӱмым налын, а 1970 ий 20 апрель гыч
Йошкар-Олан почетан гражданинже лийын. Почетан грамотшым гын шотленат
пытарышашла
ок чуч.
Тиде шарналтен возымем тудын шуко ий годым шӱм йӱлен шуктен толмо пашажлан
таум
ыштыме шомак семын лийже.
Варвара Тимофеева,
филологий наука
кандидат, пашан ветеранже.



032297
************************************************************************
3—22
Г.Ибулаевын статьяжлан

Редакций деч.

Лудшо йолташын йодышыжо лектын кертеш: Икымше марий калык погыным
ямдылымаште да
эртарымаште кугу чолгалыкым ончыктышо еҥ-влакын пӱрымашышт могай лийын?
Илышкорнышто нуно мо дене ойыртемалтыныт? Чынжым гын, ме тыште ушештарыме
чолга еҥмыт кокла гыч кокытшо — Валериан Михайлович Васильев ден Павел
Петрович Глезденев — нерген гына сайынрак палена.
Башкортостанысе Янаул район, Тумна ялын эргыже В.М.Васильев марий наукышто
келге
кышам коден, тудын лӱмжым кызыт Марий научно-шымлыше институт нумалеш.
П.П.Глезденев (чимарий лӱмнерже — Гарей Мендияров) Башкортостанысе Шаран
район, Тымпагыш
ялеш 1867 ийыште шочын. Эше кодшо курым мучаштак марий илышым шымлаш да
тидын
нерген статьям рушла изданийлаште савыкташ тӱҥалын. Кугу Октябрь деч
ончычак
"Война увер" марла газетын редакторжо лийын. Революций деч вара Вятка
(кызыт Киров) пединститутышто пашам ыштен, профессор лӱмым налын. Наукышто
гына огыл,
сылнымутыштат усталыкшым ончыктен, "Мужедше" пьесым, ятыр почеламутым
возен.
1923 ийыште черланен колен.
Вес ийжылан Василий Михайлович Ивановым (Ипат Васлим) пытартыш корныш
ужатеныт,
тудо 1924 ий 14 февральыште 32 ияш колен. Кызытсе Морко район (Марий Эл),
Элекэҥер ялеш, йорло кресаньык ешеш шочын. 1906 ийыште Озаҥ учитель
семинарийыш тунемаш пурен, Сергей Григорьев (ончыклык писатель С.Г.Чавайн)
дене лишыл йолташ
лийын. Нуно коктын 1910 ийыште Озаҥыште "Кумшо марла кнага" лӱман учебник-
хрестоматийым луктыныт. Тушко рушла гыч кусарыме тӱрлӧ материал дене пырля
С.Чавайнын ятыр почеламутшым да ойлымашыжым пуртымо. 1910-1917 ийлаште
В.М.Иванов эрвел
марий коклаште туныктымо пашам ыштен илен, Пӱрӧ марий ушемым чумырымаште да

Икымше марий калык погыным эртарымаште тале организатор улмыжым ончыктен.
Революций деч вара Марий кундемыште да Озаҥыште пашам ыштен. Тыге ойлалтеш
"Йошкар
кече" газетеш 1924 ий 7 мартыште лекше некрологышто (тудым С.Н.Эльмекей
серен).
Но "Сылнымут памаш" книгаште (Йошкар-Ола, 1982) В.М.Ивановын илыш-корныж
нерген
изиш вес семынрак ойлалтеш: Шӱргӧ ялеш 1888 ийыште шочын, Озаҥ
семинарийыште
1904-1908 ийлаште тунемын манын возымо. Тыгай "кокытеланымаш" Ипат Васлин
илышкорныжым кӱлеш семын шымлыдыме гыч лектын шога. А шоналташ гын, курым
тӱҥалтыштак С.Г.Чавайн дене пырля книгам савыктыше да Икымше марий калык
погыным эртарымаште ик тӱҥ пашам шуктышо еҥ нерген мыланна шукырак пален
налаш тыршыман ыле.
Сергей Иванович Шамратовынат ӱмыржӧ кӱчык лийын. Тудо 1929 ий 27
февральыште
Эльяныште (Николо-Березовка) колен. А шочын Мишкан воктенысе Метриялеш.
"Марий
ял" газет тудын нерген тыге серен: "Шамратов марийым пычкемыш гыч волгыдыш
лукташ чот тыршен. Граждан сӧй годым, Пӱрӧ марий-влакым поген, ошо ваштареш
чот
кредале. Шуко ий туныктышылан шогыш. Вич ий кум волость кӧргӧ школым ончышо
инспектор ыле. Кугу паша ыштымылан ӱмыржӧ кӱчыкеш логале, колен колтыш...
Кийыме
верет, Шамратов изай, пушкыдо лийже, Ме, марий икшыве-влак, тыйым ӱмыр-ӱмыр
она
мондо".
Иван Николаевич Коведяев (1885—1937) Морко мландеш шочын-кушкын. Ик
документлан
ӱшанаш гын, тудын шочмо верже — Чодырасола. Вес вере тудым Чопак (Чепаково)
ялын
эргыжлан шотлен серыме. И.Н.Коведяев самырыкше годымак В.М.Васильев да
С.Г.Чавайн дене лишыл йолташ лийын. Нунын 1906 ийыште пырля возалтме
фотосӱретышт кумдан палыме, тудо газетлаште, книга ден журналыште ятыр гана
савыкталтын. Эрвел
марий коклашке шинчымашым шараш Ипат Васли деч ончычак толын. Вараракше
журналист, литератор, мер пашаеҥ семын кугу усталыкым ончыктен, "Ӱжара"
(Озаҥ) ден
"Совет умландарымаш" (Пӱрӧ) марла газетлам лукмаште шуко полшен, шкежат
возен
шоген.
Мишкан воктенсе Кемей ялыште илымыж годым Евгения ӱдырышт шочын. Тудо Озаҥ
пединститутым тунем пытарен да марий йылме дене кандидатский диссертацийым
арален.
Евгения Ивановна Коведяева Москосо шанчыверлаште (СССР Педагогика наука
академийын национальный школ институтыштыжо да СССР Наука академийын
Языкознаний институтыштыжо) шуко ий пашам ыштен, ятыр шымлымашым савыктен.
30-шо ийлаште И.Н.Коведяев Йошкар-Олаште илен. Тудым, 4-ше номеран школын
туныктышыжым, 1937 ий 14 августышто арестоватленыт да, кужун юватылде, 11
ноябрьыште
лӱен пуштыныт. Пуйто тудо калык тушман, буржуазный националист, вредитель
лийын.
Кокытеланыде каласен кертына: П.П.Глезденев ден В.М.Иванов ӱмыр шуде огыт
коло
гын, 1937 ийыште НКВД-ын вапшышкыже садыгак логалыт ыле.
Икымше марий калык погын нерген каласкалыше историй материаллаште эше ятыр
лӱмым
(Б.Айгузин, М.Алексеев, П.Исанбахтин да молат) вашлийына. Но нунын нерген
пеш
шагал палена, а южыж нерген йӧршын нимом огына шинче. Икманаш, шке тукымжым
шарныдыме Йыван деч ончыкак каен шуктен огынал.



032397
************************************************************************
3—23
ИТ МОНДО

Мутшо Анатолий Тимиркаевын Семже Юрий Бурдаковын

Шарнаш салтакетым
Лектат гын уремыш,
Ший тылзын яндаш
Чуриетым ончен,
Ит мондо кӱташ
Мӱндыр канде Эрвелыш—
Чолпаншӱдыр лийын,
Тушечын кончем.

Чолпаным мондет гын
Вучаш иктаж водын,
Я вес шӱдыр дек
Савырна гын шӱмет,
Тунам мый, йӧртен
Келшымашын тулотым,
Почаншӱдырла
Курымешлан шулем...



032497
************************************************************************
3—24
"ОНЧЫКО" ЖУРНАЛ
1997 ийын 2-шо пелыштыже

Пагалыме лудшо таҥ-влак! 1 апрельыште угыч мемнан журналлан 1997 ийын
кокымшо
пелыжлан возалтме пагыт тӱҥалеш. Сандене кӱчыкын, мо дене тендам куандараш
шонена, каласкален пуэна.
Писатель Ю.Артамонов "Какшан" лӱман у романым возен пытарен. Тудо 70—90-ше
ийласе марий ял, тудын лым лийдыме еҥже-влаклан пӧлеклалтын. "Писе пикш,
пеҥгыде йоҥеж" историй романыште кугезына-влакын 12—14 курымласе илышышт,
тушман ваштареш
кучедалмышт ончыкталтеш. Авторжо — В.Петухов. Шукерте огыл тудын "Акрам"
романжым савыктенна ыле. Тылеч посна М.Ушакован, Н.Репинын, В.Филипповын
повестьышт,
В.Иликбаевын, А.Сапинын, К.Ситниковын да молынат ойлымашышт ямдылалтеш.
Пьесылан шӱман лудшына-влак Альбертина Иванован, Ю.Байгузан, В.Крыловын,
И.Фадеевын да молынат у произведенийышт дене палыме лийыт.
"Поэзий" лукым ончалаш гын, тушто изи огыл верым писатель Иван Смирновын
(1912—
1983) "сасканай" лӱман але тӱрыс печатлалтдыме поэмыже ойла. Кызытсе мурызо-
влакнат у поэме, почеламут дене куандараш тӱҥалыт.
Тений писатель-влак А.Конаковлан 110 ий, Н.Тишин ден А.Токлан 90 ий, Чалай
Васлийлан 80 ий, З.Катковалан 75 ий, В.Дмитриевлан 70 ий, В.Регеж-
Гороховлан 60 ий
да В.Осипов-Ярчалан 50 ий темеш. Нунын илышышт, сылнымут пашашт нерген у
шарнымаш, очерк-влакым савыктена.
"Мер илыш", "Калык ойпого", "Шочмо мланде", "Экономике", "Писатель да жап",
"Туныктымо паша", "Критике" да моло сайын палыме ужашлаште шочмо калыкнан
эртыше да
тачысе илышыже, финн-угор тукым кыл, Онарын мландыж деч ӧрдыжтӧ илыше марий-
влакын пашашт, проблемышт нерген утларак каласкалаш тӱҥалына. Икманаш,
"Ончыко" тений ойырен налме корныжым умбакыже пойдарен кумдаҥден толаш
шона.
Журналнам Россий каталогыш пуртымо. Подписке ак тӱрлӧ кундемыште тӱрлӧ.
Индекс
73294. Налза, лудса "Ончыко" журналым, ушдам, кӧргӧ чондам пойдарыза марий
сылнымут Шомак дене!
Редакций.



032597
************************************************************************
3—25
Раиса ПОТЕХИНА,
писательын ӱдыржӧ
Лӱмгече
ЧОДЫРА ПАМАШ ГЫЧ НАЛМЕ ШОМАКЫН МАСТАРЖЕ
Писатель Иван Смирновын (Плешковын) шочмыжлан — 85 ий

XВИИ курым. Сура эҥер воктеч Аксамат лӱман марий шкенжын дене Какшан
велышкыла
илаш кусна. Варажым тиде илем Аксамат ялыш савырна. Чарла деч тушко куд
меҥге.
Илыш орава пӧрдынак пӧрдеш, жап шке корныж дене шуйна. Тыгерак ХХ курым
толын
шуын...
1912 ийын 30 март кечыжын Аксамат ялыште Емельян Микалян суртышто шымше
эргаш
икшыве шочын. Тудлан Ванюк лӱмым пуэныт, рушлаже — Иван.
Ачаже, Михаил Емельянович Плешков, Аксамат тукым гыч лекше кресаньык улмаш.
Телым чодыраште пашам ыштен, кеҥежым эр гыч тӱҥалын, пычкемыш йӱд марте
пасушто,
оралте коклаште тыршен. Шкенжын столяр мастерскойжо лийын. Окна янак ден
сергам,
олымбалым, сондыкым мастарлен. Тудын мотор кидӱзгаржым шке ялыштыже веле
огыл,
моло вереат акленыт. Вӱта тич вольыкым ашнен, мӱкшымат ончен. Поро чонан,
мыскарам ышташ йӧратыше айдеме лийын.
Аваже, Варвара Петровна, Нольодӱр ял гыч Румеловмыт тукым улмаш. Йочаж
годым Черемисский монастырь школышто тунемын, садлан рушла лудын моштен,
шершот дене писын шотлен, кидпаша гыч марий тӱрым тӱрлымыж дене
ойыртемалтын. Кӱмыж-совлаштат
олаште налме лийын. Пакчаште тугай емыжым куштен, могайым кызытсе марий
яллаштат
шагал ужат: тӱрлӧ салатым, кугымӧрым, киярым да молымат. Мӧҥгыштӧ черке
илыш,
историй книга-влакым кученыт, журнал-влакым наледен шогеныт.
Кувавам, Варвара Петровна, латкок йочам ыштен, но илышыже гына вич еҥ
кодын. Икшывым йӧратеныт, но пеҥгыдын кученыт. Кугурак Наташа ӱдыржым
марлан пуэн огыл:
ончыч изи шӱжар-шольыжым ончыктен, вара пӧрт кӧргӧ пашам ышташ ушен. Клави
ӱдырышт шымияш школым пытарымеке, музыкальный училищыш тунемаш пурен. Илен-
толын,
Марий Филармонийыште мурызо лийын, вара — Марий АССР-ын суапан артистке.
Дмитрий
эргышт, школым пытарымеке, счетовод пашалан тунемын, колхозышто шке
профессийже
дене тыршен, колхоз вуйлатыше марте шуын.
Вот тыгай ешыште ачамын — Иван Михайловичын йоча пагытше шуаралтын. Ачам
шке фамилийжым Кугу революций деч вара вашталтен — Смирнов лийын.
Йошкар-Оласе шымияш школышто тунеммыж годым тудын икымше почеламутшо шочеш,
теве
тудо.
ШОШЫМ МУРО
Куаналын,
Куштылгемын
Мыйын шӱм-кылем;
Шӱшпык семын
Сай тосемын
Муржым муралтем!
Эх, игече!
Кӱшнӧ кече
Модын воштылеш,
Лум гыч лекше
Тӧр пасужо
Сылнын пеледеш.
Ужаргалын,
Сыным налын
Тымык чодрана.
Шӱрлат мӱкш-влак,
Нунын мӱжлак
Пушлана саска.
Укшерлаште
Кайык-влакше
Мурым муралат.
Куаналын,
Куштылгемын
Шӱм-кыл мыйынат.
Школышто тунеммыж годымак ачам С.Есенин да А.Блокын творчествышт деке
шӱмаҥын.
1929 ийыште тудым Маргостеатр пелен ыштыме драмстудийыш тунемаш налыт. Вес
ийын
ноябрь тылзыште театрыште артист лийын модаш тӱҥалеш.
30-шо ийлаште Иван Михайловичын илышыже эн пиалан лийын докан. Театрыште
тӱрлӧ
рольым пуат. Творческий планжат кугу. Руш йылме гыч марлаш Ф.Шиллерын
"Разбойник-влак" ("Разбойники"), К.Гольдонин "Коклазе ӱдырамаш-шамыч"
("Бабьи сплетни")
пьесыштым кусара. Мутлан, Гольдонин пьесыштыже тудо Тафоллон рольжым модеш,
а
Н.Островскийын "Вурс кузе шуаралтын" пьесыштыже — Захар Брузжакым.
1935 ийыште Соня лӱман шем шинчан, чолга ӱдырым марлан налеш, кудын дене
тудо 33
ий пырля ваш келшен йӧратен ила. Авамланак возен, очыни, нине корнылам
ачам:

...Портыш семын лумжо мӱдыш
Мыйын коштмо йолгорнем.
Ит ойгыро, Янык ӱдыр,
Келге лумым такыртем.

Кок арня гыч сӱан корныш
Садак тудо савырна;
Яныксолан ик моторжым
Садак шынден кондена!..

... Мый ачамым иктаж 1944 ий гыч шарнем. Телым ме олаште тареш налме
пачерыште
илена. Нимогай посна пӧлем уке: пӧрт покшелне комака шога. Ик велныже оза
вате
кок эргыж дене ила, вес велне — ме. Ачам мыйым эрденак пеленже театрыш
наҥгая.
Репетиций годым мый шып шинчем але театр кӧргыштӧ куржталам, кастене руш я
марий
спектакльым ончем. Тыге Н.Арбанын "Янлык Пасетшым" ужынам. Тушто ачам
Тойдемырын
рольжым модын.
Ик кеҥежым театр ачамын 1939 ийыште почеламут дене возымо икымше марий
пьесыжым
"Асан ден Кансылым" шындаш тӱҥале. Иван Михайлович куаныше, кумыл нӧлтын
коштеш.
Мо эше автор да артистлан кӱлеш? Ялышке чӱчкыдын ачамын йолташыже-влак
толыт:
мутланат, почеламутым лудыт, анекдотым, манеш-манешым каласкалат, воштылыт.
Аракам йӱыныт але уке, ом пале, но ик йӱшӧ еҥымат ужын омыл.
Кугу сар эркын мучашке лишем толын, садлан кумыл нӧлталтше лийыныт докан.
Чылан
йӧратат ыле Макс Сатеранын йомакшым. Ачамын "ре-ве-ла-а бу-ря, дождь
шумел..."
бархат гай баритон йӱкшӧ дене муралтыме тачат пылышыштем йоҥга.
Кастене ачам, малышылан мешаяш огыл манын, кагаз ластык дене ыштыме
абажурым
лампыш пыжыкта, шола кидышкыже парня коклаш кагаз пӱтыртышым налеш, тудым
рӱзкала, ала-могай семым эркын-эркын муралта. Кажне мутым кагазеш тыге,
туге пӱтыркала, вара, сайын угыч воза. Эрдене авамлан лудеш: кузе почеламут
шокта. Тудыжо
кугун тунемше огыл гынат, кӧргӧ чонжо дене чыла умыла. Южгунам ойла: "Тыге
ок
келше, илышыште тыгай ок лий..." Ачам сырен кудалта. Вара шонкален коштеш,
тӧрлата гын, ойла: "Чынак, тыгеже сайрак лиеш..."
"Асан ден Кансыл" пьесым 1944 ий Октябрь пайрем вашеш шынденыт.
Тунамак Иван Михайлович "Сасканай" марий эпосым возаш тӱҥалын.
А 1945 ий февральыште "Марий коммуна" газетеш "Асан ден Кансыл" пьесе
нерген",
руш манмыла, "судьбоносный" статья савыкталтеш. Тудын авторжо-влак ачамым
"чотак
лавыраш пӧрдалтареныт".
"Асан ден Кансыл" марий калыкын пеш шукертсе илышыжым ончыктымыж дене
зрительым
поснак кугун интересоватла,— возалтеш статьяште.— И.Смирнов марий
литературышто
оригинальный пьесым эн первый почеламут дене возен. Пьесым драматически
сайын да
оҥайын чоҥымо.
Авторын мыланна ойлымыж почеш, "Асан ден Кансыл" пьеса — марий калыкын
1540—1550
ийласе жапым илыш-йӱла могырым ончыктымо пьеса...
Марий калыкын илышыштыже 1540—1550 ий-шамыч мо дене ойыртемалтыт?
Тиде йодышлан вашмутым Верховный главнокомандующий Советский Союз Маршал
Сталин
йолташлан марий калыкын тенийсе у ий рапортыштыжо пеш раш каласыме: "Эше
ныл
шӱдӧ ий ожнак кумда вӱдан Юл эҥерын серыштыже руш ден марий калык алал
кумыл дене келшен илаш тӱҥалыныт. 1546 ийыште марий калыкым руш
государствыш ушымаш лийын. Нине кок калыкын келшен илымашышт варажым общий
угнетатель-шамыч ваштареш
марий ден руш-шамыч пырля кредалмашышт шуаралтын да пеҥгыдемын... Руш калык
шке
йырже моло калыкымат чумырен, татарский иголан мучашым ыштен. Тиде жапым
ончыктышо пьеса марий калыкын тунамсе эн ответственный периодшым авалтышаш
— тиде
годсо исторический темылан возымо марий писатель деч теве мо
требоватлалтеш. Молан манат гын, тиде жапыште орланен кучедалмаш дене поян
улшо обществын умбакыжат вияҥмашыже централизованный русский государствым
ышташ, иностранный захватчик-шамыч ваштареш кредалаш вийым погаш йӧным
ыштен...
Кузерак вара тиде ожнысо героический жапым автор "Асан ден Кансыл"
пьесыштыже
ончыктен?
Исторический тиде процессын эн тӱҥжым — русский государствын вийжым
пеҥгыдемдымашым, калык-шамычым ушымашым, татаро-монгольский иго ваштареш
кредалмашым, тиде
кучедалмаште реакционный вийын сеҥалт толмыжым пӱтынь сложностьышто
ончыктышаш
олмеш тиде жапын ик тӱржым гына схематично ончыктен да исторический
кучедалмаште
марий калыкын героикыжым ужын огыл. А калыкын героикыжым ончыктымаш кызыт
немецко-фашистский захватчик-шамыч ваштареш кучедалмаште путырак кӱлеш ыле.
Авторым
исторический факт ден исторический личность-шамыч интересоватлен огытыл,
тудо
"тошто илышым ончыктымаш гына лийже" манын шотлен, садлан илыш-йӱла могырым
гына
утларак авалтен. Герой-шамычым вуй гыч шонен луктын, садлан Казмир, Асан,
Актуган, Эргывай, Эпанай да молат исторический действительностьлан
келшыдыме лийын
лектыныт...".
Тиде изи ужашым А.Петухов ден И.Осминын статьяшт гыч ончыктышым. Тыге
аклыме авторым чот тургыжландарен: "Мылам пьесе мучашке "Да здравствует
Сталин!" возаш
веле кодын!!... Вот тунам пьесем эн сай лиеш ыле!.." "Асан ден Кансыл"
произведенийыш шуко вашталтышым пурташ логалын. Тудо 1946 ийыште "Родина
верч" альманахеш лектын.
Неле-йӧсӧ гынат, Иван Михайлович пашам кыртмен ышта, марий йылмыш
А.Островскийын
"Снегурочка" ("Лӱм ӱдыр") пьесыжым кусара. Театр тудым шында. Вара ачам кок
ий
Морко театрын тӱҥ режиссержо пашам виктара.
1951 ийыште Иван Михайловичын илышыштыже вашталтыш лиеш: театар гыч кая,
тӱҥ
вийжым "Сасканай" эпосым возымашке шуа, но кусарыме паша дечат ок кораҥ.
50—60шо ийлаште иктаж кумло вич руш да тӱнямбал классик произведенийым
марла "ойлыкта". Тиде — В.Шекспирын "Оттело" ден "Ромео и Джульетта",
Ф.Шиллерын "Коварство
и любовь", М.Каримын "В ночь лунного затмения" пьесышт, Г.Николаеван
"Жатва" романже да молат.
Окса шотышто илаш йӧсырак лийын. Иван Михайлович шке дневникешыже воза: "17
декабрь. "Карикатура" ойлымашемлан таче "Марий коммуна" редакций 30 теҥге
оксам
пуыш. Казаков Миклай да газет редакций пашаеҥмыт йӧсӧ жапыште мылам полышым
пуэн
шогат. Казаков Миклай мылам шуко шотышто поро кумылжым ончыкта. Тидыжым
мондаш
огеш кӱл. Семен Вишневский дене коктын нуно эн лишыл йолташ улыт".
Кусарыме пашам шуктышыжла, шке шинчымашым нӧлташ манын, ачам, келгынракын
угыч
руш йылмым тунемеш. Икана ала-кушеч Гетен немыч йылме дене возымо почеламут
книгажым налын тольо. Мый школышто немыч йылмым тунемынам. Ачамат учебникем
почеш
лудаш тыршен. Тудлан оҥай ыле палаш, кузе шергылтеш, могай рифмым кучылтеш
Гете
шке почеламутыштыжо. Тунам ачам Ф.Шиллерын "Коварство и любовь" пьесыжым
кусарен.
Ялыште пакча верна лош шелме ыле: ик велныже пареҥгым да моло емыжым
шынденна, а
вес пелыже шудо ден тӱрлӧ пушеҥылан ойыралтын. Туштак кугу ош куэ шоген.
Кумалме
пушеҥге. Пеленже олмапу, полан, вишня, ломбо ыльыч... Шудо кушкеш, пеледеш,
вара
солат, каваным шындат, а шыжым пушеҥге йымалне лыҥ папка шочеш. Пакча
тӱрыштӧ,
куэ йымалне, шем тошто марий монча. Южгунам ачам кагазшым погалта да тушко
возаш
ошкылеш. Еш кугу, шып верым мончаште веле муаш лиеш. Тыгай годым тудын деке
ик
еҥлан веле пураш лиеш ыле — тиде колызо йолташыже, иктаж лу ияш Санюклан.
Коктын
нуно кече мучко кол нерген, могай эҥер воктеке эҥыраш каяш кӱлеш, могай
йылымшукшым налаш кӱлеш, чарныде ойлен кертыт. Ачамын икымше гана кол кучаш
мийымыже
нерген каласкалымыже мыняр еҥым воштылтен гын?!
Эше ушыш возеш коктын чодыраш коштмына. Шӱргыжӧ мемнан ял деч 4—5 меҥге
наре тораште. Шокшо кеҥеж кече, каваште ик пылат ок кой. Ачам мыйым
чодыраште эҥыжым,
поҥгым погаш веле огыл туныктен, пӱртӱсын сӧралжым ужаш, йӧраташат, кумылым
тарватен моштен.
Икана чодыраш пурышна, эҥыжым погаш тӱҥална. Эҥыжше, эҥыжше! Йырваш тымык,
лышташ модмо йӱк веле шокта. Кенета ачам мылам йышт ойла: "Шып! Ончо тушко!
Ит
лӱд." Ончал колтенам гын, тушто маска эҥыжым кочкын шога. Ме вашкерак
"йолым —
кидышке" да давай чымыкташ тиде вер гыч!
Ачам пӱртӱсым йӧратен, чодыра кочкышым поген, но сонарзе лийын огыл. Чодыра
памаш гыч налме шомакшым тудо кагазыш пыштен коден.
Иван Михайлович ончычсо паша вержым монден огыл, да театр пашаеҥмытат тудым
эре
шарненыт, пагаленыт, полшеныт. Ачамын пелкурымаш лӱмгечыжым М.Шкетан лӱмеш
театреш пагален эртарышт. "Асан ден Кансыл" спектакль дене сезоным почыч.
Икымше марий оперым ончымек, ачам композитор Эрик Сапаев лӱмеш почеламутым
воза:
Вӱдшӧ йога — серже кодеш
Кайык мурым колышташ.
Кайыкшат кая — муржо кодеш
Ӱмырлан шарнен илаш.

Тыят шукак илен отыл,
Мемнан яндар шӱшпыкна...
Тыйын йӱкет шӱмеш кодын,
Мурет дене илена...

Уш-акылым шуараш манын, Иван Михайлович тӱрлӧ шымлымашым эртара,
А.С.Пушкинын
поэзийже негызеш "Символ дене ыштыме образ", "Метонимий", "Вияш мут",
"Эпитет",
"Кусарыме образ-влак" паша-влакым воза.
Ик тетрадеш тудо писатель нерген тыгай шонымашым пурта: "Автор шкенжын
возымо
"абсурд" сӱретше деч лӱдаш тӱҥалеш гын, оригинальный лийын огеш керт (образ
шотышто оригинальностьшо шочын ок шу). Тыге тудо уэш-пачаш тергыме але
фольклор
образ дене веле пайдаланаш тӧча.
Автор у корным, тымарте уждымо-колдымо мут мужырым кычалше, шке ӱмбаке
ответственностьым налше еҥ лийшаш..."
Вес вере тыге сера: "Мый чыла тидым официальный литературлан огыл, чын
литературлан возенам, тиде колымекем гына, иктаж еҥлан йӧршӧ лийын кертеш,
а кызыт тудо нигӧлан огеш кӱл, шкаланем гына кӱлешан..."
Но толын шуо 1966 ий, шучко июль тылзе. Колен колтыш авана, ачамын йӧратыме
пелашыже...
Иван Михайловичын илыш ораваже вес корныш пурен кая, корем тӱр гыч ӱлыкыла
волаш
тӱҥалеш... Пашам тудо Медведево районысо "Коммунизм корно" газет
редакцийыште
ышта, варажым кочегар, орол лиеш.
Ик ӱдырамаш дене ушна, но тудыжо утларак веле илышыжым нелемда.
Поро йолташыже-влак — Н.Арбан, Соколов толыт каят, волышо кумылжым нӧлташ
тӧчат.
Но "Сасканай" эпос тугак тарваныде, сондыкышто кия, икмыняр почеламут веле
возалтеш.
Дневник гыч: "1974 ий, 8 апрель, шочмо. Шукертак нимом возымашат, шотшо
дене
лудмашат уке. Эре ом ярсе. Но таче кенета (книга рукописьым тӧрлаш гына
шоненам
ыле, почеламутым возаш ушышкат толын огыл), кенета "Сасканайыште" ик
строфам пеш
келыштарен тӧрлен шындышым. Шукертак тыге мутым кычалын омыл, шукертак
вдохновенийым шижын омыл... Таче тыге тӧрленам: шымше главам тыгай мут дене
пытаренам
ыле:
"Тошто мурым, ожнысо йомакым
Ужар теҥыз шарныкта мылам".
Мылам ала-можо ыш келше. Конкретность уке. Ну, тугеже тек тыге лиеш:
"Тыгай теве тошто ик йомакым
Ужар теҥыз шарныкта мылам".
Ок келше.
Ынде кычалам, эше могай мут дене тиде стихым вашталташ лиеш...
"Шуко тӱрлӧ ожнысо йомакым
Ужар теҥыз шарныкта мылам".
Но вет ончылныжо ик йомак веле. Мучаш тыге лекте:
"Шуко тӱрлӧ ожнысо йомакым
Ужар теҥыз йомаклен мылам.
Мый тышечын иктыжым, шарнен,
Кӱсле почеш муралтен пуэм".
Южгунам еҥ нерген палаш, шонаш, шкендым олмышкыжо шогалташ тӱҥалат тудын
колымо
деч вара веле. Тыгак лийын ачамым, Иван Михайлович Смирновым, тойымо годым.
Тудо
1983 ий, 15 январьыште колен. Тойымо годым ойлышыжла, поэт Михаил Якимов
Иван
Михайловичын илыш корныжым шӱгар воктене шогышо кадыр пушеҥге дене
таҥастарен.
Тиде ойлымо мыйын шӱмыштем ала-могай кылым тарватен, пуйто угыч шинчамым
почын,
ачамын илышыжым вес велчын ужаш тӱҥалынам.
Тудын илыш девизше "Йӧратымаш! улмаш" Йӧратен пӱртӱсым, йӧратен марий
калыкым,
йӧратен эрыкым.
Но...
Пасу покшелне патыр тумо
Шога, лышташым модыктен.
Мыняр туткарым ужын тудо,
Мыняр тӱтаным чактарен!

Осал мардеж йӱдвел гыч толын,
Касвел гыч лектын вес таул.
Полмезе пыл каваште шолын,
Йырваш чӱчкен волгенче тул.

Онарым тодылаш покшечын
Я кокыте шелаш шонен,
Парчашке вик перен волгенче,
Вожлашке вошт корен волен.

Рашкалтымашым патыр тумо
Чытен эртарыш ты ганат.
Тугак нӧлталтын шогыш тудо,
Ыш саке ӱлык вуйжымат.

Тидлан сырен, тӱтан тарваныш:
Чыла мардежым погымек,
Шайтан гай шучкын кокыралтыш,
Содор кержалте тумо дек.

Ушалын иктыш вий-ӱнарым,
Мардеж-влак шолыныт йырваш,
Пасу покшелнысе онарым
Тыршеныт сӱмырал шуаш.

Парчажым ӱлык пӱгыртеныт,
Кестен гай лупшышо кидан
Укшержым тодышташ тӧченыт,
Шӱкеныт ваче гыч тӱшкан.

Кредалын чот куатле тумо,
Чылаштымат лупшен колтен...
Тачат шога пасушто тудо,
Ужар лышташым модыктен.

Огеш кораҥ тышеч нигушко,
Вожлажым веле келгемда.
Тышакын тудо шочын-кушкын,
Тышакын ӱмыржым шукта.
Тыгеракын возен Иван Михайлович "Тумо" почеламутыштыжо. Тудымат илыш кузе
моштен, туге лупшен. Но айдеме тумо огыл, тудым тодылаш пеш вашке лиеш. А
"келгемдыме вожлаже" — тиде "Асан ден Кансыл" почеламут дене возымо
пьесыже, пытарен
шуктыдымо "Сасканай" эпосшо, икмыняр лирический почеламутшо, кумло утла
марлаш
кусарыме произведенийже. Чаманен ойлаш кӱлеш, кызыт нуно марий калыклан
шагал
палыме улыт.
Марий литературым Иван Михайлович Смирнов шке пашаж дене пойдарен мо? Ала?!



040197
************************************************************************
4-01
Анатолий МОКЕЕВ
ТУЛОТО ВОКТЕНЕ
Ойлымаш
Ик могырым, колызо — моткоч чытамсыр айдеме. Вӱдшор эртен, эҥерлаште,
пӱялаште
вӱд изиш яндарешт шукта ма, уке ма — чонжо тудым чытыдымын вӱд воктеке ӱжаш

тӱҥалеш. Кузе уке гын, вет теле гоч чытыме! Такшым, шукышт телымат кол
кучаш
коштыт. "Телым эше оҥайрак",— маныт. Но чыланжак ий ӱмбалне кылмен шинчаш
огыт
кӧнӧ. Тыгайышт шошо вашеш омыштым йомдарат...
Конешне, кучымо ӱзгар ала-кунамсек ямде, ончычсо ситыдымашым шотыш налын
тӧрлымӧ, могай-гынат чоя вашталтышым пуртымо. Южгунам тиде — иктаж-кушто
ужмо,
колмо але лудмо чоялык, но шукыж годым — чылт шке гыч шонен лукмо. Вет
колызо —
моткоч кугу рационализатор. Да шоналташ гын, , айдеме тукымын эн первый
рационализаторжат колызо але сонарзе лийын дыр. Колым кӱлеш верыш "ӱжын"
кондаш, вара
тудым ондален кучаш колызо мом гына шонен ок лук, могай гына тамле деч
тамле
кочкышым ок темле. Тыгодым кол олмешат шона: пуйто шкежат вӱд йымалне ийын
коштеш, кочкышым шижын, эҥыр деке мия, ондалчыкым шоналтыде, эҥырыш чоян
пижыктыме
шукшым але пучымыш нӧнчыкым руалта... Тиде тат гыч тудо уэш колызыш
савырна,
чӱҥгалше кугу-у колым мастарын луктеш...
Теве тыгерак шонкала "кеҥеж" колызо шошо йӱдым, мален колтымыж деч ончыч.
Коклан
омыж денат кол кучаш кая, кучымо колжо нигунамат изи ок лий. Адакшым эн
ушан шонымаш мален колтымо деч ончыч шочешыс! Шукертсек шонен коштмо
йодышлан вашмут
чӱчкыдын лачак тыгай годым лектеш. "А-а, теве эше кузе ышташ лиеш улмаш!"—
трук
шонымаш рашкалта. Могай тушто омо да монь! Кынелын, тулым чӱктен, тунамак
ышташ
пижеш огыл мо?..
Колызо, ик шот дене, моткоч чытамсыр, маньым. Вес могырым, тудын деч
чытышан айдемыже укеат, очыни. Кол чӱҥгыдымӧ годым (а тыгайже чӱчкыдын
лиеда) ала-мыняр
шагат дене шыпак шогышо эҥыр паҥгажым чытенак ончен шинча. Шинчаже чылт
нойымеш,
вуй пӧрдаш тӱҥалмеш... Кӧм эше тыгай чытышаным паледа? Ойлат, сар годым
снайпер-шамыч тыгай лийыныт. Шонем, нунат сонарзе але колызо тукым гыч
лектыныт.
Йӧра, шинчет айда, кечыже шотан гын. Мешак нумалме гаяк огыл тудо. Но вет
тӱрлыжат лиеш. Коклан кастенысе йытыра игечет (Эх, шонет, эрлат тыгаяк лиеш
гын, кол
ну и чӱҥгаш тӱҥалеш дыр!) эрлан йӧршеш вучыдымын, синоптик-влакын
сӧрымыштым ончыде, вашталт кая: йӱран, юалге мардежан лийын шинчеш. Кол
кучаш кайыме гала,
пӧрт гыч лекметат ок шу! "Сай оза пийжымат уремыш поктен ок лук",— маныт
эше тыгай годым. Но арня мучко кӱлынак ямдылалтмеке, каныш кечым тынар
вучымеке, кайыде лиеш мо? Кая-а! Ынде тудым ала "чын колызо", ала "окмак"
маншаш... Паленак
кая: колжо тыгай игечыште огеш логал, очыни, нӧрен, кылмен веле коштат. Но
чонжын ик лукыштыжо ӱшан шолгым содыки чылгаш тӧча: а трук?.. Тиде шотышто
колызо —
кугу-у оптимист: пытартыш минут, секунд йотке кол кучышашлан ӱшана. "Теве
чӱҥгалеш, теве чӱҥгалеш..." Мо шонет, южгунам чӱҥгалешат...
Но нимом ок кучо гынат, колызын чонжо садак лушкен толеш, пуйто тудо шке
кумылын
ыштыман пашам огыл, а моткоч кӱлешан, кугыжаныш кӱкшытан, ыштыде нигузеат
кодаш
лийдыме сомылымак шуктен да ынде тидын дене моткочак кугешна...
Игечыже, мӧҥгешла, моткоч тымык, шокшат лийын сеҥа, но кол тиде кечын
садикте ок
чӱҥгӧ — кеч-мом ыште. А вет теҥгече гына тиде пӱяште (эҥерыште) кол ушдымо
гай
чӱҥген, маныт. Тыгай уверже пеш писын шарла. Такшым колызо тукым чаҥга
калык
огыл. Кушто сайын чӱҥга, мом налеш, могай кучымо ӱзгарым пелен налаш
утларак
келша — шагалже шылта, вашлийме кажне палыме-палыдыме колызылан ойлен пуаш
рат.
Южгунам эҥыримет укшеш пижын кодеш але кугу кол, манмыла, тӱҥ гычак, чыла
кӱрышт
кая. А шкендычын пеленет нимат уке. Эре коштыктенат, а вот таче налын отыл,
монденат. Кушто муаш, мом ышташ? Да кай сер мучко, кӱчӧ — кӧ-гынат мом-
гынат пуа:
икте — эҥыримым, весе — вулным. Адак кучо веле. Конешне, чыла шкендычын
лиеш
гын, сайрак тудо. Но кужун ямдылалтме годымат иктаж-мом садак монден кодет
шол.
Сандене эше сайрак, кунам кол кучаш шкетын огыл, а коктын-кумытын кает —
ӱшанле
йолташ-шамыч дене. Кугу кол чӱҥгалеш — лукташ полшат, иктаж-мо кӱлеш — уто
мут
деч посна пуэн колтат. Да тиде веле мо, ала-моат лийын кертеш вӱд воктене,
шке
мӧҥгет деч ӧрдыжтӧ. А йолташ — йолташак, полыш кидым шуялташ эре ямде.
Теве тыгай кум йолташ ик кечын кол кучаш каяш тарванен. Ик гана веле огыл
тӱрлӧ
верыш пырля коштыныт: йӱдланат, кечыланат, суткаланат. Йӧршеш яра толмыштат
лийын, кол дене темыме, вачывалым темдыше тупмешак денат пӧртылыныт. Андрий
ден Микалже гын ныл ий жапыште, кӧ могай колан верым пала, чыла ваш-ваш
ончыктыл пытареныт. То Андрий шке йӧратыме верышкыже Микалым наҥгая, то
Андрийлан Микал эше
палыдыме верым ончыкта. Кумшыжо — Виталий — "кол чер" дене тӧрлаташ
лийдымынак
черланен шуын огыл. Таче "Каем" манын, эрлашыжым шӧрленат кертеш. А мом
ыштет,
"прогулым" от шынде вет, "Э-эх!"— манын, вуйым рӱзалтет, да йӧра. Да тудо
шкежат
тыгай годым титаканла шинчажым шылташ тӧчен. "Ну, ом керт, ом керт! Паша
шуко!"—
вудыматылын. Чынжым ойлаш гын, ватыже чот куча тудым.
Андрий ден Микал огыт сыре, вуеш огыт нал. Весканат, ватыжын шӧрын
ончымыжым шотыш налде, Виталий декак миен тӱкнат, адак ӱжыт. Да пашаже
Виталийын тошто "Запорожецше" улмаште веле огыл. Тиде — шуко амал гыч
иктыже веле. Конешне, машина
дене кол кучаш кошташ чыла шот денат сайрак, ойыртемынак, йӱдлан кает гын:
кеч
товарым, кеч изи подым, кеч овартыман пушым пелен нал — тупеш нумалме гай
огыл.
Такшым Андрийланжат, Микалланжат утларакшым велосипед дене кошташышт перна.
Лишкыракше миен толат айда, а мӱндыр пӱяшке? Коло наре меҥге торашкат
коштмо такше,
но тиде — шот огыл. Кок шагат наре каяшак кӱлеш, мӧҥгеш толашыже эшеат
нелырак:
тугакат ярнет, шужет, да эше эҥырварам кучен шинчымет сайлектышан лиеш гын,
шуко
кучыметланат ӧкынет. А неле манын, ястарен от кодо вет. Икманаш, колызылан
технике — кугу полыш.
Ончылно кум каныш лийшашым пален, Андрий эн ончычак Микалым "тӱкалаш" пиже.
Пашам пырляк ыштат, кечын ужыт, садлан ала-кушко кычал коштшаш уке.
— Микал, ончо, игече могай шога! Сеҥымаш пайремлан кум кечым канаш пуат,
айда
иктаж вере кол кучаш миен толына,— арня тӱҥалтыштак мутым лукто.
— Чӱҥга, шонет?
— Кувансолаште, колынам, карака логалаш тӱҥалын,— шинчам пыч ыштыде,
шойышто Андрий.
Тений шошо эррак толын. Лум ала-кунамак шулен пытен, пӱялаште вӱдат
яндарештын,
мыняр-гынат ырен. Каракалан, сер воктеке толын, чӱҥгаш тӱҥалаш самый жап
улнеже.
А кайымешке, шотло, эше арня уло. Таче ок нал гынат, тунамже чӱҥгышаш.
— Шойыштат, наверне. Эше тышеч нигӧат тушко миенжат огыл дыр,— воштылеш
Микале.
— Но садак кеҥеж сезоным почаш оҥай ыле. Мӧҥгыштат паша уло да, йӧра. Ик
кече —
нимат огыл.
— Во, во! Мыят тидымак ойлемыс: кум кече гыч иктыжым кеч айдеме семын она
каналте гын, сулык лиеш!
— Пешак канет тушто! Ярнен толат.
— Тудыжо туге да... Айда Виталийым наҥгаяш йодына. Неужели ок кай?
Эрлашыжым эрдене, машина озам авырен, кужун сӧрвалаш ямдылалтыныт ыле, но
тудыжо
вигак кӧныш.
— Йолташ лектеш гын, шкеат каяш шоненам ыле,— мане Виталий.— Теве кузе
ыштена:
каена кастене, паша деч вара. Чӱҥга гын, малаш кодына, уке гын, тунамак
мӧҥгеш
толына. Йӧра?
— Йӧра, йӧра!— ик еҥ гай вашештышт Микал ден Андрий. "Кайымына лийже, вара
ончалына",— шоналтышт дыр коктынат.
Кугарнян, паша деч вара, Виталий дене погынышт. Андрий ден Микалын рюкзак
да
эҥырвоштыр дене толмыштым ужын, Виталийын ватыже кудывече гыч пӧртыш пурен
йомо.
Вашке тушеч кычкырлыме йӱк шокташ тӱҥале:
— Ит кошт! Мӧҥгыштӧ паша уке мо?!— Тиде Зинан йӱкшӧ.
— Ит магыре! Тый дечет омат йод!— Тиде — Виталий.
Вашке шкежат пӧрт гыч лекте. Омса велыш ончалын, оҥарымыла, чурийжым
куптыртыш.
— Чечасак ямде лиям. Чыла налында мо? Товарда, подда уло?— йӱкшым иземден
йодо.
— Чыла уло. А мо Зинатшылан ончычак ойлен отыл?
— Ончычак ойлем гын, мыйым колташ огыл манын, кызыт марте тӱжем пашам кычал
муэш
ыле. А тыге — шоныжо ынде,— воштылеш Виталий.— Тевыс, шыпланыш ала-мо. Да
мый
малашыже мӧҥгӧ толына, маньым. Мичу! Кушко эҥырвоштыр-шамычым чыкенат?—
пӧртӧнчыл могырыш кычкырале.
Иктаж лучко минут гыч тошто "Запорожец" Виталийын кудывечыж гыч эркын кудал
лекте, лакылан урем гыч кугорныш кӱзен, ола могырыш савырныш.
Кувансолаш асфальт корно мучко уке, пелыжым пасугорно дене кайыман.
Шукертсек
кукшо игече шога, корно таптылген, но эше тӧрланен шуын огыл, сандене писын
кудал колташ ок лий. Лоп верлаште трактор шошо лавырам туге пургед пытарен
— кок
вере изиш гына ышт пиж. Йӧра, Виталийже пашажымат шоферлан ышта, кушто кузе
кайышашым пеш пала.
— Пижына гын, тракторым тарлаш кленчадаже уло?— вуйым савырен, машина оза
йодеш.
— Айда, ит мужед! Корнет сайынрак ончо. Трактор лакыш пурет гын, пижынат
кертына,— вашешта Микал.
— А содыки?
— Мый ик ошым чыкенам, но трактористлан огыл. Шке пеш сайын йӱына,— манеш
Андрий.— Сезон тӱҥалмым "мушкына".
— Мыйын — шолтымо. Но виян, налмет деч нимаят мӧҥгеш огыл. Сита дыр?— Микал
йодеш.
Теве Кувансола пӱят коеш. Тудо изи огыл, кумдыкшо сита. Но кажне ийын
утларак да
утларак шудо дене леведалтеш. Тошто пӱя.
— Кушан шогалына? Кушто чӱҥга манат?— Виталий Андрий деч йодеш.
— А кӧ пала! Такшым кожла воктен эре ончычрак тӱҥалеш ыле. Тушкак каена
дыр? Пуат лишне. Йӱдлан кодына гын, тулым олтыман вет.
— Кожлашке гын, кожлашке.— Виталий пасу тӱр дене кожла могырыш пураш
тӱҥале.
Тыште корно эше кошкен шуын огыл, вет воктенак олык, куп. Машина эркын
буксоватлаш тӱҥале, но эшеже кая. Ынде кожлат торажак огыл, но тушко
тайылым кӱзен кайыман.
— Ну, эше изиш! Ала шӱкалына?— ойым пуа Андрий.
"Запорожецын" шеҥгелже ала-кушко ӧрдыжкӧ каяш тӱҥале. Виталий рульым
шолашке
кыртмен пӱтыра, а машина, мӧҥгешла, пурлашке кайымыла чучеш. Изиш лие —
корнылан
тореш шогальыч, мотор шыпланыш.
— Все! Толын шуна. Тышеч шке семын лекташ шоныманат огыл. Ни шеҥгек, ни
ончык
корно уке. Мом ыштена?— йодеш Виталий.
Кумытынат машина гыч лектыч, ончат. Толмо кыша вӱд дене темынат шуктен.
Ужар
корнет — ондалчык веле. Машина огыл, йолат вола.
— Да-а, йыр толаш кӱлеш ыле, ял дечын.
— "Кӱлеш ыле..." Кушан пурен кайышашым палем гын, олымым шарем ыле. Ынде
мом ойлет.— Виталий шоягоремым уда.— Трактор кӱлеш.
— М-да, тракторист, сай палыме огыл гын, яра ок лук. Ик кленчажым пуаш
логалеш
кеч шолтымыжым.— ойгыралтен колтыш Андрий.
— Чорт с ним, аракат! Тыште шогаш толынна мо? Вопщем, тыге: машина — мыйын,
мыяк
тракторым кычал каем. Ошым сӧраш мо?
— Вигак ит ойло, ала тугак луктеш. Уке гын, вара... Уло ман,— Микалынат
аракам
пуаш кумылжо уке, витне.
— Йӧра, йӧра. Тидыжлан ида туныкто. Лучко ий кудалыштам.
Виталий сигаретым пижыктыш да лишыл ялыш каяш тарваныш. Коктын кодмек,
Микал ден
Андрий ятыр жап тамакым шып шупшын шинчышт.
— Иктыжлан пырля каяш кӱлеш ыле,— Андрий мутым лукто.
— Молан? Шкетынат шотым муэш.
— Кузе тыге ласкан ойлет? Мый гын теве шкетын ом кай ыле. Ӧрдыж ял, от
пале...
— Ну мо, ӧрдыж гын? Чыла вере калык.
— Ой, ит ман, ит ман... — Андрий шыпланыш.
Микал йолташыжым ӧрын ончале, но нимом ыш пелеште. Изиш лиймеке, ял велым
тракторым заводитлыме йӱк шоктыш.
— Муо, коеш. А тый манат!— Микал Андрийым вачыж гыч перыш.— Илена!
Вашке ончылге-шеҥгелге вӱдышӧ тыртышан "Беларусь" толынат шуо. Виталий,
тӧрштен
волен, кужу тросым шке машинашкыже пижыктыш да руль воктек пурен шинче.
Трактор
— тракторак: утыжым пеҥыжде, "Запорожецым" кайышаш корныш шупшыльо да кожла

тӱрыш тыманмеш намиенат шогалтыш. Микал ден Андрийын йолын миен шумыштлан
Виталий ден тракторист шудылыкышто мутланенат шинчат ыле.
— Колжо чӱҥга мо? Эше уке вет, ок шоктыс,— шер гай пӱйжым ончыктен,
шыргыжеш иктаж коло-коло кок ияш рвезе.
— Да вот, тергаш толынна,— веселан вашешта Виталий.— Палет вет колызын
окмакшым.
— Мӧҥгешыже вес корно дене лектыда дыр? Тачак каеда, йӱдлан кодыда?
— Толаш толмо, кодына дыр. Кастене ок чӱҥгал гын, ала эрдене шот лиеш. А
мӧҥгеш,
конешне, йыр лектына. Тышечынже ала пурен кертына, шонышым. Но тау тылат!
Лӱметше кузе?
— Виктыр. Таужо нимолан. Ваш полшыде ок лий. Ну, йӧра. Сайын кучыза! Мемнан
таче
— монча. Каяш гына тарваненам ыле.
Чылашт дене кидым кучен, Виктыр тракторышкыжо кӱзен шинче да толмо корныж
денак
кудал колтыш.
— Ик кленчажым пуаш кӱлеш ыле. Мончавачше лач гына лиеш. Э-эх!— Андрий
йолташыж-влакым ончале.
— Да мый шижтараш тӧчышым. "Ой, уке, уке!"— веле мане. Виеш пуэм мо?—
Виталий
шкенжым аралаш пиже. — Да вет шаҥге мӧҥгешла ойлышда огыл мо?
— Тыгайлан жалке огыл. Лучо шке ом йӱ да пуэм ыле. Во, рвезе!— Вуйжым рӱза
Андрий.— Тамакымат ок шупш ала-мо. Эше тыгаят уло аман. Ӱдыр веле сай
логалже ыле
тудлан. Пӧръеҥым ӱдырамаш локтылеш. Да-а!..
— Йӧра, философ. Таче эҥырымат кудалтен она шукто ала-мо. Айста, ончалына,
кушан
вераҥаш тӱҥалына.— Микал кожла могырыш ошкыльо.— Толза почешем!
Кожер гоч вончен, машинам пӱя воктен шогалтышт. Ӱзгарым налде, кучашлан
верым
ончаш кайышт. Вӱд эше румбыканрак, но иксаште, шып верыште, кучаш
лийшашлык. Лачак эҥырым кудалташлан гына келын пурыде ок лий. Микал ден
Андрий кужу шулышан
кемым чиеныт гын, Виталийын тыгайже уке.
— А мый "резинкым" кудалтен ончем. Теве тыште,— Виталият шканже верым муо.
Пычкемышалташ тӱҥалмеш, кажне шке ойырен налме верыштыже колым кучыш. Вара:
"Ситыш мо тачеш?— Микалын йӱкшӧ шоктыш.— Чылт пычкемыш лиймешке, пум
ямдылаш
кӱлеш!" Чылан машина воктек чумыргышт.
— Ну, кӧ мом кучен, кондыза ик верыш. Теве под,— Андрий рюкзак гыч изи
подым
луктын шындыш.
Кол кумыньыштын иктаж лучко погынен: ныл изирак карака, молыжо — олаҥге,
юрдий
да ик пийгол.
— Тидыже молан? Кӧ кучен?— Микал пийголым почшо гыч сакен йодо.
— А мо, эн сай кол. Пыште, пыште! — Андрий колым мӧҥгеш подыш колтынеже.
— Да мый тыгайжым иктаж лу наре пӱяшке кудалтышым. Эртак пинюго чӱҥгыш. Пеш

кӱлеш тудо — виля кочшо!— Микал пийголым ала-кушко шумеш кудалтен колтыш.—
Тугакат сита. Йӧра, колым, пареҥгым эрыктыза, мый пулан каем. Шӱрлан яндар
вӱдшым
кушто налына?
— Уло вӱд, кугу капрон атыште. Мый дечем поснаже мом ыштеда ыле?— воштылеш
Виталий.
Вашке ик ӱшык верыште тулото ылыже, ӱмбакыже изи подым сакышт. Тул йылме
под
пундашым нула, коклан "пытлоч!" шоктен, пу пудешт кая, да икмыняр тулойып
кӱшкӧ
чоҥешта, южышто ик жап йӱла да йӧра. Шӱр шолаш пурыш.
— Колжым пышташ чыталтыза, чылт шаланен пыта, — тулото воктен шӧрын кийыше
Виталий ойым пуа. — Вара шӱведен-шӱведен коч.
— Ит туныкто! Тугай шӱрым шолтем— йылмет нелат!— Микал, "Ида мешае"
маншыла, кидым лупша. Таче тудо — тӱҥ повар. Тидым пышта, тудым, коклан
кугу пу совлаж дене
шӱрым лугалта, подыл онча.
— Вашкерак ок лий мо, мӱшкыр пешак шужен!— Андрият йӱкым пуа.— Пеш кужун
шолтет,
чыла тамле пушыжо кая.
— Кучо вес мучаш гыч, волтена. Шӱр шун!
Подым тул ӱмбач шудыш волтен шындышт.
— Ынде икте гына ок сите.
— Мо?
— Иктаж пел стакан ошо. Кушто, лук, Андрий.
Почмо кленча гыч аракам шӱрыш изишак йоктарен, Микал чыла лугалтыш, пуал-
пуал
подыл ончыш.
— Ну, кузе?
Йӱкат уке.
— Мо шып лийыч? Йылметым нелыч мо?.. Неле, витне. Андрий, пере тупшо гыч!
Ала
йылмыже келгышкак каен шуктен огыл дыр.
Тыге орадыланен, ик шӱдӧ гыч подыльыч да шӱрым кочкаш тӱҥальыч.
— Ала-можо уло,— умша кӧргыштӧ шокшо пареҥге падырашым пӧртыктылын, Микал
ойлаш
тӧча.— Чыла тидымак оптен, шӱрым мӧҥгыштӧ газ ӱмбалан шолто — нигунам тыгай
тамле ок лий. Уке, вӱд воктене тул ӱмбалан шолтымо кол шӱрлан нимо ок шу!
Веселаҥыч. А мо, мӱшкыр темше, шошо йӱдын юалгыжат ынде тунар ок шижалт.
Тӱрлӧ
лийшым, лийдымым каласкалаш, икте-весым "пӱшкедылаш" эн келшыше жап.
Кутырат,
воштылыт, жап шижде эрта. Жапын-жапын тулыш пум ешарен пыштат. Омо ик
шинчаштат
уке.
— Микал, шаҥге тылат ик историйым изиш гына шым ойло, а ынде когыляндат
каласкалем. — Андрий, колышт манын, лишкырак верланыш да, "Кушеч тӱҥалшаш?"
маншыла,
изишак шоналтыш, вара йомаклаш тӱҥале:
— Шаҥге "ялыш тракторым кычалаш шкетын ом кай ыле" маньым вет? Кумытын
улмына
ӱмбач омак кай ыле. Молан, маныда? Кузе каласаш... Вик ойлаш лӱдам.
Шекланем —
тыге чынрак дыр. Конешне, вес семын ок лий гын, шкетынат каем ыле...
Икана теве тыгак кол кучаш миен улына: тӱшкан, автобус дене. Кушкыжым мойн
ида
йодышт. Но, мийышна пӱяшке, тачысылак, кастене, шаланышна сер мучко: кӧ
шкетак,
кӧ коктын, кӧ кумытын-нылытын, ме нылытын ик иксам ойырен нална. Эҥырнам
рончен,
кудалтышна.
Тӱшкан коштмо годым, шкеат паледа, арака деч посна от кай. "Ош корак" лийме
ок
шу. Икманаш, арака ситышынак ыле. Уло гын шура вет: вашкерак йӱаш кӱлеш.
Нылытынет кок атым ястарышна. Кол пешыжак ок чӱҥгӧ ыле. Мый лачак ик карп
игым да кок
олаҥгым луктынам, молын тудыжат уке. Да кӱлынжӧ иктат она кучо.
Шокшештше-шамычет йӱштылаш тӱҥалынна. А тӱшкаштына ик марий ыле: колызыжат
огыл,
так. Пырля жапым эртараш толын улмаш, витне. Но йӱеш да пеш "герой" лиеш,
тудын
деч тале айдемыжат уке пуйто. Айыкше мутымат ок лук, а йӱшӧ пешак ӱчашаш
йӧрата.
Ме сер воктенрак йӱштылына, содыки ушым чылтшак йомдарен онал. А тудо,
"героет", пӱям мӧҥгеш-оньыш ийын вонча, от шинче. "Ит кай, ит кай!"
кычкырена. "Ерунда!" шокта. Изиш лие — кычкыра:
— Ой, ярненам! Мӧҥгеш миен ом шу-у! Пуш дене толза-а!
Ончена: пӱя покшелне кошкен шогалше пушеҥгым ӧндал шынден да кеча. Мом
ышташ?
Мый тургыжланаш тӱҥальым. Шкенан-шамычым чыштырем:
— Мом шинчеда?— манам. — Ала-мом ышташ кӱлеш!
Нунышт вуйым веле савырат, утыждене руштшын кояш тӧчат. "Она керт, ужат
вет..."—
маныт. Кидем лупшальым: нунылан ӱшан уке.
— Эркын шкеак ийын то-ол!— адак кычкырем.
— Ом ке-ерт, ярнена-ам!— манеш.
Вӱдыш пурен, тудын деке ийын кайышым. Миен сӧрвалем:
— Айда, — манам, — пырля каена. Кертат!
— Йолым шӧн шупшеш,— ойла. Вӱдешет шӧрлен да чотак лӱдын, витне.— Пушым
кычал,
Андрий, юмо лий!
Мӧҥгеш серыш лектым. Чараматынак сер мучко пушым кычал кайышым. А пӱя
ӱмбалне
тӱтыра шарлен шинче, нугыдо тугай. Адакшым пычкемышалташат тӱҥалын.
"Геройна"
ынде ок кой, йӱкшӧ веле шокта.
Сер мучко куржын, еҥ тӱшкашке миен лектым. Шукын улыт. Тожо йӱыт-кочкыт,
мечым
перкалат. Тыге-тыге, манам, ик йолташна — пӱя покшелне, ийын толын ок керт,
пуш
дене миен налаш кӱлеш. Воштылыт. "Тудо тыге кычкыра мо?" маныт. Мый шорташ
шуынам. "Утараш кӱлеш!" ойлем. Кугу капан ик руш колышто-колышто да сырыш:
— У кого есть лодка?— пеҥгыдын йодо. Каласышт.— Иди, спасай! И без слов!
Тӱшкаште кугуракышт ыле ала-мо. Рвезе руш (ала марий гынат, но мый денем
эре
рушла кутырыш), тожо мый дечем вуйлан кӱкшырак, ала-кушеч овартыме пушым
кондыш,
мыйым чуй ончале да йодо:
— Где он? Садись, показывай!
Пушыш пурен шинчым, йӱк шоктымо велыш кайышна. А тӱтыра эшеат нугыдемын,
нимат
ок кой. Пушоза рвезем пешак сырен.
— Нажрутся, потом тонут!— манеш.
— С кем не бывает,— ышталам.
— А ты молчи! — кычкыра. — Тебя не спрашивают!
"Мӧҥгеш гына ынже савырне,"— шонем. Йолташым утарашак кӱлеш! Тек кычкырла
огыла,
лукшо гына.
Пыкше-пыкше кычал муна ярнышетым. Нӧлпӧ гыч мучыштарен, пушыш пыштышым.
Шкеже
ийын кайынем ыле. "Шкетемым ит кодо, ала-мом ышта,"— эҥыра йолташем.
Пушышкак
кӱзен шинчаш логале. А рвезе сер деке ияш огешат шоно, верыштак пушым
пӧрдыкта.
— Ну, спасу его, что за это буду иметь?— йодеш.
Мый нимом каласашат ӧрынам. Пуш кольмыж дене пера гынат, тынарак ом ӧрмалге
ыле
дыр.
— Да ты что?— манам.— Имей совесть!
Тудо мыйым совен колтыш. Ик могырым, вес могырым. Мыят тетла чытен шым
керт,
ӱмбакыже кержалтым. Коктынат пуш гыч лектын вочна. Вӱд йымалне почаҥына.
Тудо
тӱжвак пешак лекнеже: южым налын шуктен огыл, витне. А мый чот гына кучен
шынденамат, ом колто, йымак шупшам... Шыпланыме гай лие. "Ситыш аман,"—
шоналтен колтышым тудым да вашкерак — ӧрдыжкӧ. Да ияш, ияш тышеч! Мо лийын
тушто — керек! А
йолташ пушеш кодын, лектеш садак...
Андрий шыпланыш, тамакым луктын, тулвуй деч пижыктыш, кужун шупшылын,
шикшым
лукто.
— Тевыс, кызытат кидем дыр-дыр-дыр лиеш. А тунамже йӱдвошт уло капге
чытыренам:
йӱштӧ денат, лӱдмем денат. Вӱд йымаке колтенамак, шоненам. Шкеже вес серыш
ийын
лектынам да ала-могай будкышто йӱдым эртаренам. Чылт чара — ночко трусикым
шотлаш огыл гын.
— Вара лектын мо тудыжо?
— Лектын! Шӱлышым налмеке, йолташ деч ботинкым йыгылен, манеш. Тудыжо
"Пуэм, пуэм! Тольык лук!" манын.
— Неужели налын?
— Уке. Серыш лекмыжым саде илалше рушет вучен веле шоген. Чыла колын,
витне. Да
чыланат колыныт! Мемнан-шамычат. Но нигӧ миен огыл.
— Да-а, тыгайым... Ом пале, мом ышташ кӱлеш. Чылт тичмаш огыл улмаш гын
веле...—
Виталий вуйжым рӱзалтыш.
— Кӧ пала. Но вот тылеч вара кӧргыштем ала-можо тодылалтын. Лӱдаш тӱҥалынам
еҥ
деч. Айдеме деч. Ом ӱшане тудлан!
— Могай тудо айдеме?! Терыс!.. Да-а, оҥай историйым каласен пуышыч!—
Микалат
вуйым рӱза.
— Оҥайже тунарак дыр, утларак, шӱлыкан.
— Чын, уло докан тӱняште тыгай... вольыкат, но сай айдемыже садак шукырак,—
иктешлыш Виталий.— Теве Виктырымак нал: мо лиймым ойлышым веле — вигак
полшаш
тольо. Кленча нерген мутым луктым гын, сырыме гаят лие.
— Чылан тыгай огытыл шол. Весе гын ала "ик кленча шагал" манеш ыле. Тыге
огыл
мо?
Шыпланышт. Кажныже шке семынже ала-мом шонкала.
— Да, калык тӱрлӧ, мом ойлаш. Но вот тый "айдемылан ом ӱшане" маньыч. А
ӱшанаш
кӱлеш! Кузе, уке гын, илаш?— Виталий тымыкым кӱрльӧ. — Ну мо, изиш
нералтыман
дыр? Машинаште йӱштӧ, тул воктенак верланена чай?
Малат йолташ-шамыч. Ялыште агытан муралтыш, почешыже — весе, кумшо...
Пычкемыш,
юалге шошо йӱд. А пӱя серыште тулото то йӧрымӧ гай лиеш, то адак ылыжеш...



040297
************************************************************************
4—02
Вараш кодшо вашлиймаш

Марий лудшо-влак уста туныктышо, ученый, тале сылнымут мастар Василий
Сапаевым
сайын палат, порын шарнат. Тудо нунылан коло наре книгам пӧлеклен,
почеламутымат, ойлымаш ден повестьламат ятыр серен. Ик кугу пашаже —
"Кӱдырчан йӱр годым"
роман.
Но писательын шуко возымыжо, савыкталтдыме произведенийже-влакат кодыныт.
Василий Федорович романжымат шуяш шонен, лу ий ончычак кокымшо книгажым тӱҥ
шотышто
возен шуктен ыле, но ӱмыржӧ кенета кӱрылтмылан кӧра тудым мучаш марте ыштен
кертын огыл. "Ончыко" журналым лудшо-влаклан ме "Вашлияш перна гын..."
романын
кӱчыкемдыме вариантшым темлена.

Василий Сапаев
Вашлияш перна гын...
"Кӱдырчан йӱр годым" романын кокымшо книгаже

Икымше глава
И
Мландыш шумеш кержалтше шемалге-сур пыл, кава пундашым петырен, кечывалым
чарныде шокте йӱрым шӱведыш. Кечыгут йымен вочшо мардеж улак верыште киен
ӧрканыш,
витне, йӱд рӱдымак пуйто пел йолын тӧршталтен кынеле да чодыра вел гыч
куржын
тольо, сырвык-сорвык урвалтыж дене лупшен, пылым поктен колташ кожганыш.
Шыже
юалге мардеж писе гынат, кавам эрыктен ыш керт: ик пыл ора эртен кая веле,
весе
толеш.Чодыра ӱмбак почеш кодын нӧлталтше у сорла гай тылзат жапын-жапын
гына
тӱня ӱмбалне мо ышталтмым катыкын ончал колта да тунамак пыл коклаш йомеш.
Тыгай шыже йӱдым тазыла корно дене самырык туныктышо Алексей Степановичлан
ик
гана огыл пасу гоч эртен кошташыже логалын. Тачыже шкетын огыл, Эльви дене
коктын улыт. Ӧрдыж ялыш погынымашым эртараш миенытат, мӧҥгӧ пӧртылаш пич
йӱдеш кодыныт. Когылянышт корнат кӱчыкрак, чонланат куштылгырак. Кунам эше
пеленет тыйын
гаетак самырык ӱдыр ошкылеш, пич йӱдшат пычкемышын ок кой, шӱдыр гай шинчаж
дене, ӱжара гай тӱсшӧ дене тылат тудо уло тӱням волгалтарыме гай чучеш. А
кутыралтен колта гын, ӱй ден мӱйым шӱралта, ончал колта — мамык пыстыл дене
ниялта.
Шыже мардеж, ӱчым ыштымыла, утыр шыдын пуал колтыш, да урлыкаш пурса гай
шолдыра
йӱр лож-ж оптале.Ӱдыр ден качылан пасу покшелне куш шылаш?
Кеч корно воктен шкет шогышо иктаж пушеҥге лийже ыле. Чу, пиалешышт, тевыс
тораште огыл каван ора шемын коеш.
— Айда, Эльви, тушко...— Алексей Степанович ӱдырым кидше гыч шупшыльо.
— Кушко?— Эльви тунамак ошкылмым чарныш, ӧрын шогале.
— Каван деке куржына! Уке гын витымеш нӧрен пытена.
Ӱдыр вашештенат ыш шукто — рвезе кидше гыч вӱдалтен, куржынат колтыш.
Йӱр деч шылын, коктынат каван воктек йыгыре пызнен шогальыч. Но молан
самырык
пӧръеҥын уло капше торге чытыраш тӱҥале? Мардежат ок логалыс. Пӱйжӧ изиш
гына ок
шолтко, ойленат ок керт.
— Кылменат мо? — ӱдыр йодо.
— А-а...
— Тугеже айда куржына!
—... Йӱр вошт?
— Такшат нӧрен пытенна.
А качын каван деч ойырлымыжо ок шу:
— Эше изишак...
— Мо изишакше?— Эльви але нимомат ок умыло, ала лӱмынак игылтеш.

— Вучалтена...
— Мом?
Каван кӧргышкырак да кӧргышкырак тупшо дене иркален, шокшо верым ышта.
— Йӱр пытымеш она кай... Теве тыште... пеш сай.
Шыже йӱржӧ чарнашат ок шоно: я эркынрак,я виянрак шкенжын кужу йӱд мурыжым
мура
да мура.
— Тыште шоген, шот огыл, куанже шагал,— вашештыш ӱдыр.
Каяшат тарванен ыле, каче тудым вучыдымын шке векыже шупшыльо, да тӱрвыж
дене
ӱдырын умшажым петырыш.
— Тый мом?.. — ӱдыр, утлаш толашен, рвезым шӱргыж гыч тул лекмеш совыш.
Качын кид-йолжо, уло капше ик татыште тӱҥмӧ гай лие.
— Эх, Алеша, окмак тый улат!..
Ӱдыр ала койдарен, ала ӧпкелен каласыш, Алексей Степанович ыш умыло, но
первый
гана ласкан пелештыме лӱмжым кольо. Тымарте эше ик ганат тудым Алеша манын
огыл,
эре ачаж лӱм дене ойлен.
— Вуеш ит нал, Эльви... Мый ала-кузе шоналтыде...
— Вот-вет, кеч-мом ыштыме деч ончыч вуй йырет шоналтыман. Кодшо ганат тиде
корно
дене тольыч. Эльви шкеж нерген каласкалыш. Марий кундемыш тудо
эвакуироватлалт
толын. Рига гыч. Ачаже граждан сар жапыште латыш стрелковый полкышто лийын,
Марий кундемыштат Совет властьым аралаш полшен. Садлан Эльви марий калык да
тысе
вер-шӧр нерген ончычат изиш пален. Кызыт ачаже адак фронтышто тушман
ваштареш
кредалеш. Аваже, эвакуироватлалт толмеке, тылзат илен шуктен огыл, шӱм чер
дене
ӱмыржӧ лугыч лийын. Шкеже ӱдыр ФАШ-ыште* тунемын.
Тунам мутшо памаш вӱдла йогыш. А кызыт — тул салым гай лупша. Качыже гына
вашеш
нимом пелештен ок мошто. Ӱдыр ончылно путырак йӧндымӧ. Вара веле кугун
шӱлалтыш.
— Ну, спектакль...
"Мый вет тыйым нимомат ыштен омыл, янда атым пудыртен колтымо деч аралыме
семын
тымарте парня денат тӱкалташ тоштын омыл",— каче мутшым шуйынеже ыле, но
ӱдыр
эрыкым ыш пу.
— Колышт, Алексей Степанович, ала чынжымак калыклан спектакльым але
концертым ончыктена. Тыге каван воктене орадыланен шогымешке... Уке гын, ни
кино, ни мо — чыла шеҥгек шӱкалалтын, клуб омса тӱкылалтын.
— Тый, Эльви, эртак вуйуш дене илет аман. Эре ала-мом шонен коштат,— качын
чонжо
пураш тӱҥале, коеш.
——————————————————————————————————————
*ФАШ — фельдшерско-акушерский школ.
— А мо, уда шонымаш огыл вет?— Эльви утыр веле ылыжеш.— Мемнан тунемме
годым
школышто учитель-влак чӱчкыдынак пьесым модын ончыктат ыле.
"Тунам ракатланен илыме тыныс жап лийын. А кызыт моткоч неле сар кая, мурен
да
куштен шогылташ гала!"— Алексей Степанович семынже шоналтыш, но ӱдырын
кумылжым
кодымо ыш шу.
— Оет пеш сай, шоналташ кӱлеш,— ыштале.
Совет калыкын тыныс илышыжым лугыч ыштен, фашист-влак, чевер кечым шем пыл
петырымыла, шочмо мландыш кенета керылтыч. Лач ты кечын, 22 июньышто, марий
калык
республикын юбилейжым пайремлен. Алеша тунам мӧҥгыштыжӧ, Танаксолаште
лийын. Мотор пайрем кечын кажнын чурийже шыргыжын, шӱм-чонжо порсыналтын,
кумылжо, шулдыраҥын, кече деке нӧлтын.
Школ ончылно юбилей лӱмеш эртарыме митинг пытымек, мурымаш-куштымаш тӱҥалын
гына
ыле — ялсовет гыч яраимньын тӧрген кудал толшо дежурный чоным кочшо уверым
кала-сыш:
— Война...
Тиде аяран кошар умдо гай мут дене кажне еҥын капше чытырналт каен,
шӱмжылан,
кӱрлын вочмыла, роп чучын. Шем вулно гай неле мут ӱш дене солалтыме семын
кажнын
вуйжым перен.
Сар тӱҥалме первый кечылаштак Танаксолашкат икмыняр еҥлан военкомат гыч
повестке
тольо. Вараракше весе-влакат, ешышт да пошкудышт дене чеверласен, шочмо
элым
аралаш лектын кайышт. Вашке Ольошмытымат, латиндеш ийыш тошкалше-влакым,
армийыш
налшаш улыт.
Педучилищым тунем пытарымекыже тудым Кузнеч школыш математикым туныкташ
колтышт.
Сарын неле ийготшо эсогыл школыштат шижалтеш: пӧръеҥ туныктышо кокла гыч
коктын
гына кодыныт. Иктыже — директор, ийготшо дене витле ийым вончен да сӧйышкӧ
налын
огытыл. Весыже — Ольош (школышто ынде тудым Алексей Степанович маныт),
призывной
комиссийым эртен, повесткым гына вуча.
Урок деч вара тунемше-шамыч дене пырля туныктышо-влакат колхоз пасуш
пареҥге
лукташ да йытын кӱраш коштыт, вет чыла паша кызыт шоҥгыеҥ,
ӱдырамаш да йоча ӱмбалан кодын. А кастене чӱчкыдынак колхозник-влаклан
фронтысо
да тӱнямбалсе уверым умылтарат: арня вуеш, южгунам арнялан кок ганат
туныктышо-влакым агитатор семын, могай-гынат йодыш дене погынымашым эртараш
яллашке колтат. Алексей Степановичлан школ деч кум меҥге ӧрдыжтӧ улшо ялым
ӱшанен пуэныт:
мо-гынат, пӧръеҥ улат, маныныт. Йолташлан медпунктышто ыштыше самырык
ӱдырым —
Эльви Робертовна Руммом пуэныт. Тудо эр лупс дене мушкылтшо изолык пеледыш
гай
ару шӱргывылышан, шыргыжалын ончышо весела шинчан, шӱдыр гай пӧрдымӧ, писе
луй
гай лывырге кап-кылан, каче-влакын шинчашкышт вигак перныше ӱдыр.
Погынымаш деч вара пасу гоч пӧртылмышт годым, корным кӱчыкемдаш манын,
шкеныштын
илышышт гыч тидым-тудым ятыр каласкаленыт, лудмо книга нерген, тушто мо
келшен
але келшен огыл, каҥашеныт. Тыге икте-весым палыдыме кок самырык еҥ, ӱдыр
ден
каче, ваш-ваш келшаш тӱҥальыч.
Каче нӧрен кылмыше ӱдырым чаманен ончале.
— Ит лӱд, тыш шогал. Мый тыйым парням денат тетла ом логал.
— Тый ит ӧр, мый вет марлажат изишак моштем,— Эльви тугак спектакль нерген
шке
ойжым шуя.— Пачерыште озавате мый денем эре марла кутыра.
Уке гын, от тунем, манеш. Лӱметшат, ойла, марий ӱдырын гай шокта.
— Тидыже, Эльви, чынак. Ала ачат марий кундемым шарналташ тыгай лӱмым пуэн?
— Йод иктаж шомакым,— Эльви марла ойлен моштымыжым тергыктынеже:— А мый
тыланет
ты мутым латышла туныктем.
— "Салам!" шомак кузе лиеш?
— Ме "Поро эр!", "Поро кече!" але "Поро кас!" манына.
Латышла — "Лаб диен!"
— Кузе-кузе?
— Лаб диен! "Поро кече!"— манме лиеш.
— А "Поро касше" кузе?
— Лаб вакар! А эше, Алеша, марла почеламутымат палем:
Мый йӧратем родной элемым,
Пеледше мландым, вӱдшымат.
Почеламут деч вара эше "Мый йӧратем тыйым, Алеша!" мане да изи йочала
воштыл
колтыш.
Алексей Степанович Эльвим ялт первый ужмыла шымлен ончале: "Теве могай
чолга улат улмаш тый, мыйын чевер кайыкем!"
— А мый, Эльви, латыш калык мурым палем!— Алексей Степановичат парымеш ынеж

код.— Колышт:
Пешак писе чодыра ур —
Тӧрштылеш юр-юр-юр.
Ош пият, пычалзат,
Ой, кучен огыт керт.
— Кушеч тиде мурым палет?— оҥайын чучо ӱдырлан.
— Тендан классикда Бирзниек-Упитын ойлымашыж-влакым лудынам да тушеч ушеш
кодын,— Алексей Степанович "Малыза, малыза, маска иге-влак!" мурын мутшымат
почеламут семынак наизусть лудын пуыш.
Ӱдырлан каче эше чот келшыш:
— Сай рвезе улат, Алеша!

2
Теле каникул деч вара январь мучаште Кузнеч школеш туныктышо да ялысе ӱдыр,
армийыш каяш шудымо рвезе-влак "Лейтенант Огнев" драмым шындышт.
Сар нерген спектакльым ончаш калык тич погынен. Лейтенантын рольжым Алексей
Степанович пеш чаплын модо. Но иктат пален огыл: тудлан ты кечын, урок деч
вара,
повесткым конден пуэныт — кумышто лу шагатлан военкоматыш мияш шӱденыт.
Спектакль пытымек, вигак ышт шалане — изирак концерт ылыже. Иктым да весым
кушталтен пуаш йодыч. Алексей Степановичланат черет шуо.
— Мый куштымо олмеш шкемын возымо почеламутем лудын пуэм,— мане да калык
ончык
лектын, лудаш тӱҥале:
Лудыш мурым муралталын,
Вӱдлан ӱдыр волалеш.
Ший памаште, шыргыкталын,
Курык сер гыч йогалеш.
Шинча ончылныжо шочмо ялже, корем сер гыч йоген лекше ший памаш
сӱретлалтеш.
Ты памашыш волымыж годым
Ӱдыр качым шарналтен.

Кузе тудым, таҥ-моторжым,
Мӱндыр корныш ужатен.
Алексей Степанович оҥыш ГТО, ПВХО, ГСО, да "Ворошиловский стрелок" значокым
пижыктыме пинчакшым луш колтыш, ош тувыр ӱмбак сакыме галстукшым
тӧрлалталын, Эльви велыш савырныш. Тудын ояр кава гай канде шинчажым,
олмапу пеледыш гай ошалгечевер шӱргывылышыжым сылнештарыше изирак чатката
нержым, пӱкш гай чумыраш умшажым, кӱын шушо снеге гай тӱрвыжым, чымалт
шогышо оҥжым, лывырге кап-кылжым мондалтдымын ушыш пыштен, шӱмыш налын
онча, вет тудо шкежат почеламутысо каче семын
мӱндыр корныш тарванышаш:
— Кодса сайын те, чеверын!
Возо серышым, таҥем!
Аралаш шке шочмо элым
Эрла лектын мый каем.
Тидыжым почеламут гоч пуйто Эльвилан ойла. Шижеш але уке чеверласымым
йӧратыме
таҥже?
Изи шӱшпык сад лоҥгаште,

Кӧ пала гын, мом мурен?
А эрдене колхоз ялже
Качым фронтыш ужатен.
— Эрла, йолташ-влак, мыят шочмо-кушмо элнам аралаш каем,— Алексей
Степанович чылаштлан вуйым савалтыш да калык коклаш миен шогале. Латыш
калыкын тӱрлеман вургемжым чиен толшо ӱдыр, тунамак воктекше миен, ӧпкелыме
семын йодо:
— Молан тымарте каласен отыл?
— Кас пытымеш весела кумылетым волтымо шуын огыл. Нелеш ит нал. Уке гын,
спектакльна тыге оҥайын ок лек ыле,— чон почын каласыш.
Мӧҥгӧ каяш лекме годым Эльви качын кидшым кормыжтале
— Каена мый декем,— кӱчыкын каласыш.
"Але вара тетла, Эльви, ужашат ок логал? Мыланна уэш вашлияшат пӱрен огыл
мо?
Неужели мемнан тиде пытартыш кас лиеш?" — Алексей Степанович ӱдырын мамык
гай
пушкыдо копажым кидше гыч ыш мучыштаре.
Эльвин пачерже ял кыдалне. Тыглай суртышто оҥа дене кыдежтыме пӧлемыш
пурыштат,
ӱдыр лампе тулым чӱктыш да ӱстембаке сийым погаш тӱҥале.

— Пальтотым кудаш. Тышке сакаш лиеш,— пырдыжте пудам ончыктыш. Сий пелен
йошкар
аракамат конден шындыш.
Алексей Степанович ӱдырын илыме пӧлемжым шерын онча. Этажеркыште книга-влак
шогат, журнал ден газет-влак мелна кышыл нарак. "Газет деч посна ок лий,
вет агитатор улат!"— погынымаш деч вара йӱдым пасу гоч коштмышт, йӱран
годым каван воктен шогымышт качын ушышкыжо пурыш. "Мыйын кайымекем, кӧм
тыланет пырля кошташ
тушкалтат?" — ала-можо азыр семын чонжым иша.
— Шич теве тышке, лишкырак,— воктекше, ӱстелтӧрыш, шындыш.— Тиде тыйым
ужатыме
лӱмеш кас лийже. Темалте аракам.— Кидышкыже чукырым нале.— Ит мондо ужар
уреман
Кузнеч ялым, медпунктышто ыштыше ик ӱдырым... Тудат тыйым ок мондо...
Эльви чукыр тӱрым вичкыж тӱрвышкыжӧ тушкалтыш. Самырык туныктышат ӱдыр
семынак
пырт гына подыл шындыш. Вет илышыштыже тудо лач ик гана, педучилищыште
чеверласыме кас годым, йошкар аракам йӱын ончен. Нимачат келшен огыл.

— А тый, Алеша,— таче ӱдыр качым ала лӱм дене ойлаш огешат шоно,— молан от
йӱ?
Палет вет, ик тугай марий муро уло:
Йӧратеда гын, шалт йӱлдалза,
Ода йӧрате гын, шалт шындалза.
Ӱдыр порсын ярым гай мутшо дене качын кумылжым шке велкыже савырыш: Алексей
Степанович чаркам шалт ястарыш.
— А тыйже? Шкеже молан от йӱ? От йӧрате да тудлан?
Эльви, чевер тӱрвыжым куптыртыл, виешак изи умшаж дене поче-поче подыльо.
— Иктаж-мом пурл.
— Уке-уке,— ӱдыр чаркажым шындышат, изи копажым умша дек лишемден, южым
налме
семын рӱзалтыш.— Ок кӱл. Чыла эрта.
— Кунам уэш ваш ужына?— Алексей Степанович ӱдырын ырыше чурийжым, йӱлышӧ
шинчажым онча.
Ӱдыр вашмут олмеш пеле йӱкын шуялтыш:
Вашлияш перна гын
Тый денет уэш,

Мӧр пеледме годым
Тудо жап лиеш...
Мӧр пеледме пагыт чевер майыште лиеш. Кызыт теле, чатлама йӱштӧ жап. А
майыште
неужели сар чарна, уэш тыныс пагыт толеш? Тек тений огыл, тек вес ийын...
Лачак
вашлияш гына пӱралтше ыле.
— Лӱмын мыланна тиде мурым возымо,— Эльви угыч чаркам темыш.— Мӧр пеледме
лӱмеш!
— Эльви, тый шкежат мӧр пеледыш улат. Тушманым сеҥен толын, уэш вашлийме
лӱмеш!
Чаркам кокымшо гана ваш пералтышт. Сеҥымаш да вашлийме лӱмеш нӧлталмым
мӧҥгеш
шындаш ок лий.
Ӱдырын тӱсшӧ вашке маке пеледыш гай чевергыш. Качынат шӱргышкыжӧ тул пиже,
пылыш
тӱҥышкыжӧ вӱр кышкалте.
— Палет, Алеша, мыят вет военкоматыште учетышто шогем...— Эльви ала-мом
каласынеже ыле, чарналтыш.— Тыгай неле жапыште лышташ йымал поҥгыла
ӱмылыштӧ кӧн пунышкымыжо шуэш?
Шонымыжым каче умылыш:

— Ик фронтыш логалаш гын, сай ыле.
Тунамак качын ушыжым вес шонымаш волгенчыла рашкалтыш: "Тушто, очыни, иктаж
кугурак командир тыгай моторым мыланем ок пу, шкак руалта". Алексей
Степанович пудыраныше вуйжым кумык сакыш. Призывной комиссий годым тӱредме
ӱпшӧ толкыналт
кушкын шуын огыл гынат, ондакысе семын комдык шерын шындымыла вич парняж
дене
ниялтыш.
— А молан шинчатым шылтет? — ӱдыр качым тӱслен ончале.
"Мом тугайым, моткоч поро-поро шомакым каласен кодаш? Ме эше нимом эн
тӱҥжым кутырен онал, вет жапше моткочак пуламыр, пел ий утла сар каен шога,
эше мыняр
шуйна, кӧ пала — ик ойым пидын кодыде огешак лий",— Алексей Степанович,
костюм
пинчакшым луш колтен шинче.
Эльви тудым кенета шкеж дек чак шупшыльо, тунамак шокшо шӱлышан тӱрвышт
кужу
жаплан ваш ушныш.
— Каван воктенсым шарнет, Алеша? Йӧрате таче мыйым. Мый пӱтынек тыйын лиям,
Алешенька! Пӱтынек...
Тунам качын ушыжо пудыранен, капше кылмымуж дене черланымыла чытырен гын,
кызыт
тудлан йӱлен кайымыла шокшын чучеш. Шӱмжӧ лектын вочшашла
кӱлтка. "Эльви! Эльви! Порсын кумылан улат тый, йӧратыме, ош йӱксем! Таче
шкендым пӱтынек, чаманыде, мыланем пӧлеклаш ямде улат. А эрлаже? Шоналтенат
мо? Молан ӱдыр лӱмнеретым волташ? Уке! Осалым мый тылат ом шоно. Тыгай
сомыл нигунамат
порышко ок шукто. Тыланет мый, Эльви, поро деч порым гына тыланем, сай деч
сайым
гына шонем. Мыйын порылыкем ик йӱдлан огыл, ӱмыр мучкылан кодшо..."—
Алексей
Степанович шкенжым кучен сеҥыш.— Сар пуламыр гыч ала ом пӧртыл гынат, изи
шӱмыштет, шӱмбел таҥем, мыйым курымеш порын ашне, мондыдымашын шарне,"—
каче ӱдырын
изи чуяка лышташ гай вичкыж тӱрвыжым, пырт комдыкрак чатката нержым,
вараксим
шулдыр гай шинчапунжым, духи дене тамлын ӱпшалтше шӱргыначкажым шокшын-
шокшын
ӱмбала шупшале да кынел шогале.
— Кает?— ӱдыр, кожганен, верже гыч тарваныш.
— Тау, Эльви, тынаре чот ӱшаныметлан! Ом локтыл нӧргӧ порсын кумылетым,
лавыраш
ом тошкал ӱдыр лӱметым.
— Могай сай рвезе улат тый, Алешенька-а!
— Пиалан код, Эльви! Осалын ит шарне... Чеверын, йӧратымем!


Кокымшо глава
1
Мардеж кечывалвелыш савырнымылан кӧра игече левештыш. "Кок-кум кече тыгак
шогыжо
ыле",— эрдене нӧлпӧ пуым пуртымыж годым суртоза кувавай шоналтыш. Таче тудо
шапашлыме чӱдӧ ложашыж дене команмелнам кӱэштеш, изи-кугу сий-чесше дене
армийыш
кайыше туныктышым сийлынеже.
Кукшо пужо укеат, куп гыч кондымо иле укш оргаж дене коҥгаш олташ тӧча.
Купышкыжо меҥге утла лиеш, эше кӧргышкырак иктаж меҥге чоло нӧлперыш
пурыман, моло иле
пужо коҥгаште чужлен гына шинча, мелна кӱэшташ ок йӧрӧ. Такше, пачерыште
туныктышын илымыжлан школ лу кубометр пуым пуышаш. Ойлыманат огыл, Алексей
Степанович
тышеч лектын кая гын, озакувалан шкетланже куп гыч пуым нумалаш, ой, пеш
неле
лиеш. Кӧ тудлан полшаш тӱҥалеш? Марийжат уке, эше граждан сарешак йомын...
Шокшо мелнам, ӱйыш тушкалтен, тамлен кочмек, пачер озалан ава семын
ончымыжлан
таум ыштен, туныктышо школыш лектын ошкыльо.
Туштыжо Алексей Степановичын Йошкар Армий радамыш кайымыж лӱмеш

чылаштым утренникыш погышт.
Школ коридорышто тунемше-влак класс шот дене радамлалт шогалыныт. Кажне
рвезе,
кажне ӱдыр нерген тӱрлыжымат пешак шуко каласкалаш лиеш. Алексей Степанович
нуным онча да койыш-шоктышышт, тунеммышт гыч сайжат-осалжат ушышкыжо пура,
шинча
ончыланже сӱретлалтеш. Строй ончык лектын, икте почеш весе тудлан сайын
служитлаш сугыньым пуа, сут тушманым кырен шалаташ шӱдат.
Линейка деч вара Алексей Степанович директор деке пурен лекташ лие.
Озакувалан
пуым конден пуымо нерген мутланыман.
— Уке, она керт,— директор вигак тореш руале.— Школланат теле гоч олташ ок
сите.
— Руэн ямдылымыдаже уло вет?— туныктышо ок чакне.
— Мо дене кондаш? Тупеш мо? — Пу шупшыкташ колхоз кызыт имньым ойырен огеш
керт.
Адак, шкеат палет, икмыняржым, эн сайжым, армийыш пуэныт, сарыште имнят пеш

кӱлеш.
— Яра теле годым огыт керт гын, вара шошо ага жапыште але кеҥеж тургымышто
шоныманат огыл.

— Таче адак колхоз конторыш миен толаш перна, кутырен ончем,— сӧрыш
директор.
— А мыланем эрла але кумышто конден пуымым вучаш тетла жапем уке. Тышеч
лектын
кайыме деч ончыч пачер озакувалан шкак наҥгаен пуэм. Уке гын, коҥгаш
олташыже ик
комылят кодын огыл.
— Тый мыйым, Алексей Степанович, кӱзӧ деч поснак шӱшкылат. Товатат! Наҥгай
ик
возым, да паша пытыже!
— Вигак тыге ойлаш кӱлеш ыле. А молыжым кунам?
— Нӱшкӧ пила гаяк йыгет, Алексей Степанович.
— Уке гын, мый кызытак военкоматыш але райисполком вуйлатыше деке
пӱтыралам.
— Йӧра, йӧра. Уто шомакым лукмо ок кӱл. Пуэна.
— Пален лийза, мый тушечат мут шуктымыдам тергем.
Пачер озакувалан пуым опташыже Алексей Степанович шкежак полшыш.
Кечывалат эртен. Игече левештен. Мардеж пуа, пуйто ала-мом кычалын
куржталеш.
Поран ынже лий веле. Январьыште кечын кужытшым шижашат ок
лий. Ынде кас лийме деч ончыч Алексей Степановичлан мӧҥгыжӧ ача-аваж деке,
шочмо-кушмо Танаксолаш куржман. Йолын огыл, ече дене. Туштыжат тудым изин-
кугун вучат.
Мӧҥгӧ кайымыж годым медпункт деран кӱчык жаплан шогале. Эльви деке кеч ик
минутлан пурен лекде каен ок керт. Уке гын, мом ӱдыр каласа? Мом шонаш
тӱҥалеш? Ечым
пӧрт воктеке шогалтен, тупышто кечыше вещмешак денак (пачерыште улшо чыла
погыжым тышке оптен) пӧртыш пурыш. Кок-кум еҥ эмлалташ толынытат, очыни,
черетыштым
вучен, сар нерген мутланат.
— Йомынак ала-мо, нимогай увержат уке,— иктыже шке марийже нерген дыр ойла.
— Мемнанат ынде тылзе утла уверже уке, ала у верыш каен, ала иктаж-мо весе,
юмет
да пӱрышет веле... — весыжынат тугаяк ойго.
— Ой, тиде каргыме Гитлер-калержым! Вашкерак сеҥаш ыле!
— Кайышаш, изиш варарак толаш верештеш,— шылыжшым кок кид дене кучен, черле
ӱдырамаш верже гыч пыкше кынеле.
— Эльви Робертовнаже уке мо?— пурен шогалше Алексей Степанович йодо.
— Тудым пошкудо ялыш ӱжын наҥгаеныт, тушто ала-кӧн "коҥгаже сӱмырлаш"*
тӱҥалын, манеш.
— Кунам толеш?
— Кӧ пала.
"Пошкудо ялыш каен, пӧрт еда тудым кычал кошташ оҥай огыл. Вучен шогашат
жап
уке, такшат, озакувалан полшен, кужун шогылт эртаренам",— Алексей
Степановичын
чонжылан шыгырын-шыгырын чучеш, шинчен-шинчымыжат, шоген-шогымыжат ок шу.
Шочмо-кушмо Танаксолаш ече дене чымалтмыж годым ушышкыжо я Эльви, я ача-
аваже
толын пурат. Ачажлан, Омылькан Сепанлан, витле ий лишемеш. Фронтыш каяш
йодын
гынат, ийготшылан кӧра налын огытыл. Кызыт шкеныштын ялыштышт "У шурно"
колхозым
вуйлаташ шогалтеныт. Ялыште пашаче пӧръеҥже кодынат огыл, манаш лиеш, чыла
колхоз пашам ӱдырамаш-влак шуктен шогат, шоҥго ден лу-латкок ийым эрталтыше
йоча-влакат вуйым шупшде полшат. Аважат ийготшо дене ачажым покта, но
колхоз пашаште
эше чулым, шке манмыжла, макым ок пу. Толя изаже фронтышто кредалеш. Кужу
жап
серыш ок тол гын, аван чонжо чон олмышто огыл, шовыч лук дене шинчавӱдшым
ӱштылын, кугурак эргыж верч коляна. Ынде теве изирак эргыжат шочмо элым
аралаш кая.
Могай поро мутым, ныжылге да ныжылге ӱшан шомакым эрге аважлан каласен
кодышаш?
Шке помышешыже кайык игыла ончен куштымыжлан, йол ӱмбаке шогалтымыжлан
кунам тыгай кугу парымым сула? Чыным ойла калык: авалан копа пундашешет кеч
муно пулашкам шолто, садак парымыште лият.
Сепан вате кугун тунемын кертын огыл гынат, эргыж-шамычым туныкташак, шке
манмыжла, калык коклаш лукташ изин-кугун тыршыш. Толя, вара Ольошат
педучилищым тунем пытарышт, йыдал денак лу ий школыш куржтальыч. Толялан
туныкташ кайымыж годым, клат гыч пуракаҥ пытыше ачажын тошто кемым пуртен,
чиктен-шогалтен колтышт.
Коҥга тӱньык шӱчым ӱй йӧре йыгалтымек, кем шемеме, ачаж манмыла, ничево,
йыдалак
огыл, культурно. Тиде кем варажым Ольошланат йӧршӧ лие: ыштырым шукырак
пӱтыралат гын, лачак веле.
—————————
* Аза ыштыме нерген ялыште тыге ойлат.

Ольош шӱргывылышыж дене аваж пелке лийын кушкын: какширак шемалге
шӱргывылышан, изирак вияш неран, эсогыл койыш-шоктышыж денат тугаяк
чытамсыр.
Кап-кыл дене кугурак классыште тунемше-шамыч деч пешыжак ойыртемалтын огыл,
садланак дыр самырык туныктышо перемен жапыште икшыве-влак дене пырля
футбол дене
модын, шукыж годымак, кемым кудаш кудалтен, вӱдыш чыкен лукмыла пӱжалт
пытымеш
мече почеш куржталын. Такше, тыгай "йочам" учительжылан шотлыманат огыл
ыле, да
ала-молан мутшым колыштыныт. Очыни, шукыжлан йӧсӧ икс ден игрек манметым
умылышт
манын тыршен туныктымыжлан. Ала йоча-влак дене эреак пырля лиймыжлан
пагаленыт,
кӧ пала.
Тидым да тудым шонкален, ече дене мӧҥгӧ кайышыжла, Алексей Степанович
нойымымат
ок шиж. Ончылно Танаксолан куэрже кояш тӱҥале. Ушышкыжо, моло шонымашым
шӱкалын,
муро толын пурыш:
Ой, куэрет, куэрет,
Шӱдӧ коло лышташет...
Ты куэрыште нунат изишт годым сӱан мурым мурен модыныт. Шӱвыр олмеш —
кошкен
вочшо кадыр укш, тӱмыр олмеш — рожын ведра. Кузе гына
койышланен огытыл! Изин-кугун койын, лап-лап лийын, э-э, куштеныт, э-э,
муреныт:
Куэ вует — кудырет
Куэ йырет савырна.
Мемнан наҥгайышаш ӱдыржӧ
Ӱстел йырет савырна...
Моткоч порын шарналтеш изи годсо чома гай кудалышт модмо жап — чынак, калык
манмыла, изи пӱкшын тушыжо тамле. Пырт кушкылден шумек, "ошо" ден
"йошкаргылан" шелалтын, "Чапаев" модыш дене куэрым шергылтарен куржталыныт.
Вуеш шуын шогалмек,
ял шеҥгелсе куэр ӱдыр ден качын вашлийме верыш савырнен, шыве-шыве
мутланен,
йӧратыме чоныштым почыныт. Ӱяк-мӱяк пагытым сар лугыч ыштыш.

2
Танаксолаште Омылькан Сепан вате таче эрдене, эргыжлан туарам коштен,
изирак мешакыш оптен ямдылыш, шокшо меж чулкам, парняшан пижым коҥга шеҥгел
кашташ, шинча
ужмо верыш, пуртен сакыш — эргыжын толшашыжым
пуйто ончылгочак шижын. Вет теҥгече пошкудо Кори Венюланат армийыш каяш
повестке
толын, тудыжо Ольош дене иктаҥаш улыт.
Ава чоным от ондале. Шонымыж семынак касвелеш Ольош толын шуо. Ече дене
вашкымыжлан тупшо вӱд кашка гай лийын. Тувырым вашталтен чийымек, аваж дене
йыгыре
шинчын, кутыркаленат ыш шукто, нунын деке Кори Веню толын пурыш. Шым
идалык,
класс гыч классыш вончен, пырля тунемыныт, но умбакыже Веню нигушкат ыш
кай,
сурт-печеш вожаҥе, колхозеш паша ышташ кодо. А кодшо шошым трактористлан
тунем
лекте. Онар гай виян рвезе. Тувыр шӱшажым эреак орай колта. Теве кызыт
толын пурымыж годымат ийлыме коваштан шем ужгажым кыдалныже гына ик полдыш
дене полдышталын.
— О-о! Кӧм ужам!— Веню алдыр гай копажым Ольошлан шуялтыш.— Ала тыланетат
повестке толын?
— Конешне!
— Мыланемат конденыт. Теҥгечак.
— Эр годсекак тыйым вучена,— Сепан вате ӱстембак кочкышым погаш пиже.
— Тугеже, Ольош, пырля каена.
— Ала умбакыжат ик верышкак логалыда,— Ольошлан аваже шокта.— Ваш-ваш
полшеда ыле.
— Ачатше уке мо?
— Уке. Кышма селаш каен.
— Молан?
— Кызыт лапкыште ны шинчал, ны керосин, ны аракажат уке. Ольошым ужаташ кеч
иктаж кленча, товро, пешак кӱлеш ыле. Кычал каен огыл мо,— Сепан вате
умылтарыш.
— Ожым йоднем ыле, пошкудо ялыш, Яшнурыш, кокам деке миен толнем. Манметла,
рекрут улам вет,— молан турымыжым рашемдыш Веню.
— Мом тушто йодашыже?
— Уке, уке! Председательын каласымыж деч посна ок лий.
— Нечым тудым вучаш,— Сепан вате йӧратыме "нечым" шомакшым тушкалтыш,— ала
йӱдым
веле толын шуэш. Айда кычкыза!
— А конюхшо огеш пу гын?
— Кузе тыге огеш пу? Те вет пазарыш огыл, армийыш каеда,— Ольошын аваже
Венюм
сийлаш ӱстембаке погаш тӱҥале.— Шичса, кукшо ида ман.
Салтаклан кайыше рвезе-влак кумыллан ӱстелтӧрыш шинчыч. Ик-кок гана
подылмо шотым ыштышт — тетла кочкашат ок кай, йӱмыштат ок шу.
— Ольош, ала тыят пырля миен толат?— аваже ойым ыштыш.
— А мый тыйым, Ольош, такшат кодаш ом шоно, раз армийыш пырля каена —
чылашт дене пырляк чеверласаш кӱлеш,— Веню гармоньымат пелен налаш шӱдыш.
Пешыжак кайыме ок шу гынат, Ольош сӧрвалыкташ ыш тӱҥал, Веню дене пырля
имне
кычкаш лектын ошкыльо.
Ош чулка йолан кула ожо дене, шонанпылла сӧралын койшо пӱгыш мужыр оҥгырым
сакалтен, кӱран терым кычкен, ондак шкеныштын Танаксола урем мучко кудал
колтышт.
Ял покшелне Майрукым вашлийыч да, кеч изишак ужаташ сӧрвален, коклашкышт
пушкыдо
шудо ӱмбак вераҥдышт.
Майрук — Шокте Семонын ӱдыржӧ. Шым классым пытарымек, тудат педучилищыште
тунемаш тӱҥалын ыле (ялыште вет тугай койыш: икте кушко кая, весат —
тушкак). Идалык
гыч ачаже колымылан кӧра тунеммыжым кудалтыш да почтыш паша ышташ пурыш.
Кызытат
яллаш газетым, серыш-влакым нумалеш, кажне кечын пӧрт еда пуэден коштеш.
Ондак
ты паша шканжат келшен, ынде, сар жапыште, мом ышташ, кузе лияш, шонен
шотым ок
му. Кажне суртыштак кум лукан серышым я марийышт, я эргышт, я родо-тукымышт
деч
шӱм йӱлен вучат, ойган уверым налыт гын, утен каен, шортын-шортын лудыт.
Майрукынат шинчавӱдшӧ лектеш, кумылжо тодылалтеш, пырля шортеш — пошкудо-
влакын ойгыштым лош пайла. "Ой, ӱдыр-шамыч! Ялыште таҥым кучаш ынде тыланда
кушкын шушо
качыжат ок код,— Ольошын ушыш Эльви толын пура.— Медпунктышто тудым вучашак

кӱлеш улмаш, ынде, калык манмыла, кынервуй тора огыл, да пурлаш ок лий,—
ӱдырым
уждеак, мӧҥгӧ толаш вашкымыжлан Ольош шкенжым ушыж дене шӱдӧ пачаш вурсен
пытарыш.— Эльви! Эльви! Шижат-уке таҥетын чон вургыжмыжым?"
Йӧсӧ, моткоч йӧсӧ ӱдыр таҥым коден каяш. Йӧсӧ, моткоч йӧсӧ ача-ава да шочмо
ял
дене чеверласаш. Мыняр жаплан? Ик идалыклан, кокытлан але курымешлан?
Пӱгыш пижыктыме мужыр оҥгыр йӱк дене келшышын, ош чулка йолан писе ожо
Таныксола
урем дене кӱшыл мучаш велыш икшырымын йорта. Гармонь сем почеш Ванюн
чеверласыме
мурыжо шергылтеш:
Идым печет — куэрет,

Куку мурен — чеверын!
Пакча печет — ломберет,
Шӱшпык шӱшкен — чеверын!

Ой, пошкудем-шамычем,
Кидым кучен — чеверын!
Ой, йолташем, чеверем,
Толмынам вучен — чеверын!

Ой, чеверын, чеверын!
Эше ик гана чеверын!
Тежат мемнам, межат тендам
Мондаш огыл нигунам.

Ял мучаште памаш курык сереш шогальыч. Йырым-ваш ош мамык гай койын лум
тӧшак
кия. Пургыжан тура сер йымач памаш вӱд, телымат кылмыде, чыргыктен йога.
Лӱмынак
пурам чоҥымо, ик велне волакым шындыме, вате-влаклан тушан тувыр мушкаш,
шемым ошемдаш пеш йӧнан. Тиде памаш курык серыш Ольошат, Венюат, молат
изишт годым модын юарлаш да мунчалташ погыненыт. Капеш шумек, ӱдыр-каче-
влак, умыр кеҥеж кастене кайык мурым колыштын, тышак чонеш вочшо
мут аршашым пидыныт. Шочмо ял мучаште тура памаш сер эше мо дене ушеш
кодеш? Шудо солымо годым тышак тӱшка калыклан кочкышым шолтеныт, кечываллан
чыланат тышке
погыненыт — неле паша деч вара, иктыш чумырген шичмек, пайремла чучын.
Совла модын гына, кӱмыж пундаш мурен ястаралтын. Сай ыле тунам. А сар
тӱҥалмек, памаш
курык сер шинчвӱд дене ужатыме верыш савырныш: Танаксола вате-влак, тышак
шортын
шоген кодын, марийыштым тушман капыр ваштареш кредалаш ужатеныт.
Кунам ынде Ольош ден Веню, угыч тышке толын, ший памаш, тыйын кӧргым
когартыше
йӱштӧ вӱдетым урзылен да шӱргыш шыжыктылын, оҥылаш мучко йоктарен, шер
теммешке
йӱыт?
Ольош гармоньжо дене ойган семым шупшыльо, Веню чеверласыме мурым шуялтыш:

Куку йӱкан куэрна кодеш,
Шӱшпык йӱкан ломберна кодеш,
Гармоньо йӱкан ялна кодеш,
Саска пеледыш гай таҥна кодеш.
Майрук вес ялыш шумеш Венюмытын кокашт деке каяш ала вожыльо, ала мут лекме
деч
лӱдӧ, ала сомылжо шуко ыле — ыш каласе, памаш сереш волен кодо.
— Сайын коштын пӧртылза, — парняшан пижшым рӱзалтен мане. Капеш шуын
шогалше мотор ӱдырет Ольошлан ала-мо шот дене Эльвила койын колтыш,
вургемже гына
вестӱрлӧ: туртыктымо кыдалан, шем материй ӱмбалан ужгам чиен, ош шовыч
ӱмбаке
кугу шальым пидын. Шем моторым, такше, латшым таҥан, чоя ӱдыр, маныт. Но
Майрук
тугай шапаш таҥан йорга ӱдыр огыл, каче шинчаш пернаш кушкын гына шуын.
Памаш курыкым волен, теле корно дене олык гоч вик родо-тукымышт дек
кудалшыштла,
кок йолташ кумыл налше рекрут мурым пырля шергылтарат:
Эр кечыже лектале —
Курык шеҥгеч лектале.

Кас кечыже волале —
Арама шеҥгек волале.

Арама шеҥгек волымо годым
Арама йырет вӱд нале.
Арама йырет вӱд налын огыл,
Мемнан шинчам вӱд нале.
Пошкудо ялыште Ведат ватын капка ончыланже шогальыч. Озавате налаш лекте,
уна-влаклан кугу капкам комдык почо. Имньым леваш йымаке пуртен шогалтышт.
— Кузе тыге толын моштенда?— Ведат вате Венюн тупшым вӱчка.— Юмылан тау,
мемнан
деке корным монден одал. Пурыза пӧртыш! Ваньки эргымат пошкудо гыч толын
шуэш
докан. Тудланат вет армийыш каяш повесткым пуэныт.
Ведат ватын эргыжым ялыште Ошвуй Ваньки маныт. Лопкарак неран рвезын ӱпшӧ
кӱляш
дечат ошо, садланак изиж годсек тудлан Ошвуй лӱмнерым тушкалтен пуэныт.
Колхоз
ыштыме годым кулак эрге семын шылын
коштмыжлан кучен наҥгаеныт да сар тӱҥалме деч иктаж идалык ончыч гына
пӧртылын.
Райпромкомбинатыш пилорамщиклан пашам ышташ пурен. Ынде теве тудымат, таза
кид
йолан коло кандаш ияш марийым, фронтыш колтат.
— Мыйым армийыш огыт нал, манеш ыле эргым. Уке, витне, сар огеш кычалтыл.
Мӱндырч колтымо серышыже-влакым ончыктем, яра шинчаш жап пеш кужун чучеш
вет,—
Ванькин аваже, юмылук гыч налын, серышым шуялтыш.— Иктымат кушкед кудалтен
омыл,
чыла поген оптенам. Лудса, лудса, вет пырля армийыш каеда, ала фронтышкыжат
пырля логалыда. Икте-весын могай улмыжым ваш-ваш палашда кӱлеш. "Кулак
эргетушман
шочшо" манын шонат гынат, тудо нигунамат осал чонан лийын огыл...
Ванькин пошкудо гыч толын шумыжым вучен шуктыдеак, Венюн кокаже ӱстембаке
сийчесым погыш, четвертан кленчаш темыме ужар тӱсан аракам луктын шындыш.
— Йӱза, кочса, мо уло-укежым ида кычалтыл. Тушто, тудо, каен колтеда дык,
команмелнам кӱэштын огыт пукшо,— озакува, чарка тич темен, икте почеш весым
кучыкта.—
Шотленак подылза!
Пошкудо ялысе ӱдыр-влакат ала-мо гутлаште толын шуыч: армийыш кайыше
рекрут-влакын муралтен колтымыштым, очыни, колнешт, койыш-шоктышыштым
ончынешт.
Самырык годым эре тыге: ӱдыр-влак качым эскерат, каче-влак — ӱдырым. Лачак
шинчашт гына тыгодым мончаш кая, маныт.
Ӱстелтӧрыштӧ Венюн кокаже, чонжым луктын пуышашла, уна-влакым шуна:
— Молан огыда йӱ? Мыйже ынде кузе сӧрвалашыжат ом пале.
Ольош, озан кумылжым шуктен, тӱрвыш тушкалтен пуа. Венюн кокаже тыгай
чаркам кидышкыжат ок нал:
— Пытарымешкак йӱын колтыза да пашажат пыта. Ой, тыге ӱдыреҥла ида шинчылт!

Йӧратенак йӱын колтыза да иктаж мурым муралтен кодыза.
Ведат вате шкежат изишак подыльо да йылмыже утыр лывыжгыш:
— Мо, Ваньки эргымже кужун коштеш? Юмылан тау, кеч тудыжо мӱндырч пӱӧртыл
толын.
А ачаже тушанак пытыш. Ала иктаж вере вес вате дене лакемын да ила, йӱкымат
ок
пу, ала коленак колтен — иктат ок пале. Пытенак гын, тудланат тиде чес
шужак,
шерже темже. Такше, тудо, Ведат, шкежат тунам титак лийын. Клат гыч киндым
луктын наҥгайымышт годым, товар дене ваштарешышт шогалмыжат ок кӱл ыле
да... Шыде
пар дене, тудо, ала-момат ыштен кудалтет. Шкежат йомо, мыланнат орлык веле
кодо.
Остаткыжлан Ваньки эргымжымат кучен колтышт. Ӱдырым налмет, ешан, уныкан
лийметмочет — чыла илышна кумыкталте,— озавате, кумыл тодылт, шке ойгыжым
каласкала.
Шинчавӱдшым кидтуп дене ӱштылын, коҥга шеҥгек кайыш да нержым нӱштал-почкен

тольо.
Титакше уке гын, кучен огыт колто ыле..."— семынже шоналтыш Ольош.
— Нимо сайжым, порым ышна уж,— вуйшиймыла ойла Ведат вате. Мемнажым вет,
кулак
манын, кузе-гына пытараш ышт толаше, юмет да пӱрышет! Ведатым наҥгайыме деч
вара
сурт-оралте гыч лукташ толыч. А мыйже эрдене лачак коҥгаш олтенам да руашым

нӧштыл шогылтам. Ышт пу вет жапым киндым кӱэшт лукташат, коҥгаште ылыжше
тулым
йӧрыктышт, эсогыл, пӧртвуйыш кӱзен, тӱньыкыш вӱдым кышкальыч. Ой, юмыжат!
Пӧрт
гыч луктын колтымеке, мончаште илен толашышна...— Венюн кокаже вӱдыжгышӧ
пеле
сокыр шинчажым шовыч лук дене ӱштыльӧ. — Мемнажым вет айдемыланат шотлен
огытыл
да...
— Молан тыге ойлет, кокай? Ынде теве изирак пӧртым ыштен улыда, сурт-
оралтым чумыренда,— Веню кокажым лыпландараш тӧча.— Эргыч, Ванькиэт, Йошкар
Армий радамыш
кая. Кӧ пала, ала эше Герой лиеш?
— Сеҥен пӧртылашда Юмо полшыжо ыле! Ой, мо огыда йӱ? Мыйжат ала-мом весым
веле
каласкален шогылтам. Тидымат огыда йӱ гын, товатат, юмо ончылно, ончыкыда
сукалтенак шинчам,— Ведат вате уна-влакшым шунаш пиже.
Йӱын-кочкын шинчыме годым Ванькиат толын шуо. Ӱмбак чийыме курткыжым
кудашдеак,
Веню да Ольош дене кид кучен саламлалте.
— Ме тыйым вучена-вучена,— аваже шоктыш.— Мо пеш кужун коштат?
— Сомыл ыле,— вашештыш эргыже.
Ваньки пошкудышко огыл, Танаксолашке коштын толын. Миен первый йӧратыме
таҥже
деке, Петруш Йыванын Начижым ужын кутыраш. Кучен наҥгайыме деч вара таҥже
тек
Костилан марлан лектын, шочшан-кушшан лийын гынат — Ваньки, салтаклан
лектын
кайымыж деч ончыч ик-кок шомакым каласашак шонен. Тудлан весе нигӧат ок
кӱл, тымарте ушыштыжо эре Начим кучен, Начин лӱмжӧ дене илен. Ала тидыжак
чыла нелейӧсым, йӱштӧ-шокшым чытен лекташыже полшен? Кӧ пала, ала тиде уло
шӱм-чон дене
йӧратымашыже тудым ты ганат илаш-колаш кредалмаште саклен налеш, сар-тул
тӱтан
вошт сеҥен луктеш?..
Но Начи МТС-ыш каен улмашат, мӧҥгыштыжӧ лийын огыл. Сурт-печыште шогылтшо
шоҥго
аважлан — Петруш Йыван кувалан — ты нерген, конешне, мутымат луктын огыл,
лач
Кости нерген, письмам воза але уке, кушто, могай фронтышто кредалмыжым
умылкален
йодын да лектын каен. "Можыч, сар корнеш вашлийына. Кӱсын корка кужу
вурдан, маныт, тунам кӱчыкемдена..."— шоналтен.
— Вургеметым кудаш да пырля шич,— сурт озавате арака кленчам эргыжлан
кучыктыш.—
Уна-шамычлан темкале. Ида вожыл, игем-влак, кочса-йӱза да муралтен колтыза.
Оза кумылым шуктен, Веню кужу мурым тӱҥале:

Йога, йога — вӱдшӧ йога.
Кодеш, кодеш — серже кодеш.
Ольошат ушныш:
Каена, каена — меже каена.
Кодыда, кодыда — теже кодыда.
Ӱстелтӧр гыч кынелын, коктынат пӧрт покшеке лектын шогальыч гын, пытыш —
пырдыж
нунылан тыш-туш веле кок велке лӱҥга, кӱвар пӧрдеш, шогенат огыт керт. Тык-
мук
тошкештын, Веню вийдымыла верыштыжак олымбак волен шинче. Ольош, гармоньым
кидышкыже налын, пик-пок шупшыл ончаш тӧчыш, погынен толшо ӱдыр-влак
ончылно муралтымет, кушталтымет, койышланымет-мочет — ночко презыла лукыш
керылте. Кузе
нуным вакшышыш пуртен пыштеныт, кунам ӱдыр-шамыч каеныт — коктынат нимом
огыт
шинче.
Йӱдым Ольош помыжалтынат, мо тыгай, вуйжым нӧлталынат ок керт, пуйто
шугыньо дене переныт, чытыдымын, шелын вочшашла коршта. "Кушто улам?"
Коҥгадӱрыштӧ изи коптилке шикшаҥын йӱла, пеле сокыр тулеш воктеныже кийыше
еҥым,
кид дене тӱкалтыде ончыш-ончышат, палыш: Веню! Ой, окма-ак! Тудат, очыни,
нимом
ок шарне. Кӱлын вет тынар лӧкаш! Кузе чот Кузнеч гыч шочмо суртышкыжо толаш
вашкен — на, пытартыш йӱдым мӧҥгыштыжат мален огыл. Ача-аваже, мом ойлаш,
Танаксолаште чыдыр омымат ыштен огытыл дыр.
"Кӱлын сутланаш, темдымыла йӱаш! Ой, вожылдымо логар-ар! — Ольош шкенжым
кузе
гына шудал ыш пытаре.— Окмак вуемжым, тегыт шӱргемжым кузе ынде ончыктем?"
— Веню, Веню, кынел!— комдык коргыктен кийыше йолташыжым кычкыра.
— А? Мо?
— Кынел, манам! Сита кемым ургаш!
— Кушко?
— Мӧҥгӧ каяш кӱлеш!
— Молан мӧҥгӧ?
— Вара кушко? Кӧн дене улына, палет? Кокат дене.
— А-а...
— Вот тылат "а-а". Мӧҥгыштыжӧ мом каласена?
— Ия лемет, Ольош, мемнам чотак чиялтыш! — Веню кырт-корт чиенат шогале.
Чулым
салтак лиеш.
— Имньыдажым, туарен, вӱташ шогалтенам,— Ванькият кынеле да арака кленчам
лукто.— Мокмырда уло дыр? Могай черже, тугаяк эмже лийман.
Мокмыреш лакан вӱдымат йӱат, маныт гынат, кок йолташ таче ир леметым нер
лишкат
конден огыт керт. Ольошыжо туддеч курымешланак, очыни, йыгыжген, ӧк да ӧк
манын,
лакан воктен гына шогылтеш. Тунар чот йӧслана, кеч воч да коло. А Эльвим
шоналтымыж еда шӱмжылан, кошкар умдо дене шуралтен-шуралтен колтымыла,
чыташ лийдымын, моткоч йӧндымын чучеш.
Чиен шогалын, таум ыштен, тӱгӧ лектыч гын шинчам почын ончалаш ок лий:
лумым
пӱтырен поран шиеш. Теҥгече игече левештыш, касвелеш мардеж лекте, а йӱдым
поран
тугай сӱаным тарватен, корныеҥымат пырля пӱтырен наҥгая, шонет. Вашкерак
тарванаш кӱлеш. Ольошын шӱмжӧ кокыте шелалте: ик могырым мӧҥгыжӧ ава-ачаже
дек шупшеш, вес могырым Эльви дек ӱжеш. Чон шижмаш ушыжым темдале: "Эльви
дек!"
— Веню,— йолташыжын ваче ӱмбак Ольош кидшым пыштыш,— кудал тый мӧҥгет, а
мый...
Мыланем Кузенчыш миен толман.
— Мом ойлыштат? Поранжат тыланет поран огыл мо?
— Каем ӱдыр таҥем дек, кеч пел шинча дене ончалам, уке гын, тетла иленжат
ом
керт.
— Ойлыштат-огала! Ушет пудыраныш мо?
— Тый тидым от умыло, Веню!
— Чыла умылем. Давай, руш манмыла, была ни была, имне денак миен толына,—
келшыш
йолташыже.
Имньым Кузнеч велыш покталтышт. Йолын каяш кала? Имньыж денат моткоч чука
корно.
Ик вере поран йыклык ӱштын, вес вере — лумым шӱшкын. Поранлан шӧрын каен-
каен,
имне корным йомдарыш, коеш, ала-могай коремйолеш мӱшкыр йотке лумыш волен
шогале.
— Паша пытыш, кылта пурташ веле кодын,— Веню калыкмутым тушкалтыш.
Ни ончык, ни шеҥек лекташ ок лий.
Ӱчым ыштымыла, "окмак-влаклан тыгак кӱлеш" маншыла, поран туге лупша, чытет
гын,
чыте! Кеч ик жаплан лыпланыже ыле. Могай тушто чарнаш! Ситартышланже,
теҥгечысе
ия лемлан кӧра вуй чытыдымын пеҥеш. Уке, шогаш ок лий. Корно деч посна
кайыме
дене пӱжалт пытыше имньыжым туарышт да, келге лумым тошкен, толашен-
толашен,
пыкше луктыч. Изи кӱран терым мӧҥгеш савырен, имньым уэш кычкен
шогалтыштат, мом
ыштышашым каҥашаш тӱҥальыч.
— Кеч-мом ман, мый садак Кузнечыш каем!— шонымыж деч ок чакне Ольош.
— Тыгай пораныште миен от шу, каварет! — Венюнат чытышыже пытыш, сырен
кудалтыш.
Ольош тетла кутырашат ыш тӱҥал. Келге лумым келын, мардежлан йожек шкетак
ошкылаш тӱҥале. Нимучашдыме поран гына, пасу ден кавам ушен, чырныде лумым
тӱргыкта,
виеш ошкылшо еҥын пел могыр шӱргыжым лупшенак лупша. Кеч иктаж тора тул чыл-
чыл
волгалтше ыле.
Веню йолташыжым поктен шуо.
— Шич!— командым пуымыла руале.
Терыш йыгыре пурен шинчын, адак корно деч поснак тарванышт, ынде кудо
могырыш
каяш кӱлмымат огыт пале. Ала мардеж вашталтын да вес велым пуа? Пич поранан
годым эре тыге лиеш. Уке, вуйым аҥыртылман огыл, нимом шотлыде, ончыко гына
кайыман. Уна мӱндырнӧ, пычкемыш йӱдым корен, пич-поран пасу вошт чыли-чули
изи тул
коеш. Тугеже, ӱшан уло: тушто ял. Мыняр жап келге лумым келын, мӧҥгеш-оньыш
коштын, корным кычалын каеныт, каласаш йӧсӧ. Мо-гынат, изи тул коймо велыш
— ала-могай ял тӱрыш корно деч поснак толын шуыч. Уремыш пураш тӱҥальыч
гын, ончат —
шкеныштын Танаксолашт!
— Илет-колет— шочмо-кушмо ялет лийже!— иктыже куанжым ыш шылте.
— Чистый ия!— весыже шӱвал колтыш.— Кунам ынде мый таҥемым ужам?..

* * *
Танаксолаште, мӧҥгыштышт, кок рекрутын пӧртылмыштым изин-кугун вученыт,
йӱдвошт
тулымат йӧртен огытыл. Тиде тулак маяк семын нуным ялыш конден пуртен. Уке
гын,
волгалтмеш ала-кушто йомын коштыт ыле. Толмыланышт коҥгашат олтеныт,
мелнамат
кӱэштыныт, корныш налшаш кочкышымат котомка тич оптен шынденыт — чыла ямде.
Омылькан Сепан эргыжым селаш шумеш ужаташ шкак каяш кӧныш.
— Лиеш гын, олаш шумешкак ужате,— Сепан вате марийжылан ойым ыштыш.
— Теве тушто кутырен ончем.
Пошкудо-влакат ужаташ пӧрт тич погынышт.
— Эргым, Ольошем, ой, изи чомам, талгыдем!— Сепан вате, шортын-шортын,
шочшыжын
тупшым изи годсыла ниялткала, вӱчка.— Тыйжым пешак чаманем да... Изатат
туштак,
теве ынде письмажат толмым чарнен... Чонемже вет тендан верчын моткочак
ойгыра,
йӱд-кече тендам шонем, серышетым вучаш тӱҥалам. Кунам ынде мый тыйым ужам,
игем?
Ава чон гыч лекше мут эргын кумылжым тодыльо. Калык ончылно шинчавӱдым
ончыкташ
огыл манын, Ольош коҥга шеҥгек пурыш. Шинчавӱдшым солык дене йыклык
ӱштылын,
мӧҥгеш лекте.
— Эргым, тарванаш жап. Кучо корно пургыжетлан,— Омылькан Сепан теҥгече
налын
кондымо аракам чаркаш темен кучыктыш. — Военкоматыш почеш кодын мияш ок
лий.
Ольош теҥгечысе деч вара арака чаркам тӱрвӧ лишкат намиен ок керт,
кидышкыже кучымо шотым ыштен, мӧҥгеш пӧртылтыш.
— Подылат ма, огыт — шке палет. Военкоматыш йӱшывуя мияш ок йӧрӧ,—
копашкыже кокыралтен, ешарыш ачаже.— Тошто марийын йӱлаже почеш тарваныме
деч ончыч шич
олымбак.
— Ачий, кугунак нимомат кутырен ышна керт,— нелеш ит нал, маншыла, Ольош
ачажым
ончале да тунамак, титакан еҥ семын шинчажым кораҥден, вуйжым кумык ыштыш.
— Ойлышаш шомакем тыгай,— ача эргыжын вачӱмбаке кидым пыштыш.— Сайын
служитле!
Командирын мутшым, кугуэш шотлен, кӱшкӧ шынде, изиракым шольычеш ужын
пагале.
Вашкерак сеҥымаш дене пӧртылза.
— Ольош, ала тушто, сар корнышто Костим ужат. Кугу деч кугу саламым мемнан
деч
тудлан каласе, ватет тракторыштак, ӱдыретат тазак, ман. — Начи — Костин
ватыже —
калык йӱла почеш ший оксам кучыкта.— Тидым мӧҥгеш кондашет пуэм.
— Чеверын, Начи! Кости изам ужам гын, чыла каласем. Чеверын, пошкудо-влак!—
Ольош кидышкыже гармоньым нале да, кужу семым шоктышыжла, чытен ыш керт,
вӱдыжгышӧ
шинчаж гыч рудалтше шӱшер гай шолдыра пырче поче-поче гармонь пошышкыжо
чӱчалте.
"Чеверын, Эльви! — мӧҥгыж гыч лектын кайымыж годым адак рвезын ушышко ӱдыр
толын
пурыш.— Тый тыште уке улат гынат, эреак шӱмешем кодат. Чонет дене шижат-уке
мыйын шочмо-кушмо сурт гыч, шочмо-кушмо ял гыч лектын кайымем! Тыйын
лӱметым, шыргыжал ончалметым, оҥгыр йӱкын воштыл колтыметым мый пеленем
наҥгаем..."
Кудывечыш лектыч.
Урем вес велым муро шергылтеш:

Олма пеледыш пеш ошо,
Олмаже гына чевер лиеш.
Ой, пошкудем-шамычем,
Чевер олма гай чеверын!

Венюмыт толыт.
Пырля ушнен, терыш шинчын, гармонь дене кужу семым шоктен, рекрут мурым
мурен,
ялым лектыч. Поранан игечым ончыде, уло ялге кок рвезым Памашкурык серыш
шумеш
ужатат, шинчавӱд йӧре кидыштым рӱзен кодыт...

* * *
Кугунур селаш лач лу шагатлан миен шуыч. Военкоматыш пурымек, Ольош ончале
— коридорышто Эльви шога. Ӱмбалныже ошалге-канде тӱсан ече костюм. Пургыжан
корным
шотлыде, поранан гынат, Алексей Степановичым ужаташ ече дене куржын толын.

КУМШО ГЛАВА
1
Кугунур села гыч Йошкар-Олаш шумеш шоссе корно дене кандашлу меҥгым шотлат,
ик
кечыште имне дене миен шуаш ок лий. Армийыш кайыше Ольош ден Венюм олаш
Омылькан
Сепан шкежак ужатен наҥгая. Улашке Ошвуй Ванькимат пырля нальыч.
Поран чарнымек, кас велеш кава койын яндареште да игече йӱкшемдыш. Кылмен
тӱҥмӧ
деч жапын-жапын, тер гыч волен, куржын колтыде огешак лий. Ольош, пел меҥге
наре
куржмек, терыш уэш тӧршталтышат, Эльви дене пытартыш мутланымыштым, ӱдырын
кажне
шомакшым ушыж дене шераш пиже.
Нуно первый гана Кузнечеш вашлийыныт, тиддеч ончыч икте-весыштым ужынат
огытыл
ыле. Агитатор семын ик ялыш коштмыштым, йӱр деч авыралтын, каван воктен
шогымыштымат воштыл-воштыл шарненыт — чылажымат, сайжымат-
ситыдымашыжымат... Ынде туге
чот ваш-ваш шӱмешкеныт, чонешышт йӧратымаш пыжашым оптеныт, курымеш ушнаш
пышкемышым гына ышташ кодын.
Ольош ден Эльвин кутыркален шинчымашке Веню ондак лӱмынак ыш лишем, вет
кумшо еҥ
уто, маныт. Вара чон кӧранымыжым кучен ыш керт, ончыкышт миен шогале:
— Лаб диен!— шукертсек палыме семын ӱдырлан вуйжым савалтыш.
"Кушеч пала латышла саламлалтме шомакшым?"— Ольош пошкудо йолташыжым да
ӱдырым
тӱслен ончале. Эльвин ару шӱргывылышыш тунамак тул пиже.
— Ме ик совещанийыште Веня дене палыме лийынна,— рашемдыш тунамак.
Ик шыже кечын Эльви Робертовнам районысо самырык пашаеҥ-влакын
совещанийышкышт
ӱжыныт ыле. Туштак Чемеков Венюат лийын. Залыште яра верым ончен эртымыж
годым
шинчашкыже йомакысе порсын тошкалтыш дене волен шогалше гай "юмын ӱдыр"
пернен.
— Воктекыда шинчаш лиеш?— йодылдалын.
— Молан огеш лий?— вашештен ӱдыр.— Пожалуйста!
Ваш-ваш палыме лийыныт.
— А мый МТС-ыште ыштем,— каласен каче.
— Кӧлан?
— Директоржыланак огыл, полышкалышыжлан...
Мо ияже шуралтен тыге каласаш? Тракторист улам манаш ала-молан йылмыже ыш
савырне...
Кызыт военкоматыште, Эльвим угыч ужмеке, тудлан моткоч йӧндымын чучо,
эсогыл вигак ончыкыжо миен шогалашат вожыльо. Вара чонжо ыш чыте: "Чорт
возьми, коктын ик
ӱдырым йӧратен шынденнас!"
Тиде Ольошын кужака-кошар чурийжым, ачаж семын логарыште лашка кугыт лектын
шичше мугыльжым ӱдыр ок уж мо? Кузе тыгай чучылым ужаташыже толын?"
— Саде совещанийым, тендан дене пырля лиймым мый нигунамат ом мондо!—
лӱмынак
каласыш Веню.— А мом пӱктышӧ чывыла шинчеда? Айста куштымым ончаш — тунамак
ойым
ыштыш.
Эльви верже гыч тарваныш:
— Айда ончалына, Алеша!
Тӱнӧ, военкомат ончылно, ик вере рушла мурен куштат, вес вере — марла.
Гармонист
ончыл велысе куштымо мурым нӱжеш. Кумытынат тушко мийышт. Веню упшым шӧрын
шындышат, гармонь сем почеш куштымашке ушныш. Ӱдырлан шке усталыкшым
ончыктынеже,
коеш.
Куштышо-влаклан лумат лум огыл, кандырам пунымыла, мурен-мурен пӧрдыт:
Разрешите муралташ,
Разрешите шӱшкалташ.
Разрешите ик гана
Тышан шогал кушталташ.
Веню, куштен-тавалтенак, Эльви ончыко мийыш да, топ тошкалын, вуйжым кумык
савалтен, кушташ ӱжӧ.
— Ой, уке, уке! Марла кушташ эше тунем шуын омыл,—ӱдыр тыгеде пӱйжым
ончыктен
шыргыжале.
Давай, Веню, модыкто йолетым, тыйын пеш сайын лектеш!— Ольош мокталтыш.
Куштышо рвезет такмакым тӱҥале:
Что такое, в самом деле,
Кажне капка тӱкылымӧ?
Что такое, в самом деле,
Кажне ӱдыр пайлыме?
Ваньки, кашакыш ушныде, ӧрдыжтырак ала-мом шонкален шога. Мом ойлаш,
илышыже тудын куштымаште да мурымаште эртен огыл. Латкандаш ияшыж годымак
кучен наҥгаеныт:
колхозым пытараш шонышылан, Совет власть ваштареш шогышо бандитлан шотлен,
58
статьям пижыктен пуэныт. Тудын титакше — ачажым кулак семын кучен колтымо
деч
вара тудо чынже денак лӱдын да чодыраште шылын коштын. Но вет ик еҥымат
кырен
але пуштын огыл, диверсийымат ыштен огыл, и на — лу ий! Каче годсо илыш
корныжым
Ямаев Кости кок гана пӱчкӧ: марлан налаш шонымо Начим туддеч шупшын налын
да тидат ситен огыл — кучен колтен.
Ваньки кандаш ий лагерьыште чодырам руэн. Нормым шуктет — кум кремга киндым
пуат, от шукто — ик кремгам гына. Йӧра эше, пытартыш кок идалык наре
мончаште
уборщиклан ыштен, мо-гынат, илен лектын да мӧҥгыжӧ пӧртылын. Тудо Ямаев
Костилан
ӱчым шукташ, шке манмыжла, шукертак кугу кӱзым шумен ямдылен. "Фронтышто
вашлияш
пӱралтеш гын, садак пытарем, тушто тидым ышташ йӧсӧ огыл..." — теве мом
шонен
шоген Яшнур Ваньки.
— Палет, Алеша, военкомлан йодмашым пуэнам,— увертарыш Эльви Ольошлан.
— Могайым?
— Мыят фронтыш каяш шонем. Пырля тушманым почкаш тӱҥалына.
— Вашлияш перна мо тыйым, Эльви, кредалме пасушто? Вет фронтшо йӱдвелне
Мурманск
гыч тӱҥалеш да кечывалвек Шем теҥызыш шумеш шуйна. Кычал муам мо тыйым
тушто?
Кум рекрутым олаш шумеш ужатыше Омылькан Сепан, имньым покталтен, сапым
шупшыльо:
— Но-о! Но-о, Милой! Изиш йорталте! Тайыл почеш кудалаш кӱлеш. Шич!— тер
шеҥгеч
ошкылшо Ванькилан шӱдыш.
Имне писеште.
— Мом тынар ойгырет? Мом шонкалет?— Веню терыште йыгыре шинчыше йолташыжым
тӱкалтыш, шонымыжым лугыч ыштыш.— Ӱстелтӧрыштӧ йолым сакалтен, няням йодын
шинчыше шочшымак коден онал вет, мемнан ик вуй, ик поч.
— Ом ойгыро. Ушышко тиде да тудо толын пура.
— Айда изиш адак тер почеш куржына, тунам вуят йоҥгештеш,— топката кап-
кылан Веню, йолташыжым кыдал гыч кучен, тер гыч сӱмырыш. Мом ойлаш, ораде
йоча койышет
эшеат пытен огыл.
Тер почеш куржшыштла, Венюак мутым лукто:
— Мом шонкалыметым пыртак шижаш тӧчем.
— Мом?
— Каласаш?
— Конешне!
— От сыре?
— Ойлыштат-огыла!
— Латыш ӱдыр ушет гыч ок лек. Мото-орым солалтенат?— Веню кӧранен пелештыш.
— Сай ӱдыр, нимом ойлаш!
— Палет, совещаний годым ме туддене иквереш киномат онченна,— Веню ыш
шылте,
Ольошым шымлен, лӱмынак каласыш.
— А мо вара? Тыште мо удаже?
— Эх, тый!— Веню койдарымыла шуйдарыш. — Нунылан ӱшанет? Ӱдыр вет лыве дене
иктак: ик пеледышыште шинчен ок турко, эре весыш, чеверракыш чоҥешташ ямде.
Ит
ӱшане нунылан!
Шӱлештын, тер почеш куржыт, ошкылыт, кап-кыл ырен шумек, терыш тӧрштен
шинчыт да
адак шке орашт дене тӱрлыжымат шонкалат.
"Молан тыге, Веню манмыла, ӱдыр-шамычлан пешыжак ӱшанаш ок лий? Икте дене
келшат-келшат да весылан марлан каят... Эльви ик таҥ улмо ӱмбач неужели
весым кычалаш тӱҥалеш?.." Ольошын ушыжо аваж деке пӧртылеш. Тудат вет,
очыни, сай шешкым
вуча. Толя изажат, ӱдырым налдеак, действительный службыш кайыш. Мӧҥгӧ
толшаш
ийынже шучко сар тӱҥале.
Улазе Омылькан Сепанат, тамакым сигар почеш сигаркым пӧжген, ушыж дене ала-
мом
пӧрдыктылеш, очыни, молым огыл, колхозшо нерген азаплана.
Пычкемышалтме лишан ачаже ик ялыште имньым йӱктыш, весыште шке палымыж
деран шогале. Лумым келын, окна деке мийыш.
— Малаш пуртеда мо?— кылме окнам коман пижше дене пералтыш.
— Кушеч улыда?
— Танаксола гыч.
— Тушеч улыда гын, пурыза, пурыза,— капка почаш суртоза, пу йолжо дене
пӧртӧнчыл
кӱварым шолт-шолт шоктыктен, кудывечыш лекте.
— Леваш йымалныже ок кой вет?
— Имне туараш тӱр тӱрлымак огыл, коеш.
— Чечас, ать-два, понарым луктам.
— Огеш кӱл, Миклай тос.
— Тый мо, Сепан таҥ?
— Мый улам.
— Йӱкет гыч палышым.
Кок тос кидыштым кучен саламлалтыт, тупыштым ваш-ваш вӱчкат.
— Илымашет-кутырмашет могай?
— Юмылан тау! Шкеже кузе?
— Илена, чырым она кодо.
— Могай суксо тыйым мемнан дек кондыш?
— Эргым армийыш ужатем. Эрла олаш намиен шуктыман.
— Йӧра, кеч кычалын пуренат. Шого, Сепан таҥ, ать-два, понарым чӱктем,—
суртоза
пу йолжо дене лумым кычырик да кочырик шоктыктен кайыш. Кужун ыш шогылт.
Понарын
волгыдыжо колятул гае веле, но Сепан таҥже манмыла, тӱр тӱрлашак огыл,
коеш.
Имньым туарен, шудым пуэн тӧрлатымек, пӧртыш пурышт. Лопка ӱстел тураште
тувырашыш сакыме лампе тул янда деч посна шикшаҥ йӱла, пӧрт покшелне изи
кӱртньӧ коҥга
шога.
— Кудашса да тембак толза,— суртоза олымбак шинчаш ӱжеш.— Кылмен улыда дыр,
чечас кӱртньӧ коҥгам ырыктена, ать-два, шокшо лиеш.
Ватыжлан чайым шындаш кӱштыш, пӧрт йымач шинчалтыме ковышта ден киярым
луктыктыш, шондык лукышто тоен шындыме кленчамат кондыктыш. Вет граждан
сарыште ошо
ваштареш пырля кредалме тосшо толын. "Илыше кодына гын, Степан Емельяныч,
тыйым
юмын таҥымак ыштем",— манын ыле тунам саде Миклай йолташыже. Юмыжо шукертак
мондалтын, суртозан пӧрт пусакыште юмоҥажат уке, а таҥ олмеш тос мутшо ӱмыр
мучкылан кодын.
Чай шолаш пурымек, Миклай пу йолжо дене пу кӱварым мурыктен, мӱшкыран вате
гай
койшо кугу той самоварым ӱстембаке конден шындыш.
Кочмо-йӱмӧ годым йылмышт рудалте:
— А шарнет колымшо ийыште белорус мландыште кузе ошо-влакым почкышна!—
иктыже
тӱҥалеш.
— А мыняр гана разведкыш миенна!— весыже ешара.
— Монден отыл дыр кӱртньӧ кӱвар пудештарымынам...
— Тунамсе сусыргымемлан кӧра капем игече вашталтмым ончылгочак шижеш.
Теҥгечсе
поран деч ончыч вачым тӱжем име дене шуркалымылак чучо,— Омыльыкан Сепан,
чайым
салмаш темен, пуал-пуал йӱӧ да, стаканжым кумыктен, ӱстелтӧр гыч лекмыж
годым
чеслан таум ыштыш.
Миклай тосшо граждан сар гыч мӧҥгыжӧ пел йолан пӧртылын. Шканже пашам муын:
кемым ургаш, портышкемым тумыштылаш тӱҥалын. А колхозым ыштымек, йӱд еда
шурно
клатым да имне вӱтам оролаш тӱҥалын.
— Тунамат мемнам сеҥен кертын огытыл да, кызытше тудо шоныманат огыл! Теве
нунылан, азырен кашаклан, ать-два, ончыктат але! Миклай, подылалынат,
ӱстембалымак
мушкындыш.
— Чактарат нуным. Радиом колыштыда чай?— Сепан пырдыжыш ончале.
— Мемнан ялыште радиожо уке, пуртымо огыл. А газетшым, тудо, ать-два, эреак
лудына,— суртоза ӱстел яшлыкым почын, "Марий коммуна" газетым кидышкыже
налят, Сепанлан шуялтыш.
— Шинчалык деч посна ом уж вет, Миклай тос.
— А мыйын тудат уло, ать-два, чечас муам,— ӱстел яшлыкыштыжак кычал луктын
пуыш.— Йӧра мо?
— Тӱҥалтыштак, "Пытартыш часыште" манмым ончо.
Сепан йӱкынак лудаш тӱҥале: "Юго-Западный ден Южный фронтласе войска-шамыч
Барвенково, Логовая ола-шамычым налыныт".
— Тушто мыйын эргым кредалеш. Те, ончыкылык гвардеец-влак,— суртоза Ольош
ден
Веню век савырныш,— ала тушто мемнан Миклайым ужыда? Политрук тудо, ужыда
гын,
ать-два, ачат-ават дек пурен улына да поклоным колтат, манын каласыза.
— Кӧ пала, ала ужашат перна.
Рвезе-влак кугыракын ойлымыштым колыштын гына шинчат, кутырымо коклаш огыт
пуро.
Ала таче пелйӱд деч вара пеш эр кынелмылан, ала кечыгут тӱнӧ йӱштыштӧ
лиймылан,
ала пӧртышкӧ пурен, изи кӱртньӧ коҥган ырыктымыжлан сайынак улненыт,
нералташат
тореш огытыл.
— А те каналтыза, шӧлдыравак вочса, тушто вакшыш уло,— тидым тогдаен,
суртоза
каласыш.— А ме, эше, ать-два, кутыркален шинчена, Сепан тос дене шукертсек
ужын
онал вет.
Кок тошто салтак пелйӱд эртымеш мом гына ойлен огытыл! Мӧҥгысӧ да колхоз
паша
гыч тӱҥалын тӱнямбалсе илыш йыжыҥ марте шке семынышт лодымыныт, илыш лончын
сайжымат-осалжымат шерын радамленыт.
Моло ула гаяк олашке военкоматыште кӱштымӧ семын кечываллан миен шуыч.
Пересыльный пунктшо вокзал деч тора огыл, кӱртньӧ корно вес велне, ик
пачашан кугу пу
пӧртыштӧ. Сар деч ончыч тушто клуб улмаш, маныт. Йырже — кӱкшӧ песте. Капка
ончылно, винтовкым кучен, салтак шога. Документ деч посна ик еҥымат ок
пурто, нигӧмат ок лук. Нимом от ман: сар жап.
Сукара оптымо кугу котомкам, тер гыч налын, Ольошын тупыш сакымыж годым
Омылькан
Сепан саҥгажым копа дене кроп перыш:
— Ой, ушыжат! Теве-теве мондем. Эргым, сукара котомкашкет шкемын ший совлам
пыштенам. Тудым граждан сар гыч конденам. Тыйымат тиде совла пукшыжо да
аралыже. Ит
йомдаре Шерге пого семын переге! Тек тиде совла мӧҥгетым, ачат ден аватым
шарныкта да пӧртыл толашет йӧным ышта,— мане.
Ача ден эрге, пытартыш гана чеверласен, шинчавӱд йӧре шупшалалтыч.
— Салтак корнет сай лийже!— ачан логарже пшкемалте, лашка кугыт мугыльжо
кӱшкӧӱлык кӱзен-волен кайыш. — Чеверын, эргым!..
Тыгак чот ӧндалын, шочшыж семынак Веню ден Ваньким шупшале.
Чыла. Ынде тышеч нунылан салтак илыш тӱҥалеш: йодде нигуш каяш, нимом ышташ

огеш лий.
Пересыльный пунктышто кок пачашан нарым ыштыме. Писарьлан фамилийым, лӱмым,
шочмо-кушмо верым, тунеммым да молымат возыктымек, нарыш пурен возын,
умбаке наҥгайымыштым вучен кияш кечыжат арня гай чучеш. Икте, нигӧн дене
кутырыде, мӧҥгӧ
гыч ойырлымыжлан йӧслана, весе ала шона, ала ойгыра — кугырген возын да
кия,
кумшылан чыла садиктак, мыскарам веле ыштылеш.
— Выходи строиться!
Кок нар кокласе лопка верыш шогалтышт.
— Иванов! — шоктыш.
— Я!— иктаж кумытын иканаште вашештышт.
— Которого? — ала-кудыжо йодо.
— Иванов Алексей!
Ольош лӱмжым кольо:
— Я!
— Чемеков!
— Я!
Ванькинат фамилийже шоктыш:
Иктаж коло еҥым ойырышт да уремыш луктыч. Кушко наҥгаят?
Ошкыл кайыме ваштареш йӱштӧ мардеж пуа, куштылгыракын чийыше-влакын
вургемыштышт
виш верым кычалеш. Ольош пальтом чиен. Венюнат вургемже сай, ийлыме шем
коваште
дене ургымо ужгаже йӱштым ок пурто. Южыжо мӧҥгыж гычак куштылгын лектын:
ала сай
вургемжым чаманен да чиен огыл, ала укеак, кӧ пала.
Кӱртньӧ корно вокзал деран шогальыч. Платформо гыч пуым нумалын, ик ораш
опташ
шӱдышт. Теве молан конденыт улмаш! Тыгай пашам Ванькилан шуко ышташ
логалын. Сорым пӱчкышым иктын-иктын нумалаш огыл, а кид гыч кидыш пуэдаш
тудо ойым ыштыш.
Тыге паша писеште гынат, жап ятырак эртыш.
Мӧҥгеш толын, малаш пурен вочмек, нар оҥатат пушкыдо тӧшакла чучеш; кӱпчык
олмеш
вуй йымак сукара котомкам пыштен, тамле омо дене мален колтыметымат от шиж.
Эрдене пересыльный пункт пустаҥе: чылаштым тӱшкан-тӱшкан воинский частьлаш
колтышт.

* * *
Ольошмытым шем ӧрышан еҥ ужата. Капше кужу, яшката, чурийже шеме, нугыдо
шинчапунан. Шергакан янлык коваште дене ургыктымо упшым упшалын, вожынпоч
гай пӱчмӧ
кужу шинельым, йылгыжше ялпай кемым чиен.
Вагонышто калык тич. Южышт шинчышыштлак, вуйым кумык сакен нералтеныт,
весышт
багаж оҥамбак кӱзен возыныт да тамле омыштым нӱжыт веле. Вагоныш ончычрак
пурен
кертше-влак окна воктек шинчыныт да эртен кодшо кундемым ончат.
— Ну-ка, кӧн могай кочкыш уло, айста ӱстембаке луктына да авызлен налына!—
Чолга
рвезе котомкажым пургедаш пиже.— Пален лийза, йышт кочкаш ок лий.
Кӧ шинчалтыме киярым, кӧ кӱктымӧ пареҥгым, кол когыльым, мелнам да молымат
луктын пыштышт.
Зеленый Дол станцийыште вес поездышке шындышт.
Конденыт нуным Москва воктенсе ик олашке. Олашкыжак огыл, тушеч иктаж лу
меҥге
ӧрдыжтӧ шогышо запасной стрелковый полкыш. Ольошат, тыгак Венюат младший
лейтенантым ямдылыме курсыш логалыныт, а Ваньки — саперный ротыш.
Тыште первый кече гычак ӱштым чотрак пыржалаш туныктат. Мӧҥгыштӧ кунам
шонет,
тунам кочкат, южгунам мӱшкыр тӱмыр гай лиймеш тымырлен шындет, ӱмбаланже
шудо
кичкымат кӱч йымак темдалаш лиеш, а тыште шукат огыл, шагалат огыл — салтак
пайым пуат. Занятийыш кает, тушеч толат — пеленет мурым налат:
Эй, комроты,
Даешь пулеметы,
Даешь батареи,
Чтоб было веселее!
Эсогыл столовыйышкат муро дене наҥгаят.
Иленыт курсант-влак землянкыште. Малашышт пырдыж воктен кок пачашан нарым
ыштыме. Эрдене кынелмеке, писын гына гимнастеркым, брюкым ӱмбакет шуралтет,
ботинкым
чиет да пулвуй марте обмоткым пӱтырет (кем олмеш ботикым пуэныт) да содор
стройыш шогалаш куржат. Почеш кодат — шканет шке ӧпкеле. Ольошланат ик гана
туткар
логалын. Тыш толмо почеш, зарядкыш лекташ почеш кодаш огыл манын, брюкым
кудашде
да обмоткым рудыде малаш возын. Ужын вет старшина, кугу шинча, да черет деч
посна нарядым пуэн — кӱварым мушкаш. Тыште чыла устав почеш ыштыман, шотан
лияш да
дисциплиным шукташ писын туныктат.
Ик йӱштӧ теле йӱдым, курсант-влакын келге омо дене малымышт годым, кенета
боевой
тревого лийын.
— Выходи строиться! С полным снаряжением!— команде шергылтын.
Курсант-влак, содор чиен шогалын, пирамиде гыч винтовкым руалтен, изи
кӱртньӧ
кольмым да противогаз сумкам сакен, тыманмеш стройыш шогалыныт. Ынде тидым
пеш
вашке ышташ нуно тунем шуыныт.
Пуэныт кум суткалан ситыше киндым, консервым, шӱр ден пучымыш шолташ сухой
паек
манмым. Южылан эше ломым, неле колуным кучыктеныт. Нуныштым, икте-весе деч
налын, алмаш-алмаш нумалыныт.
Иктаж ныл шагат ошкылмек, лум ӱмбак шинчын, эр кочкышым ыштеныт. Кинде
кылмен,
кӱ гай лийын. Пелен налме изи кӱртньӧ кольмо дене руэн кочкыныт. Консервым
коштал налат да совлаже тӱрвеш кылмен пижеш — чыла чытет, нимогай йӱштат ок
сеҥе,
нимогай черат ок пиж. Мӧҥгыштӧ гын ала-мыняр жап, очыни, койкышто эмлалтын
пӧрдал кияш перна ыле, а тыште кап-кыл вурс гай пегыдем шуаралтеш.
Эше лу меҥге наре ошкылмек, чодыра тӱрыш миен шуыныт да тактический
занятийым
эртареныт, кылме мландым руэн да кӱнчен, окопым, траншейым ыштеныт. Кок
сутка
гыч гына мӧҥгеш пӧртылыныт. Малашышт вакшыш да леведыш олмеш шинель лийын,
тоҥедыш олмеш — винтовкын прикладше. Нимом от каласе — шере-кочым, йӱштӧ-
шокшым туркыде ок лий, тыгай салтак илыш, тудо тӱрлӧ шӧрынан, шуко
савыртышан.
Таче курсант Иванов черетан нарядыште шога, вӱд тулымо башньым орола. Кӧ
шинча,
ала иктаж тушман, оласе калыкым вӱд деч посна кодаш манын, башньым южыш
нӧлтал
колташ шона?
Постышто шогаш йӱштӧ. Эрвелым писе мардеж пуа. Тачысе игече гай йӱштӧ,
моткоч
неле уверым Ольош ончыгече мӧҥгыж гыч налын: йӧратыме Толя изажын фронтеш
ӱмыржӧ
кӱрылтмӧ нерген серен колтеныт. Мӧҥгыштыжӧ ты неле уверым ятыр жап
почтальон
Майрку кугу сумкаштыже нумал коштын, ойгым шылташ шонен, вигак пуэн огыл.
Тетла
шӱмжӧ чытен кертде: газет ден письма нумалмыжым чарнен да тракторист курсыш
тунемаш пурен, манын возен колтеныт.
Могай ушан-шотан, чолга качымарий ыле Толя изаже! Тудат педучилищым тунем
лектын, туныктышо лийын. Йӧратымаш тамым палыде кодо, ешаҥынат шуын огыл.
Кузе сайын илаш, модын-воштылшо йоча-влак коклаште пашам ышташ шонен улыт
ыле изаж ден
шольыжо!
Лум ӱмбалан эртыше занятий деч вара землянкыш толмеке, мӧҥгӧ гыч налме
серышым
лудмыж годым Ольош, изажын карточка ӱмбак кумык возын, изила шортын, йӱк
деч
посна. Кужу жап кочо шинчавӱд дене нӧртен ойган ача-аван серышыжым да
изажын мотор картычкыжым...
Мом ыштет, куш пурет, вет фронтышто вуй ӱмбалнак кажныжым колымаш ваҥа. Но
айдемын ойгыжо, кочо шинча-вӱдшӧ арам ок лий. Тушман ваштареш уло шыдыже
шолын, шочмо-кушмо мландым каргыме фашист кашак деч утарен налаш, сӧй
пасушто йӧрлшӧ изаж
верч тушманлан ӱчым шуктышаш верч фронтыш каяш Ольош рапортым возен. Колтат
ала
уке?
Наряд деч вара каныме жапыште, Ольош Эльвилан серышым возаш шинче...

2
Кузнеч медпунктыш почтальон пурыш.
— Тыланда, Эльви Робертовна, письма уло. Икте огыл, кокыт!— лопка кылан
кугу
сумка гыч кум лукан серышым икте почеш весым лукто.— Чур! Кушталтет гын
веле пуэм.
— Кушто музыкыжо?
Ӱдыр тӱсшӧ чевергыш, шӱмжӧ чот кӱлткаш тӱҥале. Кум лукан серыш моло деч
огыл,
Алеша деч лийшаш.
— Музыкыжо умшаштемак,— почтальон чӱчкыдӧ семын лукто:
Тра-ля-ля, тра-ля-ля!
Нимом ышташ: Эльви ик-кок йыр пӧрдын савырныш. Сита, вет куан — пезменын
кӱчык
мучашыже веле, ойго — кужу мучашыже.
— Пиалан код!— почтальон газет-влакым да серышым пуышат, кайыш.
Медпунктышто лачак нигӧат уке. Кок серыш гыч иктыже, чынак, Алеша деч.
Ӱмбалныже
арун, шер гай тӧр возымо. Весыжынат мӧҥгеш адресше тугаяк: п/ящик 177,
литер 36.
Почеркше гына вес тӱрлӧ. Тудыжо кӧн деч?
Ӱдыр ондак Алешан кумыте тодылмо салтак серышыжым почо да вашкен лудаш
тӱҥале:
"Мыйын чевер пеледышем, йӧратыме Эльви!..
Рвезе ялысе илышыште могай вашталтыш лиймым йодеш. Военкоматыш ӱжыктеныт
але
уке, палымыже шуэш.
Эльви райвоенком лӱмеш йодмашым Алешам ужатыме годым пуэн.
Эше сар тӱҥалме первый тылзыштак республикыштына 395 йодмаш ӱдыр-влак деч
пурен,
— каласен военком.
— Мый медицинский пашаеҥ улам, сусыр-влаклан полышым пуэн кертам,— Эльви
чакнаш
шоненат огыл.
— Трудфронтыш, пожалуйста, колтем.
— Колтыза тушко, кушто мый утларак пайдам пуэн кертам. Ончыл линийыш.
— Кӱлеш лиеш — увертарена,— сӧрен военком.
Но тиддеч вара Эльвим ӱжыктен огытыл.
"Тунемаш неле гынат, уло вий-куатна дене чот тыршена, ӱдыр умбакыже серышым
лудеш.— Туркена, зато, Суворов манмыла, бойышто куштылго лиеш..."
Алеша кажне серышыште почеламутым колта. Ты ганат ӱдырлан пӧлеклыме куд
корным
серен:
"Улам мый пеш тораште.
Рвезе ӱмыр
Эрта кок верыште, тулен.
Ончал кавашке,
Ужат, чолга ик шӱдыр
Мемнан ончалтышым ушен".
Ӱдыр вес серышым шергале. Тудыжо Веню деч улмаш.

Нылымше глава
Шошо велеш кече палынак кужемеш. Пасушто лум, комешталтын, кечыйолеш шийын-
тойын
волгалтын, чинчым шавымыла койын кия. Корнат шошо толмым шижтара: кече еда
шӱштырген шемемеш.
Начи, Костин ватыже, кажне эрдене Танаксола гыч Кугунурыш МТС-ыш шым меҥгым
тошка. Шошо корно йолчиемым чот пытара, садлан йыдал йымакше, тошто машина
орван
резинкыжым пӱчкын, чот гына урген шынден. Тудо МТС-ыш коштеш. Шкетын огыл,
Майрук дене коктын: иктыже тракторым олмыкта, весыже курсышто тунемеш.
Вашке шошо ага тургым толын шуэш. Пасуш лекме деч ончыч чыла тракторым,
тыгак
комбайнымат тӱрыс олмыктен шуктыман. Кызыт пӧръеҥ механизатор уке, уло ӱшан
—
ӱдырамаш-влаклан. Нунылан лӱмынак МТС пелен телым кум тылзаш курсым почмо,
кӱчык
жаплан поген, трактор да комбайн дене пашам ышташ туныктат. Теве тиде
курсыш Танаксола гыч Майрукат кажне кечын коштеш.
Кугунур МТС-ыште кумшо трактор бригадым вуйлаташ Ямаевалан ӱшаненыт, вет
тудо
ятыр идалык эре трактор дене ышта. Омылькан Сепан манмыла, Начи машинан
кӧргӧ
чонжым йӱкшӧ гычак пала. Бригадылан кум "колесникым" да ик НАТИ-м пуэныт,
нуныжат тошто улыт, сайжым, сар тӱҥалмек, фронтыш колтымо. Тошто — тоштак,
вашке чыгынен шогалеш. Ачалаш тӱҥалат — я икте, я весе ок сите: апшатлан
ыштыкташ куржат
але мастерскойышто шке ямдылаш тӧчет.
Начи кече мучко трактор воктене пӧрдеш, тӧрлатыл шоген ноя гынат, кастене
мӧҥгеш
Танаксолашкыже кая: тушто изи ӱдыржӧ вуча. Йӧра эше шоҥго аваже уныкажым
ончаш
полша. А марийже, Кости, фронтышто. Начи пашам ышта ма, мӧҥгыжӧ ошкылеш ма,
але
малаш возеш — ушыштыжо эреак Кости. Кунам монден кертеш пелашыжым, латик ий
ончыч ыштыме изи сӱаныштым? Ик ӱдырлан кок сӱаным огыт ыште маныт гынат,
Начин кок
сӱанат пеле лийын.
Тунам, мотор шошо кечын, Петруш Йыван деке ӱдырым йӱкташ ӧрдыж ял марий
толын.
Начим ынде мынярымше качылан путлат, шотленат от шукто. Ончыч Ошвуй Ваньки
солык
пуаш толын ыле, вара шке ялысе поян качылан пуаш тӧчышт — лугыч лие.
Кумшыжлан
туныктышо толын ыле — ӱдыр шылын куржо. Костиат налаш йодын, да ачаже пуэн
огыл.
Каче-влак чыланат яраш кодыныт. Кызыт йӱкташ толшыжо — тракторист, МТС-ыште
пырля ыштат.
Кутырен-кутырен, мӱй йыр пӧрдшӧ кармыла толашен, шомак мундырам рончен
кертыч.
Ӱдырлан чаркам кучыкташ гына кодо.
"Мом ышташ?"— Начи эре иктымак тӱжем пачаш шонкала, вет тудо кызыт ӱдырат
огыл,
ватат огыл. Шылын коштшо Илюшын виешлымыж деч вара мӱшкыраҥын ыле.
Нелеммыжым
палдараш огыл манын, ӱштӧ дене шкенжым пиктен кошто. Но ава деч тидым
шылтен
кертат мо? Петруш Йыван вате тунамак Пуялыш Микыт Элексе кува деке топкен.
Мом ойленыт, могай акым пуаш-налаш келшеныт, кок шоҥго ӱдырамаш гына палат.
Тиддеч вара Начи кум кече вӱрлен киен, колемак манын шоныш. Но, аваже
манмыла, ала-могай юмыжо арален кодыш. Теве ынде тудын деке адакат арака
дене толыныт. "Ала
тиде гана шӧрен колтыман огыл? Ала солыкым пуыман? Костижат ала-молан
йӱкшымӧ
гай коеш, чон пытен еутыраш шомакымат, жапымат ок му ала-мо? Кузерак
пытартыш
гана ужаш ыле? Мом тудо каласа?"— ӱдырын ушышто Кости пӧрдеш, вет тудын
дене изи
годсек келшен, таҥ лийын иленыт.
Ава чон шочшыжын шӱмжым нигӧ деч ончыч шижеш. Ӱдырым коҥга шеҥгек наҥгая да
шыпак йодеш:
— Ынетак йӱ мо?
— Ой, авай, ала-мом ыштыман? Йӱам гынат, шот ок лек дыр: илен ом керт...
Ава ӱдыржым умыла.
— Тыгай качылан каен от мошто дык, курымет мучко ӱдырвуя шинчен кодат вет,
шеремет-шергиндет!— ачаже, сырен, чыпток шӱвал колта.— Кости налеш, шонет?
Вучо, ынде шӧрынат ок ончал. Тудлан, шеремет-шергиндет, шилой-милой ӱдыр-
влак тесте дене
лектыт.
— Айда, ит сӧрвалыкте, подыл пу!— путлышо ватат ӱедеш.
Начи нимом ышташ ӧрын: "Молан Костижат огеш тол? Молан огеш утаре? Колын
огыл
мо? Ала лӱмынак огеш кончо?.."
Ӱдыр ден качым йыгыре шогалтат да чаркам кучыктат. Сомыл шукталте.
Ялыште родо-тукымыштым ӱдыр йӱктымашке ӱжыт. Петруш Йыван пеш лывырген.
Вашке волгыжашат тӱҥалеш.
— Аваже, коҥгаш олто. Шокшо мелнам, шеремет-шергиндет, кӱэшташ кӱлеш,—
суртоза
шокта.
— Кече лекме деч ончыч мыланнат тарваныман,— кожганат каче дене пырля толшо-
влак.
Ӱдыр йӱктымым колын, Петруш Йыванын суртшо дек ӱдыр-каче-влак погынаш
тӱҥальыч.
Суртоза окнам почын ончалеш:
— Пурыза пӧртыш! Шеремет-шергиндет, ӱдыр аракам йӱына!
— Туалгын пураш кӱлеш.
Кугырак пошкудо-влакым ӱстел покшеке шындат.
— Начи, жалке улат,— ойла иктыже. — А мый, шкенан ялышкак иктажлан лектат,
шоненам ыле.
Тыгай шомакше Начилан когартыме кӱртньӧ логалме гаяк чучын колта: "Мом мый
ыштышым? Ой, Костиже кушто гын? Палыдеак кодеш мо?.."
Ӱдыр аракам йӱын лекше пошкудо марий Микал Костин монча гай суртшо турашке
толын
шумек, окнажым пералта:
— Мом мален киет? Кынел вашкерак! Начиет марлан кая вет, ужат, мыят йӱын
лектынам.
Тӱс гыч вочшо Кости, юватылде, Петруш Йыванын капка ончыкыжо миен шогалеш.
Чыланат тудым ӧрын ончат.
Начинат чонжо шиже ала-мо — пӧрт гыч лекте. Чуланыш гына пурен шуыт,
почешышт
Костиат тӧршта:
— Начи! — шоктыш. — Мом ыштылат?
— Ала-мо лие, шкежат ом пале,— вашешташ шотым муде, ӱдыр шинчажым шылта,
вуйжым
кумык ышта.
Чон почын, нимом кутырен ышт сеҥе: Начин аваже соптыртатен лектат, ӱдыржым
шылтален, пӧртыш пуртыш. Кости пӧртӧнчылан шоген кодо. Тудым ялысе каче,
йолташыже-влак авырен шогальыч:
— Айста тыге ыштена: ӱдырым она пу!
— Кузе?
— Качылан оксам тӱлена.
— Мо шот дене?
— Мыняре йӱыныт, тудо акым тӱлена.
— Ойлыштат шол!
— Ойлыштат огыл, кызытак колхознан Орликшым кычкена да тарантас дене кудал
толына. Ӱдыр куш шона, тушко шичше.
Тунамак, погынен, колхозын вӱтаж гыч кок ожым кычкен кондат. Петруш Йыванын
капкашкыже сӱанла толын пурат.
Ынде кудывечыште кок чапле имне тавен гына шога, керек-кудо тарантасышкыже
шич
да кудал — ӱдырын кумылжо.
Кости, окса орам кормыжтен, ӧрдыж качылан пуынеже. Тудыжо ок нал:
— Шкенанат чыве чӱҥген пытарыдыме шийырна уло, — веле манеш.
— Тугеже ӱдыр деч йодса! — кычкырат Костин йолташыже-влак. — Кӧлан тудо
кая?
Начи деч йыгылаш тӱҥалыт.
— Кушко кает, каласе — ялыш але ӧрдыжыш?
— Кушко йӱынам, тушко каем, ман, — туныкта путлызо вате.
Начи нимомат ок вашеште.
— Шкенан ялыш кай! — пошкудышт-влак икте да весе ойым пуат.
— Ялеш кодам... — Начи мане, да уло калык рӱжге воштыл колтыш.
Ӧрдыж каче, Костин кидше гыч оксам руалтен, вожылмыж дене пӧрт гыч лектын
куржо.
Молыштат, шке ӱзгарыштым погалтен, лӱмдылымӧ деч ончыч торташтым
савыральыч.
Начин ачаже, сырен, чылашт дене вуй-почын тумасаш тӱҥале. Уто-сите лийшашым
шижын, Кости калык ончык лектын шогале:
— А мом сӧрвалаш? Сита! Ынде тошто илыш огыл!
Ача-авам пошкудо-влак сӧрвалат:
— Ӱдыретым иктаж-мом ыштынет мо? Чон йӧсӧ дене осал пашат лийын кертеш. Ваш-
ваш
йӧратен шынденыт дык, тек йӧратенак илышт.
Ача нимом ок ойло.
— Айда, поч чуланетым, — маныт.
Ӱдыр деч качым адак уэш йыгыре шогалтат да чаркам темен пуат.
— Йӧратен кает? — ӱдыр деч йодыт.
— Йӧратен каем.
— Йӧратен налат? — каче деч йодыт.
— Йӧратен налам.
— Тугеже чукырдам вашталтен йӱза.
Вара аважлан темен кучыктат. Тудыжо, чораҥше черле шинчажым ӱштылын,
кошкышо
тӱрвышкыжӧ тушкалта. Ачажлан пуат — кидышкыжат ок нал, чукыржымат ок
ончал...
Такше сар деч ончычсо илышышт шотышто нимогай уто-ситым ойлаш ок лий, Начи
ден
Кости сайын, келшен иленыт. Куд чаракан, кумык керылтшаш гай изи пӧрт олмеш
чапле кугу сурт-оралтым чоҥеныт, шочшан-кушшан лийыныт, пашам ыштен, выче-
выче илаш
да илаш веле кӱлеш ыле — война мешайыш. Кости сар тӱҥалтыш ийынак, шыжым,
чатката ешыже да пошкудыжо-влак дене чеверласен, шочмо элым аралаш кайыш.
Мӧҥгешыже
кумытын кодыч.
Икымше классыште тунемше изи ӱдыржылан верчынак, шоҥго да черле аважлан
кугунак
ӱшан укеат, Начи тачат Кугунур МТС гыч мӧҥгыжӧ толеш, шкетын огыл,
трактористлан
тунемше Майрук дене коктын. Корно мучко пошкудо самырык ӱдырлан шке шере-
кочо
илышым нимом тойыде каласкалыш.
— Тунем лекмек, Костиват енгай, ӱдырамаш бригадышкет мыйымат нал, — йодо
Майрук.
— Йӧра, йӧра, — пашалан кумылзак ӱдырым, Майрукым, шке бригадышкыже налаш
кӧнен.
Суртышкыжо толын пурымек, изи ӱдыржӧ вигак аважым шӱй гычше ӧндале.
— Авай! Тылат ик-момак каласем!
— Мом?
— Сайым-сайым!
— Вара мом тугайым каласынет, колоем?
— Теве ачам нерген возеныт, — газетым конден ончыкта. — Сӱретшат уло.
Чынак, фотосӱретыште — марийжак, Ямаев Константин Михайлович. Ӱмбалныже
гимнастерко, петлицыште кок кубик, ваче гоч портупей.
Начин пушкыдо кумылжо тодылто, лап лийын, изи ӱдыржым ала-мыняр пачаш
шупшал пытарыш да ончыкыжо шындыш.
— Авай, луд. Йӱкынак луд.
А Начи ок уж: шинчаже койын вӱдыжга, шӱргыж мучко шер пырче гай чӱчалтыш
йоген
вола.
— Молан шортат, авай?
— Так... — ава шовыч лукшым тӱрвыш тушкалта да шинчажым ӱштылеш. — Колышт,
коважат, тол лишке, шич.
Начи лудаш тӱҥале: кузе лейтенант Ямаевын танк взводшо тушманын колонныжым
пытарен да Ломово селам утарымаште лӱддымылыкым ончыктен.

* * *
"У корно" колхозышто митингым эртараш райком гыч Талман ялсоветыш
йыҥгыртеныт.
Танаксола марийым, Ямаев Константин Михайловичым, Йошкар Армийын
командиржым,
фронтышто фашист кашак ваштареш лӱддымын да чолган кредалмыжлан Боевой
Йошкар
Знамя орден дене наградитлыме нерген СССР Верховный Совет Президиумын
Указшым
палдараш да пошкудыжо-влакым саламлаш шӱденыт.
Рушарнян кечывал деч вара Танаксола тӱҥалтыш школыш калык шыҥ-шыҥ чумыргыш.
Кӧн мо коршта, тудын нерген кутыра, маныт. Кажнын шӱмжӧ фронтышто кредалше
эргыже, марийже але изаж верч тургыжлана, кажнын ойсавыртыште эре сар шомак
шокта.
Йошкар тарай шарыман ӱстел воктек шогалын, ялсовет вуйлатыше Надежда
Степановна
Терехова митингым почо.
— Йолташ-влак! — йоҥга тудын йӱкшӧ. — Мемнан пошкудына Ямаев Константин
Михайлович сар деч ончыч "У корно" колхозым ятыр ий вуйлатен. Кызыт, шкат
паледа, фронтышто фашист кашак ваштареш кредалеш. Чапле подвигшылан тудым
Боевой Йошкар Знамя орден дене наградитлыме! Лейтенант Ямаевын танк взводшо
ик селам утарыме годым тушманын куд самоходный орудийым, лу автомашиным, лу
минометым, вич станковый пулеметым, дзотым да ятыр гитлеровецым пытарен.
Неле бойышто лейтенант Ямаевын танкше снаряд логалме дене йӱлаш тӱҥалын.
Тудын
нерген возымо статьям, очыни, те газетыште лудын улыда. Командир йолташыже-
влаклан танк гыч лекташ приказым пуа, шкеже тул дене авалтше машинаж дене
немычын
пушкыж ӱмбак миен, тудым темдалын...
— Кости колхозым вуйлатымыж годымат чолга ыле, шкенжым чаманен огыл.
— Теве тыге илаш-колаш кредалыт фронтышто мемнан салтак-влак, — Омылькан
Сепан
кынел шогалын ойлаш тӱҥале. — Ме нунылан, фронтлан, кертмына семын гына
огыл,
уло вий дене полшышаш улына.
— Мый теве мом каласынем, — мутым трактор бригадын бригадирже Якаева,
геройын
пелашыже нале. — Мемнан мо уло, чыла фронтлан лийже! — Начи, шовыч кылдышым
руден, кондымо оксажым ӱстембаке луктын пыштыш.
— Йолташ-влак! — Надежда Степановна уэш кынел шогале. — Мыйын ший аршашем,
ший
окса оҥан сывынем уло. Пуэм мыят тудым эл аралыме фондыш!
— Мыят пуэм! Мемнанат уло, — ӱдырамаш-влак кожганышт.
Пытартышлан ялсовет вуйлатыше чылаштлан кугу таум каласыш:
— Шочмо эл марий ӱдырамаш-влакын шке шотан шергакан полышыштым огеш мондо.
Отечественный войнан историешыже тидат курымешлан кодеш.
— Мемнан семын фронтлан полшымашке ушнаш районысо чыла колхозникым ӱжаш
кӱлеш, —
ойым ыштышт.
— Чын!
— Районышто гына огыл, республикыште чыла колхозникым ӱжына! — ешарыш
ялсовет
вуйлатыше.
— Ӱжаш! Ӱжаш! — шергылте тӱшка йӱк.
2
Май кыдалне младший лейтенант-влакым ямдылыме куд тылзаш курсышто тунемше
курсант-влакым, ты коклаште Ольош ден Венюмат, жап деч ончыч, курс
пытарыдеак, званийым пуыде, маршевый ротыш ужатышт.
А Ванькимытым, сапер-влакым, тылзе жап гына запасной полкышто туныктеныт да
вигак фронтыш колтеныт. Кушто кызыт тудо кредалеш?
Ольош ден Венюмытым эшелон дене кечывалвелыш наҥгаеныт.
Венюн шонымашыже икте: фронтышто подвигым ышташ да, орденан лийын, Эльвим
вашлияш. Коктынат нуно ӱдырлан серышым колтыл шогеныт. А салтаклан ӱдыр деч
налме салам деч шергыже мо уло? Эльви тидлан кӧрак дыр вашмутым Ольошлан
гына огыл, Венюланат поро йолташ семын возен тыршен.
Ольош порсын кумылан ӱдыр таҥжылан, ужатыме годым тудын каласыме мутшылан
уло
шӱм-чонын ӱшанен: Эльви Кузнечыште шинчаш ок тӱҥал, фронтыш толеш, садак
нуно
тушто вашлийыт да пырля кредалаш тӱҥалыт.
Наҥгаеныт нуным лопка капкан, окнадыме товарный вагон дене кечыгут, йӱдымат
чарнен шогалын огытыл, варажым гына южо станицийыште салтак-влаклан
палыдымын ала-молан кужу жап шогашышт пернен. Тунам, буфетыш але пазарыш
куржын, кӧ мом моштен, тудым налын — пытартыш оксаштым кучылтыныт, я иктаж-
мо дене вашталтылыныт.
Веню гын ик станцийыште пазар гыч модыш гай изи гармоньымат сакален кондыш:
— Ончо, Ольош, мом налынам!
— Молан тидыже? Мӧҥгет огыл вет кает, — Ольош ӧрӧ.
— Музык, ачат манмыла, кугу вий! Фронтыштат ала полша.
— Ойлыштат огыла! Так оксам локтыл налынат.
— А тушто молан оксаже? — Веню воштылале. — Эх, голова садовая! На, лучо
шокталтен ончо, — семӱзгарым йолташыжлан кучыктыш.
Омылькан тукымышто чыланат, кидышкышт мо логалеш, тудым шоктен моштат. Толя
изажат тале гармонист ыле, туддечак Ольош тунеме, а ачаже гын тугай уста
шӱвырзӧ,
шокталта — чонет чӱчка, йолет шижде тавалта.
Ольош гармоньым кидышкыже нале, парняжым модыктылаш тӱҥале.
— Йӱкшӧ уло, шокташ лиеш, — ыштале.
Марла сем почеш Веню муралтенат колтыш:
Нигунамат ом мондо
Пеледышын ал тӱсшым.
Нигунам ом мондо
Йолташемын шомакшым.
— Чемеков, могай мурым мурет? — йодыт йолташыже-влак.
— Марла мурым, шкенан семын.
— Сӧрал шокта, семже сай.
— Давай эше иктаж мурым!
Рвезе ок сӧрвалыкте:
Пӧрт вуетым от уж гын,
Куэретшым ужат вет.
Пеленемже отыл гын,
Ушыштемже улат вет.
— Веню, тыгай такмакшым кунам тунем шуктенат? Кушто колынат? — Ольошланат
оҥай
чучо.
— Кузе кушто? Ялыште, ӱдыр-влак деч. Ме вет кастене чӱчкыдынак памаш серыш
погынена ыле.
Танаксолам шоналтымыж еда Ольошынат чонжылан ньыге-нюго чучын колта:
"Кызытат,
наверне, ӱдыр-рвезе-влак кастене памаш серыш погынат. Ала неле ойган сар
жаплан
кӧра лекмымат чарненыт?
— А рушла мурым шоктен от мошто? — йодыт Ольош деч.
Рвезе тунамак рушла такмак семым шупшыльо. Веню ынде покшек гына лекте:
У Ирины нет перины,
А ведь замуж ей пора!
Птичник бросила Ирина —
И ни пуха, ни пера.
— Сай тыгай еҥлан, — шокта икте, — эре весела.
Вес салтакат, Венюн ваштарешыже шогалын, неле таганан ботинкыж дене
куштылгын
тавалта.
Эх, зазноба —
измотала!
И характером пила.
Даже зубы из металла,
А все более мила!
Коктын алмаш-алмаш, ӱчашен-ӱчашен, оҥай такмакым мурен куштат, пуйто
фронтыш
огыл, а кечывалвелыш канаш каят.
Вагонлаштат шып огыл: поезд дене кудалме годым тӱрлӧ калык тӱрлӧ йылме дене
ойла. Икте, пӱсӧ йылманже, чарнен ок керт, иктым да весым мутшо дене нӱжеш;
кокымшын ушыж гыч оръеҥ ок лек; кумшо, нимом ойлыде, мӧҥгыжым, икшывыж-
влакым шона; нылымше, ӱдыр ӱмам шарнен, тӱрвыжым нулал-нулал колта; визымше
йолташ рвезым
ӱдыр шупшын налмылан ушыж дене ятла; кудымшо, сар деч вара кӧ лийнеже,
шонкала;
шымше сухой паекым пурышт шинча...
А Ольош, вагонышто лӱшкымым ончыде, Константин Симоновын почеламутшо гай
виян
шомакым кычалын, шӱм-чон йӱлымыжым йӧратыме таҥжылан пӧлеклынеже. Лудын
дыр, колын дыр "Жди меня" почеламутым:
... Не понять не ждавшим им,
Как среди огня
Ожиданием своим
Ты спасла меня.
Ушышкыжо тунамак Эльвин пытартыш кастене муралтыме мурыжо толын пура:
"Вашлияш
перна гын..." Ольош почеламутышкыжо кок корным ешарыш:
Вучо... Вучо пӧртылмем
Чевер шошо май эрден.
"Ош тӱняште тый улат гын, мый денем нигунам нимат ок лий. Осал пӱрымашлан
огыл
мыланна илыш пуалтын...".
Ольош.
Серышым кошартен ыш шукто, икшырымын пӧрдшӧ вагон орва кенета шӱртньымӧ гай
лие,
тормоз кӱртньӧ ваш пералтын, чылаштымат рӱзкален нале. Тунамак пудашке
йӧнештарен сакалыме котелок-влак кӱвар ӱмбак пӧрдын волышт, еҥ-влак вуйышт
да саҥгашт
дене вагон пырдыжыш тӱкалтыч. Поезд я писын кудалеш, я шогалме гай лиеш.
Паровоз, сигыралтен колтымо семын, гудокым кӱрышт-кӱрышт пуа.
Кенета вагон-влак уэш поче-поче пеш чот чытырналт кайышт, когар шикш пуш
ӱпшалте.
Тунамак состав шогале. Салтак-влак, вагон омсам кроп почын, тыманмеш мланде

ӱмбак тӧрштышт. Кӧ кужу шудо лоҥгаш, кӧ вондер коклаш я иктаж-могай лаке
гайыш
куржеш — кӧ куш мошта, тушко.
Ольошат ик лакыш кумык шуҥгалт возо. Кийыш-кийышат, вуйжым изишак нӧлтале.
Ыресан самолет-влак, шучкын мӱгырен, савырнен толыт. Иктыже, пылыш чорам
кушкедшашла йӱкым луктын, лач вуй ӱмбак нарынче нерже дене вола. Ольош
лӱдмыж дене
"Ай!" манын кычкыралят, вуйжым кок кидше дене авырен, уэш лакыш керылте.
"Неужели илыш тышан кӱрылтеш?"— лӱдын шоналтыш. Лиеш гын, тар пушым
палыдыме рвезе коля рожышкат пура ыле.
Мланде поче-поче чытырналт кайыш, осколко-влак, ж-ж-жи шоктен, вуй ӱмбачак
шӱшкен эртышт.
Венюн шинчам карен, ушдымыла куржмыж годым воктенжак пудештше юж тудым рок
дене
пырля шанчашла ӧрдыжыш налын кудалтыш.
Самолет-влак тетла ышт пӧртыл...
Вагон-влак йӱлат, сусыргышо-влак кечкыжыт, полышым йодыт. Ольош писын гына
тарваныде кийыше йолташыж дек куржын мийыш. Кидпӱян гыч кучен кынелтен
шындыш да
ӱмбачынже рокым почкалтыш:
— Мо лийынат?
Йолташыже нимомат ойлен огеш керт. Тӱрвыштыжӧ, шӱргыштыжӧ — ошма.
— Мо лийынат, Веню?— уэш йодо.
Весыже вуйжым гына кок кидше дене ишен кучыш. Пылышыж гыч вӱр йога.
— Огыда уж мо, контузитлалтын,— вашештышт тудын йыр погынышо-влак.— Чот
йоҥлалт
каен.
Тул коклаш первый тынеш пурымаш тыге корнешак лие.
Ольош йолташыжым чаманен ӧндале:
— Ала тыйым мӧҥгӧ колтат. Фронтыш кайыш, ман. Эльвим ужат гын... —
логарышкыже
кочо комыля тольо, лашка кугыт мугыльжат нӧлталте, шинчаже вӱдыжгыш.
А Веню нимом огеш кол, ойленат ок керт. Ольошым чырге ончен, шинчаж гыч шер
пырче гай яндар чӱчалтыш поче-поче шӱргыж мучко корным ыштен йоген вола...

ВИЗЫМШЕ ГЛАВА

1
Сарлан кӧра илыш чот нелемын. Фашист кашакын мемнан элыш керылтмышт фронт
деч
мӱндырнӧ илыше Танаксола калыкланат шуко ойгым конден, илыш тӱжемле
савыртышан
лийын. Киндет, погет, вольыкет — чыла чӱдештын. Эсогыл шинчалат чот
шергештын,
иктын деч кӱсын йодат — шкеныштынат уке,весе, кумшо дек кает — пыкше муат.
Тулым
ылыжташ шырпе укеат, озавате возакыштыже ломыж коклаште йӧраш тӱҥалше
тулшолгымым, шӱлышыж дене пуэн-пуэн, ылыжташ толаша, ок керт гын, кӧн
тӱньыкшӧ гыч шикш
лектеш, тудын деке калай ате дене ошкылеш але йочажым куржыкта. Керосинат
чӱдештын, ате пундаште кодшыжым аныклен, кастене шикшан изи лампе тулым
гына чӱктат
(ялыште тудым коптилке маныт). — Айда йӧра, пӧрт кӧргыштӧ пич пичкемышак
огыл,
сокырла миен от тӱкнӧ. Тыгай чыли-чули тул денак школыш куржталше икшыве-
влак
лудаш-возаш толашат. Коҥгаш олташ руэн кондымо кидвурго гай уажат иле,
коҥга
тӱньыкшат шӱчаҥын да шикшым огеш шупш, пуым йыгаш пилажат нӱшкемын, вӱта
леведыш
ӱмбалат шӱтлен да вӱд чӱча, тавыштат вӱд иземын, эрыктыде ок лий — ынде
чыла
ӱдырамашлан ышташ тунемман.
Суртозан — пӧръеҥын сарыш лектын кайымеке, уло еш, пӱтынь озанлык
салтаквате
ӱмбалан кодын. Кушто вичкыж, тушто кӱрлеш, маныт. Сурт-печыште тидат ок
сите,
тудат уке. Кушто муман? Кузе илыман? Мом пукшен, изи йоча-влакым ончен
куштыман?
Марийыштын сар гыч пӧртыл толмыштым вучен шуктышашлат ок чуч. Иктын серыш
уке,
весе увер деч посна йомын, кумшо сӧй пасуэш йӧрлын; кеч сусырген, чолак
лийын
пӧртылышт ыле — пӧръеҥ вет пӧръеҥак, йӧнештарен мошта. Ой-каҥашым пуымыжак,

пӧръеҥ пушыжак мом шога? Вашке идалык шуэш, а сарын мучашыжат уке.
Теве тыгай неле годым, ойган жапыште южыжо "Ой, Юмыжат!" манын колта, "Ала
кумалын ончем гын, кеч изишак илышем саемеш, сарыште кредалше мариемын але
эргымын
ӱмыржым юмо-пӱрышыжӧ арален кода" манын шоналта. Война тӱрлӧ ужшо-колшылан
да
юмылан ӱшанымашым адак алгаштарыш. Танаксолаште Агавайрем отыш кумалаш
лекме
нерген мут шарлыш.
— Лач ты кечын шошо ага пашам тӱҥалына,— колхоз правленийыште каҥашеныт. —
Ик
кече ончыч ӱдена гын, тоштыеҥ манмыла, арня ончыч у киндан лийына.
Колхоз вуйлатыше ты кечын урлыкашым Кугунур гыч кондаш нарядым ыштыш. Ӱдаш
ситыдыме урлыкашым государство пуа, кок-кум кечыште тудым конден шукташ
кӱлеш. А имне шагал, куралаш лекташат ок сите. Садлан мешак дене тупеш
нумал кондаш лийыныт.
Тошто пайремым шотыш налде, имне дене ыштышыже пасуш куралаш лекте, молышт
Кугунурыш урлыкаш шыдаҥым да шӱльым кондаш кайышт.
Кумда пасу ӱмбалне кече шыргыжеш, турий мура, южышто чӱчкен-чӱчкен, шӱвырым
шокта. Йылдырий кайыклан шучко сарат, неле илышат уке гай. Калыкын чонжым
куандараш
тыршышыла, мурен-мурен, кава помышыш кӱза да, "Тушто пуста" маншыла, чыла
чонаным пукшен-йӱктышӧ мланде ӱмбаке уэш вола. Умбалне, Пышыр тайылыште,
кайык мурым
сеҥен, трактор йӱклана. Тиде Начин трактор бригадыже "У корно" колхоз пасуш
курал-ӱдаш лектын.
Трактор-влак тошто улыт, Майрук манмыла, (тудыжо ынде Начин бригадыштыже),
тӱрвынчаш да кокыраш тӱҥалыт гын, паша пытыш. Курсым тунем лекше ӱдыр-
влакше
тракторын кӧргыжым эше шагал палат, кугунак кӧргынчын огытыл. Пудырген
шогалеш
гын, олмыкташ але шотышт ок сите. Садлан бригадирлан, эр гыч тӱҥалын, кас
марте
пасу гыч ойырлашат ок лий, МТС-ыш але ик ял гыч весыш куржталаш перна.
Йӧра, изи
ӱдыржым ончаш, сурт-печеш кодаш шоҥго аваже уло.
Таче аваже агавайремым ышташ отыш кая. Начи аважлан тушко кошташ чарен ыле,
но
шоҥго ден изи йоча икгай улыт: тоям тоялен, кид нумалтыш дене пошкудо кува-
влакын соптыртымыштым ужын, тудынат чонжо ыш чыте, кочкыш-йӱышым налын, ял
мучаш
деч тора огыл изи отыш уныкажым вӱдалтен ошкыльо. Мончашкыже теҥгечак
пурен, могай язык ыле, шке манмыжла, чыла шӱялтен колтен.
Аҥавайрем отышто шоҥго-влак пу кӱмыжеш кондымо пареҥге дене ыштыме мелна
кышылыштымат, салмамуныштымат, туараштымат, немырыштымат ош вынер ден ужар
кож лӱс
ӱмбаке родо-тукым шот дене шындылыныт, шоган шӱм дене чиялтыме муныштымат
кӱмыж
воктек луктын оптеныт. Пура шовашыш пижыктыме сортам чӱктен, эрвелке мелын
шогалын, кумалаш гына кодын. Пешак тӱналман ыле — улдышыжо уке. Кумалтыш
мутым пелешташ ожно Йыван ватын марийже пеш кертеш ыле, ынде чоклен
моштышыжат ялан-яллаште уке гаяк, пеш шагал.
— Пелештен пуаш пӧрьеҥнажат уке да, — икте шоктыш.
— Тыгай саманыште пӧрьеҥ ден ӱдырамашым юмо ок кычалтыл. Йыван кувай, тый
моштет
вет, пелештен пу, — кугырак ийготан ӱдырамаш деч йодыт.
— Ой, мыйжын тидлан шотемак ок сите, — Йыван кува шеҥгеке чакналтыш. — Теве
Кориват шешке мошта.
— Айда мелна кышыл ваштареш шогал да тӱҥал веле, — вес шоҥго ӱдырамаш, изи
уныкажын вуйжо гыч упшым налын, улдышылан шуялта.
— Тений шошым лум ӱмбалнак кӱдырчӧ кӱдыртыш. Тиде сайлан огыл. Юмо-пӱрышым
сӧрвалыде ок лий.
Кори вате упшым упшале, пуйто пӧрьеҥ лие. Тулотым ылыжтымек, пу шушлакыш
пурам
темыш, тушко изишак катен мелнам, туарам, салмамуным да моло кондымо кочкыш
гычат шотшылан пыштыш да, эр кечылан мелын шогалын, чоклаш тӱҥале:— А
вӱчкен товло, поро Кугу юмо, ты тичмаш мелна кышыл дене, ты тичмаш
салмамунет дене, ты
тичмаш туарат дене, ты тичмаш немырет дене, ты тичмаш пурат дене поро
серлагышым
пу! Поро Кугу юмо, Юмын пӱрышӧ, Юмын пиамбар, Юмын суксо, Юмын ашыже, Юмын
ава,
тыланда ме агавайрем отыш лектын кумалына, ик пырчым кудалтен, тӱжем пырчым
шочыкташ сӧрвалена, леве йӱрым, йӱд ӱмырым пуэн шогыза, йӱштӧ покшым гычын,
шокшо
гычын, туман кӱдырчӧ гычын, рашат гычын саклыза, кумалме кумалтышнам кавыл
ыштен
шогыза!
Чоклышо изишак чакналтыш, мо каласышаш шомакым умбакыже шке гыч ешарыш:
— Поро Кугу юмо, еш эсенлыкым пуэт манын йодына, марийна, эргына сӧй
тӱтаныште
улыт, нуным саклен, шулыкым пуэн, йот тушман капырым сеҥен, шке ешышкышт
пӧртылтет манын, сӧрвалена. Поро Кугу юмо, мыланна чыла перкем пуэн шого:
кинде ӱмбачат, сурт вольык ӱмбачат, мӱкш ӱмбачат, шийвундо ӱмбачат... Перке
ден перке вашлийышт, пӱрымаш пиалым ваш кондышт.
Кори ватын улдымо шомакше пытыш. Шушлакыш темыме пуражым, тулото ӱмбаке
таялтен,
изишак опталме шотым ыштыш:
— А тул водыж, шикшан-пушаныште, поро Кугу юмылан намиен каласен пу!
Тиддеч вара кумалме кинде вӱдым — шере пурам — подыльыч да, кажне шке
киндеркыж
вашеш сукен шинчын, пареҥге дене ыштыме мелнаштым, салмамуныштым,
подкогыльыштым, туараштым пурлын, немырыштым подылын, чиялтыме муныштым ваш-
ваш сийлат:
— Муно гай тичмаш, сай, мотор илыза! Кугу юмо тичмашлыкым, сайлыкым пуыжо!
Суртышкыда пӧрьеҥ пӧртыл толжо! Шочын ава, перке ава куп ӱмбал ӱвыра виса
перкем
савырен кондыжо!
— Туге лийже! — вашештат. — Мутет миен шужо!
Кочкын-йӱын, ваш-ваш сийлымек, адак пытартышлан эрвелыш мелын шогалыт. Кори
вате
чоклен кошарта:
— Поро Кугу юмо пӱрышӧ, Перке юмо пӱрышӧ, Кинде шочын-ава! Теве ме
агавайремым
ыштена, ыштыме-кучымына годым ала кидшорна верештын, шӱвылвӱдна шыжалтын,
ала
тупынь шонен улына, виякш ыштен моштен огынал. Юмо пӱрышӧ, ыштыме-кучымо
тичмашнам йытыраяш суксым колто. Кугу юмо, кумалмынам яраш ит кодо, мемнам
йывыртыктен, саеш, виякшеш нал!
Уто-кодшо кочкышым погалтен, мӧҥгӧ каяш лекмышт годым корно ӱмбалне мешак
дене
урлыкашым нумал толшо-влак койыч. Омылькан Сепан шкежат миен, моло деч
шукырак
оптен, эн ончылно ошкылеш, тудын почеш вате-влак лӱҥгат. Кӧ мом моштен, мом
муын, тудым чиен: икте — тошто шовырым, весе — тумыштымо фуфайкым, кумшо —
рожын
мыжерым... Тупышкышт мешакым я кандыра, я вынер солык дене кылден сакеныт.
Кугунурыш урлыкашлан каяшыже яра мешак дене куштылго лийын, толашыже меҥгым
огыл,
кажне йолтошкалтышым шотленыт, мешакышт койын нелеммыла чучын. Туге шол,
имымат
олашке шумеш наҥгает гын, пуд лиеш, маныт.
Танаксолаш толын шумо годым колхоз вуйлатыше ото гыч пӧртылшӧ Кори ватым
ужат,
шӱлыш кӱрышталтын йодо:
— Тыйже молан пашаш лектын отыл?
— Мыйын тушто кок эргым кредалеш, — Кори вате вуйжым савырыде вашештыш: —
Тыш
толде ок лий ыле...
— Мешакым нумал толшо вате-влакын марийышт, эргышт фронтышто огытыл мо?
Нунат
урлыкашлан огыт кай ыле гын...
— Молан тыге ойлет? Молан сулыкым шке ӱмбакет налат? Тыйынат вет кок эргыч
сарыште. — Кори вате вуйжым нӧлтале. — Тыландат, кеч ватетланже, тыш толын,
эргыч
верч юмым сӧрвалаш кӱлеш ыле. Тений, тыгай саманыште, кумалде илаш ок лий.
Туштыжо вет таче илат, а эрла вес тӱняш каен кертыт...
— А урлыкашым кондыде, курал-ӱдыде илаш лиеш?
Председатель кастене кандаш шагатлан правленийын заседанийышкыже мияш
шӱдыш.
2
Пычкемыш йӱд.Тӱнӧ йӱр шоргыкта, леведыш ӱмбач чарныде вӱд йогымо йӱк шокта.
Дон вӱд воктене Ростов оласе кок пачашан пересыльный пунктышто Ольош, вуй
йымакше вещевой мешакым тоҥедын, фронтыш кайышаш моло салтак дене пырля
каналтен кия.
— Тышеч ончыл линий марте иктаж нылле-витле километр веле лиеш, — тораште
огыл
погынен шогалше-влакын ойлымыштым колеш.
— Тушман дене кредалаш кидем шукертак чыгылтеш, — весе ешара.
Ольошын киен-кийымыжат, шоген-шогымыжат ок шу, верже гыч тарванен, мутланен
шогылтшо салтак кашакыш ушныш.
—Але—о—ша! — ала-кӧн кычкыралме йӱкшӧ шоктыш.
Кӧ тудым палыш? Ончале гын — салтак-влак коклаште — Яшнур ял Ошвуй Ваньки!
Кушеч
тудыжо тышке, Ростов оласе пересыльный пунктыш, логалын? Ончо-ян, эсогыл
оҥыштыжо — "За отвагу" медаль!
— Кугергин!
Ӧндалалтыч. Еҥ шинча деч ӧрдыжыш, шем штор дене тул волгыдым петырыме окна
воктек мутланаш да тӱрлӧ увер-влакым икте-весышт деч пален налаш миен
шогальыч.
— Кушто Веню пошкудетше? — эн ончычак Ваньки йодо. — Молан пырля огыдал?
— Госпитальыш наҥгаеныт, — кузежым-можым Ольош радамлен пуыш. — Жалке
рвезе.
— Тыгай тудын пӱрымашыже.
— А тыйже кузе тыш логалынат? — ындыже Ольош умылен налнеже.
— Туныктеныт мемнам саперлан. Запасной полкышто тылзе гына кученыт.
Мартыште
фронтыш ужатеныт. Туштыжо, пешыжак кужун кредалаш ыш перне. Сусыргымек,
госпитальыште киенам. Теве ынде госпиталь деч вара, айн момент, пересыльный
пунктыш
колтеныт, — Ваньки кутырымыж годым ала шижде, ала лӱмынак немыч мутым
пуртылеш.
— Медалетат уло. Ужамат, чот кредалынат.
— Пернен, мом тушто ойлаш!
"Кузе туге — мом ойлаш? Мый гын, куанен да кугешнен, чыла-чыла рат дене
каласкалем ыле. Эльвилан гын подвигем нерген иктаж ныл-вич страницан
серышым возен колтем ыле! — семынже шоналтыш Ольош. — Ваньки, витне,
моктанаш йӧратыше огыл".
— Медальым так арам огыт пу, — шке йодышыж деч Ольош ыш кораҥ.
— Вӱд гоч вончаш кӱварым ыштенна. Тушман тудым, айн момент, бомбитлен
кертын
огыл, — уэш йодмылан Ваньки умылтарыш. — Молан, манат? Кӱвар ӱмбач иктаж
вершок
кӱкшыт вӱд йоген. Садлан кӱшыч, самолет гыч, ужын огытыл. Тунамак, эрвелеш,
мый
сусыргенам.
Кӧ шонен моштен теве тыге иктаж вершок утларак вӱд йымалан кӱварым ышташ?
Ала
ефрейтор Кугергинак? Тидыжым Ольош ыш йод, медалян ефрейторат ыш каласе.
— А фронтышто мемнан вел гыч иктымат ужын отыл?
— Уке.
— Теве Танаксола гыч Ямаев Кости талын кредалеш, манын возен колтеныт, —
Ольош
шке ялысе уверым Яшнур марийлан виктарыш. — Орденым налын, маныт.
— Мый,айн момент, чоным кочде каласаш гын, Костидам фронтеш пешак ужаш
шоненам
ыле.
— Молан?
— Ӱчым шукташ...
— Ӱчым?
— Ну да. Долго ли фронтышто тидым ышташ.
— Молан шкенаным пытараш?
Мутланен шогымыштым лугыч ыштен, команде шергылте:
— Выходи строиться!
— Тый мыйын воктенем лий, ит торло, пырля ик частьыш логалаш кӱлеш, —
шижтарыш
ефрейтор Кугергин.
Вещевой мешакым сакалтен, чыланат пересыльный пункт ончылан писын гына
радамлалт
шогальыч.
Йӱр тугак шоргыкта. Чарнашат монден ала-мо? Угыч толшо салтак-влакым налаш
ончыл
позиций гыч политрук толын. Кӱкшӧ кап-кылан, вачыгочшо планшет кеча, пурла
могырышто — пистолет. Жапым шуйкалыде, тудо подкрепленийым йӱр воштак
наҥгайыш.
Тул койдымын маскироватлыме Ростов ола гыч лектын, степь корно дене
йошкарген
когаргыше касвелыш, фронт лишке, ошкылыт. Мланде тазылген, кӱжгӧ ботинке
пундаш
кӱрлын кодшашла лавыраш пижеш.
Ончылно шурнысавыш семын булт да булт волгалт колта, каватӱрым йошкар тул
нула.
Эр велеш маршевой рото ик станицеш шогале. Салтак-влак шӱртӧ пырче кодде
нӧреныт, но, тулым олтен, вургемым кошташ огеш лий: самолет-влак
чоҥештылыт, ужын
кертыт.
Станицын лӱмжӧ веле кодын, пӧрт-влак шаланеныт, южыжын ик пырдыж, весын кок
лук
коҥгаже гына тулыкла койын шинчат, молыжо сур ломыжыш да кӱ падырашыш
савырненыт. Олмапу, вишне, грушо, черешне-влак шем кидвургым нӧлтен
шогалмыла койыт,
туге гынат коклаште ик-кок пушеҥге, ужар вуйым налын, садак иланен кушкеш.
Ик-кок суртым ачален, складым ыштеныт. Тыште Ольошмытлан каскым, изи
кӱртньыгольмым, кок гранатым, винтовкым да патроным пуэдышт.
Куштылго пилотко олмеш кӱртньӧ каскым упшалме дене Ольошын вуйжылан
каньысырын,
нелын чучеш, вачӱмбалжым ночко вургем темда, йӧра кеч эр велеш йӱржӧ
чарныш,
мардеж пуалме дене вургемышт эркын-эркын ӱмбаланак кошка.
Кенета яра печкем пералтен-пералтен колтымо гай мӱгырымӧ йӱк вуй ӱмбалнышт
йоҥген толаш тӱҥале.
— Воздух! — политрук корем серыш пурен возаш командым пуыш, винтовко
затворым
йылгыжме деч кид дене петыраш шӱдыш.
Шкеже, тул-вӱдым эртыше, тар пушым ӱпшычшӧ командир, вер гычат ыш тарване,
салтак-влакын мланде пелен пызнымыштым ончен шога. Тудлан бомбат, снарядат,
кеч вуй
ӱмбалне пудештше, очыни, нимат шучко огыл. Тугела коеш.
Шем-ош ыресан самолет-влак, нунын гоч эртен, шке заданийыштым шукташ умбаке
чоҥештен йомыч.
Варажым политрукын Кайсанов фамилиян улмыжымат Ольош пален нале да
рашемдыде ыш
чыте:
— Политрук йолташ, разрешитлыза йодаш. Те марий кундем гыч огыдал?
— Кузе палышда?
— Фамилийда марла шокта. Могай район гыч?
— Ронго вел улам.
— Ял лӱмдаже кузе?
— Куэрсолам колынат?
— Тушто ачамын палымыже уло, армийыш кайыме годым телым малаш шогалынна
ыле, —
марий еҥ дене марла ойлымыжлан кӧра Ольошлан йӧршеш Марий кундемыште
улмыжла чучо.
— Кӧн деке?
— Пуйол Миклай деке.
— Куэрсолаш, манат? Миклай деке? Тудыжо — мыйын ачамыс!
— Вот здорово!
— Тыйже кушеч улат?
— Кугунур район, Танаксола гыч, Алексей Степанович Иванов! — честьым пуыш
Ольош.
Кӱкшака кап-кылан политрук салтаклан кидшым шуялтыш:
— Тугеже, ачана граждан сӧйыштӧ пырля кредалыныт, а ме — тиде сарыште.
Лӱмемже —
Николай Николаевич.
— Эше ефрейтор Кугергин уло, марий кундем гычак. Госпитальыште эмлалтмыж
деч вара толын. Ме ик отделенийыштак улына.
Политрукат сусыргымыж деч вара госпитальыште киен лектын да ты частьышке
логалын
улмаш. Тар ӱпшым ӱпшынчын гынат, южо командир гай кум пачашан аватмутым ок
кычкырле, шкенжым кучен мошта. Очыни, шуко йӱштӧ-шокшым, сай-осалым ужын.
Тыгай еҥ
поро лиеш. Салтакым, тудын шонымыжым шинча ончалтышыж гычак пала.
А угыч толшо салтак-влак, ойлыманат огыл, тургыжланат: шушаш кредалмаште мо
лиеш, кӧ пала? Ала южылан ужар вуйжымат пышташ логалеш, ала первый
кредалмашыжак
пытартыш лиеш? Тургыжланыме годым айдемым кумылаҥдыде ок лий. Вет лӱдшӧ
еҥлан,
калык манмыла, мераҥат — пире, пундышат — маска. Лач лӱддымым гына тӱня
йӧрата,
лӱддымӧ деч пуляжат кораҥеш.
Ольошмытым ондак кокымшо эшелонышто кученыт, тыште нуным разведчик лияш
ямдыленыт: топографий картым палаш, часовойым пытараш,"йылмым кондаш",
кӱртньывоштыран
печым пӱчкедаш да йымачынже нушкаш, гранатым кышкаш, миным шындылаш,
пистолет,
карабин да пулемет гыч лӱйкалаш да моло сар пашаланат туныктеныт.

КУДЫМШО ГЛАВА
1
Танаксола памаш сер ӱмбалне, Талман вӱд воктен, ялын ик мучашыж гыч вес
мучашыш
шумеш сад-пакчаште, ошын койын, ломбер пелед шогалын. Тунар чот пеледын,
ужар
лышташыжат ок кой, шонет, пуйто теле толын. Но ош лум огыл, май пӱртӱс,
тыге
волгалтын, кеҥежым вашлиеш.
Сар деч ончыч ломбо пеледме годым ӱдыр-рвезе-влак паша деч вара ял мучашсе
памаш
серыш погынен, муреныт-куштеныт, чоныштым куандареныт, пеледышым пӧлеклен,
иктевесыштлан йӧратыме шомакым ойленыт.
Ынде тиде ушеш гына кодын. Качыже уке гын, кӧн дене кутырет? Латкок-латкум
ияшыжын, манмыла, эше нерйымалыштат кошкен шуын огыл. Нунын дене мо нерген
ойлашыже?
Йӧра, кеч фронтыш кайыше ачашт, изашт да пошкудышт олмеш кугыеҥ семын пашам
ыштат.
Ломбо пеледме жапыште "У корно" колхоз кокымшо киндым — пареҥгым — шындаш
лекте.
Кори вате тымарте плуг почеш коштын огыл ыле, шала пашашке, куш колтат, туш
коштын. Кодшо гана агавайрем деч вара колхоз правленийын заседанийыштыже
тудлан
"Портовик" лӱман имньым кучыктеныт. Тиде кӱчык жапыште илышыштыже мыняр
савыртыш
лие! Марийже иктаж лу ий ончычак йӱын колен. Аракалогарлан илыш, калык
манмыла,
тӱрволакеш кержалтше сӱс семынак кӱрылтӧ. Кум эргыже кушкын шуо, кугуракышт
тушман дене кредалаш кайышт, изиракше — кудымшо классыште тунемше Семон
гына — пеленже. Кодшо арняште эн кугу эргыж деч кум лукан серыш олмеш шӱмым
кочшо увер
тольо. Ава, йӱдвошт чыр омым ыштыде, комбо пунан кӱпчыкшым кочо шинчавӱд
дене
нӧртен пытарыш: фронтышто эргыже ик неле бой годым геройла кредалын колен.
Могай
топката, патыр рвезе ыле! Кок кече гыч изирак Веню эргыж деч серышым нале,
тудыжо нимом колдымо, нимом ойлен кертдыме лийын возын. А вет могай
мыскараче, мураш-кушташ йӧратыше ыле! Шоналтен колтет, да ушым йомдарен,
йӧрлаш лиеш. Ой,
илышыжат! Шотлен пытарыдыме тормакан. Молан тыге пӱралтын? Ыш арале кугу
эргыжым
улдымо кугу юмыжат. Ыш сакле изин-кугун сӧрвалыме пиамбаржат, сукчо ден
ашыжат
еш эсенлыкым ышт пу.
Эрге-шамыч кушкын шумек, шешкым пуртен, шуко уныкан лийын, выче-выче
вычыматен
илаш шонен ыле. "У корно" колхозышт Кугунур районышто эре ончылно лийын,
имньыштат ситен, эсогыл кок идалык ончыч тоннат пелым шупшыктымо
автомашинамат налыныт
ыле.
Сар тӱҥалмеке, "У корно" колхоз шуко имньым, орвам, кургым, йошкар ула дене
киндым, мыняр йодыныт, тунар фронтлан колтышт. Автомашиныжымат пуыш.
Кори ватын кычкыме Портовикымат комиссийыш намиеныт ыле, омыта дене оҥжо
кугун
сусыргенат, налын огытыл. Шошо ага гоч имньын йоражым пеш чот эскерыш,
омыташкыже, йӧнештарен, пушкыдо шовычым кылден коштыктыш, тыге оҥжо
тӧрланаш тӱнале.
Имньылан пукшаш курго ситен огыл да колхоз вуйлатыше шкежак сурт озанлык
еда,
кӧн уто шудо уло, поген кошто.
Сепаным ӱмбач ончаш гын, лу ден коваштыже веле, но ний дене тодмо огыл,
чулым
марий, тышкат, тушкат шуаш тырша, кайымыжым ончо — ала куржеш, ала ошкылеш.
Шошо
ага жапыште шӱшпык омо наре малымыжлан да азапланымыжлан кӧра шинча йымалже
волен кержалтме да пуалме семын коеш, шӱргыначкажат кодын огыл, чурийже
йыдал пундашла лакылалт волен.
— Нимат огыл, вате-влак, у кинде деч вара шӱлалтена, куштылгырак лиеш! —
колхозник-влакымкумылаҥден.
Илышын неле савыртышыжым шонкален, Сепан шкежат пасушто пареҥгым шындаш
кашым
савыра.
— Вик! Вик, манам! Йыраҥже! — пакма имньым покта.
Савырыме кашыш пареҥгым оптен кайымек, кугу кап-кылан Кори вате Портовикше
дене
петырен куралеш.
Молат тыгак мужырын-мужырын куралыт.Пареҥгым шындаш авашт дене пырля йоча-
влакат
толыныт. Нуно огыл гын, кӧ тынар полшен кертеш? Тачат, рушарня кечын, вужге
веле
койыт, ведра гыч пареҥгым налын, курал кодымо каш ӱмбак кышкен каят, авашт
темдал кода — тыге паша писынрак ушна.
Тений пареҥгым чокак шындыман. Роколмалан, Сепан манмыла, нимат ок шу.
Салтак ик
шинельымак вакшеш, тоҥедеш, леведеш манме семын, ялысе калыкым ынде кокымшо
кинде утара: пареҥге дене шӱрым шолта (шӱраш, шыл да монь уке), пареҥге
дене немырым луга, пареҥге дене киндым кӱэштеш, эсогыл ош калачымат пареҥге
дене ышташ
вате-влак тунемыныт. Шинчаланшудо, полдыран, пулеж нӧлталтмым йоча-влак
изин-кугун вучат, ужар кушкылысо витамин дене йошкар атыштым тунам темат
ыле.
Сарлан кӧра колхозышто имне шагал кодынат, шындышаш пареҥгым нурышко ӱшкыж
дене
шупшыктат.

2
Маршевый ротышто контузитлалтмыж деч вара Веню полевой госпитальыште
эмлалтын.
Вара тудым эл кӧргысӧ эвакогоспитальыш кусареныт.
Сар деч ончыч тиде кок пачашан кӱ пӧртыштӧ школ улмаш. Кызыт класс олмышто
палатке-влакым ыштыме. Кажнышкыже латкок-латвич койкым шындылме. Яра вер
уке. Иктын кидше гипсыште, весын пел йолжо пӱчмӧ да костыль дене кошташ
толаша, а контузитлалтше-влакше я нимомат огыт кол, я ойлен огыт керт, я
йӧрлыт — чылаштымат
эмлыман. Йол ӱмбак шогалмек, уэш шакше кашак ваштареш кредалаш пӧртылыт,
чолакшым мӧҥгӧ колтат.
Чемеков Веню контузитлалтмыж деч вара ятыр жап колын огыл, ойлашыжат
кококла веле тӧчен.
— Фамилиет кузе? — телефон пучыш кычкырымыла, тудын деч йодыныт.
— Ба-ба, — вашештен.
— Лӱмет кузе?
— Ба-ба.
— Мыняр ияш улат?
Вашмут эре икте лийын:
— Ба-ба.
Моло мутым Веню ойлен моштен огыл. Еҥын кутырымыж годым тудын шинчашкыже
тӱткын
ончен, тӱрвӧ тарванылмыжым, шыргыжалмыжым эскерен, мо ойлымым тыге умылаш
тӧчен.
Вашмутым кокок еҥла кид дене ончыктылын але кагазеш удырал пуэн. Жапын-
жапын,
вуйушыжо шаланен, кушан лийын, тушан крӱп шуҥгалт пӧрдалын.
Эркын-эркын Веню ойлымым колаш да мутланаш тӱҥалын. Йӧрлмылан кӧра мӧҥгӧ
колтат
манмым колынат, ВВК-ам* изин-кугун вуча...

ВВК — Военно-врачебный комиссий.

Чынже денак, икмыняр кече гыч ВВК лие, Чемековым, строевой службыш
йӧрдымылан
шотлен, мӧҥгыжӧ кум тылзылан колтышт.

ШЫМШЕ ГЛАВА
1
"У корно" колхоз Талман вӱд воктене верланен, садлан тудо олыклан поян.
Шинчалан коймо марте ужар посто гай шарлен вочшо олыкышто нӧргӧ шудо шошым
кече
еда нӧлталт кушко, вара чинчын-вунчын койын пелед шогале. Тыште шонанпыл
гай
шинчам йымыктыше могай гына пеледышым от уж: шышталге тӱсан олык макым,
ныжылге
кына тегытшудым, ояр кава гай койшо кандывуйым, ший шергаш гай йыргешке
висвисым, агытанын кекерекше гай чевер вуян шинчаланшудым да моло тӱрлымат.
Вара чыла
пеледышым йолван шудо леведеш. Тунам лупсан эрдене уло ял дене солаш лек
веле.
Кошкымекше, овартен, йӱр толмо деч ончыч поген налман.
Шудым ыштыме пашаш изижге-кугужге, рвезыжге-шоҥгыжге — уло ял калык лектеш.
Олык лапыш волымо деч ондак чыла сатарманым ачалат: у савалан вургым
шындат, кыл
кучемым чоткыдемдат, сакӱзӧ дене бритве гай пӱсеммешкыже шумен ямдылат,
пазар
гыч калакым налын кондат. Солен пыштыме шудым оварташ у шорвондым, каваныш
кышкаш кужу вурган кум-ныл тормакан шаньыкым ыштат. Изирак рвезе ден ӱдыр-
влаклан
Омылькан Сепан лӱмынак куд пӱян чатката шорвондым шагал огыл ыштыктен.
Шудо солаш неле гынат, ару паша. Садланак, пайрем семын мотор вургемым
чиен, у
ыштыр-йыдалым пидын, нӧлталтше кумыл дене олыкыш ошкылыт. Тыште кажне шке
усталыкшым, чулымлыкшым ончыктен кертеш.
"У корно" колхоз тений шошо ага пашам пытарыме деч вара юватылде шудо солаш
волыш. Латкум-латвич ияш рвезе-влакат, савам кучен, авашт дене пырля
касалыкыш шогалын, кечыгут ик вел гыч вес велыш, нӧргӧ капыштым лупшен
шогат. Умбач ончымаште ош вургеман калык шулдырым нӧлталын чоҥешташ тӱҥалше
комбыла коеш.
Солышо-влак коклаште рвезе-влакат улыт, тувырышт вӱдыш чыкен лукмыла
пӱжалтын да
кудаш веле кудалтеныт. Кугыеҥ семын солалтен колташ тунем шуын огытылат,
савашт
дене руэн-руэн толашат, нунылан туге чучеш, пуйто олыкышто огыл, фронтышто
улыт,
солалтымышт еда тушманым ик тӱшкаш урен йӧрыктат. Руэн солышо-влакын кап-
кылышт
вашке ноя, лач авашт гына нойымым огыт шиж ала-мо, ик шырымын тошкалын,
ончыко
да ончыко каят. Шеҥгелан кодшо йочалан саважат койынак нелеммыла да
нӱшкеммыла
чучеш, мӧчывуй    ӱмбак пурен шинчын, шортын колташат тора огыл. Но тыге ок

лий. Тунам вара ӱдыр-шамычше мом маныт? Пӧрьеҥ семын, кӧ вара аважлан,
колхозлан
шудо ышташыже полша? Ушкалым, шорыкым мо дене пукшаш тӱҥалыт? Шӧр-торык деч
посна неле ийыште кузе илет, шольыч ден шӱжаретшылан мом пукшет? Кочо
шинчавӱдым
шылтенак, пӱйым пурынак самырык-шамычат авашт семынак элнымешкышт савам кок
могырыш кечыгут лупшат да лупшат. Тиде пашаште поснак моштымаш, артым
манмет,
кӱлеш.
Омылькан Сепан тыштак, олыкыштак. Тудо чылаштлан сакӱзӧ дене кр-р-р, кр-р-
р, мурыктен, савам нӱжен шуэш, чыжик-чожик, чыжик-чожик йоҥгалтарен,
самырык-влаклан
савам калыклаш туныкта, солымо годым кузе капым кучаш, йолым налаш кӱлмым
ончыктен умылтара, шкежак солен ончыкта. Тудын саважат чошт, чошт веле
шӱшка, выжиҥвыжиҥ мурен, мӧҥгеш-оньыш шке коштеш, шонет, нӧргӧ шудо тӧр
кашын возеш, касалыкше ӱштервоштыр дене ӱштмыла йытыра кодеш — ончен
куанет!
— Рвезе-влак, шинча лӱдеш — кид ышта, паша, тудо, шке туныкта, коракым гына
шотлен ида шогылт, — манеш Сепан.
Нунышт ача-авашт гаяк тыршыше улыт. Тургым жапыште кӱпчык коклаште кӱпен
огыт
кий, вет шудым лупсан годым солаш сай. А эрдене пӱртӱсшӧ! Тугай тып-тымык,
шудо
кушмо йӱкым колат! Кече лекме годым кайык-влак кузе мурат, чонет шула!
Чылт-чолт! Чылт-чолт!
Чылт-чолт! Чылт-чолт! —
тӱҥалеш изи сар шӱшпык. Вара тара-та-та-та-та! — шолткыктен колта. Адак
чылтчолт, чылт-чолт пералта да тчуитр-р-р-р-р! — ышталеш.
Уви-ка-ка!
Уви-ка-ка!
Чылык-чулык! Чылык-чулык!
Чылык-чулык! Чылык-чулык!
Чор-р-р-р-р!
Чвийк-чвийк,
Чвийк-чвийк!
Шытыр-р-р-р-р!*
Могай гына йӱкым ок лук, кузе гына ок савырал! А вара та-ак тӱҥалеш:
Чип-чоп, чип-чоп!
Чопик-чопик!
Чопи-чо-чо-чо-чо!

1 Шӱшпык муро йӱкым В.Савин почеламутшо гыч налме.

Чарга ший йӱкшым тунар чот кугемда, тунар чот чиопкыктен налеш, пытартышлан
ик
секундлан мурыжым кӱрлеш:
Чоп!
Шкеат шӱлымым чарнет, верет гыч тарванен от керт. И чыла. Ситыш, манеш.
Шудым
поген налме деч вара шӱшпык мурымыжымат чарна.
Кече лекме годым мардежат йымен возеш, пуалаш ок тошт. Талман вӱдшым ончал
—
воштончышла коеш, ала йога, ала уке.
Такше, тыгай тымык эрдене, икшывылан эҥырвоштырым вачӱмбак лупшалын, кол
кучаш
веле ошкылман ыле, да ок лий: жапше тугай, тыныс огыл.
Кече, койын, кӱшкӧ кӱза. Кечывал шумым йоча-влак гына огыл, вате-влакат
изин-кугун вучат, вет ял мучаште памаш сереш тӱшка кочкышым пашаш лекше-
шамычлан шолтат. Киндыжым вискален пуат, а шӱржым мыняр кертат, тунар коч.
Могай тамле шӱраш
дене шолтымо шӱржӧ! Йылметым нелат!
Кочкаш шичмек, кап нойымымат, кид корштымымат, йол пундаш тулла йӱлымымат —
чыла
мондет. А вара, рвезе-ӱдыр-шамыч Талманыш йӱштылаш куржыт, кече йолеш
шуаралтше
капыштым чывылтен кандарат, юарлат, вӱдым шыжыктыл модыт. Теве кушто
нунылан веселаже, куанже!
А ӱдырамаш-влак фронтышто кредалше марийышт да кугурак эргышт нерген ойлат,

ӱмаште кузе, кӧ мыняре солымыштым шарнен, олыкыш, шкеныштын касалыкышт
деке, кечывал кочкыш деч вара мутланен-мутланен ошкылыт.
— Япыкше саваж дене важык утла солалта ыле, — Сепан вате шке пошкудыжо
нерген
мутым лукто.
— Могай патыр марий ыле, — йыгыре ошкылшо Кори вате шоктыш. — Сар
тӱҥалтыштак
йомо, ой, Юмыжат!
— Ешанат лийын ыш шукто. Есвительныйыш кайымыж почеш Оксижат ала-молан,
вучен
шуктыдеак, вес ялыш марлан лекте.
— Ӱдыр-каче годсым мом тӧрлашыже! Келшат икте дене, марлан каят весылан.
— Такше, тудо, ӱдыр вет шулдыран кайык дене иктак: таче — тыште, эрла —
тушто.
— Жап шуэш гын, мом ойлаш, оҥ тич чымалт шогышо мужыр погыж дене корак
тупешат
шинчын кая, — Кори вате кидшым веле лупшал колта, кутыра.
— Тунамже эше качыже ыле, а тений вуеш шуын шогалше ӱдыр-шамычлан качыжат
уке
вет, калтак!
— Укеште казажат — вольык, манмыла, ынде пондашан кугызажат каче шотеш
коштеш.
— Кеч иктажше сусырген але монь пӧртыл толшашет! Юмыжак мемнам монден ала-
мо?
Кеч Ольошемже илыше кодшо ыле, — Сепан вате, шинчажым ӱштылын, кошар нержым
шупшыльо. Ик идалык жапыште марийже семынак чот чакнен, шӱргыжат чот
шупшылалт,
куптыргаш тӱҥалын, ӱпышкыжӧ ятырак чал пырче пурен. — Мом йоднем ыле? Шала
мундыра, арва вуй! Толямлан похоронный толмо деч вара моткочак мондаш
тӱҥалынам. Ээ, тыйжын Венюэтше кузе вара? Лазаретыштак?
— Туштак.
— Миен от тол мо? Теве Начи кайынеже, маныт.
— Тудын Костиже пеш тораштыжак огыл, а мемнажын , о-ой, Урал вес могырыш
шумеш
каяш, манаш веле? Оксаже уке гын, мо дене кает?

2
Эльви шонымашкыже шуо — салтак радамыш нальыч. Москваш аэростатный
загражденийын
ик частьышкыже логале. Нунын кокымшо отрядышт Преображенский площадь
воктенсе
школ пӧртеш верланен. Столицынан каважым тушманын самолетшо деч аралаш йӱд
еда
кум тӱжем меҥге кӱкшытыш аэростат-влак нӧлталтыныт.
Элнан рӱдӧ олаштыже лияш Эльви изиж годсекак шонен. Тиде шонымашыже
фельдшерскоакушерский школышто тунеммыж годым шукталте, кокымшо курс деч
вара нуным Москваш
экскурсий дене намиеныт. Эн ончычак Йошкар площадьыш, совет калыкын шӱм-
чонлан
эн лишыл, эн шерге верыш — Кремль дек намиеныт, Владимир Ильич Ленинын
мавзолейышкыже пуреныт.
Вара метро дене шуко миллион калыкан Москва мучко кудалыштыныт, ял озанлык
выставкыш миеныт. Аважын шомакшыла, теве кушто рай манмет! Пурет гын,
лекмет ок шу.
Пеледышыже — ончен шерет ок тем, шинчат йыма! Чевер олма садше! А фонтанже!

Вӱдшӧ тушто, шонанпыл тӱсын шыжалт, кӱшкӧ нӧлталт кӱза, йӱд-кече чарныде
йога.
Вес фонтаныште пуйто латвич шӧртньӧ ӱдыр лектын шогалын, тидыже акаж ден
шӱжарже
семын илыше латвич республикым ончыкта.
Элын столицышкыже экскурсий дене толмо годым йырваш куан муро сем йоҥген,
кажне
шыргыжын ончен, а кастене пеледыш аршаш семын тӱжемле электротул сескем
олам
сылнешт волгалтарен.
Кызыт Москва чот вашталтын, сар тӱсым налын. Олам аралаш уремлаште тӱрлӧ
укрепленийым ыштыме, улак верыште, скверлаште, южо шуко пачашан пӧрт
ӱмбалнат маскироватлен шындыме зенитный орудий-влак йӱд-кече кавам тӱткын
кӱтат. Окнам чыла
вере кагаз ластыкла дене тореш-кутынь тушкымо, пудештме юж толкын дене южо
вере
яндаже шаланен да фанер оҥам кырен шындыме але вургемым шурал петырыме.
Пычкемышым корен волгалтарыше сигнал гай электротул нигуштат ок кой: пӧрт
окна чыла вере кӧргӧ велым шем материй дене пӱрдалтын.
Воздушный тревогым шижтарен, кунам сирена кугу янлык йӱкын шучкын сигыра,
тунам
метрошко калык вашка, утларакшым шоҥго ден ӱдырамаш-шамычым гына ужат.
Пӧрьеҥ-влак, ополченийыш ушнен, Москвам аралаш шогалыныт. Заводеш кодшо
пашазе-влакше
ялт вес продукцийым — куатле оружийым — фронтлан йӱд-кече лым лийде ыштат.
Эльви ынде военфельдшер, медицинский службын лейтенантше. Кредалме пасушто
Ольошым вашлияш шонен, фронтыш каяш йодмашым возен. А логалынже тышке...
Йӧратыме
еҥже кызыт кушто гын? Серышыжат ала-молан шукертак уке.
Шонкален шинчымыж годым санчасть пӧлемыш дежурный пурен шогале.
— Разрешитлыза! Тыланда серыш, доктор! — кум лукан кагаз калтам шуялтыш.
— Тау! — Эльви кидышкыже нале, да тӱсшӧ кенета солык гай ошем кайыш.
"Мо тыгай?" — тудо кече почела эре Алеша деч поро саламым вучен, но вашмут
олмеш
шкенжын серышыжымак веле мӧҥгеш колтеныт. Ӱмбалныже Алешан адресшым йошкар
карандаш дене ыресла тореш-кутынь удыралме да "Адресата нет" манын возымо,
туштанак военный цензурын ончымыж нерген штампым шындыме.
"Молан "уке"манын возымо? Молан "фронтыш каен" але ик мут дене "выбыл"
манын
удыралме огыл? Молан шкежат нимогай уверымат пуэн огыл? Кушто ынде тудым
кычал
муман?" — шонкален ӱдыр. Но ӧпкелымыжлан вашештыме семынак кок-кум кече гыч
Алеша деч Южный фронтыш кайымыж нерген корно гыч колтымо серышыжым нале.
Ынде Эльвилан корно рашеме — кузе-гынат Южный фронтыш логалаш.
(Умбакыже вес номерыште лиеш).



040397
************************************************************************
4—03
Василий Иванович Ижболдин 1928 ийыште Башкортостанысе Калтаса район, Кокуш
ялеш
шочын. 1950 ийыште сар годым шаланыше калык озанлыкым йолымбаке шогалташ
комсомол путевка дене каен. Тверь областьысе Вышний Волочок ола лишне
шаргӱм лукшо
карьерыште забойщиклан ыштен. Ты оласе предприятийлаште тыршымыж годым
кыдалаш
школым тунем лектеш. 1958 ийыште "Вышневолоцкая правда" газет редакцийыш
кусна.
1968 ийыште КПСС ЦК пеленсе Высший партийный школым пытара.
1972 ий декабрьыште Василий Ижболдин Марий республикыш илаш да пашам ышташ
толеш. Телевидений да радиовещаний комитетыште старший редакторлан, тӱҥ
редакторлан ышта, 1975 ийыште "Пачемыш" мыскара журналын тӱҥ редакторжылан
шогалтат.
1978 ий январьыште КПСС Марий обкомын печать, телевидений да радиовещаний
секторжым вуйлаташ тӱҥалеш. 1982 ий апрельыште Марий радион тӱҥ редакторжо
лиеш.
Витлымше ийла мучаште Тверь областьысе, Марий республикысе газетлаште
Василий
Ижболдинын очеркше, ойлымашыже, фельетонжо, мыскара-влак лекташ тӱҥалыныт.
Тудо
— ятыр повестьын, "Турий" романын, чылаже индеш книган авторжо. Возымыжо
Москваште, Йошкар-Олаште, Тверьыште савыкталтын. Марий радиошто
"Экспедиция" ден
"Кугурем" спектакльже-влакым шындыме.
1992 ий гыч — Василий Ижболдин Марий радион эрвелмарий-влак илыме кундемысе
корреспондентше: калыклан нунын илышышт, пашашт да культурышт нерген
каласкала.
Василий ИЖБОЛДИН



040497
************************************************************************
4—04
Альберт ВАСИЛЬЕВ
Саман, мый корныеҥет омыл

Шым чумыртыл кӱсеныштемже мушкындым,
Орадыжат коклан кеч лийынам.
Пӧрдалынам пуракыште,
Но йӱр вӱд дене мушкылтын
Яндар чонан кодашак тыршенам.

Узьмак да тамык,
Поран да тымык.
Кушан чонем, ом пале, лакемеш.
Палем лач иктым —
Мландынаже тыртыш.
Иктура ошкыл
Пӧртылат мӧҥгеш.

Эртале илыш,
Шӱшкалтен да шортын.
Шеҥгек ончалме пагыт лишемеш.
Но ныл оҥа ден чоҥыкташлан пӧртым
Эшежак эр. Эше илаш кӱлеш.

Еҥ семын нурыш ӱденам шыдаҥым.
Кушеч тынар коншудыжо пошен?..
Ала шым чий да йолышко йыдалым,
Пасу пашам шым мошто пагален.

Ала мый мландым пургедшашлык омыл?
Ала турийын кӱкшытыштӧ вер
Мылам пӱралтын.
Но вет олык —
Турийын игым лукмо вер.

Ала шке йӱкын муренжат ом мошто?
Нигӧ ок мокто,
Вурсышат уке.
Саман тыгай,
Нигӧ нигӧм ок колышт.
Чылан ойлат,
Кеч йӱкышт оралген.

Мыят ойлашак тыршышым иктутыш
Туге, эсогыл, йӱк йомдарымеш.
Но ынде муро кумылемже туртын —
Жап дечын кодым корно ӧрдыжеш.

Шикшан мончаште илыше гай лийым.
Шулен ий семын пиаллан ӱшан.
Тений саманын волгыдо чурийже
Коеш мыламже шемын, вудакан.

Пошкудо ден пошкудо, ваш вурседыл,
Нелшаш гай койын ынде толашат.
А вет иленыт лишыл родо семын,
Рӱж погынен ыштеныт пашамат.

А кызыт кӧлан эҥерташ от пале.
Кӧ сай йолташ,
А кудыжо тушман.
Миет —
Вашлийыт, пӱй вошт шыргыжалын.
Шинча йымач ончалын ужатат.

Саман,
Мый тыйын корныеҥет омыл...
Кеч тыйжым мый шкежак шочыктенам.
Коднем мый ынде икверыштак тошкышт —
Теҥечысе кече лишыл чонемлан.

Садлан нигӧлан мушкындым ом рӱзӧ.
Ораде койыш кеч эше лыҥак.
Турийын кӱкшытышкыжӧ шым кӱзӧ,
Шке ялыштем пукшем тугак шыҥам.

Мылам тек рӱзышт мушкындым,
Ом сыре.
Кидем лупшалын ом темдал шыҥам...
Ончем йӱдвошт тора кавасе тылзым,
Шкалан мый тушто верым кычалам...



040597
************************************************************************
4-05

ПСЕВДОНИМЫМ ШАРНЕ ДА МУТЫМ ЕШАРЕ
Кызыт марий сылнымут аланыште тыршыше-влакын лӱмыштым ушештарена

Лийже теле я кеҥеж,
Лыҥ сера мемнан ...

Ончылно кия ма роколма,
Одым ямдыле пӧлеклаш ...

Кунам озанлык паша деч ярса,
Шинчешак, ӱшанем, романлан ...

Пьесым возымаште, ончет — чылт Кугыжа,
Кушкын, нимом от ман, Юрий ...

Макым ок пу тудо йӧршын нимыняр!
Лек поэзий аланыште ончыко ...

Мыскараже — мыскара, воштыл шӱм кыра тук-тук.
Арамлан мо налын лӱмым, вожым колтыш ...

Манеш-манешым колтымаште веле псевдоним.
Лач "Ончыко" журналыште уло Тими ...

Стихше тудын чатка-ла,
Кӧ возаже — ...

Сылнымутшо вияҥешыс икмардан.
Тудын лӱмжӧ, лӱмжӧ тудын — ...

Лудшо еҥже, очыни, чытыде яча:
"Кушко йомо, куш "порволыш" гын... — ?

Палена ме: тудын лектыш мӱкшын гай,
Сыренат сера йӱд-кече —...

Туддечат лекшашыс шукырак "йозак":
Лӱмыштат вет икгаяк, но псевдоним — ...

Писатель, поэт да драматург шкежак.
Кӧ шонеда? Конешне, ...
Йолташышт ШУЛДЫР ВАСЛИЙ.
Вашмут-влак тыгай лийшаш улыт:
Регеж. Локама. Арсак. Байгуза. Ояр. Макартук. Тими Тим. Чатлама. Мардан
Рая. Ярча. Кельдыбай. Ялзак. Эмгак.



040697
************************************************************************
4-06

Элексей Чатлама
ЭР

Окнашкем у кече пурыш.
У эр — у пиал.
Агытан кашташтак мурыш.
Помыжалте ял.

Кум окнам эр кече велыш,
Кумынек йӱла.
Ӱжара чевержым велыш,
Лие весела.

Ял мучаште ош куэже
Сортала йӱла.
Шочмо-кушмо сылне верже
Эр юж ден шӱла.

Мучелажым ӱдыр налын,
Памаш дек куржеш.
Шоҥгыеҥ пыкше кынелын,
Могыржым туржеш.

Моско гычын, пеш тора гыч,
Радио ойла.
Рвезе еҥ пашаш тарваныш.
Кумыл весела.

Ял мучаште ош куэжын
Выжгыкта лышташ.
Шочмо-кушмо марий велжым
Кече чеверта.



040797
************************************************************************
4-07

Энтип, корнет волгыдо да пиалан лийже!
Кызытсе чуваш поэзийын ик тале мурызыжо Энтип (Антипов Василий Иванович)
1937
ийыште Куйбышев (кызыт Самара) область, Клявлинский районысо Черный Ключ
селаште
шочын. Кыдылаш школым тунем лекмеке, ялысе клубым вуйлатен, Чувашийысе
комсомол
стройкылаште тыршен, тушеч газет пашашке ушнен. 1974—1977 ийлаште верысе
книга
издательствыште редактор лийын тыршен. Чуваш госуниверситетын да Москосо
Литинститут пелен Высший литературный курсым тунем лектын. 1977 ий гыч
Россий (СССР)
писатель ушем член. Лу утла почеламут сборникын авторжо. Ятыр марий мурызын
возымыжым шочмо йылмышкыже кусарен. Чӱчкыдынак Йошкар-Олашке толын коштеш.
"Ончыкышто" але икымше гана савыкталтеш.
Корнет ончыкыжымат эре волгыдо да пиалан лийже, чуваш таҥна Энтип!

Эптип,
чуваш поэт

* * *
Чонлан каньысыр, лӱдыкшӧ, йӱштӧ...
Могай сусыр оҥемым куча?
Мый ожнат иленам ӱлнӧ-кӱшнӧ...
А эрлаже мо мыйым вуча?

Уто йӱк да шинча деч кораҥын
Да манеш-манеш дечын утлен,
Йочасадышке рож гыч мераҥла
Мый пурем, шонышемым шымлен.

Сад-пакчаште коштам ӱмыл семын,
Йол йымалне модеш той лышташ.
Да ӱшан авалта кумылемым
Куанен йоча семын илаш.

Вондерла гыч йога йӱр чӱчалтыш,
Лышташлам пылт да полт лӱйкален.
Эҥыремышын чапле атмаже
Лыжгаен... Мый тугеже илем.

Йоча йӱк, куанен воштылалме
Пылышемлан солна кенета.
Чынжымак мо тыге? Чучеш але?
Но шӱм-чоным садак вӱчкалта.

Ах, лияш ыле кызыт тӱняшке
Шочын вочшо йоча гай мылам!
Авием, пеленет нералташ ман,
Тый декет кечын мый лишемам.
* * *
Пӱрымашын осалжым мый таче
Эн моторын чиен вашлиям —
Шоҥалам ӱшан тувырым капыш,
Вӱчкалташ кӱлеш вийым муам.

Шыматем йочам ончымо семын,
Ом титакле, ом вурсо пырчат.
Кеч чытен ом керт тудын лишеммым,
Ташламаш темем мӱйым тичак.

Тыгеракын ала эмлем тудым,
Чонжым кеч изишак луштарем?
Шындем тӧрышкӧ, пуйто пошкудым,
Чӱдӧ, шерге жапем ойырем.

Чарка кӧргым ястарыме годым
Илыш кочым мондашак кӱлеш —
Почам чоным мый, воштылын-модын...
Порырак ала тудо лиеш?

А варажым тудлан муралтем мый
Эн йӧратыме ныжыл мурем —
Ом нӧлтал, тудым ужын, кидемым,
Ончыланже пӧрдалын, сукен.

А пич йӱдым шӱч гай шем унамым
Ял мучашке шумеш ужатем
Да, ваштар йолташемым ӧндалын,
Уло оҥ ден ласкан шӱлалтем.
* * *
Ой, Юмо, могай шыже толын!
Могае сӧрал йырым-ваш!
Пӱртӱсланат, витне, пӱжалтын
Нойымеке кӱлеш юарлаш!

Мемнан кумылнам огеш волто,
Векат, сулыкнам кудалтен:
Каваште оза лачак кече,
А вӱд яндарешт кандалген.

Йомак патыр пуйто той кердым
Нӧлтен,
шога шудо каван.
Тулото тул йылмыж ден порын
Тая омо элыш шыман.

Но ме, чонна дене шулалын,
Пиал мурынам возена
Кава дене мланде коклаште
Лач тый да мый —
коктын гына!

Кузе чонлан сае улмашын
У шыжын унаже лияш:
Полша шке моторлыкшо дене
Чыла кӱлдымашым сеҥаш.

Тудак огыл мо осал дечын
Саклен, чон ласкам пӧлеклен:
Мемнан йодмылан мелын лийын,
Ик еҥыш чоннам савырен?

Сандалык ласкалыкым йодын,
Ме омо тӱняш каена...
Вуйна гыч ава семын порын
Ала-кӧ мемнам вӱчкалта.
Василий Регеж-Горохов кусарен.

АВЫРЕНЫТ
Авыреныт, кученыт чодыра янлык семын.
Йӱк-йӱан пылышемым кушкеде, шонем.
Теве лектыч сонарыш
пӱчкаш иктаж вемым,
Мыламат ынде ямде эн келге вынем.
Авыреныт, ишеныт...
чонем, тидым шижын,
Чевер флагын тулйылмыже
нултыш мыняр.
Ыжым нюсло, шым шорт,
ен лавырашке мый пижын,
Шке муремым шуяш
ситалешыс ӱнар.
Кӧ пала, ала угыч, кӱтӱшкӧ
ушналтын,
Сапкеремым кышкен,
кенета авырат,
Каласем лач тунам:
шке ом кай ош тӱня гыч,
А каяшак перна гын...
тунам мо вара...
Чаманем да ойлем:
мыняр тале пӧрьеҥым
Тӱрлӧ сар тукымнаште
такшат пытарен...
А чонем огыда нал,
ен вӱр дене темын,
Тудым Юмо тендан деч
кода утарен.

ШОНЕН ЛУКТЫМ ПАЙРЕМЫМ
Иленжат вес семын мый ом керт:
Йӱд гай шӱлык чоным авалтен да
Луктынам шонен шканем пайремым,
Поро сай амаллан юмылтен.
Ах, амал...
Мо тудым мландӱмбалне
йӧсӧ мо муаш?
Уке, йӧршеш...
Тудо пеленнак,
ит кошт умбаке,
Кажныже черет шот ден толеш.
Помыжалтам нигӧ деч эр эрдене,
Ош тӱняш окнам гыч ончалам
А пайрем шӱм тичак
пуйто темын —
Тыгела пӱртӱс ойла: "Салам".
Леве лай мардеж
окнамым почо,
Ӱжара у кечым ылыжта,
— Илыза ласкан,
тӱнясе калык,
Пуйто тудо шыпак пелешта.
Подылам гын шудо таман чайым,
Ныжыл мут аршашыш вӱдылалт,
Пелашемын ик ласка ончалтыш
Мыланем лиеш пайрем гаяк.

Унамжат окнамым пералтале —
Шошым ӱжшӧ чылдырий киса.
Омыштем тыгай пайрем кончалын...
Телым омо вел тынар тӱсан.
Йӧсӧ мо коклан муаш амалым
Чонышто пайремым ылыжташ.
Пуаш ыле кажне енлан алым
Ӱмыр мучкак куанен илаш.
Молан гын толеш тыге шем шӱлык
Ош тӱняшке кенета коклан.
Сар шомак пура чон кӧргыш вӱржла,
Кучедалыт, мом пайлат, кӧлан?
Вот тыге ме мондена пайремым,
Кеч пайремым Юмо шкак пуэн.
Пайремет ден кумылет поремже,
А кӱлеш гын, мошто амалтен.
Светлана ЭСАУЛОВА кусарен.



040997
************************************************************************
4—09
Ахмет АСАЕВ
Сылнымут "чер" — ӱмырашлык

Тидым шкемын 85 ий темме кечем вашеш возем. Йоча да самырык годсем нерген
кужун
каласкалаш ом тӱҥал, нимо ойыртемалтшыжат уке. Кресаньык еш. Еш кугу, шым
йоча.
Ачана кокыт лийын. Икымше марийже колымек, авана ялыште перныл коштшо
батракым —
мыйын ачамым — суртеш пуртен. Тудын деч кок йоча шочын: Асыл (Асылгарей) да
мый,
Ахмет (Ахметгарей). Асыл изам туныктышылан пашам ыштен, эше ила.
Йоча годсо илышем гыч посна катышым овартен ончыкташ кӱлешыже уке, шонем.
Но
авамын колымыжым тачат шинчавӱд йӧре шарналтем. Колашыже кум-ныл кече веле
кодмек, мый тудын помыш гыч ойырлышым. Эре коктын малена ыле. А колымо
кечынже, уло
ешым поген, сугынь мутым каласыш: "Эмайым (мыйым чыланат ала-молан тыге
маныт
ыле) сайын ончен куштыза, ида орландаре. Мый вес тӱня гыч эскераш тӱҥалам".
Чынжымак, кум акам ден кум изам мыйым сайын ончен куштышт, нигунам обижаен,

йӧсландарен огытыл. Тачат нуным порын шарнен илем. Эн чотшо изирак Туйсоло
акамым пагалем ыле. Тудо колхоз пасу пашаште кечеш когарген колыш
(солнечный удар).
Тойсуло мыйым вич-куд ияшем годымак сераш да окаш туныктыш. Садлан школышто
мыйым вигак кокымшо классыш шындышт.
Нылымше классым пошкудо Руш Елтек ялыште тунем лектым. Тидыже мылам 1926
ийыште
Пӱрӧ педтехникумыш, ямдылалтме классышке, тунемаш пураш сайын полшыш. Тунам
латныл ияш ыльым. Асыл изам дене коктын пырля тунемна, тудо ик ийлан ончыч
пурен
ыле.
Олаште тунемынна гынат, ялысе озанлык паша деч ойырлен огынал. Кажне
кеҥежым ешлан полшенна. Педтехникум шкежат ял озанлык "уклонан" ыле. Садлан
ик кеҥежым
опытный участкыште пашам ыштен эртаренна.
Кызыт литератор уламат, техникумышто тунемме жапем моктен ом керт. Марий
йылмым
В.М.Васильевын тукымжо гыч Н.А.Васильев изишак туныктен толашыш, а марий
литературым йӧршын туныктен огытыл. Садланак дыр техникум деч вара мый
Пошкырт пединститутын историй факультетышкыже тунемаш пуренам ыле.
Но мыйым ик кече гыч поктен луктыч. Техникум деч вара кок ий школышто пашам
ыштыман улмаш, а мыйын стажем кум тылзе веле лийын. Тыге мый 1931 ий
октябрьыште
Йошкар-Оласе пединститутыш логальым. Историй факультет укелан кӧра
общественнолитературныйыш пурышым.
Олашке пычкемыш октябрь кастене толын шуым. Такси (тунам могай такси!)
олмеш тарантасеш шинчын, "Кресаньык пӧрт" манмашке мален лекташ кайышым.
Ончем, пӧрт-влак ялысе гай веле улыт, южо окнаште электротул волгалтеш, а
южыштыжо керосин
лампе тул веле коеда. Эрденыже институтым кычал каяш уремыш лектым гын,
ужам,
асфальт тротуар олмеш оҥам гына шарыме. Йӱран годым шеклане веле — теве
яклештын
шуйнен возат.
Институтым кычал муаш томаша веле: еҥ-влак деч йодыштам — огыт пале. Тудо
вет
эше почылтын веле, чоҥен шуктыдымо, кок пачашан илыме пӧртла гына гыч коеш.
Вузлан тылеч сайрак верым муын огытыл улмаш.
Уремыште вашлийме ик еҥ В.А.Мухин лийын, тудак мыйым институтыш намиен
шуктыш. А
институт директорлан Иван Ефимович Романов — "Таргылтыш" ойлымашын авторжо,
писатель Одар — шоген. Тудо мыйым тунемме классыш ужатен пуртыш. Тушто
латкандаш
студент шинчен. Самырыкше пеш шагал, кокыт-кумыт гына. Молышт чыланат
илалше
улыт. Вара пален нальым: С.П.Байбулатов, Ф.Е.Юадар, И.Яковлев (тудо талук
гыч
колыш) эсогыл граждан сарыште кредалыныт. И.Смирнов, А.Чемекова, К.Краснов
(мурызо Леонид Красновын ачаже) ешан-шочшан ыльыч.
Теве тыге тӱҥале пединститут маровед-влакым ямдылаш. Эртыше жапыште тышечын
пеш
шуко еҥ тунем лектын, ятырышт ученый, писатель, журналист, мер пашаеҥ
лийыныт.
Институтышто икымше ий тунеммынам шарналтемат, пеш оҥайын чучеш. Тидым
кызытсе
студент-влаклан каласкалет гын, огытат ӱшане. Ме тунам звеньевой
(бригадный) йӧн
дене тунемынна. Рвезе ден ӱдыр-влак уроклан звено дене — кумытын-нылытын
погынен
ямдылалтыныт, учебник ден учебный пособийым пырля лудынна да пырля
каҥашенна.
Зачет але беседа годым туныктышылан пырля вашештенна, тидыже кызытсе "Что,
где,
когда?" модышла чучын.
Литературымат оҥайын туныктеныт. Руш литературым Озаҥ гыч ӱжмӧ Потоцкий
вӱден.
Кажне писательым лончылаш тӱҥалме деч ончыч тудын социальный илыш вожшым
ончыкташ тыршен. Мутлан, тыге ойлен: "Пушкин — представитель
мелкопоместного дворянства, выразитель идей этого класса; Герцен —
представитель разночинной интеллигенции, выразитель идей революционного
народа".
Ондакше, 1933 ийыште, Шабдар Осыпат марий литературым социально-классовый
принцип дене туныкта ыле. Мутлан, Г.Микай, — марий калыкын (кресаньыкын)
революционный идейже дек лишке шогышо писатель; Н.Мухин — йорло кресаньык
илышым сӱретлыше
поэт; С.Чавайн — поян ден улан кресаньыкын тӱняумылымашыж дек лишке шогышо
писатель.
1934—1935 ийлаште туныктымо йӧн вашталте. М.Горькийын, А.Ждановын да
И.Сталинын
социалистический реализм нерген туныктен ойлымыштлан эҥертен, литературым
классовый принцип дене туныктымашке эше партийность ден народность
принципым ешараш
тӱҥальыч. Тыге литератур партийный пашашке, социализмым чоҥымо куралыш
савырныш.
Институтышто тунемме, комсомол радамыште тыршыме жап мылам шуко шарнымашым
коден. Эн сай шарнымаш сылнымут дене, писатель-влак дене кылдалтын. Мондаш
лиеш мо
Иосиф Архипович Шабдаровым — Шабдар Осыпым?
Уке, тудо мылам туныктышо гына огыл лийын. Ме тудын дене йолташ семын икте-
весына дек тунем шуынна ыле. Ваш кутырымо годым тудо мыйым Асылбаев огыл,
эре Ахмет
веле манын.
Шабдар Осыпын институтыш туныкташ толмешкыже, тӱҥалтыш кок ийыште, марий
литератур нерген йӧршын нимом пален омыл. Писатель лиям манын, нигунам
шоналтен омыл.
О.Шабдарын марий литературым профессионально мастарын, келгын туныктымыжо,
М.Шкетанын творчествыж нерген диплом пашам сераш ӱшанен пуымыжо да сераш
полшымыжо (консультацийже) мыйын шӱмыштӧ сылнымутым йӧратыме тулым ылыжтен.
Тыге мый,
вузышко учитель лияш шонен толшо еҥ, писатель сомыллан шӱмешкаш тӱҥальым.
Дипломым ямдылен шуктымекем, Шабдар Осып шке отзывыштыжо палемден:
"Несмотря на
ряд мелких недостатков, работу товарища Асылбаева лично считаю выполненной
на
отлично. Предлагаю поручить автору обработать материал в стилистическом
отношении, исправить отмеченные мною и рецензентом (П.Карповым) недостатки
и подготовить для печати. Нужно надеяться, что эта первая работа тов.
Асылбаева , выполненная так блестяще, не будет последней и, может быть, в
его лице мы имеем того
будущего критика, о котором так давно мечтает наша писательская
общественность.
И.Шабдар. 25/ВИ-35 г."
Тӱҥалтыш литератур пашамым Шабдарын тыге аклымыже мыйым пуйто шулдыраҥдыш.
Тыгай
сугыньым налмеке, тудын деч кораҥаш лийын мо?
Но — каргыме 1937 ий. Мылам тиде туткар 1936 ий августышто В.А.Мухиным
арестоватлыме гыч тӱҥале. Мый Мухиным шындыме амал дене эртарыме писатель
да моло партийный интеллигенций погынымаште лийым. Изиш вараш кодын миенам
ылят (тунам комсомол обкомышто пашам ыштенам), докладым колыштде кодым, кӧ
ыштен — ом шарне.
Такше доклад олмеш П.К.Карповын "Марийская правда" газетеш В.А.Мухиным
ятлен возымо статьяжым лудыныт. Карпов шкеже ӱстел коклаште погынымашым
вуйлатыше семын
шинчыш.
Ойлышо-влак эй тӱҥальыч вет кожаш! Икте кынел шогалеш — весын ваштареш
парням
рӱзен-рӱзен ойла. Тудыжо саде ойлышо ваштареш шке мутшым шыжыкта. Шарнем,
Финляндий да Эстоний дене кылым кучышо-влакым (В.М.Васильевым,
Т.Е.Евсеевым,
С.Г.Чавайным да молымат) пеш шудальыч.
Мый погынымаш пытымым шым вучо, кайышым. Тиде жаплан партий обком ден
обкомол
мыйым Параньга педучилище директорлан колташ пунчалыныт ыле. Мылам корныш
ямдылалташ кӱлын.
Комсомолышто ыштымем годым Эсай Чапай нерген изирак статьям возышым. Вара
"Романтизм в творчестве С.Чавайна" статьялан пижынам ыле. Саде погынымаш
деч вара
кокытшымат шуаш логале. Тыге мый, ончыклык писатель, 1940 ий марте
сылнымутышто
йӱкем пуэн омыл.
Параньгаш кайымем годым Наркомпрос гыч изи калибран винтовкылан патрон-
влакым
пуэн колтышт. Ургакш ялыште (кызыт Советский район) имньым пукшен да чайым
йӱын
шинчыме годым улаземын терже гыч вор-влак ик мешакым шолыштыныт. Тушто саде
патрон-влак ыльыч. Комсомол Параньга райком мыйым "за потерю бдительности"
ВЛКСМ
радам гыч кожен лукто. Тиде мылам лачеш веле тольо. Моско полшымо дене
Параньгам
коден, 1939 ийыште Йошкар-Олашке куснышым, МарНИИ-шке изирак научный
пашаеҥлан
пурышым.
Институтышто 1940 ий август марте гына ыштен шуктышым: мыйым комсомол
обкомыш
ӱжыктышт да пединститутыш литературым туныкташ каяш темлышт. Тыге корнем
адак
литератур дек кондыш. Тудо жап годсек сылнымут аҥаште тыршем. Таче марте.
Илыш-корныштем шуко ужаш-колаш, ятыр вере пашам ышташ, шуко еҥ дене палыме
але
сай йолташ лияш логалын. Осмин Йыван семын "Кава ден мланде коклаште" гай
шарнымаш книгамат возаш лиеш ыле. Мый кызыт вес семын ыштенам. Лучко утла
йолташем
нерген шарнымашым иктыш чумырен, "Корнына пырля лийын" сборникым ямдыленам.
Тудо
издательствыште черетым вучен кия.
... МарНИИ-ш уэш 1946 ийыште тольым. Эртыше куд ийыште (1940—1946)
пединститутышто кок талук туныктенам, талук наре армийыште лийынам, кум ий
книга издательствым вуйлатенам. Тиде жап нергенат ятыр шарнымаш шӱм-чонеш
да уш-акылеш кодын.
Сергей Ибатов-Эман, Тыныш Осып (И.А.Борисов), Кузьма Алексеевич Смирнов,
Валериан Михайлович Васильев дене пырля ыштымына нергенат "Корнына пырля
лийын" книгаштем возенам.
МарНИИ-ште чылаже латкуд ий ыштенам, ятыр жап директорын алмаштышыже,
ученыйсекретарь лийынам. Административно-организационный пашам наҥгайымылан
кӧра (директор К.А.Четкарев докторантурышто тунемын да шуко жапшым
Ленинградыште эртарен) чылт литератур сомыллан мыйын жапем шукак кодын
огыл. Но институтысо йолташем-влак дене пырля икмыняр пашам шуктенам.
Тыгайлан мом шотлаш лиеш? Марий литературын историйже нерген кок томан
книгам,
"Ученые записки" манме икмыняр сборникым, марла-рушла мутерым (Москошто
лектын),
икмыняр молымат. Мый шкеже Сергей Чавайнын илышыже да пашаж нерген книгам
марла
да рушла савыктенам.
Мый йылмызе омыл, но марла-рушла мутерым лукмашке логалынам. Кузе? Тиде
словарьым В.М.Васильевын 20-шо ийлаште лекше "Марий мутерже" негызеш
ямдылыме. Ты пашалан пижмеке, Москошко, Языкознаний институтыш, икмыняр
гана миенам, Б.А.Серебренников, К.Е.Майтинская дене, мутерын редакторжо
Е.Б.Нарбут дене мутланенам,
издательстве дене договорым ыштыме годым полшенам.
Эше тылеч ончычак, 1940—1941 ийлаште пединститутышто пырля туныктымына
годым,
Валериан Михайлович мылам "Марий мутержым" пӧлеклыш. Ты книга ончыклык
пашаштем
сай эҥертыш лие. Марий литературым (книгам да мойн) лудмем годым палыдыме
але
умылыдымо шомак верештын гын, вигак саде мутерым почын ончалынам. Могай мут
тушто лийын огыл, тыгайжым посна возенам, альбомым ыштенам.
Тылеч посна институтышто биологийым туныктышо И.Миткин биологий терминлам
возыман тетрадьшым мылам пуыш. Тыге, тӱжем утла марла-рушла шомакым
"сортироватлен",
А.Косарев дене коктын "Русско-марийский словарьышкына" пуртедышна.
Косаревым
МарНИИ-ш мутерым ямдылаш лӱмын налынна ыле. Чаманем, тудо вашке колыш,
пашана
савыкталт лекмымат ыш уж. Институтышто ме ик жапыште тунемынна.
1953 ийыште йылме йодыш дене научный конференций эртыме (мый тушто докладым
ыштенам) да 1956 ийыште марла-рушла мутер лекме деч вара южо еҥ мыскара
йӧре ойлен: "Ончыза, Асылбаев языковед лийын шинчын!" Мом ыштет, кӱлешыж
годым йылмызат
лиялтын.
Тиде оҥай жап ыле. Тунам пырля пашам ыштыме йолташ-влак тачат ушышто улыт.
Тиде
— С.И.Ибатов, К.А.Четкарев, В.М.Васильев, Я.А.Эшпай, Н.Т.Пенгитов,
М.А.Георгина,
И.С.Галкин, З.В.Учаев, С.Я.Черных, И.С.Иванов, профессор Н.В.Никольский,
Н.И.Исанбаев, М.С.Калашников, молат. Нуно марий йылмым, литературым,
искусствым,
культурым шымлыме пашалан шуко вийым пуэныт.
А мый гын ученый лийын шым шу. Ленинград университет пеленсе аспирантурыш
каяш
документым ямдыленам ыле. Вуйлатышемат пале лийын — профессор А.Попов. Но
ватемым кум икшыве дене коден каяш шым тошт. Вес велым, мыйым, коммунистым,
партий
обкомыш ӱжыктышт да "Ончыко" журналыш тӱҥ редакторлан куснаш темлышт.
Журналыште
латик ий пашам ыштышым. Тиде жап куштылго огыл ыле. Тушечынак пенсийыш
лектым.
Эртыше чырык курым жапыште тӱҥ редакторлан В.Колумб, С.Николаев, А.Юзыкайн
шогышт, а кызыт — А.Тимиркаев. Кажныжлан мыйын семынак ятыр нелылыкым ужаш
да сеҥен лекташ пернен, очыни.
Ты шотышто партий обкомын тунамсе кокымшо секретарьже П.А.Алмакаевын мутшым
шарнем. "Ахмет Асылбаевич,— мане тудо икана,— мый вет умылем: журнал тӱҥ
редакторын
пашаже Писатель ушем вуйлатышын деч нелырак. Редактор ончылно порын-осалын
койшо
шӱдӧ — кок шӱдӧ наре еҥ пӧрдеш".
Кызыт Анатолий Тимиркаевлан (окса йодышым налаш огыл гын) куштылгырак,
очыни.
Вет журнал ынде кажне тылзын лектеш, савыкталташ вер ешаралтын. Ончыч,
талуклан
куд номер гына лекме годым, шке произведенийжым печатлаш кажне автор тӱҥ
редактор дене кучедалмыла толашен. Мылам чыла тидын гоч эрташ пернен.
Туге гынат мый тачат йывыртен илем: секретарьлан Вениамин Ивановын да вара
Валентин Колумбын ыштымышт годым ме "Ончыкын" тиражшым латныл тӱжем вич
шӱдӧ экземпляр марте кӱзыктышна. А кузе порын шарналташ огыл тунам
редакцийыште ыштыше
да редколлегий член лийше йолташ-влакым? В.Колумб, В.Иванов, В.Косоротов,
М.Якимов айдеме семынат, редактор семынат пеш сай, ӱшанле ыльыч.
Редколлегий член семын Миклай Казаков ден Ким Васин шуко тыршеныт.
Пенсийыште улам гынат, таче мартеат "Ончыко" дене кыл кучымым чарнен омыл.
Ик
случайым шарнем. Сергей Николаевич Николаев дене пазарыште вашлийнат,
кутыркален
шогышна. Тудат, мыят тунам черлырак ыльна, сандене шкаланна "пунчалым
лукна":
тетла нимом возкалаш огына тӱҥал. Но уке улмаш: кузе арака йӱшым кленча деч
ойырен от керт, тугак возен тунемше писательын кидше гыч ручкам шупшын
налаш огеш
лий. Литератур паша чер семынак ӱмырешлан кодеш.
Южгунам темым шке шонен муат, южгунам йолташ-влак темлат. Теве икте ойла:
"Ошвичыжат, йӱксыжат" романет сай вет. Тудын негызеш возымо "Товатлыме куэ"
пьесет
театрыште поро ӱмырым илыш. Айда ынде Чавайн нерген книгат негызеш
писательклассик нерген пьесым возо". Тыге Сергей Григорьевичын шочмыжлан 90
ий темме вашеш "Ӱжара мурызо" пьесем шочо. Шукерте огыл, 1992 ийыште,
С.Чавайным, М.Шкетаным, И.Палантайым, Олык Ипайым да молымат шарныман
"Курымаш-влак" пьесе-дилогием
савыкталте. Тудо ынде С.Г.Чавайнын шочмыжлан 110 ий темме вашеш театрыште
шындымым вучен кия. Ала, ош тӱням сценыште ужын шукта гын?
Моско радио руш литератур ден искусствын эртыме корнышт да ожнысо корифей,
эсогыл мондалтше але мондалт толшо литератор, артист, музыкант-влак нерген
шуко
оҥай передачылам колышташ темла. А ме? Молан ме ончычсо тукымым мондышаш
улына?
Ала утларакше шкенам йӧратена? Моктанаш, шкем гына нӧлташ кумылан улына?
Калык чыным ойла: историйым, эртыше илышым палыде, уым ышташ, ончыко каяш
огеш
лий.
Кызыт Марий самырык театр "Юлмар Юмын ӱдырым налеш" пьесем сценыш лукташ
ямдыла.
Тиде музыкальный спектакль лийшаш. Тыште действий мланде ӱмбалнат, мланде
йымалнат, каваштат кая, пьесын посна йыжыҥлаже ваш-ваш чак кылдалтыныт.
Пьесын пел
содержанийже — музык, вес пелыже — ожнысо, кызытсе да ончыклык илыш нерген
ӱчашымаш, философий шотан шонкалымаш.
Жанржат марий театр искусствылан у — мистерий. Тӱҥ герой музыкант Юлмарым
да моло модшо-влакым марий мифологий гыч налынам (Юмын ӱдыр, пиал пӱрышӧ,
суксо, русалка, сатана тукым да юмын кайык).
Пьесыште муро, балет кугу верым налыт. Действий пӱтынек кызытсе илыш
проблеме
дене кылдалтын. Икманаш, спектакль оҥай лиеш манын ӱшанен илем.
85 ийым темыме юбилеем (тыге манаш келша гын) мыйым куандара але уке —
ончылгоч
каласаш йӧсӧ. Пагалыме, йӧратыме элна кызыт неле илыш дене ила. А ме,
пенсионер-влак, эшеат утларак йӧсланена. Вий шутымо семын возен шогымынат
огеш утаре, огеш
полшо. Книга издательствыште мыйын ныл кугу рукописем савыкталтде кия.
Нунын
коклаште — С.Г.Чавайн ден М.Шкетан нерген монографием. А вет нуным
юбилейыштлан
пӧлеклен возенам. Ийготым ончыде, йӱдшӧ-кечыже тыршенам. Марий поэт Николай
Семенович Мухин семын "Ой пеш коршта мый чонем, кӧлан йӧрыш мый вием?"
манын кычкыралаш веле кодеш, очыни.
Тидыжым тыште ала возыманат огыл ыле да, но каласыде ом чыте. Мутем —
"Ошвичыжат, йӱксыжат" романем нерген. Роман негызеш шочшо "Товатлыме куэ"
пьесем сценыш
лекте (режиссержо — Г.В.Константинов), кок ий ончыкталте, гастрольыштат
кошто,
лу ий утла — талук еда радио дене передаватлышт. Кызыт романымат, пьесымат
тӧрлатенам, у сын дене печатлаш ямдыленам. Нуно издательствын папкыштыже
улыт.
Автор семын тиде шотышто теве мом каласынем. "История марийской литературы"
книгаште (1989), романым унчыливуя савырен, тудым производственный роман
семын лончылат да ойлат, пуйто автор кызытсе колхоз ялым, колхоз илышым
куакшын сӱретлен.
Мыйым, авторым, ял озанлык реформаторыш савыреныт (шымлымаш книгам
ямдылымаште
тӱҥ рольым Ким Васин шуктен).
Вик ойлем: ты роман колхоз ялым, чумыр колхоз илышым, тудын проблемылажым
сӱретлыше произведений огыл. Романын тӱҥ геройжо Чолпан, инженер-
мелиоратор, улыжат
сар деч ончыч тӱҥалме пашажым мучашке шуктынеже — пеле кошкышо икса вӱдым
кугу
пӱяшке, ерыш савырынеже. Но тудлан колхоз председатель Манаев мешайкала.
Молан?
Фронтышто коштшыжла, Чолпан увер деч посна йомшо радамыш верештын, а чынжым
гын,
тушман тылыште партизан лийын. Теве тиде жапыште Манаев тудын ватыжым да
изи эргыжым шкаланже солалта. Ынде Чолпан ден Манаев вуяваш тӱкнат: еш кӧн
велыш лиеш,
Манаев пелен кодеш але Чолпан дек кусна? Теве романын сюжет рӱдыжӧ, тӱҥ
конфликтше.
Тыге гын, пеш раш: тиде роман сар годым, сарлан верчын шаланыше еш нерген,
тудын
пӱрымашыж нерген ойлышо историко-бытовой, семейно-бытовой произведений.
Ӧрат, ученый-литератор-влак сылнымутан произведенийым кузе ӱмбачын гына
ончат,
сложный сюжетан да конфликтан книгам лончылаш пуйто вийыштат, моштымашыштат
ок
сите. Ала лӱмын тыге путайкалат. Тидлан кӧра шыде да ӧпке йӱкемым ты
статьяштем
пуыде шым чыте.
Кызытсе писательын пашаж нерген ойлаш гын, мом каласаш лиеш? Моло калык
сылнымут
семынак, марий литератур у йыжыҥыш вончен толеш. Чын, шинчалан перныше
кугу,
сылне, у произведенийна-влак але огыт кой. Мо уло гын, нуно але гына
пунаҥше иге
гай веле улыт. Ик радиопередачыште Семен Николаев тыгай шонымашым каласыш:
"Кажне лучко ийыште мемнан литературыш у вий, у тукым ешаралтеш. Санденак
марий литературышто кугу сылне произведенийым толшаш XXИ курымышто гына
вучыман".
Пожале, тиде ой дене келшаш лиеш. Тыге гынат кызытсе литературыштына ончык
кайымаш йӧршын уке манын огына керт. Прозо ден драматургийыште у ошкыл
кугунак ок
шижалт, но поэзий жанр койынак саештеш. Оҥайже эше кушто: поэтессына-влак
шке
творчестве шулдырыштым ӱшанлын вияҥден толыт. Пӧръеҥ рвезе-влак дене тыге
ӱчашен, таҥасен возаш тӱҥалыт гын, поэзий патырым гына огыл, прозо ден
драматургий
патырымат пырля шочыктат, шонем.
1996 ий, сентябрь.



041097
************************************************************************
4—10
ПИСАТЕЛЬ ИЛЫШ ГЫЧ МАНЕШ-МАНЕШ
Микыта, сугынет шукталтын!
Тыге каласен колтымо шуэш ик марий писательын шке нерген "тӱҥ марий
газетеш" возымыжым лудын лекмеке. Йодын кертыда: кӧ тугай Микытаже? Никандр
Ильяковын Опакшак огыл? Уке, тыште вес — Сталиным мавзолей гыч луктын
кудалтыше, Америкылан
"Кузькан аважым" ончыкташ сӧрышӧ, совет калыкым 80-ше ийлаштак коммунизмыш
конден шогалташ кумылаҥше Микыта нерген ойлена. Тичмашынрак каласаш гын,
КПСС-ын
50—60-шо ийласе онжо Никита Сергеевич Хрущев нерген. Такше лачшымак тудын
нерген
огыл, а тудын ик тӱҥ сугыньжым илышыш пуртышо марий писатель нерген.
Шарнеда дыр, Серги Микыта эллан оза лийын шинчат, мемнам, совет еҥ-шамычым,
уло
тӱняште эн ончыл верыш лекташ таратылаш тӱҥале. Америкым, рашрак каласаш
гын,
США-м, догнать да перегнать ышташ кӱлмӧ нерген кушто гына, могай трибун гыч
гына
ыш ойлышт. КПСС-ын XXИ съездыштыже ыштыме докладше гыч икмыняр ойсавыртышым

лӱмынак серен луктым: "Мы шагаем вчетверо быстрее (США дене таҥастарымаште
—
Ред.) и прибавляем каждый год продукции больше — стало быть, догнать
американцев
теперь гораздо легче... Поэтому если исчислять на душу населения, то
понадобится, вероятно, после выполнения семилетнего плана еще лет пять,
чтобы догнать и
превзойти Соединенные Штаты по производству промышленной продукции...
Каждая
партийная организация должна привести в действие все, что может обеспечить
достижение этой цели".
Саде XXИ съезд лиймылан кок талук гыч 40 ий темеш. Тиде жапыште ик
семилетке да
ала-мыняр пятилетке эртен кайышт, но Хрущевын "Догнать и перегнать!" манме
лозунгшо сӧрал йомак семын кагазеш гына возалт кодо, илышыш ыш пурталт.
Молан?
Очыни, партийный организациймыт "привести в действие" манметым ыштен моштен
огытыл.
Алди-булди реформаторын ӱжын-таратен, туныктен-кумылаҥден ойлыштмыжо
йӧршешак
ушем гыч лектын возын ыле. Тау марий писатель лауреатлан — шарныктыш.
"Лудшо йодеш — писатель вашешта" рубрик дене лекше статьяштыже (тушто автор
творческий
лабораторийже дене палдара) кугешнен воза: "... Американ писательым лучко
ийлан
ончылтенам".
Мо шотышто ончылтен вара? Коктынат — марий ден американ — икгай сюжетан (ик
еҥлан весын вуйдорыкшым кусарен шындыме нерген каласкалыше) произведенийым
возеныт
улмаш. Но марийже чолгарак, ушанрак лийын — тыгай операций нерген повестьым
эше
1978 ийыштак возен. А американец-влакын тидлан шотышт лийын огыл, вуйдорык
операциян сюжетым лучко ий эртымеке иже "кычкеныт".
Конешне, Хрущев сылнымут пашаштат империалист тӱшка дене таҥасыме да нуным
сеҥен
каяш кӱлмӧ нерген мутым луктын огыл. Тидлан ушыжо ситен огыл дыр. Ала
шонен,
пуйто литератур пашаште янкимыт дене ӱчашаш мемнан ӱнарна йӧршынак ок сите.
Шалишь, брат! Перестройко, гласность, реформо саманет мыланна нигунамсе деч
йоҥгыдо корным почын, сандене ме ынде сылнымутыштат "Я те дам!" улына.
Мух. Тар.



041197
************************************************************************
4—11
"ОНЧЫКЫН" ФОТОАЛЬБОМЖО
Кеч-могай пашаштат поэзий кумыл кӱлеш

Южо-моло семын сылнымутышто я шанче сомылышто але искусствышто сеҥымашым
ончыктен огыл гынат, Петр Николаевич Васильевым, Т.Е.Евсеев лӱмеш Марий
национальный
тоштерын фотографшым, тыглай айдеме манаш йылме ок савырне. Молан? Тыгай
йодышым
рашемдаш тиде вашмутланымаш мыняр-гынат полша. Петр Васильев дене журнал
тӱҥ редакторын заместительже Александр Селин кутыра.
Селин. Тендан поэзий кумылда, Петр Николаевич, кунамрак ылыжын?
Васильев. Тыгай-тыгай кечыште чоныштем поэзий кумыл шочын манаш ом тошт.
Кажне
айдеме кӧргыштӧ поэзий сескем мыняр-гынат уло. Кӧн шагал, кӧн шукырак.
Чонет гыч
тудо талышнен лектеш гын, мо гынат сай, поро шочеш. Адакшым илышым кӧ кузе
онча,
кузе ужеш. Мыйым изи годсек, сылнылык, порылык кумылаҥденыт. Але кызытат
жапынжапын эр ӱжарам вашлияш йоча гай куанен лектам. Вӱд але тул воктене
шке семынем
шонкален шинчаш йӧратем.
Самырык годым почеламутым возенам. Нуно газетлаште лектыныт, радиошто
лудмо.
Очыни, тиде поэзий кумылак фотографийыш конден.
Селин. Вара тунамсе Совет Армий. Тушто служен ситарымек, теҥызыш, кол
кучышо
флотышкыжо, кузе логалында?
Васильев. Мӱндыр мландыш романтик шӱлыш тарватен. Мом ыштет, чон ала-кушко
торашке ӱжын. Мемнан самырыкна годым комсомол путевко дене кеч-кушко гаяк
каяш лиеш ыле. Тыге мый Казахстанский Магниткыш, Темир-Тау олашке,
кудальым. Тушто
тӱрльӧ верла гыч толшо еҥ-влак дене пырля пашам ыштенам.
Армий деч вара шоналтышым да Камчаткыш лупшалтым. Теҥызым, океаным, курыкым
ужмо
шуын. Кол кучышо траулерыште матрослан ыштенам.
Тавра олаште эртыше армий служба да Камчатка пагыт мыйын илышыштем эн
шерге, эн
сӧрале лийыныт.
Ик историй шарналтеш. Ме судно палубышто улына. Владивосток ола эркын
шеҥгелан
кодеш. Репродуктор гыч муро шокта. Мутшо палыме: "Прошла любовь, как
хорошо, что
ты была". Кӧргым ала-мо пуйто шуралтыш. Тиде шӱм-чон палым пуыш: рвезе
пагыт
шеҥгелан кодеш. Ончылно кугу илыш: сайжымат, осалжымат, куанжымат,
кочыжымат —
эше чыла ужаш перна.
Шижынат шым шукто: мылам ынде витле ий. Марий манмыла, илышашым иленам,
ужшашым
ужынам.
Селин. Ик районеш шочын-кушкынна, институтыштат ик жапыште тунемынна, газет
редакцийыштат пырля ыштен ончышна, сандене умбакыже "тый" манмашке куснем
гын, вуеш от нал, шонем. Петя, шарналте Марий пединститутышто тенемме
ийлам.
Васильев. Поро шомакетлан тау. Шочынам Волжский районысо Ярамарий ялеш,
Сотнур
школ деч вара Йошкар-Олаш толынам.
Тунам Марий кугыжаныш пединститутышто литературым йӧратыше шуко тале
студент тунемеш ыле: Валентин Исенеков, Гани Гадиатов, Юрий Артамонов,
Гельсий Зайниев,
Алексей Мурзашев, Зинаида Ермакова, Александр Сычев, Тимур Ишмурзин, тый да
молат. Чылан самырык, икте-весе коклаште поро йолташ лийме. А жапше могай
ыле!
Арам огыл 60-шо ийла нерген тачат пагален ойлат, тачат возат.
Кумдан палыме писатель, поэт, артист, музыкант-влак дене чӱчкыдын
вашлиймашат
чоным ылыжтен.
Общежитийыште ик пӧлемыште илыше студент-влак кокла гыч таче чылан палыме
еҥ
улыт. Тиде — В.Ф.Ларин — радиошто редактор, А.М.Савельев — пединстиутышто
туныкта, И.М.Соловьев — пединстиутышто историко-филологический факультетын
деканже,
Ю.В.Андуганов — Марий университетын профессоржо. Тудлан ик почеламутымат
пӧлекленам ыле. Кум корныжым тачат шарнем:
Эрвелмарий чолгалык дене
Умбачак кидым шуялтен,
Тый поро, кумылзо айдеме...
Чаманаш логалеш, пырля тунемше-влак кокла гыч таче южышт уке улыт.
Селин. "Марий коммунышто" (кызыт "Марий Эл") ыштыме жапет гыч мо
мондалтдымын
ушешет кодын?
Васильев. Газет редакторлан тунам П.Г.Корнилов ыштен. Тале журналист,
писатель.
Айдеме семын пеҥгыде гынат, чонжо дене поро ыле. Тудым тачат пагален
шарнем.
Газетын рӱдыжӧ — секретариат. Тушто те кумытын: П.Речкин, К.Галкин да тый
ыштенда. Газет коллектив сай ыле. Тидым мондаш ок лий. Тудо жапыште лач шке
шоныметым
чыла луктын ойлаш, чыла возаш ок лий ыле.
Теве кок пример. Ю.В.Андуганов (тунам школышто туныктен) ден газетын
литсотрудникше А.С.Савельев марий йылме нерген ик статьялан кугу туткарыш
логальыч. Медведево район газетым марла савыктыме шотыштат ик еҥлан
проблеме лекте.
Селин. Водитель пашат нерген кӱчыкын каласкален пу.
Васильев. Водитель пашамат йӧратен ыштенам. Кудалат, а ончылнет ик сӱрет
весым
алмашта. Лач кинопутешествий. Адакше мый техникылан изи годсек шӱман улам.
Автобазыште оксам сайын тӱленыт, изи пачерым пуэныт. Нимолан ӧкынаш.
Селин. А Марий национальный тоштерыш могай корно тыйым конден?
Васильев. 1989 ий кеҥежым Т.Е.Евсеев лӱмеш Марий национальный тоштерыш
фотограф
кӱлын. А мый сай фотом ыштем ыле. Тидым шкежат шижынам, еҥ-влакат ужыныт.
Снимке-влакем газетлаштат печатлалтыныт, телевиденият ончыктен. А эн первый
фотосӱретем "Марийская правда" газетыште лектын. Тоштер директор Л.Я.Пакеев
(кызыт
пенсийыште) ден тудым олмештыше М.Б.Матукова (кызыт вуйлатыше) мыйым
фотографлан
пашаш нальыч. Нунылан тау мутым тачат ойлем.
Селин. 1991 ий, август. Ме икымше гана ГКЧП шомакым колна. Москва гӱжла.
Тушко
сарзе техника пурен. Тый тыгай пуламыр татыште кузе Москвашке толын
лектынат да
тушто мом ужынат?
Васильев. 1991 ий июльышто Москваште, ВДНХ-се "Совет печать" павильонышто,
кугу
фотовыставке почылтын. Мыйынат икмыняр фотосӱретем ончыкталтын. Август
тылзыште
ВДНХ мыйым семинарыш ӱжын. Лач тиде жапыште ГКЧП переворот шотым ышташ
тӧчен. 19
августышто Кремль воктеке миенам. Йырым-йыр сарзе техника. Калык погынаш
тӱҥалын, чылан гӱжлат.
Туткар годым осал вий деч кӧ кораҥаш тӧча, кӧ мелын шогалеш. Мый
фотоаппарат дене Кремль, Ош пӧрт воктене, уремлаште куржталынам, шуко
сниматленам. Йошкар-Олаш
пӧртылмек, "Москва, 1991 ий август. "Тургыжландарыше кечыласе хроника"
лӱман фотовыставкым калыклан ончыктенам.
Селин. Посна верлаште илыше марий-влакын илышышт да пашашт нерген
фоторепортажым
ышташ шонымашет кузе шочын? Пошкырт кундемыш кунам миенат? Могайрак
шонымашым
коденыт тусо марий-влак?
Васильев. Мый марий улам. Сандене шочмо калык ожно кузе илен, таче мом
ышта, мом
шона — чыла палыме шуэш.
Тоштерын экспедицийже дене, шке семынат Пошкырт, Урал, Пермь, Суас
кундемлаште
лийынам.
Марий калык йылмыжым, чиемжым, койыш-шотшымат аралаш тӧча. Туге гынат калык
илышым кунам куанен, кунам чон коржтен ончем.
Пошкырт мландыш чылаже кум гана миенам. Нине фото-влакым 1990 ий кеҥежым
ыштыме.



041297
************************************************************************
4—12
Шочмо мланде
Геннадий ПИРОГОВ
ПОРО КЕЧЕ ЛИЙЖЕ, МИКАЛ ТОС!

Эн лишыл, поро йолташлан гына тыге ойлем. Тудлан вуем савалтем, пушкыдо
кидем
шуялтем. Уло кумылын вашлиеш мыйымат Морко вел марий, Михаил Никифорович
Кольцов. Первый гана тудым кумло кум ий ожно, Марий телевиденийыште
редакторлан пашам ышташ тӱҥалмем годым, ужынам. Арун шерме шемалге ӱпан,
йыргешке шӱргывылышан, икмарда капшылан келшыше костюман да галстукан
кинооператор лачак проявочный цех гыч лектеш ыле. Оҥыштыжо "Москва-2"
фотоаппарат кеча, кидыштыже — Чехословакийыште ыштен лукмо "Адмира"
кинокамер.
Кӱсенже гыч сайын гладитлыме, лыкын-лукын тодылмо нершовычым луктат,
йылгыжше
тӱран шинчалыкшым шыман ӱштыльӧ. Вара ӱмбакем тӱслен ончале да йодо:
— Тый Гена отыл? Фамилиет Пирогов вет?
— Мый,— манам.— Лӱмемжым кузе паледа?
— Соловьев уремысе кок пачашан пӧртыштӧ илымына годым мемнан дек ала-могай
сомыл
дене миенат ыле, шарнет? Тувырым ургыкташ ала-мо...
— Конешне. Монден омыл. Тунам мый але студент улам ыле. Пырля фотосӱрет-
влакдам
ончен шинчылтна. Зоя шӱжарет йодмем шукташ вигак пиже. Вара чайым монь
йӱна, кутыркалышна. Ынде чыла шарнем. Тау ушештарымыланда!
— Тый Торъял кундем гыч улат вет? Изат — писатель, Валентин Косоротов.
Возымыжым
ешге куанен лудына.— Мутланаш йӧратыше Кольцов, вуйжым шӧрынрак ыштен,
ӱмбакем
адак ончал колтыш.
— Чын каласышда. Мый Тошто Торъялеш шочын-кушкынам. Ӱмаште Марий кугыжаныш
педагогический институтым тунем пытаренам. Ик ий Медведево районысо Арбан
кыдылаш
школышто марий йылме ден литературым, эше икмыняр предметым туныктышым.
Сбор шот
дене армий радамыштат лияш перныш. Кужунжак огыл, кок тылзым веле,—
умылтарем
мый дечем шым ийлан кугурак палымемлан. Ынде адакат творчестве сомылым
ойырен
нальым.
— Пеш сай. Тышкыже могай амал дене толын лектынат? — йодде ыш чыте
Кольцов.—
Очыни, йоча передачылык материалым але фотосӱрет-влакым конденат. Тыят вет
"Смена" фотоаппарат дене чапле снимкым ыштен моштет. Гена Чемеков да
Зиновий Краснов
семынак оҥай почеламут дене ойлымаш-шамычым возкалет.
— Михаил Никифорович, утыждене ида мокто. Моктымеке, мокш шелеш,— малдалам.
— Йӧра-йӧра, пашат ушнен шогыжо. Телевиденийыш толат гын, телецентрышкат
пурен
лекташ ит мондо. Шукыж годым тушто лиям.
— Поро кумылланда тау,— тудлан шыргыжам, вара ешарем:— Мый декемат ончалаш
ида
мондо. Кабинетемже — тевак. Тыште уже арня чоло редакторлан ыштем,
"Панорама"
телепередачылык материал-влакым тӧрлен шинчылтам.
— Ну и, Гена-а-а... Гендосак улат!— пурла кидшым шуялтыш кинооператор.—
Саламлем! Кужу жап командировкышто лийнамат, пален омыл улмаш...
Тылеч вара коктынат лишыл йолташ лийна. Мый тудлан — Гендос, тудо мыланем —
Микал тос. Чӱчкыдынак командировкыш коштна, возымынам, мом сниматлымынам
ваш-ваш
ончыктылна, иквереш тӧрлышна, поро ой-каҥашна дене икте-весынам лыпландарен

илышна.
Икана, февральыште, Марий Турек велыш кудалмына годым, марий кинооператор
кокла
гыч икымшылан шотлалтше уста йолташем шке илыш-корныж нерген каласкалыш.
Ачажаважым, шочмо Изикугунур ялжым, Аню акажым, связь узелыште монтерлан
ыштыше Колюш шольыжын телефон меҥгым ӧндалынак йӧрлмыжым да пеш вашке
трагически колымыжым ушештарыш да вачем гыч тӱкалтыш:
— Тачат ӧрам: кузе туге тый Пирогов улат, а изат Косоротов фамилийым
нумалеш?
— Авана — икте, ачана — тӱрлӧ,— маньым.— Такшым, ешыштына ныл фамилий
озалана.
Закон почеш. Авамын — Казанцева, ковамын — Соколова. Умылет гын, шомак, уке
гын,
йомак...
— Ныл фамилий коклаште йоматак,— мыскара йӧре шыргыжале Миша.— Теве кузе
улмаш.
Ынде раш... Мыйынат вет историй манмет тыгайракак. Ачам — Васильев
фамилиян, а
мый Кольцов улам. Тӱҥ амалже: шочмекем, ачам кумдан палыме руш писательын
фамилийжым серыктен.
Да-а, илыш чынжымак шуко шӧрынан...
Нигунам ом мондо Кольцов дене пырля Куженер кундемыш кайымынамат.
... Май пайрем лишемеш. Мланде топланен. Куэ-влакын укшлашт шукертак
нерешкен,
уже игылышташлам лукташ тӱҥалыныт. "Телевидений" манын возыман уазикна дене
тасмала шуйналтше асфальтан корно мучко писын кудалына. Озымым тырмалыме
нерген киносюжетым ышташ вашкена, эше шошо ага паша дене кылдалтше ешартыш
материал-влакым ямдылыман.
Торъял велыш торлышо корнывожым эрталтымек, Нурсола ден Кокшародо ял
кокласе
озым ӱмбалне мӱндырчак мом ужмем нерген Кольцовлан каласен шуктышым:
— Ончо-ончо, озадымылык койыш тыштат шижалтеш. "Россий" колхозын ярашке
луктын
колтымо имне-влак вуйын-почын веле кудалыштыт, ужар олыкышто улмыштла чучеш
докан. Озымым тошкен-такыртен локтылытыс, шайтан! Айста шоферлан ойлена,
тек машинам чарен шогалта. Нине имньым озым ӱмбач поктен колташ кӱлеш...
Тургыжланымемлан кинооператор ден осветитель-шамыч люргаш веле тӱҥальыч:
— Ушет каен мо? Канде шинчатым сайынракын поч!
Ончальым гын... Узак-авак шордо ден яшката капан презышт улыт улмаш...
Ӧрат!
Огытат лӱд, машина-влак гӱжлымӧ кугорно воктенак коштыт.
— Ну, йӧра, шып шинчыза. Мый чечасак икмыняр кадрым ыштем. Май пайрем вашеш
тек
оҥай да вучыдымо сюрприз лиеш!— шинчалыкшым ӱштылал, чатката нерже дене
яндар
шошо южым чож-ж шупшыльо Михаил Кольцов.
Вучыдымо уна-шамычым тышечат-тушечат пеш писын сниматлыле, кадр почеш кадр
шочо.
Мый уста кинооператорын чулымлыкшылан чотак ӧрым. Вара тӱжваке лектынак
ончен
шогышна. Шордо-влак мыланна вуйыштым савалтымыла ыштышт да пистеран ото
велыш
йошт-йошт йорталтышт.
Икманаш, оҥай пӱрымашан айдеме дене мутланашат, иквереш пашам ышташат
куанет.
Михаил Никифоровичын мастарын келыштарыме киносюжетшым "Пӱртӱс да айдеме"
телепередачыште кучылташ Москвашке колташ йодыныт. Варажым тудо конкурслык
материал
семын ончыкталтын. Шордо нерген пашанам моктен ойленыт. Тиде киносюжетым
"Останкино" телецентрыште ыштымыж годым мемнан первый дикторна Лариса
Васильевна Матвеева мыланем пӧлек семын пӧртылтен. Тудым реликвий шотеш
тачат изирак эргым,
Саша, шкеж дене арала.
... Юбилеем деч вара мыйын паша ыштыме верыш, Марий Эл писатель ушем
правленийыш, сомыл дене мийыше М.Н.Кольцов дене ожнысо илышнам шарналтен
шинчышна, тачысе
кечышкат вончышна.
Тунам ончычсо кинооператор, кызыт телестудийыште осветительлан ыштыше Микал
тосем деч йодым:
— Пагалымем, журналист пашалан, кинокамера да фотоаппарат дене
пайдаланышыже кӧн
деч тунемынат? Манаш веле, чырык курым утла телевиденийыште ыштенат,
кокымшо категориян кинооператор лийынат. Пенсийыш лектынат гынат, тачат шке
коллективет
деч торлен от керт. Пуйто тыйым магнит шупшын шынден. Кӧ-мо тушто куча? Тӱҥ

амалже могай?
— Гендос, умыло мыйым. Илышна неле гынат, мыйын чыла уло: Римма пелашем,
кок
эргым, уныкам-шамыч. Шешкым-влакат мемнам чаманат, эреак полшен шогат.
Гагарин
проспектысе пачернат уда манаш ок лий. Шыгыррак гынат, огына кычалтыл. Руш
манмыла, в тесноте, да не в обиде. Оксам ситарена. Южо семын ни йӱын, ни
тамакым
тӱрген, илымашем уке. Палет, паша деч посна ӱмырым эртараш путырак йӧсӧ.
Теве
молан тӱшка калык коклаште лияш тыршем. Адакшым йӧратыме профессийым кузе
шуаш
лиеш? Уке-е, тыге илаш юмо ынже пӱрӧ! Вашке мыланем кудло кандаш ий темеш.
Но
шоҥгылыклан вуйым пуаш пырчат ом шоно. Тыге кече эрта, арня, тылзе, шымлу
талукаш юбилеемат шуэш...
— Шымлу ий шым талук огыл, товро. Мыят тений кудло ийым темышым. Илыш
курымышто
сайжымат, осалжымат шарналташ гына кодеш,— манам.
— Чыным ойлет. Мыланемат йӱштӧ-шокшым чыташ чотак логалын. Но мый вуйым
сакен
омыл. Нелым сеҥен толаш ачам-авам деч тунемынам. Ачам, Васильев Никифор
Васильевич, Морко кундемысе Изикугунур ялеш шочын-кушкын. Шочмо вер-
шӧрыштына тудо кугун тунемше еҥлан шотлалтын. Эше Октябрь революций деч
ончычак церковно-приходской школышто шым классым тунем пытарен. Кугыжан да
Граждан сарлаште лийын. Армий
гыч пӧртылмекше, кужу жап Роҥго селасе кевытыште пашам ыштен, коло меҥге
коклаш
йолын коштын.
Изикугунурышто ожно калык пеле шужен илен. Ошман мландыште кинде удан
шочын.
Санденак, очыни, ачам, ешыжым погалтен, кумлымшо ийла тӱҥалтыште Роҥго вел
Обаснур почиҥгашке илаш куснен.
Тудо пагытыште эл мучко кугу вашталтыш лийын шоген. Ялысе кресаньык-шамыч
тӱшка
озанлыкыш возалтыныт. Ачам счетоводлан шогалтеныт. Коллективизаций жапыште
пудыранчык шуко гана зияным конден. Осалым шонышо ала-могай еҥын аяр мутшо
почеш
ачамым кучен наҥгаеныт. Авам кум икшыве дене орланен илен.
Калык манмыла, юмо огеш пу гын, сӧсна огеш коч. Пиалешна, ачам Обаснур
почиҥгаш
чонанак пӧртылын. Кокымшо мӧҥгышкына, конешне. Изи-Кугунурысо сурт-печына
пеҥгыде лийын, маныт. Пӧртна у, куд угылан улмаш. Но, мом ыштет вес вере
лакемаш
пӱралтын улмаш. Тыге, мыйын илышыштем Шашке эҥер воктенсе вер-шӧрат шке
пӱртӱсшӧ
дене, моторлыкшо дене кугу кышам коден. Пӧртна пеленак лӧза лышташан
пушеҥге радам лийын. Шонет, одар укшлашт дене кумда кавам пӱтынек пӱрден
шынденыт. А ял
шеҥгелне, куэр ден чашкерлаште, чечен шӱшпык шӱшкен. Сур куку сӧрал куэрым
йоҥгалтарен, пуйто "Миша, лий кугу, кугу лий!" манын кукуклен. Шулдыран
пагытемын
кайыкше-влакын яндар йӱкышт тачат пылышыштем да шӱм-чоныштем...
— Эҥер вес велне,— умбакыже мут мундыражым ронча ийгот шот дене кугырак
йолташем,— кумда олык шарлен возын. Шошым, кунам тушто изи лум гына кодеш,
шем лапчыкла койшо мландыш кӱдыр-влак чоҥештен толыт да шке семынышт
"сӱаным" тарватат
ыле. Эх, манаш веле: "ыле"... Ылет шукертак шыле. Кызыт мотор верым чыла
карген,
локтыл пытареныт. Олыкын пушыжат кодын огыл, манаш лиеш. Чапле чодырам шӱм-
чондымо кашак руэныт. Пеш жалке, да мом ыштет...
Шӱлыкыш вочшо йолташемын кумылжо чотак волыш гынат, шкенжым кидыш нале:
шинчыме
верже гыч салтакла рыҥ кынел шогалят, пӧлем мучко мӧҥгеш-оньыш коштын
савырныш.
Кӱчык жаплан уэш эҥертышан пӱкеныш шинче да ешарыш:
— Мутат уке, саде кӱдыр "сӱанетым", ломбо пеледмым, верласе калыкым фото-
кинопленкыш сниматлен налаш манын, шонымаш эре пӧрдын. Но тидыже вигак
шукталтын
огыл. Обаснур почиҥгаште илымына годым Оршанке (кызыт Советский районышто)
ялысе
шымияш школым тунем пытарымек, латик ияш нӧргӧ рвезе улмем годымак "1 Май"
колхозыштына мландым куралаш, тырмалаш, пырчым ӱдаш да моло тӱрлӧ пашамат
ышташ логалын. Авам шала пашашке коштын.
Армийыш кайымем деч ончыч лудмо пӧртыштӧ избач ыльым. Тунам книгалан
утларак
шӱмаҥым, газетлашке изирак заметке-влакым колтылаш тӱҥальым, ялкор семын
редакцийла дене кылым кучен шогышым. Верысе художественный самодеятельность
кружокыш
возалтым...
Миша Кольцовын йол ӱмбак пеҥгыдын шогалшашыже да кумда илыш корныш лекшашыж
верч
ачаж ден аваже эреак азапланеныт, кермышт семын полшеныт. Эргыштын книга
ден
журналым, газетым йӧратымыже, шочмо пӱртӱсым пагалымыже Васлий Миквырлан
путырак
келшен. Аважат Микалын туныктышо лиймыжым вучен илен.
Вашке вуеш шушо качымарий армий радамыш кая, Венгрийыште служитла, танкист
лиеш.
Тыгодымак — "За честь Родины" воинский газет редакцийыште нештатный
корреспондент.
Ныл ий наре армий радамыште служымек, Роҥго кундемысе Николаевский ялсовет
пелен
улшо лудмо пӧртын ончычсо избачше ВЛКСМ райкомышто кадр отделым вуйлаташ
тӱҥалеш. Шинчымашым утларак шарен колташ манын, Миша Кольцов Йошкар-Оласе
радиомеханический техникумыш тунемаш пура. Но стипендийым тӱлыдымылын кӧра
марий рвезе
радиоаппаратура отделенийым коден кая.
Кочкаш-йӱаш, чияш-шогалаш окса лийже манын, ончычсо танкист оласе ӱй
заводышто
грузчиклан ышта. Вара лесотехнический училищыште локомобильный
машинистшылан тунемеш, кастене тунемме школышто шинчымашым налеш. Умбакыже
кӱртньӧ-бетон заводышто, "Электроавтоматикыште" тырша, ешаҥеш.
— Ондак еҥ пачерыште илен толашышна, икмыняр ий гыч "Торгмаш" заводлан
ваштареш
улшо пӧртыш куснышна, ӱлыл пачашыште пачерым пуышт. Тунам веле ласканрак
шӱлалтышна,— ойла Михаил Никифорович.
Пеш сайын шарнем: телевиденийыште тунам киногруппым какширак кап-кылан,
чаткатаизи ӧрышан марий, Григорий Григорьевич Орлов, вуйлатен. Тудын деч
посна Михаил
Кольцовлан у профессийым налаш опытан кинооператор-влак Борис Чудинов,
Владимир
Палутов, Юрий Клюкин, Александр Рылев да молат полшеныт. Тидлан тачат Морко
вел
йолташна таушта. Ышта кугу таум лӱмлӧ фотожурналист-шамычлан. Генри
Левенштейн,
Александр Овечкин, Василий Загайнов деч самырык пашаеҥ шукылан тунемын,
вара
шкежат СССР Журналист ушемын членже лиеш.
Тудо жапыштак "Марийская правда" газет редакций пеленсе рабселькор школым
тунем
лектеш. Школ вуйлатыше Антонина Григорьевна Кислицынам Михаил Никифорович
поро
мут дене шарналта да тудлан кужу ӱмырым тылана.
— Журналист корныш пеҥгыдын шогалаш полшымаште тиде поро ӱдырамашын надырже
мыланем путырак шерге,— манеш Кольцов.— Тудын туныктымыжо ушышкем, шӱм-
чонышкем ок
шыҥе гын, можыч, кызытат илышем журналистика дене ом кылде ыле... Тау
Антонина
Григорьевналан!
— Первый киносюжетым Михаил Никифорович Оршанке кундемысе "Прожектор"
озанлыкыште ыштен, — мыланем шукерте огыл каласкалыш проявочный цехын
ончычсо пашаеҥже
Вера Александровна Рылева. — Чапле йытыным ончен куштышо-влак нерген.
Конден пуыш пленкым да шкеже путырак тургыжлана. Проявитлымек пале лие:
кадр-влак раш
лектыныт, брак уке. Вара Чебоксар ГЭС ыштымашкат миен кошто, эсогыл самолет
гычат ятыр вере шуко сюжетым ыштыш. Чылажат сай лие. Молодец, Миша! Гена,
тудым
чӱчкыдын ужат мо? Саламым каласе...
— Йӧра,— маньым.
Теве ынде Микал тос шкежат — ваштарешемак. Каласкалем тидын нерген, а тудо
эр
кечыла шыргыжеш:
— Вера-Верочка, ну и ну-у! Монден огыл вет. Ужын кутыраш кӱлеш...
Лудшо таҥ-влаклан эше теве мом ешарынем: Миша Кольцов пӱртӱс лоҥгаште лияш
моткоч йӧрата. Икгана веле огыл кӱдыр-влакын "сӱаныштым" эскерен да
фоторужье дене
сниматлен. Тений шошым Старожильск поселко воктенсе чодырашке, Кугу Какшан
ден
Кугу Кундыш эҥерла ушнымашке, каяш шона да тушко мыйымат ӱжеш. Илена гын,
ужына...
А пытартышлан тыглай, поро йолташемлан, Марий телевиденийын ветеранжылан,
иктым
гана каласыме шуэш: "Вес гана вашлиймеш чеверын!"



041397
************************************************************************
4—13
Андрей ГОРИНОВ
МЛАНДЕ
Кузе тидым чытет тый, каласе,
Кузе шкендын шыдетым кучет
Калык ончылно,
пушкыдо мланде?
Кернак ок корж мо тыйын шӱмет,
Кунам еҥ-влак кӱнчат шем рокетым,
Кунам трактор капетым кора,
Кунам космосыш нӧлтшӧ ракета
Когарген тувыретым кода?
Кечын тыйым тошкат машина-влак,
Кӱвар меҥгым туп-вачыш кырат,
Куптыртат чуриетым, саҥгатым,
Корштарен, мотор садым куклат.
Кузе тидым чытет, чевер мланде,
Кузе шкендын шыдетым кучет?
Кӱэмалт возам ыле тымарте,
Тый гын кечын пелед тӱзланет!


АЙДА, ШӰМЕМ...
Шӱмем, ит лий
шулаш тӱҥалше лум гай пушкыдо,
Осал дене
таҥ лийын отыл нигунам.
Иктаж-кӧ мыскыньым
тылат тушманла тушкыжо —
От шарныкте нигунамат тый
нӧрӧ лум чуҥгам.
Ит лий, шӱмем,
шулаш тӱҥалше лум гай пушкыдо,
Палем: кӱлеш лиеш гын,
тул-вӱд гоч кает,
Тый лийын отыл
йӧсӧ годым лушкыдо,
Да кызытат, шижам,
сита кару виет.
Ару куатым погенат тый
шкендын помышто,
Яндар вуянче кумылым
ашнет тый пеленет,
Вет поро шонымашым
йырнык огеш шойышто,
Эн такыр кашым
пушкыдемда раш кӱлткымет.
Айда, шӱмем, ошкылына
таҥаш йолташла ме,
Тый вӱдӧ ончык, мӱндыркӧ,
эн кар паша гына.
Куатле порылык
йырваш вӱдшор гай ташлыже —
Ме нӧрӧ лум чуҥга она лий!
Огына!


ОГЕШ КӰЛ!
Ыш вучо ты туткар настам иктат,
Но тольо, кылдыш-пидышым ушен.
Тый ынде вуйдымо шыҥшальыла коштат:
"Нимоланат йӧрен ок керт ушем?"
Э-э, мом ойлаш, тыгайже лиедас!
Огеш кӱл вуйым кумык сакалташ,
Йӧршеш ок лӱдыктӧ арам накас,
Лектеш эше тӱняште чын йолташ.
Эн сай ӱшан — йолташлан ӱшанаш.
Ӱшаным йомдарет — чыла пыта.
Огеш кӱл пыштыме шаргӱм умшаш —
Пыштет гын, ӱштыла керем-пота.
Айда, йолташ, ик семын шонена,
Лач келшымаште сылнылык шочеш.
Огеш кӱл намыс сомыл мыланна,
Она кай нигунам торта почеш!


КЛЕНЧАЛАН УКЕ КАПИТАЛ
Тений лу теҥге чот торгеште —
Ик ырым ок шого, калтак.
Оксам от му корно торешне,
Тудденже от нал нимомат.
Ыр ындыже лекте нимошко.
Теҥге денат кушко каяш?
Театрыш от мий, ни киношко,
Кӱлеш тӱжем дене, шоляш.
Так веле лӱҥгет кевыт веке,
"Да налшыже уке-е",— ойлат...
Тыгай акым ожно колмеке,
Йоҥлалт возат ыле, товат!
Яндар ош кленчалан кунамже
Иктаж кум теҥгем погенна.
Но вашке тыгайлан, юмашне,
Мильон дене мо тӱлена?
А шорык вуян йӱшӧ-шамыч?
Радамышт садак ок изем.
Куан спекулянтлан. Вик маньыч:
Машинлыкым шуйо — лиеш!..
Мо тидыже... Лу тесте дене
Ик атылан луктын пыштал.
Пайдале йӱаш шон... лемым,—
Кленчалан уке капитал.



041497
************************************************************************
4—14
Лӱмгече
МУТ ШӰДЫР ВОЛГЫДЫМ ШАВА...
Поэт Александр Селинлан — 60 ий

Александр Селин... Лудшо-влаклан тиде лӱм сайын палыме. Тудо Волжский
районысо
Пӧртанур ялеш 1937 ий 23 апрельыште шочын-кушкын. Ныл ий Совет Армий
радамыште
тыныслыкым арален. Марий пединститутым тунем пытарымек, газет редакцийыште,
издательствыште ыштен. Республикысе Писатель ушем правлений председательын
алмаштышыже лийын. Кызыт "Ончыко" журналыште тырша — тӱҥ редакторын
заместительже.
Лудшо-влаклан марла ныл книгам пӧлеклен: "Эрдене вашлиймаш" (1968), "Тура
кечывалым" (1976), "Лупс алга" (1980), "Эҥерйол" (1984). Нуным ик шонымаш
ушен шога
— шочмо мландым йӧратымаш. Рушла лекше ойпого — "Дальние версты" (1987).
Марла ныл книга — сылнымут уремын кышкар гай чатка, серыпле мут поянлыкан
ныл
сурт. Тыште нимогай пошкудылан, нимогай еҥлан омса петырыме огыл. Пурыза да
пойдаралтса. Лудшо еҥ поэтын творчествыштыже эн ончычак патриотизм ден
интернационализм кумылым лыҥ пога, ача ден коча-влакын геройло пашашт дене
кугешна, шочмо
элым мучашдымын йӧратыме нерген пален налеш, чын верч талын шогаш тунемеш.
Ме
тӱнямбалне тыныс илышым арален кодаш, айдемын порылыкшым, моторлыкшым
перегаш
лирический геройын уло вий дене тыршымыжым ужына. Поэт тачысе тӱням, илышым
кумдан авалтен ончыкта.
А.Селинын лирический геройжо калык илыш дене ила, пашам ышта, йӧрата. Тудо
шкенжым калыкын ик изи ужашыжлан шотла, шочмо элым йӧратымым эн кӱкшын
акла. Тыгай
шӱлышан улыт, мутлан, "Нелылык", "Мо эн кӱлешанже, корнышко лекмеке?",
"Курык
серыш кӱзаш — модыш огыл", "Кече ден тылзе ваш огыт лий", "Лыжга мардеж
пуал
колта" да моло почеламут-влак ("Эҥерйол").
Тыште лирический герой социальный ден эстетический могырым кугун
ойыртемалтеш.
Тудо мемнан жапысе у айдемын чон моторлыкшым почын ончыкта. Тиде лирический
геройын шӱм-чонжо айдемым йӧратыме волгыдо кумыл дене темын. Чынак, "Илыш-
корнышко
лекмеке, мо эн шерге?" Вашмут икте гына: "Шӱм йолташ, ава да поро еҥ шинча"

("Эҥерйол", 24 с.).
Лирический герой, илышым сӧрастарен, экшыкым шылташ ок шоно. Но тыгодымак
тыматле, эпле койышыжым арален кода: "Еҥ-влак коклаште лиеш тыгеат: йӱштӧ
ден шокшо
вашлийыт, ушнат. Полшыжо ыле иктаж-могай вий шокшо лияш нунылан шӱдӧ ий"
("Э/ерйол", 68 с.).
А.Селинын лирический геройжо ныжылге порылыкшо дене ойыртемалтеш. Тудын
йӱкым
кугемдымыжым от кол. Лыжга, но муньырий огыл. Порым йӧрата, тыгодым илыш
тӧрсырымат ужде ок код. Тиде — шканже акым палыше герой. Куатше — чыным
йӧратымаште,
чын верч кучедалмаште.
Поэт шуко тӱрлӧ йыжыҥан илышнам сылнымут йӧн дене кумдан авалта. Тушто эн
ончыл
радамыште — паша герой, тыглай еҥ. Тудо пӱтынь айдеме тукымын куанже да
ойгыж
дене ила. Яндар шӱм-чонжо — поснак сай ойыртемже.
Селинлан шочмо мланде шочмо сурт гыч тӱҥалеш, пасу капкан романтический
образше
гоч эрта, пӱтынь элым моктен мурымашке миен лектеш. Шочмо эл да марий
кундем ойыраш лийдымын кылдалтыт. Садланак лирический геройын илыш-
корныжымат калыкын исторический пӱрымашыж деч ойыраш ок лий. Тидым "Пасу
капка" поэмыште поснак раш
ужына. ("Тура кечывалым", 16—34 с.).
Поэме мучко куан ден ойго толкын семын алмашталтыт, илышын чынжым илыше
сӱретыш
савырат. Лирический геройын илыш умылымашыже, чон йӱлымыжӧ, пӱжвӱд таман
пашаже
ик сем дене ушалтыт.
Ятыр почеламутышто лирический герой шочмо мланде дене чыла вӱршерже дене
кылдалтеш, тудын деч илыш вийым, паша кумылым налеш да парымым пӧртылташ
кӱлмӧ нерген
ок мондо.
Марий Эл шкежат — лирический геройлан пеш кумда образ. Тыштат шотлен
пытараш
лийдыме сӱрет вашталтеш. Кажныштыже илышын тачысе кӱлешыжым раш шижына.
Ныл книгаште чыла ойлымым иктешлыме семын муро шергылтеш: "Кайыккомбо семын
эртышт веле, курымлан кышам коден, ий-влак. Ме йӧратена Марий чон-элым
шокшын,
латкандаш ияш гаяк"(Эҥерйол", 27 с.).
А.Селинын шке чонжым почмо тыглай шомакше, икшырымын каласкалымыже яндар
нравственный да гражданский шӱлыш дене виян. Поэт айдымын тӱҥ пашажым
моктен мура. Тиде пашаже — мланде ӱмбалне порым гына ышташ, порым шукемдаш.
Лирический герой пелен ме элнан геройло страницылажым савырен ончалына,
эрык
верч кучедалмашеш вуйыштым пыштыше-влакым тауштен шарналтена. "Коло
визытын"
балладе — Марий кундемысе первый чекист-влаклан моктеммуро ("Лупс алга"
17—18
с.). Шинча ончылан Сергей Даниловын патыр образше уэш сӱретлалтеш.
Совет власть верч кучедалмаш гоч мемнан герой калыкна сеҥыше лектеш,
шкепатырлыкшым Кугу Отечественный сарыште ончыкта. Лийын шучко колымаш,
кодын волгыдо
илыш. А "геройын лӱмжым жап огеш йомдаре, аралалтеш эре мемнан ушеш", —
манеш
поэт ("Лупс алга", 55 с.).
Сарын тулан корныж дене эртен, лирический герой тачысе илыш верч
тургыжлана,
элын, калыкын, айдеме тукымын волгыдо ончыкылыкыш верч кучедалаш ӱжеш.
Тыште
поснак кугу вий семын келшымаш тема тарвана: "Келшымаш — тиде Юл: мыняр
мӱндырк
эрта, тунар тудо келгемын, кумдаҥын толеш", "Келшымаш — иза-шольо сынан
тату
еш", "Келшымаш — чон Сандалык" (Эҥерйол", 7 с.).
Келшымаш йӱк дене мурен, поэт калык ешым мокта. А. Селинын мурпашаштыже
шочмо эл
тема калык келшымашын илыш куатшым моктен мурымашке савыра, кок тема
коклаште
вож шочеш.
Паша — пӱтынь илышын негызше, пиал памашна. Садланак поэт ик ныжыл шомакшым
пашаче калыклан пӧлекла. Тиде — умлам ончен куштышо ӱдыр-влак ("Эҥерйол",
15—16
с.), Волжский районысо "За коммунизм" колхозын механизаторжо Виктор
Семенов.
("Эҥерйол", 37—39 с.) да молат.
Тыгай почеламутлаште лирический герой илышым пашаче шинчаж дене онча, тудын
ушакылже дене акла. Шукыж годым ме мланде пашаеҥын иктешлыше образше дене
вашлийына. Тиде — пасу пашаш шуаралтше, калык пиал верч пӱжвӱдым йоктарыше
у айдеме.
Тудын пӱжвӱд саскаже — кинде.
А.Селин почеламутым яра, чара сӧраллыклан кӧра ок возо. Кажне мутыш, кажне
корныш кумыл чинчыжым пышта, чылажымат уш-акыл сескемже дене волгалтара.
Икманаш,
возымаштыже яра печкен мӱгырымӧ йӱкшым от кол. Тудын лирический геройжат —
ару,
шотан еҥ, весымат тыгайымак акла:
Но уло чон
Тугай ару да ямле —
Уке висаш виса,
Аклаш — шомак.
("Эҥерйол", 85 с.).
Александр Селин — йӱлышӧ шӱм-чонан поэт-лирик. Лач тиде ойыртемже гыч шочмо
велым йӧратымаш волгыдын ойыплалт шарла. Шарлен, кугем толеш ик мурпого гыч
весыш.
Сылнымут шулдыржо дене поэт чыла авалташ тырша, чыла, мо шочмо вер-шӧр дене
кылдалтын, мо тудым тӱзата, улаҥда, чапшым нӧлта. Мутшо шагал. А шонымашын
келгытше
висаш ямде.
Тӱҥ верыште — айдеме да тудын пашаже, кумылжо, мланде ӱмбалан кодымо
кышаже. Лирический герой, авторын лӱмжӧ дене чоным почын, эн ончычак
ачажым, сареш вуйжым
пыштышым, мондыдымашын шарнен ила; шыма кумылан аважлан чонжым кумдан
почеш,
акажлан таушташ ок мондо, шӱм сескемым тора верыш шӱжаржылан колта. Родо-
тукым
нерген чыланат возат. Тема курымаш. Туге гынат А.Селин шканже келшыше
мутчиям
муын мошта. Кажне ойжым ӱшанен-вургыжын лудын эртет. Пычырик ужаш гычат
тидым
ужаш йӧсӧ огыл:
Иктаж еҥлан ыштен
сеҥем гын порым,
Кондем гын мый
пиалым весылан,
Манза тунам:
"Тошкен аважын корным,
Ачаж гай лач:
Лиеш шӱм тич куан.
("Тура кечывалым", 51 с.).
Ешым йӧратымаш пошкудо-влак дек кусна. Нунын кокла гыч лӱмышт дене але лӱм
деч
посна сборниклашке пурышо-влак ятырын улыт. Теве ялыш эн ончыч толшо
грузовикын
шофержо Емельян: "Фронтовой машина дене тудо Бранденбург капка гычат пурен"

("Тура кечывалым", 6 с.). Тыгай еҥ дене кузе от кугешне! Садлан поэтат
тудым ик
почеламутыштыжо веле огыл ушештара да кугу сар деч варасе ял илышын куанле
вашталтышыж дене, куатле шӱлышыж дене Емельянын образше гоч палдара.
Аҥысырын тӱҥалеш — кумдан иктешла:
Шочмо ял —
чечен пеледыш ате.
Тыланет, у тукым,
пӧлекла.
А пӧлекым,
кугешнен-васартыл,
Сай еҥ ок кудалте
нигунам.
("Тура кечывалым", 15 с.).
Шочмо велын куанже да ӱшанле эҥертышыже — пасу патыр. Поэтым Волжский
районысо
"За коммунизм" колхозын механизаторжо Виктор Семенов сымыстарен. Тале
комбайнер,
Уренгой — Помар — Ужгород газопровод шочмо кундемым, Помар калыкым
чапландара.
Садлан авторат кумыл нӧлтын мура: "Жап шуэш, кугу мутерыш Помарнан лӱм
пурталтеш" (Эҥерйол", 38 с.).
А.Селинын шочмо кушмо Помар — Пӧртанур велже уста калыкшылан келшыше
пӱртӱсшӧ
денат сӧрале. Тудым мокташ поэт эн ныжыл шомакым муэш. Оръеҥла сӧралешт
шогалше
ужар чодыра, кумдан шарлен вочшо сывынан олык, ший вӱдан Юл ден Элнет муро
семым
шочыктат. Тема адакат тошто, но эреак у лийын кодеш. Кеч-кӧланат шочмо вел
пӱртӱсшӧ эн шерге, эн сылне. Поэт-влаклан гын поснак лишыл. Икгай темылан
возаш
каньыле огыл. Еҥ йӱк денат муралтен колташ лиеш. Но А.Селин нерген тидым
каласаш
ок перне. Тудо шке йӱкшӧ дене яндарын мура.
Шочмо вел кеч-мыняре сылне лийже, тудо — кумда элнан, чыла калыкым ик ешыш
ушышо
онар элнан ужашыже веле. Тидым поэтна пеш умыла, садлан ятыр
почеламутыштыжо элнан йомартле я кӱдыратле образшым пуа. Лирический геройжо
шкенжым шочмо мланде
деч ок ойыро, моктаныде ойла: "Эл лӱмеш йӱлем, илем" да ешара: "Элем изи
шӱмем
тич темын, а эл — тӱняште эн виян" ("Лупс алга", 6 с.). Тиде шонымашым "Мо
ыле
мемнан?" почеламутыштыжо умбакыже шуя. Сар годсо йоча пагыт неле лийын. "Мо

полшен мыланна илен лекташ?" — йодеш лирический герой да вашешта: "Лийын
шӱм пелен эреак Родина — тӱҥ ӱшан да курым-курымаш" ("Энерйол", 36 с. )
Шочмо мланде
нерген шуко-шуко шонышыжым иктешлыме семын поэт манеш: "Элна чылт ава, чылт

шӱмбел" ("Лупс алга", 51 с.). "Марийлан шергыже — Йошкар-Ола... Москван
вӱршер
куат дене ила" ("Эҥерйол", 46 с.)
Чыла пиалнан, куаннан илыш вожшо, элнан вийже, сеҥымашнан шулдыржо —
В.И.Ленинын
лӱмжӧ, пашаже, сугыньжо. Ик тукым весе дене кеч-мыняре алмашталтше; нуным
ушен
шогышо куат кеч-кунамат иктак кодеш — кугу вождьнан кече гай образше.
Садлан поэт-влакат тудын лӱмеш эн чын мутым возен кодаш уш чолгалыкым эреак
муыт.
Поэт "Эрдене вашлиймаш" книгаштыже воза: "Пурен Ильичын шӱмжӧ калык оҥыш,
да тудын шонымыжо — уш вийна" (4 с.). "Ильичым ужам" почеламутыштыжо у чиям
муэш,
тӱням кумда шинчаончалтыш дене ончалеш:
Пиал верч
тулышкат пураш кӧ ямде,
Кӧ уло шӱм ден
йӧрата пашам,
Мый нунын велыш
тӱткын ончалам да
Родной Ильичым
ончылнем ужам!
("Тура кечывалым", 40 с.).
"Он Ленинын стаьяж почеш конспектым" возышыла, лирический герой ончыч тӱҥ
шонымашым веле ойыркален лукнеже улмаш, а "чыла страницым угычын лудмек",
шонымыжо
вашталеш: "... тыште кажне мутшо шӧртньӧ нелыт. Мый нуным ушыш пӱтынек
налам"
("Тура кечывалым", 40 с.) Жап эрта, тыгаяк вес шонымашке толын лектеш: "Уш
вийже
дене Ленин кызытат — эн куатле куралан айдеме" ("Лупс алга", 23 с.) Шке шӱм
саскаж дене А.Селин марий Ленинианым оҥайын пойдара.
Поэтын мурпашаже тӱрлӧ калык коклаште келшымаш тема дене сӧралештеш. Ӱдыр-
каче
йӧратымаш кугу верым налеш. Лирический геройжо дене пырля поэт салтак
корныжым
ик гана веле огыл шарналта. Серыпле, тыгодымак ныжылге шомакшым тачысе
тыныс
илышна верч вуйыштым пыштыше патыр-влаклан пӧлекла. Икманаш, А.Селин шолын
шогышо илышнан тӱрло-тӱрлӧ йыжыҥжым шке уш-акылже дене волгалтарен-лончылен
пуа.
Йӱлышӧ шӱм-чонжо дене эл мучко савырна, вес эллашкат миен ончалеш. Тидын
нерген
"Телетайп лента гыч" репортаж каласкала. Тыште ме илышын тачысе вӱршержым
шижына.
Поэт-лирик шуко нерген воза. Воза, мом сайын пала, мо верч чонжо йӱла.
Йодыш
лектеш: сылнымут йылмыже мо дене ойыртемалтеш? Мо сайже, мо удаже уло?
Тыге ойлымым южгунам колаш перна: почеламутышто пуйто чыла шомак сӧрале
лийшаш,
тӱрлӧ чия дене чевертыме ой гына пуйто сылне. Примерлан торашке кайыме ок
кӱл:
"Лупс алга" книгам почына да "тулартыме" мутым — анноттацийым ончалына: "Но
уло
тудын эше турарак ончалме денат эмганен кертшашлык гай лумпеледышан
мурйогынжо".
Тыге Александр Селинын творчествыжым аклат, лудшылан темлат. Мутшо пуйто
чыла
марла, сӧрале, а умылаш ок лий. Уке, мыланна тыгай сылнылык ок кӱл. Тиде —
куктеж, шомак пӱтырем. Пиалешна, поэтын мурвечыштыже тыгайже ок вашлиялт.
А.Селинын йылме куатше — мутын акшым палымаште. Пӱтыркалаш ок йӧрате.
Тыматле,
чатка йылме — тӱҥ ойыртемже. Налза "Пасу капка" поэмым ("Тура кечывалым",
34 с.)
Чон вургыжде, ик корнымат лудаш ок лий. Действий кузе виян эртымым пален
налаш
шинча дене вашкет. А шӱмыш шерла ярымлалтше мут йогын велеш. Уш-акыл поэмын
ойжым шке илыш корнет дене таҥлен ончалаш тарата. Лудат — нигушан от
шӱртньӧ, от
тӱтынӧ.
Кушеч тыгай вий лектеш? Илыш чын верч чон йӱлыме гыч. Чон йӱлымым шомак
дене
кепшылтен моштымо гыч. Пӱтыркалаш неле огыл. Чаткан каласаш йӧсӧ. Но
каласен
моштенат гын, тый чынак мут юзо улат. Лач тидыже сылнымут лиеш. Шулдыржо,
лудшын
кумылжым савырыше куатше — шомакын вияш значенийже да тудын пелен
одарланыше
ешартыш, вончештарыме значений. Коктын, таҥым кучен, мурвече мучко эреак
пырля
ошкылыт. Тыгак таҥ ошкылыт нуно А.Селинын ойпогыж мучко. Поэмын геройжо
Эчан кок
фотосӱретым онча:
Иктыже —
ава, лыжга чон муро,
Муро семын
кодын шарналташ;
Весыже —
ача, тудат ок пуро
Суртыш ынде кеч пыртак
ужаш.
("Тура кечывалым", 17 с.).
Могай шыма, чын ой! "Чевер" мут пуйто иктат уке. Тӱслен ончалат — "лыжга
чон муро" койылда, вончештарыме значениян ой, но кенеташте от шиж. Каласен
моштымо.
Верлан келшышын сӧралын каласыме. Аван образшым вияҥдаш полша.
Поэтна "чиялтыл" ок мошто гын веле?.. Уке, тыге ойлаш — кугу йоҥылыш. Чонжо
модмо годым тудат моторын-чеверын муралтен колта:
Кава паша вургемжым —
пылым—
Кудаш кышка пӱжалтшыла,
А кечыйол,
куанлын йылгыж,
Каван ош порсынжым
тӱрла.
("Эрдене вашлиймаш", 13 с.).
Туге гынат пӱтынь налмаште А.Селин тыгай йылме деч лӱмынак кораҥаш тырша,
усталыкшым ончыктышыла веле "чевертылеш".
Почеламутын кугу вийже — мучаште, пытартыш строфаште але корнышто. Ты
шотыштат
А.Селин деч тунемаш лиеш. Южо почеламутшым тудо чылт афоризм сынан ой дене
кошарта: "Тӱшкаште — вий да волгалтмаш" ("Эрдене вашлиймаш", 19 с.).
"Айдемылан
ыштыме поро ок эрте, кодеш аралалтын осал вий дечат" ("Тура кечывалым", 35
с.).
"Келшымашна сеҥен да сеҥа кеч-момат, ошкылнам чаткаҥда, куатнам ешара"
(Туштак,
36 с.). "Нелытлан ситыше шулдыр кушкеш,— кайык тунам гына кӱшнӧ лиеш
(Туштак, 46
с.). "Кинде шке ок тол. Тидлан паша кӱлеш" ("Лупс алга", 31 с.), "Шочмо-
кушмо
верым кӧ монда гын, илышыште шуко йомдара" ("Эҥерйол, 63 с.).
Ойым тыге чолган кошартен моштымаш поэтым ончыч "чон мут орлаҥгым"
чоҥымашке,
вараже сатира тулан кӱчык почеламутлам возымашке конда.
Ныл книгам ончен лекмеке, ме ужына: Александр Селин — кушкын шушо поэт.
Тудын
йӧратыме шке тематикыже уло, мурвечеш келге вожым колтен.
Сборниклаште вашкен чоҥымо почеламутат коклан вашлиялтеш. Теве "Курык серыш

кӱзаш" почеламутым ончалына ("Эҥерйол", 26 с.). Кок строфам антитеза йӧн
дене
возаш шонымо — икте-весыжлан ваштареш шогышо ой-влак каласалтыт. Но тӱжвал
тӱсышт дене нуным пужарен-ягылтен шуктымо огыл: синтаксический, лачшым
манаш,
строфический параллелизм йӧн дене тӱҥалме, а вара вучыдымын кораҥме. Тыге
почеламутын сай шонымашан куатше лушкен, сылнылык шапалген.
"Ик заводышто ыштат" почеламут ("Эҥерйол", 49—50 с.) ӧрыктара. Тыште
чылажат икте: завод, пӧрт, лифт. Рвезе ден ӱдырат "шыргыжын эртат я воштыл,
икте-весым
ужалтат". Тиде, манметла, поро койыш. Но страницым савыралат — чылт ӧрат:
"Кеч
ик пӧрьыштӧ илат, огыт пале ваш йӧршеш, шочынытшо коктынат ломберан марий
ялеш".
Тыге пыта почеламут. Чыла — тушто, йодыш почеш йодыш лектеш: огыт пале гын,
молан ваш шыргыжалыт? Ик ялеш шочыныт мо? Тӱрлӧ пачашыш ик лифт дене коштыт
гын,
палыме лияшышт мо мешая? Нимо раш огыл. Йӧршын вӱдыл пытарыме.
Але "Олаште эр" почеламут ("Эҥерйол", 26 с.) вуймутшо дене илышым кумдан
авалташ
сӧра. Лудаш тӱҥалмек, тыглай мут оргаж гына почылтеш. Теве мучашыже:
Троллейбус заводла воктеке
Конда пытартыш
еҥ тӱшкам.
Ола уэш эр сменыш лекте.
Цех кӧргышкӧ
пура лӱшкалт.
Кӧлан кузе, а мыланем гын тыште поэзийын пушыжат уке. Почеламутын чонжак
мондалт
кодын. Ала муаш тыршыме огыл.
Ныл чонпого... Чыланат компартий озаланыме ийлаште лектыныт. Но иктыжымат
марий
функционер тӧра-влак ужынат, лудынат огытыл, векат. Уке гын партийым
моктыдымо
книгам лукташ эрыкым огыт пу ыле. Вет нине ныл савыктыш кӧргыштӧ "партий"
шомакым ик ганат она вашлий. Теве могай лийын поэтын илыш позицийже.
Александр Селин поэт лӱмжым нигунамат кукшо информатор семын кучылтын огыл,
газетлаште, журналлаште "дежурный" манме почеламутлажым муаш ок лий. А
йӧнжӧ лийын, да тудын дене пайдаланен огыл.
Илыш саман вашталтын. Толын шуыныт индешлымше ийла. Неле, йӧсӧ, умылаш
лийдыме
пагыт. Туштым ятыр туштышо, но вашмутым муаш йӧндымӧ жап. Тыгай тургымышто
поэтын чон йӱкшӧ серыплештеш. Калык верч азапланымаш философски шонкалымаш
дене
таҥлалтеш да сылнымут курыкыш у, виян ошкылым ыштыме дене раш палдара.
Компартий
шумлык ожно нимом ойлыде серлаген гын, поэт ынде йӱкынак титакла:
Мемнан коклаште эн яндар чонан, эн тале,
Ойленыт, коммунист-влак улыт кеч-кунам.
Почешышт ошкылна эреак ончык такше.
Но кушко толын шуын чапле Российна? ("Ончыко", 3, 92).
Эртыше ден тачысе коклаште вашталтышым ужын, автор муро тошкалтыш дене у
кӱкшытыш нӧлталтеш, илыш йыжыҥым у шинча дене туран ончалеш. Шӱм-чон вошт
ӧкынымӧ семын шылтыде ойла:
Совет еҥ-влакын кугу элым моктышна ме
Туан суртна, туан вер-шӧр деч йӱкшымеш.
Вара чонжым пыртак лыпландарен ешара:
Шке шочмо калыкнам йӧратыме тулнаже
Тау кеч аралалтын изишак чонеш. ("Ончыко", 3, 92).
Пытартыш ийлаште "Ончыко" журналеш лекше почеламут аршашлажым шергал
лектын, иктым ӱшанлын каласаш лиеш: уста поэт шке лӱмжым тӱвыргӧ, кӱдыратле
чон саскаж дене сула. Тек лудшо-влакым ончыкыжат куандарен шогаш тӱҥалеш.
Поэт лияш куштылго огыл. Тыгай лӱмым налмек, кушмым чарнен шогалаш келшен
ок
тол. Ме шинчена: Александр Селинын корныжо вияш, тек тудо, тайныштде,
лупшалтде,
эре ончыко ошкылеш, муро курыкыш шулдыраҥын кӱза.
Зиновий Учаев,
Марий кугыжаныш университетын профессоржо.

Редакций деч. "Ончыко" журнал редакций пашаеҥ-влак, Александр Васильевич,
Тендам
шокшын-шокшын саламлат, Пӧртанур тумо гай пенгыде тазалыкым, у сылне
мурлектышым, сай пиалым тыланат.



041597
************************************************************************
4—15

Лӱмгече
Мыйын ачам — художник Егоров
Шочмыжлан 100 ий
Ачамын лӱмжым пагален, аклен каласаш кӱлмӧ годым авам эреак тыге манеш ыле:
"Художник Егоров". Тиде мут эше теве мом ончыктен: авам ачамын талантше да
профессийже дене кугешна, калык коклаште могай жаплыме еҥ улмыжым умыла.
Тудо пален:
ачам — марий кокла гыч лекше икымше профессиональный художник. Мыят тидым
изи
годсекак паленам. "Художник" шомак тыгай умылымашымат пуэн: ӱмыр корныжлан
сӱрет
искусствым ойырен налше айдеме тӱҥ верыш кеч-кунамат чон поянлыкым шында, а
арверым, оксам шукырак чумырымо верч пешыжак ок коляне. Мут лекмашеш
каласаш гын,
ме тунамат, варажат поянлыкым пален огынал.
Тидын нергенак каласыш авам 1937 ийысе шучко йӱдым. Тунам ачамым поген каяш
толыныт, пачерыште чылажымат унчыливуя шогалтеныт — обыскым ыштеныт.
Тыгодым авам
"уна-влаклан" манын: "Те тыште шӧртньым муаш шонышда мо? Художник Егоровын
пачерыштыже шӧртньӧ лиймаш уке". Саде йӱдым тылеч моло ой йоҥгалтынат огыл,
пожале.
Вет 37-ше ийыште шыпак толеденыт, ик мутым пелештыде пургедыныт да айдемым
вӱден
наҥгаеныт.
Мыйын ушешем ачамын мутланыме огыл, а мурымо йӱкшӧ утларак шыҥен кодын.
Тудо кутырызо огыл ыле, а мураш пешак йӧратен. Мыйын шарнымаштем йоча
пагыт, ачам да
тудын мурымыжо иктыш ушненыт, чак кылдалтыныт. Мом мурен? Тӱрлыжымат.
Мутлан,
Даргомыжскийын "Русалка" оперже гыч князьын "Мне все здесь на память
приводит
былое" арийжым. Даргомыжскийынак "Нас венчали не в церкви" мурыжым,
"Евгений
Онегин" опер гыч Ленскийын "Что день грядущий" арийжым, Аренскийын
"Рафаэль"
оперже гыч "Страстью и негою сердце трепещет", Римский-Корсаков гыч "Солнце
низенько, вечер близенько" муро-влакым да шуко молымат.
Ачам ден авам сӱанышт деч вара латкандаш квадратный метр кумдыкан
пачерышкышт
Озаҥ гыч Беккер фирмын рояльжым конденыт. Тудыжо мемнан илемыштына эн
жаплыме,
эн шергакан ӱзгарлан шотлалтын. Утларакше авам шоктен, южгунамже ачам дене
иканаште — ныл кид дене шокташ толашеныт. Но пешыжак шот лектын огыл.
Шоктымаште
ачам авам деч почешрак кодын. Поснак — писын шокташ кӱлмӧ годым. Ачамын
лывырген
шудымо парняже-влак семым "поктен шуын" сеҥен огытыл. Шарнем, Бетховенын
"Эгмонт" увертюржын тӱҥалтыш ужашыжым ачам ден авамын иканаште шоктымышт
годым тыге
лийын ыле.
Авамын акаже, Мария Аполлоновна, Виктор Печенкинлан марлан лектын. Витя
чӱчӱ
тӱжвал тӱсшӧ дене демонла койын, а пашам ыштен бухгалтерлан. Ачам ден
Печенкин
изи годсекак ваш палыме лийыныт. Нуным посана улмышт гына огыл, тыгак
мурым, музыкым йӧратымышт лишемден. Ачам ден Витя чӱчӱн дуэт дене мурымышт
ушешем эрелан
сӱретлалт кодын. Пӱрымашышт икгаяк лийын: В.П.Печенкинымат пӱтырен кученыт
да
наҥгаеныт. Тидыже ачамым арестоватлыме деч тылзат пеле гыч лийын. Посана-
влак
тӱня дене ик семынак чеверласеныт.
Ачамын лӱмжым да пӱрымашыжым йӱкынак, лӱддеак шарналташ йӧн шочмеке, мый
тудын
чаплын мурымыж нерген моктен ойлымым шуко еҥ деч кольым. Шукышт ачамын
йӱкшым
баритонлан шотленыт, а авамже тенор манеш ыле. Мыят тыге шонем. Векат, мый
тудын
мурымыжым тугай жапыште колынам, кунам йӱкшӧ баритон гыч тенорыш куснаш
тӱҥалын
улмаш. Кугу диапазонан йӱк чӱчкыдынак тыге вашталтеш. Ачамын ик эн йӧратыме
—
тенорлан келыштарыме — арийже тудын пӱрымашыжлан символ семын лийын. Тиде —
Пуччинин "Тоска" оперже гыч художник Каварадоссин пытартыш арийже. Тудымат
лӱен
пуштыт.
Ачамын артист чонжо, моторлыкым умылен моштымыжо илыме пачернам сӧрастарен
моштымаште палдырнен. Ме Совет элысе тӱжемле моло еҥ семынак йорлын иленна,
комфорт
манмет лийын огыл. Туге гынат пӧрт кӧргына шинчам куандарен. Рояль ӱмбалне
шун
ваза шинчен, а тушан сӱретлаш кучылтмо кистычке-влак вераҥдалтыныт. Шун
дене ыштыме моло ӱзгарат лийын, а ош вуян Христосын гипс дене йӧнештарыме
ыле. Мемнан
пӧлемнан тиде ужашыже ачамын ик сӱретыштыже раш коеш. Каласыман, ачамын
кидше
дене ыштыме пеш шагал сӱрет аралалт кодын.
Пум пӱчкеден ыштыме кок стаканеш ачам карандаш-влакым шогалтылеш ыле.
Юмылан
тау, нине стакан-влак тачат улыт. Мылам пу вӱдкорка моткоч оҥайын, сӧралын
чучын. Тудын кучемжым ала-могай    мастар еҥ кайык вуй семын келыштарен.
Арален
кодаш пешак тыршышым — уке, ыш лий, шӱйын-шелышталтын пытыш. Христосын
вуйжат
шаланыш. Тунам авам дене Йошкар-Олаштак иленна. Кочам, Федор Егорович
Егоров,
мыланна йошкар шӱртӧ дене тӱрлыман, ший окса дене сӧрастарыман вынер
солыкым
пӧлеклен ыле. Тиде марий солыкым ме Озаҥыште кужу жап аралышна.
Ачам тӱрлӧ художник-влакын сӱретышт гыч репродукций дене сӧрастарыме
открытке-влакым ӱмыржӧ мучко поген. Тудо Рерих ден Крамскойым, Гоген ден
Ван Гогым, Серебряков ден Остроумов-Лебедевым моткочак йӧратен, кӱкшын
аклен. Кызыт мый илышым утларак умылаш тунемынамат, шоналтен колтем: ачам
сӱрет искусствышто иктым
йӧратен, а шкаланже йӧршынак вес тема дене пашам ышташ логалын. Тиде темыже
элысе политический илыш дене кылдалт шоген. Вет тунам тудлан
Красногорскийысе чодыра заводын пашажым ончыкташ, производствысо ончыл еҥ-
влакын портретыштым сӱретлаш заказым пуэденыт. Такше ачам сай портретист
лийын, айдемын чурийжым да тидын
гоч кӧргӧчонжым почын пуэн моштен. А саде еҥже ударник лийын але пашаште
почешрак кодын — художниклан тидыже садиктак огыл мо?
Ачамын творчествыжым тӱткынрак эскерыше еҥ-влак тудын сӱретлаштыже лӱдыкшӧ
чия
улмым эреак палемденыт. "Тудын икымше сӱретше-влакат акрет годсо шӱлыш,
былинысе
гай просталык дене ойыртемалтыт,— возен Владимир Мухин.— Сӱретласе чыла
фигур
айдемын тӱкыдымӧ чодыра пӱртӱс лоҥгаште ила... Марий-влак теҥызла шарлен
вочшо
чодыра коклаште нужна, ир илыш дене илат". Марий илышын Возрождений
саманысе семын талын вияҥме жапыште В.А.Мухин ик эн уста пашаеҥ улмыжым
ончыктен. Тудо
сӱретым поэтически ужын моштен, произведенийым социально-политически
аклымашке
лупшалтын огыл. "Все действующие фигуры тонут в море первобытной лесной
природы",— кузе сайын каласен ачамын пашаж нерген. Тыгак ойлаш лиеш ыле,
мутлан, Рерихын сӱретлаж шотышто. А тудо, ме палена, нигунамат
социалистический реализм
корнышто шоген огыл. Марий художникын сӱретлаштыже поэтическийын социальный
деч
кӱшнырак улмыжым В.А.Мухин чын ужын-шижын моштен. Илышым тыгай шинча дене
ончымыжлан верчынак, очыни, ачам вараже тыгай кугу туткарыш верештын да
вуйжым йомдарен. 30-шо ийлаште тыгаяк пӱрымашан лийын эше вийым гына погышо
марий интеллигенций.
К.Ф.Егоровын художественный усталыкше нерген В.А.Мухин веле огыл возен.
Художникын чиям, волгыдым, йӱла ойыртемым творчестве пашаште мастарын
кучалт моштымыжым
писатель Ким Васин ик гана веле огыл палемден. Тудлан "Тризна", "Ӱдырын
портретше", "Коммунистым арестоватлымаш" сӱрет-влак поснак келшеныт.
Ачамын икымше туныктышыжо Иван Лаврович Копылов (1883—1940) шке жаппыште
Парижыште тунемын улмаш. Тидым пален налмекем, К.Ф.Егоровын сӱретлажым
сайынрак умылаш тӱҥальым. Да Копылов Парижыште ала-кунам огыл, а 1905—1910
ийлаште — импрессионизмын вийже чот нӧлталтме пагытыште — шке мастарлыкшым
шуарен. Теве молан
ачам шке пашаштыже волгыдо ден чиялан, пӱртӱс сынлан тынар кугу верым
ойырен. Но
тунемшын шӱм-чонышкыжо туныктышын пыштыме туш пеш чапле лектышымак пуэн
огыл,
молан манаш гын, искусствым политик дене путырак чак кылден шогымо
саманыште художник шке йырысе тӱням шонымыжо-ужмыж семын ончыктен кертын
огыл. Кажне ошкылым
озаланыше идеологийын кӱштымыж дене келыштараш, тергаш пернен.
Ачамын художник да айдеме семын кушмаштыже шке кышажым П.Радимоват коден.
Тудо
сӱрет мастар гына огыл, тыгак кресаньык илышым чапландарыше поэт лийын,
муро ойыртемже дене Есенин, Клюев да Клочков дек лишке шоген. Радимовын
влиянийже ачамын Озаҥ художественный училищыште тунеммыж годым палдырнен.
Тыге тудын творчествышкыже тошто кресаньык илышым, кугезе пӱртӱсым моктымо
йогын пурен каен. Диплом паша шотеш ачам "Марий ялыште шудым солымаш"
сӱретым ямдылен. Ты произведений Озаҥысе краеведческий тоштерыште кужу жап
"кечен", но авторжым пуйто иктат
шинчен огыл, сандене йымаланже "Картина неизвестного художника" манын
серыме улмаш. Авам, Е.А.Егорова, ты сӱретым шуко гана ужын, мыламат миен
ончалаш темлен.
Но мый, илышым але умылаш тунем шуктыдымо самырык еҥ, авамын ойжым ушыш
пыштен
омыл. Вара ачамын диплом пашаже, тыгак шуко моло сӱретшат йомыныт.
"Марий ялыште шудо солымаш" сӱретын кышажым але мартеат кычал мумо огыл.
Ачамым шарныше еҥ-влакын ойлымышт гыч палем: тудо Сергей Есенинын поэзийжым
сайын пален, шуко почеламутшым уш гыч каласкален. Таче ӱшанымылат ок чуч:
Константин Егоровым вет руш поэтын возымыжым лудмыланат титакленыт. "Молан
те калык
коклаште Есенин верч агитацийым эртареда?"— йодыныт 1937 ий 31 авгусатышто
йодыштмо годым. "Мый Есениным сай поэтлан шотлем",— тыматлын вашештен
рестан.
Ачамын да П.Радимовын тыршымышт дене Йошкар-Олаште АХРР-ын (ассоциация
художников революционной России) пӧлкаже почылто. Сталинын колымекше,
ончычсо "калык
тушман-влакым" реабилитироватлаш тӱҥалыт. Тунам ачамын "делажым" лончылымо
годым
Радимовыцмат допросыш ӱжыктат: "Те К.Ф.Егоров нерген мом паледа?"
Свидетель семын веле йодыштыныт гынат, Радимов следовательын пӧлемышкыже
шӱм чытырен пурен. Тынар кужу жап эртымеке, ончычсо тунемшыжын да
йолташыжын лӱмжым
"тарвалтылмаш" шоҥго интеллигентым ӧрыктарен. Но допросышто тудо чыным гына
ойлен. Каласен: "Константин Егоровын антиобщественный шонымашым луктын
ойлымыжым
ик ганат колын омыл". Ме палена: элыштына демократический сознаний алят
келге
вожым колтен огыл. А следователь дене тиде вашлиймаш Сталин деч варасе
саманын
эн тӱҥалтыш кечылаштыже лийын. Тунам Радимов 66 ияш улмаш. Вес семын ойлаш
гын,
тудо ачам деч лу ийлан гына ондак шочын.
Репрессий пагыт деч вара шочын-кушшо тукым тудо жапын шӱлышыжӧ могай улмым
рашыже умыленат ок керт, очыни. Тунам еҥ-влаклан кузе лӱдын-чытырен илаш
логалме
нерген шуко каласкалаш лиеш. Но мый тидын шотышто кугунжак ынем ойло, шке
ушешем
шыҥен кодшо да вараже тӱрлӧ документ дене, еҥ-влакын мутышт дене
пеҥгыдемдыме
икмыняр сӱретым ушештарынем.
Векат, тугай жап нигунамат лийын огыл, кунам ачам ден авам эрласе кечышт
верч
тургыжланыде иленыт. Нунылан я лишыл еҥна-влак кокла гыч иктаж-кӧм
йомдарена, я
паша да пачер деч посна кодын кертына манын лӱдын кошташ пернен. Тидлан
амалжат
улмаш: авамат, ачамат "лишенецлан" шотлалтыныт. Вес семын каласаш гын,
социальный вожышт совет саманлан келшен толын огыл. Ачамын ачаже (мыйын
кочам) Федор
Егорович Егоров священник лийын. Очыни, черке сомыл чонжылан пешыжак келшен

огыл. Молан манаш гын, 1917 ийыште священник лӱмжым кудалтен, шӱмжым
шукертсекак
сымыстарыше сылнымут ден историк-краевед пашалан пижын. Туге гынат ӱмбакше
шӧрын
да ӱшаныде ончымым чарнен огытыл. Кочамын кидше дене серыме чыла
автобиографийыште, тыгак кум эргыжын чыла документыштышт ик факт эреак
ончыкталтын: "Ф.Е.Егоров жапыштыже священник лийын". Документлаште латвич
десятин мландым кучымыжо
кок вуй вольыкым — ушкалым да имньым — ашнымыж нерген эреак ушештараш
кӱлешлан
шотленыт. Священник лӱм, мланде, ушкал ден имне тӱрлӧ кагазлаште шучко шем
тамга
семын палдырненыт, тидыжым ӱштылашат, мушкын колташат лийын огыл. Икте раш
улмаш: тыгай тамган айдеме революций пашалан ӱшанле огыл. Конешне, чыла
тидыжым
мый вара иже пален налынам. Но иктым сайын шарнем: икымше але кокымшо
классыш
коштмем годым пошкудынан кужу пӱан эргыже ӱмбакем шыдын кычкырале. Шижым,
умылышым: тудо чонем сусыртынеже, мыскылтышыш лукнеже. "А ме палена, кӧ
лийын тыйын
кочат, воватше..."— шергылте школ коридор мучко. Мый чылажым колынат,
умыленат
шым шукто. Мӧҥгыштӧ авам деч йодым: "Ынде мылам мом ышташ, кузе лияш? Саде
рвезе
чыным ойлен мо?"
Авам мыйым лыпландараш тӧчыш:
— Тый каласе: Сталинын мутшо почеш, эрге ачаж верч мутым огеш кучо.
Сталин тыге "туныктымыжлан" тудо шкежат ӱшанен. Ала ӱшанышыла гына койын.
Но
"вождьын" мутшо илышыште шукталтын огыл.
Чон ласкалык омышто гына кончен. Илыш ик азап почеш весым конден. Авам кугу
шинчымашым налаш шонен. Тудо пеш ушан ыле, гимназийым шӧртньӧ медаль дене
тунем пытарен. Педагогический институтыш пурен. Но "социально йот" улмыжым
икымше курсыштак пален налыныт да вуз гыч кожен колтеныт. Лачшым молан
верч? А теве молан:
авамын ачаже, А.В.Степанов, шке жапыштыже изирак торгайыме предприятийым
кучен.
Такше социальный тошкалтыш шот дене ончалмаште кочам "мещанин" улмаш. Туге
гынат
шке пӧрт дене илыше да торгайыше айдемын "пролетарский огыл" вожшо вигак
палдырнен.
Тургыжланаш, ойгыраш амал лектынак шоген. Кочамым, Ф.Е.Егоровым, эре
"тӱкедылыныт", шыгыремдылыныт. Ӧрам веле, кузе чыла тидым чытен сеҥен. 20-
шо ийла мучаште обыск дене кошташ, пачатьыште ятлен возкалаш, петырен
шындылаш да ссылкыш
колтылаш тӱҥалыныт. Контрреволюционер, националист, калык тушман улат манын

шӱктареныт. Кочам тунам кудло ийымат эртен улмаш. Тудым пӱтырен кученыт да
ала-кушан лӱен кудалтеныт. Шкаланже илем-пыжашым ыштен шуктыде, ласка
илышым палыде,
ӱмыржым кошартен.
30-шо ийла тӱҥалтыште П.В.Щербухин репрессийыш логалын. Тудо авам ден
ачамлан ик
эн лишыл еҥ лийын. Авамын акаже — Нина Аполлоновна — тиде Щербухинлан, Петя

чӱчӱлан, марлан лектын ыле. Щербухинмыт да ме Какшан воктенсе Анисимовский
уремыште, кок пачашан кермыч пӧртыштӧ, икмыняр ий илышна. Петя чӱчӱ кӱкшӧ
капан,
поро кумылан, шыргыжаш йӧратыше ыле. Тудым Беломорканалым ыштымашке
колтеныт,
тушечын ыш пӧртыл. А могай титакшылан кӧра петыреныт? "Социальный вожшо"
йӧрдымӧ
лийын — теве можо тудым шындаш амалым пуэн.
Ешыштына мый дечем ончыч эрге шочын, тудлан Борис лӱмым пуэныт. Но изам
икмыняр
арня гыч колен колтен. Ачам икымше шочшыжын колышо капшым шке кидше дене
сӱретлен коден. Ты шӱлыкан портретым нигӧланат, манаш лиеш, ончыктен
огытыл. Авам чот
черле кийымыж годым саде сӱретым кидышкыже нале да мылам каласыш: "Колем
гын,
пеленем шӱгарыш пыште". Авамын йодмыж семынак ыштышым.
Тунамсе саман тургым нерген кызыт шонкалемат, нигузе ӱшанен ом керт, кузе
ачам
ден кочам, тыге поктылмым, шыгыремдылмым, игылт вурсымым ончыде, йӧратыме
пашаштым умбаке шуяш, возаш, сӱретлаш, шымлаш кӧргӧ вийым, чон патырлыкым
муыныт? Икте раш: мыйын марий кугезем-влак кӧргӧ куатан айдеме лийыныт,
нунын шӱмыштышт
шочмо калыкым йӧратыме, тудлан сайым-порым утларак ышташ тыршыме тул йолген

йӱлен. Изи лийынам, но шарнем: ачам эреак сӱретла ыле, кистьым кидше гыч
мучыштарашат пуйто лӱдын. Калыклан мом каласаш, шижтараш шонен, чылажымат
сӱретыш
пыштен.
А мыняр сӱретым ыштен улмаш? Тидым эше рашемдаш кӱлеш. "Марий Эл" журнал
1927
ийыште увертарен: художник К.Егоров тӱрыс ыштен шуктымо куд сӱрет ден
портретым
конден. Могай сӱрет, кӧн портретше — каласыме огыл. Векат, тыште талук
мучко ыштыме пашаж нерген ойлалтеш.
Кочамже 1929 ийыште "Материалы по истории народа мари" книгажым мучашке
шуктен.
Тидыже марий калыкын историйже нерген марий еҥын серыме икымше шымлымаш
лийын. А
тылеч посна Федор Егоров эше революций деч ончычак шагал огыл ойлымашым,
статьям, эссем возен.
Ачамын шочмыжлан 90 ий темме кече лӱмеш эртарыме вашлиймаште каласенам ыле:

"Ачамым мый мурышым да сӱретлышым шарнем". Чынак, муро ден чия моторлык
тудлан
вийым пуэн шогеныт, неле саманыште чоным эмленыт, могай-гынат ӱшаным
ешареныт.
Вара ачам йӱаш тӱҥалын. Векат, неле илыш тудым тышке шуктен. Вик каласышаш
улам:
тидлан кӧра ачам ден авамын ваш-ваш чот шыдешкымыштым, вурседылмыштым ик
ганат
ужын омыл. Но ешысе ласкалыклан лӱдыкшӧ толмым шижынам, конешне. Шарнем,
ачамым
авам вес верыш куснен каяш ӱжеш ыле. Кӧ пала, ала Йошкар-Ола гыч кайымыж
дене
ачам вуйжым утарен кода ыле. Чон почын ойлаш гын, авам пеҥгыдын ӱшанен:
тудын
пелашыжым лӱмынак йӱктат, лавырашке шӱкат. Тиде сулыкан еҥын лӱмжым мылам
ик гана веле огыл каласен. Ты лӱм тачат ушыштем, но луктын ынем ойло.
Палем, тудын
шочшыжо да уныкаже, а можыч, шочшыжын уныкаже-влак улыт.
Ик шарнымашыште каласыме почеш, ачам шкенжым "мыскынь малярлан" шотлен.
Санденак, очыни, шонен, пуйто кисть дене чиям шӱркалыше тыглай еҥым
судитлаш да казнитлаш огыт тӱҥал.
Тудым "налаш" 1937 ийыште 11 ден 12 август кокласе йӱдым толыныт. Ме тунам
Карл
Маркс уремыште, кызытсе госархив пӧрт дене йыгыре улшо пу пӧртыштӧ, иленна.
Лачак тукым акам — Вероника унала толын ыле. Такше ме уна деч посна пеш
шуэн иленна, утларакше авамын родыжо-влак мемнан дек коштыныт. Тудо кастене
мемнан дене
эше иктаж-кӧ лийын але уке, каласен ом керт. Авамын ойлымыжым шарнем: ала-
кӧ толын улмаш, тудын дене пырля ӱстел коклаште сийланеныт.
Уна-влакым ужатымышт годым ачам ден авам уремыште шем пинчакан кок еҥым
ужыныт,
нуно пӧртӧнчыл ваштареш кушшо пушеҥге йымалне, теҥгылыште, шыпак шинченыт.
"Уна-влакын кайымыштым вученыт улмаш",— шарналтен ойла ыле авам. Вучышо-
влакет
пӧртышкӧ ачам ден авам почешак пуреныт. Пеленышт понятой шотеш пошкудо
ватым —
Таня Карповам — ӱжыныт. Ончыч иктаж-могай амал дене пырля лиймышт годым
тудо,
Таня кокай, чӱчкыдын йодын: "Константин Федорыч, муралтен колтыза-ян!"
Луктын наҥгаймышт годым ачам авамлан каласен "Сӱретем-влакым да ӱдырнам
сакле".
Авам кузежым-можым палаш тыршен. Тудлан каласеныт: 58-ше статья почеш 10
ийым
пуымо, серышым ваш-ваш возкалаш ок лий. Вара, шуко жап эртымеке, иже
паленна:
"без права переписки" манмыже лӱен пуштмым ончыкта улмаш. Шинчем, авам НКВД
управленийысе кугу тӧра дек миен коштын, фамилийже Карачаров гай чучеш.
Авам мом
ышташ ӧрмыж дене йодын: "Ынде мылам кузе лийман?" Тӧрат йодын: "Иктаж-кушто
лишыл родо-тукымда уло мо?" Авам "Казаньыште илат" манын каласен. Тудет
тушко каяш
темлен.
Мылам тыге чучеш: Йошкар-Ола гыч лектын кайымына дене гына ме илыше
кодынна,
авам лагерьыш, а мыйже йочапӧртыш колтымо деч утленна. Саде тӧран сулыкшо
шагал
огыл лийын, шонем. Авамлан тыгай ойым пуымыжлан тек языкше кеч изишлан
шагалемеш.
Озаҥыш куснен каяш ямдылалтме кечылаште кузе да мо лийын — вудакан гына
шарнем.
Ала-молан ик сӱрет шинчашем рашем кодын: рояльна пушеҥге йымалне,
мландыште,
шинча, тудын ӱмбак лышташ велеш. Такше рояльым кеч-куштат, кеч-кунамат
моткоч
перегенна — пурак дечат, вӱдыжгӧ дечат...
Художник Егоровын пытартыш кечылаж нерген шуко-шуко ий гыч иже пален
налынам. А
шукыжым таче мартеат ом пале. ГУЛАГ архипелагыште мо лийын шогымо нерген ме
пытартыш ийлаште шагал огыл лудынна да колынна. Ачамым кузе йодыштмо да
пуштмо
нерген Виктор Печенкинын (тудым мый статья тӱҥалтыште шарналтышым) эргыжлан
ойлен пуышымат, тудо мылам вучыдымын вашештыш: "Нуным вигак лӱен пуштыныт,
тидыже,
очыни, лагерьыште индыралтме деч сайрак".
Мыят кӧнышым: "Да, сайрак дыр".
Самырык ачана-влак, проститлыза мемнам.
Ольга ЕГОРОВА,
Озаҥ консерваторийын профессоржо,
искусствоведений кандидат.



041697
************************************************************************
4—16
Лӱмгече
ИК ЭН ВОЛГЫДО ШӰДЫР
П.П.Глезденевын шочмыжлан 130 ий

Х1Х курымын кокымшо пелыштыже марий культур илышыште у йыжыҥ тӱҥалеш.
Тидыже
Озаҥыште св. Гурийын братствыже манмым да тудын пелен кусаркалыше
комиссийым ыштыме дене кылдалтын. Ты пагыт гыч марла книгам лукмо сомыл,
марла туныктымо паша
палынак вораҥ кая. Тидын дене пырля марий кокла гыч тунемше-влакат утларак
лекташ тӱҥалыт. Марий просветитель радам шукемеш. Ончалза теве:
С.Нурминский, Т.Семенов, П.Ерусланов, Г.Яковлев, И.Удюрминский, И.Моляров,
Смирновмыт еш...Кӧ ок
пале кызыт нунын лӱмыштым? Лач тиде жапыштак, марий просветительстве
нӧлталтме
пагытыште, шочмо калыкшым сотемдарымаште тӱҥалтыш ошкыллам ыштен эше ик еҥ
—
П.П.Глезденев, марий калыкын ик эн пагалыме шочшыжо.
Павел Петрович Глезденев 130 ий ончыч, 1867 ий 9 апрельыште, шочын. Такше
вес
шонымашат уло. Мутлан, М.Т.Сергеев тудын шочмо жапшылан 1869 ийым шотла.
Тыгак
мале уке, но архивлаште пашам ыштыме годым мый тудын дене кидше шке возымо
послужной спискым онченам. Тушто раш сералтын — 1867 ий. Очыни, ӱшаныде ок
лий шке
возымыжлан.
П.П.Глезденев ятыр моло марий еҥ семынак — эрвел кундемын шочшыжо. Тудо Ӱпӧ
губернийысе Белебей уезд, Тымпагыш ялеш (кызыт Шаран район) шочын. Ачаже
кресаньык
пашам ыштен, но кок эргыжым туныктен лукташ йӧным ала-мо семын муын. Вес
эргыже,
Леонид Яковлевич Мендиаров (1881—1948), шке жапыштыже марий культур
илышыште
лӱмлӧ еҥ лийын. Кок изак-шолякын фамилийышт тыге ойыртемалтмылан ӧрмӧ ок
кӱл.
Павел Петровичын чимарий лӱмжӧ Исламгарей Мендияров улмаш. 1892 ийыште
тынеш пурымо деч вара П.П.Глезденевыш савырнен.
Ялысе школым тунем лекмеке, 1887 ийыште самырык рвезе Пӱрӧ оласе туныктышо
семинарийым пытара да Белебей уездысе Токбердино школышто туныкташ тӱҥалеш.
Тылеч
вара латик ий наре тӱрлӧ школлаште ыштат, умбакыже тунемаш куаҥеш. Но кушко
тунам "инородец" пурен кертын? Кок корно веле улмаш — але миссионер лий,
але калыкет коклаш шулен йом. Самырык рвезе икымше корным ойырен налеш,
1898 ийыште Ӱпӧ
оласе духовный семинарийыште шинчымашым погаш тӱҥалеш. Тудым кок ий гыч
пытарымеке, ончыч якынлан шога, вара Новоникольск селаште священник лиеш.
Но уш-акылым пойдараш тыршымаш тудым ончыко ӱжеш. 1902 ийыште П.П.Глезденев
Озаҥыш толеш. Тиде ийынак тусо духовный академийыш вольнослушатель семын
кошташ
тӱҥалеш. Ныл ий академийын миссионер пӧлкаштыже тунемеш. 1906 ийыште
экзаменым
куча да марий кокла гыч ик эн ончыл кӱшыл образованийым налеш.
Эше шукерте огыл веле ойлат ыле: революций деч ончыч марий кокла гыч кӱшыл
образованиян еҥ иктат лийын огыл. Тиде тыге огыл, ик пример — П.Глезденев
шкежак. Но
туддеч посна тыгайым эше икмыняр еҥым ончыкташ лиеш. Нунын кокла гыч
первыйже —
Яков Андриянов. Тудо эше 1801 ийыштак Озаҥ духовный академийын дипломжым
налын.
1811 ийыште саде академийымак вес марий Андрей Альбинский пытарен. 1864
ийыште
туштак Сергей Нурминский тунем лектын. Кок марий еҥ Озаҥ университетым
"сеҥен".
Тиде — кумдан палыме марий еҥ, профессор И.Н.Смирнов (1878) да вес
чапланыше марий, филологий доктор В.М.Васильев (1918). Ойлат, Кудрявцев
фамилиян эше ик марий Варшавысе университетым ветеринар врач семын тунем
лектын. Но мый тудын нерген нимомат ом пале, сандене ӱшандарен каласен ом
керт.
Тыгеракын, кӱшыл образованиян еҥ марий кокла гыч революций деч ончыч 6—7
наре
лектын. А иктыже И.Н.Смирнов, кугу шинчымашым эн ончыч налше Я.Андрияновын
уныкаже, марий кокла гыч нигӧ деч ончыч наука доктор, профессор лийын.
Теве могай радам гыч улеш П.П.Глезденев.
Академийысе пытарымекыже, тудо Озаҥ учитель семинарий пеленсе школышто
пашам ышташ тӱналеш, иканаштак ӱдырамаш школышто марий йылмым туныкта.
Озаҥыш толмекыже, П.Глезденев книгам лукмо сомылыш шупшылтеш. Ондакшым,
академийыште тунеммыж годым, кусаркалыше комиссий гоч тӱрлӧ юмын книга-
влакым марлаҥда. Вара В.М.Васильев да П.М.Кунаев дене пырля "Марла
календарьым" ямдылаш пижеш. "Марла календарь" гоч первый гана, манаш лиеш,
"юмын мут" огыл, а тыглай
марий шомак, сылне марий ой уло йӱкын йоҥгалтеш. Марий калыклан шке
литератур
йылмыжым ышташ кӱлмӧ нерген календарь марий илышыште икымше гана мутым
луктеш да
кӱлеш манме дене гына ок серлаге — тудым шке ластыклаштыже чоҥаш пижеш.
Тыште
чумыр марий калыклан ик литератур йылмым ыштыме йодыш эн ончыч тарвана.
Чыла тиде сомылыш серыпле надырым календарьын ик редакторжо семын
П.П.Глезденев пыштен.
Тыге тале марий просветитель, волгыдо уш-акылан айдеме "Марла календарь"
дене
пырля марий енын шинчажым почылтарымашке чак ушна. Павел Петрович шочмо
калыкше,
тудын ончыкылыкшо нерген шонкалаш тӱналеш, марий йоча-влакым книга деке
шӱмештараш кумылаҥеш. Тыге школлан марла книгам лукмашке ушна. Марий йочам
марла туныкташ кӱлмӧ шонымаш дене ылыжеш да меркалыкым тидлан тараташ
пижеш. "Тӱҥалтыш
марла книгаштыже" тидым теве кузе умылтара (ончылмутым рушла возымо, меат,
ойлымын сынжым арален кодаш манын, вашталтыде кодена):
"...Единственным и верным проводником идеи в самую глубь сознания, особенно
на
первых порах, служит родная речь. Русский язык для инородца, сколько вы его
не
учите и какие продолжительные курсы не назначайте для этого, всегда
остается для
него чем-то внешним... Поэтому идеи, понятия и представления, сообщенные
детяминородцам на русском языке, всегда будут подернуты для них каким-то
туманом, не
будут иметь той определенности, живости и прозрачности, как если бы все это
сообщалось на их родном языке, никогда не проникнут в самую глубь души, а
будут
лежать на поверхности ее".
1907 ийыште марий йоча-влакым марла туныкташ "Тӱҥалтыш марла книгам"
В.М.Васильев дене пырля луктеш. Но комыштыжо П.Глезденевын лӱмжым веле
ончыктымо. Книга
олыкмарий да эрвел наречий дене лектын. Тудым автор-влак йочам марла лудаш-
возаш
туныкташ келыштареныт. Книгам куштылго, яндар марий йылме дене возымо.
Тушко шуко калыкмутым, мурым, туштым да изирак ойлымаш-влакым пуртымо. 1911
ийыште ты
книгам, изиш тӧрлатен, угыч лукмо. Тушто ынде кок авторынат лӱмыштым
ончыктымо.
Тудо 1907 ийыштак П.П.Глезденев, адакат В.М.Васильев дене пырляк, кокымшо
марла
тунемме книгам ямдыла. Тудо "Вес марла книга" маналтеш. Тиде — "тӱҥалтыш
марла
книган" мучашыже. Тыште марий илыш да пӱртӱс темылан возымо шкешотан
ойлымаш-влак улыт. Книгашке тыгак шагал огыл фольклор материалым, марла
возымо ик почеламутым пуртымо. Лӱмжӧ — "Варасе муро". Теве кузерак
йоҥгалтеш ты почеламут:
Пӧрт вуйышто варасемже
Выче-выче вычымалта.
Шулдыр йымал чапайжым
Лый-лый ыштен шогылталеш.
Меат варасемже гае
Молан огына вычымате?
Молан гына вычыматен,
Меат пырля огына иле.
ХУИИИ курымысо кум изирак почеламутым шотлаш огыл гын, тиде — марла
савыкталтше
икымше почеламут. Но ме палена, марий сылнымутлан тӱҥалтышым С.Чавайнын
"Отыжо"
пыштен. Тидыже тыгак, но "Ото" возалтын веле 1905 ийыште, а савыкталтын
тудо варарак. А савыкталтше икымше почеламутшо лач тиде, "Вараксим", лийын.
Автор-влак
гыч кудыжо тудым возен, ончыктымо огыл. Но шонаш амал уло: почеламут
П.П.Глезденевын кидше йымач лектын.
Тиде книгат тугаяк куштылго, мотор марий йылме дене возалтын. Марла
туныктымо
пашаште нине кок книгажат чот полшеныт. Нунын гоч шочмо йылме деке ик тукым
марий икшыве веле огыл шӱмештаралтын.
Лудшаш книга-влак деч посна П.П.Глезденев 1908 ийыште "Марла чот (шот)"
книгам
савыктен. Тиде — тӱҥалтыш класслаште марий рвезе-влакым арифметика дене
туныкташ
ямдылыме книга. Тыште марий йылмылан икымше гана арифметика термин-влакым
келыштарыме. Нунын кокла гыч теве икмынярже: ушымаш, налмаш, шукемдымаш,
пайлымаш,
кок гана кокыт, мунарлан шукырак, мунарлан шагалрак, мунар гана шагалрак,
тесте
(десяток), чотлымаш (счет), икте (единица), т.м. Шкат ужыда, автор марий
мут-влакым терминлан моштен келыштарылын. Нуно тӱҥ шотышто кызытат
кучылталтыт.
Глезденев, тыгеракын, марий йоча-влакым марла туныкташ ямдылыме шотыштат
тӱҥалтыш корным тошкен. Тудын марте марла тунемме книга, икмыняр букварьым
шотлаш
огыл гын, але лектын огыл ыле. Школлан П.Глазденев изиш варарак эше ик
книгам
ямдылен. Тиде — "Букварь и первая книга для чтения на восточном наречии
черемисского языка"(1914 ийыште Озаҥыште лектын). Тудат марий йоча-влакым
шочмо йылме
деке кумылаҥдаш шонен возалтын. Туштат марий йылмын сылнылыкшым моштен
кучылтмо.
Марла книга сомылыш П.Глезденев икымше руш революций саманыште ушнен.
Тунамсе
изирак эрык дене пайдаланен, ты пашаш тудо вуйжыге шуҥгалтын. Шочмо калыкын
илышыжым вораҥдараш, тудым моло дене тӧр шогалташ шонен, книга лукмо,
туныктымо сомыллан кыртмен пижын. Тудо тыге шонен: калыкын уш-акылжым тӱрыс
почылтараш, тудым йолӱмбак пенгыдын шогалташ, илышыжым тӧрлаташ, тӱзаташ
туныктымо, книгам
лукмо гоч веле лиеш. Тидлан тудым шке жапыштыже чот вурсеныт, илыш-вияҥме
корным
умылен огыл маныныт, садлан тудын тӱвыргӧ пашаж нерген ятыр жап ик мутымат
луктын огытыл, тидым ушештаренат огытыл, монденыт, пуйто тыгай еҥ марий
коклаште
лийынат огыл. Калык ушым волгалтараш тӧчышӧ тале марий еҥым "миссионер"
манын
мыскыленыт. А шоналташ гын, тудо моткоч чын корным кучен, илыш виянме
корным,
калык шинчам почылтарыме йӧным пеш умылен моштен. Чынжымак, калыкым
туныктымо,
тудын шинчажым почылтарыме, уш-акылжым сотемдарыме гоч гына огыл мо тудым
йолӱмбак пеҥгыдын шогалташ лиеш. Тидым марий калыкын варасе историйже раш
ончыктен.
Тунемме, калык коклаш книгам, газетым шарыме, шочмо йылмым туныктымо пашаш
шыҥдарымылан кӧра гына кызыт марий кокла гыч 50 наре доктор да пел тӱжем
лишке наука кандидат лектын. Тунемде, книгам палыде, ик революций шӱлыш
дене гына ылыжын,
кычкырлен, ме тышке шуын кертына ыле мо? П.Глезденев умылен: шинчымаш гына
калыкым ворандарен, тӱзатен кертеш. Арам огыл вет "Марла календарьын" ик
номерыштыже
(1910 ийлан) книгалан моктеммур эпиграф семын лийын. Шарнеда чай:
Ой кнага, кнага,
Чылажымат тый кертат:
Англычанлан тый оксам
Важык дене пуэнат;
Пырансузлан чоҥешташ
Тый шулдырым пуэнат;
Немычланже кавамат,
Мыландымат почынат;
Амырканжым аиаллан
Тӱрлӧ семын туныктет.
Чыла йыным туныктет,
Чыла йыҥым тый нӧлтет.
С.Чавайнын тыге возымыжо П.Глезденевын шонымыжым пеш чын почын пуэн. Тыгай
шонымаш календарьын, тыгеже гын П.Глезденевынат, девизше семын лийын.
1907 ийыште П.П.Глезденев Озаҥ гыч Вяткыш кусна. Тудым Вяткысе епархиальный
миссионерлан шогалтат. Тыштат тудо тӱҥалме пашажым умбакыже шуя. Ынде шочмо
калыкшым волгалтараш епархиальный миссионерын кугу йӧнжым кучылтеш. Марий
еҥ-влаклан
тӱрлӧ вере тунемаш пураш полша, ӱшаным пуышо, сайынрак тунемше-влакым
кертмыж
семын нӧлташ тырша. Чыла тиде черке лӱм дене ышталтеш. Тидлан ӧрмат,
вурсымат ок
кӱл: руш огыл еҥлан тунам вес корно лийын огыл. Садлан кеч тыгай йӧн дене
гынат,
марий еҥын уш-акылжым почылтараш тӧчен, марийым туныкташ толашен.
Вяткыште илымыж годым П.П.Глезденев книга лукмо сомылжым кудалтен огыл.
Тиде жапыште тудо, ойлышна, кок тунемме книгам, букварьым (1914 ийыште)
В.М.Васильев
дене пырля луктын, научно-популярный сынан ятыр книгам кусарен. Нунын
коклаште
ял озанлык, медицина, религий, мер илыш нерген книга-влак улыт. Тыште
П.Глезденев возымо марий йылмым пужарен.
Вяткыште илымыж годым марий калыклан да тудын культуржылан, пожале, эн кугу
суапым ыштен. Тиде — икымше марла газетым лукмаш. Тымарте марийын газетше
нигунамат лийын огыл. Кугыжан Российыште мутшат тидын нерген лектын кертын
огыл.
П.Глезденев кучемым ӱшандарен кертын да икымше империалист сар нерген
умылтарыме
амал дене марла газетым лукташ тӱҥалын. Тиде газетын лӱмжӧ, кызыт чыланат
палат,
— "Война увер".
Тиде марий культур илышыште моткоч кугу ошкыл лийын. Ик "марла газет"
манмыжак
мом шоген! Поснак кӱлын марий мут Вятка губернийысе марий-влаклан. Марий
калык
тушто путырак пычкемышыште илен, лишне Озаҥ семын кугу ола уке, ятырынже
ялышт
деч ӧрдыжкӧ кугунжак лектынат огытыл, шке кундемышт деч умбалнырак мо каен
шогымым пален налаш чӱчкыдынак ушышкыштат пурен огыл. Тысе калык коклаш
тунам книгажат шуэн толын, школлаште изин-олян тунемаш тӧченыт гынат, марла
возыктыш ден
тӱвыра тышке нелын шыҥен.
Газет империалист сар жапыште, 1915—1917 ийлаште, лектын. Тиде жапыште
кумло
утла номер ош тӱням ужын. Газетым редактор П.Глезденев кум йылме дене —
марла,
суасла, одыла — луктын. Лӱмжак ончыкта: газет марий коклашке сар уверым
шаркалаш
шонен ышталтын. Тидымак кучемат кӱштен. Садланак дыр шке жапыштыже икымше
марий
газетым шагал огыл орленыт. Вурсеныт тудын редакторжым, пуйто тудо кугыжан
шолдыргышо политикше дене марийын вуйжым аҥыртылын, пуйто калык коклаш
шовинизм
шӱлышым шаркален, кугыжалан сарым шуяш полшен шоген. Тыгак мо вара тиде?
Мутат уке, газет марий лоҥгаш сар уверымат конден шоген. Ик шотшо дене
тидыже ок
лий гын, тудым лукташыжат огыт пу ыле. Но вес могырым, тиде амал веле
лийын,
П.Глезденев тудым моштен кучылтын, адакшым марий-влакат вет ты сӧйыштӧ
кредалыныт, нунын ешыштланат сар уверым палдараш кӱлын. Тидын нерген газет
ик номерыштыже шкежат раш воза: "Сар нерген, сар паша нерген керек-кӧнат
шинчымыже шуэш.
Молан манаш гын, кызыт сарыште южыжын эргыже, южыжын изаже, южыжын ачаже,
южыжын
марийже коштеш. Нунын тушто мом ыштымыштым, кузе коштмыштым, таза улмыштым
керек-кудынат шинчымыже шуэш"(1916 ий, 15 январь). Садланак газет
утларакшым герман сарын кузе каен шогымыж нерген возен. Ӧршаш уке, кугыжан
кучемын кӱштымыж
почеш лекше газетыште кугыжалан полшаш кӱлмӧ нерген ӱжмашат уло. Тиде ок
лий
гын, газетшымат огыт луктыкто ыле. Туге гынат "Война уверын" тӱҥ возымыжо
тиде
огыл, а фронтлаште кредалмаш гыч увер-влак улыт. Редактор цензурын оптышлаж
гоч
чоян эртен, газетышке ялт тыныс материалымат шуко пуртеден. Тыште ял
озанлык сомылым шуктымо, вольыкым ончымо, тунемме нерген статья-влак эреак
савыкталтыныт.
П.Глезденевын просветитель шӱлышыжӧ тыштат ок петыралт. Туныктымын,
шинчымашын,
книган айдеме илышыште моткоч кугу верым налме нерген шонымашыжым газетыште
эше
ик гана ушештара: "Калыкым почаш, волгыдыш лукташ кок корно уло — газет ден

книжка-влак. Тиде кок корнын керек-кӧланат йӧршашыже, куштылгыракше — газет
да
книжка-шамыч. Газет ден книжка-шамыч кушко гына огыт пуро! Тӱньык окнан шем

пӧртышкат пурат" (1916 ий, 12 ноябрь).
"Война увер" шовинизм корным тошкен манашат нигузе ок лий. Ончалза теве,
мом воза тудо, мутлан, 1916 ий 23— мартыште лекше номерыштыже: "Чыла калык
коклаште
чулымжат, комыляжат, писыжат, лӱдшыжат, лӱддымыжат, патыржат, виянжат,
вийдымыжат — чыла уло. Тиде калык пеш писе, тудо пеш патыр, тиде пеш чулым,
тудо адак
пеш назар манаш ок лий. Тӱнявалне кеч-кудыжынат патыржат, писыжат шкенжын,
очынеш уло".
Тыгеракын, П.Глезденевын луктын шогымо газетым нимо шотыштат вурсаш ок лий.

Мӧҥгешла, тудым моктыман — тудо марий публицистиклан тӱҥалтышым пыштен.
Кугыжан
да тудын саржым моктымо сем газетыште изиш уло гынат, тиде — жапын йораже.
Мемнан дене чӱчкыдынак, саманым шотыш налде, йӧра ма уке, вурсен кышкаш
вашкат, у
саманлан, у кучемлан изин-кугун койын келыштаралташ тӧчат, чыла мондалтеш,
чыла
каргалтеш, пуйто нимо сайжат ышталтын огыл. Тыгай орлымо еҥ коклаш
П.Глезденеват
шке жапыштыже верештеден. Тудын лӱмжым 60-шо ийлаште веле, шочмыжлан 100 ий
темме пагытыште, изин-олян ушештараш тӱҥалыныт. Тудыжымат лӱдын-аптыранен
веле ыштеныт. Шарналтеш, 60-шо ийлаште тудын курымаш лӱмгечыжлан пӧлеклыме
статьям газетыш пыкше-пыкше пуртышт, тудыжымат куктешт пытарышт. А таче
нуно-влакак ты тале марий дене "кугешнат". Такшым тыгайлан мом ӧрашыже!
Кызытат тыгай пӧрыкчӧ-влак уледат, кӧ кушеч лекмыжым, ожно кӧ улмыжым
монден, совет кучемым ялт карген
опташ толаша. А шоналташ гын, совет кучемже огыл гын, кӧ ме лийына ыле
таче? Возен кертына мо ыле кеч саде П.Глезденев нергенак? Ала.
П.П.Глезденев калык сотемдарыше веле огыл, тыгак тале шымлызе лийын. Тудын
"О
черемисах Уфимской губернии" (1894), "Юридическая сторона брака черемис"
(1885),
"Краткая грамматика языка народа удмурт" (1921), "К вопросу о научной
разработке
языков марий, удмурт и коми" (1922), "К вопросу о тептярях" (1923) пашаже-
влак
шанче тӱняште палыме улыт. Марий краевед М.Т.Сергеев тыгак савыкташ ямдылен
шуктымо кок пашаж нерген воза. Тиде — "Ага-пайрем" статья да "Язык мари на
языке
мари" книга. Тыгак гын, онай ыле нунын дене палдараш тачысе марийымат.
Глезденев, революций деч ончыч миссионерлан шоген гынат, утларакшым
просветитель
лийын. Октябрь деч ончыч шочмо калыкшым сотемдараш, тудым волгыдо илышыш
лукташ
христос верам кучылташ тӧчен. Марий калык деке христиан религий лӱм дене
туддек
утыжым шӱман улмыжлан кӧра огыл толын. Христиан вера дек тудын кумылжо моло
деч
утларак лийын огыл. Тынешат 25 ияш веле пурен. Тидыжымат, очыни, чимарийлан
тунемаш корно петыралтмылан веле ыштен. Тӱҥжӧ тыште — тиде пычырик йӧнымат
тудо
пайдале корныш савыралын. Ме вет палена: илышыште эре руэштын гына ончыко
каяш
ок лий, южгунам компромисс манмат пайдам конден кертеш. Глезденевынат
миссионер
семын коштмыжым тыгай компромисс семын ончаш лиеш да кӱлеш. Моланже раш:
кугыжан
саманыште руш огыл изирак калык деке христиан юмо лӱм дене веле толаш
лийын.
Тӱжвач ончымаште тудын дене келшышыла койын, Павел Петрович шӱмыштӧ нумал
коштмо
шонымашыжым, шеҥгек-ончык ончыштде, ыштенак ыштен.
Революций деч вара П.Глезденев миссионер вургемжым кудашын. У кучемын
тӱҥалтыш
кечылаж гычак калыкым сотемдарыме сомыллан эше чот пижын. Марий калыкым
уэмдаш,
моло дене тӧр шогалташ, мерчен илымыже деч утараш ынде йӧн утларак лектын,
тидым
тӱрыснек кучылтман — теве могай шоныш туржын тудын шӱмжым тиде пагытыште.
Ӱмыр
мучко шонен коштмым ынде шылтыде шукташ лиеш. Ынде марий калыкланат шкеж
нерген
йӱкын увертараш эрык пуалтын, ынде марият калык шотыш лектын кертеш. Чыла
тидлан
йывыртен, П.Глезденев уло шинчымашыжым, шӱм-чон тулжым шочмо калыкшылан
пуа,
вуйжыге мер пашаш шуҥгалтеш.
Кугыжан кучемым сӱмырал шуымо деч вара Павел Петрович Вятка губернийысе
тыгыде
калык-влакым туныктымо пӧлкам вуйлаташ тӱҥалеш. 1917—18 ийлаште марий илыме

тӱрлӧ кундемлаште марий погын-влак эртаралтыт. П.Глезденев иктыж дечат
ӧрдыжеш
кодын огыл, нунын пашаштым вуйлатен шоген, у саманыште илышым кузе
виктарыме
нерген умылтарен. Тиде жапыште Вяткыште марла печатьым вияҥден колтымаште
чот
шоген, "Марий коммунист" ден "Марий илыш" газетлам так жап лукташ полшен.
Тыште
тудын ончык ужын моштымыжо, шочмо калык верч уло шӱм-чон дене азапланымыже
раш
палдырна. Кугун тунемше марий еҥ семын тудо Марий Ушемым ыштымаште талын
шоген.
Ончалза теве, кузе келшен толеш кызытсе жапланат тудын шӱм вургыжын
каласымыже:
"Патыр марий, лӱддымӧ марий, кушто улат? Чонет уло? Чӱчалтыш вӱрет кодын?
Йылмет
уло? Пелеште!" Кузе чын, шке калык верч чон коржын каласыме. Чонешда огеш
логал
мо тиде, кызытсе марий-влак? Тыге чон йӧсын ойлаш шӱм кӧргыштӧ шочмо
калыкым
йӧратыме ала-могай кугу тулсескемым кучыман докан.
Але теве весе. Кызыт ме Марий Ушем погынын пунчалже почеш Марий талешке
кечым
палемдена. А вет тыгай ойым шке жапыштыже эше П.П.Глезденевак ыштен ыле.
Тидын
дене тудо марий он Полтышын (кызыт тудым ала-молан Болтуш манын возат, тиде
рушла каласыме, марлаже тудо Полтыш лийын) лӱмжым ӱмыраҥдаш шонен.
1919 ийыште П.П.Глезденев Вятка пединститутыш туныктымо пашаш вончен.
Тыштат тудо шкенжым чолга марий, тале туныктышо семын ончыктен. Кумда
шинчымашан, ныжылге
кумылан марий еҥым инититутышто факультетын деканжылан шогалтеныт. Тудо
институт
правленийын членже, вузын ученый секретарьже лийын. Тыштак тудлан профессор

лӱмым пуэныт. Институтышто кугу мер пашам шуктен шоген: социально-
исторический
комиссийын, месткомын членже лийын, губернийысе тыгыде калык-влакын
творчествыштым шымлыше кружокым вуйлатен. Ты сомылым шукташ тудлан нигӧ
кӱштен огыл, ӱмбакыже тидым шке кумыл дене налын. Пашам сайын шуктымыжлан
институтын ученый советше таумутым каласен.
П.П.Глезденев шке жапшылан ик эн кугун тунемше марий лийын. Тудо лу наре
йылмым
пален, нунын коклаште мемнан пошкудына-влакын йылмыштат улыт. Тудым палыше
еҥ-влакын ойлымышт почеш, Павел Петрович кӱкшӧ культуран, тыматле еҥ, уста
кутырызо
улмаш. Тудым калык кугун пагален. Тидым эсогыл руш-влакат палемденыт.
"Тӱжвач
ончымаште да кутырымыж дене тудо руш деч нимо денат огеш ойыртемалт.
Мутланен
пеш мошта, каласкалымыжым колышташ пеш оҥай" — тыге возен марий
просветитель
нерген руш ӱдырамаш С.Чичерина "У приволжских инородцев" книгаштыже.
П.П.Глезденев революций деч ончычат, туддеч варат марий коклаште кумдан
палыме
еҥ лийын. Шке калыкшым пычкемыш гыч лукташ неле жапыште толашен, тидлан уло
илышыжым пуэн. Калыкшылан тудо моткоч кугу суапым ыштен коден. Кушто гына
тыршен
огыл, чыла вере гаяк эре икымше лийын, корным такыртен: "Марла календарь"
ма тиде, тунемме книга-влак, марла газет але марла научно-популярный стиль
шочмаш,
тулеч молат. Шочмо калыкшылан тудо эшеат утларак ышта ыле докан, но 1923 ий
28
майыште ӱмыржӧ кӱрылтын. Тудын капшым Вятка оласе шӱгарлаш тойымо. Ик
жапыште
"Марий ушемыште" тудын каппургыжшым марий мландыш кусарыме нерген мут
лектын
ыле. Пытартыш жапыште ала-мо ты шотышто нимо йӱкат ок шокто. Ала культур да
калык кокласе кылым виктарыше министерствылан "Марий ушем" дене пырля ты
йодыш деке угыч пӧртылман? Вет тений, каласышна, тудын шочмыжлан 130 ий
темеш. Вес могырым, тидым шоналтетат, йодыш лектеш: кушко тудым пышташ?
Оласе шӱгарлан чап лукыштыжо марий культур пашаеҥ-влаклан шагалже годым вер
лектеш. Ала эстон-влак
семын марий тӱвыран уста еҥже-влаклан кийыме верыштым иктаж-кушан посна
ышташ да
переген ашнаш тӱҥалаш шкешотан пантеоным ышташ? Тидат вет шкенам калык
семын
жаплаш да калыкна дене кугешныме шижмашым лукташ полша ыле докан.
Павел Петрович моткоч марий чонан еҥ лийын. Тудо марий калык марий семын
илышаш
манын шонен да тидым ышташ шке илышыжым пӧлеклен. Марий калыкым тудо весе
ваштареш шындаш нигунамат тӧчен огыл. Мӧҥгешла, моло дене тӧр шоген кертше
манын, моло дене пырля шке илыш-шотшым ворандарен кертше манын, йылмыжым,
койыш-шоктышыжым, йӱлажым, тӱвыражым арален кодышаш верч шӱмжӧ вургыжын.
Павел Петрович Глезденев — марий культур ден возыктышлан, марла туныктымо
пашалан негызым пыштыше-влак кокла гыч иктыже. Южгунам йоҥылышат лиеден,
шонымыжат
чылаж годым шукталтын огыл. Тидлан тудым титаклыме ок кӱл. Вет тудо чыла
вережат
у корным тошкен, а корным тошкымо годым ӧрдыжкат тошкалат, вик кайыме олмеш
я
шолашке, я пурлашке лупшалтат, южгунам корнымбал кӱмат кораҥ каяш верештеш
— чылажат лиеш. Кӧ тудо лийын, миссионер ма але коммунист велыш шогышо,
кызыт тергышаш уке, тиде тунарак кӱлешан огыл. Тӱҥжӧ — тудо чын айдеме
лийын, шкенжым чын
марий семын ончыктен, шочмо калыкшылан моткоч кугу суапым ыштен. Тудо чумыр
марий ик оян, ик йылман лийшаш манын шонен, кызытсе марий литератур йылмым
негызлен коден. Ӱмыржӧ кӱчыкрак лиймылан кӧра тиде сомылым моло йолташыже-
влак нарак
ыштен шуктен огыл гынат, тудын сото лӱмжӧ мондалтшаш огыл. П.П.Глезденев
мемнан
коклаште марий шанче ден тӱвыран волгыдо шӱдыржӧ семын кодеш. Тудо марий
калыкын
ик эн тале эргыже лийын.
Иван ИВАНОВ, филологий наука доктор, академик.



041897
************************************************************************
4—18

МУРЫЗО ШӰМАН ЗООТЕХНИК

Васильев Альберт Александрович 1957 ий 25 апрельыште, Морко район Изи-
Маршан
ялыште шочын. Изи-Кугунур кандаш ияш школым тунем пытарымеке, Марий совхоз-
техникумышто тунемын. Тылеч вара икмыняр жап Советский районысо "Вперед"
колхозышто
зоотехниклан ыштен. Кок ий Совет Армий радамыште служитлен. Армий радам гыч

пӧртылмеке, кок идалык Морко районысо "Дружба" колхозышто фермым вуйлатен.
Варажым угыч пӱрымаш Советский районыш конден. Ондак Ленин лӱмеш колхозышто
тӱҥ зоотехниклан да комплекс начальниклан тыршен. А 1988 ий гыч тачысе кече
марте Роҥго
кундемысе "Мир" колхозышто тӱҥ зоотехниклан пашам ышта. 1988 ийыштак Марий
кугыжаныш университетым заочно тунем пытарен.
Почеламутым 1969 ийыште марий йылмым да литературым туныктышо Кудряшова
Елизавета Егоровнан кумылаҥдымыж дене возаш тӱҥалын. Икымше стихше 1971
ийыште "Ямде
лий" газетеш савыкталтын.
1992 ийыште "Тыгае палыме чыла" лӱман икымше книгажым Марий издательство
савыктен луктын.
Альберт! "Саман, мый корныеҥ омыл" манме серыпле оет эреак шукталт толжо да
лудшына-влакым у сылнылык кӱкшыт, шомакет дене эреак куандаре.

Альберт ВАСИЛЬЕВ

* * *

Адак шуҥгалте кӱшыч шӱдыр
Кава ден мланде ушнымашке.
Адак кӧн кӱрылтӧ гын ӱмыр,
Кӧн кайыш чон пӧртылдымашке.

Адак кӧн кошкыш шинчавӱдшӧ,
Вучалын эргым шортын-шортын.
Адак кӧм пуртышт тулыш, вӱдыш,
Да кӧн кӱсеныш возо шӧртньӧ.

Ава тидлан мо эргым куштыш?
Ава тидлан мо омым коштыш?!
Тӧра
Москошто мурыш, куштыш.
Чечняш кресаньык эргым колтышт...

Адак шуҥгалте кӱшыч шӱдыр
Кава ден мланде ушнымашке...
Шортеш ава, шортеш ик ӱдыр —
Салтакым кондышт колоткаште.

* * *

Улам мый ынде кепшылтыме имне —
Тӧрген кудалме пагытем эртен.
Шӱмем пелен шинча рӱдаҥше име.
Трук тарванем, колта чот шуралтен.

Садланак ынде тошкыштам пеш эркын.
Чон тичак шӱлык йӱштӧ покшыман.
Вучем мый ынде, лӱдын-лӱдын, эрым —
Ала пытартыш тудо чонемлан.

Эрталме корным савырнен ончалын,
Шортмем шуэш чон йӧсын южгунам.
Шола йол дене илышыш тошкалын,
Вес корно дене йомын коштынам.

Но полыш йодын куш каяш, ом пале.
Ок керт полшен мылам тетла нигӧ.
Могай гына омсашке шым тӱкале —
Чыла вере кеча кугу кӧгӧн.

Почаш омсам мылам нигӧ ыш вашке.
Еҥ ойго, витне, ок кӱл нигӧлан...
Шуен кидем пундашдыме кавашке
Ала пиалым юмо деч йодман?!.

Но мыйже тудым нигунам шым жапле,
Шке ӱнаремлан веле ӱшанен.
Керек чонем иялан шым ужале —
Ом керт садак коваштым вашталтен.

Садлан улам мый кепшылтыме имне —
Тӧрген кудалме пагытем эртен.
Шӱмем пелен шинча рӱдаҥше име
Титак корнем эре ушештарен.

* * *
Мый мурылан йозакым ынем тӱлӧ —
Шомакым налын омыл кӱсынеш.
Эше мый тамык тулышто ом йӱлӧ,
Шым шылте шӱшпык мурым кӱсенеш.

Мурен сар шӱшпык мыланем йӱд рӱдын.
Ойлен: "Тый сакле мыйын кумылем.
Изи йочатым мыйын сем ден рӱпшӧ.
Тылат гына мурем ӱшанынем.

Сылнештараш садетым шошым веле
Мылам пӱралтын.
Телылан каем.
Тый мыйын мурым шыжым, телым
Еҥ деке шукто порсын ден тӱрлен.

Тек ынышт мондо мыйым шошо марте,
Тек огыт шорт лышташым чаманен.
Тый мыйын мурым еҥлан ушештаре"—
Тыге мылам сар шӱшпык каласен.

Садлан йозакым мурылан ом тӱлӧ —
Шым кошт шомакым еҥ деч кӱсылен.
Уке, мый тамык тулышто ом йӱлӧ.
Мураш мылам сар шӱшпык сугыньлен.

* * *

Шошын эн первый,
Эн сылне пайремже
Толын лач тыйын лӱмеш.
Сото пиал тыйын илыш уремыш
Вучо, садак пӧртылеш.

Шошо садланак дыр телым алмаштыш,
Сылне пайремым конден.
Шӱлыкым шӱм гычын луктын кудалте,
Шошын куанжым аклен.

Ныжыл пиалым да поро куаным
Мыйже тылат тыланем.
Чӱчкыжӧ шӱдыр каваште чӱкталтын,
Тыйын пиалым саклен.

* * *

Кунам каваште шӱдыр-влак чӱкталтыт,
Ош тылзе нуным оролаш лектеш,
Кунам окнашкет шӱшпык сем чӱчалтын,
Ласка ометым лугычын ыштен
Йоҥга.
Тый пале —
Омышкет мый тольым.
Сар шӱшпык огыл —
Тиде мый мурем.
Тый сайынракын,
Шымленракын колышт —
Эн ныжыл сем ден нералта урем.
Тый садыш лек,
Ит вожыл, ит сӱсане,
Йӱд огыл тиде —
Пӱрымаш мемнан.
Ужат, каваште шӱдыр-влак сӱаным
Мемнан лӱмеш тӱҥальыч пеш ласкан.

* * *

Саман мардеж, вес могырыш пуалын,
Кӱсотышко я черкышке покта.
Но мый ом керт тыге тура вашталтын—
Чон дене омыл тыгылай торта.

Сортам кучен, мый черкышке ом ошкыл,
Кӱсотышкат ом кай, тагам вӱден.
Чонем вара киш подышто кеч шолтышт...
Эртем, мом илыш мыланем пӱрен.

Ом ойло, языкемже уке манын.
Кунам-гынат да мутым кучыман.
Мый шочшыжо улам тыгай саманын —
Келша, уке ма, ойырен шым нал.

Пошкудо-шамыч ышт вурсо, ышт карге
Осал мут дене але шинчаваш.
Шым эрте шып, пурен гын еҥ туткарыш,
Шым йырне полыш кидым шуялташ.

Ала вурсеныт южышт шеҥгечемже,
Ала чӱктен иктажше сортамат.
Но мый ом сыре, кажнын шкенжын чынже.
Шке чынышт дене мыйымат аклат.

Садлан мый ынде вашталташ ом вашке.
Иктура ошкыл, ӱмырым шуктем.
Ом ойгыро, шым нӧлт гынат кавашке.
Налеш тек мланде мыйынат чонем.

* * *

Илыш мыйым пешыжак ыш жапле.
Кертмын рӱзыш,
Колтыш тул-вӱд вошт.
Койынам гын южгунамже жалын.
Садак шкемым чаманен ом шорт.

"Шуаралтым" манынат ом ойло,
Угыч тидым эртыме ок шу.
Ик куан:
Шым кол еҥ дечын ойым:
"Илышетше — коншудан пасу..."

Калык дечын нигунам шым торло,
Шеҥгечем ышт кычкыре: "Шогал!"
Эртышым садланак мый ом орло,
Кеч куанже лийын пеш шагал.



041997
************************************************************************
4—19

Александр СЕЛИН

ШКЕНАН КАВАШТЕ КЕЧЫЖАТ ШКЕНАН

Шарнымаш

Мом ожно шке шинчам ден ужынам,
Огеш лий савырнаш ончалын тудым,
Кузе ом уж теҥгечысе тӱтырам,
Я ер сереш ӱмаште шочшо шудым.

А шарнымаш ялт кечыйол гаяк,
Ик татыште эрта тӱжемле меҥгым,
Кӱлеш — пел курымлан мӧҥгеш кая,
Эрталше Ий радам чашкерым шеҥын.

* * *

Кудло ийыште шке семын кушмо
Да кас велыш тайныме вара.
Тиде ӱмыр кутыш — огыл укш монь,—
Укш эре шке капшым ешара.

Кудло ий... Пеледме
жапше годым,
Ӱштын кеч поран, кырен шолем.
Огыт нал, уке, пиалым йодын.
Тидым шке шӱм-чон денак ыҥлен.

Ош-чевер еҥ дечын шем-осалым
Илыш-корнышто ужаш пернен.
Погалтен шке кӧргыштӧ вий-алым,
Торым шалаташ лиеш перен.

Эн тыглай айдеме дечын порым
Ужмо, а тыгайже шукырак
Воктенат, тӱня мучкат. Моторын
Порылык йолга, ила, мура.

Кудло ий — пеледме жап тӱжвачын:
Ош кугу пеледыш — вуйын чал.
Кеч ийгот кугу, от волто вачым,
Рвезылыкым воктенет ончал.

Укш гай огыл тиде ӱмыр кутыш,—
Укш эре шке капшым ешара.
Илена да ты тӱняште утыш
Кажныже ме лектына вара.

Кудло ий пушеҥгын кӱрлын вочшо
Кудло лышташ гай чучеш мылам.
Модыкталын кас южеш кыл-почшым,
Чоҥешта эше мыняр лышташ ала?

Шошо рӱдӧ

Вер-шӧрыштӧ апрель мучаш.
Тӱҥалын топланаш нурвече.
Кава гыч шыргыжын онча —
Пырчат шер ок тем кечын.

Ял тӱрыштӧ пистер
Чара, садак шокшештын:
Парчаште лышташнер
Омден чевергымешке.

Шем шырчыкше чиен,
Шонет, сӱанлык шийым,
Шӱшкен мураш монден,
Пукша чоҥештыл игым.

Ташлен туге Элнет —
Поктен шуэш дыр Юлым,
Кол кучышым, шонет,
Шкеж дек эрелан юлыш.

Тугае кызыт жап:
У сомыл шочын шуко.
А уло эн тӱҥжат —
Ужат лекмек пасушко.

Ялышке толмеке

Адак мый шочмо ялыште улам.
Арня тышечын нигушкат ом кае.
Суртемын олмо веле, но мылам
Ялжак чонлан эн лишыл мӧҥгӧ гае.

Шке суртыштышт изай, акай илат,
Шарнен ойлат мо ужмым, кумыл тодылт.
Кеч йӧсӧ кызытат, но нунылан
Эн нелыже, темден, шукерте кодын.

Каем ялна воктеке, чодыраш.
Пеш палыме чыла алан, пушеҥге.
Идалык мучко Разинын памаш
Йонча арка йымалне, мландым шеҥын.

Мый тошто имне корным ончалам,
Каем йолгорно дене олык велке.
Шукертсе еҥ-влак койыт шинчамлан,
Да пуйто толын лектынам воктекышт,

Мутланена ончалын вер-шӧрнам.
Чучеш юж тыште мыланем эн тамлын,
Шкенан каваште кечыжат шкенан,
Кӱза, вола лач шкенжын корным налын.

Уремыш пуртыш кас велеш корнем.
Чучеш чонлан и шӱлыкын, и шокшын.
Кунам каем олаш, пачерышкем,
Шонем: колтат тора командировкыш.

Ӱштылан моктеммуро

1
Кӱзанӱштӧ, просто ӱштӧ я прежан
Ялт йоча гыч шоҥгыеҥ марте айдемым
Пеҥгыдын ӧндалыт я ласкан, лыжган,
Кажныжым — озажын койыш-шотшо дене.

Южо ӱдыржӧ туге пиктен шында
Тугакшат лӧза шымавуч гай кыдалжым:
Кок йолан сар кутко семын койылда,
Шке шона дыр, пушо моторештым манын.

2

Шуко ыле каче ялыштем,
Ӱдыръеҥже шуко нунын дечын.
Мо ыш сите, кызытат шонем,
Рвезе-влак кыралтыч таҥышт верчын.

Икана Балтфлот гычын моряк
Тольо кок арня жаплан ужаш.
Лач пайрем. Да толмо кечынак
Муын ӱдырым — ок вучо жап.

Ӱдыр йытыра. Ончалмекак,
Эн торжа рвезат вигак шула.
Морякшат чевер, шкенан ялак,
Но вет иктым от пайле лулан.

Кид кучалын, ӱдыр ден моряк
Кечывалым коштыт урем мучко.
Шишланеныт нуным рвезе-влак,
Погынен, иктаже луын-лучкын.

Мужырым вашлийыч клуб тураш.
Мушкындо нӧлталте каче-влакын.
Эх, йӧратымаш я так модмаш,
Рвезе ушым савырет молан окмакыш?

Вӱр шыжалте. Шкет кузе сеҥет?
Мучыштарыш ӱштым, флот прежаным.
Ӱдырым тавалыме сӧет
Казыр савырнале тыныс жапыш.

3

Шарнем, ачий, ӱшталын кӱзанӱштым,
Товарым чыкалтен шеҥгеч тушан,
Кая ыле — ыш ончо шокшым, йӱштым —
Я нымыштым руаш але пулан.

Ик кечын нале мыйымат пеленже.
Элнет весвел пистерыш кайышна.
Мылам тулотым олтыкта, а шкеже
Ышта тошкалтышым да шогалта
Ик шоҥго пистым эҥертен. Тунам лач
Мый шижым, мом шонен пыштен ачам.
Ойлен ыле, мӱкш ешым муын, чаплым.
Тугеже шуын мӱйым налме час.

Кӱза тошкалтыш дене мӱкш пыжашыш.
Пырчат огеш лӱд пӱшкылмо дечат.
Шумеке, капшым ӱштӧ ден прежалыш
Пистеш ӱшанлын шогашлан ачам.

Руа (чӱҥга дыр?) пистым тудо эплын:
От уж тӱжвачын, могайрак кӧргаш.
Руэн ситарыш. Мӱй огеш йом велын,
Йога шӧртнялге шыштыге ведраш.

Паша ышталте. Капшым мучыштарыш,
Чон нӧлтын, волыш ӱлыкӧ ачий.
Кугу копа дене тупем вӱчкалтыш:
— Сонарыш толмына арам ыш лий!

Кугу сар деч варасе ӱстембална
Кертеш улаҥын ынде изишлан.
Пареҥге киндешна шӱрен ӱмбачын
Мӱйнам, лиеш логарым ондалаш.

4

Чуваш-влак дене илена кылдалтын.
Лӱмдат таклан мо нуным — кукмарий.
Пайрем кастен марла мурен куштат гын,
Ит шоно: улыт просто йылдырий.

Марий-влакшат гармонь почеш чувашла
Куштат, а южышт мутланен моштат.
Кеч ташлыже Юл вӱд, кеч ынже ташле,
Ваш-ваш ме коштына кеч-кунамат.

Кондат ыле ялнашке Юл весвечын
Чевер тӱсан меж ӱштым вате-влак.
Вашталт кая чурий мемнан уремын,
Шонет, пелед йолга эр шошымак.

Уремыш лектын, акым йодылдалыт,
Рончат шомакым илышышт нерген.
Аклан пыштат лу муным я йыдалым,
Кӧн уло гын окса, кертеш тӱлен.

Юл тӱрыштӧ коеш кернак оҥайын:
Мемнан йыдалым чуваш тос пидеш,
А марий ватын лывырге кыдалжым
Чуваш вел ӱштӧ сылнын ӧндалеш.

5

Икте веле огыл кӱзанӱштӧ
Ыле мӧҥгыштӧ, шарнем, мемнан.
Шукыжо — тугай йомартле шӱштӧ,
Шке кид дене таптыме кӱртнян.

Иктым изайна ӱшталын кошто,
Весым акайна — мыжер ӱмбач...
Мыланем логале кӱчык, тошто.
Маньыч: "Эн изилан тиде лач".

Ыле мӧҥгыштына тӱрлӧ ӱштӧ.
Нуным мый тачат коклан ужам.
Иктыжым жап нигунам ок ӱштыл,
Молын дечын лӱмжӧ тудын кӱшнӧ:
Коштын сарыште ӱштал ачам,
Кече гай волгалт йӱла прежа.

Ом йӧрате

Ом йӧрате канде тувыретым,
Шӱшерет ок келше мыланем.
Мый дечем кораҥын ошкылметым
Тӱвытат огеш шу ончалмем.

Канде тувырым, алгам, шӱшерым
Пӧлеклен тылатше посанам.
Нуно ынде йӧршын темышт шерым,
Ок шу, ок шу ужмо нигунам.

Вашлиймеке ӧндалаш тӧчем да
Шӱкалат со ӧрдыжкӧ кидем,
Каласет: "Ужеш еҥ, ох, кӱчемдыш!"
Тиде ялт ок келше мыланем.

Ом йӧрате мӱндырк кайыметым.
Шӱлыкан лиймет ок кӱл мылам.
Ом йӧрате — кеч ом уж ик кечым.
Йӧратем! Улат тый курымлан!

Ни шоненат омыл...

Мыскара

Еҥгаватым мыняр ий орлат,
Нигузе огыт керт витарен.
Неужели уке препарат
Лукташ илыш гыч ялт коптарен?

Еҥга лийже туалгын, керек.
Туддек коштшым куклашак кӱлеш.
Тыгай вате дек пурен лекмек,
Чонетлан ну мо сайже кодеш?

Шкетын шкет ӱдырамаш дек толмет
Дечын ончыч шоналте вуй йыр:
Келшалеш мо тудлан кап-кылет?
Пурен лекше молат уло дыр?

Кенета тогдая палымет,
Лишыл еҥ туддеч колын шукта?
Уке, ок кӱл шолашке коштмет.
Азапна такшат кызыт сита...

Тыгерак шонкален-вискален, мый
Ик кастен шуко шинчылтым шкет...
Еҥгавате дек кайышым лектын,
Вет шарналтышым: ватем уке.

Пачер олмыктымаште

Олмыктышо йолташем тӱшка
Пачерем кузе гына ыш чуриктаре.
Сарзе гай пурат тышкат, тушкат.
Чаманен, кеч "караулым" шергылтаре.

Койо олтыман титанем пылте-полто.
Маньыч:
— Тидым кӱртньӧ пудыргылан колто!
Пурымаште пырдыж шаланен пыта.
— Шыгыр, верыштыже огыл, — йӱк шокта.

Кечывалым пич йӱд гай пӧлемышкат
Толын пурышт, шоктыш кычыр-кочыр.
Уто пырдыжым тыштат ирен кышкат,
Первый кечыйоллан вишым почын.

Ик арня строитель йолташем тӱшка
Кажне сомылышко пыштыш вийым левла.
Ынде ончемат, йӱла чонем ласкан,
Чучылда ялт у пачерыште улмемла.

Мыскылен, "хрущевка" манме пӧрт кӧргеш
Чоҥышо таҥем-влак ик арня коклаште
Нылле ийлан ончык луктыч пачерем.
Ынде улыт воктенем ӱстел коклаште.

Чыҥгыр-чыҥгыр пералтен ваш-ваш чаркам,
Шинчена пашам пытарыме лӱмеш.
— Лийже ты пачерыште киндет перкан,
Шкеже пиалан лий,— ик тосем манеш.

Вуйыш кайыш, шонкалем садлан тыге:
Кызыт кинде огыл, пареҥгат перкеле.
А пиал? Мый йӧратем кок эргымге.
Пиалемже нуно лийылдат гын веле?

* * *
Колымаш ок ончо чапым я ийготым,
Тый ушан улат, окмак — тудлан садак.
Тӱҥжӧ — мо айдемын кайымекше кодын:
Поро пого я илен эрталме так.



042097
************************************************************************
4—20
Палыме лийына: у лӱм
Лариса ШАНГАРЕЕВА

МАРИЙ КАЛЫК МУРЫШТО СИМВОЛ

Марий йӱла муро-влак тӱрлӧ поэтический йӧн да пуртымашлан, савыртыш ден
таҥастарымашлан поян улыт. Нуно тыгак шке художественный образ легышт
(системе) денат
ойыртемалтыт. Ик тыгай поэтический йӧнлан символым шотлат.
Символ (грек мут — тисте (тамга), посна пале манмым ончыкта) — шуко шӧрынан
эстетический умылтыш. Ик могырым, тудо йыгыре улшо категорийым
таҥастарымеке почылтеш, вес могырым, пале але аллегорий гоч палемдалтеш.
Кумдан ончымаште, символ — тиде пайлыдыме да пеҥгыдемше шуко значениян
образ.
Кеч-могай символ — тиде образ (да кажне образ иктаж-могай татыште — шкеже
символ). Но образ ден символ иктак огытыл. Образ деч посна символ шке
значенийжым
йомдара, а образ символ деч посна изи ужаш-влаклан шалана...
Кажне художественный легын йынчыже (элементше) символ лийын кертеш:
метафора,
таҥастарымаш, пейзаж, художественный деталь, литератур герой, персонаж.*
Мурышто, очыни, мут чоҥымашсе гаяк кум кушмо йыжыҥым ончыкташ кӱлеш: 1)
эпитет
йыжыҥ, 2) таҥастарымаш йыжыҥ, 3) символ йыжыҥ**. Ты шотышто эпитетым
символын
тӱҥалтышыжлан веле шотлыман. Символ гын — сложный метафор. Тушко
таҥастарымашат,
эпитетат пура. Садлан символ, образ гоч ончыкталтшыла, келге нерган
(содержаниян) лийшаш. Эпитет ден таҥастарымаш шке семынышт гына символыш
эше огыт савырне.

* Литературный энциклопедический словарь. М., 1987, 752 с.
** Белый А. Символизм как миропонимание. М., 1994, 140 с.

А.Ф.Лосев символым миф дене иктӧр ончаш темла*. Мемнан шонымаште, тудын
тыгай
ужмаштыже символ мифын кӱчыкемдыме тӱҥ ойжо але тудым умылтарыше посна
тисте семын умылалтшаш. Вес семын манаш гын, символ — мифын палыже.
Символым тыге умылымо негызеш меат марий йӱла мурышто улшо образ-влакым
ончаш тӱҥалына.

1. Йӱла мурышто вашлиялтше символ-влак

Муро кугезына-влакын умылымаштышт юзо шотан лийын манын умылтарат. Тудо,
кӱлешан
ужаш семын, йӱла ден илыш тӱням ваш ыштен, кылыштым виктарен шоген. Садлан
верчын муро кӧргысӧ мут, савыртыш-влак алмашталтдыме лийыныт. Тидлан кӧра
мурысо
образ-влак вашталтде кодыныт. Варажым нуно ик муро гыч весыш кусненыт.
Тыгодым
мурын миф негызше лушкен толын. Тыгай символ мемнан марте аралалт кодын да
поэтический сыныш савырнен.
Мурышто пӱтынь параллель радам лийын кертын. Тыгодым нунын гоч тӱжвал тӱня,

тӱняумылымаш, тӱняужмаш да айдемын мер илыш шотшо палемдалтыныт. Тыгай
чоҥалтме
шот вияҥын да ойыртемышке савырнен.
Символ шукыж годым айдемым авырен шогышо пӱртӱс, кушкыл да янлык образ-влак
гоч
ончыкталтеш. Но чылаж годымак нуно эше символ сыным налын огыт шукто, лач
сӧрастарыме йӧн, эпитет але таҥастарымаш семын веле кучылталтыт. Мутлан,
финн ученый
Ӱ.Вихманнын 1931 ийыште Хельсинки олаште лукмо марий муро сборникше гыч ик
мурым
ончыктена:
Шем чодыра покшелне шем шикш калка (нӧлтеш — Ред.) —
Кӧрган пиштын кӧргыжӧ йӱлалеш.
Мемнанат-лай йӱлалеш, кӧргына йӱлалеш,
Ялкын гай тӱжваке огеш лек.

* Лосев А.Ф. Из ранних произведений. М., 1990, 88 с.

Тыште ме улыжат таҥастарыме шотым веле ужына. "Шем чодыра", "кӧрган пиште"
нимогай символ сыным огыт пу. Нуно лач мурышын чон ойгыжым почын ончыкташ
кучылталтыт. Мурын тӱҥ шонымашыже ала-кушко, келге образыш, виктаралтын
огыл. Тудо пӱтынек тӱжвалне кия.
Мурышто пушеҥгын образше символ семын мифологический тӱняужмаш дене кылдалт
шогымыж годым палемдалтеш. Мутлан:
Пасу гына покшел кугу тумеш
Ойган куку толылден муралеш.
Ойган кукужат мурымыж годым,
Ойган еҥат шинчын шорыктеш * (шортеш. — Ред.)
Ты мурышто "кугу тумо" таҥастарыме шот, эпитет денат ок кылдалт. Но тыгодым
тудо пӱртӱсыштӧ тыглай огыл пушеҥге. Тидын нерген марий-влакын пасу
покшелне посна
шогышо пушеҥгым (шукыж годым тумым) руаш ойрышт ойла. Тыгай шонымаш арам
огыл
шочын. Кугезына-влак, тиде пушеҥге (тумо) гоч юмын пелен илыше-влак дене
кылым
кучена, шоненыт. Мифологий сӱретлаште каваш парчаж дене тӱкнышӧ пушеҥгым ме

ятыр ужына. "Калевала" карело-финн эпосыштат тыгай пушеҥге нерген ойлалтеш.
Марий мурыштат тыгай символ сынан муро-влак вашлиялтыт. Мутлан:
Пасу гына покшелне — кугу тумо,
Кугу тумо йымалне — ош куэ...
Ош куэ парчаже ме улына,
Парча мучаш саскаже те улыда. **

* Айста муралтена: Марий калык муро ден такмак-влак. Йошкар-Ола, 1991, 18
с.
** Автор статьяште кучылтмо муро-влакын авторышт-влаклан (нуно чыланат
Пошкырт
Эл, Мишкан район гыч улыт) — К.Якитовалан, М.Гареевалан, А.Янсубаевалан,
Л.Сайсановалан, Л.Калиевалан кугу таум каласа.

Тиде мурышто эше ик символ образ вашлиялтеш. Тиде — "ош куэ". "Ош куэн"
верланымыже символ сынан, таклан огыл тудо кугу тумо йымалне ончыкталтын.
Молан манаш
гын, тумо мландӱмбал илышым кӱшыл тӱня дене ушышо кыл семын умылалтын, а
куэ —
ӱлыл, мландысе, дене. Садлан "ош куэ парчаже ме улына" манме шомак шке
кӧргыштыжӧ келге символ нелытым нумалеш. Умбакыже марий калыкын вес тӱня да
тойымо
йӱлаштыже куэ могай шотым шуктен шогымым посна ойлаш тӱҥалына.
Символ нерген умылаш А.Ф.Лосевын ойжым ончылно негызлан нална гынат, иктым
рашемдыде огына керт: символ мифологий сынан гына лийын огеш керт. Да, тудо
шке
кӧргышкыжӧ илышумылымашым пуртен шогышаш, но тиде илышумылымашыже тӱрлӧ
лийын.
Садлан марий йӱла мурыштат тыгай шотан символ образ-влакым ужына. Можыч,
ожноожно нуно мифологий дене кылдалтше лийыныт, но кызыт тидын нерген
нимогай палат
аралалт кодын огыл.
Тыгай символ образ-влаклан мурылаште вашлиялтше образ-влакым шотлаш лиеш:
лум,
йӱр, мардеж, мӧр, эҥыж, олма да тулеч молат. Тидын шотышто адак "ош куэ"
деке
пӧртылына. Кӱшнӧ ме ты образын мифологий образ дене кылдалтмыжым
ончыктышна. Ынде тудынак вес символ сынжым эскерена. Мутлан, марий сӱан
мурышто ("Муралтена мо
вара?" сборник. Йошкар-Ола, 1991, 40 с.) "ош куэ" образ ӱдыр манмым
ончыкта.
Оралте покшелне, ай, ош куэ,
Чот ит руал — йоҥыжалтеш мӱндыркӧ.
Изина годсек, изаем, пырля илышна —
Ит кудалте, изаем, йотышко.
Ӱстел кокласе пайрем мурышто ме "ош куэн" вес тистышыжым вашлийына. Ты гана
тудо
"родо-тукым" кыл" ойым иктешлен шога.
Пасуланат икте, олыкланат икте *
Шочылденат кушкыш ош куэ.
Насылланат икте, шочшыланат икте
Шочылденат кушкын изаем.
Але вес муро:
Пӧртончылда воктен шочшо ош куэдан
Укшыж парчаже-лай шаланен.
Ош куэжын парчаже те улыда,
Парча мучаш лышташше ме улына.
Тыгай "ош куэн" символ нергыжым умылымаш вес семынат йоҥген кертын. Мурышо
тыгодым "родо-тукымжо, ешыже уке" ой дене тидым кылден.
Кужун-кужун корнет воктен
Ош куэже шочылден.
Ош куэжын тӱҥешыже
Тамган тамгаже шочылден.
Тамган тамгажым палашыже
Ешан ешыже кӱлдалеш.
Мом палена, мом уке да,
Мемнан уке алал ешна.
"Еш" марий мурылаште тыгак эше "мӱкш", "мӱкшиге" образ-влак гочат
ончыкталтеш.
Тӱгӧ гына лектын, оҥгырым рӱзышым,
Шаланыше мӱкше-емым погышым.
Ӱстембалне улшо сий кӧрмат дене
Шаланыше шочше-емым погышым.

* Тыште ончыктымо муро-влакым "Муралтена мо вара?" (1991), "Айста
муралтена"
(1991), "Эрвелмарий муро-влак" (1994), "Марий калык муро" (1957), "Чорай
сем"
(1994) сборникла гыч налме.
Тылеч посна "мӧр", "олма", "эҥыж" шомак-влак мурышто "мотор ӱдыр" манме
значениян лийыт. Сӱан годым оръеҥын кумалтышым пуымыж годым, тудлан
тауштен, тыге муреныт:
Вуешет пидме-лай ош ялукет
Курык вуеш вочшо-лай лум гане.
Пурла гына шӱргет-лай, шола шӱргет
Курык сереш кӱшӧ-лай мӧр гане.
Ӱдырым наҥгайыме деч оныч сӱанвате-влак оръеҥым моктен мурат:
Ой, эҥыжшат, эҥыжшат,
Йошкар солыкын шӱртӧ гай.
Мемнан наҥгайышаш ӱдырнаже
Кӱын шушо мӧр гане.
Символ сынан мурышто кайык-влакын образыштымат чӱчкыдын вашлийына. Тыгодым
нуно
иктаж-могай еҥ, пале, шонымаш семын ончыкталтыт. Мурышто "шӱшпык" шомак
йӧратыме еҥым палемдаш кучылталтше символ. Мутлан:
Сар шӱшпыклан ушем кайыш —
Шинчын сайрашымыжлан.
"Ом сагыне", — манмаш уке,
Сагынен, ушем кайыш.
Але тыгай шотанак символ тыге почылт пуалтеш:
Эй, сар шӱшпык, мондышыч мо
Шошым толын мурыметым?
Эй, йолташем, мондышыч мо
"Ом кудалте" манметым?
Мурылаште йӱксӧ йӱла кок тӱрлӧ сынан символ шот дене кучылталтеш. Ме кызыт
иктыжым веле рашемдена. Тудын символ значенийже — "увер", "йӧратыме еҥ
дечын серыш,
язу".
Кӱшычын ош йӱксӧ чоҥешта,
Шулдыр гына мучаште язужо (серышыже.— Ред.).
Ты язум налылден йӱктал ончалза,
Тудо лиеш шочшыдан язужо.
Тыгаяк шотан вес мурым ончалына:
Йӱксӧ, тылат йӧсӧ дыр
Вӱдлан ваштареш ияш?
Шочшем, тылат йӧсӧ дыр
Йот элыште илалаш.
Тиде мурышто кайыкын тыгай значенийже шинчалан вигак огеш кой гынат, моло
мурыла
гоч ужына: йӱксӧ — уверым кондышо кайык символ образ. Мутлан:
Мемнамат-лай сагынеда гын,
Йӱксӧ пыстылеш сералал колтыза...
Мурышто тыгак чӱчкыдын кучылталтме образ — комбо. Тудын символ содержанийже
"тукым", "еш" дене кылдалтын.
Каштан гына каштан комбо кая,
Ик комбыжо пыжашым ялт ок му.
Пӧртышкӧ пурем, тӱгӧ лектам,
Изи шӱмем ямым ялт ок му.
Ойнам пеҥгыдемдаш эше ик мурым ончалаш темлена:
Комбыжо-лай "Кагак" манылдалеш
Ик игыже ойырлен кодмыжлан.
Чонемже йӱлалеш, шӱмем шолеш
Ик шкетын ойырлен кодмемлан.
Марий мурышто куку ойган еҥ, тулык вате семын умылалтеш. Чыла мурыштат
тудын тыгай символжо вошт коеш.
Кукужат-лай "Кукук" манылдалеш,
Кукулан шыдаҥым кӧ шуа?
Кукуланат шыдаҥым кӧ вӱдалеш? (ӱдалеш.— Ред.)
Мыланнаже порым кӧ шона?
Эше ик муро:
Шошым гына шуэш — тӱрлӧ кайык толеш
Тӱрлӧ-гынай мурыжым муралаш.
Тӱрлӧ кайык муралмаш йӧсат огыл,
Куку гына муралмаш пеш йӧсӧ.
Куку мурын кӧргӧ йӧсылыкшым почын пуаш колышым уштымо муро-влак коклаште
тыгаят
вашлиялтеш:
Кукужат-лай гына, мурет гын,
Вӱд воктен-лай ит мурал,
Вӱдияже колешат — куана.
Итат гына ойгырал, итат шорыктал, (шорташ. — Ред.)
Ала лиеш умбакыже ракатше.
Марий мурылаште йӱксӧ поро уверым кондышо символ гын, мардеж — осал, шучко
уверым кондышо.
Вичкыж гына мардеж, кужу корно, —
Кылмалалын куржталеш рвезе.
Кылмымыже верчын огеш ойгыро,
Элем кодеш манылден шорыктеш.
Але тыгай савыртыш:
Мардеж пуа, пылым конда,
Вашке йӱрат тӱҥалеш.
Йолташемже сыра веле,
Ойго толеш ора ден.
Мурышто эҥгек, азап, пиал укелык "йӱр пыл" символ гоч почылтеш.
Йӱдйымал могырым канде пыл толеш,
Кудо аркаш миен-лай, йӱр йӱреш?
Ынде тышеч ме каен колтена гын,
Кудо олаш миен пурена?
Вес мурышто тиде символ пиал укелан верч мурымо шудымым почын каласа:
Кӱдыртал-кӱдыртал, йӱр пыл толеш.
Тӧрзам почын ончалаш шекланем.
Изижат-лай уло, кугыжат-лай уло.
Мурым луктын муралаш айманем.
Иктешлен каласышыла, палемден кодаш кӱлеш: марий мурышто символ образ
мифологий
йӧн негызеш веле огыл шочын. Тудо тыгак таҥастарыме, иктешлыме денат
кылдалт шога. Эше ик образак икмыняр (мутлан, кок) символ сынан лийын
кертеш.

2. Космогонический сынан символ-влак

Марий мифологий шке семынже икмыняр мифологический традицийым ушен шога.
Тышке
финно-угор (чынже дене гын урал), индо-иран, тюрк, тыгак индоевропейский,
христиан да мусульман мифологийла гыч ужаш, посна персонаж ден образ-влак
пуреныт.
Туге гынат нине элемент-влак ожнысо тӱняужмашын ик ужашышкышт савырненыт
але
пӱтынек тудын дене вашталтыныт, манаш лиеш.* Икманаш, марий мифологий —
тӱрлӧ
жапыште шочшо, тӱрлӧ мифологический традиций дене пойдаралтше иктешлык.
Тидыже поснак йӱла мурышто палдырна. Йӱла муро — духовный культурын ик эн
консервативный ужашыже. Тудо йӱла негызеш шочмыж дене веле огыл
ойыртемалтеш, тыгак
йӱла йоммекат, увертарымашым конда. Садланак йӱла мурышто пеш ожнысо
тӱняужмашын
(мифологийын) кышаже кодын. Тидыже образ, символ, пале да тулеч моло гочат
конча.
Урал космогонический миф марий мурышто пеш шагал вашлиялтеш. Тудын варасе
палыже-влак веле муро ужашыш пуреныт. Нуно тӱнян тичмаш сӱретшым почын
пуымо годым
кучылталтыт. Тыгайжым "тӱня", "Юмо", "ик тӱня гыч весыш куснымо",
"пушеҥге",
"курык", "эҥер" да моло пале-влак ончыктат.

* Калиев Ю.А. Марий мифологий Ончыко. — 1984. 1, 2 ¹.

Тӱнян тичмаш сӱретшым сӱан мурыштат почын пуат. (Тудым М.Васильева
(Советский
район, Изи Кугунур ял) мурен ончыктен.) Мутлан:
Тошкалал колтымем лаке лие.
Чумал колтышым — чоҥга лие.
Ту чоҥга ӱмбалне ош куэ шочын —
Куэ йымалне юмын ӱдыр тӱрым тӱрла,
Пӱрышын ӱдыр туныкта...
Юмын ӱдыр гай, поян лий!
Пӱрышын ӱдыр гай, пиалан лий!
Мурын чоҥалтмыже "Калеваласе" карело-финн эпосын сюжетшым ушештара. Молан
манаш
гын, тыгаяк шотан мурым, Вяйнемейнен дене таҥасышыла, Йоукохайнен мура.
Тудо,
моктанышыла, мый тӱням ыштенам, курык ден вӱд йымалсе лакат — мыйын ыштышын
лектышыже манын, ӱшандараш тӧча. Но умбакыже примерлан кондымо муро вес
мифологий
сюжетыш савырна. Юмын ӱдыр — тиде астральный * мифологий гыч толшо
персонаж. Умбакыже эшеат оҥай: Юмын ӱдыр пелен Пӱрышын ӱдыржӧ палемдалтеш.
Пытартышыже тыгодым "Юмын ӱдыр" дене иктӧр умылалтеш. Пӱрышӧ марийын
илышумылымашыште чимарий
йӱла дене кылдалтын шога. "Пӱрышӧ" образ финно-угор кугезына-влакын
мифологийышкышт индо-иран тукым дене варналтмеке пурен. Марий "Пӱрышӧ"
индий калыкын ожно
годсо религиозно-мифологический памятникыштыже вашлиялтше "Пуруша" титан
деке
чак шога. Чимарий кум кугу Юмо коклаште ме Ош Кугу Юмо, Пӱрышӧ да Кӱдырчӧ
Юмым
палемдена ** Лачак чимарий йӱла гына кавасе шӱлыш, тӱлӧ (дух)-влак коклаште

Пӱрышӧ ден Кугу Юмым иктӧр шында. Садлан мурын тиде ужашыже чимарий
мифологий
дене кылдалтын шога, манаш лиеш.

* Астральный — кавасе.
**Паасонен Х. Tscheremissische Texte. — Helsinki, 1939. — 234 с.

Ончыч гын Юмо вес семын умылалтын. Космогонический миф Юмым мыланна эн
ондак лудо сын дене ончыктен, варажым "юмо" тиде сыным йомдара, "игече",
"ийгот жап",
"кава" значенийыш савырна *
Юмын тыгай шот дене умылымашым йӱла мурыштат вашлийына. "Юмышко кӱзаш
сапсар
уке..." савыртыш ("Эрвел марий муро-влак". — Йошкар-Ола, 1994. 276 с.)
космогонический миф негызеш умылымым ончыкта. Тиде мурыштак "мланде йымачат
корно
уке..." манме ик семынже мифологический кум йыжыҥан тӱня нерген ойла, вес
семынже тыште марий мифологийын чимарий ушан негызеш шочшо тӱняужмашым
вашлийына.
Тидыже кушеч пале? Космогонический мифыште вес тӱня нерген умылымаш эше
мланде
йымалсе тӱня дене кылдалтын огыл улмаш. Вес тӱня "мемнан мландыштак" манын
умыленыт. Мутлан, ХХ курык тӱҥалтыштак курыкмарий-влак шӱгарла воктен
йогышо эҥер
гоч пашмам ыштеныт. Тудын гоч колышо еҥ вес тӱняш вончен кертын.**
Эрвелмарий-влакат шӱгар деч вӱд деке кайыме корным ыштат.
Кугезына-влакын тӱняужмашышт вашталт толмо вес тӱня нерген умылымаш денат
кылдалт шога. Кугезына-влакым тойымо йӱлам шымлышыла, археолог-влак
неолитыште финно-угор племена-влакын колышым мландеш тойымо йӱла лийдымым
палемдат. Варажымат
колышылан изи пӧртым ыштеныт, мландеш тоен огытыл. Вес тӱням тыге умылымаш
марий колышым тойымо мурыштат вашлиялтеш. Тыгайже П.А.Апакаевын погымо
"Эрвелмарий
муро-влак" сборникыштыже (275 с.) уло:

* Калиев Ю.А. К астральной мифологии марийцев. Философия и политика. —
ЙошкарОла, 1995. 36 с.
** Яковлев Г. Религиозные верования черемис. — Казань, 1887. 72 с.

Курык гына тайылыште
Койын-койде шинча изаул (изи ял. — Ред.)
Тудо гына койшо изаулышко
Иктын-иктын миена ме чылан.
Тыште шӱгарлам изаул, ял дене таҥастарыме таклан шочмо символ огыл. Марий-
влак
кызытат тойымо верым "вес ял", "вес аул" маныт.
ХХ курым тӱҥалтыште Малмыж уезд Китяк ял марий-влакын шӱгарла капка воктен
лӱмынак чоҥымо пӧртышт улмаш. Тушко тойымо деч ончыч кум кечылан колышым
коденыт.
Вара иже тоеныт *
Кызытат эрвелмарий-влак коклаште южо ял воктен тыгай пӧрт уло. Ынде тудо
шке
значенийжым йомдарен да шӱгар кӱнчымӧ арверым кодымо верыш савырнен.
Ончалына марий колышым уштымо мурым:
Тиякат-лай возын, омым ужам —
Узьмак капкат ужарге (узьмак — рай. — Ред.)
Узьмак капкам пий орола,
Орол пий йодеш мӱй киндым.
Таклан огыл колышо марий пелен кинде ден пызле воштырым пыштат. Кинде —
орол
пийлан, воштыр дене колышет кишке деч аралалтшаш улмаш.
Колышым тойымо йӱла мурышто вес тӱня нерген умылымашын вашталтмыжат аралалт
кодын. Иктыштыже тидын нерген тыге ойлалтеш:
Ачай, колем, авай, колем, —
Куэ вуеш сакыза!
Куэ вуеш ида саке,
Мландым келгын кӱнчыза,
Вуй мучашеш оҥам кырен,
Лӱмем серен кодыза! *
Ончылно возымынам иктешлена: космогонический миф негызеш шочшо символ-влак
йӱлам
келгынрак умылаш, тудын курым гыч курымыш вашталт толмыжым почын пуаш
полшат.

* Кузнецов С.К. Четыре дня у черемис во время праздника "сурем". Казань,
1908.
27 с.
** Калиев Ю. Семык. — Йошкар-Ола, 1993. 47 с.

3. Кавасе илыш да вес тӱня дене кылдалтше символ.

Пылгокласе илыш нерген умылымаш космогонический мифлаште палемдалтеш.
Тидыже
"Юмын аваже" кава лудын образше да "Лудо пыжаш" шӱдыртӱшка (варажым тудым
"Шоктешӱдыр" манаш тӱҥалыныт) гоч коеш. Тыгак Юмын, кавасе кугу кӱм товарже
ден перымек, суксо-влакым шочыктымыж нерген миф уло *
Кавасе илыш нерген умылымаш ӱдырамашын Юмым мыскылымыже да Юмын шым кече,
шым
йӱд кӱшкӧ кӱзымыж нерген ой негызеш вияҥеш. ("Марий калык ойпого".
Марийский
фольклор: Мифы, легенды, предания. — Йошкар-Ола, 1991. — 52=51 с.) Тиде
сюжет
тӱнян кум ужашлан пайлалтмыж нерген тӱняужмашым шочыкта. Ынде Юмо айдеме
деч
торла. Ончычшым Юмо мландӱмбачын Йыным поктен колтен.** Еҥ, Юмо тудын деч
кораҥмек, кок тӱня (кӱшыл ден ӱлыл) коклаште киен кодеш. Ынде тидлан кок
тӱняжат ваш
шогышо семын лийыт. Тидыже марий йӱла мурыштат шке кышажым кода. Мутлан,
эрвелмарий сӱан мурышто сӱанвате-влак, савушым моктен мурышыштла, тыгай
ойсавыртыш-влакым кучылтыт:
Кычкалалме имнет — юмын оргамак,
Руалалме пӱгет — сонарпыл...
Тыгодым ӱдыр налаш кайыме имне ден кавасе имньым, таҥастарен, иктӧр
шынденыт. Но
садак тыште мифологий кыл вик огыл. Ме ожсо мифологий сӱрет негызеш шочшо
тӱняужмашым огына вашлий, лач кодшо кышажым веле шижына. Туге гынат, кавасе
мифологий сӱрет негызеш шочшо "юмын оргамак" ден "сонарпыл" (шонанпылым
эрвел диалектыште тыге маныт) образ-влак таҥастарымаш семын кучылталтыт.

* Смирнов И.Н. Черемисы. Историко-этнографический очерк. — Казань, 1889.
221=223
с.
** Калиев Ю. Марий мифологий. Ончыко. — 1984. — 1=2 ¹.

Тыгаяк таҥастарымаш, оръеҥым качын суртышкыжо кондымеке, сӱанвате-влакын
тудым
моктен мурымыштышт вашлиялтеш.
Ваштар шӱдыр, ший нӧлаш дене
Юмын ӱдыр порсыным шӱдыра.
Ончал, ачаже, ончал, аваже, —
Юмын ӱдыр — шешкылан кондымо ӱдырна.
Ынде гын, шешкым "юмын ӱдыр" ден таҥастарыме деч посна, кавасе мифологий
сӱретымат почын пуымым ужына. Молан манаш гын, икымше мурышто "юмын
оргамак" ден "сонарпыл" нерген нимогай умылтарымаш уке ыле. "Юмын оргамак"
— тиде юмылан пуымо
имне, эше тудым лӱм деч посна "ший оржа", "шар поч" маныныт. "Сонарпыл" —
мифологий сӱретын ик образше. Мутлан, марий калык мурышто сонарпылым тыге
умылымым
вашлийын кертына: "Имнем уло — кычкен ом керт, пӱгем уло — руал ом керт,
солам
уло — рашкалтен ом керт". (Пыл, шонанпыл, волгенче).
Икманаш, поро кугезына-влак йӱр годым шучко шем пыл кӱзымым, шонанпылын
тӱрлӧ
тӱс ден йӱлен шогымым, волгенчын йолт волгалтмым Юмын каваште Кӱдырчын имне
дене
кудалмыж семын сылнын умылтарымым шочыктеныт. Садлан "сонарпыл"
таҥастарымашыш
савырна. Таклан огыл, кызытсе мурлаштат "сӱан годсо пӱгӧ шым тӱрлӧ сынан"
шонанпыл манын мурат. Сӱан мурышто шонанпыл эше вес символ функцийымат
шуктен шоген,
манаш лиеш. Марий калыкын ойжо почеш, шонанпыл гоч вончет гын, вес сыным
налат.
Тыгодым, рвезе ӱдырыш, ӱдыр рвезыш савырна, шоненыт.
Шонанпыл ожно айдемын ик тукым гыч весыш куснымо шотшо семын умылалтын.
Мутлан,
ӱдыр сӱан годым, "шонанпыл гоч вончен", вес радамыш куснен: лӱмжым
йомдарен,
"Метри ватыш" я "Эчукаваш" савырнен.
Сӱан йӱла мурышто кавасе илыш нерген утларак ойлалтеш гын, тоштыеҥым уштымо
йӱла
мурышто вес тӱнясе мифологий сӱрет, персонаж-влак вашлиялтыт.
Космогонический
миф негызеш вес тӱнян мланде йымалне улмыжо эше шочын огеш шукто. Молан
манаш
гын, айдеме Юмын ыштышыж семын аклалтеш. Варажымат, кум йыжыҥан тӱня нерген
умылымаш шочмекат, айдеме шкенжын Юмо деке (тыгодым Юмо "кава" семын
кучылталтеш)
чакрак шогымыжым тӱрлӧ семын палемдаш тырша.
Вес тӱнян мланде йымалне умлмыж нерген кугезына-влак пӱтынек мланде пашам
ыштен
илаш куснымекышт шонаш тӱҥалыныт, манаш лиеш. Марий ученый-археолог
Геннадий Архиповын ("Марийцы ИХ — ХИ вв.: К вопросу о происхождении
народа". — Йошкар-Ола,
1973. 38 с.) шымлымыжат тыгай шонымашым пеҥгыдемда. Мемнан кундемыште
шогавуй,
вакшкӱ, сорла ВИИИ — ИХ курымлаштак кучылталташ тӱҥалыныт. Тиде жапыштак,
очыни,
мланде пашат у кӱкшытыш нӧлталт шуын. Нине курымлаште марий-влак Волжский
Булгарий кугыжаныш дене кылым кученыт. Нунын гочак мемнан йылмыш мланде
паша дене
кылдалтше шуко ӱзгар, арвер лӱм пуреныт.
Йӱла мурыштат тыгай тӱняужмаш шке кышажым коден. Мутлан, колышым тойымо,
уштымо
мурылаште тюрк мифологий гыч пурышо символ да мусульман религий дене
кылдалтше
шомак-влакым, йӱлам вашлийына. Тыгайлан "лепене", "ия", "албаста" образ-
влакым
шотлаш лиеш. Тюрк калык-влак деч йылмышкына "чон", "кут" мут-влак пуреныт.
Нуно
марий уштымо мурылаште нелытым нумалыт. Мутлан:
Мемнамат-лай ужмет шуылда гын,
Сар лепене лийын толылдал,
Сар лепене лийын толылдал...
Лыве (лепене) тюрк калык-влак коклаште айдемын чон дене кылдыме кумдан
шарлыше
умылымаш. Айдеме, колымек, кӧргыж гыч чонжо лыве лийын чоҥештен лектын кая,
шоненыт. Тудын негызеш варажым йомак-влакат чоҥалтыныт. Мутлан, кок йолташ
малаш
возеш. Иктыже мален колта, весыже онча, йолташыжын умшаж гыч лыве чоҥештен
лектеш...
Мифологийсе "ия" тюрк образ улыжат Юл кундемыште илыше татар, чуваш, очыни,
башкир-влакын фольклорыштышт веле вашлиялтеш. Тудым, тюрк калык деч
куснышым, марий-влак Пӱрышыштлан шотлат. Марийын "ияже" ик шотшо дене чыла
осал шӱлышым ончыктышо образ. Эрвелмарий-влак гын иям вӱд йымалне илыше
осал шӱлышлан веле шотлат. Тыгай шонымаш калыкмутыштат аралалт кодын.
Мутлан: "Ерже лийже, ияже лектеш".* Эрвелмарий мурышто гын тыгай умылымаш
тыге почын пуалтеш:
Кукужат-лай, мурет гын,
Вӱд воктен ит мурал —
Вӱдияже колешат, куана...
Куку символ — марий фольклорышто чӱчкыдын вашлиялтше образ. Поснак кугу
верым
тиде кайык вес тӱня умылымаш дене налын шога. Тудым шӱгар ӱмбалсе варашат
сакеныт. Шӱгарла капка вуйысо куку мурыштат чӱчкыдын вашлиялтеш. Марий
фольклорышто
ты сур кайык шукыж годым ойган еҥым, тулык ватым ончыктышо символ семын
кучылталтеш гын, тюрк (татар) фольклорышто куку — ойгыдымо, куштылгын илыше
еҥ.
Илыш — илышак: пошкудо калык-влак деч мусульман сынан образ ден умылтыш-
влак марий мурыш пуренак шогеныт. Тыге киямат, дӱнча (тӱня), саман, юап да
моло образ-влакат кугезына-влакын вес тӱня нерген умылымаштым пояҥденыт.

* Китиков А.Е. Марий калыкмутер. — Йошкар-Ола, 1991. 59 с.

Мусульман религий негызеш вес тӱнясе суд нерген умылымаш шочын, да "Киямат
тӧра"
ден "Киямат саус" вес тӱня оза ден судья образ-влак лектыныт.* Колышым
уштымо
мурыштат нуно шке символ функцийыштым шуктен шогат:
Куку "Кукук!" манылдалеш
Киямат тӧра капкаште.
Киямат тӧран капка тулеш йӱлышаш,
Мемнан шочшо вуйым йомдарен.
Муро гыч коеш: "Киямат тӧран капкаже" ончычсо "Узьмак капкам" вашталтен.
Тыгодым
адакат кугезына-влакын уш-акыл пашаштым ужына: нуно кӱсынлымӧ персонаж ден
образ-влаклан шке тӱняумылымашыштым ешареныт, кӱлеш семын тудым
вашталтеныт. Тыште
"Киямат тӧран капкаже" ӱмбалне улшо кукун образше мыланна тидын нерген
ойла.
Тийык гына возылден, омым ужым:
Узьмакын капкаже ужарге.
Узьмак-лай капкаже юаплан ужыктат,
Мо юапым пуэнат утлена?
Тиде мурышто "Узьмак капка" вес тӱнясе суд умылымаш дене кылдалтын. Молан
манаш
гын, "юап" мутшо "вес тӱняште вашмутым кучымаш" манмым ончыкта. Тыгай
шонымаш
марий-влакын вес тӱня умылымашышт денат келшен толеш. Вет тыште шолын
лекше,
шинчыше киш под гоч чонын вончымыж нерген ойлалтеш. Тидыже мусульман
религий мифологий негызеш шочын манын, шымлызе-влак шотлат.

* Ярыгин А.Ф. Современные проявления дохристианских верований марийцев. —
Йошкар-Ола, 1976. 17 с.

Икманаш, марий мурышто вашлиялтше символ образ-влак кугезына-влакын
тӱнямумылымаштын келгем да вияҥ толмыж дене кылдалт шоген. Нуно йӱла
мурышто шкештым
тӱрлын палемденыт. Тыгай шот нунын йӱлаште налын шогымо верышт деч лектын
шоген.
Каласыман: символ-влак мыланна тичмаш тӱняужмашым почын огыт пу, но тудын
ала-могай тӱҥ да тӱп (основной) ужашыжым веле ончыктат. Тидлан кӧра, ме
нунын гоч
ожнысо еҥын илыш, тӱня ончалтышыжым, пашажым ужына.



042197
************************************************************************
4—21

"МАРЛА КАЛЕНДАРЬ" — КАЛЫКНАН ПОЯНЛЫКШЕ

Икымше календарьым савыктымылан 90 ий

Тений апрель тылзе тӱҥалтыште марий калыкын историйыштыже лийше ик поро
сомыллан
90 ий темын. 1907 ийыште , апрельыште "Марла календарь" лӱман кнага
савыкталт
лектын да 1913 ий марте лудшо-влакым ий еда куандарен шоген. Шочмо калыкнан
историйыштыже тиде у ошкыл семын аклалтеш. Календарь тӱҥ шотышто светский
шӱлышан
(черке нерген возыман веле огыл), кугу тираж дене лекше (2400=3000
экземпляр дене), периодически савыкталтше.
ХХ курым тӱҥалтыш марте марла шагал огыл книга савыкталтын, но тушто
утларакшым
православный вера нерген сереныт. Изирак ужашыже гына букварь, лудшаш книга
семын лектеден. А теве мер-политик содержаниян марла книга 1907 ий марте
лийынат
огыл. ХИХ курымсо марий просветитель-влакын возымышт гын рушла веле
савыкталтыныт.
Молан ме календарь-влак лукташ тӱҥалме жапым 1907 ий дене кылдена?
Пашаже теве тыште. Тунам пӱтынь Росиийым икымше революций авалтен. А тиде
саман
чыла калыкым помыжалтарен. Лӱдын-вожыл, пызыралт илыше руш огыл калык-
влакат икмыняр вуйыштым нӧлталыныт, шке илышыштым кузе саемдаш, кузе
праваштым пеҥгыдемдаш шонаш тарваненыт. Тыгай толкыныш логалыныт чуваш,
одо, мордва, марий. Татар-влак гын тиде шотышто ончылнырак ошкылыныт.
Икымше революций марий калык гыч
лекше, но посна-посна шонкалыше еҥ-влакым иктыш ушнаш йӧным ыштен. Ынде
ончыл
марий-шамычат, шинчаш ваш-ваш ончен, шкеныштын, калыкын пӱрымашыжым
нергелен,
кӱлешан ойым пидаш пижыныт. Тидыже национальный кумыл (самосознаний) шочмо
да
пеҥгыдемдалтмаш тӱҥалме нерген ойла. Тыге С.Чавайн 1905 ий декабрь тылзыште
вургыжланыше шӱм-чонжо дене "Ото" почеламутым воза. Тиде жапыште, поэт
манмыла, тудым тыгай шонымаш авалтен: "Марий калыкат — моло калык гаяк,
марий калыкынат шке
историйже уло, шке культуржат, литературжат лийын кертеш...". "1905 ийысе
революций, — палемден С.Чавайн биографийыштыже, — моло шемер дене пырля
марий шемерланат эрык южым шижтарыш... 1905 ийысе революций марий
интеллигенцийын национальный кумылжым тарватыш. Шукыжо тымарте марий улмышт
деч вожыл коштыныт гын,
тунам марий литератур, книга, газет нерген мутланаш тӱҥальыч. 1907 ийыште
марий
йылме дене календарь лекте. Тушто марий калыкын илышыже нерген, марий муро,
тушто, йомак, т.м. печатлалтыныт. 1908 ийлан лекше марий календарьыште
мыйын почеламутемат савыкталте, тудын лӱмжӧ "Юмо деч ю патыр". Тиде
почеламутем дене мый
тунеммын вийжым ончыкташ шоненам".
Тымарте "Марий калык шкежат шкенжым тӱрыс калыклан шотлен огыл", "Тыят моло
калык гай улат" манмыжат, палемден С.Чавайн, пеш кӱлешан лийын. Лач тыгай
шонымаш
авалтен шӱм йӱлен шке калык верч тыршыше марий интеллигенцийын ужашыжымат.
Нуным
кугыжан правительстве веле огыл, южо "кӱчымӧ" марийжат шыгыремден: шкежат
нимом
ыштен огыл калыклан, весын пашажымат орлаш ямде лийын.
Тиде статьяште календарь-влакым лукшо-влакын "титакыштым" кычалме шот дене
возаш
шонымаш уке. Нунын политический тӱсышт нерген, автор-влак кокла гыч кӧжӧ
сай,
кӧжӧ осал улмаш, ятыр серкалыме. Тыште лудшо-влакым, утларакше самырык
тукымым,
календарь дене палымым ыштыме шуэш.

* * *

"Марла календарь" лукмаш пашам калыкнан ик ушан эргыже Валериан Михайлович
Васильев вӱден да виктарен шоген. Тудо шке йырже Озаҥыште пашам ыштыше,
тунемше
марий-влакым чумырен. Нуно шке тӱшкаштым "Озаҥ марий-влак" семын
ончыктеныт.
Тӱҥалтыш календарь лукмаште В.М.Васильевлан эн чотшо Павел Петрович
Глезденев
полшен. Калыклан кӱлешан изданий лукмашке ий гыч ийыш моло еҥат ушнен
шоген.
Шочмо йылме дене савыктыме книга тунам чӱдӧ улмаш. Сандене эн кӱлешанлан
календарьым шотленыт, вет тушко тӱрлӧ деч тӱрлӧ статьям, моло ойым пурташ
лийын. 1907
ийлан лукмо книгаште вигак палемдыме: "Чыла кнага деч утла кӱлешан кнага —
календарь".
В.М.Васильев эше 1906 ийланак календарьым ямдылен улмаш, тидлан тӱҥ шотышто
Шарковын ял озанлык календарьжым марлаҥдарен, но окса укелан тудо ош тӱням
уждеак
кодын.
1907 да моло ийласе календарь лукташ В.М.Васильев шке оксажым ятыр
кучылтын.
Икымше гана савыкташ окса дене Ядрин оласе завод оза З.М.Таланцеват полшен.
Календарь нерген ятыр автор возен, акым пуаш тыршен, но чаманен каласыман:
шукышт кнага-влакым лостыклен шинчыме дене веле серлагеныт. Архивлаште
аралалтше
ятыр материал ӧрдыжеш киен кодын.
1907—1913 ийлаште лекше календарь радам гыч 1907—1910, 1913 ийлан лукмыжым
В.М.Васильев вуйлатыме группа вуйлатен, 1911—1912 ийлан — Озаҥ учебный
округ управлений пеленсе Переводческий комиссий.
Икымше календарь савыктымаш куштылго паша лийын огыл. Тӱҥалтыш номерлан
чыла велымат чотак логалын: вет тудо политический сынан улмаш. Савыктен
лукмо календарьым цензурын шӱдымыж почеш вигак арестоватленыт. Издатель-
влакым кугыжан
строй ваштареш возымо верлам шем чия дене петырыктеныт. Тыге 10 вере 63
корно
шемемдалтын. Адак ончыч шонен моштыдымо вес оҥай пашат лийын. Календарьын
комышкыжо Николай ИИ кугыжан портретшым вераҥденыт, кагазын вес велныже
клеткылаште
астрономий таблица пурталтын. Ончалат гын, тыге койын: кугыжа четлыкыште
петырыме шинча. Николай ИИ-ын портретшым чуваш да одо йылме дене лекше
календарьла семын пуртымо. Марий кнага теве мо дене ӧрыктара: календарь
комышто кугыжан портрет, а кӧргыштыжӧ кугыжан стройым шылталыше статья-
влак. Тышечын икте раш: Николай ИИ-ын портретше дене, содержанийыште чыла
сай манын, составитель-влак властьым ӱшандараш тыршеныт. А календарьыште
гын кугыжам моктышо, тудым пыдалше ик
корнат уке. Эше теве мом палемдыман: 1909—1913 ийлаште кугыжан фамилий
нерген
(императорский дом) материал кугу верым налын гын, 1907—1908 ийлаште тыгай
ужаш
пурталтын огыл.
1907 ийысе календарь кугыжан ешын калык кӱшеш илымыжым ончыкта. Николай ИИ
ракатланен ила, тыглай калык кӱчызылык илышыш шуын. Чыла тидым цифр дене
негызлыме. Калык кугу йозакым тӱла, изи лыстык-лостык мландым куча, поген
налме шурныжо
кочкашыжат ок сите. Кресаньык банк кресаньыклан огыл, помещиклан полша.
Икымше россий революций жапыште тӱрлӧ политический партий шочын. Календарь
нунын
шотыштат лудшылан каласкала.
Календарьыште кугыжан властьым сӱмырал шуаш вик ӱжмаш уке, но кеч-мо гынат
тудо
правительстве ваштареш возымо шотан. Теве Российын историйжым рашемдыше
статьяште кугыжа-влак да дворцовый переворот нерген каласкалыме — элым
вуйлатыше-влак
нерген эре сотарен ончыктымо. А Николай ИИ кугыжа нерген тыге серыме:
"Тудын мом
ыштымыжым, кузе илымыжым те шкеат ужыда, колыда". Лудшо еҥ тунамсе илыш
нерген
шонкален, тыгай иктешлыше ойыш лишемын: кызытсе кугыжат шке кугезыж деч ок
ойыртемалт, ала тудымат кораҥдыман.
1907 ийлан лукмо календарьыште марий-влакым тунемаш ӱжмӧ, шочмо йылмым
аралыме
йодыш кугу верым налын шога. Изи йочам шочмо йылмыж дене туныктыман: "Адак
мемнан школыштына кузе-гынат вашкерак рушла туныкташ тӧчат. Изи гына, шола
кидше
деч пурла кидшым ойырен кертдыме рвезым рушла туныкташ тӱҥалыт. Кум-ныл ий
туныктат. Сайын рушла йылмылан туныктен шуктен огыт керт. Ме шонена —
ончылтен шке
йылмыж дене — марла туныкташ кӱлеш ыле. Вара рвезын йылмыже почылт шумо
мӧҥгӧ
иже рушла йылмым туныкташ кӱлеш ыле". Вес вере калыкнам икоян лияш ӱжмаш
уло:
"Ме, марий калык, мочыла гай пушкыдо еҥ улына... Мыланнат, марий калыклан,
шкенан илышнан сайжым саклаш кӱлеш ыле. А ме шкенаным нимашат огына пыште.
Южо марий адак тыге каласа: "Молан вара руш, сӱас йылме дене ойлен илаш ок
лий мо?" —
манеш. Туге лийме ден илаш ок лий. Чыла марият туге илаш тӱҥалеш гын, марий
калык деч ӱпшыжат огеш код; марий калык нимо порылыкым ужде, колде, колен
пыта...
Путыракшым марла ойлымаш ынже йом".
Тиде номер пӱртӱс нерген возымылан поян: тӱня могай, мланде, кече, шӱдыр-
влак,
кече ден йӱд кузе лийыт, кеҥеж, теле, шошо кузе вашталтыт, кече да тылзе
молан
петырналтыт, чолгашӱдыр, почаншӱдыр, волен вочшо шӱдыр-влак могай улыт,
каласкалалтеш.
В.М.Васильевын шарнымашыж почеш, тиде календарьын негызше тӱҥ шотышто
Нижний
Новгород оласе "Сеятель" издательствын лукмо "Народный календарь" лийын.
Составитель марлаш кусарыме дене гына серлаген огыл, а калыклан умылаш
лийже манын
ешаркален, рашемден.
Калыклан тиде календарь пеш кӱлешан улмаш. 1905 ийысе революций жапыште
марла
листовка-влакат лектыныт (мутлан, П.Г.Григорьевын "Иза-шольо марий-шамыч!",

А.М.Бароновын, П.Г.Матвеевын листовкышт), но нуным шолып веле шаркаленыт да
пеш
шагал улмашыныт. А календарь 2400 экземпляр дене савыкталтын. Тудым почто
денат
тӱрлӧ адрес дене колташ лийын. Калык нигӧ деч лӱдде лудын, каҥашен, икте-
весылан
каласкален.
Юл да Урал кундемлаште илыше калык-влакым шымлыше руш этногрф С.К.Кузнецов,
официальный политика манме шот дене возен гынат, календарьын кугу
значенийжым палемдыде кертын огыл (тидын нерген документым В.Н.Аблинов
муын): "Если бы подобный календарь выпущен был в обращение для среды
образованной, которая сама может
разобраться, что справедливо, что — ложь это было бы полбеды. Но раз такая
книга
попадает в руки еле грамотных детей природы, которые толпами собираются
слушать
чтение подобной хрестоматии, эффект получается крайне нежелательный, на
новичков
такой подбор фактов действует подобно грому и выбивает совершенно из колеи,

вкорне изменяя взгляд на основый нашей государственной жизни. Уже теперь
можно
встретить молодежь, почти наизусть заучившую нелепости календаря". Россий
историй нерген пуртымо статья шотыштат С.К.Кузнецов правительство ваштареш
сералтын
манын титаклен: "Нечего говорить о том, что вся русская история
рассматривается
лишь с отрицательной стороны, с явным глумлением".
В.М.Васильев шке илыш-корныж нерген возымаштыже, календарь лекмеке, Чарла
уездысе исправникын тудым калык деч шупшын налаш тӧчымыж нерген ушештара.
Мыланна
шарныман: 1907 ийысе календарьлан материал 1905—1906 ийласе оригинал гыч
кусаралтын да келыштаралтын, тыгай оригиналже тунам, революций шолмо
жапыште, конфисковатлыме огыл улмаш. Тыгерак 1907 ий реакций жапыште марий
календарет 1905
ийысе идейым шаркален.
Лач тидыжак тунамсе тӱрлӧ реакционер, черносотенец, монархист тӱчан
шыдыштым
луктын. Календарьлан "преступный" лӱман шем тамгам тушкеныт. Руш Собранийын
Озаҥысе отделжын совет председательже, тудак озаҥыште лекше "Русь
православная и
самодержавная" газетын, "Деятель" журналын издательже А.Соловьев 1907 ий 3
декабрьыште Озаҥ губернаторлан донос шотан отношенийым колта да календарь
лукшо-влак ваштареш репрессийым ышташ темла:
"Его Превосходительству
Господину Казанскому Губернатору
Имею честь донести Вашему Превосходительству, что в Царевококшайском и
других
уездах Казанской губернии, в Вятской и Уфимской губерниях, среди грамотных
черемис распространяется прилагаемый при этом календарь крайне вредного,
возбуждающего против власти, направления, где события по Русской истории
переведены с
запрещенного издания Шишко. Календарь этот напечатан в Казани, в
центральной типографии, как видно из страницы 46, напечатан на средства
члена Государственной
Думы Зиновия Таланцева; распространителем этого календаря, как видно из
страницы
13, является Вятский миссионер священник Глезденев.
Русское Собрание, считая прилагаемый календарь безусловно вредным,
распространение его преступным, имеет честь покорнейше просить Ваше
Превосходительство не
найдете ли возможным, по получении сведений от центральной типографии о
количестве выпущенных экземпляров, предложить исправникам уездов, где
проживают черемисы, означенный календарь отобрать, привлечь к
ответственности цензора, выдавшего
билет на выпуск в свет преступного, возмущающего против власти календаря,
распространителя и издателя. Если же этот календарь выпущен в свет без
билета, то
привлечь типографию, выпустившую календарь.
Кроме того было бы важно знать, кому была поручена рассылка этого календаря
из
Казани и где его находится склад.
Председатель Совета, Русского Собрания А.Соловьев".
Губернатор тиде отношенийын копийжым Озаҥыште печать шотышто жаплан ыштыме
комитетыш "пеш кӱлешан" пометке дене палемден колтен. Комитет вуйлатыше
М.Пинегин
отношенийлан вашмутым пуаш да посна ончыктымо вер — 7.-влакым рушлаш
кусараш
Н.И.Ашмариным йодын. Ончыклык чуваш академик, тунам комитет член
Н.И.Ашмарин
В.М.Васильевым пален. Н.И.Ашмарин вашмутым ямдылымыж годым палемден:
календарьыш
Шишкон возымо историй гыч нимомат пуртымо огыл; составительын кучылтмо
оригинал
шке жапыштыже конфисковатлыме лийын огыл, тудым кевытлаште ужаленыт.
Календарь
гыч рушлаш кусарымыж годым, кеч-мыняр гынат, посна ужашлам куштылемден.
Губернаторлан колтымо вашмутышто 47, 52, 53 лышташла гыч кусарыме ужаш
лийын.
Озаҥ губернаторлан колтымо вашмутышто Комитет лӱм дене сереныт: "...Что
касается
выдачи билета на выпуск в свет означенного "Черемисского календаря", о
каковой
говорится в отношении Председателя Совета Русского Собрания, то таковая
выдача,
существовавшая в прежнее время, законом 26 апреля 1906 г. отменена, и
следовательно о ней не могло быть и речи; при предоставлении экземпляра
отпечатанного
издания в комитет по д.печати от последнего выдается лишь расписка в
получении
узаконенного числа экземпляров..." Вара кусарыме ужашлам пуртымек ешареныт:
"Перевод отмеченных мест характеризует только направление календаря,
составленного,
очевидно, сторонником взглядов левых партий, но самое изложение фактов не
дает
достаточного повода подвергнуть календарь конфискации, так как можно с
уверенностью сказать, что суд не признает в содержании его преступления, из-
за которых
бы необходимо было уничтожить издание. Что касается зачеркнутых
типографскою
краскою мест, то прочитать их в целом виде почти невозможно, а отдельные
отрывки
не дают определенного смысла. Календарь был выпущен в количестве 2400
экземпляров, расписка в получении узаконенного числа экземпляров была
выдана центральной
типографии от 3 апреля 1907 г. за ¹ 877".
Календарь ӱмбак кержалтмаш чарнен огыл. Теве В.М.Васильевын ойлымыжым
колыштына.
1908 ий апрель тылзыште Озаҥысе прокуратура 1907 ийысе календарь ваштареш
делам
тарватен. Но кнагам савыктымылан идалык эртенат (тошто стиль дене тудо 1907
ий
24 мартыште лектын), преступленийын срокшо пытымылан издательым эрыкеш
коденыт.
Ме ужна: икымше календарь В.М.Васильевлан — тудын издательжылан да
составительжылан — кугу куаным конден огыл. Умбакыжым вес еҥын кидшат
велалтеш ыле. Тыгай
шыгыремдымаш, кычкыркалымаш деч вара мом ыштыман? 1908 ийлан календарьым
лукташ
але уке? А элыште реакций утларак да утларак талышна. 1905—1907 ийлаште
ужалаш
разрешитлыме кнага-шамычат "запрещенный" тӱшкаш логалыт да нунымат лудаш
чарат.
Кузе лияш? Айдыза издательын тунамсе шонымашыж дене палыме лийына:
"Издателю оставалось только одно: или отказаться от всякого курса в
революционном оформлении
календаря на будущий год или ограничиться приданием ему более лояльного,
терпимого для правительства вида. Автор-издатель выбрал последнее, чтобы
сохранить
возможность издания и дать своим сородичам хоть что-нибудь, чем ничего, тем
более, что на марийском языке не было никаких светских книг... Таким
образом, календари с 1908 года стали выпускаться уже в другом плане, со
включением значительных материалов фольклорного порядка. Марийские народные
песни, даже с нотами, сказки, загадки, пословицы, поговорки, приметы и т.п.
были довольно широко
использованы в календарях... Марийские календари в том виде, в каком они
выходили после 1907 года, уже беззубыми, тоже не нравились, особенно
православной клике и официозным издательствам".
Чынжымак, 1908—1910 ийласе календарьлаште кугыжан властьым вигак шылталыше,
шудалше материал уке, тидыже важмалдык калык илыш ончыктымо гоч эртаралтын.
Теве 1908 ийлан лукмо календарьым тӱткынрак шерген лектына. Ончылмутышто
шочмо
йылмым пагалыме, калыкым туныктымо нерген ойлалтеш: "...Марий калыкын
йылмыже
йомеш гын, марий калык шкежат йомын пыта... Мемнан марий гыч тунемше шке
йылмыжым монда. Рушла тунемеш. Молан тунеммыжым, мом шинчымыжым марла
йылмыж дене каласен огеш керт. Руш коклаште, илен-илен, марий деч шӱмжӧ
йӱкша. Вара руш ӱдырым
налеш да руш коклашке кая. Кодшыжо-шамыч пеш пычкемыш улыт... Огыт тунем.
Кушто
тунемаш? Кӧ туныкта? Кызытсе школ-шамычыште рушла туныктат. Шуко рвезе школ
гыч
нимом шинчыде лектеш, шукыжо шинчымыжым монден пытара... Марий учитель-
шамыч,
марий батюшка-шамыч, айдыза вашке марий калыкым шке йылмыж дене
туныктена...
Озаҥ марий-влак".
Умбакыже календарь калыклан тӱрлӧ кӱлешан ойым пуышо статья-влакым савыкта.
"Марий калык нерген" материалыште ожнысо илыш ончыкталтын. Кушко тунемаш
каяш лиеш,
тидат ушештаралтын. Календарьыште С.Чавайнын "Юмо деч ю патыр" почеламутшо
лектын. "Шурно паша нерген" ужашыште тыге палемдалтеш: "...Южышт курымешышт
неле
пашам ыштат гынат, нужнан (йорлын) иленак ӱмыржым эртара, ...курымеш кӱтӱм
кӱтен, киш-пум руэн, шурным ӱден толаша гынат, кочкашыжат чак (чуть)
ситара,
йорло гыч лектын ок керт". Илышым саемдашлан верч тунемаш кӱлеш, шурно
кушташат
тунемман: "Мемнан калыкынат илышыже шыгырем шуын: у вер пытен, аҥа ярнен,
терысым ситараш ок лий, олыкат шудылан пеш (чот) иземын, шудат ок шоч,
садын дене
мемнан калыкат вашке у илышыш лекше ыле... Марий калыкат шеҥгелан кодеш
гын,
тырлен ок керт".
Тиде календарьыште ю, тошто еҥ мут, тушто, муро, чер деч паремдымаш,
икшывым ончымаш, игечым ончылгоч палыме нергенат оҥай ой пурталтын. Теве
"Марий калыкын
сай шомакше нерген" ужашыште составитель-влак кугешнен серат: "Марийын шке
шомакше уке мо? Кунам ынже лий! Сай, поро ойым пумыжо шуэш гын, тошто еҥ
мутшо
уло; туштым тушталташ — туштыжо шуко; муралталын колта гын, пытышаш огыл
мурыжо;
йомакшым манат гын, колыштынат от пытаре!" 1908 ийлан лекше календарьыште
36
тошто еҥ мут, 28 тушто, 44 муро савыкталтын.
1909 ийлан календарьым автор-влак "пеш йывыртен" луктыныт: "Шкенан шинча
денак
ужна, пылышна дене колна: марий калык ӱмасе календарьым чыла вереат пеш
йӧратен
нале... Тыге ынде марий калыкат книжкан пайдажым (пользыжым) шижаш
тӱҥале...
Вашке гына книжкам налеш да пеш "содор" шинчажым книжкаш пыжыктышаш гай
лудаш
тӱҥалеш". Но ончыклык паша ятыр: "Ме марий калык шкенан кӧ улмынам, могай
мотормотор мурына, йомакна, тошто гыч кодшо мутна улмыжым нимажымат огына
шинче...
Ынде ме марий калыкым почаш — волгыдемдаш марийын эн тошто поро мотор деч
мотор
мурыжым, поро мутшым, туштыжым, йомакшым, шурно паша нерген, мӱкш нерген да
монь
— чылажымат печэтлаш шонена... Эй, марий-шамыч, лудса книжкам, почылтса,
тунемза
вашкерак... Озаҥыште илыше марий-влак".
Эртыше ийлан лукмо календарьысе семынак тӱрлӧ кӱлешан шомак уло: туныктышо
лияш
экзаменым кузе кучаш, казна чотеш могай школлаште тунемаш келша. С.Чавайнын

"Ӱжара" почеламутшо паша муро семын йоҥга, шурно куштышым мокта:
Ӱдышылан кугу чап!
Паша еҥлан кугу чап!..
"Мемнан кугыжансысе калыкын шотшо" статьяште марий калыкын могай
кундемлаште
илымыже ончыкталтеш. Ялысе калыклан сай ой-каҥашым "Кузе Атавай мӱкш ончаш
тунемын?" ойлымаш семын возымаште пуалтеш: тиде шке шотан идалыкаш паша
календарь.
Тыште мӱкш ончымаш веле огыл, моло паша радамат рашемдалтын. Моло сылнымут
произведений кокла гыч В.М.Васильевын "Йондал" почеламутшо уло. Тыгак 96
муро, 86
тушто, 174 тошто еҥ мут календарьым сылнештарат.
1910 ийлан лукмо "Марла календарь" комышто тӱрлӧ вер гыч тунемаш чумыргышо
марий-влакым сӱретлыме да тыгай почеламутым савыктыме:
Йӧным мушо йӧрым кочкеш,
Йӧн мудымо шкат йомеш.
Йӧным кычал муалаш
Кӱлеш кнагам ончалаш.
Кнагам налдалын палаш
Кӱлеш ожно тунемаш.
Тӱрлӧ-тӱрлӧ вер гычын
Школыш марий толдалын.
Ырвезыжат, ӱдыржат
Тунемалнешт чыланат.
Чылан тыгак колталза,
Туныкталын илалза!
Календарь "образованный" марий-влакым калыклан полшаш ӱжеш: "Шурно паша,
сурткӧргӧ, пакча-паша, вольык-чырлык, мӱкш ончымаш, ужалымаш-налмаш,
икшывым ончымаш, туныктымаш — чыла могырымат "образованный" марийлан ышташ
паша верештеш;
тунеммыже, моштымыжо семын чыла тӱрлӧ паша гыч ик тӱрлыжым саемдаш полша
гынат,
мыняр шуко порылыкым ыштен кертеш!"
Шуко йодыш радамыште еҥын тӧрсыр илышыжат лончылалтеш: "Уке еҥ тутыш пашам
ыштенат сайын илен, теммешкыже кочкын-йӱын ок керт, уланже гыч южышт пашам
век ыштыдеак пеш сай илат, нужнам-ойгым огыт уж, тамылын кочкыт-йӱыт,
шужымашын могай
лиймыжымат огыт шинче... Уке еҥын шукыжын кочкашыже у кинде марте огыл,
шошым
мартеат ок сите. Садлан тудо весе деч ончыкылан ышташ налеш".
Илыш нерген шонкалымаш изи огыл верым айла. Ожнысо татым ушештарат: "Тунам
сай
мландат, чодыражат, янлык-кайыкат шуко улмаш... Илен-илен калык шукемын,
мланде
тоштемын, чодыражат, янлык-кайыкшат шагалемын, илышат пужлаш тӱҥалын".
Шагал тунемме нерген: "...марий калык гына шеҥгелан кодын, тошто семын илен
толаша.
Мландым шогавуй дене кор-кор-корр... коркален коштеш, мӱкшымат тошто
семынак
краж омарташ кучылтеш, мӱкш илышым сайын ок шинче. Садлан марийын шурныжат
сайын
ок шоч, мӱкшыжат ок тӱлӧ, мӱымат шагал налеш", "...марий калык гыч шукышт
огыт
тунем, тунеммыштат ок шу".
Чумыр пайда каҥаш-влак деч посна тиде номер сылнымутлан пеш поян.
С.Чавайнын
"Марий патыр-влак", Г.Эвайн-Кармазинын "Вувер кува", В.Ӱпымарий-Васильевын
"Пырыс ден шыл", "Пырыс ден коля", "Поян веҥе", "Пыште" почеламутлаштым
лудын кертына. Кнагаште 60 тушто, 114 калыкмут да ятыр молат уло.
Кугыжан власть календарьлаште мом возымым эскеренак шоген. 1910 ийлан лекше
кнагаште "Шорык тага ден сӧсна" йомак савыкталтын. Тиде произведенийыште
властьлан
ала-могай лӱдыктышым ужын шуктеныт да Озаҥ губернаторлан шижтареныт.
Губернатор
должностьым шуктышо вице-губернатор Озаҥысе печать шотышто жаплан ыштыме
комитетыш кагазым наҥгайыкта, туштыжо теве мом палемден:
"По дошедшим до меня сведениям, этот календарь имеет ярко-выраженную
тенденцию,
направленную против обрусительной, будто бы, политики Русского
правительства,
что особенно заметно в сказке о свинье и баранах, помещенной в конце
календаря.
Покорнейше прошу Временный Комитет по делам печати не отказать в сообщении
мне
по этому поводу надлежащих сведений, с приложением, если окажется
возможным, экземпляра самого календаря, с соответствующими переводами
статей, обращающих на
себя внимание".
Тиде отношенийлан 1907 ийысе семынак вашмут ямдылаш адак Н.И.Ашмаринымак
йодыныт. Тудыжо ожнысо семынак йомакым шымарак мут дене кусарен, а вашмут
ямдылыме
годым туге савырал шынден, пуйто тыште марий нерген нимогай мутат лийын ок
керт,
а одылан туара. Комитет вуйлатыше М.Пинегин губернаторлан вашештен: "... По
отзыву члена Комитета г.Ашмарина, в содержании этого календаря нет ничего
преступного. Что касается басни под черемисским назавнием "Шорык тага ден
сӧсна" (йомак) или по-русски "Баран и свинья" (сказка), то перевод ее,
исполненный г.Ашмариным, при сем прилагается. Из перевода нельзя усмотреть,
что содержание басни
направлено против обрусительной политики Русского Правительства; скорее
можно
думать, что здесь идет речь о смешанных браках. Даже и в этом случае, по
мнению
Комитета, нельзя с точностью указать, кто подразумевается под глупым
бараном и
злой свиньей; если предположить под бараном подразумевается вотяк или
вотская
народность, то в образе свиньи трудно усмотреть русскую женщину или русский
народ, потому что вотяки всегда видят превосходство русских, прежде всего
во внешнем образе жизни, в сравнительно большой чистоте и опрятности, в
большем культурном развитии, а между тем в басне свинья тащит барана к
свиньям, в грязь, в
которой все-таки баран не научился валяться. Поэтому члены Комитета склонны
видеть в свинье и смерти барана опасность, которая угрожает вотякам...".
Календарь лукшо-влак ваштареш тӱрлӧ шылтыкым кычалыныт.
Тыге 1911 да 1912 ийлан "Марла календарь" лукмашым Озаҥ учебный округ
управлений
пеленсе Переводческий комиссий шке кидышкыже налеш. Пашам вуйлаташ
А.И.Емельяновым пеҥгыдемдат. Комиссий отчетышто возалтын: "...г. Емельянов
представил в комитет подробный проект черемисского календаря на 1911 г. и
вскоре же приступил
по поручению комиссии к составлению названного календаря (издание ¹ 42),
долженствующим быть противовесом существующим на черемис(ском) языке
календарям левого
направления".
Чынжымак, Комиссийын лукмо календарь шке содержанийже да тӱсшӧ дене ончычсо
кнага тӱшка деч чот ойыртемалтын. В.М.Васильев манмыла, нуно православно-
миссионер
шӱлышан улыт. 1911 ийлан лукмо календарь кугыжан фамилийже нерген
каласкала.
"Россия кугыжанышым ончымаш" статьяште палемдыме: "Россия кугыжанышым ончен
ашна
кугыжа император Николай Александрович. Россия калык ончымаш чыла тудын
кидыштыже. Тудо мемнан ача... Калыклан кӱлшӧ чыла закон кугыжан кид гыч
лектеш".
Мутат уке, календарь ончычсо южо традицийым шуктыде кертын огыл. Сандене
Российын кугытшо, калыкше, вера шот дене шелалтмыже палемдалтеш, тунеммаш
кайыме, чер
деч паремдыде, шудо ӱдымӧ нерген материал, муро, тушто улыт. Кугу вер
Н.И.Ильминскийлан пӧлеклалтын.
Календарь лекме нерген уверым Переводческий комиссий типографийыште 100
экземпляр дене савыктен да марий калык илыман волостьлашке шаркален. Кугу
заявке-влак
тыгай кундемла гыч пуреныт: Яраҥ уездысе Ернур гыч (38 экземпляр),
Кугушерга гыч
(20), Кельмак-Сола гыч (50); Пӱрӧ уездысе Атлегач гыч (50), Бураево гыч
(5),
Елабуга уездысе Марий Возжай гыч (50), Бимы гыч (50), Чарла уездысе Нурма
гыч
(20). Но ончычсо семын чыла тиражым садак шарен кертын огытыл.
В.М.Васильев,
"Тыгай календарь мемналан огеш кӱл" манын, мӧҥгеш колтымо нергенат
ушештара.
Эн православно-миссионер сынанлан 1912 ийлан лукмо календарьым шотлыман.
Титулышто улшо фотомак ончалына: "Камско-Березовский марий монастырь. Кодшо
ийын тиде монастырьыш Кугу княгиня Елизавета Федоровна юмо кумалаш толын
ыле". Белгородышто архирей лийын илыше св. Иоасаф "Марий-шамыч кумалаш миен
огыт керт гын,
молебен ышташ почто да письма дене оксам колтышт" манын. Марий калыклан
Арбан
волость Шап селаште кончышо юмоҥа-шамычым пуртымо. Святой Николай Угодникын
иконыжо нерген, Унчо школышто кузе тунемыт да тунемше-влак кумалыт.
П.А.Столыпиным
пуштмо нерген увер да тудлан памятник ышташ марий калык деч окса погымо
нерген
мут.
Историй дене кылдалтше кок лӱмгече ушештаралтеш: В.М.Ломоносовын шочмыжлан
200
ий да 1812 ий сарлан 100 ий.
Сад шындыме да мӱкш ончымо шотышто изирак материал уло.
Переводческий комиссий 1911—1912 ийлаште савыктыме календарьлаж дене лудшо-
влакын кумылыштым савырен кертын огыл.
Пытартыш, 1913 ийлан кнагам угыч В.М.Васильев вуйлатыме тӱшка ямдылен.
Ончылмут
лийын огыл. Тудын олмеш кнаган пайдалыкше нерген кӱчык почеламут верланен,
шочмо
йылмым моктен:
Шке йылмет йӧн муаш
Чыла дечат путырак раш.
В.М.Васильевын савыктыме моло изданийже семынак тунемаш ӱжмаш йоҥгалтеш,
лектышан пашаш кумылаҥдаш тыршат:
Йӧнжым муын поетат,
Йӧнде илен йорлештат.
Чыла тӱрлӧ пашалан
Сай йӧн дене тӱҥалман.
Черке календарь, император пӧрт нерген умылтарымек, "Могай пашаште окса
шукырак?" материал кӱлешан ой-каҥашым пуа: "Икырлан кокырым пуртен шого".
Эн шуко
окса торгайыме пашаште лектеш, мланде паша, сонар паша деч лектыш изи. Теве

финн-влак торгайыме дене кугу пайдам налыт, садлан нуно ток, поян илат.
Марий-влакат торгаен кертыт, тидлан компанийым ыштыман. Мом калыкна ужален
сеҥа? Тиде:
шурно, вольык, муно, коваште, пушеҥге, мӱй, кол, рак, кидпаша да молат,
нуным
вес кундемлашкат шупшыкташ тыршыман. "Кызыт мыланна шурно сату ден муно
сату пеш
сай; шинчышылан тушто пеш шуко окса, шинчыдымылан мераҥ мунат уке... Иза-
шольо-влак, йӧрым кочкеш йӧнан еҥ, оксам куча поян еҥ" — туныктен марий-
влакым
Г.Эвайн. Тудынак мӱкш кучышылан каҥаш, аракан осаллыкше нерген мутшо
сералтын.
Номерыште пӱртӱс илышым умылтарыше статьят лыҥак: мланде, кече, шӱдыр
нерген ойлымо, кече ден йӱд кузе лийыт; кеҥеж, теле, шошо кузе толыт;
тылзе, кече ден
тылзе кузе петырналтыт, чолгашӱдыр, почаншӱдыр, волен вочшо шӱдыр нерген
умылтарыме. Кече вашталтышым, ояр, йӱр, лум лийшашым да монь ончыктышо;
марий калыкын
шурно шочмаш-шочдымаш да шурно ӱдымӧ жап нерген ойлымо палышт-влак;
пакчасаска,
пакча емыж нерген ойлымо изи огыл верым айла. Еҥ да вольык черым эмлыме
рашемдыше оят пурталтын.
Календарьыште 280 тошто еҥ мут, 12 тушто, 11 муро да кок сылнымутан
произведений
уло: Коркан — курык марийын (Е.Ф.Егоровын) "Элнет пӱнчер" почеламутшо, Сайн
эрге
Сайгелдын (Ф.А.Букетовын) "Кабан ер" балладыже.
Тыгерак, 1907—1913 ийлаште шым "Марла календарь" лектын.

* * *

"Марла календарь"-влакым шергал лекмеке, ме палышна, мыняр шуко йодышлан
тудо
вашмутым пуэн. Ты марте марийын тыгай изданийже лийын огыл. Тудо жаплан
календарь энциклопедий шӱлышан улмаш манына гынат, йоҥылыш огына лий. Шуко
еҥ илышыштыже икымше гана марла возымо статьяжым, почеламутшым тушакын
савыктен — календарь альманахымат ушештарен. Кнага тӱҥ шотышто кресаньыклан
пӧлеклалтын, агрономий, озанлык вӱдымӧ, шуко пасуан аҥа (многополье),
шурным куштымаш, урлыкашым
ямдылымаш, ял озанлык пашам ыштыме радам, пакчасаска, садвече, мӱкш
ашнымаш,
вольык-чырлык да ятыр моло нергенат лыҥ пайдале каҥашым пуэн. Чыла тиде
ушыш шыҥыже манын, калык мутым, калык ойым кучылтмо, куштылго йылме дене
возымо. Шагал
тунемше еҥат календарьым кугу кумыл дене лудын.
Калыкнам тунемаш, шке йылмыжым арален кодаш ӱжын возымо, национальный
кумылжым
тарватыме — тачысе кечыланат моткоч келшыше. Календарь кнагалашке 600 тошто
еҥ
мутым, 300 туштым, 340 мурым (южышт нота дене), пӱртӱс шымлыме 120 палым,
икмыняр йомакым, легендым пуртымо.
Календарь-влак мемнан эн шергакан историй да культур памятник улыт. "Марла
календарь" — калыкын поянлыкше.
Анатолий ПАТРУШЕВ,
Марий кугыжаныш университетысе региональный историй
кафедрын доцентше, историй наука кандидат.



042297
************************************************************************
4—22

Шанче илыш гыч манеш-манеш

Ксенофонт Архипович Четкарев Шернур район Нурмага ялыште шочын. Ученый,
МарНИИ-н
ончычсо директоржо, писе ушан, тӱрлӧ оҥайым шонен лукташ йӧратен. Тиде
ялыштак
шочшо, поро пошкудыжо, республикысе соцобеспечений министрын ончычсо
полышкалышыже Павел Тимофеевич Четкарев ученый, писатель нерген ик оҥайым
мыланем каласен
коден.

ПОРЫН ШАРНАЛТАТ

Писатель, ученый Четкарев, шкенжын икымше книгажым савыктен луктын, моткоч
куаныше ялышкыже толеш. Шона, кузе тидым палемдаш.
Эрдене пошкудыжлан имньым кычкыкта. Орваш шинчын, эҥер гоч вес ялысе
кевытыш кудалеш. Икмыняр кленча ош аракам, шӱдӧ кӱчымӧ муным налеш. Мӧҥгеш
толшыжла, тӱр
пӧртын капка ончыкшо имньыжым йолыштен шогалта. Окна дек миен, яндам
пералта.
Онысим Васлийын тово вуйжо койылалта.
— Васлий родо, окнатым поч. Мӧҥгыштет мынярын улыда, чылан лишке толза.
Мыйын
икымше книгам савыкталт лекме лӱмеш таче чыладам унам ыштем. Теве кучо ик
кӱчымӧ
муным, чаткан изи рожым ыштен, кӧргыштӧ мо улыжым подыл, шӱмжым ит пудырто,
мыланем пӧртылтӧ,— манеш писатель.
... Яра шӱм кӧргыш ош аракам тема. "Ынде тидыжымат подылза",— малдалеш.
Тыге тудо ял йыр савырна. Кажне окна йымалне шогалын, чылаштым эн ончыч
муно дене сийла, вара ош "кочо лемым" подылта.
Ксенофонт шукертак вес тӱняште коштеш, но илыше пошкудыжо-влак тудын лӱмжым
тачат пагален ойлат.

Йылмызе-ученый, филологий наука доктор Семон Яковлевич Черных Кугу сар каен
шогымо жапыште шочмо Кугэҥер ялыштыже бригадирлан ыштен. Тунамсе ӱдыр,
кызытсе вате-влак тудым порын шарнат.

"САДАК ОПТЫЗА..."

Кугу сар ийлаште ялыште шурным утларакше сорла дене тӱредыныт, кылтам, имне
полшымо дене пӧрдыктен, машинаште кыреныт. Вара пуалтеныт. Яндар пырчым
рвезе-ӱдыр-влак мешакыш оптеныт. Пашам пытарен, каналташ шинчыныт.
Пеш писын бригадир Семон толын лектеш. Умбачынак кычкыра:
— Молан пашам огыда ыште? Адакат шинчылтыда?
— Кунар улшо чыла мешакыш оптенна...
— Садак оптыза! — манешат, бригадир умбаке куржеш.

Владислав КОНЫШЕВ.



042397
************************************************************************

4—23

ЗИНОН ПРОХОРОВЛАН ЧАПМУРО

Мутшо Юрий Галютинын Семже Дмитрий Кульшетовын

Бойышто чапым воин ок шоно,
Шкенжым ок шоно, сусырымат.
Юл тӱр гыч рвезын, воин Зинонын
Кидше гыч тулым поч, автомат!

Шочмо ял верчын, Юл эҥер верчын,
Ныжыл ава верч, сурт пиал верч,
Родина верчын, шке таҥже верчын,
Шочдымо ӱдыр, рвезе-влак верч.

Кажне айдемын чон кӱкшакаже
Кӧн гын иян, а кӧн гын тулан.
Ӱлыкӧ икте вошт яклешт кайыже.
Кодшо кӱшан, кӧн чонжо йӱла.

Тулым пӱргале трук амбразура.
Петырыш рвезе: "Ок код олпот!"
Койо шинчаште аван чурий муро,
Вӱр дене пич лие шем пулемет.



042497
************************************************************************
4—24

Василий Филиппов
Йолташ уке гын — кычал, уло гын — арале.
Калыкмут
Пӧча, Пӧтыр, Петр Ефимович...
Ойлымаш

Ме Пӧтыр дене икияш да ик ялеш шочын улына. Пӧртнат ик уремыштак йыгыре
шогат,
тошто оҥа дене кырыме савар веле нуным ойыра. Аваже тудым "Пӧча" манеш ыле.
Тиде
лӱм курымешлан пижын кодо, ынде пенсийыш лектын гынат, шочмо ялыште Пӧтырым
тыгак лӱмдат.
Ме Пӧча дене изинек келшен иленна, икте-весе деч посна нигушкат коштын
онал.
Комбым але презым кӱташ, колым кучаш але поҥгым погаш — эре пырля. Аваже
пушкыдо
киндеш свежа ӱйым шӱрен пуа гын, пел шултышыжым Пӧча мылам ката ыле. Мыят
тыгак
ыштылынам. Иктаж-кӧ мыйым обижаяш тӧчен гын, тудо — туштак. Мыят йолташемым
арален налаш эреак ямде лийынам.
Школыш вич меҥге ӧрдыжкӧ кум ий пырля коштна, классыште ик парт коклаште
шинчышна. Урок деч вара мӧҥгыжӧ толын, иктаж-мом вашкерак пурлеш, ноен
коштмыжым ончыде, Пӧтыр пӧртышкына куржын толеш да туге йывыртен ончен
шога, пуйто тылзе наре
мыйым ужде йокрокланен коштын.
Кыдалаш школым тунем пытарымек, институтыш пураш пырля кайышна. Чаманен
каласаш
кӱлеш, тушко Пӧча ыш логал, экзаменым кучен ыш сеҥе. Йолташем деч ойырлаш
огыл
манын, мыят изиш гына тунеммем кудалтен шым кае.
Институтым пытарен, мӧҥгеш пӧртылмек, эн первый мый декем Пӧча куржын
тольо, йывыртен саламлыш, шкеж деке ӱжын наҥгайыш, да ме шуко жап тӱрлӧ
оҥайым, йоча годым орадыланымынам шарналтен шинчышна.
... Мыйым колхоз агрономлан шогалтышт. Пӧча специальностьшо укелан кӧра я
трактор бригадыште, я фермыште, я имне дене пашам ыштен кошто. Йолташ семын
келшен
илымыланна тиде, конешне, нимынярат ыш мешае. Шоналташ гын, могай ойыртем,
уло
йолташетын кӱшыл шинчымашыже але уке? Келшен илымаште образований —
мешанчык
огыл. Пӧча воктенем улмо годым мый шкемым лӱмын тыматлын, моктаныде
кученам, шагалрак ойлен, утларак тудым колыштынам. Тыгай койышем тудо,
чынак, аклен моштыш.
Паша гыч пӧртылмем ужешат, мый декем куржын толеш, кас кочкышым пырля ышташ
шке
декыже ӱжеш. Авамат эргыж семын тудым йӧрата ыле: иктаж-могай тамле
кочкышым ямдылен шуктымек, ӱстелтӧрыш Пӧтыр деч посна мыйым ок шынде ыле.
Икмыняр жап эртымек, Пӧчан койышыжо палаш лийдымын вашталташ тӱҥале. Тыге
колхоз
вуйлатышым шке суртышкыжо ӱжын кондаш йодо:
— Кастене изишак кутырен шинчаш кӱлеш, — мане.
Могай амал дене председательым ӱжын кондет, кузе тудлан умылтарет? Так,
амал деч
посна, йӧнысырын чучо. Садлан мыскара йӧре ойлем:
— Тек председатель шке мемнам ӱжын наҥгая! Шонет, ме тудын деч уда улына?
Икана кастене Пӧчан шонен коштмо кумылжо содык илышыш пурен шуо. Ала-кузе
председатель паша сомыл дене мый декем пурыш, ятыр мутланен шинчышна, да
кас кочкышым ышташ тудым кухньыш ӱжын пуртышым.
Ӱстелтӧрыш шинчын гына шуктышна, омса лондемым вончен, Пӧча пурен шогале.
— Пагален ӱжам тендам! — кычкырал колтыш, пуйто ме тудын деке унала
пуренна,
пуйто мемнам куанен вашлиеш, да киднам пеҥгыдын кормыжтыл нале...
Кочкаш тӱҥалын гына шуктышна, Пӧча, оксам луктын, мыланем шуялтыш:
— На, кучо да иктаж-кӧм арака налаш колто, — кӱшта тудо.
Мый чылт ӧрын кайышым да, шижде, оксажым нальым.
Вик каласынем: Пӧчан тӱшкаште шкенжым тыге веселан кучен моштымыжым мый
первый
гана ужым. Тудо, чарныде, оҥайым каласкала, анекдот почаш, анекдотым
поньыжеш,
икманаш, кас мучко воштылтышым ыштыл шинчыш.
Ӧрманат огыл, мемнан председательлан Пӧча моткоч келшыш. Тиде вучыдымо кас
деч
вара озанлык вуйлатыше икана ойла: "Палет, могай сай рвезе тыйын пошкудет!"
Председательлан Пӧчан келшымыже мыйымат куандарен веле кодыш. Садоводлан
ямдылыме курсыш ик еҥым колташ мут лекмек, мый озанлык вуйлатышылан темлаш
тоштым:
— Можыч, Пӧтырым колтена. Рвезе тудо самырык, кыдалаш школым тунем
пытарен...
— Пеш сай кандидатура, — председатель тунамак келшыш. — Но каяш тудо келша
гала?
— Мутланен ончем теве. Тореш ок лий, шонем, — ӱшандарышым озам.
Тыгай ой лекме нерген Пӧчалан каласышымат, тудо ӱмбакем шӧрын ончале да
пелештыш:
— Иктаж-могай сайрак верым кычал муыда манын, шоненам ыле.
Мый умылтараш тыршем:
— Пушеҥге вуй марте кӱзаш шонет гын, вож гыч тӱҥалаш кӱлеш. Кугу
должностьыш шуаш шонет гын, изи пашаштат ыштен ончыман.
Икманаш, сӧрвален, тудым савырышым.
Курсым тунем пытарымек, Пӧчам председатель дене йолташ лие. Кузе тудым шке
могырыш савырен керте, ом пале, но ужам: Пӧчалан кӧра вуйлатышына пытартыш
йолашыжым
кудашын пуаш ямде. А Пӧчаже тудын керек-могай йодышыжым шукташ тӱҥале.
Эркын-эркын Пӧча мый декем коштмыжым, шке деке унала ӱжын пуртымыжым
чарныш. Туге гынат, мый тошто семынак тудым йолташемлан шотлен коштам. Кок
самырык еҥым
направлений почеш институтыш колтымо нерген погынымаште мут лекмек, мый эн
ончыч
Пӧчан лӱмжым калыклан ушештарышым.
— Тыге ӱшанле йолташ веле ыштен мошта! — мане да Пӧча институтыш тунемаш
кудале.
...Икмыняр ий эртыш. Икана райрӱдыштӧ Пӧтырым ужым, тудым "Сельхозтехника"
объединений вуйлатышылан шогалтеныт улмаш. Кок палыдыме, моторын чийыше
пӧръеҥ дене
мутланен, Пӧтыр урем дене кая. Мый, куанен, воктекышт миен шогальым:
— Салам лийже, Пӧтыр таҥем! Мыняр ий вашлийын онал? Мыйым йӧршеш монденат
ала-мо?..
— Паша шуко, — айда-лийже ӱмбакем ончалын, тудо пелештыш. — Вуеш ит нал,
жапем
уке, мыйым вучат... Кызытеш...
Мый почешыже ятыр ончен шогышым. "Мо лийын Пӧча? Можыч, иктаж-семын
обижаенам?"
ӧрын шонем.
Ик шагат гыч столовыйыш кочкаш пурышым. Мом тыште ужам? "Жапем уке" манше
Пӧчат
да саде кок пӧръеҥет ӱстелтӧрыштӧ подыл шинчат, йывыртен воштылыт. Ме
шинчаваш
лийна, но тудо савырнен веле шинче, пуйто мыйым ок пале. Мыят нунын деке
мияш
шым тошт, вашкерак кочкын пытарышым да уремыш лектым.
"Молан Пӧча мыланем сырен коштеш?" — тиде йодыш вуй гычем ок лек. Уке,
амалжым
пален налде, тышеч ом кай. Ме вет ик ял гычак, лишыл йолташ улына. Кочмо
вер
воктен шогальым да лекмыжым вучен шогем.
Пытартышлан нунын лекмыштым ужам. Кидшым рӱзкален, Пӧча ала-мом чарныде
каласкала, а йолташышт куанен воштылыт. Теве кугурак капан еҥын шляпажым
мардеж ӧрдыжкӧ
налын шуыш. Пӧча тыманмеш тудым руалтен нале, пинчак шокшешыже пуракым
ӱштыльӧ
да йомартлын озажлан кучыктыш.
Мый нунын деке миен шогальым:
— Пӧтыр, ик минутлан мыланем кӱлат...
— Кызытак тендам поктен шуам, — йолташыже-влаклан Пӧча каласыш да келесыр
чурийжым мый декем савырыш. — Ойло, мо кӱлеш? Колыштам...
— Вашлиймына годым эре ала-молан кораҥ каяш вашкет. Пален налнем, иктаж-
семын
обижатлен омыл тыйым? — чонлан каньысыр лийын йодам.
— Тидлан верчын мыйым шогалтышыч?! — сырен кайыш тудо. — А мый шонышым, пеш

кӱлешан паша дене толынат. Кӱлдымашым ойлышташ мыйын жапем уке. Эше иктым
ешарынем: Пӧтыр манын лӱмдаш, мый ынде колхоз бригадир омыл. Кеч-мо гынат,
ответственный райрӱдӧ служащий улам, а йолташ-влакем Йошкар-Ола гыч
толыныт. Кызытеш...
Умшамат почын шым шукто, Пӧтыр каенат колтыш.
...Вашке тудым Йошкар-Олаш кусарыме нерген увер шарлыш.
Мыламат паша дене Йошкар-Олаш каяш логале.
Каем Ленин проспект мучко, ваштарешем Пӧча толеш. Пытартыш вашлиймынам
шарнен,
йӱкым лукташ мый шым тошт: ончем, мом тудо ышташ тӱҥалеш. Пӧча мыйым ужо
гынат,
ик мутым пелештыде, воктечем эртен кайыш.
Эрлашыжым ме адак уремеш вашлийна. Тунам чытен шым керт, кидем тудлан
шуялтышым:
— Поро кече лийже, Пӧтыр, — шинчашкыже ончен ойлем.
Но тудо вуйжым изиш савалтыш да умбакыла каен колтыш.
Кокымшо гана Йошкар-Олаш толмекем, Пӧтыр деке пурен лекташ колхоз
председатель
кӱштен ыле. Пеш ынем пуро, но пашалан кӧра мом от ыште! Приемныйыш
логальым, кабинет могырыш каяш гына тӱҥалынам ыле, корным секретарьша
петырен шогале:
— Петр Ефимович доклад деч посна пурымым ок йӧрате...
— Мый тудын тошто йолташыже улам, мӱндыр район гыч толынам, пеш вашкем...
Таче
автобус дене кудалнем, — куктылын, секретарьшылан умылтараш толашем.
— Керек-кӧ лийже. Мыланем садиктак... Вучалтыза тыште, — мане да кабинет
могырыш
тарваныш.
— Колыштса. — Шогалтышым мый ӱдырамашым.— Казыр изи кагазым тыланда пуэм.
Вашкерак пуртыжо манын, запискам секретарьшылан возен кучыктышым. Ик минут
гыч
тудо мӧҥгеш лекте да мылам увертарыш:
— Петр Ефимович таче ок приниматле — тудын жапше уке. Эрла лу шагатлан
толза.
Тыгай увер мыйым моткоч тӱргыжтарен колтыш. Туге гынат эрлашыжым ончыктымо
шагатлан адак толын пурышым.
— Шке деныже? — йодам секретарьша деч.
— Уке. Але пашаш толын огыл,— вашмут лие.
Шинчем да вучем, вучем да книгам лышташлем.
— Пӧтыр латкок шагат лишеммек веле толын пурыш. Ӱмбакем ончалде, шке
кабинетышкыже пурен кайыш. "Теве — теве ӱжын пурта"— шке семынем шонен
шинчем Вучем, вучем... Шерем теме. Кокымшо шагатышкат кайыш. Чытен шым
керт, омсам изиш почын
йодам:
— Пураш лиеш?
Пӧча ӧкым вуйжым нӧлтале:
— Таче приниматлен ом керт.
Кидем волен кайыш, капем луштыргыш...
Омсам кроп тӱчын, приемный гыч лектым да нигунамт Петр Ефимович дек пураш
огыл
манын, товатлыме мутым шкаланем пуышым.
... Тиддеч вара талук утла эртыш. Паша сомыл дене угыч Йошкар-Олаш толаш
перныш.
Урем вес могырышто Пӧтыр эртен кая. Кузе тудо ужын шуктыш, ом пале —
рӱмбалгаш
тӱҥалын.
— Кугу салам лийже, шерге Йыванем!— корно гоч куржын толын кычкырал колтыш.
—
Вашлиймына кузе келшен тольо? Кузе тый дечет посна йокрокланен коштам,
тошто
йолташем! Каена мый декем, пагален ӱжам! Кугу уна таче улат. Да просто уна
огыл,
а ӱшанле тошто йолташем!
Тау ӱжмыланда, Петр Ефимович. Миен ом керт тендак дек...
— Молан. Петр Ефимович манын лӱмдет, ойло просто "Пӧча". Ме пырля шочын-
кушкынна, лишыл йолташ улына...
— Шарнем мый, икана "Пӧча маньым да тыланда пеш ыш келше. "Тыге лӱмдаш мый
колхоз бригадир омыл" манын тунам ойлышда...
— А-а-а. — Ӧпкен Пӧтыр кидшым лупшале.— Давай тоштым шарнышташ огына тӱҥал.
Каена мый декем. Ватем эре поро мут дене тыйын нерген шарнен ойла, уна
семын лийыметлан йывыртен кая... Шинчылтына, ончычсо илышым шарналтена...
Изи улмына годым
кузе кол кучаш, мӧр погаш коштына ыле! Шарнет тидым, Йыван, а? Мо нерген
кутыраш
— ме муына... Давай каена мый декем, мӱндырнӧ огыл илем...
Мый тудын деч пыкше утлышым. Шуко шонен коштым, мо Пӧтыр дене лийын, молан
чылт
вашталт каен. Икмыняр кече эртымек гына пален нальым: пашам шолдыртен
пытарымыжлан тудым кожен луктыныт улмаш.



050197
************************************************************************
5-01
Алексей БАХТИН

* * *
Шыже тӱс мылам лишыл моткочак,
Кажне пушыжым, тӱсшым палем,
Кертам озымын шӱлыкшым почын
Да лышташ йылме дене ойлен.
Мыланем конча чӱчкыдын шыже,
Ялт сӱретыште, тудым ужам
Да вучем... Но толешак гын, шкеже
Сылне шошыш тунамак куржам.
Да колам турий мурым каваште,
Лышташнер пушан южым нелам...
Но оҥай: чылажат — шарнымаште.
А кушеч шкеже тидым налам?

* * *
Тынар илаш,
Ик корным возыде,
Почкаш паласым,
Шӱм тулет иземын;
Эҥер воктене шыжым,
Йӱк лукде,
Ончаш ирлудым
Шӱрлык пызе семын;
Чиен калошым,
Молылак кошташ
Изи вӱташ
Вич пачашан полат гыч...

Толам ыле иктаже
Тамакым пижыкташ.
Ок пудырго — пиаллан —
Атыжат кеч...

* * *
Ме толна шыже чодыраш —
Пӱртӱсын пӧртыш.
Уке нимо тугай — ӧраш:
Ты пагыт эртыш...
Йӱксавыш шыгырыш пурен
Нера, ок лӱшкӧ.
Пӱкшерме вож пелен йымен,
Мала дыр кишке...
Пытартыш кошкышо лышташ
Онча йӱр вӱдыш.
А мыланна кӱлеш аршаш,
Кӱлеш вуйшӱдыш.
Тумлеге. Поҥго. Ошкиза.
Да пызлын сийже...
А мыланна шыжмаш оза —
Пеледыш — лийже!
Но тудын олмышто — саска,
Я покшым налын...
Мемнан чонеш гына ласка
Кеҥеж тӱҥалын...

* * *
Ял ӱмбалнем лӱшка мардеж,
Йомеш пӱнчер поран лоҥгаште...
Ялем, суртем! Туге лектеш:
Йомдарышым тендам коштмаште.
Авайын чӱктымӧ тулеш
Волгалт кая тунаре сомыл!
А мый кораҥым нунын деч...
Но тӱҥжӧ, витне, тиде огыл.
Мылам шепка — ты пӧрт, ты сад,
А вет кушмек, лекман тушечын.
Но мый улам моткочак рат
Толаш ты пӧртыш каныш кечын.
Паша шӱйдаҥыт погына,
Чыла ышташ жапшат ок сите,
Вет мый улам кечаш уна —
Ок шу, но кайыман садикте.
Каем адак... Шинчеш авам
Тӧрлатыдыме койко тӱрыш.
А мый лач корнышто шижам:
Нимом ойлен шым мошто тӱрыс...

Рушла гыч Анатолий Мокеев кусарен.
Шернур села.



050297
************************************************************************
5-02

Ольга ГЕРАСИМОВА
ВЕРУШ
Мотор Веруш мотор Шопкеля ялеш шочын-кушкын. Ача ден аважын кум ӱдырышт
лийын:
Саня, Вера да Валя. Шойбулак шымияш школым тунем лекмекыже, шем шинчан,
шошо уа
гай кап-кылан ӱдыр фермыште шорыкым, презым ончаш тӱҥалын. Чолга ӱдырын
кидыштыже чыла паша модын шоген...
— Ольга Ивановна, кеч-кузе чевер кеҥежым моктышт, йӧратышт, а мый шошым
йӧратем,
— манеш ыле Вера. — Шошо — пӱртӱс ылыжме, мланде пеледаш тӱҥалме пагыт. А
эше
пайремже мыняре?! Ӱярня, Кугече, Первый Май, Сеҥыш кече!
Вера Тихоновна мемнан деке чӱчкыдын толеден. Ом шылте, пошкудем-влак
толмылан
мый пеш куанем ыле. Теве туныктышо семын школышто тунемше ньога нерген
мутым
луктат, каҥашым йодат, тунеммыж нерген каласкалет. Да вет ялыште, шкат
паледа,
пошкудо деке эҥертыде, нигузе илен от керт: я икте, я весе кӱлеш. Але...
Мыйын пелашем Толя — Веран кресэргыже. Теве Толямын шочмо кечыже шужо —
Веруш
тувырым нумалынат толеш. Кресэргыжлан мотор тувырым ласкан чиктен шындат,
ӱдырем-шамычын шоктымо музык почеш кресэргыже йыр ала-мыняр гана
савырненат, муралтенат колта. Кугым ден оньым, Верушым ончен, "Ну, Верук,
артистак улат, артистак
улат" маныт ыле. "А кузе ом муралте, ом кушталте, кунам шкемын гаяк шем
шинчан,
йӧратыме кресэргым уло" манын, ӱстел коклаш Веруш шинчын.
А Ӱдырамаш пайремлан але шочмо кечыжлан меат ешна дене Вералан пӧлекым
кучыктенна. Вет тыге веле, икте-весым пагален, икте-весылан поро пашам
ыштен, моторлыкым
пӧлеклен, илышнаже сӧрале, пиалан да тичмаш лиеш огыл мо?
"Илышнаже сӧрале лиеш" манмаште, тидымат палемдынем: изи ӱдырем-влак Эля
ден Валя Верушым "Муно кокай" манаш тӱҥальыч. Тидыжлан Кугече пайрем
"титакан". Шкат
паледа, шкат ыштылыда: Кугече годым кресэргылан, кресӱдырлан, родо-тукымлан
лишыл еҥлан тӱрлӧ тӱсан муным пуат. Толямынат кресаваже Эля ден Валяланат
чиялтыме
кок муно гыч пӧлекла. Кажне Кугече кечын, кугу пашан еҥла койын, эрдене эр
кынелытат, окна воктеке пызнен шинчын, э Верукым вучат, "Муно кокаштым"
оролат. Мом
ыштет, йоча — йочак: нунын шке умылымашышт, шке шотышт,"— шоналтен
шыргыжалам.
Ешыштына Вера Тихоновна кеч-кунамат ик пагалыме, йӧратыме пошкудына, родына

лие...
А вот ик тыгай пайрем ӱстел годым каласкалымыжым нигунамат монден ом керт.
— Тӱжем индеш шӱдӧ нылле икымше ий кеҥеж... Шучко вой-на!..— кенета Верушын
шинчаже ик жаплан петырналте, шинчавӱдшӧ оҥысо мотор тувырышкыжо
чыпчалте...
Мутат уке, мый, ялысе туныктышо, Вера Тихоновна Архипован сарыште лиймыж
нерген
колынам ыле, но тидым... Пеш вашке мыйын шинча ончылан Верушын эн мотор, эн
чеченле ӱдыр ӱмыржым лугыч ыштыше фашист Германий, Гитлер ужмышудымын
сӱретлалтыч.
Шагал пытарыш мо фашизм олалам, яллам? Шагал йоктарыш мо тудо пӱтынь
калыкын
шинчавӱдшым, вӱржым? Шагал кочко мо айдемын илышыжым?!
Олык пеледыш гай чесле сынан, яшката капан латкандаш ияш марий ӱдыр Верушын
шара
шинчаштыже каргыме фашист дек ужмышудымаш тул ылыже. Мо дене гынат, кузе-
гынат
тудо намысдыме янлык тӱшкалан ӱчым шуктынеже. Шкеже колхоз фермыште волыкым
онча. Ӱшанен пуымо пашам ӱдыр моткочак йӧрата. А ялысе каче-влак пашаче,
чулым
ӱдырым гына ваҥат, кӱлеш гын, туларташат тыманмеш мият. Веруш гын пӱтынь
шӱмчонжым пашалан пӧлекла.
Кызыт каче-влак тушман деч элым аралаш каят, шара шинчан Вера денат сеҥымаш
кече
марте чеверласат.
Ӱдыр, фермыште ыштен, фронтлан шуко ӱйым, шылым, шӧрым колтынеже. Омыж
денат,
санитарный сумкам сакалтен, тудо тушман ваштареш кредалмашеш сусыргышо боец-
влаклан тӱрлӧ полышым пуа. Веруш омыж дене ала-мом кутыра ыле, но аваже,
йӧратыме ӱдыржым шыман ӧндалын, тыге мане:
— Эх, чонемжат, ӱдыремжат, ачат ынде ала-куштыла, увержат эше уке...
— Авай, шерге аваем... шке кумыл дене армийыш каем. Фермыште пашам ышташ
йӧршӧ
еҥым шуко муаш лиеш, а мый фронтышто кӱлам.
Сарын шучкылыкшо, фашизмын шакше пашаже Верушым лӱдыктен огыл: 1942 ийыште,

шӱлыкан аважым да ака-шӱжарже-влакым коден, фронтыш кая.
Чулым ӱдыр Смоленск кундемыште минометный частьыште кредалеш. Но ик тале
наступлений годым Вера сусырга. Тудым медсанбатыш кондат. Ошемше чурийжым
ончалын,
врач тудлан ныжылгын каласыш:
— Легко отделались, черноглазая, могло быть хуже. А теперь вам придется
потерпеть. Не боитесь?
— Нет,— вашештен, Вера касвелыш ончыктен. — Там страшнее...
Илалшырак врачын раш шинчаончалтышыже, ласкан кутырымыжо Вера Архиповалан
моткоч
келшен. Медсанбатыште эмлалтмыж годым тудо кертмыж семын медицинылан
тунемын,
тӱрлӧ нерген медсестра дечат йодыштын.
"Обязательно санитарка лиям!"— шке семынже ӱдыр шонен. Тӧрланымекше, Веруш
чынжымак санитарка лие. Боец-влак дене пырля шучко бойыш пуреден. Салтак
йӧрлын —
Вера-санитарка пеленже. Тунамак кӱлеш полышым пуа: сусыр верым лум гай
марля дене, лывырге кидшым модыктыл, писын пидын шында. Кунам ӱдырын
ныжылге шомакше
кӱлеш, семален, порын ойлен, мотор шинчаж дене ласкан ончалын, сусыргышо
еҥын
кумылжым волгалтара...
Кӧ санбатыш шке каен кертеш гын, Вера, тудым коден, весе деке нушкеш, патыр
салтак-влак почеш кая.
Нелын сусыргышо-влакым ӱдыр, плащ-палаткыш пыштен, санбатыш намиен. Тыге
тудо
салтак-влакым шучко колымаш деч утарен.
Архипова, сусыр верым пидаш тунемше шке кок изи кидшым ончалын, шӱлыкаҥын
мане:
— А мочоло тарваныде кийыше колышо кап! Нунылан тетла нимогай полышат огеш
кӱл,—
кумылжо волен, Вера пелештыш, шинчавӱдшӧ йорге йоген лекте. — Илышт ыле
чыланат,
да мый чылаштымат медсанбатыш, ваче ӱмбакем пыштен, нумал наҥгаем ыле...
Тыште, медсанбатыште, Верукым санитаркылан нальыч. Тудо ынде йӱдшӧ-кечыже
сусыргышо-влак коклаште. Йырым-йыр вӱр, нелын кычкырымаш, кечкыжмаш,
йӧсланымаш. Но
тудо, пеҥгыде койыш-шоктышан, кугу шучко сареш шуаралтше чонан ӱдыр,
чыламат чытен!
Сӧй пасушто лиймыж годымат, медсанбатыште дежуритлымыж годымат ала-кушто,
ала-могай фронтышто улшо шокшо шӱман ачаже эре ушышто пӧрдын, мӧҥгеш шортын
кодшо эн
ласка, кумылзо аважат шинча ончылныжак лийын.
— Кушто кызыт ачам? Ала илыше, ала...
Лач тыгай шонымаш денак икана Веруш чодырасе йолгорно дене шийла йылгыжын
йогышо
памашыш, вӱдвараш ведра-влакым сакен, Йошкар-Ола велнысе шочмо кужу марий
семым
шӱшкалтен, вӱдлан ошкылын. Кенета воктенжак памаш йогымо йӱкым колышташ
толшо,
кечеш кӱшӧ салтак-влакын мутланымыштым колын.
— Смотри-ка, такая молденькая, и тоже воюет,— иктыже манын.
— Да, ей бы дома сидеть, в школе учиться, а она с нами горе мыкает,—
пелештен
весыже. Тиде йӱк Вералан пеш лишылын, палымыла чучын.
— Вот и дочь у меня такая шустрая была. А где, кто знает. Дома оставлял —
веселая была, черноглазая, как у этой девушки, губы алые.
Вес салтакше, чынакак, кеч ик гана шем мотор шинчан шке ӱдыржӧ олмеш
ончалже ыле
манын, чытен кертде, вӱдлан волышо ӱдырым эркын кычкырале:
— Доченька, подойди-ка сюда!
Вера эркын нунын деке лишемаш тӱҥале. Келгын шонен шинчыше пӧръеҥын кап-
кылжылан
шокшын чучын колтыш, шижде, ӱдыр деч рӱдаҥше йӱк дене йодо:
— Скажи, девушка, откуда родом?
— Я? Из Марийской республики!— Верук вашмутым пуыш.
— А...— салтакын шӱмжӧ мучашдымын шолеш, кыра! —...район!
— Медведевский... — ала-можо ял лӱмжымат ойлыктыш. Ындыже салтакын кап-
кылже
тӱҥмӧ гай лие, тудын шем кугурак шинчаже тул дечат виян йӱлаш тӱҥале.
— Мо тыгай?— ӧрын ончен шинча вуй пидман, ару капан, вес сусыргышо
салтакше.
— Веруш! Ӱдырем!..
Веран чыла йыжыҥже ала-кушко йымыш, ведраже-влак, вӱдвара гыч мучыштен, уло
чодырам шергылтарен, мланде ӱмбаке шуҥгалтыч. Ӱдыр салтак деке ала-мыняр
йолтошкалтышым ыштыш, нигунам мондаш лийдыме, шерге кок шинча вашлие:
— Ачий!
— Ӱдырем! Веруш!
Вера, вуйжым ачаж вачышке пыштен, тарваныде, куан шинчавӱдым йоктарен шога.
Тудын шинчавӱдшым ачаже шӱргыж гыч парняж дене ӱштылале, пиал дене тич
темын, тыгай чулым, лӱддымӧ ӱдырем уло манын, кугешнен шога.
— Ну, Верукем, шерге шочшем, йӧра, сита... Веруш, воштылаш, тавалташ кӱлеш,
а
тый...
Вера ден ачаже кум кече пырля ыльыч. Нунын мутышт памаш вӱд йогымо семын
йӱдеткечет йоген. Кажныже шке ужмыж-колмыж нерген, тӱрлӧ-тӱрлӧ сай увер
дене пырляк
лӱдыкшӧ уверымат ойлен... Ачаже ден ӱдыржӧ уэш ойырлышт: мом ыштет, сар.
Тихон Архиповлан частьышкыже каяш пагыт шуын. Верушыжо, эше ик гана ачаж
ӱмбак
ончалын, тудлан ятыр жап мамык лайык кидшым рӱзен. Тӱрлӧ шонымаш Веран
вуйыштыжо
пӧрдын. Но ала-молан, "Ачамым пытартыш гана ужам" манын, Веруш шоналтенат
огыл.
Ачаже сар гыч ыш пӧртыл. Фашизмым кырен шалатымеке, Вера Архипова, салтак
шинельым чиен, калыкын пиалжым, эрыкшым арален коден да шочмо-кушмо Шопкеля
яляшкыже пӧртылын.
Изиш каналтымеке, Веруш Калинин лӱмеш колхозын шорык фермышкыже уэш куанен
ошкылын. Тудо кажне шорыкын илышыж верч кучедалын. А тиде озанлык ий гыч
ийыш
чапланен. Верушынат вольык ончымо мастарлыкше кугемын. Колхозын чапшым веле

огыл, а пӱтынь районым, Марий Республикым ончыко виктарымашке суапле пашаж
дене
тудат кугу ошкылым ыштен. А Верушын муралтен да кушталтен колтымо
мастарлыкше,
моторлыкшо эре шинча ончылнем. А Кугу Сеҥымаш кечым лишемдаш полшымыжо
калыкын,
мыйынат шӱмешем эрелан кодеш.



050397
************************************************************************

5-03
Назарий АЛЕКСАНДРОВ
Морко велын чолга эргыже
Шукертак палыме йолташем, республиканский больницыште тыршыше Петр Иванович

Анисимов дене автобусышто шинчена, шочмо вер-шӧрышкына пырля миен толаш
шонен
илымынам ынде иже шуктена. Мӧҥгӧ корно кеч-кунамат шарнымашым ылыжта, кажне

савыртышыже эртышым ушештара. Автобус салма гай тӧр, асфальт дене леведме,
Шолэҥэр-Морко кугорно дене чымыкта. Тудын ожно могайрак улмыжым
шарналтетат,
шӱмлан шуй-й веле чучеш. Курыкла, лыкын-лукын коремла, купан чодыра, ошма
чоҥгала гоч шуйналтшет калыкым мочол орландарен?! Но тудо Морко вел
калыклан эн
лишыл, вет Шолэҥэр кӱртньӧ станцийыш лекташ йӧным ыштен шоген. Тушко колхоз-
влакын улазышт эллан киндым конденыт, тӱрлӧ сатум да кӱлеш ӱзгарым налын
шогеныт, а шке сомыллан еҥ-влак шукыжым йолын чӱҥгеныт. Тидланже жап ик
сутка
чоло кӱлын. 40-ше ийла мучаште гына ты корным тӧрлаташ, чоҥаш тӱҥальыч, а
асфальт дене 60-шо ийла мучашыште гына леведын шуктышт. Ондакше Морко гыч
Шолэҥэрыш грузотакси манме машина, вараракше автобус суткаште ик гана
коштын,
калыкым шупшыктен. А кызыт гын, Йошкар-Олашке да Моркышко лу-лучко автобус
Шолэҥэр гоч эрта.
Шолэҥэр станцийым лекмек, пурла велне Максиарка ял койылдалеш. Ожно
улазыже,
поэздыш вашкыше йолешке-влакше тыште пачерлан шогалыныт. Мӱндырнат огыл -
(тм)шыт эҥер.
- Ты эҥер дене але шукерте огыл шолым, пырням волталтын,- пелештыш Петр
Иванович, неле пашаште мыламат ятыр тыршаш логалын.
Икмыняр уштышым пич чодыра дене эртымек, пасу койылдалеш, кӱкшаташте
Дубовка
манме ял. Уста сылнымут мастар Осмин Йыванын шочмо верже. Тыште шуко мастар-
влак
иленыт, орвам, терым ыштеныт, канатым, керемым пуненыт, уло кундемлан кӱлеш

арверым ыштен шогеныт.
Теве автобус савыртышан курык дене волаш тӱҥале. Тудым калыкыште Агытан
курык
манын лӱмдат. Шошо вӱдшор пагытыште кӱдыр да сузо-влакын таҥ кучымо мурышт
йырваш шергылтмылан кӧра докан. Ожно тыште пич чодыра гӱжлен шоген, тушто
тӱрлӧ
янлык, кайык-влак иленыт. Тыштак шылше-влак шканышт йонлӧ верым муыныт.
Нуно
улазе-влак декат, корныеҥ декат лектыныт, толеныт, южгунамже айдемым пуштмо

уверат шоктен.
Курык тайыл почеш автобусын мунчалтен волымыж годым вуйышкем кенета кумдан
палыме поэт Николай Мухинын пелашыже Мария Степановнан ту пагыт нерген ик
шарнымашыже толын лекте, Петр Ивановичланат каласкален пуышым. Тудо тыгерак

ойлен ыле: "...Миклай Москошко туныктымо паша денат, поэт семынат чӱчкыдын
коштын. Ик шыже кечын Моско гыч пӧртылын. Зеленый Дол станциеш поезд гыч
волен,
тунам але Шолэҥэр станций лийын огыл. Кужу корныш йолын лектын. Агытан
курыкыш
касвелеш толын шуын, пушеҥге йымалан пыртак каналташ шинчын. Кенета чодыра
кокла
гыч палыдыме кок пӧръеҥ лектеш, кӱзым луктыт, сумкажым шупшын налыт,
кӱсенжым
пургедаш пижыт. Икшыве-влаклан кондымо йокмажым, оксажым да лӱман (именной)

пӧлек кӱсеншагатшым шупшын налыт да мӧҥгеш чодырашке чошат..."
- Николай Семенович - мыйын туныктышем,- мутышкем Петр Ивановичат ушныш. -
Тудо
мыйым Морко рабфакыште туныктен, медицина профессий дене кумда илыш
корнышко
лекташ полшен. Ончылно Октябрьский поселко койылдале. Тудын шочмыжлан пел
курым
утларак веле. Кугу сар пагытыште тысе пич чодыра лоҥгашке Крым гыч татар-
влакым,
Поволжье гыч немыч-влакым конденыт. Лач тунам первый барак, землянке-влак
шочыныт. Калык чодырам руэн илен. Тудо пагытыштак тыште узкоколейке манме
кӱртньӧ корно дене Финляндий гыч кондымо изи паровоз-влак чодырам
шупшыктеныт,
вара, кугу вагонлаш оптен, Сӱзлэҥер станцийыш ужатеныт. Чодырам шупшыктышо
поезд
пелен корныш лекше калыклан шинчын каяш йӧнештарыме ик теплушко манме
вагоным
пижыктен коштыктеныт. Тидыже Озаҥ але Чарла велыш кайыше еҥлан пассажир
поездыш
лекташ у йӧным ыштен. Ончычсо чодыра участке кызыт поселко лийын, калыкат
ятыр
ила.
Автобусна адакат кужу тайыл дене кудал вола, Вончо эҥер гоч шуйналтше кӱвар
дек
лишемеш. Тыгодым шинчаштем лач пел курым ожно, 1947 ийыште лийше сӱрет
кончыш.
Тудо ийын ме Сергей йолташем дене коктын (кызыт Морко больницын хирургшо)
Азъял
НСШ-ым (неполная средняя школа) моктымо грамот дене тунем лекмекна, Йошкар-
Оласе
фельдшерско-акушерский школыш тунемаш пурышна. Тудым мемнан изана-влак
тунем
лектыныт, меат нунын корныштым тошкаш икте-весылан шукертак сугыньленна
ыле.
Шонен илымына илышыш пурталте.
Ик тылзе утларак тунеммек, ме, поездыш шинчын, Сӱзлэҥерыш толын лекна.
Тушто
саде теплушкет мемнам вучен огыл улмаш, кудалын. Мыланна йӱдвошт,
кӱртньыгорно
шпалым шотлен, йолын эрташ вереште, эрвелеш Октябрьскийыш толын шуна, а
вара эше
латкандаш уштышым ошкылын, ялышкына толын пурышна. Мӧҥгыштына мемнам вучен
огытыл, лугыч толмыланна моткочак ӧрыныт. Авам мыйым вурсаш тӱҥале:"...
Изат-влак тунемше улыт, тылатат тунемаш кӱлеш, тунемше еҥ веле илышым ужеш.
Ачат уке
гынат, чыте, тырше тунемаш, эрлак Чарлашке лектын кае".
Мом ыштет? Чонлан каньысыр гынат, корныш тарванаш вереште. Сергей
йолташемымат
кожгатеныт, каяш кӧныш. Такшым "Тетла Чарлаш она пӧртыл" манын кутырен
каҥашенна
ыле. Авам эрдене неле котомкам чиктыш: "Тыште сукара, коштымо пареҥге,
шӱраш,
кинде",- мане. Сергейынат тупмешакше шке капораж гаяк коеш. Кӱтӱ тарваныме
деч
ончыч ял гыч лектын кайышна. Арыным, Кокласолам эртен, кум шагат наре
ошкылмекна, Октябрьский тайыл дек шуна. Лач Вончо кӱварым вончымек,
ваштарешна
чодыра лоҥга гыч шучко тӱсан пӧръеҥ лектын шогале, кидыштыже кӱжгӧ тоя.
Мыланна
шогалаш шӱдыш.
- Кудашса мешакдам!- кычкырале.
Кутырмыж гыч шекланышна: мемнан калык гыч огыл, саде Крым гыч толшым
ушештара.
Ме аптыранен колтышна, мом ышташат ӧрынна. А тудо тышке-тушко ончыштеш,
мешакнам
вуча. Лачак тиде татыште тайылыште еҥ-влак койылдальыч, мемнан деке
лишемыт.
Палыдыме еҥна нуным шекланышат, чодыраш пурен йомо.
Кызыт чыла тидым угыч шарналтышым, Петр Ивановичлан каласкален лектым.
Кутырымына гутлаште автобусна Эҥерсола ял декат лишеме.
- Тышеч кумдан палыме поэтна Николай Иванович Казаковын ялже марте кум
меҥге
наре веле лиеш,- ушештарыш йолташем.- Пошкудо Элэҥэр ялже поэт мирон Чойнын

шочмо верже, тораште огыл Тойметсола - поэт Олык Ипай ден критик
М.Калашниковын
шочмо кундемышт, а Мызэҥереш Валентин Колумбна шочын кушкын.
Кокласолам эртен, Овдасолашке лишемна. Ял шеҥгелнак Карманкурык, кавашке
нӧлталтын, онарлын коеш. Овдасола - калык писатель, тале марий дараматургна

Сергей Николаевын шочмо ялже, а Карманкурык вес велныже - Олыкъял, марий
поэзийын ик уста ачаже Николай Мухинын шочмо-кушмо верже.
Чынак, ты кундем марий калыклан ятыр уста мутмастарым пӧлеклен, ончен
куштен.
Кугу Шале ялыш толын шумеке, автобус гыч волен, урем дене ошкылна. Тиде ял
ончычшо "Большевик" колхоз семын палыме лийын. Кызыт тудо "Родина" КДП-ын
рӱдӧ
илемже. Тудо ожнысо лу изи колхозым иктыш ушен, кугу озанлыкыш савырнен.
Правленийыш пурымына годым ваштарешна колхоз вуйлатыше Василий Иванович
Иванов
куржын лекте, кидшым шуялтен саламлыш, пӧлемышкыже ӱжӧ. (тм)стел йыр
верланен,
кумылын кутыралтен колтышна. Петр Иванович сумкаж гыч кагазеш вӱдылмӧ
портрет-влакым луктын, икте почеш весым ӱстел ӱмбак оптыш.
- Теве, Василий Иванович, колхозын историйже, ончалза!- умылтара йолташем.-
Теве
Азъял марий, "Патыр" колхозым почшо да первый вуйлатышыже - Сергей
Архипович
Краснов. Тудым марий калык Элнет Сергей семын пала. А тиде "Молотов"
колхозым
почшо да вуйлатышыже Александр Афанасьевич Букетов (Афанасьев)... Тыгодым
омсаште чал ӱпан, сур ӧрышан, чевергалше шӱргывылышан шоҥго пӧрьеҥ
койылалтыш,
саламлалте.
- Теве Александр Афанасьевич шкежат толын! Могай вашлиймаш!?- куанен
кычкырале
В.И.Иванов.- Ме лачак тыйын портрететым тӱслена.
Мутна ожно колхозым чумырымо нерген, тунамсе йӧсӧ пагытым сеҥыме да ты
пашаште
шке усталыкыштым ончыктышо-влак шумлык шуйныш.
- Мыйын шочмо Азъялем Шале ялсоветыште кызытат эн кугу ял,- мутшым Василий
Иванович шуйыш.- Ты кундемыште первый колхоз 1929 ийыште тиде ялыште шочын,

тудым Элнет Сергей чумырен да вуйлатен. Теве тудын портретше.
Азъял лӱман ял марий кундемыштына икте веле огыл. Мутлан, Волжский
районышто,
Сотнур села деч тораште огыл верланыше ик тыгай ялым Элнет ӱмбал Азъял
маныт.
Морко кундемысе Шале эҥер кӱкшаташте Шале Азъял семын палыме илем уло.
Азъялын акрет лӱмжӧ ази (иза) мут гыч лектын, манеш. Ты верышке эн ончыч
изашольо-влак толын лектыныт да кудытын посна илемым почыныт. Варажым илем-
влак
ялыш савырненыт. Тыге шочын Шале аркаште кызыт верланыше куд уреман Азъял
(азин,
изамын ялже). Ты ялын эртыме корныжо лыкын-лукын савыртышан, калыкше
моткочак
чулым, шуко тукым-вожан, пашам йӧратыше. Шале Азъялеш шочын кушкыныт шуко
туныктышо, врач, военначальник, журналист, писатель, тӱрлӧ паша мастар-
влак.
Нунын кокла гыч иктыже - тале мер пашаеҥ, уста журналист С.А.Краснов (Элнет

Сергей).
Архивыште аралалтше ик документым ончална, тушто возымо: "Акт от 18 марта
1930
года. Землеустроительная бригада в составе политрука С.А.Краснова,
кантземлеустроителя Павлова, агронома Мамаевой составили настоящий акт об
организации колхоза "Патыр" весною 1929 из 29 дворов..." Актыште колхозын
кунар
да могай поянлыкше, мландыже да паша вий улмыжо ончыкталтын. Колхозыш пашам

ыштен кертше 40 пӧръеҥ да 43 ӱдырамаш ушнен. Нуно шке вольыкыштым, уло
поянлыкыштым ик верыш чумыреныт, тӱшка озанлыкым почыныт.
- Шарнем, шарнем. Сергей Архипович мылам пеш палыме айдеме,- Александр
Афанасьевичат ылыже. - Колхозыш шке кумылын ондакшым 12 сурт возалтын,
варажым
молыштат писын ешаралтыч. Тудлан "Патыр" лӱмжымат шкежак темлен. Варажым
тиде
колхоз Шале кундемыштына ик эн кугу да чынжымак патыр озанлыкыш савырнен. А

тӱҥалтыште теве кузе лийын. 1929 ий, шошо. Кызыт гына шочшо "Патыр"
озанлыкын
колхозникше-влак пасу пашашке тарваненыт ыле. Но ага пашам тӱҥалме деч
ончыч
колхозлан мландым пӱчкын палемдаш, шкет озанлык-влак деч налаш кӱлын,
нуныштын
озашт колхоз ваштареш тушман семын шогалыныт.
Пасушто кугу тумаса тарванен, эсогыл ваш-ваш кид денат шуыныт, шогам
пудыртыл
кышкеныт. Тидын годым колхоз верчын вуйын шогышо активист Микывыр Васлийым
пуштыныт. А пашаже тыге лийын: шургышо калыкым лыпландараш манын, села гыч
толшо
ик милиционер кӱшкӧ лӱен колтен. Но пуляже пӧрт пырдыжыш перненат, йожек
тӧрштен
да Никифоров Василийын вуйышкыжо логалын. Сергей Архипович калыкым нажылге,

яндар да чонеш вочшо ойжо дене лыпландарен кертын, колхозым арален коден
веле
огыл, вес ийынже ялысе уло калык тушко пураш кӧнен. 1930 ийыште "Патыр"
колхоз
марий кундемыште нигӧ деч ончыч тракторым налын, тудым Лазерь Григорьев
виктарен. Тылеч посна кум жнеткым, шурным кырыше кок молотилкым, ятыр
плугым да
моло кӱлеш ялозанлык ӱзгарым поген. Кантонышто колхоз ик ончыл верыш
лектын,
улан озанлыкыш савырнен. Тиде ийын кокла шот дене кажне гектар гыч 25
центнер
пырчым да 120 центнер пареҥгым поген налын. Колхоз вуйлатыше Элнет Сергей
шке
калыкше верчынат, кушкын шогышо у тукым нергенат тургыжланен. Кӱчык жапыште

правленийын оралтыжым, у клубым, лудмо пӧртым, йочасадым чоҥен шынденыт. Но

тушман кулак-влак йошкар агытаным чыкеныт, пӱтынь оралте йӱлен каен.
Озанлыклан
25 тӱжем теҥгеаш эҥгек лийын, шуко кинде йӱлен. Варажым у илыш ваштареш
шогышо-влакым: Йыван Осыпым, Онтон Васям, Андран Миклайым - ял гыч
ссылкышке колтышт...
Сергей Архипович Краснов (Элнет Сергей) 1903 ий 27 августышто Морко
районысо
Азъялеш кресаньык ешеш шочын. Тӱҥалтыш шинчымашым ялысе церковно-приходской

школышто налын. Тудыжым 1900 ийыште почмо улмаш. Школышто туныктышылан ятыр
ий
Нӧрӧпсола ӱдыр Наталия Васильевна ыштен, варажым кумдан палыме марий ученый

Валериан Михайлович Васильевын пелашыже лийын. Тидын нерген Элнет Сергейын
шӱжарже Арпик Ведасин ойлымыжо шарналтеш: "Пӧртна воктен тунам черке школ
ыле.
Арын гыч Сергей поп шкежак почаш толын. Икымше вуйлатышыже ала-могай руш
ӱдырамаш ыле, Анастасия Ивановна. Вараже, кугурак лийын шумекше, Арпик
Сергеят
тыштак тунеме. Тудын годым директоржо Наталия Васильевна ыле. Тудын дек
тунам
Озаҥ ола гыч кугураклан тунемше пошкырт марий толын коштын. Вараже ушнышт.
Сӱаныштат мемнан денак лие. Школыш Изи Корамас гыч Кугу Сергей (С.Чавайн),
Алсола гыч Кугу Миклай (Н.Мухин), Шеҥыштӱр гыч Терентей Павыл, Евсей Чымай
(Т.Евсеев) чӱчкыдын толын савырнат ыле.
Илен-толын, тиде школ пеле кыдалашышке савырнен, а кызыт - кыдалаш школ. Ик

курым пагытыште тудым мыняр ӱдыр-рвезе тунем лектын, каласашат йӧсӧ. Нунын
кокла
гыч шукышт кундемыштына кумдан палыме еҥ лийыныт.
Шке кидше дене возымо, архивыште аралалтше автобиографийыштыже Сергей
Архипович
теве кузе палемден: "... Нылыт гыч кандаш ий марте йоча пагытем чодыраште
эртен,
ачам тунам чодыра ороллан шоген. Вара, 1912 ийыште, ешна ялышке пӧртылын,
тиде
ийынак мый школыш кошташ тӱҥальым да 1916 ийыште ялысе школым тунем
пытарышым,
вара Морко селасе двухклассный училищыш пурышым, но ият пеле гыч кодышым.
1919
ий шошым волисполкомысо писарьын ученикшылан пашаш шогальым, тиде ийынак
партий
радамыш пурышым, волостьышто комсомол ячейкым почым, а вес ийын ик тылзаш
партийный курсыш колтышт. Пӧртылмекем, комсомол инструкторлан шогалтышт, а
май
тылзе гыч продовольствий ямдылыме пашашке колтышт. 1920 ий кыдалне Южный
фронтыш
каяш йодмашым пуышым, колтышт, но Озаҥ олаште молодежь коклаште пашам
виктараш
шогалтышт. Татар республикым почмеке, волостьысо партий комитет
секретарьлан да
1-ше полковой округысо политруклан ойырен шогалтышт. Марий автономийым
ыштымек,
Краснококшайскысе кантком комсомолын инструкторжылан колтышт. Гражданский
война
пагытыште Приуральский да Приволжский военный округлаште служитленам,
Озаҥысе
ВЧК-ан особый назначений 2-шо батальоныштыжо военкомын информаторжо
лийынам,
тыштак первый гана партийный чисткым эртенам. Тиф дене черланымемлан кӧра
мӧҥгӧ
пӧртыльым, демобилизоватлышт. 1923 ий 3-шо апрельыште угычын партий радамыш

пуренам, кок тылзе парткурсышто тунем лекмекем, Козьмодемьянск комсомол
канткомышто инструкторлан ыштышым, но икмыняр тылзе гыч политорганизаторлан

шогалтышт. 1924 ийыште Шернур комсомол канткомышто ыштенам, а вес ийын
комсомол
обкомыш кусарышт. 1925 ий мучаште "Йошкар кече" газетыш тольым, а варарак
"Марийская деревня" газет редакторын алмаштышыжлан шогалтышт. Тыште кок ий
наре
ыштышым, вара угычын комсомол обкомыш АПО отделым вуйлаташ нальыч. 1927 ий
шыжым
журналист-влакым ямдылыше Москосо институтышко (ГИЖ) тунемаш пурышым, но
троцкистко-зиновьевский подпольный организацийын ик погынымашыштыже
лиймемлан
тушечын луктын колтышт..."
Марий областной ВКП(б) пеленсе контрольный комиссийын 5-ше номеран
протоколыштыжо (1928 ий, 14 март) тидын нерген тыге возымо: "Слушали: об
оппозиционном уклоне члена ВКП(б) Краснова С.А. Он указал, что частично
разделял
взгляды оппозиции по крестьянскому вопросу, а также отчасти по вопросу о
китайской революции. Посетил одно фракционное собрание в Москве во время
учебы в
ГИЖ-е (Гос. институт журналистики). Исключен из ГИЖ-а 5 декабря 1927 года.
Допущенные ошибки признал. Решение: вынесенное взыскание Сокольнической КК
ВКП(б) считать достаточным (был объявлен выговор). Вопрос считать
исчерпанным.
Поручить партячейке наблюдать за деятельностью тов.Краснова С.А.".
Шке автобиографийыштыже Сергей Архипович Краснов умбакыже тыге возен: "1928
ий
гыч мый угычын "Марийская деревня" газетыште инструктор лийым, а вес ийын
шке
кумылын коллективизаций пашашке ушнышым, Морко кундемышкем пӧртыльым,
"Патыр"
колхозым почым, 1932 ий марте вуйлатышым. Тыгодымак 1930 ий гыч
райисполкымым
вуйлаташ логалын, шаланылше колхоз-влакым угычын йолӱмбак шогалтымаште ятыр

тыршалтын, угыч шочшо районный газетын редакторжо лийынам. 1932 ий шошым
"Марий
коммуна" газетын тӱҥ редакторын алмаштышыжлан шогальым, вес ийынже газетым
редактироватленам. 1934 ийыште инвалид семын пенсийыш каяш перныш..."
Пенсийыш лекмекше, Элнет Сергей Морко кундемыш пӧртылеш, но мӧҥгыштӧ паша
деч
посна шинчен кертын огыл, Моркысо медрабфакыште туныкташ тӱҥалеш, а вес
ийын,
рабфакым вес верыш кусарымек (Горький областьыш), селасе РКШ-ыш
(рабочекрестьянская школа) директорлан шогалеш. 1936 ийыште Сергей
Архиповичым Шеҥше
селасе "Ушнымаш" колхозым вуйлаташ шогалтат. Тыштат шкенжым чулым
организатор,
озанлыкым моштен вуйлатыше семын ончыктен. Но элыште репрессий пуламыр
тарваныме
шучко пагыт тудымат ӧрдыжеш коден огыл, 1937 ий декабрь тылзыште
арестоватленыт.
Тидыже райком бюро заседаний пытымек вигак лийын. Элнет Сергейын ӱмыржӧ вес
ийын
(1938 ий 7 январь лугыч кӱрылтын, лӱен пуштыныт. Пелашыже, Екатерина
Дорофеевна
аптекыште ыштен (Морко селасе лесопромышленникын изи ӱдыржӧ), лу ияш Игорь
ден
куд ийыш тошкалше Сергей эргыже да ик тылзаш Ольга ӱдыржӧ тулыкеш кодыныт,
но
шучко репрессий деч утленыт.
Сергей Архипович Краснов тале мер пашаеҥ, уста редактор, журналист да
писатель
семынат калык коклаште палыме еҥ лийын, марий литератур аланыште пале кышам

коден. Ты пашашке тудо эше 1921 ийыштак ушнен, шке произведенийже-влакым
Элнет
Сергей, Э.С., С.А.Краснов, С.Элнет, Э.Сергей, С.Эл., С.Крас., К.Э.
псевдоним
дене луктын. Сылнымут усталыкше эше "Йошкар кече", "Марий ял" газет-влак
редакцийыште ыштымыж годымак раш палдырнен, тыгак "Арлан ден Кестен"
журналыште
ятыр ойлымашыже, очеркше-влак савыкталтыныт. С.Чавайн, Н.Мухин, М.Шкетан,
А.Савинов, Л.Васильев, А.Эшкинин, П.Карпов да моло писатель да журналист-
влак
дене сай палыме лийын, пырля пашам ыштен. Тыгак марий писатель-влак
ассоциацийым
почмаштат шке надыржым пыштен, 1932 ийыште писатель-влак ушемын марий
оргкомитетын членжыланат сайлалтын. Элнет Сергей утларакшым проза аланыште
тыршен, пытартыш ийлаште "Илыш шолеш" кугу повестьым возен да савыктен
луктын
улмаш, но пӱтынек мучашыш шуктен кертын огыл, ӱмыржӧ лугыч лийын.
Теве тыгай лийын Азъялын ик эн уста эргыже Сергей Архипович Красновын -
Элнет
Сергейын илыш корныжо. Тудым калык кызытат пагала, порын шарна.
Ты ганат шочмо кундемышкем миен коштмо арам ыш лий: палымем-влак дене
вашлийым,
ятыр уым, оҥайым пален нальым. Кугешнем мый Морко велем дене, тудын лӱмлӧ
эргышт-влак дене. А Моркыжо - мыйынат шочмо вер.



050497
************************************************************************


5—04

Шочмо мланде

Роберт Токмурзин,
Марий Эл культурын заслуженный пашаеҥже

Шарнымаш эре ила

Кажне кечын илыш йогын ончыко кая. Мом да кӧм таче шинчена-палена гын, тудо

олян-олян мондалтеш, жапым мӧҥгеш савыралаш ок лий. Ончыкыжо илышаш рвезе
тукым
тачысе саманым да тудын тӱрлӧ могыржым тичмашын пален огеш керт. Садлан ме,
ынже
мондалт манын, чылажымат сералтен кодышаш улына. Лӱмлӧ еҥ-влакын илыш-
корныштым,
сай пашаштым, марий калыклан суапым ыштымыштым сайын шымлен, чон пуэн
каласкалыман. Вет тидыже рвезе калыкым порылыклан туныкташ, чын корныш
шогалташ полша,
марий калыкын лӱмжым эшеат кӱшкӧ нӧлташ йӧным ышта. Тидым шоналтен, кугу
поэтна
Миклай Казаков нерген шарнымашым сераш шинчым.
Мый тудым ондакше марий газет ден журнал гыч, ачамын, писатель да туныктышо
Илья
Михайлович Токмурзин-Ломберскийын, ойлымыж гыч, тудын библиотекыштыже улшо
марий
книгала гыч паленам.
Ачам мыйым шочмо марий литературым пагалаш да лудаш, сайын палаш туныктен.
Сандене мый сылнымутын кушмыжым, пойдаралт толмыжым эскерен шогенам, лекше
кажне у
произведенийым вученам да куанен окенам. Кызыт шоҥго ийготыш шуынам гынат,
ты
койыш деч ойырлен ом керт: марий писатель-влак деч эреак у сеҥымашым вучем,
санденак "Ончыко" журналым ий еда налам, вет чыла у возымаш эн ончычак
тушан печатлалтеш.
"Ончыко" журнал ден "Марий коммуна" (кызыт "Марий Эл") газет мемнан деке,
Одо
мландыште илыше эрвелмарий-влак деке, Миклай Казаковынат мурсаскажым конден
шогеныт. Ме тудын почеламутшо ден поэмылажым йывыртен окенна да шижынна: ты
поэт
марий литературышто ончыкыжо почетан верым налын сеҥа. Тыгак лие, ме
йоҥылыш шонен огынал: 1951 ийыште марий поэтлан кумшо степень Сталинский
премийым пуышт.
Марий писатель-влак кокла гыч моло нигӧат тылеч ончычат, варажат тыгай кугу
наградым сулен кертын огыл.
Николай Ивановичым шкенжым 1956 ий кеҥежым ужаш логале. Тунам тудо да Ким
Васин
мемнан Ныргындыш ялышкына ачамым пытартыш корныш ужаташ
, Марий АССР Писатель ушемын ойжо почеш, толыныт ыле. Тудо йӧсӧ пагытыште
М.Казаков ден К.Васин поро, ныжыл мутышт дене мемнан чоннам лыпландараш
тыршеныт,
ачамын туныктымо да возымо пашажым кӱкшын аклен ойленыт. Нуно кушто гына
лийыныт, мый чыла вереат гид семын ужатен коштынам, мемнан вел калыкын
йӱлаже, койышыжо, культур ойыртемже нерген умылтараш тыршенам. Тиде
вашлиймашым мый тачат
порын шарналтен илем.
Тылеч вара Николай Ивановичым Ныргындышыш ик гана веле огыл ӱжынам, но тудо
толын кертын огыл. А мылам поэтын Йошкар-Оласе пачерыштыже ятыр гана лияш
верештын. Тудо Гагарин проспектысе 24-ше пӧртын 30-шо пачерыштыже илен.
Воктенсе 29ше пачер поэтын паша ыштыме верже лийын. Тудым Николай
Ивановичлан пуымыж дене
верысе власть сылнымут мастарын творчествыжым кӱкшын аклымыжым ончыктен.
70—90-ше ийлаште Йошкар-Олашке тӱрлӧ сомыл дене чӱчкыдынак мияш логалын.
Мый 30
ий утла ялысе культур пӧрт директорлан, библиотек вуйлатышылан ыштенам,
тидын
годымак школышто урокым вӱденам да Марий кундемыш культур пашан тӱрлӧ
йодышлаж
дене миенам. Мутлан, Йошкар-Ола гыч шкенан вел марий яллашке марла книгам
конденам. Марий республикысе культур учреждений-влакын опытыштым тунемаш да
шке пашашкем шыҥдараш тыршенам. Могай сомыл дене миенам гын, Николай
Иванович кажне
гана кертмыж семын полшашак тыршен. Вик манаш гын, тудын кугу авторитетше
мыланем тӱрлӧ учрежденийын омсажым почаш, лекше йодышлан вашмутым писынрак
муаш полшен.
Шке жапыштыже ачамын шӱгарже ӱмбалан гранит обелискым шогалтышна. Тидым
ышташ
куштылгак огыл ыле, вет ты сомыл окса дене кылдалтын. Николай Иванович
колышо
писательлан чапкӱм шогалтымаштат ятыр полшыш. Тидлан мый шкенан еш лӱм дене
эше
ик гана таум каласем.
Пагалыме поэт илышыште пеш проста еҥ лийын. Кугешныме, шкем моло деч
кӱшкырак
шындыме койыш нимыняр шижалтын огыл. Тудо илышыште шуко ужын, сӧйыштат
лийын. Но
сар корныжо, наградыже нерген ойлаш тоштын огыл, орден ден медальже-влакым
кугу
пайрем годым гына оҥешыже пижыктен. Поэтын ойлымыж гыч да серымыж гыч
шижалтын:
тудо пеш грамотан, руш манмыла, кугу эрудициян еҥ. Эше икте: тудын
пачерыштыже
шуко полкышто тӱрлӧ тӱсан да тӱрлӧ кӱжгытан шӱдӧ дене книга-влак шогеныт.
Николай Иванович мийымем годым "Книга-влакым ончо, ит вожыл" манеш ыле. Да
мый тиде
поянлыкым кужу жап шерген шинченам. Поэтын библиотекыштыже пеш шуко книгаже
автографан ыле. Нуным марий, руш, сӱас, башкир, одо да моло калык гыч лекше
литератор-влак пӧлекленыт, нуно кугу мурызым шкеныштын лишыл еҥыштлан
шотленыт.
Николай Иванович элнан тӱрлӧ кундемыштыже лиймыж нерген ятыр каласкален.
Чынак,
тудлан писатель-влакын тӱрлӧ конференцийыштышт, съездыштышт, погынымаштышт,
моло
вашлиймаштышт шуко гана лияш пернен. Тушто тӱрлӧ калыкын лӱмлымӧ еҥышт дене
ужын
кутырен. Нине вашлиймаш-влак ынышт мондалт манын, писатель-влак икте-
весылан
книгаштым автограф дене пӧлеклылыныт. Николай Ивановичын еш альбомлаштыже
мылам
шуко фотосӱретым ужаш логалын. Тушто ятырже тӱрлӧ вашлиймаш дене кылдалтше
лийын.
Казаков йолташ дене Йошкар-Олаште вашлиймаш ынже мондалт да шарнымашлан
кодшо
манын, кок-кум гана фотографийыш мийышна. Тылеч посна марий газет-влакын
фотокорреспондентышт мемнам когыньнам да Валентин Исенеков дене пырля
снимайышт.
Икана, Гагарин проспектысе фотографийыш кайымына деч ончыч, Николай
Иванович
мыйын оҥыштем Отечественный война орденым ужо да "мыят тыгаяк орденем
пижыктышаш" манын воштылалын, пайрем пинчакешыже наградым пижыктыш.
Фотографийыш каяш
ойым тудо шке лукто. Тунам поэт черле ыле, пыкшерак гына коштын. Витне,
мучаш
толшашым шижын, мый кызыт тыге шонем да тунамат тыгай шонымаш вуйышкем
толын пурен. Но, конешне, тудлан тидым шижтарен омыл. Саде кечын кастене
Ленин лӱмеш
культур дворецыште "Марий Эл" кугыжаныш ансамбльын концертше лие. Мый
Николай
Ивановичлан чапланыше коллективын у программыжым ончаш темлышым. Тудо
кӧныш, да
ме, кутырен-кутырен, илышыште лийше тӱрлӧ оҥайым шарналтен, концерт ончаш
йолын
олян гына ошкылна. Тиде вашлиймаш мыланна пытартыш лийын, тиддеч вара
Миклай Казаковым ужын омыл. Тунам концертым пеш сайын ончышна. Концерт
годым южгунам Николай Иванович, кидем чот кормыжтен, "Тиде номер пеш сай,
чонеш логалше" манын,
йывыртен пелешта. Программыш "Морко сӱанымат" пуртеныт ыле. "Тиде номер
келшыш
мо?" манын йодмемлан, Казаков "Келшыш, но Мурашко пеш чиялтен" манын,
воштылалын
вашештыш. Мемнан могырыш миен толмо деч вара Михаил Мурашко программышке
"Ныргындинские невесты" лӱман куштымашым пуртен ыле (тушто сылне тувырым
чийыше шым
ӱдыр эплын гына куштышт). Номерым ончен пытарышнат, Николай Иванович мый
дечем
йодо: "Ныргындышыште марлан кайшаш ӱдыр-влак тыгак куштат да тыгак чият
мо?" Мыят тудын семынак "Чиялтымыже шукырак" манын вашештышым.
Концерт когыляннат келшыш, артист-влак, чынжымак, чот куштышт, сайын,
келыштарен
мурышт, костюмышт пеш поян, мотор. Ансамбль марий тӱсым ыш йомдаре, пеш
кӱшнӧ
кучыш. Тиде чылажат мемнан чоннам куандарыш, кумылнам нӧлтале. Мӧҥгӧ
кайымына
годым марий культур, литератур, искусство нерген шуко мутланышна, марий
калыкын
ончыкылык пашажым эше кӱшкырак нӧлтышаш нерген ойлышна. Малаш вочмеке
(кумда
койкышто коктын пырля малышна), тиде тема денак шуко кутырышна. Вик каласаш
гын,
шукыжым Николай Иванович ойлыш, вет тудо Марий Элысе культур илышым сайын
пален,
сайжым-удажым шке шинчаж дене ужын. Мутна вӱдла йогыжо да поэтын шомак
шӱртыжӧ
ынже кӱрылт манын, мый жапын-жапын йодышым пуэдышым да южгунам тудын ойжым
умбаке шуйышым. Тылеч ончычшо чайым йӱын шинчышна. Тӱрлыжымат ойлышна, вет
мыланна,
чоным пуэн ойласаш иктат ыш мешае, ме коктын гына ыльна. Мутна утларакше
тыглай
еҥын пий илышыже, ялысе кресаньыкын энак йӧсӧ пагытше, Совет Союзым, кугу
элнам,
капиталист-влакын ойышт почеш нимогай сӧй деч посна пытарыме, ончычсо кугу
вуйлатыше-коммунист-влакын Иуда койышышт, ужалалтмышт, шоя демократ тӱсым
налмышт
йыр пӧрдӧ. Ме коктынат ик ойыш шуна: совет калыклан, миллион дене простой
еҥлан
тыгай шучко илыш кужун ок шуйно, калык мо-кузежым умыла да элнам кӱлдымаш
деч
эрыкташ уло вийжым пышта, адакат порын, тыныслын, келшен илыме пагыт толын
шуэш.
Тиде кастенак марий калыкын пӱрымашыж нерген мут лекте. Тудын ожсо, кызытсе
да
шушаш илышыж нергенат ойлышна. Николай Иванович южо еҥын "совет жапыште
марий
калыклан ончыко каяшыже нимогай йӧнат пуалтын огыл" манме мутшылан пеш
сырен ойлыш. Тыгай еҥ-влак, мане тудо, демагог да болтун улыт. Кузе тыге
вожылдегече ойлаш лиеш, кунам кугыжан власть годым пызыралтын илыше, олян-
олян пытен шогышо,
нимогай правадыме, шуко чер дене орланыше, грамотдымо марий калык революций
деч
вара пеш ончыко каен, порын шӱлалтен, шинчажым почын, моло калык дене тӧр
улмыжым уло шӱмжӧ дене шижын, Совет властьлан да Ленинлан таум шокшын
каласен. Тидым
чылажымат тыглай марий еҥ монден кертеш мо?!
Николай Иванович варажым южо марий интеллигент нерген ӧпкелен, кумыл волен
ойлыш. Вет иктыланат секрет огыл: шем чонан, еҥлан осалым шонышо,
пошкудылан кӧранен илыше тип-влак ожнат лийыныт, кызытат улыт. Казаков
тидын шотышто шуко примерым кондыш. Марий интеллигенцийым репрессироватлыме
пагытыште южо писатель икте-весым ужын кертде, йолташын авторитетшылан да
поро литератур пашажлан кӧранен, карательный органлашке доносым йыштак
серкален киен. Тыге марий писатель
титак деч посна тӱрмашке да лагерьыш верештын. Тыгодым Николай Иванович южо
доносчикын лӱмжым пеш чот шыдешкен каласыш. Тидын нергеште марий газет ден
журнал-влакат южгунам шекланенрак возаш тӧчат.
Кугу талантан марий поэт Валентин Колумбын илышыштыже, пашаштыже да ӱмыр
лугыч
лиймашыштыже изи огыл рольым адакат садыгай кӱшнӧ ончыктымо гай шем чонан
еҥ-влак модыныт огыл мо? Нунын чоген возкалымышт ик еҥын веле огыл чонжым
аяртен.
Илат кызытат тыгай осал еҥ-влак, нуно ончыкыжат еҥлан эмгекым кондаш ямде
улыт,
намысышт нимынярат уке.
Николай Иванович эше ик оҥайым шарналтыш. Тиде тунам лийын, кунам тудлан
Сталинский премийым пуэныт. Казаков йыр пӧрдшӧ интеллигент-влак поэт
шойылно шуко оккӱлым ойлыштыныт, тудын чапшылан кӧранен коштыныт, марий
калыкын эргыжлан тыгай
кугу лӱм пуалтмылан куаныме олмеш, тиде еҥ лауреат радамыш йоҥылыш логалын
манын
йомакленыт, южо писательже эсогыл Николай Иванович дене саламлалташат
монден.
Вот вет мемнан коклаште могай еҥ-влак лийыныт да улыт!
1968 ий гыч тӱҥалын, Казаков деч мый шуко серышым налынам, шкежат вашмутым
пагытыштыже пуаш тыршенам. Мемнан еш архивыште тудын деч налме 42 открытко
ден 68
серыш саклалтыт. Нуно чыланат иктеш ургалтыныт да шергакан документ семын
аралалтыт. Мом вара Морко марий Ныргындыш марийлан серен? Серышлаште
Николай Ивановичын мотор почеркше дене Марий Элыште лийше событий-влак
увертаралтыныт. Николай Иванович рушлат, марлат серен. Тудо мыйын гоч
Ныргындыш марий-влакым тӱрлӧ
пайрем дене саламлаш монден огыл.
Ачамат Николай Иванович дене сайын палыме лийын. Нуно писатель съезд да
конференций годым вашлийыныт, чон пуэн кутыреныт. Ачамын архивыштыже
Казаковын икмыняр серышыже да фотосӱретше уло. Илья Ломберскийын Миклай
Казаков нерген ойлымыжо вуешем кодын. Тиде сӧй деч вара лийын. Ачамым
Йошкар-Олашке Писатель ушем
ала-молан ӱжыктен. Чыла пашам пытарымеке, ачам кӱртньӧ корно вокзалыш
поездым
вучаш каен. Писатель ушемыште ачамлан ала-могай документым пушаш улыт
улмаш, но
тудым кучыкташ монденыт. Вара саде кагаз нерген шарналтеныт да тудым
вашкерак
ачамлан намиен кодаш Казаковым колтеныт. Тунам оласе транспорт шагал лийын
да
пеш шуэн коштын, садлан поэтлан вокзалыш йолын куржаш верештын. Тудо пален:
поезд заман (вашке) кайышаш. Миен шумешке пеш ноен, пыкше шӱлен, вашкыме
дене нерже гыч вӱр йоген. Тиде случайым ачам эреак ойла ыле. Вот, манеш,
могай сай, пуымо мутым жапыштыже шукташ тыршыше, весым пагалыше айдеме
мемнан коклаште эше
уло.
Мый кызыт Ныргындыш ялысе марий культур рӱдерым оксам налдегече, руш
манмыла, на
общественных началах, вуйлатем да шке пашаштем марий калыкын лӱмлымӧ эргыже
да
ӱдыржӧ-влакын творческий корнышт дене землякем-влакым палдараш тыршем.
Тидлан
верч ме верысе радиовещанийым кучылтына. Туныктышо Лидия Афанасьевна Иудова
да
тунемше-влак жапын-жапын радио дене марий писатель-влак нерген литературный
монтажым эртарат. Николай Иванович нергенат передаче лие, тудо сайын лекте.
1988 ийыште Марий книга издательстве "Писатели Марийской АССР" справочникым
лукто. Тушто 87 марий да руш писательын илыш да творчестве корнышт
ончыкталтын. Ме
тусо биографический данный-влакым мотор почерк дене, сай кагазыш серен
нална, да
писатель-влакын шочмо кечыштлан библиотекна воктенсе коридорышто стендым
эреак
сакена. Районышто лекше рушла газетыште марий писатель-влак нерген
материалым
печатлен шогена. Миклай Казаков нергенат стендым ямдылаш она мондо, тудын
пашажым газет гочат ончыктена.
Николай Иванович кужу творческий корныштыжо марий калыклан шуко чапле
произведений-влакым пӧлеклен, шочмо литературым сылне почеламут да поэма-
влак дене пойдарен. Тидым аклен марий калык ончылно кугу пашам ыштымыжлан
Казаков йолташлан
СССР-ын да Марий Элын вуйлатыше органышт тӱрлӧ наградым: Почетан грамотым,
премийым, орден ден медальым пуэныт. Нуным мый Николай Ивановичын
пачерыштыже шке
шинчам дене ужынам, йывыртен онченам.
Мемнан Токмурзинмыт ешнан библиотекыштыже Миклай Казаковын автографан
книгаже
шагал огыл. Ме нуным, пагален, посна ойырымо верыште кийыктена. Южгунам,
ыҥгай
толмо годым, моктанен да Николай Ивановичын куго талантшым жаплен, мемнан
деке
толшо уна-влаклан ончыктена, чапле писатель нерген поро мутым ойлаш она
мондо.
Ялыштына ятыр ий ончыч "Ныргындыш сем" фольклор ансамбль ышташ тӱҥалын.
Тудын
радамыштыже 30 наре еҥ, тышечын пелыже — пенсионер-влак, а вес пелыже —
рвезе
калык. Тиде коллектив ынде кумдан палыме, "калык ансамбль" лӱмым нумалеш.
Тӱрлӧ
вере (Одо кундемын шуко районыштыжо, Марий Элын, Башкирийын, Татарийын,
Коми
Республикын, Эстонийын, Пермский да Кировский область-влакын районлаштышт
марий
калыкын усталыкшым ончыктен коштын. Тиде коллектив нерген Николай
Ивановичат пален. Тудо марий фольклор ансамбль-влак нерген тӱрлӧ газетлаште
да журналлаште
печатлыме материал-влакым мемнан дек колтеденак шоген. Мемнам Йошкар-Олашке
ӱжын
да Марий Элыш коштын толашна йӧным ышташ полшен. Ме кум гана Йошкар-Олаш
шке
моштымашнам ончыкташ миенна. Мемнам калык путыракат сай вашлийын. Ме тушто
сай
да поро уна лийынна, тидыже ӱмырешлан чонеш кодын. Казаковат мемнан
концертнам
ончен, кӱкшӧ акым пуэн, "марий тӱсым сай могыр гыч гына ончыктымыланда пеш
кугу
таум каласем" манын ойлен.
Ме кугезе мландына деч мӱндырнӧ илена гынат, южгунам Ныргындыш могырыштат
кугу
куанымаш лиеда: мемнам тӱрлӧ марий ансамбль ден театр коллектив-влак шке
мастарлыкышт дене йывыртыктат. Шуэн гынат, южгунам марий писатель-влак дене
вашлийына.
Нуно мемнан ончылно, клубышто да школышто марий литературын вияҥ корныжо да
ончыкылыкшо нерген ойлаш огыт мондо, шке произведенийышт да творчествышт
нергенат
каласкалат. Тыге Ныргындыш марий-влак Миклай Казаков да Ким Васин деч посна
Никандр Лекайн, Валентин Исенеков, Семен Николаев, Владимир Любимов,
Василий Регеж-Горохов, Василий Крылов, Вячеслав Абукаев-Эмгак дене
вашлийыныт.
Мемнам пагален толмыштлан, марий койышым кӱшнӧ кучаш тыршымыштлан шочмо
литератур ден искусствын мастарыштлан кугу таум каласена да умбакыжат
мемнам ида мондо, мемнан деч ида йотышно манын каласена, вет ме ик марий
калыкын ужашыже улына.
Шарнымашемын мучаштыже эше ик мутым каласынем. Николай Иванович Казаковын
колымыж деч вара мый Морко районын кугуракше-влаклан шӱм гыч лекше
йодышемым сералтен колтенам ыле: поэтын шочмо ялыштыже тудлан пӧлеклыме
рӱдерым почаш. Шукат ыш
эрте, тушеч поро увер шарлыш: Кӱчыкэҥер ялыште Миклай Казаков лӱмеш музей
почылтын. Тыгай поро пашалан пеш кугу тау, пагалыме Морко марий-влак,
тендан могыр
гыч лекше чапле еҥдам монден огыдал.

Одо кундем,
Ныргындыш ял.



050597
************************************************************************
5—05
Василий ИЖБОЛДИН

КЕЧАН ОЛА

Фантастика шотан повесть

1. Канде солыкан кава

Чимошка Шӱдыръялыште эн палыме, эн пагалыме еҥ, манына гынат, ялтак йоҥылыш
она
лий. Шоналтыза-я: кужу кылымде деч утлен, йол чумен, вакшышыште почаҥмыж
годымак
шкем ончыктен сеҥен. Манаш веле, эше тунамак тудо шепка пундаште кияш
йӧратен
огыл, эре ала-кушко, тӱгӧ, уремыш, яндар южыш лукташ ӱжын; лач тушто,
кандынкандын волгалтше кава йымалне веле, чонжо лыпланен, пычырик чурийже
лач тушан
куан тул дене чӱкталтын, теве гына шортын кычкырымыжым монден, ямлын
шыргыжал
колтен. Тиде веле мо, ты канде солыкан ош тӱняшкыже логалмекыже, тудо, изи
падыраш, шинчам модыктен, семынже гу-гу-гу шоктыктен муралташ тӧчен.
Авалан, Ӱянайлан, тудым ончен, ӧрын куанаш веле кодын. Вет марийже,
Кандывуев Ольошка, саде
нигунам пеледдыме кушкылла, шыргыжалын моштен огыл. Иктаж гана воштылчыкым
колын
шукта гын, шинчам карен, вуйым рӱзалта да тидын дене ситен-пытен. Санденак
шол
Ӱянай изи падырашыжым у кечыла вашлие. Эн кугу поянлыкше, эн волгыдо
пеледышыже
— тудо, Чимошка. Тидланак огыл мо Ӱянай изи шочшыжым, йолым налын шуктыш
ма,
уке, пеленже шӱдыркалаш тӱҥале. Кушко гына каяш ок лек — ньоган изи кизажым
руалта. Колхоз правленьыш ма, ялысе фершыл пӧлемыш але ӱй шӱшмӧ верыш —
чыла вереат чоман вӱльӧ семын эре коктын коштыт. Шаярче * Шарай кугыза
икана, нуным ужын,
веселан пелештыш:
— Э-эй, Ӱянай, эргашет ялт чома гай пеленет коштешыс!.. Ала ынде Чимошкадым
Чомошка манаш тӱҥалаш? Ха-ха!
Тиде койдарчык шомакым ала-кӧ колын шуктышак вет. Ала куанлан, ала шӱлыклан
чоҥештыш ял мучко ты лӱмдыш. Ынде Чимошкам чынже иктат ыш лӱмдӧ, чылан
Чомашка да
Чомашка манаш тӱҥальыч. "Ончыза, Чомашка аважын почым кучен куржеш!", "Эй,
Чомашка, куш кает?"

* Шаярче — мыскараче.

"Ну, Чомашка, эше ик гана пеледышым кӱрлат гын!.." Икманаш, у лӱм тудын
ӱмбалан
пижынак кечалте да ынде ончыч Чимошка улмыжым шкежат, очыни, мондыш.
Но илыш вет тудо ик лакыште пижын ок шинче, эре ончыко чыма. Шижынат от
шукто, —
изи падыраш чолга, вуянче эргаш лийын шогалеш. Чомашка денат тыгак лие шол.
Ялче
рвезе-влак дене пырля тудат тӱрлӧ озыркан илыш мардеж йогыныш логаледаш
тӱҥале.
Ну, ындыжым ял калыклан эшеат весела лие!
Икана рвезе-влак Вакшъерыш йӱштылаш кайышт. А Чомашка алят ияш тунемын шуын

огыл. Эре аван тувыр урвалтым кучен куржталмыж дене ты Вӱдия тӱняшке
логалаш
жапшак ыш лий, керемет! Тевыс ынде таче тудлан, Чомашкалан, ава деч торлен,

Вӱдиян кугыжанышкыже кеч ик татлан да пурен йомман.
Тидын нерген ер серыште шоналтен-вискален шуктыш ма, уке, тудым кугурак
кокла
гыч ала-кӧ вӱдыш, эн тора, эн келге верыш, налын кудалтыш! Выж веле койын
кодо!
Икмыняр тат вӱд ӱмбалне шы-ып лие. Серыште улшо-влак шонышт, очыни: ынде
ала Чомашкажат тушто уке, тудым саде шоҥго Вӱдия вӱдйымал узьмак
пыжашышкыже вӱден
пуртыш. Но теве вӱдӱмбал саде Чомашкан йоммо тураште толкыналте да тудын
кечеш
чолгыжшо ночко вуйжо койылалтыш. Кок кидше денат вӱдым кок могырыш лупшен,
сер
могырышкыла ияш тӧча.
— На теве, Чомашка, тоям кучо! — кычкыра тудым вӱдыш кудалтыше рвезе. —
Умшашкет
нал да пурл! Тудо тыйым вӱд гыч казыр шӱдырен луктеш.
Тудыжо, чынак, саде тоям, умшаш налын, чот гына пурлын шындыш. Но ала-можо
ыш
келше, коеш, умшаште кучымо тоя пуйто, мӧҥгешла, вӱд йымак веле шупшеш,
садлан
Чомашка саде юзо тоям кок мучаш гыч кучыш да тудым руль олмеш пӱтыркалаш
тӱҥале.
Теве ынде уло вийын, крейсерский манме писылык дене сер деке лишемеш! Э иеш
вет,
э лупша, э шӱка кок йолжо денат вӱд толкыным! А рвезе-влак утен каен
воштылыт,
юарлат. Эше кушто тыгай веселам ужаш пиал логалеш.
— Ой, молодец, Чомашка! Ой, герой! — кычкырат тудлан сер гыч, тидыже
томашаш логалше рвезылан вийым веле пуа, коеш: сер дек писын лишемеш. Да
теве ынде тудо
куакш верыш ийын шуо да, шӱлешт-шӱлешт, серыш лектын шуҥгалте. Шӱмжӧ лектын
вочшашла кыра, шкеже мландым ӧндал шупшалаш тӧча, тудын дене уэш
вашлиймыжлан уш
кайымеш йывыртен.
— Ну, Чомашка, иканаштак тунем шуыч аман! — мане ик рвезе.
— Ынде тый молымат ияш туныктен кертат! — ешарыш весе.
Тыге Чомашка ийын моштышо-влак тӱшкаш вуйым кугешнен нӧлталын пурыш, чыла
дене
иктӧр лӱман рвезе лийын шогале. Но, манмыла, тидын дене Чомашкан азапше ыш
пыте,
мӧҥгешла, ешаралте веле. Вет илыш, поснак йоча годым, яндар йӱкан оҥгырла
йоҥга,
писе йогынвӱдла мура, кеч-могай корныштат оргамакла ончыко йорта.
Вес гана, пайрем кастене, нуно урем йолташ-влак шылмыла модаш пижыч.
Пошкудо Темырмытын вӱташт коклаште нуно тылеч ончычат оҥырешленыт, тачат
тиде верымак ойырен налыныт. Модмаш талышнен гына шуын ыле, Чомашка ала-
могай рожыш мунчалтен
волыш да саде виш вошт ӱлыкӧ, вӱта кӧргыш, юшт порволен, шижын шуктыде
ушкал
шӱйыш логале. Ӱлыкӧ шуҥгалташ огыл манын, ушкалын кок тӱкыжымат чот гына
руалтен
кучыш. А тудыжлан тиде веле кӱлын ала-мо: вик тӧршталтыш, шӱкшӧ оҥан капкам

ӧргал шӱтен, кудывечым эртен, савар рожым ирал лектат, урем мучко кудал
колтыш.
Чомашка ӧрт лекшаш гай лӱдын, но тӱкым кид гыч мучыштараш ок шоно. Руль
семынак
пеҥгыдын куча, пуйто "Победа" машинам виктара. Ушкалже клуб могырыш писе
шордыла
чоша. Тушто вольык, кӱтӱ гыч пӧртылшыжла, ик пусакым тамлен нулаш йӧрата.
Лач ту
лукеш кодшо тылзын ик йӱшӧ улазе имне орва гыч шинчал мешакым волтен шуэн.
Мешакше ала-кузе пудештынат, пел шинчалже мланде ӱмбалан кодын. Тудет
ушкаллан сакыр гай тутлын чучеш.
Ну вет чоша ушкална, водаржым ну лоҥеш! Теве ынде саде клуб пӧрт пусак.
Тушан
шогалнеже ыле. Но лач тыгодым угыл дечынла кок могырыш лупшалт-тайналт
лишемше
ик албаста пӧръеҥым ужылалтен, мӧҥгешла савырнынеже ыле, но — ой, юмыжат! —
вик
клуб омсаш, кӧргышкак, калык дене шыҥ-шыҥ темын шичше залыш пурен кайыш!
Йӧра
эше куштышо-влаклан лӱмынак кодымо яра вер уло, уке гын, товатат, еҥ-влак
коклаш
кудал пура ыле. Калык ондак чурк лие, шинчам полт каралтыш, а вара — о,
куан! —
лор-лор-лор воштыл колтыш, пуйто клуб ӱмбач кӱдырчан йӱр мӱгырен эртыш.
— О, Чомашка, ушкалым кушкыж кертын!..
— Пуйто еропланым виктара!
— Ай, вет кертеш, ай, кертеш!.. — шокта йырым-ваш.
Адак калык лорген воштылеш. А ушкалын гын, пуйто чылтак уш каен — нерже гыч
южым
пух-пух луктын, кугун шӱла, вуйым рӱза, Чомашкам налын кудалтынеже, но
тудыжо
саде руль манметым парня какаргымешке чот кормыжтен кучен.
Темырын аваже шке Машкажым вигак палыш да тудын деке тӧршталтыш, ниялткален-
ӱеден лыпландарыш, тупшо гыч Чомашкам волтыш, авжлан кучыктыш да ушкалым,
тӱкыж
гыч руалтен лыжган вӱден лектын кайыш.
Тылеч вара Чомашка эше шуко тыгай томашаш логаледыш. Я тудо, ломбыгичкым
кочкаш
кӱзымеке, йӱр деч вара яклакаҥше укш гыч ӱлыкӧ камвозеш, я велосипед дене
кудалшыжла, саде вожынорва йымак шуҥгалтын, пуйто оптышыш логалеш, нигузе
лектын ок
керт да тудым утараш верештеш, я сорта тул дене йӱдвошт книгам лудеш.
Тыге тудым Чомашка-Томаша манын лӱмдылаш тӱҥальыч. Кушмыж семын тиде
лӱмедыш тудын деч такшым шӧрлаш тӧчыш. Но... Илыш вет тудо йыжыҥан, ик
тӱрлӧ томаша гыч
весыш куштылгын логалта.
Эре ала-кушко ӱжшӧ чытамсыр шӱм-чонжо тудлан ласкан илаш эрыкым пуэн огыл.
Эре
ала-кушко, палыдыме верлашке, уждымо тӱняшке ӱжын тудым Илыш-Саман. А
ялыште мом
тугайжым, ӧрыктарышыжым муат? Тыге тудо вуеш шумекат, ятыр жап саде мотор
йомакысе патырла "туштан корнывожышто" шоген...
Но, манмыла, жап шкенжыным поктенак поктен...
Ала-кузе дыр, Чимошкалан Асылвий вигак келшен шинче. Пашаште ма, уремыште —
тудын канде але сар вуйшовычшо эре шинча ончылныжо кечыгут тыгай тӱсан
ялукым кычалеш, ужын ок шукто гын, кумылдымо, йомшыла коштеш. Сурт
сомылкалан пижеш —
изиш чонжым лыпландара. Уке, сомылжо ок воране, адак шонкала. А вигак ӱдыр
деке
миен шогалын, чоншижмашым почын пуаш аймана.
Икана садак йӧн лекте. Май кыдалне леве, изиш кӱдырчан йӱрыш логальыч.
Ончыч
Асылвий, ферме гыч пӧртылшыжла, шовыр йымакше шылын шинчыш. Вара эреак
эскерен
коштшо Чимошка тудын деке куржын тольо да шке плащыж дене когыньыштымат
шоҥалтыш. Лач ты татыште эсогыл шолем кыраш пиже.
Шинчат тыге коктын, ава шулдыр йымалсе кок чывиге семын, ик мутым огыт лук.
А
каласышашышт когыньыштынат — ой, мыняре!..
Вичкыж платье дене гына улшо Асылвий кылмен, чытыра, Чимошка тудым кеч
пыртак
ырыкташ шона, кыдалже гыч ӧндалнеже, тыгодым ӱдыр тудын кидшым шӱкал колта.
— Но вет кылмет, черланет!.. — манеш рвезе.
— Черланем гын, тыйын могай пашат?
— Мый тыйым эре эскерен коштам. Садлан ынде шке йӧратымем семын ужам, —
ышталеш
Чимошка.
— Ах, эскерен коштат? Мыйым? — шыдын шыргыжалме гай койо ӱдыр. — Фу, таҥем
лийын
шуын отыл, а кӱтен коштат! А марием лият гын, тунамже мо лиеш?
— Тунам икте-весым йӧратыше ватак-марияк лийына... — мыскара йӧре,
тыгодымак
ала-могай ӱшан дене пелешткала Чимошка.
Ончыч кӧ пален, а вет лач тугак миен лекте варажым... Шыжым сӱанышт лие.
Шыжымак
Чимошкалан почтым ӱшанен пуышт. Ош ожо дене район рӱдер гыч корреспонденций
манметым шупшыкташ тӱҥале, ты корно денак район библиотеке гыч книгам
кондышташ пиже. Шӱдыръялыште библиотеке уке, а самырык-влак, южо шоҥгыжат,
лудаш йӧратат,
район гыч толын лекмыж еда учырат да йодыт:
— У кнагат уло таче?
— Уло, уло, теве почтым шалатем да...
Тыге тудын суртшо лудмо пӧртыш савырныш, а Асылвийже, моторжо, тудын асыл *
полышкалышыже лие.
— Ынде омат пале, мыйын эн йӧратыме кудыжо: кнага але ватем? — воштылалеш
южгунам Чимошка.
Тыге Чимошка Шӱдыръял калыкым пӱтынь элысе литературым, марий сылнымутым
йӧраташ
туныкташ пиже.
— Вара Асылвиетлан кнагам кондет, уке? — мыскара йӧре йодыт Чимошка деч.
— Мый тудлан шке кнагам серем, теве ужыда, вашке пӧлеклем.
— А могай кнагам серет? Мо нерген? — йодыт адак.
— Йӧратымашна нерген одым...
— Кӧм, кӧм? Одым? Марий мурымат огыл, Пектем одыным? — умылен огытыл
пошкудо-влак.
— Одо огыл, ода... — Келесырын ончалеш Чимошка. — Ну, тиде почеламутан
моктеммур.
— А-а, туге мо?.. Айда возо веле!..
Вара, уш-акылым да еш илыш мудречлыкым погымо семын, Чимошка ялысе моло
тӱрлӧ
йодышым шуктымашкат ушнаш тӱҥале.

* Асыл — пеш сай.

Икана вес калык гыч улшо еҥ-влак Юмылан кумалме отым руаш кумылаҥыныт ыле.
Пуйто
тиде веле нуным утарен кертеш, чимарий калык кумалме чодыра. Ял марий-влак
иктевесыштлан шыдыштым почыт, туманлат, а тавадаҥ шогалаш нигӧ шотым ок му.
Чылан
Чимошкам ушештарат:
— Тудо, тудо веле утарен кертеш мемнам...
Икмыняр кече эртымеке, кастене Чимошка дек куржын тольыч:
— Руаш тӱҥалнештак! толын висен кайышт... Мом ыштена?! — чал вуйжым кок
кидше
денат кучен, ойла Пекпай кугыза.
— Эрлак район тӧра-влак дек пурем, — мане Чимошка. — Почто кондымо корно
дене.
Да вет йӧным муо. Верысе землеустроитель деке пурыш, тушто чыла рашемдыш да
кагазым кондыш. Саде чодырам агаш шонышет-влаклан тора кожлаш кайыман
улмаш, а нуно лишычын солалташ шонен пыштеныт.
— У-у, могай чоя улыт! — манын, эше шуко жап вудыматен коштыч ялмарий-влак,
тыгодымак Чимошкам мокталтышт: Чимошкана улмо годым нигӧ деч лӱдшаш уке.
Но тидын дене паша ыш пыте шол. Икана клубышто йодыш лекте: "Мыняр ий
Шӱдыръяллан? Кунам тышке марий-влак толын лектыныт? Меже вара кӧ тугай
улына?"
Адак Чимошкалан кычкалташ верештеш. Архивлашке, эсогыл Москошко кычалын
серыш.
Тушечын эн рӱдӧ ола гыч, материалым колтышт. Лач кум шӱдӧ ий темеш улмаш
ялыштлан. Эсогыл кӧ-кӧ эн первый еҥ-влак лийыныт, мыняр пӧръеҥ, мыняр
ӱдырамаш, могай
ийготан, лӱман да тулеч молат.
Шыже кастене Шӱдыръялын кум шӱдӧ ияш лӱмгечыжым палемдышт. Эх, вет чапле
лие ту
пайрем! Илыме ӱмырыштӧ икымше гана шочмо ялым чапландараш йӧн лекте.
Мурышт,
куштышт, шукын шке усталыкыштым ончыктышт. Чимошка веле шыпак ончен шинчыш.
Ни
муралташ, ни кушталташ тудын талант манмет уке шол.
— Айда йӧра, тый ялнан паспортшым муын луктынат, тидыжат уда огыл, —
шыргыжальыч
ялче-влак, да тыште, манмыла, ямле тушыжат лийын.

2. Ӱждымӧ корныш ӱжшӧ суксо

Жап чоҥешта веле, а саде, эше шепкаштак яндар южыш да канде кава йымак ӱжаш

тӱҥалше кӧргӧ суксо, Чимошкан, нигузе ок пыте, мӧҥгешла, вуйуш да куатым
погымо
семын ий гыч ийыш вияҥеш, ончычсо дечат чот чыштыра, ала-кушко торашке,
уждымоколдымо кугыжанышыш, эсогыл заҥгар кава пундашысе тӱняшке ӱжеш! Ӱжеш
да пуйто
ӧрдыжшым, вичкыж вержым, чывыштылеш, шижтара: "Кынел, Чимошка, айда иктаж
вере,
чылтак йомак элышке чоҥештена, мланде калыкын лийдыме вер-шӧрлаште лийына,
Юмын
уждымо-колдымо Сандалык луклашке миен савырнена!.." Тыште, конешне,
Сандалык астронавт, чоҥештылше талинга-влак нерген шуко лудмыжо кертын, лач
тудо... Ну,
чылтак осал чер пиже ынде тудлан. Саде романтик суксет пуйто ош шулдыран
кугу
юмыш савырнышат, векат, тудым, Чимошкам, кидше гыч руалтен, кузе аваже
уремыш
вӱден луктеден, лач тугак канде кававундашке шӱдырен наҥгайынеже.
Асылвийже чылтак йӱдыген. "Ынде мо лиеш, мо лиеш?" — манын шонкала, мом
ышташат
ок пале.
— Чимошка, колат, ала врач деке миен савырнет ыле?— йӱкым лукташ тошто ик
кастене.
Ту татыште кас кочкышым ыштен лектыныт веле ыле. Пелашыже атышӧрым мушкеш,
оза
газетым налынат, "Науко ден фантастике" пӧлкам шереш.
— А мо тушто, могай амалже? — газетым ӧкымеш ӧрдыжкӧ пыштыш Чимошка.
— Можыч, шӱм каньысырлыкет шотышто миен толат ыле... Мом-гынат каласат...
Чимошка шонымаш тӱняшке шуҥгалте. Мом тудо семынже вискалыш, мом пӱчкедыш?
Но
эрлашыжым эрдене эрак район рӱдерыш лектын ошкыльо. Туштыжо кушко, могай
врач
деке пураш шонымыжым йодыч.
— Мыйын йӱд омо уке, эре... — манын веле шуктен ыле, тудын мутшым тунамак
кӱрльыч.
— Невропатолог деке пурет, — каласыш самырык ӱдырамаш.
"Тугеже мыйын нервем пужлен, моло огыл..." — шоналтыш, ончыктымо кабинет
дек
лӱҥген ошкыльо.
Туштыжо еҥ ятырак: кӧ важык кайыше чурий дене шинча, кӧн ик кидше пулвуй
ӱмбалне
папалта гын, весыже лым лийде чытыра. Кумшо эсогыл верыште шып шинчен ок
турко,
тышке-тушко ур гай тӧрштылеш, кидым рӱзалта, оҥым кадыртен налеш, адак ала-
кушко
ошкыл колта.
Теве Чимошкаланат эмлыше-невропатолог дек пураш черет шуо.
Шинчалыкан самырык пӧръеҥ черле еҥлан воктенже верланаш шӱдыш, кидышкыже
изи гына пу чӧгытым нале, йодо:
— Моч коршта? Мо тургыжландара?
Чимошка кушеч тӱҥалашат ок пале, рашын каласынеже, йоҥылыш умылен ынже
кудалте
манын шеклана.
— Мыйын,— мане вара,— эртак ала-кушко торашке, палыдыме, уждымо-колдымо
верлашке
каен йоммо шуэш. Палет... палет... кеч вес сандалыкыш чоҥештен кае.
Врач тудым шымлен ончале, ӧрын-аптыранен кайымыжлан кӧра шинчалыкше
саҥгашкыжак
тӧршталтен кӱзен шинче.
— Омет уке? — йодеш.
— Уло, но... эре ала-кушто чоҥештылам, эре "кава командировкышто" коштам, —
аптыраныме йӧре шыргыжале Чимошка. — Ты чер ялт чума семынак пижын да ок
колто.
Чынак, юмончылно...
— Чума семынак, манат? — Рошт кынел шогале врач. — Тиде вет тугай чер,
тугай
чер!.. Омешат ынже кончо!
— Вот садлан тышке толынам... — шке азапшым оражге луктын оптыш Чимошка.
— Эмлаш тӱҥалына, чот гына эмлаш! — мане врач да сестралан тӱрлӧ таблеткым
йӱаш
да уколым ышташ рецептым возаш шӱдыш.
...Ты кече деч вара Чимошкам тазаҥын, чапланен кайыме тат вучен.

3. Солар-Сити гыч уна

Вашке пале лие: Чимошкан черым ни эм, ни врачын сӧрымыжӧ, ни пелашын ӱяк-
мӱяк
шомакше эмлен огыт сеҥе. Манмыла, тыште шкем шке кӧргӧ ю дене ачалыман...
Шыже велыш кайыш. Но игече але кеҥежымсе семынак ояр, мотор, чылтак ал
чуриян
сӱанвате. Тыгай кечын тудым ала-можо, саде чержак, очыни, корныш поснак
шупшаш
тӱҥалеш, кеч-мом ыште, чисте томаша!
Комдо кугытан корзинкам кастенак ямдылен шындыш.
— Кушко тыге кайынет? — йодо Асылвийже.
— Пӧчыжым ончалам, кӱын шуын, уке...
— Еҥ-влак нумалытыс! — мане тудыжо. — Тыйын мийымым вучен шинчат, ужат?..
— Тугеже лачак тарванем улмаш, — ыштале Чимошка да ласкан шӱлалтен малаш
возо:
эрла ондак кынелман.
Эр тӱл-дӱл дене вушт кынел шогале, кидым тышкыла-тушкыла рӱзкалыш, йолым
нӧлтыштӧ, ик верыште куржын ончыш. Да чияш пиже.
Кочмет-мочет, кинде курикам, кӱктымӧ кум муным да шинчалтыме киярым кагазеш

вӱдылын, корзинкаш пыштышат, чӱчкен лектын ошкыльо. Улан чодыра велыш
корным
виктарыш. Ял деч кандаш меҥге гынат, лач тувелне веле пиалым муаш лие.
Тушто
пӧчыж путырак тутло, шолдыра, поген шерет ок тем.
Иктаж кок шагат наре топкен, Улан чодыра лоҥгаш миен шуо, шукертсек палыме
купан
верыш шеҥын пурыш. Кечеш алын-йошкаргын койшо пӧчыжым ужын, Чимошка
корзинкажым
темаш пиже. Кидше модеш веле. Корзинка пундаш койын петыралтеш. Келгышкырак
пурымыж семын саска эшеат тӱвыргӧ лияш тӱҥале. Кумылжо — кашташте! Ну вет
пога!
Шонет, ала-могай тӱнямбал конкурсыш логалын да тиде таҥасымаште эн первый
лияш
тырша. Тыге толашымыж дене ӧрдыжкӧ монь ончалаш жапше уке, кушкыла савырнен
ошкылмыжым, кувелне суртшо, кувелне Ия лук верланен — нимом ок ончо, пога
да пога,
кожмак чыве семынак, шке йымачше удыра да удыра...
Кечывал деч вара кече йомо, касвел могырым вӱдыжгӧ, исак шийше мардеж
тарваныш,
йӱр шӱведаш тӱҥале. Лач тиде жаплан корзинкажын тӱр дене тӧр теммым вучен
шуктыш. Пӧчыжым ватыжын тошто вуйшовычшо дене леведын, чодыра гыч лекташ
тарваныш.
Эй, ошкылеш, эй, вашка, а кожла тӱрыш нигузе миен ок шу! Мӧҥгешла, саде
Улан
аланышкак логале. Вес могырышкыла лупшалте, пӧрдӧ, пӧрдӧ — онча — адак Улан

алан!.. Мо тыгай? Неужели аҥыргаш тӱҥале? Йӱр вӱд шӱргыш мучко йыл-йыл
йога,
теркупш сал гыч полт да полт шоктен, корзинка леведышым перкала. Теве
лектын шуам, теве шуам, манын Чимошка тыршенак лӱҥга. Но... Адак саде Улан
алан покшеке
лектын шогалеш. Могай кереметше тудым тыге толаштара? Саде каргыме Ия
лукышкак
логалын огыл дыр?
Теве пычкемышалташат тӱҥале, кава койын шем шыҥалыкым шоҥалеш... Ынде мом
ышташ?
Эше ик гана пиалым кычал ончаш лие, эй, топка, эй лӱҥга да... адак —
мынярымше
гана! — Улан аланыш миен лектеш.
— Ох, ох-ох! — йыҥысалтен колтен, лопток волен шинче, ни мӧдывуйын ночкыжым
ыш
ончо, ни шуркалыше куштырам шижын ыш шукто.
— Ынде тышанак йӱдым эртараш возеш, моло огыл... — семынже вудымата. Да
нулго
укшлам, эн чокажым, пушкыдыжым, тугышт налын, вакше, шканже йӧнлын шинчаш
пыжашым оптыш. Пелен налме кинде шултышым, муным да киярым луктын, пурлалаш
лие.
Йӱр, йӧра эше иземаш тӧча. Кочкын теме, кодшо сийым поген оптыш. Лач
тыгодым
йӱмыжӧ шуын колтыш. Эх, чайым налаш монден... Кӱжгӧ пӱнчӧ тӱҥеш лайыкын
эҥертен
шинчын, вуйым комдык колтен, шинчам кумалтыш, ласкан але шӱлыкын шӱлалтыш.
Нойышо капше пуйто узьмакыш логале, тунамак нералтен колтыш. Омыж дене ала-
могай
шокшо, когаргыше ошман пустыньыш логалын, йӱмыжӧ путырак шуэш. Эх, чайым
подылаш
ыле!..
Ой, тевыс вара йыгыреак чайник шолаш пураш тӧчен шинчас! Кӧ тыште воктенак
уло?.. Пустынь покшелне? Тыгеже, шкетак огыл, кӱлеш годым иктажлан эҥерташ
лиеш.
А чайник эшеат чот мураш тӱҥале, вӱд шолашат пурыш.
Куанымыж дене руалтынеже ыле, шинчам почын колтыш, кидым шуялтыш, онча —
Улан
аланыш ала-могай кугу-у талиҥга гай койшо гай койшо чоҥештылше наста
лайыкын вола, мландыже шинчаш ямдылалтеш!
Ой, Юмыжат-пӱрышыжат! Тиде эше мо тыгай? Могай южтрамвай тышке, чодыра
аланышке,
вола? Тушто кӧмыт улыт?
Лӱдын чытырен шинчен ыш турко, кынел шогале — ала куржаш, ала ты ия
кашакым, кава уна-влакым, вашлияш?.. Вет уке гын, поктен шуытат, логалтен
кертыт! А вуй савен, порым тыланен вашлият — тыйым огыт тӱкӧ, родо-шочшо
семын веле кидым шуялтат.
А саде йыргешке талиҥга гай, лишычше вагонла койшо кугу деч кугу
мландыӱмбалан
верланаш йӧнанрак лукым кычал муын, вуж волен шинче. Да тунамак ик волгыдо
окнаже кок велке шарлен почылто да тушечын кум еҥ, уке, тыглай еҥат огыл,
ала-могай
космонавт але астронавт-влак волен шогальыч. Кызыт веле Чимошка умылалтыш:
саде
вагонын ӧрдыжтӧ "Солап Сити" манын кугун возен шындыме.
— Хеллоу! Салам! Поро кас! — манын колтышт кумытынат, Чимошка дек лишемаш
тӱҥальыч.
Тудыжо — ни шӱлалташ, ни иктаж мутым каласаш...
— Са-сала-м лийже!.. — вудыматыш вара, вуйым савалтен, поро кумылым
ончыкташ шотым муо.
— Ме тыйым тӱжем-тӱжем уштыш кӱкшыт гычак ужна,— мане иктыже.
— Кузе туге? Тугай тора вер гычак? — ынде шӱлышым налаш тӧча Чимошка.
— Вара, кузе эше! Мемнан вет тугай прибор-влак улыт.
— А... марлаже кузе кутыраш тунемында?
— Тидлан келыштарыме прибор дене. Ме вет пытартыш жапыште кушто гына лийын
онал
— Нортландийыште, Вестфельдыште, Тутсу-Бутсушто, Накаямичиште... Чыла
вережат
нунын йылме дене кутыренна. Наукын лектышыже кушто гына кӱлеш ок лий, могай
гына
сомылышто!..
— Айда ынде палыме лийына, — мане саде первыяк кутыраш тӱҥалшыже, кидым
шуялтыш.
— Мый — Полар.
— Мый — Авро.
— А мый — Санти.
— Мый Чимошка улам...
— Ну вот, ынде ме родо лийна! — ыштальыч кава уна-влак, кумытынат Шӱдыръял
марийым шокшын ӧндал шындышт.
— Ме Солар-Сити шӱдыр гыч улына. А тый могай ола але ял гыч?
— Мый Шӱдыръял марий улам...
— Шӱдыр-ъял? — ӧрын колтышт нуно. — Ме Кечан ола гыч чоҥештен толынна.
Солар-Сити марлаже тыге лиеш. Тугеже ме чыланат Сандалыкын игыже улына!
— Э-эй, мо тыште, виш кава йымалне, шогена! — кычкырале Полар. — Айда,
Чимошка
родо, мемнан суртыш пурена.
— Кай, тиде сурт лиеш мо, тиде вет ала-могай сандалык кайык, — ыш келше
Чимошка.
— Кайыкат, пӧртат, жапын машинажат, — рашемдыш Авро. — Теве пурена, тунам
тылат
чылажат рашемеш...
— Пожалысте! — кидым ончыко шуялтыш Санти, пуйто "Пагален ӱжына!"— малдале.
Да нуно чылан — а Чимошка шерге уна — эн ончылно чолгыж шогышо тошкалтыш
дене
кӱзен, шуко тулан шулдыран вагоныш пурен шогальыч. Йырым-йыр тӱрлӧ, але
нигунам
уждымо прибор-влак чушлат, вичкыж йӱкын йыҥгыртат, тул шинча-влак лым лийде
чылажымат эскерат.
— Ну теве мемнан корно суртна. Палыме лий, — ыштале Полар.
— Пеш айват! — куаныш Чимошка.
Икмагал шып шогышт.
— Ала мемнан дене пырля каена кечан олаш? — йодеш Полар.
— Каем! Кузе ом кае? — тӧршталтенак колтыш Чимошка. — Оҥайыс. Мый тунаре
тидым
шоненам!.. Тольык... тольык Асылвием... — пеле йӱкын пелешткала.
— Тугеже кызытеш тыланет вургемет кудашаш верештеш... — ойла Полар.
— Молан?
— Тыйым стерильныйым ыштена.
— Могайым, могайым? Стиральныйым?.. Мушмо машинашке пуртен луктыда мо?
Кай!..
— Уке, уке, нимогай машинаш огыл, — чоян шыргыжале Авро. — Душыш пурен
лектат,
тугайыш... Ну, кузе манаш?..
— Тый мланде айдеме улат, туге? — Чимошкан шинчашкак ончале Полар.
— Туге... — вуйым сакыме семын ыштыш Шӱдыръял марий.
— Вот садланак, мландысе тӱрлӧ микроб але чер мемнан планетыш ынышт логал
манын,
тыйым тугай посна ю вӱд дене мушкына. Умылышыч?
— О, тидыже раш дечат раш! — ыштале Чимошка. — Мый — кумылын!
...Икмыняр минут гыч саде кабинет гыч Чимошка, йымал вургемым
— воштак койшо ош тувыр-йолашым — чиен, теве гына шочын вочшо ньогала
полток
лектын шогале. Вара тудлан кислородан сандалык костюмым чиктен шогалтышт,
ала-могай "кутлымо" шомакым пелешткалышт да ешартышлан шлемысе кнопка-
влакым темдал
ончыктышт.
— Теве тиде кнопко — Галактикым колышташет, тиде — Малактикым, а тидыже —
Сталактикым...
— Шуженат дыр? — йодеш Авро.
— Уке,— ыштале Чимошка. — Мӧҥгӧ гыч кондымым теве гына авызлен нальым. А
чайым
подылаш тореш омыл ыле.
— О, чай! Тендан элыште тиде, маныт, эн тутло, эн узьмак йӱыш.
— Туге шол, — келшыш Чимошка.
— А теве ме тыланет мемнан Солар-Сити сандалык йӱышым темлена, — мане Полар
да
ош шкаф гыч ракет гай койшо кугу кленчам лукто, кужу йолан чукырыш ала-мом
темыш. Чимошка йӱын колтышат, уло кӧргыжӧ ырен шинче, вуйышкыжо
шулдыраҥдыше вий
пурыш.
— О, пеш тутло! Чоным ласкаҥдыше! — ыштале Чимошка.
— Сандалык напитке, мом ойлаш, — мане Авро. — Адакшым... адакшым тиде йӱыш
кава
тӱня дек савырен, шӱмаҥден моштышан. Теве ужат, да мом тушто — ужат, а
шижат,
чонет тыйым мемнан Солар-Ситиш шупшаш тӱҥалеш. Товатат!
— Кунам?
— Теве вашке...
Чынак, ала ты сандалык уло кӧргысӧ юж, ала саде йомак йӱыш — вет чонжо лач
тушко, Солар-Ситиш, палыдыме, уждымо-колдымо элыш Чимошкам эксыде шупшаш
тӱҥале.
Йолжо шкеак тава, вара шкеже саде шоген нойышо урлыкаш ожыла тӧрштылаш
тӱҥале.
— О, шижалтеш, а? — ыштале Полар.
— Тыгеже, чоҥешташат жап шуэш, туге? — йодо Авро.
— Айста, айста у родына тореш огыл гын, — ешарыш Санти.
— Кузе тореш лияш! — манын колтыш Чимошка. — Ӱмырем мучко ала-кушко,
Сандалык
пундашке каен йомаш шонен иленам, тыгай пиалан кечым вученам. Да теве тудо
— толын шуын! Кайышна! Чоҥештышна! Таче але нигунам! — юарла Чимошка.
—Йӧрыш! — мане Полар, тудак — корабль вуй. — Шичса веле верышкыда.
— Ой, Ош Кугу Юмо! Кужу корнем кӱчыкым ыште, айватын кондыштаре! — манын
юмылтен
нале Чимошка.
Чимошкам пӱкеныш пуртен шындышт, йолыштышт. Вара нуно шкештат вераҥыч.
Полар
виктарыме пашам кидыш нале.
— Сандалык ава, пиалан корным пу, шочмо элыш намиен шукто! — мане командир
да эн
лишыл кнопкым темдале. Тунамак ала-можо кӧргыштӧ ончыч кугун шӱлалтыш, вара
урмыж-варгыж колтыш, чыла приборысо тул чӱчалтыш-влак тӧрштыл ызгаш пижыч,
сандалык вагон исак чытырналте, верыштак нӧлталтын, кавашке кӱзаш тӱҥале.
Чимошка шижеш: кӱзымӧ семын тудо шкеже куштылемеш, чылтак кайык пыстыл гаяк
нелытдыме лийын шинчеш.
— Ала исак южышто ийын ончымет шуэш? — йодеш Авро.
— Такше... такше тореш омыл, — ыштале Чимошка.
Йолыштыма гыч утарышт. Чимошка ынде шулдыран ула кӧргыштӧ южышто иймыла
чоҥештылеш, кидым тышкыла, тушкыла шаралта, йолым вес могырыш лупшалеш,
унчыливуя савырнен колта... Кайыкла чоҥештылашыже, тудо нигунам шоненат
огыл, тидым вученат
огыл.
Сандалык ула кӧргысӧ юж ванныште ракатланен йӱштылмеке, Чимошка пӱкенышкыже
кидым виктарен волен шинче да шкеак йолышталте. А шулдыран ула чоҥешта да
чоҥешта.
— Во, тиде чынжымак Сандалык патыр! — ойла Полар.
— А Мландет ынде кушто, палет? — Чимошка дек ийын толын шогалын, йодеш
Авро.
— Шуко-шуко шӱдыр... — вашешта ӧрын Чимошка.
— Тӧвӧ, тӧвӧ, шапалгырак изи шӱдырым ужат? — шуко, шуко чолгыж чӱчкышӧ
падыраш
велке ончыктен, манеш Санти.
— А, ынде ужам, ужам! — ылыж кайыш Чимошка. — Тевыс кувечла шочмо мландым
ончалаш пӱрен улмаш, а!..
— Шке пыжашетым веле огыл, мемнан тӱнямат — Солар-Сити шӱдырнам — теве
вашке
ужат, — ыштале Полар, да адак шке верышкыже, чоҥештыше вагоным виктарыме
настаж
деке, шинче.
Чимошка гын креслыштыже лайыкын лӱҥгалт шинча. Вашке нералтен колтыш.
— О, ончыза, ончыза мемнан Солар-Сити писын лишемеш! — шоктыш Чимошкан
пылышыжлан.
Чынак, шукерте огыл изи шӱдырла койшо планет йомакысе писылык дене лишемеш.
Теве-теве, шонет, шулдыран ула ӱмбаке толын керылтеш. Чимошка лӱдмыж дене
Поларым
ончале. "Тудыжо вара мом онча, тыге вет ме чылан пытена!.." шона семынже.
Но тыгодым Полар канде тулан кнопкым темдале, тудыжо ончыч ужаргын, вара
йошкаргын волгалт кайыш, тунамак сандалык ула олянрак да олянрак чоҥешташ
тӱҥале, лачын гына Солар-Сити манме мландыш лишемеш, да вашке, ала-могай
тӱрлӧ-тӱрлӧ оралтан, меҥган чара верыш волен шинче.

4. Шӱдыр помышто

Теве ынде нуно ракет гай кошар неран, кумда, кандалге шулдыран кужу да
вичкыж
машина дене Солар-Сити мландыште яндарын волгалтше ола урем мучко кудалыт.
Чимошка пеш онча, пеш эскера: могай тудо, Солар-Сити? Мо дене Мландысе деч
ойыртемалтеш?..
— Мом от пале, от умыло — йодышт, — воктенже шинчыше Авро мане. — Чылажымат

умылтарена.
Теве ынде нуно ола рӱдыш толын шуыч. Ошын-кандын волгалтше кӱкшӧ-кӱкшӧ пӧрт-
влак, южыжо чылтак кугу деч кугу корзинкала коеш: вурс да янда дене тодын
шындыме, а кӧргыштӧ чевер тул-влак йӱлат, чӱчкат. Пӧртвуйлаште кандын-
ужаргын йӱлен
волгалтше ората-влак шыри-вури веле койыт.
— Туштыжо кӱшныжӧ, могай наста-влак йолгат? — йодде ыш чыте Чимошка.
— Тиде кече коҥга-влак, — умылтара Полар. — Кечыйолым шкешт дек шупшыт,
тудын
вийже дене шокшымат, волгыдымат, илыш вийымат чумырат да айдемылан пуат...
— А-а, тевыс кузе улмаш! — манын колтыш Шӱдыръял марий да адак чылажымат
шинчам
карен эскераш пиже.
Южо пӧртвуйжо пӱтынек леведалтын. Тыштыже, векат, иктаж-могай предприятий,
вет
тушто электровий шуко кӱлеш. А южо пӧртшӧ, ончет-ончетат, чылтак теплицыла
коеш.
Окна-влак кечыйол ваштареш верланеныт. Тидым рашемдаш йоднеже ыле, но
шкежым кучен сеҥыш... Но тудын шинчаж гыч, чытамсырланен кожганен колтымыж
гыч, Полар йодышыжым "шотлен лукто" — шке умылтараш пиже.
— Теве, ужат, — мане, — кугу окна-влак... Тыгай тӧрза кӧргӧ пырдыжым
ырыкта, а
нунышт тудыжым лӱмын шонен лукмо материал дене ыштыме, тендан Мландысе
изразцовый манме коҥга гаяк: погымо шокшыжым кужун куча, айдемылан пуа...
Адакше шуко
пӧртйымалне "кече вий" склад уло, тудо кӱлеш годым шокшым кӱшкӧ, пӧлемлаш,
колта.
— Оҥай, пеш оҥай!.. — ышталеш Чимошка, умбакыже эскера, шымла. Ой, тидыже
эше
мо?! Ик пӧрт верыштыжак эркын пӧрдеш, кечыйол ваштареш туран шинчаш тӧча,
моло
огыл...
— Тиде пӧртшӧ мом толаша? — Авро дек савырныш Чимошка. — Пӧрдешыс вара!..
Тудыжо чоян шыргыжале.
— Тиде пӧртым, — мане, — лӱмынак тыгайым ыштыме: тудо кече шке корныж дене
савырныме почеш пӧрдеш, тыге кечыйол вийым эре тичмашын налын шога...
— А кӧ тудым тыге пӱтура? — исак шонкален шинчышат, йодо уна.
— Ты полат ягылге кӱ негызыште шинча, — умылтара Авро. — Пӧртым кече вий
мотор
пӧрдыкта.
Машина эркынрак кудалаш тӱҥале, вара семын чарненак шогале.
— Мый декем унала пурена? — мӱндыр уна дек савырнале Полар. — Кочкыш
авызлашат
жап такше...
— О, тиде чын!.. — келшыш Чимошка. — Мыйын вет тыланда йокма уло. Марий
пӧчыж.
Тутло, тазалыклан пайдале.
— Тугеже савырналына веле, — манын, Полар машинажым тореш уремыш виктарыш.
Ик пӧрт ваштареш чарнен шогальыч. Чимошка ужо: тӱжвал пырдыжым янда дене
леведме.
— Теве мыйын чон пыжаш! — вуйым савалтен малдале Полар. — Пагален ӱжам!
Чимошка, пыртлан чарнен шогалын, озан шинчашкыже ончалале.
— Мый теве иктым йоднем, — машина могырыш савырныш Шӱдыръял марий. — Тыгай
лопка
янда шулдыржо молан?
— Э-э, тидым манат? — шыргыжале Полар, йолташыже-влакат тиде йодышым
веселан
вашлийыч. — Ты шулдыр кечыйолым куча. Машина кече вий дене кудалыштеш. А
теве
уремыште шагат. Тудат кечын вий дене коштеш. Трамваят тыгак кудалыштеш.
— А-а, мыят тыгерак шоналташ тӧченам...
— Тугеже, мемнан илыш радамыш эркын пураш тӱҥалынат, тиде сай! — ыштале
Полар да
чылан куанен шыргыжальыч.
Тыгай кумыл лиймеке, Чимошка Поларын суртыш шке тошто пӧртышкыжӧ пурымылак,
омсалондем гоч ӱшанлын тошкале. Йоҥгыдо, волгыдо пӧлемыш пурен шогальыч.

* * *

— Шичса, теве тышке, — пушкыдо пӱкен-кресле-влакым ончыктыш оза.
Полар пырдыж воктен вераҥдыме плита-коҥгам чӱктыш, тунамак ал-канде тулан
кнопка-влак ылыж кайышт. Тӱрлӧ полуфабрикатым конден, салмалашке оптен, ала-
могай
ужар кушкылым ешарен кӱкташ пиже. Плита-влак, векат, чот ыреныт, шижалтеш:
чылажат пеш писын кӱэш, жаритлалтеш, ала-мыняр минут эртымеке, оза ямде
кочкышым талиҥгалаш сӧрастарен оптен, ик лукысо кочкыш ӱстембаке намиен
шындедыш.
Чимошкат шке йокмажым пышташ изи талиҥга-влакым йодо, вашке кажнылан
пӧчыжшым
конден шындыш.
— Теве, — пелешта, — мемнан вел сий, авызлен ончыза. Тутло, тазалыкым
ешара.
— Тау, — манеш оза, — ме тазалык верч шогена.
— Кочкыш пеш писын кӱын шуо, — семынже ойла уна.
— Кечыйол вий кочкыш шолтымаште веле огыл, — ойла оза, — эсогыл вурс
левыктымаштат путырак чулым.
Чимошка кочкыш тамым нигузе умылен ок шукто. Такше сандалык йӧрвар, мом
ойлаш.
Чынжым оза-влаклан вик луктын от каласе, сандене сай огыл, чон ок шупш
гынат,
пурын нелын колташак тӧча. Айда мо лиеш лийже. Сар жапыште, шужен ийлаште
тыгайжым гына огыл кочмо такше...
— Вара кузерак, мемнан сийна? — шыргыжал йодылдалеш Полар.
— Пеш тутло, пеш сай! — вашешта Чимошка, а йылме мучаште саде сандалык
кочет,
йыгыжгет пижын шинчын да нигузе мучыштараш ок лий, керемет!..
Йыгыжге кочкышлан сырымыже вара семын чарашке лекташ тӱҥале, витне. Чынак,
вет
шке вуйжылан шке кычалын, тышке логале! Ӱмыржӧ мучко йот мландылашке, кава
пундашке да монь чоҥештен каен шылаш тӧчен кошто, эре тиде шолагай
шонымашым
шӱмыштӧ ырыктен ашныш. Тевыс ынде, Чимошка, саде пелодар шонымашкет шуыч,
ынде
ракатлане, юарле! Пелашетланат ынде жаплан рай толын: тыланет кочкаш
ямдылашыже,
тувыр-йолаш мушшашыже монь уке, урем мучко йылдыр-йылдыр ошкыл колтен
гуляяш веле кодын. Кеч тидыже йӧра...
— Мо ода коч? — ӧрын Полар, кугу совла дене вес кочкышым талиҥгашкыже
пыштыш.
"Ынде тидыже мо гын? — шоналтыш марий, совлам кидыш налын, кочкышым
умшашкыже
пыштыш. Тидыжым шинчалтымат огыл, адакат йӧршын палыдыме таман. Изиш гына
мӧҥгеш
шӱвал луктын ыш кудалте. — Ой, Юмыжат-пӱрышыжат, тыгай туткарышкат логалат
улмаш!.. Кушто — ӱстел коклаште! Ой, илен кодаш гына лийже ыле, тачак
мӧҥгеш намиен кудалташ йодам ыле!.."
Кочкын темын, ӱстел кокла гыч тауштен лектыч. Оза кӱмыж-совлам, атышӧрым
мушкаш
ала-могай шондык гайыш шуралтыш, а Санти, Авро да Чимошка лудмо-возымо
ӱстел
коклаште тӱрлӧ журналым, модышым ончышт шинчылтыч.
— Ну, мыят ямде улам! — кидкопам ваш йыгалтыш оза. — Ынде кушкыла корным
палемдена? Ала пӱртӱсым ончалына?
— Лиеш, очыни, — тоштын-тоштде мане Авро, Сантиат кӧныш, векат. А
Чимошкалан мо
кодеш? Моло кушко, тудат тушкак.
Лектыч кудывечыш, шулдыран улаш шинчыч да ончыко тарванышт.
— Эрла каныш кече, пӱртӱс лоҥгаш лекташ калык тачак тӱҥалын, — уремлаште
калык
куткыла тышке-тушко куржталмым, кудалыштмым ужылалтен ыштале Полар. — Айста
вӱд
воктек, ужар аланыш каена.
Машина ола тӱрышкыла корным куча. "Шагатлан иктаж кок шӱдӧ меҥгым кудал
эрта", —
шоналтыш Чимошка, шкеже кок могырыш пеш ончыштеш, чылажымат эскера. Вет
мӧҥгӧ
пӧртылмеке тыште мо ужмым ялмарий-влаклан каласкалаш верештеш.
Теве ала ер, ала изи теҥыз серыш миен лектыч. Полар машинажым чарен
шогалтыш.
Тышке шуко еҥ погынен. Чылан ушым, капым кандараш толыныт. Кажныже шулдыран
улажым радамыш шынден, кажныже сӧрал левашым вуй ӱмбалан шаралтен. Нунын
тӱҥ пашаеҥышт, тарзышт — кече. Тудак ояр игечым пӧлеклен, вӱдым левыктен,
тудак кочкаш
ямдылыме плиташтым ырыкта.
Ой, а тидыже мо? Еҥ-влак кучымо колыштым воктенак улшо шолын шинчыше вӱдыш
кудалтат, а тушеч икмыняр минут гыч кӱшӧ колым луктыт.
— Теве меат кучена да авызлена, — ешарыш Санти.
— Жаритлашат лиеш, — пӱртӱсыш пелен налашлан лӱмынак ыштыме кече плитам
машина
гыч лукшыжла, мане Полар.
— Мыняр шагат? — йодылдале Чимошка: тудлан эре туге чучеш, пуйто ты Солар-
Сити
мландыште утыждене кучалтеш.
— Кокыт шуэш, — кече шагатшым ончалын, мане Санти.
Кол кучымо тарманыштым луктын келыштараш пижыч. Теве ынде чылажат ямде, да
минутат ыш эрте дыр, Авро кугу гына палыдыме колым луктын пыштыш.
— Тиде могай кол? — йодо Чимошка.
— Солароид маналтеш, — умылтара Авро. — Пукшен ӧрдыктарыме искусственный
кол.
Пеш тутло! Тамжымат наука почеш келыштарыме.
Вашке саде колым кече плиташ жаритлен нальыч, ужар посто паласеш шинчыч.
Ончыч
Полар кугу кленча гыч кажныжлан фужерыш сандалык вӱдым пыштыш.
— Таза лийза! — мане оза да чыланат подыл колтышт.
Чимошка подылаш ок вашке, шона: "Ала тиде вӱд пагарлан ок келше?"
— Йӱ, йӱ, тиде сандалык бальзам, — ойла Полар. — Кече энергий вошт шӱрен
лукмо
йӧрвар гыч ыштыме. Подыл колто, ӱмырет кужу деч кужу лиеш.
— Ой, тунаре илымем ок шу! Икшывына уке. Пелашем каен колтымеке, шкет
кодмем ок
шу, товатат!..
Ялмарий-влак деч шылтен ашныме секретшым лач тыште, Сандалыкыште, почын
пуаш
тошто: тыште шемын кӧраныше але манеш-манешым шаркалыше-влак садак уке
улыт, шоныш.
— Ватетат тунарак илаш тӱҥалеш: ме ты ю вӱдым мӧҥгышкет пуэн колтена.
— Уке, уке, ок кӱл мыланна мучашдыме ӱмыр, — кидым лупшале Чимошка. — Юмын
пуымо
ӱмыр деч утыжо тудо ойго, азап...
Кочмо-йӱмӧ деч вара тӱрлӧ модыш дене модыч, компьютер дене таҥасышт. Олашке
тарванашат жап шуо.
Машина эркынрак кудалаш тӱҥале. Полар тудым заправочный станцийыш пуртыш.
Тыште
кече вийым аралыше "склад": ты куатым машинашке розетке гыч налаш лиеш.
Тыгак
ыштышт, да машина адакат чоҥештыме гай писын кудал колтыш...
Поларын мӧҥгыжӧ толын пурышт. Авро ден Санти чеверласен кайышт, а Чимошка
сурт
оза дене кодо.
— Ватет паша гыч толын шуын огыл чай? — йодеш уна.
— Мыйын пелаш уке але... — кугун шӱлалтыме йӧре пелештыш Полар. — Эре вес
планетылашке "кудалыштам", эше жап лийын огыл. Теве вашке ты сомылым
кудалтем. Тунам...
— Кӱлеш, кӱлеш тудо, сай пелаш, — шонкалыме йӧре лодыманда Чимошка. — Кеч
мландыште, кеч Сандалыкыште...
Шинчаончылныжо Асылвийже коеш, адакат мӧҥгӧ пӧртылмыжӧ шуын колтыш.
— Мо шӱлыкаҥыч? — ӧрын онча Полар.
— Пелашем шарналтышым... — Тургыжланымыжым шылтен сеҥыде, мане Чимошка. —
Кунам
пӧртылам ынде, манын шоналтышым шол...
Полар, тудым тӱткын эскерышыла, семынже шонкален шогыш, вара мане:
— Ала ватет дене кутырен налат?
— Кай, кузе? Мый кушто да тудо куштырак!.. — кынелынак шогале Чимошка.
— Тидыже тыйын проблеме огыл, — чоян шыргыжале Полар.
Чимошка гын нимом ыш умыло, вачым гына туртыктыш.
— Тӱняште, мемнан кӧргыштына, — ваштарешыже шинчын келгын шонкала Полар, —
йырым-йырна биополе манме уло. Тудым эше торсионный поле маныт... Да...
Тый, мый,
весе, кумшо, кажне еҥ, янлык, вольык, пӱкен, пушеҥге, кагаз, эсогыл буква,
запятой шке биополештым йырым-йыр шарен шогат. Тиде полен волнаже кече
волгыдо деч
миллиард гана писынрак чоҥештен сеҥа.
— Айда! — кидым лупшале Чимошка.
— Чынак, уло тугай вий, уло! — ӱшандараш тырша оза. — Сандене, ты вийым
кучылтын, тый кызытак пелашет дене кутырен сеҥет.
— Ой, лӱдам веле! — ӧрын-аптыранен чакналтыш Шӱдыръял марий. — Кузе туге
тугай
тора верыш йыҥгырташ лиеш, кутыраш? Адакшым...
— Мо адакшым? — йодеш Полар.
— Асылем, Асылвием, телефон дене нигунам кутырен огыл, ӱмырыштыжат! А
тышечын
ойлымем колеш гын, шӱмжӧ ок чыте. Уке, уке! — кидым лупша веле Чимошка.
— Жалке... — пулвуйым келесырын пералтыш Полар. — Порылыкымат виеш ышташ ок
йӧрӧ
шол...
— Телефон дене ойлымеш, лучо тугак мландыш пӧртыл волаш ыле! — ыштале
Чимошка.
— Арня гыч намиен кодем, — мане Полар. — Тылеч ончыч ом керт...
— Молан? — ойганен йодо уна.
— Шулдыран вагонна лач арня гыч Кече деч куатым налын кертеш, — умылтара
оза.
— Ой, тумартенже вара мый мом ыштен шинчылтшаш улам? — ойгыра Чимошка.
— Мемнан Солар-Сити дене сайынрак палыме лийына, чылажымат ужат, колат,
чылаж
нергенат, вара, пӧртылмеке, каласкалаш тӱҥалат. Вет мемнан коклаште
келшымаш
пеҥгыдемшаш. Ала, илен-толын, теат шкендан кече кайыкда дене мемнан деке
толедаш
тӱҥалыда... — йӱлышӧ шинчам модыктен, ойжым шуя Полар.
— Э-эй, ме тидым она уж! — кидымак лупшал колтыш Чимошка, — Мемнан уныкана-
влак,
можыч, илен шуктат. Мыйын гын ни йоча уке, ни уныка ок лий...
Тыгай шӱлыкан шонымаш дене Чимошка малаш возо. Первый гана икымше йӱдым
сандалык
олаште каналта.

5. Мӧҥгӧ корно

Ты арня жапыште Чимошка, марий мландын эргыже, Солар-Ситиште кушто гына ыш
лий,
мом гына ыш уж, ыш кол! Чылажат тудлан йӧршын у тӱня, у илыш-койыш. А южшо
могай
яндар! Вет тыште ни шикшым тӱргыктышӧ тӱньык, ни автомашина, пароход уке
улыт.
Эсогыл пӧртыштӧ нимогай уто пуш уке.
Туге гынат, Чимошка кажне кечым, кажне шагатым шотлыш. Эре Асылвийжым шонен

илыш, тудым вашкерак вашлийын ӧндалаш ямдылалте.
Теве ынде вучымо кече толын шуо. Эрдене помыжалтын возо веле — Полар мане:
— Ну, Чимошка родо, таче мӧҥгет кает. Чоҥештена...
— Ой, пеш йӧрас! — ыштале тудыжо, вакшыш гыч вурт кынел шогале, чияш пиже;
шонет, теве кызытак саде сандалык ула дек куржын колта, шкеак тул-влакым
чӱкта,
шкеак кужу корныш виктарен луктеш.
Но... чыла тиде шке радамже дене лийшаш.
Эр кочкышым ыштен, пелен тӱрлӧ сийым налын, космодромыш тарванышт. Машина
писын
кудалеш, икте почеш весе пӧрт-влак, йылгыжын, шеҥгелан кодыт.
Миен шуыч. Машинам жаплан аралыме вереш коден, Полар шулдыран улам корныш
ямдылаш пиже. Эн ончыч тудо эн кугу рычагым шупшыльо, шке ойлымыж семын,
кечыйол
электростанцийым пашаш колтыш, вара ик кнопкым темдале — пуйто вурс кайыкын

шӱмжӧ кӱлткаш, шодыжо кислородым шупшаш пижыч. Изи лампычке-влак йӱлат,
чӱчкат,
ызгат.
— Ну, Чимошка родо, чие костюмым, теве ты креслыш шич, — шке воктекше
ончыктыш
Полар.
Мландын эргыже сандалык костюмым чиен шогале, пурен шинче. Полар тудым
сайын гына йолыштыш, вуйышкыжо адак лӱмынак ыштыме упшым, скафандр гайым,
чиктыш. Чимошкалан тидыже пешыжак ыш келше гынат, но мом ыштет, тыгай шот.
Тиде вет Шӱдыръял
гыч Коҥгадӱрыш кайыме корно огыл!
Теве ынде Полар чоҥештыше улам виктарыме руль воктек верланыш, чылажымат
ончалэскерен лекте. Вара, икмагаллан шыпак лийын, кумалшыла койын шинчыш,
да тунам
веле "Чоҥештен кӱзаш!" манын возыман кнопкым темдале. Кайык гай ула пуйто
эше
келгынрак шӱлалтыш, уло вийым погалтен, шулдырлажым шаралтыш да эркын, вара
талынрак да талынрак кӱшкӧ чоҥештен кӱзыш да ончыко пикш гай чымалте.
Икмагал шып
шинчышат, Чимошкан вуйжым тыгай шонымаш волгенче гай перыш: "А Мланде
велышкыла
мо чоҥештена? А трук йӧршын вес могырышкыла гын?.."
— Полар йолташ, ме корнынам сайын палемдышна? — йодеш Чимошка.
— Чыла рашемдыме, чыла прибор-влакым Мланде велке келыштарен пашаш колтымо,
—
мане. — Жапыштыже, кечывал деч вара, тушто лийына. Теве шагатым гына
эскерыман.
Ончылныжо сандалык шагат тӱрлӧ тӱсын йӱла, умдыжо ончыко кая. Но жапше,
очыни,
тыглай огыл. Сандалыкысе.
Сандалык ула йӱкым лукде чоҥешта, пуйто отат чоҥеште, а лайыкын узьмак
шепкаште
киет, ала-могай йомак тӱняште улат. А чынжымак йомак огыл мо тиде корныжо?
Мландыш пӧртылын каласкалаш тӱҥалат гын, товатат, иктат ок ӱшане.
— Пел корным сеҥышна! — Чимошкан велыш савырнен, увертарыш Полар.
— Пеш сайыс тугеже... — йӱкым пуыш Чимошка, верыштыже исак кожганыл нале.
Тудо ӱшана: шып шинчет гын, сандалык улалан чоҥешташ каньылырак, а шкендым
чытамсырын кучет гын, эсогыл палемдыме корныж гыч кораҥден кертат. Садлан
лайыкын
шинчаш тӧча. Поларымат пеш эскера, шона: а кенета иктаж кнопкыжым темдалаш
монда, а весым йоҥылыш тӱка? А трук иктаж приборжым эскерен ок шукто? Кӱлеш
годым,
тудлан ушештарашат лиеш ыле да икте мешая: Чимошка ик кнопкыжымат, ик
рычагшымат
ок пале: кудыжо могай пашалан келыштаралтын.
Теве ынде Мландыш лишемыт, векат. Окналаште шӱдыр-влак палдырнат, нуно
койын кугемыт... Кайыккомбо корно, Вӱдкорка шӱдыр-влак койылалтышт, моло
огыл...
А теве — Мланде, шочмо мландыже шинчалан перныш! Чимошын шӱмжӧ, вӱршерже
талышнен кӱлткат. Мланде эше изи падыраш веле. Но вашке кугемеш, тугай кугу
лиеш,
эсогыл марий велжат палдырна, а вара Шӱдыръялжат, Улан аланжат волгалтыт
дыр.
Эх, вашкерак миен шуаш ыле! Тыге вет тудо Мландыжым сагынен! Асылвийже
нерген
гын ойлыманат огыл тудо... Окнаш ончен вучен, тудын шинчажат шумын, очыни.
Писынрак чоҥеште, сандалык кайык, эше писынрак!
Ынде Мланде койын кугемеш. Юл эҥерын кадыргылше ший йогын корныжо палдырна.
Теве
Марий Эл, шола серыште гын ужар постола коеш. Эше тораштырак эрвел марий
мланде...
Полар чоҥештыме курсым келыштара, тӧрла, кӱртньӧ кайыкшым Улан аланышкак
волтен
шындынеже.
— Ну, Чимошка родо, ынде Мландыш шичме режимыш куснена! — мане Полар. —
Шеклане,
шып шинче, шкетым Мланде дене ваш миен тӱкнымӧ татлан ямдыле.
Теве ынде Мландыш лишеммым пӱтынь кап-кыл шижеш.
Полар сандалык кайыкым лайыкын, чаткан шындыш. Ынде нуно куштылгын
шӱлалтышт:
мландӱмбалне улыт! Чимошка скафандржым кудашаш тӧча, но кушеч тидым ышташ
ок пале. Полар полшыш. Креслыж гыч эркын волыш. Ошкыл колтынеже — йолжо ок
колышт,
пуйто йӧршын мален шинчын.
— Ит азаплане, нимат огыл! — ыштале Полар. — Тыгеат лиеда. Вашке йолым
налат да
эше кузе куржын колтет!..
Чимошка лачыжым мландыш шындыш, Полар деке лишеме, тудым ӧндал чеверласа.
— Тау поро кумылетлан, Полар йолташ! Такше ынде таҥемак, шочмо шольым гаяк
лийынат, — чон почын, исак кумыл тодылалтын мане да адак шке шочмо
мландышкыже толын
волышо, чылтак Сандалык эргыш савырныше марий. — Тынар ужын-колын коштмем
ӱмыреш
ом мондо, вес тӱняштат шарнен илаш тӱҥалам, товатат! Тендан порылыкда
колымешкем
шӱмыштем лиеш.
Поларым вӱчкалтыш, мӧҥгӧ корныжым пиаланым ышташ Ош Кугу Юмо деч алал
кумылын
йодо. Изиш шоналтышат, пелештыш:
— Ала мемнан дек унала пурена? Ато кӱсынем пӧртылтыде кодеш. Асылвием,
пелашем,
пеш кугу унам ышта ыле, эн сай сийжым луктеш ыле, юмончылно!..
— Уке, Чимошка таҥ, — пеҥгыдын мане Полар, — улам шокшынек мӧҥгӧ велыш
тарватыман... Ме эше вашлийына!
— Ну, йӧра тугеже, вес гана вашлиймешке! — кидым рӱзалтыш Чимошка.
— Ты аланышке толеден кошт, — ыштале Полар да сандалык кайыкше деке
ошкыльо. Изи
тошкалтыш дене кӱзыш, омса лондемже гыч эше ик гана кидым рӱзалтыш,
почешыже
вурс омса рӱшт-лоч тӱчылт шинче.
Чимошка тӱткын эскера: ынде кузерак мӱндыр унаже чоҥештен кӱзен кая,
кузерак
мӱндыр корныш лектеш.
Сандалыкын вурс кайыкше верже гыч лыжган гына тарваныш, нӧлталте, эркын
вийым
нале, канде кавашке чоҥештен кӱзен кайыш. Почешыже тулойып веле сотын
йылгыж кодо.

6. Адак Шӱдыръялыште

Чимошка, лачыжым руалтен, Улан алан гыч лектын ошкылнеже ыле. Но тылеч
ончыч ты
йӧратыме пӱртӱс лукым ончал савырнаш лие. Вет тынар кече — арня! — лийын
огыл
тыште, чон луштарыше верыште.
Йырже йӧратен, шымлен ончале. Трук, ӧрын, шинчам каралтыш: тока гына изи
лийше
куэ да писте-влак кугу пушеҥгыш савырненыт, южышт пеле тугалтыныт але
йӧрлыныт.
Мо тыгай? Арня жапыште кузе пушеҥге-влак тыге писын кушкын шогалыныт,
эсмаса
шоҥгем шуктеныт? Кай, йомак велыс!.. Адакшым ончычсо деч аҥысыремше аланеш
тӱрлӧ
шӱкшудо да вондо пошеныт. Неужели Сандалыкын жапше чынак весе, мландысе деч
тыге
чот ойыртемалтеш?!
Лӱдыкшӧ шонымашым мондаш манын, чодыра гыч лекме йолгорным кычалаш пиже, но
тыште пуйто курым мучко сип чодыра, айдеме йол тошкалдыме вер лийын...
— Ох-ох-хо! — семынже, ойганен, йӱкым лукто Чимошка, шкеже тӱрлӧ вондерым
да оҥ
даҥыт кушкын шогалше чоштыра шудым шеҥын ошкылеш. Тӱрлӧ мешанчыкым ӧрдыжкӧ
шӱка,
лупша, но садак кошар иман пелчан шӱргыжым шуралта, я коршаҥге тошто плащ
урвалтышкыже толын пижеш.
— Ой, чодырана ялтак шоҥгемыныс, — чаманен ойла семынже. — Мо лийын? Ты
арня
коклаште могай азыренже пӱртӱснам карген, локтыл пытарен? А ял калыкна мом
онча?
Тыгайже вет нигунам лийын огыл! Ой, Юмыжат-пӱрышыжат!..
Чодыра тӱрыш пыкше лекте, но ик корнат ок кой, чыла вере мланде ӱмбалан
кӱлдымаш
кушкын пошен, чылтак ир кундемыш савырнен. Пуйто тыште, ятыр шӱдӧ ий ир
кожла
гӱжлен, янлыкшат, можыч, лийын огыл, айдемыжат тышке толын лектын огыл.
Нимом умылыде, ял могырыш эркын йол шӱма ошкылеш. Садак ялыш миен лекташ
ӱшанен,
топкенак топка. Но тиде корно, очыни, илышыштыже эн неле, эн шӱлыкан лиеш.
Молан
манаш гын, чоныштыжо ты арня жапыште пуйто шӱдӧ ий шаулен-чоҥештен эртымыла
чучын колта. Теве ончыч курал-ӱдымӧ нурышкат миен шуо, но ик еҥымат ок уж,
нигӧн
йӱкым ок кол. Кеч иктаж-могай кыша, еҥ коштмо але машина кудалыштме пале
лиям
ыле! Уке шол, нимо ок палдырне, нимо тыште калык илыме сыным ок ушештаре.
Лӱҥга тыге эркын, кайымыж семын кумылжо вола. Кенета ончылно, кас
рӱмбалгыште
ала-мо мыгыль-мугыль койылалтыш. Ала айдеме? Лишеммыж семын ужеш: тиде
чынак
ала-кӧ, тоям тоялен, шке корныж дене пыкше топка. Кӧ тыгай йӱд вашеш
мӧҥгыштӧ
шинчен ок турко? Могай чытамсыр шонымаш, весканалан кодаш лийдыме сомыл
тудым
шочмо пыжашыж гыч виешак поктен луктын?
Теве ынде тудо ваштарешыжак.
— Корнет пиалан лийже, палыдыме тос! — ыштале шоҥгыеҥ.
— Тылатат тыгак лийже! — вашештыш Чимошка, вашлийме еҥым тӱслен ончале.
Акрет
годсо айдемыла койшо ты марий, очыни, Чимошка семынак йӱдыген коштеш. Ала-
можо
тугела чучеш.
— Мо тыге йӱд вашеш корныш лектынат? — йодеш Чимошка.
Шоҥгыеҥ, Шӱдыръял марийым тӱткын ончен, икмагал шып шогыш, вара веле
оралгыше,
мланде йымачак лекше гай йӱкшӧ дене мутым шуйыш.
— Мый ынде суртышто шкетак кодынам. Рвезе-влак каен пытеныт, ялна йомын.
Айдеме
йӱкым, айдеме шӱлышым кычал лектынам. Ала иктаж вере лишнырак эше ял
аралалт кодын...
— А мемнан Шӱдыръялыш пурышыч?.. — шӱлышым тичмашын почаш тоштде, адак йодо
Чимошка.
— Шӱдыръял, манат?.. Шӱдыръял... — изиш шоналтен, мутшым умбакыже шуя коча.
—
Шӱдыръял вет ынде иктаж коло ий уке... Пытен.
— Коло ий?.. Кушеч тынар жапше?!
Чимошка шӱмжым руалтыш, уло кӧргыжӧ пич кайыш, йолжо лыдыр лие.
— Тиде вара... тиде...— умбакыже ойлаш вийже ыш сите, сукенак шинче.
— Чын, чын, Шӱдыръял ончычрак тулыкеш кодо...
Чимошка ик татлан уш кайыме гай лие, вара алым налаш тӧчыш. Шонымаш тӱняшке
пурен йомо: "Тугеже, тугеже... мыйын пӧчыж погаш кайыме кечем деч вара
шагал гын
пел курым эртен?.. А можыч, шукыракат... Икана серыме ыле: Сандалыкыште жап

шӱдӧ, шӱдӧ пачаш писынрак эрта. Тугеже Солар-Ситиште арня илыме жап — тиде
лачшымак шымле ий, тылеч шагал огыл. Тиде вара ынде шочмо ялат пытен.
Асылвият ала-кунамак уке лийын... Ой, Юмыжат-пӱрышыжат! Мо дене мый языкан
улам?!"
Корныеҥ Чимошкам ӧрын-аптыранен онча.
— Тый, поро марий тыгай уверемлан вуеш ит нал... — чаманен ойла коча.
— Вуеш налмыже, можо... — олян кынел шогале Чимошка. — Илыш тыге савырнен —
мом
ыштет...
— Пӱрымаш деч кугу от лий... — кугун шӱлалтыш коча, вара, тояшкыже эҥертен,
верже гыч тарваныш. — Чеверын, корнет пиалан лийже.
— Шого, шого, поро еҥ... — вучыдымын шкет кодмыжо ок шуат, манеш Чимошка. —
Мыйын ик йодыш лиеш...
— Ойло, ойло, родем, — кумылын вашештыш тудо. — Мый тыйым йӱдшӧ-кечыже
колышташ
ямде улам. Вет шукертсек, марий еҥ дене кутыралтен колтен, чоным луштарен
кертын
омыл. Йырым-йыр ялла пытеныт, — ылыж кайыме гай лие шоҥгыеҥ. — Эре марий
писте
дене веле мутланенам...
— Марий писте, маньыч? — ӧрын колтен, пылышым шогалтыш Чимошка. — Мо, кажне
калыкын шке чон пушеҥгыже уло?
— Тыгеат каласаш лиеш такше, родем, — иктапыр келгын шонкален шогымеке,
пелештыш
тудо, пушкыдо, мекшан пундыш ӱмбаке шинче.
— Колыштам, ойло, — манын, Чимошка йыгыре пундышеш верланыш.
— Писте — лачшымак марий калыкын пушеҥгыже, мемнан дене таҥлалтше, мыланна
пӱралтше.
— Тугеже, мемнан тукымна гаяк?
— Чынак тыге... — вуйым мудречла рӱзалтыш шоҥго. — Писте марий гаяк
пушкыдо, порыланат, йӧсыланат вашке тунем шуэш... — Тудо адак келге
шонымашыш возо. — Писте
курым-курым мучко марийын илыш кӱлешлыкшым шуктен шога. Теве шоналте. Йыдал
ма,
лаче, кандыра, але пуравочко, кышкар, шиялтыш — чылажат писте гыч. А
лышташ...
— Лышташ? — Чимошка, ӧрын, вачым туртыктыш.
— Писте лышташ — тиде кочкышат, эмат. Ме изи годым тыге ыштенна, —
каласкала коча. — Теве гына погымо эҥыжым але снегым тамлын ӱпшалтше писте
лышташеш вӱдылын
кочкына ыле. Ожно шочын вочшо ньогалан писте пеледыш пучымышым пукшеныт, да
тудо
патыр лийын кушкын шогалын, маныт. Ты лышташ илыше вӱд дене иктак. Сандене
марий
еҥ писте дене родо-шочшо дене мутланыме семынак мутлана, каҥаша... Арамлан
огыл
калыкна ты пушеҥге нерген эсогыл мурым шочыктен.
— Могайым?
— Колышт:
Писте улат, писте улат,
Ӱмырашлык таҥна улат.
Тамле мӱй дене сийлет,
Ӱй саскат дене эмлет...
— Ой, ынде ала утыжымат каласен колтышым!— Тояжым руалтыш шоҥгыеҥ. —
Тарванышаш.
— Корнетше кушкыла? — йодеш Чимошка.
— Иктаж марий ялыш, илыше кодшыш, ала миен лектам... А тый шкеже?
Чимошка мом каласашат ок пале, кӱэмалтме гай шога. Вара йӱкым лукто:
— Ял олмем дене мутланен налаш гын веле...
— Ну, йӧра тугеже, тарванем веле. Сайын код, родем!
— Чеверын, эсен кае!
Корныеҥ пеҥыжалтен кынеле, тояжым каньылынрак кидыш налын, эркын ошкыльо.
Тудын
эркын, эплын лӱҥгымыжым ончен, Чимошка эше ятыр жап тоҥгок шогыш.
Эркын тарваныш. Лачыжын ончычсо деч чот нелеммым шижеш. Мо тыгай? Вара пеш
куштылго ыльыс?.. А-а, тиде, ойгыжо, кочо ойгыжо тыге трук вачышкыже нелын
лупшалт
возо, моло огыл!.. Курым ойго...
Нимогай корно пале уке гынат, Чимошка йолшӱмжӧ, уке, шӱм-чонжо денак шижеш:
тиде
тудын кышаже, лач ты корно дене тудо тунам, икмыняр лу ий ончыч, пӧчыж
погаш
лектын, да вара семын илыш йогын тудым ала-кушко, Сандалык помышыш кӱзыктен
колтен да тевыс ынде тудо, тушеч пӧртыл волен шогалше айдеме, шоныде-
вучыде, тыгай
туткарыш логалын. Тынар жап эртен! Тыгай вашталтыш тудым мландӱмбалне
вучен! Тиде курым ойгым сеҥен лекташ вийалже сита мо, ала?..

7. "Каласе, Асылвий, шӱм-чон чыным..."

Уло капге ноен, Чимошка пелйӱд тураште Шӱдыръял олмышко миен лекте. Тыште
ала-кунам ош пеледыш пуш дене тамлын ӱпшалтше олмапу да ломбо-влак шукертак
шоҥгемыныт, шӱйын йӧрлыныт. Йырым-йыр ир, чоштыра шудо, пелчан, коршаҥге да
моло кушкыл
озаланат.
Кугун шӱлалтен, сурт олмышкыжо тарваныш. Тудо ты верым тӱжем-тӱжем пӧрт
олмо
кокла гыч ойырен кертеш. Тыште ачаже, аваже иленыт, вара мотор Асылвийже
дене
коктын ӱмырыштым эртареныт. А ынде чылажат теве кузе савырнен шинчын. Тудын
уке
шеҥгеч, Кечан олашке миен коштмыж гутлаште, йӧратыме, саклен илыме
Шӱдыръялже,
шочмо пыжашыже, пелашыже уке лийыныт...
Сурт турашкыже толын шогале. Коҥга олмо коеш. Пӧрт негызын палдырнаш тӧчышӧ
кышаже... Да чыла...
Шӱдырйол (лач тыште, легендылан ӱшанаш гын, кавасе шӱдыр-влак сото
чурийыштым
шӱялтеныт) йыргыктен йогымо велыш вуйжым савырале. Ала-мо эҥерынат йӱкшӧ ок
шокто. А шӱгарла, вӱд воктенак улшо шӱгарлаже, кеч саклалт кодын?..
Шӱдырйол вӱд могырыш пыкше гына ошкылеш. Кид-йолжо веле огыл, уло кӧргӧ
вийже
лунчырген, теве-теве, шонет, йӧрлеш. Эҥер деке лишеме. Пӱя йымалсе изи рож
гыч
вӱд йонча. Вес серыш вончен, лапка курыкыш каналтен-каналтен кӱзыш.
Теве шӱгарла. Шӱгар чоҥга-влак воленыт, мланде дене тӧр лийыныт. Шке
тукымым
тойымо верышкыла тарваныш. Тушто тудын ача-аваже, шольо-шӱжарже-влак,
Асылвийжат
улыт. Миен шумекыже, куэ-влакым шераш пиже: кудыжо кӧн лийын кертеш?
Тогдайыш:
ачаж ден аважын куэшт шӱйын йӧрлыныт, регенчаҥыныт. А теве тиде куэже
лышташыжым
модыктен шога. Тудын деке лишеме, тӱҥжым руалтыш, ниялтыш. Могыржылан
шокшыншокшын чучын колтыш. А тидыже мо тыгай? Ой, Юмыжат! Тиде вет йӧратыме
Асылвийжын
шерже!
— Поро жапет лийже, Асылвий! Тевыс мый толынам, мариет, Чимошка... От уж
мо?..
"Ужам, Чимошка, пеш ужам... — шоктыш пылышыжлан пелашыжын асыл йӱкшӧ. — Да
вик
пелештен колташ вий-алем ыш сите. Шӱм-кылем чылт пышкемалте шол..."
— Вара туге улде, тугак тудо... — чон коржын пелешткала марийже. — Мый вет
садыге моткоч тораште йомын коштым. Шоныде-вучыде, вес сандалык тӱняшкак
логалынам
ыле...
"А ме, шоненна йӧршын йомынат, пытенат, — ойго мутшым умбакыже шуя
Асылвийже. —
Тидыжак мыйымат кошартыш... Тый дечет посна мылам илышат илыш ыш лий.
Икшывына
шочеш гын, можыч, изиш куштылгырак лиеш ыле".
— Асылвием, моторем, шӱм кайыкем!.. — Ош Кугу юмо ончылно улдымо койышым
коеш
Чимошка. — Нелеш ит нал, мый титакан улам. Эре ала-могай чытамсыр, шкан
верым
муын кертде илыме ӱмырым эртарем. Тидыжак мыйым тугай мутык пӱрымашке
конден
шуктен, тугай тура илыш савыртышке лупшал кудалтен, эсогыл Сандалык
пундашке
нӧлтал шуэн... Шке койышемлан кӧра кугу туткарыш логалынам, касараш лийдыме
языкан улам. Вуеш ит нал, Асылвий, вуеш ит нал... — куэм, шинчавӱд шонанпыл
вошт
ойгын ончалын, ӧндале...
"Юмо, Ош Кугу юмо проститла тыйым, мый огыл..." — ойжым шӱлыкын шуя
Асылвий,
йӱкыштыжӧ чаманымаш, марийжылан шӱм тул ылыжме шижалтеш.
— Но тый, асыл Асылвием, иктым — илыш чыным, шӱмет гыч лекше чыным, каласе
мыланем...
"Мом, мом, Чимошка?.. Мом пеш пален налмет шуэш? Могай умылыдымо сомыл
кодын?" —
суксын гай йӱк дене йодылдале пелашыже.
— Мый иктым рашемдынем тый дечет: кузе тыге Шӱдыръялна уке лие? Амалже
могай?
Вет тугай кугу, чолга, мурен-шӱшкен, пашам ыштыше, юарлен илыше ялна ыле?
Могай
шучко азырен пытарен тудым, чылт вуйжыге-почшыге нелын колтен?.. Каласе,
нимом
ит шылте, йӧра, Асылвий...
Тудыжо кугун шӱлалтыш, вигак пелештен ыш сеҥе. Очыни, тиде азап тачат шӱм-
чонжым
рӱда, орландара...
"Йӧра, каласкален пуэм чылажымат, — ойла Асылвий. — Пашаже тыге лийын.
Шкеже вет
шарнет, илышет гыч палет. Ялыштына тыгай марий шӱлышын рӱдыжӧ ыльыч. Кӧ
марла
ойлаш рвезе калыкым кумылаҥда? Тый... Кӧ район гыч у марла книгам налын
конда?
Тый... Кӧ марла йомак касым але юбилей пайремым эртараш ял калыкым тарвата?

Тый... Эсогыл ӱдыр-рвезе-влак, тыйым колыштын, шочмо йылме дене чаткан,
лывыргын
кутыраш тунемыныт. Тыгай шӱлыш ялыштына тыйын ту эрдене пӧчыж погаш лектын
кайымет марте вийым налын тольо... Тый йомынат, тугеже пытенат. Тыге умылен
ял калык, тидым, мемнан илыш гыч кенета йомметым...
Шарнет вет, школлаште шочмо йылмым туныктымым чараш тӱҥальыч. Тидын
ваштареш шогалын тый эшеат чот марий шӱлышым пурташ, марий класс-влакым
арален кодаш тыршенат. Тыге лектын: пезменын ик мучаштыже — марий йылмым
чарыше-влак, вес мучаште
— тый, шочмо йылмым умбакыже пояҥдаш, тудлан писе шулдырым пуаш тӧчышӧ еҥ.
Мо-гынат пезмен тӧр, тыш-туш лупшалтде кечен, йылмына саклалтын. Но вара
рвезе ден
ӱдыр-влак олалаш каяш тӱҥальыч. Адак тый тиде йогын ваштарешак шогаш,
чылаштлан
шинчам почаш тыршышыч: шочмо ял пыта — йылмынат пыта, тыгеже калыкнат
йомеш... А
тый уке лийыч — йӧрдымӧ койыш ваштареш шогаш нигӧлан лие. Пезменын осал
талиҥгаже темдале мемнам. Тыйым интеллигент маныныт, тыйын гай интеллигент
уке лие шол.
А вет тыгай еҥ-влакым, чаҥым кырен, калыкым волгыдыш ӱжшӧ талешке семын
палат да
пагалат ыле".
— Мыйже вет йӧршын каен омыл ыле... — вуйым сакен, пелештыш Чимошка. — Мый
вет...
"Тунар ий эртымеке, тыйын пӧртылшашетым кӧ пален, шижын кертын? Каенат,
пытенат,
ял калыкын кугуракше, шочмо йылме, шочмо йӱла, шочмо вера велке мелын
савырен
сеҥыше айдеме уке лийын. Ынде нигӧлан тиде суапле сомылым виктарен шогаш,
нигӧлан, колат?.. Тидыжат ялнам шалатыш: кӧ олашке, кӧ мӱндыр кундемыш
заводым я
кӱртньӧ корным чоҥаш каен йомыч, каеныт, а кӧ ойгыж дене аракам йӱын пытыш.
Сандене ынде ялна олмышто — пуста вер, воктенже шӱгарла..."
— Тыгак лийын, Асылвием.
"Мый олаш мийымем еда калыкнан пӱрымашыжым шарналтенам", — ойла пелашыже.
— Молан лач тушто? — ыш умыло Чимошка.
"А теве колышт, — адак шонкала Асылвийже. — Тушто вет, олаште, пушеҥгым пеш
йытыраяш йӧратат. Тудо эшеат сӧралын одарланыже манын, пырчыжым шыже еда
тӱред налыт. Южгунам кыдалже гыч пӱчкын кудалтат. Туге гынат, пушеҥге але
ила. Но теве
кунам тудым вож гычак пӱчкын шуат, тунам олмыжо гына кодеш".
— Такше тыге тудо, а калыкнаже тыште молан ушышкет пура, Асылвий? — йодеш
марийже.
"Мемнан марий калыкым эре тӱҥ гыч руэныт шол... — кугун шӱлалтыш Асылвий. —
Ончыч хазар манме тукымын сарзыже-влак (тый вет шке мыланем тугодсо нерген
каласкалет ыле), вара курымла мучко вес азырен тӱшка кугезына-влак ӱмбак
шуын пижыныт, нуным пуштеденыт. Ындыжым теве тӱрлӧ тукымнам кошарташак
поша..."
— Туге шол, туге, йӧратымем, — пелешта Чимошка. — Тӱҥ гычак, вож гычак ме
эре
туртынна...
"А ынде? Кызытше ракат, шонет? Йылмыде кодшо марийже марий мо? Але вара
аван,
куваван йылмым палыдыме йоча — калыкнан эрласе кечыже? Уке шол...
Сникерсым,
марсым, баунтим да монь Америк гыч кондаш лиеш, а марий еҥым тушечын
мыланна иктат конден ок пу! Марий еҥым марий мландыште веле ыштат, ончен
куштат, йол ӱмбак
шогалтат, тудлан марий чоным пуртат".
— Пеш чын ойлет, асылем, пеш чын! — манын колтыш Чимошка, шинчавӱд ташлымым
шижын, ӧрдыжкӧ ончалшыла койын, чыл-чыл койылдалше чӱчалтыш шерым шолып
ӱштылале.
— Ойлат, пуйто мӱндырнӧ-мӱндырнӧ, кум курык икте-весылан эҥертен кушмо
верыште,
кум эҥер иктыш ушнен, йогымо Мергинде кундемыште вӱдвел марий-влак илат.
Нуно,
маныт, нигӧ дене варналтын огытыл, яндар марий йӱлам, верам, лывырге шочмо
йылмым арален коденыт. Но кушто тиде мландыже, кушто, Асылвий? — кидым вий-
алдымын
кок могырыш шаралтыш.
"А можыч, нунат ынде калыкнан шарнымаштыже веле кодыныт? Шаланен пытенна
шол,
шаланен, тӱлыжген йомына..."
— Асылвий... тый ит вурсо, йӧра? Шкежат кончо, лишкем тол, ӧндалам. Пы-
пытартыш
гана...
"Ой, уке, Чимош!.. Ме тый денет ынде илыш эҥерын тӱрлӧ серыштыже улына, кок

тӱрлӧ тӱняште".
— Кай, кузе туге?..
"Кузе йогышо ик вӱдеш йолым кок гана шӱялташ ок лий, тугак меат — кок тӱрлӧ
мерыште улшо еҥ-влак — шинчаваш лийын ушнен она керт. Кава тӱняште, Юмын
помышто
пырля лиймеке веле, ме тидым ыштен сеҥена..."
Чимошка кӱан шогалме гай лие, тӱрвыжӧ чытырналте. Тудо, элнен каен,
йӱкдымын
шортын колтыш, ватыже ончылан, куэ тӱҥеш, сукен шинче, вара лап лие, пуйто
Асылвийже дене вашкерак пырля лияш, тушто, кава помышто, йылерак вашлияш
манын, комдык шуйнен возо... Возо Чимошка, пытыше Шӱдыръялын пытартыш
интеллигентше. Миен
коштмо Кечан олажат, очыни, мондалте.
Шӱгарлаште шып.
Йырым-йырысе пустаҥше, йомшо яллаштат тып-тымык.
Лач Мергинде кундем вел гыч сото ӱжара пале — волгыдо шелше — изи ӱшаным
сӧрен
шыргыжеш... Каваште ала-могай чоҥештылше аппарат шке корныжым куча.

1995-96 ийла.
Йошкар-Ола.



050697
************************************************************************
5—06

Василий САПАЕВ

Вашлияш перна гын...

"Кӱдырчан йӱр годым..." романын кокымшо книгаже
Кандашымше глава *

1
Ольошмытын частьышт Дон вӱд воктенсе Ростов ола деч иктаж нылле километр
касвелне шоген. Угыч толшо салтак-влакым кокымшо эшелон гыч ончыко
шупшыльыч.
Тиде участкыште Совинформбюрон уверже почеш пытартыш жапыште "кугу
вашталтыш
лийын огыл" гынат, верысе значениян бой эреак каен шоген.
Тачат эрдене, степьысе тымыкым печкалтен, тушман кужу жап миномет дене
лочкыш.
Фашист-влак наступленийыш тарванымышт деч ончыч эре тыге толашат. "Но молан
мемнан гоч лӱйкалат?" — Ольошат, Ванькиат пален огытыл. Корем вес могырысо
садеран
станице ден хуторла ӱмбалне шикш нӧлталте, пасушто шышталген шогалше шурным
тул
нале. Изиш варарак шоссе корнышто мотоцикл-влак койыч. Коляскыште шинчышышт
ручной пулемет дене корно кок могырыш, кушко лийын, тушко, шала лӱйкалат.
Мемнан велымат станковый пулемет тулым почо. Теве тулым пӱрген кудалше
ончыл мотоцикл кумыкталте. Ваньки, Ольош да моло салтакат команде почеш
карабинышт дене
лӱйкалаш тӱҥальыч. Пулемет кужу очередь дене нимучашдыме тул йӱрым фашист
кашак
ӱмбак колта.

* Мучаш. Тӱҥалтышыже 1997 ий нылымше номерыште.

Бой кӱчык лие, лу наре мотоцикл кумыкталте, молышт "торташтым" содоррак
савырышт
да мӧҥгеш чошышт.
Ольош ден Ваньки ышт чыте, моло дене пырля первый трофейыштым ончаш куржыч.
Корно тӱрыш да ӧрдыжыш шуҥгалтше мотоцикл-влак тыште да тушто кумыкталт
возыныт.
Решоткала шӱткалалтше кажне коляскыште я ручной пулемет, я миномет лийын.
Мотоциклышт воктене немыч-влакын колышо капышт почаҥыт. Ончат — икте ала-
кузе
илыше кодын, но кидге-йолге чот сусырген.
— Русс, эршисс! — полдалге шинчажым колаш вочшо ушкалла карен, вӱраҥ пытыше
парняж дене немыч шкенжым пытараш ончыкта. — Пух-пух махен. Шиссен!
— Ужат, сӧрвалыше лийын. Шого изиш, могай улметым, койыш-шоктышетым ончена.
— Ме туге она ыште, те веле шӱмдымӧ, чондымо улыда, еҥым илышынек мландыш
тоеда,
ӱдырамаш ден икшыве-влакым пушташ кидда нӧлталтеш, — немычла моштышо салтак
уло
шыдыж дене вашештыш.
— Мом тудын дене кутыраш, гутен моргеным юмыж дек колташ, да чыла! —
ефрейтор
Кугергин шоктыш.
— Тый мо, ават торык мешак деч кызыт веле торленат мо? — весе, илалшырак
салтак
тореш руале. — Штабыш тудым наҥгайыман. Ала тушто кӱлешан "йылме" лиеш,
можыч,
иктаж-могай сведенийым пуа.
Чыла трофейым да немычым кӱлеш верыш наҥгайышт. Тӱҥалтыш уда огыл гай
чучеш.

2

У формирований дене Южный фронтыш толшо танк подразделений наступленийлан
ямдылалташ приказым нале.
Лейтенант Ямаевын танк взводшо коремйол воктенысе лап вереш шогале.
Т—34 танк гыч топката туп-вачан, иктаж кумло ияш командир тӧрштен лекте да,
вуйжо гыч шем тӱсан шлемым налын, пӱжалтше саҥгажым комбинезон шокш дене
ӱштылят,
шогалме верым йырваш ончале.
Ончылно кӱкшака коеш. Тайыл мучко верын-верын ото ужар сывыным чиен
шогалын.
Шоссе корно деч ӧрдыжтат аҥысыр ужар полоса шуйналтеш. Тидыже сай: тушман
шинча
деч шылаш йӧнан.
— Танкым маскироватлаш! — приказым пуыш командир.
Каныме годым лейтенант полевой сумкаж гыч картым лукто: теве тиде колхоз
сад деч
шола велне — Берейка станица. Тушто тушман. Нунын огневой точкыштым —
минометым,
пулеметым, противотанковый орудийым — кушак лакемдыме, шоссе корнышто могай
вереш миным шындылме, пален налман.
— А мемнан дене кызыт шудым солат дыр, — чон вургыжын пелештыш Ямаеват.
— А шкеже кушеч улыда?
— Марий кундем гыч.
— А мый тендан велым пеш сайын палем, — илалше, иктаж нылле утла ийготан,
кӱляш
гай ӧрышан радист-пулеметчик Руммон шинчаже ылыже. — Латыш стрелок полк
дене
пырля эше граждан сар годымак лийынам.
— Вот здорово!
— Краснококшайск воктене ик кугу ялыште белогвардеец-влак ден кулак-влакын
пудыранчыкыштым пытаренна.
— Краснококшайскым ынде Йошкар-Ола маныт, рушла кусараш гын, Красный город
лиеш.
— Сар деч ончыч заводышто пашам ыштенам. Сар тӱҥалмек, ешем тендан кундемыш
эвакуироватлалтын, теве адресшат уло, — Руммо гимнастерко кӱсенже гыч
серышым лукто. — Ӱдырем военкоматыш йодмашым пуэнам манеш, фронтыш
кайынеже. Луднеда гын,
пожалуйста, нимогай секрет уке, — серыш калтам шуялтыш ефрейтор Руммо. —
Туштак
фото уло.
Картычкыште — кум еҥ. Шыргыж шинчыше ӱдырым Ямаев вигак палыш, ужын тудым,
тыгаяк моторым, ик гана ялсоветыште совещаний годым. Чон кочде каласаш гын,
шинчажымат тунам кораҥден кертын огыл, йӧратен да кӧранен ончен.
— Весыже Эльвин аваже, — Руммон шинчаже пылаҥе, чурийже ойгыш возо: — Шӱмжӧ
черле ыле, чытен кертын огыл... А тендан пелашда уло?
— Уло, — вашештыш Ямаев.
— Могай пашам ышта?
— Трактор бригадын бригадирже.
— Ача-авадат улыт дыр, лейтенант йолташ?
Ямаев шиже: кызыт огыл гын, танкист-влак садак вескана йодышташ тӱҥалыт,
могайрак нунын командирышт, пален налнешт. Садлан илыш корныжым почын
ойлыде ыш керт.
Изинек тудо ача деч посна тулыкеш кодын. Могайрак ыле ачаже? Чурийвылышыже,
тупвачыже кеч картычкеш кодшо ыле. Лач аважын мутшо гыч веле могай улмыжым
пала:
ошалге шӱргывылышан, изирак вияш неран, лопка тура саҥган, икмарда кап-
кылан марий.
— Тый чылт ачат тӱсан лийын кушкат, — манеш ыле аваже.
Суртоза уке лиймек, чыла сомылкам, пасу пашам Ямаев Костин аваже шкетак
шукташ
толашен. Марий деч посна кодшо ӱдырамашлан мыняре шуко йӧсым чыташыже
логалын,
вет йорло озанлыкыштышт пакма имньыжат лийын огыл, еҥын шинчарожыш ончаш,
сӧрвалаш пернен. Кинде ик ганат ваш марте ситен огыл.
Индеш ийыш тошкалмекше, Кости кӱтӱчылан тарлалте. Тунам Танаксолаш ӧрдыж
вел гыч
пел кидан Микал толын. Омылькан кугызан Сепан лӱман эргыж дене пырля тудо
ик
полкышто ошо ваштареш кредалын. Кидше чот сусыргенат, лазаретыш логалын.
Тушанак
пурла кидшым пулыш марте пӱчкыныт да сар жапыштак мӧҥгыжӧ колтеныт. Кочкаш
укеат, салтакыште пырля коштмо йолташын ялышкыже Микал кӱтӱчылан пураш
келшен.
Шканже полышкалышымат муын: Костим шым пуд уржалан тарлалташ аваж деч
йодын.
— Тыланет, шӱжарем, марлан лекташ але марийым пурташ кӱлеш, — икана Костин
аважлан Микал ойым ыштен, — шкет илашет пешак йӧсӧ вет. Ужат, сурт-
печыландат чаракым веле шогалтыман, вольыкдажат каза деч моло нимат уке.
Эргыже ок лий гын, тунам ала весылан лектешат ыле, вет мотор кап-кылан,
яндар
шӱргывылышан, марийдыме самырык ӱдырамашым сымыстараш икте огыл мӱй йыр
чоҥештылше кармыла пӧрдын.
— Кости эргымын кушкын шумыжым вучалтем, — аваже пел кидан Микаллан чоян
вашештен.
— Тудын марте шуко гана шошо вӱдшор йоген эрта. Вий ӱмбал жапетым арам ит
йомдаре, пиалешет иктаж марий лектеш дыр, — ӧрдыж марий туштым туштен.
— Кӧлан мый кӱламже?
— Кузе кӧлан? Теве мыйынат пелашем уке...
— Ой, тыгай нерген, поро айдеме улат гын, тетла мутым ит лук. Ынде ятыр
идалык
пӧръеҥ деч посна илем, марием деч молым иктымат шӱмем ок нумал, ок нал.
Чыла
илышем Кости эргымлан лийже да йӧра-огыла, мыланемже нимат ок кӱл, шке
нергенем
ом шоно, — чонжым почын ӱдырамаш. — Первый сӱан — пиалан, маныт, кокымшо —
зиян.
А ӧрдыж вел гыч кӱтӱчылан толшо пел кидан Микал уда еҥ огыл ыле. Пӧръеҥым
чурийвылыш дене огыл, пашаж дене аклат. Кӱтӱм тудо сайын кӱтен.
— Вольыкым тӱшкаш чумырен коштыктыман огыл, тек кумдан шаланыже, шканже
келшыше
шудым кочкын коштшо, — туныктен Костим, шке полышкалышыжым. — Эше жапыштыже

йӱкташ да кандараш кӱлеш.
Шала коштшо вольык почеш эре куржталын от шукто, кӱлешыж годым мыйын семын
пеҥгыде мут дене кычкырал колто, айдеме гына огыл, вольыкат чолга еҥ деч
лӱдеш.
Индеш ийыш тошкалше рвезе кеҥеж мучко ӧрдыж ял Микал деке ача семынак шӱмаҥ
шуктен, тудыжат шке полышкалышыжлан поро кумылжым чаманен огыл, шыжым шым
пуд уржа
олмеш иктаж лу пудымак пуэн коден.
— Ой, тыге сай огыл, ойлымо семынак лийже, утыжо ок кӱл, — Костин аваже
тынаре
ынеж нал ыле.
— Кырат гын, курж, пуат гын, нал, — калык мут дене вашештен Микал. — Сайын
ончо
эргычым, вес ийлан кугу лийже!
А телым, йӱштӧ деч аралалташ ачаж деч кодшо тошто лопка айзамым вачӱмбакше
сакалтен, Кости школыш кошташ толашен. Аважат эргыжым туныкташ шонен, вет
шкеже
лудын-возен мошта гын, ала марийже деч посна тулыкешат ок код ыле...
Вес ийын шошым, мланде топланыме деч ончыч, адак Микалымак кӱтӱчылан тарлаш
келшеныт.
— Ме тудым палена, сай кӱтӱчӧ, — моктеныт Танаксола вате-шамыч. — Вольыкат
нур
гыч темше толеш. Йӱкташат ик гана огыл Талманыш волта.
Вес иешыжат Микал шканже полышкалышылан молым огыл, Костимак налын.
Рвезын ачаже ила гын, очыни, тыгай изинекак кӱтӱчылан ок тарлалт ыле. А
кызыт
кече мучко шошым, кеҥежым, шыжым — йӱр ма, кукшо ма, ояр пелта, леве ма,
шыде
мардеж пуа — чыла чытыман, каныш деч посна эр ӱжара печкалтме гыч тӱҥалын,
мланде помышыш кече пурымеш эре пасу ӱмбалне вольык почеш куржталман.
Икана Микал дене пырля Пышыр чодыра тӱрыштӧ вольыкым коштыктымо годым Кости
ик
велыште эскерен, а чодыра воктене Микал лийын. Нимогай йӱкат шоктен огыл,
кычкырал колтымымат рвезе колын огыл, лач чодыра кӧргыш вольыкын пураш
тӱҥалмыж годым, мо лиймым умылыде, рвезе куржын миен да пушеҥге укшышто
сола мучаш дене
пикталт кержалтше Микалым ужын. Кости нимом ышташ ӧрын, тӱс каен, ялыш
куржын.
Молан тыгай сай айдеме пикталтын? Шкеак мо але весе пуштын? Рвезе, туштак
лийын
гынат, нимом каласен моштен огыл: кузе лиймым ужде кодын. Шӱмым кочшо осал
паша
кӱчык жапыште йӱк лукде ышталтын.
Костин аваже, поро чонан Микалым чаманен, тудын тыгай пӱрымашыжлан
шоналтыме еда
шинчавӱдым йоктарен. Кушто вичкыж, тушто кӱрлеш, манмыла, ала тынар чот
ойгырымыжлан, ала иктаж-могай вес амаллан кӧра, аважын пел могыр капшым
паралич перыш,
тоя деч посна коштын кертдыме лие, шола кидше кап пелен мочыла семын
кержалте.
Тидат ситен огыл, вара аван шӱлышыжӧ петырналташ тӱҥалын. Тыге вийӱмбал
ӱдырамаш
вашке шоҥго куваш савырныш, сар тӱҥалме деч икмыняр ий ончычак ӱмыржӧ лугыч
лие,
витле ийымат илен ыш шукто.
Вара гына кӱтӱчӧ рвезе теве мом тогдаен: пел кидан Микал шке пикталтын
огыл, поян еҥын каваныштым шияш полшымыжлан, нунын ваштареш уло шыдын
ойлымыжлан ала-кӧ
гынат тудым Пышыр чодыра тӱрыштӧ ваҥен улмаш.
Лейтенант Ямаев салтак йолташыже-влаклан ачаж-аваж нерген гына огыл,
шкенжын
кӱтӱчӧ илышыжымат, мыняржым шинча ончылнак кызыт лиймыла каласкалыш.
А кас марте кажне танклан посна позицийым ямдылен шуктышт. Кок кече гыч
пехото
дене пырля бойыш пураш приказ лие.

* * *

Артиллерий лӱйкалыме деч вара йошкар шӱдыран танк-влак, пушкын йытыржым
ончыко
виктен, шыдын мӱгырен, пасу гоч Берейка села велыш кудалыт. Танк почеш
пехото
кая. Ваньки, Ольош да нунын отделенийысе боец-влак танк ӱмбаке шинчын
шуктеныт.
Кенета ик танк, садер лукыш миен шуде, чытырналт колтыш, боекомплектыш
снаряд
туран логалме дене тунамак ӱмбалныже тул ора нӧлталте.
"Мо тыгай? Кушеч тушман лӱйкала? Фашист-влак кӱкшака воктенсе садер лукеш
противотанковый орудийым шынденыт, ужат! — тогдайыш Ямаев. — Кунам конденже
шуктеныт?
Разведкат ужын огыл мо? Але вара таче йӱдым орудийыштым тыш кусареныт?"
— Ӧрдыж велым, садер лоҥгаш пураш да тушманын тулжым вучыдымын шеҥгеч
темдалаш!
— приказым пуыш командир.
Танк ӱмбач тӧрштен, пехото атакыш керылте.
Бой ты ганат кужун ыш шуйно. Илыше кодшо немыч салтак-влак кидым нӧлтал
шогальыч.
Командир Ямаев, люкым почын, танк гыч лекте, тудын почеш — молат. Траншей
деке
лишеммышт годым немыч офицерын кидыштыже танк командирым лӱяш виктыме
парабеллумым ефрейтор Кугергин ужын шуктыш. Тунамак шурмаҥшыла тушман ӱмбак
тӧрштыш.
Лӱйымӧ йӱк шергылт кайыш.
— Гад! Каргыме фашист! — ефрейтор ик кидше дене вӱраҥ пытыше пел могыр
шӱргыжым
авырен, мландыш волен шинче.
Саде офицер дене пырля эше икмыняр гитлеровецым салтак-влак тыманмеш
тыпландарышт. Вӱраҥ пытыше Ваньки, вуйжым нӧлталын, танк командирым ончале
гын, вигак
палыш — Танаксола Кости!
— Мать его... — вес мутым каласен ыш мошто.
Самый тудо, кӧ Ошвуй Ваньким кучен колтен, кӧ ӱдыр таҥжым шупшын налын, кӧ
самырык илышыжым тошкен, кӧм фронтышто вашлияш да пытараш шонен ыле. А
лекте ялт тупынь: тушманын виктыме парабеллумын пуляж деч тудым утарен, шке
илышыже ӱп мучаште кодо, шем вулно падыраш вуйжым огыл, пылышыжым гына
шӱтен, шӱшкен эртыш.
Кугу ош тӱняште могай пӱрымаш лийын кайыш!
Ольошат танкын командиржым, шке ял пошкудо марийым, палыш да, кок кидшым
шуялтен, ончыкыжо куржын мийыш:
— Кости иза-ай! Константин Михайлыч!
— Ольо-ош! Алексей Степаныч! — шочмо шольыж семын Ямаев пошкудо рвезым
ӧндале. —
Тыйже кунамсек тыште кредалат?
— Константин Михайлыч, тыште эше ик землякет уло. Палет, тыйым кӧ немыч
офицерын
пуляж деч кызыт гына утарыш? Яшнур Ваньки!
Ольошын увержылан Ямаев, шомакым муде, нимом каласаш ӧрын, тӱҥын шогале.
Вара
веле вӱр вузык чуриян Ваньки деке лишеме:
— Ефрейтор Кугергин, объявляю вам благодарность за личную храбрость и
отвагу!
Ваньки, устав почеш мом каласышашым пала гынат, вуйжымат ыш нӧлтал.
— Ольош, шке ужате тудым медсанбатыш... — шоктыш Ямаев.
Медсанбатым кычал кайышыштла кенета умбалне танк-влакын сургалт толмышт
пылышлан
шокташ тӱҥале. Кӱртньӧ йӱк койын вияҥеш. Ончальыч гын — ыресан танк-влак!
Ушет
кая мынярын толыт! Чыла тошкен пытарышашла, мландым чытырыктен лишемыт да
лишемыт.
Уэш бой ылыже. Кок велымат моткоч виян лӱйкалаш тӱҥальыч: танкше,
артиллерийже... Тар когар ден шикш-пурак кредалме пасу ӱмбалне южым тич
темышт. Кава ден
мланде пуйто иктыш ушнышт.
Кок марий салтак, ик лаке гыч весышке нушкын, корем сер дек толын шуыч.
Каласыме верыште ны медсанбатым, ны сусыргышо-влакым ышт му. Очыни, нуным
тышеч
ала-мо гутлаште вес вере наҥгаен шуктеныт. Ынде кушко каяш? Мӧҥгеш
пӧртылаш? Но
шкеныштын-влак кушто улыт?
Пуракым нӧлтен, уло кертмын мӱгырен лӱйкален-лӱйкален, шоссе корно денат,
пасу
ӱмбачат тушман танк-влак койын лишемыт. Йырваш авырен налыныт моли?
— Айда кечшудо коклаш! — Ваньки ойым пуыш.
Тушто пыртак шӱлышым нальыч.
Умшаш кечыгут нимом налме огыл, да мӱшкыр шужымымат от шиж. Чытыдымын йӱмӧ
веле
шуэш. Логар ваш пижмыла кошкен. Тура кече когартен пытарышаш гай пелта.
Кушто вӱдым муаш?
— Палет, Ольош, авыралтынна вет... — ефрейтор мо лиймым умылыш.
— Ынде мом ыштыман?
— Мемнан-влак чакнен каят докан. Поктен шуман.
— Кушто улыт шкенан-влакше?
— У рубежыште.
— Кушто у рубежше? — тыгай азаплан Ольошын ушыжат вудыкаҥме гай лие.
— Кушто, кушто? Лач изи йочала йыгылет. Кушеч мый палем, айн момент, кушто
улмыжым? — сырыме семын Ваньки вашештыш.
— Могай шучкыш верештна! — Ольошлан кӧргӧ кӱрылтмыжла чучо, вуйжым кумык
ыштен,
пӱйжым шотыр пурльо. — Пленыш логалына гын? Илыманат огыл. Шкемым шке лӱяш
да
чыла...
— Лӱялт колымо дене тушманым сеҥаш от полшо. Муына шкенан-влакым. Нерым
тупыш
сакыман огыл. Давай тарваныме деч ончыч планым ыштена, — Ваньки, сусыр
вержым
ниялткален шинча.
Танк мӱгырымӧ, лӱйкалыме, снаряд пудештме йӱк ала-кушто мӱндырнӧ сургалтеш.
Уло
степь шӱгар гай шып лие.
Кок йолташ пычкемышалтмым вучен шуктымек, эркын эрвелыш каяш тарванышт. Ик
тура
корем деке миен тӱкнышт.
— Тыште вӱд уло докан, — Ольош, келге корем пундашыш керылташ огыл манын,
йолжо
дене чараклен, кыртмен волыш. Туштат вӱд уке, кукшо корем гына улмаш.
— Сусырет пеш коршта чай? — Ольош йодо. — Кидетым мыйын вачӱмбаке пыште,
ошкылашет куштылгырак лиеш.
— Нимат огыл, мыйже, айн момент, кузе-гынат чытем, тунемалтын.
— Ала угыч пидаш кӱлеш?
— Она тарватыл, калык манмыла, коремеш паремеш, тӧремеш тӧрлана.
Йӱдым шокшо степь изишак йӱкшыш. Ошкылаш каньылырак лие гынат, койын-койын
вий
шулаш тӱҥале.
Мыняр меҥгым тыге ошкылыныт, шкештат огыт пале. Пелйӱд эртымеке, эҥер серыш
миен
лектыч.
— Очыни, тышеч тора огыл переправе лийшаш, — тӱрлӧ оҥа, пырня пӱчкыш,
шанчаш шала кийылтме гыч ефрейтор тогдайыш. — Мыланна йӱдымак вӱд гоч
вончыман.
Сер дене кӱварым кычал кайышт. Муыч, тудат пудештарыме.
— Пиална, манмыла, йок, — Ваньки серешак, шудыш волен шинче. — Йок-ла-сын.
Умбалне пулдырчо пулдыртымо йӱк шоктыш:
— Путь-пульдыр! Пут-пульдыр!
— Пелашыжым моли кычкыра? — Ваньки ыштале. Кугун ойгырышылат ок кой. — Сар
огыл
гын, меат кызыт иктаж ӱдыр дене шинчылтына ыле дыр.
— Пӱртӱсыштӧ чылажат мужыран, эсогыл пеледышат...
— Туге-е, — Кугергин кугун шӱлалтыш. — Мый веле мужыр деч посна кодынам.
Вучышат
нигӧ уке.
— Кузе туге? Ешаҥын отыл мо?
— Марлан налшаш ӱдырем весылан каен.
— Ӱдыржӧ тӱняште тудак веле мо?
— Кӧлан кузе, а мыланем тудак веле.
— Палышаш ыле йомакысе гай кугыжан ӱдыретын лӱмжым?
— Кугыжан огыл, Йыван кугызан. Тый, Ольош шольым, тудым пеш сайын палет.
Тендан
Танаксола гычак.
— Кӧм?
— Петруш Йыванын, гутен морген, Начижым.
— Тудыжо Костин ватыжыс! Вара тый дечет Кости шупшын налын, ужат?
— Чылт тыгежак огыл. Тый могай ийыште шочынат?
— Коло кумшышто.
— Ну да, тунам тый шым ияш гына лийынат. Миенам икана Начи деке солык пуаш.
Путлен-путлен савырен шуктышна — и на тебе, пошкудыжо толын пура, тудат
Илюш эргыжлан ӱдырым налнеже да олнылан шӧртньым пуаш сӧра. Чыла пашам
лугыш. А мыланем,
гутен морген, весе ок кӱл. Тачат Начим монден ом керт.
— Тугеже, Кости огыл, Илюш тыйым яра орваш шынден коден, — Ольош йолташыжым
шымлен ончале.
— Илюшак, керемет, мыйым шылын кошташ алгаштарен. Эн чотшо тудо титакан.
Муын
тунам шкаланже пулям... — Ваньки мутшым кӱрльӧ, шыпланыш.
Вӱд вес могырышто коклан-коклан я волгенчыла волгалт колта, я угыч
пычкемышалтеш. Тораште прожектор пуйто кугу вашкӱзӧ дене кавам лостыклен
пӱчкеда. А вуй
ӱмбалне шем шыҥалык дене леведмыла пич пычкемыш, лачак ик шӱдыр гына чыли-
чули
йӱлаш тӧча.
Кенета Ваньки шоныдымо-вучыдымо йодышым йолташыжлан пуыш:
— А тыйын йӧратыме ӱдырет лийын?
— Кажне качын таҥже уло дыр, — Ольош чонжым почо. — Мыят тыйын семынетак
лачак
иктым шӱмешем нумал коштам. Палет, тудо ӱдырлан верчын тулыш-вӱдыш пураш
ямде
улам. Тыйын семынетак мыланемат весе ок кӱл. Мыйым тудо вашталта гын, мыят,
наверне, тетла весым нигӧм ом нал.
— Ну вот, ужат, коктынат ме ик койыш-шоктышан улына.
— Тый, конешне, тудым от пале. Прибалтике гыч. Эвакуироватлалт толшо. Лӱмжӧ
—
Эльви.
— Ялт марий ӱдыр лӱм гай.
Ик жаплан коктынат шыпланышт. Кажныжын шке шонымашыже.
— Тыге шинчаш сай, да мом-гынат, айн момент, ыштыман, — Ваньки угыч
пижыктыме
сигарке пундашыжым шудыш темдалят, роштке кынел шогале. — Кайышна...

Индешымше глава

1

Йошкар кермыч дене оптымо кум пачашан Озаҥ вокзалыш салтак вургеман самырык
еҥ
ошкыл пурыш. Сусыргышыла ок кой. Вокзалыш пурыш да кугун гына возен сакыме
расписанийым икмыняр жап ончен шогыш.
— Шольым, палымыла веле коят да... Венюак отыл? — лишкыже миен, рушла да
татарла
кутырымо кокла гыч ик ӱдырамаш марла йодо.
Салтак ыш кол ала-мо, пилоткан вуйжым комдык нӧлталын, тугак расписанийым
кӱшыч
ӱлыкыла тӱткын шереш. Фуфайкым чийыше ӱдырамаш воктечше ыш кораҥ, салтакын
шокшыжымак шупшылын, уэш йодо:
— Молан от кутыро?
Салтак самырык ӱдырамаш ӱмбак ончале:
— Начи! Тыйже кузе тышке логалынат? Молан Озаҥыш толынат?
— Ынде тый ман!
— Расписанийым ончышыла, пошкудемымат шым уж. Кузе вара иледа? — Веню йодо.
— Йӧралеш, изин-изин толашена. Шкеже кузе? Ала мӧҥгет колтышт?
Салтак вуйжым савале:
— Колтышт, йӧрдымылан шотлышт. Кум тылзылан.
— А вараже?
— Комиссий лиеш, тушто ончат, манын каласышт.
— Йӧра, мӧҥгыштӧ тӧрланет, вет шочмо-кушмо верже, Омылькан Сепан манмыла,
эм деч
шерге.
— Кузерак ялыште ӱдыр-шамычше илат?
— Сар гыч сеҥен пӧртылмыдам вучат, оҥ тич орденаным, — Начи шер гай тӧр
пӱйжӧ
вошт шыргыжале. Тудо кумло ийыш тошкалын гынат, ӱдыр годсыж гаяк чечен.
— А кӧн орденже уке гын?
— Тунам медалянжат йӧра.
— Медальжат уке гын? Мутлан, мыйын нимат уке, — Веню кидшым кок велыш
шаралтыш.
— Илыше кодынат, тидланжат тау! — Начи поро шомакым муо. — Мӧҥгет ужаш
толметше
мом шога! Ялыште кызыт пӧръеҥ кокла гыч шоҥго ден армийыш каяш шудымо-влак
гына
кодыныт. А ӱдыр-шамычше, палет, толметлан кузе куанат!
— Ала...
— Товатат!
— Ала шӧрынат огыт ончал?
— Тый шке гына ит шӱкал. Теве Майрукым ужат гын, кӧранен пудештат. Тугай
чесле
ӱдыр лийын шогалын! Трактористлан тунем лектын.
— Путлызо гаяк веле кутырет, — Веню тӱрвыжым ирале.
— А тудым путлымо деч поснак руалтат.
Венюн ушыштыжо Майрук огыл, вес ӱдыр. Начи деч кенета шоныдымын-вучыдымын
йодо:
— Кузнеч медпунктыш кызытрак миен одал?
— Медпунктыш да монь кошташет она ярсе, — Начи йӱштын вашештыш.
— Эстоний гыч толшо ӱдыр ышта ыле...
— Ой, тудо вет армийыш каен.
Веню теве-теве волен шинчеш: кузе чот Эльвим ужаш шонен ыле! Тӱсшӧ вынер
гай
ошеме.
— Ой, мом тыште шогылтына? — Начи черле салтаклан шинчашыже верым кычалын
ончале. — Тӧвӧ теҥгыл уло. Садак поездым кужун вучыман, Йошкар-Олаш
пелйӱдлан веле
кая.
Веню шинчаш ыш келше:
— Уке, уке! — Уэш поезд кайыме расписанийым шераш пиже.
— Кузе кайынетше?
— Теве, ужат, — Веню парняж дене расписанийым ончыктыш, — Волжск олаш вашке
поезд кайышаш, тушечынже иктаж-могай машина денат кудалын кертына.
Тыгак келшышт.
— Тыйже, Начи, кузе тыш логалынат, шыч каласе. Молан Озаҥышкыже толынат? —
Веню
уэш йодо.
— Марием деке Ӱпӧ олаш миенам. Тушто госпитальыште киен, — умылтара Кости
вате.
Шокшештынат, ужар тӱсан тоштемше фуфайкыжым, кудашын, воктекше пыштыш. —
Танкеш
йӱлен да тӱрлӧ вере госпитальлаште эмлалтын.
— Тӧрланен мо?
— Миен шуын омыл, калтак!
— Кузе туге?
— Колтеныт.
— Кушко? Вес госпитальыш мо?
— Уэш фронтыш. Тудо вет мемнан тугае: шке каяш ячен, манеш.
— Тынар тораш миенат? Да ужынат отыл?
— Манамыс, почеш кодынам. Токак тудын деке пешак миен толнем ыле. Бригадир
улат
гын, каен кертат мо? Эре сомыл. Ик пашам пытарен от шукто, весе лектеш. МТС
директоржат кызыт марте ыш колто. Ынде миен толмемже нимоланат ыш йӧрӧ,
роскотыш
гына пурышым, — вуйым шиймыла, Начи ойла. — Колтымыштым ончыдеак, каяш
кӱлеш улмаш.
— Кеч чонетым изиш куштылемденат, тудыжо мом шога!
— Ужам гын, ала луш лиеш ыле, а кызыт шукш нулта. Костижат мийымем изин-
кугун
вучен дыр, шоналтем да туге йӧсын чучеш, каласашат ок лий. Мом ынде изи
ӱдыремжылан ойлем, ачаж нерген вет йыгылаш тӱҥалеш, туддеч могай-гынат
пӧлекым вуча.
— Да-а, жалке.
Кенета Веню умшажым, тӱрвыжым ик могыр гыч вес велыш иркалаш тӱҥале.
Тунамак верешыже крӱп! йӧрльӧ да кидшым шупшкедаш, йолжо дене чумедылаш,
уло капшыге чытыраш, вуйжо дене кӱвар ӱмбалым перкалаш тӱҥале.
— Ой, Веню! — нимом ышташ ӧрын, Начи шога. — Ой, кола ала-мо!
— Кидшым кучо!
— Ой, полшыза-а! — Начи кычкырале. — Помогите!
Еҥ-влак йырже погынышт:
— Вуй йымакше вургемым пышташ кӱлеш!
Венюн умшаж гыч шоҥ йога, ончыч шӱвылвӱд гай ошо ыле, вара вӱр йӧрышан лие,
йылмыжым ала-мо пурлын.
Ик жап пӧрдал толашыш да кугун шӱлалтышат, малыме семын нер йӱкын
коргыктен,
тарваныде кийыш.
— Ида логал!
— Тек изишак кийыже!
— Кычкырыме ок кӱл, шкак кынелеш, — палыше-влак шижтарат.
Икмыняр жап эртымек, Веню ушдымыла шинчаошыж дене ончале.
— Вуй коршта... — йӱкшӧ пышкемалт лекте.
Начи, вуй гыч шовычым налын, лукшо дене Венюн тӱрвыжым ӱштыльӧ да кынел
шинчашыже полшыш.
— Врачым ӱжмӧ ок кӱл? — йодо.
— Эрта, первый гана огыл, — черле эркын мане.
Волжскыш кайыше поездыш шичмек, Веню, вагон орван пӧрдмыж почеш шепкаште
лӱҥгалтме семын рӱчкалтын, шинчам кумен кия, ик мутымат ок лук. Начиат
шыпак вагон окна гыч шышталген шогалше шурно пасум, кадыргыл йогышо эҥерым,
солен налме олыкым, шудо каван-влакым онча. Теве изи ер гай койшо вӱд
воктене кӱтӱ кана, кӱтӱчӧ
рвезе пучым пуалта. Начи, тыгай сӱретым ончен, ушыж дене самырык годсо
пагытыш
кусна, шинчажлан ты кӱтӱчӧ рвезе огыл, Кости конча. Тиде ӱдыржӧ годымак
лийын.
...Петруш Йыванын нарашта ӱдыржӧ, кидпӱанешыже шуматкомдым сакалтен,
кӱтӱчылан
кечывал кочкышым конда. Тудо мел-шинчыш тӱран тувыржо ӱмбак кагаз гай
вичкыж вынер дене ургымо чевер тасман, той окан ош шовырым чиен, шем
вургыштыран йолым
чаткатан пидын, вуйыштыжо — пеледышан шовыч.
Кугу Талман сер воктене кана. Изи тул йӱла. Кӱтӱчӧ рвезе шиялтышым шокта.
Могай
ныжыл муро йоҥга!
Таче черет почеш кӱтӱчым Йыван вате пукша. Эрдене пурса кышалым лугыш,
шӧран
лашкам шолтен сийлыш.
— Эскере мемнан кула ушкалнам, — мане, — шӧржӧ вет ӱмбал гай нугыдо, эреак
ӱарня
деч шуко ончычак презым ышта.
Кажне озаватат вольыкшым сайын коштыкташ йодеш, пукшаш черет шумеке,
кӱтӱчылан
шапашлыме ӱй-торыкшымат ок чамане, ӱстембаке луктын шында. Мом ойлаш,
коклаште
кӱртньӧ пурса гайжат уло, калык манмыла, кидыште парня ден парнят тӧр
огытыл.
Петруш Йыван вате кечываллан кочкаш кӱмыж тич подкогыльым, келге талиҥгаш
ӱйым,
кленчаш эр лӱштыш шӧрым темен колтен. Чыла тидым шуматкомдыж гыч луктеден,
Начи
тул воктек шындыш да Костим кочкаш ӱжӧ.
— Тынар шуко?— кӱтӱчӧ оза ватын поро кумылжым аклен пелештыш. — Тол, шкежат
пырля шич.
— Мыйже мӧҥгыштӧ кочкынам, ӱстелтӧр гыч гына лектынам, — ӱдыр вожылын
вашештыш.
— Тый коч, вольык почеш куржталын, шужен пытенат чай. Эрдене кочмо шотетат
лийын
огыл, лугыч лектын кайышыч.
Начин ачаже эрдене, шӧран лашкам сырӱп да сырӱп подылын, совла тупым
нулалын
кочмыж годым вольыкшо нерген мутым лукто: "Ушкал деч посна мом кочкат?
Шорык деч
посна мом чиет?" — "Кӧн ушкалже, шорыкшо уке гын, тудо кузе ила?" — Кости
йодын.
"А кӧн ниможат уке, тудо тыйын семынет, шеремет-шергиндет, кӱтӱчӧ лиеш але,
котомкам сакалтен, кӱчаш лектын кая. Кӱтӱчӧ ден кӱчызӧ шомакшат икгай
шоктат, иктак улыт", — мыскылыме семын манын ачаже. Могай шӱмдымӧ, еҥым
жаплыдыме Начин
ачаже!
— Тый коч, коч, а мый шиялтышет дене иктаж мурым шокташ тунемам, — ӱдыр,
шиялтышым кидышкыже налын, тӱрвышкыжӧ тушкалтыш.
Кӱтӱчӧ, кечывал кочкышым ыштымек, таум каласыш.
— Таза лий! — ӱдыр аважын шомакше дене вашештыш.
— Шиялтышыжым нал мӧҥгышкет, тыйын шот лектеш, вашке тунем шуктет, — Кости
изинкугун пӧлеклынеже.
— Мӧҥгыштӧ шокташ шоныманат огыл: шуко сомыл уло, — ӱдыр шиялтышым ыш нал,
кӱтӱчылан пӧртылтыш.
— Мый тыланет, Начи, кажне кечын шиялтышым ышташ тӱҥалам, кастене, вольык
пуртымет годым, пуэн кодем, — Кости могай-гынат порым ыштынеже.
— Еҥже тунам мом манеш? Манеш-манешыже вет шыже мардеж гай, — Начи еҥ шомак
деч
пеш лӱдеш.
— Нимом ок ман. Шыжым ӱдыр-шамыч тӧтыретпучым шоктат-ыс.
— Тудым вуеш шуын шогалше, марлан кайышаш ӱдыр-шамыч веле пуалтат.
— Тыйымат ачат-ават марлан пуынешт, маныт, — Кости путлымо шомакым ялыште
колын
шуктен.
— А мый нигӧланат ом кай, тыгайым шонымашат уке, — ӱдыр кидшым рӱзалын
ойла.
— Кает гын, Начи, мый тыйым сӱанет гыч шолыштам!
Костин оҥай шомакшылан ӱдыр йӱкынак воштыл колтыш.
Молгунам вашлийме годым ялыште эн пытартыш йорло рвезе тыгай нерген ойлашат
вожылын гын, ты гана кӧргӧ шонымыжым почаш мо таратен?
Кочкышым кондышо ӱдыр, шопке комдым налын, каяш веле тарванен ыле, онча —
корно
воктенак ӱшкыж шога.
— Ой, ок ӧргал? — ӱдыр чакналтыш.
Лӱдаш амалжат уло, вет эртен кайыше ӱмбак ӱшкыж ик гана веле огыл керылтын,

ӧрдыж еҥлан пеш осал.
Кӱтӱчӧ ӧрын шогалше ӱдыр дек мийыш, кидысе шиялтышым ӱшкыж велыш нӧлтале:
— Ит логал! Уке гын, теве, ужат!
Кости олык мучашке шумеш Начим ужатыш. Ӱдыр воктен ошкылшыжла, чыла шӱм-чон
шижмашыжым шиялтыш сем гоч виктарыш. Кунам тудлан эше тыге пырля ошкылашыже
перна?
Кечыжат пуйто лӱмынак веселан шыргыжын.
— Тетла ужатыме ок кӱл, уке гын, ужыт да ялыште воштылаш тӱҥалыт, — Начи,
ошкылмыжым чарнен, рвезын шинчашкыже ончале.
Кок мужыр шинча ваш ушныш. Тиде кече дечат шокшо, шӧртньӧ дечат шерге
ончалтыш
лийын. Тетла качыланат, ӱдырланат нимат ок кӱл.
Ял мучаште памаш серыш кӱзымыж годым Начи савырнен ончале — Кости,
тарваныде,
верыштыже шога...
Кызытат, поезд дене кудалшыжла, вагон окна гыч ончымыж годым Начилан саде
кӱтӱчӧ
рвезе Костин шоген кодмыжла койын. Рвезе кидым нӧлталын рӱзалтыш.
"Че-ве-рын! Че-ве-рын! Че-ве-рын!" манмыла, вагон орва шокта.
Йӧсӧ Начилан. Пеледышан кофтычко шӱшажым луштарыш. Костим шоналтымыж еда
титакан
улмыжла чучеш, шӱмжым ала-можо азырла иша: марийже фронтеш нимат ок лий
гын, чыла тиде шӱм сусыржо паремеш, но сар тул вошт сеҥен ок пӧртыл гын, мо
лиеш тунам?
Кушто кызыт пелашыже, могай фронтышто — госпитальыштат раш каласен ышт
керт.

2

Степь ӱмбалне тура кече чыташ лийдымын пелта. Шӱлаш каньысыр, шокшо юж
шинча ончылно чӱчкымыла коеш, пуйто тудо чарныде шолеш. Корно ӧрдыжтӧ, шудо
коклаште,
цикада * , ӧгӧ дене йыгымыла, могырым шергылтарен, пылышым йыгыжтарен
кочыртата.
Йолгорно дене кок еҥ ошкылеш. Иктыже сур тӱсан тоштемше пинчакым чиен, тоям
тоялен окшакла, весыже лыжгайыше шем материй пинчакым кидпӱанышкыже налын.
Тупыштышт — котомка, вуйыштышт — лопка неран картуз.

* Цикада — шудышырчык гай степьысе насекомый.

Сусыргышо Ваньки ден Ольош ик станицыште илалше ӱдырамашын леваш ӱмбалныже
шылын
илышт. Ванькин йолжо изиш паремаш тӱҥалмеке, умбакыжым тыште илаш тоштын
огытыл:
полицай-влакын кучымышт деч лӱдыныт. Адак весымат шотыш налыныт: фронт
кажне кечын эрвелыш торлен, а нунылан шкенан-влакым поктен шуаш кӱлын.
Лектын кайыме годым шемалге шӱргывылышан илалше казак вате нунын ончыко шке
эргыжын вургемжым конден пыштыш:
— Мыйынат шочшем ала-кушто тыгак орланен коштеш дыр? Нимогай увержат уке.
Чийыза
тидым, уке гын, тендам вигак кучат.
Чынак, салтак вургем дене каяш шучката: немыч-шамычын шинчашкышт вигак
пернен
кертат. Садлан вашталтен чияш мут лукде келшышт.
Ваньки, сур пинчак кӧргым почын, оҥ савыртыш коклаш, иктат ынже му манын,
документшым урген шындыш. Ольошат красноармейский книжкажым да
комсомольский билетшым шароварысе пулвуй тумышыш палаш лийдымын шылтен
пӱшкыльӧ. Карабиным эҥер
пундашыш колтышт.
Ончыч йӱдым гына каеныт, варажым кечывалымат шкенан велыш вашкаш тӱҥалыныт.
Машина йӱк шокта гын, йӧнан верыш шылын шогалыт але канавыш, келгырак лакыш
пурен
возыт. Тыште, степьыште, чодыра уке, йырым-йыр — чара вер. Копа пундаште
улмыла
коеш. Йӱдым да тӱтыран эрдене ошкылаш тунарак лӱдыкшӧ огыл, пылышет гына
сак
лийже, а кечывалым ончылнат, шеҥгелнат, ӧрдыжтат эре шекланен ончаш кӱлеш.
Арам
огыл ойлат: кече — шинчан, йӱд — пылышан.
Тура кечывалым, пинчакыштым вачӱмбак сакалтен, пасу корно дене мутланен
ошкылшыла, шижынат огытыл, кенета шеҥгечышт брезент дене петырыме кузован
машина поктен
шуо.
— Нунын велыш ит ончо, шаҥгысе семынак ошкыл. Куржаш ок лий: вигак лӱят, —
Ваньки шоктыш.
Уке, машина эртен ыш кудал, шогале.
— Русс! Ком хер! * — "Тол, тол" маншыла, кошар парняжым немыч удырале.
"Логална, коеш, гутен морген!" — Ваньки пуйто нимомат ок уж, ӧрдыжкат,
шеҥгекат
ок ончал, тугак ончыко ошкылеш.
"Тиддеч от утло", — шоналтыш Ольош. Шогалаш логале. Приклад дене шурен,
когыньыштымат брезент дене петырыме кузовыш кӱзыктышт. Кушко ынде наҥгаят?
Машина ик станице воктен кугу капка деран шогале. Кучен кондымо еҥ-влакым,
шеҥгеч чумал-чумал, капка ончыко волтен шогалтышт. Ороллан кугу капан,
кужака
шӱргывылышан, кож пӱгыльмӧ гай неран немыч салтак шога. Капкаш пуртымо
годым
кажне еҥым кадыргал колтымеш шелын пуа. Ольошымат, Ванькимат капка лондем
гоч
вончымышт годым тыгак "тынеш пуртышт".

* Русс! Ком хер! — Руш! Тол, тышке!

Йырваш шуркалыше кӱртньывоштыр дене шупшмо пече. Кажне лукышто — вышке,
тушто
пулемет дене оролен шинчат. Тышке калыкым агуныш кылта шӱшмыла тӱрлӧ вер
гыч поген теменыт. Кӧ могай вургем дене логалын, ӱмбалнышт тудак веле. Еҥ-
влак куткышуэште улшо куткыла тарванылыт. Черле ден сусыргышыжо чара мланде
ӱмбалнак кечкыж кият...
"Военнопленный! — мутшак пӱтынь капым чытырыкта. Молан шкемым шке вигак
пытарен
омыл? Карабиным вӱд йымак шумо деч ончыч тидым ышташ кӱлеш ыле, — кӧргыж
дене
Ольош изин-кугун тургыжлана. — Предатель, трус мут дене мыйым каргаш
тӱҥалыт
вет, иктат пыдал ок нал..."
Нимогай оралте уке манме деч идым гай леваш уло, да туштак кухньым
йӧнештарыме.
Левашыже йӱр деч авыралташ тушманлан ужалалтше полицай-влаклан. Кидышт гыч
лупш
але резинке тоя ок ойырло, пленыш логалше-влакым лупшаш кидышт эреак чыгылт
коштеш.
— Фашист-влакын шаргенчышт кашак! — Ольош келшыше мутым пижыктен пуыш. —
Кушеч
нуно лектыныт? Неужели мемнан калык коклаште иленыт? Могай еҥ улмыштым але
вара
иктат ужын огыл? Мо верч фашист велыш вонченыт? Ала судитлалтше да монь
лийыныт?
— Тыгай йодышетлан могыр коваштемат шергылт кая, — Ваньки нелеш налмыла
лие. —
Мыят вет судитлалтше да эше кулак эрге лийынам.
— Парня дене парнят тӧр огыл. Тыйым мый сайын пален налынам, — Ольош шке
мутшым
тӧрлатыш. — Ваштареш лият гын, мыйым шукертак пытарет да немыч велыш вончет
ыле.
Уке, тый тугай отыл...
Рӱмбалгымек, орол вышке гыч пычкемышым корен волгалтарыше тулгорно пече
ӱмбак
возеш. Тиде тул волгыдыш логалат — пулемет тыйым солымо семын йӧрыктен
пышта.
Йӱд юалге ончыч сайын чучо, вараже могыр коваште шергылташ тӱҥале.
— Мемнам тыште айдемылан огыл, вольыклан шотлат, — шоктыш Ольош. — Кушан
малашыже тӱҥалына?
— Вольыкым йӱдлан вӱташ пуртат, а мыланна нимат уке. Мом-гынат малаш
йӧнештараш
кӱлеш, — Ваньки ӧрдыжтӧ пу пашкарым муын кондыш.
Алмаш-алмаш пургедын, мланде помышеш малашышт верым ышташ пижыч.
Изирак лакыш коктынат, туп ден тупым ваш ырыктен, йӱд рӱдылан туртын возыч:
тыгеже шокшырак чучеш. Изишак киялтат да пел могырышт йӱкшаш тӱҥалеш. Адак
савырнен возыт. "Куржаш! Кузе-гынат тышеч утлаш! — шуркедылше
кӱртньывоштыран пече
кӧргыштӧ кийыше Ольошын ушыжым ик шонымаш гына туржын, шӱм-мокшыжым кошар
умдыла
шурен. — Но кушко? Кузе? Ваньки молан нимомат от ойло?.." Йӱдвошт ик вел
гыч вес
велыш пӧрдалын, тӱрлымат шонкален кийыш. Эрвелеш гына омо пызырале.
— Кынел, Ольош! Стройыш, гутен морген, шогалаш шӱдат, — Ваньки колен вочшо
гай
йолташыжым рӱза.
— Ауф, ауф! — адак оптымо йӱк шокта.
— Писын, писын! — полицай-влак кычкырат, резинке пондо дене пленный-влакым
лупшат, кӱзанӱштӧ прежа йӱклана. Кушко поктат? Мом ыштыктынешт?
Лагерь деч иктаж меҥге наре ӧрдыжкӧ ер вӱд деке конден шогалтышт. Оролышо-
влакын
кидыштышт автомат. Овчарке пийышт пурышт-кӱрыштшашла тӧрштылын оптат. Строй
деч
ӧрдыжкӧ иктаж ошкылым ыштет — вигак рӱч! йӧрыктен пыштат.
Йӱаш конденыт улмаш. Кӱтӱштӧ улшо вольык гай вӱдыш келын пурет да румбыкан
вӱдым
кумык лийын йӱат. Йырнык кашак айдеме улметымат мондыктынешт. Кузе шӱм чыта
тыгай мыскылымашым?!
— Шнель! Шнель! — адак поктат.
Ер вӱд гыч лекме годым южыжо, пилотка але картуз дене кошталын, черле
йолташыжлан наҥгаяш толаша.
Лагерьыш пӧртылмек, кухньо гыч кочкышым кондышт. Тошто консерве банкым
кучен,
ӱмыл гай койшо еҥ-влак черетыш шогальыч. Ваньки ден Ольошын банкыштат уке.
Пӱжвӱд дене шемем ягылгыше да амырген пытыше лопка неран кепкыштым шуялтен
темыктышт да, ӧрдыжкырак шогалын, йӱын колтышт. Уке гын, шокте гыч
йогымыла, нимат
ок код. Шӱржат шӱр огыл, ушмен да саго вӱд. Кол шинча гай койшо саго
пырчыжат
шотлан веле, пӱйыш логалме еда шотлет. Лемже кеч шокшо лийже ыле, кӧргылан
шырат
ок чуч.
Чытет гын, иле; уке гын, коло. Тыйын верч тыште кӧ ойгыра, кӧ шортеш?
Уэш стройыш шогалаш команде лие. Ушым колтышашла, нимом шонен ынышт керт
манын,
эре поктат, чыштырат, вашкыктат, какаргымеш да вӱр лекмеш шелын пуат.
— Тыште арня деч утла илен от керт: кок шинча онченак тӱнчыгет, — Ольош
кечыгут
шонен коштмыж нерген мутым йолташыжлан шолып лукто.
— Колымым огыл, илыме нерген, гутен морген, шонаш кӱлеш.
— Мыят тидымак ойлем. Але вийна уло — куржаш кӱлеш.
— Мый ваштареш омыл. Но кузе?
— Айда эрла купыш тӧрштена. Вӱд йымач вес серыш, вондер деке, лектына.
— Оролжо ок уж, шонет? Айн момент, илышетым пеш шулдын йомдарет.
Икмыняр кече гыч вич еҥ дене радамлен шогалтышт да вес вере наҥгайыме
нерген
увертарышт.
Гитлеровец-влак пленный тӱшкам ик вере кужун кучен огытыл. Уке гын, нуно
вашке
икте-весыштым умылен, ваш полшен, ик шонымаш дене чак лийын, ушнен кертыт,
шоненыт. Садлан, кашакын-кашакын шеледен, тӱрлӧ лагерьлаш колтылыныт.
Пытартыш йӱдым колышо-влак, кынел кертдыме сусыр ден черле-влак мланде
ӱмбалне
шийме кылта гай киен кодыч.

* * *

Вочкыш селедкым шӱшмыла, окнадыме товарный вагоныш петырен, йӱдвошт кӱртньӧ
корно дене кудалыктышт. Пич-пич шыгыр: шогалат гын, шинчаш ок лий; шинчат
гын, шогалын от керт. Чыташ ок лий, пушан. Вуй пӧрдеш.
Ала-могай станцийыш шумек, вагон омсам почыч. Йӱштӧ юж кож-ж пурыш.
Шӱлалташ
куштылго лие. Тунамак мланде ӱмбак волаш шӱдышт. Адакат вашкыктат.
— Шнель, шнель! — орол-влакын карыме йӱкышт шелын колтымыла шокта.
Ольош станцийын лӱмжым лудын шуктыш: "Каменск".
Пленный тӱшкам мончаш наҥгайышт. Тияҥ пытыше еҥ-влак куаненытат ыле, леве
вӱд
дене чывылалт лекташ шоненыт, но мончаже пире вӱта гай йӱштӧ лийын,
решоткан окна рожышто мардеж коштын. Шокшо вӱд гала, нуж гай когартыше
йӱштӧ вӱд дене
йӱштылалт лекмек, вес пӧлемыш шӱкалыт.
— Фамилиет? — йодеш ӱстелтӧрыштӧ шинчыше, шемалге тӱсан мундирым чийыше
кӱжгӧ
немыч, петлицыштыже СС буква аяран кок кишке нушмыла коеш. Воктенже шогышо
еҥ
толмач улмаш, рушла кусара.
— Иванов.
— Лӱмет?
— Алексей.
— Ачат лӱм?
— Степанович.
— Комиссар? Большевик? Комсомол?
— Уке.
— Еврей улат? Иуда?
— Марий.
— Арий? Ха-ха-ха! Ончалза, ариец! Тый, палет, кӧ улат? Роте гезиндель!
Красная
сволочь! — пылыштӱҥ гыч тырын-тӱрын лиймеш эҥден пуышт.
— Кӧлан пашам ыштенат?
— Туныктышылан.
— О-о, активист!
Ольошын шинчаж гыч уэш тул шыжалте, ярныше рвезе лукыш керылте.
Полицай нарынче-йошкар чия дене пленныйын тупышкыжо палым ыштен возен
шындыш,
оҥышкыжо изи оҥам кӱртньӧ воштыр дене пижыктыш. Ынде фамилий да лӱмет олмеш

цифр. Тиде номер дене тыйым ӱжаш, кычкыраш тӱҥалыт. Ынде шудо каваныште име
семын от йом: номерет почеш пленный коклаште кычал муыт. Ольош
шароварыштыже, пулвуй тумышышто, шылтыме документшым темдал онча — уло,
верыштыжак.
Монча гыч нуным вольык вӱта гай кужу баракыш наҥгайышт. Окна рамыште янда
пудырген, мардеж коштеш. Кӱвар уке. Кудывече покшелне вӱд таве уло.
Воктенже шӱргым
мушкаш волым шындыме. "Кузнеч школышто тыгай волеш кемым мушкына ыле", —
тӱрвыжым ирале Ольош. Эҥден пуымо пылышлан колдырма оҥгыр йӱк шокта...
Барак кӧргыштӧ
шинчаш эсогыл теҥгылжат уке. Малаш — чара нар.
Ныл шагат эрдене стройыш луктын шогалтышт.
— Алле хераус! * Шнель! Шнель! — кычкырат.
Орол-влак автомат дене оролат, пеленышт эше пире гай кугу овчарке-влак
ӱмбакет
кержалташ ямде шогат.

* Чыланат тӱгӧ!

Пашаш поктен наҥгаят: кӱртньыгорно воктене шемрокан ӱян мландым платформыш
нумалыктат. "Кушко наҥгаят? Молан?" — Ольош ондак нимомат пален огыл, вара
веле рашеме: Германийыш пашам ыштен кертше ӱдырамаш ден ӱдыр-влакым
ужатымышт ок сите,
эше шӧрӱмбалым поген налме семын сай мландым наҥгаят. Шемрокешыже, калык
манмыла, кукшо тоят ылыжеш, пелед шогалеш. А кодшо шунешыже да ошмаш мо
шочаш тӱҥалеш? Мемнан ола ден ялым гына огыл ломыжыш савырынешт, эше курал-
ӱдымӧ пасунам
пытарынешт.
Кӱртньыгорно воктене шогышо орол-влак паша ыштымым эскерат. Иктыже пешак
осал,
тудым лагерьыште улшо-влак "конюх" маныт. Паша ыштыме годым яра шогышым
ужеш
гын, шемрокым мурыктен нумалыкта. Явыгыше-влакын мурымышт огыл, уто шомакым
пелештымышт ок шу. Иктаж-мо ок келше гын, вигак резинке тоя дене лупшаш
пижеш.
Весыже шып коштшо пийла шолып пурлеш: начар ыштышым, мут лукде, вигак
комендатурыш серен пуа. Тушеч мӧҥгеш пӧртылшӧ иктат лийын огыл.
— Тыште пашам ыштен моштыман, — шижтарен тудлан ик руш. — Ыштышыла гына
кой.
Йӧрлат гын, илышет тышанак кӱрлеш. Немыч орол тыгайым верешыжак лӱя.
Кастене паша гыч пӧртылмӧ годым колышымат пырля налман: капкаш пурымо годым
шотлат, ала
иктажше шылын куржын, шонат.
Кажне кечын лу-лучко еҥ кавара. Нунын ӱмбачышт чыла кудаш налын, орваш пу
сорымла оптат да чараголя семын курык лакыш кумыктен кодат.
Паша гыч толмек, кочкаш шӱйшӧ ушмен дене шолтымо лемым пуат. Тиде чыла,
эрдене
да кечывалым нимат уке. "Иктаж гана киндым шер теммеш кочшаш ыле", —
шонкала
Ольош. Пел кремга кинде — пленный-влакын пайышт. Туштыжат пелыже пилашӱк.
Иктыже
вигак, пурлде гаяк, нелын колта; весыже умшаште кужу жап кучаш тырша,
шӱвылвӱд
йӧре шулыктара, кинде тамым пален налнеже. Ольош изиж годым ачажын пазар
гыч налын кондымо мӱгиндым тыге пычырик йыр пуредын кочкын, кызыт — пилашӱк
дене
йӧрымӧ кинде падырашым. Шужышо пагар нимом ок кычалтыл: луктын кудалтыме
ковышта
лышташымат, пареҥге шӱмымат... Имне терысыште шӱльӧ пырчым муын, умшашке
колтет,
шӱштӱштымат шыл олмеш пурат...
Латиндеш ияш Ольошын чурийже рок тӱсым налын, шоҥго семын оҥылаш йырже
вишкыде
пондаш кушкын, шинчаже шӱгар вынем гай лакын волен. Капыштыже лу ден
коваште гына кодын, кыне туле гай коеш. А йолкопа, мӧҥгешла, ала-молан
пуалаш тӱҥалын.
Темдал онча — парня пале олмышто лаке лийын кодеш. "Кид-йол пуалеш гын,
айдеме
ок чыте, кола, маныт. Неужели пытартыш илыш кече толын шуын? Молан йӧра,
латкандаш ияшак колем гын? Нимогай подвигымат ыштен кертын омыл. Мый колем,
пий кавара
— тыште иктак. Пийым озаже, очыни, мландыш урен кода, а мыйым корем
пундашыш
луктын кудалтат. Колымем нерген мӧҥгышкат тышечын огыт увертаре. Серышым
колташат тиде шучко тамык гыч огеш лий. Эх, Эльви, Эльви, тышеч утлен,
иктаж гана
тыйым ужаш перна гын, уке? Кузе чот илен лекме шуэш!"
— Шӱйыктат мемнам тышак, тийлан пукшен пытарат, — Ольош воктен нарыште
шинчыше
Ваньки йыгыжгын ӱпшалтше тувыржым кудашат, ик кермыч ӱмбак пыштыш да весыж
дене
тӱяш тӱҥале. Утларакшым коҥлайымалне, шӱшаште да оҥ ургышышто пызнен шичше
тий
ден шаргенче-влак витарат. Кас еда тыге тӱет, лаштыртылат, а эрлашыжым —
адакат
ала-кушеч тич темыт. Могырым, удырен-удырен, чылтак нузылтен пытарет.
— Кок шинча онченак мемнам тӱнчыктарынешт! Уке-е, гутен морген, тыге илаш
ок
лий! — Ваньки руале. — Мом-гынат ыштыман.
Весе колыштеш але уке манын, Ольош шеҥгекыже ончале да шонымыжым почо:
— Ӱшанле еҥ-влакым кычалаш кӱлеш.
— Ольош, ужамат, тыйынат ушет пураш тӱҥалын, — Ванькилан йолташыжын ойлымо
шомакше келшыш.
— Тыштат, тиде шучко тамыкыште кажныже шкеж нерген гына огыл шонышаш, икте-
весылан ваш-ваш полшыман, — йолташыже ылыжынак кайыш.
Но Ольош шке шонымыжым Ванькилан гына ойлен огыл улмаш. Ик йӱдым, чылаштын
малыме годым тудо уке лие — ала-кӧ чогенат, кучен наҥгаеныт. Йолташыже,
нимом палыде, чеверласыде, мален кодын. Эрдене веле, Ольошын уке улмыжым
тогдаен, Ваньки
икте-весе деч йодышт ончыш — нигӧат ок пале. Омыюанымак йӱдым барак гыч
шӱдырен
лукмыштым веле южикте ужын кодын. "Чогышыжым палаш ыле... Кӧ гын? — шонен,
мушкындыжым чумыртен кошто, но мом тудо ыштен кертеш? Шканже вес гана
тӱткырак лийман.— Эх, Ольош, Ольош, нимом уждеак, илышыште, тиде сарыште
нимом ыштен шуктыдеак, шке пушкыдо кумылетлан лийын, йомыч".

ЛУЫМШО ГЛАВА

1

Кужу жап ояр игече шога. Йӱр уке, пуйто толшаш корныжым йомдарен да ала-
кушто
ӧрдыжтӧ кычалын, перныл коштеш. Кечывалым тунар шокшо, шӱлалташат ок лий.
Ала
тений теле пеш йӱштӧ ылят, ынде кеҥежым идалыкаш кӱсынжым шукта? Кӧ пала,
молан
тыге чыла когарген пытарышаш гай шокшо шога. Корно ломыж гай, тошкалме
годым
вужгавоҥгым тошкалме семын сур пурак нӧлталтеш.
Кори Веню орва воктене ошкылеш, талаштыже — кугу гына вӱд печке. Тудо такыр
пасум куралше трактор деке вӱдым шупшыкта. Чот шокшо игечылан кӧра кычкыме
ӱшкыжшат, ноен пытыше семын, кок велыш лӱҥгымыла койын, йолжым эркын
алмаштылеш.
— Но-о! — Веню, воштырым нӧлталын, ӱшкыжлан ончыктен рӱзалта.
Ӱшкыж изиш писештме гай лиеш, но кужу жаплан огыл, уэш ала-мом келгын
шонышыла,
вуйжым сакен, нелын тошкалмыж еда вуж-ж да вуж-ж пуракым тӱргалын лӱҥгаш
тӱҥалеш.
Веню орва воктене яра ошкылеш гынат, шӱргыж мучко пӱжвӱд шарча йога. Тыгай
шокшыштат, Веню салтак вургемже деч ок ойырло. Ӱмбак чийыме гимнастеркын
шӱшажым
орай колтен, шокшыжым кынервуйыш шумеш кергалтен.
Веню, мӧҥгӧ пӧртылмекше, изин-кугун Эльвим ужаш шонен ыле, но ӱдырын
армийыш
кайымыж нерген Начи деч Озаҥ корныштак пален налын. Тиде увер тудлан,
контузитлалтмыж годым пылыш гыч вӱр лекмеш, уш кайымеш кузе юж толкын перен
шуэн, туддечат нелын чучын. Чылажымат лачымын умылен налаш манын, толмо
кечынак Кузнеч медпунктыш куржын, кеч адресшым пален налаш шонен.
— Серышым эше колтен огыл, — Эльвин пачер озаватыже каласен.
Кушто кызыт тудо?
Эрлашыжым, госпитальыште пуымо кагазым налын, военкоматыш каен. Туштат, шке
сомылжым тӧрлымек, Руммо Эльви Робертовна нерген йодын.
— Йошкар-Олаш, пересыльный пунктыш, колтенна, — вашештеныт тудлан. А
туштыжо кӧм
кушко колтымо нерген кажне йодшо еҥлан, очыни, огыт каласе: военный
секретлан
шотлалтеш.
Веню "У корно" колхозыштыжак пашам ышташ тӱҥалын. Семон шольыжо олмеш
пасушко,
трактор дене куралмашке, вӱдым шупшыкта, а шольыжым икшыве кашакыш, йытын
кӱрмашке, колтен.
Ошкылеш Веню печкем шындыме орва воктене, а ушыж дене мӧҥгӧ пӧртылмӧ первый
кечым шереш. Тунам госпиталь гыч толмыж почеш пошкудыжо-влак фронт илышым,
тушто
кузе кредалмым йодеденыт. "Мыйын эргым ужын оты-ыл? Мариемым ала
вашлийынат?" —
иктын да весын пален налмышт шуын. "Эргымлан йомшо кагаз толын. Пешак жалке
вет,
да мом ыштет, лучо шканем йолым чумалтен возаш ыле да..." — кумшо
шинчавӱдшым
кидтупшо дене ӱштылын ойлен. "Колымаш нигӧмат шочмо кагаз почеш ок кычал,
пӱйым
ончен ок тол, маныт", — вашештен мӧҥгӧ пӧртылшӧ салтак. Фронт нерген
мутланашыже
тудын шомакше лийын огыл, вет маршевый  ротышто улмыж годымак корнеш
контузитлалтын да сӧй пасушто кредалашыже пернен огыл, эсогыл немыч фашист
ӱмбакат
лӱен шуктен огыл. Лачак кузе ыресан самолет-влак нунын эшелон ӱмбак курныж
орала
керылтыныт да лишныжак бомбын пудештмыж дене теве тыгай салтаклан йӧрыдымӧ
лиймыж нерген гына шот дене радамлен кертын. Эше изишак чиялтен: тушман
самолет
ӱмбак винтовко дене лӱйкаленна да иктым шкеак волтен шуэнам, манын.
Эльвиланже мом ойла ыле? Вет ӱдырлан могай-гынат подвигым ыштымыж нерген
моктанаш шонен ыле. "Лийшаш ыле кеч иктаж арня наре ончыл позицийыште але
разведкыште" — яра печке гай улмыжым Веню уло кӧргыж дене кызыт иже шижеш.
Толмекше, еҥ шинчаш пешыжак кончаш тӧчен огыл. Икмыняр кече мӧҥгыштӧ,
пошкудо-влак деке лекде, илымек, такыр пасушко каен. Тушто яра шогышо
тракторым ужын:
"Трактористше кушто? Молан ок курал?" — шоналтен. Трактор воктек толын, ик
ужашым да весым ниялткален терген лектын. Тунамак, трактор ӱмбак кӱзен
шинчын, кеч
ик йырым курал савырнымыже шуо, вет армийыш кайымыж деч ончыч тудо, кугун
огыл
гынат, трактор дене пашам ыштен. Шонен ыле армийыште танкист лияш — тиде
шонымыжат ыш шукталт. Шонен ыле тушман ваштареш талын кредалаш — фронтыш
миен шудеак
салтаклан йӧрыдымӧ лие. Могай тудо пиалдыме айдеме!
Пошкудо ден шке таҥаш йолташыже-влак фронтышто пытартыш вӱр чӱчалтыш марте
илашколаш кредалыт, нунын кокла гыч шукынак ужар вуйыштым курымешлан
мландыш пыштеныт, а тудо мӧҥгыжӧ аваж шулдыр йымак пӧртылын, иктаж мотор
ӱдырым муын, кече
еда тыгай туткар жапыште тудын дене ужын-кутыраш тӱҥалеш. Ала тудо тӱняште
эн
пиалан?.. Ава пун пураш тӱҥалдыме чывиге гай ок пале кызыт нимом шкежат:
южгунам
шкенжым эн пиалдымылан шотла, южгунам — эн пиаланлан.
Веню пасу покшелне шогышо тракторышто искрам, свечам, карбюраторым,
магнетом,
электропроводкым терген лекте, отстойникымат, мучыштарен, ӱпшыч ончыш.
Утыситым
пален налмек тӧрлатышат, писын гына тракторым сургыктен, пӱчкын налме
пасушто ик
йыр почеш весым ыштыш. Кумшо гана савырнымыж годым ял велым кок еҥын
лишеммыжым
ужо.
Теве нуно куралме пасу тӱрышкӧ толын шогальыч. Тудо тракторым нунын тура
шогалтышат, машина руль воктеч тӧрштен волыш.
— Йодде курал савырнымемлан вуеш ида нал! — ыштале.
— Вуеш налаш тий онал, — воштыл колтышт коктынат. Начи ден Майрук
улмашыныт.
Чыным Начи ойлен: Майрук, печкалт шудымо чевер пеледыш гай вуеш шуын
шогалше
ӱдыр лийын. Пӱртӱс тудлан поян оҥпогым да чеверлыкым чаманен огыл. Кечеш
кӱшӧ
шемалге чурийжым, мӧр вӱд гай тӱсан тӱрвыжым, витне, мардеж утларак чот,
пурлын
колтымешкак шупшалын. Ӱдырын ӱмбалныже — мазутеш икмыняр амыргыше канде
тӱсан
кофто, вуйыштыжо — кум лукан изи канде шовыч. Майрукын ӱмбачше шинчам
кораҥдаш
йӧсӧ гынат, Венюн ушыштыжо ала-молан садак Эльви: шоналтымыж еда шинча
ончылныжо
конча, ик гана огыл омешыже ужын. Тудлан туге чучеш, пуйто Эльви деч ош
мотор,
Эльви деч сай ӱдыр тӱняштыжат эше шочын огыл, тудым весе иктат вашталтен ок

керт. Венюн шинчаже Майрукым онча, а ушыжо Эльвим шона.
— Тракторжо пудырген ыльыс, — Майрук ӧршын коеш.
— Ерунда! Ик вере пуальым, вес вере, — тарванышат, рвезе мыскарачын
койнеже.
— Мыняр жаплан колтеныт? — ӱдыр ойжым вес век савырале.
— Палет гын, мый ӱмам пуэм; от пале гын, тый пуэт, — воштылеш Веню.
— Ӱма налаш шорыкйол пайрем огыл вет.
— Шукыжым-шагалжым доктор-шамыч палат, — рвезе ты ой деч шылаш тӧчыш.
— Тау тракторнам ачалыметлан! — Начи тыгай мутланымаш деч утарыш. — Тӱҥал
мемнан
дене пырля ышташ.
Но МТС директор Венюм чержылан кӧра пашаш налын огыл, садлан теве ынде
трактор
деке тудо вӱдым шупшыкташ шогалын. Вик ойлаш гын, армий гыч пӧртылшӧ
салтакын
шинчашкыже вуеш шуын шогалше чолга ӱдыр — Майрук — пернен. Тудым ужде, ынде
ик
кечат илен ок керт.
Орва воктене чыла тидым, пӧртыл толмо первый кечылам шонкален ошкылшыжла,
Веню
шижынат огыл, куралме пасу деке толын шуо, корно воктен кийыше вӱд печке
деран
ӱшкыжым шогалтыш.
— Тпру! Шогал, манам! Корнышто гын пыкше ошкылеш, а тыште ожо гай койнеже.
Тракторын пасу вес вуй гыч савырнен толмыжым ужын, рвезе писеште. Орва
таласе
печке гыч вӱдым, кугу корка дене кошталын, ярашке опташ пиже.
Аҥа вуйышто да мучаште, кок вережат, печке лийын, тушко Веню вӱдым
шупшыктен.
Печке гыч вӱдым тракторын радиаторышкыжо ведра дене нумалыныт, кажне гана
аҥа
вуйыш савырнен толмек, радиаторыш вӱдым пышташ логалын. Мом ыштет, сай
тракторжым фронтыш колтымо, тыште тоштыжат айда йӧра. Вӱдшым Талман эҥер
гыч ӱшкыж дене
шупшыктеныт.
Тошто тракторлан кӧра кажне кечын гаяк я тидым, я тудым тӧрлатылаш логалын,
а
уто ужашыже шагал лийын. Кугу ораван ХТЗ трактор пасу покшелан чыгын имне
гай
шогалеш гын, бригадир деке куржат. Бригадирже кӱлеш детальлан МТС-ыш колта.
Мешакыш мо кӱлешым тушто налын оптет да писын гына мӧҥгеш толын шуаш
вашкет, вет
кечывал волгыдо дене олмыктен шуктыман, уке гын йӱдым ниялткален, тӧрлатыл-
ачален шогылташ перна.
Тургым жапыште тракторист-влак, пасу гыч кайыде, кок смене дене пашам
ыштат. Южгунам шагал малымылан кӧра тракторым виктарыме годымак Майрукым
омыжо темдалеш.
Тыгай годым тудо вӱдым кондышо Венюм руль воктек шында, шкеже вуйжым тормоз

ӱмбак пышта, йолжым инструмент яшлык воктек туртыктен возеш да аҥа вуйыш
шумеш
але иктаж ик-кок йырым савырнымеш пычырик нералта.
Веню ӱдырлан келшаш тыршен, нимо утыситымат ыштылын огыл. Такше, кызыт
нунылан
шинчам веле пӱал — ӱмбакышт шке шупшылыт. Салтак гыч пӧртылшӧ рвезе шукш
нултымо
гай шонымыжым шукташ орва гыч яра печкем волтен шындыш.
— Ястаренат шуктышыч моли? — ӱдыр, тракторжым шогалтен, куштылгын тӧрштен
волышат, пӱжалт пытыше Венюм ончале. — Пеш шокшо вет, гимнастеркетшым
кудаш.
— Мыйже чытем, — Веню нершовычым кӱсенже гыч луктын, шӱргыжым ӱштыльӧ. —
Тыйым
чаманем, кузе тура кечывалым трактор ӱмбалне чытетше?
— Тый ынде ман. Йӱштӧ игече годым писе мардеж лулегет вошт витара; йӱр
авыра
гын, шӱртӧ пырче кодде нӧрет; кече пелтыме годым шолаш пурышашла ырет.
Тракторжым ыштыше заводыштыжат тидын нерген огыт шоналте ала мо? Майрукын
ХТЗ тракторжо
вич корпусан плуг дене куралеш, тунамак тырмала, шошо ага годым куралме
дене
пырля ик татыштак сеялка дене ӱден. Тыге савырыме сӧрем кошкен киен огыл.
Ондакше пӧръеҥ бригадыштат тидлан ӱшанен огытыл, колесный трактор иканаште
куралын,
тырмален да ӱден — агрегатым шупшын ок керт, маныныт.
— Сапани-шамычше мом тушто кугунак палат? — воштылыныт ӱдырамаш бригадыште
ыштыше-влакым.
А вет саде "сапани-шамычак" агрегат дене курал-ӱдаш тӱҥалтышым ыштеныт.
Майрук
первый кечыштак нормым эртарен темен.
Кызытат теве писе ӱдыр йӱр да кече пелтыме деч трактор ӱмбалан иктаж-могай
авыртышым ышташ кӱлмӧ нерген мутым лукто.
— Сар жапыште, очыни, тидыжымат ышташ огыт тӱҥал, — вашештыш Веню.
— Туге... Кызытеш мо уло, тудыжат йӧра, — сӧрасыш ӱдыр. — Только тыгай
шокшо кечыште трактор ӱмбалне огыл, шинчал вӱдыштӧ шинчымыла чучеш.
— Тугеже давай мый тыйым Талман вӱд дене чывылтем, — Веню корка пундаш
вӱдым
ӱдыр ӱмбак шыжыктыш.
Кӱсынешыже Майрук ведраш кошталме вӱдым пелыж нарак рвезе ӱмбак шу-у
кышкале да
куржын колтыш. Веню, орва гыч тӧрштен, ӱдыр почеш чымалте. Поктен шуо да
чот гына ӧндалын кучыш.
— Ок кӱл, Веню, ок кӱл, — ӱдыр утлаш толашыме шотым ышта. — Колто!
— Мый ынде э... — теве-теве Эльви манын колта, тӱҥалме мутшо йылме мучашеш
шоктен кодо, — тый дечет посна иленжат ом керт.
— Колто! Юмо гай лий! Еҥ ужеш гын, мом манеш?
— Тыште иктат уке... Нигӧ ок уж... — юж ситыдымыла, шӱлышым кӱрыштын ойла
каче.
— Лий тый мыйын...
— Ой, мом ойлыштат!
— Палет, тылат верч йӧрлмымат чарненам...
— Кузе туге — мылам верч?
— Тыйын шем шинчат мыйым паремден. Мыланем тый гына кӱлат!— каче утыр веле
талышна. — Шкат палет, кызыт вет жапше могай? Мыланем тый денет илыме кажне
кече
шӧртньӧ деч шерге. Мыйым уэш колтен кертыт.
— Тунамже кузе?
"Ага, пешыжак ваштареш огыл", — ӱдырын вашмутшо гыч каче тогдайыш:
— Эше кок тылзе утла, Майрук, пырля, вараксим гай вычыматен, ӱяк-мӱяк илаш
тӱҥалына. Айда... — ӱдырым кок кидше дене нӧлтал кучыш.
— Тыйын ушет кайыш але мыскылынет? — Майрук каче кид гыч утлаш тырша. —
Тыге
огыт ыштыл. Ончыч возалтыт...
— Война все спишет, — шоналтыш. — Кызыт вет пӧръеҥжат тыланда уке. Айда...
— Тый мо, фашист лийыч мо? Кызытак колто! Колат, уке? Колто, манам! Фашист!
—
ӱдыр, уло капшым иркедылын, йолжо дене чумедылын, ушым йомдарыше каче деч
утлынеже. — Ончо, бригадир толеш!
Тораште огыл, шышталгаш тӱҥалше уржа пасушто пулдырчо икшырымын шке мурыжым
мура: пульт-пульдыр, пульт-пульдыр! Мом тыге тудо каласынеже?
Пулдырчо пулдыртымымат, каршын оралге йӱкшымат нуно колын огытыл: иктыже
ӱдырым
орва деке наҥгайынеже, весыже утлаш тырша.
— Фашист, манат?! — Веню ушым налме гай лие, умбалне еҥ толмым ужын,
тунамак
ӱдырым мланде ӱмбак волтен шогалтыш. "Фашист" манме шомак кӱрлын вочшо шем
проводаш толшо ток семынак салтак вургеман еҥым перыш. Тӱняште тиддеч
шучко, тиддеч
осал мутшо уло мо?
Веню орваш мӧҥгеш яра печкем нӧлтал пыштыш да тала тӱрышкӧ тӧрштен шинче.
Ӱдыр
велыш савырнен ончалде, шинчам кумен шып шогышо "тӱкан ожыжым", сырен,
воштыр
дене лупшале.
— Мый фашист омыл да нигунам ом лий! — шоктыш. — Тидым пален лий!

* * *

Смена дене пашам ыштыше тракторист-влак кочкаш колхоз правленийын ойырымо
ик
суртыш погынат, южышт тышанак малашат кодыт. Лач кас кочкыш годым нунын
деке
колхоз вуйлатыше Степан Емельянович тольо.
— Кинде-шинчалда перкан лийже! — порын пелештыш.
— Лийжак! — маньыч тракторист-влак. — Тол пырля.
— Тау! Мый мӧҥгыштӧ ӱстелтӧр гыч гына лектынам,— Сепан олымбак шинче да
тамакым
пӱтыраш пиже. — Мый Начи деке толынам.
— Могай сомыл дене? — садыже, совлам пыштен, колхоз вуйлатыше велыш
савырныш.
— Тый коч, коч, ӱстелтӧр гыч лекмекет веле ойлем. Кочмым лугыч ышташ сай
огыл,
маныт. Осал шомакым ойлаш огыл, чылада денат кутыралтынем, — колхоз
вуйлатыше
шижтарыш.
— А мый, шонышым, шылтык дене толынат, — Начи шыргыжале.
— Могай тушто вурсаш, тыланда таум веле ыштыман, — Сепан тамакым пижыкташ
шырпымат луктын ыле, да ыш удырал, шоналтен шуктыш: пӧртыштӧ кӧн, тамак
шикшым ӱпшыч,
кочкын шинчымыже шуэш?
— Мом вара кутырынетше? — Начи, ӱстелтӧр гыч лекмек, Сепан воктек пурен
шинче. —
Молан толметым, такше, мый шижаш тӧчем, да...
— Ну-ка, каласе-ян.
— План деч утым куралаш йоднет, наверне.
— Палышыч, ӱдырем, палышыч, — Сепан вуйжым удырале. — Кеч ик тракторжым
кодо.
— Вес колхозыштат изин-кугун вучат вет, нуныланат полшыде ок лий.
— Тидыже туге да...
— Вара молан йодат?
— Тый, Сепан изай, шке верчет веле тыршет, — тракторист кокла гыч шоктыш.
— Шке верч, манат? — колхоз вуйлатыше ылыж кайыш. — Мый, палынеда гын,
фронтыш
каяш военкомлан йодмашым возенам.
— Сепан изай, йоҥылыш умылышыч, шке колхоз верчет веле тыршет, маннем ыле.
— Кӧ тыйым фронтыш колтаже? — весе ешарыш.
— Колта-ат. Ик эргымлан похоронный толын, весыже увер деч посна йомын, ала
ила,
ала колен, аваж манмыла, Юмо-пӱрышет веле пала. Шке каем.
— Ийгот шот денат, Сепан изай, тыйым огыт нал.
— А мо, эше тунар шоҥгак омыл, — шырпым шорт-шорт удыралын, тамакым
пижыктыш.
— Колхоз председательым тушко огыт колто, — тракторист кокла гыч Сепаным
чактарашак тыршат. — Нунылан тыштат фронт гаяк.
— Кинде фронт! — весе ешарыш. — Пеҥгыде тыл деч посна сеҥаш ок лий.
— Кӱлеш еҥлан тыште броньым пуат, — кумшат кутырымашке ушна. — Тыйынат уло
дыр?
— Палынеда гын, мый райкомыштат кутыренам. Келшеныт тушто. Южо еҥ веле тиде

броньым, марий манмыла, суксыжлан шотла, кумалаш ямде, очыни, омешыжат
ужеш, а
мыйын чонем тошто красногвардеец семын фронтыш каяш ӱжеш. Эргым-шамыч ушем
гыч
огыт лек, эр-кас нуным шонем, ала увер деч посна йомшыжым иктаж-кушто
вашлиям да
опкын тушман ваштареш пырля кредалаш тӱҥалына, — Сепан яндар чонжым, шонен
коштмыжым пӱтынек почо.
— Колхозшым кӧ вуйлаташ тӱҥалеш? — Начиат ӧрын. — Танаксолаште келшыше
еҥжат
укес.
— Кузе уке? — Сепан шуым шогалтыш. — А ӱдырамаш кокла гыч кызыт разве
шагалын
вуйлатат?
— Молан ӱдырамаш? Теве армий гыч пӧртылшӧ Веню ок керт мо? — Майрук каласыш
да
тулшолгым гай чеверген кайыш.
— Венюланат тыште огыл, фронтышто лийман, — Сепан верже гыч кынел шогале.
Уке
гын, ӱмбакше парня дене ончыкташ тӱҥалыт, вет тудын таҥаш-влак кызыт
чыланат
тушман ваштареш шогалыныт, пытартыш вӱр чӱчалтыш марте кредалыт. Рвезын
кидшейолжо таза, йӧрлмымат чарнен гын, эл аралаш кайыман, тушто тудын
верже, руш манмыла, святой пашаже. Тунам лӱддымӧ-вожылдымо, тура айдеме
лиеш. А кызыт вигак
тудлан "эше тар пушымат ӱпшынчын огыл, ик фашистымат пытарен огыл" маныт.
Мом
тудо ваштарешыже каласен кертеш? Манамыс, шинча ончыланжак ӱмбакыже
шӱвалыт, кӧ
титакан, вара кычал! — Сепан, икмыняр ошкылым ыштен, мӧҥгеш-оньыш коштын
савырныш. — Ешан, шочшо-кушшан лиеш гын, нунылан, кушкын шумекшат, вара
тиде кугу сар
нерген мом каласаш тӱҥалеш?
"Теве кушто ушан шомакет! Венюлан теве мом каласыман!" — Майрук, чыла
йырымлен,
ушышкыжо пыштыш. Эрлак Омылькан Сепанын шомакшым шке лӱмжӧ дене качылан
ойлен
пуа.
— Тидыже тыгак. Чыным ойлет, Степан Емельянович! — Начи вашештыш.
— Кызыт фронтышто, паледа вет, положенийже могай. Тыгай неле жапыште кажне
еҥ
шкеж нерген огыл, шочмо эл нерген шонышаш, кертеш гын, тушман ваштареш оҥжо
дене
шогалшаш. Вот мыят шке кумылем дене фронтыш каем, южын гай лапка чонан
омыл. А
те эше мыйым, "шке верчет гына тыршет" манын ойлышда. Нигунам шкурник лийын
омыл
да и ом лий! Кӧ тыште колхозым вуйлаташ кодеш, тудлан полшен кодынем. А шке
олмешем, вигак ойлем, Начи, мый тыйым кодаш райкомышто темленам.
— А МТС-ше?
— Тушто кутырен келшат.
— Ме Начим шкенан деч она колто, — тракторист ӱдыр-влак бригадирыштым
пыдалын
ончальыч.
— Райкомат, МТС-ат тендам тулыкеш ок кодо, — бригадир деч вашмутым вучен
шуктыдеак, Сепан каяш тарваныш.
Кок кече гыч Омылькан Сепанлан да Венюлан райвоенкоматыш каяш кагаз тольо.

2

Август кыдалне Ямаевын частьше адак у формированийыш логале. Нунын танковый
бригадыштым чумыр боевой технике дене пырля Сталинградский фронтыш
платформеш шынден колтышт.
"Но молан Сталинградыш шумеш чакныме? Мо ситен огыл? Могай йоҥылыш лийын?
Кӧ
тыште титакан?" — Ямаев (тудлан ынде старший лейтенант званийым пуымо)
тӱрлӧ семынат у фронтыш кайыме корнышто шонкала. Сталин 227 номеран
приказыштыже фронтовик-влакымак титаклен: ротышто, батальонышто, полкышто,
дивизийлаште, танк частьыште, авиаэскадрилийыште порядок ден дисциплина ок
сите, манын. Тыгай огыл тудын ротыжо (ынде тудо ротын командирже лийын),
тыгай огыл тудын танк экипажше.
Кызыт Ямаев нунын дене пырля ик эшелонышто кая. Тушман ваштареш кредалаш,
кузе
кӱлеш, туге тунем шуыныт, мом ышташ кӱлмым ик мут, ик шинчаончалтыш гычак
палат.
Шеҥгек чакнымаште нуно титакан огытыл.
Ямаевын оҥыштыжо кок орден (кокымшым Южный фронтышто кредалмыжлан пуэныт),
моло
танкист семынак гимнастерко ӱмбак комбинезоным чиенат, орденже ок кой. Тудо
шке
ротыж дене лӱдде кредалын. Тугеже, Сталинградыш шумеш чакнымаште кӧ
титакан?
"Колхозышто паша начарын кая гын, эн ончычак вуйлатышым титаклат. Мемнан
пӱтынь
совет элым налаш гын? Мемнан "ачана" — Сталин онын вуйлатымыж почеш ончык
каена,
манына ыле. Кызытше шеҥгек чакнымылан ала мемнан "ачана" титакан?" — Ямаев
шке
кӧргӧ шонымыж дечат лӱдын колтыш, вет тидым колыт гын, вигак тудым кӱч
йымак
темдалыт. "Ачан" ик шомакшак тӱжем еҥым пытарен кертеш, тудо тыйым, старший
лейтенантым гына огыл, маршалым, наркомымат, кӱлеш гын, пуракыш савыра.
23 августышто Сталинград воктен ик станцийыш толын шумек, танк-влакым
платформа
гыч волтыштат, вигак палемдыме районыш кудальыч.
— Юл вӱд дене тӱрлӧ грузым, Баку гыч нефтьым фронтлан да калык озанлыклан
тымарте шупшыктымо. Тиде — шочмо элнан кугу вӱргорныжо. Тудым опкын-влак
пӱчнешт.
Японий ден Турций мемнан эл ӱмбак керылташ тидымак веле вучат. Тыште илаш-
колаш
кредалман, пытартыш вӱр чӱчалтыш марте шогыман! — штабыште Сталинын 227-ше
номеран приказшым эше ик гана ушештарышт. — Пален лийза, шеҥгек ик
йолтошкалтышланат
чакныман огыл! Сталинградым тушманлан пуаш ок лий. Юл вес веке корно уке!
Ту жаплан пеш неле положений Сталинград деч йӱдвелне лийын: тушман ик
участкыште
Юл вӱд деке лектын. Садлан угыч толшо танк частьым содоррак тушко кусараш.
Старший лейтенант Ямаевын танк ротыжым Спартановка поселкеш вераҥдаш приказ
лие.
Юл воктенсе кудло вич километр кужытан Сталинград ола уремлаште ик вере
ошма мешакым оптат, вес вере вынемлам кӱнчат — тушманым шогалташ тӱрлӧ
чаракым ышташ
оласе калык да заводласе пашазе-влак лектыныт.
Кенета Юл сер ӱмбак, ояр кавам ӱмылтен, немыч курныж тӱшка — мессер-влак,
шем
пылла койын, мӱгырен тольыч. Олам бомбитлыме деч аралаш кӱзыктымӧ аэростат-
влакым нуно трассирующий пуля дене лӱйкалаш тӱҥальыч. Мессер почеш иктаж
шӱдӧ-кок
шӱдӧ бомбардировщик, йӱр деч ончыч погынышо шем корак орала чоҥештылын, ик
вере
да вес вере бомбым кышкаш пижыч. Шӱтлышӧ мешак гыч йоктарымыла шуэн кодат
да ала
нунак, ала вес кашак шыҥа ора семын угыч да угыч толыт. Завод, элеватор,
вокзал,
нефтебазе, больнице да моло полат ден оралте ӱмбалне тунамак тул ора меҥге
семын
кӱш нӧлталтеш. Олан аҥышыр уремлажым ик вере да вес вере пӱтынек тул
авалтен.
Кава шикш дене петыралте. Когаргыше кӱртньӧ леведыш, калитлалтше кермыч,
шӱчаҥше
тулвуй пуш Юл ӱмбаке шарла, логар аҥым иша.
Спартановка поселкым нигузеат тушманлан пуаш ок лий: тушеч Сталинград
трактор
заводыш корно почылтеш.

* * *
Эрлашыжым, вич шагат эрлдене, ыресан танк-влак, арбуз пасушто чевер саскам
тошкен, поселко велыш мӱгырен тарванышт. Нунылан вучыдымын ваштарешышт —
мемнан куатле Т—34 танк-влак.
Эн ончылно командир Ямаевын танкше тушман деке миен керылтшаш семын писын
чак
лишемеш. Тыгай годым немыч-влак таран деч лӱдыт, огыт турко, машиныштым
мӧҥгеш
савырат.
— Огонь!
Савырнен кудалше шем-ош ыресан танкым тул ора авалта.
— А-а! Йыпет теме!..
Гитлеровец-влак поселкым пешак налаш тӧчышт гынат, мемнан-влак ик
йолтошкалтышланат ышт чакне.

3

Кужу жап ояр игече шога. Ала телым пеш йӱштӧ ыле, да тудлан тыге пелта гын
веле?
Йӱдшат моткоч умыр. У кинде сукыр гай тичмаш тылзе йырвелым волгалтара.
Сар деч ончыч тыныс жап годым ӱдыр-каче-влак тыгай тымык йӱдым эр ӱжара
печкалтмеш уремыште, орол пӧрт ончыко погынен, тӱрлӧ семын модын-
воштылыныт, мурен-куштен жапым эртареныт. Самырык-влаклан омо огыл, таҥым
ужын кутырымыжо мом шога!
Кызыт каче-влак фронтышто улыт. Ик ий жапыштак мыняр еҥ мӱндыр мландеш сар
пасуэш йӧрылтӧ! Мыняр еҥын шинчавӱдшӧ йогыш, вет, чыдыр омым коден,
йӧратыме эргыжым
ава сареш йомдараш огыл ончен-куштен! А мыняр сусыргышо салтак кредалме
пасушто
колымаш дене йыгыре киен! Киен илыше кодаш, чевер кечым ужаш...
Неле кызыт фронт деч торасе тылыштат. Тыште сӧй семынак, йӱд-кече лым
лийде, уло
вийын кыртмен, пашам ыштат, тушманым сеҥаш полшат.
"У корно" колхозын пасуштыжо таче йӱдымат йӱк-йӱан шога, тӱредме кылтам
каванлаш
да шияш идымыш шупшыктат. Петя ден Семен орвашкышт ӱшкыжым, молышт имньым
кычкеныт. Ик сусла деч вес сусла дек лишемын, нунылан вате-влак кылтам
пуэдат — орвашке оптен гына шукто.
Кори вате пошарыме воз ӱмбак пурен шинчынат, пасу гыч тӧр корныш лекте да
кӧргӧ
йӱкын муралтыш:
Эрденат волальым,
Вӱдетлан волальым.
Пеледышлан лийын волальым...
Тиде мурым сар тӱҥалме кечын ӱдыр-рвезе-влак, пырля погынен, ял мучко мурен
воленыт. Эше весат ушешыже возо:
Айда, таҥем, таҥ тошкалына
Ик жапше шумешке.
Ик жапше шулдалеш гын,
Тыйже — тышке,
Мыйже — тушко.
Кӧ армийыш каен, могай мурым мурен, ялыште тудым огыт мондо. Веню эргыжынат

ӱдырлан пӧлеклыме мурыжо лийын:
Сирень огыл, роза вет,
Розан акшат шергакан.
Йӧраталме йолташемын
Ик шомакшат шергакан.
Контузитлалт толын ыле, тылзе наре илыш да кайыш. Ындыже ала пӧртылеш, ала
уке?
Кугурак эргыже, Метрий, сар тӱҥалме годым действительный службышто ыле, чек

тӱрешак пытыш...
Колхозым вуйлатыше Микалын Кости мураш йӧратыше огыл ыле гынат, мӧҥгыж гыч
лектын кайымыж годым ик мурым садак шарналташ коден:
Курык вуйыш кӱзем гынат,
Тыҥге-туҥге ом ончал.
Ялем гычын каем гынат,
Тендам мыйже ом мондал.
Омылькан Сепанлан гын олык воктен коштмо шӱвыр мурым курымешлан пижыктен
пуэныт:
Йылдырым-йылдырым вӱдет йогале —
Пӱя пӱялашет шым шулдал.
Йылдырым-йылдырым колет ияле —
Мурда шындашет шым шулдал.
Йылдырым-йылдырым таҥем толдале —
Мут вашталташет шым шулдал...
Тудат, нылле куд ияш марий, шке кумыл дене кок эргыж почеш сарыш лектын
кайыш.
Кори вате, фронтышто кредалше пошкудыжо-влакым шарналтен, икте почеш вес
мурым
лышташ дене лӱҥгалтен, идымышкат толын шуо. Тыште шийме машина шурга.
Колхозым вуйлатыше Ямаева (Омылькан Сепанын фронтыш кайымыж деч вара тӱшка
озанлыкым вуйлаташ Начилан ӱшаненыт) пӧрьеҥ семын машина барабаныш кылтам
пуэда.
Шийме годым чылажымат писын ыштыман, пӱжвӱд йогымеш. Арам огыл калык ойла:
пӱжвӱдет мландыш ок воч — киндым от коч. "У кинде" шомакшак умша тамым
пурта,
кумылым нӧлта. Ялысе калыкын илышыже, ыштен налме пашадарже — киндыште.
Начи ачажым шарналта. Тудыжо, Петруш Йыван, киндылан верчынак решотка
кӧргыш логале.
Тиде иктаж лу ий ондак лийын. Единоличник Петруш Йыванын ик клатшым колхоз
налын
да тушко шӱльӧ ложашым оптен.
Телым, ик рушарня кечын, Начи ден марийже, имньым кычкен, пулан каеныт.
— Мый чодыра лукым ончалам, ала иктаж кукшо пушеҥгым верештам, — манын
марийже.
Кости шукат ошкылын огыл, чодыра тӱр корем пундаште лум чоҥгатам ужеш.
Лишкыже
волен, садетым чумал колта — мешак койылалта.
Руден онча — шӱльӧ ложаш. Иктаж кок пуд наре. Мом ышташ?
Мешакым тупыш сакалта да, корем ӱмбак кӱзен, пелашыжлан ойла:
— Ала-кӧ шӱльӧ ложашым лумеш урен коден. Очыни, шолыштын. Тортатым мӧҥгеш
савыре.
— Пу деч посна пӧртылына мо? — Начи ӧреш.
— Жапым шуйкалыде, ворым кучаш кӱлеш. Умылет? — Кости шкеак кидышкыже сапым
нале.
Ял мучашыш толын шумек, издер кышам ончаш пижеш. Мо тыгай? Кыша лачак
Петруш Йыванын шеҥгел капкашкыже намиен пурта.
— Тый, Начи, ачат дек ит пуро, кызытеш нимомат ойлымо ок кӱл. Мӧҥгӧ кай, —
манешат, Кости шкеже вигак ревкомиссийым вуйлатыше дек кудалеш. Кузежым-
можым рат
дене каласен пуа.
А Начи нимом ышташ ӧрын: ала мӧҥгӧ кайыман, ала ачаж дек пурыман? Ыш чыте,
шочмо
суртыш пурыш да ложаш мешак мумо нерген каласыш.
— Ынде кертыда, коеш! Чылтак мыйым йомдареда! Ой, юмашне! — ачаже вигак
ылыж
кайыш. — Чыла тылат верч! От шинче, мӱшкыраҥын! Ӱдыретым куштылемдыме
сомылемлан
тендан деч налшашем кодын, клат гычет мелналан ситыше ложашым пуэн кертат
гын,
большо нимат ок кӱл, манын чуриктарыш Пуян Элексе куват. Кок сура дене
суралыме,
ойлем. А тый, манеш, рожым му, мый шке сомылем ыштенам. Ик йӱкымат луктын
омыл.
Вот и ават дене издереш пыштен колтышым.
А Кости ден ревкомиссий вуйлатыше ты жапыште коремйол деке кудалыт. Ял деч
шукат
ойырлен шуктен огытыл, ончат — корно дене ик еҥ лып-лоп веле коеш, ошкылеш.
Тудым поктен шуыт. Элексе кува топка улмаш.
— Куш тыге вашкет? — йодыт.
— Пазарыш... — кенеташте кушко да молан каяш лекмыжымат каласен ок мошто.
— Мо пеш почеш кает? Вашке кечывалат шуэшыс.
Эрдене, шеҥгек-ончык ончыштын, издерым шупшын ошкылшыжла, Элексе кува ял
гыч
лекше имнешкым ужынат, содоррак корно гыч кораҥын да, корем йымак волтен,
шыдаҥ
мешакшым шылтен коден. Лач тушко ошкылын.
— Шич терыш, кувавай!— ревкомиссий председатель каласен.
— Теат пазарыш каеда мо?
— Шич-шич, вара палет.
Нимом ышташ — пурен шинчеш.
Кудалыт коремйол деке шумеш да шогалыт. Лум ора деке ошкыл волат.
— Тиде кӧн кышаже? — Элексе вате деч йодыт.
— Ом пале, — ӱдырамаш кок велыш кидым шаралта. — Товат, юмончылно, ом пале.
— А ну-ка, ончалза-ян, уна ик кышаштыже, ужыда, йыдал гыч ний мучаш шеҥгек
лектын шога, — ревкомиссийым вуйлатыше кумык лийын шымла.
Микыт Элексе куванат ик йыдалже пондашым колташ тӱҥалын: ний мучаш коеш.
— Теве тышке тошкал ончо-ян, — Элексе ватылан шӱда.
Тошкалеш — моткоч лач толеш.
Мӧҥгеш ялыш кудал толмек, Петруш Йыванын пӧртышкыжӧ пурат. Туштыжо, ушет
кая,
Начи ден аваже шортыт, а суртоза, сортам чӱктен, ӱстел ӱмбак тичмаш кинде
сукырым пыштен да ишке гай кошар йорпак пондашыжым чывыштылын, Юмым
сӧрвала:
— Кӱшнӧ юмын помыш нӧлталын, ӱлнӧ мланде сура почылтын, кок тӱтыра коклаште
ала
илен ышна мошто, але йылме титак лие, ала сулыкым ыштен улына, кумалме поро
кугу
Юмо, сулыкнам кудалте, тӧрсыржым тӧрлен налын, сурт-пече ӱмбаке осал
шонышым ит
колто. Мемнам чылан чыкаш гына толашат, поро кугу Юмо, шкак пыдал нал...
Увертарыме почеш ты кечынак милиций гыч толыныт да чыла пален налыныт.
Элексе
кува ден Петруш Йываным калык суд ончыко мут кучаш шогалтеныт. Шындымаш гыч

мӧҥгеш корно — име рож, маныт. Тушеч, сулык касарыме вер гыч, Йыван кугыза
пӧртыл толын ыш шукто... Шке ачам ӱдыржӧ ден веҥыже кучен колтышт. Вот
кузеат
лийын кертеш!
Кинде нерген шонкален, шийме машина барабаныш кылтам пуэдымыж годым Начин
шинча
ончылно шуэ пондашан ачажын сӱретше кузе йомо, тугак шарнымашыже кӱрылтӧ...
Приводыш кычкыме имне-влак шкеныштын такыртыме корнышт дене икшырымын йыр
пӧрдыт. Шийме машина йӱк тымык йӱдым тема.
Кужу идымын вес мучаштыже ӱдыр-влак пырчым пуалтат. Паша ыштымышт годымак
шукерте огыл шочшо, калыклан келшыше у марий мурым луктыч:
Вашлияш перна гын
Тый денет уэш...
Танаксолан кажне суртшо гыч кӧ-гынат тушман ваштареш кредалаш каен. Кунам
вашлийме жапше шуэш? Мурышто каласыме семын, мӧр пеледме годым... Ончыко
шошым але
эше иктаж кок-кум ий гыч?
Мурым колыштшыжла, Начин шинча ончылно ынде шлемым чиен шогалше марийже
сӱретлалтеш. Теҥгече гына туддеч серышым налын, у верыш каена, манын возен.
Тораште сар каен шогымо семынак, вулт да вулт чӱкталтын, шурнысавыш волгалт
колта. Кужун жап ыш эрте, тичмаш тылзат пыл дене петырналте. Волгенче кавам
кушкедын улмаш. Мӱндырнӧ орудий мӱгырымӧ гай кӱдырчӧ йӱк сургалте.

ЛАТИКЫМШЕ ГЛАВА

1

Спартановка поселкышто йӱдланат старший лейтенант Ямаев шке экипажше дене
танкешак кодо. Приказ почеш бойыш пураш чыла танк ямде шоген. Салтак-влак,
пыртак тымык лиешат, тӱрлым кутыркалаш тӱҥалыт. Кызытат тыгак.
— Илыше кодына гын, таҥ-влак, мийыза уналыкеш мемнан деке Грузийыш,
Хащурский
районысо Нысис селаш. Тушто тыгай когар пуш уке. Рай! Курорт! Эн кугу родем
лийыда, — башня командир Дебадзе ташлама корка гай копажым ваш йыгалтыш.
— Тушеч — мый декем, Прибалтикыш, — ешарыш радист-пулеметчик Руммо. — Те,
командир йолташ, ӱдыремлан кок пачаш родо лийыда. Тудо вет тендан кундемыш
эвакуироватлалт миен, марий калык тудланат пеш чот келшен. Эльви ӱдырем
кызыт фронтышто... Мыйын тетла нигӧ уке. Те ынде, пырля кредалше йолташем-
влак, эн кугу родем
улыда. Шарналтена тунам, кузе Сталинград верч шогенна.
— Шонымашда, шерге йолташ-влак, пешак сай! Мутда кумылым налеш. Вет ме ынде
ик
еш гай лийынна. Икманаш интернациональный еш: руш, грузин, латыш, марий.
Мый тыге шонем: унала эн ондак мый декем миеда, марий кундем гыч тӱҥалына,
— Ямаев шке
велышкыже савырале.
— А молан тендан деч, старший лейтенант йолташ?
— Моланже-можо, кажнын шке шочмо-кушмо верже мо дене гынат сӧрале, мо дене
гынат
чоным шупшеш. Мый тыланда тӱҥалтышдыме-мучашдыме чодыран, шуко тӱрлӧ
кайыкан да
янлыкан, шӱдӧ дене еран кундемем ончыктем, маска але рывыж кучаш сонарыш
каена,
— шӱмышкӧ тулым чӱктыш Ямаев.
— Ой, шеремет! Лиеш мо тыгай тыныс жапше? Кунам?
— Фашист кашакым кырен шалатымек!
"Тыныс жап... Пеленет порсын кумылан ешет, кеҥеж кава помыш гай ават,
пеледыш
гай икшывет... Ӱстел ӱмбалне тамлын пушланыше коман мелна. Шоналтыме еда
шӱвылвӱд толеш..." — сар деч ончычсо пагыт омо семын кажнылан конча.
Чу! Йӱд каваште кӱртньӧ печкем перкалыме гай чоным ишыше йӱк койын лишемеш.
— Воздух!
Тораште огыл зенитке кокыралтыш. Весат, кумшат шелышташ тӱҥальыч.
Юл серыште бой йӱд-кече кая.
Ты йӱдым Спартановка поселкыш Сталинград трактор завод гыч ополченец-влак
толыныт. Нунын кугу отрядше мемнан танкист-влак деке ушнен.
Тушманат мален огыл, угыч керылташ техникым, вийым чумырен, мемнан-влаклан
палдарыде, кугу калибран икмыняр орудийым ончыко шолып шупшылын.
Спартановкым руалтен налаш шонымыштым кузе-гынат шуктынештак.
Старший лейтенант Ямаев тыште кугу кредалмаш лийшашым ончылгочак шижын,
чонжо
ондален огыл. Эрдене, лач кочкын шинчымышт годым, гитлеровец-влак виян
тулым почыч.
— Бойыш! — команда шергылте.
Танк-влак писын ончыко тарванышт. Броня ӱмбалне салтак ден ополченец-влак
шинчат, шукын танк почешат куржыт. Кенета пасу покшелне ик машина, тушманын
кугу
калибран снарядше логалмек, сортала йӱлаш тӱҥале. Ямаевын танкшат ала-молан
шогале — ни ончыко, ни шеҥгеке каяш ок лий. Танк ӱмбалне шинчыше ополченец-
влак
тӧрштышт.
— Чыла! — танкым виктарыше механик-водитель Сидоров кидшым рычаг ӱмбач
налын шаралтыш.
Мо тыгай? Снаряд логалын огыл. "Тугеже, сцепленийыште ала иктаж-мо
пудырген?
Лектын тергаш ок лий: вигак солат", — броня ден радиатор кокласе яра верыш
командир вуйжым чыкен ончале. Вуй кушто, почшат туштак, манмыла, толашен-
толашен,
пел капше пурен керте. Савырнылаш да монь шоныманат огыл. А-а, чийым муо:
сцеплений тягыште уштарыме парня гай кӱртньӧ лектын возын. Ачалыш. Ынде
кузе мӧҥгеш
лекташ? Командирым йолжо гыч шупшын, пыкше луктын кертыч. Жап кужун
эртымыла чучеш гынат, чылажат ик татыште ышталте. Командир боевой
отделенийыш пурен шинчат,
командым пуыш:
— Ончыко!
Теве тораште огыл вес танкат шогале. Тул пижын. Содор люк почылтмым да
тушеч
экипажын лекмыжым ужын, Ямаев йӱлышӧ машина деке лишемаш командым пуыш:
— Утараш!
Йӱлышӧ танкын сусыргышо командиржым йолташыже-влак юватылде башне шеҥгек
кӱзыктышт да шкештат тушан вераҥыч.
Шогылтмышт годым нуным тушман прицелыш налын шуктен улмаш да поче-поче
рашкалтыш. Ямаевынат танкше сортала ылыже.
Ополченец-влакат, тушман велым чот лӱйкалымылан кӧра, вуйыштым шылтен,
мландыш
йымен возыныт.
Мотор мӱгырымӧ, снаряд пудештме, винтовка дене лӱйкалыме, командым пуымо да
кычкырлыме йӱк, иктыш ушнен, кредалме пасум тема.
Старший лейтенант Ямаев йӱлышӧ танк гыч тӧрштен лектат, кем шулышыж гыч
наганым
луктын, кӱшкӧ нӧлтале.
— Родина верч! Ончыко-о-о! — танк шеҥгелнысе ополченец-влаклан кычкыралят,
савырнен ончалде, куржаш тӱҥале: — Ура-а-а!
Тушман орудийын расчетшо ӱмбак куржмо годым старший лейтенантын кӱдылныжак
ала-мо пудеште. Командир, наганым кучымо кидшым ончыко шуен, кумык
шуҥгалте. Тудлан
чыла тӱня шыпланыш, пычкемышалте да келге пич вынемыш шуҥгалтмыжла чучо.

* * *

Сталинград воктене пеш неле бой каен. Ик частьын санвзводшо сусыргышо-
влакым села мучашсе клатыш луктеден. Шукат огыл, шагалат огыл — кумло еҥ
утла погынен.
Медицинский службын лейтенантше Эльви Руммо, нунылан первый полышым пуэн,
сусыр
верыштым пидеш, кынел шинчашышт полша, вӱдым подылта.
Тудо Москваште аэростат полк гыч ончыл позицийыш колташ рапортым пуымыж деч
вара
шке йодмыж почеш тышке, Сталинградский фронтыш, логалын. Ӱдыр муаш шонен
Ольошым
да ачажым, но кушто улмыштым але ок пале: иктыжын кенета серышыже толмым
чарнен,
весыжын у адресше уке. Тудлан икте раш: ачаже ала-кушто тыштак лийшаш...
— Сестра, пи-ить! — сусыр-влак кечкыжыт.
Комбат деч связной приказым кондыш:
— Сусыр-влакым юватылде, Юл вес могырыш вончыктараш!
Но клатым тушманын пулеметчикше прицелыш налын шуктен. Вуйым гына ончыкто —
пуля
вигак солалта.
"Кузе нуным тышеч лукташ? — шона ӱдыр. — Кӱвар оҥам тӧргалташ да пырдыж
йымак
рожым кӱнчаш гын?" Шке шонымыжым куштылгынрак сусыргышо-влаклан ойлыш.
Кум кӱвар оҥам нӧлталын, ӱмбала пыштышт. Ӱдыр саперный кольмо дене рокым
кӱнчаш
пиже. Алмаш-алмаш сусыр-влакат полшат.
Пырдыж йымач ыштыме рож гыч эн ончыч сестра шке лекте, клат лукыш нушкын
миен,
йырым-йыр эскерен ончале. Вара иктын-иктын лекташ шӱдыш. Ондак нелын
сусыргышо-влакым луктыч. Шогалаш да ошкылын каяш ок лий: тушманын тулжо
йымак логалат. Икте-весым, коҥлайымач кучен, ваш-ваш полшен, ончыко шупшыт.
Кумло-нылле метрым нушкын кайымек, икте комдык савырнен возо:
— Мыйын верч ида толаше. Кодыза. Чыла кӧргем йӱла...
— Кудалтен кодаш? Тӧвӧ, тораште огыл коремйол, туштыжо нумалынат кертына.
Ала-могай ялыш миен лектыч. Тыштат, витне, тале бой каен. Сурт-влакым
бомбитлен
да йӱлалтен пытарыме. Эсогыл пий опталтыме йӱкат ок шокто. Ик еҥат уке
манме деч
таве воктене шортын шинчыше изи йочам ужыч. Мыняр жап икшыве тыге орлана?
Йӱкшат
оралген. Тудын деке миен, сестра кидышкыже налнеже ыле, ик сусыр кенета
кычкырал
колтыш:
— Мине!
Сайын маскироватлен шуктыде, таве йыр тышке да тушко вашкен шындылме миным
сусыр
сапер ужынат, жапыштыже шижтарен шуктен.
Иктаж кум ияш йоча, кидым ончыко шуен, кычкырен шинча, утарен налмым вуча.
Шкеже
вер гыч тарваненат ок керт. Чурийвылышыже чылтак амырген пытен, кужу жап
шортмыж
дене шинчаже пуалын йошкарген. Изи рвезым пий семын кӱртньывоштыр дене
йолжо гыч
йолыштымо. Тиде воштыр денак мине-влакым икте-весышт дене ушымо.
Изи йочам иктаж-кӧ кидышкыже налеш гын, чыланат тышанак курымешлан лийыт
ыле.
Шортын ярныше икшывын йолжо гыч кӱртньывоштырым мучыштарымек, тудын рокаҥ
пытыше
шӱргыжым сестра мушко, боец-влак, кӱсенышт гыч луктын, сакыр падырашым да
монь
пуышт. Ынде йоча дене кузе лийман? Чыланат ойым пидыч: пелен налаш. Вет
тышак
нигӧ дене кодаш.
Сестра йочам кидышкыже нӧлтал кучыш.
— Лӱметше кузе?
— Алеша.
Эльви оҥжо пелен ӧндале:
— Алешенька!..
Кушто кызыт тудын тыгай лӱман таҥже? Кунам нуно вашлийыт?
— Алешенька! Йӧратымем!
Йочам нумал ошкылшо сестра почеш сусыргышо боец-влак ончыко тарванышт.

* * *

Старший лейтенант Ямаев шинчажым почын ончале — кугу вӱд сер воктене
носилкаште
кия. Кузе тыш логалын, нимомат ок шарне.
Моло сусыргышо-влакымат Юл гоч вончыктараш пристань деке конденыт. Ямаевын
шинчашкыже гимнастеркан самырык мотор ӱдыр перныш. Петлицыштыже кок кубик,
вачыгоч
портупей, вуйыштыжо пилотко. Ӱдыр икте да весе деке мия, теве тудын декат
куштылгын ошкыл тольо. Лап лийын, ала-мом пелештыш, но нимом колаш ок лий,
нимо ок
шокто, тӱрвӧ тарванылмыже гына коеш. Старший лейтенант, корштымым чытенак,
каньысырын кечкыжме йӱкым лукде, кынел шинче. Оҥылашыштыже, шондашла койын,
пондаш
лектын. Кидше пидме, чытыдымын коржеш. Пурла йолжым тарватенат ок керт.
Вӱржӧ
шуко йогенат, витне, вуй ушыжо выж-вуж лийын, мӧҥгеш йӧрльӧ.
Кийыш-кийышат, лакын волышо шинчажым угыч почо — моткоч самырык мотор ӱдыр
тугак
ончылныжо шога. Ала шинчажлан коеш? Пыч-пыч кумалтен, уэш ончале — саде
пеледышак! Ала-мо палымыла коеш. Кушто, кунам ужын? Чу, Кузнеч медпунктышто
огыл мо?
Тӱсшӧ, шӱргывылышыже чылт самырык годсо Начи гай.
— Шӱжарем, тый Марий республике гыч отыл? — йодо.
Но тугак шке йӱкшымат, ӱдырынымат ок кол, лач вичкыж тӱрвӧ тарванылмым гына

ужеш. Умылыш: сусыргымыжо ситен огыл, эше контузитлалтын. Йӧра, планшетше
пеленак. Таза кидше дене тушеч блокнот ден карандашым лукто да шуялтыш:
— Сералте. Нимом ом кол, — мане.
— "Прибалтике гыч улам, — ӱдыр блокнот листаш возыш. — Марий республикыште
пашам
ыштенам".
— "Кузнеч медпунктышто?"
— "Кушеч тидым палет?"
— "Мый Танаксола гыч улам".
— "Алексей Степановичат тушечак ыле, Кузнечыште туныктен. Кызыт кушто
тудо?"
— "Уверже уке, маныт".
— "Мыйын лӱмем — Эльви. Шогаш ом ярсе: мемнан санбат гыч сусыр-влакым Юл
вес могырыш вончыктарыман!"
— "Ме тугеже ачат дене пырля ик экипажыште кредалынна".
Ӱдыр сусыр командир ончыко тунамак сукалтыш да йодышым писын серыш:
— "Кушто тудо? Сусырген мо?"
— "Ме йӱлышӧ танк гыч лектынна да ополченец-влак дене пырля атакыш пуренна.
Ала
илыше кодын, ала сусырген, ом пале..."
— "Адресше могай? Мый корныж гыч колтымо серышым гына налынам".
Ямаев, адресым серен, блокнотшо гыч ластыкым кушкед пуыш.
Пристаньыш катер ден барже толын шогальыч. Нелын сусыргышо-влакым санитар-
влак
носилка дене нумалаш тӱҥальыч.
Медицинский службын лейтенантше, кидшым пилотко деке нӧлталын чеверласыш:
— Уз редзешанос! Чеверын! — ӱдыр шкежын сусыр-влакше деке куржо.
Ямаев комдык пурен возо. Каваште "П" буква семын койшо кок фюзеляжан
самолет
пӧрдеш, шулдырыштыжо шем-саре тӱсан ырес коеш.
— Рама, керемет! Разведчик...
— А-а, логале курныжлан! Мемнан зенитчик-влак тудын шулдыржым, почшымат
пӱчкыныт, а тудо кид гыч мучышталтше кайык семын, кава гыч ийын волымыла,
касвелыш
шыле... Ия!
Шукат ыш эрте, каваште адак немыч самолет-влак койыч. "Рама", витне,
увертарен
шуктен. Юл гоч сусыр-влакым наҥгайыше катер ден барже йыр бомбо-влак кугу
вӱд
оҥгым нӧлтен пудештылаш тӱҥальыч. Иктыже катерыш тура логале да тул-вӱд
меҥге
шогале...
— Чыла! Пытышт...
Ямаев кумык савырнен возо. Вуйжым таза кид ӱмбаке пыштен, Юл вӱдеш йомшо
сусыр-влакым да нуным ужатыше сестрам — радист-пулеметчик Руммон ӱдыржым —
уло шӱм-чон
дене чаманен, тупшым чытырыктен, шӱлышым кӱрыштын, изи ньога семын шорташ
тӱҥале.

2

Сталинград лишне йӱд-кече пеш виян неле бой каен шогымо жапыште "У корно"
колхозым вуйлатыше Ямаева Анастасия Ивановна Коммунист партий радамыш пураш
йодмашым
возен. Таче тудын йодмашыжым ончаш тӱҥалыт. Открытый партийный погынымашыш,
тӱҥ
шотышто, Кугу Октябрь революцийын коло визымше идалыкше марте чыла планым
шуктымо нерген каҥашаш погыненыт.
Ондак мутым Начилан пуышт, илыш корныжым каласаш йодыч. Мом кугун ойлашыже,
чыланат тудым палат, илышыже шинча ончылнак эртен. Танаксола ялысе тыглай
марий
вате ятыр жап тракторист лийын, сар тӱҥалмек, ӱдырамаш тракторный бригадын
бригадиржыланат шогалтеныт, кызыт колхозым вуйлата. Йӧсӧ манын, кӧлан
каласет, кызыт чылаштланат пеш неле.
Вара йодышым пуэдаш тӱҥальыч:
— Кинде пуымо планым кунам шукташ шонеда? — район гыч толшо еҥ йодо.
— Октябрь пайрем марте тӱрыс темена, — пеҥгыдын вашештыш колхоз вуйлатыше.
— А план деч утым мыняре кертыда?
Кузе, мом каласаш, Начи шкежат ок пале. "Ӱмаште гын клатыште ӱштын налме
гаяк
оптен колтышт, эсогыл урлыкашымат ситышын ышт кодо, мыняр йодыныт, тунар
пуэныт.
А шошым ӱдаш заготпункт гыч вате-влаклан вачешышт нумалаш логале, — Начи
шоналтыш. — Тений урлыкашым логалман огыл, тӱрыс оптен кодыман. Шошо ага
годым ялсовет вуйлатыше шкежат тыгак ойлен ыле. Тунам Начи йодын:
— Молан ик колхозлан план деч утым але кок пачаш утла тӱлыктеда, а весе шке

планжымат ок шукто? Туге гынат, почеш кодшо колхозышто, ончет — пареҥгым
огыл,
киндымак кочкыт.
— Тений икте олмеш весе тӱлаш ок тӱҥал, — вашештыш Терехова.
Тудын мутшылан ӱшанаш лиеш, чын верч шогышо айдеме.
Колхозник-влакланат латвич процент манмым пуэдыде ок лий. "Теве теле корно
дене
мӱндыр чодыра руаш кинде деч посна кузе луктын колтет? Кӧ каяже? Кинде деч
посна
чодыраште ыштенжат от керт. Але теве таче гына колхозлан нарядым пуышт: Юл
тӱрыш
оборонительный линийым ышташ, окопым кӱнчаш вич еҥым колтыман. Нуныланат
киндым
пуыде ок лий. А кӧм колтыман? Кори ватым? Семен ватым? Урлыкаш комдо дене
тунам
ӱдашыже кӧ тӱҥалеш? Майрук трактор дене ышта, тудым МТС куча. Эше шӱльӧ
мӹндыр
пасушто тӱред налмым вуча. Вашке пареҥгым лукташ тӱҥалман. Тиде мемнан
кокымшо
киндына, лум йымалан кодаш, аваже манмыла, кугу сулык.
Кеҥеж мучко пӧръеҥ семын пашам ыштыше лу-латныл ияш рвезе-шамычышт икымше
сентябрь гыч школыш каят, тунемаш тӱҥалыт.
Могай вий дене да кунам чыла пасу пашам ыштен шуктыман?"
Юл тӱрыш колташ нарядым налмыж годым Начи ыш чыте:
— Ну, тугеже, мый шке каем, — мане.
— Мыят тыге шонем, да кӧ мемнам колтаже? Йылмым тӱгатен ойлымыжат ок кӱл.
Шкат
палет, кызыт могай жапше, — вашештен ялсовет вуйлатыше.
Моткоч йӧсӧ кызыт ялыште. Эше йӧсӧ Сталинград воктене тушман ваштареш илаш-
колаш
кредалше-влаклан.
— Кеч кокымшо фронтшо вашкерак почылтшо ыле! — чон йӧсыж дене Начи пелешта.
— Вучо тудым Черчиль деч! — погынымашыш толшо кокла гыч шоктыш.
— Кокымшо фронт — тиде кинде! Умыледа? Кинде — тиде мемнан кокымшо фронт! —
пеле
военный вургеман район гыч толшо уполномоченный кинде шомакым пералтенак
кала-сыш.
Тыгай кутырымаш погынымаш тӱҥалме деч ончыч лийын.
— План деч утым?.. — Начи вигак вашештен ыш керт, шонкален шогылто: "А
колхозник-шамычлан паша ыштыме кечыштлан мом пуаш? Але вара кинде олмеш
коншудо лепошкам да почкалтыш дене шолтымо шӱрым кочкаш тӱҥалыт? Мо дене
налогшым тӱлат? А
ончыкылан ӱдаш урлыкашым адакат кодыман огыл мо?.."
— Да-да, план деч утым! Эллан, лично Сталин йолташлан могай обязательствым
пуэда? — уполномоченный тура йодышым шындыш.
— Молан лично Сталин йолташлан, маныда?
— А кузе кӱлеш ыле?
Начи адакат вашештен ыш керт, пылыш тӱҥыштӧ вӱр кырымым гына шижеш, ушыжым
пудыратылеш: "А Сталин йолташ пала мо колхозник-влакын, тыглай калыкын
илышыжым? Вет
вольыкышт уло але уке, нимом шотлыде, кажне суртозанлык 40 килограмм шылым,
8
килограмм ӱйым, 75 муным ий еда пуышаш..."
— Тый мо, ваштареш улат? — вуйжым шӧрын нӧлталын уполномоченный йодо. —
Лично
Сталин йолташлан манме шомак ок келше, ужат? Тидлан, пален лийза, вуй гыч
огыт
ниялте...
Погынымашыш толшо-влак моткоч шып лийыч. Тыгай шып годым кугун шӱлалташат
лӱдат.
— Эше кӧн могай йодышыжо уло? Уке гын, каҥашымашке куснена, — погынымаш
вуйлатыше коммунист-влакым ончале. — Кӧ мутым налеш?
Район гыч толшо еҥ кынел шогале:
— Йолташ-влак, мый тыге шонем: Ямаева политически шуралат шуын огыл. Тиде
икте.
Тыгай еҥым Ленин-Сталин партий радамыш пурташ огеш лий. Тиде кокымшо. Тудын
ойлымо шомакшым мый, кушко кӱлеш, тушко виктарем. Тиде кумшо.
Ялсовет вуйлатыше сай огыл пашам шиже да тӧрлаш пиже:
— "У корно" колхоз, мутат уке, Октябрь пайрем марте кинде планым тӱрыс
тема.
Тидлан мый пеҥгыдын ӱшанем. Умбакыже, Анастасия Ивановна, кузе лийман, ме
эше
каҥашена. Очыни, план деч утымат пуашда логалеш.
— Пуэна! Уке гын, туштыжо кузе?.. — кӧныш Ямаева. — Тыштыже, чытен-чытыде
кузе-гынат илен лектына...
Талман велысе коммунист-влак Начим сайын палат, садлан партий радамыш
кандидатлан пурташ келшышт. Марийже семынак коммунист лиймылан куанаш
кӱлеш, а Начин
чонжо ала-молан чон олмышто огыл. Мо верч тынаре вургыжеш? Сайлан але
осаллан?
Мом ончылгоч шижын?..

ЛАТИКЫМШЕ ГЛАВА

1

Узник-влак, паша гыч толмеке, ик кастене торасе кӱдырчӧ гай сургалтме йӱк-
йӱаным
кольыч.
Чара нарыште кийыше-влакат кыве-ково кынел шинчыч.
— Йолташ-влак! Колыда, уке? Тиде орудий йӱк! Мемнан-влак толыт!
— Тетла шуйкалаш ок лий, кызытак орол-влакым пытараш да мемнан-влак деке
ушнаш
кӱлеш! Уке гын тыште чыланам пытарат.
Йӱк-йӱан тарваныш веле, омса комдык почылт кайыш.
— Русс! Шнель! Шнель! — писын лекташ шӱдат.
Резинке тоя дене кырен-лупшен, стройыш луктын шогалтышт. Йӱдйымач мардеж
пуа,
лулегыш вошт витара. Корно гоч станций вес могырышто тул ора кавам нула.
Нугыдо
шикшым луктын, элеватор йӱла. "Чыла пытарен, йӱлалтен кодынешт. Вуйышт дене
пий
модшаш!" — Ваньки ушыж дене фашист-влакым шудалеш.
— Штиль! — тӱҥ оролын командыже шоктыш. — Айн, цвай, драй! Айн, цвай, драй!
Икмыняр меҥгым ошкылмек, такыртыме корно гыч кораҥын, ала-могай келге корем
йымак волтышт.
Тыгай йӱдым кушко наҥгаят? Йыр автоматчик, кугу овчарка-влак авыреныт.
Келге лумым келын кайыме дене йолйыжыҥ ал йӧршеш пыта. "Моло огыл, лӱяш
наҥгаят", тогдайыш Ваньки. Тӱня утыр пычкемышалтмыла, шыгырын чучеш.
Мом ыштыман? Автоматчик-влакшым молан тынар колтеныт? Неужели мемнан утлаш
шонымынам паленыт?
Ошкылыт узник-влак воктене улшо йолташыштлан эҥертен, икте-весылан ваш-ваш
полшен.
Каваште эркын лач вуй ӱмбаке сорла гай ший тылзе кӱза.
Кенета умбалне ала-мо шемын кояш тӱҥале. Мо тиде тыгай? Лишеммек ончат —
корем
дене немыч войска чакна. Лумеш пижын шогалше орудийым, машиным шӱкат,
тумасат...
Эр велеш ик селашке намиен шуктышт. Уремыште немыч-влак тич темыныт,
ыресдыме
кошар вуян черке воктеке пушкым шындылыт, тыш-туш куржталыт, кычкыркалат.
Тораште орудий йӱк поче-поче шергылт кайыш.
— Мемнан-влак шелыштыт. Толыт! — кожганыш строй.
Ӱжара чыли-чули койшо кавам штык дене шуркалымыла койын чеверта. Волгалтеш.
Пленный-влакым села тӱрыш луктыч. Тушто ӱдырамаш-влак шогат, шортыт,
магырат.
Нунын ӱмбак автоматым виктен, тӱкален-тӱкален, кырен-кырен, чылаштым
пасушко
поктат. Молан? Мом толашат?
Пленный-влакымат ӱдырамаш кашакыш ушышт.
"А-а, мемнан-влак ваштареш поктат. Шкешт туп шеҥгеланна шылнешт", — умылыш
Ваньки.
— Йолташ-влак, ида кай! Она ужалалт! — уло йӱкын кычкырале.
Автоматчик-влак орышо пий семын умшашт кушкед кайышашла кычкырлат, ончыко
ошкылаш шӱдат, иктым да весым лумыш керылтмеш миен тӱкат:
— Марш! Марш!
— Она ужалалт! — тыштат-туштат йӱк шокта. — Лучо честно колаш!
Шеҥгечын автомат дене очередьым пуышт. Адак...
Села тӱрыштӧ пасу ӱмбалне лум тӱвыт йошкаргыш.
Икмыняр жап гыч, вӱрлен кайымеке, сар мӱгырымӧ йӱкеш Ванькин ушыжо пурыш.
Кынелаш тӱҥале — ок керт, вачӱмбалне тӱжем име дене шуралтен колтымыла
коршта.
Мӧҥгеш лумыш керылте. Изиш лиймек, уэш вуйжым нӧлтале да виешак кынел
шогале.
Онча — тудын ӱмбакшак кугу чойн ора — танк — толеш. Шем-ош ыресан огыл,
йошкар
шӱдыран...

2

Землянкыште, коптилке лишке верланен, госпиталь гыч шукерте огыл пӧртылшӧ
Ямаев
бой деч ончыч молыгунамсе семынак серышым возаш шинче. Толын серыш мӧҥгыж
гыч,
ялысе рвезе-влакат колтеныт. Ынде нунылан вашмутым пуыман. Шочмо-кушмо
Танаксолаште, мӧҥгыштыжӧ, Ануш лӱман чинче падырашыже, ончыкылыкын ӱшанже,
кодын. Ачажымат ужнеже дыр, сеҥымаш дене пӧртылмыжым, очыни, изин-кугун
вуча. Тунам ача
изи ӱдыржӧ дене пырля олыкыш пеледышым, чодыраш снегым погаш кайымыж годым,
але
кастене, ончыкыжо шынден, сарыште кредалмыж нерген, ой, пеш шуко каласкала
ыле...
"Кызыт, ойлыманат огыл, кеч-куштат неле, — Ямаев мӧҥгыжӧ серышым воза. —
Тыланетат, Начи, шуко йӱштӧ-шокшым чыташет перна. Но чыла йӧсым сеҥенак
лекташ кӱлеш.
Пошкудо-влак колхоз вуйлатышылан сайленыт гын, ӱшаныштым шукташак тырше.
Теҥгече Омылькан Сепан деч серышым налынам. Тудо Сталинград воктене талын
кредалын.
Кори Венюат, витне, туштак лийын. Кызыт фронтышто мемнан вийна кугемын.
Толын
шуын жап: ынде нуно огыл, ме опкын кашакым кажне кечын шеҥгек кожена.
Тушманым
сеҥымаш гына мемнан тынар чот вучымо вашлиймашнам лишемда. Кузе чот тендам
ужмем
шуэш!
Изи Анушем, мыйын шӱм падырашем, сайын тунемаш тырше, ават ден коватын
мутыштым
колышт, ачатым вучо.
Чыланат таза лийза!"
Серышым возен шуктымек, кужу жап мӧҥгыжӧ ушыж гыч ыш лек, ик велыш да вес
могырыш савырныл кийыш. Бой деч ончыч эре тыге, омо уке.
Куд шагат эрдене пуйто лум ӱмбалнак кӱдырчӧ рашкалтыш. Мланде чытырналт
кайыш.
Пушеҥге укшлаште лум чумырка-влак ӱлыкӧ велалтыч. Адак вес залп, кумшо,
нылымше...
Артиллерий дене лӱйкален чарнымек, южыш ракета кӱзен кайыш. Тиде
наступленийлан
сигнал.
Танк ротын командирже старший лейтенант эн ончыл танк ӱмбачын кычкырале:
— Родина верч! Шочмо мландым утарышаш верч! Ончыко-о-о!
Танк-влак лум пургыжан пасу ӱмбач талын ончыко каят. Нунын почеш совет
салтак-влак лум окопла гыч тӧрштен лектыч да почеш куржыт. Таган гай кадыр
корем гоч
вончыман. Южышто пуля шӱшка, мина-влак пудештылыт, кӱшыч шрапнель почка.
Фашист-влак селам ынешт пу, тушко пеш шуко вийым чумыреныт. Черке велым я
ик вере, я вес вере огневой точка-влак тулым пӱргат. Тушманын снарядше ден
миныже шолем семын йогат, ончыко каяш эрыкым огыт пу. Села мучаште
ситартышыжлан танк-влак койыч.
— Визымше ориентирыште — танк!
— Лишке пурташ! Лишкырак!
— Огонь!
— Огонь!
Мемнан танкист-влак лишыл бойыш керылтыч.
— Прямой наводка дене! — старший лейтенант Ямаев командым пуа. — Эше, эше
солалташ! Огонь!
Икте почеш весым тура лӱят. Тидым ужын, тушманын автоматчикше-влак почыштым

ишышт. Кенета йошкар ракета кавашке кӱзен кайыш: мемнан артиллерист ден
минометчик-влаклан тулым кӧргышкырак кусараш шижтарыш. Ынде штык дене
тушман ӱмбак керылтман.
— В атаку!
— Ура-а!
— Ура-а-а! — йӱк куатлын шергылтеш.
Шошым Талман ӱмбалне оралалт шинчыше ий ора, нимогай чаракым шотлыде, кузе
шыдын
мӱгырен кая, тыштат тугакак тушман ӱмбаке кучен шогалташ лийдыме вий
тарваныш.
Тудо ош пасу ӱмбалне тӱтан годымсо теҥыз толкынла лӱҥгалтеш. Салтак-влак,
ужга
урвалтыш йотке лумыш волалтын, села велыш куржыт. Пулемет ден автомат-влак
чарныде тототлат.
Йӧрлшыжӧ, вӱрвузык лийын, лумеш киен кодеш. Чулым деч пуляжат лӱдеш.
Села черке велым куржын толшо ӱдырамаш ден шӱкшӧ вургеман икмыняр еҥым
ужын, командир танкшым шогалтыш да люкым почо.
— Мемнан-влак! — кычкырлыме йӱк шокта. — Шкенан-влак!
—Йошкар Армий!
— Шӱмбел-влак! Тушто нунын пушкышт! — плен гыч утлышо сусыр еҥ ик кидше
дене
черке велыш ончыктыш. — Шелза, пытарыза ия кашакым!
Шапалген пытыше, кошар чуриян, явыгыше кап-кылан ик еҥым танкын командирже
старший лейтенант Ямаев ала йӱкшӧ, ала тӱсшӧ гыч тогдаяш тыршен йодо:
— Тыйже кӧ улат? Ваньки... тый мо?
"Ик гана мый тудым пуля деч арален коденам, ынде тудо мыйым утара", —
Ваньки нимом пелешташ ӧрын, чарнен шогале.
— Кушеч тыге? — уэш Ямаев йодо.
— Тамык гыч, — Ваньки роткылгышо пинчак оҥ лукым шорт кушкеде да тушеч
документым лукто. — Теве, айн момент, красноармейский книжкам!
— Илаш шоненат, — командир плен гыч утлышо еҥлан кидшым шуйыш, танк ӱмбак
кӱзашыже полшыш.
— Тау утарымыланда! Опкын кашак ик татыште узник ден ӱдырамаш-влакым солен
оптышт. Почти чылаштым... айн момент...
Шогалше танк воктене снаряд пудеште. Тунамак плен гыч утлышо сусыр еҥ
кушкедме
пинчак оҥ савыртышым таза кидше дене темдал кучыш.
Ямаев пошкудо Яшнур марийын сусыр вержым содор пиде да броня ӱмбак пыштыш.
Тетла
ик минутым юватылде, экипажлан командым пуыш:
— Ончыко!
Танк, лум пуракым тӱргыктен, поче-поче лӱйкален, писын черке велыш кудале.
Селаште шоҥго ден йоча-влак, шылын шичме нӧрепышт гыч да пӧрт йымач лектын,
мемнан салтак-влакым вашлийын варналтыт, ала иктаж палымышт шинчаш перна
манын кычалыт.
Черке ончылно шоҥго кува-влак, шовыч лук дене шинчавӱдыштым ӱштын, мемнан-
влакым
касвелыш ужатен ыреслен шогат...
Эрвелне, ош тӱням тарай тӱсын волгалтен, кече нӧлтеш. Могай кугу пиал — сар
тул
вошт илыше лекташ, у кечым вашлияш!



050797
************************************************************************
5—07

ПАГЫТ ГЫЧ СОЛНЫШО ЙӰК

Манеш-манеш огыл *

29.09.1977. Тиде кечын возалтымем лудам да чонемлан йӧсын чучеш, пагалыме
писатель дек прощенийым йодаш куржын колтымем шуэш.
Могай титакым ыштенам?
Ю.Артамоновын мутшо гыч палышым: "Ончыко" журналын тудо ийысе кудымшо
номерешыже
Мичурин-Азмекейын "Мӱндыр ӱжара" повестьшым савыкташ лийме, тушто 1905—1907
ийласе пагыт сӱретлалтеш. "Мӱндыр ӱжара"? Тиде повесть гыч ужашым "Марий
коммунеш"
печатленна ыле, а тыгаяк лӱман кугу шарнымаш "Ончыкын" 1967 ийысе икымше
номерешыже лектын.
Илышым авалтыме шот дене ты шарнымаш документальный повесть дек чак шога.
Авторжо — Иван Павлович Воробьев, Мичурин Азмекейын землякше. Коктынат
Звенигово районысо Чакмарий кундемеш: иктыже Изи Моламасеш, весыже
Олыксолаш (Красный Яреш) —
шочыныт. Воробьевын ӱмыржӧ репрессий жапыште кӱрылтын. Архивешыже кодшо
мемуарым
журналеш савыкташ Мичурин Азмекей ямдылен. Да ынде, лу ий эртымеке, саде
шарнымаш негызеш тыгаяк лӱман повестьым серен мо?
— Вес авторын "Мӱндыр ӱжараж" нерген тымарте нимогай мут лектын огыл, —
мане
Юрий Михайлович, тудо тунам журналын ответственный секретарьже ыле. — Кеч-
мо гынат, повесть ден шарнымашым таҥастарен ончаш перна. Кугу икгайлык уло
гын, ала
савыктыманат огыл?

* Мучаш. Тӱҥалтышыже 4-ше номерыште.

Тыгак лиеш: редакцийыште тиде йодышым каҥашен налыныт да повестьым ӧрдыжкӧ
шӱкалыныт. А олмешыже номерыш мом шындаш? Эн келшышылан Николай
Иннокентьевич Поповын (тудо Шернуреш шочын да тунам Томскышто илен, ынде
колен) "Задание Чека" повестьшым шотленыт. Кусараш мыламак темлышт, но жап
укелан кӧра шым келше. Тиде
пашам шке ӱмбакышт Михаил Якимов ден Миклай Казаков налыныт, иктыже
тӱҥалтыш
ужашым марлаҥден, весыже — кодшыжым.
Кушто кызыт пагалыме прозаикна, пӱртӱс мурызо Мичурин Азмекейын "Мӱндыр
ӱжара"
повестьше? Рукописьше аралалтеш мо? Йомынак огыл гын? Умылем: кӱлеш-оккӱл
верыш
нерем ом шӱш гын, ты произведений савыкталт лектеш ыле. Произведенийын
негызшылан налме шарнымаш ден сылнымутан повесть коклаште икгайлык лийын
гын, тидыже
вара пеш кугу экшык мо? Кузе кӱлешлан шотлен, писатель туге возен. Да шке
пашажлан мутым тудо шкежак гына куча.
Теве тыгай шӱлыканрак историй.
10.10.1977. Таче Миклай Казаков, шке манмыжла, ужын каяш редакцийыш пурен
лекте.
Кабинетыштем шоҥго журналист, кусарыше Александр Матвеевич Малинин — Мачви
Санюк
дене коктын ыльна. Казаков тудлан кидым шуялтымыж годым пелештыш:
— Изи Комалан кугу салам! (А.Малинин Медведево районысо Изи Кома ялеш
шочын).
— Кӱчыкэҥерланат кугу салам, — вашештыш тудыжо.
— Уке, Кӱчыкэҥерлан кужу салам лийшаш.
Николай Иванович шуко ыш шого, вашке чеверласыш. Кайымыж годым мане:
— Вескана яра кида ом тол, почеламутым кондем.
Чынак, тудо южо литератор семын мутым так гына кышкылт шинчаш толеден огыл,
поэтым газет редакцийыш кажне гана могай-гынат сомыл конден.
19.10.1977. Вашке — Кугу Октябрьын 60-шо идалыкше. Пайрем номерым ямдылаш
тӱҥалме годым редактор П.Г.Корнилов каласыш:
— Материаллаште ленинский декретлам илышыш кузе пуртен толмым ончыкташ
тыршыман.
Але марте мом ыштен шуктымо — раш койжо.
Газетын нылымше страницешыже марий культур вияҥме нерген статьям вераҥдаш
лийна.
Авторжылан кӧм ойыраш? Сергей Николаевым гын? Чылан келшышт.
Культур отдел вуйлатышын сомылжым шукташ шукерте огыл гына Давлет Исламовым
шогалтыме ыле, тудо манмыла, завшак лийын огыл, и.о.-лан шотлалтын.
Пайрем номер нерген каҥашымын эрлашыжым мый декем Сергей Николаевич
йыҥгыртыш:
— Культур отдел гыч Гадиатов звонитлыш да Октябрь пайремлан статьям возаш
йодо.
Ала-мо умылен шым шукто. Тый сайынрак ойлен пу-ян, мом да кузе возаш?
Каласаш кӱлеш, Сергей Николаевич Давлетым эреак Гани дене луга да
чӱчкыдынак Гадиатов манын ойла ыле.
Статья могай лийшаш нерген моштымем семын умылтарышым. Шоҥго писатель
редакцийын
заказшым шукташ келшымыж нерген каласыш.
Таче, 19 октябрьыште, вӱргечын, кабинет омса кычырик муралтыш да тушто
С.Николаевын чурийже койылдыш. Директор дек пураш аптыраныше школьникла
йодеш:
— Лиеш? Ты, как всегда, очень занят, наверно?
Пашам кудалтышым, саламлалтна.
— Мый вет дурной еҥ улам, — пӱкеныш шинчат, ойлаш тӱҥале драматург.
— Молан?
— А вот тый возаш манын каласышыч да тугодсек йӱдшӧ-кечыже эре возем. Теве
ынде
возен пытаренам да конденам: ала ончалат? Гадиатовлан (Давлетым адак тугак
лӱмда) пуымем ок шу, тудым вет сайын ом пале. А тыйым ятыр годсек палем.
Тымарте
ик материалем веле огыл печатлаш ямдыленат, редактироватленат. Сандене
тылат
ӱшанем.
Кондымо статьяжым пуэн кодыш. Тудо газетын 6 ноябрьысе номерешыже лекте.
Чеверласыме деч ончыч Сергей Николаевич мутшым адакат культур отдел
вуйлатыше
дек савырале:
— Гадиатов (Исламов — Г.З.) эше поэт огыл вет?
— Кузе огыл? СП член, тений гына пуртеныт.
— А мо член? Тудат (палыме ик сылнымутчын лӱмжым каласыш) СП член. Член
гына
огыл, эше калык поэт. А почеламутшо нимолан ок йӧрӧ.
Икмагал гыч ешарыш:
— Такше мыят народный улам. Возашыже гына толкем уке.
20.10.1977. Таче Сергей Николаевич теҥгече кондымо статьяж нерген мыйын
шонымем
палаш толын ыле. Толаш лекмыж деч ончыч мӧҥгыж гыч йыҥгыртыш.
— Пеш сайын возенда. Марий культурын ожно да кызыт могай улмыжо тушто раш
коеш,
— редакцийыште вашлиймекына, маньым мый.
— Ынде шоҥгемынам вет, возаш ӱнарем уке, — малдале калык писатель. Вара
Октябрь
революций годсо да тулеч варасе жапым шарналтен каласыш:
— Революций лийме жапыште кумшо классыште тунемынам. Ачам мыйым изинекак
пеленже
Морко пазарыш кондыштын. Йӧратем ыле пазарым! Ачам муным да монь ужалаш
мия. Оксаж дене тидым-тудым наледа. Октябрьлан ик ий темме кечылаште ачам
адакат имне
дене пазарыш тарваныш. Мыйымат нале. Тунам Морко ты кундемлан кугу центр
лийын.
Калык эреак шуко погынен. Тиде ганаже митинг эрта ыле. Ачам трибун велыш
кидшым
шуялтыш:
— Ончал, Сергей, Ипат Васли ойла. Кугу еҥ, ушан, тунемше.
Василий Ипатов — С.Чавайнын рвезе годсо йолташыже. Революций деч ончычак
коктын
книгам луктыныт.
Трибун лишнак тунемше-влак радамлалт шогат. Ик оратор кутырен пытара — нуно
"Отречемся от старого мира" мурын ик куплетшым мурат.
Весын ойлен пытарымыж почеш адак ик куплет шергылтеш. Тыге мучаш марте
мурен
шуктышт. Ме ачам дене колышт шогена. Тудлан муро путырак келшен. Мӧҥгӧ
пӧртылмына годым имньым шно! (но огыл, шно) манын покталта да муралтен
колта: "Отречемся
от старого мира..." Корно мучко мурыш. Тудым меат школышто тунемынна да
муренна,
садланак ачамлан мӧҥгыш шумеш "полшен" кайышым: "Тиде куплет почеш тыге
муралтеш, вара — туге..."
Тунамак С.Николаев 1924 ийыште Арын селаште Кугече йӱдым да Кожлаерыште
Семык
пазар годым спектакльым шындымым шарналтыш. Арыныште тошто йӱла верч шогышо-
влак
лӱдыктен ойлыштыныт: "Кугече йӱдым спектакльым шындаш тоштыда гын, школым
йӱлалтена". Сандене Морко гыч милиционер-влакым ӱжмӧ улмаш. Но чыла сайын
эртен. Саде
йӱдым шоҥгырак-влак черкыште юмылтеныт, а самырык тукым урем гоч верланыше
школышто марла спектакльым ончен. Чыла ты пашам С.Г.Чавайн вуйлатен.
— Чавайн коммунист лийын огыл, а у илыш верч чот тыршен, тошто тӱня
ваштареш
чолган шогалын, — мане С.Николаев. — А Кожлаер ялыште "Ямблат кӱвар"
спектакльым
модмо деч ик кече ончычак декорацийым ямдылышна: уремеш, спектакль лийшаш
вереш,
лакылам кӱнчен, изирак кож-влакым урен шындылна. Чын чодыра гаяк лийын
шогале.
Чачавийым Морко гыч толшо Бурнаева модо, пеш мотор ӱдыр ыле. Мустайым —
поэт Николай Мухин, Ямблатым — туныктышо Григорий Николаев. Тиде Семык
пазарыште Александр Токым первый гана ужым, палыме лийым. Тудо мый дечем ик
ийлан кугурак ыле.
Книга нергенат мут ылыже.
— Ончычшо Чарлаште типографият, издательстват лийын огыл, марла книгам да
газетым Озаҥыште луктыныт. У книгам мемнан Овдасолашкат ужалаш кондеденыт.
Ме, тунемше-влак, орол пӧртыш погынышо калыклан книгам йӱкын лудынна. Тунам
вет шукышт
грамотдымо ыльыч. Лудын-колыштын, шер темешат, иктаж-кудыжо керосин лампым
пуал
йӧрыкта. Рвезе-влаклан тиде веле кӱлеш — вигак ӱдыр-влаклан пижыт, оҥыштым
кучаш, шупшалаш толашат. Мыят йолташем-влак деч почеш кодын омыл...
26.10.1977. "Юность" журналын тенийсе кандашымше номерешыже композитор,
СССР
Госпремий лауреат, РСФСР искусствын заслуженный пашаеҥже Сигизмунд Кацын
"Дорогами памяти" шарнымашыже лектын. Тушто Йыван Кырля дене вашлийме
нергенат ойлалтеш. Мутлан, автор воза, кузе тудо Муса Джалиль дене пырля
коштын, южгунам нунын
дек Кырлят ушнен, шке почеламутлажым лудын да вара рушлашке кусарен
каласкален.
Сигизмунд Кац Йыван Кырля нерген палымыжым ала тичмашынжак возен огыл? Ала
тудын
ушыштыжо эше иктаж-могай оҥай сӱрет аралалт кодын? Тидым палаш шонен, кодшо
кечылаште Москошко "Юность" журнал редакций гоч серышым да пеленже Йыван
Кырлян
рушла лекше книгажым колтышым.
Тау композиторлан, тудо, кужун юватылде, вашмутым колтен, таче нальым.
Серышыжым
23 октябрьыште возен, пеленже визитный карточкыжым пыштен. Теве тудо серыш:
"Уважаемый Гельсий Зайниевич!
Получил Ваше любезное послание и спешу на него ответить. К сожалению, ничем
Вас
порадовать не могу — уж очень давно это было!
Помню только, что Кырля читал стихи на марийском языке, а Муса прозой
переводил
их на русский. Вернее, рассказывал их содержание. Ходили мы раз втроем в
кинотеатр "Художественный" (на Арбатской площади), и после сеанса Кырля
рассказывал о
своей работе над ролью и пел песню из фильма. Он был в сером, модном тогда
костюме — широкие брюки и короткий двухбортный пиджак. Был он у нас дома
всего два
раза, а потом наши встречи прекратились.
Перелистал присланную Вами книжку, но читанных нам стихов там не
обнаружил...
Если что еще вспомнится, напишу Вам.
С уважением С.Кац.
РС. Поговорите с товарищами из местной филармонии. Может быть, они устроят
мне
авторские концерты в декабре или январе — тогда встретимся лично и
поговорим.
Обращаться нужно в Бюро пропаганды советской музыки. Москва, ул. Готвальда,
¹ 4.
Директор Никитин Геннадий Петрович. Тел. 251-01-31. С.К."
Конешне, мый Марий филармонийышкат шым мий, Москосо пропаганде бюрошкат шым
йыҥгырте, серышымат шым возо. Тӱҥ амалже — С.Кац Кырля нерген тетла моло
нимом
увертарен ом керт манын возен гын, у вашлиймашын кӱлешлыкшым ужын омыл.
(Вес ийжылан Сигизмунд Абрамовичын эртыше илыш нерген шарнен возымыжым
"Советский композитор" издательстве посна книга дене луктын. Тушеч ик ужаш
туныктышылан
ямдылыме "Йыван Кырля" пособийыш пурталтын).
27.10.1977. "Марий коммунын" тачысе номерешыже "Шокшо кыша" заметкем
савыкталтын. Тудым кодшо кеҥежым шочмо ялышкем миен толмо деч вара возенам,
шке кундемна
да тусо еҥ-влак нерген изишак каласкаленам. Колынам ыле: ожно мемнан ялыште
критик-литературовед Ахмет Асылбаев туныктен. Тидым утларак рашемдаш шонен,
таче
писатель дек телефон дене пӱтыральым.
Ахмет Асылбаевич тыге ойлыш:
— Тендан Кульчубай ялышкыда мый 1931 ий февральыште мийышым. Такше Пӱрӧ
педтехникумым ме кеҥежым тунем пытарышаш ыльна, а мыйым телымак шкетемым
луктыч да
тӱҥалтыш школыш пашам ышташ колтышт.
Молан? Мый сайын тунемынам, активист шотышто коштынам. Сандене, очыни,
Кульчубайыште шукерте огыл кулакыш лукмо да поктен колтымо еҥын вич
пырдыжан пӧртыштыжӧ пачер дене иленам. Тудо школ деч тораште огыл,
изуремыште верланен ыле. Вера Ибагишева дене коктын туныктенна. Тунем
пытарен лекме годымак Башкир пединститутыш каяш направленийым пуэныт ыле.
Но мый тушто ик кече гына тунем шуктышым
— поктен луктыч. Амалже тыгай ыле: техникум деч вара кажне еҥ кок але кум
ий
школышто пашам ыштышаш, тунам иже институтыш каен кертеш. А мыйын стажем
кум
тылзе гына ыле. Аптыранымем дене педтехникумыш тольым, туныктышем-влак деч
ойкаҥашым йодым. Нуно Йошкар-Олашке, тудо ийын гына почылтшо пединститутыш,
каяш
темлышт. Тыш да туш коштмем дене вараш кодым, сентябрь мучаште але октябрь
тӱҥалтыште иже толын шуым. Туге гынат мыйым тунемаш нальыч...
1.11.1977. Таче Уфа гыч Башкир писатель да ученый Кирей Мэргэн деч чон
куандарыше, поро мутан серышым нальым. Тудо мемнан Мишкан районысо Кигазы-
Тамак ялеш шочын. Ондак журналист пашаште лийын, вара возымо да шымлыме
корныш логалын. "На
склонах Нарыш-Тау" романым, ятыр повестьым, пьесым, ойлымаш ден очеркым
серен,
шочмо фольклорым шымлымашке кугу надырым пыштен. "Эпические памятники
башкирского народа" пашажлан филологий наука доктор лӱмым налын. Профессор.
Тений шыжым тудын рушла лекше "Чудесный сплав" книгаже шинчамлан перныш.
Тушто
ятыр ойлымаш авторын илышыже да творчествыж дене кылдалтын. Иктыжым
("Легенда"
лӱманым) кусарышым да "Марий коммунеш" "Ялыш миен шым шу..." вуймут дене
савыктышым.
Содержанийже тыгай. Уфаште илыше писатель лучко-коло ий шуйнышо кӱрылтыш
деч вара шочмо ялышкыже кая. Корнышто палыдыме шофер шке пассажиржылан
(авторлан) ойла: "Мемнан вел гычат ик писатель Уфаште ила. Мый тудым ужын
омыл, но тысе калык
пеш мокта, йӧрата..." Умбакыже шоферет землякше нерген тугай да тунар чапле
шомакым каласен пуа — ӧрат веле. Писатель саде моктымо еҥын фамилийжым
йодеш. Вот
азап: лач тудын нерген тыгай сай мут шарлен улмаш.
Тидым колмеке, мӱндыр уна шочмо ялышкыже пураш ок тошт. Амалым муын,
савырнен
кудалеш. Семынже вискалаш тӱҥалеш: "Легендысе, землякем-влакын шонен лукмо
легендысе еҥ гай сай лийын кертам мо?"
Кусарыме ойлымашым мый дечем налмекыже, Кирей Мэргэн (Ахнаф Нуреевич
Киреев)
вашмутым колтен:
"Многоуважаемый Гельсий Зайниев!
Привет Вам из Уфы.
Получил Ваше послание с приятным для меня приложением — рассказом моим,
опубликованным на марийском языке в Вашем переводе. Большое Вам спасибо.
Кстати, газету "Марий коммуна" у нас, в Башкирии, тоже читают немало.
Мне очень приятно узнать, что Вы, оказывается, наш земляк. Мишкинский район
—
один из благодатных районов Башкирии: чернозем, степь, луга, леса, дубняк,
липовые рощи, орешники... А родников сколько! Ко всему этому, мне кажется,
там сохранилась весьма самобытная духовная культура марийцев. Это видно
хотя бы из репертуара коллективов народных танцев, которые частенько
выступают в Уфе.
Я только родился там. Родители приезжали в гости, на праздник сабантуй (моя
мама
оттуда), а детство мое прошло в д. Юмраново (Пермская область) на земле
отцов и
дедов. Но связь с мишкинцами я не теряю, часто бываю в Кигазах (колхоз
им.Аптыкаева) и других селах. Само село Мишкино сейчас очень и очень
изменилось в лучшую сторону.
Желаю Вам больших творческих успехов, удач. Будете в Уфе, непременно
заезжайте.
Кстати, там, в Йошкар-Оле, должно быть немало башкирских марийцев. Даже
известный Яныш Ялкайн ведь был из Башкирии (Мишкинский район!)
Примите еще раз самые лучшие пожелания и сердечное поздравление по поводу
приближающегося праздника Великого Октября, с Новой Конституцией!
Искренне Ваш Кирей Мэргэн".
(Серышын авторжо изи йоҥылышым ыштен: Кигазы ял нигунамат Аптыкаев лӱмеш
колхозыш пурен огыл, тудо вес озанлыкын ужашыже лийын. Кирей Мэргэн 1984 ий
февральыште 72 ияш колен. Мыланна вашлияш логалын огыл).
Гельсий ЗАЙНИЕВ.



050897
************************************************************************
5—08

ПОРО КЕЧЕ

ПАШАДА УШНЫЖО

Пагалыме "Ончыко" журнал редакций пашаеҥ-влак! Салам дене тендан деке
Тюмень область, Лангепас олаште илыше чыла марий-влак деч Тараканова Роза.
Ме, марий-влак, Лангепас олаште ятырынак илена. Икте-весынам палена,
вашлийын кутырена.
Южгунамже, тӱшкан погынен, пайрем семынат жапым эртарена, муралтенат,
кушталтенат налына. Станислав Шакировын видеокассетшым чӱчкыдын пӱтырена.
Марий Элышке,
шке шочмо мландышке, отпусклан миен коштына. Марла газетым, журналым
лудына.
Теве шукерте огыл "Ончыко" журналын луымшо номержым нална, пеш йӧратен
лудна.
Мыланем Михаил Павловын "Пире Микале" повестьше келшыш. Мыйже сар жапыште
изирак
лийынам, чылажым ом пале, но ача-аван, коча-кован каласкалымыштым шарнем.
Тудо
жапыште марий калыкат шуко нелылыкым чытен лектын. Лудмем годым Микалын
ватыже
Найжам пешак чаманышым. Ача-аваже репрессийыш логалыныт, марийже лагерьыште
лийын, вара сар жап кугу орлыкым конден. Мочол йӧсылыкым, йӱштӧ-шокшым
йочаже-влак
дене чыташыже логалын?!
Мыйынат илышем куштылгыжак лийын огыл. Ныл йоча дене марием деч посна
кодынам:
кугу эргымлан вич ий ыле, а нылымшыже шепкаште — тылзаш. Куд ийым марий деч
посна илышым. Вара ик пӧръеҥым путлен пуышт. Тудын дене визымше йочам
ыштышым. Кокымшо марием дене латкум ийым илышна, но тудынат ӱмыржӧ лугыч
лие. Юмылан тау,
шочшем-влак ынде вуян-почан улыт, ныл уныкам кушкеш.
"Ончыко" журналдан кажне номержым изин-кугун вучена. Илыш нерген чыным
каласкалыше произведений-влакым шукырак печатлыза. Пашада ушныжо.
Салам дене Тараканова Роза Григорьевна.
Тюмень область, Лангепас ола.

СОМЫЛДАМ ӦРКАНЫДЕ ЫШТЫЗА!

Пагалыме, йӧратыме "Ончыко" журнал редакций пашаеҥ-влак!
Мый марий журналым пеш шукертсек окен шогем. Шке шонымем ӱмаште тендан дек
серен
колтенам ыле, те тудым нылымше номереш печатлышда. Изи серышемым журналыш
пуртымыланда пеш кугу тау-ракмат. Ынде адакат угыч сераш шинчым.
Эн ончычак тӱҥ редактор Анатолий Тимиркаевлан, редакций пашаеҥ ден
редколлегий
член-влаклан шуко деч шуко шокшо салам Пошкырт Республикысе Пӱнчер ял гыч,
Андриянов Ларион деч.
Кодшо ийысе луымшо номереш редакцийыште ыштыше еҥ-влакын фотографийышт
лектын
ыле. Мый тудым ятыр жап ончен шинчышым. Ончышымат, Марий Элыш, Йошкар-
Олашке миен толмем гаяк лие. Молышт нерген тыге каласен ом керт, но
Анатолий Тимиркаев
йолташын фотожым шуко вере ужынам, шкенжым ик ганат вашлийын омыл гынат.
Палем, тудо эрвелмарий, Башкирий гыч. Александр Юзыкайнат Башкирий гычак
ыле.
Шукерте огыл колен колтыш. Малыме верже пушкыдо лийже!
Башкирий гыч Марий Элышке илаш да пашам ышташ кайыше еҥ-влакым шотлен
пытарашат
ок лий. Монаре улыт нунын коклаште писатель, поэт, композитор, артист,
мурызо,
куштызо. Марий-влак кеч-кушто шочыныт гынат, нуно ик ава-ачан икшывыж гай
келшен
илат. Эрвел гыч миен але олыкмарий — нимогай ойыртемжат уке. Да лийшашат
огыл.
Палем, журналым лукташ оксажат, молыжат кӱлеш. А кызыт илыш неле, вигежымат
ситараш-муаш йӧсӧ. Калыкын кумылжо шукталтше манын, тыланда чот тыршаш
перна. Тыланен кодам редакций пашаеҥ-влаклан кӱкшӧ успехыш шуаш. Шке
сомылдам ӧрканыде
ыштыза, таза лийза.
Эше иктым ӱстарынем. Тенийсе номерыште шкенан землякна Гельсий Зайниевын
"Ош Вичыжын келгыжым шинчем ыле гын" очеркшым чон канен окышым. Тушеч
палышым, могай
илышым илен Ардаш марий Иван Ивашкин, кузе тудо Америкыш логалын. Ардаш ял
мемнан дечын мӱндырак огыл. Мыйын авам тувеч марлан толын.
Тиде серыш пелен ожнысо илыш нерген шоарнымашым колтем. Ончалза, ала
печатлаш
йӧра. Мый ынде рвезе омыл, тений 70 ийыш шуам.
Ларион Андриянов.
Башкортостан, Мишкан район, Пӱнчер ял.

ЙӦРАТЫМЕ ЖУРНАЛЫСЕ САЙ РОМАН НЕРГЕН

Мый "Ончыко" журналым подписке почеш налын шогем. Тушто печатлыме
произведений-влакым кумылын, йӧратен лудам. Журналын лекмыжым кажне тылзын
шӱм вургыжын вучем. Поро мутым каласем мастарын возышо писатель да тудым
лукшо пашаеҥ-влаклан.
Журнал сай, пытартыш жапыште поснак сай лийын.
Мый шкеже школышто тунеммем годым почеламутлам возкаленам, изи пьесымат
серенам
ыле. Чыла тидым "Тӱҥалше автор-влак" лӱман альбомышко пуртымо ыле. Марий
йылме
да литературым туныктышына тушто возымым йоча-влаклан лудын. Чаманен
каласаш логалеш: мыйын кандашымше классым тунем лекмекем, кок ий гыч
школышто шочмо йылмым
туныктымым чарнышт. Тунам шуко вере тыге лийын. Марий йылмым да литературым
тунеммашем мыйым сылнымут да искусство деке курымешлан шӱмаҥден. Ик кечат
марла
лудде ом чыте. Поснак лудаш йӧратем книга-влакым. Ом моктане, марий
писатель-влакын тыге сылнын возымыштлан уло чонем дене куанем. Тыгай неле
саманыште, перестройко манме жапыште, "Ончыкышто" лекше произведений-влак
мемнам илаш кумылаҥдат, кӧргышкына у илыш вийым шыҥдарат, самырык-влаклан
умбакыже чоҥешташ вачышкышт шулдырым пыштат.
Мый Владимир Любимовын шуко книгажым лудынам. Тиде "Шарнаш кодшо муро",
"Вӱран
саман", "Мланде ӱжеш", "Сарын кочыжо", "Зов земли" да молат. Сӧрал
произведений
улыт. "Ончыко" журналыште лекше "Ондалет — ондалалтат" ойлымашыжым, "Илыш
пеледыш" йоча йомак пьесыжымат уло кумылын лудын лектынам. Чылажат келшен,
пешак
сайын возымо, лудашат куштылго.
А теве кодшо 1996 ийыште кум номерыште Владимир Любимовын "Илыш курым —
кужу
корно" шарнымаш романже печатлалте. Тиде произведенийым ужын куанен лудаш
тӱҥальым. Вара мом ты гана воза писатель, шонышым. Автор шке илыш корныжым
ончыктен улмаш. Неле лийын йоча жапше. Лудам да шинчавӱдем лектеш. Шуко
чыташ логалын тудлан. Писатель шке илышыж нерген возен, кумлымшо ийлаште да
варат элыштына илыш кузе каен шогымым ончыктен. Тыге лудшо еҥлан эртен
кодшо жапым чын пален налаш полшен. Кӱчыкын да раш возымо. Романыште шуко
оҥай факт уло. Писательын кузе тунемаш тыршымыже, возаш тӱҥалмыж нерген
оҥайын каласкалыме. Еш илышым
чумырымыж нергенат ушеш кодшын возымо. Роман кумылын лудалтеш. Адакшым
шонен
лукмо огыл, чын илыш. Тудын тӱҥ геройжо — ончыкылык писатель. А вет кажне
еҥын
илышыже — тиде шке шотан оҥай книга, маныт. Тиде шарнымаш романат ик тыгай
оҥай
книга.
Г.Ведерникова.
Медведево поселко.



050997
************************************************************************
5—09

Палыме лийына: у лӱм

Торъял кундем гыч мурызо

Раисия Леонидовна Петухова 1960 ийыште Марий Эл Республикысе Морко район,
Шӱргесола ялеш шочын. Коркатово кыдалаш школым тунем лекмекыже,
Н.К.Крупская лӱмеш
Марий кугыжаныш пединститутыш пурен. Институт деч вара мӱндыр Приморский
крайысе
Анучино поселкышто туныктышылан ыштен. Илыш пӱрымаш тудым шкенан
республикысе У
Торъял район, Токтарсола ялыш конден. Кызыт тысе школышто руш йылме ден
литературым, марий йылме ден литературым, тӱнямбал художественный культурым
туныкта.
Почеламутым луымшо классыште тунеммыж годым возаш тӱҥалын. Институтышто
тунемме
ийлаште "Сылнымут шыже" семинар-погынымаште ятыр гана лийын. Лудшо-влаклан
Раиса
Петухован пытартыш жапыште возымыжым ончал аклаш темлена.

РАИСА ПЕТУХОВА

ВУЙЫМ КӰШКӦ

Илыш дечын сайжым
Утыжым ом вучо.
Ӱшанем шомаклан:
"Пӱрымашым шке кучо".

Шыде парым шӱмыштӧ
Шуко жап ом кучо,
Пӱрымаш тыгай гын,
Нигӧмат ом вурсо.

Тек шотла ийготым
Ӱмырын шагат!
Кажне кечын утыр
Порырак лият.

Ом кӧране весылан —
Сулык деч лӱдам.
Ӱшанем эрласылан,
Виянрак лиям.

Порылыклан
порын шыргыжам.
Неле весылан —
ӱшан лиям.
Вуйым кӱшкӧ!
Ом лӱд неле деч.
Ок пӱгыртӧ капым
эн торжа мардеж.

* * *
Илет гын, илем пеленет, марий калык,
У кечыш, эрлашке, шӱм вургыж ончем.
Тыршет гын, тыршем, лийже веле усталык,
Шонем, неле корно гоч садак вончет.

Улат гын, улам мый. Мурет гын, мурем мый,
Ом керт вес вере, шочмо мланде, илен.
Тый тале улат гын, лияш тыршем тале.
Тек неле, пыштем мые уло вием.

Шӱмбел шочмо мланде, пуэт мылам алым.
Памаш вӱд, яндар юж келшат мыланем.
Тек кушшо усталык да нӧлтшӧ мастарлык!
Пелед да тӱзлане, Марий кундемем!

АВАМЛАН

Пыштем, авай, вуемым кидышкет.
Чучам изи йоча гай пеленет.
Тунам нигӧ деч пиалан улам,
Шонет, йомак кундемыш толынам.

Тора Торъялыште шинча суртем,
Садикте чон шепкам — Моркем.
Мый тыш толнем эреак омыштем.
Ярсем паша деч — тый декет вашкем.

Ойлет, авай: "Чонет арам ит турж,
Вет пӱрымаш тыгай, нигуш от курж".
Мый угыч шарнымаш мундырам рончем —
Полмезе йоча жапышке вончем...

Ийла гоч весела йӱкет колам,
Йоҥга адак шыма мурет мылам.
Нигӧ деч кызыт мый поян улам:
Авам ила, вуча, лай порсын кумылан.

* * *

Лум чумырка чоҥештыш вушт окнашке.
"Могай полмезе!.." — семынем вурсем.
Шога вучен, кӧм шӱмыштем ом ашне.
Тетла нигӧ. Пеш тымык, шып урем.

Молан эре тыге? Кӧм от йӧрате,
Ты юзо вий ден ятыр йӧслана.
Коден йӱд омым, орлана эр марте
Ала тыге пӱралтын, кӧ пала?

Ах, рвезе, рвезе, ну кузе ойлаш гын:
Ит кошт арам, мый пиалем вучем.
Наҥгайыш тудым пӱрымаш олашке,
Шым керт пелен мый нигузе кучен...

* * *

Ала шижде шыман ончальым?
Тый шоно: кончыш тиде омо.
Ваштарешет пашмам вончальым —
Уке ыле тетла йолгорно.

Ик шып эрдене йоҥгыш муро.
Тый шоно: шӱлык йӱк пошкудын.
Илышышкет йӧршеш ом пуро,
Лийнем кеч ӱмыр мучко кӱдынь.

* * *

Мондынем тӱсетым, мондынем йӱкетым.
Лач тыгеже пуйто сай лиеш шонем...
Мондынем оетым, мондынем толметым,
Но молан ом керт, садак ом керт монден?


ВОШТОНЧЫШ ОНЧЫЛНО

Ончылнет — воштончыш,
Самырык чурий.
Кеч-мыняр тый ончышт,
Моторрак от лий.

Утыждене тушко
Нимомат ит тушко.
Чия дене огыл,
Чон ден сылне лий.

Тӱс чеверым кӱсын
Нигӧ деч от нал.
Тауштен пӱртӱслан,
Порын шыргыжал.

Тек коремла куптыр
Шӱргышкет возеш,
Кажне кечын утыр
Шӱм-чон пеледеш.



051097
************************************************************************
5—10

"ИЛЫШЛАН ӦПКЕЛЫМАШ УКЕ..."

Пагалыме лудшо йолташна-влак, тыгеракын те эше ик у роман дене палыме
лийда, геройжо-влак дене пырля тусо неле жапым илен лекда. "Кузе тыге
возенже кертыт? Кушеч чыла тидыжым налыт? Шке илышышт гыч але пӱтынек шонен
луктыт? Тидым возышо
еҥ шкеже могайрак?" — ушыштыда тыгайрак шонымаш-влак ылыжыч докан.
"Вашлияш перна гын..." романын авторжо Василий Сапаев могайрак айдеме
лийын? Кузе тудо илен, пашам ыштен, ӱмыр курымыштыжо мом ужын-чытен лектын?
Тиде але вес
произведенийлаже кузе сералтыныт? Ты пашалан мо тудым таратен? Теве
тыгайрак йодыш-влаклан вашмутым шканнат, тыландат мыняр-гынат рашемдаш
манын, ме писательын
пелашыж дене вашлийын мутланаш кумылаҥна. Айдемын ӱмыр йолташыже, эн лишыл
еҥже
деч моло тидын нерген кӧ эше чон почын каласкален кертеш?
Мария Ивановна Сапаева дене ме Йошкар-Олан ик эн сылне Сомбатхей
микрорайонышто
верланыше изирак пачерыштыже вашлийна. Тыште Василий Федорович дене пырля
нуно
коло ий чоло иленыт, тышечак писательым пытартыш корнышко ужатеныт.

— Романын вуймутшак сылнын йоҥга, сымыстарыше, вигак лудаш шинчаш таратыше
—
"Вашлияш перна гын...". Теже, Мария Федоровна, илыш йолташда — Василий
Федорович
дене, кунамрак да кузе вашлийында? Могай пӱрымаш корно тендам ваш ыштен?
— Мемнам туныктымо сомыл, школ ваш ыштен, очыни. А лийынже тыге. Торъял
педучилищым тунем лекмеке, мый вич ий шкенан районысак Мунанге школышто
пашам ыштышым.
Вара ала-молан кенета Тотарэҥер тӱҥалтыш школышко кусарышт. Лач тунам тушто
Василий Федорович заведующий ыле. Школышто улыжат вич туныктышо лийынна:
кумытышт
ешан ыльыч, а ме коктын — ӱдыр ден каче. Заведующийнажат Торъял
педучилищымак
пытарыше улмаш. Тыге ала-кузе ме вигак келшаш тӱҥална. Ала-кузеже, можо,
вет ийготнажат икгайрак лийын — тудо идалыклан гына мый дечем кугурак ыле.
Иленнажат
школ пеленак — ик пӧртыштӧ, Василий Федоровичын пӧлемже пӱлем-пырдыж гоч
гына
ыле.
Вес могырымат икгайрак лийынна: коктынат тулык кушкынна. Вашлиймеке, кок
тулыкет
икте-весым чаманенат колтенна дыр. Тыге 1948 ийыште ушнышна, ик ешым
чумырышна.
Айдемылан илыш йолташ — пелаш — пӱралтешак ала-мо, манеш. Тугак, очыни.
Василий
Федорович дене ме нылле ий утла пырля иленна, кум икшывым ончен куштенна,
йол
ӱмбаке шогалтенна.
Ӱмыр корнына Торъял да Йошкар-Ола коклаштак эртен. Ушнымекына, идалык гыч
Василий Федоровичым Торъял педучилище пеленсе базовый школышко адакат
заведующийлан
колтышт. Тунам кугурак ӱдырна Светлана шочын ыле, садлан мый йоча садыште
пашам
ышташ тӱҥальым. Кок ий гыч адак у верыш куснаш логале, ты ганаже — Василий
Федоровичын шочмо велышкыже. Тудо Немда школышто завуч лие. Мыят уэш
туныктышо-влакын ешышкышт ушнышым. Тыштыже латшым ий иленна, эре ик пашамак
ыштенна — ЙошкарОлашке куснымешке. Вот тыгае пӱрымаш, илыш-корнына.
— Ойлымыда семын, Тендам школ, туныктымо паша ваш ыштен, курымешлан ушен.
Но,
илен-толын, Василий Сапаев чылалан палыме писатель, лӱмлӧ ученый лӱмым сула
манын шоненда мо? Ала тунамак чонда шижын, возкалымыжым паленда?
— Конешне, тунам, илаш веле тӱҥалмына годым, тидын нерген шоналтенат омыл.
Ой,
уке, такшым чонемже пыртак шижаш тӧчен дыр. Тотарэҥерыштак Василий
Федорович туныктымо да школ вуйлатыме сомыл деч посна йӱдшӧ-кечыже гаяк эре
ала-мом возкален, шонкален коштын.
Варарак веле пален налынам — марла "Букварьым" ямдыла улмаш. Лач тунам
Просвещений министерстве эн сай "Букварьлан" конкурсым увертарен ыле. Тылеч
ончыч Орловын лийын, тудын дене пашам ыштеныт, но ту жаплан тоштемын.
Василий Федорович
тиде конкурсыштет сеҥышышке лектын, но "Букварь" дене эше ятырак пашам
ышташ
кӱлын: тӧрлаташ, ешараш... Йӱдвошт, волгалтмешке, эре возен шинча ыле.
Жапшым
пеш шагал пуэныт улмаш докан, вот и толашен. Тунамак мый тудын тыге пашам
ыштымыжлан, ӱстел коклаште йолыштен шындыме гай шинчен кертмыжлан ӧрынам да
кӧраненамат дыр. "Василий Федорович илышыште шуко ыштышаш", — шоналтенам.
Варажым тиде
"Букварь" ала-мыняр пачаш уэш савыкталтын. Пашам ятыр ыштыме.
— "Пашам ятыр ыштыме" манын каласышда. Тугеже теат, Мария Ивановна, ты неле
сомылым шукташ полшенда? Тушто тенданат мыняр-гынат надырда уло докан?
— Пеш полшенамжак манын, тыге тура каласен ом керт, но тунамже, варажат
иктаж-могай каҥашым пуэнам дыр. Такшым шкенжынат южо годым "Тиде тыге йӧра,
шотлан толеш мо?" манын йодмыжо лийын. Тидым шарнем. Но, вик каласыман,
тудын тунамак шке
методикыже, паша радам шотшо ыле. Конешне, Василий Федорович шкеже эн ондак
пеш
талын, шуко пашам ыштен. Канышым, пайремым паленак огыл. Тока Торъял гыч
туныктышо йолташем Елизавета Ефимовна Лебедева унала толын кайыш.
Мариемымат шарналтышна. Тудат ойла: "Василий Федорович, кунам гына пурет,
эре ала-мом ышта: возкала, печатла... Икана йодынам, манеш: "Василий
Федорович, тыйже кунам канет?
Эртак паша дене веле толашетыс..." А тудо: "Елизавета Ефимовна, канышыжым
тый
кузе умылет?" — йодын. Вот умылет гын, умыло.
— Мария Ивановна, тудо жапыштак, ушнымыда, илаш тӱҥалме пагытыште, Василий
Федорович почеламут ден ойлымашламат возкален. Сераш 1939 ий гычак
тӱҥалынам, манеш
шке автобиографийыштыже. Тидыжым Те тунам паленда мо?
— Вот тидыжым йӧршынак манме гай шинчен омыл. "Марий коммунышто", "Ямде
лийыште", Торъял районысо "Ударник" газетыште ала-можо печатлалтын. Шкеже
моктанен
ончыктенат огыл гын, туныктышо, пошкудо-шамыч ойлат ыле. Вара, Торъялышке
пашаш
куснымеке, райгазет пелен чумырымо литературный кружокым вуйлаташ тӱҥале.
Тыгай
сомылым ӱшаненыт гын, тугеже возымыжо ятырак лийын. Вара-вара веле тидын
нерген
эркын пален налынам. Моктанаш, чыла ойлаш тудо йӧратенак огыл.
— Газетеш савыкталтшыжым да мойн ончыкташ, манмыда семын, моктанаш, можыч,
кӱлешланат шотлен огыл, садлан шукыжым палыде кодында. А Василий
Федоровичын
икымше книга лекмыжым шарнеда? Вет тудо, "Пиалан жап" почеламут сборникше,
1954
ийыштак савыкталтын...
— Конешне, тиде пешак куандарыше увер лийын. Тунам Василий Федоровичын
тынар шуко пашам ыштен кертмыжлан да моштымыжлан моткоч йывыртенам да тудын
дене кугешненам. Возен, шонкален орланымыжым эреак ужын, шижын, шекланен
шогенамыс. Мыйын
шонымаште, литератур пашалан тудо поснак чот пиже кудлымшо ийлаште. Шарнем,
тунам книгаже-влакат поче-поче лектедышт. Тидыже ешлан окса шотыштат кугун
полшен,
вет йоча-шамыч кушкын шогеныт, сурт-печымат шотаным чумыраш кӱлын. Чылт
окса уке
дене ме, мо шарнем, нигунамат йорлештын шинчен огынал. Нине Сапаевмыт поян
улыт
манын, икана шолыштынат лектыныт ыле. Вара, "Кӱдырчан йӱр годым" романым
возаш
тӱҥале...
— Тумарте, тиде романлан шочмешкыже, Василий Федорович тӱҥ шотышто школышто
тунемше йоча-влаклан возен шоген. Конешне, шукыжым паша опытшо гыч, шке
илышыж гыч
налын. Тиде произведенийже дене историй кашым савыралын, йӧршын у темым
тарватен. Романым возаш шинчашыже мо тудым таратен?
— Тӱҥалмыже вет пешак оҥай. Романысе ик тӱҥ герой — Ямаев Кости. А тудын
прототипше — мыйын чӱчӱм, Ямашев Константин Михайлович. Тудо мемнан деке
чӱчкыдынак
толын коштеш ыле. Василий Федорович дене шуко кутыркален шинченыт. Чӱчӱмжӧ
неле,
но тунамак оҥай илыш-корныж нерген ятыр каласкален — мыят колынам. Тыге,
мутланен-мутланен, Василий Федорович тудын ойлымыж негызеш романым возаш
шонен пыштен. Чӱчӱмжӧ, романыште возымо семынак, кӱтӱчыланат коштын, шуко
орлыкым ужашыже
логалын, сарыштат лийын... Ванькижат — илыш гычак налме герой. Начи — тиде
Паня,
мемнан ял ӱдыр, варажым тудо Ошканер сельсоветысе Мухино ялышке марлан
каен. Йоча-влакше гын чылан гаяк шке ученикше-влак улыт. Немда кундемже,
пӱртӱсшӧ... —
чыла-чыла пешак палыме да лишыл. Икманаш, романыште шукынжо илыш гычак
налме герой-влак улыт, ала-мом шонен лукмо мойн огыл. Тиде паша дене иктаже
ныл-вич ийым
толашыш товро. Вара, материалже эше шуко кодынат, вес романлан пиже.
Тудыжым
"Вашлияш перна гын..." манын лӱмдыш. Нине герой-влакымак Кугу сар ийлашке
кусарыш.
— Айдеме шкетын илен огеш керт. Писатель гын, поснак, очыни. Василий
Федоровичын
йолташыже-влак шукак лийыныт мо?
— Туге, Василий Федоровичын йолташыже ятыр ыле. Поро чонжо дене тудо
иктымат
ӧрдыжкӧ шӱкалын, ойгышко коден огыл. Теве Макс Майнымак налаш. Мом шылташ,
тудым
шукынжо йӧратен огытыл. Пытартыш жапыште пешак черле киен, путырак
йӧсланен.
"Ой, Макс Майн деке миен толаш кӱлеш", — манеш ыле. Тудыжо пешак нелыж
годым
шкежат Василий Федоровичым ӱжын: "Мый декем толшыжат уке... Пешак неле,
Василий
Федорович, кертат гын, тол". Вара Борис Данилов дене тыгеракак лие. Илыме
годым
ала-моат лиеш. Но Василий Федорович нигунамат, нигӧланат, ӧпкем кучен,
чоныштыжо
нумалын коштын огыл. Борисланат эртак полшен, черлыж годым кумылаҥденак
шоген.
Василий Федорович пашаж дене чӱчкыдынак Москвашке коштеш ыле. Толешат,
каналтымыже-можо, вигак туддеке тарвана: "Ой, Борислан пӧлекым наҥгаен пуаш
кӱлеш, миен
толам", — манеш. А эн лишыл йолташыже, пожале, Вениамин Иванов лийын.
Василий
Федорович тудлан эреак кӧрана ыле: осалын огыл, а порын гына. "Мый ӧрам,
кузе
Веня талын пашам ышта. Ик кечыште мыняр страницым возен кертеш. А мый тыге
ом
сеҥе", — ойла ыле. Конешне, Василий Федоровичын тӱҥ сомылжо весе лийын —
школ,
туныктымо паша. Тудлан жап, вий шуко кӱлын. Ик литератур сомылым гына шукта
ыле
гын, ала-кунар воза ыле. Веняже мӧҥгышкына, ялыште илыме годымат, олаштат,
чӱчкыдынак коштын. Колымыж кечынат эрденак пурен лектын кайыш. Василий
Федоровичлан, тудо мыйын шонымаште, литератур пашаштыже шуко сай каҥашым
пуэн шоген.
Пешак келша ыле кок Валентинмыт — Колумб да Косоротов — дене. Василий
Федоровичын чыла йолташыжым каласен, шарнен шукташат ок лий. Манамыс, тудо,
иктымат
шӱкалын, нигӧ дечат кораҥын коштын огыл.
— Мария Ивановна, ойлымыда гыч шижым: Василий Федорович пешак поро кумылан
еҥ
лийын. Илымыж годым мыят тудын дене ик гана веле огыл вашлийынам. Эреак
тыматле,
поро, ласка ыле.
— Путырак поро кумылан ыле. Тудо, чынжымак, еҥлан полшаш эре ямде лийын.
Кеч-кӧланат, йодыныт гын, кертмыж семын полшашак тӧчен, иктымат ойыркален
огыл. Литератур илышышкак ончалаш гын, Надежда Ялкайным шарналтем. Ӱдырамаш
йӧршын шкетынак илен, а тиде — каньыле огыл. Надежда Сергеевнаже эше
возкален толашен.
"Мыланем нигӧланат эҥерташ", — манеш ыле. Тудат чӱчкыдынак Василий
Федорович деке толын коштын, возымыжым ончыктен, каҥашым йодын. Тыгай еҥлан
кузе от полшо?
Адакшым тудат вет туныктышо лийын, ӱмыржӧ мучко йоча-влак дене пашам ыштен.
Садланак дыр Ялкайнат утларакше йоча-влак нерген да икшывылан возен.
Василий Федоровичын полшымыж денак ятыр почеламутшо, ойлымашыже книгаште,
газетлаште печатлалтын. Тока Марий университетыште биологий-химий
факультетыште туныктышо Светлана Ивановна, фамилийжым кызыт иканаште ом
шарне, телефон дене йыҥгырта. "Мария
Ивановна, — манеш. — Мый шукерте огыл тошто кагазем-влакым шерген шинчышым
да
Василий Федоровичын кидше дене возымым муын луктым. Мочол сай каҥашым тудо
мыланем пуэн". Кызыт тудо наука кандидатат лийын чай. А налаш Эрик Сапаев
ден Гаврил
Таныгиным. Шкенан кум икшывына лийын гынат, Василий Федорович нуным шке
эргыже-влак шотешак ужын, эртак полшен шоген.
— Палемдышна: Василий Федоровичын йолташыже шуко лийын, а ешыште тудо
могайрак
ыле? Еҥ верч азапланен, тендам монден огыл?
— Уке-е, Василий Федорович нерген тыге каласен ом керт. Тудо моткочак шотан
марий, ача, коча лийын. Тудлан кӧрак икшывына-влак, сай шинчымашым налын,
чоныштлан келшыше пашам ыштат. Йоҥылыш корнышко шогалмышт, шала койышышт
лийынак огыл.
Кугу ӱдырна, Светлана, радиомеханический техникумым пытарен,
"Электроавтоматика"
заводышто пашам ышта, Валя — Йошкар-Оласе кокымшо поликлиникыште врач-
терапевт,
Саша эргына Чавайн лӱмеш кугыжаныш библиотекыште тырша. Кушко гына каен,
чылаланна эртак пӧлекым конден. Шарнем, икана санаторийыш кайышыжлак,
Москваште, мыланем сур костюмым налын. Икшывымат, уныка-шамычымат нигунамат
монден огыл.
Йӱштылаш пешак йӧрата ыле, пырля уныка-влакымат эре налын. Йочалан пешак
шӱман
лийын. Нуныштат тудым пешак йӧратеныт, кызытат эре шарнат.
— Мария Ивановна, те вет ятыр жап ялыште иленда. Тушто, ойлыманат огыл,
паша пытыдыме. Василий Федорович шуко вийжым йоча-влакым туныктымо сомыллан
пуэн, а эше
туныктышо-влаклан тӱрлӧ пособийым ямдылен, повесть ден ойлымашлам возен.
Тыгодым
тежат вет школышто пашам ыштенда. Сурт сомылжым, озанлык пашажым кузе
шуктенда?
Ты шотышто Василий Федорович могайрак лийын?
— Идат ойло, ялыште илет гын, пашаже эре лектынак шога. Молын семын
вольыкымат
кученна: ушкална лийын, сӧснам онченна, а комбыжо гын яллан эн шуко лийын,
очыни. Олашке лектын толмо годым нылле кокыт ыле. Тылеч посна латкок омарта
мӱкшна
лийын. Мутат уке, сурт кокласе сомыл утларакше ӱдырамашлан логалеш. Но йоча-
влак
пеш полшеныт. Мыланем нигунамат вӱдым нумалыктен огытыл. Вара, ӱдыр-шамычын
поче-поче тунемаш лектын кайымекышт, Сашалан паша утларак логалын. Но тӱҥ
пӧръеҥ
сомылым Василий Федорович чылажымат шке шуктен: пуым, шудым ямдылен,
пареҥгым
лукташ полшен... Тазалыкшымат йӧршын арален огыл: паша лугычак тидым-тудым
пурлын да йӧрен... Пешак шуко командировкышто коштын: Москожо, тӱрлӧ
районысо школлаже... Республикыште иктыштыжат лийдегеч кодын огыл дыр.
Пашажым, йоча-влакым
пешакак йӧратен шол.
— Мария Ивановна, тыгай тура йодышемлан вуеш ида нал: "Теже тудым чылаж
годымак
умыленда мо? Мом шылташ, творческий пашаеҥ-влакын — писатель-поэтын ма,
композитор-художникын ма — шукыштын илыш шотышт ятыржын пешыжак воранен
огыл, пелашыштат илыме курымыштышт икте веле огыл лийыныт?.."
— Чыным ойледа. Мый гын умылашак тудым тыршенам. Айда ласкаж дене тек шке
пашажым ышта огыла, шоненам. Полшаш пешыжак шотем лийын огыл гын, кеч
мешаяш огыл
манын, шекланенрак веле коштынам. Каныш годым мойн возен шинча. Кузе,
шонем, тидым ынде кочкаш кычкыралаш? Шонымашыжым пешак ынем кӱрл — вара вет
пашаже чарнен
шогалын кертеш, кумылжат вола. Варарак, изиш лиймеке, уэш толын ончалам:
пыртак
лушкымыла коеш. Тунам веле ӱстел коклашке ӱжам. Икте-весынам ваш огына
умыло,
огына переге гын, нылле ий чоло пырля илен кертына ыле мо? А пелаш
шотышто...
Саде Елизавета Ефимовнак шарнен ойла ыле. Василий Федорович туныктышо-влак
дене
пеш шуко вашлиеден. Икана тыгайрак йодышым пуэныт, манеш: "Василий
Федорович,
писатель ден поэт-влак шукышт кок-кум вате дене илат. Тендан ик Мария
Ивановнак
веле мо?" "Мария Ивановнам мый нигӧ денат ом вашталте", — вашештен.
Марлан кайымем годым Василий Федоровичлан "Молан руш ӱдырым налат, марий
уке
мо?" манын ойленыт. "Рушыжат тугаяк айдеме огыл мо? Мария Ивановна — марий
гаяк", — вашештен Василий Федоровичет.
— Мария Ивановна, мый шаҥгак тидым йоднем ыле: колынам, те шочынжо руш
улыда, а
марлаже кузе тыге яндарын кутыраш тунемында?
— Чынак, мый шочынжо руш улам. Ачамат, авамат рушак лийыныт, Ямаш ял гыч.
Но,
каласышымыс: изинек нылытын тулыкеш кодынна. Иленнаже марий-влак воктене. А
школышто тунемынна Вера Бояринова дене пырля. Ик партыштак шинченна, икте-
весына
деке уналат куржталына ыле. Вара Тошто Торъялыште марий йылме ден
литературым
туныктышо Семен Дмитриевич Ивановлан эртак таум ыштем. Мыланем, начаррак
вашештенам гынат, руш улмемлан кӧра дыр, эртак сай отметкым шынден, моло-
влаклан примереш конден. Мыйжат, тыгай поро кумылым ужын, сайынрак тунемаш
тӧченам. Марий
йылмым палымем илышыштем эре полшен веле. Мутлан, Немда школышко куснымеке
пален
нальым: тушто руш класс уке. Тыге марий классыште туныкташ логале. А
тудыжым ом
пале ыле гын? Айдеме мыняр шуко йылмым шинча, тунар тудо виянрак да
поянрак, шонем. Адакше марий мландыште илет гын, марий йылмым, калык йӱлам
палыде огешак
лий.
— "Василий Федорович Сапаев" манмеке, тиде лӱм кок велым волгалтеш. Иктыже
— марий лудшын йӧратыме писательже. Кунар почеламутым, мурым, ойлымаш ден
повестьлам, романым тудо пӧлеклен, СССР Писатель ушем член, лучко утла
книган авторжо.
Весыже — педагогика наука кандидат, "Букварьым" да ятыр методический
пособийым
ямдылыше автор, РСФСР школын суапан туныктышыжо. Мария Ивановна, Тендан
шонымаште, утларакше кӧ тудо: писатель але туныктышо?
— Мыйын шонымаште, эн ондак содыки тудо Туныктышо (ойлымо ойыртемже
семынак, мый
тиде мутым кугу буква дене возем — Г.А.) Тидым илышыштыже эреак тӱҥ пашалан
шотлен. Южгунамже повестет, ойлымашет — керек, йӧратыме сомылжылан пижеш
гын, тидлан вуйжыге пуа ыле. Тыге ок толаше гын, литературышто ала-кунар
пачаш шукырак
ыштен кертеш ыле, шонем. А такшым писательжат саде туныктышак огыл мо?
Возымыжым
налаш гын, тудо школ илыш деч, йоча-влак деч кугун торлен огылыс...
— Но тыгодымак тудо шкежат ӱмыр мучкыжо манме гаяк эре тунемын. Тыге огыл
мо?
— Тугак шол. Немда школышто ыштымына годым, паша дечын нимынярат кӱрылтде,
Марий
пединститутым пытарыш. Вара, олашке илаш куснымеке, витле ийым поктышо
пӧръеҥ
уэш учебник-влакым кучен шинче. Аспирантурыш пурашлан пеш неле экзамен-
влакым
кучыш: философиет, английскиет... Пешак толашен шинча ыле, кунар йӱд омыжо
кодын, вий-куатше шулен?! Такшым, мыйын шонымаште, тудо ученый лияш пешыже
шоненжат, тӧченжат огыл. Илыш-корно тыге савырен луктын. Йошкар-Олашке илаш
куснымеке, Василий Федорович, тылеч ончычшо пашам сӧреныт гынат, ала-мо шот
дене оккӱл
гайыш лекте. Ик жап Дубкисе спортбазыште ечым пуэдышылан ыштыш. Но тудо,
ӧпкелалтын, сырен коштын, вуйым сакен огыл. "Ну ынде пашамат муыныт
мыланем", — манын воштылеш ыле. Вара, РСФСР Просвещений министерстве пелен
национальный школ-влак НИИ-шке еҥ кӱлынат, тудым ӱжыныт. Ученый званий деч
посна могай научный
сотрудник? Сандене аспирантурышко пураш, кандидатский диссертацийым аралаш
логалын.
— Мария Ивановна, Те кужу илыш-корным илен эртаренда. Василий Федорович
дене
пырля неле-йӧсыжымат, шере-кочыжымат шагал огыл чытен лектында. Илышыште
куанжат, ойгыжат лийын дыр. Кызыт эртышым шарналтен, аклен ончалмекыда,
тыгай пӱрымашлан ӧпкелалтын колтымо лийын огыл?
— Уке, тыгай шонымаш нигунамат лийын огыл. Илышлан ӧпкелалтмаш уке. Василий
Федорович дене келшен, икте-весылан полшен иленна, маньым. Тудын воктене
мыланем
ласка, сай ыле. Икшывем-влакат пашам йӧратыше кушкыныт. Тиде мыйым
куандара. Но
чаманен колтем: Василий Федорович мемнан деч пеш ондак кайыш. Мурат уло
вет:
рвезе годым чыла ӱмыраш, шонет... Уке шол. Ила гын, эше кунаре ышта ыле?
Пашашак
колен, манаш лиеш. Республикысе образований министерстве тудын деч
йочасадлан
марий программым ямдылаш йодын ыле. Пешак кумылын пиже. Программым шыже
марте
ямдылен шукташ кӱлын. Мӧҥгыштӧ пашам ышташ йӧн пеш сайжак огыл ыле, садлан
тудо
"Учитель" профилакторийыш кайыш. Но воктенсе йочасадышке кажне кечын гаяк
коштын. Профилакторий гыч толшыжла, шиждегече, машина тӱкен. Но
программыжым кошартен шуктен улмаш. Тиде рукописьым ятыр вара веле шкафыште
верештынам. Книга издательствышке намиен пуэнам, кунам тудо ош тӱням ужеш,
Юмо веле пала.
— Мария Ивановна, мыланем тынар жапым ойырымыланда, чон почын кутыраш
кумылда
лиймылан — кугу тау. Таза, кужу ӱмыран лийза. А Василий Федоровичым
туныктышо-влакат, лудшыжо-влакат, йолташыже-влакат эреак шарнаш тӱҥалыт.
— Тыландат Василий Федоровичым шарнымыланда, романжым лудшо-влак деке
намиен
шуктымыланда тау. Пашада ушныжо.
Вашмутланымашым ГЕННАДИЙ АЛЕКСЕЕВ виктарен.



051197
************************************************************************
5—11

МЕР ИЛЫШ

Григорий КРАЙНОВ, историй наука доктор

РЕСПУБЛИКЫН ПРЕЗИДЕНТШЫМ САЙЛЫМАШ КУЗЕ ЭРТЕН

Марий Эл 1996 ий мучашымат да 1997 ий тӱҥалтышымат сайлымаш шӱлыш дене илен
эртарыш: ӱмаште октябрьыште кокымшо созыв Кугыжаныш Погынын депутатше-влак
верч,
декабрьыште да тений январьыште республикынан у Президентше верч йӱклышт.
Тидыже
мер политик илышым, еҥ-влакын политик культурыштым вияҥден колташ палынак
полшыш.
Республикысе у вуйлатышым сайлаш ямдылалтме шӱлыш 1995 ий мучаш гычак
шижалташ
тӱҥале. Тугодсо Президент В.М.Зотин Президентыш кандидат лийын кертшаш
В.А.Кислицыным тӱрлӧ семынат кораҥдаш тӧчыш. Тудыжо 1995 ий декабрьыште РФ
Федеральный
Погынын Федеральный Советшын депутатше лиймым чарныш, а 1996 ий мартыште
Президентын Указше почеш Медведево районысо администрацийым вуйлатыше
должность деч
утаралте. Но икмыняр жап гыч В.А.Килицын тиде Указын негыздыме улмыжым
судышто
ончыктен керте, тудым суд шке пашакыже пӧртылташ пунчале. Тиде жапыште
Вячеслав
Александрович Медведево райпошто ыштен, а районысо администрацийым
вуйлатышыже
Д.Г.Шагиахметов лийын. Тыге судын пунчалже шукталтде кодын. Тылеч вара еҥ-
влак
Кислицыным Зотинын оппонентше семын поктылмо еҥыш савырнышылан, чын верч
кучедалшылан шотлаш тӱҥальыч. Жапше годым Ельцин ден Горбачев коклаште
ӱчашымаш лиймылан кӧра кокымшыжлан политик арене гыч каяшыже логале.
Тыгайракак сӱрет ты гана мемнан республикыштат палдырныш. Социальный
нелылык кугемме, илыш начаремме
дене келшыдымаш, властьым, Президентым шудалмаш утыр вияҥыныт. Лач тыгай
жапыште
В.А.Кислицын политический очком погаш тӱҥалын, калыкын полышыжат ешаралт
толын.
1996 ий июль — августышто республикысе Кугыжаныш Погынын ХВИИИ сессийыштыже
Президент В.М.Зотин шке позицийжым пеҥгыдемдаш тӧчен, олаласе да районласе
администраций вуйлатыше-влакым шке шогалташ депутат-влак деч йодын. Но
нунышт республикысе Конституцийын 105-ше лончыж негызеш тыге ышташ келшен
огытыл. 1996 ий 4 ноябрьыште "1996 ийыште Марий Эл Республикыште верысе
администраций-влакын вуйлатышыштым сайлыме нерген" закон лектын, тудо
верлаште влиянийым ыштен кертше
кӱлешан йӧным Президент кид гыч мучыштарен.
Палемдыман: республикыште верысе администраций-влакын вуйлатышыштым
сайлымаш
Президент верч йӱклымӧ кечынак — 1996 ий 22 декабрьыште — эртен.
1996 ий шыжым Марий Элым пенсионер-влакын забастовкышт кумдан авалтен ыле.
23
сентябрьыште Кугыжаныш Погынын депутатышкыже кандидат-влак В.А.Пайдоверов
ден
А.С.Казимов Йошкар-Оласе Сомбатхей микрорайонышто избиратель-влак дене
вашлийыныт. Тушто пенсийым, пособийым тӱлымӧ шумлык Правительстве пӧрт деке
пикетыш
лекташ кутырен келшыме. 26—27 сентябрьыште Йлшкар-Олаште тӱжемле пенсионер
"сур
пӧрт" деке погынен, пенсийым, пособийым тӱлаш, неле положений лиймылан
мутым кучаш Президент деч пеҥгыдын йодын. Тушко ОМОН-ым ӱжын кондымаш
пикетчик-влакым
чотак шыдештарен, сандене нуным мӧҥгеш колташ логалын. Октябрьыште тыгаяк
забастовко Волжск олаште лийын: пенсионер-влак Озаҥыш кайыме корным икмыняр
шагатлан
петыреныт. В.А.Пайдоверовын ӱжмыж почеш "Марий Эл Республикысе пенсионер
ден ветеран-влакын советышт" манме мер организаций шочын, тудо протест
пашам виктараш
тӱҥалын.
10 октябрьыште Президент В.М.Зотинын "Марий Эл Республикыште обстановкым
пеҥгыдемдыме шотышто кызытак ыштышаш мера нерген" Указше лектын. Тушто тыге
каласыме
ыле: "Республикысе неле положений дене пайдаланен, ответственностьым шижын
шогыдымо южо еҥ-влак сайлымаш деч ончычсо кучедалмаште шке шонымашкышт
шушаш верч,
оксам тӱлен, аракам йӱктен да тӱрлӧ манеш-манешым шаркален, калыкым шке
велышкышт савыраш тӧчат, властьым шотлыдымо, законым пудыртылмо, вуйлатыше
пашаеҥ-влакым мыскылыме, национальный келшыдымашым лукмо корнышко шӱкат".
Республикыште
обстановкым пеҥгыдемдышашлан 10 мерым шукташ, тидлан МВД-ын да МБ-н
вийыштым кучылташ кӱштымӧ. Пенсионер ден ветеран-влак совет тиде Указым
йоҥылышлан шотлен,
тудо Конституций ваштареш, калык ваштареш виктаралтын манын палемден да
Россий
Федераций Президентлан, Государственный Думыш, РФ Прокурорлан, РФ
Пенсионный
фондыш, Марий Элын Президентшылан да Пенсионный фондышко Открытый серышым
колтен, тидын годым республикысе Пенсионный фонд деч финанс отчетым,
республикын
Президентше деч Российысе Пенсионный фонд гыч пурышо оксам кузе кучылтмо
нерген
отчетым ышташ, тыгак титакан-влакым наказатлаш йодын. В.М.Зотин пенсийым,
пособийым лишыл жапыште тӱлен шукташ сӧрен, туге гынат тудын лӱмнерже утыр
волен.
1996 ий октябрьыште Марий Элын Кугыжаныш Погынышкыжо депутат-влакым сайлаш
ямдылалтме годым В.А.Кислицынлан депутатыш корно вучыдымын петыралтын.
Терешковский
избирательный округ деч депутатыш кум кандидат кокла гыч коктынжо шке
кандидатурыштым иканаште кораҥденыт, сандене сайлымашым вес жаплан
кусарыме. Тидын деч
вара Кислицын шке вийжым, ӱшанжым декабрьыште лийшаш президентский
сайлымашке
виктарен.
Туге гынат республикын Президентышкыже кандидатлан регистрироватлыме
корнышто
В.А.Кислицын ончылно, тыгак Российысе Госдумын депутатше Л.И.Маркелов
ончылно
Марий Эл Конституцийын 76-шо лончыжын 2-шо пунктшо шоген. Тудын негызеш
кандидат
марий йылмым палышаш да ийготшат 35 ий деч шагал огыл лийшаш (Маркеловлан
33 ий
веле темын). Нунын сайлымаште участвоватлен кертшашышт ондак кугу лийын
огыл.
18—19 октябрьыште марий калыкын ИВ погынжо лийын, тудо шушаш сайлымаш вашеш

В.М.Зотинын кандидатуржым сайлан шотлен да республикысе Президентын марий
йылмым
палышашыж нерген пунктым вашталташ шонымым йӧрдымылан шотлен.
Рӱдӧ избирательный комиссий республикын Президентышкыже кандидат-влакын
марий
йылме дене экзаменым кучымышт шотышто комиссийым ыштыме нерген пунчалым
луктын.
Но Госдумын депутатше Л.И.Маркелов Марий Эл Республикын Конституцийжын
Российысе
законодательство дене келшен толдымыж нерген йодышым Москошто Россий
Федерацийын
Конституционный Судшо ончылан шынден. Российын Центризбиркомжо, РФ
Президентын
Администрацийже, икмыняр массовый информаций средства сайлымаш шотышто
граждан-влакын праваштым шыгыремдаш тӧчымым йӧрдымылан шотленыт. Тылеч вара
Марий Элысе
Центризбирком, марий Конституцийын южо лончыжым Российысе законодательство
дене
келшен толдымылан шотлен, республикын Президентышкыже кандидат-влакын марий
йылме дене экзаменым посна комиссий ончылно кучымышт шотышто ондак лукмо
шке пунчалжым кораҥден. Тудо В.А.Кислицыным да Л.И.Маркеловым республикын
Президентышкыже кандидатлан регистрироватлен.
Марий калык ушем Мер каҥашын оньыжаже, Марий кугыжаныш театрын
художественный
руководительже В.А.Пектеев 9 ноябрьыште В.М.Зотинлан Ӱжмашым пуэн, Марий Эл
Республикын Конституцийжым аралыме шотышто мерым ышташ йодын. Ӱжмашым тыгай
йодмаш
дене кошартыме: Марий Эл Республикын Конституцийжым торжан пудыртымылан
Рӱдӧ избирательный комиссийын членже-влакым кызытак кораҥдаш, республикысе
государственный властьын, верысе самоуправленийын чыла органышт,
должностной еҥ ден граждан-влак да нунын ушемышт Марий Эл Республикын
Конституцийжым да законжо-влакым
пеҥгыдын шуктен шогышт манын, кӱлеш йӧным ышташ.
Тылеч вара Рӱдӧ избирательный комиссийын членже-влак дене Президент да
Кугыжаныш
Погынын Председательже мутланеныт. Центризбиркомын ик членже комиссий гыч
лекме
нерген йодмашымат возен. В.А.Кислицынлан да Л.И.Маркеловлан полшышо шым
политический партий ден движенийын вуйлатышышт Марий ушем Мер каҥашын
Ӱжмашыжым национальность-влак коклаште келшыдымашым луктын кертше
провокаций семын акленыт.
Кугу келшыдымашым кораҥдаш Российын Рӱдӧ избирательный комиссийже пижын.
Тудо
1996 ий 14 ноябрьыште "Марий Эл Республикын Президентшым сайлаш ямдылалтме
шотышто Марий Эл Республикын Рӱдӧ избирательный комиссийын пашаж нерген"
пунчалым
луктын. Тушан Центризбиркомын председательже Н.Т.Рябов ден секретарьже
А.А.Вешняков кидым пыштеныт. Пунчалыште каласыме: Марий Эл Республикысе
Рӱдӧ избирательный комиссий председатель З.В.Эргубаевын, Россий
Федерацийысе Рӱдӧ избирательный комиссий член Р.Т.Биктагировын
увертарымыштым колыштмек да "Россий Федерацийысе граждан-влакын
избирательный праваштлан тӱҥ гарантий нерген" федеральный Законын 12-шо
лончыж дене келшышын, Марий Эл Республикысе Рӱдӧ избирательный
комиссийын пашаже сайлымаш нерген Закон почеш шукталт толмым палемдаш.
Умбакыже Марий Эл Республикын Президентшылан, Кугыжаныш Погынжылан,
Правительствыжлан теве мом шотыш налаш темлыме: государственный орган ден
должностной еҥ-влак избирательный комиссий-влакын пашашкышт шӱшкылт пурышаш
огытыл, Марий Элысе
сайлымаш нерген законодательствым федеральныйын дене келыштараш кӱлеш.
18 ноябрьыште Марий Элын Президентше В.М.Зотин "Марий Эл Республикын
Конституцийжым пудыртымо факт-влак нерген" Заявленийым ыштен. Тудо ойлен:
"Пытартыш жапыште Марий Эл Республикын Президентшылан Марий Эл Республикын
Президентшын должностьышкыжо посна кандидат-влак могырым Марий Эл
Республикын Конституцийжым пагалыдыме да Марий Эл Республикын Рӱдӧ
избирательный комиссийже могырым Марий Эл Республикын Конституцийжым да
"Марий Эл Республикын Президентшым
сайлыме нерген" Марий Эл Республикын Законжым торжан пудыртымо нерген
обращений
ден заявлений-влак пурат.
Тушто республикын Тӱҥ Законжым аралыме шотышто шуйкалаш лийдыме мерым ышташ
Марий Эл Республикын Конституцийжым да законжо-влакым шуктымо шотышто
гарант семын
Президент дек йодмаш, кӱштымаш улыт.
Марий Эл Республикын Конституцийжын 79-ше лончыж дене келшышын, республикын
Президентше Марий Эл Республикын Конституцийжым да законжо-влакым шуктен
шогаш
йӧным ыштышаш.
Тидлан кӧра тыгай заявленийым ышташ кӱлешлан шотлем:
1. Марий Эл Республикын Рӱдӧ избирательный комиссийже республикын
Президентшын
должностьышкыжо посна кандидат-влакым регистрироватлыме годым Марий Эл
Республикын Конституцийжын 76-шо лончыжын 2-шо пунктшым да "Марий Эл
Республикын Президентшым сайлыме нерген" Марий Эл Республикын Законжын 3-шо
лончыжым пудыртен,
нунын дене келшышын Марий Эл Республикын 35 ияш деч самырык огыл,
избирательный
праван, Марий Эл Республикын йылмыже-влакым кучылт моштышо гражданинже
Марий Эл
Республикын Президентшылан сайлалт кертеш.
Нине пунчалым лукмо годым республикын Рӱдӧ избирательный комиссийже
федеральный
законодательствылан гына эҥертен. Марий Эл Республикын Конституцийжын да
республиканский законодательствын положенийыштым шотыш налын огыл. Тидын
дене "Марий
Эл Республикын Президентшым сайлыме нерген" Марий Эл Республикын Законжын
14-ше
лончыжо торжан пудырталтын, тудын дене келшышын, Марий Эл Республикын
Президентшын должностьышкыжо кандидат-влакым регистрироватлыме годым Рӱдӧ
избирательный
комиссий Марий Эл Республикын законодательствыжын палемдыме полномочий
кугыт дене келшышын пашам ыштышаш.
2. Марий Эл Республикын Конституцийжын 76-шо лончыжын положенийлаже
Президентын
должностьышкыжо кандидатлан тудын ийготшо да республикын государственный
йылмыже-влакым кучылт моштымо шотышто требованийым палемденыт, нуно Россий
Федерацийын Конституцийжылан ваштареш огыт шого.
Россий Федерацийын Конституцийжын 68-ше лончыж дене келшышын, республика-
влак
шкеныштын государственный йылмыштым палемдаш праван улыт. Республикыласе
государственный власть органлаште, верысе самоуправлений органлаште,
государственный
учрежденийлаште нуно Россий Федерацийын государственный йылмыже-влак дене
пырля
кучылталтшаш улыт. Марий Эл Республика, кок государственный йылме улмым
Конституцийыште палемден, тиде правам илышыш пуртен.
Республикым вуйлатышын кок государственный йылмыжымат кучылт моштымыжо нине
йылмым государственный семын чынже денак пеҥгыдемдыме гарантлан шотлалтеш.
Государственный йылме-влак нерген тыгаяк положенийым Татарстан, Ингушетий,
Бурятий, Коми, Калмыкий, Саха (Якутий) республика-влакын конституцийыштышт
палемдыме.
3. Марий Эл Республикын Конституцийжын Марий Эл Республикын Президентышкыже
кандидатлан ийгот шотышто требованийым палемдыше положений-влак Россий
Федерацийын
Конституцийжылан ваштареш огыт шого.
Россий Федерацийын Конституцийжын 77-ше лончыж дене келшышын, республикысе
государственный власть орган-влакын системыштым республика Россий
Федерацийысе конституционный стройын негызше дене да государственный
властьын федеральный закон
дене палемдыме представительный ден исполнительный органже-влакым
организоватлыме шотышто чумыр принцип дене келшышын шкевуя палемда.
Президентын ийготшо нерген Марий Эл Республикын Конституцийже дене
палемдыме положений чумыр принципыш огеш пуро да сандене тудым республика
шкевуя рашемда. 35
ияш гыч ийготан нерген тыгаяк положенийым, мутлан, Башкортостан, Коми,
Йӱдвел
Осетий, Тыва республика-влакын конституцийыштышт палемдыме.
4. Федеральный законодательствын да республика-влакын конституцийыштын
посна положенийыштын лийын кертше келшен толдымаш шотышто йодышым
решитлымым Россий Федерацийын Конституцийже дене республиканский Рӱдӧ
избирательный комиссийын веденийышкыже огыл, а Россий Федерацийын
Конституционный Судшын веденийышкыже пуымо.
Марий Эл Республикын Конституцийжым приниматлыме жап гыч кызыт марте Россий
Федерацийын Конституционный Судшо Марий Эл Республикын Конституцийжын тиде
але вес
положенийын Россий Федерацийын Конституцийже дене келшен толдымыж нерген ик
пунчалымат луктын огыл. Сандене Марий Эл Республикын Рӱдӧ избирательный
комиссийжын, Марий Эл Республикын Конституцийжым шотыш налде, могай-гынат
пунчалым лукташ нимогай юридический негызше уке.
Россий Федерацийын Конституционный Судшын да Верховный Судшын руководствышт
дене
Марий Эл Республикын Президентшын да Кугыжаныш Погынжын Председательжын
тиде кечылаште эртыше вашлиймаштышт Марий Эл Республикын Конституцийжым
торжан пудыртымо фактым тӱрыс признатлыме. Тидын годым палемдыме: нине
проблеме-влак республикыште гына решатлалтшаш улыт. Тидыже Конституцийым
аралыме шотышто шке обязанностьым республикын Президентшын тичмашын шукташ
кӱлмым эше ик гана пеҥгыдемден
ончыкта да ты шотышто икмыняр ошкылым ышташ мыланем кӱшта".
Эрлашыжым В.А.Кислицын тидлан шке заявленийже дене вашештен. "Марий Эл
Республикын Президентышкыже кандидат лийшаш еҥ ончылан адакат "йылме
чаракым" шындат, —
манын тудо. — Социально-экономический реформо туткарыш логалме годым эреак
"национальный карт" дене модаш пижыт. Республикыште каен шогышо процессым
виктарыше
вий йомын. Властьын ыштен кертдымыже, лачшым манаш, тудын екелыкше — теве
мо кызыт палдырна. Уло калыкым авалтыше "юридический пӱтыркалымаш" властьым
кучышо
партийлан нимогай сеҥымашым ок кондо. Республикын Президентше Марий Эл
Республикын Конституцийжын 14-ше лончыжым пудыртымыжлан кӧра Конституцийым
шуктен толмын
ӱшанже лийын ок керт. Мемнан республикына — Федерацийын ужашыже, сандене РФ
Конституцийын кӱшнӧ шогымыж шотышто ӱчашаш нимолан. "Федеральный
законодательствын
да республика-влакын конституцийыштын лийын кертше келшен толдымаш шотышто
йодышым решитлымым Россий Федерацийын Конституцийже дене Конституционный
Судын веденийышкыже пуымо", — манеш Марий Эл Республикын Президентше. Тыгай
келшен толдымашым Российын Конституционный Судшо Адыгейыште, Курский
областьыште сайлымаш
годым пален налын, верысе законодательствым Российысе дене келыштарен.
Тыгай
пунчалым лукмо шотышто юватылмаш шушаш сайлымаште "властьым кучышо
партийын" положенийжым ок утаре. Президентын 18 ноябрьыште ыштыме
заявленийже вучыдымо огыл.
Мый официально увертарем: 17 ноябрьыште 6 шагатат 45 минут эрдене мылам
кызыт
ыштыше Правительствыште кугу должностьым, лачшымак республикысе Министр-
влак Совет Председательын должностьшым, налаш, тыгодым Президентым
сайлымаште шке кандидатурем кораҥдаш эше ик гана темлышт. Тидлан мый тореш
лийым. Избиратель-влак
дене вашлийшемла, мый пеҥгыде шонымашке шуынам ыле: тыге ыштем гын, калык
мыйым
ок проститле".
Политика ден права шотышто кучедалмаш 28 ноябрьыште Марий Эл Республикын
Кугыжаныш Погынжын черетан огыл кокымшо сессийыштыже уэш палдырныш. Тудлан
ончашыже
В.А.Кислицыным да Л.И.Маркеловым республикын Президентышкыже кандидатлан
регистрироватлыме шумлык "Марий Эл Республикын Рӱдӧ избирательный
комиссийжын пунчалже
нерген" пунчалын проектшым пуымо ыле. В.М.Зотин, очыни, тыгай пунчалым
вучен:
"Марий Эл Республикын Конституцийжым да законжо-влакым шуктен толмашке шуаш
Марий Эл Республикын Президентшылан темлаш". Но тӱрлӧ шонымаш лиймылан кӧра
депутат-влак тыгай пунчалым луктын огытыл.
Президент В.М.Зотин эркын-эркын шыгыр лукыш логалын. Сайлымаш деч ончычсо
кампаний годым тудо икмыняр тактический йоҥылышым ыштен: ноябрь тӱҥалтыште
профактив
дене вашлияш кӧнен огыл, пашадарым, пенсийым, пособийым тӱлымӧ шотышто
йодыш деч
кораҥын; пресс-центр да Правительстве пеленсе "шокшо линий" телефон пашам
ышташ
почеш кодын тӱҥалыныт; Президентын командыжым ойырен налмаште экшык лиеден.
Ты жапыште В.А.Кислицынын рейтингше кӱзен. Тудлан шола велышкыла
виктаралтше политический партий, мер толкын ден организаций-влак полышым
пуэныт. Нуно декабрь
тӱҥалтыште республикысе избиратель-влаклан лӱмын ӱжмашым луктыныт. Тушто
тыге
ойлалтын: "Кызытсе Президентын да Правительствын тыршымыштлан кӧра мемнан
республикына шаланымашке шуын: промышленность пашам ок ыште, ял озанлык
шолдырген,
наука, культура образований, тазалыкым аралымаш начаремыныт; пашам ыштен
кертше
да сай образованиян 50 тӱжем наре еҥ паша деч посна кодын, 80 процент калык
илен
лекташ ситыше минимум дечат шагал доходым налеш, а пелыже шужен ила.
Пенсийым
кум тылзе утла, пашадарым да пособийым вич-куд тылзе дене огыт тӱлӧ. Тыгай
туткар гыч кузе лекташ лиеш? Кызытсе властьым вашталтыме дене гына!
Ме, калык ваштареш шогышо режимлан тореш улшо мер толкын, организаций да
партий-влакын представительышт, тендам, избиратель-влакым, тыге ышташ
ӱжына: могай национальность гыч улмым, социальный принадлежностьым,
политический шонымашым,
идей почеш пагалымым шотыш налде, 1996 ий 22 декабрьыште сайлымаш годым шке

йӱкдам Марий Эл Республикын Президентшын должностьышкыжо кандидат Кислицын
Вячеслав Александрович верч пуаш".
Тиде Ӱжмашым КПРФ-ын Марий региональный организацийже, Сарын ветеранже-
влакын
республиканский советышт, Вооруженный Вийын ветеранже-влакын
республиканский советышт, Пашан да правоохранительный орган-влакын
ветераныштын республиканский
советышт, Российысе мусульман ушемын Марий отделенийже, Айык илыш да
тазалык обществе, "Социализм шонымашан российский ученый-влак (РУСО)"
общество, РСД НПР-ын
(Руцкойын партийжын) Марий региональный отделенийже, Салтак-влакын аваштын
"Совесть" мер толкынышт, "Максималист" клуб подписатленыт.
КПРФ Марий реском республикысе избиратель-влаклан посна ӱжмашым луктын,
тудо кок
кандидатым — В.А.Кислицыным да И.Г.Хлебниковым, а публиковатлыме ӱжмаштыже
В.А.Кислицыным шкетшым поддержатлаш ӱжын. Кислицынын компартий радамыште
улмыжат
шке рольжым шуктен. А.И.Лебедьын "Честь и Родина" патриотический мер
толкынжат
Кислицынлан кугу полышым пуэн, вет тудо ты толкынын республиканский
отделенийжым
вуйлаташ тӱҥалын. Сайлымаш деч ончыч Кислицын верч агитацийым эртараш Марий
Элыш
А.Лебедь толын коштын. Тыгай куатле поддержке лийме годым Кислицын
сеҥымашлан
тӱрыс ӱшанен кертын. Ноябрьыште эртарыме социологический йодыштмашын
данныйже
почеш, В.А.Кислицын (тудын илыш-корныжым "Ончыко" журнал тений 1-ше
номерыште
савыктен. — Ред.) политический рейтинг шотышто икымше верыш лектын, кокымшо
верыште ЛДПР деч Госдумын депутатше Л.И.Маркелов лийын. Марий Эл
Республикын Президентышкыже кандидатлан тудо шкенжым В.В.Жириновскийын ойжо
почеш темлен. Маркелов Леонид Игоревич 1963 ий 25 июньышто Москошто шочын.
Руш. Высший образованиян. Обороно министерствын Йошкар Знамя орденан
военный институтшым юрист специальность дене тунем пытарен. Институт деч
вара военный юстиций органлаште служитлаш Марий республикыш толын. 1995 ий
декабрьыште ЛДПР-ын партийный спискыж
почеш РФ Федеральный Погынын Государственный Думышкыжо депутатлан
сайлалтын.
Палемдаш кӱлеш: Маркеловын сайлымаш кампанийже чот шарлен ыле, окса
шотыштат
чӱдылык шижалтын огыл. 1996 ий декабрь марте Маркеловым поддержатлаш
республикыш
150 миллион теҥгеаш гуманитарный полыш (вургем да кочкыш продукт) толын.
Адакшым
кандидат тыге увертарен: Президентым сайлымаште тудо сеҥа гын, "Московский
национальный банк" АКБ республикылан вияҥашыже ик триллион теҥге оксам
колта. Сайлымаш деч ончыч республикыш В.В.Жириновскийын толмыжат
Маркеловлан полшен. ЛДПР-ын
лидерже республикысе чыла олаште, ятыр районышто избиратель-влак дене
вашлийын.
Президентын верже верч кучедалмаште Марий Эл Республикын Правительствыжым
вуйлатышын алмаштышыже, ял озанлык да продовольствий министр
И.Г.Хлебниковын мыняр-гынат ӱшанже лийын. Иван Германович 1953 ий 27
августышто Курыкмарий район,
Тӓкара ялысе кресаньык ешеш шочын. 1976 ийыште Москошто К.А.Тимирязев лӱмеш
ял
озанлык академийым тунем пытарен. 1980—1989 ийлаште КПСС Марий обкомын
аппаратыштыже, У Торъялыште партий райком секретарьлан да райсовет исполком
председательлан, Шернурышто КПСС райкомын икымше секретарьжылан пашам
ыштен. 1990 ийыште
тудым республикысе Министр-влак Совет Председательын алмаштышыжлан, ял
озанлык
да продовольствий министрлан шогалтат. 1992 ий гыч Марий Эл Республикын
Правительствыжым вуйлатышын алмаштышыжлан, ял озанлык да продовольствий
министржылан
ыштен. 1993 ийыште РФ Верховный Советын депутатшылан сайлалтын. Ял озанлык
наука
кандидат, Российысе кадровый политика, социологий да агропромышленный
комплексым
виктарыме шотышто академийын действительный членже.
1996 ий октябрьыште КПРФ республиканский организацийын конференцийже
Президентым
сайлымаште Российысе Аграрный партий ЦК-н членже И.Г.Хлебниковын
кандидатуржым
поддержатлаш пунчалын. Вара республикысе калык-патриот вийын ушемже кок
кандидатым — В.А.Кислицыным да И.Г.Хлебниковым — палемден. Но КПРФ рескомын
да калыкпатриот ушемын вуйлатышышт Кислицынын кандидатуржым гына
поддержатлаш ӱжыныт.
Сандене Хлебников кугу политический полыш деч посна кодын. Российысе
Аграрный
партий ден Кресаньык ушем веле тудын дене икоян лийыныт.
Декабрь тӱҥалтыште Хлебников тыгай заявленийым ыштен: "Мемнан республикын
Президентше лияш шонышо кандидат-влакын агитаций пашашт, массовый
информаций средствыште да калык ончылно каласкалымышт шонкалаш таратат, южо
шотышто пашам пырля
ыштымашке ӱжаш кумылым луктыт. Адакшым сайлымаш вашеш программын тӱҥ
шонымашыже
чыла куд кандидатшынат икгайрак... Но южо кандидатын кучедалме йӧнжӧ огеш
келше... Мемнан республикылан Президентыш куд кандидат — утыждене шуко.
Сайлымаш
лугыч лийын кертеш, власть вуйлатышым ойырымаш кужун шуйна. Решитлен
шуктышаш
йодыш шуко улман республикыште тидыже уто пашам да лӱдыкшым луктеш.
Президентыш
кандидат-влаклан Хлебников вашлийын мутланаш, тӱҥ проблеме шотышто
шонымашым
ваш-ваш каласаш, республикыште лийше обстановкым чын аклаш темлен. Мо лийын
кертшашым шотыш налын, икмыняр претендентын ушемышт деч ик кандидатым кодаш
ойым
ыштен. Но Хлебниковын тиде инициативыже вашмутым муын огыл. Каласаш кӱлеш:
И.Г.Хлебников да тудын командыже шке вийыштым, сеҥымашлан ӱшаным утыждене
кӱкшын
акленыт.
Россий Федераций Президентын администрацийжын советникше, Госдумын ончычсо
депутатше А.Г.Попов сайлымаш кампанийыште могай-гынат сеҥымашке шуаш шонен,
вет тудын лӱмжӧ дене Москоштат келшеныт. Попов Анатолий Геннадьевич 1948 ий
2 сентябрьыште Марий республикысе Шернур селаш шочын. 1971 ийыште М.Горький
лӱмеш Марий
политехнический институтым тунем пытарен, инженер-механик специальностьым
налын.
1994 ийыште Россий Федерацийын Правительствыж пелен Калык озанлык
академийым тунем пытарен, Тӱнямбал информатизаций академийын член-
корреспондетшылан сайлалтын.
А.Г.Попов 1970—1971 ийлаште Марий политехнический институтышто комсомол
комитетын секретарьже лийын. 1972—1973 ийлаште Набережные Челны олаште
"Камэнергострой" производственный объединенийын механизаций
управленийыштыже комсомол комитет секретарьлан ыштен. 1973—1978 ийлаште
кугу грузым шупшыктен кертше автомобтльым ыштымаште тыршен, оборудований
управленийын инженерже, мастер, участке начальник, профсоюз завком
председательын алмаштышыже, автозаводысо цехын начальникше лийын. 1979—1980
ийлаште Набережные Челны оласе 1-ше номеран пассажирский
автотранспорт предприятий начальникын алмаштышыжлан ыштен.
1981 ий гыч А.Г.Попов Марий республикыште ила. Ондак Ял озанлык
министерствын
совхозлаште чоҥымо пашам шуктен толшо дирекцийжын генеральный директорын
алмаштышыже лийын. 1983—1988 ийлаште "Марийский машиностроитель"
объединенийыште "Новатор" заводысо лабораторийын начальникше, вара Йошкар-
Оласе йолчием фабрикын
директоржо да акционерный обществын генеральный директоржо лийын. 1994 ий
гыч
1996 ий февраль марте — РФ госдумын депутатше, 1996 ий июнь гыч РФ
Президентын
администрацийын советникше.
Поповын тӱҥ лозунгшо тыгай лийын: "Еш-влаклан — пачерым, еҥ-влаклан —
пашам!"
Сайлымаш кампаний тӱҥалме годсекак Президентыш кандидат Максимов Геннадий
Васильевичын рейтингше изи лийын. Тудо 1952 ий 14 февральыште У Торъял
районысо
Эҥерӱмбал ялеш шуко шочшан кресаньык ешеш шочын. Марий политехнический
институтышто радиоэлектронный аппаратура шотышто конструктор-технолог
специальностьым
налын. 1977 ий гыч "Контакт" заводышто, вара Медведево районысо Руэм
поселкышто
ял озанлыкым вуйлатыме школ директорын алмаштышыжлан ыштен. 1981—1989
ийлаште
Йошкар-Оласе заводлаште радиоэлектронный аппаратура шотышто регулировщик да
инженер лийын. 1988 ий гыч изи предпринимательство сферыште ышта. Кызыт
"Вагени"
производственный фирмым вуйлата. 1993 ийыште республикысе Кугыжаныш Погынын
депутатшылан сайлалтын.
Сайлымаш вашеш кучедалмаште икмыняр позицийжым йомдарен гынат, В.М.Зотин
финалыш
лекташ ӱшанен кертын.
Зотин Владислав Максимович 1942 ий 22 майыште Марий республикысе Килемар
селаште
служащий ешеш шочын. Москошто ял озанлык производствын инженерже-влак
институтышто тунемын. Вара Параньга районышто ял озанлык производственный
управленийын
тӱҥ инженержылан ыштен. 1967 ийыште комсомол райкомын икымше
секретарьжылан,
1969 ийыште райсовет исполком председательын алмаштышыжлан сайлалтын.
1970—1974
ийлаште ВЛКСМ Марий обкомын кокымшо секретарьже лийын. 1974—1976 ийлаште
КПСС ЦК
пеленсе Высший партийный школышто тунемын. Вара Куженер райсовет исполком
председательлан, партий Куженер райкомын да Волжский горкомын икымше
секретарьжылан
ыштен. 1990 ийыште Марий АССР Верховный Совет Председательын икымше
алмаштышыжлан, варарак Верховынй Совет Председательлан сайлалтын. 1991 ий
декабрь гыч Марий Эл Республикын Президентше, 1996 ий январь гыч РФ
Федеральный Погынын Федераций Советшын членже.
Сайлымаш деч ончыч В.М.Зотинын рейтингше кӱзен ыле. Пенсийым, пособийым
тӱлымаште икмыняр вашталтыш, налогым иземдыме шотышто Указ-влакым
подписатлымаш, сатум
ыштен лукшо-влаклан келшыше экономический йӧным ыштымаш, республикыште
наукым
вияҥдаш полшышо Указ да молат тидлан йӧным пуэныт. Зотинын полшымыж денак
Моско
Изи театрын артистше ден вуйлатышыже-влакын (Ю.Соломинын, В.Коршуновын)
усталык
касышт эртаралтын. Сайлымаш деч арня ончыч Йошкар-Олаште "ЭКСПО — Марий Эл"

тӱнямбал выставке-ярмиҥга почылтын. Президент молодежь дене, студент-влак
дене
вашлиеден. Ойыртемалтше еҥ-влаклан тӱрлӧ наградым, чап лӱмым утларак
пуэдыме.
Туге гынат, Зотин шке сеҥымашыжлан, шкаланжат, командыжланат пеҥгыдын
ӱшанен
огыл да политика ден права шотышто йоҥылышым ыштылын. 1996 ий октябрьыште
РФ
Госдумын депутатше Л.И.Маркелов Россий Федерацийын Конституционный
Судышкыжо Думын запросшым ышташ таратен ыле. 15 декабрьыште Конституционный
Судын председательже В.А.Туманов Марий Эл Республикын Президентше
В.М.Зотинлан да Кугыжаныш
Погынын председательже М.М.Жуковлан увертарен: "1996 ий 14 декабрьыште
Россий
Федерацийын Конституционный Судшо Марий Эл Республикын Конституцийжын 76-шо
лончыжын 2-шо пунктыштыжо ончыктымо положений-влакын Россий Федерацийын
Конституцийжылан келшен толмыштым тергаш кӱлмӧ нерген Федеральный Погынын
Государственный Думыжын запросшым ончаш налын. Тудым ончымо кече дела-
влакын пурымо радамым
шотыш налме негызеш палемдалтеш. "Россий Федерацийын Конституционный Судшо
нерген" федеральный законын 42-шо лончыжын 3-шо ужашыж дене келшышын да
1996 ий 22
декабрьыште Марий Эл Республикын Президентшым сайлымаш эртаралтшашым шотыш
налын, Конституционный Суд Марий Эл Конституцийын чындымылан шотлымо
нормыжым шуктымо дене кылдалтше пашам Конституционный Судын ончымешкыже
чарен шогалташ темла".
19 декабрьыште Марий Эл Республикын Президентышкыже кандидат-влак
И.Г.Хлебников
ден Г.В.Максимов, Россий Федерацийын Конституционный Судшын телеграммыжлан
эҥертен, Президентым сайлымашым вес жаплан кусараш ӱжыныт. Эрлашыжым эрдене
сайлымашым бойкотироватлаш ӱжман листовко-влакым шаркалыме. А кастеныже
В.М.Зотин телевидений дене избиратель-влаклан тыге ойлен:
"Тений октябрьыште Россий Федерацийын Госдумыжо Россий Федерацийын
Конституционный Судышкыжо Марий Эл Республикын Конституцийжын 76-шо
лончыжын 2-шо ужашыжын
Россий Федерацийын Конституцийже дене келшен толмыж шотышто запросым ыштен.
Саде
лончыштыжо тыге ойлалтеш: Марий Эл Республикын Президентшылан Марий Эл
Республикын 35 ияш деч самырык огыл да 60 ияш деч кугурак огыл,
избирательный права дене
пайдаланыше, Марий Эл Республикын государственный йылмыже-влакым кучылт
моштышо
гражданинже сайлалт кертеш.
Россий Федерацийын Конституционный Судшо Госдумын запросшым ончаш 14
декабрьыште
налын. Тудо Марий Эл Республикын Конституцийжын чындымылан шотлымо нормыжым
шуктымо дене кылдалтше пашам Конституционный Судын ончымешкыже чарен
шогалташ темлен. Тыгеракын, Конституционный Суд кеч-могай пунчалым луктеш
гынат, Марий Эл
Республикын Президентшым 22 декабрьыште сайлымаш законный огыллан шотлалт
кертеш. Сайлымаш кампанийлан кучылтмо чумыр вий, окса арам лийыт. Тылеч
посна, Марий Эл Республикын Рӱдӧ избирательный комиссийже кок кандидатым
регистрироватлыме годым Марий Эл Республикын Конституцийжын 76-шо лончыжын
2-шо ужашыжым пудыртен, тидыже республикыште правовой ситуацийым нелемден,
национальность-влак кокласе отношенийым пӱсемден...
Таче мый Россий Федерацийын Госдумыжын 1996 ий 18 октябрьыште лукмо 709—11
ГД
номеран пунчалжым Россий Федерацийын Конституционный Судшын 1996 ий 14
декабрьыште пленарный заседанийыште лукмо пунчалжым шуктен толмо нерген
Указым подписатлышым. Тудын дене Марий Эл Республикын Конституцийжын 76-шо
лончыжын 2-шо
пунктшын да республикысе Кугыжаныш Погынын 1996 ий 26 августышто лукмо
385—Ш номеран пунчалжын действийыштым ик жаплан чарен шогалтем.
Тиде Указ денак, Россий Федерацийын Госдумыжын пунчалжым Россий Федерацийын
Конституционный Судшын ончымешкыже, Марий Эл Республикын Президентшым
сайлымашым
вес жапыш кусарем. Районласе, олаласе, ялсоветласе, поселкыласе
администраций-влакын вуйлатышыштым да яра округла деч республикысе
Кугыжаныш Погынын депутатше-влакым сайлымаш 22 декабрьыште эртаралтеш.
Мыйын шонымаште, республикыште талышныше ӱчашымашлан мучашым тыге гына
ышташ лиеш. Марий Эл Республикын гражданже-влак мыйын решением чын умылат
да тудым поддержатлат манын ӱшанем".
Тидын деч вара "Россий Федерацийын Государственный Думыжын 1996 ий 18
октябрьыште лукмо 709—П ГД номеран пунчалжым да Россий Федерацийын
Конституционный Судшын
1996 ий 14 декабрьыште пленарный заседанийыште лукмо пунчалжым шуктен толмо
нерген" Марий Эл Республикын Президентшын Указшым лудын пуымо.
21 декабрьыште шуматкечын тиде Указым да Президентын ӱжмашыжым "Марийская
правда" газетеш печатлыме. Икмыняр районышто (Моркышто, Параньгаште,
Звениговышто,
Марий Турекыште, Шернурышто, Курыкмарийыште) администраций-влакын
вуйлатышышт
милиций полшымо дене избирательный комиссийла деч бюллетень-влакым поген
налаш
тӱҥалыныт. 21 декабрь вашеш йӱдым республикысе Центризбиркомын членже-влак
Президентын Указшым каҥашеныт, тудым закондымылан шотленыт да сайлымашке
толаш чыла
избирательым ӱжыныт. Но информационный блокадылан кӧра Центризбиркомын
пунчалжым
21 декабрь кастене веле йӱкын лудмо. Тудо жапыште сайлымашке еҥ-влакым ӱжаш
ик
йӧн — листовкым шарымаш — гына кодын.
Тунамак Кугыжаныш Погынын черетан огыл сессийжым эртараш палемдыме ыле, но
кворум ситыдымылан кӧра тудым эртарен кертме огыл. Толшо депутат-влак
"Марий Эл
Республикысе граждан-влаклан" ӱжмашым возеныт да тудым листовко дене
шареныт.
Ӱжмашыште тыге ойлалтын: "Таче 1996 ий 21 декабрьыште 10 шагат эрдене
тендам
Правительстве пӧрт деке площадьыш лекташ ӱжына. Сайлымашым раш огыл жаплан
кусарыме нерген нигунам лийдыме да калыкын кумылжылан ваштареш улшо Указым
лукмылан
кӧра Марий Эл Республикын Президентшым сайлыме шотышто законностьым да
Россий
Федерацийысе конституционный порядкым шукташ кӱлеш. Президентын Указше —
намыс
да законым пудыртымаш, тидлан те мучашым ыштен кертыда да ыштышаш улыда.
Марий
Эл Республикын Президентшым сайлымаш жапыштыже — 1996 ий 22 декабрьыште
эртаралтшаш".
21 декабрь эрдене, игече йӱштӧ лийын гынат, Правительстве пӧрт ончылно
протестым
ыштыме, сайлымашлан полшымо шотышто митинг лийын. Тиде жапыште республикын
прокуроржо Н.М.Пиксаев ден Центризбиркомын председательже З.В.Эргубаев (шке
лӱмжӧ
дене частный еҥ семын выступатлен) республикысе Верховный Судышто
Президентын
Указшым чын огыллан шотленыт, суд Президент В.М.Зотинын Указшым закондымо
семын
палемден.
Тиде жапыштак Зотин лӱмеш Россий Федерацийын Президентшын Администрацийже
гыч
телеграмма толын. Тудлан сайлымашым кусарыме нерген Указым вашталташ
кӱштеныт.
Центризбирком председатель З.В.Эргубаевлан Марий радио да телевидений дене
ойлаш
йӧным пуымо ыле. Тудо сайлымаш палемдыме жапыште лийшаш нерген увертарен.
Зотинын сайлымаш жапым кусараш тӧчымыжӧ шотлан толын огыл. Бойкотым ышташ
тӧчымат
арам лийын. 22 декабрьыште сайлымашке 67 процент утла избиратель толын.
1996 ий 22 декабрьыште Марий Эл Республикын Президентшым сайлымаш итог
почеш эн
шуко йӱкым В.А.Кислицын поген — 47,3 процент. Йӱкым погымо шот дене кокымшо
верыш Л.И.Маркелов лектын (29,2 ), кумшыш — В.М.Зотин (9,76 ), нылымшыш —
И.Г.Хлебников (6,15 ), визымшыш — А.Г.Попов (1,16 ), а пытартыш верыште —
Г.В.Максимов (0,92 ). Кум процент избиратель чыла кандидат ваштареш йӱклен.
Марий Эл Республикын Президентшым сайлымашын кокымшо туржым эртараш 1997 ий
4
январьым палемдыме ыле. Тушко В.А.Кислицын ден Л.И.Маркелов лектыныт.
В.А.Кислицын республика мучко 205134 йӱкым (58,89%) поген. Тудын верч
шукырак
йӱкым Марий Турек районышто пуэныт — 89,68%, Юрино — 89,5%, Курыкмарий —
84,44%,
Параньга — 83,4%, Волжский районышто — 82,15%, а эн шагал йӱк Йошкар-Олаште
лийын — 37,9%.
Л.И.Маркеловлан чылаже 126246 избиратель шке йӱкшым пуэн — 36,24%. Эн шуко
йӱк
Йошкар-Олаште — 56%, вара Медведево ден Советский районлаште — 41,3 да
28,13%.
Марий Турек ден Юрино районлаште эн шагал — 7,4 да 8,5%.
3,47 процент избиратель чыла кандидат ваштареш йӱклен. 550209 избиратель
гыч
348315 еҥже, але 63,3 процентше, сайлаш миен.
Тыгеракын, сайлымашын кокымшо турыштыжо сеҥышыш В.А.Кислицын лекте да Марий
Эл
Республикын кокымшо Президентше лие.
Марий республикын илышыштыже у пагыт тӱҥале.



051297
************************************************************************
5—12

Константин Григорьевич Медяков 1929 ийыште Марий Эл Республикысе Курыкмарий
район, Ӱл Ямангаш ялеш шочын. Шымияш образованийым налмеке, Курыкмарий
педучилищыште, Марий педагогический институтышто, КПСС ЦК пеленсе Высший
партийный школышто
тунемын.
Республикыште кок альманах олмеш ик журналым ик комешак олыкмарла да
курыкмарла
лукташ тӱҥалмеке, К.Медяковым "Ончыко" редакцийыш пашашке налыт. Тыште тудо
шым
ий журналын ответственный секретарьжылан ышта. Тылеч вара тудо "Марий
коммуна"
(кызыт "Марий Эл") газет редакцийыш пура, коло ий коклаште тыште тӱрлӧ
отделым
вуйлата, редакторын олмештышыжлан ышта. 1980 ий шошым Константин
Григорьевичым
Марий книга савыктышын тӱҥ редакторжылан шогалтат. Пенсийыш лекмешкыже,
тудо
тыште пашам ыштен.
К.Г.Медяковым курыкмарий школлаште сайын палат: тудын возымо "Мары йӹлмӹ
грамматика. Синтаксис" учебникше почеш нылле ий утла туныктеныт, ты книга
кызытат туныктымаште кучылталтеш. Константин Григорьевич тале редактор да
журналист веле
огыл, поэт семынат палыме. Лирика сынан икмыняр почеламутшылан композитор-
влак
семым возеныт.
Номерыште лудаш темлыме ныл почеламутшо тудын поэзий чонан улмыжым эше ик
гана
ушештара.

Константин МЕДЯКОВ

Молан, таҥем, йомынат?

Юл серышке толмеке шошо,
Садер пелед шумеке ошын,
Тый шӱшпык йӱкым колышташ,
Лек рвезе жапым шарналташ.

Шарналте: мом мый йодынам,
Молан тый шкеже йомынат?
Я теле лийын йӱштырак?
Лум пырче лийын шӱштыра?

Ала поран капкат воктен
Йолгорным петырен оптен?
Ала омеш кончышыла,
Малдальыч: "Лийын — да чыла!"

Мыняре возышым письмам,
Кагазым локтыльым арам.
Коҥгаш кудалтымыла ялт
Вашмутде кодо кажныжат.

Лӱшка поран. Эрта телат.
Йӱкет уке. Йымен илет.
Векат, вучен шукташ ок лий,
Векат, пелен йоча, марий...

Но мо-гынат, толмеке шошо,
Садер пелед шумеке ошын,
Тый шӱшпык йӱкым колышташ,
Лек рвезе жапым шарналташ.

Ош лум. Шем рок.

Пошкудем Николай Ерошкин лӱмеш. Тудо Чечняште 1995 ий 3 январьыште колен.

Окна ваш ончен вес окнашке.
Кошташ шыч ӧркане пашашке.
Вуеш шуын, кайышыч салтакыш,
Да шинчыч вурс имньышке — танкыш.

Вокзал гыч пуалын тулсалым,
Вуй ваке тулсалым пуалын...
Шуктен эл присягым, приказым,
Атакыш лекташ шыч отказе.

Могай улмаш тиде атака!..
Колтеныт Чечня гыч салтакым.
Колтеныт пыштен колоткашке,
Йӧршешлан,
нигуш толдымашын.

Да кӱдырчӧ пуйто рашкалтыш
Ош телым солам — Ямангашым.
Шем пыл-влак кавам мучко шерыт,
Лум пырче-влак пульыла велыт...

* * *

1995 ий 8 январьыште Чечняште колышо Эдуард Савинов лӱмеш.

Шынден веле шуктышым точкым —
Мылам конден кучыктышт почтым.
Юмашне! Ялна мо каргалтын?
Увер колымаш ден кылдалтын.

Мардеж пуалеш, пылым вӱдыл,
Адак Ямангашыш пеш шыдын.
Кок эрге, уремышке лектын,
Тетла огеш ошкыл эветлын.

Шӱм тич поро кумыл ден темын,
Иленыт кугемын, весемын.
Жап шуо, салтак нуно лийыч
Саклаш манын пуйто Российым.

Тыгай вучен коштдымо ойгым
Авалан кузе чытыман гын?
Шӱм-чонышт йӱла со шикшаҥын,
Саҥга молемеш куптыраҥын.

Могай тиде ойго, могае!..
Тыгай ойго — шӱм кӱрлмӧ гае.
Кок эрге... Кок ӱмыр — волгалтше...
Камвозыч тораште. Да возыч — солаште...

Той пуч ойгана чонан семын,
Колта ял ӱмбак шӱлык семым.
Куэ-влак, залп йӱкыштӧ лӱдын,
Шем рокыш велат ошым, лумым.

Вӱдлан

Ӱэпу рӱпша йолвам,
Ӱдыръеҥ вӱдлан вола.
Чылт воштончыш гай памаш,
Коктын
сай туш ончалаш.

Эҥер гоч тывек вашкен,
Каче ӱдыр дек вончен.
Таве омыжым монда,
Вӱдым ямдылен шында.

Каче вӱдварам налеш,
Лӱҥгалталын ошкылеш.
Коктын тайылым кӱзаш
Йӧсыжат уке улмаш.

Ӱдыр, каче веселан
Таушталыт тавылан.
Яклештде, шыман гына
Ошкылалыт коктынат.

Тайылым кӱзен шумек,
Вӱдвараже — ӱдыр дек.
Порсын тувыр — ошо пеш,
Ошын кумыл волгалтеш.

Марий йылмыш В.Абукаев-Эмгак кусарен.





051397
************************************************************************

5—13

ПИСАТЕЛЬ ДА ЖАП

ЫНЖЕ НОЙО ӰМЫР ИМНЕ

Писатель Ахмет Асаев дене вашмутланымаш

1912 ий марий литературлан моткоч чапле, кугу "лектышан" лийын — тунам ош
тӱняшке толыныт ончыклык писатель-влак Николай Арбан, Ахмет Асаев
(Асылбаев), Олык
Ипай, Михаил Калашников, Мичурин Азмекей, Иван Смирнов да Алексей Эрыкан.
Но кызыт нунын кокла гыч иктыже гына мемнан коклаште уло. Тиде — Ахмет
Асаев, Марий
Эл культурын заслуженный пашаеҥже. Тудо тыгак — тачысе кечылан эн кугу
ийготан
марий писатель. Ахмет Асылбаевич 1912 ий апрель мучаште Ошвиче воктенсе
Марий
Елтек ялеш шочын, но ача-аваже эн изи эргыштым кеҥежым иже возыктеныт,
сандене
тудын шочмо кечыжлан 15 июнь шотлалтеш. А.Асаев чын аксакал гына огыл, а
пӱтынь
марий литературышто икымше писатель, кудыжо шкенжын 85 ий темме юбилейже
вашеш
сылнымут журналлан интервьюм пуа. Але марте нигӧмат ӱмыр имньыже тыгай
кӱкшытыш
кӱзыктен шуктен огыл. Ахмет Асылбаевич дене отдел редактор Гельсий Зайниев
мутлана.

Г.З. Ахмет Асылбаевич, ятыр ий ончыч ойлымыда гыч палем: Тендан паша
биографийда
мыйын шочмо ялыштем — Мишкан районысо Кульчубайыште — тӱҥалын. Те тушко
1931 ий
тӱҥалтыште Пӱрӧ педтехникумым ончылгоч тунем пытарыме деч вара миенда,
тӱҥалтыш
школышто кеҥеж марте пашам ыштенда. Палаш оҥай ыле, тидыже кадр ситыдыме
дене
кылдалтын ыле мо? Тендан семын тыге пашашке колтымо моло еҥат лийын?
Кульчубай
ялыште пашам ыштыме жапда гыч могай шарнымаш кодын? Мут толмашеш каласем,
тунамсе школ пӧрт кызытат уло, а школжым ынде индеш ий тунемманыш савырыме.
А.А. Мыйын ныл тылзе туныктен илыме школ пӧрт кызытат уло манын
увертарыметлан
тау. Уке гын, эре шонен коштам ыле: саде пӧрт олмыштыжак шинча мо?
Мый Кульчубайыш 1931 ий февральын первый кечылаштыже мийышым. Пӱрӧ ден
Кульчубай
кокласе ала-могай ялыште 43 размеран ботинкым нальым, изиракше (42 размер)
уке
ыле. Пальто йымалнем комсомол гимнастерко лийын, а ваче гоч — портупей.
Очыни,
изишак Николай Островскийла койынам.
Пӱрӧ педтехникумым тунем лекташ ныл тылзе кодын ыле. Комсомолец улмемлан
кӧрак,
витне, ялыш учительлан кучен колтышт. Мый, тулык рвезе, кок кеҥежым
техникумын
подсобный сад-пакчаштыже пашам ыштенам, а ик кеҥежым тушто вуйлатыше
лийынам.
Кульчубай школ вуйлатыше Вера Николаевна Ибагишева, марийже деч ойырлышо
ӱдырамаш, школыштак ила ыле. Тудо мыйым сайын вашлие. Пашашкем шӱшкылташ,
туныктылаш
тыршен огыл. А мый у семын — проектный метод манме шот дене — туныктенам,
урокын
содержанийжым колхоз пашалан келыштаренам. Тидлан верчын Мишкан район газет
гоч
мокталтеныт ыле.
Тунам коллективизаций каен шоген, класс кучедалмаш талышнен. Мылам
палемдыме пачерыш миен пурымем годым тушто суртоза Андриянов ден ончычсо
туныктышо Алтышев
(лӱмыштым монденам) ӱстел коклаште аракам йӱын шинчат ыле. Эрдене ончем —
иктыжат уке. Когыньыштымат поген наҥгаеныт. Векат, ала-мо шотышто
титаканлан шотленыт.
Эше мо шарнымашеш кодын? Икана верысе милиционерым арестоватлаш полшышым.
Эрлашыжым раймилиций гыч кудал тольыч, йодыштыт: "Могай права дене
милиционерым
арестоватленда, молан наганжым шупшын налында? Тендам шкендам шындаш
кӱлеш!"
Арестоватледа гын, манам, мый тендан ӱмбак вуйым шиям. Молан шке штатыштыда
йӱшӧ
милиционерым кучеда, молан тудо калык ӱмбак йӱшывуя лӱйкала? Тиде "паша"
тыгай
мутланымаш деч умбакыже ыш кай.
Вес случай. Икана ала-могай сомыл дене Мишканыш, ронош, кайышым. Тидым
пошкудо
Чорай школ директор Папаев пален налын да, туныктышо-влаклан пашадарым
кондаш
манын, мылам чекым пуэн колтыш. Кондышым. А вет райцентр гыч йӱдым
пӧртылынам.
Кызытат ӧрам: молан тыгай пашам шукташ келшенам? Вет мыйым корнышто толен
але
пуштын кертыт ыле.
Да, тунам ме, комсомолец-влак, ӧткыр (чолга, лӱдын-аптыранен шогыдымо —
Ред.)
ыльна.
Очыни, пӱрымашемак тугай лийын: ялысе школым ныл ий олмеш кумытышто тунем
лектым. Пӱрӧ педтехникум гыч экзамен деч поснак школ пашашке ужатышт. Марий
пединститут гычат, ныл тылзым тунем шуктыде, ВЛКСМ обкомыш нальыч.
Госэкзаменым кучымо
олмеш диплом пашам аралышым.
Г.З. Айста ынде мутнам шочмо ялда велыш савыралына. Тендан шочын-кушмо
Дӧртыльӧ
районышто латкок марий ял уло. Но, пожале, иктыжат Марий Елтек (рушлаже
Байгильдино) наре чапланен огыл. Мо мый палем, тушеч ятыр лӱмлӧ еҥ лектын.
Нунын нерген
кӱчыкын каласкален пуыза. Тидымат палаш оҥай ыле: шочмо ялышкыда пытартыш
гана
кунам миенда? Тудо самырык годсыда дене таҥастарымаште кушкын, тӱзланен мо?
Тушто, ялыштыда, родо-тукымда гыч кӧмыт илат? Нунын дене кылда могайрак?
А.А. Икана Шкетан лӱмеш Марий театрын артистше-влак гастроль дене коштмо
годым
мемнан ялыште лийыныт. Тушеч пӧртылмеке, Степан Иваныч Кузьминых мылам
ойла:
"Ахмет Асылбайыч, ынде пенсийыште улат, кеч кеҥеж жаплан илаш ялышкет молан
от
кай? Могай мотор ял! Могай сӧрал вер!"
Чынжымак, ялна сылне, тудо Ошвиче эҥерын кӱкшӧ авасерыштыже шинча. Сер
йымалне
шым уштыш шуйналтше иксаер шарлен кия. Тиде — Ошвичын кадем (акрет) годсо
йогын
корныжо.
Ошвичын кок авасер коклаже кум уштыш наре лиеш. Тиде кумдыкым олык, ӱлыл
пасу,
арама, тыгыде ер-влак айлат. Кол ден кайыквусо тушто утымешке — от ӧркане
гын,
кучо веле. Кеҥежым вӱд корно дене Ӱпӧ, Озаҥ але Моско велыш лектын кошташ
Ошвичын вес серыштыже пристань уло.
Елтек чынжымак йырваш палыме ял. Ожно тудо пайремлан поян ыле. Марий йӱла
дене
кылдалтше пайрем-влак деч посна татар ден башкир-влакын сабантуйышт дене
иканаштак Йыйын (Погын) манме пайрем эртаралтын. Тушко воктенсе ялла гыч
веле огыл,
Ошвиче вес могырышто илыше Мишкан вел марий-влакат толыныт.
Ялысе школ кунам почылтын, рашыжым ом пале. Пеш шукертсе школ. Грамотым
палыше-влак ӧткыр еҥлан шотлалтыныт. Мемнан ял гыч ик марий Пӱрыштӧ илен,
шке пӧртшӧ
лийын. Мый тудын дене лийынам, но лӱмжӧ мондалтын. Учитель Шамратов Сергей
Саликаевич кумдан палыме еҥ ыле. 1917 ийыште Пӱрӧ олаште эртыше Икымше
марий калык
погынышто секретарь сомылым шуктен. Туштак вес туныктышо — Кугубай Маныкаев
—
лийын. Асылбаев (мемнан тукым гыч огыл) кугу чинан офицер улмаш, тудым
граждан
сар годым лӱеныт. Сергей Саликаевич Опаеват офицер лийын. Кызытсе тукым гыч
мемнан ялын ӱдыржӧ Софья Петровна Манаева-Чесноковам палемдыман, тудо
Финляндийыште
шинчымашым нӧлтен. Ик землякем генерал марте кушкын. Фамилийжым серен коден
омылат, монденам.
Творческий пашаеҥ кокла гыч Кугубай Маныкаев ден Сергей Опаев утларак
палыме
улыт. Опаев ик жап Красноуфимскысе Уралмарий педтехникумышто туныктен, вара
Йошкар-Олашке куснен, фельдшер-акушер школышто да педрабфакыште марий
йылмым туныктен, шочмо йылме дене учебникымат луктын. Пачерже Свобода
(кызыт Вашский) уремысе 26-шо ¹-ан пӧртыштӧ ыле, Шабдар Осып дене коридор
гоч гына иленыт. Пайремым
пырля эртареныт. Икана мыят миенам. Шабдар Осып мураш йӧрата ыле, а Опаевын
ватыже Елена Алексеевна — кушталташ.
Кугубай Маныкаев — марла серыме икымше "Сарбика" поэмын авторжо. Тудын
мӧҥгышкыжӧ йоча годым ятыр гана миенам. Илыш-корныжо моткоч оҥай. Тудын
нерген посна
очеркым возенам, ончыкыжо "Корнына пырля лийын" сборникыш пурышаш.
Шочмо ялыш миен коштмо шотышто языкан улам. Характерем тугай — жапым
утларакше
кабинетыште эртарем, кошташ ом йӧрате. Теве садланак ялышкем 1947 ий деч
вара
миен омыл. Тушто Асыл изам ила ыле, кодшо ийын колыш. Кызыт Алик эргыже да
Анна
шешкыже илат. Анна школышто историйым туныкта, Марпединститутышто заочно
тунеммыж годым сессий жапыште мый денем пачерлан илен. Шукерте огыл тудын
деч письмам
нальым. Воза: мыйын юбилеем вашеш школышто выставкым да сылнымут касым
ямдылат.
Г.З. Ахмет Асылбаевич, шкаланда Асаев псевдонимым могай амал дене налында?
Тудо
кушеч лектын? Кунам икымше гана тудым шке возымыда йымалан шынденда?
Шарналташ
гын, ик жап марий литературышто псевдоним шагалеммыла чучеш ыле. А пытартыш
жапыште угыч ешаралташ тӱҥале: Ялзак, Арсак, Эмгак, Энсул, Сӱзлэҥер, Ози,
Ояр...
Кузе шонеда, возышо еҥлан псевдоним кӱлешак мо? Теве 50-ше ийлаште ик автор
Онар
Васлий лӱм дене возкалыш. Но тудо Онар гына огыл, изи писателят лийын ыш
шу.
Очыни, айдемым лӱм огыл, а паша чапландарышаш. Тиде икте. Вес могырымжо,
литератур лӱм йоҥгалтмыж денат сылне лийшаш, а кунам тудо лӱмдылтыш, рушла
манаш гын,
кличка семын йоҥга, тунам нимо сӧралжат уке. Тидын шотышто Те кузе шонеда?
А.А. Псевдоним шотышто тыйын оет дене келшем. Кӱлеш-оккӱллан шке ӱмбак вес
"фамилийым" ешарен налмаш писательым ок чапландаре, шонем. Чын, тиде
традиций ожнысо жап гычак толеш. Чавайн, Ӱпымарий, Эвайн, Палантай, Шкетан,
Олык Ипай... Кажныжын молан ты лӱм дене сераш тӱҥалмыжым ме умылена.
Икманаш, нунын сылнымут
лӱмышт я эртыме илыш-корно, я творчестве паша дене чак кылдалт шога.
Ынде шке нергенем. Первый гана А.Асаев лӱм дене 1962 ийыште "Муркайык ден
Кӱслезе" ойлымашем лекте. Тудо жапыште "Ошвичыжат, йӱксыжат" романым возаш
тӱҥалынам
ыле. Адакшым 1961 ийыште МарНИИ гыч "Ончыко" журналыш куснышым. Вес
семынже, научно-литературоведческий паша деч ойырлен, художественно-
творческийыш вончышым.
Ондакше критический статья ден школ учебник-влакым Асылбаев фамилий дене
луктынам. Пашаштем у йыжыҥыш куснымек, сылнымутан произведенийлам Асаев лӱм
дене савыкташ тӱҥальым. Чынжым гын тиде вет псевдонимат огыл, а кӱчыкемдыме
фамилием —
кум буквам луктын шуымо. Адакшым кужу фамилийым каласаш да возаш йӧнанжак
огыл,
Асаев — йӧршын вес паша.
Г.З. Те, Ахмет Асылбаевич, "Ончыко" журналын историйыштыже тӱҥ редакторлан
эн
кужу жап пашам ыштыше еҥ улыда. Тендан годым тираж эн кугу лийын. Тыгайже
таче,
йорло саманыште, лач омеш гына конча. Мо кӱшеш, могай йӧн дене журналым
шарен
кертында? Тиде икте. Вес могырым ончалмаште, Тендам кызыт южышт шӱктараш
толашат. Теве кодшо ийлаште савыкталтше ик эссен авторжо туге сера, пуйто
тӱҥ редакторлан Колумбын шогалмыж деч ончыч журналыш самырык тукымлан корно
петырыме улмаш. Эсогыл сай произведенийымат печатлен огытыл, авторым поктен
колтылыныт.
Пуйто Те, тӱҥ редактор, ойленда: "Ончыко" — Писатель ушем член-влаклан
гына".
Тиде чын мо? Тендан жапыште самырык алмаштышым куштышашлан мом ыштыме? Кугу
опытан писатель-влак литературный шольо-шӱжарыштым кузе онченыт? Кызытсе
самырык
автор-влак нерген шонымашда могай? Нунын деч мом вучыман?
А.А. Кугу да неле йодыш. Вик каласем, мыйын тӱҥ редактор улмем годым,
1961—1972
ийлаште, "Ончыко" журнал гыч нигӧ нимогай самырык авторым поктен але вурсен
колтен огыл. Чын, ик случай лийын. Тӱҥалше прозаик (А.Асаев кызыт кугу
мастарлан
шотлалтше ик писательын лӱмжым каласыш, но мый тудым тыште ом ончыкто —
Г.З.)
редакцийыш ойлымашым конден ыле, военный темылан. Журналыште прозым тунам
Мичурин Азмекей редактироватлен. Тудо мыйын ончылнемак саде авторым чотак
вурсыш,
"Плагиатор улмет дене писатель лийнет мо?" манын шылталыш. Азмекейын
кидыштыже —
"унан" ойлымашыже, ончылныжо — рушла ойлымаш (лӱмжымат, авторжымат кызыт ом
шарне). Редакторна кондымо ойлымаш гыч посна верлам лудеш да тунамак рушла
оригинал
дене таҥастара. Вара рвезе автор деч йодеш: "Ну, ынде мом манат?" Тылеч
вара саде "прозаик" шуко жап редакцийыш вуйжым ыш ончыкто. Чот вожылын,
витне.
Тыгаят лиеден. "Марий коммуна" газет редакцийыште ыштыше, шкеныштым поэтеш
ужшо
еҥ-влак тушто йӧрдымылан шотлымо почеламутыштым мемнан дек нумалаш
йӧратеныт. А
вет межат сокыр лийын онал, мом кондымым аклен моштенна. Мутлан, Макс
Майнын
ятыр почеламутшым я пӧртылташ, я Колумблан ачалаш логалын. Тиде автор вет
шкенжыным печатлыктыме шотышто, рушла манаш гын, пеш настырный ыле!
Самырык-влаклан Валентин Колумб годым гына журналыш корно почылто манме
йӧршын
шоя. Мыят, моло пашаеҥат нигунам ойлен огынал, пуйто "Ончыко" — ушем член-
влаклан гына. Самырык писатель ден поэт-влак мый декем шуэн пуреныт, а
коштыныт Колумб деке. Молан? А теве молан: журналлан издательский планым
тудо ямдыла ыле.
Логически шоналташ гын, тыге лектеш: мыйын тӱҥ редактор улмо годым самырык
вийлан журналыш корным пуйто отвественный секретарь Валентин Колумб петырен
шоген
(?!). Ӧрат веле, айык вуй дене кузе тыге мутым кышкылташ лиеш?
Журнал полшымо дене шагал огыл писатель кушкын. Тидым рашемдаш шонышылан
тошто
номерлам шерген лекмат сита.
Литератур историй гыч палем: С.Чавайн, М.Шкетан самырык писатель-влаклан
поро
кумыл дене полшен шогеныт. А М.Казаковын, С.Вишневскийын, Г.Матюковскийын,
С.Ибатовын полшымыштым шке шинчам денак ужынам. Кызыт кӧ ты суапле пашам
ыштен
кертеш? Семен Николаев, очыни. А критикна-влак ынде уке гаяк улыт. Тугеже
критик
секцийын пашажым, тӱшкан полшымо сомылым вияҥдаш кӱлеш. Писатель ушем тидым

ушышто кучышаш.
Ынде тираж шотышто. 1961 ийыште мыйын почешемак — ӱжмемлан кӧра — журналыш
Вениамин Иванов ден Мичурин Азмекей тольыч. Тунам тираж кум тӱжемат пеле
экземпляр
гына ыле. А 1972 ийыште 14 тӱжемат пелыш шуо. Тидым мо кӱшеш ыштен кертме?
1. Ондакше литератур журналлан келшыдыме ятыр материал савыкталтын. Ме тиде
йогыным чотак иземдышна, автормытлан пӧртылташ тӱҥална. Тидлан верч мыланна
сырышат лиеден, но ме корнына гыч кораҥын огынал.
2. Курыкмарла лудшо-влакын улыжат витле экземплярым гына налмыштым
рашемдышнат,
журналеш тиде наречий дене печатлымым чарнышна. Партий обком дене кутырен
келшыме почеш, курыкмарий автор-влакын возымыштым ий еда посна книга дене
луктедаш
тӱҥальыч.
3. Районлашке корным такыртышна, уло редакций дене школлашке лектын
коштынна,
вашлиймаш касым эртаренна.
4. Кажне ийын визымше номерыште вкладыш манме ластыкым печатленна, тудо
журналын
тачысе да эрласе пашаж дене палдарен. Подписчик-влак саде ластыкым
пошкудыштлан,
йолташыштлан пуэденыт, тыге верлаште шке шогтан агитаций каен шоген.
5. Журналын рӱдыжлан прозым шотлен, тудлан верым утларак ойыраш пижна, а
поэзийлан корным изишак аҥысыремдышна. Тыгак ыштышна лудшо калыкын кумылжым
савырен
кертдыме "ученый" материал-влак шотышто. Тиде "языкемлан" верчын южо автор
мыйын
ваштареш пӱйым шыра ыле.
Тачысе самырык автор-влак ӱшаным сӧрат мо? Кызыт илышыштына чыла могырымат
кугу
вашталтыш лийын шога. Тидымак ужына литератур ден искусствышто. Кунам
Кузьма
Смирнов ден Эрик Сапаев колышт, мый кугу шонымашке возым: "Ынде марий музык
кавыскак мо?" Йоҥылыш лийынам. Ончалза, кызыт мемнан дене могай тале
композитор
ден музыкант-влак кушкын шогалыныт. 30-шо ийла тӱҥалтыште утларак палыме
кок
пӧръеҥ мурызо гына ыле — Янай ден Данилов. А таче? Шотлен от пытаре.
Ӱдырамаш
мурызо коклаште ик Вера Смирнова веле кугун палдырнен. А кызыт? Ятырын
улыт, иктыж деч весыже сай, уста.
Литературышто сӱрет вестӱрлырак. Сылнымут — музык але муро огыл. Литератур
музык
ден мурылан кушкаш полша гынат, шкеже калык шинчаш музык ден муро семын
огеш
кончо, книгаш, кагазеш вӱдылалт ила. 50—70-ше ийлаште С.Николаев, Н.Лекайн,

М.Казаков, С.Вишневский, Г.Матюковский, А.Волков марий литературын рӱдыжӧ
лийын
шогышт. Ынде нуно уке улыт, ынде у тукым кушкын. Тудо у семын воза, тидыже
поснак поэзийыште да драматургийыште шижалтеш. Но кызытсе тукымын
творчествыж нерген общелитературный шонымаш (мнений) але уке. Критике
умшашкыже вӱдым подылшо
гай. Писатель ушем, тӱшкан погынен, каҥашымашым ок эртаре. Литератур кас
шарнаш
гына кодын. Лач радиопередаче лиеда. Адакшым мый тазалык да шинча удалан
кӧра
самырык-влакын возымыштым шагал лудам. Сандене нуно мом сӧрат, мом вучыман,
каласаш йӧсӧ. Но сай ончыклыклан ӱшаныме шуэш. Ӱшанаш кӱлеш.
Ӱдыр-влакын литературыш тӱшка дене толмыштым поснак палемдыман. Ожно,
мемнан годым, ӱдырамаш кокла гыч самырык литератор улыжат кум-ныл еҥ ыле:
М.Евсеева,
В.Бояринова, Н.Ялкайн, Ильина... Ильинаже вашке мондалте. Кызыт ӱдыр-
влаклан
сылнымутыш чолган пурашышт нунын культурышт, литературный шинчымашышт кушмо
полшен, шонем. Тыгай сӱретым пошкудо калык литературлаштат ужына. Мыланна
кутлен
(саламлен) каласаш веле кодеш: тек ӱдырна-влак пӧръеҥ писатель-влак дене ик
радамыште таҥасат!
Г.З. Те шуко ий критик-литературовед семын пашам ыштенда. Ынде утларакше
драматург да прозаик улыда. Кӧн "киндыже" куштылгырак? Критикын але
сылнымутым возышын? Куштылго але неле гын — молан, мо дене?
А.А. Критике нерген шаҥге икмыняр мутым каласышым. Молан критике гыч прозо
ден
драматургийыш куснымо шотыштат изишак умылтарышым. Тый, Гельсий шольо,
йодат:
кудо жанрыште пашам ышташ йӧсырак але куштылгырак?
Вашмут икте лиеш. Чыла жанрат йӧсӧ. Критик сомыллан пижынат гын, пеш кугу
шинчымашан, эрудициян лийман. Критиковатлыме авторет дечат южо йодыш
шотышто шукырак
палыман. Шинчыман общий историйым, литератур историйым да теорийым. Эше
сай, кунам критик шкежат сылнымутан произведенийым возкален але возкала.
Кудо жанр нелырак? Тидыже шукертак пале. Эше Максим Горький ойлен: эн неле
жанр
— драматургий. Пьесылан ойырымо изи кумдыкышто тема ден идейым почын пуымо
дене
пырля герой-влакын характерыштым келгын сӱретлыман. Тиде уке гын, пьесе
уке. Событийым гына ончыктымо авторым огеш утаре.
Г.З. Ахмет Асылбаевич, айста ынде адакат самырык жапышкыда пӧртылына. Те
пединститутым тунем пытарыме годым диплом пашам Шкетанын творчествыж
негызеш возенда.
Йолташда-влак Семен Байбулатов Шабдарын да Федор Казанцев Чавайнын
мурпогыштым
лончыленыт. Чавайным да Шабдарым вара лӱен пуштыныт. Тыгак пытареныт
Казанцевым.
Байбулатовым партий гыч кожен луктыныт. Тендан "геройда" Шкетан колымыж
дене
репрессий деч огеш утло гын, Тыландат, очыни, лагерь корным ончыктат ыле.
Кузе
шонеда?
А.А. Пединститутышто тунемме годым икымше курсышто группына лучко еҥан ыле.
Пытартыш ийлан лу еҥ кодо. Тушечын ныл еҥже репрессийыш логале. Тый чыным
ойлет:
мый Шкетан нерген огыл, а, мутлан, Николай Мухин нерген возем гын,
пӱрымашем вес
семын савырнен кертеш ыле. Но Мухин нерген мый огыл, а Кирилл Краснов серыш
да
тиде пашажлан верчын Йошкар-Оласе тюрьмаште ныл тылзе але пел талук
(рашыжым ом
шарне) шинчен лекте. Федор Казанцев институт деч вара Шернур педучилищыште
туныктыш, тудым тушеч кучен наҥгаеныт да лӱеныт. Александр Лебедев диплом
марте
тунем ыш шукто — газет пашаш кайыш. Туге гынат тудым арестоватленыт. 1938
ий 10
майыште СССР Верховный судын Военный коллегийже Лебедевым лу ийлан лагерьыш
колташ пунчалын. Тудо тушеч ыш пӧртыл.
Мый денем пырля тунем пытарыше Фома Юадарым Карелийыш лагерьыш колтеныт.
Пӧртылмекше, мый декем кок-кум гана унала толын кайыш. Шуко каласкалыш. Эн
оҥайже теве
мо. Юадарын илыме лагерьыш вара Карачаров, Марий АССР НКВД-ын вуйлатышыже,
логалын. Икымше гана вашлиймышт годым Юадар коҥгаш олтен шинча улмаш. Икте-
весыштым
паленыт, мутланаш тӱҥалыныт. Фома йодын: "А теже кузе тышке верештында?"
Карачаров тудын пылышышкыже шыпак каласен: "План не выполнил, план не
выполнил". Могай
жапыште мыняр еҥым репрессироватлыме шотышто Моско гыч планым пуэн шогеныт.
Кӧ
"тушманым" удан кычалын, тудым шкенжым мут кучаш шогалтеныт. Карачаровын кӧ
тугай улмыжым пален налмек, икана заключенный-влак "темныйым" ыштеныт —
топкен налыныт. Вара ончычсо палачым вес лагерьыш кусареныт.
Николай Мухин але репрессийыш логалшаш вес писатель нерген дипломым возем
гын,
мо лиеш ыле? Кӧ пала. Красновын гай але ударакат корныш пурен каем ыле
докан.
Г.З. Эртыме корным вурсымаш кызыт модыш савырнен. Кӧ чотрак вурса, тудо
шкенжым
талырак демократеш ужеш. Тыгай еҥ-влак ойлат, пуйто лач совет стройын
шыгыремдымыжлан кӧра шагал огыл творческий пашаеҥ ӱмыр лугыч лийын.
Умбакыже ятыр лӱмым
каласат. Те кузе шонеда, нунын ойган пӱрымашыштлан тошто системе гына
титакан
мо?
А.А. Тиде трагедий тема нерген ойлаш куштылго огыл. Тидлан писатель,
политик,
социолог лийме гына шагал. Эше психолог лийман, айдемын кӧргӧ чонжым умылен
моштыман. Айдемым илышыште тудын чонжо, шижмашыже, ушыжо, тӱняумылымашыже,
характерже, нервный системыже иктеш кучен ашнат. Теве тиде ик кылдышыште
иктаж-могай
келшыдымаш шочеш гын, айдеме лушка, шкенжым кучен кертдымыш савырна. Тидлан

тӱрлӧ амал лийын кертеш: я айдеме кӧргысӧ, я тӱжвалсе, ӧрдыжсӧ.
Да, шуэн огыл эше илышаш да илышаш еҥак мемнам коден кая. А мо тудым тышке
шуктен — жапыштыже огына пале. Вара иже палена, но уже полшен огына керт.
Айдемын
ӱмырыштыжӧ социальный да моло тӱрлӧ ӧрдыж амал-влак кугу рольым модыт.
Кызыт илыме условийна могайрак? Мый икте нерген шонем. Капитализм гыч
социализмыш, а вараже, мӧҥгешла, социализм гыч капитализмыш вончымаш да
тидлан кӧра илыш
йӧн вашталтмаш айдеме чоным, ушым, характерым чотак локтыльо. Еҥ-влак "Илаш
але
колаш?" манме проблемым куштылгын ончаш тӱҥальыч. Ожнысо рыцарь-влак,
дуэльыш
лектын, икте-весыштым чаманыде, рушла манаш гын, помпезно пуштеденыт.
Мемнан-влак илыш дене вес семын — шулдын, куштылгын, шоналтыде —
чеверласат. Тыштыже
эше культурын ситыдымыже да арака полшат. Мутат уке, южгунамже обществын
политический, социальный системыж могырым шыгыремдылмашат шке рольжым
модеш. Кызыт,
демократий жапыште, тидлан условий кугун лийшаш огыл ыле. Но...
Г.З. Тыланда 60 ий теммым палемдыме годым Сергей Ибатов-Эман возен: "Я не
знаю,
кроме А.Асылбаева, другого человека, который сумел бы в критических
ситуациях
всегда оставаться эпически спокойным, уравновешенным". Коеш, Те вес еҥым
шыде
пар дене перен пуаш, шоналтыде ойлен кышкаш огыда йӧрате. Шке ойдам тунам
гына
луктын каласеда, кунам тудын чын улмыжлан тичмашын ӱшанеда, шонымашдам
конъюнктурлан кӧра огыда вашталтыл. Конешне, жап эртыме дене айдемат, тудын
шонымашыжат
вашталтыт. Но моткочак ӧрыктара, кунам ик еҥак таче тыге, а эрла йӧршын вес
семын ойла да воза. Литературыштат тидымак ужына. Кузе шонеда: тыге
серкалыше-ойлыштшо-влак кунам чыным луктын каласеныт — социализм жапыште
але кызыт? Але тунамжат, тачыжат нунын мутышт шӱм-чон гыч лектын огыл, а
лач яра муторгаж лийын?
Тыгай перевертыш койышым кузе акледа?
А.А. Да, перевертыш манме еҥ-влак мемнан литературышто веле огыл улыт. Нуно
кызыт чыла пашаште, чумыр элыште пошеныт. Садлан кызытсе жапнам "век
перевертышей"
манашат лиеш. Курымжак тугай вет: шеме гыч йошкаргыш да йошкарге гыч шемыш
куснымаш. Тидлан верчынак кызыт литературнам (тудым ме пеледшылан шотлена
ыле) чын
аклен моштымо проблеме шогалын. Мыланна "Иван, не помнящий родства" семын
лийман
мо? Тылеч ончычсо литературыштына сайже лийынак огыл мо? Социализмжат,
советшат
йӧршын ия пӱрымӧ лийыныт мо? Тиде тыгак гын, кузе вара ме фашизмым сеҥен
кертынна?
Личность культ жапыште возымо литературым аклыме годым улыжат ик принцип
лийшаш,
тиде — объективность. Сталин нерген кызыт ойлымо але возымо годым кузе
тудым
уэмдаш, вес еҥыш савыраш, пашаштыже да илышыштыже сай ден удажым
вашталтылаш
огеш лий, тугак тунам возымо литератур произведенийламат тудо жапысе илыш
ойыртемым шотыш налын лончылыман. Мутлан, С.Чавайн ден М.Шкетанын южо
возымашкышт
соцреализм шӱлыш шыҥдаралтын манме амал дене нунын чумыр творчествыштым
вурсыман
мо? Уке, ок лий тыге ышташ. Чавайн ден Шкетан марий литературышто классик
лийыныт, улыт да эреак тугай лийын кодыт.
Г.З. Пушкинат, Твардовският, Шолоховат, Чавайнат калык писатель але калык
поэт
лӱман лийын огытыл. А кызыт ме Писатель ушем член коклаште тыгай лӱман
мыняр еҥ
улмо шот дене уло Российыште ик эн ончылно каена, пожале. Тиде сай але...
Кузе
шонеда: писательлан чап лӱм кӱлеш мо? Кӱлеш гын, тудым кунам пуыман:
айдемын талантше пелед шумо жапыште але илышаш кечыже мучашке шумо годым
(мемнан дене пытартыш жапыште лач тыге ыштылыт)?
А.А. Мыят вашмутем йодыш гыч тӱҥалам: кӧ тугай классик? Кӧ тугай калык
писатель,
калык поэт? Артистлан, туныктышылан, моло профессиян пашаеҥ-влаклан тӱрлӧ
почет
лӱмым пуэдат. Тиде радамышкак пурат калык писатель ден калык поэт лӱм-влак.
Нуным власть органын пунчалже почеш "пӧлеклат". Тыгодым критерий могай
лийшаш? Вик
каласыман, ты шотышто нимогай норматив да мойн уке. Изишак мыскара йӧре
каласаш
гын, кунам кузе, кӧлан кузе пиал шыргыжалеш вет.
Мый 1990 ийыште "Марий коммуна" газетеш "Литературыштына мыняр классик
уло?"
статьям печатлышым. Тидлан самырык курыкмарий поэт И.Лобанов газет гоч
вашештыш,
"Классикым калык палемда" мане. Энциклопедийыште возымо почеш, классика мут
образцовый, первоклассный манмым ончыкта. Классик — шке элыштыже веле огыл,
моло
вереат кугун палыме еҥ. Классический возымашын ик ойыртемже уло: тиде
мутсаска
нигунам ок тоштем. Калык писатель ден поэт-влакын произведенийышт тиде
критерийлан келшат мо? Почет лӱмым пуымо годым тидым шотыш налыт мо? Очыни,
чыла годымжак огыл. Утларакше писательын мыняр книгам лукмыжым ушышто
кучат. Кӧ чынжымак
народный, а кӧ огыл — тидлан вашмутым вескана историй пуа, очыни.
Г.З. Пытартыш йодышем, Ахмет Асылбаевич, тыгай лиеш. Кугу ийготыш шумеке,
кеч-кӧат эртыме корнышкыжо савырнен ончалеш, шке ӱмыржылан, пашажлан могай-
гынат иктешлымашым ышта. Те тымарте ыштыме пашада гыч эн кӱлешанлан, эн
тӱҥлан, эн шергылан мом шотледа? Айдеме семын, ача семын, литератор семын
шкендам пиаланлан
шотледа мо? Тыланда кавасе вий, Юмо иктаж посна пашалан лӱмынак вич ийым
ешарен
пуа гын, тиде жапым могай сомыллан ойыреда ыле?
А.А. Йодышет традиционный, но оҥай. Кандашле вич ий илыме жапыште ыштыме
пашам
гыч, конешне, творческий пашам гыч, эн тӱҥлан, эн шергылан мом шотлем?
Ыштыме
годым кажне пашам кӱлешанлан шотлет. Но жап вашталтеш, садлан эн кӱлешанжым
айдеме шке огыл, а пагыт палемда. Мый творчестве пашаш вараш кодын
пурымемлан ӧкынем. Институтышто тунемме жапым шотлаш огыл гын, литератур
пашалан улыжат 1940
ий гыч кыртмен пижынам. Конешне, культ озаланыме чот мешаен. Тулеч варасе
коло
ийжат кугу пайда денак эртен огыл. Еҥ-влакын возымо произведенийлам пургед
шинчен эртаренам. А тунам, культ да тоталитарный режим жапыште, сылнымут
произведенийым чын да келгын аклен лончылаш лийын огыл. Садлан тудо жапысе
пашам нерген
Николай Мухинын мутшо дене каласен кертам: "Ой, пеш коршта мый чонем, кӧлан

йӧрыш мый вием?"
Туге гынат ӱшанен илем: "Ошвичыжат, йӱксыжат" романем (печатлаш ачален
ямдыленам) литератур историеш кодеш, очыни. Тыгак куд пьесе кокла гыч
(нылытше театрлан, кокытшо радиолан возалтыныт) иктаж-кудыжо марий
драматургий фондеш верлана,
шонем. Шкемым пиалан айдемылан, пиалан писательлан шотлем мо? Кызытсе
жапыште
шкемым пиалан еҥлан шотлен ом керт. Теве юбилейлан ямдылалташ кӱлеш. А
пайрем
ӱстелым погаш нимо дене. Шукерте огыл телевидений дене ойлымыж годым
К.Коршунов
чыным каласыш: кызыт писатель-влак эн нужна еҥ улыт.
Юбилеемлан ямдылалтме шот дене пытартыш ийлаште пашам тыршен ыштышым.
С.Чавайн
да М.Шкетан нерген кок кугу монографийым возенам. Мемнан деч кайыше
писатель
йолташем-влак (Н.Лекайн, Я.Элексейн, В.Колумб, В.Васильев, М.Казаков,
С.Эман да
молат) нерген "Корнына пырля лийын" лӱман кугу гына шарнымаш книгам
ямдыленам.
Нине рукопись-влак издательствыште пӱкнен кият, ош тӱняш лекташ черетым
вучат.
Кызыт эше кок сборникым ямдылем. Тыге вич книгам кужу черетыште лиеш. Кажне
книга лекме почеш кок-кум талук жап черетым вучаш гынат, возымем-влак мылам
шӱдӧ ий
теммеке иже савыкталт шуктат. Мо вара, тиде пеш сай: шӱдӧ ийым темыме
юбилеем
годым издательствылан таум каласем. Тиде ойган-шӱлыкан мыскара верч лудшо
йолташ
мыйым ынже шылтале. Умылем, илыш саманна тыгай. Юмо тазалыкым пуа гын, саде

тӱҥалме кок книгамым ямдылен шуктемак, шонем.
Г.З. Тугак лийже, чыла шонен пыштымыда илышыш пурталтше! Толшаш пайремда
дене,
пагалыме Ахмет Асылбаевич. Патыр вачыда, кап-кылда ӱмыр нелытым ончыкыжат
ӱшанлын нумалже, ушда яндар, шинчада пӱсӧ, шонымашда волгыдо лийже. Ӱмыр
имньыда ынже нойо!



051697
************************************************************************
5—16

"КУГАРНЯ" ДЕНЕ ПЫРЛЯ!

Ий-влак йортат. Самырык-влаклан пӧлеклалтше "Кугарня" газетын лекташ
тӱҥалмыжланат куд талук шуэш. Газетнам йӧратен-пагален вучышо лудшо-влаклан
вик, пеҥгыдын
увертарен кертына: те пеленна лийыда гын, "Кугарня" эреак илаш тӱҥалеш.
Тӱҥалеш
илаш неле-йӧсӧ кечылаштат, окса укеан пагытыштат, кенета "поен кайымына"
деч варат. Тидлан марий самырык интеллигенцийын вий-куатше сита. Кӱлыт
лачак мемнам
умылаш шонышо да эреак ӱшанле лудшына-влак гына. А тыгайышт таче шагалак
огыл.
Тидын нергенак ойла мемнан тиражнат.
Умбакыжат лудшына-влакын ӱшаныштым йомдараш огыл манын, редакций пашаеҥ-
влак
эреак кугу кумылын тыршен шогат. Кызыт газет ден журнал-влаклан возалтме
пагыт.
Ты амал дене "Кугарнян" ончыклык сомылжо нерген кутыралташ йӧн лекте.
Газетыштына ончычсо семынак тӱҥ верым мер-политик илыш налеш: мо вуча марий
калыкым ХХИ курым тӱҥалтыште; калык семын аралалт кодашлан да умбакыже
вияҥашлан
мом ме ыштышаш, шке корнынам кузерак таптышаш улына?..
"Газет самырык-влаклан лектын шога гын, тудо утларакше ӱдыр-рвезе-влаклан
келшыше лийшаш", — манеш ятыр лудшо. Чынжымак тыге. Сандене нунын
илышыштым, шонымыштым, ончыклыкыш ончымо кумылыштым почын пуат "Оҥго",
(тудо лӱмын студент-влаклан
лектын шога), "Ӱшанем... Вучем", "Ой, йӧратымаш", "Чачавий", "Самырык
суртоза"
странице-влак.
Историй, марий калыкын эртыме корныж нерген возымо материал газетыштына
шагал
огыл савыкталтеш. Сандене ятыр лудшо газетнам тӱрлӧ шотышто "полшышо,
эҥертыш"
семын онча. Мемнан паша кумылна тыгай: тӱен пытарымым угыч "чывыштыл
шинчаш"
огыл, а мо нерген эше раш да тура каласалтде кодын, тудым почын пуаш.
Мутлан,
чолга поэт Олык Ипай нерген ятыр возымо. А палена мо, кузе тудым НКВД
шпионыш
савыраш тӧченыт? Тазалыкшылан кӧра гына мо поэт кинематографий техникумым
кудалтен коден? Ик кугу амалже: Ипайым секретный сотрудникым ышташ шоненыт
улмаш. Уло
тидын нерген документ, тудат газет страницыштына лекшаш.
Марий йӱлан йыжыҥже, пӱрымашыже тӱрлӧ савыртышан. Тидын нерген ятыр возенна
гын,
вес пелийыште тудым жаплыше да кучышо-влаклан посна приложенийым лукташ
тӱҥалына.
"Айдеме да пӱрымаш" странице марий калыкын талантан писательже,
композиторжо,
художникше да молынат ӱмыр лугыч лиймышт нерген каласкала.
Ӱдырамашын чон шонымыжо, тудын шуктен шогымо пашаже да сеҥымашыж нерген ме
"Ӱдырамаш тӱня" ластыкыште ончыкташ тыршена.
"Омса вес велне" странице... Тудын лӱмжак шонкалаш таратыше. Тиде лук
илышысе
тӧрсырым почын пуа: кузе икте поя, весе кӱчен коштеш...
Изирак йолташна — тунемше-влакымат огына мондо. Лӱмынак "Ужар лышташ"
страницым
ямдылена.
"Кугарня" — тиде газет гына огыл, а "Кугарня" — йолташ да вий", — маныт
мемнан
нерген.
Чынак, пашаеҥна-влакын тыршымышт дене марий самырык-влак коклаште ятыр
вашлиймаш, тӱрлӧ мероприятий эртаралтыт. Ме Татарстанысе, Башкортостанысе,
Удмуртийысе
марий-влак коклаште вучымо уна улына. Но чыла гаяк лудшына дене вашлийын
ужын
кутырен огына керт. Сандене тыгай йӧнымат кучылтман: газет гоч кутыраш, ой-
каҥашым ышташ, неле пагытыште икте-весылан поро полыш кидым шуялташ кӱлеш.
Тидлан,
пагалыме таҥ-влак, лач подпискым гына ыштыман. Тунам ме кажне арнян тендан
суртышкыда миен шуына, чон почын кутыралтена.
Марий Элыште пелийлан возалтме ак — 30 600 теҥге веле, кодшо пелийысе деч
ик кумырланат шергештын огыл. А моло кундемлаште ак тӱрлӧ. Лудшына-влак
кокла гыч кӧ
"Кугарня" газетым эн шуко шараш полша, ме тудлан призым ямдылен кучыктена —
тиде
Эстонийышке икмыняр кечылан миен кошташ яра путевко. Моло пӧлекат уло.
Айста ончыкыжымат пырля лийына!

"Кугарня" газетын тӱҥ редакторжын алмаштышыже Владимир Козлов.



051897
************************************************************************
5—18

АВАМЛАН

Мутшо да семже Игорь ФАДЕЕВЫН

Ныжыл сем, кумылаҥ, йырваш йоҥго,
Чоҥештал кайыкла, шулдыраҥ.
Тылат верч, аваем, пален шого, 2 гана.
Илышем пуаш ямде улам.

Кумыл тодылт ит турж шовыч лукым,
Шинчавӱдым ит лук тый арам.
Кеч письма гоч гына пуэм йӱкым, 2 гана.
Шӱмем ден пеленетак улам.

Умыр касын садерышке лектын,
Мурыметым шӱмем ден колам.
Пырт вучал, вашлиймаш тора огыл, 2 гана.
Ик кастен тый декет пӧртылам.




051997
************************************************************************
5—19

ВУЙЛЫМАШ

ПОРО КЕЧЕ
3 Серыш-влак каласкалат.
ПИСАТЕЛЬ ДА ЖАП
6 Ынже нойо ӱмыр имне. Писатель Ахмет Асаев дене вашмутланымаш.
ШӦРТНЬӦ СОНДЫК
17 В.САПАЕВ. Вашлияш перна гын... "Кӱдырчан йӱр годым" романын кокымшо
книгаже.
(Мучаш.)
59 "Илышлан ӧпкелымаш уке...". Писательын пелашыже М.И.Сапаева дене
вашмутланымаш.
ПОЭЗИЙ
67 К.МЕДЯКОВ. Молан, танем, йомынат? Ош лум. Шем рок. "Шынден веле шуктышым

точкым...". Вӱдлан. Почеламут-влак.
70 Э.ЧАТЛАМА. Эр. Почеламут.
71 Р.ПЕТУХОВА. Вуйым кӱшкӧ. "Илет гын, илем пеленет, марий калык...".
Авамлан.
"Лум чумырка...". "Ала шижде шыман ончальым...". "Мондынем тӱсетым...".
Воштончыш ончылно. Почеламут-влак.
74 А.БАХТИН. "Шыже тӱс мылам лишыл моткочак...". "Тынар илаш...". "Ме толна
шыже чодыраш...". "Ял ӱмбалнем лӱшка мардеж...". Почеламут-влак.
ЛУДЫШ
76 В.ИЖБОЛДИН. Кечан ола. Фантастике шотан повесть.
ШОЧМО МЛАНДЕ
102 Н.АЛЕКСАНДРОВ. Морко велын чолга эргыже.
110 О.ГЕРАСИМОВА. Веруш. Илыш гыч.
114 Р.ТОКМУРЗИН. Шарнымаш эре ила. Очерк.
121 Г.ПИРОГОВ. Поро кече лийже, Микал тос? Очерк.
МЕР ИЛЫШ
128 Г.КРАЙНОВ. Республикысе Президентым сайлымаш кузе эртен.
КРИТИКЕ
142 Г.ЗАЙНИЕВ. Пагыт гоч солнышо йӱк. Манеш-манеш огыл. (Мучаш.)
ПОЭЗИЙ
149 А.ВАСИЛЬЕВ. "Пеледын ломбо угыч ошын-ошын...". "Ораде жапым...".
"Саҥгам
кырен...". Кӱдырчан йӱр. "Огеш кӱл" манын...". Лӱҥгалтыш. Почеламут-влак.
153 В.ДМИТРИЕВ-ОЗИ. Шырпе тул. Чай нерген. Шорык-влак. Туз. Тагына. Басне-
влак.
ПОДПИСКЕ-97
157 В.КОЗЛОВ. "Кугарня" дене пырля!
159 В.КОНЫШЕВ. Порын шарналтат. "Садак оптыза...". Шанче илыш гыч манеш-
манеш.
160 МУХ.ТАР. Микыта, сугыньет шукталтын! Писатель илыш гыч манеш-манеш.
Комышто И.Фадеевын "Авамлан" мурыжо.
Номерыште А.Щербаковын да статья автор-влакын фотоштым кучылтмо.


СОДЕРЖАНИЕ

ДОБРЫЙ ДЕНЬ
Письма читателей.
ПИСАТЕЛЬ И ВРЕМЯ
Мчит вперед нас конь судьбы. Беседа с писателем А.Асаевым.
ЗОЛОТАЯ ШКАТУЛКА
В.САПАЕВ. Если придется встретиться. Вторая книга романа "В грозу".
(Окончание.).
"На прошлое не обижаюсь...". Беседа со вдовой писателя В.Сапаева —
М.Сапаевой.
ПОЭЗИЯ
К.МЕДЯКОВ. Э.ЧАТЛАМА. Р.ПЕТУХОВА. А.БАХТИН. Стихи.
ПРОЗА
В.ИЖБОЛДИН. Солнечный город. Фантастическая повесть.
РОДНАЯ ЗЕМЛЯ
Н.АЛЕКСАНДРОВ. Славный сын землий моркинской.
О.ГЕРАСИМОВА. Вера. Быль.
Р.ТОКМУРЗИН. Живы во мне воспоминания. Очерк.
Г.ПИРОГОВ. Добрый день, Михаил. Очерк.
ПОЛИТИКА
Г.КРАЙНОВ. Итоги и уроки выборов Президента Республики Марий Эл.
КРИТИКА
Г.ЗАЙНИЕВ. Голоса сквозь годы. (Окончание.).
ПОЭЗИЯ
А.ВАСИЛЬЕВ. Стихи. В.ДМИТРИЕВ. Басни.
ПОДПИСКА-97
В.КОЗЛОВ. Будьте с нами, с "Кугарней"!
В.КОНЫШЕВ. МУХ.ТАР. Байки из жизни ученых и писателей.
На обложке песня И.Фадеева "Мать".
В номере использованы фотографии А.Щербакова и авторов статей.



060197
************************************************************************
6-01
Виталий ДМИТРИЕВ-ОЗИ
БАСНЯ-ВЛАК

ШЫРПЕ ТУЛ
Пычкемыш лук...
Удыральыч шырпым трук —
Пусак йошкаргын-алын
(Тыгайже лийын мо кунам?)
волгалте!

Тул велышке
(Пурен эсогыл сото шелшышке),

Кеч нунылан тыгае лӱд
ыкшӧ —
илен тунемыныт пычкемыш йӱдыштӧ,
Кудалыт, нушкыт, чоҥештат,
Шӱлештыт, тӧрштылыт, вашкат
Нералше карме, ӱвыра,
Пич шелше гычын умдыла
(Вараш кодаш огеш лий — умыла)
Пелашыжым писештын шӱдыра,
Шем эҥыремыш, калпакан,
Кушеч гын — шудышырчык,
ночко таракан...
Тул шуо шырпе тӱҥыш —
Чылан верешышт тӱҥыч:
Могае волгыдо ӱшаным тудо сӧрыш...
Кузе чӱкталте да тугакак йӧрыш —
Йӱлен шемемше шырпе гай пычкемыш
Незер пусакым ожсыла шӱчемдыш.

Мыняр гана "пойдарыштак" мемнам!
Мый ваучер, банк-влак да фирмылам
манам:
Процентым, парышым сӧрат —
Поен кертатыс тыманмеш — ӧрат,

Пойдарышым (уш дене) ӧндалат!
Но нуно... "шырпыла йӱлат"
да ондалат.

ЧАЙ НЕРГЕН
Ватыжлан кастене Микывыр каласыш:
— Тый колат?
Чайым подылаш Чапи ӱжеш, миен толам.
А эрдене васара:
— Вуем шелешак мо-ли...
Пу-ян чайым кеч —
чыташ тетлаже ок лий:
Йӱштӧ вӱдым йӱын
шергылтеш кап-могыр...

Тамле чай дечат лиеш шол кочо мокмыр!

ШОРЫК-ВЛАК
Шорык кӱтӱ такыр мландышке толын лектеш:
Кажныже кургым кудалын кычалын коштеш...
Илыш тыгае ок келше — тума тарвана,
Вӱдышым — сӱмсыр Ишакым — вурсат:
— Орланаш
Тыш конденат, кушто шудо уке ик пырчат,
Вӱдым — йӱаш ит кычал: огеш кой лупс-шырчат!
— Тыште пиал мыланна омешат огеш кончо —
Шучко азап шӱдырнен коштеш кажнын почеш!
— Мом ойледа?! Тудо вуйжым нӧлтен огеш ончо —
Ончыч каен, келанен улшо шудым кочкеш!
— Ончыч кайыше-влак темат тудо пагарым,
А мыланна кодеш такыр, сур мландым нулташ?!
— Кӧ мемнам шотыш налеш — шужен вочшо агарым,
Сай лиеш ыле Ишакым шеҥгеке колташ!
Но вет кӱтӱштӧ лектеш "лавыра почанжат",
Нунак тӱҥалыт Ишакым пыдалын ойлаш:
— Шорык-шач, ойыштыда, манаш, уло чынжат:
Экшык лыҥ — у корнына, садлан ок кӱл сӧйлаш...
— Кызыт, лӧза шудан олыкыш лектын шумешке,
Корным ончаш — кӱкшырак мемнан дечын Ишак —
Тек вуйлаташ кодеш: ончылно коштын тунемше,—
Пеш кычкырат иктышт, шукынжо почым ишат...

Уло кӱтӱ гычын чырык (ойлатше: "Кашакын!")
Шорык-влак угыч сайлат кӱтӱвуйым... Ишакым.

ТУЗ
Покшек шогалын, йол торен,

"кермыч" Туз орен:
— Ончал
за, мом тӧчат
ораде-влак ора:
ынештак колышт,
кажне — козырной тӧр
а;

Валет — король лийнеже маныт,
"шӱман" Король верч
даме-влак кредалыт,
кандаше-пик "нӧрен" коштеш, ырес луанже мыйым игылташ тоштеш...
Кок кече гычын Туз
чылам поктен колта,
но кудытан тӱшкам кода:
ӱшанле нунак веле улыт,
каласе — чыве шӧрым муыт.

Тыгакак огыл мо пашаште?
От келше тӧралан — юмашне!

ТАГЫНА

Ик гана (так гына?)
лукто мутым тагына:
— Уло ложашем,
туддеч посна — ом иле;
киндым пушкыдым онем:
мый улам — лиеш ток илыш,
калык верч тыршем, шонем...
Лийже сай коҥга,
олташ лыҥ пу,
нигӧлан шужен колаш ом пу!

Мом тынаре тагына
оҥжым кырыш, моктана?
амалжат — ойлен улнеже —
суртоза лийнеже.






ИНСТИТУТ
Институт улдалеш:
кӧ пала — шудалеш.
Шӱдӧ коло пашачыже,
"шӱвалат" — перна шанчызыш:
кандидат, докторант,
мнс, снс, секретарь,
но ученый,
академик — кок рат
(пеҥештат, кокырат),
"левыктат вурсым, чойным" —
пашадар лыҥ возеш —
шуко пеш шымлышаш
(чынжым гын — мужедшаш):
"Могай вел ден возеш
шыжым велше лышташ?"
А кунам, йодыда,
кӧ пайдажым конда?
Чыла планым, тематикым
шкет шукта, тема... Тикын.

ШАНЬГА-ТАНЬГА
Шаньгам ужалыше кара:
— Шаньга! Кӧлан шаньгам?!
Пашадыме:
— Мылам пуэт?
Ужалыше:
— Пуэм, давай таньгам!

Улеш таньгат —
кочкат шаньгам.

ЧАПЛӰМАН
(Басня-эпиграмма)
Илен оза воктене Чыве
(шӱм-чонжо дене Лыве),
кыдетлыш мурым,

лыҥ мунчыш муным —
чыла шотлаш — ноет.
Ячен-яченак (тидыжлан пеш тале!),
чап
лӱмым нале —
"Йыр кудывечысе поэт":
чывигым моктыш,
йошкарге, сарзе Агытаным...
Кеч йылмым локтыш,
но Ӱшкыж дене кучыш таҥым!

ПИЙ ИЛЫШ
Йолыштеныт пийым — йыҥыса.
Ик гана арня ышт пукшо эсмаса:
урмыжеш, шортеш — оза кыра...
Шыдыж дене ажгынен ора —
теве-теве, шоналтет, пурлеш,
тӧршталтен, вурс шинчырым кӱрлеш.
Пукшымеке, шыдыже шула —
кидшымат, озажыным, нула...

КУГЕЗЫНАК МО?
Айдеме маймыл гычын лийын, маныт.
Тидлан, эше ойлат, пеш шуко
кӱлын пагыт.
Ала чынак тыге, алаже — мӧҥгешла,
молан манаш гын,
корно кӱчык мӧҥгешла:
лияш пышткойшо маймыл
(мо мемнам чара?!)
айдемылан сита кум ошкыл —
кум... чарка.

СУД
Эртыш нурышто ик суд —
Пире титаклен возен пуэн Ушкалым:
"Пуйто шылым шолыштам —
кремга ма, пуд,
шӱктара лӱмем — "уке йӧршеш уш-акыл"...
суд луктеш оҥай пунчалым:
"Почшо гыч Ушкалым чот пунчалын,
тылзе жап лӱшташ —
шӧржым пирылан йӱкташ".

Ӧрмалгет, кунам лиеш тыгае суд:
чынышке лектеш эн вор да сут.

ИЛЫШ ВАШТАЛТЕШ
Ик аланыште шоктыш кыж-гож,
колыштат мо? Ойла шоҥго Кож:
— Шуко ыш код, мокаҥше-влакем,
илышна ик вереш ок лакем —
вашталтеш садыгак — жап шуэш:
кажне кушкыл шке вержым муэш.
Кайыккомбо тӱшка, кашталалтын,
вӱдшор, шыже йӱр эртышт йоген...
Пагыт чыпчыш да илыш вашталте —
шоҥго Кожым... каеныт йыген.
Ынде Пундыш вуча спайле илышым,
тӱтыраште, йӱр-лумым чытен.
Ик эрдене перен кодыш ишкыжым
пулан толшо пермак, вучыктен.
Шуко жап пундыш вучыш пермакым:
наҥгая кунам тудым, тормакым...
Шӱшкен пурыш мардеж ты аланыш —
тошто Пундыш, мекшаҥше, шаланыш.




060297
************************************************************************
6—02

ЛӰМГЕЧЕ

КУГЕЗЕ МЛАНДЫМ МУРЫШО

Калык писатель Никандр Лекайнын шочмыжлан — 90 ий

Йӧратем мый шочмо-кушмо, аршаш гай ялемым, тудын порсын ярым гай ярымалт
вочшо
уремжым, волгалт шогышо пӧрт-шамычым, садеран пакчам да у илышым чоҥышо
пошкудо-шамычым. Кугу мемнан элна, сылне тудын вер-шӧржӧ. Чыла тиде кумда
вер-шӧрыштӧ
тыныс илыш пеледеш.
Н.Лекайн

"Ончымет да куштыметлан Тый, ачаем, таум нал. Кырем кишкым мые тудлан —
Лийже
ман тылат пиал!" — тыге возен Никандр Сергеевич Лекайн "Шочмо ачамлан"
почеламутыштыжо. Тунам, 1945 ий 19 январьыште, писатель-фронтовик Балтий
теҥыз лишнысе
Дзени манме верыште лийын. Да, ончен-куштымылан, йол ӱмбак шогалтымылан
кажне еҥ
ача-аважлан таушта. Лекайнат ачажлан, Сергей Григорьевичлан, поро шомакшым
кала-сен. Ты почеламутшо сар пытыме ийын "Родина верч" альманахеш
савыкталтын.
Но ончыклык писатель ачан суртышто илымыж годым сайжым пеш шагал ужын.
Тудлан
изинек шуко ойго-йӧсым, орлыкым чыташ логалын. Тидын нерген тымарте нигушто
серыме огыл. Векат, Н.Лекайнын илыш-корныжым шымлыше-влак "лавырам" тӱжвак
лукташ
йӧндымылан шотленыт. Но чыным шылташ огеш лий, тудо кунам-гынат шкенжым
палдара.
Адакше ме, кызытсе тукым, писательын могай ешыште да кузе илен кушмыжым
палышаш
улына. Айста тугеже Никандр Сергеевичын автобиографийыште серымыжым
шергалына
(рушла возымым марлаҥден ончыктена):
"... Авам, Евдокия Ивановна, 1911 ийыште кумло ияш колен колтыш, мый тунам
кум
ийым гына эрталтенам ыле. Шарнем, тойымо годым пошкудо-влак погынышт.
Авамым ял
мучашсе меҥге марте нумал наҥгайышт. Чылан шортыт, а мый пошкудо ӱдыр Мария

Алексеевнан кидыштыже улам, авамын колышо чурийышкыже шӱлыкын ончем.
Авам деч нылытын кодна: лу ияш Иван изам, кандаш ияш Варвара акам, мый да
шепкаште кийыше Анна. Тылеч посна шоҥго кочана, Григорий Иванович, ден
ачана, Сергей Григорьевич, лийыныт. Авамын ныллыж деч ончычак ачам вес
ватым нале — Кугу
Ярамарий ял гыч йорло ӱдыр Мария Гавриловнам кондыш. Тудо изинек телым
чодыра
пашаште коштын, а шошо еда Ӱшӱтыштӧ бурлак лийын. Сурт коклаште шогылташ
шагал
пернен, сандене шӱдырен, куэн да тӱрлен моштен огыл, эсогыл киндым кӱэштын
да
шӱрым шолтен ок мошто ыле. А ешым пукшаш, йӱкташ, чикташ кӱлын.
Извате ава мемнам, икшыве-влакым, ончаш ыш тӱҥал. Мыйым да Аням гын ялтак
арамлогарлан шотлен, когыньнам чӱчкыдын кырен. Кочмо годым шӱжарнам ӱстел
кокла гыч
писынрак кожен колташ тӧчен. Санденак изи Аня эре шужен коштын. Вара
черланен
возо... Извате ава ачамлан туге ойлыштын, пуйто мый тудын мемнам
орландарымыж
нерген пошкудышто каласкаленам. Тидыже ачамым чот шыдештарен. Тудо мыйым
кечын
гаяк кыраш тӱҥале. Кид дене шуаш амалым муынак шоген. Мыйын тупешем мыняр
тоя
тодышталтын, мыняр кӱзанӱштӧ кӱрышталтын — ойлашат шучко. Мо кидыш логалын,
тудын дене — ухват, тулвондо, пугомыля дене — кырен. Шкенжым деспот семын
кучен.
Мый ӱмбакше ончалынат кертын омыл. Тудо пӧртыш толын пурен гын, вигак
лектын
куржынам. Ачам мылам чылтак йот еҥыш савырныш. Тыгай неле ыле йоча жапем.
Мый
аван шыматымыжымат, ачан ласкалыкшымат ужын омыл. Кочам мемнан йӧсланымынам

ужын, но нимо дене полшен сеҥен огыл — шоҥгын мутшым кӧ шотыш налеш?.."
Нине корнылам Никандр Сергеевич 1958 ий 10 октябрьыште возен. Тунам илашыже
кок
талук утларак гына кодын улмаш. А "деспот" ачаже кужу ӱмыран лийын — 93 кум
ияш
лийын колен. Рокыш возын Сибирь мландыште. Тушко извате деч шочшо Прасковья

ӱдыржӧ наҥгаен, пеленже ашнен.
Школыш кошташ тӱҥалмекшат, Н.Лекайн ондакше порым ужын огыл. Икымше
туныктышыжо
Клавдия Северьяновна осал ӱдырамаш улмаш. Кӧ йодышлан вашештен кертын огыл
але
пӧрдын-мутланен шинчен, нуным совен але мушкындыж дене перкален. Кыралташ
огыл
манын, изи Никандр кажне урокышто сайын вашешташ тыршен. Эреак визытан ден
нылытанлан тунемын. Тидыже шӱмдымӧ ӱдырамашын неле кидше деч утлаш полшен.
Но игече тутыш пылан ок лий — кава эрна да чевер кече ончалеш. Революций
деч вара Кораксола школыш латкандаш ияш марий рвезе Иван Данилов туныкташ
толеш. Шке
гыч шонен возаш йӧратыше-влакым чумырен, кружокым почеш, вара "У илыш"
журналым
кид дене серен луктедат. Тунемме ий пытымеш кум номерым ямдылат. Тушан
Еремеев
вич изи ойлымашым вераҥда. Иктыжым, "Онар лӱман кугу еҥым", Джонатан
Свифтын
"Гулливержылан" келыштарыме семын возен...
Тышечын тӱҥалын, манаш лиеш, ончыклык писательын творчестве корныжо. Мутат
уке,
ялысе тӱҥалтыш, вара Моркысо столярный да Чарласе советско-партийный
школлаште
тунемме годым возкалымыже йылмым лывырташ, уш-акылым пӱсемдаш полшышо
упражнений
шотан гына лийын. Сылнымут сандалыкыш ыштыме икымше ошкыллан "Насти"
ойлымашыже
шотлалтеш. Тудо "У вий" журналын 1929 ийысе луымшо номерешыже савыкталтын.
Ойлымашын лудшо дек толмо пагытлан Никандр Еремеев изи огыл опытым поген
шуктышо ялкор да ликвидатор лийын (кугыеҥым туныктышо, грамотдымылыкым
пытараш полшышо
чолга еҥ-влакым ликвидатор маныныт).
... Москосо "Марий ял" газет 1928 ий 15 апрельыште "Чодыра пызырен пушто.
Профсоюз мом онча?" заметкым печатлен. Тиде ойган уверым ласка чон дене
лудаш ок
лий:
"Марэксполесын" первый Ӱшӱт районыштыжо, кумшо Керебеляк участкыште, пурыс
(чодыра) руымо годым Япык Настасийым пӱнчӧ сӱмырлен пуштын.
Настасий — Провой Кантон, Выльыпсола ял тулык ӱдыр. Нигушеч кочкаш муде,
пурыс
руаш миен. Профсоюз полша гын, тудлан куштылгырак пашамат муаш лиеш ыле".
Ялкор Н.Еремеев шке лӱмжым "Лекай" манын ончыктен. Тудым, Никандрым, ялыште
изиж
годсекак Лекандыр, Лекай маныныт. Илен-толын, тышечынак Лекайн псевдоним
шочын.
Тулык ӱдырын ӱмыр лугыч лиймыже рвезе еҥын шӱм-чонжым пудыратен,
вургыжтарен.
Ятыр шонкален коштмек, ушышто ойлымашын сюжетше рончылташ тӱҥалын.
Тидын нергенат писательын шкенжын серен кодымыжым ончалаш уто огыл:
"Икана Суслонгер станций гыч мӧҥгышкем йолын ошкылам ыле. Кожлаште чодыра
руышо
пашазе-влакым вашлийым, нуно ала-могай кугу азап нерген чон вургыжын
кутырат
ыле. Пален нальым: корно деч мӱндырнат огыл латкандаш ияш ӱдыр колен.
Йолташыж
дене коктын пӱнчым йыгеныт, да пушеҥге камвочмыж годым ӱдырым перен. Шучко
сӱретым мыят миен ончальым да вара тидын нерген "Марий коммунист" газетыш
возен колтышым, рабочкомын титакан улмыжым палемдышым (чынжым гын Н.Лекайн
"Марий ял" газетыш возен — Г.З.). Тиде телым лие. А 1929 ий кеҥежым ты
материал негызеш "Насти" ойлымашым возышым да "У вий" журналыш пуышым.
Тунам редакторлан С.Чавайн ышта ыле. Сергей Григорьевич ойлымашем лудын
лекте да, вачем гыч вӱчкалтен, веселан пелештыш:
— Молодец! Ойлымашет уда огыл, печатлена. Ончыкыжат возо.
Поро мут дене шулдыраҥын, граждан сар жапысе илыш гыч "Пакет" ойлымашым
возышым.
Но ты ойлымашем идей шотышто лушкыдо лектын. Тунам мый илышыште ужмо-колмым
гына
серенам, а шке гыч шонен ешараш шотем лийын огыл. Сергей Григорьевич Чавайн
возымо пашан ты ойыртемжым умылаш полшыш. Вашке кокымшо ойлымашем журналеш
лекте.
Вара мыйым МАПП (Марий пролетар писатель ассоциаций) радамыш пуртышт да
колхоз
вияҥме нерген очеркым возаш заданийым пуышт. Мый шкенан ялысе Калинин лӱмеш
колхоз нерген возышым, тудо посна книга дене лекте..."
Никандр Лекайнын "Калинин колхоз" очеркшым Марий издательстве 1931 ий
мучаште
савыктен. Книган лектын шумыж деч ончычак самырык писательын лӱмжӧ йыр
лавыран
манеш-манешым чумыртылаш тӱҥалыныт. Кычалтылше, кӧраныше, пургедше еҥ-влак
тӱҥалше писательым суд да тюрьма марте шуктат. Тыге Лекайн кум ий наре
жапым лагерьыште, Беломорканалым ыштымаште, эртара. Тидын нерген "Кулак"
мурызо, але Никандр Лекайнын илышыж гыч икмыняр йыжыҥ" очеркыште
каласкалыме ("Ончыко", 1993
ий, кудымшо номер).
Тудо пагыт нерген материалым погымо годым писательын ватыже М.В.Еремеева
дене
палыме лийым. Тунам Мария Васильевна шочмо ялыштыже — Йошкар-Ола воктенсе
Кугусолаште (Чигашевыште) — илен. Тудын дене мутланаш, йодышташ, писательын
аралалт
кодшо архившым ончалаш икмыняр гана миенам. Чаманен ойлаш перна, Н.Лекайнын
пелашыже таче мемнан коклаште уке, тудо 1995 ий декабрьыште колен.
Тачат шарнем икымше гана мийымем. Тидыже 1990 ий 22 декабрьыште лийын.
...Пӧрт пырдыжеш урем могырым пижыктыме мемориальный оҥам умбачынак ужым.
Тушан
мом возымым лудаш ок лий, туге гынат писательын мрамореш велыме чурийже раш
коеш. Да, тиде пу пӧртыштӧ Никандр Сергеевич илен, тышан шуко
произведенийжым серен, тышечынак тудым пытартыш корныш луктын наҥгаеныт.
Пӧрт турашке миен шушаш годым изи капка кенета почылт кайыш, да уремыш
изирак
капан шоҥго ӱдырамаш лектын шогале. Ӱмбалныже пеле тоштемше фуфайке,
вуйыштыжо
шокшо шовыч, йолыштыжо шем портышкем. Кӧ тудо? Сурт оза? Але тудын дек
толшо
пошкудыжо? Йодде ок лий.
— Те тиде пӧрт гыч улыда?
— Тышеч улам.
Тудо эше ала-мом пелештынеже ыле, йодын шуктышым:
— Мария Васильевна мо?
Лач тудак ыле. М.В.Еремеева уремыште икмыняр пошкудо суртлан йӧнештарыме
почто
яшлык дек свежа газетлан лектын улмаш.
Кок-кум шомакым вашталтымекак, умылышым: Мария Васильевна — моткоч кумылзак
ӱдырамаш. Кудывечыш пурымек, оҥа дене ыштыме пулдырыш омсам почо да,
редакций гыч
толшо еҥым пагалымыжым ончыктен, пӧртончык, вара пӧртышкат шкеж деч ончыч
пуртыш. Мылам ӱстел воктенсе пӱкеныш шинчаш темлыш. Кок-кум минут гыч
шкежат ӱстел
воктелан верланыш, мутланен шинчаш, унан кумылжым шукташ ямде улмыжым
ончыктыш.
Мый кӧ улмем, кушто пашам ыштымем нерген каласышым.
— Теве тыге шкетак илем, — тӱҥале мутшым Мария Васильевна. — Аркадий эргым
кызыт
пеш тораште, а Нина ӱдырем Звенигово олаште ила. Тудо Марий пединститутым,
историко-филологический факультетым, пытарен. Пашам ышта ола воктенак —
Красный Яр
ялысе профтехучилищыште. Пачерже сай, марийже дене коктын гына улыт. Нина
мый
декем кертмыж семын толедаш тырша, сумкаже нигунамат яра ок лий, тидым-
тудым темен конда. Йошкар-Олаште уныкам, Аркадийын ӱдыржӧ, ила, кӱртньӧ
корно депошто
пашам ышта. Тудат коклан толеда, киндым да мойн конда. Пошкудем-влак сай
улыт.
Шкетын ӱмырым шуяш куштылгак огыл, да мом ыштет, куш пурет? Ынде
тунемалтын.
Илаш кӱлеш, руш манмыла, не надо падать духом.
Шоҥго, кужу илыш-корным эртыше ӱдырамашын каласкалымыжым колышташ каньыле,
оҥай.
Но мыйын утларакше Никандр Сергеевич нерген, тудын могай еҥ улмыжо,
сылнымут сомылым кузе виктарен толмыж нерген палымем шуэш. Мария Васильевна
шкежат пуйто
тидым шиже да ӱмбакем "Тыйым тышке могай сомыл кондыш?" манше семын ончале.
Мый
кӱчыкын умылтарен пуышым, Лекайнын илыш-корныжо да мурпашаж нерген ик-кок
статьям савыктымем ушештарышым.
— Мария Васильевна, айста ожнысым шарналтена, — маньым мый. — Каласыза,
Никандр
Сергеевич дене кузе палыме лийында, кунам ушненда?
— Ой, тиде чынак пеш шукерте лийын. Лачшым манаш гын, 1935 ий шошым. Тунам
ялыштына ӱдыр-рвезе-влак шуко ыле, ола гычат самырык-влак касым эртараш,
модаш да
веселитлаш коштыныт. Молын дене пырля Никандрат толеден. Тыге ме палыме
лийна.
Тунам мый 24 ияш — качем деч ныл ийлан изирак ыльым. Шым классым тунем
пытарыме
деч вара шкенан колхозышто пашам ыштенам. А колхознаже "Марий ял" маналтын.
Тудо
ийыштак кеҥеж вашеш Никандр дене ушнышна. * Кугу сӱаным ыштен огынал, эн
лишыл
еҥ-влакым гына ӱжна да, кызытсе семын манаш гын, вечерым эртарен колтышна.
Лекайн тунам Йошкар-Олаште "Ленин ой" газетым лукмаште ыштен. Пеш сай газет
ыле.
Шагал грамотан еҥ-влак лудын кертышт манын, газетым шолдыра буква дене
печатленыт. Мыят йӧратен лудынам. Никандр Сергеевич тушан мемнан колхоз
илыш гычат возкален. Шарнем, ик статьяштыже авамымат ушештарен.

* Н.Еремеев ден М.Кузьмина Кугусола ялсоветеш 1936 ий 2 июньышто
возалтыныт.

Тиде вашлиймаш деч вара С.Чавайн лӱмеш кугыжаныш библиотекыште 30-шо ийласе
"Ленин корным" лостыклен шинчышымат, ик тыгай материалым — Н.Лекайнын
"Н.С.Еремеев"
подпись дене лекше "Ме у тӱняште илена" очеркшым верештым. Тушто 1936 ий
кеҥежым
ялыште СССР у Конституцийын проектшым каҥашыме ончыкталтеш. Маюк (але
писательын
ватыже Мария Васильевна) газетеш лекше проектым йӱкын лудеш. "Колхозник-
влак чыланат шып гына колышт шинчат. Вет ончыкыжо могай закон лийшашым
кажныже ыҥлынеже. Тушко шке шонымыжым ешарынеже... Мучко рат дене лудын
лекмеке, колхозник-влак кутыркалаш тӱҥальыч". Андриян Зубанов, Семон
Элексей, Марья Румянцева, комсорг курсышто тунемше Верук шке ойыштым луктын
ойлат.
"Теве шоҥго куват ылыже. Тудо, кидысе трупкажым почкалтен, кыдалешыже
чыкалят,
кынелынак шогале:
— Эргым, ӱдырем-шамыч, колыда, шоҥго тыланда мом ойла. Мый ынде кудло ийыш
вонченам. Рвезе ӱмырыштем илымем годым тыгай сай, ласка илышым ужам манын,
товатат,
шонен омыл ыле. Кызыт мыйым пашашке кӧ покта? Нигӧат уке! Туге гынат
мӧҥгыштӧ
кийымем ок шу. Мо семын пасуш лекде чытет?.. Законышто мемнан гай шоҥгымат
монден огытыл. Полыш лиеш. Тиде пешак сай. Эше теве мо сай: ожно ме,
ӱдырамаш-шамыч, пий гай илен улына. Нимогай праванат лийын огыл. А ынде
ончыза. Качырий —
пакчасаскам куштымаште бригадирша, Марья — стахановка... Мом, мом эше
тыланда
каласаш гын?! Чылажым ойленат ом мошто. Ме у тӱняште, але марте нигунам
лийдыме
у тӱняште илена. Пешак кугу тау мемнан пагалыме шӱмбел Сталин йолташлан! —
шоҥго
куван ошалге тӱсшӧ чевергале. Шке шыргыжеш, шинчаже йыл-йыл-йыл йӱла.
Тиде — Орина кува. Тудо ожно поян кидыште шуко орланен. Лач Совет власть
лиймеке, тудын шочшыжо-влак, кушкын шуын, колхозыш пурымеке гына, илыш-
корным виктарыш..."
Ирина Константиновна Кузьминан (возымаште Ирина улмаш гынат, ялыште Орина
маныныт) марий деч посна кодмыж годым шочшыжо-влак: Овдачи латкандаш, Япык
латкуд,
Епиш латкум ияш лийыныт. Тунам тыгай ийготан кресаньык икшыве чыла гаяк
пашам
ыштен моштен. Авашт дене иквереш тыршен, ака-иза-влак шке дечышт изирак
Маюкым,
Маинам да Иваным йол ӱмбак шогалтеныт. Эн изи эргын ӱмыржӧ эн кӱчык лийын.
Тудо,
коло ийым эрталтыше рвезе, немыч дене кредалме годым увер деч посна йомын.
Оньыкуваж нерген газетыште тыге порын, йӧратен возымыжо ончыкта: Лекайн
тудым
ава шотешак ужын, пагален. Шкеже кум ияшак ава деч посна кодынат,
пелашыжлан
чонжо дене кӧранен илен: могай сай, кунам пеленак — йыгыре пӧртыштӧ шочмо
ават
ила, кажне йолтошкалтыште ныжыл шомакше денат, пашаче кидше денат полшен
шога.
Орина куван совет властьлан таум ыштен ойлымыжым воштылаш вашкыме ок кӱл,
шонем.
Тыгай мутым ӱдырамашын чоныштыжо илыш шкежак шочыктен — тулык ава
кугыжанышын да
колхозын полышыштым ӱмыржӧ мучко шижын шоген.
1936 ийысе 36-шо номеран газетыште шинчамлан "У мурым муралтыза" аршаш
перныш.
Йымаланже палемдыме: "М.Кузьмина поген". Кузьмина — Мария Васильевнан ӱдыр
годсо
фамилийже. Ялысе моло ӱдыр семынак, калык мурым йӧратен, кокланже шке гыч
шонен
луктеден але палыме такмаклашке жаплан келшыше вашталтышым пуртылын. Шке
шотан
тиде творчествылан шӱман улмыжо ӱмыржӧ мучкылан аралалт кодын. Шоҥго
ӱдырамаш
коктын мутланен шинчымына годымат куплет почеш куплетым шке гыч шонен,
такмак
семын келыштарен ойла ыле. Южыжым серен коденам. Лудшыланат темлен ончаш
лиеш:
Пареҥгым кочкам, чайым йӱам,
Кузе мӱшкырем ок шужо?
Йолташемже уке да,
Кузе чонем ок коршто?

Эре ойго, эре ойго,
Кунам лиеш куанже?
Эре ватан марий, эре ватан марий,
Кунам лиеш качыже?
А "Ленин ой" газетеш савыкталтше муро орлаҥгыже тыгай:
Тый гармоньым шокталал,
Мый у мурым муралам.
Тый такырым сай курал,
Мый шӱкшудым сомлалам.

Чашкер лоҥгаш шӱшпык толын,
Сылнын-сылнын шӱшкалеш.
Колхоз нурыш бригаде лектын,
Шӱкшудетым сомлалеш.

Моско ола ӱмбалнет
Йошкар шӱдыр чолгыжеш.
Мемнан пасу ӱмбалнет
Яндар озым лӧзаҥеш.

Йомжо ыле шовычем,
Порсын гынат, молан жал.
Ой, пешак жал, пешак жал
Тунемде кодшо йолташем.

Шошо эрта, кеҥеж толеш,
Шурно шуэш тӱредаш.
Жапна эрта, ой эрталеш,
Айда вашке тунемаш.

Мыйым таҥем йӧрата
Школыш эре коштмемлан.
Ой, йӧрата, йӧрата
Отличница улмемлан.

Латкок басан гармоньжым
Давай шокталтен колтена.
Таче лекше газетнажым
Давай лудылден колтена.
Никандр Сергеевич шкежат калык поэзийлан путырак шӱман лийын. Архивыштыже
поян
муро аршаш аралалт кодын, нуным тудо, векат, колымшо да кумлымшо ийлаште
поген.
"Ленин ой" редакцийыш ялкор-влакат колтен шогеныт. 1936 ийын тӱҥалтыш
кандаш
тылзыштыже гына газет верла гыч толшо 150 наре мурым савыктен. Нунын ош
тӱняшке
лекме корнышт литпашаеҥ Н.Еремеевын ӱстелже гоч эртен. Тудо ужын: южо еҥ
уремыште колмо кеч-могай мурым возалтен колта, сайжым, утларак келшышыжым
ойырен налын
ок мошто. Погышо-влаклан ой-каҥаш шот дене вара лӱмынак статьям серен да
"Ленин
ойын" 1936 ий 14 сентябрысе номерешыже печатлен.
"Мемнан калык коклаште ударник, стахановецна-влакын шӱм-кыл тарватыше,
кумыл
нӧлталше мурышт уке мо? — йодеш статьян авторжо да шкежак вашешта. — Уло!
Пешак
шуко уло. Тыгай муро-влакым муралтен колтымеке, кумылет нӧлтеш, пашалан у
вий
ешаралтеш. Теве тыгай муро-влакым поген, газетыш колтыман. Газет гоч масса
коклашке кумдан шарыман".
Никандр Лекайн фольклорын илыш дене, паша тургым дене чак кылдалт шогымыжым
почын ончыкта: "Ме, пеледше социализм илышлан куанен, пеҥгыде, пош гай оҥна
дене у
мурым йоҥгалтарен мурена. Мемнан мурыштына тошто ойган сем, ойган мут —
чылажат
шулен. Мемнан пеледше у илыш гыч кече еда у муро-влак шочыт. Калык муро-
влакым
пашан тале ударникше, стахановецше-влак шочыктат. Нунын йӱкышт колхоз
пасулаште,
чодыра пашаште, заводлаште сылнын йоҥгалтеш".

* * *
Йӧратем мый кумдан шарлен кийыше чевер олыкым, тудын ӱяк-мӱяк ӱпшалтше
пеледышыжым, солен пыштыме кукшо шудым, чумырен шындыме каваным. Йӧратем
мый шорген йоген лекше ший памашым; тудын йӱштӧ да яндар вӱдшым чон канен
йӱам; йӧратем кумда
ерым, кадыргыл йогышо Юлым, Какшаным, Элнетым да моло эҥерымат.
Н.Лекайн

Никандр Сергеевич "Ленин ойышто" кок кутышын ыштен. Ондакше, 1935 ий 15 май
гыч
1938 ий кеҥеж марте, литпашаеҥ, вес семынже, корреспондент лийын. Вара ик
талук
учительский институт пеленсе лу тылзаш курсышто тунемын. 1939 ий шыжым
теҥгечысе
курсантым "Ленин ойышкак" секретарьлан налыныт.
Ме шарнена, социализм годым тӱрлӧ учрежденийлаште, совет ден озанлык
органлаште
пашаеҥым утыждене кученыт, сандене ятыр вереже яра шинчен шерышт темешат,
уэшпачаш чайым йӱыт ыле. А кумлымшо ийлаште сӱрет вес тӱрлӧ лийын, тунам
оксам сайынрак шотленыт, аныклаш тыршеныт. Тиде шонымаш денак "Ленин ой"
редакцийыштат
счетовод сомылым ик жап (лач мынярже раш огыл) Никандр Сергеевич шуктен
шоген.
1938 ий тӱҥалтыште иже тудо кокымшо "профессий" деч ойырлен кертын:
январьын пытартыш кечыштыже, 31 числаште, счетовод пашам акт почеш
литсотрудник М.Н.Большаковлан (поэт Мирон Чойнлан) пуэн. Писательын
архивыштыже аралалт кодшо тиде актым газетын ответственный редакторжо
С.Макаров шке кидпалыж дене пеҥгыдемден.
Никандр Сергеевичлан кажне эрдене ял гыч олашке, а кастеныже ола гыч ялыш
кошташ
неле лийын огыл мо? Тунам вет Кугусола ден Йошкар-Ола коклам йолынак
вискалаш
пернен, кызытсе семын автобус кудалыштын огыл.
Тидын шотышто писательын пелашыже тыге ойлыш:
— Йолын улде, вара кузе? Тунам ола ден ял коклам иктат кужу корнылан шотлен

огыл. Тудо вет кызыт кок остановка кокламат йолын ошкылаш ӧрканат,
автобусым але
троллейбусым пел шагат дене вучен шогат. Тунам Никандр семын пашаш коштшо
шуко
ыле. Тылеч торарак ял гычат коштыныт. Мый йоча улмем годымак 4—7 класслашке
Нечаевка ялыш (кызыт тудын олмышто Коммунистический уремын ужашыже
верланен) куржталынам. Тушто марий йылмым драматург Сергей Николаев
туныктен.
— Авам ден ачам куд йочам ыштеныт, а ончен кушташ авам шкетын кодын. Ачамже
империалист сарыште коштын да тушеч черланен толынат, 1922 ийыште колен.
Тунам мый
латик ияш улам ыле. Никандр дене ушнымекына, тӱҥалтыште авамын пӧртыштӧ
илышна.
Вара писатель Столяровын (тунам Васлийже писатель огыл, эше студент ыле,
ялыш
толын каен гына коштын, олаште общежитийыште илен) аваже мемнам шке декше
пачерлан пуртыш. Сурт оза вате Аркадий эргыж дене коктын гына иленыт.
Никандрын йолан
фотоаппаратше ыле. Тудо сниматлаш йӧратен. Вара пленкыжым Аркадий дене
коктын
кӱварйымалне проявитлен да печатлен шинчылтыныт. Аркадийын аваже "Эй, кугу
пий-шамыч, эртак картычкыда дене толашен коштыда" манын ойла ыле. Но
нунылан фотоаппарат дене кужунак пайдаланаш ыш логал...
— Мо лийын кайыш?
— Уке, нимат лийын огыл. Еҥ дене илен шер темат, шкаланна изи пыжашым чоҥаш
шонен пыштышна. Тунам у пӧртым ышташ вийна ыш шуто, сандене шкенан ял марий
Шалаев
Иван Павлович деч мончажым нална. Ак шотеш Никандр тудлан саде
фотоаппаратшым
пуыш. Тыге мончам тошто верже гыч рончен наҥгайышна да авамын пӧртшӧ
воктелан
угыч нӧлтен шындышна. Тиде 1938 ийыште лийын.
— Очыни, иктаж мастарым тарленда улмаш?
— Еҥым тарлаш мемнан, самырык-влакын, могай окса? Никандр чылажымат шке
кидше
дене ыштыш. Тудо вет самырыкше годым Моркысо столяр школышто тунемын, кид
пашалан пеш тале ыле. Омса да окна янакым, тӧрза рамым, тыгак молыжымат
шкак шотыш
кондыш. Тыге, изи гынат, шкенан пӧртна лие, тушто лу ий утларак илышна...
Писательын эртыме корныж дене кылдалтше кеч-могай факт ден документ шерге
улыт.
Сандене мый монча гыч пӧртым ыштыме жапысе ик кагазым ушештарынем. Тудым
Никандр
Сергеевич шке кидше дене серен:
"Договор. 1938 года 24 июня. Мы, нижеподписавшиеся, с одной стороны гр-н
дер.
Б.Чигашево того же с#совета Йошкар-Ола района МАССР Шалаев Иван Павлович и
грн, проживающий в дер. Б.Чигашево того же с/совета Й-Ола района Еремеев
Никандр
Сергеевич с другой стороны, составили настоящий договор в нижеследующем:
1. Первый, Шалаев Иван Павлович, продает из своего пая имущество бани
размером 6
х 8 аршин с потолком, полом, печкой и двумя окнами, имеющими по две рамы.
2. Второй, Еремеев Никандр Сергеевич, покупает вышеуказанную постройку
целиком
по цене пятьсот рублей деньгами и комплект фотоаппарата стоимостью двести
рублей, всего на сумму семьсот рублей.
Я, Еремеев Н.С., обязуюсь разобрать баню не позднее 1 августа 1938 года и
также
уплатить за баню деньгами пятьсот рублей и отдать фотоаппарат при
заключении
настоящего договора.
Я, Шалаев Ив. Пав., не буду иметь никаких претензий в случае ломки бани в
любое
время до 1 августа с.г.
В случае конфликта со стороны договаривающихся любой из них может передать
дело
в народный суд. О чем и составлен настоящий договор в трех экземплярах.
А потому расписываемся:
1. Хозяин бани И.Шалаев (подпись).
2. Покупатель Н.Еремеев (подпись).
Правильность договора заверяет Б.Чигашевский с/совет.
За пред. с/совета:
26.ВИ—38 г."
Договорышто ужалышын да налшын подписьышт уло, но кагаз ялсоветын печатьше
дене
пеҥгыдемдалтын огыл.
Тудо жапысе вес документ "Марий ял" колхоз член-влакын тӱшка погынымашыштын
протоколжо гыч выписке маналтеш. Тушто каласыме: М.В.Кузьминалан сурт-печым
вераҥдашыже ялысе школын ончычсо участкыжым пуаш. Погынымаш 1938 ий 19
июньышто лийын. Но самырык еш шкаланже пӧртым тушан огыл, а Орина куван
илемже пелен шынден.
Мария Васильевна мутшым умбаке шуя:
— Пӧртна изирак ыле гынат, Никандрын йолташыже-влак шыгырлан вуйым шийын
огытыл,
мемнан дек чӱчкыдын толыныт. Утларакше Георгий Ефруш, Осмин Йыван, Чалай
Васлий,
Казаков Миклай, Шадт Булат, шкенан ял Столяров-Юксерн коштыныт. Уна-влаклан
веселарак лийже манын, Никандр Сергеевич южгунам суртышкына пошкудо гыч
мурызо
Еленам — Митюкова Елена Никитичнам ӱжын. Тудо да мыйын Маина шӱжарем
(возалтешыже Марианна) мураш пеш кертыт ыле: йӱкыштат сай, мутшымат шуко
паленыт. А шудо
пагытыште Лекайн унаже-влакым Какшан воктенсе олыкыш яндар южым шӱлалташ
наҥгаен. Туштат Кугусола ӱдыр-влак пеш мурат ыле, но Елена ден Маина моло
деч утларак
келыштареныт. Тидым Василий Столяровын Миклай Казаков нерген шарнымаштыжат
ончыктымо. Мыйжын, вик ойлем, мураш ӱнарем уке ыле.
Икана ала пайрем годым, ала тыглай каныш кечын мемнан дек Казаков Миклай
ден
(Мария Васильевна вараже калык поэт лийше сылнымутчын лӱмжым каласыш)
толыныт
ыле. Никандр дене пырля йӱыч, кочкыч. Казаковшо кас вашеш мӧҥгыжӧ пӧртыл
кайыш,
а йолташыже кодо. Тудет утыждене подыл шынден улмаш. Койкыш малаш пурен
возын да
кас мучко уло йӱкшӧ дене кычкырен мурен кийыш. Мурымыжо кудывечыш вошт
шокта. Ме
авам дене вольык сомылым тӧрлен коштына. Тудо шыдештмыла ойла: "Тиде мурызо
кунам лыплана гын?"
Писатель-влак могырым сайжымат, йӧрдымыжымат ятырак ужынам. Илышыште вет
тӱрлыжат лиеда. Ме ола воктенак, сӧрал олык лишне иленнат, тышке каналташ
толаш иктат
торешланен огыл. Южгунам пеленже пижынак толыныт. Сандене пытартыш
ийлаштыже,
пашадарым налшаш кечын, мылам эрденак каласен кая ыле: "Таче оксам пуышаш
улыт,
паша пытымашеш редакцийыш мие. Пырля толына, ончыч магазинлашке коштын
савырнена". Тугай кечын мияшак тыршенам. Южгунам иктаж-могай амал дене
мийыде кодамат,
толмекыже, шылталенрак ойла ыле: "Тыйым вучен шым шукто, сандене кленча
дене
модмашке мыламат ушнаш логале..."
— Мария Васильевна, сар ийлаште Никандр Сергеевич Шадт Булатлан пӧлеклыме
кок
почеламутым возен. Тышеч коеш: Булатым тудо лишыл йолташлан шотлен.
— Чынак, Шадт Булат дене пеш келшат ыле. Пайремымат ик гана веле огыл пырля
эртаренна. Булат "Ший памаш" почеламутшым тыгай вашлиймаш годым пеш йӧратен
лудын.
Шолын лекше ший памаш... Пӱчӧ, презыжым вӱден, тушко вӱд йӱаш вола... Ожно
тӱҥалтыш гыч мучаш марте палем ыле, ынде монден пытаренам.
— А вет Никандр Сергеевич шке почеламутыштыжо лач тидын нергенак сера. Теве
колыштса-ян:
Мый шарнем кодшо ийысе Первый майым,
Лыве семын лыжгыктен коштмынам.
Ушем дене шонем кызыт тудо жапым,
Воктенемже эре ыльыч тый тунам.
... Йолташем Шадт Булат,
колто-ян муралтен,
Кузе тыйын йога "Ший памаш",
Кузе туш вола пӱчӧ,
презыжым вӱден,
Ший памаш гыч ший вӱдым подылаш...
— Тиде почеламутым 1942 ий майыште возен, манат? Тугеже тыште война тӱҥалме
ийысе Май пайрем нерген ойлалтеш. Тунам эргына (тудо кум ийыш тошкалын ыле)
ачажын
ыштен пуымо, модыш гай йыдал дене куржталын. Булатлан изи йыдал пеш келшен,
"Эх,
йыдалже, чапаже, могайым ыштен ачаже!" манеш ыле.
— Мария Васильевна, тунам пайремым чынак моткоч веселан эртаренда, коеш.
Пелашдан возымыж гыч пале: те Булат дене пырля мурен-куштенда.
— Пайрем годым мурымо-куштымо деч посна лиеш мо? Меат еҥ койышым койынна
дыр.
Шадт Булат "Салымсола покшалнет" лӱман ожнысо тулык мурым чонеш логалтен
мура
ыле.
Сурт озалан почеламутым умбакыже лудын ончыктышым:
Муралта Шадт Булат,
кушталта Маюкем,
Мыйже нунын койышыштым ончем.
Ончемат, пешак сай,
онченат шер ок тем,
Вот садланак кызытат мый шарнем...
А тений когыньнанат кидыштынаже
Шымле ик патронан автомат.
Пеледалтше элнажым
кишкыланже
Она пу садыгак ме, товат!
Никандр Сергеевич эше самырык журналист улмыж годымак, 1936 ий майыште,
Маюк пелашыжым "Пасу ударник-влаклан" почеламутышто мокталтен серен, тудын
нур пашаште
ончылно кайымыж дене кугешнымыжым ончыктен:
Ужар садерыш кастен лектам,
Мура гармонь латкок басан.
Маюкемже кушта, мый раш ужам,
Ласкан чучеш шӱмлан-кыллан.
Тудат кушкеш, вияҥ толеш,
Тудат ударник паша ышташ...
Кугусолам (Чигашевым) Йошкар-Олашке ушымеке, икмыняр жап гыч ик кужу уреман
тиде
ялым горсовет исполкомын пунчалже почеш Лекайн уремыш савырышт. Но вара
чылажат
тоштыш пӧртыльӧ: ял ончычсо лӱмжӧ дене Чигашево урем маналташ тӱҥале. Молан
тыге
лийын?? Лекайнын лӱмжым молан кораҥдыме?
Тиде йодышым икана Мария Васильевналан пуышым. Тудо теве кузе каласкалыш:
— Илымыж годым Лекайнлан сырыше-влакат лийыныт. Ялнам Лекайн урем манаш
тӱҥалмеке, ик еҥ (тудо ялыште вуйлатыше пашаеҥ лийын, мый фамилийжым да
лӱмжым серен
налынам, тетрадьыштем уло — Г.З.) олашке — горкомыш да горисполкомыш —
вуйым
шийын кошташ тӱҥале. Шонымыжым ыштен керте — Лекайн урем лӱмым шӧрышт.
Тунам юмо
деч йодым: "Тиде еҥ колышо мариемлан ӱчым шуктен, карге тудым". Тыгак лие:
урем
лӱмым вашталтыме деч вара жап шукат ыш эрте, саде "активистым" ала-кӧ шке
пулдырешыжак шӱшкыл коден. Мый тудлан тынар шучкымак желатлен омыл, но юмо
тыге ыштен... Тольык тиде ойлымем молылан ит каласкале, — иктешлыш шӱлыкан
мутшым
М.В.Еремеева.
... Никандр Лекайн шке лӱмжым уста прозаик улмыж дене чапландарен. А
самырыкше
годым поэзийлан, калык мурылан моткоч шӱман лийын, да варажат почеламутым
возымыжым кудалтен огыл. 30-шо ийла кыдалне "Мыйын мурем" лӱман книгам
лукташ ямдылен улмаш, но шонымыжо шукталтде кодын. Амалже нерген таче
тогдаен гына кертына:
ала издательстве савыкташ кӧнен огыл, ала автор шкеже шӧрлен. Ты сборник,
лектын
шуэш гын, тунамсе марий поэзийым мыняр-гынат пойдара ыле. Тиде аршашыште
чесле,
таче мартеат шке акыштым йомдарыдыме почеламут-влак улыт. Ончалза-ян, кузе
сӧралын чоҥалтын "Пелашлан" почеламут:
Кодшо йӱдым
Могай омым ужыч тые?
Могай каче
Тольо тыйын ончыкет?
Пеш чатка да
Галстук чийыше, чевер ыле,
Але просто
Еҥ тӱсан да сай поэт?
Ала тудын
Мутшо раш да шижат уым,
Йӱкшым колын,
Шерет тыйын огеш тем?
Мый ом шинче...
Ужын омыл тыгай омым.
Мылам койо:
Пуйто тые шогет мыйын ончылнем.
Южо почеламут калык муро семынрак сералтын. Тыгайже ойыртемынак куштылгын
лудалтеш, шинчалан койшо сӱретым почеш. Теве "Колхоз муро" почеламутым
лудат да 30-шо
ийласе ялыш логалметла веле чучеш:
Чодыраже лиймеҥге, куэрже ок лий гын,
Кукужо кушак шинчын муралта ыле?
Коремже лиймеҥге, ломберже ок лий гын,
Шӱшпыкшӧ кушак шинчын шӱшкалта ыле?
Тӱняже лиймеҥге, эрыкше ок лий гын,
Кузе меже ӱмырнам эртарена ыле?
Ялна лиймеҥге, колхозшо ок лий гын,
Кунам меже сай илышым ужына ыле?
Писательын "Кок предложениян заметке гыч — "Кӱртньӧ вийыш" статьяштыже
(1940)
каласыме: тудо почеламутым 1926 ийыште, Чарла совпартшколышто тунеммыж
годым,
сераш тӱҥалын, а ныл ий гыч ик тыгай возымыжо газетеш печатлалтын.
Тымартеже
тудлан редакцийла гыч "Почеламутет савыкташ ок йӧрӧ, шукырак луд, сайын
возаш
тунем" манме шотан вашмутым наледаш пернен. Южгунамже газет гочат
"пералтен" пуэныт. Теве 1929 ийыште Москосо "Марий ял" газетыш колтымо
почеламутшо М.Шкетанын
кидышкыже логалын, да Яков Павлович тудым йӧрдымылан шотлен. Почеламутышто
ик
строфаже тыге йоҥген:
Йорло Начий,
Алдачий,
Айдыза Советыш!
Тарзе Кандрачий,
Тыят вашке мий!
"Ик семын шонымаште, тӱҥалтыш осал огыл, — возен газетеш лекше поэзий
обзорыштыжо М.Шкетан. — Вараже Еремеев кулакым сеҥаш кӱлеш манешат, адак
тӱҥалтыш семынак
мура, адак пояным сеҥаш кӱлеш манеш. Тудын шонымашыже раш тӱзланен огылат,
кок
страницым возен гынат, молым ешарен кертын огыл".
Н.Лекайн почеламутлажым "У вий" журналышкат колтеден, но тусо поэзий пӧлкан
омсажым почын сеҥен огыл. 1930 ийыште редакций "Тушман", "Колхозын вийже"
да моло
почеламут-влакын савыкташ йӧрен шудымышт нерген увертарен. 1935 ий 20
августышто
"Марий коммуна" газет почеламут обзорым печатлен, да тушто Н.Лекайнын
"Майский
Ивуклан" почеламутшо савыкташ ок йӧрӧ манын каласыме.
— Мария Васильевна, тендан пелашда эртак ик псевдоним дене гына возен мо?
Ала
эше иктаж-могай шолып лӱмжӧ лийын? — йодым мый икана.
— О-ой, мый тунаржымак ом пале, — шыргыжале озавате. — Иктым шинчем:
"Лекайн"
манмыже шкенжын Никандр лӱмжӧ гыч лектын. Тудым вет изиж годым ялыштыже
Никандр
огыл, а Лекай маныныт. А вара, возкалаш тӱҥалмекше, Лекай лӱмышкӧ — Чавайн,
Ялкайн, Элексейн семын йоҥгалтше манын — "н" буквам ешарен. Южгунам шке
серымыжым
иктаж-могай вес лӱм денат печатлен дыр, но мый тидыжым раш ом шинче.
Мария Васильевнан гына огыл, тыгак писательын илыш корныжым шымлыше-
влакынат палыдыме алмашлӱмлан Лорс-каным шотлаш лиеш. Тиде оҥай лӱмым
1935—1936 ийласе
"Рвезе коммунист" ден "Ленин ой" газетлаште ужына. "Микал деч утарыза!"
почеламутын ("Рвезе коммунист", 1935 ий 3 июнь) негызшылан У Торъял села
гыч толшо серышым налме. Тушто ойлалтын: "Ударник" газетын секретарьже
комсомолец Иванов Микале эре йӱын коштеш. Адак техникумын 2-шо курсыштыжо
тунемше ӱдыр Сидоркина дене модеш. Кызыт Сидоркинан тунеммаште вараш
кодмыжым испытаний ончыкта. Микале
мӱшкыран ватыжым ойырен колтен. И.Г."
Койдарчык почеламут комсомол билетын ойлымыжо (монологшо) семын чоҥалтын.
Тудо
(билет) Микалын ончыч сай пашаеҥ улмыжым шарналта да ынде, пужлымекше,
рвезе дечын утлаш шона:
Кызыт тые йӱат кечын,
Арака ден тос лийынат.
Пужлымет ден мыйым йӧршын
Ынде тые каргенат...
Тый, Микале, ит койдаре,
Итак волто чап-лӱмем.
Садлан таче, йӱкем луктын,
Райкомоллан каласем:
"Налза, налза, мыйым налза
Микал дечын вашкерак..."
Каласаш кӱлеш, ты почкалтышмутын геройжо М.Иванов вараже кумдан палыме
журналист
лийын, "Марий коммуна" газетын редакторжылан, Телерадиокомитет
председательлан,
Марий АССР Журналист ушем вуйлатышылан ыштен. Ӱмыржӧ 1995 ий февральыште
кӱрылтын.
Лорс-канын "Костилан" почеламутшо ("Ленин ой", 1935 ий 23 май) Морко
кундемысе
"Кугу Шале" колхозын уста бригадирже К.Михайловым чапландара:
Кости тале нур пашаште,
Кости тале кеч-куштат.
Ышта тудо пашам талын,
Кӱлеш годым — йӱдымат.
Кости гае бригадирлан
Лийже, лийже кугу чап!
Волгыдемже тудын тӱсшӧ,
Сылне лийже тудын кап!
Тиде жапыште Никандр Лекайн Лорс-кан лӱмпале дене ятыр моло произведенийжым
савыктен, но вара тудым кучылтмыжым чарнен.

* * *

Йӧратем мый шочмо-кушмо шӱмбел элемым! Балтийский теҥыз деч тӱҥалын, Тихий
океаныш шумеш шарлен кийыше мландыжым, Белоруссий гыч мӱндыр Камчаткыш
шуйнышо кугу
чодыражым, кумда степьлажым, лӱҥгалт шинчыше теҥызлажым, сылнын йогышо
эҥерже-шамычым. Кушко гына савырнем, кушко гына ончал колтем — кумда элемын
пасулаштыже, чодыралаштыже, вӱд ӱмбалныже совет калык тыныс илыш верч
тырша.
Н.Лекайн

Ятыр анкетыште Никандр Сергеевич профессийжым журналист я писатель, а
шинчымашыжым "низший" манын ончыктен. Тӱткынрак шергалаш гын, ӧрыктарыше
сӱрет рашемеш:
уш-акылым пойдарыме корнышто тудлан эреак чарак лектын шоген. Латкок ияш
Лекандрлан эсогыл тӱҥалтыш школым пытараш пернен огыл: Иван изажым граждан
сарыш налынытат, ачашт кум классым пытарыше изирак эргыжлан каласен: "Тияк
лийшашетак уке,
школыш кум ий коштметат сита. Ынде пашам ышташет перна".
Ачажлан суртышто полышкален илымек, лучко ияш рвезе Моркысо столяр школыш
шолып
лектын кая. Тушто талукат пеле тунемеш, но черланымыжлан кӧра пытарен ок
шукто.
1925 ийыште шинчымашым умбакыже пойдараш йӧн шочеш — Н.Еремеев Чарласе
совпартшколын курсантше лиеш. Кок ий гыч икымше ступеньым тунем пытара, но
тичмаш курсым
"сеҥаш" адакат чер мешая (тиде гана шодыжо пуалеш). Пареммеке, Никандр
Сергеевичым Морко районысо Юплан ялыш кугыеҥ-влакым туныкташ колтат. Тышеч
тӱҥалеш ончыкылык прозаикын паша биографийже. Кум ий ликвидаторлан да кок
ий наре избачлан
(лудмо пӧрт вуйлатышылан) ыштымекше, Н.Лекайным суд ончык шогалтат. Шке
манмыжла, тудым ялысе класс тушман-влак темдалыт.
Писатель илышын тиде йыжыҥжым — ссылкыш, вара лагерьыш кузе да молан
логалмыжым
— "Кулак" мурызо" очеркыште ("Ончыко", 1993 ий, кудымшо номер) почын пуымо.
Но
тушто иктым рашемден шуктымо огыл: суд самырык прозаикым, ялкорым молан
титаклен, могай статья дене судитлен?
Беломорско-Балтийский лагерь гыч 1933 ий 13 мартыште М.Шкетанлан возымо
серышыштыже Никандр Сергеевич тидын нерген тыге ойла:
"... Лагерьыш мый вигак ыжым логал. 1932 ий январьыште мыйым 5 ийлан
ссылкыш
колташ 61 ст. почеш судитленыт ыле. Март тылзыште Томский округыш
колтышт...
Томскийыш шумеке, ола тюрьмаште ик жап кийышна. Вара чараш луктын колтышт.
Ме,
Марий кундем гыч мийыше-влак, Зырянский тайгаш логална... Тушеч мый куржым.
Йошкар-Олашке толмеке, мыйым кучышт, адак шем капкаш логальым. Калык суд 82
ст. дене 5 ийлан лагерьыш колтыш. Тулеч вара лагерьыш толын шумеш Озаҥ
тюрьмаште, Моско тюрьмаште шинчаш логале. Икманаш, тӱрлӧ калыкым, тӱрлӧ
еҥым, тӱрлӧ верым ужаш
логале. Туге гынат шкемым мый 61 статья дене титаканлан ом шотло..."
Тыгеракын, Никандр Еремеевым ончыч 61-ше, вара 82-шо статья дене
судитленыт.
Икымшыж дене тудо шкенжым титаканлан шотлен огыл. А весыже, кокымшыж дене
судитлымым чынлан шотлен мо? Могай лийыныт саде статьялаже?
Тунамсе (1926 ийыште вийыш пурышо) Уголовный кодексын 61-ше статьяштыже
ойлалтеш: "Ӧкым пашам (повинностьым), общегосударственный заданийым але
общегосударственный значениян пашам шукташ тореш лиймылан штрафым
тӱлыктыман; тиде титакым
кокымшо гана ыштыше еҥым ик ий марте жаплан эрык деч посна кодыман; кулак
элемент але моло еҥ-влак тиде действийымак тӱшкан каҥашен ыштат але ӧкым
пашам, заданийым шуктымаште властьын органже-влаклан чот торешланат гын,
нуным кок ий
марте жаплан эрык деч посна кодыман, тыгодым погыштым шупшын налаш да
шкеныштым
ссылкыш колташ лиеш".
У илыш верч уло шӱм-чонжо дене тыршыше Н.Лекайным совет власть ваштареш
шогышо
кулак элемент семын судитленыт, но молан Уголовный кодексыште ончыктымо кок
ий
олмеш визытым пуэныт — раш огыл. А 82-шо статьяште петырен шинчыктыме але
ссылкыш колтымо вер гыч шылын кайымылан наказатлыме нерген ойлалтеш.
Самырык писатель Сибирь тайга гыч куржын. Но... шем капкаш угыч верештын.
Ончычсо "сулыкшым"
(совет властьлан пуйто торешланымыжым) шотыш налын, ты гана ссылкыш огыл, а
концлагерьыш вич ийлан колташ пунчалыныт. Тушто тудым срокшо пытымеш кучат
гын, Никандр Сергеевич мӧҥгышкӧ 1937 ий кеҥежым пӧртылеш ыле. Но тудым кок
ийлан утла
ончылгоч эрыкыш луктыныт. Тидым мер пашаште чолга лиймыж дене сулен
(лагерьыште
пырдыж газетым луктын шоген, газет кружокым вуйлатен).
Лагерь гыч толмекше, 1935 ий шошым Кораксола марийын илышыже у йыжыҥыш
вонча:
теҥгечысе рестан "Ленин ой" газет редакцийыш пашаш пура, Йошкар-Ола
воктенсе Кугусолан ӱдыржым марлан налеш да ӱмыр мучкылан ты ялешак илаш
верлана.
Газет-журналым, тӱрлӧ книгам лудмо дене уш-акылжым тутыш пойдарен да 1929
ийыште
Моско политико-просветительный институт пеленсе заочный курсышто тунемын
гынат,
кумда программе почеш тичмаш шинчымашым налаш шонымаш вуйжо гыч нигунамат
кораҥын огыл. 1938 ийыште иже тидлан келшыше йӧн лектеш, да икымше сентябрь
гыч
Н.Еремеев Марий АССР Наркомпрос пелен лу тылзаш курсышто тунемеш, шымияш
школышто урокым вӱдаш праван лиеш. Иктешлыше экзамен годым чыла гаяк
предмет дене сайын ямдылалт шумыжым ончыкта: кум визытаным, кандаш
нылытаным налеш. Литератур
теорий дене шындыме кумытан гына курсантын свидетельствыжым изишак
"локтылын". А
свидетельствым 1939 ий июньышто кучыктеныт. Тунемме жаплан редакций гыч
кайыше
писатель курс деч вара тушкак пӧртылеш. Ынде тудо литпашаеҥ огыл, а
секретарь —
редакторын тӱҥ эҥертышыже — лиеш.
А кузе туныктеныт саде курсышто? Кӱчыкын манаш гын — Сталинын "Краткий
курсшо"
почеш. Сандене таче каласен кертына: Лекайн мер-политик йодыш шотыштат,
сылнымут
паша денат чын шинчымашым налын огыл. Ончалза-ян, мом ойлен марий литератур
дене
рушла (!) лудмо лекцийлаштыже курсын ик преподавательже — А.Айзенворт:
"Писатели-националисты утверждали, что они Октябрьскую революцию встретили
с
оживлением. Но если посмотреть тогдашнюю марийскую литературу, т.е. газету
"Ӱжара", вышедшую 7—8 ноября, не намекали даже о революции. Они молчали и
проводили
политику Временного правительства. Националисты на 1 съезде (тыште 1917
ийысе
марий калык погын нерген ойлалтеш — Г.З.) требовали установить буржуазно-
демократическое государство. Первый момент их выступления — в 18-м году.
Второе — в
момент открытия Марийской автономной области. Последнее выступление
националистов — в 1923 году против Ежова Н.И. Тов. Ежов очень правильно и
точно выступил
против них. План террористической группы — отравить тов. Ежова в Куяре".
Теве шочмо сылнымут нерген икмыняр ойсавыртыш:

"До революции марийской литературы не было. Первые пьесы напечатаны в 20-м
году:
"Шем пыл шула, кече лектеш" и "Автономий". Обе пьесы контрреволюционные
(туге
улде — нуным вет "калык тушман" С.Г.Чавайн возен — Г.З.) Их характерная
черта —
антирусская, шовинистическая направленность... Буржуазное литературоведение
было
обманом масс, маскировкой врагов. Буржуазные националисты — реакционные до
революции и контрреволюционные после революции..."
Айзенвортын лекцийлаж гыч нине ужашым курсант Н.Еремеевын конспектше гыч
налме.
Тыгай аяран "пучымыш" дене сийленыт тунам, репрессийын таулжо эртен кайыме
деч
вара, школьник, студент, курсант-влакым гына огыл, уло калыкым.
Никандр Сергеевич газет пашаш курс деч вара вигак пурен огыл. 1939 ий
августышто
Ленинградыш кудалын, тусо университетын филологий факультетышкыже пураш
шонен.
Но йот йылме дене экзаменым кучен кертын огылат, студент илышын тамжым
пален
налдеак, мӧҥгеш толаш пернен. Ончылно писательым эше ик "школ" вучен: лу ий
гыч,
1949 ий сентябрьыште, "Марий коммуна" газет редакций шкенжын литпашаеҥжым
ВКП(б)
обком пеленсе индеш тылзаш курсыш колтен.

Н.Лекайн тылеч ондакат, варажат илышыжлан, сылнымут пашажлан кӱлшӧ уш
поянлыкым
шкевуя тунемме кӱшеш поген. Тылеч посна пеш шуко шинчымашым пуэн тудлан
"илыш
университет": икымше суд деч вара Сибирьыште коштмыжо, кокымшо деч вара
каналармеец лиймыже, ныл ий годым сар корным салтак кеман йол дене
вискалымыже, калык
коклаште "пӧрдаш" да еҥ дене мутланаш йӧратымыже мер саманым да айдеме
чоным
умылаш моткоч чот полшеныт.
Писательлан могай пӱсӧ шинча, кумда ончалтыш кӱлмым тудо рвезынек умылен
налын.
Эше 1935 ийыштак тыге каласен: "Возашлан шинчымаш шуко кӱлеш. Кеч-мо нерген
возынет гынат, ончычак шонен кошт, планым ыште, кудо верыште мом возынет,
чыла пален нал... Вара кажне ӱзгарым, пӱртӱсым, тыгак вольыкын, янлыкын але
шукш-копшаҥге, вӱдысӧ чонан-влакын койышыштым, кычкырымашыштым, адак ӱпшым
— чылажымат
эреак шекланен коштман. Тыгай шекланымаш возымо годым пеш кӱлеш".
Вескана, опытан писатель лиймекше, самырык автор-влаклан тыгай ой-каҥашым
пуэн:
"Произведенийым чоҥаш эн ондакак материалым ямдылаш кӱлеш. А материалже еҥ-
шамыч
улыт. Возаш тӱҥалме деч ончыч положительный ден отрицательный герой-шамыч
авторлан сӱретла койын шогышт. Автор нунын тӱсыштым, койышыштым, могай
улмыштым раш
ужшо. Теве нине герой-шамыч дене вара сюжетымат чоҥаш лиеш, нуным кушко
кӱлеш,
тушко колташ, кӱлеш пашам ыштыкташ лиеш, вет кажныжын мом ыштен кертмыжым
писатель тунам раш пала".
Никандр Лекайн сылнымутыш шке шотан мобилизаций талышныме жапыште толын.
1930 ий
мартыште шочшо Марий пролетар писатель ассоциаций (МАПП) возышо радамым
пашазе
ден йорло кресаньык кӱшеш кушташ кӱлешлан шотлен, тунемшырак еҥым
(интеллигентым) шӧрын онченыт. Вес семын каласымаште, кӧ шкенжын илыш вожшо
да пашаж дене
пролетар лӱмым нумалаш келшен толын, нунымак сылнымут ушемыш шупшыныт.
Тунам газет ден журналлаште тыгайрак ӱжмашым ужаш лийын: "Колхозник,
пролетар, нужна,
тарзе-шамыч, писатель армий ратыш ушнаш вашкыза!" Тыгай паша шке саскажым
пуыде
кертын огыл. МАПП-ын икымше конференцийжын материаллаж гыч (1931 ий март)
коеш:
тиде жаплан "У вий" журнал полшымо дене "257 писательым муын лукмо" улмаш,
тышеч
21 еҥже МАПП-ыш пурен. Молыштымат пурташ задаче шындалтын.
Но илыш ончыктен: айдемын нужна але улан еш гыч улмыжо сылнымутышто тӱҥ
верым ок
нал. Тый кеч шӱдӧ пачаш пролетарий лий, юмо лывырге йылмым, пӱсӧ уш-акылым,
шонен моштымым пуэн огыл гын, сӧрал книгам садыгак возен от керт. Весат
палдырнен:
могай авторын возымыжо МАПП-ын туныктымыжлан келшыдымыла чучын, тудым ушем
гыч
вик поктен луктыныт. Лач тыгай туткарыш верештын Никандр Лекайн "Калинин
колхоз"
икымше книгаж дене. Шке пунчалже дене МАПП президиум тудлан кулак мурызо,
йот
агент, двурушник лӱмедышым тушкалтен шынден.
Тиде 1931 ий декабрь мучаште лийын. Вес ийжылан ВКП(б) ЦК "Литературно-
художественный организаций-влакым пужен ыштыме нерген" пунчалым луктын, а
большевик идеологий подышто тунамак "социалистический реализм" умылымаш
шочын. Кок ий гыч Совет элысе писатель-влакын икымше погынышт эртаралтын.
Но тиде жапыште Н.Лекайн
Марий кундем дечат, сылнымут илыш дечат тораште лийын — колхоз шочмым
тупела
сӱретлымыжлан "социализмын кугу стройкыштыжо" языкым касарен.
"Мый силом, силом лектынам писатель корныш. Если партий мыланем ок полшо
гын,
мый писатель лийын ом керт ыле", — каласен Никандр Сергеевич колымыж деч ик
кече
ончыч. Тиде мутшым Василий Столяров-Юксерн возалтен коден. Тыге манмыж
годым
Н.Лекайнын ушыштыжо тудлан ӱмыр корнышто пӱралтше чыла нелылык ден туткар
волгалт эртеныт докан. Тӱрлӧ чаракым ялкор улмыж годымак шижаш тӱҥалын.
Ялна нерген
кӱлеш-оккӱлым возкален киет манын, тудым 1931 ий декабрьыште Кораксоласе
колхоз
гыч поктен луктыт. Тидын нерген газетышкат серат.
А вара, Беломорканалым ыштымаште кум ий наре орланен толмекше, илыш-йӱла да
мораль темылан "Кандаш вате" повестьым воза, тӱҥалтыш ужашлажым "Марий
ӱдырамаш"
журналын кок номерешыже (1936 ий) савыкта. Произведенийын тӱрыснекше могай
улмыжым, герой-влакын образышт умбакыже кузе почылтмым пален шуктыде, ик
погынымаште
авторым туге перен пуат, пуйто тудо марий сылнымутышто нигунам лийдыме
сулыкым
ыштен. "Лекайнын "Кандаш вате" повестьше, — манын докладчик Георгий Ефруш,
—
чылт натурализм корно дене чоҥалтын. Южо вере натурализм тудым
порнографийышкат
шукта. Лудшо-влаклан автор верч йошкаргаш верештеш..." Умбакыже Ефруш
мутшым тугерак савыралын пуйто Лекайн семын возышо писатель-влакын
культурышт ӱлыкшӧ да
нуно шке произведенийышт верч калык ончылно мутым огыт кучо, классик-влак
деч
огыт тунем.
Саде "Кандаш ватым" тылеч вара 60 ий мучко эре вурсымо, кӱлдымаш
произведенийлан
шотлымо да савыкташат корным петырыме, эсогыл Лекайнын кум том дене лекше
ойпогышкыжо пуртымо огыл. 1995 ийыште иже "Кандаш вате" повесть (тудо возен
пытаралтын огыл) "Ончыко" журналын страницылаж гоч лудшо калык дек толын.
Конешне, тудым самырык авторын кугу творческий сеҥымашыжлан шотлен огына
керт. Но нигӧлан
ончыктыде шылтен кийыкташат амал уке.
"Пий опта — караван ончык кая" манме семынак, критик-влак вурсеныт — а
писатель
пашам ыштен. 1937 ийыште Н.Лекайн икымше романжым серен пытара. Тудлан
"Сеҥалтдыме вий" лӱмым пуа да ик ужашым "Эрыкын тулжо" вуймут дене "Марий
коммуна" газетеш савыкта. Но илыш пудыраныме, репрессий шарлыме жапыште
рукописьым лудмо да
рецензироватлыме сомыл кужун шуйна. Роман кид гыч кидыш коштеш, эсогыл
партий
обкомышкат логалеш. Туштыжо произведенийын сылнылыкшым аклен моштен огытыл,
но
каласеныт: "Печатлаш лиеш". Тыге "калык тушман-влакын" произведенийышт деч
"эрыктыме" марий литератур у роман дене пойдаралтеш. Тудо 1939—1941 ийлаште
"Пиалан илыш" альманахын кум номерешыже савыкталтеш.
Шке жапыштыже чыла титакым саде "тушманмыт" ӱмбак кышкеныт. Теве кузе возен
1949
ий августышто мемнан кызытсе литературоведна, калык писательна "Кӱртньӧ
вийын"
пӱрымашыж нерген: "Но тунам литературный фронтышто озаланыше калык тушман-
шамыч,
советский литературын вияҥмыжым чараклаш, шкеныштын националист ӱпшан
произведенийлаштым гына тӱняшке лукташ шонымышт дене Лекайнын романжым шуко
жап шке папкыштышт лӱмынак "мариноватлен" кийыктеныт, "ала-кушко йомын"
манын, романым жапыштыже печатлен лукташ эрыкым пуэн огытыл. Калык тушман
кашакым тӱжвак лукмеке,
роман муылтын, да Лекайн шке романжым угыч ончен лектынат, "Кӱртньӧ вий"
лӱм дене печатьыш пуэн".
Икымше романжым возымо да савыктыме нерген Н.Лекайн 1940 ий декабрьыште
писатель-влакын кокымшо конференцийыштышт каласкален, но тушто "калык
тушман-влакын"
осалланымышт нерген ик мутат уке. А "Марий коммуна" 1938 ий 6 майыште
возен:
"...Лекайнын "Сеҥалтдыме вий" повестьше пеш шукертак ямде. Авторын
тӧрлымекше,
лӱдде печатлаш лиеш да кӱлеш".
Писательын архивыштыже "Граждан сар нерген" вуймутан, 34 страницан тетрадь
аралалтеш. Кажне ластыкын кок могырешыжат тыгыде букван почерк дене серыме.
Комын
кӧргӧ велешыже Никандр Сергеевич шке кидше дене палемден:
"Кӱртньӧ вий" романыш пурташ изам, Иван Сергеевич, гражданский войнаште
коштмыжым мыланем возен пуэн. Шкеже тудо романышкем герой Сергей лийын
пурен. Н.Лекайн". Иванжат, Лекандр шольыжат тиде тетрадьым кунам возымым
ончыктен огытыл.
Векат, ты паша шокшынек, 20-шо ийлаште, ышталтын. Тунам ончычсо
йошкарармеецын
шарнымашыже яндар лийын, а шольыжын чонышто сылнымут талант утыр почылт
шоген.
Писательын изажым ялыште Сергей Иван маныныт гын, романыште тудо Йыван
Сергейыш
савырнен. Шочмо жапшат Иванын гаяк — 1901 ий.
"Сергей — лапкатарак капан, вичкыж шӱргывылышан чулым рвезе. Тунеммыже
тудын кугу огыл. Тӱҥалтыш школым гына пытарен гынат, у закон нерген эре
умылаш тӧча. У
книга-влакым лудеш. 1919 ий апрель тылзыште, селашке миен, комсомолыш
пурен...
Ялеш ликпунктым почо. Тушко рвезе-влакым веле огыл, илалше пӧръеҥ ден вате-
влакымат шупшо".
"Кӱртньӧ вий" романыште Сергей нерген тиде возымо Кораксола рвезе Еремеев
Иванлан тӱрыснек келшен толеш. А "Калинин колхоз" книгашкыже Н.Лекайн шке
изажым чын
лӱмжӧ денак пуртен. Очерк тӱҥалтыштак ойлалтеш: "Тунам тушко ("Йошкар
пеледыш"
коммуныш — Г.З.) каяш ондакак Лекай возалте. Вара изаже Иванат кӧныш.
Почешыже
Лаюш, Синопон, Воман Пӧтыр, Тымапий Микале да монь кайышт".
Самырык Н.Еремеевын ялкор пашажат моло нерген огыл, а шочмо изаж нерген
уверым
серен колтымо гыч тӱҥалын. 1925 ий шыжым "Йошкар кече" газет тудын улыжат
кок
предложениян заметкыжым савыктен: "Морко кантон, Кораксолаште 60 еҥ —
тунемдыме-шамыч — тунемаш коштыт. Нуным Сергей Иван туныкта". Тунам автор
Чарла совпартшколын курсантше лийын.
Писательын Иван изажлан кокымшо сарыште — тиде гана фашизм ваштареш
кредалмаште
— коштмыж нерген шарнымашым возаш да тыге шольыжын у книгажлан ешартыш
материалым пуаш пӱралтын огыл улмаш. Тудо Белоруссий мландеш курымешлан
малаш возын.
Ойган уверым налмеке, гвардеец Никандр Еремеев пелен кондыштмо тетрадешыже
тыге
серен шынден:
"Мыйын йӧратыме, шочмо изаем Иван Сергеевич Еремеев 62982-в ¹-ан войсковой
частьыште служитлен. Тудо 1944 ий 9 февральыште Витебск ола йымалнысе
Городокский
район, Щучино ял воктене колен (бр. могила ¹ 3). Курымаш шарнымаш тыланет,
йӧратыме Иван изаем! Тый Родина верч кредалынат. Витебск ола, кудо верч тый
пытартыш
вӱр чӱчалтыш марте богатырьла кредалынат, — мемнан, советский!
Кийыме верет пушкыдо лийже, изай! Тыйын вӱрет верч мый, шольыч Лекандр,
немыч
капыр тӱшкалан ӱчым шуктем. Тыйын верчет, шочмо элем верч, шочмо ялем верч,
ачаавам, акам-шӱжарем-шамыч да эргым-ӱдырем верч пытартыш вӱр чӱчалтыш
марте кредалаш тӱҥалам! Мале шыпак, Иван изаем. Мый Берлин гыч пӧртыл
толшемла шӱгар ӱмбакет пурем, вуй гычем солдатский пилоткем налын, вуем
савем. Тыйын шӱгар ӱмбала-нет Сеҥымаш лӱмеш, тыйым шарналтен, ужар аракам —
руш кочым шындем, чевер пеледышым пагален пыштем.
20 март, 1944 ий. Н.С.Лекайн".
Никандр Сергеевич тунамак "Изамлан" почеламутым возен. Тушто тыгай корно-
влакат
улыт:
Пытенат тый. Огеш лий тегак ылыжташ.
Кодын лачак геройло лӱмет.
Тудым стих ден возем шарналташ.
Лудын шортшо вучалше ӱдырет...
Но тый, изаем, элна верч возынат,
Тидын дене кызытеш кугешнем.
Тыйын верч таче мый кугу сарыш пурем,
Тыйын верч, изаем, вӱрлан вӱр!
Пиалан элна верч ом чамане шӱм тулем,
Кугешнен, шем Берлиныш мый пурем!
Писательын Иван изаже — "Кӱртньӧ вийысе" Йыван Сергейын прототипше — нерген
ойлымына мемнам роман деч торашкырак наҥгайыш. Айста ынде тудын дек угыч
пӧртылына.
"Кӱртньӧ вийын" кумшо ужашыж дене пырляк "Пиалан илыш" альманахын 1941
ийысе
икымше номерешыже Сергей Эманын (С.И.Ибатовын) кугу статьяже савыкталтын.
Рецензент самырык прозаикын романжым марий литературышто у ошкыл семын
аклен, тидын
годымак ятыр ситыдымашым ончыктен. Критике дене автор шкежат шуко шотышто
келшен, посна книга дене лукмо годым ятыр тӧрлатымашым пурташ, посна
ужашлам уэмден
сераш шонен. Но вучыдымын сар тӱҥалын, да Никандр Сергеевич 1941 ий 1
сентябрьыште Йошкар Армий радамыш каен. Сӧй ийлаште тудо воин семын гына
огыл, литератор, геройло саманын летописецше семынат подвигым ыштен — пульо
шӱшкымаште, снаряд ден бомбо пудештылмаште романым возен.
"Кугу сарын тулыштыжо" романым лукташ Н.Лекайнлан полшымыж нерген ик
писатель
веле огыл шке шарнымаштыже серен. Конешне, нуно огыт ондалкале. Но айста
ончалына, мом ойлен автор шкеже Марий АССР-ысе писатель-влакын 1948 ий
июньышто лийше
погынымаштышт. Ончыч тудо прозо нерген йодышым куакшын лончылымылан
содокладчик
Ахмет Асылбаевым шылтален, вара мутшым шке произведенийже дек кусарен:
"Умбакыже "Кугу сарын тулыштыжо" роман нерген каласен кодем. Шке
докладыштыже
Николаев йолташ (Писатель ушемын ответственный секретарьже С.Н.Николаев —
Г.З.)
увертарыш: "Лекайн Кугу Отечественный сар нерген кугу романым возен".
"Кугу" шомакым эсогыл кок гана каласыш, тидын дене колыштшо-влакым туге
ӱшандараш тӧчыш,
пуйто роман шке содержанийже дене огыл, а лачак кӱжгытшӧ дене гына кугу.
Мыйын
шонымаште, Николаев йолташ "Кугу сарын тулыштыжо" произведенийым лудын
огыл. Тудо романын содержанийжым ок пале. А лудаш кӱлеш ыле. Тидлан жап
лийын, вет романым тыште ойлымо семын кум ий огыл, а ныл ий годсек
мариноватлен кийыктат.
Тиде романым мый кабинетыште огыл, а фронтышто, окопышто, возенам. Пуля ден
снаряд йымалне возенам. Да кажне главам тунамак Марий АССР Писатель ушемыш
колташ
тыршенам. Паленам: мыйын илышемлан лӱдыкшӧ минут еда лийын шога, сандене,
пашам
арам ынже йом манын, рукописьым пеленем кучаш тоштын омыл. Ты романым "Аня"
манын лӱмдышым. Эн сай произведенийлан эртарыме конкурсышто саде "Анялан"
кокымшо
премийым нальым. Фронт гыч пӧртылмеке, романем тӧрлатен возышым да "Кугу
сарын
тулыштыжо" манын лӱмдышым, издательствыш пуышым. Вара тӱнальыч рецензий
почеш
рецензий, редакций почеш редакций. 1946 ийыште рукописьым печатьыш пуаш
ямдылыме
ыле. Калык тудын лекмыжым вучен. Роман нерген Татар республикыштат колыныт.
Тушечын 20 экземплярлан заказымат колтеныт ыле. Татсоюз заказ шукталтмым
тачат вуча, а Маргиз алят ок печатле. Молан? А теве молан: мемнан
издательствыште ик оза
уке. Столяров йолташ романым редактироватлыме да лукмо сомылым шке ӱмбакше
нале,
но пашажым мучашке ыш шукто. Мыйын шонымаште, тудо "кабы чего не вышло"
манын
лӱдеш. А "Звезда" ден "Ленинград" журнал-влак нерген ВКП(б) ЦК-н пунчалже
лекме
деч вара "кабы чего не вышло" манмет утларак шижалташ тӱҥале. Туге чучеш:
тиде
романымат ВКП(б) обкомын шӱден каласымыж деч посна лукташ огеш лий. 1939
ийыште
"Кӱртньӧ вий" лӱман икымше романемат тыгак обком полшымо дене печатлаш
вереште..."

* * *

Марий Элын кумда пасу покшелныже, кӱкшака верыште, ик пушеҥге шога. Тиде
пушеҥгым яшката кугу капан, кужурак шӱргывылышан, ныжылге койышан, ласка
шинчаончалтышан самырык марий шынден... Пӱтынь шемер калыклан тиде емыж-
саскан пушеҥге пеш
келша. Сандене марий писатель-влак кажне кечын, кажне часын толыт, тушко
вӱдым
оптат, куштат, пеледашыже да саскам кондашыже полшат. Шемер калык тиде
пушеҥгым
йӧрата, тудын саскажым тамлен кочкеш, кушкашыже эреак полша.
... Тиде пушеҥгын лӱмжӧ — Марий литератур! Ончыкыжат эре кушшо, вияҥже
мемнан
сылнымутан марий литературна!
Н.Лекайн

"Кугу сарын тулыштыжо" роман кок книга дене 1948 ийыште савыкталт лектын.
Тираж
калык коклашке пеш вашке шарлен, да автор дек книга издательстве ден
Писатель
ушем гоч лудшо-влак деч пеш шуко серыш толын. Возеныт элнан тӱрлӧ кундемже
гыч,
кушто гына марий-влак иленыт. Ӧрмаш: тыгай кӱлешан темылан (сар чарнымылан
эше
кум ий гына эртен!) тыгай кугу произведений шочын, а печатьыште ик
рецензият
лийын огыл. Тидын нерген Москошто, СССР Писатель ушемын национальный
литератур
бюроштыжо, марий прозым каҥашыме годым Никандр Сергеевич чон почын ойлен:
"Я очень благодарен за то, что мы встретились с московскими товарищами. Это
нам
дает очень большие силы для дальнейшей работы. У нас нет таких специалистов
на
местах. Я возьму свой роман "В огне великой войны". До сих пор я не слышал,
хороший или плохой этот роман. Я совершенно не знал этого до сих пор,
потому что у
нас в Марийской республике ни один критик не откликнулся, не сказал ни
хорошего,
ни плохого. Я имею только оценки читателей, около 200 писем. Но, конечно,
читатели раскрыть глубоко роман не могли. Они больше о хорошем говорят, а о
плохом
почти не пишут, за исключением нескольких замечаний. Здесь товарищи глубже
дали
мне понять, какой у меня роман... Недостатки, которые здесь были отмечены,
я
признаю, и в будущем я этот роман предполагаю капитально переделать. Я
приношу
московским товарищам большую благодарность за сделанные мне указания и
замечания".
Каласыман, 1952 ий 13 февральыште каҥашыме годым марий романым писатель-
влак
Кузьма Горбунов ден Николай Москвин, а "Шӧртньӧ падыраш" повестьым Петр
Скосырев
кумдан лончылен пуэныт.
Ачалымеке, Н.Лекайн романжым рушла лукташ шонен. Подстрочникымат ямдылыме
улмаш,
но тудым да ятыр молымат Писатель ушемыште йӱлалтеныт. 1956 ий 5 мартыште
Москош
М.Шамбадаллан возымо письмаштыже ойганен увертарен:
"Но беда в том, нет подстрочного перевода. Рукопись этого перевода
находилась в
Союзе писателей, и Вишневский почему-то счел нужным ее предать огню. Просто
говоря, эта рукопись пошла на растопку. Это уж очень не умно со стороны
ответственного секретаря Союза писателей. Это, я бы сказал, варварское
отношение к марийской литературе".
Вик ойлаш гын, рушлаш кусарыме шотышто Никандр Лекайн ялтак пиалдыме лийын.

"Земля предков" ден "Чудесные бабочки" книгаже-влак Москошто, "Смелая
песня" повестьше Йошкар-Олаште авторын колымыж деч вара лектыныт. 1954 ий
ноябрьыштак
"Марий коммуна" газет Моско писатель Михаил Шамбадалын кусарыме "Юные
соратники"
("Шӧртньӧ падыраш") повестьым каҥашыме да, тӧрлатымеке, савыкташ ойым пидме
нерген увертарен. Но книга тугак лектын шуын огыл. "Золотая крошка" да
"Юные соратники" вуймут дене кок ужаш гына "Марийская правда" газетеш
печатлалт кодын.
"Кугезе мланде" роман гыч А.Кременскойын кусарыме да "Сосны шумят"
антологийыш
пуртымо "За землю" ужаш писательын шыдыжым гына лукташ йӧрен, да тидын
нерген
Н.Лекайн "Тӱсдымӧ кайыкын мурыжо" статьяштыже (1957) каласкален. Тушто
кусарышым
веле огыл, подстрочникым ямдылыше К.Васинымат чот шылтален.
1959 ий 24—25 июньышто Йошкар-Олаште писатель-влакын республиканский
погынымашышт лийын. Тушто СССР писатель-влакын кумшо погыныштын материалжым
да "Ончыко"
журналын пашажым лончыленыт. Мутым Никандр Сергеевичат налде кертын огыл,
вет
тудо съездыш делегат семын миен коштын да журналыште прозо пӧлкам вуйлатен.
Тиде
ойлымын пытартыш лийшашыжым тунам нигӧ пален огыл: вашке писатель черланен
да
колен колтен. Такше тудо Моско погын деч вара вигак творческий отпускым
налын,
кум тылзе мӧҥгыштӧ пашам ыштен, илышаш кечыже койын туртмым палышыла,
тӱҥалме
рукописьым ямдылен шукташ, архивым шотыш кондаш тыршен.
Погынымаште ойлымыж годым Н.Лекайн посна автор-влакым кушкаш тыршыдымылан,
илышым томам палымылан шылтален, тыгодым В.Степановын, И.Васильевын,
М.Евсееван
лӱмыштым каласен. Сай могырым В.Колумбым, А.Михайловым (Юзыкайным),
В.Исенековым
палемден. Да мучаште шӱм-чонжым ӱмыр мучко туржшо йодышым тарватен:
"Пытартышлан
мый, мемнан дене кугу писатель-профессионал-влак лийышт манын, условийым
ышташ
кӱлмӧ нерген икмыняр мутым каласынем. Мемнан дене тидлан йӧн уке. А
учрежденийыште пашам ыштен, романым возаш огеш лий. Писатель ушемат,
издательстват тидым
ушыш налшаш улыт".
Н.Лекайн (тыгак моло писателят) ӱмыржӧ мучко шандал ден чӧгыт коклаш
логалшыла
илен: иктаж-кушто пашам от ыште — ешет шужен шинчаш тӱҥалеш; кечыгут журнал
але
газет пашаште ноен толат — мӧҥгыштӧ возаш ӱнар ок код. Паша курымыштыжо
Никандр
Сергеевич ик жаплан паша гыч колтымо, творческий отпускым пуымо нерген
мыняр
йодмашым серен — шотленат от му. Калыкмут манмыла, тудо пират темше лийже,
шорыкат утлен кодшо манын тыршен, но шонен пыштымыжым илышыш садыгак пуртен
сеҥен
огыл.
Писательын пытартыш ийласе творческий планже партий обком секретарь
К.А.Скворцовлан (Шырчык Костилан) 1952 ий 4 январьыште рушла серыме
йодмашыж гыч раш коеш:
"Маргосиздатын планже почеш 1952 ийыште мыйын 20 авторский лышташан
"Кӱртньӧ
вий" романем лекшаш. Издательстве дене договорымат ыштенам. Тиде романым
Марий
АССР Писатель ушем рушлашке кусараш палемден.
1951 ийыште "Марий коммуна" газет мылам кок тылзылан творческий отпускым
пуыш.
Тиде жапыште 12 авторский лышташан "Шӧртнӧ падыраш" повестьым уэмден
возышым,
тудо тений печатлалт лектеш. Тылеч посна "Кӱртньӧ вий" романым умбаке
шуенам,
латкок у главам возенам.
Мыйын творческий планем тыгай: лишыл ийлаште 50 авторский лышташан "Кӱртньӧ
вий"
романым, 30 авторский лышташан "Кугу сарын тулыштыжо" романым да Марий
кундемыште сар деч вара ял озанлыкын вияҥмыжым ончыктышо романым лишыл
ийлаште печатлен
лукташ. Тыгеракын, шонен пыштыме трилогийым 1955 ийыште мучашлаш.
Тидланже шуко жап кӱлеш. Сандене мыйым "Марий коммунышто" культур ден илыш-
йӱла
пӧлкам вуйлатыме деч утарыме нерген йодышым ВКП(б) обком бюро ончылно
шындаш
Тендам сӧрвален йодам".
1955 ийыште "Кугезе мланде" роман савыкталтеш. Тудым критике марий
сылнымутын у
сеҥымашыж семын акла. Вара автор "Кӱртньӧ вийын" тӱҥалтыш главалаж негызеш
"Кугезе мландын" кокымшо книгажым воза. Но тудын савыкталтмыжым автор ужын
ок шукто. Ятыр шонымашыже илышыш пурталтде кодеш.
Писатель-влак палат: ончыч серымым тӧрлаташ, пужен возаш у произведенийым
ончыктымо деч нелырак. Тидым шотыш налаш гын, Лекайнлан мыняр кугу паша
логалмым умылаш лиеш. 1957 ий 10 апрельыште Моско воктенсе "Малеевка"
творчестве пӧрт гыч
Нина ӱдыржылан возымо письмаште тыге увертарен:
"... Толмекем, вигак "Золотая крошка" йоча повестьым тӧрлаташ пижым, шуко
тыршышым. Тудым, вич кечыште пытарен, почто дене Михаил Абрамовичлан
(Шамбадаллан —
Г.З.) колтышым. Вараже "Кӱртньӧ вий" романым тӧрлаташ пижым. Тӧрлатымыже
уэш возымашке савырныш. Тошто гыч пеш шагал налам, чыла угыч возем. Лач
герой-влак гына тоштак кодыныт, но нуныштынат тӱсышт шуко вашталтеш. Пел
романым ыштен шуктенам, але мучашыш шуаш шуко уло. Шкаланем сылнын чучеш,
кӧ пала, лудшо-влаклан
кузе лиеш, ала..."
Кок романжын ("Кӱртньӧ вий" ден "Кугезе мланде") да "Муро йӱк" повестьшын
темыштлан эртыше илышым ойырен налын гынат, Никандр Сергеевич сылнымут
пашан рӱдыжлан, негызшылан кызытсе саманым ончыктымым шотлен. Тидланже
утларак йӧнан жанр —
ойлымаш, очерк. Очеркым 30-шо ийлаштак возаш тӱҥалын да 50-ше ийлаште ты
жанрыште поснак талын пашам ыштен. Шылтышаш уке, коклаште куакшын
возымыжат, тыглай
зарисовко шотанжат логаледа. Но тидыже марий очеркым вияҥдымаште тудын
надыржым
ӱмылтен огеш керт. Никандр Лекайнын очерклажым лудын, тӱрлӧ районласе
колхоз-влакын илышыштым пален налына. 1959 ийыште писатель эн сай
очерклажым "Мӱндыр
уна" книгашке чумырен луктын. Тудо шке пашаштыже примерым Валентин Овечкин
деч
налын. 1955 ийыште Моско совещанийыште тале руш очеркистын ойлымыжым
колыштын да
вес ийжылан "Ончыко" журналеш "Боевой характеран очерк верч" статьям
савыктен.
Но кеч-мом — романым але повестьым, ойлымашым але очеркым — возен гынат,
тудо
илышым чын сӱретлышаш верч шоген, чиялтымым чытен кертын огыл. Эше сар деч
ончычак ик погынымаште Н.Лекайн критик С.Эманлан карум пуэн, тудыжо
Дим.Орайын "Пиалан колхоз илыш" книгажым кӱкшын аклен возен. Орайлан ӱшанаш
гын, манын Лекайн,
туге лектеш, пуйто колхозник-влак, чапле вургемым да хром кемым чиен, строй
дене
пашаш каят. "Родина верч" ойлымашын геройжо пуйто ялыш самолет дене, да
тыглай
огыл, а шкенжын самолетшо дене чоҥештен толын. А мыняр летчиклан, йодеш
оратор,
шкаланже самолетым пуэныт? Кажне летчиклан самолетым пуэдаш тӱҥалаш гын, ом
пале, мо лиеш ыле.
Чыла тидым Н.Лекайн пеш чын ойлен. Туге гынат партий обком гыч совещанийыш
толшо
еҥ (П.И.Темерешев) вер гыч репликым кышкен шинчен, книгасе "сӧрал да пиалан
марий ялым" шылталыме дене келшен огыл.
Писательын ӱстелже гоч шотлен пытарыдыме рукопись эртен. Тудо нуным лудаш
да рецензийым возаш жапшым чаманен огыл. Но пеш шыдешкен, кунам южо автор
сайын лончылен пуымо почешат тӧрлаш ӧрканен, весын ачален пуымым вучен.
Тыглай-влаклан
1953 ийысе ик статьяштыже тура каласен: "Пашаште литературный нянькым
кычалме ок
кӱл. Шкендын произведениетлан аваже улат гын, шкеак нянькыже лий". Вес вере
манын: "Писатель-влак литературный критикым нянька семын ынышт ончо".
Рукописьым ончаш пуышо кокла гыч иктыже, Валентин Исенеков, писательлан
вараже
шке эргыжлак лишыл еҥ лийын. В.Исенеков кугурак йолташын полышыжлан вескана
тичмашын тауштен — тудын возымыжым кум кугу том дене лукташ ямдылен, сай
ончылмутым
серен. Самырык автор ден лӱмлӧ писательым эн ондакше "Вӱд ӱмбалне" повесть
лишемден. Повестьше але уке улмаш, тыгай тамга дене палемдыме рукопись гына
лийын.
Но Никандр Сергеевич тиде рвезе деч шот лекшашым шижын да полшаш таранен.
Повестьым лудмо почеш авторлан возымо серышым (1958 ий 22 май) тӱҥалше
литератор-влаклан ой-каҥаш семын кеч пӱтынек савыкте — тушто пайдале ой
тунар шуко уло.
"... Шке нергенет шуко вӱдылат. Туртыкташ кӱлеш. Утларакше герой-влакым
сӱретле.
Мутлан, Емельяновым налына. Емельянов (бригадир) тӱҥ герой лийже. Тудо
пеҥгыде
характеран, принципиальный. Тидым мут дене огыл, пашаште ончыктыман.
Тӱҥалтыштак
Емельяновын тӱсшым, кап-кылжым, тарванылмыжым сайын гына сӱретле. Тидым
начальник дене мутланымаште ышташ лиеш. Могай культуран улмыжым мутланыма
гыч да шкенжым кучымыж гыч ончыкташ кӱлеш. Тиде образ повесть мучко кайыже,
эре вияҥ толжо...
Художник портретым кисть дене ышта. А тый пера дене сӱретлышаш улат... Ит
ӧркане. Налмекет, вигак пашаш пиж, кыртмен ыште. Письма кумылетым
нӧлталже... Шеклане, йылмет яндар лийже. Тунам лудшо еҥ йӧратен лудаш
тӱҥалеш. Вот чыла. Кугу деч
кугу салам лийже. Н.Еремеев".
Самырык автор чылажымак кӱлеш семын тӧрлен моштен огыл. Сандене Никандр
Сергеевич тӱҥалтыш главам шке возен пуэн. Архивыштыже тудын (Лекайнын)
кидше дене серыме кандаш ластык уло, вуймутшым тыге ончыктымо: "Валентин
Исенеков. Вӱд ӱмбалне. Повесть. Икымше глава". Яра вереш йожекла сералтыме:
"Исенековлан возен пуымо ластыкла. 2/ХИ—58 ий. Н.Лекайн". "Вӱд ӱмбалне"
повестьым "Ончыко"журналеш савыктыме годым лач тиде тӱҥалтышым кучылтмо.
Вескана, посна книга дене лукмо годым, автор уэш тӧрлатен серен.
Писательын архивыштыже "Изи мужик-шамыч" вуймутан повесть кия. Машинке дене
печатлыме 123 странице. Рукописьыште ончыктымо почеш, тудым возаш 1946 ий
октябрьыште тӱҥалме да 1947 ий сентябрьыште мучашлыме. Лудын ончымек, вигак
рашемеш:
тиде — "Шӧртньӧ падырашын" тӱҥалтыш вариантше. Сандене В.Юксернын "Лекайн
шуко,
писын, сайын возен. Мутлан, "Шӧртньӧ падыраш" повестьшым тӱҥалаш да пытараш
улыжат талукат пеле кӱлын" манмыже чынжак огыл. Ончыч автор "Изи мужик-
шамычлан"
талук наре жапшым пуэн, вара ала-можо келшен огылат, йӧршын весемден возен.
"Изи мужик-шамыч" повестьым автор йочалык эн сай произведенийлан увертарыме
конкурсыш пуэн улмаш. Жюрин 1947 ий 22 декабрьыште лийше заседанийыштыже
повестьым
тӧрлаташ да вара иже савыкташ темленыт. Очыни, тиде пунчалак произведенийым
тӱҥ
гычак пужен сераш таратен.
Тиде возымем Н.Лекайнын шочмо кечыжлан — 90 ияш юбилейжылан — пӧлеклалтын
гынат,
мучаште марий писатель-влакын тудын дене чеверласыме мутыштым шарналтыме
шуэш.
Тиде мутышто — кугу мастарын пашаж дене кугешнымаш, тудым йӧратымаш, ӱмыр
шуде
кайымыжлан кӧра пеш чот чаманымаш.
"Ший аршаш гае сылне, шулдыран ойым шочыктышо йылмыже ынде ик мутымат ок
пелеште. А 15 февраль кечывалым 1 шагатат 35 минутышто "Чеверын!" манын
каласымыже
тудын пытартыш шомакше ыле... Марий калык курымла дене тыге мурен: "Меже
каена —
мурына кодеш..." Уста писатель-мурызо деч тудын сылне мурыжо, калык шӱмым
кумылаҥдыше тул гай мутшо, ӱжара гай волгыдо пашаже кодыныт... Чеверын,
шӱмбел йолташна! Кийме верет мамык лийже, ӱмбаланет пеледыш пеледше, шӱшпык
йӱк шергылтше".
Тиде ойган мутаршаш йымалан кидым пыштыше кудло наре еҥ кокла гыч таче
кечылан
икмынярже гына кодын. Нимом от ыште — тыгае мланде ӱмбалсе илышын
савыртышыже.
Икте кая, весе толеш. Но ила да илаш тӱҥалеш марий сылнымутын патыр
пушеҥгыже.
Тудым тутло саска дене пойдараш пуэн чыла вий-куатшым, уло ӱмыржым Марий
республикын икымше калык писательже Никандр Лекайн.
Гельсий Зайниев.
3.03.97.



060497
************************************************************************
6—04

МИХАИЛ КОЛЬЦОВ

ИЛЫШЛАН ӦПКЕЛАШ ОГЕШ КӰЛ

КИНООПЕРАТОРЫН ДНЕВНИКШЕ ГЫЧ

ШОЧМО ЯЛ, КУГЕШНЫМЕ ПАША

Изи Кугунур — шочмо вер-шӧрем, йӧратыме ялем.
Олаште илыше родем, Моркышко вашкерак миен шунет гын, кайыме корнетым
кӱчыкемде
— Роҥго гочын чымыкте. Латвич меҥге кужытан пӱнчеран чодырам, Ӱшӱт эҥерым
эртен,
пасушко лектат, шинчатлан вучыдымын оралте вуй-шамыч пернат. Тиде мыйын
шочмо
ялем — Изи Кугунурем!
Кумлымшо ийлаште тыште черкат лийын. Садланак ала ялемым рушлаже "село Изи
Кунур" маныныт? Родем, от пале гын, пале: тыштак шочын-кушкын Марий радион
дикторжо "марий Левитан" — Николай Потапов. Кугурак ийготан еҥ-влак, очыни,
кызытат
шарнат, кузе 50-ше ийлаште тудын йӱкшӧ РВ—61 радиостанций гоч кажне эрдене
эфирыште йоҥген!
Але мартеат шочмо ялыштем илаш пӱрен огыл. Эше изиэм годымак Роҥго районысо
(кызыт Советский район) Шашке эҥер воктен верланыше Абаснур почиҥгаш
кондышт. Туге
гынат, кӧ кушечын улмем палынеже гын, ойлем: Морко гыч улам. "Морко — шочмо
верем" манын, кугешнен вашештем. Ош тӱняште мыняр илымемым шоналтемат,
пешак шукерте шочмемла чучеш. Чынжымак, мылам кудло кандашымше ий кая. Тиде
шуко але шагал? Ик семынже "Шуко иленам" шонем. Сайжымат, осалжымат ужынам.
Шӱдӧ ийым илаш
шочынам гын, але пел курымым веле вончалтенам...
Мыйым авий ушкал вӱташте ыштен. Кечывал марте, сорла дене тупшым пӱгыртен,
аҥаште уржам тӱредын. Кочкыш деч вара мый шочынам. Азам ыштымеке, шкежак,
вӱдым нумалын, мончаш олтен, мыйым мушкын, яндар чием дене ачамым уржа пасу
гыч вашлийын. Шкеже кандашле шым ийым илен. Тунам ача-авамытлан илыш верым
вашталташ амалжат лийын. Вет Морко велне мланде ошманлан кӧра кинде удан
шочын. Южгунамже у
шурно марте кочкашат ситен огыл. Тыге нуно пич чодыра покшеке толын
шинчыныт. Ты
жапыште ялласе кресаньык-влак колхозыш пураш тӱҥальыч. "Первый Май" лӱман
тӱшка
озанлыкыш ачаят пурыш. Тудо революций деч ончычак шым классым тунем
пытарен.
Ачам деч утларак тунемшыже лийынат огыл. Садланак счетоводлан шогалтышт.
Тиде
пашаште ачам кужу жап ыш кучалт. Репрессий манмет мемнан ялышкат миен шуын.
Кумло кандашымше ийыште ныл пошкудына дене пырля ачийымат кучен наҥгайышт.
Кум
ий годым Комсомольск-на-Амуре олам чоҥен. Отечественный сар деч ончыч гына
пӧртылын.
Шучко сӧй. Калыклан мыняр йӧсылыкым кондыш. Ме лу, латик ияш ньога-влак,
ӱдырамаш да шоҥго-шамыч дене ик семын колхоз пашаште тыршенна: мландым
куралынна,
ӱденна, киндым куштенна. Фронтлан "тушманым сеҥашак" манын полшен шогенна.
Сар
пытымеке, Абаснур чодыра участкыште пушеҥгым руэнам. Николаевский
ялсоветыште
лудмо пӧртыштат ыштенам. Тыгодымак райгазетыш, Марий радиош ял гыч изи увер-
влакым возаш логале. Витлымше ийыште армийыш кайышым. Йочам годым,
изинекак, авиацийышке служитлаш логалнем ыле, а лийынам танкист, Т-34-85
танкым вӱденам, вес
элым — Венгрийым ужынам.
Салтак вургемым кудашмек, илышем ий еда вашталташ тӱҥале. 1953 ийыште
Роҥгышто
комсомол райкомышто тыршенам, Йошкар-Олашке толмеке, Лесотехнический
училищыште,
кас школышто тунемынам. Вара ныл ий годым "Электроавтоматика" заводышто
слесарьлан пашам ыштенам. Тиде жапыштак "Марийская правда" пелен улшо
рабселькор школышто тунемым. Завод цехла гыч шуко корреспонденцийым,
зарисовкым пашан ончыл
еҥже-влак нерген возенам, чӱчкыдын фоторепортажым газет ден Марий
телевиденийлан
ыштенам. Варажым, кудло кокымшо ийыште, телевиденийыш куснышым. Тудлан ынде
кумло вич ий шуэш. Кинооператор пашалан илышыштем сай, рвезе пагытем пуэнам
— тидын
ден мый кугешнем гына.
Кумло вич ий! Могай кужу жап. Вет тиде пагытыште могай кугу вашталтыш
лийын. Тунам кинопленкыжат "негатив" веле ыле. А кызыт ынде видиопленкыш
возат. Пеш йӧнан
аппаратура, кеч-могай сюжетым, жап шуйыде, эфирыш пуаш лиеш.
Коло кандаш ий оператор семын мыняр тӱжем метр кинопленкым сниматленам,
шотленат
от ситаре. Сниматленам самолет гыч южыштат, Чебоксар ГЭС турбиным
шындымаштат,
стройкысо башенный кран гычат, шурно погышо комбайн гычат... Чылажым
ойленат от
пытаре.
Шонем: илышлан ӧпкем уке, сӧрал да чонлан келшыше паша у шонымашым
шочыктен, паша ышташ кугу вийым пуэн. Ешемат сай, кок эргым, кум уныкам
уло. Кызыт канышыште
шотлалтам гынат, студийыште пашам ыштем. Коклан ойлымашым, ужмо-колмем
нерген
возем. "Ончыко" журналым лудшо-влаклан кызыт кум илыш сӱретым темлынем.

Автор.

КИСА

Мыйын пошкудем Кенопи Саню шыже велеш йӱштӧ толмым ончылгочак вучаш
тӱҥалеш, кол
кучымо ӱзгаржым, гараж гыч пӧртыш пуртен, ик гана веле огыл терген лектеш,
ий
кылмымым вуча. Эше вӱд умбалым шинчачара гай вичкыж ий налын гына шукта,
тудо
эҥер деке лӱдде мия, парня кутышан кид шуркалыше кыршым кучен кондат,
моткоч куана.
Пошкудем дене шукертсек келшена. Ваш-ваш коштына. Конешне, вашлийме годым
ончычак кол кучымо нерген мутым луктына. Вет калык манмыла, колызо колызым
умбачак
ужеш! Чынак, кунам нуно вашлийыт, шомакышт агур вӱдла йога...
Тыге мутланен, ме Кугу Какшаныш, Аргамач велыш, кол кучаш каяш келшышна...
Теле эр. Йӱштӧ. Автомашина орава йымалне лум кычыр-кочыр! мура. Верыш
шумеш, шагал гын, витле меҥге лиеш. Туге гынат, корным ышна шиж, вет
машинаште коктын
улына, колызо илыш гыч тӱрлӧ сӧрал сӱретым икте-весылан каласкалышна.
Волгалтмылан эҥер гоч пыштыме кӱвар деке миен лекна.
Кугу Какшан эҥер. Тудо Санчурск ола могырым йӱдвел гыч касвелыш пӱнчеран
чодыра
покшеч йога. Эҥер Изи Какшан деч лопкарак, келгырак. Шуко вере кадыр
савыртыште
келге агур уло. Тушто кол шуко пошен. Саню тиде верыште ик гана веле огыл
лийын.
Кушто кол улмым сайын пала. Садланак, кол кучымо ӱзгаржым писын погалтен,
ий
ӱмбаке лекте, почешыже мый вашкем.
Сер деч тораште огыл верланышымат, йыр ончальым. Тыште эҥер серат кӱкшырак,

адакше йыгыреак вӱдуа, тыгыде чашкер кушкыт, мардеж деч аралат. Пошкудем
мый дечем тораштырак шинча. Шӱтымӧ ий рожыш эҥырым колтенамат, кол
чӱҥгалмым вучем,
чоянракын йолташем велыш ончалам. Тудын опытшо кугуат, кол ала эн ончыч
тудлан
логалеш, шонем. Шижам, Санюат мыйым эскера, эҥырвондыжым чӱчкыкта: вет
колым кузе-гынат сӧрастараш кӱлеш, тунам веле чӱҥгаш тӱҥалеш. Икмыняр жап
гыч, чынак,
йолташем пӱгыр капан йошкар шулдыран олаҥгым шӱдырен лукто. Куанымыж дене
"Тӱҥалтыш лие" ыштале. Вара эҥыржым писын ий рожыш колтыш. Жап шукат ыш
лий, ончем: йолташем адакат ик олаҥгым вереште. Мый ӧрынам: молан кол огеш
нал? Шукшымат вашталтышым, вес ий рожымат шӱтышым. Келгытшат сита.
Эҥырвондем пошкудем семынак чытырыктем, садыгак лектыш уке. Сырымем дене
эҥырвондем пыштен, пошкудем
деке ошкыльым. Ончем: тудын ий рож воктене вич олаҥгат чумедыл кия.
Саню кол шогымо верыш логалын улмаш. Сандене, шукшым вашталтыде, икте почеш
весым солалта. Тыгай годым шукшым вашталташ кӱлешыжат уке, садак кол деч
посна
мӧҥгеш от пӧртыл.
Мыят кол шогымо верым кычалаш пижым. Кок ий рожым шӱтышым. Шонем: "тынар
торашке
толмеке, кол деч посна мӧҥгӧ каяш йӧнанжак огыл". Уло мастарлыкем кучылташ
тыршем. Кӱшычын ӱлык эҥыршӱртем волтем, вара мӧҥгеш кӱшкӧ чӱчкыктен нӧлтем.
Кенета
вӱд пундашыш волтымем годым эҥыршӱртем эркын шупшылалте. Уло кертмем дене
эҥырвондемым нӧлтальым. Шижам: шӱртӧ вес мучаште могай-гынат кол шупшкеда.
"Эҥырыш
логалынат гын, ынде мый дечем от утло", — шонем. Эркын-эркын эҥыршӱртем
шупшам,
кӱрлын кайыме деч лӱдам. Шупшын луктым, ончем: парня кужыт подкинде гай
кугу
шинчан, шуркалыше кырш. Колым ончалын, йолташем воштылале.
Серыште улшо чашкерым вичкыж мардеж выж-ж-ж! шоктен тарватыш. Вара ала-
кушеч киса тӱшка толын лекте. Тип-тип-тип манын, укш гыч укшыш тӧрштылыт,
кочкышым кычалыт. Теле йӱштым илен эртараш чодыра кайыклан каньылыжак огыл.
Тыге шонкален шинчымем годым ик киса, лӱддеак, кол кучымашке чоҥештен
тольо. Прпр-пр шулдыржо дене лупшен, мемнан йыр пӧрдын савырныш. Вара
йыгыреак улшо йолташемын кочкыш кондымо изи кинде мешакышкыже тӧрштен
пурыш. Изиш лиймеке, тушеч
лектат, кол яшлыкыш унчыли керылте, йӱкым луктын тӧрштылаш тӱҥале. Киса
койышым
ончен, эҥырымат монденам. Чынак, ужар пыстыл ора шужен: кочкаш кычалеш.
Шарналтышым: кӱсеныштем кинде шултыш, пӱчкедыме коя уло. Кечывал кочкыш
ынже кылме манын, лӱмын кӧргӧ кӱсеныш пыштенам ыле. Кӱсен гыч чоянрак коя
ластыкым луктымат,
кисалан кудалтышым. Тудет коя пушым шиже ала-мо. Кол яшлык гыч лектын,
вигак коя
падыраш деке толын шинче. Йол парняж дене чывыштен кучен чӱҥгаш тӱҥале.
"Айда
коч, коч, мӱшкыретым теме", — семынем ойлем.
Тыге шонкален шинчен, эҥырвондо деке савырнышым: эҥыршӱртем кол шупшкеда.
Туштак
олаҥгым ий ӱмбаке луктын пыштышым. Эҥырыш вес шукшым пижыктен, угыч ий
рожыш
колтышым да йӧнан гына шинчым. Тыгодым коям кочшо киса, верже гыч тарванен,

эҥырвондышкем толынат шинче. Ӧрынат колтышым. Тушеч ужар пыстыл вуйышкем
тӧрштыш. Ынде вер гычемат тарванаш ом тошт, кайыкым лӱдыктем, шонем.
Вуйыштем
икмыняр шинчымеке, киса, шулдыржо дене лупшкедыл, шола пылыш мучашкем йолжо
дене
пижын кержалте. Тиде кайыкын ушышкыжо мо толын пурен, мом мый денем
ыштынеже?
Шижам: йолпарняже патыр, пылышымат корштара. Иктаж кӧ, еҥ, тыге пылышем
ишыкта
гын, мый шыдешкенат кертам ыле. А кызыт гын туге чот куаненам, туге чот
куаненам...
Вара киса, нержым чыкен, шола пылыш кӧргыштӧ шеҥаш тӱҥале, кум-ныл гына
чӱҥгале.
Пурлаштыжат тыгаяк "операцийым" эртарыш. Мый кызытат шонен ом му, мо дене
кайыклан тыге келшенам. Пуйто тудо мыйын тазалыкем терген лиеш. Ала тиде
мыйын поро
пашалан поро вашмут? Тыгеат лийын кертеш. Вет мый кисам коя дене теммешкыже
пукшенам.
Ты кечын изи киса мемнан дене кас марте кол кучымаште эртарыш. Ваш-ваш
сайынак
палыме лийна. Киса мемнам вес ганат ынже мондо манын, Конопи Саню дене
коктын ий
ӱмбалан коя падырашым пыштен кодышна. Тидлан таум ыштышыла, киса мемнам
корно
марте ужатен колтыш.

КӰДЫР СӰАН

Керек-мом ойлыза, илышыштыда ик гана кӱдыр сӱаныште лийында гын, вес шошым
тендам мӧҥгыштӧ нимогай вият кучен огеш сеҥе. Сонарзын кӱлеш ӱзгаржым —
фотопычалым, кинокамерым поген, кылмаш огыл манын, шокшын чиен, чодырашке
чымеда...
Кӱдыр! Могай сӧрал, мотор кайык! Омашыш шылын шинчат, чоян, шелше гай
аҥысыр виш
гыч тӱткын ончет. Аҥаште модшо кӱдыр-влак ӱмбач, уждымо сӱрет деч шинчатым
кораҥден от керт. Кузе гына нуно огыт койылдо?! А кап-кылышт, кап-кылышт
могай?!
Вуйыштым кӱшкӧ нӧлтен, йырваш ончал колтат. Чиемышт пуйто пеш шергакан
коваште
гыч ургымо, шеме. Вуйыштышт чевер тӱран калпак-кекырек.
Шарнем, эше йоча годымак тыгай ушеш кодшо кӱдыр сӱаным шкенан ял воктене,
аҥаште, ужынам.
Кушкынам Шашке эҥер воктенсе Абаснур почиҥга ялеш. Пӧрт воктенак кужу да
лӧза
лышташан пушеҥге-влак кушкыныт, кумда кавам йылт авырен шынденыт. А ял
шеҥгелнысе куэрыште эр эрдене шӱшпык-влак кузе гына мурыштым муралтен
огытыл, а! Колыштын, шерет ок тем. Эҥер вес велне кумда аҥа шарлен возын.
Шошым, кунам изи лум
гына кодеш, шем лапчык мланде кояш тӱҥалеш, тунам тушко кӱдыр-влак чоҥештен
толыныт. Эх, вара кӱдыр сӱанет тарванен! Да, тудо жаплан ынде нылле ий
утлат эртен. Кызыт саде сылне верет чыла пытен, шӱлыкаҥ шогалын. Тыште ынде
Советский
районысо "Алексеевский" госплемзаводын пасу пашаеҥже-влак киндым ончен
куштат.
Туге лектеш, очыни, вашке Шашке эҥерын лӱмжымат йӧршеш мондат. Вет тудым кӱ
плита дене петырен, плотинам ыштеныт.
Тылеч вара пеш шуко вӱд йоген каен, шагал огыл жап эртен, но ушем гыч
нигунамат
ик шоныш ӱштылалтын огыл: кеч ик гана кӱдыр сӱаныште лийын, сай
фотокарточкым
ышташет.
Манмыла, Юмо пӱрыш вет! Марий телевиденийыште кинооператорлан ыштымем годым
Старожильск поселкыш мияш логале. Тушто сонарзе ден колызо-влакын опытно-
показательный озанлыкыштышт пашам ыштыше егерь Альберт Иванович Зиновьев
дене вашлийым.
— Кӱдыр сӱанышке мийымыда огеш шу? — йодо тудо мый дечем.
Мутат уке, тыгай ӱжмашлан чотак куанышым. Такшым ончычшат колынам ыле,
Старожильск воктенсе чодыраште тӱрлӧ янлык, кайыквусо шуко уло.
... Апрель тылзе мучаш. Альберт Иванович дене изиш уна лиймеке, чодырашке
лектын
кайышна.
Пычкемыш йӱд. Нер ончыко намийыме парнямат от уж. Машинан волгыдо тулжо
веле
мыланна ончыко каяш чодыра корным волгалтара. Лум шулен пытен, чӱчкыдын вӱд
лаке-влак пернат. Вӱд шыжалтме дене теве-теве машинана чарнен шогалеш.
Шагат чоло кудална. Кенета Альберт Иванович шофер веке савырныш да мане:
"Теве,
толынат шуна!"
Кызытат шонен ом му, кузе пычкемыште тиде верыш луктын. Мутат уке, егерьын
профессионал шижмашыже да мастарлыкше полшеныт. Вет Альберт Иванович тиде
чодыраштак кушкын, манаш лиеш, тысе кажне пушеҥгым, аҥам пала.
Фотопычалым, киноаппаратурым оҥыш сакалтен, пычкемыште ошкылам. Альберт
Иванович, кӱсен фонарь дене волгалтарен, корным ончыкта. Теве изирак аҥаш
миен лекна.
Тыште пирамида семын ломаш дене ыштыме лапка омаш. Тудым пуйто мландыш
пызырал
шындыме. Мый, тушко нушкын пурен, изи лакыш шинчым, кинокамерым сайынак
вераҥдышым. Альберт Иванович мый дечем тораштак огыл улшо вес омашым айлыш.
Эркын-эркын кава тӱр волгалтеш. Вуй ӱмбалне шотлен пытардыме шӱдыр-влак
чолгат.
Тыгеже ояр кечын кӱдыр сӱанат сай лийшаш. Жап пеш эркын эрта. Волгалтмым
вучаш
йӧсӧ, эржат арняла чучеш. Шокшын чиенам гынат, ужга йымак йӱштӧ шеҥынак
пура,
сайынак кылмыкта. Адакше пич чодыраште тыгай пычкемыш йӱдым лӱдыкшӧ.
Пылышем мераҥ семын шогалтен, тӱрлӧ йӱк-йӱаным колыштам. Тыште але тушто
палыдыме йӱк шокта. Теве омаш воктеч, кошкен шогалше шудым келын, ала-могай
янлык кудале.
Мӱндырнат огыл кайык кок гана шӱшкалтыш. Коваштем чож-ж-ж чучо. Шинчыме
омашем
йӧршеш аҥа тӱрыштӧ. Кодшо кеҥежым, сонарзе озанлык тыште янлык, кайыквусо
кочшо
манын, лӱмын шӱльым ӱден улмаш. Кызыт тыште кӱдыр-влак озаланаш, сӱан
пайремыш
погынаш тӱҥалыт.
Шинчам пашкартен, аҥа ӱмбак ончем: ынде койынак волгалтын. Теве ужам:
ваштарешем
изи куэ кушкеш. Эше лышташыже шарлен огыл, сандене съемкым ышташ кугунжак
чаракым ыштен огеш керт. Кенета колам, ала-кушто, умбалне, аҥа вес велне,
узо кӱдыр,
"Тьюффик! Тьюффик!" манын, йӱкым лукто. Тыгодымак шеҥгелнем вес "качымарий"
вашмутым пуыш. Тыге, кок-кум гана ваш-ваш йӱклымек, ваштарешем, аҥаш, толын
шинчыч.
Икмыняр жап шып шинчат, огытат тарване, мом гынат шонкалат ала-мо. Ала-
кушеч,
очыни, тораште огыл чашкерыште шинчен, ава кӱдыр чоҥештен тольо. Ончем,
чылаштымат рашак ужам. Кинокамерым ончык виктаренам: кнопкым темдалын,
пленкыш возен
налаш веле да. Но лӱдам: нимо огеш лек, вет тӱрлӧ тӱсан пленкын шижмашыже
пеш
изи.
Пычкемыш. Шинчем. Шкеже шинчамым пыч ом ыште, эре эскерем, сӱан тарванымым
вучем. Ӧрынам веле: молан кӱдыр-влак шып улыт? Тыгодым йӧршеш вучыдымын аҥа
вес
тӱрышкӧ тыгыде чашкер гыч кугу гына мераҥ кувыльдик-кувыльдик койын кудал
лекте.
Кӱтем: вигак кӱдыр тӱшка велыш чымыкта. Шижынат шым шукто, "каче-оръеҥ"-
влакем,
шулдырышт дене йӱкым луктын чоҥештен, чашкер шеҥгелан йомыч.
Шагат наре вучышна. Кечат лекте. Тиде кечын тышке ик кӱдырат ыш тол. Чыла
мераҥ
керте! Чот сырен, шайык шинчам тӱрлын вурсен, мӧҥгышкӧ пӧртылна.
...Ик ий эртен кайыш. Коеш, пуйто ты жапыште нимогай вашталтышат лийын
огыл. Кугу Какшан ден Кугу Кундыш кокласе чодыра корно тугак кадырген-
кадырген наҥгая,
кок велым тыгыде куэрла ден вондерла кушкыт. Чылажат ӱмашсе гаяк. Тений
шошо
молгунамсе деч ондак толын. Пӱртӱс иланен. Янлык, кайыквусо, йӱштӧ теле
эртымылан йывыртен, сӱаным ыштат.
Пожале, чодырасе чыла илыше-влак деч ончыч шошо толмым кӱдыр-влак шижыт.
Сӱан
эртарыме аҥаште эше лум кия, а нуно йӧратыме верыштым онченат савырнат.
Чоҥештен
толытат, куэ вуйыш шинчыт, кичкыжым чӱҥгат. Мландыш пешыжак огыт шич. Сӱан
пайрем эн чотшо аҥаште лум шулен кайымек талышна.
Тений шошым чытен-чытыде вучышым. Вет кодшо ийын чодыраш коштмем арам лие.
Ӱмашсе йоҥылышым ышташ огыл манын, вашкаш лийым, колымшо апрель деч
ончычак, шошо
сонар почылтмеш, Старожильск поселкыш лектын кайышым. Тиде ганат ончычсо
семынак
мыйым тошто йолташем, Альберт Иванович Зиновьев, вашлие.
Эше кум эргыже. Нуно ачашт дене пырля ик озанлыкыштак тыршат. Икманаш,
Зиновьевмыт династий, манаш лиеш.
Чодыраш тарваныме деч ончыч тӱрлӧ йодышым шонкален-вискален лекна. Мый
кӱдыр
сӱан аҥан шола велныже у омашым ышташ ойым пуышым. Альберт Иванович келшыш.
Пел шагат гыч корнышто лийна. Чодыраш визытын каена: Альберт Иванович,
тудын кок
эргыже, мый, сонар общество гыч П.А.Зайцев.
Омашлан йӧнан верым палемдымек, чодыра гыч ломашым руэн нумална. Содор
меҥгым
шогалтен, омашым йӧнештарышна. Фотоаппарат ден кинокамерылан аҥысыр вишым
ыштышна, салтак йылме дене манмыла, тудо амбразурыла веле коеш. Шылме верым
чоҥен пытарымек, кече волгыдо йолжо дене пытартыш гана пушеҥге вуйым
ниялтен, чодыра
шеҥгелан йомо.
Йӱд. Тугай пыкемыш, манмыла, парням шуралтен ок кой. Тӱшкан ыштыме
омашыштем
шинчылтам. Ончем: авыртыш удажак огыл. Кӱлеш годым тыште кок еҥланат вер
сита.
Йоҥгыдо, йырваш ончал эскераш лиеш.
Кумшо шагат шинчем. Палынак сӱсанышым. Шокшо вургемым чиенам гынат, юалге
шокшо
капыш шеҥын пураш корным муэш. Тымыкым, манмыла, пылыш шогалтен колыштам.
Аҥаш
ончем. Эше пычкемыш. Омаш шелшыла гыч шӱдыр чӱчкымӧ коеш. Тиде куандара —
эр кечан лийшаш.
Шинчаш йокрок. Жап моткоч эркын нушкеш. Вуйыш тӱрлӧ шонымаш пура: содыки
поселко
деч мӱндырнырак улам, тушко иктаж лу меҥге. Шкетлан лӱдыкшӧ. Полышкалышем-
влак
кастенак мӧҥгыш кудалыныт. Пылышыш кеч-могай йӱк-йӱанат перна. Теве шола
велне
ала-могай кайык кычкырал колтыш. Ала-кӧ лӱдыктен, очыни. Воктенемак кукшо
шудо
кожгыкта. Аҥа деке рывыж лишемеш, векат. Эркын волгыжеш. Куэ вондо-влакат
кояш
тӱҥальыч.
Кенета ала-кушто, мӱндырнӧ, узо кӱдыр йӱкым лукто. "Тьюффик! Тьюффик!"
чодыра
мучко йоҥгалтеш, пеш торашке шокта. Шукат ыш эрте, вес "качымарий" тыгаяк
вашмутым пуыш. Мый, шып пызнен, пылышым шогалтен колыштам. Ончыко, аҥа
ӱмбаке, тӱткын
ончем. Шижам, мурышо кӱдыр-влак эре лишкырак да лишкырак толыт. Тидым
йӱкышт гыч
палаш лиеш. Тыгодым вучыдымын омаш деч тораштат огыл кӱдыр волен шинче —
пуйто
кавапомыш гыч ала-могай нелыт волен возо. Лӱдынат кайышым. Ончем: шем
моклака —
шукертак йӧрышӧ тулвуй гае. Шып шинча. Мый гын шӱлалташат ом тошт. Шукат ыш
лий,
кок узо кӱдыр чоҥештен тольо. Ужам: коктынат пеш чулымын койыт. Вудыматен-
вудыматен мураш тӱҥальыч, йыр пӧрдыт. "Тьюффик! Тьюффик!" муро йӱк
шергылтеш. Кекырекышт чевер, вуйым кӱшкӧ нӧлталыныт, шулдырышт кумдан
шарыме мыжерла веле коеш.
А почышт, почышт?! Йӧршеш йӱр деч аралалташлан йӧрышӧ зонтик. Мый денем
шинчыше
"качымарият" тарваныш: мурыжым мурен, йырышт пӧрдеш. Шкеже эре мый дечем
торла.
Ынде сӱанышке иканаште кум кӱдыр чоҥештен тольо, шола вел лапката верыш
шинче.
Нунат, мурен-мурен, шке йырышт пӧрдаш тӱҥальыч.
Пӱтынь аҥа гӱжла. Юарлат кӱдыр-влак. Колыштам, ончем да чон шула: путырак
сылне
сӱрет, ойлен мошташат ок лий. Теве "оръеҥ-влакат" койылалтышт. Визытын
улыт. Кугытышт дене узышт деч изирак улыт. Пун-пыстылышт шемалге сур тӱсан.
Оръеҥ кӱдыр-влак эше кастенак сӱан аҥа воктен, вондерлаште, верланат.
Эрдене, кӱдыр каче-влакышт толмеке, аҥаш лектыт. Тунам каче-влак коклаште
оръеҥ верч таҥасымаш
тӱҥалеш. Кӧ сеҥа, оръеҥ тудын лиеш.
Кече лекте. Мый снимаяш тӱҥальым. Теве кок "каче", ваш пижын, ӱдырым
тавала.
Метр наре кӱкшытыш тӧршталтен, икте-весыштым шулдырышт дене лупшат.
Лупшкедылме
йӱкышт торашке шергылтеш, пун веле тӱргалтеш. Сеҥалтшыже ӧрдыжкӧ кая, а
сеҥышыже, кугешнен, оҥым кадыртен, оръеҥже воктен шӱраҥыштеш. Южгунам узо
кӱдыр туге
писын куржеш, тале спортсменат поктен огеш шу. Тиде пайремыште самырык
агытан-влакетлан пеш йӧсӧ. Ик тыгайжым мыйын шинчыме омашышке чуч гына
поктен ышт пурто. Пыкше гына аҥа гычын куржын утлыш.
Кажне гана, кӱдыр сӱаным эскерымем годым, нунын у, тымарте уждымо
койышыштым пален налам. Ондак ужынам: оръеҥым агытан тавалымыж годым икте
дене веле огыл кредалеш, но сеҥымешак огыл. Очыни, чулымлык манмет сӱан
шуйнымо жап дене кылдалтын. Тидыжым мый кодшо ийын майыште, очыни, сӱан
пагыт эркышныме годым онченам.
Ты гана эскерымем годым весым ужым. Апрель кыдал ыле. Тунам агытан-шамыч
поснак
чот шыдешкен кредалыт. Иктажыже ок чакне гын, пожале, сусыргенат кертеш.
Пленкем пытыш. Аҥасе сӱретым шер теммеш ончышым. Йӱштым шотыш налде, тыште
кечыгут шинчаш лиеш ыле. Но... Кенета чыла кӱдыр еш вужге чоҥештен кӱзыш да
пушеҥге
лоҥгаш йомо.
А мыйын тышеч кайымем ок шу. Шонем, мӧҥгеш толыт. Лӱдыктен колтышо амалже
кугуак
огыл, очыни. Пел шагат, шагат наре шылме верем гыч шым лек, но садак вучен
шым
шукто.
"Вес шошо марте чеверын!" — маньымат, Старожильскыш ошкыльым.
Йошкар-Олашке толмеке, кудывечыште тошто сонарзе Ф.Н.Грецкихым вашлийым.
Каласкалымем колыштмек, эше ик гана сниматлаш темлыш. Мый вашештышым:
— Вашке сонар пагыт тӱҥалеш. Коштмем арам лиеш — кайык-влакым лӱдыктыл
пытарат.
— Мый гын шошым сонарым чарем ыле, — ӧпкелен пелештыш пошкудем. — Вет
лӱйкалыме
дене ме кӱдырым, лудым, вусым ӧртыктарен пытарена. Кайыквусылан каналташ
жапым
пуыман. Тек тӱлаҥыт, шукемыт. Тунам кайык ешат ешаралтеш ыле.
Ала чынак ойла?

КАЙЫК ЧОҤЕШТЫМЕ КӰКШЫТ ГЫЧ

Коло шым ий жапыште мыняр киносюжетым, репортажым сниматлаш пернен, кызыт
кала-сашат йӧсӧ. Кажныжлан мочол вий, моштымаш, эсогыл чулымлык кӱлын.
Южгунам йӧршеш
вучыдымо куктежыште лияш логалын.
А эн чот шарнымашеш кодын Йошкар-Оласе авиаспортклубын парашютист-
спортсменже-влакым сниматлыме кече.
Мемнан йоча годым ялыште могай технике лийын? Сар деч ончычак лукмо ораван
"ХТЗ"
да "СТЗ" трактор-влак деч молым ужынат омыл. Кушеч вара авиаций деке тыгай
чоншижмаш ылыжын? Шарнем, кузе ме, чарайолын ньога тӱшка, каваште ургымо
йӱкым колын, вуйым комдык ыштен, фанер гыч ыштыме "По-2" изи самолетын ял
ӱмбач чоҥештымыжым, шӱм кӱлткен, икымше гана онченна. Умбак шулен йоммекше,
эше шуко жап мемнан юарлыме йӱкна южышто шергылтын. А вараже ты самолетым
шкаланнат кид дене ниялтен ончаш пиал логалын. Ала-могай экшыклан кӧра тудо
Покровский ял пасуэш волен шинчын. Саде самолетым ончашет урок деч вара
кажне кечын ныл меҥге торашке
куржталына ыле.
Тунам тыглай велосипедат мыланна моткоч ӧрыктарышын чучын. Ик Отар ял марий
велосипедым налын кертын да ялна гоч пашаш кудалыштеш ыле. Тунам илышыштына
икымше
гана велосипедым ужна. Мыланна "йолорва" манмет веле огыл, эсогыл мландеш
кудырген кодшо кышажат оҥай ыле. "Велосипедшын вет кок орваже веле, ӧрдыж
гыч кучышыжо нимат укес, кудалше еҥже кузе ок камвоч?" — шоненна. Физика
законым монь тунам паленна, ужат?
Сар годсо эше ик оҥай шарнымаш. Шернур корно воктене, Мананмучаш пасуш,
пикироватлыше "Пе-2" бомбардировщик шинче. Летчик чиеман самырык рвезе-
влакын сар нерген каласкалымыштым шӱлыш тоен колыштынна. А рушарнян, лу
меҥге коклам эртен,
кечыгутак тушто киенна. Варажым летчик-влак мемнан дек туге тунем шуыч, южо
йочам кабинышкат пуртен шындат да самолетын штурвалжымат кучен ончаш пуат
ыле.
Очыни, тудо мӱндыр вашлиймашак варажым ӱмыр мучкылан авиацийым, самолетым
йӧратыме тулым шӱм-чоныш пыштен. Кугурак лийын, армийыш каяш ямдылалтмем
годым "Авиацийышкак служитлаш логалшаш ыле" шоненам. Но кумыл чылаж годымак
ок шукталт
шол. Армийыште танкым вӱдаш логале. Но авиаций дене эше уэш вашлияш ӱшаным
йомдарен омыл...
Юж флот кече лишеме. Марий телевидений, тиде пайремым ончыкташ шонен, мыйым
аэродромыш колтен.
Эр. Кече каватӱр гыч кояш гына тӧча. Ола эше мала. А аэродром шаҥгысек
куткышуэла шолеш. Спортсмен-влакшат кӧмыт улыт? Завод ден предприятийлаште
ыштыше ӱдыр
ден рвезе-влак, техникум ден институтлаште тунемше-влак. Нуно лӱддымӧ да
патыр-влакын спортыштым — авиацийым йӧратен шынденыт. Чыла ласкалыкым
коден, эр тул
дене кынелын, тренировкыш толыныт...
Аэродром. Тушто пайремлан чыла ямде. Клуб начальник А.А.Захаров летчик-
спортсмен-влакым "ЯК" самолет-влак воктек радамлен шогалтенат, пытартыш ой-
каҥашым пуэда. Сюжетым южышто, чоҥештымаште, сниматлаш логалеш манын,
шоналтенат омыл. Тымарте ик ганат спортивный самолет дене чоҥештылаш
логалын огыл, а вес велым —
лӱдмашан. Но садак кӧнышым.
Аралалтме шот дене мылам парашютым чиктышт, ӱштӧ дене кылдыштыч. Кӱлешак
лиеш
гын, парашют почылтшо манын, могай колчам шупшылаш ончыктышт. Кабиныш,
штурвал
воктеке, Анатолий Алексеевич шке шинче, мый — шеҥгекыже, но нигузеат кап-
кылем
йӧнештарен ом керт. Ончальымат, кресло манмашке огыл, а парашют ӱмбак
шинчынам.
Шӱйыштем объективан-трансфокаторан кинокамера кеча, воктеныже — камерылан
пашам
ышташ полшымо аккумулятор. Кабиныште мешакысе гай шыгыр: ни тарванаш, ни
мо. Вет
тыге ик кадрымат сниматлен ом шуктыс, шонем.
Мотор-влак шургаш тӱҥальыч, да поче-поче вич самолет кавашке чоҥештен
кӱзышт.
Южышто верыштым вашталтышт: кок "ЯК" пурлашкыла, тынарак шолашкыла лийыч.
Ме
изиш ончылнырак чоҥештена. Тыге шке шотан "ишке" лийын шинче. А йырваш
тугай
йоҥгыдо — чон куана. Ойлен мошташат ок лий. Кава ӱмбалне канде-канде эр
ошем
шарла. Ӱлык ончалат — моткоч кумдан коеш, пуйто пӱтынь мланде ныл лукан
шуко шовыч дене леведалтын: тиде пасу, чодыра, олык. Теве Ошла эҥер шуйна,
Изи Какшан.
Кайык чоҥештыме кӱкшыт гыч поснак моторын эҥер-влак койыт. Нуно, кадырген-
кудырген, йӱдвел гыч кечывалвелышкыла йогат. Сылне сӱрет шинчаончылно
почылтмек, кумыл ташла, паша нергенат мондышым.
Самолет мотор икшырымын йӱклана. Пурлашкыла ончальым: воктечна чоҥештыше
ӱдыр
летчик-влакын чурийышт раш палдырна, вуем шолашке савырышым — рвезе-влак
койыт.
Камерым кидыш нальым, сниматлаш тӱҥалнем. Савырнынем — ом керт: шыгыр. Кузе
лияш?
Тунамак шонымаш толын пурыш: "Омсам почаш! Писе мардеж сниматлаш мешаяш
тӱҥалеш
гынат, камерым виктараш йӧнанрак лиеш". Гашеткым темдальым, "понар" манмым
шеҥгек шупшыльым, кабиныш тале юж керылте. Но тиде йӧн ыш полшо. Парашют
ӱштым чот
шупшын шындыме, садлан кӱлеш семын тарванылаш нигузе ок лий. Оҥыштем колчам
муым, темдальым, ӱштӧ-влак мучыштышт — ынде ярсышым. Объективым, шекланен-
шекланен, кабин гыч луктам, воктечна чоҥештыше кок самолет велыш виктем.
Кинокамерым
ужын, ӱдыр-влак эшеат лишемыч. Шыргыжыт, саламлыме семын, кидыштым
рӱзалтышт.
Рвезе-влакымат тыгак снимайышым. Мыняр жап тыге чоҥештышна, ом пале.
Шокшештмем
дене летчик-влаклан мӧҥгеш савырнаш кӱлмӧ нерген шижтарашат монденам.
Кенета, йӧршеш вучыдымын, самолетна ик велыш чот тайнаш тӱҥале. Мый
чытырналт
кайышым. Лӱдмем дене вес могырышкыла пызнем. Пурлашкыла ончем: чодыра коеш,
умбалне — талиҥга гай йыргешке ер. Мый ӧрдыжын кием, кабин почмо, парашют
мучышталтын лектын возаш огыл манын, ала-мом руалткалаш тӧчем.
Вот вет ораде, а? Тыгай рационализациет порышко ок шукто манын, шоненат
омыл.
Теве самолет тӧр лие, да ме мӧҥгеш савырнышна. Аэродромыш сайын пӧртылмек,
рвезе-влак самолет кабин гыч лекташ полшышт. Кужу жап чоҥештылын огынал
гынат, сайынак ярналтын.
Мыйым кондыштарыше летчик деке лишемымат, мом кузе ыштымем каласкален
пуышым.
Колышт налят, чурийжат вашталте, вара пелештыш:
— Юмылан таум ыште — йӧра чыла сайын эртен...
Парашютист-влак нерген сниматлыме оҥай лийже, телевизорым ончышо ӱшаныже
манын
тыршыме пӱтынек кинооператор деч шога. Мутлан, самолет гыч тӧрштышӧ
спортсмен-влакым кугун ончыкташ кӱлеш. Чынжым тидым ышташ ок лий. Сандене,
"Йӧным мушо
йӧрым кочкеш" манмыла, амалкалаш логале. Самолет воктене камера дене комдык
возым. Мардеж пуымо семын койжо манын, двигательым колтышт. А парашютист-
влак, икте почеш весе, ӱмбачем объектив гоч тӧрштылыт, сниматлымеке, туге
коеш, пуйто
чылажат южышто эрта.
А юж теҥыз пундашке кайыше спортсменым кузе сниматлаш? Почмо омса деке
лишке
мияш ок лий. Тушто мардеж тугай тале, вик авалта да, пӱтырен налын, пеленже
наҥгая. Сандене, кӱлеш лийме годым, омса гыч изишак лекташ манын, мыйым
лӱмынак
кылден шынденыт.
"Тӧршташ" команде лиймек, мый кажне парашютистым йоммешкыже "ужатен"
кертынам. А
молыжым монтаж йӧнештара...
Илышемым самолет, канде кава дене кылдаш логалын огыл гынат, пӱрымаш нунын
дене
ятыр гана ваш ыштен. Ожнысо семынак тыге шонем: "Авиаций — шӱм-чон тулем,
кумылем".



060597
************************************************************************
6—05
Альберт ВАСИЛЬЕВ
* * *
Пеледын ломбо угыч ошын-ошын,
Куэрыш шӱшпык толын муралта.
Куан ден манына ме, толын шошо.
Пӱртӱс ден кумылнажым кылдена.

Йоча-влак, сӱретлен асфальтеш клеткым,
Пычкемыш марте модыт, юарлат.
А ӱдыр-влак, тошкем шеҥгеке лектын,
Йӧратымаш нерген лыжган мурат.

Тугае пагыт. Рвезылык да шошо
Таҥлалтыч пуйто курым-курымеш.
Кузе, каласе, шӱмлан ок лий шокшо,
Кузе от колто сылнын муралтен.

* * *
Ораде жапым савырен йомакыш
Адак у шошо тольо шӱмышкем.
Ом му кычалын кӱлешан шомакым —
Садлан ом муро,
Шып ончен шогем.

Почаш шӱмем шомак эре ок сите,
Нимом ом ойло,
Умыло тыгак.
Ужат мо, шошын шулдыран мурсийже
Чӱчка, турий "тур-тур" ман, мыланнак.

Турий, тур-тур, тый шӱлык мурым мондо.
Пасу ӱмбач чодырашке шергылтеш.
Турийын сем гыч ылыж, кӱдыроҥгыр,
У муро лийын, сылнын пеледеш.

Но мый тылат пеледышым ом пого.
Айда пӱнчерыш каена пырля.
Мемнан пиаллан таче тудо шочын
Тыгакак сылнын йолгыжо эрла.

Тугакак сылнын йоҥгыжо каваште
Турийын сылне мурыжо эре.
Эн ныжыл сем ден кумылна волгалтше,
Пиал ден темже когыньнан урем.

* * *
Саҥгам кырен, мый юмым шым сӧрвале —
Пиалым шкеак шонышым чоҥаш.
Полмезе жапын кочыжо, сӧралже
Чон гочын эртыш, ок лий савыраш.

Порволо манын, ош тӱням шым карге —
Кеч лийын йӧсӧ чонлан южгунам.
Кумда тӱняште лийын омыл карме,
Коклан пӱртӱс озала чучынам.

Ах, мый, ораде, почдымо шыҥшале,
Пӱртӱс радамым палыдыме кул,
Шым мошто йӧршын ончыко ончалын,
Шӱмем пелен ыш йӱлӧ ӱшан тул.

Жаплаш пӱртӱсым тунемам мо ынде?
Шижам, моткочак шуко сулыкем.
Керек шым кучо шӱмыштемже шыдым,
Пӱртӱс кертеш мо тидым умылен?

Уке, мсй юмым эшеат ом жапле.
Кумалышт весе мыйын шонышат.
Ик шечланат шым ончылто мый жапым —
Тӱшка деч кодын шкетын тошкыштам.


КӰДЫРЧАН ЙӰР

Кӱдырчӧ чот мӱгыралтыш,
Писте шырпеште йӧршеш.
Шоҥго кува вудыматыш:
"Акыр саманак толеш..."

Йышт шыргыжал, уныкаже
Тӱгӧ йӱр вошт чымалтеш,
Кӱшкӧ нӧлтал эҥырашым,
Комбым кычалын куржеш.

Шоҥго кӱтӱчӧ кӱтӱжым
Ялышке писын покта.
Ӱчызӧ, вуйвустык ӱшкыж
Ынде шеҥгеч ошкеда.

Йӱр велын кайыш пеш талын,
Ялт ведра гыч оптал.
Поро пошкудын Оласше
Лӱдын да ок тошт опташ.

Шудым каванлыше-шамыч
Пурышт каваныш пургед.
Ик ӱдыр "Ой!" кычкырале —
Каче, векат, чывыштен.

Йӱр эртен кайыш торашке
Акырсаман толдеак.
Лачак кум суртын саварым
Тодышт оптен изишак.

Угыч пӱртӱс шыргыжале,
У шӱлыш дене шӱлен.
Шоҥго шыҥалык йымачын
Оҥжым ыреслыл лектеш...

* * *
"Огеш кӱл" манын, мыланем шыч ойло,
Шылтен шарашинчатым оҥыштем.
Шып маньыч, шӱмын кӱлткымыжым колышт:
"Кӱлеш, йӧратымашым пӧлеклем..."

Авалтыш тул...
Порволышна агурыш,
Ик сылне йӱдым кокытлан пайлен.
Ала-кӧ шорто...
Уло йӱкын мурыш...
А ме ыжна кол, йыр тӱням монден.

Мый оҥыштемже шижым шинчавӱдым...
Шым пале иктым:
Тидыже молан?
"...Ит мондо,— маньыч шыпак,— тиде йӱдым..."
Тетла тыгай огеш лий нигунам!

ЛӰҤГАЛТЫШ

Пычкемыш кас.
Да шкет лӱҥгалтыш.
Да вучыдымо вашлиймаш.
Ок лий ойлаш тиде тӱҥалтыш —
Ме кодынна моткоч вараш.

Шична пырля, полмезе жапым
Эн поро мут ден шарналташ.
Но поро ойна лекте жалын.
Ок кӱл улмаш пургедмыжат.

Лӱҥгалтыш веле, кычыр-кочыр,
Ойла: "Пиал ок лий, ок лий..."
Йӱд омыдажым ида кошто —
Эрталшым пӧртылташ ок лий.

Ок лий, палем,
Но чон нумалтыш
Моткочак неле, мом ышташ?
А кумыл, тый палет, лӱҥгалтыш,
Шем шыжын йогышо лышташ.


Ом шыл сур зонтик дене леведалтын,
Ом вурсо йӱрым — ялыште илем.
Пакчаште ломбо утыр пеледалтын,
Кия пасушто шурно иланен.

Ом шу кеч йол гычын кудашын кемым —
Каталык огыл ялысе урем.
Но сур кава гыч кӱдырчан йӱр велмым
Кугу пайрем гый кумылын вучем.

О шошо йӱр, кӧ тыйым монден огыл —
Пасулан юзо эм гай ший вӱдет.
Висен кертеш могайрак тыйын сомыл
У кинде велыш вуйжым савалтен.



060797
************************************************************************
6—07
Зинаида Глухова-Батырбаева
ЧОДЫРА
Кайык мур пуйто йӱр чодыраште:
Шыве-шыве йога укш коклаш —
Мушкылтеш ныжыл ден чон тӱняште,
Ужарга утыр сотын лышташ.

Ош куэм, лывыр пызлым да кожым
Ончалам да чонем вик ыра:
Курым дене шуен тукымвожым,
Кӱш нӧлтеш марий гай чодыра.

Кеч-могай жапыштат тудо сылне,
Ава семын шкеж деке ӱжеш.
Пиалан, кӧ ила кожла велне...
Кечын тидым шӱмемже шижеш.

СУР КУКУ МУРА ГЫН...
Уло еш, мотор сурт олмо,
Ямле шочмо вер-шӧрем.
Сылне тӱс молан гын йомо:
Ала эртыш ӱмырем?

Куш чоҥештыш кӱкшӧ кумыл,
Шыргыж-воштылмо жапна?
Мурынаже — шӱлык лумын,
Йӱк оралгыш, вий чакна...

"Тиде ӱмыр имньыдаже
Чот йортен, тулен улмаш..." —
Шижтарен, тӱчеш окнажым
Куку — шулдыран йолташ.

— Илышаш ий мыняр кодмым
Ит шижтаре, сур куку,
Лучо шукто мыйын йодмым,
Сомылналан вийым пу!..

— Йӧраталын иледа гын,
Ок шоҥгем тендан памаш,
Юзын-шийын вел шыжалтын,
Вӱд велеш дыр ӱп каваш...

Мыскара шомак шыматыш
Тургыжланыше шӱмем...
Сур куку татун мура гын,
Мый эше илем, илем!



060897
************************************************************************
6—08
Анатолий МОКЕЕВ
ПЕЛ МИНУТ

Чон коршта, кунам кугу Российым
Кӱшыч ӱлык кугешнен ончат,
Шканышт йӧрдымӧ, тоштемше сийым
"Поро кумылын" тушкаш тӧчат.
Лӱмын палым шындылыт эсогыл:
"Вес эллаш гына!.."
Ом керт чытен!
Кӱчызыланат сай еҥ ведра гыч огыл —
Ӱстембачын киндыжым пуа катен!
Кугешна-ат, конешне,— утыжденак.
"Шке палат..."— пелештетат, йӧра.
Элын чапше, "нелытше" пученак,
Но... шонаш кӱлеш: молан кӧра?
Уло, такшым, ой — моткочак чапле,
Кудым чылтак мондышна аман:
"Шкендым шке кунам пырчат от жапле —
Тидымак еҥ дечын вучыман".
Меже шке элнам она пагале!
Мом йодаш, тугеже, весе деч?
... Лач пелйӱд. Вот Гимн йоҥгаш тӱҥале.
Кӱрльӧ кенета,
теҥгечсылак,
покшеч...
Ала-кӧ ыш чыте пел минутым!
Шоныш чай: "Такшат кучалтым утым:
Мый ыштем латкок шагат марте..."
Тидым
Мый
Ом умыло!
А те?..

КИДЫШ КУЧЕН УНЫКАМЫМ...

Вашке кок идалык —
улам мый коча.
/Эй, мыйын таҥаш-влак,
кӧраныза!/
Тек илыш
йыра семын
утыр коча —
Мылам
тидын шотышто ойлымым
чарныза!

Чын, лийын жапем,
мый шкежат шоненам:
"Молан чаманаш
тыгай илышым?.."
Шым шоно, товат,
пуа манын мылам
Изи уныкам
тиде "кокымшо шӱлышым".
Налам тудым кидыш,
шындем ончыкем,
Ужам шкемымат
тудын сыныште...
Уке-е, ынде мый —
кеч-мо лийже —
чытем!
Эше...
куштынем
уныкамын сӱаныште!
Да, тидыже...
колтышым, витне, тӱргоч:
Ынем лий мыят
тынар "темдыме".
— Кочай, снегым погышым!
На, теве, коч, —
Манмешкыже кеч
илынемак
чонем дене...
Иктаж
вич ий ончыко,
тевыс, шонем —
Тугае ласка, шокшо
кӧргылан!
Да Юмо дечат
нимом ом йод шканем:
"Мылам мо сай кодын гын,
пу,— манам,— нӧргылан..."
Вашке кок идалык —
улам мый коча,
Но пуйто у вий
пурен вӱрышкӧ.
Кучем уныкам.
Тудо — мыйым куча:
Ок пу,
вуй сакен,
ошкылаш самый тӱрышкӧ...

ЙӰКЫН ШОНКАЛЫМАШ
* * *
Пытартыш тувырем кудаш пуэм йолташлан —
ом чамане.
Кӧ палыше деч йодса —
ок пу шойышташ.
Но... тудыжо налешак гын,
"Ой, тау!" манын —
Йолташ мо?
Да молан кӱлеш тыгай "йолташ"?..

* * *
Да, шоҥгемам мыят!
Эре вет от лий рвезе:
Олмала,
куптырга кап-кыл, чурий.
Но тиде — ойго огыл.
Ойго — весе:
Ынеж шоҥгем чонем,
тудлан со коло ий!

* * *
Вӱта гыч шошым
шудыш лукмо вольык
Кузе гына ок тӧрштыл вет, ӧрат!
Ала меат тыгак
/чын умылыза тольык/:
Она керт лыпланен,
"вӱта" гыч лектыннат?..

* * *
Еҥ деч ушанлан шкендычым шотлет?
Уда ма, сай тиде — ойлен ом керт ӱшанлын,
Но, чынжымак, сырем — чытен ом керт,
Кунам шотлет тый шкендым...
Шке дечет ушанлан!

* * *
"Олмапу деч — олма..."— манын, калык ойла.
Пеш туге, но коклан манмыла ок тол-ла!
Теве эрге кушкеш: подылеш, кредалеш...
"Ачаж корным тошка!"— уло ял шудалеш.
Лач ава ок шудал, ӧрмалген онча тудым:
Вет чурийже —
моткочак тыматле пошкудын...

* * *
"Жап — окса" малдалыт.
Шойыштыт, туге?
Мыйын жап — шӱй даҥыт,
А оксам — уке!

АЛА СИТА?
Пеш палем, мо тугае "мут модыш",—
Кызыт утыр пура тудо модыш:
Тале
ушым авалтыше "южо",
"Черланат", воза воз дене южо.
Чын, кӱлеш дыр тидат изишакше.
Но лудмек, ынышт ман: "Изи шакше!
Адакат возкала мом гын, а?
Да вет тидыже — модыш гына!
А поэзий? Поэзийже — кушто?!
Тый, поэт, чонешна порым кушто,
Экшыкнам ончыктен, шыдым лук...
А уке гын, верет тыйын — лук!"
... Вот шонем: ала ситыш модаш?
Пусакеш мо пеш сайже кодаш,
Кунам моло чымалтыт, тӧрген?
Я ыш код мутем илыш нерген?



061097
************************************************************************
6—10

ЛУДЫШ

ВАШПИЖМАШ

Повесть

Тиде лудышем ачам ден Эҥерсола ялысе фронтовик-влаклан пӧлеклем.

ИКЫМШЕ УЖАШ

1

Мераҥ Вӧдырым такше осал айдеме от ман. Самырыкше годым гын тугай шып-мыжык
лийын, манеш — каласен мошташат ок лий. Еҥ шинчалан койын-койдымын кушкын,
пӧръеҥышкак савырнен. Лийын тудо воктенже але уке — ял калык пуйто ужынат,
колынат
огыл. Тыге пече воктене иктаж торшудо кушкеш — калык тудым огешат уж,
шотышкат
ок нал — уло-укеж дене иктак. Вӧдырынат моло икшыве гай ны модын-ирлен
коштмыжо,
ны кычкырен-оҥырешлен куржталмыже... Йоча полкышто, еҥ коклаште коклан ӱмыл
гай
койылден да тунамак ала-кушко йомыныт.
Аважымак поктен дыр. Тудыжат тыгаяк лийын. Коктын шке чокышт дене иленыт да

йӧрен. Садланак, очыни, еҥ-влакшат нунын дене лишемаш, родым кучаш тоштын
огытыл. Суртыштымат кораҥынрак веле коштыныт.
Ӱҥышӧ деч ӱш лектеш манын, арам огыт ойло улмаш. Тидыжым Роскови варарак,
пырля
илаш тӱҥалмекышт веле, пален налын. Вӧдырым, тутыш семынже ала-мом шып
шонен,
чылажымат шӱм-чоныштыжо нумалын коштшетым, шомакым гала, южгунамже арня
дене ик
йӱкымат лукдыметым, кенеташте ала-можо шуралтен. Шижын-тогдаенат от шукто —
ик
татыште йӧршын вашталтын каен. Чыла пытарышаш гай орен, уш каяш ажгынен. Еҥ
ончылныжо тудо тугаяк мыжык, шып коштшын койын. Уло ойгыжо ешыжлан логалын,
утларакше — ватыжлан, Росковилан. Чыла чон йӧсыжым, погынышо шапшак-
шакшыжым тудлан
ястарен. Тунамже кузе гына койын огыл, мо семынат толашен огыл — иктажше
ужеш
гын, ушыжак кая ыле, товро. Йӧра эше южикте гай кид дене нигунамат шуын
огыл.
Тидланак Роскови тудын орадыжым чытен дыр. Можо тыге тарватен тудым, мо
ияже ситен огыл: иктат ок пале, ыҥлашат ок лий. Иктаже дене ушкала мойн
гын, эше умылаш
лиеш ыле, тудо уке, тыгай шомакым нигунамат луктын огыл. Кочкаш-йӱашат
ӱстембалне мо улыжо эре лийын, тувыр-йолашымат Роскови яндарыште кучен...
Нимо уке гычак
ажгына вет. Ӧрат шол — кеч-кузе, кеч-кунар сай лияш тӧчет гынат, тыяк
йӧрдымышкӧ, мешайышышке, орадышке веле лектат.
Теве тачат Вӧдыр ажгынен, нимо денат чараш ок лий. Ынде сурт гычак лектын
каяш
тарваненыс. Кунарымше гана тыге витара? Шоҥго вуешыже йӱдыгашак тӱҥалын ала-
мо.
Кушко кая, кӧ деке миен пура? Кӧ тудым вучен шинча?
— Кондо, манам, ать-два!.. Кызытак чыла оксам луктын пыште! Лектам да каем!
Тетла тышке йолемат ом пыште!..
Йӱкшат чытырна, кӱрышталтеш, кыжик-кожик шоктен колта. Я логар аҥешыжак
йомеш, я
уло кертмын ташлен-лорген лектеш. А чоныштыжо тунаре неле, йӧсӧ. Ӱмыр мучко

сурт-оралтым чумырен толашен, чыла шот дене лийже, шонен. Теве ынде шоҥго
вуешыже шке кидше, пӱжвӱдшӧ дене нӧлтымӧ шондык гай пеҥгыде суртшо гыч йӱд
рӱдыштӧ
лектын каяш тарванен. Пуйто суртдымо-печыдыме веле. Э-э-эх... Кузе тыгайым
маныт
гала? Помш,.. бомш... Туге... Бомж веле. Тумасажым мо ияжлан тарватыш?
Шке вуйжыланак тольо шол. Ынде кузе лияшат ом пале. А тудо чакнаш тунемын
огыл.
Шке мутшыланат эре пеҥгыде лийын: каласен — ыштен. Пеле корнеш кузе
шогалат?
— Кай, кай... Кӧ тыгайым куча? — коҥгаончыл чулан гыч ватыже йӱкым пуа.
— Оксам, манам, кондо! Кызытак тышке!.. Ать-два!
— Пешак кӱлеш мыланем тыйын оксат... Айда, логарет темже! Кид йымалнем лиеш
гын,
казыр луктын пуэм ыле. Эр марте чыталте, пошто почмешке...
Вӧдыр вате — вичкыж, кужу капан ӱдырамаш. Кидше гын пӧрьеҥын гай: шолдыра
луан,
лопка, козырген, шемемын пытен. Какши оҥжым ӧндалын, коҥга воктене сугырген
шога. Марийже семын кидшым ок лупшкедыл, ок кычкырле. Ласкан веле коеш,
кутырымыжат икманер — тыматле. Марийжым ала сырен, ала чаманен, ала игылтын
онча — пала-шат ок лий. Тидыже Вӧдырым утыр ажгындара веле... Да тунамак
аймандара. "Ужат,
кузерак койын шога! — шоналта. — Ны чарыме, ны чаманыме... Вувер! Ы-ых!..
Кузе
тиде летешкам лепошкашке савыраш? Ончыктем мый тудлан теве рӱтыктӱрым!"
Ватыжын
комдык нерже йымак мушкындыжым пешак шуралтынеже да...
— Кызытак луктын пыште, манам!.. Уке гын чечасак депутатым кычкырал толам,
атьдва!
Вӧдыр кӱварым рошт тошкалеш, йол йымакше чошт шӱвалеш. Ала-мо семынат кояш
тӧча,
шкенжым алгаштара веле. Пуал оварыше шинчагомдышыжым пыкше тарватылеш,
шинчаошыж
дене мыгыль-мугыль ончыштеш. Шинчаже шикш коклаш йомшо тулшол гай чыли-чули
пыкшерак гына волгалтеш.
— Пуэм, пуэм!.. Эрла эрак конден пуэм, манамыс.
— Вургемем кондо!.. Чыла тышке! Ать-два...
Ватыже, чулан гыч лектын, коҥга воктеч тоштын-тоштдерак, шекланен, марийже
деч
ончыл пӧлемыш эртыш, кугу шкапым почо. Вӧдырын тувыр-йолашыжым, пинчак ден
пальтожым рышт-роштке шупшкеден погыстараш тӱҥале. Теве сайлыкеш чийыме
костюмжо кидышкыже логалят, чарналтен шогале. Тыгайже тудын ӱмыр мучкыжат
кокыт-кумыт лийын
гын? Иктым салтак гыч толмекше налын ыле. Иктаж лучко ийжым чийышак, товро.
Лыжгаен-рожаҥ пытымешкыже. Утларакше спецопкыжым нодын — тудыжым тракторист-
шамычлан колхоз кажне ийын уым пуэн.
Ала-молан кенета ту жапшым шарналтыш, ушыж дене ожнысыш чоҥештыш: шкенжым,
марийжым пуйто кызыт ӧрдыж гыч ужо да ончен шога. Тудо — куштылго, нарашта
кап-кылан, нугыдо кӱляш ӱпан, оҥгыр йӱкан ӱҥышӧ ӱдыр. Вӧдыржӧ — топката,
шем мотор.
Шара шинчаже гына ойганрак ончен. Пашалан гын путырак тале ыле, кидыштыже
чыла
йӱла, шонет. Кеч-молан пижеш — чылажат шотлан толеш.
Тиде костюмжым Зикыштын марлан кайымыж годым сӱаныште чияш Нужа кевытыште
налыныт ыле вет? Туге, тунам сайрак вургемже суас ялыштак веле лийын. Пешак
ынеж нал
ыле, тудо айыкше годым путырак пешкыде вет, оксам айда-лийже кышкылтын
огыл. Зикышт силомак налыктыш. "Сӱанышкемат комбинезонетым чиен лектын
шогалат мо?" —
манын, шинчавӱд йӧре сӧрвален, ала-мо семынат намысландарымекше веле окса
калтажым катыкемдыш.
А Росковилан тунам пеледышан платьым да шовычым нальыч. Костюмжым Вӧдыр
тынар
ийыште мыняр гана чиен шуктыш гын? Пайрем годым иктаж вере унала лектын
каяш
тарванымекше веле тутыш тужын: "Кушто костюмем? Кондо-ян вашкерак!"
Тудыжымат
тамакше дене йӱлалтен, тыште-тушто рожымат ыштыл пытарен, тумыштылашат
логалын.
Эн сай вургемже, сайлыкеш чиен шогалаш йӧрышыжӧ, кызыт тидак веле.
Ынде спецопкет ок логал: пашам ок ыште — кумшо ий пенсийыште. Адак йӧн
лекте:
веҥын тоштырак я шыгырыш лекше тувыр-йолашет, пальто-упшет — чыла тудлан
кодеш.
Ора погынен. Ӱдырамашын тынар уке. Уым налын, роскотланашат ок кӱл. Олаште
тоштемше вургем дене кошташ сӧрал огыл. Роскови шукертак ӱдыржӧ деч кодшым
погкален
чия.
Тошто одеялым кӱварвак шарен пыштенат, марийжын жичажым — Вӧдыр чумыр погым
тыге
манеш — погыстара. "Айда, пешак кайынеже гын, кая огыла... Кӧ деке, кушко
миен
пура? Изиш лиймек, садак мӧҥгеш толын лектеш. Зикмыт дек каен, адакат арня
дене
йыгыжтарен веле ынже кий ыле..." — шкап гыч марийжын вургемым ротшке налын
кышка, а ушыжо шонымаш ярымым пӱтыра.
— Мом тушто тынар нюмыстатылат?! Кондо вашкерак, ать-два! Вувер!.. Курымем
мучко
чонем нултышыч, уло илышем кошартышыч... Тыйын пелен эре тарзе лийын
иленам...
Кызыт ынде оккӱлыш лектынам!
Ӱдырамашын ойгыжо кӧргыштӧ, шӱм-чонышто гын, пӧръеҥжын кызыт — чылажат
йылме мучаште. Шомак аярже логар аҥже гыч лорген лектеш, пӱй воштшо
шӱвылвӱд йӧре шыжа.
Вӧдыр шотшо дене шкенжым путырак чаманен. Чонжылан тунар йӧнысыр, тунар
кочо.
Тынар илен толашен — молан йӧра? Ӱмыр эртен — мӧҥгеш от пӧртылтӧ. Тудо
тыгай
ӱмырым илаш шонен мо? Тидланже шочманат огыл ыле. Ны ватыжын йӧратен
шыматымыже,
ны чаманымыже, ны икшыве-шамычын куандарымышт...
Чынак, тиде суртышто тудо эртак тарзе шотешак илен: тидым ыште, тудым
тарвате;
икте ок сите, весе кӱлеш... Чылажат вувер ватыж пелдык! Тудланак лийын,
илышыже
тыге шотдымын эртен, шкежат теве нимолан йӧрдымыш лектын. Ынде пешак умыла
да...
Кынервуй тыштак — от пурл.
Мыняр гана, чыла кудалтен, суртшо гыч лектын каяш шонен... Ондакше кертын
огыл —
ӱдыржӧ ден эргыжым чаманен, нуным йол ӱмбак шогалтыман.
Шкеже гына ынде нунылан ок кӱл. Иктыже, йӧратыме Зикше, марлан лектын,
марийжым
изи ньогала онча, ача нерген огешат шоналте. Весыже, Вичук, шке эргыже огыл
гынат, кушкын шумекше, шоҥгылыкеш эҥертыш, пӧръеҥ йолташ лиеш, шоныш. А
тудо, тӱня
ия, армий гычат ыш пӧртыл, Сибирь мландеш йомо: ны толын кайымыже, ны
письмам
сералтымыже уке... Кушто илен коштеш, мом ышта?
Еҥ икшывым ончен, порым от уж, манеш. Тугак улмаш. Ӱдырат — сукыр гыч шулын
ойырымо шултыш гай. Айда, шке вуй-почышт, кеч-кузе илышт. Тудо изишт годым
ончен
куштен, йол ӱмбак шогалтен. Ынде пашажат уке, ойгыжат ынже лий...
Вараракше, сурт-оралтым, моло погым тынар толашен чумырымеке, кузе лектын
кает?
Шоҥго велеш уэш илышым тӱҥалаш — манаш веле...
Росковиже кенета шкаф кӧргыштӧ кечыше воштончышышто чурийжым ужын колтыш.
Иканаште шкенжымат ыш пале. Куптырген пытыше, какар сынан кукшо-каҥга шоҥго
ӱдырамаш ӱмбакше чурге онча. Умшалук волен каен, шинча кӧргышкӧ пурен,
комдык нерже
сӱзлӧ гай утыр кадырген. Уй, пышткойшо!
Вара марийже велыш савырныш — пуйто шкеж дене таҥастарынеже. Тудат чыра гай
кукшо, суҥгыр-сугыр капан. Ала-кунам шем-чевер чурийже шышталген саргаен,
рок тӱсым
налын. Лопка шӱргылужо ден нерже локшичмыла кошаргын палдырнат. Чурийже
мучко
шинчал шавыме гай сур пондашыже шондашла кушкын пытен. Омсадӱрыш вуйым
кумык сакен шинчынат, тудат ала-мом пешак шонышын коеш. Тошто упшыжо шӧрын
каен, пел пылышыже пий йылмыла лектын кечалтын. Шемалге-канде лопка
йолашэҥырашыже пулвуй
тура музырген оварген, ик вере кушкедалтын. Тӱс каен лыжгайыше фуфайкыжым
орай
колтен, тувырымат чиен огыл, майке денак. Йолыштыжо резинке кем веле
чолгыжалта,
тудыжо але у гаяк. Тока ялышкышт ала-могай сатучо машина дене толын ыле,
Роскови
шкеак налын кондыш. Уке гын тачат кушкедлыше шулышанже денак коштеш ыле.
Коли вара тиде шоҥго кугыза ала-кунамсе саде шем-чевер качымариет? Коли
Роскови
тидым йӧратен, Зикым туддеч ыштен? Пырля кок икшывым ончен куштеныт,
айдемыш
луктыныт. Кызыт ончалат, шоналтет да тугела чучеш, пуйто нунын шочшыштат
огытыл.
— Куш лийыч?! Вожым колтышыч мо?! — Вӧдыр, ушым налын, уэш урмыжалтен
колтыш. —
Кондо, манам, писынрак! Ать-два!
— Тунарак вашкет гын, шке пого! — Роскови кидысе вургем вӱдылкам йол
йымакшак
шроп! лупшал пыштыш.
— Поге-е-ем мый тылат! Чечас туге поген оптем! — марийже утыр ажгына,
пӱйжым шотыр-р мурыкта.
Трукышто тарванымыж дене сыҥге-сӱҥгӧ тайналтынат кайыш. Мушкындыжым
чумыртен,
тыпи-топи ончыл пӧлемышкыла тарваныш. Ватыже ӧрдыжыш кораҥын ыш шукто —
оҥылашлу
воктечшат пырчоҥ! рашкалте. Но Вӧдыр ала-кузе шкенжым кучен сеҥыш — тетла
ыш логал.
Ватыжым ӧрдыжкӧ сырен шӱкалят, шкап омсам когынек лопток комдык почын шуыш.
Иктыже окна янакыш лупшалт перныш, кӱварвак воштончыш мучыштен возо, лоч-
шор-шоршор шоктен, шырпын шаланен кайыш. Вӧдыр ӧрын-лӱдшыла койын колтыш,
верешыжак
тӱҥын шогале. Но шукылан огыл — тунамак шкап гыч мо улыжым луктын кышкаш
тӱҥале.
— Нимом ом кодо!.. Чыла наҥгаем! Яра суртышто, чара пырдыж коклаште иле! —
ырла
Вӧдыр.
— Наҥгай, наҥгай, чыла нал... Мыланем нимочетат ок кӱл, — Росковижат вашеш
рокмалта.
— Омак кодо, нимомат! Палет але-е-е!
— Медалян пинчакетшымат налаш ит мондо. Уке гын, иктаж-кушко поминкашке
мойн кает, а тыйым огыт пурто, — икана марийжын салтак йолташыжын
поминкашке медальже-влакым пижыктен кайымыжым шарналтышат, пӱшкылде ыш
чыте.
— У-ух, вувер! Тый эше койдарен шогет?! — мушкындым чумыртен, Вӧдыр
ажгынышыла
ватыже велыш тарваныш.
Но кок-кум ошкылым гына ыштен шуктыш — пусормыла кӱварвак тывырдӱк шуйнен
возо.
Росковиже теве-теве воштыл колта. Орен ажгынышет вургем орашыже шӱртнен
улмаш.
Ала-кузе йӧндымын, вийдымын, кумык керылте. Огешат тарване, мо-можым
иканаште
умылен, аклен шуктыде, шкежат ӧрын кия докан.
Вӧдырет, чынак, ондак нимом умылен ыш керт, ушыжат шаланыме гай лие. Кузе
тыге
кенета кӱварвак кугырген возо? Нержым шопалге-шере когарш эм пуш
чыгылтышат,
шинчажым эркын почо. Йырже пӱтырналтын, лугалт кийыше тувыр-йолашыжым ужат,
уэш
кумык лие. Пуйто лӱдын-ӧрткышӧ чурийжым веле шылтынеже. Австралийыште тугай
кайык ила, манеш, страус. Марлаже ик шанчыеҥ тудым "экукай" манын лӱмден.
Так иктаж-мо деч лӱдеш, так нержым я вондерла коклашке, я ошмашке чыкен
шогалеш. Шылеш, лиеш: шкеже нимом ок уж, да тудымат огыт уж манын шона.
Вӧдырлан тунар йӧсӧ, йӧндымӧ лийын колтыш, кеч пирыла урмыж. Шкетын лиеш
гын,
тыгак ышта ыле дыр. Но "вуверже" вуй ӱмбалнак шога-ла. Намысше-е-е...
Урмыжалме
олмеш "ы-ы-ых!" йыҥысалтен-кечкыжалтыш, пӱйжым шотыр-р пурльо. Адакат
шкенжым
тунар чаманен колтыш — шинчавӱдшат лекте. "Э-эх, кузе кызыт койдарен-воштыл
шога
чай", — шоналтышат, кӱварвак пурен кайымекше, кенета шаланен-шулен кайыше
шыде
пушыжо уэш оварен кынеле. Шкежат, пеҥыштыл-кечкыж, тыпе-топо пурен шинче.
Кок
велке пылт-полт шинчаошыж дене ончалят, пийла нылйола шогале, но... О,
Юмыжат!
Кид йымалнысе вургемже чиялтыме кӱвар оҥаште кожге яклештын кайыш. А тудо,
йол
ӱмбак шогалаш тӧчышӧ ноло презе гай, кидшым кок век шаралтен, тывыдӱп!
кумык керылте.
— Э-э, колойжат... Эше ала-кушко лектын каяш тарванен, тьфу!
— Кае-е-ем! Кызытак лектын каем! Ать-два!
— Кай, кай айда... ать-дват дене пырля! Мыйже кучымаш укес!
— Ончыктем тылат ать-двам!
Вӧдырын умшавомышто уэш шотыр-р шоктен кодо. Пӱйжӧ тудын мынярак кодын гын,
но
але ала-кузе йӱкым пуэн кертыт. Тунамак тыпе-топо кынел шинче. Ынде шкап
омсам
шекланен кучен, эҥертен, йол ӱмбак шогале.
— Ончыктет улде... Тый тудо кертат. Тымарте мом-гына ужаш логалын огыл, мом-
гына
ончыктен отыл.
Роскови, тыге мыскыньланен пӧрдал киймыжым ужын, лӱдмыжымат монден, ӧпке-
аяр шомакшым марийже ӱмбак урзо дене чышт да чошт кышка. Чоныштыжо тунар
неле-кочо погынен. "Тиде шоҥго карта деч эше лӱдаш тӱҥалам", — шона
семынже. Кумык кузе керылтмыжым шарналтат, воштылалде ок чыте — ой,
пышткойшо!
— Шып лий, вувер! Эше карен шогет, а?!
— Мый карымаш уке, шкендын теве шодылогарет кӱрышт лектеш... Курым-курымеш
тый
мыланем умшам почаш эрыкым пуэн отыл. Кокок гай тутыш эре шып, чытен
коштынам.
"Вувер" деч молым колын омыл...
Ынде ватыжын кумылжо тодылалтын кайыш, шинча йырже кочо вӱд погыныш,
вудакаҥе.
Тиде азырен дене мо сайым ужо? Илен толашымыже молан йӧрыш? Тарзе гай
лавыран
тувыр-йолашыжым мушкын, пукшен, йӱктен... Иктаж вере йӱын йӧрлмекше,
шӱдыркаленат, туп-вачешыже нумалынат кондаш тӧчен. А тудо, рестан, ушым
налешат, ондак
шӱшкашыже йодаш тӱҥалеш, мокмыржылан аракам яча. От пу — ора, тунамже
йӱдвошт
малаш итат шоно. Йоча-шамычшым погалтен, мыняр гана пошкудышко лектын
шылын?
Икана теле рӱдыштак окнам налын утлен каяшыштат верештын.
Пошкудышкат лекташ уке: я тунамак ушкалаш пижеш, я, кычал миен, чылаштым
кынелта, ирлен-орен кода. Лыпланымыжым вучен, садлан утларакше клатыште,
пӧртйымалне,
мончаште, вӱтамбалне, лӱдын чытырыше йочаже-влакым оҥ пеленже ӧндал кучен,
тарванаш тоштде кунаре шинчен. Э чонымат кочко вет, э витарыш! Айда,
кайыжак ыле...
Иктаж вере вуйжо йомшаш!..
Марийжым кызыт тунар йыгыжгын, ужмышудымын кӱта, ала-мо семынат шудалеш.
Садыже чжок да чжок нержым шупшкеда, фуфайке полдышыжым полдышташ тӧчен
шога.
Пеле чараҥше вуйысо яжвака чал ӱпшым ниялтыш, йыр ончале. Йол йымалныже
пӧрдалше
корак пыжаш гай тошто упшыжым ужат, кидшым кок век шаралтыш, чӱч лийын
колтыш.
Пуйто чывым веле поктен кучынеже. Эркын лап шинчын, упшыжым кроп! кормыжтал
налят, вуйвундашкыже шындыш. Шекланен-шишланен, чоянрак гына ала-молан
писын ватыже велыш йолт! ончале, шинчаошыжо шучкын-осалын волгалте.
— Чечас... Ужат але... Депутат дек каем! Ать-два! Чыла законно лийже...
Кузе
мыйым нимо деч посна йӱд пычкемыште уремышке луктын колтенат — уло ял
шинчыже.
Кузе игылтынат... Чылан палышт!
— Э, каваренлык, мый луктын колтем мо? Шкеак пеш ажгыненатыс... Ой-йо-йо...
— Ончыктем мый тылат йо-йом! Але шорта-а-ат!
Пӧрт омса бырлоп! шоктен петырныш. Почешак пӧртӧнчыл омсаже изи пийла
лычырокшотырдик! сигыралтен-йыҥысалтен кодо. Вара капка у-ух! сургалте.
Уремыште нержым
поче-поче срӧ-ӧп да срӧ-ӧп нӱшталтыме шоктыш. Семынже ала-мом тутыш
мугыматен,
шудалын, окна йымач сопыртатен эртыш. Ала-кушко кӱшкыла кӱзен кайыш. Вӱр
йӱшӧ!

2

Марийжын вужгымден-шалатен кодымо вургемым Роскови икторешне погалтыш,
орашке
чумыралтен пыштыш. Пала: Вӧдыр так лӱдыкта, ок йом, нигушкат лектын ок кай.
Арака логарже юлгыжешат, орен толаша. Кушко пурен кайышашым ок пале. Урем
воктен
тошкыштешат, шкенжын пелдык иктаж йӱдиям вашлиеш, я пошкудышко пурен,
чонжым
луштарен, йылмым тӱгатен, тамакшым пӧжген шинча-шинча да толеш.
Кушко тудо кая? Кеҥежым эше, вӱтамбак кӱзен возешат, сутка дене, шужен
йытыгымешкыже, нержымат ок ончыкто ыле. Кызытше шошо тӱҥалын веле. Эр-кас
але юалге,
вӱтамбак кӱзен от кай. Шудыжат чумырген возашыже уке — теле гоч ушкал логар
гыч
эртен, терыс орашке савырнен. Жапшат ынде ятырак, шотан еҥ кызыт мала.
Вашке теве савырнен толынат лектеш.
Тыгай спектакльже суртыштышт пытартыш жапыште чӱчкыдынрак да чӱчкыдынрак
гӱжленлӱшкен эртен. Тиде рестан шоҥго вуешыже йӱдыгашак тӱҥалын ала-мо? Мом
шижын гын?
Ала ияже шура дыр тудым. Эртак лектын каем манын витара. Кушко каяже? Тиде
шоҥго
карта кызыт кӧлан кӱлеш? Изиш ондакрак, иктаж кумло-нылле ий ожно гын, кая
огыла
ыле...
Икана, тунам Зикше ден мӱшкыран ыле, тыгак нимо укеланак ажгынен лектын
каяш
тарваныш. Салтак гыч толмо кугу суран чымаданышкыже тувыр-йолашыжым, ик
сукыр
кинде ден шинчалтыме коя пӱчкышым пыштен, йӱдвошт йӱын орен толашышат, эр
йӱдымак лектын кайыш.
Тунам ала-молан кугун ышат ойгыро. Чонышкыжат витарен шуктен ыле, адакше
"Куш
кая, садак пӧртылеш" шоныш. Тугак лие: кок кече гыч савырненат тольо.
Варажым
шкеак ойлен: Шолэҥер марте гына шуын улмаш. Тушан салтак йолташыжым
вашлийынат,
ик йӱд-кечым йӱын толашенытат, ушыжо пурен — мӧҥгеш савырнен. Кушко каяш
шонен
улмаш? Тидыжым ны тунамат, ны варат — нигунамат ойлен огыл.
Но тачыже чонышто ала-молан ласка огыл. Тугеат чучеш, пуйто пӧрт покшелне
тудат
огыл, а ала-кӧ весе шогылтеш. Кӱварвак орален оптымо вургемым, шкенжымат
ӧрдыж
гыч шыпак эскерен онча. Тиде пӧртшат пуйто тудын илымат огыл; мотор
шпалеран
пырдыж, чатка ош коҥга, йытыра окнашовыч... Сурт кӧргӧ — мотор курчак пӧрт
гай,
мӱкш омартасыла чыла уло. Ласкалык да тымык гына уке-ла...
Ончыл пӧлемыште тулым йӧртен, коҥга вел чуланышке кусныш. Вӧдыржӧ толмо гыч
ок
шокто — колыштале. Уремыште полдалге шошо мардеж гына лӱшка. Омсадӱрыштӧ
шинчыше
диваныш пыртлан возылдале. Садыже молгунамсыла кочырге йӱкшымат ыш пу.
Шоҥгын
могыржо гына огыл, шӱм-чонжат пуйто ноен улнен: чытыдымын пеҥеш да эҥеш.
Зикше деч Роскови водно гына тольо. Вӧдыр кинде ден тамакшылан кодымо чыла
оксажым, тидат ситен огыл — пенсийжымат улынек гаяк йӱын колтен. Кум кече
ны ушкалым, ны сӧснам пукшен-йӱктен огыл. Эсогыл чыве-шамычшат, тудым ужын,
изи ньогала
куржын тольыч, тошкалаш уке — йол йымалне пӧрдыт. Толын пурыш гын, пӧрт —
сӧсна
вӱта гай. Сӧснаже гын чорикын магыра, ушкал вуйым шийын "у-у!" да "у-у!"
ломыжеш — чыланат кочкаш, йӱаш йодыт. А тудо ия логаржым веле арака дене
темаш толашен киен. Ну сырен, ну шудале вет. А Вӧдырлан мо — шомакше
пылышышкат ыш пуро
дыр. Лавырам эрыктен, сурт кокласе сомылым ыштенак, кече эртыш.
Толын пурымыжат лачеш ыш лий шол. Вӧдыржын, йӱшӧ пийын, арака деч шерже
темын
огыл, витне. Росковим ужмыжат, колмыжат шуын огыл. Тудак гына титаканыш
лекте.
Омсалондемым вончыш веле, вигак тужаш тӱҥале: мом вара тынар илышыч,
толметшат
ок кӱл, тушанак кодам ыле... Качымарийже годым эре ушкален толашыш,
ындыжым,
шоҥго вуешыже, мом тӧча гын? Еҥ деке, ала-кушко миен огылыс — шке ӱдырышт
декак.
Ажгынашыжат уке ыле... Ны ӱдырыштын, ны веҥе ден уныкаштын кузе илыме
нерген
йодмыжо, ны можо... Ой, мом ойлаш! Йӱмеке, моло гай ласкан возын малышаш
ыле —
уке-е, тудлан орашак кӱлеш.
Тау, ӱдырышт, Зикышт, сайынак ила. Шукерте огыл кум пӧлеман у пачерым
налыныт.
Вержат пеш сай: тымык, ласка. Кок окнаже чодырашкыла онча — Пӱнчерото
маналтеш.
Тымартеже нылытын ола покшелне ик изи пӧлемыште илен толашышт. Йӱдшӧ-кечыже
машина, троллейбус-шамыч гӱжлат ыле. Кеҥежым, ала-могай шокшыштат, окнам
почаш уке
— тыманмеш пурак темеш. Пӧлемжат путырак шыгыр: койко, диван, шкап да
ӱстелпӱкен гына пуреныт, савырнен тошкалаш верат уке ыле. Веҥе кӱварвалнак
мален толашыш. А ынде кажныштлан чуч ик пӧлем гыч ок логал. Пӧртшат путырак
йӧнан: вӱдшӧ
шокшет, йӱштет шкеак толеш, краным веле пӱтырал. Кочкаш шолташ шогалат —
мотор
газ плита. Пӧртыштак шокшо шондан, мушкылт лекташат лӱмын пӧлем уло. Ой,
ойлышашат уке — йомакысе кугыжан полатет гаяк! Олаштет теве кузе илат
улмаш.
Юмылан тау, Зикшат ынде тыгайышке шуын, ласканак шӱлалтыш. Шкежат, тьфу-
тьфутьфу! — сай-таза. Тудын таҥаш ӱдыр йолташыже-влак, ял вате лийын, шӱкшӧ
кувашкат
савырнен шуктеныт: шӱргат куптырген пытен, пӱят йоген, могырат льыптырген.
Зикше
гын пеледеш да сылнештеш веле. Аваж гаяк кӱкшӧ капан, кӱкшырак гынат, явык-
ярныше манаш ок лий, чаткан веле коеш. Чурий сын-кунжо ачажын: шемалге
мотор, волгыдо шара шинчан. Нылле ийымат эрталтен, но тынарым тудлан иктат
ок пу. Чиемже эре
чатка, ару.
Уныка-шамычат кушкын шогалыныт. Марлаже гына огыт кутыро. "Марла не моштеп"
малдалыт. Кугурак эргышт, Сергуш, латикымше классыш коштеш. Ончалат —
качымарий!
Тений икшыве-шамыч, оласышт гын — поснак, писын кушкыт-ла. Сай пӧртыштӧ
илат,
тамлым кочкыт-йӱыт, ласкан малат — кузе от куш шол. Изишт, Марианна
(лӱмымат муыныт вет, пуйто кокытым иктыш ушеныт: Мари да Анна), шымшышке
вончен. Э провор,
э писе вет, йылмыланат пешак тале. Шижынат от шукто, тудат оръеҥ лийын
шогалеш.
Веҥымат ончен йӧратет: тыматле, ласка. Кум кечыште ны келесыр ончалтышым ыш
шиж,
ны шолдыра шомакым ыш кол.
Вӧдыржын могайжым пален, ӱдыржӧ дене ик кече гына шогаш шонен ыле, но кум
кечыланак почшо пиже: "шого" да "шого" маныт, кузе кенета лектын толат?
Такшым мӧҥгӧ
толмыжат пешыжак шуын огыл: лиеш гын, утларакат кучылтеш ыле, но... Тиде
рестанлан ӱшан уке-ла. Унаштат чонжо арам вургыжын огыл улмаш. Тудлан кодат
гын, арняште пӧртшымат кумыкта.
Диваныште кийышыжла, Роскови кенета ик эрдене ужмыжым шарналтыш. Вольыкым
ончаш
ок кӱл гынат, олаштетат эр волгыжтӱр денак помыжалтеш ыле — тыге
тунемалтын. Но
моло-шамычын ласка омыштым кӱрлаш огыл манын, шокшо, пушкыдо вакшыш гыч
кынелаш
вашкен огыл.
Тунамак шыпак семынже шонкален, ракатланен кия ыле. Теве Зикшат тарваныме
гыч
койо. Ӱмбалныже — пеледышан йытыра халат, йолышто — пушкыдо тапычке.
Кынелят,
вигак кӱмыж-совла йӱкым шекланенрак тарватыш. Ӱдырамашлан ешыжым эрдене
пукшен
колтыман. Газ плиташ ала-мом шолаш шындышат, малыме пӧлемышкышт пӧртыльӧ.
Омсажым пеле виш коденат, чыла коеш. Шыпак эскерен ончен кияш сӧрал огыл
гынат, ыш
чыте, шинчажым ӱдыржӧ деч ыш кораҥде.
Теве тудыжо марийжын мален кийыме койко дек эркын-шекланен лишеме, кыжге
воктекше шинче. Веҥе, кок кидшым шаралтен возынат, ньога гаяк ласкан,
тамлын мала.
Зикше помыжалтарашат чаманен, векат: марийжым икмагал ончен шинчыш. Вара
изи эргым шыматымыла, эплын вуйжо гыч ниялтыш, ӱпшым туржылдале. Тудыжо
омыюаж дене
эркын эҥыралтышат, шинчам почдеак, пелашыж могырыш савырнен возо. Зикын
кидшым
муат, шӱргыж пелен лишемдыш да шыман шупшале. Шоҥго ава ончен кийышыжла
шоналтыш: "Пырля илаш тӱҥалмыштлан мочол эртен, ынде самырыкак огытыл, алят
каче ден
ӱдырла илат, пуйто тока гына ушненыт..."
Росковин шӱм-чоныштыжо ала-мо тугай помыжалте, чытамсырланен тарваныш,
нечкышланен, ойганен йыҥысалтыш. Ушыж дене пел курым ончычсышко, ӱдыр годсо
пагытышке,
мӧҥгеште.
...Кугу сар чарнен веле ыле. Эркын-эркын пӧръеҥ-влак пӧртылаш тӱҥальыч: кӧ
чолак, кӧ черле — сай-тазаже тунам кунарак лийын гын? Ялыштышт кажне кечын
гаяк
пайрем гӱжлен: кудо-гынат суртышто фронтовикым вашлийыныт, пелйӱд эртымешке
гармонь йӱк, мурымо гыч шоктен.
Нунылан, аваж дене когыньыштлан гына, Сеҥымаш кече куан олмеш ойгым веле
конден.
Пайрем кумыл суртыштым эртен коштын. Пошкудышто — куан, нунын — шинчавӱд.
Шотан
сурт-оралтыштат лийын огыл, коктын мончаште почаҥыныт.
Сар деч ончыч Росковин ачаже, Чимай Пӧтыр, кок окнан изи пӧртыштым рончен
шуыш,
кеҥеж гоч у пӧртым нӧлтен шукташ шонен ыле, но пурам веле шындыш — сар
тӱҥале.
Вес тылзынак поген наҥгайышт, а У ий вашеш "Увер деч посна йомын" манме
кагаз
тольо. Тыге аваж дене коктын сар тӱҥалме ийынак тулыкеш кодыч.
Роскови рвезе ушыж дене умылен кертын огыл: кузе туге увер деч посна йомаш
лиеш?
Айдеме — име огыл, садак лекшаш. Чодыраш да монь йомаш ача изи мо? Эртак
чодыра
пашам ыштен: смола заводыштат теле гоч илен. Емыж-саскалан, поҥгылан коштын
—
икганат корным йомдарен огыл. Аважат тидлан ӱшанен огыл, товро. Тутыш
уверым вучен илыш. Вара, ала сар пытымеке лектеш, толын пура, шонышт.
Вучышт — вучен ышт
шукто.
Садлан пайрем олмеш когыньыштлан ойго-ӧпке гына тольо, пытартыш ӱшаныштым
ӱштыл
кудалтыш. Ачажын нӧлтен кодымо пӧрт пура шинчымаштак тоштемын, пырняже
шелышталтын, шемемын. Калай леведышан тыгай чапле пӧртыштӧ илаш тӱҥалыда
манын, тунам
нунылан иктаж-кӧ каласа гын, ны тудо, ны аваже огыт ӱшане ыле. Тудыжым
Вӧдыр дене иквереш нӧлтен, чумырен шынденыт.
Мераҥ Вӧдырат сарыште лийын, тудыжым нылле нылымше ийын телым наҥгайышт.
Тунам
латшым ияш-шамычат салтак вургемым чиеныт. Шотанрак, пеҥгыдырак пӧръеҥ-
шамычет
сар пытымылан кодынат огытыл ыле шол.
Роскови дене когыньышт коклаште ала-могай таҥ кучымо монь лийынат огыл.
Вӧдыржӧ
туддеч кум ийлан кугурак. Изурем лукышто кок сурт гоч веле, пелыже наре
мландышке волен шичше изи тошто пӧртыштӧ аваж дене коктынак иленыт. Ачаже
тудын нигунамат лийын огыл, садлан, витне, Мераҥ Вӧдыр маныныт.
Вӧдыр моло рвезе деч нимо денат ойыртемалтын огыл. Уке, чылт тыгежак манаш
ок
лий докан. Ойыртемалтын тудо: путырак ӱҥышӧ, ӱскырт улмыж дене. Изиж
годымат
ньога полкыш ушнен огыл, шке шотшо дене модын коштын. Вараракшат тӱшка деч
эре
ойырлаш, кораҥаш веле тыршен. Пайрем годым я сӱаныште да мойн еҥ-шамыч
куштат,
мурат, юарлат, а тудо ӧрдыжтӧ ончен шинча. Шудо солымаште ма, шурно
тӱредмаште —
чылан канаш шинчыт, а тудо куэрла коклашке каен йомеш, я пасу тӱрышкӧ
лектын возеш. Кастене модаш лекме нергенже — итат ойло. Нигунамат тудым
тушто ужын огытыл. Воштылмыжым, куанен юарлымыжым иктат ок шарне дыр. Ала
моло деч шӱкшырак
чиемже деч вожылын, ала еҥ мыскылыме деч шекланен — кӧ пала тудым.
Шым класс деч вара школыш коштмым чарныш, конюхын полышкалышыжлан ышташ
тӱҥале.
Пӱгыр Эшпылат кугыза дене колхоз имне-шамычым ончен. Тунамсек илашыжат
конюх
пӧртышкак кусныш. Тоҥедышыже сӱспан але ӧрынчак, леведышыже тошто попана
лийын.
Теле-кеҥеж гоч туштак илен. Вара, пӧръеҥ-шамычын сарышке каен пытымекышт,
смола
заводышко куснен.
Аважат тудын молын гай лийын огыл. Ны пелештымыже, ны йыралтымыже.
Мутланыме годым кок-кум шомак деч коч туддеч вате-шамыч колын огытыл. Еҥ
дене пырля тӱшка
пашашке кошташ пеш кумыланжак лийын огыл. Эргыжын смола заводыш пашаш
шогалмекше, шкеак имньым ончаш тӱҥале, конюхлан пурыш.
Вот тыге кок тулык еҥ шинчаш койдымын, пылышыш логалдымын, семынышт иленыт.

Мӧҥгыштышт могайрак лийыныт, иктаж-молан куанен моштеныт мо? Кӧ шинча
нуным? Чаманышыже чаманен, воштылшыжо воштылын... Нунын деке пурен коштшыжо
ялыште лийынат огытыл, товро. Ойленыт: Вӧдырын аваже, Ведаси кува, ала-мом
пала, локтеншӱведен мошта. Кугырак-шамыч шалаш кайыше йочаштым лӱдыктеныт:
"Теве Ведачи кува
толеш, тудлан пуэн колтышаш".
Вӧдырын сарышке лектын кайымекше, шошым ял мучко увер шарлыш: локтызо
Ведаси йомын. Кушко лектын каен, молан пӧрт окнажым кырен коден — иктат,
нимомат пален
огыл. Вашке тудым мондыштат, пуйто лийынжат огыл, ялыштышт иленат огыл.
Мландышке волен кайыше пӧртшӧ гына шучкын койын шинчен. Иктат тушко лишемаш
тоштын
огыл.
Ту кеҥежымак ялыштышт кугу пожар лие, тул ик уремым йыклык нулал нале. Осал
шыгыле гай, ял сӱретым локтылшо "вувер пыжашет" тулвуйыш савырныш, ломыжшым
мардеж
шалатен пытарыш. Моло йӱлышӧ-шамыч тунамак у оралтым чумыраш пижыч, шыжылан
шукышт нӧлтенат шуктышт. Вӧдырмытын сурт олмышто гына тугак йӱлем вер кодо.
Вара
таляка пӧртйымал олмыжат почкалтыш, писан да тӱрлӧ торшудо дене пошыш,
эҥыжвондо
кушкын шогале.
Сар чарныш, пӧръеҥ-шамыч иктын-иктын толаш тӱҥальыч, но пел ял нарыже
Росковимыт
семын тулыкеш кодо. Шуко пӧръеҥ сӧй пасу гыч ыш пӧртыл. Вӧдырат ыш тол.
Ила, колен — иктат шинчен огыл, вучышыжат тудым лийын огыл.
Но сар чарнымеке, кум ий гыч шоныдымын-вучыдымын толын лекте. Ондак тудым
ялыште
ыштат пале — чотак вашталтын. Сар корнет, мӱндыр верет рвезылан пайдашке
веле
каен. Ӱҥышӧ какши-кужу рвезет шем мотор, чатка, пеҥгыде кап-кылан пӧръеҥыш
савырнен, эсогыл ӧрышымат колтен.
Немычым сеҥымек, тудо эше япон сарышке логалын улмаш. Шуко ужашыже, чытен
лекташыже пернен дыр: сар корно унала миен толмет гай огыл-ла. Толын пурыш
гын — ны
сурт-пече, ны вучышо аваже... Мо-кузежым пален налмекше, вигак шӱкшӧ конюх
пӧртышкӧ кайынеже улмаш, манеш. Ала-кузе Росковин аваже кычкырал пуртен...
Кызытат шарна, тиде сӱрет тачат шинча ончылныжо.
Ту кечын Роскови ятыр кас лиймеке веле мӧҥгыжӧ толын пурыш. Аваже туешкен
колтен
ылят, Йӱштыгуп йыр шудым шкетланже солаш вереште. Пеле пычкемыш пӧртыш
пурымыж
годымак ала-могай умылыдымо, ӧрдыж еҥ пушым шиже. Ала-могайже-можо — тамак
пуш
улмаш. Ӱстел коклаште аваж ден палыдыме пӧръеҥ шинчат ыле. Кӧжым иканаште
ышат
тогдае. Изи шӱмжӧ пырт-пырт чытырналтен колтыш, йолйыжыҥжат кайыш... "Ачай
мо?"
— шоналтыш. Но тудын гай огеш кой: ачаже вичкыж-кужу, ошалге ыле.
Тунамак нерышкыже весе, тугай тутло пуш пурен кайыш. Шолтымо шыл, пучымыш,
шинчалтыме коя пӱчкыш, кол, кермыч моклака гай кинде сукыр — ӱстембалне
могай гына
сий уке?! Тунамак пешак шужымыжым шижын колтыш. Кинде сукыржылан поснак
ӧрӧ: тымарте тудо эре йыргешке гына лиеш, шонен, тыгайжым икымше гана ужеш.
Тынар сийже
нунын ӱстембалнышт нигунамат лийын огыл.
— Ой, Роскови толын шуыныс, — манын, аваже ӱстел кокла гыч кыч-куч
тарваныш. —
Мо пеш кужун шогышыч?
— Солен пытараш толашышым. Вес гана уэш-пачаш кошташ ынже лий, — кӱчыкын
вашештыш ӱдыржӧ.
А шке тудлан туп дене шинчыше салтак вургеман пӧръеҥым кӱта. "Кӧ тидыже?" —
аваж
деч йоднежат ыле, но кенеташте ыш тошт. Тидым шижшыла, уна шкеак омса велыш
вуйжым савырале. Вӧдыр?! Тудлат, ала-могай палыдымылат коеш.
— Теве Вӧдырат салтак гыч толын шуын... Тудымат Юмо савырен конден, —
манын,
ӧрын шогышо ӱдыржылан ава шкеак умылтарыш.
"Салтак-шамычетым чаплын пукшат аман, садлан тудын гай нюмызи ужар рвезат
тыге
вашке, палаш лийдымын пӧръеҥышке савырна", — шоналтыш Роскови. Пырля кушмо,
палыме рвезе, да тунамак ала-могай палыдыме салтак тудым ӧрыктарен,
аймандарен,
самырык ӱдырамашын шӱм-чоныштыжо ала-мом тарватен — выр-выр-выр чытырен
вургыжеш. Ончылныжо тыге, тоҥгак-йылмыдыме гай шогымешке, вуйышкыжо толын
пурышо шала
ойым луктын колтыш:
— Авай, Вичукшо кушто?
Аваже иканаште ыш вашеште, колдымо гай веле лие. Вара шылталымыла, ала-кузе

ӧкымрак вашештыш:
— Кушко тудо йомеш... Мӱшкыржым темышат, Вӧдырын салтак пилоткыжым упшалын,
ала-кушко йытыгыш. Модмаште дыр.
Роскови пылыштӱҥ йотке чеверген кайыш, шоналтен шуктыде пелештыме
йодышыжлан
ӧкыненат колтыш. "Вичук нерген мутым молан тыге вигак луктым?" — шкенжым
ятлен
нале.
Вӧдыржӧ ик йӱкымат ыш лук гынат, Росковим ала-кузе тура, тул салым лупшалме
гай
йолт! ончал шындыш. Шинчаштыже ала ӧрмаш, ала игылтмаш ыле — ӱдыръеҥ
тогдаен ыш
шукто, "качымарий", савырнен, ӱстембакыла вуйым кумык сакенат шинчын. "Кеч
саламлалтам ыле, — иралтынат колтыш весыже. — Могай лийын, тугаяк пӧкмӧр
кодын,
чурий сынже гына вашталтын". Мутым вашталтыме олмеш изи туйыс гай фляге гыч
стаканышке аракам лот-лот-лот темалтышат, шкетынак колтке йӱын колтыш. Ышат
пурл,
кинде катышым гына ӱпшынчале.
Стаканжым ястарымеке иже, йылмыже пуйто рудалте. Ӱдырын аваж дек
савырнышат,
кӱжгырак, нугыдо йӱк дене йодын шындыш. Ала сырен, ала ӧпкелен — палашат ок
лий,
но шомакше шыдын, ойган шоктыш:
— Кокай, каласе тый мыланем: молан ош тӱняште тыге пӱралтын? Кӧм мӧҥгыштӧ
вученыт, нуно тушан, йот мландеш, сар пасуэш кодыныт? А мый... Илыше...
Кугун сусыргенат омыл. Молан тыге, а? — пӱйжым шотырге мурыктале. Тунам
Роскови тидым икымше гана кольо.
— Тыге ит ойло, шольым... Тыланет илаш пӱрен да, Юмылан тау, пӧртыл
толынат. Ит
ойгыро, вуйым ит саке, — лыпландарен ойлен Росковин аваже.
— Кӧ мыйым вучен? Кӧлан кӱлам? — салтак тугак пӱйжым пурын.
Тарванымыж еда оҥысо медальже-влак чолдыртатеныт. Ала кугу ойгыж дене, ала
парем
шудымо йолжо корштымылан, шижде, эркын эҥырен-йыҥысалтен колтен. Малаш
конюх
пӧртышкӧ кайынеже ыле, но Тайра кува чарен керте. Виешак, сӧрвален-
сӧрваленак,
кӱшыл клатеш шарен пуыш, руштылдалше салтакым малаш поген пыштыш.
...Идалык гыч Росковинат аваже уке лие, эр шошым пытартыш корныш ужатышт.
Сар
жапыште трудармийыште чодырам руэн коштмыжо арам эртен огыл: тазалыкше
лунчырген, кокырен кошкенак колыш.
Но, шке манмыжла, вес тӱняшке ласка чонан кайыш. Тунам Роскови ден Вӧдыр
ватемарийлак иленыт. Вичукымат Вӧдыр шке эргыж олмешак ужын, нигунамат
обижаен, ойырен коден огыл. Тудыжат ача лийшыжым путырак пагален да
йӧратен, воктечше ойырленак огыл. Ондакше вет шочмо ачажланак шотлен.
Вӧдыр шкежат "мераҥиге" кушкын да ала-мо, ньогам утыжденат чаманен,
нечкышкат
колташ тӱҥалын ыле. Росковин вурсымыж годымат тутыш арален налын. Иктаж-
кушко
кая, мӱгинде-кампетке деч посна ик ганат толын пурен огыл. Ончалат ыле
ӱмбакышт
— ну чисти ача ден эрге. Кӧ деч тудо, Вӧдыр Роскови деч ондакше ала-кузе
йодынат
огыл — "эргаш" да "эргаш" веле, пуйто шкенжынак лийын. А Вичукланже тудат,
коважат иктым веле ойленыт: "Ачат сарыш каен. Тушманым сеҥат, вашке толеш
веле". Сар
чарныш, "ача" алят уке. "Молан мыйын ачам ок тол?" — ячен йоча. "Тудо
сусырген.
Кызыт эмлалтеш. Паремешат, толеш", — вес амалым муын, ньогам лыпландараш
тӧченыт.
Но вӱржым мешакеш от тойо...

3

Шоҥгын шарнымаш ярымже кенета вошт койшо вичкыж эҥыремышвот гай кӱрльӧ.
Кудывечыште йӱк-йӱан шоктыш, вара пӧртӧнчыл тошкалтыште кем йол сургалтын
кодо.
— Эрте, эрте, манам, мом тынар ӧрынат? Ала-кушко огыл, шке суртышкемак ӱжам
вет,
— Вӧдырын оралгырак кӱжгӧ йӱкшӧ шоктыш.
Роскови верже гыч писын гына кынелят, коҥга аҥысе чуланыш пурен шогале.
"Кӧм тиде шӱдырен толеш? Мом тӧча гын йӱлер?" — сырен шоналтен шуктыш. Пӧрт
омса лопток
комдык почылто: ондак омсалондемым Апак Пӧтыр вончыш, почешыже — "йӱлерже".
Пӧтыр — шке ял марий, пошкудышт, кум пӧрт гоч гына ила. Ачаж дене Вӧдыр
сарышке
ик кечын лектын каеныт. Юмыжо лийын, сӧй гыч Апакат пӧртылын, но сай
илышыжым ыш
уж. Тутыш черле кошто, больнице гыч лектынак огыл, манаш лиеш. Ӱмаште
орлыкшо
пытыш — больницешак колыш. Тымартеже кузе эше илен чытен?
Эргымат тевыс йол ӱмбак шогалтен, ушаным-шотаным ончен куштен. Ожнырак,
Озаҥыште
институтым пытарымекше, вольык першыллан кошто, а кызыт — яллан эн кугу еҥ
—
сельсовет пресачыл. Уке, тыгат огыл, кызыт тыгай еҥетым, саде сельсовет
пӧртыштак шинча гынат, ала-могай министраце вуйлатыше маныт. Министрак огыл
гын? Ала
ынде ялыштат министр уло? Тачысе саманыште нимомак умылаш ок лий шол.
— Вӧдыр чӱчӱ, молан мыйым пӧртышкыжӧ шӱкен пуртет? Тый вӱташкет корным
ончыкто,
— "вучыдымо унат" чараклалташ веле тӧча.
— Эрте, эрте, ит лӱд, ит ӧр... Тудыжо шуэш.
— Кузе шуэш? Айда вигак вӱташкет...
— Шуэш, манам! Пӧтыр шольо, ит вашке... Мый ондак тыланет палашет чыла
ойлен пуэм: уло илыш курымем, чумыр ойгем...
— Вӧдыр чӱчӱ, сӧснаигетше иктаж-мо лиеш гын? Кутырен шинчашат... Пелйӱд
эртеныс...
"Могай вӱта, сӧснаиге нерген мойн ойлыштыт? Мо лийын?" — шоналтышат, шоҥго
чытен ыш керт, коклашке пурыш:
— Пӧты-ыр, тый денетше мом толаша, мо тудлан кӱлеш?
— А-а, вувер, маленат от керт мо? Чараголяш кодмет деч лӱдат, ужат?
Вӧдыр, унажымат монден, мушкындым кормыжтен, талышнен, ваштарешыже
тарваныш.
— Перен ончо!.. Чечас поген наҥгаят, — еҥ улат ала-мо, Роскови пычырикат ыш
лӱд.
— А-а, тый мыйым шынден колтынет? — марийже пӱйым шотырге пуреш. — Колтем!
Мый
шке кӧм кушко кӱлеш, тушко поҥгалтарем. Пого ӱстембак! — ватыж деке толын
ыш шу,
пел корнешыже чарнен шогалят, ӱстел воктек, пӱкенышке лопток волен шинче.
Тудо тугай, еҥ ончылно ала-мо семынат кояш тӧча, эртак сай лийнеже. Ондакше
ӱҥышын, чоян илен: кид дене шумо огыл, шолдыра шомакымат пелешташ тоштын
огыл. Орен
толашымыжым иктаж-кӧлан луктын каласе — вуетым кочкеш. Росковим шкетшым
нултен,
чонжым витарен, пийла орландарен. Кызытше ынде нимом ок ончо: ны еҥ, ны
пошкудо
тудлан... Чыла намысланыме шотшо пытен, шоҥго вуешыже ушыжо каяш, але
йӱдыгашак
тӱҥалын? Пошкудышко шылын ончо — ала-мом пытара: шкенжым ма, еҥын — нимом
ок ончо. "Ӱҥышӧ деч ӱш лектеш" манын, арам огыт ойло улмаш.
Теве Пӧтыр ончылно тале улмыжым ончыктынеже, коеш. Ончыза, тудо нимо дечат
лӱдын-ӧрын, нигӧ дечат вожыл-аптыранен ок шого. Пышткойшо! Аваже могай
веҥым муын пуымыжым, суртышко илаш пуртымыжым кызыт ужеш гын, мом каласа
ыле, ала? Айда,
кеч тудыжо уке: ок уж, ок орлане...
— Чӱчӱ, могай ӱстелым мойн погаш? Пайремже — эрла. Айда, манам, вӱташкет.
Мо
лийын, ончалына, — Пӧтыр тугак чыштыра.
— Могай вӱташке? Мом ончынеда, Пӧтыр? — Роскови нимом умылен ок керт.
— Кузе мом, кокай? Чӱчӱ сӧснаиге черланен, колаш возын, мане, —
администраций
вуйлатыше пӧрт покшелне ӧрын-пӧрдын шога.
— Э-э, окмакшат!.. Ой, намысдыме!.. Кай-кай-кай... Юмет аралыже, — ынде
Роскови
шинчажымак каралтыш.
— Мо... Вӧдыр чӱчӱ, тыйже... Адак ондален кондышыч мо?
— Шкенжын тудын ушыжо каен, окмакын... Йӱын-йӱын, ынде андыген... Сӧснаигым

огыл, тудым шкенжым эмлаш кӱлеш, — шоҥго куван ушыжо иже пырт йоҥгештмыла
лие.
Тынар илен, Вӧдырын чояжым пала. Логарже юлгыжаш тӱҥалешат, иктаж-кӧм
кычкырен
конда — унам ышта, лиеш. Укем улышко савыра, ала-могай амалымат муэш.
— Йӱмыжӧ шуынат, шӱдырен толын... От пале мо тудым, — Пӧтырланат шижтарыш.
— Шып лий, вувер! Уке гын кызытак мый тыйым! Ать-два!.. Ойлышым вет,
депутатым
кондем! Теве...
Вӧдыр ӱстембалым мушкынден колтыш, пуйто шке мутшым пеҥгыдемден, пудален
шындыш.
Ватыжын намысландараш тӱҥалмыж дечат шеклана дыр. Шык ия, шып чоя. Тудак
саеш
коднеже.
— Тый, Пӧтыр, ит колышт тудым, шич! — воктекше вес пӱкеным лодыр-р
шупшыльо.
Тудыжо тугак ӧрын шога. Упшымат упшалын огыл, шорык коваште дене ургымо
кӱчык
ужгажым чараматышкак чиен. Вашкен, витне.
— Чӱчӱ, мыскылетак огыл дыр? Йӱдым тый денет лодыманден шинчаш мый кӧ улам?
—
ондалалтмыжым тогдаен, "унажат" сырен колтыш.
— Кузе — кӧ? Тый мо, кӧ улметымат мондышыч, ужат? — Вӧдыр тудланат йӱкшым
кугемдыш, ӱмбакше шымлышыла ончале. — Сайлалтмет деч ончыч мом ойлыметымат
ала монденат? Ушештараш мо, а?! Ачат ден когыньнан, мемнан, уш тыгай кӱчык
огыл ыле.
"Кертмем, моштымем семын полшем, илышнам куштылемдаш, волгыдыракым,
уланракым
ышташ тӧчаш тӱҥалам" манметым мондышыч мо? Ала тыят телевизырыште умшам
каркален
шинчыше депутат-шамычет гай шке илышет, тамле омет верч гына азапланет?
Тыгайым
ме тыманмешке... Ать-два! Отставкышке! Умылышыч?!
Пӧтыр кенеташте мом, кузе вашешташат шотым ыш му — ак-мук лийын кайыш.
Пыртак
шогышат, ушым налше гай лие, мутым муо:
— Федор Ведасеич, тыге сотараш мый тыланда амалым пуэн омыл, — шоҥгын
шинчашкыже
тура ончен, погынымашлаште кутырымыж семын пеҥгыдын каласыш.
Весыже ойым пуйто ышат кол, я шотыш ыш пыште, колдымо гай лие. Уэш ватыжлан
тужаш пиже:
— Кушто вургемем?! Кондо чыла тышке!
— Тыйын рожын тувыр-йолашет кӧлан кӱлеш? Кушко йомеш — чыла верыштыжак кия!
Лектын каяш лийынатыс! Кай... Иктат тыйым ок кучо! Мом тынар кычкыретше?! —
Росковижат еҥ ончылно презе гай вуйым кумык сакен ынеж шого. Тек кугу
вуйлатышет кузе
илымыштым, Вӧдыр чӱчӱжын могай улмыжым шке шинчаж денак ужеш.
— Пӧтыр шольо, кольыч, ужат: кузерак койын шогылтеш? От пале — оза лийын
шинчыныс! Вуве-е-ер! Теве ынде пелйӱдым шке суртем гыч поктен колтынеже...
— Ой, ойла вет... Кӧ тыйым покта, йӱлер? Шке, ажгынен, шуршо гай
тӧрштылатыс...
— Туге-е-е, мый — йӱлер! Ӱмырем мучко тидымак веле колам! Оксам чыла луктын
пыште, маньым! Депутат ончылно ойлем, колат?! Кызытак!
Вӧдырын йӱкшӧ адакат оралген кайыш. Теве-теве шортын колта, шонет.
Тидым Пӧтырат тогдайыш, витне. Кумылжо пушкыдемын, лыпландараш тӧчен
ойлышын коеш:
— Йӧра, лыплане, Вӧдыр чӱчӱ... Тыгежак шотлан ок тол...
— Оксаже книгаште, маньым вет. Эрла каем да налын толам... Ит лӱд, мыняр
уло,
чыла пуэм, — мутышкыжо Росковиат ушныш.
— Книгам кондо!
— Тудыж дене мом ыштет? Кочкат мо? Оксажым тыланет садак иктат ок пу. Шкеак
мыйын лӱмеш оптыктенатыс. Поштышко орен миен лектат гын, милицийышкат
шынден колтат...
— Мо-о? Кӧм, мыйым?! Милицийыш! Ха-ха-ха, теве нунылан! — шоҥго кукшо
парнягоклажым шуялтыш, верже гыч ажгынен кынел шогале. — Тоштын ончышт! Кӧн
верч мый
вӱрем йоктаренам, а?! Мый нунылан тугай милицийым ончыктем! Ать-два! Тый,
Пӧтыр,
мыйым палет!..
— Кузе ом пале, Вӧдыр чӱчӱ, пешак палем... Кокаят чыным ойла, мутшым колышт-
я...
— Вот, палет гын, теве тиде вуверлан каласе: тыште мо уло — чыла мыйын!
— Ну-у, чылт тыгежак огыл дыр, пырля чумыренда вет...
Тыге манмыжлан ватыже тунар сырен колтыш, уло шӱм-чонжо кепшылалтме гай
лие. Еҥ
ончылно кунар мыскылашыже лиеш? Ыш чыте, Вӧдырын эн "корштышо шыгыльыжым"
тошкале:
— Туге-е, ынде чыла тыйын лийын шинчын... Кушко, кӧн суртышко илаш толын
пурыметым монденат...
Пала: Вӧдыржылан тидым колаш путырак неле. Тымарте чыташ лийдыме йӧсыж
годым,
чонышкак витарен шуктымекше веле, ик-кок гана каласаш тоштын. Тыге манмет
шӱмышкыжӧ чотак пера, вемышкыжак шуэш улмаш. Иканаште ала-момат ыштен
кудалтен кертеш: шкенжымат пытараш рат. Ты ганат вот чытен ыш турко —
каласен пуыш. Варажым
чаманенат колтыш да, но шомак — кайык огыл-ла: умша гыч чоҥештен лектеш —
кучаш
ок лий.
Вӧдыржӧ ты гана нимом пелештен ыш керт. Ваштареш шомак огыл, шӱлышыжат
кӱрылтӧ,
витне. Росковиже ӱмбак ала ӧрын, ала сырен ончале, сӧрвалымылат койын
колтыш.
"Ы-э-эх" манын, чон йӧсыж дене кечкыжалтен йыҥысалтыш, пӱйжым шотыр-р
пурльо.
Вийже каен, верешыжак льыптырге волен, тӱҥгылген, вуйым сакен, йымен шинче.
Вара
упшыжым кӱварвак кроп! налын кудалтыш да чон йӧсыж дене мӱгыренак шортын
колтыш.
Пӧтыржӧ, нигуш пураш ӧрын, пӧрт покшелнак тошкышт шога, шоҥго-влакым
иктыжым да
весыжым аптыранен ончал-ончал колта, пуйто тудо веле ала-мом осалым ыштен
кудалтен. Чонжылан пешак нелын-йӧсын чучеш — шоҥго пошкудыжо-влакын
илышыштын ала-могай палыдыме шӧрынышкыжӧ тӱкненыс.
Вӧдыр деч ачаже изак-шоляк гай ваш полшен, келшен иленыт. "Шовашыж ден
комдышыжо", — ойленыт ялыштат. Чӱчӱжым Пӧтыр пагален веле огыл, йӧратенат.
Ачаже уке
лиймеке, утларак лишыл лийын. Изиж годым, иктаж-кушко кайымеке, Вӧдыр шке
икшывыжланат, Пӧтырланат пӧлекым налын толын, мӱгинде-ландрин дене сийлен.
Вичукшо
дене иктаҥаш улыт: пырля кушкыныт, школым пытареныт. Тудыжо гына армий гыч
ыш
тол.
Кугурак лиймекше, илышлан, еҥ коклаште шкем кучаш туныктен. Садлан туддеч
кызытат ала-кузе аптырана. Шургымашым коклан колын, мӧҥгыштыжат ачаже жапын-
жапын
"чывысарым" тарватен, но чылт тыгайжымак тымарте ужын огыл, Вӧдыр чӱчӱжӧ
чылт
тыгайжак, тыгеак кертеш манын, шонен огыл. Кызытак пеш лектын кайынеже, да
ок
керт: мом ышташ, кузе лияшат ок пале, йӧршын аҥырген шогалын.
Вӧдыр гына йӱк-йӱаным луктеш: мӱгырымыжым чарнен, ынде нержым чжок да чжок
шупшылеш, кидтупшо дене шинчажым ӱштылеш, кугун шӱлалта. А шке ик век да
вес век
тайныштын шинча, пӱйжым шотыр-р да шотыр-р пуреш, йыҥысалтен-эҥыралтен
колта.
Тудымат ончаш чонлан неле: пуйто ончылнет моткоч черле, орлыкан еҥ шинча.
Ала-мо
семын чаманет гынат, нимо денат полшенже гына от керт.
— Туге-е... Мый тудлан тыште ӱмырем мучко тарзе лийынам... Э-эх, илышыжат!
Илыш
мо — модыш-пеледыш, а мыйже — шӱкшӱ кӧршӧк леведыш. Молан тудо тыге
шотдымын эртыш гын, калтак? Тыге илаш шоненам мо? — Вара кенета верже гыч
тӧрштен кынеле,
ӱстембалым бзгӱп! мушкындыш: — Тый эше койдарен воштыл шогет, а-а?!
— Нигӧат тыйым ок воштыл... Айда шорт, ала иктаж шот лектеш...
— Мый шортмаш уке, ит куане! Тиде — шинчавӱд огыл!.. Чон сусырем почылтын,
вӱржӧ
йога. Тый, вувер, ӱмырем мучко вӱрем йӱын иленат!
— Э-э, ойлыштат шол... Вӱрйӱшыжӧ кӧ гын? Тудо огыл, аракат тиде шортеш, —
ватыже
ик шомакше дечат ок код.
— Тый... Тый адакат? Каем, кызытак лектын каем! Ать-два! Мый дечем посна,
ӱмыр
тарзет деч посна, илен ончо-ян.
— Кай, кай... Кайышылан — корно...
— Кольыч, Пӧтыр! Кузе тиде вувер мыйым шке суртем гыч покта. Шке ужыч,
чылалан
каласкален пу!.. Кайышна!
Пӧтыржӧ тугак, ӧрын, верже гыч тарванаш тоштде, тӱҥгылген шога. Иктапыр гыч
веле
ушым налме гай лие. Ужгажым полдыштыш, урвалтыжым шупшыльо, да Вӧдырым ала-
могай
ӧрдыж еҥ гай сырен-сотаренрак ончал колтыш.
— Чӱчӱ, ну кузе от вожыл?.. Шоҥго вует дене тыге койын шогаш намыс! Мыйымат
йӱд
рӱдыштӧ вакшыш гыч кынелтышыч, ондален кондышыч. Сӧсна тудын черланен... Мо
ок
сите тыланда, ала? Иле да иле велыс, калтак! А тый, чӱчӱ, арака пелдык ош
тӱняжымат от уж, шке илышетым шкеак каргет! Чынак, кокай арам ок ойло: тыге
чыла
йӱын пытарет аман. Ны вожылмет, ны моет... Эрлаже могай кече да... Воч да
мале,
Юмо гай лий! Кокайланат каналташ эрыкым пу.
— Э-эх, тый, депута-а-ат! Эше тудо мыйым кузе илаш туныкташ тӱҥалеш. Те
тидлан
ынде пе-е-еш мастар улыда: эре туныктеда... Чыла паледа, чыла моштеда гын,
тыгай
поян элнам, тынар тале калыкым кушко шуктышда? Э-эх, те, кугулогар-шамыч!
Ачат
уке, туге тыйым туныктен налеш ыле...
— Тый, чӱчӱ, ачайым ит тӱкӧ! Ит туж, манам.
— А-а, ит туж?! Тый мо, от пале? Мемнан дене ынде демократий — садет...
Свобода
слова — вот! Тый мыйын умшам петырен от керт: мом шонем, тудым ойлем.
— Шочшет, уныкат-шамыч улыт... Вожылам ыле, чӱчӱ!
— Тыят нуным ит тӱкӧ! Шонет, мыйынат молын гай, уныкам вӱдалтен, урем дене
ошкыл
колтымем ок шу? Пешак шуэш. Но нуныштым мый пятилеткетлан ик гана ужам гын,

йӧра. Э-эх, молан илен толашышым, кӧм ончен куштышым? Эртак саяк лийже,
шоненам,
нунын пиалышт верч тыршенам. Теве тый власть улат. Тугеже каласе мыланем:
молан
шоҥго велеш мыйын ик куан веле кодын — арака кленчам ӧндалаш, да уло тӱням
мондаш? Молан икшывем-шамыч иктат воктенем уке улыт? А мыйже, окмак,
шоҥгылыкешем
кеч иктажше эҥертыш лиеш, манын ӱшаненам. Кушто улыт нуно? Ия пала! Вот...
Вӧдырын шинчаже уэш вӱдыжгыш. — Тыят, депутат, каен кертат!.. Э-эх!
Арака кочо, ом йӱ, маньым,
Кочын-кочын шӱмем йӱла.
Родемат уке, шочшемат уке,
Ойгырен-ойгырен, шӱмем йӱла-а...
Вӧдыр, ӱстел кокла гыч лектын, мурым эҥырен, сыҥге-сӱҥгӧ лӱҥген, ончыл
пӧлемыш
соптыртатыш. Кенета тывыдӱ-ӱп! мӱгыралтен-сургалт кодо. Пӧтыржӧ, ӧрткен,
тарваненат ыле, Роскови шокшыж гыч кучен чарыш:
— Ит кошт... Нимат ок лий, ит лӱд... Теве вашке мален колта. — Вара
шинчашкыже
сӧрваленак ончале: — Пӧты-ыр, еҥланже, айда, нимомат ит ойлышт. Тый тудлан
ит
сыре, айыкше годым тыгай огыл вет. Ынде шоҥго велеш ушыжо утыр пудыранаш
тӱҥалын
ала-мо... Арака кошарта-ла. Йӱдымыжӧ кызыт йӱын толаша да! Кузе от йӱ — куш
тошкалат, чыла вере тудак, арака веле. Теве олашке тока коштым, туштыжо
тиде ия
вӱдетым кажне лукышто ужалатыс, калтак! Йӱд ма, кече... Мочол айдемым тудо
пытарен, эше кунарым кошарта...
— Кокай, мый сырымаш уке... Айнымекше, эрла тудын дене ласкан кутырен
налам, —
манын, Роскови кувам лыпландарен вӱчкалтышат, вигак — омсашке. Тиде тамыкет
деч
вашкерак утлынеже, коеш.
Шоҥго, почешыже лектын, капка тӱкым пыштыш, пӧртӧнчылнат, пӧртыштат омсам
тӱкылыш. Иктапыр Вӧдыржын нерым коргыктен шӱлымыжым колыштале. Асетын алже
каен колтен, витне. Кычкырлен толашенат, ноен дыр — маленат колтен.
Диванышке чумырген вочнеже ыле, но марийжым ончалде ыш керт. Садыже уэш
тувырйолаш орашыже шӱртнен улмеш, кӱварваланак шуйнен возын. Кидым кок
велке шарен,
комдык кия, нерым веле коргыкта. "Тиде тыге тӱнчыгенат кертеш", —
шоналтышат,
марийжым савырал пышташ кидшым тоштын-тоштдеак шуялтыш, но тунамак мӧҥгеш
нале,
чакныш. "Ай, кия огыла... Тарватет гын, ала уэш ажгынен кынелеш, адакат
оҥырешлаш тӱҥалеш".
Чуланыштат тулым йӧртен, ватышникшым тоҥедын, диванышке ваткан одеял дене
пӱтырналтын возо. Садыже кечкыжалтен сигыралтыш, пуйто тудат суртозан орен
толашымыж
дене андыген. Тудат ынде шоҥгемын шол, шке курымыштыжо мом-гына ужын огыл?
Тока
гына лӱшкалтын-сургалт шинчыше пӧрт кӧргӧ шыпланыш, тып-тымык лие. Суртозан
нерым коргыкталмыже гына шоктен-шоктен кодеш.

4

Возылдале да... Низаштат мален колтен ок керт. Ик век савырна, вес век
возеш.
Чонжылан ала-можо каньысыр.
"Тиде кугу пӧртыштынат тыгай шып лийын кертеш улмаш" — ӧрын шоналтыш
Роскови. Ны
шпалер йымалне коля ок шокто, ны пӧртшырчык ок чодыртате. Коляже суртыштышт
такшым нигунамат лийын огыл: кӱвар оҥам Вӧдыржӧ шкеак пеш чаплын чымен
шынден, а
пырня нергела коклашке шуным ненченыт — колялан илышаш вер кодын огыл.
Пӧртшат — волгыдо, вольна. Пеҥгыде. Эше ик курымым чыта: арам огыл пошкудо-
шамыч
ма, унала толшо ма, пурен шогалыт веле, кӧраненат колтат, йыр ончышт
савырнат.
Иле да иле веле вет, Вӧдырланже тиде мо ок сите?
Токасым ушештарышат, вуйыштыжо кенета волгенче гай шонымаш йолт! толын
перныш:
тудланже ты ош тӱняште, ты чапле суртышто илашыже кунарак кодын? Айдеме
ӱмыр
ийсӱс гай: тӱҥалтыште веле тудо кужун коеш. Изиш лиймек, шижын колтет —
шулен
йогенат каен, койын-койде туртеш, кечын кӱчыкемеш да кӱчыкемеш. Мон кугыт
кодмыжым гына шинча дене ужаш ок лий.
Тудат курымжо мучко ласкам пален огыл: эре ала-мом ыштен, эре вашкен. Ыштет
гын,
сомылжо тудо лектынак шога. Ындыже теве шӱлышым налаш, ласканракат илаш
лиеш
ыле. Еҥ гай капка ончыко тыпке лектын шинчын, йырвел тӱням ончалаш, илышлан
да
илыметлан куанал колташ. Но висалтен шоналтетат, куанашыже молан? Илышыжат
саемме олмеш пужлен-шолдырген веле толеш. Эре ала-мом вученак ӱмыр эртен.
Колымаш нергенже кунар кутыралтын, шоналтын, но тудо эре ала-могай мӱндыр-
мӱндыр
гай чучын. Изиж годым шонен: кузе тыге лийын кертеш? Айдеме ила-ила да
кенета
уке лиеш. Утен каен лӱдын, уло чон йӧсыж дене ойгыралтен колтен. Варарак,
кугурак лиймеке, илен ончымеке, тиде лӱдмашыжат, чон ойгыжат ала-кушко
йомеш, шула.
Мом ыштет: айдемылан веле мо, кеч-могай чонанлан тыге пӱралтын. "Шочат гын,
колыдегеч от код, — манын туныкта православный черке. — Мланде ӱмбалне чыла
еҥын
илышыже колымаш дене пыта. Колымо деч поян еҥат, йорло еҥат, кугужат,
изижат утлен огыт керт". Адак туштыжат, вес тӱняштетат, илыш уло, манеш.
Ала-ала, тидыжым
кӧ пала? Тушеч мӧҥгеш толшо тымарте лийын огыл. Шоя дыр.
... Капка лопток комдык почылт кайыш. Кудывечышке у-уге сӱан калык чӱчкен-
мурен
пура. Шийын-шӧртньын гына йолдымандат. Вургемышт путырак сӧрал, ала-мо
денат
сӧрастарен пытарыме, ала-могаят тӱс дене модылдат, шинчаланат шыри-вури
веле коеш. Но вате-шамычын ӱмбалнышт чылаштынат ужар сывын олмеш — шеме, а
сӱанмарий-влакын тувырышт — чевер-чевер. Ала-мо семынат койышланат,
кадыргылыт, но йӱкышт
ала шокта, ала уке — умша каркалымышт, гармонь пош шупшмышт, тӱмыр
перкалымышт
гына коеш.
Кушеч, могай сӱан толын лектын? Палымыже иктат уке, чыланат ала-могай
сындыме,
рок тӱсан улыт. Росковим кушташ пешак ӱжыт. Шупшкедат, а тудыжо кораҥаш
тӧча,
утлен веле куржнеже. Но йол ок кай, пеш шылнеже — тарванен ок керт.
Кенета ала-кушеч, гӱр-р шоктен, кугу, чапле тарантасым кычкыман сӱанорва
кудал
тольо. Торта коклаште — пеш тале, выльгыжше шем ожо. Сайынрак ончале гын,
имне
вуй олмеш — марийжын чурийже. Пӱйым шырен, сорлыкан умшаж гыч шоҥ веле
шыжа. Верыштыже ласкан шоген ок керт, тутыш тавырла, мландым йолжо дене
руа. Тудат кугу
шинчаж дене тугай шучкын Росковим кӱта. Сӱан калыкет тунамак гыде-гӱдӧ
тарантасыш удитлен-тавален шинчаш тӱҥале. Пеленышт Росковимат наҥгайынешт
ала-мо, пеш
шупшыт. "О-огым!.. Колтыза-а!.. Утарыза-а!" — кычкыраш толаша, но йӱкшӧ ок
лек,
иктат ок кол. Сӱанорва верже гыч тарваныш. Росковижым шупшын шынден
шуктышт,
уке... — пурт помыжалтын кайыш.
Кап-кыл тӱҥгылген, кид-йолым тарваташат ок лий, вӱдкашка гай пӱжалтын.
Иканаште
мо-кузежым умыленат ок керт. Лӱдын-ӧрткен, ал каен кия. "Мо, пошырненам,
ужат...
Кунам маленже колтенам?" — кенета ушыжо почылтмыла лие, йоҥгештын кайыш.
Шоҥго
кап ораже ала-могай кепшыл деч утлыш. Тунамак пылышыжлан кор-р шоктен кодо.
Мо
тиде? Сӱан калыкет мӧҥгеш ок тол гын?
Шоҥго тетла верыштыже киен ыш турко — кынел шинче, пылышыже йӱд пычкемышым
тӱткын колыштеш. Тудо такшым ондакат эре тыгак: кеч-кунамат помыжалтын
возешат,
вигак кынелаш ок вашке ыле. Ондак йӱк-йӱаным колышталын, у кечылан ыштышаш-
кучышаш сомылжым радамлен киялта. А кызыт, омыжым шарналтен, ушым налын
шинча. Молан, мо лийшашлан тыгай кончыш? Сӱан, шем ожо, ший-шӧртнян
тарантас...
Пеле чарарак куэ укшлаште шошо йӱд шаула. Вашке лышташлаже капым погат,
чыла чонан вийым налеш, илана. Йӱштӧ, неле теле пагыт эртымылан чылан
куанат. Айдемат,
кайыкат, янлыкат ласканрак шӱлалтат. Шошо эрта, кеҥеж толеш... Шижынат от
шукто,
тудат эртен кая, уэш шыже, теле... Пӱрымаш тыгай-ла.
Лышташ йога, пеледыш кавыскен кошка, олмешышт вес шошым у тукым лектеш.
Айдеме
пӱрымашат тыгаяк: илет-илет да колен колтет, а почешет курымым шочшет шуя,
вара
уныкат-влак... Тыге нимучашдымын шуйна.
Вӧдыр кува диванже гычат кынеле, пычкемыш пӧртым йыр ончале. Кеч иктаж-кӧ
дене
пелешташ ыле! Марийже гына тугак нерым коргыкта. Тудыж дене мутым пелештыме

огыл, ужмыжо ок шу.
Шӱм-чонжым адакат ойго-ӧпке ишен кучыш. Курымжо мучко лым лийын огыл: у
сурторалтымат нӧлтен шынденыт, икшыве-шамычымат йол ӱмбаке шогалтеныт. Ынде
чыла нунын уло: кочкаш-йӱашат, чиен шогалашат...
А илыш курым тӱрыштӧ теве ынде шомакымат нигӧ дене вашталташ. Йыр ончалат,
шоналтет да... шортмет шуын колта. Пуйто иленжат огыл, эре ласкам вучен,
пиаллан
ӱшанет, тидын верчак йӱд-кече тыршет, толашет. Вет айдеме кеч-кунар, кеч-
кузе
ила гынат, эре пиалым, сайым вуча. Чынак шол: илыш — модыш, пеледыш, шӱкшӱ
кӧршӧк леведыш. Ӱмыржым тудо тыге эртараш шонен мо? Шоҥгылыкеш тыгайым
ужшашыжым
пален мо? "Ой, Юмыжа-ат", — манат да йӧра.
Вӧдыр омыж дене нелын кечкыжалтыш, пуйто тудынат ала-можо пешак коршта.
Тудат
теве курымжым илен эртара — молан йӧрыш? Тудат тыгайым шонен мо?
Марийжын йӱын орадыланымыжлан ынде тудо тунемынат шуын, но коклан омьюаж
дене
тыге йӧсын кечкыжалтымыжлан шӱмжак шелеш. Теве кызытат ушыж дене шоналтен-
акленат ыш шукто — кыч-куч веле койо — воктенжат лие. Ала иктаж-мо кӱлеш,
ала полышым йодеш? Тока гына азыренжым ужмыжо, колмыжо шуын огыл ыле, тунар
сырен, ӧпкелалтын, шӱм-чонжо шыде дене кӧвелалтын. Кеч тиде йӱдымак лектын
кая гынат, куана
веле ыле. А кызыт...
Ала-кушто, шӱм-мокш пундаштыже эр ӱжара дене чевергыше, куштылго-шыма пыл
ластык
гай шижмаш эркын-эплын лыве-лыве тарваныш. Кеч-могай гынат, шке марийжыс.
Ӱмырым
— куанжымат, ойгыжымат — пырля эртареныт, кок икшывым ончен куштеныт.
Вӧдыржын
ала-кунам шыматымыже, мӱндыр-мӱндыр шарнымаш гай пиалан, шокшо йӧратымаш
йӱдышт
лыйге чоҥештен тольо, шӱм-чонжым кожгатен, кумылжым тодыл кодыш.
Шоналтыш, шарналтышат, могыржат ырен кайыш — вуйвундаш гыч йолварня йотке
мучкыжо тугай тутло да намысле чоншижмаш ташлыш. Молан вара икте-весышт деч
йӱкшеныт?
Кунамрак шӱм-чонышт дене торленыт? Молан, кузе тыге пырля келшен илымышт
пужлен?
Йодыш — пытыдыме, вашмутшо гына кушто гын?
Кенета Роскови ик шошо кечым шарналтыш. Тымарте тидым ик ганат ушештарен
огыл, а
кызыт шинча ончылныжак туге раш сӱретлалте. Шошо тунам эр тольо. Кугечылан
йырваш ужаргыш, лышташ шарлыш, олмапу пелед шогале. Тӱня волгыдеме,
яндареште. Чыла
чонан ылыжын, юарлен.
Кугечыжат — путырак йоҥгата, ару пайремгече. Еҥ-шамыч сурт кӧргыштым,
оралте
коклам эрыктат, йытыраят.
Эр-эрденак тудат кудывечым ӱшташ тарваныш, шошо лавыраш кошкен шичше тыгыде
шанчаш-влакым погкалыш. Ту шошым нуно у суртышко илаш пурышт. Пӧрт
кӧргыштыжат але
свежа пӱнчӧ киш, шышталге пырня да куп регенче пуш шоген. Нерге коклаштыже
регенчымат але шӱшкын пытарен огытыл ыле. Тыгай кырча-марча сомылжым пайрем
эртымеке кошарташ лийыч. Чонжылан у пӧртыш илаш пурымылат огыл, а у илышым,
волгыдым, пиаланым, тӱҥалмыла чучын.
Кудывечым ӱштын шындымеке, яра пареҥге мешакым нале да эҥер деке ошкыльо,
сӧсна-шамычлан рвезе почкалтышым тӱредын кондаш лие. Пайрем кечын тек нунат
куанат,
ужаргым, у саскам пурлалыт. Марийже леваш йымалне пӧрт тувыраш деч кодшо
оҥа дене теҥгылым келыштарен кодо.
Мӧҥгыжӧ пӧртыльӧ гын, онча — Вӧдыр шке ыштыме теҥгылжым пӧртышкат пуртен
огыл,
кудывечыштак, пӧрт воктене, тамакым шупшын шинча. Чыла яндарым, ошым, армий
гыч
кондымо лопка галифе йолашыжым да сукна гимнастеркыжым чиен. Тунам тыгайже,
кызыт самырык-шамыч манмыла, модышто лийын; сар гыч толшо-влак сайлыклан,
пайрем
годым чылан тыгерак чиеныт. Тудын толмыжымак вуча улмаш.
— Кушто тынар коштат? Сӧснатше почкалтыш деч посна колен огыт колто, телым
эртареныт гын, илат, — ӧпкеленрак вашлие, ала-молан иралтын пелештыш.
Тымарте тыгайракшым тудыным ужынат огыл ыле.
— Тыйже кушко тыге тарваненат? — марийжын пайрем вургем дене кыльдыртатен,
ласкан шинчымыжым ужын, тудат ӧпкелалте.
— Салтак йолташем, Элнеттӱр Ванек, Кугече йӱаш ӱжын, манынам ыле, монденат
мо?
Тачыже Кугечыс... А тый эрак кудывечым ӱштынат.
Вӧдыр йӱкшым эпере кугемдымыжлан шекланен колтыш, шиже, витне. Ласканрак,
тыматлын кутыраш тырша.
А тудым пуйто ала-могай пормо гына пурльо, шыдыже амал деч посна ала-молан
койын
оварен кайыш:
— Пашалан Юмо ок карге! Йолагай-шамыч тиде тыгайым шонен луктыныт, пуйто
пайрем
кечын пашам ышташ ок лий. Тыйже тудо рат гына улат: ик пайремымат кодымашет
уке,
чыла шарнет, вученак веле илет. Кажныжым пайремлаш ме тунаржак поян огынал!
Логарет юлгыжешат, тараненат аман. Тӱҥын ит шинче, лучо йоча-шамычым кычал
кай.
Серголык чаҥгаште модмо гыч койыч. Поктен кондо: чыла вургемыштым адакат
лавыртен, нӧртен пытарат.
— Шого, мом ойлыштат? Кузе тыге лиеш? Меже Ванек дене кунамак, Ӱярня йӱаш
толмышт годымак, кутырен келшеннас, мияш сӧренамыс. Тыят тунам тореш шыч
лий.
— Ала, мый нимом ом шарне, монденам. Подылалме годым тудо ала-момат каласен
колтет, — Роскови тунам утыр веле ылыжын, мо ияже шуралтен, ала? — Мыйын
нимогай
сомылемат уке! Тыят сӧрыметым мондо. Тоштыеҥым кычкыралын, шке шотна дене
эртарена, да йӧра огыла. Тиде вургеметшым арале, оккӱл годым ит чий,
манынам ыле
вет! Йӱын шындетат теве, сӧсна гай лапаен пытарет.
— Вара мо? Шке вургемем, казна пуэн... Эртак рожын тувыр-йолаш дене кошташ
мо?
Тачыже пайремыс, — марийжат ыш чыте, тореш руале. — Тынар ий фронтышто
орланенам, паша дечат шылын коштын омыл! Ынде пайрем годымат, салтак йолташ
дене вашлийын, ласкан кутыралтен шинчаш, яндаррак вургемымат чияш ок лий,
ужат? Тыйын
эртак паша да паша, ындыже йӧршынак илыш шотым йомдаренат ала-мо. Темдымыла

удитлен толашыме ок кӱл. Пайрем кечын тарзымат кандареныт, манеш. Тыйже
мыйым
тугайланат от шотло мо?
— Пайрем да пайрем!.. Мо тый пижынат веле? Айда, йылметшым тӱгатен ит
шинче. Колыштмемат ок шу!
— Тарванет, уке, манам? — Вӧдыр каралынак шындыш. Тамакпундашыжым йол
йымакше
чошт шӱвале.
— Ой, лӱдыктышыч... Омат шоналте!
Тунам марийже деч нимаят лӱдын огыл, пален: мом шонен пыштен, кузе каласа —
тудо
лиеш, туге ышта. Ваштареш ик шомакымат ит пелеште.
А ту гана Вӧдыр шужымак шогалтыш. Ӱҥышет деч ӱшет лекте. Умбакыже кутырен
шинчашат ыш тӱҥал. Рошт кынелын, топ тошкалын, капкашкыла тарваныш, а тудо
сурт кокласе сомылкажлан пиже. "Шкетын садак кушко кая", — шоныш.
Чынак, пайремым тудо йӧратен огыл. Аважат тыгаяк лийын. Пӧръеҥ деч посна
илыше,
пеле тулык ешлан могай пайрем? Черке пайрем годым шотшо почеш сортам
чӱктышын,
тоштыеҥым кычкыралшын койыныт, иктаж ӱстелчесым ямдылалыныт, да йӧрен. Моло
пайремже — Ӱярня ма, Семык ма, але Май пайремет, Ӱдырамаш кечет — нимогай
уто йӱкйӱан, уна дене пырля кочкын-йӱын шинчыме деч посна эртен.
Сӧсна вӱта гыч лектын шогалят, тыш-туш ончале — Вӧдыр нигуштат ок кой.
"Пӧртышкӧ
пурен возын дыр", — шоналтыш. Сырымекше але иктаж-молан ӧпкелалтмекше, тудо
эре
тыге — шуйнен возешат, йӱкым лукде, тувырашышке кӱтен кия. Савырнен ончал
лекте
— туштат уке. Кычкыралынат колтыш — вашеш иктат йӱкым ыш пу.
Мӱшкыр шужен толын пурышо йоча-влакым нимо укеланак вурсен-ятлен нале.
Модашат
тетла ыш колто. Волгыдо денак малаш поген пыштыш. Ту кастене шкеже ятырак
шинчыш, но марийжым вучен ыш шукто. Пелйӱдат эртыш. Вара, кидым лупшалын,
Вӧдырлан
ала-мо семын сырен, вучен шуктыдеак, икымше гана шкетын малаш возо. Омсам
лӱмынак кӧргӧ гыч чоткыдын тӱкылен шындыш. "Тынаре ала-кушто пайремлен
коштеш гын,
тек толмекше, изиш сӧрвален, тӱкален шога, вигак низаштат ом поч. Кунамрак
толын
пурымыжымат уке гын шижде кодын кертам. Пайрем паярлан ончыктемак!" —
семынже
омо дене пырля шыде ойым кылден пыштыш.
Ала-кунарышкен пӧрдале, но шукышкен мален колтен ыш керт. Вуйышкыжо ала-
могай
шонымашат пурен лектын, чоным кожгатен кайышт... А йӱдшӧ тугай ласка,
сымыстарыше, йӧраташ ӱжшӧ ыле. Тыгай йӱдым шкетын малашыжат языкла чучын.
Эркын волгалташат тӱҥале, тунам веле нералтыме гай лие.
Вӧдыржӧ кунам толын, кузе капкам почын пурен — колын огыл. Пӧртӧнчыл
тошкалтышеш
пычкемыште шӱртньымекше ала-мо, ведра сургалт кодмеке иже, пурт помыжалтын
колтыш. Ведражымат лӱмынак шынден ыле. Кузе Вӧдыржӧ омсам шӱкале, вара
почылтдымыжлан ӧрмалген шогале, витне, ниялткален ончыш, вакшыш гыч ышат
кынел, колыштын
кийыш, вучыш — но арам. Марийже тетла омсамат ыш шӱкал, почаш сӧрваленат ыш
шого, кычкырашат ыш тӱҥал, ирен пурашат ыш тӧчӧ. Савырныш да адакат ала-
кушко каен
йомо...
Тидын деч вара суртыштыштат, вате-марий коклаштат ала-мо вашталте. У пӧртат
пустаҥшыла, йӱштын веле чучын. Тыматле койыш, ласка шомак, ваш умылымашат
йомаш
тӱҥале. Пашам ыштеныт, поянлыкым погаш тӧченыт, икшывым куштеныт. Илаш
кӱлын, да
иленыт.
Тиде шарнымаш йогынжо кызытсе ден тунамсе кок сер коклаште ловыкталт
эртымыла
чучо. Но нине кок сер коклаштыже пуйто келге-келге вынем лийын. А туштыжо —
илен
эртарыме мочол талук, кунар ӧпке, шылтык шомак... Кузе тынарже тушко шыҥен,
ташлен огыл?
Киенат, шинченат ыш чыте, ала-можо тарватыш — пычкемыштак ончыл пӧлемыш
йолшӱма
эртыш, марийже воктен пыртак колышт шогыш. Садыже нелын, чӱчкыдын шӱлен
кия. Ыш
чыте — кумык лийын, ниялтенат ончыш, кидше какши туп-вачешыже логале, но
тарваташ ыш тошт. Ындыжым ала чаманен, ала тугак помыжалтмыж деч лӱдеш. А
чонжо дене
ала-мом йоднеже, ласкан кутыралтынеже.
Уэш диванышкыже пӧртыльӧ, куптырген возо.
Тӱнӧ волгыжтӱрат тарванен, шошо йӱдетат оҥырешлен-шаулен ситарен, витне.
Тудат
ноен, лыпланен. У кече толеш, садлан чылажат йымен, шып гына лишеммыжым
вуча.
Мом тудо конда? Могайрак лиеш? Сай нерген шонаш гын, ала-могай кужу йӱдат
шиждегодде эртен кая, а шӱм-чонетым ойго-азап вӱдылеш гын, нимучашдыме
кужу, шошо
корно гаяк тазыла. Омыжат тугаяк — неле, чытамсыр.

5

...Вишкыде вондерла, йыжве-яжве шуэ кияк шудо, меж теркупш гай койшо
мӧдывуй
кокласе кӱреналге-шемалге нугыдо вӱдшинчала ӱмбач ырес гай койшо шучко
ӱмылка
ийын эрта. Неле моторын осалын мӱгырен урмыжмо йӱкшӧ да вуй ӱмбачак ӱлычын-
ӱлычын чоҥештыше самолет тунар огыл, кунар кок велке торалтше вашкӱзӧ гай
тиде пӱсӧ
ыресет еҥ-влакым шерын-шопын ӱпшалтше ночко куп мланде пелен пызырен
пыштен. Тыге пызнен огыт воч гын, ырес-вашкӱзет чыла чонаным пӱчкеден-
кӱрыштын эрта, шонет. Лиеш гын, коля рожышкат пурен каят ыле дыр. Тыге ава
пелен лӱдын-ӧрткышӧ
аза пызна. Эн шучко-неле годым Мланде-ава кӱдынь чыла чонанат утаралташ
тӧча.
Вӧдыр деч мӱндырнат огыл, лочо вондер йымалне, ӱдырамаш туртын возын.
Ӱмбалныже
— саргаен лыжгайыше пӧръеҥ пинчак, корнан-корнан тувыр але платье, куп вӱд
тӱсан юбко. Тудыжо шупшылалтын, кӱзен каен — чара эрдыже ошын коеш.
Сайынрак
тӱслен ончале гын, Вӧдыр разведчик-влакын тувыр-йолашыштым мушкын-тумыштен
илыше
ӱдырамашым палыш.
А самолет эше ик йырым савырненат толын, уэш куп ӱмбачак курныжла чоҥешта,
шучко
ӱмылкаже адакат чыла чонаным чожге "пӱчкеден" эрта. Ужат, ончалат — могырет

сӱсана, кап-кыл гына огыл, шӱм-чонат шорык поч гай чытырналта. Эсмаса
вондерласе
лышташ-влакат пуйто лӱдын тарванылыт. "Шыпак, шыпак... пытышна, ужат"
маншыла
шыве-шыве лодымандат.
Ӱдырамашет шке капораж дене кӱляш гай ош ӱпан изи ӱдырым петырен, помышкыжо
поген пыштен улмаш. Тудыжо самолет урмыжмо да шучко ӱмылка лишемме семын
утыр пызнен туртеш, чытен кертде, уло чон йӧсыж дене чорикын кычкыралын
колта:
— Ава-а-ай! Молан тудо алят ок ка-а-ай?! Мемнамак кычалеш мо-о-о?
— Шып кий! Ит кычкыре! Саслаш ок йӧрӧ... Колеш... — ӱдырамаш изи пачкатажым
пеҥгыдынрак шӱм пеленже ӧндалеш. Кертеш гын, мӧҥгеш авагудышкыжо шылта ыле
дыр. Эмратен-сӧрвален, шке тӱрвыж дене ӱдырын умшажым шупшалмыла петыраш
тӧча, пуйто
летчикет магыралтымыжым чынжымак колын кертеш.
Ӱдырамашын вуйжо гыч шовычат комдык каен, пеле рудалтын. Саргаен ошемше
пинчакше
гаяк тӱсан вишкыде чал ӱпшӧ шаланен. Кукшо-козыра кидше тутыш ӱдыржын
какши,
вичкыж могыржым ниялткала. Тудыжо, ик жаплан йымен возеш. Шыпак нюслымыжо
веле
шокта. Аважын помышко пызнен, нимом ынеж уж, ынеж кол. Но самолетын шучкын
урмыжмо йӱкшӧ изи шӱмышкыжак пӱчкылтын, шеҥын пура, уло-уке алжым налеш.
Пачката
капше веле огыл, чонжак сорта тул гай лӱдын чытыра, пожале.
Вӧдыр тидым пуйто шке могыржо дене шижеш, чыла тогдая. Изи айдемынат кузе
чот
илымыже шуэш!? Кунаре кызыт орлана?! Мо дене тудлан полшаш? Самолетшо гына
уэш
савырнен ынже пӧртыл. У-ух, тиде шем курныжым, пудештарен волтен шуаш ыле!
Вӧдырлан тыге виешак вуйым нӧлталаш тӧчен эскерен кияшыже путырак йӧнан
огыл:
шола велне сусыр верже гыч пуйто вӱрат огыл, а шокшо шолшо вӱд веле йога,
чыташ
лийдымын капым когарта. Садланак дыр леве куп вӱдшат ий гай йӱштын чучеш.
Могыржо, сӱсанен, дыр-дыр-дыр чытыралта, пӱйжат ваш шолтка.
Чытырымым кеч пычыриклан чараш манын, сусыр вержым кидше дене кормыжтен-
ишен кучышат, кап-кылжым чымалтарен, Вӧдыр кугырген-туртын возо. Тугакшат
шӱлаш неле,
ӱмбачынже эше лӱкӧ куп пуш йыгыжгын ӱпша, нерым пӱтыра. Тиде пушыжо ала-
кушеч
вес тӱня гыч пуйто толеш, колышо еҥын капше веле — шерак-шопак ӱпшалтеш.
Умша
кошкен, тӱрвӧ шелышталтын пытен — чытыдымын йӱмыжӧ шуэш. Но тарванаш от
тошт —
сусыржо уэш почылтмо деч, орлыкан капышкыже шолшо вӱд кышкалалтме деч
шеклана.
Могыржат огыл, мланде тыге дыр-дыр-дыр чытырна улмаш, тугеже фронт
мӱндырнат
огыл. Тудо пален: партизан отрядышт, пелыж утла еҥым йомдарен гынат, садак
немыч
эсесовец-влаклан ласкам пуэн огыл, вий шутымыж семын кредалын.
Куп лавыраште кийыше ӱдырамаш ден йоча, Вӧдыр гай нелын сусыргышо-шамыч
тиде сӧй
йӱк-йӱаным шыпак колыштыт. Чоныштлан пыртак ласка: тугеже немыч-влак
чылаштымак
пытарен шуктен огытыл. Отряд ила, кредалеш гын, нунылан кызытеш тунарак
лӱдшаш
уке: арала, куп вес велне илаш-колаш шога.
— Салта-ак, илет, уке? Колат мо? Ала вӱдет уло?
Вӧдыр вуйжым пыкше нӧлтале да йӱк шоктымо велыш савырнаш тӧчыш. Тунамак пел
вел
капше уэш чож-ж когарген кайыш, пуйто шокшо тулшол ӱмбак веле камвозо.
Вуйжо чыташ лийдымын пеҥеш, пылышлан мардеж дене куэрла вужгымыла шокта.
Вӧдыр, корштымым, когартымым чытенак, йӱкым лукде, эркын тарваныш. Кидшым
шуялтышат, мӧдывуй воктене вӱдыштӧ кийыше фляжкыжым нале да, уло-уке вийжым
погалтен, "ы-ых", йыҥысалтен, ӱдырамаш велыш шолен колтыш. Йолташыже,
сержант Сергеев, пален: вӱд деч посна тудо кужун ок чыте. А куп вӱд дене
йӱмӧ шумым от пытаре, садлан Вӧдырлан шке фляжкыжымат пуэн коден. Вӱдшым
тудо переген, чотак умша
кошкымеке, чытыдымын йӱмӧ шуаш тӱҥалмеке веле, ик-кок изи подылтышым ыштен.
— Тиф тудым кочкеш... Нултенак нулта вет, каварышаш! Изи колоем сорта гаяк
шула
вет, калтак. Шинча ончылнак йӱла...
Ӱдырамашет сусыр еҥ деч молан вӱдым кӱчен йодмыжым умылтарынеже, коеш —
"языкшым" касара, лиеш.
Изи ӱдыржӧ кукшырак мӧдывуй ӱмбалне ынде тарваныде кия: ала вӱд чӱчалтыш
пыртак
полшыш, йӱлышӧ кӧргыжым луштарыш, ала лӱдын кычкырен-кычкырен ноен. Умшажым
изи
кайыкиге гай комдык почын, кожге нелын, пыкше шӱлешташ тӧча. Ынде пылышыже
ны
урмыжмо йӱкым ок кол, ны шинчаже шучко ырес гай койын чоҥештылше
самолетымат ок
уж, витне. Тудыжо адакат вуй ӱмбалнак курныжла пӧрдеш, пулеметшо, тот-тот-
тот
шоктен, тулым пӱргал-пӱргал колта.
"Авайже шкетын кузе ила гын? Мом кочкеш, мом йӱеш, телылан пуым ыштен
кертын мо,
ала?" — Вӧдырын ушышкыжо кенета аваже тольо. Мо партизан отрядышке логалын,
пел
ий утла ынде туддеч нимогай уверат уке, шкежат тышеч серышым колтен ок
керт. Кӧ
пала: ала увер деч посна йоммыж нерген кагазым, я похоронкымат налын?
Кудыжо
шучкырак, ала? Икымшыже, пожале... Ала колен, ала ила — нимом ок шинче.
Тыгайым
фронтыштат, тылыштат огыт жапле дыр, иктат геройлан ок шотло: ала пленыш
логалын, ала шкеак тушман век вончен? Авалан, родо-тукымлан могайрак?
Похоронко гын
нимогай ӱшаным ок кодо, вучашат иктат ок тӱҥал. Юмылан тау — тудо але ила,
шӱла.
Сусыржо паремешат, автоматшым налын, фашист полкым уэш почкаш тӱҥалеш...
Изи ӱдырым чаманен, шке пӱрымашыжлан, вийдыме кийымыжлан сырен, пӱйжым
шотыр-р
мурыктыш, мушкындым кормыжтале, тӱрвыжым вӱр лекмешке пурльо. Но кызытше
тудо
мом ыштен кертеш? Тушман дене кучедалаш огыл, йолжымат тарваташ вийже уке
да...
Вӧдыр, корштымым шотыш налде, пистолетшым уло шыдыж дене шупшыл лукто. Тиде
шинчалыкан немыч летчикын саҥгашкыжак пудештараш шонен, сайынрак викташ
манын, тупышкыла савырнен вочнеже ыле. Кенета шола велжым вӱд уэш когартыш.
Куп вӱдет
пуйто шолашак пурен, да капшым кок велымат эркын петыраш тӱҥале. Шкежат
йоҥлен
кайыш...

6

Вӧдыр нигузе шӱлышым налын ок керт, пуйто оҥышкыжо саде йыгыжге куп вӱдет
тичак
темын. Кидшым тарватале — пеле тӱҥын, мален шинчын, огешат шиж. Ырен йӱлышӧ
чурийжым ӱштыльӧ. Тазыла, йӱштӧ пӱжвӱд човыге йога улмаш.
Йолжым шуялтыш, кап-кылжым ниялтыш — такшым тазак ала-мо, чылажат верыштыже
гай,
ниможат огеш коршто. Шайтан, йымакше колтен улмаш. Теве мо когартен. Ала-мо
тиде
ынде, шотшак пыташ тӱҥалын. Ондак тыгай "языкым" ыштылын огыл. Кучышыжо
лушкен
моли? Вуй чыташ лийдымын пеҥеш. Да умша куэ кумыж гай кошкен чумырген.
Йылмат
ношмыш пижмыла веле чучеш.
"Фу, шайтан! Адакат мокмыр", — шоналтышат, шканже сырен колтыш. Адакат
лӧкен
шынден. Теҥгечыже кӧ дене верештын? Алят Моркыштак мо? Теҥгечат мӧҥгыжӧ
каен
кертын огыл, ужат? У-у, кугулогар! Арака ияже помыжалтынат, адакат йодеш!
— Ваньо-ок! — кечкыжалтыш.
Вашеш ик йӱкат уке, шып. "Мо ия, тудыжо куш лийын? Каваренак огыл дыр?" —
шоналтышат, пуалын кӱпнышӧ шинчажым пыкше почо. Йыр ончале. "Мо, пӧрт кӧргӧ
Ванекын
гай огылыс. Тудын оласе гай — кермыч пӧртыштӧ паяр гай ила. А тидыже — ял
сурт.
Теве коҥга, койко, шкап... Чу, шкеж денак мо? Чылажат тудын гаяк. Туге
улде.
Кожганен, кыпте-копто кынел шинче. Уэш йыр тӱслен ончале. Юмылан тау,
мӧҥгыштыжак аман. Тугеже толын шуын, салтак йолташыж дене ойырлен кертыныт.
Ну мушкыч
вет медальым. Фронтышто икымше орденымат тыге мушкын огытыл. А-а, йӱыныт
гын,
вара мо? Ала-могай языкымак ыштен огытыл. Тиде медальже ала пытартыш да...
Чу, ватыже, Роскови кушто? Толын огыл мо? Вувер, лектын возынат, тӱняжымат
монден. Ны суртет, ны вольыкет... А Вӧдыр йолым шуйдарен возеш гын? "Толеш
але, мый
тудлан тугай олам ончыктем. Ать-два!" — тӱлыжгышӧ ушыжым пыкше пудыраташ
тӧча.
Вуйдорыкшат мален шинчын ала-мо, нигузе йоҥлен ок керт.
Ончыгече моли, ватыже ӱдырышт, Зикмыт деке, олашке уналыкеш лектын кайыш, а

Вӧдырым район военкоматыш медальым налаш ӱжыныт ыле. Тушто салтак йолташыже
Чевернур Ванек дене вашлийыч. Вот и кок кече, ала кумытат, мушкыч, гӱжлышт.
Ванек ила гын, ила — паяр гай. Кок пӧлеман пачер — ну чапле вет! Чыла
пӧртыштак:
вӱдым нумал пуртымо ок кӱл, краным веле пӱтырал. Эсмасан шонданышкат лектын
ок
кошт. Ны пакчакӧргым кучен, ны вольыкым ончен ок орлане — шке вуй-почшым,
ик логаржым веле шинча. Эрге-шешке кок кечылан ик гана толын, ончал каят:
кочкаш шолтен, тувыр-йолашыжым шӱялтен, пӧрт кӧргым эрыктен кодат. Оксаже
пыта — тамак налашыже да монь пуэн кодат. Нуныштат пошкудо уремыштак илат,
манеш.
Вот айдемыланат пӱра вет. Саржын почшым гына ужын. Сусыржат — шке аҥыражлан

верч. Колонно дене кудалме годым йолжо пушко лафетыш пурен каен, коптакшым
лаштыртен. А пенсийым, сарын инвалидше семын, Вӧдыр деч кугуракымат налеш.
Шочшат
тудын воктенак, полшен шогат. Пӧртымат нӧлтен толашен огыл, военкомат гоч
чапле
пачерым налын, ракатланен ила. Ватат чоныш ок витаре — шукертак шӱгарыш
наҥгаен
тоен. Тунамак, Чевернурысо тошто сурт-оралтым ужален, ӱдыржӧ-веҥыже-влак
дек
лишкырак райцентрышке илаш куснен.
А Вӧдырын мо? Колаш возеш гын, йӱштӧ вӱдым коркаш коштал пуышат уке.
Вуверже деч
вучен шуктет чай. Вӱд олмеш аярым пуаш рат дыр. Теве, лектын каенат, алят
пӧртылын огыл.
Вӧдыржыланат толманат огыл ыле. Ванек пеш ынеж колто ыле. "Тунарак неле
гын, тол
мый декем, пырля илаш тӱҥалына, — манеш. — Мыланемат коклан шкетланем
йокрок.
Кузе-гынат илен лектына". А мо, каяшат лиеш. Роскови, вувер кува, тек
шкетын
илен онча. Уке гын, эре ямдыште тӱняжым монден. Вот тунам пала ыле!
— Мый тудлан, толешат, але ончыкте-ем! — эҥыралтышат, кошкышо логарым кеч
пыртак
нӧрташ манын, тырын-тӱрын кынелаш тӱҥале. "Мо ия, вургемже молан кӱвар
мучко тыге шала кия? — ӧрын шоналтыш. — Кӱварвалнак маленам, ужат?" Вара
кенета чыл-чылчыл волгалтше воштончыш пудырго шинчажлан перныш. Тунамак
ушыжат йоҥештме гай
лие. Теҥгечсыжым шарнаш тӧча. "А-а, адакат соредалаш верештын аман? Мо-
кузежым
сайын омат шарне. Ванекын пыштен колтымо костенеч атыже алым сайынак налын,

ужат", — шаланыше ушыжо пыкше-пыкше ылыжеш.
Сыҥге-соҥго кынел шогале. Тошкалынат ыш шукто — вургем ораш шӱртнен, теве-
теве
камвозеш. "Тидыже кушеч тыште? Молан шкап гыч луктын кышкыме?" — адакат
ӧрӧ. Йол
йыжыҥжат уке. Мыняр кече шот дене кочмашыжат лийын огыл да... Эре йӱыныт
веле.
Кузе але илышыже кодын? Мӧҥгыжӧ мо ияла толын шуын? Нимомак ок шарне. Ынде
тиде
"йытыра" мокмыр гыч кузе лекман, ала? Ванек тыге манеш: "Йытыра мокмыр кум
кече
лиеш". Тыгай орлыкат тудлан йытыра лийын кертеш улмаш.
Кынелын, вигак омсадӱрышкыла тарваныш. Чуланышке пурен, ведра гыч йӱштӧ
вӱдым
коштале, колтке йӱын колтыш. Вара тӱгӧ лекташ тарванен ыле — омсадӱр
диваныште
кугырген кийыше ватыжым ужын колтыш. "Мо, тидыже кунам толын? Теҥгече?.. А-
а,
теҥгечыс", — шарналтыш. Ала-кузе чонжылан йӧндымын чучын колтыш. Титакшат
уло
шол тудо. Такшым подылын гын, вара мо? Медальым мушкын. Тыгай амал кажне
кечын,
эре ок лий.
Йӱк-йӱаным лукде, эркын омсам шӱкале. Пӧрт гыч лекте веле, нерышкыже
тунамак
юалге-леве шошо юж, иле мланде да нӧрӧ лышташнер пуш пурен кайыш. Шошо ям
эртак
шӱм-чоным тарватыше, модын чыгылтыше, яндар-ямле, йоҥгата.
Тений шошыжо путырак чесле: эр тольо, сомылжымат рӱжге, талын ышта.
Шокшыланат,
ужаргыланат поян, ниможымат ок чамане. Телыжат ӱмашсе гай ночко-тазыла, йӱр
йӧре
луман ыш шого; поранымат, йӱштымат ситышын кондыш. Лум шуко ыле, шошо кугу
вӱдым
тарватыш. Телыжат, шошыжат поян шурным сӧрат.
Ожно еҥ-влак ойленыт: пӱртӱс чапле киндым, поян лектышым сӧра гын, тиде
молылан
огыл — сарлан. Вӧдыр ты калыкойым ок йӧрате. Кинде — тиде илыш, уланлык да
тазалык. "Кинде уло — чыла лиеш", — теве тиде калыкмут Вӧдырлан утларак
келша.
Но тунамак ушышкыжо вес шонымашат уке-уке да толын лектеш: ала тиде шошыжо
тудын
пытартыш? Садлан ала тыгай реза да тӱвыргӧ, садлан шӱм-чонжо тынар куанен
юарла.
Пытартыш жапыште Вӧдыр ушыж дене пуйто сар корныжым угыч эрта: тӱҥалтыш гыч
мучашыж марте. Шукертак мондалтше еҥ-влак — салтак йолташыже-влак дене,
илышыж денат, колышыж денат вашлиеш, семынже мутлана. Пуйто шарнымаш
ораваже мӧҥгешла писын гына пӱтырналтеш.
Тылеч вара теве пел курымат эртен. Шуко ма шагал — айдеме ӱмыр. Ты жапыште
кунар
еҥ шочын, а мочолжо ош тӱня дене чеверласен. Утларакше тудын таҥаш
фронтовик-влак каеныт. Кодшо ийын, кеҥежым, сареш колышо-влак лӱмеш
ялыштышт совхоз контор
ончылан памятникым шогалтышт. Тудым почмаште уло кундем гычат фронтовикше
шымытын гына ыльыч. Эше иктаже визыт-кудытынжо толын кертын огытыл. Ик
Эҥерсолашт
гычак фронтышко кудло утла каеныт, манеш да. А пӧртылынытшӧ — лучко-колыжо
погынат гын? Кызыт илышыже визытын веле кодыныт. Кунар еҥым тиде шучко сар
кочкын?!
Каргыме лийже тудо!
Вӧдыр иктапыр шӱлен, шонкален шогыш, пуйто саде мӱндыр да неле жапше гыч
эркын
пӧртыльӧ. Тынар эрак молан помыжалтмыжым вара веле тогдайыш — тачыже
Сеҥымаш кечыс! Теве молан тудлан тыгай омо кончен? Тушан, сар тамыкеш,
кодшо йолташыже-шамыч тарватеныт, пайремышке толыныт.

7

— Мо тыге эрак кожганышыч?
Пурымашешыже ватыжат, кынелын, коҥга ончыл чуланыште тошкыштеш ыле.
— Кынелынам гын, вара мо? Тыйын семын омо кашка гай мален кийымаш уке, —
ӧкымрак
вашештыш марийже.
Чонжылан ала-можо тугак каньысырын чучеш, ала ияже аймандара.
— Тачыже ынде от кай мо?
— Кушко?
— Ала-кушко дыр... Мый кушеч палем... Теҥгече пеш талышнен тарваненат
ыльыс.
— Мо-о? Куш тыге поктетше?
— Мый поктем мо? Теве, вургемымат погаш тӱҥалынатыс, — чулан гыч лектын,
кӱварвалне почаҥше вургем ора ӱмбак кидшым шуялтенак ончыктыш.
"Мо ия, чынак, эртак мыйын тувыр-йолаш велыс", — адакат ӧрын шоналтыш
Вӧдыр.
— Ну орышыч, ну тӧрштыльыч вет... Пӧтыржым молан шӱдырен тольыч? — ватыже
мутсаворашкыже кукшо укшым ешаренак толеш.
— Могай Пӧтырым?
— Ынде тудымат от пале, ужат. Ала нимом от шарне?
— Уке... ом шарне.
Ала-можо такшым ушыштыжо рашемаш тӧча.
Чынак, Пӧтырмыт деке миен пурымыжым пыртак шарна. Молан ӱжынжӧ конден — ок
ушештаре. "Э-э, окмак, адак мом тӧченам?" — чаманенат колтыш. Садлан шӱм-
чонжылан
йӧндымынрак чучеш улмаш. Ӱҥышемын, ӧрмалген шога.
— Вургеметшым шке чумырен оптет але котомкам погаш тӱҥалат?
— Мом ойлыштат? Могай котомка?
— Котомка ок келше гын, чымаданым ястарем.
— Шып лий! Ончыктем мый тылат чымаданым. Ать-два! — койдарымым чытен ыш
керт,
каралынак шындыш.
— Йӧра, эрденак ит туж! Лучо пуым пурто!
Вӧдырлан тидак гына кӱлын — амал лият, ньымыз-ньумыз мӧҥгеш лектынат кайыш.
Кызыт тудо ала-момат ышташ ямде, орлыкан чонжым веле ынышт коч.
— Ала теҥгече адакат иктаж вере тоен коденат? Логарет юлгыжеш чай... Кеч
пычырик
чыталте, — шоктен кодо почешыже ватыжын келесыр-ӧпке шомакше.
Кузе от ӧпкеле шол: марийже верч тудат ок азаплане мо? Мокмыр дене орланен
кийымыж годым шкетшым пычырикланат кодаш лӱдеш, шеклана. Коклан путырак чот
йӧсланымыжым ужын, шкенжын ок лий гын, пошкудо гыч кӱсын налын толеш. А
тудо... Логаржым чистиак кучен ок кертыс. Мом ышташат от пале. Еҥ-шамыч,
самырыкракышт, арака
пелдык орланен-йӧсланен ситаратат, ушым шындат, лӱмынак йӱмӧ деч эмлалтыт,
манеш. Вӧдырым тидлан тараташ итат шоно. Больницыжым тудо ужын ок керт,
колаш шуэш
гынат, ок кай.
Самырыкше годым йӱын руштмыжым ужынат огыл, а сар гыч йӧршын весе тольо:
подылде
ик арняжат кодын огыл. Сарет кап-кылжым веле огыл, шӱм-чонжымат сусыртен
дыр.
Тарванен кертдымын туешкен возеш але, Юмо аралыже, колен колта — тудыжо
шкетын
кузе илаш тӱҥалеш? Пытартыш жапыште Росковим лач тыгай шонымаш лӱдыкта,
азапландара, йӱд омыжым кошта. Тау, йочашт-влак йол ӱмбак пеҥгыдын
шогалыныт, шке чокышт дене илат. Нунын деке, Зик деке, мутлан, илаш куснаш?
А суртпечыжым, тынар
толашен чумырымо, кунар вийым пуымо да, кӧлан, кузе кудалтен кодет?
Вольыкшым
кушко чыкет? Шкенжынат тазалыкше ынде пешыжак уке-ла: чӱчкыдынак кид-йол
тӱҥеш,
шылыжше коршта, ушкалым лӱшташат коклан пошкудо Пӧтырват шешкым сӧрвалаш
логалеш. Ой, тыгай деч Юмак аралыже!
Кугызаж дене кунамсек нуно тыгерак — сырен, кокланже икте-весым
ужмышудымын, тутыш каргашен илаш тӱҥалыныт? Модын-келшен коштмышт лийын
огыл гынат, ушнымекышт,
еҥ шот денак илаш тӧченыт. Коклаштышт шолдыра шомакше кунам-икана лектеден.
Эртак ӱяк-мӱяк, чылт вурседылдежак илыше нимогай ешат уке тудо. Но чылт
тыгежак
орадыланен оҥырешлымыже уке ыле.
Вӧдыр вет такшат мутлан поян, йылмылан мастар лийын огыл. Эре шып гына,
тутыш
ала-мом шонен коштшыла койын. Южгунамже туддеч арня дене ик шомакымат от
кол
ыле. Чылажымат, ойго ма куанжым, кӧргыштыжӧ нумалын. Тыге вӱдым подылшо гай
коштеш-коштешат, тумасалан иктаж кугурак амал я йӧн лекмеке, чонойго
чоражак пуйто
кушкедлен каен, чыла лавыражым иканаште ястарен, но кид дене нигунамат шуын

огыл. Вара адакат, жаплан тыпланен, йылмыдымыш савырнен.
Вара-вара йӧршын вашталтын: арака чаркамат чӱчкыдынрак нӧлталаш тӱҥалын,
тумасажат кечым коден гаяк тарванен, чывысарат гӱжлен-лӱшкен эртен, Вичук
дечат ала-кузе иканаште йӱкшен колтен. Ны ондаксыла ача семын пелештен
колтымыжо, ны шыматымыже... Пуйто локтеныт веле.
Молан тыге кенета вашталтмыжым, кунамрак локтылалтмыжым такшым тогдаен,
шижын.
Вичук кӧ деч шочмым пален налмекше, товро. Кӱлеш вет: ала-кудыжо чоген
шуктен.
Росковилан кӧранен, сай марийым солалтымыжлан шекланен дыр. Сар деч вара
мариян
ватылан шукын кӧраненыт. Пӧръеҥ-шамычше Кугу сар гыч пеш шагалын пӧртылыныт-
ла:
ала-кӧ тулык салтак ватыш савырнен, ала-кӧ качыжым вучен шуктен огыл... А
тудо
ны ӱдыр, ны вате... Вӧдыр йочаным марлан налын, але, чынракше — марийлыкеш
пурен. Чевер деч чевер тынар ӱдыр-шамыч улмо ӱмбачынак тыгай омытам чияш
лӱдын
огыл да...
Тунамак лектын каен кертеш ыле. Тыге ышта гынжат, Роскови ок ӧпкеле ыле, но
Чачук дене мӱшкыран улмыжо чараклыш, витне. Эше ик икшывым тулыкеш кодымыжо
шуын
огыл дыр. Но чонжо, койышыжо йӧршынлан вашталте. Курым мучкылан шыде-ӧпкем
шӱмешыже тоен коден: луктынат шуэн, монденат кертын огыл.
Тыгак ӱмырыштым эртареныт: шкешт шоҥгемыныт, йоча-шамычым куштеныт.
Нуныштын
кушкын шумеке, шочмо сурт гыч тӱрлӧ вере чоҥештен лектын кайымекышт,
суртышто
коктынак веле шинчын кодмекышт, Вӧдырын артамжак пытыш. Шотдымын йӱаш,
тутыш
шылтыкым кычалын, ораш тӱҥале.
Пытартыш кум-ныл талукышто чонжо да койышыжо веле огыл, чурийсынжат ала-
кузе шапалген, мланде тӱсым налын, могыржат кошкен, суҥгырген. Но кид-йолжо
але писе,
йӱшӧ я мокмыран огыл гын, пычырикат шыпак шинчен-шоген ок турко: эре мом-
гынат
ыштылеш, тутыш тошкыштеш. Подылашат эртак муэш, тунам веле йылмыже
рудалтеш. Южгунамже шомак-шоҥжо ташленак шуэш, витне: кутыра, кутыра... Лым
ок лий, шонет.
Кенета нимо укеланак руалмыла чарна, шыпланен шинчеш. Пеле кӱрылтшӧ шомакым
шуяш
шонен, тыгат-тугат мут ярымжым шупшылнет, а тудо, я йӱкым лукде, ӱмбакет
ончалде, тӧҥге тӱҥын шинча, я нимом пелештыде кораҥын кая, шинча ончычет
йомаш вашка.
Южгунамже тугат чучеш, пуйто воктене лийше еҥжымат ок пале. А кокланже
ваштареш
туге каралын шында, йол йыжыҥет каен колта, йылмет умшаношмеш пижын шинчеш.
Икана шовыч вӱдылкаш пӱтыралын поген пыштыме, шке манмыжла, "жичажым" ала-
молан
шондык гыч лукто да шымлен-ончен шинчылте. Тӱрлӧ кагаз кокла гыч лу утла
медаль
ден орденже-влакын волгыдо-чевер тӱсан, пеҥгыде коман изи книгаштым ойырен
луктын, ниялткаленак нале. Тынаржым тудлан арам пуэн огытыл дыр — тале
салтак лийын, витне.
Кагаз коклаштак икмыняр фотосӱретым муын лукто. Кажныштыжзе гаяк воктенже
салтак
вургеман ӱдыр лийын. Тудын гаяк кужурак, яшката кап-кылан, йытыра. "Тыгай
салтак
йолташыжат улмаш, ужат?" — шоналтен тунам. Кӧжым-можым шкеж деч йодаш
тоштын
огыл, вараракше монденат, ушыж гычат лектын возын. Тунам икымше гана ала-
могай
ушкалыме кумыл чоныштыжо иланыш. Да лӱдынат колтыш: вет Вӧдыр иктаж-кӧн
весынат
лийын кертеш ыле. Кузе эше, могай Юмыжо нуным ваш ыштен? Кеч-мо гынат, южо
салтак вате гай шкетын ӱмыржым орланен эртарен огыл. Вӧдырын сай-ласкаж
годым илышыштат йытыран эртен...

8

Вӧдыр ныжыл шаршудо, тока гына печкалтын шарлыше лышташнер, илыш вийым
налше иле
мланде пушым уло оҥжо ден ласкан шӱлен, шулен шога. Тиде леве шошо южшо
вӱрым
рвезе годсылак тарвата, шӱм-чонат тургыжланен-юарлен колта. Чевер кечылан,
ужар
шаршудылан, нӧрӧ лышташнерлан шошым кӧ ок куане?
Ала шошо — рвезе пагытын йӱксавышыже? Илет-илет, да шижде шоҥгемат, самырык
годсо чон койышетат эркын-эркын лывыжга, лыплана, но йӧршынжак садак ок
йом, ок кавыске. Вет айдемын шӱм-чоныштыжо пытартыш тат, пытартыш шӱлышыж
йотке ала-могай
ӱшан эре ила. Ила, да тудын дене пырля гына йомеш. Ойлат вет: "Ӱшан
пытартышлан
кола". Вӧдырлан коклан тугеат чучеш, пуйто тымарте илен толмо корныжо ӱмыр
курымжын ала-могай изи ужаш, пурса пырче веле, чылажат эше ончылно.
Но тыгодымак шӱм-чонжо дене шижын, ушыж дене умылен: илыш-корныжо мучашке
лишемеш, ончылно тетла нимо сайжат уке, да огешат лий. Удан ма шот дене,
чын ма йоҥылыш, но ӱмыр-курымжым тудо шке чокшо дене эртарен: шужен ийымат
чытен лектын,
изинек мландым куралын-ӱден; сар корнымат эртен, рядовой гыч разведрото
командир
марте кушкын; у суртпечымат чумырен, икшыве-влакымат йол ӱмбак шогалтен...
А колымаш — тиде ала-могай илыш оҥго гай. Тушеч кеч-кузе утлаш ит тӧчӧ, ала-
мо
семынат тудым кӱрлаш ит толаше, нимо шотат ок лек, садак эн пытартыш оҥго-
кепшылышке миен лектат. Да Вӧдыр идалык гыч идалыкышке, ик оҥго гыч весым
пӧрдын-сеҥен эртен, пытартыш йырышке койын лишемын. Но сареш колышо
йолташыже-влак, ты
шучко-неле корнышто вучыдымын вашлийме йӧратымашыж нерген шарнымашым шӱм-
чоныштыжо эреак ашнен.
Вӧдыр Росковилан ондакрак тыгай кукыр, кукшо чонан улмыжлан сырен, ынде
тогдаен:
тиде ӱдырамаш тудым нигунамат умыленат огыл, да огешат умыло. Чоныштыжо
молын
гай поро-ласкалык, марийым пагалымыже, ныжыл шижмаш тымарте лийын огыл гын,
ындыже вучен шуктет, ужат. А вате-марийым тидак гына пиаланым ышта, пожале.
Тидын
нерген огыт ойло, тидлан туныкташат ок лий, вий денат от нал.
Мландым йолшӱма тергышыла, Вӧдыр ик-кок ошкылым ыштыш, да кенета шинчажлан
капка
ӱмбалан келыштарыме омарта воктене юарлен-мурен шинчыше мужыр шырчык
перныш,
вуйушыжланат иканаште йоҥ-ҥ! лийын колтыш. Да тунамак шӱм-чонжо йыҥысалтыш,
шулен-шаланен кайыш.
Эре тыге. Пел курым утла ынде. Шырчык мурым, чечен мужырын юарлымыштым
ужын, колын, йоча годсыжла шошым кондымыштлан куаныме олмеш, кажне гана
йокрокланен, ойганен колта, шӱм-кылже, чон кумылжо нюслаш тӱҥалеш. Да вигак
сар пагыт ушышкыжо
толеш, а тудын дене пырля — Таня, Танюшыжо, мотор Чачукшо шинча ончыкшо
лектын
шогалеш.
... Нылле нылымше ийын шошым нунын деке разведротышко неле бойышто
сусыргышо санитар олмеш у еҥым колтышт. Вӧдыр — рота командир, садлан тудын
дене эн ондак
вашлие.
— Старший лейтенант йолташ! Санинструктор сержант Лаврова службым умбакыже
шуяш
толын! — чолга, вичкыж ӱдырамаш йӱкым колын, ӱстел коклаште картым шымлен
шинчыше ротный пурт! лийын колтыш.
Тудо пален: полк гыч таче-эрла у санитарым колтышаш улыт, но тыгайым вучен
огыл.
Кумыл волен, ала ӧрын, ала сырен, блиндаж омса велышке эркын савырныш.
Икана ужмаштак чонжылан йоч! чучын колтыш.
"Айдемылан Юмат тыгай моторлыкым пуыман вет", — ӧрын шоналтыш. Ончылныжо
санинструктор огыл, а Юмын ӱдыр-суксо шоген. Нарашта кап-кыл — тидыжым
салтак вургемат, кирзе кемат шылтен кертын огытыл: вараксим поч гай кужу
шем шинчапун — ончал колта — шӱм-чонет ик татыште йӱлен-когарген кая;
чумыраш чевер тӱрвӧ — ӱяча
гай пушкыдо-тамле; шемалгырак-чевер шӱргыначкаште кок велымат изи лаке —
тугай
сымыстарыше-чечен. Салтак упш йымач кудыр шем ӱп шоҥешталтын-ташлен лектеш.
"Тыгай чечен курчакше кӧлан пӱралтын гын? — кӧранен шоналтыш тунамак Вӧдыр.
—
Фронтышкыжо тудым мо иялан, кӧ колтен? Пӧръеҥ чоным алгаштараш, орландараш
веле
йӧрас. Могай тудо санинструктор — шкеже кеч-кӧмат сусырта але вуетым
йомдара..."
Ала-кӧ огыл, а Вӧдыр шкежак вуйжым йомдарыш: салтак сомыл коклаште йӱд-кече
тутыш тудын нерген шонен, омыштыжо ужын, эреак вашлияш, йыгыре лияш амалым
кычалын. Иктаж салтак дене утларак кутырымыжым ужын, ушкален, тӱрлӧ семын
кычалтылын, коклан нимо укеланак эпере шӱрдылын. Да эреак лӱдын, чаманен,
чонжо дене
аралаш тӧчен: колымыжо але сусыргымыж деч, вес верышке колтымо деч... Бой
годым
утыжым ончыко шӱшкылтмыжлан шылтален. А сержант Лаврова пуйто лӱмынак
командирым
койдарен, аздарен веле — чылажымат мӧҥгешла ыштылын.
Ӱдырат ротныйын чон кумылжым шижын, орланымыжым ужын — сокыр огыл вет.
Ондак командирым шекланен, эскерен — кӧ пала, могай тудо? Вет нунын
шукыштын "фронтовой
пелашышт" лийын. Ӱдырамашыжат, пӧръеҥжат чонан улытыс: сарат сар огыл — шӱм-
чон
шкенжыным ячен.
Вӧдыр чыла тидым шижын, тогдаен, но чонваш лишемаш нигузе тоштын огыл. Тиде
мотор-чатка Юмынӱдырлан кӧ тудо? Ялысе тыглай марий. Салтакыш логалмекше,
первояк
рушлажат шот дене кутырен моштен огыл. Сар деч ончыч келшыме, йӧратыме
ӱдыржат
лийын огыл. Серышымат нигӧлан возаш, нигӧ деч вучаш. А тудо? Иктаже улан,
ушан,
кугу оласе чапле еш гыч, векат, инженерын я врачын пачката ӱдыржӧ. Садлан
коклан
тидланат кумылжо волен, сырен, пӱрымашыжлан ӧпкелен.
"Ойго ок лий гын, пиал ок кой ыле" манын, калык арам ок ойло. Икана
"йылмылан"
коштмо годым Вӧдыр сусыргыш. Юмылан тау, нелын огыл — осколко, луым тӱкыде,
эрдысе чогашылым ниялтарен веле каен. Но сусыр верым тунам шот дене пидын
шындаш
монь жап лийын огыл — немыч-влак поктеныт. Вӱржӧ шуко йогымылан йоҥлен
каен,
ушым йомдарен. Мӧҥгеш кузе пӧртылыныт — огешат шарне.
Чурийыштыже ала-кӧн ныжылге-шокшо шӱлышыжым шижын, пылышышкыже тыматле-шыма
йӱк
пурымеке веле, кенета ушым налын, шинчам почын.
— Ну мо, командир, марий Юмат тендам арален ыш шукто? Ида ойгыро, сусырда
неле
огыл. Сӱан марте тӧрлана.
Йӱкшӧ изи памаш вӱдла йыргыктен, лыпландарен. Йӱксӧ пыстыл гай куштылго,
шыма
кидше сусыр верым ниялткален, эмратен.
Вӧдыр тунамак вожылын-айманен колтыш, роштке кынелын шичнежат ыле, но
санинструктор, вачыж гыч кучен, мӧҥгеш пыштыш. Лап лийын, пеле йӱкын,
ныжылгын пелештыш:
— Ок кӱл, Федя, лыплане...
Шокшо шӱлышыжӧ чурийжым солалтен когартыш, чонышкыжак шуо. Шинча ончылныжак
чумыраш чевер тӱрвыжым, кудыр ӱптолкынжым ужын, командирын уло могыржо ырен-
сурлен
кайыш, тунар чот ӱмам налмыже шуын колтыш. Корштымымат, сарыште улмыжымат
монден, пӧръеҥ чон кумылжо чытырен-чӱчкен, латшым ияш качымарий улмыжым
шижтарен...
Санчастьыш ужатыме годым Таня, имне орваште кийыше командирже дек адакат
лап
лийын, тулшол гай шокшо, таве пундаш гай канде-келге ончалтышыж дене
когартен,
шинчашкыже тура ончалын, пылышышкыже шыпак пелештыш:
— Командир, мемнам... Мыйым... Тулыкеш ит кодо. Вашкерак пӧртыл, йӧра?
Ме... Мый
тыйым... йӧратем!
Да кошкышо тӱрвыж гычак чоп! шупшалят, ала-кушко куржын каен йомо. Вӧдырлан
тиде
волгенче гай лие: нимом умылен, нимом вашештенат ыш шукто. Контузий деч
варасыжла уш артамым йомдарен, йоҥлен веле возо. Пылышыштыже чаҥ йӱк гай
шомак мурен:
"Йӧ-ра-тем... Йӧ-ра-тем... Йӧ-ра-тем..."
Вӧдырым ондак госпитальышке колтынешт ыле, но тудо тореш лие. Санчастьыштат
кужун кучен ышт керт: лу кече гыч йол ӱмбакат шогале. Тудо тугай: шонен
пышта гын,
нимо денат от сеҥе, от чактаре, садак шке семынже ышта. "Ӱшкыж гае ӱскырт
улат"
— манеш ыле аважат. Вашкерак Юмынӱдыр Таням ужаш шонымыжак тыге писын
паремашыже
полшыш, очыни.
Суксет тудым кузе вашлиеш, ӱмбакше ынде кузе ончалеш? Ала лыпландараш веле
тыге
ойлен? Шупшалын... Ала тудо кажне сусыр салтак дене тыге? Командир
санинструкторжо дене вашкерак вашлияш, шинчаваш ужаш шонен, но тунамак ала-
мо деч лӱдын,
аптыранен.
"Озанлыкышкыже" толын пурыш веле, Вӧдыр вигак санинструкторым кычал муаш
йодо.
"А тудо — заданийыште", — вашештыш олмешыже кодшо лейтенант Егоров. "Кузе?!
Молан?! Кӧ колтен?!" — Вӧдыр тунам ажгыненак кайыш. "Шке кумылын каен
вет... Нимо
денат кучаш ыш лий... Такшым санинструктор-влак ондакат заданийышке
чӱчкыдынак
коштынытыс, Лавроваже посна мо?" — лейтенант Вӧдырым ала лыпландараш, ала
чоян
шылталаш тӧчыш.
Ты кечын ротныйын "шокшо кид йымакыже" шукын логальыч. Йӧра, разведгруппо
вашке
заданий гыч толын шуо. Уке гын эше ала-мом ыштен кышка ыле. Вашлийыч...
Тӱҥалтыште ӧрмалген, аптыранен колтышт. Коктын кодын кутыралташ вигак йӧн
ыш
лий: командирлан ондак ротысо илышым пален налаш кӱлын, вара пӧртылмыжӧ
лӱмеш
йолташыже-влак дене пыртак подылальыч. Ятыр йӱд лиймеке иже, ыш чыте —
ротысо
салтакше-влакын тазалыкышт нерген умылымо амал дене санинструкторым
балиндажышкыже ӱжӧ... Тудыжо эр мартелан тушан кодо.
Тыге коктынат йӧратымаш кепшылыш верештыч. Икте-весыштым ужде, ик кечымат
чытен
кертын огытыл. Тылеч вара Таня заданийышке коштмым йӧршын чарныш — командир
тудым шинчасортажла арален, азапланен, Юмыжымат сӧрвален.
Тыге идалык чоло шуйныш. Нуным пуйто, чынжымак, Юмыштак арален — ала-могай
шучкышко логалыныт гынат, илыше кодыныт, сусыргымымат пален огытыл.
Таня Моско воктеч, Подольск ола гыч, улмаш. Аваже туныктышо, ачаже врач
лийыныт.
Таня — ешыштышт ик ӱдырышт гына. Ачаже фронтышко сар тӱҥалмеке, арня гычак
логалын. Нылле кумшо ийын телым госпитальышт бомбежкыш верештын. Колымыж
нерген уверым налмеке, Таня шке кумылын фронтышко колташ йодын — ачажым
алмашташ. Вет тудат врач лияш ямдылалтын, медицинский институтышто кумшо
курсышто тунемын.
Кок йӧратыше айдеме шӱм-чонышт дене шижыныт, паленыт: сарлан кунам-гынат
мучаш
лиеш. Тунам нунын ончылан моткоч неле вес йодыш-азап шогалеш — ончыкыжым
кузе
лияш? "Кеч сарже вашке ом чарне ыле", — ик гана веле огыл шонен Вӧдыр. Вет
тунам
Таня дене ойырлаш логалеш. Ӧрмаш: тымарте тудлан вашкерак мучаш лийже
манын, ты
кечым кажне бой, кажне сеҥымаш тат дене кертмыж семын лишемдаш тӧчен. А
Таня дене вашлиймеке, неле-шучко сарым, мӱндыр шочмо Эҥерсолажым, аважым...
— уло тӱняжым монден.
Кеч-монат тӱҥалтышыже да мучашыже уло, манеш.
Сар пытыш: калыклан — куаным, а нунылан, Таня ден когыньыштлан, ойгым веле
кондыш. Кок йӧратыше айдемылан, тынар шучко-пуламыр пагытыштат икте-весылан
тунар
лишыл лийше кок чонлан, ойырлаш вереште. Таняже эрелан пырля лияш, ушнаш
Вӧдырым
кузе сӧрвалыш, могай-гына корным ыш темле, ыш мужед, но тудо нигудыж денат
келшен ыш керт. Кӧ тугай Вӧдыр? Ялысе тыглай марий. Олаштыже тудо мом ышташ
тӱҥалеш, мом ышта? Уке-е, тушто ик кечымат илен-чытен ок турко докан.
Таняже...
Эҥерсолашке пеленже миен ок шич вет? Тыгай чечен ватым намиен пурташ
Вӧдырын шотан суртпечыжат укес. Аважат руш шешкым кузе вашлиеш? Икманаш,
коклаштышт ойыртем — мланде ден кава гай.
Э-эх, ынде мом вуйым лугаш, тошто сусырым эмгатен тарватылаш?! Мо лийын —
эртен,
тетла ниможымат от пӧртылтӧ. Кажне кайык, шукш-копшаҥге шке укшыжым
палышаш.
Келшыше пыжашыже лийшаш. Айдемыланат тугак: мо пӱрен — ужде от код. Туддеч
кугу
от лий. Таня дене языкым ыштеныт гынат, Вӧдыр кеч ӱмырыштыжӧ мо тугай
ныжылгылык, весын верч йӱд-кече чон йӱлен шонымаш — умылен. Йӧратымашын
шере-кочыжым,
тамле тамыкшым пален налын. Тау Танюшалан, илыш пӱрымашын чечен пӧлекшылан.
Сар
огыл гын, тыгайжым огешат уж, огешат пале ыле.
Тыге лийшашым шинча гын, ала илыш-корныжым йӧршын вес век савыралеш ыле.
Ала Таняжын ойжо дене келша, да ушнат, пырля илаш тӱҥалыт ыле. Вара мо —
ялысе? Тунемеш ыле. Айдеме тугай: чыла чыта, чылалан тунемеш. Теве сар
пуламырын шучко тамык илышыжланат тунемыныс.
Сар чарнымеке, Таня Москошкыжо кудале, а Вӧдырым салтак эшелон немыч мланде
гыч
Мӱндыр Эрвеке наҥгайыш. Эше ик тушман — япон самурай-влак дене вашлияшыже
логале. Но туштыжо кугунак ыш орлане, саржат кужун ыш шуйно. Тушечат Таня
дене вашваш серышым возгален шогышт. Ӱдыр тудым вучен, ӱшанен. Вӧдырынат
мочол пеленже
лиймыже шуын!
Кок ий гыч демобилизоватлалте. Эҥерсолашкыже толын пурыш, а тушто тудым
вучышыжат иктат уке. Аваже ала-кушко лектын каен, йомын, орол пӧрт гай изи
суртыштат
йӱлен, олмешыже почкалтыш-коршаҥге кушкын шогалын. Ик йӱдым кузе-гынат
эртарен,
эр кече дене корнышко лектын каяш шонен ыле. Кушкыжым тунам паленат огыл.
Тӱня
кумда, иктаж вере ала тудат лакемеш, айдеме семын илаш тӱҥалеш, шонен. Кеч
Таняж
дене ушнат, икшыве-влакым ыштат, пырля ончен куштат. Тудланат иктаж паша
лектеш,
тунемеш...
Айдеме шона, Юмо ышта, манеш. Аваж дене пырля илыме тошто пӧртышт олмышто
вуйым
сакен, ойгырен-ойганен шинчымыжым Росковин аваже ужылалден да мӧҥгыжӧ ӱжын
пуртыш. "Кужу корным толынат. Каналтетат, мом шонет, тудым ыште, кушко
шонет, тушко
кае", — веле малдале. Шонымашыж деч шӧрыш... Да почшо тиде суртеш ӱмырешлан
пиже.

9

Вӧдыр сад-пакчашке лекте. Олмапу, вишне, сливе йымалне ужар-ныжыл шаршудо
шондаш
гай чокан, атыланен кушкеш. А нунышт йырваш тугай тутло пушым шарен, оръеҥ
гай
пелед шогалыныт. Садше — сар деч вара шындыме, ынде Вӧдыр гаяк тошто,
шоҥгемашат
тӱҥалын. Но южшо тыште садак шӱшмӱй гай: йоҥгата, нугыдо, оҥышко шкеак
йолтке
йоген пура.
Вӧдыр уло оҥжо дене шӱлаш тырша, мокмыр дене лунчыргышо орлыкан шӱм-
чонышкыжо
пӱртӱс деч илыш вийым налын, тудат ылыжнеже. Кӱлеш вет тынар лӧкаш. Ушыж
дене
эре "Ынде огымак" манеш, но логарым нимо семынат кучаш ок лий. Пытартыш
жапыштыже темдымылак толаша, пуйто йӱын шуктыдымыжым пытаренат опталнеже.
Йылме мучашке
пычырик логалеш веле, йӱмашыже кум-ныл кечышке шуйна, вара тунарак мокмыр
дене
орланен кия. Южгунамже тылзе-кокыт дене тиде шайтан вӱдетым умшашкат ок
нал. Чыта-чыта да, вара ала ияже тарвана, чыташ лийдымын логар юлгыжаш
тӱҥалеш. Я иктаж-молан сыра, кумылжо кодешат, адак арака атышке шуҥгалтеш.
Тушкыжо пурен каяш
куштылго, лекташыже гына пеш каньылыжак огыл-ла.
Сырымыже кызыт чон кӧргыштыжӧ эре гаяк ила. Утларакше ватыже пелдык. Так
иктаж-мом тореш каласа — так ажгына. Ужаш огыл тудым, колаш огыл. Тетла
тыге илышаш
гаят ок чуч. Тыгай шотдымо ӱмырым илен лекмыжланат уке-уке да ойгыралтен,
сырен
колта. Чылажат арам, ала-кузе йоҥылыш эртымыла чучеш.
Кенета нерышкыже йыгыжге, неле пуш керылте, теве-теве, тӱнчыген каен,
кокыраш
тӱҥалеш. Мо-можым иканаште ышат умыло, жаплан шӱлымымат чарныш. Тунамак
пошкудо
пакча велым ведра кыл йӱк шоктыш.
Лашка Санюк, кумык лийынат, тоя дене ведраште ала-мом луген шога. Саде
шакше пушыжо лач тувелымак толеш. Кузежым-можым Вӧдыр тунам иже тогдайыш,
тамакшым писынрак пижыктыш. "Тиде темдыме иян ниможат арам ок лий... Шке
шапшакшымат шапашлан кучылтеш. Тудыжо олматым вара тунарак тамлештара
моли?" — Вӧдырын тока гына
пырт лыпланыше, шарнымашеш шулышо чоныштыжо шыде пуш оваренат кайыш.
Темдымыла,
уждымыла, чарныде тамакшым пӧжга, вуйжымат вес векыла савырале. "Ситмыжын
нер
ӱпшыжат уке ала-мо. Ужат, кузе толашен шогылтеш, пуйто муйым веле пӱтыра",
—
йырнен, йол йымакше чошт шӱвале. Тунамак вакыкташ тӱҥале. Нигузе шӱлышым
налын
ок керт.
Лашка Санюкат Вӧдырын чуриен шогымыжым шижылдале, витне. Лугымыжым чарныш,
пондыжым, почкалтен, ведра воктеке налын пыштыш. Кидшым тумышан йолашешыже
ӱштыльӧ
да эркын вийнен шогале. Вӧдырым ужын, ала игылтын, ала куанен, шыргыжалме
гай
ыштыш, вара тудын велышкыла ик-кок ошкылым нале. Лыдырдик-лодырдик... Йолжо

льыптыри лудын гай кӱчык-кадыр, ваш пулвуян. Шеҥгелжат лудын гаяк кеча,
ошкылмыж
годым ӱдырамашла лыпте-лопто кок век кышкылтеш. Ойлат, Сибирь мландыште
чодырам
руэн илымыж годым муныжо волен, вара радикулит тӱҥден шынден. Тыгай еҥым,
Юмыжо
уло гын, иктаж гана каргышаш тудо.
— Салам, Ведасеич... Тыят эрак кынелынат? Кечыже таче ча-а-ап-ле, лӱмынак
толмо
гай, — умбачынак эҥыралтен кечкыжалтыш, муно гай чуяка чара вуйжым комдык
шуэн,
пӱйжым шырен шога.
Вӧдыр нимом ыш вашеште, ӱмбакше саҥга йымач ӱшкыж гай веле ончале.
Кокыралтен,
вакыктымыжым иканаште чактарен керте. Пошкудыжат тетла лишемаш ыш тошт,
верешыжак тӱҥын шогале, пуйто ала-могай койдымо савареш, чек тӱреш тӱкныш.
Тырын-тӱрын
тайналтен, кок век тошкышт нале, тормыла кидшым уэш шеҥгеланже ӱштылале,
адакат
игылтын шыргыжалме гай ыштыш. Тӱрвыжым мызыр-музыр тарватале, но умшаж гыч
йӱк
ыш лек.
...Вӧдырын шинча ончылныжо гын тачат Лашка Санюкын лӱдын чытырыше лӧчката
чурийже конча. Фамилийже тудын такшым Лашманов, Лашкаже — лӱмедыш. Ожно
киндылан эре
чӱдӧ ыле: кеч сар деч ончыч, кеч сар деч вара... А Лашманмытын суртышто
кинде
нигунамат пытен огыл: кушто муыныт, мом йӧнештареныт — шкеак веле шинчат.
Такшым
кузежым-можым калык пешак пален, да ала-кузе рашемдаш-шишланаш тӧчен огыл.
"Лашман тукым илен мошта", — веле манын. Санюкын ачаже ӱмыржӧ мучко гаяк
эре кладовщиклан шогылтын. Мом тушто ойлаш? Тугакшат чыла раш.
А лӱмедышыже школышто лекте. Санюк каплан тунамак пешак мӧчерыс ыле.
Шуженрак
илыше моло рвезе-влак явык лийыныт гынат, куржталашат кертыныт, турникыштат

пӧрдыныт, а тудо — шинчал мешак гай. Пел меҥгымат куржын ок керт, апшат пош
гай
шӱлешташ тӱҥалеш.
Рвезе-влак гыч ала-кудыжо мыскара-йӧре йодын: "Санюк, тыйже кажне кечын
киндым
мӧзгетыс, виетше молан йӧршынак уке?" А тудыжо вашештен: "Мемнанат кинде
уке,
авай эртак лашкам веле пукша". Вот тыге Лашка Санюк лийын.
Иктаҥаш улыт гынат, эсогыл шочмо кечыштат икте, но йолташ нигунам лийын
огытыл.
Манмыла, комбо сӧсналан нигунам родо ок лий.
Салтакышкат, фронтышко, ик кечынак лектын кайышт. Санюкым ужаташ уло тукым-
вожшо
погынен ыле: кум кече гӱжлышт, лӱшкышт. Э-э шортыч, э-э урмыжыч — тӱняжак
пуйто
кумыкталтшаш. Санюкшым фронтышкат огыл, а илышымак шӱгарышке веле ужатеныт.

Вӧдырын гын аваж деч моло шинчавӱдым лукшыжат иктат лийын огыл.
Йошкар-Олашке толын шуыч, Санюк уке-уке да шинчажым ӱштылал-ӱштылал колта.
Ни
шыргыжалмыже, ни пелештымыже: эре шкетынак семынже ӧрдыжтӧ, вуйым сакен,
ӱмыл
гай койын коштын. "Мом тынар ойгыраже? Мо деч лӱдын? Тудо веле фронтышко ок
кайыс — пӧръеҥ пӱрымаш тыгае. Ме огыл гын, сут тушман деч шке мландым кӧ
аралаш
тӱҥалеш?" — ӧрын-сырен, шонен Вӧдыр. Теве тока ӱдыр тӱшкам ала-кушко
наҥгайышт.
Чыланат тугай самырык, пачката гына улыт — нунат сарышке каят. Тыгайже-
шамыч
фронтышто мом ышташ тӱҥалыт гын? Такше наҥгаят гын, сомылжым тудо муыт. А
Лашка
Санюк пӧръеҥ вуйжо дене тынар ойгыра, фронтышкыжат шуын огыл, лӱдын чытыра.
Туштыжо шкенжым кузе кучаш тӱҥалеш?
...Икана Вӧдыр тудым йӱдым шонданыште шижде-годде вашлие. Ту кечын ала-
могай
вишкыде-лайка лемым пукшышт, садлан йӱдымат ик гана веле огыл кынелаш
логале.
Шонданышкет миен лекте, а тушто Санюк шогылтеш, сигаркым пӱтыраш толашыме
гыч
коеш. Вӧдыр ӧрынат колтыш: Санюк тымартеже тамакан пушыжымат пален огыл.
— Тый мо, ойгырен-ойгырен, шупшашат тӱҥальыч мо? — йодо.
Тудыжо ала-молан пурт лийын колтыш, Вӧдырым ӧрын-ӧрткен ончале, пуйто шолып
пашам ыштылмыжым ужмылан шекланен колтен. "Ит лӱд, тыште иктат ок уж, ачат-
ават
уке", — маннеже ыле, но могайрак улмыжым, кузерак койын коштмыжым
шарналтен,
мыскарам ышташ ыш тошт.
— Тугеже ала мыланемат кӱсын пуэт? Мыйжын тамак мешакем ярсенат шуктен, —
веле
мане.
Асет адакат ала-кузе аптыранен-чытырналтен колтыш, кидше гыч пӱтырен
шуктыдымо
сигаркыжат мучыштен возо. Вӧдыр шергакан тамак чывыштышым тунар чаманен
колтыш.
— Э-э, шогылтат шол! Пӱтырашыжат але тунемын шуын отылыс, — иралтын
пелештыш.
Вара кумылжо пушкыдеме: шкежат шупшаш тӱҥалмыж годым, сигаркым пӱтыраш
тунемшыла, шагал толашен мо? — Кондо, пӱтырал пуэм.
— Ок кӱл... Уке-уке, мый шкеак, — Санюкшо мугыматале.
— Йӧра, вучалте, сомылем ыштемат, пырля пӱтыралын, шупшылына...
Вӧдырын куштылемын толмекше, Санюкет шкеак шомакым лукто:
— Пешак пӱтыра мо? — йодылдале.
— Могай ия лемым таче пукшышт гын? Чыташат ок лий, — манын, Вӧдырат
йолташыжым
ласканрак ончале. Кеч-мо гынат, пырля кушкыныт, ик ял гыч улыт. Ала
фронтыштыжат
эре пырля лияш логалеш. Тугеже икте-весым шӧрын ончен кошташ шотлан ок тол.
— Мый гын ик совламат шым подыл, — Санюкат лыпланымыла коеш, кумылзакын
кутыралтен колтыш.
— Мом пуымым кочман тудо. Уке гын, йолым шуйдарен возат, винтовкымат
нӧлталын ок
керт. Могай фронт да мойн...
— Тыят ит коч, — садыже пуйто ойлымым ышат кол. Шинчажат волгалтын кайыш,
Вӧдыр
деке чакрак лишеме. — Мыйын мӧҥгӧ гыч налме сукара эше ятыр кодын, коштымо
мераҥ
шыл, пелтыме ӱй уло.
— О-о, тый тугеже иле-е-ет, — шыргыжале Вӧдыр, а шкенжын кумылжо уэш
чымалтын
кайыш: "Ужат, тудын чыла уло!" — ала кӧранен, ала сырен шоналтыш.
— Тыланетат сита, — малдале весыже.
"Айда шкеак иктаж лукышто шолып мӧзгӧ мераҥ шылетым, логарешет гына ынже
шич!" —
маннеже ыле, но йылмыжым пурльо. Чонжым эпере тарватымыже ыш шу.
— Йӧра, тамакетше куштырак? Пу-ян, шупшына, да малаш каяш кӱлеш, — веле
мане. —
Эрла капитанна пасушко наҥгаяш сӧрыш, адакат мландым пургедыкташ тӱҥалеш
чай.
Санюкет адакат ала-молан лӱдмыла лийын колтыш, шеҥгекыла чакналтыш. Йӱкшат
пыкше
гына лекте:
— Мыйын... Тамакемже... Тыланет ок келше чай, — мугыматале.
— Ала тамакетшат тыйын лӱмеш гына шындыме? — Вӧдыржӧ ӧрын колтыш.
Санюк ак-мук лийын шогалын, ӱмбакше ала-кузе шишланен онча.
— Кондо, кондо, ит чамане, — Вӧдыр кидшым шуялтыш.
Санюкет адакат кок-кум ошкыллан шеҥгеке лие. Тамака мешакшым оҥ пеленже
ӧндалын
кучен.
— Тый мо?..
Санюк кенета ик-кок гана тӧршталтыш, Вӧдыр ончылнат лие — шинчал мешак ман.
Шинчашкыже, ала-кузе сӧрвален, кӱчызыла ончале, кидшымак пӱтырен кучыш да
пеле
йӱкын ойлаш тӱҥале:
— Вӧдыр, колат... Тамакше мыйын тыглай огыл...
— Мо, тамак эше могай лийын кертеш?
— Манамыс — тыглай огыл... Умылет?
— Нимат ом умыло. Айда пу, мом чаманенат. Мыланем кеч-могаят йӧра, тамака
дене
гына ӱпшалтше да шикш лекше.
Вӧдырын чытыш пытыш. Санюкын кидше гычак тамака мешакым шупшыл нале да
сигаркым
пӱтыраш пиже. Мом тудын дене модын шогаш?
— Чынак, ачатше тӱен огыл, а йоҥыштенак колтен ала-мо: шӱраш гай тыгыде...
Санюк нимом пелештен ок керт. Ӱмбакше ала-кузе ӧрткен онча, шинчам
пашкартен,
умшам карен веле шога.
Вӧдыр чатка сигаркым тымашмешке пӱтыралят, тулым пижыктыш. Шупшыл шуктыш ма
уке,
тунамак пич каен кокыраш тӱҥале. Нимо денат чарнен ок керт, чурийже мучко
шинчавӱд йорге йога. Сигаркыжат йол йымаке мучыштен возо.
— Тый... Тый мо, Вӧдыр? Мо лийыч? — Санюк, койын-койде, шеҥгеке чакна, теве-
теве
омсашке пыжалтын возеш.
— Мый... О-ок, кхо-кхо-кхо!.. Тый мыланем, кхӧ-кхӧ-кхӧ, мом пуэнат? — Вӧдыр
пелешткалаш тӧча.
— Маньым вет... Тыглай огыл... Пурыс ден чай чеверым ешарыме, — солныш
пылышыжлан.
— Мо-о? Кузе-е? Молан?!
Вӧдыр иканаште кокырымыжымат чарныш, Санюк велыш шӱтышашла ончале.
— Во-от кузе улма-аш...
Шоктен ыле: фронтышко каяш огыл манын, южышт лӱмынак кидыштым я йолыштым,
винтовко йытырым лустра дене вӱдылын, лӱйкалат, я окмакла кояш тӧчат. А
тиде, Лашка, теве могай йӧным шонен муын?!
Вӧдыр пӱйжым шотыр-р мурыкталят, малыме барак велышке лектын каяш тарванен
ыле,
Лашка Санюк ӱмбакше изи пийла кержалте. Кидшымак руалтен-пурлын кучыш.
Ажгыныше
гай чурийже шучкын койын колтыш.
— Вӧдыр... Вӧдыр... Юмо гай лий!
— Мый тыланет тыгай Юмым ончыктем!
— Ит чого!.. Иктак кошарте!.. Нигӧлан ит ойло... — пинеге гаяк йыҥыса. Вара
ньюмызге эркын сукен шинчаш тӱҥале.
— Кораҥ, йырнык!
Вӧдыр уло шыдыж дене кидшым шупшылят, ончылныжо кугырген шинчыше пошкудыжым
шижде-годде кемйолжо денак чумал колтыш. Садыже ужава гай шарлен возо.
Нерлужо гычак логалын улмаш, вӱр кышкалалтын йогаш тӱҥале. Тӱнчыгышашла
лорге шӱлен кия.
Вара кенета шучко йӱкын кычкырал колтыш:
— Крагу-ул!.. Пу-уштыт!.. Полшыза-а!
Кузежым-можым, мо лийын кайымым, мом ышташ кӱлмым Вӧдыр ыҥлен-акленат ыш
шукто —
офицер койылалтыш.
— Мо тыште тыгай, а?! — карал шындыш.
Ондак вӱр вузык кечкыж кийыше Санюкым ончале, вара Вӧдыр век писын гына
савырныш. Кидше кобурышкат возын.
— Та-ак... Фамилиет? — Вӧдырым шӱтышашла ончале, вашмутым вучен шуктыде,
омсашкыла лийын, талын кычкырале:
— Дневальный! Мый декем!
Кок дневальный тыманмешке толынат шуыч.
— Арестоватлыза! — офицер Вӧдыр велышке кидшым лупшале. — А тидыжым —
санчастьышке!
Тыге Вӧдыр Лашкалан верч Йошкар-Оласе сборный пунктыштак азапышке логале.
Но,
пиалешыже, гаупвахтыште ту йӱдым гына эртарашыже вереште — эрлашыжым
эрденак командыштым, поездыш шынден, Озаҥ велыш наҥгайышт. Умылкалаш ӱжыт,
шоныш, чылажымат рат дене каласкален пуаш лийын ыле. Но тыгай шыгырыште
тудын нерген ала монденыт, ала кӱлешланат шотлен огытыл улмаш. Лашка
Санюкым тылеч вара ыш уж.

10

— Вӧды-ыр! Вӧдыр, манам!.. Кушто улат? Куш адак йытыгынет?! — шыде йӱкеш
шарнымаш ярымже кӱрылтӧ, мундырала пӧрдын каен товаҥалте.
Шкеже витле ий утла ожнысо гыч тышке, шке пакчашкыже, тиде илышышке толын
шогале. Шоҥгыжо почешыже лектынат шуктен улмаш, пакчагапка воктенак шога.
Тиде вувер
деч утлаш огыл, ик ошкылымат ӧрдыжкӧ тошкалаш уке, ваҥенак коштеш.
Но ты гана ала-молан ватыжлан пешыжак ыш сыре. Тыгай йырнык жап-шарнымашыж
гыч
утарен-шупшыл лукмыжлан йывырталме гай веле лие.
— Мо?! Мом тынар тужат?! Тыштак улам, — садак келесырын, иралтшыла
пелештыш.
— Иктаж-кушко логаретым сакен лектын каяш ит йытышне!
— Ит туж, манам! — ынде сыренрак руале.
— Кычкыраш толын кайышт. Кугуер дек машина наҥгая, манеш. Пайремыс таче! —
ватыже тугак мӱндырч кычкырен шога.
"Мо-о? Кычкыраш толыныт? Пайремыш?.. — ӧрын шоналтыш. — Кушко, могай
пайремышке?
Тиде шоҥго карта йӱдыгашак тӱҥалын мо?" Вара веле вуйышкыжо кенета кроп!
толын
перныш: чынак, тачыже пайремыс! Сеҥымаш кече! Кузе монденже? Йӱын-йӱын,
ынде шке
йӱдыгаш тӱҥалын, коеш.
Кожганен, тунамак суртшо велыш тарваныш.
Пӧртышкӧ пурышат, кӱварвалне шала кийыше вургем ора гыч сайлыкеш чийыме
пинчакшым, галифе йолашыжым шупшыл лукто. Тидыжымат, тудыжымат эҥертышан
пӱкеныш сакыш. Вара юмылук гыч изи пу яшлык гайым лукто. Тудат сар годсак,
ту жап гычак
суртыштыжо ила — Таняжын чеверласыме годым пуымо пӧлекше. Леведышым почын,
ӱстембал покшек оранек кумыктыш. Медаль ден орденже-влак шорге ястаралтын
возыч.
Вара саде ора гычак ош порым да шинельже деч кодшо сукна ластыкым налын,
кажныжым ниялткален, савыркален-савыркален эрыкташ пиже.
Сар деч вара нуно ала-мыняр идалык Росковин шондык пундаштыже шовыч дене
вӱдылмаште киеныт, тӱкенат огыл. Но икана чытен кертын огыл. Тидыже
Сеҥымашлан нылле
ийым палемдыме годым ыле, векат. Клубышко пайрем касыш миен лектын (ту
ганаже
ала-кузе тӱвыт айык лийын), ончалын-шекланен колтен — фронтовик-шамычет
пешак
шагалын кодынытыс! Шукышт вес тӱняшкат йолташышт деке каеныт, илыше-влакше
эртак
туешке лийыныт, тыгай пайрем годымат суртышт гыч лектын коштын кертын
огытыл.
Тунамак сарын почшым гына ужын кодшо-шамыч юбилей медальыштым, тӱрлӧ
значокым
пызлыгичке орлаҥге гай пижыктен пытарен, йолдыманден, оҥым веле кадыртен
коштыныт. Садлан Вӧдыр чытен кертын огыл. Тунамак мӧҥгыжӧ куржын да чыла
наградыже-влакым пижыктен кӱзен. Ял калыкет ужын колтен гын, ӧрын, шинчам
карен. Тудын деч
шуко орденан-медалянже ялыште гына огыл, колхозыштат уке дыр. Кум Слава
орденжак
мом шога!
Тылеч вара тудым э йыгыжтараш тӱҥальыч вет. Ик гана газетышке снимаен каят,
вес
гана телевидений, радио гыч толыт, школышко тунемше ӱдыр-рвезе-влак дене
вашлиймашке ӱжыт. Тутыш сар корныжым шарнаш, каласкалаш йодыт. А тудын
южгунамже тиде
шучко жапым ушештарымыжат ок шу. Так сӧй пасуэш кодшо йолташыже-влакым
шарналта,
шинчавӱдшӧ толеш. Тыгай чапле пӧръеҥ-влак, могай тале, чолга, самырык-влак
тушан
киен кодыныт! Тылеч вара моктанчык койышыжлан, наградыже-влакым сакен
лекмыжлан,
шкенжым ала-мыняр пачаш вурсен-ятлен пытарен.
Варажым ала-кушеч мӱндырчын кычал толыныт гынат, ала-мо семынат сӧрваленыт
гынат, снимаялтмымат, тӱрлӧ вашлиймашлашке коштмымат чарныш. Эркын-эркын
"кугу кумылан кугыза деч" кораҥыч, мондышт.
Медаль-орденже-влакым эрыктышыла, кажныжым кунам, молан, кузе да кушто
налмыжым
шарналтыш. Вашкыде, пайрем вургемым чийышыжла, Вӧдыр эркын лыпланыш,
мокмыржо
нергенат мондыш. Шӱм-чонышкыжо вес кумыл шулдыр возо: вашке тудо йолташыже-
влак
дене вашлиеш. Пырля шинчын подылалыт, салтак йолташыштым уштат, эртыме
корныштым
шарналтат. Сар уштыш-влакым ушышт дене уэш нушкын-куржын эртат. Тушто,
пайрем
ӱстелтӧр коклаште, нуно, фронтовик-влак, чылан эн лишыл родо гай лийыт.
Салтак
келшымаш кыл эн пеҥгыде, маныт вет: чыланат иктӧр, ик шижмашан, ик кумылан
улыт.
Тыге мутланен, пайремлен, чоныштым луштарат, кумылыштым кандарат, вес тыгай
йотке кузе-гынат илен лекташак шонен, чеверласен шаланат.
Вӧдырын чиен шогалмыжлан Роскови пӧртышкӧ пурыш.
— Ямдылалт шуч мо? — ыштале.
"Пайремланже тый пеш чулым улат, тӱня тӱрышкат каяш рат улат", — маннежат
ыле,
но чытыш. Тыгай кечым эрденак локтылмыжо ыш шу. Марийже гын ӱмбакше ышат
ончал,
йӱкымат ыш лук. Кирзе кемжым лустра дене йыген шинча. "Йыге, ит йыге —
тоштым
садак уым от ыште", — ӱдырамашын сотарыме ойжо умшавомыштыжак шолеш, но
шомакумдыжым воляш ок колто.
— Нимом отат пурл мо? — уэш йодылдале. Шкенжым тыматлын кучаш тырша.
Марийжылан
могай тиде кече — умыла. Тудын шумлык таче чылажымат шӧраш лиеш. — Зик теве
ливыр соктам колтен. Ачий йӧрата, мане.
Вашеш адакат ик йӱкат уке. Вӧдыр ала ынежат кутыро, ала теҥгечсыжлан
йӧндымӧ,
садлан йӱкым ок пу. Тудо тугай вет: кастене ала-мо семын ора, толаша, эрлан

шӧрла да, ик йӱк лукде, пелешташ тоштде, шып гына вакшышыштыже кия я
суртпече
коклаште кок век ӱмыл гай койын коштеш. Шотшым, вожылмым чылтак йомдарен
шуктен
огыл, векат. Языкшым тыге касара, лиеш: семынже орлана, ойгыра, шкенжымат
шудалеш дыр.
— Тол, мокмырешет ик чаркам темалтем. Пайрем лӱмешет Зик лӱмынак костенечым
колтен. — Росковиже таче марийжылан саяк лийнеже. — Шкешт толын огыт керт.
Садыште
паша пешак шуко, манеш.
Вӧдыр Росковижым ала-кузе ӧрмалгышын, йолт! веле ончал шындыш. Тиде шоҥгым
умылаш ок лий: я шудалеш, я эмрата. Теве чаркамат темалтыш. Ӱстембак соктам
пӱчкеден оптен, шоганым эрыктен пыштен, киндым шулын, кружкаште —
кӱчымторык. Чылажат
Вӧдырын йӧратымыже. Пала. Тынар ийым пырля илат да.
— Айда, тол, тол. Костенеч деч вуйым савыраш ок йӧрӧ. Мыят пайрем лӱмеш
пыртак
пырля подылам, — ыштале шоҥгыжо.
Вӧдыр, йӱк лукдеак, ӱстел воктек миен шогале. Ала-мом шоналтышын койо. Сӧй
пасуэш кодшо йолташыже-влакым шарналтыш, витне. Вара келгын шӱлалтышат,
йолан чаркам
налын, шалт ястарыш. Сокта пӱчкышым да шоган падырашым налын пурылдале.
Почешыже
кӱчымторык дене шӱкалят, омса дек тарваныш.

11

Ялышке толын лекмекше, Вӧдыр деч иктаж кум ий вара гын веле, Лашка Санюк
тудын
дене кечеш ала-мыняр гана саламлалтын, кутыралташат тӧчен. Но Вӧдыржӧ тудым
кажне гана кораҥын эртен: ны кутырымыжо, ны колыштмыжо шуын огыл.
Санюк ондак пасу ороллан шогылто, пӧръеҥ вуйжо дене комбо-влакым поктылын
кошто.
Тазалыкше тудын неле пашаш лунчыргеныс. Пуйто фронт гыч моло пӧръеҥ-влак
сай-таза пӧртылыныт, курортышто веле лийыныт. Эре шокшырак, куштылгырак
верым кычалын
шол. Варарак фермышке имне дене кургым шупшыкташ, терысым лукташ тӱҥале.
Лачак
пенсийышке лекмыже вашеш ферме вуйлатыше мартеат кушко вет.
Адакат чылаштым "чиялтыш" — пенсийже южо фронтовик дечат кугурак лие. Яллан
ик
эн кугу пӧртым, вич луканым, нӧлтен шындыш, ӱдыржылан олаште кооператив
пачерым
налын пуымыж нергенат моктанен кошто. Эргыжат техникумым тунем лектат,
олашак
кодо. Ала-кушто стройкышто ышта, манеш, ялышкет ынде шке машинаж дене толын
коштеш.
Ик икшывыжат ялеш илаш ыш код: Лашкамыт кушто тамлырак да кушто шокшырак —
палат. Лавырам тек весе-шамыч нӧштылыт: киндым куштат, вольыкым ончат, а
нуно кугу
ӱстел коклаште ямдым авызлат. Илен моштышо тудо ила: ӱй ден мӱй гай. Илыш
огыл —
мӧр пеледыш. Поснак кызыт тыгай-шамычлан путырак вольна.
Лашка Санюк ынде вуйым нӧлталын. Осалым шижын, чоя кишке колышыла койын кия-
кия
да, вий-куатым погалтымек, уэш ылыжеш. Тудат тыгаяк. Тымарте ӱҥышын койын,
вуйжым эре кумык чыкен, йол йымакше ончен коштын гын, шке шотшо дене пуйто
эре
шӧртньым кычалын, кызыт ынде еҥ шинчашкат тура ончалеш, тореш шомакымат
пелешташ
ок аптыране.
Поснак сар жапше нерген ушештараш тӧченыт гын, ӱҥышет помышыж гыч ӱшымат
лукташ
ямде лийын. Ойлен, пуйто тудым йоҥылыш судитленыт, тынар ий чодырам
руымаште,
мланде шӱйым лукмаште арам орланен. Тыге ала шкенжым, ала еҥым ӱшандараш
тыршен,
яндар лӱмнерым сулен налаш ала-момат пуаш рат лийын.
Калык ончылно пуйто Вӧдырым ужынат-колынат огыл, вара веле, кораҥын
кайымекше,
почешыже воштылын кодын, манеш. Но кунам коктын шинчаваш лийыныт, Лашка
Санюкетын лӱддымылыкшӧ тыманмешке ала-кушко йомын: вуйжым кумык чыкен,
шинчажым шылтен, саламлалтшын, тӱрвыжым шӧрын ыштен, пыльгыжшын койын.
Чалемше чока шинчапунжо шеҥгелан намысшым шылташ тӧчен. Вӧдырын гын кажне
гана тиде пышткойшын
шинчашкыже тура, лишыч-лишыч ончалмыже шуын.
Лашман тукым тугай шол: шкеныштым эре ушанраклан да чояраклан шотлат.
Тидыже нунын вӱрыштыштак, товро. Но Вӧдырын шыде-ӧпкеже тудлан тунар огыл:
айда, илат
огыла. Лашка Санюк алят шке языкшым ынеж касаре, умылен ок керт, ала
умылымыжат
ок шу. Садланак Вӧдырын кӧргыштыжӧ тынар ий шыде тул озалана. А тудо вуйым
веле
нӧлта: эркын, чоян, койын-койде, моло дене тӧрак лийнеже. Эше ойлен коштеш,
манеш: сар еҥ-влак дене ала-момат ыштылын пытарен, ала-могай туткар-
азапышкат пуртен. Тудлан туге пӱрен гын, титакан мо?
Туге шол. Икте чолак лийын, весе чояж дене илыше кодын; икте вуйжым
йомдарен,
весе ӱяк-мӱяк мындырланен илен... Уке шол. Сар титакан огыл, нечыве
чылажымат
тудын ӱмбаке кусараш. Айдеме ала лӱмынак, ала эпере йоҥылыш лийын, языкыш
пурен
гын, тудо шкежак веле титакан.
Вӧдыр вес чыным пален. Шкенжыным, сӧй пасуэш вуйым пыштыше, иза-шольо
салтак
шӱгареш кодшо салтак йолташыже-влакын чыныштым. Вет чыланат тунам ӱшаненыт:
сар
деч вара еҥ-влак ваш-ваш келшен илаш, шер теммешке кочкаш, сайын чиен
кошташ
тӱҥалыт... Ны икте-весылан кыжганымаш, сырымаш, ны ондалкалымаш, еҥ кӱшеш
илаш
тӧчышӧ ок лий. Темше мӱшкыр веле огыл, шӱм-чоныштат волгыдо, ласка лийшаш.
Сӧй
тургым коклаште, пычыриклан лӱйкалымаш тыпланымекат, тидын нерген кунар
кутыркаленыт, шонкаленыт.
Садлан тиде чынлык верчат Вӧдыр Лашка Санюк гайым проститлышаш огыл. Тиде
чынлык
верчат вий шутымо семын тачат кредалман, тӱрлӧ шапшаклан тудым амырташ
пуыман
огыл.
Кенета Вӧдырын шӱм-чонжат чытырналтын чымалте, кидкопа шкеак мушкындышко
чумыргыш. Лач тунамсыжлан, пуйто засаде мучко шып команда чоҥештыш:
"Ямдылалташ!"
Капка ончылнак машина мӱгырымӧ солнен кодо, тунамак яндар-чарга йӱкын "тӱт-
тӱӱт!" сигыралтен колтыш. Вӧдыр, капкам почын, уремышке лектын шогале,
пинчак урвалтыжым шупшыльо, чал вуйжым ниялтыш. Машина кузовышто еҥ-влак
ятырынак койыт:
шинчатат, шогатат. Утларакше самырык полко, нунын коклаште илалшыракышт эре
шуэмыт-ла.
Вӧдыр, куанен, кидшым ала-молан лупшалят, машина велышкыла теве-теве куржын
колта. Чоныштыжо тугай куштылго-ласка. Кузовышкыжат, самырык годсыжла,
кудалмаштак
тӧрштен кӱзен кертеш, шонет. Кыч-куч веле койо, машина воктенат лие. Чевер
кече
гай шыргыжеш, шинчаж дене палымыже, иктаҥашыж-влакым кычалеш. Тудланат
вашешыже
шыргыжыт. Ош тувыран кок самырык рвезе кузов тӱрыштак вашеш кидым шуялтен
шога.
— Иктажше тӧрштен волыза, тиде шоҥго картам каҥга кутанже гыч шӱкалза, — еҥ
кокла гыч оралгырак-кычыка йӱк шоктыш.
— Кӧ тушто пашымла? Тый мо, Рывыж Йыван? — Вӧдырат вашешыже чолган
кычкырале. —
Утыжым пышталтенат гын, чечас волтен кодена.
Кузовышто шогышо-шамыч шу-уге воштылын колтышт. Но тунамак гармонь йӱк
шергылте.
Рывыж Йыванет самырык годсыжлак, койышланен-кадыргалтен, латкок басан
гармоньжым
шупшыльо, пошыжо шонанпыл гай тӱрлӧ тӱсын волгалте. Вӧдырын гаяк чал вуйжым
шийын-тойын волгалтше гармоньжо ӱмбак пышталалят, "Прощание славянки" семым
шергылтарыш.
Но кенета ала-мо лийын кайыш: пайремыш тарваныше еҥ-влакын шыргыжше, весела
чурийыштым пуйто шем пыл петырыш. Чыланат шыпланышт, Вӧдырын вуйжо ӱмбач
ала-кушко
шеҥгече ончат. Рывыж Йыванын гармоньжат ала-кушан шӱртньышыла ньырек-ньорек
сигыралтышат, пич каен тӱпланыш.
Вӧдыржӧ, ӧрын, шеҥгекше ончале. Вара салтак годсыжла верыштыжак роштке
савырнен
шогале. Урем дене Лашка Санюк лудо гай лодыртата. Тудат пайрем вургемым
чиен:
ӱдырамаш юбко гай лопка галифе йолаш, чолгыжшо хром кем, мешак гай вольна,
кужу
шокшан пинчак... Тудыжо Гриш эргыж деч кодын чай.
Вӧдырын кӧргыштыжӧ адакат ала-мо тугай ик турашке мушкындо гай чумыргыш да
пеҥгыдемын турташ тӱҥале. Капше мучко иканаште тугай вий кышкалалте — чыла
сеҥа,
нимо тудым чактарен, чарен ок керт. Шӱм-чонжо азап лийшашым але ончылныжо
тушманым шижеш гын, эре тыге.
Ӱмаште лач Сеҥымаш кече вашеш тудым эмлымверышке поген пыштышт, пайрем
кечымат
туштак киен эртарыш. Лашка Санюк тунамет моло дене пырля пайремышке коштын,
манеш. Чылт шкетынжак миен шогалаш лӱдын чай, пеленже мӧчырес Гриш эргыжат
лийын.
Садыже туштет чыла еҥ ончылно оҥым кадыртен коштын, манеш. "Тый молын гаяк
айдеме, тугаяк гражданин улат. Тыйынат чыла прават уло... Сеҥымаш кечымат
пайремлаш", — ойлен ачажлан.
Тунам, эмлымвер гыч толмекше, Вӧдыр тидым пален налынат, моткоч сырен.
Рывыж Йыван денат чотак вурседылын. Кузе, молан укеж шеҥгеч тудо Лашка
полкылан моло дене пырля пайремышке миен, оҥым кадыртен кошташ эрыкым пуэн?
... Машина шогымо велышке, киен кодмо деч лӱдын, вашкен толшо Лашка Санюкет

Вӧдырым ужат, эркышныш. Пырысын гай пыльгыж-кӱпнышӧ шинчажым ӱмбачше огешак
кораҥде. "Теве, икана миенат, адакат тарванен? Казам ковышта пакчашке пурто

шол..." — Вӧдырын кӧргыштыжӧ ынде шыде пуш оварен ташлаш тӱҥале. Тудат
шинчажым
ыш шылте, пеле кумалтен ончен шога, пуйто салтакысыжла, тушманым шке
велышке кунарлан кондаш лиеш, шеклана, прицелыш кӱта.
Лашкатын ошкылжо койынак эркышна, йолжо тӧр верешак шӱртньылеш. Пыльгыж
шыргыжмыжат лӧчката чурийыштыже шулен йомын, вынер гай ошемын. Вара ала-
кушко миен
тӱкнымыла кенета чарнен шогале. Шинчаже подкиндыла шарлыш. Вӧдырын пурла
кидше
шижде ӱлыкӧ лупшалте да эрдыж мучко мунчалтен кӱзен кайыш. Пистолет калтам
кычалешыс! Лашка Санюкетат тидым тогдаен шуктыш, векат. Но тунамак вашешыже
кочын
койдарен шыргыжалме гай ыштыш. "Кызыт ынде жап тугай огыл, Юмылан тау.
Ӱштыштӧ
кечыше кобуретат уке-ла", — ойлен пуйто семынже. Да — вашке гына, уремым
вес велышкыла вончен, прогалышке пурен каен йомо. Пуйто пайремышкат вашкен
огыл, а
эҥер серышке миен толаш веле хром кемжым тыге эрыктен, йытыраен шынден,
яндар
вургемым чиен.
Вӧдырат, келгын шӱлалтен, йол йымакше чошт шӱвалын, машина велышке
савырныш.
Рвезе-влак, кок кидше гычат кучен, кузовышко вушт гына нӧлталын шогалтышт.
— Каче-шамыч, мыйым саде Рывыж Йыван деке колтыза-ян. Ончыктем мый тудлан
шоҥго
картам, — веселан манят, еҥ-влакым шеҥын, Вӧдыр йолташыж велышке тарваныш.
Тунамак машина, тӱтӱ-ӱтшым пуэн, верже гыч тарваныш. Еҥ-шамыч, икте-весын
вачӱмбакышт кидыштым пыштен, ӧндалалтын шогальыч — ик еш гаяк улыт.

12

Эҥерсола кундемысе ныл ял кок пайремым, Сеҥымаш кечым да Пеледышым эртараш
эре
тышке, Ердӱр куэрлашке погына. Верже тыште, ойлыманат огыл, путырак келшыше-
ла —
узьмакысе гай. Кукшо, тӧр-топ вер, а йырваш эртак куэрла, воктенак —
Кугуер, южшо — шӱлен от тем. Май пайрем вашеш ош куэрлат мотор ужар
сывынжым шаралтен шогалеш — йомакысе кугыжанышыш логалметла веле чучеш. Сар
деч ончычшо тыште кожеран-пӱнчеран кугу чодыра гӱжлен шоген. Но кугу йӱштӧ
годым, неле сар ийлаште,
тудым руэн пытареныт. Куэрла гына ала-кузе, тунам изи лийынат, витне, утлен
кодын.
А пайремжым эре ик верыште, волгыдо, чатка аланыште эртареныт. Покшелныже,
артист-шамычлан чӱчкалтен тавалташышт каньылырак лийже манын, лӱмын сцене
гай уло.
Тораштат огыл — волейболла модмо вер, туштак кок тур вуйышко пыштыме пырня.
Тыште талырак-шамычет вийыштым тергат: кӧ кӧм мешак дене пырня ӱмбач
ондакрак лупшалын волтен шуа, тудо сеҥышышке лектеш. А ик кужу меҥге
вуйышко тӱрлӧ сатум,
модышым сакалтылыныт: кӧ писынрак кӱзен шуэш — мом шона, тудым налын
кертеш. Ик
ял ден вес ял рвезе-влак кандырам шупшын але имне денат таҥасеныт.
Но кызыт имньыже ынде колхоз мучкыжат кок-кум вуй кодын гын? Пенсийышке
лекмыж
деч ончыч Вӧдыр вич ий чоло конюхлан шогыш. Тунам ик ялланак латшым имне
ыле.
Ынде "ыле" веле шол, манмыла, пӧръеҥ ден имньылан кызыт почет пытен.
Варарак велосипедым кушкыж шинчын таҥасат ыле, тудат мондалтын. Самырык-
шамычлан кызыт мо
кӱлеш: логарым темаш да иктаж "мотор саскам тамлен ончаш", але вӱр вузык
лиймешке, кредалаш... Алан кок велне машина-шамыч шогеныт: тыштыже
пурлашат, подылашат
чыла лийын.
Вӧдыр улыжат ик пайремым гына пайремлен, шкенжыланак шотлен. Тудым калыклан
кондаш, вашкерак лишемдаш ны вӱржым, ны илышыжым чаманен огыл. Тудын верч
мочол тазалыкшым, рвезе вий-куатшым пуэн!
А моло пайремже так, йолагай полкылан каналташ да йӱын-кочкаш амал веле.
Октябрьже пайремат огыл, тамыкыш шӱкалше кечет веле улмаш; Кандашымше
мартшым шуко
элыште огытат пайремле: Совет Армий кече ыле — тыгайже ынде укеат. Ӱярня,
Рошто,
Семык, Сӱрем гай тошто пайрем-шамычым шарналтышын койыт, но нуныштым
ожнысыла
шот дене эртаренже моштат мо? Э-э, мом ойлаш...
Сеҥымаш кече — вот тиде пайрем гын, пайрем! Курым-курымашлык, кеч ала-кӧмыт
толышт: демократ ма, коммунист тӱча ма — садак тудо калык шӱмыштӧ илаш
тӱҥалеш.
Тиде темдыме ситмыж Саня пала вет, могай таче кечыже — шарна. А шке эрденак
тыгай шапшак пашалан пижын — тьфу! Эше пырля пайремышке мияш тарванен — ок
вожыл
вет, тегыт шӱргӧ!
Машина Ердӱр куэрла тӱрышкӧ толын шогалмеке, Вӧдыр молгунамсыжла Рывыж
Йыван
йолташыжлан волашат ыш полшо — ты сомылым рвезе-влаклан ӱшаныш. Эрдене
Лашка Санюк дене вашлиймашыж деч вара алят лыпланен ок керт, Йыванже гын
эрденак согайымакше сайынак пыштен шуктен улмаш. Тудо тугай: логар аҥышке
логалеш гын, йылмыже
тӱргочат рудалтеш, лу пачаш эре иктымак тӱяш тӱҥалеш гын, йыгыжтаренак
шукта.
Пайрем "ӱстел коклашке" шичме деч ончыч пыртак йоҥгешташ манын, Вӧдыр
куэрла
коклашке пурен йомо. Тыгай чечен верыште гына рвезе-реза шошын койышыжым
ужаш,
ныжыл пушыжым, тамжым шижаш лиеш, пожале. Йырваш тунар волгыдо, яндар:
мландӱмбалым ужар шаршудо леведын, пушеҥгылаште нӧрӧ лышташ шарлен. Тыгай
годым поснак
илымет, куанымет, уэш самырык лиймет веле шуэш. Шоҥго улметымат мондет-ла.
Вӧдырын илышыштыже теве эше ик оҥго шергашлалтеш. Ты кечын тудо кажне талук
еда
пуйто ала-могай иктешлымашым ыштен — илыш оҥгетын кок мучашыжым иктышке
ушен.
Тиде шонымаш вуйышко ала-кузе шижде-годде толын лекте да, ӧрын, йоҥлымо гай
лийын шогале.
Тыгай волгыдо кечын тетла шкетын коштмыжо, шке шонымашыж дене кодмыжо ыш
шу. Эркын пайрем алан велышкыла савырныш. Йол йымалныже кыж-гож-гож
муралта. Вичкыж
регенче, тошто лышташ дене леведалтше ужар нӧрӧ шаршудан шартыш, да
мландыжат
тудлан чонанла чучыт: вийым пуат, кап-кылым рвезештат, чон кумылжым
куштылемдат.
Пӱртӱс, тӱня илыш у вий дене ылыжеш, юарла.
Кӱкшӧ сценыште кужу ӱпан кок рвезе гитар почеш ала суасла, ала чувашла
мурат.
Ончылныштак пӧръеҥын гай йолашым чийыше ӱдыр-влак, шӱешышт, оҥешышт,
кидвургеш
ший-шӧртньын чолгыжшо кӱртньӧ шинчырым да мойн сакалтыл пытарыше рвезе-влак
кадыргылыт. Вӧдырмыт самырыкышт годым вес семынрак койышланеныт, утларакше
марла
тывырдыкым куштеныт. Ӱдыр-рвезе-влакшат икте-весышт ончылно тыматлынрак,
ӱҥышынрак кояш тӧченыт. Вӧдыр семынже шонкален, эркын гына шыпак эскерен-
ончен ошкылеш. Еҥ-влак, тудым ужын, орден-медальже-влак чолдыртатымым
колын, корным пуат.
Туге-е, пайремжат ынде ожнысыла ок эрте. Тунам сельсовет председатель да
мойн
саламлыме мутым ойленыт. Кажне фронтовикын лӱмыштым ушештарыде коден
огытыл, вара могай-гынат пӧлекым кучыктеныт. Сеҥымашлан нылле ийым
палемдыме годым кажныжлан пайрем сий шотеш кок кило сокта ден ик кленче ошо
гыч пуышт. А кызыт... Ны
порын шарнен ойлымет, ны пӧлекет... Южышт могай пайремышке чумыргымыштымат
огыт
шарне докан. Жап эртыме семын саржат мондалтеш, фронтовик-шамычынат
чаплӱмышт
шапалген вудакаҥеш-ла.
Йӧра эше ялыштыже нуным шотеш пыштышынак койыт, а Моско гай кугурак
олалаштыже
мо ышталтеш? Фронтовик ветеран-шамычым нимоэшат огыт ужыс! Автобусышто мойн
верым пуымо олмеш, корнет гыч шӱкал-тошкен эртен каят. Пазарыште боевой
орден ден
медаль-шамычым ужалкален-наледат. А нуным яра, такеш пуэн огытыл, кажныже
сар
пуламыреш вӱр дене амыргыше, сулен налме улыт. Памятник-шамычым шалатылыт,
ала-мо семынат койдарат, чонан гайым индырат. О-хо-хо...
Теве тока телевизор дене демонстрацийым ончыктышт — ушетак каяс! Калыкше
мом
тӧча, мо ок келше, ала? Демократий, перестройко... Теве тылат, на ынде:
демократет шоҥго фронтовикым резинке шугынь дене лупша, йол йымакше тошка,
немыч ыресым
пижыктен лекшышт чылаштымат пуштын кышкаш ямде улыт. Ӧрма-аш, кокланже
акырсаманетак толеш мо, манын веле шоналтет. Моско урем дене у фашист-шамыч
кечывал кече
денак кычкырлен, орадыланен коштыт. Тиде — фашизмым сеҥыше элыште!
Шучко сарыштыже кунар калык пытен, мочол неле-йӧсым ужаш пернен, кунар
вӱрым
йоктареныт? Сӧй пасуэш вуйым пыштыше, иза-шольо шӱгарлаште кийыше салтак
йолташыже-шамыч тыгайым ужын-пален кертыт гын, колоткаштышт савырнен возыт
ыле, пожале. "Кузе тыгайышке шуында? Теже, илыше кодшо-шамычше, мом
ончеда?" — маныт ыле
гын, мом вашешта?
Мемнан деч йодын огытыл-ла. Чылажат саде, саҥгасе шем тамган Горбач деч
тӱҥале
шол. Европысо фашизм деч утаралтше эл-шамычын тыгай пеҥгыде ушемыштым
шалатыш,
кажныштыж гаяк тунамак сар пуламыр ылыже. Вара Германийым ужалыш, "Эн сай
немыч"
лӱмым сулен нале. Э-эх, чыла осал пашажым, языкшым ойленат от пытаре! Теве
ынде
шкежат оккӱлышкӧ лектын, шелше волак воктен шинчен кодо. Калык тудыжымат,
перестройкыжымат курымешлан карген.
Вара аҥыра сомылжым чолак кидан Ельцин шуйыш. Тудыжо ондак Горбачетым
поҥгалтарен шуыш, вара Совет ушемым шалатен кышкыш. Адакат ик вере да вес
вере сар ылыже. Тачат мыняр вере лӱйкалат, ваш-ваш пуштедат: Таджикистан,
Чечня... Эше кушто
ылыжеш? Кунар еҥ кӱчен коштеш, икте-весыштыным шолыштыт, ваш-ваш
ондалкалат? А
кӧ корныштлан тореш шогалеш — тушанак лӱэн пыштат.
Вӧдырын пенсийже тылзе гыч тылзышке илен лекташ тымарте ситен, эше икшывыже-
влакланат кунамже полшаш йӧным муын. Кызыт ынде кеч шоҥго вуешыже тудланат
кӱчаш
лектын каяш веле кодеш. Пычырик пенсийжым кок-кум тылзе дене огыт пу да.
Ой,
уке-е, Юмо аралыже... Колен возеш, но тыгайышкыжак ок шу. "Э-эх, илышыжат",
—
манат да йӧра.
Вӧдыр, чытен кертде, йол йымакше чошт! шӱвале. Тунамак пылышышкыже мурымо,
кычкыркалыме, кутыркалыме йӱк-йӱан у-уге пурен кайыш — пайрем содом койын
ылыжеш,
талышна. Шонкален, шӱм-чонжым пуштылын шогымыж дене нимом колын, нимом
ужынат
огыл улмаш, молан тышке толмыжымат монден. "Мо, кушто улам, тыштыже мом
тӧчат?"
— маншыла, адакат йыр шымлен ончале.

13

Куэрла коклаште кажне тӱшкан шке йӧратыме, улак верже лийын. Южышт еш дене
толыныт. Ик велым да вес велым мурымо гыч шоктен, гармонь сем йоҥгалтын.
Вӧдыр, шке тӱшкажым кычалын, палыме велышкыла эркын ошкыльо. Теве тудынат
"ешыже" чумырген шинча. Мландӱмбалан шарен пыштыме газет ӱмбалне тӱрлӧ
кочкыш йӧрвар
коеш, ате-шамыч йолдыманден шинчат. Ик чарка гыч темалтенат шуктеныт ала-
мо.
Туге-е, нунынат тӱшкашт иземын, палынак шуэмын. Лу-лучко ий ожнысырак дене
от
таҥастаре, тунам шукырак лийыныт. Тачыже кӧ ок кой? Мачывуй Ольош уке,
Стопан
Мичук, Танилан Саня... Иктыштым Юмынава поген налын, весышт кудывече деч
торашке
лекташ огыт тошт, кумшышт, ӱмаште Вӧдыр гай, эмлымверыште почаҥыт дыр.
Икшыве
ден вате-шамычат шагалрак койыт. Теве Вӧдырынат шоҥгыжо ынде кунамсек пырля
толмашыже уке: я иктыже тудын коршта, я кумылжо уке...
Газетым шарыман "ӱстелвуйышто" агроном Пӧтыр шинча. Эше самырык, пеҥгыде
марий.
Воктенже — шем шинчан, мотор, чолга Верук пелашыже. Ӱстелвуй шотеш ондак
ачаже,
Микывыр, лийын. Но ынде тудат уке, ончылий пытартыш корнышко, Кӱчыкэҥер
чоҥгашке
ужатышт. Прокоп Васли чаркажым нӧлтал кучен, агронометлан ала-мом пешак
ойла.
Йыгыреак — Тымапи Павыл, "ӱстел" ӱмбакак лап лийын, пӱйдымӧ умшажым пеш
мучыртылеш, ала-мом пурештылаш тӧчен шинча. Какши-кукшо шӱргыжӧ мучко
кандалге тамга-влак шолдра арава гай палдырнат — контузийын кышаже
ӱмырешлан кодын. Пылышыжат
саде шумлыкак пеҥгыде, пытартыш жапыште соҥыра гай коштеш. Садлан кугун ок
кутыро: эре шыпак шке семынже шонкален шинчышыла коеш. Павыл воктене —
Рывыж Йыван.
Тудыжо, шке манмыжла, кум йолан — сареш пел йолжым йомдарен, торчакеш
эҥертен
коштеш. Куэ тӱҥеш эҥертен, вуйжым молгунамсыжлак гармонь ӱмбакше пыштен
шинча.
Чевер пошыжо ок шӱлӧ, да кукшо-вичкыж парняже-влак икшырымын ош паҥгала
ӱмбалне
огыт мод гын, нералтен колтен манын шоналташат лиеш.
Йыван эре тыге: подылмекше, ондак пешак лӱшка, ала-мо семынат орадылана,
кажне
деке пижедылеш, чылаштым йыгыжтарен пытара. Вара ала-кузе трук лыпланен,
шыплана, ӱҥышемын шинчеш. Нигӧм ок уж, нимом ок кол, шке чокшо дене
гармоньжым мурыктылаш тӱҥалеш. Тудыжым чаркам кучаш да кочмыж годым гына
кидше гыч мучыштара
дыр. Мом шокта, могай семым кадыртылеш — йодат гын, южгунамже шкат каласен
ок
керт, пожале. Шукыж годым эртак ойган, кужу семым шуйдара: кушто колын,
кузе чылажым шарна, ала шке гычат шонен луктеш — икгай шоктымыжым иканат от
кол. Йылмыжлан лийынак, лӱмедышат пижын — Рывыж Йыван. Чиялташат путырак
кертеш: курыктылаш тӱҥалеш гын, пылыш мучашет лывыжга.
Моло пӧръеҥ-шамычше самырык улыт, сар деч варасе-влак. Нуным ончен, Вӧдыр
кажныжын ачаштым шарналтыш. Шукерте огыл тиде аланыште, пайрем ӱстел йыр,
пырля шинченыт, а ынде эргышт алмаштеныт. Йӧра, нуно огыт мондо, кораҥын
огыт кошт. Кӱлеш
годым полшашат эре ямде улыт: пуым я шудым кондаш ма, пӧрт леведышым уэмдаш

ма...
Вӧдыр чыла тидым пуйто ала-кушеч кӱшычын, мӱндырч ончен-чоҥештен эрта.
— Вӧдыр чӱчӱ, кушто йомын коштат?
Йӱкым колын, кенета, пурт! лие, мланде ӱмбаке, Ердӱр куэрлашкак волен
шогале.
Агроном Пӧтырет ужын шуктен улмаш, веселан кычкырале:
— Чаркатше тулыкеш кодын шинча.
Павылет ӱстел ӱмбачын вуйжым нӧлтале. Пӧтыр велышке савырныш, но ойжым ала
ыш
кол, ала ыш умылат, йыр ончалын, шинчаже Вӧдыр тура чарналтыш. Кузе-можым
тогдайыш гойо, шыргыжале, воктекше ӱжмыла, кидшым лупшале.
— Йомынжак омыл. Так... Йыр ончалын савырнышым.
Вӧдыр вучымыштлан тауштышыла, шыргыжале. Кумылжат тодылалтын кайыш — монден
огытыл.
— Росковижым пычкемыш клатеш петырен коденат, иктаж йытыра Майрам йӧрыкташ
ваҥен
коштеш дыр, — Йыван шоктымыж лугычак йолташыжым пӱшкылалде ыш чыте.
— Тыланетше эртак тудак гына лийже... Шкендын ошма йога гын, шыпак шинче,
еҥлан
нечыве кӧранаш, — Вӧдырат мыскаражлан тугак веселан вашештыш.
— Йомын коштшылан — штрафнойым! — самырык кокла гыч ала-кудыжо йӱкым пуыш.
— Вараш кодын коштшылан могай штрафной да мойн, штрафнойышко тудым! —
Йыван,
тужвуй, ик мут дечат ок код.
Тудо эре тугай: шке шӱм-чоныштыжо ала-мо дыр, но тутыш мыскарам веле ышта.
Молоецак! Икшыве иктат уке, ватыжымат куд ий ожнак тоен, но садак
вольыкымат куча,
ушкалымат шкеак лӱшта. Пел йолан ман — йыр яллаште чыла суртым тудын оптымо
коҥгаже-влак ырыктат.
Вӧдыр тетла вашешташ шомакым ыш му, тиде йылморгажым сеҥет, ужат.
Шылталенрак,
шыргыжалме гай ыштышат, пулвуйышкыжо сукалтен, пырляшке, "ӱстелтӧрышкӧ"
волен
шинче, чаркажым кучыш.
— Ну, пайрем дене, пошкудо-шамыч. Таза лийза. Ны тыланда, ны икшыве-
уныкаланда
мемнан ужмым ужаш ынжак пӱрӧ. Ачада верч, рвезе-шамыч! Салтак-шамычын
кийыме верышт мамык гай пушкыдо лийже. Сеҥымаш верч!
Кумшо чарка деч вара чылаштынат йылмышт рудалте. Павылат ылыже, моло-
шамычын кутырымыштым шотышко налде, сайынже нимом ок кол, ок умыло гынат,
тутыш коклашке
пура: ойла да ойла, кидшым лупшкедылеш, оҥжым перен-перен колта. Моло-
шамычше,
тудым ончен, йылмыже рудалтмылан куанен, шыргыжыт, иктат ок чаре.
— Значыт, едрит-кудырит, ну шӱшкылтыт, ну ишат вет... Кутко гай веле койыт.
Ну,
шонем, кухньым намиен шукташ пӱрен огыл ала-мо. Вара, шужен шинчыше-шамычым
шарналтышымат, тунар чот сырен колтышым. Уке, манам, тыланда салтак
кочкышым, шиш,
пуэм. Значыт, мый, едрит-кудырит, пулемет деке! Т-а-ак почкаш тӱҥальым...
Ну
нӱжам, ну поньыжам — немчура вуйымат нӧлталаш лӱдын, мланде пелен пызнен
кия.
Кожух гыч шикш-пар гына лектеш, едрит-кудырит...
Ойлымыж дене шкежат тунар ырен каен — картузшым налын, саҥгасе пӱжвӱдшымат
ӱштылал колта. Нуныланат, колышт шинчыше-шамычетлан, ну шокшым пурта вет!
Вашка, каласкален ом шукто, шона дыр, шомак йогынжо ик кутыш гыч весышке
тӧрштылеш:
— Мыйым генерал ӱжеш да йодеш: "Ну, манеш, боец Тимофеев, каласкале, кузе
тый
шкетын немыч ротым чарен шогалтенат?" Мыет, едрит-кудырит, нимаят ӧрын шым
шого,
кузежым-можым чыла рат дене каласкален пуышым. Та-ак ниялтарышым, манам,
тыманмешке йымен возыч. Колышыжо киен кодыч, молышт йолаш пундашешышт темен
куржын
пытышт...
Чыланат рӱжге утен каен воштылыт. Павыл ондакше артиллерист лийын, но
Сталинград
воктене сусыргымекше, кухньо пелен служитлен. Чынжымак чыла тыге лийын
гынат,
иктат огеш ӱшане, очыни. Кузе немыч-влакет йолаш пундашеш темен куржыныт,
кузе
боец Тимофеев генерал ончылно докладываен шоген, ужаш ыле. Тӱрлӧ юбилейлан
да
мойн пуэдыме награде-шамычым шотышко налаш огыл гын, оҥыштыжо Слава орден
ден
"За отвагу" медаль волгалтыт. Тыгайжым сарыште такеш, арам огыт пу.
Шер теммешке воштылын ситарымеке, агроном Пӧтыр мурым тарватыш. Йӱкшӧ
чылтак
ачажын гай: кӱжгырак, тыматле. Мурыжымат ачажын йӧратымым, тошто рекрут
мурым
шуйдарыш:
Чеверын, куэрем, чеверын, ломберем,
Чеверын, сандалмаке пеледышем.
Чеверын, ачием, чеверын, авием,
Чеверын, йӧратыме йолташем...
Мурым чыланат авалтышт, ик куатле-ныжыл йӱкышкӧ ушнышт. Но икте-весым сеҥаш

тӧчен, иктат кычкырен огыл. Подылалме годым чӱчкыдынак тыге тӱргочат каен
колта
шол. А тиде муро Пӧтырын ачажын, чыла салтак-влакым шарныме лӱмеш гимн гай
шоктен.
Йыван гына тугак гармоньжо деч вуйым ыш ойыро, но тиде семымак эркын
шуйдарен.
Муро пытымеке, чыланат икмагал шыпак шинчышт. Кажныже шке шонымаш-шарнымаш
йогынжо дене ийын дыр.
А воктенсе аланыште тыгодымак весела муро шергылтеш:
Ончет шонанпылым — пуйто порсынан
Сӱан годсо пӱгӧ, шым тӱрлӧ сынан.
Тидым ужын, кажне гана
Пеледеш кумылна,
Тӱрлӧ тӱсын, лач тудын семын
Йӱла шӱм-кылна...

14

— Сай улыда, пошкудо-шамыч? Пайремледа?
— Шкеже сай улат гын, тол пырляшке... Тыят пайремышкына ушно, — агроном
Пӧтыр
ӱстелвуй шот сомылжым сайын шукта — чыла ужеш, чыла шеклана.
— Тау, пешак ушнем ыле да... Ом керт, машина дене улам... Мый теве тудын
дене
кутыралтынем, — толшет Вӧдыр велышке вуйжым савалтыш.
Тудыжо пырчат ыш ӧр, пуйто ӱждымӧ уна толмым пален да вученак веле шинчен.
Чыланат шыпланышт: я Вӧдырым, я толшетым эскерат.
Ладыра куэ воктене топката кап-кылан, ӱдырамашын гай йыргешке туп-вачан
марий
шогылтеш — Лашка Санюкын Гриш эргыже. Саҥгаже пеле чара, кужу ӱпшым шеҥгеке
пунем гай пӱтырен-пидын шынден. Мелжым орай колтен. Нугыдо шем пунан
оҥыштыжо
шӧртньӧ гай койшо кӱжгӧ шинчырыште кечыше ырес чолгыжалта. Парняштыже
сравоч
орам пӧрдыктен, ӱстел йыр шинчыше-шамыч ончылно ала-кузе кугешнышын-
койышланен
шогылтеш. Кажныжым рат дене ончалтышыж дене когартен эртышат, шинчаже уэш
Вӧдыр
тура пудалалте.
— Тый, колышт-я, кунам ачам деч кораҥат, а? Мый тыйым...
Шинчаже шыдын-осалын волгалте, ӧкымын-ӧрканенрак Вӧдырын шинчыме велышке
тарваныш.
— Тый... Шопынер! — Вӧдырын ушышкыжо ала-кузе Гришын йоча годсо лӱмедышыже
толын
пурыш да кычкыралынак колтыш: — Кӧм лӱдыктем, шонышыч?!
Тунамак уло кӧргыжӧ когарген, шыде пуш дене ташлыш. "Шопынерет" вашеш
нимомат ыш
пелеште, игылтын шыргыжалме гай, умшажым шӧрын ыштен, эркын Вӧдыр деке
лишеме.
Тугак вашкыде-ӧрканен, кидшым шуялтышат, шоҥгым пинчак согаж гыч пӱтырал
кучыш.
Медаль-орденже-влак, чылдыр-чолдыр муралтен, йӱкым пуышт, осалым шижшыла
кожганышт.
Вӧдырат нимаят ыш ӧрткӧ, Гришын кидшым кораҥдаш ыш тӧчӧ, эркын гына кынел
шогале, ӱждымӧ унатын шинчашкыже тура ончале. Тыгай годым мом да кузе
ыштышашым тудо
пален да моштен. Самырык годсыжлак кӧргыштыжӧ ала-могай шокшо-шыде толкын
тарванен, шарлен кайыш, кап-кылже пикшкыл гай чымалте. Келгын шӱлышым
налят, кидшылан
уло кап ораж дене полшаш манын, шеҥгекырак тайналтыш да...
Шижде-годде унчыливуя мландӱмбак тывыдӱп! пурен кайыш. Гриш пераш мойн
шоненат
огыл улмаш, а Вӧдырым, ӧрдыжкӧ гына шупшылын, налын кудалтыш. Тыге
лӱдыкташ, шке
вийжым ончыкташ веле шонен, витне.
Тидым умылымекше, шинча ончылныжо ужар шаршудым ужмеке, нерышкыже иле
мланде пуш
пурен кайымеке, тунар йӧнысыр-неле лие. Йол йыжыҥже каен колтенат, витне,
иканаште кынел шогалынат ыш керт.
Чыланат ӧрын-аптыранен, тарванен кертде, тӱҥын шинчат. Гриш шонымо сомылжым
ыштен, савырненат каяш тӱҥалын ыле, но пырыс але сӧснаиге лӱдын кычкыралме
гай кенета "ньорек!" шоктен кодо. Йыван гармоньжым ӧрдыжкӧ шолен колтыш.
Чолак ман,
туге куштылгын-писын кылды-голт кынелын шогалят, пелйола тӧршталтен,
торчакше
дене Гришым чара вуйлепкаж гыч бырлоч! рашкалтен пуыш.
— А-ах, тый, Шопынер!
Садыже йӱкымат ыш лук, пуйто тыге лийшашым тудат ала пален, ала вучен.
Тугак
ӧрканен-ӧкымрак ончыч вуйлепкажым ниялтыш, вара шыдештын чевергыше чурийжым
Йыван велышке ӧрын савырале, да ваштарешыже ӱшкыж гай тарваныш. Теве-теве
тошкеншурен шуа, шонет. Йыванже ала шекланен, ала пелйола шогаш йӧндымат,
тайналтыш,
шеҥгекылат чакналтыме гай лие.
Вӧдыр гын, кынел шогалмекше, уэш салтак лие: кап-кылже куштылеме, чымалте,
вуй
ушыжат рашеме. Ончылно — тушман: тый тудым але тудо тыйым. Тиде сар годсо
закон
тушто лийше-шамычын вӱрышкышт курымешлан шыҥа, пожале. Разведчик лийме
годсыжым
шарналтен, Шопынеретым пулвуй тура уло кертмын чумале да кужу ӱппунемжым
руалтен
кучен, коя, кӱжгӧ шӱйжӧ гыч кукшо, пеҥгыде копашӧржӧ дене товар гай руале.
Садет, "ӧк!" кечкыжалтен, неле кап ораж дене пундыш гай тыҥге-тӱҥгӧ
мландываке кумык керылте. Но, ик-кок йыр пӧрдын-савырналтен, тунамак йол
ӱмбаке кынелын шогале. Кучедалын тунемше аман, чумаш тӱҥалме деч лӱдӧ
докан. Еҥ-влак велышке ончалде, кӱсенже гыч нершовычым лукто, вуйлепкажым,
вара нержым ӱштыльӧ. Ончале — ош
солыкшо вӱр дене чеверген. Тувыр урвалтыжым шупшыльо — тудат шаршудеш
ужарген.
— Ну, лашкам тамлен ончышыч? Темын отыл гын, мыят ешарен кертам! — манын,
Гриш
велышке Прокоп Васли, пӱйым "шотыр-р" мурыктен, мушкындым чумыртен тарванен
ыле,
но Вӧдыр тудым кидше гыч кучен, чарен шогалтыш.
— Колто, Вӧдыр! Мыят тудым сийлынем! Кидемат чыташ лийдымын чыгылтеш...
Гришыжын "лашкам кочмыжо" тетла ыш шу — Вӧдыр ден Йыванын сийлымышт келшен
огыл,
витне. Ала темын, ала логарешыже шинчын — йол йымакше чошт! шӱвалын,
ажгыныше
салтакет-шамыч деч, коя коварчыжым модыктен, кораҥын кайыш.
Йырваш шып-тымык лие: иктышт, алят ушым налде, мо лиймым умылыде, ӧрын
шинчат;
весышт, тушманым поктен шуын, тушанак кошарташ ямде шогат.
— Йӧра, йолташ-влак, лыпланыза. Кажне окмакым тыге сийлаш гын, лашкажымат
от ситаре. — Вӧдыр эн ончыч ушым нале.
— Ит ойгыро, лашка мемнан але ташлымешке уло, — сыҥгыльдык-сыҥгыльдык
тӧршталтен, Йыван верышкыже миен шинче. Куэ йымалне кугырген кийыше
гармоньжым кидышкыже налын, ӧндал кучыш да ниялткалаш тӱҥале. Икшывыжым
веле эмрата.
Чылан умылышт: пайрем кече пужлыш. Тетла ны ласкан кутыралтен шинчымет, ны
шымат
муралтымет...
— Ужда, кузе мый тудым рашкалтен пуышым?! —Йыван ты гана лачак жапыштыже
йӱкым
пуыш.
Чыланат тудын велышке савырнышт. Кызыт тудак веле мыскара шомакше дене тиде

йӧндымӧ тат гыч утарен кертеш. Кузе рашкалтымыжым шарналтен, шырге
шыргыжальыч.
Тидым "героет", шкежат тогдайышат, куаныш веле: торчакшым вуй ӱмбаке
нӧлтале.
Оружий, ойлыманат огыл, чапле: кеч-кӧмат лӱдыкта.
— Айста, чаркадам кучыза-ян, эше ик сеҥымашна лӱмеш пелештена! Тудо аракам
нигунамат ок йӱ, эре "пелешта" гына.
— Чынак, тыгай пайрем кечын ала-могай Шопынер Гриш верчын мом вуйым сакен
шинчена. Айста, подылына! — агроном Пӧтыр чаркалашке темкалаш тӱҥале.
— Ме тыгай тушманым веле мо тӱргыктен колтенна?! Туге вет, Васли? — Йыван
алят
лыпланен ок керт — мокталтымым тудо йӧрата-а...
Кузе Йыван торчакше дене Шопынеретым чара лепкаж гыч рашкалтен пуыш, кузе
Васли,
мушкындым чумыртен, уло-уке пӱйжым мурыктен, "тушман" ваштареш тарваныш —
Вӧдырын шинча ончылныжо чылажат уэш сӱретлалте. Шӱм-чоныштыжо шокшо
йолташле кумыл
ылыже, капше мучко ласкан ташлен-шарлен кайыш. Тудат шыргыжале.
Йыванже Вӧдыр деч вич ийлан изирак, шотшо почеш сарым ужшашат огыл ыле. Но
ачажын фронтышко лектын кайымыж годымак, магырен-магырен, пырля мийынеже
улмаш, манеш. Пыкше кучен коденыт, но шонен пыштымыж деч чакнен огыл. Кок
гана военкоматышкат ачажын кредалме верышке колташ йодын миен, манеш. Вара,
нимо шотым муын
огылат, шкевуя аваж деч шыпак лектын каен, но мӱндыркак шуын огыл —
Озаҥешак кучалтын. А туштыжо шкеж гай чытамсыр-шамыч дене вашлийын, да ик
суас йолташыж дене пырля ала-кузе Юл флотилийын катерышкыже юнгылан
логалыт. Тыге ньогак сар пуламырышке ушнен. Тушанак йолжым йомдарен.
Тельняшкыжым тачат ӱмбачше иканат ок
кудаш.
Тунам тыге ыле шол: икте ала-мо семынат фронт гыч шылаш тӧчен; весе шкевуя,

тӱрлын ондалкален да мойн, моло дене пырля тушманым кыраш тарванен. Айдемын
могай улмыжо лач тыгай неле жапыште почылтеш, манеш. Теве кызытат Йыван ден
Васли
эн ондык, самырык-влакымат ончылтен, "тушман" ваштареш вуяваш шогальыч.
Лашка
гайже эше ойлат: "Сар титакан". Уке-е, сар тудо кажныжым терга, шке
верышкыже
шында, шогалта...

15

Чаркаштым ястаренат ышт шукто, куэрла коклаште нунын велышке толшо
милиционер
койылалтыш. Палыме участковыйышт, Онисан Аркаш огыл. Ала-могай самырык
сержант,
район гыч, очыни. Кугурак пайрем годым порядкым эскераш тушечат толыныт.
Милиционер почеш, нержым алят солык дене петырен кучен, Лашка Гриш
топыртата.
"Ну лач тунамсылак, ачаж дене шонданыште вашлийме семынак лектыс?! Олмаже
олмапу
деч ӧрдыжкӧ ок камвоч", — шыдын-йырныкын шоналтыш Вӧдыр.
Милиционерет, толын шуат, ончыланышт чарнен шогале, кажныштым йыр шымлен-
аклен
ончале. Кудыжо тыште йӱын орышо — вигак палынеже дыр. Вара, шкенжын кӧ
улмыжым
ончыкташ шонен, пеҥгыдын йодо:
— Ну мо, йолташ-влак, аракам лӧкеда? Вара, кид чыгылташ тӱҥалешат,
кучедалаш,
да?!
Армий гыч шукерте огыл толын, витне, але ӧрышыжат кайык пун гай веле.
Картуз —
вуйвундаште, кем шулышым — гармонь пош гай кудыртен шындыме. Ны
саламлалтмыже,
ны кӧ улмыжым палдарымыже: самырык салтак-влак ончылно шогем, шона чай.
— Сержант йолташ, э-э... Фамилиетше кузе гала? — Вӧдыр "йошкаршулдыретым"
шылталенрак, сотарен ончале.
Кӧмыт дене кутыра — тудат тиде "ужар урядниклан" палдарынеже. Но ны
шомакшым кошартен, ны вашмутым вучен ыш шукто, Йыван адакат тареш пурышо
агытан гай коклашке шӱшкылтӧ. Ты ганаже кеч шыпак шинчем ыле:
— Ме, гражданин начальник, огына лӧкӧ, пелешткалена веле, — манят, чаркажым

йолт! умшашкыже ястарыш. Кидтупшо дене тӱрвыжым ӱштылалят, ешарыш: — Теве
тыгерак... Уто шомак деч посна... Сеҥымашна лӱмеш.
— Тыят йыгыре шич, пырля пайремлена.
Вӧдыр, самырык милиционеретым тергышыла, шке вержым пуэн, кынелын шогале.
Орденмедаль-влак, "толза-толза" маншыла, озажын мутшым пеҥгыдемден, чылдыр-
чолдыр муралтышт.
Сержантет трукышто ак-мук лийын колтыш.
— Тау, службышто улам, — манын, титаканла шыргыжале.
Ала тудынат ачаже фронтовик?
Вара, молан толмыжым шарналтен, вашкерак Гриш велышке савырныш. Тудыжо ты
гана
чак лишемашат тоштын огыл, кок-кум ошкыллан шеҥгелне шога. Йӱкым лукде,
кидше
дене Вӧдыр ден Йываным ончыктыш. "Йошкаршулдырет", шкежат картуз кышкарже
гай
чеверген, уэш пеҥгыдын пелештыш:
— Тендам когыньдам мый денем пырля ошкылаш йодам!
— Ондак те мо-кузежым пален налза! Молан мемнан деч нимом огыда йод? —
чытен ыш
керт, пӧръеҥ шомакышке Пӧтырын ватыжат ушныш. — Тудо шкеак толын лектат,
пижедылаш тӱҥале. Огыда пале, могай тале, шоҥго фронтовик ӱмбаке кержалтын,
— шинчаже
Шопынер Гришым шӱтышашла, йӱлалтен онча.
— Юмылан таум ыштыже, мый тудым рашкалтен шым шукто. Кидем кызытат
чыгылтеш! —
манын, Прокоп Васлият верже гыч кынел шогале, пуйто ты сомылжым кызытак
шуктынеже. — Мыйын лашкам тамлен онча гын, ала ушыжо пура ыле...
— Тый, соҥыра-окмакше, шып шинче! Уке гын... — Гриш ваштарешыже тошкале.
— Ну-ка, кызытак чарныза! — сержантет, шинча ончылныжак тумаса тарванышашым
шижын, лӱдын-ӧрткен, вичкыж йӱкын кычкырал колтыш.
— Сержант йолташ, кычкырлыме ок кӱл. Таче кечыже тугай вет, — агроном
Пӧтырет
милиционер деке лишеме. — Те лучо тиде чогышетым пеленда наҥгайыза, —
тыматлынласкан гына кутыра: — Уке гын, эҥгек мартеат тора огыл...
— Чыланат шып лийза! Мом ыштышашым мый шке палем, ида туныкто! —
"йошкаршулдырет" утыр веле чеверга. — Коклаш шӱшкылташ тӱҥалыда гын,
кызытак нарядым ӱжам! —
оҥышто кечыше райцийжым руалтыш.
— Рациетше пашам ышта гын, тугеже ӱж шкендын нарядетым. Фронтовик-шамычым
пайрем
кечын кутузкышкет петырен шынде!
Йываным жапыштыже от чаре гын, ала-момат ляпкен опта. Тумаса эше
келгышкырак ынже кай манын, Вӧдыр пошкудыжо-влакым ончале:
— Йолташ-влак, чарныза, ида пашымле. Айдеме службышто, умылаш лиеш. Чечас
ме Йыван шольо дене каена, да чыла рашемден толына. Ида ойгыро, ида лӱд —
чыла сай
лиеш.
Вӧдыр пален: пӧръеҥ-влак подылыныт, мыскарам огыт ыште. Кӱлеш гын,
когыньышт
верч вуяваш шогаш тӱҥалыт: шоҥго улыт манын шоныман огыл, милиционерымат
шотыш
огыт нал.
— Чынак, братва, Вӧдыр прамай ойла. Ӱжыт гын, кайыман, — Йыванат коклан
ушан-шотан шомакым муын мошта. — Вучалтыза, ме шуко огына шого. Аракам
кодыза, чылажак,
э-э, кузе маньыч, шольым? — сержантым игылтшыла ончале: — Лӧкен ида пытаре.
Да, нигӧмат вучыде, торчакешыже эҥертен, сыҥгыльдык-сыҥгыльдык ончыко
тарваныш.
Вӧдырат воктекше ушныш: подылалше вет, шӱртнен, шуҥгалтынат кертеш.
Гармоньжо
коҥлайымалнак кеча. Тудыжым кеч кызыт пыштен кодем ыле. Почешышт сержант
ден
Лашка Санян Гришыже тарванышт, пуйто ороленак каят. Но изишак тыге
эртымеке,
сержант, мӧчырес Гриш деч ойырлен, шоҥго-влакым поктен шуат, йыгыре
ошкыльо.
Куэрла тӱрыштӧ канде тасман нарынче милиций машина койылалтыш. Миен шумеке,
"кутузкет" воктене тамакым шупшын шогышо майорлан сержант чолган гына
докладывайыш:
— Майор йолташ, кӱштымыдам шуктымо! Вуянчык-шамычым конденам! Теве нуно!
— Йӧра, каен кертыда, — шоктыш вашеш.
Сержант тунамак ӧрдыжыш кораҥе.
Майорет пеш шоҥгыжак огыл, иктаже нылле-нылле вич ияшрак шемалге, топката
марий.
Ӱмбалныже ош тувыр, шем галстук — тудат парадный-пайрем вургемым чиен.
Самырык
гынат, чурийвылышыже куптыргашат тӱҥалын, шинчаже нойышын-йӱштынрак онча.
Киндыже тудланат куштылгын ок тол чай. Калык кызыт ажгынен, орадыш кая ала-
мо: кажне
арнян кушто-гынат эре шолыштмаш, сусыргымаш, коклан колышат лектеш. Тудлан
чыла
вере шуман, чыла рашемдыман.
Тамакшым йол йымак тошкалын, кидысе папкыжым почо, ала-могай кагаз ластыкым
луктын, лудылдалшын койо да шинчажым Вӧдырмыт ӱмбач, шеҥгекыштла витарыш:
— Нине улыт мо? — кӱчыкын йодо.
— Так точно, майор йолташ! Нине, — шойылнышт Гришын чолга йӱкшӧ шоктыш.
Шаҥгысыжла ӧрканышын-ӧкым ок кутыро. — Сусыртымышт нерген мый тачак
больнице гыч
справкым налын кондем.
Майор уэш кагазышкыже ончале, ойлышетым огешат колышт ала-мо. Вара ӱмбакше
йолт!
ончалын, рыҥ шогалят, пеҥгыдын каласыш:
— Гражданин Лашманов, мый тетла тендам ом кучо, каен кертыда!
— Но-о... Мый... Нине йӱшыпий-шамычын мом куктышмыштым мыят палынем ыле.
Шоям
кутыркалаш тӱҥалыт чай, — садыже кораҥын каяш огешат шоно.
— Каласышым вет — те каен кертыда... Чыла рашемдена!
— Майор йолташ, те нунылан пешыжак ида ӱшане...
"Йолташыже" волгенче гай ончалтышыж дене вуйшийшетым эше ик гана лупшалят,
чурийначкажат чытырналтын колтыш:
— Те тышан чыла возенда?
— Чыла... Кузе лийын — тугак, чыным гына.
— Тугеже ошкылза, мешайкален ида шогылт.
Гришын кораҥ кайымыжым вучалтымеке веле майор шинчажым кок шоҥго ӱмбаке
нӧлтале.
Шымлен-аклышыла ончале да Йыван тура, торчакешыже лакеме.
— Те тудым вуйжо гыч перенда мо? Тидын дене?
Но Йываным от лӱдыктӧ, нигӧн ончылнат аптыранен ок шого, лӱмнержым волташ
иктыланат ок пу:
— Тынарак шакше улмыжым палем гын, эше ешарем ыле... Теве тидым, полковой
разведчикым, офицерым, фронтовикым Шопынерет ондак шке лупшалын шуымыж
нерген возен
огыл чай?! — Йыван адакат ылыжын кайыш.
— Тендам мо? — майор шинчажым Вӧдыр велышке кусарыш, ончалтышыже пел оҥжым
айлыше орден-медальже-влак еда куржын колтыш.
— Уке, тыгайым нимом возен огыл. Тугеже ондак тендак дек тудо пижын?
— Тудо улде... Ме ласкан гына кутыркален шинчена ыле...
Майорет кидысе кагаз ластыкшым уэш шинчаж дек нӧлтале, вара кенета иканаште
когыньыштымат туран ончал шындыш. Милиционер-шамыч гына "титакан-влак"
ӱмбаке тыге
ончен моштат, очыни. Да, йӱкшым вашталтен, пеҥгыдын йодо:
— Тумасажым молан тарватенда?
— Маньымыс, ме огыл, тудо шкеак... Тольо да тӱҥале... Ачажым, вор-
дезертирым,
пайремышке пырля налын огынал да, чай... — Йыван тареш пурышо тараканла
тототлен
нале.
Но майор тудым пуйто огешат кол, пеҥгыде ончалтышыжым Вӧдыр тура виктарыш:
иктаж-мом каласымыжым вуча дыр. Но Вӧдыр ала-мом ойлаш, умылтараш, вуйым
шияш шоненат огыл. Пален: ик-кок мут дене кӱчыкын тидым умылтараш ок лий.
Тӱҥалеш гын,
шуко ойлаш перна. Да, каласкала гынат, милиционерже тидым умыла мо? Майор
тогдайыш, витне: Вӧдыр деч шомакым вучен от шукто. Товар дене пырням
локшинчмыла,
пуэн-руэн, пеҥгыдын, шылталенрак ойлаш тӱҥале:
— Кажныже... кидым шала колта гын, мо лиеш? Тугакшат, шкат паледа, илыш
могай...
Теже фронтовик улыдас, шкем кучен мошташ кӱлеш...
Майор кагазшым нылыте осылен, оҥ кӱсенышкыже тодыл пыштышат, вуйжым
рӱзалтыш.
Вӧдырынат чонжо лушкыш, тӱрвӧ лукшо дене шыргыжалме гай ыштыш. Майорлан
нимомат
ойлымат ок кӱл улмаш — чыла шкеак умылен, коеш. Пайрем годым эре тыге вет:
подылалше пӧръеҥ-шамыч мом ыштат? Мутланат, мурат але мушкындыштым
чумыртылаш тӱҥалыт. Изи огылыс, пала, тудат пӧръеҥ.
— Ме мо?.. Мемнан нер ончылно кажне шопынерже мушкындым лупшкедылаш пижеш
гын,
вуйым кумык чыкен шогышаш улына мо? Ме, брат, фронтовик огынал мо?
Тушманлан карум пуэн моштена — тыманмеш караулым кычкырен куржеш, —
Йыванат, мо-можым тогдаен, оҥжым кадыртылаш тӱҥале.
— Йӧра, орадыланыме ок кӱл... Вуйдат чалемын пытен, садак тушкак, — мутым
кошартымыла, майор кидшым лупшалят, машина велышке савырныш: — Иван Иваныч,
нине агытан-шамычым мӧҥгышкышт намиен кодо, — мане ала-кӧлан.
Машинаште вес милиционер шинча улмаш. Кабин гыч илалшырак марий лектат,
майор
ончылно рыҥ шогалын, "Есть!" манын, омсам лопток комдык почын шуыш:
— Ну, геройшач, каретышке шичса веле! — ӧрын-тӱҥгылген шогалше кок марийлан
шинчам чоян пӱяле.
— Йоп-топ-топ! — Йыван куанымыж дене пелйола чӱчкалтенат колтыш. Машина
коден
ынже кай, але майорет шонымыжым ынже вашталте — "каретет" велышке
сыҥгыльдыксыҥгыльдык веле койо.
— Тау, майор, — Вӧдырын таушташ шотшо лие.
Тудыжо нимомат ыш вашталте, вуйжым гына савалтыш.
Машина, талгыдыла рокмалтен, верже гычак роштке-талын тарваныш. Вӧдыр ала-
молан
шеҥгел окнашке ончале. Майор кагаз ластыкым тыгыдын кушкедын шоген.
"Э-эх, окмак, пошкудо-шамычлан шижтараш кӱлеш ыле... Вучаш, тургыжланаш
тӱҥалыт,
— машинашке шинчаш вашкымыштлан, чаманен шоналтыш. — Но, майор дене
вашлийыт
гын, садак йодыт. Тудо каласа дыр", — вара шкенжым лыпландарыш.
— Ну, господа ветераншач! Кушкыла кудалына? — веселан йодо шофер.
— Пурлашкыла, браток, мыланна эртак пурлашкыла. Пурлаш да пурам подылаш.
Шола
корнылан мемнан ынде шоло вичкыжрак, шоҥгемалтын-ла, шольым, — йылморгажет
тунар
йывыртен, верыштыже ласкан шинченат ок керт, тутыш шуршо гай тӧрштылеш.
— Пурам кувандайда кудышто подылта... Ала, кхе-кхе, пуракла тӱргалтара, —
шоферетат мыскараче логалын, йылмылан тале улмаш.
"Мужыр кем пырля вашлийыч аман", — Вӧдыр семынже веселан шоналтыш.
— Кушто кредалныда, геройшач? — шоферат, тунамак серьезнын койын, нунын
велышке
савырненак, тыматлын-пагален йодо.
— Мыйже Сталинград деч мӱндыркӧ шым шу, немчура тушанак чывыштале, —
Йыванат
серьезныйрак лийын пелештыш: — А вот тиде — герой гын, герой. Берлинышке
шуын.
Гитлерын пыжашыжым шалатымешке чарнен огыл, а вара самурай-шамычлан шокшым
пуртен, — Вӧдырым какши туп-вачыж гыч вӱчкалтыш.
— Мыйынат ачам Берлинышке чуч гына шуын огыл, нылле визымшыште телым,
Кенигсберг
воктене... — шофер келгын шӱлалтыш.
Машинаште ик жаплан шып-тымык лие. Тудым, изиш лиймеке, шофер шкеак кӱрльӧ:
— Налза, айста икте гыч пижыктена, — манын, вуй ӱмбакше сигарет пачкым
нӧлтале.
Кок шоҥго иканаште кидыштым шуялтышт. Пайрем кечын ветеран-шамычын
кумылыштым
тарватымылан, шофер ӧкыненат колтыш, витне, языкшым касарышыла, мутшым
адакат
веселан шуйыш:
— Ну, каласкалыза, тачыже могай сӧйышкӧ логалда?
Йыванын шомак мешакше тунамак рудалтын кайыш. Кузе Шопынер Гришым торчакше
дене
поҥгалтарен шуэн, кузе Вӧдыр тудлан разведчик-шамычын приемыштым
ончыктен... —
чыла рат дене каласкален-лопкен пуыш. Милиционерже утен каен воштыльо, мо-
кузежым уэш-пачаш йодышто.
— Кузе, манат? Торчакет дене — торым торчком? Ха-ха-ха, ох-ох-хо!.. Тидым
вуйыш
пышташ кӱлеш, сай ойсавыртыш...
Воштылын-кутыркален, кузе ялышкышт миен шумымат ышт шиж. Кугорно гыч
савырныме
годым милиционерым Йыван сиреныжым чӱкташ сӧрвалаш пиже.
— Ну мо тыланетше, неле мо? Могай почет дене мемнам кондет, тек чыланат
ужыт...
Кеч ик гана ӱмырыштем шкемым героеш ужам, чылаштын шинчаштым карыктена...
— Ок лий, чӱчӱ, вуеш ит нал... Пален налыт гын, тидлан мыйымат вуем гыч
огыт ниялте, — весыже шала шонымашыж деч ала-семынат шӧраш тӧча.
Но Йываным чактарет чай: икана мом шонен пыштен гын, шуктыде ок код — кеч
тӱня
порволыжо.
— Ну, браток, мом лӱдатше? Шӱвал шынде тый уставышкет! Ик гана ӱмырыштӧ
устав
деч кораҥаш лиеш вет? Мыйын верч, теве тудын лӱмеш, Сеҥымаш кече верч!..
А шке гармоньжым пулвуешыже йӧнанракын вераҥдыш, шокташ ямдылалтеш.
— Йӧра, сита, Йыван, алят йыпшет темын огыл мо? Лашка полкетак чоген
шуктат.
Вӧдырат чараш тӧчен ончыш — шот ыш лек. Йыван мӧҥгыжӧ уналыкеш ӱжӧ
гынат, чеверласен, шке пӧртшӧ тура волен кодо. "Ала-мо таче тазалык начар",
—
мане. Но капка тӱкым гына кучен шуктен ыле, ӱлнӧ сӧсна сигыралтымыла "уи-
ик, уиик" кок гана шоктен кодо. Ял мучашке ончале: нарынче тӱсан милиций
машина ӱмбалне канде тул йылт да йолт, йылт да йолт волгалтеш. Теве омсаже
почылто, Йыванын
"Славянкыже" урем мучко шергылтын шарлыш.
"Ну, тиде Рывыж Йываным кунам-гынат йымыктарат, але вуйжылан муэш теве", —
манын, семынже шыргыжалын, Вӧдыр кудывечышке пурыш. Тувырыштыжо кӱшыл
полдышым мучыштарен, оҥжым орай колтыш, вуйжым канде кава пундашкыла
нӧлтале. Чурийжым шыма
шошо мардеж шыматен эртыш, кечыйол чыгылталте. "Ну, пайремымат эртарышна
вет", —
кумыл волен, чаманенрак шоналтыш. Вара шинчажым сад-пакча велышке кусарыш.
Олмапу, вишне теве-теве ош шовырыштым шоҥалын шогалыт.
Келгын-ласкан шӱлалтынеже ыле, кенета шӱмжым ала-можо чурик! шуралтен
колтыш.
Садыже, лӱдын ӧрткымыж дене, корштымашеш иктура чумырген, йымыш. "Кыт-
кыт...
Кыт-кыт...:" — шуэнрак гына пералташ тӧча. Мо ия, тымарте тыгайым шижын-
паленат
огылыс. Шӱмжӧ тудын апшат шондал гай пашам ыштен, тыге окшаклен, ӧкым
нигунамат
перкален огылыс.
Ындыже ны чевер шошо кечым, ны канде кавам, ны капка ӱмбалне юарлен шинчыше
мужыр шырчыкым ужын-колынат огыл. Пыртак шӱлышым налаш тӧчен, шӱмжӧ
икшырымынрак
кыраш тӱҥалмым вучалтен шогышат, эркын-шекланен, пӧртышкӧ пурыш. Пӧртӧнчыл
тошкалтышым канен-канен, пыкше гына кӱзыш. Вуйжо тыж-ж да вуж-ж пӧрдеш, йол
йыжыҥжат ала-кушко лож-ж йоген-лектын кайыш. Пырдыжым кучен-ниялткален,
пытартыш ошкылым ыштышат, пӧртышкӧ пурен, окна воктенсе омсадӱр койкышкыжо,
алже пытен, кугырген-туртын возо.
Ушышкыжо тунамак ты эр годсек ынде мынярымше гана ӧрыктарыше шонымаш толын
пурыш. Таче пайремыштыже, Ердӱр куэрлашке, пуйто салтак йолташыже-влакын
кийыме
вес тӱня гыч толын, уна лие. Эсмаса кучедалынат налын шуктыш, да ты ганат
сеҥышышке лекте.
Тыгай шонымашеш веселаҥын, шӱм корштымыжымат пыртлан мондыш, кумылжат
изишак
лушкыш, ласканрак шӱлалтыш. Ила-а, тудлан каварен возаш эше ондак. Ала-
молан
Лашка Санюк ушышкыжо тольо. Тудыжо кызыт мом ышта гын? Ала, Роскови
манмыла, чынак, арам алят сырен, шум шогалтен коштеш? Айда, тудат тек ила
огыла, когыляныштланат ынде шукак кодын мо? Кӧ пала, ала вес тӱняштат
вашлийыт. Вӧдырынат языкше
уке огыл, суксо мо? Юмо чыла ужеш, чыла пала...
Ты ой дене нералтен колтыш, ала-могай тымык пычкемыш тамыкыш пурен кайыш.
(Икымше ужашын мучашыже).



061197
************************************************************************
Альбертина ИВАНОВА
АРАЛЕ МЫЙЫМ, ВОЛГЫДО ЮМЕМ!
Кандаш сӱретан поэтический драме
Уланлан керек-кӧланат ешарен пуалтеш,
укеан деч улыжат налалтеш
Христос (Лука 19.26)

Модшо-влак:

Марина — художница.
Виталий — тудын марийже.
Ава — Виталийын аваже.
Эрге — Маринан эргыже, Виталийым модшо актерак модеш.
Автор — авам модшо актрисак модеш.
Музыкант, мурызо, куштызо-влак.

Пролог

Сценышке ӱдыр-рвезе-влак лектыт, кидыштышт — семӱзгар. Мурат.

Муро:

Ах, могай окмак лийынам,
Мый теҥгече шоненам:
Илышем — ош чома.
Олык лапыште модеш,
Шулдыран, чолга лиеш,
Шонанпыл вошт чыма.
Лупсан олык шапалген,
Шонанпыл чӱкталт йӧрен,
Ош чоман кышаже йомо поранеш.
Кӧ шонен, тыге лиеш,
Кӧ пален, тыге лектеш,
Шем сӧремым нелын имне куралеш.

Мом вучалме — ондален,
Эр Чолпан гае шулен
Курымлан. Ах, молан?
Чон уш-акыл ден келшен,
Кажне ошкылым терген,
Но мылам, но мылам
Садыгак омеш конча,
Шонанпыл йымач вонча
Порым веле ужын моштышо чома.
Лойгыкта оржам мардеж,
Келанен чома модеш
Да адак йомартле ончыкыш чыма.

Пагыт весемда мемнам,
Шӱм-кылна лушка семлан —
Ок йоҥгалт, ок йоҥгалт...
Лачак иктым умылет,
Келшыде садак келшет:
Вашталтат, вашталтат...
Поктенат ынде от шу,
Кученат тетла от керт —
Ош чома гай ӱшанем шеҥгек чыма.
Чон ласкалыкым ок му,
Кумылем иша кок сер, —
Ош чома гай шулдыран ом лий тетла.

Рвезе-влак деке автор лишемеш.

Автор

Колыштса йомакым,
Огыл, лийшым мый ойлем:
Ныл курым ончычын илен
Япон диктатор Хидееси ден
Сен-но-Рикю — моторлыкын судья
Да сылным тушто ужын,
Кушто ме ялт сокыр улына.
Пеледыш-влакым Хидееси йӧратен.
Но ик эрден
Окна гыч ужын мом: Сен-но-Рикю
Тӱжем мотор пеледыш гыч
Лач иктым, сылныжым, коден.
Тунам ме сылным чоныштына шижына,
Кунам воктене торым ӱжына.
Тунам лият тӱняште пиалан,
Кунам от чӱч чонетым орлыклан.
Ну мом те, рвезе-влак! Ӱшаным йомдараш
Уке, укеак нимогай амал!
Да, шонанпыл йӧра,
Вес йӱр дечын вара
Вет тудо угыч нӧлталтеш,
Да олык угыч шошым пеледеш.
Вет уло сылнылык
тӱняште, кумыл вий,
Йӧратымаш! Туддеч посна нимо ок лий!

(Пычкемышалтеш.)

Икымше сӱрет

Илыме пӧлем. Тора гыч ныжыл сем йоҥгалтеш. Мурымо, воштылмо йӱк. Сӱан
вургеман
Маринам нумалын, пӧлемыш Виталий пура, йолтошкалтышыж еда шотла.

Виталий
Лу, коло, кумло, нылле, витле, кудло... шӱдӧ! (Маринам йолӱмбаке шогалта).

Шӱдӧ ий пырля келшен илаш!

Марина

Пырля келшен илаш!

Виталий
Ик кӱмыж-совла гычын кочкаш!

Марина
Йӱштет-шокшет — чыла пырля эрташ...

Виталий
Вич ӱдыран да шым эрган лияш...

Марина
Тӱҥалтышлан сита, чай, ик эргат. (Воштылеш.)

Виталий
Ах, шӱмбелем! Уке, ватем!

Ӱстембачын пеледыш орам налын, Маринам леведеш. Урем гыч тӱшкан ӱжмӧ йӱк
шокта:
"Ма-ри-на! Ви-та-лий!" Марина ден Виталий, кид кучен, окна деке мият, уна-
влак
дене чеверласен, кидыштым рӱзат.

Марина
Могае тымык, сылне кас!
Тӧрлен ныл пырдыж пуйто тӱня кумдык,
Пиаллан вер пӧлемыште ок сите.
Да шӱдыр-влак чӱкталтыч пургыж мучко!
Могае ныжыл, сылне кас!

Виталий (кидышкыже книгам налын, лудеш).

Кайык мурым колат гын эр шошым,
Поч шӱметым тудлан, шӱмбелем.
Мый дечем ит ӧрмалге, ит вожыл,
Шинчавӱдым тыгайым — палем.

Тек сӧралыште чон огеш кане,
Вургыжеш тек тӱня ден пырля.
Чон шижмашым кушташ ит ӧркане,
Роза семын тек тудо тырла.

Мландыш толмын куанже лач икте:
Кумыл йыгырым ужын мошташ.
А ужмек, ӱмырат огеш сите
Йыгыре, таҥ тошкалын, кошташ.

Икте-весынам ме муынна гын,
Лийже тиде пиал курымлан.
Мландыш толшо айдеме — уна гын,
Чон пайремым пырля шуйыман.

Кайык мурым колат гын эр шошым,
Поч окнат кумдаракын, таҥем.
Яклештам, камвозамже гын — полшо,
Ӱшанен, вачышкет эҥертем.

Музыка. Пычкемышалтеш. Икмыняр кече эртымеке. Марина кидышкыже ала-кӧн
портретшым налын, ончен шога.

Марина
Ават моткочак поро, мый шижам,
Кунам туддене палымым ыштет гын?
Да кушто кызыт тудо, куш каен?
Кеч иледа посна пӧрт дене,
Молан сӱанышкат ыш тол, таҥем?

Виталий
Кушеч палем?
Кушеч илалшын койышыжым палет?
Но... ӱжын омыл, чынжым гын, сӱаныш тудым.
Кузе тыге, молан, маннет?
Мемнан коклам торлаш
Тӱня тӧрам от му дыр...

(Кенета ылыжын.)
Мый нигунам, нимом туддеч шым йод —
Сӱаныш толмыжым садак, кеч лӱдын, вученам.
Тымарте илышым туддеч посна, илем, ом йом...
Она йом, ынде коктын улына.

Скрипка йӱк йоҥгалтеш.

Марина
Ах, шӱмбелем,
Колат мо ныжыл семым?
Шкет скрипка...
Мом тудо сӧрвала,
Могай куаным мыланна сӧра,
Могай азап нерген увертара?
Мый колын омыл тиде семым нигунам,
Мый пуйто эртышым моткочак раш ужам,
Мый пуйто ончыкыш, тораш ончальым.

(Пычкемышалтеш.)

Кокымшо сӱрет

Кок ий эртен. Тудо пӧлемак. Марина креслыште шинча — кумыл волышо, моткочак

шӱлыкан. Вес лукышто, воштончышто, пуйто тудо конча, но тиде — автор. Муро
йоҥгалтеш.

Муро
Мландывалне коштам — йӱксӧ ӱдыр,
Сусырген шӱдырна шулдырем...
Шӱмбелем, лийшашет тыйын кӱдынь!
Ушашет мурышкет шке мурем!

Нӧлталам гын вуемым кавашке,
Канде тымык ок керт кандарен.
Ой, таҥем, сусыргаш тый ит вашке —
Жаплан вел шулдырем эмганен.

Тый чоҥеште, чоҥеште, чоҥеште,
Куанен почешет эскерем.
Товатла ший памаш, чот шоҥештын:
Чонло вӱд дене тыйым эмлем.

Шӱмбелем, сусырген итак воло,
Пу ӱнарым кава гыч мылам.
Ик эрден, шулдыр лупшымым колын,
Кенета тый декет нӧлталтам.

Марина
Уремыште адак тӱтан...
Уремыште — тӱтан тунамсе гаяк.
Тунам мый кодым шкетын курымлан...
Уке, илаш тӱняште ок лий лайык,
Кунам воктене — йырнык ош тӱсан,
А порылык кунамже — сур пӧрткайык,
Пален от шукто нуным кенеташте сайын...
Тунам тӱтан
Тарваныш кенета!
Вачӱмбачем ош порсын шовычем,
Ялтак ош кайык, чоҥештен кавашке!
Пелен онар гае виян айдеме —
Виталий, марием.
Садак ыш керт кучен...

Автор
Кӧм?

Марина
Ош порсын шовычем.
Пӱнчер шурген пеш шучкын — шыдыр-шодыр...
Мый ятыр тылзе кийышым илаш-колаш.
Пытартышлан каласышт: ок кынел.
Ах, ынже пӱрӧ тидым нигӧлан колаш!
Тачат вӱршер чарнен-чарнен кыра.
Тунам мый кодым шкетын йӧршешлан.

Автор
Адак туржатыс шӱшпык гай шӱметым
Я пӱрымашым эрже-кас вурсет:
Молан, молан илаш пурен гын шкетын?
Ит орландаре тый тыге шкем —
Палем, нюсла гын весе, туешкен,
Тый, черле, порын вашлият унам.
Кӧлан шем йӱд лиеш изи ойгат,
А тый тӱтаныште сортам чӱктет —
Ок йӧртӧ тудым ормыж мардежат.

Марина
Молан тый луктыч мыйым пьесышкет илаш
Коваштым кушкед налмыла шкет деч?
Коден йӱд омым, шортын эр велеш,
Тый мыйым шонен луктыч йӧсланаш,
Вӱрвузык лийын, чон ден орланаш?

Автор
Чын, пьесыш пуртышым, шӱмем деч ойырен.
Лач иктым ойлынем тылат:
Арам тый мыйым титаклет сырен,
Вет шкаланет шке оза ынде улат.
Айдеме — илышланже шке оза.

Марина
Туге гынат эше ик чын улмаш:
Ойлат, азан копашкыжак воза
Лийшашым илыш-пӱрымаш.
Эше икшыве шочын огыл мландышкат,
Вуча Мо тудым, суксо-влак палат.
Коралтын мыйын копамат ончал:
Торашке илыш-корно шуйналтеш,
Еш илыш корно вашке кӱрылтеш.
Шкет пӱрымаш возалтын.

Автор
Мо вара?
Шижаш пиалым кӧ тылат чара?
Ит пу вел шкендым ойгылан тошкаш
Да кенета кошкаш...

Марина

Мый кайык омыл чоҥешташ!
Ом кертыс тарванен мый тӱҥмӧ вер гыч,
Шкет кодшын тыгай шучко пӱрымаш.
Но вет тыгеже йӧршынат огеш лий?
Но вет тыгеже огеш лий йӧршеш!
Ок лий шӱлаш.
Ок лий ойлаш!

Автор
Лиеш! Лиеш! Лиеш!

Пычкемышалтеш. Муро йоҥгалтеш.

Муро.

Чеверын, чеверын, чеверын —
Йӱкем кавапомыш налеш.
Вашлий, таҥем, волгыдо эрым,
А мый — ӱжарам кас велеш.

Шкетын, шкетын, шкетын
Ит лий нигунам, шӱмбелем.
Кораҥыч корнем гыч шке тый,
Йолгорным муаш ӱшанен.

Чеверым, тылат вес чеверым
Тура тек конда пӱрымаш.
Яра пуш тӱка курык серым,
Мемнан пиална гай улмаш.

Чеверын, чеверын, чеверын!
Мый кайык ом лий чоҥешташ.
Ом керт тарванен тӱҥмӧ вер гыч,
Шкет кодшын тыгай пӱрымаш.
Чеверын, чеверын, чеверын...

Кумшо сӱрет

Пӧлемыште Марина шкетын. Шып. Ик йӱк-йӱанат ок шокто.

Марина
Могае неле, мый палем,
Кунам, кеч кӱчык жаплан,
от кӱл нигӧлан:
Нигӧ огеш тӱкалте омсашкет,
Шинчет йӧршеш шкет.
Шкет.
Нигӧ огеш тӱкалте омсашкет,
А тый вучет.
Вучет,
Кунам иктаж-кӧ шарналта,
Пашаже лугыч чарналта.
...Да телефон шып лийын шаҥгысек!
Акрет годсек
Айдемылан пӱралтын
Пырля лияш,
Пырля шонаш.
Кӱрлалтын
Йӧршешак таче йӱд омем.
Йолташ толеш гын,
Тидым мый ойлем,
Шонымашем тудден пайлем ыле.
Ала шортам ыле,
Пыштен вуемым вачыш —
Лиеш чонлан тыгае кумыл лачым.
Ала шинчам ыле воктекше,
Шыпланен,
Да тыпланем.
Кӱлат поснак тый таче мыланем.

Йӱк.
Проститле, Марина, каем...

Марина
Виталий, куш кает?!
Ом кертыс почешет ынде мый куржын...
От кол мо йӱкем, мыйын ӱжмым?
Ок коршто чонет мо тораште?
От уж мо, колаш шуынам?
Кушкед налман кап гыч коваштым,
Тунам вел чыла мондыман.
О Юмо, молан от арале
Шочшетым тыгае тул деч?
Капем лунчырген, мо сӧралже!
Но чонжо вет уло! Улде!
Ала тиде чон каплан уто?
Ала огеш кӱл илашат?
Тугеже чоҥеште, чон, утло!
Молан мылам илышын ямже!
Тек весе мура келанен,
Тек весе ила куанен.
Мый — шыже лышташ, вочшаш мландыш,
Ыш сите мылам кечыйол...
О Юмо, утаре шочшетым,
Ош кече шинчам витара!
Палем, орлыканлан полшет тый,
Кӧ мыйым тетла утара?

Йыҥгыр йӱк

Марина (помыжалтме гай лийын).
Толеш!
Мыняре вучышым мый тиде татым!
(Ала-кӧ дене ӱчашымыла.)
Кок ий эртен,
Кунам каен йышт, тӱчын ты омсатым.
Кок ий эртен?
Уке, йӱлен, шулен пытен!
Теҥгече кайыш, огыл мо? Теҥгече!

Йыҥгыр йӱк.

(Шеҥгеке савырнен, ала-кӧлан ойлышыла.) Толешыс теве!
Ит ойлышт шеҥгечын!
Толеш!
Тыгакак шонышым: каен пашашке,
Кожмак моткочак, поро кумылан.
Нигушко, нигунам тыге ок вашке —
Ужеш пашажым юмылан.
Вет тудо — врач. Хирурглан уке ӱшык.
Еҥ орлык тудын шӱмжым пӱшкылеш.
А черле еҥлан врач — эн лишыл.
Мый ойлышымыс: вашке пӧртылеш.

Йыҥгыр йӱк.

(Ала-кӧлан ойлымо семын.)
Сравочшымат коден каен?
Монден. Монден улде!
Почам вашке, почам!
Вучалте, шӱмбелем, вашке почам.

(Куанен.)
Виталий! Виталик!

(Кенета тӱҥмӧ гае лийын.)
Виталий...
Те мемнан деке, мыйын деке?..
Те мый декем! Молан?!
Те — кӧ?
Мый весым вученам...

Пӧлемыш палыдыме ӱдырамаш — Виталийын аваже пура.

Ава
Лыплане, шочшем, тый лыплане.
Чыла эше сае лиеш,
Эше сылне шошо толеш.
Тылат, мыланем, весылан ма
Шке корным садак эртыман.
Келшет гын, воктене лийнем мый,
Ала лыплана шӱм-чонет?!
Ом шойылто мый титакемым —
Виталийже шке эргым вет!

Марина
Ава гай каласе тугеже,
Тый тидым палет, очыни,
Шке вӱрым шочшетлан пуымеке,
Кузе умылаш: ончылий
Сӧрен курымашлык пиалым,
А кызыт уке пушыжат.
Азала кидешыж нумале,
А кызыт уке сын-тӱсшат.
Латкок ӱдыр-эргым вучалын,
А кызыт тӧргалте шкежат.
Авадыме шым лий ава мый,
Молан тольым Мландыш илаш?
Каласе, кузе эргыч кертын
Ик татыште мыйым монден,
Кушеч йӱштӧ кумылжо лектын,
Кушечын аярже шытен?
О мом ойлыштам? Тудо — патыр
Да самырык але йӧршеш,
Шында але тудо шке садшым,
Мый, йӧрдымӧ, тудын кӱшеш
Ала илынем? О юмашне!
Мом ойлыштым кызыт тынар!
Маннем ыле: мыйым ыш ашне
Пырыс игыла?!
Мыскынь ӱнар!
Мый — пундыш, а тудо вет — пӱркыт,
Кузе мужыр ме лийына?
Тетла нигӧлан ынже пӱрӧ
Пустаҥше, чараҥше пӧртна!

Ава
Шочшем, титакем ом касаре:
Амалже ойгетын улам.
Айда сеҥена ойго-сарым.
Аватла мый тольым... Толам?..

Марина
Авай!
Мыняр гана мый тиде мутым
Йӱкем йоммешке тӱенам.
Шочмеке, вигак кодым тулык,
Но мом тунам мый паленам?
Варажым ойлышт:
Эн мотор коклаште
Ойыртемалтын тудо моло деч.
Уке иктӧрлык, маныт, колымаште:
Эн сайжым ончыч наҥгая, йодде.
Кӧ наҥгая — Сандалык, Юмо?
Айдеме уш ыҥлен ок керт.
Мый лийынам тунамак пуйто юлымо,
Эше тунамак. Эше шочмек.
Авам ыш пукшо тамле чызе шӧрым,
Кум кече гыч каен, тӱням коден,
Колышаш тат ончычын шинчажым почын манын:
"Чон падырашем кӧлан кодем?"
Да кычкырлен, ойлат, вӱр кылмымешке:
"Илымем шуэш! Илымем шуэш! Шочшем!"
Шем йӱд гычын ош кечыш кыл лиймемже
Кӧлан, молан йӧрен?
Шун-рокышко мыят вочнем...

Ава
Тый уто шонышым кудалте, тиде сулык.
Тый суксо гай эше улат.
Ончал — шинчаштем курымашлык шӱлык.
Тупрӱдым мо —
Чонрӱдым тугенам мый шукертак.
Изи падыраш Виталий эргым, нӧргым,
Йочапӧртеш ик жаплан (пуйто) коденам.
Мый шоненам тунам: паша эн шерге,
Скрипка дене тунам мый шоктенам.
Усталыкет, ойленыт, Юмын пуымо!
Концерт. Пеледыш. Совым зал кыра...
Ах, пӱрымаш, шонет, ший шӱртӧ дене куымо,
Лунчырийлан — эҥыремышвот. Ушеш пура
Адак, адак луман ик теле кече...
Кизажым эргымыным кормыжтен,
Шып пуренам йот пӧрт кудывечыш,
А чон капка вес веке куржыктен.
Нигӧ ок пале, мом шоген ты ошкыл:
Ава шке эргыжым вес кидышке пуа.

Марина
Ава шке эргыжым йотеш шуа!

Ава
Уке, ит ойло нимомат, огеш кӱл!
Палем шке титакем.
Титак мо? — Язык!
Мый шым керт, ом керт тудым касарен,
Шӱмем лиеш алят тунамсылак вӱрвузык.
Шарнем:
Тошкалтыш кечкыжын йол йымалан.
Шарнем:
Пуста пӧлем. Чеверласаш вел кодын.
"Авай,— манеш,— тый вашке пӧртылат?
Авай,— шортеш,— тышан ит кодо!
Авай, кастен налаш толат?"
Уш кайыше тушечын лектын куржым.
Колам, почешак кычкырлен покта.
Шогальым, йӱкдымын чонем ден урмыжын.
Шижам, пижергым кидышкем чикта.
"Авай,°— манеш,— тый мондышыч пижетым,
Тыгае йӱштыштӧ кидет кылма".
"Авай,— манеш.— тый мондышыч пижетым,
Тыгае йӱштыштӧ кидет кылма".
"Авай,— манеш,— тый мондышыч пижетым,
Тыгае йӱштыштӧ кидет кылма..."
Марина
Вара...

Ава
Вара, ойлемыс,— сцена, йыр пеледыш...
Йолташ-влак мӱкш гае воктен ызгат.
Но ик кастене лум олам леведе.
Парням-влак тӱҥыч, кеч тугак
Скрипка йоҥген, но чон тунам ыш почылт.
А чондымо скрипка мо тудо? Пу.
Роҥгедыш пиалемын лие кочо,
Нимо куаным мыланем ыш пу.

Марина
Тый нальыч эргычым тунам мӧҥгеш.

Ава
Мӧҥгеш? Уке.
Палет, кунам уш пурыш?
Лу теле эртыш тудын деч вара.
Ала-могай азап куаным урыш.
Нимо шотлан ыш тол. ШараШинчан шонен коштмем — кудалтыш.
А сцена орлыканым вик шижеш,
Да нале ваче гычын шулдырым кудашын.
"Амал укелан дирижер пижеш!"—
Мый шоненам.
Ондак мый шкемым семален ласкаҥым,
Вара ужам: амалже ШКЕ лачак.
У тукым кушкын тӱвырген, устаҥын,
Алмаштыш чапле, кае кеч тачак.
Да шулыш сово йӱк,
Пеледышат шапалгыш.
Шке кӱлдымым мый шижым кенета.
Уке, уке...вет эргым...

Марина
Окнаш ончен, вучен эр-кас еда...

Ава
Чонем вара вел тидым палыш.
Волгалте чын:
Мом ончыч тӱҥлан ужынам,
Мом эн кӱлешлан шотленам —
Лач тӱтыра — шинчам, уш-акылым леведше.
Шочеш тӱняшке ӱдырамаш Ава лияш,
Шке икшывыж дене илышым шуяш.
А мый, кумда сандалыкыш шӱкалын, эргым
Чон кече деч посна лач шкетшым коденам.
Садлан титакшым кызыт мый ом терге —
Тыгай азапышке МЫЙ тудым конденам.
Тудлан латкуд ий темме кечын
Мый ӱжым пеленем, пырля илаш.
Мом вучышым — шым кол мый тудын дечын,
Пелештыш йӱштын: "Тыланет кӱлам?"
Да кайыш вигак институтыш.
Интернат гыч.
Кеҥеж жаплан шӱм вургыж вученам!
Ыш тол, возен: "Шужаш, кылмаш перна кеч,
Сеҥем шкет. Мый тидым огыл чытенам..."
А ыле эргым ныжыл, мамык гае ӱпшӧ,
Ончалтышыже — вийдыме-шыма...
Ӧртем кая алят колам да йӱкшым:
"Авай,— манеш,— кидет кылма!"

Марина
О Юмыжат, могай осал тӱня!
О Юмыжат, могай ме улына!

Ава
Садлан, садлан мый эргым ом титакле.
Кӧ кушкын ныжылгылыкым палыде,
Шӱм-чонышто ашна эре ий гае
Ӧпкем тӱнялан, лым лийде.

Марина
Ӧпкӧ тыгае — неле, шучко пӱгыр,
Тупрӱдым огыл, чоным пӱгырта.
Пӱкшвондо вел, кунар от пӱгӧ,
Уэш чымалтын йывырта.
А йотым изинекак шижше еҥже
Чон тулык верчын ӱчым тарвата,
Шке чынжым кычалеш, шке шокшо вержым,
Мо ситен огыл, тудым пӧртылташ
Да шер теммешке пиалан лияш.
А налше веле пиалан огеш лий.

Ава
Ме она пале тидым жап шумеш.
Эҥерла погена, серна теммешке
Памаш вӱд гай еҥ порылыкым, вий
Сита, шонен, йогаш ошмавер гочын.
Но тыгай йогын вашке пеш кошка.
Шкем арален кодаш
Кӱлеш йомаш Лаж гае лончыш.
Куат шижмек, уэш лекташ.
Да чон коркат,
Шке порылык ден темше, лийже сий.
О эргым, эргым! Языкан касартыш
Коштен, лач мыйым гаяк, тыйымат.
Мый лийым тиде орлыклан тӱҥалтыш,
Мыламак орлык рончышо лийман.

Марина
Тый мыйын орлыкым от керт рончен!
Нимо дене от керт мылам полшен!
Ужаленат шочшетым
Ала-кӧлан кӱлеш лияш шонен,
Но от кӱл, от кӱл нигӧлан,
(Кочын воштылын.)
Ялт мыйын гаяк от кӱл нигӧлан.
(Вийдымын.)
Тӱня, ялт мыйым гаяк, тыйымат монден.
Мо дене тый мылам полшен кертат?..
Коднет гын тыште, код...
Тек тиде йӱштӧ яра пӧрт
Лиеш, лиеш тек тыйын пӧртетат.

Пычкемышалтеш.
Муро
Кидет модеш,
Шомак-влак кӧгӧрченла
Кагаз ӱмбач тӱняшке чоҥештат.
Тыгае жап
Нимо дечын чеченле —
Тый пуйто пӱтынь тӱнялан кӱлат.
Но кенета
Шӱртня йолет, да шулдыр
Оралгыше лышташла велалтеш.
Адак шонет:
Пашатын акше шулдо,
Молан коржмет кӱлеш, кӧлан кӱлеш!

Кава суап
Вола пиал гай чоныш,
Да шулдырым кап-кыл ласкан адак шижеш.
Тунам илет,
Кунам волгалтше шоныш
Ош юмын шӱлышыжӧ гай лиеш!

Нылымше сӱрет

Марина креслыште шинча. Ончылныжо — мольберт. Пырдыжыште йырым-йыр сӱрет-
влак
кечат. Пӧлемышке Ава, нумалтышым сакален, шӱлешт-шӱлешт толын пура.

Ава

Кузе вара пашат кая?
Тӱҥ шоныметым шуктышыч, уке гын?
Арам мо кончыш омо, очыни, сайлан —
Аршашым кучыктышт тылат.
Пеледыш икте ыле улыжат —
Ош гладиолус. Кенета шукеме
Коклаште, кандалген сирень.

Марина (Воштылын).
Ала-кӧ, очыни, мылам сырен
Палетыс, гладиолусым ом жапле:
Путырак пайремле тудо, койышан.
"Пеледынам!— манеш,— савалза вуйым
Лап лиймеш!"
А такшым ош тӱс — пойышылан.
Сирень конча — куан лиеш.
(Кенета.)
Кушкед кышкем чай тиде натюрмортым!
Уке, изишак каналташ кӱлеш.

Ава
Мо дене тидыже ок келше тыланет?

Марина
Чия-влак кычкырлат аярын,
Шонымашем ыле йӧршешак весе:
Сӱретлынем мый ыле эр оярым,
А кызыт ончалат да чонлан йӧсӧ.

Ава
Ала тый утыжым кычалтылат?
Вет выставкетым моктышт осыгечын,
Саламлымашым нальыч Моско вечын.

Марина
Мутат уке, тыгай пайремым
Шкеат шым вучо.
Шотан чиям муаш, полшаш сӧреныт...

Ава
Куан жап толын шуын мыланнат.

Марина
Тый огыл гын, авай, толеш мо ыле?!
Вет чон эҥертыш лийыч мыланем.
Да йӧрдымылык кумыл шыле
Тылат кӧра, авай! Чонем
Тый почыч сылнылык тӱнялан.
Чиям, кагазым кид йымак оптен,
Сымыстаренат сӱретче ямлан,
Усталыклан ӱшаным ылыжтен.
Тау, тау ӱшанетлан, авай!
Игече моли таче кумылан,
Ала-мо чонлан куштылго да кӱкшӧ.
Да тиде эрже пуйто у мылам,
Пылышыштем йоҥга ала-кӧн йӱкшӧ.
Шкеат ом пале, кӧ мылам ойла,
Йомартлым пуйто мый денем пайла.

Ава
Чонет ойла, шочшем, я илыш
Чонетын йӱкшӧ дене мутлана.
Арам мо тынар жап сортала йӱлыш,
Лийман дыр кечыйол гай тудланат...
Айда висалтена, кузерак лекте.

Пидмыжым налын, Маринан вачӱмбакыже пыштен вискала.

Ончал-я, лачак ситыш шӱртемат.
Лач шочмо кечетлан мый шуктышым пӧлекым.
Ай, пидым моли пыртак утымат.

Марина
Уке, лачак, тений тыгае мода:
Кынергут марте вачеургыш кечыман.
Ит рончо, аваем, тыгакак кодо.
Ушеш кучетыс Шочмо кечемат!

Ава
Пӱралтме кечым нигунам от мондо.
Ош кечым ужмо — кажнылан пиал.

Марина
Тылат пӧлекым ыштынем мыят...

Ава
О, тиде мыйын портретемыс!
Да йӧршын мыйынак тӱсемыс!
Ах, ӱдырем, чонем,
Тыгай суапым шылтенат тымарте.
Могае таче кечына йомартле!

Марина
А мый шонем: "Пала, уке гын шкенжым?"

Ава
Туге шол, аҥыра тунаржак омыл.
А такшым тиде портретемже
Ик лу ийланак самырык эсогыл.
(Воштылеш.)
Ах, куанем дене колтемак шортын!

Марина
Тынарак келшыш тыланет сӱрет?

Ава
Келшен гына мо,
Тиде веле огыл!
Ужам, моткоч уста кидан улат.
Вет ынде уло чонло сомыл,
Пашаште почылтеш куан, товат.
Тый умылет тунам молан шочметым,
Суапым весылан почат да шкетын
От лий тӱняште ынде, мый манам.
Ужат, могай пиал мемнан дек тольо,
Мо мыланна эше, шочшем, кӱлеш?

Пычкемышалтеш.

Визымше сӱрет.
Выставочный зал. Экскурсовод семын Автор коштеш. Виталий пура. Сӱрет-влакым
онча. Кенета Автор дене вашлийыт.

Автор
Тый? Тый... омо гычын... тольыч... але...
Мотор тыгаяк... Самырык... Чолга...
(Келесынрак.)
Уке, уке, вашталтыш тыйым пагыт:
Ӱпет шияҥын.
Саҥгаште — куптыр сусыр гай...
(Ӧрдыжкӧ, шкаланже.)
Йомеш йӱкем... Нал кидыш шкендым, кучо...

Виталий
Мый... командировкыш тольымат...

Автор
Мыняре жап...
Тыгайым... тыйым ужам ман шым вучо —
Тунамсе гаяк волгыдо шинчат.
Кӱзет тура тошкалтыш дене утыр?
Статьят-влакым лудам мый южгунам.
Виян возет, шымлет ӱшандарен да келгын.
Симпозиумыш, кольым, коштынат.
Ойыренат, ужам, моткоч оҥае темым.
Ыштет шке клиникыштет, коденат?

Виталий
НИИ-м мый вуйлатем.
Паша шуйдаҥыт.
Ӱмаште докторскийым "сеҥышым".
Ойлат — йӧра.
Ыш лий пашам арам.
Вес элыштат акленыт сайын, маныт.
Тольымат
Мемнан олашке, вик картина галерейыш,
Шкат ом пале, пурышым кузе.
Шӱмемым кучыш чытыдыме керыш,
Шке портретемым кенета ужмек.
Кӧ авторжо? Ончем — лӱмнерже... тудын.
А мый портретыште... Да, тиде мый улам,
Но пуйто йӧршын вес айдемым ужым.

Автор
Молгайым — весым?

Виталий
Ом пале. Но портрет воктене
Мый шкемым йырныкын шижам.

Пычкемышалтеш.

Кудымшо сӱрет

Пӧлемыште — Автор ден Марина.

Автор
Могай сӱрет!
Пасу. Радам ден пӱнчӧ...
Тӧр олык лапыш тӱтыра нушкеш.
Ик пӱнчӧ укшышто мо тиде, ончо,
Ала ош кайык, ала шовыч лойгалтеш.
Ош шӧр гай тӱтыра лоҥгаште
Ала-могай икшыве куржталеш.

Марина
Да тиде — мыйын эргым...

Автор
Эргыч? Туге, мый умылем...

Марина
Да мом тый — "умылем!"
Моткочак эргым ыштыме шуэш!
Ава лиймем моткоч шуэш!
Моткочак кид шижнеже чон падырашым,
Оҥем гын кызытак шӧр толкыным шижеш,
Шинча ужеш, кузе чопка чызашым,
Ава лиймем моткоч шуэш.

Автор
Вуеш ит нал, каласыде ом чыте:
Вет отыл, чынжымак, Юмынава...
Огеш илане чон, нимо ок шыте
Ава пеледышлан гына кӧра.

Марина
А мыйым ӱдырамаш пӱртӱс сакла.
"Огеш лий!"— тый манат.
"Лиеш!"— ойлем тылат.

Автор
Кузе аза шочеш, кеч тый палет?

Марина
Сыраш ма, воштылаш?
Ну мом тый ойлыштат!
Кузе аза шочеш, йоча пала.

Автор (коктеланенрак).
Ну, мый ом пале...

Марина
Умылтараш, манат, тылат,
Кузе аза шочеш гала?

(Веселан воштылыт.)

Пӧлемыш кенета Виталий пурен шогалеш. Автор, тудым ужын, шыпак лектын
кая. Марина тидым ок уж, но кенета, тупшо денак ала-кӧм шижмыла, шып лиеш,
тарваныде йыма, вара Виталий могырыш савырна. Ӧрткен, моткоч ӧрын,
вучыдымын йолӱмбаке шогалеш да... мӧҥгеш креслыш йӧрлеш.

Марина
Тый?! (Шкенжым кидыш налын.)
Эрте ончык. Шич. Пӱкен... (Кидше дене ончыкта.)
Арам мо калыкыште тыге ойлат:
Йолвалне чын уке.

Виталий
Проститле, Марина, кертат гын...
Мый...

Марина (кенета руалын).
Огеш кӱл эртышым шарнаш!

Виталий
Марина, мый илем моткочак йӧсын.
Пытартыш жапыште мый омо дене
Эреак тыйым, тыйым чон корштен ужам.
"Пытартыш жапыште!"
Да мом ойлемже!
Шым мондо тыйым ик татлан —
Шинчат, ӱпет, йӱкетын семжым...
Мый шонышым, садак муам ту йӧным
Да тыйым йол ӱмбаке шогалтем!
Сулем ыле изиш кеч языкемым.
Пӱртӱс осал. Полшен ом керт, палем.
Уке, уке пӱртӱс эн чынле —
Пӧлеклыш шулдырым да кӱкшытым тылат.
Кӧ вийдыме да йолдымо гын — мые!
Мый курымашлык инвалид улам.

Марина
Виталий, чарне...
(Изиш лиймек.)
Шарнет лупсан изолыкым?
Ме — чарайолын
Погаш ал снегым кайышна тунам.
Шарнет куэр лышташ гоч кечыйолым?
Кечывал марте саскан аланыш шуынна.
Мый мӱкшым кенета тошкалынам,
Тый умдым луктыч чывышталын: "Корштыш?"
Да ош йолемым ...
Виталий
Уш каен шупшалынам...

Виталий Маринам кидышкыже налеш. Ныжылге сем йоҥгалтеш.

Тора гыч йӱк:

Виталий: Шӱдӧ ий пырля келшен илаш...
Марина: Пырля келшен илаш...
Виталий: Ик кӱмыж-совла гычын кочкаш...
Марина: Йӱштет-шокшет чыла пырля эрташ...
Виталий: Вич ӱдыран да шым эрган лияш...
Марина: Тӱҥалтышлан сита, чай, ик эргат...

Пычкемышалтеш. Сценын шеҥгел ужашыштыже самырык мужырын пластический
куштымашышт. Марина ден Виталий ӱмбаке волгыдо возеш.

Марина
Тау тылат...

Виталий
О, мом ойлет!

Марина
Тау, Виталий, тыланет!
Шыма кидетлан, тӱрветлан.
Чон дене чон вашлийме тат
Кап-кыл вашлиймым тӱзата.
Тыге айдеме весемеш,
Нылйолло куан дечын ойырлен,
Шижмашын шулдыр ден нӧлтеш
Шке кавашкыже
Ик еҥым йӧратен, лиеш улмаш
Тӱнялан кумылым почаш,
Чыла палаш да умылаш:
Молан шаршудыш лупс возеш,
Да шонанпыл молан нӧлтеш —
Тӱнясе сылнылыкна верч!

Виталий
Орлен,
Тый от чамане нимомат?

Марина
Туштен ойлет?
Туштен сӧрет...
Ала шкалат ты йодышым пуэт,
Ала у язык шикш кочкеш чонетым?
Нимолан мыланна шкенам вурсаш:
Йӧратымаш айла посна планетым,
Огеш лий тушто ӧрдыж еҥ, кӧм ондалаш
Лиеш. Кок еҥлан тиде юзо вер.
Кок еҥлык — почылтшо чиян тӱня,
Вет чон шижмашын ок лий сер,
Ташла эҥер гае жаплан гына.
А тиде жап — кок еҥлан пӱрымаш.
Огеш лий тудым жап чот ден висаш.

Виталий
Да, мыламат туге чучеш:
Садлан титак уке, ок шоч ушеш,
Ме коктын когылянна кӱлына,
Ме коктын курымашлык улына.

Марина
Ме курымашлык улына?
Ош Кугу Юмо, пӱрӧ тидым,
Ю волгыдетым сӧрӧ весылан,
Кӧ йӧратымашын волгыдыжым шижын,
Ала толеш мемнан дек вес ийлан?
(Марина, шинчам кумен, пуйто йыргешкын нӧлталтше мӱшкыржым шыман ниялта,
вара
Виталийын кидшым кучен, шкеж деке лишемда.)
Кидетым пыште тыш. Тӱҥалтыш
Каваже тудын мӱшкырем лиеш.
Кидшӱмын шокшо эргычым авалтыш!
Шижеш, шонем, садак шижеш.
Виталий (Маринан мӱшкыржым шупшалын).
О, тыште чынак, эргым илана гын,
Лӱмнерым нӧлтышем да кучышем!
Марина
Молан — "гын"?
Виталий
Марина, тый шонет, каен ушем?!
Марина (кенета, туран).
Жап шуо мландывак волаш —
Чеверласаш.
Чеверласаш!..

Виталий
Чеверласаш?!
Тетла мый тый дечет ик татлан ом кораҥ.
Мый угыч тыйым, пиалемым, муынам.

Марина (шке семынже).
Кает шке торашкет, кает тораш...

Виталий
Мом маньыч, ыжым кол?

Марина
Кает, манам.

Виталий
Каем, лектам паша гыч, пӧртылам.
Ах, шӱмбелем, мый угыч шочым пуйто пеленет.

Марина (ӧрдыжкӧ).
Виталий, орлыкем...
Сита. Тарване. Жап тылат каяш.

Виталий
Шуам, эрла каем гынат.

Марина
Виталий, таче, кызытак кает...

Виталий
Поктет?

Марина
Чыла эртен, от пӧртылтӧ нимом,
Нимом, нимом от чоҥо ынде угыч.
Кӱлешыжат уке...

Виталий
Поктет.

Марина
Колтем, Виталий, ынде ШКЕ колтем.
Тетла титакым чоныштет нумалме ок кӱл.
Куане илышлан —
Пиалым йолыштен
Тунемын отыл, мыскыньын кумалын.

Виталий
Шоналте, мом тый ойлыштат?

Марина
Мый лу ий шоненам...

Виталий (йӱкым кугемден).
Мый тый дечет посна ом керт тетла, колат?!

Марина (моткочак шып).
А мый кертам!

Виталий пӧлем гыч лектын куржеш. Шыпак Автор пура.

Автор
Тый кертыч тудын дене ойырлен?

Марина
Пиалым еҥ зиян ден огыт чоҥо.
Шонет але уке, еҥ ойго ден
Садак йӱлалтарет тый шкендын оҥым.
Молан тудлан эше ик язык — чоныш,
У йоҥылышто угыч пуналташ?
Товаҥше илышым тетла от рончо.

Автор
Палем, алят тый тудым йӧратет,
Вет чонлан каласаш, кӱшташ огеш лий.
Йӧрате! Але — мондо, мӧҥгешла!
Тыгай шижмаш сандалык гыч толеш гын,
Нимо огеш утаре, от кораҥ тетла.
Коржат ма шортын йӧсланен, пурат тӱрветым,
Я шулдыраҥын, куштылгын илет, —
Йӧратымаш сайла гынже чонетым,
Тый тудын ден пырля илет, колет.

Марина
Да Юмылан тидлан таум ыштем.
Вет пӱрымаш йӧратыдымын шучко —
Осалым да торжам ок керт чытен.
Лачак йӧратыше — тӱня чонлан оза.

Пычкемышалтеш.

Шымше сӱрет

Ресторан. Ӱстелтӧрыштӧ тачысе "илыш оза-влак" шинчат. Шкеныштым тӱняштым
мондышыла кучен, йӱмаш-кочмаште, мутланымаште нимогае чекым, лӱдын-вожылмым
огыт шиж.
Кычкырлен воштылыт, кычкырлен мурат. Умылаш лийдыме сем йоҥгалтеш, вуйым
аҥыртара. Тиде сем почеш еҥ-влак тӧрштылыт, кадыргылыт.
Рестораныш, семӱзгар-влакым кучен, Виталий, Марина н эргыже, да тудын
йолташыже-влак пурат. Нуно тиде ир тӱшкашке пуйто ала-могай волгыдым
пуртат.
Но рвезе-влакым иктат огеш уж, огеш шиж. Виталий магнитолым миен йӧрта.
Куштышо-влак ӧрмалген, тӱҥын шогалыт. Виталий ден йолташыже-влак мураш
тӱҥалыт.

Муро
Чытен ом керт торжалыкым
Нигушто, нигунам!
Чытен ом керт ужалымым
Айдемым йырныклан.
Торжа шӱманлан сорлыкым
Содор чикташ кӱлеш.
Айдеме тукым орлыкым
Монда тунам йӧршеш.

Чытен ом керт торжалыкым!
Ончал, кузе вола
Торжалыкын шыҥалыкше
Да кечым петыра.
Тыгае шыгыр чонышто
Шӱлаш ок сите юж,
Айдеме чап шем чонышто
Ок шыте, огеш куш!

Куштышо-влак, кенета тарванен, угыч магнитолым чӱктат. Чаргыжше йӱк
рестораным
тема. Виталий магнитолым адакат йӧрта. Сылне сем йоҥгалтеш: тиде тудын
йолташыже-влак шоктат. "Тӱня оза-влак" тарванен шургаш тӱҥалыт. Кредалмаш
талышна. Виталий ден йолташыже-влакым ресторан гыч луктын кудалтат.

Пычкемышалтеш.

Шымше сӱрет

Маринан илыме пачер. Марина, шкаланже верым муын муде пуштылана.

Марина
О, кушто эргым?
Кушто мыйын эргым,
Мо тудын дене лийын кертын?
Пытартыш жапыште эре гаяк
Мый эртарем шкетын касым, йӱдым...
Мо лийын эргым ден, могай зиян?
Ах, кушто эргым?

Автор
Лыплане, Марина,
Чонетым туржын,
Амал укеште йӧсланет,
Вет пӱрымаш дечын от утло куржын,
Кӧн эргыж верч тыге азапанет?

Марина
Ме ятыр жап ыжна вашлий,
Шке пьесышкет тый ятыр жап шыч пӧртыл.
Возаш тӱҥалмекет, мыняре эртыш ий?
Ты жапыште мый чоҥышым еш пӧртым.
Чынак, чыла ыле тендан гаяк:
Авам, шочшем. Тату кастене.
Ӱстел йыр шинчын, чайым йӱынна.
Эрден кынел, кастене возынна,
Вуйге кырча-марчаште йомынна.

Автор
Омак ӱшане. Мом мый кольым:
Эрган, шочшан улат?!
Нимом ыҥлен ом керт.
Мыняре шӱм ден шольым,
Вет шонышым: эмгатышыч капетым,
Аза ок чыте тидым, огеш шоч.
Шочеш гынат, но...жап шуде. Вара
Мый шонышым, лият тек мӱшкыран.
"Тыгай эҥгек почеш ава лиеш мо, чынак?—
Мый лӱмын врач деч йодынам.
"Тыгайым огеш шарне медицина,"—
Каласыш тудо. Вот садланак
Поэме дек мый пӧртылын шым керт.
Мый йоҥылыш лийынам?!

Марина
Да, ыштышым азам!
Нигӧ тидлан уш дене ыш ӱшане.
Авам гына ыш йод нимо нерген,
Тек кийыме верже лийже мамык гане!
Ыш йод шкаланже нигунам мӧҥгеш куаным,
Шкенжым пӱтынек мыланна пуэн.
Ме коктын кодена ыле йӱд омым:
Рӱпшем мый эргым,
Тудо воктенем шога.
А черланен падыраш гын, йӱын кочкын огыл!
Скрипкалан туныктен йочам. О, мом шога
Ужаш икшывым сылнылык тӱняште
Тазам, моторым да тыгай устам...
Но кушто эргым? О юмашне,
Молан тынаре тудын верч лӱдам?!
О, кӧ кертеш висен ава пиалым!
От таҥастаре тудым нимо ден.
Нимо огеш керт налын тудын алым,
Кунам аза кия, кизам рӱзен, воктен.
От шиж ни шкетлыкым, ни черым,
Да тый дечет уке еҥжат виян.
О илыш, кажне ӱдырамашлан сӧрӧ
Тыгай пиалымак. Лийман
Тӱня каваште неле пыллан,
Эрелан огыл тудо погына...
Но мо тыгай,
Молан алят ок тол шочшем?
Чонем чон олмыжым ок му, коржеш,
Ала-могай осалым пуйто шижын...
Мо таче лийын эргым ден, лиеш?

Автор
Могае таче жап:
Пӧртӧнчыкӧ сар толын, чынжымак.
Айдемылан айдеме пире лийын.
Да ажгынлан уке чарак, мучаш,
От пале, кушто тыйым мо вуча,
Могае толын шучко жап!

Пӧлемыш Эрге пура.

Эрге (сырен, койдарен).
Авай, авай, алят тый от лыплане,
Эреак сылным кычалат.
Ну мом тый сӱретлет?!
Ты волгыдет кӱлеш кӧлан гын?..
Тый илышым чия ден лапает!
Тушкет кандалгым, алым я шӧртнялгым,
А илыш — ошо-шеме, вет палет...
Лач ошо-шеме. Утларакшым — шеме.
Ныл пырдыжет коклаште йомынат.
Тый умыло: тӱня яра ден темын,
А вакуумын уке тӱсшӧ, ниможат!

Марина
Тый йоҥылыш лият.

Эрге
Мый огыл, тые йоҥылыш лийынат.
Шонен тый луктынат чевер йомакым:
Тӱняште пуйто порылык оза,
Айдемым пуйто порылык тӱза.
Кунар кертат, кунар виет сита, йомакле,
А мыйын чоныш шыде вел кӱза.

Марина
Ах, эргым, адакат тый йӱынат...

Эрге
Чын, йӱынам.
Да, йӱынам!
Но — йырныкым, коньякым огыл.
Мый еҥын чон шапшакшым йӱынам.
Мый йӱшӧ ончылнет ом шогылт,
Уке улам мый, вакуум улам!

Марина
Эн ончыч, эргым, ЭРГЫМ тый улат.
Тылат мый малтыммурым муренам...

Эрге
Экзюперин йомакшым лудынат.
Шарнем, чыла шарнем:
"Шке деке шӱмаҥдет гын
Вес чоным — тудын верч коржшаш улат..."
(Койдарен.)
"Шке деке шӱмаҥдет гын
Вес чоным — тудын верч коржшаш улат."
(Шыдешкен.)
"Шке деке шӱмаҥдет гын
Вес чоным — тудын верч коржшаш улат!"
(Утен каен воштылеш.)
Изи Принц шукертак шояшке лектын,
Йӧршешак весылан чылан кумал илат.

Марина
Кӧлан, молан ТЫЙ кумалат?

Эрге (кенета тӱлыжген).
Нигӧлан, нимолан...
А ончыч тый улат ыле Юмем.
Тетлаже мый кӧлан кӱлам,
Да... тый кӱлат кӧлан?
Ме тыйын Изи Принц да Роза семын
Посна планетыштына коктын илена.
Кӧлан, молан ме кӱлына?
Кӧлан, манам, кӧлан!

Марина
Чынлан. Чаплан.
Тый шонышыч: волен копаш тулкайык,
Тетла от мучыштаре нигунам.
Лиеш лач волгыдо эре тугаяк,
Шӱмет ыш вучо орлыкым-унам.
Тыгае тудо — рвезе пагыт — сокыр,
Ок уж, ок шоно, мо вара лиеш.
Пиал дене руштмек, толеш вараже мокмыр...
Мылам, аватлан, путырак чот йӧсӧ
Коньякеш аҥыргыше эрге ден ойлаш.

Эрге
Мый изинек лийнем ыле моткочак тале рвезе,
Мый изинек ик омым, сылным, ужынам:
Ме пуйто коктын олык лапыш лектын,
Куржталын модынна, поктен ваш-ваш.
Эше шарнем: йолташ-влакем Пӱнчерыш
Каят ача-авашт ден мунчалташ.
А тый — окна воктен — эрелан черле.
Чон коржын, чаманен
Мыняр пернен шорташ!
Товатленам тунам: садак палет куаным,
Мый тыйын олмешат чыла сеҥем.
Йоча, йоча, мом паленам тунам мый,
Тидлан гына ситен ушем!
Авай, каласе, поч мылам шӱметым:
Кушеч ӱшаным тый илаш налат?
Молан тый мыйым ыштенат—
Орлаҥдараш тӱняште,
Шанчашла йогынвӱд почеш ияш?
Мо сайже уло, ойло илымаште?!

Марина
Мый... шоненам...

Эрге
Ош кечым мыланем пӧлекленат! —
Тыге маннет?
А кӱлын тиде пӧлекет?
Ачадыме йоча вет — мераҥиге,
Лопшудо ӱмыл тудым лӱдыкта.

Марина (чон йӧсын).
Тыге ит ойло, эргым, ите!

Эрге
Тура шомак деч лӱдыч? Лӱдыч, да?
А мый илаш лӱдам.
Лӱдам лияш ачаже мыйын гае мыскынь шочшын.

Марина
Виталий, эргым, сӧрвален йодам...
Ах, ойло лучо шӱм-чонетым почын,
Мылам кеч тидым колышташ моткоч,
Моткочак кочо...
Могай аяр чонетым йӱлата?

Эрге
А мо ден тый мылам полшен кертат?
Ойлем мый лачак чыным,
Мый нимомат шонен ом лук.
Да ушыштем адак ныл лук.
А кажне лук гычын ик йодыш:
"Молан илет? Молан илет?"

Марина
Тый чын ойлет:
Мый титакан улам,
Кузе гын тоштым,
Тыгае черле, икшывым вучаш!
Ыштен кертам ыле азам чолакым, колышым,
Эмгакым шке гаемак йӧсланаш.
Но Юмо пуыш суксо гае эргым —
Таза, мотор! Ах, мо эше кӱлеш?!
Тый лийыч мыланем нимо деч шерге —
Кунам ава чон кӱ лиеш?!
Садак мый титакан улам —
Шым керт пуэн йоча куаным,
Могай-гынат нужналык витарен...
Вет кава кӱкшытым ава пуа гын,
Йочалан куштылгырак чоҥештен
Кӱзаш шкенжын кӱкшырак кавашке.

Эрге (изишак ӧрмалген).
Титакдыме, арам титакым кычалат.

Марина
О эргым, кенета пыдал налаш ит вашке,
Вет шочшын орлыкшо — титак дечын чыла.

Эрге
Йӧсландарен нужнаште?

Марина
Туге, туге. Шарнет чай ик пайремым?
Латкок ий тыланет ту кечын теме.
А мыйын кыгыр-кугыр тупрӱдеш
Куштеныт пуйто ия-влак — чот коржын,
Ни тарванаш, ни сайын шӱлалташ...

Эрге
Мардеж окнаште тӱкален, ялт орышо...

Марина
Ласкан гына колен колташ
Тыгае годым сӧрвала дыр весе,
А мыйын ты шоныш деч куржеш—
Вет эрге-падырашем, эн ныжыл рвезе,
Шупшал-шупшал, тупем туржеш!
Пу комыля гай кап, а чон — тулото:
Таза ава, кӱктен лукталын тортым,
Шупшал-ӧндалын шочшым саламла...
... А мыйын эргым немырым темла.
Шкеак шолтен, варенье дене шеремден,
Латкок сортам шемкиндыш кереден,
Нумалын толын мый декем, ойлен:
"Айда пырля сортам пуалын йӧртена."
Ну пуышна, ну пеҥыжна, шарнет?
Чот воштылмо ден ырыш пӧрт тунам.
Кас мучко лудна сылынымутым,
Кован скрипкажым колыштна шулен...

Эрге (вӱдыжгышӧ шинчан).
Тунамсе манке немыр дечын тутлым
Тетла нимом, нимом ом керт тамлен!
А тый манат — "йӧсландарен нужнаште..."
Нужнам мый шижын омыл нигунам.
Шымалык, порылык ужгаште
"Ужгат" дене пырля мый кушкынам.
(Шыплана.)
Коржеш моткочак чон — ужалыме, ондалыме,
Да шыде илышлан, тӱнялан погына.

Марина
Ит кучо шӱмыштет осаллыкым да шыдым,
Висаш огеш лий тудым нимо ден:
Чӱчалтыш нар лиеш я курык наре тудо—
Аярже икгай чонлан, илышлан,
Да шӱткала айдемым име ден,
Ышта шӱм-чонжым сусырым,
Ышта шинчажым сокырым.
Ты язык неле, чонанлан, илышылан
Каласышыч: сӱретлымем кӧлан кӱлеш гын!

Эрге
Да угыч каласен, адак йодам!

Марина
Уке, шочшем.
Мый умылем кӱлешым:
Кунам-гынат сӱретыштем кодам
Да шарныктем тылат ала иктаж-мом сайым
Я весылан пижапыште юж подылтыш лиям.
Айдеме лийдымын, кышадыме ок кай,
Чон порылыкшо ден
Лиеш эре виян.

Эрге
Но вет тыгайже — икте-кокыт веле,
Тӱня игечым нуно мо ыштат?

Марина
Ах, эргым, тыланет лачак коло визыт теме!
Эше мыняр карум, чон лывыргым ужат!
Тӱнятӱр кумдаҥеш,
Да почылтеш у лончо,
Карулан лач ит пу чонетым кепшылташ.
Ныл пырдыж шыгыреш
Илем ман, тый ит ончо.
Эрге (койдаренрак).
Туге улмаш...

Марина
Тый лӱмын огыл, эргым, умылем.
Ныл пырдыж шотышто...
Шым лий мый нигунам шкетын,
Ыш воч нигӧн ӱмбаке ӱмылем,
Садлан илем.
А ӱчылан пижаш гын,
Шукертак сорта гай йӱлен пытен,
Пален ом шукто ыле мый кугу пиалым —
Илаш шкем сеҥен, чыла чытен.
Чыла чонан тӱняште ваш кылдалтын...
Мый шочын-кушкынам шкалан вел огыл —
Йолташ лияш вес еҥланат кӱлаш.
Тыгай айдемым нимоат ок тодыл,
Тый патыр эргым, поро тый улат.

Эрге
Мый — патыр?
Авай, тый чынак ӱшанет тидлан?
Мый — поро?
Ха-ха-ха!
Палет, авай, тӱняште вер уке мылам,
Пырчат тетла ынем уж ты тӱням,
Илымем тетла огеш шу, умылет тый?!

Марина
Ом керт ыҥлен: тый мо нерген ойлет гын?

Эрге
Пич ужмышудымаш нерген!!!

Марина
Кугу йӧратымаш тӱняшке тыйым кондыш.
Илаш, йӧратымаш ден угыч волгалташ.
Лӱп ойгышто, куаныште ит мондо —
Шыч лий тый вучыдымо.
Йӧратыме, йӧратыше еҥ дечын шочшо
Лиеш, чынак, мотор, таза, виян.
Мый вученам моткочак тыйын шочмым,
Мый тыйым, шочдымым, эше моткоч йӧратенам.
Вет кажнылан икгай пиал ок пуро,
Пиалым чоҥена ме шке лачак.

Эрге
Ме чоҥена, манат? Ха-ха!
"Ме чоҥена!"
Могай пиалым чоҥышыч вара?
Могай пиалым ӱжыч тый тӱняште?
Сӱретыштем кодам, маннет гала?!
Шарнет, ӱмаште
Аукционыш луктыч радынам.
Ик еҥ ыш нал — актер, профессор ма, поэт.
Кӱсенышт рожын, рожын, умылет?

Ӱстембалым чӧгыт дене пералтыме семын скрипка дене пералта.
— Миллион!
— Ха-ха!
— Ну, лийже пел миллион...
— Ха—ха!
— Ну налза шӱдӧ тӱжемлан...
— А кушто шӱдыжым тылат муам?

Аваж йыр эрге кӱчызыла кидым шуен пӧрдеш.
Ну налза, налза, сӧрвален йодам...
Тыгае чапле радына!

Марина, ошемын, кидше дене креслын кок могыр эҥертышыжым мучыштараш
лийдымын
кормыжта. Виталий утен каен воштылеш.
(Пуйто кумыл волен.)
Иктат ыш нал...
Палет, молан?
Кӱлеш ыле чара "вырляҥгым" сӱретлаш —
Лӧзам, оваргыше оҥаным

(Скрипкам налын, ӱдырамаш семын ниялткала).

Шукат огеш мутлане
"Тӱня оза"— кугу окса калтан,
Налеш, налеш тыгае сӱретдам!
Тугеже, мом шинчет, сӱретле
Да чоҥо пиалетым, аваем!
"Окса калтан" коя шинчажам йывыртен!
А мый каем адак шокташ скрипкам,
"Тӱня озан" роҥгедмыжым шылташ
"Кугыжа кокшашке", рестораныш,
Еҥ дечын кодшо пултыш гай оксам погаш!
(Койдарен).
Пиал чоҥаш!
Уке, уке!
Тетла ом керт!
Ом керт, ом чыте тиде йырнык вийым,
Шӱлаш ок сите юж тетла мылам.
Молан илем? Мо верчын лийым?
Ом иле лучо мый. Чыла!

Скрипкажым пулвуйыш перен, тодылеш. Марина кенета йол ӱмбаке шогалеш,
тунамак
лыдырген волен возеш. Кола.
Пычкемышалтеш.

Кандашымше сӱрет

Кӱварвалне кийыше Марина воктеке сукен шинчын, Эрге утен каен шортеш.

Автор
Ава, ава,
Лай порсын кумылетым
Аклаш сита мо чон тулна мемнан?
Нигӧ деч коч шочшетым умылет тый,
Чыла, чыла сулаш, могай лийман?
Ава, ава!
Тый волгыдо чонетым
Пуэт тӱнялан илыш кече гай.
Шочшетлан поро илышым чоҥет тый.
Тек шоҥгылык огеш лий ӱчӧ гай!

Эрге (умылаш тӧчен.)
Авай, авай!
Тый лий эре пелен, тӱняште.
Пу, коштыргалше кидешет шӱргем шылтем!
Ит кай, авай, торашке, лийдымашке,
Кузе гын тыйым илыш ден кылдем?!
Авай! Ит кай, авай, ит кай!
О Юмо, МЫЙ вет тудым пуштым?
Мый тудым пуштым!
Аваем!
Вашлийына ынде кунам да кушто?
Нигушто, нигунам!
О, мом ыштем?!
Тетла нигӧ, нигӧ огеш ман: Эргым!
Огеш тылане поро йӱдым, эрым.
От шыргыжал тетла, нимом от ойло,
Чаманышем, йӧратышем!
Молан шым мошто шкеже чаманен!
Осал шомак йылмем гыч, пуйто умдо,
Чоҥештыш тыйын шӱмышкет.

Автор (сценын ончыл лукыштыжо тарваныде шога.)
Тыгае шучко ӧкын у мо? —
Ӧкынена эре вараш кодмек,
Чаманена эре вараш кодмек.
Молан вара торжалык тыгай писе —
Ок код, огеш код нигунам вараш
Волгенче семын чоным когартен чараш!!!

Эрге
Авай, раш кызыт: МО тӱня яралык,
Мо — орлык,
Тиде — тый уке улат!
Кузе илаш, тетла ом пале,
Тыгае йӱштӧ тый дечет посна,
Авай! Колат?!
Сандалык пуйто кенета ияҥе,
Да кече огеш чӱчкӧ — кылмыкта.

Кенета ныжыл скрипке сем йоҥгалтеш. Тора гычын Аван йӱкшӧ ныжылгын шокта.

Йӱк
Йӧршешлан ойырышо корнывожыш
Мый, тыйын ужатен, тетла ом лек.
Мый тыланем тылат куаным, ошым,
Ойган лият гынат, кончен ом керт.
Эр шошым, телым, ни кеҥеж кастене
Мый тыйым вашлияш тетла ом лек.
Да тиде вашлиймашна, ме паленна,
Лиеш пытартыш пӱрымаш пӧлек.
Сандалыкыште, пагытыште йомна
Кок шӱдырла, кок велышке торлен.
Ме шарнымашыштына веле ынде кодна,
Ит иле, шӱмбелем, вурсен, орлен.
Мый, тыйым ужатен, тетла ом лек,
Мый тыйым вашлияш тетла ом лек.

Автор (йӱк йоҥгалтме верыш савырнен).

Тыге ме орланен ойырлена...
Да, пьесе — илыш гай; лиеш тӱҥалме кече да мучаш.
Моткочак тый декет тунемынам,
Но пагытым ок лий кучаш,
Куржеш пеш писын ончыко да ончык.

Йӱк.
Эрталше пагыт мемнан деч шеҥгек куржеш.

Автор
Чыла тӧрлен,
Илен эрталмым угычын от вончо.
Толшаш шке палыдымылыкше ден
Чоннам туржеш.

Йӱк.
Нимом от шукто, шер теммешке шижын:
Вот веле рвезылык тулкайык пыстылым кышка —
Кеҥежым алмашта пеш писын шыже.

Автор
Лач шӱм ок келше тидын ден, кӱлтка
Тугак чытамсырын. Ынеж йомдаре
Ни вургыж моштымым, ни вучымо саскам.
Ме йодына эше у кече дечын: куандаре
Да чон гыч покто пӱкнышӧ ласкам.
Но илыш деч ыжна сӧрвале утым,
Ни ӱстел йӧрым, ни поян шийвундым,
Ни чапым, оҥым кадыртен кошташ,
Ыжна кушто чонеш пачемыш умдым —
Вес еҥым корштарен, чон ден лушкаш.
Умылымашым йодынна перке гай —
Айдеме да Пӱртӱс,
Пӧръеҥ да ӱдырамаш,
Икшыве да Ава коклам тӧрлаш.
Чон дене сокыр, соҥгыра лиймеке, кӱ гай
Айдеме илыш румбыкыш вола.
Но жап эрта, товатлыме мутым
Мемнам кокла гыч шукынжо мондат,
Йодарымаш-влак утыр-утыр
Мемнан осалын когартен толат.

Йӱк.
Айдеме вашталтеш жап йогын дене,
Садланак дыр пӱралтын мыланна илаш,
Тергаш шкеннам чон йогылыкна дене,
Пытартышлан да Мландылан манаш:
Вочнем мый кӧргышкет лулеге семын огыл,
Нал мыйым шытышашлык пырче гай,
Кеч ты гана эркалыклан шым тол гын,
У илышыште ом лий мый тыгай.

Автор
Ойлат шол, ик гана вел огыл
Айдеме мландывак илаш толеш,
Но ок шарне куаным, неле ойгым,
Чыла, чыла вет угыч тӱҥалеш.

Йӱк.
А уш ок келше таче тидын дене...
Ме ТИДЕ илышнам моткоч йӧратена,
Йолташ-влакнам, кӧ дене
Ме кызыт пагытнам эртарена.
Ок шу йомдарыме шӱм-кылым,
Мутлан, вот тый денет, таҥем.
Пырля ме шӱкышна шем пылым,
Пырля ме чӱктышна чон тулым.
Пуымеке чоным мыланем,
Шке шыч шукто тый шоҥгемын,
А мыйым лишыл-влак ынде уштат.
Копаш возалтше ӱмыремым
Мый илен лектым, тый шогет туштак.

Автор
Тыге ит манат. Мыят весемым,
Мый илен лектым тый денет пырля.
Да умылем ынде изиш вес семын
Шкемым, весым, икманаш, чыла.
Мый пьесым ыштенам ыле пеш порым:
Пытартышлан кеч лий тый пиалан!

Йӱк.
Арам тыге ойлет. Йӧршеш ом орло
Шке илышемым пьесыштет садлан.
Вет тудо, чынак, илыш гае:
Нимом, нимом шонен шыч лук чоян, йыштат.
Да пьесе мучашат лиеш тугае,
Кузе лач илышын закон кӱшта.
Кунам палет: тый кӱлынат тӱнялан,
Кунам чон ден, уш дене умылет:
Сандалык
Чон сандалык гыч тӱҥалын,—
Ок лӱдыктӧ шулаш тӱҥалше ӱмылет.
Ош кӧгӧрченла волыш вачыш
Сандалык шӱдыр лийме тат.
А лийынам манам гын таче,
Тый иктым умылен кертат:
Мый коржынам, куаненам,
Чоҥештенам, камвозынам —
Айдемым, шкемым, чоҥенам.

Виталий
(Шып колышт шогышо, кенета ала-мом умылышо семын).
Тугеже тый от лӱд, каен мемнан деч?

Йӱк.
Ом лӱд, вет лийдымаш, шочшем, уке.
Тендам коден, чеверласен коржам кеч,
"Тау" ман, илыш ончылан сукем.
Тыглай айдеме, но шкаланже — Юмо,
Тыглае илышыште — тӱҥ пиал.
Да, орлыкаҥын, мый шинчам ом кумо,
Сандалык Аван шочшыжо лиям.
Чеверын, эргым.
От код шкетын, тулык —
Йӧратымаш чонетым арала.
Тылат ынде ыҥлаш: мо — сулык,
Илен, йӱлен, тӱҥ чыным
Шӱм-кылет пала.

Ах, илыш, илыш —
Ӱжара, эр шошо,
Тылзан йолгорно, тул сескем,
Шаршудым тӱрлышӧ ош покшым,
Ойлалтдыме шомак пышкем,
У ий сорта, ош кӱдыроҥгыр,
Шыркан пасу, шыма мардеж,
Волгенче, весела вӱдоҥго —
Чыла эртен, чыла кодеш.
Да печкалтеш ала кӧн эрже,
Тылзан йолгорно волгалтеш.
Куаныме-ойгаҥме верже
Тудлан ты Мландына лиеш.
Кугу Сандалыкыш
Изи Сандалык —
Ала-кӧн пӱрымашыже — шыҥа.
Ме ойлена: историй, калык...
Мом тудын Чон сандалыкше шога?

Эрге (вийдымын вуйжым нӧлталын).
Кузе тый маньыч — Чон сандалык?
Каласе, тушто мом шижат?

Автор
Йӧратымашым...
Шинчымашым.
Сылным —
Ик волгыдым, иктӧрлыкым шижат
Да ир пеледышым — шкендым,
Кӱ лончо вошт нӧлталтшым, тый ужат.

Эрге
Ик волгыдым, иктӧрлыкым?

Автор
Туге, Виталий.
Иктӧрлыкым вуча мемнан деч илышат:
Торжа воктен иланыже шыма,
Ӱнардымылан тек виян полша.
Лачак тышан пышталтын илыш негыз.
Ит пу чонетым таче ойгылан,
Кӱлеш илаш. Илаш кӱлеш!

Эрге
Молан?! Моткочак нелыс...

Автор
Лачак садлан.
Ончал: йырваш мыняре йырнык!
Кум вуян кишке гае шучко вий
Пӱрга тул йылмым. Йырна
Нимо огеш код, огеш лий —
Ни порылык, ни сылынылык, чон кӱкшыт,
Ача-кочан йӱлаже, мурына.
Шижат дыр неле когар ӱпшым,
Ужат: чыла эҥеш, чыла йӱла.
Эше лиеш чараш.
Колат, ок лий вараш кодаш!
Вет тый от пуро гын ты шучко тулыш,
Да мый ом пуро гынже тулыш,
Да весе огеш пуро — тыманмеш
Кум вуян кишке шым вуян лиеш!
Тый ит суапле тудын семын нушмым,
Ит пу чонетым кишкылан, итак!
Чон кӱшыт, кумыл вий да уш ма —
Торжалан тек иктӧрлык лийытак!
Тунам ме шижына чон дене Юмым,
Чон дене аралалтын кодына.
Кынел, Виталий!
Тыйын кидыш пуымо
Скрипкам.
Аватын кодын радына.
А мыйын — сылнымут.
Да весын — поро, чынле кумылжо —
Тыге ме калыкнам аралена.
Тек Тӱня Ава шӱдыр тыйым волгалта!
Тек Тӱня Ава шӱлыш Мландынам сакла!


Муро.
Йӱд лондем воктене волгыдо уке,
Изике, сорта ма — тулым чӱктыза.
Ныжылге пулвуйыш куштылгын сукен,
Ныжылге чонан-влак, лишыл, чак лийза.

Лывырге киднажым кӱкшыт дек шуен,
Айста лачак иктым, иктым йодына.
Арален шӱмешна, Юмо мом пуэн,
Изике тулйылме лийын кодына.

Изи тул чӱкталтын шумышкӧ шыта,
Писе шӱдыр тул гай тӱня вошт чымен.
Ойго пиална верч, мом чонна чыта,
Тау тылат, тау, волгыдо Юмем!

Мучаш.



061297
************************************************************************
6—12
Эльвира Иванова,
МарГУ, ИВ курс.

"ТЫЙ ЛИЯТ ПЕЛЕДЫШ, САВЫРНЕМ МЫЙ МӰКШЫШ..."

* * *
Пӱрымашым мужедаш, лийшашым...
Мом арамак жапым йомдарем?
Илыш-корнын кочо ден пиалым
Шке шинчам ден ужын эртарем.

Кӱшыч мо пӱралтын — сугынь лийже,
Ом ӧпкеле нимыняр садак.
Йӱштӧ кылмыкта? Кидем, чурийым
Шошо кече ырыкта адак.

* * *
"Йӧратем" манат — мый ом пелеште.
Шокшын ӧндалат — мый шып шогем.
Шӱмбелем, тый ит шыдешке,
Шижмашем оҥ тич,
уке мутем.

ИЛЫШ
Илыш жап — ялт кӱчык йогын корно,
Кагаз ластыкла йӱла, йомеш.
Кушко лупшалтеш, шылеш — тый шоно.
Лийын чыла пуйто йӱд омеш.

Теҥыз вӱдла тышкыла, тувелке
Илыш лупшкеда чаманыде,
Садыгак ик ой ила эн келге:
Ниможат ок лий шке таптыде.

Мӱй гай тамле, шоган гае кочо
Пурыш шӱмышкет йӧратымаш.
Илыш ешын у омсажым почо:
Мужыр йӱксым ыштыш ушнымаш.

Йоча-шамыч пеленет, пелашет,
Шуко-шагал тат гыч уныкат
Пӧлек семын, таклан огыл илашет
Лийыныт, айдеме, эн шерге тылат.

Тыгеракын ий, вич ий, кеч лучко
Шинчаончылнет киносыла эртат.
Шонкалет вара: шке илыш мучко
Тӱрлӧ пӱрымашымат ужат.

КЕЛШЕТ?
Чевер оржан пар имне лийын,
Шинчам кумен, кеҥеж эрден
Ужар чодыра вошт уло вийын
Кудалына, таҥем, йортен?

Келшет, йолташ, кок йӱксӧ лийын,
Вычыматен, ласкан илаш?
Огыт мешае толкын, ерын ийже,
Ваш йӧратен, пырля ияш.

Я кӧгӧрченыш савырналын,
Виктен кавашке шулдырнам,
Чоҥештена ик шушаш ийын
Кучаш пиаллан шӱдырнам?

* * *
Шӧртньӧ окса —
Йӱштӧ оза —
Шӱмым кӱ моклакашке савыра.
Волгыдо чон —
Кажнылан он —
"Лавыра" деч айдемым утара.

ЭН ШЕРГЕ ПӦЛЕК

Кӱ полатым пӧлеклет — огеш кӱл:
Мом ыштем кугу пӧртеш?
Чолпан шӱдырым волтет — йомеш кыл,
Йӱд кава сырен кертеш.

От пу лавыраш тошкаш шижмашым —
Кишке мут, манеш, ок лек.
Сайын аралет йӧратымашым —
Эн шерге мылам пӧлек.

* * *
Изи кӱдырчӧ мемнан коклаште
Мӱгыра, орнажым лӱдыктен.
Трук волгенче весела лиймаште
Волгалтеш, шинчанам йымыктен.

Я поран кужу йӱштӧ атмажым,
Шӱшкалтен, ӱмбакна кудалта.
Шыже кече тамле мӱй ӱмажым
Шож каванеш имыла шылта.

Ойгыраш огеш кӱл, шӱм таҥемже,
Сырымаш шуйна ик-кок шагат.
Озыркан мардеж, поран, волгенче
Омыла эрден йомын пытат.

КЕЛШЕМ ЧОНЕТЫМ ЫРЫКТАШ
Тый лият пеледыш —
Савырнем мый мӱкшыш
Эр юж ден тӱрветым шупшалаш.

Возалат шаршудыш —
Мый — омо тоҥедыш
Кудыр шем ӱпетым ниялташ.

Легылдет кугорныш —
Ынде порсын шӱртыш
Савырнем чын корным ончыкташ.

Ончалат Чолпаныш,
Йӱштӧ-йӱштӧ тылзыш —
Мый келшем чонетым ырыкташ.

* * *
Теле шыде, кольым,
Лӱдын, пӧртыш шыльым,
Пу омсам кӧгӧн ден чыҥгыртен.
Шинчат йӱштӧ, кольым,
Воктенетак ыльым.
Шым уж, оҥ пеленет эҥертен.

Йӱр опталмым ужым
Ночко тулык шыжым,
Чийышым кемемым вашкыде.
Шинчавӱдет ужым —
Чонлан йӧсым шижым,
Шуйышым тыланет кок кидге.

Кӱдыратле мутым
Кава помеш лудым,
Кӱшыч, шонышым, пиал лӱмеш.
Шоя манеш мутым
Руал ойлышт — лӱдым,
Шуышым — тек шулыжо лумеш.

Памаш вӱдын тамже,
Таве дечын сайже,
Кочо аяр шудым пытара.
Йӧратымаш тамже —
Илыш рӱдын ямже —
Азап, манеш дечын утара.



061497
************************************************************************
6—14

ПИСАТЕЛЬ ДА ЖАП

СЫЛНЫМУТ МАСТАР ДА КНИГА

Тений апрель тылзыште Йошкар-Олаште марий сылнымут мастар-влакын
республиканский
погынымашышт эртаралте. Тушто Писатель ушем правленийын ӱмашсе пашаже да
книгам
лукмо нерген йодышым ончымо, писатель ушем членыш кандаш у авторым пуртымо,
Марий книга издательстве шотышто Республикын Президентшылан серышым
колтымо.
Журналын тиде номерешыже Марий Эл писатель ушем правлений председатель Иван
Горныйын (Тпрьяновын) "Писатель да книга" докладшым кӱчыкемден печатлена.
Пытартыш ийлаште обществынан илышыже умылаш лийдымын вашталте. Тидыже
творческий
ушем-влакын пашашкышт шуко нелылыкым кондыш, литературылан умбакыже
вияҥашыже
чаракым ыштыш. Нунылан икмыняр ий ончыч "остаточный принцип" манме семын
оксам
пуэдымашат койынак чӱдемаш тӱҥале. Тыгай саманыште писатель-влак поян да
чаплше
саскам жапыште да кӱлмӧ семын пуаш тӱҥалыт манын шоналташ йӧсӧ.
Творческий ушем да тусо пашаеҥ-влак нерген йодышым Федеральный закон
рашемдышаш.
Тудо кугыжаныш ден литератур, искусство пашаеҥ-влак кокласе
правоотношенийым палемдышаш да регулироватлаш тӱҥалшаш, обществыште нунын
верыштым пеҥгыдемдышаш,
шке шонымым эрыкын почын пуаш правовой, материальный да социальный
гарантийым
ышташ полшышаш. Тыге шонат тиде Федеральный законым ямдылыше автор-влак. Но
тудым кызытеш Россий Государственный Дума икымше лудмаште гына приниматлен.
Ты
кӱлешан законым, ешарен, пӱтынек приниматлымеке, ме Писатель ушемнан
уставышкыже
икмыняр вашталтышым пуртышаш улына. А кызытеш окса шотышто нужнам сеҥен
илаш да
пашам ышташ логалеш...
1996, ийысе пашанам иктешлаш гын, сӱрет тыгайрак.
Молгунамсе семынак Республикысе писатель ушем правлений шке пашажым
идалыкаш организационно-творческий план почеш, Писатель ушемын Уставше дене
келшышын да
Российысе писатель ушем правленийын пунчалже-влак негызеш ыштен шоген.
Писатель
ушем правленийын латныл заседанийыштыже тӱрлӧ йодышым лончылымо: литератур
мероприятий-влакым эртарыме, самырык автор-влакым писатель ушемыш пуртымо,
икмыняр
писательын творческий отчетшым колыштмо, тӱрлӧ серыш ден йодмашым, Марий
книга
издательствылан у рукописьым темлыме нерген да т.м.
Республикысе писатель ушемыште кумло ик профессиональный литератор шога.
Тылеч
посна, "Ончыко" ден "У сем" сылнымут да мер-политик журналлаште, республика
ден
районласе газетлаште кудло утла самырык авторын возымышт эреак савыкталтеш.
Нуно
шкеныштын произведенийышт дене марий литературынам умбакыже вияҥдаш, шочмо
калыкнан духовный илышыжым пойдараш полшат.
Писатель-влакын 1996 ий март тылзыште лийше республиканский погынымаштышт
тулеч
ончычсо ийын сылнымут пашажым иктешлыме, правленийын пашажым саемден
колтымо йодышым лончылымо, Геннадий Алексеевым, Ипполит Лобановым, Леонид
Васильевым, Михаил Смоленцевым Писатель ушем членыш пуртымо да пунчалым
пеҥгыдемдаш колтымо.
Геннадий Алексеев шукерте огыл Россий писатель ушем член лие. Тудым уло
кумылын
саламлена!
Правленийыш пурышо коло наре рукописьым творческий секций да рецензент-влак
ончен лектыныт, да ятыржым Маркнигоиздатышке савыктен лукташ темлыме.
Чаманен каласаш логалеш, Республикысе финанс министерстве ӱмаштат Писатель
ушем правленийлан смета почеш оксам пуэн ыш шукто, садлан рецензент-влак
але мартеат ыштыме
пашаштлан гонорарым налын огытыл.
Ӱмаште октябрь тылзыште самырык автор-влакын "Сылнымут шыже — 96"
республиканский семинарыштым эртарыме. Поэзий, прозо да драматургий
секцийлаште кумло наре
авторын произведенийыштым лончылымо, эн сайжым журналлаште печатлаш
темлыме, икмыняр авторлан посна сборникым ямдылаш каҥашым пуымо.
Семинарыште лийше-влак тиде ганат Йошкар-Оласе А.С.Пушкинын, С.Г.Чавайнын
да М.Шкетанын памятникышт воктеке пеледыш аршашым пыштеныт, нунын деч тунем
шогаш шонымыштым каласеныт.
Идалык мучко писатель-влак республикын районлаштыже лийыныт, пашазе
коллективлаште, школлаште сылнымут кас да вашлиймашым эртареныт. Тиде поро
паша ончыкыжымат кумылын ышталтшаш.
Культур министерстве дене пырля Писатель ушем правлений сылнымут мастар-
влакын
кугу лӱмгечыштым шочмо кундемыштышт эртарен. Тыгай парем кас Марий Элын
калык
поэтше Г.И.Матюковскийын шочмыжлан 70 ий, Г.З.Ефрушын — 80 ий,
И.М.Ломберскийын
(Токмурзинын) — 100 ий, Дим.Орайын — 95 ий темме лӱмешышт эртаралтын.
Писатель,
историк, этнограф Яныш Ялкайнлан шочмыжлан 90 ий темме лӱмеш сылнымут
погынымашым Пошкырт республикысе Писатель ушем правлений, марий рӱдер
полшымо дене Ӱпӧ
олаште да Мишкан районышто ыштышна. Писательын шочмо Чорай ялыштыже
музейжым
почмо да памятникым шогалтыме. Тысе калык йӧратыме землякшым пагала, тудын
дене
кугешна, возымыжым лудаш у тукымым кумылаҥда.
Писатель ушем правленийын пунчалже почеш, Марий книга издательстве Геннадий
Мактюковскийын шымле ияш юбилейжылан поэтын ойырен налме почеламут ден
поэме книгажым да "Мемнан таҥна нерген шомак' шарнымаш сборникым печатлен
лукто.
Йошкар-Ола администраций полшымо дене, "Железобетон" акционер обществын
спонсор
окса кӱшеш муниципальный художественно-производственный "Татьяна"
мастерской ноябрь тылзыште Марий Элын икымше калык писательже Сергей
Николаевын шӱгарешыже
памятникым шогалташ ямдылен. Тыгаяк чапкӱм поэт Геннадий Матюковский ден
писатель Аркадий Крупняковын шӱгарешышт шогалташ лийме.
Республикысе Президентын указше почеш Миклай Рыбаковлан, Александр
Юзыкайнлан
Марий Элын калык писательже, а Семен Николаевлан Марий Элын калык поэтше
лӱмым
пуымо. Тений тыгаяк кӱкшӧ суапле лӱм дене поэт Осмин Йыван палемдалте.
Писатель
ушем правленийын ойжо почеш, марий ден чуваш литератур кокласе сылнымут
кылым
вияҥдымашке да кок калык кокласе келшымашым пеҥгыдемдымашке пыштыме
надыржым шотыш налын, октябрь тылзыште Чувашийын калык писательже Мишши
Юхмалан Марий Эл
Республикысе культурын суапле пашаеҥже лӱмым пуымо. Тыгаяк лӱмым ӱмаште да
тений
мемнан кок палыме поэтна — Александр Селин ден Анатолий Тимиркаев нальыч.
Писатель ушем правлений кертмыж семын пагалыме писатель-ветеран-шамычлан
полшаш
тырша. Йодмына почеш, калык писатель Ким Васинлан, республика ончылно кугу
заслугыжым шотыш налын, 1996 ий 1 ноябрь гыч эн изи пенсийын вич кугытан
ешартыш
материальный полышым тылзе еда пуаш ыштыме. Тыгаяк йодмашым ий тӱҥалтыште
калык
писатель Зинаида Каткова шотышто правительствын комиссийышкыже колтенна.
Кызытсе илыш саманыште писатель ушемланат шке пашажым вораҥдарен колташ у
корным
да йӧным кычалман. Республикыште чылаже куд творческий ушем уло. Икте-весе
дене
кутырен келшен, писатель, композитор, художник, театр пашаеҥ сукльптор да
журналист ушем-влакын правленийышт ӱмаште ноябрь тылзыште шке
координационный советыштым ыштышт. Тудывн составышкыже профессиональный
творческий ушем вуйлатыше-влакым пуртымо.
Координационный совет шке пашажым мер тӱҥалтыш шот дене ышта. Паша
планыштыже
йодыш шуко, эн первыяк: творческий интеллигенцийын интересшым аралымаш,
ушем-влак кокласе паша да келшымаш кылым пеҥгыдемдаш, автор-влакын
праваштым аралыше
кугыжаныш органым ыштымаш, Йошкар-Олаште творческий пашаеҥ-влакын пӧртыштым
почмаш да т7м7 Тений февраль тылзыште чыла творческий ушемын пырля эртарыме
пленумжо эртыш.
Писатель ушем правленийын пашаштыже нелылык да ситыдымаш шагал огыл. Кузе
кала-сыме ыле, тидын амалже — бюджет гыч оксам ситарымаш да правленийын
аппаратшым
чот иземдаш. Эше тенийсе пашадарымат налме огыл...
1997 ийлан ямдылыме планыштыже правлений литератур йогыным саемдаш тӱрлӧ
йӧным
палемден. Мутлан, писатель илыш гыч тӱрлӧ йодыш-влакым заседанийлаште
ончымо деч
посна, сылнымут вашлиймаш ден касым, писатель-влакын творчествышт негызеш
научно-теоретический конференцийым эртарыме лиеш, верысе литератур ушем-
влаклан полышым пуэн шогаш палемдыме да т.м. Пошкырт кундемысе Мишкан да
Калтаса районлаште марий сылнымут ден музык кечым эртараш лийме. Ноябрь
тылзыште самырык автор-влакым "Сылнымут шыже — 97" черетан республиканский
семинарыш погена. Тиде ий
писатель-влакын юбилейланат пеш поян — чылаже коло кок лӱмгечым палемдыман.
Ӱмаште "Ончыко" журналын кудымшо номерешыже критик-литературовед Семен
Черныхын
"Сылнымутлан у мут кӱлеш" статьяже печатлалтын ыле. Тушто автор критике
сомылын
таче могай кӱкшытыштӧ улмыжым лончыла, тиде кӱлешан жанрым вияҥдыме шотышто

шкенжын шонымашыжым ойла. Тудын ой-каҥашыжым шотыш налын, писатель ушем
правлений тений январьыште лӱмын заседанийым эртарыш. "Кызытсе сылнымут да
критикын
проблемыже" кумда йодышым критик ден литературовед, писатель-влак келгын
каҥашышт. (Тиде каҥашымашым "Ончыко" журналын тенийсе кокымшо номерыштыже
В.Логинович "Критике поро лийшаш" статьяштыже ончыктен. (Ред.) Тидыже могай-
гынат пайдам
пуа, шонена. Вет литературно-художественный критике — кызытсе сылнымут
процессым
вияҥдаш полшышо паша. Тудо писательлан у шонымашым — анализ-синтезым пуа,
кӱлешан корным ончыкта.
Кеч-мо гынат, тыге кутырен келшыме: писатель ушем правлений пелен улшо
критике
секций (вуйлатышыже Аркадий Васинкин) литератор-влакын у книгаштым лончыла;

правлений да МарНИИ-н литератур отделже писатель-влакын творчествышт
негызеш
конференцийым эртарат, сылнымут проблеме, писатель-влакын произведенийышт,
творчествышт нерген критический статья-влакым чумырен, посна сборникым
лукман.
Тений Писатель ушем правленийын планже почеш февраль тылзын Марий
педагогический
институтышто да Медведево районысо Арбан культур пӧртыштӧ сылнымут кас-влак
лийыныт. Тушто писатель-влак А.Тимиркаев, Г.Алексеев, Г.Пирогов дене пырля
самырык
литератор-влак С.Элембаева, З.Висвис да молат шке сылнымут пашашт дене
лудшо-влакым палдареныт. Тыгай вашлиймаш-влак мартыште Курыкмарий да Морко
районлаште
эртаралтыныт. Нуно Олык Ипайын шочмыжлан 85 ий теммылан пӧлеклалтыныт.
Тушто
И.Горный, М.Кудряшов, Н.Егоров, В.Крылов, В.Изилянова лийыныт.
Калык писатель Аркадий Крупняковым шарныме лӱмеш Йошкар-Ола — Чкарино
(Советский
район) муршрут дене марафонец-влакын таҥасымаштым эртарыме.
1998 ий 17 октябрьыште марий литературын классикше М.Шкетанын шочмыжлан 100
ий
темеш. Тиде чапле юбилей лӱмеш Писатель ушем правлений паша планым ямдылен.
Тудым илышыш тенияк пурташ тӱҥалман — мыланнат, писатель-влаклан, Культур
министерствыланат, вес кумылан организаций ден учреждений-влакланат.
Спонсор-влакат
огыт код, шонена.
С.Г.Чавайнын шочмыжлан 110 ий темме кечыланат ямдылалташ жап шуын.
Самарык талант-влакым туныктымо нергенат мондыман огыл. Кызыт М.Горький
лӱмеш
Литературный институтын кумшо курсыштыжо Е.Бакалюк ден Н.Мирошина тунемыт.
Мемнан йодмынам Россий писатель ушем правленийын комиссийже шотыш налын да
кок студенткыжланат тений кугыжаныш стипендийым тӱлаш тӱҥалме. Апрель
тылзыште Литинститутыш пураш творческий конкурсыш Татьяна Суворован
почеламутшо-влакым колтымо.
Финн-угор писатель-влакын кугу произведенийыштым кусарымылан тений
М.А.Кастерн
лӱмеш обществын (Финляндий) стипендийжым да литератур премийжым пуаш вич
кандидатурым темленна. А октябрь марте С.Г.Чавайн лӱмеш Кугыжаныш премийым
налаш
ӱшанле кандидатым ойырен налмен.
Чумыр литератур паша, кажне писательын творчествыже шуко вийым, жапым
йодеш. Уш
паша сай, кӱлешан йӧн уло гын веле, саскаҥеш. Ик тыгай амалже —
произведенийым,
книгам жапыште савыктымаш.
Чын, пытартыш неле ийлаштат издатель-шамыч, писаттель-влак семынак, арам
шинчен
огытыл. Лудшо таҥна-влак тӱрлӧ жанран ятыр у книгам налыныт. Тиде
В.Юксернын
"Чарла" романже, Е.Поствайкинын "Ала жер" кум повестян книгаже, В.Петуховын

"Акрам" романже, Ю.Артамоновын "Чавайнын куэже", В.РЕгеж-Гороховын "Лум
ӱмбал
пеледыш", А.Тимиркаевын "Лумтӱрчача", И.Осминын "Кава ден мланде коклаште",

В.Крыловын "Сескем" книгашт да молат. У пьесышт дене куандарышт драматург-
влак
М.Рыбаков, В.Абукаев-Эмгак, А.Асылбаев.
Марий книга издательстве — кугыжаныш унитарный предприятий. Тудо эн первыяк
национальный сылнымутан литературым савыктен шоген да шогышаш. Тугеже
писатель
ушем — тудын тӱҥ заказчикше. Эше шукерте огыл Маркнигоиздат ий еда кумло
утла
тӱрлӧ книгам луктын гын, 1996 ийыште — лу нарым гына сеҥен кертын, да нунын
кокла гыч икмынярыже ончылийсе план гыч вончен. Издательствын
портфельыштыже печатлаш ямдылыме ятыр рукопись кия, кунам нуно лектын шуыт,
каласаш неле. Амалже икте — окса республикын бюджет гыч моткоч шагал
ойыралтеш.
Пале, марла книга илышнан эн неле пагытыштыжат савыкталтын. Тидыже шочмо
литературым вияҥдаш, писатель радамым ешараш, у талант-влакым кушташ,
калыкын культурыжым нӧлташ полшен.
Издательствым тачысе туткар гыч лукташ Писатель ушемат, Республикысе
правительстват тыршышаш улыт. Писательын книгажым лудшо деке шуктымаште
нимогай чаракат
лийшаш огыл.
Марий издательствым финансироватлыме йодышым, мемнан шонымаште,
Правительстве
ден Кугыжаныш Погын угыч ончен лектыт гын, литератур паша угыч ылыжеш, у
шӱлышым
налеш. Тыгодымак писатель-влаклан авторский гонорарым тӱлымӧ нергенат чотак
шоналштыман — тудым автор-влак кок-кум ий дене налын огыт керт. Тидыже
возышын кумылжым волта, кид-йолжым вела. Издательствым вес зданийыш кусараш
ойлымат уто
нелылыкым гына луктеш. Сандене Ушемын правленийже писатель-влакын тачысе
погынымашышт гыч Марий Элын Президентшылан письмам колташ темла.
Калык коклашке книгам шарыме паша чот лушкен. "Марийкниган" ожнысо
системыже
койынак шалана.
Книга шагал лекме жапыште Писатель ушемын журналже-влак автор-влаклан кугу
полышым пуэн кертыт. Тылзе еда лекташ тӱҥалиекше, "Ончыко" йыр писатель-
шамыч утларак чумыргышт. Ынде кажне номержын кугытшо нерген шоналташ жап —
шушаш ий гыч
тудым латкок авторский лостык дене лукташ тӱҥалман. Курыкмарла "У сем"
журналым
лукташат Печать да информаций комитет оксам муаш полшен.
Марий писатель ушемнан творческий вийже изи огыл. Тудын правленийжын
пашажым саемден колтымо верч ме чыланат поро кумылын шогышаш улына.
ИВАН ГОРНЫЙ,
Марий Эл писатель ушем правленийын председательже.




061597
************************************************************************
6-15

АЛЕ САМЫРЫК ТУДО...

Але самырык тудо... Латвизыт.
Кап-кылжат ялт йочанла коеш:
Какширак, кошар ваче... Но шижым:
Качылан сылне ӱдыр кушкеш.

Жап эрта - тӱвырга, пога капым.
Ятыр рвезын йӱд омо кодеш.
Иктыжлан ӱшана дыр шке чапшым,
(тм)мырлан сай пелашше лиеш.

Но шӱмем чытырна пуйто лӱдын.
Кылмымуж йӱштӧ кид ден куча?
Сур шинчаште тулойыпым лудым Кумылем пел ончалтыш вӱчка...

Ах, ончалтыш, ит турж чон шижмашым,
Эртен кодшым ок кӱл шарныкташ...
Паленам жапше годым аважым,
Ну а ӱдыржым ом тошт вучаш.



061697
************************************************************************
6—16

ВУЙЛЫМАШ

Писатель да жап
3 И.ГОРНЫЙ. Сылнымут мастар да книга.
Лудыш
9 Г.АЛЕКСЕЕВ. Вашпижмаш. Повесть.
Поэзий
73 Э.ИВАНОВА. "Пӱрымашым мужедаш...". "Йӧратем" манат... Илыш. Келшем.
Шӧртньӧ
окса. Эн шерге пӧлек. "Изи кӱдырчӧ мемнан коклаште...". Келшем чонетым
ырыкташ.
"Теле шыде...". Почеламут-влак.
77 А.МОКЕЕВ. Пел минут. Кидыш кучен уныкамым. Йӱкын шонкалымаш. Ала сита?
Почеламут-влак.
81 З.ГЛХОВА-БАТЫРБАЕВА. Чодыра. Сур куку мура гын... Почеламут-влак.
Лӱмгече
82 Г.ЗАЙНИЕВ. Кугезе мландым мурышо. Калык писатель Никандр Лекайнын
шочмыжлан —
90 ий.
Драматургий
113 А.ИВАНОВА. Арале мыйым, волгыдо Юмем! Кандаш сӱретан поэтический драме.
Шочмо мланде
155 М.КОЛЬЦОВ7 Илышлан ӧпкелаш огеш кӱл. Кинооператорын дневникше гыч.
(Тӱҥалтыш.)
Комышто В7Егоров ден Д7Кульшетовын "Але самырык тудо..." мурышт.
Номерыште М.Кольцовын, А.Щербаковын да статья автор фотоштым кучылтмо.

СОДЕРЖАНИЕ

Писатель и время
И.ГОРНЫЙ. Писатель и книга.
Проза
Г.АЛЕКСЕЕВ. Схватка. Повесть.
Поэзия
Э.ИВАНОВА. А.МОКЕЕВ. З.ГЛУХОВА-БАТЫРБАЕВА. Стихи.
Наш календарь
Г.ЗАЙНИЕВ. Певец земли предков. К 90-летиюҥ со дня рождения народного
писателя
Н.Лекайна.
Драматургия
А.ИВАНОВА. Храни меня, мой светлый Бог! Поэтическая драма в восьми
картинках.
Родная земля
М.КОЛЬЦОВ. На прожитые годы не надо обижаться. Из дневника кинооператора.
(Начало.)
На обложке песня В.Егорова и Д.Кульшетова "Он еще молодой..."
В номере использованы фотографии М.Кольцова, А.Щербакова и авторов статей.



091697
************************************************************************
9—16
Семен ЧЕРНЫХ, филологий наука доктор, профессор

ШЕРНУР КУНДЕМЫН ОЖНЫСО ИЛЫШ-КОРНЫЖО

Шеремет, Шернурет! Шергинде гай шере нурет, поро чонан калыкет! Куандара
кеч-кӧм
шочмо кундем: шоналтена-шарналтена гын, шӱм-чонна шӱшмӧ ӱйла шула, кумылна
тулыш
чыкыме лӱмегож гай ылыжеш! Поснак шерге улыт мыланна шукертсе тукымын,
кугезе
кочана-кованамытын тошто илыш йыжыҥышт, курык йымач йончен-шаулен лекше
памаш
гай уш-акыл, шӱм-чон поянлыкышт. Вет нунын мыланна пӧлеклыме илыш-шӱлыш
негызеш
кызытсе тукым вияҥеш, уэмеш, молемеш.
Ученый-влакын тӱслен, келгын шымлымышт раш ончыктен: тиде вер-шӧрыштӧ
намызе жап
годымак финн-угор тукым калык илен да тудын лоҥ гыч варажым, илен-толын,
марий
калык нерештын, вияҥын, тысе мландеш ӱмыраш вожым колтен. Кокла курымлаште,

тӱжем ий ончыч, Виче эҥер воктене вераҥше мариймыт посна кугыжаныш сынан
Вӱрзым
княжествым ыштеныт улмаш да тудыжо Шернур кундемымат ушен, айлен, Вятка
губернийысе Кукарка, Нолинск районлам авалтен. Тургым саман толмеке, тӱрыс
государстве шотан тиде олыкмарий ушемыш новгородский ушкуйник-разбойникмыт
ятыр гана керылт пуреныт, агеныт, а варажым монгол ден тюрк озаланен. XВИ
курым кыдалне руш
кугыжа Иван Грозныйын войскаже Озаҥ олам сеҥен налын, марий мландым виеш
Моско
государствыш ушен. Тылеч вара марий калык шке эрыкшым йомдарен, колоний
шотан,
пызырен ашныме этносыш савырнен.
Финн-угор калыкмытын шукертсе историйыштым, культурыштым келгын шымлаш
тошто ой,
тӱрлӧ шомак-влак поснак чот полшат: Нуно чимарий, языческий жап годымсо
йӱла дене кылдалтыныт да моткоч шуко "пычкемыш", умылыдымо шонымашым
волгалтараш полшат. Тиде шотышто вер-шӧр: эҥер, ер, курык, чоҥга, ял,
чодыра, кӱсото, илем —
лӱм-влакын кугу акыштым поснак палемдыман. Тулеч моло, шуко тӱжемле
мутвундо радамыште акрет жапысе антропонимий, т.е. тошто еҥ лӱм-влак мутер,
пешак шергакан.
Молан манаш гын, намызе лӱмлаште финн-угор тукым калыкмытын, ятыр
племенамытын
лӱмнерыштым-этнонимыштым ужына, вашлийына. Нуным рончылымек, кугезына-
влакын
илыш-корнышт рашемеш.
Кугыжан власть, Юл кундемысе мландым шке кидышкыже поген налмек, тушто
илыше-вераҥше пӱтынь калыкым, моло радамыште марийымат, чотыш-шотыш налын,
нунылан йозакым, варарак подушной податьым, моло тӱрлӧ налогым тӱлыктен.
XВИИ-XИX курымласе
тыгай перепись документ-влак (рушла нуным "ландратские книги и ревизские
сказки"
маныт) кугу олаласе архивлаште аралалтыт. Нунын коклаште моткоч поян,
шӧртньӧ
акан фондшо дене Акрет жапысе тӱрлӧ документлам аралыше кугыжаныш архив
(Моско)
ойыртемалтеш. Тудым рушла Российский Государственный Архив Древних Актов
манын
лӱмдат. Тылеч посна Санкт-Петербургысо, Озаҥысе, Кировысо, Уфасе, Йошкар-
Оласе
архивлаштат ятыр кӱлешан ойпогым, материалым муаш лиеш. Шукерте ожно илыше
кугезе коча-ковамытын лӱмышт мыланна моткоч шерге манын ойлымынам умбакыже
шуко
тӱрлын ончыкташ, пеҥгыдемдаш лиеш. Шергалына эн ончыч икмыняр вер-шӧрысӧ
лӱмлам
да нунын финн-угор племенамыт дене кылдалтмыштым.
Революций деч ончыч, кодшо курымлаште Псков, Новгород, Архангельск, моло
йӱдвел
губернийласе руш коклаште чудь лӱман финн-угор калык нерген ой, легенде-
влак
шарленыт. Кумдан палыме Чудской ерын лӱмжӧ тиде племена дене кылдалтын.
Намызе
годым чудь Юл ден Виче эҥерла кокласе мландыштат илен улмаш, тидым тошто
марий
ой рашемда. XИX курым мучаште историк А.А.Спицын кок легендым савыктен,
тушто
тыге ойлалтын: чудь-влак чодыраште иленыт, пундышлан кумалыныт. Нине да
моло
сылне тошто пого ынде марла савыктыме ("Тошто марий ой-влак", 1972; "Марий
калык
ойпого. Тоштыеҥ ой-влак", 1991). Кӱшнӧ ончыктымо савыктымашым лончылымек,
ме
умылена: чудь родо-тукым племенам мемнан кугезына-влак Чукча, Чукша, Чучка,

Чӱкша; Шукша, Шукшан маныныт. Нине этнониммыт, илен-толын, вер-шӧр лӱмлаш
савырненыт: Морко районышто Чукша ял (Семисола ялсоветыште), Торъял
кундемыште Шукшан
эҥер да тыгаяк лӱман ял улыт. Шукшан-шукша лӱман родительный падежыште
каласыме
формыжо, тудо ты эҥер воктене тыгаяк лӱман тукымын илымыжым ончыкта.
Тӱслен ончена гын, Шернур мландыштат намызе годым чудьын илымыжым раш
ужына. Теве: район рӱдӧ деч иктаж кум меҥге ӧрдыжтӧ Шӱкшер ял верланен
(рушла тудым Шукшиер маныт). Тиде икмыняр кӱчыкемдыме лӱм кок мутын иктыш
ушнымыж негызеш шочын
да акрет годым тысе ер воктене чудь тукымын вераҥмыжым, варажым марий дене
варнымыжым палемда. Чукша (Шукша) лӱмын вожшо оҥай, тотем сынан. Тидын
нерген
Р.А.Агеева Москваште лекше "Этнонимы" (1970) книгаште тыге воза: "Акрет
жапысе
чудь племенан лӱмжӧ (мутлан, Заволочьеште — чухари, чукча, чуча) саамский
да
йӱдвелысе моло йылмылаште сузо кайыкын лӱмжӧ дене кылдалтын". Тышеч раш:
мемнан
кугезынамыт арам огыл шке пошкудыштым чучка, чюкча, чукша, шукша маныныт.
1717
ийыште Алацкий корнысо марий калыкым возен налме книгаште кызытсе Торъял
кундемыште кум Чӱкша волостьым, Морко велне тыгаяк лӱман ик волостьым
возымо. Икманаш, чудь марийым ешараш, шукемдаш ожно чот полшен.
Ятыр ученый-историк ӱшандарен, моткоч келгын шымлен: финн-угор племенамыт
Российын европейский ужашыштыже славян да руш калык деч ятыр курым ончыч
иленыт.
Наукын туныктымыж семын каласаш гын, нуно абориген, тунамак верысе калык
лийыныт. Финский залив да Скандинавий гыч тӱҥалын, йӱдвелым-кечывелым
кугезынамытын
мландышт Юл кундемым степь марте авалтен, Урал курык вес могырыш, Сибирь
велыш
лупшалтын. Пытартыш лу-коло ийыште йылмызе-влак рашемденыт: тиде мотокоч
кумда
Евразийысе материкыште шуко тӱжем вер-шӧр лӱм утларакше финн-угор сынан.
(Ока,
Сура, Кама, Волга, Вятка, Ветлуга). Тидымак каласыман Шернур кундемысе шӱдӧ
дене
вер-шӧр лӱм нерген.
Район рӱдӧ воктеч Серда эҥер йоген эрта. Ожно тудо утларак кугу, келге
лийын,
сар деч вара чот пучен, садлан ласкан, утларакшым рушла, кызыт Сердяжка
малдат.
Серде лӱм саам йылмысе сэрртэ шомак дене кылдалтын, тудын негызеш ӱмырым
шуен: саамла сэрртэ вӱдыжгаш, вӱдаҥаш манме лиеш. Тыгаяк Серда эҥер Киров
областьыште, Яраҥ районысо Салобеляк села воктене уло. Икгай лӱман кок эҥер
увертара:
шукерте ожно тиде мландыште мыланна родо-тукым лийше саам калык илен да
варажым
марий дене ушнен, варналтын.
Акрет годым финн-угор кугезына-влак, тушман деч аралалтын, шке илымыштым
карман,
ор семын пеҥгыдемден, пич чодыраште, курыкла, эҥер ден ерла воктене
нӧлтеныт.
Нунын кузе, кушан чоҥалтмыштым тыгай мут-влак сайын ончыктат: мордва-мокша
йылмыште — корам — сурт-пече, оралте; селькупла карамо — землянка (рушла
каласымаште); удмуртла корам — руэн ыштыме (нӧлтымӧ); марла — корем (рушла
овраг), но
кукшо корем мучко ала-кунам эҥер йоген; кораш — мландым корешлаш, вӱдлан
корным
ышташ. Марий кундемыште тыгай ор, карман сынан вер-шӧрым кызытат кычал муаш
лиеш.
Шернур районышто Чашкаял воктене чодыра уло. Тудын гоч Йошкар-Ола могырыш
автомобиль корно эрта. Верысе калык тиде кожлам Мышкар чодыра манеш; кызыт
тудо пеш
иземын, шуэмын, но ожно тысе шемерым чот арален, пукшен-йӱктен. Лӱмнерже
тыге
шочын: чодыра лоҥгасе курык аҥ гыч Мушко эҥер йоген лектеш, икмыняр меҥге
гыч
утларак кугу Лаж вӱдыш ушна. Мушко мутшо эҥер манме ойым шындарен. Кок
мутым иктыш ушнымыжо негызеш шочшо Мышкар (Мушкар) лӱмын вес ужашыже (кар)
пермский йылмылаште ор сынан, чоткыдемдыме, карман гай илыме верым ончыкта.
Мошка (Мушка)
шомакыште кокымшо слогшо лектын возын. Тыгеже, шукерте ожно Мышкар тыште
илыше
калыкын (марий, коми, удмурт) аралалт илыме верже лийын. А Морко велыште
тыгай,
пеҥгыде орлан Карман курык шотлалтын.
Родо-тукым удмурт калык марий утларакшым одо, одомарий манеш. Марий элысе
мландыште одо (удмурт) мут негызеш лекше-вияҥше вер-шӧр лӱм ятыр. Тидын ик
чийже тыгай: ожно одо ден марийын кугезышт, финн да эстон дене пырля, финн-
пермский манме племенной ушемыште иленыт, вара, посна племена да калык
семын ойырлен, шке
илыш-куныштым чоҥеныт. Но нунын шукертсе кылышт географий лӱмлаште аралалт
кодын, да тидыжым ученый-влак арам огыл "мландын йылмыже" маныт. Тиде
"кугезе йылмым" рончылена гын, моткоч шуко оҥайым муына.
Ынде шергалына адак Шернур кундемысе икмыняр вер-шӧрым. Мутлан, ожно тиде
районыш пурышо, кызыт Куженер велыш кусарыме, Одобеляк ял лӱм марла тыгай
ойым шыҥдарен: Одо (тукым) влак. XВИИИ курымысо перепись годым Одесола
возалтын. Кугумушко ден Регеж ялла коклаште Одо карман манме кӱкшака уло:
тудо тошто годым
тыште вераҥше одымытын орышт, карманышт лийын. Нурсола лишне вес тыгай
чоҥга —
Камай саҥга манме вер — нерген тысе шоҥгыеҥ-влак тыгай легендым шарнат. Пеш
шукерте тышан вераҥше марий он Камай ден Одопатыр икте-весе дене чот
ӱчашеныт: кудыжлан тиде мландеш илаш кодаш. Нуно коктынат моткоч чолга,
тале лийыныт, кугу
коремын кок серыштыже иленыт да нигудыжат шочмо верым коден каяш келшен
огыл.
Шуко шонымек, Камай шке пошкудыжым чоя йӧн дене сеҥаш пунчалын. Икана
Одопатыр
шке пӧртыштыжӧ чайым йӱын шинча улмаш, да лач тыгодым Камай пикшыж дене
туран
лӱен, одо онын чайгоркашкыже логалтен, умдыжо пуатыш толын керылтын.
Одопатыр
моткоч лӱдын да тысе вер-шӧрым курымешлан коден каен (тиде легендым Коклала
ялеш
шочын-кушшо, туныктышо В.Г.Соколов деч возен налме).
Койсола ден Кугеҥер ялласе шоҥго еҥмытын шарнымаштышт тыгайрак вес легенде
моткоч оҥай. Камай саҥга манме тоштыеҥ ой дене келшен толеш, тудым ешара,
келгемда.
Пеш шукерте Озаҥ ола лишне улшо Коймары ял гыч Кой лӱман марий Кугеҥер
велыш
шӱшкан ече дене колым кучаш коштын. Тудлан вер пеш келшенат, тышан кодаш
шонен
пыштен. Но тыште илыше Одо кугуза тидлан тореш лийын. Кой ден Одо кугыза
ӱчашымашке шуыныт: нуно, пикш дене лӱен, шке усталыкыштым ончыкташ ойым
пидыныт. Кӧ
сеҥа, кӧ туран лӱя да ойырымо палыш логалта — тудо тышан илаш кодеш. Кой
чоя,
уста улмыжлан кӧра сеҥен, а Одо патыр тылеч вара вес верышке илаш куснен.
Но тиде верым коден кайымыже годым тудо сырымыж дене кугу ото воктенсе
памашым лопка
салма дене петырен коден. Тысе калыкын ойлымыж почеш, пуйто тыге, тидын
нергызеш
Ода-салма ото, Ода-салма корем лӱм лектыныт.
Икманаш, кӱшнӧ каласыме тошто ойлаште шукертсе илышын тыгай тӱҥ йыжыҥже
сӱретлалтын: Шернур кундемышке куснен толшо мариймыт тыште илыше одо
(удмурт)-влак
дене вашлийыныт да илыме вер, мланде верч ӱчашеныт. Салма шомакше акрет
годым
финн-угор йылмылаште тыгай значениян лийын: салм — посна родоплеменной
ушемлан
пайлен, шелын пуымо лӱм мланде; лӱман, пайдале мландым ышташ кугезына-влак
чодырам кукленыт-йӱлалтеныт. Ожно годым Ода-салма мутсескем Одо мланде
манме шонымашым шыҥдарен улмаш. Марий тукыммытын шукын толмекышт, одо-
влаклан Шернур вершӧрым коден каяшышт верештын. Ужына: тошто ойышто шуко
чын мут нергелалтын. Но
варажым, эрвелнысе финн-угор калыкмытын кокла курымлаште монголын, Золотая
Ордан, Озаҥ ханствын кид йымакышт логалмекышт, чыла тюрк йылмылаште тиде
салм
финн-угор шомак йӧршеш вес значений дене палыме лийын, азап сынан терминыш
савырнен.

2
Ученый-влак тыге ойлат: ош тӱняште кызыт кок тӱжем наре тӱрлӧ калык ила, да
нуно
чылаже вич тӱжем утла йылме дене кутырат. Шуко калыкше кок тӱрлӧ лӱман.
Мутлан,
венгр-влак шкеныштым мадьяр маныт, а германец-влакым Российыште шукертсек
немец
маныныт. Финляндийыште рушым веналайнен шомак дене лӱмдат, да тиде ойжо
венеды
манме славян племенан лӱмжӧ дене кылдалтын. Марий-шамыч татарым ожнысек
суас,
сӱас маныт. Рашемдена: татар ден чуваш-влак кокла курымлаште Юл воктене
вераҥше,
Волжский Булгарий манме кугыжанышым чоҥышо сувас сувар тюрк племена тӱшкан
тукымжо улыт. Марийымат тӱнямбалне кок лӱм дене палемденыт: Октябрь
революций деч
ончыч тӱҥ шотышто черемис шомак шарлен гын, вара наций улмым ончыктышо чын
этноним — марий, марий калык — чыла вере пеҥгыдемын, шарлен.
Черемис мутын кунам, кузе лекмыж нерген ятыр возымо, но чийжым-вожшым мучаш
марте рашемдыме огытыл. Тиде йодышым волгалтарышашлан кызытсе гуманитарный
наукын
филологийын, мифологийын, религиоведенийын — туныктымыжым, сеҥымашыжым
шотыш
налман. Черемис — кок ужашан этноним (чере+мис), тудо марий мут дечч ятыр
курым ончыч, мемнан кугезынамытын финн-угор тӱшкаште пырля илыме пагытыштак
шочын, вожым колтен, варажым племена лӱм лийын. Черемис — тиде Чере
племенан шочшыжо, тукым вожшо, еҥже. Таҥастарена: марий еҥ (кызытсе
ойлымаште), марий калык
радамыште улшо-шотлалтше айдеме, мемнан родо-тукым вож, марий этносын
эргыже,
ӱдыржӧ.
Ожнысо документла гыч пален налына: черемис племена икгай лийын огыл, моло
финнугор тукымымат шке кӧргышкыжӧ чумырен шоген. Тиде ойым тошто лӱм-влак
рашемдат.
Шергалына Шернур ден Куженер районласе ял лӱмлам да пален налына: тушто
Кокшародо лӱман кок ял уло. Звенигово велыште Кокшамары сола вераҥын. Кок
мутын ушнымыштлан кӧра вийым налше нине лӱмлам рончылена гын, рашемдена:
кум ялыштыжат
Кокша племена ушемыш пурышо (родо-тукым) марий-влак иленыт. Тошто ойышто,
легендыште Кокша Патыр лӱман тале он нерген шуко ойлалтеш да тышеч коеш:
тиде ушемым
чоҥышо-влакын шке тале вуйлатышышт улмашын. А племенан лӱмнерже финно-
пермский
йылмыласе шукертсе, икгайрак оян мут дене кылдалтын: финн ден эстон
йылмылаште
кокша — вожан пушеҥге; комила кокша — шогавуй, вожан курал; марла кокша —
нечке икшыве-влак кокла гыч эн изиже. Икманаш, кокша пелемена ушемын чийже-
сынже, черемис лӱм гаяк, намызе годым финн-угор калыкын тӱнямбалсе кугу
пушеҥге гыч
вожым колтымыжо, вияҥмыж нерген мифологий дене чак кылдалтын. Посна ушем
лиймек,
кокша илыш кунжым шке семын радамлаш тыршен. Тудын рӱдӧ вер-шӧржӧ,
столицыже
карман гай лийын, Кокшаров маналтын. Кокла курымлаште тиде ор-олам ушкуйник-
разбойник-влак шалатеныт, да вара тудын олмыштыжо Котельнич руш ола кушкын.
Кеч-мо гынат, тиде финно-пермский племенан лӱмжӧ историй пусакеш йомын
огыл, да тудын дене ятыр моло географий лӱм кылдалтын. Ончалына Европысо,
Российын картшым да тушто ужына: Архангельский ден Вологодский областьлаште
Кугу
ден Изи Кокшеньга эҥер-влак улыт: Кокшен (Кокша лӱмын родительный падежыште
каласалтмыже)+га -суффикс (Эҥерым ончыкта). Но вараже славян тӱшка тысе
мландыш
толын лектын, финн-угор кашакым вес вере чактарен. Тыге кокша тукым Юл ден
Виче
кокласе мландыш куснен толын, кызытсе Кугу ден Изи Какшан эҥерла воктене
илаш
тӱҥалын. Тидыже эҥер лӱмыштат коеш: у кундемыш илаш толмышт годым кугезына-
влак
пырля эҥер лӱмымат конденыт.
XВИ курым кыдалне, Московский Государствыш Юл кундемысе калык-влакым виеш
ушымо
саманыште, кокша тунамсе марий калык коклаште шотлалтын, но шке ойыртемжым
йомдарен огыл, арален шоген. "Казанская история" ("Сказание о Казанском
царстве")
лӱман оҥай произведенийыштыже Озаҥ пленыште илыше руш историк-писатель
(фамилийже, лӱмжӧ пале огыл) возен: "Две бо черемисы в Казанской области"
(тыге олык ден
курык мариймытым ончыктен). Вара ешарен: "В той же стране луговой есть
черемиса
кокшайская и ветлужская". Тиде шукертсе племенан марий калыкыш тӱҥге-вожге
ушнымекыже, лӱмжӧ-сынже Царевококшайск, Кокшайск олала дене эрелан
кылдалтын.
Историй гыч пале: кеч-могай этнос родо-тукым племена-влакын варналтмышт,
негызеш
шочеш. Тыгаяк кужу, оргажан корным эртеныт финн-угор ешыш пурышо племена-
влак
кокла курымлаште, тӱжем ий наре жапыште. Тиде пагыт годым кугезынамыт шке
шотанйӱлан, посна йылман калык семын вияҥыныт, но тунамак моло, финн-угор
кашак дене
кылым йомдарен огытыл. Шукертсе лӱм-влак моткоч сайын ончыктат: тошто годым
мемнан калыкын лиймаштыже кугу рольым тӱрлӧ родо-тукым ушеммыт модыныт.
XВИИ-XВИИИ
курымласе перепись книгалаште, мутлан, тыгай сынан еҥ лӱм аршаш аралалт
кодын:
Мере (шка, Одай, Пермяк, Эрзя) Ирзя, Мокша, Можар (Мозар, Мешер) Мещер,
Мадияр (
Медияр, Кантык, т.м.
Тыгай кугу йодыш лектеш: вара кузе, кунам, могай илыш йыжыҥыште черемис
племена
ушем марийыш савырнен, йӧршеш у лӱмым налын? Каласыман: тиде неле наука
лончым
мемнан шымлышына-влак але марте рашемден, волгалтен кертын огыл. Тӱжем-
тӱжемле
еҥ да вер-шӧр лӱмым лончылымеке, тыге ӱшандарен каласаш лиеш: у этнос кок
кугу
племена ушемын — черемис ден мерян — иктыш чумыргымышт-варналтмышт негызеш
шочын-кушкын, вияҥын. Мутат уке, тиде икте-весе дене ушнымо-лугалтме
процессше
моткоч кужу, иктаж лу курым наре жапым авалтен, ончыни, XВИ курымын пелыж
марте
шуйнен. Тыге, у калык шотан, утларак кугу ушемыште илыше еҥ-влак шкеныштым
вес
семын, этнос лӱм дене келшышын, марий улына манын ойленыт. Очыни, кутырымо
йылмыште мере (меря — шуко чотым ончыктышо шомак!) мутшо пеш вашке марий
лийын. Адак тидым шотыш налман: "марий" мут (маре, мары — диалектлаште)
мемнан йылмыш пеш шукерте — индоиранский ден индоевропейский племенамыт
дене кыл кучымо
курымлаште — вожым колтен. Эн ончыч "пӧръеҥ, айдеме" значениян лийын, да
вара
веле марий калыкын лӱмышкыжӧ савырнен, наука манмыла, этноним лийын.
Таҥастарена
тӱрлӧ йылымалам: ведийский (Веды — гимнлам возымо тошто йылме, Индийыште)
мари
"самырык еҥ; персидский мӓр" "пӧръеҥ"; санскритский марыа "1. пӧръеҥ 2.
рвезе 3.
йӧратыме еҥ 4. каче; намызе индийский мари "сарзе еҥ; воин, герой".
Ончалына Европысо икмыняр йылмылам: латинский марис "пӧръеҥ, лӱддымӧ
айдеме; тошто английский марои "йолташ, пелаш; кызытсе французский мари
"пелаш еҥ, пӧръеҥ, ватын марийже". Азийыште Камбоджысо калыкым кхмер маныт:
кхие "уш, ушан+мер=мара "еҥ,
айдеме" манме лиеш. Икманаш, мемнан кугезына-влак, тӱнямбалсе тӱрлӧ калык
дене
кылым кучен, шке йылмыштым, уш-акылыштым пойдареныт. Кӱшнӧ каласыме ойым
шуко
семын пеҥгыдемдаш йӧн уло.
Меря племена акрет годым кумда мландым айлен, славян ден руш-влак деч ятыр
ончыч
Российын кызытсе рӱдӧ областьлаштыже илен, садлан тудо пӱтынек вара велеш
руш
калык дене ушнен, возен ятыр шымлызе. Но нуно йоҥылыш лийыныт. Мере/меря
тӱшка,
историйын лакылан-оргажан корнешыже пижын, рушмыт дене чылан варнен огыл,
да шукышт, иза-шольо черемис-влак дене кылым чоткыдемден, марий лӱман
калыклан негызым пыштеныт. Тиде ой поснак раш мере, мари мутвож дене
чоҥалтше пеш шукертсе лӱмлаште коеш. Теве, 1748 ийын Галицкий корно воктене
илыше марий-влакым серыме перепись книгаште Эсменец беляк ялыште (кызыт
Исменца маныт) тыге возымо:
"Меренча Янбердин, 66 ияш". Лончылена: мерен -мере мутын родительный
падежыштыже
каласыме формыжо+ча-суффикс. Марла тыге лиеш: "мере — мерен тукымын еҥже
Янберде". Таҥастарена: акрет годым готский историк Иордан "О происхождении
и деяниях
гетов (Гетика)" книгам возен улмаш. Мемнан эрасе 551 ийыште серыме тиде
произведенийым рушла 1960 ийыште Москваште савыктыме. Европысо шуко племена
радамыште
Иордан финн-угор меренс, морденс, цармис канс лӱман кашакым ончыктена. Нине
мутлам тӱслен ончена гын, ужына: мерен, морден — родительный падеж дене
возымо
улыт, с-с — шуко чотым палемда; цармис — черемис этнонимын вараиантше, а
кан —
мордвала род лиеш. Тичмаш ойжо тыгай: мерен (меренысе, мерянский), морден
(мордва, мордвасе), цармис > черемис родо-тукым племенамыт манме лиеш.
Моктыде ок
лий: кугу Юл воктене илыше мариймыт мере (меря урлык улмыштым монден
огытыл,
тӱжем ий утла Иорданын возымыжо гай лӱмым шке уш-акылыштышт, шӱм-чоныштышт
араленыт.
Мер (Мере) мутвож сынан лӱм ожно шуко лийын, утларакшым Юл воктене да
курыкмарий
коклаште шарлен: Мерес, Мереш, Мерешка, Мерка, Меркей, Вумер, Кезмер,
Падимер,
Памер, Поймер, Помераш, Пахмер, Сокмер, Утемер, Чемер.
Тиде пагытыштак чыла марий кундемлаште Маре, Мари, Мары мут-влак еҥ лӱм
шотеш
кучылталтыныт, вариантышт тӱрлӧ лийын: Марвай, Марчи, Марчик, Марчишка,
Марычка,
Марычко, Марьяк, Мармей, Марис, Марыс, Мари эрге Патыр. Эн ончыч нуно
айдеме,
еҥ, пӧръеҥ значениян лийыныт.
Илен-толын, мемнан кугезына-влак, меря дене черемисын, кокшан, моло урлык
кашакын варналтмекышт, вестӱрлӧ, утларак кугемше, кумдан шарлыше ушемыште
калык радамыш лекше марий этносышто — ӱмырыштым эртареныт, марий лӱман у
тукымым онченкуштеныт. Тиде йыжыҥ кокла курымласе вер-шӧр лӱмлаште сайын
шыҥдаралтын. Олыкмарий вераҥме кундемлаште ожно Кукмар, Кукмарий, Кукмор,
Кукмур волость-влак ятыр
лийыныт. Акрет годым нуным сотня (шӱдӧ еҥан шӧр) маныныт. Мутлан, 1678
ийысе перепись книга Шернур кундемыште тыгай волостьлам возен: кок Ноли
Кукмор волость
кок сотньыш пурен, а вара, Петр Первый годым иктыш ушнен, "Ноли Кукмор на
реке
Мушкаву" маналтын. Лаж вӱд воктене Ляж Кукмор манме икмыняр волость лийын.
Моло
волость-влакын лӱмышт тыгайракак: Немда Кукмор, Ноли Кукмор, Кукмора, Ноли
Кукмор Кузнецы, (кызыт У Торъял, Советский районлаште). Кукмор манмыже
утларак чын
Кукмарий шомак дене кылдалтын да мемнам Татарийысе Кукмор олашке наҥгая.
Кумар
ял Киров область, Яраҥ районышто уло, а Кукмур сола Арбаж районышто, тиде
областьыштак, вераҥын. 1678 ийысе перепись книгаште Виче эҥер вес велне
Кукморы ялым
возымо, очыни, тиде — кызытсе Кукмарский ялсоветын рӱдыжӧ, тыгай лӱманак
Кукмар
ял (Кировский областьыште). Мутат уке, кокла курымлаште тиде мландыште
мемнан
кугезына-влак иленыт. Юл кундемыште, кызытсе Волжский районышто, Бет-
Кукмор,
Пинжан Кукмор волость-влак лийыныт. Чарла лишнат ожно Кукмор лӱман волость
лийын
(кызыт Руш Кукмор малдат).
Кукмар, Кукмарий, Кукмор, Кукмур лӱм-влак кок мутвожан улыт: кук — марла
вож,
тукым тӱҥалтыш +мар=мари, марий. Икманаш, кокла курымлаште, Юл ден Виче
эҥерла
кокласе мландыште илыше кугезына-влак шкеныштым тӱҥге-вожге марий калык
ушемыште
улшылан шотленыт. Тыге ятыр вере икгай шонымашан — оян вер-шӧр лӱм-влак
лектыныт: кукмарий — ик вожтукымыш, марий калык ешыш пурышо еҥтӱшка. Ожно
кочана-кованамыт шкеныштым моло сылне лӱмнер денат палемденыт: ошмарий <
кава гай волгыдо
чонан-ушан, ош+марий; чимарий < чи, чын+марий. Кызытсе жап дене
таҥастарымаште
нунын илыме кундемышт ожно годым иктаж вич пачаш кугу, кумда лийын, Вятка
(Киров) ола марте шуйнен. Кызытсе тиде ола олмышто кокла курымлаште тошто
марий ден
удмурт-влак карман сынан олам ыштеныт улмаш. Вара тудым Новгородысо
разбойникушкуйник-влак йӱлалтеныт да вес Хлынов крепостьым негызленыт,
тышечын Вятка (кызыт Киров) ола тӱҥалын. Разбойникмыт тыште намызе годсек
илыше финн-угор калыкым-марийым, удмуртым, молым — тӱрлӧ семын
шыгыремдылаш, толаш, мландыштым шупшын налаш тӱҥалыныт, ятыр еҥым кулыш
савырен, мусульман эллаш ужаленыт. Нуно Виче, Юл эҥерла мучко пуш дене
коштыныт (ушкуйник мут эҥерысе разбойник манмым ончыкта).
Шернур кундемысе ятыр шоҥго еҥ деч ожно тыге ойлымым коклалтын: нунын
кугезышт
кызытсе вер-шӧрлаш Вятка ола да Виче эҥер могырым толыныт. Тиде лийын,
векат,
кокла курымлаште, иктаж шым шӱдӧ-куд шӱдӧ ий ончыч. Намызе мландым коден
каяш
шуко амал лийын. Историк-влакын шымлымышт гыч ме палена: XИИИ курымын
кокымшо
пелыштыже Виче эҥерын кӱшыл йогынышкыжо керылт пурышо ушкуйник кашак тысе
вершӧреш, финн-угор калыкын тӱзатыме мландеш, эрелан илаш кодын. XИВ-XВ
курымлаште
нуно Виче эҥерын ӱлыл йогынжо кундемешат пеҥгыдемыныт. 1489 ийыште Вятка
мланде
Руш элыш ушнен.
Киров областьысе да Марий Элысе вер-шӧр лӱм-влак коклаште икгайлык вигак
шинчалан перна. Теве эҥер лӱмлам налына. Вятка мландын кечывелныже кок
Немда да тынарак Немдеж уло. Ик Немдаже Куженер поселко лишне тӱҥалтышым
налеш. Лыкын-лукын
кадыргыл йоген, тудо Киров областьыште Лаж вӱдыш ушна. Лаж вӱдшат Куженер
районысо Лажмучаш ял тураште йоген лектеш. Вятка велне Виче вӱдыш йоген
пурышо Ошит
ден мемнан кундемысе Ӱшыт, очыни, ик лӱмак улыт, а Немда лӱман вес эҥер
Вӱрзым
ола лишне Виче вӱдыш йоген ушна. Кок Немдыж гыч иктыже Марий Элыште
тӱҥалтышым
налше Немда эҥерын шокшыжо, весыже Пижма эҥерыш йоген пурышо Яраҥ вӱдын
притокшо
улыт. Каласаш кӱлеш, Немда эҥер Кострома ден Иваново областьлаште Юлын
притокшо
семын палыме. Раш: ожно тысе вер-шӧрыштат финн-угор-влак иленыт.
Марий Элысе да Вятка велысе утларак тыгыде южо эҥер икгай лӱман. Теве Виче
вӱд
воктене (кызытсе Нолинский районышто) Ноля лӱман изи эҥер уло, тышеч
районын
лӱмнерже лектын, олалан куснен: Нолинск. Виче кундемыштак рушла возымаште
"река
Красная" манын ончыктымо эҥерын лӱмжӧ Марий элысе У Торъял ден Советский
районлаште йогышо Йошкар эҥер дене келшен толеш.
Ожнысо перепись книгала гыч пален налына: ожно Виче эҥерын вес могырыштыжо
марий
сынан вер-шӧр лӱм моткоч шуко лийын. Ик документыште Виче вӱд вес велне
тыгай
эҥер-влак ончыкталтыныт: Саба, Серда, Ноля, Нурма. Нунын воктене Середняя
Саба,
Серда, Ноля, Нурма, Верхняя Серда ял-влак вераҥыныт. Тыгай лӱман эҥер-влак
Шернур велнат улыт: Серде, Шабе, Нольо.
Эҥер лӱм шотышто кӱшнӧ ончыктымо икгайлык мом ойла? Теве мом: шукерте ожно
кугезе кочана-кованамыт у мландышке куснен толмышт годым уш-акылешышт, шӱм-
чонешышт
эҥер, моло вер-шӧр лӱмымат конденыт. Нуно у шӧрысӧ вӱдымат ожно илыме
кундемысе
эҥер лӱм дене лӱмденыт.
XИИИ-XИВ курымлаште марийым у мландыш куснен толаш туткар саман тарватен.
Ик
тоштыеҥ ой гыч пален налына: мариймыт Виче вӱдын Малмыж йогынышкыжо
Алтыбай,
Урс, Ямшан он-влакын вуйлатыме годым толыныт, да чодырам куклаш, эрыктыме
вереш
шурным ӱдаш тӱҥалыныт. Алтыбайын, Урсын да Ямшанын колымекышт, ойла тоштыеҥ
ой,
марий калыклан пиалдыме илыш тӱҥалын: эн ончыч марий коклаште ала-могай
шучко
чер шарлен да тидлан кӧра шӱдӧ дене еҥ колен пытен, вара поче-поче шужен ий
толын, мучашлан, марий калык ӱмбаке татар-влак керылтынат да чыла сӧйыштӧ,
кучедалмаште сеҥеныт.
Тиде преданийын южо ойжо руш летопись денат келшен толеш. Мутлан, 1364
ийыште
пӱтынь Юл кундемыште да Йӱдвел Русьышто чума чер шарлен улмаш, посна
олалаште
кече еда 50-100 еҥ колен; тылеч варасе ийлаште Юл воктенсе мланде угыч кугу
туткарыш логалын — кукшо игече толын. Чыла ӱдымӧ шурно кошкен, кундемыште
моткоч
шучко шужымаш лийын. 1391 ийыште татар князь Токтамыш Бектута царевичым
Вяткыш
сарзе вий дене колтен. Тудо Вяткым сеҥен налын да тусо шуко еҥым пытарен, а
южыжым пленыш наҥгаен. Тошто ой гыч палена: тысе олык мариймыт тиде жаплан
Вӱрзым
ден Малмыж кундемыште военный демократий сынан княжество-влакым ыштеныт
улмаш.
Нуно тушман деч аралалташ шке илыме вер-шӧрлаштышт карманым, орым ыштеныт,
чот
пеҥгыдемдыме, полат гай пӧртлам чоҥеныт, йырым-йыр вӱдым колтен, канавым
кӱнчен
авыралтыныт.
Шернур кундемысе мариймытын тыгай тошто карманышт Кукарка лийын (кызыт
Киров областьысе Советск ола). Тышан кокла курымлаште тыгаяк лӱмнеран, кугу
родоплеменной ушем вераҥын улмаш. Тысе мариймыт акрет годым керылт пурышо
тушман кашак дене ятыр гана кредалыныт. Нунын тале онышт, уста вуйлатышышт
Чумблат улмаш. Тюрк
йылме дене каласымаште Чумблат лӱм кӱртньӧ гай патыр, герой, богатырь манме
лиеш. Преданийын ойжо рашемда: Чумблатын вуйлатымыж почеш марий сарзымыт
Кукарка
ола воктене да Немде эҥер лишне кугу сӧйыштӧ тушманым (очыни,
ушкуйникмытым)
шырпын шалатеныт, нунылан марий мландыш каяш корным петыреныт. Тидын годым
Чумблат шке илышыжым шочмо калык да тудын эрыкше верч пуэн. Йӧратыме
оныштым мариймыт эҥер сереш, кӱ курык лоҥгаш тоеныт. А вара Чумблат мемнан
калыкын юмо гай
пагалыме еҥже, геройжо лийын.
(Умбакыже лиеш).



100197
************************************************************************
10—01
ЗЕМЛЯКНА, ВОЕНВРАЧ, ПИСАТЕЛЬ
Павел Трофимович Новоселов — мемнан кундемнан эргыже, поро саскаже, манаш
лиеш.
Тудо 1924 ийыште Пектубай села лишне Логинцы ялеш шочын да уло рвезе ӱмыржӧ
Марий элна дене кылдалтын. Йошкар-Оласе медицинский училищыште тунемын,
йорлын
иленыт, кеҥеж еда кӱтӱчӧ пашам шуктен, емыж-саскам поген ужалкален. Кугу
сар
тӱҥалме ондак Морко велне, варажым Торъялыште фельдшер лийын.
Эвакуированный-влакым вашлийын, окружений гыч лекше салтак-влакым тергаш
полшен. Сар тӱҥалмеке
шочшо чыла йӧсым, орлыкым шке шинчаж дене ужын.
1942 ий кеҥеж мучаште тудым салтак радамыш налыт. Новоселов Сталинград
воктене
кредалын, Украиным, Польшым тушман деч утараш чот полшен, тидлан ятыр орден
да
медаль дене палемдалтын. Сеҥыме кечым Берлиныште вашлийын. Сталинград
воктене
геройла кредалмыжым шотыш налын, Чилеково олан Почетный Гражданинже лӱмым
пуымо
(тиде олам сеҥен налме годым П.Новоселов кугу талылыкым ончыктен).
Сар деч вара Военно-медицинский академийым пытарен да военврач лийын.
Армийыште
служымо кокла гычак Свердловский университетын журналистика факультетшым
пытарен. Тӱрлӧ военный газетын кожмак внештатный корреспондетнше лийын.
Каласаш кӱлеш, тудо литератур пашашке сар деч ончычак ушнен, Марий писатель
ушем
полшымо дене шке мутсаска корныжым тӱҥалын. Ондак почеламутлам савыктен
гын, вара прозыш куснен. Тудлан тӱҥалтыш жапыште Писатель ушем вуйлатыше
С.Н.Николаев
кугун полшен. Сар деч вара возымыжо "Марийская правда", "Молодой
коммунист",
"Марий коммуна" газетлаш савыкталтын. Ятыр произведенийже "Ончыко"
журналыштат
лектын. 1985 ийыште К.Васин дене пырля "Дымковын подвигше" повесть книгам
Марий
издательствеш печатлен.
Чыла возымыж гыч раш коеш: Кугу сарыште сеҥымына куштылгын огыл шочын.
1975 ийыште отставкыш лектын, да ик заводын клиникыштыже ыштен, медицинский
училищыште туныктен. Шонымашыже кугу, шуко ыле.
"Юл деч Эльба марте" повестьым возаш планже ыле, но шонымыжыо кенета
кӱрылтӧ.
Шукерте огыл Екатеринбург ола гыч эргыже серышым колтыш. Тушто тудо воза:
"Ачамым паралич пӱтынек сӱмырал пыштен. Ачий ок уж, ойлен ок керт. Кресло-
коляскыш
шынден пачер мучко коштыктена..."
Икманаш, айдеме уло ӱмыржым элнам аралыме, сылнымутым вияҥдыме пашалан
пуэн. Вучыдымо эҥгек тыршыме пашажым лугыч ыштен...
Тиде номерыште Павел Новоселовын "Санитар сумка да автомат дене"
документальный
повестьше гыч ик ужашым лудаш темлена.
Ким Васин, Марий Элын
калык писательже.



100297
************************************************************************
10—02
Петр БЫКОВ
ТУЛАҤШЕ ЙЫЖЫҤ
Поэме

Кугу Отечественный сареш колышо ачам
да ту жапыште вич йочам ончен-куштышо авам лӱмеш.
Автор.

Вот адак ушыштем улыт таче
Эрык верчын кредалше-влакна.
Эртен кайыше жап гыч, умбачын,
Пуйто толыт шинча ончыкна.

Лийын пагыт: нунат мемнан семын
Вий-куатым пуэныт эллан.
Эр кынелын, куан дене темын,
Йывыртеныт чевер кечылан.
Илыш нунылан весе пӱралте:
Тыныс пагытым кӱрльӧ тушман.
Вучыде, эр каваште сургалтын,
Сар тӱҥале. Ойган, орлыкан.

Мӱндыр корныш эрдене, кастене
Ял ужатыш пӧръеҥ-шамычнам.
Шукын ыльыч, ойган муро дене
Коден кайышт пашаче ялнам.

Сар пуламыр капланыш ял мучко,
Йӧсым ужо мӧҥгеш кодшыжат.
Мо эртен — шарналташ таче шучко,
Ок мондалт нигӧат, ниможат.

* * *
Ынде палынак шоҥгеме
Яныш, фронтовик коча.
Шукертак ӱпшат чалемын,
Вӱдыжга, коршта шинча.

Палена ме: нӧргӧ капше
Шуалген война тулеш.
Ныл ий жап элнан салтакше
Чот кредале. Сеҥымеш.

Йӧсӧ ыле элна мучко,
Ойгым, йӧсым лыҥ ужна.
Ты нерген, кочай, ме лучо
Шкендымак колыштына.

* * *
Пасуна шыпланыш
Тургым йӱк почеш.
Ялыш толын каныш
Шудо тӱҥалмеш.

Пагыт — илыш шолмо,
Ял ежа сӱан.
Ынде черет тольо
Тӱмыр-шӱвырлан.

Чымышт кӱсле кылым,
Чӱчкалтат рӱжге,
Нойышо кап-кылым
Кандарат ялге.

— Вияш ваштарыш руэна,
Йытыра ӱшым ыштена.
Чевер ӱдырым наҥгаена
Мотор шешкым ыштена.

Лӱшкышт кок-кум кече
Мужыр шӱм пелен.
Шогыш сай игече,
Ял пашам вучен.

* * *
Колхоз вуйлатыше мылам
Пашам тушкалтыш ик кастене:
— Ончалын толза олыкнам
Иктаж кок-кум еҥ дене.
Тый, Яныш, бригадир улат,
Озала шымлыза чыла:
Чока шудан мо олык,
Ок кошт мо тушко вольык.
Тыге эрдене чыланат
Шымлалын коштна олыклам.
А шудо ямде солашат —
Тайналтын, шке йодеш савам.

* * *
Ласкан коштам Элнет воктен,
Пӱртӱс сӧра пиалым.
А ялыште увер шарлен:
— Фашист войнам тӱҥалын.

Йырем ызга пашаче мӱкш,
Кава яндар да канде.
А Днепр велне нӧлтын шикш,
Йӱлен шурнаҥше мланде.

Пасу ӱмбалне кинде пуш.
Элнет воктене тымык.
Ты жапыште шонен мо уш:
Умбалне — шучко тамык.

Воктенемак куку мура,
Коеш шкежат парчаште.
А тушто бомбым ял тура
Кышкеныт сад-пакчашке.

* * *
Ойго — кажне суртын,
Пӱтынь калыкнан.
Авам кодо шортын,
Кодо орлыкан.

Мурына йоҥгалте
Шинчавӱд йӧре,
Корнына шуйналте
Ойгына йӧре:
— Мӱндыр мардеж тарваныш да
Ик ияш воштырлан нелыже.
Мӱндыр увер толдале да
Мыланнаже йӧсыжӧ.

Фронт вуча салтакым
Фриц тӱшкам кыраш.
Пурышым атакыш
Латканаш ияш.

* * *
Кум тылзат эртале
сар тӱҥалмылан.
Вийым веле нале
Орышо тушман.

Вончыш Днепрым, Бугым,
Ял, ола йӱлат.
Вий-куатыммуын,
Чакнышна меат.

Ятырын ты годым
Возыч курымеш.
А шӱгарже кодо
Кажне бой почеш.

* * *
Орудий йӱк эрат-касат,
Шикшан кава ок эрне.
Войнам каргат, войнам вурсат
Мадрид, Варшава велне.

Тушман тугак элнам тошка,
Фашист оза лийнеже.
Еҥ-влакым лӱйылтеш, кышка
Илышынек... вынемыш.

Войнан тул йылмыже нушкеш,
Шыдаҥ пасушто ломыж.
Села йӱла, а тулык еш
Шортеш... ончен сурт олмыш.

* * *
Фронт шарла эр веке,
Кеҥежат эртен.
Ятыр чакнымеке,
Лийым Юл воктен.

Мемнан веке ончыш
Пӱтынь эл, тӱня.
— Юлым фриц ок вончо!—
Клятвым пуышна.

* * *
Кӧлан илаш, кӧлан колаш,
Салтак ыш шоно тидым.
— Ойгаҥше элым утараш!—
Ик ойым веле пидын.

Тӱҥале артналет уэш,
Позиций век снаряд толеш.
Кава гыч бомбыштым кышкат,
Сар тулышто йӱла вӱдшат.

Тыге йӱдвошт. Вара волгалте,
Шыпланыш ик жаплан тӱня.
Кавашке сур турий нӧлталте,
Тора гыч мурыжо солна.

А мӧҥгӧ веч мардеж пуале,
Ласкан чурийым шымата.
Шарналтыш Яныш шочмо ялжым,
Шӱм-чонжым утыр тарвалта.

* * *
Пудеште бомбо воктенем,
Шӱшкен эрта осколко.
Ончал ом керт — темда капем
Тулаҥше вулно толкын.

Фашист тугак сеҥаш шона,
Позиций йыр тул оҥго.
Кугу ты бойышто тунам
Осколко шӱтыш оҥым.

Пычкемыш лие шинчаштем
Нимом ом шарне молым.
Вараже ыҥлышым: капем
Эмленыт тылзе чоло.

Шарнем: кынелын шогалнем —
Йолемже тӱҥын, калып.
Шинчам пыкше онча. Йырем —
Чыла мыем гай калык.

Вик шижым: госпиталь. Кунам
Логалынам палатыш?
Илем тугеже... Кодынам,,,
Туштак коеш эм атышт.

Врач тольо койко воктекем,
Ласкан ончале шинчашкем:
— Эртаренат чыла зияным,
Эрла тарвалте кеч сӱаным!

А тиде — немыч костенеч,
Ит мондо, лично фюрер деч.—
Осколкым шуялта мылам.—
Шодет гыч пӱчкын луктынам.

* * *
Идалык эртыш. Ял гычем
Уке увер-аҥар алят.
Авам деч серышым вучем.
Молан ок возо Верукшат?

Вара ик кечынже мылам
Палатыш кондышт кок письмам.
Возенже пошкудем Игнат.
Вик шижым: лийын мо гынат.

ОКШАК ИГНАТЫШ СЕРЫШЫЖЕ

Салам, Яныш! Кузе илет?
Таза мо ынде кап-кылет?
Письмам мочоло возенам —
Вашмутшо ыш лий нигунам.

Тау, шоляш: Орел воктен
Тыят геройла шогенат.
Тушман, позицийжым коден,
Кораҥе кеч изиш гынат.

Мемнан денат тыршаш перна,
Тӱҥалынна чодырам руаш.
Кожлаште илыме верна —
Шыҥа деч тодмо лӱс омаш.

Руэн пырням шупшыктена
Да шкак вагоныш йӧрена.
вагон почеш вагон темеш,
Тыге йӱд-кече. Улнымеш.

Тыгае жапше. Кеч-кӧат
Канаш ок му яра времам.
Чыташ перна. Чылан вучат
Элнет аркасе пырнянам.

Ик кечын талышныш мардеж,
Пушеҥге вуйым кӱрыштмеш.
Лакемше кож — ават ӱмбак,
Шуралтыш вуйжым укш тоҥгак.

Ломбер пеледме пагытлан
Ават пич рокыш возо.
Чеверын кызытеш. Коклан
Таза улат гын, возо.

* * *
Йырваш шем свастикан тушман,
Шарла эл мучко орлык.
Мыняре жап тыге лийман,
Тудлан уке мо сорлык?

Сар пагыт чонымак руда,
Тудлан идалык мучко.
Ача олмеш курал-ӱдат.
Кӧлан латнылыт — лучко.

Кунам мучаш? Кунам салтак
Лиеш шке шочшыжо пелен?
А кызыт сар лӱшка тугак,
Европым, пел тӱням айлен.

* * *
Сар татеш йоча жапна логале,
Тиде тамык кодо ушешна.
Юарлен куанымым ыш пале
Пеле темше вич ньоган ешна.

Ыле... ыле... мыйынат ача.
Ой, кузе воктенже модынам!
Кайыш фронтыш... Куд ияш йоча
Ача дечын шортын кодынам.

Ойго ӧрдыжеш нигӧм ыш кодо,
Жапше икте ыле кеч-кӧлан.
Тумлеган шем киндыжат ты годым
Шож мелна гай ыле йочалан.

Полдыраным, шопышудым кӱрын,
Оптышна ложаш таман вӱдеш.
Шолтышна мочол тыгае "шӱрым"
Аванан паша гыч толмашеш!

Йӱштӧ йӱр ма але пургыж теле —
Салтак ватын жап уке канаш.
Шошым-плугым, телым, лумым келын,
Пум шупшеш. Кӱлеш чыла чыташ.

Идымвечыште сапондо дене
Йӱштӧ теле гоч кыра кылтам.
Кынелеш тул-дӱл денак эрдене
(Ынеж кодо мӧҥгысӧ пашам).
Кеҥежлан паша сита пасушто:
Кидыш шогавуйым кучыктат.
Имне вий шотеш тырша кеч-кушто,
Шурнымат ава ончен-кушта.

Киндыже гына ыш пуро клатыш:
Тудо кӱлын фронтышко колташ.
Мыланнаже — кодшо изи катыш,
Чырык сукыр — нормо ик кечаш.

* * *
Шарналтеш ик йӱштӧ теле кече:
Ончена — салтак капкам почеш.
Йывыртыш вигак ойган сурт-пече:
— Эй, ура-а! Ачай толеш!

Пульыла чымалтын луктым тӱгӧ,
Тунамак шаланыш куанем
Авамат шып лие, пуйто тӱҥӧ:
Ачам огыл — толын пошкудем.

Тидым ужын, уло еш шыпланыш,
Шортмо лугыч солныш пылышеш:
— Юмо савырен кеч тыйжым. Яныш.
Пурышым мыят салтак почеш.

* * *
Олымбалне — тӱҥшӧ явык эрге,
(Колен колтыш шольым, ныл ияш)
Тидым ужын, Яныш ончык, эркын
Лишемеш, ок пале, мом ышташ.

Ятыр жап салтак нимом ыш ойло,
Вара шоктыш: "Кондыза оҥам"
Тудо пуйто фронт гыч лӱмын тольо,
Ямдылаш эр марте колоткам.

Тиде телым йӱштӧ шогыш теле,
Кылме рокыш метр келгытан.
Пиалеш шижде поран тӱҥале,
Тоен тольыч колышым каслан.

* * *
Вучен огыл Янышым сурт-пече,
А аваже... лач шарнен илаш.
— Пытенак мо илышаш у кече?—
Шонкала салтак пачаш-пачаш.

Пӧрт пуста, яндадыме окнаште
Перыме торешла кок оҥам.
Урем вечын ала-кӧ ӱмаште
Йӧрлмӧ дечын чараклен капкам.

— Кӧ-гынат вуча, вуча салтакым!—
Лыпландарыш Янышым ӱшан.
Вик шарналтыш эртыше атакым:
Колымаш деч кодо вӱр капан.

Теве ынде шочмо ялыш тольо,
Фронтым кодыш сусыр эртымеш.
Сар деч ончыч тыште илыш шольо.
Кодшо пагыт ушышто пӧрдеш.

Тымык кас. Кеҥеж. Ояр игече.
Тамле пушым сад-пакча шара.
Теве-теве тӱҥалеш у кече.
Эр кавам чевертыш ӱжара.

Ял шеҥгелне, курык сер воктене,
Модмо йӱк кас мучко шергылтеш.
Янышат тыш кошто таҥже дене,
Ужатен Верукшым эр велеш.

Сар тӧҥале, да вигак шыпланыш
Ӱдыр-каче-влакын модмо вер.
Нуно ынде огыт лек аланыш,
Тулык семын йӱклана куэр.

* * *
Шарнем тачат: паша почеш кастене
Пошкудо-влак мемнан дек погынат,
А ӱдыр-влак, йыр шинчын, муро дене
Кумалтышлык вургемым ямдылат.

Ик ӱдыр шовыч йыр тӱрла вис-висым,
Мӧр олыкла коеш вес кидыште нашмак.
Сӱаным вученак, эрта ик кече, весе,
Сӱаным вученак, шоҥгемыт ӱдыр-влак.

Коштеш кужу кас мучко кид гыч кидыш
Фронтла гыч толшо кум лукан письма.
Куан ден ойгым варкала ой-пидыш,
Уремыште — тул гае чатлама.

Чылаштын кидпаша, нигӧ ок лӱшкӧ,
Ушен ик ешыш теле кас мемнам.
Покшелне — лампе тул, шикшан "слепушко",
(Ок сите ыле керосин тунам).

Паша пыта — авамын сий пайремже,
Ӱстел воктек уна-влакнам шында.
Шуна пушланыше, шӱман пареҥгым,
Йӧрвар — нӧреп гыч лукмо ковышта.

* * *
Шагалын кодыныт ялеш,
Тыршат коча да шоҥго.
Йырваш пӧръеҥ куат кӱлеш.
Тыштат война, тул оҥго.

Сар ойго ситыш чылалан,
Верукымат ыш кодо.
Урал заводыш телылан
Оръеҥ лийшашым колтышт.

Пашазе ешышке ушнен,
Верук ила тораште.
Снарядым, яшлыклаш оптен,
Колта касвек, фронтлашке.

Эн ончычшо, ваш-ваш келшен,
Возгалышт талук чоло.
Сӱан лийшашлан ӱшанен,
Шиждеак Яныш тольо.

Ыш погыно тунам сӱан,
Ыш ушно ӱмыр корнышт.
Пареме Яныш, шошылан
Кудале угыч фронтыш.

* * *
Чот йӧсӧ ыле кредалмаште,
Йӱд-кече ажгыныш война.
Пасушто да завод цехлаште
Вараже погыныш вийна.

Элна мемнан деч йодо иктым:
— Кредал геройла, сеҥымеш!
Тушманым пушт, пытаре, пикте —
Эл мучко икте-коддымеш!

Чакнаш нигушко, ончык веле!—
Тыгай приказ, тыгай ойна.
Пиал ден эрык верч кынелын,
Вӱран бойлашке пурышна.

Тулан Юл сер гычын тӱҥалын,
Кужу сар корным эртышна.
Шарна тачат тӱнясе калык,
Кузе фашизмым сеҥышна.

Пырля келшен коштна атакыш
Чечен ден руш, марий мордва.
Чыла бойлаште кумылаҥдыш
Мемнам ик Родина-ава.

Кораҥе шучко вий умбаке,
Лекна Берлинышке шумеш.
Ила мондалтдымын ты пагыт —
Тулан ныл теле, ныл кеҥеж.

* * *
Шучко вийын тупрӱдыжым тодыл,
Тыныс пагытыш лекна уэш.
Сар пуламыр мондалтдымын кодо,
Коремлалтын возалте ушеш.

Чылалан ыш ончал тыныс кече,
Ыш пӱралт южыжлан пайремат.
Тулык лие пеш шуко сурт-пече,
Тиде ойго ила кызытат.

Тӱня мучко чыла вер-шӧрлаште
Уло вийын кредале салтак.
Тиде неле вӱран вашпижмеште
Тудо сеҥышыш лекте садак.

Таче ынде вес илыш, вес тургым,
Но садак ок мондалт нигоат.
Патыр-шамычын лӱмышт да мурышт
Курымаш кече семын илат.



100397
************************************************************************
10—03
КРИТИКЕ

ПОРО ШАРНЫМАШ

Пытартыш ийлаште шарныме семын возымо сын марий сылнымутыштына палынак
вияҥаш
тӱҥалын. А.Волков ден И.Осмин, В.Ошел ден В.Любимов
да молат шке илыш йыжыҥышт, писатель йолташышт нерген шӱм шомакым иктешлен
кала-сеныт.
Марий АССР-ын калык писательже В.С.Юксернат шарныме жанр шотан ятыр очеркым
возен. Нунын кокла гыч икмынярже "Нигӧ ок мондалт, нимо ок мондалт"
книгашке чумыралтын, а южыжо "Марий Эл" газетеш савыкталтын.
В.Юксернын шарнымашлажым лудын лекмеке, ик тӱҥ ойыртемым палемдаш кӱлеш:
нуно
тӱжвачын, йыжве-яжве возалтын огытыл, серымын негызше ӱшандарыше, пеҥгыде.
Мутлан, "Ушыштем — тошто Чарла" очеркыште автор тӱҥалтыш сылнымут ошкылым
ыштымыж
годым Шабдар Осып дене вашлиймыж нерген пеш порын, тауштен шарналта. Тӱрлӧ
шӧрынан сылнымутшо дене лудшо-влак коклаште пагалымашым налше Шабдар Осып
шке гыч
возаш кумылаҥше рвезыеҥ дене чон почын кутыраш жапым муын. Кугу писательын
шергакан сугынь шомакше В.Юксернын чоныштыжо тачат ила. Шабдар Осып кажне
персонажын лач тудлан гына келшыше йылме ойыртемжым почын пуаш темлен.
Сылнымутышто
кажне шомакын кӧргӧ вийжым, тутылыкшым палыше писатель возымаште герой-
влакын
кутырымыштым раш да кӱчыкын чоҥаш кӱлмым поснак палемден. В.Юксерн Шабдар
Осыпын
таҥастарен каласыме оҥай шомакшымат шарналта:"Кажне ой лупшалме сола йӱкла
йоҥгалтше".
Писательын Шабдар Осып нерген шарнен возымыжо суапле, самырык, ӱшаным
пуышо,
шочмо сылнымут паша верч эреак йӱлен шогышо автор-влакым кушташ кумылаҥда.
"Никандр Лекайн" шарнымашат шуко уым пален налаш полша. Теве писательын
сылнымут
лӱмжӧ кузе лийме нерген йодышым тарвалтыме. Тидын шотышто самырык тукым
коклаште
тӱрлӧ ойым колаш лиеш. Мутлан, икмыняр ий ончыч кугу школыш тунемаш пураш
толшо
рвезе тыге мане: "Ончыклык писатель Морко велысе шочмо Кораксола ялже гыч
олаш
лектын каен да тыге варажым Лекайн сылнымут лӱм дене возаш тӱҥалын".
В.Юксернын тидын нерген возымыжо утларак ӱшандарыше. Ты йодышым лончылымыж
годым
писатель дене мутланымыжымат шотыш налын. А тудыжо тыге ойлен: "Морко велне
Никандрым Лекандр маныт. Лекандр лӱмым пыртак "локшинчальымат", йн мучашым
С.Чавайн деч кӱсынлышым. Тыге писатель шке лӱмжымак, изиш вашталтен,
псевдоним семын
кучылтын.
Н.С.Лекайнын тӱрлӧ шӧрынан сылнымут пашаже илышым тӱткын шымлыме, уым
кычалме
негызеш вияҥ толын. Тудын эн тӱҥалтыш возымыж гыч иктыже "Насти" ойлымаш
лийын.
Произведенийын кузе шочмыж нерген К.Т.Коряков шке жапыштыже икмыняр мутым
луктын
ыле, но В.Юксернын возымаштыже ӱшандарыше вийже утларак. Вет Василий
Степанович
Н.С.Лекайнын шкенжын ойлымыжым шарналтен. Коло индешымше ийыште шочмо
кундемышкыже чодыра корно дене кайымыж годым пӱнчер лоҥгаште чумырген
шогалше еҥ-влакым
ужын. Нуно ӱдырын пӱнчӧ йымак логалын колымыжлан чот ойганеныт. Кумылым
волтышо
сӱретым ужмеке, писательын чонжым тургыжландарыше пуламыр авалта. Прозаик,
ӱдырын шке пиалже верч кучедалмым иктешлен, "Насти" ойлымашым возен, "У
вий" журналеш савыктен.
Тымарте С.Г.Чавайн ден Н.С.Лекайн кокласе сылнымут кыл нерген але пеш шагал
ойлалтын ыле. В.Юксерн тиде кӱлешан йодышымат икмыняр рашемден. Тыгай ойым
лукташ
Никандр Сергеевичын шке каласыме мутшат амалым пуэн. 1958 ийыште Н.С.Лекайн
Марий АССР писатель ушемлан илыш да сылнымут корныж нерген возен. Тӱҥалтыш
сылнымут ошкылжым ыштымыж годым С.Г.Чавайн поро кумылжым, полшымыжым
палемден. Тудак
"Насти" ойлымашыжым савыкташ йӧным ыштен. Самырык авторын сылнын шонен
моштымыжо, йытыра, лывырге йылме дене возымыж нерген Сергей Гриорьевичын
ойлымыжо моткоч кӱлешан, кумылаҥдыше, вийым пуышо лийын.
В.Юксернын шарнымаштыже Н.С.Лекайнын уло вий-куатын пашам ыштен моштымыжым
рашемдыме. Теве "Кугу сарын тулыштыжо" шучко тушман дене талын кучедалме
жапыште
возалтын. Сылнымут тул лоҥгаштак шочын, манаш лиеш. Тудын эн тӱҥалтыш
вашмутшо
"Аня" лийын. Сар деч вара Н.С.Лекайн романжым тӧрлаташ, келгемдаш пижын.
Уло
вийым пуэн, йӱд-кече манме гаяк тыршен пашам ыштен, ятыр уэмден,
вестӱрлемден.
"Аня" роман дене таҥастарымаште тӧрлатыме произведений ятырлан кугемын,
саемын.
У герой-влакымат сӱретлыме. Тунамак В.Юксерн редактор семын романыште улшо
кӱчык-кужумат ужын. Писатель дене кутырымо годым В.Юксерн чыла тиде нерген
ӱшандарен ойлен. Н.С.Лекайн редакторын ой-каҥашыжым тӱткын, ушыш пыштен
колыштын да,
жапым шуйкалыде, пашашке пижын.
Писательын моло у сылнымутан произведенийже-влак денат пашам кузе ыштымыж
нергенат ойым пидме. Мутлан, самырык тукымын йӧратыме "Шӧртньӧ падыраш"
повесть кӱчык
жапыште, талукат пелыште гына, возалтын. Шонен пыштымыжым шукташ манын,
Н.С.Лекайн пеш тыршен, жапым моштен кучылтын, пашам ыштен.
Н.С.Лекайн, сылнымут пашаж дене чапым налше писатель, тунамак поро кумылан,
лыжга койышан, тыматле айдеме лийын кодын. Илышын чын вӱршержым палаш
манын, чӱчкыдын калык коклашке лектын коштын. Ялыштат, олаштат лудшо-влак
дене вашлийме годым кеч-могай пӱсӧ, тура йодыш дечат кораҥын огыл, раш, чын
умылтараш тыршен.
В.Юксерн Н.С.Лекайнын чӱчкыдын кучылтмо ойжымат ушештара: "Илыш — калык
коклаште". Писатель калыкын уш, шӱм-чон куатшым кӱкшын аклен. Сылнымут паша
нерген кутырымашыже тыгай ойым келшышын пурташ йӧратен:"Возаш кунет уло —
калык дене кутыро, калык деч тунем". Кузе шолын лекше яндар памаш келге
мланде лончо гыч вийым налеш, тыгак Н.С.Лекайнат, илыш "эҥерым" чарныде
шымлен, келшыше сылнымут чиям кычалын, возымо пашажым вияҥден, усталыкшым
келгемден толын.
Писатель шочмо калыкын шкешотан ойпогыжлан шӱман лийын. Ятыр калык мурым
пален.
Яндар йӱкшӧ дене колыштшо еҥын кумылжым порсынлен.
Никандр Лекайн самырык автор-влак дене пеҥгыде кылым кучен. Возен шогышо
ятыр
рвезе литераторлан поро ача, иза гай лийын, кушкашышт полшен. Теве
З.Каткова,
В.Исенеков да молат, писательын поро, келшыше ойжым шотыш налын, шке
сылнымут
пашаштым вияҥденыт. Ял илышым, кресаньык пашам сайын палыше И.Емельянов
дене
пырля Н.С.Лекайн "Канде шинчан ӱдыр" повестьым возен. Произведенийын шуко
геройжым илыш лоҥга гычак налын сӱретлыме.
Кажне писательын тӱҥ сылнымут паша деч посна яра жапым эртарыме, каныме
шотан
куан, чонлан келшыше сомылжо уло. Теве Н.С.Лекайн нойышо ушыжым пӱртӱс
лоҥгаште,
кол кучымо годым, кандарен. Кеҥеж ӱжаран шӧртньӧ солыкшым рӱзен лекмым
писатель
Ноля эҥер серыште ятыр гана куанен эскерен. Колызо еҥ ӧрын, аптыранен ок
шого,
маныт. Тыгак Н.С.Лекайнат икымше гана вашлийме еҥ денат вашке гына палыме
лийын,
шыман кутыралтен колтен. Тыге ваш-ваш умылымо кумыл шочын.
В.Юксернын шарнымаштыже утларакшым Никандр Сергеевич Лекайнын сылнымут
пашаже
вияҥ толмо нерген ойлалтеш. Моло семынже лийынжат огеш керт. Вет писатель
возаш,
калык илышым кумдан сӱретлаш шочеш.
Писательын шке лишыл йолташыж нерген возымыжо кумылын лудалтеш.
Н.С.Лекайнын
илышыште шуаралтмыжым да сылнымут пашаште тыршымыжым утларак пален налына.
Жап шиждымын, писын эрта. Н.С.Лекайнын шочмыжланат индешле ий теме.
В.М.Васильев
лӱмеш научно шымлыше марий институт да Марий Эл писатель ушем тидлан кӧра
конференцийым эртарышт. Писательын ӱдыржӧ, Нина Никандровна, ачажым пеш
порын шарналтыш, тӱрлӧ волгыдо кумылжым рашемдыш. Моло-влакат лӱмлӧ
прозаикым шарналтен ойлышт. Чыла шарнымашым иктыш чумырен, посна книгам
лукташ жап шукертак шуын.
В.Юксернын "Миклай Каазаков" шарнымаш тӱсан очеркшат лудшын кумылжым
савыра. Тидым нергелен лекмеке, пооэтын пӱтынь илыш да сылнымут корныжо
рашемеш.
Ялысе школышто тунемше рвезын чоныштыжо шке гыч возаш шонымо кумыл лектеш.
Икмыняр почеламутымат сера. Лач тиде пагытыште самырык тукым верч тыршыше
Зинаида
Емельяновна Яковлева дене вашлиеш. Тиде илыш тыт ончыклык мурызылан пеш
шергакан
лийын. В.Юксерн М.Казаковын тауштен каласыме ойжым ушештара:"Зинаида
Емельяновнан ласка кумылжо, ушан каҥаш ойжо, мыйын (ньоган) чон шӱлышем
умылен моштымыжо
поэт лияш шӱмаҥденыт..."
Н.К.Крупская лӱмеш Марий педагогический институтышто тунеммыж годым
М.Казаков
сылнымут пашажым палынак вияҥден колта. 1938 ийыште "Почеламут сборник" лӱм
дене
икымше поэзий книгаже лектын. Тудым Марий кугыжаныш пединститутысо студент-
влак
каҥашеныт. Шке шомакыштым Ш.Булат ден В.Рожкин, И.Антонов ден М.Майн да
молат
каласеныт, М.Казаковын сылнымут чолгалыкым поген толмыжым палемденыт.
Ончычсо
сай паша койышым шотыш налын, кызытат кажне савыкталтше у книгам, тӱшкан
погынен, чыла могырымат келгын каҥашен налаш келша. Вет тидыже кажне возышо
еҥлан
кушкашыже полша.
М.Казаков чытамсыр чонан поэт лийын. Тудо шочмо калыкше деч эреак тунем
шоген.
Тудо курым-курым дене вияҥ толшо келге шонымашан, шкешотан сылнылык дене
ойыртемалтше калык мурым кӱкшын аклен, возымыж годым келшышын кучылт
моштен. В.Юксернын шарнен серымыж гыч пален налына: поэт, Йошкар-Ола
воктенсе Кугусолашке йолташыж дене толмеке, тысе ӱдыр-влакын яндар йӱкышт
дене йоҥгыдын муралтен колтымыштым шӱм шулен колыштын. Ямле кеҥеж пагытыште
олыкышто шергылтше муро-влак
кокла гыч иктыже поснак чонешыже лгалын:
Кече лектеш ший гае,
Волен кая той гае.
Мемнан илыш порсын гае,
Эртен кая эр лупс гай.
Ожнысо мурым тӱткын колышт лекмеке, поэт шке куанжым чоныштыжо кучен,
шылтен
кертын огыл, шонымашыжым тыге тӱзатен каласен:"Калыкмудреч. Ик поэтат
мемнан литературышто тыгай шонымашан куплетым але чумыртен моштен огыл, а
калык моштен".
Тудо шкешотан калык мурынам "вӱдшинча памаш" семын аклен.
М.Казаков ӱмыржӧ мучко мурпаша дене илен. Сылнымут шотышто утларак пален
налаш,
возымо усталыкшым утларак вияҥден колташ манын, кумло ийым вончышо поэт
М.Горький лӱмеш Литературный институтыш тунемаш пура. Тӱрлӧ калыкын лӱмлӧ
поэтышт дене
палыме лиеш. 1950 ийыште тудын рушла савыкталтше "Поэзия — любимая подруга"
почеламут-сборникше пеш кӱкшын аклалтын, элын Государственный премийже дене
палемдалтын. Тыге М.Казаков сылнымут пашаж дене лауреат лӱмым сулен налын.
Марий поэтын мурсаскаж нерген уло эл кӧргыштӧ ойлаш тӱҥалыныт. Тудын
шкешотан возымыжо
тӱрлӧ вере кумдан савыкталтын. М.Казаковын лӱмнерже, чапше шарлен, но поэт
тоштыж гаяк лыжга кумылан, тыматле койышан, шкежым простан кучен моштышо
лийын кодын. Кугешныме, копшо койыш тудлан пырчат келшен огыл.
М.Казаковын яндар шӱм-кылан, тыматле улмыж нерген В.Юксерн раш возен.
Шарнымаш
гыч поэтын тыглай коышан улмыжым рашемдаш полшышо ужашым ончыктен кодашат
уто
огыл, шонена:
"Миклайын лӱмнерже, мурсаскаже уло элыштына чапым налыныт гынат, лауреат
лийше
поэт "тӱняжым монден" огыл. Ме, тудын йолташыже-влак, Писатель ушем, марий
калык
поэтын чапше дене кугешненна, а поэт шке куанжым кеч-куштат сорлыклен
моштен.
Пырля лийме годым икана Госпремий да лауреат улмыж нерген мутым луктын
ончышым.
Маньым: "Миклай, тый шкеже тидын дене от кугешне мо? Вет кеч-мо гынат,
Государственный премий лауреат лӱм моткоч шерге". Тудо тунамак вашештыш:
"Марий еҥын
оҥай мутшо уло: "Моктанышын мокшыжо шелеш..." Изиш шинчышат, ешарыш:
"Такше, конешне, куанем. Но куанлан чонем гыч "тӧрген лекташ" эрыкым пуэм
гын, шкемын мурпашамлан вынемым кӱнчымӧ дене иктак. Лауреат лӱм ончыкыжо
сылнымут пашалан утларак тӱзланаш, саскаҥаш вий-куатым пуышаш".
М.Казаков айдеме чон моторлыкым веле огыл, пӱртӱс сӧралымат шижын, умылен
моштен. Сай, поро койыш, тудым куандарен, а торжалык ойгандарен. "Пӱртӱслан
ӱчым
ышташ язык",— манын поэт.
"Порылык чон гыч чоныш кусна",— ойла калык. Тиде тыгак, М.Казаковат шке
поро
шӱм-кылже дене шуко самырык авторлан кушкашыже полшен. Мутлан, М.Якимов
мурпашаштыже М.Казаковым "кумылчо кресачалан шотлен". Вет лӱмлӧ поэт
самырык авторлан
лач жапыштыже кӱлешан ойым пуэн, яндар сылнымут пырчым арва деч ойыраш
туныктен.
варажым, илен толын, М.Якимов, усталыкым поген, сылнын возаш тӱҥалын, шочмо
поэзийнам ятыр виян произведений дене пойдарен.
Сылнымут пашалан кумылаҥше кажне авторлан М.Казаков ончыкылан ӱшаным пуышо,
вийым ешарыше мутым муын моштен. Тудо яндар чонжо дене нигунамат
кокытеланен, рывыжланен огыл, лач чыным тыматлын луктын каласен. Теве
В.Юксерн шарнен возымаштыже самырык автор-влакын 1947 ийысе погынымашышт
нерген мутым луктеш. Тунам
М.Казаков рвезе поэт-влакын мурпашаштым лончылен. Тудын кумылжым
Г.Матюковскийын
поэзийже утларак савырен. Шуко жап эртымеке, М.Казаков тыге ойлен:
— Республиканский каҥашлан Писатель ушемыш поэзий кышыл чоло погынен. Чыла
лудын
лектым, но Г.Матюковскийым ик автор денат таҥастараш ок лий. Чот
ойыртемалтеш.
Келгын шона. Поэтикым сай пала. Тӱҥалше от ман. Шижалтеш, мурпашаште шке
корныжым пӱчкеш. Туге гынат книгаштыже тӧрсыр вер але шагал огыл, шонем.
М.Казаков сылнымутым чын аклымым йӧратен. Г.Матюковскийын поэзийжым
лончылымо
годым курыкмарла возымын ойыртемжым шотыш налаш кӱлмым палемден.
Шуко самырык авторын возымыжо М.Казаковын кидше гоч эртен. Кажынже кӱлеш
каҥашым
налын, кугу поэтын ойжым колын, ушыш пыштен. Лӱмлӧ мурызо кажне литераторым
кажне кечын уло чон тулым пуэн пашам ышташ ӱжын. "Ынышт вашке возымыштым ош
тӱняш
лукташ",— сугыньлен ойлен М.Казаков.
В.Юксерн поэтын илышыштыже вашлиялтше нелылыкымат огеш шылте. Жапын-жапын
М.Казаковын еш илышыже куандарыше лийын огыл. Литератор-влак кокла гыч
южыжо уста
мурызылан кӧранен коштын, торжа ойымат луктын каласен. Сылнымут мастар
вашлиялтше йӧсым сеҥаш жапыштыже кӧргӧ вийым муын.
Поэзий М.Казаковын пӱртӱс пуымо чон пӱрымашыже, шочмо элже ончылно ыштыме
кугу
суапше лийын. Тудо, ончыл шонымашан мурызо, шемер калыкын куанже да ойгыж
дене
илен, уло чон куат дене ыштыме сылнымут пашаж дене полшаш тыршен, ончыко
ӱжын.
Лач тыгай шонымашым луктеш В.Юксернын "Миклай Казаков" шарнымашыже.
В.Юксернын Тыныш Осыпым шарналтен возымыжыт шергакан, писатель нерген шуко
уым,
чыным пален налаш полша. Незер кресаньык ешеш шочын-кушшо ончыклык
писатель, чыла нелым сеҥен, кыртменак тунемаш тыршен. Йӧсӧ жапыште
С.Г.Чавайнын полшымыжо
куандарен.
Туныктышо лӱмым налмеке, Тыныш Осып рвезе калык коклаште шинчымашым шарен
шоген.
Шкенжын первый пьесыже-влакым воза. Нуно марий театр шочмаште моткоч
кӱлешан
лийыныт.
Самырык учитель-литератор шочмо йылмым шымлыше ученый лияш шонымо дене ила.
Но
кумлымшо ийласе пуламыр илыш торжа шугыньжо дене Тыныш Осыпымат кенета
перен,
яндар лӱмжым ик жаплан чылт арамак амыртен, шӱктарен. Тудлан ӧрдыж верлаште
шуко
йӱштӧ-шокшым чыташ логалын. Ончыкылан ӱшаным йомдарыдыме Тыныш Осыпын чонжо
торжаҥын, кӱэмалтын огыл. Яндар лӱмжӧ пӧртылмеке, писатель угыч уло вийже
дене сылнымут пашашке пижын, ятыр произведенийым возен. Нунын кокла гыч эн
кугужо —
"Анук акай" роман. Тыныш Осып писатель-влак дене вашлиймыж нергенат оҥайын
серен. В.Юксерн чыла тидым негызлен радамла, ятыр иктешлыме, тылеч ончыч
палыдыме
ойым чоҥа.
Шке жапыштыже В.Юксерн драматург, мер пашаеҥ, туныктышо Александр Федорович
Конаковын илышыжым, сылнымут пашажым келгын шымлен. Тиде гана автор
писатель нерген статьям возымыж годым палыше-влакын ойлымыштым, шарнен
каласкалымыштым шотыш
налын, серымыжым ӱшандарышым ыштен.
РСФСР культурын заслуженный пашаеҥже, Марий АССР калык поэтше Генадий
Матюковский нерген шарнымаш "Акпарсын уныкаже" манын лӱмалтын. Шке семын,
келге шонымаш
дене шыҥдарен каласыме. Вет тудын шкешотан поэзийже курым-курым дене вияҥ
толшо
калык ойпого гыч пеҥгыде вожым налын, атыланен. Тунамак эре уым чытамсырын
кычалме паша койыш дене илен. Мурызын сылнымут шулдыржо кумда лийын,
курыкмарлат,
олыкмарлат сайын, яжон кутырен да сылнын возен.
Поэт волгыдо шӱм шижмашан лийын, кажне еҥ дене келшышын мутланен моштен.
"Тудо
кутырымыж годым годым айдеме кумылым умылен, савырен, сулен моштен. Тиде
тӱвыра
койышыж дене кутырышым ӱшанаш таратен".
Яндар чонжо дене Г.Матюковский кажне мурызын кушмыжлан куанен. Чояланымым,
шоякым, покшым гае йӱштӧ шомакым чытен кертын огыл, эре чын верч шоген.
Писательын сылнымут пашалан пеш кожмак улмыжымат авторын возымаштыже
рашемдыме.
В.Юксернын Николай Арбан нерген возымыжат писательын кажне произведенийжым
чот
шуарымыж дене палдара.
Марий пӱртӱс мурызо А.Мичурин-Азмекейын сылнымутшын куатше вияҥын толмо
негызшымат ӱшандарен ончыктымо. Калыкын йӧратыме писательже лудшо-влак дене
пеҥгыде кылым кучен шоген, ончыклык геройжын койыш-шоктышыжым шымлен. Тыге
гына прозаикын
возымыжо келшыше, чонеш вочшо лийын.
Василий Степанович Юксерн (Столяров) шочмо сылнымутан литературжым
пойдарымаште
пел курым утла тыршен. Марий калыкын илышыжын тӱрлӧ йыжыҥжым сӱретлен
ончыктен.
"Атаманыч" повестьше самырык тукымын йӧратыме произведенийже лийын.
Пытартыш жапыште Марий Элын калык писательже В.Юксерн шке лудшыжо-влак
ончылно
эше ик суапым ыштен, ятыр писатель нерген шарнымашым возен. Тудын серыме
чыла
шарнымашыжым, иктыш чумырен, посна книга дене савыктен лукташ кӱлеш. Вет
рвезе
калык кажне писатель нерген утларак пален налнеже. В.Юксернын шарнымашлаже
самырык писатель радамым куштымаштат суапым ыштен кертыт.
Иван Иванов, Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический институтын
профессоржо.



100497
************************************************************************
10-04
Йоча лудыш
Василий КРЫЛОВ

ВОЛГЕНЧЕ

Йымыктарен шинчам Йыл-йыл,
Каваште пуйто
Койо - йыл?!
Но, лӱдын, вигак
Кӱдырчӧ деч шыле...
Кузе каваш кӱзен?
Ӧрмаш, но ыле...

ШОМАК КЫЛДЫШ
Чийыш Натале Пеш сӧрал...
Шыргыжале Инна:
Йолышто -...
Куаналын Гера
Чийыш...
Йывыртале изи Ким:
Ош пор гае ...

КУНАМ ОМО ТОЛЕШ?
Кунам гын шольым дек
ош шулдыран лай омо пура?
Шольым дек ош шулдыран
лай мо пура...
Ош шулдыран лай омо пура...
Лай омо пура ...
Мала ...

ЗОНТИК
Йӱр йӱраш тӱҥале:
Кап,
Кап,
Кап!..
Но пырчат ок нӧрӧ.
Мо?
Вуй,
Кап.
Толжо тек шем пылже
О - ВА - РЕН,
Зонтикем налешыс
А
Р
А
Л
Е
Н.

КУРЫК ГЫЧ ВОЛЕМ
Курык гыч
волем,
волем...
Шекланен
налам
йолем.
(тм)лнырак тура тура...
Сайын волышым - ура!
Чулымрак лиям эрла.



100597
************************************************************************
10—05
"Ончыкын" фотоальбомжо
ЧАПЛӰМЫШТ РОССИЙ КӰКШЫТАН

Журналысе фотоальбомым ты орлаҥгышкыже Россий кӱкшытан чаплӱмым налше
литератор-влакым чумыраш шонен пыштенна. Вик каласыман, марий сылнымутыш
нунын пыштыме надыр икгай огыл. Туге гынат кажныже литератур да печать
историйыште могай-гынат
кышам коден. Тыште ончыктымо латкок еҥ кокла гыч лачак пелыже писатель
ушемыште
шоген але шога. Тыгак куд еҥже таче мемнан коклаште уке.
Нине литератор-влакын чаплӱмыштат тӱрлӧ. Икте "Россий Федераций культурын
заслуженный пашаеҥже" лӱмым сулен гын, весыже "РСФСР-ысе школын заслуженный
туныктышыжо" лийын. Кумшо тӱшкаш (тыге манаш лиеш гын) Василий Регеж-
Горохов шкетынак
пура: тудо — Российын заслуженный артистше. Чыла тидым ушыш налатат,
кугешнен
шоналтет: теве могай талантан мастар-влак лийыныт да улыт сылнымутым серыше
да
вес йылме гыч кусарыше-влак коклаште.
Айста ынде кажныжым тӱткынрак ончалына. Ийгот шот дене эн куракше да,
пожале, эн
шагал палымыже — Александр Матвеевич Малинин (Мачви Саню, 1912-1995).
Медведево
районысо Изи Кома ялеш шочын. Ӱмыржӧ мучко печатьыште — книгам да газетым
лукмаште — пашам ыштен. Н.Островскийын, А.Серафимовичын, А.Неверовын,
Л.Пантелеевын
да молынат возымыштым, школ, наука, мер-политик илыш, ял озанлык темылан
шуко
литературым марлаҥден, 1966 ийысе рушла-марла мутерым ямдылаш полшен.
Фольклор
негызеш эше 1929 ийыштак возымо "Яндар йӱкан кукужо" почеламутшо калык
мурыш савырнен, тӱрлӧ сборниклаш ятыр гана савыкталтын, рушлашке
кусаралтын. "РСФСР
культурын заслуженный пашаеҥже" лӱмым 1968 ийыште налын.
Тунамак тыгай лӱмым Петр Григорьевич Корниловлан (1924-1982) пуымо. Тудо лу
ий
утла "Марий коммуна" газет редакторлан ыштен, тылеч ончыч "Рвезе коммунист"

("Молодой коммунист") газетым редактироватлен. Сылнымутыш 1959 ийыште
"Лыжга
мардеж" повесть дене толын. Вара "Мӱй олык", "Савырыме кумыл", "Илыше
чодыра"
книга-влакым луктын, "Ончыко" журналеш "Йӱштӧ памаш" повестьым савыктен.
Сарыште
патырлыкым ончыктымыжлан Йошкар Шӱдыр орден да "За отвагу" медаль дене
наградитлалтын, тынысле ийлаште "Знак Почета" кок орденым сулен.
А.Малинин ден П.Корниолв семынак, Михаил Тихонович Сергеев газет пашалан
шуко
вийым пуэн, Марий кундемыште печатьын шочмыжо да вияҥмыж нерген книгам
возен.
Историй наука кандидат, доцент. Очерк аршашыже-влакат ("Йошкар командир",
"Кокымшо вашлиймаш", "Мланде йыр", "Фронтовик-влак", "Муреныт эрык мурым"
да молат)
эртыше пагытым, кугурак тукымын суапле пашажым шымлыме негызеш тӱвыргеныт.
Самырыкше годым М.Т.Сергеев (тудо 1926 ийыште шочын) М.Исаковскийын,
А.Твардовскийын, Г.Тукайын, М.Джалильын да молынат почеламутыштым кусарен.
Михаил Иванов,
Олык Ипай, Мария Аюпова, Ошламучаш Йыван, Апшат Макси да моло литератор
нерген
возымыжо але марте палыдыме фактлан поян.
Литератур справочниклаште Сергей Иванович Ивановын лӱмжым огына уж, но тудо
—
Йошкар-Оласе театрлаште модын ончыктымо да вараже "Ончыко" журналеш
савыктыме
кум пьесын авторжо. "Юл воктене" (1977) ден "Шергаш" (1993) драмылаштыже
пашазе
илышын йыжыҥлажым радамлыме гын, "Ольош" драме колхоз ялын тургымыжым
сӱретла.
С.И.Иванов драматургийыш режиссур гыч толын. Ондак Йошкар-Оласе музыкальный
училищым, вара Москосо ГИТИС-ым (кызыт театр искусство академий) отличиян
диплом
дене тунем пытарымек, коло ий наре М.Шкетан лӱмеш Марий драмтеатрыште
режиссерлан ыштен, труппын пашажым кужу жап виктарен шоген. РСФСР
искусствын заслуженный
деятельже лӱмым 1966 ийыште налын. Кызыт — И.С.палантай лӱмеш музучилищын
директоржо.
А.В.Тимофеевын да Н.П.Егоровын паша пӱрымашышт Марий радио дене чак
кылдалтын.
Иктыжым прозо сымыстарен, весыжым — поэзий.
Алексей Васильевич Тимофеев (1929-1993) Волжск кундемысе Кукшэҥер ялеш
шочын.
Ондак тӱрлӧ темылан очерк денойлымашлам серкален, вара совет разведкын сар
ийласе пашажым ончыктышо романым возаш шинчын. Тиде кугу произведенийже
"Шем курныж"
да "Койдымо фронт" вуймутан кок книга дене 1973 да 1986 ийлаште
савыкталтын. Тылеч посна "Тыныс пагыт", "Шолем" книга-влакым луктын, ятыр
ойлымаш ден очеркым
"Марий коммуна" газетеш да "Ончыко" журналеш печатлен.
Курык сирын эргыже Николай Егоров — тӱҥ шотышто поэт-лирик, Журналист ушем
член.
"Куги ӹлышташ" лӱман икымше сборникше кумло ий наре ожнак савыкталтын.
Тылеч вара поэт шке лудшыжлан ятыр муторлаҥгым пӧлеклен. Тудын шомакшылан
марий композитор-влак шуко мурым сереныт. Николай Егоров 70-ше ийлаште
Сибирьысе стройкылаште
ик гана веле огыл миен коштын, тушто тыршыше марий рвезе да ӱдыр-влакын
илышышт,
пашашт да йӧратымашышт нерген ятыр репортажым, почеламутым, поэмым возен.
Ӱмаште
Курыкмарий театр тудын "Йоласал пазар" пьесыжым шынден.
Писатель ушем член лийше да улшо В.Я.Рожкинын, В.Ф.Сапаевын,
Г.И.Матюковскийын,
Н.Ф.Рыбаковын, И.И.Горныйын да В.М.Регеж-Гороховын лӱмышт республикыштына
кумдан
палыме. Теве Миклай Рыбаковым альбомышкына тений нылымше гана (!) пуртена.
Икмыше гана — калык писатель, кокымшо гана — кугыжаныш премий лауреат да
кумшо гана
— Олык Ипай лӱмеш премий лауреат улмыжлан. Г.Матюковскийым фотоальбомыштына
кумшо гана ужына. Ондакше тышке калык поэт да Марий Эл Кугыжаныш премий
лауреат семын логалын ыле.
Рыбаков, Матюковский да Горный Россий Федераций культурын заслуженный
пашаеҥже
лӱм дене палемдалтыныт. А Василий Рожкин (1914-1983) ден Василий Сапаев
(19231990) ик жапыштак — 1965 ийыште — РСФСР школын заслуженный туныктышыжо
лӱмым налыныт. Василий Яковлевич ӱмыржӧ мучко школышто пашам ыштен гын,
В.Ф.Сапаев вараже самырык тукымым шуарен куштымо йодышлам шымлымашке,
учебник ден методический
книгалам возымашке куснен, педагогика наука кандидат лӱмым сулен.
В.Рожкинын почеламут ден поэмылажым вич книга дене лукмо. В.Сапаев
сылнымутыш поэт семын толын, вара прозыш куснен, ятыр повестьым, ойлымашым
серен. Эн кугу саскаже —
"Кӱдырчан йӱр годым" роман. Тудын кокымшо книгаже журналешна тений
кӱчыкемден
савыкталте.
Миклай Рыбаков марий сылнымут аҥаште нылле ий утла тырша. Паша лектышыже
чапле.
Йошкар-Оласе театр-влак кажне сезонышто, манаш лиеш, тудын у пьесыжым
шындат.
Трилогийже, "Морко сем", "Венгр рапсодий" драмыже-влак утларак виян, сылне
улыт.
Пашам ыштен Марий АССР Телерадиокомитет председательлан, культур
министрлан,
Писатель ушем вуйлатышылан, республикын госсекретарьжылан. Кызыт — сулен
налме
канышыште.
Геннадий Иванович Матюковский (Матюков, 1926-1994) Олык Ипай, Миклай
Каазаков,
Валентин Колумб семынак марий поэзийыште келге кышам коден, илышнам
серыплын
моктен мурен, почеламут ден поэмылажым олыкмарлат, курыкмарлат серен. "Ида
вашталте шӱмым", "Дуб и молния", "Шӱдыр аршаш" сборниклаже, "Кум эрге"
поэмыже,
"Сӹнгымашын корны дон" почеламутан романже... Тиде мурпого йымалан кеч-
могай поэт шке лӱмжым шындаш кӧна докан. Но ок шынде, вет пала: тыге
Геннадий Матюковский гына серен кертеш.
Иван Горный (И.И.Тарьянов) РСФСР культурын заслуженный пашаеҥже лӱмым
Писатель
ушемыш пурымыж деч ончычак, Курыкмарий райгазет редакторлан ыштымыж годым,
налын. Тиде 1980 ийыште лийын. А почеламутым 40-ше ийла мучаште возаш
кумылаҥын.
Вич книгам савыктен, тышеч иктыже — ойлымаш аршаш, молыжо — поэзий. 1992-
1997
ийлаште Марий Эл писатель ушемым вуйлатен, кызыт — писатель профессионал.
Василий Регеж-Горохов (В.М.Горохов) тений кеҥеж мучаште 60 ийым темыме
лӱмгечыжым палемдыш. Ӱмыр корныжын пеле утла ужашыжым театрлан пуэн. Марий
сценыште шӱм
вургыжтарыше образ-влакым чоҥымыж дене республикнан заслуженный да калык
артистше, кугыжаныш премий лауреатше лийын, а 1988 ий годсек — Российын
заслуженный
артистше.
В.Регеж-Гороховын пашаже гына огыл, творчествыжат театр дене чак кылдалтын:
йолташыже-влак дене пырля модын ончыкташ "Канде кайык", "Кугезе муро",
"Сулык",
"Почан шӱдыр" да моло пьесылам серен. Театр илышын вуршерже поэзийыштыжат
раш
шижалтеш. Рушла савыктыме ик книгаже тыгак маналтеш: "Занавес открыт".
Пытартыш
жапыште Василий Михайлович прозылан шӱмешкен да икмыняр повестьым возен.
Тыште каласыме еҥ-влак деке лишке шогат шке пашашт дене журналист — Россий
культурын заслуженный пашаеҥже-влак М.Г.Байков, И.П.Тойшев да В.Т.Иванов.
Гельсий ЗАЙНИЕВ.



100697
************************************************************************
10—06

В.Петуховын портретше воктек.

Виталий Альбертович Петухов Марий Элысе Курыкмарий район, Кого Сӧрмӓнӓнгыр
ялеш
1954 ийыште шочын. Кузнецово кыдалаш школым тунем лекмеке, Н.К.Крупская
лӱмеш
Марий кугыжаныш пединститутыш пура. Туныктышо дипломым налмеке, 1975 ий гыч
але
марте Куженер районысо "Ӱжара" газет редакцийыште (ынде ятыр ий
редакторлан) пашам ышта. Россий писатель ушем член.
Икымше почеламутшо-влак 1968 ийыште "Ямде лий" да Курыкмарий районысо
"Ленин
корны" газетлаш савыкталтыныт. Ончыч "Шылдыран жепем", вара "Со пуры лижӹ"
поэзий ойпого-влакым луктын. Пытартыш ийлаште тудо проза дек шӱмаҥын. Марий
калыкын
шукертсе илышыжым шымлаш кумылан. "Ончыкым" лудшо 1994 ийыште Виталий
Петуховын
"Акрам" романже дене палыме лийын. Тиде номер гыч тудын у произведенийже
савыкталтеш.

ВИТАЛИЙ ПЕТУХОВ

ПИСЕ ПИКШ, ЛЫВЫРГЕ ЙОҤЕЖ

Историий роман

ТӰҤАЛТЫШ ОЙ

"...Теҥыз деч булгар-влак марте, булгар деч буртас-влак марте, буртас деч
черемис-влак марте, черемис деч мордва марте — чылаштым Юмо полшымо дене
христиан
калык шыгыремден, тынеш пурыдымо ты сандалык-влак кугу князь Всеволодын,
тудын
ачаже Юрийын, киев князьын, кочаже Владимир Мономахын мутыштым
колыштыныт..."
"Слово о погибели Русской земли" летопись гыч

...Куткыж гай писе шинчан иктаж-кӧ кӱшкӧ, пылвомышко, чоҥештен кӱзен,
мӱндыркӧмӱндыркӧ йырым-ваш ончал колтмекыже, мом ужеш ыле гын? Кушто тӧр,
кушто кишкыла
кадыргылын да эркын йогышо волгыдо эҥер-влакым тогдая ыле. Нунын серышт
мучко
шӱдӧ ияш кӱжгӧ пушеҥган пич чодыра-влакым ужеш ыле. Лапкаташте, ужар олыкла
мучко, чевер кечеш йылгыжше ош ер-влак да йоҥгаташте шемемше лапчык пасу-
влак, шавалтен шуымо гане, чодыра коклаш йомшо изи илем-влак почылтыт. Илем
гыч илемышке
шӱртыла шупшылтшо, кунам-тунам шудо коклаш йомшо, кужу жап яра кийыше
лудалге
корно-влакымат ужын кертеш. Эрташ лийдыме чашкеран верла гоч йывырт
йолгорно-влакымат шеклана ыле.
Тиде — Марий кундем... Лачшымак, кумдан тудо шарлен кия, иктат эше тудым
кутышыжым-торешыжым висен ончен огыл. Кугу Юл лишнат, Вӱтла серыштат, Виче
ден Чолман
эҥерла мучко ик родо-тукым еҥ-влак илат, ик йылме дене кутырат. Пошкудыла
илыше
вес калык-влак нуным, пашаче ден сонарзе-влакым, патыр сарзе-влакым, ала-мо
семынат лӱмдат. Иктышт "цӓрмӹс", весышт "чирмеш", кумшышт "черемис" маныт.
Туге
гынат, калык шкенжым "марийлан" шотла.
Ала-мыняр тӱжем ий ожно марий тукым, ты верым йӧралеш шотлен, тышан вожым
колтен, шке шотшо дене илаш тӱҥалын. Илыш йогыныштышт саят лийын, тушман-
влакат шыгыремденыт, палыдыме тӱрлӧ черат сава дене солымылак еҥ-влакым
пытарен. Калыклан
вер гыч верышке куснылаш логалын. Но марий-влак, илен, чыла туркен
лектыныт.
Кажне калыкын шке корныжо уло. Курым почеш курым эртен. Марий-влакын
кушмыштымат, вияҥмыштымат, тӱлыжгымыштымат да угычын йол ӱмбаке шогалмыштым
ужаш лиеш.
Кажне калык коклаште шке жаплан келшыше да кӱлешан, молын деч ойыртемалтше
ушан
да патыр еҥ-влак со шочыныт, калыкым ончыко вӱденыт. Нунын илышышт, азапышт
да
пашашт чумыр шочмо йылме, тукым шумлык лийын.
Тыгай-влак нерген мом ме палена? Нунын лӱмышт, патырлыкышт калык ушышто,
тоштыеҥ
ойлаште гына аралалтын кодын. Нунын эртыме корныштым ошкыл еда шымлен
лекташ ок
лий. Мыланна шарнаш акрет годсо илыш нерген кӱжгӧ книга-влакым иктат серен
коден
огыл. Пырчын-пырчын, ластык пелен ластыкым тушкен, шинча ончылно почылтын
мийыше
илыш пуламырым рашемдаш тӧчен ончена...
Марий-влак ты жапын ийгот шотшым палат такшым, Христос шочмо деч вара ик
тӱжем
шӱдӧ кандашле нылымше идалык тӱҥалын, маныт ыле...
Автор.

ИКЫМШЕ УЖАШ

ЧУМБЛАТЫН ИЛЕМЖЕ

Лӱшка, лӱшка кожла сер,
Могай уверым конда гын?
Муро

Ик ӱшык да сылне верыште, лапышкыла комдык кийыше кӱкшака велне, авыл *
шуйналтын возын. Йырвелне улшо моло илемла деч тудо кугуракла да
пеҥгыдыракла коеш.
Чыла суртым йырваш авырен, кошартыме кӱжгӧ пырня-влакым мландышке урен, ик
кугу
чекым чеклыме. Пураш-лекташыжат пече коклаш ик вере веле аҥым лӱмын кодымо.

Кӱлеш годым тудымат тумо капка дене пеҥгыдын петырен шындат.
Авыл курык ӱмбалне шинча. Курык йымалныже, умбакыла шарлен, икмыняр чара
вер
шуйналтеш. Тӱредме шорыкын могырешыже кодшо меж паяркала койын, кушто-тушто
веле
шкет пушеҥге шогылтеш, южо вере лапка да лаштыра чашкер логалеш.
Шыгыр да пычката, эрташ лийдымыла чучшо чодыраже гын йӱдвелнысе илемла деч
мӱндырнат огыл тӱҥалеш. Тудо, нимучашдымыла койын, ала-кушко умбаке шарлен
возын.
Олык лапыште лыкын-лукын эҥер йога. Тудын лапка серлажым омыж ден кияк
леведын.
Верын-верын нугыдо уала, нӧлпер шарлен. Тыште илышышт тудым Кужу эҥер
маныт, йогын почеш ӱлнысӧ-влакше Лемде манын лӱмдат.
Кушкен шинча ужеш, эҥер сер мучко корно шуйналтеш. Авыл тура веле тудо,
эҥер деч
ойырлен, ӧрдыжкӧ, илем векыла, савырналта. Тиде корныж дене еҥ-влак
чӱчкыдынрак
коштыт ала-мо. Йол йымалне сайынак такырген шуынат, рашак палдырна,
ӱмбалныже
вужгата пуракат лектын. Мардеж пуалме еда ора дене кынел кая да, изиш
лиймеке,
уэш тыпланен возеш.
Тачат, пеледыш пеледме тылзын, чевер кеҥеж кечын, корно кужунак шып ыш кий.
Курык тайыл шеҥгечын имнешке тӱча койын колтыш. Нуно илем векыла писын
кудалыт.

* Авыл — илем.

Еҥым икмыняр ончылтен, шем оржан, кадыр оҥан ош ожо ӱмбалне — тушкен
шындыме гане, огешат тарване — пӧръеҥ чӱчкалта. Ош вичкыж вынер гыч ургымо
кужурак урвалтан куштылго мыжерым чиен. Йымачше — тыгаяк ош тувырым. Кыдал
йыр кум пачаш
пӱтыралын, йытыра кумда ӱштым ӱшталын.
Имнешкын пурла вачыж гоч кугу йоҥеж кеча. Шола велныже пикш лодакым да вурс
кердым сакалтен. Кужурак ӱпшӧ, вуйпидыш йымач утлен, кудалме годым
шеҥгекыла ярымын-ярымын лойгалта. Имнешке шинчам пӱчшӧ мардежланат ок
кумалте, ончыко тура
онча, виян кидше шӧрмычлыкым пеҥгыдын кормыжтен кучен.
Тиде — марий лужавуй Чумблат кудалеш. Шукын тудым шотеш пыштат. Шоҥго огыл
гынат, ушыж дене регенче пондашан-влак дечат ок код. Тӱшка погынымашлаштат
тудым
ончыл верыш шындат, кере шомакшым колыштыт. Чумблатым колыштдежат ок лий.
Шуко
вес илем-влакат тудын кид йымалныже улыт, шӱдымыжым шуктат. Сӧй годым тудо
тӱжем
дене сарзым шке тистыж йымаке иканаште поген кертеш...
Ты татыштак имнешке-влак илемышкат кудалын пурышт. Илыме верыштым тысе-влак
Кугарка * маныт. Лачшымак, илем деч мӱндырнат огыл кӱэран, тура серан кугу
курык
уло. Ӱмбачше пеш мӱндыркӧ коеш. Курык дечын умбакыла кӱгорем-влак
шуйналтыт.
Кугарка, йырвелысе илем ден авыл-влакым иктышке чумырымыла, нунылан рӱдӧ
лиеш.
Вет тиде лужавуйын илыме верже. Чумблатын шкенжынат кум кудыжо уло. Ош
кудышто
тудо ешыже — чевер Пиямбар ватыже да Ярандай эргыж дене ила; кокымшышто уна-
влакым вашлиеш, тушко каҥашаш, вес лужавуй-влак дене мут ярымым пунаш
погынат;
кумшышто жаплан пашам ышташ толшо еҥ-влак верланат.
Туге, тыгай пеҥгыде суртым чыланыштынымак от уж. Незерын койшо-влакат улыт:
нунын пӧртӧнчылыштат кӱкшӧ огыл, пӧрт леведышыштат ӱлыкшӧ.

* Кугарка — "кугу арка" гыч лийын. Арка — финн-угор йылмыште кӱкшакам
ончыкта.

Шуко вереже пӧрт леведышым шоло але писте кӱр дене леведме.
Урем таче яран коеш. Тошкемыште паша деч посна перныл коштшым от уж.
Шуэнрак иктаж ӱдырамаш ала-кушко содор эрта, йоча полко, чашкерышке модын
куржын йомеш.
Кудо ӱмбалне кудыргалын кӱзышӧ кандалге шикш гыч веле илыш шӱлышым шижат.
Имнешке-влакын илемышке кудалын пурымекышт, нуным вашлияш калык лекташ
тӱҥале.
Толшо-влак ондак Чумблатын суртшо тура имньыштым чарен шогалтышт. Лужавуй
ожо
ӱмбач куштылгын тӧрштен волыш. Тунамак воктекше куржын мийыше рвезылан
шӧрмычлыкым шурале:
— Ярандай, имньылан вигак вӱдым ит йӱктӧ! Ондак эше изишак вӱдалтен кошт, —
Чумблат эргыжлан туныктен пелештыш. Вара воктенже улшо-влак веке
савырналтыш: — Тачеш сомыл пытен. Каныза!
Нунышт эркын-эркын, тӱрлӧ нерген кутыралтен, суртышт еда шаланаш тӱҥальыч.
Пеленже Тымбай гына кодо. Тудыжо — лужавуйын пурла кидше, манаш лиеш. Кугу
сӧй годым тушман-влак ваштареш сарзе вийжым Чумблат шке наҥгая гын,
молгунамже сарзе-влакым Тымбай вуйлата.
Ончыклык паша нерген каҥашалын, Тымбаят шке кудышкыжо содор тарваныш.
Чумблатат
пӧртышкӧ пурыш. Сар ӱзгарым — йоҥеж ден пикш лодакым, кердым — ӱмбачше
мучыштарен, лукышко лӱмын ыштыме ишкыш сакалтыш.
Тугай нунын йӱла да тыгай кызыт жапше — керек-кушко тарванет, ойыртемынак,
мӱндыр корнышко лектат гын, пикш, керде деч посна ок лий. Шижде-годде осал
шонымашан еҥ денат, ир янлык денат вашлийын шогалат. Шекланаш верештеш...
Кече кас векыла лупшалтын. Таче ятыр жап имне ӱмбалне эртарымат, кап
нойымыла
чучеш. Таче Чумблат пошкудо лужавуй Актуган деч пӧртыльӧ. Тудын шонымыжым
пален
налаш лӱмынак коштын. Кутырымыштым кызыт шарналтен, иктешлен ончышат,
Актуганын
шомакше тудланат келшышын чучо. Тугеже тудлан эҥерташ лиеш...
* * *
Кӱжгӧ пӱнчӧ пырня гыч ыштыме пӧрт кӧргыштӧ, каныме лукыштыжо, нойышо кугу
капшым
шуйдарен возын, пушкыдо коваште-влак коклаш пӱрдалтын, Чумблат нералта.
Пӧрт
кӧргыштӧ шып. Иктат тудлан кызыт келгын, чыла вечынак вискален шонашыже ок
мешае. Йӧратыме Пиямбар ватыже сурт сомылкам шукта, Ярандай изи эргыже
эшеат имньым кӱтышӧ-влак дене коштеш.
Тидлан Чумблат ок торешлане: тек эрге изинек патыр кушкеш, имньымат
кушкыжын кудалыштеш, пикш денат лӱйкала. Чумблатым шкенжымат ачаже тыге
туныктен. Пӧръеҥлан
нечке лияш ок кӱл. Мындырланен кушман мо? Садланак лужавуй эргыжым Сараксай
кугызалан ӱшанен пуэн. Жап шуэшат, ала Ярандаят ачажым алмаштыше лужавуй
лиеш.
... Кугу пашам шонен пыштен Чумблат. Ала-кунамсек ынде шке кӧргыштыжӧ ик
шолып
шонымашым нумал коштеш, пич йӱдымат, волгыдо кечынат тудым вуйыштыжо ашна.
Тачат
тӧрланен кертдыме сусырла шкенжым палдыртыш, ала-кушто, шӱм йымалне,
тарванылаш,
чоным чыгылташ тӱҥале.
Мо нерген вара Чумблатын шонымашыже чарныде пӧрдеш?
Туге, шке кундемыштыже тудо — лужавуй. Пеҥгыдын шинча, кид йымалныже тӱжем
айдеме уло. Лач шкевуя, шонымыж семын, шке уш дене тудо илен кертеш гын?
Уке! Тудат кепшылтымаште гай ила. Ошкыл еда пылгар * халиф Ан-Насирын
умшашкыже
ончымыла, кыдалым тодмыла. Тутло лум вучышо пийла почым пӱтыркален, кӧн
тыге
илымыже шуэш? Молан тидлан лужым нултыман? Але шыл кочкаш пӱйжӧ уке?
Чимарий верам кучышо марий калыкшым кызыт кок кугу вий пызыра. Йӱдйымачынла
тынеш пуртымо руш-влак авырат, кечывалвелым мусульман пылхар-влак шкаланышт
у деч
у мландым шке кидышкышт поген налаш, кугыжанышыштым умбакыла шараш ямде
улыт.
Марий-влакше веле лач шондал ден кӱртньӧ ӱш коклашке верештыныт.

* Пылхар-влак — Юл булгар-влакым тыге лӱмден.

Тыгай годым кузен перегалт кодман гын? Кӧн велке лупшалтмыла? Шижалтеш:
Юлын
пурла серыштыже, курык коклаште, илыше марий-влак рушын неле кидшым утларак
шижыт, а олык да чодыра коклаште илышышт пылхар-влаклан лишылрак улыт.
Туге, Чумблат деке руш вечынат, пысырман-влак * велымат тӱрлӧ увер-влак
пурат.
Ала-кушто мӱндырнӧ лиялтше паша нергенат шомак кумдыкеш шарла, тышкыже,
векат,
изи йӱксавышыже веле солна. Но садиктак тӱня кузе ила, палаш йӧным пуа.
Пытартыш жапыште ойыртемынак вес пошкудо калык-влак коклаште мо ышталтмым
Чумблат шукырак пален налаш тӧча. Лишыл еҥже-влакым, "пылыш ден шинчам",
мӱндыр верлашке колтеда. Марий купечмытат тора сандалыкла ** гыч шуко тӱрлӧ
уверым кондат.
Кунам гын Чумблатын йывырт шонымашыже иланыш? Кызыт тидым каласаш йӧсӧ.
Молан
тудын шӱмжӧ йӱлыде ок турко, молан вӱржӧ еҥ деч кугунракын пудырана? Кушко
ит
ончал, чыла вечын экшыкым вучо. Ий гыч ийышке пошкудо-влак марий калыкым
пызыраш
тӧчат, тыгак умбакырак да умбакырак шке мландышт гыч чактарат. Ончыкыжат
тыгак
лиеш гын, марий сандалыкше деч ик лӱмжак веле кодеш. Такеш огыл вет шукерте
огыл
озаланыше руш кугу князьым Юрий Кужугид маныныт. Кызыт тудын эргыже,
Сиволот,
ачаж деч почеш ок код.
Пылхаржат шыгыремдымым огеш чарне. Ясакым погышо-влак опкынла толашат.
Молгунамсе шотым йомдарен, идалыкеш ик гана огыл ынде толын лектыт. Чодыра
коклаш йомшо
илемлашкат ала-кузе корным муыт. Векат, шкеныштын коклаштак иктаже, тудым
ончыктен пуышо, уло. Кузе чыла тидым чыташ? Але вара ваштарешышт вуяваш
шогалде илаш?
Садланак Чумблат Кугу Кумалмашым эртараш шонен пыштен. Шижеш: тудым погаш
жап
толын шуын. Марий лужавуй-влакым иквереш чумырен, чыла каҥашен налаш кӱлеш.

* Пысырман — мусульман верам кучышо еҥ (басурман).
** Сандалык — тыште: "мланде".

Йывырт шонымашыжым Чумблат шукерте огыл лач ик еҥлан веле ӱшанен почын.
Кузе от
поч, шкетлан тыгай кугу пашам сеҥашат ок лий. Тиде еҥже — Тоймер карт, Юмо
дене
кутырышо, тудын дене кылым кучышо айдеме, витньызе. Тоймерат тӱжем еҥын
ушыжым
кӱлеш векыла савыралын кертеш, айдеме чонышко корным муын мошта. Садланак
Чумблатын шонен пыштыме пашаштыже пеш кугун полшен кертеш. Икана, лӱмынак
вашлийын,
лужавуй ден юмынъеҥ шуко кутырен шинчышт. Лачшымак, ик ойышко шуыч, ик
шотын чыла ышташ келшышт.
Писе имнешке-влакым марий мландын чыла лукышкыжо, палыме лужавуй-влак деке
колтымыжлан ынде арнят шуэш. Кечывалвекат, йӱдвекат, эрвекат нуно
кудалыныт, уверым
верышке шукташ вашкеныт. Шинчасортам перегымыла, кажне имнешке пеленже
налме шеревам арален. Тиде иктаж кок кынергутышан, шӱмлымӧ ош нымыште пондо
лийын. Тудын
мучкыжо тамга-влакым кӱзӧ дене коркален шындыме. Нунын йылмышт кажнылан ок
почылт. Палыше веле, тамгам ончен, чыла умыла. Тыгае марий-влакын
серымашышт. Тиде
шерева дене Чумблат Кугу Кумалмашке ӱжын, погынымаш кечым палдарен, мом
тушко
кондаш кӱлмым увертарен...
Коваштым вакшме верыште кийыше Чумблат вуйым нӧлтале... Коштымо ӱшкыж
шӱвыроҥ
дене чымыме пӧрт окна вошт волгыдо изишак веле пура. Пычкемышалтше, сынжым
йомдарыше кава кас толмым шижтара. Тӱнӧ рӱмбык нугыдемын.
Мучаш марте чыла шонен, лончылен лектат, витне, Чумблатын шӱмышкыжат лыж
возо,
ласка пурыш. Ынде илемышкыже мӱндыр кугу уна-влакым вучаш веле кодеш.

СОТЫЕРЫШ АЗАП ТОЛЫН

Куэ вуйыштет куку игет
Молан ойган муралта?
Калыкмуро

Сотыер лӱман изи ял шке шотшо дене ласкан илен. Пӧръеҥынат, ӱдырамаш-
влакынат
шке сомылышт лийын...
Имнешке-влак вучыдымын олыкышто койын колтышт. Тока гына шыгыр пырдыжла
шогышо
чодыра велне иктат уке ыле да кенета илем деке кондышо корнышто пурак веле
нӧлталте, чаргыжме йӱк, пылышышке шуралтын, йырваш шарлыш. Мызырий капан
явык
имне-влакын товаҥалтше оржашт ваке пӱгырген, палыдыме имнешке-влак тышкыла
тӧргат. Корно гыч ӧрдыжкӧ кораҥын, нуно пӱгыла кумдан шарленыт, илемым чыла
вечат авалтен налаш шоненыт, векат. Имне-влакын пӱсӧ кӱч йымалнышт нӧргӧ
шудо лаптырген, пеледыш вуй-влак пӱчкылтын тодылтын возыныт.
Чаргыжме, ӱрлымӧ йӱкым колын, Цендуш, кочмыжым чарнен, пурлмо лаштыкшымат
нелын
шуктыде, тунамак окна век тӧрштыш, тӱгӧ ончале. "Тушман-влак!— вигак тудо
умылыш. — Осалым шонен тышке толыныт!"
Цендушлан улыжат латкуд кеҥеж гына эртен. Туге гынат тудо мыле огыл. Толшо-
влак
деч мом вучаш лиеш да мом кызыт ышташ кӱлеш, ушыштыжо волгенчылак волгалтын
кайыш.
Тылеч ончыч нуно аваж дене кечывал кочкышым ышташ шинчыныт ыле. Теве аваже
кызытат, нимом шот дене шижын шуктыде, ӱстелгоклаштак тӱҥын шинчын да
эргыжым ӧрын
ончыштеш.
— Авай! Мыланна шылаш кӱлеш! Йот еҥ-влак керылтын пуреныт!
Вашкерак тӱгӧ курж... Чодыра коклашке шыл! — рвезе аважым вашкыкта, шӱкенак
луктеш.
Цендуш шкеже, куржмаштак омса аҥ лукышто кечыше ачажын йоҥежым да пикш-
влакшым
руалтен, аваж почеш тӱгӧ чымалте. Писын тыш-туш ончале.
— Шыл, авай! Теве-теве нуно мемнан деке толын пурат. Сӧрвалем, курж
вашкерак!
— Тый шкеже вара? Кузе шкететым шуэн кодем?
— Курж! Мый вашке поктен шуам...
Пӧрт шеҥгечын Цендуш аважым чодыра векыла ужатен колтыш.
Лишыл чашкерла марте иктаж кум шӱдӧ ошкыл лиеш. Шеҥгекше ончен-ончен,
ӱдырамаш
тушкыла шикшалте.
Аважын тупшо йоммеке веле, Цендуш мӧҥгеш суртышко куржын тольо. Пӧрт лук
шеҥгелан мызырген шылын шогале. Шкенжым палдарыде, тошкемыште мо ышталтмым
шекланаш
тӱҥале.
Цендушын шотлымыж почеш, тушман-влак коло нарын улыт. Ваштарешышт шогалаш
таче
ялыште пӧръеҥ-влак лӱмын гаяк уке улыт. Ынде кум кече эртыш, марий-влак
мӱндыр
верышке янлыкым кучаш лектын каеныт. Кудеш шоҥго-влак да ӱдырамаш ден йоча
полко
веле кодыныт. Азапым кызыт иктат вучен огыл, тидлан амалжат лийын огыл.
Капеш шуаш тӱҥалше Цендушат кугу-влак дене тунам пешак кайынеже ыле, ачаже,
лужавуй Куцубай, сӧрвалымыжым колыштде, тудлан илемеш кодаш да кугурак
семын аважлан полшаш шӱдыш...
Тыгутлаште имнешке-влак кудо коклашкат шуыч. Ӧрт кайыше ӱдырамаш-влак
тошкемыште
нигушко пурен кайышашла мӧҥгеш-оньыш куржталыт, лым лийде кычкырлат. Ала-
кушто,
чарныде, утен каен, аза магыра.
Теве ик кудо лишне Цендуш шке таҥжым, Ядарым, ужын колтыш. Имнешке деч
утлаш
тӧчен, аралалтын, тудо пеш чот кычкырен кадыргыл куржеш. Ӱдыр кенета чарнен
шогале. Пече воктен кийыше варам писын руалтыш, имнешке ваштареш савырнен
шогале.
Кужу варажым солалтен шуктыш, но шеҥгечын вес тушман у тылзе гай аҥысыр да
кадыр
керде дене шоягоремже гыч йошт руал колтыш. Ядар мландыш кумык шуҥгалте,
шыпланен возо... Таҥжын колымым ужын, Цендуш икмагаллан шичажымат кумалтыш.
Чылажат
омышто ужмыла веле чучо.
Шинчам почмеке, Цендуш ӧрын колтыш. Тӱшка деч кораҥын, ик имнешке ӱмбакшак
кудал
лекте. Ынде тудым рвезе пешак сайын ужеш. Ийготшо дене илалшырак гынат,
коя,
йыргешке чурийже яндар, пондашыжат уке, яклакан нӱжымӧ. Ӱшкыж коваште дене
ыштыме, межше дене ӱмбакыла савырыме вургемым чиен. Вуйыштыжо кошар мучашан
рывыж
упш. Вачыгочшо йоҥеж кеча, кыдалыштыже — оҥгыла погымо кужу шӱштӧ керем,
кидыштыже керде йылгыжеш.
Тыгутлаштак имнешкат Цендушым ужын шуктыш. Тыртыш чурийыштыже шыде
воштылчык шыжалтын кайыш, шелше шинчаже эше утларак аҥысыреме. "Тиде
кӱпшӱльӧ мом мыланем
ыштен кертеш?" маншыла, пуйто шинчаорак игылтеш. Имнешке Цендуш векыла
савырналтыш, писын лишемеш.
"Але вара кызытак руалын шуа?" — рвезе ӧрткен кайыш. Тунамак, йоҥежшым
нӧлталын, кылжым пылыш мартеак шуктен шупшыл шындыш да пикшым туран колтыш.
Тудо тушманын оҥышкыжо керылте. Коваште вургемым кушкедын, рожым ыштен,
капышке келгын
пурыш. Тушман, шинчам карен, вийдыме кидше дене оржаэш кечалташ тӧчен,
мланде
ӱмбаке яклештын волыш, комдык камвозо.
Ты ганат Цендуш кадыр кидан ыш лий. Изиж годсекак тудо сайын лӱен мошта.
Пеҥгыде
шоло укшым вӱдеш шолтен пӱгыртымӧ йоҥежшат модыш огыл, пеҥгыде да лывырге.
Тура
логалташыже тудо ала-кунамак тунемын. Изи икшыве-влак ондак пикшым колтылын
модын веле куржталыныт, вараже, шинчам сайынак пӱсемден, шке коклаштышт
таҥасеныт.
Икнарак пикшым налын, йоча-влак почела кукшо пушеҥгышке лӱеныт. Логалтен ит
ончо, еҥ деч почеш код — пикш олмеш лодакышкет тунамак тичак куштырам оптен
пуат.
Вес гана таҥасымаш марте ястараш итат тошт, тыгак нумалын коштман. Кастене
ачат
пикш лодакым онча. Куштырам ужын, кочкашат ок пукшо. Тыгае марий-влакын
йӱлашт
да тудым вашталташ ок лий.
Туге гынат, тымарте Цендушлан еҥ ӱмбаке лӱяш верештын огыл. Садлан кызыт
шӱмыштыжӧ лач ала-мо пӱтырналтын колтыш, ушыжат пуйто пудыраныш. Пуштмо
еҥжым ончала-шат лӱдын, рвезе чакнен-чакнен савырналтен кайыш, чодыра
векыла вуйын-почын чымалте.
Тушман-влак тудымат шекланен шуктышт. Йырже чӱчкыдын пикш-влак шӱшкаш
тӱҥальыч.
Почешыже пеш чот лӱйылтытат, Цендуш мераҥ семын тӧрштылеш, ондалкала. Ынде
тудо,
чыла монден, корным ончыде чоша. Йоҥежше веле эрдым лупша. Йӧра эше поктен
кудалше иктат ыш лек.
Пушеҥге йымаке куржын пурымекыже иже, Цендуш шӱлышым нале, чарнен шогале.
Умбакыже мом ышташ, тудо ок пале. Эн ончыч аважым кычалын муаш кӱлеш,
векат. Кушан
тудо шылын шинчын?
Цендуш иктапыр верыштыжак шогылто. Йырваш мо ышталтмым палаш манын, пылышым
шогалтен колыштале. Шып... Лач ала-кушто шинчалан койдымо кайык шкетше
шуэнрак
фьюит, фьюит шӱшкалта, пуйто ала-кӧм шкеж деке ӱжеш.
Кӧргышкыла келгыш ыш пуро, чодыра тӱр денак кӱшкыла тарваныш. Ик вере кольо
—
чашкер лоҥгаште пуйто ала-кӧ кукшо укшым тошкалын шындыш, чыдыр-чодыр
шоктен
колтыш. Цендуш йымен шогале. Кӧ тыште лийын кертеш? Тушман? Але иктаж ир
янлык?
Рвезе йӱк шоктымо велышке шекланенрак ончале. Ужар укшер коклаште ала-мо
ошын
коймыла чучо. Пикшым ямдылен, Цендуш ту векыла парнявуя, чоян тарваныш.
Укш-влак таялтыч да чашкер кокла гыч аваже лектын шогале. Йӱкым лукде,
Цендуш
аважын оҥжо пелен пызныш. Изи шӱмжын шолткымымат аваже шиже.
— Утлышыч? — пуйто шке шинчажлан ӱшаныде, ава йодо.
Цендушым пеҥгыдынрак пеленже ӧндалеш, шинчажат вӱдыжген кая.

* * *

Чодыра тӱрыштӧ кушшо нугыдо чашкерла шеҥгелан йымен, ялыште мо ышталтеш,
ава ден
эрге эскераш тӱҥальыч.
Толшо-влак ты жапыште пӧрт ден кудылаште шеҥыныт, поянлыкым кычалыныт. Мо
моштымыштым пудыртылыныт, оккӱлжым йол йымаке кышкеныт, тошкеныт, ӱзгар-
влакым пудыртылыныт. Клат еда веран-верыште кечыше шергакан коваште-влакым
муын, шӱштӧ котомкашкышт шӱшкыныт. Шем кудыла гыч леҥеж тич мӱйым
нумалыныт. Мо руалтымыштым
имне-влак ӱмбаке чумыреныт, пеҥгыдын йолыштеныт. Лачшымак, кызыт нуно
мӧҥгысышт
гаяк озаланеныт. Вӱтала гыч вольыкым поктен-поктен луктыныт. Икмыняр
ушкалым,
кадыр тӱкышт гыч керем дене эрген, почешышт шупшыныт. Самырык ӱдырамаш-
влакым
кучен, тӱшка гыч ойырен, ик тура чумыреныт. Кидыштымат чот йолыштеныт.
Куржын
ынышт шыл манын, лӱмынак пеленышт орол-влакым шогалтеныт.
Кенета ялын ик лукыштыжо шикш пӱтырналтын кудырген кӱзыш, кӱшкӧ нӧлталтше
тул
йылмат койын колтыш. Пӧртын шодыртатен йӱлымыжӧ тышке, чодыра тӱрышкат,
шокта.
Тулым йӧрташ, тудын дене кучедалаш шогалшыже веле иктат уке.
"Кӧмыт тышке толын пуреныт? — Цендуш семынже шона. — Ясакым погышо пысырман-
влак
шукертат огыл, кеҥеж тӱҥалтыштак, толын савырненыт ыле. Нунылан мыняр
тӱлышашым
чыла тӱрыс пуэн колтеныт. Уке, тиде вес еҥ-влак улыт. Вургемышт денат
ойыртемалтыт, мутланымыштат вестӱрлын шокта". Цендуш кунаре ила, тыгай-
шамычым эше нигунамат ужын огыл. Кугурак-влакше ала палатат да...
Толшо-влак шке уда пашаштым кошартышт. Цендуш шижеш, нуно мӧҥгеш каяш
ямдылалтыт. Пеленышт наҥгаяш кучымо еҥ-влакым мужырын-мужырын ик керем дене
йолыштат.
Кучымо-влак коклаште утларакше самырык ӱдыр да вате-шамыч улыт, икмыняр
рвезат
коеш. Йӧра эше ваштарешышт шоген кертше пӧръеҥ-влак уке улытат, векат,
тушман-влак чылажымак толен ышт кодо. Йыпшышт теме дыр.
Цендуш шекланенрак ончалят, кучымо-влак коклаште пошкудо Тойдин чевер
ватыжым,
Сусунам, палыш. Ӱдырамаш, могай туткарыш логалмыжым умылен, пешак утлынеже,
керем кокла гыч лекташ тӧча, шкенжым йолышташ ынеж пу, кредалеш. Ик орол
тудын деке куржын мийыш, поче-поче сола дене лупшале. Ала-мом сырен
кычкырал колтыш.
Корштымашеш ӱдырамаш тунамак пуйто йоҥлен кайыш, кидшат лыстке кечалте.
Йолйыжыҥжат уке, витне, тырын-тӱрын лийын, Сусуна пулвуйжо дене сукалтен
шинче, вуйжымат сакалтыш.
Цендуш, тидым ужын, тӱрвыжым вӱр лекмешке пурлын шындыш. Трук шкежат
ончыкыла
тарванен кайыш. Аваже веле пулышыж гыч кучен чарен шогалтыш.
"Садак полшен от керт" маншыла, эргыже ӱмбаке ончале...

* * *

Эше иктапыр вучалтымеке, чодыра кӧргышкӧ наҥгайыше корнышто тушман-влакын
йоммекышт иже, Цендуш ден аваже ялышке пӧртыльыч.
Эн тӱр сурт олмышто тулвуй-влак алят эҥыт. Кандалге-сур шикш кызытат
кавашке
кӱза. Йӧра эше уло ялге огыл, тиде лукышто улшо икмыняр пӧрт веле йӱлен.
Нуныжо
моло деч ойыртемалтыт, ӧрдыжтырак шинчат. Садлан тул вес оралтышке вончен
кертын
огыл. Такеш огыл марий-влак курым курымла дене пӧртыштым ик радамын, йыгыре
огыт
тушко, поснарак чоҥат.
Ик вечын, вес вечын перегалтын кодшо калык Куцубай лужавуйын пӧртшӧ тура
изинолян чумырга. Тыштак ужар шаршудышто кок кап кия. Иктыже — Цендушын
таҥже Ядарын, весе — тудын гаяк самырык ӱдырын.
Ядарын чурий сынже вынер гай ошемын. Кумдан почмо шинчаже, пыч лийде, келге
пылпомышко ончышыла коеш. Леве мардеж веле, ӱдырын пушкыдо ӱпшӧ дене модын,
тудым
эркын тарватылеш. Садлан Ядар мален колтышыла койын кия. Шоягоремыште
кошкен
шинчыше вӱр гына осал паша лийын кайыме нерген шижтара. Уке, Ядар ок кынел,
ынде
Цендуш дене пырля тетла нигушкат ок курж.
Колышо-влакым ончен, ӱдырамаш-влак йӱкынак магырат. Ялыштышт эн шоҥго еҥ,
Чортан
кугыза, Ядарын капше воктене сукалтен шинче. Кукшо, вичкыж парнян кидше
дене
ӱдырын шӱргыжым шыман ниялтыш. Тудак Ядарын шинчажым петырыш. Вара вийнен
шогале.
— Кугу ойго мемнан деке толын, — пеле йӱкын каласыш тудо. Тока гына лийше
шучко
паша йӧршынак йыжыҥжым колтен, витне, уло вийжым налын. Садлан йӱкшат пыкше
гына
шокта: — Илемнам йӧрдымӧ-влак розмитлен кодышт. Теве ниным, — кукшо парняж
дене
кийыше-влак век ончыкта, — пуштын оптышт. Мынярым эше пеленышт кучен
наҥгайышт!
— Йӱкшӧ кугеме. — Ме тушманлан вашештен ышна керт. Ик Цендуш гына кӱсыным
пӧртылтен. Тушманым пуштын... Пӧръеҥ-влакна азап нерген але огыт пале,
нимом
шижде, ӧрдыж велне коштыт... Кушко тушман кайыш, кушто эше пошкудо-влаклан
ойгым
конда, каласаш йӧсӧ. Шке родо-влакым утараш кӱлеш. Вес илемлашкат тушман
нерген
увертарыде ок лий. Тидым нимом ончыде ыштыман...
Чортанын ойлымыжым колыштын, Цендуш весымат ушештарен колтыш. Йӧра эше
тушман-влак мӱндыр Полдыран коремыште кӱтымӧ имне кӱтӱ нерген пален налын
огытыл. Имньым поктен каят гын, чыла пыта ыле. Вет талгыде-влакше — ачажын
лӱмнерже да чапше. Куцубайын гай имне-влак кундемыште иктынат уке. Нунын
дене лужавуй путырак
кугешна. Вичкыж йолан изи чома гыч артаман ожым ончен кушташ тудо ниможымат
чаманен огыл. Пайдажымат имне-влак тудлан шагал огыл кондат. Шошо гыч шыже
марте
кӱтӱ мӱндыр олыкышто, йоҥгаташте, вольнаште нугыдо шудым кочкыш кушкыт.
Телым
нуным ӧртньӧр йымалне да торта коклаште кудалышташ туныктат. Жап шумеке,
шерге
ак дене ала-кушкат ужалкалат...
Чортан кугызам чыланат йӱкым лукде колыштыт. Калыклан тудо эреак ушан
каҥашым
пуэн илен. Тудлан тений мыняр ий, шке курымыштыжо мунар кеҥеж-телым ужын,
иктат
ок пале. Пуйто Чортан пошкудо-влак пелен эреак илен. Жап капшым мланде деке
таяш
тӧчен, пӱгыртен, шӱргывылышешыжат келге куптырым коден. Шӱштӧ вуйгылдыш
дене чумырен погалтыме кужу ӱпшым чал ошын шияҥден.
Шуко илен, шуко ужын, шуко пала Чортан. Ала-кунам ожно тудат патыр сарзе
лийын.
Руш-влак дене пырлят мӱндыр сар корным эртен. Икана кредалмаште чот
сусырген,
тунамсекак кидшат кадырген кошкен. Ынде кредалаш огыл, пашам ышташат
йӧрдымӧ
лийын. Еҥым шыгырыш пурташ огыл манын, ешымат поген огыл, ала-кунамсек
озакын,
шкетшак, йорло кудышто илен.
Чортаным "Волгыдо юзо" маныт. Чӱчкыдынак олыкышто, чодыра аланлаште шкетын
коштмыжымс ужыныт. Ала-мом коштеш, ала-могай шудо-шамычым, кушкыл вожлам
пургедын
пога. Чортанын кудыштыжо кажне лукышто да леваш йымалне коштымо шудо кылта-
влак
кечат, кугыза пелен кудыштак кайык ден янлык-влак илат.
Чортан эмлен мошта. Садлан мӧҥгыжӧ сусыргышо, туешкен колтышо-влакым йырвел
гыч
кондедат. Тудо шукыштлан полшен, мерчыше-влакым йол ӱмбаке шогалтен,
пудыргышо
луым ушен, муклештше йыжыҥым верышкыже шынден, шылыжым тӧрлен.
Ала-молан гынат Цендушымат чонжо изиж годсек Чортан деке шупшын, а вет вес
икшыве-влак тудын кудыж воктеч эрташат кунамже шекланеныт, ала-мо деч
лӱдыныт. Цендуш веле кугызан пуро улмыжым пален. Чортанат рвезым молын деч
ойырен. Чӱчкыдынак нуным когыньыштын чодыра лоҥгаште, эҥер тӱр мучко
коштмыштым ужыныт. Йӧнлан
толмо семын шоҥго изи рвезылан шке палымыжым почын пуэн. Кызытат, Цендушын
воктенже шогымыжым тогдаен, шоҥго тудым оҥ пеленже кенета ӧндале.
— Жапым кужун шуйкалыде, пӧръеҥ-влаклан шижтараш кӱлеш. Цендуш... Ялыштына
чылашт кокла гыч кызыт тый гына тидым ыштен кертат. Пычкемышалташ тӱҥалын
гынат,
тыланет корнышко тарванаш верештеш... — Чортан йыр шогышо калыкым ончале.
Шинчаже угыч Ядар тура тӱкныш. — Таҥет шотышто ит ойгыро. Тудо патыр
сарзыла колен.
Тудым шке йӱлана семын тоена.
Цендуш шоҥгын шомакшым шып лийын колыштеш. Корно тудым ок лӱдыктӧ. Колышо
таҥже
да кучен кайыме еҥ-влак верч ойго изи шӱмжым тич тема, ала-могай шижмаш,
эше
умылен шудымо, чонжым кочын йӱлалта.
Туге, тудлан пӧръеҥ-влакым кычалын кайыман. Тидым ышташ йодмыла Цендуш
аважым
ончале. Тудыжо, "Тыгак кӱлеш" маншыла, вуйжым савалтыш.
Кугу ойгым ужшо, тодылалтше кумылан, илыш ратым йомдарыше гай пошкудо-влак
йыр
шогат. Умбакыже мом ышташ, пуйто иктат ок пале. Лач Чортанын шомакше гына
нуным
изиш ырыкта. Тудым шоненак, изижге-кугужге сурт еда шаланышт, тушман-влакын
шалатен кодымым тӧрлаш, веран-верышке чумыраш пижыч.
Чортан кугыза Цендушым шке кудышкыжо ӱжын наҥгайыш. Шоҥго тудым мӱндыр
корнышко
ямдыла. Котомкашке ситыше кочкышым пыштен, тудым вапчыгочшо сакен пуыш.
Вургемжым, йолеш чийымыжым шымлен нале.
— Ынде пылышышкет ший алгам сакалте *... Тӱткын колышт. Корным, кузе каяш
кӱлмым
ойлем. Корнетым эртак кече нӧлтмӧ велке кучо. Рӱмбалгымешке, кугу эҥер
тӱрышкӧ
лектат. Вара тудын йогынжо почеш ӱлыкыла воло. Тыште тыланет малаш
верештеш. Эрдене корным умбакыла кучет. Эҥер серыште шкетын шогышо лаштыра
да шелше тӱҥан
пушеҥгым — шоҥго шолым эртен ит кай. Тудо вигак шинчашкет керылтеш. Шолым
волгенче перен, йӱлалтен. Тиде пушеҥге деч вигак пурлашкыла лупшалт. Тыге
каен, иксашке але лач ер тура лектат. Пӧръеҥ-влакна кызыт тушто улыт.
Чортан кенета ала-мом шоналтен колтыш. Вара пӧртын ончыл лукышкыжо
тарваныш.
Цендуш ок уж, мом тушто шоҥго пургедеш.
Онча: кидыштыже мотор лодакан кугу кӱзӧ. Чортан тудым шекланен шупшыл
лукто.
Кӱзӧ пеҥгыде вурс гыч таптыме. Вурдыжым сылнештарен ыштыме.
— Тиде кӱзӧ ала-кунамсек мыйын сай таҥем лийын, — рвезын шинчашкыже ончен,
Чортан ойла. — Тудым мӱндыр эрвел сандалыкыште таптыме. Ала-кунар гана
мыланем полшен, утарен. Тылат кызыт тудо кӱлешанрак лиеш. Кучо, эрелан
пуэм! Тидым тый сулен налынат. — Чортан пӧлекшым рвезылан шуялтыш. —
Корнышто ала-моат лийын кертеш...
Цендуш, кӱзым мучашыже да вурдыж гыч кучен, ончыланже шуялтыш. Вара йӱла
почеш,
тореш ыштен, саҥгашкыже пыштыш, шӱмжӧ пелен пызырале, чара кӱртньым
шупшале.
— Тау, кочай, пешак шергым мыланем пуышыч. Шинчасортамла тудым перегаш
тӱҥалам,
удаэш ом лавырте, лӱметым ом волто.
— Курж... Кугу Юмо корныштет полшен шогышо. — Цендушым кугыза вачыж гыч
вӱчкалтыш. — Ачатлан чыла шижтаре.
— Мыланем ӱшане... Кеч-мо лийже, шӱдыметым садак шуктем. — Цендуш шоҥгын
шинчашкыже тура ончале.

* "Пылышым шогалтен колышт" манмым ончыкта.

Аваж дене чеверласаш мӧҥгыжӧ пыртлан куржын пурышат, рвезе мӱндыр корнышко
тарваныш.
Ораже йоммешке, Чортан тудын тупышкыжо ончыш да шке семынже Цендушлан поро
Юмо-влак полшышт манын юмылтыш, куштылгым сугыньлыш. "Эрла кечываллан миен
шушашлык,
— шоналтыш. — Умбакыже мо лиеш, кӧ пала?"

КУЧЕДАЛМАШ

Кает, кает — куш от шу...
Калыкмут

Чашкерлам ӧрдыжеш коден, чодырасе изолыкым вошт эртен, аланышке лектын,
Цендуш
кӱжгӧ пистерла, лаштыра тумерла дене ошкеда. Вачыгочшо йоҥеж кеча, шола
векыла
сакалтыме шӱштӧ мешакше тошкалмыж еда рӱзалтеш, кыдалыште Чортанын пуымо
кӱзыжӧ
чонжым куандара. Верыштыжак кеча мо манын тергышыла, Цендуш тудым тутыш
кученкучен онча.
Корным йомдарыме деч рвезе ок лӱд. Изинек тудлан чодыра — шочмо пӧрт кӧргыж
гай.
Тыште Цендуш шуко пала. Шекланет гын, ошкыл еда корным ончыктышо пале-
влакым
ужат, тогдаен веле мошто. Мӱшкырет шужа — чодыра пукша, ноет — вийым пуа.
Корным Цендуш кечывалвекыла куча. Ты велне илем гыч кайыше пӧръеҥ-влак дене
вашлийшаш. Нуным кычалын веле муман.
Жапын-жапын Цендуш, йоҥылыш лияш огыл манын, иктаж кӱжгӧ пушеҥге воктене
шогалеш. Тудын тӱҥжым шымленрак ончалеш. Кудо велне регенче нугыдынрак
кушкеш? Кугу
куткышуэ-влакымат шеклана: кудо велже тура, а кудыжо тайылракын коеш?
Аланыште
шкет шогышо пушеҥгымат ончалаш ок мондо: кудо велне укш-влак нугыдырак да
кужурак улыт? Чылажат тудлан тыге корным ончыктат.
Рвезе тайыл дене вола, корем гоч вонча, угыч кӱкшакашке лектеш. Йырже ынде
чӱчкыдынак яктерла ден кожерла логаледат. Чодыражат пичрак. Лышташан
пушеҥгыже
кушто-икте гына вашлиялтеш. Ошкедмыжым мӱндырчынак шижын, укшерлаште ала-
могай
кайык тургыжланен шӱшкалтен колта. Цендуш колышталеш. "Купшӱльӧ улмаш, —
умыла.
— Тудо тыге чаргыжын мура".
Ик изолык гоч эртымыж годым трук йол йымачшак, нугыдо шудо кокла гыч, лудо
мераҥ
тӧрштен лекте. Шижде-годде, Цендушын чуч ӧртшӧ ыш лек. Чонжыланат шу-уй
чучын
колтыш. Шудо коклаште пылтке веле койын, мераҥ ӧрдыжкыла чымыктыш. Чашкерла
коклаш йомо. Тунам иже Цендушланат оҥайын чучын колтыш да йӱкынак
воштылале. Рвезе
утыжым лӱшкыде ошкедаш тӧча, садлан мераҥжат тудым тогдаен шуктен огыл,
нерен
шинчен улмаш, векат.
Рвезе нояшат тӱҥале. Йолжо ынде чӱчкыдынак мландӱмбаке пӱтырналтын лекше
пушеҥге
вожлаш шӱртньылеш. Йолйыжыҥжат лушкымыла чучеш. "Каналташ жап шуын", —
Цендуш
шоналтыш.
Шукат ыш эрте, тудо лоп верыш лекте. Кӱртньынӧлтыш дене пошен шичше изи
корем
пундаште эҥерын чорге йогымо йӱкшым кольо. Яндаррак верым муын, Цендуш
коремышке
волыш. Йӱштӧ вӱдым кошталын, шӱргыжым шӱалтыш. Мӧҥгеш кӱзен, кукшо вереш
каналташ шинче. Шӱштӧ мешак аҥ кылдышым лушкыдемден, кочкаш лукто. Коштымо
шыл ден
шергинде тамлынак чучо. Вашкыде, Цендуш нуным ньумыштыш.
Мӱшкыр теммеке, рвезе уэш эҥер тӱрышкӧ волыш. Кумык возын, шер теммешкыже
вӱдым
йӱын шындыш. Яндар вӱд вошт пундашат коеш. Айдеме ӱмылкам тогдаен, вӱд
копшаҥге-влак, изи толкыным ыштен, тореш-кутынь ийын кайышт.
Кызытат Цендуш Чортанын ала-кунамак туныктымыжым ыш мондо. Вӱдавалан таум
ыштен,
серыште кушшо икмыняр шудым кӱрлын налят, кӱлеш шомакым пелештен, йӱмӧ
тураже
вӱдышкӧ шуыш. Йогын, нуным руалтен, умбакыла йоктарен наҥгайыш...

* * *

Ынде Цендушлан палыдыме вер тӱҥале. Тынар мӱндыркӧ тудо эше нигунамат
коштын
огыл. Чодыражат рвезылан ала-молан вес тӱрлыла, осалракла чучын колтыш.
Пушеҥге
вуйла мучко мардеж шужген кайыш гын веле? Пуйто Цендушым, нине кӱжгӧ
пушеҥге-влак шеҥгелне, ала-мо осал вуча. Трукышто кап мучкат йӱштӧ толкын
шарлен кайыш.
Но кӧргыштыжӧ тыгай шижмаш ылыжаш тӱҥалмым Цендуш сеҥыш. Лӱдашыже тудо изи
огылыс. Писынрак веле ончыкыла колталтыш.
Кеҥеж кече кужу гынат, олян-олян йырваш рӱмбалгыш. Чодыраште ойыртемынак
вашке
пычкемыш нугыдемеш. Кече шичмеке, корным йомдарашат лиеш. Садлан Цендуш
йӱдым
эртараш йӧрале верым кычалаш тӱҥале.
Шукат ыш эрте, тудо аланышке лекте. Алан тӱрыштӧ, пуйто моло-влак деч
ӧрдыжкӧ
куржын шылше лаштыра лӱмегож койылалтыш. Цендуш тудын деке лишеме. Ончал
лекте —
йымалныже малаш пешак йӧнан лиеш. Шарлака укшлаже ӱлкӧ мланде ӱмбакак
кечалтын,
омаш гайым ыштеныт. Тыште тымык да ӱшык лийшашлык.
Цендуш уэш Чортанын туныктымыжым шарналтыш. Эн ондак иктым мондыман огыл —
пушеҥгым эртак поремдыман. Йӱдым эртараш тунам нимо осалжат ок лий: ни ия,
ни таргылтыш ок лӱдыктӧ.
Цендуш лӱмегожлан икмыняр гана кумале:
— Пушеҥге, пушеҥге! Укшер йымакет мыйым малаш пурто, йӱдвоштак порын
переген
лук! — юмылдале.
Вара, ӧрдыжтӧ пушкыдо ужар укш-влакым тодыштыш, малаш верым вакшаш нумале,
мланде ӱмбалан, лӱмегож тӱҥеш нуным шарыш. Кияшыже тыге пушкыдырак лиеш.
Пушеҥге йымалне тудым еҥ шинчат ок тогдае.
Иктаж вес еҥже тыште лийын кертеш мо вара? Тидлан кугунжак отат инане. Туге
гынат перегалтме шот гыч кораҥаш нигунамат ок кӱл. Тидым Цендуш сайын пала.
Пич
верыште шекланыде огыт кошт. Садлан Цендуш котомкаж гыч тулгӱ ден мушым ыш
лук,
тулым ыш ылыжте. Шинчан, пылышан иктаже лектеш, лучо шкем палдырташ огыл.
Малаш вочмо деч ончыч угыч пурлалят, Цендуш шартышышкыже комдык возо.
Пушеҥге
укшерла коклаште ик вере кава ластык палдырна. Тушто шӱдыр-влак койыт.
Южыжым
Цендушат пала. Теве кававундаш гоч Кайыккомбо корно кумдан шарлен каен,
ӧрдыжтырак Шоктешӱдыр-влак, корнышто эреак кӱлешан, чын велым ончыктышо
Коркашӱдырат
тӧвак коеш.
Цендуш шинчам кумалтыш веле, ала-молан вуйыш тургыж шонымаш чонештен тольо.
Сонарзе полкым эрла муэш гын? Кушто вара кугурак-влакше коштыт? Илем гыч
нуно
мӱндыркӧ каеныт, вет кужу телылан кызытак ямдылалташ кӱлеш. Шылымат
ыштыман, коваштымат ясак тӱлаш, еҥ-влаклан ужалаш погыман.
Янлык-влакше ынде теле пуныштым йоктарен пытареныт, уым куштеныт. Игымат
ала-кунамак луктыныт, йоҥгаташте коштыт. Садлан сонарышке лекташ жап шуын.
Кеҥеж
клваштым такшым шыжымсе але телымсе дене от таҥастаре. Шыже коваштын
авапунжат
нугыдо, ярымжат кужурак, шерге акым кӱчаш лиеш. Туге гынат, кызытат шукырак
коваштым погаш тӧчаш кӱлеш.
Тыге шонкален, Цендуш нералтыш.
Пелйӱд эртымеке, мланде ӱмбач шарлыше юалгеш рвезын капше кылмаш тӱҥале.
Ыраш
шонен, Цендуш пӱтырналтын чумырген возо, мален колташ тӧчыш гынат, кынелаш
вереште. Омо йомо, пытыш. Волгалташ тӱҥалше каваште шӱдыр-влак йӧрат. "Таче
сай
игечым сугыньла", — Цендуш шоналта.
Лӱмегож йымач лектын шогалын, йӱдвошт порынак ашнымыжлан, Цендуш угыч
пушеҥгылан
таум ыштыш. Яжонок волгыжмым вучен шудеак, тудо умбаке корнышко тарваныш.
Кече
лекме велне пыл омаш гай погынаш тӧча гынат, шудышто лупс шолдыра шерла
коеш.
Лупс шуко — кече ояр лиеш. Каналтыше, вийым погышо рвезе чолган ошкеда.
Кенета вуй тураштыже кар-р! кычкыралме йӱк шоктен кодо. Кошкен пытыше, лач
лулегыла койшо кӱкшӧ кожын эн кӱшыл мучаштыжак шкетын ик олагорак шинча.
Вуйжым савыркален, йыр ончыштеш. Тиде уда кайыкым корно гыч кораҥдаш кӱлын.
Цендуш пӱгырналят, йол йымалне логалше кож пӱгыльмым нале. Ончыч тудым
кидыштыже савыркалыш.
Пӱгыльмӧ шӱм шарлен оварген. "Тиде палат яжо игече лийшашым ончыкта", —
Цендуш
шоналта. Вара кидшым солалтен колтышат, пӱгыльмым олагорак ӱмбак мурыктыш.
Куштылго моклака кайык шинчыме марте ыш шу. Олагорак вуйжымат ыш тарвате,
пуйто
Цендушым огешат уж.

* * *

Шурмаҥше самырык. Шкаланже иктаж-мом кочкаш муаш шонен, тудат эр рӱмбалге
денак
сонарышке лектын. Мӱшкыр шужымо тудым чарныде ончыко покта, йырваш шарлыше
пушым
тӱткын ӱпшынчеш. Кунамже пушеҥге укшла мучко, кунамже мландӱмбаке волен,
иктаж-мом да кочкаш кычалеш. Эн ончыч ик вере урым тарватыш. Укш гыч
укшышко тӧрштылын, тудым пеш талын поктыл кайыш гынат, кучен ыш керт.
Пытартыш татыште ур
кӧргашан пушеҥге рожышко пурен кайыш, тушакын йымен шинче. Шурмаҥше чапажым
шелшышке мыняр шӱшкӧ, удыралаш тӧчыш — нимат ыштен ыш керт. Таки угыч
умбакыла
тӧрштылаш вереште.
Кенета нерӱпшыжӧ тымарте палыдыме пушым шиже. Тыге чодыраште эше нимоат
ӱпшен
огыл. Пуш аздара. Шурмаҥше тувекыла вуйжым савыралын шинче. Вондерла
коклаште
айдеме койын колтыш. Тудо, нимомат шекланыде, ончыкыла ошкеда. Шурмаҥшын
мӱшкырыштыжӧ тунамак ала-можо пӱтыралын колтыш. Нарынче тӱсан шинчаштыже
опкынло тул
ылыжын кайыш. Пушеҥге вуйышто кӱжгӧ укш пелен чумырген шинчын, лишычак
айдеме
эртымым вучалтыш. Вара, мландӱмбаке тӧрштен волен, ӧрдыж гыч эскерен
почешыже
йортыш. Айдеме шучкын ок чуч. Садлан шурмаҥше, тудым ончылташ шонен,
писынрак
тарваныш. Айдеме эртыме корно тӱрыштӧ кушшо кӱжгӧ пушеҥгын тореш укшышкыжо
тӧрштен кӱзыш, шуйналтын возо. Айдеме лишемеш. Ынде ныл йолжо денат
чымалтын
шинче, шурмаҥше тӧршташ йӧнан татым веле вуча...
Цендуш нимомат ок шиж, йыр ончыштын, ик семын ошкеда. Трук вуй тураштыжак
ала-могай ӱмыл койын колтыш. Рвезе нимом шоналтенат ыш шукто, йол ӱмбалне
шоген туркыде, кенета мландӱмбаке шуҥгалте. Тунамак ала-моэт, палыдымет,
вуйжо гоч
тӧршталтыш да шолагай кидшым пуйто кошар укш удырал колтыш. Цендуш
йолӱмбаке
выр-вор кынел шогале. Ончылныжо, иктаж вочык * ӧрдыжтӧ, самырык, кугуак
огыл
шурмаҥше пӧрдалеш. Тудат рвезе ваштареш савырнен возо. Азу пӱйжым ончыктен,
Цендуш велке шыдын ырла.
Ваче гоч кечыше йоҥежшым кудашаш кызыт жап уке. Кид шкеак кыдалышке
виктаралте
да рвезе Чортанын кӱзыжым шупшын лукто. Ынде янлык ден айдеме, икте-весыж
веке
тӧршташ ямдылалтын, вашла-ваш ончат. Шинчам кораҥдыде, кудыжо мом ыштен
колтымым
вучат.
Кӧжӧ сеҥа? Икымше гана тӧрштымыж годым самырык шурмаҥшын моштымашыже ыш
сите.
Тунам вучыдымын шеҥгечын шуҥгалте гынат, шӱйышкӧ ыш логал, рвезын вачыгочшо
чоҥештыш. Мланде пелен корштымешкак лупшалте. Цендушынат ӧртшӧ пурыш. Тудын
вет
кӱзыжӧ уло, а шурмаҥшын — кӱч ден пӱйжӧ. Кид ынже чытыре, лӱдаш тудлан ок
кӱл.
Шурмаҥшат айдемын оҥышкыжо вигак кечалташ ынде шеклана, ик могырыш, весыш
верыштыжак тошкыштеш, йӧным вуча.
Кӱзан кидшым ончыкыла шуен, Цендушат шурмаҥшылан пелвекын шогале. Тудынат
йолжо
пеҥгыдын чымалтын, шинчам пыч ыштыде вуча.
Янлыкын тӧрштымыжым шижын шуктыш. Савырналтен, шӱмышкыжак логалташ манын,
кертмын кӱзӧ дене шуралтыш. Ынде икте-весе пелен кечалтын, нуно коктынат
мландышке
камвозыч. Шурмаҥшын келге сусыржо гыч Цендушын чурийышкыже вӱр шыжа, пӱсӧ
кӱч
вачыж гыч удыра. Цендуш нимат ок уж гынат, угыч кӱзыж дене кушко логалын,
тушко
ала-мыняр гана шуралта. Вара, кӱзыжым шуэн колтен, тушманжым логар гыч кок
кидше
дене руалта. Кечкыжынак пикташ тӧча, шке ӱмбачше тудым кораҥдынеже. Теве
ала-кузе утлен, шурмаҥшым мучыштарен шуыш.
Шӱмышкыжӧ сайынак логалын, векат. Умшаж гычат, оҥ мучкысо сусырлаж гычат,
шоҥешталтын, вӱр ташлен йога. Тудо шӧрын кия, ныл йолге тарватылаш толаша.
Цендуш
шкежат вӱрвузык лийын пытен, уло капше чытыра.

* Вочык — важык.

Шурмаҥше деке шекланенрак мийышат, Цендуш кӱзым эше ик гана тудын шола
тупсовлаж
йымаке шурале. Янлык трук шупшылалтын кайышат, вийдымын шуйналтын возо,
шинчаштыже илыш тул эркын йӧрыш.

* * *

Цендуш коваштым ньыктеш. Чонжо йывыртен. Могыржо коршта гынат, чонжо
кайыкла
пылпомышко чоҥештен кӱзаш ямде. Кертын! Сеҥен! Ончылныжо изи илыш
курымыштыжо
шкекида пуштмо икымше шурмаҥше кия. Качымарий-влакат чыланжак тидын дене
моктанен огыт керт. Эх, тудым кызыт иктаж-кӧ ужшаш ыле!
Пӱсӧ кӱзӧ пашажым куштылемден. Чорам, пижше коям ойырен, коваштым рвезе
яндарын
нӱжеш. Пытартышлан ик кормыж чоштыра шудым кӱрын, коваштым ягылтенак
йытырайыш.
Чыла тидлан ятыр жапым йомдарыш гынат, ок ойгыро. Пашам кошартымеке,
шкенжым шотышко кондаш пиже. Яндар вӱд дене чыла сусыржым мушко. Керемшудын
кумда лышташыжым вӱраҥше верлашке тушкен, кертмыж семын пидын шындыш.
Пулышысо сусыржо гына
эн келге, кызытат чожгыжеш, коршта.
Цендуш шурмаҥше коваштым ваче гочшо лупшале. Иле, лывырге, нелытшат
шижалтеш.
Цендуш угыч эҥер тӱр дене ӱлыкыла писын ошкылеш...

* * *

...Чынак, сер тӱрыштӧ, моло пушеҥге деч ӧрдыжтырак, мӱндырчын ала-могай
ормыжла
койшо, кокыте шелалтше кугу шоло шога. Ала-кунам гынат тудым кӱдырчӧ
рашкалтенат, мучаш гыч тӱҥ мартеак кокыте шелын. "Тыге ышташыже могай кугу
вий кӱлын!" —
Цендуш ӧрын. Туге гынат келгыш волышо вожлан шочмо мланде илыш вийым пуэн,
садлан шоло укшлаште кызытат ужар сескем гай лышташ-влак йылгыжыт.
Шоло дечын пурлашкыла вигак савырналтен, Цендуш чодыра кӧргыш ошкыльо. Трук
шинчажлан кӱжгӧ пӱнчӧ перныш. Айдеме вуй кӱкшытыштӧ шӱмжым локшичме. Тушан
ала-могай тамгам келгын перен шындыме. Цендуш тӱсленрак ончале. Тамга кайык
йолым
ушештара. Тунамак рвезын чонжылан куштылгын чучо. Тиде тамгам кузе тудо ок
пале?
Тиде нунын палышт. Сотыерыште илыше-влак Киса тукым улыт, садлан чыла вере
кайыкйол тамгам шындат.
Цендуш, корнышто аҥырген коштде, тугеже каласыме верышке толын шуын.

ТОЛЫН ШУЫН

Корно кужу — мо кужу?
Ойго кужу — вот кужу!
Калык ой

Нарынче пеледыш дене леведалтше изирак ер деч мӱндырнат огыл тошто пӧрт
шкетак
шинча. Чашкерла гыч лектын, Цендуш тудым вигак ужо.
Пӧрт лишне иктат ок кой. Йырваш тып-тымык. Ӧрдыжтырак, лакыште, ош кӱ дене
оптымо возакыште тулшол эҥеш. "Тугеже иктаж-кӧ тыште лийшашлык", — Цендуш
шоналта.
Кычырик муралтыше омсам почын, пӧрт кӧргышкӧ пурыш. Пуста пырдыжла пелен
ыштыме
шӧлдыралашке мо шуын кышкен оптымо. Угыч тӱгӧ лектын, рвезе йыр ончал
савырныш.
Иктат уке. Шоналталят, ер векыла тарваныш. Жап шукат ыш эрте, Цендуш
чашкерла
лоҥгасе эҥер серыш лектын шогале. Тудо аҥысыр, иктаж кум ошкыл кумдык веле,

вӱдшым ерышке йоктара. Цендуш йогын мучко ошкедыш.
Ер серыште ала-кӧ лийын, векат. Вӱд лишне чокан кушкын шичше кияк мардеж
уке гынат, тарванылеш. Рвезе, шекланенрак, тушко лишеме, укшерым эркын
шергале.
Вӱдышкӧ пулвуй даҥыт пурен, рвезылан тупынь шоген, ала-могай айдеме тушто
шувыртатылеш. Цендуш умылыш: тудо уа воштыр дене тодмо мурдам терга.
Айдемат теве ӱзгаржым нӧлтале, серышке толашен нумал лукто. Мландӱмбаке
кумыктыш, рӱзалтыш. Кечыйолеш шӧртнялге шӱмышт дене йылгыжын, таза тото-
влак шаршудышто кадыргылын тӧрштылыт. Яклака кол-влакым, руалтен-руалтен,
колызо нӧрен пытыше вынер котомкашке опта.
Тунамак Цендуш Онай кугызам палыш. Чашкерла кокла гыч рвезе тудын деке
куржын
лекте. Йол йӱкым колын, Онай кугыза мелын савырнен шогале. Ӧрын, шинчам
каралтыш. Ончылныжо кушкедалтше вургеман, сусыр палан вуеш шушо рвезе,
Куцубай лужавуйын эргыже, шога!
— Пашат ушныжо! Поро лийже, Онай кугызай! — шыргыжын, Цендуш куанен манеш.
—
Мыйжым ыжыч пале мо?
Ынде иже Онай кугыза шке шинчажлан инана.
— Тыйже кушеч вара лектынат? Тышке, тынар мӱндыркӧ, молан толынат? Ала
илемыште
иктаж-мо лийын? — шоҥгын йӱкыштыжӧ тургыжланымаш палдырна.
Ойго толмо нерген Цендуш шоҥгылан кӱчыкын каласкален пуыш. Чыла колыштын
лекмеке, Онай кӱшкӧ ончале. Кече — вуй тураште, кечывал лишемеш.
— Изиш вучалтена... Вашке пӧръеҥ-влак толшашлык улыт. Мыйже вет пеленышт
полышкалаш веле коштам: кочкаш нунылан шолтем, ямдылем. Тыгай мыйын кудо
кокласе паша... Ачат толешат, вара чылан, мом ышташ, ик ушын каҥашен
налына. Ох-ох-ох,
азапшат могай вет возын. — Онай вуйжым кок векыла ойганен рӱзалтыш.
Мурда-влакшым шоҥго мӧҥгеш вӱдышкӧ кышкен кодыш. Нелемше кол котомкам
вачыгоч
шуыш, да коктынат пӧрт векыла тарванышт.

* * *

Пӧрт воктене кийыше кукшо кашка ӱмбаке шинчын, Цендуш вуча. Чӱчкыдынак
чодыра
велыш ончал-ончал колта. Кугу-шамычше кунам толын шуыт гын, чытамсырлана.
Сонарзе-влакын тургымышт нерген тудат сайын пала. Марий-влакым чодыра
курымла
дене пукшен. Кеҥежымат, телымат аҥа дечат кугу лектышым, перкем пуа. Кож
ден
пӱнчӧ укшлаште луй да ур-влак модыт, шопкерлаште чӱчкыдынак шордо-влак
коштыт,
мераҥ шуко, тумерлаште ир сӧснам вашлият. Телым авыл тӱрышкак пире ден
рывыж-влак лектыт. Чодыра коклаште эркын йогышо эҥерлаште умдыр-влак илемым
чоҥат,
пӱям ыштат. Вӱд пӧрдемыште да иксалаште кугу кол-влак чумедылыт.
Ий еда сонарзе ден колызо-влак теле мучкылан да вараланат ситале шылым
коштат,
шикшеш кӱктат. Коваштыж дене ӱмбалан да йолеш чияш ургат. Утышыжым мӱндыр
верыште булгар-влаклан монь ужалат, олмешыже киндым, шинчалым, сар куралым,
кӱртньӧ
ӱзгарым налыт.
Чодыра пукша, куатым пуа...

* * *

Эн ончыч пушеҥге-влак кокла гыч, модын-тӧрштыл, уло йӱкын оптен, пий тӱшка
кудалын лекте. Нуно палыме верышке, Онай кугызан пӧртшӧ векыла, писын
чымат, озаштым
ончылтен, канаш возаш вашкат. Изиш лиймеке, чара верыште имнешке-влакат
койылдышт. Толшо сонарзе-влакым вашлияш Онай кугызат тарваныш.
Имне ӱмбач вашкыде волен, пӧръеҥ-влак пӧрт воктенсе торешвараш
шӧрмычкылыштым
кылдат. Пийышт ӱмбаке сырен кычкырал, возак деке лишемыт.
Цендуш ачажым мӱндырчынак палыш, вара ваштарешыже писын ошкыл мийыш. Тудын
оҥ
пелен пызнен, ӧндал колтымо шуын гынат, рвезе шкежым чара. Изи огыл ынде,
пызнаш
ӱдыр мо?
Цендушым пален, молыштат йырже чумыргат. Шижыт, тудо, тышке куржын толын
гын,
лачшымак, илемыште иктаж-могай зиян лийын. Могай азап, чылаштынат палыме
шуын.
— Теҥгече илемыштына чыла тымык ыле. Ойго толмым пычырикат вучен огынал.
Ала-кушечын имнешке-влак кудал тольыч. Вате ден ӱдыр-влакым кучат да пидыт!
Чыла арверым шеҥыт да погат. Мыняре толен да шалатылын кодышт! Икмыняр
суртышко тулым шуралтышт. Ядарым пуштыныт... — Цендушын йӱкшӧ чытырналтын
колтыш, шӱлышыжат
кӱрышталте. — Вара мемнан-влакым пеленышт пидын наҥгайышт... Кӧ кушак шылын
кодын гын, кодын... А мый ик тушманым кошартышым...
Марий-влак йӱкым лукде колыштыт.
— Аватше кузе? — Куцубай йодеш.
— Утлен кодын, — манеш рвезе. — Тойди... — Цендуш самырык марий век ончале.
—
Тыйын Сусунаэтым тушман-влак кучен кайышт...
— Шке шӱмбелна-влакым утарыман!
— Тиде ойгылан кӱсыным пӧртылтыман!
— Покташ! Нуным учырашак кӱлеш! — туркен кертде, Тойдиат чон йӱлен
кычкыралеш.
Марий-влак чодыра гыч ярнен толыныт гынат, тушман почеш тиде татыштак
тарванаш
ямде улыт. Куцубай, лужавуй улмыжым шарналтен, утыр чытамсыр-влакым
икмагаллан
чарыш:
— Туркалтыза... Тыгай пашам вуйын-почын ышташ ок йӧрӧ. Туге, шӱмбелна-
влакым
азапеш огына кодо. Кузе утарашыже, тидын нерген сайынак шоналтыман...
Вара Куцубай угыч Цендуш эргыж деч йодо:
— Шыч шеклане, тушман-влак мынярын ыльыч?
— Кок кидысе парням кок гана налман. Сар куралышт — пикш ден керде. Авыл
гыч нуно эрвекыла кайышт, — мо ужмыжым шарналтен, Цендуш вашеш каласыш.
Рвезе окмак огыл, эскерымыжым ушышко сайын пыштен. Тиде Куцубайлан келшыш.
— Тугеже тушман-влак Танайын илемышкыже корным кучат. Шоналтыза, пеленышт
руалтыме еҥ-влак улыт. Эше корным сайынжак огыт пале. Пеш писынжак каен
огыт керт.
Каналташат нунылан чӱчкыдынрак шогалаш верештеш... Кечыгутышто мӱндыркак
шуын
огытыл, — Куцубай пуйто семынже кутыра. Вара, ала-мом шарналтен колтышыла,
йӱкшым кугемдыш: — Чу! Танайын илемышкыже тышечын вик корно уло вет. Тудын
деке
иктат ок кошт гаяк. Лавыран куп гоч эрта. Мыланнаже тудо пешак йӧнан лиеш,
корным кӱчыкемда. Тушман-влаклан куп йыр савырнаш верештеш, меже тудым вик
пӱчкына.
Мо-гынат, тарванымешке, изиш да каналташ кӱлеш.
Куцубай эргыжын падыра вачышкыже неле кидшым пыштыш, ӧндалын, пеленже
пызырале.
Кунам гын ачаже шурмаҥше коваштым ужеш, тидын нерген шомакым луктеш, Цендуш
ала-кунамсек вуча. Ачаже, лачшымак, шекланен шуктыш. Эргын вачыж гоч кечыше
коваштым
ик мучашыж гыч кучен нӧлтале. Рӱзалтыш... Эргыжын шинчашке ончале да вигак
чыла
умылыш.
— Эше ночко... Шкетынак кертынат мо?
— Туге... Таче эрак корнышто ӱмбакем кержалтын ыле.
— Чонет патыр! Сарзе кушкат, — кӱчыкын ача эргым мокталтыш.
Кукшынрак каласыме гынат, тиде ой Цендушын чонжым куандара.
Куцубаят, эргыж воктек шинчын, выче-выче кутыралтен колтынеже, да ок лий,
жап ок
вучо. Садак ачан шӱм пундаштыже эрге дене кугешныме шижмаш тарванылеш.
Шотан эрге кушкеш, эше ик-кок ий эрта, тудат авылысе пӧръеҥ-влак воктек
шогалеш.

ТУШМАН-ВЛАК ПОЧЕШ

Изимӧр мелна кӱмешкыже,
Пеледыш погаш каяльым.
Пеледыш погаш йӧсӧ огыл —
Тулыкеш кодаш пеш йӧсӧ.
Калык муро

Онай кугызан ямдылыме кочкышым молгунамсе деч писынрак пурлын, пеленыштат
икмыняре налын, шот дене каналтенат шуктыде, Киса тукым марий-влак
илемыштым розмитлен кодышо тушман почеш тарванаш ямдылалтыт.
Куцубай эше ик гана чылаштым ончал лекте. "Эх, шагалрак улынас, калтак", —
семынже шоналтыш. Цендуш чыным ойла гын, нунылан кок пачаш шукырак тушман
ваштареш
шогалаш верештеш. Йӧра эше сӧйлан йӧрале мучашан пикш-влак пеленыштак уло.
Ок
лий гын, ур кучаш веле ямдылыме дене кредалаш от кае.
— Ик кечыгутышто нуно мӱндыркак шуын огытыл, — угыч тудо мане. — Садак
поктен
шушашлык улына.
Имньыжым сола дене лупшал колтышат, Куцубай эн ончыч кудалаш тӱҥале.
Лужавуй шке еҥже-влакым вик корно дене наҥгая. Лачшым гын корныжо укеат.
Молгунам коштмо кыша ала-кунамак кужу шудо дене петырнен, изиш веле
палдырна. Лавыран
куп гоч еҥ-влак кошташ огыт йӧрате, лучо йыр савырнат да верышке
куштылгынрак
шуыт.
Чодыра койынак нугыдемеш. Чӱчкыдынак регенчаҥше тӱҥан кӱжгӧ пушеҥге-влак
логаледат. Вержат утыр тайылыш вола. Кунам-тунам имне йол йымалне льоптырге
шокта.
Вӱдан лаке йырваш йылгыжеш. Кудалын эртымеке, имне кышам темен, вӱд
пӱнчешталтеш.
Марий-влак вашкат. Кече шичмешке, сото денак купым эрташ кӱлын. Садлан,
имньыштым поктен, молгунамсыла шудалде, йӱк-йӱаным лукде, нуно писын
кудалыт. Вуйыштышт ойган, шыде шонымаш пӧрдеш. Шӱмбелышт верч азапланен,
кӱсыным пӧртылташ таратыше уш нуным покта.
Такшым ондакат тыгайже лиеден. Ик илемышке, весышке йот еҥ-влак керылтыныт.
Нунын дене кредалын, шагал огыл йолташым йомдараш верештын. Кӧмыт тушман
кидышке
логалыныт, икмынярыштым веле утарен кертыныт. Шукынжо вара йӧршынлан
йомыныт,
ала-кушто мӱндырнӧ, тамыкышке порволен иленыт, кулышко савырненыт, кид гыч
кидышке вонченыт.
Вольыкшымат поктен наҥгаят гын, суртым йӧршын йорлештарат. Телым вара,
орланен,
пеле шужен эртараш верештеш. Изин-изин, кертме семын чыла уэш чумыраш
толашаш
возеш. Мыняр жап да вий тидлан пыта.
Куцубай ала-мыняр гана Танайын илемыштыже лийын, корным шарна. Марий-влак
курым
дене шке пӧртыштым вӱд лишан гынат, кӱкшакарак вереш шындат. Кунамже тугеат
лиеш: ик илем гыч весышке имне денат каяш пел кече эрта. Йолын тарванет
гын, викше
ала-мыняр уштыш веле. Куп гоч лӱкӧ верлаште вончаклам вакшме, шекланенже
садак
эртет...
Чодыра шуэме... Кож-влак шогат — мучашкыже ончалат гын, вует гыч упш
камвозеш.
Пушеҥге йымалне велше кож име шеч кӱжгыт кия, тошкалмеке вужгалта.
Чӱчкыдынак укшерла коклаште ур-влакын модмышт койылалтен кодеш. Тений нуно
шукын
пошеныт. Пӱгыльмӧ чот шочын, нунылан перке. Имнешке-влак деч лӱдын, мызе-
влак
коклан кок могырыштат, фр-р-р шоктен, шудо кокла гыч чоҥештен-чоҥештен
кӱзат.
Вес жапыште, очыни, сонарзе-влакын чонышт ок чыте, кидышт писе пекш
йоҥежышке
возеш ыле. Кызытше нуным вес шонымаш ончыко поктенак покта.
Ынде кӱкшакарак верыште яктер тӱҥале. Тыште шӱмлан веселарак, кожерласе гай
пич
пычкемыш огыл, йоҥгата, волгыдырак. Якте вуй-влак мардежеш чолган вужгат,
ты йӱк
толкынла кушкеш да трук кӱрылтмыла ала-кушко ӱлыкӧ вола. Тыште сузылан яжо
вер.
Имнешке-влак куп тӱрышкӧ шуыч. Шканже гына палыме тамгам Куцубай шекланен
кычалеш: куштырак куп гоч вончыктарыше кыша тӱҥалеш?
Вашке чылаштлан имне ӱмбач волашышт логале. Нуным шӧрмычкыл дене почешышт
вӱден
веле, ончыкыла каяш лиеш. Кукшырак верлам кычалын, эн ончыч Куцубай
ошкылеш. Молышт тудын кышажым такыртат. Шекланаш кӱлеш. Йолет яклештын кая,
ӧрдыжкӧ лупшалтат — вучыдымын вынемышке логалат: куп шке кӧргышкыжӧ имньыге
шупшын волта. Ик
вере кумдажак огыл — яндар вӱдан "шинча" гочат эрташ вереште. Келгытше
тыште оҥ
мартеат шуо, чылан нӧрен пытышт.
Тыге лӱкӧ да лавыра корным кужу жап эртышт, ынде йол йымалне куп куакшемын,
кукшо вер лишемеш...
Марий-влак имньыштым угыч поктат, вашкат. Нуныштат нояш тӱҥальыч, векат.
Ончычсо
писылыкышт йомо. Эше весат аптырта. Йырваш пычкемышалтын. Лышташан укшер
коклаште ойыртемынак рӱмбалген. Шижын шукто, уке гын иктаж кошар укшышко
миен керылтат. Садлан канаш шогалаш кӱлын. Йӧнанрак верым муын, Куцубай
имньыжым шогалтыш.
— Йӱдым тыште эртарена! Шӱлышым налаш кӱлеш, вийым погалтыман, — манят,
мландышке тӧрштен волыш.
Кудалмашеш шумшо капшым туржын, моло-влакат кӱжгӧ пӱнчӧ йымалан верым
ойырен
нальыч. Ӧртньӧрым налын, йолым йолыштен, имньыштым воляшке колтышт. Пӱнчӧ
тӱҥ
деран чумырген кочкылдальыч. Канаш кугун ок лий, кеҥеж йӱд вашке шулен
пыта.
Вараже нуным мо вуча?

* * *

Салма гай тӧр да пушеҥге кушдымо верыште, нугыдо шудан степьыште илаш
тунемше
половец-влакын тукымышт — кипчак-влак * — чодыра деч шекланат, тудым огыт
палат,
лӱдыт. Пел ӱмырыштым нуно имне ӱмбалне эртарат. Ик вер гыч весыш куснылын,
ончымо вольыкыштымат пеленыштак поктыл коштыт, мландым огытат курал. Лач
темдыме улмышт да пайдам руалтен налме шумлык шонымаш нуным палыдыме
могырышкат, ала-кушко, умбаке, покта. Нуным Илдей хан вуйлата. Тудын
ордажын ик тӱшкаже Куцубайын
илемышкыжат керылтын пурен, чыла толен коден.

* Кипчак-влак — татар-монгол-влакын нуным сеҥыме почеш Шӧртньӧ Ордашке
пурышо-влак монгол-влак дене варненыт да шке йылмыштымат монденыт,
йомдареныт,
тюрк йылмым налыныт. Тыге кызытсе Юл татар-влак шукынжо нунын да булгар-
влакын
тукымышт гыч улыт.

Кучымо еҥ-влакым, вольыкым чаманыде поктен, кипчак-влак вашкерак шукырак
еҥан да
рӱдӧ тӱшка дене ушнаш кызыт пеш вашкеныт. Палыме да лишыл йоҥгата верлашке
лекмышт шуын. Кипчак-влак тӧрген кудалыт гынат, вашкат гынат, писын каен
огыт керт.
Мужырын, ик шӱртыштӧ чиктен шындыме шер гай пидме еҥ-влак шӱртнялт-шӱртнялт

шӱдырнат.
Кас рӱмбалге тиде тӱшкам чодырасе кугу аланеш авырыш. Тудым йӧнан верлан
шотлен,
йӱдвоштлан тышан шогальыч...

* * *

Марий-влак, тушманлан корным пӱчкын, нунын кышаштым пеш кычалыт. Але
нимогай палат логалын огыл, айдеме але имне эртыме шижалтын огыл. Имньыжым
тореш-кутынь
кудалыштыктен, ойыртемынак Тойди иктаж-мом да муаш тӧча, мландыжымат тевак
ӱпшынчеш, шонет. Йолташыже-влак тудым умылат. Тойди — самырык марий. Сусуна
дене
мужыраҥмыштлан ик ият эртен огыл. Садлан тудын чонжо йӱла, моткоч чот
орлана.
Тӧчымыжӧ такеш ыш лий. Танайын илемже деке наҥгайыше корнышко тудо эн ончыч
кудал лекте. Шишланенрак, авыл велыш ончалят, ала-мом шекланенат шуктыш.
— Теве кышашт! — кычкыралын колтыш.
Чынак, ондак эртыше-влак сайынак палдырныше кышам тышан коденыт. Таганлыме
имне-влак рокым пӱчкын луктыныт, южо вере корно воктенсе чашкерласе
укшерлат тодылалтын.
Ынде чыланат, иквереш чумырген, кышам пыртак шымлен ончальыч. Кипчак-влакын
эртымыштлан шуко жап эртен огыл.
— Мемнан деч садак огыт шыл! Ончыко! — Тойди моло-влакым вашкыкта.
— Шып лийза! Ала эше нуным омыюанымак кучена, — Куцубай пелешта. — Уке гын
шкеже, ондалалтын, тушман кидышке логалын кертына.
Умбакылаже нуно, изишак йывыртен, шкеныштым палдарыде, ончыко тарванышт.
Цендушын шӱмжӧ лектын вочшашла кӱлтка. Тудат икымше гана кугу-влак дене
пырля
чынжымак кредалмашке кая. Ала-кузе ты гана Куцубай йодмыжлан тореш ыш лий.
Очыни, эргыжлан качымарийышке савырнаш жап толын шуын, шоныш.
Теве кызытат коклан-коклан тудын велышке ончалеш, кумылаҥдышыла коеш.

* * *

Кипчак-влак курымыштым эртак кредалмаште, сарлаште эртарат, тидлан нуно
путырак
тунемше да чоя улыт.
Тиде гана кече нӧлтмӧ марте жап эше ятырак гынат, чыланжак огыт мале. Орол-
влак,
алан мучко шаланен, йывырт верлаш йымен, моло-влакын омыштым, шинчам
кумыде,
аралышашлык улыт. Алан покшелан олтымо тулымат черет дене эскерат, тудлан
йӧраш
огыт пу.
Волгалташ тӱҥалме годым, татшат тугай шол, ала нойымаш темдале, оролым
чыташ
лийдымын нерыкташ тӱҥале. Тул веке савырнен шинчын, куштышо салымым ончен,
тунамак шинчаже шкеак кумалте. Вуйжо эркын оҥышкыжо возо, нералтыш. Изиш
лиймеке помыжалт кайыш, омым поктышыла, вуйжым рӱзалтыш, йырваш ончале.
Алан тӱрыштӧ орол-влакынат йӱкышт ок шокто. Нуныжат ала эскерат, ала
кугырген возын мален колтеныт?
Куцубай шикш пушым умбачынак шиже. Еҥ-влакын мӱндырнат огыл улмыштым вигак
палыш. "Шып!" маншыла, кидшым кӱшкӧ нӧлтале. Шӧрмыч кылым эркын шупшылын,
имньыжым
чарыш. Моло-влакат тыгак ыштышт.
Шке коклаштышт кӱчыкын каҥашалын, имне-влакым лишыл коремйолеш шогалтен
кодышт.
— Цендуш... Мемнан толмешке, тый тышан кодат. Имне-влакым ончаш тӱҥалат да
мемнам вучет, — эргыжлан Куцубай каласа, — Пӧртылмешкына тышеч, керек-мо
лийже, нигушкат ит кораҥ.
Марий-влак ӱмылла чашкерла коклаш шылын йомыч...

* * *

Нунын шинчаштлан йыргешкырак алан почылто. Ик лукыштыжо кипчак-влакын
йолыштымо
йолан имньышт шудым шодырт-шодырт пурыштыт. Тул йыр малыше-влак, кузе шуын,
кият. Нунын верланыме пӱнчышт марте улыжат иктаж нылле ошкыл гына лиеш. Тул
деч
ӧрдыжтӧ керем дене пидме ӱдырамаш-влак тупа-тупа шинчат. Куржын шылмышт деч

лӱдын, векат, кучымо-влакым йӱдвошт руден огытыл. Йӧнысырын шинчен, мален
колтенат кертын огытыл. Капым кандараш пешак шонат, шинчаштат жаплан шкеак
кумалтеш.
Куцубай чыла тидым писын ончал нале. Умбакыже мом ышташ? Тидын нерген
лужавуй
чот шона. Тушман-влак ӱмбаке керылташ да лочкен опташ? Але йывырт нушкын
миен,
ӱдырамаш-влакым веле утараш тӧчаш? Тушман-влак, шижын, нуным ужын шуктат
гын?
Ты жапыште тул воктене шинчыше орол кынелын шогале. Тамлын карналтыш. Вара
тулшолым пургедалят, икмыняр пу катышым шуыш. "Йӧнан тат йомо, векат, —
Куцубай шоналта. — Ынде орол ок мале. Молыштымат кынелтен кертеш".
Йӱкым лукде, Куцубай йолташыже-влаклан кидым лупшале. Чыланат угыч ончыко
кишкыла нушкын кайышт, ик укшат ыш пудырго. Но кипчак-влакын имньышт ала-
мом шижыч,
векат. Южышт, шудым пурыштмым чарнен, шып нушшо марий-влак велышке вуйыштым
савыральыч. Ончал-ончал колтат, каласенже веле огыт мошто.
Куцубай укшерла кокла гыч вуйжым йышт луктат, чуч кычкырал ыш колто. Тцддеч
кок
ошкыл нарыште пӱнчӧ тӱҥ воктек кугырген вочшо палыдыме еҥым тогдаен шуктыш.
Тиде
— кипчак-влакын оролышт. Кызыт, нимом шижде, нерым шупшеш.
Куцубай шинчаж дене Тойдилан тушкыла ончыктыш. Йӧра эше тудыжо чыла умылыш.
Малыше деке шып лишемын, Тойди ден ик марий орол ӱмбаке варашла кок веч
тӧрштышт.
Уке, орол мален огыл улмаш. Но марий-влакым тудо вараш кодын ужо, садлан ты
татыште моло-влакым шижтарен ыш шукто. Пылышыже йышт тарванылме йӱкым колын
да веле шкежат помыжалтын. Но садак шижмыжым нимо денат палдарен огыл,
тарваныде киен, шинчапун гоч марий-влакым эскерен. Молан ӱшанен? Тудым
уждеак эртен кайымылан? Кӧн вара колымыжо шуэш? Кенета кынел шогалеш гынат,
могай кун лектеш? Садлан умбакыже мо лиймым орол вучен киен.
Тудым руалтен кучаш веле ыле, тунамак кипчак шке йырже мундырала
пӱтырналте.
Тӧрштен шогалят, уло кертмын варгыжал колтыш. Чарга йӱкшӧ пушеҥге коклаште
шергылт кайыш. Но умбакыже тетла нимом ыштен ыш шукто. Марий-влак кипчакым
темдал
пыштышт. Тойди кумда копаж дене тушманын умшажым пызырал петырыш. Тунамак
шкежат
эҥыралтен колтыш: кипчак пӱсӧ пӱйжӧ дене кидкопажым пурлын шындыш. Шыде пар
дене
Тойди тудым ик-кок гана рашкалтен колтышат, садет пӱтырналтын тыпланен
возо.
Оролын умшашкыже тунамак ала-мом шуралтышт. Шӱштӧ керем дене Тойди кидшымат
чот
кылден шындыш. Ынде оролет сигырыме огыл, келгын шӱлалтенат ок керт, шинчам
веле
каркала, чурге, лӱдын, марий-влакым ончыштеш. Еҥ кидышке верештмыжлан пуйто
ынежат ӱшане. Пидмеке, тудым пӱнчӧ тӱҥешак шуэн кодышт. Марий-влак алан
веке куржыч.
Кузе пушеҥге вуйышто шинчыше кайык тӱшка, иктаж-мо деч лӱдын, трукышто
верышт
гыч вужге чогыматыл тарванен кая, тугак кипчак-влакат ӧрткен кынелыт. Кудо
велым
лӱдыкшым вучымыла, умылен кертде, ондак чыланат ик орашке чумыргышт.
Ӱмбакышт,
шойге шӱшкен, пушеҥге кокла гыч марий-влакын пикшышт чоҥештен толыт. Тушман
вечын магырыме, эҥерыме йӱк шокта. Тугеже пикш-влак нуным муыныт.
Но тиде ганат кипчак-влак чоя улмыштым ончыктышт. Икте, йошкаргырак нугыдо
пондашан, тазарак капан, кипчак-влакын сарвуйышт, векат, чарныде куржталше-
влак
ӱмбаке шыдын караш тӱҥале. Тунамак чыланат ӱдырамаш-влак велышкыла
лупшалтыч.
Нуным, шӱкедыл-шӱкедыл, йол ӱмбак кынелтат, шке ончыкышт шогалтат. Ӱдырамаш-
влак
ала лӱдмышт дене, ала шӱмбелыштын лишне улмыштым шижын, кузе шуын, туге
кычкыраш, магыраш тӱҥальыч. Кипчак-влак, нунын тупышт шеҥгек шылын,
ваштареш лӱйкалаш
тӱҥальыч.
Куцубай ик татыштак чыла умылыш.
— Ида лӱйкале! Чарныза, шкенан-влаклан логалтен кертыда! — чылан колышт
манын,
кугу йӱкын кычкырале.
Марий-влак веран-верыштыштак тӱҥын шогальыч. Мом умбакыже ышташ? Тойди гына
нигузе лыпланен ок керт. Вет тыште, йӧсланыше-влак коклаште, тудын йӧратыме
Сусуна
ватыже! Пешак полышым вуча дыр. Кузе тудым шуэн кодет, кузе еҥ кидышке
пуэт?
Чонжо пудыраныме дене аралалташат монден. Пылышыжлан ватыжын "Той-ди-и!"
манын
кычкырымыже шокта.
Тудо шылын шогалме пушеҥге шеҥгечын йӱк шоктымо могырыш лупшалте. Икмыняр
ошкылым ончыкыла куржын эртыш. Тушманын пикшыже Тойдин йоҥгыдышто коймыжым
пуйто
лӱмынак вучен. Тунамак, ала-кувелым чоҥештен толын, самырык марийын
могырышкыжо
шуралте. Тойди шӱртнялтын кайыш, йолйыжыҥжат лушкыш, мландышке пулвуй дене
сукалтен шинче, сӱмырлыш. Куцубай шке еҥже-влак дене тудын деке тарваныш.
Сусыргышым, коҥылайымач руалтен, чодыра кӧргышкыла шупшын пуртышт. Икмыняре
чакнымеке
иже, нуно ӱшык вереш шогальыч. Йолташыштым сайынак ончальыч. Пикшвуй
могырышкыжо
келгын пурен шинчын, йошкар вӱр сусыр гыч йонча, пикш мучко йога, тудым
чеверта.
— Шӱла! — Тойдин оҥышкыжо пылышыжым пызыралше Куцубай манеш. — Шӱмжат
кыра...
Вашкерак тудым имне деке наҥгайыза!
Пашашт пужлыш. Тидым Куцубай ынде сайын умыла. Шкенышт-влакым утараш ок
лий.
Тушман карум пуаш ямдылалт шуктен. Кредалаш пижат, эшеат иктажым йомдарен
кертат. Таза еҥ-влакше кызыт тукымыштлан огыт кӱл мо? Нуным перегыман...
Тугеже
чакнаш верештеш.
Куцубай шкежат, пӱнчӧ йымалне пидын пыштыме кипчакым пеленже шӱдырен, моло-
влак
почеш вашка. Кеч ик пайда: тидым, кучымым, авылышке кондат. Вара, очыни,
иктаж-кушко ужалат але, пашам ыштыктен, мӧҥгыштыштак ашнат.

* * *

Цендуш, тыгыде чашкерла коклаш, чодыра лопышто, шкетше кодын, мом ышташ,
ондак
паленат огыл. Пушеҥге пелен йолыштен кодымо имне-влак ласкан шогат. Ала-
кушеч
лекше да чонышко витарыше ӱвырам, кужунерым покташ тӧчен, почыштым
пӱтыркален,
капыштым лупшат.
Кугу-шамыч тушман векыла каен колтыштат, жапше мыняр эртыш гын? Онченак,
кава
яндарештеш. Ондак ӱмылкан койшо пушеҥге, вондерла рашрак палдырнаш
тӱҥальыч.
Кайык-влак шӱшкат. Шудышто лупс шерла коеш. Кызыт иктаж-мо уда ышталтме
нерген
ушышкат пурен кертын огыл. А вет лач тиде жапыште ачаж ден вес марий-влак
денат
иктаж-могай туткар лийын кертеш.
Изин-эркын чоныш тургыжланымаш пураш тӱҥале. Пуйто уждымо йӱштӧ кидше дене
шӱмым
ниялткален пызыра. Цендуш шинчыме верже гыч кынел шогале, тӱткын колыштале.
Уке,
нимо тыгай-тугай ок шокто. Ала тудланат кугу-шамыч почеш куржаш? Чылажымат
шке
шинча дене ончал толаш? Тыге ок йӧрӧ, ачан шомакшым колышташ кӱлеш.
Цендушлан
вет тыште шинчаш да еҥ-влакым вучаш шӱдымӧ.
Жап пеш эркын эрта. Кенета укшерла коклаште пуйто ала-мо тарванен колтыш.
Цендуш
тунамак кӱзӧ вурдым чот кормыжтыш. Йымыш. Изи мардеж, кынелын, укшерла дене
модеш гын веле? Тыгак докан. Йол йымалне пӧрдалше укшым налят, нимом ыштыме
деч
тудым шуэшташ тӱҥале.
Трук ала-кушто мӱндырнӧ, пушеҥгыла коклаште, йӱк-йӱан ылыж кайыш. Шомакшым
гына
умылаш ок лий, ала-мом сӱрлат. Цендуш пуйто писан ӱмбалне шинча,
чытамсырланен,
тарванылын, ала-момак ыштен колтынеже. Ачажым пуштыт гын? Уке, тудо сӧйыштӧ
моштен кредалеш. Эх, пошкудо-влакшым утарен кертышт ыле!
Чашкерла велым чыштыр-чоштыр шокта, пуйто ала-кӧ корным ончыде кая, укшерым
тодыштеш. Рвезе йымен шинче.
— Цендуш! Йӱкетым пу! — тувечын шокта.
"Шкенан-влак толыт", — ыҥла Цендуш да вашеш кычкыралеш: — Э-хей!
Марий-влак тудын деке Тойдим нумалын луктыт. Цендуш сусыргышым ужын чаманен
колта. Кузе тыге лийын гын? Тыгодымак ик марий тышке имньымат вӱден кондыш.
Тудын
тупышкыжо Тойдим переген пыштат.
— Кушто ачамже? — тургыжланен, Цендуш йодеш.
— Почешна толеш... Ит лӱд, лужавуй нимат лийын огыл.
Лачшымак, шукат ыш лий, корем тайылыште Куцубаят койылалтыш. Почешыже пидме
кипчакым шупшын толеш.
— Чыланат ынде тыште улыт? — Чумыргышо-влакым ончалеш. — Мӧҥгеш тарванена,
—
йӱкшӧ шӱлыкын шокта. — Юмо пӱра гын, шкенан-шамычым эше кунам-гынат ужына
чай.
Кызыт Тойдим вашкерак илемышке наҥгаяш кӱлеш. Чортан кугыза полшен сеҥа
дыр. Каяшнаже йыр корно дене верештеш. Куп гоч сусыргышо дене вончаш йӧсӧ.
Тудым переген наҥгайыман...

УГЫЧ ИЛЕМЫШТЕ

Мӱндыр костенеч эре тутло.
Калыкмут

Тойди эшеат ушым налын огыл. Чурийже ошо-ошо. Сотыерыш корно кужу лийынат,
вӱржымат шуко йомдарен. Йолташыже-влак тудым кертме семын эскерен кондаш
тӧчат
гынат, чыла вережак тыге ыш лек. Садлан, авылыш пурымеке, Куцубай имньыжым
вигак
Чортанын кудыж векыла савырале. Мужаҥчын пӧртышкӧ Тойдим нумал пуртен,
марий-влак тудым шеҥгел лукеш, кумда олымбалан, пыштышт.
Кугыза утым ыш йодышт, яра кида толшо-влакым ужын, шукыжым шке умылыш ала-
мо.
Жапым шуйкалыде, тудо Тойдин сусыржым шымлаш тӱҥале. Ондак вӱршер кырымым
колышто.
— Кудашаш полшыза-ян! — туштак шогышо марий-влаклан шӱда.
Тойдим кыдал марте чараҥдышт. Чортан ты жапыштак возакеш тулымат ылыжтен
шуктыш.
Той подеш вӱдым шолташ сакалтыш. Пӧрт леведыш йымалне кечыше изи кылта-
влакым
пургедын, кӱлеш шудым ойырен нале. Вара ала-могай кадыр, кошкен пытыше да
ӱпшышӧ
вож-влакым лукто. Вӱд шолаш пурымеке, юзо, шке семынже ала-мом пелешткален,

шӱвен, чыла тидым подышко оптыш. Марий-влак мом ыштымыжым йӱк лукде ончат,
тарванылмышт дене шоҥгылан мешаяш лӱдыт.
Икмыняр жап гыч Чортан подым тул ӱмбач кораҥдыш, яндар вынер вошт шӱрен,
атышке
йоктарыш. Вӱд йӱкшымым вучалташ кӱлеш.
— Шижам, лужавуй, тугеже тушман-влакым вашлийын улыда?
— Поктен шуна... Шкенан-шамычым утараш тӧчышна. Юмо веле тидыжым ыш пӱрӧ, —
ойганен, Куцубай манеш. — Авылыштыжат теве азап.
Чортан Тойди деке пӱгырныш. Сусыргышын саҥгаштыже шолдыра шер гай пӱжвӱд
палдырна. Капшат ночко, тыгодымак капше кылмышыла чытыра. Кугыза ондак
сусырым яндарын
мушкаш пиже. Вара, чогашылын музырген лекше тӱржым темден, шемемше вӱрым
лукто,
ямдылыме вӱд дене шӱялтыш. Шӧрлык тич шинчыше шуко ате кокла гыч куэ кумыж
дене
ыштымым волтыш. Тушеч чевер-ужар тӱсан ала-могай вартышым нале. Нугыдым
парня
дене налын, сусыр вереш да йыржат кӱжгын шӱрен шындыш. Тойдин оҥжо келгын
шӱлымылан мӧҥгеш-оньыш коштеш. Тоҥедышым кӱшкырак ыштен, Тойдин вуйжым
шоҥго нӧлтале. Шолтымыжым пу совла дене кошталын, сусыргышылан йӱкташ
тӧчыш. Тудыжо умшам
чот петырен, пуйто пӱйжымат пурлын шынден.
— Полшалталза-ян! — марий-влаклан Чортан манеш.
Еҥ полшымо дене изиш подылтен керте. Вӱдшӧ пешакак кочо, векат. Шкеже ушым
алят
налын огыл гынат, Тойдин тӱрвыжӧ музыргыш. Шинчажат пыртак почылто. Ужашыже
веле
тудо иктымат ок уж, векат, да угыч кумалтыш. Шӱлышыжӧ иже тӧрланыш, пуйто
мален
колтыш. Чортан тудым коваште дене пӱтырен пыштыш.
— Паремеш Тойдина, — манеш. — Илыш вийже шижалтеш. Кок арняштак йолӱмбак
шогалтем. Самырыкат, кӧргӧ вийже сита.
Вара кугырак-влак коклаште йӧратыме Цендушыжымат ужеш, ӱмбакше тӱсленрак
ончалеш.
— Тол лишкырак, колоэм. Тыйымат тумышташ кӱлеш, — шке декше рвезым ласкан
шупшылеш.
Сусыржым ончымо гутлаштак кугу-шамыч Цендушым моктат. Могай тудо патыр да
нунын
дене мо лийын, кугызалан чыла кутырат. Тыгай шомакым колын, Цендушым уэш
ончал
колта.
— Тугеже ончыкыжым лӱметшат тыйын Шурмаҥше лиеш, — Чортан чоянрак
шыргыжалеш. —
Тиде лӱм дене кугешнен кертат.
Изиш лыпланен, пӧръеҥ-влак ик тӱшкан тӱгӧ лектын кайышт.
— Тидыж дене мом ыштена? — кучен кондымо кипчакым Саракай ончыкта.
Мызырий капан, кадыр йолан, тудо пидын шындыме гынат, марий-влакым шыдын
онча.
— Кызытеш тидым, пышткойшым, вынемышке шындыза, — Куцубай шӱда. — Тек
орлана.
Жап эрта, пӱрымашыжлан тунем шуэшат, вара нигушкат ок шыл. Иктаж-молан да
садак
йӧрале лиеш. Шылашыжат тышечын кушко корным муэш? Ала вара булгар-шамычлан
ужалена але иктаж-моэш купеч-влак дене вашталтена.
Марий-влак авыл мучко ошкедат. Толымо кудо-влак вигак шинчалан пернат.
Кипчак-влак чыла шалатен пудыртен коденыт. Теве пӧрт омсам шӱдырал шуымо,
печымат
йӧрыктымӧ...
Куцубай шке пӧртышкыжӧ пурыш. Тыште ватыже погкален шуктен гынат, ужеш:
олымбал-влакым руэн-тошкен коденыт, вӱд лаканымат пудыртеныт.
— Шкеныштын пӧрт олмышто почкалтыш кушшо! — Куцубай чон воштак мо палыме
шудышыжым колта.
Эн кугу туткарже Саракай ден Пиганлан тӱкнен. Нунын суртышт йыклык йӱлен.
Йӧра
эше ялысе-влакын молгунамсе ушышт лийын. Марий-влакын сурт шеҥгелне мланде
йымалан ыштыме верышт уло. Тыште лӱмынак тойымо урлыкаш пырче, йыраҥышке
ӱдышаш
нӧшмӧ перегалт кият. Кеч-могай тушманат тидын нерген ок пале, кычалынат ок
му.
Ты велне илыше марий-влак киндым пешак аклат. Аҥаштышт шурно начар шочын
гын,
тудым ойырен погат. Шогам шупшмешке, мыняр пушеҥгым, чашкерлам орланен
куклаш
верештеш, рокым пушкыдемден, тудым чотак пургедаш перна. Вес вере илыше-
влак семын нуно имньыштланат шӱльым шукак огыт пукшо, телымат эртак шудо
денак амалкален илат. Пырчым перегат, утым огыт ӱдӧ. Садлан тушман
урлыкашым тӱкен огылат,
авылыште изишак куаненыт.
Куцубай ушыштыжо ончыклык пашам вискален нале. Йӱлалтыме илем-влак вереш
угыч
чыла чоҥаш тӧрлаш, шындаш Саракай ден Пиганлан йӧсӧ лиеш. Вет тыгай паша
кечаш
огыл, арняштат от шукто. Нунылан уло авыл дене полышкалаш кӱлеш.
Ойгырышо марий-влакын кумылыштым нӧлталаш манын, иктура погынышо калыклан
Куцубай кӱчыкын каласыш:
— Эрлак вӱмам тӱҥалына... Рӱж пижына гын, шудо ышташ тӱҥалмешке, кудо-
влакым чоҥен шуктена. Йӧра, ида ойгыро... Саракай, пӧртсийыштетат эше
тенияк кушталтена.
Тыге вет, Пиган?

* * *

Эрлашыжым кече нӧлтмӧ дене иктӧр марий-влак тӱшкан пашаш пижыч. У пӧртлан
пырня-влакым ямдылаш нуно илем лишне кушшо пушеҥгылам нигунамат тӱкен
огытыл. Тачат,
эҥер дене кӱшкыла кӱзен, иктаж уштыш лиеш умбалне, пӱнчереш, шогальыч.
Шолдыра
пӱнчерла тыште шыгырын кушкын, могай кӱлеш, йӧрыктӧ веле.
Шукат ыш лий, товар йӱк кумдыкеш веселан йоҥгалте. Шанчаш веле шыжа, пӱсӧ
кӱртньӧ пеҥгыде пушеҥге тӱҥым роведеш. Ужар вуйжо дене чытырналтын, пӱнчӧ
мландӱмбаке йӧралтеш. Тунамак укшым эрыктат, кӱлеш кутышым руат, эҥер
тӱрышкӧ йӧрен
волтат. Тыштат марий-влак моштышо улыт, вӱд дене пырням йоктарен наҥгаяш
йӧнанрак. Куцубай лужавуй гынат, илышыже молын деч ок ойыртемалт. Тудат
моло семынак
мландымат куралеш, шудымат сола, пӧртымат чоҥа. Туге гынат кумдыкеш илыше
марий-влак тудым кугыракеш ужыт, ойжым колыштыт.
Марий илем-влак тунам кугу лийын огытыл. Сотыерыштат чылаже коло сурт веле,
но
тудо икмардалан шотлалтеш. Ты кундемыште йырваш кок-кум суртан изи илем-
влак
шинчат. Нуным посна лекше марий-влак ыштеныт, шкевуя илат. Керек-мо гынат,
нунат
Куцубайын кид йымалныже улыт. Садлан сӧй вашеш, Кугу Кумалмаш годым лужавуй
шӱдӧ
утла сарзым поген сеҥа. Тидыже шагал огыл. Тунам Сотыерышке чыла Лук, Сер,
Сурт
манме илемла гыч еҥ-влак погынат.

* * *

Вӱма годым изиланат, кугуланат паша лектеш. Тачат илемеш кодшо ӱдырамаш ден
икшыве-влак йӱлемым йытыраят. Тулвуйым, йӱлен пытыдыме оҥа пӱчкышым ӧрдыжыш
нумалыт, пура шындаш верым ямдылат. Паша ушна. Кече шичмешкак тыге толаше.
Рӱмбалгымешке, кӱлеш наре пырнямат пӧрт олмышко конден шуктышт.
Эрлашыжымат товар йӱк шоктен. Иктышт пырням пужареныт, весышт пура лукым
руэныт,
кумшышт пырням нӧлтеныт. Вате-влак пырня коклашке нарынчалге регенчым
оптеныт,
йоча-влакат шанчашым поген куржталыныт. Йырваш киш пушым шарен, ош-шышталге

тӱсан пӧрт пура шинча ончылнак кӱшкӧ кушкын миен...

* * *

Ынде эн тӱҥ пашажым савыралын шумылан шотлен, Куцубай ик кечын Полдыран
коремышке имне кӱтӱжым ончал толаш шонен пыштыш. Цендуш эргыжымат пеленже
нале.
Эр лупс денак, имньым кушкыжын, корнышко тарванышт.
Туге шол, Куцубайын эн кугу поянлыкше — тиде имне-влак. Нуным ужде, чонжат
ок
чыте. Такеш огыл мӱндыр кундемла мартеат тудын ожыжо-влак нерген моктымо
шомак
шарлен.
Кече туран кӱзымашке, ача ден эрге Полдыран коремышкат шуыч. Кӱтӱм оролен,
кок
тарзе еҥ тыштак ила. Корем тайыл серыште кызытат нунын олтымо тулото йӱла.
Шкештат туштак шинчат. Озан толмыжым ужын, орол-влак писын йол ӱмбаке кынел
шогальыч. Нуно кечывал вашеш пурлалаш шинчыныт улмаш. Саламлалтмеке,
иквереш кочкаш
Куцубайымат кычкыральыч. Нимо деч вожылде, Цендушат пеленышт пурен шинче.
Парланыше тутло поҥго лемым теммеш кочко. Ачаже кӱтӱчӧ-влаклан кондымо
йӧрварым котомка гыч луктын оптыш.
Мӱшкырым темен, чыланат иквереш имньым ончалаш тарванышт. Кӱкшакаш
шогалмеке,
шинчалан уло кӱтӱ койын колтыш. Пел шӱдӧ вуй наре эрыкыште коштеш. Могай
гына
тыште уке? Ракш, кӧк, чалка, ош чулка йолан, коля тупрӱдан талгыде -влак
модын
кудалыштыт.
— Ончыкто-ян, могай нуно улыт!— Куцубай кӱтӱчылан шӱдыш.
Тудыжо тыманмешке шке имньыжым кушкыжын шинче. Уло йӱкын кычкырал колтен,
вер
гычак тӧрген, кӱтӱ векыла корным кучыш. Кудал миен, шке почешыже тусо имне-
влакым тарвалтыш. Шукат ыш лий, пуйто шинчалан койдымо корем дене вӱраҥлыме-
влакет
кугу оҥгым пӧрдаш тӱҥальыч. Тат гыч татыш писештыт да писештыт. Вичкыж
йолышт
шаршудан мландым тӱят, мландыжат чытырналтмыла чучеш. Йӱксын гай кадыргыше
шӱйыштышт порсын оржа толкынла лупшалтеш. Тӧршталтыме еда капышт шуйналтын
кая,
теве-теве чоҥештен кӱзат, шонет.
Талгыде-влакым ончен, Куцубайын шерже ок тем, шинчажат йӱла. Юыжат тыгай
мотор-влакым пуэн вет! Лужавуйын шинчаже шкеак шуко кокла гыч ик ожым
ойыра. Тудын гай
моторжо кӱтӱштӧ тетла уке! Мардеж гай писе. Теве ик верыште шоген ок турко:
модеш, чӱчка. Йытыра вуйжым кӱшкыла нӧлталын, и-и-го-го-о! шинчалеш.
— Ну, Цендушем, шканет келшыше талгыдым ойыро!— Куцубайын кумылжо левыктыме
ӱй
гай пушкыдем шула.— Ик имне таче кече гыч тыйын лиеш.
Туге шол, теве шыжым имньым шеледат. Кудыжым пашалан, кудыжым ӧртньӧр
йымалне
кошташ туныктат, кудыжым булгар-влак деке ужалаш наҥгаят.
Цендушлан кок гана ойлаш ок кӱл. Умбак-тембак кудалыштше-влак коклаште
тудат
ала-кунамак иктым ужын шуктен. Лачшым гын рвезе тудым чомаж годсек пала:
ракш
тӱсан, саҥгаштыже ош тамга шӱдырла волгалтеш.
— Ачай, теве тидыже мыйын лийже!— кидшым виктен, рвезе Куцубайлан ойырен
налмыжым ончыкта.
— Шинчат писе! Палет, могайым йодман,— эрге йоҥылыш ыш лий, садлан ачажынат
кумылжо утыр кӱза.
Вара тыштак вучен шогышо кӱтӱчӧ-влаклан шӱда:
— Эргымын ончыктымо талгыдым кучен кондо-ян!
Тудыжо ӧртньӧр пелен кылдыме кужу керемым руден нале. Керем мучаште шӧргам
ыштен
шындыме. Оҥгым ямдылен, кӱтӱчӧ кӱтӱ велке писын кудале. Шӧргам вуй
тураштыже икмыняр гана пӱтыралын, савырналтен колтышат, имне веке мурыктыш.
Икымше гана гычак оҥго талгыдын вуйышкыжо лач веле возо. Имне лӱдын
тӧрштыш, ӧрдыжкӧ чымалташ
тӧчыш. Но кӱтӱчӧ виян кидыштыже шке мучашыжым чот кучен. Чыгынен шогалаш
тӧчышӧ,
тӧрштылшӧ талгыдым изин-изинак шке велышкыже шупшын мия. Шукат ыш лий,
тудым
воктекже лыпландарен шогалтыш.
Чумалмыж деч перегалтын, Цендуш имне деке вуй вечын лишеме. Эрыкеш тунемше
талгыде воктекше иктымат конден огыл. Туге гынат, ласкан ойлен, рвезе тудым
изишак
лыпландарыш. Эркын-эркын лишкыже мийыш, вуйжо гыч шыман ниялтыш. Талгыде
кугу
шинчажым Цендуш веке ӱшандымыла карен эскера. Семалымым шижмеке веле,
лыпланен
шыпланен шогале.
— На... Шке кидет гычак пукшо!— Куцубай эргыжлан кӱсен гыч лукмо кинде
шултышым
пуыш.
Шуялтыме шултышым имне ондак шӧрын веле ончале, вуйжымат вес век савырале.
Но
тутло пуш нержым чыгылтен. Изиш лиймеке, тудо, шолдыра пӱйжым шыриен,
вӱдыжгӧ
тӱрвыж дене кидышке тӱкнен, шултышым пурлын нале.
— Озам шижеш!— Куцубай куанен пелештыш.— Вес ганат пеленет киндым кондо.
Тый декет эркын тунем шуэш, вара тупышкыжо ӧртнерымат пыштет.
Жапым палаш манын, лужавуй кечым ончале.
— Тачеш сита. Мӧҥгӧ тарванаш жап.
— Ачай, мый жаплан ала тышакын кодам? Кӱтӱчӧ-влак дене пырля илалтем? Ошвуй
имнем шкеак ончаш тӱҥалам,— Цендуш коднеже, шинчажат сӧрвалышыла онча.
Куцубай ик тат шоналтыш.
— Йӧра тугеже... Арня мучаште мый угыч тышке толам. Тумарте иле...
Кӱтӱчӧ-влаклан могай кӱлеш каҥашым пуэн, лужавуй мӧҥгеш кудале.
* * *
Ончет гынже, лужавуйын авылыш пӧртылмыжым тыште пешак вученыт. Мӱндыр верч
гыч,
Чумблат лужавуй деч, ты кундемышке уверзе кудал толын.
Пуракаҥше вургеман палыдыме еҥым Куцубай пӧръеҥ тӱшкаште вигак тогдайыш.
Унам
шкеж деке ӱжын пуртыш. Шотеш пыштен, пукшыш-йӱктыш. Шкежат ӱстел коклаште
ваштареш шинчыш. Унан теммыжым да каналтымыжым шижын, тӱҥ мутланымашке
вончыш.
— Кузе Чумблат кугу изана ила-шӱла? Тазалыкше пеҥгыдак мо? Ешыштыжат чыла
поро?—
йодыштеш.
— Юмылан тау, Чумблатын чыла яжо да поро. Тудо тыланет шке кугу саламжым
колтен.
Тыге манят, толшо еҥ помышыж гыч нымыште тоям, шеревам, лукто, Куцубайлан
кучыктыш. Тудыжо ик ончалтыш гычак тушто Чумблатын тамгажым палыш. Вес
лодем-влакым
шымлен ончен, вашкыде, шеревам лудаш тӱҥале: могай уверым Чумблат тудлан
колтен?
Умылыш: кок арня гыч, кугарнян, Кугаркаште чумыр кумалмаш лиеш. Чумблат
тудымат
да еҥже-влакымат кумалмашке толаш ӱжеш.
Лудын лекмым вучалтен, уверзе шомак дене увертараш шӱдымым ойлен пуыш:
— Шуко кундем гыч Чумблат деке марий-влак погынат. Тылат, Куцубай, Кугу
Юмылан
оргамакым пуашет возеш. Тудо тыйын сукет* лиеш. Садлан пеленет чоклаш
имньым намиет.
Толшо еҥ малаш авылешак кодо. Шке еҥже-влаклан тудым уна семын ончаш шӱден,
Куцубай Чортан деке миен толаш лие. Кугу Кумалмашлан ямдылалташ кӱлеш.
Садлан карт
денат чыла каҥашен налман. Вет Чортанат кумалмашке кайышаш. Тудат кумалме
годым
вес карт-влак дене пырля Юмын йӱлам шукта.
Кугызам лужавуй шке кудывечыштыжак учырыш: лач тиде жапыште тудо Тойдин
сусыржым
эмлен. Куцубай ты ганат Чортанын юзо вийжылан ӧрӧ. Шукерте огыл верыште
кашкала
кийыше Тойди ынде кынелашат тӱҥалын, чурийжат илыш сыным налын. Тӱрлӧ шудо
ден
вожым шолтен йӱктымӧ тудлан пайдале лийын.
Тойдин шӱлыш пурымым Куцубай шинчаорак ужеш гынат, йодде ок турко:
— Ужамат, Тойди, виет пура. Вашке угыч имньым кушкыжат,— воктекше верланен,
Куцубай манеш.
— Юмылан тау, ынде ылыжеш... Паремеш... Ик арня гыч кушто корштымыжымат
монда,—
Чортанат пелешта.
_______
*Сук — чоклымо годым Юмылан пуымо вольык але ӱзгар. Тышеч — "сукалташ"
шомак
лектын.

Кугыза пашажым кошартыш. Куцубай молан толмыжым ынде ласканак каласкален
пуыш.
Колышт налмеке, Чортан уверлан куаныш.
— Лачшымак, Чумблат сайым шонен пыштен. Ала-кунамсек Юмо дене кугу тӱшкан
кутырен огынал. Туге, мыланнат пешкыдыланаш ок кӱл. Оргамакым кумалмашке
наҥгайыман.
Мӱндыр корнышко тарванымешке, авылыште могай сомылым ыштен шуктыман, тидым
каҥашен, нуно ойырлышт.
"МОЛАН ТИДЕ ТЫЛАТ КӰЛЕШ?.."
Мӱндырчын койшо волгенчыже
Йӱлалта манын, лӱдман огыл...
Калык муро
Мыняр гана Чумблат Тоймер карт дене шер теммешкак кутырен, шкетын шонен
коштмыжым тудлан тӱрыс почын, кужун кутырымо деч вара ласкалыкым муын?
Мыняр гана тыгай вашлиймаш деч вара шонымашыже пеҥгыдемын?
Лужавуй ден шоҥго карт ик пушеҥгын кок укшыж гаяк улыт. Ик тӱҥ нуным кучен,
ик
вож вийым пуэн. Картын чоныштыжо ыҥлымашым мумылан Чумблат шке шотшо дене
Юмылан
удылеш, таум ышта: шинчашт ик векыла онча, илыме курымыштымат нуно ик
шумлык
коктынат пуаш ямде улыт.
Туге шол, ийгот дене нуно ойыртемалтыт. Пушеҥге укш денак угыч таҥастараш
гын,
Тоймер кӱжгем шушо, курымыштыжо ала-момат — йӱштӧ мардежым, кӱдырчымат,
когартыше шокшымат — ужшо. Чумблатше — нӧргӧ гыч кораҥше, вийым погышо,
кече деке вик
шупшылалтше да пеледалтше. Но нуно ик укшерыште улыт. Таче, кечывал сомыл
тӧрлымеке, пуйто ала-можо Тоймерын шӱмжым шурале, угыч Чумблат деке
шупшыльо. Ончылгоч шижтарен огыл гынат, тудо лужавуйын пӧртышкыжӧ толын
пурыш. Ятыр жап нуно
коктын вашкыде кутырен шинчышт, иктат нуным кызыт лугыч ыштен огыл.
— Шижат, Чумблат, марий-влак коклаштат пытартыш жапыште ик уш йомын. Южо
лужавуй
нерым кадыртылаш тӱҥалын, койышлана. Пекцора гай-шамычше булгар-шамычын
шеҥгелыштым нулаш ямде улыт. Шканышт веле яклака илыш лийже,— ойлен
Тоймер.— Кочана-влакын акрет годсо йӱлаштым, чыла шкенаным мондат, вес
верашке вончаш шонышат
улыт. Тыгай-шамыч коклаште тугеже марий шӱлышыжат ок код.
Нуно рӱмбалгымешке шинчеве. Пӧрт кӧргым изике тул волгалтараш тӧча, садлан
Тоймерын чурийжат раш ок кой. Чумблат модшо тулсалым деч шинчажым ок
кораҥде. Мом
тудо тушто ужын гын? Кунам-тунам йӱлен пытыше, когаргыше чыла изике гыч
ӱлан
шындыме вӱд волышко камвозеш, чож-ж шоктен йӧра. Шонымашлан лыжган йогаш
ласка
лиеш.
Шоҥго Тоймерын мутшо Чумблатын шӱмешыжат салымым чӱктыш. Ик татыштак тудо
ылыж
кайыш. Тынар шонен коштмыжо угыч шӱмым имыла корштарен йӧсын шуралтыш.
— Мемнан лужавуй-шамычна нимат огыт шинче мо? Але уш артамышт уке? Шинчашт
нимом
ок уж мо? Чоныштат нимом ок шиж?— ала Тоймер деч, ала шкеж деч чон корштен,
Чумблат йодыштеш.— Марий мландына пыта. Йомеш... Мыскылалтеш...
Пуйто ала-могай кугу, лач ик тудлан гына палыме шижмаш ты татыште почылто.
Толшо
шонымашыжым ыҥлаш, чылажымат авалтен налаш манын, Чумблат икмагаллан
шыпланыш.
— Йомеш... Чылан ме тудым перегаш, аралаш она шогал гын,— пелйӱкын веле
шонымашыжым кошартыш.
Вияш да кужу капан Чумблат кынел шогале. Шинчаштыже ойып ылыжын.
— Туге, тӱжвач ончен, илышыштына кугу вашталтышым от уж. Марий-влак
молгунамсылак пашам ыштат, икшывым куштат. Лыпланашыже лиеш гын?Мынярын ме
кодынна?
Сӧйлаштат, толын керылтше тушман-влак ваштареш кредалмашлаштат пытартыш
жапыште
мыняр тӱжем родо-влакна пытен! Икшыве-влакнам, вате-шамычым руалтен
наҥгаят, паша вольыкышко савырат. Перегалтын кодын кертына мо? Кузе
тушманлан кӱсыным
пӧртылташ, шке тукымым кумдыкеш шараш? Тидланже мом ыштыман?.. Тыгай
шонымаш
мыйым кечын тургыжландара, йӱд омемым кӱрлеш...
Тоймерын шӱргыжӧ ала-кунамак кӱктен лукмо олма сыным налын, келге куптыр
тудым
тореш-кутынь пӱчкеден пытарен. Ший тӱсан ош вужгата пондашыже кылымдышке
изиш ок
шу. Туге, ий-влак тудым тупшым пӱгыртеныт, шинчаже веле ожнысыж гаяк пӱсын
да
ушан онча.
Чумблатын ойлымыжым колыштын, тудат вуйжо йыр шонкала. Тудынат ик шонымаш
иланен.
— Шижамат, Чумблат, тый марий калыкым ик тӱшкаште, вуйым тӧр кучышым ужнет.
Вес
пошкудо калык-влакат мемнам жаплышт, нунын кугырак-шамычыштат ӱмбакына иза-
шольо
семын ончышт, ынышт орландаре, манат. Шонымашет чын... Тышке шуашыже веле
йӧсӧ.
Эн ончыч шке коклаштына, мемнан кугыракна-влак коклаште, ыҥлымашым муман.
Вара
веле весат шотеш пышташ тӱҥалеш, вийнам шижеш. Тушманым чараш, нунын дене
келшен
илаш шуко кӱлеш: патыр сарзе-влак, писе керде да пикш. Имне... окса... Чыла
тиде
кидыштет лиймекат, эше весе деч посна нимо ышталтын ок керт. — Чумблат
тудын шомакшым умыла, уке манын, Тоймер лужавуйын шинчашкыже тура ончале. —
Шуко патырна
мемнан уло. А вет кугу пашалан патыр дечат патыр кӱлеш. Тыгай нелытым керек-
могай еҥын вачӱмбакше налын от пыште. Ты айдемын кӧргыштыжӧ пеҥгыде рӱдӧ
уке гын,
вашке тодылалтеш. Тыгай рӱдыжӧ мо тугай? Тый кузе шонет? — Чумблат деч карт
вучыдымын йодеш.
Вашештымым вучен шуктыде, шкеак каласа:
— Тыгай рӱдыжӧ — ӱшанымаш. Шонымашкет шуаш мешайыше керек-могай вий, йӧсӧ,
неле
лектеш гынат, нимат тыйым чарен ынже керт. Тидланже кугу да яндар шӱм
кӱлеш. Тыгай айдеме калык верч йӱдет-кечет вуйын шогаш ямде лийже.
— Ӱшанымаш, манат? Калыкем верч мыйын ала-кунамсек чонем йӱла. Ош Кугу Юмо
марий
мландым ужеш мо? Мучашдыме чодырам да лавыран куплам ужеш? Нунын коклаште
айдеме
илыме вер да кыша мыняре коеш? Ужеш, кузе шала илем-влак шарлен кият? Мыняр
йот
йылме, вес калык-влак йырваш авырат. Мемнан мланде мучко кӱтӱла эртат,
тошкенак
пытараш ямде улыт. Шарнетыс тыят, Тоймер, тошто ойым. Мемнан калыкат
йоҥгаташте
илен, эрыкан лийын. Маскава эҥер мучкат, тудын йыр улшо мландылаштат кочана-
влак
иленыт. Кум ий ожно мыйын Кокшар олам ыле. Чыла пытыш... Новгород гыч толшо
ушкуйник-шамыч * тудым йӱлалтышт, шкенамат ту верла гыч поктен колтеве.
Молан ме
чакнышна? Карум пуаш вий ыш сите. Садлан мыланна ик кугыжа, ик пеҥгыде кид
пешак
кӱлеш! Ушнымаш деч моло корно мыланна уке! — Чумблат, верыштыже шинчен
туркыде,
пӧрт мучко кужун тошкалын, мӧҥгеш-оньыш коштеш.
Кенета тудо Тоймер ончылан чарнен шогале.
— Тоймер, тый мыйын пурла кидем улат. Полшо тыгай нелытым нӧлталаш...
Мыланем
эҥертыш семын лий! Шкеже мый вий-куатемым шонымашке шуаш пырчат ом чамане.
— Весымат шоналте, лужавуй... Яндар уш дене пашам тӱҥалат мо? Моло-влак деч

кӱшкырак шогалмет молан тылат кӱлеш? — Карт Чумблатым вошт ужаш тӧчышыла
ончале.
— Кугешныме, шкем кугуэш ужмо але шкаланет пайдам, лӱмым кычалме шижмаш
тыйым
покта? Але пӱсӧ керде полшымо дене, вес лужавуй-влакым темдалын, вӱрым
йоктарен,
нунын вуйыштым ойырынет? Уке, шыде кумыл дене чыла марий калыкым ик
тӱшкашке от
чумыро. Тый декет еҥ-влак шке огыт шупшылт гын, нимо денат нуным мелын от
савырал. Порылык да келшымаш веле марий тукымым иктышке ушен кертеш. Садлан
чот шоналте: кузе чыла мландым иктышке погаш, могай кыл дене Юл тӱр
марийымат, Вӱтласе-шамычымат, Виче мучко шинчышымат шке пеленет кылдаш?
Тидым ышташ кок корно
уло... Вӱран корным ойырет гын, тыланет полшышо мый нигузеат лийын ом керт.
Тыге ойлымым колын, Чумблат картым тура мутшылан ӧпкелаш ыш тӱҥал. Тидын
нерген
ик гана веле огыл шонен, тыгак шкенже деч йодыштын.

* Ушкуйник — Новгород ола гыч кугу пушлашке (ушкуйлашке) шинчын лектын,
Юл ден Чолман эҥер мучко ола-влакым толен коштшо тӱшка.

Лӱмлӧ лийме огыл, кугешнымаш огыл вес лужавуй-влак деч кӱшкырак шогалаш
Чумблатым тарватен. Молын деч утларак, векат, марий мланде шумлык, калыкше
верч чонжо
йӱлен. Кӧргыштыжӧ тиде талышныже вийым шижеш, ондак моло-влакым орландарыме
нергеште намыс шкенжым когарта. Могай нелытым тудо шке вачӱмбакше пышта,
тидымат
Чумблат пеш сайын пала.
Шуко лужавуй дене Чумблат таҥым куча. Шагалын огыл кызыт нуно тудын кид
йымалныже улыт, шӱдымыжым колыштыт. Но иктат кугу иза — кугыжа — лияш ямде
огыл. Лач ик
лужавуй, Тӱкан Шур, лӱмжӧ да поянлыкше дене Чумблат дене иктӧр шогалын але
таҥасен кертеш. Тудынат шуко сарзыже уло, тудат — кугу кундемыште вуй.
Весымат Чумблат сайын шижеш: кугу лужавуйлан Тӱкан Шурым нигузеат шогалташ
ок
лий. Тудо шке шотан. Утыжым шыде койышан, кӱлеш годымат шкенжым кучен ок
сеҥе.
Тыгеже тӱҥалме пашамат, мучаш марте шуктыдеак локтыл кертеш, перкешке шуде
кошарта. Туге, Тӱкан Шур — сӧйыштӧ лӱддымӧ сарзе, тушманлан тупым нигунамат
ок ончыкто. Кредалмаш годым тудым икте денат от вашталте. Садлан тыште веле
пайдажат.
А вес калыкын кугыракышт дене кутырымо годым чоят, ушанат лийын моштыман.
Чыла тидым Чумблат картлан ойлен пуыш.
Лужавуй умыла, марий мландым ик ушемышке погаш чыланак эше ямде огытыл. Но
ушнаш
манын, кунам-гынат негызым пыштыман. Шала кийыше авыл-влакын илышыштым ик
йогынышко пурташ, ластык мланде-влакым эркын ик кидышке чумыраш, нунын
коклаште кылым пеҥгыдемдаш тӱҥалтыш ошкылым ыштыман.
— Кӧргыштет тый, Чумблат, тыгай вийым шижат гын, тугеже, лачшымак, шуко
лӱмлӧ
еҥ-влак кокла гыч Юмо тыйым ойырен. Шке шонымыжым тыланет шижтарен да
шӱмышкет
тиде азапшым пыштен, — Тоймер чыла умылышыла манеш. — Шӱдӧ ийыште веле,
очыни,
тыгай айдемыже ик гана шочеш. Нумал тугеже шке нумалтышетым, тылат тиде
пӱралтын. А мый кертмем семын тыланет полшаш тӱҥалам.
Мут пытыш... Ынде нунылан ойырлаш веле ыле. Но Чумблат кӧргыштыжӧ эшеат ала-
могай шонымашым ашнен, векат. Тудым тура каласен пуашыже веле пуйто ала-
молан аптырана. Туге гынат, ты ганат тудо шкенжым савырен сеҥыш, пуйто
уждымо омсалондем
гоч тошкале.
— Тоймер, колышт мыйым... Тыйын юзо виетым чылан палат. Ик ончалтыш денак
тый
лӱдшӧ имньым верешыжак тӱҥден шогалтет. Пич чашкерыште ваштареш лекше
шужышо пирым, йӱк лукде, корнет гыч кораҥдет. Туй пушеҥгын, кайыкын да
янлык-влакын йылмыштым умылет. Верет гыч тарваныде, шӱдӧ уштыш умбаке шинча
деч посна ужат...
Нигунам тый дечет тыгайым йодын омыл ыле, ынде йодам. Мо мыланем пӱрен?
Мужед
пу, Тоймер! Тый тидым вет кертат... Ончал, мо мыйым ончылно вуча? Юзо
виетым
тарвате. Мылам тиде пешак кӱлеш...

* * *

Туге, Тоймер карт шуко мошта. Тудо самырык курымжым Вӱтлаште пич чодыра
коклаш
йомшо, еҥ деке лекде илыше Юмын эрге-влак дене пырля эртарен. Кузе тушко
верештын, шкежат ок шарне, изи лийын. Тушто кажне кече, эр гыч тӱҥалын,
пелйӱд марте
удылмаште эртен. Кугу Уждымо деке тусо-влак корным кычалыныт. Кужу пӱтӧ-
влакым
кучен, ала-мыняр кече почела умшашке шӱраш пырчымат налде, Тоймерат илен.
Шкенжым ала-мо семынат лӱмынак орландарен, капшым да шӱмжым аруэмден, кӧргӧ
вийым —
яндар шӱлышым поген.
Шуко ий тыге илымеке веле, тудын декат Палымаш толын.
Икана тыге лийын кудалтен. Кужу пӱтӱм эртарыме годым, тунам самырык Тоймер,
шинчам кумен, йырвашыже мо уло деч уш денже кораҥын, чыла монден, шке
семынже пеш
чот удылын, Кугу Уждымо дене кутырен.
Тунам трук ик татыште капше пуйто южышто шулаш тӱҥале... Тудо пытыш, йомо.
Чонжо
пыжашым кодышо кайыкла кап гыч ойырлыш: чоҥештен лектын, кӱшкӧ, пылышке,
кӱзыш
да тушеч ӱлыкӧ пуйто ончаш тӱҥале. Чонжо, молын шинчалан койдымо, пуйто
шкеже
чыла ужын, эскерен чоҥештылеш...
Икымше гана тыге лиймеке, Тоймер шкаланже ушым йомдарышыла чучын. Вара,
икмыняр
жапыште, кӱлеш годым чоным кап гыч шонымо еда эрыкышке лукташ тунемын шуо,
шӱлышым чарен, шуко жап илен кертме моштымаш тудын деке тольо.
Но пытартыш ийлаште Тоймер юзо вийжым шуэн кучылтын. Тидыже вет сирлем гыч
ӱлык
тошкалме дене иктак: я тушеч ӱлык камвозат, я кӱшкӧ чоҥештен кӱзет.

* * *

— Кӱлеш мо тидыже тылат, Чумблат? — лужавуйын йодмыжлан карт торешланыше
гай пелештыш. — Ончыкыла мо лиймым Юмо-влак веле палышаш улыт. Айдемылан
тушко ончалаш
ок йӧрӧ. Чот шоналте вует йыр. Ала тушто тыланет ала-мо шучко почылтеш.
Тачысе
ушетым тӱрыс мӧҥгешла вашталта. Вара шкендычым шке карген йомат.
— Мо лиеш — лиеш... Чыла палаш мый ямде улам, — Чумблат кӱчыкын, но
пеҥгыдын каласа.
— Ынде мый путырак шоҥго улам. Юзо виемжат шулен пытен. Кузе эше лектеш,
кала-сенжат ом керт...
— Мый садак ом чакне, — Чумблат шке шомакше деч ок кораҥ.
— Тугеже тарванена, — карт кынел шогале.
Коктынат лужавуйын суртшо гыч лектыч. Авылым шеҥгелан коден, Тоймер олык
векыла
ошкеда. Йӱд рӱмбалгыште аҥысыр йолгорным шот дене ужаш ок лий гынат, тудым
шоҥго, лач ала-могай кылже дене шижын, писын кая. Кужунрак тошкалын,
почешыже Чумблатат вашка. Кушко нуно тарваненыт, ондак тудо ыҥленжат ыш
керт. "Отышко", — вара шоналтыш.
— Вашкалтена, — Тоймер пелешта. — Шукешат огыл тичмаш тылзе кӱза. Юмо-влак
дене
кутыраш эн ыҥгай тат лиеш.
Толын шумекышт, шыпак лыпланен шогалше ото кӧргышкӧ пурышт. Тыште ик
чонанат
уке. Лач тыгутлаште пушеҥге укшерла ӱмбаке йыргешке, тӱж тылзе кӱзен шуо.
Тудын
юалге волгыдыжо йырваш шарлыш да мланде ӱмбаке пӱчкеден оптымо гай ӱмыл-
влак возыч.
Теве Тоймер, йоҥгатарак верым муын, тушан турлен шогале. Ала-молан тудым
Чумблат
ок умыло. Карт йолчиемжым кудаше. Йолжым торалтен, чарайола мландыш шогале.
Вара
кок кидге кӱшкыла нӧлтале, шаралтыш. Кидкопаже-влак мучашдыме да пундашдыме
кава
йоҥгаталан почылтыныт. Тудо шкежат пуйто вожынан пушеҥгышке савырнен, пуйто
кава
гыч велше уждымо вийым шке кӧргышкыжӧ погаш ямдылалте.
— Воктекем шогал, — кумымо шинчажым почде, Тоймер лужавуйлан манеш. —
Тыплане да
вучо... Мом ойлаш тӱҥалам, тый тӱткын колышт. Мый шкеже ойлымем ом кол, ом
ушештаре. Тыйын пылышышкет веле чыла возеш...
Тыге каласышат, карт шып лие. Шодыжым ястарышыла, ала-мыняр гана келгын
шӱлышым
лукто. Чумблат, шинчам ӱмбачше налде, Тоймерым онча.
Мыняр жап эртыш, пушеҥгыла вуй мучко, укшерлаште вужген, мардеж толкынла
шарлен
кайыш. Кенета Тоймерын уло капше кандалге-сотын ик татлан волгалте да
икмынярыште йӧрыш. А Чумблатын шинчаштыже пич лие, пуйто ик жаплан тудо
ушыжымат йомдарыш.
— Ужам... ужам. Мый тыйым ужам! — кенета Тоймер кутыраш тӱҥале. — Тый
мӱндырчын
чоҥештен толшо кайык пыстыл улат. Шинчаштет поро коеш. Умбакыже веле
чонетым
юалгылан ит пу. Йӧсын да мӱндыркӧ корнет возын... Кид йымакет тӱжемын-
тӱжемын
еҥ-влак шогалыт. Тый кидет дене лупшалат да чыла тиде кугу вий ончыкыла
шуҥгалтеш. Сӧйым ужам... — карт семынже кутыра. — Еҥ-влак кредалыт... Шӱдӧ
дене колат,
вӱр йога... Тыйын курыметше пеш кужу лиеш. Корнет веле куштылго огыл. Шокшо
капет йӱштӧ пуракышке савырнымекат, тый илаш тӱҥалат. Ужам: угычын чоклымо
тул-влак йӱлат. Кугу кӱэран курык йыр тӱжемын еҥ-влак шогат. Нуно тылат
кумалыт,
удылыт. Лӱметымат Юмо дене кылдат. Мо тиде?.. Ала-могай шем еҥ-влак мият.
Нуно
курымаш ометым кӱрлыт. Кӱэран курык, тул да шикш йӧре шыжен, пырчыкын
пудырга...
*

* Чумблатым вес семынже Курык Кугу Кугыза маныт. Колымекыже, Немда эҥер
тӱреш,
кӱэран курык ӱмбалан, тоеныт да марий калык тудым Юмо семын шотлаш тӱҥалын.
Ий
еда тыште кумалмашым эртарен. Ойыртемын 1828 ийын ала-мыняр тӱжем еҥан
кумалмаш
лийын. Тунамсе митрополит Филаретлан марий-влакын шке верам чот кучымышт
пешак
келшен огыл да тудын шӱдымыж почеш 1830 ийын Чумблатын шӱгаржым
пудештареныт.

Умбакылаже пычкемыш, нимат ок кой...
Тоймерын шӱргывылышыж мучко пӱжвӱд йога, капшат нойышыла, орланышыла коеш.
Тудо
эше икмыняр жап шогыш, вара шинчажым пыкше почын керте. Ласканрак шӱлаш
тӱҥале.
"Юзо мыланем ала-могай туштым туштыш, — Чумблат шона, — палашыже лиеш мо?
Мом
Тоймер мыланем сугыньлыш? Тӱҥалме пашамже Юмо-влаклан йӧра мо?"
— Ынде палышыч ончыклык пӱрымашетым? — Тоймер йодеш.
Чумблат ок вашеште. Ӧрмыж дене шомакымат ок му.
— Могай вий тылат чыла тидым почеш?
Тоймер шоналтен колтыш.
— Тушто, — карт кидшым кӱшкыла нӧлталын ончыктыш, — кава йоҥгаташте, мемнан

мӱндыр пыжашна уло. Тушто ме иланенна, тушечын лектынна, тыште шкаланна
верым
муынна. Жап шуэш — порсын лӱҥгалтышеш шинчын, ме тошто пыжашышкына
пӧртылына.
Могай вий уло, йодат? Еҥ-влак тудын лӱмжым огыт пале. Уш тудым авалтен ок
сеҥе... Туге гынат, тыгай вий сандалыкыште уло. Мланде ден кава коклаште
тудо кылым ышта. Пеш шагал еҥлан тыгай юзо вий почылтеш. Чонет да капет
яндар улыт гын
веле, Мланде Авам нимо денат от шӱктаре гын, тиде Кугу Уждымылан юмылтет
гын,
тунам тыгай вий тыйым муэш. Ынде шкеак шоналте: кузе да молан тиде вий
мыланем
почылтеш.
Тоймер мӧҥгеш авылышке тарванаш ямдылалтеш.
— Айда ынде тышечын писынрак каена. Шарне: отына — тиде юзо вер... Садлан
сомыл
деч посна тыште кужу жап лияш ок йӧрӧ, — нойышо йӱкын пелешта шоҥго кугыза.

ЛУЖАВУЙ-ВЛАК ПОГЫНАТ

Эр кече гай волгалтын, тылзе гай нӧлталтын, шӱдыр гай йылгыжын, вараксим
гай вычымалтен, порсын гай ярымалтын, умла гай оварген, шыште гай йӧралтын,
илаш пуро
шулыкым пуэн шого.
Марий калыкын кумалме шомакше гыч

Шорык-влакын ма-а, ма-а ломыжал колтымо йӱкышт койын лишемеш. Вашке корно
савыртыште кӱтӱ койылалтыш. Икмыняр имнешке, вольыкым поктен, Кугарка чекын
пырдыжше
деке лишемеш. Шорык-влак коклаште шемалге, яклака могыран самырык ӱшкыж
йорта.
Чылан иканаште да иквереш корнышко лектын огытылат, таче, кече шичмешке,
Чумблатын илемышкыже лужавуй-влак эркын-эркын погынен шуыч. Мӱндыр уна-влак
йӱла почеш
пеленышт еҥыштымат, чоклаш ямдылыме вольыкымат конденыт.
Моло деч ончыч тышке Тӱкан Шур толын. Тудо, чынжымак, пешак улан ила, поян
улешат, ала-мо тиде изи кӱтӱм чаманыде поктен конден. Юмо-влакым утыждене
поремдынеже, але еҥ ончылно моктанынеже, кӧ пала? Векат, тудын сулыкшат
тынарак погынен
шуын? Теве шкежат вожын омартала имне ӱмбалне шинча: кумда тореш туп-вачан,

кӱжгӧ шӱян, кӱчыкрак капан. Нылле ияш гынат, шоҥгемаш тӱҥалмыже ок
палдырне.
Толшо лужавуй-влак икте-весышт дене ала-кунамсек палыме улыт. Ондакат
нунылан
вашлияш верештын, шагал огыл кутыралтын. Поро кумыл дене нуным Чумблат шке
тураштыже вашлие. Чылаштымат — уланым ма, незерракым ма — ойыркалыде, шке
пӧртышкыжӧ ӱжӧ. Кондымо вольыкым пече коклашке шогалтышт. Таче азапланаш
ятыр логалеш.
Эрла Кугу Кумалмаш тарвана. Чылаже тудо ик арня шуйна. Тиде жапыште пеш
шуко
ала-момат ыштен шуктыман.
Кас рӱмбалге дене лужавуй-влак латкоктынат Чумблатын ошпӧртышкыжӧ
чумыргышт.
Ӱстел коклаште нунын кажныжын шке верже лийын. Чумблат деч пурла велне
сарвуй
Тымбай шинча, шолаштыла — шӱм деке лишкырак — Тоймер карт. Уна-влак кокла
гыч эн
лишне Тӱкан Шур верланен. Актуган, Эшполдо, изирак виян да самырыкрак
улытат,
верыштат шеҥгелнырак.
Куцубай умыла, тачак кӱлеш шомакым огыт тарвате. Изи увер-влакым веле
шерыт. Эн
кугу мутланымаш вара, кумалмаш пытымеке, тарвана. Тачыже нойымо ӱмбач мӱй
пӱрымат подылаш лиеш. Икте-весышт дене мыскарам ыштен колтат: иктат ок
шыдешке, ок
ӧпкеле. Поянлык денат моктанен кертат, умылат.
— Мый декем шерге унала толмыланда чылаландат кугу таум ыштем, — Чумблат
ӱстел
кокла гыч кынел шогале. — Уло чон дене йывыртенам! — Сыра алдыржым кӱшкырак

нӧлтале. Йӱын колтымо деч ончыч пелештыш: — Со пуро лийже! Чыланат таза
лийза!
Вара, шоҥан сырам угыч алдырышке тӱр ден тӧр темен, Тымбайлан шуялтыш. Изин-
эркын ӱстел коклаште кутырымаш ылыже. Тӱкан Шурын йӱкшӧ молын деч
чӱчкыдынрак да
виянрак шокта. Шыжымсе таза маска гай койын шинчылтеш. Марий мландын
эрвелныже
тудым вес лужавуй-влак кугуэш ужыт. Тушман ваштареш иквереш кынелме годымат

Тӱкан Шурым сарзе вуйлан шогалтат. Кредалмаште тудо орышо гай лиеш. Чыла
монден,
оҥ денак ончыко пура, лупша, руа. Ваштарешыже итак логал. Тушман дене веле
тыге
мо? Шыде пушыж дене шкенжым кучен ок сеҥе: нимом шоналтыде, шке еҥжыман
руал шуэн кертеш. Садлан ваштареш сотараш аптыранат, перегалтыт. Вес
лужавуй-влакат тугаяк патыр улыт, тольык Тӱкан Шур эртак кӱшнӧ лияш йӧрата.
Тудын лужаж велнак Актуган ден Эшполдо шке шотышт дене илат. Нунат тудын
умшашкыже ончат, вийжым шижыт.
Юл сер кундем гыч Куцубай ден Тылгоза толыныт. Нунын илемышт тышеч пешак
мӱндырнӧ. Тачысыла вес лужавуй-шамыч дене шуэн вашлийыт. Кызыт нунымат
Чумблат
шке декыже ӱжын гын, тидлан кугу амал лектын. Кугу мутланымаш лийшаш,
очыни...
Могай вара? Йодышташ иктат ок тӧчӧ. Жап толын шуэшат, тунам чыла пален
налыт.
Куцубай еҥ коклаште шкетше шӱлыкын коеш. Подылмо пӱрат чонжо гыч ойгым
мушкын ыш
лук, илемыштыже лийше азап садак шӱмжым пызыра. Такшым Куцубайын тукымжо
акрет
годсекак лӱман. Вожшат келге, йыжыҥжат шарлен, шкежат моло лужавуй-влак
дене
иктӧр шога. Сӧй годымат еҥын туп шеҥгекше нигунамат шылын огыл. Садлан
лужавуй-влак тудым жаплат.
Пытартыш ийлаште веле зиян почеш лекше зиян Киса тукымым темдале, ала-
мынярлан
мӧҥгештыш. Ондак ала-могай палыдыме чер тольо, еҥ-влак шыжымсе орашыҥала
колаш
тӱҥальыч. Изижым, кугужым ончыде, Азырен ӱштервоштырла ӱштыл нале. Мландым
куралшыжат, янлыкым кучышыжат шагалеме, мо уло поянлыкыштат шулыш. Эре
тӱткӧ лийман: теве кызытат ала-кувелым толын лекше тушман авылым толен
кодыш. Куцубайлан
ынде кӧ деч полышым вучыман гын?
Куцубай семынак эше ик лужавуй шып-тыпке шинча: утым кутырыде, пылышым
шогалтен,
утларакше еҥын ойлымым колыштын. Тиде — Пекцора. Чӱчкыдынак тудо мочыла
пондашыжым ниялта, чоя шинчаж дене еҥым ончал савырна, кочкышым коляла
ньымыштылеш.
Пекцоран лужаже булгар-влакын мландышт тӱрыштак верланен. Тудат Юл сер гыч.
Куцубайын кундемже деч ӱлныла шинча. Илемже гоч торговый уна-влак тутыш
эртат,
чӱчкыдынак тудын деран каналташ але йӱдлан шогалыт. Кунамже купеч-влак
кондымо
сатуштымат тушанак ястарат. Сер дене толшо-влак ынде умбакыже вӱд дене
каят.
Пекцора садлан лӱмынак сер мучко клат-влакым ыштен. Купеч-влак деч тудланат
пайда толеш. Шкежат Булгарыште торгая, олаште шке пӧртшат, кевытшат уло.
Вес лужавуй-шамыч палат: Пекцора арлан гай пешкыде. Тудлан мо корныштыжо
верештеш, чыла
шке орашкыже шупшеш, пуйто умша помышкыжак шӱшкын шында. Мо тудын кидышке
верештын гын, нимо денат шупшын от нал. Тыгай илыш тудын койышышкыжат шке
палыжым
пыштен, векат. Пекцора вашпижмашым, сӧйым ок йӧрате, шкежат кредалын ок
мошто.
Иктаж-мом налаш-ужалаш — тиде тудын пашаже, оксам шотлаш — чон куанже.
Молыштат
тидым шинчат да йӧнан годым мыскылалынат колтат. Пекцора еҥ воштылмылан
чоян
шыргыжалеш веле...
Мӱшкырым темен, Чумблатлан таум ыштен, лужавуй-влак шке тукымышт еда
шаланышт.
Кугаркаште вер чылалан ситен. Кызыт теле огыл, чара кава йымалнат малаш
лиеш.
Тӱкан Шур веле тыштат ойыртемалте. Молын деч ӧрдыжтырак еҥже-влак
лужавуйлан шатерым шынденыт, пушкыдо верым вакшыныт.
Пычкемышалтме семын Кугаркаште йӱк-йӱан тыпланен, эр марте чылан маленыт.

КУГУ КУМАЛМАШ

Пич чодыраже мом шоналта,
Ужар лышташым кузе лукташ?
Кугу тумыжо мом шоналта,
Кудло укшыш кузе шуаш?
Калык муро

Йоҥгата олыкышто, Чумблатын илемже деч иктаж пел уштыш нарыште, ото шарлен
возын. Лаштыра укшеран пушеҥге-влак тыште курым дене тӱкалыдыме кушкыныт.
Вольыкат
тышке ок пуро, шудымат огыт соло. Тиде — йырвелне илыше калыкын чоклымо
верже.
Изи икшыват, шоҥго коча-влакат тудым шотеш пыштат, перегат. Кумалме жап
толмеке
веле, тышке пурат, иктат ни укшым тодылаш, ни лышташым кӱрлаш ок тошт,
мландышкат тыште огыт шӱвал.
Отын юзо вийже уло: чоным куштылемда, сотемдара, яндарешта. Тыште Юмо-влак
дене
кутырат. Осал шонымашан, шем чонан еҥын тышке толмекыже, вигак койышыжо
тӱжваке
лектеш, ушыжо пудырана, вашталтеш. Ото озаже — Тоймер карт. Кумалмашым тудо
виктарен шога. Тудлан тыште иктат тореш шомакым каласен ок керт, чылан
тудым колыштыт. Тоймерын полышкалыже, изи карт-влак, лу наре уло.
Таче, волгыдо кугарнян, эр гычак нуно отышто шке сомылыштым шуктеныт. Шуко
тӱрлӧ
ия, таргылтыш, керемет, азырен-влак калыклан Юмо дене кутыраш ынышт мешае
манын,
муш гыч пунымо кужу керем-влакым, иктышке ушен, кумалме верым йыр
шӧргашлышт. Ик
велне веле кумалше-шамычлан пураш аҥысыр аҥым кодышт.
Ото покшелне, лӱмын ыштыме верыште, иканаште коло ныл возак ылыж кайыш,
коло ныл
кугу под йымалан тул ылыже. Кажне Юмылан лӱмын возакым олтымо.
Кече лекме могыр гыч отышко кумалаш толшо калык пураш тӱҥале. Ош вургемым
чийыше
пӧръеҥ-влак ош куэрла коклаште коштыт, тул деке миен-миен ончалыт. Ала-
мыняр
тӱжемын погыненыт гынат, шала койышым от уж. Еҥ-влак вашкыде, почела-почела
пурат. Куцубаят шке еҥже-влак дене кумалме верышке лишемеш. Вашла кушшо кок
кӱкшӧ
куэ кокла гыч эрта, ончыко лектеш. Кажне тул пелен онапу * пушеҥге кушкеш.
Тудо
молын деч лаштырарак, шоҥго. Онапу воктене тореш варам ыштыме. Куцубай
воктенже
шогышо Тойдилан ала-мом шыпак пелештыш. Тудыжо, вара деке миен, пеленже
кондымо
котомка гыч рывыж, луй да ур коваште орам тушан лупшал пыштыш. Тыгай нунын
надырышт лиеш. Вара йымалнак кужу да лапка теҥгыл, ӱмбалныже йыргешке кугу
пу ате-влак шинчат. Куцубай тушко ший оксам шӱштӧ калтаж гыч йоктарен
пыштыш. Вес лужавуй-влакат мо кондымыштым онапу деран оптат. Коваште ора
онченак оварген кушкеш.
Шоҥго Тоймер калык ончык лекте. Полышкалышыже-влак мландӱмбаке кужу вынерым
шарен пыштеве. Тунамак коктын шӱч гай шем сынан оргамакым шӧрмыч дене вӱден
кондышт. Имньым вынер ӱмбалан шогалтышт. Имне йӱксын гай мотор шӱян, кумда
оҥан,
вичкыж йолан. Писе, векат, кызытат тып огыл, куштенак шога. Тӱкан Шур ожо
деч
шинчажым ок кораҥде. Чонешыжат пуйто тул пиже. Тыгай чечен оргамак тудын
лийже
ыле! Олмешыже нимомат ок чамане, чыла пуа. Тунамак тыгай шонымаш вуйышко
пурымылан Тӱкан Шур лӱдынат колтыш. Юмылан сӧрымӧ имне нерген тыге шонаш
лиеш мо? Кугу
Юмо, тидым шижын, ӱмбакыже шке шудышыжым, иктаж-могай зияным колта.
Тоймер возак гыч шикшаҥше тулвуйым налят, ожым оҥ гыч, тупсовла гыч,
шеҥгечше
когартымыла ниялтыш. Воктенже шогышо Чортан кугыза, кугу кӱзым налын,
почела-почела кум гана кӱртньӧ товар тошым перыш: тьоҥ-тьоҥ-тьоҥ шоктыш.
Чыла калык, вуй
гыч упшым налын, пулвуеш сукалтен шинче. Тоймер кок кидшымат кӱшкӧ нӧлтале.
Удылаш тӱҥале:
— О Кугу Юмо! Таче марий калык тый декет кумалаш толын. Яндар могыран, ош
тувырйолашым чиен, у йыдалым пидын, ош вынер ыштырым пӱтырен, ош теркупшым
упшалын,
отышко чумырген. Шонымынам шуктет манын, ӱян-шӧраным налын, мӱй пӱрым
ыштен, ший
кӱчан, шӧртньӧ оржан оргамакым конден. Мемнан надырна тыланет йӧрен шужо!

* Онапу — Юмылан кумалаш ойырымо пушеҥге.

Тыге каласен, Тоймер сукалтен шинче. Почешыже чыланат кумалаш тӱҥальыч.
Икмыняр
удылмеке, карт угыч кынеле. Ончычак ямдылыме писте укшым кидышкыже нале.
Пӱсӧ
кӱзӧ дене тудым икмыняр гана шуралтыш. Пӱчкылтшӧ воштыр-влак, печкалтын,
ӱлыкӧ
возыч. Чортан кугыза лишкырак мийыш, пӱгырналын шымлен ончале.
— Тӱҥышт дене онапу векыла возыныт! — чылан колышт манын, виян кычкырале. —
Юмылан оргамакна келшен, Юмылан йӧрале лийын!
Вара шуэштме воштыр-влакым поген нале. Нунымат лорге шолшо подышко колтыш,
пучымышеш варыш.
Оргамакым эше ик гана тергаш кӱлын. Тоймер коркашке вӱдым коштале. Ожо деке
лишеме. Писте укшым рӱзалтен, имне ӱмбаке вӱдым шыжыктыш. Оргамак мом ышта,
чыланат шӱйым шуен ончат. Тупышко велше ночкым шижын, имне уло капшыге
чытырналтын
колтыш. Тунамак калык коклаште куштылгын шӱлалтыме толкынла шарлыш.
— Тау! Тау! Юмо чоклымо имньым вуча! — йыр шоктыш.
Ожым ончыл да шеҥгел йолжо гыч керем дене эргальыч. Мучашыжым имньын мӱшкыр
йымачше луктыч. Вара, кенета шупшылын колтен, пурла векыла йӧрал пыштышт,
вуйжым
онапу могырыш савыральыч. Тоймерын кидыштыже кӱзӧ койын колтыш. Шоҥешталтше
вӱр
лӱмын ямдылыме лакышке шыжалте, тудым темаш тӱҥале. Тоймер карт кугу совла
дене
вӱрым, кошталын, онапу тӱҥышкӧ шавале, шке семынже ала-мом пелештыш. Вара
вес
гана коштале, тулышко кышкале.
— Тул ава! Писе салымет дене, кужу лойгалтше шикшет дене шомакнам кӱшкӧ
поктен
кӱзыктӧ, Кугу Юмо декак шукто!
Тыгутлаште вес вере тагам шӱшкылыныт, комбо ден лудо-влакым когарташ
ямдыленыт.
Тоймер карт шкеже эн тӱҥ возак дене шога. Тудым Кугу Юмо да Сотыгечым
шочыктышо
Юмынава лӱмеш олтымо. Карт кинде шултышым налят, угыч тулышко, нуным
пукшаш, поремдаш шуыш.
— Поро Кугу Юмо, мемнам йӧратыше лий! Уло калык дене каҥашен, йырваш уверым
колтен, кечым палемден, отышко толын пурен, сукалтен кумалына!
Тоймерын шомакше кумдыкеш шарла. Улдышо-влак коклаште тып-тымык. Йӱлышӧ пу
чодыртатыме да подлаште льорге шолмо йӱкат шокта.
— Кӱшнӧ Вуйӱмбал Кугу Юмын кӧгӧнжӧ почылто, ӱлнӧ Мланде Аван кӧгӧнжӧ
почылто.
Юмо тӱтырам ӱлык волтен, мланде тӱтырам кӱшкӧ кӱзыктен, кок тӱтыра коклаште
эр
кече гане кынелын, пеледыш гане пеледын, ош кече гане волгалтын, Кугу Юмо
илышыштына перкем сугыньлен шого! — карт уло йӱкын удылаш тӱҥале. —
Шочшылан тазалыкым пуэн, каван гане капым пуэн, умла гане оварген, эр
тӱтыра гане нӧлталтын,
кӱэштме кинде гане пушкыдемын, поро сугыньым курым пуэн шого!
Куцубай, кажне шомакым пылышыш пыштен, тӱткын колыштеш. Тоймерын ойлымыжо
ушышко, шӱмышкӧ пурымо почеш тудат шке тукымжо нерген шона. "Туткар нунын
деч ӧрдыж
гыч эртыже, илыш перке пурыжо, чылан таза лийышт" — Куцубай тиде шумлык
улда.
— Сӧрвален йодмынам, Кугу Юмо, шуктенак шого. Калыкланат, янлыкланат,
суртланат,
вольыкланат пурым пу. Илен-толын, шошо кече толеш. Шошо кечын пӧрдшӧ мардеж
лектеш. Пӧрдшӧ мардеж дечат утаре. Илен-толын, кеҥеж кече толеш. Кеҥеж
кечын кӱдыртыш-волгенче толеш. Кӱдыртыш-волгенче дечат мемнам утаре. Ме изи
улына, шикш йымал калык улына. Ала удыл-сӧрвален ыжна мошто. Ала кӱлешым
йол йымаке тошкышна,
ала кӱлешым кид мучкына колтышна. Ала оккӱл шомакым ойлышна, ала удан
койынна,
Кугу Юмо, мемнам арале да утаре. Вуйӱмбал Кугу Юмо, Вуйӱмбал Кугу Пӱрышӧ,
Вуйӱмбал Кугу Сугыньлышо, шкеак мемнам тӧрлате, шкеак ончыко виктаре,
нумалтышнам
куштылемде! Йӧрате мемнам, Кугу Юмо!
Сукалтен шичше еҥ-влак чылан кызыт Юмо дене кутырат. Тудлан шке ойгыштым,
азапыштым почын, порылыкым да яндарым йодыт.
Чыланат шке нергенышт улдат гын, икте чылан верч кумалеш. Тиде — кугу
лужавуй
Чумблат. Изи шӱмжӧ дене Марий элым авалтен, тудын пеҥгыдеммыже,
лӱмлештмыже, куатан лиймыж шумлык Юмым чот сӧрвала.
— О пуро деч пуро, кугу деч кугу Сотыгече Юмо! Марий калык курымжо мучко
пашам
ышта, нурышто шурным кушта, мӱкшым онча, янлыкым кучаш чодырашке, колым
кучаш
эҥерышке коштеш. Вӱдкайык ден колымат, ур ден луйымат, пире ден маскамат,
рывыж
ден мераҥымат, пӱчӧ ден шордымат куча. Тыге гынат, тӱргоч йӧсланен мерчен
ила.
Жапше годым кочкынат, жапше годым йӱынат, жапше годым пайремжымат эртарен
ок
керт. Шукын тудым пызыраш, шукын тудым шӱктараш шонышо, мешайыше уло.
Каласе,
пуро деч пуро, кугу деч кугу Сотыгече Юмо, мемнан могай сулыкна да языкна
уло?
Уло гын, поч сулыкнам, нимат шылтыде, вик каласе. Молан вара ме тыге
пӱжвӱдым
йоктарен, орланен илена? Суртна-кудынат шӱкшӧ, кычкен лекме имньынат туле
гане.
О Кугу Юмо, полшо мыланна! Ик пайрем годымат ме тыйым она мондо,
теммешкетак
пукшена, йӱктена, эреак шунена. Полшо илымашнам тӧрлаташ, Кугу Сотыгече
Юмо!
Тоймер карт ик тул деч весе деке вонча, шкекида возак-влакым пукша — мом-
гынат
тулышко шуа. Юмылан келшыше шомак-шамычым ойла:
— Олык воктенат ме каена, эҥер воктенат ме каена. Эҥер тич ший вуян колет
уло.
Тудым келге гыч куакш верышке кондо, кучаш йӧным пу! Кожлашке пурымеке,
кожла
перкеэт уло. Тореш йолан мераҥет уло, тул сынан рывыжет уло, шем сынан
рывыжет
уло, ош сынан рывыжет уло. Писын кудалше пӱчет уло, шордет уло. Нуным кучаш

йӧным пу! Кӱшыч чоҥештыше комбет уло, йӱксет уло. Нунын йӱкыштым колын,
кӱшыч
чоҥештыше-влакым ӱлык волто, мыланна сӧрен шого! Нурыштет нур перке уло,
корныштат корно перке уло, суртыштат сурт перке уло. Чарныде перке гыч
перкем мыланна
пуэн шого!..
Льорге кугу под-влак шолыт. Ӱмбачышт тутло пуш шарла. Тушто немыр, кышал,
чоклымо шыл кӱэш. Шукат ок эрте, чыла чумыр удылшо калык иквереш киндым
тодылеш, Юмо-шамыч дене пырля теммешкак кочкеш.
Еҥ-влак коклаште, чыла монден, Тойдиат пешак улда. Йырже калык шыгырештын
шога
гынат, тудлан иктат ок мешае. Уждымо Юмо дене тудо ласкан, шӱм вошт кутыра.
Мом
вара тудо сӧрвала, мом Юмо деч вуча? Ушыж гыч Сусуна ватыже ок лек. "Молан
пӱрымаш мемнам тыге лӧдыла ойырыш? — Тойди йодеш. Сусуна деч посна тудо
иленжат кертеш гын? Ала пиал тудлан эше шыргыжалеш? Ала йӧратыме пелашыж
дене кузе-гынат
эше ушна?.."
Куцубайын чонжо удылмо годым левыктыме ӱйла шула. Пеленже улшо еҥ-влак деч
лач
ала-могай уждымо толкын шарла. Чыла капым, пытартыш пырче марте, чытырыкта
да
умылаш лийдыме вий дене кӧргыжым тема. Иквереш удылмаш шӱмышкӧ леве
волгыдым
пуртен, погынышо шем языкым луктын да чоным куштылемден, пуйто пылвомышат
тудлан
почылтын, ала-кушко умбаке палыдыме вий шупшын...

ЛУЖАВУЙ-ВЛАК КАҤАШАТ

Латкок пӱнчет, тӧр пӱнчет —
Иктыже веле меҥгылык.
Калык муро

Кас велеш, авылыште чыла лыпланымеке, йӱк-йӱан шыпланымеке, лужавуй-влак
уэш
Чумблатын ошпӧртышкыжӧ погынышт. Кумда да кужу ӱстел коклашке йыгыре
шинчыч.
Уна-влаклан ямдылымым ончалатат, шинчат шарлен кая. Керек-могай эветле еҥ
лийже,
шканже келшыше кочкышым муэш. Кугу пу атылаште вуй-йол дене шолтымо шӱр
тутлын
пушлана. Вес атыште — нугыдо немыр, ӱй дене йылгыжше ӱмбалан, совлам
чыкалат —
окат тарване, шога. Кинде шултыш коклаште пушкыдо коман когыльо. Туштак
оварчык,
мелна кышыл. Перемеч ден торык туара-шамыч чеверын-нарынчын волгалтын кият.
Кочкыш дене подылаш — кӧ мом йӧрата: мӱй пӱрӧ, шоҥан сыра, пӧчыж вӱд —
леҥеж тич.
Лужавуй-влаклан кочкышыжо тӱҥ огыл. Пекцора веле мӱшкырыш шӱшкын шындаш
толаша.
Молышт утларакше мутым пунат. Шке кундемыштышт мом ужмо-колмыштым почын
кутырат.
Чылаштын молылан палдарышаш уверышт уло.
Эн ончыч шоҥгырак, шуко илыше да садлан пагалыме еҥ Тылгоза шомакым нале.
Тудын
калыкше кугу Юл тӱрыштӧ курыкла коклаште ила. Лужавуйын йылмыжат изиш
ойыртемалтеш, но кутырымыжым йыр шинчыше-влак умылат.
— Юлын кӱкшӧ серешыже руш-влак у карман-влакым * икте почеш весым шындат.
Илышна
тӱрыс вашталташ тӱҥале... Каньысыр лийын мия. У еҥ-влак мемнан кундемышке
толынак шогат. Шке илемлаштым шындат. Поктен колташ тӧченна ыле, но нунын
аралыше
айдемышт уло, князь маналтеш. Шке еҥже-влакым тудо орлыкыш ок пу. Князь
кӱртньӧ
вургеман шуко сарзым конден, мемнан деке нуно керылтын пуреныт. Ваштарешышт
шогашат ок лий. Мемнан пикшна вургемыштым ок нал. Тукымемлан угыч Юл мучко
ӱлыкыла
чакнаш, шылаш вереште, — Тылгоза, вашкыде, шомакшым вискалышыла ойла.
— Мыняр ме эше лӱдшӧ мераҥла ик вер гыч весыш шылын куржталаш, чодырасе
пундышла
деч чытырен да пылышым шогалтен илаш тӱҥалына?! — Тӱкан Шур ласкан шинчен
ок
турко, пудешталтын каен, шомакым кӱрлеш. — Монденда, могай кумдыкышто ондак
мемнан мланде шарлен ыле? Ме тушто оза лийшаш улына!
Тудо эше ала-мом каласынеже ыле, векат, да, кузе кенета тӱҥале, тугак, руал
шуымо гай, чарнен колтыш. Икмагал тӱрвыжым гына тарватыле.
— Мыйын тукымемат кугу азапыш логале, — Куцубай пелешта. — Мландына мучко
тымарте палыдыме тушман эртыш. Моткоч сут да шыде нуно улыт. Вольыкымат
поктен каеныт, сурт-влакым йӱлалтеныт, лу еҥым кучен наҥгаеныт. Почешышт
поктышна гынат,
утарен ыжна керт, вийна изирак ыле. Кузе умбакыже илымыла? Корно тӱрысӧ
шаршудо
семын кажне эртыше мемнам тошкал кода, каружымат пуэн огына сеҥе...
— Лачшымак, мыняр чыташ лиеш? Ик вечын руш-влак пызырат, вес вечын пылхар-
шамыч
темденак мият. Эше ала-кӧат ӱмбакына шужышо пирыла керылтеш, мемнамак
кӱрыштын
опта. Индырымым кунар вара чыташ? — угыч шолшо подла Тӱкан Шур тӱҥалеш. —
Мыняр
ме ясакым тӱлена?! Мочол ур, рывыж, луй коваштым, мӱй ден шыштым, молымат
пуэна?! Ший оксажат кунаре еҥ калташке йога. Пылхар-шамычлан пу, руш-
влаклан пу...
Але вара шке поянлыкнам кучен огына керт? Ала ясакшымат тӱлаш чарныман?..
Иктаж
гана да орпӱйым ончыктыман дыр?

* Карман — крепость, ор.

Чумблат, шып лийын, ойлышо-влакым кӱрлде колыштеш. Кунамже ик татлан
шинчажымат
кума, шке шонымашкыже, пуйто вӱдпӧрдемышке, вола. Кунамже, мӧҥгешла, пуйто
помыжалтын кая, ойлышо ӱмбаке пӱсӧ шинчажым кералынак шында. Керек-мо
гынат, Чумблатын пылышышкыже вочде, ик шомакат ок йом. Лужавуй чыла
ушышкыжо пышта, вискала,
ончылно ойлышаш ойым шона. Вара, унаже-влакым порын ончалын, кугу алдыр
дене мӱй
пӱрым коштал налын, шалт йӱэш. Нӧрышӧ пондашыжым кид дене куштылгын ӱштылын
каласалеш:
— Тылгоза чыным ойла. Тыят, Куцубай, прамай каласышыч. Мемнам пызырат,
орландарат. А тый, Тылгоза, шоналтенат, молан тыйым чактарат? Молан Куцубай
шке еҥже-влакым утарен кертын огыл? Молан эртак тыге лектеш? Тушман со
вуйым налеш, ме
нимат ыштен она керт.
Чумблатын ойлымо шомакше шӱмым имыла шуркала, корштара.
— Шаланен илен, ме нигунамат пурышко она шу... Мыланнат ик кормыжыш, ик
пеҥгыде
мушкындышко чумыргаш кӱлеш. Тунам веле керек-могай тушман ваштарешат чот
шогаш
лиеш.
Чумблат шижеш: шомакше такеш ок йом, вес лужавуй-влакын чонышкышт тулйып
семын
возеш. Ынже йӧрӧ веле, кӱлеш возакым муын ылыжше, салымышке савырныже,
кумдыкеш
шарлыже.
Кӱлын, кӱлын марий кундемлан, мландылан, ик йылме дене кутырышо калыклан ик
тале
сандалык кугыжа. Чылашт верч шогышо ик кугу да яндар уш, пеҥгыде кид, кудо
шке
чекшым, шке тукымжым арален кертеш. Кӧ кызыт тидын нерген шона? Могай патыр

нӧлталаш лийдымыла чучшо пашам Онар семын тарватен колта? Анят изи лужавуй-
влакет, шке кышкарыште пӱрдалтын, шке пайда да перкешт верч веле
тургыжланат?
Чумблат тура йодмыжлан еҥ-влакын вашмутыштым вучаш ыш тӱҥал. Тек вуй йырышт
шоналтат, садак ушыштышт кӱын шуэш. Садлан, алдыржым темен, ынде пӱрым
Тӱкан Шурлан шуялтыш. Чумблат шкеже пӱрӧ дене вуйым нелемдаш йӧратен огыл.
Садлан пайрем
годымат корка пундашке шуэн ончен. Тачыже ойыртемынак яндар уш кӱлын гынат,
тудо, йӱлам шуктен, икмыняре подыльо.
— Туге, мыланна икте-весылан эҥерташ, ваш-ваш полшен илаш кӱлеш. Теве, кузе
ме
таче чылан иквереш улына, ик ӱстел коклаште шинчена, тыгак мерчен илыше
калыкнам
иквереш ушыман. Пытыже, йомжо шке коклаштына каргашен илымаш! Тек пошкудо
пошкудылан полша, азап деч арала, корнышто вашлийын, кудышкыжо пурта,
пытартыш кинде
шултышыжым пеле-лош тодылеш, пукша, йӱкта, шокшо верыш малаш пышта...
Лачшымак,
мландыштына оза лийын, шкевуя чыла виктарен шоген, илен лектын огына керт
мо? —
Ӱстел йыр шинчыше-влакым Чумблат тура ончал шындыш. — Чынак, мыняр мемнан
поянлыкнам еҥ-влак шупшаш тӱҥалыт? Теве пысырман-влак угыч ясак погаш
толшашлык
улыт. Мом тунам ыштена? Мо улынам эшеат нунылан луктын пуэна?
— Она пу! Сита нуным, темдыме-шамычым, ончаш!
— Поктен колташ, да пашаже пытен! — лужавуй-влак коклаште ӧпке ылыж кайыш.
Чумблат тыгай шомакым колын ыҥлаш тӧчыш: йолташыже-влакын йылмыштым уш-акыл
виктара але вуйышко кӱзышӧ пӱрӧ тыге ойлыктат? Каласымыжым чылан чын умылат
мо? Туге, Кугаркашке эн лӱмлӧ да улан лужавуй-влак погыненыт, но вет нунын
деч посна
эше весе, изирак-влак, улыт. Йӧра, нуныжо садак кугыракын кышашт дене каят.
Кызыт тыште улшо-влакым шке веке савыралман. Латкокытын нуно кызыт иквереш
шинчат,
латкок вуй ик шонымашке шуаш тӧчат.
— Меже мом ыштен кертына? — Пекцора тыштат подышко пурыдымо ӧрдыжлула
ӱмбаке
лекте. — Тымартежат мыланна шагал кредалаш верештын мо? Йӧра, ик гана, кок
гана
сеҥена лийже... Умбакыже кузерак савырна? Эшеат кугурак вийым поген, тушман
мемнам пызыралеш, мыланнак каньысыррак веле лиеш. Вараже чылтак йомына...
Мыйын тукымемым кызыт такшым иктат ок тӱкале... Ме пошкудо-влак дене
порынак илена. Мый
пылхар кугырак-влак дене киндым тодылынам. Нунын халифыштат мыйым пала...
Молан
шке деч виянракым сырыкташ, чоныштым кожгатылаш? Кучедалаш яжо паша огыл,
лып
лийын илыман.
— Туге, тый пылхар-шамычын шулдырышт йымалан йымен шинчынатат, нунын мурым
веле
мурет! — Тӱкан Шур тудын шояжым сырен кӱрлеш. — Неретым ит овартыл.
Вучалте, эрла илыш кудо векыла эше савырнен кая. Ом йӱ манын, ӱмбакына
эҥерышке шӱвымыла ит
шӱвӧ. Мемнан коклаште утыжым яклака улат!
Вара, молыштат шоналтышт манын, чылалан ойлаш тӱҥале:
— Кочана-влакын ойыштым шарналтыза-ян. Могай кумдыкышто нуно иленыт! Кушто
нунын
кылымдыштым пӱчмӧ? Пошкудо калык-влак, шотым йомдарен, вуйым нӧлтат. Меже,
марий-шамыч, пурсам мландыш шумыла шаланен илена. Тылгоза манмыла, ик вечын
темдалыт — ме куп коклашкат куржын шылаш ямде улына. Але вара шке чекыштына
чот шинчен огына керт?
— Мыйымат тугеже колыштса, — тымарте шыпак шинчыше Тоймер карт мутым нале.
— Таче эрак кугу пашам ыштышна. Чумыр калык дене Юмо-шамычланна кумална.
Чоклымо тулын шикшыж дене пырля леве мардеж сӧрвалымынам шке шулдырешыже
наҥгайыш, пылпомышышко шуктыш. Юмо-влак мыланна мелын савырнат, полшаш
тӱҥалыт. Таче керек-могай пашамат тӱҥалаш йӧнан. Шарныза: шке Юмылан
ӱшаныме дене сандалык кучалтеш,
Юмылан вуйым савыме дене калык пеҥгыдемеш. Виян кид веле огыл, калыкым Юмо
иктышке чумыра. Тудо — илыш рӱдӧ, пӧрт авагашта гай. Те, изак-шоляк-влак,
икте-весыдан шинчашкыда ончалза. Келшен илыше ик тукым, ик еш лийза. Укеже
гын вет,
"Мый кугырак улам" манын, шкем моктышо да шке родымак орландараш тӧчышыжат
мемнан коклаште вашлиялтеш.
— Пылхарынат, руш-шамычынат вет шке Юмышт уло. Нуно мемнан деч шагалрак
удылыт
мо? Юмышт нунылан полшен ок шого мо? — Пекцора вучыдымын йодын шындыш.
Векат, тудо йӱкынак тыге ынже сотаре ыле, но йылмыже ала-кузе шкеак
рудалтын
кайыш. Вес лужавуй-влакын тура ончалтышыштым шижын вожылалынат колтыш,
вуйжат
титаканла кумык лие.
Тыгай савыртышым Тоймер карт шкежат вучен огыл дыр. Таче, тока гына Кугу
Кумалмашым эртарыме почеш, иктажын шке верже гыч лупшалтмылан ӱшанашат ок
лий. Садлан
тудым шыде теменак темыш.
— Шем шонымаш-влакым, Пекцора, шӱмыштет кучет! Тыйым вошт ужам! Але вара
еҥын
Юмыжо мемнан деч кугурак? Ужынам мый руш-влакын оҥаш сӱретлыме Юмыштым.
Кукшо
пу, тудым керек кузе сӧрастаре, садак пу лиеш. Руш-влак кумалашышт полатым
чоҥат, кӱшкыла нуным нӧлтат, эн мучашешыже ыресым шогалтат. Туге гынат,
нунын
Юмышт мемнан деч нигунамат кӱшнырак ок лий. Мемнан Юмына-влак илыше улыт.
Нунын
шӱлышыштым ме эреак шижына, эреак пеленна улыт: Мландава, Кечынава деч
кӱшнырак
кӧ лийын кертеш?! Мемнан Юмына — илыше вий!
Ты татыштак ӱстел коклаште шып лийын колтыш. Ик йӱкат тымыкым ок кӱрл. Туге
шол,
йылмыштат лужавуй-влакын икте, Юмыштат нунын икте, кӧргӧ шӱлышышт веле
молан икте огыл гын? Тиде тат Чумблатлан чот шупшын шындыме кӱсле кылла
чучын колтыш.
Йоҥылышынрак парня дене тӱкалте — печкалтын, кӱрлын каен кертеш. Иктаж-мо
семын
да тудым лушкыдемдаш кӱлын. Тидым Чумблат пеш сайын шижеш. Еҥ-влакшат тудын
деч
кызыт кӱлеш ойым пешак вучат, векат.
— Туге, мемнан калыкна кужу корным эртен. Шагал мо тушман тудын вийжым
шижын?
Кочанан кочаштым патыр Яктепу * он руш сарзе Олег дене пырля Шем теҥыз
воктенсе
роме-влак ваштареш кредалаш коштыктен. Руш кугыжа тудын дене каҥашым кучен.
Кочана-влакын лӱмнерыштым меже кузе волтен кертына? Кушто мемнан
патырлыкна, кугешнымашна? Мемнам кугуэш але иктӧреш кӧ ужеш? — Чумблатын
йӱкыштыжӧ ойго палдырна. — Ты семынак илаш тӱҥалына гын, ни перкена, ны
кышана мланде ӱмбалне почешна ок код. Чыла йыжыҥнам тушман-влак пытарат...
— Чумблат икмагалеш мутшым
кӱрльӧ. Вара руалынак пуыш: — Иквереш лийман! Тунам веле мемнам иктат сеҥен
ок
керт. Икте-весе ӱмбаке шыдым ида кучо... Тошто ӧпкем мондыза, икте-весыдам
жаплыза. Шке йыжыҥ нерген веле огыл, пӱтынь Марий нерген шоналтыза.
Сандалыкнам
йол ӱмбаке шогалташ, шкенам ончыкташ пагыт толын шуын! Меат йырвелне илыше
калык-влак дене иктӧр шогалшаш улына.

* 907 ийыште Вещий Олегын Царьградыш коштмо сарыште марий-влакым тудо
вуйлатен.

Чумблатын шомакше, шижалтеш, моло-влакынат чонышкышт шуо. Ик лукышто,
весыште
тудын дене келшыме ой шокта. Лужавуй-влак Чумблатлан мелын савырнышт.
— Эрыкшым кӱчызыла "Мылам пуыза" манын огыт сӧрвале. Тудым, патыр лийын,
шкекида
налыт, — Тӱкан Шур пелешта.
— Руш-влак коклаштат пытартыш жапыште пудыранчык тарванен. Тошто Юмо-влакым
шукынжо монденыт. Мемнан "шинча ден пылышна-влак" нунын мландышке миен
коштыныт.
Ойлат, пуйто шольо иза ваштареш, эрге ачаж ваштареш керде кида шогалыт.
Пошкудо
князь-влак иктышт-весышт ӱмбаке пийла ырлат, теве-теве логарышке кечалтыт,
шке
коклаштышт пуредылаш тӱҥалыт. Руш-влакын пылхар-шамыч денат келшымашышт
уке,
садлан икте-весышт ваштареш сар дене коштыт, — Тоймер мутшым шуя. — Садлан
нунын
шинчашт мемнан ӱмбаке огыл, вес могырыш онча. Ушыштым вес тӱрлӧ азап темен.
Тыгай келшыше жапым мыланна тӱрыс моштен кучылтман. Тек пылхаржат, рушыжат
начарештыт, меже вийым поген шогалшаш улына.
— Тиде чын... Межат, шке коклаштына чеҥгесен, шкенам начаремдена веле.
Мыланнат
ик уш кӱлеш, — картын мутшым Чумблатат пеҥгыдемда.
— Ик уш веле огыл, мыланна ончыко ужын моштышо ик вуй кӱлеш, — Тоймер
шомакшым
умбакыла пуна. — Тыгай пунчалым пидаш ме тендам Кугу Кумалмашке ӱжынна. Шке
лужаштыда те чыланат кугу улыда, кызытат тиде ӱстел коклаште иктӧр шинчеда,
тендан
кокла гыч кажныже Кугу Лужавуй лӱмым налын кертеш. Таче тидым ышташ Юмо-
влак
пӱреныт. Шоналтыза сайынрак, лужавуй-влак, кӧм те эн кӱшнӧ ужыда, кӧм эн
кугун
жапледа, кӧн шомакшым колышташ ямде улыда...
Мут тывеке лупшалтмым, картын тыгай шомакшым кызыт иктат вучен огыл, векат.
Шижашыже шижыныт гынат... Садлан тымыкыште чыланат шыпланен колтышт.
Пекцора ньумышт пытарыдыме комбо эрдыжымат ӱстембаке пыштыш, ӧрынрак,
картым ончале. Лач
Чумблат ден Тоймер веле ала-кунамсек тиде татлан ямдылалтыныт. Вет тиде —
тенийсе Кугу Кумалмашын тӱҥ рӱдыжӧ, такшым ты паша лӱмешак нуно шке декышт
лужавуй-влакым погеныт.
Колмо мут шукыштым азапышке пуртыш. Кужу жап шуйнышо тымыкым иктат лугыч
ышташ
ок тошт. Чыланат, витне, Чумблатын тӱҥалмыжым вучат. Вет тудо тымарте Кугу
Изалан шотлалтын.
— Туге... Имне кӱтӱштат патыр ожо уке гын, пире-влак тудым пӱчкеден кодат.
Кӱтӱштӧ вуй уло гын, тудо чылаштым переген сеҥа, — Куцубай манеш. —
Мыланнат ик
вуй кӱлешак...
Тӱкан Шурын вуйыштыжо ала-могай ойып ылыж кайыш, тул пиже да, шижтаренак,
чонжым
шокшынрак да шокшынрак йӱлалташ тӱҥале. "Теве тудо жапет! — Куанле шонымаш
вуйышто пӧрдеш. — Тевыс... Тудым, йӱксӧ кайыкым, кучен веле мошто... Кидет
гыч ит
мучыштаре. Молан мыланем чыла лужавуй ӱмбалан шогалаш огыл? Мо дене мый
Чумблат
деч уда улам?"
Ты жаплан Чумблатат, шонымашыж деч утлышыла, вуйжым нӧлтале. Йыр шинчыше-
влакым
ончале.
— Туге, мыланна вуй кӱлеш. Вет тидын деч посна нимогай писе йолат, нимогай
виян
кидат куатыш ок шу. Кӧм вуеш шогалташ, шке висыза, кӧн лӱмжым каласаш, шке
шинчеда.
— Шоныза, лужавуй-влак!— Тойметат каласыш.— Киндым пурлын, иктылан
товатмутым
пуыза.
Карт ӱстел ӱмбач эше тӱкалыдыме кинде сукырым нале. Коккида тудым ончыланже
кучен, шинчажым кумыш, пуйто ончалтышым шке шӱм кӧргышкыжӧ виктарыш,
пелйӱкын
удылмо шомак-влакым мугыматаш тӱҥале. Удылын пытарымеке, кидышке кӱзым
нале. Кошар мучашешыже кинде шултышым шурале. Кӧ деч тӱҥалаш? Пырт
шоналтен, Тоймер Тылгозалан шуялтыш. Тудыжо шултышым кидышкыже кучыде
пурлын нале, кочко.
— Кугу вуеш Чумблатым пыштем,— пеҥгыдын да кӱчыкын Тылгоза пелештыш.
Почешыже Актуган киндым пурльо.
— Тӱкан Шурлан эҥертем...
Тоймер Эшполдо деран шогале. Тудыжо вигак каласаш ыш вашке. Чыланат
ӱмбакыже вучымыла ончат.
— Тӱкан Шурым кугуэш ужам...
Черет Куцубай декат лишеме. Илышыштыже тудлан Чумблат дене ик гана веле
огыл
вашлияш пернен. Тудым Куцубай жаплен. Чумблатын ушыжым, порыжым, еҥлан
эреак
полшаш ямде улмыжым аклен. Вет шкежат мыняр гана, Чумблатын полышыжым
шижын,
йӧсӧ годым тудын деке йодын миен. Тунамак Тӱкан Шур Куцубайлан умылаш
лийдыме
айдемыла чучын. Мӱндырныжат мӱндырнӧ шинча, да койышыжат Куцубайлан келшен
ок
тол. Мыняре нуно палыме улыт, эртак шӱмлан кӱчымӧ.
— Чумблатым ончыко луктам,— шултышым пурлын, Куцубай манеш.
— Тӱкан Шур вуй лийшашлык,— Танатарын йӱкшӧ шокта.
Тӱкан Шур картым пешак эскера. Кудо лужавуйын шомакше кӱэран чонышко возын
мия.
— Чумблатым...— Талмек манеш.
— Чумблатым...— тиде Ямблат ойла.
— Чумблатым...— Пакшайын йӱкшӧ...
Кишым тушкалтен, пылышым Тӱкан Шурын петырен шындымыжак шуэш: вес еҥын
лӱмжым
колаш ынжак лий ыле!
Тыгутлаште Тоймер шкеж декат толын шуо. Шинча ончылно, кӱзӧ мучаште, Тӱкан
Шур
киндым ужеш, пурлаш веле ок вашке. Вуйжым лач ала-могай чекым вончышыла,
кинде
деке лишемда. Шултышым пуреш-пуреш, нигузеат нелын колтен ок керт. Кукшо
курика
логараҥеш шичмыла чучеш.
— Тыйже, Тӱкан Шур, мом каласет? Кӧлан вуйым пуэт?— ала-кушеч мӱндырчын
пуйто
Тоймерын йӱкшӧ тудлан шокта.
Лужавуй-влак коклаште ала-могай тургыжланыме шӱлыш иланыш. Вучат, кугешнаш
йӧратыше лужавуй кӧн лӱмжым каласа? Кудо веке савырал колта?
— Чумблатлан вуйым пуэм, — пыкшемалтше йылмыжым Тӱкан Шур тарватен сеҥыш.
Шинчыше-влак коклаште шинчалан койдымо толкынак шарлен кайыш, чыланат
куштылгын
шӱлалтышт. Икмагал вучалтен, Тоймер карт ӱстел вуеш шогале.
— Родо-влак! — тудо манеш. Илыме курымыштыда тиде кечым шарныза! Таче
мемнан
мландыште лужавуй-влакын Кугу Каҥашышт ышталтын. Чыладамат шотеш пыштен,
чыладамат ик семын жаплен, пылышда колжо манын, увертарем: чыла лужавуй-
влак коклаште
мемнан кугыжалан Чумблат лужавуй шотлалтеш! — Тоймерын йӱкшӧ пӧрт кӧргым
шергылтара.
Чумблатат мутым кучаш жап толын шумым шиже.
— Шӱмбелем-влак! Мый ом пале, илышаш курымем эше мыняре кодын, ом пале,
кунар
эше шӱмем кыраш тӱҥалеш, иктым мый сайын палем: таче кече гыч чыла азапем
Марий
сандалык шумлык лиеш. Кузе мый тендам шотеш пышташ тӱҥалам, тугак теат
мыйым аклыза. Мыйын ончылнем те чыланат иктӧр улыда, чылаштлан пашашт семын
тӱлалташ
тӱҥалеш. Кӧ калыклан ӱшанле да патыр лиеш, тудлан тау возеш. Кӧ шекшым да
намысым йомдара, шке лӱмжым лавырта, тудлан Юмын да мемнан шудыш лийже...

ТӰКАН ШУРЫН ЧОНЖО ЙӰЛА

Киса куш кая, пӧрткайыкшат тушкак кайынеже.
Калыкмут

Имне ӱмбалне шинчаш тунемше айдеме молын деч эрыканрак, очыни. Шӧрмычкылым
луштарен колто, шонымаш агурышкет керек-кузе келгын воло, имне садак
ончыкыла наҥгая, виктараш ок кӱл. Тудо шкеак корным шижеш, ала-можо озан
суртышкыжо наҥгая.
Тӱкан Шурат ӧртньӧрыштыжӧ шинча, кунамже нералта, кунамже нимом уждымо
шинчаже
ончыко, ала-кушко онча. Кугу Кумалмаш эртыш. Чумблат дене нуно арня уна
лийыч.
Шуко кутырышт. Мӱндыр верласе увер-влакымат пален налыныт. Шуко лужавуйым
Тӱкан
Шур ужо, кузе нуно илат, могай нунын шонымашышт, умылыш. Кугу Кумалмаш вес
семынрак эрта, шоныш тудо. Теве кызыт вуй тураже яргата кече волгалтара
гынат, чоныштыжо садак лавыран шыже гане: тугаяк юалге, ночко, шӱлыкан.
Иктаж поро еҥ
шӱмышкыжӧ ончалын кертеш гын, пелештыде ок турко ыле. "Шем шонымашым тый,
Тӱкан
Шур, кӧргыштет ашнет. Чонет Кугу Кумалмаш деч варат яндар огыл. Ала-мо
пызыра,
темда", — манеш ыле.
Молан тыге? Тӱкан Шур Чумблат денсе пытартыш кечым уэш шарналтыш...

* * *

Тӱкан Шурын шӱм возакышкыже Пекцора чырам моштен кышкыш. Лужавуй-влакын шке

илемлашкышт, Чумблатын кудыжым коден шаланымекышт, тудо Тӱкан Шурын
шатерышкыжо
толын пурыш. Вучыдымо уналан оза изиш ӧрӧ гынат, пеленже шинчаш верым пуыш.

Тӱрлӧ нергенат кутыралтен налмеке, Пекцора ойжым вес векыла савырале.
— Вуетым кугунак от саке, — тудо Тӱкан Шурлан йывыжан мане. — Кугу вуйлан
кызыт
тыйым ышт ойыро? Тидын шумлык ит ойгыро... Тыят лӱддымӧ патыр улат! Тыйынат
лужаэт кумда... Вольыкет шуко, кид йымалнет ӱрӧ дене сарзе... А Чумблатын
шонымашыже шке шотан. Тудо руш-влак деке савырнынеже. Тидыже сайжак огыл.
Мый пылхар
кугыжа Ан-Насир воктене илем, тудын сандалыкыштыже илышым пешак эскерем.
Халиф
пеҥгыдын шинча, поянлыкшым шотлен от пытаре. Хазар да буртас хан-влак дене
келшен ила. Тудлан полшаш ямде шукын улыт, — ойжым Пекцора Тӱкан Шурын
пылышышке
лыжган опта. — Мыланнат тудлан кумалшаш ыле да... Кӧ пала, кузе илыш
умбакыже
савырна. Векат, Чумблат Кугу лужавуйышто шуко шинчен ок турко... Тыйынат
шӱдырет
волгалтеш... Пале: мый эртак тыйын верчет шогаш тӱҥалам. Шкаланнат тӱргоч
кугешнаш ок кӱл, такшым. Курыкышко кӱзаш ала Ан-Насирланат эҥертыме утыш ок
лек. Шоналте, Тӱкан Шур, тидын нерген...
Кызытат пуйто Тӱкан Шурлан Пекцоран ӱян шомакше-влак пылышыште шоктат.
— А пылхар халифым иктаж гана ужнет гын, мый полшен кертам. Теве тиде тылат
пылхар кугыжа деке корным почеш, — Пекцора помыштыжо икмыняр пургедале да
порсын
лапчыкым шупшын лукто. Тӱкан Шурын шинчаж ончыланак шаралтыш. Шовыч
покшелне —
булгар кугыжан тамгаже — йошкар тӱсан йыргешке пале.
— Нал, нал... Ит шӱкал. Тиде туддеке лишыл улмым каласа, — Тӱкан Шурын
коктеланымыжым шижын, Пекцора кидышкыжак саде ластыкым шӱшкеш. "Тылатше
тудо кузе верештын?" — йоднеже ыле Тӱкан Шур, но умшаж гыч ик шомакат ыш
лек, кидшым гына
шуялтыш.

* * *

"...Молан? Чынжымак, молан вара Чумблат кугыжа лие? Молан мый чыла лужавуй-
влак
коклаште кугуэш шинчын ыжым керт? Ала тидлан вием ок сите? Марий калыклан
шагал
порым ыштенам мо? Але кугуэш шогалаш поянлыкем ок сите? Уке шол! Поянлыкышт
дене
мылам шукышт огыт шу. Икымше лияш кид йымалнем улшо калык шагалрак? Уке!
Кугыжа лӱмым Чумблат ондален нале, векат. Чоялыкшым ончыктыш. Тудо вес
лужавуй-влакым ала-кунамак парняж йыр пӱтыралын чай. Садлан кызыт
шеҥгеланже кодыш. Йӧра
эше Актуган, Эшполдо, Танатар мыйын велыште лийыч... Ямблатше тудын кид
йымалне
ила гынат, шомакшым вашталтыш. Кӧ улмыжым монден, а? Тугеже йӧнан годым
ушештарыкташ логалеш! Чумблатын яндар шонымашан улмыжлан ом ӱшане. Тудо шке
лӱмжым
волгалтарынеже. Чылаштым шке кид йымакыже поген налнеже. Тудын дене веле
руш
князь-влак да пылхар кугыжа, кылым кучен, шомакым пидыт, манын шона дыр.
Шкаланже веле сайым кычалеш. Садлан чылаштымат шке векыже савырале, — "Ы-
ых!" — шиждегодде, Тӱкан Шур чот кормыжтен шындыме мушкындыж дене эрдыжым
корштаренак лупшал
шындыш. Тунамак пуйто айнен помыжалтын кайыш. — Чумблатын шӱдымыж семын
илаш? Со
тудын умшашкыже ончаш? Шке кундемыштыже тудо, Тӱкан Шур, оза огыл мо? Ала
мӧҥгешла ышташ кӱлеш? Мый шке эн кӱшкӧ шинчам гын? Кузе тунам тый, Чумблат,

шкендычым ончыктет? Ой, вучалте, Чумблат! Сарым тарватетат, тушман ваштареш
кӧ
дене кредалаш кает? Мый шке сарзе-влакем пеленемак кучен кодем лийже, тунам

Тӱкан Шур деч посна кертат? Тыгай патыр да ушан лужавуй-влдак улыда гын,
кредалза шкевуяк! Кеч руш дене, кеч весе-шамыч дене... Уке, от керт тыге,
Чумблат, виет ок сите, икте ваштарешат шоген от турко! — шкенжым тыге
аклышат, Тӱкан Шурын
чонжат йывыртен колтыш. Имне ӱмбакыже тудо ковыранрак пурен шинче, оҥжым
кадыртале: — Мый дечем посна от керт, Чумблат. Ме йыгыре-йыгыре, йыгыр гай,
ик орван
кок тортаж гай лийшаш улына. Тыйын кӱшнӧ лийметым мый ом турко. Кӧ пала,
ала
мыйымат пызыралаш тоштат? Уке, шкечым темдалаш, корнем гыч кораҥдаш
кӱлеш... Ышташыже веле тидым неле. Изи да калыклан палыдыме огыл Чумблат.
Витньызе, Юмо-влакат тудым ойыреныт... Сулык деч лӱдмашан... Сулык? Мо
тидыже? Кӧ тудым ужын,
кӧ шижын? Тӱкан Шур шагал мо шке ӱмбакыже сулыкым налын? Ила теве... Иктат
тудлан тореш я орлен ок каласе. Пелештен ончо-ян...
Ой, Кугу Юмо! Нимо шотыштат чонем тыге ок йӱлӧ... Икте шумлык веле ушемат
пударына. Шынде мыйым кугыжалан! Туге, мый эн кугу лийнем. Тидын верч керек-
момат
ышташ ямде улам. Кугу Юмо, пылвомышет гыч ӱмбакем ончал, полшалте мыланем!
Пелеште пылышышкем: мом мыланем умбакыже ышташ? Могай корно дене каяш? Ой,
чонемжат мерчен пытен... Кидем веле тиде сапым кучаш чыгылтеш..." —
шонымашыж деч утлен, Тӱкан Шур йырже ончал колтыш. Имньыже вашкыде корно
дене йорта. Еҥже-влак,
икмыняр шеҥгеланрак кодын, лужавуйышт почеш кудалыт. Ынде палыме вер, шке
кундем
тӱҥалеш. Теве шола велне тудын олыкшо шарлен возын. Виче эҥер йога.
Пурлаште корем-влак шуйналтыт. Шочмо верым шижын, векат, имньыжат ончыкыла
писынрак тарваныш, покташат ок кӱл. Тудланат вер-шӧр палыме, шагал мо тыште
кудалыштме?
Тиде олык Тӱкан Шурлан пешак шерге. Вет тудо лужавуйлан йыр шарлыше лӱмым
пуэн.
Шарналта Тӱкан Шур. Кызытат ожнысо жап шинча ончылныжо рашемеш...

* * *

Икана шыже велеш тудо шке еҥже-влак дене тышке мераҥым поктылаш толын.
Лишыл
шопкерлаште пешак шуко нуно пошеныт. Тунамет, ик кӱчык почым йоҥгаташке
поктен
луктын, почешыже олык мучко кудалын. Солаж денат кужу пылышым шуэш ыле,
трук имньыже ала-могай моклакаш шӱртнялтыш да Тӱкан Шур чуч гына, вуйжо гоч
чоҥештен,
пӱтырналтын ыш воч. Тунамак имне йол йымач ала-могай нарынчалге-ош ора
мундырталтын лекте.
Тиде ӧрыктарыш. Мераҥ нерген монден, лужавуй ожыжым шӧрмычкылым шупшылын
шогалтыш. Ӱмбач тӧрштен волен, саде ала-мо деке куржын мийыш. Ончылныжо
палыдыме
вольыкын вуйгоҥгыраже киен. Кок кужу, изиш кадыррак тӱкӧ ойыртемынак
палдырна.
Вуйгоҥгырам кидышкыже налын, лужавуй тудым ӧрын ончале. Тымарте тыгайым
ужынат
огылыс... Могай тыгай янлык, кунам тудо тыште илен? Лужавуй тудым ыш
кудалте,
пеленже налын, мӧҥгыжӧ лӱмынак кондыш. Икмыняр жап эртымеке, еҥ-влак тиде
тӱкым
лужавуйыштын упшыштыжо ужыч. Мыняр вара эртен, ту годсек тудо керек-кушко
коштын, саҥгаштыже эртак тиде палыдыме янлыкын шуржо — тӱкыжӧ лийын. Тидыже
ик вечын пайдамат ыштен, кредалме годым монь сарзыже-влаклан тӱкыжӧ
мӱндырчынак койын, лужавуйын кушто улмыжым палдыртен.
Тугодсек лӱмжат тудын Тӱкан Шур лие...

* * *

— Тӱкан Шур, ончо! — шеҥгелныже кенета йӱк шоктыш.
Почешыже кудалше-влак кокла гыч икте, кидшым ончыкыла виктен, олыкын вес
лукышкыжо ончыкта. Ужеш: ваштарешышт имнешке полко чара верышке кудал
лекте. Тӱкан
Шур шекланыш: палыдыме-влак улыт. "Одо-влак, векат, — тунамак шоналтыш. —
Мом
нуно мыйын лужаште ыштат? Молан олыкемым тошкат? Ала вольыкыштым кӱташ у
верым
кычалыт? Тиде мыйын олык улмым монденыт мо?" — ик татыште вуйыштыжо шонымаш
ылыж
кайышт.
Лачшымак, Виче эҥер деч мӱндырнат огыл одо калык Тӱкан Шурлан пошкудыла
ила.
Одо-шамычым Кӱдмезь лӱман лужавуй вуйлата. Тудат шкенжым кугу кундемын
озажлан
шотла. Чынжым ойлаш гын, ондак одо-влак тыште пеҥгыдын иленыт, но пытартыш
жапыште марий-влак нуным у верлашке чактарен колтеныт. Тыге шол, пошкудо
коклаште
ала-моат лиеден: порынат иленыт, вурседалмашат ылыжын, кунамже кредалмаш
мартеат
шуыныт. Шоналтет гын, илыш йогынышто ик гана веле тыге лектеш мо? Таче кок
калык
лишыл таҥ семын ила, тушман ваштареш иквереш кынелеш. Но коклан ала-могай
тулойып коклашкышт возеш, икте-весышт ӱмбаке керылтыт, ала-можым пайлен
огыт сеҥат,
вӱрыштым йоктарат. Но пытартыш жапыште Тӱкан Шур ден Кӱдмезь ласканак илат
ыльыс. Тугеже одо-влак мом тыште кычалыт?
Тымарте кӧргыштыжӧ веле когаргыше шыде кенета вуйышкак керылте, ала-мо
семын пудыранен кӱзыш. Тудым шӧрашак кӱлын.
— Покташ! — Тӱкан Шур еҥже-влаклан кычкырале.
Ласкан кайыше имньыжым трук лупш дене лупшале да эн ончыч йот имнешке-влак
ваштареш тӧрштен тарваныш. Одо-шамыч шукын огытыл. Садлан, еҥ кундемышке
пурымыштым
тогдаен, кредалмаш деч утлаш шонен, савырныштат, мӧҥгеш чымалтыч.
Чоҥешта Тӱкан Шур — мардеж веле пылышыште шӱшка. Таганлыме имне йол мландым
руа.
Кок тӱшка имнешке-влак коклаште кутыш онченак кӱчыкемеш. Одо-влак ик ора
дене
кудалын огыт керт, шаланат, молышт деч ик имнешке шинчаорак кодеш. Тудым
Тӱкан
Шур покта, теве-теве шуэш. Одын алашаже пеш толаша гынат, моло-шамыч деч
почеш
утыр кодеш. Имнешкыжат лӱдмыж дене чӱчкыдынак шеҥгекше ончал-ончал колта,
ончыко
кудалше йолташыже-влаклан ала-мом кычкыра. Теве Тӱкан Шур тудын дене иктӧр
лие.
Кердым чотрак кормыжтен, шеҥгеч одым уло вий дене руал колтыш. Тунамак
имнешке
йол йымаке лектын возо. Шылше-влак ик татланат ышт шогал, имньыштым кертмын
поктен, умбалне йомыч.

ПИЯМБАРЫН ПИАЛЖЕ

Ший, шӧртньӧ шерге огыл,
Йӧратымыже шерге.
Калык муро

Таче Пиямбар, моло пашам ӧрдыжеш коден, волгыдышкырак шинчын, марийжылан
тувырым
тӱрлаш пиже. Имыже мӧҥгеш-оньыш писын коштеш, мастар кидыште шӱртыжат ок
товаҥ.
Ӱдырамаш вичкыж парнялаж дене лум гай ош тӱсан вынерын пушкыдыжым шижеш.
Тувырым
огыл, пуйто кызыт марийжымак семалымыжла чучеш Пиямбарлан. Шукерте вара,
тыгак
йӧратен, Пиямбар тиде тувырым ургыш? Теве ынде сылнештарашат лиеш. Тылеч
ончычшо, кужу теле гоч, мыняр жап вынерым куымо? Вынерым шошо тӱҥалтыште
вӱдым шупшын
лӧчышӧ, лывырге да яндар лум ӱмбалан кечыйол йымалан ошемдыме.
Осылен пыштыме вынер кызыт кӱлеш верыште кия. Сондыкышко пурен вочмешке,
ӱдырамаш-влаклан мыняр тургыжланаш логалеш. Кынежат вате-шамычлан лӱмынак
ӱдалтеш.
Шыжым тудын вургыжо нарынче тӱсым налеш. Лышташыже йоген пыта, мучашыже
веле
ужаргынрак волгалтеш. Тунам вате-шамыч кынем кӱраш лектыт. Кыдалым тодын,
пашам
ыштат, кылталашке пидыт, тунамак тудым кум тӱшкалан ойырат. Вара пакча пече

ӱмбалан кошташ сакат. Йырваш урем мучко вуйушым колтышо пуш шарла. Жап
шуэш, кынем ер тӱрышкӧ шупшыктат. Вӱдышкӧ чыкат да кум-ныл арня дене
нӧртат. Вара угыч
коштат, тулат. Ӱдырамаш-влак, иквереш погынен, мушым шурат, шондашлат. Теле
вашеш веле кӱнчылам шӱдыраш жап толын шуэш. Тувыр мотор лийже манын,
тӱрлымӧ
шӱртыжымат чиялташ, сӧрастараш кӱлеш. Тыштат шотым палыман. Могай шудо але
кушкыл вож могай тӱсым пуа, шӱртым могай вӱдеш шолтыман...
Пашажым икмагаллан кӱрлын, Пиямбар эрдыж гоч тӱрлымӧ тувырым нӧлтале,
ӧрдыжкырак
кораҥден тӱсленрак ончале. Йытыран лектеш! Тӱрым тӱрлашыже Пиямбар моло
ӱдырамаш-влак семынак изинек тунемын.
Шем шӱртӧ... йошкар шӱртӧ... ужарге. Шем шӱртыжӧ чыла шочыктышо рок-мланде
гаяк
негызлан возеш. Ужаргыже йырвел пӱртӱсым ок ончыкто мо? Йошкаргыже эр кечым

ушештара. Тӱрым тӱткынрак ончалаш гын, писе шинча тушто мом гына ок уж! Ик
вечын
ончалат — вӱдтолкынла коеш. Вес вере пуйто шордо тӱкӧ палдырна — марийже
тыгаяк
виян лийже! Сайынрак ончалат — туштак шулдырым шаралтен чоҥештыше кайык,
коклаштышт айдеме капымат ужат.
Пиямбар пашажым йӧратен ышта. Тек тудын кумылжат кидше вошт тувырыш вонча,
марийжылан со куштылго лиеш. Эше мыняр тыге шинча ыле дыр, но пӧртӧнчыл
велым йол
йӱк шоктен кодо. Марийжын толмым мӱндырчынак, шкенжым уждеак, Пиямбар шиже.
Ямдылыме тувыржым шуктымешкыже, марийжылан ончыкташ шонен огыл. Садлан
писынрак
чыла погалтен, шеҥгел лукышко наҥгаен пыштыш, шкеже марийже ваштареш лекте.

Шӱмыштыжӧ угыч шокшо тул ылыж кайыш. Шоналташ гын, йӧратымаш тул иктаж-
кунам
йӧрен мо? Лу ий эртыш, нуно Юмо пӱрымӧ дене мужыраҥыныт. Икте-весыштым
палыдыме-влак ушненыт. Тунамсек Пиямбарын чонжо марийже верч кугуракын да
кугуракын йӱла,
тудын верч илышыжат жал огыл. Садланак кызытат шӱмжӧ самырыкын гай
чӱчкыдынрак
кыраш тӱҥале.
Пиямбар марийжым куанен вашлие. Ӱмбакше ласкан ончале, пуйто марийжын
азапшым,
тургыжланымыжым шулыктенак колтынеже. Пурен шогалше Чумблат тидым шиже,
векат.
Чыла неле шонымашыжым, азапшым туп шеҥгелан, тӱан, кодыш. Шке ешыжлан поро
кумыл
гына лийже. Шӱргыжым, кидшым шӱялтыш. Пӧрт покшеке лектын веле шогале,
ваштарешыже изи Ярандай эргыже куржын тольо. Кыдалже гыч руалтен, Чумблат
икшывым
кӱшкӧ, пӧрт тувыраш декак, нӧлтал колтыш, вара оҥ пеленже ӧндале. Кунамсек
тудо
тыге эргыжым семален ӧндалын огыл, эре ала-могай азап коклаште монден.
"Тыге ача
улмымат от шиж", — шканже ӧпкален, Чумблат шоналта. Туге, кугу пашаште
нойымеке,
шке ешыште ӱшыкым муаш путырак сай!
Ярандаят ачажым таче путырак вучен. Теве, пеленже олымбаке шинчын, кужу
кечыгут
мом ужмыжым, мо тудын дене лиймым чыла каласкален пуаш вашка.
— Ачай, палет, мыняр гана мый пикш дене пушеҥгышке логалтышым? Мыйым
"шӧрынгид"
манын огыт ойло. Кредалмаштат чылаштымат шке йымакем пыштышым... — эргын
шомакше
умшаж гыч шыжалтеш веле.
Ярандай кенета авылыште колмо шомакым шарналтен йодо:
— Ачай, чынак мо чыла кумдыклан тый эн-эн кугу улат? Ынде тыйым чыланат
колышташ
тӱҥалыт вет?
Чумблат эргыжлан ала-мом каласынеже ыле, но тыгутлаште аваже икшывын мутшым

кӱрльӧ.
— Ярандай, ачатым ит йыгыжтаре... Чыла ямдыленам, толза, кочкаш шичса...
Пӧръеҥ-влакын, марий ден эргыжын, кочмыштым ончен, Пиямбар пелашыжын
шинчаштыже
ала-мо семын темдыше ойго-шонымашым ужо. Ӱдырамаш вет юзо вийже дене чыла
шижеш.
Тунамак шкежат келгынрак шӱлалтен колтыш.
— Шӱмбелем... Шекланем вет, кечывалымат, пеленем верышке вочмекетат, со ала-
мом
шонет... Чыла шижам... Шонымашет неле кӱла шӱмышкет возын, чарныде темда.
Утленак от керт. Туге, тыланет ынде шке вует нерген веле огыл, чыла марий
кундем
нерген шоныман... Мом ойлаш, ӱмбакет тыгай нумалтышым пыштенат гын, турко.
Кӱлешыже уло ыле мо? Шкенан илышна уда? Кочкаш-йӱаш ок сите ыле? Чыла
уло... Ындыже
ала-мыняр пачаш азапет ешаралтеш. Мый пеленет улам. Кертмын полшаш
тӱҥалам... Ит
ойгыро, сусунрак ончал... Чыла сай лиеш.
Чумблат, кочшыжла, ватыжым йывышт лийын колыштеш. Ик татын ате деке
шуялтыме
совлаже веле чарналтен колтыш. Лачшымак, молан тудлан ӱмылалтын кошташыже?
Тудо
чыла сеҥен лектеш. Лач тыге шонен, умбакыже илаш кӱлеш.

* * *

Чумблат ватыжым жапла. Кӱлеш годым тудын каҥашыжымат шотышко налеш. Ала-
кунам
икте-весыштлан ӧрдыж еҥ улшо-влак, кызыт нуно эн лишыл, икте-весым умылышо
лийыныт. Лу ий пырля ынде илат вет.
Илыме курымыштыжо колымшо кеҥеж веле эртыш, пелашан лие. Тунам руш ушкуйник-
влак
марий-влакым пешак зоритленыт. Нунылан карум пуаш кугу вийым погаш кӱлын.
Садлан
Чумблатын ачаже мордва лужавуй деке тулартыше-шамычым колтен. Вара, пеленже
шергакан пӧлек-влакым налын, шкежат тушко кудалын. Кутырен налмеке, кок
пошкудо ик
ойышко шуын. Тыге самырык Чумблат ӱдырым шке тукым гыч огыл, а пошкудо
калыкыным
нале.
...Жап эрта да Пиямбарын лӱмжӧ Чумблатын дене чот кылдалтеш. Тудымат
чимарий верам кучышо калык Юмын ӱдырлан шотлаш тӱҥалеш, сортам чӱктен,
тудланат вара удылеш...

* * *

А кызыт, кочкын лекмеке, Чумблат шеҥгел лукышко кайыш, каналташ возо. Ынде
йывышт кия гынат, ватыже тудым лыпландараш тӧчыш гынат, вуйышко пурышо
шонымаш-влакым, ӱштервоштыр дене ӱштыл налын, омса гыч тӱгӧ луктын от
кудалте. Нуно пырняшке пурен шичше пеҥгыде тумо ишкыла вуйышто шинчат.
Шонен пыштымашке кузе шуаш? Кузе еҥ пызырымаш гыч марий калыкым утараш?
Керде
кида, вийым поген, кредалмаш корно веле мо сеҥымашке конда? Сарыштыжат кӧ
эше
сеҥышышке лектеш? Вес корнат шотышко конден ок керт мо? Пошкудо калык-
влакын кугыракышт дене иквереш погынен, каҥашен, киндым пурлын, чыла
кутырен налаш ок лий
мо? Тек руш-влак шке мландыштышт оза лийын илат, а ме шке элыштына шкевуя
илышнам виктарена. Поро кумыл дене шомакым пеҥгыдемдаш кок калыклан мо
чаракым ышта?
Нигузеат Чумблат пӧрдшӧ шонымаш ярымже-влакым ик керемышке пунен ок сеҥе...
Ярандай эргыжынат папалтымыже шуын колтыш ала-мо. Аваж дене пырля чумырген
возын. Нунын шып кутыркалымышт Чумблатын пылышышкыже пура. Пиямбар шке
падырашыжлан йомакым каласкала улмаш.
— Тиде пешак ожно-ожно лийын, — ойлен Пиямбар. — Икана Мландышке шучко азап
толын. Кишке-влакын кугыжашт, латкок вуян Шем кугу кишке, Кечым да Тылзымат
руалтен налын, нуным нелын колтен. Мландыште пычкемыш-пычкемыш лийын
колтен. Тунамат
Шем кишкын шерже темын огыл. Айдеме-влакым, чумыр калык дене, нелаш
тӱҥалын.
Мланде тыге эркын яра кодын.
Но тудо пален огыл: мландыште кум рвезе да нунын кум чомашт шылын кодыныт
улмаш.
Иктыже пасушто, лаштыра пушеҥге укшерла йымалан, йымен возын. Кокымшыжо пич
чодыраште, келге корем пундашеш, шылын. Кумшыжо гын кӱкшӧ курыкышто, кугу
кӱ пелен
шылын. Рвезе-влак икте-весышт нерген нимом пален огытыл. Йырвел мланде
ӱмбалныжат шкетын гына кодынам манын, кажныже шонен.
Жап эртен. Икымше рвезет кушкын, патыр лийын шогалын. Чомажат кушкын. Тудо
писе,
шулдыран гай оргамакышке савырнен. Имне пеш мотор лийын: капше ошо-ошо,
саҥгаштыже шӱдыр йӱла. Вет имньыже пылвомышто илыше урлык гыч улмаш. Садлан
тӱняште мо
ышталтеш, тиде имньылан чыла почылтын. Пылвомышсо имне-влак поро да юзо
виян
лийыныт. Туткарыш логалше еҥ-влаклан ондакат шуко полшеныт...
Омыжо шуэш гынат, Ярандай аважым садак тӱткын колыштеш.
— А мландыште со эше пычкемыш лийын. "Чыла вереак тыгай пич мо? Волгыдыжо
нигуштат уке мо?" — икана патыр шоналтен колта да волгыдым кычалын каяш
шонен пышта.
Имньыжым кушкыжын шинчеш. Тарванаш веле — кенета оргамакет тудлан айдемылак
пелешта:
— Патыр! Волгыдым кычалын кайымешкет, ондак сарзе ӱзгарым муман.
Патырет ӧреш да имне деч йодеш:
— Тый кӧ дене кутырет?
— Тый денет, — манеш имне. — Тый вет Мланде патыр улат. Азат годым ачат-
ават тыгай лӱмым пуэныт. Тыйым перегышыже — Мланде ава, колымаш дечат тудо
шке помышешыже арален коден. Ачат-аватшым Шем кишке кочкын. Тудак Кечым да
Тылзым нелын,
волгыдым пытарен.
— Шем кишкыжым сеҥаш лиеш мо?
— Лиеш... Тидын нерген варарак каласем. Кызыт сар ӱзгарым кычал.
Тунам Мланде патыр чодыра тӱрыштӧ шогышо кугу тумо деке кудал мия. Тудым
вожге
шупшыл луктеш, имньылан ончыкта.
— Теве тиде йӧра?
— Уке... Сайракым кычалаш кӱлеш.
Умбакыла кудалеш патыр. Онча: курык ора гай кугу кӱ киялта. Налеш тудым,
угыч
оргамакше деч йодеш.
— Теве тиде йӧра?
— Уке... Тылат эше яжоракым кычалаш кӱлеш.
Шуэн колта Мланде патыр кугу кӱм, умбакыла кая. Онча: рокышто керде кия.
Кужу,
пӱсӧ тӱран. Налеш тудым, имньылан ончыкта.
— Вот тидыже лач тыйынлык, — каласа оргамак.
Кӱзен шинчеш патыр имне ӱмбакше, волгыдым кычалын, талын кудалеш. Онча: пич
чодыра тӱрыштӧ вес патыр мален кия. Тиде чодыра коклаш перегалтын кодшо
рвезет улмаш. Тудат ынде кушкын, лӱмжат Тумо патыр лийын. Пеленже кугу тумо
шугынь киялта.
Помыжалтын колта Тумо патырет, кудалшым ужеш да йодеш:
— Кушко кудалат, изай?
— Волгыдым кычалаш, — манеш Мланде патыр. —Йӧра эше тый мыйым "иза" маньыч.
Тыманмешке шупшыл луктам ыле пӱсӧ кердым да тыйым руал шуэм ыле.
— Нал мыйымат пеленет, — манеш Тумо патыр.
— Кудалына иквереш, — келша Мланде патыр.
Вара нуно кумшо рвезым кычалын муыт. Курык патыр тудын лӱмжӧ. Иквереш,
волгыдо
кечым кычалын, Шем кишке дене кредалаш кудалыт...
Ярандай омо лугыч йодеш:
— Патыр-влакет вара Шем кишкым сеҥат мо?
— Сеҥат, сеҥат... Шӧртньӧ кечымат, Ший тылзымат эрыкышке луктыт. Мландыште
волгыдо лиеш, чылан пиалан илаш тӱҥалыт, — ава икшывым лыпландара.
Чумблатат шкенжым йомакысе патыр гайым ужеш. Тудланат шке калыкшылан
волгыдо
илышым ыштыман. Йомакыште теве кузе куштылгын лектеш. А илышыште?..

(Умбакыже лиеш.)



100797
************************************************************************
10—07
Анна Якушева
Якушева Анна Васильевна Марий Эл, Морко районысо У Шеҥше ялеш 1950 ийыште
шочын.
1957 ийыште школыш каен. Лу классым тунем пытарымеке, Йошкар-Оласе
культпросветучилищыште театральный отделенийыште кум ий шинчымашым поген.
Тылеч вара Шеҥше
ялыштак клубым вуйлата. 1975 ийыште Морко калык театрын режиссержылан
шогалтат.
Анна Васильевна ынде коло кок ий тиде сомылым шукта. Кугу надыржым шотыш
налын,
1987 ийыште тудлан "Марий Эл культурын заслуженный пашаеҥже лӱмым пуэныт.
Ешан. Кок эргыже да кок ӱдыржӧ уло.
Паша дене пырля эркын-эркын йоча-влаклан йӧрышӧ пьесе-влакым возаш тӱҥалын.

Икымше произведенийже — "Матвуй Толя". Тудо "Поро кече" пьесе да
инценировко-влак сборникеш (Марий книга савыктыш, 1995) савыкталтын.
"Овдай"— "Ончыко" журналеш авторын але икымше гана савыкталтше
произведенийже.
Анна Якушевалан ме, у герой-влакым вашлийын, у сылне пьесе-влакым возаш да
марий
калыкым куандараш алал кумылын тыланена.



100897
************************************************************************
10—08

ИВАН СМИРНОВ

САСКАНАЙ

Йомак поэме

НЫЛЫМШЕ МУРО *

1 сем. КУЗЕ АКСЫМАТ ПУТЫРАК ПАТЫР ЛИЙЫН

"Корным пу, кугу чодыра!
Кож ден пӱнчӧ кораҥалже!
Молан чарныде мура
Йӱкан сылне укшерлаже?
Умшашкетше вӱдым нал,
Пураш лийдыме чодыра;
Марий рвезе ошкылал,
Ончо, кӧргыштет кая.
Арам огыл тудо лектын,
Тынар пикшым сакален,
Тӱсым йомдарен, шыдештын,
Лупшым руалтен кучен.
О, кертеш гын таче кечын
Овда-шамычым ваҥен,
Лиеш тудо аза гае,
Кече гае пиалан.
Эй, колат, чодыра, шыплане!
Йӱкым колыштман мылам.
Ала тушто пумыр тич,
Курык рожым кодалал,
Шем пыл гае лектын пич,
Овда-шамыч модылдат.
Мый модмашке керылтам,
Кузе кӱрпык южгунам;
Але керде кенета
Оҥылашым оҥыра;
Мый модмашке керылтам,
Вигемат лупшен оптем:
Ош лум гае ош вӱлем,
Ош лум гае алашам
Кудалыштын пытарат.
Кушто нуно?.. Ой, товат,
Кидем тутыш чыгылтеш,
Тунар почкымо шуэш!
Ом лӱд, уке, ом лӱд мый!

* Умбакыже. Тӱҥалтышыже 1997 ий 7—9 номерлаште.

Кеч ачам, ушан марий,
Эре мыйым лӱдыкта,
Авамат эре чара:
"Овдам тые логалаш,
Эргым, ит тошт: ӱмырлан
Карген кодат илемнам.
Пешак лӱдыкшӧ". Но мый,
Рвезе лӱддымӧ марий,
Кычал муам чодыраште,
Пуртем нунымет мончашке!" —
Тыге йӱкын мутланен
Шкевуяже Аксымат,
Шулдыран гай чулым еҥ,
Але самырык гынат.
Чодыра веле ок шыплане,
Мура тутыш йырым-ваш;
Вот тыгайыште шеклане,
Арам тӧчӧ колышташ
Саде каргыше овдам,
Кудо кӱжгӧ да коя,
Капше нугыдо пунан,
Кудо эртышым монда,
Мо лийшашым ончылгоч,
Омын гае раш моткоч
Каласен кертеш, но тудо
Шагалрак лиеш пасушто,
Курык кӧргыштӧ ила;
Идымвечыже — чодыра.
Чызым вачышке лупшалын
Эрталеш, а йол копаже
Тыгай огыл, тупела.
Йӧрата ош имньым тудо:
Тупынь оржалан шинчеш,
Кечывалым але йӱдым,
Э! кудалыштын коштеш!
Но овдам арам кычалын
Саде рвезе Аксымат.
А вара йӧршеш ноялын
Да йомдарыш корнымат.
Эскерен онча айдеме,
Кечывалым кычалеш,
Кудо могырым пушеҥге
Утларак укшан лиеш.
Кычал муо. Мӧҥгӧ велыш
Корно деч посна кая.
Аптранен шӱлалтыш — неле
Ойган шӱлышым... кая...
Пӱнчеран крагат саҥгаже
Тудым каналташ ӱжеш.
Каналта, онча — умбалне
Корем лодышто коеш
Изи гына ший памаш;
Изи вӱдым йырым-ваш
Кишке-шамыч авыреныт:
Корем умша верын-верын
Шӱчаҥмыла палдырна,
Шем шӱчер гай ончыкта;
Тореш-кутынь, ӱмбала
Нуно кийылтыт. Изиже
Эрде кӱжгыт. Эн кугужо
Мучашдыме кужу, кужу;
А кунаре тудын вийже!
Тарваналтыш — пӱтынь мланде
Дыр-дыр! лийын чытырналте.
"Тиде нунын оҥжо дыр? —
Шона ӧрын Аксымат, —
Малат нуно чыланат,
Тудо веле йырым-йыр
Ала мом дыр ончыштеш..."
Аксыматын шыде лекте.
Йӱаш шона, но кушеч
Миет саде памаш деке,
Кунам нуно пыл гаяк
Пӱтырналт тынар кият?
Чыла кӧргӧ чонжо дене
Тудо лупшым пукшынеже
Нине шакше-шамычлан!
Шоналтет гын... шукын улыт,
Марий рвезын шыде тулжо
Арамеш йӱла докан.
Арамеш?.. Уке! Ой, сылнын
Тиде жапыште коеш —
Тарвана, содор кынелын,
Оҥжо кӱшкӧ нӧлталтеш.
Вӱд гай волгыдо шинчаже
Чарныде эре йӱла,
Кӱляш гае ӱп ораже
Вачыш кудырген вола.
А могае тудо кӱкшӧ!
Вияш пӱнчӧ гай мотор!
Тарвана гын — пеш содор.
Но шагал вот але вийже,
Но шагал изиш ӱнарже, —
Але самырык, ужарге.
Вот орол, вот саде кишке,
Кудо эн кугу, тудат
Шеҥгекыла вуйжым пыштыш,
Омыжо шуэш, векат.
А тыгодым кӱдыр тольо
Ужар укшыш, чоҥештен,
Шинче тудо изи шолыш,
Корем лаке вӱд воктен;
Кишке-шамыч воктенак,
Сӱан вате семынак
Шога шоло муралтен.
Пикшым виктыш Аксымат,
Вик логалтыш кӱдырлан;
Вӱдыш возо кӱдыржат,
Эмганыше шулдыран.
Аксымат тарваныш тушко,
Но шогале... мом ышташ? —
Адакат нӧлталте шучко,
Ончыштеш адак йырваш.
Корем лодышто памаш
Кайык вӱрым йоктарен
Наҥгая да наҥгая.
Кужун Аксымат шога.
Кече касышкат тайна.
Ончыштеш онар гай кишке,
А тыгодым кӱдыр — кӱшкӧ!..
Тӧрланен эмганымже —
Чоҥешта куаныше!
Ӧрын каче: мо тыгай?
Кузе тудо тӧрланен?
Вӱдшӧ тиде пеш оҥай:
Колышашым ылыжтен.
Тиде вӱдым, чыте-ян,
Мыят подылын ончем!
Аксыматын пиалеш
Кишке ончыштмым чарна.
Рывыж гае, йышт гына
Миен, вӱдым подылеш,
Кумык лийын, чот йӱэш
Памаш гычын Аксымат.
Кунар кӧргыш вӱд пура,
Тунар тудын ӱнаржат —
О ӧрмаш! эре ушна,
Пуйто шулдыр, сылне шулдыр,
Нӧлталнеже тудым утыр
Кӱшкырак да кӱшкырак.
Йоча койыш адакат
Аксыматым авалта:
"Чыте! — рвезе шоналта, —
Ниным таче сырыктем,
Куанен гына колтем
Пӱсӧ пикшым". Виктара —
Вик оролжылан перна.
Шучката осал эмганыш,
Но мучашдымын сырен,
Иктаж коло важык нарыш
Орава гай чоҥештен,
Аксыматым авырале.
Аксымат чашкерыш нале,
А тушечын — умбакрак...
Кишке тудын почешак —
Чарныде эре покта.
Молыштат чакемын толыт.
Мотор качын писе йолжо
Кугу пундышыш перна,
Пундыш — патыр, но тудат,
Кеҥеж омо семынак,
Шаланен пыта шырпештын.
Тӱвыт уждымо паша!
Мо тыгае томаша?
Кушеч тынар вийже лектын?
Аксымат эре умбак —
Мардеж веле — чот куржеш;
Ну, а кишке садыгак
Тудым поктенат шуэш.
Кузе лийман?.. Шокшынек
Шижде гына изи пӱнчым
Руалта да оранек
Луктын шуа. Ӱчӧ, ӱчӧ!
Осал кишке эпере
Еҥым, вольыкым эре
Чӱҥгал пуштын. Кызытат
Молан чарныде поктат?..
Шканже шке ӧреш, лупша
Кугу кишкым Аксымат.
Изиш лиймек, пытара
Пӱнчӧ дене молымат;
Вара семын пӱнчыжат
Мочыла гай вел кодеш.
Но пӱжвӱдшӧ патыр еҥын
Чыве-чово вел шокта —
Каналтен шинча... Кынелын,
Адак йырым ончалеш:
Кишке шудышто кия —
Лошеш кӱрлын, да садак
Ойлыштеш тарваналын:
"Ынде вийжым налынат
Саде вий-памашыным.
Кай да чылалан каласе
Патыр вӱдым подылаш,
Вигенат чыла верласе
Еҥын вийжым ешараш
Йӧным ыште. Но кайымешке
Ончал, мий корем покшеке:
Шаҥге подылмо вӱдет,
Саде патыр памашет,
Мланде кӧргышкӧ каен;
Памаш йомын, вӱд пытен.
Ме, куатле кишке-шамыч,
Оролышна, ну а тый
Мемнам йӧршын тый пытаршыч, —
Вӱд тылетла огеш лий.
Теве тылат!.. Ӱжын кондо!..
Памашетым ончал кодо,
Айдем иге, калык пуш!..
Чыжи-чужи, чуж-ж, чуж-ж, чуж-ж!"
Тыгеракын игылт ойлыш
Осал кишке; но вара
Аксыматын патыр йолжо
Тудым йӧршын пытара.
Чодыра мучко тыште-тушто
Ньымырген ӱпшен кият;
Чыташ ок лий тиде пушым,
Йырнык веле ончашат.
"Чыным але шем шоякым
Кишкын пелыже ойлен?
Палаш тидым вашкеракын
Шуам але савырнен".
Ынде сеҥыше айдеме,
Патыр лийше рвезына,
Кая лӱмын тудо велыш,
Кушто Вий памаш йога.
Кишке дене чот кредалын,
Ятырак торлен улмаш,
Миен шуо да ончале:
Йылгыжеш яндар памаш.
"О тыгеже йомын огыл!
Калык тидым йӱэшат,
Чыла кочо илыш ойгым,
Начар лиймым, орлык ойым
Йомдара тышан вигак.
Мые мӧҥгышкӧ мием,
Эн ондак Мемем кондем,
Чыла родо-тукымем;
А вараже — Саскавийым,
Лыстанайым, Окавийым,
Кансылым, Апер кувам
Да Апорым шкенжымат,
Изикайым шӱдыралам,
Яныган, Киндул, Шумат!..
Чыланат, чылан тыш толыт,
Кӧ пычкемыште ила,
Кӧн тӱняште кумыл кодын,
Кӧм тӧра орландара,
Кӧн пӱжвӱдшӧ вужга рокыш
Арамеш йоген пытен,
Кӧ логалын кугу ойгыш,
Пиал дечын ойырлен.
Патыр лийже калыкем
Кеч-кунам да кеч-куштат..."
Ойлынеже адакат,
Но, товат, шинчаорак
Иканаште рок йымак
Пурен кайыш Вий памаш.
Чон тӱҥале ойгыраш.
Аксымат вучалтыл шогышш.
"Ом лек" мане памашет.
Пуйто кишке-шамычет
Керылтыт куатле оҥыш,
Вот кунаре ойгыра,
Рвезым ойго ишыкта.
Яҥгар кашкам шыдыж дене
Чумал шында Аксымат:
Кӱ гай пеҥгыде пушеҥге
Шалана — шонет пурак;
Кугу шопкем лач кыдачын
Руалта — тудат тугеш.
Аксымат укшер йымачын
Ошкылеш — миен шуэш.
"Ачием да авием,
Паледа гын, уке гын?
Шагал ыле ӱнарем,
Ну, а кызыт, тиде чын,
Курыкым савырал кертам!
Онар дечын весыже
Мый гаем иктат уке.
А кузе тыгай лийынам,
Иктаж гана вескана
Ойлен пуэм тыланда.
Кызыт иктым каласем:
Чыла тиде куатем
Калык утараш пуэм!"
Да, туге шол, ожно годым,
Марий калык, тый дечет
Рок йымаке шылын кодын
Вийым пуышо памашет.
Кишке-шамыч ден кредалын,
Каныш дечын ойырлен,
Илышет эртен каялын;
Ужын отыл чын пиалым,
Тыйым ойго пызырен.
Кызыт теве тыланетше
Угыч шочын Вий памаш,
Пиал толын тый декетше,
Толын илыш пеледмаш.
Тӱнямбалне уло тӱрлӧ:
Южын чонжо, мый манам,
Йӱлен огыл, огеш йӱлӧ
Пошкудо верч нигунам.
Родыжак пижеш лавырашке —
Шӱкалаш гына полша;
Изажак йӱла улмашын —
Тудо тулым уштара,
Но ондакше ончалеш:
Кудо векыла мардеж.
Ончымаште поро, сае,
Чатката, а чон осал;
Ила тудо янлык гае,
Янлык улмыжым шылтал.
Тату лийын, чумырген,
Калык илышым ышташ
Огеш полшо. Тыгай еҥ,
Полша тудо локтылаш.
Тугай огыл Аксымат,
Еҥым ту * умылен мошта,
Калык ойгым ужешат,
Ойго кораҥдаш полша.
Лӱддымӧ, виян, куатле,
Чонжо омо гай тыматле,
Ныжыл кумылым йодеш.

* Ту — тудо.

О тӱтан, о патыр каче,
Тый кӱслечылан каласе:
Кумылетше кӧ лиеш?..

ИИ сем. КУШАН ШОЧЫН АКСЫМАТ, КӦ ТУГАЙ ПИПОН

Мый умбаке муро семым
Писынракын колтынем,
Родо-шамыч, мо кӱлешым
Вашкеракын ойлынем;
Но тувешке ик оҥайым
Нигузе кодаш ок лий.
Лийына айста ме кайык,
Айдыза, чыла марий,
Шкенан илыме вернажым
Ончалалын эртена.
Уло кумыто чылаже
Ош сандалык, ший тӱня:
Икте — тиде Ӱлыл Мланде,
Весе — Курык Кугыжаныш;
Йылгыжеш тугае канде,
Шуйнен возын Курык аҥыш
Волгыдо Вӱд Кугыжаныш;
Тиде — кумыт; тыш пура:
Рывыж ер, кугу Вӱтла,
Юл-онар, тулеч молат.
Кушто кӱ орам ужат —
Тиде Курыкын тӱняже;
Кушто лайым верештат —
Ӱлыл Мландын лакылаже.
Ожно годым, ожно, ожно
Ик онар эртен каен.
Ик вере тошкалын йолжо —
Тушан лаке лийылден;
Вес вере тошкалын йолжо —
Кугу курык пузырген;
А кушан шӱвалын, тушто —
Я эҥер йоген кая,
Я чодыраште, ма пасушто
Ерын вӱдшӧ йолгыкта.
Тыгерак... А шочын-кушкын
Аксымат тыгай мландеш,
Кудо теве, пуйто нушкын,
Вӱтла веке шуйналтеш,
Вӱтла велышке, торашке,
Чодыра гычын чодырашке.
Пипон ончыш эрвелне,
Тиде лийын касвелне.
Тиде ончышлан оза —
Он, Кождемыр кугыза.
Мый могайжым ужын омыл,
Иктым веле колынам:
Ту улмашын осал огыл,
Ныжыл, поро кумылан;
Мом ойлаш, тудат моштен
Еҥым воштыр гай пунен;
Тудымат Озаҥ ола
Курчак модышлан шотла.
Но тыгае, Пипон гае
Кӧ тӱняште уло гын?..
Тӱрлӧ амал, тӱрлӧ йӧн...
Чыла деч лийнеже сае.
Уда огыл кызытат;
Изи огыл кажныже,
Сур пыл наре кӱтӱжат,
Шӱдыр наре каванже.
Кулым тудо орыштеш, *
Куш, кунар, могай кӱлеш.
Но кунам логарже темын
Осал пирын? Нигунам!
Ужала Пипон айдемым —
Ӱдыр-шамычым, йочам.
Мланде шуко лийже манын,
Йозакетым ешара.
Намиен пурта Озаҥыш,
Ханын чонжым ияҥда.
А Пипон — торкан тӧра,
А Пипон дечын йозакым
Хан огеш нал ӧкымеш:

* Орышташ — кучаш.

Садын дене, тыгеракын
Тидыже пӧлек олмеш
Калыкым аген толеш.
А вараже калыклан
Тӧра дене ханжылан
Адакат посна пуыман.
Мотор илышын аваже
Тупынь веле савырна.
Иканаште кум коваштым
Кушкед налыт, томаша!..
Эй, да кумыт веле мо!..
Изиж дене ом шотло.
Мызар уло пун пырчетым
Пӱтынек тӱред пуэт гын,
Тунам вара сай лият;
Ойлен кертыт адакат:
"Молан вожшым коденат!"
Каласем тура ой дене:
Чыла вере ик лашка;
Но Пипонжо утыждене
Ончыш калыкым тӱҥда.
Тиде ончыш — ойго мланде.
Кава веле тушто канде,
Кече веле пеш ару;
Тиде волгыдо йымалне
Чонжо веле огеш кане,
Тудын орлыкшо кугу.

ИИИ сем. САР ТӰҤАЛЫН

Терыс уто логалеш гын,
Уржа вакшылтын возеш;
Чарныде оптен шогет гын,
Печкежат вашке темеш.
Ынде тиде шем Пипонын
Кид йымалныже илен,
Калыкетын поро чонжо
Янлык гае шыдешкен.
Умдым, кердым кидыш налын
Тарвана марий виян.
Поньыжеш торкан оралтым
Йошкар писе агытан.
Ӱчӧ лийже! Ӱчӧ, ӱчӧ!!!
Тыге веле чон кана.
Шолын шого, итак пучо,
Мемнан патыр шыдына!
Тек адак Озаҥ ола гыч
Ханын колтымо кашак
Чактарен сеҥа вийнажым,
Тек шеҥгеке пӱтырат
Эрыкан таза киднажым;
Тек! Но тиде эрык вӱржӧ
Арам огыл йогалеш,
Кунам-гынат кочо илыш
Мыланнат ласка лиеш!
Ок шыплане марий калык,
Пипон ончышым коден,
Ӱшан дене таҥ лиялын,
Кердыжым чотрак шумен,
Каят шукыжо торашке,
Аксыматын илымашке,
Ту касвел кугу чодырашке
Чумыргалын, чыланат
Кождемырым лӱдыктат.
А Кождемыр ондакат,
Аксыматын вийжым шижын,
Шагал огыл чытырен,
Кочыртатыл пурын пӱйжым,
Шыдешталтын... аптыранен.
Ушан гынат, чоя рывыж,
Арысланым палымек,
Шудал гына йывыж-йывыж,
Адак рожыш пура вет.
"Мом ышташ?.. Куатле тудо...
Кӱлеш ыле сеҥашна...
Но, товат, колтен дыр Юмо
Ты айдемым мыланна!
Кугу кӱртньым руалта гын,
Лыкын-лукын тодыштеш;
Сайынракын солалта гын,
Лучко еҥым йӧралеш,
Мемнан гайым огыл-ла,
Кӧ виян да чоклака".
Садыге Кождемыр он,
Чыла пӧртыктыл ончен,
Шонымашым вашталтен, —
Тыплана айдеме чон,
Аксыматын пашажым
Онча копа йымачын.
Пипон ончышым коден,
Толшо-шамыч погыненыт;
Шагал огыл тыште еҥ,
Томам огыл верланеныт.
Эн покшелне кӱкшака;
Кӱкшӧ нугыдо чодыраште
Чумырталме шудыла
Тый ужат эре омашым.
Шергаш семын тиде верым
Кугу купшо авыра,
Лӱҥгыктен ашна куэрым;
Ойган уло нӧлперла.
Тыште калыкше тугае —
Кӧ ура да самырык;
Илат нуно шӱшпык гае,
Тоштым огыт савыре,
Тудо тошто илышетым,
Кунам тупым йӱд лиймеш
Орлыкан пушеҥге семын
Пӱгыртеныт арамеш.
Мо лиеш гын, лийже тудо!
Колымеш илен кодаш;
Эре огыл кочо вӱдым
Шем шинча гыч йоктараш.
Умдо, неле, пикш да керде,
Кестен — пеҥгыде вуян...
О, сеҥен тушманым кертыт!..
Но вуйлатыше лийман.
Погыненыт, каҥашеныт.
Аксымат ӱжаш каят.
"Тый шемерым пагалет
Йӧратет гын, Аксымат,
Ит кудалте, полшо таче,
Таче, эрла, кумыштат.
Кеч-кунам тыгай пашаште
Ик вуйлатыше кӱлеш...
Ӱмыр мучко, курымеш,
Пеленет эре лийына,
Тыйын лӱмеш, тыйын верч
Тулыш-вӱдыш пурена!"
Шукак огыл мутланеныт,
Шукак огыл жап эртен,
Аксымат йыр погыненыт,
Тудлан сайын ӱшанен.
Тӱтан гае кашак дене
Шуэш йырым Аксымат,
Мурза дене торканетым
Пуштедат, аген кодат.
А шемерым огыт тӱкӧ,
Шем пашаче калыклан
Нунын керде, пӱсӧ умдо
Огеш нӧлталт нигунам.
Калык куштылгын шӱлалтыш,
Ура-шамычым мокта...
Каныш кечын шем чодыраште
Шошым йогышо вӱдла
Аксымат мура, кушта.
Пӱрӧ тушто утымеш.
Ныжыл муро шергылтеш.
Кечывал ма, тымык йӱд,
Нигӧ дечын огыт лӱд.
Шӱвыр дене тӱмырлан
Тушто чӱчкыдын пайрам.
Вот Пипон колта айдемым —
Марий рвезым тарвата,
Корныланже пӱсӧ кердым
Кучыктен тудлан пуа:
"Нал да кай, Озаҥыш кае!
Кече гае ханжылан
Ӱлыкрак вуетым саве
Да каласе тый тудлан:
Мый улам торканын еҥже...
Адакат марий шыдеште.
Шакше калык! Адакат
Поян-шамычым ваҥат.
Чыла радым каласаш гын,
Ӱпет кожге шогалеш,
Но кузе ойлаш тыгайым?..
Йылме вийдыме лиеш.
Кушто лийын сай оралте —
Кызыт шӱй ора гына;
Омына мемнам кудалтыш...
Йозак погышо мурза,
Тендан поро ӱшанда,
Кыжганен эре коштеш...
Мый улам Пипонын еҥже.
Пипон полышым йодеш:
Могай уло ӱнар денже
Огеш сеҥе сай илемже
Пуламырым чактарен,
Шакше вий кугун куснен...
Улыт марий-шамычат,
Кӧ Пипоным арала;
Тудлан веле ӱшанжат.
Но тынаре мо чынак
Кӱлеш керде мыланна?
Тӱжем лийже!.. А уке гын,
Пытарат Пипон гаетым;
А вараже, йӧн лиймек,
Шарлен шуыт кумдыкнек.
Шем кидан шемер виге
Тарванен кертеш тыге.
Тый адак каласе, кушто
Вӱрым йӱшӧ пирыла
Аксымат кашак ила.
Тый каласе: пураш тушко
Пешак йӧсӧ мыланна?" —
"Кече гае поро хан,
Тендан поро полышдам
Ӱшаналын вучена".
Под пундашла койшо еҥ
Осал пеш кырт шем Пипон,
Ханын кулжо — тыште он,
Тыгеракын туныктен,
Рвезым вуй шияш колтен.
Озаҥ корно, мӱндыр корно,
Мӱндыр огыл имньылан.
Ораваште кия шорык,
Кудалеш туге виян
Саде кӱзылык шайтан.
А улазе ок чамане,
Имньым чӱчкыдын кыра.
Улыт нылытын чылаже.
Озаҥ корно наҥгая,
Огеш пале, могай оҥгыр
Йоҥген мӧҥгӧ пӧртылшаш,
Але пиал, але орлык
Марий калыклан лийшаш.
Каят нуно, тӱргыктат
Сур пуракым. Пипонжат,
Изиш чоным луштарен,
Малымверышке возеш...
Теве омыным ужеш:
Аксымат кашак пытен,
Аксыматетым сакеныт,
Керемет дене пиктеныт...
Йорло-шамычын ӱшанышт,
Саде сарзе калыкна,
Арыслан гай сылне-шамыч,
Кузерак илат вара?
Але нуно чонышт дене
Тӱтан толмым огыт шиж?..
Кугу деч кугу кестеным
Ышташ пижын Аксымат.
Руалтен куча пушеҥгым,
Рӱзен, тумым луктешат...
Ай гына, вет тыманмеш
Кестен шочынат возеш.
Айдем семынак — ӱзгарже:
Ты кестеным кашакын
Огыт сеҥе нӧлталын.
Онар гае озаже
Руалта гын, олымла
Вачыш кӱзыктен пышта.
Вуйлатыше айдеме
Кӱртньӧ упшым упшале,
Мотор кӱртньӧ тувыржо
Виян капшым леведе.
Тиде сарлык вургемжым,
Куралетым, Аксымат,
Переген кучен моштет гын,
Тыйым кӧ сеҥа, товат!
Але марте тыгайже
Шочын огыл тӱняште...
Озаҥ велым пыл толеш,
Яра огыл, кӱдырчан;
Еҥлан коло еҥ шуэш —
Кузерак вара лийман?..
Аксымат ойла: "Тышан
Ямдылалтын шинчына:
Кугу купна авыра;
Пураш лийме такыр корным
Кертына ме петырен:
Оптена оргажым, торым,
Кугу пӱнчым сӱмырен.
Кӱлеш кызыт ямдылаш
Киндым, шылым, тулеч молым.
Мые лӱдшӧ мераҥ омыл,
Эрталеш гын тыге лач
Арня, кокыт?.. Куш вара?..
Кӧ кунаре, нумалза
Маскам, шордым, сукарам.
Лудым, мӱйым, туарам.
А она му — калык деч
Йодын ончашна возеш.
"Уке" манше огеш лий,
Мызар кертыт гын, пуат.
Чылан огыл вет марий
Але одо, суасат
Пипон гайыш савырненыт".
Кутыреныт, каҥашеныт,
Пунчалыныт: рӱж, чылан
Пижаш тиде пашалан.
Корак дене курныж огыл
Виля воктен каргашат,
Пире дене маска огыл
Пӱйым чыгылтен урлат;
Уке! Нине айдем улыт
Киямат Озаҥын кулышт:
Сӱас дене нагай,
Ош мыжеран ош марий.
Нуным тышке, лӱдыктен,
Ханже ӧкымеш колтен.
Ханын ойжым пудырташ
Лӱдыт нуно, каварышаш!
Кузе адак!.. Вуй коваште
Йолташ дечын шергырак.
Икгай огыл ош тӱняште
Калыкетын шӱм-чонжат...
Осал-шамыч Аксыматым
Авыреныт йырым-йыр;
Тыгерак пылпомыш атым
Сургыкта куатле йӱр.
Нуным шотлен от пытаре,
Шотлымешке — почкышаш!..
Аксымат шогале, патыр,
Да ончале. Мом ышташ?
Ала лектын почкышаш,
Ала толмыштым вучаш?..
...Уке, чыте! Молан верчын
Курык наре пырнямат,
Оргажымат, молымат
Тые корныш оптенат?
Я уке гын, молан верчын
Шордо дене маскамат,
Сукарамат, киндымат
Ямдылаш тый кӱштенат?
Уке, ите, ит лек, чыте!
Сусыргет гын, ой, азап,
Тылечет посна ме тыште
Пытена вет садыгак!
Кузе ойлен улына,
Тугак таче ыштена:
Кӱлеш нуным ярныкташ,
Ондак пикшым сай пукшаш;
Вара йӧнжӧ лиешат,
Лекташ келша тӱжвакат... —
"Ситыш! Ойдам колыштам —
Тышанак мыят кодам.
Ну, а кызыт ик тӱшка
Куэрлаш кӱзен шинчеш,
Весе — купым эскера;
Тушечат пурен кертеш
Ӱвыра гай шем тушман —
Купым йыр эскерыман;
Мыйже кумшо кашак дене
Вераҥам оргаж воктене:
Эн чот шучко кредалмаш,
Мый шижам, тушан лийшаш".
Чынак, йӧршын ӱвыра гай
Пураш лийме корныштет,
Изин-кугун кычкыралын,
Йымыктен пура куралым,
Осал шакше тушманет.
Оргаж дене чак лишемыт,
Чумыргат, кылта гай темыт;
Еҥже веле нунылан
Огеш перне шинчалан,
Ончылнышт оргаж ора,
Кок могырно куэрла;
"Кушто калык? Мо тыгай,
Калык уке нимогай!"
А покшелне, кӱкшакаште,
Ужыт ятыр сай омашым.
Тушко пикшым виктара,
Иканаште рӱж лӱят.
Аксымат пырням колта,
Кугу пырням эн покшеке;
Изиш лиймек, шиждегече
Тулечат кугум шуа.
Кенеташте коло еҥ
Тазылашке савырнен;
Аксыматын моло еҥышт,
Виян, тале шолем семын,
Тушман капыш чарныде
Пикшым шӱшкыт садыге.
"Алла, алла!.. Юмо-пӱрышӧ!" —
Кычкыра коштан марийже,
Кудо чонжым ужален,
Окса дене вашталтен.
Ончыл радам тушманын
Чытырен чакна шеҥгек.
Тидым ужын, пӱй пуралын,
"Ида чакне!" — кычкырат.
Адакат виян кержалтыт —
Оргаж орам вончынешт,
Да тугакыс, мыскылалтын,
Туп ончыкташ логалеш.
Аксыматын ик пырняже
Кудло еҥым лаштыртен.
Мызар еҥ пытен чылаже,
Тидым кӧ мошта ойлен?..
Кӱвар гае корно мучко
Киен кодыныт чылан.
Кара южо туге шучкын,
Кынелнеже, но арам.
Южо, куржын я утлен гын,
Колта пикшым адакат.
Аксыматын еҥже веле
Ок эмгане иктыжат:
Нуным кайык ава семын
Укшерла шога леведын...
Вот эрлашын сар тӱтанже
Ӱжара дене пырля
Адакат модаш тӱҥале,
Вӱр мучашдымын йога,
Кӱсела да почела,
Уна кайык семынла,
Пикшыжат эре коштеш —
Еҥым азырен кочкеш.
Пӱрен огыл, пӱрен огыл,
Пӱрен огыл тыланет,
Айдем эрге, моштен отыл
Шочмет годым пеленет
Пиал саскам кормыжташ;
Вӱр, шинчавӱд, колымаш —
Теве тыйын илышет...
Аксыматын лишыл таҥже,
Йолташыже, сусырген.
Петырна яндар шинчаже,
Пыкшерак ойла шӱлен:
"Родем-таҥем, чеверын!
Илыш ярымем йӱла...
Уке лиеш... Куэрыш
Теже мыйым наҥгайыза,
Тушан сайын тойыза.
Оралтем йӱлен пытен гын,
Куэрем садак шога.
Тушман мыйым кошартен гын,
Теже ӱчым шуктыза".
Тыге мане да тӱпланыш,
Ой, шыпланыш курымлан!..
Чыланат моткоч ойганышт
Виян сарзе колымылан.
Изиш лиймек, адакат
Весым, колышым, кондат:
Осал велым пӱсӧ пикш
Логалтен шӱм лодыш вик.
Ончыштын, шонен шогаш
Уке жапше нигунар.
Кӱлеш купым аралаш:
А тышечын, ой, кунар
Суас дене марийжат
Пачкышым оптен пурат.
Нине пурышет ӱмбаке
Аксымат колта кашакым,
Кашак чӱчкыдын, туран
Лӱйкален шога тазан;
А вараже пешак талын,
Чарныде, эре кредалын,
Куп лавыражым подылтен,
Тусо шакшым пытарен.
Купшо пеш кугу гынат,
Карман пырдыж огыл вет, —
Аксыматын калыкет
Огеш мале йӱдымат.
Кочкыш нуным ок ондале —
Ӱнар ондален кертеш;
Тынар йӱдым огеш мале —
Кидет-йолет кӱрыштеш.
Кече шуде ик арня
Тиде сар шуйнен шога.
"Ситыш! Мые чытенам,
Ятыр шуко вученам.
Кушто мыйын кестенем?
Ӱмбакыже ончалнем, —
Воштылалын шыр-р гына,
Ойла патыр Аксымат:
"Уна лийын лектына,
Икте кодде, чыланат.
Эре огыл оргажым
Оролен кӱтен кияш,
Кӱлеш ынде тушманым
Сайынракын туныкташ".
Изи гына олым семын
Кугу деч кугу кестеным
Саде патыр айдемна
Вачымбакыже пышта,
А вараже молыштат
Умдым руалтен кучат.
Умдо. Керде. Пикш. Товар...
Шыде кӧргыштӧ аяр.
"Эй, тӱжваке! Айдыза
Корным ончыч айлена!
Тиде аҥысыр корнеш
Вуйым йомдараш лиеш".
Оргаж кодын. Корныш лектыт.
А тыгеже сае пеш...
Чумырга тушман, писештын.
Вӱран модыш ылыжеш.
Эн ончылно Аксымат
Кестен дене солалта,
Коло еҥым тунамак
Шыҥа гае ньымырта;
Шола велым солалта —
Нылле еҥым кошарта;
Пурла велым пижыкта —
Шӱдӧ колым пытара.
А вараже йыр налеш,
Орава гай лупшалеш,
Кестен южым пудештарыш,
Мардеж, орышо, тарваныш;
А кунар вара пытен,
Омат мошто каласен:
Тыште, тушто шыл ора,
Лапаш лийын, йыр кия.
Йыргыктал йога вӱржат,
Эрта нӧрӧ шудымат.
Кӧ утлен гын — пиалан;
Миен шуэш, каласа:
"О куатле, поро хан!
Тушто локтызо ила,
Сеҥаш ок лий нимо семын;
Чыла колтымо еҥетым
Кестен денак пытарен.
Айдем огыл, азырен.
Виян улыт молыштат,
Курж веле, садыгак
Поктен шуын авырат.
Йӱд волгенче семынак
Нунын керде чолгыжеш..."

ИВ сем. КЕСТЕН КАНАЛТА

Лышташ велме пагытеш
Кече туртын изишлан.
Шонен шинча Аксымат:
"Осал йӱштӧ толешат,
Кузерак вара лийман?
Але ӱлык, рок йымаке,
Пургед пурен верланаш?
Але верешташ улакым,
Курык рожым кычалаш?
Але шындаш кугу пӧртым,
Чыла ешге чумырген?
Кодаш огыл тиде верым,
Ты купетым кудалтен?"
Шуко-шагал каҥашеныт,
Шуко-шагал кутырат,
Каҥашеныт да келшеныт
Ик ой дене чыланат:
Сурт-оралтым шкаланна
Посна-посна шындена;
Аксымат илем лишан
Кугу ялым ыштыман.
Ханын ушыжо пурен —
Викак огыл тарвана.
А тувел, Озаҥ воктен,
Иктаж гана кенета
Рушат нуным авыра.
Кӱлеш ынде каналташ,
Мландым ачален илаш...
Кайымышт дечын арня ончыч,
Ик эрдене, шинчам почыт —
Кугу йӱмаш почылтеш.
Арака — куатле, кочо,
Пӱрыжат туштак модеш.
Кӧ тышакын курымешлан
Малаш кодын, кӧ пытен
Сӱас керде йымалан, —
Чылаштымат шарналтен,
Чечен мурыштым муралын,
Пӱрым алдырыш темалыт,
А коклаште йӱк ойла:
"Хан кашакым сеҥышна,
Сеҥымаште чот полшеныт...
Йолташем, тичмашын теме!
Тичмаш лийже пиална!"
Вот тыге... но варажат,
Вес чодырашке мийымекат,
Шӱшпык наре вел малат,
Шӱшпык наре каныш ыле;
А пӱжвӱдшӧ ятыр лие,
Отызаҥын копажат;
Арам огыл! Шочмо верым,
Аксыматыным, ишал,
Чараҥдалын ош куэрыш,
Толын шинчын тушко ял.
Толын огыл — шочын тудо,
Шочын шинчын тушанак;
Пистеран изи пасушто
Ужат поҥгым тыгерак.
Пипон ончышым коден,
Эрык мушо калыкет,
Виян сарзе кашакем,
Ынде тыште ила вет.
А вуйлатыше айдеме,
Патыр каче Аксымат,
Каен шочмо сай илемыш;
Коеш тудо тышечат,
Ужаш лиеш олыкым,
Олыкышто вольыкым;
Коеш тудын отыжо,
Кереметым чоклымыжо,
Ужар шога ӱмыреш,
Огеш пыте, пеледеш;
Каем гынат торашке,
Садак ужам оражым.

В сем. АКСЫМАТЫН ШӰВЫРЖӦ

Арня, весе — жап эрта,
Мардеж лумым тӱргыкта,
Кече йӱдым алмашта;
А мемнажым?..
Теле кайыш,
Кайыш куштылгын, ласкан;
Чевер сылне шӧртньӧ гае
Шошым тольо. Кечанан.
Тынар шуко чытымеке,
Эрык южым шӱлалташ
Пӱтынек, чыла оҥ дене
Чонлан, чынак, сай улмаш.
Ойыпан чача пеледыш
Ончен шога шинчашкет.
Йоҥленак пура тошкемыш
Куку йӱкет, шеремет!
А кунам кандалге ӱшык
Ломбер отым ӱяҥда,
Оҥгыр гае изи шӱшпык
Пӱтынь чоным ылыжта;
Пӱтынь кӧргӧ пеледалын
Эскера шкаланже таҥым.
Но эреже огыл вет
Ласка илыш, ныжыл сем,
Айдем тукымлан пӱрен.
Илен-толын, илышет
Шолшо подыш савырна.
Ик эрдене кенета,
Тушман толмым шижтарен,
Тыште-тушто, кумдыкеш,
Пуч пуалтыме йӱкеш
Калык лӱдын тарвана.
Хан кашакым вашлияш
Ямдылалтыт йырым-ваш.
Ӱдырамашым да йочам,
Чале, шоҥго кугызам,
Кува-шамычым виге,
Тугак черле еҥымат
Посна верыш чумырат.
А Кождемыр он шке,
Сарзе калыкым поген,
Суас ваштареш кая.
Вӱрым шуко йоктарен,
Но арам! Сеҥаш огеш лий.
Тушман толын пыл нарак.
Уло вийын тудым нӧшлӧ,
Садак тыйым чактарат.
Сар пиал Кождемыр оным
Кудалтен. Чыла пыта.
Чыла калык чодыра лоҥгыш
Кӱтӧ семын шалана.
Аксыматын сай илемже
Угыч лекше ял пеленже
Шӱй орашке савырнен.
Тиде годым патыр еҥ
Аксымат улмаш умбалне;
Мо лийметым огеш пале,
Нуно коктын ачаж дене
Колым ерыште кученыт,
Яра годым шӱвыр дене
Чодыра кӧргым шергылтеныт.
Ну, а кӧргыштӧ коржеш,
Ала-можым чон шижеш,
Мо-гынат да сае огыл.
Нуно кучымым чарнат,
Чумырат логалше колым —
Мӧҥгӧ толын легылдат...
О ӧрмашлык! О азап!
Ош куэран илемем,
Шочмо-кушмо оралтем,
Кушко лийын?.. Каргымаш!..
Тидым кузерак чыташ!
Могай осал тольо тышке?
Могай пӱрыдымӧ кишке?
Ачаж дене иквереш
Аза семын улнымешке
Алал икшыве шортеш.
Ой, кузе гын аваже,
Йӧратыме шӱжарже?..
Ала пуштыныт?.. Ужат,
Кунар колышо кия;
Шӱгар кӱнчышат уке.
Курныж веле чарныде
Чоҥештылын кычкыра.
Аксымат ойла: "Ачай,
Пу-ян шӱвырым мылам;
Але уке нимогай
Айдем, илыше чонан?
Але шыгыр чодарына
Кертын огыл тыгана
Марий еҥым переген?
Але тудын чон йӱкшен?"
Теве нале шӱвырым
Алал чонан Аксымат,
Ойган сылне мурыжым
Шоктен шында виянрак.
Йоген кая мурыжо,
Лӱҥгалтышла лӱҥгалтын,
Чыла вере йоҥгалтын;
Кузе кертеш кумылжо
Тыгай годым йӱлыде!..
Чыташ ок лий нигузе,
Чон мучашдымын йӱла.
А чодыраште еҥ ила,
Тудат шӱвырым колеш,
Тудат шонаш тӱҥалеш:
Илем ломыжым ужаш
Кӱлеш мӧҥгӧ пӧртылаш.
Тыгеракын ойган шӱвыр
Шылын кайыше калыклан
Шочмо верым адак утыр
Шарныктен шога тазан.
А вараже Аксымат
Куан семыш савырна,
Мурым йывыртен шокта;
Эр ӱжара семынак,
Пеледалын, кумдыкеш
Тиде муро шергылтеш.
Мия тудо калык деке,
Шылше-шамычлан солна,
Южгата чодыра покшеке,
Пурен, чоным ылыжта.
Лугыч лийше пиал верчын,
Куан верчын тушманлан
Адакат кугун шыдештын,
Толыт мӧҥгышкӧ чылан.
Толыт шӱвыр шоктымашке
Тӱрлӧ вер гыч погынен,
Ужыт патыр Аксыматым
Да шогалыт куанен.
"О онар гай патыр еҥ!
Кушто! Меже каена,
Умдым, кердым кидыш налын,
Тушман дене пижына!" —
"А могай осал кержалтын,
Могай шакше тыгела?" —
"Тиде — хан колтен ордажым,
Тошто ӱчӧ..." — "Эй, чылан!..
Кишкым тодыштын шуыман!"
Изиш лие, Аксыматын
Толеш поро аваже,
Саска гае шӱжарже;
Теве нуно ӧндалалтын
Куанен шогат. "Авай,
Улат тые поро, сай;
Тыят, сылне шӱжарем...
Коден ок шу ошкылмем,
Но огеш лий: мыйым тушко,
Вӱр йоктарыме пасушко,
Алал шыде наҥгая.
Тый, йӧратыме ача,
Ит кай, икшывет улам —
Ом шӱктаре нигунам,
Омак волто лӱм чапетым". —
"Пеленет лиям мый, эргым!
Кеч иктажылан изиш
Ала полышым пуэм;
Кушто экшык але виш,
Кертмем наре тӧрлатем".
Аксыматын полшым дене
Калык чоткыдын кыра,
Йӧраталме шочмо элым
Тушман дечын утара.
Тошто йӱлымӧ олмеш
Адакат шындат оралтым.
Ӱй гай нарынчын коеш,
Миен тушко ончалат гын.
Тыганалан Аксымат
Адак руалтен кестеным —
Утлен огыл пелыжат
Осал вийже коштанетын.
Ты кестеным шарналтен,
Ханын ушыжо каен, —
Угыч сарыш тарваташ
Монден тудо, кӱлдымаш!
Калык ӱшанен ойла:
Ынде хан изиш йыма,
Шӱлашат ласка лиеш:
Моско велым вий толеш,
Ала, юмо полша гын,
Кертыт налынат Озаҥым".
Ынде тидым ойлена,
Тидым мурен пуэна.
У оралтым погымеке,
Шонен пыштен Аксымат
Илаш тымык илыш дене,
Ояр кава семынак;
Пӱрымаш гын, пӱрымаш:
Кӱлеш ешым уштараш;
Кушто муаш тугайым —
Чеверым да оҥайым?
Кунам ыштат сӱаным,
Сӱаным да вияным?



100997
************************************************************************
10—09

ПАВЕЛ НОВОСЕЛОВ

ЧЕВЕРЫН, САМЫРЫК ЖАПЕМ!

1941 ийысе июньын 22 числаже рушарня ыле. Тиде кечын Чернышевский уремыште
верланыше тӱшкагудына молгунамсе деч ондакырак помыжалте. Чыланат юватылде
кынельыч, кидым-шӱргым мушкыч, йолчием ден вургемыштым кӱлеш семын
йытырайышт. Лектын
кайымышт годым чыла вереат ару ыле. А такше тыште арулык чӱчкыдынак ситен
огыл,
санденак уборщицына — Маша кокай — мемнам тутыш шылтален. Тиде гана чылажат
шинчам куандарен. Моло семын лийын кертын мо? Уке, конешне. Вет таче — кугу
пайрем,
Марий Автономный республиклан 20 ий темме кече.
10 шагат эрдене оласе Юбилейный площадьыште шемер-влакын митингышт почылто.
Тыштат, туштат флаг, сылнын сӧрастарыме транспарант лойгат. Вара,
колоннылашке радамлалт шогалын, еҥ-влак "Медик" стадион велыш тарванышт.
Тушто спорт пайрем
лийшаш. Оркестрын йоҥгымыжо, муро йӱк Йошкар-Ола уремым темышт. Ты
пайремыште
оласе чыла физкультур коллектив шке вий-куатшым, чулымлыкшым да писылыкшым
ончыктыш. Мемнан фельдшер-акушер школын акробат группыжат лӱмнержым ыш
волто: кумшо курсышто тунемше-влак Я.Зиньков, Ф.Чегаев, В.Сапожников да
Н.Чулков "Медик"
спортобществын ӱшанжым тичмашын сулышт. Мыйынат номерем куштылгак огыл ыле:
кудалше мотоциклын шеҥгел "пӱкеныштыже" шинченам да "ласточкым" ыштыше
ӱдырым кидыштем кученам. Тидлан ик тылзе мучко ямдылалташ логале. Номерым
ышташ туныкташ
Моско гыч акробатик дене тренерым лӱмын ӱжмӧ ыле.
Кечывал деч вара тыштак оласе кок эн тале команде — "Динамо" ден "Спартак"
—
коклаште футбол дене таҥасымаш лийшаш. Но ме тудын тӱҥалмыжым ышна вучо,
ола
мучко коштын савырнаш тарванышна. Тыгай кечын ик верыште шоген туркет,
ужат? Кумыл тугай сай, нӧлталтше, кавашке чоҥештен кӱзымет веле шуэш. Олан
тӱсшат моткоч
куандара — урем ден площадьлам йомакысыла сӧрастарен-йытыраен шындыме. А
ӱдыр-влакше кузе моторын койыт! Кажныж деке лишемын, ныжыл деч ныжыл
шомакым каласаш
чон ӱжеш. Мом ыштет, самырык жап. Лач тыгай пагытыште шӱмыштӧ йӧратымаш тул
ылыжеш.
Ме нылытын ошкылына: лапкарак пеҥгыде капан, канде шинчан Алеша Дымков,
вияш
кап-кылан, мутланаш ӧрканыше Михаил Сарбулатов, мый денем ик ялешак шочын-
кушшо,
ийгот дене чылана дечат кугурак Иван Новоселов да мый. Ошкылына эркын,
ласкан,
тӱрлӧ нерген мутланена. Красноармейский урем гыч Советскийыш савырнышна,
Ленин
сад дек миен шуна. Кенета "Онар" унагудо ончылно погынен шогалше калык
шинчаланна перныш. Пӧръеҥ-влак тамакым тӱргыктат, шыпрак мутланат, меҥгыште
кечыше репродуктор велыш ончал-ончал колтат. А тушечын чушлымо я
кочыртатыме йӱк гына шокта. Кажнын чурийыштыже тургыжланымаш, шонкалымаш
палдырна. Мо лийын? Могай увер
толын? Мемнан йодышлан илалшырак пӧръеҥ ала-кӧ деч лӱдшыла каласыш:
— Изишак туркалтыза, Молотов йолташ ойлаш тӱҥалеш. Пеш кӱлешан увер уло,
маныт...
Ме икте-весына ӱмбак аптыранышыла ончална. Да, Молотов шкежак радио дене
ойлышаш
гын, тугеже ала-мо гынат лийын каен. Партийный ден государственный
вуйлатыше-влак радио дене амал деч посна кутыраш огыт тӱҥал.
Шагат пикш латкокытан цифр дек толын шуо. Радиорепродуктор чушлымыжым
чарныш да
диктор Юрий Левитанын чылалан палыме йӱкшӧ йырваш шергылт кайыш:
— СССР Ушем иностранный паша министр Вячеслав Михайлович Молотовын
ойлымыжым колыштса...
Калык тыманмешке тыпланыш. Папирос тул йӧрыш. Еҥ-влак репродуктор дек эшеат
чакемыч.
— Совет Ушемын гражданже ден гражданкыже-влак! Совет правительстве да тудын
вуйлатышыже Сталин йолташ тиде уверым каласаш мылам шӱдышт. Таче, 22
июньышто, 4
шагат эрдене герман войска, сарым увертарыдеак, мемнан элыш керылт пурен,
шуко
вере границынам атаковатлен, Житомир, Киев, Севастополь, Каунас да моло ола

ӱмбак бомбым кышкен...
Молотов кӧргӧ йӱк дене ойла, изишак тӱкнылеш, коклан кокыралта. Коеш, чот
тургыжлана, да тудын тургыжланымыже колышт шогышо кажне еҥын шӱм-чонышкыжо
шыҥен
пура. Министр мемнан эллан могай кугу лӱдыкшӧ толмо, совет калыклан могай
туткар
гоч эрташ кӱлмӧ нерген каласкала, ужмышудымо тушманым кырен шалатышаш верч
икте
кодде кынелаш совет еҥ-влакым ӱжеш. Молотов шке ойжым тыгерак кошартыш:
"Мемнан
пашана чын. Тушман кырен шалатыме лиеш! Ме сеҥена!"
Репродуктор шыпланыш. Еҥ-влак тугак верышт гыч тарванаш тоштде шогат.
Йырваш
шып-тымык. Пӧръеҥ-влакын келгын шӱлалтымышт да ӱдырамаш-влакын нюслымышт
гына
пылышлан солна.
Но теве военный марш шергылт кайыш, тудо пуйто айдеме чоным ишыше кепшылым
налын
кудалтыш — еҥ-влак йӱкын мутланаш, кызыт гына колмо увер нерген шке
шонымыштым
ойлаш тӱҥальыч. Эрла мо лиеш? Сар кужун шуйна мо? Кӧлан эн ончыч салтак
вургемым
чияш тӱкна?
Фронтышто кузе да мо ышталтмым тунам нигӧат пален огыл, но кажныже чон дене
ӱшанен: сар кужу жапым ок авалте, ош финн-влакым шукерте огыл кырен
шалатыше Йошкар
Армий орышо фашист тӱшкамат тугак писын сеҥа, вес тӱняшке ужата. Калык
коклаште
тыгай шонымаш "Если завтра война" киносӱретым ончымо деч вара шочын.
Ик жаплан "умшажым петырыше" репродуктор угыч вийым нале — тушеч шарлыше
сем
урем кумдыкеш иеш. Тӱмырым кырыме, пучым пуалтыме, ансамбль дене мурымо
шергылтеш. Но эрденысе куаныме кумылым военный маршат, 30-шо ийласе эн
серыпле муро-влакат пӧртылтен огыт керт — ушышто лач икте пӧрдеш: сар!
Шонкален шогымынам Алеша Дымковын мутшо лугыч ыштыш:
— Пайремлен ситарышна, ужат.
Йӱкшӧ ойго дене вӱдылалтшыла, пиктежалтшыла чучо. Миша Сарбулатов шупшын
пытарыдыме папиросшым ӧрдыжкӧ шыжыктыш, пӱй вошт шӱвале да шинчажым ала-
кушко, торашке
виктарыш. Ваня Новоселов кок кидшымат брюко кӱсеныш шуралын, умша кӧргыштӧ
шыпак
пӱйым пуреш. Мый гын Александр ден Николай изам-влак нерген шоналтен
колтышым,
нуно кокымшо ий армийыште служитлат. Векат, нунылан нигӧ деч ончыч тул
коклаш
пураш логалеш...
Кочо увер юбилей пайремлан йӧршын вучыдымо вес сыным пуыш.
Эрлашыжым кече молгунамсылак тӱҥале. Чыланат пашаш вашкеныт, а кӧн изирак
икшывыже лийын, тудлан эше йочажым садикыш намиен кодаш кӱлын. Но икте гына
молгунамсе гай огыл ыле — магазинлаште черет шочо: тӱҥ шотышто шоҥгыеҥ да
ӱдырамаш-влак киндым, сакырым, шовыным, шӱрашым, керосиным, пудам
наледеныт, эрласе кечылан шапашым ыштеныт. Нуно паленыт: сар годым сату
чӱдештеш, тудым кычал кошташ,
черетыште кужун шогаш перна. Теве финн сар жапыштат кастенак черетым налаш
логалын, йӱдвошт шогымеке иже, еҥ-влак кинде сукыр але ик кило сакыр дене
мӧҥгышкышт
йывыртен ошкылыныт.
А кечывалымже сырам ужалыме ларекла воктене погынен шогалше пӧръеҥ тӱшкам
ужаш
лийын. Шижалтын: нуно призывной пунктыш мияш повесткым налыныт, сандене
паша верышт гыч ончылгоч лектын каеныт да ынде, сырам подылалын, чон вургыж
мутланат,
ончыкыжо мо лийын кертшашым лончылат.
Эрлашыжым ме кокымшо пачашысе тунемме классыште шинчена, фармакологий дене
экзаменлан ямдылалтына ыле. Кенета пӧлемыш Галя Коптелина, акушер
отделенийыште тунемше ӱдыр, пурен шогале да кычкырал колтыш:
— Огыда уж мо, уремыште мо ышталтеш!
Шкеже тунамак пуйто чоҥештен лекте — мотор кап-кылже койдымо лие, йӱкшӧ
гына коридорышто шоктен кодо.
Ме тыманмешке окна деке тӧрштышна.
Карл Маркс урем велым Совет уремыш имнеш кичкыме орва-влак кишкыла
шуйналтыт.
Орвалаште самырык пӧръеҥ-влак да нунын лишыл еҥышт — ачашт, авашт, ватышт,
икшывышт шинчат. Пеленышт котомка-влакым да вургемым — пинчакым, фуфайкым —
оптымо.
Мемнан окнала йымач эртымышт годым армийыш кайыше-влакын чурийыштым рашрак
ончал
кертна. Нуно ала-мо нерген келгын шонкалат, воктенышт шинчыше-влакын
ойлымышт
пуйто пылышышкыштат ок пуро.
Тылеч вара пӧръеҥ-влакым армийыш ужатыме сӱретым ме кажне кечын манме гаяк
ужаш
тӱҥална. Облвоенкомат воктене (тудо Совет уремыште верланен) калык йӱдшӧ-
кечыже
шолеш: мурат, гармоньым шоктат, шортыт. А орваже мыняре! Толыт, каят, вучен
шогат.
Ончыч ме радиом пешыжак колыштын огынал гын, ынде Чернышевский уремысе
латикымше
номеран пӧртеш верланыше тӱшкагудышкына толын пурымек, вигак тошто
репродукторнам чӱктена, фронтышто мо лийын шогымым палаш тыршена. Уке,
Совинформбюрон уверже йӧршынак ок куандаре. Тушман кече еда ончыко кая, ик
ола почеш весым руалтен
налеш, мемнан мландыш утыр келгышкырак шӱшкылт пура.
Сарын кокымшо кечыштыжак ФАШ-ын кумшо курсыштыжо тунемше латик рвезе
комсомол
организаций секретарь Иван Репинын вуйлатымыж почеш военкоматыш миен,
фронтыш
колташ йодмашым пуэн. Военком кужун сӧрвалтарыктен огыл — нуным армийыш
налаш
кӧнен. Рвезе-влакым — Ваня Репиным, Яков Зиньковым, Иван Леухиным, Герман
ден
Гавриил Бахтинмытым, Иван Егошиным, Николай Чулковым, Илья Сапожниковым,
Федор
Чегаевым, Василий Михеевым да Василий Медведковым — ужаташ школын актовый
залышкыже шыҥ-шыҥ погынышт. Ӱдыр-влак кажныжлан пеледышым кучыктышт. Изирак
курсышто
тунемше-влаклан нине каче-влак геройла чучыныт: теве гына пошкудо
аудиторийыште
лекцийым колышт шинчат ыле, а таче шочмо элым тушман деч аралаш каят!
Арня мучаште мемнан директорна Николай Константинович Басмов школыш
пытартыш гана пурен лекте. Тудо мыланна анатомийым туныктен. Вияш, чатката
капыштыже военный вургемым ужын, директорнам кенеташте ышнат пале. Николай
Константинович тунемме класслам ончен эртыш, туныктышо да тунемше-влак дене
чеверласыш да, кужун
юватылде, уремыш лекте. Тудо кечынак директорна ончыклык службо верышкыже
каен.
Июньын пытартыш кечылаштыже хирургийым туныктышо Василий Афанасьевич
Смирнов дене чеверласышна. Тудо Яраҥ велысе Икманур ялеш шочын. Йошкар-
Олашке Озаҥ университетын медицина факультетшым тунем пытарыме деч вара
1931 ийыште толын. Тудлан
рвезынекак граждан сарын корнылажым тошкаш пернен, тушан сусырген. Йошкар-
Олаште
тӱҥ пашаже областной эмлымверыште лийын, тудо тушто хирургический
отделенийым
вуйлатен, шке шинчымашыжым, опытшым ФАШ-ыште тунемше-влаклан пуэн шоген.
Вара пален нална: мемнан туныктышынам Мӱндыр Эрвелне верланыше госпитальыш
колтеныт, тушкыжо сареш сусыргышо-влакым шупшыктеныт. Япон империалист
кашак ваштареш сар тӱҥалмек, В.А.Смирновым 2-шо Дальневосточный фронтын тӱҥ
хирургшылан шогалтеныт. Тыныс пагыт шумек, медицинский службо подполковник
Смирнов Китайысе
армийыште эмлыме йодыш дене советник лийын. Отставкыш лектынат, Василий
Афанасьевич Севастополь олаште илаш верланен. Тиде кундемыште тудо
самырыкше годым
Врангельын войскаж ваштареш кредалын. Мый ончычсо туныктышем дек 1979 ий
майыште
унала миенам ыле. Эртыше пагытым шарналтен, кужу жап мутланышна. Тиде
вашлиймаш
когыляннат кугу йывыртымашым кондыш.
Йошкар-Ола гыч мемнан Логинцы ялна марте (У Торъял район) кудло уштыш лиеш.
Кызыт тушко автобус коштеш, а ожно шке йолетлан да имньылан гына ӱшанаш
пернен.
Имньыже, мутат уке, пеш шуэн логалын, сандене корным шукыж годым кок йол
дене
"вискалыме". Тидлан ме изинек тунемынна, ялна ден ола коклам ик кечыште
эртенна.
Корнышто ноялтын, туген гынат мӧҥгыш пӧртылмеке, кастене тошкемыш лекташ,
йолташ-влак дене вашлийын мутланаш вийым муынна.
Пытартыш экзамен 30 июньышто лие. Тудо кечынак пытартыш гана стипендийым
нална.
А кастеныже актовый залыш погынышна, тыште черетан выпуск лӱмеш
торжественный
кас эртаралте. Дипломым Дмитрий Михайлович Умов пуэдыш, тудо директор олмеш
кодын ыле. Сугынь мутым ятырын ойлышт, но мыйын ушешем уло олаште пагалыме
еҥын,
Марий АССР-ын заслуженный врачше Фаддей Мартынович Контскийын каласымыже
утларак
шыҥен кодын. Тудо совет медикын лӱмжым кеч-куштат кӱшнӧ кучаш тыланыш.
Школ да йолташ-влак дене чеверласыме кас кужун шуйныш. Волгалтшаш лишан иже
ме,
кум Новоселов, Логинцы ялын кум эргыже — кок Иван да ик Павыл — корныш
тарванышна. Юшково ялым эртымек, Шернур кугорно гыч шолашкыла кораҥна — вик
корно дене
мӧҥгышкына ошкылна.
Илышын у йыжыҥыш вончымыжым ялыш миен шумек вигак шижна. Ятыр самырык
пӧръеҥ армийыш каен, молышт таче-эрла тарванаш шогат — повесткым вучат. А
мемнан пошкудо
суртыш шучко уверат толын шуын: Евдокия Михайловна шке пелашыжым, Дмитрий
Андреевич Чемодановым, икмыняр кече ончыч гына ужатен. А тудыжо фронтышкат
миен шуын
огыл, немыч авиацийын воинский эшелоным бомбитлымыж годым колен. Ойгыш
вочшо
ӱдырамаш кузе лияшат, мом ышташат ок пале. Вич изи шочшо, сурт-пече —
чылажат
тудын ӱмбалан кодын.
Лачак шудо жап. Молгунам тудо пайрем семын чучеш ыле. А кызыт? Паша вий ок
сите,
бригадир кӧм куш колташ ок пале. Пӧртылмын эрлашыжым окна яндам перкалыме
йӱкеш
помыжалтым. Бригадир толын улмаш. Мыйын нергенем авам деч йодеш. Ик
олыкышто шудым теҥгечак поген налман ыле, но ышна шукто, манеш. Тачыже
поген налманак, уке
гын йӱр нӧртен кертеш.
Сар жап огыл гын, авам мыйым, теҥгече кужу корно гыч ноен толшо эргыжым,
эрденак
кынелташ огеш тошт ыле. Но ынде нечкыланаш ок йӧрӧ. Ик шагатат ыш эрте, мый
ялысе рвезе-влак дене пырля олыкыш ошкыльым. Вачыштем — кужу пу шаньык.
Уке, сар пагытат шудо ямдылыме тургымын ямжым локтылын огеш керт. Могай
тыште
весела! Нойымым, кече пелтымым монден, ӱдыр, рвезе, ӱдырамаш, школьник-влак
лым
лийде пашам ыштат, олык шинча ончылнак чараҥеш, тыште да тушто каван-влак
нӧлталтыт, ала-могай кугу патырын лузга пунан упшыжла веле койыт.
Ик кечын, кас велеш, олыкыш ньога-влак куржын тольыч, кондымо уверыштым
ӱчашӱчаш луктын пыштышт:
— Москвич-влак толыныт, кандаш еш. Председательым йодыт.
— Могай эше москвич? йодо Вӧдыр коча, председательын ачаже.
— Ик пӧрьеҥат уке, ӱдырамаш ден йоча-влак толыныт, фронт деч шылыныт...
Вара пален нална: "уна-влак" чыланат пашазе еш гыч улыт. Школыш кошташ
шудымо
икшыван ӱдырамаш-влак деч посна нунын коклаште латвич ияш кок ӱдыр (Тося
ден
Аня) да марлан лекдыме кок самырык ӱдырамаш ыльыч. Кушто кузе лийын, ом
пале, но
мемнан ялыште эвакуироватлалтше-влакым моткочак порын вашлийыч, сай
пӧртлашке
илаш пуртышт, тӱҥалтыш жаплан кочкыш-йӱышым пуышт. А вара нуно шкештак
пашам йодаш тӱҥальыч. Тыге Тося ден Аня шудым погымашке ушнышт. Ӱдыр-влак
але марте шорвондыжым ужынат огытыл. Нуно тиде да моло кресаньык паша курал
дене олыкышто,
нурышто палыме лийыч, кучылташ тунемыч. Тенгечысе москвич-влак ялыште
арамлогар
семын илен огытыл, моло колхозник дене тӧр тӱшка пашаште тыршеныт, киндым
да пареҥгым шке пӱжвӱдышт дене суленыт.
Июльын колымшо числаж гутлаште почтальон мылам вучыдымо серышым конден
кучыктыш.
Кушечын, кӧ воза? ФАШ дирекций колтен улмаш. Возат: кеҥеж канышым ик тылзе
марте
кӱчыкемдыме, 1 августышто у тунемме ий тӱҥалеш.
Йошкар-Олашке миен шумекына, мемнам вес увер дене ӧрыктарышт: сар
тӱҥалмылан
кӧра СССР правительстве кӱшыл да кыдалаш тунемме заведенийлаште шинчымашым
погымо жапым кӱчыкемден. Ме гын тений талук мучаштак — вич тылзе гыч —
дипломым налшаш да шӱмбел школна дене чеверласышаш улына.
Тунемме программына кугунак ыш вашталт. Тушто лач ик ешартыш лие — шочмо
элнан
историйже дене лекций курсым пуртышт. Ты у предметым Михаил Николаевич
Семин туныктыш. Российын эртыме корныж нерген тудын оҥайын, устан
каласкалымыжым ме йывыртен колыштынна, шке уш-акылнам пойдаренна.
Тыге кече почеш кече эртыш. Шукат ыш лий, мыланна каласышт. Йошкар-Олашке
Ленинград гыч Можайский лӱмеш военно-воздушный академий кусаралтеш, тудо
мемнан ФАШын пӧртешыже верланышаш. Але марте тунем илыме вернам коден каяш
мыланна, тунемше ден туныктышо-влаклан, улыжат кум кече жапым пуышт. А
кайыман путырак торашке
— Марий Турекыш.
Кок кече гыч корныш тарванышна. Ончылно кровать ден матрацым оптыман ула-
влак
каят, а шеҥгелне ме ошкылына. Вик каласыман, у верыш куснымо кечылаште
радамна
палынак шуэме. Южо рвезе ден ӱдыр мӧҥгышкышт ача-аваштым ужын толаш кайышт
да
Марий Турекыш миен ышт шу. Векат, тушто илаш да тунемаш йӧсӧ лиеш манын
лӱдыныт.
Марий Турек район рӱдӧ верланыме моло села деч нимо денат ойыртемалтын
огыл.
Йырваш — лапка пу пӧрт-влак, икмыняр кевыт, чайный, клублан келыштарыме
черке,
кече гыч кечыш яра шинчыше кужу ӱстембалан пазар. Тыште илыш икшырымын каен
шоген, еҥ-влак шке пашаштым ыштеныт. Рушарня еда гына ковыран чиен шогалше
ӱдырамаш-влакым, ваче гоч икмыняр мужыр йыдалым сакалтен ошкылшо шоҥго
марийым, ала-могай амал дене подылалше кок-кум пӧръеҥым ужаш лийын.
Туныктышо ден тунемше-влаклан илашышт села покшелне шинчыше кок пӧртым
ойырышт.
А занятий больнице кудывечеш шукерте огыл нӧлтен шындыме кугу пу пӧртыштӧ
эртен.
Тудын ик ужашыже тӱшкагудыш савырныш — кӧлан вес пӧртыштӧ вер ситен огыл,
нуным
тышке илаш пуртышт. Практиклан районный больницыш коштынна. Ты эмлымвер
уста
кадрлан поян ыле — касвел кундемла гыч куснен толшо ятыр врач тыште пашам
ышташ
тӱҥалын. Мутлан, отолярингологийым Рига гыч толшо доктор Голомб туныктен,
хирургийым — Ленинград гыч доктор Стругофф, шинча черым — Моско гыч
медицина наука
кандидат Чернышов.
Чыла шотыштат чӱдылык шижалтын гынат, занятий икшырымын эртен. Жап шагаллан
кӧра
производственный практиклан шагат ойыралтын огыл, но тидын олмеш кугурак
курслаште тунемше-влак больницыште йӱд еда дежуритленыт. Сар пагытын
ойыртемжым шотыш налын, хирургийлан да военно-санитарный пашалан шагатым
ешарышт. Чынжым каласаш гын, нине кок предмет тӱҥ верым нальыч. Санитарный
тактика дене занятий
тӱнӧ, пасушто, эртен, тыгодым первый полышым пуаш, сусыр еҥым "кредалме
вер" гыч
лукташ тунемынна. Химический курал (тӱрлӧ аяр) деч аралалтме йӧн денат
палыме
лийынна.
Тунеммаште чот тыршаш логалын, а илыш кече гыч кечыш нелемын. Кевытлаште
кочкыш
йӧрварым картычке дене гына ужаленыт, оксала нимом налаш лийын огыл.
Чайныйыште
меню путырак чӱдеште, кинде чылаж годым лийынжат огыл. Тудыжымат 100 грамм
дене
гына пуэныт. Сакыран чай шарналташ гына кодын. Картычке почеш кажнылан
кечеш пел
кило уржа киндым налынна. Мом кочкынна? Эрдене — ик шултыш кинде да ик
кружка
шолтымо вӱд, кастене — пареҥге, кешыр але чуҥгыла, южгунамже — сукара
падыраш.
Жапын могайжым уло чон дене умылен, ме нелылыкым уждымыла-шиждымыла
койынна, ваш
келшен да полшен иленна, могай йӧрварым муынна але мӧҥгӧ гыч конденна гын,
чылажымат пайлен кочкынна.
1941 ийысе шыже сай шогыш. Сентябрьын пелыж марте игече умыр, кукшо ыле.
Кечывалым кече ырыктен. Занятий деч вара чӱчкыдынак олыкыш коштынна,
нарынче тӱсым налаш тӱҥалше шудышто канен киенна, кечывалвелыш чоҥештен
кайыше турня-влакым ужатенна. Нунын кава пундаште йӱкланымышт чонышто ала-
могай шӱлык кумылым ылыжтен,
шонкалымашым тарватен. Тугай жап кече гыч кечыш лишемын, кунам меат мӱндыр
корныш лектына.
Умыр шыжылан мучаш толын шумым ик эрдене раш умылышна. Кынелын, окна гоч
тӱжваке
ончална гын, кумылна вигак весеште. Шемалге пыл пуйто пушеҥгыла ӱмбак волен
кержалтын, йырваш тӱтыра шарлен, чӱчкыдӧ шокте вошт йогымыла йӱр шыжа.
Пӧлемыште
юалге да вӱдыжгӧ. Игече тылеч умбакыже утыр йӱкшемдыш гынат, мыланна
занятийыштат, урок деч варат йӱштыштак шинчаш пернен. Молан манаш гын,
школымат, тӱшкагудымат телылан ямдылыме огыл — пу йӧршын уке. Омса ден
окналам шокшемдыме огыл,
шаланыше янда олмеш весым шындаш нигӧн кидше шуын огыл.
Занятийлаште ӱмбал вургем дене шинченна, йӱдым, ыраш тӧчен, чыла гаяк
вургемнам
ӱмбак оптенна. А эрдене кынелмеке, вигак кубовойыш куржынна. Лач тушто гына
шокшо лийын, коҥгаште пу пудештыл йӱлен да чойн под гыч пар нӧлталтын.
Тушеч коштал
налын, шокшо вӱдым шер теммешке, чынрак каласаш гын, кӧргӧ ырымешке йӱынна.
Икана занятий деч вара шке пӧлемыштына тӱрлым шонкален да радиом колыштын
шинчена ыле. Мӱшкыр мура, но кочкаш нимат уке. Общежитийыште йӱштӧ. А радио
кажне кечын уда уверым конденак шога. Теве немыч-влак Москва декат утыр
лишемыт. Эрласе
кече деч мом вучыман?
Тыгутлаште комсомол организаций секретарь Федор Якаев толын пурыш. Тудо
лопка
туп-вачан рвезе, чурийже ала-мо дене монголым ушештара. Кудырген шогышо
волгыдо
ӱпшым шеҥгек шерын коштеш. Федя, нигӧлан нимом пелештыде, кепкыжым
тумбычкыш кудалтыш, кроватьышкыже шуйнен возо да шинчажым тувырашыш
виктарыш.
— Могай увер уло, Федя? — йодо Гера Царегородцев.
— Увер уло... Ик жаплан тунеммым кудалташ да колхоз пашаш каяш перна.
Колхозлаште паша чыгынен шогалын, полшаш йодыт.
— А пу шотышто кузе? Больницын завхозшо пу оролаш посна еҥым шогалтен.
Шолышташ
тӱҥалыда гын, милицийыш увертарем, манеш.
— Пеумат шкаланнак ямдылыде ок лий. Санитарно-фельдшерский отделенийыште
тунемше
рвезе-влак пу руаш каят, а ме ончыкылык акушерка-влак дене пырля колхозлан
полшаш тӱҥалына.
Кастене тӱшка погынымаш лие. Тудо кужун ыш шуйно. Директор кузежым-можым
умылтарен ойлыш да эрла эрдене эрак корныш лекташ ямде лияш шӱдыш.
Ме, пӧлемыште пырля илыше рвезе-влак, чыланат ик колхозыш логална. Жап шуко
эртен, сандене ялын лӱмжӧ мондалтын. Шарнем, тошто пӧртыштӧ илышна.
Покшелныже —
кугу тӧрала шарлен шичше руш коҥга. Пурымо омса ӱмбалне — шӧлдыра, а тушан
шоганым кошкаш шалатен оптымо. Ончыл лукышто — юмоҥа-влак, нуным тӱрлеман
шовыч дене
леведме.
Озавате, шкетынак илыше шоҥго ӱдырамаш, пеш чулымын шогылтеш, мемнам шке
шочшыж
семын онча, шер теммешке пукшаш тырша. Эрдене кугу кӧршӧк тич пареҥгым
шолта,
нӧрепше гыч луктын, шинчалтыме киярым да ковыштан кӱмыж дене ӱстембак
конден
шында. Кечываллан тӱрлӧ шӱраш але пурса дене шӱрым шолта. А кастене паша
гыч
толмо жаплан ведра пурыман кугу самовар ямде лиеш. Шолшо вӱдым кешыран чай
дене
тамлештарет, свежа уржа киндым пурлат — могай сай! Тыгай кочкыш-йӱышым
Марий Турекыште кунам ужынна?
Колхоз пашаште кок арня кузе эртымым шижынат ышна шукто. Пытартыш кечын
мемнам
председатель правленийыш ӱжӧ, пашам сайын ыштымылан таум каласыш,
кажныланна
киндым, пареҥгым да шӱрашым пуаш шӱдыш. Чеверласыме годым ялысе ӱдыр-влак
мемнан
сумка ден котомкалашкына кешырым, чуҥгылам, кечшудым шӱшкын темышт.
— Пеш чот полшышда, рвезе-влак, — каласыш пытартышлан председатель. —
Тендам тыге огыл ужаташ кӱлеш ыле. Но мом ыштет, жапше тугай. Теве тачат
кок суртыш похоронко толын.
Марий Турекыш миен шумо жаплан Николай Мертвищевын бригадыже тушто ыле.
Нине
рвезе-влак чодыра паша гыч пӧртылыныт. Нунат кечым арам эртарен огытыл —
пум
ятырак руэныт да икмыняр имне дене конденат шуктеныт. Пасу да чодыра гыч
тӱшкагудышкына пӧртылмӧ кече пайремыш савырныш: коҥгалаште тул йӱла,
коридор мучко
тамле пареҥге пуш шарлен, пӧлемлаште веселан мутланыме, воштылмо, мурымо
йӱк
шокта.
...Эше кок арня шеҥгелан кодо. Ик кечын ме, кумшо курсышто тунемше-влак,
военносанитарный паша дене занятийыште шинчена ыле. Пу уло гынат, ала-молан
олтен огытыл, сандене пӧлемыште йӱштӧ, лекцийым колышташ нимогай кумыл уке.
Кенета омса
почылто да мемнан ончыко учебный часть вуйлатыше Соловьева, мотор
шӱргывылышан
самырык ӱдырамаш, пурен шогале. Туныктышо Василий Иванович Лежнинлан ала-
мом шыпак каласышат, класслан увертарыш:
— Мый кызыт изи спискым лудын пуэм. Кӧн фамилийже йоҥгалтеш, нуно чыланат
райвоенкоматыш кайышаш улыт. Пелен паспортым да приписной свидетельствым
налман.
Тыге манят, Соловьева кӱчык спискыжым лудын лекте:
— Федор Якаев, Зоил Ефремов, Михаил Сарбулатов, Георгий Царегородцев,
Виктор Кидалашев, Иван Мимеев, Новоселов Иван Матвеевич, Новоселов Иван
Александрович.
Санитарно-фельдшерский отделений гыч тиде радамыш Николай Климов, Илья
Охотников, Николай Москвин, Николай Мертвищев, Николай Чемоданов, Яков
Ялпаев да Аркадий Новоселов логалыныт. Чылаже лучко еҥ.
Рвезе-влак тунамак верышт гыч тарванышт да, тетрадьыштым погалтен, класс
гыч
лектыч. Ме нуным ик мут деч посна ужатышна. Паленна: военкоматыш арамлан
огыл
ӱжыктымӧ — векат, йолташна-влакым таче-эрла армийыш налыт.
Иктаж шагат чоло гыч увер толын шуо: рвезе-влакым тачак ужатыман. Жап
шагаллан
верчын нуно мӧҥгышкышт кӱчык серышым гына возен шуктышт. А вет эше корнылан
тидым-тудым ямдылаш кӱлеш. Мо-гынат, палемдыме шагатлан райвоенкоматыш миен
шуна.
"Шуна" манам, вет армийыш налалтше латвич рвезым ужаташ пӱтынь школ мийыш,
иктынат тӱшкагудышто шинчен кодмыжо ыш шу. Лулегыш вошт витарыше мардеж
пуал-пуал
колта, а ме, лавырам келын, урем дене ошкылына, гармонь сем почеш "Синий
платочек" ден "Катюшам" мурена, пеш торашке, тул лоҥгашке, каяш лекше
йолташна-влакын
кумылыштым нӧлталнена.
— Чеверын, рвезе-влак! Сайын служитлыза! Коштмаштыда юмо аралыже, сеҥымаш
дене
пӧртылза! — тиде татыште кажнын чоныштыжо поро деч поро тыланымаш шолын.
...У, 1942 ий водын ме пытартыш экзаменым кучышна. Ынде меат школ дене
чеверласена, тыште налме специальность дене пашам ышташ тӱҥалына. Но
администраций мемнан илышыштына лийшаш ты савыртышым аклен ыш мошто —
дипломымат директор огыл, а
учебный частьын секретарьже пуэдыш. Йӧра эше выпускник-влак шкешт
чулымлыкым ончыктышт — пайрем касым ямдылаш шотышт лие. Да тиде касше
иканаштак У ийым вашлийме да школ дене чеверласыме пайрем семын эртыш.
1 январь эрдене выпускник-влак корныш ямдылалташ тӱҥальыч. Ондак кажныже
мӧҥгыш
миен толнеже, вара паша верыш вашкыман. Но мемнан отделенийысе ятыр рвезым,
ты
шотышто мыйымат, кок арнялан школешак кодышт. Моланжым вигак умылтарышт:
шинча
черым эмлыме шотышто курс почылтеш: тушто ешартыш шинчымашым пуат. Мый гын
вигак
шижым: векат, курс деч вара районлашке трахом шотышто инструкторлан
колтынешт.
Курсышто лекцийым Ухоботов фамилиян врач лудо, тудо Йошкар-Ола гыч,
трахоматозный диспансер гыч, лӱмынак толын. Шонымем чыныш лекте: мемнам
трахом "фронтыш"
колтышт. Мылам Морко районыш каяш кагазым серен пуышт. Ты кундем трахом
дене чотак "амырген" — уло калыкын кумло процентше тиде чер дене йӧсланен.
Шочмо ялем ден Морко села кокласе 100 меҥгым йолын ошкыл эртышым. Илаш
кӱлшӧ арверым да кочкышым (киндым, сукарам, шылым) издереш оптенам ыле.
Моркышто мыйын
толшашем паленыт. Райздравотдел вуйлатыше Алексей Николаевич Михайлов мыйым
моткоч порын вашлие да вигак пошкудо пӧртыш наҥгайыш. Тусо кугу пӧлемыште
вераҥым.
Тыге 1942 ий январьыште паша корнем тӱҥале.
Мый мӱндыр да лишыл яллаште улшо трахоматозный пунктлашке лектын коштынам,
паша
кузе кайымым эскеренам, тӱрлӧ семын полшаш тыршенам.
Моркышто кужун илаш ыш перне — кок тылзе чоло гына тушто лийым. Конешне,
тиде
кӱчык жапыште трахомым чактараш полшен сеҥен омыл, туге гынат шкаланем
могай-гынат пайдам налынам: илыш умылымашем пеҥгыдемын, район дене, калык
дене палыме
лийынам.
1942 ий мартыште ачамым, Трофим Петровичым, армийыш нальыч. Тудо тунам
нылле визымше ийыш тошкалын ыле. Авам ныл изи икшыве — мыйын шольым-влак
дене кодо. Нунын кокла гыч кугуракше — латкум ияш, а эн изижлан эше талукат
темын огыл. Тыгай
ешым шкетлан кузе ончен лукман? Йӧсӧ лийшашым умылен, авам мыйым пашам
ышташ
лишкырак толаш сӧрвалаш тӱҥале. Шкенан районыш кусараш йодын, уэш-пачаш
возышым.
Тау ончычсо туныктышемлан, Ольга Петровна Новиковалан. Тудо тунам
облздравыште
ышта ылят, мылам полшен керте. Тыге 1942 ий апрель гыч У Торъялыште ышташ
тӱҥальым.
Райбольницыште тӱҥ паша вийлан ӱдырамаш-влак шотлалтыныт. Пӧръеҥже кумытын
гына
лийынна: тӱҥ врач (тудак пӱйым эмлен) Алексей Иванович Миронов,
медрегистратор,
ик шинчан Миша чӱчӱ да мый. Ондакше вакцинаторлан шогалтышт. Ончылгоч
палемдыме
план-график почеш райцентрысе учреждений ден школлашке, лишыл яллашке,
призывной
пунктлашке лектын коштынам да пижедылше шоло чер ваштареш прививкым
ыштылынам.
Вара амбулаторийысе хирургический кабинетыш кусарышт. Кажне эрдене индеш
шагатлан регистратур окна дек мием, Миша чӱчӱ дене саламлалтам, тудо мыйын
кунам толын шумем посна журналеш палемда (тунам пашаш вараш кодын толмылан
пеш чот логалтеныт: кӧ 20 минутлан почеш кодын, тудым судитленыт да куд
тылзе мучко пашадарже гыч 20 процентым кучен коденыт) да черле-влакын
амбулаторный картычкыштым
мылам шуялта. Зельнер фамилиян врач Минск гыч эвакуироватлалтше самырык
ӱдырамаш
тӱрлӧ сомыл дене я тышке, я тушко коштын, сандене шукыж годым нуным мылам
ончаш
логалын. Тыгодым мылам медсестра Людмила Сергеевна Сергиевская шуко полшен,

ӱшанле эҥертыш лийын. Тудат У Торъялыш эвакуацийлан кӧра толын лектын, а
ондакше
нылле ий наре Москосо больницылаште пашам ыштен. Черым пален налме да кузе
эмлышашым рашемдыме годым могай йодыш шочын гын, опытан медсестра мылам
эреак полшен. Сандене мый Людмила Сергеевнам таче мартеат тауштен
шарналтем.
Райрӱдынам, У Торъялым, мый изи улмем годсекак паленам. Мемнан ачана
колхозыш
пурен огыл, шке озанлык дене илен, шкенан имньына да тарантасна лийын. Тудо
рушарня еда манме семын Торъял пазарыш коштын, пеленже икшыве-влакым — я
иктыжым,
я весыжым — налын. Тыге мыят ик гана веле огыл пазарым ужынам. Мутат уке,
ачам
дене тыге миен коштмо мыланна, ньога-влаклан, пеш кугу куаным конден.
У Торъялыш пашам ышташ мийымекем, тӱҥалтыш кечылаштак Валентин Попов дене
палыме
лийым. Кокла капан, кумда туп-вачан, канде шинчан рвезе школышто
физкультурым
туныктен, а тылеч ончычшо мемнан райцентрыштак педучилищым пытарен. Ме
тудын дене иктаҥаш ыльна. Валентин чыла еҥ денат ик ойыш шуын моштышо,
весела, кумылзак
еҥ ыле, санденак пӱтынь селасе самырык тукым, манаш лиеш, тудын йырже
пӧрдын.
Самырык туныктышо мӧҥгыштыжӧ изирак спортплощадкым ыштен, тушто турникат,
капкылым шуараш келыштарыме моло йӧнат лийын. Поповмытын кудывечыш погынен,
ме вий
ден чолгалыкнам тергенна, ужмо киносӱрет да лудмо книга нерген мутланенна,
Совинформбюрон уверлажым каҥашенна. А уверже эреак тургыжландарыше, чоным
корштарыше лийын. Вет 1942 ий шошым фронтлаште сӱрет адакат начарештын,
мемнан армийлан кугу нелылык толын. Майыште Севастополь сеҥалтын, немыч-
влак Крымым руалтен
налыныт да ынде Юл ден Кавказ велыш шӱшкылтыныт, Кубань мландын чапле
шыдаҥжым
да Бакун шем шӧртньыжым шке кидыш налаш толашеныт.
Радио дене йоҥгышо сводко-влак чоныш ойгым гына ешареныт. Умбакыже мо лиеш?
Сарын корныжо кузерак савырна? Тидын нерген шонкалыде-мутланыде, ик кечат
эртен
огыл. Ме умыленна: мыланна тылыште шинчаш сулык, элнан эрыкше верч кредалме
верыш, фронтыш, кайыман. Мӱндыр корныш лекташ жап лишеммым мыят, Валентин
Поповат
шижын шогенна, молан манаш гын, 1924 ийыште шочшо рвезе-влакым армийыш
налаш
тӱҥалыныт ыле. Изирак ийготан-влак мемнан ӱмбак кӧранен онченыт, виян, тале
улмыштым, кушкын-пеҥгыдем шумыштым модмаштат, пашаштат ончыкташ тыршеныт.
Пуйто
каласаш шоненыт: "Меат тендан дене пырля Йошкар Армий радамыш шогал
кертына".
Нунын коклаште Женя Лаптев поснак ойыртемалтын. Капше дене таза, виян,
кӱкшӧ
ыле, а ийготшо але шуын огыл — рвезе латшым ийым гына темен. Туге гынат
Женя
комсомол райкомышкат, военкоматышкат ик гана веле огыл миен савырнен, но
тудын
кумылжым шукташ кӧнен огытыл. Эре ик семынракак ойленыт: "Чыталте, кредалаш
але
шуат. Черетет толын шуэш — вигак налына". Но Женялан тиде келшен огыл — мо
кӱлешым погалтенат, нигӧлан нимом каласыде, сар пиалым кычалаш лектын каен.
Аваже
ойгыж дене нимом ышташат аптыранен, но тудлан иктат полшен кертын огыл. А
еҥ-влак ойленыт:
— Вот Женька! Шонен муын вет кузе лияш. Ну, герой!
Тудын йоммыж деч вара иктаж лу сутка эртымеке, ик кечын кас велеш мемнан
дек Валентин Попов толын пурыш да мылам шыпак каласыш:
— Женька пӧртылын...
Мый ӧрынат колтышым:
— Кузе туге пӧртылын?
— А вот тугак. Планже лугыч лийын: военный училищышкат налын огытыл,
воинский
частьышкат логалын огыл. Икманаш, тортажым мӧҥгеш савыралаш пернен.
— А кызыт тудо кушто?
— Мемнан вӱташте шылын кия. Кочкашыже тидым-тудым луктын пуышым, изиш оксам

ылят, тудымат кучыктышым...
Мыйынат полшыде кодмем ыш шу — Валькалан кум теҥгем шуялтышым. А тудо
каласыш:
— Айда Женя дек миен толына, шупшашыже намиен кодена.
Мийымына годым тудо мала ыле, йол йӱкнам ыш шиж. Изиш лиймек, шинчажым
почо, кынервуеш эҥертен, кынелмыла лие, йогым колтыш. Коеш, перныл
коштмаштыже каҥгештын, шӱргыжӧ шупшылалтын, ӱпшат кужем пытен.
Саламлалтмекна, Лаптев йодо:
— Ялыште могай йӱк-йӱан шокта? Авамым ышда уж? А ӱдыр-влак мый нергенем мом
ойлат?
Валька мыскарам ыштен вашештыш:
— Тый гает шылын коштшо кӧлан кӱлеш? Иктынат ушышкыжо пурен огыл. Шарнет,
кӱжгӧ
йолан москвичка почешет куржталеш ыле. Эсогыл тудат тыйым чонжо гыч луктын
кудалтен, командировкыш толшо сержантым муынат, пуйто шулдыржо кушкын.
Женя ӧкымрак шыргыжале.
— А Люська?
— Тый дечет серышым вуча, — мане Попов. Вара кӱсенже гыч папиросым да оксам
лукто. — Ты ший вундым тылат йолташет-влак погеныт. Кучылташет лийже.
Лаптев тыгайым вученжат огыл, сандене моткочак йывыртыш, кычкырал колтыш:
— "Звездочка"! Кушто тудым муында? Тыгай папиросым кунам шупшмемат ынде
мондалтын. Шукыж годым тамак пундашым нулымо дене серлагаш пернен. Тау,
йолташ-влак,
тау.
Папиросым пижыктышат, Женя кок-кум гана чон канен шупшыльо да кушто перныл
коштын толмыж нерген ойлаш тӱҥале. Ме, конешне, чиялтымыжым вигак шижна, но
коклаш
пураш ышна тошт, шыпак колыштна. Тыге жап ятырак эртыш. Каяш тарванымына
годым
Попов йодо:
— Женя, тый вара ындыже мом ышташ шонет?
Тудыжо вачым туртыктыш.
— Йӧршын пычкемышалтмым вучалтем. Вара мӧҥгышкем каем. Авам, ойлыманат
огыл,
шокшым пурта, но мом ыштет...
Тылеч вара ик-кок кече Женя нигуштат ыш кой. Векат, шкенжым шотыш конден,
канен,
мушкылтын. А вараже тудо уремыште герой семынак коштын. Армий радамыш
шогалаш
корным кычал коштмо нерген ойлымыжым колышташ кажне гана шукын погыненыт,
изирак
рвезе-влак гын тыгодым пылышымак шогалтеныт. А ӱдыр-влакше Женям эр марте
колышташ ямде лийыныт.
Мемнан У Торъялыште эше ик Женя ыле — Духинский. Тудо Белоруссий мландыште
шочын-кушкын, а тышке сарлан кӧра толын лектын, врачлан пашам ыштыше кокаж
дене
пырля эвакуироватлалтын. Тудо жапыште Женян кокаже, хирург Зельнер, мыйын
начальникем ыле. Духинский — кӱкшӧ, вияш капан, мотор чурийвылышан рвезе,
мыскарамат аклен моштен, серьезнын мутланашат кумылан лийын. Гитарым сайын
шоктен, шкеак мурен. Ийготшо дене Лаптев таҥашак ыле, тудын семынак фронтыш
вашкерак логалаш тыршен. Но тидланже вес корным ойырен налын улмаш —
ийготшым кугемдаш шонен
пыштен. Духинскийын йодмыж почеш Валентин Попов тудын документышкыже
"тӧрлатымашым" пуртен: ик цифр олмеш весым возалтен да тыге Женя салтакыш
каяш йӧршӧ ийготан лийын шинчын. Да ик кечын нуно коктынат военкоматыш
ошкылыныт. Поповшо капка
воктелан шоген кодын, а Женя Духинский военком дек пурен. Военком Яндулов
илалше, опытан еҥ ыле, тудо кагазыште тӧрлатен серымым вигак ужын да
ончылныжо шогышо рвезе деч шыдын йодын:
— Шке толашышыч але йолташет полшыш? Ом уж шонет чай? Теве уремыште, капка
воктене, шога. Ну-ка, каласе-ян, пурыжо тышке.
Капитан Яндулов Женя ден Валентиным чотак вурсен налын, милиций денат
лӱдыктен
ойлен. Вара Поповым луктын колтен, а Духинскийым кабинетеш коден да кужу
жап
мутланен.
Тылеч вара коло ий эртымеке вашлийынат, Валентин Алексеевич Попов тиде
"сулыкшо"
нерген шарнен каласкалыш. Тунам мый сар жапысе йолташ-влак нерген шуко уым
пален
нальым. Женя Лаптев офицер лийын да сарыште взвод дене командоватлен. Тыныс
ийлаште юридический институтым тунем пытаренат, Москваште илаш верланен.
Женя Духинский фронтеш латиндеш ияшак колен. Танкист улмаш.
Валентин Попов шкеже Сеҥымаш кече марте сарыште кредалын, сусырген, ятыр
орден
да медаль дене наградитлалтын. Шочмо У Торъялыш пӧртылмекше, тошто
пашашкыже шогалын — школышто физкультурым туныкташ тӱҥалын.
...Сар пагытын кокымшо кеҥежше мучашке лишемеш. Кокияшым тӱред налме. Пасум
леведше отыл ончычсо ший тӱсшым йомдарен, йӱр ден шокшо тудым шемалгыракым
ыштеныт. Отылым эртен каяш тӧчышыла кумдыкеш тӱрлӧ шӱкшудо нӧлталтеш.
Пурлаште шӱльӧ
пасу шарлен возын. А тудын шеҥгелне — ял. Пӧрт-влакым ужаш огеш лий, нуным
пушеҥге авырен. Ял велым трактор мӱгырымӧ да агытан-влакын мурымо йӱк
солна. Олыкышто кӱтӱ коштеш. Ончылно, шолаштыла — чодыра. Тудын деч
тӱҥалын, иктаж меҥге
наре кужытышто, корно воктене, самырык куэ-влак кушкыт. Пуйто нунат корныеҥ
почеш куржын колтынешт.
Мый ты вер-шӧрыштӧ шуко гана коштынам, кажне лакым, вондерым, кеҥежлан
кошкышо
эҥер гоч лупшалтше кажне кӱварым паленам. Но тудо эрдене тыште чылажат
нигунамсе
деч сылнын, моторын чучо. Мый шочмо ялем дене, ача-ава сурт дене ойыраш
лийдымын
кылдалт шогымем шижым. Рушарня кечым шочмо ялыштем, авам да шольым-влак
пелен
эртарышым. Эрдене корныш тарванымем годым авам ала-мом шижшыла каласыш:
— Повесткым пуат гын, тышке толде ит кай.
Тыге манмыж годым йӱкшӧ кӱрылтмыла лие. Ава пален: лишыл жапыште мыйым
сарыш
ужаташ перна. Тудо шым эргым ончен-куштен, чыланат ик семынак лишыл, шерге
лийыныт. Эн кугу изам сар тӱҥалме годым Байкал вес велне служитла ыле. А
кызыт —
Волховский фронтышто, грузовик дене кудалыштеш. Вес изам, Николай, мый
дечем кок
ийлан кугу. 1939 ийыште фельдшер-акушер школым тунем пытарен, У Торъял
больницыште пашам ыштен, да шыжыланак Йошкар Армийыш налыныт. Тунам
латкандаш ийымат
темен огыл. А ик талук гыч финский сарыш логалын. Гитлерын сар дене керылт
пурымо жапыште Николай Кавказ курык лоҥгасе гарнизонышто, Бакуриани лишне,
службым
эртен. Шукат ыш лий, Коля изамын серышыжым Иран гыч нална. Нунын посна
дорожностроительный     батальоныштым тиде пошкудо элыш кусареныт улмаш.
Молан
манаш гын, мемнан союзникна-влак СССР-лан кӱлшӧ военный грузым Персидский
залив
гоч конден шогеныт. Совет салтак-влак транспортым тӱрлӧ лӱдыкшӧ да эҥгек
лийын
кертме деч араленыт. Тушеч Николай Крымыш верештын да Керчь ола верч
кредалме
годым вуйжым пыштен.
Крымым немыч тушман деч эрыктымеке, 1944 ийыште, авамлан почто дене серыш
толын.
Тушто Николай изамын личность удостоверенийже лийын, а шеҥгеланже изамын
шке
кидше дене тыге сералтын: "Шерге йолташ! Мый тыйым ом пале, но тиде
записной
книжкам муат гын, мыйын фотосӱретем ончал да мӧҥгышкем увертаре: 1942 ий 15
майыште коленам. Тидын дене кошартем. Новоселов".
А кӧ тиде кагазым авам дек колтен? Тидым таче мартеат огына пале.
Мый тунам 1-ше Украинский фронтышто лийынам, изамын документшым мушо
айдемым кычалаш йӧнем уке ыле. Вара серыш калтажат ала-кушко йомын. Садыге
ме Николай нерген тиде шучко уверым ялышкына колтышо еҥ нерген ӱмырешлан
палыде кодна. Кӧ шинча, ала тудо изамын кушто да кузе колымыж нергенат
увертарен сеҥа ыле.
...1942 ий 17 августышто райбольницыш миен пурышым. Тиде мыйын гражданкыште
илыме да пашам ыштыме пытартыш кече, самырык жапем дене чеверласыме кече
улмаш.
— Миронов дек пуро, — регистратур окна дек лишемымат, увертарыш мылам Миша
чӱчӱ.
Тудын ончалтышыже да йӱкшӧ гычак шижылалтышым: тушто мыйым ала-могай
кӱлешан
увер вуча.
Миронов мыйым вучен шинчен. Саламлалтмеке, вик каласыш:
— Тылат повестке толын. Кумышто 9 шагат эрдене райвоенкоматыште лийман.
Бухгалтерийыште расчетым нал да мый декем пуро.
Чыла сомылым мучашлымек, шӱдымыж семынак тӱҥ врач дек мийышым. Тудо
тумбычкыж
гыч спирт атым лукто да кок стаканыш темалтыш:
— Айда икте гыч подылына. Ала тетла ужаш огешат перне.
Алексей Иванович Миронов, манмыла, пуйто вӱдышкӧ ончен: ме тылеч вара ышна
вашлий. Но тудын кидше дене серыме характеристикым кызытат аралем. Тудо
шукертак
эртен кайыше пагытым шарныкта. Тунам мый, латкандаш ияш рвезе, илыш кугорно

тӱҥалтыште шогенам, ончыклык нерген шонкаленам, шӱм-чоныштем икымше
йӧратымашын
сескемже чӱчкен.



101097
************************************************************************
10—10

ПИСАТЕЛЬ ДА ЖАП

КУГЕЗЕ СУГЫНЬ

Писатель Алексей Мурзашев нерген йолташ шомак

ПОШКЫРТ ВЕР-ШӦР — КУРЫКАН КУНДЕМ

"Мый, — шкеж нерген воза Мурзашев Алексей, а лӱман кагаз почеш — Ислибай, —
авамын латкумшо, ачамын латикымше икшывышт, 1932 ий 27 октябрьыште
Башкортостан
Республик, Калтаса районысо Тӧлдӧ ялеш шочынам. Ачам, Ильмурзин мрзаш,
авамын
нылымше марийже, авамже — тудын кумшо ватыже. Авамын первый марийже, Тошто
Оръямучаш ял гыч Дигитай Мардамша, 1921 ийыште тиф чер дене черланен колен,
варажым
кок марийже деч шкак ойырлен каен. Авам ачам деч коло ийлан самырык лийын.
Коктынат ликбезыште гына буквам пален налыныт. Но мый нунын возкалымыштым
але лудын
шинчылтмыштым ик ганат ужын омыл.
Шочмем годым ачамлан кудло куд ий темын улмаш. Авам ден ачамын тӱрлӧ
марийышт да
тӱрлӧ ватышт деч чылаже коло кок икшывышт погынен. Туге гынат мый шкетын
веле
кодынам, молышт колен пытеныт. Ачамын эн кугу эргыже, Мачывий изам, эше
1914 ийыштак Самара олаш мӱшкыр корштен колен. Тудо тушто армийыште лийын.
Вес кок
изам, Ачывай ден Изерге, Кугу Отечественный сарыште немыч фашист-влак дене
кредалмашеш вуйыштым пыштен улыт. Авамын кугу эргыже, Бадамша, ныл идалык
мучко аэродромышто бой гыч пудырген пӧртылшӧ самолет-влакым йӱдшӧ-кечыже
олмыктен илен
да тыге тазалыкшым чот локтылын. Тудым Уфа олаште бандит тӱча пуштын...
Ачий-авийын пӱрымашышт куштылго лийын огыл. Икымше тӱнямбал сар, Октябрь
революций саман, мландым, вольыкым шупшын налме да колхозыш поктен пуртымо,
Кугу Отечественный сар (чылажым шотленат от пытаре) нунын илышыштым
кӱрыштыныт да тазалыкыштым лунчыртеныт. Тидымак икшывыштланат ужаш пӱралтын
улмаш.
1947 ийыште Тӧлдӧ шымияш школым тунем пытарышым да Эльян марий педучилищыш
тунемаш пурышым. Вара Калтаса районысо тӱрлӧ школлаште марий йылмым да
литературым
туныктенам, школ директорланат шогаш логале. 1959 ийыште "Ленин корно"
райгазетыш кусарышылан нальыч. 1962 ийыште газетна петыралте, да мемнам,
марий пашаеҥ-влакым, Нефтекамск олаште лекташ тӱҥалше "Коммунизмын ӱжараже"
газет редакцийыш
колтышт.
1965 ийыште Марий педагогический институтыш тунемаш тольым. Пытарымек,
Нефтекамск оласе 'Красное знамя" газет редакцийыште ондакшым литератур
пашаеҥлан, варажым промышленный отдел вуйлатышылан ыштышым. 1975 ийыште
"Ончыко" журнал редакцийыш куснышым. Литератур редактор, тӱҥ редакторын
полышкалышыже лийым.
1984 ийыште "Новатор" заводышто числовой программе почеш пролышо станокын
операторжо лийым. 1988 ийыште Марий книга савыктышыш редакторлан пашам
ышташ тольым.
Кызыт пенсийыште улам.
Возаш пижым педучилищыште тунеммем годымак. Но 1959 ий йотке нигушан
печатлалтын
омыл. Тымарте вич книгам лектын: "Мланде пуш" (1974), "Кугезе сугынь"
(1978),
"Пӧтыр веҥе" (1984), "Кӧгӧрчен" (1989), "Чистые руки" (1992)".
Айдемын 65 ияш илыш-корныжо ик ластыкыш шыҥен. Алексей Мурзашевлан 65 ий.
Ӱшанымылат ок чуч. Садлан йолташ семын тудын ончылно возымашкыже ешартышым
пурташ
кӱлеш, шонем.
Марий ӱдырамаш ныл гана марлан каен кертын гын, тудо мотор веле огыл, тыгак
тале, чолга, кӧргӧ виян вате лийшаш. Вет Алексей Мурзашевын аваже нылымше
ганаже
шкет пӧръеҥлан огыл, а кандаш икшыван марийлан лектын. Пытартыш ватыже
колымек,
Мрзаш йоча тӱшка дене шкетын илаш тӧчылын. Нуным пукшен лукташ да чиктен
шогалташ манын, мланде пашам ыштыме деч посна сонарышкат коштын, шкак
пижым, чулкам
пидын, вынерым куэн. Но шкетын чыла вере шуаш моткочак йӧсӧ. Сакиян ден
тудын
икшывыже-влакым конден пуртымекышт, илышышт вигак тӧрланен шуын огыл: йоча
тӱшка
иканаште кок пачаш утларакат шукемын. Весымат палемдыман: Мрзаш пешак шоҥго
лийын гынат, тынар икшыве улмо ӱмбачат ватыжым тӱргочак ушкалаш йӧратен,
кажне йолтошкалтышыжым эскерен.
Кайык могай вер-шӧрыштӧ шочеш, тугак муралта, маныт. А шочмо-кушмо
кундемже, тудын пӱртӱсшӧ пешак ямле гын, муро семжат лывырге да куштылго,
шер темын колыштын
муралтенат, тавалтен колтыметат шуэш. Тыгак айдеме денат. Алексей
Мурзашевын
шочмо-кушмо мландыже могайрак вара? Тудым шкак "Кугезе сугынь" повестьыште
пеш
сылнын сӱретлен ончыктен:
"Мемнан кундем — курыкан кундем. Ик тайылым волет — весыш кӱзет. Кӱзен веле
шуат, ончылнет адак тайыл, а тушто, ший ока гай эҥеран да кудыр вондеран
олык вес
велне, адакат курык тӱҥалеш. Пурлашке ончалат — теҥызла ловыкалтше шурно
пасу,
шолашке ончалат — кожеран, пистеран арка. Мом ыштет, Урал, чал Урал тора
гычак
шкеж нерген шижтара.
Кугурак эҥер воктене шуйнышо лап верыште тыштат-туштат ял-влак палдырнат,
пасу
покшелне одарланен кушшо шкет писте я тумо шинчалан перна.
Шоссе гыч кораҥын, касвелыш наҥгайыше йолгорно дене меҥге чоло эртет да
вучыдымын курык нерыш толын лектат гын, шинчатлан ӧрыктарыше вер-шӧр
почылтеш: ӱлнӧ,
йол йымалне, кок уштыш утла шуйнышо ял, куэран, шертнеран чодыра, ял
кыдалне да
кок мучаште воштончышла койшо пӱя, а вес велне, чыла пасум кокыте шелын,
электромеҥге-влак каватӱрыш каен йомыт, тыштат-туштат мланде йымач нефтьым
тулышо качалка кок могырыш лӱҥга..."

КОМБАЙНЕР КАВЫРЛЯ ДА МОЛАТ

Алексей Мурзашев марий сылнымутыш кудлымшо ийлаште тольо. Кужу жап самырык
автор
семын кошто. Тидын годымак кугу илыш опытан, неле да тӱрлӧ саманым эртен
кайыше,
шуко ужшо да палыше. Тудо шукертак йӱкым шынден, йоҥгалтарен колташыже веле
кодын ыле. Тугеже тыгай айдемым самырык автор манаш лиеш мо?
Эльян педучилищыште тунеммыж годым литературный конкурсым увертареныт.
Тунамак
Алексей первый ойлымашым возен да ончыл верыш лектын. Мутат уке, рвезе тиде
сеҥымашым модышлан гына шотлен, но сылнымут паша, творчестве — модыш огыл.
Тидым
студент вашке умылен налеш да шке возымыжым калык ончыко лукташ ок вашке.
Первый
ойлымашыже Калтаса районысо "Ленин корно" газетыште 1959 ийыште гына
савыкталтын. Вара Йошкар-Олашкат колтен ончен. Тушто ойлымашыже-влак шуко
еҥын шинчажлан
перненыт. Критик Сергей Эман серен: "Самырык марий прозаик-влак кокла гыч
икмыняр еҥын пашаже мыйын чоныштем ӱшаным ылыжтен. Иктыже — Алексей
Мурзашев. Тудын
шӱм-чон вийже, очыни, утларак куатан, талантшат тичмашрак. Кызыт тидын
нерген
уло йӱкын кычкыраш огеш лий — жап шке рашемда. А.Мурзашевын ойлымашлаштыже
ӱшандарыше психологизм, айдеме шӱм-чоным кӧргӧ гыч волгалтарен моштымо
куандара. Мо-гынат тудо тыгай корныш шогалаш тырша".
Мо нерген воза йолташна, тудын геройжо-влак кӧмыт улыт? Комбайнер, доярке,
туныктышо, мелиоратор, механизатор, икманаш, ялысе калык, мом-кӧм сайын
пала, тудым моштен сӱретла.
Теве комбайнер Кавырля. Тыгаяк вуймутан ойлымашыште кудлымшо ийласе марий
ялын
илышыжым, пашажым, тудын уэммыжым ужына. Чынак, тунам кресаньык
куштылгынрак
шӱлалтен колтен: йозакымат иземденыт але йӧршеш кудалтеныт, пашадарымат
изишак
кугемденыт, шоныметымат пеле йӱкын ойлаш тоштыныт. Тудо пагытым кызыт
"хрущевская оттепель" маныт. Но Хрущевын "левештышыже" вашке шулен йомо,
уэш кылмыктыш
да йӱкшемдыш.
Кавырля шке пашажым уло чон дене йӧрата гынат, шкем кучен моштыдымыжлан
йолташыже-влак денат, изирак тӧра денат сырен кудалта да йоҥылыш корныш
тошкалеш: шабашник-влак дене ушна.
Кавырлялан илыш чыным умылаш жап шагал огыл кӱлын. Шабашник Йогор тудын
шинчажым
почаш полша, да ончычсо комбайнер шкенжын уржа пасушкыжо пӧртылеш. Куанен,
тунамак шортын-шортын, пуйто шӱмбел таҥжым йомдарен да ынде уэш муын:
"Кавырля руштшыла кынеле, шинчавӱд дене петырналтше канде шинчаж дене
Элександрын штурвальныйже ӱмбак ончалят, тудын кидшым чот кормыжтен, корем
сер дене ошкыльо. "Эше ик
гана шӱртньышашем улмаш илыш корныштем, — шонкала тудо. — Эше ик гана... Но
тиде
ганаже пытартыш лийшаш".
"Пӧтыр веҥе" повестьыште шымлымше ийласе ял илышым сӱретла. Тунам власть
Шемрокдымо мланде велыш мелын савырныш: шуко оксам ойырышт, вӱдыжгӧ мландым
кошташ, а
кошкышым вӱдыжтараш тӱҥальыч. Икманаш, тӱрлӧ мелиораций организаций, ПМК
шочеве,
романовский урлык шорыкым кондеве, кугыжан полат гай комплексым чоҥаш
пижеве.
Повестьыште кок вий тавадаҥ шога: ик велым — Пӧтыр Ефремов, самырык тукым,
вес
велым — Федот Макарыч, ПМК вуйлатыше, илалше тукым. Пӧтыр, Совет Армий
радамыште
лиймеке, уэш ПМК-шкак пӧртылеш, шке пашажлан кумылын пижеш. Самырык инженер
волгыдо, ару чонан, ушан-шотан рвезе. Школышто, комсомол радамыште,
институтышто да
салтак-влак коклаште шуаралтын, чон яндарлыкым аклаш тунемын.
Ефремов дене таҥастарымаште Федот Макарыч йӧршеш вес сын-кунан айдеме. Тудо
ӱмыр
мучкыжо чояланен ила, шкаланже гына пайдам кычалеш, шокшо пӱкенже верч гына
тургыжлана. Шулдакан чап нерген шонкален, калыкым тӱрлӧ семын ондалкала.
Пашамат
айда-лийже ышта, кӧргӧ чонжо огеш йӱлӧ. Сай радамыште лияш, почеш кодшо
коклаш
логалаш огыл манын, тӱрлӧ семын рывыжланен ӱедылеш, шке йырже тыгаяк еҥ
тӱшкам
чумыра. Ончен куштымо Лида ӱдыржымат шкеж семынак чояланен илаш
туныктынеже. Но
вуеш шушо, чын верч шогышо Лида ачаж корным тошкаш огешат шоналте.
Коклаштышт тума поҥго погыма гыч тӱҥалеш. Чевер кечын, паша жапыште, Федот
Макарыч ӱшанле еҥже-влакым поҥгым погаш колта, шкежат чодырашке шикшалтеш.
Тидлан
самырык инженер, Пӧтыр, ялтак ӧреш: тыгай тургым жапыште начальник поҥгылан
пижеш, а тудлан ик гана пашаш вараш кодын толмыжлан выговорым пуэн. Ик
могырым,
коеш, начальник паша дисциплин верч коляна, вес могырым — шкак, кунам шона,
тунам тудым пудыртылеш.
Алексей Мурзашевич Федот Макарыч гай еҥым илышыште ужын моштен, а тудын
ончыклык
корныжо могайрак лийшаш ыле, шоналтен шуктен огыл. Руш йылмыште кызыт тыгай
шомак уло: "новые русские". А молан "у марий" лийын ок керт? Кызыт Федот
Макарыч
шкенжым у марийлан шотла ыле мо? Нунын коклаште коштеш ыле мо? Пожале,
тыгак
лийшаш ыле. А Пӧтыр Ефремов? Самырык еҥ, комсомолец. Тунам яндар чонан ыле
гын,
кызыт функционер марте кушкын шуэш ыле мо? А вет ятыр ончычсо комсомолец-
влак
таче бизнес корныш лупшалтыныт, налыт-ужалкалат, кугу оксам луктыт,
шкеныштын
конторышт, кевытышт уло, шуко тарзым кучат. Шоналтен ойлаш гын, тиде оҥай
повесть ятыр шонкалымашым тарвата, герой-влакын эрласе кечыштым ужмо шуэш,
мом ыштымыштым, кушко шумыштым палаш чон ӱжеш.
А теве вес повесть — "Серка". Шукерте огыл гына савыкталте ("Ончыко"
журнал,
1996 ий, 1-ше ¹). Лудшо-влак писательын илыш-корныжым, тудын ача-аважым,
изашольыжо-влакым сайынрак палынешт гын, тиде повестьым шымлен окен кертыт.
Такшым
Алексей Мурзашев шке возымыжым тукым вожшыланак пӧлеклен.
Эртыше неле саманым кумдан да келгын авалтыше произведенийыште автор вес
темымат
тӱкалтен: ялысе калык молан колхозыш пурен, кузе тушто пашам ыштен, молан
кресаньык илыш саемшаш олмеш незерештын гына, йырым-йыр нужналык да
кӱчызылык шарлен. Тымарте колхоз илышым саеш ужыныт, тудлан моктеммурым
сереныт гын, Мурзашев
Семонын шомакше дене тыге каласен: "Мландыштым, имньыштым иквереш
чумырышна. Тиде вет шупшын налме дене иктак. Олмешыже мом пуышна? Пиалан
колхоз илышым сӧрышна. А тиде яра мут веле. Пиалан илышыжым нунылан кӧ
чоҥышаш? Нуно шкештак. Колхоз пого — ынде тудын лач шкенжын гына огыл, а
чыла колхозникын, тӱшка еҥын.
Кресаньыкын чонжо тудын верч ок йӱлӧ, ок когарте. Тиде поянлык шке
суртыштыжо
лиеш гын, кажне еҥ тудын верч тулыш-вӱдыш пура ыле, тудым эре шукемдаш
тыршен,
уло вийжым пыштен тырша ыле. А чумыр пого верч посна еҥын чонжо эре изинрак
да
изинрак йӱла. Лачак теве тышеч тӱҥалеш колхозын шолдыргымыжо".
"Кугезе сугынь" гыч ик геройым гына тӱжваке луктам: Топкар — кугезе кочана,
тудо
ала-кунам ожнак шочын, но сугыньжо марий калык коклаште кызытат ила, мемнам
поро
да суапле пашалан туныкта.
Алексей Мурзашевын йӱкшӧ возаш тӱҥалмыж гычак посна сем гай, нигӧн дене
таҥастараш лийдымын йоҥгалтеш. Тудын чылажат шкенжын: йӱкшат, шомакшат,
темыжат, сюжетшат, произведенийым пеҥгыде да мотор полат семын чоҥен
нӧлтымыжат. Повесть ден
ойлымашыже-влак авторын илышым тӱткын эскерымыжым, кумдан ужын моштымыжым
да
келгын иктешлаш тунем шумыжым ончыктат. Эн тӱҥжӧ, мутат уке, герой-влак
коклаште
пӱсӧ конфликт, илышын тӱрлӧ сапналтыштыже тавадаҥ вашпижмаш, виян
кучедалмаш:
Кавырля ден Йогор ("Комбайнер Кавырля"), Федот Макарыч ден Пӧтыр Ефремов
("Пӧтыр
веҥе"), Эрбылат ден Сухов ("Кугезе сугынь"), Шамаев Андрей ден Аклиев
("Олас"),
Лизан Нату ден Николаев ("Лизан Нату"), Андрей Иванович ден завод директор
("Яндар кид").
Тидыжак мыланна шерге. Произведенийыште кучедалмаш уло гын, илышыштат жап
шогалын огыл, кажне кечын ончыко кая, у сеҥымашым конда.

ОЛАС, КӦГӦРЧЕН, СЕРКА

Алексей Мурзашевын повесть ден ойлымашлаштыже айдеме илышым веле огыл,
тыгак
пӱртӱс, янлык, кайык да вольык илышымат ужына. Тудо пӱртӱс сӱретым тӱткын
эскера, кӱлеш верыш моштен пуртен колта. Ик вере тудым тӱҥ геройыш луктеш
гын, вес
вере символ семынак кучылтеш.
Налына, мутлан, "Олас" ойлымашым. Олас лӱман пий шке озаже Шамаев Андрей
деке
шӱмаҥын, тудын шомакшым колыштеш гынат, шке илышыж дене ила, имне дене
йолташла
келша. Эсогыл колымыжым шижешат, айдемым огыл, имньым шарналта, тудын
ончыкыжо
толын возешат, кӱчык ӱмырыштыжӧ пытартыш гана шӱлалта да курымешлан
шинчажым кума. Олас айдемылан кунар сайым ыштен, но тудым ондаленыт,
колымашке шуктеныт.
Вольык ден янлык кӧранымашым, чоялыкым да ондалымым огыт пале, нуно вияш да
раш
чонан улыт. Тидыже яндарлыкым ончыкта огыл мо?
Серка лӱман имнят шке семынже ушан-шотан, тыматле койышан, сай йолташ да
яндар
чонан (вольыкын лавыражым ужалтын огыл, тудын терысшымат айдеме ӱяҥдыш
семын кучылтеш, а шкенжыным — огеш! А вольык лавыраште шога гын, озаже
титакан, шкежак
лювык).
Имньым шолышт наҥгаенытат, ача ден эрге почешыже кычал каят. Ик одо ялыште
муыт.
Ынде тудым ӱжын кычкыралаш кӱлеш. Шке лӱмжым колын, ончычсо озажым пала
гын, тудынак. Огеш пале — тудын огыл.
"Пӧртӧнчыл мучаш гычак имньын озаже Мрзаш уло йӱкын кычкырал колтыш:
— Серка! Мый декем, Серка!
Печеш йолыштен шогалтыме имне кенета вуйым нӧлтале, рокмалтен колтыш да,
сапым
кӱрыштын, озаж деке толын шогале. Лач тидын годым толын шушо Ачываят Серка
деке
куржын мийыш. Ача ден эрге Сергам вӱчкаш, шыматаш тӱҥальыч. Рвезе тудлан
кинде
катышым тушка, а имне ок коч, озажын саҥгашкыже шке саҥгажым тушкалтенат,
вуйжым
эркынрак тарватылеш. Тидым ӧрдыж гыч ончен шогышо-влак ик татлан шыпланышт,

южышт шинчавӱдыштым пыкше кучат. Вара Серка тӱрвыжым тарватале, Ачывайын
кидше
гыч кинде шултышым умшашкыже нале.
— Нурислам, мом каласет? Имньын озаже кӧ? — ялсовет председатель йодо.
— Нунын, теве нине марий-шамычын!.. Но мыйым титакан еҥлан ида шотло.
Имньым мый
шке оксам дене Барабан пазарыште налынам.
"Серка" повестьыштак вес вере имне ушан-шотан улмыжым веле огыл, тыгак
патыр
вийжым да чолгалыкшым ончыкта. Тидыже тыге лиеш.
Икана телым, Эльянышке пырчым казналан ужалаш мийыме годым, татар-влак,
тӱрлӧ
семын чояланен, черетышке — Мрзашын ончыкшо — иктын-иктын латик улам пуртен
шогалтат. Тӧлдӧ марий тидлан моткоч шыдешка. Но шкетын мом ыштен сеҥет? Тау
Серкалан. Тудо, озан ӱжын кычкыралмыжым колын, верже гыч тарвана да,
черетыш шӱшкылт
пурышо-влакын терыштым тошкен эртен, виса ончыко толын шогалеш. Ушан имньым
чыланат ӧрын-кӧранен ончат, южыжо, ужале манын, Мрзашым сӧрвалаш тӱҥалеш,
кугу оксам темла. "Лу акым пуэда гынат, мый тудым ом ужале", — манеш имне
оза.
А "Кӧгӧрчен" повестьыште кайык йӧршеш вес сомылым шукта. Тудым символ семын
кучылтын, автор, шижде-годде, моткочак келге да пӱтынь тӱням авалтыше
шонымашке
шуэш. Кӧгӧрчен — тынысле илышын палыже, кунам кава канде, а мланде ужарге,
кунам
пычал йӱкым от кол да тар пушым от шиж, кунам йоча тӱшкан юарлен модмыжым
ужат,
кунам шоҥго-влак ласкан каналтен шинчат. Кайыкым кавашке кӱзыктен, Алексей
Мурзашевич пионер-влакым веле огыл, пӱтынь марий шемерым яндарын да
тыныслын илаш
ӱжеш, икте-весым йӧраташ да пагалаш кумылаҥда. А кӧгӧрчен Мланде йыр
чоҥештен
савырна гын, тӱрлӧ калык — ошыжат, шемыжат, нарынче тӱсанжат — кидым ваш
шуялта,
чоным почын кутыраш тӱҥалеш. Мландывалне эреак тынысле илыш лийже, манеш
автор.
— "Ончыза: кӧгӧрчен!
— Тыныс кайык!
— "Мирлан — мир!" манын возымо!
— Кӧ тыге ыштен? Кунам? — йоча-влак иканаште кычкыральыч.
Василий Яндыганович нимом ок пелеште. Шкежат моткоч куанен, кӧгӧрчен сӱрет
деч
шинчажымат ок кораҥде, воктен шогышо шоҥго партизаным ӧндал шогалын да
шыргыж
лекше кечыла веле коеш.
А кайык пеш сӧралын лектын, пуйто, шулдыржым шаралтен, теве-теве ял ӱмбаке
чоҥештен колта, шонет.
— Пагалыме землякна, тале партизан йолташна, — тӱҥале Айдаров. — Тиде сӱрет
—
мемнан пионерна-влакын тыланда лӱмын ямдылыме пӧлекышт. Пӱтынь Совет элна
ӱмбалне тыныс кайык эреак ласкан чоҥештыл кертше манын, те кужу да неле
боевой корным
эртенда. Мемнан пионерна-влакын тиде пӧлекышт вашеш шке шонымыдам каласаш
мутым
тыланда пуэна.
Каликай Ирсаевич ончылныжо шогышо пионер-влак деке лишкырак лие, ик жап
шонкален
шогыш да чытырналтше йӱк дене тӱҥале:
— Те мыйым чылтак ӧрыктарышда. Мылам тыгай вашлиймаште шуко вере лияш
пернен.
Кажне ганат мом-гынат пӧлекленыт. Но тендан гай пӧлек — уло чоныш, шӱмыш,
ушакылыш вошт витыше пӧлек. Тидым нигунам мондаш ок лий. Кугу тау, моткочак
кугу
тау!.. Полмезе тукым улыда. Те мылам шкежат кӧгӧрчен гаяк койыда, тыныс
илышнам
аралаш ӱжшӧ чечен кӧгӧрченем-влак..."
Лудшо еҥ повестьыште кайыкын сӱретшым веле огыл, кӧгӧрченым шкенжымат канде-
канде каваште ужеш.

ЯНДАР КИД

Вуймутым умбакыжат шуяш лиеш: яндар чон, яндар илыш, яндар пӱртӱс, яндар
тӱня, а
эн мучаште — ЯНДАР МЛАНДЕ ШАР. Алексей Мурзашевын чумыр творчествыже теве
могай
шонымаш дене шыҥдаралт темын. Кеч изи ойлымашым, кеч кугу повестьым нал.
Тудо
мучко ик темым вияҥда, но моткочак кумдаҥда: изи ялже гыч тӱҥалын (150 утла
суртан Тӧлдым изи манаш йылмат ок савырне: уло шым-латкок суртан илемат),
марий калыкын илыме пӱтынь кундемым авалта, тиде шонымашым руш лудшыланат
умылтара
("Чистые руки" книгаже 1992 ийыште савыкталте), илен-толын, моло калык
декат шуэш.
Писательын тӱҥ темыже икте гын, тӱҥ геройжат иктак, тудын лӱмжат уло:
Топкар —
кугезе кочана. Писатель шкежат, геройжо-влакат Топкар кугезынан сугыньжым
шуктат, яндар кидан, яндар чонан улыт, лудшымат тыгак илаш ӱжыт. Шагал
писатель
(кеч марийым, кеч рушым нал), ӱмыр мучкыжо шке темыж деч ок кораҥ, ойлымаш
гыч
повесть йотке ик шонымашым ок шуйо. Алексей Мурзашевич кертын. А вет тудын
творчествыштыже тидым вигак шижаш неле. Тӱткынрак ончалын, вуй йыр
келгынрак шоналтен гына умылаш лиеш. Кызыт шерге таҥна "Тӧлдӧ" лӱман
романым воза. Пеҥгыдын
ӱшанем: туштат писатель шкенжын тӱҥ темыж деч ок кораҥ, ӧрдыжкӧ ок пыште,
Кугезе
сугынь шомакым садак иктаж-могай геройжылан тушкалтен пуа. Тидым ыштыдежат
ок
лий: калык пужлен, илыш локтылалтын, пӱртӱс нужнаҥын да йӧршынак чараҥын, а
чонна, кидна лавыраҥыныт.
"Яндар кид" — классический ойлымаш, Алексей Мурзашевын тымарте возымыжым
иктешлыше произведений. Тудо роман, повесть дене тӧр шога. Писательын
шонымашыже, кугезе сугыньжо раш да кумдан почылтеш, конфликт утларакат
виян, герой-влакын
тӱсышт, койыш-шоктышышт пуйто шоненат лукмо огыл, а илыш гычак вик
ойлымашыш
тӧрштен пуреныт да ынде курымешлан тушан кодыныт. Завод директорын лӱмжат
уке,
шкежат ик ганат ок кончо, но тудын тӧра койышыжым, шакше улмыжым кажне
йолтошкалтыште шижына. Уремыште тыгай еҥым вашлийын, йырныкын чучын колта,
шкеже яндар
улат гынат, могыр коваштет туртеш да кидетым вашкерак яндар вӱд дене мушмо
шуэш.
"Кугезе сугынь" повестьыште Эрай деч Топкар йодеш: "Кузе тый мемнан мландым
аралет? Тугак яндарын кучеда, каргаш от пу?.. Мо нимом от пелеште? Ала
титакет уло
да шып шогет?" Эрай вашештен ок мошто. Амалжат уло: шкежак мландым локтылын
огыл
гын, еҥлан полшен, кидше пешыжак яндар огыл гын, еҥым ончен илен, весын деч

амыртен.
"Яндар кидыште" Андрей Иваныч деч нимом огыт йод гынат, кугезын сугыньжо
почеш
ила, чон арулык ден кид яндарлык ача-аван вӱрышт гычак тудынышко куснен,
изинекак тыге илаш тунемын да ынде вес семын илен ок мошто. Тыгак — Лизан
Натушат.
Андрей Иваныч изи айдеме гынат (слесарь-сантехниклан ышта), завод директор
ваштареш шогалеш, нимогай тӧра деч лӱдын-вожыл ок кошт, так арам налме
орденжым
мӧҥгеш пуа.
Шарналтеш "Пӧтыр веҥе" повесть гыч шофер Вениамин Васильев. Тудат "изи"
айдеме,
но коклаштышт могай кугу ойыртем, келге вынем. Васильев илыш позицийжым
тыге
умылтара: "Кызыт ятыр вере тыге илат: "Мый — тылат, тый — мылам... Мый изи
айдеме улам, шофер веле. Тыгай машинаште ыштыше-влаклан сокыр да соҥгыра
лийман.
Йылметым кужемдет — пӱчкыт, тӱргоч тӧрштылаш тӱҥалат — тӱргалтарен луктын
колтат. Мылам мо кӱлеш? Машинам кудалыштше, пашадарым жапыштыже тӱлышт".
Айдемын рыҥ ошкылмыж годым, шке шонымыжым лӱдде каласен пуымыж годым нимо
деч
посна илыш, кишкыла нушкаш тӱҥале — уланыш савырныш.
Тыште илышым титаклаш нимолан: кажне айдеме кайышаш корным шкак кычал муэш.
Икте
каваште пӱркытла чоҥештылаш йӧрата, весе — кишкыла нушкын кошташ.
"Яндар кид" ойлымашыште писатель рашемден ойла: илышыште изи-кугу айдеме
уке,
уло изи-кугу кумыл. Чыланат тӧр улына, икте-весым шӱкташ нигӧн праваже уке.
Тыгодым кажнын намысше лийшаш.
Андрей Иванович ден Маша ватыже ӱчашен шинчат, икте-весым огыт умыло.
Пытартышлан марийже каласа: "Да, тый чыным ойлет, пашамже лавыран, но
кидемже эреак яндар. Нигунам мый тудым амыртен омыл да амырташат ом шоно. А
орденым пуымышт дене
мыйым чот мыскылышт".
Алексей Мурзашевич шкежат яндар кидан, яндар чонан, кызыт вийвал пагытыште,
сылнымут аҥаштыже Онар семын шога, шке пакчажым тыршен куралеш, саманын
вӱршержым
шӱм-чонжо денак шижын, оҥай произведенийым воза. Юмо тазалыкым гына пуыжо,
а молыжым писатель шкак ешара. Марий сылнымутым пояҥдыме пашаште надырже
изи огыл
гынат, але шагал. Лудшо-влак тудын деч у да оҥай произведенийым вучат.

ЙОДЫШ - ВАШМУТ

Йолташемын ойлымаш ден повестьлаж нерген каласкалыме дене шым серлаге, шкеж
денат вашлийын мутланаш лийым.
Теве тудо ӱстел коклаште ваштарешем шинча, шудо таман чайым йӱэш. Диабет
чер дене шукертсек маитлалтешат, шерым-кочым йӱын ок керт, ош киндымат,
пареҥгымат
кочкаш врач-влак чареныт. "Кузе вара илыштеш?" — йодын кертыда. А тыгерак:
леве
вӱдым да шӧрым йӱалеш, утларакшым пучымышым кочкеш, шӱрыштӧ лемым подылеш.
Шукертсек палем тудым: айдеме пешак проста, кеч-кӧланат полшаш ямде,
манмыла,
кидым шуялта, каҥашым пуа. Ондалымат, мыскылтышат, кӧранымат, тулеч моло
айдеме
черат тудлан ок пиж. А тый ик гана ондалышыч гын, лучко лишкыжат ит мие —
ок
проститле. Тидлан кӧрак шуко йолташым йомдарен, но йолташ, таҥ деч посна
кодын
огыл.
Чумыраш, лапката кап-кылан, кандалге шинчан, суралгыше ӱпан. Пондашым нӱжын
кудалтышат, чурийвылышыштыже куптыр палат уке да самырыкынла веле коеш —
иктаж
нылле ийым веле пуэт. Мо эше тудым рвезешта? Шуршо гай писе да тале —
вӱргорныштыжо аважын нугыдо вӱржӧ тулен коштеш.
Ӱмаште "Ончыко" журналын шымле ийжым пайремлыме годым йыгыреат шинчышна,
тора
гычат тудым эскерышым — чисте марий койыш, чисте марий чурий: могай калыкын
шочшыжо улмым пондашыж гычат палаш лиеш. Шуэнрак лектеш да кошкышо шудыла
оварген
чумырга. Кушто ошалге, кушто шемалге. Вуйысо ӱпшӧ гаяк. Мурзашевым
пондашыже гына шке ийготышкыжо чакемда. Туге гынат йытыра да чатка пондаш
денат тудлан витле
ий деч утыжым от пу, а шӱм-мокшыж дене — коло ияш качымарий. Манмыла,
Алексей
Мурзашевичым ӱмыр огыл вӱден наҥгаен, а тудо шкак ӱмырлан оза лийын,
кувекыла
шонен, тувекыла виктарен. Конешне, порылык, яндарлык да чынлык велыш.
Эше мом ешарен кертам? Айдемын могай улмыжым тудын койыш-шоктышыжо раш
ончыкта.
"Ончыко" журналыште пырля ыштымына годым чӱчкыдынак ужалтын: Алексей Чехов
уремыш вашка. Вара пален нальым: пединститутышто пытартыш курсышто тунеммыж
годым
Павловмыт деке илаш пачерлан пурен улмаш. Никита Аббакумович ден Аграпина
Петровна, пелашыже, коктынат руш, пешак шоҥго лийыныт. Мурзашев нунылан
эргышт гай
пӧрткӧргым йытыраен, кевыт гыч кочкышым нумалын. Марий ден вате пӧлемыштат
пыкше
коштыныт. Санденак Алексей суртозам ванныеш мушкын, вургемжымат йытыраяш
полшен.
Редакцийыште пашам ыштымыж годым А.Мурзашев журналыште "Мемнан у авторна"
рубрикым почаш темлыш, да тунам кажне гаяк номерыште самырык возышын
мурлектышыж дене
палдарен шогымо. Алексей Мурзашевич ты сомыллан поснак шуко вийым пуэн,
сераш
кумылаҥше ятыр еҥлан лудшо деке корным почын, чоныштышт шке ӱнарлан ӱшаным
ылыжтен, шулдырыштым пеҥгыдемдаш иза семын полшен.
А ынде йодыш-вашмут деке куснена. Нунат книга семынак айдеме кумылым почын
пышташ полшат.
Йодыш: тока тый, Алексей Мурзашевич, пондаш дене коштыч. Кушко тудо йомо?
Тунам
пешак моторын, чисте марий еҥла койынат.
Вашмут: пакчаште шӱкшудым от сомыло гын, кушкеш да шарла. Пондашат тугак.
Пенсийыш лекмекем, кеҥежым садыште илем. Пакчаште шагал шогылтам, шукыжым
ӱстел
коклаште шинчылтам, возкалем. Садлан пондашым нӱжаш жап уке. Помыжалт
кынеламат
— ӱстел коклаш. Кумыл ташлыме годым тудым пайдалын кучылтман. Кодшо ийын,
декабрьыште, шочмо кундемышкем вучыдымын унала ӱжыч. А тушто мый дечем
ятырлан кугу
ийготан пагалыме еҥ-шамыч илат. Изиэм годым нуно мылам кугун полшеныт.
Ончылнышт
пондаш дене шогылташ айманышым да нӱжын кышкышым.
Йодыш: самырыкын кояш, тазалыкым арален кодаш мо тылат полша?
Вашмут: кугезе коча-кован вӱрышт. Ачам ден авамат тазалыклан вуйым шийын
огытыл.
Кугезе ковам, авамын аваже, шӱдӧ лучко ийым илен шуктен, ачам — кандашлым,
ачамын ачажынат, Элмырза кочамын, ӱмыржӧ кужун шуйнен. Авамат пеҥгыде, таза
кап-кылан ыле, пӧръеҥ олмеш пашам ыштен кертын. Кугу ойгылан кӧра тудым
неле чер темдале.
Йодыш: мо тугай пиал? Тый, Алексей Мурзашевич, шкендым пиаланлан шотлет мо?
Вашмут: кушто пашам ыштенам, тушто эреак поро шарнымашым гына коденам, шке
лӱмем
нигушан амыртен омыл. Сылнымутышкат яндар кидан толын пурышым. Вич книгамын
геройжо-влакат илыш яндарлык верч шогат, амырчык, осал койыш дене
кучедалыт,
пӱртӱсым аралат. Ешыштемат чыла сай: Соня ватемым йӧратен налынам, кызытат
вашваш йӧратен да икте-весым шотлен илена. Эргым, Аркадий, физика наука
кандидат.
Ик ӱдырем, Тая, Сургутышто туныкта, весыже, Таня, — Сенькан школышто. Кызыт
пенсийыште улам гынат, лап возын пашам ыштем, романым возем. Илем шке ушем
дене,
еҥыным ом кӱсынлӧ. Латкумшо числам удалан шотлат. А мылам тудо келша веле.
Ешыште икшыве латкумшо лийынам гынат, мыяк илыше кодынам, тымарте илен
шуктенам. Икманаш, мый шкемым пиаланлан шотлем. А пиалан лияш паша да ешем
полшыш.
Йодыш: кузе писатель корныш тошкалынат?
Вашмут: шарнем, эше икымше классыште тунеммем годымак мом-гынат шонен
лукташ
йӧратем ыле. Сочиненийым, изложенийым возаш вуемым пуэнам. Ужмем-колмемат
эреак
ушышто кученам, оҥайракшым йолташем-влаклан каласкаленам. Тыге мыйын йылмем
лывыргемын, мутерем ешаралтын да кумдаҥын. Тидыжак, шонем, мыйым писатель
корныш
конден.
Йодыш: писатель огыл гын, кӧ лият ыле, Алексей Мурзашевич?
Вашмут: кеч-кӧ лиям гынат, варажым садак возымо пашашке лупшалтам ыле. Тиде
вет
чер гаяк. Моло черым эмлаш лиеш гын, тидлан эм уке.
Йодыш: илышыште, литературышто мо тыйым тургыжландара?
Вашмут: ондалкалыме, чояланыме, еҥ, калык кӱшеш пояш, шкалан веле ласка
илышым
чоҥаш тыршыме койыш. Тидымак сылнымут йылме дене каласкалем, лудшын шӱм-
чонжым
вургыжтарен тӱкалташ тыршем. Произведенийыштем тӱрлӧ йодышым шындылам веле
огыл,
тыгак вашмутым кычалам. Весат мыйын чонем вургыжтара: шонымем да возымем
лудшо-влак деке миен шуэш мо?
Йодыш: лудшо-влакетым кӧм шотлет? Нунын дене могай кыл уло?
Вашмут: кузе вашешташ — омат пале. Такшым лудшо-влак дене кыл уке, манаш ок
лий,
но тудо пешак лушкыдо: коклан ушна, коклан вичкыж шӱртӧ семын кӱрылтеш.
Кызыт
ялыш лектын кошташ куштылго огыл, а марий писатель-влакын лудшышт яллаште
илат.
Письмам колташат ак шергештын. Кунам пашадарым пел идалык дене огыт тӱлӧ,
кокланже киндым налашат оксам от му. Вик ойлаш гын, тенийсе саманыште
писателят кузе илен лекташ манын веле шонкала: книгамат лукташ йӧсӧ,
гонорарымат огыт пу.
Сар деч вара колхозышто пашкарлан пашам ыштеныт гын, меат кызыт тугак ыштен
толашена. Илышна кунам тӧрлана гын?
Йодыш: газет ден журнал редакцийыш пуымо деч ончыч возыметым кӧ лудеш?
Мӧҥгыштӧ
шке шотан рецензентет уло мо?
Вашмут: чаманаш логалеш, ешыштем мыйым нигӧ ок луд. А марий йылмым чылан
палат,
мӧҥгыштӧ марла гына мутланена.
Йодыш: илышыште тушманет уло мо? Уке гын, кӧ тыйым шке тушманжылан шотла?
Вашмут: кӧ еҥым ондалкален ила, осал пашам ыштылеш, нуно мыйын тушманем
улыт. А
посна еҥым парня дене ончыктен ом керт. Такшым тушманем лийшаш огыл, мый
нигӧлан
удам ом шоно. А сырен коштшыжо уло докан. Нуно чын шомакым огыт йӧрате. Мом
шонымем мый айдемын шинчашкыжак ончен каласем.
Йодыш: марий писатель-влак кокла гыч утларакшым кӧм лудат? Можыч,
чылаштымат?
Вашмут: чылаштым ик семын йӧратен лудаш ок лий. Иктыштын возымыштым шкем
ӧкымлен
лудаш тыршем, весыштын книгаштым шергал пышташ кид шкак мия, кумшыштын
серымыштым мучаш марте лудын ом сеҥе, кучемат, вашке ӧрдыжкӧ пыштем. Эн чот
Валентин
Колумбым лудаш йӧратем. "Илыше вӱд" поэмыже тунар шонымашым тарватыш —
чонешемат
логале. Тудо тӱнямбал поэзий кӱкшытыш шуын улмаш. Кызыт шукын чаманен
ойлат:
коклаштына тыгай поэт уке. Тунам Валентин Колумбым пытараш огыл, а утарен
кодаш
мый гын вӱремат-илышемат ом чамане ыле... Эреак окем Феликс Майоровым,
Валерий
Бердинскийым... Нунын йылмышт куштылго да лывырге, возымыштат шкеныштын,
шӱм-чонышт гычак тӱвырген лектеш.
Йодыш: Максим Горький тыгерак ойлен коден: "Мыланна, писатель-влаклан, икте-
весым туныкташ огыл, а икте-весе деч тунемаш кӱлеш". Тый, Алексей
Мурзашевич, тидын дене келшет мо?
Вашмут: марий сылнымутышто икте-весым туныкташат, ваш-ваш тунемашат кӱлеш.
Кугурак опытан писатель-влак алмаштышым, самырык авторым огыт кушто гын,
шочмо йылмына, сылнымутна чот йӧрлештыт. Туныктыде ок лий. Кокланже самырык
автор-влак,
йол ӱмбак пеҥгыдын шогал шуктыде, нерыштым нӧлталыт, "Мый кӧ улам" маншыла,
шке
туныктышыштымат, полыш кидыштымат мондат.
Йодыш: палем, кызыт тый, Алексей Мурзашевич, романым возет. Ала изишак
ойлен пуэт ыле: мо нерген, кузе возалтеш да кунам кошарташ шонет?
Вашмут: романын лӱмжӧ — "Тӧлдӧ", шочмо ялемын 1939—1947 ийласе илышыжым
почын
пуынем. Колхоз, шужымо ий, сар пагыт, эл верч илаш-колаш кредалмаш да сӧй
деч
варасе пагыт. Иктаж кок талук гыч серен пытарем гын, шкемым мокталтемат
ыле. Тазалык гына ситыже.
Йодыш: тачысе марий сылнымут нерген мом каласен кертат?
Вашмут: чумыр налмаште, мастарлыкна ок сите. Ик-кок авторын
произведенийыштым
веле кӱкшын аклем. Молышт, манмыла, кокла шотан улыт. Амалже могай? Ме
мастарлык
верч огына тырше, ваш-ваш огына луд, йолташын произведенийжылан чын акым
пуэн
огына мошто, поро шомак олмеш возымыжым вурсен-карген кышкена, шкенжымат
мыскылтышыш луктына. Каргаш тудо моткочак куштылго, поро мутым пелешташ да
кумылаҥдаш
— тӱргочак неле. Южгунам уке-уке да шем кӧранымашат ончыко лектеш. Чыла
тидыже
марий писатель-влакын паша лектышыштым лапкаҥден ӱмылта, ончыко каяш, кӱлеш

кӱкшытыш шуаш мешайкала.
ЮРИЙ АРТАМОНОВ.



101197
************************************************************************
10—11

КРИТИКЕ

ПӰСӦ УМДАН БАСНЕ-ВЛАК

Басне шке пӱсӧ умдыж дене тӱрлӧ ситыдымаш, йӧрдымӧ койыш ваштареш кучедалаш
полша. Произведенийын ойыртемалтше вийжым шке жапыштыже Г.Микай ден Н.Мухин
моштен
кучылтыныт. Варажым, илен-толын, М.Казаков ден С.Вишневский, М.Майн ден
Г.Матюковский да моло поэтат басньым возеныт да савыктеныт.
Тачысе тургым жапнат пӱсӧ да тунамак чын басне сылнымут шомак деч посна
илен
огеш керт. Илышын йодмыжым уло чонжо дене шижын шогышо самырык поэт
В.ДмитриевОзи пытартыш жапыште басньым возаш кумылаҥын. Тудо серымыжым
ончычшо "Локама
вондер" сборник дене чумырен лукто, а шукерте огыл "Локама пеледыш" у
книгаже
савыкталте.
Авторын возымыжым тӱткын лудын лекмеке, каласаш лиеш: сылнымут
шинчаончалтышыже
кумда, илышнан тӱрлӧ шӧрынжым авалтыше. Икымше книгаж дене таҥастарымаште у
йодыш-влакымат тарватыше. Теме шотыштат В.Дмитриев-Озин серымыже уэмын
толеш. Теве
шонкалыме шотан "Вож нерген" басньым налаш. Автор тӱрлӧ кӧргӧ куатан айдеме-
влак
нерген иктешлыме сылнымутым каласен. Теве Тумо гоч еҥын куатшым,
пеҥгыдылыкшым
ончыктымо. Патыр пушеҥгын келге, йыр шарлыше вожшо дене мланде деч куатым
налеш.
Нимогай пӱртӱс осал вият чоткыдо тумым йӧрыктен огеш керт, шкежым виян
куча.
Элын да калыкын илыш вӱршержым эреак шижын шогышо еҥат куатле чонан, нелым
сеҥен
моштышо. Лунчырий койышан еҥ Шопке гоч ончыкталтын. Вет южо айдемыже,
чынжымак,
осал вий ваштареш кучедалаш кӱлеш алым огеш му. Басньын тӱҥ шонымашыже
мучаште
раш иктешлалт каласалтын:
Вожет таза гын, — пеҥгыде пиал:
Ок йӧрыктӧ тӱтан мардеж, пуал.
Возышо автор сылнымут строка-влаклан вийым пуышо йоҥгыдо рифме-влакым
кычалын:
таул — тул, пиал — пуал да икмыняр молат.
В.Дмитриев-Ози еҥ-влакын койыш-шоктышыштым, шонымыштым, калык ончылно
шкеныштым
кузе кучымыштым сӱретлаш тырша. Тудо сылнымутын пӱсӧ умдыжым илышлан
йӧрдымӧ,
келшен толдымо кумыл ваштареш виктара. Мутлан, "Кузьма" басньыште шке
нерген гына шонен илыше вуйлатышын калык деч торлымыжым, кӱжгӧ коваштан,
йӱштӧ чонан
лиймыжым ончыктымо. Теве Кузьма ончычшым калыкын ӱшанжым шуктышо, тудын
верч
тыршыше гай тӱжвачын койын, а варажым, пушкыдо кугу пӱкеныш шичмеке, шке
сӧрымыжым ялтак монден. Вет ынде тудын, Кузьман, илышыже узьмак, ӱй да мӱй.
"Маска да кайык-влак" вес басньыште шке шонымыштым, илыш койышыштым пеш
писын,
тыманмешке вашталтен кертше еҥ-влакым шылталыме умдо дене пӱшкылмӧ. Нуно
ончыч
вуйлатышым чот вурсат гын, кугу оксам кондышо пашам ышташ тӱҥалмеке, вӱдым
подылшо гай "шып лийыт, йӱкыштат огеш шокто". Тыге койыш тӱсыштым писын
вашталтат,
илыш мардежын кушеч пуалмыжым тӱткын, чояланен эскерен моштат, ласка илыш
дене
тургыжланыде илаш тыршат.
Вуйлатышым сайлыме годым утларак вуй йыр келгын шоналташ кӱлмӧ нерген
"Йӱклымаш"
шуанвондо гай шуркалыше басньыште ойлалтеш. Произведений янлык, кайык-
влакын кутырымышт семын чоҥалтын. Вуйлатыше Маска илышым чевер чия дене
ончыктен сӧра, а
молышт шып гына колыштыт, келшыше лийыт, шке чын, пеҥгыде мутыштым огыт
каласе.
Маска сӧра —
шинча нӧра.
Мераҥ:
— Йӧра.
Сарси:
— Йӧра.
Тумна:
— Йӧра...
Маска — тӧра:
Кӧлан кӧра?
Сайлыме годым калык кумылым, шонымо алым вияҥдаш кӱлмӧ рашлалтын.
Авторын "Йыл" басньыжат чолга шонымашан: айдеме илышыште утларак чулым, шке
куатшым ончыктен моштышо лийшаш манме иктешлыше туштенрак каласыме ой дене
шыҥдаралтын. Лӱдшӧ, чытырше мераҥ гай лийман огыл, шке чын илыш куатетым
йомдарыман,
лунчыртыман огыл.
В.Дмитриев-Ози айдемын чын тӱсшым, пӱртӱс пуымо ал вийжым рашемдыме шот
дене
пӱсын воза. Илышыште волгыдо да шем вийын эреак кучедалмыштым "Поро да
Осал"
басньыште ончыктымо. Автор Порым Онар гай патыр манын. Вик каласаш гын,
тиде таҥастарымаш у огыл, пытартыш жапыште путырак чӱчкыдын, кӱлеш деч
посна кучылталтеш. Шке жапыштыже тыгай лунчырий сылнымут койыш ваштареш шке
пеҥгыде, шылталыме
мутыштым М.Казаков ден К.Васин чын каласеныт ыле.
"Опкын умдыла" баснят кызытсе илышым тӱткын эскерыме негызеш шочын. Шке
жапыштыже Г.Микай Пормо, Шыҥа нерген возен ыле, нунын гоч шемер калык кӱшеш
илаш тыршыше еҥ-влакым ончыктен. Пашаче еҥын тыгай осал вийым вашке
сеҥымыжым ужына. Келшыдыме шем вийын сеҥалтмыжым куштылгыракын ончыктымо,
манаш лиеш. В.ДмитриевОзин басньыштыжат Опкын умдыла вашке да куштылгын
сеҥалтеш. "Вашке Оза кынеле,
помыжалте: умдылам темдале". Вет произведений мафий ваштареш возалтын,
тудын
осал вийжым, вожшым келгынракын ончыкташ уто огыл ыле. А кызыт кӱлешан илыш
йодыш тӱжвачрак ончыкталтын.
Поэт сылнымут илышыште улшо ситыдымашымат тӱжваке луктеш. Теве "Турий ден
Корак"
басньыште тӱрлӧ сылнымут куатан, тӱрлӧ кумылан писательым важмалдыкын
сӱретлыме.
Иктыже, Турий, пӱртӱс пуымо кугу куат дене, уло чон кӧргӧ тул дене виян
йӱлен,
нойыде уым кычалын, пашам ышта. Устан возымыжым шке илыш пӱрымашыжлан, эн
тӱҥ
пашажлан шотла. Уло шӱм куатшым сылнымутышкыжо шыҥдарыме саскажым калык
деке жапыштыже намиен шуктынеже. Но шот дене возен моштыдымо Корак, тӧра
лийын, Турийын
чаплын серымыжым кӱлеш семын ок акле. Адакшым сылнын, шке мотор йӱкшӧ дене
возышо Турийым шылтала, туныктен ойла:
— Савыктен ом керт, ом сӧрӧ...
Шунет гын мур кавашке,
мый дечем тунем!
Моктаныме койышым "Икте да..." басньыштат тӱжваке лукмо, тулойыпан ой дене
когартыме. Чынак, шке пашаштым утыр кугемден, овартен каласаш тӧчышӧ-влак
вашлиялтыт. Нуно шке лӱмыштым, чапыштым утыр нӧлтынешт, шарынешт. А шымлен,
тӱткын висен ончалат гын, пашашт тыглай, нимо денат ойыртемалтдыме. Кугу
усталык дене ойыртемалтше, шотым палыше еҥ гын шкежым тыматлын куча, копшо
койышыжо уке.
Чыве:
— Ик арня арам мо шинченам?
Шӧртньӧ муным мунченам!
Ончалаш мият —
Муныжо кия...
Тугаяк ошо да тыглай.
Автор шкем шот дене кучышо лияш ӱжеш, иктешлен туныктен ойла: "Ит моктане
Чыве
гай!"
Шке лӱмым утларак нӧлташ, оварташ тӧчышӧ-влак ваштареш "Чаплӱман" басне-
эпиграмме виктаралтын. Тудым ик чока шонымаш ӱшандарен вияҥда: чапым огыт
кычал, огыт
нӧлтӧ, кажнын суапшым, ыштыме надыржым калык кӱлеш семын акла. Чын кугу
паша
мондалтшаш огыл. Тыгай рӱдӧ шонымо ой "Госпремий" басньыште умбакыже
вияҥын. Автор, мутат уке, чын шонымашым каласен: кугу лӱмым куатле паша
дене сулен налман,
тидын годым палыме шот да черет манме лийын огеш керт.
В.Дмитриевын "Бюрократ нерген" басньыжат кызытсе йӧрдымӧ койышым ужын,
шижын возымо. Чаманен каласаш логалеш, произведенийым утларак шуйдарен
серыме. Тыге сылнымут строка-влак икмыняр гынат шке вийыштым лунчыртеныт.
Кажне ойын кӧргӧ кугу
куатше ок шижалт. "Закон ӱмбалне" баснят шуйдарыме сынан, туныктен
каласымыжат
пеш серыпле манаш огеш лий.
В.Дмитриевын у книгаштыже "Оҥарчык ден койдарчык" лӱман ужашат лудшын
кумылжым
савыра. Автор кӱчык, икмыняр строка дене чоҥалтше сылнымут ой-влакым
чумырен.
Нуно тӱрлӧ илыш йодышым тарватат. Мутлан, "Ит лӱлӧ (вуйлатышылан)" возымым
налаш. Возышо кажне мутшым лач шке верыштыже, вийжым шотыш налын кучылтын.
Нимо
уто уке.
— Кузе каяш ончык, тораш?
Ит кутыро, ончыкто раш.
Кызытсе ял, кресаньык илыш нерген возымо "Паян — поян" кӱчык сылнымут
аршашат
келшыше.
Озанлыкна мемнан — тӱшка паян:
кунам гын лийына чылан поян?
Сборникысе южо кӱчык сылнымут ойжо шапалгырак, чолган каласыме манашак ок
лий.
Теве "Критик" кок строкан ойым налаш.
— Кеч ом мошто мый возен,
но палем — кузе...
"Курык поштек" койдарчыкат ойыртемалтше, шке шотан огыл.
Машинашке шындышт — чымена:
шопыржо айнен ок керт, гоеш...
Ынде пеш кабиным чумена —
ончылно вес савыртыш коеш.
В.Дмитриев-Озин басне-влак у сборникше тӱҥ шотышто туто, кӱлешан. Автор
марий
сылнымутыштына моткоч суапле пашам ыштен толеш. Тудо Г.Микайын, Н.Мухинын
сылнымут паша койышыштым умбаке шуяш полша. Илышыштына улшо тӱрлӧ экшык деч
кораҥаш
вий-куатым ешара.

И.С.ИВАНОВ.



101297
************************************************************************
10—12
ГЕННАДИЙ ОЯР

ТЕЛЕ ЛОНДЕМЫШТЕ

Ик лышташ ик укшеш кечен кодын.
Юалгемше кечан игечеш.
Кас каваштыла тудо тыгодым
Ялт шкет шӱдырла веле коеш.

Шкет тулат шочыкта дыр ӱшаным
Мӱндыр кечын мотор улмыжлан, —
Но кеҥежым, мӱй шудо пушаным,
Ах мочоло ынде вучыман.

Но садак уло шыжын сӧралже.
Шӱм-чонеш шонымаш вочмекат,
Пасу имньыла кумыл тӧргалже
Саде шкет йытыра тул декак.

Сӱсана шӱм-чон огыл, кап веле:
Кӧргӧ тул ден ыра могырна.
Вашке теве возеш чинчан теле —
Угыч чапле лиеш вер-шӧрна.

...Кайыккомбын пытартыш тӱшкаже
Пасу йыр когоклен савырна.
...Самолетын реактивный кышаже
Тасма кылла шарлен шалана.

Сай, кунам уло эрык-кумдалык.
Шкетын кодшо изи лышташат
Палынеже аман тудын алым:
Укшыж деч мучышташ толаша...



101397
************************************************************************
10—13

ЛӰМГЕЧЕ

МАЯКОВСКИЙЫМ МАРЛА ЙОҤГАЛТАРЕН

Александр Токын шочмыжлан 90 ий

Жап йогыным чарен от шогалте. Ала-кунамсе пагыт шинча ончычемак але теҥгече
гына
эртыме гай чучеш. Александр Ток мый дечем кумло ий нарылан кугу ыле гынат,
ала-кузе икте-весына деке лишемын шуктенна. 1959 ийыште армий деч вара
Н.К.Крупская
лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический институтыш тунемаш пурымекем,
республиканский газет да журнал-влак дене кылым утларак кучаш тӱҥальым.
"Марий коммунышто"
(кызыт "Марий Эл") тунам культур, литератур да искусство отделым поэт
Г.Матюковский вуйлата ыле.
Икана тиде отделыш пурымем годым пеленжак кужакарак шӱргывылышан, кыдалаш
капкылан айдеме шинча ыле.
— Мландын икымше спутникшым колтымо лӱмеш такмак-влакым конденам, — маньым
топката капан Геннадий Ивановичлан.
Возымем кидыш нале, йӱкын лудо.
— А мо, тӱҥалтышлан уданак огыл ыштенат, калык мурын ритмикыжым палет.
Тыгеже
почеламутымат возен кертшаш улат, — куандарен пелештыш Г.И.Матюковский,
тунамак
ойжым йыгыре улшо чолга ончалтышан еҥ велке савырале: — Тидым палет?
— Ом пале, — вашештышым.
— Кузе? Студент ешыш ушненат, тудымат от пале? Мемнан уста кусарышына
Александр
Ток, Маяковскийым марлаҥда.
— Такшым ала-кушто вашлиймыла чучеш. Куштыжым вигак каласен ом керт шол.
—Йӧра, йӧра, але институтышто тунемаш веле тӱҥалынат. Ончыкшо литушемышкыда
поэтшат, критикшат, прозаикшат мияш тӱҥалыт, кажнышт деке лишемыда, — мане
Геннадий Матюковский.
— Шогыза, шогыза, те Александр Иванович Крылов огыдал? Икана мемнан
общежитийысе
йошкар пусакыш миенда ыле, студент-влак дене вашлийында. Изи Кушна гыч,
Морко
велым улыда вет?
— Теве тиде — вес паша, — йӱкшым ала-кузе кугемденрак ыштале Александр Ток,
вара
шыргыжале. — Вуетше рожынак огыл улмаш, монден отыл. Тыгеже тунемынат
кертшаш
улат.
— Теже игылтмыла веле куктыштыда, тунемаш пуренам гын, молыжо — тыршымаште,
—
иралтмем шылтыдеак ылыжым.
— Ура чонан улат, коеш. Нимат огыл, самырыкем годым мыят тыгаяк ыльым.
Шочынжо
кушеч улат?
— Морко Азъял гыч. Землякет.
— Тугеже поэтъял гыч улатыс! — ойжым оҥайын шуялтыш.
— Кузе туге? — ӧрмалген йодам.
— Тендан ялыште журналист, писатель, поэт-влак шочынытыс. Палет чай Дмитрий
Вурсым? Эше Мария Евсеева, шольыжо Василий Евсеев, Элнет Сергей улыт.
— Да кудышт кызытат илат, кудышт уке. Мутлан, изам Дмитрий Вурс сареш 1944
ийыштак йомын. Балтик теҥыз воктене тале кредалмашеш вуйжым пыштен. Элнет
Сергейым,
тыгак Мария ден Василийын ачаштым, Тимофей Евсеевым, 1937 ийысе осал
пуламырын
тамыкше кочко.
— Тый, эргым, чылаштымат сайын палет улмаш! Вурсшо изам, маньыч? Теве кузе?
Арам
огыл калык ойпого негызеш чапле почеламутым конденат. Торжарак мут дене ала
вашлийым, нелеш ит нал. Йӧра, кызытеш чеверласена, вескана уремыште вашлият
гынат,
саламлалтде эртен от кай, шонем.
Тыгеракын икымше вашлиймаш деч вара Александр Ток дене утыр лишемым. Тулеч
вара
институтнан кумшо общежитийышкыже (мый тусо латнылымше пӧлемыште илем ыле)
ятыр
гана пурен-пурен коштын.
Икана пачерыштыжат лияш перныш. Библиотекыже моткоч поян. Тушто М.Шкетанын
кидым
пыштыман "Эреҥер" романжат, тыгак Яныш Ялкайнын произведенийже-влакат
шинчалан
пернат.
— Ниныштым кузе арален кертында? — йодым Александр Иванович деч.
— Ялкайн дене мый Москоштак вашлийынам. "Марий ял" газет редакцийыште ик
жап ыштымем годым мемнан деке пурен коштеш ыле. Книга тӱшкаште могай гына
руш писательын возымо ойпогышт уке! Теве Владимир Маяковскийын гын
сочинений тӱшкаштыже
кажне томышто автограф уло.
— Те Маяковскийым кусареда, тугеже шкеж денат ик гана веле огыл вашлийында.
— Поэтым уждеак, икымше ганаже "Левый марш" почеламутшым марлаҥдышым да
"Марий
ялеш" печатлышым.
Нарынчаҥше газетым шӧрлык гыч налын лудын пуыш.
— Ну кузе? Маяковскийын ритмикыже уло вет?
— Лудмыдаже, йӱкдаже тудынлак шокта, — ыштальым.
Кидысе газетшым ончалын, тудлан манам:
— Содыки, студент-влак дене вашлиймыда годым кушеч псевдонимда лектын, ышда
каласе. Тиде газетыште Александр Петтоки манын возымо. Молан вара Токыш
савырненда?
— Теве лач тенияк Марий книга издательствына Ким Васинын "Страницы дружбы"
(1959
ий) книгам савыктен луктын. Ужалымаште уло. Налын отыл? Але типографий
чияжат
ӱпшалтеш веле. Книгаштыже тудо мыйын псевдонимем нергенат ушештара. —
Изишлан
шып лият, мутшым умбакыже шуйыш: — 1923 ийыште мыйым Озаҥыш совпартшколыш
тунемаш колтышт. Тунам ты олаште Юл серысе ятыр республик гыч самырык-влак
шинчымашым погеныт. Ме рабфакыште чуваш поэт Андрей Трофимович Петухов дене
пеш лишыл
йолташ лийын шуктышна. Пырляк пырдыж газетым луктынна. Когыньнан лӱм денат
тушан
я почеламутым, я заметкым, я ойлымашым але фельетоным возенна. Йымаланже
южгунам
А.Петтоки манын шынденна (Петухов — Трофимович, Крылов — Иванович). Тыге
ышталтын сылнымут лӱмна. Петухов руш йылмым пеш сайын пала ыле. Вара семын
возымына
тӱрлӧ изданийлаште А.Петтоки лӱм дене печатлалташ тӱҥале. Сандене кудыжо —
мыйын, кудыжо — тудын, стиль гыч гына палаш лийын. Мемнам ынышт луго манын,
вара
мый Александр Токыш савырнышым.
Мутланен шинчыме годымак Александр Иванович книга шӧрлык гыч ужаргырак
коман
книгам лукто. Лӱмжӧ "У" маналтеш.
— Теве тиде ойлымаш аршашем денак мыйым писатель ушем членыш пуртеныт, —
ойжым
ешарыш.
Кидышкем нальым, шергалын лектым. Тушко латик ойлымаш ден очерк
чумыралтыныт.
Кажне произведенийже тунамсе илышын шӱлышыж дене шыҥдаралтын.
Книгам 1933 ийыште Москосо Рӱдӧ сылнымутан литератур савыктышыште лукмо.
Редакторжо — Апшат Макси.
Тӱҥалтыш лышташыштак тыге возен шындыме: "Тиде книгам 1920 ий февраль
тылзыште
Морко Ӱлылсола (тунам изи Кушнам тыге маныныт — А.Ф.) кулак да Шернурысо
спекулянт-влак кидеш орланен колышо изаймытлан, Тымапий ден Каврийлан,
пӧлеклем".
Чумырымо произведений-влак, 1926 ий гыч тӱҥалын, "У илыш" журналеш, "Йошкар
кече", "Марий ял" газетла да монь печатлалтыныт. Лышташлам шергалам.
— Теве тыштат псевдоним вашталтмым ужын кертат, — ойла Александр Иванович.
Чынжымак, книга мучаште тыге возымо: "Мый сылнымутым тымарте Ал. Петтоки
лӱм дене возенам ыле. Тыгай лӱм чуваш поэтынат уло. Садлан, ваш-ваш
умылыдымаш ынже
лий манын, тылеч вара Александр Ток лӱм дене возаш тӱҥальым. Ты книгамат ту
лӱм
денак лектеш".
Кусарыше поэтна мыланем автографан ятыр книгам ончыктыльо. Демьян Бедный,
Сергей
Есенин, Валерий Брюсов денат вашлийын улмаш. Пашаеҥ кӱлешат, Озаҥыште
тунеммыж
годымак "У илыш" журнал редакцийыш ӱжыныт. Тудыжо Москосо Рӱдӧ
савыктышыштак
лийын. Тунамак Москосо журналистике институтыш тунемаш пураш темленыт.
Темлымылан Александр Крылов тореш лийын огыл. Ик жап институтын
общежитийыштыжат
илен ончен.
— Тунемаш налме комиссийыште илалше поро ӱдырамаш ыле, — каласкала адакат
Александр Иванович. — Ик кастене мый декем пӧлемыш шкежак пурыш, тыматлын
кутырыш.
"Але пешак самырык улат, институтышто тунемашат почеш от код. Лучо
рабфакетым
тӱрыснек пытаре, вара мемнан деке тунемаш пурашет ӱшан пеҥгыдырак лиеш".
Маяковскийын ""Левый марш" почеламутшым марлаҥдымекем, шкенжымат ужаш эреак
шонен коштым. Икана "Огонек" журнал редакциеш содыки вашлийын кертым.
Кусарымем
лудын пуышым. Тудлан поэтын ритмикыжым арален кодымем келшыш.
1928 ий. Озаҥыш Маяковский толын. Студент-влак уло чон йӱлен туддене
вашлияш шоненыт. Чыла вере афиш кечен. Рвезе-влак кассыш миен лектыныт.
Нунылан "билет
уке" манын вашештеныт. "Айста Маяковский деке делегацийым колтена,
вуйлатышыже
Саша Крылов лиеш, — рӱжге маньыч. — Тудо адакше Маяковскийым шкежат
кусара".
Унагудыш миен лектыныт. Пӧлемыштыже Владимир Маяковский пӱкен тупыш
пинчакшым
шоҥалынат, ала-мом возкален шинчылтын.
— Мемнан пурымына годым поэт пӱкенжыге ваштарешна савырныш да йодо:
"Студент
улыда? Тыланда вашлиймашлан билет кӱлеш? Пожалсте, лу билет! Кучыза" —
Александр
Иванович ойжым умбакыже шуя. — "Возгаледа?" — адак йодо Маяковский. "Возена
веле
огыл, эше кусарена", — вашештышна.
Владимир Владимирович ӱмбакына шыргыжалын ончале да мане: "Оҥа-ай, моткоч
оҥай!"
Лач тиде вашлиймаш деч варак тудын "Левый марш" почеламутшо шочын. Мый,
тудо кечынак Маяковскийын кидше гычак налын, кугу поэтын икмыняр
почеламутшым марлаҥдышым.
Вараже "Казань" почеламутыштыжо теве кузе тудо возен:
Входит второй.
Косой в скуле,
И говорит,
в кармане
порыскав:
— Я — мариец,
Твой
"Левый"
дай тебе
прочту по-марийски.
Тулеч вара кок ий гыч Маяковскийын шӱмжӧ кырымым чарнен. 1930 ий 17
апрельыште
тудым пытартыш корныш ужатеныт.
— Мыланна, рабфакыште тунемше-влаклан, Владимир Владимирович кугу
йомдарымаш
лийын. Лишемын гына шуктенна, тудо укеат, — шарналта Александр Ток.
Жап шошо вӱдшор гаяк эртен. Александр Ток дене чӱчкыдын вашлийынна. Ик гана
веле
огыл "Мичуринец" садысе дачышкыже полышкалаш миенам.
1963 ий. Дипломым налын, институтым пытарен, Морко районысо школыш паша
ышташ
кайышым. Эше тулеч ончычак Валентин Колумбын "Палыме лийына" да Максим
Емельяновын "Илаш могай сае" книгашт нерген статьям возенам ыле. Тудо 1964
ийыште "Ончыко" журналеш савыкташ ямдылалтын.
Кеҥеж каникул годым Йошкар-Олашке мийышымат, статьямын пӱрымашыжым палаш
журнал
редакцийыш пурышым. Тушто А.С.Мичурин-Азмекей олмышто ик жап Александр
Иванович
пашам ыштыш. Александр Степановичше ту жаплан кушко каен улмаш, кӧ пала?
— Толя, тол-ян, тол-ян, шушаш номерыште Валентин Колумбын творчествыж йыр
ӱчашымаш клубым почнена, тыйын статьят лач тидлан тӱҥалтышым пыштышаш. Теве
нине почеламутшо-влакым ончалын лек да возымашкет ешаре, — мане Александр
Ток.
Вара тиде возымем "Марий поэзийын йылмыже нерген икмыняр мут" лӱм дене
лекте.
— Чын проблемым тарватенат, — мане тунам Александр Иванович. — Почеламут
шараде
гай лийшаш огыл. Тудым чыланат умылышаш улыт. Утыждене пӱтыркалыман образ
дене
еҥым от ӧрыктаре, возымет деч йӱкшыктарет веле. Теве лач тидын нергенак
ӱчашымаште ойым лукташ кӱлеш ыле.
Тунам, утларакше ялысе школышто ыштышемла, Йошкар-Олашкыжат шуэнрак
коштынам.
Лач 1966 ийыште самырык литератор, искусство пашаеҥ-влакын республикысе
фестивальышкышт толынам ыле. Тунам ала-кузе уремыште Александр Ток дене
пычырик гына
мутланен шогылтна.
— Молан ялышкыже каенат? Тылат редакцийыште пашам ышташ уто огыл. Возен
кертат.
Ала толат ыле? "Марий коммунышто" вер лийшаш. Кӱлеш гын, редактор дене мый
шке
мутланен налам, — чаманен ойлымо гай шомакше лекте.
Фестиваль деч вара мый мӧҥгеш ялыш кайышым. Лач тиде вашлиймаш деч вара
Александр Токын уке лиймыж нерген некрологым газетлаште лудым да семынем
поро кумылан, тыматле еҥым чоныштем чаманен колтышым.
Вараже, илен-толын, чынжымак корнем редакцийлаш виктаралте. Поснак келгынже
"Марий коммунеш" пыжашаҥым. Тыгеракын Александр Ивановичын ӱжмӧ порылыкшо
илышышкем
волгыдо йыпым пыштыш.

АНАТОЛИЙ ФИЛИППОВ.



101497
************************************************************************
10—14

Сылнымут чеверет, шеремет уремет

МАРИЙ ЭЛ ПИСАТЕЛЬ УШЕМЫШТЕ

1 чкеиябрьыште, Шинчымаш кечым, марий писатель-влак школлашке, училищылашке
лектыныт. 17-ше ПТУ-што С.Чавайн лӱмеш кугыжаныш премийын лауреатше
писатель Алексей Красноперов лийын, тунемше ден туныктышо-влакым у тунемме
ий дене саламлен
да обществыште писательын, литературын верже нерген каласкален, йодыш-
влаклан
вашештен да шке творчествыж дене палдарен.

* * *

Тыгаяк вашлиймаш Йошкар-Оласе строительный техникумышто эртен. Тушко
поэтесса
Валентина Изилянова миен коштын, у почеламутшо-влакым лудын.

* * *

Но 1 сентябрьысе эн кугу мероприятийлан, очыни, Звенигово районысо
Керебеляк
школышто эртыше торжественный кечым шотлыман. Ты кечын школлан Марий Элын
калык
писательже Осмин Йыванын лӱмжым пуымо, школ пырдыжеш мемориальный оҥам
почмо.
Поэт шкеже пошкудо Дубовка ялеш шочын, йочаж годым Керебелякыште тунемын.
Пайремыш Марий Эл Писатель ушем правленийын председательже В.Крылов,
писатель,
поэт, журналист-влак В.Абукаев-Эмгак, Г.Сабанцев, А.Филиппов, В.Якимов
миеныт.
Тылеч посна тушто Звенигово администраций вуйлатышын заместительже
А.А.Ахкамов,
писательын шольыжо Г.И.Логинов,верысе калык, ветеран-влак лийыныт.

* * *

Республикыште кызыт куд творческий ушемын Координационный Советше пашам
ышта.
Писатель, композитор, художник, журналист, архитектор да театр пашаеҥ-
влакын
"Марий Элыште сылнымут да культур" арняшт эртен. Тудо сентябрь мучаште
лийын.
Пашам творческий ушем-влакын ИИ республиканский пленумышт иктешлен. Тушто
лӱмлӧ
композитор, землякна Андрей Эшпай лийын.

* * *

Моско гыч поро увер толын: нелын илыше, но тыршен возышо писательлан Россий
писатель ушемын кугыжаныш стипендийжым пуаш кандидатурым палемдаш.
Правлений заседанийыште тыгайжылан писатель Алексей Александров-Арсакым
шотлымо,
кӱлеш документым колташ палемдыме.

* * *

Тений Марий Эл писатель ушем, Образований да воспитаний министерстве, "Ямде
лий"
газет эн сай сылнымутан книгалан, учебниклан писатель В.Ф.Сапаев лӱмеш
премийым
ышташ пунчалыныт.
Ты премий дене палемдаш Писатель ушем правлений кок авторым — В.Крылов ден
М.Кудряшовым — темлен.

* * *

Правлений погынымаште тыгак С.Чавайн лӱмеш Кугыжаныш премийым пуаш темлаш
кум
авторын — Ю.Артамоновын, В.Любимовын да В.Петуховын кандидатурыштым ончымо.

Тӱшкан да кужу жап каҥашыме деч вара утларак йӱк дене курыкмарий писатель
В.Петуховын лӱмжым каласыме. Тидлан тудын "Акрам", "Писе пикш, лывырге
йоҥеж" исторический романже-влак негызым пуат.

* * *

Пытартыш ийлаште книгам лукмо паша путырак кугу нелылыкыш логалын. Но
писательна-влак вуйым сакаш огыт шоно. Теве Волжск олаште илыше авторна
Геннадий Калинкин Марий кагаз комбинатын полшымыж дене "Половодье"
почеламут сборникым савыктен, а Шернур поселко гыч В.Дмитриев-Ози "Локама
пеледыш" басне книгам луктын.
Тудлан спонсор семын "Лаж" кресаньык озанлык предприятий полшен.

В.Абукаев-Эмгак, Марий Эл писатель ушемын ответственный секретарьже.



101597
************************************************************************
10—15
"ОНЧЫКО" ЖУРНАЛ 1998 ИЙЫН ИКЫМШЕ ПЕЛЫШТЫЖЕ

Пагалыме лудшо таҥ-влак! 1998 ий тӱрлӧ событийлан, лӱмгечылан моткоч поян.
Сылнымутым йӧратыше еҥлан, конешне, эн жаплыме, эн вучымо, эн кугу тат вес
ийын —
тиде шочмо литературнан ик тале классикше, айдеме шӱм-чоным сымыстарен
моштышо
мутмастар М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме кече. Тынар талукым пога вес
уста
классик Шабдар Осып. Вес ийынак 110 ий темеш сылнымут ачана С.Г.Чавайнлан.
Теве
могай шӱлышеш, могай кумыл дене виктарен колташ шона талукаш пашажым
"Ончыко"
журнална.
"Прозо" аланым сылнештараш тӱҥалыт В.Филипповын "Чапланыше рвезылык"
романже,
Ф.Майоровын "Телеграмме", М.Илибаеван "Орина кова", И.Фалдеевын "Мучашдыме
повесть", М.Ушакован "Мий, кунам ӱжыт; тол, кунам вучат", В.Валентиновын
"Мундырашудо", Н.Репинын "Экстрасенсын титакше", М.Юхман "Камбурка"
повестьышт. В.Любимов, И.Лобанов, М.Павлов, В.Иликбаев, В.Смирнов,
М.Данилов, В.Марышев, В.Микишкин, И.ТИмирбаеван да молат у ойлымашыштым
темлат.
"Поэзий" лукым ончалаш гын, тудым уста мутмастар-влак дене пырля самырык-
влакат
сӧрастараш тӱҥалыт.
С.Николаевын финн йылме гыч марлаш кусарыме "Калевала", А.Мокеевын "Шочмо
кечын", Л.Яндаковын "Тулык ава", А.Якушеван "Игнат йомын огыл" да моло
авторын у
пьесыштат лудшо-влакын чонышкышт корным муыт, шонена.
Вес ийын писатель-влак В.Ӱпымарийын, П.Эмяшын, Тыныш Осыпын, В.Мухин-Савин,

Я.Элексейнын, Сергей Николаевын, М.Казаковын, В.Юксернын, М.Большаковын,
В.Ивановын, В.Любимовын, Ю.Артамоновын, Э.Анисимовын, А.Александровын да
ятыр мутмастарын чапле лӱмгечыштым палемдаш тӱҥалына. Нунын илышышт,
мурпашашт дене кылдалтше муторлаҥгым савыктена
"Мер илыш", "Шочмо мланде", "Эртыме корно", "Писатель да жап", "Туныктымо
паша",
"Йоча лудыш", "Критике", "Писатель илыш гыч манеш-манеш" палыме лук-влак
деч
посна у пӧолка-влакымат почаш шонена. Финн-угор илыш, эрвелмарий-влакын
пашашт
да проблемышт ӧрдыжеш огыт код.
Писатель-влак дене пырля лудшына-влакат шке мурпогышт, шонымышт, ойышт дене
"Ончыкым" сылнештараш полшат гын, куанена веле.
Журналым Россий каталогыш пуртымо. Тудо тылзе еда лектеш. Индексше 73294.
Подписке ак тӱрлӧ верыште тӱрлӧ, Марий Элыште пел идалыклан — 30 тӱжем
теҥге. Кӧ
журналлан редакцийыште (Йошкар-Ола, Печать пӧрт,, 2-шо пачаш) возалтеш да
тушко
шке толын налаш тӱҥалеш — ак 22434 теҥге.
Налза, лудса "Ончыко" журналым, вет олыкмарий йылме дене лекше журналжат
тӱняште
икте веле!

РЕДАКЦИЙ.



101697
************************************************************************
10—16

ИТ ВАШКЕ

Мутшо Александр СЕЛИНЫН

Семже Дмитрий КУЛЬШЕТОВЫН

Йӧратымаш чевер пеледыш гане,
Йӧратымек, ты тӱс коеш йырваш.
Пеледме пагыт кӱчык веле манын,
Ит вашке тудым пӱтынек кӱраш.

Припев:

Йӧратымашын там чевер мӧр гане.
Ты емыжым пурлмет эре шуэш.
Кодеш — пыта, арамак велын манын,
Ит тӧчӧ тый аланын пустаҥмеш.

Припев.

Йӧратымаш —— чынак чевер пеледыш.
Но тудо йӧршын нигунам ок вел.
Йӧратымаш толеш эре тамлештын,
Ит мондо тидым нигунам, шӱмбел.

Припев.



101797
************************************************************************
10—17

ВУЙЛЫМАШ

3 Г.ОЯР. Теле лондемыште. Почеламут.
ЛУДЫШ
4 В.ПЕТУХОВ. Писе пикш, лывырге йоҥеж. Историй роман. (Тӱҥалтыш.)
"ОНЧЫКЫН" ФОТОАЛЬБОМЖО
66 Г.ЗАЙНИЕВ. Чаплӱмышт Россий кӱкшытан.
ПОЭЗИЙ
72 П.БЫКОВ. Тулаҥше йыжыҥ. Поэме.
ДРАМАТУРГИЙ
84 А.ЯКУШЕВА. Овдай. Кум кыдежан йоча йомак пьесе.
ЛӰМГЕЧЕ
104 А.ФИЛИППОВ. Маяковскийым марла йоҥгалтарен. Александр Токын шочмыжлан
90 ий.
ПИСАТЕЛЬ ДА ЖАП
110 Ю.АРТАМОНОВ. Кугезе сугынь. Писатель Алексей Мурзашев нерген йолташ
шомак.
124 И.КАРАЕВ. "Кожерысе ик пӧрт окнаште...". Очерк-шарнымаш.
ШӦРТНЬӦ СОНДЫК
140 И.СМИРНОВ. Сасканай. Йомак поэме. (Умбакыже.)
КРИТИКЕ
154 И.ИВАНОВ. Пӱсӧ умдан басне-влак.
ЙОЧА ЛУДЫШ
157 В.КРЫЛОВ. Волгенче. Шомак кылдыш. Кунам омо толеш? Зонтик. Курык гыч
волем.
Почеламут-влак.
158 В.ФИЛИППОВ. Николай Мухин — экзаменыште. Анатолий Бик тынеш пурен.
Осмин Йыванын черетан туткарже. "Шарнен шого...". Писатель илыш гыч оҥай.
160 Сылнымут уремет, шеремет уверет.
Комышто А.Селин ден Д.Кульшетовын "Ит вашке" мурышт.
Номерыште А.Щербаков ден статья автор-влакын фотоштым кучылтмо.

СОДЕРЖАНИЕ

Г.ОЯР. На пороге зимы. Стих.
ПРОЗА
В.ПЕТУХОВ. Острая стрела, тугая тетива. Исторический роман. (Начало.)
ФОТОАЛЬБОМ "ОНЧЫКО"
Г.ЗАЙНИЕВ. Удостоенные российского звания.
ПОЭЗИЯ
П.БЫКОВ. Огненные вехи. Поэма.
ДРАМАТУРГИЯ
А.ЯКУШЕВА. Овдай. Детская пьеса в трех частях.
НАШ КАЛЕНДАРЬ
А.ФИЛИППОВ. Он переводил Маяковского. К 90-летию со дня рождения Александра
Тока.
ПИСАТЕЛЬ И ВРЕМЯ
Ю.АРТАМОНОВ. Заветы предков. Страницы творческой жизни прозаика
А.Мурзашева.
И.КАРАЕВ. "Свет в окне...". Очерк-воспоминание.
ЗОЛОТАЯ ШКАТУЛКА
И.СМИРНОВ. Сасканай. Поэма-сказка. (Продолжение.)
КРИТИКА
И.ИВАНОВ. Острожалые басни. Размышления о новой книге поэта В.Дмитриева-
Ози.
ПИСАТЕЛИ — ДЕТЯМ
В.КРЫЛОВ. Новые стихи.
Были из жизни писателей.
Вести из Союза писателей Республики Марий Эл.
На обложке песня А.Селина и Д.Кульшетова "Не жалей".
В номере использованы фотографии А.Щербакова и авторов статей.



110197
************************************************************************
11—01

ШӦРТНЬӦ СОНДЫК

ИВАН СМИРНОВ

САСКАНАЙ

Йомак-поэме

ВИЗЫМШЕ МУРО *

1 сем. ЙӰКТАЛЧЕ

Ойгана юалге солык,
Солык огыл, ужар олык
Аген кайымыла коеш...
Пече кӧргӧ пеледеш,
Пеледалын куаналын,
Икияшым кӱш нӧлталын
Лӱшкен шога кумдыкеш.
Могай сае тений шӱльӧ!
Посна сае! Порсынла
Куандарыш тудо шӱмым,
Икте веле томаша:
Йӱксӧ кайык тунемын,
Кочкеш, аман, шӱлетым...
Ик эрдене, вес эрдене,
Ончат кумшо эрденат,
А ородым * огыт сеҥе
Нимо семын ужынат.
Аксыматын ачаже,
Саде, йӱксылан сырен,
Шӱльӧ пече коклашке
Чоя оптышым шынден.
Малаш возыт кас лиймеке,
Эр ӱжаран кынелыт,
Юмым-пӱрышым ойлымеке,
Чодыра тӱрыш лишемыт
Поҥгым, пӧчыжым погаш
Я сонарым кычалаш.
Аксыматын ачаже
Эргыжым ончаш колтен...
Шӱльӧ пече коклаште
Оптыш йӱксым руалтен.
"Ой, ораде, ораде,
Ой, ородо, ородем!..
Ала-молан йӧратыш
Шыжга шӱльым печыштем?
Кузе тыге моштен отыл,

* Умбакыже. Тӱҥалтышыже 1997 ий 7—10 номерлаште.
** Ородо — ораде.

Йӱксӧ ӱдыр Йӱкталчем,
Вӱд покшелне ийын коштын,
Вӱд пундашым пагален?
Колжат уло вӱдыштӧ,
Лавыра гае шудыжат...
Йӱксын веле ӱдыржӧ
Ок йӧрате, ужамат,
Юмын пӱрымым пурлаш?
Пижынат тупуй пашаш", —
Тыге ойлыш тудо патыр,
Тудо сылне Аксымат,
Вара йӱксым мучыштарыш...
Нале кӱрын пунжымат,
Изи тулым пышталын,
Кож тул дене йӱлалтен...
Тыге тӱвыт когарген
Ош пор гае Йӱкталче.
Толеш мӧҥгӧ Аксымат,
Чикта йӱксылан вургемым...
Юмо-сакче! Ой, товат!
Шинчаора, омо семын,
Кугу кайык тыманмеш
Ӱдыр лийын шогалеш.
Руалме гай ӧрыныт.
Шулен каен качына.
Пӱтыралын ӧрышым,
Ачажат ончен шога:
"Ах, могае ош мотор!..
Шешкым ыштена содор".
Тореш огыл аважат,
Йӧратеныс эргыжат.
Ну тугеже — сӱаным,
Сӱаным да вияным!..
"Мотор марий, чыталте", —
Манын, йӱксӧ каласа,
Йӱксӧ ӱдыр Йӱкталче
Аксыматлан шижтара:
"Ача-ава толмешке,
Нунын кумыл шӧрымеш,
Сӱан нерген йылметым
Ит тӱгате арамеш.
Ит ойгане, садыгак
Улам тыйын оръеҥет,
Улам ынде шешкыда...
Ох, чонемже веле вет
Чарныде эре йӱла!
Но тидат эртен кая,
Ит ойгане, марием,
Мотор сылне марием!"
"Лышташ йӱкан Йӱкталче! —
Йӱксын качыже ойла, —
Памаш йӱкан Йӱкталче! —
Мотор марий пелешта, —
Шарашинчан Йӱкталче! —
Аксымат ойлен пуа, —
Капет-кылет сакче гае,
Ончалтышет поро, сае,
Чаманаш мый тӱҥалам.
Ондак мые шоненам,
Одар ломбо пеледеш;
Ондак мые шоненам,
Олык мӧрӧ пеледеш;
А вараже паленам,
Тиде тый шогет улмаш!
Ом йод шуко утыждене
Пашам мые тый дечет;
Кынелмеке, дӱл эрдене
Мылам шӱрым ямдылет;
Чодыраш кайыме корнылан
Пикшым, киндым, туарам
Пыштен шукто мыланем;
Койышетым кидыш нал,
Еҥ пӧръеҥым, семален,
Укем шеҥгеч ит ончал.
Кунам шуам Когоропыш,
Мӧҥгӧ толаш тарванем,
Верештам кугу кожерыш,
Кугу пучым пуалтем,
Шем леведыш йымалне
Лашка шолташ тарване.
Варажат пычкемыш дене,
Шӱдыр дене иквереш,
Мый пурем, шинчам пӱкеныш,
Йолыштем йыдал лиеш,
Руден шуэм — погалте,
Кошкен шуаш сакалте.
Йошкар кемем лавырга гын,
Мушкын шынде сайынрак,
Шыде мутым, кӱлдымашым
Вуеш ит нал, шымарак
Лияш тӧчӧ. Но мыйжат
Ойлыметым колыштам,
Пыдал налам эреат,
Шонен илаш тӱҥалам!.."
"Лышташ йӱкан Йӱкталче! —
Ойла кугыжо тудлан, —
Шарашинчан Йӱкталче,
Шешкым лийыч курымлан!
Пашам шуко, утыждене,
Ом йод мые тый дечет;
Кынелмеке, дӱл эрдене
Вӱдлан ӱлыкӧ волет,
Вара вольыкым колтет.
Кидем гына кандаре —
Ыштен шого сомылкам.
Кугыракым пагале,
Ит каргаше нигунам".
Водо лие, малаш возыт...
Шинчам почыт — ӱжара;
Кузе шӱдыр шулен йомын,
Кузе ото чеверга, —
Чыла коеш. Тиде жапын
Оръеҥватым кынелтат.
Йӱксӧ ӱдыр вӱдваражым
Вачымбаке налешат,
Вола ӱлык, эҥер деке...
И лишемыт эҥер дене,
Эркын ийын, йӱксӧ-шамыч.
Оръеҥвате, ойганен,
Онча нуным арама гыч,
Ончен шога муралтен:
"Айдем эрге Аксымат,
Айдем эрге Аксымат
Кож тул дене йӱлалтыш,
Кож тул дене йӱлалтыш.
Мый мо дене миялам?
Мый мо дене миялам?"
Ош пыл гае, омын гае
Йӱксӧ-шамыч чыланат
Йӱкым, шотдымо ойганым,
Иканаште лугылдат.
Кодат нуно оръеҥлан
Ик пыстыл гыч пуэден;
Мӧҥгӧ велыш савырнен
Каен колтат кужунлан.
Ужаш лийдыме лиймеш,
Ойган шинча шарлымеш
Онча-онча Йӱкталче,
Онча-онча иктапыр,
Вара памаш йымалан
Пыстылетым кереда.
Налеш вӱдым, кошталал,
Ошкыл кая — йоҥгата,
Миен пура кугыж деке...
"Кушан йомыч тые, шешке,
Мом тынаре иленат?" —
"Шӱкан вӱдет йогышат,
Вучен шогышым", — манеш,
Йӱкталчыже ойлалеш...
Кочкыт, йӱыт, малаш возыт.
А эрдене адакат
Оръеҥватым вӱдлан йодыт,
Мӱй гай омым шалатат.
Вачӱмбаке вӱдварам
Йӱксӧ ӱдыржӧ пышта,
Ший гай корным ужартал,
Вӱдлан ӱлыкӧ вола,
Шокта муро мурыма гыч,
Мурен толыт йӱксӧ-шамыч:
"Ой, Йӱкталче, Йӱкталче!
Ачат-ават кӱштальыч,
Ачат-ават кӱштальыч,
"Тачак толжо!" малдальыч..."
Тиде мурым Йӱкталче,
Пачкыш ӱмбак шогалын,
Ойго дене колыштеш,
Юмын ӱдырла коеш.
Мурен гына пытарат,
Йӱксӧ-шамыч адакат
Ик пыстыл гыч пуэден
Каен колтат савырнен.
Ужаш лийдыме лиймеш,
Мотор шинча шарлымеш
Онча-онча Йӱкталче,
Онча-онча иктапыр,
Вара пачкыш йымалан
Пыстылетым кереда,
Пуэн кодымым чоян
Калык дечын перега.
Миен пура кугыж деке...
"Кушан йомыч тые, шешке,
Мом тынаре иленат?" —
"Шӱкан вӱдет йогышат,
Вучен шогышым", — манеш,
Йӱкталчыже ойлалеш...
Тылеч вара кум эрдене
Эре саде йомакак.
Оръеҥватым пыстыл дене
Пойдареныт йӱксӧ-влак;
Оньо, кугыжо, марийже
Огыт сеҥе тидым шижын.
Теве нуно, эр лиймеке,
Ынде кудымшо гана,
Ош моторым вӱдшӧ деке
Кожгатеныт. Мо вара?..
Вачӱмбакше вӱдварам
Йӱксӧ ӱдырна пышта,
Ший гай корным ужартал,
Вӱдлан ӱлыкӧ вола.
Пачкышет ӱмбак шогалын,
Йӱксӧ-шамычым ужеш,
Кудашеш вургемым талын,
Чаранек шоген кодеш.
А кунаре тудо сылне,
Йӱксын ӱдыржӧ, ойлаш,
Кеч кунаре тӧчӧ веле,
Ойым от му. Кередаш
Пыстылетым тӱҥалеш
Могыр мучко. Тыманмеш
Йӱксыш тудо савырна.
Пӱтынек чыла вургемым
Пундышлан чиктен кода.
Шкеже йӱксӧ ора дене
Чоҥештен каен колта...
Йомын шешке. Аксымат
Ватыжым вучен йомеш;
А моторым адакат
Ончалнеже тудо пеш!
Садын дене эҥер деке
Кычал вола... Но арам
Ныжыл поро шомак дене
Ойлен тудо пундышлан.
Кеч-могае сай вургемым
Чиктен шынде, садыгак,
Чонет кӧргыштӧ уке гын,
Тые пундыш вел улат.

ИИ сем *

Полан гае пелед шого,
Шонымаш гай шолын лек,
Ит ӧркане, эре ошкыл,
Шыҥен пуро шӱм покшек,
О куатле келге муро,
Мыйын илыш йолташем,
Тыяк веле тамле пӱрым,
Оптет алдыр чонышкем.
Еҥланат изиш уштаре,
Изин огыл, сайынак;

* Лӱмжӧ уке. (Ред.)

Палыметлан умылтаре,
Каласкале вигелан.
Йырым-ваш айдеме-шамыч
Кенета ойлаш тӱҥальыч,
Тыге-туге солнылеш
Аксыматын пылышеш:
Тора, манаш огеш лий,
Лишныжат, манаш огеш лий,
Кождемыр деч эрвелыш,
Пипон дечын касвелыш,
Кугунурышто ила
Мотор ӱдыр. Ош тӱня
Але марте ош моторым
Чылт тыгайым ужын огыл.
Шӱргывылыш ӱмырлан
Кече дене чоҥалтын,
А шинчашке йымыжан
Латкок шӱдыр чӱкталтын.
Кушто ӱдыр уло гын,
Огыт чӱктӧ тулымат,
Яра годым, погынен,
Эре тудым кутырат.
Мотор ӱдыр шкеже тулык,
Ача-аважат уке;
А ончен-кушталын тудым,
Чаманалын чарныде
Ныжыл шоҥго ӱдырамаш.
Ойлат, пуйто йырым-ваш
Каче тушко толытат,
Карме гае пӱтырнат.
Ну, а волгыдо сынан
Але марте нигӧлан
Ойым, солыкым, ӱшаным,
Йымыжа йӧратымашым
Пуэн огыл. Да нигӧ
Чонлан келшыше уке.
Аксыматын кӧргӧ шоныш
Тул гай ылыжын йӱлен,
Пӱтырнен куатле оҥыш
Тулечат куатле сем.
Ала-могай тӱтыра
Тудын чонжым когарта?
"Мый колтем пиал эҥерым,
Илыш теҥызыш волтен...
Ошкылам мый тудо верыш,
Каем ынде ӱшанен —
Кече сынан ӱдырамашым
Кузе-гынат ужылдаш,
Палаш тудын шонымашым,
Кӧргӧ кумылжым налаш".
Тыге сылне Аксымат
Шонен колта шинчешат.
"Ачием да авием! —
Ойлен шында Аксымат, —
Чонем почын каласем:
Тудо порсынла йӱла,
Тулшол семын когарга.
Ужнем мый айдемым;
Ончал шуде колем гын,
Карген кодем тӱняжым
Сандалыкын сӧралжым!"
Нелыж годым, индыралтын,
Кӧ нумалын Аксыматым,
Кӧ вараже кечылан
Эргыж сыным ончыктен,
Чызе шӧрым кӧ пукшен,
Каласен пуа шыман,
Шыматен ойла: "Ой, эргым,
Ават дечын лийже эрык;
Тореш омыл, мом шонет,
Ыштен шукто, ошкыл тек...
Келшеда гын, тудо — шешке,
А уке гын, ит шыдешке.
Тазан гына ачажат
Тыгай сугыньым пуа:
"Сита, эргым, иленат,
Шуко вӱдым лугенат:
Мардеж йӱшӧ кайыкла
Нелынат мардежым шуко;
Южгунамже илышет
Лийын йӧсӧ, неле, шучко;
Кӱлеш ынде тыланет
Мамык верышке возаш,
А пелчанжым — кудалташ.
Айда, ошкыл, ит аптыране,
Пӱрымаш пашам виктаре.
Йӧрата гын, кондет шешкым,
А уке гын, ит шыдешке".
Теве рвезе тарвана,
Ужмыла да колмыла
Корным такыртем, шона.
Ынде теве шовырым,
Ош лум гае шогыльым,
Мотор ока тӱраным,
Чиен шында сӧралым.
Ынде теве, упшалмек,
Ӱп оҥгыжым йыр налмек,
Чаткан гына коялын,
Кӱляш ӱпым темдалын;
Кӱляш ӱпын ловыкшо
Вачымбалым тодыштеш,
Памаш гае воштылын,
Куш ала эре куржеш.
Кемым чиен йошкаргым,
Верын-верын ужаргым;
Кемже, товатат, йӱла,
Качын йолжым когарта.
Ошкыл каяш огеш лий,
Куржын каяш логалеш;
Куржын каяш огеш лий,
Чоҥешташак верештеш.
Ала кокыт, ала кумыт,
Ала кече вел эрта,
Аксыматын ошкыл йӱкым
Кугунуржо пытара;
Аксымат капкаш пурен
Йодыштеш, чыла шымлен.
Эн мучаште, тӱрыштӧ,
Саде Кугунурышто,
Тугай шоҥго уло пӧрт,
Но могае тудын ӧрт!
Ояр кече йымалне,
Ломбер дене пӱтырнен,
Шинча тудо, мекшаҥын,
Виге ӧрдыжкӧ тайнен.
Ояр кечыже йӱла,
Шонет, шӧртньым левыкта;
А ломберже пеледеш,
Ош лум гае лӱҥгалтеш.
Мотор каче, сылне еҥ,
Изиш лӱдын аптыранен
Пура пӧртыш. Мо товат,
Кува велыс, кернакат.
"Эсен лийже!.. Илымаш?.." —
"Туге лийже!.. Илена.
Могай поро пӱрымаш
Унам колтыш мыланна?" —
"Мый тушечын... Озанбай...
Озанбайым колынат?" —
"Колын омыл. Кӧ тугай,
Омат пале", — манешат,
Шымавийже, пагален,
Сыра коркам виктара.
"Тый каласе, тулачем:
Те кунарын улыда.
Але шкетак, орланен,
Шоҥго лиймек иледа?" —
Пала гынат, лӱмынак
Ойла каче тыгерак.
"Шкетак омыл, Озанбай,
Ӱдыр уло, лыве гай,
Кызыт кайыш пакчашке,
Палынет гын, вучалте.
Изиш гына илена,
Пӧртем гына сӧрале:
Иктаж гана кенета
Мардеж шуа йӧралын,
Я огеш кӱл мардежат,
Сӱмырла шке тугакат", —
Соракажым тӧрлатен,
Аксыматлан ойлалеш;
Мыскаражым палдарен,
Сакыр пӱйжӧ воштылеш.
Ший гай волгыдо кудывечыш
Ончаш лекте качына,
Кӱтен шога идымвечыш,
Мотор ӱдырым вуча.
Кеч ынеж палдаре чынжым
Иканаште Аксымат,
Ондален каласыш лӱмын,
Тӱҥалтышлан чоярак
Ту лийнеже, но вараже
Могай мутым тӱҥалаш,
Кузеракын вашлияш,
Мотор ӱдырын шинчашке
Кузе чыным каласаш,
Ушым пудыратен шона,
Шоналталын орлана:
"Ала келша, ала уке
Ойлен налаш мый денем?
Ала шогем, ала уке
Кумылетым, ой, чонем?.."
Ит шонкале, Аксымат!
Теве тудо, ончо — на!
Онча ӧрын Аксымат,
Чонжо тулыш савырна.
Тошкем гычын вынерым
Поген толеш Сасканай.
Ош могыржо куэрын
Тукар огыл ныжыл, сай;
Туге огыл чевер кече
Тул парчажым рӱзалеш,
Кузе ӱдыр йолгыжеш,
Йымыкталын идымвечым.
"Ой, чонем, ой, кӧ тыгай?" —
Лышташ семын Сасканай
Пелешта да, шӱдӧ коло
Шӱдыр дене кенета
Ончалеш унажым толын,
Вуйжым кумык сакалта.
Уна лийын толшо еҥ —
Мотор каче Аксымат —
Шога йылмым йомдарен,
Огеш мошто ойленат.
Кид-йол тӱҥын. Шӱм кыра.
Шкеже веле эксыде
Онча ӱдырым тура,
Кушто лиймым шарныде.
Юмо-пӱрышӧ! Шиждегече
Йылме тӱҥалеш ойлаш:
"Тайна ӱлык шӧртньӧ кече,
Тые поро ӱдырамаш,
Корныеҥым водылан
Кодет ала каналташ?
Мыйын уло тендалан
Ик тугае ойлымаш..."
"Молан огым? Пеш кодем, —
Сасканайже каласа, —
Но озаже мом ойла,
Йодын ончо. Мый илем
Тыште ашныме гына!"
Шымавий кува кастене
Малаш пулдырыш кӱза,
Сасканайым каче дене
Кодаш кӧныш кувана.
Сасканай да Аксымат
Ломбер отыш легылдат.
Путырак тыматле ӱшык!
Мура сылнын изи шӱшпык,
Тӱкан тылзе пеледеш,
Аксыматын вӱр шолеш.
Ойла эркын мотор каче:
"Ой, Сасканай, Сасканай!
Кушан шочын кушкынатше?
Тый тыгае улат сай!
Мыйже тыйын ончылан
Сукен шинчын кумалман.
Ик йодмашым пуэм гын,
Ит шыдешке, ой, чонем!
Йӧратет гын, уке гын,
Тидым таче палынем?"
Кече сынан ӱдырна
Вуйжым кумык сакалта,
Утыр сылне лиешат,
Ок пелеште нимомат.
"Ой, Сасканай, Сасканай!
Сынет сылне кече гай,
Молан мыйым индырет,
Молан мутым от каласе?
Палем, волгыдо тӱсет
Мыйын дене ок сӧрасе.
Ала тыйын уло весе —
Тыйым шогышо айдем?
Но ӱшане, моторем,
Мылам тидым шонаш йӧсӧ;
Умыло, тыйым йӧратем.
Икана ужмеке тыйым,
Ош тӱняже мо мылам?
Йӧратет гын, сокыр лийын,
Йолкопатым шупшалам —
Пиалан айдем лиям.
О, шагал айдем, шагал
Мый гаемже йӧрата,
Еҥлан огыл, оксалан
Калык-шамыч юмылтат.
Мыйже тыйын лӱмешет
Тулыш-вӱдышкӧ пурем,
А кӱлеш гын тыланет
Вӱрем пырчын йоктарем.
Ой, Сасканай, Сасканай!
Сынет сылне кече гай,
Молан мыйым индырет,
Молан уке шомакет?.."
Кече сынан ӱдырна
Мӱй гай волгыдым шара,
Утыр сылне лиешат,
Ок пелеште нимомат.
Аксыматын оҥгыр йӱкшӧ
Тугак ойлыш кумылаҥ.
Но вараже патыр, кӱкшӧ
Чонжо палдырныш тазан.
Ынде тудо палынеже:
Кӧ улмемым ыҥлымек,
Мом шона гын чонжо дене,
Мом ойлаже ӱдыръеҥ?
"Мый улам вӱран айдеме,
Лӱмем мыйым Аксымат,
Мыйын кӱртньӧ гай кидемже
Шуко еҥын чонжымат
Вес тӱняшке ужатен,
Юмын ӱчыжӧ колтен.
Мый тунаре илен омыл,
Кунар еҥым пуштынам;
Еҥ оралтым шотан огыл
Шӱй орашке савыренам.
Чу, чыталте! Ит ошем.
Чыла рашын ойлынем.
Аксыматын лӱмжым колын,
Ханын чонжо чытыра,
Чонжо йолышко вола;
Но чыла шемер айдеме,
Кӧм пӱжвӱд пукша, йӱкта,
Мылам таум каласа.
О мотор! Ошем шогальыч...
Арамеш итат шонкале,
Тугай уке шонымаш,
Сандал саскам ӧкымлаш.
Чот йӧратыше айдеме
Йырным, шакше койыш дене
Ӱдырамашым, укелдымым,
Ок ойгате нигунам...
Тиде шӱдыржӧ пура гын
Пыл йымаке, ойганем;
А огеш гын, йӧрата гын,
Сӱан веле ушыштем.
Ӱшанен лий, моторем:
Эре воштыр веле огыл,
Лиям порсын ярымат;
Эре пикшым веле огыл,
Кучен кертам таҥымат.
Лиялат гын тые мыйын,
Йӧршын суксо гай ашнем.
Ит аптыране тыге лӱдын,
Ит кай, ит кай, ош кечем!.."
Сасканай ондак ӧрмалгыш,
Чынак, лӱдын пелешташ,
А вараже ныжылтарыш:
"Теве кӧ улат улмаш!..
Мый осалым колын омыл:
Айдем-шамыч, Аксымат,
Тый нергенет эре порым,
Сайым веле кутырат.
Молан вара арамеш
Шкендым шучкын сӱретлет?
Вӱр деч посна ӱмыреш
Ок лий калык эрыкет.
Ӱдырамаш вуя гынат,
Палем тидым садыгак,
А пален лий: ош кечет
Арам огыл пеленет,
Ала эр, но каласем:
Мыят тыйым йӧратем.
Йӱмет шумо годымлан
Лиям йӱштӧ сай памаш,
Ваштар лийын шогалам
Тылат шинчын каналташ,
Эҥер гочын вончашет
Лиям тыйын пачкышет;
Кечывалым йӱд лиям,
Йӱдым — кечывал улам;
Пеленет гына лийшаш,
Ӱмбакет гына ончаш.
Ӧрам веле: моло деке
Лийым йӱштӧ кумылан;
Молан чонжо тыйым веле
Ончалеш тыге шыман?
Кузе тыге иканаште,
Тыге писын кенеташте
Йӧратен мошта айдем?
Ала тые ондален
Ойлет порсын гай шомакым,
Ондалет да Сасканайым
Коден кает?.. Ӱмыреш
Ойгыжо мылам кодеш". —
"Ит ойгате шӱм-чонетым,
Йӧраталме ош кечем,
О, ӱшане: мыйже тыйым
Чонем денак йӧратем.
Вуй мучаште шӧртньӧ дене
Шӱдыр-шамыч йолгыктат...
Ом вашталте нимо дене,
Ит кудалте мыйымат".
Ӱдыръеҥын кӧргӧ кумыл
Тыгай келге шомаклан
Тарвана и тулын-шолын
Чучеш ныжыл шӱргылан.
Шиждегече шинчавӱдын
Кузе ташлымжым пален,
Ала-мо деч пуйто лӱдын,
Аксымат пелен йымен.
Ӧндалал куча моторым
Уш кайымешке Аксымат.
Чыла ойгым, кочо торым,
Чон гыч нуно кудалтат:
Сӧрал йӱлышӧ тӱсаным,
Шкежат сылнын волгыдем,
Утларак тазан ӧндалын,
Шупшалеш мотор айдем...
Но йӧратыше айдеме
Осал шакше койыш дене
Ӱдырамашым укелан
Ок ойгате нигунам.
Могай тымык!.. Ломберла
Омо вуя юарла...
Чевер сылне шӱдыржӧ,
Пычкемышын ӱдыржӧ,
Кава кӧргӧ помышеш
Лашка шолташ тӱҥалеш.
Тыгак сылне шӱшпыкшӧ
Ала кудо укшышто,
Изи апшат семынла
Ший сравочым апшатла.
Йӱд... Пычкемыш... Ломберла
Омо вуя юарла...
Йӧратыше-шамычат
Огыт ойло нимомат...
Иктын тӱсыжӧ гына
Коеш кече семынла,
Вачымбаке вуй пыштен
Онча весе, куанен...
Теве эр. А кайык ныжыл
Ужар лоҥгышто лӱҥга,
Куэ вуйысо мардежын
Шолын кайымым вуча.
Кайык-шамыч чыланат
"Рай-рай" манын муралтат,
Кече лектын — адакат
"Чие-чие" манылдат.
Изиш кече — адакат
"Чиэ-чиэ" погынат...
Кайык тупыш кече, шинчын,
Кайык семынак мура,
Кӱза кӱшкӧ, тул гай шийын,
Возеш ӱлык олмала.
Тӱрволакыш кече возын,
А йымалне мутланат;
Ой, товат, ну чылтак озым,
Ужарга дыр чылажат.
А кунарын, мом ойлат?..
Удыралын туп коремым,
Ойла шоҥго Шымавий:
"Ом пу ашным ӱдыремым,
Кычал весым, ошкыл, мий". —
"Молан?" — "Ом керт ойырлен!.."
Шинчавӱд да тулеч моло...
Ракат ойым огыт ойло,
Ойлат, чоным когартен.
Кузе адак! Тӱҥ вашталтыш,
Ӱмыраш нерген шомак...
Шоҥго чаманен кудалтыш...
Но огеш лий эреак
Вуеш шушо ӱдыръеҥым
Орышташ орол пий семын.
Вет адакшым йӧратеныт.
Чаманаш дыр логалеш...
Каҥашеныт, каргашеныт,
А варажым сӧрасеныт:
Сӱан ышташ верештеш.
"Эй, сӱан, кугу сӱан!..
Онар каче кондо-ян
Кугу деч кугу сӱаным,
Пуэн колтем Сасканайым!
Ужар пӱрым ит чамане,
Ужар шогыльо пӱретым;
Кодо Шымавийым йӧралын,
Йӧрал кодо чот шоҥгетым,
Вара ӱмыр пагален
Веҥе лийшым йӧратем".
Ойлаш лийдымын куаныш
Мотор сылне Сасканай,
Мотор качыжым ӧндалын,
Ну, а качыже могай?..
Шомакем ойлаш уке,
Огеш мошто ший кӱсле
Чыла тидым каласен,
Кунар тудо йывыртен.
Тыгеракын паша лийын.
Пунчал уло. Сасканай
Ӱстембаке муным, ӱйым
Погыстарыш лыве гай.
Ава лийше кува дене
Качым иквереш сийлат,
Пӱтынь кӧргӧ кумыл дене
Аксыматым сай ончат.
Вара веле ойырленыт.
"Ну!.. Чеверын... "Мӱй ӱма..." —
Мондаш огыл товатленыт.
Ончен кодеш ӱдырна.
Онча, онча мо гала.
Вара, тоштым шарналтен,
Ала порым шижын да,
Ала качым чаманен,
Ала шкенжым? Шинчавӱдым
Шовыч дене ӱштылеш.
Сорокан куэр воктене
Тӱтыраҥме гай лиеш.
Мӧҥгӧ толмылан гына
Шӱргыжӧ тугак йӱла,
Шӱдӧ коло шӱдыржат
Тугак сылнын, раш ончат...

Миен шумек, саде качым,
Аксыматым, изиге,
Эн тора гычак тӱҥалын,
Куанен ойлат эре:
— Но... ӧршашлык ӱдырамаш
Тыйын пӱрымет улмаш!
— Кече гайым солалтет —
Айдем отыл, шеремет!..
Чынак солалта докан:
Келшен улыт ешыжат,
Садын дене пеш виян
Ӱдыр йӱкташ тарванат.
Вуча нуным Сасканай,
Вуча поро Шымавий.
Кунам ынде шӱшпык гай
Толеш веҥылык марий?



110297
************************************************************************
11—02

ЮРИЙ ИКСАНОВ

ОШКЫЛЕШ МАРИЙ

Качканарыш, Джезказганыш
Да эше ала-кушкат,
Ой, мыняр марий кожганыш
Ожнырак, вараракат!

Ынде, мом тушто ойлаш,
Икшывыштат икшыван дыр.
Лыҥак вожланен олаш
Тукымет, Онар он патыр!

Маныт, калыкна мемнан
Тугакшат изи чӱчалтыш.
Кеч уке акырсаман,
Шулена йот ден варналтын.

Чын шол, тиде йодыш-шолгым
Когарта кеч-кунамат.
Лач памаш вӱд вел жал огыл,
Шийын велалтеш гынат.

Теве икана "Чолман",
Кугешненрак, тыгеракын
Сералтен ыле чолган, —
Тидым раш куча уш-акыл:

"Толын ик марий-земляк
Унала Мишкан кундемыш
Океан вес вел гычак..."
Мо вара, тудат — айдемыс.

Но садет тыглайжак огыл,
Лӱмлӧ гипнотерапевт.
Кӧн могае илыш йогын.
Тӱҥжӧ лачак тыште вет:

Долларын пала кеч тамжым,
Ойлымыж гыч палдырна:
Шочмо вел ден калык — таҥже!
От ман — копшо полдырман.

...Кол жапла, мый колынам,
Утларакше кушто келге...
Чывыштыш нар калыкна?
Ты ой дене омак келше.

Чек меҥгат чарен ок керт,
Пу Америкым, Европым!
Икманаш, тек йотым "ропко",
Верыштыже гын вует.

Мый тидлан ом ӧр пырчат:
Пӧрык, ик чевер иешын
Трук шкенан марий гычат
Президент США-н лиеш гын.

Эй, шолаште, эй, пурлаште —
Корным, корным — кумданрак!
Ошкылеш рӱжге пырляште
Марият — тӱнян вӱрак.



110397
************************************************************************
11—03

ВИТАЛИЙ ПЕТУХОВ

ПИСЕ ПИКШ, ЛЫВЫРГЕ ЙОҤЕЖ

Историй роман

КОКЫМШО УЖАШ

ӰЛНЫСӦ ПОШКУДО-ВЛАК *

Булгар — эл лӱм, тушто илыше-влак ислам верам кучат, да ола лӱм, тушто
нунын тӱҥ
мечетьышт верланен...

Ал-Балхи, араб путешественник

Юлын йогынжо почеш ӱлныла, марий мланде деч кечывалвекыла, булгар-влак шке
кугыжанышышт дене илат, кушкын да шарлен, вияҥын кызыт нунын элышт.
Олалаште илыш
шолеш, тушто шуко тӱрлӧ кидмастар-влак пашам ыштат. Ала-кувечынат толшо
купеч-влак мом гына огыт нал да огыт ужале! Тышке окса да ӱзгар-влак йогат,
казнашке
ясак пуренак шога. Туге, тӱжвач ончымаште Булгар пеҥгыдын шинча.
Тышке, Виче эҥерын кугу Юлышко йоген пурымо аҥысе мландышке, ончыктымо
жапна деч
вич курым утла ончыч, 670-шо ийыште, булгар тукым ӱлычынла толын. Тумартеже
нуно
Кугу теҥыз серыште, шуко йылман Хазарийыште, иленыт. Шке коклаштышт кӧн
тукым
вожшо кугурак да виянрак улмо шумлык кредалмаште нуным, утугур тукымым, вес
хазар-влак темдаш тӱҥалыныт. Икмыняр кредалмаште почкенат пуэныт.
Утугур-шамычлан мом ышташ кодын? У да эрыкан верлам кычалаш, тушко илаш
вончаш.
Садлан "ший еҥ-влак", ты тукымым вес семынже эше тыгеат лӱмденыт, чумырын
кынелын, Юл мучко кӱшкыла тарваненыт. Такшым тыштат мландыже яра киен огыл.
Тывелне
марий он, Туга лӱман, шке калыкше дене илен. Но ӱвырала толшо-влак ваштареш
тудо
нимом ыштен кертын огыл. Шкаланже ӧрдыжкырак куснаш верештын. Жап эртен,
кок калык икте-весыжлан тунем шуын.
Варарак Булгарлан йол ӱмбаке шогалаш эше весат кугун полшен. Мусульман
календарь
— хиджра — дене шотлымеке, 309 ийын, а христиан-влак семын 921-шын, булгар
падишах Алмас хан Силкин эрге (вес семынже тудым Альмуш манын палдарат)
Багдад халифлан серышым колтен. Мом вара тудо шонен, мом эрвел кугыжа деч
йодын? Тудын
кид йымакше вончаш да халифын ӱшанле кулжо лияш ямде улмыжым увертарен,
ислам
верашкат вончаш келшымыжым шижтарен.

* Тӱҥалтышыже 1997 ий 10 номерыште.

Алмас хан олмешыже мом вучен? Тек Багдад гыч тышке у вералан туныктышо-влак
тудым йырваш шараш шукынрак толыт. Эшежым мечеть ден медресе-влакым чоҥен
моштышо
кидмастар-влакым тек колтат. Ойыртемынак ханлан тушман-влак ваштареш шогаш
шке
сандалыкыштыже карман-влак кӱлыныт.
Багдад халиф Мухтадир тыгай уверлан пеш чот куанен. Садлан вес ийынак шуко
еҥан
унатӱшкам * Булгарышке колтен. Нуно тиде мландышке 992 ий шошым толын
шуыныт.
Лӱмешышт Алмас хан пеш кугу пайремым тарватен. Шукын погынышо-влак ончылно
Багдад халифын серышыжым лудыныт, кондымо пӧлек-влакым кучыктеныт, чылан
иквереш
юмыштлан кумалыныт. Тунамак у верашке, исламыш, шукын вонченыт. Тидым эн
ондак
Алмас хан ыштен, ынде лӱмжымат вашталтен, Джафар ибн Абллах маналташ
тӱҥалын,
историйышкыжат тудо тиде лӱм денак пурен. Эн чотшо Алмас ханлан у вера
огыл, а
вес шот дене полыш кӱлын.

* * *

Курымаш тушманже — хазар кугыжа деч тудлан нигузеат утлаш лийын огыл, садак
хазар-влак, тышке толын пурен, сарым ылыжтеныт. Ынде, Багдад халиф дене
иквереш
ушнен, иудей-хазар-влак ваштареш пеҥгыдынрак шогалаш йӧн лектын. Керек-кудо
вечын ончалат гынат, ушан ошкылым ыштен Алмас хан...
Булгар-влакын мландышт кумдан шарлен возын. Ӱлныла тудын тӱржӧ Юлын шола
серыштыже йогышо Кундурча эҥер мартеат шуын. Умбакылаже буртас калыкын
мландыже тӱҥалеш. Булгар ден хазар-влак коклаште нуно веле илат. Буртас-
влакланат кугыжа деч
логалеш, садлан утларакше Алмас хан велке лупшалтыт.
Мландын йӱдвел-эрвелныже, эн тӱрыштак, манаш лиеш, Жукотин карман шинча,
тушман-влак деч перега. Кӧргыштыжӧ Сувар, Биляр, Техшу ола-влак, чек мучко
Ясу, Мерджи,
Эрнас да моло изирак карман-влак улыт.
Но мӱндыр Багдад ола гыч толшо-влакет, пешак ӧрын, шийла йылгыжше эҥерым
онченыт. Ошман мландым веле палыше-влак, нуно нигунамат тынар шуко да кумда
вӱдым
ужын огытыл. Йодыштмекышт паленыт: булгар-влак тудым Кугу Этиль эҥер маныт.
Ты жапыште Алмас хан шкеже Этиль деч мӱндырнат огыл, иктаж куд уштыш лиеш,
кум
ер лишне илен, тушан поян юртыжым шогалтен. Тиде верым Юхан Васан (Кум ер)
манын
лӱмденыт. Кок ерже кугу, кумшыжо изирак гынат, пешак келге лийын. Калыкыште
ойленыт, пуйто тудын пундашыжат уке.

* Унатӱшка — посольство.

Булгар мландыште пеш шуко тукым да урлык илат, но нылытше моло деч шукырак
лийын. Тиде — булгар, эсел, чуваш да барсула. Такшым моло коклаште булгар-
влакше
кӱшнӧ шогат. Нунымат шуко семын лӱмдат: пылхар, бургаз, балкар. Эсел-влакше

Этильын пурла серыштыже шинчат да марий-влаклан пошкудо улыт. Нунынат тӱҥ
карманышт — Ошел — уло. Чуваш-влак Этильын шола серыштыже верланеныт.
Барсула-влакше
Чолман эҥер серыште кӱшныла илат.
Кажне тукымын шке кугу еҥышт — хан але эмир — уло. Но садак Алмас хан нунын
коклаште шкенжым эн кӱшнылан шотла, моло-влаклан шомакшым колышташ шӱда.
Теве Багдад уна-влак толмекат, кугу курултайым * эртарыме нерген элжын чыла
лукышкыжо
уверым колтен, тудын деке погынаш уна-влакым ӱжын. Латвизымше майыште тойым
**
тӱҥалаш палемден.
Алмас хан пален: шке юмо-влак деч кораҥаш куштылго огыл. Йолет гыч шӱкшӧ
пашмакым кудашын кудалтымет гай огыл. Тошто йӱла еҥ-влакын шӱмышкышт келге
вожым колтен. Юмо-влакше тымарте калыкым переген луктыныт. Ындыже кузе
нуным мондымыла?
Джоушыр эҥер лапыште, олыкеш курултайым поген, Алмас хан шкеж семынак
молымат
мусульман верашке пуртынеже ыле. Но чылажак шонымыж семын ыш лек. Тидлан
ваштареш шогалше-влакат лийыч. Хан-влак коклаштат, незер-влак коклаштат
ӧпке, тургыжланымаш ойып ылыжын.

* Курултай — погынымаш (тюрк.)
** Той — пайрем (тюрк.)

Ойыртемынак чуваш кундемыште пудыранчык кушкын. Ислам ваштареш пашаче еҥ-
влак
шогалыныт. Шӱмбел юмышт деч посна нунын эше мошт лийын? Да теве тудыжымат
нунын
деч поген налнешт. Лектын патыр еҥ, Вырых лӱман. Ик лук гыч весышке тудын
шомакше-влакым пуйто мардеж шкеак наҥгаен; тудын велке шогалше-влак
шукемыныт, иквереш чумыргеныт. Вырыхын вийже оваргымылак кушкын, аллахым
йӧрдымышкӧ луктын.
Тидым пален налмеке, Алмас хан ыш турко. Чуваш-влакын кундемышкышт шке еҥже-
влакым колтыш. Ындыже поро дене огыл, лӱдыкташ манынак. Чуваш-влаклан шке
шомакшым
палдараш шӱден. "Палыза: аллах, лачшымак, кугу дечат кугу куатан! Тудо
мылам исламым шараш, пурла верам кучышо-влакым вуйлаташ сугыньым пуэн. Тиде
пашам кидышкем пыштен. Мый аллахын тарзыже улам. Кӧ ваштарешем шогалеш, мый
тудым пӱсӧ керде дене пытарем!" — тыге каласаш шӱден Алмас хан мут
колыштдымо-влаклан.
Лӱдыктымым шижын, чуваш хан-влак чакненыт. Вырыхланжат тудлан ӱшанле кодшо
еҥ-влак дене Юлын пурла серышкыже шылаш верештын. Вараже тудо марий-влак
дене пошкудыла илаш тӱҥалын.
Эсел ханат ондак исламлан тореш лийын. Курултайышке тарванымешке, шуко
шонкален,
вискален. Но тудын йыр улшо поян-влак Алмас веке лияш темленыт. Тудыжат у
верам
кучышо-влакым ала-мо семынат шукемдаш тӧчен. Садлан эсел хан исламышке
вончымо
лӱмеш вуеш шушо ӱдыржым ватылан налаш Алмасын йодмыжланат тореш лийын огыл.
Лӱмлӧ мо эсел хан? А вет ӱдыржын кидшым Хазарийын кугыжажат йодын ыле,
тудлан
тунам ыш пу. "Хазар кугыжа — иудей, — манын, — а мыйын ӱдырем мусульман
верам
куча, садлан нуно мужыр лийын огыт керт".
Тыге Алмас хан шке йырже вес калык-влакым поген, да шкежат нунын коклаште
эн
кӱшнӧ шинчыше падишах лие. Кидше марий-влак декат шуо. Булгар лишне илыше
марий-влакым тунам Туган тукым гыч лекше Айдар он вуйлатен. Рӱдӧ олаже
Сӱдӱм * лийын.
Пеҥгыдын шинчен Айдар. Олаштыже шӱдӧ утла пӧрт. Шкеже поян. Ашныме вольыкшо

олыклаште коштеш. Только тудын ешышке азап толын. Йӧратыме нарашта Тойбика
ӱдыржӧ ала-кунамсек черле, йол ӱмбаке шогалын ок керт. Кок йолжо кошка,
мотор
капым нумалын ок сеҥе. Йӱдет-кечет тудо верыште кия, южгунамже окна вошт
ончен
шинчылда. Шем шоптыр гай шинчаже эртак ойган. Тыгай чевер ӱдырлан Юмыжо
молан
тыгай пӱрымашым пуэн?

* Сӱдӱм — кызытсе Елабуга ола верыште улмаш.

Мӱндыр Багдад гыч толшо-влак коклаште шуко тӱрлӧ черым эмлен моштышо юзо
улмо
нергенат Айдар колын. Тойбикам йол ӱмбаке шогалташ тудо ниможымат ок чамане
улнеже. Кӱлешак гын, еҥ верашкат вончаш ямде, нимоланат тореш огыл.
Вучыдымын икана Сӱдӱмышкӧ тымарте уждымо, кужу вургемым чийыше кум пӧръеҥ
толын
пурен. Нуно Алмас хан деч толшо асхат-влак лийыныт. Айдар нуным шкеак
сӧрвален
конден. Толшо-влакет ӱдырым тӧрлаташ сӧреныт да пеленышт Булгарыш
наҥгаеныт. Нуно Тойбикан йолжым ала-мо семынат туржыныт, ӱмбаланже шун
гайым шӱреныт. Вара
шокшо мончаш пуртеныт, поньыжыныт, нӧргӧ воштырла дене чот почкеныт.
Чынжымак,
умылаш лийдыме паша ышталтын. Шукат лийын огыл, Тойбика йолымбаке шогалаш
тӱҥалын, ошкедаш тӧчен. Ойленыт, пуйто эмлыше-влак кокла гыч иктыже, Зуйбер-
ибн Джаде, чевер ӱдырым йӧратен шынден, марлан налын да шкежат илаш Сӱдӱмеш
кодын. Тыге
Айдарын тукымжо эрвел тукым дене шӱмбел лийын.
...Но тиде ала-кунам ожнак улмаш. Тугодсек Юлыштат вӱд шуко йоген,
мландыштат
ала-мыняр курым эртен. Тунам илыше-влакын йочаштат кушкын шуын, шкежат коча
лийын да вес уныкаланат шоҥгемаш жап толын.

БУЛГАР ОЛАШТЕ

Тул тӱреш возат — йӱлет,
Вӱд тӱреш возат — нӧрет.

Калыкмут

Чолман эҥерын Юлышко йоген пурымыж деч мӱндырнат огыл булгар-влакын рӱдӧ
олашт
шинча. Эл лӱм семынак тудымат Булгар-ола маныт. Олаже Юл тӱр деч иктаж шым
уштыш
ӧрдыжтӧ верланен. Юл серыште тудын пристаньже-влак веле улыт. Тыште — Ага-
пазар,
торгайыме вер. Ага-пазарыште торешат-кутынят, рат денат эртак лапке-влак
шинчат,
кугу верым айлат. Кеҥеж гоч тушто илыш куткышуэла шолеш. Ӱлычынат,
кӱшычынат шуко тӱрлӧ сатушт дене купеч-шамыч толыт. Ужалат, налыт, увер-
влакым погат. Окса
чондай овара, вуят, пылышат шуко тӱрлӧ шомак дене темеш.
Булгар-ола кызыт кугун шарлен, кумда верым айла. Тышке ӱлычынла нигунамат
уждымо
тӱрлӧ нӧшмым, тутлын ӱпшышӧ коштымо шудым, сакырым да шинчалым, яргата
порсыным,
тыгыде кудыран шорык коваштым, мастарын таптыме вурс кӱзӧ ден керде-влакым
кондат. Кӱшычын толшыштын шке шотан тӱрлӧ сату: мӱй да шыште, пушкыдо
коваште, атӱзгар, коштымо поҥго, мочыла... Ончалатат, кид гыч кидышке могай
гына поянлык ок
вончо, могай тӱрлӧ окса кӱсен гыч ок лек? Купеч-шамычлан чылажат йӧра:
теҥге ма,
тыгыде ший дирхем, шӧртньӧ динар — чылан пырля-пырля погынат, вара ала-
кушко,
мӱндыркӧ, вес мӱндыр сандалык марте йогат, туштат шарлат.
Толшо еҥ олам мӱндырчынак тогдая. Тудын покшелныже, йоҥгаташте, тӱҥ
мечетьын ик
кошар мучаштыже шӧртньӧ дене чиялтыме аҥысыр да комдык тылзе йылгыжеш.
Мечеть
йыр вельможо ден поян, тӧра-шамычын пӧртышт шинчат. Шукыштым пу пырня дене
ыштыме, шуэнрак кӱ дене оптымымат ужаш лиеш. Олажым кӱжгӧ тумо пырня дене
ыштыме
пеҥгыде пырдыж йыр авыра. Ола мучаште, кадыр уремлаште, вес тӱрлӧ калык
ила.
Пӧртыштат нунын ойыртемалтеш: изирак, лапкарак улыт. Тыште коваште да шун
мастар, имне ӱзгарым да кемым, вургемым ургышо, апшат-шамыч илат. Моло
шемер калыкат воктенышт верым муын.
Ала-кунамсек ынде Булгар тӱҥ олалан шотлалтеш. Тыште кызыт халиф Ан-Насир
лид
Дин шинча, уло эл дене виктара. Но пытартыш жапыште вес калык-влакат вуйым
нӧлташ тӱҥалыныт. Ойыртемынак Биляр шкенжым кугуэш ужаш тӧча. Чувашат почеш
ынеж
код. Тыште илыше эмир-влакат вуйым нӧлташ тореш огытыл, векат, омыштыштат
тыгай
жапым ужыт. Икманаш, халиф деч сапым руалтен налаш шонышо шукын улыт. А
кызытсе
пагыт — тургыж пагыт. Кудо веч азапым вучымыла, отат пале: я мӱндырчын
толшо
тушман деч шекланыман, я воктенак коштшо деч, кечын шинчашкет ончышо деч
перегалтман. Чӱчкыдынак теве руш-влак дене кредалмаш тарвана. Мыняр гана
нуно тышке
сар дене толыныт?! Тылеч посна, кугу пушлашке шинчын, Юл гычак Новгородысо
яришка-ушкуйник тӱча икана огыл керылт пурен. Нуныжо гын нимомат огыт ончо:
руш ола
ма, булгар-влакын ма, черемис-шамычын илемышт — чыла толат, зоритлат,
йӱлалтен
кодат...
Ан-Насир кеҥежым олаштыже шагал ила. Тиде жапыште чылаштым Ага-пазар
чумыра.
Садлан халиф шке лишыл еҥже, вельможо да кулжо-влак дене ола деч ӧрдыжтӧ,
Этиль
тӱрысӧ олыкышко, кая. Тыште тудлан кугу да поян шатерым шындат. Халифым
садак
чӱчкыдынак Ага-пазарыште ужаш лиеш. Ан-Насир тышке ужалаш толшо купеч-
влакым
шкеак вашлиеш, мом конденыт — онча, эскера. Вет чыла кондымо лу пай гыч
иктыже
тудлан возын. Кече еда Булгарыш орва дене халифын дворецышкыже ала-могай
сатумат
наҥгаеныт, клатше-влакым теменыт. Южгунам Ан-Насир шатерыштыжак кугу уна-
влакым
вашлиеш, нунын дене ятыр кутыра. Толшо-влакын йодмыштым колыштеш, южгунам
тышке
визирь-влакым каҥашаш пога.

* * *

Теве кызытат, кечывал гынат, шӧртньӧ йолва дене сӧрастарыме ужар шатер
кӧргыштӧ
тымык да рӱмбалге. Кӱвар олмеш тыште йол йымаке кӱжгӧ, яргата тӱсан
портышым шарен пыштыме. Шкеже халиф овартыме кӱпчык-влак коклаште веле кия.
Канде порсынан
халатшымат орай колтен, нӱжымӧ ӱпан вуй йырже вӱдылмӧ чалмажым веле рончен
огыл.
Насир ончылно йыргешке пиалаште шокшо чай парлана. Халиф шывырт-шывырт
подылеш,
чашкам мӧҥгеш шында. Кӱчыкын тӱредме нугыдо пондашыжым кунамже ниялта, ала-
мом
шона. Иктат тудым кызыт ок тургыжландаре. Тӱнӧ, шатер аҥ ончылно, пеҥгыде
кидан
кок топката йыгыт шога, иктымат кӧргышкӧ огыт пурто, канышыжым оролат.
Чайым йӱмӧ коклаште халиф эн кугу визирьын шомакшым колышташ йӧрата. Тиде
жап
визирьлан лӱмын ойыралтеш. Эртыше кече мучко пурышо, погынышо увер-влакым
тудо
халифын пылышышкыже пыштен мия. Кызыт Абу-Тахир-визирь халиф деч ӧрдыжтырак
шога
да ойлаш тӱҥалаш шӱдымыжым вуча. Йылмыжым увер-влак чыгылтат гынат, халифын
шонкалымыжым лугыч ышташ нигузе ок лий. Кутырышашыже таче чынжымак шуко
уло. Эн ончыч купеч-шамычын ойлымыштым Ан-Насирлан шукташ кӱлеш. Таче
эрденак нуно вуйым
шийыныт, угыч ойгышт погынен шуын.
— Аллах акбар! * Ойло, мый колыштам! — колеш визирь.
— О кугу дечат кугу халиф, кече семын мемнам йывыртыктыше! Тиде шомакем
каласаш
шӱдӧ. Пашаже тыгане: таче угычын купеч-влак мый декем толыныт. Кугу ойго
дене
нуно Руш мланде гыч пӧртылыныт. Уда увер-влакым конденыт. Ты ганат нуно
молгунамсылак Юл да Ока эҥерла мучко шинчыше олалашке торгаяш коштыныт.
Перкешт веле
изишат лийын огыл. Рязаньыште да Муромышто вор-влак пушыштым толеныт, чыла
сатуштым руалтен налыныт. Шкештат чуч веле шылын утленыт. Купеч-влак нунын
деч
арален налаш йодыт, кугу халиф. Нине вор тӱшкам мыняре чыташ лиеш?
Халифын кумда шӱргывылышан, аҥысыр шинчан йыргешке чурийышкыже ӱмыл гай
возо.
Шинчалукшымат куптыртыш. Лачшымак, руш-влак дене кунамсек палыме улыт,
мочол кылым кучат, но ала-молан ласкан илен нигузе огыт керт. Руш купеч-
влак Хазар мландышке пешак коштнешт. Корнышт веле булгар эл гоч эрта, но,
надырым тӱлыде, кугунак каен от керт. Адакше молан поянлыкым Хазарышке
колташ, тудым пойдараш? Тек
тудо Булгареш шукырак лакемын кодеш. Тидыже руш-шамычлан ок келше. Мыняр
гана
руш да булгар-влак коклаште ваш шинчын мутланымаш лийын? Мыняр гана пуйто
ик шонымашке шумо, пунчалым пидме? Шомакшым кучаш веле ни рушын, ни весын
вийышт ситен огыл. Угыч ӱчашымаш лектеш, сар мартеат шуэш... Вӱржӧ мыняр
йоген? Ан-Насирын ӱмырыштыжак мыняр сӧй ылыжын?

* Аллах акбар! (тюрк.) — Аллах кугу!

Визирьын шомакше ушыжым пудыраташ таратыш. Туге шол, купеч-влакым мыняр
гана
тудлан аралаш верештын? Пытартыш кум ий жапыште руш вор-влак утыждене
осалышке
каеныт. Кеҥеж еда булгар купеч-влакын пушыштым вӱд йымаке колтат,
шкеныштымат
пуштедат. Тидым тетла туркашат ок лий. Але вара руш князь Сиволот * тидын
нерген
ок пале? Пытартыш жапыште гына кок гана розвоньык-влакым тыпландараш
Сиволот деч
йодын. Купеч-влаклан кошташ тек эрыкым пуа, нимогай азапде торгаяш йӧным
ышта.
Но йодмыжо такеш веле лектын. Кугу князят вор кашак дене нимомат ыштен
кертын
огыл. Такшым Юл тӱрысӧ олалашке бояр-влаклан серышым колтылын, розвоньык-
влакым
кучаш шӱден. А кӧ нуным куча? Вет войскам князь ок колто, а посна олалаште
сарзыже шуко мо? Векат, Сиволот лӱмынак тыге пӱтыра?
Булгарыште ӧпке кушкеш. Южо купечше халиф велышкат шӧрын ончаш тӱҥалын. Ан-
Насир
шижеш: руш-шамычлан кӱсыным пӧртылтыманак. Весат халифым шыдештара. Тугеже
руш
князь изишат огеш жапле, тудын шомакше-влак яра мутышко лектыт. Тыге гын,
сарышке!
Ӱмаште тудо шке йыгыт-влакшым ӧртньӧрышкӧ шындыктыш, руш мландышке сар дене
кайыш. Керде да пикш мучашеш булгар-влак тушко шуко ойгым кондышт. Городец,
Муром
олам шкеак толен кодышт, йӱлалтышт. Рязань мартеак шуыч. Тыге ик гана
йоктарыме
вӱр тареш вес вӱрым йодын. Булгар-влак почеш шуко вере тулшол да ломыж веле
кодын.
Кызытат, Абу-Тахир визирьым колыштын, халиф шинчам кумыш. Илыме курымыштыжо
АнНасир ала-момат ужын, осалымат шуко ыштен, йот мландышкат ойгым конден,
еҥ поянлыклан кидшымат нӧлталын... Халиф — кугу сулыкан. Садлан огыл мо
кызыт аллах
тудлан шудышым колта?
Молан руш-влак дене ласкан илаш ок лий? Шоналташ гын, нунат хазар-шамычлан
тушман улыт. Булгарже — хазарлан тушман. Тушманын тушманже тыланет йолташ
огыл мо?
Уке, тыге ок лек. Руш ден булгар-шамыч нигузеат лишыл йолташ лийын огыт
керт.
Молан? Ломыж йымалнысе тулшолла садак нунын коклаште ала-можо пеҥеш.

* Сиволот — Владимиро-Суздальский Русьын кугу князьше Всеволод ИИИ.

Ан-Насир шке олаштыже купеч-влаклан торгаяш ок чаре. Теве кызытат нуно
тыште шагал огыл лапкыштым кучат. Тылзе дене илат. Шуко сатум тышке конден
шогат. Но купеч-влаклан садак пылышым шогалтен илыман. Трук иктаж
пудыранчык тарвана? Тунам
кевытыштымат шырпын шалатат, шкендычымат, кид йымакышт логалат гын,
тыманмешке
шӱшкыл пуштыт. Но окса, киш семын пижыктен, купеч-влакым Булгарыште ашнен.
Нуно
азапымат огыт ончо, вет пудыранчык кунам-гынат садак чарна, илыш угыч шке
йогынышкыжо пура.

* * *

"Туге, шкемын купеч-влакем арален налаш кӱлеш. Нуным ӱшыклаш амал уло, —
визирь
Абу-Тахирын ойлымыжым колыштын, халиф шонкала. — Вет мыйын шинчыме пӱкенын
ныл
йолжо гыч кумытшо нунын оксашкышт эҥерта, нунын шӧртньышт да шийышт ӱмбалне
шога. Нуным ит переге, налын шу — чыла чытырналтын кая, шкежат пӱтырналтын
возат.
Пӱсӧ кердан йыгыт-шамычат тунам огыт полшо. Шӧртньын вийже тугай — чыла
кертеш.
Тудо чыла налеш, чыла ужала".
"Ас салотин зуллуллохуфил!" — юмын книгасе ик корно ушышко пурыш. "Кугыжа-
влак —
мыйын ӱмылкам — мланде ӱмбалне улыт", — тыге манын аллах. Тидыже халифын
аллах
деке лишыл улмыжым ончыкта такшым. Но вет тудым вес семынат умылаш лиеш.
Тый
ӱмыл веле улат! Ниможат ты илышыште чоткыдо да ӱмырашлык уке...
— Эн тургыжландарышыже весат уло, — халифлан визирьын ойлымыжо шокта. —
Купеч-влак ӱшанле еҥышт дечын пален налыныт: князь Сиволот сарзе-шамычым
чумыра. Ӱмаште руш мландышке мемнан сар дене коштмылан путырак чот
шыдешкен. Тений кӱсыным
пӧртылташ шонен пыштен, коеш. Садлан мыланна тыгай уна-влакым вашлияш
сайынак
ямдылалтман.
"Лачшымак, илымаште эре тыге лиеш, — Ан-Насир шона. — Уто вер вес верышке
ӱжеш".
Вара визирьлан шӱда:
— Эл тӱр чекышке имнешке-влакым колташ кӱлеш. Тек рушым чот эскерат...
Техшу ден
Ошел карманласе-влаклан тидым шижтараш кӱлеш. Мом ужыт-колыт, тек мыланем
шижтарен шогат. Руш князь Сиволот тышке толеш але огеш, а мыланем садак
батыр-влакым
погыман. Садлан челмата, темтюз, собекул, чуваш-влакын кугуштлан уверым
колтыман, тек Булгарышке толаш ямде лийыт...
Вара, тиде мутым кошартымылан шотлен, Абу-Тахир деч йодеш:
— Эше иктаж-могай увер уло?
Визирь, кумалшыжла, мутшым шуйыш.
— Уло... Черемис мланде гыч толшо Пекцора мурза шинча ончыкет лекнеже.
Тудынат
каласышаш шомакше уло. Кычкыралмым веле вуча, шукертсек тыште коштеш.
"Тиде шоҥго рывыжлан мо адак кӱлеш лийын?" — халиф изишак ӧреш, но кӱшта:
— Тугеже кычкыралза...
Цӓрмыс лужавуйым Ан-Насир шарна. Икмыняр гана ондакат, вашлийын, тудын дене
кутыраш верештын. Тунамак чоя улмыжым шижын. Йылмыж дене ӱйым шӱрен мошта.
Туге
гынат, тудым шергын акла. Марий мландыште мо ышталтме нерген чыла нумал
конда,
шуко нерген увертара. Кӱлешан айдеме — тиде Пекцора мурза...
Шатер аҥ почылтын кайыш да йол йымалнысе пуракым мӱшкыржӧ дене ӱштынак,
вуйым
нӧлталде, халиф декыла Пекцора нушкын лишеме.
— О кугу дечат кугу, ушан дечат ушан, кече гане куандарыше халиф! Мыйым,
сулыканым, колышт лекташ сӧрвалем!
— Ойло! — Ан-Насир кӱчыкын манеш.
— Шке шинчам денак ужынам, шке пылышем денак колынам. О кугу халиф, пален
лий!
Кок арня ондак марий мландыште Кугу Кумалмаш лийын. Чыла веч эн лӱмлӧ, эн
пагалыме лужавуй-влак тышке погыненыт ыле. Ондак чоклымаш, вара каҥашымаш
эртен. Лужавуй-влак иквереш ушненыт, кугужлан Чумблатым ойыреныт. Тудын
шомакшым колышташ, кугу иза семын жаплаш чылан товатленыт. Лужавуй-влак
булгар кид йымачын мучышташ шонат, ясакым тылат, кугу халиф, тӱлаш чарнаш
шомак лектын... Чумблат —
артаман, чоя еҥ. Весылан кумалаш ок йӧрате... Шинчажат руш-шамыч веке
онча...
Пекцоран шомакше тулеш поньыжшо кӱртньыла йӱлалта. Колыштмо семын, Ан-
Насирын
саҥгаже койын куптырга.
— Лужавуй-влак коклаште чыланат икоян улыт ыле мо?
— Тӱкан Шур шкенжым ӱлык шындымылан шотла. Тудын чонжо йӱла. Вет тудат
кугуэш
шкенжым шотлен ила ыле. Ынде тудым пуйто лавырашке нерже дене шуралтеныт.
Мый
тыйын тасматым кидышкыже кучыктышым. Кӧ пала, ала Тӱкан Шурат кунам-гынат
тыланет кӱлеш лиеш...
Цӓрмыс-влак... Тымарте нуно ваштареш утыжым огыт тӧрштыл ыле. Чылажымат
халиф
шӱдымӧ семын ышташ тыршеныт... Поснак тудын мландыж воктене илыше-шамыч...
Лач
Юлын пурла серыштыже, курыкла коклаште шинчыше-влак деке кидше кугунак ок
шу.
Тусо-влак утларакше руш-шамыч велке ончат. Рушыжат нунын деч ясакым пога.
Халиф
тидым чытен ок керт гынат, Сиволот дене сӧйланаш йӧсӧ. Уке, цӓрмыс-шамычлан
вуйым нӧлташ эрыкым пуаш ок кӱл. Теве руш князь сар дене толаш шона. Тугеже
нунын
кундемышт гоч эртыде ок керт. Марий-влак халифлан тушман лийыт гын, ойгыжо
тудын
шукемеш веле...
Кенеташте ушыжо волгалтын кайыш: кызытак цӓрмыс-шамычлан вийым ончыктыман.
Чумблатым шке декше ӱжын кондыман да тудлан вержым палдыртыман. Пекцоран
уверже тургыжландарыше. Халиф пала: иман шоҥшо изи веле гынат, мундырала
чумырген возешат,
рывыж нерым шурен пытара.
— Уверет ок куандаре гынат, мыланем кӱлешан. Садлан тудым налам.
Халиф ала-кушто кӱпчык-влак коклаште пургедалят, йӧратыме пийлан лу
моклакам шумыла Пекцора велышке тудым мурыктыш. Тьыҥгыр-тьоҥгыр шоктен,
шӱштӧ калта йол йымакше толын возо. "Окса! — Пекцора вигак умыла. —
Каласымемлан сай ак". "Каен
кертат" маншыла, халиф кидшым лупшале. Булгар кугыжалан тупынь
савырналтыде, кыдалжым виктарыде, Пекцора чакныш, шатер гыч лектын кайыш.
Шинча ончычшо марийын йоммеке, эше мо кӱлешым йодыштын, халиф визирьжымат
колтыш. Шатер кӧргеш шкетше кодо. Чынжымак, увер-влак кумылым тодылшо улыт.
А вет
кече таче кузе ласкан тӱҥалын ыле. Нимо удамат сӧрен огыл...

* * *

Ан-Насир ли Дин да тудым оролышо йыгыт-влак Ага-пазарыште коштыт. Могай
гына шоям тыште от кол, могай чиям от уж! Вынер тувыр-йолашанат, ола да
яргатан волгалтше халатанат, ужар да йошкар мыжеран, лудо азяман еҥ-влак
ошкыл еда логаледат.
Таче пазар поснак поян. Йырваш лапке-влак чак-чак шинчат, эшеже нунын деч
посна
орва гыч вигак ужалышат шуко. Яра верым отат му. Толшо-влак кокла гыч
кудыжо шатерым шарен, кӧ омаш ганьым ыштен. Мӱндыр уна-влак — армянжат,
персшат, еврейжат, грекшат — чылан Булгарыш вӱд дене корным муыт. Калык
вӱдпӧрдемла шолеш —
Ага-пазарыште эрташат йӧсӧ.
— Атлас! Порсын! Шамахан гыч канде порсын! — икте ончыкыжо вичкыж вынерым
осылен
кучен кычкыра.
— Изюм, урюк, хурма... — вес вечын шокта.
— Теве воштончыш тыланет! Кидшолым нал! — пылышыш пура.
Ужалыше да налше деч посна пазарыште сырве-сорво вургеман, шучко сусыр
палан
кӱчызӧ-влак коедат, нерен да умшам карен шогышым ваҥат. Шолыштшо-влакшат
тыште
ситат чай. Йол йымалне шӱдырнылшӧ, ваштареш верештше-влакым лупш мучаш дене
когартен, орол йыгыт-влак имне ӱмбалне шинчыше Ан-Насирлан корным почын
каят.
— Ӧрдыжкӧ! Ӧрдыжкӧ кораҥза! Кугу халифлан — корным! — койышланен кычкырат.
Имньыж дене калык ӱмбакак пурен, Ан-Насир ужалыше-влак радам мучко вашкыде
эрта.
Нинышт руш-шамыч улыт, векат... Шыдаҥым да пурсам конденыт. Теве кугу
ораште мочыла коеш. Вес вере кӱртньӧ ӱзгарым, шун атышӧрым луктын пыштыме.
Чыла ужалат,
чыла налыт...
Ан-Насират, ынде кугыжа лиймекше, Шӧртньӧ тронышко шичмекше, шке лӱмжӧ дене
ший
оксам луктыктен. Тудын лӱмжат теҥген ик могырешыже сералтын, а вес велныже
—
ушан шомак-влак: "Илымашна — ик тат веле. Поро пашалан тудым кучылт" манын,
тыгыде буква дене возымо. Оксаже еҥым порышко шукта гын? Вет тудын верч
айдеме айдемым ондала, пуштынат кертеш.
Колызо-влак шке сатуштым конденыт. Кошар неран ошмагол, кугу гына некрагол,
*
оҥа пӱчкыш гай лопка ловал-влак ора дене кият. Нужголым веле ужалаш халиф
чарен.
Аллах тудым кочкаш ок шӱдӧ. Ты колын вуйыштыжо ырес гай лу уло, а ырес —
тиде
христиан-влакын палышт.
Ик купеч ончылан халиф имньыжым шогалтыш. Тудо кечывалвеч, ӱлычынла толшо,
векат. Вичкыж пӱгыр неран, нугыдо шем пондашан, шемалгырак чуриян.
Шыргыжалмыжат
ок келше. Ончылныжо кугу ош ора дене сакыр кия. Купечын йылмыжат, кидшат
иктӧр
пашам ыштат. Чарныде шке сатужым мокта, кычкырыме лугычак налшылан сакырым
шӱшкеш, оксамат налын шукта, угыч весыланат виса.
— Нал, нал! — Кидшокш гычак руалтен, эртыше айдемым пеленже шогалта. —
Ужат, могай тутло! Ы-ым! — парнялажым нулалынак колта. — Шикар! Мӱян сакыр!
Халифын шинчаже тунамак палыме булгар купеч тура чарналтыш. Лӱмжӧ — Хасан.
Халиф
вигак тогдая: таче тудын сатужо шке шотан. Оҥа дене ыштыме кӱварвалне,
кӱшнырак,
купечын шеҥгелныже иктаж лучко еҥ чумырген шога. Кидыштым пидын шындыме,
вургемыштат кушкедалтше, лавыран. Халиф шиже: Хасан таче кул-влакым ужалаш
луктын.
— Кудо вечын нуным тышке конденат? — Ан-Насир йодеш.
Купечет ондак уло кертмын кумалаш тӱҥале, вара веле вуйжым халиф веке
нӧлтале.
— Мый руш-шамычын мландышкышт коштынам ыле. Толшемла, ик купеч вереште.
Тудын
кидше гыч мыйынышке нине еҥ-влак вонченыт. Олмешышт шергын тӱленам. Кеч ик
пулым
** налаш ыле, перке лийже. Черемис-влак нине улыт... Уда сату, эртак
ӱдырамаш-шамыч. Туге гынат, ойлатыс: "Черемис ӱдырамаш — яжо кул". Нуно
пашам ышташ пеш
тале улыт, нойымымат огыт пале, — Хасан лым лийде тототла.

* Некрагол — осетр.
** Пул — Булгарыште эн тыгыде окса.

Ан-Насирын ончалтышыже ик ӱдырамаш тура тӱкныш. Кушкедалтше шӱкшӧ вургеман
гынат, моторжым тидат ок локтыл. Чевер гын, тудо керек-кунамат чевер.
Вичкыж кыдалан ӱдырамаш кап таки халифын чонжым сымыстара. Ӱдырамашлан
улыжат иктаж коло ий
веле. Шем шоптыр шинчаже кузе йӱла?! Лишкыже ит мий, пӱсӧ пӱйжӧ дене пурлын
налеш, шонет. Ончо, могай кайык оптышышко чоҥештен пурен? Мотор! Шӱкшудо
огыл, лач
сонимаке!
Халифын шӱмыштыжӧ ала-мо тарванен кайыш. Купечым туранрак ончалын шындыш.
— Мыланем пуышашлык пай нергенет монденат, векат, Хасан? — сыренрак, тудлан
пелешта.
Хасанын тока гына яклака йылмыже тӱкнылаш тӱҥале, иканаште пӱжалтынат
кайыш.
Ала-мом мугыматаш тӧча.
— Теве тиде ӱдырамашым мый шканем налам. — Ан-Насир шинчажлан перныше
ӱдырамаш
век ончыктыш. — Дворецышкем тудым тачак колташ ит мондо.
— Халифын пеледыш аршашыштыже тудо эн мотор лиеш, — куштылем кайыше кумыл
дене
купечет манеш. — Колтем тудым Булгарыш, — халифлан угычын кумалаш тӱҥале.
Тудын вуйжо гыч аллах шыдыжым кораҥдыш. Садлан Хасан тыге йывыжан кутыра.
Чонешыже веле садак ӧпке кодо: ӱдырамашым ужален, кугу оксам ыштем ыле
манын шоныш.
Халифын кызыт ныл ватыже уло. Юмо нунылан шуко ватым налаш ок чаре. Вате-
влак
коклашке эше икте ушна гын, перке веле. Нунын коклаште марий ӱдырамаш эше
лийын
огыл. Халифымат эше шоҥго от ман. У вате тудлан уто ок лий: кунамже халифын
чонжым кандараш тӱҥалеш. Йӧрата ӱдырамаш-влакым Ан-Насир.
Тыге Тойди вате Сусуна халифын кидышкыже логале...

ХАЛИФ ДЕНЕ

Тумер йымал пистерет,
Пистер йымал чашкерет.
Чашкер йымал мераҥже
Ошемын гын, уке гын?

Калык муро

Игече пешак кукшо шога. Поньыжшо кечеш пуйто пылвомышыжат сынжым йомдарен.
Кандалге тӱсшӧ шапалген да ошалгын веле коеш. Кечыжат вуй турак пелта.
Имне-влакын йол йымачышт пурак веле тӱргалтеш, ора дене пылла нӧлталтын,
кайыше-влакын ӱмбаланышт шинчеш, чылаштымат лудемда. Иктаж кумло имнешке
корно дене
кая. Пешыжак огыт вашке. Кудо имньыж ӱмбалне айдеме ок кой гынат, нунат яра
огытыл. Тупышкышт кугу мешак-шамычым орален оптымо. Тушто шергакан коваште,
окса,
вес моло ӱзгар.
Тиде мӱндыр корнышко Чумблат шке еҥже-влак дене лектын. Марий кугу лужавуй
Булгар олаште шинчыше халиф Ан-Насир деке тарванен. Поян пӧлекымат тудлан
наҥгая.
Воктенже Тоймер карт, сарвуй Тымбай, икмыняр ӱшанле лужавуй имне ӱмбалне
шинчат.
Корнышто перегалташ сарзе-влакымат налыныт. Нунын кокла гыч ик тӱшкаже ала-
кунарлан ончыко кудалын: корным эскера. Иктаж ондалчыкыш логалаш Юмо ынже
пӱрӧ!
Ончылно лӱдыкшӧ укем шижтараш лӱмын пале-влакым корно мучко ыштен кодат.
Кумшо кече ынде Чумблат корнышто. Нуно чодыра воштат, тӧр да йоҥгата
верламат,
коремламат эртеныт. Пел корныжым ынде кайыме. Кугу Юл серышке лектытат,
вара шуко ок код. Йӱдлан иктаж ял логалеш гын, тушан каналташ шогалыт.
Кочкыт-йӱыт,
шумшо капым лывыртат, имньыштым кандарат. Илем уке гын, олык лапеш
имньыштым шогалтат.
Киса тукым лужавуят, Куцубай, еҥ-влак коклаште кудалеш. Тудымат Чумблат
пеленже
Булгарыш налын. Тидым Куцубай кугу пиаллан шотла. Вич имнешкыж дене тудо
Кугаркаш толын. Тойдиат тыштак. Тудыжо кызыт ончылно кайыше-влак тӱшкаште,
корным эскераш кудалын. Сусыржо ала-кунамак тӧрланен. Куцубай дене йӱдлан
шогалмеке веле
ужын кертыт.
— Булгар кугыжа шинчажымат ок кумо чай, мемнам вуча, — кайыше-влак мыскарам
ыштен кутыралтат.
— Туге... Пешак шергакан уна-шамыч толытыс, поро уверым кондат, — весат
мыскыленрак ойла.
Такшым тымарте марий лужавуй-шамыч булгар деке коштыныт. Тудын шержым
темаш,
ӱяҥдаш шергакан пӧлекымат наҥгаеныт. Халифын ӧпке шомакше деч лӱдын, тореш
ойлаш
монь нигунам тӧчен огытыл. Халифше ала-кунамсекак марий мландысе олыкла ден
чодырам, еҥ-влакымат шкенжылан шотлаш тӱҥалын, оза семын шкенжым кучен.
Тачыже чыланат иктымак шижыт: Кугу Кумалмаш деч вара халиф дене вашлиймаш
вестӱрлӧ лиеш.
Чумблат тудын ончылно сукен шинчаш ок шоно. Сита, булгар ден руш-влак
коккида
нуным ик водар гай чарныде лӱштат.
Чумблат тудын деке толшо уверзым шарналтыш...

* * *

Тунам Кугарка уремыште имнешке-влак вучыдымын койын колтышт. Илем вошт
кудал эртен, имньыштым нуно Чумблатын кудывечыж ончылан шогалтышт. Толшо-
влакым окна гыч
ужын, лужавуй йӱла почеш уна-влакым вашлияш ваштарешышт шкеак лекте.
Вургемышт
гычак кушеч толмыштым умылыш. Имнешке-влак кокла гыч иктыже кугыракыштла
чучо,
Чумблат деке лишеме. Имне ӱмбач волыдеак кутыра:
— Кугу деч кугу булгар кугыжа Ан-Насир саламжым Чумблатлан колта!
— Юмо халифын илыме курымжым кужемдыже, — Чумблатат вашешта. — Пурыза
кудышкем,
уна лийыда! — почмо капка векыла кидшым лупшале.
Койышланен да кугешнен, кӧ улмыжым ончыкташ шонен дыр, йыгыт имне ӱмбач ыш
воло.
Чумблатым кӱшыч ӱлыкыла онча. Вара халат помышыжым пургедалят, кандыра
мучаште
кечыше тамгам, ший гыч ыштыме настам, шӱдырен лукто. Чумблатын шинчаончыко
шуялтыш. Лужавуй халифын тамгажым палыш. Туге, тудым тыглай йыгытлан огыт
пу, кугыжалан лишыл еҥлан веле ӱшанат.
— Мемнан калыкын тыгай йӱла: толшо еҥым мӧҥгышкет пурто, пукшо-йӱктӧ.
Йодам, пуро кудышкем — уна лий, — Чумблат угычын ӱжеш.
Ты гана Багир мурза руалын пуымылак кычкырале:
— Жапна уке!
— Тугеже тышке мом йодын толында?
— Ме йодаш толынна?
— Уке, — Чумблат мыскылымыла шыргыжале. — Кунамже, лачшымак, йоддеак,
еҥыным налаш тӧчеда...
— Кугу деч кугу халиф тыйым, Чумблат, кок арня гыч тудын деке толын шуаш
шӱда!
Пален лий, мый каласенам! — Чумблатын ойлымыштыжо мурза мыскылымым шиже,
векат,
садлан тыге торжан мане.
— Халиф мыланем тӧра огыл, мыйжат тудын кулжо омыл! — Чумблат тиде гана
пеҥгыдын
каласыш.
Лужавуй умыла: пайремышке огыл тудым Халиф шке декыже ӱжеш. Марий мланде
гычат
тудын деке ала-могай тургыж увер пурен, витне. "Кок аван чызыжым шупшшо-
влак
мемнан коклаштат улыт, векат", — мӧҥгеш кудалше мурзан тупшым ончен,
Чумблат шоналта. Шылышке шырпе пурымыла шӱмышкӧ тургыжланымаш пурыш.
Булгар кугыжа деке каяш але каяш огыл? Шыдешкыше халиф дене мо тудым вуча?
Шкевуяк ондалчыкышке пураш кӱлеш мо? Халиф дене вет ала-моат лийын колтен
кертеш...
Тугеже тудо шке илышыж верч лӱдеш? Ваштареш ик шомакымат колде, мераҥ почла
чытыра?
Пӱтынь калыкым тӱкалтыше паша лекмеке, Тоймер карт дене каҥашыде, Чумблат
нимомат тӱҥалын огыл. Кызытат чыла велымат висен налман.

* * *

Кум кугу еҥ — Чумблат, Тоймер да Тымбай — иквереш кутыралташ погыныш. Могай
тургым вочмо нерген палымеке, Тоймер каласыш:
— Туге, Чумблат! Кажныже илышым путырак йӧрата... Чыланат пӱрымаш деч кужу
курымым вучат. Но тыйым, Чумблат, калык кугу лужавуйлан шогалтен. Вачӱмбак
пыштыме
нумалтышетым иктат весе ок нумал. Марий калык ынде тыйын икшывет гаяк.
— Каена халиф деке! — Тымбай ылыже. — Патырна-влак шагалын улыт мо?
Мемнанат
кидна уло. Кердына эше нӱшкемын огыл. Кучедалме марте шуэш гын, халифат
мыланна
шерге акым тӱла.
— Пӱсӧ керде олмеш кызыт писе уш кӱлеш, — тудым Тоймер лыпландарыш. —
Сугынем
тыгане... Халифын кидше пытартыш жапыште лушкен. Хан-влак шке коклаштышт
пийла
пуредылыт. Садлан халифын шинчаже чӱчкыдынак мемнан веке онча. Марий
лужавуй-влак коклаште полышым мунеже. Руш-шамыч дечат тудлан аралалташ
верештеш. Чыла
вечынат икте лектеш: кызыт халифлан пеҥгыде шомакым каласаш эн йӧнан. Тидын
нерген чот шоналтыман. Ясакым иземдаш йодын кертына.
— Ясакым иземдаш, манат? Ан-Насирлан тӱрыс тӱлаш чарнена гын? Мом тунам
ышта?
Палыман: йыгыт-влакшым пога да ваштарешна лектеш. Марий калыкым кырен
оптен,
угыч сукалтыктен шогалта. Ала эше тылеч кугурак ясакымат пышта. Тыге лийын
кертеш? — Чумблат пуйто семынже йӱкынак шонкала.
— Керек-кушко шуралт, чыла вере шӧрга вуча, маннет? Тугеже ала почым ишен
шичман? Мыланнаже кӧлан эҥертыман? — Тымбай утыр веле ылыжеш, сотара.
— Кузе шкем кучаш, кӱлеш корным ойырен моштыман? Мыйын шонымаште, Ан-Насир
деке
каяш кӱлеш, — пеҥгыдынрак Тоймер манеш. — Кӧм да могай еҥ-влакым пеленет
наҥгает, Чумблат, чот шоналте. Тӱкан Шурым — полдалге улешат, верже гыч
тӱкалаш ок
кӱл. Пашам локтыл шуаш ик татат сита, мӧҥгеш веле тӧрлашыже илыме курымат
шагал
лийын кертеш. Шоналте.
— Руш-влак кызыт виянрак улыт. Ушан еҥ вет эртак виянрак велым куча.
Мыланнат
кызыт Сиволотлан кумалаш огыл гын? Тек тудо мемнам булгар-шамыч деч арала.
Йол
ӱмбаке шогалаш, вияҥаш ласка илыш пешак кӱлеш, — Чумблат шонымыжым почо. —
Межат
руш да булгар-влак гай куатан кунам лийына гын? Шке кӧргыштына кызыт изин-
эркын
вийым погаш кӱлеш. Могырнам шыгыремдыше керем-влакым меат вара йомакысе
патырла
кӱрыштын кышкена, нӧреп гыч эрыкышке лектына...
Пелйӱдлан агытан мураш тӱҥалмешке кумытын кузе лийшашым шонен шинчышт.
Марий посол-влакым халиф деке колташ лийыч. Мом наҥгаят, могай шомакым
каласат, пырля
пунчальыч.
Ик арня жапыште корнышко лекташ чыла ямде лие. Шижтарымек, лужавуй-влак
дене нунын еҥыштат Чумблатын илемышкыже погынышт.
Жап толын шуо. Корнышко лекме деч ончыч Юмо-влаклан удылын, эр юалге дене
имнешке-влак Кугарка гыч лектыч. Чумблат, ӧртньӧрышкӧ шичмекше, ужаташ
толшо Пиямбар
ватыжым оҥ пеленже чот ӧндале, шупшале. Ярандай эргыжымат шӱм пеленже нале.
— Ош Кугу Юмо тендам переген лукшо... Корныда куштылго лийже. Чеверынак
мӧҥгеш
пӧртылза, — Пиямбар пелешткала. — Мый тыйым, Чумблат, моткочак вучаш
тӱҥалам.
Икмыняр кудалын колтымеке, Чумблат, савырналтен, ватыжым ончалнеже ыле, но
тидым
ыш ыште. Корнышко лекмеке, шеҥгекла ончаш ок йӧрӧ, маныт. Пиал воктечет
кораҥеш.
Ужар сӧреман кӱкшакаште Пиямбар ден Ярандай шоген кодыч. Эрге ава пелен
пызнен,
ватыже Чумблат почеш кидым лупшале. Вара шкештат йомыч.

* * *

Пел корным эртымешке, кайыше еҥ мӧҥгеш кодшо-влакым шона, варажым
ончыклыкым мужедеш, маныт. Чумблатат мыняре булгар мландышке лишемын, тунар
шуко халиф дене
вашлиймаш нерген шонкален.
"Молан эртак тыге лектеш: еҥ илыш нерген сайын палыде, иктышт шке
калыкыштым веле эн виянлан, эн кугуэш ужыт? Шкештым веле Юмын айдемышке
луктыт. Пуйто нунын
деч ушан да виян иктат уке. Молан шке вераштым, йылмыштым, йӱлаштым еҥлан
виешак
тушкаш тӧчат? Ваштареш лият гын, кердым налын пуштыт, вӱрым йоктарат?
Молан?" —
Чумблат тидын нерген тутыш шона гынат, чын вашмутым кычалын ок му.
"Ме, марий-влак, шке ушна дене илаш тӱҥалына", — пеҥгыдын семынже манеш.
Молан
булгар-влак мемнан деч куатанрак улыт? Чынак вет, ик виян пӧръеҥак ала-
мыняр начарракым сеҥен кертеш. Виян калыкшат тыгак ок ыште мо?
Теве Тоймер карт еҥым йӧраташ туныкта. Вес лужавуй-влак дене порын илаш
шӱда. Но
вет лӱдмаш йӧратымаш дечат виянрак шижмаш. Йӧратымаш еҥын чонжым
пушкыдемда, шелан сортала левыкта. Йӧратымаш пӧръеҥымат ӱдырамашышке
савыра. Туге, ӱдырамашым
йӧратат, но кӧ туддеч лӱдеш? А виян пӧръеҥ деч шукын лӱдыт.
Тыгак булгар кугыжат, чылаштым лӱдыктен, шке кидыштыже куча. Лӱдытат, еҥ-
влак
тудын пелен лияш тӧчат. Халифын шомакым хан колыштеш, ханын шомакшым —
мурза,
мурзаным — сотский, сотскийыным — изи йыгыт, шемер калык. Чыланат икте-
весышт
дечын лӱдын илат. Садлан, векат, куатан улыт. Але Чумблат йоҥылыш лиеш?
Марий мландыже — виш почын шуымо капка гай. Кӧ шона, тудо авыртышым ужде
пура.
Вес калык семын мыланнат чек мучко карман-влакым шындаш кӱлеш. Иктышке
чумырен,
калыкым ик ора дене илаш туныктыман. Кызытше шуко шемер еҥже шке изи
илемыштыже
ила. Ер, эҥер, куп да коремла мучко шаланен шинчат. Шке кӱчык йыжыҥыштым,
кылыштым веле палат. Кажне лужавуй шкенжым посна озалан шотла. Кӱлеш
годымат кунамже,
кеҥежым монь, чодыра коклаште нуным нимо семынат кычалын от му. Теве кузе
лектеш. Шке лужаштымак веле палынешт. Эше южо кӱчызыжат лужавуй деч ок лӱд,
шомакшым ок колышт. Тыгай годым илышым пеҥгыдемдаш лиеш мо?..

* * *

Имне йол йымалне уштыш почеш уштыш кодеш. Пич чодыран верлам ынде эртыме.
Чӱчкыдынак постола койшо олыкла, чара пасу-влак логалаш тӱҥальыч. Корнын
нылымше кечын, кас велеш, кӱкшакарак верышке лекмеке, эше мӱндырнӧ,
пылвомыш тӱрыштӧ, ший
ленчешкала койшо кугу вӱд койылалтен колтыш. Иканаште палашат ок лий: ала
тиде
каватӱр, ала Юл шке вӱдшым ончыко виктара. Ик семынак коеш.
— Марий мландын тӱрышкыжат миен шуна! — воктенже шогалше имнешке-влаклан
Чумблат
увертара. — Умбакыла пысырман мланде тӱҥалеш...
Ынде чыланат — лужавуй-влакат, сарзе-шамычат, пелен налме кул-влакат —
иквереш
погынен шогальыч. Пуйто ала-мо, тымарте палыдымым ужаш шонен, шинчалан
почылтшо
верым ончат. Да кажнын шӱмыштӧ, векат, шокшо вий шарла.
Пылвомыш чыла калыклан икте, а йол йымалнысе мланде кажнылан шканже веле
шӱмбел... Марий эл...

* * *

Чумблат шке еҥже-влак дене Булгар олан уремлаж мучко вашкыде эрта. Мыняре
тудо
олаште лийын огыл? Вашталтыш-влак шинчалан шкеак пернат. Ынде кӱлеш верышке
толын шуыныт, имньыштымат огыт покто. Чумблат йырже тӱткын ончыштеш, пуйто
чыла
ужаш тӧча.
Булгарышке нуно эрвел капка гыч пурышт. Капкам оролышо йыгыт-влак кӧ
улмыштым
терген нальыч, вара иже капкам почыч. Пытартыш жапыште нуно ойыртемынак,
пылышым
шогалтен, шинчам пашкартен, пашаштым шуктат. Ала-мо деч перегалтыт, векат.
Олан эн тӱрыштыжӧ пашаче калык ила. Ешым пукшен лукташ манын, нунылан эр
гыч кас
марте тупым пӱгырташ верештеш. Теве кызытат Чумблат ик шӱкшӧ кудо воктечын
эрта.
Тыште кӧршӧк мастар, векат, ила. Изи капка воктене ора дене ночко шун кия.
Лишнак кӱреналге лавыра вӱдан тагына шинча.
Изи пӧртла коклаште апшаткудо-влакат койыт. Тыште шуко тӱрлӧ ӱзгарым
таптат.
Ола кӧргышкӧ пурымо семын поянрак да поянрак пӧрт-влак логаледаш тӱҥальыч.
Халифын дворецше гын мӱндырчак шинчашке керылтеш, эн кӱшкӧ нӧлталтын.
Визирь ден вес
вельможо-влакын, купеч кашакын пӧртышт саде дворец воктене верланеныт.
Халиф
лишне шукын илынешт. Южыжо, векат, халиф дечат чаплырак полатым нӧлтен
шынден
кертеш ыле дыр, но тудым эрташ шекланат, лӱдыт. Ӱмылыштӧ лияш яжорак,
илышет ок
кӱчыкем.
Олан эн покшелныжак, манаш лиеш, тӱҥ мечеть шога. Эр-кас минарет гыч,
шомаклажым
кужун шуйдарен, мулла кычкыра — мусульман-шамычым аллахлан удылаш ӱжеш.
Тылеч
посна олан вес мучаштыже изирак мечеть-влак улыт.
Лачшым гын, олалан ынде кум шӱдӧ ият шуэш. Тоштемме олмеш тудо чеверга
веле.
Такшым Багдад мастар-влакын чоҥымо пӧртлашт ала-кунамак шӱкшемыныт, сар
тулеш
йӱленыт, мыскылалтыныт. Верешышт у-влак кушкыныт. Ала-могай туткар деч
варат
Булгар угыч да угыч йол ӱмбаке шогалын. Ане, пу гыч ыштыме ола сар годым
вашке
йӱлен кертеш, но пырня дене тудым угыч чоҥашыжат вашкерак лиеш.
Руш купеч-влакынат пӧртышт тыште улыт. Еҥ олаште нуно ик тӱшкан илаш тӧчат,
садлан пӧртыштымат ик лукеш шынденыт.
Марий-влак кокла гыч кудо-тидыже ондакат Булгарыште лийыныт. Тойди веле
тышке
икымше гана логалынат, чылажат тудлан палыдыме. Шинчам карен, йырваш
ончыштеш,
ошкыл еда ӧреш.
— Ончо, олаште мыняр шуко калык! — Куцубайлан манеш. — Нунын коклаш йомашат
лиеш.
— Туге, чодыра лукысо гай огыл.
Куцубай шижде-годде теве Тойдин тупышкыжо миен керылтеш.
— Ындыже мом умшам почын шогальыч?
— Ончо-ончо, тиде могай вольык? Имне огыл, ушкалат огыл...
Нунын деч мӱндырнат огыл вичкыж йолан, кужу шӱян, ӱштервоштыр гай почан,
тупыштыжо кок мугылян вольык ала-мом йоҥыжын шога.
— Эх, окмак! Верблюд тиде маналтеш, — палышыла, Куцубай манеш.
Чумблат еҥже-влакым Пекцоран суртышкыжо наҥгая. Молгунамат Булгарышке
толмеке,
марий-влак тудын деран шогалыныт. Пекцоран сурт кугу. Олаште илыме годым
шкаланже илаш ошпӧртым, икмыняр клатым, а Ага-пазарыште кевытым нӧлтен
шынден. Кевытыштыже шке ок шинче, пыркашыкым куча. Тудо коваштым, шыштым,
мочылам, мӱйым да
моло тӱрлӧ сатумат ужала. Пекцора пеленак тарзе-шамыч илат. Тудо Булгарышке
толмыж еда кузе паша кайымым веле терген шога, вес купеч-влак дене кылым
куча. Шулдыракын сатум налын, шергын ужала. Олаште шуко палымыже уло.
Утларакше шкеж гаяк
тореш мӱшкыр, коя мешак-влак — купеч тукым. Нуныжо булгарат, рушат,
армянат, вес
эрвел калык гычат улыт.
Таче Пекцора марий кундем гыч толшо-влакым эр годсек вучен. Нуным ужын,
Чумблат
деке вашкалтыш.
— Эсен лийза! Порынак вара толын шуда? Корныда куштылго лие? Толза, мӧҥгем
пурыза! — чушлен йодыштеш.
— Кугу Юмылан тау! Тымарте переген кондыш.
— Кинде-шинчалым тамлешташ пурена? — Пекцора Чумблатым шке декше ӱжеш.
— Вучалте... Ондак пашам кошарташ кӱлеш. Чыла шкеак шымлен налам.
Тымарте Пекцоран тымык кудывечыже трукышто йӱк-йӱан дене теме. Толшо-шамыч
имньым туарат. Тупышт гыч мешак-влакым рудат, клатышке нумалыт, веран-
верышке оптат.
— Вует йомшаш! Йӱд тумна-шамыч! Йол ӱмбалнак маледас! — Пекцора полшаш
лекше
тарзыже-влакым поктылеш. — Писынрак тарванылза!
Мом такеш кычкыраш? Тарзе-шамыч тугакат, ӧлтӧ дене нумалын, мӧҥгеш-оньыш
пеш
куржталыт. Пекцора веле оза улмыжым путырак ончыктынеже.
Изин-эркын кудывечыште томаша турлыш. Теве ынде корнывач нойымашеш чылалан
каналташ лиеш. Кугурак еҥ-шамычше Пекцоран ошпӧртышкыжӧ пурышт. Тыглай
сарзе-влаклан йӱдым эртараш шемкудеш верым ончыктышт... Тутло кочкыш деч
вара марий лужавуй-влак ятыр жап эше кутыркален шинчышт.
Пекцора унаже-влакым шунен пукшыш, тыгодымак йылмыжат лым ыш лий. Могай
шонымаш
дене тышке, халиф деке, толыныт, пешак пален налаш тӧчымыжӧ шинчаорак
палдырныш.
Чумблатат Булгарыште илыш нерген шотлан огыл, палашак манын йодышто.

ТУЛГӰ ДЕН ТУЛГӰ...

Чыла вуйышкак ик шӧрмычым от чикте.

Калыкмут

— Бисми-ллахи-р-рахмани-р-рахим! * минарет ӱмбач шокта. Кече лекме дене
иктӧр
пысырман-влак эр намазышке ** минарет вуй гыч кычкырыше муэдзинын *** чарга

йӱкшӧ Чумблатымат кынелтыш. Йӱдым тудо пеҥгыдын, омым ужде малыш.

* Тиде шомак дене мусульман-шамычын молитвашт тӱҥалеш.
** Намаз — кечеш вич гана мусульман-влакын удылмышт.
*** Муэдзин — удылаш кычкырыше мечетьыште служитлыше еҥ.

Пашаже уке гынат, тудо кудывечышке лекте. Карнаштале. Воктечше вӱдан
леҥежым нумалын эртыше марийым ужо. Тиде Тойди улмаш. Тудат эрак кынелын,
имньыже верч
азапланен.
— Мыланемат вӱдетым оптал-я, — Чумблат тудым шогалтыш. — Э-э, тиде тый,
тале
пикшызе улат! — самырык марийым лужавуй палыш.
Кудывече лукеш, йолым кумданрак торалтен, кумыкрак лийын, Чумблат шогалеш.
Тойди
кугу лужавуйым тыге лишычын ужешат, чонжат йывырта. Йодмым шукташ тудлан
каньысыр огыл, полшаш ямде.
Чумблат юалге вӱд дене кидшым, шӱргыжым шӱалта. Шкежат ылыжын кая. Капше
пеҥгыде, кузе чогашылже коштеш, тувыр йымалнат шижат. "Кугу куатан айдеме",
— Тойди
лужавуйым йӧратен онча. Чумблатын мӧҥгеш пӧртышкӧ пурымыжлан молыштат
кынелыныт
ыле, шкеныштым пеш тӧрлат. Вуйышто ик шонымаш веле: таче халиф дене
вашлийыт.
Садлан корнеш пуракаҥше, лавыргыше вургемым вашталтен, у кечылан
ямдылалтыт.
Чумблат еҥ семынак лӱмын пеленже кондымо эн мотор, лум гай ошо, Пиямбарын
кидше
дене тӱрлымӧ тувырым лукто. Вара ӱмбаланже ужар тӱсан вичкыж мыжерым чийыш.
Кыдалеш кумда чевер ӱштым ӱштале. Йолыштыжо пушкыдо да куштылго сафьян кем.
Вуйыштыжо шке йӧрымӧ ош портышан теркупш. Кыдалеш ӱшан таҥжым — кердым —
веле сакалташ кодын.
— Наҥгае, Пекцора, мыйым булгар кугыжа деке! Ан-Насир дене кутыраш
тӱҥалына. Тый
мемнан толмачна лият, булгар йылмым пеш сайын палет вет. Ойлымыжым мыланна
кусарет.
Юмо-шамычлан удылалме деч вара марий-влак халифын дворецышкыже каяш лектыч.

Иктӧр тошкалын, тӱшкан урем дене эртат. Ваштареш логалше-влак шижыныт: еҥ-
влак
шканышт акым палат, кӱчызӧ тукым гыч огытыл. Молым икмыняр ошкыллан
ончылтен,
кугу лужавуй Чумблат, Тоймер карт да Тымбай ошкедат.

* * *

Халиф Ан-Насир лужавуйым шке декше вашке толаш шӱден ыле гынат, тудын дене
вашлияш ала-молан вашкен огыл. Уна-влак толмо нерген увертарымекат, марий-
влак деке
ондак тудо тӱҥ визирьже Абу-Тахирым веле лукто.
— Кугу деч кугу халиф кызыт тендан дене кутырен ок керт. Ок ярсе, вес
пашаже
уло, — тудыжо вучен шинчыше-шамычлан тыгерак мане.
Но садак уна-влакым шотеш пыштымыжым ончыкташ, саламлалтын, вуйжым саваш ыш
мондо.
— Ужыда, мемнам тыштат ӱлыкӧ шындаш тӧчат. Шижам: лӱмынак тыге ыштат, —
Чумблат
йолташыже-влакым ончале. Вара шкенжым лыпландарен ешарыш: — Йӧра, тугеже
вучалтена. Шинчаш — кашкамак нӧлтымӧ гай огыл, кыдална ок шум...
Нимом от ыште гын, жапшат путырак кужун шуйнымыла чучеш. Кечывалат шуо чай,

мӱшкыр шужымат шижалташ тӱҥале. Туге гынат шке татыштым нуно вучен шуктышт.
Яргата поян вургемым чийыше, ковыран койшо халиф палатыштыже моло деч
кӱшнырак
шинча. Тудын деч ӱлнырак, кок могырыштат, йолыштым йымакышт пызыралын, чал
пондашан визирь-влак верым налыныт. Пурышо-влакым нунат тӱткын ончат.
Чумблат, Тоймер ден Тымбайым шеҥгеланрак коден, ончыко лекте. Халиф
ваштареш икмыняр ошкылым
ыштыш, вуйжым кумык савалтыш.
— Кугу халифын илыш курымжым аллах кужемдыже! Марий мланде гыч тый декет
толшо
уна-шамыч деч мемнан саламнам нал! Пеҥгыде мо халифын тазалыкше? Чыла поро
мо
ешыштыже? — йӱла почеш Чумблат халифлан ойла.
— Аллах виктарыме да шӱдымӧ дене чылажат яжо!
Кок еҥ пырыс ден коляла модеш. Икте-весышт нергеште ала-могай чоя ушым
кучат гынат, тудым тӱжваке огыт лук. Йылмышт гына тӱрым тӱрла.
Чумблат еҥже-влаклан шижтарыш. Пелен кондымо мешак-влакым Тымбай руден
оптыш.
Тунамак булгар кугыжан йол йымакше тулйыпла йылгыжше коваште орам луктын
пыштыш.
— Кугу халифлан мемнан пӧлекна шӱмешыже лийже! — Чумблат пелешта. — Тидым
мемнан
деч налаш йодына.
Ончылныжо кийыше тыгай поянлыкым ужын, халифын шинчажат чӱкталтын кайыш.
Коваштым кидышке кучыдеак шижеш, чыла икгайым ойырымо: нугыдо авапунан,
йылгыжше пунан улыт. Шерге нунын акышт... Чумблат пӧлекым чаплым конден,
чаманен огыл. Марий-шамыч эреак тудын деч шекланат шол, халифын кумылжым,
чонжым ӱйлаш тӧчат...
— Могай шонымаш дене марий лужавуй шинча ончыкем толын? Могай азап тудын
чонжым
темен? — Ан-Насир, туран ончен, Чумблат деч йодеш.
— Марий мландыште пытартыш жапыште шуко вашталтыш лийын. Пеледыш тылзын
чумыр
марий калыкын Кугу Кумалтышышт эртен. Шуко кутырымо. Лужавуй-влакын
каҥашышт
лийын, — Чумблат ласкан кутыра.
— Мут йоҥежышкет чын пикшым пыштен кутырет, Чумблат. Тиде сай... Тендан
кумалмашда нерген мут мыйын пылышышкем шуын, — халифат ваштареш манеш. —
Мыят тидын
нерген колынам...
— Тугеже кугу халиф весымат палышаш... Ме, марий калык, йозакым руш кугу
князь
Сиволотлан тӱлена. Тыге ала-кунамак пунчалме... Ачанат, кочана-шамычат тыге
ыштеныт... Тугеже молан булгар хан ден мурза-влак мемнан мландышке ӱжде
пурат,
илемла еда шканышт ясакым кычалын коштыт? Кӧ тидлан тореш лиеш гын, нуным
пуштедат, авыл-влакымат йӱлалтат, толат? Халиф пала, шонем: кок еҥым ик
имньылан иканаште нумалаш йӧсӧ...
Ан-Насир вигак нимом ыш вашеште.
— Пылышетым да шӱметым, Чумблат, кумданрак поч, ойлымем тӱткын колышт. Те,
цӓрмыс-шамыч, изи калык улыда. Тыланда ӱшанле орол кӱлеш. От уж мо, кызыт
мемнан
кыл чотак кушкеш, куатна пеҥгыдемын мия. Марий купеч-влак олаштем торгаят,
илат.
Шемер-влакат элышкем вончат. Мый нунылан авыртышым ом ыште. Тендан шуко
лужавуйда мый декем мелын савырненыт.. Вончыза чыланат мыйын кид йымакем,
мый тендам
тушман деч аралаш тӱҥалам... А руш князь Сиволотлан ясакым тӱлаш ок кӱл,
тидым
ыштымым чарныза...
Кенеташте Ан-Насирын кумылжо вашталтын кайыш. Йӱкыштыжат шыде палдырнен
колтыш.
— Вуетым шупшат, Чумблат! Вес векыла ончет? Ала-кунамсек ынде шижам: мемнан
деч
ойырлаш шонымашет уло. Ӱмаште йыгыт-влакна руш мландыш сӧй дене коштыч.
Имньыштым Ока эҥереш йӱктеныт. Муромым налын йӱлалтеныт. Шуко поянлыкым
руалтен кондымо. Пеленна цӓрмыс лужавуй-влакат лийыныт. Тый тунамат ӧрдыжеш
кодыч! Иквереш
каяш ӱжмемым шыч колышт!
— Калыкемын тӱҥ пашаже сар огыл. Ме еҥ мландым ынена толо. Мемнам огыт
тӱкале
гын, меат поро улына, — Ан-Насирын шыдын ойлымыжым ончыде, Чумблат сотара.
—
Мемнан шке ушна уло. Меат эрык калык шочынна, тыгаяк эрык кодына!
— Могай эрык эше тыланет кӱлеш?! Йолетым пидме? Кушко шонет, тушко ошкыл.
Шӱйыштет кӱжгӧ кандыра кеча? Шке илемыштет, шке лужаштет от иле? Тушто оза
отыл?
— Туге, пушеҥгат лышташлажым шке тарватем манын шона, мардеж нерген тудо ок
пале, — туштым туштымыла Чумблат манеш. — Еҥ кидыште кӧн тарзе лиймыже
шуэш?
— Кӧ тый тыгай улат? Кузе кугу деч кугу, волгыдо деч волгыдо халифым
сотараш
тоштат? — тымарте шыпак шинчыше, пылышым шогалтен колыштшо тӱҥ визирь Абу-
Тахин
вучыдымын шомакым кӱрльӧ.
Чумблат, шкенжым ӱлык шындыде, эркын тудын велышке вуйжым савырале.
— Мый марий мландын кугу лужавуйжо улам. Ушет кӱчык гын, шарныктарен
кертам.
— Тый шукш улат! Йол йымалнысе пурак! — Визирьын ӱлыл вичкыж тӱрвыжӧ
чытырналте.
— Йыгыт-шамычна кынелыт — мландетым йӱлемышке савырат. Тидлан шукат ок кӱл!
Чумблатын кидше шиждегеч керде вурдышко возо, тудым чот кормыжтыш.
Шеҥгелныже
шогышо Тымбаят тарваналтен колтыш, но верешыжак кодо. Чумблатат айнымыла
шкенжым
сорлыклыш.
— Вий ваштареш вий лектеш. Таче мый чыным кычалын толынам, — ушым
пудыратыше шыдым кӧргыштыжӧ темдалын, Чумблат манеш.
Кок тулгӱм серыпын лупшалме годсыла, кок йылме коклаште ойып-влак шыжалтын
лекмыла чылалан икмагалеш чучын колтыш. Ан-Насир визирьжым туран ончалын
шындыш,
пуйто когартенак нале. "Кӧ тыланет мутышко пураш шӱдыш? Халифын шкенжын
вуйжо
уло, вачӱмбалныже яра кунган * огыл. Шкеак шонен мошта, мом каласашышымат
пала",
— пуйто маннеже. Абу-Тахир тудым умылыш. Тунамак йылмыжым нелын колтышыла
йывышт
лие, ала-кушко пуйто порволыш.
Халиф шижеш: марий-влак да нунын коклаште улшо кыл кызыт туге шупшылтын
шинчын,
йоҥылыш ыште, трук печкалтын кӱрлын кая. Туге, марий кундемлан тудо вияш
оза
огыл. Черемис эл тудын кугыжанышышке тӱрысак ок пуро. Шеҥгел марий-влак руш

князь Сиволотлан ясакым тӱлат, тудын шулдыржым шижыт. Весымат Ан-Насир
шона: молан таче Чумблат тыге лӱдде кутыра? Тугеже ала-могай вийлан ӱшана.
Тидлан могай-гынат халифлан эше палыдыме амал уло, векат. Туп дене тидым
шижеш, уке гын тыгай
патыр ок лий ыле. Марий лужавуйын пеҥгыде рӱдан улмыжым халиф ондак шижын
огыл
мо? Лачшымак, писте нийла тудым кузе кӱлын, туге тодылын, кӱсенышкет
шуралтен от
пыште.
Ан-Насир Чумблатым шымленрак ончале. "Умбакыже ойло" маншыла, кидшым
лупшале. Эн
тӱҥ шомакым каласаш теве жап шуо. Вет тидын лӱмеш Чумблат лӱмынак еҥже-
влакым
поген, булгар мландышке толын.
— Тый, булгар халиф, шке мландыштет эн кугу еҥ улат. Мыят шке калыкемын
кугу еҥже улам. Мыланна ик уш дене пунчалым ышташ кӱлеш. Ме, марий лужавуй-
шамыч, Кугу
Каҥашыште кутырен келшенна: ончыкыжым Булгарлан ясакым колташ огыл. Кок
пошкудо,
иктӧр лийын, кӧлан мо кӱлеш, тек шке семынышт налеш да ужала. Тышакын мый
мутемым кошартем.
Ик татеш Ан-Насирлан ӱмбакше йӱштӧ вӱдым опталмылак чучын колтыш. Тунамак
Чумблатын мутшо тулеш таптыме кӱртньыла капым когартыш. Вӱржӧ, пудыранен,
вуйышко
аракала кӱзыш. Тӱжвач ончен веле, тидым шагалынже шижыт. Халифын чурийжат
туртмыла коеш. Шып шинчыше визирь-влак коклаштат пуйто чашкерласе мардеж
гай эртыш,
шыве-шыве шоктыш. Пондашыштым чытырыктен, ӧпкелымыла вуйым рӱзен, шке
коклаштышт
ала-мом лодыманден нальыч.

* Кунган — кӧршӧк.

"Тидым колаш мыскылыме огыл вара? Кузе Чумблат тыгай шомакым каласен
пуашыже
тошто? Шӧртньӧ муным мунчышо чывын вуйжым кӧ шкеак руалеш? Тыгай окмакше
уло мо?
Халифше йӱдыгышӧ огыл вет", — Ан-Насир семынже шона. Чумблатым кызытак
руалташ
да келге вынемышке шуаш можо чара? Йыгытше-шамыч омса аҥ денак шогат,
нунылан
шинчам веле пӱал, тыманмешке кержалтыт. Тек Чумблат вынемыште мерча,
илышынек
шӱэш, ӱпшышӧ шыл моклакашке савырна.
Тыгай шонымаш халифын вуйыштыжо волгенче гай волгалтын кайыш. Но ала-могай
вий
тидым ышташ чара. Мо тидыже?.. Э-э, теве мо... Такшым марий лужавуйым кызыт
тудлан пытараш неле огыл. Уто тушманым шкалан кычалме ок шу. Теве руш князь
Сиволотат ӱмбакше сар дене толеш. Чумблатым пушт — чыла велымат черемис-
влак кынелыт.
Уке, халиф, уто тушман кызыт изишат ок кӱл...
— Йӧра, мурза-влак тендан деке коштмым чарнат лийже. Мыланемже могай перке
лектеш? Мом олмешыже тый, кугу лужавуй, сугыньлен кертат? — Ан-Насир чыла
висышыла
йодеш.
Чумблатын тидланат шомак ямде.
— Калыкна-влак коклаште ласка илышым... Тидат шергым шога. Булгар мландышке
зиян
толеш гын, мыланна эҥертен кертат.
"Кугу мо тиде акше? — булгар кугыжа шона. — Келшат мо Чумблатын ойжо дене
визирь-влак, хан ден мурза-шамычат? Вет ясак деч пайдаже ий еда казнашкышт
шуко
пура". Руш-шамыч дечат чотак аралалташ кӱлеш. Нунын ваштареш пеш шуко
йыгытым
кынелтыман. Лачшым гын, тидын нергенак шонен, тудо шке декше Чумблатым ӱжын
ыле.
Марий сарзе-шамычымат руш ваштареш савыралаш кӱлеш ыле. Руш деч посна вес
тушманат уло. "Шинча-пылышыже-влак" увертарат: пытартыш жапыште кугыжанышын
ӱлыл
тӱрыштыжӧ кипчак-влак чӱчкыдынак чумыргат. Ала нунат руш-шамыч дене ик
семын кутырен шуктеныт да пырля тышке шуҥгалтыт? Кугу азап лиеш! Шонымаш-
влак тургыжландарат...
— Кугу паша иканаште ок ышталт, — ятыр жап йӱкым лукде шинчымеке, халиф
каласалеш. — Шке шомакемым тылат, Чумблат, ойлымет шотышто мый эше
шижтарем...
Ан-Насир адакат кужу жаплан шыплана. Вара, "Кутырен ситыш" маншыла, кидым
лупшалеш. Чумблат ден йолташыже-влак, кугыжам шке шонымашыж дене коден,
полат гыч
лектын кайышт.
Дворец ончылан кодшо марий-шамыч шке кугыракыштым чон вургыж вученыт.
Куцубай
гайжылан халиф дене кутыраш шонашат уке. Тойдижым гын ойлыманат огыл. Нунын
пашашт — шотым ышташ, кӱлеш годым лужавуй-влакым аралаш.
— Уф-ф! — ӱлыл тӱрвыжым овартен, Тымбай пӱжвӱдеш нӧрышӧ саҥгажым ӱштыльӧ,
кугун
шӱлалтыш. — Пытышна, шонышым. Халиф деч илыше лекмылан ӱшанат йоммо гаяк
ыле.
— Халифшат айдеме вет, азырен огыл! — Чумблат пелешта. — Мемнам пытарен,
перкешке ок шу. Ан-Насир тидым кызыт сайын ыҥла. Садлан шкежат ошвулно
ганяк лывырге
лийын.
Чумблат шижеш: вашлиймаш деч вара шӱмыштыжӧ куштылем кайыш. Шонымыжым ойлен
пуышат, пуйто ала-могай неле нумалтыш деч утлыш. Дворец гыч лекше-влакым
ужын, марий-влак ваштарешышт вашкен тарванышт. Кузе да мо лиймым нунат
писынрак пален
налнешт.

ПАТЫРЛАН ВЕС ПАТЫР ЛЕКТЕШ

Тумнам шке кояшыжак кӱктат.

Калыкмут

— Ик паша ышталте, — манеш Чумблат. — Лужавуй-влакын каҥашен пунчалмыштым
халиф
деке шуктымо. Умбакыже паша кузерак савырна, ончалына.
Пекцоран суртышкыжо мӧҥгеш кайыме годым кенета тореш урем гычын куржын
лекше йоча полко нуным эртен кайыш. Эн ончыч куржшо рвезе йолташыже-влаклан
кычкырале:
— Айста майданышке! Патыр-влак тушто кучедалыт!
Уремын ӱлыл вуйжо кумда да салма гай тӧр майданышке лектеш. Тыште чак
погынен
шогалше калыкым мӱндырчынак ужаш лиеш. Кунам-тунам тывечын рӱж кычкырал
колтымо
йӱк-йӱан йырваш шергылтеш.
— Мо тушто тыгай ышталтеш? Айста меат ончалына, — Чумблат йолташыже-влакым
ӱжеш.
Майдан покшелне кыдал марте чара капан кок пӧръеҥ вашешла шога. Коктынат,
изишак
пӱгыргалын, чоҥештен кӱзаш тӧчышӧ кайыкла кидыштым шаралтеныт. Иктыже,
весыж
ӱмбачын шинчам кораҥдыде, то ончыко тарванен каят, то, шекланен, шеҥгеке
чакналтат. Ваштареш тӧршташ, весым чот руалташ йӧнан татым веле вучат. Йол
йымачышт
сарырак-лудо пурак тӱргалт кӱза. Нуным кумылаҥден, виянрак кучедалаш
таратен,
калык шӱшка, кычкырен, урмыжеш. Майданышке толын шушо марий-влакат, еҥым
шӱкедылын, ончыкырак лектыч.
Кучедалше-влак кокла гыч иктыже илалшыракын коеш. Кап ораже тудын,
чынжымак, каван гай. Кугу капше кӱжгӧ да чоткыдо йолеш эҥертен. Коя
мӱшкыржӧ ончыкыла лектын
шинчын, кӱчык шӱйжӧ ӱшкыжын гаяк. Коваште мартеак нӱжымӧ вуйжым ӱлык ыштен,
нимом ончыде, весыже ваштареш шӱкенак мия.
— Ох-ох, могай таза! — Тойди ӧрмыжым ыш шылте, йӱкынак пелештен колтыш. —
Тыгайын кидышке верештат гын, пеле-лош тодылеш. Имньымат шеҥгел йол гыч
кучен чара
чай.
— Ерухан! Ерухан! — ончышо-влак, таза капан патырым кумылаҥден, умшам карен

ӱрлат.
Весыже самырык. Туге гынат, вичкыж кыдалан, кумда тореш вачанат, тыгаяк
куатан
айдемыла коеш. Кечеш кӱшӧ шемалгырак коваште йымалне чогашыл пунымо вӱраҥла
палдырна. Тудо, Ерухан-патыр йыр писын савырнен, то йол гыч, то кид гыч
руалташ
тӧча.
— Арсик! Арсик! — тудын лӱмжат йырваш шергылтеш.
Ерухан нигузеат Арсикым руалтен ок кертат, шыдыже пураш тӱҥале, векат. Тока
гына
монча гыч лекше гане, чурийжат койын йошкарга. Чара оҥ мучкыжо, лавыран
корным
коден, пӱжвӱд йога.
Теве Ерухан шижде-годде Арсикын кидшым кормыжтен кучыш. Тидым ужын, калык
шӱлымымат чарныш, векат. Но Арсик тунамак яклака колла утлен лекте, шкеже
Еруханым
кыдал гыч чот ӧндал шындыш. Сайынже иктат ужын ыш шукто, тудо таза патырым
кӱшкӧ
нӧлтал колтышат, пырдӱп мланде пелен мурыктен шеле. Еруханетлан сайынак
тӱкнышат, ик татым ышат тарване, пуракыште кийыш. Пылышчора кушкедлен кая,
шонет,
йырваш туге виян кычкыралын колтышт. Еҥ ончыко поян вургемым чийыше пӧръеҥ
лекте
да чыланат колышт манын кычкырале:
— Сеҥышышке волгыдо деч волгыдо халифын йыгытше Арсик лектын! Моктыза тудын

лӱмжым чыланат!
Арсик, кок кидге кӱшкӧ нӧлталын, йырже погынен шогалше-шамычлан куанен
шыргыжале.
— Кӧ эше мый денем ваш пижаш ок лӱд? Уло иктаж тыгае лӱддымӧ?!
Батырын кычкыралмыжым чыланат кольыч гынат, ваштарешыже лекташ иктат ыш
тарване.
— Тиде булгар шкенжым утыждене талеш ужеш аман. Мыланемат тудын дене
кучедал ончаш гын веле? — Чумблат пуйто шке семынже кутыра.
Воктенже шогышо-влак нимом вашештен ышт шукто, марий лужавуй ончыко
тошкале, йырышке лектын шогале. Ваштарешыже шогышо Арсик тудым аклышыла
ончале. Вара чиемже
гыч палыш.
— О-о, черемис! — я йывыртен, я мыскылен, кидшым шаралтыш.
Чыным ойлаш гын, Чумблат шкежат таҥасен кучедалаш йӧратен. Ожно, изи улмыж
годым, вара самырыкланат шуко гана шке вийжым тергаш верештын. Чӱчкыдынак
кугуракымат тудо шке йымакше темдалын сеҥен. Пайрем годым таҥасымашке тӱрлӧ
кундем гыч
погынышо-влак коклаштат сеҥышышке шуко гана лектын. Таклан огыл иктаж лу ий
ончыч илем гыч илемышке, эҥерла гоч, чашкерла вошт самырык лужавуйын талыже
нерген
шомак мӱндыркӧ шарлен каен. Ик вере, вес вере "Чумблат" да "Чумблат" манме
веле
шоктен. Тугодсек тудо кучедалме годым полшышо ондалчыкланат тунемын шуын.
Садлан
кызыт тудо Арсик ваштареш лӱддеак лекте.
Чумблат нарашта вургемжым кудаше. Йыр ончалят, Куцубайын кидышкыже
кудалтыш. Тудын тургыжланыше шинчаончалтышыжым ужын лыпландарен пелештыш:
— Ит ойгыро... Меат мераҥ мокшым гына кочкын кушкын огынал...
Марий лужавуй булгар йыгыт деч кынергутышлан кӱкшырак. Когыньыштынат капышт
левыктен лукмо кӱртньӧ гай коеш. Кучедалше-влакым эскерыше токасе булгарак
угыч
кычкыралын колтышат, нуно иктыже весыж ваштареш тарванышт. Арсик саҥга
йымач йывыртын веле онча гынат, Чумблатым ик татешат шинчаж гыч ок йомдаре.
Тудо вес патыр дене кучедалын веле, но изишат нойышыла ок кой, тугак писын
тошкештеш. Ончышо-влак коклаште ынде тудын велышке шукынак мелын улыт, вет
Арсик шкеныштын. Тиде палыдыме черемисым ала-мо семын пытарыктынешт. Арсик
гай патыр виян еҥ кугыжанышыштыжат уке чай. Садлан калык ӱрлымӧ йӱк ик
татланат огеш кӱрылт. Марий-влакше шагалын улыт гынат, кертме семын
Чумблатым кумылаҥдат, чонышт тудын верч
вургыжеш.
Кредалмаш утыр талышна. Когыньыштынат шӱлышышт нелемаш тӱҥале, пӱжвӱд
шинчам петыра. Икмыняр гана Арсик Чумблатым, азыр гай руалтен, оҥ пеленже
кертмын пызырыш, мланде ӱмбачын нӧлталаш тӧчыш. Но чылаж ганат кугу вийже
полшымо дене Чумблат утлыш.
Теве тудат йӧнан жапым вучен шуктыш. Арсикын кидше ӱлык кечалтме годым
Чумблат
булгарым пурла кидше дене шӱй йырже ӧндалме гай ыштыш, шке пеленже чот гына
пызыралын шындыш. Арсиклан шӱлашат йӧсӧ лие, витне, да капше эркын
лунчыргаш тӱҥале. Тунам марий патыр, изишак кадыргалтен, шке йырже
пӱтырналтын кайыш, булгарым
эрде гоч шуэн колтыш. Ӧраш веле кодо: Арсик камвочмыж годымак, ала-кузе
савырналтен, пырыс семын йол ӱмбакак шогале. Молгунам тыгай йӧн дене
Чумблат еҥым эртак сеҥа ыле, но ты гана ыш лек. Тыгеже эше чоярак лияш
кӱлеш. Булгар патырат
иже Чумблатын моштымыжым аклен шуктыш. Тидым шижын, ынде шкенжым
шекланенрак куча.
Ончышо-влак, йӧратыме патырыштын камвочмыжым ужын, руалын шуымыла шыпланен
шогалыныт ыле. Но тудым угычын йолӱмбалне улмыжым ужын, утларак веле
кычкыраш
тӱҥальыч. Арсикшылан гына иктат кызыт полшен ок керт. Тудо уэш Чумблатын
ӧндалтышышкыже вереште. Марий патыр пурла кидшым поген нале. Вара кенета,
лап шинчын,
Арсикым шке векыже шупшыльо, вачӱмбакше пуйто тагам нӧлтал пыштыш. Булгар,
нимом
ыштен кертде, йолжо дене веле чумедылеш. Чумблат тудым, вакш шулдырла
пӱтыралын,
ошма ӱмбаке шуэн колтыш да темдалын пыштыш.
Марий-влак, тидым ужын, куанен кычкыралын колтышт. Кудо-икте булгарат,
кредалаш
мастарым шотеш пыштен, сеҥыше лӱмеш совым кыра. Арсик мланде ӱмбалне
шинчамат
почаш тоштде кия. Намыс тудым когартен. Кузе тыге? Ала-могай черемис,
палыдыме,
тудым, лӱмлӧ кучедалшым, сеҥен сӱмыралын керте? Но тудат еҥ моштымашым
жапла.
Садлан Арсик кынеле, Чумблат деке мийыш. Марий лужавуйым вачыж гыч
вӱчкалтыш.
— Якши *, батыр!

* * *

Йолташышт верч тургыжланыме деч ынде марий-влак утлышт. Чумблат ик-кок
кечылан
Булгарыште кодаш шоныш: ончычат тышечын яракида пӧртылын огытыл. Ешланат,
илемланат кӱлеш ӱзгарым Ага-пазарыште налаш кӱлын. Тылеч посна олам ончалын
савырнаш, еҥ-влакын кутырымыштым колышташ, мешакыштым темаш уто огыл.
Тойдимат шке шонымашыже йӱлалта. Тыште ала ватыж нерген иктаж-мом пален
налаш
лиеш. Пекцора дене кутырен ончынеже, тудо вет Булгарыште шке еҥлан
шотлалтеш,
пеш чоя. Ала иктаж семын гынат тудат полшалтен кертеш. Ыҥгай жапым вучен
шуктен,
сурт оза дене шкетше кутыраш йӧным муо.
— Колыштал-ян, поро айдеме... Тойди мыйын лӱмем. Куцубайын лужаж гыч улам.
Колынат чай могай ойго илемыштына лийын колтен... Тунам опкын тушман-влак
ватемымат
пеленышт руалтен наҥгаеныт. Кугу ойго шӱмышкем пурен, тунамсек чонемат чон
олмышто огыл. Тутыш шӱмбелем нерген шонем. Ала тыште, булгар-влак коклаште,
ватемын иктаж-могай кышаже лектеш? — самырык марий Пекцорам сӧрвалышылак
ойла. — Айдеме вет име огыл... Тый, Пекцора, чӱчкыдынак олашке коштат. Ала
иктаж-мом колынат? Палымет-влак деч йодыштын ончо-ян... Юмо гай лий, полшо.

* Якши — сай.

— Туге, ойгет кугу... — Пекцора кажне мутшым вискала. — Мом ышташ?
Азапыштет кузе полшаш, омат шинче. Мо-гынат... Марий еҥ вес марийлан садак
полшышаш. Мыят
тыште кудо-икте дене пелештен налам. Ала иктаж семын да шӱртӧ мучаш лектеш,
иктаж-могай да увер лиеш...
— Лекшаш ыле... Эх, тунам курымеш тарзет лиям! — Тойди шӱмеш изи тулла ӱшан
ылыжеш.
Пекцора тудлан мо палымыжым почын ыш каласе. Лачшымак, Ага-пазарыште марий
кул-влакым ужалыме нерген мут пылышышкыже пурен. Тунам тудо, шке оксам
тӱлен, икмыняржым утаренат сеҥа ыле. Но Пекцоралан тиде могай пайдам конден
кертын? Эрвел
купеч-шамыч нуным налыныт, маньыч. Ик чевер ӱдырамаш веле пуйто халифын
кидешыже
кодын. Пекцора шоналтыш: Тойдилан тудо порым ышта гын, пеленже керем дене
вӱраҥлымыла йолышта ыле. А ӱшан еҥ ончыкыла ала-куштат кӱлеш лиеш. Илыш
йыжыҥым от
пале...
Эрлашыжым Пекцора кечывал марте ала-кушко коштын савырныш. Пӧртылмекыже,
сай
уверым кондышыла койо.
— Пылышешет ший алгам саке! — кидпӱан гыч кучен, Тойдим ӧрдыжкырак вӱден
наҥгайыш. — Ватетын кышажым верештым вет. Кушко тудо логалын — палет ыле
гын... Халифын дворецышкыже! Булгар кугыжа тудым шкаланже налын. Вараже
кушко чыкен, тидым
ом шинче.
Я ойгыраш, я куанаш, Тойди ок пале. Ватыжым тушечын кузе утарен лукман?

ХАЛИФЫН КИДЫШТЫЖЕ

Ший сондыкын кӧргешыже
Ший кӱмыжым шындальым.
Ший кӱмыжын кӧргешыже
Порсын мундырам пыштальым.

Порсын мундыра кӧргешыже
Чыл-чыл пырчым пыштальым.
Чыл-чыл пырче огыл улмаш,
Ача-аван икшывыже улмаш.

Калык муро

Халифын шӱдымыж семын Сусунам дворецышке кондышт. Тыште тудо йыгыт-влакын
кидышт
гыч изи капан, пӱгыр тупан, олача тӱсан халатым чийыше шоҥго кува деке
вончыш.
Ала-мом каласен коден, нуно мӧҥгеш кудальыч. Шоҥго кува ӱдырамашым пеленже
вӱден
наҥгайыш, ала-могай кыдежышке пуртыш. Тушто иктат уке ыле гынат, шоҥго йыр
шымлен ончале да ала-мом нер йымалныже мугыматыле, мӧҥгеш лектын кайыш.
Сусуна, шкетше кодын, мом ышташат ок пале. Икмыняр вучалтыш, омса деке
лишеме,
шӱкалын ончыш. Уке, ок почылт, тӱжвачын тӱкылен шындыме. Ӱдырамаш кужун
шӱлалтыш
да турлыш.
Кыдежын ончыл лукыштыжо, пурла велне, кӱвар деч изишак кӱшнырак, оҥа дене
малыме
верым ыштыме. Тушан тӧшакым пыштыме, ӱмбачше вынерым шарыме. Шола велне
тыгаяк
лапка изи ӱстел коеш. Туштыжо кужу неран шун кувшин шинча. Уто нимат уке.
Тувраш
йымалнак, шелше гай аҥысыр икмыняр окна гайым ыштыме. Тушеч веле волгыдо
пыртак
пураш тӧча.
Мыняре, кӧм але мом тыште вучыман,, Сусуна шоненат ок му. Нимом ышташат,
тудо
шарен ямдылыме вер тӱреш шинчылдале. Ала-мыняр жап мерчен, йӧсланен коштшо
капше
пешак ноен, нелемшыла чучеш. Тудо кандарымым чыташ лийдымын вучен. Сусуна
возылдале веле, шижынат ыш шукто, нералтенат колтыш.
Мыняр жап эртен гын, трук омса почылтмо йӱкеш помыжалтын кайыш. Кыдежышке
ондак
ужмо шоҥго кува пурыш. Кидшым лупшкедылын, ала-мом умылтараш тӧча. Сусуна
умылыш: пеленже каяш шӱда. Шоҥго почеш ошкедале.
Дворецыштак ала-кушко ӱлыкыла волышт, вес кыдежышке пурышт. Тыште пешак
шокшын
олтен шындыме. Такшым мончала чучеш, только марий-влакын гай, Сусунан
тунеммыже
гай огыл. Кӱварвалан келге да кумда тагына-влакым шындыме. Вӱдшат ала-
кушечын
пуч мучко толеш. Теве шоҥго ик тагынам тӱр дене тӧр темыш. Ала-кунамсек
яндарлыкшым йомдарыше кап лӱгышталтенат колтыш.
Шоҥго кува Сусунан вургемжым кудашаш полша. Ӱдырамаш кугу тагынашке капге
пурен
шинчеш. Тудын лывырге кидше чыла вере шуэш, йымыжан мушкеш, пуйто шкенжым
семала. Уло кап мучко шокшо шарла, изин-эркын сурлен кайыш. Чонжат пуйто
шинчалан
койдымо котыр дечын утла, ала-могай ком шулен йомеш. Коваштыже угыч порсын
гай
яклака лиеш. Шокшо вӱд гыч лекмат ок шу.
Шер теммешке чывылген, Сусуна кынелын шогале. Тыш-туш ончале, шке вургемжым
ыш
уж. Тунамак шоҥго кува у вургемым нумал тольо, кидышкыже шуралтыш. Изишак
ӧрын,
Сусуна савыркален онча. Пӧръеҥын гай йолаш, кумдарак веле да эше ужар
тӱсан.
— Шаровар! — умылтарымыла манеш шоҥго кува.
Моло тетла нимо укеат, Сусуна тудым чиен шындыш.
— Шабур! — манешат, тувыр ӱмбалан чияш шовыр гайым пуа. Йолышкыжо Сусуна
пушкыдо
коваште дене ургымо аҥысыр пашмакым шуралеш. Ынде воштончышышко ончал
кертеш
гын, Сусуна шкенжымат ок пале ыле дыр. Курчак гай чевер булгар ӱдырамаш
лийын
шогалын.
Сусуна иктым пален огыл. Пырдыжыште лӱмынак ыштыме рож гыч тудын шекланыде
мушкылтмыжым еҥ шинча оролен. Тиде Ан-Насир шкежак лийын. Сусунам, марий
ӱдырамашым, ханумым * ыштымешке, кугыжа шке шинчаж дене чыла ужаш шонен.
Трук чевер капыштыже иктаж-могай ситыдымаш, чер уло.
Шыпак эскерымыже халифлан куаным кондыш, шинчажат чӱкталте. Ӱдырамашын
капше шымавуч гай вичкыж да вияш, пыртак явыген веле. А халиф кӱжгырак
ӱдырамаш-влакым
йӧратен. Нунын вет тыге — ӱдырамаш мыняр тазарак, тунар тудо моторраклан
шотлалтеш. "Жапым кужун шуйкалаш ок кӱл. Тек ӱдырамашым тутлын да шуко
пукшат. Тудын
деке вара иже халиф пура", — шона Ан-Насир. Сусунам ончен, тунамак ӧрын:
капше
могай ошо, шӧр гаяк. Лӱмжӧ кузе гын? Молан тудлан тошто лӱм? "Тылеч вара
тудым
Наира ** манаш тӱҥалам. Лачшымак, ӱдырамаш волгалтше гаяк", — халиф
иктешла.

* Ханум — вате.
** Наира (арабла) — "волгалтше" манмым ончыкта.

Шоҥго кува Сусунам мӧҥгеш тошто пӧлемышкыжак кондыш. Тиде ганат тудым иктат
ыш
тургыжландаре, садлан Сусуна ласка омо дене келгын мален колтыш. Шуко
орлыкым
ужшо кап, ынде пушкыдышто тамлын канен. Тудлан у илыш тӱҥалын. Тудо могай
лиеш,
мужедаш веле кодын.

* * *

Умбакыже Сусунан илышыже ик семын йога. Кочкаш пукшат, пашам веле
нимогайымат
огыт ыштыкте. Садлан кече кужун шуйнымылан, йӱдшын мучашыжат укела чучеш.
Ой,
могай каньысыр тыште! Мален колтымекыжат, тудлан эре ик омо конча. Ойган
чуриян
марийжым, Тойдим, тудо ужеш. Ала-молан эре келге коремын вес велныже шога.
Тудат
ватыжым ӱжын кычкыра, кидшым шуйкала, но ала-молан Сусуна тудын деке вончен
ок
керт. Пуйто корем пундаште ала-мо тугай шеме да шучко уло. Нуным, шкеже ок
кой
гынат, чарныде ваҥа. Сусуна пелашыж деке тарвана веле, трук йол йымалныже
рок
урылтын кая да тудо ӱлык, пундашдыме вынемышке, чоҥешта, шӱмжӧ лектын
вочшаш гай
кӱлтка.
Лӱдын кычкыралешат, шке йӱкешыжак кенета помыжалт кая. Йӧра эше кечывалым
шоҥго
кува тудым булгар йылмылан туныкташ тӱҥале. Сусуна шкежат ӧреш, палыдыме
йот
йылмым кузе тыге куштылгын ушышкыжо пыштен толеш? Икмыняр жап эртымеке,
шоҥго
дене изин чокияшат тӱҥале.
Шоҥгыжын лӱмжӧ Садаф-апа улмаш. Тудын нерген ожнысо уда шонымашыжым Сусуна
вашталтыш. Ынде шоҥго тудлан пушкыдо кумыланла чучаш тӱҥале.
— Молан мыйым нигушкат огыт лук? — икана Сусуна ыш турко, йодо. — Эртак
пӧлемыште шинчаш йокрок вет.
— Пале: мотор ӱдырамаш — тиде кугу поянлык. Тый, Наира, чевер улат,
халифлан тый
шӧртньӧ пырче дене иктак улат. А шке поянлыкшым кугыжа еҥ шинчалан ынеж
ончыкто.
Керек-могай шӧртньымат вет шылтен ашнат, — туштым туштымыла Садаф-апа ойла.
Но тыгай кутырымаш деч вара Сусунам кудывечышке колташ тӱҥальыч. Пеленже
Садафапа тушкен шындыме гай коштеш. Эшеже лӱмынак оролаш шогалтыме йыгыт-
влак, ӧрдыжыштӧ улыт гынат, ӱмбачше шинчаштымат огыт кораҥде, тутыш
эскерат. Сусунажынат
шылме нерген шонымаш вуйыштыжо эреак. Кузе тидым ышташ, йӧнжым гына ок
пале.
Икмыняр гана тудлан халифым шкенжымат ужаш верештын. Икана Садиф-апа дене
нуно
кудывечыште коштыт ыле. Кенета тошкалтыш дене волышо Ан-Насир койылалтен
колтыш.
Тудо имне вӱта велышке писын ошкылеш. Тунамак ик татлан шогале, Сусунам
чурге
ончал шындыш, вара веле умбакыла тарваныш. Тыгай ончалтыш мӧҥгӧ ӱдырамашын
уло
капшылан йӱштын чучын колтыш...
Вес гана тыге вашлийыч. Кас велеш Сусуна пӧлемыштыже шкетше тӱрым тӱрлен
шинча
ыле. Трук омса почылтын кайыш. Сусуна, тиде Садаф-апа толын манын шонен,
вуйжым
нӧлтале. Ончылныжо поян вургеман Ан-Насир шога, кидыштыже шӧртньӧ да ший
лончыла
дене ӱшталтыме изи сондык. Ан-Насирын ончалтышыже Сусунан пуйто воштшо
лектын.
Ӱдырамаш деке лишемын, сондык леведышым почо, ала-мом тушечын лукто. Сусуна
ончале — халифын копаштыже шуко тӱрлӧ чия дене модшо шӱйшер йылгыжеш.
Шергакан тыгыде кӱ-шамыч шонанпылла волгалтыт.
— Мотор вет? — Ан-Насир йодеш. — Келша?.. Тиде тыланет... Тек йокрокетым ты

пӧлекем шулыкта.
Изи сондыкым ӱстембаке шындыш. Ваштареш Сусуна йӱкымат ок лук, шинчаж дене
веле
эскера. Икмыняр ончен шогымеке, халиф, тетла нимом каласыде, пӧлем мучко
мӧҥгешоньыш коштын савырныш. Кукшо тӱрвыжым, нӧртен, йылмыж дене нулале.
Тыге йӱкым
лукдеак, мӧҥгеш омсашке лектын кайыш. "Курныж!.. Шем курныжак... — халифын
пӱгыр
нержым шарналтен, Сусуна шоналтыш. — Пуйто изи кайыкым ваҥа!"
Сусуна шижын: Ан-Насир тудын шотышто ала-мом шонен пыштен. Да, шонымашке
шуде,
нигузеат ок чыте, векат.
— Кузерак мемнан шӧртньӧ кайыкна? — Садаф-апа деч халиф жапын-жапын йодаш
ок
мондо. Тачат тыгак лие.
— У пыжашлан олян тунемеш, — вашешта кува. — Но кызытат эше лӱдшӧ пӱчӧ
гаяк. Со
ала-молан ойгыра.
— Тугеже тудым куандараш йӧным муза! — кӱшта халиф.

САРЛАН ЯМДЫЛАЛТЫТ

Изи куэ йымалныже
Изи тулым олтышым...

Калык муро

Туткар толмым моло деч ончычын, нер ӱпш денак, векат, купеч-влак шижыныт.
Куткышуэла шолшо Ага-пазарыште илыш ала-кузе кенеташте йӧраш тӱҥале,
лыпланыш, ала-можо пич кайыш. Моланже можо, калык коклаште ик пылыш гыч
весышке "Руш сар тышке
толеш" манме ой йырваш шарлыш. Туддеч кораҥаш кӱлын. Шун кӧршӧкетым веле
мо,
вачӱмбалнысе вуетымат ты томашаш йомдараш лиеш. Пазарыште ынде нимом
шылтыдеак
кутыркалат:
— Сиволот тышке толеш гын, кӧ мемнам арала? Кӧ кӱртньӧ вургеман батыр-
влакым чарен шогалтен кертеш?
— Халифна шытирка ӱдырамашыже-влакым веле пала... Уке, руш-шамыч дене
вашкерак
йолташ лияш кӱлеш.
— Туге, Сиволот дене кызыт келшен илыман...
Но халиф Ан-Насир мӧҥгешла шона.
Вес кундемла гыч толшо купеч-влак эркын-эркын шатерлаштым погат. Ага-пазар
шала-на. Кӧ мутлан ӱшанен огыл але палыде кодын, нуно веле эше кевытыштым
эр еда почыт.
А ты жапыште олаште, тӱҥ мечеть воктенсе тошкем дене, тореш урем дене
имнешке-влак кудалыт. Эн ончылно — атлас халатан Ан-Насир. Пеленже чыла
булгар войскан
вуйышт: Малик эмир, Абу-Тахир йортат. Изиш шеҥгеланрак кодын, пӱсӧ кердан
йыгыт-влак вашкат.
Олан йӱдвел капкаж гыч лектын, нуно имньыштым кӱкшакаш шогалтышт. Ончылно,
иктаж
шым уштыш мӱндырнӧ, аҥысыр лапчыкла койын, ший вӱдан Юл йога. Йырваш олык
ужар
постола шарлен кия. Шинча ужмаш кумдыкышто тыште-тушто авыл-влак
верланеныт.
Туштат халифым пагалыше, тудлан пашам ыштыше шемер-влак илат. Нунын нурышт
гыч
олашке кинде толеш. Курыктӱр мучко вараксим пыжаш гай изи пӧрт-влак
пызненыт,
туштат халифын кулжо-шамыч илат. Олан шола велныже пырдыж йымак шумеш тура
серан, йошкар шунан келге корем шуйналтын. Тудын аҥжым тореш пӱчкын,
кумдажак огыл
Чертык эҥер Юлышко йоген пура.
Пӱсӧ шинчаж дене халиф чыла тидым ончал нале. Мыняр гана тушман-шамыч ты
вечын
олам налаш тӧченыт? Руш-влак, Юл дене волен, ты могыр гыч керылтыт гын?
Кузе
олам перегаш? Олыкшо чара вер вет... Изи эҥерже могай авыртыш? Тыште иктаж-
могай
йӧным кычалын муман. Кеҥеж рӱдын кошкаш тӱҥалше эҥерым пӱен шындаш гын?
Тунам
вӱдшӧ кумдан шарла, сер-влакым утларак вӱдыжта, купышко савыра. Лап мучко,
имньым кушкыжын, олашке от тол, имне пижеш. Йолешке-влакланат йӧсӧ лиеш.
Эҥерым пӱяшыжат йӧнан вер уло. Теве ола деч кок уштыш нарыште Чертык кок
кӱкшака коклаште
йога. Тыште йогыным авырен шындаш пешак келша.
Ушышкыжо толшо шонымашым халиф молыланат кӱчыкын ойлен пуыш.
— Чынак, шонымаш сай! Тунам тушманлан тиде веч корным пӱчкына. Тывел
пырдыжлаште
шагалрак вийым кучаш лиеш, — Малик эмир келша да тунамак халифын шӱмышкыжӧ
ӱйым
шӱралташат ок мондо. — Тидым пӱсӧ ушан еҥ веле шонен муын кертеш.
— Тугеже эрлак чыла авылла гыч калыкым тышке тарватыман, тек вашкерак
пашалан
пижыт, — Ан-Насир визирьжылан манеш. — Тидым ышташ тый шӱдет. Ончо, паша
деч иктат ынже шыл...
Имнешке-влак коремтӱр дене умбакыла, пурлашкыла, тарванат. Ола шеҥгелне,
кече
лекме велне, шуко вожынан корем-влак шарленыт. Нунат тушман деч сайын
аралат.
Коремвуйла гыч тӱҥалын, пырдыж ончылно кужун шуйналтше вынем-влакым
кӱнчымӧ. Нунымат иканаште от вончо: торешышт иктаж кок важык лиеш,
келгытыштат ситале. Вынемын шеҥгел пырдыжше турарак, рок ынже вел манын,
меҥге-влакым чӱчкыдын кырен
шындыме, уала дене пидме. Вынемым эртымекат, вес арыкыш логалат. Вынем дене

иктӧр кӱкшӧ ор шуйналтеш — рокым кӱкшын орален оптымо.
Булгар-влак тушман деч перегалташ ынде тунемын шуыныт. Ласка илыш вет садак
лугыч лиеда. Поян олам толен каяш шонышо-влак лектынак шогат.
Кечывалвел гына халифым утыжымак тургыжландара. Чылт яра вер: ны эҥер, ны
корем
тыште уке. Садлан тудо эн лушкыдо, садлан дыр тушманат эре ты вечын пураш
тӧча.
Олан пырдыжшымат ты велне пеҥгыдыракым ыштат: меҥге-влак коклашке ӱмбала-
ӱмбала
кӱжгӧ тумо пырням оптен шындыме. Ола йырже пырдыж лыкын-лукын кая. Тыге
лӱмынак
ыштыме: чыла могырышкат ужаш лиеш. Кажне лук еда башньым чоҥымо. Латныл
вере нуно шогат.
Олашке пураш кум капка веле уло, нуныштымат йӱдет-кечет йыгыт-влак оролат.
Кызытат олашке пурышо чыла еҥым шекланат.
Кудо веч руш-шамыч керылтыт? Кушан нуным вашлияш? Кӧ кызыт тидым каласен
кертеш?
"Душманны билма, йолакбъя сув сузма", * — ачаштак шарнаш каласен коденыт.
Халиф солавурдыж дене пырдыжын ик йыжыҥжым ончыктыш.
— Тыште пырням вашталташ кӱлеш. Шӱяш тӱҥалыныт, лушкыдемыныт...
Абу-Тагир халифын чыла шӱдымыжым ушышко пышта — тиде тудын пашаже. Вара
чыла
авылла гыч тарзе-шамычым поктен кондат, каласымым шуктат.

* * *

Ан-Насир умыла: сеҥалтмекыже, тудын шӱдыржӧ пылвомыш гыч йӱлен волен
кертеш. Биляр хан тидым веле вуча. Тудат пешак Алтын-тахтыш шичнеже.
Сиволот князьланат оксам тӱлен, тынысым налме ок шу. Тунам кугыжанышын чыла
лукыштыжо "Халиф мераҥ мокшым кочкын... лӱдын" манын ляпкен, йылмыштым
тӱгаташ
тӱҥалыт. Тунам хан ден эмир-влак веле огыл, пытартыш кӱчызыжат ӱмбакше
лавырам
шуа. Могай вӱд дене вара намысетым мушкын, шкендым ошемден кертат.
Йыгытшат тудын шагал. Марий-влакланат пытартыш жапыште ӱшанаш ок лий. Руш-
шамычым шке мландышт вошт тӱкалыдеак колтат, векат. Ой, Чумблат, йӧнжымат
вучен шуктышыч вет! Кид йымалнем илыше чыла калыкын сарзыштым кычкыралаш
верештеш.

* "Тушманым палаш — шокте дене вӱдым нумалмаш" манме лиеш.

Тыгодымак халифын ушыжо эн удамат вискала. "Йӧра, кредалмаште ме сеҥалтына,
лийже... Тидын дене мучаш мо? Руш-шамыч толыт да вара садак мӧҥгеш каят.
Аллах сӧй
деч вара илышым кода гын, кугу улмемым еҥ-влаклан кузе-гынат ончыктен
сеҥем. Тиде вес кредалмаш лиеш. Тыштыже эше сеҥышышке лектын кертам..."
Ончыклык нергеште ынде мужедаш веле кодеш,

ШКЕ СЕМЫН ОШКЫЛ

Кадыр меҥге деч тӧр ӱмыл ок воч.

Калыкмут

Чумблатын шке еҥже-влак дене Булгарышке Ан-Насир деке кайымыж нерген пален
налмеке, Тӱкан Шур ласкалыкым йомдарыш. Шыде парже дене пеҥгыде мушкындыжо
ӱстел
оҥам уло кертмын лупшал колтыш. Корштымашеш веле айнымыла лие.
Таче тудын деке пошкудо лужавуй Эшполдо унала тольо. Тудак тыгай уверым
кондыш.
Тугеже Чумблат тудым, Тӱкан Шурым, кӱч нарат ок жапле? "Пеленже каяш тудлан
ом
келше, шона? Нимомат ыш шижтаре вет. Кугу паша деч ойырен, ӧрдыжеш
кодынеже? Молан?.." — сырен пелешта.
Мыжерым орай колтен канен шинчыше Эшполдо ӱмбаке йодмыла ончале. Пылышышке
вочшо
ойым вуй йырже ала-мо семынат савырале. Вара иже пореммыла койо.
— Э-э, йӧра, Эшполдо тос! Уверет чоным ок кандаре гынат, вуйым она саке.
Мемнан
велне кузе маныт? Ондак кочкаш-йӱаш, пайремым пайремлаш, вара иже вуйым
лугаш...
Тыге вет? Шич ӱстел коклашке.
Эшполдым шуко йодаш ок кӱл. Кунам эше Тӱкан Шур пеленже тӧр шында? Уналан
пӱрӧ
коркамат кучыктыш. Эх шере вӱд кумылым кузе нӧлта?! Вӱрым писынрак покта,
пуйто
илен лекме ий-влакымат ала-кушко шеҥгек ястарен кода. Ушыжат йоҥгештме гай
лие,
угыч патыр да виян тудо.
Тӱкан Шурын шке шотан улмыжо кызытат тӱжваке лекте. Тудо рывыж коштмо корно
дене
каяш шоныш.
— Эшполдо тос! Ме икте-весынам ынде ала-кунамсек палена, ваш кудыла илена.
Кугу
Кумалмаш годымат мыйын велемым тый кучышыч. Тау тылат тидлан! Илаш
тыланетат кызыт куштылго огыл, палем тидым, — Тӱкан Шур вашкыде кутыра,
коркашке пӱрымат темаш ок мондо. Эскера, кузерак шомакше Эшполдын ушышкыжо
возеш.
Эшполдо ынде чотак шоҥгемын. Каза пондашыжат вишкыдемын, вуйжо гычат ӱп
йоген.
Теве вуйпӧрдем олмышто кугу мелна гай яра коваште веле йылгыжеш.
— Кӱлеш годым мый тыланет полшем, а таче тый мыланем полшалтал, — шокта
Тӱкан
Шурын шомакше.
Эшполдо нигунамат вуйын-почын ок ыштыл, шоналтыде-висалтыде, ик ошкылымат
ок
тошкал. Ушыжо пурен шуын, илыш шукылан туныктен. Чылажымат шым гана
висалта. Тудо шкежат вет Тӱкан Шур деке полышым кычал толын. Викшым ойлаш
гын, шкенже верч
огыл, а Яшманай эргыже шумлык азапланашыже верештеш.
Эргын ош тӱням ужмыжлан шукерте огыл коло кеҥежат шуо, а тудо шкенжым
нигуштат
ончыктен огыл. Шоҥго лужавуй сайын шижеш: шукешат огыл вес тӱняшке кая.
Эшполдо
колымеке, эргыже лужавуй лийын сеҥа гын? Тыште Тӱкан Шурын полшымыж деч
посна ок
лий. Тудын шомакше ты кундемыште шергым шога. Яшманайым шке шулдыржо йымак
налеш
гын, пешак сай лиеш ыле.
— Булгар халифын ласкаже садак мый декем возеш, — тыгодым Тӱкан Шур шке
нергенже
веле шона. — Шканем шке порым кычалын муам. Мый халифлан шуко самырык
пикшызым
кондем. Тунам тудат мыйым шӱмбел семын вашлиеш, шке декше лишемда.
Шоҥго лужавуйын шӱмжӧ икмыняр йоҥгыдемын кайыш, молан толмыжым шарналтен
колтыш.
— Тӱкан Шур, пашамже могай вет? Тений угыч пысырман-шамыч ясакым погаш
толыт, а
мыйын тӱлаш нимо дене гаяк. Тугеже адакат еҥ-влакым руалтен наҥгаят. Кызыт
пеҥгыде пӧръеҥ тукымыштына шуко огыл. Мом ышташ? Ясакым тӱлаш ала полшет
ыле?..
— Пушеҥге пушеҥгылан эҥерта, айдеме — айдемылан... Пошкудылан полшыде ок
лий. Мо
кӱлешым пуэм. Вара тарешыже тыят Яшманайым да сарзе-влакым халиф деке каяш
мылам
пуэт?
— Витле имнешкым тый декет колтем. Эргымак нуным конда. Эрлак патыр-влакым
погаш
шӱдем, — Эшполдо путырак куаныш.

* * *

Тӱкан Шур шоҥго лужавуйым ӱяк-мӱяк ончен колтыш. Чынак Эшполдат тудым ыш
ондале.
Кум кече веле эртыш, тудын деке Яшманай витле имнешке дене кудалын тольо.
Яшката
кужу капан, вичкыж кыдалан, мотор чуриян рвезыеҥ Тӱкан Шурын суртышкыжо
пурен
шогале. Ончалтышыже волгыдо.
— Ачамын сугыньжо дене тый декет еҥ-влакым конденам, — лужавуйлан манеш. —
Ачам
чыла шомакетым колышташ шӱден, мом кӱштет, ышташ ямде улам.
"Эше пеледыш гай веле, — рвезым ончен, Тӱкан Шур шоналтыш. — Мыланем ӱшанле
лиеш
гын, шулдыраҥаш полшыманак. Вара мыйын еҥем лиеш. Кызыт вет Яшманай пушкыдо
шун
гаяк, мом шонет, тудым тушко".

* * *

Кужу корным эртен, Тӱкан Шур кум шӱдӧ имнешке дене Булгар ола деке лишемеш.
Молан тудо халиф деке кая? Могай ӱшыкым тудын деч вуча — шкеже Тӱкан Шур
кызыт пала мо? Сомылжо икте гына: булгар кугыжалан ӱшанле улмыжым
ончыктынеже. Тек тудо
марий мландыште Тӱкан Шурлан эҥерта. Кӱлеш годым керде кидат халиф верчын
шогалеш. Тӱкан Шур корным шкаланже ойырен. Тудо марий мландыште кугу
лужавуйлан шогалшаш. Халифын кумылжым веле шке велке савыралаш лийже. Тек
тудо шонымашкыже
шуаш полша. Ан-Насир Тӱкан Шурым шке декыже лишемда гын, вес лужавуй-влакым
тудо
пагалыкташ туныктен кертеш.
Булгар мланде ончылныжо почылт мийыме семын, пуйто южыштак кечыше ала-могай
тургыжланымашым Тӱкан Шур шижаш тӱҥале. Аулла вошт эртыме годым калык
имнешке-влакым лӱдынрак онча. Нуно корныштат ола велышкыла кайыше еҥ-влакым
эртен-эртен каят.
А олаже койын колтымеке, марий-влак чылт ӧрыктарышым ужыч. Курык тайыл
пундаште,
лапыште, еҥ-влак куткыла шолыт. Иктышт изи эҥер тореш меҥге-влакым кырат.
Весышт
меҥге коклашке воштырым тодыт. Кумшышт мландым носилка дене нумалыт, ик
верышке
ястарат.
— Пӱям пӱятыс... — ӧрынрак, Яшманай манеш. — Тылеч посна пашаштат уке мо?
Мом
эше шонен пыштеныт? Молан пӱяже кӱлеш? Ончо, умбалне мыняр вӱд. Туштак
чылалан
сита...
Тӱкан Шур илышыштыже ала-момат ужын гынат, тудат кузежым-можым ыш умыло,
садлан
шона.
— Анят иктаж-могай ондалчыкым ыштат...
Имнешке-влак ола капка декат лишемыч. Молгунам тудым йӱдлан веле чӱчыныт
гын,
кызыт кечывалымак капкам пеҥгыдын петырыме. Башне рож гыч шырчык омарта гыч
ончалмыла оролын вуйжо койын колтыш.
— Кӧмыт толыт? — ӱлнӧ шогышо-влак деч сыренрак йодо. — Кушко да могай сомыл
дене
каеда?
Тӱкан Шур имньыж ӱмбалне койышланенрак шинча.
— Мый марий лужавуй Тӱкан Шур улам! Шке еҥем-влак дене кугу халиф Ан-Насир
деке
каем! Почса капкадам!
— Халифын тасмаж деч посна олашке сарзе-влаклан корным петырыме! — орол
кычкыралеш. — Савыре мӧҥгеш имнетым!
Ынде иже Пекцорам Тӱкан Шур таум ыштен шарналтыш. Помыштыжо переген
нумалыштме
ластыкым шупшын лукто, ороллан шаралтен ончыктыш. Орол башне кӧргыштӧ улшо
йолташыже-влак дене каҥашале, витне. Вара рожышто вуйжо уэш койылалтыш.
— Эртыза!
Изиш лиймеке, капкан кок шулдыржат кочырге почылто, да марий имнешке-влак
Булгар
ола кӧргышкӧ пурышт.
Вучыдымо уна-влакым Пекцора шинчам карен, тургыжланен вашлие. Тӱкан Шур
дене шот
дене саламлалтынат ыш шукто, чушлашат тӱҥале:
— Вуйдымо пормак отыл вара? От шиж, мо тыште ышталтеш? Шолшо подышко вуетым
чыкетыс! Теве-теве тышке руш-шамыч сар дене толыт. Утаралтме нерген
шоныман, а
тый...
Туге гынат, оза чылаштым канаш шогалтыш. Тӱкан Шур дене коктын кодмеке,
тудлан
пытартыш жапыште олаште мо ышталтме нерген шӱлешт-шӱлешт каласкалаш тӱҥале.
Колмо уверже Тӱкан Шурым куандара веле. "Теве кузе улмаш... Тугеже
шонымемлан пешак
йӧнан лектешыс. Тыгай тургым жапыште халиф тудым шке дечше шӱкал ок колто.
Тудланат кызыт ешартыш вий моткоч кӱлеш. Туге гын, Ан-Насир куанен
вашлийшаш. Ойгыраш мо?" — шона лужавуй.
— Керек-мо лийже, мылам лишыл кечылаште булгар кугыжа дене кузе-гынат
вашкерак
вашлияш кӱлеш. Тый тыште полшет, шонем, — Тӱкан Шур манеш да ончычак
ямдылыме
окса калтам Пекцора ончык луктын пышта.

МОНАХ

Туто пырче лишан возеш, вусо пырче мардеж почеш чоҥешта.

Калыкмут

— Лужавуй! Мемнан еҥна-влак чодыра гыч толыныт. Ойлат, пуйто Келгыгорем
лишне
палыдыме кудым ужыныт. Чашкер коклаш тудым ала-кӧ шолып шынден. Озажым муын
огытыл, вученат шоген огытыл. Эн ончыч тыланет шижтараш вашкеныт... Мом
ышташ тӱҥалына? Шонем, шке шинча денак ончал толман.
Тиде Тымбай тыгай увер дене Чумблат деке толын пурыш.
Кугу лужавуй икмыняр шоналтыш. Адакат? Нунын кундемышкышт ала-кушеч толын
лекше
еҥ-влак шкетынат, кунамже еш денат илаш шогалыт. Илемла деч ӧрдыжтӧ кудым
шынденыт. Вожым колтеныт. Но молгунам тыгай-шамыч еҥ шинча деч кугунжак
шылаш тӧчен
огытыл. Толын, иквереш илаш каҥашым да полышым йодыныт. Тыште нимо удажат
уке. У
вереш шогалаш айдемылан иктат чаракым ок ыште. Поро шонымашан улат гын,
сусу веле лийыт. Нурым куклаш, суртым нӧлташ вӱма дене полшат.
А тиде толшыжо молан еҥ деч шылын ила? Молан Чумблатын авылышкыже ок тол?
Могай
тудын шонымашыже? Чыла тидым пален налаш кӱлын.
Тымбайлан Чумблат сарзе-влакым кычкыралаш шӱдыш да шкежат каяш ямдылалте.
Шукат
ыш эрте, лучко наре имнешке Кугарка гыч кудалын лекте да Келгыгорем векыла
лупшалте. Изиш лиймек, чодыра ужар укшерже коклаш вӱдыльӧ.
Нунылан веле палыме аҥысыр корно дене марий-влак шыпак саде верышке
лишемыт. Теве ончылнышт айдеме илыме вер гай койын колтыш. Кудо манашыжат
йӧсӧ, сонарзе-влакын омашыштла веле коеш. Улак верыште вынем гайрак ӱмбалан
мардеж ден йӱр деч
шылаш кӱжгырак укш да ломаш дене леведышым ыштыме. Уке, йӱштӧ теле гоч
тыште
илаш ок лий.
Имньым ӧрдыжешрак коден, марий-влак шыпак омаш деке тольыч. Ондак йырваш
чыла
ончал нальыч, вара омаш кӧргышкат пурышт. Тыште шыгыржак огыл, иктаж вич
еҥлан
малаш вер сита. Ик лукышто шӧлдыра гайым ыштыме. Пурымо аҥ деч шолаштыла
рогожа
ӱмбалне кугу мешак кия. Чумблат тудым почын ончале: изирак мешаклаште
ложаш,
пурса, шӱраш... Чыла шымлен налын, лужавуй мӧҥгеш лекте. Мом ыштет? Озажым
веле
учыраш кодеш.
Толшо-шамыч вучен нояшат тӱҥалыныт ыле, трук ик марий, "Шып лийза!"
маншыла,
кидшым нӧлтале. Ты татыштак чыланат чашкерла коклаш шылын шинчыч. Изиш
лиймеке,
пушеҥге коклаште шке кудыж декыла ошкылшо еҥ койын колтыш. Тудо йолвундаш
марте
шушо шем кужу вургеман. Шкеже кукшо, кечеш кошкышо гай капан. Ала-кунамсек
тӱреддыме кужу шем ӱпшӧ упш йымач лектын, вапчӱмбакшак шаланен возын. Шӱй
гочшо
изирак мешакым сакалтен, кидыштыже ягылген пытыше пӱкшерме пондо. Тудо
вашкыде,
нимом шижде, омашыж век ошкылеш.
Шекланенат ыш шукто, ончыкыжо пикшым виктыше икмыняр марий лектын шогале.
Тыгайым тудо вучен огыл гынат, ончалтышыжат ыш вашталт, ыш ӧр. Ласканак еҥ-
влак ончылан чарнен шогале.
— Кӧ тыгай улат? — лишкыже Чумблат мийыш.
— Курымем Юмылан кумалын эртарем. Юмо дене эрат-касат кутырем. Сулыкан еҥ-
влакым
утараш тудын деч йодам, тидын нерген Юмым сӧрвалем, — шем вургеман еҥет
шыпрак
манеш.
Илемла еда коштшо шем вургеман еҥ-влак нерген мут Чумблатын пылышышкыже
шукерте
огыл возын ыле. Ойленыт, марий-шамыч коклашке толын, нуным шке верашкышт
савыраш
тӧчат. Тыгай-шамычым монах маныт. Тидыжат нунын кокла гыч огыл?
— Колымаш дечат от лӱд мо? — лужавуй йодде ок чыте. — Тыйже вет ты
мландыште йот
еҥ улат. Керек-кӧат тыланет орлыкым конден кертеш. Эшежым пич чодыраште ир
уна-шамыч шукын коштыт. Тыйжын, ужамат, аралалташ нимогай сар куралет уке.
— Чылажат Юмын кидыште, — тӱҥалтышлан монах кӱчыкын вашешта. — Юмын палыде,
нимат ок ышталт. Тудын шӱдымыж деч посна айдеме вуй гыч ик ӱп пырчат ок
камвоч.
Тудлан пеш чот ӱшанемат, Юмо мыйым керек-куштат переген луктеш...
Тыге пелештышат, монах курык векыла савырналтыш, кумдан ыреслен колтыш.
Чыланат
тушкыла ончальыч. Тунам иже марий-влаклан икте, тымарте палыдыме почылто.
Мӱндырнат огыл, йыргыктен йоген шинчыше памаш лишне, кӱкшаташте ала-могай
меҥге
шога. Айдеме кап кутыш лиеш, очыни. Ырес улмаш. Монах тудым шкеак
локшинчын, келыштарен шогалтен, векат.
— Тидыже эше мо тыгай? Молан тый мемнан мландеш шке палетым шынденат? —
марий-влак, сыренрак, монах деч йодыт.
— Тиде мыйын огыл, Юмын пале. Мый тышан пустыньым * ышташ шоненам ыле.
Марий-влак ыресым йыр ончалын савырнышт.
— Мыланна тыгай ок кӱл! Айста сӱмыралын шуэна!
Икте ыресым шулдырлаж гыч кучен лӱҥгыкташ тӱҥале. Весат тудлан полшаш
мийыш.
Коктын, меҥге тӱҥ гыч руалтен,, кечкыжын, мланде гыч ыресым шупшын луктыч.
Тура
корем тӱрышкӧ нумал наҥгаен, ӱлыкӧ, пундашке, шуышт. Монах ыресым ирыме
ваштареш
нимом ыштен ыш кертат, йӱкым лукде ончен шогыш. Ик татлан чурийже гына
келесырын
шупшылт кайыш.
— Господи, прости да помилуй! Нуно шкештат огыт пале, мом ыштат! — семынже
пеле
йӱкын пелештыш.
"Умбакыже кузе лийман? — Чумблат шоналтыш. — Тидым руалын шуаш але пелен
наҥгайымыла?" У еҥ — у увер-влак. Могай шонымаш дене тудо марий мландышке
толын? Порым
але осалым тышке конден? Лужавуйын шем вургеман еҥын чон пундашкыжак
ончалмыже
шуо. Садлан монахым пеленышт Кугаркашке наҥгаяш шӱдыш.

* * *

Суртыштыжо Чумблат шкетын шинчаваш кутыраш да чыла ыҥлен налаш шоныш.
Кутырымашке тудо Тоймер картлан толаш шӱдыш. Икте-весе ваштареш шинчын,
кумытын нуно ятыр
жапым эртарышт. Монах кутыраш чот тунемше, йылмыже тӱкныдеак лодыманда,
Чумблатын вуйыштыжо шонымашым тарвата.
— Мый христианин улам. Тӱжем ий ожно Юмо мланде ӱмбаке шке эргыжым колтен.
Шуко
кундемла мучко тудо коштын, еҥ-влакым чылаштымат иктӧр йӧратен, сулыкышко
пурыде
илаш туныктен. Тудын лӱмжӧ Иисус лийын. Кӧ шке илыме курымжым пурын, тудын
туныктымо семын эртара гын, вара, колымекыже, чонжым мучашдыме ласкалык
вуча.
Христослан шкаланжат пеш шуко йӧсым, орлыкым чыташыже верештын. Вет еҥ-влак
эртак шинчадыме гане улыт. Кушто сайже да кушто удаже — шукынжак ужын огыт
мошто...

* Еҥ-влак деч кораҥын, шыпак юмылтен, шкетын илыме вер.

— Тиде чын... Мланде ӱмбалне илыше чыла еҥынак курымжо колымаш дене пыта, —
Тоймер карт монахым тура ончен манеш. — Колымаш гыч поянат, незерат, изиат
да кугуат огыт утло. Айдемын илышыже — олык лапеш пеледын шогалше да вашке
лывыжгыше
пеледыш дене иктак. Кузе пеледыш вашке кошка, тугак айдемын курымжат эртен
кая.
Пешак тудо кӱчык, садлан чыланат пурын илышаш улыт. Тидыжлан вет мемнан
Юмына-влакат туныктат. Тугеже мемнанын деч тендан Юмыда мо дене
ойыртемалтеш?
— Мемнан Юмым чыла еҥ шке чоныштыжо ашнышаш. Айдеме деке кузе Юмым палымаш
толеш? Кузе Юмым шке чонышко пуртымыла? Кугу вий дене, инанен веле, тидым
ышташ
лиеш. Иисус шкеак каласен: "Кычалза да муза. Уло чон дене кычалаш тӱҥалыда
гын,
тунам мыйым те муыда", — ойлымыж семын монахын йӱкшат йывыртышын шокта. —
Кузе
пылвомыш пундаш гыч кече шокшым да волгыдым чарныде шава, Юмат тыгак
чылалан шке
порыжым шара. Поро лияш тудо туныкта. Кӧ тудын пелен огыл, тыгайже шкенжым
кӱтӱ
гыч йомшо шорыклан шотлен кертеш. Юмо — мемнан кӱтӱчына. Тудо мемнам
мучашдыме
да кӱрылтдымӧ илышышке виктара. Тудо мемнам узьмакышке наҥгая. Сулыкым
ыштыше
веле тушко ок логал. Садлан кызыт, волгыдышто илымына годым, ме яндар чонна
верч
азапланышаш улына. Лавыра деч тудым йытырайыман.
Чумблат ден Тоймер карт, монахым умылаш тӧченак, мутшым кӱрылтде колыштыт.
Могай
шонымаш нунын вуйыштышт пӧрдеш, могай шижмаш шӱмешышт шочын? Келшат мо нуно
ойлышо дене але чонышт тӱрыс ваштареш шогалеш?
— Мемнанат шке Юмына-влак улыт. Но нуно кукшо меҥге-ыресыште огытыл. Нуно —
мемнан пӧртна деч ӧрдыжтӧ: чодыраште да вӱдыштӧ, мландыште да каваште. Нуно
мемнам
перегат, илаш полшат, — Тоймер монахлан ойла.
— Тендан Юмыда шуко. Мемнан икте веле гынат, эн кугу да эн куатле. А тендан
шӱдӧ
дене! Нуно вӱран кочкышым йодыт. Те Юмыда-шамычым поремдаш, кумылыштым
пушкыдемдаш чонаным пуштедеда. А мемнан Юмо тыгайым ок йод. Мӧҥгешла, Иисус
весе нерген
азапланаш шӱда. Тудо ойлен: "Шужышо айдемым ужыда гын, тудлан кинде
шултышым пуыза. Айдемын йӱмыжӧ шуэш гын, вӱдым тудлан пуыза. Вургемже укем
ужыда гын, чиктыза. Корнышто кайышым вашлийыда гын, йӱдым эртараш леведыш
йымакда пуртыза!" Да
порым ыштымылан нимомат ваштареш кӱчаш ок кӱл. Юмо шкеак чыла ужеш, тудо
тыланда
шым пачаш шукырак тӱла.
— Можо тендам тышке, мемнан мландышке, поктен конден? Мом тый тыште
кычалат?
Мемнан деч тыланет мо кӱлеш? — Чумблат йодыштеш.
— Христос чыла еҥын сулыкшым шке ӱмбакыже налын... Еҥ верч шкеак колаш ырес

ӱмбаке возын. Меат тудын корныжым эртышашлык улына. Садлан мый язычник-влак
деке
толынам. Те йомшо, йоҥылыш корно дене кайыше калык улыда... Садлан тыланда
чын
корным ончыкташ, тудын мучко ошкылаш, волгыдышко лукташ мый тышке толынам.
Кузе нурым куралше еҥ мландым шога дене куралеш, пырчым шуа да туто шурно
шочмым
вучен ила, тыгак мыят, тыгаяк куралше семын тендан деке толын лектынам. Мый
шкетын омыл... Мый гаем-шамыч ир янлык тошкымо корно дене веле, палыдыме
верла мучко коштыт. Юмын кӱтӱшкыжӧ йомын коштшо-влакым пӧртылтен сеҥена
гын, тиде мыланна
кугу пиал, эн кугу ак... Мемнан почешна вара шукын толыт, — ойлышыжла,
монахын
шинчажат чӱкталтын, пуйто кушто улмыжымат монден. — Вончыза теат чын
корнышко.
Шоналтыза ойлымем да шкаланда шке пӱрымашдам ойырыза. Мемнан Юмына да руш
кугыжан йымакше шогалын веле, утаралтын кодаш лиеш. Вучашда шукак кодын
огыл...
Монахын пытартыш шомакше Чумблатын ушыштыжо ала-мом тарватыш. Чоя туштым
туштен,
монах ойла. Юмын еҥет эше ала-мом весым, каласыдымыжым, пала. Теве ик
жаплан
йылмыже рудалтын кайыш, мучаш мартеже веле ыш ойло. Мо дене тудо лӱдыкта?
— Шуко ме тыйым колыштна, толшо еҥ, — Тоймер монахлан манеш. — Шижам,
тыланет
шке Юмет керал да йӧрале, мыланем шке Юмем лишыл да шерге. Кӧн Юмыжо
виянрак?
Мыланна ойыркалыман мо? Тыйын Юмет тидым ыштен кертеш? — кенета карт йодын
шындыш. — Тура тышке ончо!
Тоймер, кидкопажым шаралтен, монахын шинча ончыкшо викталтыш. Тудо, изишак
ӧрынрак, копа пундашсе корнылам ончале. Кенета шинчаже вудакаҥаш тӱҥале,
вара йӧршынак шарлен кайыш. Икмочоло эртышат, ала-мо неле темдаш тӱҥале,
шинчапунжо ваш
пиже... Омышто але чынжымак ончылныжо ала-могай изи да ужар ял койылалтыш.
Тушто
икмыняр сурт гына. Ик пӧрт кудывечыште, капка лишне, лаштыра куэ кушкеш...
Канде
кава, яргата да шокшо кеҥеж кече шога.
Кызыт ужмо тудлан пешак палымыла чучеш. Ой, Юмо! Тидыже шочмо ялжыс! Тыште
тудо
ош тӱням ужын, кушкын. Тиде корем сер мучко изиж годым модын куржталын.
Кушмекыже, эше монастырьышке илаш кайымешкыже, тыште ачажлан пашаште
полшен. Садлан тиде вержат, капка воктенсе куэжат тынаре палыме! Кунамсек
тудо ялышкыже миен
огыл? Кузе тыге лийын кертеш, ушышко пураш тӧча, вет шочынжо тудо тышечын
ала-мыняр шӱдӧ уштыш умбалне?
Теве пӧрт омса почылто да шоҥго ӱдырамаш тӱгӧ лекте. Вачыгочшо вӱдварам
пыштен.
Пу ведраже ынже тайналт манын, кидше дене кучалын ошкеда. Теве тудо капкам
лектат, корем лапышкыла волаш тӱҥале. Ӱдырамашыжат ала-кунам ондак ужмыла,
моткочак
палымыла чучеш. "Вет тиде авам! — вуйышкыжо пурен кайыш. — Кузе шоҥгем
шинчын!"
Монах тидым йӱкынак кычкыралнеже ыле, но йылме тӱҥын, ок тарване. Капшат
пуаҥше
гай, умшамат почаш ок лий. Да шкежат пуйто ялыште огыл, ала-кушечын ӧрдыж
гыч
чыла тидым онча. Шинчаж дене веле чыла лишычынак ужеш. Шочмо суртшым шкеже
койдымын ончен савырна.
Кенета чонжым азыр гаяк ала-мо кормыжтал шындыш. Ужеш: вольык вӱта лукышто
нимогай амал деч посна тул ылыж кайыш. Кукшо пырня койынак шемемеш. Тул
салым, утыр
ылыжын, кӱшкӧ кӱза, шарла. Азап! Тул опкын йылмыж дене чыла нулалын налеш!
Йӧрташ кӱлешыс — кудывечыштыже ик еҥат уке. Тул орам иктат ок уж мо?!
Ты татыште вучыдымын кӱдырчӧ кӱдыртен колтыш. Яндар каваште ала-кувелым шем
пыл
толын лекте. Йым-йым ош кечым петырен шындыш. Тунамак тушечын йӱр ведра гыч
опталмыла ложге йӱраш тӱҥале. Чожген йӱлышӧ пырня-влак тыманмеш йӧрышт,
лудалгеканде шикш южышто шулен йомо...
Монах шинчажым полт почын колтыш. Нимом умылыде, йырже ончыштеш. Ужеш:
лишныже
Тоймер карт шкетше шога. Шола кидыштыже кугу вӱд корка. Пурла кидшым
коркашке
чыкалын, вӱдым, рӱзалын-рӱзалын, кӱварышке шава.
— Тыйын Юмет тыгайым кертеш? — карт монах деч угыч йодеш.
Тудыжо, ушым налын гынат, вашеш йӱкымат ок лук...
Чумблат шке декше пашаче еҥ-шамычым кычкырале да монахым шем кудышко моло
еҥ деке наҥгаяш да, ынже шыл манын, почешыже эреак шекланаш шӱдыш.
Шкет кодын, лужавуй ден карт икмыняре шыпак шинчышт.
— Мом ынде тидын дене ыштена? — Тоймер йодеш.
Чумблат викак ок вашеште.
Кӧ тудо, тышке толшо еҥ? Тушман? Шотан еҥ? Могай азапым марий мландышке
конден
кертеш? Туддечын лӱдман, аралалтман мо? Осалжым кызыт эше ыштен огыл, а
лӱдыкшӧ,
могай-гынат умылен шудымо тудын деч шарла... Мо тыге лужавуйым
тургыжландара?
Шӱмышкӧ пуйто шырпе пурен шинчын. Да тургыжланымыжын чийжым Чумблат нигузе
умылен ок керт.
Лачшымак, тыгай еҥ-влак шке ыресышт дене, шке верашт дене марий мландышке
толаш
тӱҥалыт гын, пуйто тукым-пушеҥгын келге вожшым орландараш, пӱчкаш пижыт.
Вож йомеш — калыкшат ужаргымым, вияҥмым чарна. Ачанан, акрет кочана-влакын
йӱлашт мондалтеш, нунын кышашт петырна.
Варажат ик гана веле огыл Чумблат монахым шке декыже кондаш шӱден. Ик гана
веле
огыл нуно кужун кутырен шинченыт, ӱчашеныт. Чумблат руш-влакын илышышт
нерген,
нунын олалашт, вес калык-влак дене кылышт нерген шуко йодыштын. Колмыжым да
палымыжым ушышкыжо да шӱмышкыжӧ оптен.
Икана суртышкыжо Тоймер картым кычкырале. Тӱрлымат кутырымо кокла гыч
каласыш:
— Шем еҥ дене кызыт нимом огына ыште... Тек тудо, кӧмыт тышке колтеныт,
нунын
деке кая да каласа: "Марий-влак шке Юмыштлан ӱшанле улыт да нуным курым-
курымеш
огыт вашталте". Тек тидым чыланат палат.
Но Чумблат Тоймерлан, эн лишыл еҥжыланат, монах дене мом кутырымыж нерген
чылажымак тӱжваке луктын ыш ойло.

КУМШО УЖАШ

РУШ КУГУ КНЯЗЬ ВСЕВОЛОД

Икшывем-влак, мыйын але весе — керек-кӧ, тиде серымемым колыштшыла, ида
воштыл,
но кӧлан-гынат келша гын, тудо туныктымемым тек шӱмышкыжӧ пышта, ӧрканаш ок

тӱҥал да пашалан пижеш.

"Владимир Мономахын порученийже гыч"

Успенский собор деке лишемшыла, кугу князь Всеволод оҥжым кумдан ыреслен
колтыш.
— Тинь-тили-дон! Тинь-тили-дан! — изи чаҥ-влак, чоҥгырталын, пуйто йывыртен
мурат.
— Тоҥ! Доҥ! — кугу чаҥже кыра.
Нунын йӱкышт кӱшкӧ чоҥешта, тушто иктышке ушнен йоҥгалтеш. Ола деч
умбакыла,
Клязьма эҥер ӱмбачын, нур да олыкла гоч мӱндыр солалашкат шарлен шуын, еҥ-
влакын
пылышышкышт да шӱмышкышт возеш, пич чодыра тӱрыштӧ веле турлен йомеш.
— Ямле! — кугу князь йӱкынак каласен колтыш.
Таче рушарня. Владимир олаште калык тройчыным пайремла. Поян паяр гыч
тӱҥалын,
пытартыш яришка марте таче чыланат Юмылан чоныштым виш почыт, тудым шӱмышкӧ
пуртат.
Кидпӱан гыч Ясыня ватыжым кучен, князь Всеволод уло ешыж дене тӱҥ черкышке,

обедньыш, Юмылан кумалаш ошкылеш. Молгунам тудо Владимирын уремлаж дене
эртак
имньым кушкыжын веле эрта, князьлан йолын кошташ ок келше, но таче
ойыртемалтше
кече. Теве икшывыже-влакат пеленжак улыт. Кум эрге — Борис, Владимир да
Глеб.
Эше нылымшат уло — Иван, но тудыжо але изи, шепкаште веле кия, мӧҥгыштышт
нянке-влак кидеш кодын.
Князьым да ешыжым ужын, еҥ-влак мӱндырчак упшыштым налын шогат. Кыдалыштым
тодын
кумалыт.
— Ончыза, ончыза! Теве князьна черкышке толеш! — калык коклаште
пелешткалыме
шокта.
— Кушто? Ӧрдыжкырак лий, мыят ончалнем!
— Таза лий, кугу князь! — йӱк ик велым, вес велым шергылтеш.
Черке кудывечыште калык шыҥ-шыҥ погынен. Кечеш шӧртньын йылгыжын, собор
вуйышто
ырес-влак яндар да канде кавашке керылтыт. Собор пуйто шкежат кӱшкӧ
чоҥешташ ямдылалтын шинчын. Ораже изи огыл гынат, тугай куштылгыла коеш,
пуйто нелытшат
уке.
Тудлан негызым коло вич ий ожнак Всеволодын изаже Андрей пыштен. Йӧратен
тудо
храм-влакым чоҥыкташ. Такеш огыл калык тудым шкенжымат Боголюбский манын
лӱмден.
Кызыт гын ты собор Киевысе Софийскийланат вуйым ок пу: тугай сылне да
чевер!
Пуйто князьын толын шумым веле вучышт, шӧртньӧ дене чиялтыме омса-влак
кумдан
виш почылтын кайышт. Ешыж дене Всеволод кӧргышкӧ эн ончыч пура. Тыште
кӱваржымат
тошкалаш ӧрат. Тудым шуко тӱрлӧ тӱсан плитке дене оптымо. Пырдыж еда Юмын
илышыж
нерген каласкалыше волгыдо чиян кугу фреске-влак. Тушеч чонан гай апостол-
влак
ӱмбакет ончат: шӱметше яндар вара, пуйто тергат. Кӱшнӧ куполысо латкок окна
вошт
кӧргышкӧ волгыдо пура. Юмоҥа-влак шергакан кӱ да жемчуг дене сӧрастарыме
улыт,
ончылнышт йӱлышӧ сорта тулеш йылгыжын модыт. Служитлыме годым кучылтмо ате-
ӱзгар
да вес тарман-влак шийын-шӧртньын веле волгалтыт. "Митрополитланат тыште
служитлаш намыс огыл, — Всеволод шке семынже шоналта. Но ала-кунамсек илыше
йӱла почеш
митрополит кызыт Киевыште шинча. Тусо епископ тудлан сукалта, кидшым
шупшалеш.
Киевлан келшыме дене веле тышке епископым шогалтат.
Всеволод митрополийым* тышке, Владимирышке, Киев гыч кусараш шона. Вет руш
мландын рӱдӧ олажат ынде тыште. Ачажак эше, Юрий Долгорукий, шке жапыштыже
Киевым
кид йымакыже темдалын. Андрей изажат Ростов ден Суздальым ӱлыкшемден,
княжествым
вуйжыге тышке, Владимирышке, кусарен.
Туге, южыжлан тиде ок келше. Ойыртемынже Ростовышто да Суздальыште илыше-
влак
ӧпкештым монден огыт керт. Ола-влакат, айдеме семынак, шкеныштым кугуэш
ужыт,
тошто улмышт дене моктанат. Ончыч лӱман лиймыштым шарнен, кызытат
Владимирыште
илышым "каменщик-влак" манын игылтыт...
Ший гыч ыштыме амвон ончылан князь ешыж дене шогале. Юмылан кумалаш нунын
тыште
лӱмын верышт.
Поянже, шемерже черке кӧргым тичак темышт. Обедньым служымаш тӱҥале. Калык
ончыко порсын дене тӱрлымӧ вургеман епископ шкеак лекте. Йырже ала-мыняр
якын
пӧрдеш. Шинчалан койдымо, шеҥгелне шогышо хор Юмым куандарыше мурым тӱҥале.

Кӱжгӧ йӱкан епископ погынышо-влаклан ойла:

* Митрополий — тышке икмыняр епархий ушна. Митрополитше — эн кӱкшӧ духовный
лӱм.

— Поро лий, кава, да йывырте йырваш, мланде! Суксо-влак! Юмылан моктымо
мурым
мурыза. Еҥ-влак! Шӱмда дене йывыртыза! Налына таче чыланат яндар ушым,
лийына
чылан яндар чонан да киднам ваш-ваш порын кучена! — Всеволодынат
пылышышкыже шомак-влак пурат.
Ладан пуш кумдыкеш шарла. Шӱдӧ дене еҥын шӱлышешыже черке кӧргыштӧ каньысыр
лийын мия. Южшат пуйто нугыдемеш.
Ясыня марийжым тувыр шокшыж гыч шупшылеш.
— Мыланем йӧсӧ... — ватыже шыпрак пелешта. — Вуемат савырна. Йоҥгаташке
лекнем...
— Туркалте... Йӧсетым сеҥаш верештеш.
Всеволод пала: кызыт эше кугунак ок палдырне гынат, ватыже угычын мӱшкыран.
Тугеже эше ик эргым князьлан ышта. Мономах тукым умбакыла шарлаш тӱҥалеш.

* * *

Нуно — Владимир Мономахын уныкаже да Юрий Долгорукийын эргыже-влак —
пытартыш
жапыште руш мландын кугу князьышт лийыныт, пырля кызыт руш мландым кучат.
Кандаш
ий ынде Всеволодат кугу князь лӱмым нумалеш, илышым кундемыштыже умбаке
виктара...
Князь ошемын кайыше ватыжым ончале. Всеволодланат кунамже пешак йӧсӧ,
тудланат
шуко чыташ перна. Мыняр жап эртыш, кунамсек нуно, Мономах тукым да нунын
ваштареш шогышо Олегын урлыкшо, власть верч икте-весышт дене кредалыт.
Кызыт Ольгович
полко Киевыште шинча. Черниговат нунын кид йымалне.
А мо Киевше? Волен тудын лӱмнерже, тӱтырала шулен. А вет могай куатан
лийын! Чыла руш мландым тудо пеҥгыде кидыште ашнен, вуйжым кӱшнӧ кучен.
Хазар ден печенег-влакым, обр полкым да вес шуко йылман-влакым ончыланже
сукалтыктен, йозакым
нунын деч кугум поген. Лач пытартыш пел курымышто икте почеш весе посна
княжестве-влак чумыр мланде деч катлен ойырлышт — Чернигов, Галич,
Переяславль, Новгород, Смоленск, Ростов да молат.
Нуным чылаштымат Киев ава гане ончен куштен. Лач ик пырче гыч шытен лектын,
шуко
пырчан кугу уржавуй кушкын шогалын. Викшым ойлаш гын, кызытат Киев моло-
влакым
сакла. Ӱлныла илыше курымаш тушман — половец-влак — деч утара, вес
мландылашке
каяшышт корным авыра. Нунылан логалшаш ойгым шке ӱмбакше налеш. Вес
княжестве-влак садак Киевын туп шеҥгелныже аралалтыт...
— "Йӧратыза икте-весыдам, кузе мый тендам чыладамат йӧратем", — туныктен
пеленже
илыше-влакым Иисус Христос. — Всеволод угычын епископын удылмыжым колеш.
"Йӧратыза" — манаш веле", — кугу князьын шонымашыже вес векыла каен колтыш.
Руш
мландыштат пудыранчык нигузе ок турло. Князь-влак ик тӱшкаште илен огыт
мошто,
сар дене пошкудо деке коштыт. Чыла лугалтын пытен.
Всеволод илыме курымжым шарналта: шеҥгелныже эртак вӱр, вӱр, вӱр... Йӧра
эше пытартыш кок ий коклаште вашпижмаш шагалеме... Но южо князьше осалыш
каен. Кипчак-влак денат тосым кучат. Пошкудо князь ваштареш кредалаш
нунымат пеленышт кондат,
шкеак Русьышко ӱжыт... Мо шарна Всеволод — йырже эртак кредалмаш каен шога.

Шкенжымак теве налаш. Кумло ийым тений тема. Пел ӱмыржӧ кредалмашлаште
эртен.
Латкуд ияшак кугу сӧйыштӧ лийын.
Тунам, 1170 ийын, Буг эҥер шеҥгеч угыч половец-влак толын лектыныт, руш
мландым
толаш пижыныт. Киевыште шинчыше кугу князь Глеб тунам пеш черле лийын, шке
кид
йымакше войскам погенат кертын огыл. Кӧ тушманлан карум пуа? Патыр Михаил
изаже
да Всеволод тунам тушман-влак ваштареш лектыныт. Тушто икымше гана колымаш
шинчашке тура ончалын. Руш-влак велышке вончышо тюрк ден берендей-влак
полшымо дене
половец полкым кырен колтышт. Шуко тушманым шке кидышкышт руалтышт.
Но мӱндырнат огыл вес кугу тӱшка тушман коштын. Руш войскан мӧҥгеш
пӧртылмыж годым нуно авыраш тӧченыт. Угыч кредалаш верештын. Шоналташ гын,
кугу поянлык да
пленышке логалше-влак дене кепшылалтын, кредалаш лиеш мо? Садлан кучымо еҥ-
влакым чылаштымат руэн оптышт. Чондымын ыштыме? Чаманен мо тунам степняк-
шамычым
Всеволод? Тыгай жапыште илаш пӱрен. Вӱр... вӱр... вӱр... Тушманыштат кӧмыт
лийыныт? Вес йылме дене кутырышо веле мо? Иктыже весыж дене кредалме годым
шагал мо
ик тукым вӱр йога? Шарналте, шкеже кузе Владимирыште кугу князьлан шинчыч.
1176 ийын черланышат, кугу князь Михаил колыш. Калык тудым йӧрата ыле.
Садлан
Владимир мландыште кугун ойгыреныт. Колышым угычын от кынелте, садлан, олан

Шӧртньӧ капкаж деран погынен, калык у князь нерген шонаш тӱҥалын.
Владимирыште кугу князь Юрий Долгорукийын сугыньжым шарненыт: тудыжо вет
Суздаль
мландеш изи эрге-влакым князьлан шогалташ колымыж деч ончыч шӱден коден.
Садлан
шукыжо тудлан, Всеволодлан, кызыт ӱшанен. Тӱжем еҥан погынымаште тудын
лӱмжым
кычкыреныт, кид йымалныже лияш кӧненыт. Лачшымак, Всеволод шукылан йӧралеш
толын.
Шукылан... Но чылаланак огыл. Паяр-влак калыкым лугеныт. Нунылан, ужалалтше-
влаклан, да Ростовысо паяр-влаклан Всеволод йӧрен огыл. Самырык князь вет
илышым
вес шинча дене ончен. Паяр-влакын мутыштым пешыжак шотеш ок пыште. Ростовын
весе, ойыртемалтше амал лийын: олан ожнысо кугу лӱмжым пӧртылташ.
Владимирысе паяр-влакын кок тӱран кӱзӧ гай улмыштым Всеволод ынде пеш
шижеш.
Изаже, Михаил, кугу князь улмо годымак эше нуно шолып Новгород гыч кугу
князьлан
Мстиславым ӱжыныт. Шканышт кӱлеш князьым шындаш йӧным веле вученыт. Михаил
колымо нерген уверым налмеке, Мстислав, чынак, пылышышкыже пыжгыше-влаклан
ӱшанен
колтен. Владимир мландыште кугу князь лияшак шонен.
Кӧ тугай Всеволод? Самырык эше! Торык мешакым але окна гыч кудалтенат огыл.
Садлан Ярополк шольыжым кычкыралын, дружине-влакым ушен, Владимирышке
Мстислав тарванен. Ростовышко куштылгын да куанен пурен, тыште тудым
моктеныт. Мстислав ваштарешат шуко лӱмлӧ еҥ шоген. Владимирыш лишеммыж
нерген пален, чыла кундем мучко
нунат ӱжмашым колтеныт:
— Кынелза! Шогалза, изиже-кугужо! — княжестве йыр имнешке-влак кудалыныт. —
Всеволоднам орлыкышко огына пу! Ок кӱл мыланна Мстислав!
Тевыс, ӱжмышт такеш кодын огыл. Йырвел калык Владимирыш чумыргаш тӱҥалын.
Кузе
от чумырго? Солавуй-влак поктенак поктат. Всеволодын вӱрым арам йоктарымыже
шуын
огыл. Мыняр гана тыге лиялтын? Мстислав вет ондак эре моктана, кугу илемым
сеҥен
налаш тӧча да вара чарна.
Садлан Всеволод тудын деке порынак серышым колтыш. "Мстислав! Тыйын велнет
мыйын
паярем-влак да Ростов улыт. Мыйын верч — ожнысо йӱла, Юмо да ӱшанле
Владимир.
Ростовышто князь лияш шонет гын, лий. А Суздаль кӧн кид йымалныже лияш
шона, тек
тусо-влак шке шонат". Мстиславлан Ростовшат сита ыле, векат. Но паяр-влакын
шонен пыштымыштым сеҥет чай. Теве кузе пылышышке чушлат: "Тый руш мландыште
эн кугу улат!" Садлан тудо тыге вашештыш: "Тылат изи лиймет шуэш гын,
Владимиретат
сита гын, шинче тушто. Но ме садак чыла олам керде дене темдалына. Шке
ончо!"
Молан Всеволодлан тидым чыташ? Латкок пӧръеҥ икшыве нуно Юрьевич лийыныт да
але
эн уда улыт? Мстислав ваштареш войскам кынелташ!
...Всеволодын дружиныже, сойышкӧ лектын, Юрьев олаш шогалын. Киев лишнысе
Переяславль тудлан полшышо лие, сарзе-влакым колтыш. Тек Мстислав ынде
тышке толеш!
Кузе кӱлеш, туге тудлан карум пуаш келша. Йӧнан вереш корным авырен,
самырык
Всеволод Мстиславын войскажым ола лишне вуча. Шкеже шона: "Паяр-влак таки
кышалым лугат! Мстислав мемнан ваштареш войскам тарватен! Мом мыланем
ышташ? Шинча
ончен, тудлан вуйым пуаш? Але шкенан чыннам шижын, нимом чаманыде
кредалаш?"
Владимирысе-влакын уш да шонымаш икте. Погыненыт иквереш, иктымак ойлат:
— Суздаль ден Ростов тек шкеныштым огыт мокто! Тый, князь, Мстиславлан
порым шонен, серышым колтышыч. Кузе вара вашештыш? Тудо тыйым нимоэш ынеж
уж, вуйым чылалан налнеже! Вӱрым йоктарынеже! Шот мо тиде, шоналте!
— Михаил изат колымылан индеш кечат эртен огыл, а тудо сарым тӱҥалеш!
— Шогалына Мстислав ваштареш!
— Мемнан велне — чынлык!
— Мстиславын чоялыкшым пытараш кӱлеш!
Рӱжген, лӱшкен Владимирысе погынымаш. Эн лӱмлӧ паяр-влакшат рӱдӧ ола верч
чот
шогаш лийыч. Всеволод велым кучышо шуко лекте. Войска погыныш. Нунын дене
Кза
эҥерым Всеволод вончыш.
Лачшымак, Юмо Всеволод верч шоген. Мстиславын сарзыже-влакым тудо кырен
шалатыш.
А мыняр паярым, кӧ тудлан удам ыштен, ошкыл едак ужален, Всеволод деке
кучен
кондышт. Икте-кокыт тугаяк лекте, кудышт йоҥылыш лиймыштым умыленыт,
языкыштым
касарыкташ йодыч. Шиже тидым Всеволод. Теве нуным, шорык кӱтӱ ганьым, шинча
ончыко шӱдырен луктыч. Всеволод ончалеш: Владимир гычак вет улыт. Нуно изак-
шоляк
коклашке осалым шӱшкыныт, тулым ылыжтеныт.
— Шерда ынде теме? — сырен йодо князь. — Мыят тугеже тендам чаманен ом нал!

Мстиславым шӱгарыште вучыза! Тиде шотдымо-шамычын селаштым, вольыкыштым,
кӱтӱге,
шке еҥем-влаклан пуэм. Шала ушан-шамыч мыланна огыт кӱл!
Ала-кузе эше Мстислав шкеже да Ярополк шылын утленыт. Кушко нуно чошеныт
гын?
Рязаньышке. Тушто вет Ольговичмыт тукым эртак ӱшыкым муын. Ты жапыштак
тушто
Владимирлан тушман князь Глеб шинчен. Шылше-шамычет тудын дене улакым
верештыныт.
Суздаль ден Ростоват ынде Всеволодлан кумальыч да ӱшанле лияш товатлышт.
Тыге
1176 ий 27 июньышто Всеволод руш мландыште кугу князь лие.
"Тидыже пел корно веле, — шонен Всеволод. — Сеҥымашым пеҥгыдемдаш кӱлеш.
Поснак
пошкудо Рязаньым, тутыш шылтыкым кычалшым, пызыралман". Йырже улшо еҥ-
влакат тидымак сугыньленыт. Садлан кугу князь тушко войскажым тарватыш.
Рязань шоген ыш турко. Тиде гана тушан шылше Мстислав ден Ярополк ышт утло,
нуным да князь Глебымат Владимир гыч патыр-влак руалтышт, чылаштым
вынемышке шындышт.
...Тунамсек кандаш ий эртен кайыш. Тиде коклаште Всеволодын илышыштыже ала-
моат
лийын. Но икте, эн тӱҥжӧ, кушко тудо шуын — Всеволод шке мландыштыже ынде
пеҥгыдын шинча, тудым ӱшыкла, арала.

КИЕВ ГЫЧ УВЕР ТОЛЕШ

Кугу князь Всеволод!.. Тый вет кертат Юлым пушгольмет дене шыжыктен, а
Доным
шлемет дене кошталын пучештарет...

"Слово о полку Игореве" гыч

Пӧрт кӱварым кузе тошкалашат от пале: ӱмбалжат ок кой — ужар куэ, пызле,
ваштар
укшлам да пеледышым шарен шындыме. Тройчын кечын тыгай йӱла — капка
меҥгешат,
окна ден омса йырат нӧргӧ укшлам сакалыме, чыла ужарге дене сӧрастарыме,
йол йымаке пӧрт кӧргыштат кышкыме.
Обедньышке коштмо деч вара Всеволод ик жап каналтыш, садлан капшылан
каньылын
чучеш. Чоныштат куштылго, пуйто ойго-азап тушеч лектын каен. Пӧрт кӧргӧ гыч
вигак тура тошкалтыш дене тудо йӧратыме верышкыже кӱзыш. Тиде — пӧртвуйысо
башньын
изи пӧлемже. Князь чӱчкыдынак, шкетше кодын, тыште шӱмжым кандара. Теве
кызытат
тудо почмо окна деке мийыш, ончыланже шогале. Йырваш ончал колтет, пеш
мӱндыркӧ
коеш. Теве мландыже шарлен возын! Тудым пеҥгыдемдаш, поянлыкшым кушташ веле

кӱлеш.
Княжестве вержат вет чыла шотыштат йӧнан. Степь тышеч мӱндырнӧ. Половец-
влак да
монь иканаште керылтын пурен огыт керт. Киевысе князь-влак туддене
кучедалаш шонен пыштат гын, тожо вигак тышке огыт шу. Нуныланат вятич-
влакын кундемышт вошт
эртыман. Эшеже пич чодыра йырваш авыра, корным оролаш лиеш.
Владимирын эше ик кугу пайдаже уло — кумда йогын дене Хвалынский теҥызышке*
пурышо кумда Юл. Эҥер — купеч-влакын йӧратыме корнышт. Юл сер мучко да кугу
теҥыз
йыр поян ола-влак шинчат. Мо тыланет кӱлеш, чыла тыште муаш да налаш лиеш.
Суздаль ден Ростов купеч-влак ала-кушко мӱндыркӧ торгаяш каяш ямде улыт.
Пайдам да
порылыкым ала-куштат нуно кычалнешт.

* Хвалынский теҥыз — тыге ожно Каспий теҥызым лӱмденыт.

Икте уда. Юл мучко корным кунамсек булгар-влак петырымаште кучат. Купеч-
шамычын
ладьяштым авырат, умбакыла огыт колто. А корным эртак виш кучыман ыле...

* * *

Сотыгече шапалгаш тӱҥале. Окна вошт пурышо кас юалгым князь коваштыж денак
шиже.
Умбалне, Клязьма эҥер серысе ужар олыкышто, тулото-влак койыт. Всеволод
пала:
тиде ӱдыр-рвезе-влак таче Тройчын йӱдым иквереш эртараш погыненыт. Теве
тулым
олтат, мурым мурат, куштен, оҥгым пунат, мыскараланат, модыт. Шукерте огыл
чодырашкат коштыныт чай. Тушто, самырык куэ-влакым таен, шонымо таҥышт дене
нуным
вашла пидыныт. Куку йӱкым колын, шуко ӱдыр, кунам марлан лектеш, кайык деч
йодын, чоным вургыжтарен, шке семынже мужедын.
Кызытше ӱдыр-шамыч эҥер тӱрыштӧ ошвуй, шергашпеледыш, оҥгырчача гыч
аршашлам пунат. Эшеат таҥыштым шонен, аршашым вӱд толкынышко колтат. Кӧн
аршашыже пундашке
вола, кӧжын сер тӱреш лакемеш, а южын йогын мучко умбакыла йоген кая —
тыгаяк
илышыштат лиеш.
Эҥер вечын князьлан ӱдыр-каче-влакын ныжыл мурышт шокта. Тудат самырыкше
годым
тыгай модмашым йӧратен. Кызытат тунамсе тымык кас-влакым шарналта. Тыгодым
шӱмжат шулымо гай лие. Тугеже тудо тынаре шыдым, осалым, колымашым ужын
гынат,
чонжо торжаҥын огыл. Тыге, таче самырык-влак шке пиалыштым мужедыт.
Всеволодшат
пиал нерген ок шоно мо? Шонымашыже гына шке шумлык огыл, а чыла руш мландым

авалта.
Кенета князь шеҥгелныже йол йӱкым колын колтыш. Ала-кӧ тошкалтыш дене
тышке, тудын деке, кӱза. Всеволод писын савырнен шогале. Тиде князьын
сомылка еҥже улмаш.
— Шонымашетым лугыч ыштышым гынат, вуеш ит нал, кугу князь! — манеш тудо. —
Киев
гычын тыйын мечникет* Братила толын. Вашлият унам?
Всеволод ылыж кайыш: вучымо, сай увер! Тунамак ӱлыкӧ куржын волыш. Ончыл
пӧлемыште тудым вучышо пеҥгыде кап-кылан самырык пӧръеҥым ужат, чотак ӧндал
шындыш.
Вара, вачышкыже кидым пыштен, кутырен налаш пеленже вӱден наҥгайыш...
Лӱмнерже ынде волен гынат, кызытат эше Киев шуко изи князьым шке декше
шупшеш.
Тушан шинчаш Смоленск, Волынь, Переяславль князь-влак пешак шонат. Ваш
пижедылмашым кеч жаплан чараш, илышым лыпландараш манын, Киевысе паяр-влак
ушан ошкылым
ыштеныт. Иктӧр вуйлаташ кок князьым иканаште шогалтеныт. Иктыже — Святослав
Всеволодович — Киев олаште вуй, а весе — Рюрик Мстиславович — княжестве
мландылан
оза. Кок вуй коклаште кылым пеҥгыдемдаш манын, Святослав шке ӱдыржым
Рюриклан
марлан пуэн. Но кунамже садак нунын коклаште умылыдымаш лектын кая...
Киевын шӱлышыжым сайын да раш пален шогаш манын, Всеволод тушко лишыл
еҥжым, паяр Братилам, илашак колтен ыле. Теве ынде мечник пӧртылын. Корно
пуракым шӱалтыме лӱмеш да кугу пайрем кечым уштен, кок йолташ мӱй пӱрым
подыльо. Тидын мӧҥгӧ
мутышт куштылгынрак пуналте.

* Мечник — князьын дворыштыжо эн кӱкшӧ должность-влак кокла гыч иктыже.

— Кунамсек ужын огынал вет? — Всеволод мутшым тӱҥале. — Пел ий тый,
Братила,
князь Святославын суртыштыжо илышыч... Уверет шуко погынен чай? Нимат ит
шылте,
чыла ойло! — мечникшым йӧратен ончале.
— Туге, увер шуко погынен. Кушеч тӱҥалаш, омат пале... — Братила алдырым
покшекрак налын шындыш. — Сайже гыч? Ударак гыч? Осалже икте: руш мландын
тошто тушманже хан Кончак угыч кугешнаш тӱҥалын. Икмыняр изи ханым шке кид
йымакше налын,
нуным ик тӱшкашке чумырен. Ынде Изай, Тоглай, тудын шольыжо Вокмиш, Тарсук,
Алак
хан-влак Кончакын шомакшым колыштыт. Кугу вий тудын погынен. Руш мландын
ӱлыл
велжым таки орландарат. Чек тӱр мучко Кончак мындырланен коштеш. Жапым веле
вуча
дыр. Варажым керылтын пуренат кертеш.
— Кончак ден Кобякым мыняр кырыме, садак ынешт лыплане, — Всеволод
шарналта. —
Святослав ден Рюрикше тидым огыт шиж мо, азап лишеммым огыт уж мо?
— Февральыштак эше Кончак икмыняр руш олам толен коден, нуно Кончак
ваштареш
тарваненыт ыле. Иквереш Олжич олашке шуын, Чернигов гыч Святославын
шольыжым да
Ярославым вучаш тӱҥалыныт. Тудыжо нунын дене пырля каяш тореш лийын,
мӧҥгешла,
изажымат шӧраш пижын. "Туркалтена изиш, шӱмбелем, — каласен, — кызыт Кончак
ваштареш она кай. Лучо чылажымат сайын каҥашен налына. Варарак, Юмо полша
гын, кеҥежым сӧйым тарватена". Вик шижам: Ярославшат чоялана... Шукертак мо
вара тудо
Черниговеш шинче? Кызыт, еҥ деч ойырлен, чылажымат шкевуя ыштынеже.
— Мом ынде Святославше шона?
— Вий ок сите гын, мом ыштет? Угыч Киевышке пӧртылыныт... Только Святослав
шке
шонымашыж деч ыш кораҥ. Кок тылзе гыч эргыжым, Игорьым, кудо Новгород-
Северскийыште шинча, дружиныж дене Кончак ваштареш колтыш. Пеленже эше
Всеволод Буй-тур
да Олег эргыже кайышт. Рюрик шке тукымжо гыч Переяславль князь Владимирлан
каяш
шӱдыш. Эшеже полшаш тюрк хан-влак Кунтувдей ден Кулдюрь кынельыч... Вийже
кугу
погыныш да кунжо тунарак лекте.
— Молан тыге? Угыч иктаже мешаен мо? — Всеволод ӧреш.
— Вийже, векат, ситат ыле... Угыч князь-влакын ваш пуредылмышт чыла
локтыльо.
Половец-влак марте шуынат огытыл, а шке коклаштышт каргашен пытареныт.
Манамыс,
походшым вет Игорь вуйлатен...
— Ӧрат веле! — кугу князь угыч ок турко. — Шукерте мо вара, кум ият ыш
эрте, тудыжо Кончак дене пеш йолташ ыльычыс. Иквереш Смоленскыш керылтын,
Давид Ростиславович ваштареш кредальыч. Киевышкат Игорь ден Кончак иквереш
коштыч. Тунам Рюрик нунылан шокшым пуэнат, ик пушышко тӧрштен, Городецыште
веле шылын утленыт.
Ынде Игорь Кончак ваштареш войскам наҥгаен?
— Туге шол, половец дене кылдалтме пелдык вес князь-влак Игорьым шотеш огыт
пыште. Тиде ганат Владимир Переяславльский дене нуно чеҥгесаш тӱҥалыныт.
— Мо вара ситен огыл? Мом тыге пайленыт?
— Владимир шкаланже походышто ончыл верым йодын. Эн ончыч тушман ӱмбаке
керылтнеже улмаш. Палетыс, кугу князь, лӱмнер шумлык огыл тиде, а поянлык
верч толашымаш веле. Переяславль вет степняк-влаклан мланде мучко межа
чекла кия. Садлан
нунын деч шукырак йӧсым чытена манын, князь Владимир каласен. Вот и ончыч
пурен, моло деч кугурак поянлыкым юртылаште руалтынеже улмаш. Игорьжо
шкенжым кугыраклан шотлен, тыгай йӧным ынеже пу улмаш. Тунам Владимир шке
дружиныжым
мӧҥгеш савыралын. Адакше шыде парже дене мӧҥгышкыжӧ, Переяславльышке, каен
огыл.
Игорьын княжествышкыже керылтын пурен, тусо сола ден ола-влакым толен
лектын.
Поен, икманаш, пайдаланен.
— Игорьжо вара мом ыштен?
— Тудат кӱсынеш кодын огыл. Мӧҥгеш толшыжла, Переяславль мландысе Глебов
олам
толен коден.
— Вот тыге мемнан князьна-влак илат! — ойго да шыде кумыл дене Всеволод
манеш. —
Тушманым кырыме олмеш руш-влакак кок руш олам шалатеныт. Адакше вет кушто?
Половец-влак дене улшо чек лишне. Нунат тушманым авыраш пешак полшат вле.
Тугеже тиде тений шошым лийын. А кызыт Святославын могай шонымаш?
— Кутыренам мый князь дене тидын шотыштат, — Братила манеш. — Ынде
Святослав
шкеак Кончак ваштареш кугу сарым пога. Пытартыш жапыште хан тӱргочак
игылтеш...
Святослав тылат, кугу князь, ӧпкелалтын. "Вуйжым шупшеш але ынде кердыжымат
кидышке кузе налаш монден?" — манеш. Садлан ты походышко ушнаш йодеш.
Тыгай ойым колын, Всеволод шоналтен колтыш. Изиш лиймек веле, Братила велке
вуйжым нӧлтале.
— Уке, мыйын кердем рӱдаҥын огыл, нӱшкемынат огыл... Шинчамже вес велке
онча.
Кончакым кызыт пызыралаш пешак кӱлеш. Тиде чын... Но тидым ышташ Киев йыр
шинчыше князь-влакынат вийышт сита. Каргашымыштым веле чарнышт ыле... А
мый... — Всеволод Братилалан шылтен шонымыжымак почеш, — вес кугу сӧйым
шонен пыштенам. Мыйын мландемлан чот вияҥаш булгар-влак эрыкым огыт пу. Юл
мучкысо петырыме капка-влакым мыланем виш почаш кӱлеш. Мемнан купечна-влак
ӱлыкыла нимо деч шекланыде,
лӱдде коштын кертышт. Нуно ты пашаште шкеак полшаш ямде улыт. Походлан
оксамат,
кочкышымат, пуш-влакымат пуаш сӧрат.
Всеволод шукерте огыл эртыше каҥашым шарналтыш. Купеч-влак тудын шонымыжым
йӧралылан шотлышт гын, паяр коклаште ик ой ыш лек. Сар шотеш пояш нуно ямде
улыт, а
ратник-влакым шкешт ынешт пу. Тидын шумлыкак князь паяр-влакым ок йӧрате.
Выньык
пондаш-шамыч! Курым мучкышт нуно тошто семын илынешт. Йырвелне иктаж-мо у
палдырнаш тӱҥалеш веле, тудын пушыжо гына шижалтеш, тунамак тургыжланаш
тӱҥалыт.
Нунын ушыштышт икте веле: тек нимат ок вашталт, эртак тошто семын кодеш.
Нуно
шкеныштын вотчинышт нерген веле азапланат. Да шке смердышт* деч пурен
шогышо поянлыкым шотлаш палат. Эшежым шинчам кумыде оролат, кузе-гынат
иктаж-кӧ весе нунын шултышыштым руалтен ынже нал. Пошкудылан сырен, вигак
кердым кидышке кучат,
а мӱндыр сарышке поктет гынат, лекташ огыт вашке. Чумыр руш мланде
шотыштыжо кӧ
азапланаш тӱҥалеш? Лач ик кугу князь?!

* Смерд — кул шотеш кучымо еҥ.

Всеволод шижеш: паяр-влак тудын властьшымат шупшын налаш ямде улыт, нунылан
огыл
эҥертыман. Шканже вес еҥ коклаште полышым ужеш. Теве Братила гайлан тудо
инана,
тыгай-шамычым эре ончыко лукташ тӧча, шке декше лишемда. Шыдешкат тидлан
паяр-шамыч. Ойлат, пуйто князь йӧрдымӧ-влакым воктекше пога, изи вожан-
шамычым кӱшкӧ
нӧлта. Тек шыдешкат! Садак чылажат Всеволод семын лиеш.
— Самырык тукым тыйын верч шога, — манеш Братила. — Шке пылышем денак
колынам:
"Паярын суртышто мӱян пӱрым йӱын илымешке, лучо князьын кудывечыштыже йӱштӧ

вӱдым йӱын илаш" маныт. Мечым кыдалыштет таклан огыл нумалыштат, кугу
князь. Тыланет лӱмнерым кучаш полшаш ме, самырык-влак, эреак ямде улына.
— Сарым тарваташ мыйын вес амалат уло. Пытартыш ийлаште язычник-влакын —
мордван, марийын да нунын лишнысе вес калыкын — мландылашт гыч пурышо дань
койынак
шагалемеш. Ан-Насир нунын велышкат кужу кидшым шуялтен. Кӱлеш, ок кӱл нунын
дечат ясакым пога. Кугу шултышым пурлын налнеже халиф... Логарешыже веле
ынже шич!
— князьын йӱкыштыжӧ кӱдырчӧ шижалте. — Мыйым весат тургыжландара. Черемис-
влак
шагалын огыл Булгар веке лупшалтыныт. Нунымат мемнан верашке виктараш
кӱлеш.
Язычник-влакын мландешыштат монастырьлам шындаш верым кычалман. Палет, —
Братилалан князь чояжымат почеш, — ме епископ Иоаннн дене тиде шотыштат
кутыренна.
Тудын шӱдымӧ пелдык игумен шке монахше-влакым, Юмын пашалан уло шӱмыштым
пуышо-влакым, колташ сӧрен. Нунат Юмын ӱныжӧ мыланна пеҥгыдемаш, тидлан
урлыкым ӱдаш
мландым пушкыдемдыше лийыт. Тусо калык-влакым тек мемнан векына савырат.
Керде
денат, ырес денат мыланна ик пашам ыштыман. Теве молан лишыл жапыште
сарышке кугу войскам погаш шонем.
— Кугу князьын хорувьшо йымаке шогалаш, мый шонем, чылан пиаллан шотлат.
— Смоленск, Муром, Переяславль дружиным колтат. Теве Рязань мландыште
Глебовичмыт — ныл изак-шоляк — мом арам шке коклаштышт пуредылын илат?
Нуныланат сарышке
лекташ шӱдем. Увертараш еҥ-влакым кундемла еда колтенам.

САР КОРНЫШТО

Кычкыме имньым шуко ит шогыкто, тӱҥдымӧ пӱгылан неле лиеш.

Калыкмут

Владимир олашке, кугу князь Всеволодын кидше йымаке, войска толынак шога.
Моло
деч ончыч тышке Смоленск гыч Давид князьын эргыже Дмитрий дружиныж дене
толын
шуо. Почешыже Переяславль гыч самырык князь Изяслав войскам кондыш.
Всеволодын
походшым кӱлешлан шотлен, Святослават Киев гыч Владимир эргыжым полшаш
колтен.
Шкенжын, Всеволодын, вич тӱжем еҥан дружиныже булгар-влак ваштареш тарванаш
ямде
шога. Иктешлен ончалаш гын, кугу князь тиде гана шке тистыж йымаке лу тӱжем
утла
дружинникым поген сеҥыш. Эшеже корно мучко пеленышт Муром князьын да
Рязаньын
еҥже-шамыч ала-мочолын ушнат.
Пытартышлан мӱндыр Белоозеро гычат сарзе-влак толын шуыч. Нуным воевода
Сивар
вуйлата. Моло дене таҥастарен ончымаште нуно незерынрак койыт. Шукыштын
кольчугыштат уке. Лач ийлыме коваште гыч ургымо вургеман веле улыт. Йӧра
эше коваште
ӱмбачше тушман деч перегалташ кӱртньӧ лончо-влакым пижыктен шынденыт. Сар
ӱзгарыштым ончалат — кӧн керде, кӧн — кӱчык меч, кӧн — товар, а южыжын — пу
шугынь
веле.
Ратник-влакым поген, кум кече эртыш.

* * *

Таче эрак вучымо жап толын шуо. Владимир Шӧртньӧ капка деран чумыр
войскажым поген шогалтыш. Черкылаште сарышке кайыше-влак лӱмеш Юмылан
кумалыт. Ратник-влакым
ужаташ родо-шочшышт — ава ден вате, йоча ден коча-шамыч ола пырдыж йымалан
пытыдымын погыненыт. Теве кугу воевода Данила Язь кидшым кӱшкӧ нӧлтале,
ончыкыла
лупшале. Шӧрмычкылым шупшылын, кугу да таза ожыжым тарватыш. Ола капка гыч
имнешке-влак ратын-ратын лектыт. Пурла велнышт — кужу керде, ӧртньӧр пелен
— кугу
йоҥеж, пулыш гоч — пикш лодак, шола кыдалыште кӱртньӧ шугынь кеча.
Кугу князь Всеволод кызыт лишыл еҥже-влак дене ӧрдыжтырак, кӱкшакаште,
шога. Лишычше эҥерла йогышо ратник-влакым куанен онча. Кумда оҥжым Византий
мастар-влакын таптыме вурс кольчуго авырен. Ӱмбаланже йошкар бархат гыч
ургымо вачылеведышым шоҥалын. Вуйыштыжо мастарын ыштыме, кошар мучашан
ӧшлӧк йылгыжеш. Князь икмарда капан, туп-вачыже гына лопка. Ӧшлӧк йымачын
шем ӱпшӧ кудыргалын лектын.
Кӱчык пондашыже ошалге тӱсан.
Шыргыжалеш мо сарыште нунылан пиал? Мынярын тиде поход гыч мӧҥгеш шочмо
кундемышкышт пӧртылыт? Мыняр ава, вате, йоча йӱлалтыше шинчавӱдым йоктарен
магыраш
тарана? Мочол жап князьым вурсаш, шудалаш тӱҥалыт?
Кугу князь воктене порсын дене тӱрлыман, шӧртньӧ дене йылгыжше вургеман
епископ
шога. Жапын-жапын кидысе неле ыресшым кӱшкӧ нӧлталын, эртыше войскам
ыреслен
колта.
— Юмо полшымо дене басурман-влак ваштареш чот шогыза! — йӱкшӧ кумдыкеш
шергылтеш.
Ик дружине, ола гыч лектын, Клязьма эҥер векыла савырна. Тушто кугу пуш-
шамыч
вучат. Весышт Муром ола векыла имньыштым поктат. Владимир ола эркын
лыплана.
Теве пуш-влак мардежоҥым нӧлтальыч. Нунышт юж дене чымалтын шинчыч, да пуш-
влак
пристань гыч кораҥыч, писештын, йогын почеш ӱлыкыла тарванышт.
Кече шичме дене пырля Всеволод Муромышко шуо. Тыште князь Борисын дружиныже
сар
корнылан ямде шоген, адакше Рязань гыч толшо изак-шоляк Глебовичмыт шке
еҥышт
дене тӱшкашке ушнышт.
Эрлашыжым корно умбакыла шуйныш. Всеволод да икмыняр князь пушышко вончышт.
Нуно
вӱд дене Булгарышке каят, а войскан эн кугу ужашыже — имнешке-влак — сер
мучко
йортат.

* * *

Юл дене кугу пуш-влак писын каят. Йогынжат полша. Мардежоҥ пеҥгыдын
чымалтын.
Кӱлеш годымжо ратник-влакат кидышкышт кужу ваштар кольмым налыт. Пуш еда
кандаш
мужыр еҥ удыра. Нойышо-шамычым жапын-жапын вашталтен мият. Кажне пушышто
витле
наре сарзе шинча. А пуш чотшо шӱдымат эрта. Эшежым нунын почеш кӱлеш
ӱзгарлам
тичак оптымо изирак пуш-влакым йолыштымо. Тушто саркурал, кочкыш, вес кӱлеш
явала.
Пуш-шамыч утларакшым пурла серым кучат. Ты велне йогынжат писыракла чучеш.
Юл
толкын нуным пуйто шке шепкаштыже рӱпша. Вуй тураште колшыре-влак чарга
йӱкышт
дене кычкырал-кычкырал колтат. Пуш нерым толкын луж-ж да луж-ж лупшалеш.
Туштак
лӱмын орол еҥ шога, пӱсӧ шинчаж дене йырваш ончыштеш. Иктаж-мом тогдаен,
вигак
чылаштлан шижтараш ямде. Яргата кечыште вӱд ӱмбал пуйто йӱла. Йыли-юли
модшо
толкынлам ончен, кугу князь шкенжыным шона. Ончыклык кредалмаш нерген
чоныштыжо
тургыж уке, весе вуйышкыжо пура. Йогышо вӱдым ончен, шинчажат пуйто шарлен
кая...
Кушко тиде кугу эҥер вашка, кушан тудын вӱдшӧ турла? Шуко йылман мландыла
гоч Юл
шупшылтеш. Теве серже мучко руш, мордва, черемис, булгар, буртас, хазар-
влак
илат. Чылаштым пален шуктет мо? Мом нуно шке коклаштышт пайлат? Молан икте-
весышт ӱмбаке шыдын ончат? Шке йодышыжо-влаклан князь вашештенат ок
мошто...
Ӧрдыжтырак чумырген шинчыше ратник-влак велым ты жапыште рӱж-ж воштыл
колтымо
шокта. Иктаж-могай йомак-мыскарам колтылыт дыр. "Пуйто илаш-колаш
кредалмашке
огыл, а олык лапышке шудым солаш веле лектыныт, — шоналта Всеволод. — Ончо,
кумылышт могай куштылго. Нимо нергенат огыт азаплане. Кызыт, теве тиде
татыште,
нунылан весела, сай, чыла ойго, неле мондалтын, векат".
— Реве ден пурсам ӱден пытарышна, ынде керде денат солкалаш лиеш! — лач
князьын
шонымашке пурен, ик ратник каласал колта. — Мемнан илыш тыгай: то уржа
нурышто,
то вурс пасушто толашаш.
Всеволод тудым тӱсленрак ончале. Ужат, могай таза капан, шолдыра тукым гыч.

Ӱшкыжымат саҥгаж гыч мушкынден сӱмыра. Ратникын шӱйыштыжӧ шӧртньӧ гривне
кеча.
Тыгайжым воеводо-влак эн-эн патырлан веле пуат. Шуко кредалмаште тудо
тугеже
лийын. Теве шӱргыштыжат кадыррак келге пӱчмӧ пале палдырна. Тыгай-шамычлан
кредалмаште кеч-кунамат ӱшанаш лиеш.
Сер шинча ончылнак ӧрдыж гыч йоген кодеш. Южо вереже пич чодыра вӱд
тӱрыштак лишемын, коклан йоҥгата почылтеш. Кунам-тунам сер тӱрыштӧ еҥ
кышамат ужат: кок-кум
суртан изи илем логаледа, кудо вереже кошар мучашан шудо каван-влак койыт.
Йошкаргырак ушкал-шамыч вӱд тӱрышкак лишемыныт, южыжо пулвуй даҥыт вӱдышкӧ
пурен
шогалын... Тыште эше руш мланде.
Ик вере Юл туран савырнышат, трук шинчаштлан путырак оҥай почылто. Ошман
сер
тӱрыштӧ, куакш верыште, кыдал марте вӱдыштӧ кугу да таза маска шинча. Ончыл
йолжым кӱшкӧ нӧлталын, ала-мом пеш эскера, вӱд ӱмбач шинчажымак ок кораҥде.
— Ончыза! Ончыза! — пушышто шинчыше-влак кокла гыч ала-кудыжо кычкырале.
Маска ала-мом шиже, умшашкыже лапаж дене трук вӱдым пызльоп шеле. Тунамак
кужу
кӱч мучаштыже чумедылше ош кол койын колтыш.
— Ай да колызо! Ну и оҥай! — рӱжге воштылын колтышт.
Садет воктечше эртыше пуш-влакым иже тогдайыш, йошкар шинчаж дене ӱмбакышт
шыдын
ончале. Ыш лӱд, верже гычат ыш тарване. Пуйто тиде мландылан тудо оза.
"Кӧмыт
тышке толыт? Мо тыланда кӱлеш?" — пуйто маннеже.
"Мыняр эше тыште яра вер! Могай эрык! — Всеволодын вуйышко пура. — Теве
кушан
еҥ-влакым илаш шындыман. Руш мландым шарен, элын ӱлыл чекшым кумдаҥдыман".
Йога Юл... Йогат шонымаш-влак...
— Йӱдлан канаш сереш шогалына, — каҥашым пуымо семын князьлан воеводо
Данила Язь
пелешта.
Рӱмбалгаш тӱҥалмеке, пуш-шамыч серышкыла савырнышт. Куакшрак вӱдан тайылрак
верым муын, ошалге ошман серышке керылтыч, тыпланен шогальыч. Ратник-влак
поче-поче серышке тӧрштен лектыч. Чылаштлан йол йымалне пеҥгыде да ӱшанле
мландым шижме
шуын.
Шукат ыш эрте, тыште да тушто тулото-влак ылыжын кайышт. Мӱшкыр иктаж-могай
шолтымо лемым йодеш. Сотский-влак чылалан пашам муыныт: иктышт кол кучаш
тарванышт,
весышт малаш верым ямдылат, кумшышт тулото ӱмбалан кугу той под-влакым
сакен
кочкаш шолтат.
Малаш вочмо деч ончыч Всеволодланат льорге шолшо шокшо кол шӱрым кондышт.
Тӱрвым
йӱлалтен, тамлен-тамлен кочкаш тӱҥале. Тыгай тутло лемым Всеволод эше кунам
кочкын? Сӱгыгол лемлан, чынак, нимо ок шу!
Сар корныштышт икымше кече ласканак шулен пытыш. Леве йӱд ужар олыкым
леведе.
Йоҥгаташте, йырваш тулотым олтымо верыште, кузе шуын, туге шуйнен возын,
йыгырейыгыре пызнен, ярныше ратник-влак мален колтышт. Орол-влак веле нунын
тамле
омыштым аралаш кодыч.

* * *

Князь рӱмбалге пунчештмекак помыжалте. Каватӱр рывыжын йошкар почшыла
чеверген —
эр ӱжара модеш. Всеволод Юл серышкыла ошкыльо. Пулвуй марте вӱдышкӧ пурен,
князь
пушкыдо вӱдым урзышкыжо нале. Шӱргыжым шӱалтыме деч вара вийжат пуйто
ешаралте.
Шеҥгелныже кокыралтымым колын, Всеволод савырнен шогале. Тудо ӱшанле
йолташыже
Братилам ужо. Ик татланат князьым шкетшым ынеж кодо, тутыш орола, эртак
перега.
Руш-влакын станышт эркын-эркын ылыже. Эр лупсеш мушкылтын лекше кече
пылвомышко
кӱзен шумешке, войска умбакыла тарваныш. Ынде пуш-влак тӱреш йошкар тӱсан
кугу
щитлам шогалтен, ратник-влак шканышт авыртышым ыштеве. Данила Язь так гына
ӧрдыжкыла ончал колтыш да ӧрӧ: эҥерын кӱкшӧ серыштыже иктаж кумло имнешке
шога.
Нунын ош вургемышт мӱндырчынак коеш. Кажне имнешкын вачыгочшо кугу йоҥеж,
кыдалыште керде кеча. Тарваныде, йӱкым лукде, лишемше пуш-влакым вучат.
— Перегалтса! — воеводын йӱкшӧ шергылте.
Чыланат пуш тӱр деке, щит-влак шеҥгеке, пызнен шогальыч. Шкештат пикшыштым
ямдылышт. Но имнешке-влак нуным ласканак ончен ужатышт. Пытартыш пуш
эртымеке веле,
сер мучко почешышт чымалтыч. Тыге, я ончылтен, я почешрак кодын, имнешке-
влак
иктаж уштыш наре эскерен кудальыч. Ик татыште, кунамжым руш-шамыч тогдаенат
ышт
шукто, нуно ала-кушан йомыч, пуйто шыльыч.
— Черемис-влак тиде... — ала-кӧ, ончычак поход дене ты векыла коштшо дыр,
умылтарыш.

* * *

Нугыдо да кӱкшӧ шудеш имне йол шӱртньылеш. Муром ола гыч лектын, руш
имнешке-влак кумшо кече Юлын пурла серже дене ӱлыкыла волат. Нунылан
чӱчкыдынак канаш
шогалаш да йолын ошкедыше-влакым вучаш перна. Йӧра эше ты вел серже кӱкшӧ,
шоласыж гай пич чодыран огыл, лавыран купат шуэн логалеш.
Руш чек ынде шеҥгелан кодын гынат, тымарте нуным тушман эше иктат вашлийын
огыл.
Кунамже изи эҥер тӱрыштӧ пушеҥге укш, ломаш дене ыштыме, кӱр дене леведме
омаш
гай кудо-влак вашлиялтыт. Но чыла вере пуста. Возак верыште ломыж ала-
кунамак
йӱкшен пытен, лишне еҥ-влак илымым нимат ок палдырте.
Ала руш толмым шижын, черемис-влак чодыра коклаш шылын шинчыныт, але ала-
кунам
ончычак тышеч вес верышке вонченыт. Но южгунам садак лач шоягорем дене
лишне улшо еҥ-влакым шижмыла чучын колта. Пуйто уждымо шинча почешышт
чарныде кӱта.
— Нҥ мланде дене эртена. Перегалташ сулык огыл, — Муром князь Борис
каласыш. —
Ме марий-влак дене пошкудыла иленат, нунын могай улмыштым изишак палена.
Черемис-влак чоя да лӱддымӧ сарзе улыт. Садлан ончыко эскераш имнешке-
влакым дозор
дене колташ кӱлеш. Лазута! — сотский ала-кӧм кычкырале. — Еҥет-шамиычым тый
колто!
— Черемис-влак, манат? — пеленже кудалше Рязань князь Михаил тудын деч
йодеш. —
Нуныжо могай калык улыт?
— Пеле ир калык... Чодыра коклаште илат. Мемнан гай кугу олашт мойн уке. Но
изи
карманышт шуко, нуно пешакк йӧнан верлаште шинчат. Шуко корным марий-влак
оролат. Иктат чоян эртен ок сеҥе, авырат. Мландыштым лужавуй-влак пайлен
пытареныт.
Нунак кундем дене вуйлатат, мемнан семын тиде князь шот лиеш. Эҥер ден
олыклам,
янлык да колан верлам, мӱкшымат кучат. Сар годым шуко тӱжем еҥан войскам
поген
кертыт. Кредалмаште, ӧрат, могай патыр улыт. Поснак пикшызе-влак деч
перегалтман.
— Черемис-влак вет мыланна даньым тӱлат? Молан нунын деч лӱдман?
— Туге, кугу князьнан кочажлан эше, Владимир Мономахланак, черемис-влак
даньым
тӱлен иленыт. Кызытат пуэн шогат, но южо лужавуйжо Ан-Насирын велым куча,
тудланат логалеш. Садлан, кӧ пала, корныштына ал-моат лийын кертеш.
Чынак, руш-влакын марий мландышке тошкалмышт ужде кодын огыл. Тынар шуко
еҥым
шиждежат ок лий. Тиде вер-шӧржӧ — Тылгозан лужаже.
Лужавуй, шке сарзыже-влак дене шолып верлашке йымен, руш-шамычын эртымыштым
эскеренак шога. Ратник-влак дене кредалаш пижаш шонымаш вуйыш пурен огыл,
вет кок
вийым таҥастарашат ок лий. "Лужалан веле осалым ынышт ыште, тек умбакыла
каят",
— шона Тылгоза. Но садак руш-шамычын толмышт нерген еҥ-влаклан юватылде
шижтараш
кӱлын. Садлан Тылгоза имнешкыже-влакым Орол курык векыла колтыш.
Кече койынак кас велышке савырна, каватӱрышкыла вола... Кечыгут ошкеден,
ратник-влак ярненат шуыныт. "Кунам гын канашыже шогалына?" — иктын веле
огыл вуйышкыжо
пурен.
— Ончыза! — ончычын кычкыралме йӱк шоктыш.
Князь Борис тушкыла вуйжым савырале. Иктаж кок уштыш ӧрдыжтӧ, чашкерла
коклаште,
ик курык ойыртемынак кӱкшӧ шога. Тудын эн мучаштыже пылвомышкыла нугыдо
шикш музырген кӱза.
— Ала-мо тушто йӱла, — ратник-влак мужедыт.
— Уке! Тиде марий-влак толмына нерген лӱмынак весе-шамычлан шижтарат. Тыге
нуно
палым пуат. Тугеже мемнам ужын шуктеныт...
Руш ратник-влак кавашке кӱзышӧ шикшым ончат, да иктын веле огыл шӱмышкыжӧ
ала-могай тургыж кас юалге семын пуренат, могырым сӱсандара. Пуйто ала-
могай ондалчыкым нуно вучат.
(Мучашыже вес номерыште лиеш.)




110497
************************************************************************
11—04

КУРЧАК ТЕАТРЛАН

АЛЕКСЕЙ МУРЗАШЕВ

КУЗЕ ЭРКИЙ КАВАШКЕ КӰЗЕН?

Шым сӱретан йомак-пьесе

Крлавай
Эркий, тудын уныкаже
Серка, имне
1-ше турня
2-шо турня
3-шо турня
4-ше турня
Маска
Ушкал

Икымше сӱрет

Вӱдышӧ деч. Пагалыме йоча-влак! Мый тыланда ик йомакым каласкалынем.
Тудлан "Кузе Эркий кавашке кӱзен?" вуймутым пуэнам. Тидым мылам ачам
каласкален.
Тунам мыят тендан гаяк изи улам ыле. Ачамже йомакым шке ачаже, вес семынже,
мыйын кочам деч колын. Тукымыштына тиде йомак кум шӱдӧ наре ий ила, шонем.
Кугезе кочам-влакын йомакыштым шарналтен колтем веле — тунамак шинча
ончыланем
изирак курык, тудын воктеч кадыргыл шуйнышо корно сӱретлалтыт (пӱрдыш
почылтеш).
Корно дене орвашке кычкыме имне кая. (Сценышке имне пура.) Орваште Крлавай,
Эркий шинчат. Нунын шеҥгелне ала-мом темыме мешак, комдо койыт. Орва почеш
торта
шӱдырна. Пылышемлан тӱрлӧ кайык муро йоҥгаш тӱҥалеш.
Теве Крлавайын йӱкшым колам: "Тр-р-р! Ну, Эркием, толын шуна". Кугызай орва
гыч
вола, имне ончык лишемеш. "А тый, Серка, изишак каналтен кертат, — ойла
тудо. —
Ме Эркий дене пурсам ӱдаш тӱҥалына".
Серка. Пеш йӧра, поро чонан озаэм, пеш йӧра.
Эркий (орваште кийыше мешак ӱмбак кӱзен шогалеш). Кочай, пурсам ӱдышаш
аҥана
тиде мо? (Йырым-йыр ончыштеш).
Крлавай. Тышан, Эркий, тышан.
Эркий. А кӧ тудым куралын? Тый мо, кочай?
Крлавай. Мый шкетын огыл. Ачат, Серка да Изибаймытын имньышт. Таче ачат
Изибаймытлан пурам чоҥаш полшаш кайыш. Кресаньыкын илыш тугай: икте-весылан
эре
полшыман. Мемнан-влак Изибаймыт тукым дене шукертсек келшен илат.
Эркий. Кочай, мый тидым палем. Шкеак каласкаленат, ковамат ойла.
Крлавай. Тый тидым нигунам ит мондо, шарне да тукымна кокласе келшымашнам
умбакыже шуйо манын, ме тидын нерген эреак каласкалаш тыршена. Келшымаште —
кугу
вий, пӱтынь тукымнан ончыклыкшо.
Эркий (орва гыч вола). Кочай, ме Изибай чӱчӱн Кугубай эргыж дене изина
годсекак келшена, эре пырля модына. (Эркий ончык мия, кӱсенже гыч сакыр
падырашым
луктеш да Серкан тӱрвышкыжӧ тушкалта.) На, Серка, коч, мый тылат лӱмын
араленам.
Серка. Тый эре мыйым сийлет... Кочде ок лий — тыгай тамлым кузе шӱкалат!
Крлавай. Эркий, тый адак шке сакыретым кочкын отыл? Серкалан посна йодын
налман ыле. Коват тудлан нимом ок чамане.
Эркий. Кочай, мый шке сакырем шаҥгак кочкым. Тиде — ковайын пуымыжо, тудын
пайже...
Крлавай. Имньынам пеш йӧратет аман. Мыят тудым йӧратем. Имне — айдемын
ӱшанле йолташыже. Тыге вет, Серка?
Серка. Те шке мыйын эн ӱшанле йолташем улыда! Тендан деч посна мый иленжат
ом керт. Кургым ямдыледа, мылам лӱмын шокшо вӱтам чоҥеда...
Крлавай. Тыгай поро мутетлан тау, Серка! Межат вет тый дечет посна киддыме
гаяк лийына. Икманаш, ик возеш кычкалтынна.
Эркий. Кочай, Серка ок лий гын, тынар пасум кунам курал шуктена ыле вет?
Крлавай. Чыным ойлет, уныка падырашем. Теве тидланат мый тыйым моктем:
изинекак кресаньык пашалан тунемат. А тиде сомыл моткоч кӱлешан: кресаньык
шке
пашаж дене чыла тӱням пукша.
Эркий (куанен, кочаж деч сапкеремым налеш да тудым шола кидышкыже пӱтыраш
тӱҥалеш). Кочай, мый тылат эре полшаш тӱҥалам. (Сапкеремжым орвашке пышта,
вара
ала-мом кычалаш тӱҥалеш. Комдым ужешат, тудын дек куржын мия.) Кочай, молан
ик
комдым гына налынат? Мыйже мо дене ӱдаш тӱҥалам?
Крлавай. Тидым ышташ тылат эше эр. Урлыкаш комдо куштылго огыл, нумалашет
неле лиеш.
Эркий (кочажлан ойлаш ок пу). Кочай! Кочай! Кеч пычырик кумдыкышто мыят шке

кидем дене пурсам ӱден ончынем...
Крлавай (икмагал шонен шога). Йӧра, уныка падырашем, пуэм, пуэм мый тылат
аҥам.
Эркий. О-о-о! Мыят ӱдем! Мыйынат шке аҥам лиеш! Вара авамат, ковамат,
Кугубай йолташемат ужар пурса дене сийлем!
Крлавай. Туге-туге, чылаштымат сийлет... А кызыт, Эркий, мый Юмылан кумалаш
тӱҥалам. (Крлавай шӱйышкыжӧ комдым сака, кече ваштареш савырнен, ик жап шып

шога. Вара кок кидшымат кӱшкӧ нӧлталеш да лыжга йӱкым луктеш.) Поро Кугу
Юмо!
Шочынава! Мланде Ава! Комдышкем урлыкашым темен, ончыкет лектын шогалынам.
Таче
пурсам ӱдена. Пасушкына кинде йӱрдам савырен кондыза. Пурсанам уҥдарыза.
Вожшо
нугыдо да кумда, кыдалже омыж гай пеҥгыде, калтаже-влак кугу да пырчыже-
влак
пӧдыра лийышт! Пурсанам шукш-копшаҥге, таул йӱр, осал шолем, йӱштӧ покшым
деч
саклыза! Ик пырче гыч тӱжем пырчым шочыктыза! Тудым чевер-эсен поген налына
гын,
шыжым тыланда кугу кумалтышым ыштена. Кугу Юмо! Шочынава! Мланде Ава! Поро
кумалтышемым кавыл ыштыза, поян шурнылектышым пуыза! Амен! (Крлавай ик жап
шып шога. Вара Эркий велыш савырна.)
Эркий (кочаж велыш ончен). О-о-о, кочай, тый туге кумальыч, туге кумальыч!
Удылметым колыштын, уло чонем вургыжаш тӱҥале. Кӧ тыйым тидлан туныктен?
Крлавай. Марийын кумалтыш мутшо акрет годсак. Тудым кугу ушан, яндар
шӱмчонан еҥ-влак шочыктеныт. (Ик жаплан шыплана.) Эркий, ынде мый ӱдаш
тӱҥалам, а
тый эскере, тунемаш тырше. (Комдо гыч урлыкашым кормыжтал налеш, ончык
ошкылшыжла, кидшым шаралтен, шавалтен колтымыла ышта.)
Эркий (кочаж семынак кидшым солкален ошкылеш). Кочай, ончо, тыге вет?
Крлавай (чарналтен). Пеш чын ыштет, уныка падырашем, но мылам ӧрдыжкӧ
ончышташ ок лий. Пырчын кушко вочмыжым эре ужшаш улам, ик верышке кок гана
ӱдыман
огыл.

Крлавай ден Эркий аҥа мучашке шуытат, у верышке куснен шогалыт да, ӱден-
ӱден,
мӧҥгеш савырнен толыт.

Крлавай. Теве, Эркий, ме ик йырым ӱденат савырнышна. Ындыжым почешем от
мие гынат, йӧра. Уке гын Серкалан йокрок лиеш. Туге вет, Серка?
Серка. Эркийлан мый эре куанем!
Эркий (имне деке куржын мия). Мыят тылат куанем! Шудетше орван вес тӱрешыже

гына кодын, чечас мый тудым тый декет лишкырак шупшылам.
Серка. Тау, Эркий, тау! Палет, мый эше пылыш воктенем, шӱем удырыметым пеш
йӧратем.
Эркий. Мый шкежат тидым ышташ йӧратем. (Имньын пылыш воктенже, шӱйжым
удыра.)
Серка. О-о-о, о-о-о, моткоч сай! Тау тылат, Эркий! Пеш кугу тау!

Крлавай ӱден пӧртылеш.

Крлавай. Эркий, тол тышке. Тылат аҥам палемдена. (Ош меҥге-влакым мландыш
кереда.) А ынде комдым сакалтен ончо. (Эркийын шӱйышкыжӧ комдым сака.) Ну
кузе?
Келша? (Комдо кыл мландыш шумешке кечалтын, коча ден уныка икте-весыштым
ончен
воштылыт.)
Эркий (воштылынак). Изиш кужурак...
Крлавай (кӱчыкемда). Тыге йӧра?
Эркий. Лач гына.
Крлавай. Тугеже комдышкет пурсам оптена. (Урзыж дене урлыкашым опта.)
Эркий. Эше, эше...
Крлавай. Сита. Аҥа тӱрышкӧ миен шогал.
Эркий (кочаж семынак кумдан ошкыл колта). Тышке мо?
Крлавай ("тыге" маншыла, вуйжым савалта). Ынде кормыжышкет пурсам нал.
Шаҥге мыйын кышкымем семынак, тый тудым ончыкет шавалтен колто. Вара эше
пурсам
кормыжтен нал. Тудым вес велышке шолен колто. Аҥа мучко тыгак ӱден ошкыл.
Эркий (кочажын туныктымыж почеш первый кок кормыжым ӱдалтат, чарналта).
Кузерак, кочай?
Крлавай. Моштет, Эркий, моштет. Саламлем, уныка падырашем, ӱмырыштет икымше
гана ӱдаш тӱҥалмет дене! Тый тиде кечым, тиде лапчык аҥам ӱмырет мучко
шарне!
Тышке толмет але ты аҥа воктеч эртен кайымет годым кажне гана шӱмет
вургыжаш
тӱҥалеш. (Крлавай кече ваштареш савырнен шогалеш.) О-о Кугу Юмо! Уныкамлан
пеҥгыде тазалыкым, кужу ӱмырым, пиалым пу! Тек тудо ушан-акылан лиеш! Арале
тудым,
Поро Кугу Юмо! Эркий, ме чыла урлыкнам ӱден пытарышна. Ӱдышаш аҥат ыш код.
Чылажат лач гына лие. Ынде тидым тырмалыман.
Эркий. Кочай, мый шке тырмалаш тӱҥалам. Мылам тиде паша палыме. Кодшо шыжым

уржам ӱдымына годымат тырмалышым.
Крлавай. Йӧра велыс. Торта коклашке имньым кычке, а мый тушко тырмам
пижыктем. (Тырмам пижыкта.)
Эркий. Серка, ынде ме тый денет коктын тырмалаш тӱҥалына! (Имньым аҥашке
вӱден пурта.)

Кенета каваште турня йӱк шокташ тӱҥалеш.

Эркий (тырмалышыжлак). Кочай, турня-влакын йӱкыштым колат? (Кавашке онча.)
Кочай, мый нуным ужам. Ик, кок, кум, ныл...
Крлавай. Вашке нуно мужырын-мужырын шаланат. (Шонкален.) Кызыт шошо. А
шошым кайык-влак пыжашым оптат, муным мунчат да игым луктыт... Лач тидланак
нуно
ий еда мемнан деке пӧртылыт. Тыште нунын кушто-гынат йӧратыме лукышт уло.
Шыжылан игышт кугем шуэш. Тыге у еш шочеш. А варажым тӱшкашке чумыргат да
шокшо
элышке чоҥештен каят.

Крлавай аҥа тӱрышкӧ лишемеш, Эркийын тырмалымыжым эскерен, мӧҥгеш-оньыш
коштеш.

Крлавай. Молодец, Эркий! Сайын тырмалет!

Эркий имньыжым корныш луктеш, туараш тӱҥалеш. Кочажат тудлан полша. Имньым
кичкыме жватам поген, орвашке нумалыт. Тидын годымак мутланат.

Эркий. Кочай, шыжым турня-влак шокшо элыш каят, маньыч. Молан тыге
чоҥештылыт? Мӧҥгеш-оньыш корныжым кузе муыт?
Крлавай. Кугезына-влакын ойлен кодымышт тыгайрак: пеш ожно кугу йӱштӧ толаш
тӱҥалын. Кайыккомбо-влак тӱжемын тиде йӱштӧ деч шокшо мландыш, кечывалвел
могырыш, чоҥештеныт. Йӱштет, шем пич йӱдет нуным эре поктеныт. Южо комбыжо
чоҥештен-чоҥештен ноен да тӱшка деч кодын. Тыгайышт мемнам муышт манын,
ончык кайышет-влак, чоҥештышыштла, пуныштым кышкен каеныт. Тыге кайыккомбо
корно лийын.
Вара тудын дене кодшет-влак тӱҥ тӱшкам кычал муыныт. Кызытат шыжым тиде
корно
дене кайыккомбо-влак шокшо мландыш чоҥештат.
Эркий. Коваят мылам кавасе тиде корным ончыктен. А молан комбо, турня-влак
шокшо элыште гына огыт иле? Туштат игым луктын кертыт докан?
Крлавай. Сайынрак шоналтет гын, тиде йодышетлан шкак вашештен кертат.
Эркий (шона). Уке, ом керт, кочай. Тый умылтаре.
Крлавай. Тугеже, теве тиде йодышлан вашеште: турня-влакын шочмо элышт
кушто? Нунын самырык жапышт кушан эрта?
Эркий. Тыште! Тышан! Тыгеже, кочай, турня-влакын шочмо элышт тыште, мемнан
дене!
Крлавай. Туге. Турня-влакын шочмо элышт тыште. Лач тудо нуным тышке конда.
Кунам ӧрдыжтӧ илет, шочмо вер-шӧретым, шочмо мландетым поснак чот сагынет,
тудын
верч чонет вургыжаш тӱҥалеш, тушко пӧртылмет, тудым ужмет шуэш.
Эркий (шонкален). Мый эше нигуштат ӧрдыжтӧ лийын омыл, эре шке ялыштем
илем... Кочай, турня-влакын пыжашыштым ужынат мо?
Крлавай. Уке, ик ганат ужаш пернен огыл. Пыжашыштым нуно еҥ пурен кертдыме
купеш оптат манмым колынам. Мый чоҥешташ тунем шушо иган ешым гына ужынам.
Нуно
пырчым кочкаш йӧратат, сандене шурно пасулашке чоҥештылыт.
Эркий. Пурсамат кочкыт?
Крлавай (орвашке тырмам, комдым нумалшыжла). Пурсамат кочкыт. Турнят —
Юмын пӱрымӧ кайык, тудынат кочмыжат, йӱмыжат шуэш. Уке гын иленжат ок
керт...
Эркий (вуйжым комдык кудалта). Эй Юмын кайык-влак! Чоҥештыза! Чоҥештыза!
Умбакырак чоҥештыза! Мемнан пурса аҥашкына нигунам ида воло!

Кокымшо сӱрет

Саде пасуак. Пурса умен кушкын. Шокшо-шокшо. Тӱрлӧ кайык таҥасен мура. Саде
корно денак Эркий ден Крлавай ошкылыт.

Крлавай. Эркий, ончо, пурсана кузе чаплын кушкын шогалын! Тыйын аҥаштет
тудо поснак сайын коеш. Тыршымет арамыш каен огыл.
Эркий (ончык куржын колта, аҥашкыже эскерен гына ошкыл пура). Кочай, мый
пурса отызам муынам! Теве ончал. (Пурса калтам кочажлан ончыкта.) Пурса
пырчыже-влак тугай пӧдыра улыт...
Крлавай. Пеш сай! Поро Кугу Юмо! Шочынава! Мланде Ава! Тыгай пурсам ончен
куштымыланда кугу-кугу тау! Ынде тудым тӱтан йӱр, шолем, кукшо игече деч
аралыза! Пасуна йыр ший печым печыза! Шканна таза-эсенлыкым, пиалым пуза!
Эркий. Пурсаже, ой, могае тамле!
Крлавай. Тый кочкашат шуыч мо?
Эркий. Пурлын ончыде ыжымак чыте...
Крлавай (кумылдымын). Мом тый ыштенат, уныкам? Ондак у кочкыш дене Юмылан
чоклыман, тауштыман. Тылеч вара веле тамлаш лиеш. Тиде — марий-влакын акрет
годсо йӱлашт!
Эркий. Ынде мо лиеш, кочай? Мыламже мом ыштыман?
Крлавай. Юмым сӧрвалыман, титакем кудалте манын, тудын деч йодман. Уке гын
сыренат кертеш.
Эркий. А кузе йодман?
Крлавай. Титакетым умыленат гын, тидын нерген вигак каласе. Яндар чон дене
ойлен пу да мо кӱлешым сӧрвален йод.
Эркий (кече дек мелын шогалеш, кок кидшымат кӱшкӧ нӧлталеш). Поро Кугу Юмо!

Шочынава! Мланде Ава! Мый тендан ончылно титакан улам: чоклыдеак, тыланда
кумалдеак, первый пурса пырче-влакым кочкаш вашкенам. Титакемым кудалтыза.
Ончыкыжым
нигунам тыге ом ыште! (Ик жап шып шогат. Вара Эркий кочаж велыш савырна.)
Крлавай. Шот денак чоклышыч... Мыйын шонымаштем, кумалтышет Юмо-влак деке
шуэш...
Эркий. Кочай, мый эше салмаш пуштылмо пурсам пеш йӧратем.
Крлавай. Чевер-эсен поген налына гын, пуштылынат, эгерчымат ыштена, пурса
нӧнчыкымат шолтена.

Кава гыч турня-влакын йӱкышт шокта. Эркий ден Крлавай коктынат чытырналт
колтат,
вуйыштым комдык кудалтен, пеш ончат.

Эркий. Мый ужам, кочай, ужам! Тышкыла чоҥештат, тышкыла...
Крлавай. Мыят ужам, мемнан аҥашкына толыт докан...
Эркий. Кочай, мый нуным поктен колтем мо? Волашышт эрыкым ом пу...
Крлавай. Таче поктен колтет, а эрла, тыгак моло годым ме тыште эре она
лийыс... Тунам нуным кӧ покташ тӱҥалеш?.. Эркий, айда таче мом ыштымыштым
шекланена гына. Пурса шудо коклашке шылын возына да шыпак ончен киена...

Крлавай ден Эркий шылын возыт. А турня-влак нунын ӱмбач чоҥештен эртатат,
изиш
умбаланрак волен шинчыт. Коча ден уныка, кушто нушкын, кушто нылйола нунын
дек
лишемыт.

Эркий. Кочай, ончо, кузе пурсанам кӱрыт!
Крлавай. Ужам, Эркий, ужам... Вожшо гычак кӱрлын-кӱрлын луктедат. Тыге
гын, чыла пурсанам пытарен кертыт.
Эркий. Кочай, мый писын куржын мием да уло йӱкын кычкырал колтем мо?
Крлавай. Уке, ок кӱл. Тылеч вара нуно мемнан пурсашкына нигунам ынышт тол
манын, мом-гынат весым шонен муман.
Эркий. А мом тугайым шонен муат?
Крлавай. Тӱрлӧ янлыкым, кайык-влакым малтен кертше шудо улмо нерген эше
йочам годымак колынам. Мален колтымекышт, нуным яра кид денак кучаш лиеш,
манеш.
Эркий. А кушто тугай шудым муаш?
Крлавай. Марья кокай пала докан, тудо еҥ-влакым эмлас. Эреак эм шудым поген
коштеш. Ала тыгай шудыжо мӧҥгыштыжак уло?
Эркий. Тугеже, айда тудын деке каена.
Крлавай. Каена, Эркий...

Кумшо сӱрет

Пурса аҥа тӱрыштӧ Крлавай ден Эркий шинчат. Кавашке ончыштыт — турня-влакым
вучат.

Крлавай. Чыла ямдылен шуктышна: волымат йӧнан вереш шындышна, шудо вӱднамат
темышна. Турня-влак гына эше огыт кой...
Эркий. Ала таче огытат тол...
Крлавай. Кече кужу, садак кочде огыт чыте...

Эркий кочаж ончылан нералтен колта.

Крлавай. Айда изишак нералте... Толыт гын, кынелтем. (Пурса калтам кӱрлын
налеш, шӱвызен кочкеш.) О-о-о, могай тамле!

Каваште турня-влакын йӱкышт шокта.

Эркий! Кынел! Толыт турняна-влак!
Эркий. Ы-ы-ы-ых... Мо?.. Толыт?! (Кенета тӧрштен кынелеш, вуйжым кок век
кышкылтын шинча.) Кочай, мый нуным ужам!
Крлавай. Шыпрак ойло, шыпрак. Уке гын огыт воло, эртен каен кертыт. Тыште
моло-влакынат пурса пасушт лийшаш. Нунылан кӱшыч чыла коеш. Айда шылына.

Крлавай ден Эркий пурса шудеш шылыт. Шукат ок лий, турня-влак нунын ӱмбач
чоҥештен эртат да теҥгечысе верышкыштак волен шинчыт, вигак пурсам кочкаш
тӱҥалыт.
Вашке ик турня вол деке лишемеш, тусо "вӱдым" йӱаш тӱҥалеш. Кокымшат
лишемеш...
молыштат вол йыр погынат.

Крлавай. Ужат, Эркий, кузе йӧратен йӱыт! Арамлан огыл мӱйым йӧрышым...
Эркий. Йӱашыже йӱыт, а малтенже кертеш мо? Марья кокайын ойлымыжо чыныш
лектеш гын йӧра.

Шукат ок эрте, турня-влак шинча ончылнак вашталтыт: кап-кылышт кок век
лӱҥга,
шӱйыштым шотдымын шуйкалат. Теве ик турня мландыш волен шинчеш. Тунамак
кынелаш
тӧча, но ок керт. Молыштат мландыш шинчыт. Шӱйыштым тупышкышт пышталыт да
чылан
мален колтат.

Крлавай. Теве ынде шкат ужат: Марья кокайна чыным ойлен.
Эркий. Кочай, айда лишкырак миена.
Крлавай. Изишак вучалтена.
Эркий. Кочай, мом юватылаш? Ончо, чылан малатыс!
Крлавай. Тольык шып лий, ит шурго. (Турня-влак велыш тарвана, почешыже
Эркият ошкылеш.)

Крлавай ден Эркий ик жап турня-влакым ончен шогат. Крлавай кӱсенже гыч
кайык-влакым йолышташ лӱмын ямдылыме кандыражым луктеш. Кӱжгыракышкыже
вичкыжрак-влакым кылдыштме.

Эркий. Кандыратше чоткыдо, чыта чай?
Крлавай. Ӱшкыж коваште гыч ыштыме шӱштӧ. (Турня-влакын йолешышт кандыражым
кылдыштеш.)
Эркий. Кочай, молан ик йолешышт гына кылдет?
Крлавай. Кок йолешыштат кылдаш гын, шогалын огыт керт. Кеч-мо гынат, нуно
чонан улыт. Шогылтмыштат, коштмыштат шуэш. А такшым ончо, могай мотор койын
кият! Ончен йӧратет... Эркий, имньылан каяшет перна.
Эркий. Мый тыманмешке, кочай. (Кая.)
Крлавай (шке семынже). Пурсам опкын гай кӱрмышт годым пеш чот шыдешталтынам
ыле... А ынде, колышо гай лиймекышт, чаманемат. Йӧнанат ок чуч. Мӧҥгына
наҥгаена лийже... А молан нуно мыланна кӱлыт? Тек илат, тек чоҥештылыт...

Эркий имньым конда.

Эркий. Серка, ончо, таче тый кӧмытым мӧҥгына наҥгает.
Серка. У-у-у, турня-влакым тыге лишычын ик ганат ужын омыл ыле. Молан
чыланат кият веле, коленыт мо? Кӧ нуным пуштын? Те-е?
Эркий. Колен огытыл, малат... Кенета помыжалтын, чоҥештен ынышт кай манын,
ме нуным орваш кандыра дене йолыштена.
Серка. Тынаре шукын улыт... Помыжалтын, чоҥешташ тарванат гын, чыланам
кавашке кӱзыктат...
Крлавай. Ит лӱд, ынде нигуш огыт кай.

Крлавай турня-влакым орвашке нумалаш тӱҥалеш. Эркият тудлан полшынеже.

Крлавай. Мый шке, Эркий. Нуным эплын кучылтман, уке гын эмгаташат лиеш.
(Пытартыш турням орвашке намиен пышта да шкежат тушко кӱзен шинчеш.)
Верланышыч,
Эркий? Серка, тарванена. Тылат тыгай улам шупшаш эше пернен огыл.
Серка. Итат ойло... Ончем да чаманем веле нуным. Тыгай ӱнардыме лийын
кертыт
манын, шоненат омыл ыле...
Крлавай. Чыла сай лиеш, Серка. Айда тарване.

Ула ончык тарвана.

Серка. Юмо полшыжо тыланда, чолга кайык-шамыч, Юмо полшыжо.
Эркий. Коча-ай, турняна-влак дене мом ыштена?
Крлавай. Шкат ом пале. Пурсам арален кодаш кӱлмӧ нерген шонымем годым тиде
ушышкемат пурен огыл.
Эркий. Отыза-влакым опкынланен кӱрмыштым ужымат, мый нунылан моткоч
сырышым... Кызыт ончем-ончемат, жалын веле койыт...
Крлавай. Ындыжым мыят чаманем... Мӧҥгына намиен шуктенат, ушкал вӱташке
петырена. А варажым мом ышташ — шкат ом пале.
Эркий. Ой, кочай, ялышке намиен пуртена гын, уло калыкым ӧрыктарена.

Тиде жапыште ик турня йолжым, вуйжым тарватылаш тӱҥалеш. Теве тудо кынелаш
тӧча,
но ок керт. Тыҥгат-туҥгат толаша, пыкше йол ӱмбак шогалеш.

1-ше турня. Мо тиде тыгай? Мый кушто улам? Чылажат пеш сай ыле, тамлетамле
пурса, урва вӱд... Ой, кузе йӧратен йӱым... А вот умбакыже нимом ом шарне.
Эркий (ӧрын). Ты-ы-ый... мемнан семын кутырен моште-ет?
1-ше турня. Ме тыглай турня огынал, ме юзо кайык улына. Кӧ мыйын йолешем
кандырам кылден? Тый, рвезе?
Эркий. Ме кочам дене коктын кылденна.
1-ше турня. Молан?
Эркий. Мемнан пурсанам кочмыланда.
1-ше турня. Пурсам кочкаш Юмо мыланна шке пӱрен.

Вучыдымын кокымшо турня кынел шогалеш.

2-шо турня. Кутырымыдам колам да нимом умылен ом керт...
1-ше турня. От уж мо, чылан орваште киена, йолнам пидыныт. Шарнет, пеш
тамле вӱдым йӧратен йӱна. Саде вӱдет мемнам локтылын. Моло огыл.
2-шо турня. Рвезе, мемнам кушко наҥгаеда?
Эркий. Мӧҥгына наҥгаена. Кызытеш вӱташте илаш тӱҥалыда.
1-ше турня. Кушто, кушто илаш тӱҥалына?
2-шо турня. Мо тугай вӱтаже?
Эркий. Пырня пырдыжан, ныл лукан, вуйлеведышан, омсаже уло. Изи окнам
ыштыме. Телым тушто ушкал-влак шогат.
1-ше турня. Мемнам тыгайыште ашнаш шонеда?
Эркий. А кушко тендам эше чыкаш?
1-ше турня. Волгыдо кавам ужде, яндар юж деч посна... (2-шо турня дек
вуйжым лишемда, шыпак кутырат.)
2-шо турня (моло турня-влакым нерже дене тарватылеш. Нунат помыжалтыт да
йол ӱмбак шогалыт.) Мемнам колаш наҥгаят, пычкемыш вӱташте ашнаш шонат...
1-ше турня. Вӱташкышт намиен петырымышт деч ончыч нинын деч утлаш кӱлеш.
2-шо турня. Чылан колыштса! Иканаште шулдырнам лупшал колтена, кандыраштым
кӱрлына да кавашке чоҥештен кӱзена.
Эркий. Кочай! Колат? Нуно чоҥештынешт!
Крлавай (шеҥгек савырна). Турня-влак, мом ыштынеда? Палыза, те чылан
йолышталтында.
1-ше турня. Эше виянрак лупшалза! Виянрак да иканаште! (Чорикын кычкырал
колта.)

Орва ӱмбак нӧлталалтше турня-влак шулдырыштым виян лупшат. 2-шо турнят уло
кертмын кычкыралеш. Эркий, Крлавай, Серка ӱмбалне шулдыр-влак лоҥалтыт, ваш
пернылыт. Тидын деч лӱдын, имне ончык тӧршталта, талын кудал колта. Но
Крлавай сапкеремым пеш виян шкеж дек шупшылеш. Серка шеҥгел йолешыже
шогалеш, ӧрдыжкӧ савырнен, мландӱмбак волен шогалеш. Тала тайналт колта, да
орва кылымде ончыл шӱдыр
гыч мучыштен лектеш. Серка угыч кудалаш тӱҥалеш, Крлавай тала гыч тӧрштен
вола
да Серка почеш куржеш.
А турня-влак кавашке нӧлталалташ тыршат. Кандыра пикш кылла чымалтын. Теве
тудо
рончалташ тӱҥалеш. Тидым Эркий ужын шукта да мучашыштым содор руалтен куча,
кидешыже пӱтыраш тӱҥалеш, ик-кок йырым йолешыжат пӱтыралеш. Турня-влак
Эркийым
кӱшкӧ нӧлталыт.

Эркий. Кочай! Нуно мыйым нӧлтальыч! Кавашке кӱзыктат!

Ӧрдыж гыч Крлавайын йӱкшӧ шокта: "Кузе нӧлтальыч? Молан орваш кок кидет
денат
шыч пиж?.. Колат, Серка, турня-влак Эркийым кӱшкӧ нӧлталыныт! Кеч ындыжым
лыплане! Колышт мыйым! Нигушко ит кудал, тыште шого! Мый Эркийлан полшаш
каем!"
Крлавай куржын толеш, Эркийын йолжым руалтен кучынеже, но ок шу.

Крлавай. Ох-хо-хо! (Содор мӧҥгеш куржын колта, тунамак Серкам кушкыж
пӧртылеш, но имне ӱмбачат Эркийын йолжо деке кидше ок шу. Уныкажым турня-
влак
утыр кӱшкырак да кӱшкырак нӧлталыт.) Теве, Серка, тыйын лӱдметлан верч
могай
азапыш логална!
Серка. Ойлышым вет — чыланам кавашке кӱзыктат.

Кӱшычын Эркийын йӱкшӧ шокта: "Коча-а-ай! Полшо-о-о! Мый лӱда-а-ам! Тынар
кӱшкӧ
нигунам кӱзен омыл! Лӱда-а-ам! Шкетемым ит кодо-о-о!"

Крлавай. Ит лӱд, Эркий! Ит лӱ-ӱ-ӱ-ӱд! Мый ачат деке кудалам! Ме тыйым она
кудалте, садак утарена!.. Ну, кудалына, Серка, кудалына!
Серка. Чот пиж! Пикш гыч лӱен колтымо йоҥежет семын кудалам!

Серка ден Крлавай писын кудал колтат. Кава гыч тугак Эркийын йӱкшӧ шокта:
"Кочаа-ай! Писынрак ачам дек кудал! Мыйым ута-ары-ыза-а-а-а! Еҥ-влак,
полшыза-а мылаа-ам, полшы-ыза-а-а!

Нылымше сӱрет

Кече касвелыш каен. Тыштат, туштат кож ден нулго-влакын кошар мучашышт
нӧлталтыт. Ончылно кӱкшӧ да одарланен кушшо писте коеш. Турня йӱк шокташ
тӱҥалеш. Вашке шкештат чодыра ӱмбак толын лектыт. Моло годсо семын тӧр
радам дене огыт чоҥеште. Нунын йымалне Эркий кеча.

Эркий. Ну, ӧрмаш! Теве вет шукертат огыл турня-влак мыйын кидыштем ыльыч.
Кочам кандыражым орва салеш луш кылден улмаш, садлан те тудым руден кертда.
А
мый тендам кучен сеҥем шонышым да кандырам кидешем пӱтырышым, но мыйым
пеленда
южыш кӱзыктышда.
1-ше турня. Тиде мыланна Кугу Юмо полшен, тудо мемнам утарен.
Эркий. Кава тыланда — шке пӧртда гаяк, мылам тыште неле. Чаманыза мыйым:
мландышке волтыза, а те шке корныда дене кайыза.
2-шо турня. Ме тыйым волташ мландышке шинчына, а тидын годым кочат толын
шуэш гын, ме адак тендан кидыш логалын кертынас...
1-ше турня. Уке, ме тыйым торашке наҥгаена.
2-шо турня. Ме тушто тыйым ӱлыкӧ волтена, а тый йолнам рудет. Ме шке она
керт, кандырада пеш чоткыдо.
1-ше турня. Тый, рвезе, тидым пале: ме тыглай турня огынал, ме юзо виян
кайык улына.
2-шо турня. Тыйын порылыкетлан меат тылат полшен кертына...

Лач тидын годым Эркий кугу писте деке лишеммыштым ужын шукта да,
мутланымыжым
чарнен, капшым кӱшкырак да кӱшкырак кӱзыкта, кидшым алмаштылеш. Писте
турашке
шумекше, кандыра дене мунчалтарен, капшым кенета ӱлкӧ волтен колта. Тыге
Эркий
уала лоҥгашке пурен кая, а турня-влак писте укшерла ӱмбалан кодыт.

Эркий. Турня-влак, юзо вийдам пуэда гын, мый чыладамат мучыштарен колтем.

Писте укшла кокла гыч Эркийын вуйжо коеш, тудо турня тӱшка деке чакемеш.

1-ше турня. Рвезе, тылат мо кӱлеш?
Эркий. Кунам кӱлеш, тунам йӱрым ыштен кертам лийже. Тыгак шолемым, тӱтанан
йӱрым чарен кертме вийым пуыза.

2-шо турня. О-о, пеш шуко йодат. Чыла тидлан ме тылат кугу вийнам пуышаш
улына.
Эркий. Олмешыже те эрыкым налыда. Эрык нимо деч чот шерге...

1-ше ден 2-шо турня ала-мо нерген йыштак кутырат.

1-ше турня. Рвезе, ме оет дене келшена. Ме тидымат шотыш налына: тендан
ончен куштымо пырчыдам меат кочкына. Юмо шкежак тыге ыштен. Тыят ойна дене
келшет гын, тол мый декем, йолем гыч кандыратым рудо да коҥлайымачем кум
пыстылем
нал.

Эркий чыла тидым ышта.

2-шо турня. Ынде мыйын йолем рудо да кум пыстылем нал.

Эркий тидымат ышта.

1-ше турня. Ынде моло йолташна-влак денат тыгак ыште...
Эркий. Йӧра, чыла ойдам шуктем, но мылам умылтарыза: нине пыстылда денже
мом
ыштыман?
1-ше турня. Кузе мом? Тылат йӱр кӱлеш, ик пыстылым йӱлалте да "Эй, Юзо
вий, мый декем йӱрым колто" ман. Моло полышымат тыгак йод. Нимо укелан гына
Юзо
вийым ит тургыжландаре, шоям ит ыштыл.
Эркий. А шкендам ӱжын конден кертам?
2-шо турня. Кертат. Тидлан кок пыстылым йӱлалтыман да "Турня ава але
Турня ача, мыйын тендам ужмем шуэш" манын каласе.
Эркий. А пыстыл-влак пытат гын, те тудым адакат пуэн кертыда?
1-ше турня. Ончен куштымо шурныдам ода чамане гын, ончыкыжымат тыланда
полшаш тӱҥалына.

Эркий турня иге-влакымат руда.

Эркий. Ме чыла шотыштат кутырен келшышна. Мый тендам эре вучаш тӱҥалам! Юмо

дене пырля лийза! Корныда пиалан лийже! Чеверын!
1-ше турня. Тау, рвезе! Пиалан лий! Чеверын!

Турня-влак кавашке кӱзен каят. Эркийын ӱмбалныже йыр чоҥештен савырнат да,
яндар
йӱкыштым луктын, шке корнышт дене чоҥештат.

Эркий (кӱсенже гыч пыстылым луктеш). Йӧнан жапым вучен шуктыман да турня-
влакын мом ойлымыштым терген ончыман. (Пыстылжым кӱсенышкыже пышта.) А ынде
мылам кузе лийман? (Шогымо укшыж дене тӱрышкырак лишемешат, ӱлкӧ ончалеш.)
У-у-у,
кунаре кӱшнӧ шогем! Вуемат савырныш... Кузе тышеч волыман? А волашыже кӱлеш
мо?
Вашке пычкемышалтеш. Палыдыме чодыра. Тора вер-шӧр. Уке, ом воло, тышанак
йӱдым
эртарем...

Визымше сӱрет

Пушеҥге кӧргаш. Пеле пычкемыш. Эркий ала шинча, ала шога.

Эркий. Сай верым муым. Йӱштат огыл, мардежат ок пу. Йолем гына теве нигушан

чараклалтын ок керт, вола да вола. А-а, теве ынде ала-кушан тӱкнымыла
чучеш...
(Кенета вуйжым пӧрдыктылаш тӱҥалеш.) Пеш тамле пуш толеш... Мо тиде?
(Кидшым
ӱлкӧ волта, тунамак нӧлталеш да умшашкыже чыкалта.) Мӱй! О-о-о, могай
тамле!
(Вуй ӱмбалныже кытыр-котыр шокташ тӱҥалеш.) Кӧ тыште эше уло? Могай-гынат
янлык... Очыни, маска... Ой, мый лӱдам! Кеч-мо лийже, йолжым я почшым
руалтен кучем... (Межан йол ӱлык шуйналтеш, Эркий тудым кок кидше денат
руалтен куча да
пеш писын кӱшкӧ кӱзен кая.)

Кудымшо сӱрет

Волгалтын толеш. Кайык-влак йӱкланат. Турня-шамыч деч кодшо кандыра дене
пушеҥгым ӱшталтен, Эркий писте гыч вола.

Эркий (мландышке волен шогалеш да куанымыж дене тӧршталтенат колта). Ой,
мландыштыже могай сай! Тау, писте, йӱдым эртараш полшышыч да мӱет дене
сийлышыч.
Маскаланат тау! Кӧргаш гыч шӱдырен лукто. Ынде мӧҥгӧ корным муман.
Теҥгече турня-влак йымалне кечымем годым тораштат огыл аланым ужынам ыле.
Тушко
лекман. (Ошкылеш. Шукат ок кае, аланышке лектын шогалеш. А тушто ушкал
шога.)
Ушкал... О-о-о, тугеже чодыра тӱрат тора огыл. (Ушкал деке лишемеш.) Поро
лий,
ушкал, мый дечем ит лӱд, колышт мутем.
Ушкал. Мо-ом? Колышта-ам, ойло-о.
Эркий. Мыйым чодыра тӱрышкӧ лук, мӧҥгышкӧ корным ом пале.
Ушкал. Почем кучо да курж веле.

Эркий ушкал почым кучен веле шукта, тудо кудалаш тӱҥалеш. Пушеҥгыла,
вондерла
кокла гыч шукат огыт кае, чодыра тӱрышкат лектыт.

Эркий. Ой, тау тылат, поро ушкал!
Ушкал. Умбакыже Юмо дене пырля ошкыл. Корнет пиалан лийже. (Мӧҥгеш
чодырашке
кая.)

Эркий йырым-йыр ончыштеш. Тораште имнешкым ужеш.

Эркий. Э-э-хэ-эй-й! Тиде — мый, Эркий! Вучалте мыйым! (Имнешке велыш
куржеш.)

Тора гыч Крлавайын йӱкшӧ шокта: "Эркий! Эркий! Уныка падырашем! Эркием
тазаэсен! Уныкам толын лектын!"
Ик жап гыч Эркий да Серкам кушкыжшо Крлавай кок велым сценышке толын
лектыт.
Крлавай имне ӱмбач тӧрштен вола, уныкажым миен ӧндалеш. Эркий вуйжым
оҥышкыжо
пышта. Коча ден уныка икте-весыштым шыматылыт, вӱчкат.

Крлавай. Ой, Эркием, уныка падырашем! Могай куан! Могай куан!
Эркий. Мыят кузе куаненам! (Серка ончык мия.) Серка, Серка... (Тудын
саҥгажым, шӱйжым ниялткала, шыматылеш.) Мылам верч тыят азапланенат
докан...
Серка. Ой, Эркий, итат ойло... Эше кузе... А тый таза-эсен улат — вот сай,
вот куан!
Крлавай. Турнят-влак деч кузе утлышыч?
Эркий. Поро, сай йолташ-влак семын ойырлышна. Ой кочаем, ик суткаште мый
тунар шуко ужым, тунар шуко пален нальым — арняштат каласкален ом пытаре
докан.
Крлавай. Айда содоррак мӧҥгына кудалына. Чылан тый верчет тургыжланат,
чылан Эркийым вучат... Пӧртыл шунат, мом ужметым чылаштлан каласкалет.
Эркий. Айда, кочаем, писынрак мӧҥгына миен шуына...

Крлавай ден Эркий Серка ӱмбак кӱзен шинчыт да мӧҥгышкышт каят.

Шымше сӱрет

Август тылзе. Тиде пасуак. Ынде пурсам поген налме, олмешыже уржам ӱдымӧ.
Пеш
кукшо игече шога. Саде корно денак Серка ошкылеш. Орваште Крлавай ден Эркий
шинчат.

Крлавай. Пурсам поген налмына годсекак ик йӱрат лийын огыл. Ӱдымӧ уржана
лекдеат кодын кертеш. Йӱр кӱлеш ыле...
Эркий. Теве таче турня-влакын пуымо пыстылыштым терген ончаш пеш йӧнан.
(Кӱсенже гыч пыстылым луктеш.)

Крлавай чакма дене тулым луктеш. Эркий тул дек пыстылым лишемда.

Эркий. Юзо вий, йӱрым кондо! Тек тудо мемнан уржа пасунам нӧртен кода.
Крлавай. Ӱшанен ом керт. Тыгай кукшо игече, да кенета йӱр йӱраш тӱҥалеш
мо?
Эркий. А мый, кочай, ӱшанем. Турня-влак ондален огытыл, шонем. Йӱлатымеке,
изишак вучалтыман, маньыч.
Крлавай (пылым ужын). Эркий, Эркий, ончо, чынжымак, пыл погына!
(Каватӱрышкӧ ончыкта.)
Эркий (куанен). Турня-влак ондален огытыл!

Пыл утыр кугемеш, овара. Теве тудо кечымат петыра. Шукат ок лий, йӱр чӱчаш
тӱҥалеш, утыр талышна.

Серка. О-о-о, шӱлашат куштылго лие. Могыремланат ласкан чучеш. Чыла
пӱжвӱдым, пуракым мушкын колтыш.

Йӱр эрта, кечат ончалеш. Кугу пӱгӧ семын пасу гоч шым тӱсан шонанпыл
шогалеш.
Кенета турня йӱк шокта. Чылан кавашке ончат.

Эркий. Кочай, тиде мемнан турняна-влак! Нуно мемнан дек толыт! Тау тыланда,

юзо вийым пӧлеклыше турня-влак!
Крлавай (кидшым кӱшкӧ нӧлталеш, эплын рӱза). О-о-о, юзо виян кайык-шамыч!
Тау тыланда! Ынде мый тендам эре вучаш тӱҥалам!

Турня-влак уржа пасу ӱмбалне ик йырым савырнатат, кӱрлык-кӱрлык кычкырен,
шке
корнышт дене кече ваштареш чоҥештен каят.
Крлавай уныкаж дек лишемеш, тудым ӧндалын шогалеш. Коча ден уныка эре
торлышо
турня-влак почеш кидыштым рӱзен шоген кодыт.

Мучаш.



1105а97
************************************************************************
11—05

СЕРГЕЙ ЧАВАЙН — ЭРИК САПАЕВ

Тыге шочын икымше марий опер

Шочмо калыкемын ойпогыжо легендылан, преданийлан поян. Чыланат палат Онар
ден
Чоткарым, Чумбылат ден Акпарсым... А вот Акпатырым мондаш тӱҥалыныт. Туге
гынат,
пале: Акпатырат нунын гаяк легендарный герой, акрет пагытыште нунын семынак
шочмо калыкын эрыкше верч йот тушман дене кредалын, нунын гаяк полмезе да
патыр,
тале да чолга улмаш.
Акпатыр нерген преданийым мый эн ондак уста марий ученый-фольклорист
К.А.Четкарев деч колынам. Тидлан ынде иктаж витле ий эртен докан. Ксенофонт
Архипович колымшо-кумлымшо ийлаште марий фольклорым погаш экспедицийым ятыр
гана эртарен.
"Лийынам тӱрлӧ вере, — ойлен ученый. — Шуко преданий ден легенда ондаксе
Вятский
губернийысе марий яллаште аралалт кодыныт. Акпатыр нерген легендым, мутлан,
эше
1929 ийыштак Токтамыш солаште Савельев деч возен налынам. А 1934 ийыште
тидымак
Малмыж районысо Китяково (Кетек) ялыште Пайдемыр кугыза деч кольым. А вот
С.Г.Чавайн кушто колын — тидым пален налаш йӧн лийын огыл. Кеч-мо гынат
Акпатыр
тыштат-туштат — калыкын ӱшанже, калык верч кучедалше патыр еҥ". Варарак
тиде шонымашым К.А.Четкарев келгемден да кумдаҥден каласкален "Богатырь
нерген марий
калыкын преданийже-шамыч" статьяште. Тудым 1950 ийыште лекше "Марий
литература"
книгаште лудын кертыда.
Теве тыге мондалтше тиде легендарный патырым С.Г.Чавайн шке драмыж дене уэш
калык деке пӧртылтен, да Акпатыр адакат калыкын йӧратыме геройжо лийын.
"Акпатыр" драмым Маргостеатр икымше гана 1935 ий 21 мартыште модын
ончыктен.
Премьерыш ме, рабфаковец-влак, тӱшкан миенна, шагал гын, иктаж кумло
студент.
Мый тунам кумшо курсышто тунемынам. Спектакльыш калык театр тич погынен.
Рольым
кумдан палыме да путырак пагалыме артист-влак модыныт: Василий Якшов,
Михаил Сорокин, Анастасия Филиппова, Нина Конакова. Моло спектакльлаштат
тӱҥ рольым лач
нунак модыт ыле. Героико-романтический драме калык кумылым тӱҥалтыш гычак
савырен. Зритель поснак шокшын вашлийын Акпатыр рольым модшо В.Н.Якшовым...
Икманаш,
ту премьера ушешем мондалтдымын лакемалт кодын. Жап эртен. Шучко сталинский
режим годым пьесын авторжым, С.Г.Чавайным, да ятыр актерым
репрессироватленыт.
Спектакльым репертуар гыч луктыныт. Но илалше зритель-влакын ушеш "Акпатыр"
ӱмырешлан кодын.
"Акпатыр" дене пырля кораҥденыт сцене гыч "Мӱкш отарым". Шылтеныт калык деч
писательын пӱтынь сылнымут ойпогыжым, а Чавайным шкенжым тюрьмаш шынденыт,
да тушанак тудын ӱмыржӧ кӱрылтын.
Тиде гутлаштак сталинский репрессийын каргыме "законжо" почеш ончыклык
композитор Эрик Сапаевын ачажым, партий Марий обкомын ончычсо кокымшо
секретарьже Никита Никифоровичым, тюрьмаш лӱен пуштыныт. Эрикын аважлан,
кок шочшыжым погалтен,
У Торъял районысо Чобык ялыш илаш куснаш пернен.
Эрик Сапаев 1932 ийыште Йошкар-Олаште шочын. Ачажын шочмо Чобык ялысе
школышто
ныл ий тунеммек, Немда семилеткыш вонча. Тышан ончыкшо тале музыкант лийше
Таныгин Каврий дене вашлиеш да нуно ик классыште тунемаш тӱҥалыт. "Тӱҥалтыш
гычак ме
сай йолташ лийна, — ойла Гавриил Федорович. — Эрик тунамак кугу капан ыле,
а мылам юмо шочмекемак лочо лияш пӱрен дыр. Садлан осал йоча-влак мемнам
Пат ден Паташон манын лӱмдылыныт. Эрик сырен моштен огыл. Мый гын тунамак
"ершистый" ыльым. Сыренат, кредалынат моштенам... Немда школым тунем
лекмек, корнына торлыш:
мый Йошкар-Олаш, музыкальный училищыш, тольым, Эрик Торъялеш кодо,
туныктышо лияш шонен, педучилищыш пурыш. Но идалык эртышат, илыш мемнам
адак ик корныш лукто
— йолташемым музыкальный училищыш толаш путлен сеҥышым. Эрик скрипичный
классыште тунемаш тӱҥале. Кум-ныл тылзе эртымек, тудын туныктышыжо
В.Н.Яшмолкин ик кугу
погынымаште Э.Сапаевлан тыгай характеристикым пуыш: "Тудо мыйын классышкем
моло
деч пырт варарак тольо. Но ончалза, чапле скрипач лияш рвезын чыла данныйже
уло:
кидше лывырге, чонжо "музыкальный", стараний манмыже, пожалуй, утымеш...
Мый тудым чылалан "примерный ученик" манам да молыланат тудын гай лияш
тыланем!"
"Волгыдо чолга уш, музыкальный чон, лывырге кид, чулым характер да,
манмыла,
стараний тудым моло коклаште кум-ныл тылзе гычак ончыл радамыш луктыныт.
Эрикын
тыгай улмыжым В.Н.Яшмолкин деч, йолташемын туныктышыж деч, чӱчкыдын колаш
лиеш
ыле", — ойла Г.Таныгин.
Тиде возымаштем Г.Ф.Таныгинын лӱмжым пачаш-пачаш ушештараш логалеш. Лудшо
йолташ
тидлан ӧршаш огыл, вет Эрик Сапаевын илыш-корныжым да творчествыжым тудын
виса,
очыни, иктат палыше лийын огыл да кызытат ок пале, шонем. Гавриил Федорович
дене
Эрик нерген шуко гана кутыренам. Пытартыш вашлиймынам "Ончыко" журналын
полшымыж
дене магнитофон пленкыш возен коденам. Илен-толын, тиде лудышемат, саде
пленкат
историйлан кӱлеш лийыт, шонем. А кызыт ту пленка гыч икмыняр уверым
возымашкем
пуртем.
"Каникулыш лектына ыле. Ик кеҥеж йӱдым тачат теҥгечысылак пешак раш шарнем.
Чевер шошо деч вара пӱртӱс тӱзланен шогалын. Йӱд рӱдӧ гынат, шокшо. Суртыш
толын
пурымына годым Эрикын аваже мален огыл. Унала миенат, омыжо кӱрышталтын
докан —
кудывечысе тошкалтыш мучаште канен шинча ыле. Мемнам ужат, ваштарешна
тольо.
— О-о, эргым-шач, мо пеш касеш кодында? — азапланен пелештыш да когыньнамат

ӧндал вашлие.
— Торъял гыч воштак йолын топкышна, — вашештыш Эрик. — Шонышна, теве машина
але
иктаж имнешке поктен шуэш...
Йолташем шонен толмыжым эрлашын эр кочкыш годымак аважлан луктын каласыш:
— Ну, авай, таче сӧрыметым шуктетак, шонем. Ужат, коктын толынна.
Аваже, Вера Евдокимовна, ӧрӧ докан.
— Чу, ом шарне, мом тугайым сӧренам гын?
— Мураш... Калык мурым мураш. Шуко-шуко... Лӱмынак мылам. А мый нуным
кагазыш
возен налам. Туныктышем-шамычлан ончыктем...
— А-а, чын, сӧренам, сӧренам...
Тиде кечын Вера Евдокимовна, чынак, шуко мурым мурыш. Кажне мурын шке
семже,
кажне мурын шке шомакше. Эрик семым возыш, мый — шомакым. Вера Евдокимовнан

йӱкшӧ виян огыл, но ныжыл да яндар, лыжга да шке семынже сылне. Южо марий
ватынла кечкыжше, кычкырен йоҥгышо огыл, лывырге да икшырымын тымык памашла
йорген
велше. Тыгай мурызын мурыжо ок нойыктаре, ок йыгыжтаре. Шагал гын, иктаж
коло
мурым колыштна, возышна. Лудшылан палашыже каласен кодем: возен налме саде
муро-влак варажым "Торъял сюита" циклыш пуреныт, а южыжо посна мурыш
савырнен, калык
коклаш шарлен (мутлан, "Шокте шӱдыр").
Йошкар-Оласе музыкальный училище деч вара мемнан ончыклык илыш-корнына
адакат
вожынаҥын: мый Моско консерваторийыш пуренам, а Эрик Сапаев Озаҥ
консерваторийын
студентше лийын, профессиональный композитор сомыллан тунемаш тӱҥалын.
Палашда,
мый теве мом ушештарышаш улам, — шуя Г.Таныгин, — йолташем Йошкар-Олаште
тунеммыж годымак тӱрлӧ мурым нотыш "пышташ" тунем шуын ыле. Садлан
консерваторийыште
композиторский классыште тунемаш тӱҥалмыжым ме чыланат саламленна".
"Икманаш, — ойла умбакше Г.Ф.Таныгин, — йочса годсо, самырык годсо келшымаш
ӱмыраш, маныт. Тыгак шол. Тунемын улына тӱрлӧ олаште, кузе илена, кузе
тунемме пашана кая, мо куандара, мо чонеш кочо кышам кода — ваш-ваш эре
пален шогенна то
серыш гоч, то теле-кеҥеж годым шочмо-кушмо мландеш вашлиймек. Тачат пеш
сайын
шарнем ик тыгай оҥай событийым. Маньым "событийым". Паледа, шочмо йылмыштем
саде
оҥай уверым рашемдаш келшыше шомакым ыжым му. Ала тый каласет, лудшо
йолташем?..
А лийын тиде, очыни, 56-шо але 57-ше ийын, мый кумшо курсышто тунемам ыле.
Общежитийыште пырля илыше йолташем Саша Немкин, композиторско-теоретический
факультетын студентше, ятыр кече курсовой паша дене орланен шинчылте.
Туныктышыжо профессор Чулаки, Москосо Кугу академический театрын
директоржо, тудлан курсовой
пашам возаш кӱштен. Ты паша жанрже дене струнный квартет лийшаш. Ик гана
возен
намия — профессорлан ок келше. Вес гана возен намия — адакат йӧрдымыш
луктеш.
Саша шке ойгыжым мылам ойлыш. Мый, кужун шонкалыде, тудлан Эрик Сапаевын
аважын
йӧратыме мурыжым — "Шокте шӱдыр" мурым — нотыш возен пуышым. Йолташем лудын
лектат, пианино дене шоктен ончыш. Шыргыжале. Икмагал шинчалтышат, мане: "А
мо,
Гаврил, пожале, шинчылт ончаш лиеш!" И тӱҥале руш рвезе марий муро негызеш
струнный квартетым возаш. Кок кече эртышат, пианино дене шоктен ончыктыш.
Струнный квартетыш савырныше сем сылнын-сылнын йоҥгалт шарла. А кузе
йоҥгалтеш дыр
струнный квартетын шоктымыж годым!
Саша Немкин куанен кычкырал колтыш:
— Ну, профессор Чулаки, тидланже мом каласет?
Александр Немкинын курсовой пашаже ты гана профессорлан келшен. Педагог
тидлан
эн кугу баллым пуэн да манын:
— Похвально, Немкин!.. Ужам, кыртмен тыршымет сай саскам пуэн! Только
каласе-ян
тудын биографийжым: южо савыртышыште калык мурын йӱкшӧ шижалтеш. Тӱҥалтыш
нотым
налаш могай сем тылат толчокым пуэн?
— Каласем гын, ода ӱшане докан, туге гынат каласем: марий муро сем!
— Могай, могай? — Немкиным профессор ӧрын ончалын.
— Марий муро! Юл воктене илыше марий калыкын мурыжо! — Саша воштылал
вашештен. —
Марлаже ту муро маналтеш "Шокте шӱдыр", песня о семизвездной Большой
Медведице.
— Кхм-м... Слава, Немкин, слава!.. Удивительно, но великолепно! Палет мо,
тый
мылам саде курсовой пашатым пу, мый тудым театрын оркестрлан посна
пластинкыш
возен налаш кӱштем, тореш отыл?
Профессор Чулаки ойлымыжым шуктен.
Илен-толын, Эрик Сапаев Саша Немкинын "Струнный квартетшым" "Акпатыр"
оперыш
пуртен. Теве тудо, маналтеш Эвикан арийже:
Шокте шӱдыр шымыт, маныт,
А мый кудытым веле ужам...
Кужу ӱмыран лийза, маныт,
Кӱчык ӱмыржат орлыкан.
(Эвика шортеш.)

Кечан кече, тылзан йӱд,
Кече кечын ончалеш.
Ший шер гае кочо шинчавӱд
Мыйын шӱргем мушкеш.

Эрден кынел, пакчашкет лектым,
Куку йӱкетым колыштым.
Кукужо муралта, мыйже шортам
Каен йомшо ачамлан.

Кож йымалан канаш шинчам
Тулык куку ден пырля.
Юмын тулык ӱдыржӧ улам,
Ойган кукун йолташыже улам.

Кукуэм гай шкетын тулык
Мые йӧсланен илем.
Иктак веле ӱшанем уло —
Поро таҥем, Эвай!
1956 ий. Идалык тӱҥалтыш. Маргостеатрын сценыштыже таче премьер —
А.В.Луначарский лӱмеш театральный искусство институтын (ГИТИС-ын)
дипломникше Сергей Иванов
Александр Юзыкайнын "Корнывожышто" пьесыж почеш первый спектакльжым шынден.
Самырык писательын у пьесыже зрительым, поснак самырык-влакым, шуко поген,
зал темын шинча. Кашын-кашын партерым сово кырыме йӱк авалта. Погынышо-
влак, варарак
прессат режиссерын тӱҥалтыш пашажым шокшын вашлийыныт. Садланак дыр, ала
иктаж
вес амал дене, республикысе культур министерстве тудым театр штатыш налеш
да режиссерлан шогалта. "Пытартыш кок-кум ийыште, — вуйым шийын театрын
администрацийже самырык режиссерлан, — мемнан дек ик у пьесат пурен огыл.
Йӧра кеч тый
шкендын дипломный спектаклетым ончыктышыч".
Теве лач тиде жапыште реабилитироватлат Сергей Григорьевич Чавайным. Тудын
сылнымут ойпогыжо, коло ий чоло петырымаште кийымек, эрыкыш лектеш. Эрыкым
налыт
"Мӱкш отар", "Акпатыр", "Илыше вӱд" пьесе-влак. Куанже могай! Театр сценыш
лук
веле премьер почеш премьерым!
М.Шкетан лӱмеш Марий театр ту ийынак С.Чавайнын "Мӱкш отар" ден "Акпатыр"
пьесылажым репертуарыш пурта.
Эрик Сапаев С.Чавайн да тудын ойпогыж нерген кугурак-влак деч веле колын.
Чыланат палат: писатель тале драматург лийын! Шке жапыштыже тудын "Мӱкш
отар" ден
"Акпатыр" пьесылаже кумдан чапланеныт. Нуным кызыт марий театрын
репертуарышкыже
пуртымым колынат, Эрик музучилище годсо йолташыжлан — С.Ивановлан телефон
дене
Озаҥ гыч чӱчкыдын йыҥгыртен: "Ончыде кодаш огыл!" Шке манмыжла, шкаланже
"ончыклык пашажлан" тудо шукертак "Акпатыр" драмым палемден. "Илен-толын,
тудо мыйын
утарышем лиеш докан" ман шонкален.
Эрикын тунамсе дневникше гыч: "Маргостеатр сценыште ончышым "Мӱкш отарым".
Яжо.
Айват. Изюминка! Пачаш-пачаш лудынам "Акпатыр" пьесыжым. Колынам, Серош
йолташем
(музучилищыште пырля тунеммына годым мый С.И.Ивановым тыге манам ыле)
тугеже
вашке "Акпатыр" драмым репетироватлаш тӱҥалеш. Вучен шуктышым, коеш".
Шукат ок эрте, композиторын "ужын моштымыжо" чыныш лектеш: марий театр
"Акпатырым" сценыш лукташ ямдылаш пижеш.
Тӱҥалтыш кок репетицийыш Эрик шкет мия, кумшыш пеленже шӱмбел йолташыже
Миша
Якимовым налеш.
1956 ийысе ик шыже кечын "Ончыко" журнал редакцийыште мый, Г.И.Матюковский
да
А.М.Канюшков мутланен шинчена ыле. Кенета коридорышто шолдыран кутырымо йӱк-
йӱан
сургалте. Ала-кӧ омсам пералтыш. Ончена, Эрик Сапаев ден Михаил Якимов
шогат.
— Пурыза, пурыза, — мый нуным ӱжым.
Э.Сапаев коридор гычак йӱкым пуыш:
— Кугурак семын саде ӱскыртым ойлен савыраш полшыза! — мане.
Вучыдымо кок уна кабинетыш пурен верланышт. Эрик тӱҥалме ойжым рашемдаш
пиже:
— Теҥгечсек кутырен толашем: келше да келше! А тудо и в ус не дует!
Ме кумытынат нуным ӧрын ончена.
— Эрик, — манам, — каласе, могай туткар тендам тынар кожгатен?
Коклаш Миша Якимов пурыш:
— Паледа, тудо "Акпатыр" драме негызеш оперым возаш тарванен. Мыйым
либреттистым
ыштынеже. Ну, а мый...
— Ну, а тый, ужам, тореш улат.
— Ане, ане шол! Могай мый либреттист улам?! Тыглайлан нимогай артамем лийын

огыл. Да кушеч тудлан лияшыже?!
Геннадий Матюковский ончыш-ончышат, пелештыш:
— Э-э, Миша, Эрикын шонымыжым полыш дене шулдыраҥдыме олмеш, тый кӱлдымашым
ойлыштат, — йолташем Эрик дек чакеме. — Саламлем, Эрик! Шонымашет
шукталтше!
Аркадий Канюшков ден мыят композиторым саламлышна. Эрик Сапаев куаныш.
— Ну мо, ынде мом каласет, ӱскырт йоча? — мане.
— Йӧра, келшем лиеш! — икмагал шып шинчымек, вашештыш Якимов. — Но тек мый
декем
ушна Геннадий! Да эше...
— Кӧ? — маньым мый.
— Иван Осмин, тале поэт, йылмызе мастар, кугу практик!
— А мо?.. Пожале, чын! — маньым мый. — Айста Иван Ивановичым ӱжыктена.
Тиде кече "Акпатыр" оперым возаш тӱҥалтышым пыштен.
Э.Сапаев мемнан дек ондакат чӱчкыдын пура ыле. Южгунам журналеш савыкташ у
мурым
конден, вара эртен коштшыжла такат кутыралтен шинчаш жапым муэш ыле. Тудым
ужамат, кажне гана тӱҥалтыш кече толеш. Уке, эртыше жап Эрикым вашталтен
огыл — тудо кызытат тугаяк: ӱҥышӧ, скромный рвезе! А вет тудо ынде
республиклан палыме
композитор лийын, Озаҥ консерваторийын студентше.
Тӱҥалтыш вашлиймашна 1955 ий кеҥежым лийын.
— Унам кондем... Лиеш?
Кабинетыш Кузьма Алексеевич Смирнов ден йолташыже пурен шогальыч.
— Палыме лий, редактор йолташ, тиде — Эрик Сапаев, Озаҥ консерваторийын
студентше, — Кузьма мый денем саламлалте да ончыко Эрикым шӱкал шогалтыш.
— Палаш — палем, заочно, но ужын кутыраш але пиал логалын огыл.
Ме кид пуэн саламлалтна. "Йӧршеш ачаж гай!" — шоналтышым семынем да Эрикын
ачажым — Никита Сапаевым — шарналтышым.
— Мом тынар ончет?.. Ӱдырак огыл вет, — Кузьма Алексеевич керал пелештыш. —
Тыйым эскерен, вожыльо докан. Ужат, кузе йошкарген шогалын.
— Ай, ойлыштат шол! — Смирновлан ӧпкелалтым. — Ачаже ушыш тольо. Эргыж гаяк
кугу
капан, тыгаяк вичкыж чурийвылышан какши пӧръеҥ ыле.
— Ачамым паледа улмаш, ужат? — Эрикат ылыж кайыш.
— Паленам... Ну, шич, шич... Тошто марий манмыла, таче толмо корнет
ончыкшат
эсен лийже!
Монденам, могай кечын ме Эрик дене палыме лийынна. Очыни, кугарнян. Кугарня
уло
арнялан эн пиалче, маныт. Ом пале, тыгак але манеш-манеш веле. Туге гынат
мыланна тудо чынак пиалан лийын. Икымше гана толмыж годым самырык
композитор "Тый
мыйымак вучал" мурыжым "Ончыкыш" савыкташ кодыш. Муро редколлегийлан
келшен, да
ме тудым визымше номереш лукна. Лудшо-влакат, мурызо-влакат тудым порын
вашлийыныт. Тылеч вара Э.Сапаев эше кум мурым колтыш. Кокытшым "Ончыко"
журнал 1957 ийыште савыктыш. Икманаш, ныл ий жапыште Эрик Сапаевын шым
мурыж дене марий мурызо-влак журнал гоч палыме лийыч. Очыни, тидак самырык
композиторым мемнан журналлан шӱмаҥден. Тудо журнал коллективыште шкенан
пашаеҥ гай шӱмбел йолташ лийын. Озаҥыште тунеммыж годым Чарлаш толеш гын,
мемнан дек пурыде ок эрте ыле.
С.Чавайнын "Акпатыр" драмыж почеш оперылык либреттом поэт-влак
Г.Матюковский,
И.Осмин, М.Якимов 1957 ий кыдалне возен пытареныт. Ту жапыштак, иктыш
погынен,
тӱшкан лудын лекташ М.Якимовын пачерышкыже погыненыт. Саде вашлиймаш кузе
эртымым мый эрлашым пален нальым. Ты шотышто Миша Якимов путырак
оперативный рвезе
ыле. Журнал редакцийыш толын пурышат, шомакшым воштылал каласкалаш тӱҥале.
— Паледа, — мане, — теҥгече мемнан "пленарный заседаний" лие!
Мый ойлымыжым ыжым умыло. Йолташем шижын шуктыш дыр.
— Теҥгече мый денем либреттом каҥашышна, — тӱҥале каласкалаш. — Ослен-ослен
возымо текстна нигӧм ыш куандаре. "Тидлан ӧрман огыл, — мане Иван Осмин. —
Кум поэт — кум творческий личность, кум тӱрлӧ поэтический диапазон, кум
тӱрлӧ мут поянлык..." Да тулеч моло... "Мый тыге шонем, — шуя Осмин, —
икшывын ушан ма тудо
але полдалге — лийшаш ик ава-ача. Оперын лийшаш ик композитор, ик
либреттист
(южо музыкант оперлан либреттом шке воза!)... Да-а, либретто кӱын шуын
огыл,
но..." Г.Матюковский ойжым лугыч ыштыш: "Но, — мане, — тӱҥалме пашам
мучашке
шукташ вийна сита, шонем. Возымынам пужарен, шерын лекташ, а южо вере уэш
возаш,
поснак ужаш ден ужаш кокласе "стыковка" шотышто уэшат шинчылташ уто огыл...
Мый
тыгай ойым луктам: либреттом кондицийыш шукташ шкенан кокла гыч редакторым,
редактор-корректировщикым сайлаш кӱлеш. Кузе манат, Миша? Келшет мыйын ой
дене?
Тыгайлан мемнан кокла гыч Иван Иванович Осмин эн кугуракна лиеш. Чын,
Миша?"
М.И.Якимов Г.И.Матюковскийын ойжо дене келшен. И.И.Осминат ваштареш лийын
огыл.
Икманаш, соптыра тӱҥалтыш поэт-влакын кумылыштым ӱмылтен кертын огыл. Возен
пыштыме пашаштым нуно пачаш-пачаш тергаш, уэмдаш, чӱчкыдынрак погынен
каҥашаш тӱҥалыт. М.Якимов манмыла, "пленарный заседаний" деч вара...
Тышан Михаил Ивановичын каласкалымыжым кӱрлам. Тунамсе первый каҥашышт
нерген
Иван Осмин журнал редакцийыште ойлен ыле. Ойлымыжо кызытат ушыштем. Ик вер
поснак лакемалт кодын. Иван Иванович мане: "Тӱҥалтыш кажнынам параличла
перыш. Икте-весынам чый да чуй шыпак ончен шинчышна. Уке-э, шоналтышым,
тыгай лапашым
композиторлан пуаш ок лий! Иктак веле ӱшанем уло, да шке оем йолташем-
влаклан
луктын пыштышым. Шонымашем дене Матюковският, Якимоват келшышт. Но вуйым
сакен
ӧрдыж кораҥ кайыше иктат ыш лек. Мый куанышым. Поэтический солидарность
манмет
мемнан коклаште чоткыдын вожаҥын, коеш!.."
Иван Ивановичын тунамсе ойлымыжым шарналтышымат, машинкем ӧрдыж шӱкальым,
телефон дене Осмин деке йыҥгыртышым *. Чот черле гынат, мый тудым кутыраш
таратышым.
Кутырышна ятыр. "Акпатыр" оперлан либреттом возымышт нерген мутым мучаште
гына
луктым. Тиде пашаште тудын тӱвыргӧ, суап сомылжым кӱкшын аклен, йолташемлан
шыгыр пагытыште каласыме ойжым ушештарышым.
— Алло, Иван Иванович? — пелештышым.
— Мый, — вашештыш.
— Палышыч, кӧ кутыра? — ме тудын дене чӱчкыдын ваш-ваш йыҥгыртена.
— Палышым...
— Кызыт мый икымше марий опер нерген возаш пижынам. Вот тылат йӱкым пуаш
кумыл
лекте. Шонем, черле улат гынат, иктаж у шомакым тый дечет колам. Кузерак,
кутырен сеҥет?
— Тунаржак нелемын омыл. Мӧҥгыштем кутыркалем. Йӱкем уло. Пока ӱнаремат
сита.
— Эн ондак либреттом ямдылыме пашаште кугу, тӱвыргӧ да суапле сомылетлан
писатель-влакын лӱмышт дене кугу таум каласем. Вет мемнан йолташна-влак
шукынжо огыт
пале, тунам редактор-корректировщик лияш келшымет дене тый могай кугу,
рушла манам, обузым шке ӱмбакет налаш лӱдын отыл! А мом шога тыйын мужыр
шомакет — поэтический солидарность манмет...
Иван Осмин пыртак шып шинчалтышат, пелештыш:
— Ну, ындыже тӱргочат лие дыр... Да-а, ту кас мондалтдыме. Ту кастене ме
кум мужыр кидым кучен товатлышна: "Либретто лийшаш, либретто лиеш! Шкенан
лӱмнернам
она намысле!.." Пытартышлан мый тунам маньым: "Йӧсын шочшо йоча полмезе
лиеш,
маныт, патыр да кужу ӱмыран! Тек Эрик Сапаевын "Акпатыр" оперже лийже йӧсын
шочшо йоча гае!"

* Тазалыкем начарлан кӧра очерк эркын возалтын. Материалымат кужун погымо.
Иван
Осмин дене пытартыш гана кутырымына тудын колымыж деч лу кече ондак лийын.
— Автор.

...1957 ий, сентябрь мучаш. Таче либреттист-влакын кугуракышт Иван Иванович
Осмин — Эрик Сапаевын унаже. Тудо консерваторийын дипломникше Эрик
Никитичлан шукертсек вучымо чапле йокмам — уэмдыме либреттон сайлан шотлымо
пытартыш вариантшым — конден. О, куанже могай!
...Палымем-влак, южышт, икымше марий опер нерген возымем колытат, йодаш
вашкат:
"Каласе, кунам саде опер возалтын?" Тиде йодышлан кӱчыкын "тунам, тугай
жапыште"
манын вашешташ ок лий — ты кугу музыкальный произведений возалтын ятыр ий!
Тидын
шотышто мый Г.Ф.Таныгинын ойлымыж дене келшем: тудым композитор "нотный
станым
пален налмеке вигак" возаш тӱҥалын. Конешне, Гавриил Федорович пытартыш
мутшым
мыскара шот дене каласен, но кеч-мо гынат, лийын тыгеракак. Вет "Акпатыр"
оперлан музык шотышто негызым Эрикын "Торъял сюитыже", аважын да калыкын
мурышт пыштеныт. Лийын тиде 50-ше ийла тӱҥалтыште. Эрта идалык, весе, да
самырык музыкантын шке сочиненийже нерешташ тӱҥалеш. Шочеш ик муро, шочеш
весе... Икманаш, 1953
ийыште Сапаев Озаҥ консерваторийыш тунемаш миен пура, профессор А.Леманын
ученикше лиеш. Самырык уста музыкантын композитор талантше, манмыла,
тӱҥалтыш гычак
педагогический коллектив ончылан палдырна. Тудын мурыжо-влак самодеятельный
коллективлаште веле огыл, республикысе ансамбльлаштат кумдан йоҥгалтыт.
Э.Н.Сапаев
тылеч вара кугу музыкальный произведений нерген шонкалаш тӱҥалеш. Тыге
маньымат,
ушышкем 1956 ийысе сентябрь тольо...
Театр сезон почылтмо деч вара арня чоло эрталтат, актер-влак С.Чавайнын
"Акпатыр" драмыжым репетироватлаш пижыт. Тиде увер композиторым кожгата,
тудо лӱмынак
ала визымше, ала кудымшо репетицийыш толын кая. А вара ноябрь мучаште кок
арнялан творческий командировкым налеш (ты жаплан "Акпатыр" опер тудын
дипломный пашажлан шотлалтын). Садлан ни профессор Леман, ни
консерваторийын начальствыже
композиторлан тыгай командировкым пуымо шотышто тореш лийын огытыл.
Умбакыже мутым Россий Федераций искусствын заслуженный пашаеҥже,
И.С.Палантай
лӱмеш музыкальный училищын директоржо Сергей Иванович Ивановлан пуэм —
тунам тудо Маргостеатрын тӱҥ режиссержо лийын.
"Акпатыр" драмым Марий театр Кугу Октябрьын ныллымше идалыкшылан пӧлеклен.
Тудын
премьерже 1956 ий 1 декабрьыште эртен. А ожсо кечын общественный просмотр
лийын,
— ойла С.И.Иванов. — Ондак тудым "генеральный репетиций" манына ыле.
Театрыш калык шуко погынен.
Мемнан тыгай традиций ыле: спектакль ямде лиймеке, тудым каҥашаш. Можо ок
сите,
можо сай... "Акпатырым" пеш кугун, вигак зрительный залыште каҥашышна.
Сомыл пытымек, чылан каяш тарванышт. Кумыл нӧлтшӧ. Сдача манмына сайын
эртен, эрла але
кумышто премьер. Кенета зал мучашсе пытартыш радам гыч йӱкым колам:
— Серош, тол-ян мый декем.
Ончальым — Эрик Сапаев. Тудат каҥашымаште лийын. Адакше репетиций годымат
коштеш
ыле.
А вот ынде Эрик Сапаев ойла, шкеже тургыжланыше.
— Серош, тиде спектакль мыйым туге тарватыш!.. Тыгай масштабный решений,
кугу
массовый сцене... Тыгай исторический эпохым налме... Серош, давай, оперым
ыштена?
Тунам нине шомак-влак шӱмышкем тунар лишке шым нал, но маньым:
— Давай, кӱлеш.
Ты мутланымаш деч вара икмыняр жаплан ойырлышна.
Жап эртымек, 1957 ий август тылзыште икана пачерышкем Эрик йыҥгырта:
— Серош, айда мый декем мӧҥгышкӧ!
— Молан?
— Мый тыланет ончыктем, мом возенам. "Акпатырын" икымше актше ямде.
— Айда-а?..
— Тол мӧҥгышкем. Мыйын инструмент уло, шоктен ончыктем.
Эрик Эшпай уремыште ила ыле. Мийышым. Тудо инструмент воктек шинче да
шоктен мураш тӱҥале.
"Киндым пу мыланна, волям пу мыланна..." Тиде калык хорым, Акпатырын
арийжым,
Акпатыр ден хорым, — икманаш, чыла икымше кыдежым пӱтынек, — мом возен,
шоктен
лекте.
Мый маньым:
— Эрик, здорово! Шӱмым тарвата. Умбакше кузе шонет? *
Сергей Иванович дене чеверласымек, Эрик пелашыжлан ойлен:
— Сергей Иванович возымем аванс дене мокталтыш докан...
— Тыгай годым тый йолташетым шинчашкыже ончен колышташ тырше, — манын
тудлан пелашыже. — Шинчаже йыли-юли шылаш тӧчен модеш гын, ит ӱшане —
йолташет "курыктылеш"; тура ончен мутлана гын, ӱшане, ок ондале.
— Э-э, мый тыгаетым пален омыл шол. Адакше Серош — шукертсе йолташем,
ондала ман
шонаш нимогай амал уке.
— Туалгын молан коктеланаш?!.
Чын каласен Луиза Федоровна — композиторын пелашыже: С.И.Ивановын поро
мутшылан
коктеланыман огыл, вет шке жапыштыже "Акпатырын" тӱҥалтыш актшым тыгак
шокшын да
порын аклен марий мурызо Леонид Краснов, Озаҥ консерваторийын вес
дипломникше.
Мут толмашеш, каласышаш улам: Л.Краснов — палыме марий мурызо,
госэкзаменыште
кугыжаныш комиссийлан опер гыч Акпатырын товатлыме арийжым, "Вӱдшӧ йога,
серже
кодеш" калык мурым, Эрик Сапаевын "Торъял сюит" циклже гыч вич мурым мурен
да
артист-вокалист дипломым налын.
Озаҥ консерваторийыште тунеммышт годым Эрик Сапаев ден Леонид Краснов йыгыр
икшыве гай, иза-шольо гай таҥлалт иленыт. И.И.Осмин ойлен ыле: нуно сай
йолташ
улыт... Мылам икана Эрик чон почын кутырыш. Мане: "Илыш мыйым мурен илаш
ямдылен
огыл. Очыни, садланак йылмемат мурызылан йӧршӧ, лывырге лийын шуын огыл,
йӱкемат
кӱлеш чоло йоҥгыдемын огыл. Шке жапыштыже мыйын олмеш авием мурен, илен-
толын,
авамым скрипка, фортепьяно алмаштеныт... А такшым, композиторлан яндар,
лывырге,
шыма йӱк деч посна пашам ышташ йӧсӧ. Тудын пелен лийшаш, уна, Леонид гай
консультант да советчик, Леонид гай тале мурызо да чын йолташ". Садланак
дыр Эрик
шкежат, профессор Леманат Э.Н.Сапаевын государственный экзаменышкыже иктаж
вес
мурызым огыл, а лач Леонид Красновым ӱжыныт — лач тудо "Акпатыр" опер гыч
ятыр
ужашым мурен ончыктен да комиссий композиторын пашажымат, мурызымат пеш
кӱкшын
аклен.

* С.И.Ивановын ойлымыжым магнитофон пленко гыч возен налме. — Автор.

— Мондалтдыме, чыланам куандарыше тиде торжественный кече лийын 1958 ий 10
май,
— каласкала музыковед Роза Вениаминовна Артищева, Озаҥ консерваторийын
тунамсе
студенткыже. — Консерваторийын конференц-залышкыже Марий кундем гыч ту
кечын иктаж лу еҥ, студент да уна-влак, погыненна. Мемнан пеленак унала
ӱжмӧ Луиза Сапаеват, Эрикын пелашыже, ыле. Дипломант Сапаевын госэкзаменже
творческий кас семын
эртыш. Туш чылам пуртеныт. Садлан конференц-зал тич калык погынен ыле.
Эрикын госэкзаменжым симфонический оркестр почо. Тудын ныжыл, марий
колоритан
семже дене композиторын симфониеттыже зал мучко сылнын йоҥгалт шарлен.
Погынышо-влак самырык композиторын симфониеттыжым шокшын вашлийыт. Сценыш
мурызо Леонид
Краснов да пианист лектыт. Симфонический оркестрым "Акпатыр" опер гыч ужаш-
влак
алмаштат.
Л.Краснов шагал гын куд-шым мурым мурен ончыкта. Тушеч эн кугу куаным
Акпатырын
товатлыме арийже кода. Мурызым уло зал кужун совым кырен ужата.
Тыге вич ий шеҥгелан кодеш. Эрик Никитич Сапаев дипломан композитор лиеш, а
талук гыч — СССР композитор ушемын членже. Саламла талантан у музыкантым
Озаҥ консерваторий, саламлат йолташыже-влак, ача семын саламла композиций
пашалан туныктышо профессор Леман Альберт Семенович:
— Ну, Эрик, ончыклык корнет пиалан, волгыдо лийже, композитор пашат
тӱвыргӧ, кугу да чапле лектышан лийже; тазалыкет чоткыдо, патыр — тый тудым
переге, арален
тол! "Акпатыр" оперет кӱын шуын, жап шумек, премьерыш ӱжаш ит мондо.
Ӱшанем, тудо лиеш, лиеш кужу ӱмыран. Тидлан виет сита, тидлан виетым ит
чамане!
..."Акпатыр" оперын шукырак ужашыже консерваторий деч вара возалтын. Тунам
Э.Сапаев музыкальный да педагогический училищылаште туныктышылан ыштен.
Мутат уке,
педагогический паша жапым шуко налын. Манаш лиеш, оперым возаш жап кодын
огыл.
Садлан Эрик Никитич педучилище гыч кая. Музыкальный училищыште ыштымыж
годымат
южгунам творческий отпускым йодаш логалын. Но "Акпатыр" возалтын, нелын,
йӧсын,
но возалтын. Ты шотышто композитор шкеже 1959 ийым утларак лектышанлан
шотла —
тунам тудлан кок гана композитор-влакын творчестве пӧртыштышт пашам ышташ
йӧн
лийын. Тидын нерген композиторын письмаже-влак каласкалат. Тушеч теве
икмыняр
увер: "Иваново, творчестве пӧрт, 1959 ий 5 июль. Кызыт мыйын эн ондаксе
шонымаш
— паша. Тый палет вет, мый эрла але кумышто тӱҥалтыш сӱретым возен пытарем.
А
вара кокымшо сӱретлан пижам. Тудымат срок пытымеш мучашке шукташ шонем.
Тидын
дене икымше актым мучашлем. Пашам сайын кая. Салам дене Эрик". Вес серыш,
тудат
Луиза пелашыжлан возалтын: "1959 ий 15 декабрь. Иваново гыч. Кызыт гына
кумшо
сӱретым возен пытарышым. Тӱҥалам нылымшым. Мыйын пашам шот дене радамлалт
кая.
Ойгырымет ок кӱл... Салам дене Эрик".
Творчестве пӧрт. Тушто лийше да пашам ыштыше кажне писатель, композитор але
художник, илен-толын, ту юзо творческий суртым порын шарналта. Тидым мый
шкем гычат сайын палем да чон почын каласышаш улам: шке жапыштыже, витлымше-
кандашлымше
ийлаште, мый Гагрыш, Ялтыш, Пицундыш, Прибалтикыш, Сочиш лектын ом кошт
гын,
очыни, ятыр книга возалтде кодеш ыле. Тушан тӱҥ шотышто шочыныт "Чарла",
"Кас
ӱжара", "Кӱсле", "Вӱдшӧ йога — серже кодеш" роман-влак. Чаманем, Эрик
Сапаевлан
творчестве пӧртын тамжым, пайдажым тӱрыс умылаш жап ситен огыл. Но пеш раш
шарнем, кузе Иваново оласе творчестве пӧрт гыч толмекше, порын каласкалыш
пашаж
нерген: "Тушан "Акпатырлан" ныл сӱрет нотный станыш возын!.. Илышыштем
нигунам
уждымо темп да паша лектыш! — куандарыш мемнам. — Эх, лияшет ыле эше иктаж
кок
тыгай командировко!.."
Эрик Никитич творчестве пӧрт гыч кугу паша кумылан пӧртылын. Ту кумыл денак
оперым мучашыш шукташ шонен.
Но илыш йыжыҥан, а йыжыҥ — шуко кыдежан, маныт. Южгунам илыш туге меж
мундырала
товаҥ шинчеш, кувеч тудым рончаш тӱҥалашат от пале. Палыше еҥ, такше, пала:
пиалан еҥын пиалже пеледыш ӱмыр гай кӱчык — мемнан йыр кӧраныше-влак шукын
илат,
нуно помыштышт эреак шем пырысым кондыштыт; кӱлеш лиеш — саде янлыкым
тунамак
пиалан еҥ дек намиен чыкат. Тыгак лийын Эрикын пиалже денат. Самырык ешыш
ала-могай кӧраныше алдыволак (Эрик шкеже тыге манеш ыле; очыни, тудо
ӱдырамаш улмаш!) шем пырысым конден кудалтен. Тыге еш илышыже пужла.
...1961 ийыште партий Марий обком мыйым "Марий коммуна" редакцийыш культур
отделым вуйлаташ колта. Эрик дене кыл кучымашна лушка — самырык йолташем
мемнан газетыш пурен коштын огыл. Палем, композитор опержым возен пытарен
да тудым творческий ушемыштышт каҥашеныт. Музыкант-влак Эрик Сапаевын у
пашажым порын, пеш
кӱкшын акленыт. Икманаш, "Акпатыр" опер сценыш лукташ ямде — тыгай ойпидыш
дене
погынышо калык композиторым куандарен. Но кӧ тудым шында? Кушан?!.
Очыни, 1962 ий, салтак кече ыле. Кастене Волжск ола гыч толмек, вигак
мӧҥгышкем
ыжым кай. "Марий коммуныш" пурен лектымат, "Таирыш" ошкыльым. Шонем, пайрем
кече
корнеш эртыш гын, корнымбач кеч пыртак ырыкташ пурен лектам. Кудашымат,
залыш
тошкал гына шуктышым, мыйым ала-кӧ лӱмем дене кычкырале да ваштарешем толын
шогале. Ончем — Эрик Сапаев!
— Кайышна, кайышна, — мане, — мый шкет шинчылтам!.. Вет вучыдымо
вашлиймаш!..
Шукертсек пырля шинчылтын онал.
Тудо пеш чын ойлыш: "Ончыко" деч вара Эрик дене ваш шинчын кутыраш йӧн
лийын
огыл. Рестораныште калык але шагал. Варарак погынат дыр. Ме коктын лукеш
верланышна.
— Паледа, мыйын таче куан! Обкомыш коштым, Петр Афанасьевич Алмакаев дек.
"Акпатыр" оперемын партитуржым тудлан кодышым. Полшаш сӧрыш...
— Ну-у-у! — мыят куанышым.
Э.Сапаев П.А.Алмакаев дене кутырымыжым каласкален лекте.
— А мо шонет, партий обком тышке ушна гын, ӱшаным кучаш лиеш! — Эрикын
кумылжылан келшышын, оем савыральым.
— Мыят тыгак шонем, — пелештыш да коньяк чаркам шуйдарале. — Давай
ойлымынам
юмын вӱд дене йӱштылтена! — чарканам йыҥгырал нална.
— Эрик, а мо тый шкетын улат? Ни пелашет, ни йолташет-влак... Таче салтак
пайрем
— Совет Армий кече. Палемдаш тудым язык огыл.
— Ӱжым Миша Якимов ден Иван Иванович Осминым. Толаш сӧрышт да тевыс, уке
улыт.
Очыни, иктаж пайрем ӱстел коклаш "пижыныт"...
— Мый корнымбач... Командировкыш коштым, Волжскыш.
— А-а, теве кузе улмаш!.. А пелаш шотышто... — Эрик ойжым кенета кӱрльӧ,
пыртак
шып шинчышат, ешарыш. — Тудо ресторан воктен коштын тунемын огыл. Тиде —
икте. А
весыже... мый тудым адакат сыратенам. Кызыт утларакшым авам дене илем.
Южгунам
иктаж йолташем деран йӱд эрта... Йӧра, тидым варалан кодена, — йолташемын
ондаксе кумылжо тунамак шулыш, чурийышкыже шӱлык тӱс возо.
— Еш кокласе куктежым нигӧ ӧрдыж еҥ рончен ок керт, — мут укеште мыят
ойлышо
лийым.
— Палем. Умылем.
— Тугеже пелашет титакан ала?
— Ой, уке-э, Луиза — ару чонан айдеме... Мыйын йылмем... ляпишка! Южгунам
тугайым ойлышт кышкем, тугайым... вараже шоналтемат, шканем намыс! — тыге
манят, оҥ
кӱсенже гыч серышым лукто да мылам шуялтыш. — Теве луд пелашемын возымыжым.
Ме эше ик чарка гыч подылна, да мый серышым лудаш пижым. Лудам, а семынем
шонем:
"Сай серыш. Поро шонымашан серыш. Тыгайым, Эрик манмыла, ару чонан айдеме
веле
возен кертеш. Луиза, чон когарген, пелашыжлан ойла: "Ну, каласе: мо дене
мый тылат мужыр омыл?! Каласе, мо дене мый тыйым ом шого?! Молан лӱмнерем
тынар шӱктарет?! Йолем-кидем уке, ушем-кунем полдалге? Ну, каласе, ойло!"
Серышым лудын
лектымат, озажлан пӧртылтышым.
— Сай письма. Поро шонымашан. Мотри, Эрик, лудын лек тудым пачаш-пачаш.
Ойлат
вет, эҥер гоч пыштыме кӱварым тыманмеш йӱлатен колташ лиеш, а угыч чоҥаш,
ой,
пеш йӧсӧ!..
"Таир" ресторан воктеч кайымем годым кызытат первый марий оперын авторжо
Эрик
Никитич Сапаев дене ту кастене пырля шинчымынам шарналтен эртем, вет тулеч
вара
композитор дене нигунам рестораныште пырля лийын онал. Вашлийына ыле
южгунам погынымашеш але уремеш. Тугай вашлиймашыже "Салам!" да "Чеверын!"
манаш веле йӧра.
А ынде, лудшо йолташем, айста уэш "Акпатыр" дек пӧртылына. Эрик Сапаевын
лӱмлӧ
пашаже КПСС обкомын тунамсе кокымшо секретарьже (вара — Марий АССР
Верховный Совет Президиум председатель), литератур ден искусствым сайын
палыше П.А.Алмакаевлан кӧра ӱшанле, тура корныш лектын, эркын-эркын вийым
поген да пытартышлан шулдыраҥ каен. Тидым радамлын каласкалаш Петр
Афанасьевич Алмакаевын возымыж дене
пайдаланена. Маналтеш тудо "Корно — вожынан, илыш — йыжыҥан" ("Ончыко",
1995 ий,
10 ¹). Пӱтынь статьяже кугу, вич номереш савыкталтын. Тиде очеркыш мый
"Акпатыр"
нерген ужашым гына налам.
"Кудлымшо ийла тӱҥалтыште, — воза П.Алмакаев, — мый декем приемыш самырык
композитор Эрик Сапаев тольо. Саламлалтна. Шинчаш темлышым. Тудо
портфельжым почо да
тушеч кӱжгӧ папкым лукто.
— Теве, Петр Афанасьевич, — манеш, — мый "Акпатыр" оперым возенам.
— Возенат гын, пеш сай, — ойлем, — шындена, калыклан ончыктена.
Э.Сапаев шыргыжале да вашештыш:
— Те, ужамат, ты пашам начарын паледа. Вет оперым шындаш мурызо-влак,
дирижер,
оркестр, хор кӱлыт. А тидыже мемнан дене уке. Тугеже возымо оперем арамак
кияш
тӱҥалеш.
Мыят композиторлан шыргыжал вашештышым:
— Да, чыла тидыже кызытеш уке. Но айста тӧчен ончена. Ала шот лектеш?
Чынак, мый
музыкым томам палем, туге гынат вий шутымо семын полшаш тӱҥалам.
Марий музыкальный театрым почаш шонымашым республикысе культур
министерствыштат,
Министр-влак Советат шокшын авалтышт. Но РСФСР культур министерстве тидын
ваштареш шогале. "Тыгай театрым почаш тендан дене материальный негызат,
артист ден
музыкант-влакат, репертуарыш пурташ йӧршӧ национальный произведеният уке
улыт, —
каласышт тушто. — Кумылдам шотыш налын, музыкальный театрым почаш келшена
гын,
тудо пыкшерак гына илыше коллектив лиеш. Тыгайже Российыште такшат ятырак
уло".
Мыланна ик корно гына кодо — партий ЦК-н культур отделыштыже мутланен
ончаш.
Тушто вуйлатышын икымше алмаштышыжлан Зоя Петровна Туманова ышта ыле, мый
тудым
сайын паленам. Приемыш мийышым. Тудо ойлымем колышто да тыге темлыш:
— Икымше оперым те шке вийда дене шындыза. Тыланда полыш шотеш
консерваторийым
тунем лекше самырык мурызо-влакым колтена, нуно тӱҥ партийым мураш тӱҥалыт.
Тыгак культур министерстве гыч ты пашам палыше-влак полшаш мият. Оперный
спектакль
дене шот лектеш гын, умбакыже музыкальный театрым почмо нерген йодышым
ончена.
З.П.Туманова чыла семынат полшаш сӧрыш.
Оркестрант ден артист-влакым филармоний ден музыкальный училище гыч
чумырымо
ыле. Дирижерлан мурышо да куштышо ансамбльын художественный вуйлатышыже
Б.Резниковым пеҥгыдемдышт. Паша шолаш тӱҥале. Икмыняр жап гыч вашлийнат,
Э.Сапаев вес
дирижерым ӱжаш темлыш, тыгодым уста марий еҥын, Якутийыште пашам ыштыше
Гавриил
Федорович Таныгинын, лӱмжым каласыш.
Культур министерствын ӱжмыж почеш Г.Таныгин мутланаш, кузежым-можым
рашемдаш
Йошкар-Олашке тольо. Тунам каласен:
— Пашам ышташ толаш келшем...
Мо-гынат, культур министерстве марий дирижерлан Марий кундемыш корным почын
керте, Гавриил Таныгин оперым ямдылыме пашашке уло куатше дене ушныш. Вашке
самырык
мурызо-влак Борис Артемьев, Тамара Лабутина да молат тольыч, ойырен пуымо
рольым
тунемаш пижыч..."
Тӱҥалтыш жапыште оперный артист-влакын коллективышт М.Шкетан лӱмеш
драмтеатрын
штатыштыже лийын. Режиссер пашам Марий театрын тӱҥ режиссержо С.И.Иванов
шуктен
толын. Каласаш кӱлеш, "Акпатыр" оперым ямдылыме пашаште Сергей Ивановичын
надырже кугу. Тудо толшо артист-влаклан марий йылмын ойыртемжым, тамжым
умылтарен шоген, марий калык йӱлан ямжым да шке шотан сынжым рашемдаш
тыршен. Икманаш, тиде
жапыште С.Иванов у артист-влаклан сценыште режиссер да педагог, а нунын
коллективыштлан администратор да завхоз лийын. Спектакльыште модшо артист-
влаклан вургем, йолчием, парик — чыла тудын тыршымыж дене погалтын.
Симфонический оркестрым
ондак Б.А.Резников шкет вуйлатен, вара тудлан Г.Ф.Таныгин полшаш тӱҥалын.
Оперный артист-влак коллективым, "Акпатыр" оперым профессиональный кӱкшытыш
шукташ
манын, нунат шуко вийым пыштеныт. Чыла тидыже коллективлан куандарыше паша
чапым, мотор саскам конден: "Акпатыр" опер марий театреш первый гана 1963
ий 5 апрельыште шындалтын да коло вич гана аншлаг дене эртен. Тымарте
нигунам уждымо,
нигунам колдымо сеҥымаш!
П.А.Алмакаев кӱшнӧ ойлымо статьяштыже, тыгай сеҥымашлан куанен, тыге воза:
"Акпатыр" икымше марий оперын премьерышкыже республикысе район ден олала
гычат,
ӧрдыж кундемла гычат пеш шукын погынышт. Спектакль пытымеке, уло зал кынел
шогале да, кужу жап совым кырен, артист ден музыкант-влаклан таум ыштыш.
Тыге лиймеке, Москошто мемнан йодмына дек мелын савырнышт — музыкальный
труппым чумыраш
кӧнышт".
Кызыт тудо Эрик Сапаев лӱмеш опер да балет театр маналтеш. Ынде тудым
пӱтынь
Россий пала, пала тудым кумда Российын тӱрлӧ вер-шӧрлаштыже илыше кажне
марий
еҥ, марий еш. А вет тудлан тӱҥалтышым пыштен икымше марий опер — йырваш
чапланыше "Акпатыр". Эсен лий, "Акпатыр", ӱмырет мучашдымын кужу лийже!
Мучаште лудшо йолташемлан шке секретем каласал колдем: тиде очеркыште
кучылтмо
чыла материалем повестьыш пурташ ямдыленам ыле да возен ыжым шукто, лӱмжӧ
гына
кагаз ӱмбалан кодо — "Пеледыш ӱмыр кӱчык". Эрик Сапаев чонешем курымешлан
тӱзланен шогалше пеледыш гай кодеш, ок саргае, ок кошко... пеленем
вочмешкыже.

ВАСИЛИЙ ЮКСЕРН.
1997 ий, февраль — август.



1105б97
************************************************************************
11—05

Йоча лудыш

Василий Крылов
Кидпаша

Чал ковам воктен шинчен,
Кидпашалан тунемнем.
Кидпашалан тунемнем,
Межым шӱдырмым ончен.

Кеч шоҥгемын, а уста,
Кидше лывыла модеш,
Шӱдыр выр-выр-выр пӧрдеш,
Пуйто фабрикысе стан.

Таче мые — ученик.
Шӱдыраш пырля тӧчем.
Шӱдыраш пырля тӧчем,
Нигузе эше ок мий.

Тудын шӱдыр, ай, кузе —
Балерина гай пӧрдеш!
Балерина гай пӧрдеш,
Мыйын — ӱлык камвозеш.

Тудын шӱртӧ, чылт ӧрам,
Пӧрдын-модын чумырга.
Пӧрдын-модын чумырга,
Мыйын тугак — меж ора.

А ковамын, ончем-ла:
Вӱдоҥ гае иземеш.
Иземеш да иземеш...
Пеш мастар кидан, чынак.

Чылажат мылам оҥай:
Шӱдырем да эскерем.
Шӱдырем да эскерем,
Садыгак пашам ок кай.

Шогылтын от керт тунем,—
Коваемже шижтара.
Коваемже шижтара:
— Тырше, лектешак, шонем...

"Ыш йод межым мый дечем.
Тунемам ман, ӱшана,
Я ом локтыл дыр, шона..."—
Семынем умылаш тӧчем.

Шинчылден станок воктек,
Кидпашалан тунемам.
Кидпашалан тунемам,
Ок тем коваем, моктен.

Васька пырыс
(Шотлеммут)

Васька пырыс —
йолагай,
Васька пырыс пеш
оҥай:
Ик шагатлан трук
кынелын,
Кокытлан сосискым
нелын,
Лайым кумытлан
"ниялын",
Шӱрым нылытлан
нулалын,
Визытлан улнен
пӧрдалын,
Кудытлан кол лум
нумалын,
Шымытлан коля ден
модын,
Кандашылан озаж йыр
пӧрдын,
Индешылан колыштын
йомакым.
Лу шагат — малаш
шуҥгалтын...

Кок точкым ешаре
(Мутмодышыш)

Вашлиялтеш буква-влак тукым,
Шындаш лиеш кок точкым — "тӱкым".
Шке эскере, сайын уж,
Весымат модмашке ӱж.

* * *
Рвезын ӱпшӧ кудыр-кудыр.
Ончалеш гын, пуйто кудыр.

* * *
Йырт-юрт — тӧршталтыш луй.
Тый чамане, итак луй.

* * *
Кӧ тынаре пешак лудо?
Воктенемже ыле лудо.

* * *
Маньыч: "Ит йӧслане тый, йора.
Но ыш эрте садыгак йора".

* * *
Кидыш ок шу кучымо,
Возымет пеш "кучымо".

* * *
Тура курыклан ит ор:
Ончылнетше, чылтак, ор.*

* * *
Лозмен пий йӧршеш ыш оро.
Ужын, мӧҥгешла, пеш оро.

* * *
Кеч-кузе вурсен ит рудо,
Мые шнурым омак рудо.
—————————————————————————————————————————
*Ор — крепость.

Тый ойлет ыле: "Шуэш".
Киен-киен, кашкат шуэш.

* * *
Каванлаш пеш ятыр шудо,
Опташлан чылаштым шудо.

* * *
Иктымак эре ит туйо:
Шке ужам, пием пеш туйо.

* * *
Шӧр вел ынже тувырго,
Лектышыже тувырго.

Калыкмутым шарналте

Нине рвезе, кок йолташ,
Шочыныт келшен илаш.
Нуным тый кузе от ойло:
"Вӱд денат..."

Ечыгорно — шӱштӧ гае,
Ончык ончо, писын кае.
Финишыш от шу вет
але,
Жап деч ончыч...

Тый от кодыс йӧршын шкет,
Ну, молан тынар вашкет!
Лучо пыште ушышкет:
"Вашкет —..."

— Ит логал тоя ден,— маньым.—
Ужаваже тек ила.
Но чараш ыш лий Иываным.
Чынак, тупынь...

Ме тудым чыланат йӧратена.
Ушан да чын йолташлан шотлена.
Ты калыкмут ден кажныже кӧна:
"Книга — шинчымаш тӱняш..."



110697
************************************************************************
11—06

КРИТИКЕ

Палыме лийына: у лӱм

НАДЕЖДА ФЕДОСЕЕВА, МарГУ-н аспирантше

"Акрам" да кызытсе марий роман

Литератур илышым сылнымут йӧн дене почын ончыкта. Айдемын илышыже шуко
могыран,
калык дене, тӱнясе лийше событий-влак дене чак пижын шога. Событий-влакше
тӱрлӧ
лийыт: иктыже кӱчык жап, весыже икмыняр ий дене шуйна, но чылажат обществе
дене
кылдалтеш. Айдемын могай кӧргӧ шижмашыже, шонымашыже — жап дене келыштарен,
писатель ончыктен пуа. Тыге тӱрлӧ содержаниян, кугытан да форман, икте-
весышт деч
ойыртемалтше произведений-влак шочыт.
Роман кызытсе литературышто тӱҥ верым налеш, илышым кумдан авалта. Тудо
социальный, политический, психологический, философский, исторический да
моло тӱрлат лиеш.
Марий сылнымутышто романым эн ончыч Н.В.Игнатьев возен. Тудын "Вурс мардеж"

(1931) произведенийже историко-революционный темым тарвата, марий калыкын
икымше
руш революций деч 20-шо ийла марте илышыжым почын ончыктен. Геннадий
Сандаков ты
жапыште возымо нерген тыгерак шона: "Эпический сынан икымше историко-
революционный произведений-влак 20—30-шо ийласе советский роман-влакын
опытыштым налде коден огытыл. Шке сюжетно-композиционный чоҥалтмыж дене
"Вурс мардеж" А.Серафимовичын "Железный поток" да А.Фадеевын "Разгром"
романышт деке лишыл".
Историко-революционный жанрын вияҥмыже моло марий писатель-влакын
произведенийлаштышт палдырна (С.Чавайнын "Элнет", Я.Ялкайнын "Оҥго").
Кызытсе марий литератур нерген ойлымо годым кужу жапым шотыш налман. Тудо
1950ше ийла мучаш гыч тачысе кече марте шуйна. Автор-влак произведенийым
тӱрлӧ темылан возат, жаплан келшен толшо проблеме-влакым шымлат.
В.Юксернын, А.Юзыкайнын,
В.Ижболдинын, Е.Поствайкинын да молынат романыштым поснак палемдыман. Нунын
коклаште В.Петуховын "Акрам" романжын шке верже уло.
Марий роман-влакын негызыштлан историйыште кугу верым налше событий-влак
возыныт. Нуно айдемын кушкын толмыжым, шӱм кӧргӧ поянлыкшым почыт.
"Акрамыште" тыгай
геройлан Яшпайым шотлыман, тыгак Кыргори Васлин образшат саде шонымашым
пеҥгыдемда.
Ончыч историко-революционный жанр икымше верыш лектын гын, вара историко-
биографический жанрат палдырна (К.Исаков "Марий шӱшпык").
Автор-влак произведенийлаштышт кӧргӧ психологический коллизи гоч калыкын
илышыже
йыжыҥан улмым ончыктат. Мутлан, А.Асаев "Ошвичыжат-йӱксыжат" романыштыже
шочмо
пӱртӱснам аралыме, ялысе мелиораций, паша нерген ойла. "Авторын тарватыме
икмыняр проблемыже тачысе кечылан тоштемын гынат, герой-влак коклаште
келшымаш лудшын кумылжым нӧлта", — палемда А.Васинкин.
Келге психологизм дене ойыртемалтеш В.Абукаевын "Шочмо тувыр" романже.
Дилогийыште йӱлам, калык традицийым мастарын сӱретлыме, илышым кумдан
авалтыме. Кызытсе
марий литератур нерген пеш чын В.Егоров воза: "Сылнымутан произведений-влак
полшымо дене ме илышын шуко могыржым, обществыште лийше вашталтыш-влакым
умылена.
Писатель пӱсӧ конфликт гоч, ик еҥым весе дене ваштареш шынден, нунын
койышышт
гоч поро ден осалын ваш пижмашыштым сӱретла..."
Прозаик-влак эртыше пагытыш уэш да уэш пӧртылыт. Василий Юксерн "Чарла"
романыштыже шукертсе ийлам тачысе кӱкшыт гыч лончыла. Тудым фактический
материал негызеш чоҥымо.
Пуламыр жап. "Маска лукеш" верланыше Чарлаштат кок вий кучедалеш. Ик велне
—
тошто илыш верч шогышо тушман-влак: временный правительствын комиссарже
Барановский, тудын йыр погынышо купеч, заводчик, контрреволюционер тӱшка.
Нунын ик шонымаш гына: пудыраныше калыкым кузе-гынат шке кидыште кучаш,
сӱмырлаш тӱҥалше
стройым арален кодаш. Тидым ышташ манын, нуно еҥ-влакым шке велке чоян
савыраш
тӧчат.
Тыгайрак сӱретым "Акрамыштат" ужаш лиеш. Барановский семынак управляющий
Нефедьев да моло чиновникмыт калыкым шке кидышт йымалне кучынешт.
Вашталтышым ыштат
гынат, калык тугак йӧсланен ила. Ял, мланде нерген проблеме-влак тачысе
кечылан
келшен толыт.
Марий романыште калыкын ончычсо да кызытсе илышыж гыч шуко йыжыҥым
сӱретлымаш,
илыш вияҥме семын лектын шогышо проблеме-влакым кумданрак да келгынрак
почын ончыктымаш шижалтеш. Тыгай сынан произведений радамыште В.Ивановын
"Арсланже",
А.Юзыкайнын "Кугызан вуйжо", А.Асаевын "Ошвичыжат-йӱксыжат" да молат шогат.

А.Тимофеевын "Шем курныж" романжат шке шотан кышам литературышто коден.
Тудым
детективный жанрыш пуртат. Автор Отечественный сар жапысе совет разведка
ден фашистский абверын вашпижмашыжым, илаш-колаш кредалмаште разведчикна-
влакын сеҥымашыштым ончыкта. С.Черных ты произведенийлан тыгайрак акым пуа:
"Шем курныж" —
шке шотан, посна ойыртеман; сюжетше пӱсӧ, социальный сынан, айдемын
кумылжым налын, тӱҥалтыш гыч мучаш марте лудын лекташ ӱжеш".
Палемдышым, марий сылнымутышто историко-революционный тема кумдан почылтеш.
Лач
исторический темылан возымо роман-влак пытартыш жапыште гына кушкаш
тӱҥалыныт.
Негызым пыштышылан Ким Васиным шотлат.
Тудо "Ушнымаш" романыште, Г.Сандаковын возымыжла, марий кундемын Руш
кугыжаныш
ушнымыжым романтически кӱкшын ончыкта. Содержанийышке историко-
документальный
факт-влак да шонен лукмаш пуреныт.
Сюжет негызыш чын исторический событий возын — Руш кугыжаныш ден Озаҥ
ханство
коклаште кучедалмаш. Писатель руш армийын лагерьжым, тыгак Озаҥым аралыше-
влакым
ончыкта, тунамак айдеме жертвым чамана. Автор айдеме ваштареш ыштыме осал
паша
ваштареш шога, кеч-могай еҥын кӧргӧ чон поянлыкшым, вийжым кӱкшын акла.
"Акрам" марий роман-влак коклаште посна верым налын шога. Тушто илыш йыжыҥ
икмыняр кечым сӱретлымаште кумдан ончыкталтеш.
Романын негызшылан ХИХ курым кыдалне марий ден чуваш кундемыште лийше
исторический событий возын. Тидын нерген И.Кузнецовын "Акрамовская война
1842 года" книгаштыже умылтарыме: "1841 ийынак кресаньык-влак общественный
мландым ыштыме ваштареш лийыныт. Эн ончыч Чебоксарский округышто илыше-
влак..."
Произведенийыште икмыняр сюжетный линийым ончыкташ лиеш: кресаньык-влак да
ял
оза, чиновник-влак да шемер калык, Яшпай ден Качыри шке эрыкышт да чын верч
кресаньык-влакын шогымышт...
Роман тӱҥалтыште незер кресаньык эрге Яшпай дене вашлийына. Тудо шке
пашажым
сайын палыше, ура чонан оза, шке гайже верч азапланыше, шотан айдеме, сай
эрге
да иза: "Ик статянжы, млоец тырын шӹнзенжӓт ак мышты, со иктӓ-ма гишӓн дӓ
шытырлана, сурт мыч йыштылеш. Такеш агыл тӹдӹ гишӓн пашкудывлӓ "Лач
пынпикшок ылеш"
маныт".* Яшпайын образше гоч писатель кресаньыкын неле жап годсо
шонымашыжым,
мланде верч тургыжланымыжым ончыктен.
Яшпай сай оза веле огыл, тыгак поро, ныжылге чонан. Неле годым йӧратыме
таҥжым
шуэн огеш кодо, шке кӧргӧ шижмашыжым почеш. Кумшо еҥын уда пашаже ӱдырым
амырта
гынат, Яшпай Качыри деке яндар шонымашыже ок йом, тудо мо да кузе лиймым
умыла.
Автор йӧратыше айдемын кӱшнӧ шогымыжым ончыкта.
Яшпай кушкын шогалше самырык рвезе гын, Акцора — илалше марий, Качырин
ачаже.
Тудо илышым ужын шуктен, тӱня ончалтышыжат пеҥгыдемын: "Кыралмы анзыц
тӹнгӓлтӹшӹжӹм, лачок, Акцора ӹшке ӹштӹш. Тидӹм иктӹлӓнӓт тӹдӹ, шонгы мары,
ӹнянен ӹш пу. Ирок ирӹ нырыш лӓктӹн, тошты овуца семӹнь, кечӹ лӓкмӹ векӹ
сӓрнӓл шагалын, киндӹм пеле лош тодыльы".
Романыште тудо кугу верым огеш нал гынат, лудшылан самырык ден илалше
кресаньыкым таҥастараш полша.
Тыгак произведенийыште моло кресаньык-влакын образышт почылтеш. Нунын кокла
гыч
иктыже — Опанас Серге. Тудо шоҥго салтак, илышыште моло деч шукырак ужшо
айдеме,
садланак марий-влак тудын ойжым колыштыт. Неле-йӧсым чытен лектын, саман,
законым келгын умыла, пычкемыш еҥ-влаклан туныктышо гай.
Опанас Серге семынак, романыште изи огыл верым ончычсо унтер-офицер Кыргори
Васлин образше налеш. Тудым марий-влакын вуйлатышышт манаш лиеш. Шке
шонымашыже
верч чот шогышо, кугу кӧргӧ виян айдеме. Кресаньык-влакым чын верч, шке
эрыкышт
верч кучедалаш ӱжеш. Шуко мыскылымашым ужашыже тӱкна гынат, иктын ончыланат
сукалтен огеш шич. Тудын койыш-шоктышыжо 1812 ийыште шочмо элым утарыме
годым калитлалтын. Допрос годымат жандарм ончылно шкенжын айдеме улмыжым
пеҥгыдемда:
"Уке! Мӓ вольык ана ыл. Мӹнь эдем ылам! — Кыргорин Васли когоэшнен манеш. —
Сойток кынам-гӹнят хресӓнят шотеш пиштымы эдем лиэш".

* Петухов В. Акрам: роман, повесть, шайыштмашвлӓ. — Йошкар-Ола, 1994. — 320
с.
Умбакыжат ты книгаш пурышо роман гыч ойсавыртыш-влак пуалтыт.

Самырык салтак Ондрин образше гоч автор кугыжан армийыште служышо еҥ-влакын
мом
ужмыштым, шижме-колмыштым почеш. Ондри незер кресаньык Акцоран эргыже.
Акрам сарыште тудо мо лиймым умыла да кресаньык-влак могырыш вонча, шке
вуйлатышыжым
пуштеш. Кугыжалан служымо годым шуко орлыкым, мыскылымашым ужеш гынат,
вуйым ок
саке.
Кресаньык-влакын бунтыштым пызыралмеке, салтак-шамыч нунылан ӱчым шуктат,
воштыр
дене кырат. Тидым Ондрин шинчаж дене ончыктымо. Тудлан шкенжын шочмо
кундемысе
лишыл еҥже-влакым кырыктат. От колышт гын, шкендым мо вуча — от пале.
Приказым
шуктыде огеш лий.
Ял оза Каври тӧра-влаклан келшаш тӧча, ончылнышт пыльгыжеш. Весын пӱжвӱд
дене
пойышо Каври, пычкемыш калыкым ондалкала, тыгак ышташ эргыжымат туныкта.
Южо шотышто Матю ачажымат эртен кая.
Тӱрлӧ улыт черкын еҥже-влак. Мутлан, отец Льоксандр марий-влаклан
полшынеже, нуным чамана. Тыгаяк поро шӱман тудын ватыже, Марфа Ефремовна.
Изинек шужымашым,
шуко нелым, йӧсым ужын. Салтак-влак ваштареш кредалме деч вара левашеш
петырен
шындыме марий-влакым чаманен, тудо киндым кӱэштеш, нунылан пукша.
Романыште вес ӱдырамашын образше кумданрак сӱретлалтеш. Тиде Акцоран
ӱдыржӧ, Качыри. Яшпай ден Качырин шӱмешышт йӧратымаш тул ылыжеш, но тудым
Матю йӧрташ
тӧча, ӱдырым намысыш пурта. Тыге яндар чонан ӱдыр кугу орлыкыш логалеш.
Качырим
Яшпай лыпландара. Ӱдырат таҥжылан неле годым полыш кидым шуялта, тудын верч
тургыжлана. Пытартышлан коктын пырля лийыт.
Виталий Петухов романыштыже образым почмо семын калыкын илышыжым мастарын
сӱретла, проблеме-влакым нӧлталеш. "Акрамыште" шындыме тыгай йодыш тачысе
кечыланат
келшен толеш: "Вет кӹзӹт йӹрет анжалатат, иктӹм цаклет — цилӓн шолыштыт,
шкӹлӓн
шыкын ыдырат. Кыце эче цилӓ сӓндӓлӹк хӓлӓ шолышт-выжален пӹтӓрӹделыт?"
Романыште ик кугу тема — калык-влак коклаште келшымаш. Марий, чуваш да руш-
влакын ты суапле койышыштым кумдан ончыктымо.
"Акрамыште" ятыр прототип уло. Д.Кузнецовын книгаж гыч коеш: тӱрлӧ тӧра-
влак Киселев, Перовский, Нефедьев, Шипов, Зайцев, Мандырка, Крюднер чынак
кугыжан ӱшанле еҥже лийыныт. Романыште тыгак кресаньык-влакат илыш гыч
налме улыт: "Неповиновение перед начальством, — ойлалтеш книгаште, —
произошло со стороны отставного унтер-офицера Василия Григорьева, Ивана
Васильева, а также Степана Сидорова
(Палатая) из д. Тяптяева... Пример подавали крестьянам также Федор Яковлев
из
Тюмерли и Степан Ильин (Ильбарс) из д. Карачкино.
Были определены к ссылке в Сибирь на поселение: Афанасий Иванов, 67 лет, из
д.
Юнги-Ядрина; Федот Федоров (Миганар), 44 лет, из д. М.Оринино Гор Павлов,
38
лет, из д. Паратмар; Иван Афанасьев, 54 лет, из д. Васькино; Максим Иванов,
52
лет, из д. Юванова".
Историй факт, илышыште лийше еҥ-влак "Акрам" роман мучко шижалтыт.
Произведенийын содержанийже глава, ужаш гыч огыл, а герой-влак нерген
ойлымашла гыч шога.
Нунын шижмашыт, ужмо-колмышт гоч событий-влак сӱретлалтыт, кажныжын посна
илыш
корныж нерген ойлалтеш. Чыла тидыже авторын шкенжын сылнымут стильже.
Образым почмаште психологий кугу верым налын шога. Айдемын социальный права
верч
кучедалмыжым, мо лиймым ужын, геройын шӱмжӧ вургыжмым, тудын шонымашыжым,
еҥ-влакын икте-весылан морально полшымыштым чын сӱретлыме.
Южо вере Н.В.Гогольын "Тарас Бульба" повестьшым шарныкта.
"И упал он силою и воскликнул в душевной немощи:
— Батько! Где ты? Слышишь ли ты?
— Слышу! — раздалось среди всеобщей тишины, и весь миллион народа в одно
время
вздрогнул", — ойлалтеш повестьыште.
"Акрамыште": "Нӹнӹ лошты Кыргорин Васли шке шоляжым, Павылым ужы. Тӹдӹ сага
Петр
Хӧдырат ылын.
— Тырхы, шӱмбелкӓ! — Кыргори Васли юкынок сӹгӹрӓльӹ.
Тӹдӹн сӹгӹрӓлмӹжӹ тыр вӹдӹ вацшы кӱэр доно ик семӹнь лӓктӹ. Халык лошты,
салтаквлӓм ӧпкӓлен, шужгалтен колтевӹ".
Кок произведенийыште икгай герой-влак улыт, манаш лиеш. Гогольын — Тарас
Бульба,
Петуховын — Кыргори Васли.
Тарас — ушан, казак-влакын вуйлатышышт. Тудо моло деч нимо денат
ойыртемалташ ок
тӧчӧ, нунын тыглай илышыштым йӧрата. Тарасын образше калыкын лӱддымылыкшым,
патыр улмыжым ончыкта. Тудо калыкын эрыкше верч да вес еҥын кидше йымач
лекшаш
верч кучедалеш.
Кыргори Васлият кресаньык-влакын вуйлатышышт. Жапше годым унтер-офицер
лийын гынат, шке калыкшым йӧрата да тудын праваже верч кучедалаш пижеш.
Икманаш, нине
кок образым пеҥгыде койыш-шоктыш, лишыл еҥым, айдемым пагалымышт иктыш уша.
Илышым чын сӱретлаш тыршыме. Роман мучко герой веле огыл, тыгак авторат,
лудшат
шонкала. Автор герой-влакын шинчашт дене илышын шуко могыржо, сайже, удаже
нерген каласкала. Кажныжын койыш-шоктышыжым, шонымашыжым, кумылжым шотыш
налын, тудо тӱням онча, тыге геройын йӱкыштыжӧ авторын йӱкшӧ шокта.
Айдемым личность семын сӱретлыме годым возышо тудын ик чертажымат ӧрдыжеш
коден
огеш керт. Тиде геройын йылмыже, тудо культурым, профессийым, психологийым,
шӱм
кӧргӧ шижмашыже нерген каласкала. Кок икгай айдеме уке, тыгак ик семын
ойлышо
кок еҥат уке. Мут, интонаций гычак айдемын могай класс, могай чинан улмыжым
палаш лиеш:
"— Как выполняешь, дубина строеросовая?! Стоять смирно, баранья башка! —
шӹвӹльвӹдӹм шӓвӹктен сӹгӹрӓл шӹндӓ".
"— Тӓмдӓн исправникдӓ караквлӓм шотлаш веле яра ма? — мыскыленрӓк, Зайцев
Кулунчаков гӹц ядеш".
"— Яшпай, солайӓл верц йыштыл нӓл! Мӓӓт тӹньӹм нан монды, ӓнгӓштет вимӓ
доно
палшен пуэнӓ, — Опанас Серге пыток Яшпайым ядеш".
Романыште калык йӱла, фольклор кумдан кучылталтыт: Ӱярня пайрем, кумалтыш
мут,
йоча модыш, армийыш ужатымаш, муро да молат.
Ожнысо жапым сӱретлаш писатель кресаньыкын неле илыш-корныжым налын, шке
праваже
верч тудын кучедалмыжым почын ончыкта. Произведенийым лудын, ме кресаньыкын
веле
огыл, тыгак кӱшыл постлаште шогышо-влакын илышыштым ужына, нунын
шонымашыштым
палена.
Илыш чыным ончыктышыжла, писатель явлений, факт нерген каласкала веле огыл,
тыгак нунылан акым пуа. Шке шонымашыжым лудшылан нравоучений семын огыл, а
герой-влакын тургыжланымышт гоч почеш. Произведений порылык, калык ончылно
порыс, илышыште айдемын верже нерген шонкалаш тарата.
Икманаш, "Акрам" кызытсе марий сылнымутышто историй темым умбакыже вияҥда,
шке
шотан ошкыллан шотлалтеш.



110797
************************************************************************
11—07

САМЫРЫК ЙӰК

ЫНЖЕ ЛЫВЫЖГЕ ПЕЛЕДЫШ...

Пеледышым сӧралжылан кӧра шындат. Тудо окна ончылнет кушкеш ма, портретым
волгалтара ма але садыштет пеледеш — эре кумылым нӧлта. Сай оза тудын
верчын азаплана: воктеныже шӱкшудо ынже шарле, пеледыш ынже лывыжге манын,
вӱдым опта. Тыгак огыл мо мыланна кушкын толшо тукым верч тургыжланыман?
Марий икшыве-влак шочмо йылмым, йӱлам, шке культурым йӧратен тунемышт
манын,
сылнымутым возаш кумылаҥден, Образований да воспитаний, Культур да
национальность-влак паша шотышто министерстве-влак, Писатель ушем изирак,
кокла ийготан
да кугурак класслаште тунемше-влак коклаште кажне ийын "Самырык тукым" да
"Рвезе
тукым" смотр конкурс-влакым эртара. Нуно шке гыч почеламутым але ойлымашым,
йомакым возат да сцене гыч лудын каласкалат, тыгак драматический
произведенийлашт
денат палдарат, модын ончыктат.
Кодшо гана тыгай смотр-конкурс Республикысе курчак театрыште эртыш. Тушко
районлаште сеҥыше-влак погыненыт ыле. Но, манмыла, тале-влак коклаште эн
талыжат лектеш. Тунемше-влакын пашаштым аклыше жюри нуным диплом да
шергакан пӧлек дене палемден. Тыгак икмынярыштлан кеҥежым йоча лагерьыште
канашышт путевкым кучыктымо.
Тенийысе тунемме ийыштат тыгай конкурсым увертарыме. Тудо 1998 ий апрель
марте
шуйна. Вара угыч районлаште сеҥыше самырык автор-влак Йошкар-Олашке
погынат, шке
усталыкышт дене мемнам куандарат.
Тиде почеламут аршашым кодшо смотр-конкурсышто ойыртемалтше-влак кокла гыч
ойырен савыкташ ямдыленам.

ВАСИЛИЙ КРЫЛОВ, Марий Эл писатель ушем вуйлатыше.

ЭЛ

Эл — пушеҥге,
Эл — кава.
Эл тылат пашам пуа.
Эл — сай илыш.
Эл — куат.
Эл нерген эре мурат.
Элын еҥышт —
Сылне сад,
Тыйымак куандарат.
Элын сынже —
Шочмо вер,
Тудо веле эн чевер.
Эл, тӱзлане,
Эл, тый куш,
Тый дечет ом йом нигуш.
Мый авам гай йӧратем,
Уло чонем пӧлеклем.

ИРИНА ЧЕМЕКОВА, Шернур, Кукнур кыдалаш школ.

АВА ЧОН

Ава чон кече гае —
пеш шокшын ырыкта,
Но ойгым ужын, тудо
шӱм-чонжым сусырта.
Авалан шочшо, чынак,
ош волгыдо пиал,
Ок керт умбаке лийын,
колта вик шыргыжал.
Ава, кеч-кушто ит лий,
эре азаплана,
Но шочшым ужын, тудо
чон ойгыжым монда.

НАДЯ ПИРОГОВА, У Торъял, Тошто Торъял кыдалаш школ.

КЕЧ ИК ГАНА...

Молан, каласе, тый тынаре
Изи чонем эре туржат?
Молан, каласе, тый тынаре
Шинчаончалтыш деч куржат?
Мый ончалам — тый от ончал.
Воштылалам — от воштылал.
Кеч ик гана, шинчат пӱял,
Ончалтышет ден шыматал.

ТАТЬЯНА ЕГОШИНА, Куженер, Шӱдымарий кыдалаш школ.

ЙӦРАТЫМЕМЛАН

Вичкыж мардеж пуалеш,
Лышташ-влакым тарвата.
Мотор таҥем ончалеш,
Мыйын чонем ылыжта.
Ой, пеш сае воктенет
Угыч мутым вашталташ.
Эше сае кӱдынет
Кид кучалын шогылташ.
Ой, пеш раш, ой, пеш раш:
Вашла кӱлеш йӧраташ.

НАТАША ПЕТУХОВА, У Торъял, Кӱанпамаш кыдалаш школ.



110897
************************************************************************
11—08

В.КОЛУМБЫН ШӰГАРЖЕ ВОКТЕНЕ

Мутшо Анатолий Тимиркаевын Семже Вячеслав Осиповын

Кечывалым вочшо лумым
Ит уж телын тӱс шотеш;
Тудын деч кодеш ош кумыл —
Тунамак шулен йомеш.
Йӱд пычкемыш годым вочшо
Лум ок шуло нигунам...
Йолташ-влак, лум гаяк шочын,
Тыйын йыр трук пӱтырнат...
Пӱтырнат, поранла шолын,
Ӱй ден мӱй умшаште тич...
Кенета сортала йӧрльыч...
Кӧ могай лум, шижат вик:

Кӧ улмаш йолташ тугае,
Ну, чылтак изак-шоляк,
Весыжат тӱням тул гае
Волгалтен... тылат адак...
Теле рӱдын модын вочшо
Лум ок шуло нигунам...
Калыкмутым шканже почшо
Ыле южо южгунам...
Кӧ толеш шӱгар ӱмбаке,
Колымеке, шып шарнаш,
Тудо веле лийын, пале,
Чын Йолташ!



1109а97
************************************************************************
11—09

СЫЛНЫМУТ УРЕМЕТ, ШЕРЕМЕТ УВЕРЕТ

Никон Игнатьевын мландыштыже вашлиймаш

Курыкмарий районышто илыше литератор, туныктышо, тыгак сылнымутым йӧратыше-
влак
шукертсек Писатель ушем правленийым "рӱзеныт": колтыза мемнан деке
вашлиймашке
олыкмарла возышо мутмастар-влакым. Йодмышт шукталте: 17—18 сентябрьыште
Никон
Игнатьевын мландыштыже Марий Эл писатель ушем правленийын ответственный
секретарьже В.Абукаев-Эмгак, "Ончыко" да "У сем" журнал-влакын, тыгак
"Кугарня" газетын тӱҥ редакторышт А.Тимиркаев, М.Кудряшов да В.Козлов уна
лийыч. Эн ондак нуно
Козьмодемьянск олаште районысо марий литературым да йылмым туныктышо-влак
дене
мутланышт, ваш-ваш тӱрлӧ ой-каҥашым ыштышт. Варажым писатель-влакын корнышт
Усола да Кулаково кыдалаш школлашке шуйныш. Кокымшо кечын уна-влакым
Салымсола
ялышке кондышт. Тушто, Н.В.Игнатьев лӱмеш литературный музейыште, эше 1920
ийыштак курыкмарла-рушла мутерым савыктыше Всеволод Шоринын ӱдырышт-влак
Сусанна да
Зоя Всеволодовна дене ушеш кодшо вашлиймаш эртыш. Пытартышлан Йошкар-Ола
гыч
мийыше уна-влакым Юлъял кыдалаш огыл школышто вученыт.
Чыла школышто, вашлиймаште шочмо йылмынан кӱлешлыкше, тудын ончыклыкшо
нерген
келгын мутланыме, олыкмарий поэт-влак дене пырля тунемше-влак шке
почеламутыштым, кӱчык ойлымашыштым, мыскараштым лудыч. Шушаш ийлан газет
ден журнал-влаклан
возалтме йодышат ӧрдыжеш ыш код.
Кок кече писын эртен кайыш. Кугу таум каласыме шуэш тыге шокшын, порын
вашлиймыштлан курыкмарий таҥна-влакым — районысо ронон отдел вуйлатышыже
М.Егоровалан,
Козьмодемьянск оласе библиотекын методистше А.Ганичевалан, Кулаково кыдалаш
школ
директор Г.Семеновлан, тусо маровед Т.Савельевалан, "Ленинский путь"
газетын тӱҥ
редакторжо А.Васкановлан, гармонист-профессионал А.Яйцовлан, писатель-влак
Н.Егоров ден А.Апатеевлан да моло йолташ-влакланат.

АНАТОЛИЙ ТИМИРКАЕВ.



1109б97
************************************************************************
11—09
Критике
Ахмет Асаев
"Ото" нерген мут

Изи але кугу кажне эҥер йогын памаш гыч тӱҥалеш. Тыгак кажне калык
сылнымутын
йогын памаш гай тӱҥалтышыже уло. Марий литературын тыгай тӱҥалтышыжлан
Сергей
Григорьевич Чавайнын "Ото" почеламутшым шотлена. "Ото" — марий сылнымутын
икымше
шочшыжо.
Ик кечын Озаҥ оласе инородческий учительский семинарийын тунемшыже
В.А.Мухин,
тусо марий тунемше ден туныктышо-влак ончык лектын, кычкырал увертарен:
— Пагалыме йолташ-влак, кугу куан: марий поэт шочын! Теве тудо — Сергей
Григорьев!
Шкеже "Ото" почеламутым возыман кагазым кӱш нӧлталын.
Тиде лийын 90 ий утла ожно, 1905 ий декабрьыште. Чавайн, почеламутшым тылзе
ончыч, ноябрьыште, возаш тӱҥалын улмаш. Тунам мом серен, мыланна чылаже
пале огыл,
возымыжо йомын.
Почеламутым возаш тудым мо таратен?
Политик велым ончаш гын, Россий мучко революций тӱҥалын. 1905 ий январьыште

"вӱран рушарня" манме эрта. Октябрьыште эл мучко кугу политический стачке
нӧлталтеш. Пашазе, кресаньык, интеллигент, студент-влак "Царизмым долой!"
манын
йӱкланат. Верлаште (олалаште) "Совет рабочих" манмым чумырат. Кугыжа лӱдмыж
дене
17 октябрьыште манифестым луктеш: шонымым ойлаш да возаш, погынымашым
эртараш
эрык пуалтеш. Полицейский кучеман кугыжаныш изишак демократий юж дене
шӱлалта.
Студент-влакат тиде шӱлыш дене авалталтыт. Чавайнат тиде толкыныш ушна. Руш
литературым йӧратен лудаш тунемше марий рвезе шке гыч шонен возаш
кумылаҥеш.
С.Чавайн автобиографийыштыже воза:"1904 ийыште Казань оласе семинарийышке
тунемаш пурышым. Тушто руш поэт-влакын возымыштым марлашке кусараш
тӱҥальым. Эн чотшым Пушкин, Гоголь, Никитин, Кольцов мыланем келшышт...
Кольцовын почеламутшо —
шукыжо руш калык муро гай. Сандене мыланемат ушышкем пурыш: марий муро
семын марий йылме дене почеламутым возен ончаш. Тӧчен ончышым, лиеш...
Кусарен ончышым —
лиеш. Тиде лийын 1905 ийыште, ноябрь тылзыште... Возымо почеламутем кокытшо
веле
аралалт кодын: Иктыже — "Ото", весыже антик поэт гыч келыштарен кусарыме
("Мӱкш")".
Тыге, Чавайнын творчествыжлан шочын кушкаш 1905 ийысе революций, руш
литератур,
марий фольклор полшеныт. Но эше иктым мондымо ок кӱл. Тиде — пошкудо иза-
шольо
писатель-влакын влиянийышт. Семинарийыште тунам руш деч посна татар,
киргиз,
башкир, чуваш, мордва, удмурт, коми, калмык, якут, корей калык кокла гыч
лекше
рвезе-влак тунемыныт. 1905 ийысе революций нине калык-влакын илышышкышт у
шӱлышым пурта. Чавайн ужын: нине калык коклаште у культур шочаш тӱҥалын,
газет, журнал, книга лектедат, театр почылтеш, тулеч молат. Татар-влакын
ятыр писатель-поэтышт — Ф.Амирхан, Г.Тукай, Г.Ибрагимов, башкир-влакын —
М.Гафури, А.Тагиров,
чуваш-влакын — К.Иванов да молат калыклан палыме лийыт. Семинарийыште
ыштыше да
тунемше-влак коклаштат литератор-влак лектыныт. Мутлан, марла кутырен
моштышо
мордвин З.Дорофеев, удмурт И.Михеев, чуваш Н.Никольский да молат. Тидат
Чавайным
литератур пашашке тараташ полшен.
Кызыт Российысе шуко калыклан, тыгак СНГ да Европа Эллаштат марий
литературын
классикше семын С.Чавайн эн ондак "Ото" почеламутшо дене палыме, вет тудым
шуко
йылмыш кусарыме. Финн-угор калык-влак гын С.Чавайнымугун пагалыме таҥлан
шотлат.
Илышын кажне кугу савыртышыже ӱмырашлык лӱман патыр еҥ-влакым шочыкта.
Сергей
Чавайнат тыгай еҥ радамыш икымше ошкылым "Ото" почеламутшо дене ыштен.
"Ото" почеламутым С.Чавайн шочыктен гын, "Ото" мӧҥгешла, тудым писатель
семын шочыктен,
марий калыкын курымаш еҥышкыже савырен. Тудын лӱмжӧ кавасе волгыдо шӱдыр
семын
ӱмыр мучко калык дене пырля илаш тӱҥалеш.
Пытартыш ийлаште (1960-1980) С.Чавайн нерген эн шуко Ким Васин возен.
Возымыжым
посна книга ден сборниклаште савыктен. Тидлан авторым, мутат уке, порын
моктыман.
Но ме таче К.Васинын "Ото" почеламут шотышто южо ойжо дене она келше.
Ончалына, К.Васин ты почеламут нерген кушто, кунам да мом, кузе возен.
1986 ийысе 3-шо номеран "Ончыко" журналеш печатлалтше "Тӱҥалтыш марий
почеламут"
статьяштыже лудына:"Сайын шоналтен лудмеке, умылаш лиеш: Чавайнын пӱртӱс
сӱретше
символика койышан. Икманаш тудын отыжо, ужар чодыраже саман радамым (эпохым
—
А.Г.), айдеме илышым ушештара, произведений олицетворений, аллегорий шот
дене
чоналтын. С.Чавайнын поэтический произведенийже "Лес рубят" руш
революционный
мурын рӱдӧ шонымыжым умбаке шуя".
"Лес рубят" мурын авторжо — Г.Галина (псевдоним). Мурын рӱдыж нерген Васин
тыге
воза: "Тиде муро ужар чодырам чаманыде руымо ваштареш чот шогаш ӱжеш. Вес
семынже каласаш гын, эрык шонымашан рвезе тукымым виешак пытарымым, кугыжан
властьын
произволжым ятла:
Чавайн тиде почеламутым кусарен, "Элнет" романешыже печатлен. Теве тудо:
Чодырам руат, ужар самырык чодырам!
А шоҥго пӱнчын — пеш неле шонымаш
Чылт мландыш вуйжым пӱгыртен, тӱкен ошмам,
Ончен огеш керт пӱнчӧ кӱшнысӧ кавам!
Чодырам руат... Молан? Ала пеш чот лӱшкалтын,
Пӱртӱсым тудо ужын помыжалта эрдене?
Ала лышташше-влак муреныт пеш куатлын.
У кечым, эрыкым моктеныт мурышт дене?
Чодырам руат... Но нӧшмыжӧ мландышке возеш...
Толеш саман. Кынелыт илыш вий дене мураш
Ужар онар-влак, иланен ава мландеш,
Куатлын угычын тӱҥалыт чот лӱшкаш!..
1905 ий октябрьысе политический стачке годым Петербургын губернаторжо
Д.Ф.Трепов
приказым луктын. Тушто ойлалтын: "Патронов не жалеть!" Тыге, моло статечник-
влак
дене пырля революционный шӱлышан студент-влак ӱмбак чаманыде лӱйкаленыт.
Г.Галинан "Лес рубят" почеламутшо чын факт негызеш возалтын да — символ
шотан веле
лийын гынат — вашке студент-влакын революционный мурышкышт савырнен.
Г.Галина "Лес рубят" почеламутыштыжо аллегорий, символ гоч революционный
молодежьым, студент-влакым шыгыремдыме, лӱйкалыме, тюрьмаш шындылме нерген,
икманаш
самырык революционный вийым пытараш, "руаш" тыршыме нерген возен.
"Ото" почеламутыштат тидак мо? "Отат" революционный почеламут (муро) мо?
"Лес
рубят" да "Отым" таҥастараш гын, нуным мо лишемда?
Нуно ик жапыште, 1905 ийысе революций саманыште, возалтыныт. Тыштат, туштат
пушеҥгым руат. Кок почеламутшат аллегорий сынан. Но аллегорийын чын
содержанийыже
йӧршынат икгай огыл. Теве тидым К.Васин шотыш налде коден але умылен шуктен

огыл. Тудын "Ото" шотышто тӱҥ йоҥылышыжо лач тыште.
К.Васин "Ото" нерген шонымашыжым моло статьяштыжат почын пуа. Икмыняржым
ончалына:
"История марийской литературы" книгаште (1989) да 10-11-ше класс-влаклан
лукмо
марла учебникыште (1994) К.Васин ты почеламутым келгынрак лончыла да воза:
"Мурышто ("Лес рубят") ужар чодыран, нарашта отын образше гоч кугыжан
самодержавий
ваштареш тарваныше рвезе вийым (студент-влакым — А.А.) символика шот дене
ончыктымо, тиде рвезе вийым пытараш, руэн пышташ реакционер кашакын
тыршымыжым шыдын
вурсымо. С.Чавайнат, тиде мурын идейжым, поэзий кумылжым шотыш налын, ужар
чодыра гай самырык куатым пытарымым шке почеламутыштыжо вурсен, реакций
ваштареш шогал ӱжын" ("Марий литератур ", 16 стр.)
Тыге тыштат Г.Галинан "Лес рубят" мурыжым ончык шындыме, "Ото" почеламутын
оригинальный марий негызшым автор ок тӱкӧ.
Шергалына кум томан ойпогын ончылмутшым. К.Васин воза:"Кугыжан
самодержавий...
эрык верч тарваныше калыкым лӱйкален пуштедаш тюрьмаш шындылаш тӱҥалын,
калыкын
эн сай еҥжым, руэн налме семын, пытараш пижын. Чавайнын шӱмжӧ тиде
репрессий
ваштареш шыдын шолын... Тыгеракын, нарашта, ужар ото тудын (Чавайнын —
А.А.) почеламутыштыжо эрык илыш верч тарваныше виян, рвезе калыкын
аллегорический образышкыже савырна".
"Ото" почеламутшо С.Чавайнын самодержавий ваштареш протестше але стихийный,
пеҥгыдем шудымо. Поэт осалым вурса гына, тиде осалым сеҥаш, осал ваштареш
кредалаш
ок ӱж" (8 стр.)
Пейзажный лирикыште тиде кредалмашым кузе ончыкташ лиеш? Ала, ала. Тиде вет
соцреализмын требованийже.
Классикын юбилейже вашеш лукмо "Сергей Чавайн" лӱман изи книгаштыже (1987)
лудына:
"Марийский народ в своем устном творчестве всегда сравнивает с рощей
трудовой
народ, его возвышенное настроение (к примеру:"ото гай койын", "ото гай
койышланен"). Таким образом, зеленая роща в стихотворении Чавайна
перерастает в аллегорический образ, символ сильного, молодого народа.
Замысел стихотворения "Роща" во многом был навеян содержанием известного в
те
годы стихотворения русской демократической поэтессы Г.Галиной "Лес рубят"—
молодой, нежно-зеленый лес". Строки русского революционного стихотворения,
запавшие
в душу марийского поэта, послужили ему искоркой для новой, совершенно
оригинальной песни, вобравшей в себя и аромат родного фольклора, и
гражданский пафос общероссийской революционно-освободительной мысли" (11-12
стр.).
Образно каласыме. Тӱжвач ончалмаште чынла чучеш. Почеламутым
оригинальныйлан
шотла.
"Ото" почеламут чынжымак оригинальный. Но, но, но... Васинын умылымыжо,
почеламутым мыланна умылтарымыж семын огыл. Чын, почеламутышто
""гражданский пафос",
"общероссийская мысль" уло. Но тудын шочмо амалжылан генезис манмыжлан "Лес
рубят" почеламутым шотлымо. Йоҥылыш лиеш, шонена.
"Ото" нерген тӱрлӧ автор-влакын возымышт гыч ме эн чаплын, эн сылнылан
Шабдар
Осыпын статьяжым шотлена. Тудын "Империализм саманысе марий литератур"
статьяштыже каласыме: "1905 ийыште шыжым С.Г.Чавайн "Ото" лӱман изи
почеламутым воза.
Тиде почеламут Чавайнын эн первый оригинальный творческий корнышко вочмыжым
ончыкта. Мемнан шонымаште, тидат веле огыл: тыште, ик чӱчалтыш вӱдыштат
кугу ер
вӱдын тӱсшак коймыла, Чавайнын революций деч ончычсо пӱтынь поэзийжын чыла
ойыртемже койын шога. Тиде почеламутын стильыштыже илыш дек мечтатель-
романтик гай
мийымыже раш коеш. Тушто мӱндырнӧ мемнан элыште ик тымык ото уло, тушто
пушеҥге-влак путырак мотор улыт, тушто яндар памаш йога... тушто шӱшпык шке
сылне мурыжым мура, чевер пеледыш тамлын-тутлын ӱпшалтеш — тушто чылажат
мотор, куанымашан, чыла тушто пагалаш — йӧраташ кӱлешан... Чын, тыште чыла
уло, революций деч
ончычсо поэт Чавайн оранек тиде почеламутеш рашак ойыплалтын. Тудын
романтикыже,
илышым оптимистла куанен ончымыжо, шке калыкым чаманыме кумылжо, пӱртӱсым
йӧратымыже — чыла тыште раш ончыктымо. Тыгакшак Сергей Григорьевичын кугу
поэт талантшат тышечын раш коеш. Тыгай изи почеламутышто кунар чапле образ-
влак лектыт,
кунар писе шижмаш тыште почылтеш, могай чот шке шочмо вержым йӧратымаш
чучеш.
Тыге шке творчествыжым чын поэт веле тӱҥал кертеш".
Чавайнын икымше почеламутшым Шабдар Осыпын тыге кӱкшын да мастарын лончылен
аклымыж дене меат келшена. Тиде вет поэтын тӱҥалтыш ошкылжым веле огыл, а
тудын
пӱтынь поэзийжым аклымаш, манашат лиеш.
Шабдар Осып кӱшнӧ ончыктымо статьяжым "Ото" почеламутын 1920 ийысе "Йошкар
кече"
газетеш печатлыме вариантше негызеш возен.
Ик тымык ото уло мемнан элыште.
Шога тудо ото кугу ер серыште.
Тудо ото гыч ерышке яндар памаш йога.
Ужар лышташ лоҥгаште шӱшпык мура.
Тушто ладра деч ладра пушеҥге кушкеш.
Тушто мотор деч мотор саска шочеш.
Ужар ото ӱмбалне кӱшнӧ ик турий
Тӱням моктен мура.
Ладыра пушеҥге лоҥгаште ош марий
Кава Юмылан кумалын шога.
"Чылт-чылт" кӱртньым марий пералта,
Ош лум гай пондашыжым пурла кидше дене ниялта.
Кугу Юмо, калыклан ласкалыкым пу!
Чыла тӱнялан тыныслыкым пу!
Йырваш пеледыш пеледеш,
Сылнын-тамлын ӱпшалтеш.
Тӱрлӧ-тӱрлӧ чонанже куанен тӱняште лӱшкалтеш.
* * *
Марийын кумалмыже вашке ынде шуэш:
Марий калыкат ушнен, ласкан илаш тӱҥалеш.

1905 ийысе вариантыш С.Чавайн тыгай строка-влакым ешарен:"Ладыра пушеҥге
лоҥгаште ош марий Кава Юмылан кумалын шога. "Чылт-чылт" куртньым марий
пералта, ош лум
гай пондашыжым пурла кидше дене ниялта. Кугу Юмо, калыклан ласкалыкым пу,
чыла
тӱнялан тыныслыкым пу"!
Чавайн эн мучаште кок корным посна ойырен печатлен:
Тышеч коеш: ты вариант Марий областьым почмылан пӧлеклалтын.
1905 ийысе вариантым К.Васин семын революционный мурылан шотлаш гын, 1920
ийыште
С.Чавайн молан кумалтыш сӱретыш савырен? Марий областым почмо амал дене
веле мо?
Вашмутым кычалын, С.Чавайнын кугу йолташыже лийше писатель Иосиф Алексеевич
Борисовым (Тыныш Осыпым) шарналташ верештеш. Ме тудын дене коктын кок гана
Чавайнын "Илыш корныжым" шымлен коштна. Ик гана Сотнур велне, вес гана
Морко велне
лийына. Кумшо гана Унчо велыш кайынена ыле да — ышна шу.
Чавайнын Сотнур ден Чавайнур велыште илыме да пашам ыштыме корныж дене
коштмына
годым Тыныш Осып мылам тыгай лийшым ойлыш... Кодшо курым мучаш ден кызытсе
курым
йыжыҥыште Азъял, Петъял, Унчо кундемласе марий-влак кугу мер кумалтышым
кӱсотеш
эртареныт. Тиде кечынак, контрмера семын, Озаҥ епархиат Унчо кудывечеш да
Петъял
ото воктелан шукерте огыл чоҥымо черкылашке калыкым кумалаш поген. Тыге
кумалше
марий-влак кокыте шелалтыныт. Ик тӱшкаже кӱсотыш ошкылын, весыже — черкыш.
Тиде
кечын нине кок тӱшка коклаште икте-весылан сырымаш веле огыл, изи
кредалмашат
лийын. Черке велке шогышо-влак кӱсотым руашат толашеныт.
Тыныш Осыпын ойлымо ойжо тыгай ыле:"Чавайнлан "Ото" почеламутым возашыже
тӱҥ шотышто тиде случай полшен. Но почеламутысо пӱртӱсым сӱретлаш Чавайн
Унчо кӱсотым
огыл, а шке ялысе отын тӱсшым кучылтын. Тидын нерген Тыныш Осыпын ватыжат,
Анна
Семеновна, ӱшандарен ойлыш. Тудат ты отышто лийын. А шочынжо Унчо ялеш.
Тыныш Осып дене пырля шымлен коштмына годым С.Чавайнын школышто пырля
тунемме
йолташыже С.Мичурин денат вашлийна. Изи Корамасыште тудын дене уна лийна,
мален
лекна. Мичурин мылана ожнысо ял илыш нерген шуко каласкалыш. А Чавайнын
кумалтыш
отыш коштмыжо, Юмылан ӱшанымыж нерген тыге каласкалыш:
"Ме Юмылан ӱшанен кушкынна, Сергей дене пырля Арын черкышкат, шкенан
отышкат кумалаш коштынна. Мемнан ялыште кок ото ыле:"Юмо ото" да "Кӱсото".
Тиде ситен
огыл, изи улмына годымак, икана ме шымле километр тораште улшо Унчо ялыш
мер кумалтышышке йолын коштна. Йыр улшо ялла гыч, шагал гын, кум тӱжем утла
еҥ погынен
ыле".
А мо тугай лийын ожно (да кызытат) кумалтыш ото?
Академик Д.С.Лихачев "Литературный газетыште (1990, 11 апрель) воза:"Народ
должен иметь свои святыни — религиозные, культурные, природные...".
А марий калыкын тыгай шнуй (святой) верже кушто лийын? Кумалтыш отышто огыл
мо?
Ким Васин "Ото" почеламут нерген мутым лукмыж годым отын кумалме, шнуй вер
улмыжо, тудын нравственный, культурный поянлык улмыж нерген ойлаш
"вожылеш". "Ото"
почеламутым Чавайн "Лес рубят" лӱман рушла революционный мурын тӱҥ идейжым
умбакыже шуя манешат, марий шымлызе "Отымат" революционный "мурыш",
революционный
почеламутыш савыра. Тидат веле огыл, тудым, кеч-момат, подражательный
почеламут
семын акла.
Чын, С.Чавайн "Лес рубят" почеламутым марлаш кусарен, "Элнет" романышкыже
Вейнбергын гын революционный почеламутшо дене пырля пуртен. К.Васинын
манмыжла,
тудо 1905 ийыште кусаралтын мо? А вет Чавайн шкеже тидын нерген ок ойло.
Тудым
"Элнет" романлан 30-шо ийлаште ала лӱмын кусарен? Романын революционный
сюжетшылан лӱмын келыштарен кусарен ала?
"Отым" Чавайн "Лес рубят" почеламутым ончен возен манмат, тудым тунам (1905
ийыште) кусарен манын ӱшандараш тыршымат (тидын нерген документ укес) ты
почеламут
могай амал дене возалтмым эше раш ок поч. "Лес рубят" революционный
почеламутым
ончен возымо манына гын, тидыже революций фантазиян критикын
социалистический
реализмыш ӧкымешак, негыздымын шупшмыжо рушла манаш гын, ""желаемое
выдавать за
действительное" семын лиешыс. А такше Чавайн икымше почеламутыштыжак
революционный поэт лийын гын, тиде уда мо? Куанаш веле кодешыс!
Но ме Шабдар Осып ден Тыныш Осыпын ойлымыштым, ойыштым утларак чынлан
шотлена.
Чавайнын тӱҥалтыш почеламутыштыжо кумалтыш ото сӱретлалтын. Тыште чонан
еҥла
кончышо образ, ужар, самырык революционный вий ок кой. Тыште ото (ужар
чодыра) —
чоным куандарыше вер, академик Д.С.Лихачев манмыла, священный ландшафт,
тыште
мотор пеледыш пеледеш, шӱшпык мура, яндар памаш шыргыкта, тыште — марий
калыкын
йӱлаже, вераже, тукым вожшо, культуржо.
Шабдар Осып тиде почеламут дене кылдалтше тыгай чыным воза:"Сергей
Григорьевичын
творчествыжым первый революцийын икшывыже, манаш лиеш... Туге гынат
Чавайнын
творчествыштыже тунамсе илышым, революций пагытым чыла чын, тӱрысын,
реально ончыктымым кычалаш тӱҥалына гын, пеш йоҥылыш лийына. Тыге
ончыктымым (кусарыме
"Смело, друзья" почеламутым шотыш налаш огыл гын — А.А.) она му... Тиде
почеламутын стильыштыже илыш дек мечтатель-романтик гай лийымыже раш
коеш...
Чавайнын творчествыже ойыртемын марий интеллигенцийын наций тарванымаш
негызешыже, наций самосознаний почылтмо дене пырля ылыжеш... Самодержавийын
тыгыде калыкым пызырыме политикыж ваштареш каласыме протест".
Тыгеракын, 1905 ийыште самырык калыкым пушеҥге семын "руымо" нерген
Шабдарын
статьяштыже ик мутат уке.
Теве молан С.Чавайн 1920 ийыште "Йошкар кече" газетыш пуымыж годым "Отым"
кумалтыш почеламутыш лӱдде савырен. Теве молан Шабдар Осыпат 1905 ийысе да
1920 ийысе
вариант-влакым иктешлен лончылен.
Ынде тыге иктешлен кертына: "Ото" почеламутым "Лес рубят" революционный
муро гыч
лекшылан шотлыман огыл. Влияний нерген ойлаш гын, молан А.А.Кольцовын да
Н.Некрасовын пӱртӱс нерген почеламутыштым, мутлан, Некрасовын "Саша"
поэмыжым, ончыкташ огыл ыле?
Но "Отышто" влияний але "подражаний" тунарак огыл, тиде оригинальный
возымаш,
тудын вож-парчаже йӧршын весе: латиндешымше-колымшо курымла йыжыҥысе марий
илыш,
марий историй; поэтын шке илышыже, ужмыжо-колмыжо, калык илыш верч шолшо
шӱмчонжо. Икманаш, тиде почеламут автобиографичный. Арам огыл вет автор шке
возымыжым "Мый тиде отым йӧратем, тушто пушеҥге руышым вурсем" манме ой
дене кошарта.
Марий Эл, марий пӱртӱс, марий вера, йӱла, культур — теве ты почеламутын
аллегорий сынже. Ото — марий калыкын духовный, святой верже, памятникше.
Теве кушто ты
почеламутын вожшо, тудын аллегорий сынже, шнуй куатше. Чавайнын шкенжынат
ӱмырашлык подвигше.
Кушеч лектын икымше произведенийым возымыж годымак С.Чавайнын тыгай
мировозренческий да поэтический вийже, мастарлыкше?
Тидын эн тӱҥжӧ — 1905 ийысе революций жап. Тидым нигуш от кораҥде. Ты
почеламут
тунамсе прогрессивный марий интеллигент-влакын революционно-демократический
шонымашыштым да национальный чон-шижмашыштым — иктешлен почын каласымаш
лийын.
Чон-шижмаш нерген ойлымо годым теве эше мом палемдыман. Чавайнын самырыкше
годым
Унчо школ ончылнат, семинарий ончылнат кок задаче шоген: я туныктышо, я
черке
пашаеҥ-влакым ямдылен лукташ. Нине кок профессийым иктыш ушен ямдылаш
шоненыт.
Сандене нине школлаште Чавайнлан руш верам сайынак тушкеныт. Тиде веле
огыл, марий верам мондыктараш тыршеныт.
А тыге ыштылмаш айдемын шочын-кушмо национальный шӱм-чонжым пижгом гай
савырымаш
огыл мо? Теве кушеч шочын "Ото" почеламутын национально-утаралтме да
революционно-демократический идейын протестше. Теве кушеч погынен ончыклык
мурпатырын поэтический вийже.
Ме тиде статьяштына Чавайнын "Ото" почеламутшо нерген Шабдар Осып ден Тыныш
Осыпын ойлымыштлан кугун эҥертышна. Тиде таклан огыл. Нуно "Ото"
почеламутын кузе
возалтмыж нерген возымышт да ойлымышт годым Чавайнын отым молан йӧратен
сӱретлымыжымат паленыт. Вет кумалтыш ото, академик Д.С.Лихачев манмыла, юмо
дене кутырымо юзо вер, сугыньым пуымо-налме, чон луштарыме, тукым вож дене
исторически
кылдалтше вер.
А ме С.Чавайным да Шабдар Осып ден Тыныш Осыпым икте-весышт деч кугун
ойырен она
керт. 30-шо ийлаште нуно кугу йолташ лийын иленыт, каныме кечым, пайремым
пырля
эртареныт. Тыгай годым, тӱрлӧ мут коклаште, литератур илыш, шкеныштын кузе
да
мом возымышт нерген шомак, конешне, лекде кодын огыл. Но веселитленат
моштеныт.
С.Чавайнын возымаштыже сӱретлыме пӱртӱс лукым кумалтыш ото семын ончымына
почеламутын акшым нигунар ок волто. Икымше, эн тӱҥалтыш чонсаскажым
романтический
муро семын тыге сӧралын возымыж дене самырык поэт шке лӱмжыланат, марий
сылнымутланат курымашлык шӧртньӧ меҥгым, шӧртньӧ маякым шогалтен.
Статьяштына К.К.Васинын пагалыме лӱмжым ятыр гана ушештарышна. Лудшо-влак
туге
ынышт шоналте, пуйто мемнан коклаште ала-мо тыгай-тугай уло. Ме Ким
Кириллович
дене 40-ше ийла гычак палыме йолташ улна. Южгунам ӱчашена гын, тидлан ӧршаш
уке,
вет ме коктынат критик-литературовед улына, мыланна тиде але вес йодыш
шотышто
ӱчашаш Юмо шкежак пӱрен, манаш лиеш.
Кӧ мемнан мутланымашкына ушнаш шона — тек ушна! Темыже тугай вет — кава ден

мланде кокласе проблема, кумалтыш йодыш. "Ото" почеламут шотышто кутыраш
шке шотан трамплин лийын кертеш. Адак вет 1998 ийыште — С.Г.Чавайнын
черетан юбилейже.
Тидат кутыраш амал.



111197
************************************************************************
11—11

ПЫРЛЯ ИКЫМШЕ ГАНА

Марий Элыште куд творческий: писатель, художник, композитор, журналист,
архитектор да театр пашаеҥ-влак — ушем уло. Нуно шке радамышкышт куд шӱдӧ
наре еҥым
ушен шогат.
Кодшо ийын ноябрь тылзыште иктышке чумырышо Координационный каҥашым
(советым)
ыштыме. Тудым вуйлаташ республике, Журналист ушемын ответственный
секретарьже
Г.П.Пироговым сайлыме. Тений идалык тӱҥалтыште каҥашын И пленумжо эртен.
Тушто
ушем-влакын проблемышт, пырля пашам виктарен колтышашын кӱлешлыкше,
ончыкылык
сомыл-влак нерген кутырымо. А 24—29 сентябрьыште творческий ушем-влак шке
кечыштым эртарышт. Тиде пайрем Марий Эл республикын 77-ше идалыкшылан
пӧлеклалтын.
Арня тӱҥалтыште Правительство пӧртыштӧ Марий Элын Президентше В.А.Кислицын
республикысе творческий ушем-влакын вуйлатышышт дене вашлийын. Погынышо-
влакым тудо
шокшын саламлен да манын:
— Те калыклан ӱшаным пуышо вий улыда. Чын, кызыт илыш куштылго огыл, но ме
культурылан, марий искусствылан пеледалташышт эреак йӧным муынна, да
ончыкыжымат тиде поро койыш пеҥгыдемаш тӱҥалеш.
Вашлиймаште Марий Элысе интелектуальный собственность агенствым (кӱчыкынжӧ
МАИС), культур да искусство пашаеҥ-влаклан полыш фондым ыштыме, Творческий
ушем-влакын пӧртым почмо нерген кутырен келшыме.
Икымше кечын Йошкар-Оласе Курчак театрыште автор-влакын праваштым аралыме
шотышто семинар эртен. Тушто поэт ден писатель, композитор ден художник,
искусствовед
ден музыковед, ученый, журналист, культур пашаеҥ, икманаш, чумыр творческий
интеллигенций погынен. Тушко Татарстанысе интеллектуальный собственность
агенствым
вуйлатыше Р.К.Карамиевым ӱжмӧ ыле. Тусо агенстве 1993 ий гычак пашам ышта,
автор-влакын праваштым арала, пашаштлан гонорарым жапыштыже налын шолгаш
полша.
А кастене пайрем арня М.Шкетан лӱмеш национальный театрыште торжественно
почылтын да республикысе калыклан симфонический музык концертым темлен.
Тушто Моско
гыч лӱмын толшо кугу уна А.Эшпайын, верысе композитор-влак В.Алексеевын,
С.Маковын, А.Незнакинын, А.Яшмолкинын да молынат произведенийышт йоҥгалтын.
Вес кечын пайремын участникше-влак оласе да районласе калык дене
вашлийыныт: Марий пединститутышто, Семеновко йоча музыкальный школышто да
Йошкар-Оласе "Синяя
птица" школ-гимназийыште, Советский районысо Келмаксола ялыште лийыныт.
Тунамак
Художник ушемын выставочный залыштыже сӱретче-влакын выставкышт почылтын.
Кастене калык адакат М.Шкетан лӱмеш национальный театрыш погынен, тыште
Россий Федерацийын сулло артистше Виталий Шапкинын витле ийым теммыж лӱмеш
юбилей концерт
эртен. Тушто тыгак СССР-ын калык артистше композитор Андрей Эшпай, Марий
Элын
да Татарстанын калык артисткыже Галина Окунева-Ластовка, Татарстанын
заслуженный
артисткыже Юлия Сокольская шке мастарлыкыштым ончыктеныт.
Эрлашыжым, 26 сентябюрьыште, Курчак театрыште архитектор-влак калыкым шке
пашашт
дене палдареныт. Выставкышт оҥай да ӧрыктарыше лийын. А кастеныже туштак
Марий
Эл Журналист ушемлан 40 ий темме лӱмеш фестиваль прессе пашаеҥ-влакым
чумырен.
Калык дене вашлиймаш умбакыжат шуйнен. 27 сентябрь сылнымут кече семын
палемдалтын. Эн изи зритель-влаклан Г.Константинов лӱмеш руш академический
театр Марий
Эрын калык писательже Миклай Рыбаковын йомакше почеш "Онарын кердыже"
спектакльым ончыктен, а сылнымутым да сылнысемым йӧратыше-влак кастене уэш
Курчак театрышке погыненыт. Поэт ден писатель-влак шке почеламутыштым
лудыныт, мурызо-влак
мурым йоҥгалтареныт.
Эрлашыжымат тыште пайрем кас почеламутлан, мурылан, мыскаралан поян лийын.
Ты
кечын Марий Элын калык артистше Андрей Андрияновын бенефистше эртен.
Творческий ушем-влакын арняштым Координационный каҥашын ИИ пленумжо
иктешлен.
Тушто палемдыме: рынке йӧныштат писатель ден журналист-влак возаш, художник-
влак
сӱретлаш, композитор-влак семым йоҥгалтараш, архитектор-влак у проектлам
ямдылаш
да чоҥаш, театр пашаеҥ-влак сценыште модаш чарнен огытыл. Нунын пӱртӱсын
пуымо
пӧлекше — талантышт уло, да тудо курым-курымашлыкым шочыктен-тӱзатен шога.
Тыгайрак ой йоҥгалте Марий Эл правительстве вуйлатышын алмаштышыже
Н.Н.Гавриловын
иктешлыме мутыштыжо. Усталык арня кажнылан паша кумылым, поро ӱшаным пуэн.

ГЕННАДИЙ АЛЕКСЕЕВ.



111297
************************************************************************
11—12
КУГУ ОКТЯБРЬЛАН 80 ИЙ

Тений 7 ноябрьыште Российыште Кугу Октябрь социалистический революций
лиймылан
80 ий темеш. Тиде жапыште мер-политик илышыште, озанлык да культур пашаште
могай
гына тӱҥалтыш, вашталтыш, сеҥымаш да порволымаш лийын огыл? Российысе калык-
влаклан автономийым пуымаш, индустрализаций, коллективизаций, культур
революций,
Сталинын личность культшо, Кугу Отечественный сар, космосым сорлыклымаш,
1991
ийысе ГКЧП, СССР-ын шаланымыже, "назар" манме системыш куснымаш...
Сылнымут велым ончалаш гын, 1991 ий август марте шуко марий мурызын Октябрь
нерген шонымыжым Вера Бояринова тичмаш почын пуэн манын кертына:
Ильична, ачана, моткоч шерге айдеме,
Тауштем, чон пышталын, могай шомак дене?
Калык верч от пыштал гын виетым тынар,
Кӧ лиям ыле мый, тулык еҥже, тунам?
Чон лӱдеш шоналташ... лиеш ыле тунам
Йолыштем — ний йыдал, вуйыштемже — шымакш.
Тӱҥалеш ыле капым мыжер, тумышан,
Да пота, пӱтыралтын, изиш ырыкташ.
Коштам ыле чодыраш лум издер ден кондаш...

Кызытсе илыш тургым, жап нерген марий сылнымут мастарна-влак але шке келге
шонымаштым, шӱм гыч лекше Шомакыштым луктын пыштен огытыл...
Кугу Октябрьлан 80 ий... Колымшо курымын тиде событийже нерген мом ойлат
вара
мемнан лудшына-влак.

Алексей ИСКАНДАРОВ, композитор,
Россий искусствын заслуженный деятельже:
— Октябрь революций лийме жапыште мый латикымше ийыш тошкалынам, пошкудо
Метръялысе школын нылымше классыштыже тунемынам. Тулеч вара — ӱшанашат ок
лий!— 80 ий
эртен каен. Тиде жапыште кажне посна ешын гына огыл, уло элнан илышыштыже
пеш
кугу вашталтыш лийын. Поснак пытартыш ийлаште. Ондакше ме ты пайремым кажне
гана
"Виян лийже Кугу Октябрь!" манын вашлийынна гын, ынде революцийжымат
историйын
йоҥылышыжо, тупела йыжыҥже шотеш ужыт.
Мый историк але политик омыл, сандене шуко пример дене иктешлен ойлаш ом
толаше,
шке нергенем гына каласем. Шочмо ялыштем, Мишкан районысо Ырсаялыште,
кочамым
(ачамын ачажым) поян Келмай маныт ыле. Тидлан амалжат ыле: кочам улан илен,
суртпечыже кӱжгӧ, пеҥгыде лийын. Туге гынат тудо ик эргыжымат (ачам деч
посна эше
коктын ыльыч: Апсатар ден Садек) туныктен да айдеме шотыш луктын кертын
огыл.
Октябрь революций огыл гын, мыят мландым курал-ӱден, вольыкым ашнен илыме
деч
торашке ом кай ыле.
1933 ийыште, Моско консерваторийым тунем пытарымем годым, Яныш Ялкайн мыйын

лӱмеш "Октябрь эргылан" почеламутым серен ыле. Тушто ойла, кузе мый —
кресаньык
эрге, марий кокла гыч улыжат кумшо еҥ гына!— музык паша дене кылдалтше кугу
школым тунем лектынам. Тымарте тыгаяк шинчымашым Яков Эшпай ден Нифонт
Сидушкин налыныт. Пеш чын возен Ялкайн: тугак шол, мый Октябрьын эргыже
улам.
Кызыт тунемаш, почеламут але муро книгам лукташ шонышо-влак эреак иктаж-
могай
поян еҥым — спонсорым — кычал куржталыт, сӧрвалат. А Совет эл шкежак чыла
еҥлан
"спонсор" лийын. Но тудо сӧрвалымым, ӱедылмым вучен огыл, чыла еҥым ава
семын
иктӧр ончен.
Ты шотышто Яныш йолташемат пеш чапле пример лийын кертеш. Тудо, тулыкеш
кодшо
йоча, Моско университетын дипломжым налын. Ынде шоналтыза: 1917 ийыште
элнан
корныжо туран огеш вашталт гын, таче марий калыкын уш-акыл поянлык
шӧрлыкыштыжӧ
Яныш Ялкайнын лу утла книгаже лиеш ыле мо?
Мый ынде шке ӱмырем илен эртаренам. Мом ужаш пӱрылтын улмаш, чыла ужынам.
Тачысе
неле пагыт вашкерак эртыже, илышна тӧрланыже, тачысе да ончыклык тукым-
влаклан
волгыдо, рыскалан корно почылтшо манын тыланем.

Виктор Бурлаков,
Российын калык артистше:
— Октябрьлан 80 ий. Тиде жапыште элыштына тӱрлӧ-тӱрлӧ вашталтыш лиеден. Эн
ондакак палемдаш кӱлеш: Кугу СССР-ым ыштышт, коллективизаций,
индустрилизаций, калык
коклаште ваш-ваш келшымаш идеологический пашам вияҥден колтышт. Тидыжын
лектышыже кокымшо тӱнямбал сар годым утларак шижалте. Тунам элыштына шӱдӧ
утла наций
илен, нунын ӱдыр ден эргышт сӧйыште талын кредалыныт. Ме тунам, 14-15 ияш
йоча-влак, неле кресаньык пашам шке вачышкына нална. Йӱдет-кечет сапондо
дене кылтам
шийна. "Чыла — фронтлан" ӱжмаш почеш илышна. Идеологический паша кугу верым
налын шоген. Калык коклаште ваш келшымаш, пашам тыршен ыштымаш Кугу
Сеҥымашым
таптен.
Элыштына шуко пуламыр лиеден. Налаш теве сталинский репрессийым: мыняре
ушан-шотан еҥ-влакым пытарышт. Мемнан кундемыштат Ежов ден Карачаров
осалланеныт нунын
шӱдымышт почеш мыняре еҥ лавыран атмашке логалын; пошкудо, пошкудыжым
пытараш
манын, шоя кагазым возен да тунамак титаклыме еҥет лашман пашашке логалын
але
ош тӱня дене чеверласен. Октябрьын идейжым умылыдымо сталинист-влак шучко
пашам
ыштен шогеныт.
Илыш тугае: кече ден кече, талук ден талук эртат — эре поро, ласка илыш
толмыш
вучена. Тыгай жапше вашке шуэш манын, политик, государственный деятель-влак
эфирыште, прессыште, чӱчкыдын ойлат. Тидыже вашке але 10-15 ий гыч лиеш,
каласаш
неле...
Октябрь мемнан жапыште тунемашлан кугу корным почын, пачерымат черет почеш
пуэденыт, эмлалтмашат яра ыле, лекарстват шулдо ак дене налалтын, канаш
каяшат корно почылтын. Тиде поро паша калыкын шӱмешыже ятыр жаплан кодеш.

Леонид КУДРЯШОВ, журналист, "Марий Эл" газетын тӱҥ редакторжын алмаштышыже:
— Чаманаш перна, Октябрьым ончыч сай могырым аклыше южо еҥ кызыт тудым
шылтала,
вурса, шудалеш. Манмыла, 180 градуслан савырнен. Мардеж лупшалме почеш. Мый
гын
тыгай айдемым чытен ом керт.
КПСС-ын пытышашыжым латиндеш талук ончыч, 1978 ийыште, шижынам. Горькийыште

(Нижний Новгородышто) Кӱшыл партийный школышто тунемаш тӱҥалме годым. Тунам

Л.И.Брежневым эсогыл туныктышо-шамыч игылтыт ыле. "Орденжым ынде саҥгашкыже
сакалта мо?" маныныт...
Ме ойлена ыле: партийыште кугу вашталтышым ышташ огыл гын, тудо йомеш.
Сайым вучен ышна шукто. Тыге ынже лий манын, кӱшыл орган-влак писын,
чулымын, рӱж тарванылшаш улыт ыле. Но жапым айда-лийже мутланен эртарымылан
кӧра Октябрьын сеҥымашыжат, КПСС шкежат лунчыргышт.
Россий Федерацийын Компартийже шочо. Шонымаш сай лийын. Мый, тудын
ончыклыкшылан
ӱшанен, радамышкыже ушнышым. Палем, шижам: КПРФ тыглай еҥлан, пӱтынь
калыклан
келшыше илышым чоҥен сеҥа. Чынак, кызыт тидлан тыгаяк шӱлышан моло
партийым,
ушемым, толкыным шкеже дек лишемда. Эше теве мо раш: нунын тыршымыштым
пашаче
калык келгын умылен. Но икте тургыжландара: тудо южо толкын вуйлатыше-
шамычын
чоян ойлыштмыштлан ӱшанынеже, вет тӱрлыжымат куктештыт, мутлан, тачысе
коммунист-шамыч элым пуйто шеҥгек шӱкат. Тыге лийынжат ок керт — илыш эре
ончыко кая.
Мут толмашеш, нуно республикын Президентше В.А.Кислицынын, Правительствын
пашаштлан полшат, тидлан тыгак калыкым ӱжыт.

СВЕТЛАНА АРХИПОВА, самырык поэтесса, "Ямде лий"газетын пашаеҥже:
— Мый тусо вӱран 1917 ийым коча-кован каласкалымышт, историй урокла,
телевидений, газетла гоч веле палем. Сайын шарнем, ойленыт: "Революций
эрыкым пуэн, кресаньыклан — мландым... Чылап калык пиалым муын. Пычкемыш
тӱня йӧршешлан кумыкталтын, волгыдо йырваш шарлен. Владимир Ильич Ленин
вождьланна кӧра йоча-влак
чапле школлаште тунемыт". Кузе гына тудым моктен огытыл.
Шарнем, школышто тунеммем годым тиде пайремым куанен вученна. Вет тунам
лавыра
корным тошкен школышко куржаш да урокым тунемаш кӱлын огыл. Йоча-влакын
каныш
лийын. Мыланна ты кечым йӧраташ, пагалаш туныктеныт. Тиде сомылын сайжат
улмаш.
Пионерий, комсомол системе годым ӱдыр-рвезе-влакын ала-могай цельышт
сӱретлалтын. А эн тӱҥжӧ "пиалан коммунизмыш пеҥгыдын ошкылынна". Ондалчык
шонымаш кажнылан келшен, садланак тӱрлӧ сомылым ышташ тыршеныт. А кызыт
ятыр школлаште командировко дене миен коштмо годым ужам: шагал йочан
ончыклыклан раш шонымашыже уло,
молышт йогын почеш ийыт. Тыште, конешне, нимоат да нигӧмат титаклымем ок
шу.
Кажне шке пӱрымашыжым шке семынже тапта.
Кызыт Революцийым мокташ тӱҥалат гын, товатат, орадылан шотлат. Кӧ пала,
тудо ок
лий гын, ме сайрак илаш тӱҥалына ыле ала. Кӧ пала, ала мӧҥгешла. Но
илышыште мо
лийын, тудо эртен да историеш кӱэмалт кодын.



111397
************************************************************************
11—13

ЮРИЙ РУСАНОВ, Марий радион журналистше:
— Жап, кузе ойлат, кок тӱран кӱзӧ гай: кӧм эмла, а кӧм пӱтырта.
"Рецолюцийын шочыктымо Айдеме — Гражданинжым", коеш, пӱгыртен. Кызыт
самырык тукым веле огыл,
партбилетым юмоҥа семын ӱмырышт мучко шӱмышт пелен нумал коштшо тӱрлӧ шотан-
ратан член-влакат "Ильичын йӱлышӧ лампыжым" шукертак пычкемыш чуланыш
луктын кудалтеныт. А "Октябрьын
пуымо эрыкшым" "Эрыкан Российын кечыж" дене вашталтеныт.
Очыни, лӱмын, виеш, искусственно шочыктымо пайрем, тудо кеч Октябрнь
революцийын, кеч ала-кӧ деч эрыкым налше Российын (шоналтет да, шкет деч
шке эрыкан лияш
лиеш мо?) кечыже лийже — кужу ӱмыран огыл (а 80 ий — тиде кӱчык, я кужу жап
— мо
дене таҥастарыман?").
Туге гынат, эше 80 ий эртымекат, тудо туто пырче семын историй рок йымач
шытен
лектын кертеш я, "мӧҥгешла", шижде, мландыш камвочшо орва семын, курымешлан
шӱеш
манын, ӱшандарен каласаш ом тошт ыле.
Октябрь пайрем кызыт жап шокте гоч эрта.
Вес могырым, тек кажне айдеме шканже келшыше пайремым вашлийын ужата. Лачак
саде
пайремым сӧрастарыше унаже гына шӱм-мокш йотке ны "йошкарге", ны "ошо" ынже
лий.
Ӱшан, мутат уке, кокымшо Юмо, но тудлан кумалме годымат шотым палыман.

АНАТОЛИЙ ЗЕНКИН — В.М.Васильев лӱмеш МарНИИ-н директоржо, историй наука
кандидат:
— Кугу Октябрьым мый ХХ курымын путырак кугу событийжылан шотленам да
умбакыжат
тыгак шотлаш тӱҥалам. Тудо айдеме тукымын историйыштыже у пагытым почын.
Кызыт
илыш-койыш тӱвыт вашталтын. Октябрьым тӱрлӧ семын аклаш лиеш: саман кучем
вашталтме але Кугу революций семынат. Ала тидым ышташ ала-кӧжӧ шона гынат,
эртыме
корнынам вес шинча дене ончалаш нигӧлан пӱралтын огыл.
Мемнан элна у пагытыш эн ончыч тошкалын. КПСС-ын вуйлатыме Совет Эл пеш
кугу чаракым да нелылыкым чытен лектын, сеҥен толын. Мемнан сеҥымашна, жап
шот гыч ончалаш гын, путырак кугу лийын. Тидыжым Марий Эл Республикын
илышыж гычат моткоч
раш ужаш лиеш. Тудым чынжымак Октябрьын шочшыжлан шотлаш келшен толеш. 77
ий
коклаште тудо пеледше кундемыш савырнен. Шукертат огыл мемнан кундемыште
вияҥше
промышленность, шуко отраслян ял озанлык, пеледалтше социалистический
культура
да наука лийыныт. 70 ияш юбилейнам палемдыме годым ме тидын нерген кугешнен
ойленна. Совет калыкын кугу сеҥымашыжым пӱтынь тӱнясе ончыл шонымашан еҥ-
влак
кӱкшын акленыт.
Но мемнан элыште илышым тӱзӓҥдыме паша перестройко тӱҥалмеке чарнен
шогалын. Тиде савыртышыже "утларак социализмым, утларак демократийым" манме
ӱжмаш дене
тӱҥалын. Но вараже илышыште вес семын лектын шинчын: производство волен
каен,
пашадымылык тӱҥалын, преступность шарлен, кучем ден управлений органлаште
коррупций вуйым нӧлталын. Тӱҥжӧ — шемер-влак чыташ лийдымын йорлештыныт. Эл
мучко,
тидын шотышто мемнан республикыштат, еҥ чот иземаш тӱҥалын. Кызыт элыште
шочшо
аза колышо мыняр улмо деч шагалрак, айдеме ӱмыр изем толеш.
Кугу Октябрьлан 80 ий да Марий Эллан — 77... Тыгай жапыште керек-кунамат
эртен
кодшым шарналтет, тачысе илышым лончылет. Тыгай годым пайрем кумыллан
келшышым
ужмо шуэш. Но эртыше лу ий гыч обществылан иктаж-мом пайдалым шарналташат
неле.
Кызыт реформо умбакыже шуйна. Икмыняр могыржым ончыктем. Кызыт пӧръеҥын
пенсийыш
лекме жапшым 65 ийым темымыж марте шуйымо нерген йодыш ончалтеш. Мыйын
тукым
пӧръеҥ-влакын кокла ӱмырышт 58 ий марте иземын, тугеже нунын кокла гыч
шукышт
пенсий марте илен огыт шу.
Жилищно-коммунальный реформо тӱҥалын. Тыште тӱҥжӧ: лишыл ийлаште пачерлан
тӱлымӧ
пӱтынь ак пачерым кучышо еҥ ӱмбак возеш. А шагал оксан еҥ-влакым могай
пӱрымаш
вуча?
Туныктымо пашаштат вашталтышым ямдылат. Тидыже дошкольный да
общеобразовательный
учреждений, ПТУ, техникум ден вуз=влакын пашаштым авалта. Нуныжо тылзе еда
оксам
шагал налмылан кӧра йӧсланат. Ты нелылык образованийым яра налаш рвезе
тукымын
праважым шыгыремдымашке конден кертеш.
Кугу Октябрьын юбилейже да Марий Эл Республикын 77-ше идалыкше дене
"Ончыко"
журналым лудшо-влакым алал кумылын саламлем. Чаманен каласаш логалеш,
эрласе кечын волгыдыжлан ӱшаным кызытеш ом уж. Но 7 ноябрнь чынжымак
Келшыме да икте-весым порын ончымо кече лийже манын, уло чонем дене шонем.
А тышкыже утларак еҥын
илышыжым саемдыме дене гына шуаш лиеш.

АЛЬБЕРТИНА ИВАНОВА, Россий Писатель ушем член:
— Октябрь мыйын илышыштем... Тиде ойым шымлен лекташ шеҥгеке ончалман, ача-
кочан
илыш йыжыҥыш шыҥыман.
Мый ачамын илышыштыже чот вучымо шочшо лийынам. Ош тӱням ужмем годым тудлан
43
ий темын. Ачам, Петр Иванович Иванов, 1911 ийыште шочын. Революций ылыжме
татыште 6 ияш лийын, сандене тудын ушешыже пагыт пале кодын. Шеҥгелне
кодыныт элнан
эртыме эн неле йыжыҥла: революций, шужымаш ий, репрессий пагыт, Кугу
Отечественный сар... Да чыла тиде ачамын илышыж гоч каен, уш-акылеш, чонеш
келге палым коден.
Юртук тукым (ачам велым мыят тиде тукым деке шкем ушем) икмарда, но пеҥгыде

озанлыкан, шуко еш вожынан лийын. Революций деч вара шужен ий толмеке, ӱян
рокым
кочкын илен лектын. Туге гынат тунемаш, ончыл еҥ лияш таратыше кумыл ачамын
ончыклыкшым волгалтарен. Сергей Кировын шӱжарже Елизавета Мироновна деке
Юледур
села библиотекыш коштмыжо, Шернур педтехникумышто Йыван Кырля дене пырля
тунемме
пагыт икшыве уш-акылым, койыш-шоктышым пойдарен. 18 ияш — школ директор; у
колхозым чумырышо, вара тудым вуйлатыше; Йошкар-Оласе завод вуйлатыше —
пӱрымаш
тошкалтыш кӱшкӱ кӱзен. Тусо пагыт гыч фотосӱрет-влак кодыныт: то иктын, то
весын
чурийже шем тушь дене чиялтен петырыме — репрессий айдемым илыш гыч гына
огыл,
шарнымаш гычат шӱкен лукташ тӧчен. Ачам вара кажнын лӱмжым ушештарен ойлен.
Тудо
пагытыште нине фотосӱрет-влакым арален кодаш могай кӧргӧ вий кӱлын! Шем
товар
тудын вуй ӱмбалныжат кечен — чыла сеҥен лекме, чыла чытыме. Тунам ик ӱшан
айдемылан илаш полшен: чыла осал — жаплан веле, эн тӱҥжӧ — шочмо элым
йӧратымаш, сеҥен налме эрык саскалан ӱшанымаш. Тидак ачамлан кугу сар тул
гыч таза, чонан
пӧртылаш полшен: гвардийын капитанже тул-вӱд вошт эртен, сар курал пудыргым
капешыже нумалын, но адакат чонжо дене ӱмытлан эҥертен, пӱтынь кодшо
ӱмыржым икшыве-влакым туныктымо пашаште эртарен.
Шарнем, пытартыш ийлаште ме ачам дене чӱчкыдын ӱчашен налына ыле. Тудо,
Октябрьын шочшыжо, кенета элнан лӱмлӧ еҥже-влакым, партийым вуйлатыше
радамым терген
ойлаш тарвана ыле. Тыглай коммунист да кӱшыл радам коклаште ушаш лийдыме
порволтышым аклен, чон да уш шукыж дене келшен огыл. А мый, политикыште але
ужарвуй,
когарген-йӱлен, "йоҥылыш" лиймыжым умылтараш тыршенам. "Умылет, але,
ӱдырем, —
мане ачам. — Илыш шинчажым почеш. Но тый чыла мый дечем ончычрак умылет".
Умыленам... Туге гынат, кеч-кузе савыркале, мыят Октябрьын уныкаже улам. Да
тудо
пӱтынек мыйын илышышке, вӱрышкӧ, чонышко шыҥен. Мо сайже уло мемнан тукымын
—
шочмо элым йӧратымаш, икоян улмым шижмаш, икте-весе верч шогымо кумыл, шкем
монден, пашалан пижме, нимучашдыме ӱшан — ачам гай тыглай коммунист-влакын
илышйӱлашт гыч. Сандене тауштен вуем савем нунылан, аклен, саклен шкенан
историйнам.
Историй уда ок лий, тудо кеч-могайжат — лачак мемнан, шкенан.



111497
************************************************************************
11—14

Палыме марий поэт Валентин Дмитриевич Дмитриев 1927 ий, 27 ноябрьыште Морко
район, Чодырасола ял кресаньык ешеш шочын.
Изинекак ача-ава деч посна акажын поро чонжо, полшымыжо дене школым тунем
лектын. Марпединститут деч вара "Молодой коммунист" да "Марий коммуна"
(кызыт "Марий Эл") газет редакцийлаште, "Политическая агитация" журналыште
ыштен.
1959 ийыште поэт "Тӱҥалтыш мут" икымше книгам савыктен. Тылеч вара Валентин

Дмитриевич лу наре книгам савыктен. Нунын коклаште: "Изи герой" (1961),
"Ару чон
дене" (1967), "Илыш корно" (1973), "Пайрем кумыл" (1977), "Родо-тукымем"
(1985),
"Кыша" (1987) да молат. Поэтын возымыжым татар, коми, удмурт, мордва йылмыш
кусарыме.
Тиде номерыште те поэтын илышыж дене кылдалтше икмыняр фотосӱрет дене
палыме лияш темлена.



111997
************************************************************************
11—19

КРОССВОРД

Шола гыч пурлашке: 1. Периодический изданий. 3. Марий писатель, Олык Ипай
лӱмеш
премийын лауреатше. 6. Семен Вишневскийын поэмыже. 7. Почеламутышто кок
слоган
ужаш, ударений кокымшо слогеш возеш. 8. М.Шкетанын "Ачийжат-авийжат" драмыж
гыч
персонаж. 12. Творческий пашаеҥ-влакын организацийышт. 13. Марий драматург,
"Тулык ӱдыр" пьесын авторжо. 14. Кок еҥан ансамбль. 18. Эрвел калык
йомакысе персонаж. 19. Кумдан палыме руш совет поэт-лирик. 21. Таджик
писатель. 22. Венгр писатель да шымлызе. 23. Казахстанын да Киргизийын
калык поэтше-мурызыжо. 26.
С.Николаевын "Кугу толкын" драмыж гыч персонаж. 27. Латин алфавитысе буква.
28.
Руш писатель, "Страшный суд" эпопейын авторжо. 31. Руш писательница, СССР
Государственный премий лауреат, "Лесозавод" романын, "Родина" трилогийын
авторжо.
32. Н.Арбанын "Кеҥеж йӱд" комедийже гыч персонаж.
Кӱшычын ӱлыкӧ: 1. Немыч поэт. 2. Белоруссийын калык поэтше, Ленинский да
Государственный премий лауреат. 3. М.Аузовын романже. 4. Эртышым шарнен
возымаш. 5.
М.Рыбаковын "Чодыра мӱй" драмыж гыч герой. 6. Писатель-влакын вес лӱмышт.
9. Марий Элын калык писательже "Гусляры" романын авторжо. 10. Руш кугу
писатель, общественный деятель, академик, Нобелевский, Ленинский да СССР
Государственный
премий лауреат. 11. Руш писатель. 12. Италийыште лекше газет. 15.
В.Ивановын романже. 16. Марий поэт В.Рожкинын сборникше. 17. Осмин Йыванын
поэмыже. 20. Марий
писатель, драматург. 24. М.Шкетанын "Важык вуян йыдал" комедийже гыч
персонаж.
25. Ю.Бондаревын романже. 29. Кум инструментлан але кум йӱклан возымо
музыкальный произведений. 30. Литературно-художественный журнал.

Л.МАНАГИН ямдылен. Медведево район, Оршасола.



112097
************************************************************************
11—20
ВУЙЛЫМАШ
3
Ю.ИКСАНОВ. Ошкылеш марий. Почеламут
5
Кугу Октябрьлан 80 ий. Лудшына-влакын пайрем мутышт.
12
Г.АЛЕКСЕЕВ. Пырля икымше гана. Усталык ушем-влакын кечышт.
ЛУДЫШ
15
В.ПЕТУХОВ. Писе пикш, лывырге йоҥеж. Историй роман. (Умбакыже.)
ПОЭЗИЙ
73
В.РЕГЕЖ-ГОРОХОВ. "Лжеметрий". Поэме.
78
В.КРЫЛОВ. Ынже лывыжге пележыш...
79
И.ЧЕМЕКОВА. Н.ПИРОГОВА. Т.ЕГОШИНА. Н.ПЕТУХОВА. Почеламут-влак.
ЛӰМГЕЧЕ
81
Поэт Валентин Дмитриевын шочмыжлан тений 27 ноябрьыште 70 ий темеш ыле...
Фотоаршаш.
ЛУДЫШ
86
К.ВАСИН. Землякна, военврач, писатель.
87
П.НОВОСЕЛОВ. Чеверын, самырык жапем! Документальный повесть гыч ужаш.
ДРАМАТУРГИЙ
103
А.МУРЗАШЕВ. Кузе Эркий каваш кӱзен? Шым сӱретан йомак-пьесе.
ШӦРТНЬӦ СОНДЫК
118
И.СМИРНОВ. Сасканай. Йомак-поэме. (Умбакыже.)
ШОЧМО МЛАНДЕ
127
В.ЮКСЕРН. Сергей Чавайн — Эрик Сапаев. Тыге шочын икымше марий опер.
КАЛЫК ОЙПОГО
145
Л.ЛУКОЯНОВА. Марий йылмыште кушкыл мут-влак.КРИТИКЕ
152
Н.ФЕДОСЕЕВА. "Акрам" да кызытсе марий роман.
158
А.ТИМИРКАЕВ. Никон Игнатьевын мландыштыже вашлиймаш.
160
Кроссворд. Л.МАНАГИН ямдылен.

Комышто А7Тимиркаев ден В.Осиповын "В.Колумбын шӱгарже воктене" мурышт.
Номерыште А.Ивановын, А.Марковын, А.Щербаковын да статья автор-влакын
фотоштым
кучылтмо.

СОДЕРЖАНИЕ
Ю.ИКСАНОВ. Шагает мари по земле. Стихи.
Великому Октябрю 80 лет. Праздничное слово — читателям.
Г.АЛЕКСЕЕВ. В едином ритме. Дни творческих союзов Республики Марий Эл
ПРОЗА
В.Петухов. Острая стрела, тугая тетива. Исторический роман. (Продолжение.)
ПОЭЗИЯ
В.РЕГЕЖ-ГОРОХОВ. "Лжеметрий". Поэма.
В.КРЫЛОВ. Юным талантам расти.
И.ЧЕМЕКОВА. Н.ПИРОГОВА. Т.ЕГОШИНА, Н.ПЕТУХОВА. Стихи.
НАШ КАЛЕНДАРЬ
К 70-летию со дня рождения поэта Валентина Дмитриева... Фоторепортаж.
ПРОЗА
К.ВАСИН. Земляк, военврач, писатель.
П.НОВОСЕЛОВ. Прощание с молодостью. Отрывок из документальной повести.
ДРАМАТУРГИЯ
А.МУРЗАШЕВ.Как Эркий поднимался на небо. Пьеса-сказка в семи картинах.
ЗОЛОТАЯ ШКАТУЛКА
И.СМИРНОВ. Сасканай. Поэма-сказка. (Продолжение.)
РОДНАЯ ЗЕМЛЯ
В.ЮКСЕРН. Сергей Чавайн — Эрик Сапаев. Так родилась первая марийская опера.
НАРОДНОЕ ТВОРЧЕСТВО
Г.ЛУКОЯНОВА. Названия растений в марийском языке.
КРИТИКА
Н.Федосеева. Роман "Акрам" и современная марийская проза.
А.ТИМИРКАЕВ. Встреча на земле Никона Игнатьева.
Кроссворд. Подготовил Л.Манагин.
На обложке песня А.Тимиркаева и В.Осипова "Около могилы В.Колумба".
В номере использованы фотографии А.Иванова, А.Маркова, А.Щербакова и
авторов
статьей.

"Ончыко", 1997, ¹11, 1-160 стр.



120497
************************************************************************
12—04
Владимир ЛЮБИМОВ
МАРИЙЖЫМ ТУНЫКТЕН
Мыскара ойлымаш
Мо тугай йӧратымаш, паледа мо? Каласеда: тиде — йӧратен, икте-весе ӱмбак
ончымаш, ойырен налме еҥын воктенже лияш тӧчымӧ койыш, вара, чояланен
кутырен, ӱмам
налмаш да пытартышлан сӱан, маныда. Тидат чын. Но йӧратымаш — путырак кугу
шижмаш, шӱм йӱлымаш. Тыште эше ик кугу вий уло: тиде — ушкалымаш. Оҥай
паша, маныда. Марийже, мутлан, ушкалыше гын, йӧрата, сандене кычалтылеш,
маныт.
Марина ден Семон йӧратен, келшен илымеке ушненыт. (Тидын шотышто варарак
шоҥго
еҥ-влакын ойыштым каласем). Йӧратен ушневе, йӧратенак илаш тӱҥальыч, идым
леведыш ӱмбалне шупшалалтше кок кӧгӧрченла.
Илат ик ий, кокыт, кумытат, но пытартыш жапыште Семон ала-мо шӱмжӧ дене
ватыж
деке йӱкшаш тӱҥалме гай лийын. Тидым шӱмбалжат шижеш да нимомат ок ойло,
весым
муынат манын, огеш ӧпкеле. А тӱжвач ончымаште марийже йӧратыше гаяк коеш.
Кӧргӧ
чонжо дене ялысе мотор еҥгавате Верукын йӧратымаш пыжашышкыже чоҥештен.
Тиде
ӱдырамашын марийже, кок ий лиеш, вес тӱняште. Ондак Верук нигӧ дене
вашлийын
огыл ыле, но мом ыштет, самырык чон — ночкышто, маныт. Тудо тӱрлӧ семынат
вашталт кертеш. Ты мотор, шымавуч гай кап-кылан, чевер ош шӱргывылышан,
шыма шинчаончалтышан але кумло ийышке гына лишемше ӱдырамашым шуко пӧръеҥ
шинчаж дене
ӧндалын кӱта. Тидым Верук шкежат шижын. Мыскарам ыштылын пижедылшат лийын.
Икана кас велеш, паша деч вара мӧҥгӧ толмо годым, Верукым Семон поктен шуо
да
мыскара семын мане:
— Верук, чылт пеледыш гай улат... Кузе тыге шочын моштенат?
— Шочын мошташ кӱлеш,— ӱдырамаш мыскаралан мыскарам вашешта.
— Вот тиде пеледышым кузе кӱрлын налаш ыле?— Семон чонжылан келшыше деке
шижде
лишеме, пуйто магнит шупшыльо.
— Пеледышым кӱрлат гын, вашке кошка, тек тудо чевер тӱсыж дене волгалтеш,—
шыргыжеш Верук.
— Туге гынат тиде пеледышым кидышке налме, шыматыме шуэшак,— тыге манын,
пӧръеҥ
ӱдырамашым кок вачыж гыч ӧндалын, чот гына шупшале. Кок чон иктыш ушнымо
семын
лие.
Шупшалалтмеке, коктынат, нимом пелештыде, шӱмым ваш шулыктен ончальыч.
Тошкем шеҥгеч шыпак ошкылшыла, пӧръеҥ ӱдырамашым вачыж гыч шыман ниялта,
куэрла
велыш ончалеш. Тушко пырля пурашат ик ушыжо ӱжеш, весыже "Чыталте, сай паша
эркын ышталтеш" манын чара.
Тыгак ыштыш Семон.
Умбакыже выче-выче мутланен ошкыльыч. Вара ойырлымышт годым жап писын
эртымылан
ваш-ваш чаманен ончальыч. Ты шупшалмаш ӱдырамашын чонышкыжо кумыл нӧлтышӧ
тулым
пыштыш, тудо Семоным эре шонаш тӱҥале. А паша деч вара чӱчкыдын вашлияш,
юмыжак
полша ала-мо, амал эре лектеш. Йӧратымаш тул кок чонымат алгаштара,
кумылаҥда,
пырля лияш, чашкер коклаште ӧндалалташ, шупшалалташ, вӱрым модыкташ
шулдыраҥда.
У илыш вий чоныштышт шочын да чот гына ӧндалалташ полшен, ты вер гыч куэр
гыч
ялт кайымышт, ойырлымышт шуын огыл.
Угыч шочшо йӧратымаш нуным ала-кушко, у тӱняшке, наҥгаен. Вашталтыныт нуно
коктынат. Кок шӱман лийын Семон: шымата ватыжымат, но чон тулым Веруклан
пуэнак шога. Ватыжлан кодынат огыл, манаш лиеш. Туге гынат Семон шкенжым
ватыжым йӧратыше
семын кучаш тырша: ӧндалеш, шупшалеш, а ушыштыжо йӧратыме ӱдырамашыже.
Пытартыш
жапыште марийжын шӱмжӧ йӱкшымым Марина шижеш, вет тудо кастене мӧҥгӧ
чӱчкыдынак
вараш кодын пӧртылеш, подылашат тӱҥалын. А йӱшӧ вуя шӱмбелжым ӧндалмыж
годым йоҥылыш Верукат манын колта.
— Могай Верук улам, ушет каяш тӱҥалын мо? — йодеш Марина.
— Так пелештен колтышым, вуеш ит нал,— ышталеш Семон.— Шаҥге тугай омо
кончыш,
пуйто мемнан тунана сурт гыч лектын кудалнеже, пыкше кучышым...
— Теве тунат лектын кудалешак. Сай омым ужынат,— койдара ватыже.
Семон Верук деке коклан йыштак пурымыжым пошкудо-влакат ужыт. Тиде увер
Маринан
пылышышкат шуын. Ӱдырамашын шыде йӱран пыл кӱзымӧ гай погына. Теве оваргыше
пылет кӱдыртылашат тӱҥале.
— Верук деке коклан пурет, тошкем шеҥгечат тендан пырля эртымыдам ужыныт,—
Марина шкенжым ласкан кучаш тӧчен ойла, а вӱржӧ шолеш. "Кузе тиде Семоным
туныкташ?
Уке гын утыр шалаш каен кертеш,— шона."
Но Семон, шкенжым чыныш лукташ тыршен, тыге веле тӱя:
— Молан мыланем вес ӱдырамаш? Тыгай мотор пеледышем улат да...
А Марина, чынжымак, мотор, шемалге яндар тӱсан, пӧрдымӧ шӱдыр гае яшката
кап-кылан. Шкендын сай, но еҥ вате утыр чеверын чучеш ала-мо. Манмыла, еҥын
лудыжат
комбыла коеш.
Икана кас велеш, паша пытымеке (а Марина фермыште ышта), ферма вуйлатыше
Виталий
Петрович дене мӧҥгышт ошкылыт, ончат, ваштарешышт Семон толеш. Марина содор
гына
ферма озам шола кидпӱанже гыч нале да веселан мутланаш тӱҥале, шыргыжеш.
Виталият шыргыжал мутлана, кузе тыгай мотор ӱдырамаш дене от кутыро, вет
тудат —
пӧръеҥ, але самырык, вӱр модмо жап. Семоным ужын, кидшым кораҥдынеже ыле,
но
ӱдырамаш чот гына ӧндал кучен шынден. Вашлийыч. Семон шыдын онча.
— Тый кушко?— йодеш Марина, пӧръеҥын кидшым колта.
— Те кушко, мыят тушко,— шыргыжме шотым ышташ тӧчен, но шыде йӱкын вашешта
Семон.
А Виталий Петрович ойырлен ошкыльо. "Мариналан кидпӱан гыч кучен ошкылмаш
мо иялан кӱлын? Тидлан верч тума вет лектын кертеш",— шоналтыш.
Мӧҥгыштӧ кернак тума лекте, Семон, шижде, мушкындым чумыртен йодеш:
— Мом Виталий Петрович дене пеш выче-выче кутырен пыльгыж толда? Шижам вет,
мом
ыштылыда. Эше кид пӱан гыч кучен толыт... Яжар... Коштыда вет?
— Тый коштатыс, мылам ок лий мо?— Маринат шыдын вашешта.
Тидын деч вара Семонат шонаш лие, ӱдырамаш йӧратен шында гын, чарен от
керт, тудын шӱм тулжо вашке ок йӧрӧ, але южгунамже йӧрыктенат от керт.
Семонын Верук дене вашлиймыже нерген мут ял мучко шарлен шуо. Шонымыштым еҥ-
влак
тыге почыт:
— Марина ден Семон ӱдыр-качышт годым чот келшен ушненыт, а ынде
йӧратымашышт
йӱлен пытен, докан.
Семон Верукым ончычсо семынак йӧратен гынат, тетла вашлияш ок тошт, вет
ватем
йомдаренат кертам манын тудо келгын шонкала.



120597
************************************************************************
12—05
Иван СМИРНОВ
САСКАНАЙ
Йомак поэме*
Шӧртньӧ сондык

Кудымшо мурышто

Аксымат кече сынан ӱдыр дек миен шуэш. Патыр качымарий Сасканайым иканаштак
пален огеш керт, молан манаш гын, Сасканай чот вашталтын, тӱняште чыла
дечат мотор
лийын. Но кече сынан ӱдыр, иканаштак огыл гынат, Аксыматым пален. Ой гыч
ойыш
Аксыматат шижын налеш: тиде вет Сасканай! Эртен кайыше нерген шарналтен,
ваш
мутланыме годым кече сынан ӱдыр шке ачажлан ӧпкела, шке ӱдыржым пушташ
шонен,
манеш. Аксымат тудлан умылтара: "Ачат тыйым пушташ шонен огыл". Сасканай
тыге
манмылан ок ӱшане. Но вараже пале лиеш: марий тӧра Пипон шыдыж дене Мемен
шинчажым когартен, Меме сокыр лийын. "Ачамын але титакше, осал шонымашыже
улмаш гынат, тудо шке титакшым кугу орлык дене сулен налын,"— манеш
Сасканай.
— Ачам, сокыр лийын, Ош кечым ужде орланен ила але колен?— манын йодешат
Сасканай, шкеже шорташ тӱҥалеш.
— Ит шорт, умбакыже колышт,— манеш Аксымат,— ачат ила, шинчаже паремын,
ужаш
тӱҥалын.
— Мо Юмыжо тудлан полшен?— йодеш Сасканай.
— Мый кызыт изам дене илем. Изамын имньыжым овда йӧратен ыле, имне ӱмбак
шинчын
кудалыштын. Имне чылт ярнен пытен. Мый вара овдам эскерен каенам да
кученам,
лупш дене чот кыренам. Овда мылам ойлен: "Ит кыре мыйым, чонем ит нал, мый
тылат
илыше вӱдан памашым ончыктем, тудо вӱдым йӱат гын, вий ешаралтеш, черле еҥ
эмлалтеш, тудо вӱд дене шинчам шӱялтет гын, сокыр еҥат ужаш тӱҥалеш. Но
саде вий
памашым осал кишке-влак оролат, калыкым тушко огыт пурто; калык тиде памаш
улмо
нерген огешат пале". Мый овдам чаманенам, шке эрыкше деке колтенам. Тудо
мылам
вий памаш дек корным ончыктен. Мый памаш йыр мален кийыше кишке-влакым
ужынам,
памаш вӱдым подыл онченам да тунамак капышкем пеш кугу куат пурымым
шижынам. Памаш вӱд йӱмым кишке-влак шижын огытыл чот маленыт, мый нунын деч
йыштак мӧҥгыш
толын кертам ыле, но мый Вий памашыш калыклан корно почылтшо манын, кишке-
влакым
пытараш шонен пыштышым. Пеш виян кредалмеке, мый нуным чылаштымат кырен
пытарышым, кок кишке гына ала-куш шылын утлен. Мый вара,— манеш Аксымат,—
саде памаш
дек ачатым наҥгаенам, тудо памаш вӱд дене шинчажым кум гана шӱялтен,
тунамак
шинчаже почылтын.
— Тый орлыкан ачамын шинчажым почынат? Тый? — манешат, Сасканай Аксыматын
шӱйышкыжӧ кержалтеш, качымарийын оҥышкыжо вуйжым пыштен шорташ тӱҥалеш.
Аксымат тудым
кок кидше дене ӧндал куча. Изиш лиймеке, Сасканай вуйжым нӧлталешат,
Аксыматын
шинчашкыже ончен, тыге манеш:
— Тау тылат, Аксымат! Ачамым орлык деч утарыметлан пеш кугу тау. Илышыжым
утарен
кодыметлан кугу дечат кугу тау!
_______________
*Мучаш. Тӱҥалтышыже 1997 ий 7-11 номерлаште. 6 да 7 мурылам автор почеламут
дене
возен шуктен огыл, сюжетым веле каласкала. (Ред.)

Сасканай адак качын оҥышкыжо вуйжым пышта. Шкеже шорташ чарнен колыштеш,
патыр
еҥын оҥжо кузе шӱла, шӱмжӧ кузе кӱлтка.
Кече сынан ӱдырамаш дене тыге ӧндалалт шогымо годым Аксыматын алже пыта,
вуйыштыжо уш кайымыла веле чучеш, шинчаште пычкемышалтме гай лиеш.
Сасканайын кече
тӱсан шӱргыжӧ, латкок шӱдыран шинчаже, шокшо шӱлышыжӧ, нӧргӧ капше
Аксыматым
руштыктара. Аксыматын чонжо шула, вуйжо аҥырга. Тудо ала-мом каласынеже, но
ик
мутымат пелештен огеш керт. Виян лиеш ваштар коркан пӱрыжӧ, тулечат виян
йӧратымашын аракаже!
Вара нуно пушеҥге йымал олымбаке шинчыт. Сасканай йодеш:
— Ачамже кызыт кушто?
Аксымат ойла:
— Ачат мемнан ешыште ила...
Сасканай тидлан адакат пеш чот ӧреш.
— Тугеже тый ачамым тышке конден кодыде от керт. Мый, ачам да Шымавий
кумытын
пырля илаш тӱҥалына,— манеш Сасканай. — Шымавий чот шоҥгемын, тоя ӱмбалан
веле
эҥертен коштеш. Тудо колен колта гын мый шкетын кодам. Ачам пеленем лиеш
гын,
мылам куштылгырак лиеш,— ойла ӱдыр.
— А мый тыйым налаш толынам. Келшет гын, сӱан дене наҥгаем, Шымавийымат
пеленем
налам, изам дек намиен пуртем. Вара посна пӧртым шындена, ачат ден ава
лийшетым
огына кудалте, нуно мемнан дене пырля илаш тӱҥалыт,— манеш каче.
— Тидын нерген Шымавий дене кутырен келшаш кӱлеш,— вашешта кече сынан
Сасканай.
— Иктын верч аптыранем,— ойла Аксымат,— тыгай моторым налаш шонышо шукын
улыт
дыр. Ала иктаже коклаш пурышо лиеш, ала тый иктажым весым йӧратет...
— Уке, мый тыйым ужаш шонен иленам, тыйым гына вученам,— чот шӱла Сасканай.
Тыге нуно пакчаште, пушеҥге йымалне, мутланен шинченыт, вара пӧртыш
пуреныт. Шымавий ден Сасканай мӱндыр унам ӱстел коклаш шындат, пукшат,
йӱктат.
— Мый Сасканайым ончен куштенам, тудым шке дечем нигушкат ом колто,— ойла
Шымавий.
Вара кутырен келшат: Аксымат, ӱдырын ачаже Меме, качын изаж ден еҥгаже ӱдыр

йӱкташ кум шувыш пӱрӧ да ик шувыш арака дене толшаш улыт. Тыге Аксымат ден
Меме
тышке илаш куснат. Аксыматлан Шымавийын илыме суртыш сӱан дене толаш
кӱлешыжат
уке, вет Сасканайым каче шынден ок наҥгай, оръеҥ тышакынак кодеш, суртышко
тудо
марийым гына пурта.
Ӱдырым йӱктымеке, Меме ден Аксымат Шымавийлан у пӧртым, оралтым шындышаш
улыт,
вара иже сӱаным тарваташ лиеш.
Эрлашын Аксымат мӧҥгышкыжӧ каяш лектеш. Сасканай тудым ужатен лектеш, но
чодыра
корнышкак ок ужате: тыге ышташ Шымавий кӱштен огыл. Тыгодым Аксымат ден
Сасканай
первый гана шупшалалтыт.
— Ӱшанен вучо, ик арня гыч йӱкташ арака дене толын шуам,— манешат, Аксымат
кая.
* * *
Марий* тӧра Пипон шкенжын эргыжлан ӱдырым йӱктынеже. Но ик ӱдырат ок йӱ:
эргыже
путырак какши, начар. Эргыже ачаж суртыштак тарзылан ыштыше ӱдырым йӧрата,
Кыслывийым. Но Пигул тидын нерген ачажлан ойлашат огеш тошт. Шолып йӧратат.
Вате
налмекат, йӧраташ мутым пуат.
Пипон сырен: эргыжлан эн мотор ӱдыр-шамычым йӱктынеже ыле, мотор огыл,
томамжат
огыт тол.
Аксымат ден Мемен шылын куржмекышт, Ӱпалче шкет кодын, марлан лектын огыл,
марийымат пуртен огыл. Сурт кокла сомылым тарзе ӱдырамаш ден ачажын илем
гыч тарзе пӧръеҥ-влак толын-толын ыштен пуат. Ӱпалче кӧм шона тудым йӧрата,
могай
пӧръеҥ кӱлеш, тугайым йӱдлан малаш пурта.
Пипон йӧратыме ӱдыржӧ Ӱпалчын ойжым колыштеш: пикшым Аксымат илыме
кундемыш,
эҥер вес могырыш, касвекыла, колташ кӱлеш. Пикш чыла каласа: яра верыш
логалеш
гын, Пигуль нигунамат ӱдырым ок нал; ӱдыр дек логалеш гын, кеч ӧкымеш, но
тудым
налашак кӱлеш. Ӧкым налме годым шылтыкым кычалаш пешак сай. Тыге, чыла
сарзым
тарватен, Озаҥ хан деч полышым йодын, Аксыматым пытараш йӧн лектеш манын
шона
марий тӧра.
— Ну, эргым, мом ойлышашым монден отыл?— йодеш Пипон.
— Уке, монден омыл, ачай,— манеш Пигул, пикш колташ ямдылалтеш, тыгай мутым
каласа:
— Мыняр тораште мыйын пӱрымашем ила, тунар чоҥеште тале пикш. Ик уштышлан
тораште ватем лийшаш ила гын, ик уштышеш тые керылтын шич; лу меҥгым каяш
кӱлеш — лу
меҥгым чоҥеште; шӱдӧ меҥге кӱлеш — шӱдӧ меҥгеш чарне тый.
__________
* Очыни, тиде ужаш шымше мурын сюжетше, но автор тудлан лӱмым пуэн огыл.
(Ред.)

Пигул пикшым виктара, йоҥежым чот шупшылеш.
Тушко, кушан пикш возын кертеш, Пипон ончылгочак коло ик сарзым колтен: ик
кашакыште шым еҥ, весыште шымыт да кумшыштат тынарак. Марий тӧра нунылан
тыге кала-сен: "Кайыза, чодыраште омашым ямдылыза, пасу покшел илемыште
малаш пурташ йодса. Ме вич кече гыч, кугарнян пикшым колтена. Тудо кечынак
пикшым кычалаш тӱҥалза".
... Сасканай качылан сӱаныште чиктышаш тувырым, кумалтышым соракам, ямдыла.

Тӱрым тӱрлаш ӱдыр йолташыже-влак полшат.
"Тӱрлен шинчымем арам ок лий, дыр, Аксымат мыйым ок ондале дыр,"— шонкала
Сасканай.
Аксыматын кайымыж почеш иктаж ныл кече гыч Сасканай дек Меме толын пура.
Тыге
нуно, ятыр жап ужде илымеке, коктын вашлийыт. Ондак коктынат тӱҥшӧ гай
лийын шогалыт, нимом пелешташ ӧрын, ваш ончен шогат; вара ӱдыржӧ, ачажлан
тупынь лийын,
ик вере миен шинчеш да шорташ тӱҥалеш; ачажат, кумык лийын, ӱдыржӧ ӱмбак
ончыде
шортеш.
— Ачай, чонем пытараш але чонем утарен кодаш тый тунам кӱзым налынат
улмаш?— Аксыматын ойлымыжым пала гынат, Сасканай йодеш.
— Чонетым пытараш огыл, утарен кодаш кӱзым налынам ыле,— ойла Меме.— Мый
тыланет, тӱҥалтыш гыч тӱҥалын, чыла раш каласкален пуэм...
Ты жапыште Шымавий пура, ойлымыштым колышт шога.
— Ойлымет огеш кӱл, мый тыланет ӱшанем, ачай,— манеш Сасканай.
— Имне дене толынам. Вургемымат, киндымат орваш оптен конденам. Тендам
подылташ
пӱремат уло. Чоным кочде каласыза: мый денем илен кертмыла чучеш гын, имне
дене
кондымем пулдырышко ястарем; шочмо ӱдырем дене пырля ӱмырым эртараш йӧрдымӧ
улам
гын, тортам мӧҥгеш савыралам.
— Ачай мый, тыйым кычал муым, ынде огына ойырло, пырля илаш тӱҥалына,—
манеш
ӱдыржӧ.
— Сай имнетым туаре, вургеметым, киндетым орват гычын ястаре. Пӱретым
луктын
шынде ӱстембак,— ойла Шымавий кува.
Имньым туарат, киндым, вургемым пулдырыш оптат, пӱрым ӱстембак луктын
шындат.
Сасканай ден Шымавий тӱрлӧ кочкышым погат. Ӱстелтӧрыш шичмеке, Меме тыге
каласа:
— Эрла ӱдыр арака толеш: Сасканайым йӱкташ Аксымат ныл шувыш пӱрым, ик
шувыш
аракам конда.
Эрлашын, кугарня кечын, Сасканай ден Шымавий, эрден эрак команмелнам
кӱэштыт,
подкогыльым шолташ тӱҥалыт, нужгол когыльым, каравачым ямдылат. Меме
кудывечыште
сийым погаш верым ямдыла: кукшо кок пундыш ӱмбалан кок оҥам пышта, тыге
кужу
ӱстел лиеш. Ӱлыкшырак кум пундыш ӱмбалан ик кугу оҥам ӱстел воктен пышта,
ӱстел
вес могырешат тыгак ышта; тыге йӱын-кочкын шинчаш олымбал лиеш.
Кечывалым имне дене Аксымат, изаж ден еҥгаже толын пурат; ныл шувыш пӱрым,
ик
шувыш аракам конденыт. Вучымо уна-влакым ондакше пӧртыш пуртат, ӱстелыш
кочкышым
погат, качымарий пӱрым, аракам луктын шында. Эн ондак изирак атеш чылаштлан
темен пуа. Йӱыт. Вара Сасканайлан аракам темен пуа: "Мужырем лияш шонет
гын, йӱын
колто",— манеш Аксымат. "Тидын нерген ава лийшем деч йодын ончаш кӱлеш,
тудо
кӱшта гын, йӱам, ок кӱштӧ гын, ом йӱ,— вашешта Сасканай.
Тидлан Шымавий тыге манеш:
— Качетым йӧратет гын, шолт йӱын колто; от йӧрате гын, шалт шынде".
Сасканай кидыш налме аракам шолт йӱын колта.
Сасканайын ачаж ден Аксыматын изаже Акнаш ялысе калыкым ӱжаш каят, ӱдыр
арака
йӱаш пошкудо-влакым ӱжде ок лий.
Аксымат, Сасканай, Шымавий, качын еҥгаже Лыстанай кутыркален шинчаш
кудывечыш
лектыт.
Тиде жапыште Пипонын эскераш колтымо еҥышт-влак шымытын пурен шогалыт. Эн
кугу
капанжын умдыжо, пикшыже уло, лодакыште кӱзӧ. Молыштын кӱзӧ гына.
— Осалым шонен огыл, эртен кайышыла веле пурышна. Кече шокшо, йӱаш вӱдым
пуэда
гын, пеш сай лиеш ыле,— маныт нуно.
— Порым шонен толшылан меат поро улына,— манеш Шымавий.— Толза, шичса. Ала
кочмыда шуэш? Подылмыда шуэш гын, пӱрым пуэн кертына.
— Кочмына ок шу. Пӱрым подылаш лиеш,— маныт сарзе-влак.
Умбакыже нуно Пигулын пикшыж нерген каласкалат. Луктын колтымыж деч ончыч
марий
тӧра тыге каласен:
— Яра пикшым муыда гын, чылалан кугу тау; сӱан лийшаш пикшым муыда гын,
чылалан
кугу пӧлек; кугу дечат кугу пӧлек тудлан, кӧ эн ондак тудым верештеш.
Пипонын еҥже-влак воштылыт: Пигулын пикшыже я маска тупыш, я купыш логалын,
маныт.
Тыге воштыл шинчымышт годым Пигулын пикшыже лачак Сасканай ончыко, рокыш,
керылтеш...
* * *
Пипонын* еҥже-влак кокла гыч эн патырже рокыш керылтше пикшым поген налеш,
"Сасканай, тый Пигулын ватыже улат" манеш. Аксымат тудын ӱмбак кержалтеш,
пикшым поген налнеже, но Пипонын патыр еҥже пикшым шке йолташыжлан кудалта.
Аксымат тудым
уло вийын оҥ гыч мушкыда, Пипонын еҥже шуйналт возеш, рок ӱмбалне шарныдыме
кия.
Аксымат тудын умдыжым руалта. Тиде жапыште толшо еҥ кокла гыч коктын Пигул
колтымо пикшым налын куржыт. Ныл еҥ Аксымат ваштареш кӱзым луктын шогалеш.
Кугу
пондым налын, Аксымат пелен Сасканай шогалеш.
— Кузе вара, кредалаш тӱҥалына мо?— йодеш Аксымат.
— Тый от логал гын, ме огына кредал,— маныт Пипонын еҥышт-влак — Пигулын
пикшыж
деч шкенан вуйна шергырак.
Тыгодым кудывечышке вич пошкудо куржын пура, кидыштышт кестен. Нуным
Лыстанай
ден Шымавий ӱжын конденыт. Иктыже, кестеным кӱш нӧлталын, чакрак мия да
йодеш:
— Аксымат, нинышт молан кӱзым луктын шогалыныт, тыйым пушташ шонат мо?
Молыштат кестеным кӱш нӧлталын кычкырат:
— Пушташ шонат мо?
Аксымат пошкудо-влаклан каласа:
— Нуным ида логал. Нуно мыланна осалым огыт шоно.
Пипонын еҥже-влак кӱзыштым мӧҥгеш, лодакыш, пыштат.
— Кайыза, марий тӧралан каласыза: шуко еҥым поген, умдым, пикшым налын, мый
декем толаш тоштеш гын, ме тудым шырпын шалатена, ик еҥжымат илыше чонаным
огына
кодо,— манеш Аксымат.
Шеҥгек ончен-ончен, Пипонын еҥже-влак лектын каят.
Изиш лиймеке, ӱжаш кайыше Акнаш ден Меме, пеленышт пошкудо-влак толын
пурат. Шукерте огыл мо лийме нерген ӧрын колыштыт.
_________
*Автор тиде ужашым "Вес глава" манын. (Ред.)

Оҥа дене ыштыме кужу ӱстелыш пӱрым, аракам, тӱрлӧ тамле кочкышым кудо гыч
нумал
луктыт. Чыла пошкудым ӱстел коклаш шындат, ӱдыр аракам йӱаш тӱҥалыт. Теве
мушкынден пыштыме Пайгиш патыр ушым налын кынел шинчеш, йыр ончалеш,
кынелаш тӧча,
но огеш керт. Аксымат, миен, тудлан кынелаш полша, ӱстелтӧрыш шында.
— Йӧсӧ мо?— йодеш Аксымат.
— Куштылгак огыл, мушкындет кестен дечат нелырак,— манеш Пайгиш патыр.
— Теве пӱрым подыл, куштылгырак лиеш.
— Мом шонен йӱктет? Яндар чон дене порым шонен, ваштар коркам пуэнат але,
осал
чон дене чояланен, мыйым йӱктынет?
— Порым шонен, пӱрым йӱктем. Шыдым она кучо. Сӧрасаш шонет гын, шолт йӱын
колто,— манеш Аксымат.— Кидетым пу!..
Пайгиш патыр кидым пуа. Вара ик корка пӱрым пытымеш йӱын колта.
— Кузе шонет, Пайгиш патыр, Пипон тышке сӱан дене толеш мо?— йодеш
Сасканай.
— Пикшыжым наҥгаеныт мо?
— Наҥгаеныт. Кредалме годым руалтен куржыныт...
— Тугеже Пипон сӱаным тарвата...
— Яра сӱан дене толеш але пеленже сарзе-влакым налеш?
— Сарзе-влак дене толеш. Тидым ончылгоч каласен: "Колтымо пикш яра верыш
логалеш
гын, Пигул нигунам ӱдырым ок нал; ӱдыр налшаш верыш миен перна гын, тудо
ӱдырым
ӧкымеш налаш логалеш гынат, сӱан дене налына". Шинчен лий, патыр Аксымат,
марий
тӧран сӱанже тышке тый дечет ончыч толын шуэш гын, Сасканаетым шынден
наҥгаят,
сӱаныш толшо моло калыкше тыйын ваштареш сарым тӱҥалеш.
— Кузе шонет, Пайгиш патыр, марий тӧра мыняр кече гыч сӱаным тарватен
кертеш?—
йодеш Аксымат.
— Тышечын Пипон илем марте имне дене ныл кече каяш кӱлеш. Сӱан пӱрым шым
кече
шындыктыман. Латик кече лие. Тушечын тышке толын шуаш адак ныл кече кӱлеш.
Пел
тылзе деч ончыч Пипонын сӱанже тышке толын огеш керт,— умылтара Пайгиш
патыр да
кынел шогалеш, каяш тарвана. Корнылан ик корка пӱрым темат.
Пипонын еҥже лектын кайымек, ӱстел коклаште шинчыше-влак шып лийын
шинчыныт, ойгырат. Манаш веле, Пипон тышке сар дене толаш тарвана.
Аксымат ойлаш тӱҥалеш:
— Шӱмбел-шамыч, родо-влак, ида ойгыро! Пипон тышке сӱаным тарватен кондаш
шона,
мыят тышке сӱан дене толын шогалам. Пигулын сӱанже сарыш савырна гын, мыят
шке
сӱанемым сарыш савыртен кертам. Умдым, пикшым, кердым налын, тӱшкан тышке
толына, опкын-влакым садыгак сеҥена. Ида ойгыро. Пигулын сӱанже кок арня
гыч толын
шушаш, а ме арня гыч толына.
Эрлашынжым Аксымат ик марий дене чодыраш пӱчым я маскам ваҥаш каят. Пеш
тораш
огына ойырло манын, ончылгоч кутырен келшат.
Чодыраш пурымеке, икте ик могырыш, весе вес могырыш кая. Аксымат изи купыш
пурен
гына шуэш, шеҥгечынже нушкын миен, тудым кугу кишке йол гыч чӱҥгалеш.
Чӱҥгалмеке, тор коклашке нушкын пурен, умбакырак кая, вуйжым кӱш нӧлталын,
Аксыматым
осал шинчаж дене ончен кия. Аксымат тудым ужеш:
— Эх, тый, шакше, йырнык чон! Молан мыйым чӱҥгалынат? Мый тыланет мо осалым
ыштенам?
— Тый Вий памаш воктен мемнан ешым кырен пытарышыч, мемнан оным руэн
пуштыч. Но
ме шольым дене тый дечет шылын утлышна. Мый тылат ӱчым шукташ шонен иленам.
Теве
ынде тудо шуын. Тыйын вӱрышкет шучко аяр логалын. Тый тачак колет, а мый
куанен
илаш тӱҥалам,— ойла кишке.
— Уке, тый колет мый дечем ончыч!— кычкыралеш Аксымат, кишке ӱмбак пикшым
виктара. Осалет тидым ужын, кораҥ каяш тӱҥалеш, Аксыматын пикшыже тудым
поктен шуэш.
Аксымат кемым кудашеш, чӱҥгалме вер деч кӱшычрак йолжым кӱзанӱштӧ дене чот
пиктен пидын шында, сусыр верым яна тул дене когарта. Вара сонарзе
йолташыжым кычкыраш тӱҥалеш.
Йолташыже толын шуэш, онча: Аксыматын йолжо ӱш гай пуалын. Окшаклен-
окшаклен,
мӧҥгеш, Сасканаймыт дек, ошкылеш Аксымат. Йолташыже тудлан ошкылаш полша.
"Кузе
лийман? Вий памаш гыч вӱдым коштал кондаш Мемем колтыде ок лий, но тудо
эрла
кастен гына пӧртыл шуэш. Толмешкыже, мый чытем мо? Шучко аяр шӱмышкӧ кӱза
гын,
мый колем. Эх, Сасканай! Илыш йыжыҥ ондала. Мый тыйым пытартыш гана ужаш
веле
толынам мо?"— шонкала Аксымат.
Теве нуно нурыш лектыт, теве суртышко лишемыт. Аксыматын окшаклен толмыжым
тора
гычак ужыт. Вашлияш лектыт. Меме гына уке: сомыл дене пошкудыш каен.
Аксыматым
Сасканай кидпӱан гыч налеш, кудывече марте конда, пӧртыш пурташ полша.
Качымарийым олымбаке шындат. Кемжым кудашыт, ончат — йолжо пиктен пидме
дечат кӱшнырак
пуалаш тӱҥалын, ӱлныракше какарген, ӱш гай пуал шинчын. Чыланат ойгырат.
— "Пиалдыме шочынам, пиалым уждеак колем,— Сасканай шинчавӱдым йоктара.—
Вашке
парем от керт гын, Пипон ваштареш калыкым жапыштыже тарватен от керт. Тый
сеҥалтат гын, мемнан илышна пыта,— Аксыматлан ӱдыр ойла.
Мемем ӱжын кондат.
— Имньым нал, Вий памаш деке кудал, ит юватыл, — манеш Аксымат.
Меме ик йӱкымат ок лук, пӧрт гыч содор лектын кая. Чурк лийыт чыланат:
Молан тыге лектын кайыш? Веҥе лийшашлан сырен мо? Веҥе марийым кугу ойгеш
кудалтен кодыш
аман?..
Омса почылтеш, Меме кумыж пуракым нумал пурта.
— Мо тиде?— йодеш Аксымат.
— Тиде Илыше вӱд, мый тудым вий памаш гыч коштал налынам. Имне дене толмем
годым
тышан шынден кондышым, пулдыр кӧргеш шылтенам ыле...
Аксыматын сусыр вержым Меме памаш вӱд дене кум гана шӱялта; умшаш налын,
пуалше
йолыш кум гана пӱргалеш, вара ик подылтышым Аксыматлан подылта. Ӱш гае
пуалше
йол тунамак шӧрлаш тӱҥалеш; пуалме иземеш, какар шинча ончылнак пыта. Кече
шинчаш тӱҥалме жаплан осал кишкын пӱй олмыжат ок код, каче йыклык паремеш.
Суртыш адак куанымаш пура, осал ойго пусакла гыч кожалт лектеш. Сасканай
кузе
куанен, тидым каласен мошташат ок лий, мутат ок сите.
Эрлашын эрдене эрак Аксымат, Акнаш да Лыстанай, имньыш шинчын, мӧҥгӧ
кудалыт.
Илыш моткоч ковыра. Тиде-тудо вашталтеш, илышат вашталтеш. Ӱдырым йӱктымӧ
деч
вара Аксыматлан иза-еҥга пелен каяш огыл манын кутырен келшеныт ыле. Ынде
теве
Аксыматлан каяш логале. Сӱаным кондымо огеш кӱл, тышан ыштыме сӱан денак
серлагаш лиеш маныныт ыле, ынде тиде мут дечат кораҥаш перныш.
* * *
Аксымат сӱаным тарвата. Пырля, ик радамыште ожно кучедалше йолташыже-
влакым, моло ӱшанле калыкым пога. Чыланат сар куралым налыт. Сӱанлан кандаш
печке пӱрым,
ик печке аракам ямдылат. Шылым ышташ пӱчым йӧралыныт, маскам нумал кондат.
Нужголым, тотым, каракам кучат. Паша кредалме марте шуэш гын, тидлан посна
кашакым
ойырен ямдылат "Аксыматын тушманжым садак сеҥена! Сасканайым, кече шӱрган
ӱдырым, Аксыматлан налын пуэна" манын, сарзе калык корныш тарванат...
Пипонат сӱанлан ямдылалтеш. Пикшым налмеке, ӱдыр дек ик арня гычак сӱан
дене миен шуаш кӱштен. Латкок печке пӱрым, кум печке аракам ямдылат. Умдо,
керде, пикш,
тушман ӱмбак кудалташ кужу кереман шӧрга — чыла ямде.
Шымавийын суртышто ӱдыр аракам йӱмеке, Пайгиш патыр моло йолташыже-влакым
кычал
каен. Кузе мо лиймым нунылан чыла ойлен, Пипон марий тӧра вааштареш шогалаш
ятыр
еҥым ямдылен шуктен...
Пигулын сӱанже тарвана. "Мыланна — сӱан, Аксыматлан — шӱгар!"— кычкыра
Пипон...
Калыкмут, калыкой кайык дечат писе. Ойлен пуэна вӱдкугыжаныш нерген.
Сасканайын
марлан каяш ямдылалтмыже вӱд он — кугыжа декат миен шуын. Эргыжлан тудат
Сасканайым налнеже. Каҥашат. Вӱд онын ватыже вӱдкува — пеш кугу юзо.
Сасканайым шолышт кондаш вӱдкувам колташ ойым пидыт. Эрла тудо корныш
лекшаш. Мо кӱлешым ямдыла. Ер воктен илыше кок вуян кишкым ужын, шкеж деке
конда.
Саде кок вуян кишке Вий памаш воктене Аксымат деч утлен, ер серыш нушкын
толын
улмаш. Толын да вӱд онлан тыге каласен: "Ме шукын ыльна. Вий памашыш калык
пурымо деч корным оролен илышна. Но ик патыр марий мемнам кырен пытарыш,
лач коктын
изам дене шылын утлышна; изам касвелыш каен, а мый тышке толынам. Кугу вӱд
он,
ер воктенет илаш верым пу! Коктын пырля марий калыклан ӱчым шукташ
тӱҥалына".
Вӱд онлан кишкын ойжо келшен.
Вӱдкува кишкым ӱжыктен кондат, йодеш:
— Патыр марийлан ӱчым шукташ йӧн уло. Пеленем кает?
— Каем,— чужла кишкет.
— Ну, тугеже шӱлӧ кутышан ӱштӧ лий!
Вӱдкува кок вуян кишкым кум гана ниялтен — кишке шӱлӧ кутышан ӱштӧ лийын.
Вӱдкува ӱштым чумырта да кӱсенышкыже пышта.
Мо лийын эрлашыжым, тидым эрла каласем.
* * *
Эрдене, кече лекмеке, Сасканай ден ачаже кудывечыш лектыт, колыштыт: тӱшкан
мурымо йӱк шергылтеш, тӱмыр шӱвыр йӱк шокта. Сӱан толеш. Но кӧн сӱанже?
Аксыматын
калыкше толеш гын, Юмылан тау. Пигулын сӱанже лишемеш гын, кузе лийман?
Уке, Пигулын ватыже лиймешке, кече сынан Сасканай шкенжым шке пытара, я
чодырашке шылын
куржеш, пеленже ачажым, ава лийшыжымат налеш. Но вет сӱан пеш тораштак
огыл, шылын куржаш перна гын, тушман деч утлаш жапшат уке. Ончат: урем дене
яраимньын ик
рвезе кудал толеш, Сасканаймыт дек толын шуат, чарнен шогале:
— Аксыматым вашлияш ямдылалтса, каласышат, мӧҥгеш кудале. Сасканай, Меме,
тоя
ӱмбалан эҥертен лекше Шымавий, уверлан пеш куанен, качым вашлияш
ямдылалтыт.
Аксыматын сӱанже толын шогалеш. Калык пыл наре погынен, пел уремже — эртак
сӱан
калык: веселам шижын, имне-влак чӱчкен-модын шогат. Пӱгыштӧ оҥгыр мура.
Орваште
еҥ-влак мурат. Кугу соракан самырык вате-влак, орва гыч волен, кидыш налме
солыкым рӱзен чӱчкат, ош куэрла койын, лывырге капышт дене лӱҥгалтат.
Иканаште кум
вере кум тӱмырым кырат, ныл вере ныл шӱвырым шоктат, шӱвыр йӱк вич вере
памаш
йогынла шолын лектеш. Шеҥгел радамыште умдым кучен шогышо-влак койыт.
Капка почылтеш, тӱмыр-шӱвыр шыплана, сӱан калык кудывечыш пура. Эн ончылно
— Аксымат. Тудо Ока эҥерла чолгыжшо ший ока тӱран ош шовырым, йошкар кемым
чиен, ош
теркупшым упшалын. Кӱляш гае ӱпшӧ ваче марте кудыргалт кеча. Кыдалныже
керде.
Пеленже пурла могыр гыч ик рвезе Аксыматын умдыжым кучен пура, шола гыч —
авыртыш тыртышым нумалыт.
Вашлияш Сасканай лектеш. Луй гай ош тувырым, йошкар кемым чиен, ший аршашым
сакалтен. Вуйыштыжо ший теҥгем сакалыман ӱпоҥго, ӱпшӧ — шышталге-порсын;
шӱргыжӧ
— кече, шинчаштыже латкок шӱдыр йӱла.
Кудывечыш пурен шушо сӱан калык оръеҥ ӱмбак ӧрын онча: мутланымымат чарнен,

тӱҥшӧ гай лийын. Кече сынан Сасканайын моторлыкшо тунар чот нуным
ӧрыктарен. Аксымат кердыжым мучыштара, ик рвезылан пуа, тудыжо кердым,
умдым, авыртыш тартышым кудыш пурта.
Оръеҥ ден качым ӱстел коклаш шындат. Тушкак Акнаш, Лыстанай, Меме, Шымавий
да
молат шинчыт. Ваштар корка ятыр гана йыр савырна. Кудывечыш пурышо калыклан

пӱрым йӱктат. Уремыште улшо сӱан калыкланат пӱрым йӱктат. Ик кашак кочкын-
йӱын
лектешат, уремысе еҥ-влакым кудывечыш пуртат, сийлаш тӱҥалыт. Ынде шӱвыр-
тӱмыр
йӱк почеш кушташ, муралташ лиеш. Модышвуй кушташ ямдылалтеш.
Кугунур ялыште, Сасканай илыме мучаште, кум сурт йыгыре верланен, Шымавийын
суртшо ваштарешат пӧрт уке, яндар пасу гына. Тудын суртшо эн мучаште.
Варажым вигак
куэ чодыра тӱҥалеш.
Кенета нур вес велне мурымо йӱк шергылт кайыш, тӱмырым кырат, шӱвырым
шоктат.
Пигулын сӱанже толеш!
Аксымат кынел шогале:
— Вучыдымо унам вашлияш ямдылалтса! Йӱд каваште кок тылзе ок волгалтаре,
кечывал
каваште кок кече лийын ок керт, ик вынемыште кок маска ок иле, ик ӱдырым
кок качылан шынден колташ огеш лий. Умдым налын ямдылыза, пикшым налза.
Намысыш огына
пуро, кредалаш тӱҥалыт гын, меат нерен огына шого. Пигулын сӱанжым вашлияш
ямдылалтса!
Тудлан умдым, кердым, авыртыш тартышым конден пуат.
— Сасканай, мый эн ончыл радамыште лиям, а тый тышан код, ме тыйым аралаш
тӱҥалына,— манеш Аксымат.
— Уке, йӧратымем, мыят пеленет лиям. Колаш гын, пырля колаш!— вашешта
Сасканай.
— Мый тыйым умдо-керде йымалне шогыктен ом керт. Тый тышан кодшаш улат.
Оръеҥ ден каче ваш ӧндалын шупшалалтыт.
— Мый ала тыйым пытартыш гана шупшалынам, йӧратымем! Суксо полшыжо,
тушманын
кердыж деч кугу пӱрышӧ аралыже,— манеш Сасканай.
Умдым налше сӱан калык уремыште шога, куэр вес могырыш онча. А тушто,
чодырам
шергылтарен, пеш чот мурат, тӱмырым кырат, шӱвырым шоктат. Тиде орышо йӱк
дене
мландыжат чытырналтме гай чучеш.
Теве лӱшкымӧ йӱк шыпланыш. Пипонын сӱан калыкше нурыш лекте, имньыштым
шогалтен
коден, радамын-радамын шогалыт, умдышт чодыра вуйла коеш. Южышт, лӱдыкташ
манын,
кердым луктын солкалат, пӱсӧ кӱртньӧ волгенче гай йылт-йолт койын кодеш.
Ик имнешке сӱан тӱшка деч ойырлышат, пеш писын Аксымат ваштареш кудал
тольо.
Чулка йолан шем ожо иканаште чарнен ок керт, йыр пӧрдын савырна, кокйола
шогалеш, рокмалтен колта, вара иже шыплана.
— Мый каласаш толынам, марий тӧра каласаш кӱштен,— ойлаш тӱҥале имнешке.—
Каваште — юмо, мланде ӱмбалне — марий тӧра, тӧра ваштареш каяш ок йӧрӧ!
Сасканай Пигулын лийшаш. Мемнан ваштареш кердым нӧлталде, Сасканайым коден
каеда гын, марий
тӧра кум ий годым тендан деч йозакым налаш ок тӱҥал.
— Ме тугакат Пипонлан йозакым тӱлымаш уке. Ме Аксыматын еҥже улына,— маныт
каче
воктен ончыл радамыште шогышо сарзе-влак.
— Ме тышеч огына кай гын, Пипон вара мом ышта?— йодеш Аксымат.
— Сасканайым огыда кодо гын, тудо тендам кырен пытараш сӧра,— манеш
имнешке.
— Шке тӧратлан каласе,— ойла Аксымат,— ме тышечын кораҥ огына кай. Шкаланже

шӱгарым кӱнчен ямдылен огыл гын, тышечын кайыже; кӱнчен ямдылен гын,
кредалаш
тӱҥалже, ме огына чакне.
— Чыталтыза, марий-влак! Вигак кредалаш ида тӱҥал. Марий тӧра шкежак тендан
дене
мутланен ончынеже,— манешат, имнешке мӧҥгеш чымалтеш. Миен шумекыже,
Пипонын еҥже-влак урем деке лишемыт, урем вес могыреш чарнен шогалыт. Ныл
меҥгым кырен шогалтат, кӱшан оҥам шарат, кок пӱкеным шындат. Тушко Пипон
ден Ӱпалче кӱзен шинчыт. Сӱаныш марий тӧран ӱдыржат толын. Пигулын таҥже —
Кыслывият туштак. Ончал
коднеже, могай ӱдырлан кӧра тудын пиалже йомеш. Пигулым кердым луктын
шогалше
еҥ-влак аралат.
Пипонын кӱзен шичмыжым ужмеке, Сасканаят шканже кӱшкӧ верым ыштыктен: кумда

ӱстел ӱмбак пӱкеным шынденыт. Тушко оръеҥ кӱзен шинчын — чылалан коеш.
— Колыштса, марий-влак! — Пипон кынел шогале.— Тыланда марий тӧра ойла.
Аксымат
пелен толшо марий-влак, Аксыматын ойжым ида колышт, тудо мыйын тарзем гына.
Тыланда оза мый улам. Нимо осалым ыштыде чакнен каеда гын, кум ий годым
йозакым
тӱлаш огыда тӱҥал...
— А тый вара пеленет толшо калык деч ийгот еда кум коваштым кушкедаш
тӱҥалат.
Калыкын шинчавӱдшӧ дене сӱаным ыштынет, еҥ вӱр дене эргычлан ӱдырым налнет.
Пигул сӱаныш толшо калык, мыняр адак чыташ лиеш? Кошар умдым мемнан ӱмбак
огыл,
Пипон ӱмбак виктарыза. Мый огыл, Пигул тышеч чакнен кайышаш,— ойла Аксымат.
— Ах, тый эше марий тӧрам чактарынет!— кычкырале Пипон, вара кӱштен
каласыш:

— Те, Пипонын еҥже-влак,
Лӱддымӧ шӱмбел-влакем!
Ончыко тушман ӱмбак!
Ну, мом шогеда? Вучем!

Тӧран еҥже-влак умдым иканаште рӱж нӧлталыт, ончыкыла виктарат. Аксымат
велыш
шогышо калыкат вашеш умдым нӧлталын шогалеш. Ваш миен керылташ веле кодын.
Тиде
жапыште Сасканай кынел шогалеш, кидшым кӱш нӧлталын, йогалтарен каласа:
— Чарныза! Ида тарвате
Кредалмашым те арам.
Садыгак Пигулын вате
Ом лий мые нигунам.

Сасканайым ужмеке, сӱаным сарыш савырташ шонышо-влак ӧрмалген шогалыт. Ӱдыр
кечыла волгалт шога, кӱш нӧлталме кидшат пуйто кечыйолак. Шинчаштыже латкок
шӱдыр
волгалтеш. Мо тиде? Омо але йомак? Тыге ала шинчалан гына конча? Кеч-мо
гынат,
тугай мотор. Вет тудын качыже уло, тудым ӧкымеш шынден наҥгаяш гын, шкенжым
шке
пытарен кертеш. Уке, тыгай моторын пиалже ваштареш кид ок нӧлталт. Молан
арам
кредалаш? Кече сынан ӱдыр садак Пигул денак илаш ок тӱҥал.
Чакналта Пипонын калык,
Уэш нуно сар куралым
Вачышт воктен шогалтат,
Тарваныде шып шогат...
Аксыматын еҥже-влакат умдым виктарымым чарнат.
Пипон ден Ӱпалче, кече сынан Сасканайым ужытат, пеш чот ӧрыт. Нимом
пелештыде,
шып шинчат, пуйто йылмыштым нелыныт.
Ончыл радамыште шогышо чыла дечат кӱкшӧ Аксымат пелешта:
— Куштырак улат, Пигул? Коктын келшен илышна. Йолташет ваштареш сарым
тӱҥалаш от
вожыл мо? Тылат верчын марий-шамыч ваш-ваш пуштедаш тӱҥалыт. Тылат намыс
огыл
мо? Каласе, шке кумыл дене Сасканайым налнет але тыйым ӧкымлат?
— Йолташем улат, Аксымат. Мылам тыйын ӧръеҥет огеш кӱл. Мыйым тышке ӧкымеш
конденыт.
— Тыйым ӧкымеш конденыт? Ачатым намысыш пуртет? Мый тыйым шке кидем дене
пуштам!— манеш Пипон, умшаж гыч шоҥ йога, тунар чот шыдешкен.
— Пигулын ушыжо каен. Сӱаныш толшо-влак, Пигулын ойжым ида колышт. Ме
тудлан
Сасканайым налын пуэна. Сасканай верч кредалаш, ончыко тушман ӱмбак!—
кычкыра
Ӱпалче.
Ӱпалчын ойжым колыштын, икмыняр еҥ адакат умдым ончык виктара.
— Чарныза!— кычкырен ойла Сасканай.
Пайгуш патыр ончык лектеш, вара савырнен шогалешат, ойла:
— Чарныза! Мый тендан патырда улам, мый тыланда чарнаш кӱштем. Мый
Аксыматлан
полшаш тӱҥалам, Аксымат мый дечем патыр, пижаш тӱҥалыда гын, коктын ме
тендам
садак сеҥена.
Тыге манешат, Пайгиш патыр Аксымат пелен миен шогалеш, коктын ваш кидым
кучат.
Пигул сӱаныш толшо-влак кокла гычак ала-кӧ Пипон ӱмбак кужу кереман шӧргам
кудалта, Пипоным кӱкшӧ вер гыч шӱдырен волта. Ӱпалче ӱлык тӧршта, но
тудымат шӧрга
дене шӱдырен наҥгаят. Ачаж ден ӱдыржым керем дене пидын орваш пыштат. Тидым

ужын, Пигул сӱан шуге воштылаш тӱҥалеш. Пипон велыш савырнен, кердым луктын

рӱзалтат: "Ӱчӧ, ӱчӧ!" Марий тӧра тӱрлын шудалеш, карга. Ӱпалче еҥ ӱмбаке
шӱведа.
Тудым лупш дене кум гана лупшалын лыпландарат. Пигулымат шӱдыркалат,
тудымат пидын пыштен наҥгайынешт.
— Пигулым ида логал — манеш Аксымат.
— Ида логал, тудо титакан огыл,— ойла Пайгиш.
— Мылам еҥын таҥже ок кӱл, мыйын шке таҥем уло. Теве тудо, Кыслывий,—
кутыра
Пигул. Кыслывийым миен ӧндалын шупшалеш.
— Пипон ден ӱдыржым орваш пыштен наҥгайыза, умдым-кердым ида кудалте,—
Пайгиш
патыр ойла.— сӧрасыме олмеш айда сӱаным тӱҥалына!
Пайгиш патырым ӱстел коклаш шындат, тӱрлӧ кочкыш дене сийлат. Аксымат
тудлан
пӱрым, аракам йӱкта:
Пӱрым йӱын але вӱдым?
Огеш тайныл, ошкылеш.
Арыслан гай вийже тудым,
Порылыкшо нумалеш.
Кок сӱан иктыш ушнен: Пигуллан Кыслывийым, Аксыматлан Сасканайым налын
пуат. Кудывечыште вер ок ситат, уремыш олымбалым, ӱстелым шындыл пытареныт.
Шукыштлан
ӱстел коклаштат вер ок сите, шаршудыш шинчын йӱыт. Чыла вере мурымаш,
куштымаш,
тӱмыр-шӱвыр йӱк.
Тӧран кидше гыч утленыт,
Сар куралым кудалтеныт.
Иктак веле шонымаш:
Куанен келшен илаш!
Сӱанын утыр талышнымыж годым куэрлашке вӱдкува толын лектеш, ончен шога.
Ужеш,
калык руштын, а Сасканай моткоч мотор. Тыгай шешке логалеш гын, пеш сай
ыле! Кузе тудым шолышт наҥгаяш? Вӱдкува кӱжгӧ йӱкын мураш тӱҥалеш.
Мурыштыжо вӱд йогымо, чодыра лӱшкымӧ шокта, южгынам пирыла урмыжалта,
иканаште латкок шӱшпык
шӱшкалтыме семынат келыштара. Сӱан калык ӧрын колыштеш. Вараже тиде муро
йӱкеш
чыланат мален колтат. Аксымат ден Мемем гына юзо муро малтен ок керт.
— Могай таргылтыш тышке толын мура?— манеш Аксымат.— Молан тышке толынат,
мо тылат кӱлеш?
— Тый мылам кӱлат. Айда коктын пижын ончена, кӧ кӧм сеҥа.
— Пижаш шонет гын, лек чодыра гыч, вувер кува!— кӱшта Аксымат.
— Уке, тый шке чодыра тӱрыш тол. Мый тый денет кредалаш шӱжаремым колтем.
Тудо
сеҥалтеш гын, мыйже тыйым садак сеҥем,— ойла вӱдкува.
Меме ден Аксымат чодыра тӱрыш мият. Вӱдкува нунын ваштареш ӱштым чумыртен
кудалта. Ӱштӧ рончалтеш, тыманмешке кок вуян кишке лиеш, Аксыматым чӱҥгалаш
тӧча. Аксымат керде дене солалта, Меме кишкым шуралташ умдым виктара.
Пошлык гае кугу
кишке писын шеҥгек чакна, вара адак чӱҥгалшыла коеш, адакат чакна. Меме ден
Аксыматым торашке ондален наҥгаят, кӱлынак кержалтеш. Чот кредалыт. Ондакше
Аксымат сеҥалташат тӱҥалын улмаш, но кишкын ик вуйжым жапыштыже руал
ойырен. Кишкын
вийже иземын. Ятыр кредалмеке, осал кишкым Меме умдо дене кыдач шуралта.
Аксымат, миен, кодшо вуйжым руалеш. Кишке кола.
Тыгодым вӱдкува мален шинчыше Сасканайым руалта да куржаш тӱҥалеш. Тидым
Аксымат
ден Меме ужыт. Аксымат, имне ӱмбак шинчын, вӱдкувам поктен шуэш, керде дене
руал
пуштеш. Сасканайым утарен, имне ӱмбак пеленже шынден, илемыш конда.
Чевер кече, лишнырак шогышо куэ вуйыш волен, сӱан калыкым юзо омо деч шӧра,
Аксымат Сасканайым чевер тӱрвыж гыч шупшалешат, ӱдыр помыжалтеш. Кече нунын
ӱмбак
пиал шӱлышым шӱлалта да каласа:
— Тендан шӱмыштӧ йӧратымаш кече гаяк йӱлыжӧ, чонда кече гаяк яндар лийже,
кече
семынак, пычкемышым сеҥен, калык коклашке волгыдым шарыже. Тендам калык ок
мондо, таум каласа.
Тыге манешат, кече адак шке олмышкыжо кӱза.
Эрлашын Пигулын сӱанже мӧҥгеш кая. Пигул ден Кыслывийым йыгыре шынден
наҥгаят.
Тунамак Лыстанай ден Акнаш, Аксыматын сӱан калыкше шке декышт пӧртылыт.
Аксымат ден Сасканай, ачаже да ава лийшыже пырля илаш кодыт. Шымавий сӱан
деч
вара шукак илен огыл. Тудым кугу ойго дене тоеныт. Сасканай ава лийшыжым
шке
кидше денак мушкын, чиктен пыштен.
Ешыште кумытын кодыныт. Икте-весыштым ваш йӧратен, чыла йӧсым, тушманым
сеҥен,
пиалан лийын, ӱмырым эртареныт.
Ынде мые сорлыклем
Ший гай мурын алашажым.
Тендан шӱмеш мый кодем
Сасканай нерген йомакым.
Ынде мый тышеч каем.
Ида вурсо, чеверын!
Кӱсле кылым кандарем,
Тудат ноен. Чеверын!
Сасканай ден Аксыматым
Ӱмыр мучко шарныза.
Чыланат кумда тӱняште
Ваш йӧратен илыза.
1946 ий.

ПЫТАРТЫШ МУТ
Кугун пагалыме лудшо йолташем! Мый тиде мурен каласыме мотор йомакым кочам
деч
возен налынам. Кочам тудым шке гыч шонен луктын огыл, калык деч колын.
Икманаш,
тышан возымо йомак — калык шомак. Но коклаште кочамын шке гыч пуртымо
мутшат
уло, тидыже кызытсе илышлан келыштарен ойлалтын. Мыйжат кочам деч возен
налмем
годым южо вереже шке гыч ешаренам: ик вере — утларак сылнештараш, вес вере
—
утыжым шуйкалыме, но шуко вашталташ тоштын омыл, вет тиде — калык мут. Ожно
марий шке шонымыжым, ойгыжым да куанжым, ӱшанжым да кумыл волымыжым йомак
чия дене
сӱретлен. Кызыт мыланна тиде чевер чиям нӱжын кышкаш огыл, южо вере тӱсшӧ
каяш
тӱҥалын гын, у чия дене чиялтен шындаш кӱлеш.
Тӱнямбалне шуко калыкын шке эпосшо уло, мутлан, грекын — "Илиада" ден
"Одиссея",
финн калыкын — "Калевала", руш калыкын — "Слово о полку Игореве", былина-
шамыч
да тулеч иолат. Марий йылме дене ожнысо поэзийым иктешлыше кугурак
произведений
уке ылят, ме тиде шотышто тӱҥалтышым ышташ шонена.



120797
************************************************************************
12—07
Галина ОСИНА, калык эмлызе
Калык эмлызе Галина Ивановна Богачева (Осина) Удмурт Республика, Грахово
районысо Марий Возжай ялеш 1949 ийыште туныктышо ешеш шочын. Латкуд ияшыж
годым тулыкеш кодын: аваже колен колтен. Икмыняр жап индешле кум ияш
куваваж дене илымеке,
шочмо ачажын у ешышкыже илаш кусна. Палемдаш кӱлеш: Галина Ивановнан коваже
Тайра еҥым да вольыкым эмлен моштен, ӱштӧ дене мужедын, шинчанужшо лийын.
Уныкажланат ойлен: ончыкыжым еҥым юзо шомак дене эмлен мошташ тӱҥалат.
1968 — 1974 ийлаште Марий пединститутышто тунемын. Направлений почеш
Волжский
районысо Памар селашке колтеныт. Тушто тудо милицийын йоча пӧлемыштыже
инспектор
лийын ыштен. 1973 ийыште марлан лектын.
Тӱрлӧ вере тӱрлӧ пашам ыштымеке, Галина Ивановна 1991 ийыште Йошкар-Олаште
экстрассенс-влакым ямдылыме курсым тунем пытара да Волжск оласе пушеҥгым
обработатлыше комбинатыш кусна, спортинструктор лиеш. Тушто тазалык группым
почеш да пашазе, служащий-влак дене тӱрлӧ занятийым эртара.
Тений традиционный медициным Москосо Всероссийский научно-исследовательский
институтшым тунем пытарен. 27 — 30 августышто калык эмлызе-влакын Тӱнямбал
конгрессыштышт (тушко коло вич эл гыч делегат толын) лийын да доклад дене
выступатлен.
Кызыт Галина Осина калык эмлызе йӧн-влак нерген книгам возен шуктен, тушеч
ик
ужашыж дене лудшына-влакым палемдена.
Тазалык — шке кидыште
ЧАПЛЕ ПАША ЧАПЫМ ШАРА

"Поро паша нерген лӱдде ойло",— манеш калык. Шке кӱчык-кужу ӱмырыштем шуко
еҥлан
полшаш логалын, ятыр поро мутым каласеныт. Южгунамже тауштымо олмеш кочо
шомакымат колаш пернен, но мый ӧпкелалтын омыл, мӧҥгешла, тыгай еҥын осал
койышыжо,
шыдыже лушкыжо манын, Юмо деч порылыкым да тазалыкым гына йодынам. Айдеме
кеч-кунамат шкаланже веле огыл, тыгак тушманжыланат порым гына шонышаш,
тунам тудым
нимогай осал вий сеҥен ок керт.
Мый шке возымем изи книга манам. (Тиде номерыште ме ик ужашым савыктена. —
Ред.)
Шке книгаштем илыш гыч налме примерым ончыктем, осал шӱлыш, чер деч кузе
кораҥаш
кӱлмӧ нерген каласкалем. Тыште мо нерген каласкалем, чылажымат шке пашаштем
кучылтынам, лектышыжымат шинчам дене ужынам, сандене теат, "Ончыко"
журналым лудшо-влак, тидым палышаш улыда, шонем.
1990 ийыште ик ӱдыр лӱҥгалтыш гыч тӧрштен да йолжым эмгатен. Аваже мый
декем
куржын толын. Тунам талукаш йочам дене мӧҥгыштӧ шинчем ыле. Полшаш
йодмыжлан мый
тореш лийым. Молан манаш гын, еҥым эмлымек, мый шкеже вара кум кече черле
коштам, да ты чер эргым ӱмбакат куснен кертын. Но ӱдырамаш ончыкем сукалтен
шинчын
сӧрвала: "Шкежат ава улат, ӱдырем чолак лийын кертеш вет. Тыйын кугу эргыч
чолак, тугеже мыйым умылышаш улат". Мый кӧнышым. Ковам деч тунем кодымо
шомак-влакым пелештен, ӱдырым эмлаш тӱҥальым. Кокымшо гана мийымекем,
тупрӱдыжым верышкыже шындышым, йолжымат тӧрлышым. Но лу пеҥгыдем шумешке,
жап кӱлеш. Ӱдырамашланат
тидын нергенак ойлышым да ӱдыржым санаторийыш наҥгаяш темлышым. Тудо
ойлымем семынак ыштыш.
Кеч-кӧат шке пашажлан акым пуаш тырша. Но кунам тыйын тыршыметым весе акла,
тиде
эшеат кугу суап. Кум ий эртымек, пашамлан могай акым пуат манын, эмлыме
ӱдырын
аваж деке мийышым. Но ӱдырамаш мыйым кумылдымын вашлие да тыге гына
вашештыш:
"Ӱдыремын паремаштыже тендан надырда уке. Тудлан санаторий гына полшен. А
тупрӱдӧ шотышто гын... Чынак, мастар улыда, шынденда. Но тупрӱдыжӧ садак
тӧр,
вияшын ок куш..." Мый нимолан ӧрмалгышым да тудлан тыге гына вашештышым:
"Юмо
ужеш". А семынем шоналтышым: "Тевыс молан ты черлым ончычак эмлымем шуын
огыл.
Нунын нужна кӧргӧ поянлыкан улмышт нерген шӱм-чонем ончылгоч шижын улмаш".
Но
тыгай сӱретше шагал лийын. Кӧлан порым ыштенам, нуно мыланем поро денак
вашештеныт. Сандене сай нерген гына возымо шуэш.
1990 ийыштак ик медшӱжар кидшым пудыртен ыле. Тудат мый дечем полышым йодо.
Адак
ковам деч тунем кодымо шомак денак эмлышым. Тӧрланен шумекше, мыйын
мастарлыкем
нерген чыла палымыжлан каласкален. А мый тунам КПСС член лийынам, сандене
тыге
ойлымо деч моткоч лӱдынам. Вет тунам жапше тугай ыле. Сандене ты
ӱдырамашлан
шижтаренам: "Эмлызе инженер нерген мыскарам гына ыштенам, ман". Тидлан
кӧрак тунам мый декем палымем да палымемын палымыже-влак веле толеденыт.
Вес пример. Аля, медик, кум ий черле коштын. Шуко вере эмлалтын, но нимат
полшен
огыл. Пашаште эше чытен, но мӧҥгыжӧ толын пурымек, капше йӱштӧ пӱжвӱд дене
леведалтын, уло ӱнарым йомдарен, тӧшакыште гына кияш тыршен. Тудат мый
декем тольо.
Эмлышым. Пареммекше, Алялан тыгай омо кончен, пуйто марийжын шольыжын
ватыже ик
пӧлемыштышт колышым тоя, да Алят тудлан кычкыралын: "Кай тышеч, мемнан
пачерна
шӱгар огыл!" Нине ой деч вара пачер кӱвар койылден, да колышетат ала-куш
йомын.
Вара пале лийын: Алялан кӧраныше еҥ, осалым ышташ шонен, пачерышкыже шӱгар
ӱмбач
налме рокым конден кудалтен.
Ончыч ойлышым, иктаж-кӧм эмлымеке, шкежат кум кече черле коштынам. Тидыже,
шке
ӱмбачем осалым кудалтен, кораҥден моштыдымылан кӧра лийын. Черле еҥын осал
энергийжым погенам, а кузе утлаш пален омыл. Сандене экстрасенс школыш
тунемаш пурышым. Тушто тунеммына годым группышкына ик ӱдырамаш марийжын
фотосӱретшым кондыш.
Тудо Москваш каен да йомын. Чыла тунемше пӧръеҥын картычкыжым ончен лекте
да ик
ойышко шуо: тудо колен. Мыят фотокарточкым кидышкем нальым да, уло
моштымемым
пыштен, палыдыме еҥ ӱмбак ончем. Ты айдеме дене ушем, чонем дене пашам
ыштем.
Кунар шуко ончем, тунар пӧръеҥ чурий волгыдеммыла чучеш. Кенета
фотокарточкысо
еҥ пуйто ылыже. Мый туныктышемлан ойлем: "Александр Андреевич, тудо
ылыжын". Чыланат фотокарточкыш кержалтыч, эскераш тӱҥальыч. Икмыняр жап
тӱслен ончымек,
ӱшандарен каласышт: "Чын, ты пӧръеҥ ила, но пеш чот нелын сусырген".
Икмыняр жап гыч тудо шкежак мемнан деке тольо да мо лийме нерген
каласкалыш.
Пӧръеҥ Москвашке машиналан детальым налаш каен улмаш. Кастене палыдыме
самырык
рвезе-влак толыныт да кӱлеш детальым мумышт нерген ойленыт. Пӧръеҥетат нимо
уда
нерген шоналтен огыл. Окса калтажым руалтенат, самырык-влак дене пырля
шинчын
кудалын. Но нунышт тудым ондаленыт. Уло оксажым поген налыныт, шкенжым чот
кыреныт да корнышӧрыш луктын кудалтеныт. Пытартыш гана чот перымышт деч
вара мый нимом шарныдыме лийынам, мане тудо. Лач шем пуч гоч чоҥештен
лектым да ала-могай
сӧрал, волгыдо верыш чоҥештен пурышым. Туштыжо мыйым изам ден авам
вашлийыч.
Изамже улмо нерген ончычшо паленат омыл, вара гына рашеме: тудо мыйын
шочмем деч
ончычак колен улмаш. Туштак колышо моло родо-тукымемат ыльыч. Но авам
мыланем
тыге каласыш: "Эргым, мемнан деке толаш эше эр. Тыйын ыштышаш пашат шуко
кодын".
Ты шомак деч вара мыйым пуйто уэш кленча кӧргыш шӱкальыч да тушеч тӱргыктен
луктыч. Мый ушым нальым. Уло могыр коржын, вуй пеҥын, вий пытен. Тыге
икмыняр жап
кийымек, кенета кӧргыштыжӧ пуйто ала-могай шӱртӧ кӱрылтын — вий ешаралтмым
шижаш
тӱҥалын. Тиде, очыни, мемнан колтымо вийна полшен. Ме уло группа дене
пӧръеҥлан
пиалым да тазалыкым сугыньлен колтышна. Конешне, пыртак эмлышнат. Тудо
тауштен
чаверласыш.
1983 ийыште ик пӧръеҥ ватыж ӱмбак лӱен, да ик пуляже шӱйысӧ луш пурен
шинчын.
Ӱдырамаш пеш шуко вӱрым йомдарен, илыше кодеш манын, нигӧ ӱшанен огыл. Мый
тунам
Волжск оласе рӱдӧ райбольницыште пашам ыштем ыле. Ик кечын ты ӱдырамашын
шӱжарже
мый декем тольо. Больницыш пырля кайышна. Палатыште, кровать воктене,
лӱялтше
еҥын вес шӱжарже шинча ыле. Такше сусыргышо еҥым ончычат паленам.
Тӱшкагудышто
пырля иленна, адакше эргыж ден ӱдыржӧ мыйын йочам таҥашак улыт. Сандене
ӱдырамашын йочаже-влакым чаманен колтышым. Кола гын, тулыкеш кодыт вет,
шоналтышым. Кунам еҥым чаманет, тудлан вий ешаралтеш. Тидым шке опытем гыч
палем. Кызытат Валян (тыге лӱмдат черлым) кидшым шке копашкем нальым, шыман
ниялтышым. Саҥгаж гыч
пӱжвӱдым ӱштылал колтышым да эркын пелештышым: "Валя, тый мыйым колат?"
Ӱдырамаш
шинчам почо. Шӱжарже-влак моткоч куанышт. Нунын йодмышт почеш эмлымверыш
чӱчкыдынак коштым.
Валян тӧрланаш тӱҥалмекше, палатыш йолташыже, палымыже-влакат корным
кучышт. Лу
коклаш лакемше пуля тушанак кодмо нерген ӱдырамаш пален огыл ыле, но ала-
кудыжо
тудлан тидын нерген каласенат шуктен. Валя пеш чот ойгыраш пижын, эсогыл
температурыжат нӧлталтын. Медшӱжар мый декем куржын тольо. Писын черле еҥ
деке мийышым, лыпландарем: "Сарыште лийше-влак икмыняр ий дене осколкым
нумал коштыт, садак илат. Тыят илаш тӱҥалат. Ну мо вара, тупрӱдет эмганен,
чуриет коралтын.
Тӱҥжӧ — илыше улат. Икшывет-влак тулыкеш кодын огытыл". Ӱдырамаш лыпланыш.
Но
пуля нерген тудо эше икмыняр гана шарналтен, лукташ йодын, но кажне гана
йодмыжым шуктен огытыл, умылтареныт гына. Тыге тудо пуля дене лу ий коштын.
Варажым
шӱм чер дене колен.

ПОРО ЕШ ИЛЫШ — КАНЬЫЛЕ ШӰЛЫШ
Еш — тиде ик шӱлыш, ик койыш, ик вий. Тугеже илышыште, пӱртӱсыштӧ
вашлиялтше чыла шере-кочо тушто иктӧр пайлалтшаш. Но шукыж годым тыге огеш
лий шол. Икте-весым умылаш, пагалаш тӧчымӧ олмеш, ме уло шыдынам эн лишыл
еҥна ӱмбак кусарена,
поснак — вийдыме, титакдыме айдеме, шочшына ӱмбак. А молан тыге? Очыни,
кӧргӧ
поянлыкна нужна, шӱм-кылна дене пашам шагал ыштена, илыш, пӱртӱс нерген
чӱдын
шонкалена.
Кече мучко погымо осал шоныш, осал вий кастене йочана ӱмбак кусаралтеш,
тидлан
кӧра нуно черланат, ой колыштдымо лийыт. Южгунамже чон йӧсын шоналтат:
эргым,
ӱдырем молан тыгай шотдымо улыт але эртак черланат? Чер языкым касараш
толеш,
маныт. Но йочанаже але йӧршеш суксо гайыс, тудын нимогай титакшат укес.
Тугеже
молан тудо орлана? Мемнан языкна, титакна верч. Сандене икшывын тӱжвал
тӱсшӧ,
кап-кылже нерген гына огыл, тугак тудын кӧргӧ шӱм-чон поянлыкше нергенат
шонышаш
улына. Ме Юмын, Пӱртӱсын законжым огына шукто, нунын дене кылна лушкен. А
тидыже
эн кугу сулык, да мемнан погымо сулыкнам икшывынат пайлат. Шочшына илыш
кыл,
вӱрна, чонна улыт гын, мемнан ыштыме язык деч нунат огыт утло. Эн шучкыжо
тыште
— ача-аван ыштыме титак верч йӧршеш титакдыме еҥ орлана...
Ешыште чот черле йоча уло гын, пале — тыланда Юмын ончылно языкым касараш
жап
шуын. Ончыч ыштыме сулыкда верч кызытсе орлыкым шижыда. Орланыме гоч кӧргӧ
шӱмчон поянлык тергалтеш, пеҥгыдемеш. Ме кум ужаш гыч шогена: кап, чон да
шӱлыш
гыч. Языкдыме еҥын чыла нине ужашыже, ваш-ваш кылдалтын, икшырымын пашам
ышта, а
сулыканын — могай-гынат ужашыже торлен. Сандене, йочана черланымек, эн
ончычак
кумалтыш мутым лудшаш улына. Тыге ме шке кӧргыштына ӱшаным шочыктена, илыш
вийым
ешарена. Черле йоча лӱмеш черкыште молебеным лудыкташ кӱлеш. Светитлыме
вӱдым
чӱчкыдын йӱман. Светитлыме вӱд уке гын, тыглай вӱдын вийжым кумалтыш мут
полшымо
дене вияҥдаш лиеш. Могай молитвым лудаш? Огыда пале гын, шомакшым ончыкташ
лиеш
(кумалтыш мут-влак рушла пуалтыт — ред.):
"Господи! Да услышится молитва моя. Да светится Вода сия светлыми именами
твоими. Да пробудут в ней имена твои. Адонай, Эл, Энсоф, Элогим, Шекинах,
как призывали тебя народы Ассирийских пустынь. Адибудда, Парабрмн, Дао, как
призывали тебя народы Азии. Бог Отец, Бог Сын и Святой Дух, как призывали
тебя христиане, о
Бог Богов, Творец Миров, непостижимый, утопающий в силах Света и источающий
сияние Истины. Пусть волей твоей свершится Добро! Вода, впитый силы сотен
миров и
мощь миллиардов звезд! Вода, собери силы духов и нектар Всевышней Милости!
О Вода, возьми ароматы райских садов и амриту бессмертия, данную Махатмами
Света!
Пусть Белая Магия опалит тебя своим мощным даром! Вихри пламенеющие! Дайте
познание, единение с добром и святом!
Во имя Божие!
Во имя Отца и Сына и Духа Святого! Дай, Господи... Прояви, Господи, милость

свою! Во име твое, имя Света. Аоум, Аминь, Аоум".
Южгунамже йочана але лишыл еҥна шинчавочмо але локтымылан кӧра орлана.
Тыгодым
тыгай кумалтыш мутым лудыт:
"Утрення Заря, мать Мария, полуденный зной, Вечерняя Маремьяна, Полуночная
Захария, Вуйные ветры, Двенадцать ветров, Тринадцатый вихрь. Пусть унесут
всю вражью
силу от меня (лӱмым каласыман), от моего мужа..., от наших детей..., из
квартиры
и двора к тому, кто принес, к тому, кто сделал, обратно к ним в душу, в
сердце,
в сиску, в писку, в головной мозг, во все 77 жилок, 77 поджилок отныне во
веки
веков во имя отца и сына и святого духа. Аминь, Ауом, Аминь".
Тиде молитвым кок гана лудман. Но тыгодым осалым колтышо еҥ нерген шонаш
огеш
кӱл. Кӧ удам ыштен, Юмо пала да шкеак тудын деке корным муэш, а те йоҥылыш
вес
еҥ нерген шонен кертыда, да чыла осал мӧҥгеш, шкендан деке, савырнен толын
кертеш. Кумалтыш мутым кумшо гана лудмек, осалже мландыш кайыже манын,
кидда дене
ӱлыкӧ, мландыш, лупшалме семын ыштыза.
Молитвым лудын пытарымек, черле ӱмбак ныл могырым вӱдым шыжыкташ кӱлеш да
тудлан кум гана подылаш пуыман. Шкаландат вӱдым кум гана подылман, шӱргӧ
ден кидым
шӱялтыман. Тидыжым черлым эмлаш тӱҥалме деч ончыч да эмлыме деч вара
ыштыман.
Тыге ме черым вӱд дене мушкын колтена.
Ожно шоҥгыеҥ-влак ӱдырамашлан чаравуя кошташ темлен огытыл. Молан шонеда?
Ӱп
магнит семын чыла черым да локтымым шупшеш, а шовычым (пӧръеҥ вуйчиемым чия
гын)
пидмек, осал шӱлыш ӱмбак тунарак ок пиж.
Вӱдын вийже моткоч кугу, тудо чыла осалым мушкын колта. Теве ик йӧным
темлем.
Пелйӱд жапыште изи йогынан кугу эҥерыш пурымо турашке толман, йогын вӱд
ушнымо
турасе вӱд дене кум гана чывылталтын, кажне гана копа пундашысе вӱдым кугу
эҥер
покшек кудалтыман. Тыгодым тыге ойлыман: "Наговор унеси, чистая вода".
Тылеч вара эҥер деке туп дене савырнен шогалман да вӱдым шола ваче гоч
пурла копа дене
тыгай ой дене кудалтыман: "Как вода летит через левое плечо, так и наговор
улетай через левое плечо во имя Отца и Сына и Святого Духа. Аминь, Ауом,
Аминь".
Тылеч вара кум гана ыреслаш да, шеҥгекыла савырнен ончалде, мӧҥгӧ каяш
кӱлеш.
Кече лекмеш, пӧрт гыч лекман огыл.
Конешне, ешыште чылажат сай лийже манын, мом гына от ыште. Вет поро еш илыш
—
каньыле шӱлыш.
Эргым дене больницыште эмлалтына. Воктеннак самырык ӱдырамаш кия. Йочажын
шодыжо
пуалын. Йӱд. Чыланат малат. Лач пошкудо койкысо изи ньога гына нигузе мален
ок
керт, нерже ок шӱлат, йӧслана. Мыйынат омо уке. А самырык ава гын пеш чот
малынеже, сандене шочшыж ӱмбак карал колтыш: "Тӱнчыгем ыле, каварен
кертдыме!" Чытен
шым керт, пелештышым: "Шӱйышкет шӧртньӧ шинчырым, оҥышкет шӧртньӧ ыресым
сакаленат, а шкеже эргычым шудалат. Теве шудалметак шуын, витне, эргыч
пыкше шӱла. Уло
чонет дене Юмылан от ӱшане гын, ыресшым лӱмжылан веле ом нумал ыле. Тый
Юмым веле огыл, шке вӱр падырашетым от йӧрате. Юмылан кумал да языкетым
касараш сӧрвален йод, а мый эргычым ончалам",— маньымат, шӱвал пуышым. Эрге
эр марте ласкан
малыш. Эрдене нерышкыже пеницилиным чӱчыктышна, да оҥжо ден тупшым туржын
нальым. Тылеч вара кок кече эртыш, ме эмлымвер гыч лекна, а эрлашыжым
самырык ӱдырамашат мӧҥгыжӧ каен, нунат паремыныт.
Аван шудал каласымыже шочшо деке пеш вашке шуэш, тидлан кӧра икшыве
черлана, кунамже коленат кертеш. Сандене эргым але ӱдырым шудалаш, вурсаш,
каргаш огеш кӱл,
нуно мемнан деч шочаш йодын огытыл, ме шке нуным ыштенна. Икшывылан порым
гына
тыланена гын, осал шоныш деч кораҥаш кӱлеш, утыжденат мокташ ок йӧрӧ.
Чылажат
иктӧр лийшаш.
Ешыште эреак ласка, икте-весым пагалымаш озаланыже манын шонет гын,
кочкышымат
поро кумыл дене ямдылаш кӱлеш. Озавате кочкышым йӧратен ямдыла гын, ты поро
шижмаш тудын кидше гоч кочкышыш кусна да, тудым кочмек, мӱшкырат темеш,
вият ешаралтеш. Кунам шыде, чаманыше кумыл дене ямдылет — пагар оварга,
теммым от шиж,
кочмыжат пуйто ала-куш каен пыта: ӱстел кокла гыч лектат веле, пагар
"мурашат"
тӱҥалеш.
Кочкынат мошташ кӱлеш. Кочкаш кӱлеш тунам, кунам шужымым шижат, а жапым
ончен
огыл. Ме шукыж годым кузе ыштена? Кечывал шуын, кочмына шуэш але уке, ӱстел
коклаш пуренат шинчына. Тыгеже ме шкаланна удам веле ыштена. Але южгунам
тыгай
сӱретым ужаш лиеш. Вате тамле кочкышым ямдылен, но тудым авызлен пытарыме
огыл.
Озавате ты кочкышым кӧршӧк гыч ястараш (але вольыклан пуаш) шона. Но
пелашыже
чаманен пелешта: "Кочкыш локтылалтмеш, тек мӱшкырем овара". Тыге тудо,
кочмыжо
ок шу гынат, пагарышкыже уто кочкышым тема, пагаржым виешла да шкаланже пеш
кугу
эҥгекым конда.
Черле але шыде улмо годым кочкышым умшашкат налаш ок кӱл. Молан манаш гын,
тыгодым ме шкенам огыл, а черым, шыдым пукшена да нуным 3, 7, 9, 12 пачаш
кугемдена.
Кочмо годым икте-весе дене мутланаш огыт кӱштӧ, а мутланаш кӱлеш кочкыш
дене.
Кеч-могай саска але емыж кече йымалне кушкын, тудын шокшыжым, волгыдыжым,
йӧратымашыжым налын, поген. Тугеже чыла тидыже мемнан кӧргыштына тек шарла,
вияҥеш,
капнам рвезешта.
Илышыште чылажат ила, тугеже чылажымат йӧраташ кӱлеш, тунам шкежат мыняр-
гынат
поро лийына, вийнат ешаралтеш.

ПӰРТӰС ВИЙ ДЕНЕ ЭМЛАЛТМАШ
Шондо дене эмлалтмаш
Дарья ковамлан 90 ий ыле, но тудлан нигӧат тынарым пуэн огыл, эн шукыжо 50
ийым
пуэныт. Молан манаш гын, тудын шинчаже рвезе еҥын гай пӱсӧ лийын, пылышыже
сайын
колын, умша кӧргыжым шер гай чатка пӱй-влак сӧрастареныт да ошкыл
колтымыжат —
самырык еҥын гай. Ковам ӱмыржӧ мучко иканат больницыште киен огыл да
черланен
гынат, шке семынже, шондо дене, эмлалтын.
Шондын пайдаж нерген эше акрет годымак паленыт. Ожнысо медицина дене
кылдалтше
литературышто шондо дене эмлыме пайдале ойым муаш лиеш. Мутлан, айдеме
кажне кечын ик стакан шке шондыжым йӱшаш. Шондо деч вара ончылгоч ямдылен
шындыме ик
стакан вӱдым йӱман. Тыге тудо пагар, мокш, шоло гоч эрта да уто лавырам
эрыктен
луктеш. Вет шондым вӱрын лабораторийже, фильтрже да рентгенже манашат лиеш.
Шондо организмлан чер ваштареш кучедалашыже вийым ешара, вергыште, шолышто
погынышо
кӱм шалаташ, кӧргӧ йорам паремдаш полша да тулеч моло пайдам конда.
30 ий эртымек, кажне айдеме шке шондыжым йӱшаш: шым кече йӱат, шым кече
канет.
Но йӱаш кӱлеш чон йодмо семын, шкем виешлаш ок йӧрӧ. Йӱмет ок шу гын, ит
йӱ.
Кугарня ден шуматкече ӱдырамаш кечылан шотлалтыт, а рушарня — ылыжмаш кече.
Калык эмлызе Порфирий Корнеевич Иванов чыла сайым кугарнян тӱҥалаш темлен.
Чот
черле айдеме кум кече кочде ила. Кастене да эрдене капышкыже шондым йыга да
шагат коштеш. Кечывалым душ йымалне але мончаште мушкылтеш. Кочкышым
кугарня кас
гыч кочкаш огыт кӱштӧ. Кугарнян кастене кочкыч, шуматкече кас марте чыте.
Кӧ
шондым йӱын кертеш, кажне арнян 1 стакан шондым да почешыже стакан вӱдым
йӱшаш.
Черле айдеме шке шондыжым йӱшаш, а капышке весынымат йыгаш лиеш. Шондым
капышке
копа але парня дене шӱрыман. Йыгыме годым капын кажне ужашыж дене
мутланыза, чер
деч ойырлаш (эрнаш), шкалан вийым налаш йодса, а чер деч, тудым
пуштмыланда, вуеш ынже нал манын йодса. Мутлан, тыге ойлаш лиеш: "Тыйым
пуштмемлан, пӧшыр (але
вес чер), вуеш ит нал. Тыге юмо пӱрен. Мландыш але кечыш кае да тушто йӱлӧ.

Аминь (3 гана ойлыман), Ауом (3 гана пелештыман).
Шондым тыгак кидыш, парнялаш йыгаш лиеш. Кум минут наре кучымек, мушкын
колтыман. Чӱчкыдын тыге ыштеда гын, копада изи йочан гай шыма да пушкыдыш
савырна.
Парня ден кӧргӧ орган-влак чак кылдалтыныт, сандене парням туржмо годым ме
тудо
але вес кӧргӧ органымат туржына, эрыктена. Кид гына огыл, тугак йолкопат
кӧргӧ
орган-влак дене кылдалтын. Тиде але вес точкым туржмо годым кӧргыштына
эмлалтме
процесс кая. Вет кажне точко могай-гынат органлан вуйын шога. Сандене
йолкопашкына шондым шӱрена але шондо дене компресым ыштена гын, ме мокшнам,
шӱмнам лавыра деч эрыктена да нунылан илыш вийым ешарена.
Шондын эмлыме вийжым мый шке пашаштемат кучылтам. Теве икана мый декем 60
ияш
пӧръеҥ тольо. Кӱкшӧ, йытыра кап-кылан. Ончычсо летчик. Тудын кидше пу сорым
гай
коеш — тунар чот пуалын. Таза пӧръеҥ, корштымым чытен кертде, пӧрт мучко
кок могырыш коштеда. Черын амалжым пален нальым. Эмлаш тӱҥальым. Кумшо гана
толмекше,
тудлан каласышым: "Ынде ик-кок кечым ит коч, шке шондетым йӱ да кидышкетат
шондымак йыге". Тудо ойлымем семынак ыштыш. Тылзе мучко эр еда шке шондыжым
йӱӧ. Мо
шонеда, айдеме тӧрланыш вет.
Те шекланенда, очыни, вольык черлана гын, умшашкыже нимогай кочкышым ок
нал. Лукыш пурен возешат, кия. Тудо чын ышта. Вет кызыт кӧргысӧ уло вий чер
дене кучедалеш, кочкышым налеш гын, кӧргӧ вийын могай гынат ужашыже
кочкышым шулыктарымашке виктаралтеш.
Черланымек, 1, 3, 7, 9, 33, 77 кече кочде илаш лиеш. Конешне, тыгодым могай
чер
дене черланымым шотыш налман.
Тӱняште тӱрлӧ чер уло, эмлыме йӧнат тӱжемле, но шке шондо дене эмлалтмаш эн

проста да тазалыкланат нимогай эҥгекым ок кондо. Теве эше вес примерым
кондем.
Ик кечын мӧҥгышкем самырык ӱдырамаш тольо. Тудо шкеже медик. Ачаже рак чер
дене
черланенат, ала полшен кертам манын, ӱшан дене толын. Мый тора гычак ачажым
ончышым. Чынак, рак. Илелогар рак. Эн ончычак суртым эрыктен луктым, вара
еш ӱмбач
осалым кораҥдышым да шуматкечын эмлаш тӱҥальым. Тунамак ачажлан шке
шондыжым
йӱаш кӱштышым. Ӱдыржыланат тидымак ышташ темлышым, да нуно нимынярат ышт
торешлане, вик эмлалташ пижыч. Тыге ӱдыр ден ачажым пырля эмлем. "Ӱдыржым
вара молан?" манын кертыда? Черле ача ӱдыр деч вийым налын шоген, сандене
тудлан пеш
чот шуко кӧргӧ вий кӱлын. Ӱдырлан вийым ом ешаре ыле гын, тудат черланен
кертеш
ыле. Тыге икмыняр жап эртыш. Рак черлан уэш тергалтмек, медик-влак мемнан
моткоч
куандарышт — чер ок палдырне. Тыге ачан черле улмыж нерген мый, ӱдыржӧ гына
паленна, ни ача шкеже, ни ава чер нерген пален огытыл ыле, сандене ме пеш
чот йывыртенна.

КӦРАНЫМЫЛАН ВЕРЧ ШИНЧАВОЧМАШ
Еҥын ужмышудымылыкшо, кӧранымыже мыланна удам ыштен кертыт. Тидыжым тыгай
пример
гочат пеҥгыдемден кертам.
Кок шочшан ӱдырамаш милицийыште пашам ышта. Тудлан пачерым пуэныт. У верыш
илаш
куснымо деч ончыч тудым эрыктеныт, шокшемденыт. Озавате залыште шогылтын
гын,
полшаш толшо-влак окнам мушкыныт, раме коклам шокшемденыт.
Теве пиалан кече толын шуын. У пачерыш кусненыт. Но илаш тӱҥалмеке,
озаватылан
ала-молан моткоч нелын чучын колтен, да шӱмжӧ лӱдын чӱчкаш тӱҥалын. Илыме
семын
ты шижмаш утларак да утларак веле вияҥын. Ынде озавате пӧлемыштат шкет
кодаш
лӱдын. Шке азапше нерген пошкудо ӱдырамашлан каласен. Тудыжо пачерым
светитлыме
вӱд дене мушкын лукташ темлен. Ӱдырамаш тыгак ыштен. Мо ӧрыктараже, тунамак
тудын уло могыржылан ласка лийын, пӱкеныш каналташ шинчын. Тыгодым
вачӱмбачше пуйто неле кӱм налын кудалтеныт, нералтымыла лийынат, шинчажым
почын колтымек, пуйто уло пачерже волгыдем каен. Тылеч вара тудо лӱдмым
чарнен. Молан тыге лийын?
Пачерыште кӧраныме шӱлыш озаланен, осал шоныш южышто коштын да озаватылан
чон
ласкалыкым пуэн огыл. А юмын вӱд дене мушкын колтымек, чылажат шке
верышкыже
пӧртылын.
Локтымым, осал шонымым, уда вийым юмывӱд (светитлыме вӱд) дене мушкын
лукман.
Тылеч вара лӱмегож але ладан дене тӱргыктен лекман. Вӱд мушкеш, а тул чыла
лавырам, осалым когарта, йӱлалта. Лӱмегож нерген гын поснак порым гына
каласыман.
Вет тудо пачерысе осалым веле огыл, тугак тупрӱдысӧ осал лавырам эрыкта.
Санденак лӱмегож укшым омса янакеш але юмоҥа воктек пижыктат, шогалтат.
Мо ӧрыктараже: локтымо дене айдемын вуйдорыкшо тарванен але кӧргӧ органже
волен
каен кертеш. Южгунамже кылымде вер гыч тӧршта. А кылымде — илыш рӱдӧ. Тушто
биоэнергийын шапашше аралалтеш. Кунам айдеме илымаш ден колымаш коклаште
лиеш, кылымдыште улшо шапаш полша, илыш вийым ешара.
Кылымде вер гыч тӧрштен гын, кугыварня ден темдалмек, тудо шӱм семын кыра.
Кылымде верыште огыл гын, кӧргӧ орган-влак ӱлыкыла волен каен кертыт,
южгунамже
параличат перен сеҥа. Кылымде верже гыч тӧрштен гын, кылымде тураш шӱртӧ
мундырам але мечым пыштен, кумык пурен возаш кӱлеш. Тыге икмыняр жап
кийымек, кылымде
чӱчкаш тӱҥалеш. Тылеч вара эше 10-20 минут кийыман, вара кынелашат келша.
Кылымдым мончаштат шындат. Тидлан лӧкамбач, кумык лийын, ӱлыкӧ тыге ойлен
волыман:
"Тек кӧргем верышкыже шинчеш". А такше вуй дене шогаш чылалан пайдале. Но
кӧ але
марте вуйышто шоген огыл, тудлан кӱварыш унчыли вик шогалман огыл, вуй
йымак
кӱпчыкым пышташ кӱлеш.
ШИНЧАВОЧМЫЛАН КӦРА ЧЕРЛАНЫМАШ
Ик ӱдырамашын эргыже пеш чот черланен. Врач-влак тудлан "идиот-дурак"
диагнозым
шынденыт. Тиде черым эмлаш ок лий. Икана унаште лиймыж годым ӱдырамаш
шкаланже
ӱшаныдыме ойым колеш: "Тыйын эргыч лӱдмылан кӧра черланен. Тудым эмлызе
кува-влак эмлен сеҥат". Орлыкан ава, олым пырчым руалтыме семын, ты ойлан
эҥертен да
эмлызым кычалаш тӱҥалеш. Тыге эмлызе Оля кувам муэш. Тудыжо эргыжым онча да
каласа: "Эргычым тӱрыснек эмлен шукташ ок лий. Молан манаш гын, тудлан
операцийым
ыштеныт, нервшым тӱкеныт. А эргыч, чынак, шинчавочмылан кӧра черланен
улмаш, да
варажым тушкак вуй корштымаш ешаралтын. Эргыч шочынак вампир. Тукымысо чыла
черым ӱмбакше поген налын, тыге моло икшыве-влакетын илышыштым
куштылемден..."
Оля кува вулно воштырым налешат, эргын вуй ӱмбалныже левыкта. Икымше гана
тыге
ыштымек, вӱдыштӧ кылмен шичше вулно вуйдорыкым гына ушештарыш. Тылеч вара
йочам
тура пышташ кӱштыш да вуйвундаш гыч йолкопа марте проста шӱртым кондыштараш

кӱштыш. Тыгодым тыге ойлыш: "Тек чер эргымын капшым огыл, а тиде шӱртым
кочкеш.
Аминь". Вара шӱртым кӱрлын нале. Тылеч вара кӱчымӧ муным налят, вуй мучаште
тыге
ойлен пӧрдыкта: "Тек чер вуйым, вуйдорыкым огыл, а тиде муным кочкеш.
Аминь". 3
гана ойлыман. Тылеч вара, киндынерыш, шӱртӧ ден муным пыштен, черлын вуй
мучаштыже тыге ойлыман: "Тек чер эргымын (лӱм) капшым огыл, кап олмеш тиде
шӱртым
кочкеш, вуй ден вуйдорык олмеш тек тиде муным кочкеш, вуй ден кап олмеш чер
тек
тиде кинде курикам кочкеш. Аминь" Тыге 3 гана ойлыман. Вара чылажымат
нершовычеш
вӱдылаш да пелйӱд жапыште корнывожыш луктын кудалташ кӱлеш. Тыге шолымек,
писын
гына мӧҥгӧ ошкылман. Шеҥгекыла савырнен ончалаш, еҥ дене вашлиймек,
мутланаш
огеш кӱл да кече лекмеш пӧртыштӧ лийман.
Конешне, тыге ыштымек, черле вик ок тӧрлане, жап кӱлеш. Но ончыч каласыме
эрге,
кеч-мо гынат, эркын-эркын кошташ, шонкалаш да мутланаш тӱҥалын. Тидыже эн
кугу
пиал.
ЙОМДАРЫМЕ ӰЗГАРЫМ КУЗЕ ПӦРТЫЛТАШ
Кажне еҥлан шке ыштен налме ӱзгарже шерге. А кызытсе жапыште — поснак. Вет
тиде
але вес ӱзгарым, вургемым ыштен налаш мыняр вий, тыршымаш кӱлеш. А оксаже
кузе
"шортын" толеш. Чыла шоналтетат, чон йӧсет дене "Юмо аралыже" манын
шоналтет.
Южгунамже пытартыш ырым погкален налме ӱзгаретат йомеш, але кужурак киданже
солалтен кая гын, тунам кузе лияшат от пале. Мый гын палымем-влаклан тыге
ышташ
кӱштем: газ тулым чӱкташ да тул ӱмбак шинчалым чывыштыл шавалташ кӱлеш.
Тыгодым
тыге ойлыман: "Кузе тулышто шинчал чодыртатен йӱла, тугак (могай ӱзгар
йомын,
тудым ойлет) шолыштшо еҥын чонжо да капше йӱлыжӧ. Тек шинчал, тулвий
полшымо дене, шолыштшо еҥым мӧҥгышкем конда. Аминь. Ауом. Аминь". Туге кум
гана почела ыштыман. Кум минут эртымек, уэш тулым чӱктет да, шинчалым
шавалтен, кум гана почела ончыч каласыме мут-влакым ойлет.
Тыгак черке гыч кондымо сортам почмо форточка ваштареш шогалташ да чӱкташ
кӱлеш.
Шкеже, форточка да тул ваштареш шогалын, тыге ойлет: "Тул вий полшымо дене
шикш
кӱшкӧ, а вор арвер дене мӧҥгышкем толжо. Минь. Ауом. Аминь". Тыге икмыняр
гана
ышташ кӱлеш. Тылеч посна, черкыш миен, Иван-воинлан, Георгий Победоносецлан
да
орланыше Ава Юмылан сортам чӱкташ кӱлеш. Тыге 3, 7, 9, 12, 33, 40, 41, 77
кече
ыштыман. Нине цифр-влак юзо виян улыт. Южгунамже кум кече гычак йомшо
ӱзгарым
конден кудалтат, кунамже — кужу жап гыч. Мыйын полшымем дене ик ӱдырамаш
йомшо
шагатшым пӧртылтен. А весын суртшо гыч шергакан вургемым, ӱзгарым нумал
луктын
шолыштыныт ыле. Йомшо арверлан ӱдырамаш страховой оксам налын шуктыш,
вургем да
ӱзгар нерген шонымымат чарныш, но мый эше юмылташ шӱдышым. Тыге икмыняр жап
гыч
чыла гаяк ӱзгарым тудлан пӧртылтеныт. Туалгын кок пачаш пиалан лие.
Ойлымем, можыч, южыжын воштылтышым луктеш, но азапыш логалмек, мом гына от
ыште, молан гына
от ӱшане. Но мый шке йӧнемлан ӱшанем.
КУШКЫЛ, ВӰД ПОЛШЫМО ДЕНЕ ЭМЛАЛТМАШ
Айдемын чылаже 108 биоканалже уло. Жап эртыме семын, шкенам кучен
моштыдымылан
кӧра нуно эркын-эркын лавыргат, шоҥгемыт. Тидлан верчын остехондроз чер
дене
черланат, давлений чӱчка, йыжыҥ-влак коржыт, кумыл вашталтеш.
Тукым гыч тукымыш куснышо, тыгак ӱмырна мучко погымо чыла чер тупрӱдышкӧ
погына.
Тыште 4 тӱҥ биоканал уло: 1) сушусиня — тупрӱдӧ; 2)читрини — тупрӱдысӧ лу-
влак;
3-4)ида ден пингала — тупрӱдӧ кок могырысо канал: пурлаште — пингала,
шолаште —
ида.
Ме палена, тупрӱдӧ лу воктенак нӧргаш-влак верланеныт. Нӧргаш ден изи лу
кокласе
вынемлаш шинчал погына да остехандроз чер тӱҥалеш, почешыже моло чер-влак
лектыт. Мануальный терапевт-влак тупрӱдӧ лу-влакым верыш шындат, каналым
эрыктат.
Айдеме икмыняр жап шкенжым тазалан шотла. Но иктаж-мом йоҥылыш нӧлтал
колта, лу
верже гыч лектын кая. Молан тыге? Тупрӱдым эмлыме деч ончыч айдеме ӱмбач
шем
вийым, локтымым, пужымым кораҥдаш кӱлеш, вара иже эмлаш тӱҥалман. Тидыжым
айдеме
ӱмбач веле огыл, тугак родо-тукым, сурт-оралте ӱмбачат кораҥдыман. Пӧрт гыч
кузе
осалым мушкын лукташ, кораҥдаш, ончыч каласенам ыле, а кызыт шудо, пушеҥге,
вӱд
нерген икмыняр ойым лукнем.
Кажне шудо могай-гынат организмлан вийым ешара, сандене тудым 14 кече деч
утла
йӱаш ок кӱл. Молан манаш гын, шудым чӱчкыдын йӱына гын, тиде але вес
организм
шкевуя пашам ышташ йогылана, эртак кушкыл деч гына ешартыш вийым вучаш
тӱҥалеш.
Сандене ик лу кече наре шудо вӱдым огыт йӱ, вара уэш тӱҥалыт.
Эмлык шудым эрдене, лупс кошкымеке, погат. Кеч-могай шудым кӱрлмӧ деч ончыч
тудын деч прощенийым йодман да вийым ешаре манын сӧрвалыман. Эмлык шудым
кажне еҥ
шкаланже шке погышаш. Молан манаш гын, налме шудышто ты шудым погышо озан
фонжо,
вес семын каласаш гын, черже, осал шонышыжо, кӧргӧ поянлыкше аралалт кодыт.
Чыла пушеҥге — илыше. Нуно космос гыч шуко энергийым погат да пӱртӱсыштӧ
улшо
моло илышыланат ты энергийым пӧлеклен сеҥат. Но кажне пушеҥге икгай огыл.
Икте —
шке энергийжым весылан пуа гын, весе, мӧҥгешла, еҥын энергийжым поген налын
кертеш. Тугеже иктыжым донор, а весыжым вампир манын кертына.
Донорлан тумо, пӱнчӧ, акаций, ваштар, куэ да пызле, а вампирлан — шопке,
тополь,
ӱвӧ, ломбо, кож шотлалтыт.
Кӧ вуй уш пашам ышта, тудлан тумо йымалне шинчаш эн чот пайдале. Ты
пушеҥгын
энергийже эн чот кугу. Тумо йымалне шогымек але шинчымек, вуй утларак сайын
шонаш тӱҥалеш.
Пӱнчын биоэнергийже нелырак, сандене черле шӱман, кӧн вуйжо чӱчкыдын
коршта, тыгайлан пӱнчерыште шагалрак лияш тыршыман.
Акаций — пеш сай донор. Тудын свежа да куштылго энергийже чылалан пайдале.
Акаций воктене шогымек, шкежат пуйто куштылемат, ошкылетат лывырге да
куштылго лиеш, кумыл нӧлталтеш да ончыклыклан ӱшан шочеш. Акаций ӱдырамаш-
влаклан пайдале.
Куэ — шке шотан пушеҥге. Тудо кажнылан шке энергийжым ок пу. Айдемын
кумылжым
онча. Айдеме тудын деке йӧратен мия гын, ты пушеҥге шке шокшыжым чаманыде
пӧлекла, а шыде, осал еҥлан энергийжым чамана. Сандене огыл мо ойлат: "Кӧ
куэм йӧрата, тудо гына таза".
Пызле акаций гаяк биоэнергиян да шуко еҥлан келша.
Вампир пушеҥге-влак воктенат шогаш пайдале. Молан манаш гын, айдеме
организмыште
шуко лавыра погына, а тидыжым лач биовампир-влак полшымо дене эрыктен
лукташ лиеш. Эн виян биовампирлан шопке, тополь да ӱвӧ шотлалтыт. Ломбо ден
кожын вийышт
изирак. Тыгай пушеҥгыла воктене 20 минут деч утла шогаш ок лий. Биовампир
пушеҥге-влакым утларакше капын иктаж-могай посна ужашыжым эмлыме годым гына
кучылтыт,
мутлан, вуй корштымо але йолым шӧн шупшмо годым. Тыгодым пушеҥгын укш
мучашыжым
налат гынат, йӧра. Мутлан, йолым шӧн шупшмо годым шопке комылям — йолыш, а
вуй
корштымо годым — вуйыш пыштат. Организмыште воспалительный процесс кайыме
годым
тополь полша. Икманаш, пушеҥгын вийже денат пайдаланен мошташ кӱлеш.
Вӱдат илыше. Чайлан але шӱрлан темымына годым тыге ойлаш кӱлеш: "Вӱд,
мланде йымач лекмет годымсо гаяк яндар, таза лий, мыланна илыш вийым пу.
Аминь. Ауом,
Аминь". Шӱрлан темыме годым ончыч каласыме мутыш тыге ешарыман: "... тамле
да
мӱшкырым темыше лий. Аминь. Ауом. Аминь". Тыге 3 гана ойлат.
Мый палемденам ыле: йырна мо уло, чылажат илыше. Айдемын кӧргӧ органже
тыгаяк,
сандене нунын денат йоча дене мутланыме семын мутланыман. Мутлан, мокш дене
тыге
кутырена: "Шерге мокшем, тыйым иктаж-кунам обижаенам гын, ӧпкем ит кучо.
Эрыкталт осал шоныш, лавыра, чер деч. Рвезешт, лывырге, таза лий. Вий-куат
дене ешаралт". Тыгак моло орган-влак дене мутланыман.
Тӱняште мо уло, чылажымат йӧратыман. Но тиде шижмашыже мутышто гына огыл,
мемнан
кӧргыштына лийшаш, тунам гына ласкалыкым шижына.
Волжск ола.




121097
************************************************************************
12—10
Василий ЮКСЕРН,
Марий Элын калык писательже

ПЫТАРТЫШ ИНТЕРВЬЮ
Никандр Лекайн ӱмыржын пытартыш кок ийыштыже "Ончыко" журналыште ыштыш.
Уста писатель редактор пашаланат тале ыле. Тунамсе лудшо-влак шарнат дыр,
витлымше-кудлымшо ийлаште журнал "Арланын ужын коштмыжо" мыскара лудышым
савыктен шогыш. Калыклан тудо келшен. А вет Арлан — Н.Лекайнын шочшыжо,
писатель саде изи янлыкым
тӱрлӧ верыш ужатен коштын да кӱлеш еҥ дене кутырыктен. Никандр Сергеевичын
оҥай
тӱҥалтышыже вара вес писательымат кумылаҥден.
Н.С.Лекайнын журналыште лийме жапым ушыштем лышташлен шинчылтмем годым
вучыдымын
тыгай шонымаш ылыж кайыш: творческий пашаеҥын ыштыме сомылжо шинчалан
иканаште
ок палдырне. Очыни, садланак ойлат вет: литератур да искусство мастар-
влакын паша саскаштым чын акленыт гын, шоныметым пачаш-пачаш вискалыде
луктын пышташ ит
вашке, тудлан "кӱын шуаш" жапым кодо.
Никандр Сергеевич "Ончыкышто" литературный редактор улмыж годым самырык
автор-влаклан шӱдӧ витле утла серышым колтен, южо еҥлан консультаций шотан
рецензийым
возен, журналеш савыктен лукташ ятыр произведенийым редактироватлен. Тидын
шотышто Валентин Исинековын "Вӱд ӱмбалне", Зинаида Каткован "Сар ок лий ыле

гын..." да ферме вуйлатыше Иван Емельяновын "Канде шинчан ӱдыр"
повестьыштым
поснак палемдыман. Нуным сылнештарымаште да савыкташ ямдылымаште тале
прозаикын
кугу полышыжо шижалтеш.
Н.С.Лекайнын журналысе суапле пашаже кугу писательым шке творческий планже
деч
кораҥден кертын огыл. Ты жапыште тудо "Кӱртньӧ вий" романже нерген шонкала
(роман 1939—40 ийлаште "Пиалан илыш" альманахеш лектын). Писательын планже
почеш
"Кугезе мланде" гыч "Кӱртньӧ вийыш" куснаш вончак олмеш "Кугезе мландын"
кокымшо
книгаже лийшаш ыле. Йӱд омым кӱрыштын, канышым монден, Лекайн тиде
"вончакым,
"Кугезе мландын" кокымшо книгажым, 1959 ийыште возен пытара, а уке
лиймекше,
1969 ийыште, посна книга дене савыкталт лектеш. Тиддеч ончыч, 1958 да 1959
ийлаште "Изи лыве" ден "Мӱндыр уна" книгаже-влак калык коклаш шарлат.
Никандр Сергеевичым ме, журналыште пырля пашам ыштыме йолташыже-влак, кугу
чытышан, пеҥгыде кап-кылан пӧръеҥлан шотленна. Но тазалык айдемылан
курымешлан ок
пуалт. 1959 ий шыжым йолташна черланыме нерген мутым лукто. Жапын-жапын вуй
корштымылан, йыжыҥ укелан вуйым шияш тӱҥале. Вара шодым эмлаш темленыт.
Йолташна
кече коден эмлымверыш кошто. У ий вашеш тазалыкше эшеат начареште. Йошкар-
Оласе
диспансерыште направленийым налын, ме тудым Москош, СССР Литературный
фондын
больницышкыже, ужатышна. Никандр Сергеевич январь мучко тушто эмлалте.
А февраль тӱҥалтыште мӧҥгыжӧ пӧртыльӧ. Увер куандарен огыл: писательын
шодыжо
рак чер дене локтылалтын улмаш. Лекайным терапевтический отделенийыш
пыштеныт.
Но чер тыштат чакнен огыл. Йолташна кечын нелемын. Пеленже пелашыже ден
ӱдыржӧ
лийыныт. Меат, йолташыже-влак, ик кечымат коклаш коден огынал.
1960 ий, 15 февраль. Лекайн эр годсек чотак йӧслана. Шижына, илышаш кечыже
койын
туртын мия. Мый радиокомитетыште ыштыше писатель З.Ф.Катковам радиорепотер
(магнитофон) дене больницыш толаш ӱжым. Шукат ыш эрте Зинаида Федоровна
палатыш толын пурыш. Тыге кугу писательын пытартыш интервьюжо магнитный
пленкыш возо.
Пленко гыч кагазыш тудым Д.В.Отмахов, комитетын тунамсе литературный
редакторжо,
возен налын. Кызыт тиде пытартыш интервью мыйын архивыштем аралалтеш.
Ынде мутым пленкылан пуэна.
В.Юксерн. Шке жапыштыже радиокомитетыште ыштымет годым тый, Никандр
Сергеевич,
республикысе шуко лӱмлӧ еҥын ойлымыжым магнитофон пленкыш возен шогенат да
эфирыш луктынат... Ме тый денет кокымшо кече ончыклык творческий пашат
нерген кутырена. Мом каласет, мыланна тудым тыйын семынак пленкыш возен
налаш гын? Писатель
Зинаида Каткова тиде сомылым шукташ ямде улам манеш.
Н.Лекайн. Сай шонымаш. Магнитофондат уло, ужат?
З.Каткова. Уло, уло, Никандр Сергеевич.
Н.Л. Туалгын тӱҥалза веле...
В.Ю. Никандр Сергеевич, интервью манметым кушеч тӱҥалына?
Н.Л. Пыртак Нина ӱдырем нерген каласынем. Мыйын шонымаште, пускай тудо
практический пашаште ышта, колхозышто але кушто... Мый ынем коло, конешне,
но вет,
илет да колен колтет... Мый шодо чер дене кием, пӱчкаш манын кутырымо ыле,
но
врач-шамыч, ончен лекмеке, каласышт: "Шодо чер пытен. Опухоль манмет
рассосалась. Кызыт ынде нимогай операцийым ышташ огеш кӱл. Вообщеже, маныт,
чер пуд дене толеш, а кая — золотник дене. Вот мыйын шодо чер золотник дене
огыл, писын
эртен, чыла тӧрланен. Но тидын олмеш вес чер ала-кушеч шиждымын толын
лектын.
Вот уже тылзе мучиялтам тиде чер дене.
В.Ю. Могай чер нерген ойлет?
Н.Л. Мӱшкыр коршта. Мӱшкыр пеш чот пеҥеш.
В.Ю. Тиде, очыни, операций деч вара тыге лийын?
Н.Л. Наверне. Операций деч вара тыгай приступ лиеда, маныт... Мый тӧрланем
ынде.
Таче мыланем чотак куштылгын чучеш.
В.Ю. Ну, йолташмыт тый декет толын коштыт. Очыни, тидыжат...
Н.Л. Чынак, йолташмытын толын коштмышт мылам кугу куан. Нуно мыйым
моральный духым нӧлташ полшат.
Нина ӱдырем. Варварий акамлан да Начийлан серышым колто, саламым каласе.
Ачам
тӧрлана, ман.
В.Ю. А больницылаште киймет годым возкалыме нерген ушышкет шонымаш толын
огыл
мо?
Н.Л. Ну-у, возкалаш тӧченам такше... Кунам чапле настроений, возымо шуэш,
понимаете. Отрывок-шамыч ала мыняре улыт. У темылан возымо, но пытарыме
огытыл. Но
отрывок тиде эше мучашлыме произведений огыл гынат, южыжым тӧрлатымек
печатлашат
лиеш докан.
В.Ю. Тый вет эше у повестьым возымо нерген кутыренат ыле. Кузерак тудо?
Н.Л. Ту повестьым нине отрывок негызеш ышташ шонымаш ыле. Тематикыж дене
тудо
колхоз илыш дене кылдалтшаш.
В.Ю. А вот теҥгече "МАО" роман нерген мутым луктынат ыле. Тиде романыште
могай
жапым ончыкташ шонет?
Н.Л. "МАО" роман Алексеев нерген сериалыште кумшо книга лийшаш. Тудын верже

"Кӱртньӧ вий" ден "Кугу сарын тулыштыжо" роман-влак коклаште лийшаш. Тура
кала-саш гын, "МАО" роман лудшо-влакым "Кӱртньӧ вий" гыч "Кугу сарын
тулыштыжо" романыш конден лукшаш.
В.Ю. Южо литературовед "Кӱртньӧ вий" манмым "Железная сила" манын кусара.
Мыйын
шонымаште "Сила" мут тыште келшен ок тол. Садлан "Кӱртньӧ вий" манмым
"Железная
воля" манаш кӱлеш.
Н.Л. "Воля, воля..." Чын манат. Только "сила" огыл.
В.Ю. Шке жапыштыже тыйын возымо "Палыме еҥ" ойлымаш печатлалтын ыле.
Н.Л. Чын ойлет. Тыгай ойлымаш лектын. Тушто Марий автономийым ыштыме нерген
йодыш дене марий-влак Ленин деке мият.
"МАО" романем лач тыгай эпизод дене тӱҥалшаш ыле. А тиде шонымаш тыге
лекте. Марий активист-влакын Озаҥ олаште 1918 ийыште лийше совещанийышт гыч
материал-влакым лудын лекмек. Ленин деке мийыше марий делегацийыш "Кӱртньӧ
вий" роман гыч
вончышо Алексеев Эчаным пурташ шоненам. Илен-толын, тудо Марий облисполком
вуйлатыше-влак радамышке ушнышаш ыле.
Мылам чаманаш гына кодеш, черланымем дене "МАО" романлан кӱлынак пижын шым
керт.
Но эмлалт лекмек, тиде шотышто творческий планем шукташак шонем.
Писатель йолташем-влак могырым шонымашем шукташ полшат манын ӱшанен кодам.
В.Ю. Никандр Сергеевич, ужам, ноенат дыр. Туге гынат, ала эше иктаж-мом
каласаш
шонет. Тек тачысе чыла шонымашет магнит пленкыш возалтеш.
Н.Л. Конешне, чыла каласкален пытараш таче вием ок шукто. Туге гынат, эше
теве
мом каласаш шонем. Мыйын ачам 81 ийым илен, пеҥгыде, таза марий ыле.
Тамакым ыш
шупш, аракалан вуйжым пуэн огыл. Ешым чоткыдын кучен. Мылам ачам марте илен
шуаш
але шуко илыман. Мылам вет таче улыжат 53 ий. Ачам марте иленак шуам гын,
очыни,
чыла творческий планем шуктем... Только икте азапландара: ватемын аваже
мыйын
гаяк чер дене орланен дыр. Эре таза улам манын кошто. Вара кенета кӧргем
коршта
манын кутыраш тӱҥале. Тиде черак тӱжвач ончымаште таза ӱдырамашым, кум-ныл
тылзе
орландарымеке, вес тӱняш наҥгайыш...
Но, тиде между прочим лийже.
В.Ю. Ӱлычын дежурный йыҥгыртыш: тый декет Тыныш Осып, Сергей Музуров,
Михаил Калашников пурынешт. Кузе шонет? Дежурныйлан мом каласаш?
Н.Л. Тек пурышт... Таче марте мый тылат нигунам вуйым шийын омыл. А таче
каласаш
кумыл лекте: вет мый силом-силомак писатель корныш лектынам. Кеч-мо гынат
талант
манмет улмаш дыр. Тунемынам шагал. Но лудаш-возаш изинекак ала можо эреак
чытыдымын шупшын. Илен-толын, совпартшколыш логалмем дене мыланем
литературный пашаш
ушнаш йоҥгыдо корно почылто. Партий да тудын областной комитетше творческий
пашаеҥ-влак верч эреак тыршен шогеныт. Тидыжак тунам мыланем моткоч кӱлеш
лийын. И
вот умбакыже корно сай.
Тидым палемдышаш улам: пытартыш интервьюм савыкташ ямдылыме годым пленкыш
возен
налме текстым южо вере кӱчыкемдыме, но магнитный лентыш нимогай
тӧрлатымашым
пуртымо огыл.

МАРИЙ ДЕСАНТ — МОСКОШТО

Совет Ушемын рӱдӧ олаже тынар шуко еҥан марий десантым тымарте нигунам ужын
огыл
дыр. А вот 1981 ийыште ужаш йӧн лийын: март тӱҥалтыште тышан марий
литератур да
искусство кече почылтын. Столицыш толыныт писатель, композитор, музыкант,
художник, артист-влак. Нунын сылнымут ойпогышт, мурышт кече еда арня мучко
пашаче
коллективыште, клуб ден дворецлаште йоҥгеныт. Десант толмо вашеш Москошто
икмыняр выставкым почмо. РСФСР художник-влакын выставке залышкышт марий
художник-влакын творческий пашаштым чумырымо ыле; художник-декоратор Раиса
Чебатуринан
персональный выставкыже ВТО-н Актер пӧртешыже верланен; марий издатель-
влакын
книга выставкыштым ЦДЛ (Центральный дом литераторов) "пачерлан" пуртен;
фотовыставкым почмо ыле Горький уремеш, ЦДЛ-еш да "Россия" концертный
залысе фойеш...
Пале, 1980 ий ноябрьыште Марий республикылан кудло ий темын. Верысе
правительстве тиде юбилей лӱмеш Москош Литератур да искусство кечым эртараш
палемден. Столицын унаже лияш республикысе чыла творческий организаций,
театр-влак, филармоний, "Марий памаш" ансамбль, Йошкар-Оласе школ-
интернатын хоржо, мурышо капелла
кумыл пыштен ямдылалтыныт. Тыршымышт ямле да мотор саскам пуэн. Тидым ме,
нунын
землякышт веле огыл, москвич-влакат умыленыт, ужыныт да унаштым чыла вере
вучымо
шӱмбелеш ужын вашлийыныт...
Но чу! Тидын нерген пырт варарак. А кызыт...
Марий литератур да искусство кече лийшаш нерген москвич-влак ола уремласе
афишла
гыч ончылгоч паленыт. Пален тидым Казанский вокзал начальникат: тудын
кӱштымыж
почеш кӱртнӧ корно платформышто пайремыш толшо марий делегацийым саламлыше
йошкар тисте кокымшо сутка южышто лойгалт кеча. Пален, конешне, "Россия"
гостиницын
администрацийже да уна-влаклан кум шӱдӧ утла верым ямдылен.
10 мартыште совет да вес элласе корреспондент-влаклан РСФСР культур
министерствеш пресс-конференций лие. Конференц-залыш иктаж 150-170 еҥ
погынен ыле. Тушто
кумытын мутым кучышна — партий обком секретарь И.Новоселов, А.Александрова
да
мый. А.Александрова, РСФСР-ын заслуженный артисткыже, балерина,
республикысе театр-влакын репертуарышт, пашашт, илышышт нерген каласкалыш.
Мый творческий ушем-влакын, поснак — писатель-влакын пашашт дене
палдарышым. И.Новоселов республикнан да тудын калыкше, кундемнан совет
власть ийлаште вияҥ толмыж нерген кутырыш.
Очыни, ик пресс-конференцият йодыш-влак деч посна ок эрте. Тыштат тугак
лие. Мылам туге чучо: нуным утларакше йот элла гыч толшо журналист-влак
тарватат.
Южышт, шижалте, огыт пале, Марий кундем верланен. Коли чынак 750-780 тӱжем
еҥан
республикын столицыштыже кум профессиональный театр пашам ышта, кум вузышто
30
тӱжем студент тунемеш?
Теве литератур ден искусство кечын да тудын лӱмеш погымо пресс-
конференцийын
тӱҥалтыш пайдаже! Трибуныш лектын ойлымына вашлиймашын южо унажым чотак
ӧрыктарен, коеш. Ӧрыктарен каласкалымына. Вучалтена, шоналтышым, мом каласа
тыгай журналист мемнан музыкант, артист, писатель, художник, композитор-
влакын творческий
паша саскаштым шке шинчашт дене ужмек? Эрла нунат мият докан "Россия"
концертный
залыш — Йошкар-Ола гыч толшо "марий десант" вич-куд кечаш программыжым лач
тушто
рончаш тӱҥалеш.
11 март. "Россия" концертный залын парадныйжым кок велым Марий республикын
кугыжаныш флагше тӱзатен. Таче тышан Марий литератур ден искусство кече
почылтеш.
Концерт тӱҥалме деч ончыч фойеште Маркниготорг книга пазарым ямдылен,
республикысе уста фотограф-влак ятыр фотовитриным сакаленыт. Фойе йоҥгыдо
гынат, калыклан шыгыр ыле. Ик тӱшка сылне марий мландым, тудын мотор
пӱртӱсшым, калыкшым
моктышо фотосӱрет-влак деч ойырлен ок керт; вес тӱшка книготоргын поян
сатужым
"терга".
Электрооҥгыр пытартыш гана йыҥгырта. Кок тӱжем вич шӱдӧ еҥ пурыман залыште
уто
тул йӧра. Чӱкталтыт светильник-влак. Ик светильникын тул пучшо сцене
ӱмбалне кечыше кум кугу орденым волгалтара. Чолгыжыт шийын-шӧртньын койшо
сескем дене Ленин орден, Октябрь революций да Калык келшымаш орден-влак.
Нуно Марий республикын вияҥ толмо корнысо чап пашажым ушештарат.
Пайремым эртараш толшо марий делегацийым столицысе шемер лӱм дене СССР-ын
калык
артистше профессор В.Г.Соколов шокшын саламлыш, да сценыш лекше артист-влак
велыш савырнен, эсен мутым каласыш:
— Пагалыме коллега-влак, шонен толмыда тӱвыргӧ, йомартле лийже, йӱкда яндар
да
йоҥгыдо, кажне концертда мондалтдыме лийышт. Палыза: ме, столицысе шӱмбелда-
влак, ушна дене, чонна дене тендан пелен лийына.
Сценыште иктыш чумырымо кугу хор. И.Палантайын "Йывырте" муро семже дене
тымык
зал кожганыш. Оркестр тӱҥалтышлан лыжган йоҥгалте. Пырт лият, йӱкшӧ кугеме.
Тыгутлаште, сцене покшек куштышо ансамбль лекте. Йӱксӧ гай лывырге кап-
кылым модыкталын, ик йыр пӧрдын савырнымекышт, музык талышна. Нунын дек кок
шӱдӧ еҥан
хор ушна. Зал мучко Палантайын "Йывырте" мурыжо (шомакше Шабдар Осыпын)
куатлын
толкыналт шарла: "Эй, шемер марий, йывырте, таче тыйын пайремет!.."
Муро йоҥга, ондак марла, вара рушла, вара — шомак деч посна. Сово кырымаш
теве
талышна, теве эркышна, теве адак ылыж кая. Келшен москвич-влаклан 1920
ийыште
автономийым налше калыкын пиалжым, куанжым ончыктышо музыкальный мини-
спектакль.
Да пеш чын ыштеныт программым ямдылыше-влак — Москошто тӱҥалтышым почаш
"Йывырте" муро моткочак лачеш толын. Тудо пӱтынь концертлан чын да ямле
тональностьым
пуышо камертон семын лийын.
Республикысе творческий интеллигенцийын тунамсе суап пашажым шергын аклен,
айста
латкуд ий ожнысо тиде концертым порын шарналтена. Тидлан амалжат уло?
Могай? А
теве могай. Мондалтеш эртыше мотор пагыт. Ынде мыланна тунамсе гай пиал ок
лий
дыр элнан столицыште шкенан литератур ден искусство пайремнам ончыкташ.
Таче
тидлан нимогай ӱшан уке да ончыкшат огеш лий докан.
Уэш пӧртылына "Россия" концертный залыш. Тыште "Марий Эл" вокально-
хореографический ансамльын да хорын "Йывырте" номерышт деч вара РСФСР-ын
заслуженный да
Марий республикын калык артистше-влак Н.Ковалева ден А.Шурыгин "Акпатыр" да
"Элнет" оперла гыч арий-влакым мурышт, музыкальный театрын артистше-влак
А.Александрова ден В.Кузьминых А.Лупповын "Кӱрылтшӧ пайрем" балетше гыч
адажиом куштышт,
РСФСР-ын заслуженный да Марий республикын калык артистше А.Венедиктов
Акпатырын
товатлыме мурыжым мурыш. Москвич-влак нунын, "Марий Эл" ден "Марий памаш"
ансамбль-влакын, республикысе хоровой обществын, хоровой капеллын
выступленийыштым
шокшын вашлийыч. Келшеныт калык инструмент-влак — шӱвыр, тӱмыр, шиялтыш,
шун
шӱшпык. Зал куанен рӱжген да кужу жап совым кырен Йошкар-Оласе школ-
интернатын
йоча хоржылан — тудо К.Веберын "Волшебный стрелок" оперже гыч сонарзе-
влакын мурыштым моткоч устан мурен. Погынышо-влакым чотак куандарен У
Торъял районысо йоча-влакын "Шӱшпык" ансамбльышт...
Пеленем шинчыше землякна Павел Ильич Курсов ыш чыте, пелйӱкын пелештыш:
— Кузе лыжган куштат, могай ныжылге мурышт... Кумылемат тодылто,— шинчажым
ош
шовыч дене ӱштыльӧ.— Ила тошто семынак шочмо калыкемын чоныштыжо ала-могай
сымыстарен кертше юзо вий-куат — тыгай тудын ям саскаже!
Тудлан "Ойло, ойло!" маншыла вуем савышым, йӱкым шым лук.
Концертым "Слава партии" муро ( сем К.А.Смирновын, шомакше В.М.Пановын)
иктешла.
Мурын мучаш куплетшым погынышо-влак рӱжге совым кырен вашлийыт — "Россия"
концертный зал ятыр жап йоҥгалт шинча. Кок-кум тӱшка гыч "Мо-лод-цы!" манын
кычкыралме шергылтеш.
Концерт деч вара "Марийская правда" газетын корреспондентше Н.Ефимова СССР-
ын
калык артистше В.Г.Соколов дене кутырен. Тудо каласен:
— Марий культур дене вашлиймаш артист-влакын чапле музыкальный культурышт
нерген
сай шонымашым коден. Тендан мурызо, куштызо, музыкант-влаклан
профессиональный
артист лияш мо кӱлеш чыла уло. Но тиде годымак калык традиций деч, фольклор
деч
кораҥман огыл. Палемдынем вокалист-влакын мастарын мурымыштым, музыкальный
театрын симфонический оркестржым, тудын дирижержо В.Венедиктовын кугу
сеҥымашыштым.
Концертыште тыгак моло участник-влакат шекеныштым сай могырым ончыктышт.
Самодеятельный артист-влакын мурымыштым, куштымыштым ончен, шонаш лиеш,
пуйто профессионал улыт — тугай сай школым эртеныт, коеш. Мыйын сугынь
мутем тыгай: эреак
вияҥден, молемден, кугемден шогыза шкендан профессиональный мастарлыкым,
вес искусствышто творческий талантлан кушкаш мучаш уке.
Марий литератур да искусство пайремын кокымшо паша кечыже шеҥгелан кодеш.
Концерт деч вара тудын участникше-влак тӱрлӧ вере шаланен кайышт.
Ме П.И.Курсов дене коктын рестораныш пурышна.
Павел Ильич Курсов дене мыйым Миклай Казаков палымым ыштен, нуно ик ял гыч
улыт.
Павел Ильич 20-шо ийла мучаште "Марийцы" этнографий фильмыште "артист"
лийын.
Саде фильм гыч южо эпизодшым кызытат шарналтен-шарналтен ойла. 30-шо
ийлаште марий рвезе Йошкар Армий радамыш каен. Вара ӱмырешлан тушан кодын.
Полковник марте
кушкын. Кызыт Рига олаште ила.
Рестораныште шинчымына годым, очыни, пел жапшым республикысе литератур да
искусство нерген кутырен эртарышна. Курсов ӧрдыжтӧ ила гынат, писатель,
артист, композитор-влак дене кылым йомдарен огыл. Драматург Саргей Николаев
дене, писатель-влак М.С.Калашников да Мичурин-Азмекей дене, ваш-ваш серышым
возкалат. Марий
АССР правительствын ондаксе вуйлатышыже Г.И.Кондратьев дене лишыл йолташ
улыт.
Миклай Казаков дене гын иза-шольо семын келшат.
— Так вот... шаҥге фойеште вашлийнат, каласкалаш тӱҥалмем кӱрылтӧ,— ойла
Курсов.— Мый вет Миклайын письмаж почеш Моско воктенсе военный санаторий
гыч лӱмынак марий литератур ден искусство пайремыш толын шуым. Гостиницыш
пураш жапем ыш
сите, садлан вигак тыш, концертный залыш, ошкыльым. Манам, тендам садак
тушан
вашлиям. Чыла шонымем семынак лие.
Тидым-тудым кутыркален шинчыме гутлаште официант мыланна ӱстелым погыш.
Сырам
стаканлаш темкалышыжла Курсов кутыраш пиже.
— Тау Миклайлан. Черле, витне, пеленда толын кертын огыл. Тачысе кугу
концерт
нерген мылам теҥгече санаторийыш йыҥгыртыш. Тудо огыл гын, кумылем савырыше
тыгай ямле пайремым ужде кодам ыле. Шукертсек, ой пеш шукертсек марий
концертым
ужын омыл! Тудо ушештарыш шочмо-кушмо мландым, самырык годсо пагытем...—
пыртлан
чарналтышат:— Айдемылан, поснак шоҥгылык велыш тайналтмек, шочмо-кушмо
кундем
нимо деч шерге. Туге пӱрен докан: шочынат марий — марий улмет ӱмырешлан
чонешет
лакемалт кодшо. Тыгай шонымаш ушем нигунам тынар ойгаҥден огыл. А вот таче
кажне
марий муро кумылем вӱчкал эртыш. Палет, Ригаште, латыш калык коклаште
илымем дене марий улмем ом шиж. А таче марий улмем шижым веле гала, ужым,
кольым. Теве
могай марий мурын, марий куштымашын юзо вийышт! Икманаш, мылам тиде концерт
нигунам мондалтдымын шӱмеш кодеш. Тудым москвич-влаклан веле огыл, уло
тӱнялан ончыкташ намыс огыл.
Йолташемын моктеммуржо южо вере тӱргочла чучо гынат, куанжым ӱмылташ огыл
манын,
тореш шомакым шым лук. Но маньым:
— Тугеже тыш лӱмын толметлан от ӧкынӧ?
— Ой, огым! Манамыс, тау Миклайлан, жапыштыже каласен шуктен.
Эртыше концерт нерген кутырымынам тидын дене кошартышна. Но кечывал
кочкышна кас
марте шуйныш.
Эрлашын, 12 мартыште, да эше кок кече творческий коллектив-влак кажне шке
программыж дене столицысе предприятий ден культурный центрлаште лийын.
Тыге, мутлан,
"Марий Эл" ансамбльым искусство пашаеҥ-влакын рӱдӧ пӧртыштышт да Чайковский

лӱмеш концертный залыште шокшын вашлийыныт; автоматический линийым ямдылыше
заводын пашазыже-влакым "Марий памаш" ансамбль да кӱслезе-влак куандареныт.
Музыкальный театрын симфонический оркестрже тӱҥалтыш чапым "Россия"
концертный залыште нале. Кок кече эртышат, ты коллектив шке чапшым
кугемдыш: тудо Андрей Эшпайын симфонийже ден лирический мурылаж негызеш
ямдылыме кугу аш программе дене
Лихачев лӱмеш автозаводын культур полатыштыже концертым ончыктен. Андрей
Яковлевич чыла музыкантлан да дирижер В.Венедиктовлан шокшын тауштен. Завод
администраций композиторлан да дирижерлан шергакан пӧлекым пуэн.
Литератур ден искусство кечыште лийше артист-влакын тӱвыргӧ пашашт нерген
лудышем тышан кошарташат лиеш ыле. Но "Марий памаш" нерген икмыняр поро
шомакым каласыде омак чыте. Тиде ансамбльын концертшым Йошкар-Олаште кум-
ныл гана онченам.
Москоштат кум вере ужаш логале. Тудын концертше кажне гана кумылем савыра
да чонем куандара. Кугешнем тиде творческий коллективын ямле паша саскаж
дене!
"Марий десантыште" творческий ушемла гыч шагалын лийыныт: ныл художник, кум
композитор, куд писатель. Туге гынат паша саскаштым орлен аклаш ик ганат
амал лектын огыл. Кӱшнӧ ойлышым вет, кажне концертым И.Палантайын,
Я.Эшпайын, А.Искандаровын, К.Смирновын, А.Эшпайын, Э.Сапаевын,
В.Куприяновын музыкышт, мурышт сылнештарен. Марий художник-влакын паша
саскашт нерген тидымак каласаш лиеш. Нунын
кугу да поян выставкышт республикын ӱшанжым сулен РСФСР художник-влакын
Горький
уремысе Выставке залыштышт калык эреак шуко лийын.
Выставкыш лукмо сӱрет-влак кокла гыч Б.Пушковын, А.Бутовын
пейзажышт,С.Подмаревын "Натюрмортшо", З.Лаврентьевын "Шочшо-влак дек
унала", И.Ефимовын "Фронтыш
ужатымаш" сӱретышт, Ю.Белковын ыштыме портрет-влак, А.Орловын,
А.Бакулевскийын,
И.Михайлинын книгалан ямдылыме графикышт, А.Медведевын, Г.Медведеван
скульптурный пашашт, Л.Орлован марий тӱр-влакше ойыртемынак шокшын мокташ
амалым луктыныт.
1981 ий мартыште Москошто эртыше марий пайремым официально литератур ден
искусство кече манынна. Тугеже мемнан литераторна-влак нерген кумданрак
каласаш кӱлеш
дыр. Лудшылан палашыже ойлен кодем: мый тунам (1973-1983 ийлаште)
республикысе
Писатель ушемым вуйлатенам.
Тунам мемнан организацийыште 37 литератор членлан шоген. Москосо пайрем
вашеш
мыланна рӱдӧ издательство-влак ("Советская Россия", "Современник",
"Советский
писатель", "Детгиз") кугун полшеныт, 1978-80 ийлаште М.Шкетанын,
А.Крупняковын,
З.Каткован романыштым, К.Васинын, В.Юксернын, Ю.Артамоновын повестьыштым,
М.Казаковын, М.Майнын, В.Колумбын почеламут сборникыштым савыктен луктыныт.
Писатель-влакын мутышт кум вере йоҥгалтын: тӱҥалтыш кечын — РСФСР культур
министерствыште, вара — ЦДЛ-ште, пытартышлан — Юрий Гагарин лӱмеш
Военновоздушный
академийыште.
Литератор-влакын рӱдӧ пӧртыштышт сылнымут касым поэт Николай Доризо вӱден.
Марий
литератур да Писатель ушемын пашаж нерген кӱчыкын мый каласкалышым. Вара
шке
мурсаскашт дене палдарышт Семен Вишневский, Альбертина Иванова, Александр
Юзыкайн, Семен Николаев, Василий Горохов, Александр Селин. Ушнышт нунын дек
столицысе шукертсе йолташна-влак Сергей Поделков, Павел Железнов, Георгий
Ладонщиков,
Алексей Смольников, Николай Старшинов, Владимир Матвеев. Нунын тыршымышт да
нунын гаяк эше куд-шым москвичын полшымышт дене марий поэзий уло йӱкын
рушла ойлаш
тӱҥалын да элысе моло литератур-влак коклаште шке вержым муын. Конешне,
москвич-влакым поэзий кас дене от ӧрыктаре, нуно, шонат гын, эн уста поэт-
влак дене вашлиймашке тылзе еда коштын кертыт. Чу, а молан лудшым
ӧрыктараш? Лудшын кумылжо
шерге, возышо тудын кумылжым савырен моштышаш. Теве тиде шотышто ЦДЛ-ыште
лийше
поэзий кас годым Сергей Поделков ден Павел Железновын ойлымыштым
шарналтынем.
Сергей Поделков мыланна да Москолан веле огыл, ончычсо уло Совет Ушемлан
кумдан
палыме поэт. Поэт-лирик, поэт-оратор, марий поэзийын кугу таҥже. Саде
касыште
Никандр Ильяковын, Геннадий Матюковскийын, Вера Бояринован икмыняр
почеламутыштым лудмек, поэт шке мутшым марий фольклор велыш савырале.
— Марий калык,— мане,— мурылан моткоч поян. Поян шуко-шуко мурыжо дене веле

огыл, нунын тематикышт денат. Марий муро фольклорым мый ятыр ий шымленам да
тудын негызеш сборникым чумыренам. Маналтеш "Марийские народные песни".
Тудым "Художественная литература" издательство 1955 ийыште теве тыгай книга
дене савыктен,— С.Поделков книгам заллан ончыкта. Сборникыш 357 мурым
пуртымо. Колыштса,
шонкалымаш сынан мурын тӱҥалтыш куплетшым каласал пуэм:
Воды текут, берега остаются.
Листья осыпаются — ветки остаются.
Птицы улетают — гнезды остаются.
Мы уходим — песни остаются...
Тогдайышда, могай оҥай параллелизм да могай келге философий!.. И вот кажне
муро
тидын дене виян. Тидын денак виян да ямле пӱтынь марий поэзий.
— Поэт йолташ, иктаж калык мурым тӱрыснек лудса,— ӱдырамаш йӱк ончыл радам
гыч
шоктыш.
Сергей Александрович, касым вуйлатыше велыш ончале. Николай Доризо, "Луд-
луд"
манын, вуйжым савалтыш.
— Калыкыште тидым "Тулык еҥын мурыжлан" шотлат — мане С.Поделков да лудаш
тӱҥале:
Не на месте выросла береза,
У дороги выросла береза:
То один пройдет — сорвет листочек,
То другой пройдет — заломит ветку.

Не на счастье, видно, сын родится,
Если сиротою остается:
То один пройдет — заденет злобно,
То другой пройдет — в глаза смеется.

Не на месте, видно, земляника
Выросла — почти на самой стежке:
То один пройдет — пригнет подошвой,
То другой пройдет — совсем раздавит.

Не на счастье девушка родится,
Если сиротою остается:
То один пройдет — с издевкой тронет,
То другой пройдет — в глаза смеется.

Тидын дене С.А.Поделков шке выступленийжым пытарыш.
Мутым поэт Павел Железнов нале.
— Каласыза,— мане,— "Путевка в жизнь" кином чылан онченда?
— Ну, конешне!— шергылте чыла велым.
— Мустафам шарнеда?
— Ну, конешне!
— Ала-могай суас рвезе,— ончыл радам гыч кум-ныл еҥ пелештыш.
— Э-э-э, уке! Йоҥылыш шонеда. Мустафа рольым модеш марий артист Иванов
Кирилл
Иванович. Шочмо-кушмо кундемыштыже тудым Йыван Кырля маныт, поэт Йыван
Кырля.
— Марий артист?!.
— Поэт?!.
Погынышо-влак ӧрыныт докан — зал тыж-вуж тарвана.
— Таче марий поэзий касыште Йыван Кырлян икмыняр почеламутшым лудын пуаш
шонем
да шке нергенем кӱчык мутым лукнем...Кузе? Келшеда?
— Келшена!..
Павел Железнов — поэт, ондаксе беспризорник. Шке манмыжла, "Максим
Горькийын
кресэргыже". Моско госуниверситетыште тунеммыж годым М.Горькийын каҥашыж
почеш
тудым Моско воктенсе Болшево кӱртньӧ корно станцийыш, тусо трудколонийыш,
литератур кружокым почаш колтат. П.Железнов ондаксе беспризорник-влакын
пагалыме поэтышт лиеш.
— Лач тиде жапыште Болшево колонийыш,— каласкала умбакше Павел Ильич,—
"Путевка
в жизнь" кином сниматлаш толыныт. Артист-влак коклаште чурийже дене
японецла
койшо топката рвезым ужым. Шонышым, руш йӧре тидыже кузе логалын?! Вара
палышым:
кинотехникумышто тунемше марий рвезе Иванов Кирилл улмаш. Киношто Мустафан
рольжым модаш тӱҥалеш. Кече почеш кече эртен. Икана саде Кириллын яра жапше
лийынат,
литкружокыш тольо. Занятий пытымек, палыме лийна. Тиде 1931 ийыште лийын.
"Знаете, я ведь тоже раб поэзии!— кидшым шуялтыш да шинчашкем ончал
шыргыжале.— То
есть, хочу сказать, я тоже стихами балуюсь. Вот послушайте один куплет из
моего
стихотворения: "Мыйын таче шочмо кече, кап-кыл мучко вӱр модеш... Мыйым
ыштыш
марий вате, иле, — мане,— шер теммеш."
— Звучит?— йодо.
— Звучит да я ничего не понял,— вашештышым.
Поэт тунамак ты ужашым рушлаш кусарен каласкалыш.
Тылеч вара ме Йыван Кырля дене чӱчкыдын вашлийынна: ондак — кином
сниматлыме годым, вара — тудын деран общежитиеш. Мый ятыр почеламутшым
кусаренам. Но чаманен
каласаш логалеш: Йыван Кырля поэт семын тӱрыснек шулдыраҥ шуын огыл —
сталинский
репрессий годым уке лийын. Но возымыжо да поснак "Путевка в жизнь" киношто
модмыжо ӱмырешлан совет кинематографий историеш кодеш. Уникум лийын. Йыван
Кырлям
индийский артист Радж Капур шкежын туныктышыжлан шотлен. Максим Горький
манын:
"Йыван Кырля — моткоч кугу талантан артист". Кумдан палыме режиссер
Всеволод
Мейерхольд ойлен: "Путевка в жизнь" — Баталовын да Кырлян шыргыжмашышт
кӱшеш кугу чапым налын"... Теве кӧ тугай Мустафа — марий поэт Йыван Кырля!
П.Железнов Йыван Кырлян икмыняр почеламутшым лудо.
Поэзий программе деч вара кугу концерт лие. С.Сушкинан мурымыжым, баянист
С.Элембаевын шоктымыжым, хор капеллын программыжым, "Марий памашын" да
кӱслезе-влакын ныжыл семыштым чыланат шулен колыштыч.
РСФСР писатель ушем правленийын секретарьже П.К.Доризо пӱтынь ушемын да
зритель-влакын лӱмышт дене уна-влаклан кугу таум каласыш:
— Марий литератур — вияҥ толмо корнышто. Тидым поснак пытартыш ийлаште
шижына.
1978-1980 ийлаште Москосо издатель-влак марий литератор-влакын индеш роман
ден
повестьыштым савыктен луктыныт. Печатлалтыт нуно Киевыште, Ташкентыште,
АлмаАташте, Озаҥыште, Уфаште... Таче куанен каласен кертына: марий
литератур всесоюзный кӱкшытыш тошкалын. Тиде куандара. Куандара мемнам вес
сӱретат: Марий АССР
писатель ушем республикысе чыла творческий коллектив дене таҥ тошкал ила.
Тыгайым ужмек, кузе от кугешне возышо йолташна-влакын пашашт дене! Таза
лийза, йолташ-влак. Илышда, пашада ончыкшат саскаҥ толышт!
Ме, писатель-влак, литератур ден искусство кечым Моско воктенсе Монино
военный
городокеш кошартышна. Тышан Юрий Гагарин лӱмеш Военно-воздушный академий
верланен. Ончыклык космонавт-влакым ямдылыше академийын командованийже
мыланна оҥай
экскурсийым эртарен. Экскурсовод (званийже дене генерал-лейтенант) мемнам
городок мучко ужатен кошто. Ондак мемнам космонавт-влакын тренировочный
залышкышт
пуртыш. Космонавт-влакын музейыштышт шуко уждымо экспонатым ужаш йӧн лие.
Чыла
вереат экскурсоводын каласкалымыжым колышташ оҥай ыле. Ондакат колалтын
ыле,
пуйто Монино военный городокышто элысе авиацийын кушмо историйжым ончыктымо
аэродром-музейым почмо да тушто пуйто "кукурузник" гыч кызытсе эн писе, эн
у да эн
кугу самолет марте ужаш лиеш. Ме саде музей-аэродромым шке шинчана дене
ужна.
Кастене академийсе кугу актовый залеш ондак поэзий кас лие, вара — концерт.
Академиеш Москосо культура пайремнам мучашлышна. Чияш тарванен шогалынна
ыле,
мемнан дек экскурсовод-генерална тольо да пайрем ӱстел дек ӱжын наҥгайыш...
Шижам, лудышем пытараш жап. Мом каласаш мучашлан? Лиеш, конешне, туддеч
поснат,
но каласымем уто ок лий дыр.
Шочмо элнан рӱдыштыжӧ эртарыме литератур ден искусство кечын пайдаже, мутат
уке,
кугу. Иктешлыме шот дене теве мом палемдаш шонем:
— Литератур ден искусство кече марий национальный культурым Совет Элысе
моло калык-влакын культурышт дене таҥастараш да тудлан кӱлеш акым пуаш
йӧным пуэн. Зритель-влакын, искусство да литератур пашаеҥ-влакын порын
кутырымыштым колмеке,
куанен кертына: мемнан национальный культурна кызытсе жаплан келшыше
кӱкшытыш
тошкалын.Ойртемынак вияҥын музыкальный, хоровой, хореографический да
танцевальный ансамбль-влакын мастарлыкышт, культурышт.
Москош миен коштмаш республикысе культур министерствылан да творческий ушем-
влаклан кугу экзамен лийын. Икоян кугу творческий коллектив саде экзаменлан
ямдылалтме годымат, тудым кучымо годымат ик шонымаш дене илен: марий
культурым у
сеҥымаш дене чапландараш. Шонымыжо шукталтын. 1981 ийысе март культур
летописеш
чапле шомак дене возалт кодеш. Тыгае ок мондалт. Тевыс 1923 ий кеҥежым
И.С.Палантайын хоржо Москосо Калык озанлык выставкыште эртыше муро
олимпиадыште кокымшо верыш лектын, а икымшым пӱтынь эллан палыме
М.Пятницкийын хоржо налын. Вес
пример. 1930 ийыште Москоштак элысе театральный коллектив-влакын
олимпиадышт эртен. Москошто украин, беларус, грузин, армян, узбек, татар да
моло калык-влакын
театрышт чумыргеныт. Марий театрат мондалт кодын огыл. Тудын модын
ончыктымо
"Мӱкш отар" ден "Илыше вӱд" спектакль-влак жюрилан веле огыл, ончаш мийше
калыкланат келшеныт. Кумшо пример. 1956 ийыште СССР писатель ушем
правленийын пунчалже почеш Москошто Марий поэзий арня эртен. Мемнан поэт-
влак латик коллективыште
творческий касым эртареныт. Поснак шарналт кодын М.Горький лӱмеш культур
паркыште лийше вашлиймаш.
"Калык тушко шыҥ-шыҥ погынен ыле,— возен Семен Вишневский мӧҥгӧ пӧртылмек.—
Поэзий касым вуйлатыше Моско поэт Василий Захарченко марий литератур нерген
ойлымыж
годым марий поэзийлан ойыртемынак кӱкшӧ акым пуэн. Погынышо-влак тудын
мутшым
кужун совым кырен саламленыт. Вара тидын нерген Москосо ятыр газет
информацийым
савыктен ыле". Вот тыге. 1981 ийысе литератур ден искусство пайремна мемнан

культурышто тек нылымше кугу да чапле йыжыҥ семын палемдалт кодеш.
Чыла тидым шарналтемат, чонем куана да тунамак ойгаҥеш: ынде тыгай пиалан
жапым
вучен ом шукто, очыни. Да мыйже айда йӧра огыла — ужынам, колынам. А шочмо
калыкемже? Илышна кызытсе гаяк тупела лиеш гын, марийлан ончыкшо культур
пайремым
столицыште эртарыме нерген шоныманат огыл. Илен-толын, мемнан гай
младописменный
манме литературжат йӧршеш мондалтеш докан.



121197
************************************************************************
12—11
ТЕЛЫМСЕ ШОНКАЛЫМАШ
Валерий Ефимович Мамаев 1937 ийыште Марий Элысе Шернур поселкышто шочын.
Кыдылаш
школ деч вара Марий политехнический институтым тунем лектын. Карелийыште
кандаш
ий чодыра инженерлан пашам ыштымек, 1968 ийыште шочмо республикышке
пӧртылешат,
политехнический институтышто (кызыт университет) угыч тунемеш, инженер-
строитель
специальностьым налеш. Шернурышто ОКС начальниклан, вара архитекторлан
ыштен.
Кызыт — "Марийэнерго" акционер ушемын пашаеҥже.
Почеламутым кумшо классыште тунеммыж годым серкалаш тӱҥалын. Возымыжо
республикысе газет ден журналлаште лектеда. Тудо вич книгам шке кӱшеш
савыктен, тышеч
нылытше — почеламут пого.
"Телымсе шонкалымаш" почеламут йолваже, лудшо тидым шижеш, шке шотан,
мыскара
кумылан, тыгодымак илышым у шинча дене ончалаш чоным таратыше.
Валареий МАМАЕВ
* * *
О тылзе, тылзе! У ий годым...
Могае кӱшнӧ тый улат!
Мый таче ялтак шкетын кодым.
Лум вошт мылам тый шыргыжат?

Чамане тый кеч тулык еҥым.
Мый нӱжым лӱмын пондашем...
Таҥем пайрем ден сийла весым.
Пиалыштым мый оролем.

О, улына межат кашакын:
Пеленак уло кок пием.
Пера латкокытым шагатше —
Пашашкак вел пижеш вием.

Онча ала-кӧ капка лончыш.
— Пошол!— манам, нӧлтал тоям...
Йӧра, кеч Юмо вӱден кондыш
Тугай еҥгам, тугай коям.

Могайым омо ужын огыл...
Орол паша ынде — долой!
Калым олмеш паштеҥге погым
Пуэн колтем, ом ул ньоньой.

Будкемже шокшо. У — кровачше.
— Ит ончо чукырыш...— манам.—
У ийлан шерге у коварче,
Лият кудликымше еҥгам!

* * *
Мылам У ий уке тачат:
Йӱдвошт пашам ыштем адак,
Кас годсекак лӱшка поран,
У ий дечын улам тора...

Пӧлекым йодыч мый дечем.
Улам пашаште, мом ыштем?
Пӧлек олмеш, шонем, уэш,
Чай тыйым весе шупшалеш?

Пайрем йӱкеш чӱчкен пелед...
Йӱдвошт пашаште мый улам.
Илем лач отылым тӱред.
Шочмек, тыге пӱрен мылам.

Ачам шым уж. Ава вурсен.
Тӱнян пиал эртен воктеч.
Кожемже — нуж... Сырам темен,
Пӧрыжет ден йӱ кеч мыйын верч!

* * *
Шыже кечын чӱчкымаште
Телын толмымат шым шиж.
Йӱштӧ южым ош каваште
Чараклен шогалын шикш.

Йӧсӧ пеш качымарийлан
Сылне ӱдырым муаш.
"Сай ватем ешемлан лий",— ман,
Ынде ойлашат лӱдмаш.

Иктым ӧндалал ончальым —
"Лу тӱжемым пу!"— манеш.
Ик талукым вел ила гын
Пеленем — ялт кудашеш...

Мо шуктен арамлогарыш
Ончыклык аванам?
Авамланде койыш — кайыш.
— Шкан азам ышташ?— манам.

А пӱртӱс шога тугаяк,
Йыр тугакак пеледеш,
Ок уж пуйто еҥым. Саяк
Илыш содык пӧртылеш.

* * *
Вачӱмбак вует пыштен,
Той ӱпем ден модылден,
Мом-гынат эре ойлет,
Молан вургыжеш чонет?

Мый шкежат, нулен ӱмам,
Семын пӱртӱс деч йодам:
Тый улат мо вучымем —
Ӱмыр мучкылан таҥем?

Ыле, ыле вес таҥем,
Но вет лекте посана...
Ынде ӱшанен ойлем:
Коктын ик еш улына.

Вачӱмбалне кеч вует,
Содык тые ойгырет.
Ит турж шӱметым арам,
Ом кудалте нигунам.

Сайын тидым умылет:
Ойлымем ок лий йомак.
Пеленетше сай таҥет,
Ом ешаре нимомат.

Ушо оҥым оҥ пелен.
Юмо илышым пуэн.
Тудын дечын кугурак
Кӧ лийнеже гын, — окмак.

* * *
Йӱран годым тӱтыраште
Тылзым ит кычал.
Ит кычал йӧратымашым —
Шке лӱя пычал.

А шӱмем пуля ден огыл
Шошым эмганен,
Ончалмет шинчашке, модын,
Чонышко шыҥен.

Могырем огеш витаре,
Но мален ом керт.
Тый колат, мура гитара.
Ну молан от лек?

Шкет улам, садлан ом мале.
Лийына пырля?
Мыйын шӱм тулем, тый пале,
Йӧршынак пуля.

* * *
Тулык курык

Ожнысек гае йодат гын:
"Мо ок сите? Мо кӱлеш?!"—
Вашештем: ечеш шогалын,
Мунчалташ лекмем шуэш.

Пелашем, ты телевизор
Жапым так арам нулта.
Ончо тӱгӧ, лапак лийын:
Ече курык ялт пуста.

Пуйто чыланат йыменыт.
Пуйто кече огеш уж.
Ший гай лумжо йылгыжеш гын,
Лекман веле тушко рӱж.

Телым ончалаш сӧрале:
Ошын пеледеш ломбет,
Пуйто шинчылта муралын
Шӱшпык родо, шеремет.

Да, кеҥеж витаминан гын,
Теле — эмлык яндар юж:
Телыжат эртен кая вет,
Ечым чий да писын курж!



121297
************************************************************************
12—12

ВИТАЛИЙ ПЕТУХОВ

ПИСЕ ПИКШ, ЛЫВЫРГЕ ЙОҤЕЖ

Историй роман

МАРИЙ МЛАНДЕ ДЕНЕ *

Орышо тулын шичаже уке...

Калыкмут

Пошкудо лужа гыч шикш дене колтымо уверым Куцубайын илемыштыже тунамак
умыленыт.
"Тушман лишемеш", — пикшла шӱмышкӧ тургыж керылтын. Мынярын нуно толыт, мом
ышташ шонат, тидым веле иктат ок шинче. Тыгай годым кок лужавуйлан вашлияш
ала-кунамак кутырен келшыме шолып верышт уло. Тиде — лужа-влак кокласе
чашкерлаште изи
алан. Тушто еҥ шинчалан койдымо кудым чоҥымо. Садлан Куцубай, жапым кужун
шуйкалыде, шке имнешкыже-влак дене тушко тарваныш.
Аланышке миен лекмекышт, кече эше вуй тураште ыле. Кудо воктене иктат ыш
кой.
Куцубайлан Тылгозам кас марте вучашыже вереште. Теве чашкер кокла гыч тудын
имнешкыже-влак кудалын лектыч. Куцубай ончалят, умылыш: пошкудо-влак тиде
гана
сӧйлан ямдылалтшыла чиеныт, ӱзгарыштак тыгай шотанак.
— Кугу салам лийже, Куцубай! — имне ӱмбач волен, Тылгоза тудын деке лишеме.
— Эре поро лийже, Тылгоза! — Куцубай вашештыш.
— Мыланна шке коклаштына кутыралтен налаш кӱлеш, — манын, Тылгоза кудышко
омсам
почо. — Сиволот князь сар дене Булгарышке лектын. Ик тӱшкаже вӱд дене
теҥгечак
ӱлыкыла эртыш, весышт сер дене волат. Моткоч шукын улыт. Сӧй кугу лийшаш.
Таче
тыйын лужашкет руш-шамыч вончат. Каяшыже шып каят, но садак нуным эскераш
уто
огыл. Чумблат деке уверзым мый эрденак колтышым, эрла тудо Кугаркашке
шушашлык.
Ала Чумблат мыланна йоҥежым нӧрташ шӱда. ** Садлан, мыйын шонымаште, патыр-
влакнам лишнак кучыман. Чумблат вет Ан-Насир дене каргашен кышкыш. Кызыт
руш-влак
дене пырля халифын почшым пӱтыралаш пешак йӧнан ыле. Кузе, Куцубай, тый
шкеже
шонет?

* Мучаш. Тӱҥалтышыже 1997 ий 10, 11 номерлаште.
** Кредалмаш деч ончыч марий-влак йоҥежыштым вӱдеш нӧртеныт. Тыге тудо
лӧчен,
пеҥгыдырак да виянрак лийын.

— Туге, пылышым шогалтен эскерыман. Кугу лужавуй мыланна мом каласа, тидым
эше
колына. Кызыт руш-шамыч осалым ынышт ыште. Мыйын пеленем кумло имнешке уло.
Шонем, тый денет ушнен, Чумблатым вашлиймешке, ме руш-шамычым шолып ужатен
каена.
Кредалмашке пурашыже мыланна шекланыман, — Куцубай шонымыжым почеш.
— Тугеже йӱд мемнан лиеш, — манеш Тылгоза. — Айда кызыт изишак пурлына да
каналтена.
Кас рӱмбалгын кок лужавуй шке еҥыштым вер гыч тарватышт.
Сотыер гыч толшо-влак коклаште тиде гана Куцубайын Цендуш эргыжат коеш.
Ачаже
тудым ынде, пӧръеҥеш шотлен, эртак пеленже кондыштеш. Эрге вет ачан кышам
тошкышаш, тукым корным такыртышаш. Туге гынат, Куцубай тудым утыжым
эрыкышке ок колто, пеленже куча, тутыш почешыже эскера.

* * *

Кеҥеж йӱд мераҥ поч гай кӱчык. Лач пелйӱд гутлалан пычкемыш изишлан
нугыдемеш,
шке кӧргешыже йырвел илышым шулыкта. Лач тыгай жапыште марий-влак руш
дружиным
поктен шуыч. Шкеныштым палдарыде, утыжым нунын деке лишемде, ратник-влак
шолып
эскерат.
Йӱдым эртараш шогалше руш-влакын станышт кугу верым айлен. Йырваш, кушко от
ончал, тулото-влак койыт. Тӧрштен утлаш тӧчшӧ тага-шамычым, шӱдырен конден,
тушанак шӱшкылыныт. Под-влак шолыныт. Йырышт сарзе-влак погынен шинченыт.
Кочкыныт
тутлын, теммешке, кредалаш вийым погеныт.
Стан кӧргыштак, эн рӱдӧ верыште, шатерым шарыме. Тушто князь Борис да моло
кугырак еҥ-влак канат. Молышт, тыглай ратник-влак, тул йыр, кӧ кузе моштен,
туге чумырген возыныт. Ярнен шуынытат, шукыштым омо тыманмешке пызырале.
Эркын стан
лыпланыш. Оролаш шогалтыше-влак веле шинчам огыт кумо. Тулышко пуым кышкат,
йырваш эскерат. Тулсалым волгыдо кок-кум ошкыллан веле ӧрдыжкӧ возын,
умбалныже —
пычкемыш, парням шуралтен ок кой. Шинчатым кеч-кузе карен толаше, тул деч
мӱндыркӧ нимат от уж.
Марий семын чодыраште шып коштын моштышо эше иктаже уло гын? Тудын йол
йымалныже
кукшо укшат ок чодыртате, пушеҥге лышташат ок тарване — тыге шекланен тудо
эрта.
Теве кызытат тынар шукын иквереш каят гынат, умбачын нимат ок палдырне.
Руш-влакын каныме верышт лишне йымен шогалын, нуно ала-мом вучат.
— Туркалтыза, мый нуным лишычынак ончал толам, — Тойди воктенже шогышо
Куцубайлан шып пелештыш. — Могайрак улыт, палынем.
— Але вуетым йомдарынет? — сотара лужавуй.
— Уке, мый писын...
Тойди шыҥшале семынак нушкын кайышат, шудо коклаш йомо. Малыше руш-шамыч
воктеч
йолварня вуй дене, пӱгыргалын, ик тул деч весе деке шыпак эртыш. Чынак, ик
оролат тудым ыш шиж. Тойди нуным ала-момак пален налаш тӧчышыла ончыштеш.
"Йот еҥ-влак... Могай нуно улыт? Тудын гаяк кок кидан, кок йолан. Тыгак
шӱмыштат
кыра дыр. Йӱштӧ годым кылмат, шокшо годым пӱжалтыт. Вургемышт дене веле
изишак
ойыртемалтыт. Эше шукынжо пондашан улыт. Тойдилан молан нунын деч лӱдман?
Але
руш-шамыч пире улыт? Молан еҥ-шамыч икте-весыштым пуштедат? Тиде волгыдо
тӱняштыже мо нунылан ок сите?" — тыгай йодыш-влак Тойдин вуйыштыжо пӧрдыт.
Теве, пуйто тӱсленак ончалмыжым шижын, ик малыше верыштыже тарванале да
трук уло
кертмын тӱрвынчын колтыш. Тойди тӱҥынак шогале. Но ратник вес велыш веле
савырнен возо да угыч нерым шупшаш тӱҥале. Тойдиже вашкерак мӧҥгӧ тарваныш.
Ик тул воктене кашка ӱмбалне мален шинчыше оролым эртен каяш веле ыле,
кенета
чарнен шогале. Орол кужу кердым пулвуй коклашыже ишен кучен, вуйым
сакалтен.
"Эх, оролжат! Малыше корак!" — Тойди шоналта. Тунамак мыскарам ышташ шонен
пыштыш. Ала-мом кычалшыла, пыртак йыр ончыштын тошкышто. Теве муо, векат.
Мекшан
изирак омартам ужо. Тудым, рӱчкален, вожшыге шупшын лукто. Малыше орол деке

мӧҥгеш пӧртыльӧ, лишкыжак шып-эркын мийыш. Шекланен, керде мучашеш саде
омартажым керал шындыш. Орол ышат тарванал. Семынже воштыл-воштыл, Тойди
шкенышт-влак
деке вашкалтыш.
— Кузе вара тушто? — Тойдим вучен шогышо Куцубай йодеш.
— Кушкедыт веле, малат... Омыюан-шамычым кеч кызытак пидын опто.
— Уке, ме нуным огына тӱке. Эр марте мыланнат каналташ кӱлеш.
Куцубай ден Тылгоза еҥыштым руш стан деч ӧрдыжкырак нангайышт.

* * *

Ты кечынак вес вере вӱд дене волышо Всеволодын войскаже Юл сереш шогале.
Князь шатерыштыжо шкетынак ыле, малаш возаш ямдылалтеш. Кенета тӱнӧ ала-
могай
йӱк-йӱаным колын колтыш. "Кӧ тушто лӱшка? — шоналтыш. — Могай томаша?"
Тунамак
шатер аҥ почылто да Братила койылалтыш.
— Князь! Мемнан еҥна-влак ала-могай палыдыме монахым вашлийыныт. Тудым
тышке
конденыт. Монах шкежак тыйым ужнеже. Ойлышаш уло, манеш. Вашлият мо?
"Могай эше монах? Кӧ тиде лийын кертеш?" — шоналтышат, каласыш:
— Ойлашыже уло гын, тек толеш!
Кукшо капан, тоштем пытыше шем вургеман айдеме князь ончылан шогале.
Всеволод
тудым тӱсленрак ончале. Уке, ондак тудым вашлийын огыл. Палыдыме еҥ.
— Ойло! — князь шӱда.
— Кугу князь! Мый инок Власий, Владимир лишнысе монастырь гыч улам. Игумен
Феодулын еҥже. Кум тылзе утла ынде ты кундемыште коштам. Черемис-язычник-
влак коклаште Юмын мутым шӱмешышт ӱдаш тӧчем, — монах ойлаш тӱҥале. — Тылеч
посна вес
тӱрлӧ пашамат шуктем...
Тыгодым монах Братила век шӧрынрак ончале. Тудын ончылныжо чылажымак почын
ойлаш
ок тошт, витне. Всеволод тидым шиже.
— Ойло, ойло... Тиде йот еҥ огыл, нимомат тояш ок кӱл.
— Ондакше нимогай азап деч посна коштым. Вара кугу лужавуйын, Чумблат тудын

лӱмжӧ, кидышкыже верештым. Ме тудын дене икмыняр гана ваш-ваш чон почын
кутыренна. Вара мыйым эрыкышке колтыш.
— Тугеже тый палет, мом Чумблат шона?
— Палем... Шукерте огыл тудо Булгарышке коштын. Тушто халиф дене вашлийын.
Чумблат булгар-влак деч пешак утлаш шона. Садлан руш-влакым шӱм салам дене,
порын
вашлиеш. Тек тудын мландыж дене войска осалланыде эрта, мане. Марий-влак
тидлан
нимогай чаракым огыт ыште. Но сарыште, керек-кӧн велнат, кредалаш Чумблат
тореш.
Калыкшым лужавуй перегынеже...
— Тыгай уверат уда огыл. Вес семынракше, марий лужавуйлан инанаш лиеш?
Кызыт ала
тудо тыге ойла, а йӧнан годым шижынат от шукто, тупышкет кӱзым кереш.
— Чумблатын шомакыштыже чоялык ыш шижалт. Ондалчык лийшашлык огыл. Кӱлеш
гын,
кугу князь, Чумблат тый денет шинчаваш лияш ямде. Тидым тыланет палдараш
йодо.
— Булгар мландыште мыланна неле лиеш гын, Чумблатымат шке кид йымакына
кычкыралаш келша. Чыла тиде эше ончылно. Тек лужавуят ок мондо: Марий эл
мыланна даньым
тӱла. Шоляш семын Чумблат мыйын шомакем колыштшашлык, — Всеволодын йӱкшӧ
пеҥгыдеме. — Тый, инок, лужавуйын илемышкыже корным палет. Кӱлеш годым
кылым кучышо
лият. Садлан умбакыже ынде войска дене пырля кает. Тышан шомакнам
кошартена.
Вара князь Братила век савырныш.
— Братила! Власийым пеленет наҥгае. Тудлан шогалаш верым му, да умбакыже
тудын
воктенак эре лий.

* * *

Кумшо кече ратник-влак сар корнышто улыт. Ончык колтымо сотский Лазутан
отрядше
гыч князь Борис деке имнешке кудал тольо.
— Князь! Умбакыла корно яндар, тушман уке. Канаш шогалаш сай верым кычалын
муынна. Тышеч мӱндырнат огыл лаштыра ото уло. Лишнак изи эҥерат йога.
Туштак черемис-влакын илемышт. Калык мемнам порынак вашлие, — садет
палдарыш.
— Пешак йӧра. Уке гын ратник-влак ярнен шуыныт. Йӱдланат тушанак кодына. А
тый
кызытак Лазута деке пӧртыл, тек толмашешна чыла ямдыла.
Лачшымак, руш сарзе-влак вашке кугуак огыл ялышке шуыч. Толшо-влакым ончаш
тушто
илыше-влак, изиже-кугужо, тошкемышке куржын лектыныт. Мӱндырчынак руш-
влакым ончен, ала-мом шке коклаштышт кутыркалат.
— Кушко каеда? — эн лӱддымыжӧ пондашан сарзе деч йодеш.
— Булгар кугыжа ӱмбаке сар дене! — вашештыш тудыжо.
"Кушко кает?" манмыже марий-влак коклаште саламлалтме дене иктак. Тыгай
нунын
йӱла. Марий еҥ шке пашаж дене чодырашке ма, унала ма, але вес сомыл дене
иктаж
вере кая гын, садак тидым пошкудылан каласен кода. Ужмо еҥ дечат тыгак
йодде ок
чыте. Жап вет тугай. Авыл гыч кайыше еҥ дене ала-моат лийын кертеш. Кӱлеш
годым
кычалын каяш, полшаш мияш кушко кайыметым палышашлык улыт...
Ратник-влак тӱшкан-тӱшкан канаш шогалыт. Кӧ эҥерыште корно пуракым шӱалта,
кӧ
имньыжым йытырая. Марий-влакше, поснак ӱдырамаш полко, толшо-влакым изиш
ӧрынрак
ончат, нунын сыныштлан ӧрыныт. Пӧръеҥ-влакше, йылмым огыт пале гынат, руш-
шамыч
дене кутыраш толашат. Ты жапыште князьым Лазута кычал муо.
— Мый шке еҥем-шамычым канаш отышко наҥгаем. Тудым кечывалымак шерын лекна.
Тушто ондак олтымо тул олмо-влак улыт, кочкаш ямдылаш пешакак йӧнан.
Имньыланат шудо нугыдо. Йӱдшымат туштак эртараш шонена.
— Йӧра тугеже. Орол-влак нерген гына ида мондо...
Эн ончыч тыште кугу азап лийын кертшашым карт шижын. Тудо, чумыр войска
толмешкак, чоклымо отышто Лазутан еҥже-влакын шишланымыштым тогдаен ыле.
Тунамак чонышкыжо тургыж пурыш. Руш-шамычын ото гыч кайымекышт, карт тышке
пешак вашкен
толаш тӧчыш. Иктаж-мом, векат, руш-влак локтылын, шалатен коденыт, ончал
лекташ
шоныш. Вараже, пуйто азапым шижын, тышанак кодо, авылыш ыш кае. Юмо-влаклан
удылын, жапым эртарыш.
Кызытше, ратник-влакын ото деке угыч лишеммыштым ужын, лӱдын-ӧрткенак
колтыш.
Руш-шамычым керек-кузе да чарен шогалташ кӱлын. Отышко пурташ огыл! Вес
верам
кучышо-влаклан тушто нимом ышташ.
— Пошкудо-влак! Кынелза, чимарий-влак! Руш кашак кумалме вернам
мыскылынеже! —
кок кидге кӱшкӧ нӧлталын, рӱзен, карт уло кертмын кычкырыш.
Тугак, кычкырен, имнешке-влак ваштареш тарваныш. Авыл век куржшо картым
марий-влак ужын шуктышт, кычкырымыжымат кольыч. Ынде нунат отышкыла вашкат.
Южыжо ала-мо гутлаште йоҥеж ден пикшымат руалтен шуктен. Ты жапыште Лазутан
имньыжым карт
авырен шогале. Вес йылме дене ала-мом ойлымо пылышышкыже пура гынат, нимом
умылен ок керт.
— Отышко пураш тыланда ок йӧрӧ, — умылтараш тӧча шоҥго. — Тудо — мемнан
шнуй
верна. Ме тыште Юмо-влак дене кутырена. Тыште керемет-шамыч илат. Нуно
тыланда
шыдешкен кертыт. Тунам шкаландат уда лиеш.
Куржын толшо марий-влакат корным авырен шогальыч. Лазута йырже ӧрын
ончыштеш —
нимом умылен ок керт. Марий-влакше улыжат лучко наре веле улыт, молан тынар

йӱкланат? Молан пижедылаш тӧчат? Молан корныштым авырен шогалыныт? Лазута —
шкежат чытамсыр еҥ. Иктаж-мом шонен пышта гын, шуктыде ок лыплане. Садлан
имньыжым,
кем таган дене чумалын, ончыко покталтыш. Тунамак шоҥго карт имне шӧрмычым
чот
руалтыш.
— Шомакем огыда колышт гын, палыза: Юмо тыланда кугу шудышым колта.
Марий-влак шагалын улыт гынат, курыкла шогат. Тидыже Лазуталан воштылчыкла
веле
чучеш. Мом вара нуно ыштен кертыт? Тиде шоҥго кугызажым корно гыч кораҥдаш
кӱлеш. Торешланымыже шыдештарашат тӱҥале.
Карт шижынат ыш шукто, кузе Лазута сола дене тудым йошт лупшале. Шоҥго
вучыдымын
мландышке керылте. Весе-шамычат марий-влакым покташ, кыраш тӱҥальыч. Кенета
Лазутан воктечшак пикш чоҥештен кайыш да шеҥгелныже улшо ратникын оҥышкыжо
керылте. Тудо эҥыралтыш веле.
— Васютам пуштыч! — кычкыралме шоктыш.
Лазута мечым писын лодак гыч шупшын лукто. Шыде пар дене иктым, весым руал
колтыш. Йылгыжше кӱртньыштӧ йошкар вӱрым ужмекше иже, айнымыла лие.
Кредалмаш кӱчык ыле. Кодшо марий-влак куржын утлаш тӧчышт гынат, шот ыш
лек.
Ратник-влак нуным авырен нальыч, пушташыжак ышт пуштеде, кидыштым веле
чоткыдын
пидын шындышт. Моло-влаклан отышко каяш шӱден, Лазута шкеже икмыняр
имнешкыж дене кучымо-шамычым авылышке кондыш. Нуным князь Борис деке
наҥгайыш.
— Мо лийын колтен? — садыже ӧрын йодо.
— Теве марий-влак пуйто ореныт веле. Нимат ом умыло. Мемнам отышко нигузеат

ынешт пурто. Мо нунын тушто уло? Шӧртньӧ? Але иктаж вес тӱрлӧ поянлык? Теве
патыр Васютамат пуштын шуышт. Эх, Васюта, Васюта... — Лазута ойганен манеш.
— Мыняр гана тудын дене иквереш сарышке коштынна. А тыште... Могай шотдымо
колымаш!
Мо верч? Теве кодшо марий-влакшым кучен кондышна. Мом нунын дене, князь,
ыштет?
— трук шыдыже шолынак лекте. — Вуйыштым руэн кышкаш да пашаже!
Князь Борис икмыняр шоналтыш.
— Чыталте, Лазута, нуным казнитлаш. Яра киданым, эшеже пидмым, пушташ неле
огыл.
Сомылжат тиде поро огыл. Марий-влак коклаште уто тушманым кычалме ок кӱл.
— Мемнам тыгеракын вашлийыт гын, меже нуным ӱян мелна дене шунышаш улына
мо?! —
сотский нигузе ок лыплане. — Васюта верч чылаштым руэн кышкыме шуэш!
— Васюта мыланемат жал. Патыр сарзе ыле. Но шкеат шоналте. Кӧ колымаш деч
утлен
кертеш? Эрла ала мемнамат тыгаяк пӱрымаш вуча. Илышна кошарга... Эшеже
колынам
мый: марий-влакын Юмышт нерген, нунын кумалме керемет-ото нерген. Тудым
язычник-влак шинчасортала перегат. Тугеже шӱм шижмашымат шотышко налман.
Марий-влак шке
Юмыштлан ӱшанат гын, тек ӱшанат. Садлан уто вӱрым йоктараш кӱлеш мо?
Лазута князьын шомакшым вуйышкак пышташ тӧчен колышто. Шке семынже ала-мом
шоналтыш.
— Йӧра, князь... Черемис-влакын вуйыштым мыланем ынет пу гын, тупыштым
тугеже
пу. Тунам шыдем ала изишак шӧрла.
Князь Борис, тудын дене келшышыла, вуйжым савалтыш. Лазута шке еҥже-влаклан
командым пуыш. Марий-влакым пырня ӱмбалан шуйдарен пыштен, руш-шамыч нуным
лупшышт
дене туп гыч нӱжаш тӱҥальыч. Вийыштым чаманыде лупшат.
— Кугу сулык! Отым мыскылышын тек кидше кошкыжо! Шинчаже волгыдо кечым
ужмым
чарныже! Мланде пундашке тудо урылтын волыжо!— шоҥго карт ты жапыштак йӱкын
Юмо-влаклан удыльо.
Шер теммешке орландарен кырен ситарымеке, марий-влакын кидыштым рудеве.
Чылаштым
мӧҥгышкышт поктен колтышт. Колышо-влакым иктураш поген, пошкуджо-влак нуным
пытартыш корнышко ужаташ ямдылалтыт. Чылаштын шӱмышкӧ ойго тичак темын.
Южыжын
вуйышто кӱсыным пӧртылтымӧ нергенат шонымаш ылыж шуктен.
А ты жапыште отышто руш-шамыч озаланат. Возаклаште тул йӱла, чоклымо ӱзгар-
влак
ӧрдыжтӧ пӧрдалыт. Имньыштымат тышкак йолыштен колтеныт. Шоҥго карт чыла
тидым
йӱлышӧ чон да шинчавӱд дене онча, но ваштареш нимомак ыштен ок керт.
Ик ратник посна шогышо пушеҥге деке лишеме. Можо тудым таратыш гын? Ала
вурс товаржын пӱсылыкшым тергынеже? Копашкыже шӱвалын, йолжым торалтен
пеҥыжалтышат,
пушеҥгым уло кертмын тӱҥжӧ гыч руале. Чок! Чок! Чок! — ото мучко руымо йӱк
шергылтеш. Шукыштат огыл пушеҥге тӱҥ деч изи кучыш веле кодо. Руымым
чарнен, ратник
пашажым вискалышыла ончале. Ахап, теве кувекыла пушеҥге сӱмырлышашлык. Вес
вечын
миен, коккида эҥертен, уло вийже дене пушеҥгым шӱкалын колтыш. Трук тудо
тӱҥжӧ
йыр пӱтырналтат, кид йымачын мучыштыш. Пушеҥге еҥ ӱмбаке йӧрлаш тӱҥале.
Ратник
шинчажымат каралтыш. Ӧрт каен, шӱртньылын-шӱртньылын, шеҥгекыла чакнен
куржеш.
— А-а-а! — чытырыше йӱкшӧ шергылте.
Ратник куржын ыш утло. Неле укшерже дене пушеҥге капшым рушт леведын
пыштыш.
Йолташыже-влак тудын деке писын куржын мийышт. Пеҥыжын, пушеҥге мучашым
пешак
ӧрдыжкӧ налын шуынешт. Ончат: ик кӱжгӧ да кошар укш ратникын оҥжым вошт
шӱтен
лектын да капшым мланде пелен лач пудаленак шынден. Лӱдын колтышо-влак
кидыштым
льыпыст сакалтен шогальыч. Молыштат колышым ончалаш погынен тольыч.
— Ойлышым вет, сулыкышко ида пуро... Отым ида мыскыле... Шомакем ыжда
колышт.
Садлан Юмо-влак шудышым колтеныт, — шоҥго карт пелештыш.

ДОЗОРЫШТО

Пылыш дене колышт — шинчалан ӱшане.

Калыкмут

Пуш-влак Юл мучко ийыт да ийыт. Эҥерын мучашыжат укела чучеш. Теве ик
эрдене
пурла велне Юлышко йоген пурышо вӱд аҥ койын колтыш. Вич кече коклаште ынде
мыняр тыгай эҥерым ужмо. Изижымат, кугужымат. Но тидыже булгар-влакын
мландышт
мучко йога.
— Умбакыже чот шекланен каяш кӱлеш, — князь Всеволод воеводылан манеш. —
Тапырланаш * лиеш. Садлан эҥер сереш стан дене шогалына. Йолешке дружине-
влакым тыште
вучаш тӱҥалына.

* Тапырланаш — тушман кидышке але вес ондалчыкыш шижде верешташ.

Воеводо Данила Язь пуш-влаклан корным вашталташ шӱдыш. Ынде ладья-влак
йоген пурышо эҥер дене толкын ваштареш кӱшкыла кӱзат. Пушгольмо дене тыште
виянрак куалташ логалеш. Южо вереже нуно сер декак лишемыт. Серже тыште лап
да вӱдыжгырак.
Кушко от ончал, эртак поланвондо кушкын шогалын. Шошо еда вужгатан пеледын
шинчытат, сержат ошын веле коеш чай.
— Могай тиде эҥер? — князь воеводо деч йодеш. — Тый вет тиде верлаште
ончычат
лийынат.
— Тысе-шамыч тудым Чывыл маныт. Илатше тыште чуваш-влак, булгар-влак дене
ик тукым улыт.
Кӱшкыла иктаж уштыш наре кӱзымеке, пуш-влак сер декыла савырнышт.
— Теве тышан ынде канаш шогалына, — манеш Всеволод. — Пешак йӧнан вер.
Шукат ыш эрте, ратник-влак сер мучко шарлен кайышт. Кож лӱсым, ломашым
руэн, чыланат шкаланышт омашлам ышташ тӱҥальыч. Кошар нер дене серыш
керылтын, пуш-влак
йыгыре-йыгыре шогат. Вӱд Чывылыште пешак яндар, вошткойшо. Йогынеш ягылгыше

кӱмат пундаштыже ужаш лиеш. Кунамже сер воктенак шемалге тупан кугу кол-
влак
ӧрканен ийын эртат. Нуным кид денак руалтен кучен кертам, шонет. Вӱд
яндарат, я
куакш, я келге, палаш йӧсӧ.
Станым ыштен пытарымеке, ратник-влак, йымал тувыр-йолашым кудаш шуэн,
вӱдыштӧ
чара могырын ужавала почаҥыт. Толкыным шарен, изи йочала чумедылыт,
шувыртатылыт. Икте-весе ӱмбаке кечалтын, вӱд йымаке колташ тӧчат. Эҥер
ӱмбалне весела
йӱк-йӱан шарла.
Тыгутлаште Всеволод шке декыже князь ден воеводо-влакым кычкыралаш шӱдыш.
Вашке
нуно тулото воктек чумыргышт, мландӱмбалан кузе шуын, туге верланышт.
— Ме ынде тушман мландышке тошкалынна, — кугу князь тыматлын кутыра. —
Шоналташ
кӱлеш, умбакыже мом ыштыман? Вараш кодшо дружине-влак кечыште-кокытышто иже
толын шуыт. Нуным вучаш тӱҥалына але ончыкыла тарванена. Туге, мемнан вийна
кызыт
шагалрак. Ан-Насират тачак мемнам ок вучо чай. Тидыжат сеҥымашлан полшен
кертеш.
Весе чара. Межат вет огына пале: булгар-влакын тӱҥ вийышт кушто? Мом Ан-
Насир
шонен пыштен? Чыла тидым, вуй йыр вискален, сайын шоналташ кӱлеш.
Йыр шинчыше-влакым Всеволод тергымыла ончале. Мом вес князь-шамыч каласат?
Каҥашым пуаш иктат ок вашке.
— Корно пешыжак неле лийын огыл гынат, еҥ-шамычым кандараш кӱлеш.
Кредалмашлан у
вийым поген ситарыман, — воеводо Данила Язь мутым тарватыш. — Эшежым,
тушманым
палыде, сомсора каяш, тиде шот огыл. Мый тыге шонем: ондак, чыла ыҥлен
налаш манын, ончыко писе отрядым колтыман. А молыштлан кодшо-шамычым тыштак
вучыман.
Вес князь, сарвуй-шамычат тидын дене келшышт. Сотарыше, ваштареш ойлышо
иктат ыш
лек.
— Кӧн дружиныж гыч дозорым ойырен налына? — Всеволод йодеш.
Князь Владимир моло-влакым ончылтыш:
— Мыйын тыгай еҥем уло. Сотский Илейка Вьюн. Тудын имнешкыже-влак шулдыран
гай
улыт. Шӱдывуй шкежат пеш ӱшанле. Вӱдышкӧ верештеш гынат, кукшо лектеш,
тулешат
ок йӱлӧ. Иктаж-мом ужеш-шижеш гын, почешыже вес пачаш тергаш ок кӱл,
иканаште
тӱрыс чыла пален налеш. Лӱддымӧ сарзе, — князь шке еҥжым мокта. — Кузе
колым поч
гыч кучен от сеҥе, тудымат тыгак от руалте.
— Тугеже кычкыралаш шӱдӧ. Ончалына ты патырым да кутыралтен налына, —
пелешта
Всеволод.
Шукат ыш лий, нунын деке самырык рвезе куржын тольо. Ийготшо дене иктаж
коло ийым гына эрталтен чай. Кугу еҥ-влак ончылнат, шижалтеш, ӧрын ок шого,
шканже акым
пала. Шинчажат ӱшанлын онча, тунумак волгыдо шыргыжмаш мотор чурийыштыже
модеш.
Молан сотскийым тышке ӱжыныт, могай сомылым тудлан ӱшанат, Данила Язь
умылтарыш.
— Чыла вуйышкем пыштем, — манеш Илейка Вьюн. — Кумдыкеш ончен, шымлен
толына.
Кунам мыланна тарваныман?
— Кӱлеш-оккӱл кредалмашке ида пуро, — сугыньым Всеволодат пуа. — Тендан
пашада
вестӱрлӧ: шукыракым раш пален налаш тӧчыза да мыланна увертарыза. Кушто
тушман?
Могайрак тудын вийже? Мом булгар-влак ышташ шонат? Ваштарешда шуко булгар
лектеш
гын, кудал утлыза да кӱлеш уверым вашкерак конден шуктыза. Кок кече
эртымеке,
тендам мӧҥгеш вучена! — Всеволод шомакшым кошарта.

* * *

Вьюнын мардеж гай писе имнешкыже-влак кокымшо кече булгар мландым шерын
коштыт.
Кунамже нуно яра верышке лектыныт, изи авыллашке шуын, тушто илышым ӧрдыж
гыч
шолып эскереныт. Тушманын шогымо кугу кыша нигуштат палдырнен огыл. Руш
войска
ваштареш чумыргышо йыгыт-влакым веле ужыныт.
Тура кечывал лишемеш. Ончылнышт, мӱндырнат огыл, изирак чодыра тӱҥалеш.
— Кӱшкӧ, пушеҥге вуйлашке, чӱчкыдынрак ончыза, — Вьюн йолташыже-влакым
туныкта.
— Тушман чашкереш йымен кертеш, а еҥ-влак лишне кайык-влак эртак чеҥгесат.
Тыге
нуным палдыртат, мыланна шинчам почыт.
Чывыл энер деч нуно ынде иктаж витле уштыш ӧрдыжтӧ улыт.
Чодыра тӱр дене эртен, руш имнешке-влак йоҥгаташке кудалын лектыч. Кенета
ончылнышт, шӱдӧ важык нарыште, ала-могай еҥ-влакым ужын колтышт. Иктаже
колын улыт.
Иктурашке погынен канат. Эрыкышке колтымо имньышт лишнак шудым шодырге
пурын
коштеш. Палыдыме-влак шагалын улыт гынат, Вьюн ӱмбакышт вигак ыш керылт.
Еҥже-влаклан шогалаш шӱдыш.
Шинчыше-влакат руш полкым ужын шуктышт, витне. Писын имньыштым кушкыжыч.
Вашкен
гына иквереш погынышт. Вара икте, молышт деч ойырлен, ончыкрак лекте.
Кидшым,
умшаж деке нӧлталын, пуч гай ыштен кычкырале:
— Кам эзе?! Ас епле уруве? *
Руш-влак коклаште тиде йылмым умылышо лекте.

* Кӧ улыда? Могай тукым гычын? (Чувашла.)

— Кӧ улмынам йодыштеш... Чуваш-влак улыт, — манеш тудо. — Булгар дене ик
тукым
калык.
Вьюн тунамак кычкырале:
— Покташ нуным! Мынярым лиеш, илышынек кучаш! Вара мо кӱлешым йодыштын
налына.
Руш имнешке-влак рӱжге ончыко чымалтыч. Азапым шижын, чуваш-влак, имньыштым
савыралын, уло кертмын лупшен, мӧҥгешла чымалтыч. Вьюн ужеш: шукерте огыл
нуно
кредалмаште лийыныт. Южо еҥже сусыргышо, южын имньыжат окшакла, писын
кудалын ок
керт. Руш-шамыч нуным вашке поктен шуыч. Икте почеш вес чуваш мландышке,
имне
йол йымаке, пӧрдын волышт. Ваштареш шогалше-влакымат кердышт ыш утаре, вет
иктын
ӱмбаке иканаште кум руш керылтын. Кудалын шылшыжат иктаже лие гын? Арвам
мардеж
шалатымыла, руш-шамыч нуным шалатен шуышт. Илейка Вьюн ик чувашым шкежат
ӧртньӧр
гыч лупшал волтыш. Почешыже мландышке варашла тӧрштыш. Тагам кучымо семын,
пулвуй йымакыже пызыралын пӱтырал пыштышат, пӱсӧ кӱзым логарже тураш
шындыш.
— Илымет шуэш гын, шыплане!
Кредалме годым шаланыше имнешке-влак эркын чумыргышт. Илейка дек эше
икмыняр чувашым вӱден кондышт. Сотский нуным йодышташ пиже. Мутшым токасе
толмачак кусаркала. Чуваш-влак дене ойласен налмеке, сотскийлан рат дене
каласкален пуыш.
— Нине йыгыт-влак Йысу лӱман карман гыч улыт. Чекышт тышечын мӱндырнат
огыл. Арня ондак тушечын Булгар олашке лектын каеныт улмаш. Пытартыш
жапыште тыште шогеныт. Таче эрак витле имнешке дене нунат дозорышко
лектыныт. Шукерте огыл чуваш-влак кипчак тӱшка дене вашлийыныт. Кредалмаш
лийын. Нунак веле утленжат кертыныт. Каналтенат шуктен огытыл, ме ӱмбакышт
керылтынна. Теве кодшыштымат лупшен
кышкышна.
— Лупшен кышкенна — тиде йӧра. Ынде нуно Ан-Насирлан нимом огыт каласе, —
Илейка
манеш. — А кипчак-шамычше кушечын лектыныт? Тиде ӧрыктара. Степняк-шамыч
кӧн велым кучаш тӱҥалыт? Ваштарешна шогалыт гын, веселаже шагал.
Чувашын ойлымыжым садак терген налаш кӱлын.
— Каласе тудлан, тек мемнам Йысу крепостьышкыжо наҥгая, — Вьюн толмачлан
шӱда. —
Да ондак йодышт нал: мыняр еҥан войскам Ан-Насир шке кид йымакыже поген
шуктен?
Чуваш, тыгай йодышым колмекыже, шке семынже ала-мом писын-писын ойлаш
тӱҥале.
— Ала ондала, ала огеш, — толмачет сотскийлан умылтара. — Пуйто Ан-Насир
Булгар
лишне лу тӱжем еҥым чумырен. Мландыжын чыла тӱржӧ гыч тушко сарзе-влак
чумыргеныт. Буртас ханат пуйто пошкудылан полшаш толын. Булгар олам руш-
влак нигунамат
огыт нал, манеш.
— Чывигым шыжым шотлат, — вашешта Вьюн тидлан, — а кызыт Йысушко тарванена.

* * *

Кучымо еҥ-влак кызыт Вьюнлан уто лийыч. Шкешт пелен нуным шӱдыркален кошташ
шотлан ок тол. Садлан Вьюн ик чувашым веле ӧрдыжкӧ шогалташ шӱдыш. Кодшышт
дене мом
ыштыман, сотскийым туныктымо ок кӱл. Руш-шамычын кидыштышт пӱсӧ керде-влак
йоштке шӱшкалтышт. Лӱдын кычкыралме йӱк веле шоктен кодо да пӱчмылак
кӱрылтӧ.
Чувашет ондален огыл. Лачшымак, иктаж вич уштышым кудалмеке, шинчаштлан
карман
почылто. Тудо кӱкшака верым айлен. Йырже нӧлтымӧ пырдыж кӧргыштӧ витле наре

сурт-оралте палдырна. Тӱжвач ончен, тудым карманжат манаш ок лий.
Пырдыжлаште
пырняжат чыла вережак пеҥгыде огыл, оржат лапка. Кок лукышто улыжат кок
башне
веле нӧлталтын. Карман капкажат пу, кӱртньӧ дене комыжлымат огыл.
"Тидыжым мый шке вием денак налын сеҥем. Кӧргыштыжат вет сарзе уке гаяк,
нуным
Булгарышке ӱжын наҥгаеныт", — Вьюн шоналта. Кидше чыгылтеш да, но тыгай
шонымашым вуйжо гыч вашке кожен лукто. Пырдыж деке утыжым лишке мийыме деч
шекланен,
имнешкыже-влак дене карман воктене мӧҥгеш-оньыш икмыняр гана кудалын эртыш.
"Йысу мыланна лӱдыкшӧ огыл, — шоналтыш Илейка. — Ваштареш шогаш вий уке.
Могай тыште пайда лийын кертеш? Йӧра айда, шинчыже".
Карман пӧртыштӧ шып. Пуйто тушто илышыжат иктат кодын огыл. Сотский
лыпланашат
тӱҥалын ыле, трук пырдыж ӱмбалне шем ӱпан вуй-влак койылалтышт. Чуваш-
шамыч! Шке
куымо ош вынер гыч ургымо вургеман улыт, ни кольчугышт, ни панцирьышт, ни
вес
аралтышышт уке. Кидыштышт кугу йоҥеж-влак веле койыт. Карман велым тунамак
пикш-влак чоҥештен лектыч. Руш-шамычын пиалешышт иктат нунылан ыш тӱкнӧ.
— Ончо, кунар мӱндыркӧ лӱен кертыт! — ӧрыныт ратник-влак.
Перегалташ манын, нуно шеҥгекырак кудалын чакнышт. Икте чоҥештен толшо
пикшым
нале, шымленрак ончале. Пикш кужу да неле. Тыгай руш-шамычын уке, шке семын
ыштыме.
— Йӧра, тыште жапым она эртаре, — манеш Вьюн. — Кайышна!
Карман йыр эше ик гана кудалын савырнен, имнешке-влак умбакыла тарванышт.

* * *

Лачшымак, Булгар мландыште ты жапыште вес тӱшка шишланен. Тиде кипчак-влак
лийыныт. Руш-шамычын кугу сар дене толмым пален, нунын онышт Илдей-хан
иктым шонен
пыштен. Тудын руш-шамыч дене кредалмыже шуын огыл. Эшежым кипчак-влакын
кызыт
вийыштат кугуак огыл. Тылзе наре ынде тыште коштыт гынат, кугурак ола-
шамычым
ӧрдыжеш кодат. Амалже икте — нуно, степьыште илыше-шамыч, олам, ойыртемынак
чот
пеҥгыдым, авырен, руалтен налын огыт мошто. Кипчак-влак аралалтдыме верла
мучко
пирыла кудалыштыт, мом верештыт, толат. Нунылан эн кугу перке — еҥ ден
вольык,
мастар-шамычын ыштыме ӱзгарышт, ший дене шӧртньӧ...
Тымартеат Илдейын йыгытше-влак мешакыштым тич темен шуктен огытыл. Мочол
булгар
аул-влакым, марий яллам толеныт гынат, пайдаже шагал. Садлан йыгыт-влак
коклаште
ӧпке кушкынак миен. "Илдей-хан перкем конден ок мошто, пиалдыме. Тугеже
тудо могай вуйлатыше? Ханым коден, шкалан вес оным кычалаш кӱлеш", — шоктен
шомак...
Илдей-хан умылен: тыште эн тутло шултыш — тиде Булгарын тӱҥ олаже. Тушто
Алтын
тахт — Шӧртньӧ трон, тушто кугу казна, тушто пытыдыме ший ден шӧртньӧ
ӱзгар! Вот
кушко керылташ кӱлеш! Кузе гын Булгаржым сеҥен налаш? Илдей-хан иктылан
ӱшанен:
такеш огыл вет руш-шамыч тышке толыныт. Тугеже тулшолым еҥ кид денат удырал

лукташ лиеш. Руш полко дене ушнаш да пырля поян олашке логалаш. Варажым
кипчак-влак шкеныштым тушто окмакеш огыт кодо. Садлан руш дене кылым хан
кучаш шонен.
Садлан йыгытше-шамычым руш войска толмо векыла тарватыш.

* * *

Йысу карман гыч кораҥын, Вьюн имнешкыже-влак дене мӧҥгеш Чывылышкыла
савырныш.
Чоныштлан куштылго. Кугу князьын шӱдымыжым ыштен шуктымо гаяк. Кушто
тушман, могай тудын вийже, пален налме, манаш лиеш. Эше икмыняр ончал
лекташ да пӧртылаш
веле кодеш.
Мочол нуно перегалтыныт гынат, тиде гана иктым шижын ышт шукто. Кенета
ончылнышт
палыдыме имнешке-влак кудал лектыч. Нуно, пӱгыла шарлен, Вьюнын отрядшым
йыр
авырен толыт. Тушман-влак пеш шукын улыт. "Ынде логална, векат, — Илейка
шоналтыш. — Содыки такеш вуйым йомдараш ок кӱл. Князь Всеволод нунын
уверыштым вуча.
Кузе-гынат тиде азап гыч лекман".
Илейка кидым керде вурдышко пыштыш, тудым чот кормыжтыш. Тунамак тупшо
мучко
пуйто ала-кӧ, йӱштӧ кидан, ниялтен волыш. Мыняр гана тудлан кредалмаште
лияш верештын, но эртак тыгай тат — вучымаш — возеш. Ала-можо пуйто азыр
дене шӱмым пызыралеш, кап тӱҥын колта. Тый тушманын керылтмыжым вучет,
вучет... Шӱлыметымат
от шиж. Вараже, кредалаш пурымеке, тыгай шижмаш трукышто ала-кушко йомеш.
Орышыла кычкыркалымашеш, имне-влакын шинчалмашешышт, саркурал йӱкланымашеш
чонышто
чыла пыта: нимат от кол, нимат от шиж, тушманым веле лочкет, лупшет, руэт,
тошкет...
Князь Всеволодын каласыме шомакше пуйто Вьюнын пылышыштыже угыч шоктыш:
"Кӱлешоккӱл кредалмашке ида пуро. Тендан тӱҥ пашада весе. Мыланна кӱлеш
уверым кондыза". Илейка йолташыже-влакым тӱсленрак ончале. Нунынат чурийышт
ошемын, тӱҥын
шинчын. Ваштареш толшо-влакым нунат тӱткын эскерат...
Чынак, имнешке-влак пеш шукын улыт: руш полко ончылно, пырдыжла кушкын,
оваренак
толыт.
— Нимат огыл, утлена! 3 йолташыже-влакым кумылаҥдаш шонен, Вьюн кычкыралеш.
—
Вошт руэдылын лектына. Мыланна станышке керек-мо да пӧртылаш кӱлеш!
Ынде кок тӱшка имнешке коклаште пикш чоҥештыме чоло веле кодо. Руш-влак
кредалаш
ямде улыт.
— Тидыже булгар-влак огылытыс! — Вьюн тогдаен колтыш. — Вургемыштат
вестӱрлӧ.
Ты жапыште ваштареш толшо-влакат верешак шогальыч. Умбачын ончен, кипчак-
влакын
кредалаш шонымышт изишат ок палдырне. Кадыр сабльышт лодакыштак кия,
йоҥежыштым
тупышт гыч налын огытыл. Тыгутлаште саде тӱшка гыч икте ончыкырак кудал
лекте.
Пурла кидшым, "Чылан ужышт" маншыла, кӱшкӧ нӧлтале, пуйто тыге "Осалым ом
шоно"
ойлынеже. Пырт верыштыже тошкыштат, руш-шамыч декыла тарваныш. Почешыже,
шеҥгеланрак кодын, кум имнешке йорта. Кӱшкӧ нӧлталме кужу керде мучаште
имне поч гыч
ыштыме кум чумырка мардежеш лойгалта.
Вьюн умыла: тыгай пале уло гын, толшо еҥ тыглай йыгыт огыл, лӱмлӧ тукымын
шочшыжо. Садлан тудо шкежат имньыжым ончыкыла тарватыш. Тыпланен шогалше
кок тӱшка
коклаште, пел кутышым эртен, имнешке-влак вашлийыч.
— Кипчак-влакын онышт — куатле Илдей-хан руш патыр-шамычлан шке саламжым
колта!
— поян вургеман имнешке Вьюнлан рушлак кычкырале. — Кӧ дене кутыраш мыланем
таче
пиал возын?
— Илыме курымет тек кужу лиеш, Илдей-хан! — Вьюнат тудын семынак вашешта. —
Руш
кугу князь Всеволодын войскаж гыч сотский Вьюн мый улам!
— Кугу князь Сиволотын лӱмжым мыят шуко колынам. Курымжо кужемже! Кызыт мый
шкеак тудын шинча ончыланже шогалнем. Руш князьлан каласышаш пешак кӱлешан
шомакем
уло. Тудын дене вашлияш, патыр йыгыт, тый полшет, шонем...

ЧУМБЛАТ ШОНКАЛА

Курык нерыште ош ошмажым
Кече аяреш чот ырыкта,
Еҥын илышым ончен,
Мыйынат чонем йӱлалта.

Калык муро

Куцубай ден Тылгоза лужавуй-влак Чумблат деке молын деч ончыч толын шуыч.
Ойган
уверым нуно конденыт. Марий мландышке руш-шамыч пурымо нерген палымеке,
Чумблат
келгын шоналтен колтыш.
Вуйыштыжо шӱмым йӱлалтарыше кок шонымаш. Мом тудлан, кугу лужавуйлан,
ыштыман?
Туге, руш тымарте тышке сар дене толын огыл. Нунын корнышт умбакыла кая. Но
марий-влакын шнуй верым — кумалме отым — мыскылыме, еҥ-влакым пуштмо нерген
колмеке, оҥышкыжо пуйто пӱсӧ кӱзымак керал шындышт. Вӱр пудыранен кайыш,
вуйышко
кӱзыш. Тунамак кӱсыным пӧртылташ шонымаш салымла чонышто ылыже. Чумблат
кычкыралже веле, тунамак тӱжем сарзым сӧйышкӧ кынелта. Шочмо мландын шолып
луклажым
пален, руш-шамычлан кугу ондалчыкым ыштен, нунын войскам ужашын-ужашын
кӱрыштын
кышка.
Вес семынже, шот дене шоналтымеке, йӱлышӧ чоным лыпландараш пиже. Тачысе ик
кече
дене веле илаш ок лий, ончыкыла мӱндыркӧ ончалын моштыман. Кушто туто
пырче,
кушто арва, ойырыман. Чумблатын кызыт ни шкенжын, ни еҥын вӱрым йоктарымыже
ок
шу. Кредалмаште колышо-влакым чаманыме огыл тудым чара. Колышо деч посна
сар
лийынжат ок керт. Шке калыкын эрыкше верч вуйым пышташ — тиде суапле, Юмо-
шамычлан йӧрале сомыл. Но таче кечылан чыла деч коч Чумблатлан руш-шамыч
дене тыныслык кӱлеш.
Вик каласаш гын, пытартыш жапыште руш-шамыч нунылан чыташ лийдыме ойгымак
конден
огытыл. Эн кугу тушманже — вес велне. Тиде булгар халиф Ан-Насир марий
мландыш
керылташ ваҥа. Тудын деч перегалтме годым руш-шамычлан эҥерташ лиеш такшым.
Чумблатын шонымашыже вес векыла савырныш. Тудо руш мланде гыч толшо монах
Власийым,
тудын дене йышт кутырымыштым шарналтыш. Тугеже когыньыштын ой такеш
пидалтын?
Але Власий тымартеат Сиволот дене вашлияш йӧным муын огыл? Иквереш кутырен
келшымыштым тудлан намиен шуктен огыл? Руш князь Сиволот тудын, Чумблатын,
шонымыжым палышашлык, садлан марий-влакым тӱкалышашлык огыл ыле.
Керек-мо лийже, садак сарзе-влакым тугеже погаш кӱлеш. Йот еҥ-влак тыйын
кундемыштет улыт гын, ласка илыш нерген мондаш верештеш. Вот молан Чумблат
сарвуй
Тымбайлан уверзе-влакым вес лужавуй-шамыч деке колташ да сарлан ямдылалташ
шӱдыш.
Кок кечат ыш эрте, угыч марий мландын чыла тӱржӧ гыч Кугаркаш лужавуй-влак
толаш
тӱҥальыч. Кугу Кумалмаш огыл нуным вашкыкта, сар нерген каҥашым кучаш
толыт.

* * *

Тиде гана лужавуй-влак коклаште ни Эшполдым, ни Пекцорам, ни Тӱкан Шурым
ышт уж.
Эшполдо шоҥго пелдыкше толын кертын огыл, Пекцора Булгар олаште петырналтын
шинчын, Тӱкан Шурын халиф деке кайымыж нерген увер шӱмым вошт когарта. Уке,
чылан
Тӱкан Шур гай огытыл. Теве ӱшанле йолташыже-влак ӱстел коклаште шинчат,
кугу лужавуйын шомакшым вучат. Чумблат шке шонымыжым умылтарен, ӱшандарен
кертеш, уке?
Марий калык верч азапланымыжым нуно ыҥлат мо?
— Жаплыме йолташ-влак! — оралгырак йӱк дене тӱҥале мутшым Чумблат. Шомакше
шӱмыштыжӧ шочын, ала-молан таче тӱжваке йӧсынрак лектеш. — Мыйым те чыланат
шукертсек сайын паледа. Теве кызыт тендан ончылно шогем. Паледа мыйын
кумылемым,
"Чумблат — мераҥ мокшым кочшо еҥ" манын каласаш иктат ок тошт. Мыняр гана
патыр-влакым сарышке кондыштынам. Нигунамат тушманлан йолвундашым ончыктен
омыл...
— Тиде чын! Чумблатын пеҥгыде кидшым тушман-влак шукын шарнат! — чытен
кертде,
Тылгоза кычкыралеш. — Тудын патыр улмыжым чылан шинчена.
Тылгозан лыпланымыжым вучалтен, Чумблат мутшым умбаке шуйыш:
— Теве кундемышкына кызыт руш-шамыч толыныт. Куцубай ойган уверым каласыш.
Нуно
мемнан икмыняр авылым да шнуй отым мыскыленыт. Мемнан еҥна-влакым
пуштыныт...
Мом ышташ тӱҥалына? — кенеташте тудо йодын шындыш.
— Тугеже йоҥежнам нӧрташ жап толын шуын! — манеш Актуган. — Юмо-влакын
верыштым
локтылмым туркаш ок лий.
— Тек тушман мемнан пикшнам тамлен онча! — Тудым Танатар лужавуят
кумылаҥда.
— Азырен деч молан мыланна лӱдаш? Намысна але илымаш шергырак? — Талмек
йӱкым
пуа.
Чумблат шижеш, кудо векыла мардеж пуа, кудо веке лужавуй-шамыч лупшалтыт.
Орлык
нунын шӱмеш тулым ылыжтен, еҥын вӱржӧ веле тудым йӧртенжат кертеш.
Ямблат, Пакшай, Танай да эше икмынярын шып шинчат, шке шонымыштым огыт
палдырте.
Вуй йырышт ала-мом вискален пӧрдыктылыт. Сар верч ойлышо-влакым Чумблат
сайын
умыла. Вес семын лиймеке, тудат тушманлан ӱчым шукта, ожыжым кушкыжеш ыле.
Но
кызыт лужавуй-влакын кумылыштым тупела савырал колташат ок лий.
— Туге, шӱмбелем-влак, те лачымын, чыным ойледа! Кажне айдемылан илыш
шерге. Но
мыланем аваэлын куатше кызыт нимо дечат шергырак. Колымо деч огыл,
сеҥалтмаш,
йӧршын пытыме деч утларак лӱдман. Кугу сарлан ме кызыт ямде огынал. Руш-
шамыч
ваштареш кредалаш пижмекына каласен моштыдымын шуко йомдарен кертына.
Илышнам
огыл, шӱлышнам тиде кредалмаш налеш. Мыланнаже кызыт шке элнам пеҥгыдемдыме
нерген чот шоныман, — Чумблат, лужавуй-влакым ӱшандараш шонен, пеш ойла.
— Сар мемнан деке толеш гын, шуко вуйым налеш, маннет, Чумблат? — Актуган
сотара. — Кудо еда, кидым сакалтен, шып шинчаш тӱҥалына гын, шонем, тылечат
шуко родына-влакым йомдарена. Тушман нуным шкеак налеш. Икымше гана веле мо
тыге лиялтын? Руш-шамыч мемнан деч садак яра огыт кай. Пеленышт мемнан ӱдыр-
эргына-влакым
руалтен наҥгаят. Тыге ышташ эрыкым пуэна мо?
Тудын дене келшен, молат вуйыштым рӱзалтышт. Чумблат тидым шижеш.
— Шарналтыза, таҥ-влак! Кӧ пытартыш жапыште нимогай шот деч посна мемнан
деч тутыш ясакым пога? Кӧ мемнан еҥна-влакым кулышко савыра? Вес эллашке кӧ
нуным ужала? Булгар-влак огыл мо? Тиде Ан-Насир мемнам чот пызыраш шонен
пыштен. Марий
кундемым чылт шке кид йымакше поген налнеже. Ме халифын кулжо лийшаш
огынал!
Руш-шамыч булгарым темдалыт гын, мыланнат илаш йоҥгатарак лиеш. Шоналтыза
тидым...
Ынде лужавуй-влак Чумблатын ойжым кӱрлаш огыт тошт. Актуганын веле чурийже
чытырналтын кайыш, пуйто шопо олмам пурлын. Туге гынат, умша гыч лекташ
ямде ӧпке
шомакым тудат мӧҥгеш нелын колтыш.
— Таҥ-влак! — Чумблат угыч ойлаш тӱҥале. — Мый тыланда ик йывыртым
почшашлык
улам... Шуко пылышлан огыл ыле тиде. Кок арня ондак мый руш-влак деч толшо
еҥ
дене кутыренам. Колында чай, мемнан кундемыште коштшо шем вургеман еҥ
нерген.
Монах Власий тудын лӱмжӧ. Руш-шамыч сар дене Ан-Насир ӱмбаке каят. Мемнан
элна
вошт нуно шыпак, нимогай азапым ыштыде, эртышашлык улыт ыле.
— Э-э, теве могай паша лийын! — Тылгоза ӧреш.
— Туге, руш-влак шомакыштлан пеҥгыде огытыл улмаш. Тек тиде нунын сулыкышт
лиеш.
Весе ойгырыкта... Шоныдеак, меат намысыш пурен кертына, — Чумблат шке
мутшым
шуя. — Мемнан ош кӱтӱштат ик шем шорык лектын. Тиде — Тӱкан Шур. Тудо
адакат шке
шотан улмыжым ончыктен. Сарзе-влакше дене Булгарыш каен. Теве Эшполдат
тудын дене пырля эргыжым колтен. Нуно Ан-Насирын шулдыр йымакше чумыргат.
Шоналтыза:
руш-шамыч ваштареш нуно кредалаш тӱҥалыт гын, Сиволотын шыдыже мемнан
вуйышкат
возеш, — нелын шӱлалтыш. — Мый нигузе умылен ом керт: молан Сиволотын
сарзыже-влак марий авыл-влакым тӱкеныт? Молан тыге лектын? Тидым пален
налаш мыланем руш
князь дене вашлийман. Тумарте кердым лодак гыч она лук. Эрла мый тудын деке
тарванем. Кӧ пеленем мия?
— Мемнам такеш ит орландаре, — манеш Танатар. — Палетыс, Чумблат, ме тыйым
Кугу
Изалан ойыренна. Садлан шомакетым колыштына. Тыланет ӱшанен, пеленет
лийына...

СУСУНА ШЫЛЕШ

Корем тичак тӱтыраже —
Куку чоҥештымым ужаш ыш лий,
Муро йӱкшӧ веле шоктыш.

Калык муро

Ага-пазар лишнысе кумда олык лапыште калык шыҥ-шыҥ шолеш. Ты верым кӱшычын
ончалмеке, кугу куткышуэ дене таҥастараш лиеш. Йолешкат, имнешке-влакат
тутыш ала-можым мӧҥгеш-оньыш коштыт. Халиф шӱдымӧ пелдык кӧ гына тышке
погынен огыл? Булгар деч посна эсел, челмата, темти, берсула, саба, кул,
савар, курук тукым-влак
халифлан полшаш толыныт. Нуно вургемышт денат ойыртемалтыт. Кӧ шӱкшӧ
халатым чиен, кушакым ӱшталын, кудыжын вуйыштыжо кӱртньӧ ӧшлӧк, кудыжын —
кошар мучашан
малакай. Кӧн имне ӱмбалне — поян ӧртньӧр, кӧ коваштым веле лупшалын.
Кудыжын
ӱпшӧ кужу, вачӱмбакак шуэш, весын гын вуй йолт волгалтеш, шоягоремыште веле
икмыняр колявоч чытырналтеш. Тудыжым вигак палет — буртас тукым гыч. Лудо
да кӱреналге тӱсан вургем коклаште порсын халат палдырнен колта. Тыгайже —
йыгыт-влакым
вуйлатыше иктаже сарвуй. Тудын сар-куралжат чапле, имньыжат чот пукшымо,
коваштыже ӱйым шӱрымыла йылгыжеш. Керде лодакшым мойн ший да шӧртньӧ дене
сӧрастарыме. Халат ӱмбалне оҥым перегыше йыргешке панцирьымат ужаш лиеш.
Тӱшкашке ош мыжерым чийыше Тӱкан Шурын сарзыже-влакат ушненыт. Тыште Тухчин
олан
эмирже веле уке. Тудат вет тӱжем йыгытым Булгарышке конден кертеш ыле. Но
ала-молан шке олашыже петырналтын, тушман толмым вучен шинча.
Туге, тунам Пекцоран полшымо дене Тӱкан Шур булгар кугыжа дене кутырен
керте.
Умбакыже, лужавуй кузе шонен, тугак лекте. Тиде гана Ан-Насир марий еҥ дене
вашлиймыж годым кугунак нержым ыш кадыртыл. Чумблат дене каргашен
кутырымыштым шарна гынат, тачысе тургыж жапым ушыштыжо пеҥгыдын куча. Тӱкан
Шурын сарзе-влакым
Булгарышке полшаш кондымыжлан йывыртыш, тудланже веле тидым пешыжак ыш
палдырте.

* * *

Кечывал гутлан халиф кид йымакше погынышо тукым-шамычын колтымо еҥыштым шке
шатерышкыжо ӱжаш шӱдыш. Тыште уна ден эмир-влакым вашлияш ала-кунамак чыла
ямде.
Моло дене пырля Тӱкан Шурат ты тӱшкашке логале.
Теве тудо шатер кӧргышкӧ пурен шогале, йыр ончале. Кӱжгӧ портыш дене ыштыме
шатерын кӧргӧ велжым нарынчын волгалтше порсын дене ковыжлымо. Йол йымалнат
шуко
чиян кӱжгӧ вынерын пушкыдыжо шижалтеш. Пурла велне, халифлан канаш ыштыме
верыште, тӧшакым, кугу да изи кӱпчык-влакым овартен оралыме. Шолаштыла, йол
йымалнак,
вынер ӱмбалан кочкаш ямдылен шындыме. Мо гына тушто ок пушлане?! Атышӧр
коклаште
кӱкшӧ да аҥысыр логаран кувшин, йыргешке чашка-влак койыт.
Уна-шамыч йолыштым шке йымакышт пӱтыралын шинчыч. Халиф воктене эн лишне
буртас
хан Бурзи верланен. Тудын воктенже — эсел-влакым кондышо Увермиш-хан.
Челмета
ден саба тукымын эмирышт Йарпал ден Бураш туштак улыт. Темтюз эмир Талиб
ийготшо
дене самырык да, шеҥгелнырак шинча. Моло деч эн шеҥгелан Тӱкан Шурат верым
муо.
— Шергакан патыр-влак! Мыйын дастарханем * гычат тамым налаш йодам!
Ан-Насир, кидшым кумдан шаралтен, уна-шамычым кочкаш ӱжӧ. Тунамак чылан,
эрвекыла савырнен, кочкаш тӱҥалме деч ончыч аллахлан молитвам пелештальыч.
Кидкопаштым
иквереш урзылен, ондак саҥгаштым, вара оҥылашыштым ниялтышт.

* Дастархан (тюрк.) — кочкаш шарыме тӱрлӧ чиян кӱжгӧ вынер.

Тӱкан Шур веле, могай Юмылан кызыт удылмыла, ок палат, ик татеш
аптыраналтен
колтыш. Но халиф тудын ӧрмыжым пуйто ышат шиж.
Халат шокшым кӱшкырак шупшылын, кидвургым чараҥден, еҥ-шамыч кочкаш пижыч.
Тӱкан
Шур пысырманла кочкаш тунемын огыл гынат, шкенжым эветле ушкалла ыш
ончыкто. Халифын тарзыже-влак чылаштлан йыргешке чашкалашке шуктымо,
йӱкшемдыме вӱльӧ шӧрым
темен пуышт. Патыр-влак нуным кидышке нальыч.
— О кугу деч кугу халиф! Пиалан илыш курымет тӱжем ий шуйныжо! Тек имне да
вольык кӱтӱэт шуко пачаш кушкеш! Тек тыйын мландет эртак нугыдо ужар шудым
шочыкта!
Чыла ыштен кертше аллах тыйым курымет мучкак переген шога, а тушманет-влак
тек
перныл коштшо пийла каварат! — халифым моктен, ковыра шомакым буртас хан
вигак
шонен муо.
— Тушман кызыт мемнан чыланан икте — руш князь Сиволот. Ужар тӱсан тистына
йымаке тӱжем-тӱжемлын патыр-влак шогалыт! — Ан-Насир вашешта. — Тиде руш-
шамычлан
керде кида мемнан деке кошташ курымешлан корным мондыктыман. Бурзи-хан!
Тыйын
патыр, лӱддымӧ улмет нерген шомак мемнан элна мучко йырваш шарлен. Тек
аллах кызытат кидетым виктара, тек тудо пеҥгыде лиеш!
Бурзин-ханын аҥысыр шинчаже утыр аҥысыремеш, олмешыже изи шелше веле кодеш,

тӱрвыжат шыргыжалмашеш кугунрак шарла. Халифын шомакше чонеш пуйто ӱйымак
шӱралта.
— Халиф, ушан-шотан шомакым колышташ мемнан пылышна эреак почмо! Аллах
полшымо
дене лавыран сӧсна шылым кочшо кашакым лаштыртен пыштена!
Шемалге, кужурак да вичкыж шӱргывылышан, кугу неран Увермиш Бурзи-ханым
шӧрынрак
ончале. Ончо, буртасым кузе моктат. А тудын нерген каласаш поро шомакым
халиф ок
му мо?
Уке, халиф ораде огыл. Молан кызыт пушкыдо шомакым чаманаш? Але тудо еҥ деч

кӱсынлымӧ, але оксала налме? Йылме гыч йогышо мӱй чылалан сита, чылаштым
йывыртыкта. Вет олмешыже ала шым пачаш кугурак ак дене пӧртылеш.
Еҥ коклаште Тӱкан Шур веле подышко пурыдымо ӧрдыжлула шкенжым шижеш. Неле
мушкындыжым оҥылаш йымаке шуралтен, хан-шамычым моктымым колыштеш. Ала-мом
шкенжыным шона. Логарышке опталме кажне пиале* почеш уна-шамыч шке
патырышт, поянлыкышт нерген шоям луктыт.
Ятыр жап нуно икте-весыштым моктышт. Чашка-шамычым рӱзен, аракам йӱыч да
кочкыч.
Кече волаш тӱҥалмеке иже, хан ден эмир-влак шатерышт еда шаланаш тӱҥальыч.
Мӱян арака дене Ан-Насирын вуйжо пӧрдеш. Тунамак мындырланен модылдалмыже
шуын
колтыш. Дворецеш кодшо Сусунам шарналтыш. Марий ӱдырамашым шке декше
кондымылан
тылзат эртыш, а тудо, халиф, кӧн ончылан чыланат сукалтен шинчыт, у ватыжым

тӱкален огыл, ик йӱдымат пеленже эртарен огыл. Сусунам шарналтымеке,
халифын кылымдыжат чытыр чыгылтын колтыш. Тыгак йӱшӧ уна-шамыч але
шаланенат пытен огытыл
ыле, Ан-Насир шатерышко орол йыгыт-влакым вуйлатыше Мансурым кычкырале.
— Кызытак олашке, полатышкем, уверзым колто. Тек тудо Садаф-апам муэш. Тудо
мыланем йӱдлан шӧртньӧ кайыкым ямдылыже. Кугыжа таче дворецышкыже толеш
манын, тек
шижтарат. Шӧртньӧ кайыкым...

* * *

Пытартыш кечылаште халифын полатыштыжат илыш койынак шыпланыш. Пуйто ала-
могай
уждымо шем шулдыр чыла леведын шынден. Молгунамсыла шытирка ӱдырамаш-влакын
весела мурыштат ок шокто. Полат кӧргыштӧ сомылкам шуктышо тарзе-влакат
шыпак, пуйто йолварня дене коштыт. Иктат кугыжан шинчашке эпере пернаш ок
шоно. Южыштат
пуйто ала-могай тургыж кеча. Тыштат руш-шамыч толмо нерген, сар нерген
лукла еда
шолып кутыркалат...
Садаф-апа дене полат кудывечышке яндар южым шӱлалташ лекме еда Сусуна иктым
шекланаш тӱҥале. Кӧргӧ орол-влак молгунамсе деч ала-мынярлан шагалемыныт.
Нунымат
руш ваштареш кредалаш ямдылалтше войскашке поктен наҥгаеныт, витне...

* Пиале — йыргешке, келге чашка.

Ты жапыште шылме нерген шонымаш Сусунан чоныштыжо угыч ылыж кайыш. Шылаш,
кузе-гынат тышечын шылаш! Йӧнан татым веле тидлан вучен шуктышаш ыле. Тудым
пытартыш
жапыште иктат утыжым йыгыжтарен огыл. Ан-Насир сарлан ямдылалтме шонымаш
дене
илен, ӱдырамашыже-влаклан ласкам пуаш жапымат муын огыл, векат...
Сусуна пален огыл, молан Садаф-апа таче тӱргоч тыгай порыла коеш, йывыжан
кутыра. Теве мончашкат пуртен лукто. Вара Сусунан илыме пӧлемышке ала-могай
изи ате-шамычым нумал кондыш.
— Ӱмбал вургеметым кудаш. Тыйым сӧрастараш тӱҥалына, — кува Сусуналан
ласкан пелешта.
Ик ате гыч тутлын ӱпшышӧ, левыктыме ӱй гайым йоктарен, самырык ӱдырамашын
порсын
гай ӱпешыже, чара капешыже коштыргышо кидкопаж дене шӱраш тӱҥале. Тыгайым
Сусуна
нигунамат ужын огыл, тидлан тунемын огылат, ӧрын колтыш.
— Молан тидыже кӱлеш? — йодо.
— Вучалте изиш, вара шкеак палет, — капшым туржшыла вашешта Садаф-апа. —
Таче
тыланет кугу пиал логалын. Йӱдым эртараш тый декет кугу деч кугу халиф
шкеже толеш...
Ты шомакеш Сусунан шӱмжылан шуй чучын колтыш. Вот молан тудым ямдылат
улмаш! Йырынчык лекмешкак тудын шӱмжылан халиф келшен огыл. Тудын нерген
шоналтымекак,
кӧргыштыжӧ укшинчыш веле тарвана.
Садаф-апа йошкаргырак тӱсан ала-мом, пурак гайым, Сусунан ӱмбакше
шавалтынеже
ыле, но тудо виктыме кидым перен колтыш. Пуракше тӱргалтын веле кодо.
— Ок кӱл мыланем нимат! — шоҥгылан чурийышкыжак Сусуна кычкырале.
Капшым пуйто нуж дене почкеныт, туге могыржо йӱла. Ӱдырамаш шыде пар дене
капешыже шӱрымым коккида нӱжаш, удыраш тӱҥале. Вургемжымат ты татыштак
кудашын кышкыш. Мызырий Садаф-апа тудым чараш, лыпландараш тӧча, Сусунан
кидшым руалтынеже.
— Мом ыштылат?! Вуйдымо пормо! Чарне! — нелын шӱлен вурса. — Шке пиалетым
кызытат от ыҥле. Тыйын верыште лияш тӱжем ӱдырамаш шонашат ок тошт. Тыйже
полдалге
вӱльыла чумедылат!
— Мыйын Юмын пуымо шке марием уло! Тойдим мый йӧратем! Тудым колымешкем ом
мондо!
Сусуна, кидше дене чурийжым петырен, нюслен-нюслен магыра.
— Ораде! Тышке верештынат гын, халиф кид гыч нигушкат от шыл. Кеч-кузе
толаше,
от утло! Халиф деке шкеак порын от кай гын, виеш наҥгаят. Тыгане ӱдырамашын

пӱрымашыже. Шкеак шоналте-я: мо сайым тымарте илышыштет тый ужынат? Тутлын
кочкын-йӱынат? Тыгай сылне вургемым чиен коштынат? Халиф тыйым моткочак
йӧраташ
тӱҥалеш, — шоҥгын йӱкыштыжӧ то тутло мӱй шижалтеш, то покшым трукак возеш.
Садаф-апа, чарныде, лыжге ойла да ойла. Шомакше Сусуналан ю гай шокта,
шӱмышкыжӧ
велеш. Жап эртыме семын, тудо эркын лыпланыш. Чынак, тыгак лектеш, векат?
Пӱрымашет деч нигушко от шыл, садак тудо шке семынже виктара. "Мо лиеш,
лиеш" маншыла, Сусуна кышкен пытарыме вургемжым шоҥгын полшымыж дене угыч
чияш тӱҥале. Шыпланыш гынат, чон пундаште садак ала-можо неле, чон
пудыранымыже веле жаплан турлыш.
Полатын окналашкыже кеҥеж йӱдат шем шинчаж дене ончале.Садаф-апа ала-могай
сомыл
дене ик жаплан ала-кушко миен тольо.
— Кайышна ынде пеленем, — пӧртылмекыже кычкырале. — Да ончо, мут колыштшо
лий!
Пӧлем гыч лектын, нуно полат кӧргыштӧ изишак кайышт, вара кӱшыл пачашыш
кӱзыктышӧ тошкалтыш векыла савырнышт. Йырваш шып-тымык. Ошкедыше-влакын йол
йӱкышт
пушкыдо вынер мучко эртымылан лийын ок шокто. Палыман: халифын канышыжым
лугыч
ышташ иктат ок тошт. Дворецыште сомылкам ыштыше-влакат кужу кечыгут йол
ӱмбалне
эртаренытат, ындыже пич мален колтеныт чай. Тӱнысӧ орол-влак шукерте огыл
чыла
терген ончен савырненыт, икымше агытан муралтымешке, нунат полат йыр
коштмым
чарненыт. Орол-влак, иквереш погынен, изи пӧртыштӧ канат, луым кышкен,
нардла
модыт...
Эше икмыняр кайымеке, Садаф-апа кӱкшӧ омса деран чарнен шогале. Ик тат
вучалтышат, шоҥго пырыс семын омсам кыдыр-кодыр удырале. Сусунам ончычшо
колтен, куштылгын тупшо гыч шӱкале. Почешыже шкежат пӧлемышке пурыш.
"Малыме кыдежыс", —
Сусуна тогдайыш. Тудо кугу гынат, йоҥгатаже пеле пычкемышеш шулен йоммыла
чучеш.
Ик лук веле волгыдырак. Тывел пырдыжыште кӱчык да мотор вурдыла ӱмбалне
йыргешке
да келге плошкалаште тул йӱла, пӧлем лукым волгалтара. Сусуна йырже шымлен
ончале. Пырдыжлаште тӱрлӧ чия дене кугу картине-шамычым сӱретлыме. Ӱдырамаш
нуным
тӱслен ончалашат намыслана: тушто чара капан ӱдырамаш ден пӧръеҥ-влак ала-
мо семынат толашат...
Тиде волгыдырак лукышто кумда кровать шинча. Ӱмбалныже кӱпчык-влак оварген
кият.
Кровать ӱмбалне порсын шыҥалык кеча, ӱлыкӧ веле эше волтымо огыл. Ондак
тыште
Сусуна иктат уке манын шоныш, вара иже одеял коклаште кийыше Ан-Насирым
ужын
колтыш. Халиф Садаф-апалан, "Каен кертат" маншыла, кидым лупшале. Тудыжо
"Чыла
уло дыр?" пален налшыла, йыр ончалят, мӧҥгеш шыпак лектын кайыш.
Ан-Насир ош пӱйжым шыриен шыргыжал колтыш.
— Шӧртньӧ пырчем! Тол-ян мый декем вашкерак! Ит лӱд! Мыйын гаем деч лӱдмӧ
ок
кӱл... Мый удам огыл, тутлым веле ыштем, — халиф, кийышыжлак, Сусуна
велышке савырналтыш, кынервуеш эҥертен возо. Вара ӱдырамаш векыла кидшым
викталтыш.
Тӱҥгылгышӧ йолжым пыкше тарватен, Сусуна халиф деке изиш лишеме. Пырчат
чарналтыде, халиф ала-мом ойла, шомакше веле Сусунан пылышышкыже ок пуро.
Ан-Насир тудым тувыр шокш гыч шупшыл колтышат, иже помыжалтмыла лие. Угыч
уло кертмын шупшылмашеш Сусуна йол ӱмбалныже шоген ыш турко, оҥжо дене
халиф ӱмбаке камвозо,
вуйжат кӱпчык коклаш йомо.
Ан-Насирын кидше яклака капым шужышыла пургедеш. Сусунан шӱмыштӧ йырнык
угыч кугу вий дене ылыже. Халифын оҥжым коккида чактарен, тудым уло кертмын
шӱкал колтыш. Кугыжа тыгайым вучен огылат, кровать гыч ӱлык пӱтырналтын
возо. Кӱварыште
пулвуй дене сукалтен шогалын, Сусунам эшеат руалтынеже ыле.
Тудыжо, ондален, угыч утлыш. Шоналтенат ыш шукто, кидше шкеак тоҥедыш денсе
коян
плошкам руалтыш. Халифын лӱдыктарыше да йӱшӧ шӱргывылышыже койын колтыш.
Сусуна
плошкасе йӱлышӧ коям трук чурийышкыжак кышкале, вуйжо гыч перен пуыш. Халиф

шӱшкылаш пыштыме сӧснала вичкыжын чаргыжалтыш. Йытыра пондашыж деч
когаргыше пуш
шарлен кайыш. Чожгышо шӱргыжым кидше дене петырен, нимом ок уж. Вуйжым веле
орадыла кок велке рӱзкала.
Икмагаллан Сусуна шкежат аптыранен колтыш. Вара писын омса век лупшалте.
Пиалешыже, тудым тӱкылымӧ огыл улмаш, шӱкалмеке, вигак почылто. Коридор
мучко парнявуя куржын колтыш. Икмыняр лукым эртен, дворец гыч тӱгӧ куржын
лекте. Ындыже
кушко пурен каяш? Чечасак орол-шамыч кынелыт, тудым руалтат! Угыч халиф
деке
кондат! Тунам порым ит вучо. Ала-могудеште Сусуна кудывечын шеҥгел
лукыштыжо
изигапка нерген шарналтен колтыш. Тувекыла чымалте. Вара ала-могай уремышке
куржын лекте...
Ты жапыште халиф, ынде ушыжо пуренат, пудештын кайышашла кычкыра, шке декше
тарзе-шамычым ӱжеш.
— Орол-влак! Покташ! Кучаш!
Халиф орышо гай лийын. Тымарте эше ик ӱдырамашат пӧръеҥ сынжым тыге
мыскылен,
ӱлык волтен огыл...

* * *

Сусуна ынде куш пурен каяш, шоненат ок му. Дворец лишнат кодаш ок лий.
Садлан
лӱдмӧ пар дене йолжо шкеак тудым умбакыла наҥгая. Аҥысыр да кадыр урем дене
уло
кертмын куржеш. Йӧра эше тыгай жапыште уремже яра, ваштарешыже иктат ыш
логал.
Теве ончылно ала-могай ӱмылкам ужын шуктыш, тунамак вес уремышке савырныш.
Икмыняр тыге куржмеке, Сусуналан мӧҥгеш тошто верышкак толын шогалмыжла
чучо.
Теве тиде пӧрт палымыла коеш. Тышеч тока гына куржын эртен пуйто.
Шеҥгелныже ынде кычкырлымыла шоктыш. Тудо эше писынрак тарваныш. Кӧ гын
тудлан кызыт полшен
кертеш? Поро кидым кӧ шуялта?..
Ынде шижеш — ола тӱрышкыла лишемеш. Пӧртшат тыште изирак да лапкарак. Незер
калык ила, векат. Ола гыч лекташ шоныманат огыл. Йӱдлан капка-шамычым чот
петырен
шынденыт. Адакше нуным йыгыт-влак оролат. Йӱдвошт ола уремла дене перныл
кошташат шотлан ок тол. Тудым кызыт кычалыт, поктат чай.
Ола мала. Йырваш ик чонанат огеш кой. Чу, ала-мо изи колятул гане
палдырнас! Сусуна ты могырышкыла тарваныш. Лачшымак, лапка пече шеҥгелне
мланде деке пызырныше изи пӧрт шинча.Кӧргыштыжӧ тул чыли-чули волгалтеш.
Пече деке куржын миен, Сусуна колыштале. Пӧрт кӧргыштӧ аза магырыме гай
шокта. Тугеже тыште огыт мале!
Ӱдырамаш изигапкам мушкындылын кыраш тӱҥале. Тушто пуйто нимат огыт кол,
ваштареш ик йӱкат ок шокто.
— Поро лийза! Капкадам почса! — Сусуна кычкырале.
Кудывечыште кокыралтыме шоктыш, ала-кӧ капка деке лишеме.
— Кӧ тушто коштеш? Мо кӱлеш? — пӧръеҥ йӱк шоктыш.
— Юмо гай лийза! Мыйым пуртыза! — Сусуна сӧрвала.
Капка изиш почылто. Шелшышке вуйым луктын, оза ончале.
— Мый кугу эҥгекышке логалынам! Кушто йӱдым эртараш, омат пале. Пурто мыйым

пӧртышкет, поро айдеме! — Сусуна тудлан умылтараш тӧча.
Капка кумданрак почылто. Сусуна ончылно кужу капан булгар шога. Ончылныжо
мотор
вургеман нарашта ӱдырамашым ужын, тудат ӧрын колтыш. Тыгай еҥ ӱмыржӧ мучко
шӱкшӧ
кудышкыжо нерымат чыкен огыл.
— Аллах лӱм дене сӧрвалем, — Сусуна вашкен ойла. — Шылте мыйым. Почешем
йыгыт-шамыч поктат!
Пӧрт оза ала-мом йоднеже, ала-мом палынеже ыле, но йӱкымат ыш лук. Капка аҥ
гыч
ӧрдыжкӧ кораҥын шогале. Сусунан пурен кайымекыже, почешыже тӱкым пыштыш.
Пӧрт
векыла ошкедышыла пелештыш:
— Мый денем тыланет каньысыр лиеш. Ме незер улына. Икшывына шуко. Тиде ок
сите,
изи эргым черланен колтен. Можо тудын коршта ала? Магыра да магыра. Кузе
ала
лыпландарымыла...
Лачшымак, пӧрт кӧргыштӧ шыгырын чучеш. Ик лукышто, магырыше азам
лыпландараш
тӧчен, оҥ пеленже ӧндалын, ӱдырамаш шинча. Вес лукышто, лустыра коклаште,
ала-кунар йоча кӱварвалнак мала. Кугу нужналык чыла вере шижалтеш.
— Теве тышакын канаш воч-я! — Сусуналан оза верым ончыктыш. — Ит ӧпкеле
веле,
ханум, йӧнанракше нимат уке.
Тошто мыжер, халат да ужга коклашке Сусуна пӱрдалтын возо. Мален колташыже
веле
нигузеат ок лий, вуйышко ала-моат пура. Чон вургыжмыжо, нойымыжо капым
сеҥышт —
тудат, ышат шиж, нералтен колтыш.

* * *

Сусуна почеш колтымо йыгыт-влак пычкемыш уремла мучко ала-кунар куржтальыч
гынат, кышажым ышт му. Ӱдырамаш пуйто вӱдышкӧ пурен каен йомын. Шыдешкыше
халиф
деке яракида пӧртылаш нунылан лӱдыкшӧ. Ан-Насирын ойлымыжым от шукто гын,
вуетлан муат.
Тыгеак лие. Шӱвылвӱдым шыжыктен, Ан-Насир Мансур ӱмбаке пешак урлыш, мом
гына ыш
ойлышт?
— Эрла уло олам шерын лектат! Тиде ӱдырамашым мыланем керек-кузе да муза!
Кавашке кӱзен гын, йолжо гыч шупшын волтыза! Мланде йымаке волен гын, ӱпшӧ
гыч шупшын
лукса! Керек-мом ыштыза, но тиде ӱдырамаш мыйын шинча ончылнем шогыжо!

* * *

Омсам ала-кӧмыт чот кырат. Пыштыме чылвыр теве-теве оҥго гыч лектын возеш,
шонет.
— О кугу аллах! Кӧмыт эше коштыт гын?! Мом тышан йомдареныт? — Сабир,
мугыматен, омса деке лишеме.
— Эй, тый, ситмыж! Поч омсатым вашкерак! Чыла кертше халифын йыгытше-влакым

пӧртышкет ынет пурто? Молан кечывалымат тӱкылалтын шинчынат? — тӱжвач
вурсымо
йӱк шокта. — Вашкерак! Вучаш мемнан жапна уке!
Сабир, нигушкат пурен кайышашла, пӧрт мучко коштын савырныш. Ватыже,
йочажым руалтен, марийже велке тургыжланен онча.
Сусуна кӧршӧк мастар Сабирын суртыштыжо кок кече илыш. Незер ешым азапышке
пуртен кертмыжым тудо пала. Но тыге гынат, нимом шонен луктын кертын огыл.
Тышечын
каен, кушко пура? Тудым халифын йыгытше-влак вигак руалтен кертыт. Йӧра
эше, Сабирлан ик уто логар ешаралтын гынат, Сусунам уремышке поктен ыш лук,
порынак
мӧҥгыштыжӧ ашнен. Да теве кызыт шкежат туткарышке логалын кертеш. Лӱдмашан
шол,
йыгыт-влак пӧрткӧргышкӧ керылтын пурат гын, Сусунам тыште муыт гын, мо лиеш
ала?
Изи пӧртыштӧ чылажат шинча ончылно. Лач шеҥгел пычкемыш лукышто кугу сондык
шинча. Тудо Сабирын ачажын ачаж дечак кодын, векат. Тоштемын пытен, адакше
шыгыр
пӧртыштӧ шагал огыл верым налеш гынат, тудым луктын шуаш ала-молан Сабир
садак
чаманен. Сондык кӧргышкӧ мо утым, кызыт кӱлеш огыл ӱзгарым оптеныт. Озаже
пала,
сондык ден шеҥгел пырдыж коклаште аҥысыр вер уло.
Омса ирымым колын, оза Сусуналан вашкерак тушко йымен возаш ончыктыш.
Ӱдырамашын
куптырген вочмекше, ӱмбакше тошто вургемым орален шындыш. Тыге тоен, Сабир
шкеже
омса векыла тарваныш.
— Почамыс! Мом тыге иреда?! Мыйын черле икшывем лӱдыктеда! — Сабир сотара.
Шудалын, сӱрлен, пӧрт кӧргышкӧ кум йыгыт пурен шогале. Ала-мом кычалшыла,
нуно
йырваш ончышташ тӱҥальыч.
— Эй, тый! Пылышетым поч да чыла сайын колышт! Кугу халифын шӱдымӧ почеш,
тый да
вуеш шушо эргыч уло гын, тудым пеленет налын, кокымшо майданышке мийышашлык

улат. Пеленет саркуралым налаш ит мондо, — йыгыт-влакын кугыракышт, витне,
койышланен манеш. — Руш сӧсна-шамыч олана деке лишемыт. Нуным кӱлеш семын
вашлийман! — Сабирлан йыгыт чӱҥгенак пуыш. — Кӧ кердым кучен сеҥа, чылаштым
халиф олам
аралымашке поктен луктеш.
— Кугу халифын шӱдымыжым мый курымем мучко тореш лийде шуктенам. Тиде
ганат, тазалыкем лушкыдырак гынат,, кредалаш лектам, — манеш Сабир.
Тыгутлаште кок йыгытше пӧрт кӧргым шеҥынак лекте. Сабир нуным, палдарыде,
чоян
эскерыш. Теве иктыже сондык деке лишеме, леведышыжым кроп! комдык почын
шуыш.
Шӱкшӧ лустырам веле ужат, чӱч лийдеак, мӧҥгеш савырнен шогале.
Сусуна, пырдыж пелен пызнен, шӱлымымат чарныш. Йӧра эше почмо сондык
леведыш
ӱмбачше петыра.
— Эше весым тый дечет йодам! — йыгыт-влакын кугыракышт койышланен ойла. —
Тиде
кечылаште ты кундемыште поян вургеман палыдыме ӱдырамашым ужын огыдал?
— Уке... Мемнан незер могырышко поян ӱдырамаш-влак пешыжак огыт тол. Эшеже
мый
кечыгут ночко шун дене толашем. Нигушкат ом кошт, садлан шукыжым омат уж.
Ом пале...
— Тага вуй! Сайынрак шоналте! Ала пошкудо-шамыч иктаж-мом тугайым
каласкаленыт?
Палет гынже... Кӧ ты ӱдырамашым кучаш але муаш полша, тудлан халиф шке
казнаж
гыч шӧртньым чаманыде пуа.
Сондык шеҥгелне шылын кийыше Сусуна йыгыт-шамычын кутырымыштым рашак колеш.
Тунамак шӱмышкыжӧ тургыж пура: Сабир вет пеш незерын ила. Шӧртньӧ тудланат
уто
огыл. Шӧртньым огыл, ший оксамат тудо илыме курымыштыжо шуко ужын гын?
Теве, вучыдымын тыгай пиал кызыт возын кертеш. Сусунам ужалаш такшым
нимогай чарак уке.
Йыгытлан ик шомакым веле пылышышкыже каласе... Ӱдырамашын шӱмжат кырымым
чарныш,
векат. Тудо пешак пылышым шогалтен: йыгытлан Сабир мом каласа?
— Уке, мый тыгай еҥым ужын омыл. Тидын нерген нимат ом пале, садлан нимом
кала-сенжат ом мошто.
Туге, Мансур йыгыт-шамычлан пеш келыштарен шӱден: калыкым сарышке погымо
дене
пырляк нуно дворец гыч шылше ӱдырамашым тек пеш тӱткын кычалыт. Сусунам
мушылан
ак пеш кугу возын. Садлан поян тӧра-влакынат, незер пӧртлаштат шишланен
коштыт,
ик кудымат ӧрдыжеш огыт кодо. Но ӱдырамашын пуйто кышажат, пушыжат кодын
огыл,
вӱд йымакак тудо порволен.
Йыгыт-шамычын кайымеке, Сусуна шылме верже гыч лекте. Ала-кунамсек тӱҥ
шонымаш
тудын икте лийын: кузе-гынат ола гыч лекташ да шочмо верышке пӧртылаш.
Тидын
нерген тудо Сабирланат ойлыш, полшаш йодо.
— Уке, Сабир... Тый денет мыланем ынде кодаш ок лий. Пеш кугу тау
тыланет... Вес
тукым гыч улам гынат, мыйым утарышыч. Тыйымат азапышке мый ынем пурто.
Палем:
халифын ӱшан пийже-шамыч мыйым кычалмым огыт чарне. Тышкат пӧртылын кертыт.
— Кушко кызыт пурен кает? Кушан шылын кертат? Мом ойлаш, халифын кидше
кужу.
Тӧчак гын, садак поктен шуэш, — Сабир ӱдырамашым лыпландараш шона. — Тый
вес калык гыч улам, манат. Тидыже чын... Илышыште тӱрлым ужат. Шке эртак
поро лийын
мошто. Теве чодырамак налаш. Тушто вияшат, кадыр пушеҥгат верештеш. Тыгак
калык
коклаштат. Поро еҥат, шыдыжат логалыт. Аллах мыланна весымат йӧраташ шӱда.
Сусуна, шке нергенет утыжым ит ойгыро. Вучалте... Ала эше иктаж-могай йӧным
шонен
муына. Ола гыч лекташыже, чынак, пеш йӧсӧ... Теҥгече мый лӱмынак ола мучко
коштын савырнышым. Чыла капка-шамычым чот петыреныт, орол-влак шогат.
Башньылаште
молгунамсе деч шукырак йыгыт-шамыч шинчат. Колят шелше гыч кудалын ок лек —
чот
эскерат. Чоян лекташ — шоныманат огыл, — пуйто семынже шонкален, Сабир пеш
кутыра.
— Вара нимогай йӧнат укеак мо? — Сусуна нигуш пурен каяшат ӧрын.
— Илыш ончыкта... Ит ойгыро веле.

* * *

Сабир халифын шӱдымыж семын сарлан ямдылалтеш. Шеҥгел чуланыште кечыше
кердыжым
луктат, йытыраяш тӱҥале. Рӱдаҥынжак огыл, но пӱсемдаш, шумалташ кӱлеш.
Садлан
волгыдышко шинчын, кердым ошма монар дене нӱжеш. Пашаже лугыч тудо иктым
эре шона. Туге, ола гыч Сусунам шолып лукташ ок лий. А Шинчаорак лекташ
гын? Но кузе
тидым ыштыман? Ола гыч халифын йыгытше да пырдыжлам пеҥгыдемдыше еҥ-влак
веле
кызыт лектын кертыт. Нунын дене Сусуналанат варнаш гын? Шӱдӧ еҥ коклаште кӧ
тунарак тогдаен кертеш?
Чу, Сабирын вуйыштыжо эше ик шонымаш иланыш. Чынжымак, сар пуламыр коклаште
тидым ыштен шуктышашла чучеш. Ушыштыжо тиде шонымаш сайынак пеҥгыдеме.
— Кольыч? Толшо йыгыт-влак мыйын эргым шотышто йодыштыч, — эше нимомат
умылен
шуктыдымо Сусуна деч Сабир йодеш. — Мыйын вуеш шушо эргым уло. Тугеже...
эргым
тый лият.
— Кузе тыге? Ыҥленат ом керт, — Сусуна ӧреш.
— Тыге... Пӧръеҥ вургемым чиет. Сарышке погынышо калык коклашке тыят
варнет. Тидыже лӱдыкшӧ гынат, чылажат аллахын кидыштыже. Ала пуламыр годым
тышечын иктаж-кузе утлен кертат. Ты йӧным кучылташ тӧчыман. Эрла ме коктын
тый денет майданышке каена. Аваже! — Сабир ватыжым кычкырале. — Мыйын тошто
вургемем Сусуналан
луктын пу. Тыйже пӧръеҥ койышлан тунемын шого.
Сабирын шӱдымыжым колыштын, ватыже Сусуналан мо кӱлешым луктын пуыш. Вургем
тошто: тумыш ӱмбалне тумыш. Сусуна поян да мотор вургемжым чаманыде кудашын
шуыш.
Оза пуымым чиен шындыш. Эн ӱмбалнысе азьмакше веле изиш урак. Ӱшытым ӱштал
шындышат, Сусуна кужу ӱпшым йыргешке малакай йымалан тойыш. Сабир
шинчажланат ок
ӱшане: Сусунам палашат ок лий, пӧрт покшелне самырык йыгыт веле шога.


ТУХЧИН КАРМАН

Шӱдӧ изи коля гыч ик кугу пырысым ыштен от керт.

Калыкмут

Кугу князь Всеволод войскаж дене кокымшо кече Чывыл эҥер тӱрыштӧ шога.
— Толыт! — дозорышто шогышо-влак деч уверым колтышт.
Чынак, сер мучко кайыше дружине-влак руш стан деке лишемыт. Изиш лиймеке,
эн ончылнысо сарзе-влакат койыч: кужун шуйналтын толыт, тӱҥ войска дене
ушнат. Вучышо-влак нуным куанен вашлийыт. Йырваш весела йӱк-йӱан, мыскара
шомак шоктат.
Князь Борис ден Всеволодат порын вашлийыч. Кутырымашышт корно кузе эртыме,
мом
ужмо-колмо нерген пуналтеш. Ончыклык корно нергенат каҥашен нальыч.
— Ладья ден ратник-влакым вес серышке вончыктарымеке, тышанак кодаш
верештеш, —
манеш Данила Язь. — Сер дене Булгарышке каяш йӧнанрак.
— Пуш-шамычым тыгак кудалтен от кодо. Нуным оролаш лӱмын еҥ-влакым
ойырыман.
Станешыже кӧм кодена? — шонкала Всеволод.
— Белоозеро гыч толшо-шамыч сарлан пешыжак ямде огытыл. Нунын коклаште
шукынжо
тыглай смерд — кресаньык-шамыч веле улыт. Тышан кодена гын, утларак шотлан
толеш.
Нуным вуйлатыше воеводо Сувар тыгай шомак дене вигак ыш келше. Тудын еҥже-
влакат
сар деч суапым вученыт. Тыште, вӱд тӱрыштӧ шинчен, могай пайдам ужат? Сувар
икмыняр торешланыш гынат, тудлан князьым колышташ вереште. Эше весат чоным
кандарыш — сӧйыштӧ вочшо поянлыкым пайлыме годым нунымат ӧрдыжеш кодаш ышт
сӧрӧ.
Трук шатер эргалтыш почылтын кайыш да кӧргышкӧ тургыж чуриян Братила писын
пурен
шогале. Тудын пуракаҥше вургемжым ужын, шинчыше-влак чыланат ик семын йол
ӱмбаке
кынелын шогальыч.
— Таҥ-влак! Тышке туткар толеш! — оралгырак йӱк дене Братила кычкырале. —
Булгар-шамыч стан лишнак улыт! Дозор гыч увертарышт: тӱжем утла имнешке вик
ваштарешна пеш талын кудалеш.
— Дружине-шамычым кынелташ! Кудо вечын тушманым вучыман?— кугу князь
чытамсырын
кычкыралеш.
— Юл вечынла... Кызыт иктаж уштыш наре умбалне улыт, — Братила писын
умылтара.
— Мом вара вучен шинчена? — воеводо-влак коклаште пуштыланат.
— Ида лӱшкӧ! Тушман ваштареш йоҥгата верышке шке лектына. Кузе кӱлеш, туге
тудым
вашлийына. Мо, кредалашыже мыланна пӧрвӧй, ужат? — Всеволод чылаштымат
лыпландарыш.
Шогымо станым шеҥгелан коден, руш-шамыч сӧйлан ямдылалтыт. Воеводо Язьын
шӱдымыж
почеш дружине-влак, кужун шарлен, рат дене шогалыныт. Эн ончылно кугу щитан
ратник-влак верым нальыч. Шеҥгеланышт пикшызе-влак шогальыч. Кумшо
радамыште — кужу
кердан сарзе-влак. Нылымшыште — эн шеҥгелне — ола гыч погымо шемер калык:
кудыжо
товаркида, кудыжо шаньык дене, южыжо шугыньым кучен шогат. Кольчугым чийыше-
влак
ончыл кок радамыште улыт. Молышт, коваште гыч ургымо вургеман-шамыч,
шеҥгеланышт
шылыныт.
Имнешке-влакым кок тӱшкалан шелын, Данила Язь нуным кок могырышко виктарен
колтыш. Тыге ик мушкындышко чумыргышо войскам ынде иканаште темдалын от шу.
Ратник-влак пуйто чоштыра шуыштымак овартен шогалыныт. Дружине-влак ончычын
сотский ден
вес сарзывуй-влак куржын-куржын эртат. Нуно шкеныштлан кычкырат, ямде улмым
тергат. Тӱшка деч ойырлен, ӧрдыжтырак князь-влак чумырген шогат, жапым
вучат.
— Илейка Вьюнын отрядше кушко йомын? — кугу князь Всеволод пуйто семынже
пелешта. — Тудо вет, тушманым ужын, мыланна увертарышаш ыле.
— Ала Вьюным булгар-влак ала-кунамак ковышта олмеш падыштен пыштеныт, — ала-
кудыжо каласыде ыш турко.
— Йылметым кучо! — Владимир Киевский шыдынрак манеш. — Тиде лийынжат ок
керт.
Тудым шӱгарышке пышташ ондак. Уке, Вьюн тыгай еҥ огыл. Ондалчыкыш
логалмекыжат,
иктаж-кузе да утлен толеш ыле. Ала-можо тыште тыге огыл...
— Булгар-влак путырак чоя улыт...
Чыланат ончыкыла пеш тӱслен ончат. Шем пырдыжла койын, имнешке-влак
ваштарешышт
писын кудалыт. Икмынярыште посна еҥын чурийжымат ужаш лие.
— Тидыже мемнан-влакыс! — князь Владимир кенета кычкыралын колтыш. — Илейка
Вьюн
еҥже-влак дене пӧртылеш. Теве тудо эн ончылно кудалеш. А те тореш-кутынь
кутырышда. Маньым вет: тудо нигуштат ок йом!
Ынде молыштат Владимирын дружиныж гыч шӱдывуйым пален шуктышт. Шӱмыштат
лыпланыш
да йырваш куанле йӱк-йӱан шергылтын кайыш.
— А вес имнешкышт могай еҥ-влак улыт?
— Жапыштыже тидымат палена. Туркалтыза изиш...
Руш войскаште каньысырлымым чарнышт. Сотский Вьюн да кипчак-влакын онышт,
Илдейхан, Всеволод дене посна ӱшыкыштӧ вашлийыч. Мо ужмо-колмым чыла
иктешлен, нимомат монден кодыде, Вьюн кугу князьлан ойла:
— Булгар олашке корно виш, манаш лиеш. Ан-Насир тӱҥ войскажым тушан поген.
Шуко
хан тудлан полшаш толын. Чылаже лу тӱжем еҥым чумырен, манеш. Мыланна тушко
кайымаште икмыняр изи крепость веле логалеш. Мыйын шонымаште, нуно кугу
авыртыш
огытыл. Карман-влакым куштылгынак налаш лиеш. Такшым икте пеҥгыдын шинча.
Тиде
Тухчин карман. Булгар-шамыч тудым шке семынышт Техшу маныт. Ола пеҥгыде
пӱкш гане. Мыланна тудым пурлын шалатыманак. Тушто хан ден йыгыт-шамыч
шукын шинчат.
Туп шеҥгелан тыгай вийым нигузеат кодаш ок лий.
Умбакыже Вьюн кугу князьлан кипчак-влак дене вашлиймыж нерген каласкалыш.
Тыгутлаште Илдей-хан шке тӱшкаж дене ӧрдыжтӧ шога. Шӱм вургыжын, Всеволодын
шомакшым вуча. Илдей пален, кӧн шинча ончылан тудлан шогалаш верештеш. Руш
князь
Всеволод нерген шомакым шуко колын. Тудын нерген ала-момат ойленыт. Илдей-
ханат
тымарте руш мландым толен. Трук тидыже кугу князьын ӧпкежым, шыдыжым луктеш
да
поро олмеш хан кугу туткарышке верештеш?

* * *

Тухчин карман ончылно руш дружине-влак шогат. Ратник-влак олам йырак
авыреныт.
Кузе тудым налаш? Чылан кӱкшӧ, пеҥгыде пырдыжлам, мланде орым да келге
коремым
изишак ӧрын ончат. Кузе нунын вошт эртыман?
Пырдыж ӱмбалне шинчыше булгар-влакат тургыжланат.
— Ончыза! Руш-шамычым шотлен от пытаре. Юл тӱрысӧ ошма пырче наре улыт,
мучаш
нунылан ок кой.
— Ужыда!? Тошкалтышлам ыштат! Пырдыжышке вигак кӱзаш шонат!
Чынак, руш велым товар йӱк раш шокта. Сарзе-влак ломаш дене тошкалтышым
келыштарат. Весышт, чашкерым, укшерым руэн, иктыш пидыт да, нуным вынем
пундашке кышкен, келгытшым темат, тыге вончаш куштылгырак лиеш. Олам налаш
руш-шамыч талын
ямдылалтыт.
Кенета иктаж кок шӱдӧ имнешке, ола пырдыж лишкак кудалын толын, корем тӱр
мучко
мӧҥгеш-оньыш йорталтен колтыш.
— Князь Изяслав койышлана! — Братила манеш. — Кредалаш пижмым вучен ок
шукто.
Самырык вет, вӱржӧ модеш чай! — ӧпкеленрак пелешта. — Ончо, йоҥылыш мартеат
шуэш.
Имнешке-влакым ужын, пырдыж ӱмбач пикш тӱчам колтышт. Но тора улмылан
иктыланат
ыш логал. Тунамак булгар тӱшка, руш-шамычым игылтын, осал шомакым кычкыраш
тӱҥале. Руш-влакат почеш огыт код, ваштареш мушкындым рӱзат.
— Вучалтыза! Садак оладам налына, — манеш Лазута да йолташыже-влакым
ончалеш. —
Шонет, булгарын вуйгоркаже мыйын кердем дечат пеҥгыдырак? Ончалына вот,
кудыжо
ондак шалана!
— Басурман-шамычын тупышт лӱгыштымым чарнен, витне. Монденыт, кузе ме нуным
ондакат нӱжынна!
— Вучалтышт теве, нунын декат шуына! Тиде ганат шоягоремыштым тӱҥдена! —
кредалаш пижме деч ончыч ратник-влак шкеныштым шыдештарат.
Сарзе-влак кӱчык товарвондо олмеш кужум шынденыт, кредалме годым тыге
йӧнанрак.
Пикшызе-влак пикш вуйыштым тергеныт: пеҥгыдын шинчат, уке?

* * *

Кызыт иже Техшу-хан путырак кугу туткарышке логалмыжым шиже. Арам тудо Ан-
Насирым ыш колышт, шӱдымыж почеш Булгар олашке еҥ-влакше дене ыш кае. Ойлен
ыле вет
халиф: "Руш ваштареш шкетын шоген от турко. Шкежат йомат, оламат йомдарет".
Тыге
манме пуйто кызытат пылышыжлан шокта. Воштыльо веле тунам хан: "Молан
мыланем
шуко еҥже? Мыйын ик йыгытем визытлан шуэш..." Аллах тыгак ыштыже ыле.
А кызыт Тухчиныште улшо-влак пырдыж мучко да башне еда шогат. Туткар
лишемме
нерген пален, ола йыр улшо аулла гычат карабудун-влак, пеҥгыде пырдыж
шеҥгеке
шылаш манын, шукын Тухчинышке толыныт. Аҥам куралше, коваштым илыше,
кӧршӧкым
ыштыше-влак кидышкышт кызыт йоҥежым, кердым, кестеным налыныт. А ола
кӧргыштыжӧ,
пырдыж-влак воктенак, тулото-влак йӱлат. Кугу подлаште кишым левыктат,
вӱдым
шолтат. Кредалмаш тӱҥалмеке, чыла тиде кӱлеш лиеш. Пырдыжышке кӱзышӧ-шамыч
ӱмбаке йоктараш ямдылат.
Карманыш керылташ ямдылалтше руш-влак пырдыжыште коштшо йыгыт-влакым кӱтат.
— Ужат, мераҥла тӧрштылыт!
— Мераҥ огыл, пире нуно улыт. Мыняр ит пукшо, садак чодырашке ончат. Кунар
гана
мемнан князьна халиф дене тыныс нерген мутым пеҥгыдемден, садак купеч-
влакым толат, пуштедат. Шкешт, туткарышке верештмеке веле, почым изишак
ишат. А ик
тӱшкашке погынат, тунамак шӱйышкӧ кержалташ ямде улыт.
— Пире-шамыч, манат... Межат нунылан шорык кӱтӱ огынал. Керде писе, йоҥежат
лывырге. Кӱсыным пӧртылтена!
— Тидыже тыге...
Тыгутлаште Всеволод деке кок воеводо толын шогале.
— Дружине-влак ямде улыт, — манеш Данила Язь. — Иканаште чыла вечат олашке
керылтына. Кум капкаге налаш тӧчена. Кудыжо гынат садак сӱмырла. Тунамак
ратник-влакат пырдыжлашке иктӧр кечалтыт. Но весе мыйым тургыжландара.
Техшу-ханлан
тышке полыш толын кертеш. Трук Ан-Насир йыгыт-влакшым Тухчинышке колта?
Садлан
ик тӱшка ратник-влакым ончыко, Булгар векыла, лукман. Тек нуно тӱҥ корным
авырен
шогалыт. Иктымат тышке огыт пурто.
— Кӧлан тидым ӱшанаш лиеш? — йодеш Всеволод.
— Олам налме годым мыланна имнешке дружине ок кӱл. Тек Глебовичмыт ончыко
кудалыт. Илейка Вьюнын шӱдӧ имнешкыжымат тушкак колташ лиеш...
— Йӧра тугеже. Мыйын лӱмем дене тидым ышташ шӱдӧ.

* * *

Тӧтырет пуч-влак йырым-ваш мӱгыралтен колтышт. Тунамак руш-влак орышыла
пырдыжышке кержалтыч. Нуно кӱшкӧ удыркален кӱзат. Ик тошкалтышышкак ала-
мынярын кечалтыт. Шудывурдо мучко кӱзаш тӧчышӧ куткыла веле койыт.
Карман велымат шӱдӧ йоҥеж иканаште пикшым шӱвал лукто. Пырдӱҥла гыч колтымо
кӱ
моклака-влак шойге шӱшкат, пылла койыт. Нунын деч перегалтын, кугу щит
шеҥгек
шылын, ратник-влак чарныде ончыко каят.
Булгар-влакат руш ваштареш курыкла шогат, кидышке мо верештеш, кӱшычын
кышкат.
Пырня, кӱ ӱлыкӧ чоҥештат. Кӱзышӧ-шамычше, комдык лупшалтын, мундырала ӱлыкӧ

пӧрдын волат, икте-весышт ӱмбаке тӱкнен, вуйвустык шуҥгалтыт, вынем тӱреш
лакемде, умбакыла пӱтырналтыт. Кӱшычын колтымо южо пырняже вичкыж
тошкалтышым ала-мо
семынат тодыштеш, кӱрыштеш, чотырге веле шокта.
Йырваш сӱрлымӧ йӱк шергылтеш. Руш-влакын эн писышт кӱшкӧ удыркален кӱзат.
Теве
ынде пырдыж ӱмбалне шыде кредалмаш ылыж кайыш. Меч ден керде-влак ваш
тӱкнымашеш
кӱртньӧ йӱк шергылтеш. Йогышо вӱр еҥ-влакым пуйто орадышке колтен. Южыжо,
урмыжын, ала-мом кычкырен, ваштареш шогышым кутынь-тореш руа. Кудыжо,
мӧҥгешла,
пӱйым чот пурлын, кунам-тунам эҥыралтен, керде дене роведеш. Умдо чотырге
кӱрышталтеш, щит шырпын шалана.
Ты жапыштак ӱлнӧ кужу да кӱжгӧ пырням лӱҥгыктен, руш-шамыч карманын кугу
капкажым тӧҥге кырат. Ӱмбакышт шолшо вӱд, киш йогат. Нуным перегаш лӱмын
ойырымо ратник-влак, вуй тура кугу щит-влакым кучен, йоктарыме деч авыраш
тӧчат. Капкаже
кажне шуралтымашеш чытырна гынат, эше чыта.
Лазута крепость пырдыжышке эн ончычсо-влак дене пырляк кӱзен шуо.
Ваштарешыже
иктат шоген ок сеҥе. Сотский пӱсӧ керде дене шолашкат, пурлашкат виян
лупша. Лазута йыр булгар-влак кылтала йӧрлыт. Кредалмашке тудо вуйвустык
пурышыла коеш
гынат, тыгодымак ушым ок йомдаре, йырым-ваш мо ышталтмым пеш тӱткын эскера.
Теве ончалтышыже ик булгар тураш тӱкныш. Тудо ойыртемынак патырын кредалеш.

"Тыглай йыгыт огыл, — шоналта тудо. — Сар вургемжат могай поян, кечыште
шӧртньыла йылгыжеш. Иктаж-могай сарзывуй чай". Кредалаш сайын тунемше, пеш
писе. Тиде
вигак шижалтеш. Теве ик руш тудын деке руэдылын лишеме да керде дене виян
лупшалын шеле. Но булгар тидым ужын шуктыш, капше дене кадыргалтен
савырналтышат,
йыргешке щитше дене кердым авырыш. Тунамак шкеже чаргыжалтен кычкыралын
колтышат, кадыр кердыж дене ратникым йошт руал шуыш. Шӱйжӧ гычак логалтыш.
"Уке, мый тудлан чечасак ончыктем!" — Лазута сырен шоналтыш да булгар
векыла
корныштыжо логалше-влакым руэн тарваныш. Булгарын лӱмлӧ тукым гыч улмыжым
весат
палдырта. Йырже, чыла вечат тудым арален, ныл тыглай йыгыт кредалеш. Шке
озаштым
нуно пешак перегат. "Мыйым нимо денат от чаре", — Лазута пӱйжым пурльо.
Ошкыл
почеш ошкылым ыштен, почешыже пуштмо да сусыртымо-влакым коден, тудо патыр
деке
лишемеш. Шке йыржат пикш ден умдо шӱшкат.
Кенета Лазута комдык камвозо. Туран да уло кертмын колтымо умдо шола пулыш
йымак
шуралте. Туге виян толын тӱкныш, кольчуго оҥгыламат кушкеде. Но Лазутат
неле
мечше дене патырым перегыше ик йыгытым вуйжо гыч шелын шуктыш. Тудыжо,
пулвуеш
шинчын, пелвек йӧрльӧ. Ты татыште вес йыгытланат мучаш тольо. Шинчажым
шӱтен пурен, пикш толын керылте. Кумшат йол йымаке кумыкталте. Ынде Лазута
ден патыр
коклаште кызытеш иктат ыш код.
Булгарын кредалын моштымыжым ынде Лазута шке коваштыж денак шиже. Кувечын
тудо
руалаш ок тӧчӧ — тунамак патырат вашешта. Чынак, мардеж гай писе. Кердыжат
кидыштыже мардежвакш шулдырла пӧрдеш. Туге рашкалтыш — Лазута щитше дене
пыкше
аралалтын шуктыш. Но тыге виян лупшалмашеш ыш чыте, шырпын шаланыш.
Лазута арам огыл пел курымжым сарыште эртарен. Кызыт тудлан чыла моштымыжым
шарналташ верештеш. Кредал-кредал, изин-эркын булгарым шеҥгекыла чактараш
тӱҥале.
Тудыжо чоян башне шеҥгек чакна. Теве Лазуталан булгарым руал шуаш веле ыле,
но
ӱмбакше ӧрдыж гыч кок йыгыт иканаште кержалте.
— Техшу-хан! Шыл! Руш-влак эрвел капкам пудыртеныт! — иктыже патыретлан
кычкырале.
"Техшу-хан?! Ончо, ваштарешем кӧ шога улмаш! — Лазутан вуйышкыжо пуйто
волгенче
керылте. — Тудым нигузеат колташ ок кӱл!" У вий дене тушман-влак ӱмбаке
керылте.
Но ваштарешыже кок йыгыт иканаште кредалеш. Нуным Лазута эртен ыш шукто.
Башне
кӧргыш пуртышо омса аҥыште тудо Техшу-ханын тупшым гына ужын кодо...
Мыняр жап кредалмаш шуйнен, иктат раш каласен ок керт. Кудыжлан тудо кӱчык
татла
веле чучо, весылан пуйто мучашдымын шуйныш. Но Тухчин олам аралыше-влакын
вийышт
койын шулыш. Ик велне да вес велне руш-шамычын куанле йӱкышт шергылтеш.
Капкам
пудыртен, ола кӧргышкӧ пурен кайымеке, тушто булгар-шамычым авырен-авырен
ровышт. Илдей-ханын кипчак-влакше гын, олашке шӱшкен кудал пурен, вигак
чыла вере
толаш тӱҥалыныт.
— Вай-вай-вай, аллах! — йырваш йӧсланен магырыме уремлам темен...
Тухчин ола руш-влакын кидыштышт лие. Тӱжем утла колышо булгар карман пырдыж
воктене тарваныде кия. Сусургышыжат тылеч шагал огыл лийын. Мынярым эше руш-
влак
пленышке налыныт.
Колышо-влакшым ончалаш гын, шукынжо тыште карабудун-влак вуйыштым пыштеныт.
Нунын вет сарзе вургемыштат начар, саркуралыштат тыгаяк, но шке олаштым
арален,
лӱдде кредалыныт.
Техшу-хан веле, ӱшанле имнешке-влакым йырже поген, карманын шеҥгел капкаж
гыч
руш-шамычым руэн лектын кертын, шылын утлен. Почешыже покташат ышт тӱҥал.
Кредалмаште шуко вийым пуымо.
Чыла лыпланымеке, ратник-влак йырваш шаланышт. Нуно колышо йолташыштым
кычалыт,
капыштым, шала кийыше саркуралым погат. Илаш кодшо-шамычын тыгай сомыл вет:
колышым кӱлеш семын пытартыш корнышко ужаташ, поген пышташ.
Илдей-ханын куанжылан мучаш уке. Еҥже-шамычым тиде гана йомдаренат огыл,
манаш
лиеш, кредалмашке пешыжак пураш тӧчен огытыл шол.
Самырык князь Изяслав гына ойганен. Таче тудын икымше кугу сӧйжӧ лийын.
Еҥлан
патыр улмыжым кузе тудо ончыктынеже ыле, но тидлан йӧн ыш лек. Изяславым
кугу
князь кредалмашке ыш колто, эртак шкеж пелен кучыш. Садлан самырык князьын
шӱмышкыжӧ ойго возын. Пуйто еҥ-шамыч ӱмбакше изишак мыскыленрак ончат —
тыге чучеш. Всеволод тудын кумылжым пеш сайын умыла. Ала-молан Изяславым
Всеволод тукымыштыжо молын деч кугунрак йӧрата. Векат, шкенжым, тыгаяк
самырыкым, шарна, садлан кертмыж семын туткар деч перегаш тӧча.
— Ит ойгыро, Изяслав! — Вачыж гыч рвезым тудо вӱчкалтыш. — Лӱмлӧ паша тыйым
эше
ончылно вуча, — лыпландарен мане.

ОНДАЛЧЫКЫШТЕ

Ты кугу чодыра покшечын
Йомде ит лек, маневе.

Калык муро

Руш-шамычын Тухчин ола воктене шогымышт нерген увер Ан-Насирын пылышышкыже
вашке
шуо. Тудо шке семынже Техшу-ханым шудалеш. Кугешнымыж дене тудо халифын
мутшым
арам ыш колышт, йыгыт-влакшым Булгарышке ыш кондо. Вес велым ончалаш гын,
Всеволодат кредалмашеш шагал огыл сарзыжым курымешлан малаш пышта. Вот
тидыже Ан-Насирлан келша. Халифын "шинчаже-влак" ынде руш-шамычын кажне
ошкылыштым эскерат.
Тушман войска кушто, Всеволод мом ышта, Ан-Насир чыла пален шога.
Техшу-ханлан, ораде вуй гынат, полшаш кӱлын. Эшеже Всеволод Тухчиныште
мыняр шуко ратникым йомдара, тунар шагалрак Булгарышке толыт.
Булгар векыла тарваныше Глебович-влакын дружинышт нерген палымеке, халифын
вуйышкыжо ик шонымаш пурыш. Нуным кырен шалатыман, шукынак огытыл вет!
Ваштарешышт
Буртас хан Бурзим да теве чермыш Тӱкан Шурым колташ гын? Тыгеже йӧнанрак
лиеш.
Ан-Насирлан шкаланже кызыт пылышым шогалтен илыман. Булгар гыч Тухчин марте
мыняррак лиеш? Куд уштыш веле вет?

* * *

Тӱкан Шур еҥже-влак дене Тухчин векыла кайыше корно дене писын кудалеш.
Тудын
чонжо йӱла. Тушманым вашкерак вашлиймыже шуэш. Марий-влак вашкат, а буртас-
шамыч
почешрак кодын мият...
Ан-Насир дене коктын гына шинчаваш кутырымышт кызытат марий лужавуйын
ушыштыжо,
халифын шомакше алят пылышыште шокта.
— Тый, марий лужавуй, мыланем ӱшанле улметым ончыктен кертат, тыгай мутым
пуышыч
вет, — Ан-Насир, Тӱкан Шурын шинчашкыже чурге ончен, тунам ойлен. — Тидлан
керек-момат ышташ ямде улам, маньыч... Шарнем мый шомакетым... Весымат мый
эше палем. Шинчем шолып шоныметымат. Шижат вет шкеак, Чумблат руш-шамыч
дене тынысым
кычалеш. Нунын йолвундашыштым нулаш ямде. Могай тиде кугыжа? Шке калыкшым
еҥ кид
йымаке шӱшнеже... Тыгай пашам шӧраш кӱлеш... Руш князь Сиволот ден Чумблат
коклашке кызытак тумо ишкым перыман. Тидым тый ыштен кертат, — пытартыш
ойжым халиф
пеҥгыдын каласыш. — Тылат, Тӱкан Шур, тыгай пашам ӱшанен пуэм. Марий-влак
кызыт
руш ваштареш кредалаш пурат гын, Всеволодлан шыдешкаш амал лектеш. Ыштен
кертат
тидым, лужавуй, шонымашкет шуат, тылатат пайже кугу возеш. Вот тунам, Тӱкан
Шур,
марий мландын кугыжаже лияшет полшем...
Лачшымак, пален Ан-Насир могай кылым тудын шӱмыштыжӧ тӱкалташ. Пален, мо
верч
лужавуйын чонжо йӱла. Тӱкан Шур тунам Чумблатын лӱмжым колын гына шуктыш,
пуйто
капышкыже ала-могай шырпе пурыш, шӱмжат чожгылалтен колтыш.
— Мыланем шижтарышт: Сиволотын войскаже Тухчин воктене шога, — умбакыла
мутшым
шуен халиф. — Тудо карманым налнеже. Войскан ик ужашыже, кугуак огыл,
молыштым
ончылтен, Булгарышке тарванен. Чылаже тӱжем имнешкат ок лий. Теве нуным
лупшен
кышкаш кӱлеш. Тидым ышташыже пешак йӧнан, мемнам огыт вучо вет. Руш-шамыч
Тухчинеш пижын шинчыныт. Садлан сарзет-влакым нал да руш-шамычым вашлий.
Пеленет буртас хан Бурзи кая. Шарне: эше ик гана манам, руш-шамычым кырен
оптет, марий
мландын кугыжаже тый лият. Тыгай мыйын шомакем.
"Теве кунам мыланем Юмо пӱра, — халифым колыштшыла, Тӱкан Шур шонкала. —
Пӱрымаш
таче висашке возо, тудын вийже дене кылдалте. Але вара палдырнаш тӱҥалше
пиалым
руалтыде колтем?"

* * *

Булгар веке колтымо руш-шамычат ораде огытыл. Рязань князь-влак тиде ганат
утларакше сотский Илюша Вьюнлан ӱшанат. Теве дозорышко коштмекыжат кузе
шкенжым ончыктыш! Чоя улмыжо ик гана веле огыл ратник-влакым туткар гыч
утарен. Садлан
Глебовичмыт тудын шомакшым колыштыт.
Тухчин ден Булгар кокласе корным иктаж пелыжым эртымеке, имнешке-влак кумда
да
таляка корем тӱрышкӧ кудал лектыч. Коремже кукшо, кужун шуйналтын. Корем
деч умбалнырак, ваштарешак, пычкемыш чодыра тӱр коеш. Тушеч куржын лектын,
лапышке волен, корно тывекыла шуйналтын.
— Тышан шогалына! — сотский Вьюн кычкырале.
Князь-шамыч деке кудал миен, шонымыжым ойлаш тӱҥале:
— Ончалза, булгар-шамычлан ондалчыкым ышташ тыште пешак йӧнан. Дружиным
икмыняр
ужашлан шелман, — сотский умылтара. — Тый, Чурила, сарзет-влак дене, корем
гоч
вончен, чодыра коклаш шылат. Выньык йымалнысе коля гай тушто шинчыза!
Булгар-влакым ужыда гынат, жап шумешке шкендам ида палдаре. Тендам эртен
кайымекыштат,
ида тӱкале. Мемнан тыште кредалмашым тӱҥалмекына веле, шеҥгечын, тупышт
гыч, уло
кертмын эҥдыза.
— А меже мом ышташ тӱҥалына? — Рязань воеводо йодеш.
— Тый,Туня, еҥет-влак дене корем мучко икмынярлан ӱлыкыла волет. Тушан
йымен
шинчат... Тыйже, Михалка, сарзет-шамычым корем дене кӱшкыла наҥгает. Тыят
йӧнан
вереш шылын шогалат. Чылан умылышда?
"Умылышна" маншыла, вуйыштым савалтышт.
— Тӱҥ войска коремын тиде велешыжак кодеш. Ме корным авырен шогалына. Толшо-
влакым мелын вашлийына. Кредалмашке эн ончыч пурена. Угыч манам: шке жапдам
вучыза.
Чурила шоягоремжым ударыле.
— Булгар-шамычшат вуйдымо пормо огытыл чай... Ондалчыкым ала ончычак шижын
шуктат. Тунам кузе лийман?
— Туге, нунымат окмаклан шотлаш ок кӱл. Булгар-влакым тышке ондален
пуртыман.
Чурила, колым тый иктаж гана эҥыренат? Эҥыримышке йылым чыкат вет, вот меат
тыгак ыштена... Мый шӱдӧ имнешкем дене ончыкыла кудалам. Чодыра коклаш
шогалын,
тушто вучаш тӱҥалам. Булгар-влак койыт гын, нунын дене изирак томашам
тарватем.
Вараже ты векыла чакнен шылам. Мемнан эҥырпаҥгана туге чӱчкышаш, тек булгар-
влак
куанымышт дене ушыштым йомдарат...
Шукыштат огыл чыланат веран-верышке шаланен кайышт. Тока гына шуко калык
шогыман
йоҥгата яраш кодо, йӱк-йӱанат турлыш. Вьюн, шӱшкалтен, имнешкыже-влакым
тарватыш. Нуно, корем гоч кудалын вончен, чодыра коклаш йомыч...

* * *

Чодыра ӱшыкышкӧ кудал пурен, Тӱкан Шур ынде имньыжым изишлан чарыш.
Лачшымак,
перегалташ кӱлеш. Корно пушеҥгыла кокла гыч кадыргылеш. Умбаке пешыжак ок
кой.
Иктаж савыртыш шеҥгелне мо вуча, кӧ пала? А чашкерыште тушманат шылын
шинчын
кертеш.
Бурзи-ханат марий-влакым тыгутлаште поктен шуо. Ынде чыланат, аҥысыр чодыра
алан
дене шыгырештын, ончыкыла йортат. Тӱшкан эрташ корно ок пу. Йыгыре-йыгыре
кум
имнешке веле кудал сеҥа чай.
Тӱкан Шурын чонжо ала-могай азапым шижшыла вургыжеш. Чашкерла шеҥгелне ала-
мо
осал вучымылак чучеш. Лужавуй еҥже-влакым писын ончал нале. Самырык Яшманай
тудын пеленрак лияш тӧча. Молыштат почешыжак шуаш тыршат. Тӱкан Шур шола
кидше дене шӧрмычкылым кучен, пурлажым, керде вурдышко пыштен, ынде тушеч
огешат кораҥде. Кӱлеш гын, тыманмешке шупшыл луктеш.
Теве корно уэш кадыргале. Имнешке-влак савырнен веле шуктышт, ончылнышт
кенета
палыдыме сарзе-влак койын колтышт. Нунат ваштарешла йортат. "Руш-шамыч! —
Тӱкан
Шур ужын шуктыш. — Мемнам шижыч гын? Ужын шуктен огытыл гын, ӱмбакышт
керылташ
кӱлеш! Тушманым ӧрыктарет — пелыжым тудым сеҥет".
Тӱкан Шур Бурзи-хан векыла йодшыла ончале. Тудат, лужавуйын шонымыжым
умылышыла, вуйжым савалтыш. Ик корнӱмбалне кок тушман вашлийын гын,
иктыжлан але кораҥаш, але чот кредалаш верештеш.
— Ончыко! — Тӱкан Шур сарзе-влакшылан кычкырале.
Имньыжым лупшалын, тавырлен, руш-шамыч ваштареш тарваныш. Кӱшкӧ нӧлталме
кердыже
вуй тура чолге модеш. Почешыже чыланат чоҥештат. Кок тӱшка икте-весыж дене
тӱкныш. Пешак шыгыр лийын колтыш. Имнешке-влак кердышт дене лупшкедылыт.
Имньышт, шинчалын, кокйола шогалыт, верыштак пӧрдыт. Теве сусыргышо ден
колышо-шамыч
йол йымаке шуҥгалтыт.
Руэштмаш мыняр шуйныш гын, марий-влак изин-эркын руш полкым чактараш
тӱҥальыч.
Кудыжо, имньыжым савыралын, тупымат ончыкта. Сотский Вьюн да икмыняр
имнешке веле, эше тушманым чарен, пешак кредалыт. Теве нунат шуко ышт
турко, имньыштым савыральыч.
Кредалмашеш ырен шушо Тӱкан Шур, нимом ончыде, руш имнешке-влакым покта,
почешышт уло кертмын кудалын, южо сарзым имне ӱмбач лупшалын волта.
Молыштат руш-шамычын лӱдмыштым ужын перегалташ мондат, писын ончыко
чымыктат. Теве сеҥымаш лишнак!
Трук чодыра пытыш. Чыланат ик ора дене йоҥгаташке кудалын лектыч. Сер тайыл
дене
корем лапыш волен кайышт. Но мо тиде? Тока гына лӱдын кудалше-шамычет
курыкла
шогальыч, ваштареш пеш лупшат. Ала-кувелым нунылан полшаш вес кугу тӱшка
кудалын
лекте. "Нимат огыл, — Тӱкан Шур шкенжым лыпландара. — Межат буртас-влак
дене иквереш шагалын огынал. Вий икнарак лектеш. Тушман деч лӱдшаш уке".
Кредалмаш у вий дене ылыж кайыш. Кӧлан пиал шыргыжалеш, эше иктат вик ок
каласе.
Трукышто шеҥгелне кычкырлыме йӱк-йӱан шоктен кодо. Чодыра вечын руш-шамычын
у
отрядышт кудалеш, чакнашат ынде корным пӱчкӧ. Тунамак коремын кок мучашыж
гычат
имнешке-влак мунчалтен веле лектыч. Тунам иже Тӱкан Шур кугу туткарышке
верештмыжым шиже. Пуйто пӱнчӧ кишеш кайыкла пижын шинче, нигушкат от шыл.
Ынде нуным
руш-шамыч шӧрга семынак авыреныт. Кушко пурен каяш? Кудо векыла руэдылын
лекташ?..

* * *

Чумблат сарзыже-влак дене кӱкшакарак верыш кудал лекте. Йырваш мӱндыркӧ
коеш.
Ончыкыла ончалын колтыш — мо тугай? Шинчалан мо почылто? Иктаж пел
уштышышто,
тышеч мӱндырнат огыл, кугу кредалмаш кая. Кӧмыт тыге толашат? Руш ден
булгар-влак? Кипчак полко? Чумблатлан шкаланже кызыт мом ыштыман? "Кок пий
кредалеш —
кумшо коклашкышт ит пуро", — коча-влакын туныктымым Чумблат шарналта.
Тудын шке пашаже уло: руш князь Всеволод деке вашка. Тухчин олам налынат,
кызыт
тушто шога. Тидын нерген кугу лужавуйлан шкенжын "пылышыж ден шинчаже-влак"

увертареныт. Вара кӧмыт туштыжо кредалыт? Чумблатын пален налмыже шуо. Эше
икмыняре ончыкрак тарванен, марий-влак кредалмашым эскераш тӱҥальыч.
Лопышто озаштым йомдарыше имнешке-влак кудалыштыт. Пурла велне еҥ-влак
вуйын-почын куржталыт, шылаш тӧчат. Имне деч посна кодшо-влак йоҥежыштымат,
кердыштымат
ӧрдыжкӧ кышкат — чымалташышт гына куштылгырак лийже. Кудыжо вуйым утараш
шонен
сукалтен шинчын, я Юмылан юмылта, я кидше дене шкенжым авыраш тӧча.
А руш-шамычше пуйто поктылын модыт, куржшо-влак почеш писын кудалын,
вуйыштым
руат але шорык гай ик тӱшкашке чумырат. Чумблат шола велышкыла ончал
колтыш.
Тыштыже эше пеш талын кредалыт. Но туштат руш-шамыч чактарат. Тушманым
кумыктен
шуаш шукак кодын огыл, векат. Трук Чумблат тӱрвыжым вӱр лекмешкак пурлын
шындыш.
Марий-шамыч улытыс! Нунын ош мыжерышт молын халатышт деч палынак
ойыртемалтеш.
Ик еҥ пеш патырын кучедалеш, иканаште кок руш имнешке ваштареш шога.
Вуйчиемже
гыч тунамак Чумблат Тӱкан Шурым пален колтыш. Вот могай томаша улмашын!
Чумблат
воктене шогышо-влакат ынде чыла умылышт, векат.
— Мом ончен шогена?! Родына-влакым лупшатыс! — Актуган чытен кертде
кычкырале да
кердыжымат лодак гыч шупшын лукто.
Чынак, кызыт вучыдымын Чумблат руш-влакым шеҥгечышт лупшалеш гын,
кредалмашыжат
эше кудо велкыла савырналтеш? Кугу лужавуй тидын нерген шоналтен колтен
ыле, но
тунамак ушыжо тыге ышташ чарыш. Уке, сӧйышкӧ пураш тудлан кызыт ок лий.
Шинча
ончылнак колышо марий-влаклан тугеже кузе полшыман? Вует йомшаш, Тӱкан Шур!
Кугу
лужавуйын шомакшым таки колыштын отыл! Тиде тый марий-влакым колымашке
конденат.
Чумблат тыйым тышке шӱкен огыл. Тӱкан Шур шкеак тӱшка гыч пӱчкылтын возын.
Колышо-влак верч сулыкшо нунын олмеш Тӱкан Шурын вуйыштыжо лиеш. Тудын
олмышто Чумблат кызыт мом ышта ыле? Кодшо сарзе-влакым ик пеҥгыде
мушкындышко чумырен, лишыл
чодыра векыла кредалын руэштын лектеш ыле. Вет ты велне ратник-влакшат
вишкыдын
веле койыт. Але вара Тӱкан Шур тидым ок уж, ок шиж?! Чон корштен, Чумблат
кредалмашым онча.
— Тӱка-ан Шу-ур! Наҥгае еҥет-влакым чодыра веке! Чодырашке! — шкежат, шижын
шуктыде, кузе кертмын кычкыралын колтыш.
Тудо умыла: кычкырымыжым тушто огыт кол. Вет йӱкшым имне шинчалме, еҥ-
влакын
ӱрлымышт, кредалын рӱжгымаш петырат, Тӱкан Шурын пылышышкыже ок шу. "Эх,
шӱдӧ
изи коля гыч ик кугу пырысым от шочыкто, шӱдӧ лӱдшӧ сарзе гыч ик патырым от
ыште", — Чумблат чаманен шоналтыш.
Теве ик патыр руш Тӱкан Шурымат имне ӱмбачше лупшалын волтыш. Пуреҥгайыше
лужавуй почеш шкежат тӧрштыш. Умбакыже мо лиеш, Чумблат ончашат ыш тӱҥал.
— Почешем! — йолташыже-влаклан кӱчыкын кычкыралын, имньыжым вер гычак
тӧргыктыш.
Кредалмаш векыла огыл, а ӧрдыжкыла кудале.

* * *

БУЛГАРЫШКЕ!

Кӱдырчыжӧ кӱдырта гын, рашкалтенат кертеш.

Калыкмут

Руш-шамыч сеҥымашым пайремлат. Тухчин олам налмышт чылан кумылым нӧлтен.
Поянлыкат шагал огыл нунын кидышке верештын. Эшежым таче Илейка Вьюн буртас-
влакым кырен шалатен, пленный-влакымат конден. Кугу князь Всеволод куаныше
чонан.
Сеҥымаш деч вара йӱла почеш лишыл еҥ-влак князьын шатерышкыжо погыненыт,
тутло
аракам ший да шӧртньӧ атылашке темен йӱыт. А тыглай ратник-влаклан Всеволод
мӱй
пӱран печке-шамычым чаманыде пуаш шӱдыш.
Пайрем виянак ылыж кайыме гутлан, муро шергылташ тӱҥалмылан, Всеволод деке
Братила толын шогале.
— Мемнан деке уна-шамыч толыныт, кугу князь, — Всеволодын пылышышкыже
пелештыш.
— Кӧмыт толыныт? Мо нунылан кӱлеш?
— Черемис-влакын князьышт Чумблат шке еҥже-влак дене. Ончыл дозор нуным
кызыт
авырен шогалтен. Мом шӱдет? Могай шомакет лиеш, кугу князь?
Всеволод икмагал шоналтыш. "Теве кузе?.. — монахын ойлымыжо уэш ушышкыжо
пурыш.
— Чумблат шкак тышке толын... Молан?"
— Чумблатым шкенжым тышке, шатерышко, кондаш. Еҥже-шамычым пукшаш-йӱкташ,
канаш
шогалташ. Уна-шамычым сайын ончаш, нимо удамат нуно ынышт уж. Но шинчамат
ӱмбачышт кораҥдаш ок кӱл. Эше тышке монах Власийым муын кондыза, — шӱда
Всеволод.
Братила тӱгӧ лектын кайыш. Всеволод кубокым ончыланже шындыш. Шкенжыным
шонкален, унам вучаш тӱҥале. Вес князь-влак, нимомат палыде, ондаксылак
пайремлат.
Ик тат гыч Братила дене пырля шатерышко палыдыме пӧръеҥ пурен шогале.
Шинчыше-влакым йыр ончалят, вуйжым савалтыш.
— Поро лийже, руш кугу князь Сиволот! Таза лийза теат, тыште шинчыше-влак!
— марий лужавуй саламжым чылалан каласыш.
— Таза лий, Чумблат! — Всеволод толшым пеш онча.
Князь ончылно шкеж дечат кӱкшӧ капан, пеҥгыде марий шога. Ийготшо дене
Всеволод
дене иктаҥашак, векат.
— Уна лий... Тол, эрте. Йолташем-влак коклаште верым му, — лужавуй деч
ончалтышыжым кораҥдыде, манеш кугу князь.
Шинчыше-влак тарванальыч, коклаштышт верым пуышт. Всеволод шке кидше гычак
Чумблатлан тӱр дене тӧр темыме кубокым шуялтыш.
— Пагален йӱын колто. Вара мутымат кутыраш лиеш...
Чумблат кубокым кидышкыже нале. Таум ыштымыла, вуйжым кумык лупшале, да
чарныде,
ик чӱчалтышым пундашеш ыш кодо — шалт йӱын колтыш. Вес князь-влак тымарте
ала-мом вучышыла ончышт гын, тидым ужын, чыланат весела лийын колтышт.
Князь Борис
тудым вачыж гычак вӱчкалтыш. Чумблат вожылын ыш шинче, мо логалын, тудым
пурльо.
Шотшылан икмыняр вучалтен, Всеволод угыч ойжым ылыжтыш:
— Могай шоныш тыйым, марий лужавуй, тышке конден? Мо верч тургыжланет?
Пурлмо катышыжым нелын, Чумблат тӱҥ пашашке вонча.
— Тый декет, кугу князь, шке калыкемын ӧпке шомакшым конденам, садлан вуйым
шиям. Шинченыт ратник-влак ала уке, ом пале, но мыланна нуно кугу ойгым
ыштеныт,
кумалме отынам мыскыленыт.
Марий мландыште мо лиймым Чумблат ӱстел коклаште шинчыше-влаклан раш
каласкален
пуыш.
— Тыгай ото-влак мыланна эн шерге улыт. Тиде шнуй вер. Нуно тендан черкыда-
влак
дене иктӧр аклалтыт. Отым лавыртыме Юмын пӧртым мыскылыме дене иктак лиеш.
Але
вара монах Власий мыйын шомакем князьын пылышышкыже шуктен огыл? Ме марий
мланде
вошт руш-влаклан эрташ эрыкым пуэнна, мемнамат иктат тӱкышашлык огытыл ыле,
—
Чумблат ӧпкелымыла кутыра.
Тыгайым колышташ Всеволодлан каньысыр. Йот калыкым орландарыме шумлык огыл,
весе
шӱмжым корштара. Туге лектеш, пуйто нуно пуымо мутым кучен сеҥен огытыл.
Тугеже
князьын шомакшат ик ырымат ок шого? Марий лужавуйын князь дене шкенжым
иктӧр кучымат чонжым туржеш.
Теве шке Юмо-влакыштымат нунын дене иктӧр шында. Кӧ тудо шкеже? Русьлан
даньым
тӱлышӧ! Но Всеволодын шыдыже тӱжваке лектын шудеак лыпланыш. Йӱла толшо
унам
сайын ончаш шӱда. Эшежым князь Юмылан путырак ӱшана да вес калыкын
Юмыштымат пагалаш кӱлмым шижеш. Сулыкышко пураш ок кӱл ыле. Тиде тыгак.
Тунамак Чумблат шкежат Всеволодлан айдеме ратше дене келша, ты кӱчык
жапыштак шӱмешыже возын. Мо
дене? Тура ойлымыж дене, лӱддымӧ улмыж дене, векат?
— Шнуй отым мыскылымаш, чынак, сай огыл, — Всеволод йӱкынак каласа.
— Тиде мыйын ратникем-влак, Лазута тушто лийын. Чоклымо ото нерген нимом
пален
огыл, садлан тушко пуреныт, — манеш князь Борис.
Всеволод Чумблатым тӱсленрак ончале.
— Экшыкым кондымылан олмешыже иктаж-мом йоднет мо, Чумблат?
Тыге манят, трук мутшым вес векыла савыралын колтыш:
— Туге, монах Власий тыйын нергенет мыланем ойлен. Шомакетым мый декем
конден
шуктен. Ме сугыньнам йоҥылыш пудыртенна, пален огынал тидым. А теже? Шинчет
мо
тый, Чумблат, эше иктым?.. Марий-влакат мемнан вӱрым йоктареныт. Таче
сотский
Илейка Вьюн ик марий лужавуйым кредалмаште кырен шалатен да шкенжымат пидын
конден.
— Тидымат палем, кугу князь, — ласканак вашешта Чумблат. — Шке шинчам денак
ужынам тиде кредалмашым. Уто экшыкым ышташ ынже лий манын веле, мый шкеже
сӧйышкӧ
ыжым пуро. Тидын нергенак шкеат каласынем ыле. Йодаш кызыт нимом ом йод...
Шонымашемже икте такшым уло: Илейкан кучымо лужавуйын илышыжым сулен
налнем. Пуыза
тудым мыланем...
Кугу князь Чумблатым ӧрын ончале.
— Айдеме илыш шергын шога. Олмешыже мом пуаш сӧрет? Шӧртньым? Таче тудо
мыланем
ок кӱл. Булгар-влакын поянлыкышт денак сондыкна темеш.
— Шӧртньӧ деч шергыже ты тӱняште нимат уке мо?
— Уло... Да тидым тый, Чумблат, шкежат пеш сайын палет. Каласе вот, нимом
тойыде, Чумблат, мыняр имнешкым тышке пеленет конденат?
— Шылташ омат шоно, — манеш марий лужавуй. — Тӱжем имнешкем тыште уло.
Кӱлеш
гын, лу гана тынарак поген кертам...
Чумблат иже умылаш тӱҥале, кудо веке князь удыра, кушкыла лупшым савыра.
— Туге, Чумблат... Шӧртньӧ деч шерге илышыште эше шуко уло. Палет, мо тугай

ӱшанле таҥ да келшымаш? Шижынат кунам-гынат тидым? — Всеволод тергымыла
кодеш. —
Булгар халиф Ан-Насир тыланетат вет тушман. А тушманын тушманже тыгеже
йолташеш
лектеш... Мыланна Булгар олам налаш полшет гын, мыйын велне кредалаш
тӱҥалат
гын, марий лужавуйын илышыжым тыйын кидышкет пуэм, — шомакшым кошартышыла,
Всеволод шыпланыш.
Чумблат кужун шонышыла койо. Туге, руш-шамыч дене Булгарышке каяш, ик
семынже,
тудо тореш огыл. Булгар кугыжат Сиволот пызыралеш гын, марийланат вара
куштылгырак лиеш. Булгар-влак тунам шужышо пирыла марий авыллашке
коштмыштым икмынярлан
чарнат. Руш Сиволотын вийже кугу, тудо шке мландыштыже пеҥгыдын шинча.
Князь дене каргашен, порышко от шу...
— Тендан велым мый кучем... Булгарышке сарзем-влакым мыят наҥгаем, —
Чумблат мучашлан пеҥгыдын каласа.
Руш кугыжа унам сайын ончыш. Но пайремланат мучаш лие. Чеверласыме годым
Всеволод кубокшым кӱшкӧ нӧлтале, чылалан сугыньлыш:
— А ынде, йолташ-влак, канаш! Ончылно мемнам эше кугу сӧй вуча. Эрла
Булгарышке
тарванена!

* * *

Шкенжын-влак деке пӧртылмеке, Чумблат вес лужавуй-влакым тазам, но изишак
подылалше-влакым ужо. Лач ик Тылгоза веле, арик-турикла койын, йыли
шыргыжалын, тул
тӱрыштӧ шинча.
— Эх, руш-шамычшат! — тӱкнылшӧ йылмыж дене ойлаш тӧча. — Айдеме улыт,
калтакшат!
— Тылгозаже мо лийын колтен? — Чумблат ӧрын йодеш.
— Тудо руш сотский Лазута дене таҥасен. Кӧ шукырак мӱян пӱрым йӱын сеҥа.
Ятыр
жап нуно ваш шинчеве. Теве ынде рушыжым вачӱмбалан пыштен веле наҥгайышт, а
Тылгоза, ужат, эше шинча, — Куцубай умылтара. — Нуно коктын тыгай йолташ
лийын шуктеныт...
Чумблат йыр вес лужавуй-шамыч чумыргышт. Руш князь дене вашлиймаш кузе
эртыш,
чылан пешак палынешт.
— Могай пунчал Сиволот дене лекте? — йодеш Актуган. — Молан руш-влак мемнан-
влакым орландареныт?
— Умбакыже мом ышташ тӱҥалына?
— Кушко мемнан корнына возеш?
— Йоҥылыш лийын колтымым Сиволот шижеш... Отына-влак нерген руш-шамыч пален
огытыл. Мо лийын, тудым мӧҥгеш савырен от тол. Колышымат йол ӱмбаке
кынелтен от шогалте. Мыланнаже ончыклык нерген шоныман, — ойла Чумблат.
— Тӱкан Шуржылан мо пӱрен? — Куцубай йодде ок турко.
— Тудат руш-шамычлан экшыкым конден, нунын вӱрым йоктарен. Туге гынат,
тудым
пуштын огытыл, ила... Пешыжак сусыргенат огыл. Мыланна тудым пуаш мый
Сиволот
дене кутырен келшенам. Тарешыже веле кугу акым тӱлаш верештеш. Эрла руш-
шамыч
дене пырля Булгарышке каена. Тудлан мый мутым пуэнам. Эшежым Ан-Насирлан
кӱсыным
тӱлышашна уло, тудым халифлан пӧртылташ кӱлеш...
Кас рӱмбалгеш кеҥежымсе канде кава шапалгымеке, икымше шӱдыр-влак чӱкталтме
жапыште, марий-влак деке руш стан гыч Илейка Вьюн кудал тольо. Ончылныжо
имне туплан тореш пыштыме пидме еҥ кия.
— Кугу князь теве тыланда пӧлекшым колтыш! — веселан тудо кычкырале. —
Налза! —
имне ӱмбач волыдеак, садетым ӱлыкӧ шӱкал колтыш.
Кондымо еҥже мландӱмбаке камвозо. Ынде чыланат Тӱкан Шурым палышт. Кидше
пидмат,
йол ӱмбаке пыкше шогале. Ала-мом йомдарышыла, шогышо-шамычым ончале. Пӱсӧ
кӱзым
кидеш кучен, Чумблат Тӱкан Шур деке ошкеден мийыш. Кылдыме керемым чошт
пӱчкын
шуыш.
Кок лужавуй вашла-ваш шога да, умбакыже мом ышташ, пуйто ок пале.
— Кугешнаш шоненат ыле, Тӱкан Шур? Кугу лӱмым шкаланет кычалынат? — Чумблат
руал
каласа. — Ынде шонымашкет шуыч мо?— Вара кенета пудешталтынак кая: — Виля
тый
улат!.. Ӱпшышӧ виля! Перныл коштшо пият тый дечет нержым савыралеш. Вет тый
шке
калыкетым ужалет. Мыняр марий сарзым ораде койышетлан кӧра йомдарышыч? —
Чумблат
шыдыжым нигузеат чарен ок керт. — Але нуно тыланет жал огытыл? Эшполдын
эргыже
Яшманай мо верчын колыш? Пеледын шогалше-влак эше кичкым пуыде лывыжгеныт.
Мо
верч?!
— Мыйым вурсет?! Мыйым виля, манат? — Тӱкан Шурын шинчаштыже шыде тул
ылыже. —
Палынет гын, чыланат ме пий улына! Койышнаже пийын гаяк! Виянракын
йолвундашыжым
нулена, начарракшын логарышкыже кечалтына. Тыге огыл мо?
— Туге, чыным ойлет. Тый пий улат! Кырен пытарыме пий гай почетым ишенат...
Чумблатын шеҥгелныже шогышо лужавуй-влак чылан Тӱкан Шурым тӱслен ончат:
иктышт
— сырен, весышт — йырнышыла. Чаманыше гына иктат уке.
— Тылеч вара тый мемнан дене пырля кодын от керт, — оралгырак йӱк дене
каласа
Чумблат. — Кай мемнан дечын, Тӱкан Шур... Кае, кушко моштет! Ынде эрыкан
улат.
Чынак, тыйым ончен, шинчам от турко. Нал кызытак иктаж имньым да кудал...
Корем тӱр дене кас рӱмбалгыште вараксимла имнешке чоҥешта. Имньыже пеш
талын кудалеш гынат, оза тудым чарныде лупша, пуйто шӱмым когартыше шыдым
тыге шӧраш
тӧча. Тиде Тӱкан Шур. Мом тудо кызыт шона?
Нигунамат эше Тӱкан Шур тыгай намысышке пурен огыл ыле. Еҥ-влак тудым эртак
—
изижат-кугужат, поянжат-незержат — шотеш пыштеныт. Ынде тевыс подышко
пурыдымо
ӧрдыжлуышко савырнен. Нуно, кӧмыт дене ончыч ик ӱстел коклаште шинчен,
куанен,
кӧмыт ондак пагаленыт, кӧмыт дене иквереш тушман ваштареш кредалыныт,
тупынь савырнен шогальыч. Иктат тудлан "Ит кай, мемнан дене пырля код" ыш
ман.
Тӱкан Шур пала, кушко тудо кызыт вашка. Шке лужашкыже! Шке илемышке! Тушто,
лачшымак, пий семын сусыржым нулен кияш тӱҥалеш. Тушто веле шкенжым уэш
кугуэш да
шотанеш ужын кертеш. Тушто чыланат тудын шомакшым колыштыныт. А намысланыме
вашак жап дене пырля йоген йомеш, эрта.

* * *

Руш-шамыч, Тухчин гыч лектын, Булгарыш тарваненыт...
Руш-шамыч Джарамсан* эҥерым вонченыт...
Руш-шамыч стан дене ола воктене шогалыныт...
Тыгай уверлам Ан-Насирлан еҥже-влак кече едак конден шогеныт. Буртас хан
Бурзи
ден Тӱкан Шурым кырен шалатыме нерген мут тудым йокрокым ыштыш. Але вара
чыла
кертше аллах Ан-Насирлан тупынь шогалын? Але вара тиде гана халиф намысышке
пура? Руш-шамыч Кугу олам ** налын сеҥатак мо?
Уке, тидлан ӱшаныме ок шу. Карманым пеҥгыдемдашак мыняр вийым пыштыме да!
Теве
Чертык эҥерым пӱен, Ага-пазар велым купышко савырышт. Корем сер-влакат олам
кок
вечын авырат. Лач ик могыр гыч веле руш-влак тудым налаш тӧчен кертыт.
Туштыжат
мландым орален оптымо кӱкшӧ ор, эше вӱд дене темыме келге корем — от вончо.
Булгарыште кызыт патырже, йыгытше-влак шагал чумыргеныт мо? Теве-теве тышке
Жукотин
гычат полыш толшашлык.
Туге, илышыште ала-можат лиеш. Ойлатыс: ик ийын пулдырчо-влак коям погат,
вес
ийын курмузаклан — черет. Палышаш ыле: Ан-Насирже тений кӧ гын? Пулдырчо
але
курмузак? Чынак, чонышкет ойго пурен гын, кечан кечат пычкемышла чучеш.
Халифынат шӱмышкыжӧ ӱмыл возын.
Ан-Насир орол башне кӧргышкӧ пурыш да тура тошкалтышла дене башне вуйышко
кӱзыш.
Аҥысыр окна гыч Юл векыла ончале. Мӱндырчак койшо Ага-пазар ынде руш-
шамычын кидыште. Молгунам куткышуэла шолшо ярминга вет кызыт тып-тымык.
Олашке керылташ Сиволот вийым пога. Кунам тудо тарвана гын? Але эрла марте
эше
вучыман?

* Джарамсан — изи Черемшан эҥер.
** Кугу ола — тыге вес семынже Булгар олам летописьлаште лӱмденыт.

Ан-Насир ончалтышыжым кече шичме векыла вончыкта. Руш войска олам йыр
авырен
шынден. Теве иктаж уштыш нарыште Всеволодын шкенжын чевер шатержо коеш.
Ӱмбалныже князьын тистыже йылгыжеш. Ан-Насир ужеш: ратник-влак ала-мом
тутыш мӧҥгешоньыш куржталыт.
Ямдылалтыт...

ПЕКЦОРА ДЕЧ ПОЛЫШЫМ ЙОДЫН

Чулан омса шеҥгелнет
Чевер ӱдыр шортын шога.
Шортшо да шогыжо,
Порсын ӱштыжӧ — кидыштына.

Калык муро

Булгар олан кумда да такыр майданыштыже калык тичак погынен. Озадыме кӱтӱла
тышке карабудун-влак темыныт. Нунын коклаште Сабир ден Сусунат улыт. Кушко
каяш да
мом ышташ, пуйто иктат ок пале.
Кечывал гутлан иже калык коклаште ала-могай шот шижалташ тӱҥале. Субаши*
Маликхан шӱдышат, погынышо-влакым тӱшкан-тӱшкан шеледаш пижыч. Лу еҥ дене
шотлен, нуным вуйлаташ унбашым ойырат. Лу гана лу еҥ вуеш юзбашым шогалтат.
Юзбашлан АнНасирын йыгытше кокла гыч эн патыр да лӱмлӧ-шамычым ойырымо.
___________
*Субаши (тюрк.)— войскам вуйлатыше.
Теве черет Сабир ден Сусуна мартеат шуо. Ик унбаши кӧршӧк мастарым кидше
гыч
шупшыльо.
— Тый мыйын лу еҥем коклашке пурет, — мане. — Теве тышке кораҥын шогал.
Ик татлан Сабир ӧрын колтыш, тыкмыкланен шогыш.
— Теве тиде мыйын эргым, — Сусуна век ончыктыш. — Кредалме годым ме иквереш
лийнена, икте-весылан полшен шогаш шонена. Нал тудымат шке тӱшкашкет...
Мемнам посна итак ойыро ыле, — ойгырышын койын, Сабир йыгытым сӧрвалаш
пиже.
Унбаши ондак ала-могай яришкан торешланымыжлан шыдешкен колтен ыле. Вара
ала-мом
шоналтышат, Сусунам тӱсленрак ончале да кидшым лупшале.
— Якши... Тугеже тыят тывеке вончо, — Сусунам Сабир декыла шӱкале.
Сабирын шола кидыштыже тумо оҥа дене ыштыме да ӱмбачше ӱшкыж коваштым
комыжлымо
йыргешке авыртыш. Кушакым ӱшталме кыдалыштыже кадыр керде кеча, вачыгоч мо
логалын оптыман кочкыш котомка. Сусуналан Сабир эше мӧҥгыштыжак йоҥеж ден
пӱсӧ пикш-влакым кучыктыш. Тудланже тыгай ӱзгар пеш йӧралеш тольо. Марий-
шамыч вет, пӧръеҥ
веле огыл, ӱдырамашат, пикш дене лӱйкалаш тале улыт.
Кредалашыже ынде шукак ок верешт, векат. Теве-теве руш-шамыч олашке
керылтыт.
Тидын нергенак веле йырваш кутырат.
Сусунан гына кызыт вес кугу азап: кузе умбакыже лияш? Тышеч шылаш могай
йӧным
муаш? Тыге шонкален, тудо Сабир воктене йолыштен шындыме гай коштеш.
Теве нуным чылаштымат тӱжвал пырдыж деке наҥгайышт. Могай гына тӱрлӧ
калыкым Сусуна тыште ок уж?! Тунамак ик шонымаш вуйышкыжо толын пурыш:
"Марий мландыж гыч
тыште иктат уке мо? Ала, уло гын, иктаже тудлан полшышо лектеш?"
Тидын нерген ӱдырамаш Сабир денат кутыралтен ончыш.
— Чынжымак, кузе мый тидым шкеак шоналтен омыл? Эх, шорык вуй! — Булгар
саҥгажым
кроп перен колтыш. — Ан-Насирын войскаштыже марий-шамыч улмым колын омыл.
Олаштыже вет марий купечат лийшашлык. Ик тыгайын суртшым мыят палем. Тудлан
ондак
ӱзгарем ужалем ыле. Пекцора, векат, лӱмжӧ. Иктаж-кузе тудын деке миен толаш

кӱлеш. Ала тиде каньысыр эртымешке, тыйымат Пекцора шолып ашнен луктын
кертеш? —
Сабир Сусуналан пылышышкыже писын чушла. — Йӱд марте вучалтен ончена вот,
вара
коеш...
Шонымыштым шукташ вучыдымын авыртыш лие. Сартарманан калыкым йӱдланат
мӧҥгышкышт
ышт колто, пырдыж воктенак эр марте кодаш шӱдышт.
Канаш шогалше калык лыпланымеке, Сабир лӱмынак унбашишт деке кайыш.
— Мыланем мӧҥгӧ пешак миен толаш кӱлеш ыле, — унбашим кумылаҥдаш манын,
тудо йывыжан кутыраш тӱҥале. — Палет, ватем теве-теве азам, кугу халифлан
эше ик батырым ыштышашлык. Пешак пуштыланем, вет ватем пелен иктат уке...
Колто ыле мыйым,
писын гына ончал толам.
— Азажым вет ватет ышта, тый шке огыл. Молан тушто тыйже кӱлат? — унбаши
торешлана. — Тышеч иктымат колташ шӱден огытыл. Уке гын, чыланат шылын
пытеда... Тыйым колто — вара шке вуемлан тӱкна. Э-э, уке, тыге мый ом
келше.
— Мый вашке савырнен толам. Кеч пел шинчам дене ончалам, да — мӧҥгеш. Иктат
огешат шиж... — кузе вуйлатышын кумылжым пушкыдемдаш лиеш, Сабир пеш умыла
такшым.
Халатшын келге кӱсеныштыже икмыняр пургедалын, тудо ший оксам — дирхемым —
удырен лукто. Кидыштыже пӱтыркален, унбашилан шуялта.
— Мут кучышемлан теве тидым пуэн коден кертам.
Тутло луым ужшо пий гай, асетым шинчажат ылыжын кайыш, почшым веле чуч ок
модыкто. Кидше вик ончыкыла шуйналте.
— Тыгеже шоналташат лиеш... Йӧра, каен кертат. Но шке ончо: кече лекмашеш
верыштет от лий гын, мыланем ит ӧпкеле. Вачетлан вуй деч посна куштылго
лиеш...

* * *

Йӱдлан лыпланыше ола урем дене Сабир ден Сусуна вашкат. Азапланат: иктаже
нуным
авырен ынже шогалте, кӱлеш-оккӱлым йодышташ ынже тӱҥал.
Пиалышт лийын, витне. Купеч-шамычын илыме кундемыш шумешке, уто еҥ иктат ыш
вашлиялт. Икмыняре эртымеке, Сабир Пекцоран пеҥгыде суртшым палыш. Пурымо
капкажым
веле кӱжгӧ вара дене петырыме. Оза шолыштшо-шамыч деч, векат, чот
перегалтеш,
ойыртемынак кызытсе тургыж жапыште. Кӱкшӧ пече гочат нимогай йӱк ок шокто.
Шып.
Чыланат малат докан.
— Озажым кынелташ верештеш, — манят, Сабир капкамеҥгеш пижыктыме кӱртньӧ
оҥгым
нӧлталын лочкаш тӱҥале.
Изиш лиймеке, кудывечыште йол йӱк шоктыш. Ала-кӧ капка деке тольо.
— Кӧ тушто? Мо кӱлеш? — сурт орол йодеш.
— Озатлан, Пекцоралан, вашкен шолып шомакым конденна, — капка оҥа воктекак
тӱрвыжым тушкалтен, Сабир пеле йӱкын каласа.
— Эрла толза. Оза кызыт мала, — орол вигак почаш ок тошт. Тидын нерген
озаже
ала-мыняр гана туныктен ойлен.
Сабират чакнаш ок шоно.
— Манамыс, кынелте! Паша ок вучо! Марий мланде гыч уверым конденна, —
пытартышлан тудат амалым муэш.
Семынже ала-мом мугыматен, орол сурт велышкыла тарваныш. Йол йӱкшӧ
шыпланыш, йомо...
Пекцора курым мучкыжо кок тӱран кӱзӧ гай лийын. Йӱд уна-влакын могай сомыл
дене
толмыштым пален налмеке, ондак чытырналтынат колтыш, пуйто ала-кӧ, йӱштӧ
кидан,
вуй гыч йолвундаш марте ниялтен волыш. "Теве кузе улмаш, — шоналтыш. — Теве
кушто халиф деч шылше ӱдырамашет... Тудын суртышкыжо толын пурен. Булгар
кугыжан
еҥже-влак Сусунам ала-мо семынат кычалыт вет..." Тудын суртышкыжат теҥгече
халифын йыгытше-влак толыныт ыле. Туге шол, Пекцора вет марий, садлан вигак
тудын
нерген шоналтеныт. Пеш йодыштыч, пешак йырваш пургедыч. Угыч толын пурат
гын? Мо
тунам лиеш? Вуйжым халиф тунамак руал шуаш шӱда дыр. Тыге шоналтен, Пекцора
пуйто тунамак вӱран лакыште пӧрдалше вуйжым ужын колтыш. Ой-ой-ой... Тыгеже
йодын
толшо-влакым поктен колтыман? Нимат ок пале, нимат тудо ужын огыл...
Тунамак вес шонымаш вуйышкыжо пурыш. Чумблат тудын, Пекцоран, шолып
пашажым, АнНасир дене кылым кучымыж нерген пален налеш гын? Чамана тунам? А
марий ӱдырамашым, Сусунам, шылтен ашнен, тудым утарен, векат, кугу
лужавуйын порыжым сулен
налеш.
Чот шонымашеш Пекцора чылт пӱжалт пытыш. Мом ышташ? Теве руш-шамыч булгарын
капка ончылныжак шогат. Ан-Насиржат эше тыште шинчен турка гын? А Чумблат
князь Сиволот велым чот куча. Трук руш полшымо дене Чумблат эше кӱшкырак
кӱза? Тугеже
тудын пелен лияш пешак тӧчыман.
Эх, шкалан веле оптышыш верешташ ынже логал! Такеш огыл Пекцора илыме
курымыштыжо, вискалыде-шонкалыде, ик ошкылымат ыштен огыл. Садланак вет
комбо семын вӱд
гыч эре кукшо лектеш. Теве кызытат тудо чыла велымат шонкален нале, аклыш.
— Ме вет ик тукым улына, полшыде ок лий. Кайышна пеленем, Сусуна. Тиде
томаша
турлымешке, тыйым шылтен ашнем, — манеш.
Сабир ден Сусуна шокшын ойырлышт. Булгар тудым вуйжо гыч шочмо ӱдыржӧ гаяк
шыман
ниялтыш.
— Аллах тыйым аралыже. Ала ончыкыжым ме эше ужына.
Вашке Сабир йӱд пычкемышеш йомо.
Сусунам пӧртышкӧ пуртен коден, Пекцора угыч тӱгӧ лекте. Кудывече йыр,
уремышкат
ончышт нале. Нимо тугай ондалчык уке. Шып. Вара сурт орол деке мийыш.
— Пылышетым виш поч да сайын колышт: таче тый нимом ужын колын отыл, — оза
тудлан пеҥгыдын ойла. — Йылметым чот сурале. Уке гын ондак кужу йылметым
пӱчкыт,
вара шкежат йомат.

ИЗЯСЛАВЫН ЙОҤЫЛЫШЫЖО

Кӱшычын чоҥешта
Кайыккомбо тӱшкаэт,
Ик игышт йомеш гын,
Тӱшкан кычалаш каят.

Калык муро

Угыч князь Всеволод шке декше кугу еҥ-влакым погыш. Икте почеш весе
Смоленск гыч
князь Дмитрий, Муром князь Борис, Киев гыч Владимир, Рязань гыч
Глебовичмыт, воеводо Данила Язь, мечник Братила да эше икмыняр сарвуй
шатерышко пурышт. Кольчугышт да кердышт дене чоҥгыртатен, лапка ӱстел йыр
шинчыч. Всеволод нуным ончал
савырнышат, еҥ коклаште йӧратыме князь Изяславым ыш уж. "Тудланат кугырак-
шамыч
коклаште лийман ыле. Изяславланат ушым пӱсемдыман, сар пашалан сайын
тунемман.
Уке гын, кызыт утыжым тыри-вури", — Всеволод шке семынже шоналтыш.
Молгунамсыла ӱстембалне ны тутло кочкыш, ны мӱян пӱрӧ ок кой. Кызыт
тургыжланымаш пӱрӧ дечат кугуракын вуйышко шукта. Кузе Булгар олам налаш?
Тидын нерген чот
шоналташ, каҥашаш кӱлын.
— Шӱмбелем-влак! — Всеволод мутшым тӱҥале. — Пайремым пайремлаш огыл мый
тендам
таче кычкыральым, а каҥаш мутым кучаш. Ӱжым мый ончыклык кредалмаш нерген
шонаш.
Булгар ола пеҥгыдын шинча: пырдыжлажат кӱкшӧ да чоткыдо. Ончылно келге
вынем,
орымат нӧлтен шынденыт. Кузе ола кӧргышкӧ пураш? Тендан ушда, моштымашда да
чоялыкда мылам кӱлеш. Айста иквереш шоналтена, кузе тушманым сукалтыктен
шогалташ...
Чыланат шке семынышт тидын нерген ондакак шонкаленыт чай.
— Князь Дмитрий, кузе тый шонет? — Всеволод кенета ваштарешыже шинчыше деч
йодо.
— Чоя рывыж Ан-Насир пырдыж шеҥгелне шылын кия, чара верышке лекташ лӱдеш.
Пала:
йоҥгаташте ваштарешна шоген ок турко. Тугеже иктаж амал кӱлеш. Тудым ола
гыч ондален лукман. Уке гын Булгарым налаш йӧсӧ лиеш. Сарыште вет кузе,
тушманым ондалет гын веле, сеҥет.
— Туге, йоҥгаташте булгар-влак дене вашлияш гын, сай ыле. Но тидыже... Ан-
Насир
ораде огыл, тӱжвак шкеак ок лек. Эше иктаж-могай йӧным кычалман, — ласканак
Всеволод манеш.
— Уке! Булгарышке вигак керылташ кӱлеш. Тухчиным налын сеҥышнас! — шуко
вискалыде, Борис пелешта. — Вий булгар-влакын ала-мынярлан иземын. Мыняр
олаштым уже
налынна! Мыняр йыгытым кошартенна?! Кӧ Булгареш кызыт кодын? Шемер калык!
Нуно
кердыжымат вик кучен огыт мошто. Эше купеч-влак окса мешаклашт дене тушан
йымен
шинчыныт. Мыланна ший ден шӧртньӧ кӱлеш вет! Арам мо ратник-влак тыгай
корным
эртеныт?
— Чыталтыза-ян, — Данила Язь коклашке пура. — Булгар-шамычын вий эше шуко
уло.
Кредал моштышо-шамычат тушто ятырын погыненыт. Садлан аза семын шкем арам
рӱпшаш
ок кӱл.
— Мемнан тыште куд тӱжем ратник чумырген. Ан-Насирын тынаре погына, шонет?
— Борис ок чакне. — Писын шелына — сеҥена. Ола воктен, юватылын, жапым веле
йомдарена. Трук халифлан эше иктаж вер гыч полыш толеш? Булгар-шамычлан
вийым чумыраш
эрыкым пуаш ок кӱл.
— Мыйын шонымаште, еҥ-шамычнамат перегыман, князь Дмитрият шып шинчен ок
чыте. —
Пырдыж ӱмбалне шоген, булгар-влак мемнан шуко ратникнам пытарен кертыт. Вет
нунылан кредалаш куштылгырак. Тӱҥалтышлан, очыни, кипчак-шамычым колтыман.
Ато
Тухчиныште Илдей-хан пешак чоя лие. Еҥ кид дене тулшол гыч пареҥгым удыра.
— Кипчак-шамыч шкетын пырдыжышке кӱзаш огыт тӱҥал, — Данила сотара.
— Ала чыла вечат иктӧр лупшалман? Мемнан вий сита, а булгар-влак йырваш
вишкыдынрак шогаш тӱҥалыт. Имнешке-влакым Юл вечын колташ гын? А кипчак-
шамычын Булгарысе поянлыклан ала-кунамсек шинчашт йӱла. Нуно таргылтыш гай
кредалаш тӱҥалыт, — Владимир Святославович ойым пуа.
— Уке, кипчак-шамычлан кугунак ӱшанаш ок лий. Кызыт теве Илдей-хан мыланна
йолташ лийын шинчын. А олам налмеке, мемнан-влакымак толаш тӱҥалеш. Але
олам налын
кертдымынам ужын шуэн кода, аул-влакым зоритлаш кудалеш...
Колыштеш князь-влакын ойлымыштым Всеволод, шке семынже вискала...

* * *

Тыгутлаште моло дене пырля Чумблатат марий сарзыже-влак дене Булгарын
пырдыжлажым шымлен ончыштын. Мыняр гана тудлан олан уремлаж дене кошташ
верештын? Йӱкланыше калык, купеч-влакын поян лапкылашт шинчаштыже
сӱретлалтыт. Паяр-шамычын
мындырланымыштымат, незерын илыше шемер-влакымат тудо ужын. А кызыт олан
сынже
вашталтмыла чучеш. Порын огыл, пуйто ала-могай шыде дене тудо онча. Теве
пырдыжла ӱмбалнат, ор-влак мучкат мыняр калык шога, рушым олашке ынеж
пурто.
Олам налаш, манаш веле. Тура пырдыжлаже могай кӱкшӧ улыт. Капка марте
лупшкедыл
пураш лиймылат ок чуч, вет тынар авыртыш гоч эртыман.
Но Чумблатын ушышкыжо тиде веле огыл, йӧршын весат пура. Молан марий-влакын
тыгай кугу олашт уке? Тунам ӱмбакышт керылташ але уке — тушман-влак вуй йыр
ондак
шоналтат ыле. Марий мландышкат тунам вара вес мӱндыр верла гыч торгаяш
толаш
тӱҥалыт, илышышкышт у шӱлышым пуртат ыле. Чыла тидым Чумблат кызыт шонен
вискала. Умыла, шижеш Чумблат, мом тудлан марий кундемыште ыштыман. Но тиде
ончыклык
паша, а таче вес тӱрлӧ азап. Шке мландыште тыныслыкым арален кодыман, вийым
погыман...
Кенета кычкырлыме йӱк лужавуйын шонымыжым кӱрльӧ. Кӱкшӧ ор ӱмбалне булгар
тӱшка
койын колтыш. Нунын коклаште икте поснак ойыртемалтеш. Ормыж гай капан,
кӱжгӧ
йоллажым торалтен, пеҥгыдын шога. Кидыштыже капшылан келшыше кугу йоҥеж.
— Тидыже Еруханыс! — Чумблат воктен шогышо Куцубай манеш.
Ынде Чумблат шкежат булгарым палыш. Шукерте мо тудо майданыште Арсик-батыр
дене
кучедалын? Тунамсек ушеш кодын.
— Эй, ӱдыде шочшо-влак! Ыштен шуктыдымо-шамыч! — мӱгыралтен кычкыраш тӱҥале
Ерухан. — Шоҥго пийын ӱпшышӧ моклакаже-влак!— игылтеш тудо. — Те олам налаш
шонеда?! Шке пылышдам ончал кертыда гын веле, тиде лиеш!
Воктенже шогышо-шамычат семынышт ала-мом кычкырлат.
— Ой, вет йылмыжат! Йылме огыл, пий поч. Мо семынат тудым пӱтыралын огыт
колто,
— Чумблат йӱкынак пелешта.
Вара тудат, кидкопажым умшаж дек лишемден, ваштареш кычкырале:
— Эй, Ерухан! Колат мыйым?! Монденат, кузе шкеже тый пуракыште пӧрдальыч?
Ончо,
угыч неретым ӱпшышӧ моклакашке кералына!
— У-у, цӓрмыс! — Еруханат Чумблатым палыш. Ӱш гае мушкындыжым кӱшкӧ
нӧлтале,
лӱдыктен рӱзалтыш.
Но Еруханын мутшо-влак эн чотшо самырык князь Изяславын чонжым когартышт.
Шыде
пушеш пӱйжым пурын шога. Тушман деке шушаш — тошкен-шуренак пышта ыле. Тудо
ожо
ӱмбалныже ласкан шинчен ок турко, эперерак шӧрмычкылым шупшкеда. Имне,
озажым
умылыде, ик век, вес век верыштыже пӧрдеш. "Мом вуча кугу князьше? Молан
мемнам
кредалмашке ок наҥгае? Тевыс тушманже — шинча ончылнак... Мом юватылына?! —
тудо
чытамсырлана. — Рашкалтышаш кузе кертмын, нуным падыштен пытарышаш!"
Арня лиеш ынде, руш войска булгар мландыште шога, а Изяславлан шке
патырлыкшым,
лӱддымылыкшым еҥлан ончыкташ йӧн нигузеат ок лек. Але вара тудо изи? Кидше
кердым кучен ок мошто? Уке, тудат сарзе! Теве кид йымалныже вич шӱдӧ
имнешке. Дружиныжат сарыште сай лӱмнерым сулынеже — чылан тугай патыр улыт!
"Ала кугу князьлан пӧлекым ышташ? Моло-влакын йылмым арам тӱгатен шинчымышт
гутлаште ола капкамат Изяслав налын сеҥа гын? Ор ӱмбалне булгар-влак такшым
тунарак
шукын огытыл".
Изяславын кӧргыжат ала-мо семын ты татыште пудыранен кайыш, векат. Лодак
гыч
пӱсӧ кердым шупшыл луктын, вуй тураже нӧлтале. Ӧртньӧр гыч кынелалын,
дружиныж
векыла савырнале. Кердыж дене ончыкыла лупшале, вара верже гыч тарванен
кайыш.
— Почешем! Тушман ӱмбаке! Ончыктена тиде басурман-влаклан! — кычкырен,
булгар
декыла самырык князь виян кудале.
Изяслав деч кодде, имнешкыже-влак почешыже чоҥештышт. Ваштарешышт пикш,
умдо-влак шӱшкат. Но писе имне-влак тайыл тӱр дене орышко кудалын кӱзышт.
Кӱкшакаште
ваш кредалмаш трукыштак тарваныш.
Арам Изяслав куштылго сеҥымашлан ӱшанен. Ор шеҥгелне шинчалан койдымо ала-
мыняр
шӱдӧ булгар шога улмаш. Вучыдымын нуно руш имнешке-влак ончыко лектын
шогальыч.
Кочыртатен, керде-влак ыреслалтыт, пикш ден умдо-влак шучко йӱкым луктыт.
Имнешке ден йол ӱмбалне кредалше-влак вашке ик кышалышке варнышт. Ынде, кӧ
кушто, палашат ок лий. Лишнысе тушманым кажныже руалын сӱмырен шуаш тӧча.
Орын тайылан
серже мучко еҥ-влак пӧрдын волат. Иктышт шыпланен возыныт, весышт мӧҥгеш
кӱшкыла
удыркалат, капышт ӱмбала оралалтеш...

* * *

Кугырак-влакын каҥашымыштым лугыч кӱрлын, Всеволодын шатерышкыжо Лазута
куржын
тольо.
— Кугу князь... Вучыдымо азап! Изяслав шкевуя кредалмашке керылтын! Кид
йымалнысе дружиныж дене тудо ола пырдыж воктенак кредалеш!
Ӱстел коклаште шинчыше-влак гыч кудыжо кенета йол ӱмбакат кынел шогале.
Увер шоягоремышке йӱштӧ вӱдым опталме дене иктак лие. Князь-влак икте-
весыштым ӧрын ончальыч.
— Эх, Изяслав, Изяслав... Нер йымалнет шытен лектын, а вуйыштетше эше
ӱдымат
огыл, векат, — Всеволод ойганен да ӧпкелалтмыла веле каласенжат моштыш. —
Тыге
гын, кредалмашке! Тек пуч-влак чылаштымат кынелтат! — шӱда кугу князь...

* * *

Вес дружиныже-влак мом ышташат ӧрыныт, вет сарвуйышт уке. Кредалаш пураш
иктат
кычкыралше ок шокто. Изяславын ончыко чымалтмыжым ужын, Чумблат верыштыже
шоген
ыш турко. Марий-влак самырык князьлан полшаш эн ончыч тарванышт.
Чумблат ваштареш ик булгар руэден пурыш. Ончалатат, ормыж капше дечак
лӱдат. Чурийже мучко ошалге да кадыррак пӧремгорно шупшылтеш. Чумблат умыла
— тиде ондаксе кредалмашын палыже. Тугеже марий лужавуй ончылно патыр
сарзе, сӧйлаш сайын
тапталтше айдеме. Ӱмбач ончымаште булгар мыльыракла коеш. Но кредалмыж
годым,
чынжымак, пырыс гай писе да чоя. Кидысе кердыжын пуйто нелытшат уке, пун
пыстыл
гай куштылгын пӧрдеш. Шола кидыштыже — кугу авыртыш. Иктат патырын капшым
руалын
ок керт.
Теве ынде Чумблатланат тудын дене вашлияш вереште. Тиде эскел тукымын
вуйлатышышт эмир Увермиш улмым веле Чумблат пален огыл.
Кок керде ваш тӱкнымеке, тулйып лекмылак чучо. Коктынат моштен кредалыт.
Иктыже
весыжым пешак чактарынешт, огыт керт. Кузе гын вашпижмашышт пыта ыле, но
шолынпӧрдын йогышо вӱдла эртыше вес сарзе-влак нунымат ойырышт, еҥ коклашке
варышт,
да икте-весыштым шинчашт гыч йомдарышт. Чумблатын ончыкшо вес тушман-влак
лектын
шогат: иктым руалын шуа, пуйто мланде йымач весат кушкын шогалеш, ваштареш
керде
дене роведеш.
Руш-влак патырын кредалыт, булгар-влакым пуйто тӱҥденак мият. Ик вере, вес
вере
йыгыт-шамыч, шоген туркыде, ола пырдыж деке чакнат.
Изяслав, чыла монден шуэн, вуйвустык кредалын, со ончыкыла пура. Шкежат
тушманым
сола, сарлан лӱмынак туныктымо имньыжат тудым тошка. Самырык князь,
дружиныж дене тумо ишкыла булгар-влак коклашке шеҥын пурен, чак шогышо-
шамычым торен кая.
Эше изишак, эше ик тат, да тушман вуйвустык куржеш. Изяслав тидым ала-могай
шижмашыж денак умыла. Лачшымак, ала-могудеште булгар-влак чытырналтен
колтышт, йыжыҥыштат пуйто пытыш. Утлаш тӧчен, ынде мераҥла, тӱшкан-тӱшкан
шеҥгекыла шикшалтыч.
— Лӱдмашеш шкешт веле мо, имне почыштат чытыра! — Чумблат нуным ончен
воштылале.
Эмир Увермиш йыгытше-влак дене молын деч эн почеш ала-кузе гына ола кӧргыш
пурен
шуктыш да, пытартыш имнешке йоммеке, булгар-влак неле капкалаштым писын
петырен
шындышт.
Шыде пар дене Увермиш пырдыжышке пуйто чоҥештенак куржын кӱзыш. Кидыштыже
кугу
йоҥеж коеш. Тыгай кугужым булгар-влак коклаште кычалынжат от му, векат.
Пикшыжат
йоҥежше гаяк неле да кужу.
— У-ух, пий-шамыч! — пӱй вошт шудалын колтыш. — Ончыктем мый тыланда.
Шинчаже тӱжем еҥ коклаште ала-кӧм кычалеш. Да тыгайым эмир муо. Кольчуган
ратник-влак коклаште ош мыжеран марий-влак сайын палдырнат. Нунын тӱшкаште
кугу капан Чумблат ойыртемалтеш. "Теве тудо, кудын дене чот кредальым,
кушто улмаш!" —
Увермиш йывыртышыла шоналтыш.
Пикшын пунан мучашыже пурла шӱргыначкашкыже тӱкнымешкак, йоҥежым чымалтен
шупшыл
шындыш. Лӱен колташыже веле нигузеат ок лий: то икте, то весе марий патырым
капше дене авыра. Пырдыж йымалан кодшо икмыняр булгар, мучашын лишылжым
шижын, кертмышт семын эше кредалыт, нигушко пурен каяшат, курыкла шогат.
Тунамак Увермиш вес патырым тогдаен шуктыш. Ош ожо ӱмбалне шӧртньӧ дене
волгалтше вургеман руш пеш талын кредалеш. Эмир ужеш: йолташыже-влак тудым
араленак шогат. "Тугеже тыглай дружинник огыл, — Увермиш шоналта. — Теве
кӧм чӱҥгалын шуыман". Чумблат ӱмбаке савырыме пикшым ӧрдыжкӧ кораҥдышат,
угыч виктыш...
Изяслав, йолташыже-влакым кумылаҥден, кычкырен-кычкырен, ончыко пура.
Корныштыжо
верештше тушман-влакым пуйто ӱштервоштыр дене ӱштылеш, булгар-влак имне йол
йымаке кылтала велыт. Самырык князь йывыртен, чонжат мура. Олан кугу капкаж
марте
ынде шукат кодын огыл.
Трук пуйто ала-могай кугу мӱкш логар деч ӱлычынрак, кольчуго дене петырыме
верышке, корштарен пӱшкыл шындыш. Икмагалеш шинчажлан пич лийын колтыш.
Князь
ӧртньӧрыштыжӧ лӱҥгалтын кайыш, вийым йомдарыше кидше гыч кердыжат мучыштен
камвозо, оржам руалташ тӧчыш, но вийдыме капше имне ӱмбач мландышке
мунчалтен волыш...
— Князь Изяслав сусырген! — ӧрткен, ала-кӧ кычкырале.
Князьын капшым тунамак икмыняр ратник руалтен кучыш, кредалше-влак деч
ӧрдыжкӧ,
улакрак верышке, нумалын куржыч. Шинчажым кумен гынат, Изяслав йӧсын шӱла.
Кӧргыштыжӧ корге веле шокта.
Икмыняр жап гыч самырык князь деке Всеволод шкеак вашкен куржын тольо.
Сусыргышым писын ончал нале.
— Мыйын шатерышкем тудым наҥгайыза, — лишне шогышо-влаклан шӱдыш.
Ратник-влак князьын плащыжым мландӱмбалан кумдан шаралтышт. Ӱмбакше
Изяславым
шыман пыштышт. Ныл еҥ, плащым ныл лук гыч кучен, кугун тарватыде, кредалмаш
вер
гыч нумалын кайыш. Кугу князят воктеныштак. "Эх, самырык, да ужарге..." —
ойго
дене шинчавӱдшат лекте.
Тыгутлаште Изяслав ушым нале. Кошкен шичше тӱрвыжым кукшо йылмыж дене
нулале.
— Вӱдым пуыза... Йӱмем пешак шуэш... — пелешташ тӧча.
Шке лишныже Всеволодым рашынак ужат, шыргыжалаш тӧчыш.
— Мый садак шым чакне вет...
— Шып кий... лыплане... Чыла сай лиеш. Тӧрланет эше, патыр князь, —
Всеволодат
тудым ӱшандарымыла манеш.

* * *

Изяславын сусыргымыжо руш-влак коклашке томашам пуртыш. Кугу князь
кредалмаш гыч
кораҥат, молышт коклаште лушкымаш шижалташ тӱҥале.
Шоналташ гын, ты жапыште Всеволодын кумылаҥдыше шомакше кредалше-влаклан
пешак
кӱлын. Тудым воктенышт ужын, ала чыланат виянрак кредалыт ыле. Но колаш
тӱҥалше
Изяслав дене пырля кугу князь шкежат оралгыме гай лие. Волгыдо кечыжат
ойгеш
трукышто пылаҥе. Моло нерген тудо умбакыже шоненат кертын огыл, вет
Изяславшым
тудо чон пытен йӧратен. Ойгыжо пуйто уло руш войскалан кусныш.
Кас рӱмбалге марте дружине-влак олам налаш тӧчышт гынат, тушманым пызыралын
темдалын ышт керт. Кузе виян толкын кӱан серышке миен лупшалеш да, лужге
йоген,
мӧҥгеш чакна, тыгак руш ола пырдыжыш лупшалтын пурыш, икмыняр жап гыч
мӧҥгеш кораҥе. Олам нигузеат налаш ок лий.

ТЫНЫСЫШКЕ ШУМО

Кызытше гын, кызытше гын
Вараксим йылман улыда.
Ме вес гана толмашешна
Олагорак ида лий.

Калык муро

Кайыккомбо тӱшкала Юл мучко пуш-влак кӱзат...
Илейка Вьюн нуным мӱндырчак ужо. Шинчажым пӱсемден онча. Кӧмыт толыт,
иканаште
палаш ок лий. Мардежоҥыштышт могай тамга коеш, сотский умылаш тырша.
"Шкенан-шамычым такшым ӱлычынла вучышашат уке, — шонкалаш тӱҥале тудо. —
Тиде тушман-влак
улыт. Булгарышке Ан-Насирлан полшаш вашкат".
Илейка шӱдӧ еҥже дене алят эскерымаште лийын. Тудым лӱмынак ола шеҥгеке,
умбаке,
оролаш колтеныт. Кӱкшӧ корем сереш шогалын, йырваш мо ышталтеш, тудо
шеклана.
Йогын ваштареш неле гынат, ыҥгай мардеж полшымо дене пуш-шамыч писын ийыт.
Удырышо-влакын кидыштышт кужу пушгольмышт, чымалтын, эсогыл тодылалтыт.
Нуно дозор
деке койынак лишемыт. "Йот пуш-влак... — Илейка ынде тидым вигак шиже, —
Мемнан-влакын мардежоҥыштышт кугу йошкар оҥгым сӱретлыме вет". Тушман толмо
нерген шкеныштыным шижтараш кӱлын. Пуш-влак ола пристань марте иктаж кок
шагатыштак толын
шуыт. Имнешкым Илейка колта гын, тудо садак нуным ончылта. А вараже... "Уна-
влаклан" яжо вашлиймашым ямдылыман. Туге "пукшен-йӱктыман" — курымешлан
мландышке малаш возышт...

* * *

Нине пушлаште Жукотин ола гыч сарзе-влак улыт. Эн ончыл учугышто * Джуке-
хан
шкеак шинча, серлам шымлен онча.
Но хан иктым ок пале: керек-кузе вашка гынат, садак вараш кодеш. Теҥгечак
руш-влак Булгар олам йырваш авыреныт. Теҥгечак тыште икымше кугу кредалмаш
лийын.
Кушко пурен каяш, халиф таче огешат пале. Рушын вий тунаре, кеч тушманын
порылыкшылан ӱшанен, тудлан кумал, кугу лӱдыкшӧ деч утлен, ола капкам лучо
шкеак Сиволотлан поч...
Тидын нерген Джуке-хан пален огыл гынат, тудынат чонжо чон олмышто огыл.
Тудат,
ала-могай туткарым, азапым шижын, ала-могай ондалчык деч перегалташ кӱлмым
вуйыштыжо ашна.
Джуке-ханын шинчажлан теве Ага-пазарат почылто. Молгунам шуко йӱк дене
йӱкланыше, кызыт тудо пешак шып, йымен шичшыла чучеш. Илыш пушыжат пуйто
тыште ок шижалт... "Уке, пристанеш огына шогал, — Джуке-хан семынже
шоналта. — Чертык эҥерын Юлышто йоген пурымаште йӧнан, лапатарак вер уло.
Вот тушан лакемына, учугнам тушко виктараш кӱлеш".

* * *

Илейка Вьюнын колтымо уверзын пуш тӱшка нерген шижтарымекше, Данила Язь
ӱждымӧ
уна-влакым вашлияш Лазутан дружиныжым колтыш.
Ратник-влак Юл тӱрысӧ кӱкшака шеҥгелан йымен шогалыныт. Вӱд тӱр гыч нуным
нигузеат от уж.
Джуке-ханын пушыжо-влак, кошар нерышт дене ошман серышке мунчалтен пурен,
икте
почеш весе чарнен шогалыт. Но йыгыт-влаклан серышке лекташ шӱдаш Джуке-хан
ок
вашке. Вучалташ кӱлеш: чыла ончалман, колышталман.
Йырваш шып. Толкын веле пуш тӱрым лужге лупша, да вуй тура, пыле-дрӱк, пыле-
дрӱк
кычкыралын, чарлаҥге-влак пӧрдыт. Пушым оролаш икмыняр еҥым коден, булгар-
влак
серышке лектыч. Олашке наҥгайыше корно векыла вашкаш кӱлын. Но эн ончыч,
тушман
кидышке логалме деч аралалтын, ондалчыкыш верешташ огыл манын, Джукехан
чыла
шымлен налаш ончыко шекланыше-влакым колташ кӱштыш. Вич еҥ, молышт деч
ойырлен,
курык вуйышкыла йорталтышт.

* Учуг — пуш.

Но колтымо еҥ-влакын ӱмырышт ойган мучашан лие. Юл сер деч пел уштышымат
кораҥын
ышт шукто, шойге шӱшкен, писе пикш тӱча ала-кувелым чоҥештен лекте, да нуно
икте
почеш весе тореш-кутынь мландӱмбаке шуҥгалтыч.
Сотский Лазута почаҥше-влак деке лишеме веле, нунын кокла гыч иктыже трук
ӱмбакше тӧрштыш. Йол гыч руалтен шупшыл шуыш, кӱзан кидше дене солалтен
гына шуктыш,
тудым вес ратник руалын колтыш.
— Ужат, чисти орышо пий гай! Кузе эше пуредылеш! — Лазута тыгайым вучен
огылат,
ӧрын шогале. — Чечас меат меат нунылан шокшым пуэна!..
Джуке-хан корным пален налаш колтымо еҥ-влакшым ятыр жап вучыш. Чонжо
азапымат
шижаш тӱҥале. Ала-можо тыште яндар огыл. Шоналтышат, мӧҥгеш пушлашке шинчаш
кычкыралнеже ыле. Но ты татыштак, пӧрткайык ӱмбаке вараш шуҥгалтмыла, курык
вуй гыч
руш-влак урылтын волышт.
— Мӧҥгеш! Пуш-влак деке чакнаш! — Джуке-хан карал колтыш.
— Учуг деч нунылан корным пӱчкаш! — Лазута кычкыра. — Пушыштым руалташ.
Кок кугу тӱшка тунамак иктышке варныш. Моло деч ончыч кредалмашке керде
кидан-влак пурен кайышт. Почешышт, пӱсӧ умдым оҥ пелен ишен кучен, весыштат
вашкат.
Пикшызе-влак, йоҥежыштым иктӧр нӧлталын, пикшыштым булгар-влак ваштареш
мӱкш
орала колтышт.
Ӧрт кайыше булгар-влак, мом ышташ, ондак паленат огытыл: я руш ваштареш
шогалаш,
я уло кертмын пушышт шогымо велышке куржаш? Но ӧрмашышт кужунак ыш шуйно.
Нунат,
вашкерак ик орашке чумырген, талын кредалаш тӱҥальыч.
— Сирадж, еҥет-влакым пуш веке наҥгае! А тый, Аюб, руш-влакым авыре! —
Джуке-хан
кычкыра. — Учуг-шамычым вӱдышкӧ шӱкыза!
Мо-гынат, вий — руш велне. Йӱлышӧ куэ кумыж дене вӱдылмӧ пикш-влак пуш
шӧрым
чӱҥгат. Южо вере тулат койын колтыш — тегытым шӱрымӧ оҥаш ылыжын.
Булгар-влак эре шеҥгекыла чакнат. Радамышт тодылалтын кайыш. Шке вуйыштым
утараш
шонен, шукынак Юл тӱрышкӧ куржыт. Шылаш куштылгырак лийже манын, чыла
кышкат,
семынышт кычкырлат.
Пушеш кодшо-влакше, тыгай ора лишеммым ужын, чылаштым вучен шогыде,
чымалтын
шичше вӱраҥ-влакым руат. Пеҥыжын-пеҥыжын, пушыштым келгышкыла шӱкат.
Южыштым вӱд
йогын ынде умбакыла покта. Пулвуй да кыдал марте вӱдышкӧ куржын пурен, южо
булгарже пуш тӱреш кечалташ тӧча.
Руш-влакат кудо-иктыже удыркален кӱзен шуыныт, ынде лӱҥгалтше пушлаште кида-
кида
пеш кредалыт. Теве ик пуш кумыкталте. Вӱдышкӧ пурен кайыше-влак, кидышт
дене роведын, серыш ийын лекташ тӧчат. Нӧрышӧ неле вургем вӱд пундашке
шупшеш. Толкынла
коклаште вуй-шамыч йомыт. Ик пушышто, весыште руш-влакын йывыртен
кычкырымышт
шокта. Нуно булгар-шамычым пуш гыч вӱдышкӧ кышкат, руат...

* * *

Халифым тӱжвач ончен, тудын каньысырланымыжым еҥ-влак пешыжак огыт шиж. Но
АнНасирын кӧргыжӧ чытыра. Вуйжат савырнымыла чучеш. Карман пырдыжын кӱкшӧ
башньыже
вуйышко кӱзен, тушко чоҥештыл толшо пикш-влакымат шотышко налде, тудо Юл
ӱмбалне
кредалмашым тӱҥалтыш гыч мучаш мартеак ужо. Кузе булгар-влакын пушышт
кумыкталткумыкталт возыт, кузе нуно йӱлат, кузе еҥже-влак, лекташ тӧчен,
вӱд йымалан йомыт — шинчаорак эскерыш.
Тыге халифын ончылныжак Джуке-ханын сарзыже-влакым руш шалатен пытарыш. Ан-
Насирын пытартыш ӱшанже Юл толкынешак шулыш...
Кузе тыге лие? Молан Джуке-хан, тынарлан вараш кодын, тышке тольо? Кеч кок
кечылан ончычрак Жукотин деч полыш толеш гын, чыла вес семын лиеш ыле.
Тунам тудын
олажат, Булгар, пеҥгыде пӱкшышкӧ савырнен, Сиволотын пӱйжым пудырта ыле.
Ан-Насир поян да сылне олаж верч чынжымак тургыжлана. Халифлан тудо шерге.
Мочол
вет Булгар ден Биляр коклаште таҥасымаш шуйнен, кудыжлан сандалыкын тӱҥ
олаже
лияш?
Кызыт теве Булгар вийым налын, пелед шогалын, шарлен да пеҥгыдемын. Руш-
влак ола
кӧргышкӧ пурат гын, тул да керде дене мыняр азапым кондат?! Мочол чевер
илыш
йӱлен пыта, мыняре толен шалатен шуат? Чыла тидым вара уэш кузе нӧлталман?
Лач тыгутлаште Ан-Насирын шинча ончылныжо тул да шикш ора кынеле, да тудо
уло
капше дене чытыралтен колтыш. "Тыгай марте шукташ ок кӱл, — пеҥгыдын
шоналтыш. —
Мом ыштыман? Кузе лийман? Сиволот дене мирым кучыман, — шонымаш ушыштыжо
иланаш
тӱҥале. — Олам аралашыжат мынярын кодыныт? Молгунамсе патыр вий шулен
пытен.
Кердым кучен кертшыжат шагалын улыт. Руш-влакым нуно мыняр жап чарен сеҥат?
Утленжат нимо денат от керт. Руш-влак олам йырваш чот авыреныт. Ола гыч
войска дене лектат гынат, тидыж дене тушманлан, векат, корным веле почат?
Уке, ола гыч
йыгыт-влакым лукташ ок лий. Кузе-гынат да олан куатшым переген кодыман..."
Халиф мыняр вуйжым лугыш, шонымаш эре икте лекте — Сиволот дене мирым
ышташ, тудын поро улмыжлан ӱшанаш.
Кузе тидым хан ден паяр-влаклан каласет? Шӱмлан кочо гынат, ышташ верештеш.
Эртыше кредалмашлаште илыше кодшо-влакым каҥашаш погаш кӱлеш. "Тиде гана
паяр-влакым веле огыл, олан вес лӱмлӧ да поян еҥыштымат кычкыралаш возеш, —
шона Ан-Насир. — Вет Сиволот деч мирым йодын, купеч-влакын окса мешакыштым
рӱзалташ верештеш. Ик халифын веле казнаже даньын нелытшым ок чыте..."
Шӱдымӧ еҥ-влакын халиф деке погынымекышт, вигак икте шинчалан перна: нунын
ончалтышышт шапалген, пылаҥын. Шып гына шинчат. Чылан Ан-Насирын шинчашкыже
ончат.
Тудыжат йӱкым лукде шинча, толшо-влакым саҥга йымач ончыштеш.
— Булгарын пагалыме еҥже-влак! — халиф иже ойгырен ойлаш тӱҥале, йӱкшӧ тиде
гана
молгунамсе деч мыскыньын шоктыш. — Кугу азап ӱмбакына возын. Чыла ыштен
кертше
аллахат мыланна тупынь савырнен ала-мо. Кузе ит вискале, руш князь Сиволот
тачеш
виянрак. Туге гынат, керек-мо лийже, мотор Булгарнам ме арален кодышаш
улына.
Кузе тидыжым ыштыман? Шоналтыза, каҥашым пуыза... Шомакдам вучем...
Хан ден эмир-влак утым лоткаш огыт тошт, мутышт ны кутышын, ны тореш ок
лек. Мом
нуно шонат, мом ыштынешт, нигузе умылашат ок лий.
— Уло вийым ик мушкындышко чумырен, ола гыч лекман. Олашке пуртыде, лавыран

сӧсна шыл кочшо-влакым тушан кырен шалатыман! — трук купеч Хасан кычкыралын
колтыш. — Але вара ме нунылан вуйым пуэна?!
Молышт пеш умылат: Хасан утларакше шке поянлыкше верч азаплана, тудым
йӧршын
йомдарыме деч лӱдеш.
Ан-Насирланат купечын тӧрштылмыжӧ ыш келше.
— Мыняр шекланем, йылмет тыйын, Хасан, эртак шкендым ончылта! Кушто вара
тый
мемнан чумыр вийжым ужат? Але тый шкеже керде кида чот кредальыч?!
Купеч ӱмбаке пуйто йӱштӧ вӱдымак оптальыч. Хасан тунамак шыпланыш, йымен
шинче.
— Ит ӧпкеле мыланем, халиф!.. Ушем пудыранен кайыш, — тӱрвыжым мугыматыл
нале.
— Вуйыштетше пудыранышашыже нимат уке чай. Вуйдорык олмеш тыйын ала-кунамак
шопышо торык веле кодын. — Халифын шинчаже Хасаным пролен онча. — Ола гыч
лекмеке,
ме чыланат йомына, оламат йомдарена.
Ан-Насирын шыдыж деч лӱдын, Хасан еҥ туп шеҥгеке шыле.
— Колыштам мый тендам чыладам да иктым каласем, — пытартышлан Ан-Насир
шкенжым
пеҥгыдынрак кучыш. — Мемнам кызыт Сиволот дене мирым пунчалме веле утара...
Тыге
веле оланам переген коден кертына. Руш-шамыч толыт да каят, а Булгар шогаш
тӱҥалеш. Садлан мыланна икте кодын: сондыкнам почаш да руш-влак деч тынысым
сулен
налаш. Мыйын семынак теат таче казнадам почса, иквереш оксам погена...

* * *

Князь Всеволод, шӱшпык омым ужде, маншаш, чытамсыр йӱдым Изяслав воктен
эртарыш.
Ты йӱдвошт тудат шуко шонен шинчыш. Ик жаплан саржат тудлан оккӱлла чучын
колтыш.
Сита... Булгар олам тудо налеш але огеш, кызыт тудлан садиктак. Булгар-
влакым
лӱдыктымыжӧ, нунын ола ден карманлаштым налмек, руалтыме поянлыкак тиде
ганалан
сита. Дружине-влакым мӧҥгеш савыралаш да шке мландышке каяш ямдылалтме
нерген
эрла эрак увертараш шонымаш вуйышкыжо пурыш. Изяславын илышыже тудлан ала-
мо дечат шерге.
Но илышыште коклан тыге лектеш: от пале, кузе тудын йогынжо савырналтен
кая.
Всеволодланат весе пӱрен улмаш.
Кумда Юл ӱмбалне тӱтырат шулен пытыш, кече волгыдо эр юалгым поктен колтыш
да
руш ратник-влак Булгарын пырдыж ӱмбалныже ала-могай тургыжланымашым шижын
колтышт. Олан тӱҥ капкаж денысе башньыште кужу тӧтыретпучан еҥ койо.
Пуч йӱк чарнен шуктыш веле, пырдыж ӱмбаке ик еҥ лектын шогале. Кидыштыже
кужу
умдо. Мучаштыже ош шовыч волгалтеш. Умдыжым, кӱшкӧ нӧлталын, тудо икмыняр
гана
мӧҥгеш-оньыш рӱзалтыш.
— Ала-могай палым пуат, — Куцубай Чумблатлан манеш. — Иктаж-мом каласынешт,
векат.
Руш-шамыч велнат солык рӱзымым ужыч. Ала-мом вучышыла, чылан башне велышке
ончаш
тӱҥальыч.
— Мом вара булгар-влак эше шонен луктыныт?..
— Тушман чоя, нунылан кугунжак ӱшанаш ок лий.
— Итат ойло... Тидыже тыгак шол, — ратник-влак шке коклаштышт кутырат.
Пырдыж ӱмбалне умдан еҥ воктене ты жапыштак вес йыгыт койылалтыш. Тудо вуй
тураже кужу пикшым нӧлтале. "Чылан ужышт" маншыла рӱзалтыш. Вара пикшыжым
йоҥежышке
пыштышат, руш-шамыч велышке лӱен колтыш. Тудыжо вӱд корем деч мӱндырнат
огыл,
Чумблатын шогымыж лишкак, толын возо. Лужавуй, миен, пикшым кидышкыже нале.
— Ончо, мучашкыже ала-мом пӱтыралме, — ӧрынрак, Чумблат воктенже шогышо
Куцубайлан манеш. — Серыш, векат?
Тунамак нунын деке мечник Братила куржын тольо. Чумблатын кидше гыч пикшым
эплын
нале.
— Тиде сомыл мемнан ушлык огыл, — мане. — Колтымым кугу князьлан ончыкташ
кӱлеш.
Братила тыге каласышат, Всеволод деке куржо.
Кугу князь кидышкыже презе коваште гыч ыштыме вичкыж вӱдылкам нале. Тушто
рушла
пеле-пула ала-мом серыме. Лудмыж семын Всеволодын шӱргыначкаже чеверга,
койын
ылыжеш. Изиш шыргыжалмашат тӱрвешыже пеледалте.
— Тыге вот... — Всеволод мушкындыжым чот кормыжтыш. — Ала-кунамак тидым
ышташ
кӱлеш ыле!
— Мом вара серенытше? — князь Владимир чытен кертде йодеш.
— Увер, куандарыше, толын. Паледа, Ан-Насир мемнан деч мирым йодеш. Тидын
шотышто шоналташ, ойым пидаш да пунчалым ышташ тура кечывалым мемнан дене
вашлийнеже.
— Э-э... Тугеже Ан-Насирланат сайынак витарен шуктенна.
— Вашлияш шонат гын, шонымыштым шуктыман. Ямдылыза мыйын пайрем вургемем.
Булгар-влак дене кутыралтен налаш кӱлеш. Кунамже вет шомак денат шуко
илышым переген кодаш лиеш. Халифын возымаштыже икте дене веле нигузеат
келшен ом керт. АнНасир мир нерген кутыраш шке декше, дворецышкыже, ӱжеш.
Туге, тушто тудо — оза.
Тыгеже мыйым ӱлык шындынеже? Кунам вара кинде мӱшкыр почеш коштын? Тек
халиф шке
мый декем лектеш да шатерышкем толеш, мылам кумалеш. Тыгак булгар-влаклан
вашештен возен колтена. Тидын нерген тый, Братила, серышым ямдыле. Кӧ
мемнан эн тале
пикшызына? — трук князь мутшым вес велке савырал шындыш.
— Пикш дене лӱйкалаш черемис деч тале мастарым отат му. Тек лужавуйышт,
Чумблат,
серышан пикшым колта, — манеш Братила.

* * *

Коктын теве нуно вашлийыныт. Вашла шинчат. Икте-весышт ӱмбаке чоянрак, но
тӱсленак ончал-ончал шындат. Тымарте икте-весышт нерген шуко колыныт, ынде
шинчавашак
ужыт.
Иктын шеҥгелныже — князь ден воеводо-влак, а весын — хан ден эмир-влак. Но
садак
тыште кок вел иктӧр лийын ок керт. Таче иктыжын лӱмнерже кӱза, весылан
намыс логалеш. Руш кугу князь ончылан сукалташ путырак йӧсӧ да неле гынат,
халифлан тидым ышташ верештеш.
Туге, кугыжаныш-влакым вуйлатыше кок вуй вашлийын. Тыгай годым шот денак
кӱлеш
ой-влакымат пелештышт. Эн тӱҥ пашашкыже веле куснаш кодын. Коктынат ты
татым вучат.
Шеҥгекыла вуйым савыралде, Ан-Насир шке еҥже-влаклан кидым лупшале. Тунамак
кукшырак кужу капан сарзе-битекчи ончыкырак лектын шогале. Ола тӱсан халат
помышыж
гыч йыргешке, шӱдыреш пӱтырен шындыме гай вӱдылкам лукто. Кужу, кумдажак
огыл
коваште ластыкым шергале да кугу йӱк дене лудаш тӱҥале. Лудмыжым йыгыре
шогышо
толмач вигак рушлашке кусара. "Мый, чумыр булгар калыкын волгыдо деч
волгыдо халифше да вуйжо Ан-Насир ад-лид Дин, Руш мландын кугу князьше
Гюргемын эргыже
Всеволодлан тиде ярлыкым, руш-шамыч дене ончыклык кыл нерген серымым, шке
кидем
гыч пуэнам.
Тек Булгар кугыжанышыште илыше чыла родын да тукымын кугыракышт: хан да
эмир-влак, бек да бий, сарвуй-субаши-влак, кугу аксакал, ясакым погышо-
влак, базарбаши, караулбаши-влак, ӱшанле тархан-влак, чыла лӱмлӧ паяр да
шемер калык — карабудун-влак — чылан-чылан палышт. Мый, чумыр булгар
калыкын халифше да вуйжо АнНасир ад-лид Дин, палдарем: таче кече гыч
тӱҥалын, вич ий гутлаште иктат сар дене да толаш шонымо дене руш мландын
чекшым вончышаш огыл. Руш мландыште чодырам,
олыкым, эҥер ден аҥа-влакым руалтен налшашлык огытыл. Тушто илыше калыкым —
шемерым але сарзым, кугум але изим, ӱдырамашым але пӧръеҥым — руалтышаш,
орландарышаш, кулышко савырышаш огытыл. А руш купеч-влаклан пӱтынь Булгар
кугыжанысе
чыла пазарыште, лӱмоксам тӱлыде, ончыктымо жап коклаште керек-могай сату,
ӱзгар
да кочкыш дене торгаяш эрык пуалтеш", — толмачын шомакше-влак Всеволодын
пылышышкыже возыт...
"Кӧ тиде шомакемым ок колышт да тудым шкевуя пудырта, кугу деч кугу, чыла
ыштен
кертше аллахын шучко шудышыжо да мыйын, халифын, кугу шыдыже тудлан
возеш..." —
тыныс нерген пунчалым мучаш мартеак лудын пытарышат, битекчи каласыш:
— Тиде возымо йымалан кугу деч кугу халиф кидшым пыштен да шке кугу йошкар
тамгажым шынден...
Битекчи серыме вӱдылкам Ан-Насирлан кучыктыш. Халиф, тудын нелытшым
висышыла,
икмыняр жап кидыштыже пӧрдыктыльӧ. Вара иже кугу князь Всеволодлан шуялтыш.
Халиф шеҥгелныже шогышо еҥлан угыч ала-могай палым пуыш. Тунамак икмыняр
пеҥгыде
йыгыт, тич темыме кугу мешак-шамычым нумал конден, князьын йол йымакше
шындышт.
Кумалын, мӧҥгеш чакнышт.
— Тыште шӧртньӧ ден ший дирхем-влак... Мынярым йодында, тунарым тӱрыс
погымо.
Тидын дене ме Сиволот князь деч тыныслыкым сулен налына. Тидын нерген руш-
шамычлан халифын ярлыкшым пуэна, — Ан-Насир манеш да, князь мом каласа,
шӱлымым чарненак вуча...
Такше Всеволодланат булгар-влдак дене пеҥгыде тыныслык кӱлын. Кугыжаныш
кӧргыштыжӧ тудын пеш шуко сомылжо уло. Шке мландым пеҥгыдемдыман, бояр-
влакым пызыралман, тыгак ала-могай эрыкым кычалше Новгород дене кылым
муман. Садлан кызыт эн
кӱлешанже — тек булгар-влак руш мландым толымым чарнат, сар дене тышке
кошташ
мондат, еҥым да поянлыкым огыт руалткале. Весат тыгай пунчал дене почылтеш:
руш
купеч-влак булгар мланде вошт мӱндырнӧ кийыше эллашке эрык дене коштын
кертышт,
нуным тыште иктат ынже авыре.
Чыла тидым Ан-Насир сӧра гын, князьын шонымыж семын лектеш гын, йӧнан лиеш.

Шӧртньӧ да ший дене тӱлымӧ дань Владимир мландымат пеҥгыдемда. Всеволодын
войскаштат шуко оратай * уло. Нунылан, пашам шуэн кодышо-влаклан, окса
кӱлеш, перке
сар гыч лекшашлык. Кредалмаште кучымо тушманымат ратник-влак пеленышт
наҥгаят,
вара шканышт сомыл шуктышым ыштат але паярлан ужалат, тидын дене кӱсыныштым

тӱлат. Шукышт тыгай шонымаш денак сар корнышко лектыныт.

* Оратай — кресаньык, мландым курал-ӱдышӧ.

Халиф Ан-Насир вич ийлан ласка илышым сугыньла. Тиде сай. Мутшым гына
булгар кугыжа молгунамсыла ынже кӱрл. Тыгай йӧн дене тыныслык нерген
пунчалым ышташ лиеш...

КУАНЖАТ, ОЙГЫЖАТ...

Кӱ моклакан чонжо уке,
Чонжо уке да ойгыжо уке.
Мемнан чонна уло да
Ойгынажат уло...

Калык муро

Ынде руш-влак дене мирым ыштымат, Булгар капкам кечывал кечын ломаш дене
огыт
петыре, вишак кучат. Караулышто шогышо-влакат ондаксыла, мӧҥгеш-оньыш
коштшым
терген, арам авырен огыт шогалте. Такшым пурышо-лекше-влакым эскерат гынат,
кызыт садак эрыкрак лийын.
Ан-Насирын руш-шамыч дене мирым ышташ шонымашыж нерген пален налмеке,
пошкудо
тукым хан ден эмир-влак Булгар гыч тунамак изин-эркын каяш тӱҥальыч.
Умбакыже
тыште нунылан нимом ышташ: ни шкалан лӱмнерым от му, ни пайдам от верешт,
ни халифым аралаш кид ок нӧлталт. Огыт йӧрате сарзе-влак пиалдыме
вуйлатышым, ынешт
кучо тудын велым.
Булгарыште чытырен илыше Пекцора тыгай жапым пыкше-пыкше вучен шуктыш. Руш-
шамычын сеҥымышт нерген увер тудын чонжым пешак куштылемдыш. Ынде кеч чыла
раш лие,
уке гын шкенжым туржын, вучен илымыже путырак каньысыр ыле. Тутыш вучо,
трук иктаж-могай азап лийын колта.
Шылтен ашныме Сусуналан шып шинчаш, нигушкат лекташ огыл манын шӱден коден,
марий купеч ола гыч лекташ лие. Тудын ик шонымаш: руш дене пырля кредалше
марий
сарзе-влакым кузе-гынат кычалын муаш. Нунын нерген Пекцора ончычак колын.
"Чумблат деч молыжо тиде иктат лийын ок керт", — шонен тудо.
Куткышуэла шолшо калык коклаште ятыр жап кычалын коштмекше веле, тудо марий-
влакым вереште.
— Поро лийже, кугу лужавуй Чумблат! Тыйым тазам ужын, куаныше улам! —
кидшымак
шаралтен, йывыртышыла кояш тӧчен, Пекцора Чумблат деке лишеме.
— Тыят таза лий, Пекцора! — лужавуй ласкан каласа. — Тыят тыштак лийынат
улмаш?
Пален омыл тидым. Кузерак вара ты пуламыр жапым Булгарыште илен лектында?
Ласкан коеш гынат, Пекцоран кӧргыштыжӧ кызыт пуйто ала-могай уждымо кыл
шупшылтын шинчын. Ик йодыш тудым пешак когарта. "Пала гын Чумблат тудын
шолып пашаж
нерген? Але ок шинче? Мом лужавуй деч кызыт Пекцоралан вучыман?" —
вуйыштыжо йодыш тӱшка пӧрдеш.
— Итат ойло, шарналтымат ок шу... Кажне кечын илышна верч чытыраш верештын.
Халифын, тиде курныжын, кӱчышкыжӧ шкежат чуч шым верешт. Туге, сӧй годым
тыште
илаш ик под лашкам кочмо гай огыл.
— Ынде Ан-Насирын ончылныжо чытырашет ок верешт. Тудынат шулдыржо пӱчмӧ.
Тыгеже
мыланнат изиш эрык лиеш, — Чумблат манешат, трук мутшым вес векыла савырал
колта: — Тӱкан Шурым олаште ужын отыл мо?
— Ужынам... Ан-Насирлан полшаш тудо сарзе-влак дене толын ыле. Мыйын
суртышкемат
пурен лекте. Чоя йылмыж дене мыйымат ты пашашке тараташ тӧчыш. Уке-е... Мый
пуымо мутемлан ӱшанле улам. Кертмем семын эртак марий-влак верч шогем, —
Пекцора
Чумблат ончылно шкенжым пешак сайышке лукнеже.
Тыгутлаште Тойди сомылжо дене ала-кушко пешак вашка ыле. Кенета тудын
шинчашкыже
Чумблат дене кутырен шогышо Пекцора тӱкныш. Тойди тунамак марий купечым
палыш.
Шарна гын вот купечше тудым, шарна гын кеҥеж тӱҥалтыште коктын Булгарыште
кутырымо ойыштым? Ала ты эртыше жап коклаште Пекцора иктаж-мом Сусуна
нерген пален
налын?
Лужавуй деке Тойди лишкырак мийыш гынат, кугу-шамычын мутыштым кӱрлаш ӧрӧ.
Пекцорат шаҥгак Тойдим ужо, тидыжым веле ыш палдаре, пуйто огешат шиж, кузе
самырык
марий чытамсырланен вучен шога.
— Марий тукымемлан ӱшанле улмем весе денат пеҥгыдемден кертам, — ойла
Пекцора. —
Шарнет вет, Чумблат, могай азап вочмо нерген Кугу Кумалмаш годым Куцубай
ойлыш.
Тудын авылже гыч кучен кайыме ик ӱдырамаш тышке, Булгарышке, логалын ыле.
Эшежым
лач халифын кидышкак. Тудлан утлаш Юмо пӱрен улмаш, пытартыш арняже мый
суртыштем шылтен ашнышым. Йӧсӧ ыле гынат, переген луктым... Теве тудын
марийже. — Кызыт иже Пекцора Тойди векыла мелын савырнен шогале. — Викшым
ойлаш гын, тыгай
увержым тудо эше огешат пале. Куандараш, шижтараш кӱлеш чай.
Ынде Чумблатат ончыч ужмо марийым тогдайыш.
— Тол лишкына, патыр! — Тойдим кугу лужавууй ӱжеш. — Колышт чонетым
кандарыше
шомакым. Таче тыланет шым пачаш пиал возын!
— Кушталте, Тойди! Ватет ила, таза. Кызыт мыйын суртыштем, шолып верыште,
толмем
вучен шинча. Тыйын шкендычынак тыште улметым веле ок пале. Туге гынат,
вучыдымо
куан кок пачаш кугурак, манытыс, — Пекцорат куанышыла коеш.
Йывыртымыж дене Тойди мом каласашат ок пале. Колмо мутлан пуйто ӱшаненат ок

керт. Чынжымак вучен шуктен мо?! Йӧратыме Сусуна ватыжым тудо таче чынжымак
ужын
кертеш? Йырваш мо улмым чисти монден, Тойди ты татыштак ватыж деке писе
кайыкла
чоҥешташ ямде.
Самырык марийын шӱмыштыжӧ кызыт мо ышталтеш, кузе тудо йӱла, Чумблат пеш
умыла.
— Куцубай! — кугу лужавуй йолташыжым кычкыралеш. — Тугеже еҥет-влак дене
Пекцоран суртышкыжо миен толын кертат. Межат моло-шамыч дене пырля теве руш-
влакым
ужатенат, кудына еда тарванена...
Лужавуй-влак ойырлышт. Куцубай Булгарышке кайыме нерген каласаш сарзе-влак
деке
вашкен кудале...
Пекцора веле, нигӧм вучыде, кидпӱан гыч кучен, Тойдим ӧрдыжкырак вӱден
кайыш,
пуйто ала-мом чоян каласынеже.
— Колышт, Тойди... Мый тунам пуымо шомакемым кучышым. Сусунатым кычалын
муаш
полшышым, тыгай томаша годым переген ашненам. Тидыже мыланем, Тойди, пеш
шергын
шогале, вет вуемат керек-могай татыште йомдарен кертам ыле. Ватемым утараш
нимомат ом чамане, манын ойлышыч тунам. Тугеже поро пашамлан кузе-гынат
тыланетат
таум ышташет логалеш.
Тидым колмеке, Тойдин шинчаштыжат пычкемышалтын кайыш. Пекцоран, шке тукым
еҥын,
ватыжым утарымылан ала парымым йодмыжлан ала кӱсыным тӱлаш оксаже укеат,
тыге
чот кумылжо тодылалтын кайыш?
Чынжымак, мо дене тудо Пекцоралан кӱсыным пӧртылтен кертеш? Таче кечылан
авылыштат нимогай поянлыкым чумырен шуктен огыл. Ни оксаже, ни пушкыдо
коваштыже уто
уке. Мо улыжо — ӱмбалныже веле, манаш кодеш.
Мом Тойдилан ышташ? Кузе да мо дене йӧратыме Сусунам Пекцоран кидше гыч
сулен
налаш? Шке лужавуйжо деч, Куцубай деч, полышым йодаш верештеш векат...
Ойгыж дене Куцубай деке лишеммеке, лужавуй чыла умылыш. Пекцора айдемыжак
тыгай
ситмыж. Садлан тудланат ӧпкелалтде ыш чыте:
— Нигунамат шке перкеж нерген ок мондо. Еҥын азапше гычат иктаж-мом да
шкаланже
удырал луктеш... Йӧра, Тойди, вуйым пешыжак ит саке. Ший ден коваштына уто
уке.
Мо улыжо ужалаш да тӱрлӧ ӱзгар дене вашталташ кӱлеш лиеш. Уло теве
авылыштына ик
кул, кредалмаште кучымо кипчакна. Тунам тый сусыргенат, ушым йомдаренат.
Садлан
кулым тыланетак пуаш Юмо сугыньлен. Пуэна Пекцоралан кипчакым. Сусуна
олмеш. Тыгак тудлан каласе. Кунам шона, тунам тиде шоҥго рывыж кулым
шкаланже налын кертеш. Умбакыже мом тудын дене ышта, шке пала, кеч эргыжла
ончаш тӱҥалеш, кеч падыштен кочкеш, ала тунам йыпше темеш...

* * *

Чыным ойлаш гын, марий купечын суртышто ик еҥым огыл, а иктаж шӱдымат
шылтен ашнаш лиеш. Тудын пӧртыштыжӧ изи да кугу пӧлем, ик кыдеж гыч весышке
наҥгайыше омса, вес тӱрлӧ шолып верат пеш шуко. А кумда кудывечыжым ончалаш
гын? Ала-могай
вӱта, клат, моло оралтыже кунаре гын?
Ик тыгай шолып верыште кызыт Сусуна шинча. Пекцоран олашке лектын
кайымекыже,
ӱдырамаш, шкаланже верым муде, шып шинчен туркыде, ушыштыжо эртыше илыме
курымжым нергелаш пиже...
Пел ият шуэш, кузе тудым тушман-влак туан Сотыерже гыч кучен кайышт.
Тугодсек
мом гына ужаш, могай гына йӧсым чыташ верештын огыл?! Кипчак-влак тудым
булгар
купечлан ужалышт, вара халифын кидышкыже вереште, шыле...
Мыняр мерчен гынат, садак Сусунам ик шонымаш коден огыл: кунам-гынат тудо,
юмончылно, угыч шочмо верышкыже пӧртылеш. Угыч пушкыдо да сото вӱдан ерым,
шонанпыл
гай пеледышан олык лапым, чоным лыпландарыше ужар чодырам ужеш. Но шочмо
вер дечат коч марийжым, Тойдим, ужмыжо шуын. Кузе тудо пеҥгыде да тунамак
ласка кидшым
шкенжыныш куча, лопка вачӱмбакше кузе вуйжым пышта, уло капше дене воктекше
пызна, пуйто кызытат Сусуна чыла шижеш...
Шелше гай окна гыч пӧлемышке вочшо волгыдо чеверга. Тыгеже пылвомышто кече
кас
векыла савырнен. Пекцоран олашке кайымыжлан жап ятырак эртен.
Сусуна лапка да кумда олымбачын кынел шогале. Изи пӧлемын кумдыкшым
висышыла,
икмыняр мӧҥгеш-оньыш коштылдале.
Тудо кызытат эрыкым ок уж, халифын полатыштыжлак сравоч йымалне ила. Но
садак
кызыт тусыла каньсырын ок чуч. Керек-мо гынат, шӱмлан ласкарак. Векат,
волгыдышко лекмым вучашыже тудлан шукак кодын огыл. Тидлан ӱшан пытартыш
жапыште ик тат
гыч весышке тулсалымла утыр кушкын.
Йолвалне тошкышташ ситыш да ала-мо, я нимом ышташат, Сусуна угыч олымбаке
шинче.
Колыштале. Йырваш шып. Теве лукышто, кӱвароҥа йымалне, векат, коля
удыркала.
Трук пырдыж вес велне ала-кӧн кутырымо йӱкшӧ шокташ тӱҥале. Мом ойлымым
гына
умылаш ок лий. Сусуна пылышым шогалтен колышташ тӧча. Тунамак шкеже йымен
шинче:
ала эшеат халифын еҥже-влак тудым кычалын толыныт?
Вучыдымын омса кумдан виш почылт кайыш да аҥыште пуйто Тойди койын колтыш.
"Чынак мо тидыже? — Сусуна ӧреш. — Але таргылтыш шинчажым лума, ала-мом
койыкта?"
Шинчажым кумалта, почеш — Тойди ок йом. Шола кидшым уло кертмын чывышталын
колта
— ок мале, тиде омо огыл, вет кид коршта, шижеш!
Тодылмо укш мучыштымыла, Сусуна верже гыч чымалтын кынел шогалеш, марийже
ваштареш пуйто чоҥештен мия.
— Тойди! Шӱмбелем... вучымем... йӧратымем! — шокшын шӱлен, Сусуна
пелешткалаш
тӧча...

* * *

— Мемнан-шамыч толыт! Воеводо Сувар пуш-влакым Булгарышке конда! — Ага-
пазарыште
улшо ратник-влак коклаште кычкыралме йӱк шоктыш.
Чынак, Булгар пристаньышке ладья-влак ласкан ийын пурат. Мардежоҥышт
кечыйолеш
волгалтыт. Тушто йошкар тӱсан кугу тамга сайын коеш.
Тугак, теҥгече кугу князь Всеволод белоозерец-влак деке уверзым колтыш да
пушыштым тышке кондаш кӱштыш. Теве Чывыл аҥ гыч нуно толын шуыныт. Ага-
пазарыште чыланат йолташыштым йывыртен вашлийыт: мыскарам ыштат, воштылыт.
Кумылышт юарла.
Тугеже вашке ратник-влак пушлашке шинчыт да мӧҥган-мӧҥгышкышт корным кучат.
Весымат еҥ-влак ужыт: серышке волышо коклаште южыжо сусыргышо. Теве
воеводын
шкенжынат вуйжым вынер ластык дене вӱдыл шындыме. Тугеже белоозерец-влакат
Чывыл
эҥерын ошмаштыже мӱшкырым ырыктен, почаҥын киен огытыл.
Мечник Братила Суварым кугу князь деке ӱжын наҥгайыш. Тудын сусыргымыжым
Всеволод вигак ужо гынат, весе нерген йодо:
— Ну, каласкале, Сувар, кузе ты кечылам эртаренда? Мо тендан дене лийын?
Белоозерец-влакын воеводышт верыштыже тарванале, йӧнанракын шинче.
— Ондак нимогай азапымат ыжна уж. Булгар-влак мемнам тургыжландарен огытыл.

Еҥем-шамыч йогыланашат тӱҥалыныт ыле. Эртак тыге вет: сомылет уке — кеч
пондо
дене омартам лупшо. Шып да ласка лийын гынат, орол-влак йӱдет-кечет тӱткын
эскерышт. Вара Тухчин олам налме нерген увер шоктыш. Меат ылыжын кайышна.
Мемнанат
кид чыгылтын. Садлан сарзе-влак коклаште пудыранчык да сырымаш мартеат шуо.
Тидым пытараш манын, ик тӱшка сарзе-влакым шкевуя лишыл авыллашке колташ
вереште.
Уке гын калык ок лыплане ыле. Ойлат вет: "Яра киен, товар вурдат
регенчаҥеш".
Юмылан тау, чыла сайынак эртыш, чылан таза пӧртыльыч. Пеленышт тӱрлӧ
поянлыкымат
руалтен конденыт.
— Тидыже тыге... — Всеволод сотара. — Шкевуя ыштымыда дене туткар мартеат
мӱндыр
огыл лийын. Булгар-влак керылтыт да пушдам руалтен налыт гын, мом ышташ
тӱҥалыда
ыле? Шоналтыде, Сувар, ыштенда.
— Тидыже тыгак, — келша воеводо. — Тольык булгар-влак дене кредалмаш деч
садак
утлаш ыш лий.
— Кузе?
— Ала мемнан-шамычын аулышко коштмышт, ала весе иктаже булгар-влакым
кышашкына
луктын? Икманаш, кушто шогымынам ала-кузе нуно пален налыныт. Ныл кече
ондак иктаж вич шӱдын ваштарешна шогальыч. Тиде Техшу-хан йыгытше-влак дене
лийын улмаш.
— Техшу-хан? — Всеволод ӧрӧ. — Тудыжым ме кырен шалатеннас.
— Кредалмаш годым кучымо булгар-влак деч ме чыла йодыштын нална. Ончет гын,
Техшу-хан олаж гыч куржын шылмеке, изишат лыпланен огыл. Мыланна кӱсыным
пӧртылташ
чотак шонен пыштен улмаш. Садлан пеленже улшо еҥ-влак дене эше изи карманла
—
Мерджи да Эрнас — гыч кердым кучен кертше-влакым чылаштым иквереш чумырен
да
ӱмбакына тарванен. Шижтарыдеак, мемнам кырен опташ шонен. Но межат ӧрын
шоген
огынал.
— Ужамат, шкежат тый сусыргенат, — Всеволод иже ужшыла ойла.
— Тиде кида-кида кредалме годым тыге лекте. Нимат огыл, коваште веле
нузылген,
сусыр тӧрлана. — Сувар кидым лупшалеш, — Межат булгар-влаклан яжо
ондалчыкым ыштышна. Йӧра эше, дозорна тушманым ончычак ужын шуктен. Чыла
шот денат ямдылалтын
шуктышна. Чывыл эҥер серыште, нунын эртыме корныштым пӱчкын, ончычак
икмыняр
кӱжгӧ пушеҥгым пеле руэн шындышна. Тиде верым булгар-влак эртен каен
шуктышт веле, кожлам сӱмырал шуышна. Укшерже чотак кукталтынат, тудым
вашкенжак от вончо.
Тыге ончычат, шеҥгечат чот пызыралын шындышна. Кушко вара тушман-влак пурен
каят? Чылаштым тыгай йӧн дене падыштышна! Шылшыжат мынярак лие гын? Эшежым
коло
наре еҥым пленыш налынна. Техшу-ханат кредалмаште шканже мучашым муо.
— Кугу тау, тыланет, Сувар! — манеш Всеволод. — Ладья-влакым арален коденат
да
адакше патырлыкым ончыктенат. Мо налмынам тачак пуш еда оптыман. Мӧҥгеш,
Владимирышке, корным кучена...

* * *

Ага-пазар пристаньыште паша шолеш. Руш ратник-влак пушышко шинчыт, руалтен
налме
поянлыкыштым нумалыт. Йывыртыме йӱк-йӱан веле шергылтеш, вет чылаштымат
мӧҥгӧ
корно вуча.
Кӱкшакарак верыште вес лужавуй-влак дене иквереш Чумблатат шога, руш-
шамычын
шолмыштым онча. Шинчажлан теве кугу князь Всеволод тӱкныш. Тудо
пристаньышке
князь-влак дене икоран кудал толынат, ала-мом умылтараш тӱҥале.
Ойырлаш жап толмым шижын, Чумблатат тудын дек тарваныш.
— Молгунамсе семынак имнешке дружине кукшо сер дене кая, — кугу князьын
ойлымыжо
марий лужавуйын пылышыжланат шокта. — Пуш-влаклан нелырак лиеш гынат,
шонем, нуно Владимирыште ончычрак лийыт! Тек куан уверым вашкерак шуктат...
Всеволод савырналтен колтышат, Чумблатым ужо. Тудлан веселан шыргыжале.
— Кугу князь, мыят сарзем-влакым мӧҥгеш виктарем, — лужавуй тудлан манеш.
— Тугеже чеверын, Чумблат — марий лужавуй! Таза лий да мландыштет пеҥгыдын
шинче! — Всеволод кидшым Чумблатлан шуялтыш. — Мыланем изатлак эҥертен иле.
Лишыл
жапыште тыйым унала шке декем Владимирышке ӱжам, вучаш тӱҥалам. А кызыт,
чеверласыме деч ончыч, шкемын князь мутем пуэм: ик ийлан марий-влакым
йозакым тӱлымӧ
деч утарем.
— Чеверын код тыят, кугу князь Сиволот! Кайыме корнет куштылго лийже. Унала

ӱжметлан тау, поро кумыл дене мием. Йозак шотыштат таум ыштем. Мыланнат
вийым
погыман. Меат ынде мӧҥгышкына вашкена, туштат шуко паша вуча...
Тыге огыл ойырлымым, мучашым Чумблат вучен. Но мом ыштет? Тудо шкенжым ӱлык
шындымым шиже. Лачшымак, тудо ваш пуредалше кок пий коклаште ила, пайдаже
веле нигушечат кугун ок лек...
Ты жапыште кугу князь шатерышкыжо пурыш. Тыште мерчен кийыше Изяславым
ончале.
Самырык князь ложаш гай ош сынан, пыкше шӱла, кызытат ушыжо пурен огыл.
Всеволод шатер аҥыште петыртышым кораҥдыш, лишне улшо-влакым ончале.
— Князь Изяславымат пушышко наҥгайыза! — ойгыжым тойыде шӱдыш. — Ончыза,
шекланенрак нумалза.
Тунамак икмыняр ратник самырык князьым, переген, кугу щитышке пыштыш. Тыгай
нунын йӱла: патыр сарзым сӧй гыч мӧҥгыжӧ але щит ӱмбалан кондат, але тудо
шке щитым кидыште кучен толеш. Изяславым нумалше-влак пелен Всеволодат
ошкеда, копаштыже князьын вийым йомдарыше кидшым куча.
Пушышко, пурен, ратник-влак Изяславым ончылан, йоҥгатарак вереш, пыштышт.
Всеволодат воктекшак шинче. Пуйто тидым шижын, Изяслав татлан шинчажым
почо. Ала-мом
йодшыла, Всеволод век ончале.
Мономах тукым гыч кугуракше, тудым лыпландырамыла, ваштареш шыргыжале,
Изяславын
кидшым ласкан ниялтыш.
— Ынде мӧҥгына каена!.. Ме сеҥенна, — манеш Всеволод. — Ан-Насир мемнан
ончылан
шкеак сукалтен шинчын. Чыла сай, Изяслав... Тый шкеже веле чыте... Манамыс,

тӧрланет...
Сусыргышын тӱрвыжӧ чытырналте, шинчаже изишлан волгалте, пуйто пеледынак
кайыш.
Кугу князьын ойлымыжым умылыш, витне. Чурийже угыч тӱҥгылгыш, пуйто кужу
теле
гочлан шыпланыше веселан йогышо эҥер вӱдым вичкыж ий нале. Шинчаже кумалте,
теве
тудо пытартыш гана, витне, кужун шӱлалтыш, тунамак лыпланыш. Вичкыж парнян
кидшат Всеволодын копавундашыж гыч мунчалтен волыш.
Йорге йоген лекше шинчавӱдшым ӱштылын, Всеволод ӧрдыжкӧ кораҥе. Изиш
лиймек, самырык князьын вуйжым плащ урвалте дене леведе...

* * *

Кугу Юлын йогынжо ваштареш руш ратник-влакын ладьяшт эркын кӱзат. Тушто
дружинник-шамыч тичак шинчат. Туге гынат, мӧҥгеш кайыше-влак коклаште икте
огыл, кокытат огыл, а тӱжем еҥ огеш сите. Тыгае айдемын пӱрымашыже: кӧ
каласа, мыняре тылат илаш пуалтын?.. Теве Изяслават вичкыж сорта гай пеш
писын шулыш... Князь
Всеволод тудын капшым мланде помышко шочмо кундемыштак пышташ шоныш, садлан
мучаш мартеак пеленже наҥгаяш лие.
А тура серыште Чумблат да марий сарзе-влак шогат, руш-влакын пушыштым
шинчашт
дене ужатат. Таче нуно порын ойырлышт. А эрла мо лиеш? Кузе нине кок калык
умбакыже илаш тӱҥалеш?
Чумблат пуш-влакым онча, вуйыштыжо шке шотан шонымаш пӧрдеш. "Мо гын тиде —
айдемын илышыже? Нойымешке ыштыме паша? Шкендын да лишыл еҥет-влакын
поянлыкыштым
переген, тушман дене кредалмаш? Туге, тидыжым кызыт тутыш ышташ перна.
Самырык
годым вес семынат шоналтын. Тунам нимогай азапат лийын огыл: авыл мучко
куржтал,
шке таҥашет-влак дене мод, шолып сомылетым ыште (кугу-шамыч веле тидым
ынышт пале), мӧҥгӧ толат — чыла ямде, ават пелен тамлын мален колто. А
кызыт? Ынде нимо
семынат эртышым от пӧртылтӧ. Ынде чылан верч шонаш, нуно ласкан илышт
манын, тылат, кугу лужавуйлан, азапланаш верештеш.
Мыняр эше сомыл да тургыжланымаш илыме курымышто возеш?! Ой, Кугу Юмо!
Кеҥеж
йӱкша, шыжат эрта. Тиде веле мо? Ий-влак эртат, тыгак курымат шула.
Шоналте:
тыйын толашымет тыгак пыта, йомеш? Лӱметым волгалтараш тӧчет мо, Чумблат?
Шке
нергенет мо кызыт тынаре шонет?
Туге, кунам-гынат сулыкышто илыше еҥ-влак мыйымат шарналтат. О Кугу Юмо,
шонымем
шуктет гын, изи веле надыремым шотышко пыште".

Курыкмарла гыч Геннадий АЛЕКСЕЕВ кусарен.



121397
************************************************************************
12—13
РОМАН ТЫГЕ ШОЧЕШ
"Писе пикш, лывырге йоҥеж" историй романын авторжо, РФ писатель ушем член
Виталий Петухов Марий Элысе Курыкмарий район Кого Сӧрмӓнӓнгыр ялыште 1954
ийыште шочын. 1975 ийыште, Марий пединститутым тунем пытарымекыже, Куженер
районысо "Ӱжара" газетыште ышташ тӱҥалын. Кызыт Виталий Альбертович тиде
газетын тӱҥ редакторжо. Тудо кок романын да икмыняр книган авторжо.
Писательын сылнымут пашаже,
ончыклык шонымашыж нерген журналын тӱҥ редакторжо А.Тимиркаев йодыштеш.

А.Тимиркаев. Виталий Альбертович, тыйын "Акрам" историй романет 1994 ийыште
"Ончыко" журналыште савыкталте, посна книга денат ош тӱням ужо. Ынде мемнан
лудшына-влак у произведениет дене палыме лийыч. Каласе, кузе сылнымут
пашалан шӱмаҥынат?
В.Петухов. Лудаш-возаш школыш кайыме деч ончычак тӱҥалынам. Тидлан
техникумышто
тунемше кугу акам туныктен. Адакше ешыштына книгам, газетым, журналым
моткоч
жапленыт. Тылеч посна, очыни, тукым вӱрат шке сомылжым шуктен: мыйын кочам,
Василий Михайлович Петухов (Василий Патраш), 1936 ий гычак СССР писатель
ушем член
лийын. Тудо лудшо-влаклан "Тӓнгаштарен" ("Таҥасымаш"), "Ылымаш вашталтеш"
("Илыш
вашталтеш"), "Шайышмаштвлӓ", ("Ойлымаш-влак") да моло прозо книгаж дене
палыме.
30-шо ийлаште ик жап Марий писатель ушемымат вуйлатен.
Школыш кайымеке, эрыкан тема дене сочинений-влакым возаш йӧратенам. Тушто
шижмеколмым, ужмым шке семын келыштараш лийын. Школыштына литкружок виян
ыле. Тудым
туныктышо Кристина Якимовна Арисова вуйлатен. Вара мемнан Пӹзыкныр
(Кузнецово)
школыш Авенир Арсентьевич Апатеев тольо. (Тудо ынде палыме литератор.)
Литкружокын пашаже эшеат сайын тӱзланен кайыш. Каласаш кӱлеш, мемнан
школналан 130 ий
наре. Шке жапыштыже тушто просветитель Иван Маляров тунемын.
Марий пединститутышто тунеммына годым сылнымут кружокым филологий наука
кандидат, литературовед Иван Семенович Иванов вуйлатыш. Тунам мемнан
радамыште В.Микишкин, Е.Тихонькина, Е.Цотнайкина, Л.Ильина, В.Егоров,
В.Куликов, Г.Кубаев,
Ю.Матвеев, В.Горбунов тый да молат ыльыч, почеламутым, ойлымашым возен,
икте-весылан лудынна. Икымше ойлымашем 1967 ийыште Козьмодемьянск оласе
"Ленин корны"
газетеш савыкталте.
А.Т. 1991 ийыште тый, кумло шым ияш возышо, СССР писатель ушем (кызыт РФ
писатель ушем) член лийыч. Тый почеламутымат, ойлымаш ден повесть-влакымат
возенат.
Писатель ушемышкыже тыйым кӧ семын пуртеныт?
В.П. Поэт семын. Тудо жаплан "Шолшӹ вӹр" ("Шолшо вӱр") да "Со пуры лижы"
("Эре
поро лийже") кок поэтический да "Шӹжвӹк йӱмы вӹд" ("Шӱшпык йӱмӧ вӱд") прозо
книган авторжо лийынам.
А.Т. Виталий, каласе-ян, кузе тый, шӱмеш логалше лирика кумылан почеламут-
влакым
возышо, историй сынан прозыш лупшалтыч?
В.П. Ойлышым вет: мый "Шӹжвӹк йӱмы вӹд" прозо книгам луктынам. Тушко ик
повесть
да ойлымаш-влак пуреныт. Адакше серыше вет тугай: общество деч ойырлен илен
ок
керт. Кандашлумшо ийла кыдалне элыштына, перестройко тӱҥалмеке, мер-политик
илыш
шолаш пурыш, калык-влакын уш-акылышт утларак пӱсеме, шке тукымвожым
шымлыме, кычалме сомыл ылыже, калыкнан кугезе, эртыше илышыж нерген утларак
возаш тӱҥальыч.
Мутлан, "Акрам сар да "Акрам сар" маныт ыле. Учебниклаште гын тиде
событийлан
иктаж коло корным ойыреныт, очыни. Тушто ойлымо: 19 курым кыдалне кресаньык-
влак
моткоч нелын иленытат, кугыжа ваштареш товар-шаньык дене кынелыныт.
Икана Куженер районысо "Ӱжара" газетыш серыш тольо. Тудым Марий
университетын
профессоржо Геннадий Николаевич Айплатов колтен. Тушто Коҥганур,
Токтайбеляк ял-влак дене кылдалтше ожсо годсо илышым сӱретлыме ыле. Тыге
мый пагалыме ученый
деч "Акрам сар" нерген келгынрак серен колташ йодым. Ты восстаний лиймылан
тунам
лач 150 ий лишемын. Тунамак шонен пыштышым: Акрам вурсо нерген романым
возаш
тӱҥалам. Кычалаш тӱҥальым документ-влакым, историографийыш ончальым, ученый-
влакын возымыштымат ӧрдыжеш шым кодо. Палемдыман: тиде событий курыкмарий-
влакын
лишыл пошкудышт — чуваш-влак дене чот кылдалтын. 1943 ийыште, Кугу
Отечественный
сар каен шогымо годым, луктын кертыныт Акрам сӧй лиймылан шӱдӧ ий темме
вашеш
посна документ-влак сборникым. Тушто пеш тичмаш материал уло: донесений,
рапорт,
восстанийысе участник-влакын лӱмышт, тулеч молат.
Акрам — чуваш ял лӱм. Тудо курыкмарий-влакын илыме чекышт воктенак. Тиде
кугу ял
лишне 1842 ий кеҥежым кресаньык-влак кугыжан армийже ваштареш шогалыныт.
Тидыже
мланде реформо, йорло-влакын шке эрыкышт верч кучедалме дене кылдалтын.
Тиде
увер Петербургышкат шуын. Кресаньык-влакым чот наказатлаш кӱлмӧ нерген
кугыжа
шке кидше дене пунчалым пеҥгыдемден. Власть дене келшыдыме-влакым кырен
шалатеныт, шукыштым Сибирьыш, ссылкыш колтеныт.
Роман дене кум ий шинчылташ логале, но 1992 ийлан — Акрам сарын шӱдӧ витле
ияш
юбилейжылан — возен шым шукто. Тудо 1994 ийыште веле ош тӱням ужо.
А.Т. Тыге. "Писе пикш, лывырге йоҥеж" романет мемнам калыкнан, элнан чал
кугезе
историйышкыже — 12—13 курымлашке наҥгая. Тушто руш-влакын икымше гана кугу
войска дене марий мландышкына толмым ончыктет, булгар кугыжанышын илышыжым
почын ончыктет...
В.П. 1987 ийыште "Кошкышы укш-влӓ" ("Кошкышо укш-влак") повестьым возышым.
Тушто
витле ий ожно лийше событий-влакым — Сталинын личность культшо годым кузе
осалланымым, коллективизаций тӱтаным — сӱретленам. "Акрам" роман дене шӱдӧ
витле ий
ожно лийшыш "волышым", а "Писе пикш, лывырге йоҥеж" произведений лудшым шым-
кандаш шӱдӧ ий ожно кылдалтше герой, событий-влак дене палдара. "Акрам"
романым возышемла шоналтен колтышым. Петр И кугыжан Азовым налашыже марий-
влакат полшеныт.
Вара вуйыш Разин, Пугачев годсо историй пурыш. Тыге ала-могай кумдалык
шочо. Марий-влак коклаште ожсек шотеш пыштыме Чумблат лужавуят сӱретлалте.
Чынак вет,
тудын нерген ятыр легенде, преданий улыт. Кунам тиде марий князь илен, мо
лийын
тудын дене?
Вара монгол-татар-влак дене кучедалмаш... Иван Грозныйын Озаҥым налмыже...
Озыҥым налме деч вара коло ий утла олыкмарий-влакын руш-влак ваштареш
кучедалмышт... Мамич-Бердей, Болтуш, Акпарс, Ковяж да моло тале марий
лужавуй-влакым
кугезе жапын шӱлышыж дене шӱлаш йӧным пуаш, тудо пагытын еҥже, нунын
илышышт,
койышышт, эрык верч кучедалмышт нерген каласкалаш шонем. Пагыт да вий гына
ситышт ыле.
А.Т. Икманаш, руш писатель Дмитрий Балашовын корныжым марий мландыште
умбакыже
шуйынет. Юмо гына полшыжо, Виталий Альбертович, шонымашкет шуаш.
В.П. Тау поро шомакетлан.



121497
************************************************************************
12—14
ЛӰМГЕЧЕ
"Шӱмыштына — кугу ӱшанле кумыл"
Марий калыкын йӧратыме поэтше Миклай Казаковлан шушаш ий январь кыдалне 80
ий
темеш ыле. Но тудын ӱмыржӧ 1989 ий февральыште кӱрылтын. Тале мурызын
лӱмгечыж
вашеш тудын серышлаж негызеш возымо материалым лудаш темлена.

Серыш! Айдемын илышыштыже тудо могай кугу верым налын шога. Серыш — айдемын

илыш-корныжым, ончыклык шонымашыжым почын пуымо йӧн. Серышым ача-авалан,
родотукымлан, лишыл йолташлан, а южгунам палыдыме еҥланат возена.
Мый таче, Миклай Казаковын мылам колтымо серышлажым шерын лектын, тудын
илышыж
гыч посна йыжыҥла дене лудшо-влакым палдараш шонем. Чаманен каласаш
верештеш,
тудын ятыр серышыжым арален коден кертын омыл. Йошкар-Олашке илаш куснымем
годым
серыш-влакым пошкудо деран коденам ыле. Рвезе-влак кагаз вӱдылкам муын
луктыныт,
южыжым, очыни, лудыныт да вара ала-куш кудалтеныт. Поснак 1939 да 1944—1945
ийласе серыш-влак йомыныт.
М.Казаков южо серышыжым рушла возен. Тидлан теве могай амал ыле: мый
школышто,
Волжск кундемысе Упшерыште, пашам ыштымем годым руш ӱдыр-фельдшерица дене
пырля
иленам, серышлам пырля лудынна. Лыжга кумылан, поро чонан тиде ӱдырлан
пӧлеклен,
поэт посна почеламутым возен, тудо "Санитарка нерген муро" маналтеш. Йолташ
ӱдыремын лӱмжӧ — Аня Манохина.
М.Казаковым армийыш 1940 ий тӱҥалтыште нальыч, тудо Саранск олаште
служитлаш
тӱҥале.
Умбакыже мый поэтын серышлаж гыч ужашлам ойырен ончыктем, нуным Николай
Иванович
армийыште улмыжо да вараже Москосо Литературный институтышто тунеммыж годым
возен.
"... Теҥгече 18 шагатлан столовыйыш наряд дене колтышт — пареҥгым эрыкташ.
И вот
таче эрдене 7 час марте йытырайышна. Йӱдвошт чыр омым ышна ыште, кастенат,
эрденат иканаште кочкаш толна. Шоналташ веле, 11 мешакым эрыктышна. А
пареҥгыже
йӧршеш кролик ш... гай тыгыде, ситартышыже — лавыран. 21 еҥ мурен-мурен
пашам
ыштышна.
... Республикысе илыш деч шеҥгелан ом код. Кажне кечын письмам налам.
Йолташ-влак возкалат, вашке сборникым колташ сӧрат. Бик газет орам колтен.
"Ямде лиеш"
мыйын "Сталинлан" текстым пуртеныт, музыкшо Мироновын. Смирнов Кузьман
концертыштыже "Илыш кече" мурым ансамбль мурен (текстше мыйын). Такше
ничего лектын
маныт. Хор дене мурен ончыза."
1940 ий 5 март.

* * *
"... С большой радостью читал письма. Большое спасибо Ане, письмо ее тоже
для
меня доставило большое удовольствие. Передай ей самый лучший, самый
пламенный
привет, какой только существует в мире. Это самое большое счастье — иметь
хорошего друга или подругу, с которым можно разделить и горе, и радость,
который тебя так же понимает, как ты понимаешь и любишь его...
Настолько длинна разлука — трудно даже сказать, потому что жизнь чревата
неожиданностями. Нет-нет да вдруг грянет опять война. Бесспорно, мы пойдем,
зная, за
что погибнуть — так за Родину. Скучно еще потому, что чертовски меня манит
природа, тянет к себе, зовет в леса, в горы, а я должен, как скованный,
сидеть. Что
ни говори, вольность, свобода нужна в жизни...
Думаю, как-нибудь уже проживу годика 2-3, а потом буду опять заниматься
своим
любимым делом — литературой, всю свою жизнь отдам ей — Родине. Фактически
так и
получается, что в Й-Оле я был бы гораздо полезнее, больше бы мог помочь,
чем
здесь. Кстати, вчера получил оба своих сборника в дерматине. И почему-то
вместо
законной радости и гордости за свой труд у меня возникла душераздирающая
печаль:
возможно, эти строки у меня последние. Живя оторванно от жизни, от
литературы,
можно отстать от всех — даже от незавидных поэтов; возможно, придется
бросить
литературу. Но нет, этого никогда не будет! В любом труднейшем положении
буду
ощущать великую силу литературы, это меня будет подталкивать,
вдохновлять...
Варя! Возможно, тебе надоел этот длинный нудный разговор? Пишу то, что у
меня в
душе, скрывать не могу. Мне ужасно хочется поговорить обо всем этом именно
с тобой, потому что только ты меня понимаешь до мелочи. Мне грустно потому,
что весело тебе, поется в песне. Весело тебе? Думаю, едва ли. У тебя тоже
сейчас такая
же пора. Но как-нибудь все это переживем, выйдем на большую дорогу, дорогу
радости и веселья.
Думаю, об этом хватит. Теперь еще раз напомню, что 1939 год был для меня
самым
счастливым во всех отношениях, писал больше, чем когда-либо, стал видеть и
понимать жизнь лучше. Весь 1938-39 учеб. год для меня был сплошным
праздником, хотя
изредка набегала тоска. Но все это прошлое, и о нем останется вспоминать и
вспоминать с наслаждением.
ПС. Але 3 тылзе веле армийыште илалтеш, а вет эше ончылно мучашдыме жап.
Мочол
шӱм вургыжмаш уло, мыняр гана ойго пагыт толеш".
1940 ий 20 апрель.
* * *
"... Живу все так же. Работы много. Но скажу прямо, что настроение у меня в
это
время исключительно поэтическое. Пишу ежедневно. Будет тема наподобие
пушкинского "Бахчисарайского фонтана". Название "Фонтан Арзы". В 1938 г. я
в Крыму услышал прекрасную легенду, за переработку который впоследствии
взялся несколько раз
и в каждый раз пришлось отказаться, т.к. ничего не получилось. Сейчас
магническое притяжение к этой теме. Цель: воспеть человеческую красоту,
любовь простых
людей и показать разбойничество турецких беков. Сейчас работаю усердно.
Думаю,
получится ничего, самому ужасно нравится. Отдельные места вчерне готовы...
Вместе с письмом пошлю "Избран. стихи" Твардовского. Это мой любимый поэт.
Пишет
просто, очень образно и выразительно. Нравится до чорта! Автор прекрасно
знает
народный язык и быт. Этого вот у наших поэтов, в частности у меня тоже, не
хватает. Больше надо быть и гуще народных масс. Вот приеду из армии, буду
как можно
больше ездить по районам, учиться у народа. А какие песни и сказки у
марийского
народа!"
1940 ий 12 июнь.
* * *
"Я в долгу перед вами, Варя и Аня. Вы послали замечательную карточку. Любо
взглянуть. Думаю, в этом месяце и я сумею фотографироваться. Надо,
обязательно.
Многим товарищам обещал, а фактически не выполняю.
Вот экспромтом сочиненное стихотворение после получения карточки:
Адак, адак мый ужынам
Чон куандарыше тӱсетым.
Лышташ лӱҥгалтме гай йӱкетым
Мый таче угыч колынам.
Виян памашла вӱд йоген
Шӱмбел шӱжар гай йолташемын.
О мочол ойлышаш улмашын
Йӧратымаш пиал нерген!
Но шкенжым огыл, чон пыштен
Ӧндальым шерге картычкетым.
Тушакын колтенат шӱметым,
И тидым ом шу нигунам".
1940 ий 7 июль.
* * *
"... Как трудно жить без любимой работы. Мне сейчас поэзия кажется любимой
матерью, которая воспитывает и зовет вперед. Читаю изредка стихи Янки
Купалы и
Пушкина. Читаю и плачу. До чего все это человечно и чистосердечно. Но Муза
во
мне чахнет, и не знаю, скоро ли пробуждается и меня будет вести к новым
стихам.
О сколько прекрастных строк пропадает! Здесь не нужен поэт, лучше гораздо
быть
шофером. Но, увы! Не забуду слова: "Терпеть во имя будущего радостного
труда!"
1941 ий 22 январь.
* * *
"Молым чыташ лиеш, но поэзий верч шӱм коржеш. Ала-мом ыштен кертшаш вийым
шижам,
но чон арамлан гына йӱла, шинчын возаш ок лий. Теве марий батальон. Моткоч
интересный, актуальный тема. Марий калыкын граждан сарыште участийжым иктат
ончыктен
огыл. А марий батальон чот кредалын, тушто ӱдырамаш-влакат лийыныт. Тидым
армий
гыч пӧртылмеке ышташ перна. Материалым Башкирий гыч Ижболдин йолташ пога.
Палет,
тудо моткоч оҥай рвезе, пеш содержательный, толковый письмам воза. Нунын
дек мияш ӱжеш. Ик гана кайыманак".
1941 ий 22 февраль.
* * *
"Немыч капыр дене мемнан калык колаш-илаш кредалеш. Шуко еҥ вуйжым пышта.
Шкем
чаманымаш лийшаш огыл. Колышо-влакын вӱрышт арам ок його, нунын шочшышт,
уныкашт
ласкан илаш тӱҥалыт.
Ме тыште сентябрь пытымеш лийына, вара фронтыш — кырен пытараш. Жап шагал,
12
час дене заниматлена, конечно, пӱжвӱд йоктарыде ок лий. Газетлаште лудат да
кредалаш, кузе-гынат вашке сеҥаш кайыме шуэш.
Возаш шуко гынат, ом шукто, эре планым гына ыштен оптем, хотя ом пале — ала

кӱлеш лиеш, ала уке. Но ӱшаным ом йомдаре. У сборниклан (лӱмжӧ "У стих-
влак")
рецензийым нальым. Мих. Калашников возен. Печатлаш печатлат, шонем, но эше
Осмин
деч утвердительный мут уке. Тудо редактор лийшаш. Рецензийым вес письмаш
тыланет
колтем, мый денем садак йомеш веле".
1941 ий 17 август.
* * *
"Тиде письмам Саранск гыч пытартыш лиеш. Комиссийыш ончылгоч шогальым,
отпускым
ышт руэп. Мийыме, ужмо пешак шуэш гынат, кызытеш ок верешт, каем Горькийыш,
а
тушеч куш колтат. Очыни, тылзе наре запасной полкышто лиймыла.
А кызыт чыла ямде, поездым гына вучена. Вургемым налынна. Вот тыге адакат
фронтыш — кокымшо ганалан каяш ямде улам. (Тиде письмам 1941 ий шыжым Моско
воктене
сусыргымыж деч вара госпитальыште серен — Ред.) Тазалыкем осалжак огыл,
пулвуй
кастен-кастен коржеш. Иктаж семын эрта, шонем. Вообще чыташ и чыташ, а мо
лиеш —
умбакыже ужына.
Варя, но те ида ойгыро. Ончылно пеш кугу кредалмаш-влак шогат, але тале тул-
вӱд
вошт лекташ кӱлеш. Чыланат тидым палена, шинчена. Тидым эртыде, сеҥыде,
фашизмым
пытараш ок лий. Мый нигунарат лӱдмаш уке, чон спокойный, вуй иктым гына
шона:
вашкерак сеҥаш!"
1942 ий 13 февраль.
* * *
"Да, жап шошым конда. Пасу ӱмбалнат ночко, а олаште гын вӱд лоргыктен йога.
Шошо, адак шошо толеш. Тул-шикш кокла гыч сеҥымашым лишемдыше врема мемнам
вӱчкалта, ӱжеш. Тиде неле жапыште шошым особенный кумыл дене вашлийына.
Вашке, наверне, адак касвеке кудалына, кумыл шукертак фронтыш ӱжеш.
Товатат, Варя, эн шыгыр
жапыштат тыйын поро кумылетым эре шижын шогаш тӱҥалам.
Вашке адак каем мый фронтыш,
Пытартыш бойышко каем.
Палет, йолташ, элем ок мондо,
Мый тудын чапшым наҥгаем.
Тек тӧрштылжӧ фашист ораде,
Пытартыш вийжым чумырен,
Но шыде гадинын снарядым
Ме каена йыр чактарен.
Фронтыш эше ик гана каяшак кӱлеш. Тиде ужмо моткоч шагал, особенно
творитлаш.
Мый просто завидоватлем А.Сурковлан. Отеч. сар нерген мыняр сай стихым
возен!
Вот каена, адак кредалына, тунам чапле п.м.-ым (почеламутым — Ред.) шуко-
шуко
возаш тыршена и возена. А кызытеш ӱшанен кодына.
Аватлан саламым каласе. Шуко жапым таза лийын илыже, мемнан сеҥымашнам
ужшо!
Эрла походыш каена. 2 кечылан. Кызыт ямдылалтына. Паша шуко, эре пасушто
заниматлена. Йол таза. Илем ик чок. Вашке — фронтыш. Куанен вучем. Кызытеш
чеверын,
йолташ. Возо!"
1942 ий 12 апрель.
* * *
"Кунам фронтыш колтат? Вашке, кеч-мо гынат, вашке логалаш ыле. Товатат,
завидоватлем поэт-фронтовик-влаклан, особенно К.Симоновлан. Вот нуно чыла
фронтышто
лийыт, чыла ужыт, нунын мучашдыме у событий. Тиде шотышто мый пиалдыме
улам. Тышанак пунышкем ала-мо. Эх, кок-кок! Шонымаш икте веле: вашке адак
бойышко каяш".
1942 7 май.
* * *
"Мыйын кызыт ик шонымаш: угычын фронтыш логалаш да фронтовой печатьыште
пашам
ыштен ончаш. Вот теве эше ик пополненийым ямдылем да нунын дене пижынак
фронтыш
каяш йодам. Поэтлан шӱдӧ гана шуко ужаш, тӱрлӧ-тӱрлӧ вере лияш кӱлеш. Шке
шӱм
дене чыла переживатлаш, тунам гына настоящий мужественный поэт шочын
кертеш.
Мемнан марий поэзий тиде сар жапыште вер гычшат тарванен огыл, манаш лиеш.
Ала
поэт-шамыч огыт возо? Ала-ала. Возат, но кукшын, ӱмбачын, чонеш пиждымын.
Шӱм
вий ок сите.
Твардовский, Щипачев, Сурков, Симонов, Тихонов — вот кӧмытлан мый
завидоватлем.
Тунемаш ыле тыге пеҥгыдын-ныжылгын возаш".
1942 ий 25 апрель.
* * *
"Живу по-старому, работаю и учусь. Дни проходят в шуме друзей в обычной
казарменной обстановке. Дали небольшую возможность по линии творчества и
могу сообщить, что с 26-го по сей день завершил 4 стиха (продолжение
"Лирич. тетради").
Кроме того, есть несколько начатых, которых в эти дни постараюсь завершить.
Хоть
с небольшой победой в области поэзии встретить 1943 г.!
Вот одно из стихотворений, которое посвящаю тебе, Варя:
Ончыкшат илыш-корнын мотор шӱртынам
Тоштылак кучаш пеҥгыдын йодын,
Куанен, йӧратен, шӱмбелем, шортынам
Тиде теле эрден, тиде ойырлымо годым.
Уло кӧргӧ йӱлен, ме тунам коктынат
Шоненна лачак иктым тунаре:
Эре лийже шарнаш, кеч-могай верыштат
Тиде кечым, унала вашлийше Помарым*.
"Йӧратем!" манынат тый, пеледше падыраш,
Йӧратем тыйым шӧртньӧ йомакла.
Айда-лийже ок лий, тый палет кышкылташ
Тиде ныжылге, шерге шомакым".
Могай шокшо куанле шомак: Йӧратем!
Нигӧлан только тидым ит ойло.
"Йӧратем! Йӧратем!"— колам шӱм-кыл воктен.
Мый дечем нигушак огеш ойырло.
Ныл ий пагыт шӱмаҥын, келшен толмылан,
Уло шкендым шӱм кӧргышкӧ налын,
Еҥым палыше, аклыше лай кумыллан
Тауштен да эре йӧраталын,
Ончыкшат илыш-корнын мотор шӱртынам
Кӱрылтде кучаш пеҥгыдын йодын,
Куанен-йывыртен, шӱмбелем, шортынам
Тиде теле эрден, тиде ойырлымо годым.
________
*1942 ий декабрьыште М.Казаков икмыняр кечылан Йошкар-Олашке толын да
частьыш
кайымыж годым ик кечылан Помар селаш пурен ыле, мый тушто пашам ыштенам.
Вот так, Варенька, столько ждали встречи, думали о ней, а как оказались
вместе —
ровно нечего сказать. Но спасибо и за этот день, хоть на время оказались
так
близко друг к другу. А остальное все ерунда, ты об этом не думай, Варя.
Живы будем, когда-нибудь встретимся.
Понимаешь, Варуш, все прошедшее кажется каким-то сном — хорошим, нужным,
освежающим.
Вчера получил письмо от Миши Калашникова, он тоже об этом пишет с
восхищением.
Ты его встретила на поезде, но это слишком мало для того, чтобы определить
и
оценить всю полноту души чел-ка (человека — Ред.). Но веришь, Варя, что я
не нахожу слов, чтобы выразить свою радость по поводу того, что имею такого
умного,
сердечного друга, как Миша. Я его уважаю и люблю такой же любовью, как и
тебя,—
за прямоту, за человечность!"
1942 ий 2 декабрь.
* * *
"... Живу, Варя, по-прежнему. До сих пор нахожусь в Арзамасе. До тошноты
надоело, не хочется смотреть кругом. Жду перемены и не дождусь. 2-го числа
был именинник, справлял 1-го заодно с Новым годом. (Тошто стиль дене
М.Казаковын шочмо
кечыже 2 январьыште — Ред.). Собрал всех друзьей, подостали кое-что из
выпивки,
из закуски. Праздновали недурно, хотя немного скучновато. Получил хорошее
письмо
от Калашникова, это было моим единственным утешением. Благодарил его,
милого
друга. Поднял за его здоровье полный стакан.
Дожили до нового года. В честь его черкнул такую буру:
Толеш У ий — волгалтше нылле кумыт,
Тушманым йӧршын сеҥыме ийгот.
Шӱмна воктен кугу ӱшанле кумыл
Иланыш нигунамсе дечын чот.
Ме ойгым палышна, коштан зияным.
Кредал-кредал, Юл деке чакнышна.
Но тул коклаште толынна вияҥын
Да чапле сеҥымаш вӱчка мемнам.
Толеш У ий, вончен войнан границым.
Салтак вургем шикш дене петырнен.
Историйын йӧралтдыме страницым
Лостыклена умбак У ий кастен.
Пусть тиде ий лиеш ораде бандым
Шӱгар пундашке урымо ийгот.
Пусть эрыкан мемнан советский мланде
Тушман кидеш ик ластыкат ок код!
Варя, желаю тебе успехов в работе, в жизни и в сердечных делах. Желаю расти
во
всех отношениях..."
1943 ий 6 январь.
* * *
"Пагалыме, поро кумылан Варя йолташ!
Кече эрта да эрта. Юмо полша гын, иктаж 9 числаште Й-Олаште лияш шоналтеш.
В общем, командованийын вашмутшым вучем.
Паша тугак кая. Илышыштем вашталтыш уке. П.м.-влак гына моткоч эркын шочыт.
Мирон "Тулан жап" книгажым колтен, тыгайрак мутым возалтен: "Мыйын
творческий
пашаштем учитель улшо, шерге Миклай йолташлан первый сборникем алал кумыл
дене
пӧлеклем".
Тау пагален возымыжлан, кеч полшымыжо тунарак лийын огыл гынат. Адакшым
"Утарыме
ялыште" п.м.-шым мылам пӧлеклен. Сборникым ончен лектым, сай. Рецензийым
возаш
кӧнышым.
Чалай деч серыш толын. Ала-молан мыланем ӧпкела — ом пале. Конференцийыш ок
ӱжеп
дыр манын обижатлалтеш... Мутат уке, чыла йолташ-влакым поген, каҥашен
налаш пеш
сай ыле.
Варя! Кузерак тыйын илышет? Пашат? Могай сеҥымашда уло? Возалте.
Вашлийме шотышто кузерак шонет? Ужаш кӱлеш ыле, ужаш да чон каненак
лодымандаш.
Надя ден Ира йолташет-влаклан салам.
Кызытеш чеверын. Поро салам дене Коля".
1943 ий 1 декабрь.
* * *
Йолташ! Могай лишыл да шерге тиде мут. Илышыште кеч-кӧнат йолташыже лийшаш.
Изи
годым модын куржталына ма але школыш коштына, иктаж-кушто пашам ыштена але
каныш
жапым эртарена — нигунамат шкетын огына лий, шуко еҥ кокла гыч ала-кӧжӧ
шӱмлан
утларак келша, йолташыш, эҥертышыш, чон ӱшаныш савырна. Йолташ улмо годым
илаш
куштылгырак, веселарак, каньылырак. Арам огыл калыкыште ойлат: "Шӱдӧ теҥгет
ынже
лий, а шӱдӧ йолташет лийже".
Миклай Казаковын шуко-шуко поро йолташыже лийын. Тидлан амалжат уло. Тудо
койышшоктышыж дене моткоч проста, еҥым умылен моштышо ыле, весылан
нигунамат осалым
шонен огыл, а шкеж верч гын шагал тургыжланен, йолташыже-влаклан кертмыж
семын
полшен шоген.
М.Казаковын мылам колтымо серышлаж гыч йолташ-влакым тудын аклен моштымыжо,
нунын сеҥымашыштлан йывыртымыже раш коеш. Ик серышыште возен: "Илышыште
шуко йолташ лийже, кеч-кунамат миен эҥерташ, поро шомакым пелешташ... Мыняр
куанымаш,
ойгырымаш лийын — чыла йолташ дене пырля. Вет илышыште тидыжак шерге!"
Теве серышла гыч икмыняр ужаш.
"... Кажне серышлан моткоч йывыртем. Тиде кечылаште Осмин, Чалай,
композитор
Кузьма Смирнов деч нальым. Моткоч йывыртышым, чылаштым ӧндалме да кидыштым
чот
кормыжтымо шуо. Тау, йолташ-влак! Серышлан куанем, туддеч посна илыш
йокрок. Лудам да шижам: йолташ-влак кушкыт. Осмин тений кок поэмым возен,
К.Смирнов симфонический оркестрлан да марий рапсодийым воза. Чалай воза:
"Йӧратымаште кугу таткар лийын — Марина марлан лектын (Михайлова Марина
В.Чалайын йӧратыме ӱдыржӧ ыле
— В.Т.). Вот тыге илат йолташ-влак!"
1940 ий 25 май.
* * *
"Пеш шокшо шерге письмам Чалай возен шога. Рвезе мыйын семынак скучатла,
поэзий
верч ойгыра. Тыйын адресетым ом пале, манеш. Мый возенам да налын огыл,
витне.
Тый тудлан возен шого. Вет рвезыже могай, палет вет — шӧртньӧ. Чалайым ит
мондо".
1940 ий 10 август.
* * *
"Йолташ-влакын усталыкыштлан куанем. Каласыде ок лий: Осмин, Чалай, Бик —
теве
кӧ-шамычым мый чын поэтлан шотлем. Кум еҥ — кум тӱрлӧ стих, кажныжын
шкенжын мурыжо. Кунам чонлан особенно неле, нуным лудам да чыла мондем ".
1940 ий 24 июнь.
* * *
"... Жалко, Чалайым йомдарышым. Кушеч кычалаш тӱҥалаш — ом пале. Кӱжгӧ
Ефрушым
пыкше-пыкше муым. Рожкин денат кылдалтна, а вот Васлий (Чалай — Ред.) уке,
тудын
оригинальный, смелый письмаж деч посна эшеат йокрок, честное слово! Могай
шергакан йолташ-влакын мутышт! Куанем письма возаш-лудаш. Чыла яра жапем
книга ден
письмалан кая".
1941 ий 11 март.
* * *
"... Чалай деч письмам нальым. Тудо воза:
Пеледалтын олмапу ден груша,
Тӱтыра шарлале пеш умбак.
Вӱд воктек лектеш мо Маринаже?
Шарналта мо Варя тыйымат?
Чалайын Марина алят уш гычшо ок лек, мом ыштет, рвезе моткоч йӧратен улмаш,
а
Марина, тидым шотлыде, весылан шикшалтын".
1941 ий 9 июнь.
* * *
"... Таче омешем Рожкин Васлийым ужым. Шуко кутыркалышна, пуйто ала-могай
концертым пырля ончаш перныш. Кидым шокшын кучен ойырлышна. Пытартышлан
тудо ала-могай чапле стихым лудо, мылам пеш келшыш, но помыжалтмекем, ик
строчкыжым гына
шарналтышым:
Ала илаш, ала колаш?
Но стихше моткоч куатле, чоныш перныше ыле.
Туге шол, ӧрдыштӧ илен коштмо годым, яра жап лиеш гын, чылажат шарналтеш, а
лишыл йолташ-влакым гын кече еда шарналтем. Особенно кызыт, кунам положений
адакат
чот напряженный лие. Тушман вуйдымо пормыла ончыко пура. Тудо пытартыш
жапым
ила, ӱмыр лишеммыжым — колымашым шижеш...
Вурсем шкемым, чарныде вурсем: мыняр стихым тӱҥал оптенам, а пытараш вий ок
сите
— лушкыдын чучеш. Тыгай жапыште возаш да возаш кӱлеш".
1942 ий 20 июль.
* * *
"... Тиде кечылаште кумыл изишак нӧлталте. Рушла-марла альманахым нальым.
Палет,
кузе чонлан сайын чучо йолташ-влакын шокшо мутышт, пылыш воктенак шоктыш
яжо
п.м.-влак: Осминын ("Шара шинчан ӱдыр", "Йолташемлан"), Бикын ("Пӧлек"),
Элмарын
("Эргымлан")". Осмин шокшо серышым колтен. Маргиз "Ончыко" сборникым
луктеш.
2000 строкалан договорым подписатлен колтышым. Вашке ходыш кая дыр".
1942 ий 3 сентябрь.
* * *
Шинчымаш кеч-кӧланат кӱлешак. А возышо еҥлан — поснак. Кумда, келге
шинчымашет
уке гын, сай, шӱмыш вочшо почеламут ден ойлымашым, романым возаш ок лий.
Миклай
Казаков шинчымашын кӱлешлыкшым рвезынек умылен да уш-акылжым пойдараш эреак
тыршен. Туге гынат тидлан шагал палымыжла, тунемын шуктыдымыжла чучын.
Тидын шотышто 1941 ий 22 августышто Владимир ола гыч колтымо серышыштыже
тыгерак возен:
"... Варя, эртышым чӱчкыдын шарнем да шкемым вурсем... Томам илалтын, рвезе
ӱмыр
кӱлеш семын эртен огыл: ни паша ыштымыже, ни веселан жап эртарымыже... Но
эн кугу титак — основной институтеш коддымем. Ив. Мих. мо семын темлыш,
Мастерат, Микинат, Смородиноват ышна келше. "Ну, смотрите, вескана шкаланда
ида ӧпкеле",—
мане шоҥго педагог. Мутшо чынеш тольо, мый мочол шкемым каргенам тидын
верч. Шоналте, эше 2 ийым тунемаш гын, мыняр шинчымашым налаш лиеш ыле, но
тылечат коч,
творчествылан кушкаш почва эше ӱяҥдыме, тырмалыме лиеш ыле. Ораде уш! Мыняр
гана
тыге подводитлет. Поворотный моментыште келгын шоналташ, чыла велымат висен
ончаш кӱлеш. А мыйын терпений ок сите, ала-могай кӱлдымаш легкомыслий!"
Тыште Николай Иванович 30-шо ийла мучаште Йошкар-Оласе учительский
институтышто
тунемме жапшым шарналтен воза. Педагогический институтын тичмаш курсшым
пытарен,
кӱшыл образованийым налшашлан эше кок ий тунемман улмаш, но поэтым шӱмжӧ
пашаке
ӱжын. Кугу опытан педагог Иван Михайлович Болдыревын умбакыже тунемаш кӱлмӧ
нерген ойлымыжо Миклай Казаковымат, йолташыже-влакымат вузеш коден кертын
огыл. Но
икмыняр жап эртымеке, Николай Иванович умылен: институтым кудалтен кайымыж
дене
тудо пеш кугу йоҥылышым ыштен.
Самырык годым ыштыме йоҥылышым тӧрлаташ шонышо семын, Николай Иванович 1950
ийыште СССР Писатель ушем пеленсе Литературный институтыш тунемаш пура.
Тунам тудо
кумло ийым эртыше, ешан-шочшан лийын, сар корнеш тазалыкшат икмыняр
лунчырген,
туге гынат шинчымаш курыкыш кӱзаш шонымыжым нимоат чарен шогалтен кертын
огыл.
М.Казаков дене иканаштак Моско студент радамыш лишыл йолташыже — Чалай
Васлий
ушнен.
Вич ий жапыште нуно А.Фадеевын, И.Эренбургын, К.Фединын, Л.Леоновын да
кумдан
палыме моло писатель-влакын поян опытышт дене палыме лийыныт, нунын ушан
ойыштым
колыштын, тӱрлӧ тема дене семинарлаште каҥашен-ӱчашен, шке талантыштым кече
гыч
кечыш вияҥден, келгемден толыныт.
Ӱлнӧ мый Миклай Казаковын студент годсо серышлаж гыч ужашлам ончыктем, нуно

поэтын могай шонымаш дене илымыжым, кузе тунеммыжым почын пуат.
"... Возымо шотышто наброскым гына ыштылам. Эре тыге ок лий, кӱлешынак
пижаш
кӱлеш. Вет семестр мучаште моло экзамен дене пырля творческий отчетымат
йодаш
тӱҥалыт. Мемнан институтын структуржак тугай. Садлан Васлият (Чалай Васлий
—
Ред.), мыят Москва нерген циклым тӱҥалынна. Шукташак тыршена".
1950 ий 24 сентябрь.
* * *
"... Толмемлан таче ныл кече, а возаш шуын шым керт. Моланжым колынат дыр:
мыйын толмо кечын первый марий академик В.П.Мосолов колен колтен. Садлан
тудым
шӱгар марте ужаташ шке долгемлан шотлышым. Нимат ышташ ок лий, хотя чонлан
пеш
йӧсӧ. Вообще пеш чаплын тойышна — Тимирязев деч тораштак огыл...
Студент илышым шкат палет — адакат лекций да лекций. А шошым 5-6 экзамен
лийшаш.
Тылеч посна иктаж-мом возашат кӱлеш дыр".
1951 ий 14 февраль.
* * *
"... Ончыгече Маяковскийын музейышкыже мийышым. Вечер пеш оҥай ыле.
Маяковскийын
возымыжым тӱрлӧ йылме дене лудеве, мыят марла "Шола маршым" лудым.
13.04-ыште Павел Шубиным тояш перныш. Васлий дене почетный караулышто
шогышна.
Мый шӱгар марте ужатен мийышым. Пеш ушан, сай айдеме ыле. Мыйымат,
Васлийымат
ятыр кусарен.
Теҥгече "Огонекыш" ик статьям "Новый мирыш" п.м.-влакым пуышым. Мом ыштат —
ом
пале. Кызыт эше ик циклым ямдылем — МАССР нерген (иктаж 5-7 п.м.), "Дружба
народов" да моло редакцият йодыт.
Тылеч посна экзаменат шуэш. Ямдылалтман."
1951 ий 17 апрель.
* * *
"... Тунемаш оҥай. Тений ятыр у предметым: теория стиха, семинар по
советской и
русской литературе, белорусская литература — пуртеныт. Творческий семинар
октябрьыште лиеш. Тиде шотышто тений чотрак йодаш тӱҥалыт".
1951 ий 16 сентябрь.
* * *
"... Мемнан илышна корныж дене кая. Васлият, кӱжгӧ Толя (А.И.Мосунов —
Ред.) ден
мыят таза улына, тунемына. Кызыт тӱрлӧ семинар дене толаштарат, арнялан 4-5
марте лиеда. Моло семын ок лий, вет шошым куд экзаменым сдатлаш перна.
Икманаш шокшо жап толын шуэш.
Колынат чай, тиде кечылаште Москвашке марий-шамыч толын кайышт. Вашлийна,
кутырышна, ужатенат колтышна. Союзышто прозым сайын, келгын лончылышт.
Утларакшым
ситыдымашым ончыктышт. А ситыдымаш, чынжымак, ятыр уло. Шукыж годым ӱмбач
гына
сӱретлен каена, а характерым, психологийым келгын, чыла велымат почын
пуымаш
уке. Адакшым типический фактым ойырен налын она мошто. Мемнан прозаикна-
влак чыла замечаний денат келшеве".
1952 ий 20 февраль.
* * *
"... Кызыт кажне кечын 8 час дене "нӱжына": армянский литературым ешарен
пуртеныт. Лудын гына шукто. Садлан возаш пагытна йӧршынак уке.
25.ИИ-ыште К.А.Фединым 60 теммыж дене саламлаш делегаций дене мийышна. А
28.ИИыште Наука академийын президентше А.Н.Несмеянов мемнам приниматлыш.
Мемнан институт нерген изишак кутырышна. Полшаш сӧрыш".
1952 ий 3 март.
* * *
"... Теве тиде кечылаште йоча лит-р (литератур — Ред.) нерген совешанийыште
шинчылтына (арня мучко). Таче Орехово-Зуево олаш тунемше-шамыч дене вашлияш
бригаде
дене (7-8 еҥ) каена. Совещаний уданак огыл эрта. Но шукырак докладше вӱдан
улыт.
Теҥгече пеш сайын С.Михалков ден В.Катаев выступатлышт... Поян выставкым
ыштеныт, но марий йылме дене Е.Кошеваян "Эргым нерген повестьше" веле...
Поэзий вечерна сай эртыш. Калык пеш шукак огыл гынат, выступлений-влак оҥай
улыт
ыле. Арсийын пьесыжым (А.Волковын Москошто шындыме "Ксения" пьесыжым —
Ред.) 2
гана ончышым. Келшыш. Рецензийым таче-эрла пытарен, "М.К.-ыш" колтынем.
Моло
уверна уке... Мучашыжым Орехово-Зуево олаште (пединститутын вечерыштыже)
возем.
Пеш сайын вашлийыч. Йӱкет пытымешке луд да луд. Шуко лудаш верештын, но
тыгай
вашлиймашым ужын омул. Лудна: поляк, румын, руш, абхазец да ик марий".
1952 ий 16 апрель.
* * *
"... Илем ик шот дене. Лекций шуко гынат (кажне кечын 7-8 час дене нӱжына,
а
теҥгече гын 10 шагатат лийын — 2 час семинар ыле), коклан-коклан возкалем.
Маршак ден Джамбулым кусарен, Опанаслан (Марий издательствын пашаеҥже
А.Докукинлан
— Ред.) колтышым. И.В.Сталин нерген 5 п.м. ышталте. 2-шым "Рв. ком-ыш", 3-
шым
"М.К."-ыш ("Рвезе коммунист" ден "Марий коммуна" газетлашке — Ред.)
колтышым. А
чыла иктеш альманахлан пуаш кӱштышым. Мыняржым, кузе печатлат — ончена.
Тыштат
ик переводчиклан (В.Щепотевлан) пуышым, тиде кечылаште шукта дыр. "Мар. ком-
еш"
статьям печатленыт, но пеш чот пӱчкеденыт. Садлан южо вере мутык лектын.
Теҥгече
"Мар.пр." гыч ("Марийская правда" газет гыч — Ред.) телеграммым нальым:
майлан
статьям йодыт. Возаш лийым. Тылеч посна моло газетланат пайрем ваштареш
иктаж-мом удыралман чай. Вас.Степ. (В.С.Столяров-Юксерн, тунам тудо Марий
книга издательстве директорлан ыштен — Ред.) "Кеҥежлан яра ит мий", — мане.
У сборникым
эркын-эркын ямдылымыла".
1953 ий 11 апрель.
* * *
"... Вот таче визымше кече парт коклаште шинчылтына. Чот поктылаш тӱҥалыт.
Кечылан 7-8 час дене нӱжына. Тиде семестрыште 6 у предметым пуртеныт:
диамат-истмат,
основы марк.-ленин. эстетики, история рус.критики, советская детская
литература,
спецкурс по Маяковскому и Фадееву, история русской живописи (ИЗО). Шкеат
ужат,
предмет-шамыч оҥай улыт, но пеш шуко лудаш да конспектироватлаш кӱлеш.
Пеҥыжде
ок лий, вет 4 курс — решающий, 5 курсышто в основном диплом гына кодеш.
Кызыт
тиде шотыштат шинчылташ тӱҥалына, темым да мойн шеледена.
Тений шуко у студент пурен, аспирантат ятыр улыт. Икте обидно: МАССР гыч
гына ик
еҥат уке. Тыге адакат 3 вер (2 студент да 1 аспирантлан) йомо. Ӧрмаш гына!"
1953 ий 5 сентябрь.
* * *
"... Юмылан тау, кӱдырчан йӱр эртен кайыш: 29 мартыште первый 6 еҥ дипломым
защищатлышна. Чыла сай эртыш...
Жап уло, садлан сборникым пудыратылам. Мийымек, иктаж май ваштареш
рукописьым
пуэн кодынем. Майыште обзорный лекций, а вараже госэкзамен лиеш. Тыге
финишыш
толына.
Оксам налмек, мием веле. Мийымек, Й-Олаште шуко ынем шого, вигак ялыш
кудалам.
Тушто возаш ласкарак, садлан иктаж 2 арням лийнем. Йоча сборникымат
чӱҥгыман
вет. Адакшым шочмо верем шошо мурымаште шукертсек ужалтын огыл.
Илем ик семын, тазалык йӧра. Возышаш кумыл сай, тыге шуко кагаз
локтылалтеш".
1955 ий 1 апрель.
* * *
Пытартышлан тидым каласаш кӱлеш, шонем. Миклай Казаков кеч-кунамат айдемым
пагален моштен, тидыже серышлаж гычат раш коеш. Кажне письмаштыже мыйын
йолташем,
пырля пашам ыштыме еҥ, пошкудо-влаклан саламым каласаш, нунын илышышт
нерген
увертараш йодын. Мыйын авамым поснак чот пагален, авамжат Миклайым шке
эргыж шотеш ужын, йӧратен.
М.Казаков ик серышыштыже возен:
"Да, Варя, кернакак, аватын тазалыкше лунчырген дыр. Кодшо ий тиде раш ыле.
А
тенийже эшеат чотрак шолдырген, витне. Шуко ужашыже пернен аватлан тачысе
кече
марте, ойго эреак тудын спутникше лийын. Тидын шотышто кугун ойгырыметым
мый тоже палем. Ава — кава манме чынак вет. Шочшо верчын кеч-кунамат эн
кугун ава тырша, тудынак шӱмжӧ туржалтеш" (1940 ий 20 октябрь).
Тыгерак возымо чӱчкыдын лиеден.
Койыш-шоктыш дене Миклай Казаков тыматле, шыма лийын, еҥ дене шургымыжым,
вурседылмыжым колалтын огыл, тудын йылмыже торжа, осал мутым каласен моштен
огыл. Возымо почеламутлажым гын уэш-пачаш тӧрлатылын, кажне шомакшым лудшын
шӱм-чонышкыжо шукташ тыршен.
Варвара ТИМОФЕЕВА.



121597
************************************************************************
12—15

СЫЛНЫМУТ УРЕМЕТ, ШЕРЕМЕТ УВЕРЕТ

МАРИЙ ЭЛ ПИСАТЕЛЬ УШЕМЫШТЕ

Кажне ийын октябрь тӱҥалтыште Илалше еҥ-влакын кечышт эрта. Тиде поро
тӱҥалтышым
Писатель ушемат жапла. Ты гана правлений член-влак марий сылнымутышто шуко
ий
тыршыше аксакална Ахмет Асаев (Асылбаев), Ким Васин да Василий Юксерн
(Столяров)
дене мӧҥгыштышт лийыныт, шарнымаш пӧлекым кучыктеныт. А нунышт шке ончыклык
шонымашышт дене палдареныт.

* * *

7 октябрьыште Марий Элын калык писательже Зинаида Катковалан 75 ий темын.
Лӱмлӧ
прозаикым Марий Эл Республикын Президентше В.А.Кислицын Правительстве лӱм
дене
саламлен да ончыкыжымат кугу творческий лектышым тыланен. Тыгаяк шонымашым
Писатель ушем правлений, "Ончыко" журнал коллектив да тудын творчествыжым
порын аклыше йолташыже-влак каласеныт, шергакан пӧлекым кучыктеныт.

* * *

Марий эл писатель ушем шочмо йылме гыч вес йылмылашке кусарыме сылнымут
произведений шукырак лийже манынат азаплана. Правленийын черетан
заседанийыштыже Москвасе Литературный институтыш кусараш туныктымо группым
погымо нерген мутланыме.
Тиде йодыш вес ий марте рашемалтшашлык.

* * *

Марий писатель-влак нерген у библиографический справочникым савыктыме
йодышымат
уэш ончен лекме. Вет тудын кӱлешлыкше раш шижалтеш. Пытартыш гана тыгай
книга
1988 ийыште савыкталтын. Но тушко тӱрлӧ амаллан кӧра южо авторын лӱмжым
пуртымо
огыл. Адакшым пытартыш жапыште Писатель ушемыш у член-влак пуреныт.
Тыгай справочникым ямдылаш писатель-краевед Г.З.Зайниев ден критик-
литературовед
А.А.Васинкинлан ӱшаныме.

* * *

Самырык литератор-влакын "Сылнымут шыже — 97" семинар-погынымашышт тений
20—21
ноябрьыште эртаралте. Тушто молгунамсе семынак ола ден ялла гыч ӱдыр-рвезе-
влак
шке возымышт дене палдарышт. Посна секцийлам палыме писатель да поэт-влак
вӱдышт
да произведений-влаклан акым пуышт.
("Сылнымут шыже — 97" литсеминарын лектышыже, проблемыже-влак нерген
"Ончыкын"
вес ийысе 1-ше номерыштыже лудын кертыда. — Ред.)

* * *

23—24 октябрьыште Уфаште "Юл да Урал кундем: келшымаш да тӱзланыме поэзий"
девиз
дене фестиваль эртен. Тушко Российысе лу ола ден республикын
представительже-влак толыныт. Нунын коклаште Марий Эл писатель ушем гыч
Василий Крылов ден Вячеслав Абукаев-Эмгак лийыныт.
Поэзийын сымыстарыше вийже да верже нерген мутланымаш, тӱрлӧ вашлиймаш да
лӱмын
пӧлеклыме кас Королтай (Кугыжаныш Погын) полатыште, районлаште да
Башгосфилармонийыште эртеныт. Кутырен келшыме почеш, тыгай пайремым ий еда
Юл ден Урал кундемысе область ден республикыште ышташ палемдыме. Тыгак
"Между Волгой и Уралом"
сылнымут альманахым уэш лукташ пунчалме.

* * *

Марий Элын Президентше В.А.Кислицынын шӱден возымыж почеш калык поэт
Геннадий
Матюковскийын шӱгар ӱмбаланже памятникым шогалтыме. Тудым почмаште мер
пашаеҥ да
писатель-влак лийыныт.

ФИНН-УГОР ТӰНЯМБАЛ ФЕСТИВАЛЬ

17—22 октябрьыште Йошкар-Олаште финн-угор театр-влакын ИИИ тӱнямбал
фестивальышт
эртен. Тушто Карел, Удмурт, Мордва, Коми, Марий республикыласе, Коми-Пермяк
национальный округысо, тыгак Эстоний ден Финляндийысе театр-влак шке
спектакльыштым ончыктеныт. Илыш неле гынат, залыш калык тич погынен.
Научно-практический конференций годым финн-угор театр-влакын
ассоциацийыштым ыштыме нерген пунчалым лукмо.

АРБОР ШКОЛЫШТО ВАШЛИЙМАШ

Марий Турек районысо Лоп ял кыдалаш школышто чӱчкыдынак тӱрлӧ вашлиймашым
эртарат. Тиде гана унала Йошкар-Ола гыч Марий радион музыкальный
редакторжо, республикын заслуженный артисткыже Раиса Данилова, "Ямде лий"
газетын да "Ончыко" журналын тӱҥ редакторжо-влак Лидия Семенова ден
Анатолий Тимиркаев миеныт. Нуно туныктышо да тунемше-влак дене вашлийыныт,
шке пашашт, творчествышт нерген ойленыт. Школысо литкружокыш коштшо йоча-
влак почеламутым, кӱчык ойлымашым лудыныт.
Кечывалым уна-влак ялысе калык дене вашлийыныт.

ПӰРӦ ПЕДИНСТИТУТ ГЫЧ УНА-ВЛАК

23 октябрьыште Пошкырт Элысе Пӱрӧ (Бирск) пединститутын 3 курсыштыжо
тунемше коло студент рӱдӧ оланан Печать пӧртышкыжӧ тольо. Нуно "Ончыко"
журнал да "Кугарня" газет редакций-влакын унаже лийыч. Нунын ончылно
"Ончыко" журналын тӱҥ редакторжо А.Тимиркаев, отдел редактор Г.Зайниев,
"Кугарня" газетын тӱҥ редакторжо
В.Козлов, газетын сылнымут отделжым вуйлатыше В.Егоров ойленыт. Мӱндыр уна-
влакат почеш ышт код: шке илышышт, сылнымут дене кылдалтше ончыклыкышт дене
палдареныт.

МАРИЙ ЭЛЫН ЮБИЛЕЙЖЕ ЛӰМЕШ

30 октябрьыште Волжск оласе кундем тоштерыште Марий Элын 77-ше идалыкше
лӱмеш
поэзий кече эртаралтын. Тушко 3-шо, 5-ше номеран школлаште да 5-ше
профтехучилищыште тунемше-влак погыненыт. Нунын ончылно Российысе Писатель
ушем член-влак
Вадим Охотин, Александр Селин да верысе поэт Геннадий Калинкин Марий Эл,
кызытсе
поэзий нерген каласкаленыт, шке почеламутыштым лудыныт.

ШАБДАР ОСЫПЫН ЛӰМГЕЧЫЖ ВАШЕШ

3 ноябрьыште Шернур рӱдӧ библиотекын лудмо залышкыже верысе
профтехучилищыште
тунемше, ялласе библиотека пашаеҥ-влак погыненыт ыле. Тушто марий
литературын
классикше Шабдар Осыпын шочмыжлан 100 ий темме вашеш поэзий кас эртен.
Тушто
Йошкар-Оласе да верысе поэт-влак Анатолий Тимиркаев, Виталий Дмитриев-Ози
да
Анатолий Мокеев мутым ойленыт, шке почеламутыштым рушла да марла лудыныт.

Тим АНАТОЛЬЕВ.



1216а97
************************************************************************
12—16

ЮРИЙ ГАЛЮТИН-ЯЛЗАК

У ИЙ ДЕНЕ, ЭСЕН, ЛУММАРИЙ!

Ошмарий-чимарий веле огыл,
Ӱдыржат, аважат, пӧръеҥжат...
Ошмарий нумалеш ырес-погым,
Коважат крешын да оръеҥжат.

Кресмарий-ошмарий-чимарийым
Эше мые шотлем — луммарий,
Сарзе-сармыж коклаш нюмырийым,
Шем чонаным ышт нал — поро лий.

Чон вераже марийын лум гае.
Чиемжат тудын семын ару.
Шарныктен чатката оньакайым,
Ош куэ волгалтарыш пасум.

Пӱтынек чинче порсын ден куымо,
Йылгыжеш тудын порсын йолва.
Тый шинчам кумынет гын от кумо,
Марий Эл — ош куэ да ава.

Мые корным тӱня мучко коштым,
Тысе гайым шым уж омешем.
У ий дене! Тугай тымык, ошо...
У ий дене! Чон, порын ошем...

Темын ошо да поро тӱняште.
Ошмарий-чимарий-кресмарий,
Луммарий-влак пералтышт чаркаштым.
У ий дене, тӱня, эсен лий!



1216б97
************************************************************************
12—16
Писатель илыш гыч манеш-манеш
Эмым — балкон гоч
Вуйлатыше пашаеҥлан мом гына ышташ ок логал. Южгунам эсогыл сулыкыш пураш
перна.
Такше тыгайжым сулык манашат ала лиеш, ала уке. Шке шоналтыза теве.
Тунам Валентин Колумб Марий книга издательствын тӱҥ редакторжылан ыштен. А
лийын
тиде 60-шо ийла кыдалне. Савыктышын ик пашаеҥже, сай писатель, коклан
умлавечыш
логаледен. Туге гынат поро койыш-шоктышыжлан, усталыкшылан, редактор семын
кеч-могай рукописьым чаплын ямдылымыжлан Колумб тудым пагален, луктын
колтымо нерген
йодышым тарватен огыл.
Ик кечын саде редкторет адакат лӧкен шынден да пашаш толын огыл. Прогулым
ыштен
— ик шот. Но вет тунамак тӱҥ редактор дек намысдымын йыҥгыртен кия.
"Мокмыран
улам, вуем пеш чот коршта,— манеш.— Палем, тыйын оксат уло. Иктаж-кӧлан ик
кленчалыкым пу, да тек тудо мый декем кевыт гыч налын конден кода. Ато
каварем ала-мо..."
Мом ыштет, полшыде, йодмым шуктыде ок лий. Валентин Христофорович
сылнымутан литератур пӧлкаште рукописьым лудын шинчыше редактор Лого
Йываным шке декше ӱжеш
да кӱсенже гыч оксам луктын шуялта:
— Нелеш ит нал, изай. Ик йолташна (писательын лӱмжым каласа) черланен
колтен.
Теве тиде шийвундо дене эмым налат да мӧҥгышкыжӧ намиен кодет. Уке гын,
моткочак
йӧсланем, манеш. А кушто илымыжым ойлымо ок кӱл, шкеат сайын палет.
Логылан мо? Ямде окса дене "эмым" налын кондаш нимо йӧсыжат уке. Но йӧршын
вучыдымо верыште чарак садыгак толын лектеш. Кушеч, шонеда? Палыме
писательын пачерышкыже миен шуэш — омса тӱчмӧ, суртоза тудым почын огеш
керт. Нигуш лектын ынже
кошт манын, ватыже пашаш кайымыж годым сравоч дене тӱжвач тӱкылен коден
улмаш.
— Ван Саныч,— кычкыра кӧргӧ велым мокмырвуй.— Ме йӧным чечасак муына. Тый
кудывечыш воло, балкон турашке мие. А мый тушко лектам да кандырам шуялтем.
Кленчатым тушан кылден колтет, мый нӧлталам веле.
Тыгак ыштат. Ван Санычлан кӱшычын кидшым рӱзалтен, йывыртыше оза
пачерышкыже пурен кая. Эмым тудо кузе тамлен — огына пале. Но икте раш:
кастене ӱдырамаш паша
гыч толеш да чылтак ӧреш — вет пӧртеш тӱкылен кодымо пелашыже сайынак
подылын да
адак руштын шинчын. Кӧ тудым сийлен?
"Мый Эрвелов омыл!"
Ожнырак Писатель ушем кызытсе гай нужна огыл ыле, правленийжат пашаеҥлан
поян
илен. Лийыныт председатель ден ик литконсультант деч посна ответственный
секретарят, вес консультантат, пропаганде бюро вуйлатышат.
Ик поэтын "йыргешке" шочмо кечыже лишемеш улмашат, тудет правленийыш миен,
ответственный секретарь Константин Коршунов дене шушаш юбилейым кузе да
кушто пайремлыме нерген мутланаш тӱҥалын. Туштак литконсультант-влак
Владимир Панов ден
Гани Гадиатов лийыныт. Тыгай пайрем нерген каҥашыме годым эреак кум йодыш
лектеш: кунам, кузе да кушто? "Кунам" шотышто нимогай нелылык але
кокытеланымаш
лийын огыл, вет шочмо кечым тышке да тушко кусаркалаш от тӱҥал. Вес кок
йодышыж
шотышто вуйым ятырак пудыратылаш пернен. Правленийыште паленыт: юбиляр
шочмо кечыжым кӱкшӧ уровеньыште эртарынеже. Тугеже иктаж-кудо тунемме
верыште актовый
залым але кугурак аудиторийым айлыман. Ала Шкетан лӱмеш театрымак йодын
ончаш?
Уке, тидыжлан окса пешак шуко кӱлеш. Писатель ушемын ӱнарже тынарлан ок
шуто.
Каҥашен-вискален шинчыме татыште пӧлемыш ушемын технический секретарьже —
самырык ӱдырамаш ала-могай сомыл дене пурен шогалеш. Пӧръеҥ-влакын могай
неле паша
дене шинчымыштым пален налмек, вигак полшаш кумылаҥеш да, кужун юватылде,
шке
шонымыжым луктын пышта:
— Мом тунар аҥыргылашыже? Шарнеда вет, пеш шукертак огыл Эмай Эрвеловын 70
ий
темме кечыже ыле. Ме тудым тыштак, правленийыште, пеш сайын эртарен
колтышнас.
Тиде ганат тыгак ышташ лиеш. А?
Тыгутлаште юбилярет секретарь-машинистке ӱмбак вуйжым савыралеш да
шӱтышашла ончалын — пуйто ты ӱдырымаш тудлан чытенат кертыдыме кочо шомакым
каласен — келесырын руал шында:
— А мый тыланет Эрвелов омыл!



121797
************************************************************************
12—17

1997 ИЙЫШТЕ "ОНЧЫКО" ЖУРНАЛ САВЫКТЕН

ЛУДЫШ

1. АЛЕКСЕЕВ Г. Идалык оҥго. Пӱртӱс сӱрет-влак. 1—13.
2. АЛЕКСЕЕВ Г. Вашпижмаш. Повесть. ВИ—9.
3. АРТАМОНОВ Ю. Какшан. Роман. ВИИ—4; ВИИИ—12; ИХ—18.
4. ВИНОГОРОВ И. Тупела илыш. Ойлымаш. ХИИ—
5. ДАНИЛОВ М. Кӱсын. Чаманен. Волен кодын. Мыскара аршаш. И—38.
6. ИВАНОВ А. Коҥга Йыван. Мыскара ойлымаш. ИИИ—68.
7. ИЖБОЛДИН В. Кечан ола. Фантастике шотан повесть. В—76.
8. КОНЫШЕВ В. Чодыра санитар. Коллан полыш. Йӧным муыныт. Чаҥа пыжаш.
Олагорак.
Кӱчык ойлымаш-влак. ИИИ—155.
9. КОРОЛЕВ Г. ГКЧП: умылаш лийдыме спектакль. Документальный повесть. И—56;
ИИ—
86; ИИИ—86.
10. ЛЮБИМОВ В. Марийжым туныктен. Ойлымаш. ХИИ—
11. МОКЕЕВ А. Тулото воктене. Ойлымаш. ИВ—85.
12. МОКЕЕВ А. Пачемыш але мӱкш? Тавыште — кол. Ойлымаш-влак. ВИИ—146.
13. ОСМИН ЙЫВАН. Кава ден мланде коклаште. Шарнымаш роман. Визымше книга.
И—24.
14. ПЕТУХОВ В. Писе пикш, лывырге йоҥеж. Историй роман. Х—4; ХИ—15; ХИИ—
15. САПАЕВ В. Вашлияш перна гын... "Кӱдырчан йӱр годым" романын кокымшо
книгаже.
ИВ—15; В—17.
16. САПИН А. Марийдыме. Повесть. ИИИ—13.
17. САПИН А. Салпун. Ойлымаш. ВИИИ—77.
18. СОЛОВЬЕВ Ю. Кӱрен коман тетрадь. Повесть. ИИ—4.
19. ФИЛИППОВ В. Пӧча, Пӧтыр, Петр Ефимович... Ойлымаш. ИВ—81.
20. ФИЛИППОВ В. Трезор. Ойлымаш. ХИИ—
21. Шоҥшо. Ородо Йыван. Йомак-влак. ВИИИ—158.

ПОЭЗИЙ

1. АНДРЕЕВА А. Лум. Почеламут. ИИИ—85.
2. АРХИПОВ К. Лум. Почеламут. ИИ—112.
3. БАХТИН А. "Шыже тӱс мылам лишыл моткочак...". "Тынар илаш...". "Ме толна
шыже
чодыраш...". "Ял ӱмбалнем лӱшка мардеж...". Почеламут-влак. В—74.
4. БЕЛЕНКОВ С. Салтак. Олаҥге. Умдыреш. Пундышвоҥго. Шыҥшале. Ораде мераҥ.
Изи
вӱд. Почеламут-влак. ВИИ—148.
5. БУКЕТОВ-САЙН А. Пагыт шке шотан. Кӱдыроҥгыр. Ужаргале сад. Тидым тый
гына от
пале. Почеламут-влак. ИИИ—81.
6. БЫКОВ П. Тулаҥше йыжыҥ. Поэме. Х—72.
7. ВАСИЛЬЕВ А. Саман, мый корныеҥет омыл. "Адак шуҥгалте кӱшыч шӱдыр...".
"Улам
мый ынде кепшылтыме имне...". "Мый мурылан йозакым ынем тӱлӧ..." "Шошым эн
первый...". "Кунам каваште...". "Саман мардеж...". "Илыш мыйым пешыжак ыш
жапле..."
Почеламут-влак. ИВ—66.
8. ВАСИЛЬЕВ А. "Пеледын ломбо угыч ошын-ошын...". "Ораде жапым...". "Саҥгам
кырен...". Кӱдырчан йӱр. "Огеш кӱл" манын...". Лӱҥгалтыш. Почеламут-влак.
В—149.
9. ВАСИЛЬЕВ А. Ыле жап тугае. "Шӱмыштем вӱдшорым ит тарвате...". "Огеш кӱл
ынде
пурегдаш...". "Куку тораште шӱлыкын мура гын...". "Койдаре, воштыл...".
Почеламут-влак. ВИИИ—71.
10. ВИСВИС З. Поэзий ылыжеш. Кумылем ит волто. Ит шоно пӧртылаш. Ош
пеледыш. Куан памаш. Почеламут-влак. И—20.
11. ВОЛКОВА С. "Шошо эртыш, кеҥеж тольо...". "Интернат — мемнан суртна...".
Оҥай
пий-влак. Почеламут-влак. ИИ—111.
12. ГАЛЮТИН Ю. У ий дене, эсен, луммарий. Почеламут. ХИИ—
13. ГЛУХОВА-БАТЫРБАЕВА З. Чодыра. Сур куку мура гын... Почеламут-влак.
ВИ—81.
14. ГОРИНОВ А. Мланде. Айда, шӱмем... Огеш кӱл! Кленчалан уке капитал.
Почеламут-влак. ИВ—72.
15. ГРИГОРЬЕВ В. Илыш толкын. Сонет-влак. ИИИ—79.
16. ДМИТРИЕВ-ОЗИ В. Оҥарчык ден койдарчык-влак. ИИ—39.
17. ДМИТРИЕВ-ОЗИ В. Шырпе тул. Чай нерген. Шорык-влак. Туз. Тагына. Басне-
влак.
В—153.
18. ДМИТРИЕВ-ОЗИ В. Институт. Шаньга-таньга. Чаплӱман. Пий илыш. Кугезынак
мо?
Суд. Илыш вашталтеш. Басне-влак. ВИИИ—74.
19. ЕГОШИНА Т. Кеч ик гана... Почеламут. ХИ—80.
20. ИБАТОВ Ф. Тау, авай! Ош автобус. Ошман кӱ курыкем. Почеламут-влак.
ИИИ—107.
21. ИБАТОВ Ф. Эн сылне кайыкем. Марий. Почеламут-влак. ХИИ—
22. ИВАНОВА Л. Ага. Почеламут. ИИ—111.
23. ИВАНОВА Э. "Пӱрымашым мужедаш...". "Йӧратем" маныт...". Илыш. Келшет?
"Шӧртньӧ окса...". Эн шерге пӧлек. "Изи кӱдырчӧ мемнан коклаште...". Келшем
чонетым ырыкташ. "Теле шыде...". Почеламут-влак. ВИ—73.
24. ИВАНОВ-БИРСКИЙ И. Корно шомак. Почеламут. ВИИ—67.
25. ИВАНОВ Г. Шемеч дене пырля. "Мераҥже" кӧ вара? Весела изоҥгыр.
Почеламут-влак. ИИ—124.
26. ИЗИЛАНОВА М. Чон шомак. Латкандаш ий. Почеламут-влак. ИХ—85.
27. КАЛИНКИН Г. Ӱжара чактара. Шонымашым поктен. Йомшо мардеж. Юл кундем.
Шӱлыкаҥше пызле. Чонышто угычын шошо. Курымат куржеш. Асфальт вошт. Кеҥеж
сӱрет. Уэш
январьысе пыл. Кече йымалне. Почелшамут-влак. ИИ—115.
28. КАРАЕВ И. Самырык эр. "Урем капкам почам...". Кӱдырчан йӱр. "Шыве-шыве
шудо-влак ойлат...". Почеламут-влак. ИХ—158.
29. КРАСНОВА Н. Йӱштӧ пагыт. Почеламут. ИИ—114.
30. КРЫЛОВ В. Кидпаша. Васька пырыс. Кок точкым ешаре. Калыкмутым шарналте.
Почеламут-влак. ИИИ—157.
31. КРЫЛОВ В. Волгенче. Шомак кылдыш. Кунам омо толеш? Зонтик. Курык гыч
волен.
Почеламут-влак. Х—157.
32. КУЛИКОВА И. Шыже. Шошо. Почеламут-влак. ИИ—111.
33. ЛОБАНОВ И. Полан. Сонимаке. Вӱдшинча. Почеламут-влак. И—81.
34. ЛОКАМА Т. Йӧраталме Марий Эл. Але тый вашештет? Почеламут-влак. ИХ—84.
35. МАМАЕВ В.
36. МЕДЯКОВ К. Молан, таҥем, йомынат? Ош лум. Шем рок. "Шынден веле
шуктышым
точкым...". Вӱдлан. Почеламут-влак. В—67.
37. МИШЕНЬКИН М. "Сад пакчашке шӱшпык толын...". Еш. Почеламут-влак.
ИИИ—83.
38. МИШЕНЬКИН М. Куэм. Почеламут. ВИИ—68.
39. МОКЕЕВ А. Пел минут. Кидыш кучен уныкамым. Йӱкын шонкалымаш. Ала сита?
Почеламут-влак. ВИ—77.
40. МОКЕЕВ А.
41. МУХИН К. Кузерак илыштат, ветеран? Шолшо пагыт. Почеламут-влак. И-83.
42. ОЯР Г. Теле лондемыште. Почеламут. X-3.
43. ПЕРШИН И. Эрвелмарий кундем. Почеламут. ВИИ—68.
44. ПЕТРОВА Н. Илыш эрта. Почеламут. ИИ—110.
45. ПЕТУХОВА Н. Йӧратымемлан. Почеламут. ХИ—80.
46. ПЕТУХОВА Р. Вуйым кӱшкӧ. "Илет гын, илем пеленет, марий калык...".
Авамлан.
"Лум чумырка...". "Ала шижде шыман ончальым...". "Мондынем тӱсетым...".
Воштончыш ончылно. Почеламут-влак. В—71.
47. ПИРОГОВА Н. Ава чон. Почеламут. ХИ—80.
48. ПИРОГОВ Г. Шыматалын ончал, сымыстаре... Почеламут. И—23.
49. ПОРФИРЬЕВА Л. Куэ. Курчак. Почеламут-влак. ИИ—110.
50. ПУШКИН А. Теле эр. Почеламут. ИИ—3.
51. РЕГЕЖ-ГОРОХОВ В. Шошо чаркамут. Почеламут. ИИИ—3.
52. РЕГЕЖ-ГОРОХОВ В. "Лжеметрий". Поэме. ХИ—73.
53. СЕЛИН А. Шарнымаш. Шошо рӱдӧ. Ялышке толмеке. Уштылан моктемуро. Ом
йӧрате.
Ни шоненат омыл (Мыскара). Пачер олмыктымаште. Почеламут-влак. ИВ—136.
54. СЕЛИН А. Элын шӱмжӧ. Почеламут. ИХ—3.
55. СМИРНОВ И. Сасканай. Йомак-поэме. ВИИ—80; ВИИИ—138; ИХ—135; Х—140;
ХИ—118;
ХИИ—
56. ТИХОНОВА М. Шоҥшо. "Юмо, мые тыйым йӧратем...". Теле. Почеламут-влак.
ИИ—
112.
57. ТОКАРЕВА Л. Тегыт. Почеламут. ИИ—113.
58. ХУЗАНГАЙ П. Юл ӱмбал тумо. "Мландым леведеш ош лум...". "Эре ончыко
ончык
тый ӱж...". "Туржалтдыме ош шовыч...". Лийына ме, улына да лияш тӱҥалына.
Почеламут-влак. И—109.
59. ЧАТЛАМА Э. Эр. Почеламут. В—70.
60. ЧЕМЕКОВА И. Эл. Почеламут. ХИ—79.
61. ШАПИНСКАЯ Е. "Пытартыш кече пуйто кече огыл...". "Ойлышым: "Чыла,
чонемлан
ситыш!..". Почеламут-влак. ИИИ—84.
62. ШУЛДЫР ВАСЛИЙ. Пародий аршаш. ИИ—44.
63. ШУЛДЫР ВАСЛИЙ. Псевдонимым шарне да мутым ешаре. ИВ—79.
64. ЭЛЬТЕМЕРОВА М. Пайрем пӧлек. "Пиемже мыйын — Кокки...". Почеламут-влак.
ИИ—
113.
65. ЭНТИП. "Чонлан каньсыры...". "Пӱрымашын осалжым мый таче...". "Ой, Юмо,
могай шыже толын!..". Авыреныт. Шонен луктым пайремым. Почеламут-влак.
ИВ—75.

ДРАМАТУРГИЙ

1. ВИНОГОРОВ И. Яжар пыжаш. Кок ужашан койдарчык. И—84.
2. ИВАНОВА А. Арале мыйым, волгыдо Юмем! Кандаш сӱретан поэтический драме.
ВИ—
113.
3. КРЫЛОВ В. Якшывай. М.Шкетанын тыгаяк лӱман повестьше почеш келыштарыме
кок
ужашан, вич сӱретан комедий. ВИИ—103.
4. МУРЗАШЕВ А. Кузе Эркий кавашке кӱзен? Шым сӱретан йомак-пьесе. ХИ—103.
5. РЫБАКОВ М. Окса мешак. Кок ужашан, шым сӱретан да эпилоган детективный
комедий. ИИ—45.
6. ЯКУШЕВА А. Овдай. Кум кыдежан йоча йомак-пьесе. Х—84.

КРИТИКЕ

1. АСАЕВ А. "Ото" нерген мут. ИИ—142.
2. ЕГОРОВ В. Марий почеламут-фельетон. Вияҥ толмо корныжо да сылнылык
ойыртемже.
ИИ—150.
3. ЗАЙНИЕВ Г. Пагыт гоч солнышо йӱк. Манеш-манеш огыл. ИВ—153; В—142.
4. ИВАНОВ И. Пӱсӧ умдан басне-влак. Х—154.
5. КАЛИЕВ Ю. "Калевала". Спектакль да эпос. ВИИ—150.
6. ЛОГИНОВИЧ В. Критике поро лийшаш. ИИ—131.
7. ФЕДОСЕЕВА Н. "Акрам" да кызытсе марий роман. ХИ—152.
8. ШАНГАРЕЕВА Л. Марий калык мурышто символ. ИВ—143.

ПИСАТЕЛЬ ДА ЖАП

1. АРТАМОНОВ Ю. Кугезе сугынь. Писатель Алексей Мурзашев нерген йолташ
шомак. Х—
110.
2. ГОРНЫЙ И. Сылнымут мастар да книга. ВИ—3.
3. КАРАЕВ И. "Кожерысе ик пӧрт окнаште...". Очерк-шарнымаш. Х—124.
4. "Куатле илыш тамым паленам...". Калык писатель Зинаида Каткова дене
вашмутланымаш. !Х—4.
5. Нелым чумыр вий дене сеҥаш куштылго. Марий Эл писатель ушем вуйлатыше
Иван
Горный дене вашмутланымаш. И—4.
6. "Сылнымут ден театр чоныштем илат". Вашмутланымаш. Василий Регеж-
Гороховлан —
60 ий. ВИИИ—3.
7. Ынже нойо ӱмыр имне. Писатель Ахмет Асаев дене вашмутланымаш. В—6.

МЕР ИЛЫШ
1. ИБУЛАЕВ Г. Кугу да чапле лӱмгече. Марий калыкын икымше погынжылан 80 ий.
ИИИ—
4.
2. КРАЙНОВ Г. Республикысе Президентым сайлымаш кузе эртен. В—128.

ЛӰМГЕЧЕ

1. АРТАМОНОВ Ю. "Мый почнем тугай памашым...". Поэт Макс Емельяновын
шочмыжлан —
70 ий. И—113.
2. АСАЕВ А. Сылнымут "чер" — ӱмырашлык. ИВ—119.
3. ВИНОГРАДОВ Ф. Пытартыш вашлиймаш. М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме
вашеш.
ИИ—119.
4. ЕГОРОВА О. Мыйын ачам — художник Егоров. Шочмыжлан 100 ий. ИВ—112.
5. ЗАЙНИЕВ Г. Кугезе мландым мурышо. Калык писатель Никандр Лекайнын
шочмыжлан —
90 ий. ВИ—82.
6. ИВАНОВ И. Ик эн волгыдо шӱдыр. П.П.Глезденевын шочмыжлан 130 ий. ИВ—103.
7. ИВАНОВ И. Поро шарнымаш. В.Юксернлан — 80 ий. ХИИ—
8. ПАТРУШЕВ А. "Марла календарь" — калыкнан поянлыкше. Икымше календарьым
савыктымылан 90 ий. ИВ—3.
9.ПОТЕХИНА Р. Чодыра памаш гыч налме шомакын мастарже. Писатель Иван
Смирновын
(Плешновын) шочмыжлан 85 ий. ИИИ—148.
10. ТИМОФЕЕВА В. "Шӱмыштына — кугу ӱшанле кумыл...". М.Казаковын серышыже-
влак.
М.Казаковлан — 80 ий. ХИИ—
11. УЧАЕВ З. Мут шӱдыр волгыдым шава... Поэт Александр Селинлан — 60 ий.
ИВ—127.
12. ФИЛИППОВ А. Маяковскийым марла йоҥгалтарен. Алескандр Токын шочмыжлан
90 ий.
Х—104.
13. В.Сапаевын шочмыжлан 75 ий темеш ыле. Фотоаршаш. ХИИ—
14. Поэт Валдентин Дмитриевын шочмыжлан тений 27 ноябрьыште 70 ий темеш
ыле...
Фотоаршаш. ХИ—81.
15. Чуваш калыкын муро Онарже. И—108.

ШОЧМО МЛАНДЕ

1. АЛЕКСАНДРОВ Н. Морко велын чолга эргыже. В—102.
2. ГАЛКИН И. Илыш-корнемлан ом ӧпкеле. ВИИИ—112; ИХ—87.
3. ГЕРАСИМОВА О. Веруш. Илыш гыч. В—110.
4. ЗАЙНИЕВ Г. Ош Вичын келгыжым шинчем ыле гын... Очерк. И—128.
5. ЗАЙНИЕВ Г. "Рассвет" эр кече вашеш ошкылеш. Очерк. ВИИ—122.
6. КАЛАШНИКОВ М. Ме лишыл йолташ лийынна. М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме
вашеш. ВИИ—137.
7. КОЛЬЦОВ М. Илышлан ӧпкелаш огеш кӱл. Кинооператорын днеквникше гыч.
ВИ—155;
ВИИ—119.
8. КУДРЯШОВ Л. "С" букважым кугун возем... ВИИ—133.
9. КУКЛИН А. Йошкар-Оласе урем-влакын тошто лӱмышт. ИХ—151.
10. ОСИНА Г. Тазалык шке кидыште. ХИИ—
11. ПИРОГОВ Г. Поро кече лийже, Микал тос! Очерк. В—121.
12. РЫБАЛКА В. Ял покшелне, клуб воктене. XИИ—
13. ТИМОФЕЕВА В. Марий калыкын герой ӱдыржӧ. Социалистический Паша Герой
туныктышо Т.И.Александрова нерген очерк. ИИИ—141.
14. ТОКМУРЗИН Р. Шарнымаш эре ила. Очерк. В— 114.
15. ЮКСЕРН В. Сергей Чавайн — Эрик Сапаев. Тыге шочын икымше марий опер.
XИ—
127.
16. ЮКСЕРН В. Пытартыш интервью. Марий десант — Москваште. XИИ—
17. М.КАЛАШНИКОВЫН М.Шкетанлан возымо серышыже-влак. ВИИ— 140.
ЭРТЫМЕ КОРНО
1. ЗАЙНИЕВ Г. Лӱен пуштмо муро. Поэт Николай Тишинын илышыже да сылнымут
пӱрымашыже. ИX—115.
2. САНУКОВ К. С.Г.Чавайн: пӱрымашын тура савыртышлаже. Очерк. ИИИ—109.
3. ЯЛТАЕВ И. Коллективизаций пагыт да кресаньык илыш. 30-шо ийласе серыш,
вуйшиймаш да йодмаш-влак каласкалат. ИИИ—136.
4. ЯНТЕМИР В. Еш илыш трагедий. ВИИИ—97.
КАЛЫК ОЙПОГО
1. ЛУКОЯНОВА Л. Марий йылмыште кушкыл лӱм-влак. XИ—145.
2. СЕРГЕЕВ О. Мутвундо — калык поянлык. XВИИИ — XИX курымлаште марий йылмым
шымлыме да рукопись мутерлам ямдылыме истрий гыч. И—154.
3. Тичмаш кочкыш дене шелыкыште кумалмаш (удылмаш). В.Минибаев поген.
И—145.
4. Эрвелмарий муро-влак. И—151.
ШӦРТНЬӦ СОНДЫК
1. ВАСИНКИН А. "Сасканай": эпос але поэме? ВИИ—69.
2. "Илышлан ӧпкелымаш уке...". Писатель В.Сапаевын пелашыже М.И.Сапаева
дене
вашмутланымаш. В—59.

ТУНЫКТЫМО ПАША

1. ГРИГОРЬЕВА Л. Умылаш лиеш, но... Эрвелмарий-влакын мутланымаштышт ой
чоҥалтме
икмыняр ойыртем. ИИ—128.

ТӰВЫРА ИЛЫШ

1. ТИМИРКАЕВ А. Пошкырт кундемыште Марий культур арня. ВИИИ—156.

ПОДПИСКЕ — 97

1. КОЗЛОВ В. "Кугарня" дене пырля! В—157.

"ОНЧЫКЫН" ФОТОАЛЬБОМЖО

1. АНАТОЛЬЕВ Т. Рвезылыкым моктышо мурызо-влак. Олып Ипай лӱмеш премийын
лауреатше — писатель ден поэт-влак. ИИИ—72.
2. ВАНАЕВ И. Нуно лавр пӧлекым суленыт. Марий Эл Республикын Кугыжаныш
премийжын
лауреатше писатель-влак. ИИ—82.
3. ЗАЙНИЕВ Г. Чаплӱмышт Россий кӱкшытан. Х—66.
4. "Ансамбльна "Эрвелмарий" маналтеш гын, чумыр эрвелмарийын шӱм поянлыкшым
ончыктена...". Ансамбльым вуйлатыше Т.Дмитриева дене вашмутланымаш. ВИИ—56.
5. Кеч-могай пашаштат поэзий кумыл кӱлеш. ИВ—94.
6. Тек лӱмышт шӱдырла йӱла. Марий Элын калык писательже-влак. И—49.

ПОРО КЕЧЕ

1. Серыш-влак каласкалат. В—3.

У МУРО

1. ГАЛЮТИН Ю. КУЛЬШЕТОВ Д. Зинон Прохоровлан чапмуро. ИВ.
2. ЕГОРОВ В. КУЛЬШЕТОВ Д. Але самырык тудо... ВИ.
3. КРАСНОВ З. ГАЗЕТОВ В. Тый декет ӱжеш шагат. ИИ.
4. РЕГЕЖ-ГОРОХОВ В. ЗАХАРОВ В. Тау, Юмо! И.
5. РЕГЕЖ-ГОРОХОВ В. КУЗЬМИН И. Доярка-шӱмбелем. ВИИ.
6. СЕЛИН А. КУЛЬШЕТОВ Д. Ит вашке. Х.
7. ТИМИРКАЕВ А. БУРДАКОВ Ю. Ит мондо. ИИИ.
8. ТИМИРКАЕВ А. ОСИПОВ В. "В.Колумбын шӱгарже воктене". ХИ.
9. ФАДЕЕВ И. Авамлан. В.
10. ЧАЛАЙ ВАСЛИЙ. ОСИПОВ В. Каласе, мом ышташ? ВИИИ.



122297
************************************************************************
12—22

МЕР ИЛЫШ

САЙЛЫМАШЛАН ИК ИЙ ЭРТМЫМЕКЕ...

Ӱмаште октябрь да декабрь тылзылаште Марий Элын Кугыжаныш Погынышкыжо
депутат-влакым, республикынан Президентшым сайлышна. Тидлан ик ий эртыш.
Кузерак вара
аклат ты жапым журналым лудшына-влак?
ГЕОРГИЙ ПИРОГОВ, Марий Элысе творческий ушем-влакын Координационный
Советыштым
вуйлатыше:
— Ӱмаште октябрь тылзыште республикысе Кугыжаныш Погыныш депутат-влакым
сайлымашке Журналист ушемат ушныш. Икымше гана. Депутатыш кандидат лийше
куд еҥ гыч
кокытшо — В.И.Оленев ден В.Н.Шкалин изиш гына сеҥышыш ышт лек. Сеҥалтме, но
политик опытым сайынак погымо. Чаманаш гына кодеш: Координационный совет
сайлымаш
эртымеке иже шочын. Уке гын, 594 член гыч шогышо архитектор, журналист,
композитор, писатель, театр пашаеҥ да художник ушем кугу вийыш савырна ыле.
Тӱнямбал опыт гыч пале: кажне социальный але профессиональный объединений
вуйлатыме органлашке шке еҥже-влакым "шӱкышаш". Молан? Тыге тудо шке
праважым арала,
властьлан кӱлеш пунчалым луктыкта. Тидыже национальный республикыште поснак

кӱлешан. Российын ятыр кундемжылан Москошто лукмо закон вик келшен толеш
гын,
мемнан дене Кугыжаныш Погын кӱлеш законодательный акт-влакым лукшаш. Элыште
кызыт законотворчество сомыл талышнен толеш, а Марий республикыште тыгай
темп дене
ышташ вий ок сите. Верысе законодательный органыште кызыт аграрий, врач,
туныктышо, строитель утыждене. А художественный, шанче интеллигенций тушто
уке гаяк.
Мемнан нерген шонаш тушто нигӧлан. Сандене Кугыжаныш Погынлан ме огына кӱл.
Но
тыште нимо удажат уке. Демокртий эл-влакын парламентыштышт депутат-влак шке
социальный тӱшкаштын интересшым веле аралат. Удаже тушто: мемнан ушемла гыч
иктат
Кугыжаныш Погыныш логалын кертын огыл. Тидыже уш-акылна могай кӱкшытыштӧ
улмым
ончыкта огыл мо? Политически нергеште мыняр шып лийын илена, депутат-
строительлан але депутат-колхозниклан мемнан интереснам аралат манын изи
йочалда мыняр
ӱшанена, тумарте ме эртак обслуживатлыше персонал гай лийына, шкенам шке
пагалаш
правадыме кодына.
Южо коллегем-влак, посна ӱдырамаш полко, ойлат: тек вуйлатыме пашаш политик-
влак
шӱшкылтыт, мыланна тушто нимом ышташ. Кугун тунемше тыгай еҥ-влак ала-молан
мондат: Российыште профессионал-политик-влак але уке улыт. Но нунат кӱлеш
лийыт.
Центрыште, тыгак верлаштат вуйлатыме паша перестройко деч ончычсо гаяк
лушкыдо.
Революций лийын, илыш тӱҥ гычак вашталтын, а у семын вуйлатыше моткоч
шагал.
Сандене кум ий гыч Координационный совет художественный шанче
интеллигенцуийым
угыч сайлыме кампанийыш ушнаш ӱжаш тӱҥалеш.
Кугыжаныш Погынын пашажлан акым ом пу. Але моткоч шуко сомылым тудо
шуктышаш.
26 сентябрьыште усталык ушем-влакын вуйлатышышт Президент В.А.Кислицынлан
кок
Положенийын проектшым кучыктышт. Тушеч иктыже — тиде Профессиональный
искусствылан да национальный литературылан полшен шогымо шотышто Марий
Элысе усталык
ушем-влакын фондыштым ыштыме нерген. Тудым эстон опыт негызеш ямдылыме.
Ӱшанем:
пагалыме депутат-влак ойна дене келшат да тиде Фондыш аракам, тамакым
ужалыме
парыш гыч икмыняр ужашыжым колташ пунчалым луктыт.

АЛЬБЕРТ ВАСИЛЬЕВ, Советский районысо "Мир" тӱшка паян озанлыкын тӱҥ
зоотехникше:
— Пытартыш жапыште яллаште илыш уда могырыш веле вашталтын, сайже нимоат
уке.
Марий Эл Республикын Президентшат, уло элыште тыгай политика кая гын,
шкетын нимомат ыштен ок керт. Теве примерлан мемнан озанлыкымак налаш. 1996
ий тӱҥалтыште
мыланна тӱрлӧ организаций ик миллиард наре оксам пӧртылтышаш ыле. Тиде окса
дене, шонышна, икмыняр жап кузе-гынат илен лектына. Но ынде иктат
пеӧртылтышаш
огыл, шкеже парымыш пурен шинчынна. Молан? Озанлыкыште техника пеш тошто,
тудым
олмыкташ пеш шуко окса кая. Адакшым горючият шергештын. Ӱмаште, мутлан,
Лукойлын
солярке-бензинже молын деч шулдырак ыле. Таче тудо шуко бензоколонкым шке
кид
йымакше поген налын да акым кӱзыктен.
Пашадарым озанлыкыште кызыт май тылзылан гына налыныт. Оксажымат нигушеч
вучаш,
вет ял озанлыклан полышым кызыт йӧршын гаяк огыт пу. Адакшым уржа-сорлам
эртарен
колташ окса шуко кайыш. Йӧра, кеч ӱмаште ик "Дон" комбайным налын шуктымо,
тудо
кунар-гынат полшыш.
Кызыт шукышт шке вийлан веле ӱшанат. Теве шукерте огыл верысе радио дене
фермер
Л.К.Бабин кутырыш, шуко озанлыклан уржа-сорлам эртараш полшенам, мане. Чын,
тудо
озанлык-влак дене договорым ыштен, горючий налаш кредитым пуэн. Но вет вара
тиде
кредитым тудын условийже дене пӧртылташ кӱлеш. Мемнан озанлык тудын дене
договорым ыштен огыл. Молан? Ме вес корно дене каенна, шылым-шӧрым тудын
акше деч шергынрак ужалена. Мыняр-гынат парыш лектеш.
Ончыкылан ӱшан пеш шагал: кузе илаш тӱҥалына, таче иктат каласен ок керт.
Ял
озанлык деке Москошто кӱшнӧ шинчыше-шамычын йӱштӧ койышышт ок вашталт гын,
мо
мемнам вуча, ала. Республикынан Президентшыланат ты пагытыште пашам ышташ
куштылго огыл.
Депутат-влак шотышто. Мыйын шонымаште, мыланна полшаш шонышо депутатше
Госсобранийыште шагалрак. Адакшым нунат тачысе саманыште кӱлеш полышым пуэн
огыт керт
докан. Эше ик гана палемдынем: правительство ял озанлык могырыш мелын ок
савырне
гын, ик-кум ий гыч мо ялым вуча, иктат ок пале. Техника кажне кечын
тоштемеш,
уым налаш вий ок сите. Вольыкат шагалемеш. Таче тудым кучен, парышан от
лий.
Мучашлан иктым палемдынем: телевидений, радио, газет-влак илышна эркын-
эркын саемеш манын ойлат гынат, тидлан ӱшаныме ок шу. Илыш кузе "саемеш",
ме, ялысе еҥ-влак, пеш раш шижына.

ВАСИЛИЙ ВОСТРИКОВ, МарНИИ-н шанче пашаеҥже:
— Республикын Президентшым, Кугыжаныш Погыныш депутат-влакым сайлыме деч
вара
эртыше ик ийым аклаш моткоч йӧсӧ. Молан? Эн ондак, у еҥ-влакын вуйлаташ
толмышт
ӱшаным шочыктен: илышнам луген пытарыше реформо ынде чын корно дене вияҥаш
тӱҥалеш, чыла вере порядке лиеш. Кокымшо: калыкын чытышыже утыждене кужун
шуйнен ок
керт. Сандене ӱшаным раш, конкретный сомыл дене шукташ кӱлын. Вет сайлыше-
влак
В.А.Кислицынлан шке йӱкыштым эн шуко пуэныт.
Вячеслав Александровичлан, тудын командыжлан пашам ышташ моткоч неле: изи
республикынан экономикыже тӱжем шӱртӧ дене Российын экономикыж дене
кылдалтын, а
тудыжо кызытат шолдырген веле толеш. Сандене Марий Элыштат кугу йӧсылык
шижалтеш. Кризис годым инвестицийланат ӱшан шагал. Российын 1998 ийысе
бюджетшат кугу
дефицитан. Очыни, вес талукат Марий Элын гражданже-влакым куаным ок кондо.
Кызыт
завод ден фабрик директор, бизнесмен, момло вуйлатыше-влакымат мутым
колыштараш
йӧсӧ. Мафийым сорлыклымо нерген ойлымат але яра шомак веле лийын кодеш. Ни
Москваште, ни Йошкар-Олаште "кугу дела"-влак але огыт ончалт. Скандал
лиеда, а лектышыже — вашмутым кучаш шогалтыме еҥже — уке. А тидыже
кугыжаныш кучемлан лӱдыкшым ыштен кертеш: иктышт ожсо семынак шке
сомылыштым наказатлалтде шукташ тӱҥалыт; весышт законын вийжылан ӱшанымым
чарнат. Тыге властьын лӱмнерже йомеш...
Президентлан пашам ышташ моткоч йоӧсӧ. Номенклатура тоштак кодын. У семын
вуйлатыше-влакым иканаште кушташ ок лий. Туге гынат илышыштына вашталтыш-
влак шинчалан койыт: эркын-эркын "илыше" оксам пуэн кертше "Фокино" арака
завод вийым пога, Йошкар-Олаште да моло вере арулыкын ешаралтмыже шижалтеш,
пенсийым жапыштыже
пуаш тыршат, пазарлаште торгайымашым шотыш кондымо.
Кугыжаныш Погынын депутатше-влак гын але шкеныштым кумдан ончыктен шуктен
огытыл. Нуно ончычсо коллегышт деч шып улыт, тыгак шыпак, уто йӱкым лукде,
пунчал
ден закон-влакым приниматлат. Южгунам Государственный Думымат ончылтат,
мутлан,
мландым ужалыме-налме шотышто. Тидыже парламентарий-влакын сайлыше-влак деч
торлымыштым ончыкта огыл мо?

Ким МУХИН, пашан ветеранже:
— Марий Эл Республикым ыштымылан 77 ий да Кугу Октябрь социалистический
революцийлан 80 ий темме дене саламлымашышт Президент В.А.Кислицын ден
Кугыжаныш Погын председатель М.М.Жуков палемденыт: "Пырля тыршыме
творческий паша гына республикылан, неле положений гыч лекташ да нормальный
илыш лиеш манын, гарантийым
пуаш полша."
Чынак, пырля, ваш полшен гына нелылык гыч лекташ лиеш.
Республикын у Президентым, Кугыжаныш Погынын депутатше-влакым сайлымыланна
вашке
ик ий шуэш.
Шке шотшо дене Президентат, Правительстват, депутат-влакат калыкын илышыжым
саемдаш чыла семын тыршат.
В.А.Кислицын кӱчык жапыште калыкым вуйлатен моштымыжым ончыктыш. Тудо
ончычсо
Президентын, Правительствын йоҥылышыштым тӧрлатылеш, начаррак илыше ешлан,
шуко
шочшан авалан полышым пуымаш саемын, пенсийым жапыштыже тӱлат. Шуко еш у
пачерыште илаш тӱҥалын.
Пытартыш жапыште правительствын пашажым, проблемыжым телевидений йӧн дене
калык
деке шуктымымат саламлаш гына кодеш. Президент газетла гычат калык дене
мутланаш
жапым муэш. Тидыже поснак "Марийская правда" газет гыч коеш.
Кажне еҥын шке тӱняумлымашыже, койыш-шоктышыжо, еш илышыже, ойгыжо, куанже
уло.
Нине йодыш-влакымат Президентна шке шинча ончылныжо куча, мерым ышташ
тырша.
Кадр йодышымат ӧрдыжеш ок кодо. Калык озанлыкыште тӱҥ шотышто кӱкшӧ
квалификациян специалист-влак тыршат. Тидыже южо промышленный, ял озанлык
пашаште икмыняр
сай лектышыш шуаш йӧным ыштен. Конешне, налогым тӱлымӧ системым, кредитым
пуымо
йӧным, бюджет гыч оксам ойырымо сомылым саемдаш але ятыр тыршаш кӱлеш.
Социальный политикыште предприятий, организаций коллектив-влаклан
Президентын вуйлатыме
правительство дене социальный партнер семын калык кучымо негызым ыштыман,
пашадымылык койынак шагалемже манын тыршыман. Марий Элын Конституцийже дене
пуымо
правам да палемдыме обязанностьым шукташ йӧным ыштыман.



122397
************************************************************************
12—23

ЛЫМ ЛИЙДЫМЕ ЙОЛТАШ

ПОЭТ ВАЛЕНТИН ОСИПОВ-ЯРЧАЛАН — 50 ИЙ

Ожнырак сылнымут илышыште путырак поро койыш ыле: писатель журнал страницеш
кугурак произведенийым савыкта але книгам печатлен луктеш, юватылде, кӧ-
гынат
(шымлызе але вес писатель) газет страницеш, тыгак "Ончыкешат" аклыме мутым
ойлен. Тыгодым авторын возымаштыже эре сайым гына ончыкташ тыршен огытыл,
манмыла,
"саска йыраҥыште шӱкшудымат" ужыныт. Да мо куандарышыже — сылнымут сомылым
илыш
пӱрымашлан ойырышо еҥ тыгайлан ӧпкелен огыл. Поснак самырык-влак, таче
кечылан
нылле-витле ийыш шушо-шамыч, тыгай рецензийым ончыкшым кушшаш уроклан
шотленыт.
Тыгодым кӧн могай шинчымашан улмыжымат нигӧ ончык луктын огыл.
Валентин Осипов мыланем Москосо Литинститутышто тунеммыж жапыште почылто, а
дипломан лийын пӧртылмекше, Марий радиошто ыштышыжла, мемнам, студент-
влакым, шке
йырже путырак кумылын чумырен моштыш. Тудо тушто сылнымут передаче-влаклан,
"Поро каслан" вуйын шога ыле. Студентын жапше шагал, маныт. Чын огыл. Жап
утымеш,
тудым кучылт гына моштыман. Валентин, мемнан деч лу ий чолылан кугурак
йолташна,
ятыр шотышто тиде жапым переген, пайдалын кучылташ туныктен, мемнам
чӱчкыдын радиопӧртыш ӱжыктен, тӱшкагудышкына толын да у деч у заказым
пуэден. Лудынна ме
эфирыште шкенан почеламутнам, ямдыленна "Поро кас" передачым, каҥашенна
икте-весын возымым. Куанен вашлийынна 1978 ийыште савыкталтше канде коман
"Канде йолгорно" книгам. Порын куаненна ты сборник нерген "Марий коммунеш"
Иван Осминын
савыктыме рецензийжлан.
Тӱҥалтыште маньым: лу-лучко да утларакат ий ончыч у произведений-влак
нерген печатьыште эре аклыме мут лийын. Пытартыш жапыште поро йӱла мочоло-
гынат чырыш савырнен. Чын, кызытрак у книгатат шагалрак лектеш (но содыки
лектеш!) да рецензий
сынан статьям возашыжат кумылан-влак чӱдемыныт. А шке жапыштыже теве,
мутлан,
Валентин Осиповын творчествыжлан Осмин Йыван деч посна С.Манаева, П.Любаев,

А.Липатов шке шомакыштым ойленыт, нунын статьяшт "Ончыко" журналеш,
"Молодой
коммунист", "Марийская правда" газетлаш печатлалтыныт. Но, очыни, Валентин
Осипов-Ярчан сылнымут погыжым чынжымак келгын да радамын пагалыме поэтна
Семен Николаев "Мутын нелыже да ямлыже" книгаштыже почын лончылен.
Осиповлан пӧлеклыме
статьяже "Куштылгын койшо мастарлык" маналтеш.
"Тиде поэтым иктаж-могай толкынеш шинчын толын от ман, — воза Семен
Васильевич.
— Шкетын, шкевуя, пеҥгыдын, чыла илыш оргажым шке кидше дене солкален
кораҥдылын, ончычшо утыжым ӱҥышын да сандене пыртак вийдымыла койын; но
содыки корныштыжо чыла сеҥен почылто шымлымше ийласе марий сылнымут
воштончышышто...
...Валентин Осиповын поэзийже (самый порын ойлымаште) — илыш нелытым
палыдыме
икшыве гай: уто, мутлан, кӱжгӧ шудо коклаште лывым — куржо тушко
вуйвустыкын да
тӱням почо; кольо вӱд покшелне кол лупшалмым — да ошкыльо тушко вургемге-
моге,
адакат тӱням почо..."
Теве тыге акла лӱмлӧ поэт шкет деч самырыкрак йолташыжым. Да Валентин
Ивановичым
палыше, тудын творчествыжым шинчыше еҥ вигак ӱшана: тиде — лач тудын
нерген. Да
эше ик сылнымутшо шумлык веле огыл, шкеже, илыш пӱрымашыж нергенат.
В.Осипов-Ярчан айдеме семын моткочак проста улмыжо, йолташлан кидым шуялтен
моштымыжо, тыгодымак поэт семын чон дене сусырген кертмыжат чылалан пале.
Но тӱҥ
верышке мый, содыки, тудын просталыкшым луктам. Тидымак ойла огыл мо тудын
поэзийжат!
Морко велыште шочын-кушшо айдеме поэт лийде ок керт, маныт. Валентин
Ивановичын
биографийжым палыдыме еҥ, возымыжым лудын лекмек, пӱтынь илыш корныжым
рашемден
каласен сеҥа, шонем. Теве ик йыжыҥ:
Морко велне —
Ялт йомак.
От ӱшане —
Тол шкеак.
Элнет вӱдшӧ
Шып мура.
Какшан дене
Кутыра.
Карман курык
Пеш тура.
Чӱкшӧ курык —
Йытыра.
Тевыс, тиде Валентинын шочмо кундемже. Элнет йогын гаяк шыма корныла, южик
поэт-влакын "шочмо верем — йӧратем" манын йӱкланыме деч посна шинча ончылан
сӱретлалтше сын. Да Морко марийын калык мурыж гаяк куштылгын, лывыргын
серыме шомак-влак.
А поэтын шочмо вержым эше рашрак палашлан "Москваште" почеламутым ончалмат
сита.
Мый дечем Москваште йодыт:
— Тый кушеч улат, йолташ?
— Кожлаер гыч илыш йогын
Тышке кондыш тунемаш.

Кожлаер — ола монь огыл,
Шочын-кушкынам ялеш.
Кӱкшӧ кӱ полатын оҥ гыч
Тӱсшӧ шинчамлан коеш.
Теве кузе чоҥаш лиеш поэтын биографийжым! Но кызыт мый, содыки, поэзий
йылме гыч
прозо йылмыш куснаш кӱлешлан шотлем. Тидлан амалжат кугу. Поэтлан — пел
курым,
50 ий.
Шочын тудо, ойлышна, Морко кундемысе Кожлаер ялеш 1947 ийыште 21
декабрьыште.
Кыдалаш школ деч вара шочмо колхозышто тыршен, Совет Армий радамыште лийын,

пӧртылмекше, клубым вуйлатен да эсогыл Марий Турекыште СПТУ-м тунем лектын.
Икманаш, Москвасе М.Горький лӱмеш Литинститутыш кайымешке, Валентин уже
поян биографиян лийын. Поэзий аршашыжат лыҥ погынен. Но рӱдолаштына вич ий
тунемме жапше
— сылнымутшылан у йыжыҥ, у сем лийын. Арам огыл Москва да Морко кокласе кыл
нерген ятыр почеламутым серен.
Валентин Ивановичын чон гыч лывыргын да вургыжын шочшо ятыр почеламут
циклже
уло. Нунын кокла гыч "Арбор моторым", Хатынь циклым, Шоруньжа веллан
пӧлеклыме
аршашым палемдаш лиеш. А Моско нерген возымыжым поэт посна циклыш чумырен
огыл,
но тӱрыс творчествыжым иктеш ончалме годым тӱрлӧ книгаште, тӱрлӧ лышташыште
савыкталтше почеламутлаже шкак ушлан, шӱмлан, шинчалан цикл семын кончат:
Москвашке шошо йолын тольо.
Пӱжвӱдшым ӱштыльӧ асфальт ӱмбак.
Ала-кӧ дечын Пушкин шошо толмым кольо,
Теркупшым налын, саламла умбачынак.

Шона дыр, постамент гыч мландышке тошкалын,
Чыла уремым шошо ден пырля эрташ.
Но йол йымалнысе пеледышым ончалын,
Шога ик верыштак, ок тошт тошкен каяш.
Валентин Осиповын ныжылге лирик кумылжо шуко почеламутышто, циклыште коеш.
Тидымак палемда поэт Семен Николаев шке статьяштыже: "Тудын эн сай
ойыртемже — циклан поэзийым чоҥен моштымаште, тыгайжылан иктаж лучко ий
ончычак мый тудын Арбор
аршашыжым шотленам ыле... А теве ынде Шоруньжа пидыш просто кумылетымак
нӧлта,
тиде ынде кӱын шушо мастарын ойыртемле пашаже, тыгай паша нацуиональный
поэзийын
активыштыже чапле верым налшаш".
Ӱдыр-рвезын тӱрлем тувыр —
Шонанпылым чӱктышт ялын уремеш.
Мурышт-куштышт — йомо умыр,
Тиде муро теҥыз лийже ӱмыреш.
Але:
Ваштар лышташ мучко тӱрлеман,
Унчо ӱдыр чесле — мӱй тӱрван.
Тувыр тӱржым шупшалмем шуэш,
Сапуньжаш садак толам уэш.
Валентин Осипов-Ярчан пытартыш "Шышталге тыныс пасуэм" книгаштыже кугу
верым тыгаяк лӱман поэме налеш. Мый кызыт тудым лончылаш ом тӱҥал, а Семен
Николаевын
акше деке лишемам: тыште, векат, авторын утларакшым прозаик улмыжо коеш.
Да,
очыни, тиде произведенийым чынракше почеламут дене серыме повестьлан
шотлыман
ыле дыр. Да тидым пеҥгыдемдаш амалжат уло. Пытартыш ийлаште писатель поэзий
дене
пырля прозыштат пашам ышташ пиже, "Ончыко" журналеш савыкталтше "Шошо
пасушкем
пӧртылам" (1993) да "Чодыражзе пычкемыш ыле..." (1994) кок повестьше лудшым
кумылым вик савырыш.
Мучашлан, очыни, эше теве мом палемден кодыман. Южо писатель, лӱман,
ийготан
лиймек, ала-кузе кычалме корно деч кораҥеш. Валентин Иванович тыгай чер
дене
черланен огыл. Да вет мурызо ӱмыржӧ мучко эре уым кычалшаш, ужшаш, мушаш.
В.Осипов-Ярчан тыгай лым лийдыме улмыжо куандара. Да тудо эреак и поэт
семын, и айдеме семын тыгай лийын — Марий книга издательствыште ыштымыж
годымат, "Ончыко"
журналыште поэзий пӧлкам вӱдышыжлат.
Поэт йолташнам пел курымаш лӱмгечыж дене саламлен, уто мут деч посна
кӱчыкын тыге манам: лым лийдыме лийын, мемнан коклаш чӱчкыдынрак чолган
толын, мыланнат
лым лияш ит пу!

В.АБУКАЕВ-ЭМГАК.



122497
************************************************************************
12—24

ПОЭЗИЙЫН ЙӦРАТЫМЕ ЙОЛТАШЫЖЕ

Миклай Казаковын шочмыжлан — 80 ий

Писатель-влакын шочмыштым (творчестве корныш шогалмыштым) ожнырак элыште,
обществыште лийше вашталтыш дене, саманын ойыртемже дене кылдат ыле. Тиде
шот гыч ончалаш гын, Миклай Казаковын мурпашаже икымше вичияш жапыште
(1928—1932 ийлаште)
тӱзланаш, нерешташ тӱҥалын. Но ялысе марий рвезын кидышкыже ручкам
социализм пашан шарлен толмыжо веле огыл кучыктен. Тудым шке йӱк дене мурым
оҥарен ончаш тунамсе литераторна-влакын — С.Чавайнын, О.Шабдарын, Олык
Ипайын, Йыван Кырлян —
возымышт таратен. 1930 ий гычак Йыван Миклай "У вий" журнал дене кылым
кучаш
тӱҥалеш, тушко "Властьлан ваштареш ит кай" пьесыжым, почеламутлажым
колтылеш.
Нуныжо лудшо дек миен огыт шу. Тыгай пиал эн ондак "Ленин" почеламутшылан
логалеш. Вуймутшо да содержанийже тыгай огыт лий гын, ты серымыжат, векат,
ош тӱням
ок уж ыле.
"Утларак тӧрлаташ, илышым утларак шынен (шымлен) возаш тӱҥалат гын, пашашт
вийнен кертеш", — вашештен "У вий" самырык авторлан. Тыге каласаш лиеш:
келгын шынен возымаш поэтын творчествыштыже эреак тӱҥ верым налын. 1938
ийыште коло ияш
рвезын икымше почеламут ойпогыжо лектеш. Вес ийжылан тудым Писатель ушем
радамыш
налыт. Тиде жап гыч Миклай Казаков марий поэзийын эн ончыл радамышкыже
шогалеш
да лӱйкален пытарыме мурапшат-влакын кидышт гыч камвочшо сылнымут эстафетым

нӧлталеш, пел курым чоло тудым ӱшанлын кучен ошкылеш.
Кумло талук ончыч, пел курымаш юбилейжым палемдыме кечын, Николай Иванович
кала-сен (рушла гыч кусарыдеак кодена): "Поэзия должна быть чистой и
согревающей, как
горячий источник-гейзер, точной и целеустремленной, как пуля, выпущенная в
мишень, красивой, как букеты живых цветов, и звонкой, подобно биению
сердца... По
мере своих способностей я всегда придерживался этой линии". Возен кодымо
кумало
утла книга кокла гыч кажныжым лудмо годым ме тушто чон яндарлыкым да шокшо
кумылым, серыпле йылмым да раш шонымашым, чонеш перныше моторлыкым, авторын
йӱлен
пырткыше шӱмжым шижына.
Чын талант тыматле койышан, шкенжым нӧлташ шоныдымо, чап да кугу лӱмнер
верч
тыршыдыме лиеш. Казаковым лишыч палыше еҥ-влак ойлат да возат: 50—60-шо
ийлаштат
(тунам Сталинский премий лауреат да Марий АССР-ын калык поэтше лӱмым налын,
сылнымут пашажлан кок орден дене наградитлалтын), варажат кугешнылме, нерым
кадыртылме черым пален огыл, икте нерген гына шонен: пуымо кӱкшӧ аклан
эшеат сай паша
дене вашештыман.
Марий поэзийын могай кӱкшытыш кӱзен шумыжым пӱтынь Совет элыштына (а
поэтлан
СССР-ын шаланымыжым ужаш пӱралтын огыл улмаш) кужу жап годым лачак Миклай
Казаковын мурорлаҥгыжым лудын акленыт. Тудын кажне книгаже марий сылнымутын
шке шотан визитный карточкыж семын лийын. Казаковын возымыжым рушлашке
кусарыше-влакын
лӱмыштак шкенан марий мурызына дене кугешныме кумылым ылыжта: Михаил
Светлов,
Павел Шубин, Михаил Матусовский гай мастар-влак шулдакан муторгаж дене
вуйыштым
аҥыртылаш огыт тӱҥал ыле.
Эртыше кечыш савырнен ончалат да шоналтет: мемнан поэтна элын кугу
премийжым руш
А.Сурков, украинец А.Малышко, белорус П.Бровка, армян Г.Эмин, грузин
Г.Абашидзе,
аварец Г.Цадаса, азербайджанец Р.Рза дене иканаште налын веле огыл, кодшо
ӱмырыштыжӧ шке семжым нунын гай мурпатыр-влакын йоҥго йӱкышт дене таҥлен.
Тыгай еҥ-влакын шкеныштын кӱкшытышт, муро ойыртемышт лийын. А мыняр шуко
кусарен тудо
кӱшнӧ ончыктымо да моло иза-шольо-влакын возымыштым. Чыла марлаҥдымыжым
иктыш
чумыраш гын, моткоч кугу да сылне том гына ыле.
А такше кусарымым иктеш савыктыме нерген мом ойлашыже! Эсогыл шкенжын
серымыжымат ойпого семын калыклан пӧлеклен ыш шукто. Юмылан тау, кум шӱдӧ
наре страницан
рушла книгаже 1984 ийыште Москошто савыкталте.
"Мом шонем, мом ойлем, мом ыштем — чыла лийже шӱмбел мландемлан", — каласен
поэт
1947 ийыште. Эше самырыкше годымак эн чот йӧратыме, жаплыме йолташлан
поэзийым
ойырен налын да пытартыш гана шӱлалтымыж марте тудлан ӱшанле лийын кодын.
Ӱмыржӧ
мучко тыпланымым, ласка чон дене илымым палыде, тугане мутым, семым кычалын
—
"Шӱм гыч лектышт нуно иланен, тачысе, эрласе кечылан".
Миклай Казаковын мемнам коден кайымыжлан вашке индеш ий темеш. А шочмыжлан
толшаш тылзыште, январь кыдалне, 80 ий шуэш. Тиде кече вашеш поэтын
серышлажым да
тудын илыш йолташыже Варвара Тимофееван умылтарен возымыжым савыктена.

Гельсий ЗАЙНИЕВ.




010298
************************************************************************
1—02
Михаил ТАМЛЕРН
Смекалке ок сите
Мыскара ойлымаш
Тидлан ынде шуко жап эртен, пел курымжо лиешат дыр, но кугурак-влак,
шарналтен,
кызытат воштылыт. МТС-ыш кечывалвел гыч толшо, шемалгырак Рафай Тартакаев
лӱманым район гыч уполномоченныйлан колтышт. Пашажым кунарак пален гын, но
чыла вере
нерым шӱшкаш йӧратен.
Икана механик Эркас Вайта дене таркторын шеҥгел шӱдырым кузерак вес йӧн
дене верышкыже пуртен шындыме шотышто ӱчашымаш лекте. Туныкташ толшына
механикын ойжо
дене ок келше.
— Так, так,— ыштале Вайта.— Тый, Тартакаев йолташ, тугеже бухгалтерийыш
миен,
Смекалкым возыктен тол.
— Йӧра,— ышталале садет, очыни, механикым чактарышым манын шоналтышат,
кугешненрак конторышко ошкыл колтыш.
Миен пура — Начий лӱман ӱдыр вашлиеш.
— Механик Вайта дене трактор шӱдырым у йӧн дене шындыме нерген ӱчашышнат,
тушто
смекалке манме ок сите, манеш. Садлан возыктен налаш кӱлеш.
— Кӱлеш гын, пуэна,— ӱдыръеҥ ондак ӧрмалгыш, вара кыр-гор-йошт удыралынат
пуыш.
— Тӱҥ бухгалтерын подписьше кӱлеш,— Начий кагазым шуялтыш. Тӱҥ бухгалтерет
тыҥге-туҥге пӱтыркален шинчылте, вара воштылалят, кагаз ластыкым мӧҥгеш
пӧртылтыш.
— Тыгай арверлан тӱҥ инженерын визыже кӱлеш,— мане.
Тартакаев, МТС оралте йыр кычал коштын. Тӱҥ инженер Михалычым пыкше муо.
— Теве механик Вайта дене трактор шӱдырым у йӧн дене шындынена ыле да
смекалка
манме ок сите. Возыктен налашлан тендан визыда кӱлеш.
Михалычат, кагазым налын, савыркален ончышто, вара тудат мӧҥгеш шуялтыш:
— Ондак завсклад Матрана кокай деке миен тол, кычал ончыза. Муыда гын,
визым
пыштем.
Матрана кокайже орол будкыштыжо кечывал кочкышым ышта ыле.
— Кокай мыланна срочно смекалке кӱлеш. Паша шогалын,— завскладым вигак
мумыжлан
куанен. Тартакаев кагазшым шуялтыш.
— Казыр кычал ончена,— очкийым чийышыла, ойла весыже.— Чу, ни тӱҥ
инженерын, ни
тӱҥ бухгалтерын подписьышт укес.
— Ончыч кычалза, муыда гын, лиеш, маньыч.
— Э-э, умылышым, — Матрана кокай лот-лот-лот воштыл колтыш. — Тыйым,
шольым,
коштыктат. Паша ышташ, маныт, смекалке кӱлеш, вес семынже кӓйла. Тидымак
шонен
шотым муман, умылыман ыле.
Вожыльо дыр Тартакаев, пылышыжат йошкарген кайыш, нимом пелештыде, савырнен
ошкыльо.



010398
************************************************************************
1—03
Аркадий НИКОЛАЕВ
ШӰГАР ИЯ
Поминка кече толын шуынат, акак-шӱжарак Матра ден Элвий тидым-тудым пеш
ямдылкалат, ик ой почеш весым пидыт, эрла шӱгарлашке кайышаш верч колянат.
— Элвий, ала ямдылен шындыме пел литр йошкар арака пелен эше ик ате ошым
ешарен
налына?— малаш вочмо деч ончыч ойла подылаш кумылан Матра межнеч
шӱжаржылан,—
кугакана йошкаргым пешыжак ок йӧрате ыле вет.
— Ала-мом ойлыштат, шуко лиешыс,— ӧрмалгенрак вашешта Элвий.
— Кай, ик кленча йошкар арака — шот мо!— шӱжаржын ойжо дене ынеж келше
Матра.
Меак коктын лийынас, кӧ пала, ала аканан шӱгар ӱмбакыже кугу пӱрышӧ иктаж-
могай
поро еҥым ушеш вочдымын конден шогалта. Тунам вара куш пурена? Уке-е,
йошкарге
пелен кужу шӱян ик вошт койышетымат шындыде огеш лий. Налмына улыс.
Чаманышыч
мо? Акана вет. Тудын деке кажне кечын кошташ огына ярсе.
— Шке палет, тый кугурак улат, кумылет семын лийже огыла,— Элвий мутлан
мучашым
ышта да сузо пунан пушкыдо тӧшакыш малаш пурен возеш.
Акажат, Кӧндарен кертым маншыла, ласкан шӱлалта.
Ояр тымык эр. Рушарня. Ола але помыжалтын огыл. Матра, могыржым шупшкедыл
налын,
шинчажым почат, йогым колтен кийылтде, тыве-дово кынел шинче да келанен
уэште.
Кодшо кастене шӱжарже дене коктын ойым пидмыштым шарналтен, содор Элвийым
кычкырен кынелтыш. Каструль комдышым нӧлтал ончале — мелна руаш пеш сайын
оварен. Тидым-тудым писын гына тӧрлатылят, мелнам кӱэшташ тӱҥале.
— Айда содоррак тарваныл,— паша лугыч шӱжаржым кожгата Матра,— теве каяшнат
жап
шуэш.
— Мом полшаш, акай?
— Уна, теве шоган шӱм вӱдна ямде. Иктаж лу муным вошт кӱктӧ да чиялтен опто-
ян.
— Йӧра,— келша Элвий,— мый тидым шырт-март ыштен шуктем. Ала иктажшым
ошымак кодаш?
— Туалгын кумшо сынымат пуаш шотлан толеш докан. Теве ужат, пӧлкаште изи
кленча,
тушто кына чия уло. Айда эше тудын дене чиялтена. Мый чевер тӱсан муным
утларак
йӧратем.
Элвий ыштышаш сомылкам тыманмеш шуктыш. Ӱстембалне чиялтыме муно, кол
когылят,
тыгыде перемеч ден мелна теркат сӧралынак веле койыт, пӧрт кӧргыштӧ тамле
пушым
шарат.
Акак-шӱжарак, мом наҥгайышашым сумкаш поген оптен, шонымо корнышкышт
лектыч.
Автобус шогалме вереш калык шуко погынен. Умбачынак еҥ-влак дене тич темше
толытат, ака ден шӱжар ятырак вучышт. Молын семын, черетым ончыде, талышнен
шӱкедыл
шинчаш тӧчат гын, шаҥгак кудал колтат ыле огыла. Уке, нуно тыгай огытыл.
Садлан кызытат, ик автобус почеш весым ужатен, калыкын йоҥгештмыжым вучен,
вычевыче веле кутыралтен шогат.
Теве ынде калык шагалеме. Шижынат ышт шукто — автобус кыжге толын лекте.
Кок омсаге почылто. Матра ден Элвий шеҥгел омса деке лупшалтычат, автобусыш
йырт-юрт
кӱзен, пурен шинчеве.
Уремыште еҥ-влак иктын-коктын койыт, автобус кайыме велыш лыжган ошкылыт.
Очыни,
шке дачышкышт толыт, весышт, нунын семынак,— шӱгарлашке.
Ончылно, арка ӱмбалне, роша коеш. Лишемме семын пурымо-лекме капка воктене
еҥ
тӱшка рашрак палдырна. Матра ден Элвий кугун шӱлалтат. Мом ыштет вет,
рошала
коймет — Шӱгарла-шӱгарлак. Тушто воштыл мойн, куштен-тавен от шого. Тушко,
колышо еҥым шарнен, шинчавӱдым йоктараш толыт.
Автобус гыч волен, Матра ден Элвий чӱчкыдын шогышо ырес-влак коклашке пурен
кайышт.
Теве Овдачи акаштын курымлан малаш вочмо верже. Идалыкын шошо велыш
тайнымекышт
веле, илыш дене чеверласеныт, шӱгар ӱмбалныже шарыме нулго уа-влак кызыт
тодыштмо гай улыт. Пеледыш аршаш-влак изишак шапалгеныт.
Матра ден Элвий акашт дене семынышт саламлалтычат, йӱкынак шортын колтышт.
Айдеме шукыж годым шке чонжым тыге луштара.
— Овдачи акай, уна, тевыс, лӱмешет поген, тый декет кинде-шинчалым конден
улына,— Матра, шӱгар ӱмбалан ош шовычым шаралтен, сумка гыч костенечым
луктеден оптыш.
— Чесым погаш шкеат пеш мастар улат ыле,— акажым лугыч ыштен, Элвият йӱкым
лукто.— Айда ит васартыл, нелеш да мойн ит нал.
Кок чаркаш йошкаргетым темен йӱын колтат. Уэш темат, пурлалыт.
— Э, капр, чисте монден улынас,— кидше дене эрдыжым кроп перен колтыш
Матра.
Сумкам руалтышат, ош арака кленчам шупшын лукто.— Ой, мо-мо-мо! Айда нелеш
ит
нал, Овдачи. Сайын, чылажымат шот дене ышташ шонымо ӱмбачак тыге лийын
кайышыс.
Кузе тыге тыйым монден улына?
Кумшо чаркам луктын, ынде вошт койшым темкалаш пиже. Иктыжым сий пелен
шындыш,
весыжым шӱжаржылан кучыктен, уштымо шот дене коктынат иканаште подыл
колтышт.
— Ай, могай чесле,— когыльо пӱчкышым ӱпшычшыжла, мане Матра.
— Мыйыным гын уло умша кӧргем когартыш да логарем мучкак корен волыш,—
йӱкым
лукто Элвий. Тудо вустык огыл, мутым колыштшо ӱдыр. Кугурак еҥын ойлымыжлан
нигунамат ваштареш ок пелеште.
— Мо, Элвий, нералтышычак огыл дыр?— кокымшо чаркам шуялтен, Матра мыскара
йӧре
йодылдале.
— Уке, так... шонкален шогылтам.
— Адак иктым подыл колто-ян, тунам уш-акылет ылыжеш да шонашет эшеат
йоҥгыдырак
лиеш.
— Мый, акай, тетла огым.
— Вара тиде пычырик дене серлагынет, ужат?
— Шотшылан кучен пуэм огыла,— тӱрвыжым чарка тӱреш тушкалтен, Элвий изишак
подылалшыла коешат, мӧҥгеш шуялта.
— Тыге ит кой, шӱжарем, мыйым ынет пагале, ынет шотло гын, уна, Овдачи
аканам
жапле — ок чакне Матра.
— Ужамат, руштыч аман?— шылталенрак манеш Элвий.— Огым манам гын, огымак!
Тыят
тетла ит йӱ!
— Мом ойлет, мом ойлет?!— шыдешкыш акаже.
Келгыш пураш огыл манын, Элвий, амалым муын, акаж воктеч икмыняр жаплан
кораҥ
кайыш, шӱгарла йыр ончен кошто.
А Матра койын руштеш. Туге гынат, шкетын кодмыж дене пайдаланен, ик чарка
почеш
весым ӱмбач-ӱмбач темен йӱэш.
Изиш лиймек, тайнышташ тӱҥалмыжым шижын, шӱгар ӱмбалан шарен оптымо сийже
ончылан сукалтен шинче. Тыгай годым кочкаш кӱлмым тогдаен, соктам
руалтынеже ыле,
шайтанешыже, кидшылан адакат арака ате веле вереште.
Вара уло вийым погалтен вийнен шогале. Но рыҥ шоген огеш керт. Уэш сукалтен
шинчаш тӧчышыжла, акажын шӱгар ӱмбакыже унчыли шуҥгалте. А нулго уа, пикшла
вийналтын, ончыч кӱшкӧ нӧлталте, вара волен возо, соптыра ӱдырамашым левед
пыштыш...
Шӱгар ӱмбалнысе памятник-влакым икмыняр жап ончен коштмек, Элвий акаж деке
пӧртыльӧ. Толын шогале гын, ушыжо кайыш: арака кленча-влак ырес воктен
пӧрдалыт,
а Матра шкеже уке.
— Ну азап!— кычкырал колта Элвий.— Кушко кайыш? Мӧҥгыжак огыл дыр? Йомеш
вет!
Ӧрткышӧ чоным лыпландараш манын, Элвий кленча пундаште кодшо аракам
темалтыш.
— Мыламат теме, ой, пеш йӧсӧ!— кенета пылышыжлан солна.
Элвий йырваш ончал колта — нигӧат ок кой. Изиш лиймек ужеш: нулго уала
йымач
ала-кӧ кидшым пеш шуйкала.
— Томаша!— кычкырал колта Элвий, йолйыжыҥже лушкыдемешат, лоптык волен
шинчеш,
ӱпшӧ копыж шогалеш.— Овдачи акам улат мо?
— Мый улам, мый!— уа йымач кычкыра Матра.— Мыламат вашкерак теме, манам!
Элвий ок ӱшане, шала ӱпан вуйым ужын, тиде моло огыл, шӱгар ия манын
шоналтен,
кыве-гово кынелешат, уш каен, кидым лупшкедылын, кычкырлен, мӧҥгыж велышке
чымыкта.



010598
************************************************************************
1—05
"Ончыко" йолташ, куане!
"Ончыко" журналын 70 ияш лӱмгечыж лӱмеш
Мутшо Тимофей Темазьын Семже Дмитрий Кульшетовын

Шочмо кече тыйын таче.
Эх, могай куанымаш.
Капыштет — Онар туп-ваче,
Ушыштет сай шонымаш.

Ужшо ыле ошкылметым
"Марла календарь" кочат,
Вӱчкалталын туп-вачетым,
Кугешна ыле, товат.

Куштышыч мыняр поэтым,
Лӱмлӧ пьесым возышат,
Кӱш нӧлтен шогат чапетым
Прозым серыше-влакат.

"Ончыко" йолташ, куане:
Толын шуын пайремет.
Шыргыж-воштыл да мутлане,
Утыр нӧлтшӧ ӱнарет.



010698
************************************************************************
1—06
Виталий ДМИТРИЕВ-ОЗИ
МЫСКАРА ДА КОЙДАРЧЫК-ВЛАК

Пылыш валне

"Унчыли шогалтышт илышнам"—
Ойлымо гына, векат, шагал.
Шогалтеныт унчыли — мемнам:
Кӱсенна гыч оксана йога...

Темда

Пазар ак—
Пызырак.

Логи лийже

— Молан тунаре сыренат,
шонен осалым —
Тылат мыняре тудо
порыжым ыштен?
— Ну, сайже мыланем гын,
а кӧлан косаже,
Вет Юмо осал ден порым
тӧр пыштен?

Тыҥге-туҥге: куҥге?

"Кушко каена?"—
шонен, ушна муклештын!
Ожно, чын-чын огыл,
ойлышт вик: "Тыҥге!"
Кызыт, корным йомдарен,
ойлат кукшештын;
Раш нигӧ огеш керт каласен —
куҥге?

Кӱнчымӧ пагыт

Пӧрт леведыш, уремат — тӧргалтше,
Мланде-рож йырваш да лакыжат...
Сӧй тӱҥалын, мландына сургалте?!
Шыже: коммунхоз пожалтме жап...

Пашадар лийшаш

Окса уке. Окса, манеш, "каваште":
Ячен-вучен, от эрте омсадӱрым;
Кунам лиеш тӱтан (ӱшаным ашне!)
Тушеч куан ден вучо... оксайӱрым.

Тӧрлынешт

Пазарлан ок келше койышна дыр—
Телевизор гоч ушнам "чиктат":
Кӱлешан рекламе-влак кокла гыч
Шӱвыроҥ-киноштым ончыктат.

Ончыч... кочман

Ача ойла:
— Зарядкым ыште ончыч,—
Вара кочкат: толеш виет шукем...
— Кузе ыштем, кеч рат улам моткочак,
Манеш эргаш,— кочде... вием уке.

"Ушкал"

— Мом садет ойла, пеш пеҥыжеш?
— Вӱдылеш так, мутым... йоҥыжеш.

Оксам шотлыман

"Еҥ кӱсеныште оксам ит шотло"—
Маныт. Чын — туге.
Но кузе от шотло,
Шке кӱсеныштет кунам уке!

Ӱшана, ужат

Кызыт — эрык: кутынь я тореш лий —
Кажне еҥ шкаланже нӧлтыш "тистым".
Иктым умылаш — кузе? — огеш лий:
Юмылан кумалше коммунистым.



010798
************************************************************************
1—07
Эрвелмарий муро-влак

Оръя воктене

Оръя вӱд ден йоген толеш,
Ош солыкшат йыр чокан.
Ош солыкшат, ай, йыр чокан,
Тые — тылзе, мый — чолпан.

Оръя вӱд ден йоген толеш
Сар лепеньын шулдыржо.
Ала пеш вучен илымемлан —
Арня кутыш кечыже.

Оръя воктен, олыкышто,
Тальян дене модыктат.
Эрден эрак пар сар шӱшпык
Йолташ лийын кынелтат.

Оръя воктен, олыкышто,
Мо емышыжат* уке?
Ай, йолташем, ме коштына —
Мо ойлышыжат уке?

Оръя воктен коштмет годым
Пинчак чияш ит мондо.
Мый тыйым, векат, ом мондо,
Тыят мыйым ит мондо.

Оръя воктен коштмем годым
Ош солыкем рудалте.
Шуко шонен шинчышымат,
Кумылем тодылалте.

Оръя воктен — чевер саска,
Кидышкыда ида нал.
Муро момат ок каласе,
Шӱмышкыда ида нал.
_________
*Емыш — емыж.

Эрвелмарий такмак-влак

Клубышко миена да
Мурена да куштена.
Таче молан толын огыл?
Эрла толаш кӱштена.

Ай, тылзын волгыдыжо
Шинчаш шырчам керыштеш.
Ай, йолташем, шочынат вет
Изи чонем кӱрышташ.

Кеҥеж кече — сылне кече,
Шӱшпык сылнын шӱшкалта.
Тыгай сылне кеҥеж кечын
Ме ойласен шинчена.

Музеканын* лукешыже
Таҥем пыштышыч ала?
"Йолташ" манме йӱкет шоктыш,
Ӱшанен кычкырышыч ала?

Шокто, йолташ, музеканым,
Музеканет шкендын.
Музеканетат шкендын,
Шкеат улат шкемын.

Куэ лойга, куэ лойга,
Куэ лойга гын, сылне.
Йолташ-влак, мемнан кӱдынь
Теат лийыда гын, сылне.

Шокто, йолташ, музеканетым,
Вес мучашке шоктыжо:
Мален кийыше йолташетын
Йӱд омыжо кошкыжо.
________
*Музекан — гармонь.

Ӱлыкӧ волышыч, кӱш кӱзышыч,
Кӧн деч ыле сомылет?
Шойычет ончен кодальымат,—
Шымавуч гай кап-кылет.

Олмапужо мый улам гын,
Саскалыкше тый улат.
Изи чонем йӱлалтыше,
Ой, йолташем, тый улат.

Муро ден такмак-влакым лудшына Валерий Минибаев поген.



010898
************************************************************************
1—08
Юрий ИКСАКОВ

ЧАРЛАК
Ыш кугемде мыйым саде
Моктымо Арбат урем.
Мӱндыр мемнан деч Сарсаде.
Шочмо ял нерген мурем.

Ер воктен шуйналтын возын.
Каласем: Чарлак! Чарлак!..
Тӱвырген, пасушто озым
Шошым теҥызла шарла.

Ындыже лиям мый тушто
Путырак, палет, шуэн.
Шарналтем кожлам иктутыш,
Таныпнам, куткышуэм...

Утыр кумылаҥдыш рвезым
Сад кокласе пу школна.
Кызытше чоҥеныт весым,
Акыл туш перкан гына!

Мыйым, чын шол, ыш кугемде
Моктымо Моско Арбат.
Нӧштылашат ситыш кем ден
Ял уремын лавырат.

Йӧратем садак Чарлакым,
"Шулдыр пуышем" манам.
Мый шижам ялемын акым
Кеч-куштат да кеч-кунам.

Илья ПЕРШИН
ПӰРАЛТМАШ

Чараҥше тыйын оҥыш,
Ош лыве толын волыш.
Шинчат ончен йӧратыш,
Кидет ласкан ниялтыш.
Поктен тый тудым отыл.
Молан мый лыве омыл?

Шуҥгалтыч эҥер вӱдышкӧ
Да ийыч мӱндыр-мӱндыркӧ.
Тӱрветше вӱдым тамлын
Уэш-пачаш шупшалын.
Молан эҥер вӱд омыл,
Шупшалын мыйым отыл?

Мурсемым эркын луктын,
Мурал колтет кӧлан гын?
Кӧлан тый шочын-кушкыч,
Кӧлан улат пиал гын?
Молан мый Тудо омыл?
Мылам тый шочын отыл?



010998
************************************************************************
1—09
"Команмелна" конкурсыш
Юрий АРТАМОНОВ

А ТЫЙ ПЧТ-ЫМ УЖЫНАТ?

Мыскара ойлымаш
Паша гыч топкем. Мӧҥгышкӧ. Шоҥгылык велеш ноялтешак. Пелйӱд марте тора
гынат, ик
автобусат ок кой.
Пагыт кеҥеж велыш лупшалтын. Туге гынат юалге мардеж пуалеш, нойышо могырым

сӱсандара. Кеч вашкерак кудышкем миен шуаш ыле. Уремыште, айдеме мо, пият
уке.
Пырыс гына ала-кушто кӱшнӧ варгыжеш. Ик тул меҥге деке шуамат, волгыдыш
логалам,
чонем лыпланыме гай чучеш. Волгыдо верым эртен каемат, пычкемышыш верештам,
тунамак чонемым ала-можо чыр-чыр шуркала. Тений уремыш кечывалымат лекташ
лӱдат
гын,— ала лочкен кодат, ала кудаш каят,— йӱдымжӧ мо ышталтеш. Тыгайым
шоналтет
да шӱмлан шуй-й чучын колта.
Трук ваштарешем ала-могай ӱмыл койылалтыш. Волгыдыш лекте — айдеме. Пӧръеҥ.
Лишемме семын пычкемышыште адакат ӱмылыш савырныш. Шогале, пуйто ала-кӧм
вуча.
Мыйымак огыл? Ончыч тамакым шупшаш йодеш, вара, француз манмыла, "кошелек
или
жизнь?"
Мыят чарналтышым. Волгыдышто. Мом ышташ? Ончыкыла каяш але шеҥгекыла куржын
колташ? Молан тудат шогалын? Мом вуча?
Лӱдын-чытырен, ончыко тарванышым. Тудын деке лишемым. Лапка кап-кылан,
какши марий. Тыгайже деч такшым лӱдашат ок кӱл да...
— Тый ПЧТ*-ым ужынат мо?— кенета йодо марий.
Чонем вигак лыпланыш. Айдеме тыгайым йодыштеш гын, поро лийшаш, вуйыштыжо
удам
кучышаш огыл. Тудо Мланде илыш дене веле огыл ила, тыгак Сандалыкышкат
ончалаш
ок мондо. Мый веле ала-молан эртак йол йымакем кӱтышт коштам, пуйто йомшо
оксам
кычалам. А кавашке гын ончалаш омат шоналте. Такшым самырыкем годым тувекат
вуемым чӱчкыдын савыркаленам, таҥем дене шӱдырымат шотлен шинчылтынам. Но
тиде кунам лийын? Э-э...
— Кушто?— манам.
— А тӧвӧ!..— кидше дене ала-кушко ончыктылеш.— Ик верыште кеча, йыр пӧрдеш.
_________
*ПЧТ — палыдыме чоҥештылше терке. Рушлаже — НЛО.
— Кушто тӧвӧ?
Шинчам пыч-пыч ыштыл кӱтыштам гынат, нимат ом уж. Чыл-чыл волгалтше шӱдыр-
влакым
ужам, а саде ПЧТ-эт нимаят ок кончо. А ончалмем шуэш. Моткочак. Ӱмырыштем
кеч ик
гана. Пачерышкем миен шуамат, вара мыят Фаюшемлан моктанен кертам: "Ынде
мыят
ПЧТ-ым ужынам. А тый вот — уке".
— Ваштареш пӧртым ончал!— туныкта какши марий.
— Ончем,— манам.
— Лачак саде пӧрт ӱмбалне лиеш... Кӱшнырак.
— Шӱдырла коеш мо?— йодам.
— Могай тылат шӱдырла?! Теркела коеш... Тунарак сокыр улат мо?— сырымыла
ойла
марий.
— Шинчам пужлаш тӱҥалын,— титакан еҥла вашештышым, ночкемше шинчамым пеш
туржам.
Тудо пинчак шокшем кучышат, кугорныш вӱден лукто, пуйто тушеч ПЧТ лишкырак
лиеш
да сайрак коеш.
— Ынде ужат?
— Садак ом уж,— манам.
Марий ӧрдыжемым шуркала, савыркален кучылтеш, оҥылашемым руалтен, ПЧТ велыш
туран виктара. Эксыде йодыштеш:
— А ынде ужат?
— Уке...— иктымак тӱен ойлем.
Ӧрдыж гыч путырак оҥайын койына докан. Машина коштмо корнышто коктын
шогылтына,
йыр пӧрдына, икте-весым кучылтына, шинча корштымешке, кавашке кӱтыштына,
пуйто
тушто ала-мом шергым кычалына.
— Мӧҥгышкет миен шуат, ватет ПЧТ-ым ончыкта!— тыге пелештен, марий шке
корныж
дене каен колтыш. Очыни, тыгай токтар улмемлан тудо сайынак сырен шуын.
— Ит ӧпкелалт,— манам,— шинчалыкем пеленем налаш монденам. А чонем туге
пушкыдеме — пелтыме шӱшмӱй-шӱшмӱй. Ынде мыйынат поро лиймем шуын колтыш.—
Йолташ, ала
тамакым шупшмет шуэш?
Марийын йолкышажат йӱкшен шуын улмаш. Ала-молан писын каен йомо. Мыйын
семынак
мӧҥгыжӧ вашка дыр.
Пачерышкем толын пурышым. Икшывем-шамыч малат. Фаюшем мыйым вучен шинча.
Тыгай
годым тудо низаштат малаш ок воч.
— Кеч тачыже пуышт мо?— вигак йодо ватем, кудашашат эрыкым ыш пу.
— Пуышт,— манам.
Заводыштына пашадарым кум тылзе пуэн ышт керт. Оксашт уке ыле. Таче пуышаш
улыт,
маньычат, пашаш ондакрак кайышым, черетыште вич шагатым шогышым, пел
миллион наре нальым... Иктаж вич ий ожно кидышкем тыгай окса логалеш ыле
гын... Кызыт тудым шанчаш дене таҥастарат гын, кагаз акымат ок шого дыр.
— Пуышт...— ласкан шӱлалтен пелештышымат, кидемым оҥ кӱсеныш шуралтышым.
Тунамак вӱд кашка гай пӱжалт кайышым!
— Пашам ыштыктат, а оксам огыт тӱлӧ,— семынже кутырен шинча Фаюш.— Могай
илыш
толын ала? Киндым, шӧр-торыкым налаш окса уке вет, калтак... Йӧра огыла,
ындыжым
пуэныт. Аныклен кучылтына гын, иктаж кум-ныл тылзыжым шуяшат лиеш...
Кунаррак
вара кондышыч?.. Тый мо, Юрик?! Молан умшатым каркален шогылтат? Ала пуэн
огытыл?
— Пу... пу... пуэ-ныт...
— Тугеже давай! Мом туньгала шогылтат?— кидым чыган ватыла шуйкала ватем.
Ик кӱсеныш писын-писын кидемым чыкедылам, весыш, кумшыш — кӱжгӧ-кӱжгӧ окса
калта
нигуштат уке... Мо ия? Кушко шылын?.. Ала саде ПЧТ-эт солалтен каен?
— У-уке...— мугыматылам.
— Мо уке?— ватем моткочак строгын йодыштеш, пуйто следователь.— Мо уке,
манам?
Окса мо? А?
— О-о-окса...
Умбакыже ойлашат-возашат ом тошт. Ватем ӱмбакем туге кержалте — пий, пий, а
шинчам туге волгыдын почылто,— тунамак пӧлемыштак ПЧТ койын колтыш. Икте
огыл —
иканаште шымыт.
Чоя марийын шомакше чыныш лекте. "Мӧҥгышкет миен шуатат, ватет ПЧТ-ым
ончыкта",—
мане. Иктым ом пале: кунам окса калтам луктын шуктен?



011098
************************************************************************
1—10
Ипполит ЛОБАНОВ
Ипполит Лобанов — курыкмарий поэт, журналист. Шочын 1951 ий 2 январьыште
Немыцсола лӱман ялыште. Кум книган авторжо.
Илыш-корныжо тыгайрак: школ — Н.К.Крупская лӱмеш Марий пединститут —
туныктышо —
армий — туныктышо — комсомол, партий райком пашаеҥ — Совет Армийын офицерже
—
радиожурналист — газет редакцийыште ял озанлык отделым вуйлатыше.
Возаш Кожважвуй кандашияш школышто тунеммыж годымак тӱҥалын. Икымше
почеламутшо
Курыкмарий районысо "Ленин корны" газетеш савыкталтын.
И.Лобанов — илышым йӧратыше айдеме, тудын яндарлыкше, порылыкшо верч
тавадаҥ шогышо еҥ. Шке произведенийлаштыже писатель тачысе, ожнысо кечына-
влакым, чыла семын вискален, чон почын ончыкта. Тудо тыге ойла: обществыште
пӱртӱс закон почеш
илаш кӱлеш, айдеме айдемылан йолташ лийшаш, манеш.

ИППОЛИТ ЛОБАНОВ

ЙОРГА АВАПЫРЫС ЭРЕ ШӰРАҤЫШТЕШ

Ойлымаш

Машинно-тракторный парк пӧртыштӧ тракторист-шамыч домино дене модын шинчат.
Тушко "Вперед" колхозын конторыштыжо шинчыше секретарь-машинистке пурен
шогале.
Тыш-туш ончалят, каласыш:
— Иванов, тыйым председатель шкеж деке пураш кӱштыш.
Самырык ӱдыр савырнен лектын ошкыльо. Модын пытарымек, Иванов Йыван
конторыш каяш тарваныш. Тургыжлана: "Нимо осалымат ыштен омыл, молан шӱда
гын?"
Колхоз вуй тудым порын вашлие. "Кузерак илет-шӱлет" манын йодат, ойлаш
тӱҥале:
— Йыван, тый сай тракторист улат, пашаланат чулым улат, а вот ешет уке...
Пытартыш шомакым колын, Йыван ӧрын кайыш. "Ӱдырымак муын пуынеже огыл чай?"
—
шоналтыш. А ончет гын...
— Тылат Шем теҥыз серыш каналташ каяш путевкым пуаш ыштенна, — мутшым шуйыш

председатель.
Йыван эшеат чотрак веле ӧрӧ. А пред мыскара йӧре чоян шыргыжале:
— Ала тушто иктаж сӧрал пелашым муын толат.
Тракторист вожылал колтыш. Мыскара мо, нигунам лийдыме верыш колтат. Коло
шым ий
марте эре ялыште илен. Йӱдшӧ-кечыже пашаште. Киндым куштен. Шем теҥызше
тудын
ушышкыжат пурен огыл.
— Кузе? Туапсе? Кушто тудыжо? Мый тушко корныжымат ом му, — Йыван вожылалын
ойла.
— Йылмет Киевышкат, Туапсешкат намиен шукта, — председатель, кутырен
келыштараш
шонен, калыкмутым шарналта.
Мутланен-мутланен, ик ойыш шуыч. Илышыште кеч ик гана Туапсешке миен
толманак...

* * *

Поезд вагон гыч волен, Йыван эн ончыч палымыжын йодмыж почеш пурен лекташ
лие.
Такси дене лишеммеке, озаже ӧрканенрак каласыш:
— Тушко шумешке кум теҥге.
Йыван келшыш. Курыкышкыла кудал кӱзен, вес велышкыла волышт. Кӱлеш пӧрт
деке миен шогалмеке, шофер омсам почын лукто. Оксам пуымыж годым Йыван
шоналтыш: "Тышке
шумешкыже йолынат толын кертам ыле".
Икымше гана кечывалвел кундемыш толшо ялысе рвезе мом пала? Таксист-влакше
кӧм-гынат чикташак веле ваҥат. Нуно палат: канаш еҥ-влак окса деч посна
огыт тол.
Поснак Сибирь ден Йӱдвел гыч. А Йыванын?.. Кушеч тудын кужу теҥгеже?

* * *

Администраторлан чыла документ-влакшым пуэн, Йыван кагазышке, палемдыме
верыш,
адресшым сераш тӱҥале. Воктенжак ош ӱпан, шинчагомдышыжым, тӱрвыжым чиялтыл
пытарыше рушмайра шинча, ӧрдыжтырак чаплын чийыше рвезе воза. Саде
ӱдырамашет Йыван велышкат, рвезе могырышкат ончал-ончал колта. Ялысе
трактористын шӱргешыже
тул пижмылат чучо.
— Ик кечын шочынна, тугеже тыштак иквереш пайремым ыштена, — ӱдырамашлан
самырык
еҥ йӱкым пуыш.
— Ала, эше ончалам, — кокла ияшрак ӱдырамаш шыргыжале.
Йыван Ивановым палыдыме пӧръеҥ дене ик пӧлемыш илаш пуртышт. Пӧлем марте
ошкылшыштла, нуно палымат лийын шуыч. Сергей Легков Сибирь гыч толын,
врачлан пашам
ышта. У палымыже кенета ваштарешышт толшо ӱдырамашым шогалтыш да коттедж
марте
ужатен каяш йодо. Кӱсенже гыч шоколадым луктын, тудлан кучыктыш. Йыван онча
да
чонжылан каньысырын чучеш. А Сергей ден рушмайрат икмыняр жап пӧрт воктене
мутланен нальычат, ойырлышт.
— Кастене вашлияш кутырен келшышна. Пеленже эше вес пырысигым тылат кондаш
сӧрыш, — умылтарыш Сергей.
Йыван колыштеш да ӧреш. Коктын латкокымшо номеран пӧлемыш пурен шогальыч,
туштыжо эше вес пӧръеҥ ила улмаш. Толшо-влакым ужын, тудо кынел шогале.
Кидым кучышт.
Кӱчык жапыште нуно кумытын йолташ лийын шуктышт. Кӱлеш вет, кок Йыван
вашлийыныт. Иван Марчук Донбасс гыч толын.
Сергей Легков чемоданже гыч ик кленча коньякым луктын, ӱстембаке шындыш.

* * *

Пӧлем волгыдо, ару. Телевизор, холодильник уло. Каныше-влаклан жапым сайын
эртарашышт чыла йӧным ыштыме. Тракторист Йыван шкаланже нигузеат верым муын
огеш
керт гын, Сергей ден вес Иван ӱстел ӱмбак тӱрлӧ-тӱрлӧ кочкыш йӧрварым
погенат
шындышт. Сибирь гыч кондымо коньяк, Донбасс гыч шикшеш коштымо коя да молат

ӱстелым сӧрастарышт. Йыванлан мом лукташ? Тудо эше нимомат огеш умыло.
— Тол ӱстелтӧрыш, мӧҥгыштет улмылак лий, — Йываным Сергей ӱжеш.
— Йӧра, мый тыштак шинчылталам, — ялысе рвезе вожылынрак ойла.
— Йыван, чулымынрак тол, вет ынде ме ик еш улына, — Сергей эшеат чыждыра.
Тыгодым пӧлемыш кок майра пуренат шогале. Сергей нунын велыш вуйжым
савырале,
кынеле, чулымын гына ошкыл миен вашлие. Когыньыштымат чурийышт гыч шупшале,
ӱдырамаш-влакше "Ой, могай сае" маньыч. Иктыже, пальтожым кудашын,
шифонерыш, плечикыш, сакалтыш.
— Йыван, айде ӱдыр-влакым ончо, — Сергей куанен ойла.
А Йыван кровать воктенжак шинча, мом ышташ, шкежат ок пале. Умбакыже мо
лиймым
эскера, шинчажым веле пашкартен. Ялыштыжат тудо ӱдыр-влакым шукыжак ужатыл
коштын огыл. Капка ончылнак изиш шогылталын, да йӧра. Икана келшен шичше ик
ӱдырым
такше шупшалашат тӧчен, но тудыжо мӧҥгыжӧ куржын пурен. А тыште кӧ дене мом
ыштышашым нигузе ок умыло.
— Йыван, тыйже кеч пан лий, ӱдырлан шинчашыже пӱкеным пу, — Сергей чарныде
тототла. Иван вес ӱдырамашлан пальтожым кудашашыже полшыш. Тудыжо, "Тау"
манын,
ӱпшым тӧрлаташ воштончыш ончылан чарналта. Йыванат ик ӱдырамашыжлан
пӱкенжым пуыш.
— Галя, ӱстелтӧрыш шинчаш йодам. А тый, Иван, Милям шынде.
Тыге каныше-влак коклаште изирак пайрем тӱҥале. Чарка почеш — чарка. Икымше
—
палыме лийме верч, весе — ӱдыр-влак верч. Кеч нунышт кокла ийготан ӱдырамаш
улыт
гынат, тыште, ӱстелтӧрыштӧ, — ӱдыр-влак.
Сергей иктыжым, Галя лӱманжым, ӧндалкалашат тӧча. Миляже Йыван пелен
пызнале, но
ялысе рвезе нулыдымо презе семын вожылын шинче. Эше икмыняр чарка гыч
подылмек,
Милям Иван Марчук, ӧндал кучен, малыме верышкыже нумал наҥгайыш, а тудыжо
"Йыван, Йыван" манаш тӧча. Ындыже кӧн кидпӱаныштыже улмыжымат ок пале,
векат.
Жап пелйӱдымат эртен. Ик кроватьыште — ик мужыр, весыште — весе. Тулым
пуалме.
Йыван Иванов леведыш йымак пурен возын. Пӧлемыште койко-влак веле йычырт-
йочырт
кочыртатат. Йыван шӱлалташат тоштде кия. А койка-влак тугак кочыртатат. Мо
тушто
ышталтеш, Йыван пеш пала. Шкенжынат капше мучко вӱр модеш, но тудлан
кӱпчыкым
веле ӧндалаш верештеш. Леведыш йымач вуйжым лукмек, тудо ӱмылкала койшо
чара
ӱдырамашым ужеш. Ӱмбалныже нимогай вургемат уке. Йыван ӧрын кая. Ӱдырамашын
мо
сӧралже уло, чыла шинчаончылныжо сӱретлалт шогалеш. Кеч пӱйым пурын чыте,
кеч
кидыш налын, вакшышкет нумал кондо. Теве тудо ӱстел деке лишеме, графиным
налын,
аҥже гычак вӱдым йӱӧ. Окна гыч тылзе волгыдо пурат, чыла тидым Йыван пеш
сайын
ужеш. Йӱын теммекше, графиным ӱстембаке шынден, тудо уэш Сергей пелен
кроватьыш
пурен возо. Угыч шӱлештме йӱк шокташ тӱҥале.
Эр велеш веле рвезе мален колтен. Ик вел гыч весыш савырнылмыж дене тудынат
кроватьше кочыртатен...

* * *

Столовый гыч кочкын лекмек, кок Йыван, Сергей теҥгылышке каналташ шинчыч.
Январь
тылзе гынат, Туапсеште пушеҥге-влак ужарге улыт. Кечат шырата. Юж яндар.
Шем теҥыз вел гыч юалге мардеж пуалеш.
— Йыван, теҥгечысе кок ӱдырамаш мыйым йодеш гын, каласе, мый палымем-влак
деке
унала каенам. Таче ом тол.
Кынелын, Сергей умбакыла ошкыльо, а кок Йыван коттедж велышкыла тарваныш.
Еҥ-влак канен пӧртылыт. Икмыняр ошкылмеке, креслыште шинчыше кок ӱдырамашым
ужыч.
Нунын турашке миен шумеке, йӱкым кольыч:
— Рвезе-влак, шичса, мутланалына. Йӧратыме ватыда-влак тыште уке улыт чай?
— Могай вате? Каныме пӧртыштӧ чыланат ӱдыр-каче улыт. А мыйын йолташемже
гын,
чынжымак, эше качымарий веле, — Иван Марчук ваштарешышт йӱкым пуыш.
Креслыш шинчыч. Шахтер Иван чарныде ӱдырамаш-влак дене льорга. Ӧндалын
шында
монь. Нуныжо воштылын веле колтат.
— Кок кече илена, эше таҥым муын огынал, — ойла иктыже.
Илалшынрак койытат, Иван Марчук торешлана:
— Мемнам теҥгечак, толмына мӧҥгак, руалтеныт.
— А таче мемнан лийыда, — йылмылан талырак ӱдырамашыже алгаштара да
алгаштара.
Йыван веле шыпак колыштеш. Тыгай тале-влакым икымше гана ужеш.

* * *

Кок Йыван малыме верышкышт пурен возынытат, мутланен кият:
— Сергей йолташнаже каналта, векат, — Марчук ойла. — А кечывалым вашлийме
ӱдырамаш-влакше могай улыт? Мӧҥгыштышт аптека деч моло вере корныжымат огыт
пале чай,
а тыште кузе тӱрвыштым чиялтен шынденыт? Эше мемнам пеленышт ӱжыт.
— Коча-влакшат куштымо годым самырыкрак ӱдырамаш-шамычым веле шупшкедылыт.
Оҥыштым узо комбыла ончыкыла кадыртен веле шындат. Пеленна ӱстелтӧрыштӧ
шинчыше шымле кок ияш кочат "Эше кертам" манеш гойо. Тышеч канен кайышыжла,
витле вич ияш
ӱдырамаш деке, Москва лишке, пураш сӧрыш, фотокартычкыжымат ончыктыш. Шоҥго
улыт
манат нуным, ужат? — Йыван ӧрынрак ойла.
— Шоҥго-шамычым поктен шуаш гала, нунын наре илен шуашыжат ок логал, векат,
—
Марчукат шӱлыкынрак ойла. — Мыйже шахтыште чыла тазалыкем пытарем.
— Мыят пасушто шагал огыл пуракым йӱам.
Кок адаш илыш нерген ойлаш тӱҥале, а вара, шӱлыкан мутланымашым коден, угыч
ӱдырамаш-влак ваке шуыч.
— Палет, мӧҥгыштӧ мыйын еҥга ватем уло, тудым автомобильыш шынден,
чӱчкыдынак
эҥер серыш монь кудалыштына.
— Мый гын эше ӱдырамашым ом пале.
— Коеш, коеш, — Марчук шыман пелешта да умбакыже ойла: — Тале лияш кӱлеш.
Ӱдырамаш-шамыч чолга пӧръеҥым веле йӧратат. Тысе-шамычшым кычкырал гына...
Ӧрдыж велыш толын лекмеке, ужат, могай намысдыме лийын пытеныт. А такшым
мыняр канаш
коштам, эре ик тыгай-шамычак веле вашлиялтыт.
— Мыйым гын тышке колхоз председатель виеш колтымо гаяк колтыш, шке гын
омат тол
ыле. Ынде Шем теҥызым веле огыл, тыште могай илышымат ужым.
Мутланен-мутланенак, кок Йыван мален колтыш. Эрдене омсам тӱкалтыме йӱкеш
веле
помыжалтыч.
— Ой, виемат кодын огыл, пыкше-пыкше веле толын шуым, — пурышыжлак, Сергей
койышланылеш. — Света лӱман ӱдырамаш дене ик пӧлеман комнатыштыже кок кече
дотово
почаҥна. Ӱдырамашат лийман вет. Чыла семынат мошта. Ӱмбакемат кӱзен шинчеш.
Ой,
изиш орадыш ыш колто.
Шкеже графин гыч вӱдым аҥ гычак йӱӧ да, кудашдеак, вакшышкыже комдык
йӧрльӧ.
Изиш киялтымек кынелын, костюмжым кудаш шуэн, верышкыже пурен возо.
— Мыйын порциэм тышкак кондыза, пожалуйста, тетла ошкылынат ом керт, —
манын,
Сергей шыпланыш.
А тӱнӧ эр годсек йӱр лоҥеш. Теҥгечысе ояр кече ала-кушко йомын. Кузе писын
игече
вашталтеш. Йыван пальто дене толынат, кеч-кушко пурен кай. Марчук тысе
игечым
палат, пеленже курткымат налын.

* * *

Кастене столовый гыч кочкын толмо годым ужар вондер пелен верланыше креслыш
кумытынат шинчыч. Кӱлеш вет, почешыштак кум ӱдырамаш пӱтырнен тольо. Нунын
кокла
гыч иктыже туран йодо:
— Рвезе-влак, картла модмына шуэш, картда уке?
Сергейлан нуно келшен шинчыч, коеш. Кумытынат самырык улыт. Чурийышт денат
сӧралын койыт.
— Тыгай мотор-влаклан картым мланде йымачынат муын луктына, — Сергей нунын
велыш
лие.
Шомак почеш шомак лекте. А вара ик ӱдырамашыже ешарыш:
— Ик кленча аракана уло, айста подылына.
Угыч компаний чумыргыш. Йыванымат ик ӱдырамашыже кидпӱанышкыже нале. Ялысе
рвезе
вигак тыгай чолгалыкым вучен огыл. Эркынрак пеленже ошкедыш.
Кум йолташын пӧлемыштышт уэш пайрем ылыже. Кленчат почылт шинче. А картше
амалжылан веле лийын. Сергей магнитофоным колтыш, пӧлем мучко Йыванлан
палыдыме муро
сем йоҥгалте. Ик ӱдырамашыже, воктекыже миен, шӱйжӧ гыч ӧндал кучыш. Йыван
йылмыдыме лие. Ӱдырамаш тудын вуйжым ниялтылеш, вараже шкеак шупшал шындыш.
Мом шона, тудым рвезе дене ышта. Ялысе рвезет шинчам веле кумен шинчын,
капше мучко
ток кайымыла чучеш. Ӱдырамашын тыге ӧндалмыжым, ниялтылмыжым, шупшалмыжым
коло
шым ийыштыже ик ганат ужын огыл ыле. Шкаланже шке тудо таче оза огыл. Кок
шинча
ончен, вуйге-почге ӱдырамаш кидыш верештын.
Вес кок койкышто йолташыже-шамыч шолып "кучедалыныт". Шиждеак, йӱдат шуо.
Куштымашке каяш шонышо-влак пӧлемыштак сай модышым верештыныт. Тул йӧрен
кайымек,
кроватьла тураште мыгыль-мугыль ора-влак койыныт. Тракторист Йыванын
кроватьшат
тиде гана кочыртатен...

* * *

— Мый Туапсем ончал савырнем, рестораныш миен толам, теҥгече ик ӱдырамаш
дене
палыме лийынам, вашлияш кутырен келшенна, — манын, Сергей, вашкен, пӧлем
гыч
лектын кайыш. Йыванмыт кечывалым кочкын толынытат, каналташ возыч.
— Ну, Сергейнаже иктаж лу ӱдырамашымак шкеж гоч колтыш чай, угыч уым
верештын,
тыге порыш огеш шу, векат, — Иван Марчук пелештыш.
— Кертеш, витне, уке гын, ӱдырамаш-влаклан рвезе тынар келша ыле мо? —
Йыванат
шкежым чолганрак кучаш тӱҥалын.
— Тыге йоҥылыш иктаж-мом ынже верешт веле. Оксаже шукат, ӱдырамаш-влакет
тудым
ушкал семын лӱштат, — умбакыже шахтер ойла. — А мыланна, пашазе ден
кресаньык
ушемлан, шкенан гай-влакат йӧрат. Ужат, тудын пелен самырык-влакат пижыт.
Ну,
авапырыс-влак!
— Ой, чынак, тыгай авапырыс-влакым кызыт марте ужын омыл ыле.
Пел тылзе утларак канымеке, тракторист Йыванын ойлымыжат вашталт каен.
Шахтер
Иван ден врач-гинеколог Сергей Легков пелен тудат чулымештын.
Ныл шагат эртымек, кок Йыван столовыйыш кофе йӱаш миен тольо. Печеньымат
пурльыч. Мӧҥгеш толаш лекмекышт, корнышто Сергейым вашлийын мутланаш
шогальыч.
— Вот мо, йолташ-влак, мый ик шешкым конденам, те пӧлемым иктаж кок
шагатлан коден каен кертыда? Каналтыза але Галя деке кайыза, йӧра? По
рукам?
Шомакшым тыге кошартышат, Сергей куржын колтыш.
— Эше иктым рашкалтынеже, — почешыже ончен, Марчук каласыш. Вара коктын
Галян
пӧлемышкыже пурышт. Тушто ятыр марте ӱдырамаш-влак дене картла модын
шинчышт.
Шем теҥыз серыш коштын савырнышт.
Кеч кочкышым ышташ кайыме жапат шуын. Сергейын йодмо кок шагатше олмеш, уже
ныл
шагатат эртен каен. Чылажат шот дене, рат дене докан шонен, кок Йыван
шыпрак
коттедж омса деке мият. Пӧлемыште ик йӱкат ок шокто. Малат дыр манын,
мӧҥгеш савырнен кочкаш каят.

* * *

Вес кечынже кок Йыванын пӧлемыште шинчымышт годым Сергей пурен шогале. Ала-
молан
тудо шӱлыкын коеш, молгунамсыла мыскарам огеш ыште.
— Паша томам. Паледа, пашам томам,— нюсла веле.
Кок Йыван нимом огыт умыло. Вара тудо чыла ойлен пуа. Ресторан гыч
коттеджыш
ӱдырамашым кондымеке, коктын коньякым йӱыныт. Вара... пӧръеҥ ден ӱдырамаш
кокласе сомылым тӧрлатеныт. Ӱстелтӧрыш шичмеке, толшо уна шупшаш йодын, а
Сергей огеш
шупш. Сигаретым кычал каяшыже пернен. Кевытыш шумеш шуын. Пӧртылмекыже,
ӱдырамаш
йывылдик. Пальто кӱсеныштыже окса калтажым ончалеш... Тудат йывылдик. Шуко
шоналтыде, милицийыш куржеш. Ӱдырамаш нерген каласкален пуымеке, нуно чыла
умыленыт. Рестораныш кудалыныт. Саде ӱдырамашет пӧръеҥ-влак коклаште
шинчен. Тудо Туапсен эн осал авапырысше лийын. Теве тыланет сӧралын чийыше
ӱдырамаш! Милиционер-влак чылаштым каныме пӧрт директор деке шынден
конденыт.

* * *
— Арам мыйым ида вурсо. Лучо мӧҥгӧ марте миен шуаш ситыше оксам арымеш
пуыза.
Мӧҥгӧ гыч кузе-гынат колтем,— сӧрвала Сергей.
Йыванмыт ӧрыныт. Оксам ала пуаш, ала уке. Ала Сергейже врачат огыл, ондален
веле. Тунамак тудо когылянышт паспортшым да моло документше-влакым ончыкта.
Йыван-шамыч Сергейлан мӧҥгыжӧ миен шуаш ситыше оксам пуышт. Тудыжо, жап
шудеак, чемоданжым поген, мӧҥгыжӧ каяш тарваныш, шинчавӱдшат лекте.
Когыляныштат кидым пуыш.
Ӧндалалтыч.

* * *
Сергей деч посна кок Йыван кечывал кочкышлан столовыйыш мийыш. Столовый
ончылно,
увертарымаш оҥа воктене, шуко калык погынен шогалын. Нунат возен сакыме
кагазым
лудаш тӱҥальыч. Шинчашкышт Сергей Сергеевич Легковын лӱмжӧ перныш. Ӱдырамаш-
влакым коттеджыш поген кондымыжо да пырля аракам йӱмыж нерген паша
верышкыже каныме
пӧрт директорын увертарымыж нерген приказ кечен. Тыге Сергей орадыш лекте.
А
авапырысше тудым сайынак чиктен. Врач лийын огыл гынат.
Йыванмытлан ойлымыж почеш, Сергей мӧҥгышкыжат ӱдырамаш-влакым поген киен.
Азам
кудалташ толшо ӱдыр-влакет йымакыже возыныт.
Тиддеч вара Йыванмытет ӱдырамаш-влак деке мияш лӱдыныт. А нунышт йорга
авапырыс
семын садак пижедылыныт, пӧръеҥ-влакым алгаштареныт.
Мӧҥгыжӧ пӧртылмеке, икмыняр жап гыч тракторист Йыван Иванов ӱдырым налын.
Шем
теҥыз олмеш тудын шинчажым кызыт кумда шурно пасу куандара... Да эше лу ий
ожнысо Туапсе каныш пӧртыштӧ лиймыже ушышкыжо акырсаман роҥгедышла
пӧртылеш... А
такшым илышыже кызытат вашталтын мо?
Евгений Садовин кусарен.



011198
************************************************************************
1—11
Руш мутмастар йолташна

Владимир Михайлович Марышев Йошкар-Олаште 1961 ийыште шочын. М.Горький
лӱмеш Марий политехнический институтым (кызыт технический университет)
тунемын лекмекше,
заводышто инженерлан, "Республика", "Добрый день", "Дом+Авто" газетлаште
пашам
ыштен. Кызыт "Йошкар-Ола" газетын корреспондентше.
Сылнымут деке кандашлымше ийлаште шӱмаҥын, икымше ойлымашым армийыште
служитлымыж годым возен. 1987 ийыште "Пионер йӱк" журналыште "Зеленая
кнопка" фантастик
ойлымашыже савыкталтеш. Тылеч вара сылнымут пашалан кӱлынак пижеш, возымыжо
республикыштына лекше чыла гаяк газетлаште, тыгак "Энергия", "Пионер",
"Юный техник" да "Пульс" рӱдӧ журналлаште лектыт. "Пульс" журналын эртарыме
конкурсышто
кумшо верымат налеш.
Руш мутмастар йолташна тӱҥ шотышто фантастик да мыскара сынан ойлымашлам
сера.
Шукерте огыл икымше повестьшым кошартен. Кызыт ме тудын ик ойлымашыж дене
марий
лудшына-влакымат палдарена.

ВЛАДИМИР МАРЫШЕВ

ПУШЕҤГЕ

Фантастик ойлымаш

Тиде пушеҥге моло деч нимо денат ойыртемалтын огыл — кӱкшат, лапкат огыл,
икмарда ладыра парчан, тӱҥжӧ вияш да тӧр, лышташлаже йыргешке, пӱсырак
мучашан лийыныт. Тудо олан шып изи урем мучашсе кок пачашан тошто пӧрт
кудывечыште шкетынак
кушкын. Вуй мучашыже леведыш ӱмбаке нӧлталтын, садлан, урем велым ончалат
гын,
пӧртет изирак йытыра упшым упшалшыла койын. Молын семынак шошым лышташлажым
шаралтен, тунам кудывече мучко пудешталтше лышташнерын кочалге-тамле пушыжо
шарлен, вара пеледын — шинчалан койдымо кӧржым сакалтен, изиш лиймеке ош
тӱсан пун
пырчылажым йырваш шаралтен колтен. Шыжым нарынче тӱс койылалта веле,
икмыняр кечыштак лышташпогыжым авалтен, да тиде чеверласыме сынжым ятыр жап
арален. Но
ала-могай татыште нунат йӱк деч посна кылмыше мландышке велаш тӱҥалыныт, да
кудывече иканаште йокрокын, шапалгын койын колтен.
Пушеҥгышт могай урлык — тиде йодыш ботаникым пешыжак палыдыме илыше-влакым
кугунжак тургыжландарен огыл. Кушкеш, ужарга, пеледеш — мо эше кӱлеш?
Но нунын кокла гыч иктыже, Петр Сергеевич Пухов, тиде пушеҥгым йӧратен.
Йӧратен
гына огыл — туддеке шӱм-чонжо денак пижын шинчын. Мутлан, пушеҥге деке
миен, тудо воктенже пел шагат дене шинчам кумен шоген кертын. Тидыжак
шукыштым ӧрыктарен. Тыгай годым Пуховын чурий сынжат ала-могай вестӱкӧ
лийын, пуйто нигӧм ужынат, нимом колынат огыл.
— Петр Сергеевичнам ончен чаманет веле, — чайым йӱаш пурышо пошкудо кувалан
ойлен пенсионерке Рожкова. — Ондакше, ватыж дене келшен илымышт годым,
тынар аптыртен огыл, но ватыжын ойырлен кайымекше, ынде тудым палашат ок
лий. Пушеҥге
деке пижын шинчын, пуйто тетла тылеч лишыл чон воктенже укеат. Вот вет
кузеат
лиеш...
Но Пуховлан иктат сырен огыл, пыртак пелодарлан шотленыт. Но кокымшо пачаш
гыч
пошкудыжо Анна Федоровна тудым ала-молан поснак чытен кертын огыл. Петр
Сергеевичым вашлиймекше, кажне гана тӱрвыжым чумыртен, ала-кушко ӧрдыжкӧ
ончен, уждеколде эртен каен.
— Шинчамужышо тудо, юмончылно, товат, шинчамужышо! — эр гыч кас марте
теҥгылыште
шинчен эртарыше кува-шамычлан лӱдыктен ойлен Анна Федоровна. — Паша гыч
толеш,
пырт пурлалешат, вигак пушеҥге йымак! А шкеже юмеда, юмеда... Ох, тудо
мыланна
але ончыкта!
Име дене шуркален сӱретлылын пытарыме кидан, каванора гай таза капан,
йошкар
ӱпан пӧръеҥ, шофер Ступин, Пуховым ужмыж еда койдарен:
— Пошкудем, а пошкудем! Тый тушан кеч шканет олымбалым ыштем ыле, уке гын,
эртак
шоген, йолет ноя вет! Го-го-го! — йӱкшӧ сургалтын, пуйто кудывече мучко
кӱйым
оптыман печкем пӧрдыктылыныт.
Пуховшо тыгай шомакшым шотышкат налын огыл, шып гына эртен. Но икана
Ступин,
воктекшак миен, Петр Сергеевичым вачыж гыч туге лупшале, теве-теве лап
шинчеш,
да мӱгыралтыш:
— Нигузеат мый, пошкудем, умылен ом керт: пушеҥге вож йымалан иктаж
поянлыкым
тоенат гын веле? Пешак палынем! Айдеме лий, каласе, а?!
— Могай поянлык да мойн... Мый так гына, — ӧкымрак вашештен Пухов. — Мый
тудым
умылынем...
— Кӧм — тудым? Пушеҥгым моли? Го-го-го! — Ступинет ынде шке эрдыжым
лупшалын. —
Тугеже тый садет, кузе гала... психопат улат. Уке, тыге ынем ман ыле, тьфу
тый,
телепат! Чыным ойлем вет, а? Ну, вара мо нерген шона? Тудлан кызыт, пешак
палынет гын, икте нерген шоныман: кузе тичмаш-таза кодаш. Федоровна
мынярымше кече
ынде витара — йӧрыктӧ да йӧрыктӧ. От пале, окнажым тудо ӱмылта! Теҥгечат
мый декем куржын тольо, ак шотышто гына кутырен ыжна келыштаре.
Петр Сергеевичын чурий сынжат ошеме, шкеже ала-кузе чымалтын-чытырналтен
колтыш.
— Мый тендам сӧрвалем... тидым ида ыште, — кенета оралгыше йӱкын пелештыш.
—
Мемнан вет улыжат ик пушеҥгына веле. Кузе туддеч посна?.. Вучалтыза изишак.
—
Тунамак, ӧрткен, кидшым ик кӱсенышкыже шуралтыш, весышке. Вич тӱжемаш
туржалтше
кагаз ластыкым луктын, Ступинлан шуялтыш, мутшым ушештарыш: — Мый тендам
сӧрваленак йодам...
Шоферет кагаз ластыкым шӧрынрак ончале да Пуховын копавундашыж гыч
тыманмешке
погенат нале.
— Молан тудо мыланем кӱлеш? Тетла пашам уке мо?.. Яра тарым муынам манын
шона
чай, шоҥго карта! От шинче, тудлан окнаж гыч ончен кияш мешая... Тьфу! —
Ступин
йол йымакше шӱвале да, пӧкмӧрын савырналтен, кок векыла могыржым кышкен,
пӧртончыкла ошкыльо.
Пухов ончалтышыж дене умбаке торлышо кумда туп-вачым ужатыш, вара мамык
дене петырыме йыргешке пластмасс атым лукто, копавундашкыже изи таблеткым
почкалтен
лукто да, шинчажым кумалтен, нелын колтыш.
Кастене тудын деке уна тольо. Миша Гончаров — ала-кунам тореш пылышан пырля
тунемме йолташыже, а ынде — паяр койышанрак ученый, тидлан лӱмын йытырарак
пондашымат колтен. Ала-кузе жапым муын, тошто йолташыжым ончалаш пурен.
— Ну мо, йолташ, — кидым кучымекак, йодылдалшын койо. — Мом мый йӧратем,
эше
монден отыл? Туге, кофем. Тыйын тудо нигунамат лийын огыл да кызытат уке
дыр,
садлан мый пеленемак конденам. Вӱдым шолаш шынде-ян!
Мутышт молгунамсылак ик семынрак ушнен: "кузе илет?", "колынат мо?",
"шарнет,
кузе икана?"...
— Колышт-я, йолташ, — шокшо кофем пуалшыжла, Гончаров пелештыш, — тендан
тыште
ала-могай пелодар кува ила. Кушко пурымем лӱмынак почешем шекланыш, тый
декет
эртымем ужат, чурийжат шопо олмала куптыргыш. Мо, тынарак тудо тыйым ок
йӧрате?
— Ерунда, Миша. Шотышкат ит пыште.
— Йӧра, мый ом пыште, лийже, но, келшет, тиде пеш сӧралжак огыл. Айда йӧра-
огыла. Мо нерген ойлаш тӱҥалынат ыле?
— Ме... Палет мо, мыланем тый полшен от керт? Тый вет физико-математический
наука кандидат улат? Мыланем биологым муаш ыле. Иктаж палымет уке?
— А мо тугай, молан тудо кӱлеш лийын?
— Умылет... Мый тыланет ойлем, но умылаш тырше, воштылчыкыш ит лук, йӧра?
Кунаре
палем, тыйым такшым ӧрыктараш неле, но мом кызыт колат... Икманаш, тыгерак.
Мемнан пӧртна воктене пушеҥге кушкеш, шекланышыч? Ом пале, молан, но мый
тудым эре
йӧратен онченам. А икана ала-кузе шоналтышым: пушеҥгыже илыше вет? Илыше
улде.
Тугеже тудо иктаж-мом шижеш дыр? Ме вет тый денет шижынас?
— Пушеҥге? Шижеш? — Гончаров Петр Сергеевичым ӧрын ончале. — Ну, тый,
каласет
гын, каласет! Ала кушкыл-влакын айдемын гаяк нерв кылжымат муат?
— Тый ондак колышт! Конешне, шижшаш. Чын — пушеҥгын ны шинчаже, ны пылышыже
уке.
Вара мо? Ала нунын шкеныштын, ойыртемалтше шижмаш органышт уло, меже гына
тидын
нерген нимомат огына шинче? Тый палет, тиде мыйын чонышкемак шыҥен, тетла
моло
нимо нергенат шонен кертын омыл. Моткоч чот терген налмем шуын. Но кузе?
Иктаж
ученый мыйын олмышто мом ышта ыле — ом пале, но мый, нимо шотым палыде,
тидым
шкеак рашемдаш шонен пыштышым. Эн куштылго корным ойырен нальым. Пошкудо-
шамыч
ынышт уж манын, икана ала-кузе, ятыр кас лиймеке, уремышке лектым, пушеҥге
деке
мийышым да семынем шоналтышым — мом тудо шижын кертеш? Икманаш, шкемым
пушеҥге
олмышко шындаш тыршышым. Ойлымем умылет чай? Шогем тыге да пушеҥгышке
"савырнаш"
тӧчем. Молан тунам ӱшаненам, кызытше шкежат умылен ом керт, но пел шагат
утларакат шогышым ала-мо. Да кенета шижам — мый денем ала-мо тугай
ӧрыктарыше лияш
тӱҥале. Могыремат шкемынла ок чуч, шинчаште чылажат вудакан коеш, варажым
йӧршын
ужмымат чарнышым. Ала-могай умылаш лийдыме шижмаш шочо — могайжым мут дене
кала-сенат ом мошто. Тунам гына ӱшанышым: кертынам! Тидым умылтарашат ок
лий! Икымше
сеансет, вик ойлаш гын, кӱчык да ала-могай шала лие. Эрлашыжым йӱдымак уэш
тудым
эртарышым, варажым пушеҥге деке кечывалымат кошташ тӱҥальым. Ну, пошкудо-
шамыч... шкат ужыч... Садлан ит ӧр.
Петр Сергеевич ик жаплан шыпланыш. Йолташыжат йӱкым ыш пу.
— Палет ыле гын тый, Миша! — суртозан шинчажат волгалте. — Палет ыле гын
тый,
могай тиде ӧрыктарыше, палыдыме шижмаш! Пушеҥге пуйто кажне шке клеткыж
дене эркын, нимынярат корштарыде, капышкет шыҥа... Тидым шке шижман...
Гончаров Пуховым тӱсленрак ончале, но тиде ончалтышыштыже ны игылтмаш, ны
ӧрмаш
ыш палдырне. Чаманымаш гына.
— Алят Иринатым монден от керт мо? — пеле йӱкын йодо йолташыже. — Мый тыйым
умылем, Петя. Но, палет, тыгежак ок кӱл... Тиде порышко ок шукто. Мыйын
палыме психиатр йолташем уло. Дык вот тудо мыланем шке ужмыж гыч тӱрлымат
каласкален.
Чӱчкыдын тыге лиеш, манеш: айдеме, шкет кодмекше, чотак орланаш тӱҥалеш,
тунам
тудо ала-момат йӧратен шынден кертеш. А вара больницышке верештеш.
Пухов вуйжым сакыш.
— Мом тый шонет, тиде йӧршынат тыге огыл, — пеле йӱкын пелештыш. — Тазак
улам.
Мый веле огыл, ӱшанем, тыгай опытым кеч-кӧат ыштен кертеш. Тиде пушеҥге
дене гына огыл — кеч-могай денат лиеш. Ужам, тый мыланем от ӱшане. Ну мо,
тыгайым умылаш йӧсӧ. Йӧра, тугеже тыге шоно: мый денем нимат лийын огыл да
тиде мутемжат
так шонкалымаш веле. Кугун тунемше омыл, тыглай еҥ семын шке шижмашем почын
пуышым. А теве тый, физик, каласе: тыге лийын кертеш але уке? Наука тидын
шотышто
мом ойла?
— Ну-у... — йӱкшышӧ кофежым подылшыжла, шуйдарыш Гончаров. — Тиде йӧршынат
мыйын
сомылем огыл. Тыгай йодыш, биополе манме дене лӱмын специалист-влак
аҥыргылыт,
нуныштынат ты шотышто икгай шонымашышт уке. Но тыйын гай лийше дене
толашышым
иктымат ом пале...
— Ну мо вара, — Пухов кидыштыже чашкажым пӧрдыктылын, пуйто мом тудын дене
ышташ, ок пале, монден. — Шке семынемак рашемдаш, сокыр гай тӧчен ончем.
Ала иктаж
корнышко садак лектам?
— Петя, тый мо, ала ӧпкелалтыч? — Гончаров Пуховын вачыжым тӱкалтыш. —
Шкежат
вет умылет: мом тый кызыт каласкалышыч — тиде фантастике! А ученый-шамыч
тӱрлӧ
кӱлеш-оккӱл дене вуйыштым огыт аҥыртыл. Кӧлан тиде оҥайын чучеш гын, ом
пале,
иктаж экстрасенслан келша гын веле? Но нунын гайым мый тыланет кораҥын
кошташ
темлем — ӱшанаш ок лий. — Ала-мом шоналтышын койо. — Йӧра, пешыжак ит
ойгыро!
Мый йодыштын ончем. Тиде кечылаште мылам пашашкем йыҥгырте. Ала иктаже
тыйын гай
чудак лектеш.
— Чынак? — Петр Сергеевич Гончаровым писын гына йолт ончалын шындыш. —
Миша, тый
вет шкежат эше от пале...
— Ситыш! — Гончаров, иралтшыла, шинчапунжым чумыртале. — Мый тыланет але
нимо
денат полшен омыл, — вара, кидшагатшым ончалын, ешарыш: — Ого, мыланем
куржман!
Гончаровым корнывож марте ужатымеке, Петр Сергеевич вигак малаш кайынеже
ыле, но
ала-кузе шижде-годде пушеҥге йымаке толын шогале. Лышташ-шамычын шыман
лывыртатымыштым колыштын пыртак шогыш, вара кидшым шуялтышат, пушеҥге тӱҥым
ниялтыш.
Иктаж кок минут гыч Пухов тыгыде име-шамыч шуркалымым шиже. Парня мучаш гыч

тӱҥалын, тудо уло кап мучко шарлен. Вара Петр Сергеевичлан шокшо лийын
колтыш,
да, пытартышлан, эн чот ӧрыктарыше, нимо денат таҥастарен моштыдымо тат —
пушеҥге дене иктеш улмо шижмаш тольо. Вичкыж, чуч гына шижтарыше тиде
кылым, уш артам
дене умылаш-умылтараш ок лий, эркын пеҥгыдемын. Ала-могай татыште йырвед
тӱня
тарваныш да ала-кушко чоҥештыш. Пуховын шинчажлан кончаш тӱҥале — уло шӱм-
чонжым
авалтыше вашкыл шочо.
Урем мучко рат дене шуйналтше пӧрт ӱмылка-влак чытырналтычат, эркын шулен
кайышт. Келге, нугыдо-кандалге кававундаште йӱлышӧ шӱдыр-влак шапалгышт да
иканаште
йӧрышт. Уло тӱня ала-могай нугыдо ӱмылышкӧ шылын. Теве тудо пытартыш
волгыдо
ластыклам неле да йырваш тамык гай пычкемыш лие. Шинча тетла нимом ок уж.
Тудым
ала-могай палыдыме, умылаш лийдыме шижмаш алмаштыш. Сокыр гай лийын гынат,
Пухов
шеҥгелныже пӧртын кугу оратажым шижын, пӧртӧнчылнысӧ шӧрын кайыше
олымбалым, тыгыде чашкерлам кажныжым раш ужын. Но чылажат пуйто южышто
ийын...
Тыгыде-тыгыде илыш азап-влак вигак ала-кушко ӧрдыжкӧ кораҥыч. Нунын олмеш
ласкалык, ты тӱня дене пырля улмо, йырваш мо ышталтмаште иктӧр лийме шижмаш
толын.
Вашкымаш, азапланымаш — молан чыла тидыже? Тудо тӱҥ деч — чыла чонанын ик
кыл
дене ушнымышт, эн изи шудо пырчымат кугу тукым-ешын ужашыже улмым умылымаш
деч —
веле кораҥден.
Петр Сергеевичлан жапшат пуйто чарнен шогалын. Шонымашыже-влак эркын,
ласкан,
пушеҥге тӱҥысӧ илыше вӱд гаяк йогеныт.
Пухов тиде "тӱня" гыч молгунамсыжлак шижде-годде, ала-кузе иканаште, кенета
лектын возо. Да уэш тугай лишыл, палыме сӱрет шинчаштыже сӱретлалте. Тулым
йӧртыдымӧ окна-влакын волгыдышт йӱд пычкемышым пӱчкеден шӱткаленыт, вуй
ӱмбалныже
шӱдыр-влак ий сӱс гай йӱштын йӱленыт.
Молгунамсыжлак Петр Сергеевич шоналтыш: тудо теве кызыт гына ала-могай
моткоч
кугу палыдымашын изи гына ужашыжым аҥысыр шелше гоч ужо. Ала-можо мучаш
марте
чылажымат умылаш, шижын налаш мешаен, пушеҥгышке пӱтынекак тудо, ала
пушеҥгыже... тудын кӧргышкыжӧ эше шыҥен кертын огыл?
Ондаксыж семынак Пухов паша гыч йолын пӧртылын. Бензин дене ӱпшышӧ, еҥ-
влакын
шӱлышышт дене темше шыгыр автобусышко шӱшкылтын пурышо-шамычым ончен, тудо
эртак
семынже ӧрын: йолын ошкыл колтен огыт керт мо?
Шке илыме пӧртшым ужмеке, Петр Сергеевич ты гана тургыжланен колтыш. Ала-
можо
тыге лийын огыл. Але садак нимом тогдайыде, тудо ошкылжым писештыш. Да
кенета
умылыш: пӧртыштым кеҥеж гоч сӧрастарыше йытыра ужар упш йомын!
Пуховын могыржат сӱсанен кайыш. Ондак шоналтыш: шылын модаш шоненат, ала
пушеҥге
лӱмынак вуйжым лыдыртен? Петр Сергеевич чарнен шогале, ончалтышыжым ик пӧрт
гыч
весышке кусаркала, пуйто шке шинчажланат ок ӱшане. Вара куржын колтыш...
... Лапка пундыш умбачынак нарынчын волгалтын. Пушеҥгыже вийдымын койын,
мландышке пызнен, ӧрдыжтырак киен. Эше эрдене гына веселан лывыртатыше
лышташыже-влак лывыжген кечалтыныт.
— Кузе тыге?.. — мугыматен Петр Сергеевич. — Ах тый!.. Кузе тыге?..
Да кенета ала-кӧ пуйто шӱмжым шуралтыш. Ик гана веле, но туге виян,
иканаште пеле гыч тодылалтын кайыш. Шинча ончылныжо тыгыде шем тамга-влак
тӧрштылыныт, ала-кӧ, кугу да торжа, шӱм-кылжым пӱтырен кученат, низаштат ок
колто. Эше виянракын
кормыжталаш огыл гын, пуйто шонкален, тек уло тӱня вичкыж име гай чыташ
лийдымын
корштымашке савырна.
Пухов пыкше-пыкше яндар южым нелын керте, тудыжо шодышко когартарен пурен
кайыш.
Осал тушманет ӧкымрак парняжым мучыштарыш.
Кыжик-кожик, кыжик-кожик шӱлаш тӧча... Корштымо эркын эртен. Икмыняр жап
Петр
Сергеевич ышат тарваныл, вара эплын гына, пуйто оҥлу коклаш йымен шичше ир
янлыкым помыжалтыме деч веле лӱдын, пӧрт велышке соптыртатыш.
Ступинын пачер омсаже пеле почмо лийын. Вуйжым ӱстембаке пыштен, кӱвар
марте пунан кугу кидшым сакалтен, шофер уло кертмын нерым коргыктен.
Кӱварыштак, плита
воктене, колышыла койын, какши, ала-могай туржалтше пӧръеҥ кугырген киен.
Ӱстембалне — яра арака ате ден кок стакан, кол поч ден муно шӱк.
Пухов пурен шогале. Ступин ала-кузе кужун-нелын нерым шупшылят, шинчажым
почо,
кӱпнен пуалше чурийже шыргыжалме гай койо.
— Ончо, пошкудем... толыныс. Тол, шич, подылына. А, шайтан... нимо кодын
огыл.
Ну, тый, йолташ, туге... вараш кодынат.
— Молан те пушеҥгым йӧрыктенда? — Ступинын вудакаҥше шинчашкыже тура ончен,
пеҥгыдын йодо Петр Сергеевич. — Вет сӧренда!..
— Ну... сӧренам, — келшыш шофер. — Но Федоровна мыланем кок атым шынден!
Теве!
— ӱстел йымач кокымшо атым луктын шындыш, тудыжат яра. — Мыйым айдеме семын
йодыт гын... отказен ом керт... мыят тугак. Теве Колька дене ме, —
кӱварвалне кугырген кийыше пӧръеҥ велышке вуйжым савалтыш, — тыманмешке...
ыштышна. Икте-весылан полшаш кӱлеш! Тыге вет, пошкудем?
— Паледа, кӧ те улыда? — Пухов тидым туге каласен шындыш, Ступинет
помыжалтме
гай лие, турарак шинчаш тӧчыш.
— Ну... тый! — Шофер йошкарген кайыш. — Мом толын шогалынатше? Лектын воч
тышечын!
Петр Сергеевич верже гыч ыш тарване — изи капан, нойышо, шыпрак йӱкан
илалше
пӧръеҥ. Шинчажым ӱмбачше кораҥдыде, Ступиным ончен шоген.
— Шыч умыло мо? — шофер карал шындыш. Да кенета орен тӧрштен кынеле,
ӱстелым
ӧрдыжкӧ шӱкале. Янда ате-влак муралтышт.
— Мом ӱмбакем тынар ончет?! Шапшак интеллигент! Мом кӱтет, манам! Пу-ушта-
ам!! —
варгыжаш тӱҥале, но ала-молан Пухов ӱмбаке ыш керылт, а, мӧҥгешла, шеҥгеке
веле
чакналтыш, пырдыж пелен пызныш, тымарсек шып гына коштшо пошкудыжо
молгунамсыла
кораҥын ыш каят, пуйто иктаж-могай осалым шонен пыштымыж деч веле лӱдын.
Петр Сергеевич эше икмыняр жап тыгак тарваныде шогыш — шкеже ласкан коеш,
чурийже гына утыр ошемше лийын. Вара, савырнышат, ик мутым пелештыде,
лектын кайыш.
Ступин шинчажым пашкартен шоген кодо.
Пухов пундыш велышке ончалаш огыл манын, ала-молан кудывече йыр савырныш,
но тудыжо пуйто лӱмынак тутыш шинчашкыже керылтын. Петр Сергеевич ыш чыте,
воктекше
миен шогале. Ондаксыжла шинчажым кумалтыш да, нимом тугайым вучыде,
ӱшаныде, ты
осал тӱня деч ойырлаш шоныш. Такшым чонжо дене тудо вучен.
Да керте вет! Парня мучашыже шуркалымым шижыч, но ондаксыла огыл, ала-кузе
вес
семынрак, шотдымын, пуйто тыгыде, осал шыҥа-ӱвыра-влак, кӧ корштаренрак
пурлеш —
ӱчашеныт. Теве нуно утыр ешаралтыт веле. Кенета Петр Сергеевичым умылаш
лийдыме
шучко, шем вий авалтыш. Ала-мо тугай пӱсӧ, корштарен, чоным налшашла
могырышкыжо
керылте. Чыташат ок лий — коршта!
Тунамак Пуховлан айдеме огыл улмыжла чучын колтыш. Тиде пӱтынек иктыш
ушнымаш
лийын — тудлан тымарте Петр Сергеевич ӱшанен огыл, эртак вучен веле. Теве
тиде
татет!
Колен вочмыж деч ончыч пушеҥгымат тыгаяк осал, шем вий авалтен, да кызыт
тудо
пелеголышо пундышыжын вожшыла дене мландышке кыртмен, мыняр кодшо
шарнымашыжым
ылыжтен, лӱдмӧ да корштымо толкыным шымлен.
... Нимом чаманыдыме кӱртньӧ кап-кылым кӱрыштеш, илыше вӱдым пуышо шӱртӧ
пырче-влакым пӱчкеда. Пушеҥге тӱҥ пытартыш вийжым погалтен чытырналта, вара
эркын тайнаш тӱҥалеш. Мланде моткоч писын лишемеш. Ваш пернышт! Пушеҥге
пудыргылшо укшерлаж дене мӧҥгеш тӧршталтыш. Да — тӱҥын возо. Тамык.
Мучаш...
— Мо тиде лийын? Ах тый, юмысерлаге! Павыл, тол тышке вашкерак! Юмо гай
лийза,
йымакше иктаж-мом пыштыза! Лизук, "вашкеполышым" ӱж! Ах тый, юмысерлаге!
Чылан куржталыт, кычкыркалат. Пел пӧртшак уремышке лектын шогалын.
— Корным пуыза, йолташ-влак, кораҥза!
Йытыра чурийвылышан, чыла палышыла койшо самырык врач мландыште кийыше кап
ӱмбалан лап лие. Йӱк-йӱан тунамак кӱрылтӧ.
Врач вуйжым нӧлтале. Йытыра чурийвылышыштыже ала-могай ӧрмаш сын палдырнен.
Пуйто тудо ала-мо тугай умылаш лийдыме, тымарте уждымо-палыдыме дене
вашлийын. Илымаш ден колымаш нерген тымарте мом шинчымыже, мединститутышто
молан туныктымышт
иканаште шаланен каен.
— Ила мо?! — Рожкова, шоҥго кува, пыкше шӱлалтен лукто.
Врач, нимом вашештыде, изи чемоданжым пургедаш тӱҥале.

Рушла гыч Геннадий Алексеев марлаҥден.



011298
************************************************************************
1—12
ПИСАТЕЛЬ ДА ЖАП

"Пеледыш гай улат ыле тунам..."
Чалай Васлийын чон лирикыже: илыш, йӧратымаш, поэзий

Тидын нерген (Вл. Маяковскийын мутшо дене каласаш гын, "Про это", а марла
ойлымаште — йӧратымаш, шӱм йӱлымаш нерген) ожнырак, поснак колымшо-кумлымшо
ийлаште,
поэт-влаклан сераш чареныт. Кӧ мутым колыштын огыл, тудлан "есенинщина"
тамгам
тушкалтеныт. Эсогыл латкандаш ияш Олык Ипай (а кугурак ийготанже нерген мом
ойлаш) интимно-лирический почеламутым возымылан шкеж деч ятырлан илалшырак
Шабдар
Осыпым вурсен налын:
"Тудо (Шабдар Осып — Г.З.), йӱдвошт малыде, ойгырен коштеш. Тыге ойгыраш
кызытсе
жапыште келша мо? Тыге ойгырен, 1922—25 ийлаште Есенин, руш поэт, возен.
Ойгырымыж дене, яндар корным муде, пикталт колен... Олаштат, ялыштат
социализмым талын, куанен ыштыме годым поэтлан ӧрдыжтӧ шогыман мо? Илыш деч
вараш кодман огыл,
илыш дене пырля, полшен, ончык кайыман".
Пуйто айдемын (рвезын — ӱдырым, ӱдырын — рвезым) йӧратымашыже тудын илыш
деч почеш кодмыжым ончыкта лиеш.
Тиде пеле-пуле критике Шабдар Осыпын чонешыже логалде кодын огыл. Да тудо —
ушан
литературовед, прозаик, поэт да педагог — "У вий" журнал гоч Ипайлан кӱчык,
но
чапле вашмутым пуэн. Тушеч ик ойсавыртышым гына ончыктена: "Поэт (рашрак
каласаш
гын, самырык Шабдар шкеже — Г.З.) тунам тугай жапыште илен, йӧратыме, шӱм
вургыжмо жапше улмаш. Шуко поэтын поэзийже эн ончыч йӧратыме пулама гыч
тарвана".
Чынак шол, шукыж годым айдемын шӱм-чоныштыжо поэзий тулым лачак тудо —
йӧратымаш
— ылыжта. Тидым Шабдар Осып, 20-30-шо ийласе пӱтынь марий литературышто эн
уста,
эн ныжыл лирик, пеш сайын пален.
Йӧратымаш айдеме илышыште акрет годсекак пеш кугу верым налын шоген да
шога. Тиде чапле, сото шижмаш художник, писатель, поэт, музыкант-влаклан
куатле шулдырым
пуэн. Тӱнямбал историеш эрелан кодшо еҥ-влакын йӧратымашышт нерген кугу
книгам
возышо писатель М.Полтавский ойла: "Поэты всегда высоко ценили женшину. Они
окружали ее ореолом, поднимали на пьедестал, посвящали ей свои думы,
расточали пыл
души, приносили в жертву лучшие мечты и надежды. Можно сказать, что поэзия
родилась вместе с женщиной и в то время, когда праматерь Ева вышла из
Адамова ребра,
Адам уже был поэтом".
Ятыр курым эртен гынат, Дантен Беатричем да Петраркын Лаурам ӱмыр мучко
яндар
чон дене йӧратымышт да эн чечен шомак дене моктен мурымышт таче мартеат шке
шотан образец лийын кодыт. "Ты пурпур роз и снега белизна, ты красоты и
правды
светлый гений",— возен Петрарка. Тыгайракак таҥастарымашым вескана Пушкин
ик почеламутыштыжо кучылтын: "Явилась ты... как гений чистой красоты".
Немыч композитор Франц Шуберт шкенжым эреак туге кучен, пуйто тудо
ӱдырамашым
йӧршынак чытен ок керт. Но, манмыла, ик сылне жапыште графиня Каролина
Эстергазим шокшын йӧратен шынден. Икана ӱдыр йодын:
— Молан те иктаж-могай произведенийдам мыланем огыда пӧлекле?
— Тидым ышташ кӱлешыже уке,— каласен Шуберт.— Тугакшат мыйын чыла мурем
тендам
йӧратымаш гыч шочын, тыланда пӧлеклалтын.

Чевер ӱдыр нерген чинче муро

Тыште мый ик марий поэтын йӧратымашыж нерген каласкалынем. Ожно ты темым
тӱкаш
лийын огыл гын, ынде пагыт вашталтын, айдемылан эрык утларак пуалтын.
Сандене
поэт-влаклан йӧратымаш нерген шӱм шолын ойлаш да возаш корно почылтын. Нуно

шкештат тыглай айдеме улыт, молын семынак йӧратат, ойгырат да йывыртат,
шӱмыштым
туржыт, чон пудыраныме дене йӱдым малыде пӧрдалыт. Тидын нерген возымаште
нимо
удажат уке, шонем. Айдемын йӧратымашыж нерген мут тудын шӱм-чонышкыжо
торжан
шӱшкылт пурымаш, тушто пургедмаш огыл. Мыйын тиде возымем поэтым, тудын шӱм
шижмашыжым, волгыдо кумылжым да поэзийжым пагалымаш гыч шочын. Возымаштем
ик шомакат, ойсавыртышат тудын лӱмнержым волтымашке виктаралтын огыл.
Тӱҥалтыш мут кужунракат шуйныш чай. Ынде шкемын ойырен налме поэт дек
куснаш
кӱлеш. Тиде поэтше — Чалай Васлий, Василий Федорович Чегаев.
"Всех, кого взяла война, каждого солдата, проводила хоть одна женщина
когдато",— возен Александр Твардовский "Василий Теркин" поэмыштыже. Чалай
Васлийым
армийыш Шернур вел ӱдыр Мария Михайлова ужатен. Лийын тиде 1939 ий сентябрь
кыдалне. Самырык поэт да ӱдыр йолташыже май мучаште гына Йошкар-Олаште
Марий педрабфакым тунем пытареныт. Тыште кум ий шинчымашым погымо жапыште
марий рвезе поэзий корно дене ятырлан ончыко тошкалын, шуко у йолташым
муын. Нунын коклаште —
Анатолий Бик, Василий Рожкин, Василий Столяров (Юксерн), Антонов Ивук,
молат.
Рабфак дене чеверласыме ийыштак В.Чалайын "Йӧратыме элем" лӱман икымше
книгаже
лектеш. Тудым авторын ик эн лишыл йолташыже — учительский институтын
студентше
Миклай Казаков редактироватлен. Тунам чыла гаяк писательым да редакторым
лӱйкален да лагерьыш колтен пытарыме улмаш, сандене рвезе литератор-влаклан
икте-весыштлан редактор семын полышкалаш пернен.
Ӱдыр таҥ дене вашлийме татым В.Чегаевлан Йошкар-Ола, Марий педрабфак
пӧлекленыт.
Тыштак тӱзланен нунын йӧратымашышт.
Ӱдыр верч шӱм йӱлымӧ, чонышто йӧратымаш тӱтан тарваныме годым кажне гаяк
рвезе
шке шонымыжым почеламут дене каласаш тырша. А поэт талантан еҥ нергенже
ойлыманат огыл. Мариналан Чалай Васлий чылаже мыняр муторлаҥгым пӧлеклен —
ме огына
пале. Иктыже 1939 ий 29 августышто Йошкар-Олаште сералтын. Тунам ӱдыр ден
каче
кеҥеж мучко — рабфак дене чеверласыме годсек — ваш ужде илыме деч вара уэш
вашлийыныт. А кӱрылтышыжӧ кылдалтын теҥгечысе рабфаковецын эрвелыш,
Башкирийысе марий-влак деке, калык ойпогым шымлаш да чумыраш миен коштмыж
дене. Тушко Чалайым
пырля тунемме йолташыже А.Айгузин ӱжын наҥгаен. Алексей Мишкан воктенсе
Уялеш
шочын, поэт деч ныл ийлан изирак лийын. Тудат рабфакын полмезе ешыштыже
сылнымутлан шӱмаҥын, Йошкар-Олаште тунемме ийлаште Васлий йолташыж дене
пырля "Давид
Сасунский" лӱман армян эпос гыч ужашым кусарен да "Марий коммуна" газетеш
савыктен.
В.Чалайын эрвел корныжо Мишкан кундемысе ятыр ял гоч шуйналтын. Тушто тудо
шуко
еҥ дене палласен, нунын деч шӱдӧ дене мурым да такмакым, шулдыран мутым
серен
налын. Тунам Пӱрӧ эҥереш гидроэлектростанцийым чоҥат улмаш. Поэт Уял рвезе-
влак
дене пярля тушкат миен, калык дене мутланен, вара ик коча деч колмо легенде
негызеш "Пӱрӧ серыште" почеламутым возен.
Шке шарнымаштыже А.Айгузин тиде пагыт нерген тыге сера:
"Ме Чалай Васлий дене ик группышто, пырля тунемынна. Сандене творческий
командировкыш толмекше, мыйын шочмо-кушмо Уялеш, мемнан суртеш, илаш
верланыш. Тидым ме
Йошкар-Олаште улмына годымак каҥашенна, кутырен келшенна.
Шудо тургым пагыт. Тунам шудым машина деч поснак погеныт, бритве гай
пӱсемдыме
сава дене шокш кергалтен солен, рӱж удырен, кугу пу шаньык дене копна наре
кералын, кӱкшӧ левашла койшо каваным оптеныт. Кече лекме дене тӧр тӱҥалын,
кече шичмешке шудо пашаште изижге-кугужге пӱй пурын манме гай тыршеныт.
Мӱндыр уна — поэтна, толмын эрлашыжымак, Инак воктенсе олыкыш лектын, моло
рвезе дене пырля,
нунын дене тӧр тыршен, шкенжын йомартле кумылжым ончыктен, мемнан уремысе
ӱдыр
ден рвезе-влакын лишыл йолташышкышт савырнен. Илыше еҥ-влакат мӱндыр унам
йӧратен вашлийыныт. Ик-кок кече эртымек, поэт деч шке серыме почеламутшым
кечывал
каныш годым лудаш йодаш тӱҥальыч. Васлий сӧрвалтарен шоген огыл, стихше-
влакым
моткоч келыштарен лудын. Колхозник-влак тудлан рӱжге совым кыреныт. А
кастене,
паша гыч пӧртылмӧ годым, рызген мурымо йӱк эҥер воктенсе олык мучко
йоҥгалтын.
Поэтлан тиде гына кӱлын: тудо муро шомакым серен налаш, эрелан ушыш пышташ
тыршен..."
Теве мӧҥгӧ пӧртыл каяшат жап шуын. Корныш тарваныме деч ончыч Васлий ден
Алексей
пӱртӱс лоҥгашке эше ик гана лектыт, йырваш ончен коштыт. Мишкан ден Уял
кокласе
курыкышто кок куэ да ик тумо кушкыныт. Кок йолташ куэ йымалан каналташ
чарненыт.
Кӱкшака гыч йырым-йыр ончыштын, эртыше да ончыклык нерген шонкален, Васлий
ден
Алексей ятыр шинченыт. Очыни, тунамак у почеламутын семже поэтын чоныштыжо
чӱчкаш тӱҥалын. 16 июльышто Чалай кушто лийын — таче палаш ок лий, но лач
ты кечын тудо "Кок куэ да ик тумо" почеламутым возен.
Кок куэ да ик тумо шогат,
Курык сер гыч мӱндыркӧ ончат.
Кече лекмым лӱҥген саламлат,
Кече шинче — ласкан нералтат...
Умбакыже автор шке мутшым эрвелмарий ӱдыр-влак велыш савыралеш да ойла:
Ида мондо теат нигунам:
Кузе мый тендан дек толынам,
Чинче мурым кузе муренам,
Чевер ӱдыр нерген, шып кастен,
Тендан семын кас кечым ончен...
Да, Пӱрӧ кундемыште самырык поэт ятыр ӱдыр дене мутланен, нунын мурен-
куштымыштым ончен, шкежат ныжыл сем йогыныш рвезе йӱкшым ушен. Утларак
чолга, мурылан
шӱман ӱдыр-влак мӱндыр унан поэзий тетрадьшым фольклор ойпого дене пойдараш
полшеныт. Иктыже, Аксыле лӱманже, Васлийым йӧратенат шынден. Нуно ик умыр
касым веле огыл пырля эртареныт. Адакше кок самырык шӱмым калык поэзий
лишемден: Аксыле
шуко муро шомакым ушыштыжо кучен, а рвезын Марий кундем гыч могай сомыл
дене
толмыжым пален налмек, муро кышылжым кече гыч кечыш ешарен шогаш тыршен да
эн
сай деч сайжым, оҥай деч оҥайжым серен пуэден. Василий Федоровичын эрвел
гыч поген кондымо мурпоянлыкын ужашыже вара МарНИИ-н ямдылен савыктыме
книгалашке пурен, рушлашкат кусаралтын.
Уялын мурылан шӱман ӱдыржӧ нерген шарнымаш поэтын шӱмыштыжӧ ятыр жап илен.
1945
ийыште, кужун вучымо Сеҥымаш нерген уверым налмек, В.Чалай "Шошо эр" (южо
изданийыште — "Сеҥыме эр") почеламутым сера да вуймутшо пелен тыге палемда:
"Аксыле
Князевалан".
А.Айгузинын мылам колтымо письмаж гыч палышым: Аксыле Василийым яндар чон
дене,
шокшын йӧратен, рвезым кугу сар пытымешке ӱшанен вучен. Поэтын илышыштыже
кугу
вашталтыш лиймым — тудын армий гыч пелаш дене пӧртылмыжым — пален налмеке,
Аксыле чон ойгыж дене Уфа олашке лектын кудалеш да тушто шкаланже марий
йыгытым муэш.
Пӱрӧ серыш миен коштмо годым каныш жапым тусо ӱдыр пелен эртарен гынат,
поэтын
шӱмыштыжӧ весе — марий мландеш кодшо таҥже — илен. Арам огыл тудо кӱшнӧ
ушештарыме почеламутыштыжо "Чинче мурым кузе муренам чевер ӱдыр нерген, шып
кастен"
манеш. Тиде чевер ӱдыржӧ — шӱмлан лишыл Марина. Рвезе еҥ умылен: эрвел кава
йымалне шӱдыран касым весын кӱдынь эртарыме дене тудо йӧратыме шӱмбелже
ончылно
кугу сулыкыш пурен огыл. Шагал мо лиеш самырык ӱмырыштӧ тыгай вашлиймаш?

"Изи шӱмемым йӱлалтет"

Йошкар-Олашке пӧртылмеке, Васлий эн первый почеламутшым шерге таҥжылан
пӧлекла,
тудо тыгак маналтеш: "Михайлова Мариналан". Инак воктенсе курыкышто, Пӱрӧ
сер
мучко шарлен вочшо олыкышто шукерте огыл коштмыжым шарналтен, Уял пасушто
кушшо
кум пушеҥгым — кок куэ ден ик тумым — шкенжын йӧратымаш мурыштыжо уэш-пачаш

сӱретла. Нине пуушеҥге-влак, манеш автор, шарнат дыр, кузе мый тушто улмем
годым
"шыман кастене муренам". А муремже Инак воктене шийла, шӧртньыла тӱзланыше
пеледыш-влакым моктен. Тыят, ойла поэт Маринажлан, нине пеледыш семынак
мыйын ончылнем йолгет, изи шӱмемжым йӱлалтет. Но мемнан тыште, Йошкар-
Олаште, вашлиймынам
ик патыр тумо да кок куэ шарналтен огыт керт, вет нуно коктын пырля
лиймынам нигунамат ужын огытыл.
Тиде лирический мутйогын йӧратыше рвезын чонжо гыч ош кагазыш 1939 ий 29
августышто кышкалалтын.
Почеламут тичмашынже тыге йоҥга:
Михайлова Мариналан

Ик патыр тумо, кок куэ —
Шоналмым мӱндыркӧ шуэн,
Ласкан нереныт кас велеш
Пӱртӱсын умыр помышеш.
Ик патыр тумо, кок куэ —
Шогат дыр кызыт шарналтен:
Кузе мӱндырчын миенам,
Шыман кастене муренам:
"Инак воктен пеледыш-влак
Тӱзланышт шийла, шӧртньыла,
Изи шӱмемжым йӱлалтет,
Тыят пеледыш гай йолгет".
Ик патыр тумо, кок куэ —
Лач огыт керт дыр шарналтен:
Кузе мый мӧҥгӧ пӧртылынам,
Пеледышемым онченам.
Но поэтлан чечен пеледыш гай таҥже пелен кужун лияш пернен огыл. Тиде
почеламутым серыме деч вара икмыняр арня гыч, 15 сентябрьыште, тудым
армийыш ужатеныт.
Кидыш повесткым налмеке, эше военкоматыш кайыме деч ончыч, Чалай Васлий,
яндар
кагазым ончыланже шаралтен пыштен, ӱдыр йолташыж дене чон почын мутлана,
коклаштышт келшымаш кузе шочмым шарналта, кужу жаплан ойырлымо деч ончыч
шӱмбелжылан
каласен кодышаш шомак мундыражым ронча. Почеламутышто Маринан лӱмжӧ огеш
ушештаралт, но лудшылан тидын деч поснат раш: тыгай ныжыл да шерге ой-
влакым поэт тудо
жапыште шке "пеледышыжлан" гына пӧлеклен кертын. Произведенийын вуймутшат
тидымак ойла: "Таҥемлан".
Поэт возымаштыже поездыш шинчаш вокзалыш ошкыл кайымым сӱретла.
... Тыге ойлем мый таҥемлан:
— Олашке ял гыч толынат,
Раш лийын огыл шонымаш:
Келшаш кӧ дене тӱҥалат,
Могай лиеш йӧратымаш?
Мыят олашке толынам,
Шым пале тыйым ик пырчат.
Но эркын ваш лишемынам...
Шӱмемжым тый тарватенат...
Салтак эшелон тудым кушко, могай вер-шӧрыш наҥгая, службым кушто эрташ
перна —
тидым автор ок пале. Иктым гына умыла, шинча: нунын коклаште тӱжемле меҥге
шуйналт возеш, йошкарармеец таҥжын илыме олам ӱдыр картыште гына ончен
кертеш. Сандене:
Тый географийым тунем,
Коклан ит мондо ончалаш
Ту верыш, кушто мый илем,
Винтовкым пеҥгыдын кучен;
Кушеч саламым сералтем,
Волгалтше тӱсышкет ончен.
Рабфак деч вара школ классыш туныктышо семын пурен шогалме деч ончыч
Мариналан
олаште курсым эртыман улмаш. Тидын шотышто поэт тыге каласен:
Йошкар-Олаште тый кодат,
Коклан шӱмет йӱлен шарнет:
Кунам урок гыч пӧртылат,
Кунам гитарым шокталтет.
Рвезе поэтым армийыш келшыме ӱдыржӧ гына огыл, Миклай Казаковат ужатен.
Тудыжо
саде 1939 ийыште учительский институтым тунем лекме деч вара книга
издательствыш
пашаш пурен, чеверласыме годым мыскара йӧре каласен:
— Салтак илыш-койышлан тунем шого, Вася. Вашке тыйын кышат почеш мыят
мием...
Тыгак лийын. М.Казаковым Йошкар Армийыш 1940 ий февральыште налыныт.
Ондакше Чалай Горький оласе (кызыт Нижний Новгород) частьыш логалын,
военный службын шерекочыжым тушто тамлен ончен. Горькийыште улшыжла,
Василий Федорович М.Казаковлан
пӧлеклыме "Йолташемлан" почеламутым сера, тушто сайын служитлаш товатлыме
дене
пырля шӱм-кумыл темымат ӧрдыжеш ок кодо:
Оролем границым,
Шарналтем столицым —
У Йошкар-Олам.
Кодшо шӱм йолташын
Ныжылге шомакшым
Таче раш колам.
Тыште тыгак Обшияр корно ушештаралтеш; тудо, манеш автор, порсын ярым семын
шуйналтеш. Лудшо еҥ шоналтен колта: могай вара тиде корныжо, мо дене
кылдалтын?
А теве мо дене. Педрабфакым Чалай Васлий дене пырля Звенигово вел Шигаксола
ял
ӱдыр, латиндеш ияш Варавара Тимофеева тунем пытарен. Тудыжо, изирак вичкыж
капкылан Варя, Миклай Казаков дене келшен. Нуно икте-весыштым первый гана
Шолэҥер
кундемысе Макси Арка ялыште, сӱан годым, 1938 ий август кыдалне палыме
лийыныт.
Рабфак да кӱчык педкурс деч вара В.Тимофеевам Звенигово (кызыт Волжский)
районысо Упшер (вес семынже Обшияр) пеле кыдалаш школыш туныктышылан
колтеныт. Тушко
Казаков ятыр гана миен коштын, икана пеленже Васлий йолташыжымат налын.
Упшер
воктенсе мотор вер-шӧрым кум йолташ, кум самырык марий интеллигент пырля
ончен
коштыныт. Салтак казармыште шочшо ик эн первый почеламутыштыжо Чалай Васлий
тиде
пагытым шарналтен да йолташыжын шӱмбелжымат кӱчыкын сӱретлен ончыктен:
Сайын ужаталмым,
Шокшын кид кучалмым
Огеш лий мондаш.
Корно Обшиярыш
Пуйто порсын ярым,
Шуйналтеш тугак...
Шем йӱд гай ӱпанын
Шоптыр гай шинчаже
Коеш мо тылат?
Мутат уке, ӱдырын тӱжвал тӱсшӧ нерген возымыж годым поэт илыш чын деч
икмыняр
кораҥын. Но тудыжо тидлан ӧпкелен огыл, рабфак годсо йолташыжлан поро
шомакше
дене эреак полшен шоген.

"Кум ий гыч Чалай кочай лиям"

Ме марий-влакын ваш-ваш пуредылаш, нимо укеланак титаклылаш, икте-весым
поргемеш
шӱкаш йӧратымышт нерген ойлымым чӱчкыдын колына. Тидлан, очыни, амалжат
уло.
Шарналтыза репрессий саманым. Тунам шагал огыл еҥ шке лӱмнержым сулыкан
паша —
весым алаклыме шомак — дене амыртен. Но тидын годымак весымат ужде кодаш
огеш
лий. Мемнан ачана ден изана-влак икте-весе верч шогенат, ваш-ваш полшенат,
келшымашым перегенат моштеныт. Тидыже сар ийлаште поснак раш палдырнен. Сар
жапыште
ала тулеч ончычак салтак вургемым чийыше марий писатель-влакын икте-весылан
колтымо серышыштым лудатат, уло чон дене кӧранет: теве могай ӱшанле йолташ
лийыныт
нуно. Ленинградым аралыше Василий Рожкин эн туткар жапыште, 1942 ий
мартыште,
возымо ик почеламутшым сӧрал ойсавыртышлан верчын огыл "Шӱмбел поэт йолташ-
влаклан" манын лӱмден. Тунам кугу элнан тӱрлӧ кундемышкыже шаланен пытыше
самырык
мурызо-влак икте-весылан чынжымак шӱмбел лийыныт.
Кӱчык жап Горький оласе ик частьыште салтак илышын азбукшым тунемме деч
вара Чалайын армий корныжо Мӱндыр Эрвелыш шуйналтеш. 1940 ий январь марте
Хабаровск
олаште, 60-шо посна строительный кӱртньыгорно батальонышто, рядовой-
йошкарармеец
лиеш. Вара тиде крайысе Свободный олашке, учебный батальоныш, младший
командирлан тунемаш колтат. 1940 ий 7 ноябрьыште марий поэт адакат
Хабаровскыш толеш,
ындыже ончыч служитлыме батальоныштыжо отделений командирлан шогалтат.
Тыге лу тылзе эрта. Тиде жапыште касвелне кугу сар тӱҥалеш. Чылажат
вучыдымын,
чарен шогалташ лийдымын вашталт кая. Действительный военный службым сайын
мучашлен, нӧлталтше кумыл дене мӧҥгӧ пӧртылмӧ, кужу кӱрылтыш деч вара авам
да йӧратыме таҥым вашлийме нерген шонен илыше командир Хабаровский военный
пехотный училищыш логалеш. Сар пуламыр тунеммаште юватылаш йӧным ок пу:
курсант-влак кум талукаш программым кум тылзыште эртат да 1941 ий
октябрьышке частьлашке служитлаш
каят. Младший лейтенант Василий Чегаев Приморский крайысе Чернятино
селашке, 58ше стрелковый полкыш верештеш, тусо минометный взводын
командирже лиеш.
Армийыште улмыж годым поэт-командирым службын нелылыкше деч коч шӱм ойго,
чон
шӱлык йӧсландареныт. Василий Чигаев Марий кундем деч путырак тораште
улмыжлан,
мурызо йолташ-влак деч ойырлен илымылан, серыш пешак кужун коштмылан, марла
мутланаш, марий йылме дене ойлымым колышташ да, конешне, йӧратыме ӱдыр дене
вашлийын кутыраш йӧн укелан верчын колянен. Тидын нергенак возен йолташыже-
влаклан
колтылмо серышлаште. Василий Рожкин да Анатолий Бик семынак, тудо шкенжын
эн лишыл, эн ӱшанле йолташыжлан Миклай Казаковым шотлен, чыла шонымыжым
шылтыде возен.
"Йокрок манат, Миклай,— лудына ик письмаштыже. — Тый эше йокрокым ужын
отыл. Армийыш кайыме деч вара ала-мыняр гана марий калыкым ужынат. Кеч ик
предложенийым
да марла пелештенат. А мый уже нылымше ий лиеш марла пелештен омыл..."
Але: "Эх, ужшаш ыле тыйым кеч ик час жаплан. Ок лий. Мӱндырнӧ улам".
Но эше тылеч ятыр ончычак тудын рвезе чонжым ӱдыр йолташыжын койышыжо
тургыжландараш тӱҥалын. Тидын нерген М.Казаковланат, тудын Варя таҥжыланат
возен. Каласаш
кӱлеш, Чалай дене кылым кучаш, тудлан саламым колтылаш шкенжын шӱмбелжылан
Миклай кӱштен. Молан? Тудо пален: пырля тунемме ӱдырын серышыже армийыште
улшо рвезылан эм дене иктак. Вес могырымжо, В.Тимофеева Чалай ден Казаков
коклаште шке
шотан посредник лийын: рвезе-влакын ик часть гыч весыш куснылмыштлан кӧра
коклаштышт кыл кӱрылт каен гын, нунылан икте-весым муаш ӱдыр полшен. "Пеш
шокшо,
шерге письмам Чалай возен шога,— увертарен М.Казаков таҥжылан 1940 ий 10
августышто. — Рвезе мыйын семынак скучатла, поэзий верч ойгыра... Тый
тудлан возен
шого. Вет рвезыже могай, палет вет — шӧртньӧ. Чалайым ит мондо". Вес ийын
21 январьыште серен: "Чалайлан мый шкат возем, но саламым кажне гана
каласаш ит мондо". Эше ик ойсавыртыш: "Жалко, Чалайым йомдарышым... Тудын
оригинальный, смелый
письмаж деч посна эшеат йокрок, честное слово!" Нине мут-влак мӱндыр
йолташын
чон ласкалыкше, илыш кумылжо верч Казаковын кузе азапланымыжым, келшымашым
нимо
деч шергеш ужмыжым ончыктат.
Кок йолташ шке серышлаштышт йӧратымеш-келшымаш темым тарватеныт гынат,
тидын
нерген кӱчыкын гына возеныт. Нуно паленыт: воинын моло шонышыжат пешак
шуко,
сандене ӱдыр нерген серыме дене икте-весын вуйым кугун аҥыртылшаш уке. Но
Варялан серымыж годым Чалай Васлий шке чонжым кумдан почын, таҥже нерген мо
шонымыжым тӱрыс ончыктен.
1940 ий 26 февральыште серыме письмаштыже В.Чалай Миклай ден Варваралан
кӧраныме
семын увертарен:
"Варя, мыйынат шӱм йолташлан уло чон дене письма возымо шуэш. Но мыйын тудо
уке.
Рвезе шӱм арам вургыжеш. Шӱм йолташ деч поснак жап эрта. Шӱм йолташ лийын
огыл
мыйын. Пуйырымаш (пӱрымаш — Ред.) уло гын, лиеш дыр. Но кум ий марте (тунам
сар
эше тӱҥалын огыл улмаш, поэт кум талук гыч мӧҥгӧ пӧртыл толаш шонен — Г.З.)
лийын ок керт. Кум ий гыч, шкеат палет, мый шоҥгемам. Чалай кочай лиям.
Икманаш,
ӱмыр шкет эрта".
Тылеч ик арня ончыч серымыже вуйшиймаш семынракак лудалтеш. Конешне,
Варвара Тимофеева Маринам палыдыме еҥ лиеш гын, Василий тыге возаш огеш
тошт ыле. Нуно нылытынат икте-весыштым паленыт, тылечат коч, Чегаев,
Тимофеева да Михайлова ик
тунемме верыште — педрабфакыште — уш-акылым пойдарен кушкыныт. Чыла тидлан
кӧра
1940 ий 19 февральысе письмаште рвезын тыге серымыжлан ӧршаш уке:
"... Марина дене шот муаш йӧсӧ! Икманаш, тудо нигузеат поэтын келшыме
йолташыже
лийын ок керт. Тудо спокойный маска! Ни шӱм шолмым, нимом огеш пале. Даже
стих
дек равнодушно относитла. Стихым колтем да, Пушкин улат манын мыскылен,
"стихым"
воза. Мый кидым лупшалынам да чыла. 6 январь деч вара тудлан письмам возен
омыл.
Вучымашат уке. Хабаровск гыч шуко возенам. Тудо тыгай письмам колтен.
Лудашет
колтем. Тудо шӱмыштыжӧ тайностьым куча. Вообще тугай помыла вуй, ничерта
толык
муаш ок лий. Жапше годым йӧраталтын, а ынде мондалтын!
Пуйырымаш уло гын, иктаж-кӧ йӧрата. Но, мыйын шонымаштем, пуйырымаш уке.
Ӱдыр
дене келшен илаш мылам ынде огеш логал... Ынде мылам ныжылге мурым колаш
огеш
логал. Ынде мылам огыл ӱдыр йӱк дене наслаждатлаш. Мо рвезе годым эртен,
тудо
уэш, наверно, огеш пӧртыл. Садлан, рвезе жапым шарналтен, стих-влакым эре
возем..."
Тыште каласымым уэш пеҥгыдемдыме семын мучаште сералтен: "Варя, ӱдыр
шотышто тулык улам".

"ШКЕ ЙОЛТАШЕМ ПЕЛЕНЕМ УКЕ ГЫН"

Рабфак годсо йолташын эрвелысе Свободный ола гыч кудло ий наре ожно колтымо
серышыжым Варвара Тимофеевна таче марте арален. Тидлан кӧра ме пален
кертына, мом
возен поэтлан тудын шӱмжым вургыжтарыше да тыгодымак шыдештарыше ӱдыр. Ик
еҥлан
— келшыме рвезылан — адресоватлыме серышым таче журнал страницыш луктына
гын,
тидын дене кугу сулыкым огына ыште, шонем. Ик могырым, письмаште нимогай
секретат уке. Вес могырымжо, ме ты серышын содержанийже дене ӱдырым, тудым
возышо самырык чоным, шылталаш але лӱмнержым амырташ огына шоно.
"Поро кече лийже, Вася...
Могай илымашет, кутырымашет, адак пашат кузе кая? Мые тиде письмам возем 14-
ый
январеш 1940 г. Мые тый дечет кум письмам налынам. Кок письмам ик кечыште
налынам, 10-й числаш. Но возаш вашке шуын омыл. Кызыт пашаш шогалынам да
ныл кече
эре конференцийыште лийынам. Ойгырем веле, ала-кузе пашам ышташ тӱҥалшаш.
Яра
кияш гын, саяк огыл да кузе-гынат тӧчаш кӱлеш. Ала-мо тугай тунемме дечынат
шуко
паша веле уло, то ялыш коштман, адак тӱрлӧ планым ыштыман. Ала-мо тугай пеш
лукыш колтеныт да так скучаен илем, нигӧ палыме уке, ни мо. Комнатыште
коктын илена. Мӧҥгӧ кошташ тора, 15 км лиеш. Особенно кызыт мӧҥгыштӧ пеш
веселан илышна,
вет ялыште Рошто ыле и каникул, да чыла ученик-шамыч мӧҥгыштӧ модын-воштыл
илен
улына, но ынде туге шала куржталаш огеш верешт кеҥеж мартен.
Кызыт гын нигуш лекташ огеш лий, пеш йӱштӧ, 44 градус да монь. Тендан дене
погода могае? Адак шкендан вел гычын иктаже уло мо йолташет? Азмановлан мый
тунамак
передаваенам письматым, а молан огеш колто ответым, ом пале вет. Адак Марюк
тыланет письмам колта мо? Если колта гын, тые тудлан ит возо мый дечем
письма налметым. Огеш колто — итат возо. Эше ик картычкым колто, мыят вара
колтем. Тетла
возышаш уке. Пеш шуко шонен шинчышым, возен шагал моштышым, ала-молан мут
огеш
сите возаш.
Воза Михайлова".
Серыш мучаште ончыктымо адресше гыч рашемеш: тунам ӱдыр Шернур район,
Эшполдино
ялсоветысе Родионово пеле кыдалаш школышто пашам ыштен, икымше классым
туныктен.
Школ верланыме ял кызыт уке.
Серыш — серыш гаяк. Тудын пелен Марина "Муро" вуймут дене вич такмакым
возен
колтен. Нуно да рушла ешарыме ик куплет поэтлан ала-молан келшен огытыл,
тидыжым
мыскылымаш семын аклен. Но лудмо годым тыге шонаш амал ок шоч. Теве саде
такмак-влак:
Кӱшнӧ, кок пыл лоҥгаште,
Самолетшо чоҥешта.
Эх, вет мыйын йолташемже
Совет элым орола.
Эх, йолташем, молан йӧра
Коктын келшен илымына.
Тый мыланем от йӧрӧ,
Мый тыланет ом йӧрӧ.
Лампыште керосин пыта гын,
Яра стаканже дене мом ыштем?
Шке йолташем пеленем уке гын,
Уремыште коштшыж дене мом ыштем?
Чевер пеледышым ужылдалын,
Тодыл нальыч кидышкет.
Ойлен коштыч, воштыл коштыч,
Адакат мыйымак мондынет.
Эх, йолташем, шӱлетым пу
Тавен шогышо имнетлан.
Кузе илет, мом шонет,
Возен колто, йолташем.
Шижалтеш, туныктышо-ӱдыр нине корнылам калык муро негызеш шке гыч
келыштарен.
Пешыжак шотлан толмыла чучын огылат, тидын почеш рушла ешарен:
Я не Пушкин, не Крылов,
Не могу писать стихов.
Напишу четыре слова я:
Живи, учись и будь здоров.
Таҥже деч серышым налмеке, йошкарармеец Василий Чегаев 31 январьыште тушан
шке
шотан резолюцийым пыштен: "Вы никогда не будете Пушкиным. Я тоже не буду
Пушкиным. Пушкин жил, Пушкин будет жить как великий гений... В.Чегаев".
Мутым умбаке шуйымо деч ончыч Маринан письмаштыже ушештарыме Азманов нерген
каласыман.
Тойбулат Федорович Азманов — 30-шо ийласе самырык поэт, Шернур районысо
Торешкӱвар ялын шочшыжо. Йошкар-Оласе педрабфакыште тунемын, Чалайын лишыл
йолташыже
лийын. Санденак "Рабфакым шарнымаш" почеламутышкыжо тудын лӱмжым пуртен.
Армийыште служитлаш пеш торашке логалмекше, Василий Федорович тушан шочшо
чыла почеламутшым тылыште илыше йолташыж дек колтылаш тӱҥалын. Тойбулат дек
южо уверым
Марина гочат колтен. Такше В.Чалай шке мураршашыжым ӱдыр таҥжыланат аралаш
пуэн
кертеш ыле, но тудын мучаш марте ӱшанле лийшашыжлан, вучен шуктышашыжлан
инанен
огыл. Чыла тидым ме Варялан возымо серышыж гыч ужына:
"... Палет, вет, тыште эл тӱр тора огыл. Тушман пижеш гын, кредалаш каяш
верештеш. Но тушеч чонан лекташ ок логал гын, рукопись-влакем арам мӱндыр
мландеш йомыт. Садлан эре Азманов йолташлан колтен шогем. Молылан кӧлан
колтем? Мыйын тугай уло чон дене келшыме ӱдыр лийын огыл и огешат лий. Адак
мӧҥгӧ ава дек колташ
лиеш (поэтын аваже 1944 ийыште колен — Г.З.).
Тыште кеч иям возо! Марий еҥ уке. Марла возымым огыт умыло. Садлан,
колымеке,
мыйын шӱм гыч вочшо стих-влакым шӱкшак кагаз олмеш йӱлалтен кертыт. Садлан
рукописьым, аралаш тӧчен, Азмановлан колтен шогем. Но чылажым колтен ом
шукто. Кагазым ситараш ок лий".
Тойбулат Азманов, Кугу Отечественный сар тӱҥалмеке, армийыш каен да тушман
ваштареш кредалмаште 1943 ийыште самырык вуйжым пыштен (тудо 1922 ийыште
шочын).
Чалайын Мӱндыр Эрвел гыч колтымо почеламутлаже куш лийыныт? Йомын, шаланен
пытеныт мо? Йӧра эше нунын ик экземплярыштым автор пеленже саклен коден да
сар деч
вара лукмо книгалашкыже пуртен гын.

"ЙӦРАТЫМАШ ИЛА ВОЛГАЛТЫН"
Марина нерген "Жапше годым йӧраталтын, а ынде мондалтын!" манын гынат, поэт-
воин
тудын лӱмжым шӱм гыч ӱштыл кудалтен кертын огыл. Кылым эрелан кӱрлаш шонен
пыштымыжымат уэш-пачаш пудыртылын. Туге гынат чонжо дене умылен: ӱдыр курым
— кӱчык
ӱмыр, вучаш сӧрышӧ шӱмбел кеч-могай жапыште шке мутшым монден да весылан
марлан
лектын сеҥа. Тыгай мучашлан поэт шкенжым ончылгоч ямдылен шоген. Теве кузе
серен
тудо Миклай Казаковлан 1940 ий 10 октябрьыште:
"Марий республикыште кодшо ӱдыр нерген тыге каласаш лиеш:
Ожно коштмо ӱдыр
Мондыш шыже йӱдым,
"Вучем" манше лектын
Весылан марлан..."
Ужатыше да вучаш сӧрышӧ таҥын марлан кайымыж нерген увер поэт-воин дек кӧ
деч
толын — ынде палаш йӧсӧ. Можыч, манеш-манешым шаркалаш йӧратыше иктаж еҥ
серен
колтен. Ала Марина шкежак лӱмын "провокацийым" ыштен да, марлан лектынам
манын,
ондален возен? Ала чынак ешаҥын улмаш да вара, икмыняр жап гыч ойырлымек,
ончычсо йӧратымашыж дене кылым уэш кучаш тӱҥалын? Кеч-мо гынат, "вучем"
манше ӱдырын
весылан марлан кайымыж нерген кӱшнӧ ончыктымо корнылам Чалай Васлий нимо
уке гыч
шонен серен огыл. Тидым Миклай Казаковын Ильино военный лагерь гыч 1940 ий
25
майыште В.Тимофеевалан колтымо серышыже рашемда. Тушто ойлалтеш: "... Чалай
воза: "Йӧратымаште кугу туткар лийын: Марина марлан лектын". Вот тыге илат
йолташ-влак!"
Марина нерген шонкалымаш В.Чалайым Исаковскийын "Катюшаж" семынак йоҥгалтше
почеламутым возаш таратен. Тушеч ик ужашым Миклай йолташыж дек колтен.
Тидым М.Казаковын Варялан 1941 ий 9 июньышто возымо письмаж гыч ужына:
"Чалай деч письмам
нальым. Тудо воза:
Пеледалтыч олмапу ден груша,
Тӱтыра шарлале пеш умбак.
Вӱд воктек лектеш мо Маринаже,
Шарналта мо Варя тыйымат?
Чалайын Марина алят уш гычшо ок лек; мом ыштет, рвезе моткоч йӧратен улмаш,
а
Марина, тидым шотлыде, весылан шикшалтын".
Векат, сӱан нерген увер чын лийын огыл. Ӱдыр шке илышыжым вес дене кылда
гын,
тошто таҥже дене серышым возкален илаш тӱҥалеш ыле мо? Уке, конешне. Очыни,
рвезе ден ӱдыр коклаште ик жаплан умылыдымаш гына лектын улмаш. Эше
Маяковскияк каласен: "Не смоют любовь ни ссоры, ни версты". Лийше "пуламыр"
деч вара В.Чалай
ден М.Михайлова коклаште келшымаш кыл умбакыже шуйнен. Тидын нерген увер
Миклай
декат толынак шоген:
1942 ий 21 октябрь: "Мый марий калык деч ӧрдыжтӧ улам. Связь Варя да Марина
дене
веле".
1944 ий 12 январь: "Марина деч уже тылзе лиеш серыш уке. Конечно, вудакаҥда
поро
чоным письма шуэн толмаш. Айда йӧра. Ойгырышаш уке. Эше рвезылык шӱмыштӧ
уло.
Муро шочеш. Илем тазан".
1944 ий 15 январь: "Чытыде вер уке, Миклай. Мый уже чыла декат пакма алаша
гай
относитлем. Письма кужун коштеш. Тек коштшо! Йолташ шуэн воза. Пусть туге,
вуеш
ом нал. Марина монда — мондыжо... Чалайын чонлан йӧршӧ огыл. Разгульный
ӱдыр.
Светский обществын сифилисан трактирыште туржалт пытыше тӱсан лийын дыр
кызыт.
Чорт шинча! Может, мыят йӧратымашын тамжым монденам: тыгат йӧра, тугат
йӧра! Вич
ий лиеш ӱдыр воктек шинчын омыл. Шӱм кече еда кошка ӱдыр шотышто".
Частьын кудывечыж деч, тунемме полигон деч ӧрдыжкӧ нигушкат лектын
коштдымо, вич
ий годсек ӱдыр кӱдык шинчын ончыдымо поэт торасе таҥжым нимо укеланак
шылтален,
коеш. Марий ялыште тудын кузе илымыжым, шкем кузе кучымыжым сайын пален
огыл гынат (арам огыл "Чорт шинча!" манын серен), Маринан тынысле, вольна
илышыште улмыжо йошкарармеецын (вараже офицерын) чоныштыжо ала-могай ӧпкем
шочыктен: "Тудо
эрыкыште коштеш, жапым йолташыже-влак коклаште веселан эртара, а молан
мыйже
четлыкыш петырыме кайыкла орланем?"
Тыгай шонымаш кылым жаплан кӱрлмаште, ӱдырым вурсымашке конден. Но чонышто
шукертак ылыжше йӧратымаш тулым нимоат йӧртен кертын огыл. Ик гана веле
огыл кидым
лупшалмеке, рвезе еҥ шӱм саламжым, йымыжа мутшым Марина декак уэш да уэш
виктарен. Туге чучеш, пуйто поэтын чоныштыжо кок вий икте-весым сеҥаш
лийдымын кучедалын. Иктыже ойлен: "Тӱняште кугу сар каен шога, тудо кунам
пыта да кунам тый
мӧҥгӧ пӧртылат — нигӧ ок пале. Могай ӱдыр шке таҥжым тынар кужун вучен
сеҥа? Лучо шкендым арам ит пуштыландаре — кудалте шӱмет гыч таҥын лӱмжым.
Юмо пӱрен
гын, тыныс илышыште весым, самырыкым муат". А вес вий ончычсо йӧратымашым
обижаяш пуэн огыл. Тудо ойлен: "Ойгырымаш, ваш ужде йӧсланымаш, эртышым шӱм
вургыж
шарнымаш деч посна чын йӧратымаш лийын кертеш мо? Чыла тидым сеҥен лектыда
гын,
пиалан лийыда".
1944 ий майысе да июньысо серышлаште Чалай Васлий Шернур вел моторжым
М.Казаков
ончылно мыняр-гынат шӱктарен, но тудо ийынак Мариналан пӧлеклыме ик эн кугу
да
сылне почеламутшым серен.
Серышлаште каласыме:
"Цитатым йӧратыше Мариналан крышка? Мый уже ик письмамат ом возо. Уже
апрельыште, майыште возен омыл. Шӱмым пужгалыше, тово вуян ӱдыр. Вич ий
эртымек, тудын
сӱзлӧ чонжым палышым".
"Ӱдыр шотышто шот уке. Шотдымо кӱжгӧ мелна. Ӱшан пытен Марий республикыш
мияш.
Так решил — возаш огыл письмам ӱдырлан. Эше вет садак лучко ийым армийыште
без
толку почаҥаш кӱлеш. Вара иктаж кум ий илаш кодеш ош тӱняште. Кап-кыл
тазалык
тодышталт пытымек, марий мландыш пӧртылмаш арам. Вот тыге вет. Могыр уже
чытырчытыр чучеш".
Миклай Казаковлан возымо серышла гыч нине кок ужаш да "М.И.Михайловалан"
почеламут шке содержанийышт, кӧргӧ семышт дене пеш чот ойыртемалтыт. Нуным
серыме жаплан Василий Чегаев званийже дене лейтенант лийын, а офицерлан
кужун служитлыман
улмаш ("садак лучко ийым армийыште без толку почаҥаш кӱлеш"). Шочмо вер-
шӧреш
кодшо ӱдыр садиктак тынар жап вучен огеш керт манын шонен, поэт пуйто
шкежак тудын деч кораҥаш тыршен. Векат, ӧрдыжыш шӱкал кодымо качымарий
лиймыже шуын огыл.
Тидын денак умылтарыман Марина дене шкем торжан кучымыжым. Саде 1944
ийыштак,
очыни, тудо весе дек шӱмаҥмыж нерген увертарен. Тидым палымеке, рвезын
чонжылан,
ойлыманат огыл, кочын-йӧсын чучын. Но илышым, саманым чын умылымаш ойгым
сеҥаш
полшен. Вет эше М.Лермонтовак ик таҥжылан, Наталья Ивановналан, серен:
Не ты, но судьба виновата была
Что скоро ты мне изменила...
Тыгай шонымаш дене вошт шыҥдаралтын "М.И.Михайловалан" почеламут.
Илен изи Чернятино селаште,
Мый рвезе жапым ужатем.
Тӱняште кеч-могай верлаште
Шернурым, тыйым шарналтем.
Мылам ок шокто: "Поро кече!
Васлий йолташ, кузе илет?
Лектат мо тый ужар садвечыш?
Кузе у шошым эртарет?"
Йӧратымаш ила волгалтын,
Эреак когарта шӱмем.
Тугаяк ӱдыр еҥ толдалын
Пуралже ыле мый декем.
Тунам мый, тыйым шарналталын,
Тулан шинчажым ончалам...
Торасе жап каен эрталын,
Ок пӧртыл угычын мылам.
Тулан шӱмеш тамга кодын
Шӱмбел верласе садерла.
Илет дыр тушто воштыл-модын?
Шӱметым весе семала.
Ну мом ыштет. Уке, ом вурсо.
Она ул меже титакан.
Иктеш йолгорнына ок ушно —
Сар тургым кӱрльӧ пиалнам.
Да, сар тургым йӧратымаш-келшымаш пиалым гына огыл, а шотлен пытарыдыме
ӱмырым
кӱрлын.
Тиде почеламутым автор кужу жап савыктен огыл — колымыж деч ныл талук ончыч

(1975 ийыште) лекше "Мондалтдыме шыже" книгашкыже пуртен. Тидым мо дене
умылтараш лиеш? Поэт шкеже уке гын, мыланна мужедаш гына логалеш. Векат,
тыгай шӱлыкан
лирика дене книган содержанийжым "локтылаш" редактор-влак тореш лийыныт.

"ШӰМЫШТЕМЖЕ ТЫЕ КОДЫНАТ"

1945 ий мучаште минометный взводын командирже, старший лейтенант
В.Ф.Чегаевым
тазалык шот дене запасыш колтат. У ий тӱҥалтыште тудо шочмо республикыш
пӧртылеш.
Мардеж пуалдыме эрден,
Торасе вер гыч савырнен,
Мый шочмо верыш толынам,
Йошкар-Олаш пӧртылынам...
Мый эртенам кугу войнам,
Элнан тушманжым кыренам.
Поэт пӧртылеш шкетын огыл, пеленже самырык ватым, Ворошилов-Уссурийск
олаште шочын-кушшо латиндеш ияш Октябрина Тимофеевна Малковам, конда.
Куженерыште илаш
верым огеш муат, у еш Йошкар-Олаште верлана. 1947 ийыште Чалай Васлийым
Писатель
ушем членыш кандидатлан пуртат, тунамак "Ончыко, йолташ!" почеламут книгаже
лектеш, а 1951 ий май гыч Писатель ушем член лиеш. Кок эрге — Владимир ден
Юрий шочыт.
Тиде жапыште, лачшым манаш гын, 1953 ийыште, Москосо Литературный
институтын
студентше Василий Чегаев ватыжлан пӧлеклыме "Мотор улат ыле" почеламутым
воза:
Амур вӱд лӱшкалын,
Шӱмна вургыжалын,
Волгалтын кечан пиална.
Мотор улат ыле,
Чевер улат ыле,
Ушналын иктеш корнына...
Ушналын, но ӱмырешлан огыл улмаш. Лу ий утларак илымек, нуно ойырлат. Поэт
шке
ӱмыржым самырык марий ӱдырамаш Елизавета Егоровна Мокеева дене кылда. У,
1960
ийым Василий Федорович Лиза пелашыжлан пӧлеклыме "Йолташемлан" почеламут
дене
вашлиеш:
... Шӱмнаже але рвезылык тулан гын,
Илаш да ончыко туге каяш,
Кузе кушкеш элна эре куатлын,
Пагалыме, йӧратыме йолташ.
Пагалыме, йӧратыме йолташ,
У ийыштат коят тугак сӧралын!
Чатка ешнам садла пеледыкташ
Чыла вийнам, шӱм-чон тулнам пышталын,
Келшен илаш кӱлеш, шӱмбел йолташ!
Елизавета Егоровналанак 1979 ий июльышто поэтым пытартыш корныш ужаташ
пӱралтын
улмаш. Василий Федоровичын архивше кызыт тудын дене аралалтеш.
Марина дене серыш гоч эрелан чеверласыме деч варат В.Чалай шке
творчествыштыже
ик гана веле огыл тудын образше дек пӧртылын. Редактор-влакын
торешланымыштлан
верчын икмыняр тыгай почеламут сборниклашке пурыде кодын. Теве эше
Чернятиныштак
серыме "Ӱшанышым тылат" почеламут йымалан автор 1975 ий 21 январьыште тыге
палемден: "Редактор сборникыш пуртен огыл. Айда йӧра. В.Чегаев". Тыште
"Мондалтдыме шыже" книга нерген ойлалтеш. Тудын редакторжо Гани Гадиатов
лийын.
"Ӱшанышым тылат" почеламут кӱчык огыл. Ондак автор Йошкар-Оласе садер
коклаште
вашлиймыштым, пырля тунеммыштым, "юалге шыже кечын" ӱдырын салтаклан
ужатымыжым
шарналта, вара манеш:
Вашке йомдарышыч ӱшаным,
Салтакым тый ондаленат.
Вес каче дек ласкан шӱмаҥыч...
А мый ӱшанышым тылат.
Тиде темымак 1944 ий июльышто серыме "Пӱрен огыл мылам" шӱлыкан
муторлаҥгыште
тарватыме. Поэт ойганен ойла: весела чуриетым ужаш, весела мур йӱкетым
колаш
тетла пӱрен огыл мылам, еш дене пиалан лийын илаш пӱрен огыл мылам. "Йот
верлам
тошкеден, рвезе ӱмыр эртен... Корно вак йӧрлын возын колымо годым манам:
пӱрен
тиде мылам!"
1949 ий шошым Василий Федорович адак тошто таҥже дек ушыж дене пӧртылеш,
"Мариналан" почеламутым сера. Тудат але марте ик сборникышкат пурен огыл.
Айста лудын
ончена:
Пеледыш гай улат ыле тунам...
От шарне мо, кузе йӧратышна?
Кугу война тул ойырен мемнам,
Кок корно ден кораҥын кайышна.
Ме ятыр жап уждеак коштына...
От пале тый, кузе йӱла чонем.
Тул вошт эрталме неле корнына
Арам ыш лий вет манын мый шонем.
Ала чатка ешан тый лийынат?
Туге гын, ом кычал мый нигунам.
Но шӱмыштемже тые кодынат:
Пеледыш гай улат ыле тунам!
Поэтын архивыштыже ныл буква дене ("М-лан") палемдыме кӱчык почеламут уло.
Возымо жап да вер — 1954 ий апрель, Москва. Тудат, Мариналан пӧлеклыме
докан. Автор
ӱшаным сулыдымо ӱдырлан ӧпкела, яндар йӧратымашемлан мыйын семынак вашештен
отыл
манын коляна:
Йӧратышна ме рвезе годым...
Тылат мый стихым возенам.
Но ондалалтын веле кодым,
Чонем арам йӱлалтенам...
Айдеме чонеш ӧпке, сусыр пале кодыныт, но почеламутын авторжо ончычсо
шӱмбелжым
ок шудал, ик поэт семын "Пускай не увидишь ты счастья вовек за то, что меня
позабыла" манын ок ойло.
"Йӧратымаш ила волгалтын", — манын Чалай Васлий. Тугак волгалтын ила мемнан
шӱмчоныштына тудын лирикыже, калык муро гыч вийым налше поэзийже.

Гельсий ЗАЙНИЕВ.



011398
************************************************************************
1—13

ШАБДАР ОСЫПЫН ШОЧМЫЖЛАН ТЕНИЙ 27 МАРТЫШТЕ 100 ИЙ ТЕМЕШ

ТАЛАНТ ПЕЛЕДМЕ ДА ПОРВОЛЫМО ЖАП

Шернурет, шеремет! Шергинде гай шерге мландет, посто гай тӧр нурет! Муро
чонан
калыкет! Шоналтет гын, лывыжгет: шӱм-чонна шӱшмӧ ӱйла шула, кумылна тулыш
чыкыме
лӱмегож гай ылыжеш. Миен ончалат гын, мочоло куанет! Тора верыш кает —
мӧҥгеш
пӧртылат. Кумыл тодылт, шонен-висен, шочмо верыш кудалат. Мӧҥгӧ миен
йывыртен,
илаш вийым погалат. Коча-ковам шарналтет, ачам-авам пагалет, шольо-шӱжар-
шамычым
сай йокма дене чот сийлет. Поро пошкудо-влакым кече еда вашлийын,
ракатланен
мутланет. Коман мелнам авызлет, шере пурам, шоҥан пӱрым подылат, кочо
вӱдымат от
шӱкал. Йырваш ончен-висен савырнет, шем мончам шарналын, ош мончаште
йӱштылат,
шер теммешке чывылат. Мут мешакна рудалтын, йога тутло пырче гай. Шыже
годсо
тӱтырала шарналтеш самырык да ожнысо пагытна, эртен толмо шуко йыжыҥан неле
илыш
корнына. Миен толын, чон лыпланен, шоҥешталтше кумыл дене, веран-верыш угыч

пӧртылына. Пайдале пашам, тӱрлӧ сомылым тыршен ышташ тӱҥалына!
Чынак вет, шочмо кундем кеч-кӧн шӱм-чонжым авала ласкан шымата, чевер
кечыла
шокшын ырыкта, порсын ярымла ныжылгын вӱдылта. Шуко чолга еҥым ончен-
куштен,
кумда илыш-корныш луктын, тӱня калык коклаште, мучашдыме Россий элыште,
шочмо
марий мландыште вераҥше мотор Шернур велем колымшо курымышто! Тыгай куатле
талантан, моткоч чолга уш-акылан еҥмыт радамыште ик эн ончылно — Шабдар
Осып, тудын шочмо калыклан ыштыме суапле пашаже, марий сылнымутым вияҥдаш
полшышо ойпогыжо. Уста писательын шочмыжлан шӱдӧ ий теммым палемден,
шергалына тудын илышкорныжын оргажан-лакылан лукшым-вержым, рашемдена
мурпогыжын ойыртемжым. Тыге ме
раш пален налына: кузе незер кресаньыкын эргыже кугу революцийын толкынжо
дене
сылнымут кавашке пӱркытла кӱзен да варажым, фашист сынан тоталитарный
кылкучемын
пеҥгыдемме да озаланыме саманыште, вучыдымын шӱгарыш порволен.
Шернур поселко гыч Торъял могырыш вич меҥгым кайымеке, кугорно воктене,
шола могырышто, лопка олыкын кок могырыштыжо вераҥше садеран ялым кеч-кӧ
ончен, шоненшымлыде ок эрте. Тиде — Лужалу. Лӱмжӧ пеш шукерте лектын,
кугезына-влакын кокла
курымласе илыш йыжыҥышт дене пеш чак кылдалтын. Акрет годым, очыни, Озаҥ
ханство
жапыште, тыште верысе калык деч йозак погымым вуйлатыше тӧра (лужавуй,
лужалу —
йозак тӱлышӧ-погышо лу еҥлан, лу озанлыклан — вуй, кугурак) илен улмаш.
Таҥастарена: тыгай сынан вес ял Оршанка районышто уло: Лужбеляк, марла
Лужвлак маныт.
Тиде лӱм "Лужа тукым-влакын ялышт" манме ойым шыҥдарен.
Писательын фамилийже да псевдонимже Лужалу ялыште ожно годым илыше, шке
тукымым
вияҥдыше да кумдан шарыше кугезе кочажын тыгаяк лӱмжӧ дене чак кылдалтын.
Финнугор племена-влакын тӱшкан, икте-весе дене келшен илыме акрет
курымлаште кажне
насылын моло деч ойыртемалтше шке лӱм аршашыже лийын, да тудо тукым гыч
тукымыш
куснен.
Шабадар, Шабдар, Шабыдар, Шабайдар лӱман еҥ-влак Шернур кундемыште 1717
ийысе
перепись годым Серденур, Серта, Малый Сернур манме волостьлаште возымо
лийыныт.
Шабадар Шабруков (марла Шабрук Шабадар) 1744 ийыште Немда Кукмор
волостьышто
сотник улмаш. Нуно чыланат ик кугезе тукым гыч лектыныт, очыни. Шабадар
(Шабдар) лӱм еш кокласе кылым ончыктышо кок мутын иктыш ушнымышт негызеш
шочын,
вияҥын: мордвала шаба, жаба "йоча-марла икшыве; курык марла шава "начар
йоча —
финн-угор йылмылаште: тар 1, кыл, ушык 2. вож, нӧрӧ укш 3. тукым вожын
игыже таҥастарена гын, ужына: марла тар/еш пураш- коклаш пураш; курык марла
тар/ваш
"шанчаш"; мансила тар "вож"; ненецла тар/ка "пушеҥгын укшыжо". Тыге, манаш
лиеш:
писательын фамилийже, тугак тукым лӱм негызеш шочшо сылнымут лӱмжӧ —
пӱтынек
финн-угор сынан-вожан. Тидымак ойыртемын каласыман Шабдар Осыпын ойпогыж
нерген.
Марий сылнымутлан негызым пыштыше писатель-влак радамыште Шабдар Осыпын
лӱмжым
С.Чавайн, М.Шкетан, Н.Игнатьев дене пырля каласена, нунын воктеке шындена.
Тудын
ойпогыжо шуко тӱрлӧ йыжыҥан: уста поэт, тале прозаик, ушан публицист,
ученыйкритик лийын, шочмо калыкын ХХ курымысо илышыжым, эртен толмо
корныжым сылнын,
мондалтдымын сӱретлен. Ме тушто марий шемерын уш-акылжым, памашла йончен
лекше
шӱм-чонжым ужына. Ешарена: совет властьын первый ийлаштыже Шабдар ныл
пьесым серен, но нуно шке жапыштыже савыкталтын огытыл, да рукописьыштат
тӱрлӧ чийлан
кӧра аралалт кодын огытыл. Тидымак шуко поэтический произведенийже нерген
кала-сыман.
Писательын произведенийлаже автор илыме годым, 1919—1937 ийлаште тӱрлӧ
оласе
(Москва, Йошкар-Ола, Озаҥ, Вятка) марла савыктышлаште лектыныт. Нунын
радамыште:
"Ӱжара", "Йошкар кече", "Марий коммунист", "Марий илыш", "Марий ял"
газетла,
"Чодыра пеледыш" антологий (Москва, 1925), "У илыш", "У вий" журнал-влак,
"Марий
коммуна" газет, 1929 ийыште Йошкар-Оласе савыкверыште "Кӱсле йӱк", 1933
ийыште
туштак "Вурс йӱк" почеламут сборникше-влак лектыныт. 1931 ийыште ош тӱням
ужыныт
писательын йочалан возымо кок повестьше: "Кориш", "Тӱшка вий дене". 1937
ийыште
Москваште посна книга дене "Ӱдырамаш корно" роман печатлалтын (тылеч вара
тудым
Маркнигоиздат 1957, 1975 ийлаште луктын). Марий книга издательстве Шабдар
Осыпын
савыкталтше чыла произведенийжым ("Ӱдырамаш корно" роман деч посна) ик том
дене
1988 ийыште луктын, лудшылан пӧлеклен. Маналтеш тиде сылне книга тыге:
"Мурпого.
Почеламут, поэма, повесть, статья-влак". Тыште писательын илышыжым,
творчествыжым нергелыше ончылмут уло.

ТУТКАР ПАГЫТ ТЫГЕ ЛИШЕМЫН

Кумлымшо ийлаште марий профессиональный культур да литератур моткоч
тӱзланен,
пеҥгыде да волгыдо корныш тошкалыныт. Шуко лӱмлӧ писатель, артист,
музыкант, художник, ученый, шочмо калыклан пайдам кондаш тыршен, сылне
произведенийым возеныт, тидын дене уло Российын сылнымутышкыжо,
искусствышкыжо серыпле надырым пыштеныт. Но вучыдымын тольо 1937 ий, да
тиде поян культур таул мардеж дене торжан
ӱштылалтме гай йомо, порволыш. Марий калык 1937—1938 ийлаште, осал тушманын
керылтмыже да толен кайымыже семын, моткоч кугу азапыш логале, эн ушан, эн
чолга
талантан шочшыжо-влакым курымешлан йомдарыш.
Шучко пагытын чийже-вожшо кызыт мыланна ятыр шотышто рашемын, волгыдемын.
Иктыже
тыгай — моткоч опкын, намысдыме тиран Иосиф Джугашвили-Сталинын, чыла
властьым
шке кидышкыже поген налмек, Тамерлан семын озаланымыже, осалланымыже.
Весыже —
тудын кӱштымыжӧ, вуйлатымыже почеш негызлыме тоталитарный манме кылкучем
пӱтынь
элын экономикыжым, политикшым, моральжым луген, пужен, коммунистический
идеологийын туныктымыжлан келыштарыме корно дене наҥгаен, торжан виктарен.
Тыгай илыш
йыжыҥ кажне тыглай еҥым, совет гражданиным "кугу онын, шемер калыкын
ачажын",
пӱтынь командно-административный, партийный номенклатурын кулышкышт
савырен.
Лӱдыкшӧ саманын шем тӱсшӧ кумлымшо ийла тӱҥалтыштак шкенжым палдарен. Тунам
пеле-пуле грамотан миллионло кресаньыкым социализмыш виешак шӱкен пуртеныт.
А изиш
тореш шомакым ойлыштшыжым, пӱтырен кучен, Йӱдвелыш, Сибирьыш, тулеч моло
пич верысе лагерьлаш колтеныт. 1933—1935 ийлаште гына, историк-влакын
шотлымышт почеш,
тыгай лагерьлаште 3,5 миллион наре кресаньык орланен. Нелын черланен,
шукышт тышанак шке ӱмырыштым шуктеныт.
Колхоз чоҥымо годым шемер калыкым моткоч торжан шыгыремдылыныт, чыла веле
"класс
тушманым", "кулакым", "подкулачникым" (кулаклан полшышым, кулак мурым
мурышым)
кычалыныт да, чынак, "муыныт", ятыржым четлыкыш петыреныт. Тидлан
политический
негызым "кугу онын" социализм ыштыме годым пуйто "класс кучедалмаш эше
утларак
талышна, чот пӱсемеш, моткоч келгемеш" манме шояк теорийже ыштен.
Историй вияҥме йыжыҥым шымлыме гыч ужына: кеч-могай революцийым, эрык
илышым чоҥаш тӱрлӧ йӧным кычалын, пӱркыт гай лӱддымӧ герой-влакын
вуйлатымышт почеш шемер
калык ышта. Но у кылкучемын шочмекыже, вуйлатыме пашашке коштан, пачемыш
гай
осал, чоя уш-акылан, пышткойшо еҥ-влак толыт. Нунышт яндар шӱм-чонан, поро
ушакылан кугыжаныш да партийный пашаеҥмытым шеҥгек чактарат, чечен лӱмыштым
амыртат да тылеч вара, тӱрлӧ шакше амалым кычалын, нуным кошартат, йӧршеш
пытарат.
Тыге лийын, мутлан, ХВИИИ курым мучаште Францийысе буржуазно-
демократический революций годым, кунам жирондиец, якобинец-влак икте-весе
дене вӱрвузык кучедалыныт, а властьым Наполеон Бонапарт поген налын, кугу
диктатор-император лийын.
Чаманен ойлаш перна: тыгайракак историйым эртен мемнан йӧратыме элна
Октябрь революций сеҥымек. Тунам тӱрлӧ партий-влак икте-весе дене чот
кредалыныт, да варажым, Ленинын колымекыже, власть Иосиф Джугашвилин
кидышкыже верештын.
Кумда Совет элыште кумлымшо ийлаште социально-политический шӱлышын чот
нелеммыжлан кӧра марий сылнымут илыш палынак пужлен. Тунам мемнан
культурыш, литературыш
агытан гай пышткойышан, шкеныштым гына кӱшкӧ нӧлташ тыршыше, чапым гына
кычалше
карьерист ден критик-дилетант-влак шагалын огыл толыныт. Шочмо сылнымутлан
негызым пыштыше тале писательна-влакын — С.Чавайнын, М.Шкетанын,
О.Шабдарын, Н.Игнатьевын, Олык Ипайын — талантыштлан кӧранен, нуным шеҥгек
чактараш, кузе-гынат
лӱмыштым амырташ, возымыштым тупела лончылаш тыршеныт. Ятырынже ожно
озаланыше
вульгарно-социологический манме критикын кулжо лийыныт. Тыгай вуско ушан
аклыше-влакын нимогай талантышт, сылнымутым шот дене, чын лончылен моштымо
мастарлыкышт
лийын огыл. Шомакнам пеҥгыдемдаш тунамсе илыш гыч икмыняр примерым
ончалына.
Колхоз ыштыме тургым жап годым, 1931 ийыште, М.Шкетан "Кодшо румбык" драмым
возен, театрлан темлен. 1932 ийыште "У вий" журнал 1-2 номереш тиде пьесым
ятыр
шотышто шке семын, сомсора тӧрлен савыктен. Тунамак журнал "Редакций деч"
манме
почешмутышто шке авторжо ваштареш тӱрлӧ шылтыкым тарватен: пуйто пьесыште
"кулак
лаштыртымым, кулак сеҥымым", "массын кучедалмыжым, коммунист партийын
вуйлатымыжым ончыктымо огыл". Драмыште пуйто "кулакым класс шотышто
пытарымаште массылан
огыл, административный шот дене перымылан (уголрозыск агентым пуртымо) кугу
верым ойырымо". Садлан, возен редакций, "Кодшо румбык" пьесым "пролетар
литературын произведенийже манаш ок лий".
Мутат уке, М.Шкетаным тыге вожылде титаклымаште ик пырче чынат лийын огыл.
Журналысе почешмут 1932 ий 11 июньышто "Марий коммуна" газетеш савыкталтше
"Литературыш румбыкым пуртышо пьесе" статьялан шочаш амалым ыштен. Тудын
авторжо-влак
Ал. Акрейн (Ал.Эрыкан), П.Леонтьев, Я.Мазелин, Г.Соловьев, вульгарно-
социологический да демагогический критикын лавыран шугыньжо дене тыш-туш
солкален, пагалыме писательлан "кугу политик йоҥылыш-влакым" намысдымын
тушкен пуэныт. Автор
пуйто "кулакын тушманлыкшым почын ыш пу, Совет власть ваштареш кучедалмыжым
ок
ончыкто". Пьесыште "колхоз ваштареш кучедалмаште подкулачник-влак тӱҥ вийыш
савырненыт", маныныт "критикмыт". Нуно пьесын шке гыч шонен лукмо "шем"
могыржым
гына ужыныт. Статья мучаште, пӱтынь пьесым унчыливуя шогалтен, тыге
каласыме:
"Чыла тидым иктыш ушымеке, М.Шкетанын "Кодшо румбык" пьесыж нерген ик ойым
гына
лукташ лиеш: ты пьесе марийын пролетар литературышкыжо класс тушман
румбыкым
пурта. Шкетан, пьесыште кулак мурым мурен, класс тушманым шке урвалтыж
йымалан
шылтыш, колхозник-влак ӱмбак лавырам кышкыш, класс тушман ваштареш
кучедалаш
корным йоҥылыш ончыктыш. Тыгай пьесылан мемнан литературышто вер уке".
М.Шкетан семынак, кумлымшо ийлаште Шабдар Осып кушкын шушо писатель лийын.
Но
тудат сылнымут пашаштыже тӱрлӧ чаракым, тореш тоям эртен, шыдын урмыжмым
колын.
Туге гынат эре ончыко каен. Шкенжын уло кӧргӧ вийжым, куатле талантшым
шочмо калыкын культуржым вияҥдыме суапле пашалан пуэн. Шабдар Осып мемнан
литературышто
шке шотан, поян да куатле традицийым чоҥен, шуко йыжыҥан-ойыртеман писатель
лийын, илышын тӱжвал могыржым сӱретлыме дене серлаген огыл. Тудо кӱдырчыла
сургалтше, сар тулан, волгенчан революций курымышто Марий кундемын оргажан,
неле корныжым кумдан да келгын, историйын вияҥме йыжыҥжым шотыш налын,
вашталтын да молемын толмаште ончыкташ тыршен. Поснак ты шотышто писательын
"Ӱдырамаш корно" романжым палемдыман. Шабдар Осыпын ойпогыжо кызыт марий
калыклан веле огыл кумдан
палыме, пӱтынь Россий сылнымутышто, финн-угор тӱняште кӱлеш семын аклыме.
Шабдар Осыпын ӱмыржӧ, шуко моло тале писательын илышышт семынак, Совет
элыште
террористический сынан, титакдыме тӱжемле еҥым пуштедыше кылкучемын моткоч
осалын, ир янлыкла озаланыме саманыште кӱрылтын. Кызыт пален налме: 1937—38
ийлаште
гына Сталинын палачше-влак 850 утла писательым ГУЛАГ-еш тӱнчыктареныт але
лӱэн
пуштыныт.
Кузе Иосиф Архипович ормыж тӱшкан, палачмытын азырле кидышкышт логалын? Кӧ
тудым
порволыкташ, ӱмыр шуде пычкемыш шӱгарыш шӱкалаш полшен? Могай тургым
жапыште,
ийыште, шагатыште писатель пеледыш гай самырык илышыж дене чеверласен?
Тидын
нерген ынде утларак келгын, раш пален налаш, радамлен каласаш лиеш архив
гыч
налме да тулеч моло материал негызеш. Но тылеч ончыч тунамсе пагытын важык
чурийжым, пунчеж йыжыҥжым ончалман, тӱслен рончылыман, шонем.
Марий книга издательстве 1988 ийыште "Писатели Марийской АССР" справочникым
савыктен, да тудо Анатолий Айзенворт (Деревяшкин) нерген кӱчык статья дене
почылтеш. Тудым лудын, сылнымут историйым палыдыме еҥ тыге шонен кертеш,
пуйто Деревяшкин чынжымак ушан-шотан еҥ лийын, вет тудо "вульгарно-
социологический критикын влиянийжылан кӧра южгунам шкенжын литературно-
критический статьялаштыже йоҥылышым ыштылын". А чынже вет тыште:
Айзенвортын пӱтынь илышыже, "творческий"
корныжо справочникыште раш ончыктымо огыл. Рушлаш кусарыме икмыняр
произведенийын да начар ойлымашын, ик повестьын авторжо. Айзенворт ӱмыр
мучкыжо эн пагалыме
писатель-влакым, поснак С.Чавайным, М.Шкетаным, Шабдар Осыпым, лавыраш
тошкаш
полшен, чот тыршен. Тиде шакше пашам тудо эше 1932 ийыштак тӱҥалын. Тунам
Айзенворт Шабдарын кок почеламутшым пеле-пуле лончылен, тушто шке гыч шонен
лукмо
"метафизика ден идеализмым" кычал муын. Авторын тиде тупела статьяже тунам
пӱтынь марий сылнымут пашаеҥ-влакым йӧршеш ӧрыктарен, шыдештарен.
Марий писатель-влакын 1932 ийыште лийше конференцийыштышт А.К.Эшкинин МАПП
правленийын пашаж нерген пеш чын каласен: "Мемнан критикыште ятыр
йоҥылышат, вульгарный критикат лиеден. Партийын политикыж деч кораҥше,
вульгарный критикын примержылан Деревяшкин йолташын критикыжым налаш лиеш.
Деревяшкин йолташ (МарНИИ
аспирант) "МАО" журналын 1932 ийысе 1-3 номерыштыже Шабдарын
произведенийжылан
критикым — "Метафизика и идеализм в поэзии Шабдара" — возен. Критик статьяж
ончылно, Маяковскийын почеламутшо гыч налын, тыге воза:
Ида мондо,
Мемнан коклаште
Класс тушман
Озалана.
Тиде цитат мом ончыкта? Тиде — Маяковскийын возымо мутшо дене Деревяшкин,
ончычак, произведенийым терген налде, Шабдарым класс тушманыш луктын. Вес
вере, нимогай фактым ончыктыдегече, Деревяшкин Шабдарын творчествыжым тыге
акла: Шабдар
поэзий шотышто — лирик, есенинский ӱпшан. Шабдарым кузе-гынат кыраш (факт
уке
гынат), перен йӧрыкташ пижмыж дене Деревяшкин осал пашам ышта. Ик вере
критик
Шабдар нерген тыге воза: Шабдарын произведенийже гыч "тупое хрюкающее рыло
самодовольного мещанства" коеш, вес вере тудо (Шабдар) — кулак лирик манын
воза. Деревяшкин критикышкыже Ленин, Маркс, Энгельс возымаш гыч ятыр
цитатым налын. Нине
цитат дене Шабдарым тӱрлын кырынеже, а фактым Шабдар возымаш гыч огеш
ончыкто...
Деревяшкин Шабдарым класс тушманыш луктын, тиде чын мо? Йӧршеш йоҥылыш,
титак,
чын огыл".
А.К.Эшкинин шке докладыштыже тунам моткоч кере, серыпле ойым каласен гынат,

А.Деревяшкин тидым ик пырчат шотыш налын огыл, умбакыжат шакше пашажым
ыштен шоген, калык манмыла, умбале мурым мурен. Теве 1936 ийыште "Марийская
правда" газетеш савыктыме "Шкетан смеется" статьяштыже писательын мыскара
ойлымашлажым
карген, мыскылен лончылен. Айзенворт М.Шкетаным тӱрлӧ семын игылтын:
"культурдымо писатель", "политически грамотдымо айдеме", Совет власть
ваштареш шогышо
"пошляк, циник и зубоскал" манын. Кӱлеш мо кызытсе саманыште тыгай шакше
муторгаж нерген возаш, угыч тудым ушештараш? Моткоч кӱлеш!
Курык йымач йоген лекше вӱд гай яндар чонан, йоҥгата уш-акылан кугу
писательна-влакым тегытлыме дене Айзенворт серлаген огыл. Тудо эн неле
саман годым С.Чавайн, Шабдар Осып, тугак моло ӱмбак чоген шоген, манмыла,
нуным "кумлывичырлан"
ужален. Ончалына, лудына ынде А.Айзенвортын НКВД Марий комиссариатыш Шабдар
Осып
нерген алаклен возымо "сочиненийжым" (КГБ архив гыч налме чыла документым
тыштат, умбакыжат оригинал семын, рушла пуэна).

В НКВД

Некоторые факты о буржуазно-националистической группе

Я не знаю, насколько будут полезны сообщаемые мною факты, но считаю своим
долгом
изложить известные мне, ибо, может быть, они могут принести известную
пользу и
помощь в деле раскорчевания националистов.
Факты касаются Шабдарова Иосифа Архиповича, марийского писателя,
преподавателя
М.П.И.(Марпединститута — Ред.). Знаю я его с 1930 года со времени учебы в
М.П.И.
Знаком я с ним хорошо, постольку поскольку будучи в 1933—35 годах
секретарем
ССП, где по работе приходилось часто встречаться. Непосредственных, явных
фактов
националистической деятельности привести не могу, т.к. я с ним в интимных,
дружеских отношениях никогда не был. Причиной этого я считаю мои резкие
критические
статьи, как на него, так и на других писателей, что всегда вызывало с его
стороны натянутые, недоверчивые отношения, хотя которые внешне были
добродушными.
Шабдар вообще человек чрезвычайно хитрый и двуличный.
Что Шабдар является участником националистической группировки, этот факт я
лично
считаю совершенно несомненным. Из чего я это заключаю? Первое это то, что
он был
очень тесно связан с арестованным Ямбаршевым, который жил в одном доме с
ним.
Ямбаршев был личным другом Шабдара. В течение 1933—34—35 годов у Шабдара
происходили такие вечера, на которые приходили Ямбаршев, Чавайн, Борисов И.
и за последние два года стал посещать Карпов П.К. И вот такие "ассамблеи"
поочередно у
каждого из указанных лиц. Трудно предположить, что в таком тесном кругу не
велись националистические разговоры и трудно поверить, что Шабдар не знает
о фактах националистической деятельности. Притом Шабдар очень хорошо знаком
и с другими — с Соколовым В.Т., Смирновым Д.А. Все это наводит на очень
определенные
размышления! Особенно мне помнится вечеринка Шабдара во время юбилея МАО. Я
сидел ночью и писал в газету. Вдруг слышу: марийская свадьба — дикий топот
и песни. А Шабдар живет от меня через дом. Вышел. В открытые окна Шабдара
видно: как
пляшут бешено люди и поют песни. Участники были в основном те же (судя по
голосам: голоса Ямбаршева, Чавайна, знаю).
"В чужом кармане денег не считают", но в данном случае, я думаю, что не
грех будет поговорить о расходах Шабдара, которые тоже наводят на некоторые
размышления. Шабдар, работая в пединституте, зарабатывал 400—500 р. Доход
от гонорара в
среднем, судя по издающимся книгам, не должен превышать 300 р. в месяц.
Жена его
работает зав.детсадом ¹ 4 и получает 240 р. Итак, его заработок, т.е.
доход, не
превышает 900—1000 р. в среднем за месяц. Теперь расходы. Семья у него 6
человек. Питаются и питались они очень хорошо. У меня живет прислуга
Шабдара, которая у него работала около 1,5 лет. И об питании точно
известно. При среднем питании уходит по 150 р. в м.(месяц — Ред.) на
человека. Следовательно, выходит
150х6=900 р. Пьянки тоже стоят денег. А они происходили ежемесячно по разу,
по
два. Дальше. Жена Шабдара почти ежемесячно покупает себе дорогие обновки:
как-то
крепдешиновые и шелковые платья, обувь, пальто. Все это, даже по скромным
подсчетам, в бюджет не лезет. По утверждению моей прислуги Бариновой Л.Г.,
которая
работала у Шабдара, бюджет Шабдара в месяц доходил до 3000 рублей. Откуда
же берутся лишние деньги? Вполне возможно, что жена обворовывает сад, т.к.
у них
очень тесная кампания в саду (туда у меня ходит уже 3 года сын). Но много
воровать там все же нельзя, т.к. бюджет сада нищенский и крупные хищения
были бы заметны. Ведь сколько ни жульничай, а "дебет" с "кредитом" когда-
нибудь все равно
не сойдутся. Отсюда направшивается очень определенный вывод: Шабдар получал
откуда-то очень значительные суммы. Не являются ли этими источниками
материальных
благ определенные националистические организации? Все это, конечно, требует
проверки, но уж очень подозрительным кажется бюджет Шабдара.
Я бы очень рекомендовал вам вызвать на интимный разговор мою домработницу
Баринову Любовь Трофимовну. При известном подходе к ней, я думаю, что она
вам даст
исчерпывающую картину расходов, домашней жизни, о связях Шабдара. Она жила
1,5
лет. И уволена без видимых причин. Ее мне порекомендовала жена Шабдара. Она
хорошая работница. Но гуляка и болтушка. Взяли вместо нее Шабдаровы старую
прислугу, которая у них жила раньше лет 5 или 6. Перемена прислуги тоже
очень симптоматична. Не является ли это своеобразной конспирацией семейной
жизни? Та прислуга, видимо, более надежный человек. Стара. Не гуляка. Более
покорна и не болтлива.
Далее, мне хочется сказать о моем соседе Короткове Игнатии Герасимовиче. Он
инвалид, пенсионер. Политическое лицо: злобствующий, антисоветски
настроенный мещанин. Участвовал ли лично он в националистической группе, я
сомневаюсь, ибо его
здоровье не позволяет этого, но что он выражает определенные симпатии
националистам, и сам националистически настроен — это вне всяких сомнений.
Он лично
знаком с Ямбаршевым и Соколовым. Прошлым летом они частенько посиживали и
вели
длинные разговоры, о чем — точно сказать не могу, ибо я в этих разговорах
не
участвовал. Когда МАО еще входила в Горьковский край, я от Короткова не раз
слышал разговоры на тему, что Горький грабит МАО: вывозит лес, хлеб,
вообще, что
есть. И он очень скептически отзывался всегда о проведении железной дороги,
по
которой "утекают национальные богатства". Прочих антисоветских разговоров у
него
много. Первое время я возмущался, а потом бросил: бесполезно спорить с
человеком, стоящим одной ногой в могиле. Теперь, когда убрали
националистов, он высказывает такое мнение, что мол эти люди пострадали
напрасно, здесь мол перегиб,
кто-то наживает политический капитал на несчастии этих людей, создает имя и
т.д.
Эти разговоры я слышал от него лично, не больше, как шесть дней тому назад.
Вчера он с большим сожалением сказал о Смирнове Ф.А.: "Пропал у меня еще
один клиент. А хороший он был человек".
Вот пока-что те факты, которые я знаю. Узнаю дополнительные, незамедлю
сообщить,
ибо я в этом ничего предосудительного не вижу, т.к. по моему мнению,
разоблачать
классовых врагов — священный долг каждого советского гражданина. А у меня
уж
должность такая — фельетонист, очеркист. Правда, со мной знающие меня люди
разговаривают очень неохотно, т.к. знают мою прикладистую руку в газете.

23.ИВ.37. А.Айзенворт (Деревяшкин А.К.).
Мой адрес служебный: "Марправда", тел. 86, 142.
домашний: Зарубинская ¹ 1, к. 8.
Короткова И.Г. дом тот же, кв. ¹ 3.

Тиде серыш Айзенвортын аяр чонен еҥ улмыжым тӱрыс сӱретла, вет тыште чынже
ик
пырчат уке. Тудо Шабдарын мӧҥгышкыжӧ толшо да уна лийше йолташыже-влакым,
тунамсе марий культурын, сылнымутын, наукын мастарыштым — С.Чавайным,
П.Карповым,
И.Борисовым, В.Соколовым, И.Ямбаршевым, молым — калык тушманлан шотлен,
чарашке
лукташ темлен да тыгодым чот полшаш мутым пуэн.
Кугу талантан еҥ-влакым лавыртыме да вынемыш шӱкалме шотышто Айзенвортын
йыгыр
шольыжо Михаил Калашников (литературный лӱмжӧ Кожер Микал) лийын. Тудын
"творчествыже" нерген историй наука кандидат Михаил Сергеев 1988 ий 4
сентябрьыште
"Марий коммуна" газетеш да моло вереат кумдан возен ыле. Ушештараш уто огыл
кызыт М.Калашниковын тыге каласыме ойжо-влакым: "Мухин (Владимир Алексеевич
МухинСави — С.Ч.) ваштареш эше 1934 ий мучаште кучедалаш тӱҥалынам. Тудын
нерген заявленийым парторганизацийыш возенам. Мухиным партий гыч лукмо деч
ончычак Марий
научно-шымлыше институтышто вредительстве нерген "Марийская правда" газетеш
каласкаленам. 1936 ий августышто Мухин, Шабдар Осып да Карпов нерген, нунын
тушманле пашаштым партий обкомыш, горкомыш да Ставскийлан шижтаренам.
Карпов нерген
ешартыш материалым партий горкомыш пуэнам. Писатель ушем правленийын
архивыштыже
аралалтше серыш-влакым кӱлеш организацийлаш колтеденам. Тушман-влакым чараш
лукташ йодмо шуко серышым писатель-влаклан возенам".
Тыге, Кожер Микал ожно пашам пеш чот ыштен шоген: шочмо сылнымутым куклаш,
шке
йолташыже-влакым пытараш тоталитарный кылкучемлан шуко полшен. Ешарена:
М.Калашниковын Владимир Ставскийлан колтымо, марий писательмытым шемемден,
шуко шотышто
шояклен возымо серышыже кызыт Москвасе ЦГАЛИ-ште (Центральный
государственный
архив литературы и искусства) аралалтеш (фонд 1712, Ставский, опись 1,
ед.хр.
579, лл. 1-5).
Кумлымшо ийла кыдалне Совет элыште социально-политический илыш-шӱлыш кечын
нелем
толын, начарештын. ВКП(б) ЦК-н "Троцкистско-зиновьевский антипартийный
контрреволюционный группо ваштареш кучедалмым талештарыме нерген" 1936 ий
29 июльысо
шолып письмаж деч вара чыла вере "калык тушманым", "троцкистым",
"буржуазный националистым", т.м. "торым" кычалаш, тӱжвак лукташ, четлыкыш
петыраш тӱҥалыныт.
Молан манаш гын, тиде секретный серыш чыла кугыжаныш, партийный, суд,
прокуратур, чекист органлан приказ шотан лийын.
Тыге, титакдыме-влакым титаклыме паша Марий кундемымат кумдан авалтен,
йырым-йыр
шарлен. Эн ончыч, 1936 ий 16 августышто, В.А.Мухиным шынденыт, тудлан
"марий
троцкист-влакын вуйлатышышт" лӱмым пижыктен пуэныт. Тылеч вара Марий АССР
НКВД
(тудым А.И.Карачаров, шагал тунемше, капитан чинан нарком вуйлатен) кумдан
палыме поэт, писатель, артист, наука ден мер пашаеҥ-влак ваштареш
материалым ямдылаш
тӱҥалын. Тыгодым амаллан тӱрлӧ погынымашлаште писатель-влакын икте-весе
ваштареш
ойлымыштым, ваш-ваш титаклыме ойыштым пеш кумдан кучылтыныт, ошым
шемемденыт.
1937 ий 6 майыште Йошкар-Олаште писатель-влакын да партийно-комсомольский
активын пырля эртарыме погынымашышт лийын. Тышке чылаже 60 наре еҥым
ӱжыныт. Президиумысо ӱстел коклаште ВКП(б) Марий обкомын пропаганде да
печать пӧлкажым вуйлатыше Н.И.Кобозов, Марий издательствын пашаеҥже
П.Е.Егоров (вара Мариздатын директоржо лийын), СССР Писатель ушемын
представительже И.С.Нович, ВЛКСМ Марий обкомын секретарьже Ролле,
"Марийская правда" газетын пашаеҥже А.К.Деревяшкин шинченыт. Погынымаште
секретарь сомылым самырык автормыт: Алексей Эрыкан, Георгий
Ефруш, Михаил Калашников шуктеныт. А ӱлнӧ, тыглай пӱкеныште, верланеныт
С.Чавайн, М.Шкетан, Н.Игнатьев, О.Шабдар, Олык Ипай, молат. Такше чыла
ойпогыштым,
сылнымутым вияҥдымаште суапле пашаштым шотыш налын, аклен-пагален,
президиумыш
эн ончыч нуным сайлыман, шындыман ыле. Но тидыжым лӱмын ыштен огытыл!
Моланже
вара пале лийын: пӱтынь погынымаш кумдан палыме марий писатель-влак
"буржуазный
националист", "калык тушман" улыт манме ой дене эртен. Нуным авырен,
арален, пыдалын налше нигӧ лийын огыл. Чынжым гын, тыге ойлаш тоштын
огытыл!
Погынымаште докладым Кобозов ыштен. "ВКП(б) ЦК-н февральысе пленумыштыжо
Сталин
йолташын ойлымыжо марий писатель организацийыште улшо осал пашам мучаш
марте почын пуаш йӧным ышта. Тудо мемнан пашанам вияҥдаш, тазаҥдаш раш
корным ончыкта, —
ойлен обкомын пӧлкажым вуйлатыше, — Марий писатель организацийыште Владимир
Мухин, Прокопий Карпов да моло буржуазный националист-влак тушманле пашам
чот ыштеныт. Нуно Совет власть ваштареш кучедалыныт. Писатель организацийым
калыкын
тушманже Прокопий Карпов вуйлатен". Тыге лектеш: пуйто Марий АССР писатель
ушемым Сталин шкежак терген каен, садлан тудым чот эрыктыман. Ик шагатат
пеле ойлымеке, Кобозов погынымашлан тыгай пунчалым тушкен пуэн: "Чыла
буржуазный националистым яндар вӱдыш лукташ, мучаш марте разоблачитлаш
кӱлеш".
Пренийыште коло утла еҥ ойлен. Калашников поснак чот "тыршен". Писатель
организаций, чынжымак, йоҥылыш, буржуазный национализм корныш шогалын,
манын тудо да
шке йолташыже-влакым тегытлен. Кожер Микал, моткоч келанен-кожганен, тыге
ойлен:
"Мухинын осал пашаже тӱжвак лекмек, Карпов писатель организацийым шалаташ
чот
пижын. Тудак театрым пеш шолдыртен. Троцкист ден буржуазный националист-
влакым
писатель организаций гыч лукташ эрыкым пуэн огыл. Политический хулиган-
националист Йыван Кырлям кӱш нӧлтен. Шабдар шке хрестоматийыштыже Владимир
Мухиным моктен. Олык Ипай мистика сынан "Айдар" йомакым серен. Тишин коклам
коштшо, двурушник корнышто улеш. Тудын коштыра возымашыжым Яныш Ялкайн
аралаш тырша. Тишин
Владимир Мухин да националист Монарн дене кылым кучен. Писатель
организацийыште
рвезе автор-влаклан корно петырнен ыле. Рвезе кадр кушмым националист кашак
чот
чараклен. Чавайнын "Элнет" романыштыже Григорий Петровичын образше кокыте
шонымашым луктеш".
Шонен, висен ончет гын, сылнымутым тыге кайдарен лончылышо, пышткойшо
дилетантын
йоҥылыш корнышто улмыжым СССР Писатель ушемын Москва гыч лӱмын колтымо еҥже
Нович (чын лӱмжӧ Файнштейн Иоан Савельевич, 1906 ийыште Гомель олаште
шочын, еврей, литератур пашам РАПП-ын критикше семын тӱҥалын) тӧрлышаш,
мыняр-гынат тудым
шӱрдышаш ыле. Но Файнштейн-Нович шкежат, Кожер Микал гаяк, литературный
карьерист лийын, арам огыл 1937 ийыште партийыш пурен. Пыдал налме олмеш,
Нович тыге
ойлен: "Чумыр Марий АССР писатель организаций политический шотышто йоҥылыш
корнышто шога. Москвашке марий писатель организацийын шолдыргымыж нерген
увер ончычак пурен ыле. Но паша тынар шаланымашке шуын манын шонен онал".
Вара ешарен, тыгай ойым темлен: "Эн ончычак, чыла произведенийым уэш-пачаш
терген лекташ кӱлеш. Вет троцкист ден националист-влак тушман ойым эн
ончычак шке
произведенийышт гоч шыҥдареныт. Теве Чавайнын ойлышаш ойжо уке мо? Молан
тудо
шып шинча? Тудын националист койышыжо лыҥак улыс. Шкенжым шке шылтала гын,
пайдаже вет тудланак лиешыс. Шабдарат тугак. Ынде Шкетан нерген: молан
Шкетан нерген организацийыште огыт мутлане? Тудлан мыняр полшаш лиеш? Молан
ме Шкетанын
хулиган койышыжым, политик шотышто осал ойжым чытен илена? Молан Олык
Ипайын
йӧрдымӧ койышыжым туркена? Вет тиде чыла — тошто койыш".
Иктешлен каласымаште, тиде погынымаш пӱтынек демагогический сынан,
политический
могырым шымлаш гын, йоҥылыш негызан лийын. Тудо НКВД-лан марий сылнымутым
вожге
куклаш, йӧрдымыш лукташ, тунамак мемнан интеллигенцийым пытараш корным
почын.

ШАБДАР ОСАЛ ОЛПОТМЫТ ВАШТАРЕШ ДОН-КИХОТЛА ШОГАЛЫН

Кумлымшо ийла — Шабдар Осыпын ойпогыжо тӱзланыме пагыт. 1933 ийыште тудо
"Вурс
йӱк" почеламут сборникым луктын. Книгаште мемнан элысе пашазе ден
кресаньыкын
пеҥгыде кылыштым, тӱрлӧ калык-влакын иза-шольыла келшымыштым, у илышым
чоҥымо
суапле пашам моктен. 1937 ийыште Москваште савыктыме "Ӱдырамаш корно"
социальнопсихологический романыште революций деч вара у кӧргӧ шонымашан,
шӱм-чон ойыпан
марий ӱдырамашын шочын-кушмыжым келгын, устан ончыктен.
1933—1937 ийлаште Шабдар Осып Н.К.Крупская лӱмеш Марий государственный
пединститутышто шочмо литературым туныктен, тудын шочмо да вияҥ толмо
йыжыҥлажым шымлен.
Ятыр литературно-критический пашам возен, школлан программым, хрестоматийым
ямдылен.
ВКП(б) Марий обкомын кӱштымыж почеш кум тале поэт — Шабдар Осып, Сергей
Чавайн,
Олык Ипай 1936 ийыште "Чоткар патыр мур" лӱман кугу эпический поэмым
возеныт,
тудын негызшылан шочмо калыкын мурпогыжым келыштареныт. Тыште нуно марий
шемерын
эрык верч кучедалмыжым, у илышым чоҥымашке ушнымыжым чапландареныт. Но
поэмын ик
кугу ситыдымашыже уло: тӱҥалтыш ужашыште да мучаште Сталиным, "эн ушан,
тале он"
манын, тӱргоч моктымо.
1937 ийыште тиде поэмым руш йылмыш Константин Симонов ден Евгений
Долматовский
кусареныт. Тидлан нуным СССР Писатель ушем лӱмын Йошкар-Олаш командировкыш
колтен. Шонаш лиеш: Сталинлан марий калыкын пӧлекше шотеш возымо "Песнь о
богатыре
Чоткаре" поэмым тунам Кремльыш колтымо улмаш. Но Кугу Инквизиторын кулжо-
влак
тауштымо олмеш кум поэтшыланат вашке вулно пулям пӧлекленыт. Ешарена:
"Чоткар
патыр мур" поэмын оригиналжым, марла текстшым, Гельсий Зайниев кычал муын
да
"Ончыко" журналын 1992 ийысе визымше номерешыже савыктен (тыштак кум поэтын
поэмым кузе возымышт нерген очеркым лудаш лиеш). Рушла текстым але
савыктыме огыл.
Е.А.Долматовский деч мый ожно тыгай серышым налынам ыле:
"Уважаемый коллега, благодарю за присылку материалов о жизни литературы
Марийской АССР. Очень хотел бы через 60 лет вновь побывать на ее берегах,
но никак не
получается. Я продумал свою позицию по отношению к "Письму марийского
народа товарищу Сталину", созданному марийскими поэтами и переведенному
К.Симоновым и
мной более полувека тому назад. Попытаюсь сформулировать свои мысли и прошу
считать это письмо официальным заявлением:
Союзу писателей Марийской АССР,
Кандидату филологических наук С.Я.Черных,
Кандидату филологических наук Киму Васину.
Уважаемые товарищи, в середине тридцатых годов марийские поэты создали
"Письмо
марийского народа товарищу Сталину". Коллективная поэма создавалась лучшими
поэтами, на ней лежить печать их таланта. Константин Симонов и я перевели
поэму.
Надо полагать, что она была опубликована и на марийском, и на русском
языках.
В настоящее время поэма найдена в архиве. Как единственный из живых
участников
создания и перевода этой вещи, на основании советского авторского права я
накладываю запрет на новое опубликование "Письма марийского народа",
считаю, что поэму публиковать не надо и нельзя — ни в целом, ни в отрывках.
10 января 1989 года. Москва."
Евгений Долматовский.
Марий кундемыш туткар саман толмым ужын, Шабдар Осып 1937 ий 22 апрельыште
ВКП(б) ЦК-н партконтроль комиссийышкыже да "Правда" газет редакцийыш шым
лышташан серышым возен. Илыш йыжыҥын пужлымыжо, шырпешталтмыж нерген чон
коржын увертарымек, тудо титак корно гыч кораҥаш полшаш Москва деч йодын.
Очыни, автор пеҥгыдын ӱшанен: партий осалым чактара, илыш гыч кораҥда,
чыным угыч пӧртылта. Вет
партконтроль комиссийын вуйлатышыже тунам Н.И.Ежов лийын.
Каласаш кӱлеш, лотек капан (ик метрат пеле наре кугытан, ныл классым гына
тунем
пытарыше, Питерысе пашазе ешеш кушшо), какши чуриян, кишке чонан тиде изи
еҥ кугу карьержым Сталинын вуйлатыме наркомнацыште тӱҥалын. Тудак Ежовым
1922 ийыште
Марий парторганизацийым вуйлаташ колтен. Пел ий наре, 15 март гыч 15
октябрь
марте, МАО-што ыштыме жапыште Ежов шке осал тӱсшым раш ончыктен шуктен:
витле
наре титакдыме пашаеҥым тюрьмаш шындыктен. Верысе вуйлатыше-влак дене
ваштӱкнымеке, тудлан рӱдӧ олаш, шке озаж деке, пӧртылаш логалын. Ӱмыржӧ
мучко Ежов, капка йымал пийла, Сталинын кидкопаштыже, йолйымалныже илен,
тудын ойжым кеч-кунам
кокытеланыде шукташ тыршен.
1937 ийыште тиде еҥ шке кидышкыже моткоч кугу властьым налын. Ежов (марий-
влак
тудым, Мемнан кундемыште диктатор гай койышыжым ужын, "Изи Миклай"
маныныт!)
ВКП(б) ЦК-н секретарьже, СССР Внутренний паша калык комиссар,
Госбезопасностьын
генеральный комиссарже лийын. Кугу инквизитор ден "вурс наркомын"
вуйлатымышт
почеш, Шабдарын партий ЦК-ш да "Правда" газетыш заявленийым возымо жапыште,

пӱтынь эл мучко моткоч шучко репрессий каен шоген, тӱжем дене титакдыме
еҥым,
утларакшым йӱдым, кучен наҥгаеныт, петыреныт тюрьмаш, колтеныт йӱдвелысе
каторгыш, еҥ илыдыме ир верлаш, але пийла лӱэн пуштеденыт улак вереш, пич
чодыраш.
Репрессий тургым деч вара, 1940 ий май тӱҥалтыште, Сталин Ежовым шкенжым
лӱен
шуаш кӱштен, да тиде приказым партий ЦК-ште тунам пашам ыштыше, Оршанка
кундемеш
шочшо Дмитрий Васильевич Крупин шуктен. "Еҥлан шӱгарым ит кӱнчӧ — шке
логалат
тушко, камвозат", манме калыкмут чыныш лектын. Ежов тудым лӱяш шогалтыме
годым
"Да здравствует великий Сталин!" манын карен.
Мутат уке, Шапбдар Осып Москва гыч нимогай вашмутым налын огыл, но тушко
возымыжо тунамсе саманын тӱсшым пеш раш ончыкта. Тыште серышым икмыняр
кӱчыкемден пуэна:
ЦЕНТРАЛЬНОЙ КОМИССИИ ПАРТИЙНОГО КОНТРОЛЯ
ПРИ ЦК ВКП(б)
РЕДАКЦИИ ГАЗЕТЫ "ПРАВДА"
письмо марийского поэта и преподавателя Марпединститута Шабдарова И.А.
(лит.имя
Шабдар Осып).
Уважаемые товарищи!
Исключительно тяжелое положение, создавшееся за последнее время в Марийской

АССР, побуждает меня, как честного советского поэта и общественного
работника,
обратиться к Вам с настоящим письмом, чтобы найти у Вас подлинную
большевистскую
революционную справедливость. Это письмо вызвано не столько моим личным
самочувствием (это было бы делом очень маленьким), а тем тяжелым нервозным
состоянием,
которое парализует работу не одного десятка марийских советских работников.
Еще с осени прошлого года в Марийской АССР началось "разоблачение врагов
народа
— троцкистов и националистов" среди марийской интеллигенции... Не
приходится и
говорить о том, как важно это разоблачение, тем более ряд лиц, арестованных
органами НКВД, были людьми, давно вызывающими подозрения, о чем не раз
сигнализировала и печать, и общественность. Таковым троцкист В.Мухин,
националисты М.Веткин, С.Глушков, Г.Кармазин, Н.Агачев и ряд других.
Приходится только сожалеть,
что по отношению к ним была проявлена преступная политическая беспечность,
и
враги народа воспользовались этим, вели подрывную, вредительскую работу, а
некоторые из них состояли в рядах партии и занимали до последнего времени
ответственные посты. Речь идет не об этих шпионах и вредителях, врагах
марийских трудящихся, я убежден, что они давно заслужили надлежащей кары.
Но меня волнует и даже возмущает, как и многих других марийских работников,
та
атмосфера, которая создается в связи с этим событием. Мне кажется, что в
МАССР
трудно найти сейчас марийского работника и партийного, и беспартийного,
который
был бы уверен в том, что его в чем либо не подозревают. Чувствуется, что
люди
потеряли доверие друг другу, боятся встречаться, заговорить, замкнулись,
углубились в себя и в итоге — падает производительность и энтузиазм честных
работников, замечается формальное отношение к делу. Справшивается, почему
это так получается? Почему даже работник, всегда преданный делу социализма,
не уверен в завтрашнем дне. Это объясняется тем, что часто руководители
учреждений, по-видимому, чтобы оградить себя от возможных неприятностей,
подозревают всех и вся, и не
только просто подозревают, но дают оценку и приклеивают позорные ярлычки
без
всякого на то основания. И что характерно, эту "бдительность" проявляют
часто
люди с подмоченным хвостом. Так, 11 апреля на общем собрании преподавателей

Мар.П.И. недавно восстановленный в партии Смирнов Ф.А. показал в своем
выступлении такие перлы "бдительности", что нас, беспартийных
преподавателей, брала
жуть, а на другой день, 12 апреля, он был арестован, уличенный как ярый
националист и подлейший двурушник. Так, в июне прошлого года
зам.предс.Обика Эшкинин А.
в присутствии зав.культпропом ОК т.Сидоркиной целых три вечера защищал
троцкистскую установку В.Мухина, считая его "линию в изучении марийской
литературы единственно правильной", а через несколько дней Мухин был
арестован как троцкист и
организатор буржуазно-националистической группы. А сейчас? Сейчас этот
Эшкинин
везде и всюду кроет всех ради самоограждающей показной бдительности. Таких
примеров можно найти у нас немало.
Как стряпаются подобными людьми обвинения и часто против неповинных ни в
чем работников? Приведу несколько примеров (хотя мне и не хотелось писать о
себе, но в
честность самых честных людей в Йошкар-Ола я теперь тоже не верю. Кто
знает,
вдруг человек, о котором здесь напишу, будет арестован. А себя человек
знает
лучше всех, потому лучше о себе).
1. Известный марийский писатель С.Г.Чавайн в своем дореволюционном, а
отчасти и
послереволюционном творчестве имел ряд буржуазно-националистических срывов,
разоблаченных критикой и осужденных самим автором (насколько искренне, это
на его
совести). И вот в 1935 г. ему устраивают торжественный юбилей: шлют Чавайну
восторженные телеграммы областные организации, его имя присваивают ряду
культурных
учреждений и колхозов, ходатайствуют о присвоении звания заслуженного
деятеля
искусства. А сейчас все его произведения, даже последних лет, на которые
десятки
раз с гордостью указывали наши руководители с трибуны съездов и
конференций, облитом изъяты (сам Чавайн не арестован и ни слова о его
преступлениях официвльно
не известно). Мало этого, теперь подвергаются преследованиям те, кто
пользовался
произведениями Чавайна и причисляются к националистам лица, которые когда-
либо
встречались с ним по работе и были у него на квартире. Где же
последовательность, где же элементарная логика? В частности, к лицам,
имеющим "связь" отнесен
и я. А спрашивается, как это нам, видным марийским писателям, совершенно не

встречаться? Мы, члены Правления Союза писателей и как избегать друг друга,
хотя
бы на заседаниях? А сколько общих работ поручали нам! Еще в 1934 году
предложили
сделать новый перевод "Интернационала". Переводили, конечно, вместе. Летом
1936
года в связи с подготовкой к 15-летию МАО нам дали массу работ, в
частности, поручили написать письмо товарищу Сталину на двух языках.
Сидели, конечно, вместе
3-4 вечера. Ныне в декабре нам поручили написать большое стихотворное
письмо товарищу Сталину. Нам дали специальную командировку в дом отдыха
Обика, конечно,
работали вместе и работу выполнили с честью, нашим руководством работа
одобрена.
Не глупо ли после этого обвинять людей, что они встречались?
2. В пединституте я преподаю в течение 4-х лет марийскую литературу. Дело
неимоверно трудное: марийская литература никем не изучена, не было никакой
программы,
учебников, ни одной дельной критической работы. Мне приходилось
протаптывать
первые тропки по созданию курса марийской литературы, к каждой лекции
готовился
по 10-12 часов. Принимаясь за эту ответственную работу, я думал так: "Будет

очень трудно мне, тем более человеку беспартийному, могут быть ошибки, но
дело
нужное, дело важное — буду работать честно, по-большевистски, а ошибки
исправят,
помогут". Еще в 1933 году написал впервые программу по марийской
литературе, над
которой работал ровно 6 месяцев и, конечно, бесплатно. Написал в 1934 году
первую программу для средней школы, 3 хрестоматии и десятки статей,
студенты под
моим руководством написали и напечатали три дипломных работы, высоко
оцененные
общественностью. Работал честно, с большим энтузиазмом и сделал за эти 4
года
очень много. Было, конечно, немало и ошибок, которые никогда не скрывал и
всегда
аккуратно исправлял. Достаточно указать, что за 4 года работы 5 раз
перерабатывал свои программы, не варился только в своем собственном соку.
Еще в 1933 году
свою большую программу, написанную на русском языке, я разослал в НКП,
МарНИИ, в
местную организацию Союза писателей и в Обком ВКП(б), обратился ко всем
словестникам с призывом помочь мне в этом новом трудном деле. И что же?
Буквально никто
ни слова мне не сказал о программе. Наоборот, вместо помощи я встречал
всюду
препятствия: не печатали или зачеркивали, смягчали соответствующие места,
направленные, например, против ныне разоблаченного троцкиста Мухина, ибо он
был
всесильным. Он член Обика, директор МарНИИ, "единственный ученый марксист".
Даже
после его ареста мою статью, научно разоблачающую троцкистско-
националистическую
контрабанду Мухина в литературоведении, редактор газеты "Марий коммун" не
напечатал.
3. Еще весной прошлого года, когда готовился сборник "15 лет МАО", Мухин
был
назначен редактором большого раздела о культуре. И тут он хозяйничал вовсю:
коверкал все стстьи, многие браковал и писал сам, допускал чудовищные
искажения
фактов и возвеличивая себя. Получалось так, что марийская литература,
искусство
и вся культура обязана своим существованием только Мухину. Многие товарищи
(в
том числе и я) яростно выступали против такого безобразия, но были
бессильны в
своей бкрьбе против троцкиста Мухина и его защитника А.Ф.Эшкинина. А в
итоге кто
же оказался виновным? Вы думаете Эшкинин или тот, кто доверил врагу такое
ответственное дело? Нет, виноватыми оказались люди, которые были поставлены
в подчиненное положение и которых Мухин терроризировал самым настоящим
образом, прикрываясь партийным билетом и своим "авторитетом". Вопиющее
безобразие, о котором
молчали и молчат все.
Безупречен ли я в своей работе? Нет, конечно. Осмеливаясь писать в высший
орган
нашей партии, я не имею право умолчать и о своих ошибках. С начала моей
работы с
большим риском для себя, критикуя статьи Мухина о марийской литературе,
оценивая
его еще в 1932 году как человека "в марксистской оболочке протаскивающего
буржуазную теорию" (см. газету "Марий коммун" от 11 июля 1932 г.), я
включил в программу одну его пьесу, а в хрестоматию для ВИИ класса его
биографию, включил потому, что все его считали "коммунистом с 1917 г.",
"единственным ученым марксистом". Это, конечно, моя большая ошибка, но
также и некоторых наших руководителей. Доверчивость людям, доверчивость
высокопоставленным лицам — основной источник моих ошибок в работе.
Несколько слов о себе. Я сын марийского крестьянина. Провел свое детство и
юность в ужасных условиях: батрачил, пастушил, работал плотником и т.д.
Лишь
только Октябрьская революция сделала меня человеком. Ничтожеством был я до
революции, а она дала мне все. Дала мне, сыну бедняка, высшее образование,
сделала
меня известным для трудящихся поэтом (начал писать в 1918 г.), дала мне
светлую
культурную жизнь, о котором я раньше не смел и мечтать. Такую волнующую
радость
чувствую я, сравнивая свое прошлое с настоящим, радуюсь глядя на своих
детей-пионеров, таких развитых, активных общественников и, естественно,
единственное желание у меня — отдать все свои силы делу социалистического
строительства, делу
Ленина-Сталина. Сколько волнующих лекций, докладов, заражающих молодежь
пафосом
борьбы и строительства, мною прочитано, сколько искренних стихов,
рассказов, повестей напечатано мною за 19 лет литературной работы. Ведь
нужно быть идиотом,
либо отъявленным преступником, чтобы после всего этого иметь какую-нибудь
антисоветскую мысль. Я говорю мысль, ибо за 15 лет моей преподавательской
работы я
сталкивался с десятками работников, у меня перебывало несколько сот
учащихся,
студентов марийцев и русских и я уверен, что ни один честный человек, мне
кажется, не может привести ни одного факта, порочещего меня как врага.
Десятки раз
перебирал за последнее время свое творчество и даже в своих юношеских
безграмотных стихах не нашел ничего антисоветского. Недостатки и ошибки,
конечно, были,
но ошибки и враждебность, всякому понятно — не одно и то же. Я всегда
считал и
считаю себя честным советским работником.
Поэтому я никак не могу примириться с тем, что вокруг меня создается
нездоровая
атмосфера. Зачем поручают на политзанятиях студентов пропагандисту
говорить, что
"в пединституте теперь только двое — Бурдаков и Шабдаров вызывают
подозрения".
Не потому ли только, что Бурдаков ведет марийский язык, а я марийскую
литературу? Зачем распространяют сплетню, что Шабдар арестован?
Распространяют не кумушки, а люди ответственные за свои слова. Так, в
Сернуре (у меня на родине) секретарь райкома тов.Абрамов на собрании
учителей заявил, что "Чавайн и Шабдар арестованы и что немедленно нужно
изъять все их книги". Зачем это нужно, когда меня
ни разу не вызывали в органы НКВД и мои книги Облитом никогда не были
изъяты.
Разве только для того, что кто-то хочет поколебать мое большевистское
убеждение,
хочет столкнуть в оппозицию. Не выйдет!
Что-то невероятное происходит у нас, товарищи! Мне не раз приходилось
задумываться над причинами этих сугубо ненормальных отношений местных
руководителей к
своим работникам. Я не знаю, то ли они стараются этой шумихой прикрыть,
замазать
задним числом свою оплошность, свои грехи и выйти сухими из воды или просто
хотят обмануть вышестоящие органы и хвастливо заявить, что мол, в МАССР
арестовано
столько-то врагов, столько-то взято под подозрение и опорочено, вот мол, мы
какие: у нас видите-ли, все благополучно. Похоже на это, очень похоже. А
разве
этому учат нас партия и товарищ Сталин? Где же бережное, заботливое
отношение к
кадрам, к нашим советским людям, хотя иногда и допустившим кое-какие
ошибки. Я
удивляюсь, неужели люди не понимают того, что нужно бить врагов, а не
друзей.
Ведь ясно-же — врагов надо бить и уничтожать беспощадно, но бить вместо
врагов
друзей, это — наверняка превратить их во врагов, хотя иногда бывает и так,
что
бить друзей значительно легче, чем врагов.
Я писал здесь больше о себе, но знаю, что выражаю мысли очень многих
марийских
работников — писателей, артистов, педагогов и партийных работников, разница

только в отдельных фактах и формах проявления, а не в самом существе.
Товарищи! Может быть, в происходящих событиях многого я не понимаю, кое в
чем
ошибаюсь, но видя и остро реагируя на все это, я счел своим общественным
долгом
написать Вам искренне. Я замечаю, что марийские писатели бросают свое
творчество, преподаватели марийского языка и литературы ругают себя за
избранную ими
специальность, некоторые ценные марийские работники ждут отпуска, чтобы
уехать
из МАССР.
И мне думается, что наша неотложная задача — провести четкий водораздел
между
подлинными врагами народа и честными марийскими работниками, доказать
последним
и убедить их, что в ответ вредителям и шпионам мы еще теснее должны
сплотиться
вокруг нашей партии и утроить нашу работу во всех областях
социалистического
строительства. Вот этой мыслью я руководствовался, решаясь написать письмо,
и я
уверен, что Вы поможете нам.
Марийский поэт, член ССП (билет ¹ 1843) и член профсоюза РВШ (б. ¹ 132241)
И.Шабдаров (Шабдар Осып).
22 апреля 1937 г."

Семен Черных, МарГУ-н профессоржо, филологий наука доктор. (Мучашыже вес
номерыште лиеш.)



011498
************************************************************************
1—14

СЫЛНЫМУТ ШЫЖЕ — 97

* * *

Кайыккомбым каваште ом шотло.
Ом каласе нимат ты гана.
Пиалан улыда ман ом мокто.
Чонемжат ялт тӱредме аҥа.

Каеда мыйын тымыкым лоҥын,
Кодеда ынде шыже пелен.
Мыланем чоҥешташ ыле, оҥым
Адакат шӱлык кодо ишен.

Мыланем чоҥешташ ыле тушко.
Шочмо вер, колто комбо пелен.
Иктаж-кӧ рӱзалта ала кидшым,
Пиал корным сӧра пагален?

Кайыккомбым каваште ом шотло,
Уто мут — шинчавочмо шомак.
Пиалжат — корнын кужытшо огыл,
Койылда я йомеш кайыклак...

* * *

Кушто вара шонымашын тӱҥалтыш?
Айдемын ласкалык кушечын улеш?
Мый вашкыше лийын шиждегыч шуҥгалтым,
Когаргыш чонемже ончалтыш тулеш.
Ончалтыш тугае, кандалге, юалге.
Огеш пале тудо йӱлалше чонем.
Утарыше лийын, мардеж ок пуал гын,
Ом керт, товатат, ты куатым монден.

Мондем гын, эр шӱдыр наҥгае омемым,
Лупсемын чӱчалтыш шӱялте шӱргем.
Шижмашым тыгайым шанчашла олтем гын,
Ончалтышым тидым арале ушем.
Мылам ты ончалтыш — чонемлан лӱҥгалтыш,
Лай юж гай семалыше кумыл аршаш.
Йӧратышын мландыш логальым улмашын...
О, йӧсӧ тушечын ялт шкетын утлаш!

Татьяна ПЧЕЛКИНА.

УЛАМ МАРИЙ ИННА

Кунам ял дене мый чеверласем, —
Кунам тораш имнем поктем,
Ом мондо иктым нигунам,
Кузе лӱмем да кӧ улам.

Йодеш гын мый дечем уна,
Лӱмем кузе да кӧ улам,
Ойлем тудлан: лӱмем — Инна,
А шкеже мый марий улам.

Марий улам да кугешнем.
Мый шке ялемым йӧратем.
Тышан мый шочын-кушкынам,
Эн первый мутым ойленам.

Марий Элем гыч — шӱм йолташ,
Тышан тӱҥальым йӧраташ...

Инна АНДРЕЕВА, МарГУ, ИИ курс.

* * *

Ме порылыкым монденна,
Осал шӱмнажым авалтен.
Ок кой ваш-ваш шыргыжмына.
Тугеже пурынат оптен
Осал пий семын кертына...
Еҥ пиаллан ме, кӧранен,
Кочшашла коштына.
Мо тудын уло, тыланет
Кеч ок кӱл нимолан.
Осалымак ышташ шонет,
Мутет шуэш тудлан.
Вараже шканет ӧпкелен
Коштат, но вет чыла арам...
Вургемла ош вӱдеш шолтен,
От муш шӱм-чон лавырам.

Надежда ИЛЬИНА, Волжский район, Карай ял.

У КИНДЕ

Шурнан пасу воктеч эрталын,
Пеш тамле пушым мый шижам.
Комбайн ончычем кудалын,
Кода почешыже копнам.
Эртем шып идымыш, а тушто...
Пашаче калык йыр шолеш.
Могай шыдаҥже тыште туто,
Чылт шӧртньӧ, пырчыже велеш...
Ю машина шиеш шыдаҥым,
Кӱ вакш у пырчым йоҥышта.
Ковам ложашым кидыш налын,
Мемнам у кинде ден сийла!
Наташа ЕНДЫЛЕТОВА.

ОМ ТОШТ
Кажне тат, шочмо верыш,
Кушмо пӧртыл толмеке,
Кинде пуш пура нерыш,
Комака гыч лукмеке.

А уремыш лекмеке,
Шуя кидым полан:
"Тынар кӱын шумеке,
От нал мыйым молан?"

Тошкем пызле шога,
Моторешт йошкарген:
Кеча ӱдыр алга,
Кап-кылжат чеверген.

Олмапу-влак, нелемын,
Мландыш вуйым сават.
Шӱвылвӱдымак нелын,
Ончем ӧрын, товат.

Ом тошт мые нимом
Тыште кызыт тӱкаш.
Чылажат вӱчка чоным
Тарвата кӧранаш.

Вячеслав КОМАРОВ, Марпединститут, ИВ курс.



011598
************************************************************************
1—15
"Команмелна конкурсыш"
Вероника КОРЧЕМКИНА
Сылнымут шыже — 98

СӦСНА ПАЙРЕМ

Ял калык сӧсна помиҥгам ала-могай кугу пайрем семынак эртара. Таче рушарня.
Шыже
йӱштӧ лавырам тӱҥден шындыме гаяк кылмыктен. Сур кава мугыльген шогышо рок
моклака ӱмбак ложаш гай вишкыде лумым шавалтен.
Пайдан эр годсек мура. Озавате-шамыч тарватыме куткышуэсе кутко гай
куржталыт:
вӱдым пуртат, тунамак мушкылтышым луктын кышкалыт.
Выльып вате Майрат монча под йымалан тулым пеш ылыжташ тӧча. Тудыжо ала-
молан
эре йӧра. Шкеже, шӱчан кидше дене нержым ӱштын, чылт шемем пытен. Кугызаже
кӱзым
шума, тидым-тудым ямдылкала. Йочашт мален кынелынытат, эрыкым шижын,
пӧртыштӧ
пий орала толашен кият, и-у-и-у веле шокта.
Монча тӱньык гыч шикш лектын кайыш. Майра пӧртыш куржын пурышат, икшывыжым
шудалаш тӱҥале.
— Таргылтыш тӱшка! Венюм помыжалтарышдас, калтак! Кертда! Вакшышдам погыза,
кочса да пу, вӱд нумалаш полшаш лекса!
Шкеже чумедыл кийыше азажым кидышкыже налят, пӱйдымӧ чевер умшашкыже оҥжым
шыман
чыкалтен, пукшаш шинче.
Пошкудо-влак погынаш тӱҥальыч. Кӧ паяльный лампым конда, кӧ кӱзым... Эрдене
мутланаш пешыже кумыл уке. Шуралтыме сӧснам тошто капка ӱмбак шуйныктарен
пыштенытат, озаватын намийыме аракажым кумыктат. Логар пундаш дене "а"
манын, киндым
изиш катен, нер йымалне ик жап кучен, умшаш колтат.
Ынде мут ылыжаш тӱҥале. Кӧ политикым шудалеш, кӧ гын илыш нелылан вуйым
шиеш.
Лаймыр лӱман марий Йогор ватылан ала-мом пеш йомакла. Илалше ӱдырамаш
эрдыжым
лупшен-лупша: "Кай, ала-мо! Тыгеат лиеш? Мо, пеш оҥайыс", — манын, пылышым
шогалтен колыштеш.
Ныл-вич марий сӧснам когарта, Ана лӱман рвезырак вате тулойып почеш кӱзыж
дене
когартыме шум чышт-чошт нӱжалта. Лучко минутрак эртымек, Выльып куважлан
"Калык
кылмен, эше лук", манын, шинчажым шылтен, олымбач кинде теркем налын, кучен
шогалшын коеш. Майра вичкыж тӱрвыжым сыренрак пурлын, кочывӱдлан пура.
Ындыжым шылым ыштыше-шамычет талышнышт: кудывече ирмӱкш пыжаш гай ызга.
Нылымше
чарка деч вара кӧ сыраш, кӧ гын илышлан утыр куанаш тӱҥале.
Изи Йыван пӧртӧнчыл омсам чараклен шогалынат, ала-мом семынже вудымата.
Вара омсаш пурымаштак, нушкын волен, туртын возо. Пуйто тидымак вучышыла,
изи Йыванын
кугу ватыже, Оляна, капкам комдык почын, пурен шогале. Сӧсна пайремысе уна-
шамычым шымлен ончалят, пӧртӧнчыл мучашыште кугырген вочшо кугызажым ужо.
Лазыргыше
кияк гай льыптыргыше куньырий марийжым коҥылайымакше сакален, ик мутым
пелештыде, кудывече гыч лектын ошкыльо. Ала-кӧ воштылашат тӧчыш, но молышт
тидым шотышкат ышт нал, весым веле кутыркалаш тӱҥальыч.
Пӧръеҥ паша пытен, ынде вате-шамычлан сомыл. Нунышт кылмыше йолыштым ваш
перкален, тӱҥшӧ парняшт дене коям кӱрыштыт.
Капка адакат кылдыголт шоктыш. Ӱҥышӧ пошкудо марий Опанас винаматан гай
шыргыж
пурыш. Шкеже воштончыш гай айык. "Пашада ушныжо. Вараш кодынам аман", —
чаманен
пелештыш.
Картузым койышланен шӧрын шындыше, йошкаргыше неран Васлийлан тиде мутак
веле
кӱлеш улмаш:
— Круго-ом, шагом-м-арш! — кычкыралын, пеш шотан командым пуыш. — Ме —
пашам ышташ, а тый — логарым шӱалташ? Тыге да?!
— Мо, мыйже тынар ондак тӱҥалыда манын шонен омыл да-а, — шорык ломыжмо гай
пеҥыжеш толшо еҥет.
Молылан пеш оҥай. Рыҥ шогалын, умбакыже мо лийшашым ваҥат. Опанасын ӧрын-
вожыл
пелешткалымыже шошым олыкыш лекше вольык гай чулымештше Васлийлан моткоч
келшыш.
Шкенжым озалан шотлен, толмыжлан ӧкынышӧ марийым чыштыраш пиже.
Васлийым чылан палат. Тудлан арака — трактор горючий семын: кунар йӱэш,
тунар
ажа.
Чыве ӱмбалне пӧрдшӧ курныж семын кидше дене лупшкедылеш, титакдыме
пошкудыжым
уло чонжо денак шудалеш. Садыже, чевер ӱдыр гай, вуйым сакен, шып шога. Мут
дене
витарыш-витарышат, Васлий, купайкыжым кудаш кудалтен, тувыр шокшыжым
кӧргалтен,
монча воктен шогышо кужу варам руалтыш. Ындыже, кугу шугыньым кучен
шогалмекше,
чылт Чоткар патыр улмыжла чучын колтыш дыр. Оҥ тич южым погалтен, йошкаргым
ужшо
ӱшкыж гай пож-ж шӱлалтен, "тушманже" ӱмбак тарваныш.
Выльып ватын ушыштыжо лупшал шуымо куэ копшаҥге гай вӱраҥше Опанас
сӱретлалтат,
васараш тӱҥале.
— Ынде пуште-еш! Васлий, чарне! Мом толаше-е-ет?!
Но ажгынышылан тиде мутет "вот, молодец!" манмылак веле шоктыш витне. Чылан
ынде
мо лийшашым шинчам лумен шогалтыме гай лӱдын ончен шогат.
Кужу варат, южым пӱчкын, шӱшкен, Опанасын вуйгоҥгыраж деке лишемеш. Ой,
юмашне!
Йӧра эше тудыжо, капше чулымат, лап лийын шуктыш. Уке гын шемшыдаҥ калта
гай леваш йымак миен возеш ыле.
Вара вуй орлыкан марий воктен шогышо телеантенным уло кертмын рашкалтышат,
мӧҥгеш тӧрштен, капка воктек чоҥештыш. Антенныже, шортшыла, ик жап ю-у-у-у
манын
мӱгырен шогыш. Опанаслан тыгай "модыш" нимаят ыш келше: ур гай капкашке
тӧрштыш.
Тушкак, варажым солалтен, — Васлий.
Урем мучко, финишыш вараш кодам маншыла, титак деч посна титаклыме айдеме
шикшеш. Почешыже кычкыдыме алаша гай Васлий тула. Нераш тӧчен кийыше пий-
шамыч, йол
йӱкым колын, сомыл лекмылан куанен, кузежым-можым умылыде, шке коклаштышт
ала-мом вурседыл-каҥашен, шугыньым нумал куржшо марийым поктен кудалыт.
Ял калык Опанасым ушан-шотан пошкудылан шотла, садлан тудын еҥ ончылно лӱм-
нерым
волтымыжо ок шу. Таве воктене шогышо кок ватым ужешат, куржмым чарнен,
содор ошкылшын коеш. Нунышт апшат пошла шӱлештше Опанаслан иктаж койдарчык
мутым каласаш
умшам веле почын шуктат, шинчаштлан землемерын йолжо гай тошкалтыш дене юлт-
юлт
куржшо Васлий перна. Йолаш эҥырашыже пий пӱэш ластыкын-ластыкын кушкедалт
пытенат, ынде почешыже папуас вургем гай йырвык-йорвык веле лупшалтеш.
Ажыше пий тӱшкам да кужу варам ужын, вӱдлан лекше-шамычет воктенысе суртыш
шикшым пыштат. Капкам кроп тӱчын, содор тӱкылтышым шӱкалын, шелше гыч, оҥым
ыреслен-ыреслен, чоян эскерат.
Ял шеҥгелан кодо. Ынде Опанасын ик ӱшан — пареҥге нӧреп. Леваш ӱмбак луй
семын
кыр-гор проворын кӱзен кайышат, оралтым кушкыж шинчын, чылымжым тамак дене
темышат, тулым пижыктен, ласкаж дене шупшыл колтыш. Шкеже шинчашӧр дене
йыштак Васлийым шеклана.
Пий кӱтӱ ала-куш шаланен пытен. Шугынят йомын кодын. Мыскылышыла, нӧреп
ӱмбалне
тамакым тӱрген шинчыше Опанасым ужын, Васлий, кузе уло кертмыж дене пел
оралтышкыже куржын кӱзен, эше писынрак мӧҥгеш пӧрдын волыш. Умшаж гыч лум
йӧршан ошмам
иктаж шым гана шӱвалын, леваш оҥам пирыла удыркалаш тӱҥале. Шонымыж дене пе-
е-еш
кӱзынеже, да шеҥгал пудапкаже нелемын. Пӱйжым шытыр-шотыр пурын, сырен
вурседалмыже шкенжынат чонышкыжо витыш, витне. Ала-кузе трук лыпланышат,
ынде подвал йыр
коштшыжла аватмутым почеламут семын роштке шергылтара. Опанаслан оралте
ӱмбалне
юалгын да йокрокын чучат, шып гына волен, мӧҥгыжӧ каен колтыш. Васлият,
ниялтыме
гай сай лийын, ала-мом шке семынже мурен, ялыш ошкыльо.
Эрлашыжым кок пошкудо участковый больницыште вашлийыч. Опанас пӱй эмлаш
талоным
налаш пурыш. Васлийым ужын, чыгынен шогале. Весыже, шке ял марийым ужмыжлан
куанен, таза шола кидшым саламлалташ шуялтыш. Пурла кидшым ала-молан шовыч
дене
шӱйышкыжӧ кылден сакыме.
— Мо лийынат, родем? — чаманышыла йодеш Опанас.
— Теҥгече Выльып деке сӧснам шӱшкылаш миенамат, кидем пызырыме годым
тугалтын
ала-мо. Нимомат ом шарне, — манеш Васлий.
Опанасын ушышкыжо тунамак пошкудыжын антенным уло кертмын рашкалтен пуымыжо
толын пурыш. Теве кушан кидшым туген!
— Тыйже молан шыч мий? — мутым шуя сусыргышет.
Мо, лӱмын ойлышт шинча але чынжымак нимомат огеш шарне? — шоналтен, Опанас
Васлийын шинчашкыже тура ончале. Уке-е. Тиде пуал пытыше орлыкан шинча таче
огеш
игылт.
— Ӱштырвоштырашлыкым кӱрышташ чодыраш миен коштым, — рапортым пуымо семын,
пеш
ӱшандарен, шойышт пуыш Опанас.
— Тышкыже моэт корштен толынат?
— Пӱйым эмлынем.
— Ондакрак лектат гын, ала мыйым вучалтет ыле, — сӧрвалыше гай Опанас
ӱмбаке ончалеш. — Содыки пырля ошкылаш веселарак.
Иктаж шагатат пеле гыч кок пошкудо мӧҥгӧ могырыш тарванышт. Васлийлан
гипсым
пыштеныт. Садлан Опанас, йӧратыше да чаманыше иза гай, теҥгечсе "Чоткар
патырын"
киндан сеткыжым шке налын, таза кидпӱянже гыч садым шыман кучен, яклака
корно
дене вӱден ошкыльо.



011698
************************************************************************
1—16

ВЛАДИМИР СМИРНОВ

ВОЖЫНЙОЛАШ ПАГЫТ

"А-а-га..."

Коло визымше май. Вӱргече. Вич шагат. Ванюшын ушешыже тиде кече нервуйыш
тушкалтен шындыме шочынава палыла пижын кодо. Ты кечын ош тӱням ужо. Можо-
кузем ышат
умыло, "А-а-га-а" ыштале. Чылажат ньогалан пеш келшыш. Тиде рвезын икымше
йӧратымашыже лие.
Йӧратымаш шотышто, конешне, ӱчашен налашат лиеш. Иктажше вигак тореш
руалеш:
"Йӧратымашыже, можыч, аза гыч огыл, — мом тудо умыла, пала? — а варарак
лиеш".
Ваштареш пелештен кодаш ала-можо йылмымак чыгылта: "Можыч". Но эше кунам да
кушан пырт ӱчашен налаш лиеш, шке шонымашым рончен ончыкташ шот толеш?
Адакше Ванюшын, кугу лийме семын, шкенжынат йылмыже лывырга. Ик "а-а-га"
шомакшымак тӱрлӧ
семын йӧнештараш тунемеш: шортын, куанен, ӧрын, ӱшандарен...
А кызыт? Кызыт шинчам йымыктарыше яндар-яндар канде солык-кава. Мучашыже —
шывыге лышташ шарлымылан да эр тарваныше кечын мотор чурийжылан кӧра — шыма
ужар,
ал-йошкар порсын. Кечыйол шийла йолгыжал-йолгыжалт колтышо шер-чинче лупс
пырчым
пӱшкыл-пӱшкыл тӱрла. Тунамак юалге мардеж дене чал тӱтырам кумда олык
лапышке,
изи ер вӱдыш ӱштеш. Лач олмапу, ломбо тамым гына тарватен ок сеҥе. Адакше
кушко?
Чумыр тӱня уш аҥыртыше, шодо овартыше шӱлыш дене темын. Ош пеледыш аршаш
дене
леведалтын шошо эр.
Эр... Кечывал... Шижынат от шукто — кече кас могырышкат тайнен. Солыкын вес
мучашыжлан пижеш: пырт шапалгырак тӱсым кучылтын, адак Марий кундемым
моктымо радынам тӱрла. Касым шӱшпыкат юзо мурыж дене лывырта... Але вара,
умылымыжо уке
гынат, уждымым ужын, колдымым колын, Айдеме изи шӱм-чонжо дене шижын ок
мошто,
йӧратен шынден ок керт?
— А-а-га.
— Мом тый, Ванюш. Тыгайыште шомак кӱлеш, ужат.
Рӱмбык дене йӱр лож-ж-ж оптале. Кӱчыкын оҥа леведыш ӱмбалне тавен нале. Эше
икмыняр шомакым пылт-полт, пылт-полт пелешткалыш. Шып. Пундашдыме шӱч кава
тӱжемле
шӱдыр дене ӱдалтын. Кугу йыргешкыже — Тылзе-ава. Чылаштым аралаш тудлан
пӱралтын.
Ванюшат нер падырашыжым шокшо помышыш чыкен мала. Коклан пӱйдымӧ умшаже
чопкымо
йӱкым луктеш. Шӱвылан тӱрвыжӧ шӧр дене омдышо оҥым кычал муэш.
Ньога мала, чопка. Очыни, тачысе кече нерген илышыштыже икымше омым ужеш.
Мо гына ыш ышталт тиде пагытыште?!
Кинде йӧршан салтакушменым пурын, чызаш олмеш шупшаш вынер лапчыкыш пӱтырал
кодат. Мала, шортеш — со чопка! Кас марте чылалан шкеак сурт оза. Пала: вес
кечат
тыгаяк лиеш, но садак ок каньысырлане. Келша Ванюшлан илаш. Йоча куан илыш
дене!
Вара кӱр шепка гыч волаш жап тольо. Топ-топ-топ да топ-топ-топ... Пӧрт
мучко тореш-кутынь ош-ош толкын кудыр вуй, сокта гай йыжыҥан чумыраш кап-
мундыра кечеш
мыняр уштышым йолден ситара? Шем шоптыр шинча гына шке жапыштыже чылажым
ужынат
ок шукто.
— Бырдӱҥ-ҥ-ҥ!
"А-а-га": адак корно тореш ик пырдыж толын лекте. Чоткыдо. Вескана
шекланыман.
Кочаже кыдеж омсаянакеш шерева тояла кушмо палым лода, но изажыным йӧршынак
поктен шуаш ок шоно. Ала-молан тудын палыже ончыч кая. Тӱрлымат шонен
лукташ мастар
шол, садлан дыр. Теве тачат шольыжым ончен нерат лийын, шӱжаржым йолыштен
коден.
Койко йолыш кандырам кылден шындыме. Ик мучашыже яра. Ванюш тудымат кучен
шупшкедыл налеш: "Ынде кӧлан логалеш? Эх, коктынжат шкенан улыт."
Шӱлык шонымашым вашталташ олымбал окнаш кӱзен шогалеш, мушкындымак
чумыртен, окна рамым топка: "Атьяй, атьяй!"
Кыдеж пырдыжыште фотосӱрет кышкар-влак кечат. Тушеч орадыланыше ньогам
йыргешкепеҥгыде чуриян ош марий онча. Онча манаш, очыни, пеш чынжак огыл.
Волгыдо тӱсан
(ала ужар, ала канде) шинчаже шонымаш дене пӱрдалтын. Ужын кертдыме торашке
онча. Вургемжат тиде ончалтышлан лачеш: ош тореш корнан шӱшадыме тувыр
ӱмбач вачыгоч лупшалтше лопка соганым чиен. Ик вачӱмбалныже якорян тасма
кия. "Краснознам.
Балт. Флот." Моряк!
Весыже кӱчыкын тӱредме шем ӱпшым сорлачӧгыт шӱдыран пилоткым шӧрын кырт
шынден
леведын. Тӱрвыжӧ, чумыргенрак, ончык пырт шуйнен. Пич шӱшан
гимнастеркышкыжо кок
тореш корнан погоным полдыштен шындыме. Прежан шӱшт ӱштӧ ӱмбалне — марле
дене
пидме сусыр кид. Тидыже ялт ачан шинчаончалтышыже: сортаже шӱтен чолгыжеш.
Чыла
ужеш.
— Атьяй, атьяй!
Пошкудо пакчаште, йыраҥ коклаште, мотор еҥгаже ала-мом ыштылеш. А пӧрт
тувырашыште ия ли, мо ли кышт-кышт коштеш. Пӧртӧнчык пыткоп тӧрштен вола.
"Пура мо вара?" Ачаже толеш гын, лектын ончалеш ыле. Руалтен, ушым пурта
ыле тиде иякувалан.
Ийлан ик гана, чылан погынен, Ванюшым пылыш гыч шупшын "куштеныт". Сырымаш
уке.
Молан? Тиде вет тудын шочмо кече, пайремже. Адак кочаже будильник кылым
пӱтырен
колта. Чыргыжмыж почеш Ваню шогал-шогал кушта: ноен пытымеш, шер теммеш.
Весышт
совым кырат: "Кертеш-кертеш, ачаж дечат мастар, аваж дечат мастар."
Косор дене нӱжен-нӱжен мушмылан ягылген вичкыжемше ӱстембалне ӱй дене
йыгалтыме
пурса кышал, пареҥгымелна, кынечуҥга...
Аваже йӧратыме мелна дене чылаштым шуна. Мушмо пареҥгым шӱмжыге пӱчкеден,
салмаш
кӱэштме. Пурлын колтымылан шинчал таман ӱмбалже шыдырт-шыдырт муралта. Илыш
деч
тылеч коч эше мо кӱлеш? Талук годым мо уда лийын — кыша. Тидлан изаж ден
акажат
шке семынышт куанат.

ӦРШ
Теле. Теве ынде икмыняр кече осал мардеж орадыланыш: омсам рӱзен, тӱньыкыш
кычкырен, урзо дене чож-ж-ж да чож-ж-ж чожга лумым кышкыш. Я пургыжтен, я
ӱштын
шында. Кылде-голдо комыля коймеш пасу йолгорным поген кайыш. "Мый кӧ улам?"
маншыла, пижедылын, кугум ӧрыктарен, изим лӱдыктылын, чонышкак витарен
шуктыш.
Кӧлан тыгай келша?
Вара чылажат шыпланыш. Яндарештын, кылмыктен шындыш. Сайрак лие манаш йылме
ок
савырне. Туге гынат, кеч ош тӱням ончалаш лиеш.
Кӱтен кия изи Ванюш уремышке. Шкетланже такшат нимом ышташ: аваже пашаште,
тунемшышт школышто, кочажат эр лектын каен. Тудат кече мучкак ала-мом
школыштак
аҥыртылеш. Теве адакат пӧртвургышто кышт-кышт ошкылмо гыч шокта. Вара
пӧртӧнчык
пушкыдын тӧрштен вола. Ондак ала ия, ала овда манын, изи чонжо юрк шӱртня
ыле.
Кызыт гын куана веле, омсам почеш: "Кис-кис..." Макси пырыс почеш шокшо
пӧртыш
теле юж-ж-ж шӱлалтен колта.
Изи рвезе коҥгамвач йолжылан кугурак портышкемым волтен чия... да ял мучко
ӱлыкыла ошкылеш. Кочаж деке.
Классыште йыргешке кӱртньӧ коҥга ала-мом шке семынже пуштылана. Коклан-
коклан
пудешталт колта. Самырык туныктышо вельвет пинчак ӱмбаке пушкыдо кугу мамык

шальым шоҥалын, я парт кокла дене эрта, я уэш ӱстел деке миен шогалеш.
Икмагал
шонкален шога, вара адак кок веке класс кутыш-лопкытым вискалаш пижеш. Таче

йӱштылан кӧра изирак ийготан тунемше-влак толын огытыл. Сандене чонлан ала-
можо
катен налмыла чучеш. Коклан Кори коча, шке сомылжо ала ырыктыме шот дене
классыш
пурен, коҥгам вӱчкалтен лектеш, да чыла.
Теве адак омса кочыртатыш. Йӱштӧ тӱтыра дене пырля мундырала изи "ӱдыр"
пӧрдынпурен шогале. Шовыч кокла гыч лашка чевер нерже да шем-кӱрен шинчаже
веле йӱлат.
Тӱрлеман чевер меж пижше, портышкемже...— чылажат лумвузык. Туныктышын
кумылжат
тодылалт кайыш. Тыгай кечыште толын лекмылан шке семынже шылталенат налеш,
но
содорешт чайым шында, Ванюшлан кудашаш полша.
"Телыже могай?"— парням тушкалтен, окна кылме кӱрыштӧ рожым ончалаш ышта,
рвезым
пеленже шымата. Ончат: мотор оҥан кайык окна ончыл поланвондысо чевер
кичкым
чӱҥга. Но тудыжо ош лумышко вӱр чӱчалтышла велеш. Пургыжыш йӱлен вола:
кочо! Ала
изиже кугу, ала кугужо изи лийын кая — когыньыштымат ик шонымашак авалта.
Кинде
пудыргым погалтен, тӱгӧ лектыт, копам шаралтат: "Толза, кочса, изи кайыкем-
влак!"
Йӱштӧ эркын лишемеш. Теве нер мучашымат чывыштал онча, теве... Но ырыктен
колташ
кид яра огыл. Кайыкшат ӧрдыжтырак, укш мучашеш пызнен, эркын лӱҥгалтен
нера. Изи
падырашын кугу поро кумылжым умылен ок мошто.
Пундашдыме, яндар, ӱшан дене веле йӱлышӧ шинча гыч шер пырче куржын лектеш,
умша
лукыш, шопке лышташ тӱрвыш волен кая. Рвезе шинчал тамым шижеш. Изи
чонжылан
ала-кузе туге чучын колта: каласен моштыдымын.
— Мыйым огыт йӧрате, огыт...
— Теве эше вучалте,— самырык туныктышо йочам вӱчкалтен лыпландара, уэш
классыш
вӱдалеш,— тыманмеш мотор ӧршет чоҥештен толеш. Толде кузе, куш кая?— чоян
шыргыжалеш. Тиде ойым кочажат колеш.
Изиш лиймеке, пу леваш гыч оҥа мучашым, пӧртӧнчыл пила-чӧгытым погкален
пурта.
Ванюш мом ыштымым эше огеш пале гынат, шке семынже полышкала: ягылгыше оҥам
кучен онча, ниялта, чӧгыт мурым колыштеш. А кочажын илен куптыргышо, кугу
канде
вӱргорнан коштыра, каҥга копаже шинчаштыже лым лийде модеш: выжик-выжик —
кадырген, шышталге тасма, пӱтырналтын, шоҥешталтеш; чыж-чож, чыж-чож — тар
шӱраш
кӱвароҥаш выжгыкта; тук-тук-тук — йылгыжше пуда вуйжыге оҥа помыш шылын
шинчеш.
— Ну, вот — чыла, — кумытынат ышталыт. Кандыра пӱчкышым висен, кылден
шындат,
содор гына окна ончык луктын йӧнештарат. Кинде пудыргым, коя падырашым
кайык
ӱстелыш оптен, пӧртыш содор пурат, окна рожыш ончалыт.
— Толын, толын!— парт коклаште ньога тӧршталта. Кочаж деке миен, пеленже
вуйжым
тушкалта, туныктышым оҥайын ончалеш: кугу таум шомак деч посна ышта.
Куанлан мучаш уке.
Кече кас велыш тайнымылан кӱр гай кылме окна тыгыде парня рож дене
шӱткалалт пытыш. Коҥга воктене портышкем ора шулен кия; парым луктын, ужар
чайник шке семынже пуштылана, поро сомыллан кӧра нимогай нойымашымат ок
пале. Но тидыже нигӧн
шинчашке ок перне, нигӧат ок кол. Класс йоча юарлыме йӱк дене темын.
Самырык туныктышын гын, чылашт деч ойыртемалтын, яндарын йоҥгалтеш.
Игечыжат лывыргымыла веле чучеш.

ШЫЖЕ ГЫНА ТОЛЫН
Жап тӱсым налын, ошемдыме шот дене кӱзӧ, нӱжен-нӱжен, шопке лышташла
вичкыжемден. Туге гынат, кадырик-кудырик торешйолан ӱстел Ванюшым ава
чывыла йымаланже
арален ончен куштыш. Совла, кӱмыж, шинчалате оптымо ӱстел яшлык гыч чия
карандаш
орам, тетрадьым, шке гыч комыжлымо "Давайте рисовать' тошто книгам поген
луктеш
— шке шонымаш тӱняшкыже кая. Тудлан нигӧат ок мешае, йочат еҥ шинчалан
шагал годым перна. Но ӱстел йымач лекташ логале — изаже кум кыдежан, суран
сумкам налын
кондыш. Пеш йӧнан. Чыла поген опташ лиеш. Ик кыдежышкыже Ваню ӱстелйымал
погыжым
радамла, пӧрт мучко коштын савырна. Рӱзалтен колта — тиде вынер котомкат
огыл!
Кастене ожнысыла вигак малаш ышт вашке. Лампе тул йыр чылан погынышт. Ачаж
дене
пырля "сарыште коштшыла эмганыше" кидшым марле ӱштӧ гыч мучыштарышт: пурла
кидланат ынде паша лектын. "Колышт" маньыч, "тырше" маньыч, "Йыван-салтак!"
— Эргым, — аваже ыш чыте, шинчалукшым ӱштыльӧ, падырашыжын ӱпшым тӧрлатен
ниялтыш, — школ паша — неле паша...
— Тугеже сай кочман. Пагужналанат, кечывалланат.
Тыгай ой почеш чапле сумкашкыже таче гына поген пуртымо шӱштыра йошкар
олмам оптышт: "У йолташет-влакымат ит мондо".
Тыге Ванюш кандаш ияшак пашам ышташ тӱҥале: школышто тунемшылан.
Чыли-чули эрденак кава шӱтлыш. Тыгакат тазыла йолгорным лозыртылеш. Пушто
кышалла луга. Корныеҥ кок веке мунчалтылеш, пулвуй даҥыт вишкыде лавырам
пога.
Шыже чылаланат шке тӱсшым пурта, чылажымат шке семынже ышта: кечым
кӱчыкемда,
кайыквусым шокшо велыш покта, лышташлан моторлыкым, мардежлан осаллыкым
пӧлекла.
Тунам тудыжо чылалан оза улмыжым умыла, ура койышыжым ончыктен кодыде ок
лыплане: тӱрлӧ-тӱрлӧ тӱсан пораным тарвата — лышташ орам пӱтыра, вер гыч
верыш куржталыктен налеш, вара иктаж улак верыш намиен шӱшкеш. Але шыде
йӧре вишкыде лавырашкак кушкедлыше лапчык-влакым пижыктыл кода. Пуйто
нарынче, кӱрен, йошкар,
ужар тӱсан вакшыш леведышыжым ала-кӧ луктын кудалтен.
А мардеж умбаке вуйын-почын куржеш. Теве школ кудывечысе ӱшык верыш толын
лектеш. Пеленже нимогай йокмажат уке, сандене еҥ ямде дене опкынлана:
тӱрлалт-шерлалт модшо эҥыремышвотын ӱмыржым кошарта. Тудыжо куптырген
туртеш, волгыдо шырчаш чумырген чӱчалтеш.
Вара ӱштервоштыр чара укшеш кечен кодшо оралге шкет ваштар лышташлан пижеш.
Тыҥге-туҥге лупшен пӱтыра, рӱзен-рӱзен туржеш, аҥыртылеш шке семынже. Теле
толмым
шижтарен шӱшка. Сай денат, осал денат пеленже наҥгайынеже. А лышташ лопка
копаж
дене чара укшым руалтен куча. Осаллан ваштареш шогалын, кыртменак пижын. Ош

тӱняште, кава, кече йымалан коднеже. Но... Пӱрымашыже тугай: илыш йогын деч
кораҥ кодын ок сеҥе. Лышташ, кумык-комдык, лыбе-лобо, выр-вур савырнылын,
вӱдлакыш
шуҥгалтеш. Аҥырген, йыр пӧрдын савырна, йӧнештаралтын, лыпланен возеш.
Тунемше йоча лышташ ончылан чӱчырна. Вуйысо якорян тасмаже кӱрышталтшашла
лупшалтеш, ночко копаж дене йоча чурийым совкала. Теве моряк картузшат
тарванен чоҥешта. Уке, ок керт. Тудо вошт витен нелемын, лопка папкала
лоптырген, нермучашыш волен шинчын. Ончашат мешая, но нӧлтал колташ жапшат
уке, ушышкат ок воч.
Ваню вуйжым гына шӧрын ыштен: нигӧлан койдымо сӱрет йочам сымыстарен.
Изи вӱд лакыште мо гына ок кой?! Пытыдыме кава. Шыде пыл ора мунчалтен кая.
Мардеж пуал колтымылан туржалт пыта, шурга, пуштылана. Пызыр-пузыр куптыр
шӱргыжым
овартыл модеш. Лоптырге шӱведа. Шӱвыроҥ-влак, пудешт-пудешт, тӧрштылыт.
Йоча теҥыз ловыкалтеш, шолеш...
А шыже кечылан иктак: тидыжат чон пелен огыл, тудыжат. Мо вара — йоча
теҥыз? Уэш
йӱдвелым южге пуал-пуал колта.
Кумда йоча теҥыз! Лышташ-пуш ялт шкеак. Тазыла серышке лупшалын кудалтыме
деч
чаракла, мардеж ваштареш шогалеш, шоҥешталтше ужар посто вӱд-толкын кудыр
оржаште лӱҥга. Коклан, пачаш-пачаш лупшалтме коклаште, ик жаплан шӱлышым
налеш: куштылгын ийын ковыртата, тӱрлӧ тӱс дене модеш: йошкарге-чевер,
ужарге-нарынче...
Могай гына шыже сын лугалтын пытен огыл?!
"Теҥызат" адакат уло оҥ дене шӱлалтен нӧлтеш. "Пушыжо", тыглай лышташыш
савырнен, арален налаш йодын, рвезе пелен, ӱшыкыш, пызна.
Кугурак йоча-влак воктечше эртат, вашкат. Нунат йӱр деч шокшо верыш, ӱшыкыш
вашкерак шылнешт. Шогалашат жапышт уке. Шӧрынат огыт ончал. Чарналтен, йоча
кумылым
умылаш шотышт уке — нунылан вет шыже гына толын.
А Ванюшын шинчаже вӱдыжгӧ. Шинчавӱд дене огыл, йӱр дене... Кӧ пала: ала
йоча кумыл тыге чевер кеҥеж дене жаплан чеверласа, мотор шыже толмо куан
дене тодылалтын; ала йомак тӱняже эртымым шижын, шӱлыкаҥын колтен?
Ваню лышташым шекланен налеш. Лаке вӱдешак шӱалта, тореш корнан яндар
тетрадь
ластык коклашке рӱзалтен пышта, портфельышкыже шылта. Тудлан йӱретат, шыже
мардежетат нипочем. Шке семынже вичкыж тӱрвыжым шымален — шыргыжеш!
Кӧ пала: ала тыге йоча пагыт шижде эрта? Лач шыже лышташ йомак семын шӱмеш
эрелан кодеш.
Мардежат тыпланыш. Ночко мланде йыл-юл койын колтыш. Пытартыш волгенче огыл
—
тиде кечыйол!

КУЗЕ ТУГЕ ШӰКШЫН?
Шпайгорем чодыра пелен школ пӧрт пызнен. Кок пӧлем. Иктыштыже икымше да
кумшо
класс йоча-влак тунемыт, весыштыже — кокымшо ден нылымше. Тыште кече мучкат
юарлыме йӱк-йӱан ок лыплане. Урок кокласе каныш жаплан сӱанла шогышо тыгыде
калыклан аҥысыр коридор шыгырештеш. Чылан уремыш чымалтыт, иктынат
классыште шинчаш
кумылжо уке. Моло дене пырля — Ванюшат. Ял мучаш корем шодырге веле мура.
Кӧ тунемын ончен, тудо пала: школ илышыште поро ден туткарже йыгыреак
шыртге
шинчат, ньоган куҥге савырнымыжым гына ваҥат. Йӧратымаш ден ужмышудымашыжат
шке
семын — "визытан" да "кумытан-кокытан" гоч ончыкталтеш. Кӧжын — мо? Тидыже
тыршымаш ден уш писылык гоч висалтеш, кумыл дене пырысигыла модеш. Йӧра эше
туныктышыжо шукыжым ончылгоч шижын шукта.
Евдокия Павловна Ванюшын гаяк саҥгам петырен кечалтше, толкыналтын
кудыргышо
шышталге ӱп йымач чыла ужеш. Оҥайжылан вот-вот шыргыжал колтышашыжым
йыргешке
шыма чурийже шылтен куча. Лач тыгай годым чурийначкаже гына лакемын, модын
кодеш. Туныктышо тугаяк лийман докан: шӱм-чон — поро, сын-кун — пеҥгыде.
Уке гын,
йоча, толын-толын, шокш мучаш гычат шупшыл колташ ямде. Нунын деч мом
налат: шонымашышт кугыеҥын гай огыл, вожылмо-аптыраныме шотыштат эше уке.
Туныктен пелештымымат трукышто огыт умыло. Шылталыме шомак ушешышт жаплан
лакемеш — тудат туныктышылан мом шога. Тау шомак дечат шергеш толеш.
Теве школ илыш корным молан каласкалыш?
— Ондак вакшоза пӧртеш Емелич школ почылто. Тошто оралте шолдырген
пытымеке, сар
жапыште посна пӧртлаште: Вӧдыр Миклай, Элыксаш ака, ош вуй Кугу Миклай дене
туныктышт. 1943-шо ийыште кызытсе школ лӱмым пуышт, а школжым теве ӱмаште
гына чоҥен шогалтышт. Оҥажат, пырдыжшат эше яндар киш таман. Уым у семын
ужман.
Каласкалымыжым Евдокия Петровна шке гыч погымо сӱрет ден фото-шамычым
ончыктылын
кошартыш. Йоча-влакым йодшыла ончале: тугеже мом ыштыман?
— Аралыман, — Ванюшын йылмыж гыч эн ончыч вашмут мучыштыш. Весыштат пеш
чогыматат.
Аралыман. Но ик Семонжак мом шога.
Сентябрь кыдалне классыш арава чуриян, лыпток пылышан, умылаш лийдыме рвезе
кечывалвел кундем могырым тольо. Тӱсшым туштак кече кочкын. Вишкыде ош
шинчапун
йымалне тӱсдымӧ шинчаже гына илыше — ртуть чӱчалтышла пӧрдеш. Шкежат —
шуршо.
Толын шуо, уке — чыла лукымат шеҥын лекте, шукыштлан игылтыш лӱмым пижыктыл
пуыш. Шем шинчан Оликаланат логале.
Оҥай ӱдыр Олика. Ала-мо лӱмыштыжак уло: йыҥгыр гай йоҥгыдын йоҥгалтше: "О-
ликлик-а-а... Кли-глин-глиҥ-ҥ-ҥ...". Семон гын тудым "Шемеч" манын,
шоягоремже воктен копа вочмым терген нале: "Пызльоп! Копа лач тольо — поро
улат".
Семонын тӱргоч тӧргымӧ койышыжо Ванюшлан йӧршын ыш келше. Весыштланат.
Мо вара — шемалге чурий? Мо вара — шем вияш ӱпшым пий почла ик кадырыш
аҥысыр
тасма дене кылден шынден? Сап семын шупшыл колтымыланат весыштла
туныктышылан
вуйшияш ок пиж. Савырнен, шӱч шинчаж дене вӱржла шӱта.
Олика... Икымше классыште веле тунемеш, а ушыжо мо виса — ӧраш веле кодеш.
Пучымышла пуштыртаташ тӱҥалеш, лымак ок лий. Чыла монден, уло класс пылышым
веле шогалта.
Теве шотлымаш урокышто сурт кӧргысӧ шулдыран-тӱкан вуй-йол чотым шотыш
кондат.
— Мӧҥгыштыда кӧн мо да мыняр уло? — Евдокия Павловна шыргыжалын йодо.
— Пырыс, ускал, сым сем сорык, Юрик, Катю... — тич животный мир! — Олика
пурса
мешакла рудылтеш. Виш пӱйжым модыктен, лоткыктен колта.
Такше Юрик ден Катюжо — ачаж ден аваже.
А Семон ала-могай умылаш лийдыме: Оликан кечываллан кондымо пызлыгичкыжым
шымавуч пычал гыч шӱведашыже поген нале. Пӧдыра пырчан орлаҥгыжымак.
Тыгайже классыште иктынат уке. Яра пурлын колташат пеш шере, а кинде пелен
тодат веле.
Тидат Ванюлан ыш келше. Туныктышат шылтален ончале:
— Йолташыным...
Но мутшым мучашыш шумеш шукташ ышт пу, пачемыш пыжашла уге чыланат
тарванышт:
— Мыйынымат, мыйымат...
Семон укш гай: ондак йол йымак логалше оргажла шыдыр-шодыр тодышталтын
ылыже,
вара, лывырген-лывырген, шошымсо куэ воштырла тодылалтын кайыш — кап-кап-
кап...
— Тачеш лудмаш книгадам поген пыштыза, кок классыштат сӱретлымаш урокым
эртарена, — уто шомак деч посна Евдокия Павловна чылаштым лыпландарыш.
Пакча гыч пеҥгыдем кӱйшӧ помидорым лыҥак поген пуртыш, памаш вӱдеш шӱалтен,
кӱмыжлаш оптыш.
Парт ӱмбак шындыле:
— Сайын сӱретледа — кочкынат кертыда.
Кузе тугайым шӱкшӱн сӱретлет? Пагытше незеррак ыле, сандене ала-мо
чылаштынат
пеш сайын лекте. Теве южыштын вӱд шырчажат илыше гай — Семонын шинчажла
йылгыжеш. Урок мучашлан иктын кинде шултыш, весын шинчал, кумшын шоганпӱй
сумка гыч
лекте. Ванюшын парт кокласе йолташыже — Ани — сакырложашым пыштыме вынер
лапчыкым рончыш.
— Сакырлосет тускалтем? — Олика толын шогале. Семонат кармыла миен перныш.
Но
иктат ыш пелеште, ыш поктыл.
Шоныдымо-вучыдымо йӧратымаш Ванюн шӱмыштыжӧ тарваныш. Туныктышым кокымшо
авала,
Оликам шем шоптыр мотор семын огыл — йыраҥӱмбал помидорым сакырложаш дене
тамлен
кочкаш йӧратен шындыш. Тамже уло ӱмыр мучкылан умша помышеш кодо. А эше
йӧраташ
рвезын жапше ыш лий. Телым — йӱштӧ, шыжым — ночко. Адакше эре тунемман,
тунемман: "тунемде, кузе-куш кайыман?"
Кӱчык-кужум, лиеш-укем кастене умылаш тыршен. Изаж ден акаже коклаште
кожгожым
мурыкташ тоштде, илышлан тунемын.

ПАПАШУДО ПЕЛЕДЫШ

Шошо! Кӧн ӱстел, парт коклаште аҥыргылын шинчылтмыже тыгай пагытыште шуэш?
Кӧн
пылышышкыже иктаж шомак миен перна? Перна гынат, марий манмыла, ок шыҥе —
иктышке пурен, весышке лектеш. Уроклан класс еда поктен пуртымеке веле
весела кумыл,
йӱк-йӱан ныл пырдыж коклаш кавыска, шопен шинчеш.
Аҥысыр шем галстукан, кӱчык шокшан ош тувырым чийыше кужака вичкыж капан
туныктышо, мӱшкырым кадыртен шогалынат, кӧлан шинчажым пашкартен? Семон
чурк тӧршта,
шонымаш радамже кӱрылтеш.
— Ит пӧрд-ян! Мом эше шке семынет рӱден пӧрдат? Колышт: тыланет уэш тӱем.
Урокын
темыже — "Шошо", а ыштышаш паша — шке шотан сочиненийлан ямдылалтмаш.
Колышт.
Адак вара шинчатым пашкартет. Шошо нерген ойлем. Тудым шижын, ужын, умылен
моштыман. Шошо, шошо, тый от лий гын... Кокымшо — папашудо пеледыш. Планым
доска
гыч возен налза.
Папашудо пеледыш. Теве тудо. Эше шошет тыҥге-туҥге веле тошкыштеш, кузе
лийшашым
мутайкала, а тудо пеледалтынат шогалын. Чыла деч ончыч кыртмен нерештын,
кошкышо
шӱкшак лышташым шӱкен лектын. Пеледалтын. Кӱжгӱ пун йолвалне пеҥгыдын
верланен.
Теве весе. Эше... Эше... Ӱшык курык тайылым нарынче чинче дене шошо тӱрлен
шынден.
Теве тудо... Туныктышын ӱстембалныже сыра корка леве вӱдыштӧ "моторланен"
шога.
"Моторлана" пӱртӱсын изи чонжо. Туныктышын мутшо дене:
"Ончал да куане — у пагыт
Адак помыжалт тӱзлана..."
Тидым Семон нигӧ деч коч шижеш. Тудынат нерешталтше илышыже сыра коркасе
пеледышла кугу ойган. Такат йӧсӧ ыле, а пуртымо ачан суртлан оза лиймеке,
Семон,
чондай гыч лектын вочшо теҥгела, аважланат йомо. Чӱчкыдынак "палымышт-влак"
дене
пайремлен илат.
— Э-э-э, — шуйдарен, изача рвезым илышлан туныкта, — кугу "пун кид" деч
посна
тений илышыште орват кочыртата, кудалшаш имнят чыгына. Шӱралтыде йӧн уке.
Семоным умылаш тӧчен ончалмыжлан, "Тыят кочнет вет?" руалыт. А "пун кидет-
шамыч" огым ман огыт шого: пуренак лектыт. Книга шкафеш тӱрлӧ-тӱрлӧ сӱретан
кленча
радамыште эше ик яра верлана — сӧраллан, илыш моторлан. Тӱжвал тӱс дене
мотор
улыт, но Семон почеден, ӱпшыч ончен: чыланат икгай улыт. Шӱлышым петырен
ӱпшат.
Нунын коклаште рвезат папашудо пеледышла лывыжга. Явыген шупшылтеш. Аваже
"кушмылан", манеш, но тыге огыл. Ушат вишкыдемын.
Теве тачат нер мучашыже шырчаҥ шинчын, а тетрадь ластык алят яндар. Шинча
ончылно — явыгаш тӱҥалше папашудо пеледыш. Сыра коркаш кечыйол толын перна.
Шӧржӧ еда
йыли-юли кандалге, йошкар, ош тӱс дене модеш. Чиялтыме ӱстел ӱмбалне
шонанпылла
йӱла. А папашудо нимом шиждымыла, тиде чечен шошо йомак модыш коклаште
вуйжым
ӱлыкрак да ӱлыкрак сакен тӱлыжга. Нарынче мотор шинчаже иземеш. Кумалтеш.
Тидыже
рвезынат шинчажым тӱтыраҥда, чонжым ий пырчыла шуралта. Папашудо пеледыш
пӱртӱс
ылыжме пагытым ынеж умыло. Туныктышат Семонын шонымашыжым шоныдымашлан
шотла.
Адак эрла тетрадь орам ӱстембак конден кудалта, нигӧлан шылтыде, иктешлыме
мутшым пелешта: "Ужмемак ок шу!"
Вот яндар южыш, курык тайылыш лекташ ыле гын... Шошым шижаш, ужаш...
Туныктышын шомакше ала-кушеч тора-а-а гыч торжан толын лектеш, шонымашым
лугыч
ышта:
— Но, тый, ончыза! Тылат ойло, уке... Адакат нимом шыч умыло. А полятше?
Полятше
кушто? — рушла-марла сотарен, Семонын нер йымалныже кошар парняжым рӱза.
— Поля? — Семон ртуть шинчажым пыч-пыч ышта. Икмагал ӧрмалген шоналта, вара
чоныштыжо вучыдымын ияиге помыжалтеш. — А-а... поля? Поля то — за рекой.
Йоча-влакын шошо вӱдла шу-у-у воштыл колтымышт,, йыҥгыр йӱк ден варнен,
класс
омса гоч ташлен кая, йӱк-йӱан уремышке кышкалалт шыжалтеш. Тӱрлӧ веке, изи
йогынлашке ушнен, иземын йыплана. Шошо!
Огеш кӱл налаш еҥ деч кӱсын,
Чыла тиде тыйын — ончал! — Ванюш Семоным вӱчкалта.

КУЭВӰД

Йӧра... ашли... 19... ий. Вася + ...ю. ...
Ийгот пагытым ончыде, мучашдыме-тӱҥалдыме, тӱшка вий дене возымо романым,
койышыжлан келшышын эҥертен, толын-толын мардеж лудеш: шыман йӧратен,
рончен-кушкедын... Сандене, шонымашыже чыла раш гынат, шомакшым мужедаш
гына кодеш. Ӧрдыж
еҥлан туге, а кӧ тышан ушышто, чонышто арален коштмо шонымашыжым почын, жап
эртымым ончыде, умылен, лудын мошта.
Школ деч тораштат огыл лаштыра куэ иланен кушкеш. Кӧ гын курык чоҥгаш,
йолгорно
воктене шынден коден? Ала шке семынже нерешт лекше, кечылан ужар аршаш
вуйжым
нӧлтышӧ пушеҥге йымак йолгорныжо толын лектын? Жап гына куэ ден йолгорно
кокла
кыл пидалтмым ушыштыжо арален куча. Адакше весыштлан тунар кӱлешыже уло мо:
чыла
палаш.
Пӱртӱс ылыжме пагытыште эртен кайышылан каналташ вер уло. Тидыже чылаштлан
кӱлеш. Адакше лӱмынат толаш чон шупшеш. Изирак классыште тунемше-влак гын
тӱшкан-тӱшкан куэ ӱмылышкӧ толын лектыт. Тышеч шочмо вер-шӧр копа
пундашсыла йыр
почылтеш: Шпайгорем, тошто вакш кӱвар, Шемпамаш куэр, умбакыже
Кышканчаравуй
тайыл марте — кава дене мланде ушнымешке. Тайыл почеш куржын волаш,
чоҥештен
кӱзаш ӱжеш кундем.
Такшым класс деч поснат тидым чыла ужаш лиеш, но шкет шогал шергалаш чыла
ньоганак чытыш тептерже уке. Очыни, тудланак кӧра школ дене чеверласыме
кастенат,
Талман йогын дене мутланаш волымо деч ончыч, ик татлан тышан чарналтат.
Чеверласат моли? Эртен кодшым шарналтат? Илыш корныш ончалыт?
Лач тыгай годым кок еҥын шолып шижмашышт, вашлиймаш жап адак палемдалт
кодеш куэ
кумыжеш. Роман умбаке шуйна.
Куэ йӱштӧ-шокшым чыта, йӱр вӱд дене мушкылтеш — кертме семынже тымык
кастене
ӱшанен кодымо шолып шомакым, йӧратымашым арален кодаш тырша. Тидланже ий
еда шошо мардеж мешаяш тӧча: толын, йымыжа кумыжым ниялта, тоштемше, лугалт
пытыше шонымашым ӱштеш. Ала ончыклан вес яндар страницым почын ямдыла?..
Илыш иланыме семым куэ кумыж дене лӱҥгалтен колта.
Куэ ылыжеш. Шинчам йымыктарен, ошемын кая. Леве кече ваштареш нӧргӧ
лышташыжым
нерешташ ямдыла.
Тиде куэ йымак толын шогалаш, илыш йогын нерген шонкалаш мыят йӧратем. Уке,
мыйын йӧратымашем тышан сералтын огыл. Мыйын йӧратымашем шӱмешем коралтын.
Нимогай
жап да пӱртӱс осал вий: лум-поран, йӱр да ояр кече — ӱштын, мушкын-коштен
колтен
ок сеҥе мыйын йӧратымашем.
Теве тачат адак мием...
Куэ. Шере вӱдшӧ йоген волымо семын тӱсдымӧ чевер-ош сын дене торыкла
тувырген.
Мланде воктене малыше вӱрла кошкен шинчын. Шушо-шере тамешыже аҥырген,
кутко,
ӱвыра-влак кудалыштыт, пӧрдыт... Шукыштын ӱмырыштат тышанак шуын. Ош куэн
пайрем
тувыржым амыртылыт. Кӱшнырак, кид шумаште, кок-кум вере товар дене тореш-
кутынь
руэштме. Кӧн кидше нӧлталтын? Кӧн опкын чонжо чыгылтын?
Йӱштӧ телым илен лекмеке, шошылан куан, ӱшан помыжалтмеке...
Нарашта куэ, шошо кечын леве мардеж дене шыве-шыве мутланен, нӧргӧ лышташет
дене
сӱанвате шийла модын колташ виет сита мо?
Ванюш сусыржым пидеш. Йымаланже ош кумыжыш удыралеш: "Йӧратем!"
Тек шонат: куэм, илышым, кундемым?..

"ПАГАЛЕН ӰЖЫНА".

Чумыр тӱня шымарланен шинчын. Шотлен пытарыдыме шӱдыран теркупшым кас
упшале.
Кечывал кечынат лӱп-лӱп шокшыжо йӱд рӱмбыкеш шулыш, икшырымын-шыман йыр
шарлыш.
Йӱк-йӱанат шыпланыш. Паша кече чылаштымат улныктарен. Тылзат мо ышталтмым
кӱзен
ончалаш эше ок вашке, но кас тугакат волгыдо.
Лаштыра пушеҥге-влак, парчашт дене ваш ӧндалалтын, пундашдыме кавашке
чараклалтын шогалыныт. Нунат нерат. Лач коклан-коклан куржын эртыше леве
мардеж почеш
гына омыюашт дене лӱҥгалтен колтат. Тополь, арама... Кужу ӱмырыштышт мыняр
гана
рвезе калыкым эр кече дене пырля вуйыштым савен вашлийыныт? Мыняр гана кас
тымык
дене порын ужатен колтеныт? Теве тиде классымат шагал ма, шуко —
Кандаш ий жап. Нимом от мондо.
Адак кас толын — ужаташ...
Кӧлан йолгорно, кӧлан кугорно —
Вий семын кажнын пӱрымаш...
Школлан ушанже — куан, окмакше — мондалтын. Ӱшаныме гына шуэш: иктыже илыш
мучко
шотанак лиеш, весыжат сай корнышко шогалеш.
Канде тӱсан палисадник, тӧр тӱред шындыме акаций радам, школыш пурымаште
шерла
возен шындыме шомак-влак кажным пагален ӱжыт. Тошкал колтымо еда тоштемше
тошкалтыш оҥажат кочыртатен тарвана — шке семынже тудат чылаштлан чон гыч
лекше шомакшым муэш.
Ванюш — Иван Эсменин — чылашт семынак кандаш ий годым шыже кечын пеледыш
аршаш
дене тышке вашкен. У ий вашеш чодыра гыч кондымо кож йыр йолташыже-влак
дене
пырля мурен-куштен. Тыге пытартыш йыҥгыр, чеверласыме кас марте пырля. Эре
тӱшкаште ик еш семын — туныктышо, тунемше, школ... Лач таче веле тудо йӱкым
лукде парт коклаште, верыштыже шкет шинча, школ кӧргӧ шӱлышым колыштеш.
Йырваш муро, весела мутланыме, памашла шыргыктен, воштыл колтымо почмо омса
гыч уремыш
йоҥга.
Чеверласыме кас. А мыняр эше каласен шуктыдымо ой, мочол шонымаш тыгак
кӧргеш
кодеш. Шукыжо иктеш ушнен варналтын. Можо кунам лийын? Можо так, можо
кӱлешлан?
Лийын... Эртен... Но чылажат ушеш кодын.
Шарна, теве тиде класс оҥат кандаш ий ожно могай ыле: у, шем чия дене
йылгыжше,
йытыра. Тудат тиде жапыште чалемын. Тышан икымше кадырым удыралме, первый
буквам, мутым сӱретлыме, вуйым аҥыртылше оҥай задачылан вашмутым кычалме.
Кунам иктаж-можо лектын огыл, тунам доскат пырля шыдештын кудалтен: ош пор,
пӱйжым шодырге пурын, кишланен, чал вуйжо гыч лыйге велше пурак кӱварым
ошемден. Чыла сай
годым ӱй шӱралтымыла шывиге шымаланен. Теве, шонет, кок шулдыржымат
тарватен
колта, кумыл нӧлтын, чоҥештен кая. Чыла тидыже таче киносӱретысыла шинча
ончылно.
Эх, шонымаш, тый — шарнымаш,
От шоно рвезым колышташ:
Адак пӧрдат уэш-пачаш —
Йодат чылаштым йӧраташ.
Йӧраташ тынар лишыл лийше школым, пырля тунемме ӱдыр-рвезе-влакым, пагалыме
туныктышым...
— Эсменин, доска деке, — Ванюшын пылышыжлан пеш палыме йӱк солна. Рвезе
верже
гыч вурт тарвана, урокысыла ончыко ошкыл колта, пор падырашым кидышкыже
куча.
Доскаш кум шолдыра буквам возен шында.
Возымаштыже виян, йӧным муын моштышо, шонымашкыже шуын кертшаш кумылжо
шижалтеш.
Пурла могырыш пырт шӧрынрак вочшо кум буква — ик мут. Каласен шуктыдымо-
пытыдыме
шонымаш ик шомакышке шыҥен — "ТАУ!"
Тау школлан.
Тау туныктышо-влаклан.
Кеч-могай айдеме лият, кеч-могай кӱкшытыш шуат — тиде шочмо школлан,
туныктышын
азапланен шонымашыжлан кӧра. Окмакын веле тиде ушыж гыч лектын возын
кертеш.
Тау чылалан.
Ныжыл мурылан чон кӧргат, школат шыгыр:
Тау, пагалымем,
Туныктышем, вуеш ит нал:
Ышталтын шуко орадым палыде.
Тау, пагалымем,
Туныктышем, проститле.
Вуем савем, сукен шинчам, тау.
Чеверласыме жап толын. Кажне пагытын шке саскаже. Ончылтен каяшат, почеш
кодашат
ок йӧрӧ. Чеверласыме кас толын, пеленже куан ден шӱлышым конден. Куанже —
ончыклык шонымаште, шӱлыкшӧ — ик шӱлалтыш семын эртен кайыше пагытым
пӧртылташ лийдымаште. Такше, жапым кече йотке шотлаш гын — пеш шуко. Ийгот
шот дене пеш шагал —
кандаше гына!
Шижде эртен кайыш вожынйолаш пагыт.



011798
************************************************************************
1—17

СЫЛНЫМУТ ШЫЖЕ — 97

КЕҤЕЖ КАСТЕНЕ

Кас шумек, ӱжараже, нӧлталтын,
Мландывак умыр южым шара.
Паша кечым тачеш ужаталын,
Озавате сурт кӧргыш пура.

Кечыжат ынде йӧршынак йомо,
Пуйто возо тудат каналташ.
Тек конча кечылан тамле омо.
Тылзылан шуын жап волгалташ.

Лариса ПЕТРОВА, 9 класс.
Волжский район, Карай кыдалаш школ.

КОРНЫШТО

Пызлыгичкын тул аршаш
Корно тӱрыштӧ йӱла:
Лампе гай коеш тораш,
Ом йом, чон ласкан шӱла.

Нина МАКСЮТОВА, 9 класс.
Волжский район, Карай кыдалаш школ.

ОЛМАПУ

Сад-пакчаште олмапу
Иктын-коктын пеледеш.
Нигӧлан руаш ом пу,
Кеч изиш кылмен йӱштеш.

Олмапу олмам пуа,
Тудым пеш чот йӧратем.
Паремден шуктем — тунам
Кажным олма ден сийлем.

Таня БЕЛЯКОВА, 9 класс.
Волжский район, Карай кыдалаш школ.

ЛУМ

Лумжо кӱшычын велеш,
Уло мландым леведеш,
Мыйын шӱргышкем шинчеш:
"Кылмен отыл дыр?" — йодеш.

КЫША

Лумым келын ошкылам,
Шеҥгелнем кодем кышам.
Йӱштӧ мардеж пуалеш,
Ала-куш кышам йомеш...

ПИЕМ

Мые пӧртышкӧ пурем,
Угыч вашлиеш пием.
Куаналын тӧршталта,
Йывыртен кудал колта,
Савырнен адак толеш,
Изи почшым пӱтыралеш,
Тамле кочкышым йодеш:
"Кунамрак пукшет?" — манеш.

Марина ЭЛЬТЕМЕРОВА, 7 "а" класс.

Агния БАРТО

* * *

Таня пешак чот шортеш:
Мечым вӱдыш кудалтен.
— Ит шорт, Таня, ойгырен,
Мече
Огеш кай пурен.

Рушла гыч Лилия Порфирьева кусарен, 7 "а" класс.



011898
************************************************************************
1—18

ЛӰМГЕЧЫЛАН ПОЯН ИЙ

Кажне пагытын шке ойыртемже уло, кажне идалык могай-гынат поро кышам кода.
1998
ият тӱрлӧ лӱмгечылан, илыш йыжыҥлан поян. Эн ончычак куанен палемдыме шуэш:
тиде
номер гыч "Ончыко" журналын кӱжгытшӧ 2 печатный листлан, але 32
страницылан,
ешаралтеш. Тиде пеш сай У ий пӧлек!
Сылнымутым йӧратыше еҥ шӱм-чонлан пайремым кондышо кечым вученак вуча,
сандене
тиде радамым тылзе йотке рашемден пуымо шуэш.
Январь тылзыште тӱрлӧ пайрем, событий лыҥак. Калык манмыла: "У тылзе-
тӱҥалтышлан
тӱҥалтыш". Лач январьын икымше кечыштыже 1883 ийыште "марий энциклопедист"
Валериан Михайлович Васильев (Ӱпымарий) шочын. Сылнымутышто да марий
наукышто тыршыше-влак тудым шке туныктышышт да ачаштлан шотлат. Чынак,
В.М.Васильевым ученый,
фольклорист, музыковед да поэт семынат аклат. Тудын лӱмжӧ тӱня мучко кумдан
шарлен.
Йоча-влак дене шуко пашам ыштыше, нунылан келге, сай произведенийым
пӧлеклыше
Василий Сапаевын лӱмжат кумдан палыме. Шуктен толмо сомылжо шуко шӧрынан да
кугу
лектышан. Ученый, педагог да писатель Сапаевлан 3 январьыште 75 ий темеш
ыле.
Тудым калыкыште порын шарнат, аклат. Арам огыл Марий Эл писатель ушем
республикысе образований да воспитаний шотышто министерстве, образований
институт, "Ямде
лий" газет редакций шымлымаште, туныктымо пашаште да йоча сылнымутышто
ойыртемалтше-влаклан В.Ф.Сапаев лӱмеш премийым пуымо нерген пунчалым
луктыныт. Тиде
иктешлыме сомыл ончыкыжым кажне ий мучаште эрташ тӱҥалеш.
Январь-февраль тылзылаште кум мутмастарын 80 ияш лӱмгечыжым палемдена.
Нунын
сылнымут корнышт ик жапыштак почылтын, илыш-корныштат кужу да шуко шӧрынан
лийын. Туге гынат кажныже шке сынан произведенийым серен, творчествыштат
тӱрлӧ
кӱкшытыштӧ.
Василий Юксерн, ийготым ончыде, кызытат сылнымут кермычым кыртмен опта.
Тудын
возымыжо чӱчкыдынак республикыштына лекше периодический изданийлаште
савыкталтеш, радио денат йоҥгалтеш. А "Ончыко" журналеш, "Марий Эл" газетеш
лекше очеркшарнымашыже-влак шке шотан реликвий гаяк улыт. Тушто Марий Элын
калык писательже
шочмо сылнымутыштына пале кышам кодышо йолташыже-влак нерген кумылын
каласкала,
ятыр оҥай фактым конда, палыдыме историй лышташым савыра.
СССР Госпремийын лауреатше, Марий Элын калык поэтше Миклай Казаковын 80 ияш

лӱмгечыж вашеш республикысе писатель ушем да "Марий Эл" газет редакций эн
сай
почеламутлан "Мый тугане мутым ойлынем..." конкурсым увертарен ыле.
Поэтический
таҥасымашым иктешлымым ме мурызын сылнымут аланыште тыршымыжлан кугу акым
пуымо
ден иктӧр шындена. А Николай Иванович нерген поро шомакым каласыше-влак
тачат
лектыт.
Поэт Мирон Большаков (шке жапыштыже Чойн псевдоним дене коштын) марий
лудшылан
сайын палыме. Тудланат 19 февральыште кандашле ий темеш ыле...
Мартыште кок кугу лӱмгече ойыртемалт шога. Тиде — Марий Элын калык
писательже
Сергей Николаевын шочмыжлан 90 ий темме да писатель-классик Шабдар Осыплан
(Иосиф Архипович Шабдаровлан)— шӱдӧ ий шумо кече. Марий Элын Президентше
Вячеслав
Кислицинын шӱдымыж почеш Шабдар Осыпын юбилейжым эртарыме шотышто
оргкомитет ышталтын. Тудым Правительстве вуйлатышын алмаштышыже
Н.Н.Гаврилов вуйлата. Комиссийын составышкыже верысе писатель ушем
могырымат пуреныт. Каласыман: ий тӱҥалтыш гычак Шабдар Осып нерген очерк,
статья, шарнымаш-влакым республикыштына лекше газет ден журналлаште
савыкташ тӱҥалме. Марий радио ден телевиденийыште передаче-цикл-влак лийыт.
Кӱшыл тунемме заведений ден школлаште Шабдар Осыплан
пӧлеклалтше урок-влак эртат. "Шабдар лудмаш" классикын шочмо кундемыштыже
лиеш.
Тылеч посна лудшо-влакын конференцийышт почылтеш. "Муро, муро, тый от лий
гын..." лӱмдалтын самодеятельный автор-влакын муротаҥасышт.
Марий писательлан шӱдӧ ий темме кечын Шабдар Осып лӱмеш премийын лауреатше-
влак
пале лийыт. Тыгак, тале сылнымут мастарналан пӧлеклалтше кас-влак
республикысе
мер илышыште пале кышам кодат манын, пеҥгыдын ӱшанена.
Ынде поэзий, прозо аланыште тыршыше-влаклан акым пуымо семын тӱрлӧ жапыште
эртарышаш лӱмгечым ончалына. Тений 6 апрельыште вийвал ийготышко пурат Олык
Ипай
лӱмеш премийын лауреатше писатель Юрий Артамонов, 21 июльышто поэт Эврик
Анисимов, 11 декабрьыште писатель Алексей Александров. Нуно чыланат
вачӱмбакышт 60
ийым пыштат. Санденак кажныже шке лудшыжлан могай-гынат пӧлекым ямдыла:
иктышт,
кузе мый палем, повесть ден романым мучашла, весышт илыш-корныштым поэме
гоч шерыт.
Возышо еҥлан сылнымут корныла гына шӱм-чон куаным, ласкалыкым кондат,
кумылым
ылыжтат. Тыгаяк шонымаш дене ила писатель Владимир Любимов. Тудо пытартыш
жапыште "Илыш курым — кужу корно" шарнымаш романым возен. Тиде кугу
произведенийым
Владимир Николаевич ончылий "Ончыко" журналын кум номерыштыже луктын ыле.
Июль
тылзыште В.Н.Любимовлан 70 ий темеш.
Чаманаш гына кодеш, пытартыш кок кум ий жапыште ме ятыр уста сылнымут
мастар дене чеверласышна. Нунын коклаште драматург Арсий Волков да поэт
Борис Данилов
ыльыч. А суапышт кугу. Теве А.Волков пытартыш жапыште сылнымут аланыште
моткоч
лектыш дене тыршыш. Ончыч лудшым "Кузе комедий шочеш" сылнымут пашам
шымлыме повестьше дене куандарыш, вара "Ончыко" журналыште "Илыш толкын"
романже савыкталте. Калыкын йӧратыме драматургшым шочмо кундемыштыжат порын
шарнаш тӱҥалыт. Тидлан кугу амал уло: 9 сентябрьыште А.А.Волковын шочмыжлан
75 ий темеш.
Ила гын, тыгаяк ийготым тема ыле писатель Вениамин Иванов. Тудат марий
лудшылан
сайын палыме. Творчествыжым школ ден вузлаште тунемыт. Лирический повесть-
влакын
авторжо, писатель-романистлан пӧлеклалтеш МарНИИ-ште эртаралтшаш научно-
практический конференций.
Ынде ик тӱҥ лӱмгечым ончыктена. 1998 ий — М.Шкетанын ийже, манашат келшен
толеш.
Арам огыл республикын Президентше шочмо литературынан классикше, уста мер
пашаеҥ
Яков Павлович Майоров-Шкетанын 100 ияш юбилейжым палемдаш тыгак посна
пунчалым
луктын. Тидын дене келшышын, тӱрлӧ кӱкшытыштӧ тӱрлӧ мероприятий эрташ
тӱҥалеш.
Мутлан, школлаште да вузлаште марий литературын данле мурызыж нерген урок-
влак
эртаралтыт. Тыгак тунемше-влак шке сылнымут пайремыштым тений январь тылзе
мучаште М.Шкетанлан пӧлеклат. Шошым "Самырык тукым", "Рвезылык тукым"
республиканский смотр-конкурс-влак лийыт. Нунат кугу писательын творчествыж
дене чак кылдалтыныт.
М.Шкетан драматург семынат кугу мастарлыкым ончыктен. Тидым шотыш налын,
Культур
да калык-влак паша шотышто министерстве конкурсым увертарен. Тиде сезонышто
эн
сай спектакльым ончыктымо шотышто калык театр-влак М.Шкетан лӱмеш приз верч
таҥасаш тӱҥалыт.
М.Шкетанын шочмыжлан шӱдӧ ий 17 октябрьыште темеш. Тидым шотыш налын,
ӱмаште
сентябрь тылзыште Марий Эл писатель ушем да "Ончыко" журнал редакций
"Команмелна" мыскара конкурсым увертарен ыле. Тушко шочмо сылнымутым
йӧратыше ятыр еҥ ушнен.
Эн сай мыскара ойлымаш, мыскара, монолог, сценке (кугыт машинке дене кок
интервал гоч печатлыме 6—7 странице деч уто огыл лийшаш) премий да шергакан
пӧлек дене палемдалтыт. Кум премий тыгай лиеш:
икымше — 300 теҥге;
кокымшо — 200 теҥге;
кумшо — 100 теҥге.
Кызыт журналыш толшо эн сай произведений-влак савыкталтыт. Ушештарена,
редакций
коллектив "конкурсыш" манме сылнымут материалым 1 сентябрь марте налеш.
М.Шкетанын илышыже да творчествыж нерген очерк, статья, шарнымаш, передаче-
влак
периодический изданий, марий радио ден телевидений гочат савыкталташ да
каласкалалташ тӱҥалыныт. А писательын тӱвыргӧ сылнымут пашажым иктешлыме
семын, ЙошкарОлаште научно-практический конференций да республикысе
общественностьын погынымашыже лийыт.
Марий литературылан негызым пыштыше Сергей Григорьевич Чавайнын шочмыжлан 6
октябрьыште 110 ий темеш. Молгунамсе семынак районлаште Чавайн лудмаш эрта.
А шочмо кундемысе Сӓрал музей-комплексше уна-влакым кечын алал кумылын
вучаш тӱҥалеш.
Тыгаяк кугу юбилейым тале мер пашаеҥ, ученый да литератор Владимир Мухин-
Савин
(Владимир Алексеевич Мухинын) лӱмжӧ дене кылдена. Тудымат МарНИИ коллектив
дене
пырля эртараш кумылна уло.
Тений 85 ий темеш курыкмарий писатель Н.Ф.Ильяковын шочмыжлан, 95 ий —
Морко
районысо Азъял кундемын тале эргыже, писатель Элнет Сергейлан. Тиде район
гычак
лекше Вончыдӱр ялын лӱмлӧ еҥже, туныктышо да писатель Яков Элексейнлан
(Яков
Алексеевич Алексеевлан) да Волжский район Куршӱмбал ялеш шочшо писатель
Тыныш
Осыплан (Иосиф Алексеевич Борисовлан) 105 ий погына.
"Вӱдшӧ йога — серже кодеш" муралтеш марий мурышто. Кеч-мыняр жап эрта
гынат, марий калыклан порым ыштыше, сылнымут шомакышт дене тудым у илыш
кӱкшытышкӧ нӧлталаш полшышо мутмастарна-влак эреак ушыштына, шӱмыштына
кодыт. Сылнымут алан чевер шарнымаш дене шерге.

Василий КРЫЛОВ, Марий Эл писатель ушем правлений вуйлатыше.



011998
************************************************************************
1—19

Пагалыме лудшо таҥ-влак! Тиде номер гыч тӱҥалын, ме тендам калык, пӱртӱс
календарьла дене палымым ышташ шонена. Лукын лӱмжӧ моткоч палыме да лишыл:
"Марла календарь".

МАРЛА КАЛЕНДАРЬ

КАЛЫК КАЛЕНДАРЬ

Пӱртӱс да илыш-йӱла

Пӱртӱсыштӧ, айдемын илышыштыже чылажат висалтеш. Корно кужытым ошкыл, метр,
километр дене, теҥызыште ийын эртымым миль дене, предметын кугытшым-
объемжым кубический метр дене, нелытшым грамм, килограмм дене, вишкыде
настам литр дене висат. Жапым палаш секунд, шагат, кече (сутка), арня,
тылзе, идалык кучылталтыт.
Эскерен да шотлен, айдеме пашаш лекшашым, озанлык сомылым могай времаште
эртарышашым ончылгочак пален шоген. Тидлан календарьым кучылтын. Календарь
мут латынь
йылме гыч кӱсынлымӧ. Ты шомак тӱнямбалне улшо ятыр йылмыште кучылталтеш.
Марий еҥ жапым шергын акла да философ семын иктешлен ойла: Жапын тортаже
(эҥертышыже) уке; Жапым йолыштен от шогалте; Жап — мужыр оҥгыран пар имне;
Эртыше жапым от пӧртылтӧ; Жап шӧртньӧ дечат шерге; Жап — чылалан оза да
молат.
Калыклан календарьым шочыкташ Кечым, Тылзым да Шӱдыр-влакым тӱжем ийла дене
эскераш, шотлаш, висалташ пернен. Иктешлен эскерыме негызеш озанлык пашажым
виктарен колтен, пайремым эртарен, илыш-йӱла койышым шекланен толын.
Шочмо калыкнан жап шотым палымашыже фольклорышто коеш. Мутлан, тушто ден
калык
палылаште (приметылаште), калыкмутлаште тиде раш сӱретлалтын: Йолдымо —
талын
куржеш, шулдырдымо — писын чоҥешта; Йӱкымат ок лук, нигунам ок шогал. Адак
жапын
посна йыжыҥлажымат кугезына сайын пален: Шым изак-шолякын лӱмышт икте
(арня);
Латкок изак-шоляк почела каят, икте-весыштым поктен огыт шу (тылзе,
идалык); Шочын, кушкын, вӱраҥын, изи гыч кугу лийын, Шумат лӱман руш лийын
(арня).
Иктаж шӱдӧ ий ончычрак, изиш вараракат южо историк, этнограф "Марий еҥын
жап шотым палыме акылже уке" манын ойленыт. Теве Россий наука академийын
профессоржо
Г.Ф.Миллер возен: "Трудно сыскать такой народ, который бы не знал какого-
нибудь
годового счисления, но си народы (чуваши и мари — А.К.) не знают ничего,
когда
год начинается; кроме того лето и зиму, считая вместе, годом называют.
Равным
образом не имеют они никакого понятия о месяцах" (Миллер Г.Ф. Описание
живущих в
Казанской губернии языческих народов, яко то черемис, чуваш и вотяков. —
СПб.,
1792. 109 с.)
"Хронологии у черемис нет", — рӱда С.А.Нурминский. Тудо черке пашаеҥ,
просветитель семын марий коклаште коштын гынат, калыкнан шке шотан
календарь улмыжым
ужаш да палаш тыршен огыл. Черке календарь чылажымат шойыштен. (Нурминский
С.А.
Очерк религиозных верований черемис // Православный собеседник, 1862. 12 т.
— 14
с.)
Филолог И.А.Худяковат нунын деч кугунак торлен огыл, но ончыктен: "Недаром
же
чуваши и черемисы ведут от него (Е.Пугачев деч — А.К.) летоисчисление. Их
старики считают свои годы и определяют хронологию разных народных событий
от пугачевщины". (Худяков И.А. Народные исторические сказки // Журнал
Министерства народного просвещения, 1864. — 1 ¹. — 45 с.)
Но шкенан кундемысе археолог-влакын пытартыш витле ий жапыште шымлыме
пашашт тыгай аклымашлан пеҥгыде вашмутым пуат: марийын календарьже
3000—3500 ий ожнак
лийын. Тидым нунын мумо шун кӧршӧк да шыркама-влак пеҥгыдемден ойлат. Ик
шун
кӧршӧкшым С.В.Большов, Марий национальный музейын археологшо, Медведево
районысо
Пеленгер курганыште муын. Атын кӱшытшӧ 9 см., диаметрже 17 см. Кӧршӧкым тӱр
сынан сӱрет дене сӧрастарыме. МарНИИ-н археологшо В.В.Никитин, тудым
шымлен, тыге
палемда: тиде — 3500 ий ончычсо калык календарь. Талукым, тылзым, кечым
нуно кызытсе календарь семын ончыктат. Арняже 5 кечан улмаш. Черке шӱлыш
пурымеке, арня
шым кечаныш савырнен.
Йошкар-Оласе национальный музейыште адак вес шун ате уло. Тудын кӱкшытшӧ 5
см.,
диаметрже — 7. Тудым археолог А.Х.Халиковын экспедицийже 1958 ийыште
Курыкмарий
районышто муын. Ате ӱмбалсе тӱрлемже вес сынан. Тудат марийын календарьже
могай
улмым палемда.
Тичмаш тылзе гай йыргешке левыктен ыштыме шыркамам Кама (Чолман) эҥер
воктен улшо Ананино курганыште верештме. Тудым фольклорист, МарНИИ пашаеҥ
В.А.Акцорин
шымлен лектын да палемда: Чолман да Юл воктен илыше финн-угор калык-влак
Кече да
Тылзе календарьым паленыт. Нине кок календарь коклаште 10 кече ойыртем
улмымат
шинченыт (Акцорин В.А. Марийын календарьже // Кугарня. — 1993. — 21 май).
Ешарыман: калыкна, Шӱдыр-влакым эскеренат, жап шотым пален: Ӱжара шӱдыр
(Венера)
чодыра вуйыш кӱзен шуын — волгыжаш мӱндыр огыл: Вӱдвара шӱдыр (Орион) тореш
савырна гын, волгыжаш тӱҥалеш; Вӱдвара шӱдыр вийна — йӱр толшашлан; Шокте
шӱдыр
(Плеяды) эр велеш шулен йомеш; Шордо шӱдыр (Полярная звезда) вуй мучаште
гын,
вашке волгалтеш да молат.
Чыла тидыже мо нерген ойла? Акрет годымак кугезына-влак ушан-шотан лийыныт.
Нимогай письменность деч посна Кече, Тылзе, Шӱдыр тарваныл вашталтмым
умылен моштеныт. Чодыра коклаште илыше калыкын астрономийым, математикым,
геометрийым шинчымашыжат келге лийын, тудым самырык тукымлан ӱшанен коден.
Тидыжым кызыт ме калыкнан ойпогыштыжо (фольклорышто) да илыш-йӱлаштыже
ужына.

ЯНВАРЬ

У ий тылзе, Шорыкйол тылзе

Январь тылзым кызытсе тукым У ий тылзе манын лӱмда. Шуко шот дене тудо
кернакак
ятыр уым тӱҥалеш: Кече тарваныме пале, озанлык пашаште шошо аҥалан
ямдылалтман,
пӱртӱс илышыштат вашталтыш коеш...
Январь — латынь мут, Янус юмо лӱмеш пуалтын. Римлян-влак коклаште Янус
шомакше
почедыш-тӱчедыш манмым ончыктен. Янус кава капкам почеш — волгалташ
тӱҥалеш, Кече лектеш, тӱчеш — пычкемышалтеш, Кече кава тӱр шеҥгек каен
йомеш. Янус эше кеч-могай пашам тӱҥалше да кошарташ полшышо юмылан
шотлалтын. Тыгай кок койыш-шоктышан улмыжлан кӧра тудым кок тӱрлӧ чурияным
(шӱргывылышаным) сӱретлен ончыктат.
Иктыштыже тудо ончыкла онча, весыштыже — шеҥгекыла, эртен кайымым шымла,
иктешла. Икманаш, Янус — кава оза, кӱшнӧ мо ышталтмым эскерыше. Сандене ий
тӱҥалтышым
тиде шомак дене кылден палемдаш тӱҥалыныт.
Мемнан кундемыште январь тылзын кокла температуржо 13-17 градус йӱштӧ. Но
южгунам термометрын йошкар шӱртыжӧ 30-35, 40 цифр деч ӱлыкат вола. Тыгай
кугу йӱштӧ
1978—1979 ийла йыжыҥыште 56-58 шуын ыле. Тудын деч вара саскам пуышо ятыр
пушеҥге, тумо ышт чыте, кошкышт. Чын, тумерышт кок-кум ий гыч ылыжыч. Тидым
шотыш налын, Ош Виче, Чолман да Юл эҥерла воктене илыше калык ий тӱҥалтыш
тылзым Кугу
кырлась манеш. Кырлеч — тюрк (суас, чуваш) шомак, "пеш йӱштӧ, чатлама жап"
манмым ончыкта. Тугеже Кугу кырлась — кугу, чатлама йӱштӧ тылзе. Икманаш,
пӱртӱс
сын дене келшен толеш.
Идалыкын моло времаже семынак теле рӱдӧ жапыштат шке чияже, юзо вийже уло.
Йӱштӧ
эрдене ончалат гын, ужат — канде шикш кавашке меҥгыла кержалтын. Садлан
тыге ойлат: "Шикш кавашке кӱза, игече йӱштӧ лиеш". Тыгай палыже калыкыште
ятыр уло. Теве икмынярже: Пӧрткайык пыжашышкыже пуным нумалеш — кугу
йӱштылан; Самвар шӱвырым шокта (мура) — Йӱштӧ кугыза унала толшаш; Коҥга
мӱгырен шикшым шупшеш —
йӱштылан. "Чӱчӱ, сайын чий, чот чий!" — манеш киса йӱштӧ вашеш.
Январь тылзын чумыр койыш-шоктышыжым эскерен да иктешлен, калык ятыр палым
шочыктен. Теве Пошкырт кундем Дюртюли районысо Черлак ялыште тыге ойлат: У
ий тылзе леве — кеҥежым мӱй лектыш шагал лиеш; Январьыште кече айват дык,
кеҥеж мӱян.
У ий тылзе деч ончыч йӱштӧ шога — кеҥеж мӱян, саскан. У ий тылзын кульма
кашта
йымаке лум пӱтырналт кержалтеш — мӱйлан айват.
Волжск район Нурсола кундемыште тыге рашемдат: Телым пушеҥгылаште, оралте
пелен
лум кычкыма пижеш — мӱй лектышлан (кычкыма — тыгыде пун пырчан лум);
Кожлаште
рӱм кержалтеш — мӱй лектышлан (рӱм — пӧрш дене поче-поче чумыргышо ий
чумырка).
Январьын могай улмыжым онченак, кеҥежым вучат: Январь леве — июль кӱдырчан;
Январь мучаште волак ий кужун кержалтеш — кукшо кеҥежлан; Январьыште эҥер
вӱд пуча
— кукшо игечан кеҥежлан; Теле рӱдыштӧ кенета йӱр лиеш — юалге кеҥежлан;
Патькыш
и кужы гынь — шож кужы лиэш; Телым лум чинчан да лоптыра — ток киндылан.
Жап эртыме дене Йӱштӧ кугызан куатше иземеш. Тунам курыкмарий-влак тыге
ойлат:
Крешеньылан (19 январь) Йӱштӧ кугызан ик пӱйжӧ лӓктын вазеш. Кече пӧртылаш
тӱҥалеш (кужемаш) — поран тарвана, — тыге палемдат Шернур велне. Чатлама
пагытым поран шӱкен чактара. Тидым шижмыла, Йӱштӧ кугыза моткоч шыдештеш —
иян тояж дене
йӱдым окнам, пырдыжым, оралтым перкала, иян южшым чаманыде пуалкала. Лум
кочыртата, пылышым да нер мучашым чывыштылеш. Но пашаче айдемым тудо
нигузеат чактарен ок керт...
Янус — январь "капкажым" почын колта гын, Шорыкйол, Рошто, (курыкмарий)
¯святка,
Крешене, Кудо ӧрт пайрем-влак еҥ суртыш толын лектыт...
Кече тарванымеке, пӱртӱсын йыжыҥже дене келшышын, у пагытым Шорыкйол пайрем
почеш. Калык календарь почеш тудо у тылзын ончыл кугарнян тӱҥалеш (26
декабрь ден
7 январь коклаште) да арня марте шуйна. Но черке календарь дене келшышын, У
ий
дене иквереш палемдалтеш. Посна верлаште (Угарман марий коклаште) Рошто
пайрем
денат иктешлат.
Ончылмутышто палемдышна: ожнысо календарь идалыкын пӱртӱсшӧ да ял озанлык
паша
дене йӧнештарен чоҥалтын. Вольык ончымо сомылат тунам кӱлеш верым налын.
Марий
коклаште тидыжым шорык ашныме паша шуктен шоген. Молан? Вет имде вольык
вургемлан межым, коваштым пуэн, кочкаш — шылым. Чумыр каласаш гын, тудо
почетан верыште лийын. Тидын нерген калык ойпогын (фольклорын) жанрыштат
палемдат. Мутлан,
туштылаште: Кува куржеш, куп рӱшкалтеш; Кувавайын ӱмбаланже регенче налын;
Корем
ден олык воктен ужга ден мыжер коштыт; Вольык деч кугу мо уло? Калыкмутат
шорыкын кӱлешлыкшым палдара: Мераҥ пун шорык межлан ок шу; Шорыкым
магырымыж дене
огыл, а межше дене аклат; Изи гынат — шорыкаш да молат. Шорык ончышо
эскерен да
тидын негызеш шуко калык палым (приметым) шочыктен. Икмыняржым ончыктена:
Кӱтӱ
гыч шорык модын-тӧрштыл толеш — йӱр толшашлан; Шарыквлӓ лавыж толыт — юа
лиэш;
Шорык йӱштӧ вашеш могыржым дӱр-дӱр чытырыкта; Шорыкын ужгаже оварга —
лывыртышлан; Шорык-влак ваш-ваш тӱкедылыт — мардежан игечылан.
Тыге шорыкым пагалымаш посна пайремым шочыктен. Шорыкйол пайрем кечым
шымленак,
калык ончыко могай игече лийшашым, шурно да саска шочшашым палемден:
Шорыкйол
арняште лум возеш — кинде шочеш; Шорыкйол арня поранан — пӱкш ятыр лиеш;
Шорыкйол арня луман — чодыра саска ума; Шорыкйол вашеш йӱд шӱдыран — снеге
чот лиеш;
Шорыкйол лум каваным петыра — кинде ток лиеш; Шорыкйол кечылаште
пушеҥгылаште
пӧрш сакалтеш — кеҥеж шурнылан келшыше лиеш; Шорыкйол кечын йӱр лиеш —
кеҥежым
ужгам чиен коштман да ятыр молат.
Шорыкйол пайремын тӱҥ сӧрастаршыже васликува ден васликугыза улыт. Посна
кундемлаште нуно тӱрлын чият, тӱрлӧ радамым эртарат.
Эрвел могырышто тыгерак келыштарен колтат.
Шорыкйол пӧртыш але иктаж-могай суртыш Йӱштӧ кочай (васликугыза) толын
пура.
Вургемже палыдыме, тудыжымат савырен чийыме. Шӱргышкыжӧ кумыжым пӱчкеден
йӧнештарыме, шовычым пидме. Пӧръеҥ гын — пондашым, ӧрышым ыштыме. Кидыштыже
— укшан
тоя. Пурымекыже, вуйым савен саламлалтеш. Вара йоча-шамычым ончалеш, нунын
деч
йодеш: "Йыдалым ыштен моштеда мо? Моштеда гын, мыняр мужырым ыштенда?" Ӱдыр
икшыве деч йодеш: "Мыняр кынераш муш шӱртым шӱдыренат?" Уда вашмутым колеш
гын,
коҥга йымак шӱдырен пурташ тӧча. Тудын пелашыжат, тудым эрвелне алтынайкува
маныт, тыгаяк шӱкшӧ чиеман, торжа койышан. Уремыште вуверкувала
ӱштервоштырым кушкыж коштеш; вашлийме еҥым лӱмдылеш, игылтеш.
Шорыкйол пӧртыш погынаш ӱдыр-влак полтым, висте ложашым, ӱйым, олташ иктаж-
мыняр
пугомылям погат. Тӱҥалтышым изарня водын ыштат. Ончыч мончаш пурат, яндар
вургемым чият. Мелнам кӱэштыт. Оза мелнам тулводыжлан чоклен кумалеш.
Тыгутлаште
мӧчӧр-влак (васли ден пелашыжым тыге маныт) толын пурат. Озамыт деч талук
мучко
паша кузе каен шогымым, мо ышталтмым, мо укем, радам дене йодыштыт. Варажым
толшо "артист-влаклан" оза шке йодыш-влакым пуа: "Тений кинде могай
лектышан лиеш?
Шушаш кеҥежым кыне могай кужытан кушкеш?" да молат. Мӧчӧр-влак кидышт дене
ончыктат. Тыгодым уремыште кугун йӱкланат, пуйто тушто чыган шога. Тереш
омаш гайым нӧлтал шындыме. Тушто апшат ӱзгар, меж лӱлымӧ йыдаҥ, сава,
сапондо, сем
ӱзгар-влак (кӱсле, балалайке, гармонь) кийылтыт. Туштак 5-6 йоча коеш.
Маскат
уло. Тудо, ик ӱзгарым налын, пашам кузе ышташ кӱлмым ончыкта. Сценкым
модыт: його йоча пашам ынеж ыште да маскат тудым "поньыжеш". Тыге арня
мучко ял урем дене
коштыт, пошкудышкат миен савырнат. Шорыкйол лекме кугарнян иктат пашам ок
ыште.
Мӧҥгыштышт висте мелнам кӱэштыт, кыстывийым (лӱмын ыштыме когыльо; йыр
тодылман
лепошка, ӱмбакыже шыдаҥ шӱрашым шӱрат) ямдылат. Шурген-мурен, эҥер але
памаш деке волат. Тушто чылан шӱргыштым мушкыт. "Шорыкйол вӱдыш пурен каен!
— Ужат теве
упшыжо веле пундыш ӱмбалан киен кодын!" манын кычкырлен суртан-суртышкышт
шала-нат.
Шорыкйол пайремын сӧраллыкшым тӱрлӧ мужедмаш сылнештарен. Тыгайже Шорыкйол
вашеш
изарнян кастене эртаралтын. Мужедмаш-влак тыгайрак лийыныт:
1. Ӱдыр-влак руашым шындат. Кӱэштшаш кинде сукырыш оксам, шӱч але кермыч
падырашым пыштат. Коҥга гыч лукмеке, ужаш дене пайлен пуат. Кӧлан окса
логалеш, поян
качылан марлан лектеш, шӱч верештеш — незерлан, кермыч — пеҥгыде койыш-
шоктышан
рвезылан.
2. Ӱдыр-влак сырам шолтат. Тудым, кок ведраш опталын, кылыштым ваш ыштен,
кӧгӧн
дене тӱкылен шындат. Ӱдырын малымыж годым сравоч йодаш могай каче толеш,
тугайлан марлан лектеш лиеш.
3. Шорыкйол мелнам кӱэштыт. Тудым налын, ӱдыр-влак уремыш каят. Кӧм эн
ончыч
вашлийыт, тугай лӱман качылан пелаш лийыт.
4. Кугу урем капкам почын шындат. Имньын вуйжым шовыч дене пидыт. Капка
торешла
варам пыштат. Имне лекмыж годым тудым тошкалеш гын, тений ӱдыр марлан кая,
уке —
ок лек.
5. Стакан вӱдым налыт. Тушко шергашым колтат. Стакан кок могырышко
воштончышым
шогалтат, сортам чӱктат. Ате кӧргыштӧ каче коеш — ӱдыр тудлан мужыр лиеш.
6. Артана деке мият да, шинчам кумен, тушеч ик пу комылям шӱдырен луктыт.
Укшан
логалеш — мариет але ватет шадыра чуриян лиеш.
7. Имне вӱташ каят. Тушто имне вол гыч падыраш шырпым пурлын налыт. Малаш
возыт.
Омышто мо коеш, тудо лиеш.
8. Курыкмарий ӱдыр-влак подкогыльыш тыгыде оксам, мӱй кочмо изи кольмым
(ильаным), презе кандыран мучашыжым пыштат, я яра руашым веле ыштат. Окса
логалеш
гын, ӱдыр поянлан кая, ильан перна — мӱкш ончышылан, презе кандыра мучаш
гын —
вольыкан качылан, яра руаш гын — йогылан.
9. Окна йымалне колышт коштыт. Товар йӱкым колат — колышо лектеш, суд
нерген ойлымо шокта — судыш логалат. Икманаш, мо нерген кутырымо пылышетлан
солна, тудо
лиеш.
10. Шорыкйол вашеш йӱдым капка гоч портышкемым кышкат: тудо кушкыла возеш,
ӱдыр
тувел могырыш марлан кая.
11. Шартъял годым пӹтари шолтымашты мазар падкагыль шагалеш падышты, солаэш

тӹнар сӱан лиэш.
12. Шорыкйол кечын пӧртым ӱштыт, шӱкшым кудалташ наҥгаят. Корнышто могай
лӱманым
вашлият, тугайлан марлан лектат.
13. Шорыкйол ваштареш агытаным ӱстел йымаке пуртат. Чурийончышым, киндым да

вӱдым шындат. Кайык чурийончышыш онча — ӱдыр йорга качылан кая, киндыш —
шотанлан, поянлан, вӱдыш — йӱшӧ качылан.
14. Шорыкйол вашеш ӱдырым кудывечыш луктыт. Вуйышкыжо комдым упшалтат да
пӧрдыктен колтат. Капка велыш кая — марлан лектеш, уке — вес тыгай марте
мӧҥгыштӧ шинча.
15. Шорыкйол йӱдым ӱдыр-влак идымыш каят. Олым ора але каван гыч олым
пырчым
шупшын луктыт, пырчан перна — поян рвезылан кая; каче гын — поян ӱдырым
налеш.
Яндар олым пырче лектеш — марлан ок кай.
16. Шорыкйол вашеш пелйӱдым шоҥгырак-влак корнывожыш йӱк колышташ лектыт.
Пила
да товар йӱк шокта — колышашлан, муро але оҥгыр йӱк — илышашлан.
17. Шорыкйол йӱдым ӱдыр-влак шорык вӱташ каят. Шорыкын межшым кӱрыт. Шем
меж логалеш — шем чуриян качылан лектеш, ошо — волгыдо чурийвылышанлан.
18. Ӱстел йымаке оксам, нӧшмым, вӱдым пыштат. Чывым пуртат. Эн ончыч оксам
чӱҥгалеш гын, ӱдыр поянлан марлан кая, нӧшмым — уланлан, вӱдым — йорлылан.
19. Ӱдыр-влак агун йымак каят. Пушкыдо верым чараҥден шинчыт. Шекланат,
могай
кид ниялта: пунан — поян качылан лектеш, чара кидан — незерлан.
Тиде пайрем дене кылден, калык шуко ырымым (ӱшанымашым) шочыктен. Тудо рат
арня
мучко шекланалтын. Мутлан:
1. Шорыкйол годым "Кумыржат — окса, шымыржат — окса" манын куштет гын,
идалык
мучко шийвундан лият.
2. Пайрем эрдене ондак кынелат — чулым да куштылго капан лият, шуко малет —
неле
могыран.
3. Эрдене эр кынелын, шем ыштыр дене йолым пидат гын, шорык шем пачам ышта.
4. Тиде пайремын нӧшмӧ тувыртышым шолтен кочкат — шӱльӧ сай шочеш.
5. Водын мӱкшомартам тарватылат — мӱкшава игыжым ойыра.
6. Вӱташке лектын чыве каштам лугат, чыве пӱктыжӧ манын.
7. Шартъял йыд аяран, шӹдӹрӓн гӹнь, комбигы яжон лӓктеш.
8. Ушкал постный кечын (вӱргечын, кугарнян) лиеш — шӧран.
9. Шорыкйол арняште арверым огыт муш: кинде шӱч вуян лиеш.
10. Шорыкйол пайрем кечын пӱкшым, "Ий еда — кок пачам" манын, йоча-влаклан
кышкат: шорык тӱлӧ вуян лиеш.
11. Шорыкйол годым пакчаш лектын олмапум рӱзат, йоча-шамыч олмам погышыла
койын
коштыт. Пуйто тыге шыжым саскам лыҥак налат.
12. Пасушто шорыкйол каваным мужыраным огыт ыште, тунам кинде ток лиеш.
13. Шорык вӱташке пурат да, "Йыгыр пачам, йыгыр пачам!" манын, вольыкым
поктылыт.
14. Шорыкйол арняште ӱдыр-влак вургемыштым тарватылыт, пуйто вургем налаш
перке
лектеш.
15. Идымыш каен, сапондым да кынем тарватылыт, колызо ден мӱкш ончышо-влак
— шке
ӱзгарыштым. Тыге пуйто вес ийын сай лектыш лиеш.
16. Шорыкйол кугарня деч ончыч кастене лум кышылым ыштат. Арня мучаште миен
ончат. Лум дене петырналтын гын, вес ийын кинде сайын шочеш.
17. Шорыкйол кечын эрдене ушкал эрвелышкыла кия — эрдене презым ышта,
кечывалвелышкыла — кечывалым, касвелыш — кастене але йӱдым.
18. Пайрем кечын изи йоча-влакым ӱстел йымаке пуртат. Тушто нуно шурно
пырчым
муыт — тиде ийын кинде тӱвыргын шочеш.
19. Кузе Шорыкйол пайремым эртарет, туге талук мучко илет.
20. Шорыкйол кечын маскат вынемыштыже вес велке савырнен возеш.
21. Могай Шорыкйол, тугаяк идалык лиеш.
22. Шорыкйол кечын пареҥгым коҥгаш кудалтыман — вес ий пареҥге лектыш поро
лиеш.
Калык ойпого шарлаш Шорыкйол пеш сай эҥертыш лийын. Тыгодым йомак колташ,
туштым
тушташ, мыскара ышташ, тӱшкаште кушташ-мураш иктат чарен огыл. Сандене
тидым верысе калык театр манашат келша.
"Модыш — уш погыш" ойла калыкмут. Телымсе пайремыште тӱрлӧ модыш дене
модыныт.
Теве "Йӧратет але от йӧрате" модыш. Тидлан нийым налыт, тудым шӱртӧ гай
вичкыжын
шеледат да чумыркашке кылдат. Ик могырыштыжо — рвезе, весыштыже — ӱдыр.
Нуно кок
мучаште улшо вичкыж нийым пурлыт. Ик ярым логалеш гын, шупшалалтшаш улыт.
Но
модмаште тӱрлӧ ийготан лийыт. Тунам самырык ден шоҥго келшен толыт гын,
воштылтышыжо мыняре?!
"Чет але нечет" модышат шыргыжмашым луктын. Икте копашкыже пӱкшым кормыжтал
налеш да модшо деч йодеш: "Чет але нечет?" Вашмутшо келшен толеш (чын
пала), тунам
иктажым (мутат уке — йӧратымыжым) шупшалеш.
Курыкмарий коклаште "увре, пӹра" манме калык модыш шарлен улмаш. Эрвел ден
олыкмарий-влак коклаште тудо "сокыртага" модыш семын палыме.
Тыге арня жапыште весела, воштылтышан пайрем — Шорыкйол — эртенат кая...
Шорыкйолет эртенат кая, почешыже черке пайрем — Рошто — тӱҥалеш. Иисус
Христос
шочмо кече манешат, чимарий веран еҥ тудым пешыжак чот пагален ок пайремле.
Чесым пога, пошкудыжым унала ӱжеш але шкежат весе деке мия. Шотшым радам
дене эртара. Посна ойыртемалтше йӱлаже уке. Туге гынат пӱртӱсын могай
улмыжым, шушаш
жаплан мом палдара, шекланеныт: Рошто жапыште чатлама йӱштӧ гын, Петролан
шокшо
лиеш; Рошто кече леве — Петролан йӱран кечым сӧра; Роштолан йӱр — юалге
кеҥежлан; Шылыш пурымо кечын (пӱтӧ пыта — А.К.) поран — мӱй лектышан лиеш.
Рошто кечын марий еҥ кыне нӧшмӧ шӱрым шолта. Шӧр гай нӧшмӧ вӱдымат ямдыла
да чер
ваштареш эм олмеш йӱэш.
"Телын чеверже — Рошто пагыт" манеш тоштыеҥ да тыгерак муралта:
Тиде йӱштӧ — мо йӱштӧ,
Рошто йӱштӧ — вот йӱштӧ.
Тиде йорга — мо йорга,
Нурмага йорга — вот йорга.
Курыкмарий-влак Рошто ден Крешене коклаште ¯сватка (7 гыч 19 январь марте)
черке
пайремым палемденыт. Тудо Рошто деч вара Кугарнян тӱҥалын.
Январь тылзыштак Рошто ден теле Миколо коклаште Кудо ӧрт манме пайрем
эртаралтын. Марий мифологий почеш, пуйто, еҥын да посна ӱзгарынат ала-могай
шӱлышыжӧ,
ӧртшӧ уло. Тиде умылымаш теве ик калыкмутышто кодын: Ӱдырын марлан кайымыж
гоыдм, сӱаныште, коҥга шеҥгелне помыланат ӧртшӧ лектеш. Икманаш, тудат
"Ынде мыйымат руалтен наҥгаят" манын чытыра. Эше ойлат: мален кийышым
кычкырен ит кынелте,
ӧртшӧ лектеш да лӱдмыж дене черланен кертеш; кокок, соҥгыра, пеле ушдымо
лийын
кертеш. Сандене суртын, озанлыкын шӱлышыжӧ таза, чоткыдо, пеҥгыде лийже
манын,
идалык тӱҥалтыште тыгай пайремым эртареныт. Лӱмын палемдыме кечыже лийын
огыл.
Сурт оза тышке, кумалтышке, лишыл таҥжым, пошкудыжым ӱжын. Чапле чесым
ямдылен —
утларакшым шыл да шӧр йӧршан кочкыш ышталтын. Вет тиде кумалтышыже вольык
перке
верч эртаралтын.
Лӱмын Кудо ӧрт кувалан шыл когыльым коҥгаш кӱэштыныт. Адак шӱдырым
ямдыленыт,
куэ кумыжым. Чесым авызлаш тӱҥалме деч ончыч шӱдырыш куэ кумыжым пӱтырыман.
Тидым кажныже ыштен ок сеҥе. Вара кӧн кидыште шӱдыреш кумыж пӱтырна, тудым
эн ончыч чес дене сийленыт. Пуйто тидын дене вольык вуй тӱла, таза лиеш. Эр
марте
мӧҥгыжат огыт колто, шунен пукшат-йӱктат. Тиде пайрем годым мураш, кушташ,
сӧйгаш ок йӧрӧ: вольык лӱдшӧ, суртыш толдымо лиеш. Тыгай йӱла кызытат Киров
область Марий Малмыж велне аралалт кодын.
Январь тылзыште марий коклаште палемдалтше пайрем — тиде черке вера гыч
пурышо
Крешене пайрем. Тудым 19 числан черке приход дене пайремлат. Марла тудым
южо вере юмычкым (юмо чыкыме) маныт. Курыкмарий-влак эше ченя ышталыт. Тиде
кече дене
кылдалтше шуко пале уло: Юмычкым кече лум — сай кинде шочшашлан; Юмычкым
кечын
корно пургыжта — мӱй лыҥ налалтеш; Крешеньык кече луман, поранан — шемшыдаҥ
ума;
Крешене кече ояр — уржа шагал лектышан лиеш; Крешене (ченя) кечы ӱшты —
кинды
яжо лиэш; Крешене поранан, лум карнизеш кержалтеш — мӱй лектышан ийлан;
Кече
тарванымеке, ояр жап Крешене марте шога — мӱйлан пеш спай; Крешене айват —
кеҥежат айват лиеш; Крешеньялан кечы ик ведра сӹра йӱаш кужемеш;
Крешеньылан йӱштын
пел йолжо тугеш.
Январь тылзысе пӱртӱс тӱсым да шочмо калыкнан илыш-йӱлажым шымленрак ончал
лекмеке, теве мом палемдаш лиеш: нуно чыланжат мланде паша дене кылдалтше
улыт, ончыклык шурно лектыш, озанлык поянлык верч азапланымым ончыктат.
Идалыкын тиде
жапше моло тылзысе семынак шке ойыртемышан.
Александр КИТИКОВ, филологий наука доктор, профессор.

КОК ОЙЛЫМАШ

МЕРАҤ

Икана ме сонарыш тарванышна. Ончылнына пасу дене терым шӱдырыман гусеничный

трактор толеш. Тудо чодырашке пулан кая улмаш. Кунам трактор мемнан турашке
толын шуо, мый терыште кок кужу пылышым ужылалтышым, вара шкежат
койылалтыш. Мераҥ
тер покшелне оза семын гына шинчен да ик велышке ончен. Мыйын йолташем
кидше дене солкалаш да кычкырлаш тӱҥале. Тракторист мемнам ужо, кабинысе
шеҥгел окна гыч
ончале. Мераҥым ужмек, тракторжым шогалтыш да тӧрштен волыш. Кидыштыже ала-
мо
ыле да тудым мераҥ ӱмбак кудалтыш, но ыш логалте. Мераҥ вес могырыш
тӧршталтыш,
кӱчык почшо гына койын кодо.
Ондакше ме воштыл колтышна, но вара кӧргӧ чонна дене мераҥым чаманышна.
Молан
тудын ӱмбак ме шке киднам нӧлталына? Тек тудо шер теммешкыже трактор дене
кудалеш ыле...

УР

...Тиде лу ий ончыч лийын. Ялысе рвезе-влак Микал кугызан окна ончылсо
ломбо
вуйыштыжо урым ужыныт. Кенета мый тудым пычал деч поснак кучаш шонен
пыштышым.
Ур, тидым шижын, чапажым кок могырыш шарен, ломбо вуй гыч мланде ӱмбаке
тӧрштыш.
Икмыняр гана тӧршталтен, корно гоч кушшо куэшке кӱзыш. Воктенак вес пушеҥге-
влакат лийыныт, а мланде ӱмбалне пу артана шинчен. Икмыняр жап поктен
куржталме деч
вара ур ноен да артана коклашке шылын шинчын.
Ик рвезе мӧҥгыж гыч мешакым кондышат, ме изи мамык комылям тушко пуртен
пыштышна. Урын шӱмжӧ чот кӱлткен. Мый мешакым Микал кугызан пӧртышкыжӧ
пуртышым. Вашке
тудын ватыже тольо. Мешакыште мо улмым палышат, кычкырал колтыш:
— Караул, ынде пожарым веле вучыман!
— А кенета тыгак лиеш гын? — шоналтышым мый.
Тунамак пӧртӧнчык лектымат, мешакем ястарышым. Ур тӧршталтыш да писын гына
кудал
колтыш.
Но пиалешна, оза ватын мутшо чыныш ыш лек. Нимогай пожар ыш лий.
...Кугу олала ден ялла лишне ужар зонышто еҥ-влак урым чӱчкыдын ужыт.
Лӱдыкташ
огыл гын, тиде янлык айдеме дек лишкак толеш, кидше гыч кочкышым налашат
огеш
лӱд.

Владислав КОНЫШЕВ.



012098
************************************************************************
1—20

КРИТИКЕ

Сергей БЕРЕЖНОЙ

КЫЗЫТСЕ ФАНТАСТИКЫН ЙЫЖЫҤЛАЖЕ

Тиде текстым фантастикылан вуйым пуышо, йӧратыше, но тудын нерген кыдач-
покшеч
веле палыше-влаклан лӱмын возенам ыле. Тыгодым компьютер дене эртаралтше
конференцийлаште чӱчкыдынак йоҥгышо йодышлам шотыш нальым. Тыгай пособийлан
лӱмын
терминымат шонен лукмо: "Чӱчкыдын пуэдыме йодышлан вашмут аршаш".
Мутат уке, тиде возымым справочник семын кучылташ ом темле, молан манаш
гын, тусо увер тичмаш огыл да йодыш семынак шала. Викшым каласаш гын,
фантастикым йӧратыше-влаклан шымлаш тӱҥалашышт таратыме семын веле пуэна.

Мо тугай фантастике?

Тиде, викшым манаш, сылнымутан литературышто "кидшӱма" верештме йогын,
тыгак искусствыштат — можо висен-кучен огеш тергалт, лачак шижмаш дене веле
виян. Такше
фантастикым шуко семын палемдаш тӧчымӧ, но тушеч иктыжат тыгай литературын
спектржым пӱтынек авалтен ок керт. Кызыт "вес тӱняште коштшо" Роджер
Желязны тыгай
мыскараж дене палыме: "Фантастике нерген у рашемдымашым колын шуктем веле,
тунамак ойлымашым сераш пижам, тудыжо нимогай палемден ончыктымо дене огеш
келше".
"Фантастике" манме термин англичан йылмыштат уло, кок мут гыч шога, нуно
научный
фантастике манметым ушат: фэнтези да фантастический литературым, лӱдыкшылан

пӧлеклалтшым.
Кызытсе фантастикыште пеш шуко направлений-виктемыш уло, нунын кокла гыч
шукырак
кучылталтшыже тыгай: Альтернатив Историй (АИ), Киберпанк (КП), У Толкын
(рушлаже
НВ (Новая Волна) да Турбореализм (ТР).

Альтернатив Историй

АИ — фантастикысе йыжыҥ, тудо мемнан тӱнян вияҥмыжым, кузе лийын кертшаш
ыле,
туге сӱретла, икманаш, лийдымашым, лийын кердымымат ончыкта. Тиде "Мо лиеш
ыле,
кунам..." манын тӱҥалме версий-шонымаш. Теве, мутлан, налаш тыгайым:
"Наполеон
1812 ийыште сеҥен" але "Эдгар По США-ште Граждан сар тӱҥалме марте илен
шуын",
"Германий Кокымшо тӱнямбал сарыште сеҥен" да тулеч молат. АИ, сылнымут
фантастике йӧн, параллельный тӱня денат чак кылдалтын (Владимир Савченкон
"Визымше виса"
возымыжымак налаш), эшежым — жап мучко путешествий дене (Пол Андерсонын
"Жапын
патрульжо" гай). Кандашлымше ий марте южик произведений деч молыжо руш
йылмыште
койын огыл. 1995 ий гыч Российыште лекше АИ-лан "Воштончышто — керде"
премий пуалтеш.

У Толкын

Тиде терминым икымше гана 1961 ийыште П.Шуйлер-Миллер кучылтын. Вараже НВ
индекс дене ончыкташ тӱҥале шке шотан тыгай фантазийым Английыште лектын
шогышо
журнал, ондак редакцийже Джон Карнеллын лийын, а 1964 ий гыч — Майкл
Муркокын.
Кудлымшо ийла тӱҥалтыште саде НВ виктемыш икмыняр автор коклаш чот пижын
шинче,
тушко Брайн Олдисс да Дж. Г. Баллард да нунын ойлымашышт пурат. Тиде
толкыныштак
шолыныт Томас Миш, Майкл Муркок, Роберт Силверберг, Норман Спинрад, Харлан
Эллисон, Роджер Желязны, Джон Браннер, Чарлз Плэтт, Барриогтон Бэйли, Джон
Сладек,
Сэмюэл Дилени, Кристофер Прист.
Тӱҥ ойыртемышт тыште: фантастикылан секс темым пуэн огытыл, пуйто тидлан
койдымо
табу кечен. Эрвел религийлан, тусо туныктымылан мелын савырненыт, посна
айдемын
"кӧргӧ космосшым" почаш тыршеныт, сюжетышкышт наркотик пурен кая, тӱняште
айдеме
чот ешаралтме темым нӧлталыт, социальный да экологический шуҥгалтыш
ончыкталтеш.
Возымаште поснак у стилистикым кычалыт. Тидыжак НВ ден постмодернизм
литературышто кылым шочыкта.
Классикылан шотлалтеш кок антологий (нуно Харлан Эллисонын редакцийже почеш

тӱням ужыныт) — "Шучко кончыш" (1967), "Эшеат шучко кончыш" (1972). Тышеч У
Толкынетын тӱҥ виктаралтшыжым палаш лиеш. Антологийым тыгай автор-влак
сӧрастарат:
Джоанна Расс, Урсула Ле Гуин, Фритц Лейбер, Пирс Энтони.
Саде НВ юап умбакыжат ила. Ты стилистикым шканышт ойырен налыныт Джин Вулф,

Майкл Бишоп, Джон Варли, Иан Уотсон. Палемдат: У Толкын деч эн сайжым
кӱсынлен
Киберпанк.

Киберпанк

Кӱчыкынжӧ КП. "Торжа НФ" направленийын лӱмжӧ тыгайрак. Тудо США-ште 80-шо
ийлан
пелыштыже шочын. Ойыртемже: кӱкшын технологияҥдыме ончыклыкым сӱретла, но
шукыжым шем чия дене варен шында — шаланымылык, кӱчызылык, преступность,
транснациональный корпораций-влакын тӱням шеледымышт, мафий, тулеч молат.
Айдемым компьютер дене ушен шындыме (пӱтынек але ужашын-ужашын
киборгизироватлыме еҥ, тыгак
традиционный огыл улшо интерфейс), сюжетышт чот авалтыше. КП манмет "У
Толкынысо" автор-шамычын стилистический ойыртемыштым шканышт авалтен.
КП-лан негызым пыштышылан Уияльям Гибсон ден Брюс Стерлинг шотлалтыт.
Гибсонжо
кызытсе илышыш шыҥдарен шуктымо техник идейым, виртуальный реальностьым,
шонен
луктын.
Российыште Киберпанк направлениян произведений-влак 1997 ийыште гына лекташ

тӱҥалыныт. КП йӧн дене мемнан дене возышыжо укеат, манаш лиеш. Александр
Тюрин
шке серымыжым "Руш КП" манаш тӧча, но произведенийже чек вес велне
лектедыше КПын ӱмылкажланат ок шу.

Турбореализм

Кӱчыкынжӧ ТР. Руш сылнымут фантастикыште тиде йогын улак. Эстетический да
поснак
литературно-политический амллан кӧра ТР фантастике деч ойырлаш тӧча, но
тидын
годымак реализм корнышкат ок шогал. Турбореализм — тиде философско-
психологический интеллектуальный фантастике, илышын реалийжым шонымыж
семын, эрыкын кучылтеш. Ты йогын, вес семын лӱмдаш гын, "реализман
фантастике". Тудлан шке жапыштыже негызым пыштеныт ыле изак-шоляк
Стругацкиймыт. Турбореалистлан шотлалтыт кызыт Андрей Столяров, Андрей
Лазарчук, Виктор Пелевин, мыняр гынат, Михаил Веллер. ТР лишне шогылтыт
Владимир Покровский, Эдуард Геворкян, Андрей Соломатов.
Такше ты термин але пеҥгыдемынак шуын огыл, садлан нунын коклашке лупшалташ

тӧчат "нылымше толкынын" авторжо-влакат — Михаил Успенский, Евгений Лукин,
Вячеслав Рыбаков, Борис Штерн.
ТР-ын теоретикышт-влак тудым "надтекст", "эпикатастрофичность",
"метарелигий"
сынан улмыштым палемдат, тидым ойыртемалтше палылан шотлат.
Мо вара "надтекстше"? Тиде тугай йогын: тичмаш литературым нуно увер
(информаций) йогын маныт, тиде йогынжо эртен кодшо гыч ончыклык лийшаш
жапыш, шушаш пагытыш наҥгая. Иктаж-мом уым каласаш шонышо писатель тиде
толкынын вуйыштыжо але
эше ончылнырак лийшаш, жапым ончылтышаш. Шонымашым чокаҥден, шижмашым
вияҥден
колтымо текст, стилистика кучылталтыт, нугыдын сералтыт, шуко трактовкым
ыштылыт. "Надтекст" принципет турбореалист кашаклан нунын тӱҥалме йогыным
куатлыракым ышташ кучылталтеш, философско-эстетический веле огыл, тыгак
политический сынан — тидыже ончыкта: ТР-писатель тӱча "йогын ончылно" каят,
сандене кызытсе литературын авангардыштыже шогат.
"Эпикатастрофичность" принцип, мӧҥгешла, шуко саскам шочыктен кертше улмаш.
Айдеме (социум, тӱня) перманентный катастрофыш логалын, манын туныкта тудо,
тиде
шуҥгалтышыже — нравственный, социальный, космологический, молат. Тидлан
кӧра
такше турбореализм толкын шӱлыканрак, нимо сай уке гын, могай тушто
ончыклан
ӱшанже! Туге гынат, произведений оҥайын, кӱрылтдымын лудалтеш, сюжетшат
лудшо
еҥым кепшылтенак шында.
"Метарелигий" манме принципше Тӱня, Юмо, Айдеме шонымаш дене ТР-лан келшен
толеш. Тиде принципым кучылтын, возышо-шамычет илыш чыным шке семынышт
савыркалат.
Юмо, явыл, айдеме пуйто ик кӱкшытыштӧ шогат, молан манаш гын, чылаштын чот
шонен
моштышо вуйдорыкышт уло, магий нунылан сылнымут йӧн веле огыл, а
реальностьланак
шотлалтеш.

Российысе фантастикыште толкын-влак

Умбакыже тыланда темлыме йыжыҥ-шамыч (периодизаций) кумдан огыт кучылталт,
кажне
йогынын посна ойыртемже дене палдарымем — тиде мыйын шонымем. Тудо
Российысе
фантастикым тыге периодлан шеледымылан келшен толеш, шонем. Автор шуко
лийын,
ятырже фантастикын тыгай але тугай йӧн дене вияҥме кышкарышкыже тӱрлӧ
амаллан
кӧра логалаш тыршен огыл (Замятин, Булгаков, Эренбург, Набоков, Первухин,
Грин).
Тидлан верчын нуно ӧрдыжтӧ, вес тӱшкаште, "шогат".

"Икымше" толкын

Тудо колымшо-кумлымшо ийлаште шочын. Тиде толкыныш пурышо-влак — научный да
герой-влакым класс шот дене шеледымылан эҥертен возеныт. Колымшо ийласе
тыгай книгалан Мариэтта Шагинянын "Мисс-Менд" фантастике произведенийжым
шотлыман. Александр Беляеват эн "научный" да чот палдырныше автор лийын.
Тиде пагытыштак пале
сеҥымашыш шуын Александр Казанцев, пӱтынь карьерыжым тудо ты принципеш
чоҥен.

"Кокымшо" толкын

40—50 ийлаште "лишыл прицел" тыгеракын каласаш лиеш докан, йӧным негызлыме.
Тидлан келшышын, фантаст-шамыч илышым ик вичияш деч ончык ужын кертшашат
огытыл
ыле. Темлалтын сераш наукышто ыштыме у открытий-влак нерген, калык
озанлыкыште
кӱлшым гына ончыкташ... Мутлан, радио полшымо почеш виктарыме тракторым.
Чылт
пелчан гай кушкын шогале роман тӱча, тушто социализм ваштареш кредалшым
кузе гына ышт рашкалтыл, кузе гына капитализмым ышт карге, мемнан кажне
шелшыш нерым
шӱшкаш тӧчымыштым виеш ончыктен толашышт. Эн чот лектышанже лие Владимир
Немцов.
Тудын пелен — Владимир Сапарин, Владимир Охотников, Георгий Гуревич,
Александр
Казанцев. Нунын "пеледмышт" годымак волгенче гай чапле книгам савыктен
керте Лазарь Лагин... 1945 ийыште сылнымут кугорныш лекше Ефремов вес
сравочым вереште —
романтико-приключенческий фантастикым. Такше тудынат "Звездные корабли"
повестьше тунамсе "генеральный линийлан" келшен толеш.

"Кумшо" толкын

Вик манаш гын, "кумшо" толкын толмылан кӧра руш йылме дене возалтше
фантастике
шке кызытсе историйжым тӱҥалын. 1957 ийыште Иван Ефремовын "Туманность
Андромеды" романже лектеш. Тудо "кокымшо толкынын" принципше ваштареш кая
да ты туныктымым ӧрдыжкӧ шӱкал шуа. Тунамак фантастике аланыш толыт
Стругацкий изак-шолякмыт, Генрих Альтов, Анатолий Днепров, Евгений
Войскунский, Исай Лукодьянов, Владимир Михайлов, Владимир Савченко, Михаил
Емцев да Еремей Парнов, Илья Варшавский, почешышт ок код "кокымшо толкыным"
эртыше Георгий Гуревич. Изиш варарак
"кумшо толкынын" южшым шӱлалтат Кир Булычев, Ольга Ларионова, Дмитрий
Биленкин,
Зиновий Юрьев, Андрей Балабуха.

"Нылымше" толкын

Тиде толкыныш 1960—1980 ийлаште возаш тӱҥалше, но совет пагытыште шагал
савыкталтше тукым пура. Ик тӱшкаже Малевкыште эртыше всесоюзный семинар-
влакын участникше лийын гын, весыже Дубултышто "сылнымут кучедалмашым"
эртен. Тугаяк семинар-влак лийыныт Москваште, Ленинградыште,
Симферопольышто. Тушто нуно творчествышт дене шканышт лӱмым ыштеныт.
"Нылымше толкын" манме фантаст-влак коклашке
рушла возышо москвичмыт Виталий Бабенко, Эдуард Геворкян, Владислав
Задорожный,
Антон Молчанов (Ант Скаландис), Владимир Покровский, Борис Руденко, Андрей
Саломатов, Александр Силецкий, Владимир Хлумов; Ленинград гыч Феликс Дымов,
Виктор
Жилин, Андрей Измайлов, Святослав Логинов, Наталья Никитайская, Вячеслав
Рыбаков, Андрей Столяров, Ирина Тибилова (Сергиевская), Николай Ютанов;
Волгоград
гыч Любовь ден Евгений Лукинмыт; Красноярск гыч Александр Бушков, Андрей
Лазарчук, Евгений Сыч, Михаил Успенский; Киев гыч Борис Штерн, Владимир
Заяц, Людмила
Козинец; Симферополь гыч Наталья Астахова, Юрий Иваниченко, Даниил Кругер;
Донецк гыч Виталий Забирко; Екатеринбург гыч Александр Больных; Рига гыч
Далия
Трускиновская, Сергей Иванов да молат пурат.
"У толкынысо" автор-шамычын творчествыштлан иктешлыме характеристикым ышташ
ок
лий. Иктышт социальный фантастикыште тыршат (Ант Скаландис. "Катализ"),
молышт —
сатирыште (Виталий Бабенко. "Игоряша — Золотая Рыбка"), кумшышт посна
принциплан
эҥертат (Виталий Забирко. "Вариант пата" да "Войнуха"). Нуным икте гына
цемент
семынак ушен шога — шуко жап печатлалтын огытыл.

90-шо ийласе тукым

Тӱрлӧ ийготан, тӱрлӧ "межан" тиде тукым: кандашлымше ийлаште йӱкым пуышат
уло,
но шукынжо 90-шо ийлаште савыкталташ тӱҥалыныт. Теве нунын кӱчык лӱм
радамышт:
Владимир "Воха" Васильев, Александр Громов, Алексей Свиридов (Москва);
Андрей
Легостаев, Ник. Перумов, Николай Романецкий, Мария Семенова, Александр
Тюрин,
Елена Хаецкая, Александр Щеголев (СПб); Юлий Буркин (Томск); Леонид
Кудрявцев
(Красноярск); Сергей Лукьяненко (Алма-Ата); Г.Л.Олди (Дмитрий Громов ден
Олег
Ладыженский) — Харьков; Александр Борянский, Лев Вершинин (Одесса). Шукыж
годым
южыжын лӱмжӧ такше лудшын пылышышкыже шуэш, но книгашт гына алят ош тӱням
огеш
уж. Тыге лие москвич-влак Андрей Щербаков-Жуков ден Всеволод Мартыненко
дене.
Посна, ойыртемалтын палдырна тыште москвич Виктор Пелевин, тудым ик книгаж
денак
кызытсе фантастикын лидерже семын ончаш тӱҥальыч.

Санкт-Петербург ола.



012198
************************************************************************
1—21

"СЫЛНЫМУТ ШЫЖЕ — 97"

ЧЫВИГЫМ ШЫЖЫМ ШОТЛАТ...

Тыгерак ойлат калыкыште, а ме ешарена: республикысе самырык сылнымутчына-
влакат
идалыкаш пашаштым шыжым иктешлат. Писатель ушем, 1974 ий гыч тӱҥалын,
"Сылнымут
шыже" семинар-совещанийым эртара. Тушко самырык поэт, писатель, драматург-
влак
чумыргат, шке возымыштлан акым налыт, у йолташ-влак дене вашлийыт.
Тыгаяк семинар теният, чотшо дене ынде коло кумшо, 20 ноябрьыште Йошкар-
Олаште
чумыргыш. Ты гана тудо шке шулдыржо йымаке кумло утла самырык сылнымутчым
погыш.
Тений тудым Писатель ушем гына огыл, а Культур да национальность-влак паша
шотышто министерстве, Марий Эл республикысе самырык-влакын ушемышт иквереш
эртарышт.
"Сылнымут шыже" — тиде тыглай погынымаш, пайрем вашлиймаш огыл, — мане
Писатель
ушем правлений председатель В.В.Крылов. — Тиде — паша погынымаш: самырык
сылнымутчо-влаклан тунемме школ, марий литературын ончыклыкшо, ӱдыр-рвезе-
влак дене
вашлийын, нунын коклаште талантым ужын-шижын, кӱлеш полышым, кумылым
пуымаш.
Спортышто тыге шотлат: пычырик ок шотлалт. Литератур пашам вес семын
аклыман:
чылажат пычырик гыч, изи гыч тӱҥалеш. Мемнан пашана — тиде пычырикшым ужын-
шижын
моштыман да изи гыч кугу пашашке кумылаҥдаш, изи сескем гыч кугу, волгыдо
тулым
чӱкташ".
"Талантан самырык-влаклан полшыман, весышт шкеак корным муыт, — каласыш
республикысе Самырык-влакын ушемыштын председательже Г.Н.Павлов. —
Ончыкыжым мый тендан кокла гыч Олык Ипай лӱмеш кугыжаныш премийын лауреатше-
влакым ужнем. Тыгай
неле жапыште возымыдам ош тӱняшке лукташ неле, ты шотыштат ме кертмына
семын
полшаш тӱҥалына".
Тиде ойымак шуйыш шке саламмутыштыжо Культур да национальность-влак паша
шотышто
министрын алмаштышыже В.Г.Яналов. "Культур да искусство пашаеҥ-влаклан
полшымо
шот гыч ме Культур капитал фондым почаш шонена, — ойлыш тудо. — Сай
сылнымут
произведенийлан конкурсым увертарена, сеҥышыш лекше-влаклан савыкталташ
полшена.
"Шочмо йылме — шочмо пӧрт" маналтеш тиде конкурсшо. Тудо лӱмынак самырык-
влак
коклаште эртаралтеш, тушко республикына деч ӧрдыжтӧ илыше-влакат ушнен
кертыт.
Марий литературын классикше Я.П.Майоров-Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме
лӱмеш
пӧлеклалтше культур да сылнымут пайремым Москваште эртараш шонена. Чыла
тидыже
самырык-влакым тӱвыра, артист, сылнымут пашалан кумылаҥдаш мыняр-гынат
полшышаш,
у пашалан таратышаш".
"Тиде неле пагытыште тыглай еҥ-влакланат илен лекташ куштылго огыл, а посна-
посна — ойлыманат огыл, — тыгайрак ойым каласыш Творческий ушем-влакын
Координационный Советшын председательже Г.П.Пирогов. — Садлан мыланна
чӱчкыдынрак вашлияш,
икте-весылан ваш-ваш полшаш кӱлеш. Конешне, сылнымут дене пашам ыштыше
еҥлан романым, поэмым, пьесым, ойлымашым але почеламутым возаш полшаш ок
лий. Тиде —
йӧратымаш гаяк, шӱм паша. Ме икте-весылан поро кумылна, йолташле койышна
дене
гына полшен кертына".
Кумдан палыме писатель, С.Чавайн лӱмеш кугыжаныш литератур премийын
лауреатше
А.Ф.Красноперовын сугыньмутшо ты кечын погынышо чыла еҥын чонышкыжо возо,
очыни.
"Йолташем-влак, мый тиде залым таче куанен ончем. Ончылнем тынар самырык
еҥ. Те
тыглай айдеме огыдал: чонда ласкаште ок иле, вургыжеш, тургыжлана, да тидым
те
кагазышке луктын пышташ тыршеда. Тидыжак мыйым куандара, мемнан пашанам
шуяш
тӱҥалыда манын, ӱшанем. Те ласка, тымык илышым ойырен налын огыдал,
литератур
паша — куштылго сомыл огыл. Неле тудо, шуко вийым — кид-йол куатым огыл, а
ушакыл, чон кӧргӧ вийым — йодеш. Тендан чылажат ончылно. Кушкаш, вияҥаш
тӱҥалыда.
Жап кызыт неле гынат, возымыдам шонымо семын савыктенат, газет, журнал
страницылаште але посна книга дене ужын огыда керт. Туге гынат чытыза,
кумылда ынже воло, возыза шуко да сайын. Кунам-гынат почеламут ден ойлымаш-
влакда ош тӱням
ужыт. Мый самырык-влак дене эреак куанен вашлиям, тыгай погынымаште гына
огыл, а
возымышт дене, у произведенийышт дене. Шуко лудам, изи гына, но сай
ойлымашлан,
почеламутлан уныкажын кушмым ончышо кочала уло чонем дене куанем. Кушса,
вияҥза,
пашада ушныжо!"
Тыгай поро ой, ӱшан мут, сугынь шомак деч вара "Сылнымут шыже" семинарышке
погынышо-влак, тӱшкан-тӱшкан шелалтын, а тыгайже тений шымыт ыле, пашам
ыштышт. Тенийысе семинарын ик ойыртемже — школышто да колледжлаште тунемше,
эн самырык возаш тӱҥалше-влакым посна тӱшкашке чумырымо.
"Тыгайже шым еҥ ыле, — каласыш нунын дене пашам ыштыше поэт, "Ончыко"
журналын
тӱҥ редакторжо Анатолий Тимиркаев. — Волжский районысо Карай школ гыч
туныктышо
Надежда Дмитриевна Ильина кум ӱдырым конден ыле. Тидыже поснак куандарыш.
Ончыкыжым моло школысо туныктышо-влакат тыгак ыштат гын, ме чылаштымат алал
кумылын
вашлийына. Пашанам ме литератур теорий дене урок семын виктарышна. Мо тугай

ритм, рифмика, стихын размерже-влак, икманаш, кузе почеламутым возаш — тӱҥ
шотышто тидын нерген кутырышна. Тачысе марий, руш да тӱнямбал поэзий
нергенат семинарист-влак могай-гынат шинчымашым нальыч, шонем. Кажныштын
гаяк ик почеламутышт дене газет ден журналыште савыкташ ойырен нална. Кеч-
могай возышо еҥат шке
паша саскажым ужшаш..."
"Марий поэзий секций тений лу еҥым шке шулдыр йымакше нале, — шуйыш тиде
мутым
поэт Александр Селин. — Нунын кокла гыч кокытшо гына кодшо ийласе
семинарлаште
лийше ыльыч, молышт икымше гана толыныт. Но мыскара семынрак лектын: индеш
ӱдыр
да ик каче. Мӧҥгешла лиеш гын, мый утларак куанем ыле. Куандарыш ты ганат
Татьяна Пчелкина. Тудо ӱмаштат ямде сборник дене толын ыле, теният тыгак.
Тидыжымат,
тудыжымат кузе-гынат савыкташ полшашак кӱлеш ыле. Тидымак ыштыман Оршанке
педучилищыште тунемше-влакланат. Нуно мемнам тений куандарен ӧрыктарышт.
Садлан,
мемнан шонымаште, нине ӱдыр-влак дене кылым йомдарыман огыл, чӱчкыдынрак
вашлияш, ой-каҥашым, полышым пуэнак шогыман. Куандарыш Эльвира Ендылетова
келге шонымашан, философий сынан почеламутшо-влак дене. Нунымат тачак
печатьышке пуаш лиеш. Семинарышке икымше гана толшо-влак гыч Инна Андреева
ойыртемалте. Возымаштыже уш-акыл, чон шижмашыж дене — поэзийже такшым
тиддеч посна лийынжат ок керт —
виян. Но тудлан сай редактор, кугурак йолташ кӱлеш. Каҥашым пуэн шогышо,
полшышо
лиеш гын, Инна лишыл жапыште у кӱкшытышкӧ нӧлталтын кертеш".
"Курыкмарла возышо-влак гын тений возымышт дене литератур тӱняшке кӱшкырак,
у
тошкалтышым ыштеныт, манаш тоштам, — ты ойым шуйымо семын каласыш поэт Иван
Горный. — Мемнан тӱшкана молгунамсе семынак изи огыл ыле. Лийыныт вузла гыч
студент-влакат, школла гыч туныктышо ден тунемше-влакат, икымше гана
толшыжат, тошто палымына-влакат. Курыкмарла возышо-влак дене ме тыгайрак
вашлийме-лончылымашым тылеч ончычрак эртаренна ыле, Козьмодемьянск олаште.
Нунын дене таҥастарымаште, тачысе семинарист-влакын серымышт ятырлан
кӱшнырак. Чумыр марий сылнымутысо сӱрет семынак возкалыше-влак кокла гыч
ӱдыр-влак шукырак улыт. Конешне, нунат паша лектышыштым ужнешт. Икмынярышт,
мутлан, Тамара Сидуковамак налаш, посна
сборникымат чумырен шуктен. Ты шотышто нунылан кызытеш "У сем" сылнымут
журнал
гына мыняр-гынат эҥертыш лийын кертеш. Тенийсе семинарын ик ойыртемже —
прозым
возаш кумылаҥше-влак ешаралтыныт — тидыже куандара. Уке гын, чынжымак,
сылнымутнан тиде йогынжо пытартыш жапыште кошкашат тӱҥалын ыле. Тений толшо
гыч Марий
университетын аспиранткыже Надежда Федосеевалан ойлымаш сборникым чумыраш
темлыме, серымыже ситышаш. Тыгак Валя Яковлева утларак кыртмен пашам ышта
гын, тыгаяк
книгам кӱктен шуктышаш".
Кӱшнӧ ойлымашке мыят, прозо секцийым вуйлатыше семын, ушнынем. Ты сомылым
шукташ
мыланем кокымшо ий ӱшаненыт. Ӱмаште семинарыште улыжат ик еҥ гына лийын
гын, тений шымытын толыныт. Мо оҥайже: ондак поэзий аланыште чоҥештылше-
влакат лудышым
возымо неле сомылым шке вачӱмбакышт пышташ тараненыт. Тиде — Дина Рычкова,
Вероника Корчемкина-Сидоркина да Зоя Тимофеева-Висвис. Теве тиде ӧрыктарыше
вашталтыш мыйымат куандарыш.
Д.Рычкова школышто пашам ышта, садлан тудо возымаштыже тӱҥ шотышто тиде
"аҥамак
куралеш". Тыгак лийман, очыни: мом сайынрак палет, молан шӱмет лишылрак —
тидын
нерген серыман. Ача-ава да йоча, школ, туныктышо да тунемше, класс да урем
— теве могай кылым я кыл укем шымлаш тырша самырык автор шке возымаштыже.
Тудын
кӱчык да ушан-шотан, чон кумыл дене возымо ойлымашлажым "Марий Эл" ден
"Кугарня"
газетлам лудшо-влак сайын палат. Дина посна книгам лукмо мартеат кушкын
шуын,
сборникше Марий книга савыктышыште ош тӱняшке чоҥештен лекташ черетшым
вуча.
Лирик кумылан, ныжыл мутан поэтесса Вероника Корчемкина-Сидоркина пытартыш
ийлаште мыскаралан шӱмешкен. Мемнан марий сылнымутыштына мыскара возышыжо
кунарак,
тиде оҥай жанр могайрак кӱкшытыштӧ — тидым шоналташ гын, Вероникам поснак
саламлыман. Тек тиде сомыл дечын ок йӱкшӧ, творчествыжым пойдарен толеш —
тыгайрак
тыланыме мутым гына каласыме шуэш.
Зоя Тимофеева-Висвис гын утларак психологический сынан, айдемын шӱм-чонжым,
илыш
азапым кӧргӧ гычак шымлаш кумылан. Ойлымашым возаш тӱҥалын веле гынат,
тидыже
вигак палдырныш. Ончыклык шонымашыжат, возышашыж нерген ойлымыжат тидымак
пеҥгыдемдыш.
Кок ӱдыр — Марий университетын студенткыже Светлана Этыбекова ден Советский
район Роҥго школ гыч, луымшо классыште тунемше Лена Ведерникова — йомак-
влакым конден ыле. Светланаж дене ме кодшо ийыште икымше гана вашлийна.
Тунам мутланымына
арамыш лектын огыл. Возымыжым тӧрлен, ешарен, сай произведений-влакым
конден.
Ленаже, поэт Александр Селин манмыла, мемнам — а пашам ты гана писатель,
"Марий
Эл" газетын пашаеҥже Юрий Галютин дене пырля ыштышна — Лена куандарен
ӧрыктарыш.
Тудо — семинарнан эн самырык сылнымутчыжо — шке йомакше-влак дене толын.
Вик каласем: оҥай, чатка, чоным сымыстарыше улыт нуно. Ӱдыр шочмо велжым,
пӱртӱсым
йӧрата, пӱсӧ шинчаж дене, чолга ушыж дене, поро чонжо дене молын уждымым
ужаш
тырша, чыла тидым шӱм воштшо колтен, кагазышке кусараш тӧча. А мемнан
кугурак
возышо-влак кокла гыч йомакчыже уло мо? Иканаште каласашат ӧрат вет? Лена
тиде
савырыдыме сӧремым "куралаш" пижын — вот можо ӧрыктара да куандара.
Тудланат тыгайракак тыланыме мутна лиеш: тек возышаш кумылжо ок йом, утыр
шулдыраҥын веле
толеш, шинчаже тыгаяк пӱсӧ, чонжо поро лиеш. Туддечын ятыр у, оҥай йомак-
влакым
вучаш тӱҥалына, тунам марий сылнымутышкына у лончо вочмо, у жанр дене
пойдаралтмыже нерген ойлаш лиеш, шонем.
Марий драматургийна кавыскаш тӱҥалын манын ик жап ойлена ыле. "Уке шол,
"Сылнымут шыже" семинар деч вара тыге каласаш йылмыжат ок савырне, —
каласыш иктешойыштыжо Писатель ушемын ответственный секретарьже Вячеслав
Абукаев-Эмгак. — Литературын тиде неле жанржым ойырен налше-влак ӱмаштат
ыльыч, теният кок ӱдыр —
Шернур район Марисола школ гыч Таня Антонова ден Йошкар-Олаш пурышо
Семеновко
села гыч Алевтина Семенова толыныт. Кажныже кок пьесе гыч конден. Галяжын
драматург лияш, ты неле сомылым шукташ негызше уло: шке шотан йылме, мыняр-
гынат мастарлык, пьесе кузе чоҥалтмым ужмыжо. Иктыжым, "Логар паҥгатлан
чай" манмыжым,
паша ыштымек, икмыняр тӧрлымеке, савыкташат лиеш. Тудын изи пьесе ден
сценкыже-влакым школысо драмкружок член-влакат модын ончыктеныт. Ты школеш
"шочын", сылнымут шулдырым налын самырык драматург Светлана Элембаева.
"Чонтамык" пьесыж почеш спектакльым Марий кугыжаныш театрат шке сценешыже
шынден. Садлан Марисолаште
вес драматургат кушкын шуэш манаш амал да ӱшан уло. Тидланже, сай пашажлан,
тусо
школышто туныктышо поэтесса Зинаида Васильевна Ермаковалан вуйым савыман.
Драматургий жанр, каласышна, сылнымутышто ик эн неле жанрлан шотлалтеш.
Садлан
сай произведенийым возымешке, шуко тунемман, мастарлыкым шуарыман. Тидымак
кала-саш лиеш Алевтина Семенова шотыштат. Тӱҥалтышлан тудлан марий йомак
нерген пьесым возен ончаш гын, пайдале лиеш докан.
Тыгодымак палемдыман: тӱҥжӧ — ӱдыр-влакын драматургийыште пашам ышташ
кумылышт
уло, тиде сомыллан чонышт ылыжын — вот можо мемнамат куандара".
Литературышто поэзий, прозо, драматургий деч посна эше ик кугу лончо уло —
тиде
критике ден литературоведений. Тыгай секцийым чумыраш кажне ийын гаяк
палемдат,
но... толшыжо, шке материалыштым кондышо-влак гына ала-молан уке улыт. Ты
шотышто Марий университет ден пединститутын студентышт чолгалыкым
ончыктышаш улыт
ыле... Но "ыле" денак серлагаш кодеш. Ты ганат семинарыште ик самырык
шымлызымат
ышна уж. Вузлаште туныктышо-влакат, тунемшыштат ала тидын нерген кӱлынак
шоналтат да "Сылнымут шыже" семинарын пашашкыже толшаш ийын ушнат ыле?
Вашмутыштым
вучаш тӱҥалына.
Рушла возышо-влакын секцийышт кажне ийын эн шуко самырык йолташым пога.
Теният
тыгак лие. Поэтшат, прозаикшат иквереш чумыргышт. Тений нуно кок тӱшкалан
шелалтыч.
"Сылнымут шыже" мо дене куандара гын, тиде, эн ончычак, у лӱм-влакын
волгалтмышт
дене, — каласыш писатель, Марий книга савыктышын редакторжо Анатолий
Спиридонов.
— Тенийсе семинарат тидлан тӱвыргӧ ыле. Мыят куанен палемдем: мемнан
радамыштат
прозым возышо-влак ешаралтыныт. "Синяя птица" школ гыч Лена Тумбаева изирак
икмыняр ойлымашыж дене толын. Сылнымут кӱкшыт нерген ойлаш ондак гынат,
Лена кӱлынак пашам ышташ тӱҥалеш гын, сай произведенийла дене куандарен
кертеш. Ӱдыр эше
кандашымше классыште гына тунемеш, манмыла, тудын чылажат ончылно. Саша
Колчин
гын ик ойлымашым конден, но кугу, тематикыж денат кугыеҥлан возышаш.
Садлан,
очыни, тудо пашажым мучаш марте шуктен кертын огыл, тидлан вийжат шутен
огыл
дыр. Но рвезын мут шижмашыже уло, а возымаште тидыже — ик тӱҥ ойыртем.
Ямде ойлымаш книга дене толын тиде семинарышке Константин Ситников. Куд
ластык
кугытан сборникшым кеч тачак печатьышке пуаш лиеш. Возымыжым шукынжо палат,
газетлаште чӱчкыдынак савыкталтеш, "Ончыко" журналат луктын. Ик фантастик
книгаже
шукерте огыл ош тӱням ужо.
Поэтесса-влак нерген ойлаш гын, тиде — Алевтина Аристова, Марина Худякова,
Ольга
Шрайнер. Нунын кушмышт, мастарлыкышт ешаралтме коеш. Тугеже ондак
семинарлаште
лиймышт арам эртен огыл. Нунылан чыланыштланат лудшо-влак деке газет,
журнал гоч
моткочак лекман. "Молодежный курьер", "Марийская правда", "Йошкар-Ола"
газет-влак тидым ышташ полшат гын, сай ыле.
Поснак палемдынем семинарыш толшо эн самырык участникым — тиде Кирилл
Абдулаевым. Тудлан улыжат латик ий, но яракида огыл, икмыняр почеламут дене
толын. Возымаштыже формо шотышто пыртак окшакла гынат, шонымашыж дене
кугыеҥ гаяк. Тидым
чыланат палемдышт".
"Мемнан самырык сылнымутчына-влак ий гыч ийышке кушкыт, — палемдыш вес
тӱшка дене пашам ыштыше поэт Георгий Пирогов. — Иктешлен каласаш гын, нунын
ситыдымашышт
икте: тиде — ты пашалан изирак ийготан улмышт. Но илен-толын, чылажат
тӧрлана.
Шукышт — але почылтын шуктыдымо пеледыш гай. Мый ӱшанем: жап шуэш —
пеледалтыт.
Поян шӱм-чонан улыт, шке мурсемыштым, мут савыртышыштым кычалыт — тиде
куандара.
Мутат уке, кӱлыт тыгай вашлиймаш, кыл... Ыштыме паша нигунамат вӱдышкӧ ок
кай:
возымыда лиеш, савыкташ могай-гынат йӧн садак лектеш".
Нине шотан ой-влак кече мучко йоҥгышт. Чынак, кеч-куштат, кеч-кунамат
ӱшаным
йомдарыман огыл, савыкталтат ма, уке ма — возыман. Тыге гына мастарлык
кушкеш,
могай-гынат лектыш шочеш.
Тенийысе семинарын ойыртемалтше сынже семын тидымат палемдыде ок лий: ӱдыр-
рвезе-влак шкетын-шкетын гына огыл, а тӱшка денат толыныт. РФ писатель ушем
член
Вадим Охотин моткоч данле пашам шукта Волжск олаште — тудо кокымшо школышто
литератур кружокым вуйлата. Тений тудо шым самырык возкалышым конден ыле.
Тыгаяк поро пашам шуктат Шернур район Марисолаште, Оршанке педколледжыште,
Волжский район Карай школышто, Тӱвыра да сымыктыш колледжыште, икымше
номеран интернат-школышто да эше икмыняр моло вереат. Ожнырак литератур
кружок кажне гаяк
школышто, район газет редакций пелен лийын. Тиде сай сомылым уэш ворандарен
колтыман ыле.
Писатель ушемланат, сылнымут пашаеҥ-влакланат утларак чолга лийман, очыни.
Верлашке чӱчкыдынрак лектын коштман, самырык возкалыше-влак дене вашлийман,
кӱлеш
полышым, каҥашым пуэн шогыман. Тыгай семинарышке толшо-влакым эреак шинча
ончылно кучыман.
Курыкмарий велне тыгай вашлиймашым кок тылзылан ик гана эртараш шонат.
Марий
университет ден пединститутышто, колледжлаште тунемше-влак денат утларак
лишыл
лийман. Тунам гына марий сылнымутна у вий, у лӱм, у произведенийла дене
пойдаралтын толеш.
Тыгайрак ой-влак шоктышт семинар-совещанийым иктешлыме погынымаште. Эн
чолга самырык йолташна-влакым Самырык-влакын ушемыштын дипломжо, почетан
грамотыжо да
шергакан пӧлек, "Ямде лий" газетын дипломжо дене палемдышт. "Чеверын,
семинар,
салам, "Сылнымут шыже — 98" ой дене, паша кумылым налын, самырык литератор-
влак
чеверласышт.

Геннадий АЛЕКСЕЕВ.



012298
************************************************************************
1—22

Игорь ФАДЕЕВ

МУЧАШДЫМЕ ПОВЕСТЬ

Нина Николаевна эрак помыжалте. Кынелын, марийжым помыжалташ огыл манын,
йӱк
лукдеак, кухньыш эртыш. Ӱдырамаш газым ылыжтен, чайникым шындыш. Пӱкеныш
верланышыла, омыжын кӱчыкшым тогдайыш: вет таче нуно шочмо Юл кундемышкыже
тарванышаш
улыт. Залыш лектын, шып тошкыштеш. Воктел пӧлемыште ӱдыржӧ ден веҥыже
малат. Пала: эр велеш самырык-влакын омо поснак келге. Тудо локоным налын,
ӱпшым шере.
Лопка воштончыш ваштареш шкенжым шымлаш пиже.
Химийым кучылтмылан кӧра, сур ӱп-влак палыжак огытыл. Рвезе годсо канде
шинчаончалтыш вашталтын. Шӱргӧ лакат келгемыныт. Вуйвичкыж да оҥылаш
йымалне куптыр-влак палдырнат. Капат нелемын да оварген. Ондаксе гай
шымавучым ок ушештаре. Но
ӱдырамашын кызыт эн вийвал тат. Руш манмыла: "Бабе сорок пять — ягодка
опять".
Чайникысе вӱд шолашат пурен. Ӱдырамаш кофешке сакырложашым ешарен, уэш
пӱкеныш
верланыш. Йӱкшыктарыме жапыште, тудо шочмо вержым шарналтыш. Шочмо
кундемышкыже
унала савырнымыже деч ончыч эртыше илышышкыже уэш да уэш пӧртылеш.
Шочмо ялже изирак эҥер воктене верланен. Тудо уремым пуйто кокыте шелын
шога.
Кок велым ял кыдалсе кӱвар ушен шога. Туштыракак кевыт ден бригадный пӧрт.
Ялын
ик мучаштыже вольык ферма верланен. Аваже, кийыме мландыже пушкыдо лийже,
марлан
толмекше, лач тушто пашам ышташ тӱҥалын. Тудо пеш вольыклан шӱман лийын.
Тидлан
йочашт-влакымат туныктен. Кертме семын аваштлан полшенак шогеныт. Но кумло
ийыш
шудымо ӱдырамаш марий деч посна кодеш. Лиза да Виталий изажын семын,
Нинанат ача
лӱмжӧ Николаевна. Но, кӧ деч тудо шочын, кызытат ок пале. Мо шарна, "Кӧн
тиде
яшката ӱдыржӧ?" йодмылан, ялыште "Гуляй Валян" манын вашештеныт. Тидлан
ӱдыр
шочмо ялым коден кайымешкыже вожылын коштын. Акаже ден изажат аваштлан
верчын
ӧрдыжыш "тӧрштымӧ" нерген веле шоненыт.
Но аваже шотышто ятыр порым колын. Валя изинек чулым кушкын. Сурт сомылкам
шукташ провор улмаш. Ойлат, могай модыш дене модаш, але иктаж сомыл шукташ,
ондак
тудо таратен. Эҥерыште йӱштылмӧ але чодыра саскам погымаште йолташ ӱдыржӧ-
влак
коклаште эре ончылно лийын. Неле сар пагытыште йол ӱмбак шогалше йоча вес
семынже ыштенат кертын огыл. Кид-йолым провор тарватыде, кӧн пеле шужен
пешыжак илыме
шуын?..
Шым классым тунем пытарен, Валя шочмо ялешыжак кодеш. Колхозышто тӱшка
пашаш
коштеш. Ийготым погымо семын ӱдыр-каче модмашке лектедаш тӱҥалын. Ик тыгай
пагытыште пошкудо Йӱштӧ Памаш ял каче шинчаш пернен. Икмыняр жап гыч
самырык еш чумырген. Самырык шешке ача-ава лийшыштланат келшен. Озанлык
вуйлатыше-влакланат
дояркын чулымлыкшо шинчалан пернен. Валя семын марийжат тӱшка пашаште эре
ончылно лийын. "Беларусь" тракторжо дене колхозышто могай гына сомылым
шукташ логалын
огыл? Ярсыме семын пошкудо-влакланат полшаш эре мелын лийын. Поро пашалан
йӱмӧкочкыш денат сийленыт. Вара семын марийже арака стаканым шагалрак
мӧҥгеш шӱкалаш
тӱҥалын. Тидыжак самырык пелашыжлан жап шуде ош тӱня дене чеверласыме амал
лийын...
Йӱкшаш тӱҥалше кофем эркынрак подылын, Нина уэш эртыме жапышкыже пӧртыльӧ.
Кажне пагытын шке кышаже. Теве ялыште ик жап комплекс-влакым чоҥышт.
Техникат
ешаралтынак тольо. Туге гынат шошо-шыже жаплан ола яллан шеф полышым пуэнак
шоген. Кажне ийын командированный шофер-влак пашаш толеденыт. Правлений
член-влак
нуным ферме але имне ончымо пӧртлаш вераҥдаш тыршеныт тӱшкан-тӱшкан. Но кӧн
чонжо шкет ӱдырамаш дек ок шупш? Озаланат пайда шагал огыл. Курго, телылан
олташ пу
шке гаяк толын возеш. Кузов пундаш пырчат — сурткайыклан пеш тутло кочкыш.
Тыге
Миклай вате Валян суртшат пачер шотыш савырныш.
Ондак шкет ӱдырамаш умша кӧргыш аракам чӱчалтышымат налын огыл. Но весела
тӱшкаште да кид-йол кандарыше-влак коклаште кузе изишыже подыл от колто?
Ну, а
варажым ташлыше чон да оваргыше капат луштарышым йодаш тӱҥалын. Тынар
пӧръеҥ
коклаште шӱмлан келшышым кузе ойырен от нал? Ешдыме гын ала ӱмыр йолташ
лийын
сеҥа? Но тыгайже лектын огытыл. А илыш — тулышо алаша гай — эре ончыко да
ончыко
чымен. Тылзе-кокыт эртымеке, шофер-влак ола пачерышкышт каят. Ик самырык
весела
пӧръеҥ олмеш весе толеш, тӱшка тӱшкам вашталта. Кудо пӧръеҥ деч Нина шочын,
ӱдыр
огыл, аважат каласен ок керт ыле.
Икана, шарна, иктаж вич ияшыж годым пӧртыштӧ помыжалтын. Онча — нигӧ уке.
Акаиза школыш каеныт. Тӱнӧ йӱр пӧрт ӱмбалым перкала. Уремыште рат дене
автомашина-влак шогат. Нина пӧртӧнчыкӧ, аважын малыме верышке лекте. Онча —
шыҥалык пуста.
Шовычым вуйыш кудалтен, леваш йымаке куржо. Вуй ӱмбалныже пӧръеҥ-влакын шып
мутланыме йӱкым кольо. Ик-кок мут деч кочшо шагалынже пелештат. Коклан
аважын йырымлыме йӱкшат шоктен колта.
Тоштын-тоштдеак важык шогалтыме тошкалтыш дене Нина кӱшкӧ нӧлталте. Леваш
рожыш
капым пеле чыкен ончале гын, ӧрыктарыше сӱретым ужо. Кум пӧръеҥ да ӱдырамаш
чара
улыт. Аважым йыр авырен возын, ала капшым туржыт, ала эше ала-мом ыштат.
Воктене
шарыме одеялыште — тӱрлӧ кочкыш, арака. Консерве да кинде падыраш-влак
коклаште
сылне кагаз дене вӱдылмӧ шоколад-влакат койыт. Чара чӱчӱ-влак деч вожылын,
ӱдыр
кӱзен налаш ыш тошт. Аваже дене пӧръеҥ-влакын пеҥыжмым ик жап колыштын,
шыпак
волыш. Ӧкымак мӧҥгышкӧ пурыш.
Уждымо сӱретым шарналтен кийыме жапыште кечат ончалын. Нинан пылышышкыже
машина-влак тарванен кайыме йӱк солныш. Ӱдыр кынеле. Вургемжым чиен, аваже
дек каяш
тарваныш.
Ӱдырамаш тиде гана шкет ыле. Вӱта ӱмбал шудышто шарен возын, нер йӱкын
мала. А
шоколад-влакше могай гына сӱретан огытыл! Вичкыж леведыш дене ондак чара
могыран
аважым леведе. Икмыняр плиткым кӱсеныш чыкен, лукысо шудо ора ӱмбак кӱзен
возо.
Чӱчӱ-влакын кондымо йокма тамле деч тамле...
Аваже, помыжалтын, леведышым "рошт" чумал колтыш. Кынел шинчын, шаланыше
ӱпшым
тӧрлатыш. Нинам огеш уж, ӱдырат йӱк лукде кия. Аваже кочкыш шарыме одеял
деке
лишеме. Вуйым комдык колтен, пеле янда гыч аракам икмыняр подыльо. Уэш
вийнен,
чара капшым оҥ гыч тӱҥалын, эрде марте ниялтен волыш.
Леведыш вуй рожла гыч кечыйол-влак модын пурат. Пеле волгыдышто могай
сылнын коеш аважын капше. Мончаштат аваже тыгай моторын койын огыл.
Ӱдырамаш, "У-уп" пеҥыжалтен, ваштареш шартышыш унчыли тӧрштыш. Йол ден
кидым кок век шарен, кумык
кия. Умылаш йӧсӧ: ала шортеш, ала воштылеш. Вачыже гына коклан-коклан
чытырналт
кая.
Нина, йӱкым луктын, шудо ӱмбак кынел шогале. Аважат кольо, витне. Кынел
шинчын,
чара капшым оҥжо марте леведыш дене петырыш. Изи ӱдыржым пален, "Нинук,
тый?" —
ӧрмалгышырак йӱкшӧ дене эркын йодо.
— Мый, авай, мый, — ӱдыр тӧршталтен, аважын шӱйыш миен кечалте.
— Кампет, шоколадым кочмет шуэш? — йочажын ӱпшым шыман ниялтыш.
— Чӱчӱ-влак мыняр шуко конденыт, кӱсенышкемат ыш пуро, — Нинук аважын
шӱйжым
эшеат чот ӧндале.
— Шуко, ӱдырем, чылаландат сита, — аваже ӱдыржым тӱсленрак ончале. — Акат,
изат
школыштак улыт?
— Школыштак, эше толын огытыл, — йоҥгалте вашмут...
Нина Николаевна чайкоркам шӱалтен, ик жап окна гоч тора касвелыш ончен
шогыш.
Уэш залыш пӧртыльӧ. Гарнитур кӧргысӧ альбом-влак гыч иктыжым кидыш нале.
Ӱстелвуеш верланен, фотокартычке-влакым шымлаш тӱҥале. Теве иктыж гыч аваже
тӱслен
онча. Ош тӱням кудалтен кайымыжлан ынде кум ий лиеш. Идалык эртымеке,
марийже
дене шочмо ялыш миеныт ыле. Шӱгаржым тӧрлатен, вондерым шындышт.
Ӱдырамаш вес фотографийым кидыш нале. Тыштыже чӱчӱжын ешыже. Ватыже дене
кум эргым ончен куштеныт. Коктынжо шочмо ялыштак илат. Йоҥгыдо кермыч
пӧртым чоҥеныт.
Йӱштӧ Памаш ожнысо гай шуко суртан огыл. Ятыр еш райцентрышке але Йошкар-
Олашке
илаш кусненыт. Но шочмо мландым коден кайыдыме-влакат улыт. Кок эргат тиде
корным тошкат. Неле, йӧсӧ пагыт гынат, тӱшка паян озанлыкыштлан шаланаш
эрыкым огыт
пу.
А теве Лиза акажын ешыже. Ондак кум уныкан гына ыле. Кок ий, пиалан ешлан
шагал
огыл жап. Самырык тукым, векат, ешаралтын. Утларак пӧлекым налаш гынат, уто
ок
лий, пожале.
Ӱдырамаш альбомым умбакыже ластыкла. Кидышкыже шем кагаз пакетым нале.
Шӱмжӧ утларак пырткаш тӱҥале. Кид чытырымым сеҥашак тӧчен, фотокартычкым
лукто. Иктаж
пел ияш йоча, комдык шаланен возын, шыргыж кия. Кок кидшым ончыкырак шуен,
пуйто
маннеже: "Авай, нал мыйым кидышкет, нал!" Нина Николаевна ваштарешыже
пелештынеже: "Мишук, эргым..." Но йӱкшӧ кӧргыж гыч ок лек, лач тӱрвыжӧ гына
лыб-лыб-лыб
лийын, эркын тарвана.
Йыгыре пӧлемыште йӱк шоктыш. Нина Николаевна фотом пакетыш чыкен, альбомым
тӱчӧ
да самырык-влакын пӧлемышт могырыш ончале. Веҥыжат — Марий кундемын
шочшыжо. Мо
оҥайже, тудат Миша лӱман. Юмылан тау, эргыжым муаш лийдымын йомдарен гынат,
тудым тыгаяк лӱман веҥе дене ваш ыштен.
Ӱдырамаш шагатым ончале — кудытыш веле каен. Ӱдыр-веҥылан эше малаш да
малаш.
Нина Николаевна вуйжым савырале: пеле почмо омсаште марийже шога.
— Ниночка, мо пеш эр кынелынат? — Василий Петрович эркынрак йодо. Чак
лишемын,
ватыжым шеҥгеч ӧндале.
— Шочмо вел ушем пудырата, Вася, — пелашыже кынелын, марийже велыш
савырныш. Шижынат ыш шукто, пеҥгыде ӧндалтышыштыже лие. Торешланыде, шкежат
марийжын оҥышкыжо пызныш.
— Йӧршеш эр, самырык-влакат эше малышт, айда тӧшакыш, — марийже Нина
Николаевнан
ӱпшым шыман ниялтыш.
Йолварня вуй дене тошкалын, кид кучышо мужыр пӧлемышкышт пурен йомо.

* * *

Окна штор шелше гыч пурышо кечыйол-влак малыме пӧлемыште чӱчкат. Теве
иктыже
рвезын чурийыштыже модеш. Мишат тидым шижын, эркын шинчажым почо. Вуйым
тарватыде, йырым-ваш ончале. Умылыш: ватыжын малыме пӧлемыште улеш. Молан
ватыжын — когыньыштын. Вет мужыраҥмыштлан ынде кок тылзат шуэш. Пелашыжын
ӱпшӧ шергакан духи
пуш дене ӱпша. Чара капше деч сымыстарыше шокшо юж толеш. Савырналтен,
тудым
пеҥгыде ӧндалтышкыжат налын пуртынеже ыле, но тарванаш ыш тошт. "Тек эше
мала,
вараксим кайык гай нигушкат чоҥештен ок кай", — семынже шоналтыш.
Ынде вич ий чоло Урал кундемысе ты олаште ила. Шкеже Юл вел гыч. Мотор,
кумда
эҥерын шочшыжо. Молан эҥерын — ача-аважын. Нуно эше шоҥгак огытыл. Коктынат
пашаштым наука дене кылденыт. Кызыт ик университетысе самырык студент ешым
туныктат.
Миша нуным кок тылзе ужын огыл. Нуно Светлана дене возалтме жаплан унала
толын
кайышт, сӱаныштышт лийыч. Рвезе танковый училищын пытартыш курсыштыжо
тунемын.
"Визытлан" гына тунемше самырык еҥым командований пагален. Мишалан
училищыштак
службым эрташ темленыт. Диплом налме пагытлан ӱшанрак лийже манын,
Светланан
ача-аваже амалым ыштеныт. Тудыжо тидым Мишалан ик гана веле огыл луктын
ойлен.
Шке ача-аваштат, ойыш ушнен, лӱмын толаш лийыныт. Мишат келшыде кертын
огыл. Ака
ден курска лийшыже гына ышт тол. Но нимат огыл, таче кастенак нуно
мӧҥгышкышт
миен шуаш шонат. А сӱан шотым туштат эртарыде ок лий.
Рвезын шинча ончылныжо шочмо ола, йолташышт-влак да родо-тукымышт
сӱретлалтыч.
Миша, такшым, ашнаш налме йочашт. Икымше ӱдырышт шочмо ийын Надежда
Петровналан
операцийым ыштеныт. Тылеч вара тудо уэш ава лийын кертын огыл. Ирина,
акаже, пеш
полмезе кушкын. Ача-аваже деч шольо але шӱжарымат йыгылен, витне. Василий
Петровичынат эрган лиймыже шуын. Кутырен келшен, пелашыж дене йоча
приемникыш савырнаш лийыныт. Лач тушко миен шумышт годым икмыняр тылзаш
Мишам нумал пуртат улмаш. Икшыве вигак келшен. Шочмо кечым шотлен, шонен
возеныт. А лӱмжӧ шкенжынак.
Йоча вӱдылкаште азан фотокартычкыже киен. Шеҥгелныже "Миша, куд тылзе",
возымо
улмаш. Тиде кече гычак тудо Михаил Викторович Егоровыш савырнен.
Чын, латкуд ияш марте тудо тидын нерген нимомат пален огыл. Шочмо ача-ава
лийшышт ончыкыжым чыла раш лийже манын, паспорт налме кечын чыным почаш
лийыныт.
Неле кӱм шӱмыштӧ мыняр нумалаш лиеш? Тидлан Миша кызыт нимыняр ӧпкем ок
кучо. Да
могай тушто ӧпке? Ача-ава тудым парня дене тӱкымӧ огыл, кочо мутымат ик
ганат
каласен огытыл. Рвезат тыматле, шке вуя шоналтен ыштыше кушкын. А вот Ира
дене
нунылан шагал огыл йӧсланаш логалын. Но Мишан кушмо семын ӱдырат шке
койышыжым
вашталтен. Кузе уке гын, вет изи ончылно вожылмаш.
Эх, Ира! Шарналтет мо кызыт йоча койышетым? Ынде, педагогика наука
кандидат,
шкежат кок шочшан ава улат. Курскажат "мировой мужик". Мишан гаяк
техникылан
шӱман. Кызыт — тӱҥ инженер. Тудын заводышко, паша верышкыже, рвезе чӱчкыдын
мияш
йӧратен. Коктын ачаштын "Жигулиштлан" могай гына у ешартышым пуртен огытыл.
Жал,
ужален, пытартыш модельым налыныт. Ато мийымекыже, Мишалан кумылаҥын
пӧрдалаш
лиеш ыле. Но нимат огыл, у ача-ава лийшын у техникыштымат испытатлашат жап
кӱлеш. Вет Светланалан тудо уло Юл кундемысе пӱртӱсым ончыктен савырнынеже.
А
оньыкугызан "тачкыже" яра ок лий. Нина Николаевна шочмо вер-шӧрышкыжӧ
коштын савырнынеже. Икманаш, шоҥго-влакын — шке сомылышт, рвезе калыкын —
шке шонышышт.
Светлана тугак ласкан мала. Миша савырнен ӧндал возешат ыле, но лугыч
ыштымыже
ок шу. Чу, лучо кузе нуно вашлийыныт, тидын нерген шарналташ уто огыл.
Рвезе семынже чоян шыргыжале.
Кодшо кеҥежым Мишамытын танковый ротышт ученийыште лийын. Полигон деч
тораштак
огыл марий ял верланен. Ротышто адакшым ик марий рвезе уло, Александр
Мендияров.
Тудо лач тиде ял гыч. Командир деч йодын каен, ик гана веле огыл йолташыжын
суртыштыжо лиеденыт. Курсант паек деч темше эрге-влакым могай гына мӧҥгӧ
сий дене
сийлен огытыл. А тиде гана нуным эшеат кугу куан вучен: марий театрын
артистше-влак спектакль дене толыныт. Мишат веселаҥе. Ик палыме марий
артист нунын подъездыштак ила, лишыл палыме. Чынжымак, ала Володя чӱчӱ дене
ужын мутланаш пиал
шыргыжалеш? Моло-влакым гын фамилий дене гына пала.
Нуно калык погынымо верыш спектакль тӱҥалшаш деч пел шагат ондакак лектын
ошкыльыч. Ӱдыр-каче-влак коклаштат лийыч. Тыште нуным чылан палат. Мишат
ятырже
дене палыме. Урал вел марий ӱдыр-влак шке шотан улыт: весела да чулым.
Кокыт-кумытшым ужатымыжат лийын.
Тӱшка калык деч ӧрдыжкырак "Жигули" толын шогале. Автомашина гыч иктаж
витле ийыш шудымо пӧръеҥ ден ӱдырамаш лектыч. Пеленышт — коло ияшрак мотор
ӱдыр. Суркӱрен ӱпан, яшката вияш капан. Ача-авашт деч иктаж пел вуй
утлараклан кӱкшырак.
Ош платьеже дене поснак тораш волгалтеш. Шижалтеш, ялысе ӱдыр огыл. "Палыме
лийын ончаш гын?" — курсант формым чийыше рвезын вуйыш шонымаш толын пурыш.
Ачааваштат тыглай еҥ огытыл, коеш: оласе гай чаткан чийыше улыт.
Спектакль тӱҥалме деч ончыч кок рвезе нунын деке чакрак верланышт. Пӧръеҥ
дене
ӱдыр марла огыт умыло, коеш. Коклан-коклан ӱдырамаш спектакль мо нерген
каен шогымым умылтара. Каныш лийшаш ончылан Миша ден Александрат
комментатор семын полышым пуаш тӱҥальыч. А перерыв жапыште нунылан чакрак
палыме лияш йӧн лекте.
Мом шылташ, Мишамытын училищышт нунын олаштак верланымылан Светлана
йывыртыше
кумылан ыле. Рвезе телефон номержымат пален нале. Ӱдыр уло кумылын пуыш.
Миша
тиде кастенак шиже: нунын коклаште ала-могай ныжыл вашкыл ылыжшаш. Ача-
аваштат
шке семынышт, палдарыде шекланеныт. Пален кертыныт мо нуно, лу тылзе гыч
тиде
вияш капан рвезе веҥышт лиеш манын?
Спектакль кайыме жапыштак Миша шке подъездыште илыше пошкудыжым палыш.
Володя
чӱчӱ, Владимир Семенович, артист йолташышт-влак дене, тиде гана Урал
кундемыш
толын улмаш. Спектакль пытымеке кок курсант да самырык ӱдыр модшо-влак деке
лишемыч. Илалше мужыр нуным "Жигули" пелен вучаш лие. Кеч мо гынат, ача-
авалан самырык-влак нерген шонен-висен налмаште мо удаже?
— Салам, Володя чӱчӱ, — пеҥгыде ошкыл дене лишемше курсант палыме артистлан
кидшым шуялтыш. — Тиде мый, Миша, монден отыл?
— О, Михаил, тыйым тыште ужам манын нигунамат шонен омыл, — пошкудыжо,
куаным
шылтыде, рвезым оҥ пелен ӧндале. — Ачат-аватлан миен каласем гын, ялт ӧрыт.
— Тидымак ыште манын, тый денет мутланаш кас мучко шонышым. Палыме лий:
йолташем, Саша. Тиде ялыштак шочын, пырля тунемына. А тиде — Светлана.
Ӱдыр пушкыдо кидшым марий артистлан шуялтыш.
— Ну, Миша! Вет Виктор Семенович ден Надежда Петровналан тендан деч ончыч
шешке
лийшыда дене палыме лийынам манам гын, шинчам карат, — чоян шыргыжалын,
артист
рвезе еҥын вачыжым перыш.
Ӱдыр, вожылмашке пурен, йошкаргенат кайыш.
— Да уке, Володя чӱчӱ, ме эше таче веле палыме лийынна, — Светланалан
полшаш
лийын, рвезе тыматлын пелештыш.
— Ида ӧр, тӱҥжӧ — палыме лийында. Мыламже тиде эше йӧнанрак. Таче семын
сценыште
огыл, а илышыште тулар рольым модын сеҥем.
Тыгак лекте: Светланан ача-аваж дене палыме лиймек, нунышт тора да лишыл
уна-влакым пеленышт ӱжыч. Василий Петрович шочынжо тиде кундем гыч. Руш
ялыште шочын-кушкын. Мӧҥгыжӧ толын. Тудо Сашамат ӱжӧ, но рвезе шке ял ӱдыр-
каче-влак дене
кодо. "Жигулишке" шинчын, визытын Василий Петровичын ялышкыже пикш семын
кудальыч. Тиде кастенак Миша ончыклык оньыкугызажын шочмо суртшо дене
палыме лие...
— Мом семынет шонен киет? — кенета ватыжын лыжга йӱкшӧ шып пӧлемыште
йоҥгалте.
Рвезе шижынат огыл: Светлана помыжалтын, шижтарыде, марийжым эскерен кия
улмаш.
Шонымаш деч торлен, Миша ватыже могырыш савырныш. Канде шинчаончалтышыжлан
порын
шыргыжалын, вичкыж шокшо тӱрвым шыман шупшале.
— Икымше вашлиймашнам шарналтышым, — рвезат лыжган вашештыш.
— Оҥай, кузе тыге лиеш, а мый вет тогдайышым, — лиеш вашмут.
— Пӱрымаш тыгай. Илышыште вате-марийын ыштыш-кучыш ден уш шонышат икгай
лийшаш.
Туге маншыла, Светлана шинчам пӱалын гына вашештыш. Миша уэш пелашыже пелен
пызныш.

* * *

Нина Николаевна дене Василий Петровичын малыме вер гыч уэш лекмышт годым,
радио
ойлаш гына тӱҥалын ыле. "Тыште куд шагат, а мемнан дене, Марий Элыште, эше
калык
тамле омо дене мала", — семынже шоналтыш Нина Николаевна. Самырык-влакын
пӧлемыштышт йӱк-йӱан ок шокто. "Шагат гыч кычкыралына гынат, шуэш", —
шонымашыжым
иктешлен, ӱдырамаш уэш кухньышко ошкыльо. А Василий Петрович, леве чайым ик-
кок
гана подылын, гаражыш лектын кайыш. Машинам тора корнылан ондакак ончен
погыстарен ямдылыме. Ик ратын уэш ончал лекмек, окна йымак веле шогалтыман.
Шагат гыч самырык-влакат пушкыдо верыштым кодышт. Душышто улмышт жапыште,
Виталий Николаевич ош "Волга" дене толын шогале. Машина гыч еҥгаже, Юлия
Михайловна,
Анатолий эргышт, ватыже да вич ияш Сергей уныкашт лектыч. Балкон гыч Нина
Николаевна изажын ешыжым кидым рӱзалтен саламлыш.
Тич темыме сумкам "Жигули" багажникыш вераҥден, Виталий Николаевичын ешыже,
ола
воктенсе дачыш тарваныш. А шӱжарже таче шочмо кундемышкыже кудалеш. Родо
тукым-влаклан йокмам колтыде, кузе ужатет?
Ондак ойлен келшыме семын, тора корныш, кандаш шагатлан тарванен лектыч.
Пӧръеҥ-влак ончылно, а кок ӱдырамаш шеҥгел сиденьыште верланеныт. Машинам
Василий Петрович вӱда.
Чал Урал курыкым шеҥгелан кодымеш ончен, мутланен кудальыч. Вара семын
ӱдырамаш-влакын умшашт тӱчылтӧ. Веҥе дене ача лийше гына коклан шке
семынышт мутым вашталтат.
Нина Николаевна вуйым шӧрын пыштен, малыше семын кия. Уш дене тудо шукертак
самырык пагытышкыже пӧртылын.
Кандаш классым тунем пытарен, Лиза акаже Йошкар-Ола лишнысе Ежово селасе
Марий
совхоз-техникумыш, бухгалтерлан тунемаш кайыш. Тидлан мыняр жап эртен.
Тудын гаяк ешаҥын, шукертак кова лийын. Кызыт ик озанлыкыште — тӱҥ
бухгалтер.
Виталий изаже гын, лу класс деч вара Марий политехнический институтым тунем
пытарыш. Аваже, ондаксе семынак, ушкал фермыште ыштен. Ондак шкенжын
лӱштымӧ группыжо ыле. Кажне ушкалым Нина шке парняже семын пален. Вара
семын аважым, йӱаш
тӱҥалмыжлан, подменный дояркыш кусарышт. Тылзе кокыт уло кумылым пуэн
тырша, но
вара икмыняр кече йӱын аҥыргылын коштеш. Тыгай годым кунам мӧҥгыштӧ, но
шукыжо
годым пошкудо-влакше денат йӱдым эртарен коштын. Йӧн савырныме семын
командировочный шофер-влакат наҥгаен малтеденыт. Яллаште ватыдыме шкет
пӧръеҥ-влакат
илат. Южыжо, ӱдырамашым вӱден пуртен, аракам йӱкта. Вара, аваже, ик жап
тиде
суртын унаже лиеш. Ял валне коштшо шомак деч вожылмаш да, куш пурет? Ава —
аваяк. Колхоз правлений дене пашаче коллективыштат тидым паленыт. Но кум
шочшан
шкет ӱдырамаш ваштареш каяш тыршен огытыл. Аважат тидым аклен, йӱдымӧ
пагытше
годым, йӱд-кече лым лийде тыршен. Йӱмӧ жапше тӱҥалын гын, "Гуляй Валян уэш
пайрем", — пелештеныт.
Ака-изаже семынак, пашам йӧратыше ӱдыр, тунеммаштат почеш кодын огыл. Мураш-
кушташат уло кумылым пуэн. Тудын деч посна школысо ик концертат эртен огыл
манаш
лиеш. Садланак ӱдыр, кандаш класс деч вара, Йошкар-Оласе Республиканский
культпросветучилищышке тунемаш кая. Тудын могай пайдале да весела самырык
пагыт тӱҥале! Ӱдыр чыла вереат ончылно лийын. Шӱшпык гаяк яндар йӱкан Нина
Соловьеван
йӱкшӧ марий радио денат йоҥгаш тӱҥалын. Мурышо да куштышо ик лӱмлӧ ансамбль
дене
йот элышкат коштын толын. Шуко каче, шинчам кораҥдыде, тудын ӱмбак ончен.
Но
ӱдыр шӱм тулым утларак ылыжтыше, эше нигӧат лектын огыл ыле...
Кумшо курсышто тунемме годым хореографий дене туныкташ училищышке ик
самырык еҥ
толедаш тӱҥале. Лопка вачан, яшката вияш капан. Лӱмжӧ — Андрей. Ӱпшӧ ош
кӱляш
гай. Келге, лопка ужар-канде шинчаже эре пуйто ала-кушко торашке ончен.
Южгунам
ӧрыктарыше шинчаончалтыш дене ӱдыр шинчат вашлийын. Тунам Ниналан уло капыш
шокшо вӱдым кышкалме гай чучын колтен. Мурымо годым йылме тӱкнымым, а
куштымо годым
йол тӱҥгылгымыла чучын. Коклан саде преподаватель дене куштымо движений-
влакым
тунемыныт. Тудо оҥым кадыртен, кидым кок велыш шаралын, сценыште пӱркыт
семын
чоҥештылын. Тиде татын Ниналан вараксимыш савырнымыжла чучын. Пуйто нуно
канде
каваште чоҥештат... Ончышо калык, сцене кумдык — чылажат тӱтыра лоҥгаште.
Кӱшкӧ
нӧлталтме семын, ӱдыр шӱм кырымымат шижын огыл...
Нина колын: тудо шуко ӱдырын кумылжым савырен, пелашыжат уло. Еш илышыжын
лушкыдеммыжымат пален. Садланак ӱдыр чонжо дене рвезе еҥым чаманен.
Ӱдырамаш чоялык
дене ний оптышыш пижын, шонен. Чӱчкыдын шкенжым ватыже олмышто ужын. Эх,
кузе
лыжган ӧндал-шупшал пышта ыле тудым...
Ӱдырын кумылан улмыжым Андреят шижын. Аудиторийыште, буфетыште але уремыште
вашлиеден мутланеныт. Вара семын кино але концертлашке ӱжаш тӱҥале. Йолташ
ӱдыр-влак шижтареныт "Шоналте, Нина, ӱдыр чонетым йоҥылыш ит сусырто!" А
Нина, йӱд
лыве семын, волгалтше тулото деке эре лишемын да лишемын...
Каныш кечылаште йолташ ӱдыр-влак, ялыш кудалышташ йӧратеныт. Нинан гын
тидлан
кумылжо шагал лийын: аважын могай улмыжым сайын пален. Кажне мийыме еда
пошкудо-влакшын шеҥгеч тӱслен ончымыштым шижын. "Ӱдыржат куштылго корно
дене кая, коеш",
— пелештыме шомакат шеҥгечше солнен.
...Тиде канышлан Нина мӧҥгыжӧ ыш кай. Арня гыч ансамбль дене гастрольыш
кайышаш.
Предмет-влакым тунемын, зачетым ондак сдатлет гын, чонланат сай. Теле
сессий
годсо ик предмет дене экзаменым "кумытлан" сдатлен ыле. Кызыт марте тыгай
уда
оценкыже лийын огыл. Тудымат тӧрлыман.
Кече мучко пӧлемыште книга ӱмбалне шинчылтын, ӱдыр нойымым шиже. Яндар юж
дене
шӱлалтен пураш лие. Урем дене эртышыла, шоныдымын Андрейым вашлие.
— Салам, Нина! — тудо, вучыдымо вашлиймашлан йывыртымыжым шылтыде, ӱдыр
шинчаш
шымленрак ончале.
— Салам, — йоҥгалте тыматле вашмут.
Андрей Нинан пушкыдо кидшым шыман кормыжтале.
— Яндар юж дене шӱлалташ лектынат?
— Да, кече мучко эре пӧлемыште. Вуйлан неле.
Мутланен эртыме дене, жапым шижде, кинотеатр ончыкат толын шуыч. Туштыжо
лач
оҥай комедий кая. Тушко пырля пураш ойым пидыч.
Сеанс жапыште кидышт пырля ушныш. Ӱдыр шӱм утларак кыраш тӱҥалмым шиже.
Рвезын
шокшо кидше Нинан пулвуйыш возо. Ӱдыр кап мучко пуйто ток кудал эртыш, но
кидшым
ыш кораҥде. Лач копаже дене гына, пуйто еҥ ынже уж манын, тудым петырыш.
Пӧртылмылан пӧлемыште ик йолташ ӱдыржӧ гына ыле. Молышт эрла толшаш улыт.
Тудыжат, чӱчӱм деке малаш каем манын, лектын кайыш. Йӧратыше кок самырык
еҥлан пуйто
эрык кодо.
— Андрей, вет ешан улат? — тулым йӧрыктен, кроватьыш пеленже шичше самырык
еҥ
деч Нина чытырналтше йӱк дене йодо.
— Ешан, — тудо кугун шӱлалтыш. — Но ватемым ом йӧрате. Коршаҥге семын
пижедыл
коштеш. Шукертсек чонлан келшыше еҥ дене ӱмыр кыл кучаш шонен коштам. А
шӱмем ик
гана ужмаштак "Теве тыйын ончыклыкет", манын шижтарыш. Эрла гычак ойырлаш
йодмашым пуэм ыле. Эре йоднем: келшет мо ӱмыр пелашем лияш? Ӧкынаш от
тӱҥал...
Ты ой-шомак ӧпкӧ вочкын шӱдышыжым шалатыше чогыт семынак йоҥгалтыч. Мыняр
ий еҥ
воштылтыш да койдарчык деч кораҥаш тыршен коштын. Лийын огыл чаманыше
ачаже.
Изаже пелен годым гына шкенжым ӱшанлынрак кучен. А кызыт йӧратыме еҥже ӱмыр
мучко эҥертыш лияш сӧра. Ӱдыр йӱкынак шортын колтен, вуйжым оҥышкыжо
пыштыш.
— Ит шорт, Нина, молан шорташ? — Андрей шымата.
— Кызыт марте йӧратен чаманыше ик пӧръеҥымат вашлийын омыл, — кугун
шӱлалтен,
ӱдыр шып вашештыш. — Пален лий, ондалет гын, кугу сулыкан лият.
Кок кидше дене ваче гыч кучен, Андрей ӱдыр тӱсым шымла. Шинчаштыже ныжыл-
ныжыл
йӧратымашым ужеш. Вуйыштыжо тӱрлӧ шонымаш волгенчыла пӧрдеш. "Ватемым тыйын
семын ом йӧрате. Но, йочана шочшаш. Тый денет утларак пиалан лийына мо? Ала
тиде
йӧратымашемат лум семын шулен пыта?.."
Вашмутым пуыде, Андрей ӱдырым ик жап шокшо ӧндалтышыштыже кучыш. Ала тидак
Нинам
уло шӱм-чонжым мучаш марте почаш кумылаҥдыш. Ӱдыр рвезе оҥыш утыр уло капше
дене
пызна. Шӱлаш ласкаҥе, шортмо палын кышажат ыш код, шӱмжат икшырымын кыра.
Андрей
умылыш: ӱдырын пӱрымаш — тудын кидыште. "Висвис" пеледышым логалде эртет —
умбакыжат тӱзланен, эше сылнын пеледаш тӱҥалеш. Жап шуде кӱрлат — ӱмырешлан
пиалдымым ыштен кертат.
Но самырык вӱр оваргыше пучымыш семынак шолын кӱза. Тӱрвӧ тӱрвым шымата.
Самырык
виян пӧръеҥ кид ӱдыр оҥым "туржеш". Тудо чытырналт чарналтыме гай лие, но
уэш
шыман ишыктыш.
Капыште тыгай ласкалыкым ӱдыр эше нигунамат шижын огыл, пич шӱлыш гоч ала-
мом
пелештынежат ыле, но шонымашым юзо йӱд шып пычкемышышкыже нале...
"Жигули" эркышныме дене Нина Николаевна помыжалтме гай лие. Мо тиде: омо
але эртен кодшо самырык пагыт тыге раш сӱретлалте? Вет лишне, воктенак ыле,
каплан тугай шокшо лие. Вӱр йогын толкыналтын вуй вичкыжым кыра. Тудо
ӱлыкӧ, йол пундашышке куржнеже, но кужу жап шинчен толмо дене кыдал деч
ӱлнырак пуйто пӱялалтын.
А вуй йогын туге тӱкала, тӱкала, тӱкала... "Тугеже, молан тудым тӱтыра дене
леведме семын, эн шарнымашан татыште кӱрлаш тоштым?!" — шоналтыш. Янда гыч
кумылдымын ончалше ӱдырамашым сылне пӱртӱсат ыш куандаре.
— Ну мо, путешественник-влак, кечываллан пурлына гын веле? — Василий
Петровичын
йӱкшӧ кабинысе пич тымыкым кӱрльӧ. Вашмут вучыдеак, машинам ужар олык чараш
виктарыш.
Корныеҥ-влак кечывал кочкышым ыштымеке, изиш каналтышт. Уэш тарванымеке,
Нина
Николаевна корно кок могыр пӱртӱсым ик жап шымлен ончымо гай лие. Но эртыше
пагыт магнит семынак шке ӧндалтышышкыже шупшеш...
Кажне вашлиймашым ӱдыр чон вургыж вучен. Нуно вате-марий семынак иленыт.
Андрей
толеш веле — ӱдыр-влак пошкудо пӧлемла еда шаланен пытат. Румбыкан йӱд
толкын
йӧратыше кок чоным лӱҥгыктен, лӱҥгыктен, лӱҥгыктен...
Тунеммым, репетиций, гастроль дене лекмашым Нина ынде тӱҥлан шотлен огыл.
Шукынжо ты вашталтышым ужыныт. Лишылрак йолташышт шоналтен, чылажымат висен
налаш
темленыт. А ӱдыр пуйто сулыкан мландыште огыл, а канде кава помышышто илен.
Тудо
Андрейын вашталтмыжымат шижын огыл. Тиде жапыштак тудо ача лийын шуктен
улмаш.
Самырык ачам кокыте шонымаш авалтен коштын: "Чыла ӱдырамаш ик лай гыч
шӱшмӧ. Ончыч лыжган, шыман койыт. Вара семын садак шӱйыш кӱзен шинчыт.
Ойырлен, алиментым
тӱлен илен, Нина дене пиалан илышым ужам мо? Уке! Кеҥеж жапыште ешге тышеч
тӧргалтман! Илыше ача йочам тулыкеш кодышаш мо? А Нина дене эше тудо уке.
Пошкудо областьысе филармоният кунамсек ӱжмашым колтен шога..."
Кеҥеж сессийым пыкшерак сдатлен, Нина ялыш кайыде ыш керт. Дисциплиныже
лушкымылан кӧра ансамбльыштат йӱштынрак ончаш тӱҥалыныт. У программыште
номержат уке
гаяк. Сандене кеҥеж гастрольышкат йолташыже-влак тудын деч посна кайышт.
Ӱдыр шкеж дене ала-могай вашталтыш лиймым шижаш тӱҥалын. Вара семын
тогдаен: ава
лийшаш...
Кочо шарнымашлан кӧра Нина Николаевна ик жаплан шинчажым почо. Чыла тошто
семынак. Сылне пӱртӱс янда вошт лыйгыктен чӱчка, ончыл сиденьыште пӧръеҥ-
влак шып
мутланат.
Дипломым налме жаплан Нинан мӱшкыран улмыжо пеш палак огыл ыле. Тыге чыным
шижтарыде оласе ик заводын культур дворецышкыже пашаш пурыш. Водопроводный
уремысе
илалшырак ӱдырамаш деке пачерлан шогале. Сай чонан ӱдырамаш ыле, Нина
кызытат
тудым порын шарналта. Изи Мишукшым ончымо годым мыняр йӱд омым когылянышт
кодаш
логалын — шотленат от пытаре.
Ты пагытым шарналташ Нина Николаевнан кумылжат пеш уке да, но шартышыште
чара
кийыше чукайже виеш гаяк шинча ончылныжо сӱретлалте.
Лийын тыгай сулык, лийын. Кандаш тылзе чоло Нина шылын илыме гай илыш.
Мӧҥгыжӧ
серыш-влакым веле колтедыле. "Авай, тылзе чоло ит вучо, гастрольыш каена.
Паша
шуко, репетиций почеш репетиций. Акай, тиде ганат миен ом сеҥе, вуеш ит
нал; у
гастроль. Олаш толат, кычал ит кошт. Серышым коден кертат, толмекем пуат",
—
серкален тудо шке пиьсмаштыже. Кеч мо гынат, ялыште "манеш-манешлан" шарлаш
нимогай амалымат пуэн огыл. Тунемме жапыште аваже тудын дек ик ганат толын
огыл
манаш лиеш. Шуэракын пурышо Лиза акажат тышке корным пален огыл.
Уралыште илыше изаже дене шуэн да возкаленак шогеныт. Пытартыш серышыштыже
Нина,
"Паша томамрак кая, ялыш мийыме еда шӧрынрак ончат", — манын ӧпкеленрак
возен
ыле. "Ок келше — тол Урал кундемыш. Заводнан культур дворецыштыже ятыр
специалист кӱлеш, — серен изажат. — Илыме вер шотыштат ойгырымет ок кӱл.
Пачерна йоҥгыдо. Ок келше — тӱҥалтышлан общежитийыште пӧлемым налын
кертат".
Тиддеч вара Нина ятыр жап чылажымат вискален-шонкален кошто. Миша нергенат
але
марте нимом возен огыл. Тарваныме деч ончычсо телеграммыштыжат ыш палдаре.
"Мом
ойла-ойла, вашлияш лекмешкыже тек тыгак кодеш", — семынже шоналтыш. Пачер
оза
вате автобус остановка марте ужатен лекте.
Умбакыже ӱдырамашлан шарнымаш кочо шикш-тӱтыра семын чучеш. Кидым шаралтен,

тӱтырам кок велыш солкален поктен, виешак лекнеже, но шӱмеш палым кодышо
сусыр
нигузеат тидым ышташ ок пу.
Вокзалышке ӱдырамаш шӱм пырткен пурыш. "Вучыдымын иктаж палыме дене гына
ваш миен тӱкнаш огыл", — семынже шона. Чызашым шупшын, эргыже ласкан мала.
Теҥгылеш
йочам коден, Нина билет кассыш ошкыльо. Налмеке, чон кӧргӧ ӧндалтышыжым
шыматен,
ик лукыш пурен шинче. Лӱп-лӱп кеҥеж шокшышто ярныше самырык ӱдырамаш
нералтенат
колтыш...
Куаныше чуриян изаже вашлиеш. Ош вӱдылкан Нинам ужын, чурийже койын
вашталтеш.
Тудат титакан семын шӱжарже ӱмбак онча. Пуйто маннеже: "Нина, марлан
лекдеак,
тыят аванан корным тошкаш тӱҥальыч?".
Ӱдырамаш вурт тарванен, помыжалтме гай лие, пӱжалтынат кайыш. "Мыйын
титакемлан
верчын изамланат вожыл илыман?" — волгенче гай шонымаш перыш. Вагонлашке
шичме
нергенат увертарышт, но Нина верже гычат тарванен ок сеҥе. Тӱҥгылгышӧ кид
дене
эргыжын фотокарточке-влакшым лукто. Ик жап тӱслен ончыш. Тӱшка гыч иктым
ойырен,
аза вӱдылмӧ одеял лончыш шурале. Умбакыже омо семын веле шарна... Тарваныше
вагонын кидкучемжым кучен, плошадкыш нӧлталтеш... Еҥ шинчаончалтыш дене
вашлияш
огыл манын, яра лукыш пурен шинчеш... Ала шӱм тыге кӱлтка, ала рельс коклам
вагон тыртыш-влак тыге перкалат?..
Икымше станцийыште помыжалтме гай лийын, Нина шкенжым кидыш нале. Кудалтен
кодымо эргыже пелен волен кодашат шонымаш шочо, но шылын кодшо ала-могай
вий тидым
ышташ ыш пу.
Ӱнарым йомдарыше гай самырык ӱдырамаш, Озаҥыште билетым компостироватлен,
эркын
вес вагоныш нӧлталте.

* * *

Егоровмыт-влакын ешыште тургым уна-влак вучымо дене кылдалтын. Надежда
Петровна
дене Виктор Семенович ондак пазар ден магазинлам шерын лектыч. Кечывал
лишан веле свежа емыж-саскам, кочкышым кок сумка тич оптен, мӧҥгӧ толын
пурышт. Тачыже
сӱан кас огыл гынат шагал огыл родо-тукым дене пошкудо-влак погынышаш улыт.
Тора
родо-влак дене палыме лийын, мутланен шинчымыжак мом шога. Еш оза, ватыже,
ӱдырвеҥе пел кечыжым кухньо гыч лекде почаҥ эртарышт манаш лиеш. Пошкудо
Владимир
Семеновичын ватыжат, Анастасия Ивановна, икмыняр жап полышкален шогылто.
Шкеже
эрдене эрак багажник тич ӱзгар-влакым оптен, Сузо ерыш кол кучаш лектын
каен.
Алексей шке уныкаже дене пырля Виктор Семеновичын Толя уныкажымат пырля
налын.
— Кум пӧръеҥ таче рюкзак тичак колым оптен кондат чай? — мясорубка гоч
шылым
пӱтырышыла, мыскарам ыштале сурт оза.
— Эй, мемнан Толикнаже эше эҥерыш йылжымат керын ок мошто да, могай тушто,
— йырымла оза вате.
— Кочаже гын мемнан Алешам, "сай колызо лийын шуктен" манын мокта, — кол
нерген
мутланымашке ушна Анастасия Ивановнат. — Алешалан каласем: кажне гана
кайыме деч
ончыч Толикдам шижтарен шогыжо. Мый гын, тидым ыштен ом шукто. Южгунамже
шкеат
шижде кодам: лектыт да кудалыт.
— Колжым мыят йӧратем, кучашыже ӧрканем, — воштылале салатым ыштен шогышо
Саша
веҥышт. — А эрлалан рюкзак колжо лач гына лиеш. Тынар калык погына, да эше
вет
пӱртӱсышкӧ шолташ каена.
— Каена, каена, — ушна коклаш Ира ӱдырыштат. — Туштыжо кеч тылат йӱаш ок
логал.
Уке гын, мӧҥгеш толшыла, праватымат поген налыт.
Мутланен, сомылым шуктымо дене жап шижде эртен кайыш. Шижынат ышт шукто,
пӧрт
окна йымаке кок "Жигули" толын шогальыч. Пельмень опташ балконыш поднослан
лекше
Надежда Петровна нуным ужынат шуктыш. Эн ондак машина гыч Миша лекте. Вуйым

нӧлталын, кумышо пачаш балконыш онча.
— Авай, салам! — сур платье дене шогышо ӱдырамашым ужын, эрге кычкыралде ыш
чыте. Кок кидым нӧлталын, йывыртымыже дене тӧршталтенат колтыш.
— Эргым, Миша! — пелештен, ӱдырамаш пачереш йомо. Тошкалтыш дене куржын
волен,
ик жап эргыжын ӧндалтышыштыже лие.
Пачерыште улшо-влакат куржын волышт. Ӧндалалтыт, шупшалалтыт, икте-весым
саламлат. Пошкудо пачерлаште илыше-влакат, балконышкышт лектын, вашлиймашым
эскерат.
— Светофорын ужар тулжым вучем ыле, — воштылеш Владимир Семенович. —
Воктекем
йошкар "Жигули" толын шогале. Тӱсленрак ончальым — мыйын могыр сиденьыште
Миша
шинча! Вот кузе лиеш вет, а? Уралыште семынак адак шоныдымо вашлиймаш.
— Пӱралтше кинде-шинчал пӱйым ирен пура маныт вет, — туларжым вӱчкышыла
Нина Николаевнат мутланымашке ушна.
Кас веселан эртыш. Иктын-коктын эрвелеш веле малаш возын пытышт. Кухньысо
ӱстембалым эрыкташ ава лийшылан Светлана полышкала. Тудыжо мутланыме
коклаштак шешкыжын ыштыш-кучышыжым эскера. Кид-йол пашалан толмылан ава
чонат йывыртыше.
— Шешке, тунеммашет кузе кая вара? — ава йодылдале.
— Кеҥеж сессийымат сай сдатлышым, — мушмо тарелка-влакым шогалтышыла
вашештыш
Светлана. — Эше кок курс тунемаш кодеш. Шуко огыл. Кызыт уже йоча врач лияш
специализацийыш кусненам.
— Юмак пӱрыжӧ, шешке, Юмак пӱрыжӧ, — куаныше ава лым лийде йырымла.
Эрлашыжым тӱшкан погынен оза-влакын дачыш кудальыч. Виктор Семеновичын родо-
тукымышт дене палыме-влакшат шке машинашт дене мийышт. Теҥгече кучымо кол
шӱрым
чылан моктен-моктен кочкыч. Магнитофон да гитара почешат мурен-куштышт. Уна-
влаклан Владимир Семеновичын гармонь шоктымыжат пеш келшен. Мом ойлаш,
артист —
илышыштат артистак. Эр волгыдо дене веле машина-влак почела-почела Йошкар-
Ола
уремыш кудал пурышт.
Сӱан лӱмеш эртарыме кас рестораныште рӱжгыш. Эргын ончыклык пиалже верч ача-
ава
роскотым ышт ончо. Тек тудо ӱмырешлан поро шарнымашан лиеш.
Сӱан эрлашыжым самырык-влак кечывал лишан веле кынельыч. Миша ден Светлана
залыште жапым эртарат. Тулар-тулаче-влак вес пӧлемыште, еш фотокартычке-
влакым ончат. Нина Николаевна ик фотом кидыш налын, тӱҥгылгыме гай лийын
шинче. Тушто —
кидым кок век лупшкеден, юарлен кийыше эргыже, Мишук!.. Шинчажым тӱтыра
авалтыш,
шӱмым виешак кочо азыр иша. Чытырналтше кид гыч фотокартычке кӱвар ӱмбак
камвозо.
Василий Петрович нӧлталын, шартышыште кийыше йочам, вара ватыжым тӱслен
ончале.
Вашталтмыжым ужын, ӱмыр лугыч лийше изи эргыже ушыш тольо. "Ялт Сергей
эргынам
шарныкта", — латвич ий ончыч лийше туткар жапым шарналтен, кузежым-можым
тулартулачылан ойлаш пиже.
Ала вуйышко вӱршер тыҥ-тыҥ миен пера, ала Василий Петровичын мутшо-влак
пылышыш
тыге тӱкнат — Нина Николаевна помыжалтме гай лие. Шкенжым эркын кидыш
налын,
вийнен шинче. "Тугеже веҥым — мыйын шочмо эргым?", — кочо шонымаш вуйышто
пӧрдеш...
Йӱд мучко Нина Николаевна ыш мале, манаш лиеш. Нералтен гына колта, кидым-
йолым
тарватылын кийыше изи эргыже сӱретлалтеш. Тӧрштен помыжалтын, ик жап йӱд
тымыкым
колышт кия. Уэш нералтен гына колта, Миша эргыже тугак юарлен почаҥеш.
"Пӱралтше
кинде-шинчал пӱйым ирен пура", — вашлиймаште каласыме шомакше ушыш толеш.
"О,
Кугу Юмо, шке эргымлан веҥым лияш пӱренат?.. Пеш кугу титакым ыштен,
сулыкыш пуренам. Ӱмбалнем моткоч кугу сулык! Кузе ынде тудын деч утлаш?
Кунам да кушто касараш тӱҥалам?.."
Вес кечын, помыжалтмеке, кочмо-йӱмӧ шотым ыштен, пӧрьъеҥ-влак гаражыш
тарванышт.
Ик жап гыч пӧрт ончыко кок "Жигули" толынат шогальыч. Канде ломбыгичке
тӱсанжым
Миша виктара. Воктенже шинчыше ачаже эргыжын мастарлыкшым эскера. Танкист-
лейтенант нимо шотыштат туныктен каласаш амалым ок пу.
Самырык-влак, жапым шуйыде, Звенигово, Волжск кундемысе родо-тукымжо да
йолташыже-влак деке кудальыч. Миша самырык пелашыжлан кумда Юл вӱдым
ончыкташ шукертак
шонен. Нина Николаевна ден Василий Петрович Шернур кундемыш тарванаш
ямдылалт
кодыч. Илалше мужыр огеш вашке. Игече мотор, яндар кава гыч кече шыргыж
онча гынат, Нина Николаевна тӱлыжгыше гай коеш. Ошемын, шинчажат лакыш
пурен. Оза-влак
эрла тарванаш мутым луктыч.
"Эрла гын эрла", — кумылдымын кӧныш тулаче лийшат. Лач марийжын чаманен
йӧратыше
шинчаончалтышыже деч титакан семын ӧрдыжкырак лие. Туге гынат южыш лектын,
магазин еда савырнаш мутым лукто. "Кампетке, шоколад да моло тӱрлӧ сийым
ешарен налаш гын, уто ок лий", — малдале. Олам ончыктымо амал дене Виктор
Семенович дене
Надежда Петровнат пеленышт тарванышт.
Ятыр кочкыш кевыт ден киосклам ончен савырнышт. Пазарыштат шагат чоло
лийыч.
Капка гыч лектын, корно вес могырысо остановкыш вончыман. Пазарысе калык
семын,
тиде урем дене троллейбус да машина-влакат шолынак йогат. Кок велымат эртен
кайыше машина укем шекланен, Виталий Семенович ден Надежда Петровна
остановка могырыш тарванышт. Уна-влакат почеш ынешт код. Нина Николаевна
шӱртньымӧ гай лие.
Уэш кок велыш ончалын, тӱшка почеш лупшалте. Тиде жапыштак троллейбусым
ончылтен
кайыше "иномарка" машина кугу скорость дене толын лекте. Юватылше корныеҥым

ужын, водитель кертмыж семын скоростьым иземдаш пиже, но машина трукышто ыш
колышт, ӱдырамашым тӱкен йӧрыктыш.
..."Вашке полыш" машина толын шумылан вӱршер кырымым чарнашат тӱҥалын ыле.
Больницыште врач-влакынат тӱрлӧ семын тыршымыштат полшен ыш керт. Оза ден
уна-влак
ешым ойго авалтыш...
Нина Николаевнам шочмо ял шӱгарлаште, аваже воктелан поген пыштен, шӱгар
ӱмбалан
пу ыресым шогалтышт. Телеграмме почеш Виталий Николаевич ден ватыжат толын
шуыныт ыле. Василий Петрович дене Нинан изаже, памятникым заказатлаш, Лиза
акажлан
оксам пуэн кодышт. Фотокартычкым ойырен налын, Василий Петрович почта дене
колташ лие.
Кеҥеж сылне пагытым Юл кундемыште эртараш шонышо Светлана ден Миша марийжат

ачашт пелен мӧҥгӧ пӧртылде ышт керт.

* * *

Мӧҥгӧ пӧртылын, Василий Петрович икмыняр кече шкаланже верым огеш му.
Вачыжым
ала-могай неле нумалтыш темда, вуйышто йӱштӧ мардеж, а кап мучко аяртыме
вӱр шолеш. Ӱдыр-веҥе, шкетшым кодаш ӧрын, черет дене олаш лектеден пурат.
Виталий йолташыжат кечылан кок гана деч шагал огыл телефон дене йыҥгырта:
"Кузе тушто ачада, мом ыштылын почаҥеш?" — йодышыж дене аҥыртен. Теве
кызытат ӱдыржӧ, чӱчӱжлан
вашештен, телефон деч кораҥе веле.
Малыме пӧлемыштыже, кумык кийыше пӧръеҥ, кидшым ӱлыкӧ шуялтыш. Кӱварвалне
шогышо
кленча гыч аракам темен, шӱлалтыде йӱмеке, комдык савырнен возо. Шинчаже
дене
пургыжым шымла, ушыжо ондаксе илышым пургедеш.
Йолташыже семынак, Василий Петровичат Уралысе ик институтым "техник-
инженер"
специальность дене тунем пытарен. Чын, ик ийлан варарак. Направленийым
налын,
пашаш толмо жапыштыже, Виталий ужо цех начальниклан ыштен. А самырык
специалист
тудын сомылжым, технолог пашам, шукташ тӱҥале. Коло ий чоло, тошкалтыш дене

нӧлталтме семын, нуно кӱшкӧ да кӱшкӧ кӱзышт. Виталий Николаевич кызыт завод
директорын алмаштышыже гын, Василий Петрович — тӱҥ инженер. Тынар ий пырля
пашам
ыштен, икте-весым икмыняр мут денат умылаш тунемыныт. Адакшым нуно родо-
тукым
улыт.
Ешдыме кок пӧръеҥ ондакшым тӱшкагудышто илышт. Пӧлемыштат йыгыре ыле.
Кугурак
семын Виталий Николаевич ешымат ондакырак погыш. Заводын лукмо продукцийже
военный заказ дене кылдалтын. Садлан пашам утларакшым пӧръеҥ-влак ыштат.
Туге гынат
бухгалтерий да лабораторийлаште ӱдыр ден ӱдырамаш-влакат шагал огытыл.
Виталий
Николаевичынат пелаш лийшыже химический лабораторийыште тыршен. Кызыт гын
Юлия
Михайловна шкежат шагал огыл еҥан ты коллективым вуйлата.
Василий йолташыже семын, еш омытам чияш ыш вашке. Жапым веселан эртараш,
"чевер
кӧгерчен-влак" палынак ситеныт. Но Нинан, изаже деке толын, ик
тӱшкагудыштак
илаш тӱҥалме жап гыч, Василий Петрович шке койыш-шоктышыштыжо ала-могай
вашталтыш лиймым шиже.
Канде шинчан ӱдыр культур дворецыште пашам ышташ тӱҥале. Самырык-влак
коклаште
йокрокланаш жап уке лийын. Но ӱдыр эре гаяк шып, шонкалыше тӱсан коштын.
Шагал
огыл самырык еҥ тудын дене кыл кучаш тыршыше лийын. Ӱдыр тӱрлӧ амал дене
кораҥаш
тыршен. Яра жапым пӧлемыштыже, книга ӱмбалне шинчен эртараш йӧратен. Тидым
культур институтышто заочно тунемме дене умылтараш тыршен. Но Василий
ӱшаным йомдарен огыл. Сырыкташ огыл манын, шуэнрак, но кӱрылтде пурен
лектеден. Виталий йолташын ешыже дене пӱртӱсыште лияш йӧратен. Тыгай годым
Нинамат ӧрдыжеш кодаш тыршен огытыл.
Кеҥеж сессий деч вара веле Нина дене вашталтыш шижалташ тӱҥале. Коеш,
шкежат
умылен: эре тыгай илышым илаш ок лий. Адакшым иза-еҥгажат, Васлийын Нина
дек кумылан улмыжым тогдаен, умылтаренак шогеныт коеш. Кок самырык еҥ
чӱчкыдынрак кино
да театрыште лияш тӱҥальыч. Но рвезылан чак кыл марте шагал огыл чаракым
эрташ
логалын. Ӱдыр могай-гынат амал дене ӧндалтыш гыч кораҥаш вашкен, а тӱрвӧ
ден
тӱрвӧ там пален налме жап лишеммым нимогай мужедшат раш каласен кертын
огыл, пожале. Туге гынат, идалык утла жап гыч, Октябрь пайремлан, изирак
ушнымо касым
эртарышт.
Василий чонжо дене умылен: ӱдыр шӱмыштӧ ала-могай сусыр пале кышам коден,
но пелашыже деч йодаш тоштде коштын. Ӱдырат рашемдаш вашкен огыл. Юмылан
тау, йӧратымаш кыл еш кышкарыште утларак да утларак пеҥгыдемын толын.
Идалык гыч Светлана
ӱдырышт шочо. Вара пелашыже самырык ачам эрге дене пойдарыш. Осал чер гына
кум
ияшымак ош тӱня деч ойырыш. Тудо жаплан кум пӧлеман йоҥгыдо пачерыште
иленыт.
Арверым наледен, пачерым тӱзландараш шонымо амал гына еш ойгым
лыпландаренак шогыш.
Пашаште Нинам пагаленыт. Ийгот ешаралтме семын, вуйлатен моштымо талантшат
кумданрак почылташ тӱҥале. Высший образованиян ӱдырамаш — ик жап гыч,
культур дворецын директоржо лие.
Еш пиал Нинан тӱжвал сынже дене койышыжымат пуйто тӱрыснек вашталтыш.
Торжественный але моло каслаштат йолташышт да палыме-влакын кӧраненрак
ончымыштым Василий Петрович шижынак шоген. Кузе уке гын, кӧн эше пелашыже,
тыге лыжган шыргыжалын, пӧръеҥ кумылым налын моштен? Але мурен куштымаште
Нина деч яндар йӱкан да
лывырге кап-кылан могай ӱдырамаш вашлиялтын гын, ала?
Ответственный пашам шуктен толмылан кӧра Василий Петровичлан чӱчкыдын
командировкыштат лиедаш логалын. Но пӧртыл толшо марийжым эреак йӧратыше
шинчаончалтыш
вашлийын.
"Молан гына тудын ӱмыржӧ кӱчык лие? — Василий Петрович чон йӧсыжӧ дене
шӱлыкын
шоналтыш. — Пел курым илыше айдемылан уэш тыгай эҥертышым муын кертшаш гаят
ок
чуч".
Кӧтырем маска семын пеҥыжалтен, пӧръеҥ тӧшак гыч кынеле. Кумык лийын,
кленча ден
рюмкым кидыш нале. Темен подылын, атым тумбычко ӱмбак вераҥдыш. Ватыжын
фотокартычкыжым почто дене колташ кӱлмым шарналтен, залыш тарваныш.
"Пазар ваштареш кузе тыгай шоныдымо туткар лийын кайыш? — тиде йодышлан да
молылан ынде арня вашмутым муын ок керт. — Тыге лийшашым Нина шижынак мо?
Молан ондакысе кечынак тудо волышо кумылан ыле? Молан тудын чонжо шочмо
кундемыш ӱжын?
Але тиде пӱрымаш?" Йодыш почеш йодыш Васлий Петровичын чонжым туржеш. Йӧсын
шонкален, уэш альбомым почо.
Фото тӱшкаште Нинан шуко картычкыже самырык пагыт да шочмо кундемже дене
кылдалтыныт. Икте ӧрыктара: коло ий пырля жапыште Нина марийжым шочмо
кундем, родо-тукымжо дене палдараш вашкен огыл. Шкежат, акажын витле ий
юбилей пайремжым шотлаш
огыл гын, лӱмын миен огыл манаш лиеш. Отпуск жапым марийжын ялыште, ача-ава
сурт
печыште эртараш йӧратеныт. Идалык коден, кечывалвеке канаш миеденыт. Йот
элламат
ужмышт лийын. Икымше гана Марий мландыш Василий Петрович кок ий ончыч
тольо. Нинан ялысе чӱчӱжӧ дене кум кече илышт, вара Лиза акажын суртышто
уна лийыч. Фотокартычке-влакым тӱслен, шӱгарлан кӱлшыжым ойырен, Василий
Петрович ятыр шинчылте. Кенета альбом коклаште шем кагаз пакет перныш.
Шижалтеш, кӧргыжӧ яра огыл,
пеҥгыде ластык тудлан кадыргаш ок пу. Почо. Василий Петровичын кидышкыже —
палыме фотосӱрет перныш. Тидым, але тыгайымак огыл мо, тудо тулар-тулачыжын
еш альбомыштышт ужын ыле? Эше ошемше чуриян Нина тудым кӱварваке
камвозыктыш. Чын —
тудак! Иктаж пел ияш йоча, кидым шарен, юарлен почаҥеш. Шеҥгелныже ручка
дене
удыркален ешарыме пале-влак: "Миша, куд тылзаш... Мишалан — кум ий. Мишалан
—
визыт..." Пытартыш ешартышым, тений ыштыме: "10 февраль, эргымлан коло кок
ий
темын".
Логарышке комыля толмо дене оҥышто южшат ок сите. Туге гынат Василий
Петрович
кынел шогалде ыш чыте: "Теве тудын могай кыл улмаш?.." Графин воктенысе
коньяк
кленча деке кид шкежак мийыш. Шӱм-чонжым луштараш манын, "кочо лемым"
ястарыш
гынат, йоҥгыдо паша кабинет пич четлык семынак чучо.
"Нина, теве тыйым коло ий мучко мо тургыжландарен... Молан шӱм ойгетым
тымарте
нигӧлан почде иленат? Кертмем семын луштараш мо дене гынат да полшем ыле.
Ешартышлан эргыч — мемнан веҥына..."
Пӧръеҥ ик лук гыч весыш чарныде коштеда. Ончылныжо Нина пелашыже, ӱдыр-
веҥыже,
сӱретысе йоча семынак поче-поче вашталтыт. Логар аҥыш комыля толын, оҥ тич
шӱлалтен колташ юж ок сите. Кенета Василий Петрович сейф деран тӱҥгылген
шогале.
Шелшыште кодымо сравочым пӱтыралын, омсам шупшыльо. Кӱшыл пурла яшлыкыште
шем
пистолет, кишке шинчаончалтыш семын, юзо вийже дене шкеж дек шупшеш. Пуйто
юж
толкын гочак шижтара: "Нал кидышкет мыйым, нал?..."
Зажигалкым луктын, Василий Петрович сигаретым ылыжтыш. Кочо шикшым кӧргыш
налын,
уэш вуйторык яндарештмым шиже. "Чыла тидым Нина, тый да мый палена. А
молыштлан
палаш огешат кӱл".
Тул авалтыме дене фотокартычке шем чора ломыж лие. Савырналтын кадыргалтен,
пепельница кӧргыш тичмашнек пурен возо. Тул йылме, когаргыше парня мучаш
гоч, ала-могай сорлыклен сеҥыдыме осал вийым шочыктыш. Шып кабинетыште
лӱйымӧ йӱк шергылте...

* * *

Виталий Николаевичым "Кузе тыге, арня утла жапыште шӱжар ден лишыл йолташым
поген пышташ логале?" шоныш ятыр тургыжландарен. Ойгым мондаш шонен,
пашашкат
тӱрыснек кычкалт ыш сеҥе. Йолташыжын илыш-корныжым шерын лекме гыч, нимогай
тыгай-тугайым шотлен муын огыл. Чыла амал шӱжаржын колымыж денак веле
кылдалт сеҥен. Но тыштат посна ойыртем уке гаяк. Йоҥылыш, машина йымак
логалын да — чыла... Но, ала йоҥылышат огыл, ала тиде жапыште ӱдырамаш
чоным иктаж ойго туржын?
Йоча пагытше изажын шинча ончылнак эртен. Урал кундемысе илышат копа
пундашысе
гаяк раш... Ала Йошкар-Оласе илыме пагыт товаҥалтше мундырам рончаш полша
гын
веле?.. Тидлан кӧра кок ийысе каныдыме отпускшымат налын, шӱжаржын
фотокартычкыжым чемоданыш пыштен, изаже шочмо кундемышкыже корным куча.
Икмыняр кече шочмо ялыштыже лиеш. Васли чӱчӱжӧ ден Лиза акажат тӱшкагудысо
адресшым веле паленыт. Шочмо сурт воктене чӱчӱжын Саню эргыже кышкар гай
оралтым
нӧлтен шынден. Но тулыкеш кодшо лозыргышо пӧрт эше верыштыжак. Кунам
пӱчкеден
олтат манын, пӱрымашыжым вуча. Ава шондыкышто кидышкыже ыресла кылдыме
письма
ора логале. Виталий Николаевич тушко ончалде ыш чыте. Шке серыш-влакшым
ӧрдыжыш
пыштен, шӱжаржыным шереш. Но иктыштат вес адрес дене возымо ок кой. Письма
орам
шершыла изаже ӱдырамаш пайрем кече лӱмеш колтымо открыткыште
"Водопроводная, 37"
манын серымым вереште.
Пӧръеҥ тиде кечынак корным Йошкар-Олашке кучыш.
Виталий Николаевичым нигӧ кудывечыште ыш вашлий. Пий оптымылан куптыр
чуриян
илалше ӱдырамаш, окна яндаш чурийжым тушкалтен, пеш тӱсла. Лекташ ӱжмылан
"Тӱкылыме огыл, пуро", — манме семын кидшым лупшалын, пӧртӧнчыл велыш
ончыктыш. Виталий Николаевич палыме лие. Оклий кока кандашлу ийым эртен
гынат, пӧрт кӧргыштӧ
эше чулымын тошкештеш. Нинан изажлан йывыртен, чайым шындаш пиже. Ушыжат
яндар,
мутланашат кумылзо.
Виталий Николаевич мо лиймым чыла рат дене почын пуыш. Вара пачерлан шогышо
ӱдырын шарнаш кодымо фотокартычкыж-влак денат палымым ыштыш. Тыштак
шӱжаржын ӱдыр
вуя азан лиймыжымат пален нале. Вашлиймаш мучашыште шоляш лийшыжын изи
чукай
годсо фотожымат чаманыде пуыш.
— Шочмо кундемышкыже толмо годым, унала пураш ынже мондо? — малдале шоҥго
ӱдырамаш.
Шочын вочшо чориклыше азам тиде кукшо кидше дене тудак ава чора деч ойырен.
Тынар ий коклаште, кушкын шогалше тӱвыргӧ офицерым ужаш шоҥгылан моткоч
кугу куан...
"Мишук, Миша, Михаил", — урем дене ошкылшыла пӧръеҥ шонкален кая. Ындыжым
сӱрет
рашемме гай лияш тӱҥале. А тулар-тулаче дене тыгаяк фотокартычкым ужын,
шонымо
тӱтыра раш шулыш. Туге гынат, кочо шӱвылвӱдым нелын, шӱм пызырыше йӱштӧ
нумалтышыжым родо-тукымжылан луктын ыш поч. Но тиде кече гыч тудат шӱм
корштымым утыр
да утыр шижаш тӱҥале...

* * *

Чыла тидым Виталий Николаевич мылам, ик палатыште пырля эмлалтын кийыше
еҥлан
икмыняр ий ончыч чон почын ойлыш. "Возкалыметым лудынак шогем, ала иктаж
произведениетлан негыз шотеш пыштет — кочын шыргыжале. — Кӧн-гынат тыгай
илыш йыжыҥ
шӱм-чонжым тарватышаш. Кеч илыш дене чеверласаш ом вашке гынат, "азырен
кӱч"
шӱмым палынак иша да иша", — кугун шӱлалтен ешарыш.
Эмлыме верыште киен лекме деч вара тудын дене сай йолташ лийын илышна.
Вашла
унала коштынна, поснак шахмат дене модаш йӧрата ыле. Тиде кочо историй
негызеш
эркын возалтше произведением денат палдаренак шогенам. Ойлымыж семынак,
герой да
илыме кундемла-влакын лӱмыштым вашталтыде кертын омыл. А уш-акылем дене
кертме
семын кумдаҥдаш тыршышым гынат, нигузе жапыште мучашым ыштен шым сеҥе. А
илыш
тудым шкеже ыштыш, коеш.
...Таче гына Виталий Николаевичым, лишыл палымемым, пич мландыш тоен
пыштышна.
Ӱшаныме шуэш, лустыргышо капше дене гына тудо тушто. Чонжо, Юмо дене пырля,
канде каваштак чоҥештылеш. Тудат, Юмат, мо ышталтеш, — раш палат! А
кажнылан тидым
палаш кӱлешыже уло мо?..
Тойышо калык эркын автобус деке тарванаш тӱҥале. Миша дене Светланат лепене
гай
изи ӱдырыштым вӱдалтен ошкылыт. Виталий Николаевичын пелашыжат, Юлия
Михайловна,
капка могырыш тарваныш. Анатолий эргыже ден шешкыже тудым кок велыш вӱдат.
Мылам
гын, вер гыч тарванаш шӱгар ӱмбалан шогалтыме памятник гыч ончышо еҥ
нигузеат
огеш пу. Пуйто Виталий Николаевич ала-мом ойлынеже — мыйже нигузеат умылен
ом
керт. Ӱнарым погалтен, виеш гаяк тӱшка почеш тарванышым.
А илыш шуйна...



012398
************************************************************************
1—23

ШОЧМО МЛАНДЕ

ИЛА ПЕЛЕННА ТЫГАЙ АЙДЕМЕ

Орехово ял гыч уста туныктышо, спортсмен

Тудлан кудло ий темын, тушеч лач пел ӱмыржым ик паша верыште эртарен.
Анкетыжым
ончалына: шочын 1938 ий 16 январьыште Шернур районысо Орехово ялыште. Шым
ий
Нольыкмарий школышто тунемын. Йолташ рвезыже Виталий Виноградов эн тале
ечызе
лийын, кумдан палыме СССР спорт мастер марте кушкын. Варажым кок ий Шернур
кыдалаш школышто шинчымашым поген, аттестатым налын. 16 ияш рвезе районын
сборный
командыжлан футбол дене модын. Йыгыре воктенже лийыныт кугурак ийготан
футболист-влак Геннадий Зарипов, Станислав Вершинин, Николай Исаев.
Школ деч вара Совет Армий радамыште, Германий мландыште, служитла. Вара
шочмо
Орехово ялышкыже пӧртылеш. Советский поселкышто ик ий судисполнительлан,
тынарак
"Урожай" ДСО общество председательлан пашам ыштымек, Маргоспединститутыш,
естественный факультетыш, тунемаш пура. 1967 ийыште, биолог специальностьым
налын,
Оршанка педучилищыш толеш да таче мартеат тыште пашам ышта.
Тышан шогалын, спорт пашаж нерген утларак каласкалена. Теве кузе возен
журналист
Алексей Авипов 1975 ийыште лекше "Молодой коммунист" газетыште:
"Мый Валентин Ильич Половниковым 15 ий ончыч Советский поселкышто футбол
дене
модмо годым вашлийым. Тӱнян чемпионжо бразилец Пелем ушештарен, тудо
модмашын
пытартыш минутыштыжо "пасу" лук гыч пеш сӧрал голым капка тореш йымак чумал
пуртыш да командыжлан сеҥаш полшыш..."
СССР-ын калык туныктышыжо Петр Емельянович Емельянов Оршанка районысо
"Вперед"
газетыште возен:
"Ме Валентин Ильич дене Марпединститутышто тунеммына годым палыме лийна.
Тудо
биолог пашалан ямдылалтын, а мый — филологлан. Тренер, СССР спорт мастер
Даниил
Петрович Соколовын ече секцийышкыже коштын, шкенжым шуарен. Тугак волейбол,
баскетбол, поснак футбол дене талын модын. Илен-толын, сай футболист, сай
судья
(арбитр), спорт илышыште уста вӱдышӧ лийын. Оршанка педучилищыште да
районышто
эн пагалыме айдемышке савырнен. Эреак пырля пашам ыштенна. Моло туныктышо-
влакын
поян паша опытыштым тунемын, тудым шкеж дене кучылтын. Училищыште,
районышто
футбол командым чумыра, шкежат модеш. Тудын дене пырля модыныт Валерий
Осипов
(кызыт милиций полковник), Василий Петухов да Владимир Милютин (педучилищын
выпускникше-влак)..."
Икмарда кап-кылан, шемалгырак чурийвылышан рвезе кушкын толшо студент
тукымым
сайын туныкташ, капыштын тазалыкшым шуараш тыршен. Ече спорт шотышто тӱҥ
преподаватель лийын.
"Училищыште ече спорт традицийыш пурен. Мемнан тренерна В.И.Половников
тӱжвач
ончалмаште тале ечызе гай ок кой. Утларакшым тӱрлӧ модышышто ойыртемалтеш.
Тренер семын, ече спортышто чыла пала. Ончыктен каласкален пуа. Тыглай
моткоч
ӱҥышӧ, поро кумылан, чыным йӧратыше айдеме. Ече корныш лекмекына, тӱрыснек
вашталтеш: пеҥгыдын йодын мошта, чылажымат жапыште да сайын шукташ кӱшта.
Його-влакым чытен ок керт.
Тудлан тӱшка паша — эн ончылно. Тренерын тыршымыжым ужатат, шкеат чулымрак,
талырак лияш вашкет", — шке туныктышышт нерген тыге шокшын каласкаленыт
студент-влак Тамара Михалева ден Светлана Романова.
Арам огыл Оршанке педучилищыште тунемше-влак Галина Лукьянова, Тамара
Михалева,
Светлана Романова, Людмила Морозова, Нина Петухова, Владимир Николаев, Юрий
Федоткин, Евгений Козлов ече дене тале спортсмен, педагог лийыныт.
Физкультур да спорт отделенийыште индеш преподаватель пашам ыштен. Кугу
опытан
лийыныт В.Г.Опалев, А.А.Шиляев, С.А.Киселев да молат. Но поснак
В.И.Половниковым
палемдыман. Сай урок дене пырля чапле кабинетше, тӱрлӧ урок деч варасе
тӱшка пашаже, таҥасымаште ончыч шкенжын лиймыже, икымше категориян судья
улмыжо — чылажат тудлан кугу чапым конден.
Паша деч кӱрылтде, Смоленскысе физкультур институтым заочно тунем пытарен.
Мутым адак Половниковын коллегыже, Оршанке педколледжын преподавательже
Л.Егошинлан пуэна:
— Валентин Ильич студент-влак дене эрденат, паша годымат гимнастикым
эртарен.
Урокышкыжо эре мияш лиеш ыле, методический пашаже сайын шындыме. Советский,

Алексеевский, Ронго кыдалаш школлаште студент-влак дене педпрактикым вӱден.

"Стандартный огыл оборудованийым школласе физкультур урокышто кучылтмо
нерген"
пашаже училищысе педколлективын тӱшкан лукмо методический пособийышкыже
пуртымо.
Валентин Ильичын сай пашажым кӱкшын аклыме. Тудо "Калык просвещенийын
отличникше", "Россий физический культурын да спортын отличникше", "Марий Эл
физкультурын
да спортын заслуженный пашаеҥже".
В.И.Половников кажне ийын студент-влак кокла гыч ече дене 8—10 икымше
разрядан
спортсменым ямдылен.
"Валентин Ильич ятыр жап мемнан дене спорт шотышто инструкторлан ыштыш.
Тунемшыжат, кугырак-влакшат спортын тӱрлӧ йӧнжӧ дене пайдаланышт. Стадионым
ыштышт. Волейбол, футбол, гандбол, шашке, шахмат, теннис дене модыныт.
Команда-влак районышто таҥасеныт, куржталыныт, ече дене мунчалтеныт,
велосипед дене кудалыштыныт.
Икманаш, спорт паша Каракшыште шолын. Эсогыл вольык ферма воктен волейбол
дене
модмо площадка лийын. Кок гана спорт мастер И.И.Рыбаковын призше верч
футбол дене турнир эртаралте. Киров областьысе Орлов педучилище денат
волейбол, баскетбол
дене йолташла вашлийна. Ечызе-влак коклаште вольык ончышо, колхозник,
механизатор, кочегар, кӱтӱчӧ", — ойла С.М.Киров лӱмеш колхозын ончычсо
председательже
А.А.Елькин.
Оршанке педучилищыш мийымем годым Валентин Ильич дене ятыр кутыркален
шинчышна,
ятыр илыш йыжыҥым радамлышна. Мучашлан уста туныктышо, ура шӱм-чонан
спортсмен
тыгерак мане:
— Тӱняште арам огыл иленам. Физкультур дене школышто туныкташ вичшӱдӧ наре
ӱдыр
ден рвезым ямдыленам. Педколледжышкына нуно ужар комбиге гай толыныт гын,
лектын
каеныт шыже велыш тошкалше рвезе комбыла. Кажныштын пашаштым газетла, радио
гоч
шекланем. Шкежат периодический изданийлашке эреак возен шогем. Иктешлен,
тыге
ойлем: школлаште, поснак йоча садлаште физический культур да спортлан
ситышын
огыл жапым ойырат. Мутлан, тыгайымат ужаш лиеш: йоча садыште изи рвезе ден
ӱдыр-влак кудывече мучко перныл коштыт, а воспитательышт теҥгылыште шинча.
Сандене
кушкын толшо рвезе тукымын тений тазалыкше начар, кугу нелытан, эркын
тарванылше.
Пытартыш жапыште ГТО нормым йӧршынак мондышт. Изишак ече дене коштыт,
куржталыт.
Кушто улыт кӱкшытыш да кужытыш тӧрштылмаш, писын йолын коштмаш, городки,
тӱрлӧ
модыш-влак? Южо еҥже тыгеат ойла: школыштына спортзал уке. Лиеш вет ышташ
шке
кид дене турникымат, тӧрштылмӧ верымат, гимнастикылан келыштарыме тӱрлӧ
йӧнымат.
Мый ӱшанем: физкультур да спорт паша республикыштына ончыкыжымат ончылно да

йӧратыме, пагалыме лийыт. Тыге веле ме, у илышым таптен, таза шӱм-чонан
Айдемым
куштен кертына.

Владислав ШУМАТОВ.



012498
************************************************************************
1—24

ШОТ — ШОТАН, РАТ — РАТАН

Паша да талант

Паша да талант. Икте-весышт дене нуно кылдалтыныт мо? Южышт тыгеат шонат
дыр:
гениальный еҥ-влаклан пӱртӱс шкеак кугу талантым пуэн, а паша... Ты шотышто
кумдан палыме изобретатель Томас Эдисон тыге каласен: "Гений — ик процент
талант да
индешлу индешыже паша пӱжвӱд". Палемдена: Эдисон 50 ияшыж марте кажне кечын
латиндеш шагат дене пашам ыштен.
Палена: Лев Толстой шке произведенийлажым шуко пачаш угыч тӧрлатылын. Теве
"Мо
верч" ойлымашыжым 15 гана уэш-пачаш лончылен. Тыгодым тудо ойлен: "Вич
корным
возаш манын, пеш шуко книгам лудаш кӱлеш".
Шотдымылан шотлалтше кажне еҥым талантыш паша савырен кертеш. Теве акрет
годсо
Грецийыште моткоч какши, черле Демосфен лӱман еҥ илен. Тудын йӱкшат пыкше
лектын, келгын шӱлалтен кертын огыл, ойлымыжым умылаш путырак йӧсӧ улмаш.
Но Демосфен... оратор лияш шонен пыштен. Палемдаш кӱлеш: ту жапыште чатка
кап-кылан,
пеҥгыде, раш йӱкан айдеме гына оратор радамыш шогал кертын. Тыгайже йӱк-
йӱаныштат кутырен моштышаш улмаш. Тунам оратор-влак тале полководец семынак
аклалтыныт.
Демосфеным икымше гана калык ончык лекмыж годым кузе гына игылтын огытыл!
Кокымшо гана койдарчыкыш логалын. "Куш шӱшкылтат? Могай тый оратор улат?"—
маныныт.
Тылеч вара Демосфен пашалан кыртмен пижеш: пӧрт йымак пурен шинчын, акрет
койышым шуара, йӱкшым пеҥгыдемда; еҥ коклашке лекташ намыс лийже манын,
ӱпшым пелыж
чоло тӱред шуа. Мастарлыкым шуараш, вияҥдаш тӱрлӧ йӧным кучылтеш. Тымарте
колмо
ойым ушеш коден, тудын радамжым иктешла. Вара ты шонымашымак вес шомак дене

умылтараш тунемеш. Шӱлыш корным, шодым пеҥгыдемдаш манын, кече еда
куржталеш,
тура курыкыш кӱзышыл, шке семынже почеламутым лудеш, воштончыш ончыко
шогалын,
шкем кучаш тырша. Йӱк яндаррак лийже манын, Демосфен умшашкыже тыгыде
шаргӱм опта да почеламутым каласкала. Калык шургымаште чаткан да умылаш
лийшын кутырашлан
тудо йылмыжым да йӱкшым теҥыз серыште, толкын лупшымо годым, шуара.
Вараже кузе лийын. Демосфен чынжымак акрет Грецийын ик эн тале ораторжо
семын
палыме. Сандене кызытат калык ончылно мастарын кутырышо еҥым "Демосфен гаяк
кертат" маныт.

КОЛЫШТЫНАТ МОШТЫМАН
Тыге ойлымылан шукын ӧрмалгат, очыни: колышташ кузе тунемаш? Ме тугакат
сайын
колына.
Сайын колмо гына шагал. Тӱткын колышташ тунемман. А тидланже тӱрлӧ амал
мешая.
1. Мемнан ушна вучен ок шого. Шомак деч шонымаш ятырлан ончык кая. Тый
денет кутырышо еҥым колыштмо годым вуйдорык я пашам ышта, я чарна. Садланак
эре тӱткын
колышташ тыршыман.
2. Южгунам ойлышо еҥын мутшо тылат палымыла чучеш, сандене я колыштат, я
уке.
Тыгай шонымаш деч йӧршешлан кораҥман. Палыметла чучеш гынат, ушыш пыштенак
колышт.
3. Ме чӱчкыдынак огына колышт, а ойлышо еҥым ончена веле. Шарналте-ян, у
йолташ
дене палыме лийме годым лӱмжым вигак шарнен от шукто, молан манаш гын,
утларакшым тудын тӱжвал тӱсшым кӱтет. Сандене колыштмо годым тышке да тушко
ончыштмо ок
кӱл.
4. Колыштмо годым вес пашам ыштылаш ит тырше.
5. Эн тӱҥжым ит мондо: шомакым огыл вуйыш пыштыман, а шонымашым шарнен
кодман.
6. Ойлышо еҥын ойжо шонымашна дене ок келше гын, ме южгунам тӱткын она
колышт.
Туге гынат тиде экшык дечат кораҥаш тыршыман — еҥым мучаш марте колышташ
кӱлеш.
7. Тыланет иктаж-могай сомылым шукташ ӱшаненыт гын, пашам тӱҥалме деч ончыч
эше
ик гана тӱрыснек шоналтен лек. Шуктен кертын отыл — сайын умылен отыл,
умылаш
тыршен отыл.
Еҥым колыштмо годым семынет шоналте: "Ойлышо еҥ могай ойжым тӱҥлан шотла?
Мыйын
колыштмаштем тӱҥжӧ мо лийшаш?"

ПАГАЛЫМЕ АЙДЕМЕ
Тый пагалыме айдеме лийнет? Тугеже икмыняр ой-каҥашнам шотыш налашет перна:
— ыштен кертшашетым от пале гын, ит сӧрӧ, а сӧренат — шукто;
— эсогыл вич минутланат вараш кодын ит кошт;
— Ит ондале. Чыным каласаш ок лий гын, лучо шомакым ит лук;
— шоналтыде ойлаш ит тырше. Ондак шоналте, вара каласе;
— "мый" шомакым ойыштет шагалрак да шуэнрак кучылт;
— вес еҥым ойгандарыше але тургыжландарыше пашам ит ыште;
— шке от ӱшане гын, весым ит ӱшандаре. Шомакын мом ончыктымыжым палыде,
тудым
ойыштет ит кучылт.

ШКЕНДЫМ ШУАРЕ
Еҥын ситыдымашыжым ужын, шылталаш ит вашке. Шоналте: тудым кузе тӧрлаташ,
шкеже
палет мо.
"Мый чыла кертам, ушан-шотан улам" манын, кугешнен ит кошт. Лучо сомылетлан
кыртмен пиж. Тыйын олмеш иктат тыршаш ок тӱҥал.
Корныштет чаракым вашлият — вуйым ит саке, нелым сеҥаш йӧным кычал.
Койышет,
тоштым сеҥен, у семын илаш йӧршӧ лийже манын тырше. Тиде — илыш вияҥме
закон.
Тидлан тый куанышаш улат. А мемнан йырна тошто койыш але лыҥак уло. Нуным
кораҥдыме дене пырля тыйынат ушыштет у шоныш пура. Тудым кучылт гына
моштыман.
Шкендын да весын койышыжым шымле, ситыдымашетым ужын мошто, мом кертмет
дене ит
моктане, пашат мучаш марте шужо манын иле.
Нине правилым шуктен толат гын, тый шкендынжат, весынат жапшым, тазалыкшым
аралет.

ЧОЛГА УЛАТ МО?
Чолга лияш кӱлешак. Но южгунам каненат моштыман. Шкендым терге: чолгалыкет
могайрак? Вашмут кокыт лийшаш: "да" але "уке".
1. Тыланет нимом ышташ. Йокрокланет мо тыгай годым?
2. Ыштен кертшашетым палыде, иктаж-могай пашалан пижат мо?
3. Джунглишке путешествий дене кайымет шуэш?
4. "Мо лиеш-лиеш, эрла ужына" ой дене келшет мо?
5. Киношто да книгаште действий эркын вияҥ толеш. Тыгай годым тылат
йокрокын ок
чуч?
Кажне "да" вашмутлан ик очком шынде. Ынде ушо.
Кум очко деч шуко погына гын, тый моткочак чолга да чулым улат. Каныш
нерген
монден, ала-момат ышташ ямде лият.
Кум очко. Чолгалыкет утыжат, шагалат огыл. Сандене кӱлеш годым ласкан канен
моштет.
Кум очко деч шагал. Тыланет шкендым мыняр-гынат ылыжтен моштыман. Кокланже
шкендым таратен моштет але чолгарак лияш кӱлмым эреак ушыштет кучет гын,
шонымашкетат вашкерак шуат.

ПИАЛАН ЛИЯШ ТУНЕМ

Шукырак йолташым муаш шонеда гын, эре весела да поро кумылан лийза.
Чӱчкыдын шыргыжалза. Тендан шыргыжалмыда пырля мутланыме еҥлан пуйто тыге
ойла:
"Те мылам келшеда. Мый тендан дене куанен мутланем".
Кажне палыме еҥлан вашлиймыда еда шыргыжалза. Тунам те чынжымак куаным
шижаш
тӱҥалыда, а нуно тендан дене вашлиймыштлан куанаш тӱҥалыт.
Тендан шыргыжмыда ок шу гынат, садиктак шыргыжаш тыршыза. Кумылым нӧлташ
манын,
семында иктаж-могай семым шӱшкалтыза але нер йымалне мырлен налза.
Кажне еҥ тендам молан-гынат туныктен кертеш, сандене тудын дене ӱчашымеш,
лучо
тунемаш тыршыза.
Пиалан лияш кӧргӧ шонымашым виктарен моштыман. "Пиалан улам" манын, шкем
шке
ӱшандарен сеҥаш кӱлеш. Тидын нерген А.Линкольн тыге каласен: "Кажне еҥын
пиалже
лач тунар лиеш, кунар тудо пиалан лияш шонен пыштен".
Тыланда йӧсӧ лийме годым шарналтыза: тӱняште киддыме-йолдымо, черле, сокыр
еҥ-влак шагалын огытыл, а те таза улыда — тидыже нунын дене таҥастарымаште
шкендам
пиаланлан шотлаш ок сите мо?
Нигунам нигӧ дене ида ӱчаше. Лучо кораҥ ошкылза. Вет лу ӱчашымаш гыч
индешыже
тыге пыта: кажныже шкем чын улмыжлан шотла да тидлан эше чотрак ӱшанаш
тӱҥалеш.
Лишыл йолташ-влаклан южгунамже ӱчашымаште сеҥышыш лекташ йӧным пуыза.
"Ужмышудымашым ужмышудымаш дене огыл, а йӧратымаш дене веле сеҥаш лиеш".

ПАЛЕДА МО?

Эн шуко возышо автор:
Комбо пыстыл дене возышо чемпион — поляк Иосеф Игнац Кражевски. Тудо чылаже
600
утла роман ден исторический произведенийым возен.
Пытартыш жап марте эн шуко взышылан Чарльз Гамильтон (псевдонимже Фрэнк
Ричардс,
1875—1961 ийлаште илен), шотлалтын. 1913 ийыште арняште тудо 80 тӱжем наре
мутым
возен.
Саго Токутоми (1863—1957) 35 ий жапыште "Кинсей Ниппон Кокуминши" шӱдӧ
томан историйым серен. Книгаште чылаже 42 тӱжем 468 странице уло, 19452
тӱжем 952 буквам
кучылтын.
Эн шуко романым возеныт:
Сомерсет Уэсест гыч (Кейы, Южный Африка) ӱдырамаш писатель Кэтлин Линдсей
(Мэри
Фолкнер, 1903—1973 ийлаште илен). Чылаже 904 романым савыктен.
Произведенийже-влакым кок марийжын лӱмжӧ да кандаш псевдоним дене
подписатлен.
Махарашта штат гыч (Индий) Бабоорао Арналкар 1936 ий гыч 1984 ий марте
10923
кӱчык роман ден моло произведенийым савыктен.
Английысе новеллист Джон Кризи (1908—1973) тӱрлӧ издательствыште 743 гана
отказым налме деч вара шке лӱмжӧ да 25 псевдоним дене 964 книгам луктын.
Чылаже 40
миллион утла мутым кучылтын.
Эн кугу аванс:
1986 ий 11 январьыште Нью-Йорк Сити аукционышто Джеймс Клэвелл "Ураган"
книгажлан ончылгоч 5 миллион долларым налын.
Эн кужу поэме:
Икымше верым Манас нерген киргиз калык эпос налеш. Тудо книга семын 1958
ийыште
500 тӱжем корнан лектын.
Кокымшо верыште — Монреальыште 1910 ийыште Роже Брианын "Прометей — диалоги
живых с мертвыми" произведенийже. Тудо чылаже 456047 корнан.
Эн лӱмлӧ поэме:
Джозеф Редъярд Киплингын (1865—1936) "Если" поэмыже икымше гана 1910 ийыште
савыкталтын, вара тудо 27 йылмыш кусаралтын да моткоч шуко гана антологийыш
пурталтын.
Эн кугу тираж:
Библий — эн кумдан шарлыше произведений. Тудо 286 йылмыш кусаралтын,
ужашыже-влак — 1522 йылмыш. Шотлымо почеш, 1915 ий гыч 1975 ий марте чылаже
2 млрд. 500
млн. экземпляр Библий лектын.
Тираж шот дене кокымшо верыште — В.И.Ленинын произведенийже-влак. Нуно 222
йылмыш кусаралтыныт.

Антонида ШАКИРОВА ямдылен.



012598
************************************************************************
1—25

Петр АПАКАЕВ, Н.К.Крупская лӱмеш Марий педиинститутын профессоржо,
педагогика
наука кандидат.

ИЛЫШ ДА АЙДЕМЫН СЫН-КУНЖО: МОГАЙ ТУДО ЛИЙШАШ?

Обществыште лийын шогышо вашталтыш политикым, идеологийым у семын шарен
колташ
"корным" почо: тӱрлӧ партий ден движений-влак шочыч, уло эл пуйто ала-мыняр

ужашлан, а калыкше икмыняр тӱшкалан шелалте. Чыла тиде тӱрлӧ койышым, тӱрлӧ
илыш
ончалтышым шочыктыш. "Эрыкыш" лекше калык "Мом ышташ, кузе лияш, кузе
илаш?" йодыш-влаклан кӱлеш семын вашмутым пуэн кертдымыжлан да
моштыдымыжлан пырдыж пелен
тӱкныш.
Чын, экономика, политика айдеме койышым шочыктат, але, мӧҥгешла, политика,
айдеме койыш экономикым вияҥдат але шолдыртат. Но экономикым эн тӱҥ, эн
кӱшнӧ улшо
вийлан шотлаш гынат, тудын ойыртемалтше могыржо уло: кеч-могай нужна илыш
лийже
— айдеме шкенжын сын-кунжым пытарышаш да иземдышаш огыл, тудын койышыжо
калыкын
илыш-йӱлашыже негызлалтшаш.
Айдеме пеҥгыде чон виян, йомартле койыш-шоктышан кушшаш. Тудо порылыкым
осал деч
пеш келгын, кӧргӧ вий дене, уш-акыл пӱсылык дене умылен, шижын, пален
моштышаш,
порылык верч чот шоген кертшаш. Тыгай еҥ-влак историйым ыштат. Уло вес
тӱшка:
пояш веле тыршыше, власть верч кучедалше, осалым шочыктышо, еҥым шотлыдымо,

пӱртӱсын илен лекташ пуымо кӱчык ӱмыржым нине кӱкшыт гыч ужшо, умылышо-
влак.
Тыге курымла дене эре ваштарешла шогышо кок вий, порылык ден осаллык,
айдеме
илышым виктарат.
Мо тугай порылык да осаллык, нуным ойырен моштымаш, Айдеме да Юмо, илыш да
колымаш, пӱрымаш, ик тукымын вес тукым деч тунемын шогымыжо, илыш-йӱлам
шуктымаш,
айдеме да общество, айдеме да пӱртӱс кокласе кыл, икте-весым умылымаш,
айдеме да
шочмо калык, еҥ да айдеме тукым, чап, лӱмнер, пуымо мутым шуктымаш, сулык,
намыс, вожылмаш да т.м. — айдеме тукымын илыш ойыртемышт. Тудо нине
умылымаш-влаклан вашмутым кычалын да эреак кычалеш, шке шонымашыжым
ойпоянлык гочат иктешлен
каласен. Юмылан ӱшанен илен, религиеш койыш-шоктыш сын-куным, мом, кузе
ыштышашым негызлен, тукым гыч тукымыш тиде "илыш законым" шуктен толаш пеш
кугу тыршымашым, уш-акыл пӱсылыкым, шӱм-чон пеҥгыдылыкым ончыктен, шке
шотан ӱжватам айдеме тукымлан палемден.
Молан вара тачысе илыш койыш тӧр огыл? Молан вара ойырен огына мошто: мом
ышташ
лиеш, мом ышташ ок лий? Молан илыш тыге пудырана, молан общество, калык
полдалге
койыш ваштареш шогалын огыт керт?.. Ик ой дене гына вашмутым пуаш ок лий.
У идеологий, эртыше илышым карген, чылажымат ӱштыл кудалтыш. Тыге йылтык
чараш
кодна. Тиде чаражым петыраш вургем кӱлеш вет? Йот эл "чиемым", илыш
ойыртемым
шкалан келыштараш тӧчаш тӱҥальыч. Ты шотышто поснак печать, радио,
телевидений
шке пашаштым ыштенак ыштат, тӱня умылымашым, шинчаончалтышыжым
вестӱрлемдат, калыклан келшыдыме койышым виеш тушкат, пужат. Тиде оптышыш
поснак самырык тукым
логалеш. Книгаште ма, телевизорышто — тутыш секс, виешлымаш, кредалмаш да
пуштедымаш. Вара, эреак тидым лудын, ончен, яндар, поро чонан лият?
Ойлыманат огыл:
чон моторлыклан вержат ок код. Кӧ виянрак, осалрак — кызыт тудо сеҥен
лектеш,
паярла ила. Теве могай шонымашым тушкат тыгай кино, книга-влак, йот
идеологий.
Мом ыштыман, кузе лийман? Курык тайыл дене шуҥгалт волышо, изем толшо поро
койышнам могай вий дене талештарыман?
Чыла тидым педагогика наука гоч шерын, ончен лекме годым тачысе кечылан кок
корно палдырна. Иктыже: историйыште вожым колтен, вияҥ толшо нравственный
педагогика ваштареш шогышо вий талышна. Тудо демократический, айдемем
жаплыме (гуманистический) педагогика ӱмбак кидым нӧлталме сынан. Кызытсе
пуламыр жапыште совет
педагогикым чот вурсен, тудын сайже деч калыкым ойыраш тыршен,
международный
"стандартан" педагогикым шочыкташ тыршымаш вияҥеш, айдеме ынде совет сын-
кунан
огыл, а тӱня айдеме пуйто лийшаш. Калык-влакын илыш-йӱлаштым,
традицийыштым, историйыштым, йылмыштым, религийыштым, психологийыштым, илыш
умылымашыштым ӱштылын, кораҥден, ик калыпеш, ик койышеш кушташ, чекым
пытарен, икгай вургемым чиктен, тӱня калыкым ышташ, икманаш, кугезе вожым
шотыш налде, ик форман, ик содержаниян, ик тӱсан у тукымым кушташ. Садланак
шочыт Сорос школ, йот элла гыч толшо
скаут движений, т.м., т.м.
Эсогыл религий-влакланат ревизийым ышташ тӱҥалыныт. Христиан-влакын Юмылан
ӱшаныме йӱла радамышт ваштареш шогалын, тӱнялан ик религийым шочыктеныт.
Тыгай
Христиан рӱдер Йошкар-Олаштат уло.
Образований пашаште Сорос движенийым налаш гын, теве мо почылтеш. Тудын
методикыже сайын тунемше рвезе ден ӱдыр-влаклан келыштаралтын. Тидыже
индивидуализм
корныш конда, весым сеҥен лекташ таратен шога: виян улат — сеҥет, ончык
кай; виет уке — керек, кузе кертат — иле. Сорос философий — изинек поян
тӱшкам шочыкташ
туныктышо, эгоизм койышым илышыш шыҥдарен толмо корно.
Педагогика наукышто да практикыште улшо политика ваштареш вес шонымаш
тыгай: икшыве-влак пуйто пӱртӱсын пуымо вийжылан кӧра икгай огытыл, уш
денат, кап-кыл
куат денат, койыш, сын-кун денат... Тугеже кузе лийман начарын тунемше йоча
дене? Тидлан вашмутым Российыште туныктымо йӧн чылажымат радамыш конда.
Тунемше-влакын уш-акылыштым вияҥден, пӱсемден колтымаште чапым налше
методика уло —
Д.Б.Элконинын, В.В.Давыдовын, Л.В.Занковын да молынат ученийышт. Тудо
"развивающий обучений" теориеш да практикеш негызлалтын. Тиде шонымашым
шымлыман да шымлыман, тудын деч тунемман да тунемман. Нуным палыше-влакын
радамышкышт у да у
туныктышо-влак ешаралтшаш улыт. Сорос методикымат йыклык вурсаш ок лий.
Отличник-влак дене пашам ыштыме йӧнжӧ-влакым шотыш налман. Манмыла, мо
сайже уло —
чыла кучылташ тыршыман.
Тыгодым япон ученый-педагог да методист-влакын туныктышышт — ушыш толеш.
Нунын
шонымышт почеш, айдеме тукымым япон калыкын илыш-йӱлаже да традицийже деч
нигузе
ойыраш ок лий. Нуно йот элласе идей-влакым шке семын аклен, пайдам пуэн
кертше
але кертдыме велым ончат. Икманаш, мо улыж гыч кӱлешанжым, япон калык
илышлан
келшышыжым ойырен налын пашам ыштат. Саджланак школышто туныктымо
дисциплина-влак 70—72 процентше нравственный негызан, порылыкым шарен
кертше идеян улыт.
Икшывым ончен-куштымаште калык традиций, илыш-йӱла, историй да молат тӱҥ
верым
налыт. Мутлан, музыкым арняште куд шагат туныктат, кажне тунемшын шулдо ак
дене
налме музыкальный инструментше уло, чыланат хорышто мурат. Репертуарыштышт
калык
муро-влак деч посна тӱнямбал классика кумда верым налеш. Мутлан, мемнан
П.И.Чайковскийна школ программышкышт пеҥгыдын шыҥдаралтын.
Южо островлаште ешартыш закон уло. Тушто ӱдырамашым кудашман, айдемым
игылтман
да моло ситыдымашан фильмым ончыкташ чарыме. Самырык тукымым ончен-куштымын
негызшылан ава деке кумыл-койыш налалтеш. Садланак еш воспитанийлан путырак
кугу
вниманий ойыралтеш. Вет икшывым ончен-куштымо паша эн ончыч еш гыч тӱҥалеш:
икте-весым пагален, поснак ӱдырамашым жаплен илыме ойыртем налалтеш. Май
тылзе
тӱҥалтышыште, пӱртӱс помыжалтме татыште, ава, кувава-влаклан пӧлеклыме арня
эртаралтеш. Илалше, кужу да неле илыш-корным эртыше ӱдырамаш-влакым пеледыш
аршаш,
моло да поро койыш да паша дене куандарат. Нине кечылаште кажне пӧръеҥ,
рвезе
икшыве шкенжым сай могырым ончыкташ тырша, илышым вес семын ончалаш, келгын
шоналтен илаш корным палемда. Вес арня ӱдыр-влаклан пӧлеклалтеш. Тудынат
шке йӱлаже, эртарыме да эртыме корныжо уло.
Тыгай пайрем-влак гоч калыкын илыш-йӱлаже аралалтеш, пойдаралтеш, ик тукым
ден
вес тукым-влак коклаште кыл пеҥгыдемеш. Япон икшыве изинек таза, пеҥгыде уш-
акылан кушкеш. Кочкыш, гигиена, спорт, медицина, культур могырым тыште шуко
ышталтеш, икшывын илышыж дене кылдалтше моло йодыш, радамлалтын, пеҥгыдын
еш, школ
пашаште, илышыште шыҥдаралтеш. Садланак тушто туныктышо радамыш шогалаш
куштылго
огыл. Ондак тестированийым, тергымашым эртыман. Туныктышо арняште 14
шагатым гына урокым эртара, тидыже пашам творчески ышташ йӧным, жапым пуа.
Туныктышын пашажым тунемше-влакын шинчымашышт гоч аклат. Йӧнжӧ — адакат
тестирований, моло
тӱрлӧ тергымаш. Чылан тунемыт, кок ийлан кодшо але тунеммым йӧршын чарныше
радам
иземын толеш. Шинчымаш Японийыште шке шотан поянлыкыш савырнен. Садланак
кыдалаш
школым тунем пытарыше-влак кокла гыч 80—82 процентше университетлаш (тушто
институт уке) тунемаш пура. Тӱняште тыгайже кушто эше уло?
Пример шотеш: марийын тӱжем еҥлан шотлымаште, статистика почеш, вузлаште
28—30
еҥ тунемеш, руш калык гыч — 75—80, еврей гыч — 600—700 але утларакат
шотлат. Марий калыкын кум шӱдӧ утла шанче пашаеҥже уло, татарын латкуд
тӱжемымат вончен,
ончет гын, ме нунын деч лу гана шагал улына. Чуваш-влак коклаштат тунеммаш
пеш
кугу почетышто. Теве ик пример гына: тачысе кечылан Чебоксарыште гына шым
педагогика наука доктор чуваш, эше кок еҥ диссертацийым аралаш ямдылалтеш.
Кумдан
палыме академик-влак Г.Н.Волков, Ю.П.Сокольников наукышто пеш кугу пашам
ыштат.
Чуваш калык шке радамже гыч лекше 170 наре наука докторжо дене кугешна.
Тунемыт
аспирантурлаште тыглай учитель, школ директор ден завуч-влак, кандидат
диссертацийым аралаш Советышт уло, вашке педагогика дене доктор степеньым
налаш Советышт
лийшаш.
Кеч-могай нацият шкенжын шанче куатше дене ойыртемалтеш. Наука — тиде уш-
акыл
кӱкшыт, илышым кумдан ончалмаш. Садланак Пошкырт мландыштат тидлан кугу
вниманийым ойырат. Теве Ӱпӧ университетыште гына 700 наре преподаватель
кокла гыч 100
утлаже наука доктор да 400 наука кандидат. Республикыште 4565 научный
пашаеҥ гыч
368 еҥже наука доктор, 2330 наука кандидат. Нунын радамыште лу утла марий
ученый
тырша.
Элыштына школ, туныктымо паша кузе каен шога — шуко каласкалаш лиеш. Уло
сайжат,
ончыко каяш торешым ыштышыжат. Япон школынат тыгаяк, но нунын чылажат
сеҥымашышт
кӱкшыт гыч ончалтеш да аклалтеш.
Тиде шот гыч адак ик примерым кондена. Марий кугыжаныш университетыште
эртыше
ийлаште научный стажировкым япон рвезе Такаси Танака эртыш, марий йылмым
тунеме,
шкежат преподаватель семын пашам шуктен шогыш. Ик вашлиймаште "Марий
йылмыже
япон еҥлан молан вара кӱлеш?" манын йодмемлан, шонаш таратыше вашмутым
пуыш:
"Калык йылме нерген тыге ойлаш оҥайжак огыл". Япон рвезын мемнан марий-влак
коклаш толмыжо, ик велым, ӧрыктара, тунамак кугешнымашым луктеш.. Тидын
дене пырляк
шонымашым конда: айдемын культуржо, вес калыкын илыш-йӱлажым, йылмыжым
жаплымыже
шинча ончык лектеш. Ме чылаж годым тыгай койыш дене пешыжак кугешнен огына
мошто. Шке калыкшым йӧратыше еҥ веле моло калыкын шӱм-чон поянлыкшым уло
чон пуэн,
умылаш тыршен, ушышкыжо пыштен шымла, тунемеш, акым пуа. Садланак дыр
Японийын
ик университетыштыже финн-угор йылме-влак кафедрым почмо, эсогыл
профессорыштат
уло. Калык-влак кокласе келшымаш икте-весын илыш-йӱлажым, историйжым, моло
ойыртемым пален шогымаш гыч тӱҥалеш.
Вес пример. 1994 ийыште Москошто англичан йылме дене книга лекте. Лӱмжӧ —
"Педагогика историйым молан тунемман?" Такшым шуко элыште педагогика
дисциплиным огыт
тунем, тудым педагогика историй, педагогика философий алмашта. Саде
книгаште
тӱнясе лӱмлӧ шымлызе да ученый практик-влак кызытсе педагогика наукын
вияҥын
кайышашыж нерген шке шонымашыштым каласеныт. Япон ученый Кейко Саки шке
статьяж
дене ӧрыктарыш. Теве молан. Российысе южо теоретик ден практик-влак, совет
жапысе школым вурсен, Н.К.Крупскаян идейже-влакымат кӱлдымыш лукташ
тӱҥальыч. Тидлан
Кейко Секи вашмут семын шкенжын шонымашыжым каласен: кеч-могай общественный
формаций лийже, айдеме тукымлан келшыше нравственно-педагогический идей тӱҥ
верым
налеш, просвещенец, ученый ден практик-влак тудлан эҥертат, прогрессивный
семын
умбакыже вияҥдат. Н.К.Крупскаян шонымашыже-влак айдеме курымлан возалтыныт:
икшывым йӧратен, шинчымаш корныш наҥгайыман, тудым илышлан туныктыман —
профориентаций паша, политехнический образований, калык илыш-йӱлам шотыш
налмаш, наций-влакын келшен илымышт, икте-весе деч тунеммышт, йоча
самоуправлений, йоча коллективын вияҥмыже да шуко моло шонымаш — чылажат
самырык тукымым ончен куштымаште кӱрылтде шуктен толмо паша лийшаш.
Тачысе кечын педагогика да практикын вияҥме корныжо тыгай, манаш лиеш:
иктыже —
образованийын когнитивный философийже, вес семынже, интеллектуальный вий-
куатше,
философийже; кокымшыжо — эмоционально-эффективно-волевой, адакат, вес
семынже,
личностный, айдемын сын-кунжо дене кылдалтше. Нине кок корно педагогика
наукышто
да практикыште у огытыл, нуно икшывым ончен-куштымо пашам пӱтынек авалтат.
Нунын
гоч тӱҥ шот дене паша радам палемдалтеш, илышыш пурталтеш.
Эше Древний Грецийыштак айдемым ончен-куштымаште кум корно палемдалтын.
Икымшыже
— уш-артам кӱкшылык, айдемын шонен моштымыжо, уш-акыл пӱсылыкшӧ. Тиде уш
пашаже
аристократ-влаклан палемдалтын. Весе: шӱм-чон вий-куат, кап-кыл пеҥгыдылык.
Тидыжым сарзе еҥ-влак деке куснышаш. Кумшо — пашам ыштен илыше айдеме,
мутым колыштшо, элым пукшышо еҥ тӱшка — кул-влак. Тыгай вияҥме корно грек-
влакын историйыштым шочыктен, кугыжанышыштым пеҥгыдемден. Тиде идеологийым
шотыш налын, педагогикыште теорий ден практика вияҥыныт.
А мом налаш лиеш кызыт, мутлан, ту жапысе философ-влак деч? Шукыжым. Айдеме
пӱсӧ
уш-акылан, пеҥгыде кап-кылан лийшаш, пашамат йӧратышаш — тидлан кӧ тореш
каласа?
Но тыгодымак нигунам кул, тарзе лийшаш огыл. Салтак гын, шочмо элжым
йӧратен,
йот тушман деч арален кертшаш, тыште гуманизм ден патриотизм ик шӱлышыш
ушнышаш,
а уш-акыл шотышто — кеч-кӧат шонен моштен илышаш. Тыгай шонымашышкак толын
17-ше
курымыштак чех педагог Я.А.Коменский. Шке надырыштым пыштеныт Ж.Ж.Руссо,
Д.Дидро, К.Д.Ушинский, Н.И.Пирогов, Л.Н.Толстой... Нунын теорийышт айдеме
тукымым
аристократ да моло тӱшкалан шеледыме гыч огыл лектын шога. Мландыште илыше
айдемым, тудо кеч-кӧ лийже, ушым шынден туныкташ, калдыкын илышыж дене
кылдалтше ойыртемым шотыш налын, пашалан кумылаҥдаш — теве мо тӱҥжӧ.
Интеллектуальный чон шижмаш (образованийын когнитивный философийже) айдемын
ушакыл кӱкшытшӧ, шӱм-чон поянлыкше умылымаш-влак дене кылдалт шога.
Интеллектуальный мутшак интеллект (айдемын уш-акыл кӱкшытшӧ, шонен
моштымыжо, мастарлыкше)
шомак гыч лектын шога, садлан уш пашам ыштен шогышо, шӱм-чоным пойдарен
илыше
еҥжымат интеллектуал манына.
Интеллектуальный чон шижмашым эмоционально-эффективно-волевой корно ешарен
шога,
кылдышым ышта, интеллектуальный айдемым ончен-кушташ йӧн, эҥертыш,
образовательный, воспитательный, познавательный материал дене
пеҥгыдемдалтеш, чумыр пашалан
негызым пышта. Айдемым ончен-куштымаште калык традицийым шотыш налдыме,
тӱня калыкым ик кышкареш ончен-кушташ тыршыше педагогика да практика тыгай
умылымаш-влаклан эҥертат: интеллектуалым кушташ, чон шижмашым нӧлталын,
пашам пайдалын
ыштен, айдемын тыршымашыжым вияҥдаш. Ӱмбач ончымаште, чыла чын, но тыгай
корно
калык-влакын илыш-йӱлаштым формально гына шотыш налеш, тӱжвал тӱс гына
ончык
лектеш, а содержанийже дене калык традиций деч тораште шога. Тыглай йылме
дене
каласаш гын, тыге лектеш: порошок гыч ыштыме напиткым (йӱышым) йӱмыла але
марий
ватын коча-коваж семын ямдылыме шопым (квасым), молым йӱын кочмыла?
Кеч калык традицийлан эҥертен пашам ыште, кеч тудын деч посна — тидыжынат,
тудыжынат сомылышт икте: айдемым ончен-кушташ, койышыжым, тӱня илыш
умылымашыжым вияҥдаш. Сомылжо икте, но корныжо, йӧнжӧ тӱрлӧ. Калык
традиций, калык педагогика
икшывым шочмо тукымжо деке лишемда, тӱҥ верым калык илыш-йӱла налеш: йырым-
йыр
улшо пӱртӱс ямлан, ныжыл семлан, моторлык ден порылыклан утларак корно
почылтеш.
Айдеме кышкарыште ок иле. Шочмо сурт, шочмо кундем гыч тӱня культурыш корно
вияҥеш. Айдеме шӱм-чонжым пойдарен, историй корнеш шуаралтын кушкеш. Калык
педагогикым, икшывым ончен-куштымо традицийым шотыш налын, туныктымо корно
чумыр педагогикын общий положенийже-влаклан, дидактикын принципше-влаклан
эҥерта, чыла шотыш налеш, но воспитанийын факторжо-влак (паша, пӱртӱс,
религий, шочмо йылме да
т.м.) негыз семын кодыт.
Икшывым ончен-куштымаште калык традиций пашам, айдемын тыршымыжым
нравственный
категорийыш савырат: пашам ышташ веле огыл, тудым йӧратен, кумылым пыштен,
кугешнен туныктыман. Паша — айдемын илышыж деч ойыраш лийдыме сомыл, паша
айдемым
илаш туныкта. Садлан, кунам иктаж-могай ялышке пурет — вик ужат: иктын
мотор
сурт-оралте, тӱвыргӧ пакча, сад гӱжлен шога. Тыгайым ончен куанет, тыште
оза улмо, чылажымат кумылым пыштыме койыш шижалтеш. Весыным ончалат — савар
сӱмырлен,
тӧрлаташ тептер ситен огыл, пакчаште шӱкшудо пошен. Тыгай кок тӱрлӧ
суртышто,
ешыште илыше-влакын вургемыштат ойыртемалтеш: иктын — мотор, яндар, весын —
айда-лийже лювык. Йочаштат кок семын кушкыт: иктышт — арулыкеш, пашам
йӧратымашеш,
весышт — шала койышеш.
Эмоционально-эффективно-волевой умылымашыште молан вара эмоционально мутшо
ончылно шога? Эмоций — тиде чон шижмаш: порылыклан, моторлыклан,
шинчымашлан куанен моштымаш, ситыдымашлан ойганен, туткарыш логалшым
кумылаҥден кертмаш, весын
ойгыжым пайлымаш...
Тидлан икшывым изинек туныктыман, икте-весым жаплыдыме ешыште йоча полдалге
койышан кушкын кертеш. Тудлан сай примерже уке гын, кузе порылыклан
тунемеш? Чын
воспитаний улмо годым веле порылык порылыкым шочыкта. Суртышто улшо кугурак-
влак
кокласе вашкыл ойыртем, поснак кугурак-влак деке пагалымаш улмо годым
икшыват
шотан кушкеш. Тудын чонжо нӧргӧ гынат, пӱсӧ шинчаж дене чылажымат ужеш,
вигежымат ушыш пышта. Ача деч тӱҥалеш икшыве-влакын аваштым пагалымаш.
К.Д.Ушинский, народность нерген ойлышыжла, калык традицийлан, ешыште
икшывым ончен-куштымо йодышлан, калык педагогикылан путырак кугу верым
ойырен. А.С.Макаренко преступник-влак гыч, тулыкеш кодшо-влак гыч элын
патриотшо-влакым куштен
сеҥен. В.А.Сухомлинский "Рождение гражданина", "Сердце отдаю детям" да моло
книгалам шӱм-чонжым пуэн, икшывын ончыклыкшо, тудым ончен-куштымо нерген
тургыжланен, азапланен, ӱшандарен возен. А "Как воспитать настоящего
человека" шымлыме
пашаже "Лу ок лий" принцип-влакеш негызлалтын. Нуно Библийысе "Ветхий
заветын"
10 заповедьшым ушештарат. Ученый-практикын возымыжо пуйто марий-влакын
"ойӧрӧ"
койыш-шоктыш артам дене палымым ышта. Самырык тукымым ончен-куштымо пашалан
тудо
уло мастарлыкшым, моштымашыжым, уш-акыл вийжым пуэн. Арамлан огыл пӱртӱс
одарланыме жапыште, шошым, урок-влакымат садер коклаште эртарен, арамлан
огыл тунемшышт-влак шӱкшакым кышкыме коремым пеледышым куштымо верыш
савыреныт, а икымше
пеледыш аршашым авалан, ӱдырамаш туныктышо ден тунемше ӱдыр-влаклан
кучыктеныт.
Чыла тиде школышто да еш-влак дене эртарыме чумыр пашан ик ужашыже веле, но
могай тудо ойыртемалтше, икшыве чонеш порылыкым шарыше да моторлыкым
шыҥдараш полшышо куатле вий! Чылажат тунемше-влакым интеллектуально нӧлтен,
эмоциеш чоҥалтше
паша пайдале, эффективный лийын, тунемше-влаклан кӧргӧ вийым (волевой) пуэн
шоген, эҥертышым ыштен.
Конешне, туныктышын ойлымыжо, каласкалымыже йоча ушыш пример гоч шуэш. Но
кызытсе саманыште умылтарен сеҥаш пеш кугу шинчымаш да мастарлык кӱлеш.
Молан тыге
лийын, а вес семын огыл? йодыш икшывым шонаш таратышаш. Тыште тӱҥ верым
мутланымаш (диалог), событий ден факт-влакым лончылен каҥашымаш налыт. Йот
элласе киносӱрет-влак пеш мастарын преступник-влакым, айдемылан ваштареш
шогышо вийым почын пуат. Чылажат йоча психологийлан ӧрыктарыше. Кузе
лийман? Тунемше-влак дене
пашам ыштыме годым тӱҥ верым айдемын сын-кунжо, койышыжо, нравственный
кӱкшытшӧ,
шинчымаш поянлыкше шотышко налалтшаш улыт. Эн кӱлешан вес йодыш: "Айдеме
кузе
илышаш, могай корным эртышаш?"
Мутат уке, интеллектуальность, эмоционально-эффективно-волевой философий
корно
туныктышо деч пеш кугу мастарлыкым йодеш. Тыгодым методика шке шотан
искусствыш
савырна.
Содыки калык традиций, илыш-йӱла, историй, калык педагогика шукылан
туныктат. Но
тунемшылан пример да идеал семын классикымат пуыман, тиде, мутлан:
А.С.Пушкин,
С.Г.Чавайн, Г.Тукай, М.Гафури, И.Репин, И.Шишкин, З.Лаврентьев, И.Ямбердов,

П.Чайковский, А.Искандаров, Э.Сапаев, т.м., т.м. Шочмо калыкын, пошкудо
наций-влакын, тӱня илышын классикше-влак историйын чурийжым, сеҥымашыжым
ончыктат, нуно поэзийыште, искусствышто айдеме тукымын илышыжым иктешлен,
икшывым ончен-куштымо пашаште кугун полшат, шкештак калыкын чурийжым, илыш-
йӱлажым, традицийым,
историйым почын пуымаште пример, энциклопедий гай улыт.
Тунемше-влаклан илыш нерген ойлена, тудын моторлыкшым почын пуэна, пӱртӱсым

йӧраташ таратена — чыла тиде шукыж годым мутланыме годым ышталтеш. Тӱҥ
шотышто —
классыште, ныл пырдыж коклаште. Чыла ойлымо практический паша дене
пеҥгыдемалтеш. Биологий але сылнымутан литератур, але вес дисциплина-влак
порылыкым шарыше
да шавыше улыт гын, туныктышын мастарлыкшылан кӧра, икшывын кумылжым налын
кертме вийже дене школ пакча, сад тӱзланышаш, йоча творчество вияҥшаш, школ
музей
пойдаралтшаш, моло паша ушнен шогышаш. Тыге гуманный педагогика вийым
налеш, туныктышым, тудын нравственно-эстетический, нравственно-
педагогический кӱкшытшым
ончыл верыш луктыт. Нине умылымаш-влак шӱм-чон культур да келге шинчымаш
дене
пеҥгыдемдалтшаш. Тылеч вара пашам ыштыме ойыртем, йӧн-влак шкеак, манмыла,
"модаш тӱҥалыт": умылтарен ойлымаш, материалым ончыктен каласкалымаш, шонаш
таратымаш, икшыве-влакым пашашке ушымаш, упражнений, каҥашымаш, лончылымаш
да молат
туныктышым адакат тунемше дене вашмутланымаш корныш кондат, йодышым раш да
келгын почын пуымашке уша. Чылажат келшымаш шӱлышым налеш, тунемше ден
туныктышо
коклаште тыге гына икте-весым умылен пашам ыштымаш воранен кая.
Мут толмашеш, шкеже жапыштыже мый республикыште шӱдӧ утла школышто лийынам,
пиал
логалын татар, чуваш, пошкырт, удмурт, эстон, белорус, украин, Моско,
Нижний
Новгорд олала ден областьласе школлаште туныктышо-влакын пашашт дене
паласаш.
Чыла тиде тыгай шонымашыш конден: икшывым ончен-куштымаште туныктышын
шкенжын
интеллектуальный улмыжо, мастарлыкше, икшывым умылен моштымыжо, туныктымо
материалым шижмыже классыште паша шӱлышым шыҥдарат.
Палемдышна: эмоционально-эффективно-волевой корно — тиде икшывым ончен-
куштымо
ойыртем. Эмоцийым, чон шижмашым помыжалтарен туныктымаш кугу эффектым
(пайдам)
пуа гын, нине умылымаш-влак воля мут дене кылдалт шогат. Вес семынже — тиде
айдемын чытышыже, сын-кунжо (характерже), психологий ойыртемже. Пример
шотеш оҥай
фактым кондаш лиеш. Наций ден наций-влак икте-весышт дене ойыртемалтын
шогат.
Кавказ калыкым татар дечат, руш да моло дечат вашке ойыраш лиеш, икманаш,
сынкун шотышто ойыртем кугу. Тыште географий кумдык да пӱртӱс деч посна
кугу верым
курымла дене аралалтын, вияҥын толшо традиций, илыш-йӱла налын шога. Тиде
шонымашым ӱшандараш шуко ок кӱл. Совет власть жапыште калык илыш-йӱлам,
шуко поро
традицийым йомдаренна гынат, садиктак айдеме чонын лукешыже тудо изиш гынат
аралалт кодын (поснак илалше еҥ-влакын), кеч-мо гынат, кугезе кочана-влакын
чӱктен
кодымо сорта тулыштым йӧрташ тоштдымо еҥ-влак садиктак лийыныт. Садланак
дыр эл
кӧргыштӧ демократий шӱлыш пуал эртыме жапыште марий калыкат кӧ улмыжым
пыртак да
ончыктыш.
Тиде шотышто ученый-влак, шке калыкыштын историйыштым шымлышыштла, нунын
психологийыштымат, сын-куныштымат ӧрдыжеш огыт кодо. Молыштланат кӧ
улмыштым умылтарынешт. Эше Совет власть жапыштак казах ученый К. Жариебаев
фольклор, сылнымут
произведенийла, илыш—йӱла, калык традицтий гоч шке калыкшын психологижийжым
кумдан шымлен, пеш оҥай шонымашыш толын: казах калык — поро калык, эрыкым
йӧратыше,моло нациймат жаплен илен, тукым гыч тукымыш илыш—йӱлажым шарен
толын, айдемым порылыклан туныктен...
Шке калыкышт нерген шӱм вургыж возеныт татар гыч Я.И.Ханбиков,
З.Г.Нигматов,
адыгей И.А.Шоров, якут Ф.Б.Афанасьев, пошкырт Т.К.Исхаков руш
Е.С.Виноградов да
молат. Нуно чыланат наука доктор, профессор улыт. Академик Г.Н.Волков,
чуваш калыкын эргыже, уло трӱнялан палыме лийын, Чебоксарысе образований
институтышто,
Россий образований академийште этнопедгогика дене каведра—влакым почын.
тудо калые педагогика дене 70 утла наука доктор ден кандидатым ямдылен.
Теве Ивано-Франковск (Украина) оласе ик школышто В.П.Москалец национальный
школын психологический негызше проблема дене пашам ыштыш, психологий доктор
лияшлан
диссертацийым аралыш. Шымлыме пашаштыже пеш оҥай шонымашлашке толын. Тудын
шымлымыж почеш, нацийын вияҥын толмо корныштыжо тӱҥ факторлан тиде калыкын
культуржо, илыш ойыртемже, характерже, психологийже шотлалтыт.
Айдемын сын-кунжо кок лончо гыч шога: тӱня ончалтышыже, тиде ончалтышын шке
шотан радамже; кажнын шке декше кумылжо, шкенжым аклен ончен умылымашыже.
Ученый
поснак кеч-момат ыштен кертме вий-куатым (волям) кӱлеш фактор семын онча.
Ушвийым пыштен, нелым сеҥен, шонымашке шуаш тыршен ыштыме паша чолгалык
веле айдемым куштат, тудым Личность семын чын Айдеме радамыш луктыт. Тыгай
шонымаш дене
кузе от келше?
Келгынрак ончалаш гын, национальный сын-кунын рӱдыжӧ нацийын, этносын
чурийжым,
идеалжым шочыкта. Тидым вес семынже национальный идей манаш лиеш. Тышке кеч-
могай калыкынат чыла илыш умылымашыже пура. Садланак наций шкенжын идейже
дене виян, но тиде традицийыш пурышо да пурташ тыршыме идейже икшывым ончен-
куштымаште
верым налшаш. Тиде идейже пеҥгыде, кумда, ӱшандарыше лийшаш.
Национальный школ национальный идей негызеш национальный характерым
шуарышаш,
духовность дене пеҥгыдемдалтшаш§ А психолоргический духовность айдемын
пеҥгыдын
йол ӱмбалне шогымыжым, вачӱмбак кугу нумалтышым налын, нумал кертмыжым
ончыкта.
Калык-влакын ойпоянлыкышт кеч-кунамат айдемым ончен-куштымаште воспитанийын
категорийышт-влакын ойыртемыштым шотыш налын вияҥыныт. Кеч-могай этносым
нал, чылаштат тукым таза лийжен, пеҥгыде уш-акылан, шонен моштышо кушшо,
кугуракым, чыла чонаным, кушкылым жаплыже, вес калыкым пагалыже, тӱргоч
ынже кугешне, пашам
йӧратыже, моторлыкым аклыже манын тыршен, шуко-шуко моло йодышым нӧлталын,
чыла
тидым илышыш пурташ келшыше йӧн-влаклан эҥертен. Но тыгодымак формыж дене,
кала-сыме ойжо дене ойыртемалтын: Ик шырпе — шырпе огыл, ик эрге — эрге
огыл (марла);
Икымше йоча — нечке йоча (удмуртла); Ик йочам ончен-кушташ — авалан
шинчавӱдым
йоктараш (мордвала)... Тыге йомак, легенде, преданий-влакын шке геройышт
уло.
Тушто-влакат ик шонымашымак тӱрлӧ семын каласыман лийыныт. Мурым налаш гын,

йӧратымаш,, келшымаш, шочшо-влак нерген поро ой, т.м. кумда верым налыныт,
йылме
поянлыклан эҥертен, кажне мастарлыкшым ончыктен. Эсогыл йӧратымаш мутшат Юл
серыште илыше калык-влакын ик семынрак йоҥгалтеш: йӧратем (марла), яратам
(татарла), яратиськом (удмуртла), юратам (чувашла).
Но палена мо курымла гоч толшо, аралалт кодшо нине шӱм-чон поянлыкым,
эҥертена
мо илышыштына кугезе кочана-влакын айдеме тукымлан кодымо надыр
поянлыкыштлан,
шочмо калыкышт верч тыршымыштлан?
Демократий сын-кун да уш-акыл дене пеҥгыде огыл еҥлан, шалавуян айдемылан
йогылыкым, тупела шонымашым луктеш. Чыла ышташ лиеш манме умылымашыж гоч
уда койышыжо илыш рӱдышкыжӧ савырна. Кунам икшыван еш шалана, шокшым,
ласкалыкым ужде,
уныкан вачыматен илымыштым колде, шоҥго ден черле-влак посна интернатлаште
илат,
кунам самырык еш гычак 70—80 процентше шалана, кунам школыш коштдымо радам
шукем
толеш, кунам йочасад-влак петырналтыт, кунам учебник-влак шергештыт, кунам
пойышыжо поя, нужнаже эше чот йорлештеш, кунам айдеме, пашам изинек ышташ
тунемде,
панкрутыш савырна да тулеч моло йоҥылыш корно айдемым локтылеш. Тыгай
илышын
озаланымыже тӱрлӧ передачыла, кинолсӱретла, илышыштен улшо торжалык гоч эше
чот
шарла.
Айдеме шочын моторын, икте-весым пагален, йӧратен илаш. Ешыште вате ден
марийын,
илышыште ӱдыр ден качын келшымаш тулышт, йӧратымашышт — эн яндар серыпле
вий.
Йӧратымашым ни игылташ, ни лавырашке тошкаш ок лий. Тудо айдемым нӧлта,
чаткаҥда. Айдеме, шочын, пӱртӱс пуымо кӱчык гына ӱмырым шот дене илен
лекташ: йочам
кушташ, пашам йӧратен, кумылым ончыктен ышташ, пайремым шот дене эртараш,
иктевесылан полшен, келшен илаш. Но уке, чылажат шонымо семын ок лий шол.
Айдеме
ваштареш виктарыме вий еҥым игылтеш, тӧрсыр корныш конда. Ала лӱмын тиде
ышталтеш, ала тыге айдеме сын-кун яндарлыкым умылен кертдыме-влак шке
политикыштым
виктарат. Чыла тидын нерген шоналтет да кычкыралме шуэш: чарналтыза,
шогалза,
шоналтыза, ситам шкем шке, весе-влакым игылташ!
А тиде илыш йогынышто меже, марий-влак, могай улына? Юмылан ушанымынам
арален
коденна. Йӧра. Изиш гынат патырлык шӱлышнам чоныштына кучена. Тидат сай.
Порылыкнат айдеме чоннам куча. Теве этнопсихолог-влакын шымлымышт почеш, ме
пытартыш
жапыште могай улына, раш каласа: "Марийцы расчетливы и экономны, в
многонациональном коллективе почти ничем не отличаются от русских, чуть
более замкнуты.
Старательно относятся к своим профессиональным обязанностям,
дисциплинированны,
исполнительны. Самолюбивы" (Саракуев Э.А., Крысько В.Г. Введение в
этнопсихологию. — М76 1996. С.105).
Ешарена. Эше 1918 ийыштак руш художник П.А.Радимов, Йоласал селаште
илымыжым
шарналтен, варажым тыге возен: "Ни одного неуважительного слова к себе не
слышал
я в марийском селе, меня с семьей без денег кормили хлебом, мясом и
маслом".
Теве ме тыгай улына, лийынна. Тышке шкенан могай улмынам шкеак ешарен
кертына,
но кунам марийым ӧрдыж еҥ тыге акла, ойлыманат огыл, сай веле. Но уда,
кунам икте-весынам чылаж годым умылен огына керт, кугешнымаш тулнат пеш
изин йӱла,
тӱргоч манеш-манешым колташ йӧратена, чарнаш чаракна лушкыдо, пырля кид
кучен,
икте-весым умылен кӱчык ӱмырнам эртараш, ош тӱням моктен, порылыкым шарен,
тукымым куштен илаш вийна эреж годымак ок сите.
Ме, марий-влак, марий да руш культур поянлыкеш кушкынна, моло калыкым
жаплен
илыше айдеме улына. Чоныштына келшымаш тул курымла вошт толын, чонешна, уш-
акылешна шыҥен. Тыгак лийман. Айдеме ондак шкенжын мо улыж дене кугешнышаш.
Но моло
калык мемнам шочмо кундемыштына пагалыже, шотеш пыштен шогыжо, примереш
кондыжо
манын мом ыштенна?
Айдемын шуаралт толмо корныжо икте, но лектышыже гына тӱрлӧ. Кӧ патыр —
ончык
лектеш. Могай йӧн-влак дене — вес йодыш. Воспитанийын эн кӱлешан негызше —
нравственность, шӱм-чон моторлык, тудо Айдемым ышта.
Тиде корныжо, нравственный негызше ныл тӱҥ Айдеме закон гыч шога:
Икымше. Айдеме, кеч-могай калыкын шочшыжо, обществыште илыше, ондак шочмо
калыкшым пагалаш, йӧраташ, жаплаш тунемшаш. Тидлан историй деке, йылме
поянлык деке,
илыш-йӱла, поян традиций деке пеш кугу кумыл лийшаш. Чылажымат тудо шымлен,
пален, шинчен шогышаш. Тышеч, лишыл гыч, родо-тукымым, пошкудым, шочмо
ялым, йырым-йырысе пӱртӱсым да молымат палыме гыч вес кумда корно почылтеш.
Тидыже кокымшо илыш йыжыҥым палемда.
Тудыжо — шке калыкым йӧратен, моло-влакым жаплымаш, историйжымат,
культурымат
пагален, пален, шымлен шогымаш. Айдемын тыгодым шӱм-чонжо пойдаралтеш, кугу
ушакыл койыш пеҥгыдемеш.
Тышеч кумшо илыш закон ончык лектеш — шочмо элым кугу патриотизмым ончыктен

йӧратымаш. Тиде патриотизм шӱлыш чыла вере койшаш: пашаште, тунеммаште,
тулеч
моло вереат.
Кум илыш законым уш-акылеш шыҥдарыше еҥ, Айдеме, шкенжым личность семын
ямдыла,
шуара. Тыгай еҥ уш-акыл дене кӱшнӧ шогаш тӱҥалеш. Тудо шкенжым шке Личность
семын акла.
Нине илыш йыжыҥ пале-влак икте-весышт дене пеш чак кылдалт шогат да шуко
поро
шонымашым луктыт. Тидын нергенак ты статьяштына рашемдаш тыршышна. Но
ешарыде ок
лий: нине идей-влак верч айдеме тукым курымла дене тавадаҥ шоген, шкенжым,
тукымым пытараш пуэн огыл, нунын шке калык дене кугешныме тулышт моло
калыкымат пагалыме тулеш пеҥгыдем, шуаралт толын. Айдемым ончен-куштымаште,
тыгай пуламыр
жапыштат, эн ончыч порылык, шӱм-чон моторлык, уш-акыл пӱсылык ончылно
лийшаш,
калыкын историйже, поян илыш-йӱлашыже негызлалтшаш.



012698
************************************************************************
1—26

Поэт Мирон Большаковлан 1998 ий 19 февральыште 80 ий темеш ыле...

Мирон Николаевич Большаков Морко район, Элекэҥер ялысе кресаньык ешеш
шочын. Шым
ияш школ деч вара Морко медрабфакым тунем пытарен.
1936 ий гыч шке илышыжым журналистика паша дене кылден. Мирон Николаевич
"Ленин
ой', "Рвезе коммунист" газетлаште литературный сотрудниклан, отдел
вуйлатышылан,
"Марий коммунышто" ятыр ий ответственный секретарьлан ыштен,, Марий книга
издательствыште редактор лийын.
Ончыкылык поэт Кӱчыкэҥер тӱҥалтыш школын первый классыш коштмыж годымак
пырдыж
газетыш возгалаш тӱҥалын. 1943 ийыште "Тулан жап" икымше книгам луктын.
Вара Мирон Николаевичын "Мемнан курымна", "Тыныс эр", "Шочмо кундем", "Кече
шыргыжеш",
"Кӧ тиде?" да моло сылнымут ойпогыжо савыкталтыныт.
Мирон Большаков лудшо-влаклан тыгак мыскара почеламут ден басне-влакын
авторжо
семын палыме.
Тудо М.Шолоховын, А.Гайдарын, Н.Тихоновын, С.Щипачевын произведенийже-
влакым
марлаш кусарен. Шкенжын эн сай почеламутшо-влак рушла, чувашла, удмуртла
йоҥгалтыныт.



012798
************************************************************************
1—27

ЭКОНОМИКЕ

ӰЖАРА ДЕН КЫНЕЛАТ, ШӦРТНЬЫМ МУАТ

1997 ийыште игече йӱран ыле гынат, мланде пашаеҥ-влак шке чулымлыкыштым,
моштымыштым ончыктышт: республикыште кажне гектар гыч коло центнер наре
пырчым шийыч
(тидыже ончылийысе деч ныл центнер чолылан шукырак), чылаже 580,6 тӱжем
тонн
шурным погышт. 1996 ий дене таҥастарымаште тидыже 80,4 тӱжем тоннлан
шукырак.
Республикын чумыр амбарышкыже изи огыл надырым ыштен Шернур район. Тудо
69,6
тӱжем тонн пырчым шийын налын. Тиде кокымшо показатель. Икымше киндан район
—
Марий Турек 86,3 тӱжем пырчым поген. А Шернур районысо "Чевер ӱжара"
озанлык
гектар еда 37,1 центнер гыч поген да Марий Элыште ты чот дене кокымшо верыш
лектын (икымшыже Курыкмарий районысо "Кузнецовский" озанлыклан (тудо гектар
гыч
42,3 центнер дене поген) логалын).
Ӱмаште декабрь тылзе тӱҥалтыште "Ончыко" журналын тӱҥ редакторжо Анатолий
Тимиркаев "Чевер ӱжара" производственный ял озанлык кооперативын
председательже Леонид Сергеевич Дмитриев дене вашлийын да икмыняр йодышлан
вашешташ йодын.
А.ТИМИРКАЕВ. Пагалыме Леонид Сергеевич, ял озанлык производствым
вияҥдымаште ыштыме заслугылан да шуко ий алал кумылын тыршымылан Президент
В.Кислицынын 1997
ий 8 ноябрьысе Указше почеш тыланда "Марий Эл Республикысе ял озанлыкын
заслуженный пашаеҥже" почетан лӱмым пуымо. Тиде чаплӱм да шыже тургымым
сайын пытарымыда дене ме тендам уло чон дене саламлена, у сеҥымашке шуаш
тыланена. Тыгаяк
поро мутым, шокшо кумылым пӧлеклена кугу награде дене палемдыме тендан
озанлыкысе моло йолташланат.
Л.ДМИТРИЕВ. Шкандат кугу тау. Мемнан пашанам тыге кӱкшын аклыме — тиде уло
"Чевер ӱжара" озанлык пашаеҥ-влакын моштымыштым, усталыкыштым жаплыме дене
иктак.
Чынак, игече уда ыле гынат, ик гектар гыч 37,1 центнер дене пырчым поген
налын
кертна. Озанлыкна пырчан культурым тений 1500 гектарыште ӱден...
А.Т. 37,1 центнер дене ик гектар гыч шурным погымыда — республикыште
кокымшо показатель. А вет те ола деч тораште улыда, тышке-тушко паша дене
миен толашат
роскот кугу лектеш. Очыни, техникыдат молын семынак тошто, шолдыргышо;
очыни,
тыландат шылым, шӧрым, пырчым ужалымылан жапыштыже огыт тӱлӧ. Тугеже кузе
вара
те тыгай сай лектышым ончыктен кертында? Очыни, землякда, писатель-классик
Шабдар Осыпын шочмыжлан 100 ий темме лӱмгечым (тидыже 1998 ий 27 мартыште
лиеш. —
Ред.) Чаплын вашлияш шоненда улмаш?..
Л.Д. Тидын нергенжак шонен огынал, конешне, но тыгай кинде лектыш пӧлек
лийын
кертеш гын, ме нимынярат тореш огынал, лач кугешнена веле тидын дене...
Тенийсе шурно лектыш шотышто ме телымак тургыжланаш тӱҥална. Эн ончычак
инженер
службо (тӱҥ инженер Кузьмин Валентин Алексеевич) чыла техникым шымлен
лекте, кудылан капитальный, кудылан текущий ремонт кӱлеш. Вик каласем:
Валентин Алексеевич — тале специалист, шке пашажым йӧратыше, почешыже
молымат вӱден моштышо кожмак айдеме.
9 "ДТ' гусеничный тракторна уло. Нуно чыланат тоштемыныт, 10—14 ий наре
ыштеныт.
"Т—150" маркан тракторна — нылыт, "МТЗ" — латнылыт. Тушеч пелыже 10—13 ий
пашам
ыштен. Пытартыш гана у тракторым 1991 ийыште налынна. Чылаже кумло ныл
тракторна
уло. Шошо аглан нуно чыланат йол ӱмбалне лийыныт. Автомашинана — коло
нылыт. Моральный да физически шолдыргымым ончен, тачак тачак трактор паркым
75 процентлан, машинаным 65 процентлан списатлаш лиеш.
Весе: мемнан озанлыкыште у объектым чоҥымаш, вольыкым ончымо паша, пасу
тургым —
чылажат икте-весе дене чот кылдалтын. Ваш-ваш полшен гына, сеҥымашке шуаш
лиеш.
Умылтарем: животновод-шамыч пашам сайын ыштат гын, доярке-влак шӧр лектышым
кугемден толыт гын (нуно ынде ятыр ий Шернур районышто ончыл верыште улыт),
товарный продукций лиеш, туге гын, оксат уло. Тидыже техникым ачалаш шапаш
ужаш-влакым налаш полша...
Кумшо: озанлыкыште тыршыше калык дене пашам ыштыман. Мемнан еҥна-влак йӧсӧ
деч
огыт лӱд, нуным поктылмо ок кӱл. Калык кызыт пеш сайын умыла: поянлык,
пиал, ончыкылык — шке кидыште, кӧ кузе озанлыкыште тырша, туге илаш
тӱҥалеш. Эн кугу йодыш мемнан — технике дене кылдалтше...
А.Т. Кузе шошо тургымлан ямдылалтында, раш. Кузе тудым эртарен колтенда?
Очыни,
тыште шкендан секрет уло?
Л.Д. Секретше — можо уке. Ойлышым вет, техникым 100 процентлан ямдылена,
чыла
службым йол ӱмбак шогалтена: нимо ынже пудырго, лачымын пашам ыштыже. Кажне
бригаде дене хозрасчет договорым ыштена: мыняр нунылан кӱлеш топливо,
электровий,
молат. Таҥасымашым условийжым пеҥгыдемдена. Пашалан тӱлымӧ ак ончыкталтеш,
премий... Мый, вуйлатыше семын, курал-ӱдышӧ-влаклан ГСМ-ым ситарышаш улам.
Нуно
топливо укелан верч яра шогаш тӱҥалыт гын, тиде акым мылам тӱлыктен кертыт.
Бригаде-влак ончылно задачым шындена: шошо агам кӱчык жапыште эртарен
колташ. Кузе
пасушко пураш лиеш, тушко тунамак тырма, агрегат-влакым луктына. руш
манмыла, ме
"сверхранний севым" эртарена. Пашам энергий аралыме йӧн дене шуктена: южо
пасушто культивацийым огына ыште, а кок-кум гана тырмалена веле. Кушто
могай культурым ӱдена, тудым ончен, агроном службо (тӱҥ агроном Бердников
Виталий Валентинович) кӱлеш обработкым ышта.
Молан эр шошымак ӱдаш лектына? Тыгодым мландыште мыняр шуко лиеш лум вӱд,
тунар
вашке озым шыта, лектеш, кушкеш. Тунам шурно лектышат кугемеш. Тенийысе ий
ончыктыш: пырчын биологийже, природыжо тугай, кунар эр ӱдет, тунар киндан
лият.
Ӱден пытарышна ме 7 майыште, а 12 числаште йӱр тӱҥале. Тыге мемнан ӱдымӧ
пасуна
вӱдыжгым тичмашын налын кертше. Кӧ 15—20 майыште ӱден, тудын шурно
лектышыже
ӱлыкшӧ лийын. Шурно лектышын вес негызше — тиде шыжым пасум кылмаш курал
кодымаш. Ме тиде сомылым, кеч-могай нелылык лекше, садак 100 процентлан
шуктен шогена.
А.Т. Пасум кылмаш куралме. Очыни, ӱдышаш пырчыжымат кӱлеш семын ямдыледа...
Л.Д. Мемнан озанлыкыште мланде пашам ыштымын системыже уло, чыла сомыл
наукын
мутшо почеш шукталтеш. Шурно лектышын тӱҥ негызше — тиде чапле ӱдышаш
пырче.
КАжне сорт дене ий еда кӱлеш пашам ыштена: вашталтена, уэмдена, саемдена,
тӱрлӧ
институт дене кылым кучена. Тений пеш сайын ончыктыш шкенжым "Гостинец"
сорт
шож. Тудым 112 гектарыште ӱденна ыле. Ик гектар гыч 44—45 центнер дене
погышна.
"Гонор" лӱман шожат пеш сай, тудо районированный лиеш вес ийыште. "Эргам-
эродин"
сортым гын мемнан деч 5—6 район ӱдаш налын. Тиде шож мемнан вер-шӧрлан пеш
келшыше. Шож дене тӱрлӧ шымлымашым эртарена: чер ваштареш кузе шкенжым
ончыкта,
йӱштӧ-шокшым кузе чыта, моло опытымат ыштена. Эше пашаштына травопольный
севооборот манмым кучылтына. Ик пасуэш клеверым, люцерным ӱдена, кок-кум ий
гыч тудым
куралына. Тыге нур чапле уяҥдышым налеш. Кеҥежым шӱкшудо, тӱрлӧ чер, шукш-
копшаҥге деч аралаш минеральный ӱяҥдышым шавена. Механизатор-влак шке
пашаштым вич
парня гай палат. Нуно пашаштым ӱмбачын огыл, умылен, лийжак манын ыштат.
Лӱмыштымат каласем. Тиде — Ямбаршев Анатолий Сергеевич, Пакеев Юрий
Трофимович, Молотов Анатолий Антонович да молат. "Т—150" трактор дене
усталыкшым ончыкта Глушков
Олег Алексеевич. Южгунам навесным, агрегатым вашталташ кӱлеш, а тиде сомыл
чытышым йодеш, шуко жапым налеш, "Тиде ок кӱл, чыта" манын, ожсо гай огыт
ойло, вик
алмаштат. Палат: тыге от ыште гын, шурно лектыш кӱкшӧ ок лий. Шыжым,
бригаде-влакын пашаштым иктешлыме годым, планым эртарен темыше-влаклан
планыштын 30 процентшым премий шотеш пуэна.
А.Т. Тендан озанлыкыште тунам чыла сомыл хозяйственный расчет йӧн почеш
шукталтеш...
Л.Д. Да, ме кызыт натуральный хозрасчет йӧным шыҥдарена. Мо тиде тыгай? Ик
жап,
1992—1993 ийлаште, хозрасчет йӧн дене пашам виктараш тӧчен ончышна. Но тудо
вашке пытыш. Ак "модаш" тӱҥале. Удобрений, горючий, шапаш ужаш, молыжат
кажне кечын
гаяк шергештыч. Тунам чылажымат окса дене шотлат ыле, вара тидым ышташ йӧсӧ
лие.
Тыге натуральный хозрасчетыш куснышна. Икманаш, руш манмыла, чыла натура
дене
шотлаш тӱҥална.
А.Т. Тендан озанлыкда мыняр ялым ушен шога? Чылаланат паша вер сита мо?
Южгунам
колаш лиеш: кузе ожно колхозышто ӧрканенрак пашам ыштеныт, кызытат ятыр
вере
сӱрет тугаяк кодын, вашталтын огыл. Тендан коллективда кузе у саманыште ила
вара?
Л.Д. "Чевер ӱжара" производственный ял озанлык кооперативыш лу ял пура.
Калык
дене чӱчкыдын вашлийна. Мо кӱлеш кооператив правленийлан, мом вуча тудын
деч
озанлык член, чылажымат ваш-ваш умылен налына. "Пашаш таче лекман але уке?"
тыгай йодыш мемнан озанлыкыште ок шого.
Куд-шым ий лиеш, доярке-влак огыт сите ыле. Тиде проблемат йомо. Кузе? Эн
ончыч
паша верыште йӧным саемдышна, ферме-влакым уэмдышна. 1991 ийыште
Кугеҥерыште 200
да 100 вуйлан ушкал вӱта-влакым чоҥышна, а Кугу Мушкышто — 100 вуйлан.
Кормам
пуртымо, тудым пуэдыме, терысым йытырайыме процессым механизаций йӧн дене
куштылемдышна. Кок фермыште шӧрпучым пашаш колтышна. Закваскым насос дене
пуаш тӱҥална. Икманаш, кидвий паша палынак шагалеме. Весе: ферме кудывечеш
асфальтым шарышна, кушто куп гай лавыран, тушко корно плитам пыштышна.
Кумшо: кажне подразделений дене договорым ыштышна, тушто кузе тӱлымӧ, молан
ешарен тӱлымӧ нерген
ончыктышна. Идалык пытымеке, озанлык погынымашым эртарена. Кӧ план деч уто
шӧрым
лӱштен, тугайлан планжын 30 процентшым премий шотеш пуэна — ӱй дене. Ӱмаште
кажне ончыл доярке 22 килограмм ӱйым налын, тений тиде чот утларак лиеш.
Кум тылзе
эрта, договор кузе шукталтеш, шымлен лектына. Сандене кызыт доярке лияш
шонышо-влак коклаште черет: кӧ декретыш кая, монь, вучат...
А.Т. Фермыште пашам тыгай кӱкшытыш шындыме гын, шӧр лӱштышат кугем толеш,
очыни...
Л.Д. Тенийсе 1 декабрь дене ӱмашсым таҥастараш гын, сӱрет тыгай: 1997
ийыште ик
ушкал деч 405 килограммлан утларак шӧрым лӱштымӧ. Идалык мучаште ик ушкал
деч
3450 килограмм "ош шӧртньым" налшаш улына. Тачысе кечылан 320 вуй ушкална
уло.
А.Т. Шӧр лектыш, конешне, корма, рацион деч шога. Но тыгодымак уста доярке-
влакын лывырге кидыштым, йӱд омым кодымыштымат мондаш огеш кӱл вет...
Л.Д. Туге. Кугеҥер комплексым Фонарева Тамара Степановна вуйлата. Уста, сай
организатор, шуко жап тыште тырша. Озанлыкын пел вольыкшо. манаш лиеш,
тудын кидыште. Коллектив кугу, ик еш гай. Тушто вольыкым ӧрдыктарыме,
кугемдыме сомылым
шуктат. Эше 200 вуй лӱштымӧ ушкал. Специалист-влак кӱкшӧ квалификациян
улыт. Нуно производствын негызшылан, кокла звеножлан шотлалтыт. Доярке-влак
кокла гыч
палемдаш кӱлеш Ямбаршевамытым: Светлана Васильевнам, Нина Павловнам, Любовь
Гриорьевнам, Валентина Михайловнам. Кугу Мушко фермыштат ӱмашсе дене
таҥастарымаште
шӧр лектыш 500—600 килограммлан ешаралтын. Тушто поснак палемдаш кӱлеш
Шабердина
Риммам, Милютина Раиса Эмиловнам.
А.Т. Озанлыкын пашаеҥже-влаклан пашадарым тӱледа мо?
Л.Д. Тиде неле йодыш. Шошо агам эртарымылан чыла тӱленна. Декабрьыште уржа-
сорлаште тыршыше комбайнер, шофер, тыгак животновод-влаклан пашадарым пуаш
тӱҥалына. 1998 ий 1 январьлан 200 миллион парышна уло. Кокла пашадар
озанлыкыште 260
тӱжем, тиде кугуат, изиат огыл, но тудым тӱҥ шотышто жапыштыже пуаш
тыршена.
А.Т. Леонид Сергеевич, тендан озанлыкысе яллаште фермер-влак улыт мо?
Л.Д. Уке, иктат лийын огыл, лияш шонышыжымат колын омыл.
А.Т. Кызыт Москошто, тыгак Россий мучко, манына гынат, Мланде кодекс
шотышто
ӱчашымаш кая. Федеральный Погынын кок палатыжат тудын верч йӱклен, а Россий
Федерацийын Президентше кидым ок пыште, тушто мландым ужалыме-налме шотышто

статья уке, манеш. Ты шотышто тендан шонымыдам палаш оҥай ыле.
Л.Д. Мланде дене модаш ок йӧрӧ, но тыгодымак тудо озам йӧрата. Сандене ты
йодышышто ончык ошкыл лийшаш. Кажне колхозниклан шке пайжым пуыман. Пайым
налше еҥ
шонышаш: кузе тиде мланде тудым, йочаже-влакым, ончыкыжым уныкаже-шамычшым
пукшаш тӱҥалеш. Мемнан гай кооперативыш мланде пай дене гына ушнышаш улыт,
кӧ чынжымак пырля пашам ыштынеже...
А.Т. Но иктаж-кӧ тендан деке ок тол да шке пайжым кугу оксан еҥлан ужала,
мутлан, иктаж москвичлан... Очыни, тидыжак мланде реформо деч лӱдыкта ятыр
еҥжым?
Л.Д. Кресаньык мланде пайжым ужалынеже гын, эн ондак тудо, кушто ила, тусо,
верысе озанлыклан, ужалышаш; тушто огыт нал гын, аукционыш лукшаш да
пошкудо озанлыклан темлышаш. Тыге радамын умбакыже кайышаш. Мланде пай
молан пуалтеш? Тудо
айдемым озам ыштышаш, ответственностьшым нӧлталшаш. Но тиде сомылым
шуктымаште
тӱрлӧ ограничений, чарак лийшаш.
А.Т. А еҥ мланде пайжым ужален кочкын йӱын пытара гын?..
Л.Д. Ме ончыкыжым озанлыкнан Уставышкыже вашталтышым пурташ шонена: кӧ
кооперативуыш мланде пай дене пура, тудо гына чыла праван член лиеш; а кӧ
яра толеш,
тыгай еҥ тарлалтше лиеш. Коча, ача деч кодшо мланде пай дене озанлыкыш
пурышаш
улыт икшывыштат.
А.Т. Ончыкылык тукым нерген шомакым лукда гын, палыме шуэш ыле: верысе школ
дене
кылда могайрак?
Л.Д. Алмаштыш сай кушкеш. Школ дене ме договорым ыштенна. Пареҥгым погаш,
шудым
удыраш полшат, 2 гектар кумдыкышто сакыр ушменым куштеныт. Южо йочаже
100—200
тӱжем наре оксам ыштен налын. Сакыр ушменым ончымылан школлан сакырым
пуэна, пареҥгым окса деч посна колтена. Икманаш, мемнан озанлыкысе пашаеҥ-
влакын йочашт
изинек мландым — шке пукшыштым-йӱктышыштым йӧратен кушкыт.
А.Т. Икманаш, "Чевер ӱжараште' ӱжаражат мланде таман. Калык манмыла, ӱжара
дене
кынелат, шӧртньым муат...



012898
************************************************************************
1—28

СЫЛНЫМУТ УРЕМЕТ, ШЕРЕМЕТ УВЕРЕТ

МАРИЙ ЭЛ ПИСАТЕЛЬ УШЕМЫШТЕ

Марий Элын калык поэтше Геннадий Матюковскийын ош тӱня дене чеверласымыжлан
тений 22 январьыште ныл ий темеш.
Но калык ок мондо шке йӧратыме мурызыжым. Ӱмаште ноябрь тылзыште Йошкар-
Оласе
Туруново шӱгарлаште поэтлан мрамор памятникым шогалтыме. Тудым республикысе
Писатель ушемын йодмыж почеш "Татьяна" фирме ыштен. Тидлан РМЭ-н
Президентше
В.Кислицынын распоряженийже почеш 5 миллион теҥге наре оксам ойырымо.
21 ноябрьыште марий писатель да "Сылнымут шыже — 97" литератур семинарын
участникше-влак Г.Матюковскийлан памятникым кумыл нӧлтын почыныт да
Геннадий Иванович
нерген ятыр поро шомакым каласеныт.

* * *

Ӱмаште 10 декабрьыште У Торъял районысо Немда кыдалаш школышко Йошкар-Ола
да моло вер гыч ятыр туныктышо погыныш. Тыге писатель, ученый, педагог
Василий Сапаевын шочмыжлан 75 ий темме кечым палемдышт. Верысе школын
мароведше Л.А.Соловьева
7 классыште писательын "Мом каласет, Миля?" повестьше почеш открытый урокым
эртарыш. А йоча-влак марий "Букварь" негызеш инсценировкым ямдылен
ончыктышт.
Вашлиймаште Марий Эл писатель ушем правлений вуйлатыше Василий Крылов лийын
да
В.Сапаев нерген мутым ойлен.

Тим Толин.

* * *

Кодшо ий 11 декабрьыште Морко районысо Волаксола кыдалаш школын актовый
залыштыже поэт Валентин Дмитриевым шарныме кас эртен. Тушко верысе школын
тунемшыж ден
туныктышыжо-влак, ялысе калык, поэтын родо-тукымжо да Йошкар-Ола гыч уна-
влак
погыненыт. Валентин Дмитриевичым порын шарналтен ойленыт Олег эргыже,
Зинаида
акаже, писатель В.Абукаев-Эмгак, йолташыже, химий науко кандидат
В.Васильев,
пошкудыжо И.Григорьев, районысо культур отдел вуйлатыше А.Александров да
молат.
Вара верысе школын тунемшыже-влак, тыгак Морко культур дворецын вокальный
ансамбльже концертым ончыктеныт.

Игорь Андреев.



012998
************************************************************************
1—29
КУКУ КУМЫЛ

("Улат чоныштем" марий киносериал гыч)

Мутшо В.Абукаев-Эмгакын. Семже С.Маковын.

Кукум ужын, кайык от лий,
Йӱкшым колын, ойган от лий.
Куку лияш, ойган лияш
Куэ вуеш кӱлеш шочаш,
Кӱлеш шочаш.

Куэ вуеш шочын огынал,
Шопке вуеш кушкын огынал.
Молан вара ойган семым
Шӱм-чон мура куку семын,
Куку семын?

Рвезым ужын, таҥан от лий,
Пырля ошкыл, мужыр от лий.
Таҥан лияш, мужыр лияш
Шокшо шӱмым кӱлеш муаш,
Кӱлеш муаш.

Йӱштӧ шӱман лийын огынал,
Йӱштӧ чонан лийын огынал,
Молан вара куку семын
Чонна луктеш тулык семым,
Тулык семым.

ЭЛЬВИРАН МУРЫЖО

Мутшо В.Абукаев-Эмгакын Семже С.Маковын

Шошо пагыт, сылне пагыт —
Пеледалте садерем.
Мый тошкемыш, шыргыжалын,
Кечынат лекташ кӧнем.
Ал кеҥежым эн чевержым
Кидышкем олмам кучем.
Санденак шӱмбел садерыш
Шӱшпыкем деке вашкем 2 гана
Припев:
Икте мыйын, икте мыйын,
Икте мыйын шӱшпыкем.
Икте мыйын, икте мыйын
Йӧраталме йолташем.

Шыже кечын, шӱлык кечын
Садерем велалт йога.
Лачак мыйын шӱм-чон дечын
Шӱшпык сем тугак йоҥга.
Йӱштӧ телым, ош лум велын
Йолгорнем левед шында.
Мый илем у шошо толмым
Шӱм-чон дене лишемдал. 2 гана

ЭРИКЫН МУРЫЖО
Мутшо В.Абукаев-Эмгакын Семже С.Маковын

Лай мардеж пуал колта гын,
Таче пыл кавам пӱрда.
Лай мардеж пуал колта гын,
Пыл кавашке чумырга.
Чумырга гын пыл кавашке,
Таче йӱр лиеш докан.
Чумырга гын пыл кавашке
Йӱр лиеш, товат, коклан.
Припев:
Пыл толеш але уке,
Кызыт мардежат уке.
А мардеж уке кунам,
Кечыш шыранен вочман. 2 гана
Йӱр лиеш але уке,
Кызытеш пылжат уке.
Пыл ок тол гын, йӱр могай?
Лучо йӱштылаш тый кай. 2 гана

Кечыш шыранен возаш гын,
Шкетланем йокрок лиеш.
Вӱдыш йӱштылаш пураш гын,
Пуренат каяш лиеш.
А пурен кает йымаке,
Пич каен кертат колен.
Да вара сӧрал йомакым
Кечыгут ноет ойлен.
Припев:
Тый толат ала уке,
Кумылем йӧршеш уке.
Кызыт вӱд кугун лӱшка,
Толмешкет, эҥер кошка.
Тый толат ала уке.
Йӱкетат йӧршеш уке.
Тый от тол гын, товатат,
Шкетын ом лий мый, окмак.



013098
************************************************************************
1—30

ВУЙЛЫМАШ

3 В.КРЫЛОВ. Лӱмгечылан поян ий.
Лудыш
7 И.ФАДЕЕВ. Мучашдыме повесть.
"Сылнымут шыже — 97"
34 Г.АЛЕКСЕЕВ. Чывигым шыжым шотлат.
41 Т.ПЧЕЛКИНА. И.АНДРЕЕВА. Н.ИЛЬИНА. Н.ЕНДЫЛЕТОВА. В.КОМАРОВ. Почеламут-
влак.
44 Унана — марий художник Иван Ямбердов.
Драматургий
52 А.МОКЕЕВ. Шочмо кече. Ик кыдежан, кок сӱретан койдарчык.
"Сылнымут шыже — 97"
73 В.СМИРНОВ. Вожынйолаш пагыт. Ойлымаш аршаш.
83 В.КОРЧЕМКИНА. Сӧсна поминка. Мыскара ойлымаш.
Йоча лудыш
87 В.КОНЫШЕВ. Мераҥ. Ур. Ойлымаш-влак.
Туныктымо паша
88 А.ШАКИРОВА. Шот — шотан, рат — ратан.
Лӱмгече
92 С.ЧЕРНЫХ. Талант пеледме да порволымо жап. (Тӱҥалтыш.) Шабдар Осыпын
шочмыжлан тений 27 мартыште 100 ий темеш.
115 Поэт Мирон Большаковлан 1998 ий 19 февральыште 80 ий темеш ыле...
Фотоочерк.
Писатель да жап
120 Г.ЗАЙНИЕВ. Пеледыш гай улат ыле тунам... Чалай Васлийын чон лирикыже:
илыш,
йӧратымаш, поэзий.
Экономика
140 Ӱжара дене кынелат, шӧртньым муат. Шернур районысо "Чевер ӱжара"
производственный ял озанлык кооперативын председательже Л.С.Дмитриев дене
вашмутланымаш.
"Команмелна" конкурс
146 Ю.АРТАМОНОВ. А тый ПЧТ-ым ужынат? Ойлымаш.
148 М.ТАМГЕРН. Смекалке ок сите. Ойлымаш.
150 В.ЛЮБИМОВ. Марийжым туныктен. Ойлымаш.
152 И.ЛОБАНОВ. Пӧлекше келша велыс. Вот вет, кузе вет... Кӱчык ойлымаш-
влак.
Критике
154 С.БЕРЕЖНОЙ. Кызытсе фантастикын йыжыҥлаже.
Лудыш
160 В.МАРЫШЕВ. Пушеҥге. Фантастике ойлымаш.
Туныктымо паша
169 П.АПАКАЕВ. Илыш да айдемын сын-кунжо: могай тудо лийшаш?
178 Шабдар Осыпын "Тӱшка вий дене" повестьше негызеш А.Голубцевын
сӱретойлымашыже.
Муро толкын
180 Унана — композитор Сергей Маков.
180 С.МАКОВ. У муро-влак.
Марла календарь
185 А.КИТИКОВ. Пӱртӱс да илыш-йӱла (Январь. У ий тылзе).
Комышто Г.Тайгильдинын сӱретше да Г.Темазь ден Д.Кульшетовын "Ончыко"
йолташ,
куане!" мурышт.
Номерыште П.Васильевын, В.Тумбаевын, А.Щербаковын да статья автор-влакын
фотоштым кучылтмо.

СОДЕРЖАНИЕ

В.КРЫЛОВ. Год, богатый на юбилеи.
Проза
И.ФАДЕЕВ. Бесконечная повесть.
"Литературная осень — 97"
Г.АЛЕКСЕЕВ. Цыплят по осени считают. Размышления после лит семинара.
Т.ПЧЕЛКИНА. И.АНДРЕЕВА. Н.ИЛЬИНА. Н.ЕНДЫЛЕТОВА. В.КОМАРОВ. Стихотворения.
Гость журнала — художник Иван Ямбердов.
Драматургия
А.МОКЕЕВ. День рождения. Сценка в двух картинах.
"Литературная осень — 97"
В.СМИРНОВ. Босоногое детство. Цикл рассказов.
В.КОРЧЕМКИНА. Поминки "по-деревенски". Юмористический рассказ.
Писатели — детям
В.КОНЫШЕВ. Заяц. Белка. Рассказы.
А.ШАКИРОВА. Толк — толком, а умение — умением. О некоторых вопросах
поведения
человека.
Наш календарь
С.ЧЕРНЫХ. Время расцвета и проклятия таланта. К 100-летию со дня рождения
О.Шабдара. (Начало.)
К 80-летию со дня рождения поэта М.Большакова.
Фотоочерк.
Писатель и время
Г.ЗАЙНИЕВ. Ты была прекрасна, как цветок. Лирика В.Чалая: жизнь, любовь,
поэзия.
Экономика
Встанешь с зарею, найдешь золото. Интервью с председателем ПСК "Чевер
ӱжара"
Сернурского района Л.С.Дмитриевуым.
Конкурс "Слоеные блины"
Ю.АРТАМОНОВ. М.ТАМЕРН. В.ЛЮБИМОВ. И.ЛОБАНОВ. Юмористические рассказы.
Критика
С.БЕРЕЖНОЙ. Проблемы современной фантастики.
Проза
В.МАРЫШЕВ. Дерево. Фантастический рассказ.
Трибуна учителя
П.АПАКАЕВ. Жизнь и образ человека: каким он должен быть?
Комиксы А.Голубцева по повести О.Шабдара "Коллективными усилиями".
Наш гость — композитор Сергей Маков и его новые песни.
Марийский календарь
А.КИТИКОВ. Природа и быт человека.
На обложке рисунок Г.Тайгильдина и песня Т.Темазя и Д.Кульшетова "Ончыко",
радуйся!"
В номере использованы фотографии П.Васильева, В.Тумбаева, А.Щербакова и
авторов
статей.



013198
************************************************************************
1—31
"Команмелна" конкурсыш

Ипполит ЛОБАНОВ

Пӧлекше келша велыс...

Марпа телевизор экраныште экстрасенс Кашпировскийым ужешат, пӱкеным налын,
ваштарешыже пурен шинчеш. Юзетын ойлымыжым колыштеш, мом ышташ шӱда, чыла
шукта.
Ала, чынак, полшен кертеш, шона.
— Саҥгасе сусыр палем гына вашкерак пытыже ыле,— ышталеш.
Теве ныжыл сем лыжге шокташ тӱҥалеш. Марпан чонжылан лышток лийын колта.
Экстрасенс Кашпировскийын сеансше пытымек, чуланышке ошкеда, вӱд ведрам
налын, вольыкым йӱкташ лектеш.
Кӱлеш вет: пӧртончылно йолжо кенета ала-кушан чикталтешат, саҥгаж дене оҥа
тӱрышкӧ шуралтын возеш. Вӱр йога. Саҥгажым кучен онча — сусыр палыж пелен
вессусыр лийын шинчын. Чон йӧсын кычкырымыжым колын, пошкудо кува
"Скорыйым" ӱжыкта.
Марпам эмлымверышке пыштен наҥгаят. Сусыр палыжым петыраш манын, врач-влак
шылжыге урген пуат.
Марпа коклан воштончышышко ончалешат, шке семынже пелешта:
— Тиде Кашпировский огыл, а Корштаровский, корштаренак веле мошта.
Тунамсек Марпа, туешкен колтымекше мойн, лач врач-шамычлан гына ӱшанаш
тӱҥалын.
Ял калыкше, сусыр палыжым ужын, тутыш мыскарам ышта:
— Кашпировскиетын пӧлекше келша велыс,— малдалыт.

ВОТ ВЕТ, КУЗЕ ВЕТ...
Томаша! Лӱмынак ыштынет гынат, тыге от керт. Семон Лексен шӱрым кочкын
шинчымыж
годым окна гыч мече чоҥештен пурен. Янда йӱк гына чодыртатен кодын. Мечыже
шӱр
кӱмыжышкак волен возын.
Совлажым шолен колтен, содор мечым руалтенат, шудал-шудал кудывечышке
куржын
лектеш. Кидым веле шаркала.
Тиде ынде мом ышта манын, рвезе-влак пӧрт шеҥгеч чоян ончен шогат.
— Мый тыланда ончыктем, тетла нигунамат футболла модаш огыда тӱҥал!—
кычкырен,
левашышке пурен кая.
Товарым налеш, мечым пу шелыштме кугу тӱр ӱмбаке пышта. Кок кида кучен,
товаржым
уло кертмын кӱшкӧ нӧлталын, та-ак рашкалтен колта!
Томаша! Семон Лексеат шкеже мечыла ӧрдыжкӧ пыжалтын возеш. Мо тугай?
Товарет
мӧҥгешла саҥгашкыже тӧрштен улмаш! Йӧра эше кугунак верештын огыл. Шыдыж
дене
ондак корштымыжымат ок шиж, тывыдоп кынел шогалын, каргыме мечым савар гоч
уремышке шолен колта. Шкеже, саҥгажым кучен, пӧртышкӧ пурен кая.
Вес кечын, пашашке лекмекше, марий-шамыч шыргыжал йодыт:
— Мо лийынат? Ватет "ыреслен" але ӱшкыж ӧргалын?
— Уке, везе-шамыч дене пырля футболла модынам, ала-кудыж дене ваш
тӱкненна,— ышталеш.
Вот вет, кузе вет! Шоныде-вучыде, тыгай томашашкат логалат.

Козьмодемьянск ола.



013298
************************************************************************
1—32
Анатолий МОКЕЕВ
ШОЧМО КЕЧЕ
Ик кыдежан, кок сӱретан койдарчык
Модшо-влак:
Панкрат — 40 утларак ияш.
Тарля — ватыже.
Васлий — пошкудышт.
Марля — мариян вате.
Оклина — шкет ӱдырамаш.
Марий.

ИКЫМШЕ СӰРЕТ
Оласе пачерын ик пӧлемже. Шолаште — диван, пӧлем покшелне — ӱстел, вич
пӱкен.
Пырдыжыште — кок шагат, воштончыш. Диваныште Панкрат кия, Ватыже, Тарля,
тудым
миен тӱкала.

Tарля. Кынел ынде, шӱмбелем! (Ӧрдыжкӧ.) Пуэн вет Юмо тыгай "пелем". Кынел,
Пакнкрат! (Ӧрдыжкӧ.) Шелам ыле коҥгырат! Кыне-ел! (Рӱза.)
Панкрат. Ой, ит рӱзӧ-ӧ! Ой, ом ке-ерт! Вуем шелеш ала-мо!
Тарля (чаманышын). Ой, Панкратемжат, панкрутемжат! Тунарак йӧсланет мо? Ала

пурам подылат ыле? Куштылгырак лиеш ала...
Панкрат. Пурам — огым... Ой, вуем!
Тарля (тугак игылтын). Йӧра, йӧра. Огыт гын, огыт. Пураже укеат: кеҥежым
пурам кушто муат? Ала йӱштӧ сырам пуаш?
Панкрат. Сырамат огым. Ой, коле-ем! Тарля-а, коленак колтем гын, ойгыраш,
шорташ тӱҥалат, уке?
Тарля. Шортам, шортам! Палет вет: тӱрлӧ кӱлеш-оккӱлланат шортынак колтем...

Сырамат от йӱ, тугеже? Уке сыражат. Ала аракам подылат ыле?
Панкрат (шоналтен). Аракам?.. Кондо айда.
Тарля. Уке шол, темалтемак ыле. Йӧсланыметым ончем да чаманенак колтем. Мом

вара ышташ? Ик гана шупшалаш гына веле?
Панкрат. Шупшал лучо. Ала теҥгече йӱмем мӧҥгеш лектеш.
Тарля. Эше игылт кия, ончо! Мо, тунарак шӱкшӱ улам мо? Чылалан йӧрем,
тудлан
ом йӧрӧ, ужат. Каза тага!
Панкрат (вуйым нӧлта). Мо?! Кӧ, мый — каза тага?!
Тарля. Уке, уке! Да тый... тый каза тага гайжат отыл.
Панкрат. Кӧ, мый каза тага гаят омыл?!
Тарля. Ну, йӧра, йӧра. Улат! Кушто теҥгече лийынат, могай яжар дене?
Панкрат. Мый?.. Ну, миенам! Ок лий мо? А кушеч тый чыла палет? Кӧ ойлен?
Тарля. Ай, ай! Чынжымак, весе деке миенат манын, лӱдам шонет мо? Кӧлан тый
кӱлет? Палынем: кушто йӱынат тынарыже?
Панкрат. Пычырик веле йӱынам шол. Ик кленчам кумытлан нална да...
Тарля. Кузе вара тынарже руштынат? Йӧралтмешке!
Панкрат. Дык вет коктынжо толын огытыл!
Тарля. Кузе? Оксажым пуэныт, а шкешт толын огытыл? Мо, окмак улыт мо?
Панкрат. Вот-вот! Мыят тыгак шоналтышым. Вучышым, вучышым да мӧҥгӧ ошкыл
колтышым.
Тарля. Айда шойышт, шойышт! Колыштам.
Панкрат (кынел шинчеш). Ну толам тыге. Ноенам, пагар пуста-а, иктаж-мом
кочкаш йодеш. А мыйын пеленем арака веле. Вот и к олтышым ик стаканым: "На,

тем!"— манам... Адак ошкылам. Но ик стаканетлан, шижам, шкетланже пе-ешак
йокрок: йолташ кӱлеш. Эше иктым колтышым. А нуно — раз! — коктын кредалаш
тӱҥальыч!
Мом ышташ? Кумшым, кодшыжым, почешышт колташ логале — когыньыштым ойыраш...
Тарля. Вара?
Панкрат. Кумшет эн окмак улмаш! Когыньышт дене ала-мом кутыралтыш, да
кумытынат мыламак кержалтыч! То тӱкен колтат, то перен пуат: вуй гыч, йол
гыч,
адак вуй гыч... Кузе эше мӧҥгыжӧ толын шуынам!
Тарля. Да-а, чот тӱкаленыт, кыреныт, аман стакан-шамычет: нимом шарныдыме,
лавыра чуҥга омса воктеке толын шинчынат. Ончалаш ом лек гын, тушанак малет
ыле.
Тӱкален кынелтышым, да эше "Шке сӧсна улат!" кычкырет. Мыйже тылат нимом
ойленат
шым шукто вет!
Панкрат. Манын отыл гын, шоналтенат, тугеже. Шоналтенат вет? Чынжым ойло!
Тарля. А тыйже мом шонымемат лудын моштет, ие? Тожо мылам "экстрасена"!
Сигаретшым молан сравоч рожыш шӱшкынат?
Панкрат Чынак мо? (Шоналтен.) Тугеже, сравочшым шупшынам да кудалтенам
дыр...
Тарля. Кузе туге?
Панкрат. Сигарет олмеш. То-то, шарнем, шупшам-шупшам — нимо шикш ок лек.
Шыжыктен колтышым.
Тарля. Ынде кертыч! Кушак кудалтен колтенат, шарнет, уке? Кушто кычалман?
Шинчанужшо улат вет, ойло!
Панкрат. Шого, шого... Шарнем изишак. Так, ошкыльым, ошкыльым... Шупшаш
шогальым... Кугу-у тугай пӧрт воктен.
Тарля. Могай уремыште?
Панкрат. Вот уремжым... ом шарне. Пӧртшӧ — балконан. Да, эше кумшо ала
нылымше пачаш балконышто ӱдырамаш шога ыле.
Тарля. Уремым от шарне, а ӱдырамашым шарнет?
Панкрат. Шого, ит мешае! Молан шарнем? А тудо мылам кычкыра: "Марий, мый
тый дечет лӱдам!"— манеш. "Молан лӱдат?"— манам. "А тый йӱшӧ улат, мый
декем пижедылаш, ӧндалкалаш тӱҥалат!"— манеш. "Но вет тыйыже кӱшнӧ улат!"—
ойлем. "А мый
чечасак тый декет воле-ем!"— мане да йомо.
Тарля. Вара, вара? Пеш оҥайыс!
Панкрат. Мо вара? Вара мый тушечын куржым.
Тарля. Молан?
Панкрат. Мый огыл, тудо пижедылаш, ӧндалкалаш тӱҥалеш, шоналтышым.
Тарля. Ай, аракат уло да, пайыш пура манын, лӱдын куржынат дыр! Вара тушан
кудалтен коденат мо сравочетшым?
Панкрат. Уке дыр. Тунам эше, чынак, аракамат, ушемат ыле. Варажым гына
нимомат ом шарне.
Тарля.Ну вет Юмат пуэн марийым! Ӱдырамаш ӱжын пуртынеже — куржеш, тамак
олмеш сравочым шупшеш! Трус, окмак! Молан мый авамым шым колышт, тылат
марлан лектым?
Панкрат. Аватше мыланем лекташ чарен, маннет?
Тарля. Ой, пеш чаре-ен!
Панкрат. Могай тудо ушан улма-аш! Тудын нерген кузе мый йоҥылыш шоненам!
Тунамак мыйым чаманен улмашыс!
Тарля. Ой, могай окмак лийынам мыйже! Ой, окма-ак!
Панкрат. Вот тидым чынак ойлет: пешак окмак улат ыле. Мыйже гына тидым
вигак шижын шуктен омыл.
Тарля. А тыйже, тыйже! Эн кугу окмаклан конкурс лиеш гын, тый кокымшо верым

налатак ыле, товат.
Панкрат. Молан кокымшым веле?
Тарля. Первый вержым налаш — окмак улат! Тудым иктаж-кӧ весе налеш ыле —
ушанрак, а тыйын гает идиот огыл.
Панкрат. А идиотшо — кӧ тугай? Ала умылтарет?
Тарля. Тидымат от пале мо? Идиот — тиде тугай айдеме, кӧ иктаж-мом весылан
умылтара, умылтара, эше умылтара, а тудыжо садак ок умыло. Умылышыч?
Панкрат. Уке, нимом шым умыло. Кӧ, тугеже, идиотшо? Кӧ умылтарен ок мошто
але кӧ ок умыло?
Тарля (шонен шога). Тый мыйым ит луго! Кынел, сита пырыс гай пӧрдалаш!
Панкрат. Омат шоналте! Вуем тӧрлӧ, вара кынелам.
Тарля. Тӧрлем теве! (Миен, марийжым рӱза, совен-совенат колта.) Эше тынар
йӱат? Эше йӱат? Ойло: йӱат але уке?
Панкрат (аралалтын). Йӧра, йӧра! Йӱам, теме!
Тарля (ярнен, диваныш шинчеш). Теве, ушан ман тудым! Мыйже вет йӱат, огыт —

ом йод. Эше йӱат мо, манам.
Панкрат. Мыйжат "йӱам" манамыс! Кондо, уло гын.
Тарля. Уке!.. А тый монден отыл, могай таче кече?
Панкрат (чурк лийын). Шого, а могай таче кече?
Тарля. А-а, монденат! Вет таче... шочмо...
Панкрат. Мо?! Шочмо?! (Тӧрштен кынелеш, трусик дене пӧлем мучко куржталеш.)
Молан вара вигак от ойло? Пашаш кайыманыс! (Кидшагатшым онча, рӱза.) кунар
шагат? Мыйын шогалын.
Тарля. Туге, тыйын кеч шагатетше эше шогалеш. От уж мо, кунар шагат?
Панкрат (пырдыжыште кечыше шагат-влакым онча). А кӧ пала, кудыжо чын. Ик
вере кандашым ончыкта, вес вере — латкокытым. Молан эре тӱрлӧ жапым
ончыктат?
Мый кунар гана тӧрленам, а тый адак шке семынет шындет!
Тарля. Ик жапым ончыктат гын, молан кок шагатше кӱлеш? А кызыт иктыже
Парижысе жапым ончыкта, тидымат от пале мо? Ончалам да Парижыште улмемла
чучеш. Эше
теве рекламыште ончыктымо духим налам... М-м! Кузе гала лӱмжӧ? Ала-могай
"Камешек" чай?
Панкрат. "Ками — шик"! Налат, налат. Мемнан денже кечывал мо, тугеже? Мален
кодынам мо? кушто тувыр, йолаш? (Пӧлем мучко куржталеш.0
Тарля. Йӧра, ит тӧрштыл! Шуматкече таче. Шочмо кечет, маннем ыле — колышт
шыч шукто.
Панкрат. Ой, кузе тый мыйым лӱдыкиышыч! Пуштын кертат тыге! (Адак диваныш
вочнеже.)
Тарля Адак шуйнен вочнет? Итат шоно! (Кӱпчыкым, одеялым вес пӧлемыш наҥгая.

Панкрат чара диваныш возеш. Тарля пӧртылеш, ала-мом шоналтен, лыжган
воктекыже
шинчеш, шымата.) Малет, шӱмбелем?
. Уке, от пу малашыже.
Тарля. Ик миллионым мылам пуэ-эт?
Панкрат. Да малем мый, малем! Ом кол тыйым. (Изиш лиймеке.) Мом ыштынет
тынар оксаж дене?
Тарля. Шӧртньӧ пӱйым шындыктем ыле.
Панкрат (кынел шинчеш). Да тый тынаржым шкеат от шого!
Тарля (сырыде). Тиде вет кызыт ом шого, а пӱйым шындыктем гын, шӧртньӧ
акшым
шогаш тӱҥалам вет. А, Панкратем? Умшаштем гына миллионым коштыкташ тӱҥалам,
эше
ӱмбалнем лиеш... "Шергаканем, гергаканем!" манаш тӱҥалат шкеак.
Панкрат. Да тый кызытат моткоч шерге улат!.. Йӧра, шоналтена. Тый вет сай
пӱйымак шӧртньӧ дене леведнет, а мыйын лукмым шындыкташ кӱлеш теве.
Тарля. Тудо пӱетше эшеат коршта мо?
Панкрат. Ом пале: тудо пӱй врач дене кодын! Мыйжым тый от колышт аман?
Тарля. Колыштам, колыштам! Но тый ит мондо: сӧренат гын, шукто ынде. Да
йолашетым кеч чий: иктаж-кӧ толын лектеш.
Панкрат. А теве лӱманак ом чий! Тек ужыт, йолем могай вичкыж, кузе тый
мыйым пукшет.
Тарля. Вот кузе тый ойлет! Тугеже, трусикетшымат кудаш кудалте. Тек ужыт:
шога мо тыйым пукшашыже!
Панкрат. Йӧра, чием. Кушто вургемемже? Лавырген, маньыч вет? Йолашыжым
эрыктенат?
Тарля. Эрыктенам.
Панкрат. Пинчакымат?
Тарля. Пинчакымат.
Панкрат. А ботинкым?
Тарля. Ботинкыштетат кӱсен уло мо? Шого, шого, ончалам! (Омсадӱр гыч
лавыран
ботинкым конда, кӧргыжым онча, рӱза.) Укес нимат, мом тудым эрыкташ?..
Ботинкетше пуш гай кугу вет, вӱдыштӧ ийын кошташ лиеш. Мо йолетше пешак
кугу? Капетлан
келшыдыме?
Панкрат. А, изи годым эре чарайолын куржталынам...
Тарля. Да-а, тылат йолаш деч посна утларак куржталаш кӱлеш ыле.
Панкрат. Адак? Пеш палынет гын, шке титакан улат! "Кашпировскийым ончо,
Кашпировскийым ончо!— манын толашышыч.— Шыгылет пыта, шыгылет пыта!" Мыйын
шыгылемже лийынат огыл.
Тарля. Улмаш, тугеже! Чий! (Тувыр-йолашым конден пуа.) Коч да кевытыш кай.
Шочмо кечетым палемдаш шонет гын, йӧра, иктаж кленчам налын тол. А мый
каслан
пайрем чесым ямдылаш тӱҥалам.

Панкрат чия. Воштончыш ончыко шогалын, пондашыжым нӱжеш. Тарля тиде жапыште

кӱмыж дене пареҥгым конден шында.

Панкрат. Пондашем нӱжам да вигак иктаж коло ийлан рвезыракын чучам.
Тарля. А молан, тугеже, пондашетшым кастене, малаш вочмо деч ончыч от нӱж?
Йӱдымат коло ийлан рвезырак лият ыле...
Панкрат. Ушыштетшат тидак веле ала-мо? Шого, тиде какарге палым саҥгаштем
ужыч да мом шоналтышыч теҥгече?
Тарля. Кушто? Тиде мо? А мом шоналтем, тиде какар толмет годым эше уке
ыле... Коч теве.
Панкрат. Мом вара пукшет таче?
Тарля. Пареҥгым. Тыйын йӧратыме пареҥгетым.

Панкрат. Мо?! Адак — пареҥге?
Тарля. О-ой, тыйым нигузе умылен ом керт! Шочмын тылат пареҥге келшен: пеш
моктен кочкыч. кушкыжмын — келшен, вӱргечын — келшен, изарнян — келшен,
кугарнян
тожо келшен. А таче — на, тудлан пареҥге ок келше! Теве кузе койышетым
вашталтылат улмаш!
Панкрат. А тый шкеже мый дечем пеш шуко йодат, а палет: крахмал дене тувыр
шӱша веле сайын шога! Да, тувыр шотышто: кок арня ончычак тувыр полдышым
ургаш
йодынам ыле...
Тарля. А-а, шарнем, шарнем? Тудо кечынак тый дечет кем таганым тӧрлен пуаш
йодым. Шарнет?
Панкрат. Ие? Таган шотышто нимом ом пале, а полдышым ургаш кӱштымем пешак
шарнем.
Тарля. Вот-вот, мыйын ойлымем вуйышкат от пыште шол. Теве звонок ок ыште,
тӧрлӧ!
Панкрат. Мый тылат электрик улам мо?
Тарля. Туге, кем таганым пералташ сапожник отыл, краным ачалаш слесарь
отыл... Теве пошкудо Васлий тольо да таганемат пудалыш, кранымат тӧрлыш.
Панкрат. Зато иктаж коло кленчам йӱктышыч чай?
Тарля. Уке! Ик чӱчалтышымат йӱктен омыл.
Панкрат. Чылт яра ыштыш мо? Ом ӱшане.
Тарля. Яра — кокшат ок шоч, ушдымо! Муралташ йодо. Уке гын, пырля возаш...
Панкрат. Могай мурым муралтышыч вара?
Тарля. Мураш мый мурызо улам мо?
Панкрат. Тый... тиде... серъезно мо?
Тарля. А мо?
Панкрат. Нимат. Ато мый мыскарам ом йӧрате, шке палет!.. Кушто, чайым кеч
подылам ыле.
Тарля. Чайжылан заваркым нигузе шым му.
Панкрат. Тый нигунам нимом от му! Тудо — шӧрлыкыштӧ, кофе банкыште,
ӱмбалныже "Шинчал" манын возымо. Мом тушто муашыже, ну?
Тарля. Йӧра, йӧра, ынде муам. А тый вет эше от пале, могай чапле пӧлекым
шочмо кечет лӱмеш налынам.
Панкрат. Ончыкто, тугеже, вашкерак. Мыланем пӧлекым ыштыметшым омат шарне.
Тарля. Кызытак чияш мо? Ала варарак? Пешак йоджат гын, чиенат кертам.
Панкрат. Шого, пӧлекшым мылам налынам маньыч огыл мо?
Тарля. Тыланет шым ман, "шочмо кечет лӱмеш" маньымыс! Тылатак сайым
ыштынем.
Кастене чием, кӧ ужеш — вигак шоналта: "Вот кузе Панкрат ватыжым чикта!" —
манеш. Чынак огыл мо?
Панкрат. Чынак, чынак. Кутыренже пеш моштет!
Тарля. А мыйын шочмо кечемлан норкым налына, йӧра?
Панкрат. Норко — тиде... янлык тугай, ие? Йӧра, налына. Но шке ончаш
тӱҥалат, мотри.
Тарля. Шке ончем, шке. Тылат ӱшанет гын, ала изим налат, ала кугум. Кап
пелен лийже.
Панкрат. Можо — кап пелен?
Тарля. Ужга!
Панкрат. Могай ужга!
Тарля. Норко ужга! Тый ала чонан янлыкым йодам, шонышыч? Пеш кӱлеш тудын
терысшым эрыкташ! "Налына" манынат? Манынат! Тугеже тетла ит ӱчаше!
Панкрат. Кузе ом ӱчаше? Тый мыйым йӧршеш йождарынет, а мый шып коштшаш
улам да? Кӧ тыште оза?!
Тарля (кидым кыдалыш кучен, ончыкыжо миен шогалеш). Ну, мый. Вара мо?
Панкрат. Да так, йодым. Йодашат ок лий мо?
Тарля. Йодаш — пожалуйста. Тый йодыч — мый вашештышым. Эше мом йодат?
Панкрат. Шочмо кечышкемже кӧм-кӧм ӱжынат вара?
Тарля. А, палыме ӱдырамаш-шамычым. Ала толыт, ала уке. Ончылнет сайын
койыт,
а шеҥгеч кӧранен, нултен гына коштыт.
Панкрат. Мыят иктаж-кӧм ӱжам, йӧра?
Тарля. Кондо, кондо айда. Нигӧат ок лий гын, кӧ у платьем акла?
Панкрат. Эленже ок тол мо? Эля ӱдырнам, манам.
Тарля. Эленын марийже дене ушыжо каен. Алкоголик улмаш!
Панкрат. Айда? Теже ончычшо мом ончен улыда? Эляже мом ончен, молан
тыгайлан лектын?
Тарля. Элен шоналтенат омыл, манеш. Икана орвуян толмешкыже.
Панкрат. Верне, мыят шижын омыл. "Ой, веҥым пешак весела айдеме!" манын,
йывыртенам веле ыле. А тудо эре йӱшӧ лийын, тугеже?
Тарля. Ӱдырнажым тулар-тулачынажат обижаят, манеш.
Панкрат. Кузе тиде?
Тарля. "Эрден кынелам — шӱргӱштыш ночко, шӱр йӱштӧ", — манеш Элен.
Панкрат. Но тиде йӧра: мӧҥгыштат йӱштӧ шӱрым кочкын тунемын.
Тарля. Шӱмдымӧ ача улат тый! Тудо тушто орлана, а тый... Но Элен тожо ний
дене тодмо огыл. Ушым мый дечем налын!
Панкрат. Туге-е, тый дечет налын, тый дечет. Шканетат коден огыл ала-мо.
Тарля. Йӧра, шинче, ушан! Кунамак тидын нерген кутыраш шонем ыле, нигузе ом

керт: эре йӱшӧ толат.
Панкрат. Оҥа-ай! Йӱшыжӧ мый толам, а кутырен трый от керт. Ом умыло...
Тарля. Манамыс: окмак улат, вот и от умыло!
Панкрат. Адак? Тый мыйым пешак ит сырыкте, ато вет янлыкыш савырнен кертам!
Тарля. Ай, мый коля деч ом лӱ-ӱд! Кай айда магазинышкет. Тольык тӱрлӧ
шулдакашан йошкаргым монь поген ит тол. Коньякым, шампанскийымак нал. Тек
ужыт, кузе
ме илена.
Панкрат. Йӧра, ит туныкто. Оксаже кушто?
Тарля. Ркса кушто, от пале мо? Банкыште!
Панкрат. Банкыш тетла она пыште, маньым вет. Ушет эшеат пурен огыл мо? Кугу
процентым сӧрат, а вара шкендычынымат налын от керт.
Тарля. Тугай банкыште огыл вет — чырыканыште!
Панкрат. А-а! Тугак манам ыле. Нимаят умылтарен от мошто.
Тарля. Шке виагк от умыло! Сравочым налаш ит мондо: толметлан ала ом лий.
Панкрат. Мыйын сравочемже йомыныс.
Тарля. Йомын огыл, кӱсен рожет гыч урвалтыш волен каен.
Панкрат. Вара мом мыйжым тынар аҥыртарышыч?
Тарля. Тергышым: мом шарнет, мом от шарне. Кай, кай!

Панкрат, сумкам налын, лектын кая. Тарля воштончыш ончылно шкенжым тӧрла,
пӧрдеш, мура.

Таҥем, таҥем,
Каласе мыланем:
"Таҥем, таҥем,
Мый тыйым йӧратем!'
Таҥем, таҥем...

Омсам пералтыме йӱк шокта. Тарля омса деке мия, почеш. Васлий пура.

Васлий. Кнопкым темдышым, темдышым... Звонокдаже ок ыште мо?
Тарля. Пудырген шол. Тӧрлышӧ уке.
Васлий. Йӧра, ончалам иктаж-кузе.
Тарля. Пашадарланже... кодшо гай адак мураш йодат? Але...
Васлий (шыпрак). Мариетше уке мо?
Тарля. Уке, аракам налаш колтышым: таче — шочмо кечыже. Но вашке толын
шуэш,
мотри.
Васлий. Но вет мыйже нимо тугайым ом ыште.
Тарля. Тудымак ойлем! А жап эрта... (Васлий, умылен, Тарлям ӧндалкалаш
тӱҥалеш.) Тыйже эреак полшет да... Шке окмакемже нимомак ыштен ок мошто!
Шого, омсам
тӱкылем.

Тарля омсам сравоч дене тӱкыла. Коктынат вес пӧлемыш ӧндалалт каят.

Шовыч.

КОКЫМШО СӰРЕТ

Тудо пӧлемак. Ӱстембалне — тӱрлӧ сий. Шагат-влак иктыже кок шагатым, весыже
куд
шагатым ончыктат. Омсаш тӱкалтыме йӱк шокта, вара сравоч дене омсам почмо
йӱк. Панкрат ден Марий пурат. Коктынат подылалше улыт.

Панкрат. Пуро, таче мыйын унам лият. Теве тыште мый илем. Ужат вет, чыла
мыйын уло. (Ончыктылеш.) Теве тыште — кухньо, ванный, туалет, тиде — зал,
тушто
— малыме пӧлем. (Сумкаж гыч кленча-влакым луктеден, ӱстембаке шындылеш.)
Ойлышым, уке: таче — шочмо кечем. Мыйже монденамат. Йӧра, кува каласыш,
аракалан
поктен колтыш.
Марий. Шӧртньыс, тугеже, ватет! Тыгайым мый кидпӱаныште нумал коштам ыле.
Панкрат. Нумалде! Нумалам мыят. Но нумал-нумалынат, ярнет шол... Ужат,
кунар чесым ямдылен. Но ме кызыт тидым она тӱкӧ, йӧра?
Марий. Ок кӱл, ок кӱл. Кочкаш толынам мо?
Панкрат. Вот тиде чын. А ик чарка гыч подылына! Туге? Мом йӱына?
Шампанскийым, коньякым, ошым? Тый ит вожыл, мӧҥгыштет гай лий! Шич ӱстел
воктеке.
Марий (чулымештын). Шампанский роҥгедаш веле йӧра, ошо шерым темен...
Панкрат. Умылышым! Тугеже, коньякым почына. (Почеш.) Тылат кунар темаш?
Марий. Чарка тӱржым от уж мо?
Панкрат. Умылышым! (Тич тема.) Ну, таза лийына! (Йӱыт. Панкрат ковышта
салат атым шупшылеш.) Ковыштам пурл. Пайдале. Мыйын ватем ала-кушто лудын,
пуйто
чыла кӱчымынек кочкаш кӱлеш: пайдаже утларак.
Марий. Мыйынат кочкаш шолташ пешыжак ок йӧрате. А тыйын... тамле кочкышым
ямдылен мошта?
Панкрат. Мошта-а, да мый тудын ямдылымыжым кочкын ом мошто...
Марий (салатым кочшыжла). Ончо: салатыштет мо пӧрдалеш?
Панкрат. Кушто? Витамин дыр?..
Марий. Наверне. А палет, тока мыйын вате ала-могай кочкышым ыштен. Шкеже
"шылан пучымыш" манеш. "Могай тиде шылан пучымыш? — манам. — Шылже огешат
кой!"
— "А мый кулинар книга почеш ыштенам", — манеш. — "Вара мом туштыжо
возымо?" —
манам. — "Кок теҥгелан шылым налза, тыгыдын падыштыза... Чыла тыгак
ыштенам, мо
эше ок йӧрӧ?" — манеш. Уке, мый тыге илен ом керт, ойырлем. Палет, могай
йӧсӧ
тудын дене илаш! Мӧҥгыштӧ порядкым тунар эскера — чыташат ок лий.
Панкрат. Тидыже пеш сайыс!
Марий. Мо сайже? Йӱдым вӱдым йӱаш кынелам, тамакым шупшам да монь... Мӧҥгеш

толам — вакшышым погенат шындыме!
Панкрат. Да, тидыже — утыждене. Мыйын чылтак тыгежак огыл: шке ом пого
гын, арнямат шинча.
Марий. Манамыс: ватетше — шӧртньӧ! Айда вашталетна.
Панкрат. Но-но! Тый мотри!
Марий. Мыскара тиде, мыскара.
Панкрат. То-то! Ато...
Марий. Тый, ончемат, начарын от иле: коньякым йӱат. Кушто тынар оксам муат?
Панкрат. Оксам? Мӧҥгыштӧ, сервантыште.
Марий. А тушкыжо кӧ пышта?
Панкрат. Ватем.
Марий. Тудыжо кушеч налеш?
Панкрат. Мый тудлан пуэм.
Марий. Тыйжын кушеч оксатше?
Панкрат. Ойлышым вет: сервант гыч.
Марий (шонен шинча). А-а! Нимат шым умыло... Пашажым кушто ыштет?
Панкрат (йыр ончалын, Марийлан пылышышкыже ойла). Умылышыч?
Марий. Ага, значыт... Ик ак дене налыда, вес ак дене ужаледа... Спеку...
Коммерцийым ыштеда?
Панкрат (йӱкым иземден). Тс-с! Мемнан пырдыж пеш вичкыж вет — чыла шокта.
Марий. Коверым сакыза: йӱкым ок колто.
Панкрат. Э-э, меже тунам нимомат она кол! Ватем тудланак огеш саке. Уло,
ковернат уло... Йӧра, тидым она ойло. Тый вот каласе лучо: шӱдӧ тӱжем теҥге
шергырак але миллион?
Марий. Конешне, миллион. Мом тыште шонашыже?
Панкрат. Э-э, уке, ит ойло! Теве мыйын кӱсеныштем шӱдӱ тӱжем теҥге оксам
уло, тудым вате ок пале. Миллионат уло, но тудым — пала. Кудыжо мылам
шергырак,
а?
Марий. А-а-а!
Панкрат. Бе-е-е!.. А вот эше иктым каласе. Тый мом налат ыле: шуко-шуко
ушым але шуко-шуко оксам?
Марий. Мый? Конешне, оксам!
Панкрат. А мый — ушым.
Марий (ӧрдыжкӧ). Да, кӧлан мо ок сите, тудым налеш.
Панкрат. Тый мом маньыч? Шке денет шке мутланаш тӱҥальыч мо?
Марий. Йӧратем, манам, ушан еҥ дене мутланаш! Ала-мо логар кошкаш тӱҥале...
Панкрат. Умылышым? (Чаркам тема.) Нӧртӧ, тугеже, логаретым.
Марий (йӱэш). Палет, мый йӱмӧ годым чарнен ом мошто.
Панкрат. А мый моштем.
Марий. Кузе кертат?
Панкрат. Тугак. Мием, мутлан, рестораныш да вигак эн соптыра ӱдырамашым
ойырен налам. Йӱам — ӱдырамашым ончем, адак йӱам — адак ончем... Кунам тудо
мылам келшаш тӱҥалеш — все, мыланем йӱаш сита!
Марий. Йӱат, да ватет ок вурсо мо?
Панкрат. Уй, кажне толмем годым вигак кержалтеш: "Нука, шӱлалте!" манеш.
Марий. А тый мыйын гай ыште. Тыге йодеш гын, мый чо-от гына шӱлалтем.
Панкрат. Вара, ватетше?
Марий. Умдыла гай — кыпток!— йӧралтеш.
Тудланак чот йӱшӧ улмем годым йодаш ок тошт. А такшым, кузе мый тудын дене
ом
каргаше, кунам тудо эре мылам ваштареш ойла?
Панкрат. Мом, мутлан?
Марий. Мӧҥгӧ толам да айдеме семын ойлем: "Поро кас!"— манам. А тудо эре
вашешта: "Поро эр!" Игылтын гына... Йӧсӧ, йӧсо удын дене илаш! Эше южгунам
иктаж-мом йодеш, вара шкежак "Тый тыге шонет дыр" манеш да пел шагат
умылтара, молан
мый йоҥылыш ойлем. Чыташ лиеш мо тыгайым?
Панкрат. Да-а. А тый вот шинчатлан кончаш тӱҥалмеш йӱынат иктаж гана?
Марий. Мый шкеже уке. А вот палымем уло: туге йӱын шында — ӱмбалныже тӱрлӧ
чонан наста-шамыч кудалышташ тӱҥалыт.
Панкрат. Чынак мо?
Марий. Чынак, чынак! Шке ужынам, эше кучашат полшенам.
Панкрат. Ӱшанем, ӱшанем. А такшым, кузерак тазалыкет?
Марий. Пешыжак огыл. Кунамсек ынде верге коршта.
Панкрат. Верге? А одеколоным йӱат?
Марий. Эре йӱам — ок полшо!
Панкрат. Да-а. А молыжо?
Марий. Пӱй коклан витара, чыташат ок лий.
Панкрат. Мыят пӱй дене шукерте огыл толашышым.
Марий. Вара кузе чарныш?
Панкрат. Ӱшанет, огыт — ватем ик гана са-айын гына ӧндале... Ну, кузежым —
умылет... Да вигак чарныш.
Марий. Вот вет, ман! Мыйын уэш коршташ тӱҥалеш гын, ватет тӧрлен ок колто?
Панкрат. Но-но! Тый мотри!
Марий. Да мыскарам ыштем, мыскарам!
Панкрат. То-то! Ато... Уке, мый ватем пешак чаманем. Теве ик палымем
моктана: "Мый,— манеш,— ватем Крымыш канаш колтем!" А мый теве налам да
тудым Сочиш
курортыш колтем!
Марий (ӧрдыжкӧ). Колтыза, колтыза. А мый, Юмылан тау, эше шке пеш кертам.
Панкрат. Мом маньыч?
Марий. Еҥга шотыштет... тый кузерак, манам.
Панкрат. А, иктым муынам ыле да... Первый кечынак "Тидым ыштен пу, тудым
ыштен пу, кӱзым шумен пу!" манын йыгылаш тӱҥале. Мый тудлан огыл, мӧҥгыштат
шумымаш уке.
Марий. Кӱзыдаже, ончем, пеш пӱсыш, кӧ шумалта вара?
Панкрат (ӧрын, кӱзым терга). Чынак, пӱсӧ. Ончо, ватем шкеак кузе сайын
шумаш тунемын.
Марий. Да, шӧртньӧ ватетше, шӧртньӧ! Ойлемыс!

Тиде жапыште Тарля толеш.

Тарля. Могай шӧртньым ойледа? Кушто шӧртньӧ?
Панкрат. О-о, ватем толын! Шӱдӧ ийым илаш тӱҥалат, Тарлюш. Тыйым "шӧртньӧ
улат" манына, тыйым.
Тарля. А тидыже кӧ?
Панкрат. Тиде — мыйын йолташем. Иктаж йолташетым кондо, маньыч вет шкеак.
Теве конденам. Палыме лий. Лӱметше кузе? Мыйын — Панкрат. (Кидым шуя.)
Марий (изиш шоналтен). А мыйын — Домкрат.
Панкрат. Сай лӱм. Ончо, изиш гына чоска отылыс!
Тарля. Пеш йӧра, пеш йӧра. кушто вара илет?
Марий. Мый? А, Совет уремыште.
Тарля. Тиде уремже пеш кужу да... Куштыракше?
Марий. Тиде... мо воктен... Кузе гала?.. Чоска, кушто тендан... (Панкратлан

пылышышкыже ойла.)
Панкрат. А-а, теве тыште. Айда, ончыктем. (Марийым вӱден наҥгая, толеш.)
Туалетым йодеш. Ужат, могай вожылшо.
Тарля. Тый кушеч тыгайым вӱден конденат, ала-могай "бомжым"? Кушто
илымыжымат ок палыс. А лӱмжӧ, лӱмжӧ! Моло огыл — шайкыштыже тыге лӱмдат
дыр. Икманаш,
тыге: мый чечасак ик вере иктаж вич минутлан миен толам, а тый толмешкем
тиде
"йолташетым" кеч-кузе луктын колто. Ок келше тудо мылам! Да, пел шагат гыч
когыльым духовко гыч лук. Кайышым! (Лектын кая.)

Туалет гыч марий лектеш.

Марий. Логале мо изишак мылам верчын?
Панкрат. Кӧлан? Мылам? Да кӧ тудо тугай? Мый шке оза улам: мом шонем, тудым
ыштем. Кӧм шонем, тудым ӱжын кондем!
Марий. Во-во, тиде чын. Мыят тыгай улам. Но... содыки, кайыман, пожале:
ватетлан шым келше ала-молан... Кунар шагат? (Пырдыжыш ончалеш.) Кудо
шагатше чын
вара?
Панкрат. А ия пала нуным! Иктыжым луктын веле кудалташ ыле да... Ынже путае
эре. Такшым, иктыже чынак коштеш, ала кудыжо... Йӧра, мыят тушкет пурен
лектам да вара... сийлен колтем. (Туалетыш пура.)
Марий. Эй, оза! Ик шагатше нимолан ок кӱл, манат?
Панкратын йӱкшӧ: Ок кӱл, ок кӱл!
Марий (семынже). Тудлан ок кӱл гын, мылам йӧрас. Тыгайлан иктаж кок литрым
пуат, ушдымо! Чу, мом вучаш — налаш да... Поян марий, ок нужнаҥ.

Марий пырдыж гыч ик шагатшым мучыштара, лектын каяш тӱҥалеш. Вара ала-мом
шоналтен пӧртылеш. Ӱстембалне шинчыше кленча гыч стаканыш темен йӱэш, ала-
мом пурлеш
да лектын кая. Изиш лиймеке, Панкрат лектеш.
Панкрат. Во, адакат вер ярсыш! (Шинчаж дене Марийым кычалеш.) Кушко лие?
Малашак пурен ыш воч дыр? (Вес пӧлемыш миен онча.) А-а, кухньышто докан.
Оксам
гына ынже шолышт! (Тушкат миен ончен толеш, ӱстел йымалне терга.) Кайыш,
витне.
Йӧра, пеш кӱлешыжак огыл... Тарлюшем мом ышташ кӱштыш гала? (Шона.) А-а,
когыльым лукташ мане вет. Пел шагат эртыш мо? (Пырдыжыш онча, ик шагат укем
ужын,
ӧрмалга.) Вот йолташ! Иктыжым сакалтен кайыш аман! Молан гына шагат нерген
йодеш, шонем. Мыйжат — мыяк: "Ок кӱл, ок кӱл!.." Сита ынде Тарлялан
пеҥыжашыже.
Ужаленам, маншаш моли?.. Тьфу! Шылтыме оксам лукташ логалеш!

Панкрат кухньыш кая. Изиш лиймеке, Тарля толеш.

Тарля. Кушто улат, Панкрат?.. Тиде ала-могай "Домкрат" деныже пырля каенак
ыш колто дыр? Панкра-ат!

Панкрат лектеш.

Панкрат. Кожлаштыла мом карет? Когылетым луктым теве. Изиш когаргенат каен.
Тарля. Молан жапыштыже луктын отыл вара? Пеш сайын ойлен кодышымыс!
(Шагатым
онча.) Панкра-ат, а ик шагатнаже кушто?
Панкрат. А, ужален колтышым.
Тарля. Тудо сӧрматлан?
Панкрат. Ик шагатнаже пеш чот келшен тудлан. "Ужале" да "ужале" толаша.
Грузийыште монь гын оза тыгай годым яра пуэн колта ыле. А мый — ужалышым.
Теве
окса. (Кӱсенже гыч луктын пуа.)
Тарля (оксам шотлен). Мо, пеш шагалыс!
Панкрат. Кузе шагал? Шагатнажым лучко теҥгелан налынна ыле. А тыште — лучко
тӱжем.
Тарля. Ну, окма-ак! Тений лучко тӱжемже — тьфу! Окса мо? Давай мӧҥгеш нал!
Панкрат. Кушто муам ынде тудым? Ни адресшым она пале, ни мо... А тугак
кӱлеш тудо шагатшылан! Эртак луга веле! Ом ужале гын, пудыртем ыле! Кондо
оксам!
Тарля. Теве тылат окса! (Чишкам ончыкта.)
Панкрат. Пу тышке, тудо мыйын! Мый ужаленам!

Пӧлем мучко куржталыт, вара Тарля диваныш шуҥгалтеш, Панкрат — ӱмбакыже.
Тарля
Панкратым ӧндал шында, тудыжо чумедылеш, утлынеже.

Панкрат. Колто!
Тарля. Ик гана шымате, вара колтем! Оксамат пуэм.
Панкрат. Ок кӱл оксат, колто!
Тарля (Панкратым мучыштарен). Вот тыге-е. Весе-шамыч, рксам тӱлен,
ӱдырамашым шыматат... А тый... Эше шканет — ӱмбачын — оксам пуат гынат,
шотет уке. Эхехех! манат да, нимолан ӧрат да...
Панкрат. Кенета иктаж унат толын пура гын?
Тарля. Тек толыт, тек ужыт! Шке мариемак улат вет — еҥын огыл.
Панкрат. Оҥай мо?— (Изиш лиймеке.) Таче тый мыйым шужыктен пуштнет огыл?
Вот оҥай лиеш, шочмо кечынак колен колтем гын. Кӧм-кӧм ӱжыч вара?
Тарля. Пеш шукыштым ӱжым, да кӧ толеш гын? "Пӧлекна уке, яра миен шинчаш
оҥай огыл", — маныт. А чынак: кугу логарым гына сакен толаш — кызыт жап
весе.
Теве изиш вучалтенат, шке семынак йӱаш-кочкаш тӱҥалына. Жалке, у платьем
нигӧ ок
уж. А тый пешак шуженат гын, чыла ӱстембалнак вет — пурл иктаж-мом.

Панкрат ӱстел йыр коштеш, тидым-тудым пурлеш.

Панкрат. Мо котлететше тӱрлӧ: изи, кугу? Тамже иктак.
Тарля. Шкеак: "Эре ик тӱрлым кочмем ок шу", — манатыс! Тый шӱрым подыл:
шинчалже лачак дыр? Тылат нигузе шотлан кондаш ок лий вет. Эре шинчал шагал
пуйто.
Панкрат (подыл онча). Да-а, ты гана шинчалже лачак веле, но вӱдшым шагалрак
пыштенат аман.
Тарля. Тылат эре ок йӧрӧ! Пешак кычалтылше лийынат! Шкеже шотан лият гын,
йӧра ыле. Теве омса йыҥгырымат тӧрлен от керт. Йӧра, пошкудо Васлийлан
ойлышым,
да "ыштен пуэм" мане. Тудымат ӱжынам, ала толеш.
Панкрат. Шкетын мо? А ватыже?
Тарля. Ватыже — роддомышто.
Панкрат. Да? А мо лийын?
Тарля. Окмак лийын! Роддомышто гын, мо лийын кертеш?
Панкрат. А-а-а! Но-но.

Омсам пералтыме йӱк шокта.

Тарля. Ала-кӧ толын! А мый эше пайрем вургемем чиен омылыс! Вашлий, мый
чияш
каем. (Вес пӧлемыш эрта.)

Панкрат омсам почеш, Марля пура. Кидыштыже — книга. Ик шинчаже какаргыше.

Панкрат. Пуро, пуро. Шаҥгысек вучена, Марля. Э-э, Мария...
Марля. Петровна, такшым. Марля ман, да йӧра. Тарлятше уке мо? Тугеже, мылам

оҥаят огыл...
Панкрат. Уло, уло. Шкенжым сӧрастараш пурыш. Тол лишкырак, шич. Шинчатшым
кӧ какартен?
Марля. Марием.
Панкрат. Шого, тудыжо кужу жаплан командировкыш каен манын колынам ыльыс.
Марля. Мыят тыгак шоненам, да каен огыл улмаш. Еҥгаж дене йӱын киен. Мыйже
лачак миен лектынам: ӱдырамашыже — сай палымемак.
Панкрат. Да тылатак логалын, ужат?
Марля. Ай, эрта! Тетла чиялтыме гай веле коеш. Жал, пел пел могырым веле
"чиялтен".
Панкрат. Тыге ойлет гын, вескана вес могыржым шында.
Марля. Вот-вот, тыгак шонем... Тый, Панкрат, вуеш ит нал: шергакан пӧлекым
пуэн ом керт. Нимо уке деч теве книгам кондышым.
Панкрат. "Книга — эн сай пӧлек" маныт ыле ожнырак. Ну-ка, ончыкто, ончыкто.
О-о! "Книга о вкусной и здоровой пище". Вот тиде пӧлек! Вот куандарышыч!
Тау! Ватемлан шукертсек тыгай книгам налын пуаш шонем ыле.

Адак омсам пералтат. Панкрат почеш, Оклина пура. Кидыштыже — пакет.

Оклина. Шочмо кечет дене, Панкрат! (Панкратым ӧндал, шупшал пытара.) Марий
манмыла, таза лий, коя лий!

Вес пӧлем гыч Тарля лектеш. У платьым чиен, тӱрвыжым чиялтен.

Тарля. Ай-яй! Ну, Оклина! Уке улам, шонышыч мо? Ужат, изиш кораҥашат ок
лий!
Ӧндалалтмет шуэш гын, марлан лек! Нечыве еҥ марийын ӱмажым налын шогаш!
Оклина. Ай, пеш лектам ыле да... Тений пӧръеҥже могай, шке паледа вет:
ӱмбакет пыштет — мала, йымакет пыштет — шӱленат ок керт, шӧрын пыштет —
телевизорым кӱта, йолвак шогалтет — кышажат йӱкшен.
Тарля. Тиде — еҥ марий тыге. Шкендычын лиеш гын, нигушкат ок кай — поктет
гынат. Туге вет, Панкрат? Весе деке кает мо — колтем?.. Ужат, шып шога!
Оклина. И вообще, мый тугайлан марлан лектам, кудо оҥайын ойла, мура,
кушта, мыскарам ышта да кажне кастене мӧҥгыштӧ лиеш.
Панкрат. Тылат, тугеже, марий огыл — телевизор кӱлеш.
Тарля. Йӧра, "телевизор", тый нимомат от уж мо? (Пӧрдын савырна.) Ну, кузе?

Келшем?
Марля. Ой, Тарля-а! Чылт оръеҥ гай коятыс!
Панкрат. Да-а! Еҥ вате лият гын, акленат мошташ ок лий ыле. Вигак йӧратен
шындем ыле чай.
Тарля. Колыда, кузе ойла? Вожылдымо! Ну, узо каза!
Панкрат. "Каза тага" ман кеч!
Тарля. А, иктак огыл мо? (Шоналтен.) Такшым, тага — тагак тудо, шке пашажым

пала. А кӧ гын, чынжымак, узо, но каза веле. Ай, мом ойлаш! Шичса лучо,
шерге
уна-шамычем. Тетла нигӧмат вучаш, витне. Изиш подылына-а, вара муралтен
колтенаа!
Таҥем, таҥем,
Каласе мыланем:
"Таҥем, таҥем,
Мый тыйым йорате-ем!.."
Тый кушко, Панкрат? Как муралтем, так тый але лектын каяш тӧчет, але окнаш
ончаш
кержалтат.
Панкрат. Тек калык мыйым ужеш! Уке гын, тыйым кырем, да магырет манын шонен
кертыт.
Тарля. Адак игылтеш!
Панкрат. А вет кӱсын корка — кужу вурган.
Тарля. Йӧра, пален лийына! Шичса, Марля, Оклина. Панкратем коклан мыскыла
гынат, мыйым пешак йӧрата. Ужыда, могай платьым налын пуэн. Шичса.

Чылан шинчыт.

Оклина. Ончем-ончем да, Тарля, тыланет кӧранашат тӱҥалам теве. Мыйын тыгай
марием лиеш гын, ӱмбакыже кармылан шинчашат ом пу, тудымат поктем ыле. Изиш
каҥгарак гына. Тидымат тӧрлена ыле, ие, Панкрат? Мый тылат тӱрлӧ когыльым
ыштен
пукшем ыле. Теве тыгайым. (Пакетше гыч когыльым луктеден, ӱстембак опта.)
Кочкын
ончо: келша гын, ала мый декем йӧршешлан кает.
Тарля. Нал, нал. Ончалам, кунар кече гыч поктен колтет. Панкратше мом
вучет?
Поч шампанскийым!

Панкрат шампанскийым почеш, темкала.

Панкрат. Кучыза. Тау шотлен толмыланда? Весканат тыгак пырля кочкын-йӱын
илаш Юмо волшыжо!
Оклина. Шочмо кечет дене, Панкратушка! (Тарлям ончалеш.) Мом ойлышым,
шоналте. Марля, мом шып шинчет?? Каласе иктаж-мом!
Марля. Таза, кужу ӱмыран, пиалан лий, Панкрат.
Тарля. Пиал — оксаште. Эре тыгак оксам нумал: йӱаш-кочкашат, чиен шогалашат

ситыже! Пытарымеш йӱын колтыза!

Чыланат ваш тӱкалтен йӱыт, пурлыт.

Панкрат. Оклина, когылетым кочкынак ончем. О-о, пешак тамлыс! Тунем тудын
деч, Тарля. "Пӧръеҥ пагарже дене йӧрата" маныт. От пале мо тидым?
Тарля. Вот-вот, южо пӧръеҥже пагарже денак веле йӧрата шол. Палем иктым
тыгайым...

Омса йыҥгыр йӱк шокта.

Панкрат. Мо, йыҥгырнаже ыштас!
Тарля. Тугеже, мастарем тӧрлыш дыр? Шого, шке почын пуртем.

Тарля омса дек куржынак мия, почеш. Васлий пура, изиш подылшо.

Тарля. Ну, пошкудемжа-ат! Шӧртньӧ кидан вет! Тол, пуро, пуро. (Ала-мом
пылышышкыже йышт ойла.)
Васлий. Поро кас лийже чылалан! (Панкратлан кидым пуа.) Саламлем! Шочмо
кечет дене!
Панкрат. Тау... йыҥгырым тӧрлыметланат. Мо вара лийын?
Васлий. Да, ерунда: контактше начар ыле.
Тарля. Вот ужат! Шич, Васлий, ӱстелтӧрыш, уна лий. Ватетлан кӧранем: чыла
вет ыштен моштет! (Васлийлан шинчам пӱялеш. Панкрат ужеш, но уждымыла
коеш.)
Панкрат, ошымак теме тудлан! Да мыланнат.

Панкрат темкала.

Васлий. Ну, чыла тостым ойлен пытаренда дыр. Таза лий, пошкудем!
Панкрат (кукшын). Тау. Тыйжым кӧ дене саламлаш?
Васлий. А, адакат ӱдыр.
Марля. Ӱдыр — тиде пеш сай!Мыйын эртак эрге шочыт. Ик ӱдырым пешак ыштынем
ыле, да ынде ок логал дыр.
Васлий. Молан? Йод гына, чечасак...(Марлям ӧндалнеже, но Тарля кидше гыч
пера.)
Марля. Тугакат кумыт, кушко эшеже?
Оклина. Да, кум йоча — манаш веле кызытсе жапыште. Шкендым кузе йӱкташ-
пукшаш, от пале.
Тарля. Мом шинчена? Темыме вет, айста йӱын колтена. Васлий, пошкудем, айда
коктын пералтенак йӱына. Эре утарет, эре тый декетак миен тӱкныде огеш лий.
Йӱ!
(Коктын пералтен йӱыт, молат подылыт.) Панкрат, сийле шерге унам. А ме,
ӱдырамаш-шамыч, вес пӧлемыш каена: тока налме кофтычкем ончыктем. Айста,
айста.

Кумытын вес пӧлемыш каят.

Панкрат (Васлийлан тема). Йӱ эше. Тиде — кем таганым пералтыметлан. (Васлий
йӱэш. Панкрат адак тема.0 Эше йӱ. Тиде — краным тӧрлатыметлан. (Васлий
Панкратым ӧрын ончалеш, ну йӱэш.) Эше йӱат? (Адак тема, но Васлий вуйым
рӱза — ынежн
йӱ.) Сай огыл, Васлий.
Васлий (изиш шып шинчымек). Мо... сай огыл?
Панкрат (вигак ок вашеште). Ватем деке коштат, тиде сай огыл.
Васлий (чотак руштан). Ай, тендам от умыло! Ватет "сай" манеш, тый "сай
огыл" манат... И вообще, мый мӧҥгӧ кайышым!

Васлий кынелеш, тырын-тӱрын лиеш, диваныш миен шуҥгалтеш. Ӱдырамаш-влак вес

пӧлем гыч лектыт.

Оклина. Да-а, Тарля! Кунам тынар вургемжым наледен шуктенат? Чылт купеч
вате гай илетыс!
Тарля. Шого, марием эше норко ужгам налаш сӧра. Туге вет, панкратем?
(Васлийым ужылалта.) Мом ыштышыч сай пошкудынам?
Оклина. Э-э, пеш патырын коеш ыльыс — эн ончыч шуҥгалте аман. А Панкратет
эше свежа кияр гай гына коеш. Эх, тыгай марийым мылам ыле!..
Тарля (вигак ылыжын). Тыгай оксаным, маннет мо? Чапле вургемемлан
кӧранышыч?
Ие? Ок лога-ал!
Оклина. Молан чыла окса дене висет? Мылам тудо оксажлан кӧра огыл, тугак
келша. Уна, кузе когылем моктен кочко. Ик тидланжак марийлыкеш пуртем ыле.
А окса... кузе толеш, тугак кая. Тазалыкше лийже — оксамат ышта. А тый ала
от пукшо
тудым, ала тудо ыштыметым ок коч§§§
Марля. Сита, сита каргашаш. Тидлан погыненна мо?
Тарля. Шып лий тыйыже! Уке гын вес шинчатымат какартем!
Марля. Тау, Тарля! Нимочымат кугун шым коч, шым йӱ — садак тау чесетлан.
Панкрат, ит сыре — мый каем. Чеверын, сай кодса! (Лектын кая.)
Тарля. Кай, кай! Чара коля! Тожо мыланем кӧранен коштат дыр. Мариетше оксам

ыштен ок мошто, коштеш... йыген. (Оклина дек савырна.) Кугу оксан марийым
мый
дечем поген налнет?! Теве, тидым кучо! (Чишкам тушка.)
Панкрат. Тарля, чарне! (Миен, Оклина деч ойырла.) Нигӧ ок тол, манат. Кӧн
тыгай дек толмыжо шуэш? "Оксана уло, оксана уло...". Мо пеш чапле чесым
ямдыленат вара? Тиде когаргыше когылетым, шинчалан шӱретым мо?.. Да ынде
оксатшат ок
лий вашке.
Тарля. Кузе тыге ок лий?
Панкрат. Тугак. Паша гыч лекташ йодмашым пуэнам. Каем тушеч.
Тарля (ик жап пелештен ок керт). Вара... кушко кайынет?
Панкрат. Ом пале эше.
Тарля. Ну, ке-ертыч тыйже! Ну, окма-ак! Теве, нал тудым ынде, Оклина! Ок
кӱл
мыланем тыгай марий! Кушто, можо уло? Поген пуышаш: кызытак кайыже! (Пӧлем
мучко
куржталеш, вес пӧлемыш кая.)
Оклина. Тыйже, чынак, паша гычше кайынетак мо?
Панкрат. Тылатат пашадыме, оксадыме марий огеш кӱл дыр? Да эше — йӱшӧ.
палет вет: южгунам ом чыте — уш кайымеш йӱын шындем. Лучо шонаш огыл нимом.
Оклина. Кидет-йолет таза лийже — пашам муат. Мый вет тыйым шукертсек
эскерем: так йӧсланен илет Тарлят дене. Ны айдеме семын пукшымыжо, ны можо.
Шкендычын мо пеш вара уло чияшетше? Тарлятше шканжак гына вургемым — кӱлеш,
ок кӱл —
поген кия. Ончалына теве, тыланетше мом пуэн колта.
Панкрат. Мыйже — туге. Тыйже — тыгай мотор, уста ӱдырамаш — молан шкетын
орланен илен толашет? Мыят вет тыйым ик ий огыл эскерем... А паша
шотышто... Каяш шоненат омыл. Тарлям тергышым. Ужыч вет: уло кӧргӧ чонжым
луктын ончыктыш.

Тарля вургемым вӱдылкаш оптен конда.

Тарля. Теве чыла тыйын вургемет! Тетла тыште тыйын нимочат уке! Лек да кай!

(Вӱдылкам кӱварвак кудалта.)
Панкрат. Каем. (Вӱдылкам налеш.) Тау тидланжат. Ит лӱд: мылам тетла нимоат
ок кӱл. (Кӱсенже гыч сравочым луктын, ӱстембаке пышта.) Да-а, пеш оҥайын
эртыш
тиде шочмо кече! Но ындыжым, чынак, уэш шочмемла веле чучеш. Тугеже, таче —
чынжымак, мыйын шочмо кечем. Кайышна, Оклина.

Панкрат ден Оклина ӧндалалтын каят.

Тарля. Кайыза, кайыза! Ончалам, кунарак илен шуктеда. пашадыме, оксадыме
марий кӧлан кӱлеш? А пырля возын малашыже, теве, пошкудат уло.

Диваныште малыше Васлийым рӱза. Тудыжо "а-а, а-а" эҥыра, но ок помыыжалт.

Кынел, сӧсна! Мален кияш толынат мо?!

Мучаш.



013398
************************************************************************
1—33

МАРИЙ ХУДОЖНИК ИВАН ЯМБЕРДОВ

Марий Эл Республикысе А.Григорьев лӱмеш кугыжаныш премийын лауреатше
художник
Иван Михайлович Ямбердов Волжский районысо Чодыраялеш 1955 ийыште шочын.
Кундемнан мотор пӱртӱсшак, очыни, тудым сӱрет тӱняшке конден. 1964—1971
ийлаште Иван
Йошкар-Оласе 1-ше номеран музыкально-художественный интернат школышто,
1971—1975
ийлаште верысе художественный училищыште мастарлыкым, шинчымашым поген.
Вара
корно Москосо В.И.Суриков лӱмеш художественный институтыш наҥгаен.
"Шочмо мланде" лӱман дипломный пашаж дене профессор Ю.К.Королевын вуйлатыме
монументальный живопись мастерскойжым тудо сайын тунем пытарен. Этюд-
влакым, тӱрлӧ
зарисовкым художник шочмо кундемыштыже ямдылен.
Студент улмыж годымак Ямбердов тӱрлӧ выставкылаште шке сӱретше-влакым
ончыкта. А
1983 ийыште тудым СССР художник ушем членыш пуртат.
Ямбердов пӱртӱсын моторлыкшым, марий кундемын сӧралжым, тушто илыше да
пашам ыштыше калыкын ойго-куанжым умылаш да ужаш изинекак тунемын. Таклан
огыл тидын
нерген ятыр сӱретше шочын. Икманаш, калыкын илыш-йӱлаже художникын
творчествыштыже ик эн тӱҥ верым налын шога.
Палемдаш кӱлеш: пытартыш жапыште республикыште эртыше ик выставкат
Ямбердовын
сӱретше-влак деч посна ок эрте. А персональный выставкыже шочмо Корамас
кундемыштыже, Волжскышто, Йошкар-Олаште веле огыл, тыгак Финляндийыште,
Эстонийыште,
Москошто эртеныт.
Таче ме, пагалыме лудшо-влак, Иван Ямбердовын пытартыш жапыште сӱретлыме
икмыняр
пашаж дене палыме лияш темлена.



020198
************************************************************************
2—01
САЛАМ ЛИЙЖЕ, ЙОЛТАШЕМ, ДА...

Салам лийже, йолташем, да
Салам лийже мый дечем.
Ала колын шуктышыч да
Тылат лийже, шӱмбелем.

Олыкышко волалъым да
Пеледышым погальым
Как муралтен колталам да,
Тыйымак шарналталам.

Тунам мотор лийынат да,
Мыят чевер кушкынам.
Кушеч улат? — йодынат
Вара возышыч письмам.

Мый койышан лийынам да
Изиш титак ыштенам.
Тыят йорга лийынат да,
От йӧрате шоненам.

Пеледышым кондышыч да,
Таум ойлаш монденам.
Таум ойлаш монденам да,
Ала изиш вожылынам.

Эх, йолташем, моторем да
Ит шыдешке мыланем.
Рвезе пагыт эрталын да,
Эшеат шарнен илем.

Чеверын лийже, йолташем, да
Чеверын лийже мый дечем.
Ала колын шукталат да
Тылат лийже, шӱмбелем.

Светлана Валентиновна Степанова "мурен".
Медведево район, Куп-Сола ял.



020298
************************************************************************
2—02
Зоя ВИСВИС
ШӰДЫРАН КАСТЕНЕ

Лупсан йолгорным такырталын, шӱдыран кастене
Волем Ӱшӱт сер деке чоным луштараш.
Почеш капкажым, муралталын, шӱшпык еш ты велне,
Ломбер семлан йодеш у мутым сералаш.

Адак ушна лаштыкышкем, сымыстарен ушемым,
Мардеж, шыман шупшалын шӱргым, йӱклана,
Чечен шомакым пӧлекла, ниялткален ӱпемым,
Уке гычак поэмым тевак шочыкта.

Шкетемым ужын, тылзыжат модыкталеш шинчажым,
Тыгат-тугат кизажым ӱлыкӧ шуя.
Шижам копаште йылгыжалтше чуриян чачажым,
Мылам чечасак мландыш трукышто шуа.

Лупсан йолгорным такырталын, тӱтыран эрдене
Толам авамын суртыш, утыр йывыртен.
Пиал тетла чоҥештылешыс пеленем, воктене,
Кодеш эрелан ынде илыш кечыштем.

КОДЫН ОМЫЛ ВАРАШ
Уке, тӱняште кодын омыл мый вараш,
Ом йӧртӧ пырткыше тулемым.
Ок лий гынат пиалым угыч пӧртылташ,
Ом турж волгалтше кумылемым.

Уке, ом пу чонемым йӧршын йӱкшемдаш,
Темдаш
шонкалыше ушемым.
Ок лий гынат пиалым угыч пӧртылташ,
Ом тошт вурсаш йӧратымашым.

* * *
Ом шорт, кеч сусыр кодын шӱмыштем,
Ойлат гынат: ойган ончалтышет.
Вашталтын огыл ныжыл шонымаш.
Молан нюслен шинчаш, аптыранаш?..

Воштончыш утыла чучеш гынат,
Ончал-ончал колтем эрат-касат.
Уке, шоҥгемын омыл мый тунар,
Чалемше ӱпым ом уж нимыняр.

Ом шорт, кеч сусыр кодын шӱмыштем,
Тек чынжымак ойган ончалтышем.
Кораҥ ом кае ӧрдыжкӧ садак,
Вучем пиалым, весым, мый адак.



020398
************************************************************************
2—03
"Коман мелна" конкурсыш

НЕЛЕ ЗАДАЧЕ
Таче "кокытаным" налынам. Могай кугу намыс! Кӱлеш вет, ала-могай еҥ кочшым
шонен
луктыныт. Задачыштыжат тугак возымо: "Айдемым кочшо-влак кокла гыч кудыжо
кугурак нелытан: икымшыже, кудыжо кечывал кочкыш деч ончыч 70 килограмм
нелытан лийын да кокымшо еҥ кочшым авызлен, але кокымшыжо, 80 килограмм
нелытанже, кечывал
кочкыш деч ончыч икымшыжым нелше?" Ну и возат вет.
Кузе еҥым кочкаш лиеш? Тудо вольык мо? Теве, шыжым, сӧснам шӱшкыльыч. Кузе
тудо
васарыш. Сигырымыжым колаш огыл манын, пылышем петырен шинчышым. Шӱшкылшӧ-
влаклан кидым шӱалташышт авам леве вӱдым лукташ кӱштыш, но мый тудым шым
колышт. Тунам пӧрт гычшат шым лек. Тунар чот лӱдынам ыле. Лӱдынам веле мо,
сӧснажымат чаманенам. Изи сӧснаигымак пукшаш тӱҥалынам дык. Вӱташ лектын
веле шуктем, вик йол
йырем пӧрдаш тӱҥалеш ыле. Полдыш нерже дене мыйым тӱкален-тӱкален колтен...
Авам
шӱрденрак пелештышат, мый шинчавӱд йӧре каласышым: "Тыгай сай сӧсна ыле, а
те
тудым шӱшкылда". "Шылже кӱлеш вет", — авам вашештыш. "А мый садак кочкаш ом

тӱҥал", — нюслен колтышым. Тидлан авам шыргыжале гына: "Илена — ужына".
Такше
арам тыге ойленам. Ту кечынак, кастене, авам сӧсна шӱм-мокшым жаритлыш гын,
пӧрт
мучко тугай тамле пуш шарлыш, шӱвылвӱд шкеак толеш. Чытен шым керт вет,
ӱстел
коклаш пурен шинчымат, "Ом коч" манме сӧснатым авызлашат тӱҥальым.
Ну, мый вет сӧсна шылым кочкынам. Авам манмыла, вольыклан тыге пӱралтын. А
тыште
— еҥ кочшо. Ок лий ыле мо айдеме олмеш иктаж янлыкым але копшаҥгым возаш.
Мутлан, крокодилым, акулым... Шоналташ гын, кудыжо весым ончыч нелын шукта,
тудыжо
нелырак лиеш огыл мо? Вот и мыят тугак возен шындышым. Тидлан "кокытаным"
налынам.
Ну и задаче! Шонен-шонен, вуетат коршташ тӱҥалеш. Тетла лучо шонаш огыл. А
вот
"кокытаным" кузе шылташ? Тидыже эшеат неле задаче. Тетрадьшым куш чыкаш?
Кушкед
кудалтет — йолташ-влак вик шижыт. Кӧ гын йывыртенат колта. "Ага-а, — манеш,
—
тудат мемнан гаяк окмак улмаш..." Уке, лучо уремыште иктаж коремыш
кудалтем. Тек
"кадыр поч" тушто почаҥеш. Но... мардеж пуал колта гын, иктаж вере миен
лектеш.
Кӧн тетрадьше манын, нӧлтал ончалытат, фамилий гыч вик палат. Тунамже уло
ял калык ончылно намыс лиеш. Лучо мӧҥгӧ наҥгаемат, кӱпчык йымак шылтем.
Уке, огым.
Авам але изам терген кертыт: нӧлтал колтат гын, тетрадьым вик ужыт. Адакат
вожылмашке пурет. Мом ышташ? Тиде "кокытан" деч кузе утлаш? Ну, йӧра, урок
пытымым
вучен шуктемат, терыс ора йымак шылтем. Тольык нигӧ ынже уж ыле. Уке гын...
Шоналтын, ышталтын. Ынде мӧҥгат каяш лиеш.
Но мо томаша? Ваштарешемак Шарик пийна кудал толеш. Умшаштыже... Ой, азап!
Мыйын
тетрадем!
— Шарик, Шарик, манам. Шого! Окмак, шого, манам! Куш кудалат? Уй, ушдымо!
Терыс
ораштыже мом кычалынат, а? Шого!
Пий шеҥгекыла савырнен ончалят, мӧҥгӧ могырыш чымалте. Мыят почешыже
лупшалтым.
Шӱлешт-шӱлешт, пӧртӧнчыл мучашыш толын шуым. Тошкалтышыш лоптыге волен
шинчым.
Шарикат ваштарешем тӧрштылеш.
— Шарик, пу тетрадем. Пу, чочоем, — семалем.
Тудо почым веле модыкта.
— Ӱдырем, мо пӧртыш от пуро, — авам пӧрт гыч лекте. — А Шарикын умшаштыже
мо тыгай? Шарик, мом конденат, пу-я? — авам лап лие...
Намысше, намысше могай! Ала тиде "кадыр поч" нерген писынрак ойлаш? Можыч,
тунарак кугу намыс ок лий...
— Авай, мый таче...

Тоня КОНДРАТЬЕВА.



020498
************************************************************************
2—04

Виталий ДМИТРИЕВ-ОЗИ

ШЕРГЕ ШЕРГЕ, АЛЕ КРЕСАНЬЫК — ПАЗАРЫШТЕ

Поэме-фельетон

Чукай йодеш мотор шергем,
шӱшерлан — йылгыжалтше шерым
(Рекламе керте шол, шурген,
йорга ӱп дене темыш шерым).
Рекламыже
(тек амыже!) —
шӱм-чонышто,
кӱ — мокшышто!
Оптем сумкашке ӱйым, шӧрым —
кум банкым: лӱштыш — ик арняш.
Вес лачыш шӱшкым шылым-йӧрым —
пазар вет таче, рушарня.
Пазарыш —
шыл-шӧрым,
пазар гыч —
шӱшерым...
Селашке ошкылам — пояш
(поянла, воштылам, кояш),
топкем: тора — сита нояш —
чытем... Автобус ден каяш —
шийвундыжо —
тий муныжо,
а тудыжо —
пий пунышто...
Шернур пазар шарлен уремыш
(кастенак толыт вер налаш) —
коштат, ончен сатум, кум велыш:
кӧн акше шулдырак, палаш.
Шернурышто
шер — нурышто,
мызарыже —
пазарыште.
Оксадыме еҥлан сатужын
укеж ден улыжо иктак:
ончал эртет гынат, — сай, ужым...
Ял калыкшым "пазар" пикта:
пикталтыт
Пекпаймыт,
сакалтыт
Сакармыт...
Пазарыште — "пазарын" акше:
Российна рынкышке кая.
Пазарыште — Назарын акше:
шке велкыже кыртмен тая —
"торгайыза"
шомакым:
торкалыза
шым акым.
Ончем — кия сату коклаште,
волгалтын-йылгыжын, ший шер!
Кертам гын "ястарен" кок лачым,
лиеш чукайлан сай шӱшер.
— Мош шерже?
— Лош шелме!
— Чынакше —
чын акше?!
— Чынакше —
чын акше!
— Пеш шергыс!
— Вет шерыс!
— Волтет мо?
— Йолашым?
— Колтет мо
йомакым?
Йӱлаже тыгайрак пазарын;
от му ужалыше-йолташым:
мыняр йылметым ит "пужаре" —
"кудашын налытак йолашым".
Пазарыште —
пай сарыште:
йождарыше,
йомдарыше...
Пурен кужу ӱстел воктеке,
мыят шогальым ужалаш:
вашке ужатынет гын, — темле
шке сатуэтым, ӱж налаш:
— Ӱй-йӧрым,
шыл-шӧрым
тамлалза,
нулалза:
ӧранжын —
шӧр акше,
йӧранжын —
шыл акше,
шыланжын —
ныл акше:
шергалза,
ончалза —
тергалза,
но налза!
...Шокшем гыч шупшыльыч: квитанцым
налогинспектор шуялтен.
Йолем кушта (октябрь) твист-танцым:
ваш-ваш колошым пералтем.
— Налогым!
— Кушечын?
(— Нал... логым!
— Куш шечым!)
— Нимом эшеже шым торгае —
варажым толза, — ышталам.
Закон шол: моло ден тӧр кае...
Чызт! — шӱвылемым кышкалам.
"Законжын"
зек — онжо:
ышталтын,
пышталтын...
Тыге шоген: чытен-чытенак,
воктенсе "торговой"-влак дене
тӱня йыр мутым вашталтен,
шийвундым кертым "тапталтен".
Шийвундо —
ший вулно:
кӱ семын —
кӱсеныш!
Шуральым сумкашкем оксамым —
моткоч изи кӱсенже лач.
Вашкем ужаш шӱшер озамым...
Кушеч тынаре еҥже-шач?!
Тыш-тушко —
кап йогын:
шып лукыш
жап йомын.
Капка воктен оксам ик вате
семянке меке гыч "опта"!
Шонем, шием шукак ок кате,
полшем пырт тудланат "тапташ".
Тарване —
тавалте,
ӧркане —
от кане!
Ала-мо чыгылта копамым —
оксамже ямдеят "йорташ"?
(Окса "шӱта" кӱсеным, маныт...
Айдеме чон — яжар, йорга)
Толеш гын, —
йолешке,
каяже —
имнешке...
Воктенак — тӱрлӧ бижутерий:
шергалын нальым сай шергем...
Оксамже ынде "шинче терыш"!
(Мо шочын шулдо, ок шергем).
Вуемже
шаланыш —
вуйвемже
тарваныш?
Шыжем семянке шӱкым ӧрдыш —
чолган, ур гае, сӱвызем:
чонем лыпланыш, пуйто "ӧрдыш" —
вес семын илышем висем:
шагалже —
ший шӧртньӧ,
"каванже" —
пий "мӧртньӧ"...
Эн шыгыр вер, пазар аҥ, тыште:
сумкам шупшам — кушан ишалтын?
Мыйжат вет — помышышко пыште! —
кырча-марча верч кошт пӱжалтын...
Туге шол:
тулде шол,
арамже —
артамже.
"Куткышуэ" гыч шеҥын лектым,
туштак шӱшер оза шога.
— Давай, — манам, — мылам шеретым,
ойлаш огеш кӱл — мош шога:
йочажын
пиалже —
ачажын
вий — алже.
Сумкамым шӱдыралын почым —
изи кӱсенже... "порволен"!
— Вор-шамыч!!! — шижам камвочмым...
Шинчаште — тӱтыра волен...
Пиалым,
нулалын,
пий налын
кудалын...
Кынельым... Мом! — кынелтышт, нӧлтышт:
ом мошто шортын, кычкырен —
шогем, окмак, сумкамым ӧлтышт —
ырен каем да чытырем...
Трук шолышт
тулшолыш —
когарге,
кошарге!
Пелкорнышто вуйушым нальым —
мо лиймым угычын шергем:
шыл-шӧр, пазар, окса... Мом нальым?
Кия кок лачыште... шерге!
Ик ваче —
ик лаче,
кок ваче —
кок лаче...
Шарнем манаш милиционерым
огеш лий — вудакан шарнем:
колтеныт рвезым — чылт нолнерым,
ала-мом возыш, кид шарен.
Пунчальыч:
кычалыт,
пычалым
кучалын...
Топкем адак — пазар гыч мӧҥгӧ:
нигӧ ок покто почешем,
вачем шеҥгек кодеш шым меҥге —
"Конда гын мом?" — вуча ешем.
Шым меҥге
"шылмеке",
шыл мӧҥгӧ,
шыл меке!
Шернурын шерге шерже,
шернур шерге — эн шерге...

1997.



020598
************************************************************************
2—05

Палыме лийына: у автор

ИЗИПКА ТИМИРБАЕВА

ЧЫЛАЖАТ ОНЧЫЛНО

Чоҥешташ нӧлталме шулдырем
Волен кайыш, мом ыштем?

Эр кече Кӧгӧрчен курык шеҥгечын лыжган, шыргыжалын лекте. Чодыра ӱмбаке
эркын
волгыдо йолважым шаралтыш. Кожер воктенсе олык шӧртньӧ лупс дене чолгыжеш.
Шӱшпык еш шукертсек мура, чӱчка — нунылан эре пайрем: южшо могай!
Тамле мӱй гай!
Эркын тӱня помыжалтеш. Вате-влак ушкал лӱшташ лектыт, кӱтӱчын сола йӱкшӧ
тымык
эрым шергылтарен йоҥгалтеш. У кече шочеш. Кажне еҥ шке паша верышкыже
вашка. Кеҥеж каникуллан ола гыч пӧртылшӧ рвезе ден ӱдыр-влак, урем покшеч
кукшо пуракым
нӧлталын, чодыра велыш ошкылыт. Нуно йӱштылаш каят. Ӱчашат, воштылыт.
Эрыкыш
лектынытыс. Кужу теле гоч тунемыныт, ноеныт: кӧ институтышто, кӧ
техникумышто,
училищыште.
— Эрик! Мо кужун малет? Айда йӱштылаш! — урем гыч рвезе-влакын йӱкышт
шоктыш.
Эрик помыжалтын гынат, окнашке ончалаш огыл, вуйжым нӧлталашат йогыланен
кия.
— Шуко малет, теве шоҥго ӱдырым марлан налат! — тугак игылтыт йолташыже-
влак.
— Ойлымыда чынак лиеш гын, пеш йӧра ыле, — семынже манын, Эрик веселан
кынел шогале, капшым тодышташ тӱҥале.
Ондак радио почеш гимнастикым ыштен нале, изишак кирым модыктыльо. Пушкыдо
шӱргышовычым налын, таве воктек ошкыльо. Йӱштӧ вӱд дене мушкылтын, могыржым
кандарыш. Кухньышко пурен, эр кочкышым ышташ шинче.
Йолташыже-влакын ойлымо мутышт ушыштыжо пӧрдеш. Эрик деч Светлана кок ийлан
кугурак. Тудын ӱмбак ала игылтын гына онча? Кӧ пала... Ӱдыръеҥын шӱмыштыжӧ
кӧ пыжашым муын гын? Эрат-касат кӧ нерген шонен ила? Палаш ыле. Эх!
Ондакрак шочашет!
Ынде нимом вашталтен от керт-ла. Лач шкенжым кугыеҥ гае кучаш тырша. Клубыш
изажын костюмжым чия, галстукымат сакалта. Ӧрдыж гыч могайрак коеш гын?
Ужаш ыле.
Клубышко пурымыж годым ӱдыр-влак шеҥгечше эре воштылын кодыт.
Светлана, Света, Светик! Могай сылне лӱм. Эрик тудым йӱдшӧ кечыже ойла
гынат,
шерже ок тем. Сар ӱпан, канде шинчан ӱдыр Эрикын ушыштыжо, шинчаштыже.
Йӱкшӧ —
оҥгыр гае, ошкыл колтымыж годым ош йӱксӧ иеш, шонет. Вичкыж, кужу капан,
шемалге
чурийвылышан, кок ӱппунемже кыдалдаҥыт кеча. Сомыл ышташ тудын деч писе еҥ
уке.
Ял калыкат Светам куанен онча. Такшым вашлийме годым тудат Эрикым тӱсленрак

кӱта. Тидыже тудым лыпландара.
Эх, йӧратымаш, йӧратымаш! Ик гана веле толат! Йӧратет — виян улат, сеҥет
тул ден
вӱдымат. Шӱм-кыл тӧрштылеш, юарла, ала-кушко ӱжеш.
Эр кочкышым ыштымек, Эрик ӱстел кокла гыч лекте, верандыш ошкыльо. Книгам
кидышкыже нале, лудаш тӧчыш, но нимо вуйышко ок пуро.
— Ала мыят йӱштылын толшаш? — йӱкынак каласыш.
Йолташыже-влак арам огыл ӱжыч дыр. Светат нунын дене пырля улмаш мо? А тудо
вуйжымат нӧлталаш йогыланыш. Лудаш тӱҥалме книгажым ӧрдыжыш кудалтен, Эрик,
велосипедыш шинчын, кудывече гыч лектын кудале.
Киебак эҥер воктене рвезе калык ятырак чумырген. Светлана кокымшо ий Йошкар-
Оласе педагогический институтышто тунемеш. Тудат кеҥеж каникуллан пӧртылын.
Эрикын
вӱд воктен миен шогалмыж годым, Светлана лач вӱд гыч лектеш ыле. Нӧрышӧ
ӱпшым ик
тӱшкашке чумырен, рвезым ушдымыла койын, эркын серышке кӱзыш, ӱдыр-влак
тӱшкашке
ушныш.
— Чытен шыч керт, куржын тольыч? — Рома воштылалын пелештыш.
— Куржын огыл, шем алашам уло, от уж мо? — шинчам пӱалын, вашештыш Эрикат.
— Ужам, ужам, а тыйже ужат? Ончал! — манын, йолташыже ӱдыр-влак шогылтмо
тӱшкашке вуйжым савалтыш. Эрик ончал колтыш гын — ӱдыр-влак коклаште Стас
шогылтеш.
Рвезылан ӱмбакыже йӱштӧ вӱдым кышкалме гай чучо.
— Тидланже мо кӱлеш? — шоналтымыжым йӱкынак каласен колтыш. Тудо шукертсек
шижеш: Эрикын йӧратыме ӱдыржӧ пелен Стас эре шӱраҥыштеш. Ӱдырат огеш
ӧкымлӧ, вашеш
шыргыжеш веле. Стас — тунемше рвезе, селаште ала-могай начальник лийын ышта
манын ойлат. Ийгот денат туддеч ныл ийлан кугурак. Армийышкат коштын толын.
Мотоциклжат уло. Ӱдыр-влаклан тиде веле лийже — нуно шинчын кудалышташ
йӧратат.
Мотоцикл йӱк шоктыш. Эрик савырнен ончале. Стасын йолташыже-влак толын
чарнышт.
Тудыжо ӱдыр-влак деч ойырлен, рвезе тӱшкашке ушныш. Эрик куштылгын
шӱлалтыш. Тиде жапыште ӱдыр-влак вараксим гае вычымалтен, пушкыдо шовыч
дене ӱштылалтын,
вургемыштым чияш тӱҥальыч. Эрик эскерен гына шога. Мом ышташ — огеш пале.
Стас
йолташыже-влак дене воштыл-воштыл кутырышат, ваштарешыже ошкыл толшо Светам
кидше гыч кучыш, мотоциклышкыже шындыш, да чодыра кокласе корно дене ял
велкыла каен йомыч. Светан канде платьыже веле волгалт кодо.
— Кайышт, — Эрик вуйжым сакыш.
— Тунарак ит ойгыро, — лыпландара Рома. — Эх, мый тыйым тугай ӱдыр дене
палымым
ыштем! Йӧрлын кает, кынел от керт!
— Мылам нигӧат ок кӱл! — Эрик утыр веле шӱлыкаҥе.
Велосипедым налын, эркын шӱкен, ял велыш ошкыльо. Шукат огыл, чодырасе
шӱшпык-влакын тудын лӱмеш гына мурымыштла чучын, пеледышыжат пуйто тудлан
гына сылнын
пеледыныт. Чыла вашталтын: чодыра пычкемышалтын, кайык-влакат огыт муро,
тымык.
Олыкым вончен, кумда пасушко лекте. Тыштат шӱлаш неле, тыштат юж шагал.
Эрикым
нимо огеш куандаре. Ялат ала-мо иземме гае чучеш.
Тудо урем дене эрташ ыш тошт. Пакча шеҥгечын кужу нужым кыдалдаҥыт келын
пурыш.
Кидшым, йолжым нужеш когартен пытарыш гынат, нимом ыш шиж. Аважат кечывал
кочкышым ышташ пӧртылын ыле. Эргыжын шӱлыкан улмыжым умылыш, "Пелешташ гын,
уке гын"
маншыла, ӱмбакше ончале. Ава шӱм чыла шижеш. Эрик ден Светан келшымышт
Софья Федоровнан пылышышкыже пурен ыле. Ял илыш тугай, нимом от шылте. Ик
урем мучаште
каласен от шукто, весыштыже палатат.
— Айда пырля кечывал кочкышым ыштена!— манын, аваже ӱстел коклаш шинче.
Эрик вашеш нимом ыш пелеште.
— Мо лийыч? Ала черланышыч? — аваже угычлан йодо.
Эрге тугак шып шинча. Тунам иже ӱдырамаш эргыжлан могай "чер" пижмым
тогдайыш.
Толшыжла эҥер гоч кӱварым вончымыж годым Софья Федоровна мотоцикл дене
эртен
кайыше Света ден Стасым ужо. Шарналтыш да эргыжым чаманен ончале.
Софья Федоровна — тулык ӱдырамаш. Марийже колымылан ынде лу ият эртыш. Кок
эргым
шкетланжак йол ӱмбаке шогалташыже перныш. Сергейже институтым пытарыш да
армийыш
кайыш. Эрикше педучилищын икымше курсшым тунем лекте. Шкеж гаяк коктынат
туныктышо лийнешт, но изиракше ачаж велке лупшалтын гоеш. Туныктышо лиймыже
пешыжак
огеш шу ала-мо, йогыланенрак тунемеш.
Софья Федоровна школысо техничкын, Светланан аважын ойлымыжым шарналтыш.
Тудо
пеш йылмызе ӱдырамаш. Моктана веле, вет ӱдыржӧ институтышто тунемеш, а
Эрик, туныктышо еш гыч гынат, вузыш пурен кертын огыл.
Таче, кечываллан мӧҥгӧ кайышаш годым, кабинетыш ончале.
— Пураш лиеш? Сай улыда! — малдале. Шкеже ала-мом пеш ойлынеже.
— Марина кокай, таче кумшо гана саламлалтыда чай, — манын шыргыжалаш тыршыш

Софья Федоровна.
— Тиде йывыртымем дене, вет Светам каникуллан пӧртылын. Теҥгече селашке
коштын
толна. У платьым, кӱкшӧ таганан туфльым нална.
— Ӱдыръеҥым чиктыман, ӱдыръеҥ мотор лийман, — ыштале Софья Федоровна, кугун

шӱлалтыш.
— А Эрикда мом ыштылеш? Кузе каникулым эртара? — Марина кокай йодыш почеш
йодышым тушка.
— Тудын каналташ жапше уке: пуымат ямдылыман, шудымат солыман... Суртышто
тудо
гына пӧръеҥ.
— Туге, мом ыштет, илыш тыгане. Колышо еҥым кынелтен шогалташ огеш лий, —
манят,
Марина кокай иже шыпланыш.
Мутланымаш лекдымым шижын, ӱдырамаш "Эх, илыш, илыш" ышталят, кабинет омсам

шӱкале. Тыге ойласыме деч вара Софья Федоровна нимом ыштен ыш керт: ни
отчетым
возаш, ни тетрадьым тергаш — кидше чытырналтын колтыш. Эртыше жапшым,
марийжым
шарналтыш. Пелашыже тудын пеш сай айдеме ыле.
Софья Федоровна, институтым тунем пытарен, мӱндыр верыш туныкташ толын.
Мотор,
изирак капан, шем шинчан Софийым ялысе рвезе-влак икте-кодде чыланат
йӧратен
шынденыт. Ӱдыр школышто математикым, физикым туныктен. Пеш устан мурен,
баяным
шоктен. Но тудо гына ик рвезымат келыштарен огыл, садак тышечын шке
элышкыже
шикшалташ шонен. Йӱдым изи йоча гае шортын.
Кызытат огеш шарне, кузе Коля деке лишемын. Тиде чылажат эркын-эркын лийын.
Рвезе пеш вожылшан, но пашаче ыле. Тунам теле йӱштӧ шогыш. Школысо пӧрт пеш
шокшыжак лийын огыл, эре коҥгаш олтыман да олтыман, но садак вашке йӱкшен.
Икана
Софья кудывечыште пуым шелышташ тӧчен шогылтын. Ала Юмыжак пӱрен, ала-мо,
тиде
жапыште Коля комплекс гыч кечывал кочкышым ышташ вола улмаш. Школ
кудывечыште
шогылтшо ӱдырым ужын, имньыжым чарен, эскераш тӱҥалын. Вара чаманен колтен.
Изи
калиткам почын пурымыжым ӱдыръеҥ ужын огыл. Пу моклака дене пырля тугак
лумым
нӧштылын. Кенета ала-мом шижшыла, Софья вуйжым нӧлтале, кидысе товаржым пу
орашке кудалтышат, нимом пелештыде, пӧртӧнчыкӧ кӱзыш. Коля, товарым налын,
пуым шелышташ тӱҥале. Кидше модеш веле.
Софья тугак ончен шога.
Пытартыш жапыште тиде рвезе деке шӱмжӧ ала-молан шупшаш тӱҥале. Кеҥежымат
селашке шумеш мотоциклеш шынден наҥгаен ыле. Ик-кок гана шыргыжал
ончалшынат койын.
Но Софья тиде рвезе дене таҥым кучымо нерген шоненат огыл. А кызыт Колям
йӧратен
ончен шога. Ала эре шкетак улмыжлан? Ала йӱштӧ теле пеш кужун шуйнымылан?
Моланжым шкежат умылен ок шукто. "Такшым рвезе пеш удажак огыл", —
шоналтыш. Чурийвылыш икмарда. Кӱкшӧ, пеҥгыде кап-кылан. Теве тудо
шелыштынат пытарыш, товаржым
пырняшке руале да, нимом пелештыде, пу орам нумалын, пӧртышкӧ пурыш.
Туныктышо
ӱдыр, айманен, тышке да тушко лие. Мом пелешташ, огеш пале. Коля тугак
эркын
плита омсам почо, пугомылям орален оптышат, чыраш тулым тушкалтыш. Коҥга
ылыже,
кукшо пу веселан, чӱчкен йӱлаш тӱҥале. Софья чайгоркам мурыктылеш, чурийже
чеверген, вожылынрак, Колям ончалеш. Ала пу йӱлен пӧрткӧргым ырыктыш, ала
кок рвезе еҥын шӱмыштышт йӧратымаш тул ылыжат, когыляныштат шокшо чучо.
Тугак мутланыде, чайым йӱыч. Чылажат ала-кузе кенета гына лийын колтыш.
Коля Софьян кидшым
кучыш.
Тиде кече деч вара ялысе калык рвезым эре школ воктене ужын. Туныктышо
ӱдырат
шулдыраҥын, пуйто тудо, шочынак, тиде ялыште илен. А варажым школ
кудывечыште
сылне май кастене комсомол сӱан гӱжлыш...
Софья Федоровна помыжалт кайыме гай лие. Мӧҥгыжӧ тарваныш. Толын пурымыж
годым
эргыже верандыште книгам лудын кия ыле.
— Возын ит луд, шинчатым пытарет, — аваже шылталенрак пелештыш.
— Пыта гын, вара мо? Кеч йӧршын сокыр лияш...
— Ӱдыр тӱняште шуко, ик Светлана веле огыл, — тура каласыш аваже да кас
кочкышым
ямдылаш кухньышко лекте.
Эрикын шӱмжӧ йӱла, книгасе букважым огешат уж, лӱмжылан веле кучен возын.
Тиде
жапыште капка йӱк шоктыш. Пий опталтыш. Верандыште Рома койылалтыш.
— Ку-ку, кӧ уло? — манын, тышке-тушко ончышто.
Веранде гыч Эрик лекте. Мотор сар ӱпшӧ товаҥалтын, канде шинчаже шапалген.
Ойырлымыштлан жап кугун эртен огыл гынат, Рома йолташыжлан кидшым шуялтыш.
— Умылем, пеш умылем, — манят, вуйжым кумык сакыш да Эрикым чаманышын
ончале.
Йолташыже тугак шып шинча.
— Ну, йӧра, Стасын ӧрдыжлужым шотлен налына, мыйын йолташ-влак тыгайлан пеш
чулым, йошкар агытан гай улыт.
— Ок кӱл, — Эрик эшеат шӱлыкаҥе.
— Кеч клубышкыжо миет? — Рома ок чакне.
— Тый кай, а мый таче шкетынак лийнем, — Эрик нелын шӱлалтыш.
— Кугун шӱлыметым чарне, нечке презыш ит савырне, вашкерак чие да ошкылына
уремыш, — манын, Рома, пеҥгыдын тошкалын, пӧрт гыч лекте.
Эрик ӧкымак чийыш, ӱпшым комдык шерын шындыш. Воштончыш ваштареш пӧрдын
нале.
Ала-мо изиш кумылжат нӧлталалтме гай лие. Сервант гыч одеколоным лукто,
шавалтен
колтыш, оҥышкыжо галстукым кылден сакыш.
— А мо, удажак омыл вет? Каче — высший класс!— манын шыргыжале да,
савырнен,
пӧрт гыч лекте.
— Авай, ме клубышко кайышна!
— Миен тол, эргым, — аваже веселанрак койын, капка дек шумеш ужатен мийыш.
Кастене уремыште моткоч ласка. Леве юж чурийым ниялткала веле. Ала-кушто
гармонь
йӱкат пылышыш солныш. Эрик утыр веселаҥеш. Но клубышко шушаш годым шӱмжӧ
адак
лапкаҥе. Залыште рвезе калык юарла, магнитофон почеш тӧрштылыт веле.
Шӱлыкан
рвезын шинчаже ӱдыр тӱшкашке кусна. Канде платьым кычалеш, но тудо нигуштат
ок
кой.
Клубым шергылтарен, вальс йоҥгалте.
— Белый танец, — увертарышт.
Тугеже ӱдыръеҥ келшыше рвезым вальсым кушташ шке ӱжшаш. Эрик адакат
шӱлыкаҥе.
— Тендам лиеш? — кенета ныжыл йӱкым кольо.
Савырнен ончале — ваштарешыже палыдыме ӱдыр шога. Эрик торжа мутымат
каласынеже
ыле, но ӱдыр тугай ныжылгын, вожылынрак онча... да чаманыш.
— Молан ок лий? — манын, ӱдырым вичкыж кыдалже гыч ӧндале.
Тунамак моло-влак дене пырля тӱшкашке ушнышт. Эрик аҥыргыше гай кушта, ик
кок
гана ӱдырын мотор туфльыжымат тошкале. А тудыжо кайыкла со вычымата веле,
лым ок
лий. Вальсым пӧрдын савырнымек, Эрикын воктекше Рома пеш писын толын
шогале.
— Ну кузерак? Ӱдыр — во! — кугу парняжым ончыктыш.
Тидыже Эрикым нимынярат ыш куандаре, верже гыч тарваныш.
— Мый мӧҥгӧ каем... Эрла марте...
Пычкемыш урем дене ошкылшыжла, Эрик чон йӧсыж дене йӱкын пелештыш: "Эх,
Светлана, Света, Светик".
Тиде кас деч вара Эрик клубым йӧршеш мондыш. Шудо солымо жап толын шуо.
Рвезе
эрденак, савам налын, олыкышко вашка. Кастене ярнен пытен пӧртылеш. Тыге
кече
почеш кече эрта, каникулат мучашке лишемеш.
Светланам ик-кок гана ужын, пеш веселан койо. Ынде нуно Стас дене клубышкат
огыт
мие. Вашке сӱанышт лиеш манме гыч шоктыш. Марина коканат умшаже петырналте.
Вет
Света кок курсым веле тунем пытарен. Марлан кая гын, тунеммыжымат кудалтен
кертеш. Эрик Светланам чамана. Стасын могай улмыжым пала. Ӱдыръеҥлан тидым
кузе
умылтарет? Йӧратыме годым, чынак, сокыр лият, маныт. Ала Света тудынлыкат
огыл.
Икана ала-кузе клубышто вальсым пырля куштышо изи капан, чолга ӱдырым
шарналтыш.
Лӱмжымат ыш йод, окмак. Чу, Рома деч умылышаш. Ушыштыжо пеҥгыде шонымаш
шочо.
Светланам — мондаш, мондаш... У илышым тӱҥалман. Уло вий дене тыршен
тунемман.
Институтыш пурыман. Эрик эше ончыкта, кертеш, вий-куатше, уш-акылже уло.
Марина
кокайын ӱдыржӧ эртыше жапым эше чаманен шарналташ тӱҥалеш.
Эрик — пеҥгыде рвезе, ойгылан вуйым ок пу. У йӧратымашымат вашлиеш. Нуным
эше
йӱштӧ, поранан телыжат, сирень пеледышан сылне шошыжат, куку, шӱшпык муро
йӱкан
сылне кеҥежшат вучат. Чылажат эше ончылно. Нуно эше йӧратымыж дене коктын,
кид
кучалтын, эр ӱжара ваштареш у илышышке куанен ошкылыт.
Тыгак лийже ыле...



020698
************************************************************************
2—06
ӦРЫНАТ МОШТАШ КӰЛЕШ

Кузе тыге лийын?

Икана Петя ден Юра чодыраш пӱкш погаш миеныт. Петя пӱкшым ятыр верештын, а
Юра
куршышкыжо ончал колта — чыве воштылеш, чонжылан кочын чучеш. Мӧҥгӧ каяш
тарванымек, йолташыжлан ойла:
— Петю, мылам изишак пӱкшетым ешаре, уке гын мӧҥгӧ миен пурашат вожылмаш.
— Йӧра,— манеш йолташыже. — Теве юзо тумо шога, тудын кӧргашыже уло.
Пӱкшетым
тушко пыштет гын, иканаште кок пачаш ешаралтеш. Но мый тидым тылат арам ом
ойло:
пӱкшет чынжымак ешаралтеш гын, мылам 16 пӱкшым пуэт. Пыштымекет, вигак
савырнен
шогал.
Юра ок ӱшане, но содыки пӱкшыжым кӧргашыш опталеш. Ик татлан савырналта,
вара
кидшым кӧргашыш чыка, пӱкш орам луктеш. Онча: чынак, чодыра сиет кок пачаш
ешаралтын. Куанымыж дене Петялан тунамак 16 пӱкшым шотлен пуа, а кодшыжым
угыч
кӧргашыш пышта. Шинчам кумалта, ик минут гыч почеш да адак кормыж дене
чодыра
емыжым луктеш. Шотла — уэш кок пачаш ешаралтын. Адакат йолташыжлан 16
пӱкшым
шотлен пуа, кодшыжым кумшо гана кӧргашыш кудалта. Ӧрмаш! Пӱкш адакат кок
пачаш
шукемын. Но тиде ганаже Юра 16 пӱкшым шотлен, йолташыжлан кучыкта да —
шинчам
карен шогалеш: шкежын иктат кодын огыл.
Кузе тыге лийын? Юран ондак мыняр пӱкшыжӧ улмаш?

Вашмут: Юран 14 пӱкшыжӧ улмаш.

ВАНЯН МЫНЯР ОКСАЖЕ УЛМАШ?

— Тыйын мыняр оксат уло? — Ваня деч Костя йодо.
— Шке шотло. Тыйын оксашкет мый шкемын пелыжым ешарем гын, ме тый денет кок
порций мороженыйым налын кертына,— вашештыш Ваня.
— А мый тыйын оксашкет шкемын пелыжым ешарем гын? — йодо Костя.
— Тунам мыйын оксам ик мороженыйлан гына сита,— каласыш Ваня.
Ванян мыняр оксаже улмо нерген Костя тыманмеш каласыш. А те, лудшо йолташ-
влак,
кузе шонеда: Ванян оксаже мыняр улмаш?

Вашмут: Ванян оксаже лийын огыл.

ШКОЛ КОРНЫШТО

Вич ӱдыр школыш ошкылын. Корнышто нуно эше кум ӱдырым вашлийыныт. Школыш
чылаже
мыняр ӱдыр каен?

ОЙЫРТЕМ
Числа ден цифр коклаште ойыртем уло мо? Лена нылымше пачашыште ила, Надя —
шымшыште. Надялан мыняр гана кӱшкырак кӱзыман?

МОЛАН ТЕЛЫМ ЙӰШТӦ?
— Телым молан йӱштӧ? — туныктышо йодеш.
— Телым, кеҥеж дене таҥастарымаште, Мланде Кече деч торарак,— каласыш Ваня.
—
Тидын нерген книгаштат возымо.
Каласыза, молан вара телым йӱштӧ лиеш?

ӦРЫН МОШТЕТ?
Айдеме мом гына шонен луктын огыл — чылажат ӧрын-аптыранен моштымыжлан кӧра
лийын. Кайыкым ужын — ӧрын. Кузе тудо чоҥешта? Тыге авиаций шочын. Шӧршӱдо
пеледышын мардеж почеш чоҥештыше вужга упшыжо парашютым шонен лукташ амалым
пуэн. Тыгай пример шуко уло.
Но эн чотшо айдеме йочаж годым ӧреш. Кугеммыж семын ты койыш иземеш. Молан
ӧрат,
чыла раш, чыла пале. Ӧрын моштымо койыш ӱмыр мучкылан кодеш гын, пеш сай
ыле.
Ученый-влак лач тыгай улыт, очыни. Теве американский физик Роберт Вуд эреак
ӧрын
моштен.
"Тиде пешак тале да ушан йоча ӱмыржӧ мучко нигузе кугыеҥ койышан лийын
кертын
огыл", — ойленыт Вуд нерген. Ойленытше воштылын огыл, а пагален. Тыгай мут
шарлен, пуйто тудо шке лабораторийыштыже эреак кумыл нӧлтышӧ, оҥай модыш
дене модын. Модын да ӧрын.
Колым шуко еҥ куча. Но Вуд тыгела ӧрын шоналта: "Кол колызым кузе ужеш?" да
"кол
шинча" лӱман фотоаппаратым ышта. Тылеч вара кумдан сниматлен кертше
объектив шочын.
Еҥ-влак шуко гана пустыньышто миражым ужыныт. А Роберт Вуд тудым шкеак
шонен
луктын. Калай ластыкеш ошмам ырыкта, модыш пальма-влакым келыштара да
лабораторийыштыже миражым ужеш.
Икана Вудын илемже деч тораштак огыл мландыш волгенче керылтын. Вес еҥ гын
иктаж
вере шылын шинчеш ыле. Но Вуд тугай огыл. Лабораторийыштыже писын гына
вулным
левыкта да волгенче керылтме рожыш опталеш. Икмыняр жап гыч кӱэмалт
пеҥгыдемше
кӱртньым кӱнчен луктеш. Тыге тудын кидыштыже волгенчын "автографше" кодеш.
Роберт Вуд нигунам шкем кӱшкӧ кучышан ученый лийын огыл. Пуш да ече дене
коштын,
фотом ыштен, сӱретлен моштен. "Кайыкым пеледыш деч кузе ойыраш" лӱман
мыскара
книгам возен. Тудым 20 утла гана уэш-пачаш савыктен луктыныт. Вуд самырыкше
годым журналист семын Москваште да Угарманыште (Нижний Новгородышто) лийын,
пӱтынь
Европым шерын лектын.
Ты ученый нерген утларак пален налнет гын, В.Сибрукын "Роберт Вуд" книгажым
лудаш темлена.

ФУТБОЛ ДА ПОЛИЦЕЙСКИЙ
Икана — тиде Английыште шӱдӧ ий утла ончыч лийын — матчым полисмен
судитлен. Ондак модыш сайын эртен. Кенета ик футболист весым торжан
йӧрыктен шуэн. Тудыжым
йолташыже-влак аралаш шогалыныт. Полешке ончаш толшо-влакат куржын
лектыныт.
Вашпижын ӱчашымаш тӱҥалын. Но судья ӧрын шоген огыл: полицейский улмыжым
шарналтен, кӱсенже гыч шӱшпыкым луктын да шӱшкалтен колтен. Трукышто
чыланат лыпланен
шогалыныт. Ӱчашымаш пытен.
Тылеч вара полесе судья-влак шӱшпык дене пайдаланаш тӱҥалыныт.

ЭН ЛӰДЫКШӦ МОДЫШ
Регби — торжа модыш. Сандене спортсмен-влаклан тӱрлыжымат ужаш перна. Мечым
поген налаш тӧчышыла, писын куржшыла, модшо-влак ваш-ваш миен керылтыт,
камвозыт.
Кокланже азапат лийын кая. Ты шотышто Англий гыч регбист Джимми Картер
пиалан
улмаш: модмаште эмганымым паленак огыл. Но икана, яра жапыште шахмат дене
модшыла, тыгай томаша лийын каен. Сеҥалташ тӱҥалмекше, Картер, тургыжланен,
пӱкен гыч
кынел шогалын, шӱртнен камвозын да... кидшым туген. Тылеч вара тудо
шахматым эн
лӱдыкшӧ модышлан шотлаш тӱҥалын.

ЭН КУЖУ МАРАФОН
Тиде 1912 ийын Швецийын тӱҥ олаштыже Стокгольмышто Олимпиада годым лийын.
Японий
гыч 22 ияш рвезе Шизо Канакури марафон куржмаште стартым налын, но финишыш
толын
шуын огыл. Полиций тудым кок арня чоло кычалын, но арам. Лач 1962 ийыште
гына
японецым ик журналист Швецийыштак кычал муын.
— Тунам моткоч шокшо кече ыле,— каласен Шизо Канакури.— Пеш чот йӱмем шуын.
Ик
пӧрт тураште шогальым. Оза-влак мылам йӱштӧ апельсин сокым пуышт. Йӱмек
умылышым: умбакыже куржын ом керт. Малашат нунын денак кодым. Эрлашыжым
гостиницыш
пӧртыльым, но вараш кодынам: йолташем-влак уже мӧҥгыш каеныт. Тыге
Швецийыштак
кодаш логале.
1967 ий 21 мартыште Швецийысе олимпийский комитетын ӱжмыж почеш 76 ияш Шизо
Канакури Стокгольмысо стадионыш лектын. Тыге, 54 ий 8 тылзе 8 шагат 32
минут да
20,3 секунд гыч тудо финишыш толын шуын...

РОССИЙЫН ПАТЫРЖЕ-ВЛАК
Руш атлет Иван Заикин кӱртньӧ дене "галстукым" пидын, вачыштыже 400
килограмм
нелытан якорьым нумалын. Но эшеат ӧрыктарышыже — вачыштыже штангым модыш
гай
пӧрдыктылын, а туштыжо эше лу еҥ кечен.
* * *
Александр Засс улыжат 80 килограмм нелытан улмаш, туге гынат пӱйжӧ дене
кӱртньӧ
ломым нӧлтен. А ломыштыжо кок еҥ шинчен — чылаже 265 килограмм. Оҥайланак
машинымат нӧлтен але орва семын шӱкен коштын.
* * *
1913 ийыште руш атлет Якуба Чеховской ик кидыштыже гвардейский полкын куд
салтакшым нумал кертын. Тыгайжым тӱняште эше ик патырат кертын огыл. А
весканаже
Чеховскойын оҥышкыжо сценым йӧнештареныт. Саде сценыште 30 еҥан оркестр
шыҥен.
40 еҥ тудын вачыштыже кӱртньӧ балкым кадыртен, оҥжо гоч калыкым шындыман
кум
грузовик кудал вонча улмаш.

Антонида Шакирова ямдылен.



020798
************************************************************************
2—07
Шочмо мланде
АЙДЕМЕ ЧОНЖО ДЕНЕ СӦРАЛЕ
Шуко еҥ айдемын илышыжым книга дене таҥастара. А тудыжо тӱрлӧ лийын кертеш:
келге шонышан але куштылго, пеҥгыде да йӱштӧ шӱлышан але лывырге да поро
кумылан.
Айдеме ӱмыржӧ мучко могай илыш книгам воза, чылажат шкеж деч, пӱрымашыж деч
шога. Молан манаш гын, тудо шкежак пӱртӱсын ик эн оҥай да туштан книгаже.
Тушто
чыла: кӧранымашымат, азапланымашымат, йӧратымашымат, ужмошудымашымат,
порылык
ден осалымат — вашлият. Тидыжым ик умылымаш — кумыл, шӱм-чон поянлык — дене
кылдена.
Могай кумылым шылтен ашна шке кӧргыштыжӧ тиде але вес еҥ? Умылаш, палаш
лиеш мо?
Очыни, да. Уке гын, молан икте шкеж деке магнитла шупшеш, весе, мӧҥгешла, —
тора. Ме тидым мут гоч огыл, а чон дене шижына. Ты шижмашым шке пример
денат, весын гочат палемдаш лиеш. Но эн сай да ӱшанле ончыктыш — тиде йочан
койышыжо. Молан дыр, нуно поро ден осалым кугыеҥ деч чот ойырен моштат.
Поро еҥлан куанен
шрыгыжыт, а торжарак койышан деч писынрак утлаш тыршат.
Шарналтыза теве тыгай сӱретым. Изи ньогада кидыште веселан юарла, кече гай
волгыдо шинчаж дене йырваш ончыштеш. Трук воктекыда палыдыме еҥ лишемеш.
Изи чукайын юарлымыже тудынат кумылжым нӧлта. Палыдыме айдемет ньога деке
кидшым шуя,
шыргыжеш. Но мо тыгай? Юарлыше йочам пуйто вашталтышт. Изи айдеме кенета
чытырналтеш, лӱдынрак ончалеш да ава шеҥгек шылапш вашка. Палыдыме еҥет
аптырана, йочан аважланат йӧндымӧ... Южгунам мӧҥгешла лектеш: тиде але вес
еҥ йоча ӱмбак пешыже огешат ончал, а ньога тудын деке шкеак шуйна,
шӱргыжым, копажым руалташ
тырша. Мо тиде? Айдемын поро да осал вийышт икте-весе деке биоток семын
куснат,
да ме тидым шижына? Очыни, тыгак. Изи икшыве, сулыкдымо падыраш, ир пӱртӱс
гаяк
яндар, волгыдо да ару, санденак, очыни, тудын шижмашыжат пӱсырак да
келгырак.
Илен-толын, тиде кумыл вашталтеш. Ала чонна лывырга, ала ушна йогылана?
Йоча гай
волгыдо да яндар кумыланжым кугыеҥ коклаште шагалрак да шагалрак ужына.
Икшыве
гай ару чонан еҥым вашлиймеке, пуйто шкежат ик жаплан волгыдемат, илышым
вес
шинча дене ончалат да шке ӱмыр книгаштет икмыняр ластыкым да уэмден возаш
тыршет. Тыгай-влак шагалын улыт гынат, нуно кавасе волгыдо шӱдыр гай
йолгат, весын
кумылым кӱш нӧлтат.
Ик тыгай еҥлан мый Любовь Семеновна Пальминова-Борисовам шотлем. Марий
телевиденийын пашаеҥжым.
"Айдемын могай улмыжым палаш, пырля пуд шинчалым кочкаш кӱлеш", — манеш
калык.
Но ты ушан ой Любалан келшен ок тол. Ты ӱдырамашым сайын пален налаш
воктеныже
икмыняр жап лиймат сита. Тудын койышыжо, мутланымыже, йӱкшӧ — чылажат могай
улмыж нерген каласат. Ойла ма шке йолташыже але ешыж нерген, шарналта ма
йоча жапшым — шинчаончылнет чылажат раш сӱретлалтеш, чоным поро кумыл
авалта.
Любовь Семеновна Медведево районысо Пекшиксолаште шочын. Ешыште кумшо йоча.
Ачаже, колхозын уста плотникше, ӱдыр шочмылан пеш йывыртен. Лӱмымат шкеак
пуэн да
Любикшым илышлан туныктен: кас еда книгам лудын, йомакым каласкален.
Кугурак
лиймекше, пырля урокым ямдылен, тӱрлӧ сомылым шуктен.
— Ачамат, авамат пеш поро улыт, — каласкала Любовь Семеновна. — Нуно мемнам
нигунамат перен огытыл, осал шомакымат ышт каласе. А такше южгунамже
логалтенат
кертыныт. Тидлан амалжат лийын. Теве йоча пагыт гыч ик сӱретым шарналтышым,
—
тудо воштыл колтыш. — Тольык тидын нерген ит возо, йӧра...
Мыят мутым пуышым, но вара шоналтышым: айдемын могай улмыжо лач тыгай илыш
сӱрет
гоч огыл мо коеш.
— Шкат палет, ялыште кочкышым коҥгаш ямдылат. Коҥга аҥ тураште кӱвар йымак
пураш
омса, але леведыш манына, уло. Икана шӱжаремлан кӧршӧк гыч шӱрым темен
пуэнам
ыле. Тудет ошкылаш тӱҥалын, а кӱвар йымал омсат почмо лийын. Шӱжарем
шӱретге-моге юшт! веле койо. Ачам ӱстел коклаште шинча ыле. Тудо тунамак
верже гыч тарваныш, а мый уремыш шикшалтым. Шеҥгек ончен-ончен, пакча
могырыш ну чымем вет.
Ужам, ачамат пӧрт гыч лекте да почешем вашка. Мый эшеат писештым. Куржым-
куржым
да пакча мучаште кушшо ломбо деке толын шуым. Тушко ур семын кӱзен кайышым.

Кӱшнӧ, ик укшышто, чытырен шинчем. Ачам пушеҥге деке лишеме, вуйжым кӱшкӧ
нӧлтале да, шыргыжмыжым шылташ тыршен, торжарак йӱк дене пелештыш: "Ит лӱд,
воло,
шӱжарет нимат лийын огыл". Но мый ачам кайымеш волен омыл, лӱдынам. "Садак
логалта", — шоненам.
Изиэм годым ачам эртак лудын, ала-мом возкален. Икана йодым: "Ачай, мом
тынар
возет?" Тудо тетрадьым кидышкыже нале, шыман ниялтыш да ӱмбакем порын
ончале:
"Дневникым". "А мо тудыжо?" — ӧрмалген колтышым. "Тудо — илыш. Таче мом
ыштенам,
чонемлан кузе чучын, мом шоненам, чылажат — кагазыште", — манят, возымыж
гыч ик
ластыкым лудын пуыш. Тылеч вара мыят дневникым ыштышым да кызытат тиде
койышым
йомдарен омыл. Пеш шуко тетрадем уло. Ачам манмыла, дневникыште возымем
гочак
эртыше илышем пален налаш лиеш.
Койыш-шоктыш, шӱм-чон поянлык тукым гыч тукымыш кусна, маныт. Семен
Петрович ден
Ирина Алексеевна Пальминовмытын ешыште поро шӱлыш, ваш-ваш пагалымаш,
йӧратымаш
озалана. Тиде койыш икшыве-влак декат куснен.
— Мыйын ачам пеш поро айдеме, — каласкала Любовь Семеновна. — Тудо арулыкым
да
чаткалыкым йӧрата. Изина годым мыйынымат, шӱжарем-влакынат ӱпнам шкеак пуна
ыле.
Копажым веле шӱвылтен колта, тугай чатка ӱппунемым ыштен пуа ыле дык...
— Авам ден ачам вич йочам ончен-куштеныт, — умбакыже каласкала Люба. —
Кажныланна шинчымашым пуэныт, йол ӱмбак шогалаш вийым ешареныт. Ме уло
ешге, тӱшкан погынаш йӧратена. Иквереш чумыргенат, шке ойгына але куанна
нерген каласкалена,
илыш нерген шонкалена.
— Тидыже, очыни, паша кумылым ешара? — манам.
— Конешне. Воктенет умылышо, йӧратыше еҥ уло гын, илашат куштылго. А мыйын
воктенем тыгайже эреак лийын. Тиде — ача-авам, иза-шӱжарем-влак, пелашем да
чон падырашна, эргына. Мый нуным моткоч йӧратем да нунат тыгак вашештат.
Тидыже, очыни, илышыште эн кӱлешан, эн кугу пиал... Мыланем шотан айдеме-
влак келшат. Утыждене моктаныше, кугешнылше да шкем ушанеш ужшо-влакым омак
пагале.
Л.С.Пальминова-Борисова Марий телевиденийыш 1979 ийыште толын. Ик ийже
режиссерын полышкалышыжлан ыштен, вара литературно-драматический редакцийыш
кусареныт.
Тулеч ончыч ты сомылым Валерий Александрович Пектеев шуктен. Тӱҥалтыш
жапыште
Люба аптранен гын, вара семын шке вийлан ӱшанен, поро еҥ-влакат полыш кидым
шуялтеныт.
— Эн первый режиссерем Зинаида Филимоновна Матвеева ыле, — шарналта Любовь
Семеновна. — Мый эреак пеленже лийынам, тудын деч шукылан тунемынам. А
редактор пашалан Петр Александрович Степанов ден Лидия Степановна Ерошкина
деч тунемынам.
Ерошкинаже самырык-влаклан передачым ямдыла ыле. Тудын тыршымыжлан кӧрак
экраныш
"Эрвий" передаче лекташ тӱҥале. Мый тунам Марий кугыжаныш университетыште
тунемынам, телевиденийыште практикым эртенам, да Лидия Семеновна ты
передачыште вием
терген ончаш темлыш. Вуз деч вара телевиденийыш пашаш тольым. Литературный
редакцийыште ышташ тӱҥалшьым. Вара самырык ден йоча-влаклан "Тулвий" ден
"Шонанпыл" передаче-влак шочыч. Нуным мый ямдыленам. А 1993 ийыште аварийыш
логальым.
Но тидын нерген огына ойло, йӧра...
Да, ты жап нерген Любовь Семеновна шарналташ ок йӧрате да возашат ыш кӱштӧ.
Иктым гына палемдем: тунам Любан илышыже шӱртӧ мучаште кечен...
Ончыч ойленам ыле, айдемын илышыже — книга, а могай тудо лиеш, айдеме да
пӱрымаш
деч шога. Тугеже пӱрымаш да юмо нергенат ойлаш лиеш.
— Да, мый юмылан ӱшанем, — ӱшандарен пелештыш Любовь Семеновна. — Ача-
авамын
суртыштышт пеш тошто юмоҥа уло. Ончыч вожылам ыле, а кызыт ты поянлыкым
арален
кодымыштлан кугешнем. Такше ондакат юмылан ӱшаненам, но йӱкын каласаш
тоштын
омыл: жап весе лийын. А пӱрымаш шотышто... Пӱрымаш уло, но тудым виктараш
кӱлеш.
Такше... журналист лияш, очыни, юмак пӱрен. Изиэм годымак ты профессий
нерген
шонем ыле. Школышто тунеммем годым заметкым, почеламутым возкаленам. Мо
оҥайже,
заметкым шке лӱм дене огыл, а пошкудо ӱдырын дене колтем ыле. Газетеш
савыктатат, тудо куржын толеш: "Люба, адакат заметкет печатлалтын, молан
шке лӱметым от
шынде?" Вараракше, конешне, тиде экшыкым тӧрленам.
Любовь Семеновна пӱртӱсыштӧ улшо сӧраллыкым, сылнылыкым умыла да йӧрата.
Тидыжак
тудын сылнымут кумылжым ылыжта, поэзий деке шӱмаҥда. Люба шкежат
почеламутым воза. Тудын мутшылан Йошкар-Оласе 1-ше номеран интернат-школысо
туныктышо, музыкант Владимир Пайгетов икмыняр мурым келыштарен. Нуным Марий
радио денат колаш
лиеш.
— Мый нигӧланат ом кӧране, — шуя ойжым Любовь Семеновна. — Палымем-влакын
сеҥымашыш шумыштлан йывыртем. Кӧн ешыштыже, пашаштыже чыла сай, нунын деч
тунемаш
тыршем. А такше кажне айдемын шке корныжо, шке пиалже. Кажныже шонымыж
семын
ила. Мыят шӱмем йодмо, кӱштымӧ почеш илем. Телевиденийыштат шке паша
тӱсанак
коднем. Нигӧ гай лияш да кояш ом тырше. Конешне, паша верч тургыжланем.
Тиде але
вес передачым ончылгоч шонен ямдылем. Южгунамже, эсогыл, омыштемат тидымак
ужам.
Мый шкемым пиаланлан шотлем. Молан манаш гын, передачылашке лӱмлӧ, палыме
еҥ-влакым ӱжаш перна. А нунын дене шинчаваш ужын мутланымаш, тиде кугу
куан.
Мыйын пашамжат тугай гын, усталык ушем-влак денат кылем пеҥгыде. Мутлан,
"Ончыко" журнал редакций пашаеҥ-влак дене ий еда вашлийына, посна передачым
ямдылена.
Тыгак Писатель, Композитор, Художник ушем-влакын пашаеҥышт денат чӱчкыдын
вашлийына, эфирышке пырля лектына.
Сылнымутым, поэзийым йӧратыме кумылем Москосо поэт, Олык Ипай лӱмеш
премийын лауреатше Алексей Смольников дене палыме лиймеке, утларак
нӧлталтын. Тудо жапше
годым Йошкар-Олаш чӱчкыдын толеден, мыланем тудын дене вашлияш пиал
логалын.
Яра жапым кузе эртарем, манат? Книгам лудаш, телевизорым ончаш йӧратем.
Кеҥежым
ешем дене эҥер серыш йӱштылаш, кол кучаш кошташ йӧратем. Мӧҥгыштӧ ремонтым
ышташ
келша. Окса улмо годым тиде але вес арверым налам. Сад-пакчаште тыршаш,
чодыраште кошташ йӧратем. Но пӱртӱсыш шагал лектына, эре жап ок сите.
Кочкыш шотышто? Ӱстембалне мо уло, чыла келша. Посна йӧратыме кочкышем уке.
Манметла, пӱртӱс икшыве улына гын, тудын пуымо сийже — сай пӧлек.
А йолташ шотышто тыге каласем: лишылже шукыжак огыл, а палыме-влак ятырын
улыт.
Кажныжым йолташ манаш ок лий. Йолташ — тиде эн ӱшанле, эн лишыл еҥ. Тудлан
чылажымат ӱшанаш лиеш. Ӱдырамаш веле огыл, пӧръеҥат йолташ лийын кертеш.
Шукынжо тыге шонат: "Пӧръеҥ ден ӱдырамаш келшат гын, коклаштышт мо-гынат
уло". Но мый тидын дене ом келше. Илышыште чылан тӧр улына. Мый эн ончыч
Айдемым, вара гына
пӧръеҥым але ӱдырамашым ужам.
Тыгай яндар да волгыдо кумылым кузе арален коденат, манат. Очыни, вӱремак
тыгай.
Полшаш йодын толшылан полшаш вашкем, тунамже шке нергенемат мондем.
Конешне,
илыш тудо илышак. Тӱрлыжат лиеда. Мый нигӧм ом терге, ом орло. Тидлан
правамат
уке. Эше икана ойлем: кажнын илышыже — лач шкенжын гына. Кузе тудым илен
эртара,
шкеж деч, пӱрымаш деч шога. Кеч-мом ойлышт, но мый, илышнам кӱшычынат
виктарат,
шонем. Пӱрымаш кочо ынже лий манын, конешне, шкаланат чот тыршыман. Поро да
тыматле ӱмыр корным ошкыл эрташ, пытартыш шӱлыш марте уш дене, чон дене
пашам ышташ кӱлеш. Вет айдеме ушыж дене сӧрал.

Антонида ШАКИРОВА.



020898
************************************************************************
Калевала

Модшо-влак:
Вӓйнӓмӧйнен.
Илмаринен.
Лемминкӓйнен.
Куллерво.
Йоукахайнен.
Похйола оза.
Кӱтӱчӧ.
Похйола гыч ныл пӧръеҥ.
Тылзе.
Икымше пӧръеҥ (Калевала гыч каласкалыше).
Кокымшо пӧръеҥ (Похйола гыч каласкалыше).
Лоухи.
Лемминкӓйненын аваже.
Похйола ӱдыр.
Кӱлликки — Лемминкӓйненын ватыже.
Йоукахайненын аваже.
Айно — Йоукахайненын шӱжарже.
Илмариненын ватыже.
Айникки — Илмариненын шӱжарже.
Куллервон шӱжарже.
Похйола гыч тарзе ӱдыр.
Южӱдыр — Вӓйнӓмӧйненын аваже.

Пӱртӱс водыж да чонан-влак:
Пӱркыт.
Тылзе.
Кече.
Корак тӱшка.
Турня.
Ош комбо.
Куштышо-влак: Ик пӧръеҥ, ныл ӱдыр, ныл йоча.

Тӱҥалтыш муро

Кумылем кашташке нӧлтӧ,
Умылем чыла мо ужмым:
Виктара ушемым муро,
Витара шомакше чоным.
Тукым гыч вес тукым деке
Тиде мунло мут викталтын,
Умшаштем шижам мӱй тамым,
Кусарем тӱнялан ямжым.
Шольыкай, ший-шӧртньӧ шольым,
Ме пырля кушна йолташла.
Тол-я, пеленем муралте —
Кок чонлан ик шӱмым луктын,
Иквереш илаш ушналын,
Коктын кок веч вашла коштын.
Лийына пырля шуэн ме,
Коштына шагал унашке
Тиде кӱпӧ чатламаште,
Йӱдйымал чаҥга верлаште.

Кок пӧръеҥын кидым ваш пералтымышт почеш спектакль тӱҥалеш.

Пролог
Икымше ужаш
Сцене шеҥгелне Тӱня курык. Тӱня шочмо нерген мурышко хор тӱрлӧ велым
чумырга.

Чыланат.
Юж гычак гына юж шочын,
Ойырен шкеж деч юалгым.
Южӱдыр.
Шочын пылыште Южӱдыр,
Почын пыл гыч мланде корным.
Ӱмыр мучкыжо ту ӱдыр
Ӱмыл деч саклен лӱмнержым
Южыштат — каваш нӧлтмаште,
Мландыштат — нур-пасулаште.
Шижын чӱчкыдын йокрокым,
Пижын неле шонымашке:
Ӱмыр мучко от лий шкетын,
Ӱдыр лӱмым шӱм гай сакле
Йырым-йыр яра чараште,—
Мо пиалже юж тӱняште?
Ӱдырамаш-влак.
Теве мландышке тошкале,
Леве толкынышко шинче,
Лӱдын ыш курж толкын дечын,
Вӱдын шолмыжат ыш покто.
Пӧръеҥ-влак.
Кенета мардеж тарваныш —
Кынелта йӱдвел-эрвелым,
Шоҥышко пурта вӱдоҥым,
Оҥышко пера куатлын.
Чылан.
Лӱҥгыкта вӱдоҥ чеверым,
Лӱдыкта шӱм-чонжым толкын.
Канде лие уло вӱдшӧ,
Мланде келанен шӱлалтыш.
Кӧргыштӧ икшыве улмым
Йывырталын шиже ӱдыр.
Икымше ӱдырамаш.
Пӱрымаш моткоч нелеме:
Курымаш азаже тудын
Кӧргыштӧ шым шӱдӧ ийым
Нӧргыш савырнен огеш керт,
Ок лек волгыдо тӱняшке.
Кокымшо ӱдырамаш.
Ийын кас-эрвелке ӱдыр,
Лийын кечывал-йӱдвелне,
Пӧрдын теҥыз сер коклаште.
Кумшо ӱдырамаш.
Орланаш — аза шочмешке,
Куанаш — кунам гын ынде?
Нылымше ӱдырамаш.
Шочын огеш керт икшыве,
Почын ош тӱняшке корным.
Южӱдыр.
Укко, Укко — поро Юмо,
Икте тый кертат, тый веле
Полыш лийын неле годым.
Воло чон сӧрвалымашке,
Орлык деч утаре мыйым,
Сорлык ынже лий шочдеак;
Вашке, тол, кава гыч воло,
Тый кӱлат мылам, тый веле!
Хор.
Ийын тольо юмын комбо,
Вийын шулдыржым лупшалын,
Кычалеш пыжашлык верым,
Ончалеш мунчаш кушакын.
Чоҥешта кечан эрвелыш,
Лойгыкта тылзан йӱдвелыш,
Лыйгыкта ош кече велыш —
Пыжашлан огеш му верым,
Илышлан пӱралтше мландым,—
Пӧръеҥ-влак.
Вӱдава тунам нӧлтале
Вӱд йымачын кок пулвуйжым,
Лукто пулышыжым кӱшкӧ —
Пӱктӧ, лудо, игым ыште,
Мый лиям пыжашлык олмо!
Ӱдырамаш-влак.
Ужо комбо кап нӧлталтмын,
Южым пӱчкын, туш чымалте.
Асыл Вӱдаван пулвуйжо
Касым савырале эрыш.
Пӧръеҥ-влак.
Верлана пулвуйыш комбо,
Тӧрлана пыжашлык олмо.
Шӧртньӧ гай чатка куд муно,
Шымше муно ыле кӱртньӧ.
Ӱдырамаш-влак.
Шинче комбо пӱктымашке,
Чинче кечымат ок ончо.
Кум йӱд пӱктыш да кум кече
Вӱдава трук тулым шиже,
Витара пулвуйым ялкын,
Левыкта тулйылме шӧным,
Когарта чыла коваштым,—
Тидым водыжат ок чыте!..
Пӧръеҥ-влак.
Рӱзалтен колта пулвуйым,
Виктарен тулан кид-йолым,—
Негызышке лукмо муно
Теҥызышке шор-р велалте.
Патыр толкынеш пералтын,
Пудырга куд шӧртньӧ муно.
Ӱдырамаш-влак.
Шинче комбо пӱктымашке,
Чинче кечымат ок ончо.
Кум йӱд пӱктыш да кум кече
Вӱдава трук тулым шиже,
Витара пулвуйым ялкын,
Левыкта тулйылме шӧным,
Когарта чыла коваштым,—
Тидым водыжат ок чыте!..
Пӧръеҥ-влак.
Рӱзалтен колта пулвуйым,
Виктарен тулан кид-йолым,—
Негызышке лукмо муно
Туҥызышке шор-р велалте.
Патыр толкынеш пералтын,
Пудырга куд шӧртньӧ муно.

Кӱртньӧ муно тичмаш кодеш. Похйола пӧръеҥ-влак Лоухин кӱштымыж почеш тудым
пӱрдыш шеҥгек наҥгаят.

Чылан.
Муно пудыргыжо вигак
Мунло савыртыш гай лие:
Ӱлыл шӱмжӧ тудын лие
Ӱлыл мланде ош тӱнясе,
Кӱшыл шӱмжӧ кенеташте
Кӱшыл лие кавапомыш;
Муноптемын пел кандарже —
Ынде ырыктыше кече.
Мунын ошыж гычын нӧлтӧ
Сотын-волгыдын у тылзе.
Пудыргын ола-вулаже
Чӱктыш шӱдырым кава тич.
Кодшыжо, шем пудырганже,
Южышко кӱзен, пыл лие.
Ӱдырамаш-влак.
Теҥыз шолын чарнымеке,
Негызлан вочмеке тымык,
Вӱдава лыҥ ийын кошто
Тӱтыран яра чараште.
А кунам индеш ий эртыш,
Луымшо кеҥеж лишеме —
Теҥыз гыч нӧлтале вуйжым,
Кумыл сомылжым тӱҥале
Тыныс-тымык вӱд модмаште,
Нимучашдыме чараште.
Икымше пӧръеҥ.
Солалта кушан пел кидшым,
Пелотро шочеш тушакын.
Кокымшо пӧръеҥ.
Логалта пундашке йолжым,
Лугалта коллан агурым.
Пырля.
Кушто келгышке пура гын,
Тушто вераҥда поргемым.
Ӱдырамаш-влак.
Теве почылтыч отро-влак,
Вӱд йымач кӱ курык нӧлтӧ.
Шындыле чек меҥге-влакым —
Кугыжаныш, эл рашемыч.
Южӱдыр.
Вӓйнӓмӧйнен шочын ок керт
Эшеат шке мурыж дене.
Ӱдырамаш-влак.
Шоҥгеммешке, Вӓйнӓмӧйнен
Авагудыштак почаҥын —
Кумло нарашта кеҥежым
Да тынарак йӱштӧ телым.
Пӧръеҥ-влак.
Вискален, шонен, мужедын,
Кузерак тыгай пычкемыш,
Шыгыр, каньысыр илемым
Алмашташ кечан вер дене.
Вӓйнӓмӧйнен.
Тылзе, лук! Утаре, кече,
Тиде каньысыр илем деч!
Лукса сотышко, яндарыш
Ончалаш кавасе тылзым,
Йӧраташ волгалтше кечым,
Коркашӱдырым шотлем да
Шӱдыр модмым ончалнем мый.
Тӱшкан.
Но тылзат огеш утаре,
Ок лук эрыкышке кече.
Шижын утыр шкет йокрокым,
Орлана чот Вӓйнӓмӧйнен.
Да тунам пера карманым
Лӱддымӧ парняже дене.
Лу сурам тӧргалтаренак
Керте тудын йолварняже.
Удырен карман лондемым,
Ош тӱняшке тудо лекте.
Пӧръеҥ-влак.
Вигак теҥызыш камвозо.
Кидшым толкынеш тоҥедын,
Возо шоҥ-вӱдоҥ ӱмбаке,
Толкынышко возо патыр.
Ӱдырамаш-влак.
Вич ий, шым талук, кандаш ий
Лӱҥгалтен вӱдан шепкаште.
Пӧръеҥ-влак.
Погалтен куатле вийжым.
Лӱмдымӧ отрошко лекте,
Чап-чара отрожо лийын.
Тӱшкан.
Ончыч эҥертен пулвуйыш,
Южышко парняж ден пиже,
Пеҥгыдын кынел шогале
Ончалаш кавасе тылзым,
Йӧраташ волгалтше кечым,
Коркашӱдырым шотлаш да
Эскераш лыҥ шӱдыр модмым.
Южӱдыр.
Тиде Вӓйнӓмӧйнен шочын,
Данле мурызыжо мландын,
Мый дечем — Южӱдыр дечын,
Ош кавасе ӱдыр дечын.
Вӓйнӓмӧйнен.
Йӱд вашталтын шотшо дене,
Шотшо дене кече нӧлтын.
Калык.
Шотшо дене Вӓйнӓмӧйнен
Курым мурызына лийын.

Вӓйнӓмӧйнен пӱртӱсым ӱда.

Хор.
Кӱшкӧ шуйналтеш пушеҥге,
Пеледеш парча одаргын,
Модыкта кож кудыр вуйжым,
Йыр шара укшлажым пӱнчӧ;
Олыкым тӱза куэже,
Пушкыдышто нӧлпӧ нӧлтӧ,
Ночкышто пеледе ломбо,
Лӱмегож кушкеш чоҥгаште,
Илана чевер саскаже,
Шемын кӱӧ ломбыгичке.

Сцене мучко тӱрлӧ пушеҥгым шындыл кая.

Вӓйнӓмӧйнен
(шошо пӱртӱсым ончыктышо диапозитив шеҥгечын).
Пӱгырнен ӱден, лап лийын
Пӱрышын парняж кокла гыч
Илыш вийлык кидше дене.
Тиде шочыктышо мландыш,
Нурлан куклымо йӱлемыш.
Мланде, помыжалт яндарын!
Малыма гыч нӧлт, сӧремже,—
Ыште лектышан вондерым,
Пеҥгыдемде кушкыл вургым.
Укко, Укко — патыр Юмо,
Кумылет ачан гай лийже
Погым волто пыл кокла гыч,
Волгыдым тӱняшке шаве,
Кондо шокшым ал эрвечын,
Нӧлтӧ пылым кас-йӱдвелым,
Йӱрым выжгыкте кава гыч —
Погыжо пеледыш мӱйым,
Озым кече деке нӧлтшӧ,
Икияш шыркаҥже писын.

Руыде кодымо куэ деке лишемыт.
Ныл йоча.
Мо кузе куэже тиде
Кызытат руалтын огыл?
Вӓйнӓмӧйнен.
Руалде кодалтын тудо,
Шкетын кеч кугемже манын,—
Кукулан мураш сем кӱкшыт.
Кукулан мураш сем кӱкшыт.
Йоҥгыжо мурет, сур кайык.
Ойло, муро, ший йӱканна.
Вулно оҥ, тый чылдыртате,
Мокто эрым, муро касым,
Кечывалымат ит чарне,
Илышнам тый сӧрастаре,
Чодырам тый сылнештаре,
Ыште лектышан сӧремым,
Мландыште ток шурным кушто.

Вӓйнӓмӧйнен ден Йоукахайнен
Икымше пӧръеҥ.
Шоҥго мунло Вӓйнӓмӧйнен
Муралта ик кече, весе.
Йӱд почеш вес йӱдым тудо
Пагален ойлен акретшым.
Вӓйнӓмӧйнен.
Лач тугайым вел мурем мый
Мурыштем, мом огыт пале
Ни йоча, ни патыр-шамыч.
Кокымшо пӧръеҥ.
Мӱндыркӧ йоҥген чон муро,
Ӧрдышкат колтен уверым,
Вӓйнӓмӧйненын ший йӱкшӧ
Патырлан моктен чолгажым.
Икымше пӧръеҥ.
Мурым колыныт йыр велне,
Похйолат шке мурыжым колын.
Йоукахайнен.
Кушкын рвезе Йоукахайнен,
Какширак капан саам эрге.
Лектын ялышке ик кечын
Да тугай шомакым колын
Погымо ял мурылаште —
Вӓйнолан илемак веле
Каласен моштен тыгайым.
Ни ача, ни Калевалан
Кошкышо пӱнчерже дечын
Колын кертын огыл рвезе.
Икымше пӧръеҥ.
Да сырен тыгайлан эрге,
Кӧранен йот велын данлан,
Вӓйнӓмӧйненын устажлан,
Мунло улмыжлан туддечын.
Кокымшо пӧръеҥ.
Ӱжын рвезым мӱндыр корно,
Вӓйнолан илемже ӱжын
Коктын шинчын мурымашке,
Вӓйно ден таҥасымашке.
Икымше пӧръеҥ.
Чарынеже чал ачаже,
Шӧрынеже сур аваже.
Кокымшо пӧръеҥ.
Вӓйнолаш ынештак колто
Вӓйно ден таҥасымашке.
Йоукахайнен ы н аваже.
Ит кай, ит кошт, эргым, тушко,
Вӓйно ден таҥасымашке:
Тушто вик локтат чонетым,
Унчыли у лумыш керыт,
Кылмыктат йӱштеш кидетым.
Йоукахайнен (кайышыжла).
Сай, палем, ачайын акыл,
Тулечат сайрак авайын,
Эн ушанже мыйын шкемын.
Вӓйнӓмӧйнен (торжан лишемше Йоукахайненлан).
Рвезе, тый улат кушечын?
Мом шонен пурет еҥ суртыш?
Йоукахайнен.
Рвезе Йоука улам мый,
Шкеже тый лият кӧн тукым?
Вӓйнӓмӧйнен.
Рвезырак улат гын, эрге,
Ӧрдыжкӧ тортатым шупшыл,
Ийготем тылатлык огыл.
Йоукахайнен.
Кӧ ийготшо дене рвезе,
Кӧн таза эше уш-акыл,
Корным айлыже лач тудо,
Корно гыч кораҥже шоҥго.
Шоҥго Вӓйно, ме тугеже
Тергена усталыкетым —
Пижына мураш ме коктын,
Таҥасаш мут вийна дене.
Вӓйнӓмӧйнен.
Мый палем усталык вийым,
Мурызо лийман могае.
Ойло-ян мылам тый, эрге,
Пылыш вӱчкышӧ шомакым —
Мом палет чыла деч шуко,
Умылет нигӧ деч сайын.
Йоукахайнен.
Палымем укежак огыл,
Раш палем шке шинчымемым.
Теве тудо, акыл пале:
Шикшлан рож — тувраш йымалне,
Возаклан — коҥга воктене.
Но тылат тудат ок сите —
Ешарен кертам мый весым:
Похйолан шогаже — пӱнчӧ,
Куралеш — чал вӱльӧ дене.
Мый палем Писан кожлаште
Кыл гай вик пушеҥге-влакым,
Курык серыште тӧр пӱнчым.

Ӱчашымым колышташ калык лыҥак погына.

Вӓйнӓмӧйнен.
Икшывын да ӱдыр акыл
Пондашан пӧръеҥлык огыл,
Ойло-ян эше тыгайым:
Мо тугае шочмо-кушмо,
Мо тугае эн тӱҥ сомыл?
Але шинчымашет пытыш,
Тор мутет умшаште кошкыш?
Йоукахайнен
Нигунам докан ом мондо
Ош тӱнясе патыр жапым:
Теҥызым кӱнчальым оркла,
Эн пундашыжым пургедым,
Пӧрдыктыльым курык-влакым
Кӱжым кышкылтым мы топла.
Кудымшо еҥлан шотлалтым,
Ыле шымшына эн патыр.
Тиде мландым ыштышна ме,
Юж янакым шындышна ме,
Нӧлтална кавашке пӱргым,
Чӱктышна тӱнялан тылзым,
Сотемдарышна ме кечым.
Тый ит курыктыл шоякым:
Ужын огытыл тӱсетым,
Колын огытыл йӱкетым
Мландына ышталтме годым,
Юж янакын нӧлтмыж годым
Пӱгын кӱш нӧлталтмыж годым
Йоукахайнен (кердым руалта).
Вуйыштем шагал гын акыл,
Керде деч йодам мый кӱсын.
Тол-ян, шоҥго Вӓйнӓмӧйнен,
Висена курал куатым,
Тергена, кӧн кидше патыр.
Вӓйнӓмӧйнен.
Мый вет, эрге, лӱдшӧ омыл
Керде деч, аза уш дечын,
Тулечат — осал еҥ дечын.
Ом лек кап шуркалымашке
Тый денет, моктанчык мыскынь,
Рвезынек полган да йырнык.
Йоукахайнен.
Кӧ тергаш лӱдеш гын кердым,
Сусырым чытен ок мошто —
Мый тыгайым муро дене
Савырем шуран сӧснашке
Да пуртен шындем вӱташке.
Вӓйнӓмӧйнен.
Муро вет йочалык але
Копшо да яжарлык огыл.
Пондашан пӧръеҥлан — муро.
Тудым икшыве ок пале,
Кажне озакат ок шинче
Тудым ӱмыржӧ мучаште,
Шакше шӱлышыж лекмаште.

Йоукахайнен мландышке йӧрлеш, кынелнеже, но огеш керт.

Йоукахайнен.
Ой, тый, мунло Вӓйнӓмӧйнен,
Шӧрӧ юлымо мутетым,
Петыре чон осалетым.
Мый тӱлем эн шерге акым,
Илышемым веле сакле...
Вӓйнӓмӧйнен.
Мом вара мылам сӧретше,
Юлымо мутем шӧрем гын,
Илышым тылат кодем гын?
Йоукахайнен.
Когынек темлем кок пикшым,
Да пеленышт кок йоҥежым,
Нал кеч-кудыжым, келша гын.
Вӓйнӓмӧйнен.
Ормыж деч ом нал пӧлекым —
Ни пуштедыше пикшетым,
Ни чон кочшо йоҥежетым.
Йоукахайнен.
Ой, тый, шоҥго Вӓйнӓмӧйнен,
Сӧрымӧ мутетым шӧрӧ,
Нал мӧҥгешак шудышетым.
Йод — пуэм ӧшлӧк тич шӧртньым,
Нал — пуэм теркупш тич шийым.
Вӓйнӓмӧйнен.
Ом нал нимогай шиетым,
Ом йод агыме шӧртнетым.
Шкемынат сита поянлык —
Клатыштем ом висе малым,
Сондык надырем ом шотло.
Йоукахайнен (нимолан ӧрын).
Кӱдыратле Вӓйнӓмӧйнен,
Мо лийшаш — палет тый ончыч.
Шӧрӧ сӧрымӧ мутетым —
Лӱкӧ куп шупшеш йолемым,
Петыра ошма шинчамым.
Шӧрӧ юлымо мутетым,
Айно шӱжарем пуэм мый —
Эрыктыже сурт-печетым,
Йылгыжмеш кӱварым мушшо,
Киндым мӱй йӧре кӱэштше.
Вӓйнӓмӧйнен (Йоукахайненым кынелта, шеҥгелне шогышо Айно дек мия).
Моло еҥлан огыл, ӱдыр,
Шочынат мылам тый, ӱдыр.
Пижыкте мотор шӱшерым,
Шӱйышкет ыресым саке,
Пуно ярымлен ӱпетым,
Кылде ямле порсын дене.
Айно (савырнен куржеш).
Тыланет мый шочын омыл,
Ом нал шерге ыресетым,
Порсыным ӱпеш ом кылде.
Мӱндыр лукышто илем мый,
Сай палем мый киндын акшым,
Илынем ачан пеленже,
Авайнан ласкаже пелтык.

Айнон колымыжо.
Шеҥгел пӱрдыш почылтеш. Тушто Айномытын суртышт.

Йоукахайненын аваже (шортын пӧртылшӧ ӱдыржылан).
Мыскынем, молан шортатше?
Чеверемым кӧ ойгатыш?
Айно.
Илыш пуышем улат тый.
А шортам, авай, садлан мый:
Утыжым чока ӱпем,
Рвезынек мотор вуемым
Леведнешт вӱргенчык дене,
Мый ом кӧнӧ ялт сӱанлан.
Йоукахайненын аваже.
Ончылгочшо ит ойгане,
Ит шорт, шӱм йымал айдеме,
Ойгыраш ом уж амалым —
Чыланам ик Юмын кече
Ырыкта тораште, лишне,
Лач ача сурт-печым огыл,
Лач аван капкажым огыл.
Айно.
Илыш пуышо, нумалше —
Аваем, амалже уло
Шӱлыклан: пурен чашкерыш.
Выньыкым пидаш тӱҥальым —
Толын лекте Вӓйнӓмӧйнен
Саде Калевайн илем гыч.
Налын шуышым ыресым,
Рудышым чока ӱпемым,
Шолышым вуйшӱдышемым.
Йоукахайненын аваже.
Укеланак ойгыретыс,
Шорташат ом уж мый чийым.
Пид вуйшӱдышетым угыч,
Пуно йытыран ӱпетым.
Тувырым чеченжым чие,
Пыште вачышкет мыжерым
Да ӱмбакше порсын ӱштым.
Теве у чулкатым чие,
Тудым тылзе ӱдыр пидын,
А ургенже кече ӱдыр.
Айно.
Илыш пуышем, авайже,
Шоҥгылан ынем лий вате,
Ийготанын шӱм куанже,
Чытырышын кап эҥертыш...
Мыйым шоҥгылан ит сӧрӧ,
Кугызан пелаш лиймешке,
Теҥызыш тӧрштем мый лучо,
Лучо кол шӱжар лиям мый
Кӱжгӧ толкынла йымалне,
Тушто мый лиям шийголын
Ӱмыреш ӱшан шӱжарже.

Айно малыме ош тувырым чияш кая. Йоукахайнен шортын пӧртылеш.

Йоукахайненын аваже.
О шочшем, могае ойго
Йоктара шинчавӱдетым?
Лӱдын чытыра тӱрветше,
Йӧршын вӱдыжгӧ неретше.
Йоукахайнен.
О, аваем, нумал коштшем
Сӧренам мый шӱжаремым
Саде мурызо мастарлан
Тарзыже да ватыжлан мый,—
Вӓйнӓмӧйненым палетыс...
Ит шорт, ит орлане эргым
Тидымак шонем мый, шоҥго,—
Суртышко пурташ куатым,
Тукымнам шуя тек патыр
Вӓйнӓмӧйнен гае веҥе,
Данле мурызыжо элын.
Айно (малыме тувырым чиен).
Шӱмемлан моткочак неле,
Рвезын вуй коржеш моткочак.
Кап-кылем тунаре черле —
Мый шижам лач коржмым веле.
Колышаш улмаш шочдеак,
Ынде теве кушкын шуым...
Шоҥго ден орланымешке,
Пытараш перна дыр шкемым.

Теҥыз сер декыла кая.

Шуо, витне, шучко пагыт
Ойырлаш кечан тӱня деч.
Маналыш каяш жап толын,
Тонуэлыш каяш пагыт.
Ачаят ок шорт дыр йӧршын,
Эҥгеклан авай ок шотло,
Акаем ок нӧртӧ шӱргым,
Изамат шинчам ок ӱштыл.

Вӱдыш пура.

Теҥызын кочалге вӱдшӧ
Ынде алмашта тек вӱрым.
Теҥыз колын кӱжгӧ шылже
Алмашта мылам чокамым.
Серысе укшан пушеҥге
Ӧрдыжлу мылам лиеш дыр,
Вӱд воктенсе лыйге шудо
Шарныкта лач ӱппунемым.

Вӓйнӓмӧйнен кудал толеш. Чыла мо лиймым хор ойла.

Икымше пӧръеҥ.
Теҥызышке кӱ камвозын
Да каен пундашке вигак.
Кокымшо пӧръеҥ.
Кӱ пеленак йомын ӱдыр.
Айном порволтен кӱ нелыт.
Йӱк.
Похьолашке сай шешкым кондо
Тый тушечын, патыр эрге.
Вӓйнӓмӧйненым толын эскерыше Йоукахайнен тиде йӱкым колешат, лап лийын,
мӧҥгӧ велышке куржеш.

Икымше пӧръеҥ.
Шоҥго мунло Вӓйнӓмӧйнен,
Луктын олым тӱсан ожым,
(Сар пурса тӱсан оржаже),
Урла тӧршталтен ӱмбакше,
Вигак пече гоч кудале.
Кокымшо пӧръеҥ.
Пуйто вискален кугорным,
Йӧртыш эркынрак ондакше,
Вӓйнӓмӧйнен нур гоч эртыш,
Калевалан чоҥгатаж гоч.

Вӓйнӓмӧйнен кудал толеш. Чыла мо лиймым хор ойла.

Икымше тӱшка.
Теҥызышке кӱ камвозын
Да каен пундашке вигак.
Кокымшо тӱшка.
Кӱ пеленак йомын ӱдыр,
Айном порволтен кӱ нелыт.

Вӓйнӓмӧйненын Похйолаш толмыжо.

Вӓйнӓмӧйнен.
Ох, кузе илаш тӱняште,
Кушко йомо чон ласкалык?
Мый элемым ялт ом орло.
Илыше лиеш гын кызыт
Мыйым ыштыше аваемже,
Йодышат огеш лек ыле,
Ом орлане ыле шкеже.
Помыжалтше ыле пыртлан,
Ӱмбачем азапым налын,
Жапын мондыкташ осалжым,—
Велалтеш ыле чон шӱлык...
Южӱдыр (диапозитив сӱретыште лӱҥгалтыш дене лӱҥгалта).
Кӧ пуэн тӱнялан эргым,
Тудо нигунам ок коло.
Похйа ӱдыр-влак дек кае,
Нунын лывырге кид-йолышт,
Нунын ныжылге шӱм-чонышт.
Похьолашке сай шешкым кондо
Эн чеченжым, патыр эргым.

Вӓйнӓмӧйненым толын эскерыше Йоукахайнен тиде йӱкым колешат, лап лийын,
мӧҥгӧ велышке куржеш.

Икымше пӧръеҥ.
Шоҥго мунло Вӓйнӓмӧйнен,
Луктын олым тӱсан ожым,
(Сар пурса тӱсан оржаже),
Урла тӧршталтен ӱмбакше,
Вигак пече гоч кудале.
Кокымшо пӧръеҥ.
Пуйто вискален кугорным,
Йортыш эркынрак ондакше,
Вӓйнӓмӧйнен нур гоч эртыш,
Калевалан чоҥгаж гоч.
Икымше пӧръеҥ.
Корнымат ок ончо ожо.
Кокымшо пӧръеҥ.
Мӱндыр корно кӱчыкемын.
Икымше пӧръеҥ.
Теҥыз тупышко тошкале
Да кугу вӱд гоч кудале.

Вӓйнӓмӧйнен теҥыз гоч кудалеш. Теҥызым куштышо-влак ончыктат. Сем йоҥга.
Йоукахайнен коеш, тудо Вӓйнӓмӧйненым ваҥа, кидыштыже йоҥеж, тупыштыжо пикш
лодак. Йоукахайненын аваже толеш.

Йоукахайненын аваже.
Вӓйнӓмӧйненым ит лӱӧ,
Ит пушт Калевала эргым:
Мландын кавыска куанже,
Да пыта тӱняште муро.
Йоукахайнен.
Кеч чыла тӱняже йомжо,
Мландын пытыже куанже,
Йӧршын ынже йоҥго муро.

Пикшым йоҥежышке шында, Вӓйнӓмӧйненын ӱмбакыже викта.

Керылт оҥышкак, кошарге,
Пеҥгыдемше пӱнчӧ рӱдӧ.
Йытын кылже у йоҥежын,
Тый кидем ӱшанлын кучо.
Мунчалта гын тудо ӱлык,
Кӱшкырак нӧлтал тый кидым.
Але кӱшкырак возеш гын,
Ӱлыкӧ тый эплын волто.

Лӱя. Вӓйнӓмӧйнен, южышто лупшалтын, мландыш йӧралтеш. Кугу тӱтан тарвана.
Куштышо тӱшка Вӓйнӓмӧйнен йыр пӧрдеш, вургемже гыч кучен, авансценышке
конда.

Вӓйнӓмӧйненлан логале,
Калевала эрге пытыш.

Вӓйнӓмӧйнен Похйолаште

Вӓйнӓмӧйнен (серыште йыҥыса).
О пиалдыме айдеме,
Шочынак тӱнясе мыскынь,
Мом шонен, мый корныш лектым?
Кодышым туан кундемым
Да кугу кава йымалне
Кечымучко, тылзымучко
Йот эллаште йомын коштым.
Похйола гыч тарзе ӱдыр (йыҥысен ойлымым колеш, Похйолан озаватыж дек
куржеш).
Теҥыз серыште
Шортмыжо йоча йӱк огыл,
Ӱдыр йыҥысыме огыл,
Патыр орлана тыгела.
Лоухи (тудат тӱткын колыштеш).
Шортмыжо йоча йӱк огыл,
Ӱдыр йыҥысыме огыл,
Патыр орлана тыгела.

Кычалаш кая. Оролжо-влак тудым ужатат. Лоухи теҥыз серыште Вӓйнӓмӧйненым
муэш.

Ох, тый, мыскынь-мыскынь патыр,
Йӧрлынат кузе йот мландыш?

Вӓйнӓмӧйненын вуйжым эплын нӧлталеш.

Тый дечет йоднем мый, патыр,
Кӧн улат, кувеч, кушечын,
Кӧн кук-тукым гычын лекше?
Вӓйнӓмӧйнен.
Мыйым пешак палынет гын,
Кажне шомакемым акле:
Калыклан пуэм Куаным,
Мланде мурызо улам мый.
Вӓйнола пасум моктем мый,
Калевалан пӱнчерлажым.
Лоухи.
Ночко рок ӱмбач кынелын,
Кукшо корнышко лек, патыр.
Ойло пӱтынь азапетым,
Лийын мо — чыла каласе.

Кок оролжылан кид дене ончыкта, нуныжо Вӓйнӓмӧйненлан кынелаш полшат.
Похйолаште
тудлан йӱаш пуат.

Лоухи.
Вӓйнӓмӧйнен, мо верч шортыч,
Патыр еҥ, пӧръеҥ вуй дене
Теҥыз серыште чылт шкетын?
Вӓйнӓмӧйнен.
Шортынам тудлан мый, сылне:
Ок кӱл ыле йотыш ийме,
Палыдыме еҥ илемыш.
Йот капкашке толын лектым.
Лупшкеда чыла пушеҥге,
Кажне лӱс пурлешак пуйто,—
Тиде палыдыме верыш
Шоныде мый толын лектым.
Лоухи.
Ит йӧслане, Вӓйнӓмӧйнен,
Лыпланал, Уванто эрге.
Сай лиеш, тышан кодат гын:
Паремат, погет куатым.
Мый тылат шолтем лососьым,
Кӱэштам эн тутло шылым.
Вӓйнӓмӧйнен.
Суртышто лийман пӧръеҥлан.
Шочмо велышкына мыйым
Лукшо ыле поро Юмо.
Ончыктыжо ыле корным
Пӧртылаш туан кундемыш,
Ош тӱняшке шочмо верыш.
Лоухи.
Ужатем гын элышкет мый,
Мом пуэт мылам пӧлеклан,
Шочмо пасушкет колтем гын,
Монча ончыкет шуктем гын.
Вӓйнӓмӧйнен .
Ужатет гын шочмо велыш,
Мом йодат вара тый шкеже?
А ужмем шуэш пасужым,
Колыштмем шуэш кукужым...
Шӧртньым — ик ӧшлӧк — налат мо?
Але шийым ик теркупшым?
Лоухи.
Ой, тый, мунло Вӓйнӓмӧйнен,
Тылечет ом нал мый шӧртньым:
Шӧртньӧ — йочалан пеледыш,
Ший гын — шӧрмычын сӧралже.
Сампом тый таптен моштет мо
Эн чевер леведышаным?
Сампо маныт юзо вакшым.
Йӱксӧ пыстылын нер гайын,
Исыр шем ушкал шӧр дене,
Улыжат ик пырче шож гыч,
Чылажат ик шорык меж гыч,—
Сампом мыланем таптет гын,
Ӱдырем тунам пуэм мый,
Нараштаҥын кушкын шушым,
Ужатем кундемышкетак.
Вӓйнӓмӧйнен.
Сампом мый таптен ом мошто,
Кидешем ок шоч леведыш,
Ужатет — пырля колтем тыш
Сай апшат Илмариненым —
Сампом пеш тапта мастарын.
Тудын кидше гычын комдыш
Тапталтеш нигӧ деч спайын.
Тудо мастарлен пылгомым,
Юж леведышым нӧлталын,—
Чӧгытын уке кышаже,
Ок код йӧршын азыр пале.
Лоухи.
Сампом таптыше мастарлан,
Кӧн лектеш леведыш-комдыш,
Ӱдырем пуэм тугеже.
Икымше пӧръеҥ.
Лийже йӱксӧ пыстыл гане.
Кокымшо пӧръеҥ.
Исыр шем ушкал шӧр дене.
Кумшо пӧръеҥ.
Улыжат ик пырче шож гыч.
Нылымше пӧръеҥ.
Чылажат ик шорык меж гыч.
Лоухи.
Мастарла кӧ чапле сампом,
Ӱдырем пуэм тудлан мый.

Вӓйнӓмӧйнен ден Похйола ӱдыр

Лоухи (Вӓйнӓмӧйненлан).
Ит нӧлтал вуетым кӱшкӧ,
Кӱшкыла шкежат ит шуйно:
Кӱшкӧ нӧлталат вуетым,
Шуйналтат гын кӱшкӧ шкеже,—
Ӱмбакет кондет азапым,
Петыра шинчатым кече.
Икымше пӧръеҥ.
Мунло шоҥго Вӓйнӓмӧйнен
Мӧҥгӧ вел йолгорныш лектын
Пич пычкемыш Похйола гыч,
Вудака Сариола гыч.
Кокымшо пӧръеҥ.
Йот кундемын корныж дене
Пырт гына шукта кудалын —
Ызгымымым шушаным колын,
Вуйжым авыра кид дене.
Ӱдыр хор.
Тиде Похйолан чеверже
Теҥыз гычын кӱшкӧ нӧлтшӧ
Юж пӱгетым кушкыж шинчын —
Шонанпылыште лӱҥгалтын.
Капыштыже сылне тувыр —
Тӱсшӧ тудын ошо-ошо,
Шӧртньым куыман пӱремже,
Оҥыштыжо ший моторлык.
Пуйто, шӧртньылен, шушажым
Эплын луктын ший ис гочын,
Кидыште тӱшка шушаже,
Мунчалта шопш — чылт ӱяҥын.
Кочыртатыш лач вӱргене,
Да ший исын йӱкшӧ уло.
Ӱдыръеҥ куа вынерым,
Шийым уштара чеверлан.
Вӓйнӓмӧйнен.
Воло, шич-ян терыш, ӱдыр,
Кылменат — чак шинчын ыре.
Похйола ӱдыр.
Молан волыманже ӱдыр?
Мо амал шинчаш еҥ терыш?
Вӓйнӓмӧйнен.
Терышкем шинчаш амалже
Раш лиеш ош кече гаяк:
Кӱэштат мӱгиндым тутлын,
Ямдылет пурам шоҥаным.
Ош тӧрза воктеке шинчын,
Муралтал колтет куанлын.
Похйола ӱдыр.
Кече волгыдо кеҥежым,
Тулечат коч ӱдыр кумыл.
Илышыште кӱртньӧ йӱштӧ,
Тулечат коч шешке ӱмыр.
Лач ача сурт-пече кӧргым
Ӱдыр чеверта мӧр гане.
А марийже кӱдынь ватын
Шинчырлыме пий гай илыш.
Вӓйнӓмӧйнен.
Ит ӧрмалге, шичак терыш,
Мый торжа айдеме омыл,
Кумылан улам еҥ гаяк.
Похйола ӱдыр.
Шӱдырымӧ шӱдыр дене
Кӧ ыштен кертеш вӱд пушым,
Кӧ ыштен мошта шопш дене
Пушым, тӱкыде пулвуйыш,
Йӧршын логалде кид дене,—
Тугайлан лектам марлан мый.
Вӓйнӓмӧйнен.
Мыйын ыштыме вӱд пушым
Весын ден таҥастарашлан
Еҥ уке кава йымалне,
Калык илыме тӱняште.
Икымше пӧръеҥ.
Шӱдыр пудыргым налеш да,
Муын тушто тыртыш рӱдым,
Писын пушымат локшинчын.
Кокымшо пӧръеҥ.
Вашлиймеке, кумшо кечын
Руалта товарым Хиси,
Нержым шупшыл колтыш Лемпо —
Кӱышкӧ товар пералте,
Керылте мастарын йолыш.
Вӓйнӓмӧйнен.
Ох, товарже ыле пӱсӧ,
Кай, мыняр пачаш шумалтын!..
Пуым локшинчам, шонет мо?
Шонышыч, руэм пушеҥгым?
Пӱнчым перышым, шонет мо?
Керылтыч айдеме шылыш,
Вет вӱргорнымак руальыч!..

Сусырым шымлен онча да кӱ рожышко — пещерышке пура.

Тиде кӱ омса шеҥгелне
Уло данле ик айдеме —
Кӱртньӧ сусыртымо верым,
Вӱрым чарыше ик першыл.
Икымше пӧръеҥ.
Тиде — суртшо Кугыракын,
Кугырак деч чаплыракын —
Пӱрышын кум мутшо дене
Тӧрлата чыла еш черым.

Икымше пӧръеҥ юлаш тӱҥалеш, кокымшо тӱмырым кыра.

Вӱр, тый чарне йогыметым,
Чарне йогымым шоҥештын,
Ӱмбакем шыжалт ит його,
Тый оҥемым, вӱр, ит нӧртӧ.
Лий-ян пырдыж гай тып-тымык,
Пеҥгыде саварла шого.
Вӱдыш волыдымо мече,
Регенчеш пеледше омыж,
Кӱ ора кузе пасушто
Шып кия — тугак шыплане.

Сусырым пидеш.

Кокымшо пӧръеҥ.
Пӱрышӧ деч толшо порсын
Пидыш лийже комдо гае.
Тиде порсынжым — пулвуйыш.
Тиде вочшо йолварняшке.
Ынде ончо, поро Юмо,
Сакле, пӱрышӧ, тый сакчын,
У зиянышке ит пурто,
Эмганаш ит пу мастарлан.
Вӓйнӓмӧйнен.
Тау лийже, поро Юмо,
Пӱрышылан тау пешак.
Жапыштыже толшо полыш
Пеш кугу азап деч саклыш —
Ынде йӧсын ом орлане,
Кӱртньын сусыртымо эртыш.

Сампом таптымаш
Диапозитивыште Калевала. Илмаринен апшаткудышто пашам ышта, Вӓйнӓмӧйнен
толеш.

Илмаринен.
О тый, шоҥго Вӓйнӓмӧйнен,
Кушто пеш кужун кучалтыч?
Куштыла тынаре коштыч?
Вӓйнӓмӧйнен.
Пич-пычкемыш Похйолаште,
Вудака Сариолаште —
Теве кушто мый кучалтым,
Теве кушто йомын коштым.
Илмаринен.
Ужыч-кольыч мом — каласе,
Шочмо мландыштет мо ужо?
Вӓйнӓмӧйнен.
Ойлышаш мутем пеш шуко.
Уло Похйолаште ӱдыр —
Йӱштӧ мландысе чон шокшо.
Качылан ынеж лек тудо,
Лыҥ пӧръеҥымат шӱкалын.
Кок шинчаштыже — кок тылзе,
Оҥ чеверыштыже — кече,
Шӱдыр волгыдан кап-кылже.
Илмаринен! Чын апшатче,
Кӱртньыгучышын мастарже!
Тиде ӱдырым марлан нал,
Ӱппунемжылан куане.
Ончыч тапте сампом тые,
Лыҥ чиян леведышаным.
Тудо кидешет шочеш гын,
Ӱдырын лият марийже.
Илмаринен.
О, тый, мунло Вӓйнӓмӧйнен,
Али сӧренат тый мыйым
Ту пычкемыш Похйолашке,
Тӱлыжгӧ Сариолашке?
Шкеже вет ынет лий тушто,
Чал вуетым чаманетыс.
Ош тӱняна улмо годым,
Тылзына волгалтме годым
Ом тошкал мый Похйолашке,
Регенчаҥ йӧрлшаш пӧртлашке:
Тушто пуштедат пӧръеҥым,
Патыр-влак вашла кредалыт.
Вӓйнӓмӧйнен.
Кызыт тый, апшатче шольо,
Тылзылан кавашке кӱзӧ,
Я кыртмен шогал кож вуйыш,
Коркашӱдырым тыш волто.

Илмаринен кож вуйышко кӱза. Вӓйнӓмӧйнен тудым юлаш тӱҥалеш, тидлан лийын
ӱмбал
вургемже дене апшатым петыра.

Нал, мардеж, юж пушыш тудым,
Мӱндыркӧ наҥгай пуалын,
Пӧрдыктыл кеч мундырала —
Похйолашке садак шукто.

Илмаринен тунамак Похйолаште лиеш. Диапозитив Похйолам ончыкта.

Лоухи.
Тый улат могай пӧръеҥ гыч?
Тыйым тыш мардеж ю кондыш,
Вичкыж шулдыреш шындалын.
Ӱмбакет пий ыш опталте,
Рӱзыш лач лузгажым веле.
Илмаринен.
Тышке, Похйолашке, мые
Пийым сырыктылаш огыл,
Ончышташ лузгажым огыл —
Толынам вес сомыл дене.
Лоухи.
Тый ала палет тувелне
Илмариненым — апшатым?
Пеш уста мастар еҥ, маныт.
Тудым ужнена шукертак,
Вучена ме Похйолашке
Сампом таптыкташ эн сылным.
Илмаринен.
Ане, мый палем пеш сайын
Илмариненым — апшатым.
Тиде мый улам, мастарда,
Ӱжмыланда тольым теве.
Лоухи.
О, апшатче Илмаринен,
Чын таптен кертат сампом,
Лыҥ тӱсан леведышаным,
Теҥыз йӱксӧ пыстыл нер гыч,
Исыр шем ушкал шӧр дене,
Улыжат ик пырче шож гыч,
Чылажат ик шорык меж гыч?
Ӱдырем вара пуэм пашатлан,
Нарашта, чеченле ӱдыр!

Похйола ӱдыр лектеш, Илмаринен тудым волгенче пудештмыла йӧратен шында.

Илмаринен.
Сампом тыланда ыштем мый
Лыҥ тӱсан леведышаным.
Кавамат ыштен кертам гын,
Кавалан таптем гын комдым
Ош тӱняштыжат эн ончыч —
Нимо деч, нигӧ деч ончыч...

Пӧръеҥ-влак Илмариненлан апшаткудым ыштат, чыла калык сампом таптымым ончаш
толеш. Похйолаште йошкартен ырыктыме коҥга.

Хор.
Тулым ылыжта апшатче,
Мо кӱлеш — опта коҥгашке.
Тул тулаш тарла пӧръеҥым —
Иктым огыл, икмынярым.
Кум кеҥеж йӱд тулышт тулым
Да эше тынарак кече.
Кӱ пундаште теме шолгым
Шолтымо под гай лиймешке.

Тарлалтше-влак тулат. Калык велме ӱзгарым конда. Шикш кӱза. Сем йоҥгымо
почеш
коҥга гыч ямде наста-влакым луктын тергат, вара угычын тулышко чыкат.

Калык.
Пикшыс...
Ик пӧръеҥ.
...тиде сайлан огыл.
Калык.
Пуш вет...
Вес пӧръеҥ.
... пале сайжак огыл.
Калык.
Ой, ушкал...
Кумшо пӧръеҥ.
...лӱшташ ок йӧрӧ.
Калык.
Тидыже шога...
Нылымше пӧръеҥ.
...куралме огыл.
Муро.
Лыҥ мардеж пуа тул пошым,
Огеш лук апшат тулйылмым.
Но мардеж-влак утыр толыт
Я эрвелым, я касвелым,
Йӱдйымал тӱтан эн тале.
Гӱжланат ик кече, весе,
Кумшешат орат мардеж-влак.
Тул лектеш апшат окна гыч,
Омса вошт йога тулойып,
Тул пурак нӧлтеш кавашке,
Шикш ден пыл пырля варналтыт.
Калык.
Сампо ...

Йошкартен левыктымек, кӱртньӧ муно шочеш, кум кучеман, кучемже гыч
нӧлталын, нумал каяш лиеш.

Икымше пӧръеҥ.
Тиде муным Илмаринен
Сандалеш таптен эн писын,
Куштылгын нӧлталтын чӧгыт.
Кокымшо пӧръеҥ.
Тулмастар таптен спай сампом,
Сай пӧрдеш леведыш-комдыш,
Йоҥышта ложашым тудо
Йоктара вес веч шинчалым
Чын оксамак кумшо вел гыч
Илмаринен.
Йоҥышта куатлын сампо
Ик пура — ложаш кочшашлык,
Вес пура — ужалышашлык,
Кумшышто — уна сийлашлан.

Лоухин шолып ончыктылмыж почеш пӧръеҥ-влак сампом курыкыш наҥгаен шылтат.

Илмаринен (Лоухилан).
Сампом ыштышым мый спайым,
Лыҥ тӱсан леведышаным.
Кушто ынде оръеҥемже?
Похйола ӱдыр (ончыко лектеш).
Мый каем гын, кӧ весийже,
Вес кеҥежым кӧ-я тыште
Тарата мураш кукужым,
Мурыкта мургайык-влакым?
Вес кундемышке каем гын,
Кӱшӧ мӧр еҥлан перна гын,
Каче ӱдыр таҥже-влакым
Кудалта чывиге семын...
Мый каен ом керт тышечын,
Емыж погыде кеҥежым,
Мурыде икса сер мурым,
Пурыде шем кожерлашке,
Отышто куржтал моддеак...

Ӧрын шогалше Илмариненым чылан элнен воштылыт.

Лоухи.
О, апшатче Илмаринен,
Молан вигак шӱлыкаҥыч,
Ӱпетат велалте шӧрын?
Але лекте поро кумыл
Пӧртылаш туан кундемыш?
Илмаринен.
Кумылем ӱжеш лач тушко,
Шӱлыклан вер ок лий тушто!

Илмаринен мӧҥгыжӧ толеш. Вӓйнӓмӧйнен ваштарешыже лектеш.

Вӓйнӓмӧйнен.
Данле Илмаринен шольым,
Курымашлык сай апшатче
Шуктышыч мо юзо сампом?
Таптышыч леведышаным?
Илмаринен.
Йоҥышта, пӧрдеш у сампо
Сай леведышыж йымалне,
Ик пура ложаш — кочшашлык,
Вес пура — ужалышашлык,
Кумшышто — уна сийлашлан.
Похйан пӱйдымӧ куваже
Ӱдыржым огеш пу ынде.
Сампона индеш сураште,
Курык тайыл кӱ коклаште.

Кокымшо ужаш

Лемминкӓйнен

Диапозитивыште йытыран нӧлталтше отро-влак (архипелаг).
Сценыште ӱдыр-влак йыр шогал куштат. Нунын коклаштак Лемминкайнен. Шеҥгел
пӱрдышыштӧ Саари отро радам.

Икымше пӧръеҥ.
Ынде Ахтилан жап шуо
Мурым муралташ мокталын.
Кокымшо пӧръеҥ.
Ахти — вес отросо рвезе,
Лампин эргыже, изиже.
Икымше пӧръеҥ.
Шочын йыр тулпуш коклаште,
Ныжылге аван пеленже.
Кокымшо пӧръеҥ.
Кушкынжо икса ӱмбалне,
Кауко лӱман ер дене.
Лемминкӓйненын аваже.
Кушко пеҥгыде пӧръеҥла,
Шӱргыжӧ чевер-йошкарге,
Чылалан йӧра кап-кылже,
Ыштыш-кучышыжо поро.
Икымше пӧръеҥ.
Экшыкшат пыртак улмашын
Койыш-шоктышет манмаште.
Кокымшо пӧръеҥ.
Вате-влак коклашке лектын
Чӱчкыдынак йӱд модмашке.
Икымше пӧръеҥ.
Ӱдыр-влак гуляйымашке.
Кокымшо пӧръеҥ.
Пунеман-влак куштымашке.
Лемминкӓйнен (Кӱлликкин эртен ошкылмыжым ужын, ӱдыр полко гыч йомеш).
Кӱллики — Отросо ӱдыр,
Сылне кушкыл, ош пеледыш.
Тулартем мый тудым садак
Шкаланем — чевер оръеҥлан,
Кӱжгӧ, чот ӱппунеманым.
Лемминкӓйненын аваже.
Ит туларте тудым, эргым,—
Шке дечет чечен-чеверым,
Садиктак ок пурто тыйым
Ешышке отросо тукым.
Лемминкӓйнен.
Кеч пӧртна эн ужак огыл,
Тукымнат лӱман гыч огыл,
Кӧн келша чурий да койыш,
Тудым ойырем пелашлан. (Кӱлликкилан.)
Уло мо отрода велне,
Тыйын шочмо мландыштетше,
Мыланем модаш вер йӧршӧ,
Кушташем тӧр такыр олык,
Саари мотор-влак кӱдынь
Легылдашна кас модмашке?
Кӱлликки.
Уло мландына отрошто,
Сай вер-шӧр мемнан лыҥ уло —
Модашат сита кастене,
Кушташет тӧр олык уло.
Вольыкан илемын йырже
Кӱтӱчат кертат тый лийын:
Шымавуч гай улына ме,
Но коя отрон чомаже.

Лемминкӓйнен Кӱлликким кушташ лукнеже, но ӱдыр ок келше. Рвезе кенета
шӱртня,
тудым ӱдыр-влак воштылыт.

Лемминкӓйнен.
Нигунам мый ужын омыл
Ӱдырын ваштареш лиймым,
Калык воштылмашке лукмым
Да тыге койдарчык лиймым.

Угыч куштымаш ылыжеш. Лемминкӓйнен ӱдыр-влакым куштыкта.

Ик ӱдыр.
Лемминкӓйненлан мо ойго?
Тарлалтеш — лиеш кӱтӱчӧ.
Вес ӱдыр.
Кечывалымже кӱта гын,
Куштыктыжо веле йӱдым.
Кумшо ӱдыр.
Ӱдыр-влак погынымаште,
Ӱпым пунышо коклаште.
Нылымше ӱдыр.
Уло кӱдыньна ик ӱдыр,
Шочынжо отросо тукым,
Качымат ончалын огыл,
Сай пӧръеҥымат шӱкалын.
Кӱлликки.
Тиде Кӱлликки улмашын,
Теҥыз мландын ал саскаже.

Лемминкӓйнен адакат Кӱлликким кушташ лукнеже, чылан чарнен шогалыт.

Кӱлликки.
Мом пӧрдат мемнан коклаште?
Мом мурал тӧчет пич йӱкын?
Туларташ тоштат пелашлан
Рожын мӱшкыр, вулно ӱштӧ!..
Мый тышеч нигуш ом кае,
Кид вакшем ягылгымешке,
Шуарвондо пытымешке.
Мый йӧршеш ом шоно тыйым,
Марланат лекташ ом шоно.
Мый муам шканем иктӧрым,
Мый лектам лач шке гаемлан:
Лийже сылне тудын сынже,
Мыйын гаяк лийже тӱсшӧ,
Спайын койжо еҥлан капше,
Мыйже шке мотор уламыс!

Лемминкӓйнен виешак Кӱлликким еҥ коклашке пурта. Куштат.

Кӱлликки (куштен пытарымеке).
Ынде колто мыйым, эрге,
Мучыштаре шем кидетым.
Ошкылнем шке мӧҥгышкем мый.
Аваем вучен улнен дыр.

Лемминкӓйнен тудым огеш колто. Ӱдыр шорташ тӱҥалеш.

Тиде шотдымо айдемын
Лӧдышкыжӧ пижамак мо?
Кредалаш амал кычалше,
Сӧй йӧратыше айдемын.
Лемминкӓйнен .
Кӱлликки, шӱмемын ружо,
Шӱм-кыл ырыктыше ӱдыр,
Тыйым мый удан ом ашне:
Кочкына гын — ӧндалалтын,
Коштына гын — кид кучалын,
Малынет — малтем шупшалын.

Йырышт чумыргышо ӱдыр-влаклан.

Нигӧлан ида каласе
Мом ыштем мый, ӱдыр-шамыч,—
Наҥгаем тӧкем тышечын
Тиде ӱдырым оръеҥлан.
Кӱлликки.
Ой тый, Ахти, Лемминкӓйнен,
Мыйым шкендын ыштынет гын,
Курымлан тышан товатле:
Ом тарватыл, ман, мый сӧйым,
Мый ыштен налам, ман, шӧртньым,
Ешемлан муам, ман, шийым.
Лемминкӓйнен.
Товатлем тылат, чылалан:
Ом тарватыл ынде сӧйым,
Мый ыштен налам лыҥ шӧртньым,
Ешемлан ситале шийым!
Ынде тый шкежат товатле:
Кеч-кузе куржталме шужо,
Ӱжшӧ кеч шӱмем модмашке,
Ялышке ом лек мый шкетын...
Кӱлликки.
Калык ончылан ойлем мый:
Кеч-кузе куржталме шужо,
Шӱм керек ӱжеш модмашке,—
Ялышке ом лек мый шкетын!
Лемминкӓйнен.
Сайын код, отросо олык,
Кожшо, патыр пӱнчӧ-влакше!
Тушто каненам кеҥежым,
Лийынам сонарзе телым—
Лыҥ ир янлыкат кучалтын,
Ерыште колат шӱралтын.

Кӱлликким Лемминкӓйнен мӧҥгыжӧ наҥгая.

Кӱлликки.
Кӧн тыгае шӱкшӧ пӧртшӧ?
Жалын койшо кӱ ораже?
Кӧн тыгай пышткойшо суртшо,
Кӧ сурт тӧрлымым ок пале?
Лемминкӓйнен.
Тый ит ойгыро ты сурт верч,
Мый нӧлтен шындем у пӧртым,
Пӧртым огыл, а полатым!

Шеҥгел пӱрдышыштӧ диапозитив Лемминкӓйненмытын суртыштым ончыкта. Кӱлликки
ден Лемминкӓйнен кудывечыш пурат.

Лемминкӓйненын аваже.
Пеш кужун коштатыс, эргым,
Еҥ кундемыште, йот велне.
Лемминкӓйнен.
Вате-влакын воштылмыштым,
Ӱдыр-влакын воштылмыштым
Пӧртылтыде ок лий ыле.
Шинче терышкем эн спайже,
Шокшынрак леведым тудым.
Ой, авай, нумал коштшем, тый
Ынде шаре пун тӧшакым —
Малынем лай омо дене,
Оръеҥем ден ӧндалалтын.
Лемминкӓйненын аваже.
Тау тыланет, Ош Юмо,
Пуышыч мылам тый шешкым—
Ылыжта эрдене тулым,
Водынжо куа вынерым,
Ошемда чыла вургемым. (Лемминкӓйненлан.)
Ынде вакш кумда кӱварым,
Волгыдо окнам вераҥде.
Ынде, пелашан лиймеке,
Тый шымате тудым, жапле.

Ӱдырамаш-влак пӧртыш пурат. Лемминкӓйнен, вапшым налын, коллан кая.

Икымше пӧръеҥ.
Ынде Ахти Лемминкӓйнен
Сӧрасен ила еш дене,
Ок тарватыл ынде сарым;
Кӱлликки ок кошт модмашке.
Кокымшо пӧръеҥ.
Икана, могай дыр кечын,
Мӧртньӧ деке лектын Ахти.
Но кас водынат ыш пӧртыл,
Йӱдымат ыш тол илемыш
Похйола гыч Лемминкӓйнен.
Айникки (кол кучен толшо шольыжлан).
Изаем, чон йӧраталмем,
Кӱлликкиэт ялыш куржын —
Кызыт тудо еҥ капкаште,
Ӱдыр-влак погынымаште,
Пунеман-влак куштымаште.
Лемминкӓйнен (ылыжын, аважлан).
Ой, авай, эн мунло шоҥго,
Мушкын пу-ян тувыремым
Кишкын шем аярже дене —
Похья рвезе-влак модмаште,
Лапланд-влак погынымаште
Тарватем мый таче сӧйым:
Кӱлликки модеш коклаштышт,
Йот капка воктен, тӱшкаште.
Лемминкӓйненын аваже.
Ахтием, чон йӧраталме,
Сӧй пуламырым ит нӧлтӧ.
Ужым таче шучко омым —
Тул возак гыч лектын пуйто,
Пуйто йыр шарлен вӱдшорла,
Йол йымачын туврашыш,
Омсадӱр гычын тӧрзашке.
Лемминкӓйнен.
Омылан мый ом ӱшане,
Ондала айдеме омо.
Кондо сарлыме вургемым,
Пого писын сӧй тарманым.
Нӧлтын мыйын шучко кумыл —
Уш лекмеш йӱаш сай пӱрым,
Роҥгедмеш кочкаш мӱйым.
Кӱлликки (Лемминкӓйненын, шомакшым колын, вес кыдеж гыч вашка).
Поро Ахти, Лемминкӓйнен,
Сӧрвалем, сӧйгаш ит кае.
Уло суртыштынак пӱрӧ —
Тумо вочкыштат шоҥештын,
Нӧлпӧ печкештат дыр шуын.
Кызытак оптал кондем, да
Кечыгут керек сийлане.
Лемминкӓйнен (Кӱлликким шӱкалын).
Ок кӱл мыланем сурт пӱрӧ,
Подылам эҥер гыч вӱдым,
Тегытан кольмеш кошталын.
Мыйын кызыт кумыл весе:
Умылаш, чыла шке ужын.
Похйолаште уло ӱдыр,
Шочын мо тугае ӱдыр,
Кӧ ок ырыкте йот качым,
Ок шӱкал ешан пӧръеҥым.
Лемминкӓйненын аваже.
Ахти, эргым, ныжыл эргым,
Тыйын Кӱлликкиэт улыс,
Шке пелаш нигӧ деч шергыс.
Пышткояш гына — еҥ вакшыш,
Йот пӧръеҥ пелен йот вате.
Вожылде пурен возеш.
Айникки.
Кӱлликки — тӱнян яжарже.
Лемминкӓйнен .
Кажне ялышке куржталже,
Малыже чыла пӧръеҥ ден,
Куштыжо яжар-влак дене,
Пуныжо у ӱппунемым!

Пырдыж гычын кердыжым руалтен налеш.

Уло мыйын ик таҥ — керде,
Ойып лукшо пӱсӧ кӱртньӧ,
Тул вошт эртыше, вӱд гочын,
Сескеман, куатле, пӱсӧ—
Тудо тӱлаҥда ешемым!
Лемминкӓйненын аваже.
Сӧрвалем мый, ит кошт, эргым,
Саде Похйола илемыш.
Ю шомакым тый от пале,
Иктымат юлен от мошто,
Лапланд велне кажне — юзо,
Тыйым пытарат тушакын...
Лемминкӓйнен.
Мыйым юзо-влак локтеныт,
Кишке-шамыч аяртеныт,
Да олмешыже, пайдажым,
Йырнык-влак тунаре нальыч,
Мом товар налеш кӱ дечын,
Колымаш — яра пӧрт дечын.
Кӱлликки.
Ит кошт, патырем, ит кае,
Садиктак сӧй муро дене
Нуным вӱдышкӧ от шуо.
Лемминкӓйнен.
Сӱмырлем гын, сарзе рвезе,
Лемминкӓйнен шуҥгалтеш гын,
Вӱр шондашын шу мучаш гыч
Ажгынен вола йогалын.

Шондашым пырдыжыш шуралта, кӱртньӧ тувырым чия. Корныштыжо тӱтан мардеж
тарвана.
Курык гычын Пӱркыт чоҥештен вола, Лемминкӓйненын ончыланже шинчеш.

Пӱркыт (куштызо пӧръеҥ).
Кушкыла кая Кауко?
Куш тарваныш Лемминкӓйнен?
Лемминкӓйнен.
Лектым Похйола илемыш,
Шӱкшӧ Сариола велыш
Похья ӱдыр туларташ.
Пу-ян корным корныеҥлан,
Леммикӓйненым от чаре,
Корно гыч кораҥ, чоҥеште!

Лемминкӓйнен Пӱркытын шинчашкыже пуным шуа. Пӱркыт шулдырлажым солкала,
Лемминӓкайненым йӧрыкташ тӧча.

Пӱркыт.
Корно орлыкан тувеке,
Эртыман вуверым тушто,
Вуйлан вуй тушан пышталтын.

Лемминкӓйнен Туонэла эҥерыште.

Диапозитив: Похйола, теле. Похйоласе пӧрт.

Похйола хор.
Покшым возын Похйолаште,
Йӧршынат йӱкшеныт ер-влак,
Петырен эҥерым кылме,
Пӱтынь элыште — ий комыж.
Тӧрштылыт пӧршан мераҥ-влак,
Тӱҥыныт иян маска-влак,
Йӱксӧ-влак яклешт камвозыт.
Лудо-влак ияҥ шуҥгалтыт.
Кӱжгӧ лум — эҥер ӱмбалне,
Пыл гыч сӱмырлен лум вакшыш.
Лемминкӓйнен (пӧртыш пурен шогалеш).
Муро сай — мучаш уке гын,
Сай эше — кунам мур кӱчык.
Лоухи.
Мо пием ышат опталте,
Кӱртньӧ сын-кунан орол пий,
Шылым кочшо, луым пуршо?..
Тый лият могай пӧръеҥ гыч:
Эргыже могае кукын
Пурыш пий колде еҥ суртыш?
Оролем кузе ондалыш?
Лемминкӓйнен.
Толынам гын мые тышке,
Пийлан пурыкташ мо шкемым?
Але лӧдышкӧ пижашлан?

Юлаш тӱҥалеш, тыгодым музыка солна.

Йолдымо икшыве годым
Мушкын аваем яндарын —
Корным палыше лияш да,
Пелне сеҥыше лияш да,
Суртлан мурызо лияш да,
Йотышто сеҥаш чылаштым.

Музыка талышна, пӧртысӧ-влакым куштышо тӱшка, шинчаштым нелемден, чылаштым
малта. Лоухи гына ок мале, но тудынат шинчагомдышыжо петырна. Сем эркын
чарна, куштышо-влак каят. Вольык кӱтӱчӧ нушкын пура.

Кӱтӱчӧ.
О, Йомартле Леммикайнен,
Локтышыч тый рвезе-влакым,
Малтышыч тый шоҥго-влакым,
Юлышыч кокла ийготым,
Мыйымже молан от юло?
Лемминкӓйнен.
Тыйым мый садлан ом тӱкӧ:
Юлыдеак мыскынь, йырнык,
Тыйже, самырык пӧръеҥак
Шӱжаретын ӱдыр чапшым
налынат... эшеже имньым
Пуженат купан чараште
Вӱдын тазылан лоҥмаште.
Кӱтӱчӧ чакнен-чакнен лектын кая. Лемминкӓйнен Лоухин ончыкыжо миен шогалеш.

Лемминкӓйнен.
Ынде пу, кува, шочшетым,
Кондо тышке ӱдыретым —
Мыланем эн сай гыч сайжым,
Эн кужу чока ӱпанжым.
Лоухи.
Ом пу ӱдырым тылат мый
Ни эн сайжым, ни удажым:
Пелашан улат айдеме,
Суртозат шукертак уло.
Лемминкӓйнен.
Мый налнем туддеч сайракым,
Кондо писын ӱдыретым!
Сылне гычын эн чеверым,
Эн мотор ӱппунеманым.
Лоухи.
Ончыч нал лӱен шем йӱксым
Шнуйло йогын вӱд пӧрдмаште,
Туонелан шем эҥер гыч.
Ик йоҥежым шупшылмаште,
Логалтен ик лӱйымаште —
Ӱдырем тунам пуэм мый.

Похйола ӱдыр-влак кокла гыч иктыже Лемминӓкайненлан йоҥежым, весыже пикшан
лодакым конден пуа. Лемминкӓйнен эҥерыш кая.

Икымше пӧръеҥ.
Да йомартле Лемминкӓйнен,
Патыр, спайле, юзо эрге,
Кайыш йӱксӧ йӱк-йӱаныш,
Кычалаш кужу шӱяным.
Кокымшо пӧръеҥ.
Шем вӱдан эҥерын серыш,
Манала лӱман иксашке.
Лемминкӓйнен (вольык кӱтӱчын шолып эскерымыжым ужеш).
Ночко упш, полган кӱтӱчӧ,
Похйолан пуле шинчанже,
Шнуйло йогын вӱд модмаште
Мом пӧрдат эҥер сер мучко?
Кӱтӱчӧ.
Келге вӱдын толкынлаж гыч
Сокырет луктеш вӱдкишкым.
Да коҥлайымач, шола гыч,
Кӱзыш вачыш пӱтырналтын.
Лемминкӓйнен (мландыш йӧрлеш).
Ой, авай, коштшем нумалын,
Ончышем эн неле годым,
Тый от пале мо, от шиж мо,
Кушто орлана шӱм эргыч?
Писынрак полшаш тол ыле.
Толын жапыште кертат гын,
Мӱндыр велне колыма гыч
Утарет тый икшыветым
Эн чевер, вӱр модмо жапын
Курымаш йӱд омо дечын.
Кӱтӱчӧ (Лемминкӓйненым вӱдыш шӱкалеш).
Кийылт, йӱштыл ынде тушто,
Чак ӧндал пикш-йоҥежетым,
Йӱксым лӱй эҥер пундаште,
Лук тушеч ош кайык-влакым.

Лемминкӓйненын аваже.
Лемминкӓйненын аваже.
Куш логалын Лемминкӓйнен,
Кауком кушакын йомын?
Коштмо мӱндыр корныж гычын
Пӧртылмыж нерген ок шоктыс...
Кӱлликки (шерге гыч вӱр йончымым ужеш).
Мый дечем Кауко кайыш
Мом кычалын? Кушко йомо?
Погына шергеште вӱржӧ,
Тудын вӱр чӱча шерге гыч.
Айникки.
Вӱржӧ, вӱржӧ изаемын!..
Лемминкӓйненын аваже (эҥыра).
О, пиалдыме шем кече,
Кадыр-кудыр йӧсӧ ӱмыр!
Мыйын ыштыме шӱм эргым
Илыш нелышке логалын,
Эргым дек азап жап толын,
Эмганен дыр Лемминкӓйнен,
Вӱр садлан йога шерге гыч,
Вӱр таклан тыге ок чыпче.

Музыка вияҥеш. Лемминкӓйненын аваже сем йоҥгымашке куржеш.

Лемминкӓйненын аваже
Куржын, уло кертмын куржын,
Ужын мӱгырен кӱ курык,
Олык кӱшкыла нӧлталтын,
Да лапкаҥыныт чоҥга-влак.
Да воленыт кӱкшака-влак,
Да кӱкшемыныт лоп-шамыч.
Похйола илемыш толын.
Диапозитив: Похйола. Теле.
Похйоласе суртышко куржын пура. Шӱлешт-шӱлешт Лоухилан.

Кушко чыкышыч тый эргым,
Лемминкӓйнен кызыт кушто?
Лоухи.
Тыйын эргычым ом шинче,
Кушко лийын, кушко йомын.
Я пурен каен поргемыш.
Але теҥызыш логалын.
Я кушкедын кочкын пире,
Я пернен маска логарыш.
Лемминкӓйненын аваже.
Шойыштат, осал айдеме!
Тукымнам огеш коч пире,
Эргымым маска ок сеҥе,
Янлык — эргымлан парняжлык.
Лоухи.
Тудым пукшышым теммешке,
Йӱктышым "ом керт" манмешке,
Шындышым вара мый пушыш —
Лекте теҥыз кӱ кокла гыч.
Кушко йомын мыскынь эргыч,
Мый юмончылно ом пале.
Вӱд поргемышке логалын,
Але теҥыз тудым нелын.
Лемминкӓйненын аваже.
Тый мылам ит шойышт, шоҥго,
Лучо вик каласе чыным,
Шинчаштет ужам шоякым.
Кушто Лемминкӓйнен эргым?!
Кушто Калевала рвезе?
От каласе гын — колет тый,
Шояклет — возат шӱгарыш.
Лоухи.
Колтенам лӱяш шем йӱксым,
Кондо, маньым, кайык шнуйым.
Кызытше, товат, ом пале,
Мо эҥгекышке логалын.
Тевыс толмыжат ок шоктыс,
Ок йод ватылык оръеҥжым,
Ӱдырем пуаш огеш йод.

Лоухи кая. Лемминкӓйненын аваж дек Тылзе ден Кече лектыт.
Лемминкӓйненын аваже.
Юмын ыштыме йӱд Тылзе,
Эргымым тый ужын отыл?
Мыйын шӧртньӧ сар олмамым?
Тылзе.
Эргыч деч поснат азапым
Лыҥ пӱрен мылам Ош Юмо,
Неле илышлан шочалтын:
Эсмаса ом уж мый кечым,
Волгалтам йӱдвошт мый шкетын,
А кава кастене йӱштӧ,
Телым ик пырчат ом мале,
Писын пеш йӧрем кеҥежым.
Лемминкӓйненын аваже.
Юмын ыштыме Ош Кече,
Тыйже ужын отыл эргым,
Шӧртньӧ шӱм-чонан олмамым?
Кече.
Тыйын орлыкан шӱм эргыч
Тӱнчыген колен теҥгече,
Тоуни эҥер пундашке
Маналан шем вӱд пӧрдмашке
Кызыт капше вӱд йымалне
Лӱҥгалтен кия, ок шӱлӧ
Манала икса пундаште.
Лемминкӓйненын аваже (апшаткудышто).
О, мастарна Илмаринен,
Кеч-момат таптен моштет тый,
Кеч-могай ӱзгар тарманым.
Тапте мыланем йодмемым —
Той вурган кугу шорвондым,
Шӱльӧ кутыш пӱйжӧ лийже,
Вургым ыште вич шӱляным.
Илмаринен шорвондым ыштен пуа. Лемминкӓйненын аваже Туонела
эҥер деке кая.

ЛЕММИНКӒЙНЕНЫМ ЫЛЫЖТЫМАШ

Лемминкӓйненын аваже (кугу шорвондым нумалын).
Юмын ыштыме Ош Кече,
Мландылан пӱралтше сото!
Йымыкте тӱнян шинчажым,
Йӱд пычкемышым тый ыште —
Кечыгут ноен пашаште,
Малыже Манала калык,
Туонела вӱдым малте.

Туонела вӱд пундашым пургедаш тӱҥалеш. Лемминкӓйненым муэш.

Илана мо эргым ынде,
Угычын лиеш мо патыр?

Юлен мура.

Тый чевер улат, шӧн вате,
Суонетар, мыйым колат мо.
Пу-ян мыланем тый шӧным
Кӱнчылан вӱргеньыж дене.
Шӱдыреш чиктен нӧлашым,
Шӱдырен пу шӧнлык шӱртым.
Тол вара чонем ӱжмашке,
Мый декем тый мундыратым
Шӱдырымӧ пӱтыркатден.
Пеленет ик ярым шӱртым
Нал пидашна шӧн мучашым.
Сусыр верыште, кычалын,
Муына пидаш ме рожым.

Йырым-йыр ончыштеш. Мӱкшым ужеш.

Мӱкш, южгайык тый, мӱйгайык,
Кондо писын эмлык мӱйым.
Шӱрена ме коржмо верыш,
Ненчылен кыралтме палым.
(Лемминкӓйненым йыга)
Малыма гыч помыжалтын ,
Неле вакшыш гыч кынелын,
Омым поктыл колто, эргым.

Лемминкӓйнен (ылыжеш).
Кай, пеш шуко маленамыс,
Поктыде эсогыл омым.
Ах, могай сай омо ыле —
Тамле, келге, тыныс омо!
Лемминкӓйненын аваже.
Ӱпшергеште вӱрым ужын,
Воктекет ават ок тол гын,
Эшеат малет улмашын...
Маналышке кӧ колтенже,
Туонелаш мо конденже?
Лемминкӓйнен.
Ночко теркупшан кӱтӱчӧ
Мӓналаш шӱкалын мыйым,
Туонелаш йогын вӱдыш.
Луктын вӱд гычын вӱдкишкым,
Воштак шӱм-мокшем гыч колтыш.
Лемминкӓйненын аваже.
Ох, тептердыме икшыве, —
Мом моктанышыч арамак,
Лапланд-влакым юлем манын?
Лемминкӓйнен.
Шонымем лыҥ кодын але:
Похьян соҥгыра куваже
Ыш пу ӱдыржым оръеҥлан,
Эн мотор ӱппунеманжым,
Тиде Туонела вӱд гыч,
Шнуйын пӧрдшӧ шем поргем гыч
Йӱксым мый лӱен ом нал да
Ончыкшо конден ом пу гын...

Калевала калык погына.

Лемминкӓйненын аваже.
Кодшо эрыкыште йӱксӧ,
Тек илат вӱдкайык-шамыч
Шем эҥерын вӱд модмаште.
Чон ойган аватын кӱдынь
Мӧҥгӧ корнышко тарване.
Да таушто пӱрымашым,
Чапландаре Ош Юметым:
Пӧртыльӧ шӱмет-чонетше
Туони эҥер пундаш гыч,
Шучко Манала йымачын.
Юмо пеленна ок лий гын,
Ылыжтен мый ом керт ыле.
Тау, полшыш кугу Юмо,
Пӱрышын суапле кидше.

Кӱлликки.
Иленат тый ӱмыр мучко
Шочмо-кушмо Похйолаште,
Ийын вонченат эҥерым —
Пий йылман кашак кӧранышт!

ВӒЙНӒМӦЙНЕНЫН ВУПУНЕНЫШТЕ КОШТМЫЖО

Вӓйнӓмӧйнен пушын салжым локшинчеш. Пашам чарнен, шонен шинча.
Диапозитив: Калевала, ерын серже, шыже, лум вочнеже, но вӱд але кылмен
огыл.

Икымше пӧръеҥ.
Шоҥго мунло Вӓйнӓмӧйнен
Пушым шыжылан локшинчын,
Кайыкла чоҥештыл кертшым
Тӱтыран эҥер ӱмбачын
Вудака отро коклашке.
Кокымшо пӧръеҥ.
Пуш ышташ мастар айдеме
Сомыллан полшен мур дене.
Хор.
А мурен сандалык шочмым,
Юмо деч пӱралтше мландым.
Кузерак кава йӱк дене
Чон сӧрвалымым вик колын
Юж гычак гына юж шочын
Пӱрышын керналмыж дене
Илышлан шокшештын кумыл
Ойырен шкеж деч юалгым
Тылзын лиймыжат муралтын,
Кечым ыштымат шарналтын.

КАЧЕ-ВЛАКЫН ТАВАЛЕН ТУЛАРТЫМЫШТ

Вӓйнӓмӧйненын пушыжо ямде. Пӧръеҥ-влак вӱдыш волташ полшат.

Икымше пӧръеҥ.
Теве пуш ышталте, ямде.
Кокымшо пӧръеҥ.
Шочо пуш товар укеште,
Ялт пужарыде, тӧр лие.
Вӓйнӓмӧйнен.
Лай мардеж, пуал пушемым,
Толкын, шулдыраҥде тудым.
Кольмо дене куыдеак,
Тӱкыде парням эсогыл,
Теҥыз марте шкеак ийже,
Писе йогынышко лекше!

Пуш ончыко ийын кая.

Айникки (пушым ужын).
Мо тугае шеме тушто?
Теҥыз вӱдшӧ канде-канде.

Лишкырак куржын мия.

Куш каяже Вӓйнӓмӧйнен?
Качымарийна, тый кушко?
Куш вашкетше, элын чапше?
Вӓйнӓмӧйнен.
Тол-ян, пушышкем шич, ӱдыр,
Тышке, йыгыре, верлане,
Каласем вара мый чыным,
Чон гыч лекше чыным веле.
Айникки.
Тек мардеж шинчеш ты пушыш,
Тек таул вола изишкет.
Чон гай чынжымак ом кол гын,
От кудалте гын шоякым,
Кумык савырем пушетым,
Унчыли колтем мый нержым.
Вӓйнӓмӧйнен.
Ӱдыр туларташ иям мый,
Пич-пычкемыш Похйола гыч
Ӱдырым налнем пелашлан.

Айникки тунамак апшаткудыш Илмариненлан увер ойлаш чыма.
Шеҥгел пырдыжыште апшаткудо.

Айникки.
Ох, апшатче Илмаринен,
Путлымо сий ӱдыретым,
Шӱм пелашлан шотлыметым,—
Кызытше шарнет дыр тудым?—
Весе, чоярак айдеме,
Содоррак солалтынеже,
Саде кок ий ончыметым
Шканже ватылан налнеже.
Канде теҥыз вӱд покшечын,
Той пушкольмо ден куалын,
Вӓйнӓмӧйнен кайыш тушко —
Пич-пычкемыш Похйолашке,
Тӱтыран Сариолашке.
Илмаринен.
Айникки, мотор шӱжар, тый
Сауным куатлын олто,
Ырыкте, опталын мӱйым.
Тушто мый мушкам вуемым,
Ошемден шӱчаҥше капым
Апшаткудысо шикш дечын,
Погынышо лавыра деч.
Айникки.
Сауна шаҥгак олталтын,
Тамлын лывыжтыме выньык,
Йӧраталмет — тумо выньык.
Мушкылт, изаем, теммешке,
Кап-кылет келанымешке,
Кок шинчатге йылгыжмешке.

Илмаринен мончаш пура.

Илмаринен (мушкылт лекмеке).
Кушто мыйын йытын тувыр?
Клат гыч тудым тышке кондо.
Мушкылт, ош вургем чиялын,
Туларташ каем оръеҥым.

Тарзыжлан.

Мий, ӧртньӧрлӧ чапле имньым,
Ойырен лук эн сай ожым,
Поч-оржажым сӧрастаре —
Ӱдыр-влак ончен йӧратышт
Похйолаш кудалме годым.
Айникки.
Теве пушкыдо чулкат-влак,
Теве у кемет кандалге.
Чий ӱмбач вынер мыжерым,
Порсын ӱштым пид кыдалыш,—
Тудым шӧртньылен авамак
Ожно-ожно, ӱдыр годым,
Ӱппунем ден коштмыж годым.
Илмаринен (имньым кушкыжын).
Шӱдыр саҥганем, тарване,
Модыктен кудал оржатым.
Виктарем пиалыш сапым,
Пеленем лий, поро Юмо,
Пиалем ок колто сапым,
Юмо тер гычем ок воло.

Корнышто Вӓйнӓмӧйненым поктен шуэш.

О, тый мунло Вӓйнӓмӧйнен,
Пидына айда ик ойым:
Коктын иктым тулартет гын,
От уж вашпижмаш деч молым.
Ӱдырым вий дене огыл,
Кок шӱм шупшылтмо ден налыт.
Вӓйнӓмӧйнен.
Мый пайлем ушан мутетым,
Кӧн дек мелын ӱдыр кумыл,
Тудым ойырыжо шкеак.
Ме тушман она лий коктын,
Вашла огына лук шыдым.

Илмариненын сӱанже

Диапозитив: Похйола, теле.

Похйола кугыза (пий оптымашке лектеш).
Сай пий укелан ок опто,
Сай пий южышко ок ырле.

Пӧртыш пӧртылеш.

Лачак, кок уна толешыс
Канде теҥыз вӱд ӱмбачын.
Сӧрастарыме пуш дене
Толыт Симасало велым,
Лемпи икса гоч толыт.
Лоухи (тудат ончалаш вашка).
Толыт тале каче-шамыч.

Похйола ӱдырлан.

Кудыжын лийнет оръеҥже,
Кӧн пелашыже лийнет шке,
Шӱм дечет йодаш ит мондо,
Шӱм озажым ок ондале.
Кудыжо иеш пуш дене,
Тиде мунло Вӓйнӓмӧйнен.
Пуш пундаштыже поянлык,
Шергакан арвер пуш тичак.
Весыжын, мастар апшатын,
Тудын сӧрымыжак веле,
Ниможат уке пеленже.
Пӧртышкӧ пурен шогалыт —
Ик коркашке теме пӱрым.
Ташламам тудлан шуялте,
Кӧлан почылтеш ош кумыл.—
Вӓйнӓмӧйненлан пу тудым.
Похйола ӱдыр.
Кондыштыч шӱмет йымалне,
Куштышыч, авай, лыжгаште.
Мый поянлыклан ом кае,
Ом лек мый чоя ушанлан.
Акылыште шотшо лийже,
Лийже спай кап-кылже дене.
Нимогае ом йод олным,
Илмариненлан пуэт гын.
Юзо сампом ыштыш тудо,
Мыланна леведышаным.
Лоухи.
Шорык акылан улат тый,
Илмариненлан кает гын,
Шӱч вургем мушкаш пел ӱмыр,
Шор мушкаш кая вес пеле.
Похйола ӱдыр.
Ом кай Вӓйно кугызалан:
Ӱмыр мучко шоҥго дене
Илыман шоҥгемын веле,
Шӱмышкӧ шылтен йокрокым.
Вӓйнӓмӧйнен (пура).
Пелашем лият мо, ӱдыр,
Мунло еҥын ӱмыр таҥже,
Чывыже коҥлайымалсе,
Суртысо оза да вате?
Похйола ӱдыр.
Мыйын шӱдыр пудыргем гыч,
Шопшын кодшыжым локшинчын,
Шуктенат мо юзо пушым
Чоҥешташ чыла вӱд гочын?
Вӓйнӓмӧйнен.
Сӧрымӧ пушна шукталтын,
Шопшым, шӱдырым локшинчым —
Чапле пуш! Чыта мардежым,
Ок лӱд нимогай вӱдоҥ деч,
Ӱйла пӱчкын теҥыз шоҥым,
Чоҥешта вик Похйолашке.
Похйола ӱдыр.
Теҥыз сеҥышым ом жапле:
Акылжым кышка мардежыш.
Ушыжо кая таулыш.
Ӱмырашлык пелашетлан
Да коҥлайымал чыветлан —
Мужырет лияш ом кӧнӧ!

Ташлама коркажым тыгодым пурышо Илмариненлан пуа.

Илмаринен.
Чоныштем чын шокшо улмым,
Ӱдырын моткоч вучалмым
Палыде, шижде ом кучо
Кидышкем мӱй ташламатым
Нигунам, кеч ӱмыр мучко,—
Кумыл почылтман кок велым.
Лоухи.
Кишке нурым пу куралын,
Савыре пасум асушко —
Лук тунам лач кумыл мутым.
Илмаринен (сценыште йӧршын шкет кодеш, Похйола ӱдырым ок уж).
Шӱдыр йӱдысӧ ош ӱдыр,
Монденат мо тудо жапым —
Тый товатлышыч эрелан
Мыланем лияш ӱшанле,
Сай пӧръеҥын поро таҥже?
Ынде сӧрымым тошкалын,
Шӧрлынеже шке аватак.
Куралам мый кишке нурым,
Савырем пасум асушко!
Похйола ӱдыр (кӱкшӧ курык гыч).
О, мастарле Илмаринен,
Курым тӱзышӧ апшатче,
Ыште шӧртньӧ шогавуйым,
Ший ден сӧрастаре тудым,
Тудын дене вел кертат тый
Савырен пасум асушко.
Хор.
Да тунамак Илмаринен,
Налын кӱртньӧ кок пижергым,
Парняшан кӱ пижым налын,
Кӱртньӧ тувырым шоҥалын,
Пидын кыдалеш вурс ӱштым,
Писын пеш тапта тул имньым,
Вашкыде кычка шогашке,
Куралаш кая пасушко,
Саде шакше кишке нурыш,
Кишке-влак, нӧлталтын шӱргыш,
Шучкын, лӱдыктыл чушленыт.
Но мастар садак куралын,
Каш почеш нӧлталын кашым.
Кишке-влакым каш йымаке
Чоныштге оптен уралын.

Сцене адакат вашталтеш, угычын Похйола пӧрт кӧргӧ лиеш.

Илмаринен (Лоухилан).
Кишке пасудам курыльым.
Ынде ӱдырым пуэт мо?
Пеленем марлан колтет мо?
Лоухи.
Шонымет шукталте ынде:
Ӱдырем сӱанлан ямде —
Суртын ямже, лудо кайык.
Теве тудо, кайыкемже,
Илмариненын оръеҥже,
Лач коҥлайымаллык чыве.
Илыза, келшен ешаҥын,
Ӱмыр мучко ваш келшенак.

Музыка йӱкеш сӱан куштымаш тарвана.

Ӱдыр хор.

Йӱдйымачын тале пӱркыт
Чоҥештен кӱза кавашке,
Южым солкала ик шулдыр,
Весыже лупша вӱдоҥым.
Теҥызым поч дене ӱштын,
Вуйжо ден кавам ӧргалын.
Савырнылын да йыр ончышт,
Кӱшнӧ-кӱшнӧ пӧрдын пӱркыт
Да волен пӧръеҥ лоҥгашке,
Пӧрт леведышым чӱҥгалын
Да карман гай чапле пӧртым
Пудыртен пурен шогалын.
Ужын сылне ӱдыр-влакым,
Спай кокла гыч эн чевержым,
Эн мотор ӱппунеманжым,
Ош пеледыш гыч эн ошым
Ал гычын сайлен эн алжым,
Ӱппунемже гыч чӱҥгалын,
Угыч южышко нӧлталтын
Лӱддымӧ да тале пӱркыт.
Тӱвыргӧ капаҥше лудым
Тыгаяк коклаште ужын,
Эн чеченжым, эн моторжым
Патыр шулдырышко налын,
Пӱсӧ кӱчшӧ ден кораҥдыл
Сылныж дечын моло-влакым,
Якте да шара шинчанжым,
Моло деч спай кап-кыланжым
Писын южышко нӧлталын.
Патыр тупышко шынден да
Пушкыдо поч ден леведын,
Наҥгаен марлан оръеҥым.
Вӓйнӓмӧйнен.
Ах, мыйжат,— пӧръеҥ вуй дене
Тидымат палалтын огыл —
Рвезе годым, тале годым
Кычалман улмаш оръеҥым.

Илмаринен ден оръеҥже сӱан модмым йыгыре шогал ончат. Леммикӓйненын лугыч
ыштымешкыже, сӱан элнен лоҥеш.

Похйола озан колымыжо

Сӱан лоҥын чарнымеке, Илмаринен ден Похйола ӱдыр каят.
Пӧртышкӧ вучымыдын Лемминкӓйнен пурен шогалеш.

Лемминкӓйнен.
Сай салам, эсенлык лийже
Кажнылан, кӧ ужо мыйым!
Колышт, Похйолан озаже,
Уло моли тиде суртын
Имньылан кочшашлык шӱльӧ,
Патырлан — йӱшашлык пӱрӧ?
Похйола кугыза.
Уло Похйола сурт-печын
Шокшо вер — канаш имнетлан,
Кумылетымат ом кодо.
Поро дене толынат гын,
Омсадӱрыштӧ ит шого.
Лемминкӓйнен.
Омсадӱрыштӧ шогаш гын,
Лемпо толжо ыле тышке.
Но ачам эсогыл ожно,
Ял пагалыме ачам гын,
Жаплен огыл тиде верым,
Шем авагашта йымалым.
Похйола оза (чытышыже пытен).
А молан шке тольыч тышке?
Унала кӧ ӱжын тыйым?
Лемминкӓйнен.
Ӱжмӧ еҥын чапше кӱшкӧ,
Ӱждымат ок шого ӱлнӧ.

Лоухилан.

Похйоласе озавате,
Пиментолан вочшо пӱйжӧ!
Пудыртет сӱан йӱлатым,
Мыйым вашлият пий семын:
Молыштым чылаштым ӱжын,
Монденат ик пошкудетым.

Кенета тарванен, ӱстелтӧрышкӧ пурен шинчеш.

Лоухи.
Эй, пагалымем, Изӱдыр,
Волто кӱмыжышкӧ шӱрым,
Кондо уналан мӱй пӱрым.
Тарзе ӱдыр (коркаш пӱрым конда).
Чынжымак пӧръеҥ улат,
Пытарен йӱ тиде пӱрым,
Кумыкто яра леҥежым.
Лемминкӓйнен (пӱрым онча).
Мый йӱам. Йӱам яндаржым,
Мландылан пуэм косажым.

Ташламам шуэн колта. Похйола озалан.

Колышт, Похйолан озаже,
Мыланем ужале пӱрым,
Оксала йӱам мый тудым.
Похйола оза.
Теве тыланет эҥер вӱд,
Але лӧкӧ пӱя вӱдым.
Лемминкӓйнен.
Вӱташтет шем ӱшкыж уло,
Мый ом керт пӧлен пиалжым,
Вӱдым ӱшкыжетлан кодо.
Похйола оза (чот шыдешкен).
Ик уналан ок изем гын,
Шапалга пайремын ямже.

Пырдыж гычын кердым руалта; Лемминкӓйненым лӱдыктен.

Хисин сомжо, лек тышечын,
Суртышкет кай, мланде йырнык!
Лемминкӓйнен.
Шудалаш ок лий пӧръеҥым,
Еҥым сурт гыч огыт покто.
Похйола оза.
Весела еҥ, Лемминкӓйнен,
Кучо, висена кок кердым,
Ончена пырля, вашпижын,
Мыйын пеҥгыде мо тудо,
Але тыйын, Лемминкӓйнен?

Кердыштым нӧлтен вашпижыт.

Лемминкӓйнен.
Тыйын кужырак кердетше,
Ончыч тый шуралте мыйым.

Похйола оза кредалаш ямдылалт шогалеш.

Колышт, Похйолан озаже,
Вӱдын шундышо косаже,
Огына шӱкаҥде пӧртым,
Огына вӱраҥде суртым,
Лучо лектына пестешке
Я пасушко каена.

Кудывечышке лектыт.

Вуй гыч пере, шоҥго лювык!

Иктапыр кучедалмеке.

Похйолан шӱгарлык пийже,
Ончо-ян, каҥга шӱетше
Ӱжара дечат йошкаргыш.

Похйола оза шӱйжым ниялткала. Тыгодым Лемминкӓйнен тудым руал шуа, шкеже
Похйола
пӧръеҥ-влак дечын шылын куржеш.

Лемминкӓйнен.
Укко, Укко, поро Юмо,
Эл каван ушан озаже!
Ош тӱнятым тӱтыраҥде,
Мландываке пылым колто —
Тиде авыртыш кокла гыч
Шочмо суртышко куржам мый.

Куржеш.

Кумшо ужаш.

Диапозитивыште: чодыра, ер пӱртӱс, кеҥеж.

Куллерво

Илмаринен (кандыра дене пидме Куллервом вӱден конда).
Унтамо, кожмак айдеме,
Тиде Калерво пӧръеҥым
Карьялаштыже ужалыш.
Илмариненын ватыже.
Ужален? Могай ак дене?
Илмаринен.
Пуышым кок кӱртньӧ подым,
Кум подсагыльым пеленже
Ту пазарыште пӧръеҥлан
Тиде рвезе тарзе верчын. (Куллервом руда.)
Куллерво.
Сомылем могай — каласе,
Умылтаре кул пашамым:
Мом ышташ перна кид дене,
Мом ышташ кӱлеш уш дене.
Илмариненын ватыже.
Тыште тый лият кӱтӱчӧ,
Презынам кӱтет, ушкалым.
Куллерво.
Вий пашалан налында гын,
Кӱтыман, тугеже, презым?
Ушкал йыр коштман йочала?
Илмариненын ватыже (Куллерволан киндым шуялта).
Кызыт ит коч тиде киндым
Вольыкет кожлаш шумешке.

Куллерво киндым лачышкыже пышта да кӱташ лектын кая.

Илмариненын ватыже.
Отыш наҥгает ушкалым,
Тушто шӧранрак аланже.
Сакле нуным, поро Юмо,
Пӱрышӧ, кӱтӱм арале.
Саклыза чыла мор дечын —
Ыныштак черлане ыле,
Йомын ынышт код кӱтӱ гыч.
Куллерво.
Кушко, тамыкыш, верештым,
Пидме кул, рестанле тарзе?
Ынде ончо ӱшкыж почым,
Презе-шамычым ороло,
Кечын тошко ночко шудым,
Нуш шукш семын мланде мучко.

Каналташ комдык возеш, пеле нерен пелешткала.

Ырыкте, Ош Юмын кече,
Шӧртньӧ топ, шырате капым.
Ончо лач апшат кӱтӱчым,
Илмариненлан ит кончо,
Ватыжлан гын йӧршын йӧрӧ.

Мален колта. Омышто корак иге-влак куштат, сылне музыка.

Кайык йӱк.
Кулын кочмо жапше шуын,
Тулыкын лийман кас кочкыш.
Куллерво (помыжалтеш).
Ане, шуын кочмо пагыт,
Пагытшым пала шол мӱшкыр.
Кушто кочкыш-йӱышемже?

Кӱзӧ дене киндым шулнеже, тунамак кӱзӧ каталтеш.

Шоляшем гай ыле кӱзӧ,
Икте да ӱшанле кӱртньӧ,
Ачам деч пӧлек-поянлык.
Ынде тудыжат каталте:
Озаватын сукыр кӱжӧ
Путырак "вужга" улмашын,
Киндымат кӱэшт ок мошто.

Кӱзым вӱдышкӧ шуа, нигузе огеш лыплане.

Игылтше ӱдырамашлан
Кузерак шукташ-я ӱчым?
Тиде — вате сомыл огыл,
Тиде — сомылжо вуверын.

Сем алят йоҥга, Куллерво тугак шудал шога, корак ӱдыр-влак йырже пӧрдын
куштат.

Икымше корак.
Ох, пиалдыме айдеме,
Кулерво деч тулык кодшо,
Мо амаллан шӱлыкаҥыч?
Шӱмыштет кушечын ойго?
Кондо воштырым чашкер гыч,
Укшым нал корем куэным.
Кокымшо корак.
Покто купыш презе-влакым,
Кумшо корак.
Йошкыныш — ушкал тӱшкатым.
Нылымше корак.
Пелыжым пу пире-влаклан,
Пелыжым — лӧзмӧн маскалан.
Чыланат.
Пого ӱрышкӧ сур пирым,
Ик кашакышке — лӧзмӧным.
Да наҥгае нуным ялыш.
Теве тупынь еҥлан ӱчӧ,
Саде шем ӱдырамашлан.
Куллерво (шудалмыжым чарнен).
Шого але, Хизин шакше,
Мыйже кӱзӧ верчын шортым,
Тый шортат шке вольыкетлан,
Лӱшташет уке лиймекышт.

Пленка гыч шудалмыже шокта. Вольык ломыжеш, янлык урмыжеш.

Кас ушкал лӱшташ лекмекше,
Учырен чӱч лиймыж годым,
Пурза эрдыжым покшечын
Да йолмӱшкыржым кушкедса.

Куллерво пучым пуалта, пуч йӱкышкӧ Илмариненын ватыже толеш.

Илмариненын ватыже.
Тау тыланет, Ош Юмо:
Пуч шокта — кӱтӱ толеш дыр.
Кушто пучшым муын тарзе?
Тудак пуалтас яндарын.
Ой, рестанын тиде пучшо
Вошт шӱта кок пылышемым
Да моткоч иша вуемым!..

Пуч йӱк утыр лишемеш. Куллерво толеш. Вольык ломыжмо шокта.

Куллерво.
Куп гыч пучым луктын кулда,
Йошкынышто тудым муын.
Изурем мучаште вольык,
Мӱкш отар коклаште улыт.
Ылыжте садлан пу мекшым,
Шикшым луктын ошкыл тушко.

Лӱдын кычкыралме йӱк шокта, тиде озавате магыра: кӱ ора кокла гыч ӱмбакыже
янлык-влак кержалтыныт.

Илмариненын ватыже (шортеш).
Мом тый ыштыльыч, кӱтӱчӧ?
Ялыш янлыкым кондетыс,
Пирым да маскам пестешке.
Куллерво.
Тиде — ӱчыжӧ кӱтӱчын
Мыйым шучкын игылтметлан:
Оптенат кӱм сукыр кӧргыш.
Чыкышым лач кӱзым киндыш —
Кӱышкӧ логал каталте,
Кӱзыжӧ ачамын ыле,
Эргын шарныме настаже.
Илмариненын ватыже.
Шергакан кӱтӱчӧ рвезе,
Мыйым азап деч утаре,
Юлымо мутетым шӧрӧ.
Пӧлеклем тылат йолашым,
Ӱмбалнет лиеш у тувыр,
Ӱй шӱрен пукшем лай шӧрым.
От утаре гын тый казыр,
Товатат, колем мый лӱдын,
Савырнем вара шем рокыш.
Куллерво.
Колынет гын, лучо коло,
Мланде йымалнат вер уло,
Каныш тушто — курымешлан.
Илмариненын ватыже.
Укко, Укко, Кӱшыл Юмо,
Кӱчык пикшым колто мландыш,
Лӱйӧ Кулерво эргашым,
Кавара тек ончылнемак.
Куллерво.
Ит лӱй мыйым, Кӱшыл Юмо,
Лучо кӱшычет тушечын
Озаватылан логалте,
Пушт шапшак ӱдырамашым,
Мӧҥгӧ ошкылаш тый тудым
Верже гычын ит кынелте.

Янлык-влак ватым кӱрыштыт. Куллерво, пучым пуалтен, ял гыч кая. Илмаринен
йӱкйӱанышке толеш, колышо ватыжым кидышке налеш.

Илмаринен.
Колымаш ваҥенак коштын,
Витне, ныжылге ватемым.
Пеш кужун кычалын муын,
Куд ий путлышым мый тудым.
Кӱчык лие ешын ӱмыр,
Ынде курым ойго веле...

Илмаринен ватыжын капшым нумал кая.

Куллервон мӧҥгӧ толмыжо

Куллерво (чодыраште йомын коштеш, чот ярна да мӧдывуйышко шинчеш).
Суртышкышт вашкат еҥ-шамыч,
Виктарат шке пӧртыш йолым.
Мыйын сурт — шем чодыраште,
Шӱын йӧрлын сурт-печемже...
Изинек ачай деч кодым,
Кушкын шудеак — авай деч,
Колышт изаем, акай-влак.
Ий мылам каталан кодо,
Ош чулка олмеш лум лие.
Куп лӱкеш йомам дыр ынде,
Пижын лавыраш, колем дыр.

Кынел шогалеш.

Уло тукымемым кочшо
Унтомайнен, вучо мыйым!

Куллерво чодыра гыч лектеш, ӱдыр тӱшкам вашлиеш.

Куллерво (ик ӱдырлан).
Терышкем кӱзен шич, ӱдыр,
Ӱмбакет левед коваштым.
Ик ӱдыр.
Терышкет Азал тек шичше,
Леведалтше черже дене.
Куллерво (вес ӱдырлан).
Шич-ян тый, тӱнян чеверже,
Пызне чак, чонемын чапше.
Вес ӱдыр.
Амызе Манала куп гыч
Терышкет Туони шичше.
Куллерво (кумшо ӱдырлан).
Але тыйже тер деч от лӱд?
Леведалт коваште дене,
Тамле тевысе олмамым,
Сӱвызлӧ кожласе пӱкшым.
Куллервон шӱжарже.
Шӱвалам кӱр терышкет мый,
Пун леведышет ӱмбаке,
Тушто шӱм-чонанлан йӱштӧ.

Куллерво ӱдырым ӧлтышкыжӧ руалта.

Колто, икшывым ит тӱкӧ,
Мучыштаре шем кидет гыч.
Чон шоятым ок шу колмо,
Йодышлан от кол вашмутым!
Икымше пӧръеҥ.
Чоным савыра окса йӱк,
Кумыл почылтеш постолан.
Кокымшо пӧръеҥ.
Куллерво, Калерво эрге,
Канде меж чулкан икшыве,
Ӱдырым моткоч ӱедын —
Чыгылтылын, модын, туржын.
Икымше пӧръеҥ.
Ох, почаҥдаралтын ӱдыр,
Ӱппунемже чылт товаҥын.
Кӱр леведышыж йымалне,
Шем коваштыже ӱмбалне.
Куллервон шӱжарже.
Кӧн улат осал тыгае?
Кӧн шем тукым гыч улатше?
Путырак суртет поян мо?
Шуко мо ачатын нуржо?
Куллерво.
Лӱмлӧ тукым гычшак омыл,
Тукымна кугу монь огыл,
Лийын икмарда, пожале.
Калерво деч кодшо эрге,
Чон пиалдыме улам мый.
Тыйже лийынат кӧн тукым?
Куллервон шӱжарже.
Лӱмлӧ тукым гычшак омыл,
Тукымна кугу монь огыл,
Лийын икмарда, пожале.
Калерво деч кодшо ӱдыр,
Чон пиалдыме улам мый.
Шкетын илыштам мый, тулык,
Мыскынь ӱдыржӧ пӱртӱсын.
Ок шорт ик еҥат, колем гын...
Садак ылыжам ыле кеҥежым
Лойгышо лай шудо лийын,
Пеледам пеледыш лийын.
Тиде шучкым ом кол ыле,
Тиде ойгым ом уж ыле.
Ончычак колем гын ыле.

Курыкышко куржын кӱза, эн тура сер гыч ӱлыкӧ тӧршта.

Куллерво .
Ой, ачай, авай, молан-я
Ыштышдаже ош тӱняште?
Ой, авай, шӱмет йымалне
Молан коштыктышыч мыйым?
Сай лиеш ыле, ом шоч гын,
Ом куш ыле гын шкет тулык.
Ынде мый ом шукто ӱчым
Ни ачайым пуштшо торлан,
Ни авайын шинчавӱдлан...
Ӱдыр хор.
Йӧсын шортын ямле олык,
Йыҥысен чыла сурт-пече,
Комдык возын нӧрӧ шудо,
Лывыжген чевер пеледыш.

Диапозитивыште — йӱлышӧ ял.

Куллервон колымыжо

Сӧй содом, шортмо йӱк-йӱан, кок сусыр еҥ, куржын утлышо пӧръеҥ.

Икымше пӧръеҥ.
Куллерво, Калерво эрге,
Тарванен пеш неле сӧйыш,
Унтоласе корныш лектын.
Кокымшо пӧръеҥ.
Пӱсӧ кердыж дене тудо
Пуштеден чыла пошкудым,
Пытарен Унтамо ешым.
Ломыж лийыныт пӧрт-шамыч,
Савырнен сурт шикш-пуракыш.
Куллерво.
Шӱжаржым виешлыме верышке миен лектеш. Кердыжлан ойла: "Ты йодмем лиеш
пытартыш...".
Лук орланыше капем гыч
Языкан чонемым, керде...

Керде нерышке йӧрлеш, кола, сӧй деч лӱдын куржшо-влак мӧҥгеш толыт.

Икымше пӧръеҥ.
Шкенжым пытарен вийпатыр,
Куллерво колен тыгела.
Кокымшо пӧръеҥ.
Вот тыгай мучаш айдемын,
Шучкын колымыжо рвезын.

Куллервон капшым тояш наҥгаят.

Сампом кычал кайымаш

Диапозитивыште — ер пӱртӱс.
Калевала калык Вӓйнӓмӧйненын вуйлатымыж почеш сӧй пушым ышта.

Илмаринен (шӧртньӧ ӱдырым — йӱштӧ памятникым — ӧндал мура).
Мыланем йокрок — кас водо,
Шӱлыкан мылам — эрдене,
Эн кугу ойгемже — йӱдым
Да кылмен помыжалтмеке.
Кас ок шу — йокрок жап угыч.
Эр уке — тугаяк шӱлык,
Ойго, ойгырем йӱд-кече:
Ушыштем — ватемак веле,
Чон йӧратымем, орвате.
Со йорта, ок шого ӱмыр,
Шинчапун, ӱпем чалемын,
Помыжалт возам йӱд рӱдын,
Ниялтем ватемын вержым,
Укемак кием шыматыл,
Пуйто шкенжымак ӧндалын...
Вӓйнӓмӧйнен (Илмаринен дек пура).
Шольыкай, о Илмаринен,
Кызытат темда мо ойго?
Похйола гыч ошкылшетла,
Ӧшлыкет каялын шӧрын.
Илмаринен.
Похйолаште уло илыш:
Йоҥышта ложашым сампо,
Эксыде пӧрдеш леведыш.
Нигунам ок пыте тургым
Тушто сампо улмо годым:
Тырмалат, ӱдат, куралыт,
Лектынак шога у кушкыл,
Тӱрлӧ кушкыл — сурт поянлык.
Вӓйнӓмӧйнен.
О, апшатче Илмаринен,
Каена-я Похйолашке,
Кондена тыш юзо вакшым —
Комдыжге, моге ме сампом.
Илмаринен.
Пич-пычкемыш Похйола гыч,
Тӱтыран Сариола гыч
Сампом кондашет огеш лий —
Ни леведышым, ни шкенжым:
Сампом ял гыч наҥгаеныт,
Тудым комдыжге тоеныт
Похйола вел курыклашке,
Мӱндыр чоҥгата коклашке,
Чоткыдо сура шеҥгеке.
Вӓйнӓмӧйнен.
Шольым, шольыкай, тарване,
Каена ме Похйолашке,
Сампом муына садикте.
Ыштена кугу карапым,
Сампом шындена тушакын,
Луктын кӱ чоҥга кокла гыч,
Чоткыдо суражым почын.
Тый мылам той кердым тапте,
Ыште тул гай пӱсӧ кердым,
Йырынчык тӱшкалан ӱчым
Шуктена ме Похйолаште,
Тый гына мылам ӱшане —
Саде йӱштӧ Похйола гыч
Тышке кондена ме сампом.
Илмаринен (йылгыжше у кердым Вӓйнӓмӧйненлан пуа).
Озатлан кӧра лий, керде,
Кондыштшетын лӱмжым нӧлтӧ.
Вӓйнӓмӧйнен (кердым терга).
Тиде пӱсӧ керде дене
Кокыте шелам чоҥгаштым,
Курыкыштым лош пӱчкам мый.

Ямдылен шогалтым пуш деке кая.

Воло, пуш, шып-тымык вӱдыш,
Йоҥгата вӱдоҥ коклашке,
Теҥыз чучшо шӱвыроҥла,
Вӱдпеледыш лийже корно.
Ик пӧръеҥ.
Шоҥго мунло Вӓйнӓмӧйнен
Яклакан тарваныш корныш.
Вес пӧръеҥ.
Эксыде мура вӱд мучко,
Толкынлам келандаралын.
Отро ӱдыр-влак.
Мо йӱк теҥызыште тиде,
Йоҥгалтеш могае муро?
Ончыч колмо деч куатле,
Семже шӱм гаяк йомартле.
Лемминкӓйнен (отро гыч кычкыра).
Тиде кӧн пуш толкынлаште
Вӱдым чоҥешта куралын?
Илмаринен.
Тиде пушымат от пале?
Шкеже кӧ улат тугеже?
Янлык моли чодырасе?
Вӓйнӓмӧйненын пуш тиде.
Лемминкӓйнен.
Ынде палышым мый тудым,
Кольмо куышо айдемым.
Кушко кучеда те корным,
Патыр-шамыч, спай пӧръеҥ-влак?
Вӓйнӓмӧйнен.
Шӱвыроҥ-вӱдоҥ ӱмбачын,
Теҥызын чал шоҥжо гочын
Каена тылзан йӱдвеке,
Налнена ме юзо вакшым,
Комдыжге, шкенан кундемлан.
Лемминкӓйнен.
Налза мыйымат пеленда,
Кумшо патырда лиям мый.
Вашпижаш перна гын тушто,
Ом чамане кид-йолемым,
Виктарем гына туп-вачым.

Пуш иймыжым чарналта, Лемминкӓйненым пеленышт налыт.

Сампом шолыштмаш

Диапозитивыште — Похйола.
Похйола орол-влак лишемше пушым шолып ваҥат.

Ик пӧръеҥ.
Теве кукшо сер дек шуын,
Мландышке шогалыт лектын,
Луктыт пушымат пеленышт.
Вес пӧръеҥ.
Куржыт пӧртышкӧ тушечын,
Кӧргышкӧ пурат пеш писын.

Лоухим оролат. Калевала пӧръеҥ-влак пӧртыш пурат.

Лоухи.
Мо пеш вашкеда, пӧръеҥ-влак?
Кондеда могай уверым?
Вӓйнӓмӧйнен.
Вакш нерген мемнан шомакна,
Комдыжге налнешт пӧръеҥ-влак.
Ситыш, кучылтында сампом,
Пайлыза мемнан ден ынде.
Лоухи.
Мызым кок оза ок пайле,
Кумыте ок шел ик урым.
Похйолаште — сампон верже,
Курык ден чоҥга коклаште,
Йӱкланаш вакшкӱлан — тушто,
Комдыш пӧрдыкташ вер — тыште.
Вӓйнӓмӧйнен.
Сампом ужашлен от лук гын,
Пелыжым мылам от пу гын,
Орален кугу карапыш,
Пӱтынек наҥгаена ме.

Похйола калык сӧй тарманым руалта, но Вӓйнӓмӧйненын тӱҥалме мурыжо калыкым
малта, Илмаринен кӱ курыкын индеш суражым почеш.

Лемпин эргыже, ӱшанле
Йолташем улат шукертсе.
Кае, налын лук тый сампом
Да леведышым ит мондо.
Лемминкӓйнен.
Огешат тарване сампо,
Курыкеш вожаҥын пуйто,
Вожшо ятыр шӱльӧ келгыт,
Кӧргыштем улам пӧръеҥак,
Укко эргын вий куатше
Сампом тарваташ ситале,
Тарвана садикте комдыш —
Чумалам пурла йол дене,
Ом чамане йолтаганым.

Сампом верже гыч тарвата, тудым кум патыр карапыш наҥгая.

Вӓйнӓмӧйнен.
Пуш, тарване Похйола гыч,
Йогын ваштареш лупшалтын,
Теҥыз шоҥ ӱмбач чоҥеште,—
Кае, ончыде чал шоҥым,
Чыме, ончыде вӱдоҥым.
Лемминкӓйнен (изишак торлымеке).
Ончыч мыйын жап лыҥ ыле,
Ыле куышылан толкын,
Мурызылан ыле муро,
Кызытше, ну теве казыр,
Муро йӱк молан ок солно
Келанаш чыла вӱдоҥлан?
Вӓйнӓмӧйнен.
Мурылан жап огыл але,
Куанаш эр але, эрге.
Муралташ тунам лач сае,
Почылтеш кунам шке суртын
Шокшын вучышо капкаже.
Лемминкӓйнен.
Тый йӱкетым чаманет гын,
Муралтем тугеже шке мый.

Кӱжгӧ йӱкшӧ дене лоргыктен мура.

Турня (Лемминкӓйненын мурымыжо тудым помыжалта. Тиде — куштышо ӱдыр).

Сылне муро улмо годым
Лыплана чал теҥыз толкын,
Куышо монда пушкольмым,
Нералта эсогыл патыр.
Лоухи (тудыжо турня йӱкеш помыжалтеш).
Ох, пиалдыме шем кече,
Тыште йот айдеме коштын.
Ох, индеш сурамым почын,
Ор капкана чылт виш кодын,
Ончо, сампонат ок койыс,
Шолыштыныт юзо сампом!..

Сампом шылтыме чоҥга-влак могырышко кычкырлен куржеш.

Йомын, йомын юзо вакшна!..

Серышке куржын кӱза да писын-писын юлаш тӱҥалеш.

Укко, Укко, Кӱшыл Юмо,
Южын шӧртньӧ кугыжаже,
Пӱтынь мландын ший озаже,
Колто озыркан тӱтаным,
Лук кугу таул мардежым,
Толкынлам — йот пуш ӱмбаке!
Ынже утло Вӓйнӓмӧйнен,
Ынже шыл Увантолайнен.

Тӱтан нӧлталтеш. Толкын водыж-влак пушым чараклат.

Вӓйнӓмӧйнен (юла).
Теҥыз, чаре эргыч-влакым,
Толкын-икшывым эскере,
Ахто, шоҥ-вӱдоҥым малте.

Пушым кышкылтше, вӱд шыжыктылше водыж-влакым пушкольмыж ден лупшалнеже,
нуныжо
пушкольмыш пижыт, Вӓйнӓмӧйнен, шӱртнен, кантележым водыж-влак дек
камвозыкта.
Похйола пӧръеҥ-влак помыжалтыт. Вӓйнӓмӧйнен юлаш тӱҥалеш.

Нӧлталалт, мардеж, кавашке,
Писын пыл лоҥгашке кӱзӧ,
Пушым кумыкташ ит тӧчӧ,
Пӱнчӧ пушым тый ит кышкылт.
Йӧрыктыл илем пушеҥгым,
Тушто сӱмырӧ шем кожым.

Вӱд шыжыктылше водыжо-влак чакнат, шыдешкыше Лоухин сарзыже-влак почеш
каят.

Лемминкӓйнен.
Похйолан пушыжо толешыс,
Шӱдӧ атламаже тушто,
Шӱдӧ нар пӧръеҥ куаже,
Ямдылалт шинча тӱжемже.
Вӓйнӓмӧйнен.
Куо талын, Илмаринен,
Веселан кой, Лемминкӓйнен,
Куыза пырля, лап возын,
Пуш чоҥештыже чымалтын,
Корным эртыже куатлын.
Икымше пӧръеҥ.
Чот куалтыш Илмаринен.
Кокымшо пӧръеҥ.
Веселаҥе Лемминкӓйнен.
Коктынат.
Луктыт вийым патыр-шамыч.
Икымше пӧръеҥ.
Лыдыргат пушкольмо-шамыч,
Кочыртатылеш пуш ӧрдыж.
Кокымшо пӧръеҥ.
Пӱнчӧ пуш лойга шанчашла,
Тевак шалана шеҥгелже.
Икымше пӧръеҥ.
Шӱвыроҥ-шоҥ вӱд ӱмбалне
Оварта тӱжем топ семын.

Лоухи пижгом шулдыржо дене пушым лӱҥгыкта. Толкын-водыж-влак йыр пӧрдын
коштыт,
пушым тӱкалат.

Вӓйнӓмӧйнен.
Похйоласе озавате,
Ындыже пайлаш кӧнет мо
Сампом лишыл пелотрошто
Але тӱтыран отрошто?
Лоухи.
Вакшым нигунам ом пайле
Тый денет, незер айдеме,
Тулык пире — Вӓйнӓмӧйнен.

Сампо деке лишемаш тӧча, тудым шӱдырен налнеже.

Лемминкӓйнен (кердым солалта).
Лекса кукшышко, пӧръеҥ-влак,
Патыр-шамыч, лекса мландыш,
Шӱдӧ еҥже — шулдыраҥын,
Лужо — пӱркытла кӱчаҥын.
Лоухи (воштылеш).
Ой, тый, Леммин веселаже,
Чон пиалдыме Кауко,
Тый ондаленат аватым,
Шӱм йымалне нумалшетым —
Шӧртньӧ кеч моткочак кӱлжӧ,
Кеч шиян лийнем моткочак,
Пелотрошко ом кошт, маньыч.

Вӓйнӓмӧйнен сампом налаш тӧчылшӧ Лоухим руалеш. Лоухи сампо тӱрым кучен
шукта.
Сампо карап гыч вӱдыш сӱмырла. Кучедалше-влак чакнат, пуш гыч калык толын
шуэш,
Вӓйнӓмӧйнен сампо пудыргым пога.

Вӓйнӓмӧйнен.
Пуш лектеш докан тышечын —
Ончыклан пиал тӱҥалтыш.
Илмаринен.
Тыште мланде лач пасулык,
Тушто пырче ӱдышашлык.
Лоухи (курыкыш кӱза).
Мый кертам, шуктем мый ӱчым,
Мый палем тугае йӧным —
Ишкылем кавасе тылзым,
Кечым курыкыш шылтем
Йӱштым чумырем тушакын,
Тыш волтем эн кылме южым,
Йӱрыктем кӱртнян шолемым,
Вурс шолемемым йӱрыктем мый.
Ӱдӧ — кырыктем шурнетым,
Вӱдыш савырем нуретым.

Кече курыкышто

Шеҥгел пырдыж йӧршын шеме: Калевалам пычкемыш вӱдылын, ӧрткышӧ калык
мӧҥгыштӧ
шинча.

Ик пӧръеҥ.
Лоухи, ял озавате,
Похйолан пел шӧрын пӱйжӧ,
Руалтен кава гыч кечым,
Тылзым кормыжтен копашке.
Вес пӧръеҥ.
Пич-пычкемыш Похйолаште
Волгыдым тоен чыла деч.
Ик пӧръеҥ.
Тылзым — волгалтарыма гыч,
Кечыжым — ырыктыма гыч
Петырен осал ю дене,
Наҥгаен кӱ курык шойык.
Вес пӧръеҥ.
Вӓйнолан суртла гыч тулым,
Пӱтынь сотым шолышт налын,
Сокыр лийыныт тӧрза-влак,
Кодыныт пӧрт-шамыч сокыр.
Калевала калык (ойгырен мура).
Ырыктен ок сеҥе кече,
Ок пу волгыдыжым тылзе
Ынде Вӓйнолан суртлашке,
Калевала чоҥгаташке.
Уло шурным йӱштӧ нале.
Вольыкна вӱташте — лӱдшӧ,
Кайыкна пакчаште — ӧршӧ,
Калыкна — йокрок да тулык.
Нигӧмат ок ончо кече,
Ок сотемде мландым тылзе.

Илмариненын апшаткудыж гыч таптыме шокта. Вӓйнӓмӧйнен тушко ончалаш кая.

Вӓйнӓмӧйнен.
Шольыкай, уста апшатче,
Перкалет ала-мом соак,
Кудыштет я мом таптетше?
Илмаринен.
Таптынем мый шӧртньӧ тылзым,
Ший гыч ыштынем у кечым,
Сакынем кугу кавашке,
Ший леведыш ушнымашке.
Вӓйнӓмӧйнен .
Эх, апшатче Илмаринен,
Тыршымет кая арамыш:
Шӧртньӧ ок керт тылзе лийын,
Ший ок ырыкте кундемым.

Илмаринен кечым, тылзым ыштен шукта, нуным кӱшкӧ нӧлталеш, но иктыжат тушан
ок
ылыж.

Илмаринен.
Шӧртньӧ ыш керт тылзе лийын...

Адакат тапташ тӱҥалеш, пӱркыт лийын толшо Лоухилан.

Тый, пӱртӱсын шем осалже,
Мом шинчет тӧрзам йымалне?
Лоухи.
Ах, мастар еҥ Илмаринен,
Тыйын кӧргыштет усталык,
Кидыштет кугу мастарлык,
Тый моткоч палет пашатым.
Илмаринен.
Кавамат шке таптенам гын,
Юж калпакым ыштенам гын,
Тый ит шогылт ӧршын койын,—
Шочынак апшат улам мый!
Лоухи.
Казырже мом ыштылат тый,
Мо настам таптет эшеже?
Илмаринен.
Саде Похйола вуверлан
Мый пунем шӧргам вурс дене,
Шем кожласе чоҥгаташке
Пидын пыштынем мый тудым.

Лоухи курык рожышко йомеш. Тунамак кече ден тылзе лектыт.

Лоухи (шке вургемже дене).
Пытыш куатем, порволыш,
Ак мылам шулдеште йӧршын.
Илыш теҥызышке кайыш
Иквереш ю сампо дене.

Шеҥгелне ош пӱрдыш вола. Диапозитивыште — кечан пӱртӱс.

Илмаринен (кӧгӧрчен лийше Лоухилан).
Кӧгӧрчен, молан тыш тольыч,
Мыйын сурт омса лондемыш?
Лоухи.
Конденам омса лондемыш
Ужатен чевер уверым:
Курык шойыч нӧлтын тылзе,
Кӱ кокла гыч кече лектын.
Илмаринен (кече лекмылан йывыртен, Вӓйнӓмӧйнен дек вашка).
Шоҥго мунло Вӓйнӓмӧйнен,
Илыш мурызем тӱняште!
Лек, вашлийына у тылзым,
Тол, ончалына ош кечым.
Вӓйнӓмӧйнен (кидыштыже кантеле).
Тӱрыс улытыс каваште,
Верыш пӧртылыныт угыч.
Ик пӧръеҥ.
Теве мунло Вӓйнӓмӧйнен
Кантележым кидыш нале,
Чон тичак куанжым лукто.
Вес пӧръеҥ.
Ончычын тӧрлатыш кылым,
Йӱк кузе йоҥгалтмым тергыш.
Хор (мура).
Вӓйнӓмӧйненын парняже
Кантелем тӱкалтыш эплын —
Курык-влак мураш тӱҥальыч,
Вуйым чоҥгата нӧлтале,
Теҥызыште кӱ кынеле,
Да шаргӱ тӱжваке лекте.
Ямлын кантеле йоҥгалтын,
Йӱкшӧ шергылтын шым ялыш.
Тудым колыштдымо еҥже
Лийын огыл ош тӱняште,—
Кантеле кугун йоҥгалтын,
Патырештын тудын йӱкшӧ.

Калеваласе чыла калык шоктымым колышташ погына.

Илмаринен (мура).
Адакат кӱлам чылалан:
Калыклан — тапташ у сампом,
Тылзылан — кӱзаш кавашке,
Кечылан — волаш тӱняшке.
Лемминкӓйнен (мура).
Угычын чучам пӧръеҥла!
Вӓйнӓмӧйнен (кантележым эрге икшывылан пуа).
Ӱмыр корно — ынде тыйын,
Мӱндырк шуйныжо йолгорно —
Мурылан уста еҥ-влакын,
Руналан поян чонанлан,
Нӧрӧ самырык шӱманлан,
Илышнам тӱлаҥдышемлан.
Вӓйнӓмӧйнен, Илмаринен, Лемминкӓйнен (мурат).
Тылзе волгалта — эсен лий,
Лийже сотыжо эрелан!
Кече ырыкта — эсен лий,
Лийже пытыдыме шокшо!
Калык (мура).
Шӧртньӧ тылзе кӱ гыч лекте,
Курыкла шеҥгечын кече.
Нӧлтыч шӧртньӧ мур кукула,
Кӧгӧрченла шийын-тойын.
Нуно пӧртыльыч кавашке,
Суксо сомылыштлан пижыч.
Поро Пӱрышӧ, Ош Юмо,
Йоҥгата Суоми эллан,
Чатката Карел кундемлан
Колтыза шӱм-кумыл йодмым:
Эрыкым — илаш пӱра гын,
Чон ласкам — колаш перна гын...

Мучаш.

Семен НИКОЛАЕВ марлаҥден.



021398
************************************************************************
2—13
"Команмелна" конкурсыш

МАКАРТУК ГЕНЯ

"Москвичымат" йӱктеныт

Мыскара ойлымаш

Шоныдымын-вучыдымын У ий вашеш пошкудо кундем гыч Чарнурсолашке Мирон
Васлий толын лекте. Ликандр курскаж дек унала. Саскавий акаже мо марлан
каен, але иканат
ужын огытыл.
Чарнурсола кӱкшакаште верланен, сандене копавундашсыла раш коеш. Воктеныжак
изи
чодыра палдырна. Тушко тора огыл, кум меҥге наре веле лиеш. Васлий автобус
гыч
музыртатен лектат, кидысе мешакшым тупышкыжо шекланенрак сакалтыш. Пелашыже
тушко йокма шотеш команмелнам, кол когыльым да коя лудым газетеш лачымын
вӱдыл пыштен. Аракажым Морко вел марий кевытыште теҥгечак налын. Тудыжым,
курскаже да
акажлан шокшынек намиен шукташ манын, ужга помышышкыжо шуралын.
Вияш уреман чатката ялыш уна пеш вашке миен шуо. Тӱр пӧрт воктен ӱдырамаш
дене
саламлалтат, лыжган гына йодылдыш:
— Кужу Ликандрын суртпечыже тышеч тора мо, тулаче?
— Ӧ-ӧ, тӧвак. Кадыр куэ тураште. Калай леведышан да канде чия дене чиялтыме
кугу
капканже, — кидшым лупшалын ончыктыш садет. — Теҥгече сӧснам шӱшкылын веле.

Мӧҥгыштыжак, очыни.
Васлий содореште, курскаж дек лыж-луж миен пурыш. Шоҥгемаш тӱҥалше Саскавий
трукышто шольыжым ыш пале, пазарыш толшо ала-могай корныеҥ манын шоналтыш.
— Вара руш але марий улат? — вучыдымо уналан пӱкеным шуялтышыжла, эҥыралтен
пелештыш суртоза вате.
— Васлий шольыч улам, акий. Ликандр курскамже уке мо? — котомкажым
омсадӱрыш
кышт шындыме лугыч вашештыш тыртыш чурийвылышан, шемалге шинчаончалтышан,
нылленылле вич ияшрак пӧръеҥ. — Фу-у, пӱжалтымат ала-мо.
— Васлий, тый улат мо вара?! У-у, нимаят вашталтын отыл. Изиш кӱжгеммыла
веле
коят. Ой, могай кугу юмо конден тыйым! Ужмемат пешак шуын ыле. Шешкымже
кузе ила
вара? Тудыжо молан ыш тол? — шала ӱпшым мыгыльыш пӱтыралят, шольыжым
ӧндалынак
колтыш, топката тупшо гыч вӱчкалтыш.
— Аки-и-ий, курскамже кушто? — уэш йодде ыш чыте уна марий.
— Э-эс, аҥыравуй, ойлаш ялтак мондышым. Сӧсна поминка деч вара мончаште
кӱпа.
Мыят але кынелынам гына. Ш-ша манметым йӱынна да вуем пешак коршта. Ынде
шелеш
ала-мо, — саҥгажым куптыртыш Саскавий. — Пеҥгыдыракшым У ий пайремлан
курскат
деч шылтенам, но алят ом шарне, куш шынденам? Такшым канистрыштак лийшаш
ыле...
— Курскамет арамлан огыл мончашак малаш кодын докан, — шем шинчажым пӱалын,
логар паҥгажым полт-полт пералтыш уна. Тудат илыш курымыштыжо арака печке
деч утыжым торлен огыл.
— Ала-ала... Кӧ пала Ликандрым. Пошкудынан манмыжла, Ликандр лӧка ынде
дыр...
— Тугеже ончал пуро. Ала, чынжымак, шкетынак лӧкен шинча, — ойым ыштыш уна
марий.
Саскавий, сыҥге-соҥго тайнышт, кудывечыш лекте. Шукат ыш лий — монча кӧргым

ӱшкыжла мӱгыралтыме йӱк темыш: "Марш тышеч! Пшол вон!" Ынде умбакыже мо
лиймым
вучышыла, межгеман йолжым кыргештен, Васлий пӱкеныш кырт шинчылдале.
Семынже
келгын шӱлалтыш да сурт кӧргым йырым-йыр ончал шуктыш. Вургемже, кӱпчыкшӧ,
ӱстембалнысе кӱмыж-совлаже монь — икманаш, чыла шала почаҥеш. Кӱвар ялт
туҥгырген пытен, ночко помылам ала-кунамсек ужын огыл. Коҥгашт, кучет гын,
кидешет
кылмен пижеш, шонет. Электроплита шӧрын кия. Кугу салмаш жаритлаш тӧчымӧ
кӧргарверын кодшыжым шем пырыс пешак авызла.
"Теве кузе илат улмаш, томаша-а-а..." — шоналтыш Саскавийын шольыжо, вара
кудывече вел окнаш лузга вуйжым чук тушкалтыш.
Вате-марий, ӧндалалтын, пешак соптыртатат...
Кенета пӧрт омса комдык почылт кайыш. Лондем гыч ондак Ликандр вончыш,
почешыже
— Саскавий.
— З-з-здорово, — пыкшерак пелештыш Васлийын курскаже, вара коҥгашке киндым
кышкыме кольмо гай лопка кидкопажым шуялтыш.
... Мӱндыр уна лӱмеш пайрем Мирон Васлийын кондымо чесыж дене тӱҥале, тиде
йокма
денак кошаргыш. Ликандр ден ватыже кумшешым гына кӱпнышӧ чурийыштым шыҥалык
йымач ончыктышт. Вӱтасе да сурт кӧргӧ сомылым уна марий вораҥдарыш: чот
омдышо водаран ушкалым лӱштыш, моло вольык ден чыве-комбыланат кочкаш
пуэдыш, пӧрт кӱварым мушко, коҥгаш олтыш...
Тыгодым ола гыч Саскавийын кугурак эргыже толын пурыш да малдале:
— Васлий чӱчӱ, как дела?
— Как сажа бела, — шыргыжалме йӧре Сергейлан вашештыш.
— Молан?
— Шкеат ужат.
— Мӧҥгыштӧ тыгай порядке лиеш манын, шоналтенат омыл. Блеск! — парняжым
шолт мурыктен, пӧрт мучко часовойла мӧҥгеш-оньыш коштын савырныш да
ӱстелтӧрыш шинче,
лопка тарелка гыч кугу соктам руалтыш. — Шик модерн, экстра класс!
— Перкан лийже, шоляш, — коя пырысла тӱрвыжым нулале уна марий.
— Тыят пеленем шич, — кочмо лугыч пелештыш качымарий.
— Тау, Сергей. Таче мӧҥгӧ велыш каяш тарваныман. Кузе миен шуаш ала.
Ватемат ынде йомдарен докан...
— Проблем нет, — ышталеш оласе пижон. — "Москвич" — гаражыштак. Пжик — и
кудалына веле. Эше кузе! С ветерком...
Латкок шагат лишан эн ондак Ликандр кынеле, почешыже — Саскавий. Коктынат
шинчаштым карышт.
— Коҥгажым кӧ олтен? Сергей, тый мо? — эргыж деч йодо аваже.
— Ушет пошел мо, шалавуй! Кӱпен-кӱпен ынде коҥгаш олтыметымат монденат,
видать,
— шыдешкыш качымарий. — Ачамже кеч ынде йӱмым чарне, аракаголик!
Аккумуляторетым
шынденат мо?
— Ане...
Сергей дене пырля гаражыш Ликандрат лекте. Лавыран "Москвич" мокмыран ачаж
гай
пышткойын шога. Терген лектыч, чыла сайла чучеш.
— Аха, бензин шагал, пышташ кӱлеш, — манят, Сергей багажник гыч шоганшӱм
тӱсан
лаптыргыл пытыше канистрым руалтыш да бакыш бензиным ястарыш. Зажиганийым
чӱктен, педальым тошкале. Акселератор тугак пашам ок ыште. Можыч, адакат
аккумулятор шинчын? Свечам монь тергышт. Тулойып йомын огыл.
Тыгодым Саскавий у канистрым нумал лукто.
— Ликандр, бензинжым молан выньык ора шеҥгек шылтенат? Йӱшывуя мончам
йӱлалтынет
ыле мо? — мане ватыже.
— А-мо? Мом куктыштат? Перегонжат ынде тыланет бензинла веле ӱпша, витне, —
руал-руал пелештыш суртоза.
— От ӱшане гын, на, неретым тушкалте, — иралалте Саскавий.
Ликандр нержым гармонь пошла куптыртыш:
— Фу-у!
Мирон Васлий, нимолан ӧрын, иктыжым, весыжым ончышт шога. Сергей тунамак
машина
воктене пӧрдалше яра атым нӧлтале да пинерешкыла ӱпшыч ончыш:
— Фу-у! Перегон улмаш...
— Ой, эргым, мом ыштышыч гын?! — пӱй вошт пеҥыжалтыш Саскавий. — Ачат деч
йышт
шылтен шынденам ыле вет, калтак! У ийланже ынде мом йӱына?
— Бензиным! — машина капотым кертмын петырыш Сергей, вара Васлий дене
коктын
иктӧр воштыл колтышт.
— "Москвичат" аракам йӧрата улмаш. Садлан руштмыж дене ынде верже гычат
тарванен
ок керт аман, — тӱлыжгын акаж ӱмбак ончал колтыш уна.



021498
************************************************************************
2—14

Маргарита Тимофеевна Ушакова 1949 ийыште Марий Элысе Волжский район,
Курыкӱмбал
ялеш шочын. Йоча жапше Отымбалне коча ден коваж пелен эртен.
1964 ийыште Карай кандашияш школым тунем пытарымеке, аваж деке Свердловский
областьысе Серов олаш каен. Ремесленный училищыште кок ий токарьлан
тунеммеке, заводышто пашам ыштен.
Ешаҥме деч вара Новосибирск олаш илаш куснен. Лач тушто "Авамын куэже"
лӱман
икымше ойлымашыже шочын, 1977 ийыште "Ончыко" журналеш савыкталтын.
"Редакций пашаеҥ-влакын серышым возен шогымышт, нунын дене кылым кучымаш
шочмо
кундемыш пӧртылаш таратен, нунынак темлымышт почеш литератур йылмым
келгынрак
палаш, марий йылмым шымлаш шонымаш мыйым, кумло ияш ӱдырамашым, Марий
государственный университетысе историй да филологий факультетын очно
тунемме отделенийышкыже намиен луктын", — шарналта Маргарита Тимофеевна.
Студент жапыште М.Ушакова
"Кокымшо тошкалтыш" ойлымашым возен, "Ончыко" журналын 1982 ийысе
лауреатше"
лӱмым налын.
1985 ийыште университетым тунем лектын, "Волжский правда" (кызыт "Волжские
вести") райгазетыште тыршаш тӱҥалын, шкенжым тӱрлӧ жанрыштат терген ончен.
"Волжский мебельщик" газетын редакторжо улмо годым шагал огыл очеркым,
новелле ден почеламутым, йомакым возен. Рушлат, марлат ик семын сера.
1993 ийыште кок авторлан лукмо "Авамын куэже" лӱман книгашке М.Ушаковын
латкум
ойлымашыже пурен.
Пытартыш ныл ий тудо Волжский районысо калыкым социально аралыме шотышто
Рӱдерын
шкет шоҥгыеҥ-влаклан полышым пуэн шогышо отделенийжым вуйлата.
Тиде повесть — икымше.

МАРГАРИТА УШАКОВА

МИЙ, КУНАМ ӰЖЫТ; ТОЛ, КУНАМ ВУЧАТ

Повесть

Такыртен шуктымо илыш-корным кенеташте вашталтен от керт. У пашатын чыла
ойыртемжым пален налмеш мыняр шуко жап, чытыш, тазалык кӱлыт. Кече еда
могай-гынат
уым тогдает, сандене "Ынде чыла палем" манын от керт. Вес паша шке
свежалыкше
дене оҥай. Тыгодымак шкендым терген ончаш изишак лӱдыкшӧ, ушет эре
таҥастарымыла
модеш. Кечан кечын шинчат уремеш кодмо дене иктак.
Василя газетым лышташла. Нимо тугай шӱмеш перныше уке гычын ик
увертарымашеш шогале. "Шкет илыше шоҥгыеҥ-влаклан социальный полышым пуышо
отделений вуйлатышын
вакантный вержылан конкурс увертаралтеш", — лудын лекте ӱдырамаш. "Мыят
йодмашым
пуэн ончем гын, мо лиеш? — шонымаш шочо. — Огыт нал гынат, нимат огыл — мо
вашталтеш".
Йодмашым газетыште ончыктымо почеш районысо администрацийыш намиен пуымыжым
Василя монденат шуын ыле — кенета телефон дене йыҥгыртышт.
...Куд еҥан комиссий коридорышто шогышо еҥ-влакым иктын-иктын пураш йодеш.
Василия шыпак шотлен нале: конкурсышкет латиктын логалыныт. "Йӧра, мый эн
вара, мучашеш, пурем гынат, шуам", — молын мут деч посна йодын ончалмыштлан
кидшым рӱзалят, изишлан уремыш лекте. Адак шоналтыш: "Ик верыш тынар еҥ.
Пӧръеҥ-влакат койыт. Чылан самырык улыт. Мыланемже ынде нылле вич ий. Шанс
манмет уке докан..."
— Черет пытыш, — мане мутланен лекше кужу капан рвезыеҥ. — Мийыза, пурыза.
— Вара мом пеш йодыштыт? — ыш чыте Василя.
— Кӧ улат, кушеч, районым палет але уке? Шинчымашет могай, кушто пашам
ыштет да
молан, могай амаллан кӧра ты должностьыш шогалнет? Еш нергенат икмыняр
йодышым
пуышт. Но таче эше нимогай вашмутым ида вучо, иктаж кок арня гыч веле пале
лиеш:
налыт але уке.
Василя омсам пералтен пурен шогале. Кужу ӱстел воктен шинчыше еҥ-влак дене
саламлалте. Шинчаш кӱштышт — ыш шич. Такшым пеш порын вашлийыч.
— Ме тендам газет пашаеҥ семын палена. Корреспондент профессийдам вашталтен
кертыда манын, ӱшанымыла ок чуч. Конкурсыш йодмашым кондаш могай амал уло
вара? —
Шыргыжале район администраций вуйлатышын заместительже Николай Артемьевич
Колышев да шӧршудо гай ош шинчапунжо йымалан канде шинчажым ик минутлан
петырыш. —
Тендан фамилийдам спискыште ужын, ме ӧрынна...
— Мый шкет илыше шоҥгыеҥ ден инвалид-влак нерген материалым шукертсек
погенам,
ик гана веле огыл газетешат возенам, — вучыдымын шӱлыш йоммылан кӧра Василя
йошкаргенат кайыш. — Но ончыч газетеш лекше статья почеш вигак, шуйкалыде,
вуйлатыше-влак мерым ыштат, титаканым мут кучаш шогалтат ыле гын, пытартыш
жапыште нимоат ок тарване: кеч шылтале, игылт, тура каласе, пайдаже ноль.
Южгунам туге возаш тыршет, шкежат чуч от шорт, а саде шоҥгыеҥет кузе илен,
тугак ила. Тендан
деныже чын полышым пуэн шогаш йӧн уло, шонышым. Шкежат шкет шоҥгемам,
мыйымат
ончыкыжым ала-кӧ ончаш тӱҥалеш, кӧлан-гынат мыят эҥертышаш улам. Садлан
кӧра ты
пашаште кӱлешан лийын кертам ман шонем.
— Ну-у, тыштыжат нелылык ятыр да эше тугай, могайым омешат ужын огыдал.
Окса вет
кӱлеш. Окса деч посна нимомат ыштен огыда керт. Мутлан, шоҥго кувалан
коҥгам
угыч оптыктыман. Шӱкшӧ коҥга, иктаж нылле ий ончыч тудым оптымо улмаш.
Куван
пенсийже ок сите, тенданат уке. Мом ышташ тӱҥалыда? Кузе тиде ситуаций гыч
лектыда?
— Куваже ӱмыр мучко ялыште пашам ыштен, кызытсе тӱшка паян озанлыкыште
тудынат
пайже лийшаш. Каем да вӱта гыч ик ушкалжым вӱден луктамат, ужалем. Теве
тыланда
окса.
— Тыге ок лий шол. Тиде — судитлалтман сомыл, — манеш комиссийыште шинчыше
ик
ӱдырамашыже. — Оксам вес семын кычалман, иктаж спонсорым муман, тудым
сӧрвалыман. Ме умылена, те мыскарам ыштышда. Йӧра тачеш. Чеверын. Шке
шонымашнам иктешлена да уверым пуэна.

* * *

Эрлашын эрдене эрак Василя каяш лекте, Йошкар-Ола корно гыч чодырашкыла,
интернат-пӧрт марте, лумаҥ шогышо пушеҥгылам ончал-ончал, йӱштӧ яндар южым
оҥ тич
шӱлен ошкыльо. Кастене, мӧҥгӧ пӧртылын, вигак возаш шинче да йӱдвошт малыде
почаҥыште, угыч, кынелын, возымыжым тӧрлыш, шып йӱкын лудо. Тыге репортажше
шочо.
Вуймутшо "Мемнан деч шоҥго — лач кава" маналте. "... Кужу да неле корным
илыш
мучко ошкеден, шуко ийготым вачӱмбак поген, шотлен пытарыдыме пашам ыштен
ситарен, умбакыже кузе лийшашым чыланжат огыт пале. Мо пӱралтын, тудым
вучат. Пӱрымашыжат южгунам вучыдымын, теҥгечысе сае гыч кенета рошт вес
семын савыралеш.
Шоҥгылык эше иктымат чаманен огыл, — возен Василя. — Шочшан еҥ "Икшывем
ончен
куштемат, ом керт лиймекем, кеч вӱдым намиен пуа" манеш. Но кажне ганажак
тыгай
ӱшан ок шукталт...
Российыште 60 миллион наре шоҥгыеҥ уло. Кызыт, тынар пачаш чыла шергештме
деч
вара, нуныжо кузе илаш тӱҥалыт?
...Йӧршеш нигӧшт уке годым тулык шоҥго айдемым интернатыш ужатат. Мемнан
районышто лӱмын келыштарыме сурт укеат, Красногорский поселко воктенсе
чодыраш верланыше психоневрологический интернат-пӧртыш наҥгаен кодат. Тушко
логалаш шуко
кагаз кӱлеш — яра миен от пуро. Интернатыште 460 еҥ ила. Нунын пелен —
латныл
медицина пашаеҥ.
Мийыде, ужде, палыде, конешне, нимом ойлаш ок лий. А кунам тышке пурен
ончалат,
шӱмым име дене керкедымыла чучеш: черлыжат, инвалидшат, тыглай шоҥгыжат
пырля
илат. Латкандаш ияш гыч тӱҥалын, эн кугу ийготан марте. Нервный чер дене
черланыше, але шочынак тыгай улшо еҥже шукырак, вет арам огыл ты пӧрт
психоневрологический маналтеш. Директоржо — Виктор Андреевич Шнейдер. Пеш
сай айдеме. Тудым
чыланат моктат.
Но шоҥгыеҥ-влак палатылаште шыгырын илат: ныл, вич але лу еҥ денат
серлагат.
Кӱлеш йӧным ышташ илыме вер ок сите. Такшым мутланыме годым иктат вуйым ок
ший.
"Сайын пукшат, сайын ончат, пеш тау" веле маныт. Урем гыч коридорыш пурен
шогалмеке, первый семын шӱлаш йӧнлӧ огыл — чылт эмлымвер. Чыла вере ару,
больницысе
гаяк халатым да пижамым чийыше еҥ-влак коштедат. У еҥым ончаш погынат.
Медшӱжар
деч шкенан могыр шоҥго-влак дене палымым ышташ йодам.
...Инвалид орваште шинчыше илалшырак пӧръеҥ. Кумылын мутлана, тудым
жаплымылан
йывыртен докан. Василий Степанович Заглубоцкийлан 75 ий. Тыште идалык гына
ила.
"Йӱштыжат, шокшыжат шуко пернен, — каласкала тудо. — Ныл ий фронтышто
коштшемла,
йолем ик гана веле огыл йӱштӧ налын. Сар пытымеке, 1945 ийыште, Волжскыш
илаш
тольым. Тысе ӱдырым марлан нальым. Луиза Григорьевнам дене витле вич ий
пырля
иленна. Тудо оласе торгышто тыршыш, мый пушеҥгым обрабатыватлыше да пӧртым
чоҥышо "Заря" комбинатыште кумло кок ий пашам ыштышым. Пенсий марте ямде
пиломатериал цехыштак лийынам.
Но тушман ыш пушт гын, пел курым гыч сар адак мыйым поктен шуо. Пурла йолем
чыташ лийдымын пеҥаш тӱҥале. Госпитальыш эмлалташ возым, шым тылзе кийышым.
Йолем
арален кодаш ыш лий. Пӱчкын шуышт. Вате дене коктынат интернатыш толна. Куш
пурет?
Ик эргына уло. Ончен куштышна, ӧпкелен ок керт. Эҥерташна веле ыш йӧрӧ —
тюрьмаш
каен шинче. Кодшо тылзын ватем тышанак колыш. Тойымо сомылым "Заря"
комбинатысе
профсоюз комитетын председательже Раиса Павловна Жулина шке ӱмбакыже нале.
Колымешкем, тудлан тау мутым каласем. Пеш поро айдеме. Мый мо, йолдымо,
нимом ыштен
ом керт ыле. Ынде памятникым ыштыкташ сӧрыш. Мыланем пеш йӧсӧ. Шып шортам.
Сай
игечыште, коляска оравам кидем дене пӱтырен, кугорныш шумеш лектам ыле да
монь.
Телым ынде уремыш лекде чыташ перна. Тысе илышлан пыкше тунем шуым. Нимолан

йӧрдымыш савырненам вет, йолемжым пеш кӱшыч пӱчмӧ. Коршташыжат коршта.
Протезым
ыштыкташ кӱлеш да... Тау, кеч тудыжлан оксам тӱлаш ок кӱл, тугак ыштен
пуат.
Идалыкат пеле гыч эргым пӧртылеш. Мыйын вет шке суртем уло. Кызытеш
квартирант-влакым пуртен коденам. Эргым толмеке, мӧҥгыш каяш шонем. Ушем
дене такшым тышан
ынем код. Неужели вара тышанак колаш логалеш?"
Каласкала шоҥго салтак шке илышыж нерген, шинчалукшо гыч яндар вӱд йоген
лекмым
огешат шиж, огешат ӱштыл...
А Нурмучаш Шайра кува Матрена Тимофеевна Ефимова ӱмыр мучкыжо ялыште илен.
Чылаже шым икшывым ыштен, но нылытынже кушкын шуде колен пытеныт.
"Мӱшкырышт коршта
да колат, нигузе арален налаш ыш лий", — ойла тудо, а шкеже эре халатшым
кудашаш
тӧча. "Ит кудаш, кылмет", — манам, но шоҥго ӱдырамаш шонымыжым ышташак
тырша.
"Оҥем колыштат мо? Кушкен кудашман?" — уэш-пачаш йодыштеш. Врач омыл манын,

умылтараш пижам, ок колышт. Пылышыже пеҥгыдырак, чот ойлыман.
Шайраштыже кугу суртшо кодын, петырыме шинча. "Мӧҥгеш каяш ок лий мо? —
ужшо
шинчаж дене мыйым туран ончалеш, вара чояракын шыргыжалеш. — Илем ыле
пошкудышто, кеч азаштым ончем. Ялсовет председатель "Пуымат пуэм" манын
такшым. Э-э,
ӱдырем, ик эргымже пеш ыжал, кумло кок ияш колыш. Вес эргым Самара олаште
ила.
Шукертак тушко каен. Ӱдыржымат марлан пуэн манмым колынам. Ок тол Ольошем
шочмо
верышке. Мыйжат ом кӱл. А мый тудым пеш неле жапыште ончен куштенам, первый
йочамым. Марием сарыште коштын, мый мӱшкыран кодынам. Йоча шочын, ялыште
паша шуҥгалт пурен кайымешке. Ольошем нигушан кодаш да пӧртӧнчыл воктене
йолыштен коденам, шкеже пасуш куржынам: тӱредаш кӱлын, еҥ дене тӧр аҥам
поген налман. Ачаже
тольо — эргыланна вий ий, куржталеш, "палыдыме" пӧръеҥым огешат ончал,
шотыш ок
нал...
Кудло ий марием дене иктура илышна. Колыш вет, мом ыштет-я. Ила ыле гын,
мыят
кызыт кудышто лиям ыле. Огыт колто, манат мо? Колем гын, Шайрашке наҥгаен
чыкат
мо? Уке? Ой-ой, тышанак пыштат? Э, халатем, ане, кудашам, ончет огыл мо
могыремжым?"
Сумка гыч луктын, тутло шовын моклакам Матрон кокайлан кучыктымекем, пеш
куаныш.
"Мыланем тиде?" — ӧрын шоҥго. Доктыр омыл манме мутемлан ӱшаныдеак савырнен
ошкыльо. Кужу коридор мучко изи капан, халат ӱмбалан халатым чиен пытарыше
кува
ошкылеш. Тӱсыштыжӧ "Огыт ончо гын, молан ӱжыктеныт?" манме йодыш возалтын,
шовынжым шола кидше дене оҥышкыжо кучен.
...Палыме лийым Тошнер вате Елизавета Ивановна денат. Ошкыл ок керт, йолжым
паралич перен, кидшат начарын тарванылеш. Лисук кокайлан кудло кандаш ий,
инвалид
орваште шинча гынат, шкенжым арун кучаш тырша, ала-кунам мотор улмыжо
кызытат
пале. Мутланыме годымат тудат чарныде шортеш, нигузе лыпландараш ок лий.
Изиш
шӱлышым налмеке, шке нергенже тыге каласкалыш: "Мый Тошнер гычше пеш
шукертсек
каенам, шотленат ом му ынде. Акай дене пырля илем, шонышым, акамже
пикталте. Моланжым омат пале. Пеш ойгырышым да... Кнагам тунем кертын омыл.
Еҥ суртла воктене азам ончен илен коштынам. Коло ий еҥ йочам ончымо дене еш
шотымат сайын шым
чумыро. Ик эргым ыштышым. Йӧсӧ ыле гынат, ончен куштышым, йолымбак
шогалтышым.
Тудат ончыч тӱшкагудышто илыш, ӱдырым нале да веле пачерым пуышт. Шешке
дене
илаш ок лий — кӱлат мо тудлан? Шочмо ава ута да. Шоҥго-шамычын илыме пӧртыш
толмекем, колянен-колянен, шӱмемат начареште. Эргым кажне шуматкече-
рушарнян кошто.
Автобус тышке пел шагат наре веле кудалеш. Пытартыш жапыште тудат йомо.
"Авай,
уныкат армий гыч толшаш. Мӧҥгыш пӧртылешат, вара тый декет коктын толына",
— мане. Вучем да, огыт кой шол.
Мутланен ярныш. Санитарка, тудын орважым шӱкен, палатышке наҥгайыш. Лисук
кока
тыште латик ий ила. Латик кужу ий. Ойгырымыж дене шке илышыжымат кӱрлын
ончаш
тӧчен ончен, мӱшкыржым вашкӱзӧ дене шуралтен. Но утареныт.
...Ончальым: пеш палыме тӱсан пӧръеҥ ошкеда. Йытыра изи суас Хайрулла
Мустафин
ончыч пошкудо Урняк ялыште ила ыле, кочам дене чот келшеныт. Хайруллат
мыйын
тӱсым палыш ала-мо, шогале да "Иван изайын улат вет?" — марла йодо.
Шукертсек
уждымо родыжым вашлиймыла куаныше Хайрулла изайым чытен кертде ӧндальым.
Кудло
кандаш ияш кугыза шортынат колтыш, ындыжым мыйынат кумылем тодылго. Ой,
Юмо,
ала-кӧм, палыдымым, тышан ужын чаманен пытарет, а тиде айдемыже шкенан
Порат
кундем гычак, сандене путырак жал. "Тыйже кузе вара тышке тольыч?" — манам.
Хайрулла ойла: "Ок лий агулышто шкетын илаш. Шоҥгылык пижын, куат уке.
Мончашкат
шкетын пурен ом керт: вуй савырна да камвозам. Лӱдам веле. Волжскышто
ӱдырем,
эргым илат. Пеш сай икшыве улыт. Нигунам, нимом нунын нерген удам ом ойло.
А ик
ӱдыремже ушыжо лушкыдыраклан кӧра тыште ила. Теве санитарка-шамычлан
кӱварым
мушкаш полша. Мый декем палатышке мия — шӱмлан ласка. Иленам мыят, пашам
шуко
ыштенам, куштылгыракым кычал шым кошт. Сар жапыштат ятыр нелым ужаш пернен.
Ынде
ом керт. Чыла шылыжем коршта. А тыште сай. Мыланем келша. Палатыште нигӧ ок

сӱрлӧ. Вич ий интернатыште илем. Тысе законлан тунем шуынам".
...Инвалид орваште шинчыше кугу капан, чал пондашан, ошемше ӱпан кугыза ала-
кӧ
дене пеш мутлана ыле, кенета кычкыраш, шорташ тӱҥале: "Мый шукшыш
савырненам!
Мый ынде шукш веле улам! Молан йӧра, тыге шинчем?!" Коридор мучко медшӱжар
куржын тольо, инвалидым лыпландараш тӱҥале. Вара мыйын могырыш савырнышат,
ош хала-тан ӱдыр мане: "Тендан землякда тидыжат. Тудын паралич. Фронтовик.
73 ияш. Эргыже Заполярьеште ила, ӱдыржӧ — Волжскышто. Кугызан нервыже
нимолан ок йӧрӧ. Пеш
коляна. Экстрасенс-специалист кӱлеш да, уке. Мемнан дене интернатыште тыгай
врач
пашам ышташ тӱҥалмым вучен огына шукто, очыни".
...Илат шоҥго кугыза-кува-шамыч. Кажныжын шке ойгыжо, куанже. Шкет илыше
айдемын
уремысе теҥгылыште кужу жап шинчылтмыжлан ида ӧр — тудын кӧ дене гынат
пелештымыже шуэш. Тыге ик кува эре тӱнӧ шинчылтеш ыле. Нигӧжат уке,
пырысшат йомо. Вара
кува теҥгылыште коймым чарныш. А тудо колен да ныл кече пӧлемыштыже киен
улмаш.
Нигӧ шоналтенат огыл. Уке и уке. Кажныжын вет шке илышыже.
Тӱрлын илыше уло. Примерымат тӱжем дене кондаш лиеш. Икте чот ӧрыктара:
икшыван-влакше шке шочшыштым нигунамат огыт карге, колянен, орланен, еҥ
воктене илат,
интернат-пӧртыш верештыт, а ӱдырышт ден эргыштым огыт шылтале, нунын нерген
эше
сайым веле ойлаш тыршат. А шкешт? Йӧршеш йот еҥ нуным мончаш пурта,
могырыштым
мушкеш, вургемыштым вашталта, кочкашышт шолтен пукша, тарванен кертдымыжын
йымачше эрыкта. Тек нунылан суап лиеш. Но вет шукыштын шочшышт шкештат
кугыза-кува
ийготым кунам-гынат шуктат. Огыт шоналте мо? Уржа олым йыжыҥан, илыш
кыдежан.
Чыла мӧҥгеш савырнен толеш..."
Репортаж газетын ик страницыжым айлыш. Василя яллашке лектеден коштмо годым
ты
материал нерген калык дене ик гана веле огыл мутланен. Эше да эше
йодыштыныт,
потомушто кажне ял гыч кӧ-гынат интернатыште илен. Кузежым-можым палаш
шонен,
поснак ончычсо пошкудыштын але тукымыштын чупчыленак налмышт шуын.

* * *

Районысо администрацийыште мутланымашке мийыме нерген Василя редакцийыште
нигӧланат ойлен огыл. Мом ончылгоч ойлет, эше шинчат возеш. "Келшен ом тол
гын, эше
иктаж-кӧжӧ куана", — мане шкаланже да паша лоҥгаште тудо тиде татым уш
кыдежын
умбал пӧлкашкыже верландарыш.
Телефон дене вучыдымын йыҥгыртен увертарышт:
— Тендан кандидатуреш шогалме. Куснен толаш редактор деч кагазым налза.
Икымше
числа гыч тӱҥалыда веле.
Василя социальный пашаеҥ лие. Шкет илыше-влакым ончышо отделенийым вуйлаташ

тӱҥале. Тудын деч ончыч тыште улшо ӱдырамашым "Ӱшанле огыл айдеме" манме
амал
дене паша гыч лукмо. Чот нелеш налын, кӧнен огыл, тошто верешак кодаш
сӧрвален
йодын, маныт. Писатель Гогольын ик геройжо семын, "колышо чоным"
ведомостьыш
пуртен ашнен улмаш. Шоненат муын, а кандыра мучашыже кӱчык лийын. Намысше
могай.
Василя шӱлыкаҥе: у еҥлан вет вигак огыт ӱшане, кодшо йоҥылыш ты отделениеш
лапка
чапым коден. А саде ӱдырамашыже тыглаяк, мутланаш йӧратыше, простала чучеш,

тӱжвач ончымаште ялысе айдеме, могае кажне йолтошкалтыште вашлиялтеш. Кӧргӧ
чонжым кӧ пален?
Эн ондак чыла документацийым умылен налаш кӱлын. Коллектив кугу, район
мучко шаланыше. Лу ялсовет, шӱдӧ шымле шоҥгыеҥым коло шым социальный пашаеҥ
онча, нунылан кече еда полышым пуэн шога.
Пӧлемыште Василя дене пырля эше кум ӱдырамаш уло. Иктыже — вӱдышӧ
специалист,
паша опытшо кугу, чыла шотыштат тале — Полина Земскова. Тӱҥалтыште тудо
Василялан чыла умылтарыш, кузежым-можым пеш раш радамлен ончыктыш. Шкеже
але самырык
ӱдыр, техникум деч вара нылымше ий тыште тырша. Отделений вуйлатышым
ойырымо годым комиссийыште тудат шинчен, тудын мутшымат колыштыныт. Моткоч
йытыра, картычкеш возалташ йӧрата, тӱрлӧ тема дене интересоватла, шуко
лудеш, эре мом гынат
уым пидын чия. Эн оҥайже — Полинан шочмо кечыже Василя дене ик кечыште.
Коклаштышт гына коло кум ий. Полинан аваж ден Василя ик ияш улыт.
Вес коллега — калыкым социально аралыме шотышто специалист. Шке
профессийжым пагала, но шинчымаш дене — эҥер гоч кӱварым чоҥаш проектым
ыштыше инженер. Ты пашаш толмыжлан ок ӧкынӧ, уло кумылын кыртмен пижынак
тырша. Тачысе кечын тыгайлан
ӧрыт веле. Тыгай ура кумылан еҥым пытартыш жапыште шагал ужат. Канде кава
шинча
тӱсан, ош кӱляш ӱпан, вичкыж могыран. Лӱмжӧ — Татьяна Добрикова. Садик
иктаж
амаллан кӧра ок почылт гын, тудын дене пырля пашаш вич ияш Алюш ӱдыржӧ
толеш.
Чыла деке тунем шуын, эре мутлана, сӱретла, почеламутым каласкала. Василя
тудын
деке поснак шӱмаҥын. Алюш Василям "Корабельщикова кокай" манеш, фамилий
почеш.
"В" букважым раш, яндарын каласен пуа, пеш сайын шокта. Кугыеҥ-влак
коклаште ик
пӧлем кӧргыштӧ кече мучко улешат, ноя. Омыжат толеш, возын кияш аваже
пӱкенлам
шогалтылеш, малтен колтымешкыже, изиш пеленже лиеш.
Район мучко лектеден кошташ ик "Жигули" уло. Тудо уже аварийышкат логал
ончен,
сандене рӱдӧ ола гыч тышке ужатеныт. Чӱчкыдын пудырга, тӱрлӧ ужашыже
шалана. Оксам бухгалтерий пеш шагал пуа. Водитель Вениамин Архипович мо
кӱлешым южгунамже
шке оксаж дене наледа, счетым конда да вара тылзе дене вучен коштеш, кунам
ту
оксам пӧртылтат. Жапше вет ынде акрет годсо сатучо деч ур коваштыла
вашталтен
арверым наледыме дене иктак: производствыштыжат ыштен лукмо продукцийыштым
ужален огыт кертат, я ложашла, я сакырла, я вургемла вашталтылыт, тыге
пашадар олмеш калыклан пуэдат.
Социальный пашаеҥ-влак дене тылзе тӱҥалтыште, ик гана ӱжыктен, погынымашым
эртарыман, чылашт деч отчетым погыман. Туштыжо мыняр гана вӱдым кондымым,
пӧртым
мушмым да тулеч моло сомылымат цифр-влак гоч тичмашын ончыктыман. Чынжым
гын тынар гана шоҥго еҥ деке мийыме але уке, тергаш йӧсӧ. Верысе ялсовет
администраций
вуйлатыше отчетеш социальный пашаеҥын ыштыме сомылым чынлан шотлаш кӱлмылан
шке
кидшым пыштен колта. Тыге шоҥгыеҥ, ялсовет, социальный пашаеҥ, отделений
вуйлатыше икте-весышт дене койдымо, но ойыраш лийдыме кыл дене кылдалтыныт.
Шкет шоҥгыеҥ-влак полышкалаш мийыше ӱдырамашым "няньке", "вӱд нумалше" але
тыглайын "кыдал корштыдымо ӱдырем" маныт.
Кабинетыште улшо документ-влакым эркын-эркын шымлен, шотыш конден
ситарымеке,
Василя, шкет шоҥгыеҥ-влакын спискыштым налын, яллаш лектеден кошташ тӱҥале.
Тудо
арнялан кок гана деч шагал огыл кува-кугыза-шамыч дене вашлийшаш. "Живой
контакт" манмет моткоч шуко еҥ дене палыме лийшашым ончыкта. Кажне суртышто
мийыме
деч вара актым, посна дневникым возыман. Икана эн мӱндыр, шымле меҥге
торасе
ялыште, контрольный тергымашым эртараш шонен пыштыш. Кузе вашлийыт? Кузе
аклат?
Социальный пашаеҥ-влак деныжат лишкырак, чакрак палыме лияш уто огыл.
Ончыкыжым
вет нунылан эҥертыман, садлан шке пашаеҥетым сайын палышаш улат.

* * *

Икымше кече. Корамас кундем. Шым ял. Коло шым шкет еҥ. Вич социальный
пашаеҥ.
Изирак планеркым эртарыме. Ялсовет администраций вуйлатыше тошто изи пу
пӧртыштӧ
йӱштӧ пӧлемыште шинчылтеш. Социальный паша программыж дене палымым ышта.
Чалемаш
тӱҥалше шем ӱпшым копаж дене ниялтен, порын койын шыргыжалеш. Иван
Михайловичым
палат, пагалат. Тудо тышанак шочын-кушкын, кажне ешыште кӧ, могае, кузе
ила, мом
шона, сайын шинча. Иван Михайлович вет нигунам "Огым" ок ман, эре "Йӧра,
йӧра
ыштена" ойла. Отказен ок мошто, полшаш ямдак ила. Василя дене палыме лийын,
ончыкыжымат пырля ик ой, ик шонымаш дене тыршаш шке шотан пунчалым пидыч.
Суртла
воктен Иван Михайлович шке ончыктен кошто. Могай нелылык улмо дене
палдарыш.
Ваштареш толшо еҥ-влак я саламлалтыт, я иктаж-мо нерген йодыштыт, палыдыме
ӱдырамашым тӱслен ончыштыт.
Васюковмыт кумытын илат. Кандашле ияш Начу, изиш изирак Матвей шольыжо,
шымле
ияш Чачук шӱжарышт. Шернур могырышто чӱчӱштын Левик лӱман эргышт ила.
Милиций
подполковник. Тыгаяк фамилийым нумалеш, маныт. Пӧртым, позьмам документ
почеш
чыла тудлан возыктеныт. Но Левикышт шуэн толеда, полшашат шагал полша.
Лариса
лӱман социальный пашаеҥыштлан веле ӱшанат. Огыт керт, огыт керт, нимогай
ӱнарышт
уке, а шым шорыкым ончаш коденыт. Кушко вот тунарыже? Пача-шамыч пӧртыштӧ
кудалыштыт, арулык нерген ойлыманат огыл. Василия ден Иван Михайлович пурен
шогалынытат, ны шинчаш, ны савырнылаш вер уке. Ик койкышто кокытынжо малат,
весыже —
коҥгамбалан, умылтарен кертдыме тӱсан вургем ӱмбалне почаҥыштеш. Матвуй
кугыза —
шоҥго качымарий. Ушыж дене йочак кодын. Эре нюслен шортеш, шинчавӱдшӧ
пытыдымын
йога. Шинчаже тугае канде. Шинчавӱд дене эре мушкылтеш да ала-мо тугай
яндар.
Мамык пун гай пушкыдо ош ӱпшым южгунам веле ончыкта, йӱдшӧ-кечыже, телыже-
кеҥежше эртак ыслыкым чиен шинчылтеш. Кошташыжат начарын ошкылеш. Чачук
шӱжарыштын
самырык годымсо йочаже лийшаш улмаш, но Начу волям пуэн огыл — лугыч
шуыктен.
Ынде кумытынат начарештыныт. Пеленышт нигӧ уке. Кузе вет сай лиеш ыле, шке
ешысе
йоча кушкеш гын. Чачукшым ынде паралич перен. Шинчаш шинча, а ок ошкыл.
Начу кува, тоям кучен, шолт-шолт перкален кая. Ончалтышыже шыде.
Василя кӧ улмыжым умылтарышат, кумытынат сӧрвалаш пижыч:
— Наҥгай мемнам шоҥго-шамыч илыме пӧртыш, тушто кужунрак илена вара.
— Документым виктарымеке, толам да наҥгаем, — сӧрыш Василя.
Лариса нине кум шоҥгыеҥже деке тунаре тунем шуын, нуныштат тудым йӧратат.
"Мӧҥгышкем налам ыле, — малда, — но верем уке". Медицинский комиссийым
коштыкташак мыняре тыршыш, куржтале. Пытартыш кагазым кидыш налмеке,
Василялан пуртен
кодыш да автовокзалыш вашкыш. Чулым, шокшо кумылан ӱдырамаш. Шке пашажым
кугу
кумылын шукта, а вет тӱҥ профессийжат уло — библиотекарь. Моло ӱдырамаш-
влакат
тӱрлӧ профессиян улыт, кажныже могай-гынат амаллан кӧра социальный пашаеҥ
лийын.
Адакшым ялыште ты у сомыл деке эше тунемынжат шуын огытыл — ончыч кӧ
тыгайым
ужын? "Э-э, еҥын лавыражым эрыктен кием огыла, шужен шинчем гынат, тыгай
екемет
мылам ок кӱл", — южыжо йӱкынак манеш. А эркын-эркын паша верет шагалем
тольо,
ялыштат пел ий дене пашадарым огыт уж. Тыге ойлыштшетшак социальный полыш
отделенийыш сӧрвален мия: "Пашаш налза, мыят тендан деке пурынем". Чокым
умылымашлан
кӧрак Васюковмытым лӱдыктен шынденыт: "Ида кай шоҥго домыш, тендам тушто
уколым
шынден пуштыт. Ораде улыда мо — каяш. Иледа кузе-гынат. Вӱдым пуртен пуат
вет.
Кочкашат шолтат — ялсовет еҥым пуэн..."
Василия Васюковмытлан шоҥгыеҥ-влак илыме пӧртыш каяш путевкылан Калыкым
социально аралыме шотышто министерствыш мийыш. Стационарный учреждений-влак
отделыште
маньыч: "Вучыза, черетыште куд шӱдӧ еҥ шога. Йошкар-Олаште ик интернатым
чоҥена.
Кунам ыштен пытарат, але пале огыл" маньыч. "Но ниныже тетла шке илыме
верыштышт
кодын огыт керт, паралич перыман ӱдырамашыжым социальный пашаеҥ шкет ончен
ок
сеҥе, йӱдым пеленже шинчен ок керт, сандене медицина шинчымашан посна
айдеме
кӱлеш", — ӱчашаш тӧчыш Василя. Ыштат мутлане. Неужели ынде нимо деч посна
пӧртылаш? Шӱдӧ меҥгым тол да яра кай? Приемныйыш пурен, секретарь деч
Василя пален
нале: министр иктаж лу минут гыч толшаш. Шогылтеш тыге. Изи капан, шара
шинчаончалтышан пӧръеҥ тольо да кабинет омсам почмо годым йодо: "Те мый
декем? Пурыза".
Василя омса лондем гоч ӧрынрак тошкале. Икымше гана министр дене шинчаваш
ужмеке, тыге шол — лӱдатат, но чакнаш огеш лий.
— Виктор Степанович, мыланем кум путевко кӱлеш.
— Умылем. Но ме коллегийыште пунчалынна: ик жаплан нигӧм оформитлаш огына
тӱҥал.
Положений туштат начар. Интернат-влак тич темыныт, вер уке, пукшен лукташ
окса
чӱдӧ.
Василян логарышкыже комыля толын шинче, пыкше пелештыш:
— Иктаж-кузе исключенийым ышташ огеш лий мо?
— Коллегий дене пунчалым лукмым мый шкетын пудыртен ом керт. Чу, чу ида
шорт. Те
мыланем пашаште таза кӱлыда. Кажне шоҥгылан шорташ тӱҥалыда гын, мыйже вара
кӧ
дене кодам? Паледа, Василя Андреевна, ик йӧным шып каласем: кайыза, возыза
посна
йодмашым, тек Колышевда подписатла, а ме вара тыште ончен лектына. Вашмут
положительный лийшаш ман шонем, ойлаш полшем умбакыже. А йодмаш кагаз деч
посна нимомат ышташ огеш лий. Чеверын. Чыла сай лиеш.
Василялан министр кидым шуялтыш, Корабельщиковам омса марте ужатен луктын
колтыш
да чарныде йыҥгыртыше телефон аппарат-влак деке вашкыш.
Чынак, путевко-влак почто дене тольыч. Василялан райбольницын тӱҥ врачше
деке
машинам йодын каяш логале. "Вашке полыш" службын йӱд смена гыч лекше ик
шофержо
шоҥго-влакым наҥгаен кодаш кӧныш.
Лариса Васюковмытым мончаш пуртен, вургемыштым ямдылен, тыш-туш куржталын,
Шернурыш телеграммым пуэн, шольыштым ӱжын — сравочшым вет пуэн кодаш кӱлын.
Адакшым
тугай, шолышташ йӧрале вургемышт пешыжак уке гынат, кочкыш йӧрварышт да
чоҥымо
материалышт, оралте ӱмбалым леведаш кӱлшӧ калай листа-влак да монь улыт.
Илыше еҥ пелен ала-моат чумырга, южгунамже мо кӱлеш-оккӱл ӱзгаржат шуко ий
почела аралалтеш: ны шуаш, ны кучылташ. Маныт: айдеме кум тӱрлӧ лиеш. Икте
— эре пога, весе — тоштемаш тӱҥалшым эре луктын кышкаш ваҥа, кумшо — кушко-
гынат йӧнештара, пужен ышта, ачала. Василя шкеже гын саде "эрыктыше"-влак
лоҥгаш пура, илыме верыштыже нимогай уто арверым от уж: я пӧлекла, я пуэн
колта, я коремыш чуй
веле колта — мӧҥгешла нигунам ок ончал, ок чамане.
Матвуй кугызан чарныде шортмыжо, йыҥысымыже веле йыгыжтара. А воштылалеш —
пуйто
пыл шеҥгеч ик кечыйол утлен лектын ончалеш.
— Тый, ӱдырем, мемнам ик пӧлемыш ыздай, — ойла шоҥгыеҥет Василялан. — Ме
посна
илен огына керт.
— Мийымекем, врач дене мутланен ончем. Пӧръеҥ ден ӱдырамаш-влакым иквереш
огыт
пурто дыр, — мане Корабельщикова. — Посна случайыштыже ала-кузе ышташ —
ойлен ом
керт.
— Сайын илем гын, тыланет тауштем, — сӧрыш Матвуй. — Уке — вурсем.
— Тушто кечеш ныл гана пукшат, вургеметым мушкыт, малыме веретым арун
кучат, кугызай. Эше палет — кугу гына ош волыш пыштен, мончаш пуртат.
— Икшывыла мо? — ӧрӧ кугыза.
— Мо шонет? Шоҥго ден изиеҥ икгай улыт, манытыс.
Чачукым нумал лукташ пошкудо-влак полшышт. Начу, тоям тоялен, шкеак лекте.
Матвуйым, кидпӱан гыч кучен, Лариса вӱден лукто.
Уло уремысе калык чеверласаш толын. Ӱмыр мучко йыгыре илымеке, йӧршешлан
коден
каяш йӧсӧ. Кажныже костенечым пуэн колтынеже. Ӧндалшыже ӧндалеш, поро мутым
пелешта, шортшыжо шортеш.
— Кушко наҥгаеда? Миен ужаш лийман докан?
— Нине ынде ик ганат огыт пӧртылыс.
— А пӧртыштым петыреда мо?
Машина тарваныш, калык лоҥга гыч эркын кораҥе да мӱндыр корнышкыла
савырныш.

* * *

Тылзе гыч Василя Васюковмытым ужаш Красногорский интернат-пӧртыш кудале.
Вениамин Архипович машинашак кодын, тудым тыште илыше-влак авыреныт, кӧ
тамакым йодеш, машиным ниялткала. Орадырак-шамычше мом ыштат, от пале,
садлан кӧра шоҥго
водитель машина яндажым петырен шинчын.
Палатыште визытын улыт: Васюковмыт да эше кок ӱдырамаш. Матвей кугызам
ӱдырамаш-влак коклаштак ашнат. Василям ужын, шоҥгыеҥ шыргыжале:
— Мый тыйым палем, мемнам тый тышке конденат. А шерым иктаж-мом кондышыч?
Чачукышт уже йӧршеш начар лийын. Шинченат ок сеҥе. Шӧрым конден йӱкташ
тӧчышт,
но Чачукын логарышкыже ок кай.
— Вашке "каен колта", очыни, — мане Начу акаже шыпак.
Василя кӧныш. Шӱм ишалте. Палатыште юж неле. Окнам почаш ок лий — кынел
кертдыме
еҥ кылмен кертеш.
— Колен колтымешкем толат мо адак? — йодо Матвуй.
Чеверласен лекташ моткоч неле. Икте лыпландара: тыште кӱлеш семын нуным
ончаш
чыла йӧн уло.

* * *

Южгунам Василям Колышев шкеж деке ӱжыкта, кузе паша кайыме нерген йодышт
налеш,
шкаланже мо кӱлешлыкым возен кода. Тудат районым вич парняла шинча — шуко
ий
райисполкомышто тыршен. Поснак Полина Андреевнам пагала, ой-каҥашым йодеш,
опытшылан эҥерта.
Республикыш гуманитарный полыш толмеке, шуко йочан ешлашке кугу коропко-
шамычым
шеледаш адакат Колышев ден Земскова тумаеныт. Йӧра толын шуын Полина
Игоревна,
тудо вет заочно тунемеш, сессийыште лийын. Кок шӱдӧ коропко гуманитарный
полышым
Земскова Йошкар-Ола гыч шке конден. Шофер дене пырля саде латкок
килограмман коропко-шамычым ялсоветла еда намиен пуэден коденыт. Ныллыжым
отделыш кастене кондымекышт, Василя дене коктынак нуным нумальыч. Сайын
оптен шындышт. Ешартыш
спискым ыштен, эше тышечынак пуэдаш кӱлын. Коропко кӧргыштӧ америкысе
салтакын
походыш налме сухой паекшо улмаш. Чылажат посна пакетыште, кажнешыже
англичан
йылме дене возымо — чылажым лудын от сеҥе. Почыт — пареҥге пламык, весыште
—
халва, кумшышто — повидло. Эше тутло пушан салфетке-влак вӱдыжгак улыт.
Шӱргым
ӱшташ.
Спискым шуко пачаш тергыме гынат, нелеш налше ешат лектедыш. А южыжо толын
вурседыл кайыш: "Мом пуэденда? Сӧсналан веле кышкальым!" Кӧм титаклаш,
молан верч
шкежат ок шинче.
Василя умбакыже шагал огыл тыгай еҥым ужын да, эре шке семынже ӧрын, Полина
Игоревналан ойлен:
— Сайым ыштымым вес семын гына умылат улмаш. Таушташ олаш шумеш иктат ок
тол, а
шомакланаш толаш гын огыт ӧркане.
Шочмо да вӱргече калык дене паша ыштыме кече-влак улыт. Кудо могырым могай
автобус толмым раш умылет: ик ялсовет гыч пуреден лектын каят веле, вес
кундемысе
еҥ-влак омсаште койылдат.
— Тый Корабельщикова улат? Толын ончышым. Шоҥгыеҥ ончымылан оксам тӱледа,
маныт.
Чын мо?
— Да, мемнан паша — шкет еҥлан полышым пуаш. Теже кӧм тыгайым паледа?
— Мариемын аважым шке декем налынам. Тудым яра ом ашне, вет нимом ыштен ок
керт,
чыла йымакыже колта, погкален андыгенам.
— Пенсийжым кугун налеш. Кидышкыда пура. Ок сите мо? Ешысе еҥым ончымылан
ме оксам пуэн огына керт.
— Мый вет шешкыже улам, шочшыжо огыл. Эргыже колен, — нигузе ок чакне
ӱдырамаш.
Шинчасортаже шарлен, шыдыже шолеш. Умылтарымым огеш колышт. Лыпланен шудеак
лектын кая.

* * *

Яллашке коштын, шкет шоҥгыеҥ-влак дене палыме лийын, Василя кажныштым
колыштеш,
илыш-корныштым умылаш тырша.Утларакшым ӱдырамаш улыт. Марийышт сареш
коленыт але
вес семын уке лийыныт. Шкет шоҥгылык ик тӱсан: тазалык уке, ӱнар ок сите,
шочшо
лийын огыл... Василялан нуно тунаре лишыл улыт, йӱдымат мален ок керт,
шонен
кийылтеш, йӱкыштым колеш.
"... Мо шкемым шарнем, ешна эре нужнаште почаҥын. Авамым йочамак презыла
вашталтен налыныт,— кукшо шинчавӱд йӧре каласкала Ольга Степановна
Чемирова. — Сар деч
ончыч пашалан йӧрале ӱдыр лийын шуынам ыле. Каче-шамычат ончалыныт. Толын
перныш
туткар уверет, ял гыч пӧръеҥ-шамыч каен пытышт, вара мыланемат черет шуо.
Куд
ӱдыр лектын кайышна "паша фронт" манмашкет. Шочмо верыштак огеш лий ыле мо
кодаш? Тунам умылен омыл. Рушла начарын ойленам.
Свердловский областьысе Азиатка поселкыш шумеш намийышт. Илен улына
баракыште.
Пашажым мом ыштен улына, шонет? Шудым соленна. Шымле вич меҥге тораш,
тайгаш,
шудо солаш шупшыктат ыле. Нормым темет — 600 грамм киндым пуат. Эре шужем,
мӱшкыр коршта, шупшын шында. Йӱр пытыдыме йӱреш. 1942 ий. Вургем кошкен ок
шукто. Южгунам поселкысо калык деке кӱчаш лектынам. Ик стакан ложашым
кондем, йӱштӧ
вӱдеш лугалтемат, йӱам. Йӧршеш начарештынам, шалаш шинчам — кынел ом сеҥе.
Изишак нылйола кудалам, вара пыкше кынелам.
Мӧҥгыш чот толмем шуын, но огыт колто. Мо шонет? Шыльым. Корным ом пале,
окса
уке, документ чыла тушанак кодын. Эҥер воктене, кӱ кокла гыч ошкылынам.
Резинке
кем кӧргеш йол коваштем кӱын ойырлен... Марлан шым кае, йодшат лийын.
Ончыклык
илышем сарлан кӧрак пулыклалте".
Василя сарым киношто гына ужын. Шоҥго-влак дене эре вашлиймылан кӧра шкежат
пуйто шоҥгемын, еҥ ойгым нумалаш полшаш шӱмлан неле дечат неле улмаш.
"Курыкыш
кӱзен, курык гыч волаш ачам тоям пуэн коден огыл, — мура Олюк кува, —
ӱмыреш
сайын еш дене илаш авам пиалым пуэн коден огыл. Солышаш олыкемат шуко кодын

огыл, ик изи лукеш веле кодын, илышаш ӱмыремат шуко кодын огыл, ик изи
кӱчык жап
веле кодын".
— Костенеч киндетым вигак шулам, — манеш Василялан куаныше шоҥгыеҥ, — тунам
вара
вашке пӧртылат. Тыйын ешет уло?
— Уке, кувай. Тый гаетак улам.
— Ончылетым пидме мо? Ик икшывым ышташ кӱлеш ыле.
— Шым керт. Ыш пӱрӧ.
— Олюк кувай, йӱдымшӧ лӱдмаш огыл? Шкетак малаш шучко дыр?
— Ончыч ик ганат шекланыме нерген ыш шоналт. Но пытартыш жапыште пенсий
оксам
пошкудыш наҥгаен пыштем. Палет молан? Пуштын каен кертыт. Ужат — окнаштем
торешла кӱртньӧ тоям перыктенам? Ялаже теве кузе лие. Лач оксам кондымо
кастене койкышто ынде пеш кием. Окнаште — ӱмылка. Пӧръеҥ. Окнам рамыге
налын шогалтыш,
пӧртыш пурыш. Нимом ом пелеште, малем пуйто. Ну, шонем, кандашле ийыш
тошкалше
ӱдыр чесем чечас налын кая. Саде пӧръеҥет самырык. Койко декем лишеме,
мыйым пеш
ниялткала, оҥышкем, чызышкем кидпарняже тӱкналтын. Кап мучкем оксам кычал
волыш.
Чытышым, йӱкым шым пу. Нимом ыш верешт да "У-у, чаҥга кува оксажым ала-куш
чыкен!" манят, мӧҥгешла лектын, окнам уэш верыш шынден каен йомо. "Вует
дене пий
модшо ыле",— шудал кодым. А лӱдмӧ-ӧрткымӧ дене пошырнен возынам. Кынелаш ок
лий.
Ушем дене э-э вудыматем, эн мотор шӱведыш мутем кычалам: "Пылым — имньыш,
кечым
— омыташ, у тылзым — ӧрынчакыш, шонанпылым — пӱгыш, волгенчым — шӧрмычыш,
мардежым сапкандыраш савырен, чинче таратайкеш кунам кычкен шогалтен, ик
минут-секундышто шым сандалыкыш кудал миен савырнен кертат, тунам гына
мыйым пошарен кертса". Пыкше лушкышым.
— Шыч пале мо тудо пӧръеҥжым? — чытен ыш керт Василя.
— Кузе ом пале? Пеш сайын палем. Кысьтук Вадим. Тый адак нигӧлан ит
палдаре.
Ялыште закон вес тӱрлӧ. Кас ӱмылым поктен шуын от керт, ӱдырем. Мылам кӧ
ӱшана?
А ой шӧн гае: кудо могырыш шупшылат, тудо велке шуйна. Пеш тау тыге пагален
пурыметлан, эре тол, мый вучаш тӱҥалам. Мемнан Волжский велнысе Марий Кугу
Юмо
Янасай кугыза тыланет полшен шогыжо. Суапле пашам ыштет.
— Тау, кувай,— чеверласа Василя. Пытартышлан содыки йодде ыш чыте:— Кушто
тыгай
Юмыжым ужаш?
— Азъял черкын алтарь кӧргыштыжӧ веле Янысай кугызан сӱретше кодын. Пеш
тошто
юмоҥа. Тудын эмлыме вийже уло.
— Тыйым толаш пурышо Вадимже наказатлалтде кодеш, адакат иктаж-могай шучко
пашам
ынже ыште,— чытыде ойла Василя. — Участковыйлан каласен ончем гын веле?
— Милицэ деч посна сеҥем мый тудым, ӱдырем. Коремыш каен, шым куткышуэш шым
сортам чӱктем. Вара ужына але колына...
Кеч-могай уверым пашаеҥ-шамычлан палдараш тунаре неле: почто гоч да монь
веле
сӧрвален йодат. Южо ялышкыже почтальон кечым коден гына кая. Увер вараш
кодеш.
Марий Элыштыжат але мартеат вич шӱдӧ ялыште йӧршеш телефон уке, маныт да...
Василялан йӧн ыле, кунам пашадарым ик кечыште пуэденыт, а пытартыш ийлаште
тудыжат я уло, я уке. Кок тылзе денат вучыктат. Пеш писын ӱжаш кӱлеш гын,
автовокзалыш лектын, социальный пашаеҥ илыме ялыш кайыше калыкым кычалат
огыла. Вара шоно
эше, каласат ала уке. Тылзылан ик гана погынышо-влак отчетым сдатлаш, оксам
налыт веле огыл, а могай-гынат специалист — я юрист, я врач, я районысо
вуйлатыше
— дене вашлийыт, мом-гынат шкаланышт уым пален налыт, вет тора яллаште
илыше
ӱдырамаш-влак шукыж годым ваш-ваш лӱмыштымат огыт пале. Тӱшка сомыл икте-
весе
коклаште келшымашым вияҥден колтымо шотышто ончыко тошкалаш полша.
Социальный пашаеҥ-влак кокла гыч шукышт кок-кум йочан улыт. Василя первый
семын
характеристике почеш да монь ӱдырамаш-влакым шымлаш тӧчыш, нунын пашаштым
тергаш
яллаш лектын коштедымыж дене лишычрак палаш тӱҥале: иктыже тӱжвал тӱсыж
дене тугай кугешныше йӱксыла койын гын, илышыште пеш проста айдеме улмыжым
ончыктен,
кува-шамычше дене нимогай паша дечат кораҥын, йырнен огыл. Весе теве, кумшо
йочан лиймек, пашам декрет гыч лекде ышта. Кумшо, шортын-шортын, пашаш
налаш
сӧрвалыш, Колышев деке пачаш-пачаш куржтале. Йӧн лие — налме, а тудо кок
тылзе
гыч йочам ыштен шинче. Чылам ондален. Медицинский комиссийым эртараш ок кӱл
ыле,
нигӧ йодын огыл. Тиддеч вара врачын справкыж деч посна иктымат пашаш налме
огыл.
Идалык пытымашеш районысо социальный пашаеҥ-влак коклаште таҥасымаш лийшаш.
Конкурслан ямдылалташ тӱҥалме, обязанность, пенсий тӱлымӧ нерген да моло
йодышат
шымлалте. Шкет шоҥгыеҥым чаманыме, калыкым тыгай-влаклан полшаш таратыме
нерген
посна ӱжмашым мӧҥгыштӧ шонен муаш, профессий дене кылдалтше вургемын
чертежшым
ышташ да костюмым ургаш, эмблемым сӱретлаш кӱлын.
Василя шке оксаж дене шым килограмман тортым кинде заводын кондитерский
цехыштыже заказатлыш. Конкурсым эртараш культур шотышто рӱдӧ пӧлка гыч
пашаеҥ-влак полшаш кӧнышт, вӱдышӧ лияш Полина Игоревна кӧныш. Сценариет-
мочет чыла ямде лиймеке, конкурс кечым палемдышт.
Кугу клубеш калык шыҥ темын. Ончаш толшо-влак коклаште социальный пашаеҥ-
влакын
ешыштат койыт, пошкудыштат толыныт. Оҥай вет, ончыч тыгайже районышто
эртаралтын
огыл. Икымше гана. Кузе лиеш, ала. Сценыште лу таҥасыше. Эн ончыч,
официальный
йодыш-влакым иктын-иктын шупшын луктын, вич минут ямдылалташышт жапым
пуымо. Ты
жапыште, микрофоным кучен, моторын чийыше вӱдышӧ сылне мурым шергылтара.
Василя кажне таҥасыше верч тургыжлана. Жюри тӱткын шымла, вашмут-влакым
колыштеш, акым пуа. Кумшо йодыш эн весела. Тӱрлӧ илыш туткар пуалтеш. "Тый
шке ончымо
шоҥгыеҥет деке пурен шогалат, а тудо шӱлыкан шинча: шоҥго фронтовик деке
йолташыже толшаш улмаш, шочмо кечыж дене саламлаш лӱмын корныш лектын, но
ала-молан
вараш кодын. Мом тый ышташ тӱҥалат?" Але "Шоҥгыеҥ коҥгам куатлымак петырен
да
аҥырген возын: мом ыштет? Кузе тудым утарет?" Таҥасыше-влак икте-весыштлан
полышкалат, шоҥгыеҥын рольжым модыт...
"Келшымаш сеҥен" манме икымше призым жюри Римма Осокиналан пуыш. Василян
налын
ямдылыме пӧлек-влак чылаланат келшеныт. Вер деч посна кодшо социальный
пашаеҥланат мокталтыме приз олмеш кажныжлан мотор чондайым кучыктышт. Ик
пӱчкыш гыч саде
шым килоан тортет кажне таҥасышылан, жюри член да клуб пашаеҥ-влаклан
логале.
Тиддеч вара республикысе конкурсыш ӱжыктышт. Риммалан чот ямдылалташыже
кӱлын.
Василя шке пашаеҥже верчын тургыжланен, тудын дене пырля ончылгоч пуымо
йодыш-влакым уэш-пачаш каҥашеныт.
Келшымаш пӧртыштӧ ту кечын калык шуко погыныш. Йошкар-Оласе ветеран-влакын
хорыштым выступатлаш ӱжыныт. Латиндеш участникын мастарлыкшым кугу жюрилан
аклаш
темлыме.
Василя, йӧра эше, пеленже валидолым пыштен — йылме йымалныже куча да шӱмжӧ
тӧргымым чарнымыла лиеш. Таҥасыше-влак социальный пашаеҥын форма вургемже
могай
лиймым тӱрлӧ семын умылат: иктыже тыглай халатым гына чиен лектын, весе
йолашан
да пинчакан (эсогыл костюм тӱсанак зонтикым кучен, сценыште коштеда), Римма
ныжылге ужаргалге материал дене шке ургымо платье оҥеш эше йыргешке
значокым
пӱшкылын. Значокышто чылажат мом-гынат ончыкта: покшелне — ал шӱм —
порылык, кок
велне ужар тумо лышташ — социальный службын кужу лийшаш ӱмыржӧ, йошкар ырес
—
чаманыш полыш. Моло районысо ӱдыр-влакынат эмблемышт уда огытыл ыле, но
жюри
Осокиналан визытаным шындыш. Пытартыш йодыш веселанрак эртыш, вара эше
концерт
лие. Кужу жап шуйнышо конкурс йӧршеш нойыктарыш. Римма Осокина сеҥен
кертмыжлан
ышат ӱшане — шинчавӱдшат тольо. Кум шӱдӧ теҥге окса, неле йӧн гыч мастарын
лектын моштымыжлан пӧлек — кок кассетан магнитофон кидыштыже лиймеке гына
шыргыжале.
Жюрисе ик ӱдырамаш Василя дене чеверласыме годым мане:
— Ну, тыйын пашаеҥет икымше верыш лектеш манын, нигӧ ыш шоно: ошкылмыжак
лудо
семын коеш. Но тудын вашмутым пуэдымыже, медицина темыланат шинчымашыже
улмым
раш ончыктымыжо ӧрыктарыш, кумылымак савырыш. Пеш молодец!
Кузе от куане? Тиде вет Василян пашажымат кӱкшын аклымым ончыкта.
* * *
Социальный "Толкынышто" тыршыше еҥ, конешне, нимом тугайым, кӱлешаным,
ыштен ок
лук: тувырым ок урго, кермычым ок кыре, самолетым ок чоҥо, вурсым ок
левыкте. Но
тудат тӱняште кӱлешан. Яллаште южышт нунын деке нигузе тунем огыт шу, ты
пашан
ойыртемжым огыт умыло, шоҥго ӱмбачын шкаланже оксам налын кия шонат.
Шоҥгыеҥже
чыла вере шоҥгыеҥ — кеч Параньгаште, кеч Моркышто. Кугу ийготан айдеме
илышым
шке висаж дене виса. Шукыштлан нимат ок кӱл: ны политике (огытат шоналте:
кӧ тудо тугай Тулеев?), ны тӱняште мо ышталтме. Пенсийым кондат, да йӧра.
Эре шоҥго-шамыч йыр пӧрдмӧ дене Василя шкежат нунын гаяк лияш тӱҥалын.
"Ветеран-влак нерген" закон лекме деч вара автобус дене ярак кошташышт
кагазым
виктараш мыняр жап кӱлын. Кажныжлан льгот шотышто умылтарет, уэш-пачаш тӱен
ойлет, а нуно я мондат, я удостоверенийжымат йомдарат.
Эн чотшо аракалан шӱмаҥше шоҥгыеҥ когартара. Самырык-влак йӱшӧ еҥ пелен
шыҥала
чумыргат. Шоҥгыжо тунаре йӱын ок сеҥе, мыняре молыжо, тудын пенсий окса
пытымешкыже, "уна" лиеш. Мучашлан шоҥгын кочкаш налашыжат нимо дене. Василя
участковыйлан ик гана ойлен ончыш, а тудыжо "Кажне шоҥгет пелен шоген ом
шукто" мане да
кораҥ веле кайыш...
Теве ик кува дене мыняре аҥыргылаш перныш. Социальный пашаеҥже нимом ышташ
ӧрын
ыле. Мия — Кыргорий Лисук адак йӱшӧ. Шорыкшылан вӱташ олымым шуа, вӱд олмеш
лумым пуртен пышта. Вольыкшым орландараш ом ончо уке гын.
Изишлан айнымекыже, такшым пеш ару кува: сурт кокла волгалтеш веле. Рушто —
кеч-мо лийже. Сӧсна игым налын конден, пӧртыштыжӧ кучаш тӱҥалын.
Василялан телефон дене йыҥгыртыше социальный пашаеҥ Варламова Люсян йӱкшат
шортмо йӧре йӧсӧ ыле.
— Василя Андреевна, Кыргорий Лисукем — больницыште...
— Мо тугай лийын кайыш?
— Ойленат ом мошто. Эрдене миен пурышым — кува чот йӱшӧ. Шымле вич ийжым
кеч
шотлем, калтак. Шӱргыжӧ вӱраҥ пытен. Шкеже кӱварыште йыҥысен почаҥеш.
Паледа...
сӧсна игыже шужен улмаш, очыни, сандене озажын пылышыжым пурлын налын,
тӱрвыжым... пураш тӱҥалын... Ажгыныше сӧсна игым пӧртйымаке пыкше шуэн
кертым. Вара
"вашке полыш" машинам ӱжыктышым. Теве шке миен толза, хирургий
отделенийыште
кия. Пӧртшым мушкын шындышым, сӧсна игыжым шке декем кусараш логалеш.
Тыгай ЧП. Туткар велыс! Эрлашыжым Колышев шкеж деке Василям ӱжӧ. Николай
Артемьевичын тӱсшӧ тугае ыле — нимо сайымат ит вучо.
— Те паледа, отделенийыштыда мо ышталтеш? — ончалтышыже шӱтен лектеш,
шонет.
— Николай Артемьевич, но тиде кува шукертсек арака деке тунемше. Меже мом
ыштен
сеҥена?
— Алкоголик-влакым ончымо ок кӱл, Василя Андреевна. Кораҥаш кӱлеш тыгай
шоҥго
деч. Пеш раш возымо мом ышташ кӱлмӧ кагазыштет: пижедылше чераным, йӱшӧ-
влакым
ончыман огыл. Шотанрак шоҥгым тӱлыман обслуживанийыш налман. Тудо утларак
таум
ышта. Шочшан, но шочшышт умбалне илышан шоҥго районышто шагал огыл. Договор
почеш нуным ончаш лиеш. Кызытеш тыгайже тендан ончымаште икыт-кокыт гына.
Ты могырым пашам начарын ыштеда. Мый тыланда эре эҥертем ыле, ӱшанем ида
йомдаре.
— Но ме умылтарыме сомылым эреак шукташ тыршена.
— Ок кой! Лектыш уке. Моло районысо пашаеҥ-влак дене таҥастарымаште те эн
вараш
кодында. Кайыза, шоналтыза. Уке гын наказатлаш тӱҥалына. Чеверын!
Василя пала: тӱлыман обслуживаний шотышто министерствыштат, погынымаш
годымат
социальный пашаеҥже-влаклан ик гана веле огыл ушештареныт. Такшым тудын
шкенжынат пеҥгыдылыкше ок сите, векат. Садланак вурсалте. Да эшежым тиде
Кыргорий Лисук дене лийше эҥгек шуко манеш-манешым шарыш.
Корабельщикован палатыш пурен шогалмекыже, сӧсна игын сусыртымо ӱдырамаш
моткоч
йывыртыш. Пуйто нимат лийын огыл. Э-э вычымата. Канде изи шинчаж дене тышке-
тушко ончыштеш.
— Ой, ӱдырем, тольыч аман? Ужат, ик пылышем уке ынде. Чотрак ойло — начарын
колаш тӱҥалынам. Доктыр тӱрвем урген, "Пешыжак локтылалтын огыл" мане. Тый
мылам
мӱгиндым налын кондо, сакыр ложаш эше кӱлеш ыле. Еҥ деке шукын толыт, а
мыйын
нигӧм уке.
Мом ыштет тудын дене? Ала воштылаш пеленже, ала шорташ? Шке вет орадылат ок
кой.
Тетла йӱмыжым чарна гын, йӧра ыле. Тӧрланен шумекыже, интернат-пӧртыш
ужаташ гын
веле?

* * *

Мӱндыр ялсовет кундемыш миен, йолын кечеш латвич меҥге наре ошкедымыжлан
кӧра
Василя чот ноен. Каналташ, ванныш пурен лекташ шонен гына ыле, ӱжаш тольыч.
Колышо салтакым Чечня гыч "200" груз семын кондымо, цинк колотка воктене
йӱдвошт
юмын мутым лудаш кӱлын. Василя отказен ыш керт. Пашаче коллективше тудын
тыгай
сомылым шукташ коштмыжым огешат тогдае. Еҥ ойгылан шӱмым петырен ок сеҥе
шол.
Молитва книгажым налын, пошкудо урем пӧртысӧ пачерыш мийыш. Кок пӧлеман
илыме
верыште шып. Сорта тул йӱлымымат колаш лиеш. Зал покшелне пӱкен-шамыч
ӱмбалне
цинк колотка шинча. Колышо йолташыштым ужатен толшо майор ден кок салтак
вес
пӧлемыште верланеныт. Латиндеш ияш улыжат ик падыраш эргыштын тыге толын
пурымыжлан эше нигузе ӱшанаш тоштдымо ача-ава колотка воктечын огыт кораҥ.
Пеле
йӱкын мутланат, пуйто эргышт мала гына. Ача ден ава коктынат нылле ияшрак
улыт.
Октябрина шем шовычым кумык пидын гынат, пеш мотор улмыжо палдырна. Тыгай
годым
тидын нерген шоналташат язык. Но улыт вет тыгай чесле-влак — ынет ойло
гынат,
ала-можо ойлыкта. Октябринам ончалат — чонет лушка. Шкеже шке нергенже
огешат
шоналте. Ӱмбалныже, йытыра шымавуч гай могырыштыжо, тошто халатат йылгыжше
парча
гыч ургымо вургемла чучеш.
Ӱстембалне калайым таптен ыштыме нарынче рамке. Тушечын аваж дене ик
чӱчалтыш
мӱй гай, икгай тӱсан рвезе ласкан шыргыжеш. Вадим, Вадимушкашт. Торгавуй
пеледыш
гай шинчаштыже "Авай, мый тыште улам, нигуш лийын омыл" манын возалтын.
Кидыштыже — пырыс. Тудо кызыт Василян ончыко кӱзен возын. Ок кай. Кия,
огыла. Ок мешае.
Шоҥшо име гай тӱсан пунжо мама, кужу да теле вашеш нугыдемше.
Октябрина ок шорт — тылзе ончыч Вадимын колымыж нерген увер толмеке, уло
шинчавӱдшӧ урын йоген пытен. Колотка ӱмбалым эре ниялткала, чарныде, шып
мутлана:
— Эх, эргым, вашке йӧршеш пӧртылшаш ыльыч... Чынжымак тиде колоткаште улат
мо
вара? Ом ӱшане. Уке! Тыге лийшаш огыл. Тыйым пуштшо-влакшым "чечен" маныт.
Тыгай
мотор лӱмым нумалше калык кузе осалже лийын сеҥа? Меже ачат дене коктын
ынде мо
тӱрлын илышаш улына? Ончалде, ом ӱшане — тый отыл. Садак почам.
Кухньыш писын ошкыл колтыш, тушто тамакым шупшын шинчыше марийже дене ала-
мом
мутланышт, вара коктынат залыш тольыч. Октябринан кидыштыже отвертко, эше
ала-могай инструмент. Вес пӧлемысе виш омса гыч нуным эскерен, самырык
майор койылалтыш. Тудынат омыжо уке.
— Почаш ида тӧчӧ, — мане тудо тыматлын, — ом темле. Вадимын капше
самоходкеш пудештме деч вара кӱрышталт пытыше, тыланда ончаш шучко лиеш.
Эшежым кужу жап тышке шумеш толын локтылалтын дыр.
— Ну кеч уна теве изи окнажым почын, шӱргыжым ончалам, — ок чакне
Октябрина. —
Яндажым молан шемым пыжыктыме?
— Садак огыда шӱтӧ, огеш лий тидым ышташ, — майор ойган аван кидше гыч
отверткым
виешак нале, да сурт оза Семен Гурьевич дене пырля кухньыш кайыш.
Василя молитва почеш молитвам лудеш. Логарже кошка да коклан-коклан кружка
гыч
вӱдым подылеш. Пырыс пӱтырналт возынат, тугак Василян ончылныжо мала.
Пырдыжысе
шагат лым лийде жап мундырам пӱтыра. Вадимын илышыжым гына шагат ынде ны
кужемден, ны кӱчыкемден ок керт. Урем гычла мардеж окнам нелын шӱка: я
кораҥешат, уэш
толын перна, я койдымо шелшым верештын, лышташым лӱҥген семым лукмыла,
йӱкым
пуа.
— Юрий Афанасьевич, — майор деч йодын умылынеже Вадимын ачаже. Сигаретым
кучышо
кидше чытырналтеш, уржа олым тӱсан ӧрыш лоҥгашкыже шинчавӱд йоген волен
йомеш. —
Каласкалыза, пожалуйста, эше ик гана: кузе мыйын эргым колен, кӧ пеленже
лийын?
— Вуеш ида нал, Семен Гурьевич, ме Вадим дене пырля служитлен огынал.
Мыланем
тендан деке приказ почеш толаш логале. Но частьыште ойлышт: эргыдан
самоходкышкыжо снаряд логалын, машина йӱлаш тӱҥалын. Вадим тӱжваке,
сусыргышо лийын гынат,
лектын кертын. Илыше кодеш улмаш, а тудо йолташыжым утараш мӧҥгеш пурен.
Вара
экипажге пудештыныт. Кушто мом мумо, тудым гына поген, колоткаш оптымо.
Ӱшаныза,
тушто ала эргыдан кап ужашыже, ала йолташыжын. Сар годым мо гына лийын ок
сеҥе...
Коктын чарныде сигаретым шупшыт, чаркаш темен, аракам подылыт. Октябрина
руашым
нӧштылеш. "Ом кӧнӧ, ом ӱшане, Вадим колен огыл, шӱмем ок инане", — шона
ӱдырамаш...
Тугае кужу йӱд. Мучашдыме, малыдыме. А тӱня шке пӱренже дене ила. Лач
салтакыш
кайыше икшывышт нерген шонышо ава-влак шке омыштым сандалыклан пӧлеклат.
Эрдене Вадимым тояш калык ятыр погыныш. Военкомат памятникым ямдылен,
духовой
оркестрым тарлен, тоен толшо еҥ-влакым пукшен лукташ столовыйышто кочкышым
ямдылаш кӱштен.
Кече тунаре ояр, сай. Пуйто нигуштат нимогай сар уке, нигӧат ок коло. Лач
Вадимын цинк колоткажым салтак вургеман рвезе-влак машина марте нумалыт.
Октябринан ошкылаш вийже уке, тудым кидпӱанже гыч Семен Гурьевич налын.
Машина
тич венок-влак, пеледыш аршашым шотленат от пытаре.
Теве черке. Тыштат калык ятыр. Лишыл ялла гычат толыныт. Военком Шатров поп
дене
мутлана.
— Батюшка, колотка почде, колышым отпеватлашда перна.
— Уке, уке, — малда тудыжо, оҥжым ыреслен, — тыге ышташ язык. Огым и чыла!
— Йӱла почеш тойынена вет, — сӧрвала Октябринат, — пожалуйста, лудса мыйын
эргымлан молитвадам.
Пыкше-пыкше попым савырен кертыч. Вара шӱгарлашке мийышт. Вынем ямде.
Йошкар шун
ора нӧрын йылгыжалеш. Куэрла ӱмбалне кок курныж йыр пӧрдеш.
Колоткам шӱгарыш волташ гына тарванышт — Октябрина кычкырен шорташ тӱҥале:
— Ода поч — шкемымат тышанак урыза. Пытартыш гана ончалде, нимо денат ом
урыкто.
Шкемын шочшем — ончалаш правам уло!
Военком Шатров, военкомат пашаеҥ-влак, майор Юрий Афанасьевич тумаяльычат,
кӧнышт. Салтак-влак колоткам почын колтышт... икте-кодде тӱҥын шогалме гай
лийыч: кӧргыштӧ нигӧ уке... Колоткаште — салтак вургем, чылт у, кугу
размеран пел
ботинке, лӱйымӧ снарядын когаргыше гильзыже да лукышто пычырик шыл моклака
ден
изи гына лу падыраш...
Акмук лийше калыкым ончалде, Октябрина шке сумкаж гыч Вадимлан лӱмын
ямдылыме
шемалге-канде плюш йолашым, мотор спортивный курткым, "адидас" кроссовкым
луктын, колоткаш йытыран пыштышат, "Ала ок кӱл" манше еҥым шӱкалын каласыш:
— Эргымлан огыл гын, йолташыжлан чияш йӧра. Тек лийже. А Вадимем ила манын
шонем...
Шӱгар чоҥгата воктене автомат дене кӱшкыла кум гана лӱйымӧ йӱк шоктыш. Шем
пылла
корак-влак, укшла гыч тарванен, курыкышкыла чоҥештен кайышт.
Вадимын "ныллышкыже" мийымеке, Василялан Октябрина ойлыш: "Кажне военный
госпитальыш серышым возенам. Вашмут-влак толедат, но Вадим нерген увер эше
уке. Кум
мужаҥче деке мийышым — илыше лектеш. Теве ужат — эргым толеш. Уке гын,
садак мый
тудым кычал муам. Корнеш оксам кӱсын налын, марием дене Чечняш миен толаш
шонена. Омешат илышым ужам. Шӱгарыш шӱмем ок шупш, ом кошт..."

* * *

Ик тылзе эртымеке, газетеш увер тольо: Зоряев Вадим Семеновичлан Россий
Федерацийын Геройжо лӱмым пуымо...

* * *

Шыже велеш кайык веле огыл, южо шоҥгыеҥат куснен кая. Телылан пӧртшым
петырен
кода, родо-тукымжо деке кусна, а шошым пӧртыл толеш. Тыгай шоҥгым Василя
"шырчык
павай" манын лӱмда. Тудо шагал огыл пудыранчыкым пурта: ужате — вашлий,
ужате —
вашлий. Пошкудышто маныт: "Ӧрдыжтӧ илен ок сеҥе — пӧртылеш. Шке ялже деч
тӱньык
гыч шикш лектын пытымеш веле кораҥеш".
Теве Онтон Майрушымак налаш. Кандашле вич ияш манын от шоно — але тугае
южгыр *
. Шкенжым арун кучаш тырша. Пеш чулым кува, кумылым савырен мошта. Калык
тудын
деке эре толеда, могай-гынат костенечым конда. Майруш мужедеш. Василя
первый семын тудын суртышкыжо шекланенрак пуреден коштыштеш ыле гын, вара
чылт лишыл еҥеш
ужаш тӱҥале. Мучаш марте умыленжат огыл, конешне, но юзо виян ӱдырамашын
ушыжо
раш да яндар.

* Южгыр — ик верыште шинчен кертдыме.

Икана Василя Майрушын кудывечыш капкам шӱкале: шоҥго, кумык сукен шинчын,
ала-мом пеш мугымата.
— Мом ыштет, кокай? — йодо Корабельщикова.
— Ай, уда омым ужынамат, тудым пуракеш урен шындем. Тый пуро, пуро.
Плиташте
чайник шолеш, йӧртӧ. Чечас мыят ушнем, коктын чайым йӱына.
Василя, йолчиемжым пӧртӧнчылан кудаш коден, пӧлемыш пурыш. Сумка гыч ик
сукыр ош
киндым да кагазан кампет оптыман пакетым ӱстембаке луктын оптыш. Чайник
чынжымак
шолын шинча, пӧрт тич шудо пуш шарлен.
— Шудым лӱмын пыштышым, — омса лондем гоч вончышыжла, ойла Майруш кува. —
Мӱшкырем таче таранен *. Очыниеш шӧрым йӱым, ок кӱл ыле. Эр лӱштышым Васли
вате шешке
кондыш. Тый, ӱдырем, темкале чайым, теве чашка-шамыч шинчат. Шӱялтенам
такше.
Мыйже тунаре чыньын ** илем, нимомат ыштен пытарен кертмыла ок чуч. Але
нянькем
мочоло полша. Пареҥгым чыла Нинукем дене лукна. Пеш тау тыгае ӱдырым мыйын
пеленем кучыметлан. Ава пареҥге тений шӱйын — вес ий сай лектыш лиеш. Мыняр
шылын
кодшыжым, сокыр пареҥгым, йӱр деч вара лектын погем огыла. Пасунат шке
пайже уло
— мучаш марте садак муын от керт. — Пыртак шып шогышат, йодо: — Вашкет мо?
Уке?
Таче тыланет мужед пуэм. Мом шкетын илыштат? Ала пӱренет йыгыре коштыштеш?
Василя, шинчаж дене шыргыжалын, Майрушым колыштеш. А тудыжо коҥга ончыч
салмам
налын тольо. Пӱкенеш верланыш. Кок кидше дене салмам кучен (кӧргышкылаже),
умша
ончылныжо пӱтырал йодеш:
— Кумага меҥге азам ышта?
— Кумагамбалан шыдаҥ шочеш?
— Василя марлан кая? Пӧръеҥ лектеш гын, салмам кече почешла кайыже, уке
гын, кече ваштареш кайыже.

* Таранаш — пӱтыралаш.
** Чыньын — паша шуко, шыгыр.

Кум парням кӱшкыла нӧлталын, салмам парня-шамыч валан шындыш да вуча.
Василя
шӱлалташат ок тошт. Теве салма эркын тарванале, пурла могырыш пӧрдын
савырнаш
тӱҥале.
Майруш шкеже йывыртен колтыш:
— Ужыч? Лектеш сай марий. Ешаҥат теве. Мый вет кӧлан ончен пуэм, а кӧлан
уке.
Молан тынар кужун илем, шонет? Чон ночкышто — садлан чыта, кукшышто лиеш
гын,
тана колем ыле. Шкет кодмемлан кумло ий. Мыйын нерген "Шотлен огыл
марийжым" маныт. А мом шотлаш? "Икте" манат да, тек уке. Еҥ мом пала?
Ойлыжеван, мыскылжеван. Ойыштым поген налын омыл, шкаланышт савырна. Чот
витарыше йылман ӱдырамашлан ожно каласышым: "Шӱдӧ марийлан йӧрӧ, но икте
денат ватыла пырля ит иле". Мо
шонет, шудышем шуо. Ит кае таче, пеленет мыланем сае. Палет, мом йоднем?
Колем
гын, мыйын мачем * шкаланет нал. Кӧнет?
— Йӧра, йӧра, — сӧрыш Василя. Чеверласен лекмыж годым логарышкыже кенета
комыля
тольо...

* * *

"Нигунам нимолан ит ӧпкеле", — возен поэт Семен Николаев. Василя Андреевна
тудын
почеламутшо-влакым южгунам илыш уставла лудеш да, "Тыге илем але уке? Чын
ыштем
але уке?" маншыла, кужу жап ушыштыжо уэш-пачаш ойла. Поэт — мудреч. Но
чылаж гаяк тӧр илен огеш керт шол.
Василя шке йоҥылышыжым ужын мошта, а тӧрлаташ ӱнарже ок сите, ала йолагай
пасен.
Паша гыч толмеке, кид велеш, нимом ыштымыже ок шу: тувырым тӱрлаш тӱҥале —
пел
урвалтеш шуыш, носким пидаш оҥарыш — тачат кия... "Молан кӱлеш?" — шонымаш
шочеш. Пашадарым вич тылзе огыт пу. Мом ужалаш лиеш, ужален колтыш. Район
мучко
йолын коштеда, шотлен пытарыдыме меҥгым йолкопаже шарна.

* Маче — пырыс.

Тӱня вашталтын. Телевизорысо увер-влак лӱйылтмӧ, пуштмо, толымо, йоммо
нерген
каласкалат.
Полышым йодын толшо-влак кече еда шукемыт. Чылаштлан, кеч пудешт, калыклан
социально полшымо шотышто районысо фондат оксам пуэден ок керт. Ты фондым
Колышев
вуйлата. Николай Артемьевич еҥ ойгым лишычынак пала. Тудын ончылно оксам
йодын
возыман йодмаш кӱжгӧ книга наре кия: кӧн суртшо йӱлен, кӧн вольыкшо возын
колен,
весын пӧрт сӱмырла, кумшылан неле операцийыш возаш кӱлеш, нылымше эмым
налын ок
керт, визымше шуко шочшан — чияш наледынеже...
Ондален возышат лектеда. Полина Игоревна фондын секретарьже улешат, кажне
погынымаш деч вара ик-кок тыгай эмгак нерген кочын каласкала. Мутлан,
вуйшиймаш министерстве марте миен. Возымо: "Мыйын ешем кугу, кӱчаш каяш
веле кодын". Мӧҥгышкыжӧ миен тергыме гын, чапле деч чапле пачер, оза вате
шергакан костюмым чия, а
пашам ышта... туныктышылан.
Отделын сомылжо шуко. Кече еда Указ-влак лектыт: "Инвалид-влаклан льгот",
"Подростко-влак нерген закон" да тулеч молат. Нуным илышыш пурташ кӱлеш.
Эрла адакат
корно вуча. А райгазетыште Василян увертарымашыже лекте: "Кӧ полшен кертеш,
поро
йӱлам шуктыза: кӧ окса дене, кӧ вургем дене. Мом кертыда, намийыза. Тыланда
суап
лиеш..."



021598
************************************************************************
2—15

Шабдар Осыпын шочмыжлан тений 27 мартыште 100 ий темеш

ТАЛАНТ ПЕЛЕДМЕ ДА ПОРВОЛЫМО ЖАП

ОШ ТӰНЯШ 636249 НОМЕРАН ШОЯК, ШЕМ "ДЕЛО" ТЫГЕ ЛЕКТЫН *

Шабдар Осып декат черет вашке толын шуын. Писатель тидым шижын, вучен, но
нимогай титакше укем паленат, чын садак сеҥа манын, мыняр-гынат ӱшанен.
Ешыштыже
тудлан иктаж-кушко шылын каяш ойым пуэныт. Но писатель келшен огыл, тидлан
тыге
вашештен: "Куш кает? Куш куржат? Куш шылат? Садак чыла вере кучат вет!"
Йошкар-Ола, Зарубин урем, шымше номеран пӧрт. Тыште Шабдар пытартыш ийлаште
шке
ешыж дене илен. Тышке тудын ӱшанле йолташыже, родыжо, палымыже-влак
чӱчкыдын толыныт, да оза нуным кеч-кунам кумылын вашлийын. Чевер май тылзын
пытартыш кечыжым эрыкыште эртарымек, 1937 ий 1 июньышто йӱдым писатель НКВД
кидыш логалын.
Тиде кечын Марий АССР прокурорын заместительже Константинов тудым "МАССР-
ысе
контрреволюционный националистический организацийын активный членже" семын
арестоватлаш санкцийым пуэн. 4127 номеран ордер почеш госбезопасность
управленийысе
кумшо пӧлка начальникын полышкалышыже Воронцов арестоватлен, тудлан НКВД
пашаеҥ
Макаров полшен. Шабдаровым титаклыме нерген пунчалым НКВД Марий Турек отдел
начальник Смирнов пеҥгыдемден. Пӱтынек шояклыме "паша" Марий АССР НКВД ден
Горьковский крайысе НКВД управленийын овартыме 8709 номеран делашке ушнен,
пырля ончалтын, шымлалтын. Посна лончылаш кӱлеш лийын огыл, вет
арестоватлыме еҥ-влак
пӱтынек титакдыме лийыныт гынат, чылаштлан РСФСР уголовный кодексын 58
статьяжым, тушто ончыктымо 2, 10, 11 пункт-влакым тушкен пуэныт, вес семын
каласаш
гын, государстве ваштареш ыштыме преступленийым шонен луктыныт.
СССР МГБ-ын рӱдӧ архивыштыже Шабдаров Иосиф Архиповичын "пашаже" 636249
номер
дене ончыкталтын, манеш мыланна Шабдар Осыпын Марий НКВД архивыште
аралалтше
"делаже". Тиде чот (636249) пеш раш ончыкта: пӱтынь Совет эл мучко тунам
репрессий моткоч кумдан шарлен улмаш да ловыкталтын теҥыз толкынла. Тиде
шучко
вӱдпӱтырем пеш шуко еҥым йӧршеш арам, ӱмыр лугыч кошартен.

* Мучаш. Тӱҥалтышыже 1998 ий 1 номерыште.

8709-ше "дела" дене марий культурын 25 еҥжым арестоватленыт. Нунын
радамыште
лийыныт В.А.Мухин, С.А.Глушков, И.Л.Ямбаршев, М.И.Веткин, С.Г.Ягодаров,
В.М.Соколов, М.Н.Янтемир, В.А.Макаров, П.Р.Федотов, Т.М.Ямбос, Е.Е.Ескаев,
С.И.Эльмекей, А.Е.Евсеев, Г.Г.Кармазин, С.Г.Эпин, Я.В.Стрельников,
М.В.Кузнецов,
Ф.Л.Смирнов, А.К.Эшкинин, Г.И.Голубкин, И.Е.Романов, В.Т.Якманов,
Б.В.Сидоров,
П.К.Карпов, И.А.Шабдаров.
Шабдар Осыпын фамилийжым спискыш пытартышлан возымо. Тудым Йошкар-Оласе
казаматыш петыреныт гын, молышт чыланат Горький (кызыт Нижний Новгород)
оласе четлыкыште шинченыт. Тыгодым теве мом ешарен умылтарыман: пел миллион
наре калыкан
изи Марий республикыште 1937—1938 ийлаште кум карательный ведомстве янлыкла
озаланен: Марий АССР НКВД, Горьковский крайысе НКВД управлений да Москвасе
военный
прокуратур.
Кӱшнӧ ончыктымо 8709 "делам" иквереш чумыреныт, "шымленыт, ронченыт",
вӱденыт
НКВД Горьковский да Марий управленийласе оперативный уполномоченный,
госбезопасность офицер-влак: капитан Смелов, лейтенант Зохрин, младший
лейтенант Ковалев.
Арестоватлыме-влакын титакыштым "муаш", негызлаш моткоч неле лийын, садлан
следствий эртарыме жапым шуяш ныл гана йодыныт. Тыгодым у алакым, тӱрлӧ
шоям шонен
луктыныт: пуйто арестантмыт Москвасе да Ленинградысе финский консульствыла
дене
кылым кученыт.
Владимир Алексеевич Мухин-Сави марий калыкын ик эн тале вуйлатышыже,
энциклопедический талантан еҥ лийын: сылнымут мастар, историк, этнограф,
экономист, йылмызе, музыкант-композитор, молат. Икымше тӱнямбал сар годым
тудо ончыч прапорщик, вара взвод командир, Кугу Октябрь сургалтмек,
индешымше армийысе 29 корпусын командующийже (кызытсе семын — генерал-
лейтенант) улмаш. Пӱтынь илышыжым революцийым сеҥымашке кондышо Коммунист
партий дене кылден. Фронт гыч толмек, Марий кундемыште Совет властьым
ыштымаште чот тыршен. Озаҥ губернский совет пеленсе Марий комиссариатым
вуйлатен. Марий ревкомын членже лийын, тыгодымак облонон
пашажым виктарен, 1922 ийыште ик жап партий Марий обкомын ответственный
(икымше)
секретарьже лийын. 1930 ийыште Москваште аспирантурым пытарымек, МарНИИ
директорлан шогалтеныт. Наука вияҥмым виктарен, тыгодым шкежат ятыр шымлыме
пашам возен.
Но кумлымшо ийла кыдалне В.Мухин-Савим печатьыште, тӱрлӧ погынымашлаште
"тушманле пашам ыштыше, троцкист" манын титаклаш пижыныт. Тыгай алакшояк
тудым 1936 ий
16 августышто йӱдым арестоватлаш амалым пуэн, да Владимир Алексеевичым
тюрьмаш
"марий троцкист-влакын вуйлатышышт" семын петыреныт. Икмыняр жап гыч НКВД
тудым
"МАССР-ысе подпольный националистический организацийын вуйлатышыжым" ыштен.
Кузе
тиде лийын, могай шакше йӧн дене? Уло йӱкын каласыман: чыла арестоватлыме-
влакым
тӱрлын мыскыленыт, индыреныт, орландареныт. Тылеч посна, шонен мумо
"титакым"
документлаш возен, арестант-влаклан виеш подписатлыктеныт, але нунын
кидпалыштым
шоякленыт, шкешт келыштареныт. НКВД нимогай законым, моральым, этикым
шотлен
огыл.
Москвасе, Горькийысе, Йошкар-Оласе НКВД кабинетлаште шонен лукмо тиде шояк
"националистический ушем" 1937 ийысе титаклыме документлаште тыге маналтын:
контрреволюционный, буржуазно-националистический, троцкистско-бухаринский,
повстанческо-террористический, диверсионно-вредительский да шпионский
организаций.
НКВД-ын пунчалже почеш, В.Мухин-Сави тиде "организацийын вуйлатышыже" лийын
гын,
Шабдар Осыпым саде организацийысе вуйлатыше ядрон членже улеш, тугак
Марпединститутышто националистический кадрым ямдыла манын титакленыт.
Иосиф Архиповичым следователь-влак сержант Перов ден НКВД сотрудник Львов
пеш
толаштареныт. Нуно чоян йодыштыныт, кӱлеш-оккӱллан игылтыныт але
орландареныт,
пеле-пуле шоя протоколым возеныт да шкештак тушан писательын подписьшым
келыштареныт.
1937 ий 2 июньышто, казаматыште шинчыме икымше кечын, тӱҥалтыш допрос
годымак,
Шабдар Осып шоя титакым шке дечше кораҥден. "Виновным себя в предъявленном
мне
обвинении не признаю", манын тудо, тыгак шке кидше дене возен шынден.
Варажымат
тыгак. Мутлан, 15 июньышто кӱшнӧ каласыме ойым протоколеш тыге пеҥгыдемден:

"Субъективно убежденным антисоветским человеком и контрреволюционером я не
был.
Потому что слишком тяжелым и кошмарным были мои детство и юность и вся моя
дореволюционная жизнь. Слишком много дала мне Октябрьская революция и
Советская
власть, превратившие меня из ничтожества в человека культурно, мыслящего и
сделали меня известным писателем и литератором, о котором я не смел мечтать
до революции".
Иосиф Архиповичым титаклымаште НКВД пашаеҥ-влак 1937 ий 6 майыште Йошкар-
Олаште
лийше писатель погынымашын материалжым кумдан кучылтыныт (тудыжо тичмашнек
Шабдарын "делаштыже" уло). Тылеч посна, чогышо-влакын возымыштлан ӱшанен,
нунылан
эҥертеныт. Кӱшнӧ ончыктымо доносым А.Айзенворт шке кумылын возен гын, кок
еҥлан
вуйшиймашым следователь-влак шке декышт ӱжыктен, лӱдыктыл серыктеныт. Теве
Бурдаков Игнатий Яковлевич (Торъял кундем, Кандашплак ялеш шочын, Шабдар
дене пырля
Шернур педучилищыште тунемын, вара пединститутышто туныктен) тыге возен:
Материалы о Шабдарове И.А.
Я Шабдарова И.А. знаю с 1919 года, т.е. с момента поступления на
подготовительное отделение при Сернурских педагогических курсах. Когда я
поступил, он учился
на старших курсах. Первое впечатление от него у меня получилось от того,
что он
хорошо был одетый, ходил в приличных костюмах. У него хозяйство было
средняцкое.
Я тогда ходил через его деревню, по пути, но к нему в дом заходить не
приходилось. Я тогда больше всего ходил из дома в Сернур и обратно пешком.
А когда
идешь пешком, то приходится идти мимо его улицы, стороной на один километр.
Шабдаров И.А.считался на педкурсах активистом. Выступал на студенческих
собраниях.
Актив на этих курсах был большой. Сюда входили почти весь состав старшей
группы
(Камышев, Сергеев, Романов Г., Попов, Михайлов, Лихачев, Чемоданова А.,
Чемекова
Анна, Глушков, Кавуш, Горбунов и др.; у некоторых фамилии забыл),
значительная
часть средней группы (Янтемир, Ямбаршев, Шабдаров, Шубин Е., Шубин С.,
Семенов,
Сидыганов, Топоров Н., Глушков Н.(из Конганура), Иштриков и др.; из
подготовительной группы — Смирнов С., Чемекова Александра, Попов П., Яни
М., Рыбаков Ф.,
Рыбаков А., Созонов и др.
Тогда у руководителей педкурсов — Романова И.Е. и Веткина М.И. был такой
актив.
Они с этим активом вели работу среди населения и свои мероприятия на
педкурсах
проводили через этот актив. Студенческие организации возглавляли эти
активисты.
На собраниях, на торжественных заседаниях, на спектаклях, в составе хора
выступали эти же активисты. Эти же активисты издавали студенческий журнал.
Вот Шабдаров И.А. являлся большим активистом. Во всех проводимых
мероприятиях по
линии студенческих организаций и администрации педкурсов он проявлял
активность.
Он писал стихи на марийском языке с националистическим содержанием.
На педкурсах эти активисты находились на особом положении, материально
лучше были обеспечены (общежитием и т.д.).
Потом Шабдаров в 1922 году окончил и поступил в Куженерскую школу 2-ступени
преподавателем. С 1922 (или 1923 г.) я его не встречал и в учебе, и на
работе до
1935 года. Когда я после окончания аспирантуры приехал в пединститут, он
уже работал преподавателем марийской литературы.
Взаимоотношение между Шабдаровым И.А. и Мухиным В.А. не такое враждебное,
как
это он сам говорит и другие некоторые говорят. Разногласие между ними было
не по
принципиальному вопросу, а по более мелким вопросам. Мухин и Шабдаров
являлись
эгоистами. На почве эгоизма у них споры возникали. А на самом деле и Мухин
со
своей стороны и Шабдаров друг друга в своих литературных трудах
подчеркивали с
положительной стороны. Вот, например, в литературной хрестоматии на
марийском
языке, в своих статьях Шабдаров выставлял Мухина В.А. как революционного
поэта,
писателя в годы гражданской войны, восстановительного периода. Он в истории
марийской литературы Мухину уделял большое внимание. Если он в одной своей
статье
критиковал Мухина, то это у него получилось из-за обиды, т.к. Мухин его
критиковал до этого. А Мухин через марксистскую фразеологию протаскивал
троцкизм в марийское литературоведение. А у Шабдарова в его произведениях
проскальзывались
националистические мысли, идеалистические взгляды ("Кӱсле йӱк" и др.). Т.о.
у
Шабдарова в литературных произведениях, в статьях были нац.взгляды за
последние
годы. Это видно из его программы по мар.литературе, из хрестоматии,
составленные
им для средней школы.
Взаимоотношение между Шабдаровым и Веткиным. Я в этом отношении конкретных
фактов не знаю... Взаимоотношение между Шабдаровым и Соколовым, Смирновым
было хорошее, не знаю ни одного случая, чтобы друг друга критиковали.
В начале февраля месяца т. Эльчибаев всячески старался назначить т.
Шабдарова
деканом факультета. А он решительно отказывался. Причины отказа были не
веские.
Я его отказ понимаю: он знал, что на факультете языка и литературы ведется
борьба с бурж.нац., с формализмом. А если он будет деканом факультета, то
должен
вести борьбу с национализмом, с формализмом...
Он после ареста Смирнова говорил, что труды, статьи писать пока не буду,
всеравно печатать не будут. По поводу писательского пленума он говорил о
себе так:
"Меня критикуют, в этой критике много неправильностей, но я не буду
возражать,
продолжаю молчать..." 19.В.37 г. И.Бурдаков.
Шабдар Осып ӱмбак кумшо возышо — Кузьминых Георгий Константинович: 1893
ийыште
Торъял велысе Ядыкбеляк (марла Ядыкплак маныт) ялеш шочын-кушшо марий,
ончыч туныктышо, вара Маргосфилармоний хорын артистше. Тудо 1937 ий 15
июньышто пуымо
материалже деч Шабдарым реабилитироватлыме годым, 1956 ий 6 августышто,
отказатлалтын: "Мый контрреволюционный группировко улмо нерген нимогай
показанийым пуэн-серен омыл, да протоколым мылам раш ончыктыде-умылтарыде
подписатлыктеныт.
Шабдар ӱмбак мыйым лӱдыктен ойлыктеныт".
НКВД пашаеҥ-влакын эше ик тыгай, моткоч осал койышыштым ончыктыде ок лий,
нуно
арестоватлыме-влакым икте-весе ваштареш алаклен ойлаш таратылыныт, кажныжын
могай-гынат лушкыдо могыржым пален, шӱвыроҥ семын пуэн оварташ тыршеныт.
Нуно чылаштым "МАССР-ыште буржуазно-националистический организаций чынже
денак уло" манын ӱшандарен кутыреныт. Садлан, очыни, Шабдар Осып ик допрос
годым каласен: "До
моего ареста и соответствующего разъяснения в УНКВД я не имел представления
о
контрреволюционной буржуазно-националистической организации и размахе
вредительских планов".
1937 ий 15 июньышто писатель следователь-влакын кӱштымышт почеш шке илыш-
корныжо, ойпогыж нерген 44 страницан, автобиографий сынан очеркым возен
пытарен. Тиде
— писательын шкеж нерген возымо эн тӱрыс, кумда да пеш шергакан материал.
Тушеч,
мутлан, ме палена: писатель пытартыш ийлаште "Шернур" лӱман поэмым возен
улмаш,
да тиде произведенийын рукописьшым, тӱрлӧ моло возымыж дене пырля, палач-
влак
йӱлалтеныт. Писатель "Ӱдырамаш корно" романысе ик геройын прототипше, Озаҥ
рабфакыште марий йылмым туныктышо Василий Тимофеевич Соколов нерген
каласкала.
С.Чавайн дене келшымыжым, тудын тале ушан, поро чонан улмыжым палемда.
Писатель
тугак Марий обкомын секретарьже Никита Сапаев дене (композитор Эрик
Сапаевын
ачаже) йолташла келшымыже, Шернур кыдалаш школышто пырля пашам ыштымышт,
ӱстел
йыр погынен, касым иквереш эртарыме да моло нергенат ойла. Ынде пуэна мутым
Иосиф Архиповичлан шкаланже.

Шабдар Осыпын шке нерген возымыжо (рушла серыме, тугак, но икмыняр
кӱчыкемден
савыкталтеш)

...В 1920 г. вместе с другими студентами педтехникума вступил в кандидаты
РКП(б), активно участвовал в отряде ЧОН по борьбе с бандитизмом и
дезертирством,
в продотряде и т.д. Летом 1922 г. перед началом занятий в техникуме Уком
отзывает меня из педтехникума и назначает на работу в милицию. Эта работа
для меня,
человека болезненного, чуткого, мягкого, оказалась весьма трудной, к тому
же мне
хотелось продолжать учебу, а Уком (секретарем был Н.Ф.Гусев), не освобождал
меня
из милиции и не заменял другой, более подходящей для меня работой, которую
я
просил. В итоге я подаю заявление в уком о выходе из партии. А Веткин еще и

раньше нам везде твердил, часто ругал нас, что мы отвлекаемся от учебы, что
партийная работа с учебой несовместима и т.д. И здесь немудрено
предусмотреть — в
выходе из партии Башмакова, Шубина, Ямбаршева и моего — сказалось косвенное
влияние Веткина...
С 1923 г. по 1 сентября 1928 г. я работал в Куженерском школьном городке в
качестве преподавателя русского языка и литературы, а с 1-го сентября 1925
г. по 1
сентября 1928 г. работал заведующим этим городком. В Куженерском школьном
городке учились почти исключительно русские дети и преподаватели были
преимущественно
русские. Перемена окружающей обстановки, большая ответственность как
заведующего
(профсоюз, кооперация, культпросветработа ...и уже к 1925 г. как среди
учащихся,
так и среди преподавателей, сильно возрос мой авторитет... Однако и в этот
период в моей идеологии были большие колебания и срывы... Отсутствие
правильного понимания нэпа, мещанско-поповское окружение (4 преподавателя
были из попов, некоторые из семьи мещан), а главное — полное отсутствие
марксистско-ленинской теоретической подготовки (с истматом вкратце
познакомился лишь в 1927 году и то по
книге Бухарина) делали свое дело. Доминирующими мотивами в моей поэзии
становятся индивидуализм, мелкобуржуазный лиризм, часто звучат
пессимистические нотки, а
революционная струя была весьма незначительна...
С 1928 г. по 1929 г. я работал в Сернурской школе 10-летке в качестве
преподавателя русского языка и литературы и заведующего учебной частью.
Заведующим школой
был Василий Григорьевич Веткин (ныне покойный), преподавателями работали
Кропотов П.И., Янгабышев М.Т., Кошпаев П.П. и др... Таким образом, период
времени с
1918 года по 1928 год в моей литературной и общественной деятельности
характеризуется наличием кричащих противоречий, идеологических шатаний и
колебаний. Вся
моя поэзия этих лет есть клубок противоречий: с одной стороны, в ней
чувствуется
искренняя радость свободе, революционный пафос (стихи "Новая жизнь", 1920;
"Мы
молоды — идем вперед", 1922; "Ленину", 1925; "Искра революции", 1926), где
я писал: "Если колыбель моя — Марийский край, то дом мой — весь мир"; "10
лет Октября", рассказ "Трудные времена" (1927), где изобразил классовую
борьбу в деревне
периода гражданской войны; а с другой стороны, в перечисленных выше стихах
—
пассивные пейзажи, мелкобуржуазное копание в личных переживаниях, пессимизм
и
т.д. Спрашивается: где социальные корни этих мелкобуржуазных шатаний и
противоречий? Позже, уже в стенах вуза я это осознал. Это противоречие двух
сил, влияние двух противоречивых условий среды на меня. С одной стороны —
моего социального происхождения, кошмарных условий детской жизни,
батрачества, работы плотником в Казани и 10 месяцев военной службы в старой
армии вместе с солдатами других национальностей. Все это заложило во мне
положительное, протестующее против
эксплуататоров, кулаков, попов и офицеров и подготовляло почву к
пробуждению революционного сознания, правда, первоначально стихийного...
Искренность моей поэзии всегда отмечалась критикой и читателями. Мои
произведения на любые темы одинаково искренни, просты и эмоциональны. Я
всегда писал с
переживаниями, с сердцем, и это считал своим достижением на протяжении всей
литературной деятельности.
С осени 1929 года начинается переломный период в моей жизни, я начинаю
собираться учиться. Хотя новый заведующий Сернурской школой-десятилеткой
Сапаев Н.Н. и
уговаривал меня продолжать работу в школе, но я решительно рвался в вуз.
Поступаю в качестве прикомандированного на один год на отделение русского
языка и литературы Восточно-Педагогического Института, но впоследствии
зачисляюсь студентом в целях окончания полного курса пединститута. Весьма
разнообразный национальный состав студентов нашего отделения (там учились
русские, татары, евреи,
поляки, чуваши, удмурты, казахи, якуты, мари и т.д.), общественная работа,
в
литкружке, в студенческих организациях, выходы на заводы и фабрики г.
Казани,
систематическая политучеба, а главное — весьма прилежная учеба, в корне
изменили
мои общественно-политические взгляды и идеологию. Здесь я впервые начал
изучать
такие дисциплины, как политэкономию, диамат, истмат, ленинизм и историю
партии.
К своему счастью, я попал в комсомольскую бригаду (тогда еще существовала
бригадно-лабораторная система), где лишь один я был беспартийным. Ребята
молодые,
энергичные, преимущественно рабочие парни и все на подбор начинающие поэты.
Вообще говоря, четыре года учебы повлияли на меня оздаравливающе в
отношении мировоззрения и взглядов на литературу и на свое творчество. Не
случайно после окончания пединститута меня в числе троих студентов
зачисляют выдвиженцем в аспирантуру по русской литературе, где проучился
один год.
В эти же годы происходит крутой перелом в моем литературном творчестве. Я
пересмотрел все свое предыдущее творчество и осудил его даже через печать,
написав
статью в "У вий" и предисловие к своему сборнику "Вурс йӱк" ("Звон стали").
Художественная литература, ее социальное значение и роль вставали в новом
марксистско-ленинском освещении. В моей лирике этих лет на первый план
выдвигается политическая, колхозная, индустриальная тематика. Пишу такие
стихи, как "Октябрь",
"Кто победит", "Москва", "Город-мать", "Революция", "Корабль Советов",
"Трактор"
и т.д., где воспеваю революцию, силу пролетариата, агитирую за колхозное
строительство. В 1931 году написал первое в марийской поэзии стихотворение
на интернациональную тему "Все трудящиеся равноправны". Даже пейзажи в моей
поэзии стали
другими, вместо пассивно-созерцательной динамичности, активно-действенными
(стих. "Ветер"). Но все сказанное, конечно, еще не значит, что в моей
поэзии все
было безупречным в литературном отношении. В одних стихах можно заметить
некоторую риторичность, в других символику, однако в целом я прочно встал
на путь
идейно-творческой перестройки. Этой "перестройкой", переделкой
человеческого
сознания пронизана и моя проза. В повести "Кориш", написанной в 1931 году,
я показываю как мальчик-сирота избавляется с помощью пионеров и
комсомольцев от бесчеловечной кулацкой эксплуатации. В повести "Телеграмма"
старый учитель Ильин в
процессе жестокой классовой борьбы на фронте коллективизации разделывается
со
старой мелкобуржуазной шелухой в своем сознании и поведении...
...В Казани у меня была своя студенческая среда, о которой я упоминал выше
и с
некоторыми из них я крепко подружился: таковы были Тычинский (русский из
Казахстана), Казаков — рабочий-слесарь, Никитин — удмурт-крестьянин. Они
часто бывали
у меня на квартире, иногда заходил Суворов И.Н., Савицкий и Ямбаршев. С
первыми
речь шла больше о поэзии, со вторыми об учебе и наших перспективах после
окончания Института.
К этому же периоду относится появление в печати критических статей
В.А.Мухина и
Олык Ипая о моей поэзии. Мухин сам, а в 1932 году еще с помощью
Деревяшкина,
сильно обрушивался на мое творчество. Он бил меня за устарелость
стихотворных
форм, выдвигая в качестве образца динамического стиха, как это ни странно,
Н.С.Мухина, или просто мудрствовал лукаво, нагромождая свои статьи громкими

псевдонаучными фразами, цитатами. И все это с целью дискредитировать меня и
возвысить себя. Но очень странно то обстоятельство, что он свою оголтелую
критику
начал именно в тот период, когда мое творчество быстро перестраивалось.
Критика
же Олыка Ипая, правда, весьма неглубокая, не имеющая научного значения и,
воспринятая мною тогда весьма нервозно, все же оказало положительное
влияние в смысле выдавливания указанных выше идеологических срывов и
приближения поэзии к реальной советской действительности.

Преподавательская работа

Весна 1933 года. Аспирантура по русской литературе ликвидируется и
переводится в
Москву. Предо мной две возможности: или перевестись в Москву, или
переключиться
по специальности на русский язык, плюс к этому материальная
необеспеченность
семьи. В это время Суворов И.Н. (работал директором МарПИ) несколько раз
приглашал на работу в Йошкар-Ола для ведения курса марийской литературы в
пединституте. После недолгих колебаний я согласился. Предстояла чрезвычайно
трудная задача: не было ни программы, ни пособии и даже более или менее
дельной критики.
Пришлось долго и кропотливо работать, варясь в своем собственном соку, над
программой. В основу первой программы по марийской литературе были положены
установки Наркомпроса по русской литературе, резолюция обкома ВКП(б) от
25.11.33 г. "О
задачах писательской организации МАО" и использована имеющаяся критика,
включая
и статьи В.А.Мухина.
В 1934 году мною была разработана программа по марийской литературе для
НСШ... В
зависимости от этой программы находились и хрестоматии по мар. литературе
для
НСШ, составленные мною после утверждения программы Облоно...

Творческая работа

Начиная с 1933 года по сие время мною написано около 30 стихотворений,
незаконченная поэма "Шернур", вторая книга романа "Путь женщины" и переводы
лирики Пушкина и современных поэтов. В сравнении с предыдущими этапами
моего творчества
здесь я предусматривал значительный идейно-творческий и художественный
рост. Тематика моего творчества исключительно современная, за исключением
начала поэмы
"Шернур", где я изобразил тяжелое положение крестьянина-бедняка до
революции и
должен был закончить эту поэму превращением Семена (героя поэмы) в
коммуниста,
председателя колхоза. Лирика изображает отдельные моменты социалистического

строительства и наших достижений. Таковы "СССР", "В новом поле", "Майское
утро",
"Но пасаран", "Встречное", две песни о новой Сталинской Конституции и т.д.
Есть
ли какие существенные недостатки в этих лирических произведениях, я сейчас
затрудняюсь сказать. Во второй части романа "Ӱдырамаш корно", над которой я
работал
в течение 1935—36 гг., я изобразил, как развивается, растет политически и
культурно, в условиях ожесточенной классовой борьбы, героиня романа и
превращается в
активную коммунистку. Роман заканчивается тем, что Марина — героиня,
участвует в
раскулачивании своего бывшего мужа-кулака Федота. Лишь одно место в романе
может
вызвать теперь недоумение. В ИВ книге дан эпизодический образ одного
старого
преподавателя языкознания, нарисованный мной несколько в комическом плане.
Оригиналом для меня послужил Соколов В.Т., который в эти годы как раз
работал в Казанском педрабфаке, где происходит действие романа. Мне
казалось, что в этом образе много типичного для старого учителя, а
впоследствии, т.е. в 1937 году этот
Соколов В.Т. был разоблачен как националист. Здесь с моей стороны, ясно, не
было
никакого умысла, тем более этот образ в романе занимает третьестепенное
место.

Критическая работа

Я всегда считал себя прежде всего поэтом, художником, потом преподавателем
в зависимости от педагогической работы критиком. Однако мною, начиная с
1933 года
написано более десятка критических статей по различным вопросам
литературоведения. Первые две статьи на тему "О социалистическом реализме",
напечатанные в 12
¹ "У вий" за 1933 год и в ¹ 1 за 1934 год выясняют основные принципы
соцреализма
на анализе отдельных произведений. Основная мысль статьи не является чем-
либо
оригинальным, это сгусток всего мною прочитанного и осмысленного по данной
проблеме.
В 1934 году на писательской конференции выступаю с докладом "О марийской
поэзии
и поэтах", где останавливаюсь преимущественно на поэзии Олык Ипая и Иванова

М.М.; у первого критикую его "ячество" (самовосхваление и формалистические
выкрутасы), у второго, Иванова М.М. пытаюсь раскрыть социальные корни
примитивности
его поэзии и неглубокого, внешнего показа нашей советской действительности.
Этот
доклад, напечатанный в "У вий" ¹ 7-8 за 1934 год, был воспринят писателями
и читателями весьма положительно.
В 1935 году задумываю целый цикл статей о марийской литературе эпохи
империализма. Дело это оказалось чрезвычайно трудным, ибо не было
материалов, даже художественного текста этого периода (календарей за
1906—13 гг.), далее, я должен
был разобраться в том хламе, который был в статьях В.Мухина и так или иначе
расчистить место для фундамента построения курса истории дореволюционной
литературы. Вот с этой расчисткой справиться полностью мне не удалось...
Затем следует указать на доклад на юбилейном собрании, который был
напечатан в
двух номерах "Марийской правды" от 20 и 21 декабря 1935 г. Несмотря на
обнаруженные мною впоследствии недостатки, этот доклад тогда был оценен
областным руководством положительно.
Ряд статей по текущим вопросам литературной жизни, две статьи (на марийском
и
русском языках) о влиянии А.С.Пушкина не занимают большого места в моей
критической работе...

Работа в Союзе Писателей

В 1934 году на писательской конференции меня выбирают секретарем правления
ССП,
председателем был избран Карпов. Эту работу я должен был вести по
совместительству в порядке общественной нагрузки. Работа в Марпединституте
по мар. литературе
была исключительно трудной, требующей много времени и энергии. Приходилось
к
каждой лекции готовиться очень подолгу, не было пособий, критики. С другой
стороны, не хотелось забросить и литературно-творческую работу, так что на
работу в
ССП оставалось у меня очень мало времени. Нужно здесь откровенно признать,
что
союзную работу я вел исключительно плохо. Дело ограничивалось лишь
проведением
очередных заседаний, собраний, выступлением на собраниях писателей и
только. Недостаточно уделял этой работе и председатель Карпов, и в итоге в
ССП обнаруживалось много прорывов. Писательские собрания систематически не
проводились, не было четкой плановости (планы писались мной, но как
правило, не выполнялись). Не
налаживалось дело с консультацией, не было систематического руководства над

кружками и помощи начинающим писателям...

Взаимоотношения с националистами

...Мое знакомство с С.Г.Чавайном началось с 1929 года, хотя по его
произведениям
я его давно знал, еще до революции. Однако до приезда на работу в Йошкар-
Ола мы
встречались очень редко, и то большей частью на собраниях писателей, куда я

иногда приезжал из Казани, или во время каникул. С осени 1933 года наши
встречи
участились, встречались и по деловому, по вопросам творчества, и на
семейных вечерах. Я уважал его как старейшего марийского писателя. Он,
повидимому, ценил
мои литературоведческие познания. Часто читали друг другу свои
произведения,
критиковали, исправляли в дружеской обстановке... Иногда такие встречи в
праздники сопровождались выпивками с марийскими песнями и плясками, с
чтением стихов
марийских и русских. Распевали чаще всего песни из его пьесы "Мӱкш отар", а

впоследствии из "Акпатыра". Разговор больше вращался вокруг литературных
вопросов, наших будущих творческих замыслов. Много говорили о необходимости
творческой перестройки и находили у себя значительные сдвиги. Иногда
выражали недовольство своим положением, что местные руководители не
обращают должного внимания на
писателей, недооценивают нас, не создают условий. Причины для такого
недовольства были: квартирные условия, затяжка с выплатой гонорара и т.д.
В дополнение, за последние годы нам начали давать ряд общих, совместных
работ
(перевод "Интернационала", письма Сталину и т.д.), которые мы выполняли
охотно и
это еще больше сближало нас. Ясно, что эти довольно частые встречи-
разговоры,
песни — настраивали меня на особый лад. Хотя в таких случаях я говорил
Сергею
Григорьевичу, что дружба дружбой, а служба службой, я критиковал и буду
критиковать тебя. Но абсолютная объективность не соблюдалась, тон критики
его произведений снижался...
...Он всегда категорически отрицал свое участие в какой бы то ни было
организации, и говорил лишь о своих литературных ошибках. При встречах в
последнее время
мы толковали о создавшихся условиях, много в наших мнениях было
недоуменного,
обывательского недовольства, склонны были осудить местных руководителей,
подозревая в их излишних нападках на марийскую интеллигенцию, на писателей
и т.д. Вообще, говоря о взаимоотношениях с Чавайном, я должен отметить
большое влияние
его на мою работу и поведение.
С Карповым П.К. мы сблизились с 1934 года по работе в Союзе Писателей.
Карпова я
всегда считал человеком начитанным, культурным, политически развитым, а в
знании
литературы равным себе. Наши отношения с ним были очень дружественными,
правда,
иногда бывали споры по литературным вопросам, в частности о творчестве
Н.Мухина.
При всяком случае по своей писательской и преподавательской работе я всегда
обращался к нему: напишу ли программу, статью в газету, художественное
произведение — первым долгом обращался к нему, как к редактору "У вий", и
как к непосредственному руководителю — председателю ССП и к коммунисту. В
многих случаях он
тоже советовался со мной, может быть, в большей степени, чем с Чавайном и с
другими. Не нравилось мне увлечение пьянкой, хотя и сам поддерживал его не
раз...
С Петровым И.П. я никогда личной связи не имел, не бывал ни разу не только
у него на квартире, даже в кабинете по ведомственным делам. Мне он
представлялся человеком гордым и необщительным. Однако о нем у меня
сложилось весьма положительное мнение. Оно складывалось из его весьма
благосклонного отношения к писателям,
особенно к Чавайну, Шкетану, к Олык Ипаю, из положительных отзывов Чавайна,
Карпова и других, как о весьма серъезном работнике и выдержанном
коммунисте. Для
Чавайна и Карпова он был идеальным человеком, это мнение, так сказать,
заочно
привилось и мне. Мое заявление в "Правду" связано с этим моим мнением о
Петрове...
С Сапаевым Н.Н. я знаком давно, с 1918 года, но раньше особенно в близких
отношениях не был. В 1929 году, в бытность его директором Сернурской школы
— в более
близких отношениях с нами и, наконец, здесь, как он начал работать в
обкоме.
Взаимные посещения наши прежде всего обуславливаются выпивкой и тем, что
наши
жены из одной деревни и близкие подруги. Обычно эти семейные вечера
дополнялись
присутствием жены Николаева М.Н. — Анны Георгиевны, иногда ее сетры
Александры
Георгиевны, она тоже соседка наших жен. Обычные семейные вечера с песнями и

плясками без каких-либо серъезных разговоров... Сапаев очень скоро
напивался и
спал...
15 июня 1837 года. И.Шабдар.

Шабдар Осыпын 1937 ийыште лийше йылме конференцийыште ойлымыжо (тиде
материал
МарНИИ-н научный фондыштыжо аралалтеш

Товарищи! Прежде всего, разрешите мне по поручению Союза писателей
марийской
республики передать вам наш горячий писательский привет. В своем
выступлении я
хотел бы остановиться на следующих моментах: во-первых, сделать некоторые
замечания по докладу т. Борисова, во-вторых, остановиться на вопросах языка
художественной литературы и, в третьих, проиллюстрировать некоторыми
примерами художественной литературы, говорящими о росте марийского
литературного языка. В докладах Сапаева и Борисова прежде всего нужно
отметить исключительно четкую политическую установку в проблемах развития
марийского языка, глубокое содержание докладов и наличие в них
большевистской критики и самокритики. Пусть кое-кого эта
критика и самокритика основательно задела, некоторая щепетильность среди
наших
языковедов есть. Но эта щепетильность, по-моему, больше комична, чем
трагична.
Люди свое личное самочувствие ставят выше принципиальных вопросов языкового

строительства. Если это так, то из этой самокритики наши языковеды извлекут

только пользу для себя и для своего дела. Несмотря на обширность доклада
Борисова И.А., ему было трудно осветить все вопросы марийского
литературного языка.
Этих вопросов очень много, а мы собрались ведь в первый раз. Некоторым
недостатком в докладе Борисова И.А. я считаю освещение языка художественной
литературы.
Язык поэзии — это язык образного, эмоционального отражения нашей жизни.
Правда,
это в большей степени проблемы стиля, поэтики, чем языкознания. Но все же
этот
вопрос оградить "китайской стеной" от языкознания нельзя. Та
характеристика, которую дал Борисов И.А. в отношении языка наших молодых
писателей, языка Ялкаева,
Орая, что это "язык лугово-восточный, понятный писателям". Конечно, такая
характеристика недостаточна, ничего яркого, особенного не отмечает. Возьмем
хотя бы
вопрос о стихосложении в творчестве дореволюционных поэтов наших. В
творчестве
Чавайна Борисов отмечает, что Чавайн на первых порах писал стихи 4-х
стопным хореем. Я не буду это цитировать, это написано в тезисах. Во всей
дореволюционной
поэзии мы чистого хорея не найдем, эти стихи скорее подходят к 7-8 сложным
силлабическим стихам с ударением на последнем или предпоследнем слоге.
Имеется исключение в переводных стихах Чавайна: возьмем "Теле корно". Здесь
первая и третья
строка написаны хореем, но вторая и четвертая строки не выдержаны. Нужно
считать
неправильным и то, что у дореволюционных поэтов стихи были написаны 4-
стопным
ямбом. Ямбом поэты овладевают значительно позже, примерно с 1928—29 года.
Примеров можно привести много, но я ограничусь зачитанным, так как времени
для выступления дано немного. В процессе создания и развития литературного
марийского
языка большое участие принимают наши писатели. Роль их в этом процессе
весьма
значительная. Этот процесс прошел значительный путь. Мы много видим ошибок,
недостатков, но должны констатировать большие достижения. Классовые
противоречия,
старые тенденции не могли не отразиться на языке наших писателей. Припомним
из
периода военного коммунизма сентиментально-слащавые стихи Т.Ефремова,
религиозно-архаический язык М.Токмурзина. Вот, например, в его пьесе
"Эртыше" один из
героев говорит так: "Пуйырышо юмо! Болтуш онаретым ит мондо! Калыкетым
аралаш
полшо! Алал лийже... Шогалза! Кумалмына шукж Кӱшкӧ. Ойлымо мутна пытен.
Ынде
коклаштына мут лиеш. Сай илыда. Чимарийын йӱлажым ида мондо!" ...Но наши
передовые писатели и поэты в годы военного коммунизма писали совершенно
другим языком,
и их язык звучит по-иному. "Эртыше" Токмурзина написано в 1920 году,
стихотворение Чавайна "Марий-шамыч" написано также в 1920 году, и вот мы
читаем у Чавайна:
Поян ден тӧра ситмыж пытышт,
Йорлылан ынде эрык толеш:
Ласканрак каналтат йорлын кидышт, —
Садын верчын тӱня чот шолеш.

Кӱшкырак нӧлтена йошкар тистым,
Пычалнам сайынрак кучена.
Шем тушманым тегак ынде иктым
Огына кодо, виян шогена!
Здесь совершенно другое, революционное звучание. Этим самым я хочу
подчеркнуть
то классовое различие, которое обнаруживалось в языке нашей художественной
литературы. Нам, писателям, сегодня очень приятно констатировать тот факт,
что литературный язык наших передовых писателей не развивался по пути,
предначертанному
некоторыми языковедами. В "исканиях языков" большинство наших писателей шло
по
революционному пути, указанному партией. Если эти языковеды выдвигали в
качестве
"благородного" языка диалекты моркинские, сернурские, восточные, то лучшие
наши,
передовые писатели с успехом разбивали эту грань, пользуясь всеми
диалектами.
Слова "яжо, эсен, ямле, нарашта, эре" и т.д. имели равные права гражданства
у
наших луговых писателей. Таких примеров можно найти много. То, что у наших
языковедов было незыблемым, у наших поэтов было правилом. Языковеды
утверждали, что
"сказуемое в марийском языке всегда ставится в конце пердложения". Сначала
поэты
следовали этому принципу, а что получилось? Получилось вот что:
Лектеш озым, кушкалеш,
Вуйым луктеш, шырчаҥеш,
Ниалалтын возалеш —
Кӱр гай шурно мугылеш.
Или у Н.С.Мухина стихотворение "Революций", хотя и произведение с
революционным
содержанием, но имеет однообразные окончания всех стихотворных строк, что
не отражает в своем звучании этого революционного духа. Вот что получилось,
товарищи.
Это было тогда, когда наши писатели следовали этому принципу, что сказуемое
обязательно должно быть на конце, а теперь вот что: возьмем того же
Чавайна, стихи
уже более позднего периода, здесь мы видим иное звучание: нет монотонности,
скуки, однообразия:
Элнет сер. Олык тӧр.
Карше кармым тый от кол.
У сава гыч пыл кавашке
Тӧрштыл модеш кече йол.
Или дальше:
Сынышт-кунышт ончалаш
Келшалеш дыр чылалан:
Майра — ошо, Тайра — шеме,
Чылт ока гай Оксина,
А Наталье — косатале,
Тале, паче Тачана.
Кому это, товарищи, из луговых не понять? Тут таких примеров можно привести
много. Вот как звучит, когда наши писатели отказались от этого. Весь
процесс развития марийского литературного языка показывает, как сильно
обогатился лексикон,
вводятся слова всех диалектов, интернациональные, русские слова, изменяется
синтаксическая конструкция речи. Если раньше сравнения, метафоры, эпитеты
взяты были из обихода однообразной сельской жизни, то в последнее время мы
видим чрезвычайно большое разнообразие. В первые годы революции, изображая
революцию, поэты
социальные движения сравнивали с явлениями природы, то в настоящее время
видим
другое явление — обогащение изобразительных средств. Пользуются сравнением
с доменной печью, с аэропланом, и т.д. Теперь, если мы сравним поэзию
дореволюционную и первых лет революции и поэзию наших дней, то в отношении
красочности, образности мы имеем колоссальные достижения. Теперь наш язык
звучит по-иному, бодро, радостно. Вот некторые выдержки из стихов нашего
молодого поэта Олыка Ипая
(зачитывает отрывки из его сборников). Какое яркое звучание, какие образы!
Тут
таких примеров можно привести много. Рассмотрим звуковую организацию речи в
стихотворении Николая Тишина "У завод":
У завод мӱгыра,
Йыр мланде сургалтеш.
Паша вийым чумыра,
Элна кечын весемеш.
Видите, какое звучание. Стихотворение дает не только образное
представление, но
и звучанием изображает работу, гул завода.
Но наряду с этими (положительными сдвигами) есть, безусловно, и в области
поэтического языка существенные недостатки. Нужно указать на такие моменты:
наши писатели злоупотребляют поэтической вольностью, игнорируют
определенные орфографические правила, скажем, смешение окончаний первого и
второго спряжений, например: саврем вместо "савырем", ойрем вместо "ойырем"
и т.д. Необходимо отметить
недостаточное использование нашими поэтами всего богатства народного
творчества,
фольклора: в отношении образов, в отношении языка. Этих недостатков много,
и с
ними нужно бороться. Мы, писатели, определенно уверены в том, что после
этой
конференции и писатели, и языковеды пойдут рука об руку, и уже расхождения
не
будет. И мы создадим мощный литературный язык. Мы создадим
высокохудожественные,
монументальные произведения, достойные нашей эпохи.
Шабдар Осыпын шке илыш-корныжо, уш-акылже вияҥме, сылнымутшо кушмо нерген
возымыж гыч ужына: писатель шке произведенийлаштыже шагал огыт ситыдымашым,
экшыкым
ончыктен, нимом шылтыде, вожылде тӱжвак луктын, вет тидыже йырым-йырысе
общественный илыш-шӱлыш дене ойыраш лийдымын кылдалтын. Следователь-влак
тыгай верлам,
писательын шке нерген чон почын ойлымыжым "делаште" йошкар карандаш дене
удыреныт, а варажым тудым титаклаш кучылтыныт. Нуно тӱрлӧ шылтыкым
кычалыныт, шонен
лукмо "марий националистмыт" нерген утларак тӱрыс да келге вашмутым пуаш,
возаш
йодыныт веле огыл, а пеҥгыдын каласеныт. Мом ыштет, куш пурет? Угыч вуйушым
пургедаш, пырля пашам ыштыме але келшен илыме йолташмыт кокласе кылым
тергаш, рончаш логалын. Садлан "делаште" шагал огыл верым тыге лӱмдымӧ ужаш-
влак налыныт:
"Титаклыме Шабдаров И.А.-ын рашемден ойлымыжо, показанийже", "Шабдарын
ешарен
каласымыже, вашмутшо", молат.
Ме ужына: шке калык ваштареш виктаралтше, геноцид сынан политикым илышыш
моткоч
осалын пуртышо правительствын, кылкучемын да тунамсе печатьын шояклен
ойлымышт
да возымышт Иосиф Архиповичым, тӱжемле моло еҥ семынак, чот аҥыртареныт
улмаш.
Чынак, илыш эҥер кумлымшо ийлан пелыштыже чот лавырген, яндар йогыным,
керым-чыным кычал муаш кеч-кӧлан моткоч неле лийын.
Шабдар Осып марий культурым вияҥдыше пашаеҥ-влак нерген возымыжо да ойлымыж
годым шукыштым кӱлеш семын аклен моштен, шке шотан койыш-шоктышыштым
ончыктен. Ты
шотышто оҥай сӱрет-влакымат муаш лиеш. Мутлан, Иосиф Архипович "Ораде
мардеж"
сылне почеламутым 1935 ийыште "У вий" журналеш савыктен. 1936 ий май
мучаште
В.Мухин-Сави тиде журналышкак "Ораде улат, Шабдар" пародий сынан, койдарен
возымо почеламутым намиен, печатлаш пуэн. Тыште В.Мухин, мыскарам ыштен,
икмыняр
куплет деч вара ты ойсавыртышым кучылтын: "Ораде улат, Шабдар!" Тидын
негызеш
мемнан коклаште изирак "чыве сар" лийын, манеш О.Шабдар. Но следователь-
влакым
Шабдар ден Чавайн кокласе кыл моткоч тургыжландарен, да нунын кӱштымышт
почеш
Иосиф Архипович кугу писатель нерген тыге возен пуэн:
...Исключительно большое воздействие на меня оказывал С.Г.Чавайн, с которым
я
был в близких отношениях. Еще с 1931 года, приезжая из Казани и встречаясь
с ним
... На семейных вечерах он обычно требовал пения марийских и
преимущественно
моркинских песен. В подобных случаях я не возражал, поддерживал его... Круг
тем
нашего с ним разговора ограничивался... положением марийских писателей,
недооценкой их со стороны областного руководства, творческими вопросами.
Припоминаю
следующие факты. Еще зимою 1933 года, кажется под новый год, в квартире
С.Г.Чавайна происходил такой разговор. "Молодые поэты, — говорил Чавайн —
пишут на новую тему, но поэзия их нехудожественна, суха, криклива, мало у
них чувств, а
главное, они нивелируются под русскую поэзию, забывая национальные
особенности".
Я соглашался с ним и говорил, что национальная форма в поэзии часто
пренебрегается молодыми поэтами и если переводят, скажем, стихи Олык Ипая
на русский язык,
не будет никакой разницы между стихами Олыка и, допустим, Жарова". Помню,
особенно торжествовал С.Г.Чавайн после выступления московских писателей
Зарудина и
Катаева (замешаны были с "Перевалом"). Эти писатели как раз на первое место
в
литературе выдвигали национальный колорит. Чавайн, уходя с собрания,
говорил:
"Вот московские писатели правильную установку, а то меня ругали за то, за
что
нужно было хвалить". Положения Катаева И. и Зарудина Н. тогда мне тоже
казались
правильными, хотя они были установкой "перевальцев", ставка на отход от
политической, актуальной тематики. Правда, на мое творчество эта установка
не отразилась.
Неоднократно были разговоры о том, что марийская литература мало отражает
бытовые особенности марийской деревни, как свадьба, похороны, другие
обряды, что эти
явления старой деревни теперь упраздняются, но они представляют известную
ценность для историков. В этом отношении Чавайн лестно отзывался о первой
книге
"Ӱдырамаш корно", где много бытовых сцен. Я с этим соглашался, хотя
бытовизм для
меня не был самоцелью, а лишь обстановкой для характеристики героев,
порождаемых
этими условиями. В творчестве же Чавайна это любование сценками старого
быта занимает самодовлеющее место. Тыковы почти все его пьесы, вплоть до
"Окса тул".
Весьма частыми были разговоры о положении марийских писателей, о недооценке
их
значения местными руководителями. Мы говорили о том, что у нас нет
настоящих
творческих условий, т.к. почти все писатели вынуждены искать дополнительную
работу, тогда как в соседних автономных республиках крупные писатели
освобождены
от дополнительных нагрузок, занимаются только творчеством, берут
специальные
творческие командировки. Вследствие этих разговоров мне и самому казалось,
что я
сильно разбрасываюсь: веду преподавание в МарПИ, занимаюсь научной работой
(программы, учебники), возложили на меня в порядке общественной нагрузки
секретарство в ССП, руководство литкружком, а творческая работа находится в
загоне. В
итоге я два раза подавал заявление об уходе из пединститута, дирекция с
помощью
некоторых работников обкома меня удерживала. Я чувствовал внутреннюю
неудовлетворенность, но продолжал работать по старому.
Однажды осенью 1935 года на квартире С.Г.Чавайна шел разговор о свободе
творчества. Я говорил тогда, что требования к художественной литературе, к
ее качеству
все возрастает, приводил для примера последние критические статьи из
журнала
"Лит.критик". Чавайн указывал, что "для нас, писателей, нет настоящей
свободы
творчества, нельзя писать о чем захочешь, а потому и нету наших писателей
большого творческого размаха". Я соглашался с ним и говорил о необходимости
повышения своего теоретического образования для дальнейшей творческой
перестройки,
т.к. у нас еще много мелкобуржуазных пережитков в сознании, много анархизма
в
понимании свободы творчества. А в итоге все же и я приходил к мысли, что
абсолютной свободы творчества для нас нет, и нам приходится часто
ограничивать себя,
"наступать на горло своей собственной песне", имея в виду свой
мелкобуржуазный
лиризм, который высоко оценивался С.Г.Чавайном. Постоянного единомыслия с
Чавайном в этих разговорах у меня не было, очень часто тому или иному
недоумению Чавайна я давал разъяснения с точки зрения марксистско-ленинской
теории, и в этом
отношении он со мной считался. Затем я наблюдал, что у него настроения и
откровенность в разговорах быстро менялась. Так, например, после его
юбилея, мне казалось, что он значительно полевел.
Всплывал вопрос о положении в колхозах. Так, однажды зимой 1935 года мы с
Чавайном были приглашены Соколовым В.Т. на его квартиру выпить какую-то
настойку,
приготовленную им, хотя он сам не пил. Речь зашла о трудностях в колхозах.
Больше говорил С.Г.Чавайн, а Соколов, как всегда, избегал острых
разговоров, но приводил некоторые примеры из разговоров приезжающих
колхозников, что колхозники
живут неважно, у многих нет хлеба, идут в поисках работы в город. Чавайн
углублял дальше и приводил много примеров из жизни колхозов Моркинского
района. Я
лично выражал свое недоумение и говорил: "Как-то никак не вяжется, с одной
стороны, мы имеем колоссальные достижения в промышленности и сельском
хозяйстве,
строим заводы, фабрики, мтс и т.д., а с другой стороны, встречаются такие
явления в колхозах. Повидимому, это зависит от местных работников, которые
не ведут
точного учета и дают неверные сведения об урожае, а областные работники не
ведут
контроля, в итоге страдают колхозники. Ведь, наверно, наши руководители МАО
даже
не знают об этом?"
Очереди за хлебом не раз вызывали у меня недоумения. Я как-то никак не
мирился с
этим явлением ненормальным. Проходишь по улице — крик, шум, брань, и в
итоге
создается неприятное настроение. Слышишь разговоры, что в других местах нет
очередей, приезжаешь в Казань, в Москву и на самом деле положение совсем
другое.
Опять недовольство снабженческими учреждениями, и в итоге нашим
руководством. Я
своим сознанием всегда был выше этих мелочей, считал их преходящими
явлениями,
потому они на моем творчестве и во всей работе не отражались, а материалом
для
"разговорчиков" были.
События последнего периода, аресты вызвали немало недоумении, искаженных
толкований. До моего ареста и соответствующего разъяснения в УНКВД я не
имел представления о к-р буржуазно-националистической организации и размахе
вредительских
планов. Я знал, что отдельные националистически настроенные люди были, но я
не
допускал и мысли о такой широкой сети и их активной деятельности на 20 год
Октябрьской революции. А мнения многих членов этой организации, особенно
ответственных работников и коммунистов, я считал людьми советскими, хотя и
имеющими в
прошлом ошибки... В итоге я был в большом недоумении, мне казалось, что
происходит какое-то большое недоразумение, арестовывают и берут под
подозрение иногда
невинных и решил написать даже письмо в центр и тем самым, вместо помощи
органам
НКВД в раскрытии к-р организации, объективно повел тенденции защиты. И не
случайно к близким ко мне людям я не раз обращался со своим недоуменным
вопросом:
"Неужели такая организация была?" Чавайн говорил мне, что "такой к-р
организации
не знает, и он не состоял никогда"...
19.ВИ.37 г. И.Шабдар.
Шабдар Осып дене лишыл йолташла келшымыже, ойым пидмыж нерген С.Чавайн
следователь-влаклан арестоватлыме кечынак, 1937 ий 25 майыште шкенжын
"Умылтарымаш" манын лӱмдымӧ серымаштыже раш каласен: "1934 ий деч вара мый
нигӧ денат лийын
омыл. Мый Шабдар дене гына келшен иленам. Мут толмашеш, Шабдар нерген.
Тудынат
националистический йоҥылышыжо лиеден. Тидым шкежат ок шылте. Но ынде тудо —

тӱрыснек советский. Мый эсогыл изи провокацийым ышташ тӧченам, но тудо
мылам
эреак ик семын ойлен: "Уке, мый тӱрыснек совет айдеме улам. Мый умыленат ом

керт, мый дечем советскийрак еҥ лияш лиеш мо?".
Жап эртен, но НКВД пашаеҥ-влак арестоватлыме, титакдыме еҥ деч нимогай
кӱлеш
признанийым налын кертын огытыл. Моткоч чот орландарымек гына, шонаш лиеш,
Шабдар Осып нунылан пытартыш допрос годым тыге возен пуэн кертын: "В
буржуазно-националистическую контрреволюционную организацию я был
завербован вместе с другими студентами Сернурского педтехникума Веткиным
еще в 1918 году. Эта организация
среди студентов оформлялась в виде драматических трупп для постановки
националистических марийских спектаклей в с. Сернур и окружающих деревнях
под руководством Романова И.Е. и Конакова А.Ф." Тыге следователь-влак
О.Шабдарын шӱйышкыжӧ
шӧргам чиктеныт, тудым казнитлаш ямдылалтыныт.
Тыште теве мом умылтарыман: М.И.Веткин, И.Е.Романов, А.Ф.Конаков марий
калыкын
тале просветительже, кумдан палыме мер пашаеҥже лийыныт. Мутлан, Веткин
С.Чавайн
дене пырля революций деч ятыр ончыч Озаҥ учительский семинарийым тунемын
пытарен. Совет власть лиймеке, Шернур педкурсым (вара педтехникумым)
вуйлатен. Кумлымшо ийлаште тудо доцент ученый званийым налын, Н.К.Крупская
лӱмеш Марий государственный пединститутышто педагогика да психологий
кафедрым вуйлатен. Туткар
саман годым тудымат НКВД поген налын, казаматыш петырен. СССР Верховный суд
Военный коллегийын выездной сессийже М.И.Веткиным 1938 ий 10 майыште кӱшнӧ
ончыктымо 8709 "дела" дене лӱяш пунчалын. Тиде шучко приговорым тунамак
шуктымо. "На
судебном заседании виновным себя не признал", — каласыме тудын нерген
"делаште".
М.И.Веткинын лӱмжӧ яндар кодын, 50-ше ийлаште тудымат реабилитироватлыме.
Тидым
ешарен каласыман: шучко пагытын шем пылла толмекыже, Ежовын-Джугашвилин
тарлыме
пийышт Веткинмыт ешыште чыла пӧръеҥым кучен наҥгаеныт, казаматыште
тӱнчыктареныт
але лӱен пуштыныт.

Писательын ӱмыржӧ тыге кӱрлын, вара ешыжат шаланен

Шабдар Осыпын илышаш пагытше кажне часын шагалемын, кӱчыкемын, Горький
оласе казаматыште шинчыше йолташыже-влак деч ончыч кӱрылтын. 1937 ий 5
ноябрьыште следователь-влак писательын арестоватлыме да обыск годым поген
налме, шӧртньӧ деч
ала-мыняр пачаш шерге материалже, рукописьше-влакым йӱлалтеныт. Нунын
радамыште:
тӱрлӧ серыш, переписке (30 печ.листа), авторын шке кидше дене серыме
произведений-влак (130 печ.листа), тӱрлӧ печатный рукопись (274 печ.
листа), марий литератур, историй дене конспект (183 печатный листа), отзыв
ден рецензий-влак (8
печ.листа), возыман тетрадь (3 шт.), марий литератур дене программе,
печатлыме
хрестоматий (8 экз.), авторын печатлыме произведенийже (30 печ.листа), СССР
Писатель ушем членын билетше, Литфонд членын билетше. Чыла тиде погым
йӱлалтыме
нерген акт уло, тудым сержант Перов ден сотрудник Львов подписатленыт.
О.Шабдаровын 512023 номеран паспортшым паспортный пӧлкаш, военный билетшым
военкоматыш,
31 теҥге оксажым НКВД финотделыш пуэныт. Тунамак паленыт: озажым,
Шабдаровым,
вашке вес тӱняшке колтыман.
"Тӱҥалме годсек иктаж шӱдӧ наре почеламутым возенам, иктаж чырыкше
печатлалтын,
— возен Шабдар 1928 ийыште сылнымут пашаж нерген. — Ныл пьесым возенам,
Шернуреш, моло вереат модылтын". 1937 ийыште писательын пӱтынь архившым,
кӱшнӧ ончыктымым, ломыжыш савыреныт, садлан Шабдарын шке кидше дене
возымыжо, манаш лиеш,
нимат аралалт кодын огыл. Мутат уке, йӱлалтыме материал коклаште нигунам
савыкталтдыме моткоч шуко произведений лийын (ныл пьесе, "Шернур" поэме,
шуко почеламут, т.м.) Москваште, Литератур ден искусствын рӱдӧ
государственный архивыштышт,
"Ӱдырамаш корно" романын савыкташ ямдылыме текстше (южо верым автор шке
тӧрлен),
тугак Пушкинын мурпогыж гыч марлаш кусарыме 10 почеламут (машинке дене
возымо)
аралалтыт.
Шонен, шижын мо Шабдар тыгай илыш йыжыҥым? Пушкинын колымыжлан шӱдӧ ий
темме
лӱмеш кусарен ямдылымыже Иосиф Архиповичын шкенжын шочмыжлан ик курым темме
пагытыште иже "Ончыко" журналыште ош тӱням ужеш.
1937 ий 10 ноябрьыште МАССР НКВД тройкын заседанийже лийын. Тудо Иосиф
Архипович
шотышто арестоватлыме годым тушкен пуымо, нимо дене негызлыдыме, шоякын
титаклыме ойым угыч пеҥгыдемден, шкенжын 21 номеран протоколышкыжо кӱчыкын,
икмыняр шомак дене гына возен да тыге поэтын илышыжым иктешлен. Тройка
И.А.Шабдаровым лӱен
пушташ пунчалым луктын. Тиде тройкын секретарьже — УГБ нылымше пӧлка
оперативный
уполномоченныйын полышкалышыже Бирюков Иван Алексеевич (Торъял районеш
шочшо марий) лийын. Сар деч вара тудо "Марий коммуна" газетыште пыжашым
оптен, южгунам
фельетон ден корреспонденцийым Абов фамилий дене возгален.
НКВД тройкын пунчалжым 1937 ий 11 ноябрьыште шым шагат кастене палач-влак
Макеев, Цветков, Овчинников шуктеныт. Тудым тыгай кагаз пеҥгыдемда:
"Выписка из акта
постановления тройки НКВД от 10.ХИ.37 г. о расстреле Шабдарова И.А.
приведено в
исполнение 11 ноября 1937 года в 19 часов. Макеев, Цветков, Овчинников".
Документыште палач-влакын подписьышт, печать уло. Тыге тиде кӱчык, шучко
ойсавыртыш
йӧршеш титакдыме, яндар чонан айдемын ӱмыржым мучашлен.
Репрессий саман годым еҥ-влакым кушто, кузе пуштмо нергеште сар деч вара
тӱрлӧ
ой шарлен ыле. Иктышт ойленыт: "Нуным пич чодыраште, Куяр лишне, але
пӱнчереш
лӱеныт". Весышт маныныт: "Уке, шукыштым тюрьмасе подвалыштак кошартеныт".
Очыни,
кок семын кутырымаштыжат чын уло, тыгат-тугат лийын дыр.
Шабдар Осыпын шӱжарже, Феодосия Николаевна Шабдарова (писательын ачажын
кокымшо
ватыжын ӱдыржӧ, изинек О.Шабдарын ешыштыже илен, сар деч вара Семеновка
селаште
вераҥын, 1987 ийыште колен) мыланем тыге шомаклен ыле: "НКВД-ыште ыштыше ик
палымемын ойлымыж почеш, палач-влак пушташ приговоритлыме еҥым коридорыш
лекташ
ӱжыныт. "Шабдаров на выход", — кареныт нуно. Ӱжмӧ еҥет коридорыш лектын
гына
шукта, шеҥгелне пистолет дене шогышо ик палач тудым кум гана вуй гыч лӱя, а
варажым колышын капшым подвалыш шӱдырен але носилкаш пыштен наҥгаят. Тылеч
вара,
брезент дене авырыме, лӱмын келыштарыме машинаш оптен, нуным пич чодыраште
лӱмын
кӱнчымӧ кугу да келге вынемеш тоеныт... Изамын колымо эрлашыжым, тудым
пуштмо
нерген шижтарен, тиде марий чекист мыланем увертарыш: "Тыйын изат ынде уке
лийын". Кызыт ме палена: тыгай шучко, тӱжемле еҥым лӱен оптымо да тойымо
верже Мендур манме пич чодыраште, Йошкар-Ола деч пеш тораштат огыл, лийын.
НКВД пӧртыштӧ,
подвалыште але сарайыште йӧн уке годым шукыштым, брезентан машинаш шынден,
Мендур кожлаш наҥгаен пуштеденыт.
Йошкар-Олаште НКВД-ын приговоржым шуктышо ик палачым сайын паленыт. Тиде —
Цветков Иван Демьянович, шоҥго пире гай пеҥгыде кап-кылан, бульдог пий гай
чуриян,
Африкысе гиена гай ир чонан, капитан погонан еҥ. Оҥышкыжо Ленин, Йошкар
Знамя,
Йошкар Шӱдыр орден-влакым сакен, 7 ноябрь, 1 Май пайремла годым трибунышто
обком
пашаеҥ-влак воктене шоген. Иленже тудо эн ончыч Комсомольский уремыште,
парк
ваштареш, монча воктене вераҥше пӧртыштӧ, йоҥгыдо квартирыште, а варажым
куснен
эше чапле, Чавайн лӱмеш бульварысе пӧртыш. Пеш оҥай, сӧрал вет: Чавайным
пуштшо
палач Чавайн уремыште ракатланен илен! Да чӱчкыдын, уремыште коштшо пырыс-
влакым
кучен, пӧртйымалан пиктен сакален, титакдыме моткоч шуко еҥым пуштедыше
палач
кеч-могай чонаным пытарыде илен кертын огыл. А вара, 1988 ий шыжым, октябрь
пайрем деч вара, Цветков Иван шкежат шӧргам чиен, пикталтын. Пеш лач! Но
эше изиш
ила гын, тудо ала мыланна Шабдарын, Чавайнын, Владимир ден Николай
Мухинмытын,
Олык Ипайын, шуко молын, кузе колымышт, кушан, могай вынемеш-шӱгареш нуным
тойымо нерген пеш шуко каласкален кертеш ыле вет!
1937 ий 11 ноябрь — марий культурын ик эн шем кечыже. Документ-влак
ончыктат:
тиде кечын, 19 шагат кастене, палач-влак Шабдар Осыпым веле огыл, 364
номеран
тыгаяк "дела" дене титаклыме эше 25 еҥым лӱен пуштыныт. Нунын радамыште
С.Чавайн, Н.Мухин, Олык Ипай лийыныт. Мутат уке, С.Чавайн, О.Шабдар,
Н.Мухин, Олык
Ипай иквереш тойымо улыт, пырля уралтыныт ик кугу вынемеш, манаш шотлан
толеш.
Тиде верым пален налаш кӱлеш ыле! Тиде кечын лӱйымӧ моло еҥмытын фамилийышт
тыгай: Сошников, Камышев, Смирнов, Эльчибаев, Ярускин, Григорьев, Коротков
(Айзенвортын чогымо еҥ огыл гын?), Николаев, Афанасьев, Семенов, Степанов,
Опаев, Чижов, Сапаев, Суворов, Коведяев, Егоров, Терехов, Модин. Нуным
лӱйымаште нылымше
палач — Шалаев участвоватлен.
"Буржуазный националист-влакым" рожген оптымеке, НКВД нунын ешыштлан
кыртмен пижын: шукыштын ватыштым ссылкыш колтеныт, а икшывыштым йоча
пӧртлаш пуэденыт.
Шабдар Осыпын уке лиймекыже, тудын ешыже вашке шолдырген, шаланен.
Писательын
ватыже Анна Алексеевна, тюрьмаш але ссылкыш логалаш огыл манын, кум йочам
мӧҥгеш
коден, Озаҥ олаш шылын каен, тушто палымыж дене илен, пашам ыштен. Каныш
кечылан, арня мучаште гына, Йошкар-Олаш икшывыже-влак деке толын каен.
Моткоч неле,
шыгыр пагытыш логалмылан кӧра Анна Алексеевналан туберкулез чер пижын, да
тудо
Озаҥ олаште 1942 ийыште ӱмыр лугыч колен.
Шабдар Осыпын кугурак икшывыжым — Маргарита ӱдыржым (1921 ийыште шочын) —
сар
годым трудармийыш, мланде пашам ышташ, окопым монь кӱнчаш, налыныт, да тудо
тушан нелын черланен, самырык илышыж дене чеверласен. Тӱтан сар жапыштак,
кушкын
шумо деч ончычак, писательын кок эргыже — Альберт ден Эрик — шке кумылын
армийыш
каеныт, Сеҥымаш кечым лишемдаш полшеныт.
Шабдаровмыт ешыште шуко жап, 1925 ий гыч 1937 ий марте илыше, поро кумылан
руш
ӱдырамаш Лоскутова Анна Алексеевна (шочынжо Шернур кундем гыч) мӧҥгысӧ
сомылым
виктарен. Тудо 1943 ийыште колен.
Ача-ава деч посна кодмекышт, моткоч неле саманыште кушкыныт гынат, Шабдар
Осыпын
эргыже-влак тӱлыжген огытыл, толкын гай ловыкталтше илышыште шке верыштым
муыныт. Ачаштын йоҥгалтше йӱкшым, кугу талантшым кӱсынлен, нуно уста мурызо
лийыныт. Писательын кугурак эргыже Альберт Шабдаров (1924—1970) ятыр ий
Марий государственный филармонийын артистше лийын, культур министерствын
методистше семын
пашам ыштен, культур министрын заместительжылан шоген.
Эрик Шабдаров (1927—1986), коло ий утла СССР Государственный Кугу
академический
театрын уста, тале йӱкан артистше лийын, хорышто, тугак ятыр классический
оперыште изирак партий-влакым мурен. Кугу театрын чапланыше коллективше
дене пырля
тудо США-ште, Францийыште, Италийыште, ятыр моло эллаште лийын, шкенжын
ойлымыжла, "пел тӱням коштын савырнен". Икманаш, Шабдаровмыт еш марий
калыклан, Россий
культурлан шке шокшо шӱм-чонжым, уш-акыл поянлыкшым чаманыде пуэн. Шочмо
калыкна
нуным нигунам ок мондо, эре шарнен илаш тӱҥалеш.
Тыште эше теве мом ешарен каласаш лиеш. Куженер кундемеш шочын-кушшо поэт
Михаил
Максимович Иванов (тудо коло ий наре гулагыште, ссылкыште эртарен) Шабдар
Осыпын
тукымжо гыч лийын. Ивановын аваже — Шабдар Осыпын кочажын ӱдыржӧ,
писательын
ачажын шӱжарже.
Шабдармыт тукым уста еҥлан, тӱрлӧ талантлан поян лийын. Теве Шернур кундем,
Кугу
Мушко ялын чапланыше эргыже-влак Филипп Павлович Шабердин — кумдан палыме
скульптор да живописец; Игнатий Гаврилович Шабердин — ӱмыр лугыч колышо
уста музыкант, тале шӱвырзӧ, калык мурым шуко погышо фольклорист. Коктынат
авашт-ковашт
гоч Шабдар Осыпын тукымжо, урлыкшо гыч лектыныт, илыш вийым налыныт, уш-
акылым
погеныт. Нунынат марий культурыш пыштыме надырышт пеш серыпле.
Балтий теҥыз деч Тихий океан марте шуйналтше Совет элыште ятыр ий осал
саман,
тоталитарный сынан диктатур шучкын озаланеныт. Шуко моло калык семын, марий
шемерын илышыже тунам тӱрлӧ кадыр савыртышан, шотлен пытарыдыме тормакан
лийын.
Моткоч кугу талант, чолга уш-акылан еҥ-влакым йомдарен тунам шочмо-кушмо
калыкна. Манаш веле: кумлымшо ийласе репрессий годым гына чылаже латвич
тӱжем утла
марий еҥ палач кашак кидыш логалын. Шукышт Мендур шӱгарлаш порволеныт, але
гулагысе кӱртньывоштыр шеҥгелан шке ӱмырыштым кошартеныт. Нунын радамыште —
Шабдар
Осып, поэт, прозаик, литературовед, критик, ученый, публицист, мер пашаеҥ.
Икманаш, моткоч шуко шӧрынан писатель, чынжымак кугу талант! Шочмыжлан шӱдӧ
ийым, ик
курымым палемден, савена ме тудлан шкенан вуйнам, тауштена моткоч суапле
сылнымут пашажлан, ош тӱняште илымыжлан! Ӱшанена: Шабдар Осыпын лӱмжӧ марий
культур,
сылнымут каваште, тугак кумда Россий литературышто, чолга шӱдырла курымеш
волгалташ, илаш тӱҥалеш!

Семен Черных, МарГУ-н профессоржо, филологий наука доктор.



021798
************************************************************************
2—17

ВӰРЗЫМЫШТАТ КОЛЬЫМ...

Мутшо Дмитрий Кульшетовын.

Вучет манын кольым,
Шырчык семын тольым,
Кумыл кондыш угыч ялышкем.
Кужу корным тольым,
Вӱрзымыштат кольым,
Вучет манын мыйым авием.

Шонымемжат лийын,
Шӱм-чонемжат ийын,
Шошо кайык семын шуын мийымем.
Шоналтетак манын,
Вучалатак манын,
Йӧраталме шочмо авием.

Шарнем: ужатальыч,
"Эргым, тунем" маньыч,
Пламариш каяльым кум ий тунемаш.
Сай дипломым нальым,
Мӧҥгӧ велыш тольым,
Шуэт ялыш кайышым школыш туныкташ.

ЛИЯМ ГЫН ШКЕТ ПУШЕҤГЕ

Мутшо Надежда Никитинан.

Лиям гын шкет пушеҥге,
Ӱжам ӱмылышкем.
Шаршудо лийже теҥгыл,
А мый — эҥерыштет.
Лиям гын курымешлан
Каваште тылзе шкет, —
Эн поро, лишыл еҥла
Ончем шып тӧрзашкет.

Тылат памаш лиям гын,
Эн ныжылгын мурем;
Шует гын кидкопатым,
Йӱктем яндар вӱдем.
Нимом ом ойло утым,
Но таче йӧратем.
Теҥгечысе деч утыр,
Эрла — уке мутем.

ПЫРЛЯ ЭРЕАК МОРКО ВЕЛ МУРЕМЖЕ

Мутшо Юрий ГАЛЮТИНЫН

Пырля эреак Морко вел муремже,
Но шуялтем Турекын семымат.
Мотор кундемым да кужу уремым
Эре шарнем, кеч-куш каем гынат.

Эрден лектам кугу Юл сер ӱмбаке.
Провой кундемын чӱчкымӧ семеш
Вашлийына ме тусо йолташ-влакым,
Кунам поланышт ошын пеледеш.

Ужаш каем гын Енисей воктеке,
Руш мурым руш изам дене пайлем.
Уна лиймеке молдаван-влак дене,
Скрипкам налам — туге йоҥгалтарем.

Пырля эреак Морко вел муремже,
Но йӧратем мый молын семымат.
Изи ялемын садеран уремжым
Моктен мурем, кеч-куш каем гынат.

ЙӦРАТЫМАШ

Мутшо Анатолий Тимиркаевын.

Тый улат мыланем сорта шӱдыр
Шӱм гыч шӱмыш сескемым пышташ...
Каласен кӧ тыге?
Кузе лӱмжӧ?
Лӱмжӧ юзо тугай —
Йӧратымаш.

Тый улат эше лывырге корно
Чон пиалым кычалын муаш...
Каласен кӧ тыге,
Сылнын-порын?
Лӱмжӧ юзо тугай —
Йӧратымаш.

Тый улат, икманаш, корнышӱдыр
Ӱмыр нурым пырля волгалташ...
Каласен кӧ тыге? Каче? Ӱдыр?
Каласен тидым —
Йӧратымаш!

ОШ-КӰРЕН СИРЕНЬ

Мутшо Илья Першинын.

Ошкылал кастене,
Урем ден вашкем.
Садерна воктене
Вучалеш таҥем.
Кидыштем гармонь
Йывыртен шортеш.
Ош-кӱрен сирень
Шинчаштет модеш.

Колыштал йӱкетшым,
Гармонем шоктем.
Лышташ гай тӱрветшым
Кычалеш мурсем.
Шинчашкем ончет,
Йывыртен шогем.
Лиешат таҥет —
Кечынат пайрем.

Тыйынат лӱметшым
Шӱмыштем ашнем.
Шергакан тӱсетшым
Йӧратен ончем.
Шыргыжеш гармонь —
Пиалан улеш.
Ош-кӱрен сирень
Вашлияш ӱжеш.



021898
************************************************************************
2—18

МАРЛА КАЛЕНДАРЬ

ФЕВРАЛЬ

Пургыж тылзе. Лывыртыш тылзе

Февраль — телын мучаш тылзыже. Тудо мемнан деке итальян йылме гыч куснен.
Фебра
— тусо мифологийыште Мланде йымал кугыжаныш юмо. Лӱмешыже идалыкын ик
йыжыҥжым
Фебруалиус манын палемдат. Тыгыде йыжыҥлаже йотке рашемден ойлаш гын, тудо
"эрыктыме тылзе" лиеш. Кодшо ийын ты пагытыште могай сулык, каргашымаш,
вурседалмаш лийын, чыла мондаш тыршеныт.
Февраль тылзе кагура койышан: кылмыкта, пургыжта. Сандене марий-влак тудлан
пургыж тылзе лӱмым пуэныт. Но ожнырак лывыртыш тылзе маншат лийын. Чынак
огыл мо,
тылзе мучаште игече палынак пушкыдемеш, шошо лишемме шижалтеш. Тыгай
улмыжлан
февральым руш калык снежень, лютый, бокогрей манеш. Шекланыза-ян: ушкал,
моло
вольык тымык жапыште кечыште шыратен шогаш, нералтен каналташ вӱта ончыко
лектын
шогалыт...
Февральын тӱрлӧ койыш-шоктышыжым эскерен да шымлен, шочмо калыкна ятыр
палым
(приметым) шочыктен: Пургыж тылзыште вӱд коеш — март леве лиеш; Пургыж
тылзын
вуйыштыжо (пытартыш кечылаштыже) шолап гыч вӱд чыпча — шемшыдаҥ пеледмылан
покшым возеш; Пургыж тылзыште леведыш тӱр ий сӱс пел могырыш кадырген кеча
— шушаш
кеҥеж мардежан лиеш; Январь мучаште, февраль тӱҥалтыште ий сӱс кужун шуйнен
кержалтеш — кукшо кеҥежлан.
Игече весеммым шижын, кайык-влакат илышыштым вашталтат. Йӱдйымач шуркан
киса,
толын, пи-пи-пи-пр-р манын, вичкыж йӱкшым луктеш. Кызыт нуно тӱшкан
чоҥештылыт
гын, март тӱҥалтыште — мужырын. Олагорак-влакше ял воктеч чодыра велышке
куснат,
пыжаш опташ верым ямдылат. Кечывалйымач шемгорак-влак тарванат. Кечылан
40—50
меҥге писылык дене чоҥештен толыт: йӱштӧ гын, эркышнат, левырак годым —
вашкат.
"Пургыж тылзын шемгорак коеш гын, шошо эр толеш" маныт.
Февраль мучаште пире, рывыж сӱаным тарватат. Сандене одо-влак ты пагытым
пире
сӱан тылзе ышталыт. Кожерыште ур модеш, мераҥат мален ок кий — иге ышташ
ямдылалтеш.
Пургыж тылзе мучаште кечын кужытшо кок шагатат пелылан ешаралтеш. Кечыйолын
вийже пушеҥгылан вес тӱсым пурта: шопке шӱм утларак ужаргын коеш, нӧлпӧ ден
куэн
парчашт йошкарген нарынчалгат, шертне укшлаште пун ора — изи вивий лектеш.
Южо
ийыште кечын куатше денак кожын имыже йогаш тӱҥалеш. Тыгай годымжо ойлат:
"Февральыште кож име йога — эр шошым сӧра".
Марий калык календарь пургыж тылзыште кок кечым пайрем семын палемда —
Устретиным да Ӱярням. Устретинже (Сретенье) 15 февральыште лиеш. Тиде кечын
пуйто теле
ден шошо вашлийыт. Тидын дене кылдалтше тыгай пале-влак улыт: Устретин
ваштареш
пушеҥгылаште пӧрш чот лиеш — кинде виян шочеш; Устретин кечын корно гоч
йошта
гын, икияш яжо лиеш. Ты пайремым Юл воктенсе курыкмарий-влак гына палемдат.
Пургыж тылзын чечен жапше — Ӱярня. Тудо кок мут гыч шога: "ӱй" да "арня".
Лӱмжак
ончыкта: тыгодым чапле кочкыш-йӱшым ямдылат, ваш-ваш сийлат. Ӱярня гыч пӱтӧ

тӱҥалеш: шым арня жапыште шылым, шӧрым, муным кочкаш ок йӧрӧ. Сандене
"Ӱярня"
мут "поян" синоним семын кучылталтеш: Ӱет уло — Ӱярня, ӱет уке — кукшо
арня; Кынам гӹнят мӱньӹнӓт Ӱярня лиэш; Кеҥежым — мыйын Ӱярня, телым — мыйын
Кугече пӱтӧ
(Чыве нерген тушто); Поянлан эре Ӱярня, йорлылан ӱмыр мучко пӱтӧ; Ылен
мыштет
гӹнь, со Ӱярня. Но Ӱярня пайремын тӱҥ ойыртемжым муро каласа:
Шорыкйол толеш пура йӱаш да,
Ӱярня толеш мунчалташ.
Ӱярня кунам эртаралтеш? Шорыкйол деч 7 арня вара, Кугече деч 8 арня ончыч
вӱргечын тӱҥалын. Шошо велыш тайныше йӱд деч кечын кужытшо икгайрак улмо
годым, тудо
ик арня времам айла. Тӱҥалтыш кечыже пурышо ӱярня маналтын, пытартышыже —
лекше
ӱярня.
Ӱярня годым ярминга-влак эртеныт. Тудым Шернур велне Кукнур, Эшполдо
кундемыште
Кора шумат маныныт. Ты кечын ты кундемысе калык Кукарка пазарыш ошкылын.
Курыкмарий велне, Юнга эҥер лопышто, Пертнур воктен ярмингам оцона маныныт.
Мутат уке, моло кечыжат радам шотан лийын. Ик кечын пошкудо деке унала
коштыныт,
весыжлан — оръеҥ-влак у родышт деке унала толыныт. Кумшешын ӱдыр-рвезе-влак
шинчаш, веселитлаш погыненыт.
Ӱярнян корем, эҥер воктен улшо курык саҥгаш тайылым ияҥденыт. Кужу кож але
нулго
ломашым кок кутышын пыштеныт. Мураш-кушташ верым, шинчылташ олымбалым,
имньым
йолыштен шогалташ посна ломашым келыштареныт.
Ожно кажне ялын Ӱярня пайремым эртарыме верже лийын, тудым "Ӱярня курык"
маныныт. Тушко вес ялла гычат имне дене толыныт. Курыкыш мийыме деч ончыч
ял йыр кече почеш кудалышт савырненыт. Куштылго терыште гармоньчо, шӱвырзӧ,
кӱслезе шинченыт, весела мурым йоҥгалтареныт.
Пайрем вургем тӱрлӧ лийын. Йоча-влак шӱкшыракым чиеныт, вет нуно Ӱярня
курыкыштет "пийла почаҥыныт", мунчалтеныт. Ӱдыр-каче, мутат уке, эн сай,
мотор вургемым
чиен. Качын вуйышто теркупш, капыште ужга, йолышто портышкем улмаш. Ӱдыр-
влак
гын пеледышан шовычым, шальым пидыныт. Пун кӧрган ужгашт, тӱрлӧ тӱсан
ӱштышт,
моторын йӧрымӧ портышкемышт да чаткан пидме йолышт дене ойыртемалтыныт.
Ӱярня пайрем тыге эртен. Тудо эр волгыжтӱр денак почылтын. Кугырак-влак,
икшывыштым пелен налын, курыкыш вашкат. Кече лектын шумо деч ончыч издер,
ийвол дене
торашке мунчалтен волаш тыршат: кӧ умбаке кая, тудын кынеже але йытын
мушыжо кужу лиеш. Ӱдыр-влак гын ургышвуеш, вӱдвараш шинчын волаш тӧчат.
Тыге ыштыме дене
тӱредме але неле сомылым шуктымо годым шылыжет коржаш ок тӱҥал.
Ийвол, издер уке годым икшыве-влак ӧрын огыт шого: мунчалташ кӱр лапчыкым
але
шке кужытан оҥам кучылтыт. Чын, нунымат ияҥден ямдылат. Ӱштервоштырым але
выньыкымат ӧрдыжеш огыт кодо.
Ӱдыр-каче-влак гын мужырын шогалын мунчалтат.
Ӱярням ужатыме кече — рушарня. Курык воктеке тӱрлӧ шанчашым, шӱкым конден
кышкат
да тудым онар курчак семын келыштарат. Кастене, пычкемышалтмеке, тушко
тулым чыкат. Йоча, ӱдыр-качымыт тул гоч тӧрштылыт, мурым мурат. Пытартышлан
"Осалже кайыже, сайже мылам кодшо!" манын, тул гоч тӧрштат. Вара,
пошкудыштым ужын, кидым
кучат да шке титакыштым (кӧ вурседылын, кредалын, койдарен) касараш йодыт.
Ӱярня модыш-влак. Чыла кундемыште "Ӱярня вара" манме модыш шарлыше лийын.
Тудым
южо вереже "Йолгурык", "Ӱярня ломаш" лӱмденыт. Ты модышым эртараш качымарий-
влак
шыл кудалтыме рушарнян (кугече деч кандаш арня ончыч, тиде кече деч вара
Кугече
пӱтӧ тӱҥалын), погынен, имньым кычкен, чодыраш каеныт. Тушто ломашлан
йӧрышӧ вияш иле кожым але нулгым руэныт. Ӱярня курык деке конден, укш деч
эрыктеныт,
шӱмжым локшинчыныт, варажым чаткан пужареныт. Тӱҥжӧ лене кӱшыл велыш
пыштен, курык тайылеш йӧнештарен, кӱртньыгорно рельс семын кок радамын
почела 5-8 кутышын
оптеныт. Курык тайыл изи годым ик мучашеш пу сорымым артанала оптеныт да
ломашын
ик вел мучашыжым тушко пыштеныт. Кӱзаш-волаш тошкалтышым йӧнештареныт. Тыге
80100 метр кужытан Ӱярня вара шуйналт возын.
Мунчалтыше мужыр-влак ломаш тӱҥыш, коктын вачым ваш кучен, варалан тореш
шогалыныт. Ончыл мужыр тарванымеке, молышт "Ӱярня йор-йор, йылме йыр-йыр,
мелна чыжчыж, йол льып-льып!" манын кычкырен, писын курык гыч воленыт.
Ӱярня пайремын вес модышыжо — тиде тыртыш пӧрдыш, рушлаже "карусель" маныт.
Тудым тыге ямдылат: 1-1,5 метр кутышан, 8-10 см. кӱжгытан ломаш пӱчкышым
налыт, ик
мучашыжым, лумеш лакым ыштен, вӱдым оптен кылмыктен шындат. Тиде шогалтыме
ломаш
пӱчкышыш орва тыртышым чиктат. Орва диаметр гоч 8-10 метр кужытан вичкыжрак
варам пидыт. Тудын кок мучашкыже издерым кылдат. Коктын, тореш кылдыме
варам кучен, издерыште шинчышым пӧрдыктат.
Ӱярня жапыште шарлыше кумшо модыш — Йыдал пазар. Тудым вестӱрлынат лӱмдат —
Чамра, Карта паҥга, Шургерем. Модышын радамже тыгай. Лумеш лакым ыштен,
кандыран ик
мучашыжым пашкарым кылден кылмыктен шындат. Керем тӱҥыш кылмыше имне терыс
комылям, 4-5 см. кӱжгытан, 10-12 см. кужытан пу пашкарым пӱчкеден оптат.
Вӱдышӧ кандыран вес мучашкыже шогалеш. Модышын ямже тыште — вӱдышылан
логалде, керем тӱҥ
гыч терыс комылям але пу пашкарым шукырак чумал лукташ. А кандыра мучаш оза

(вӱдышӧ) тыгай еҥетым йолжо дене чумал логалташ тырша. Кертеш гын, чумалме
еҥ
тудым алмашта. Посна кундемыште кандыра тӱҥыш тошто йыдалым оптат, сандене
модышыжымат "Йыдал пазар" маныт.
"Пайрем годым мӱшкыр кок кыдежан"; "Кажне пайремын — шке чесше" ойлат
калыкыште.
Пайремын лӱмжак оҥай — ӱй арня. Туге гын, тиде жапын ӱян кочкышлан кугу вер
ойыралтын. Ӱярня годым родо, палыме-влак деке унала кудалыштыныт.
Ӱстембалне команмелна, нӧшмӧ перемеч, пареҥге перемеч, ӱй теркыште радам
дене шогалтыме туара,
нӧмыгинде, ӱяча пушланеныт. Самырык мужыр гын ача-авашт деке ӱян мелна
кочкаш
коштыныт. Шорыкйол деч кодшо пӱкшат кӱмыжыштӧ оралалтын шинчен.
Ӱярня — ушкал лийме жап. Презым ыштымеке, оза вате кишан шӧрым лӱштен налеш
да,
шун кӧршӧкыш опталын, коҥгаш шында. Тиде тувыртыш кочкаш ешыжым, родо-
тукымжым,
поро пошкудыжым ӱжеш. Унала толшо-влакет тапнакешышт (шувышешышт)
салмагиндым,
шуктымо пакчасаскам, вареньым да молымат кондат. Ӱстелым пура, пӱрӧ дене
темыме
вичкыж ваштар ташлама корка сӧрастарен. Унажым оза тыгай муро дене ончаш
тӱҥалын: "Ой, пайремем, пайремем, пайремлан келшыше унам толын. Ой, мом
пукшем, мом
йӱктем, сакыр-лай пӱрем укалеш..."
Тыге теле да шошо йыжыҥыште калык шке чонжым кандара, шошо агалан
ямдылалташ пижеш. Шке тазалыкшыланат эҥертышым ямдыла: шыл кочкышым
витаминлан поян емыж-саска, пакчасаска дене вашталта, 56 кече жаплан Кугече
пӱтӱм кучаш тӱҥалеш. Медицинын туныктымыж гыч пале: коклан кочкышым
вашталтыл шогымо тазалыкым палынак пеҥгыдемда.
Тылзе мучаште кече кужыт кок шагатат пелылан кужемеш. Кече шокшыжым утларак
да
утларак ешара. Сандене оралте воктен ӱшык верлаште лум шулаш тӧча, южгунам
волактӱр гыч ий сӱсат кечалтеш. Кайык йӱкат икмыняр весемеш. Киса чатлама
годым
"Чотрак чий! Чотрак чий!" манмыжым вашталтен. Ынде тудо "Изиш шокшырак!
Изиш
шокшырак!" манын чогымата. Кудывечыштат йӱк ешаралтеш. Агытанын мурымыжо,
чывын
кекеклымыже, презын эҥыралтымыже утларак шокта. Ньога-влакат вӱташке
чӱчкыдынрак
пурен-лектын кошташ тӱҥалыныт. Нунат вольык вуй ешаралтмым, тувыртыш пайрем
кечым чытен-чытыде вучат. Кузе уке гын? Вет, калык манмыла, "Ушкал — кочкыш
оза".
Сандене оза кува ушкалже лийме деч ончыч эр-кас вӱташ пуредылын коштеш.
Кузе
вольыкшо кия, онча: вуйжо дене касвелыш гын — кастене лиеш, йӱдвелыш гын —
йӱдым, эрвелыш — эрдене.
Лийше ушкалын киш шӧржым 7 але 9 лӱштышым погат. Тудым кугурак шун кӧршӧкыш
але
кастрюлеш шокшо коҥгаш шындат. Атышкыже шергашым колтат. Кочмо годым шергаш

пӧръеҥлан логалеш — вес иешыжым ӱшкыжаш презе шочеш, ӱдырамашлан — ушкалаш
презе. Тувыртыш кочкаш тыгак перемечым, мелнам, кӱдгиндым да молымат
ямдылат. Ончыч
шке ешышт дене кочкыт, вара пошкудыштым, родо-тукымыштым ӱжыт. Адак
презылан
пукшаш лепошка гайрак тувыртыш киндымат ямдылат. Пӧртышкӧ пуртымо презе
кочкын
ок пытаре гын, йоча-шамычым сийлат. Вес ийлан ушкалаш презым вучат гын,
ӱдыр икшывылан пуат, ӱшкыжашым гын — пӧръеҥ икшывылан.
Тувыртыш кочмо деч ончыч сурт оза але карт кугыза ожно годым тыгай кумалтыш
шомакым ойлен: "Вольык Пӱрышӧ, Вольык Шочын Ава, Вольык Сакче, вольыкна-
влакын
вочмо верыштым тӧвам (кӱкшым) ыштыза, кочмо шудыжымат аш (перкан) ыштыза,
йӱмӧ
вӱдшымат аш ыштыза, явыкшым коям ыштыза, исыржым тӱжым ыштыза; шошым луктын
колтен, кум тӱрлӧ вольыкым кум аньык дене, шыже шуын, шым-индеш аньык дене
петырышаш наре вольык перкем пуыза. Амен! (Юмо серлаге)".
Тувыртыш пайрем дене кылдалтше тӱрлӧ ыр (ӱшан) калыкыште ятырак уло.
1. Ушкал тувыртышым кочмет годым кӱлеш-оккӱллан йолетым рӱзет — лӱштымӧ
годым
вольык почшо дене лупшкедылаш, чумедылаш тӱҥалеш.
2. Тувыртыш кочмо годым пӧръеҥ толын пура — вес иешыжым ӱшкыжаш презе лиеш,
ӱдырамаш гын — ушкалаш.
3. Тувыртыш воктен улшо шергиндым, кӱжгиндым кӱзӧ дене пӱчкат — ушкалын
чызыже
шелышталташ тӱҥалеш.
4. Кочмо годым совлам комдык пыштет — ушкал ӱян-шӧран лиеш.
5. Тувыртыш кӱмыжым шӱльӧ, уржа, шудо, олым ӱмбаке шындыман, тунам ушкал
кочкышым ойыркалаш огеш тӱҥал.
6. Тувыртыш кӱмыжым тарватылман огыл, тунам лӱштымӧ годым вольык шып шога.
7. Тувыртыш кочмеке, ик жап вӱдым йӱаш тыршыман огыл — лӱштымӧ годым ушкал
шалаш
тӱҥалын кертеш.
8. Шӧрнӧреп (шӧр корно тӱҥ) йоҥгыдо лийже манын, тувыртышым аҥысыр, шыгыр
атыш
опталаш ок йӧрӧ.
9. Тувыртыш киндым (презылан ыштымым) лукмеке, коҥгам яра кодаш ок келше —
вес
иеш ушкалет исыреш кодеш.
Тиде пагытыште коҥга пайрем нергенат ушештарат. Теве поэт В.Колумб ик
почеламутыштыжо тыге савыралеш:
Теле коҥгамбак кӱзыкта.
Ойго — йол йымалне, "тюрьма" — коҥгамбалне.
Мӱшкырет шужа гын, коҥга ӱмбачат волет.
Коҥга — пӧртын шӱмжӧ.
Мланде пашаеҥ-влак яра жапыште Коҥга пайремым эртарат. Чын, тудым посна
кундемлаште гына палемдат. Мутлан, Куженер районысо Топка-влак, Рушплак,
Марий Тумньо,
Чашкаял яллаште. Ик ялжым гын Коҥганур манынак лӱмденыт. А теве Кышма
(Кичма)
могырыш лупшалтше У Торъял район Немда могырышто, Шернур район Мустай
кундемыште
посна палемдыме кечыжат лийын — 12 февраль. Тиде кечын Коҥганурышто пазар
эртаралтын. Ярминга семын тышке мӱндыр верла гычат толеденыт.
Коҥга пазар кече шуо гын, телын пел йолжо тугеш. Тиде кече деч вара эр-кас
йӱштӧ
лиеда, а кечывалым шошо лишеммат палдырнаш тӱҥалеш.
Курыкмарий велне христиан вераш ушнышо-влак 15-ше числан Устретин
(Сретенье)
манме кечым палемдат. Тудын дене кылден, икмыняр палым ончыктена: Устретин
кечы
корны гач тореш йошта гӹнь, кӓнгӹжӹм икиӓшлӓн яжо лиэш; Устретин ваштареш
пушенгылашты пӧрш шукы — ту и кинды виан шачеш.
Теле пайрем-влак эртымеке ончалза чодыра аланышке: лум тушто ош пальката
огыл,
изиш сурештын, пушеҥге ӱмылат кандалгын кояш тӱҥалын. Варажым кандалге тӱс
алан
покшеке лектеш да кавашке кусна. Леведыш тӱрыштӧ кечыше ий сӱсат кандалге
тӱсым
налеш, пуйто ала-могай сӱретче кистычкыж дене кава тӱсым йыгалтен коден.
Тудым
ончен, ушышко уэш поэт Валентин Колумбын почеламутшо гыч тыгай шомак-влак
шкеак
толыт:
Пӧрт ӱмбалне ий кержалтын,
Пуйто теле, йол сакен,
Шылын куржаш ямдылалтын,
Шошылан шичмеш сукен.

Александр КИТИКОВ.



021998
************************************************************************
2—19

Лӱмгече

ИЛЫШ СЕМ

Композитор Дмитрий Кульшетовлан — 70 ий

Илыш-корнышто шуко еҥ дене вашлият: икте дене — тунемме годым, весе дене —
пашаште, кумшо дене — каныме жапыште. Сай, кумылзак айдеме дене вашлиймаш
кужу
жаплан, а южгунамже ӱмырешлан ушеш кодеш.
Теве лӱмлӧ композитор Дмитрий Михайлович Кульшетов дене палыме лиймемлан
вашке
пел курым шуэш.
1949 ий 1 сентябрьыште Н.К.Крупская лӱмеш Марий пединститутысо литератур
факультетын марий группышкыжо, кумшо курсыш, тунемаш тольым. Тылеч ондакше
кок курсым
заочно пытаренам ыле. Тымарте ты группышто латик рвезе тунемын, мый,
икшыван
ӱдырамаш, латкокымшо лийым. Вашке пален нальым: рвезе-влак чыланат чулым,
келге
шинчымашым налаш тыршыше улыт, кажне занятийлан сайын ямдылалтыт. Нунын
дене таҥастарымаште мыланем тунемаш изиш нелырак ыле. Молан манаш гын,
чыланат кыдалаш
школ деч вара вигак тышке толыныт, а мый лу ий пашам ыштенам, тыгодым мо
палымемжат уш гыч ӱштылалтын. Сандене, группысо у йолташем-влак деч
шеҥгелан кодаш
огыл манын, мылам чот тыршаш верештын.
Нунын коклаште изирак кап-кылан, эреак ала-мом шонкален коштшо, тыматле
койышан
Дмитрий Кульшетов ыле. Тудым ме Дима манынна.
Студент илышна куштылгын эртен огыл. Чыланат ял гыч толыныт, мӧҥгӧ гыч
полыш шагал лийын. Рвезе-влак илышым куштылемдаш тӱрлӧ йӧным кычалыныт:
занятий деч вара
але каныш кечын кӱртньыгорно станцийыш я вакшыш тӱрлӧ арверым, ложашым
опташ-ястараш коштыныт, моло паша дечат лӱдын-аптыранен шоген огытыл.
Йолташ-влак дене
пырля Димат лийын, кочкаш-йӱаш оксам ситарыме дене иканаштак кап-кылжым
пеҥгыдемден, вийым поген.
Икана мемнан литератур факультетын деканже Тамара Гавриловна Апатеева Дима
ден
когыньням деканатыш ӱжӧ да факультетыштына марий хорым ышташ темлыш.
Вуйлатышын
ойжым шукташ уло кумылын пижна. Кӱчык жапыште хорна чумырген шуо, тудым
уста музыкальный педагог Михаил Федорович Брагин вуйлаташ тӱҥале, а Дима
Кульшетов хорын баянистше лие.
Лач тунамракак "Марий коммуна" газетеш Морко вел рвезе Валентин Колумбын
"Комсомольский билет" почеламутшо лектын улмаш, да Кульшетов ты шомак
негызеш шкенжын
икымше мурыжым возен. Йолташнан мурыжо хорын репертуарышкыже пурыш, тудо
шуко
гана йоҥгалтын.
Тидын годым теве мом палемдыман. 50—60-шо ийлаште Йошкар-Олаште М.Шкетан
лӱмеш
Марий драмтеатр гына ыле, да эше филармоний пашам ыштен. Калыкын каныш
жапшым
веселаҥдаш полшышо моло коллектив, пожале, лийынжат огыл. Сандене олаште
кеч-могай пайрем годым пединститутын студентше-влак концертым ончыктеныт.
Тыге
М.Ф.Брагинын шӱдӧ утла еҥан хоржо кугу чапым сулыш, тудын кажне
выступленийжым
калык шокшын вашлийын. Репертуарыште руш, марий муро, классический
произведений-влак тӱҥ верым налыныт. Содержаний шот гыч ончалаш гын,
революционный, патриотический тематикым утларак пагаленна. Рушла мурымо
годым Михаил Плотников аккомпанироватлен, а марла номер шергылтме годым
Дмитрий Кульшетов шке баянжым кидыш
кучен. Шокташыже коктынат путырак мастар ыльыч.
Тыге семестр почеш семестр эртыш, ик сессийым весе алмаштыш. Институт дене
чеверласыме кечат толын шуо. Дипломым кидыш налын, ме, теҥгечысе студент-
влак,
тӱрлӧ велыш шаланен кайышна. Кульшетовын корныжо Марий Турек селашке
шуйналтын,
йолташна тусо кыдалаш школышто марий йылме ден литературым туныкташ
тӱҥалын.
Специальностьшо дене йылмызе лийын гынат, музыклан ончычсылак шуко жапым
ойырен,
шке гыч ятыр мурым сылнештарен. Тиде — В.Сурскийын (Ивановын) мутшылан
"Ялыш толын агроном", Чалай Васлийын шомакшылан "Уржум вӱдет", Василий
Рожкинынлан —
"Пеш мӱндыр кайыкла" да молат.
Но Дмитрий Михайловичлан тыге кокытеланен илыме ок келше, тудо шке илышыжым

пӱтынек сем тӱня дене кылдаш шонен пышта. Ик шыже кечын кӱшыл
педагогический образованиян самырык пӧръеҥ И.С.Палантай лӱмеш музыкальный
училищын классыштыже
студент илышым угыч тӱҥалеш. Тыште композитор-влак Лев Сахаров, Константин
Гейст, Эрик Сапаев, моло уста педагог туныктеныт, Кульшетовлан келге да
кумда
шинчымашым налаш кугун полшеныт. Э.Сапаевше ийгот дене шке тунемшыж деч
самырыкрак лийын, ты училище деч вара Озаҥ консерваторийым тунем пытарен.
Студентын талантшым да тыршымашыжым ужын, Эрик Никитич тудлан шинчымашым
умбакыже нӧлташ
темла. Тиде сугыньым шуктен, Д.Кульшетов 1975 ийыште Озаҥысе
консерваторийым тунем пытара, вара тиде олаштак аспирантурышто шинчымашым
пойдара, профессиональный музыковед да композитор лиеш.
Д.Кульшетов калык мурылан рвезынек шӱмешкен, ялысе кугыеҥ ден самырык-
влакын мурымыштым колышташ йӧратен. Вара эн оҥайжым, сылныжым возен налаш
тӱҥалын. Калык
творчествым шымлыме да погымо пашаже 70-ше ийлаште поснак талын вияҥеш,
тунам
тудо МарНИИ-се искусство пӧлкан наука пашаеҥже семын тӱрлӧ вер-шӧрыш лектын
коштеш, сылне деч сылне семаршашым чумыра. Кыртмен погымо фольклор поянлык
негызеш
"Вӱрзым муро аршаш" (1971), "50 марий калык куштымо сем" (кок ужашан,
иктыже
1973 ийыште, весыже 1988 ийыште лектыныт), "Шернур корнет" (1989) книга-
влак шочыт.
А мыняр шуко тудын шке возымо мурыжо! Калык нуным йӧратен мура. Йоҥгалтарат
профессиональный ден самодеятельный мурызо-влак, пагалат самырык ден илалше
еҥ-влак. Изи огыл верым налын Д.Кульшетовын мурсемже Российын заслуженный
артисткыже Майя Романован, Марий Элын калык артисткыже Елизавета
Коновалован репертуарыштышт. Колыштына ме Дмитрий Михайловичын шӱм-чонешыже
шочшо мурорлаҥгым радио
да телевидений дене.
Икана мый студент годсо йолташем деч йодым:
— Дима, але марте мыняр мурым возенат? Раш каласен кертат мо?
— Шотлен омыл да шотлашат ом шоно, — вашештыш тудо. — Пашаже вет чотышто
огыл.
Чон йодеш — возет. Калык мура — тидлан йывыртет да эшеат возымо шуэш. А
мыняр
муро чылаже шочын — шоналтымашат уке.
Чыным ойла Дмитрий Михайлович. Такше муро книгаже-влакын лӱмыштым
ушештарыде кодыман огыл: "Пеледалт кушкына" (1975), "Пиал памаш" (1979),
"Тылат мурем, шочмо
элем" (1987).
Д.Кульшетов творчествыште изи огыл сеҥымашке шуын. Школ паша деч торлен,
музык
корныш шогалмыж дене пеш чын ыштен. Таче тудо — Российысе композитор ушем
член,
Марий Элысе культурын заслуженный пашаеҥже. А мо тудлан кызытсе кӱкшытыш
нӧлталташ полшен? Изинек музык дек шӱмаҥдыше могай амал лийын? Тидын
шотышто Дмитрий
Михайлович теве мом ойла:
— Эн ончычак авам ден ачамлан кугу деч кугу таум каласышаш улам. Нуно мурым

йӧратеныт да мастарын муреныт. Тидлан кӧра мый марий мурын ямжым,
сылнылыкшым
изинек пален налынам, шӱм-чоныш шыҥдаренам. Родо-тукымыштына музыкым
йӧратыше-влак молат лийыныт. Мутлан, Ульян кочам тале кӱслезе улмаш, Ольош
изам гармоньым
да баяным шоктен. Мыят эше вич ияшем годымак гармоньым шупшышташ тунемынам.
Ты
шотышто шочмо Байса ялысе йочасадын пашаеҥже Анна Герасимовна Кочкарева
мыланем
шуко полшен, фисгармоньым шокташ туныктен. Икана мемнан ялыш Уржум гыч
корреспондент толын ыле, тудо мыйым, шоктен шинчыше йочам, сниматлен, да
вараже фотосӱретем районный газетеш лекте. Тидыже мыланем пеш кугу куан
ыле. Изием годымак
клубышто концерт годым гармонь дене шоктенам.
Школыш кошташ тӱҥалмекем, мылам адакат пиал логале: мемнам Кузьма Петрович
Тихонов, музыкым йӧратыше да аклыше педагог, туныктен. Урок ден урок
кокласе кӱчык
каныш жапыште кидышкем гармоньым конден пуа да тӱрлӧ мурым шоктыкта ыле.
Шкежат
мураш йӧратен. Концерт годым Ямблат Васли дене коктын муреныт, Вӱрзым мурым
поснак чот пагаленыт. Илен-толын, нунын ты мурыштым "Вӱрзым муро аршаш"
книгашке
пуртышым.
Кугу Отечественный сар жапыште мемнан ялышкат элнан касвел кундемже гыч еҥ-
влак
куснен тольыч. Тунам мый шымияш школышто тунемынам. Мемнам Ленинград гыч
эвакуироватлалтше Мария Дмитриевна Чурилова туныктен, музыкланат шӱмаҥден.
Тудын деч
ме, рвезе ден ӱдыр-влак, "Священная война", "До свиданья, города и хаты" да
моло
муро-влакым пален нална, хор дене мураш тӱҥална. Марий йылме ден
литературым туныктышо Зинаида Ивановна Мустаева калык мурым пеш мастарын
мура ыле. Чӱчкыдынак
клубышто концертым ончыктенна, тыгодым мыйын кидыштем гармонь лийын.
Южгунам ик
семынак ятыр гана почела шокташ пернен — колыштшо-влак уэш-пачаш йодыныт.
З.И.Мустаеван ойжо почеш мый шымше класс деч вара мемнан ялна деч витле
меҥге
тораште верланыше Марий Пыламарийыш лектын ошкыльым. Тупыштем котомка
кечен, а
ушыштем ик шонымаш пӧрдын: "Педучилищыш кузе-гынат тунемаш пурен кертшаш
ыле".
Коштмем арам ыш лий — мыйым тунемаш нальыч. Пиалешем, училищыште Филипп
Игнатьевич Федоровым вашлийым, тудо пений урокым эртара ыле. Филипп
Игнатьевич нотым
палаш туныктыш. Але марте кеч-могай семымат колыштын гына шоктенам гын,
ынде нотым лудаш тунемым.
Икана Федоров мыланем баяным кучыктыш, гаммым ончыктыш. Вес классыш каен
шинчымат, шокташ пеш толашем. Иктаж пел шагат гыч муро сем лекташ тӱҥале.
Вара, туныктышем дек миен, "На сопках Маньчжурии" вальсым да "Коробейники"
руш калык мурым шоктен ончыктышым. Тудо йывыртен колышто да каласыш:
— Баяным мӧҥгышкет наҥгае, сайын шокташ тунем шу.
Тыге мый поро кумылан педагогын полшымыж дене баянист лийым. Пӱрымашемлан
ӧпкелен ом керт, мыйын илыш-корнышкем Юмыжак ала-мо эре сай, ныжыл чонан,
музыкым
йӧратыше еҥ-влакым колтен шоген. Тыге нунын полшымышт дене чонем
пойдаренам,
парням лывыртенам, усталыклан изин-изин тунемынам. Чылаштланат таче марте
таум
ыштен илем.
Дмитрий Михайловичын эртыме корно нерген каласкалымыжым колышташ моткоч
оҥай.
Тыгодым тудын шкенжынат чонжо, койыш-шоктышыжо у велым почылтеш, сайын
палымыла
чучшо айдеме нерген эше шуко уым, шинчыдымым пален налат.
Ачажын корно дене, пеҥгыдын да ӱшанлын тошкалын, Валерий эргыже кая. Тудат
Палантай лӱмеш музыкальный училищым тунем пытарен, а вара Моско
консерваторийыште
шулдыржым пеҥгыдемден. Тӱрлӧ жанран шуко произведенийым возен, шагал огыл
спектакльым, поснак — курчак театрыште шындымым, музык дене сӧрастарен.
Валерий
Дмитриевич Кульшетов — Марий Эл искусствын заслуженный деятельже, Олык Ипай

лӱмеш премий лауреат.
Теве тыгае мыйын мӱндыр студент пагытысе йолташем, музыковед да композитор
Дмитрий Михайлович Кульшетов, марий калыкын талантан эргыже.
Мый тудым чапле лӱмгечыж дене алал кумылын саламлем, ӱмырашлык рвезылыкым
тыланем. Муро кышылет эреак пойдаралт толжо!

Варвара ТИМОФЕЕВА.



022098
************************************************************************
2—20

ПАЙМЕТ АКНАШ
ГАРРИ АКСЫМАТ

Йӱштӧ, ночко, лавыран

Шыже, шыже,
Нарынчаҥше
лышташла
Тулыкаҥын
Шем мландыш веледат.
Кылменам мый
Кылмен толшо
теле гай,
Корнеш шочшо
Саска семын
пеледат.
Шыже семын
Илыш кече
Шинчавӱдшым
пеш ӱштеш,
Марий калык,
Тошто ганяк
Илышет ден орланет.
Толеш кече,
Йӧсым, нелым
Уэш мланде
ӱштылеш
Тый ӱшане,
Вучо, вучо,
Толеш илыш тыланет.
Марий калык,
Тыйын йӧсӧ
илышетлан
Чонем мыйын,
Шӱмем мыйын
пеш коршта.
Тыйын тале
Тошто годсо
куатетлан
Чонем мыйын,
Шӱмем мыйын
ӱшана.
Ночко, шеме...
Огеш лийыс
каяшат,
Шыже кече
Шем мландыш
шӱведа.
Совет илыш,
Кушто тыйын
у пашат?
Марий калык,
Пеш шеҥгелне
ошкеда.
Шыже кече
Йӱштӧ, ночко,
лавыран.
Чонем лӱдын
Шыже дечын
чытыра.
Каяш ончык
Корно уке,
пеш тыран,
Илыш кечым
Мый ужам дыр —
Шӱмем мыйын
ӱшана.
Мардеж тале,
Лулегетым
витара,
Кочкыш уке,
Мый пий семын
шуженам.
Туртшо капым
Сай вургем вел
виктара,
Чытем мые,
Йӧсым, нелым
ужынам.
Лапчык гане
Шӱкшӧ, рожын
мыжерем,
Полдышташ да —
Кодын огыл
полдышем.
Пу кидетым,
Илыш тые,
шӱжарем.
Тый наҥгае
Яндар чапле
корно ден.
Сорта гане
Сайын кушшо
чодыраште
Коштеш кызыт
Пӱчкын пуршо юж мардеж.
Толашем чот
Ноен, йӧсын
мый пашаште,
Тыгай годым
Илыш дене
кӧ модеш?
Сола дене
Чодырашке
поктат гын,
От куане
Тый пашаште
нигунам.
Кас вел дечын
Шем пыл толын
погына гын,
Шолем толын
Кыра вийын
шӱргынам.
Вучо, вучо,
Пызырналтше
марий калык,
Пыл лоҥга гыч
Лектеш але
у кечет.
Лектеш тудо
Куаналын,
шыр ончалын,
Шочеш угыч
Мондалт кодшо
кугечет.
Муро, муро,
Тыйын тиде
у муретше
Лавыра гыч
Кече гане
тыш лектеш.
Тӱтыраҥше
Тыйын тиде
илышетше
Йӱд эрта да
Яндаремын
волгалтеш.
Марий калык,
Волгалталтше
ош тӱсетше
Лавыраҥын
Пызырналтын
илымет ден.
Пеледалтын
Сайын кушшо
пӱртӱсетше
Весемалтын,
Лунчыремын,
лывыжген.
Кызыт мые
Орлык, неле
Ойго йӱк ден
Тендан дене,
Марий калык,
мутланем,
Садак ом шорт,
Йывырталын,
куанен.
Ты лишемше
Илышлан мый ӱшанем.

Тыланда манам

Кечын йӧсӧ,
Кечын — неле,
Кечын — ойго,
Кечын — шорт.
Кочкаш кинде
Уке дене
Тулык семын
Йодышт кошт.

Ачаемже
Чылт шкетын
Ыштен тудо
Неле пашам.
Аваемже,
Тӱгӧ лектын,
Тӧрлаталын
Сурт коклам.

Пӧрт кокласе
Ньога-шамыч,
Меже, киндым
Йодына.
Кинде укеже,
Кинде укеже
Орландарыш,
Вет нужна.

Тошто ганяк
Илышнаже
Эрта йӧсын,
Орланен.
Шинчавӱд ден
Шӱргым мушкын,
Ошкылат вет
Корно ден...

Марий калык
Илет тые
Мыскылалтын,
Йӧсланен,
Ик ушемыш
Ушат вийын,
Кертмышт семын
Пызырен.

Илымаште
Чевер кечым
Тый ужнет гын,
Йолташем,
Йӧршын кӱрлын
Кӱртньӧ печым,
Лӱдде ошкыл
Куанен.

Мый гаемак
Рвезе-влаклан
Илем кечын
Ӱшанен.
Эртен кайыше
Мӱндыр жапым
Чаманалын
Мый шарнем.

Марий рвезе,
Тошто ганяк
Корно шыгыр
Тунемаш.
Мемнан тиде
Илыш — шаньык,
Кодеш лачак
Кержалташ.

Марий калык,
Тый верчетше
Ом чамане мый вуем.
Лектеш але
У кечетше,
Лектеш але
Чот йолген.

Йомшо шӱшпык

Чевер шошо толын гынат
Марий Эл чашкерышке,
Огеш шокто шӱшпыкнан
Муржо тошто верыште...
Шошо кечын шӱшпыкна
Молан йӧршын шыпланен?
Кушко шылын мурызына,
Кудо элыш чоҥештен?
Але садна шуэмеш,
Аль пеледыш чылт пытен?
Але йӱштӧ мардежеш
Сылне йӱкшӧ оралген?
Уке, тудо шочмо элжым
Огеш кодо кудалтен,
Шыже йӱштӧ пич мардежше
Кертын огыл лӱдыктен.
Тудын муржым осал чер
Лугыч ыштыш жап шуде.
Шыпланале сад-чашкер,
Мур ок шокто эксыде.
Чевер шошо, лӱшкӧ, лӱшкӧ,
Шочмо мланде, тек пелед...
Сай пӱртӱсым сӧрастарыше
Садак ок тол шӱшпыкет.
Садак ок тол... Йӧршын йомо,
Моло ганяк мондалтеш.
Тудын илыш — ужмо омо:
Муржо... Муржо вел кодеш.

Корныеҥ

Тӧрсыр корно ден шкетын
Корныеҥ кая,
Шӱкшӧ мыжерым чиялын,
Кидыштыже тоя.
Кеҥеж кече, шыраталын
Вуйжым когарта,
Кӱан корным чот тошкалын,
Йолжат пеш коршта.
Неле мешак вачыж гочын
Пызырен кеча,
Лавыран пӱжвӱд шӱргыж гыч
Корно ошмаш чӱча...
Йӧсӧ тудлан корныштыжо
Шокшышто каяш.
Тудын нойышо вуйыштыжо
Тӱрлӧ шонымаш.
Капшат тудын пеш нелемын,
Логаржат кошкен,
Кужу корно ден толын,
Ӱнаржат пытен.
Шӱкшӧ мыжер шокшыж ден
Шӱргым ниялта,
Мӱндыр корным чур ончен,
Йолжым шуялта.
Корно воктен лайка верыште
Садерла кушкеш,
Пеледышат шудо вуйышто
Эркын лӱҥгалтеш.
Чашкер йымач йоргыкталын,
Памаш вӱд лектеш,
Корныеҥым сотаралын,
Каналташ ӱжеш:
"Эй, сай родем, тыш пуралын,
Шинчын каналтал,
Яндар вӱдем подылалын,
Вийым погалтал.
Ужар олык — мамык тӧшак,
Леведыш — лышташ,
Кайык муро — таҥет шомак,
Возын папалтал".
Эй, йолташем, ончык ошкыл —
Колышт мыйын мутем!
Нигушанат тый ит шогал,
Каналташ шонен.
Садер йымак пуралат гын,
Вашке тый от лек.
Ужар шудыш возалат гын,
Малет кас лиймеш.
Итак шоно, поро родем,
Лугыч каналташ,
Шонымашым пеле коден,
Воштылтыш лекташ.
Ончылнетше тыйым вуча
Йорло шольычет,
Ӱшаненак тудо онча
Мияш корнышкет.

Пеледыш

Эре коштмо йолгорнеш
Кукшо корно рок гычын
Шудо кушкын пеледеш,
Ала-кузе ту шочын.
Корно дене мый эртем,
Ӧрын-ӧрын ончалам.
Ончалалын чаманем,
Вуй орам ден шоналам:
"Тыгай мотор тӱсет ден
Иреш молан шочынат?
Эр кава гай шинчат ден
Молан мыйым ончалат?
Эр лупсат эре коштмаште
Сай тӱсетым огеш муш,
Вожет саде ош ошмаште
Кӱлеш вийым огеш му.
Шкат тыште пеледалын,
Шуко орлыкым чытет.
Корно дене мый эрталын:
Тошкалам гын, мом ыштет?"
Таче эрак, чылт шкетак
Чашкер дечын эртышым,
Колыштальым чылт шуленак
Шӱшпыкын эр мурыжым.
Йол йымалне мыйын йырем
Сай пеледыш сӧрасат.
Эр лупс дене вӱдыжген,
Чевер кечым шып вучат.
Пеледалза, чот пеледса,
Арам шошо ынже мод!
Пеледалын, саскан лийза,
Илыш чырда ынже код!



022198
************************************************************************
2—21

КРИТИКЕ

"Корнеш пеледше пеледыш гай..."

1995 ий май кыдалне, ик мотор шошо кечын, Хельсинки университетын
профессоржо
Райа Бартенс дене кутырен шинчена. Кӧ тиде айдемым ик гана вашлийын, ужын-
кутырен гын, тудым нигунамат ок мондо. Финн-угор йылме-влакым веле огыл,
тыгак йиннугор калык-влакын сылнымутыштым, фольклорыштым, культурыштым да
историйыштым
сайын шинчыше тиде оҥай да кумылзак еҥ дене мучашдымын кутыраш лиеш.
Кутырымашке
Райан пелашыже — Гетинген университетын финн-угор пӧлкажым вуйлатыше
профессор
Ханс-Герман Бартенс — ушна гын, мут да шоныш йогын эшеат вияҥеш. Ты гана
ойна
Райа Бартенсын 1994 ийыште лекше книгаже — "Йоутсенет Йумаиан касвоилла"
лӱман
удмурт калык поэзий антологий — нерген ыле. Тылеч ончыч тудо коми, мордва
калык
поэзийым финн йылмыш кусарен да савыктен луктын. Мутна марий сылнымут дек
савырнымек, профессор кенета Финн-угор ушем архивын каталог книгажым лукто
да йымач
карандаш дене удыралме корнылам ончыктен каласыш: "Соня, мыйын жапем кызыт
моткоч шыгыр. Ала тый ончалат ыле тиде материалым?"
Мый йымач удыралме корно-влакым лудым:
2.21.1 Паймет Акнас йа Гарри Аксымат.
Тсодра луска (Метса хумисее.)
Рунококоелма. 1929—1931, вихко 70 с.
Лудын лекмек, эн ончыч шоналтышым: тиде, векат, калык поэзий аршаш. Но
"рунококоелма" мут угыч шинчамлан перныш — почеламут сборник! Оригинальный
почеламут сборник Финляндийыште?!
Йылмызе, этнограф, фольклорист да историк-влаклан финн мланде моткоч шуко
палыдыме материалым саклен коден гын, архивлаште марий сылнымут нерген
моткоч шагал
ушештаралтеш. Амалже пале: финн ученый-влак марий сылнымут йол ӱмбак
шогалаш
тӱҥалме жапыште — революций деч вара — Марий кундемыш толын кертын огытыл.
Профессор Бартенс почеламут сборникым ончаш разрешенийым Финн-угор ушемын
вуйверже деч содор йодын нале, да мый эрлашыжым архивыш вашкышым.
Кидыш кучымеш, сылнымут материал Финляндийыште аралалт кодмылан ӱшанен
кертын
омыл. Теве тудо, Кинематографий институтын студентше-влак Олык Ипайын
(Паймет
Акнаш) да Гавриил Казаковын (Гарри Аксымат) кид дене возымо, шымле лаштыкан
"Чодыра лӱшка" книгашт. Кузе тудо финн мландыш логалын — варарак пален
налам, а кызытеш кудло вич ий ожно возымо, но тунар чот лишыл, яндар
кумылан корнылам чон
вургыж лудам:
"Ме марий калыкын корнеш пеледше пеледыш гай пелед шогышо рвезе поэтше
улына.
Нине почеламут-влакым финн калыклан тукымдам — марий калыкым — шарналтен
илашда
возышна. Ончыкшат почеламут дене вашлияш шонена.
Салам дене Паймет Акнаш,
Гарри Аксымат 1931 ий. СССР".
Почеламут-влакым лудаш тӱҥальым. "Йӱштӧ, ночко, лавыран" икымше почеламутак
тудо
пагытысе поэзий деч ойыртемалтше шӧрыным, шонымашым почо:
Шыже, шыже,
Нарынчаҥше
лышташла
Тулыкаҥын
Шем мландыш веледат.
Кылменам мый
Кылмен толшо
теле гай,
Корнеш шочшо
Саска семын
пеледат.
Шыже семын
Илыш кече
Шинчавӱдшым
пеш ӱштеш,
Марий калык,
Тошто ганяк
Илышет ден орланет...
Колымшо ийласе марий поэзийын у илышым, революцийым моктымо кумылжо нине
корнылаште пырчат ок шижалт. Мӧҥгешла, илыш "йӱштӧ, ночко, лавыран шыже
кече" дене
таҥастаралтеш, а автор шкеж нерген "кылменам мый кылмен толшо теле гай,
корнеш
шочшо саска семын пеледалт", "чонем лӱдын шыже дечын чытыра, каяш ончык
корно
уке" манын ойла. Почеламут возымо жап семын 1929—1931 ийлам ончыктымо. Олык

Ипайын нине ийлаште савыктен лукмо почеламутлаже у илышым моктен йоҥгат.
Тиде
почеламутышто автор марий калыклан "шочеш угыч мондалт кодшо кугечет" манеш
гын,
тудо ийыштак возымо "Тошто кечылан" почеламут йӧршеш вес шонымашан.
"Тыланда манам" почеламутат "Рвезе коммунар" книгашке (1932) "Ме ударле
улына" лӱм дене
пурталтын, тушто пӱтынек вес шӱлышан лектын.
Тыштат автор-влакым илышын нелыже тургыжландара. Нуно марий калыкын
орланен,
мыскылалт илымыж нерген чон вургыж ойлат: "Ик ушемыш ушат вийын, кертмышт
семын
пызырен". Самырык марий рвезылан "тошто ганяк корно шыгыр тунемаш", садлан
почеламут пеҥгыде лийын лӱдде ошкылаш ӱжеш, марий калыклан у кече йолген
лектеш манын ӱшандара.
Варажым "Шурнаҥше пасу" поэмыш пурышо "Неле илыш" ужашат "Рвезе коммунар"
книгаште "класс-влаклан" ойыркалыме тӱсым налын: "Пӧрт гыч пӧртыш" корно —
"кулак-влак дек ошкылат"...
Кид дене возымо "Чодыра лӱшка" книгаште коло кок почеламут уло. Нунын кокла
гыч
икмыняржым вара изиш тӧрлатен але пӱтынек вестӱрлемден савыктен лукмо.
Почеламут-влакын лӱмышт тыгай: "Йӱштӧ, ночко, лавыран", "Илыш ой", "Пасу
кодын тулыкеш", "Таҥемлан", "Мотор тӱсет, ой, таҥем", "Мыйын мурем",
"Мемнан илыш",
"Кӱслемлан", "Йомшо шӱшпык","Кастене", "Шочмо мландемлан", "Неле илыш",
"Тыланда
манам", "Ече мур", "Корныеҥ", "У ий кече", "Пӱртӱс", "Шошо вӱд", "Кеҥеж
эр",
"Кеҥеж йӱдым", "Йӱдым", "Пеледыш", "Эй, тумерже, моторжат!"
Йымач удыралын палемдыме почеламут-влакын лӱмышт книган кӧргӧ сынже,
шонымашыж
нерген шагал огыл ойлат. Тыште тӱҥ герой семын тӧрсыр корно дене ошкылшо
корныеҥ
да корнеш пеледше пеледыш шинчалан вик пернат. Пеледышын "эр кава гай
шинчажым",
сылне тӱсшым корнышто калык эре коштмылан кӧра эр лупс огеш муш, вожшат "ош
ошмаште кӱлеш вийым огеш му". Тудым кажне еҥ тошкалын лунчыртен кертеш. Но
пеледыш
садикте пеледеш, кече деке нӧлтеш. Корныеҥын чонжыланат юалге, йӧсӧ, кочо,
йӱштӧ, илыш — "йӱран шыже гай". Туге гынат кумылжо илыш верч кучедалаш
ӱжеш, поро ончыклыклан ӱшаным сакла. Корныеҥлан пеҥгыдылыкым, ӱшаным шочмо
калыкшын ожнысо куатше, тачысе порылыкшо, яндарлыкше пуат. Корныеҥ —
самырык рвезе, тудын
тул-вӱдеш когаргыше, кылмыше чонжо тыныслыкым пӱртӱсыштӧ, йӧратыме еҥ кӱдын
кычалеш: "Чодыра кӧргын укш лоҥгаже аван шокшо помыш гай, вет пӱртӱсыштӧ
"шӱм йорамже шула шем шикш гай". Туге гынат, тудын кумылжо эреак мо нерген
дыр тургыжланыше, ойганыше, вучымо-шижме шӱлыкан. Почеламутлаште чӱчкыдын
йӧсӧ, неле, кочо, ночко, лавыран, йӱштӧ эпитет-влак вашлиялтыт. "Мурем
мыйын ойган куку муро
гай, пич чодыра гыч куэр лоҥ гыч кеҥеж кечын лекше гай",— манеш лирический
герой, "Мые таче, У ий кечын корныеҥ гай тучылдем. Толмо корным, йомшо
погым мый
адак уэш шотлем",— шӱлыкын ешара вес почеламутышто. Тыгаяк кумылым моло
почеламутлаштат шижына.
Кушеч тиде келге шӱлык нине самырык автор-влакын чоныштышт? Але вара тиде
кажне
самырык айдемын шке жапыштыже шижын шогымо шӱлык? Ала тудо илыш чын ден чон
шижме кокласе кугу ойыртем гыч шытен? Ала ончылгоч мо лийшашым шижын-колын
моштышо
поэт чон тыге йӧсланен? Шагал огыл поэт (Н.Рубцов, В.Высоцкий да молат) шке

пӱрымашыжым почеламутлаштыже каласен. Мут толмашеш, "Йомшо шӱшпык"
почеламутышто
автор "осал черын" шӱшпык мурым лугыч ыштымыж нерген ойла:
Чевер шошо, лӱшкӧ, лӱшкӧ,
Шочмо мланде, тек пелед...
Сай пӱртӱсым сӧрастарыше
Садак ок тол шӱшпыкет.
Садак ок тол... йӧршын йомо.
Моло ганяк мондалтеш.
Тудын илыш — ужмо омо.
Муржо... Муржо вел кодеш.
Марий сылнымут садвечын тунамсе шӱшпыкшӧ-влак нергенат огыл мо шижын ойла
поэт?
Шке нергенат огыл мо? Але вес почеламут: "Эй тумерже, моторжат". Поэтын
йӧратыме, кайыкын мурен чӱчкымӧ ужар сывынан тумерым руэныт. Тушто ынде
чонжылан "шӱй"
чучеш, сандене "пундыш ваке шинчылден", йоча семын шып шортеш:
Эй тумерже, моторжат!
Кушеч ойго тольо гын.
Тушман писе товаржат
Иле пуышко логалын...
Нӧргӧ лийыныт книган авторжо-влакат, кунам тушманын пӱсӧ товарже нунын вуй
ӱмбак
нӧлталтын...
... Кид дене возымо, кудло вич ий ожнысо шонымашым шындарыше ты книгам
ужмеке,
ала-мом уым, Олык Ипай да Гавриил Казаков нерген тымарте шинчымыдым палаш
да шижаш шоненам... Шым ондалалт. Чон кочым шылтыде, иылышын тӧрсыржӧ верч
вургыжшо,
шочмо калыкын, шочмо мландын ончыклыкышт верч ойгырышо кумылышт тугодысо
официальный поэзийын "ура" патриотизмже дене ниманярат кылдалтын огыл.
Комдык почылтшо чонышт чодырала лӱшкышӧ шонымаш-влакым тӱжвак луктын, туге
гынат, нуно ончыклан ӱшаным огыт йомдаре...
Шуко почеламутын йылмышт эше пужарен шуктыдымо гынат, сылным ужын да шижын
моштышо кумыл шагал огыл чатка ойсавыртышым, чонеш кодшо волгыдо сӱретым,
шижмашым
шыҥдарыше корно-влакым шочыктен: "марий-шамыч легылдат, комбо гае коялын,
Ужар
шудыш шынчылдат", ("Шочмо мландемлан") "шӱм йорамже шула тыште (пӱртӱсыштӧ)
шем
шикш гай" ("Пӱртӱс"), "Курык ваш пушеҥге той шуркам чия" ("Кеҥеж эр");
"Йӱштӧ
кугыза ош пор гане лум ӱмбалне йӱштӧ пӱйжым чот шыра" ("Неле илыш").
Почеламут
йымалан автор-влак шке лӱмыштым шынден огытыл. Туге гынат, Олык Ипайын
кидшым
палаш лиеш. Книган кугурак ужашыжым тудын почеламутшо-влак айлат. Тиде
статьяштына почеламут-влакым тӱрыснек ончаш огына тӱҥал. Нуным посна
лончылаш шонена.
Кызыт "Чодыра лӱшка" сборникын Финляндийыш логалме историйже нерген
ойлынем.
... Рукописьым лудын лекмекем, тудын Финн-угор ушемын архивышкыже кузе
логалмыжым рашемдаш финн-угор йылмылам шымлыме Рихо Грюнтхаль ден йылме
рӱдерын шанче
пашаеҥже Мартти Кохла кугун полшышаш. Нуно мыланем Олык Ипай ден Гарри
Казаковын, Москвасе Финн посольствын да йот эл паша министерствын
серышыштын копийыштым пуышт. Тыгайрак сӱрет рашеме.
1931 ийыште Москвасе Финн посольствыш Олык Ипай ден Гавриил Казаков кид
дене возымо "Чодыра лӱшка" книгаштым намиеныт. Тидын нерген посольство
Хельсинкиш, Йот
эл паша министертсвыш, 10 декабрьыште тыгай серышым возен:
"Посольство тиде серыш пелен йот эл паша министерствылан марий поэт-влакын
— кинорежиссерлан тунемше Олык Ипайын да Гарри Казаковын — пырля возымо
почеламут
аршашыштым колта.
Почеламут-влакым нуно посольствыш Финн-угор ушемыш колташ йодын конденыт.
Кид дене возымо почеламут книган лӱмжӧ финнла — Метса хумисее" ("Чодыра
лӱшка").
Поэт-влакын ойлымышт почеш почеламут-влак марий калыкын кызытсе илышыжым,
тачысе
кумылжым ончыктат.
Кӱшнӧ ойлымо студент-влак калыкнан тачысе илышыж нерген палаш шонышо лектеш
гын,
каласкалаш ямде улына манын ойлышт.
Посольство кӱшнӧ ончыктымо студент-влакнан мемнан дек коштмышт могай
лӱдыкшӧ дене кылдалтме нерген шижтарен, кеч нунын коштмо амалышт лач
культур кылым кучымаш
веле. Вес могырым, Посольство нине еҥ-влак ӱшанле да тура чонан улыт манын
ӱшандарен каласен ок керт. Но тиде кыл шекланаш нимогай амалымат ок пу.
Кауно Ярвинен,
Торговый атташе".
Йот эл паша министерстве 1932 ий 7 январьыште Финн-угор ушемыш рукопись
дене
пырля тыгай серышым колтен:
"Йот эл паша министертсве тиде серыш пелен Финн-угор ушемлан Москвасе
посольство
гоч налме марий почеламут сборникым колта, тудым марий студент-влак Олык
Ипай
ден Гарри Казаков пырля возеныт.
Москвасе посольствын серыштыже палемдыме: кӱшнӧ ончыктымо еҥ-влак Финн-угор

ушемлан шке калыкыштын илышыж нерген моло уверымат колташ ямде улыт.
Политик паша шотышто пӧлка вуйлатышын полышкалышыже
Ээро Ярнфелт".
"Чодыра лӱшка" книган рукописьшым налме нерген Финн-угор ушем автор-
влакланат
увертарен. Тидым ме Олык Ипай ден Гавриил Казаковын 6 апрельыште возымо
серышышт
гыч ужына:
"Многоуважаемые господа Угро-финского об-ва!
Ваш ответ по поводу посланного сборника получили, за что очень и очень
благодарны.
Вы от нас просили, чтобы мы прислали Вам народное творчество Марийского
народа.
Очень приятно. Мы всегда готовы исполнить Ваше желание, как единственного
отечества народов угро-финского племени.
Еще в 1930 году в Маробласти был выпущен сборник "Народного творчества", в
котором приняли участие и мы. Из этого сборника выбрали самое подходящее и
решили
отправить к Вам, которое отражает быт и нравы Марийского народа — одного из
племени угро-финнов.
Получив этот сборник, мы просим от Вас, чтобы Вы написали нам ответное
письмо.
Указывая на наши недостатки в данном сборнике и что должны писать в
дальнейшем.
Кроме того — если нужны Вам народные песни Марийского народа, то мы можем в
тот
час же выслать.
Господа! Мы учимся в Государственном институте кинематографии, где учимся
снимать кинокартины. В настоящее время в СССР фотографических аппаратов
совершенно
нет. Поэтому разные снимки из жизни марийского народа в современном этапе
выслать не можем.
Учитывая такое нищенское положение, мы от Вас просим выслать фотоаппарат
"Лейка".
После этого выслали бы разные снимки из жизни современности, которые Вам
будут
документами положения нашей жизни. В заграницах (очевидно и у Вас) этот
аппарат
стоит очень дешево. Поэтому мы просим Вас выслать таковой в Финляндское
посольство т.Ярвину (Ярвинен лийшаш — Ред.), а от него можем получить
таковой.
После получения сразу начали бы высылать фотоснимки, которые будут
материальными
доказательствами нашей современной действительности. О всех этих
возможностях
просим сообщить нам через Финляндское посольство.
А пока всего наилучшего.
С приветом Гарри Аксымат, Паймэт Акнаш.
Наш адрес: Москва, 40, Ленинградское шоссе, дом ¹ 44/2 , Всесоюзный
институт кинематографии. Студенты ИИ семестра Режиссерского факультета
Гарри Казаков, Олык
Ипай.
6/ИВ-32 г."
1932 ий 22 апрельыште Э.Ярнфелт Финн-угор ушемыш тыге увертарен:
"1932 ий 7 январьыште возымо 16073 ¹-ан серышым ушештарен, Йот эл паша
министертсве Финн-угор ушемлан тиде серыш пелен Москвасе посольствын
колтымо 469 ¹-ан
серышын копийжым да марий почеламут сборникым, тыгак кӱшнӧ каласыме ушемлан
пуаш
йодын рушла возымо серышым колта.
Эше тылеч ондакак, 14 апрельыште, Москвасе Финн посольство гыч Хельсинкиш,
Йот
эл паша министертвыш, тыгай серыш толын:
"Тиде серыш пелен посольство Йот эл паша министертствылан марий калык
поэзий ден
йомак книгам (тудым кинорежиссер-влак Гарри Казаков ден Олык Ипай конденыт,

Финн-угор ушемыш колташ йодыныт) да нунын Финн-угор ушемлан рушла возымо
серышыштым колта. Серыш пеленсе материал — 1930 ийыште Марий кундемыште
лекше кугурак сборникын ужашыже. Кӱшнӧ каласыме студент-влакын ойлымышт
почеш, сборникым
савыкташ нунат полшеныт.
Шке пашаштышт кучылташ да ончыкыжым ушемлан фотографий-влакым колтен шогаш
манын, нуно "Лейка" лӱман фотоаппаратым йодыт.
Посольство шке велже гыч фотоаппаратым пуымым сайлан ок шотло. Тидлан кӧра
совет
орган-влак ончылно иктаж-могай йӧндымылыкыш логалаш лиеш.
Кауно Ярвинен,
торговый атташе".
Тиде серыш деч вара Олык Ипай ден Гарри Казаковын Финн-угор ушем дене
кылышт йомын докан. Адакшым черле улмыжлан кӧра Олык Ипай ВГИК-ым коден
каен, Йошкар-Олаш
пӧртылын. 1933 ий гыч "Рвезе коммунист" газет редакцийыште пашам ыштен, "У
вий"
сылнымут журналын ответственный секретарьже лийын.
К.Сануковын "С.Чавайн: пӱрымашын тура савыртышлаже" статьяж гыч ("Ончыко"
журнал, 1997 ий, кумшо номер) коеш: 1934 ийыште Гаврилл Казаков ден Олык
Ипайым
Финн посольствыш миен коштмыштлан арестоватленыт. "Тунам рашемын,— воза
автор:—
кокымшо ден кумшо гана мийыме коклаште, каникул жапыште, нуно С.Чавайн дене
вашлийын мутланеныт. Тудыжо, илышым шукырак умылышо, "федералист-влакын
делашт" мо
дене пытымым палыше еҥ, шекланышырак лияш шӱден, тушко савыктыман
литературым
шукырак пуаш темлен, "10 лет МАО" сборникым да Ф.Егоровын "Материалы по
истории
народа мари" книгажым пуэн колтен".
Тыге самырык поэт-влак Олык Ипай ден Гавриил Казаковын "кӱртньӧ пече" гоч
родотукым калык дене кылым кучаш шонымышт кӱрылтын. Но илашышт — корнеш
пеледше пеледыш семын илашышт — икмыняр ий эше кодын улмаш. Олык Ипайын
творческий вий-куатше, юмын пуымо талантше тиде ийлаште келге шонымашан,
сылне поэме-влакым шочыктен. Тудын поэзий саскаже тоталитарный режимын кӱ
курыкшо вошт шытен лектын.
Софья Чеснокова.
Редакций деч.
Темлыме статья марий поэзийын историйже гыч пеш оҥай, але марте палыдыме
страницым почеш. Кок рвезе поэт — Олык Ипай ден Гарри Казаков — тудо
пагытлан путырак
чолга ошкылым ыштеныт — шке почеламут аршашыштым Финляндийыш колташ
тоштыныт.
Тидым лудмо годым нунын илышышт да творческий пӱрымашышт нерген йодыш
лектын
кертеш. Олык Ипай шотышто утыжым ойлышаш уке, тудын илыш-корныжым почын
пуышо
материал "Ончыко" журналешат, моло вереат ятырак савыкталтын. А тудын
йолташыж
шотышто тыге от каласе.
Гавриил Тимофеевич Казаков (сылнымутышто кучылтмо тӱҥ псевдонимже — Юлмар
Каврий) 1912 ийыште Чарла воктенсе Аксымат ялыште (кызыт Медведево район)
кресаньык
ешеш шочын. Утларакше критик улмыж дене палыме лийын. 30-шо ийла тӱҥалтыште
"Кугу эпохылан — кугу искусство", "М.Шкетанын пьесыже", "Олык Ипай"
статьялам возен
да "У вий" журналеш савыктен. Тылеч ондак тушанак "Крымыште" очеркше
лектын. Южо
возымыжо кызытсе жапланат шке акшым йомдарен огыл, санденак "Кугу эпохылан
— кугу искусство" ден "Олык Ипай" статьяже-влакым "Тӱҥалтыш ошкыл"
сборникыш (1975
ий) пуртымо. К.Юлмар Ипай йолташыжын мурпашажым чын умылен да аклен,
"поэтын
илыш дене пырля ончык кайымыжым, кугу сеҥымашке толмыжым" ужын моштен.
Сылнымут историй гыч рашемеш: Москосо институтышто ик жап пырля тунемме да
Суоми
элыш колташ коктын книгам ямдылыме деч вара И.Олык ден Г.Аксымат коклаште
шем
пырыс кудал эртен. 1935 ий 26 ноябрьыште "Марий коммуна" газетеш
початлалтше
"Ӧрдыж еҥлан" почеламутыштыжо Ипай саде еҥ дене эрден эрак корныш лекме,
чодыраште шерын коштмо, шӱч гай йӱдым мӱндыр верыш ошкылмо да вараже ваш-
ваш сырыме
нерген воза, шомакшым тыге иктешла: "Вашпижмаште вашлийына гын, руалам мый
вуй
гычет". Варарак, 1937 ий июль мучаште, ты шотышто тыгай умылтарымашым пуа:
"Тиде
почеламутышто Казаков нерген ойлалтеш, тудын дене ме ончычшо йолташ ыльна,
а ындыже тушманыш савырнен". НКВД гын нуным когыньыштымат калык тушманлан
шотлен.
Олык Ипайым 1937 ий 7 августышто арестоватлыыме да кум тылзе гыч лӱен
пуштмо.
Г.Казаков пытартыш жапыште Поволжский лесотехнический институтысо (кызыт
Марий
технический университет) чодыра озанлык факультетын секретарьжылан пашам
ыштен.
Тудым тушеч поген наҥгаеныт да 1938 ий 29 июньышто репрессироватленыт.
"Тройкын"
пунчалже тунамсе стандартлан келшыше лийын: лӱен пушташ. Самырык критик да
поэт
Юлмар Каврий (Гарри Аксымат) ваштареш чумыртылмо следственный делам але
нигӧ
шымлен огыл. Тушто "Чодыра лӱшка" книга рукописьын пӱрымашыж нергенат могай-
гынат увер уло докан.



022298
************************************************************************
2—20

Саламлена!

Анатолий Николеавич Куклин 1948 ий 23 февральыште Марий Элысе Советский
район,
Шӱргыйымал ялеш шочын. Кандашияш школ деч вара Оршанка педучилищыште
тунемын.
Вараже шинчымашым Ужгород университетын венгр отделенийыштыже да
Н.К.Крупская
лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический институтышто нӧлтен. 1978—1981 ийлаште
Эстонийысе Тарту университет пеленсе аспирантурышто тунемын. Кугезе да
кызытсе
йылме ойыртемым шымлен, фонетический лабораторийлаште йӱк вашталтышлам
эскерен,
1983 ийыште "Марий йылмыште красноуфимский говорын фонетикыже" лӱман
диссертацийым арален.
А.Н.Куклин эртыше жапыште шке шонымашыж нерген финн-угор изданийлаште
чӱчкыдын
каласкален, Российысе да лишыл йот элласе 30 утла конференций ден
симпозиумлаште
тушко погынышо-влакым шымлыме пашаж дене палдарен. Чыла вережат тудын
ойлымыжо,
кузе йылмызе-влак ойлат, кӱкшын аклалтын.
Доцент Куклин ӱмаште шке шымлыме паша кышкаржым Россий гуманитарный фондын
конкурсышкыжо колтен да сеҥышыш лектын. Пашаже — "Юл — Чолман кокласе вер-
шӧр лӱм-влак (нунын лиймыштым лончылымаш)". Кызыт тудо ты сомылым кыртмен
шукта, педагогический институтышто да Марий кугыжаныш университетыште
туныкта.
Шукерте огыл япон ученый-влак дене пырля япон тунемше-влаклан "Марий йылме"
книгам да мутерым ямдылен. Ош тӱням нуно кок ий гыч ужшаш улыт. Анатолий
Николаевич
шкеже тыге ойла: "Шанчыеҥ ӱмыржӧ мучко эре-эре кычалшаш, шочмо йылмын
ӱчашымашан
йодышлажым нергелышаш, рашемдышаш. Тыге веле марий йылме наукым ончыко
шупшаш,
йӧратыме калыклан мыняр-гынат пайдам ышташ лиеш".
Ученый йолташнам пел курымаш лӱмгечыж дене алал кумылын саламлена.
Умбакыжат лым
лийдыме койышым ончыктен, наука корным кыртмен такыртен, у сеҥымашке шуаш
тудлан
тыланена.

ТУНЫКТЫМО ПАША

Анатолий КУКЛИН, Марий кугыжаныш пединститутын доцентше

КУШКЫЛ ЛӰМАН ЯЛ ДА МОЛО ТӰРЛӦ ИЛЕМ-ВЛАК *

Марий Эл Европын лышташан-иман чодыра кундемыштыже верланен. Арам огыл
республикын пеле утла мландыжым (51 процент) чодыра айла. Биолог-влакын
шымлымышт почеш,
чодыраште, отыла ден чашкерлаште 30 наре тӱрлӧ пушеҥгым, 90 тӱрлӧ вондым
ужаш
лиеш. Иман пушеҥге-влак: пӱнчӧ, кож, нулго — лышташан деч шукырак улыт.
Нуно чодыра дене айлалтше мландын 55,8 процент ужашыжым налыт. Лышташан
кокла гыч
чӱчкыдынрак куэ, шопке, ваштар, писте, нӧлпӧ да молат вашлиялтыт. Кечывал
да кечывалвел-касвел ужашысе ошман да ошма йӧршан мландыште пӱнчӧ чодыра
кушкеш. Кожер мемнан дене ятырлан чӱдештын. Утларакшым тудо республикын
йӱдвел-эрвел ужашыштыже вашлиялтеш.
Марий чодыраште лыстанпӱнчат уло. Тудын имыже пушкыдо, телылан лышташ семын
йога. Санденак тудым тыге лӱмдат. Лыстан мут лышташан шомакым шарныкта.
Чодыра идалыкын кеч-могай пагытыштыжат мотор. Шошым, самырык лышташым,
лумпеледышым, сандалвуйым, тӱслышудым, чодырамакым да моло тӱрлӧ кушкылым
ончен, шинчат
куана, чонетым кайык муро утыр тарвата. Кеҥежым тамле снеге, модо, эҥыж,
шерывӧчыж шкешт деке ӱжыт. А шыжым чодыран шӧртнялге-чевер тӱсшӧ могай
сылне! Телым,
йомакысе гай лум упшым упшалын, шӱдияш пӱнчӧ ден кож шып шогат.
Чодыраште шудо чӱдырак, молан манаш гын, пушеҥге йымалне вийым налын
кушкашыже
волгыдо ок сите. Тыште тӱҥ шотышто кече деч посна иланен кертше кушкыл —
регенче, тӱрлӧ поҥго — вашлиялтеш. Мут толмашеш палемдыде ок лий: чодыраште
кажне
поҥгын шке верже уло. Ошпоҥгым те пӱнчерыште муыда, а куэ да шопке коклаште
—
куэвапка ден шопкевамкам. Курезе-шамыч ӱмылан, вӱдыжгырак лапым йӧратат, а
майравоҥго кугун кычалтылше огыл, тудым тӱрлӧ вере ужаш лиеш.

* РГНФ-ын окса полышыж дене ышталтше шымлымаш. 97—04—06388 ¹-ан грант

Марий Элын чонан тӱняже моткоч поян. Чодыраште шерге коваштан янлык-влак:
луй,
вӱдшашке, вӱдкома, вӱдумдыр, ур, рывыж, ошмераҥ ден карсакмераҥ, енот пий
илат.
Шолдыра янлык кокла гыч шордо, маска, пире вашлиялтыт. Чодырасе эҥер ден ер
воктен ирлудым, вӱтельым ужаш лиеш, а пӱнчерыште сузо, кӱдыр, музо
койылдат. Сузо
ден музо лышташнерым, иман пушеҥге лӱсым, емыжым кочкын илат.
Могай ямле мемнан вер-шӧрна! Марий калыкна эн тӱҥ пӱртӱс поянлыклан чодырам
шотла. Тудо курымла мучко шке озанлыкыштыже чодыра да вӱд сий дене моштен
пайдала-нен, тудым эреак переген да кертмыж семын шукемдаш тыршен.
Марий калыкын ойпогылаштыже чодыра пӱртӱс, тудын выж-выж мутланыме йӱкшӧ
тӱрлӧ
муторлаҥгыла дене лачымын-лачымын келыштаралт сӱретлалтеш. Тыгодымак тудым
лым
лийде перегыме ойымат шижына. Тыгай сугыньжо, посна-посна тукым дене илыме
амызе
курымла гыч тӱҥалын, кызытсе тат марте аралалт толеш. Шарналтыза, мутлан,
поро
да ончыл шонымашан, чоным тарватыше калыкмутлам: Чодыра шуко — переге,
чодыра
шагал — ит ру, чодыра уке — шынде; Чодыра шуко — лум шуко, лум шуко — кинде
шуко; Чодыра — вӱдава; Чодыра пыта, вӱд пуча, янлык кая; Чодыран верыште юж
яндар,
еҥ таза, калык поян; Чодыра — тазалык орол; Чодыра — сӱан шувыш: сийлан
поян.
Сӱрет мастар-влакын пашаштышт кажне пушеҥгын сылне тӱсшӧ да ойыртемже устан
ончыкталтыт. Марий еҥын пӱртӱсым шымлен, умылен моштымыжо тыште раш
палдырна. Эсогыл ӱдырамаш-влак шке тӱрыштым шыман лӱмдат: вӱлше кожла
урвалтыйыр (кожлам
шӱртӧ дене ыресла пӱшкыл ончыктымо тӱр). Пу, пушеҥге вож гыч пӱчкеден
ыштыме арверлаште але кумыж дене сӧрастарыме ӱзгарлаште пӱртӱсын ямле
тӱсшӧ, чеченлыкше
да могай улмыжо устан сӱретлалтын.
Марий мутерат шке вожшым пӱртӱс илыш гычак шараш тӱҥалын. Тӱжемле ий дене
эскерен, шымлен да иктешлен, калыкна шке мут чондайжым теве могай шомакла
дене пойдарен *: (Ом) шӱргӧ — "лышташан чодыра"; (Км) шӹргӹ — "чодыра";
(Ом) шем шӱргӧ;
(Км) шим шӹргӹ; (Ом) ош шӱргӧ; (Км) ӹлӹштӓшӓн шӹргӹ; (Км) пӹцкӓтӓ шӹргӹ —
"пич
чодыра"; (Ом) шӱргычодыра — "лышташан-иман чодыра"; (Ом) чодыра; кас-йӱдвел
марий-влакын кутырымаштышт цадра шомак йомаклаште веле вашлиялтеш; (Км)
цадыра —
"тыгыде, чӱчкыдӧ вондерла"; (Ом) пич чодыра; (Ом) сип чодыра; (Эм) тӱм
чодыра —
"каяш лийдыме пич чодыра"; (Ом) пӱнчӧ чодыра; (Ом) тыгыде чодыра; (Эм)
нулгер —
"нулго чодыра"; (Кй) тор — "шем чодыра"; (Кй) кӹремлинӹ — "купышто кушшо
чодыра"; (Кй) шиматы — "шем але пич чодыра"; (Кй) аты — "чодыра"; (Км) отер
(ла) —
"тыгыде чодыра, вондерла але чашкерла"; (Км) оты — "тыгыде чодыра, вондер,
олыкласе чашкер"; (Ом) ото; (Эм) чытыр — "чодырасе вондерла"; (Кй) роша,
рошо — "шем
чодыра, ото"; (Урал марий-влакын) пушеҥгер — "чодыра"; (Эм) пуэрла —
"лышташаниман чодыра"; (Км, Эм) кожла — "чодыра"; (Ом) кожер (ла), (Кй)
кожер, кождар,
кождер; (Ом, Эм) куэр (ла), (Кй) куер (лӓ); (Км) кугила; (Ом, Эм) шопкер
(ла),
(Км) шапкила, шапила; (Ом, Эм) пӱнчер (ла); (Ом, Эм) яктер (ла), (Кй)
йактер;
(Км) йӓктер (лӓ); (Ом, Эм, Кй, Км) тумер (ла); (Яраҥ марий-влакын) чуҥэрь —
"пич
чодыра"; (Эм) шырлык — "самырык пич чодыра, вондерла"; (Волжск кундемысе
марий-влакын) мышкар — "изи чодыра"; (Эм) тырке: т.чодыра — "кушшо самырык
чодыра";
(Кй) кӓжӓр — "кумдыкеш але мучко шуйналтше чодыра"; (Йошкар-Ола марий-
влакын)
крагат — "вондерла да пушеҥгыла дене кушкын шогалше купысо кӱкшака вер";
(Км)
цашкер, цӹшкер — "чодырасе вондеран пич вер"; (Кй) цӓшкӓ — "вондо, шуэ
чодыра";
(Ом) чашкер; (Эм) шырлык чашкар — "пич вондер"; (Км) цӹшмӹк — "вондер дене
леведалтше купысо мӧдывуй"; (Ом) тыгыдер — "вондер"; (Км) тӹшкер (лӓ) —
"чашкер";
(Ом) вондер; (Км) кызгер — "чӱчкыдӧ тыгыде чашкер"; (Кй) чепыга — "чӱчкыдӧ
вондер, каяш лийдыме чашкер"; (Урал марий-влакын) чӓшкӓр — "самырык куэр";
(Чолман
марий-влакын) чажга — "тыгыде, самырык чодыра"; (Км) лӧчкер — "локама
вондер але
шуанвондо чашкер"; (Тоншай марий-влакын) ӹжилӹ — "чодырадыме вер" да тулеч
моло.

* Посна кундемыште вашлиялтше мут-влакым тыште тыге палемдыме: Ом —
олыкмарий;
Км — курыкмарий; Кй — кас-йӱдвел марий; Эм — эрвелмарий. Нуно чодыран могай
улмыжым, ойыртемалтше сынжым пеш раш ончыктат.

Адак тидымат палемдыде ок лий: пушеҥгын ойыртемжым, могай улмыжым ончыкташ
посна
шомак-влак кучылталтыт. Мутлан, чарга — "укшан кукшо нулго"; чодыркан нулго
—
"укшан да иман кукшо нулго"; шаргож — "чӱчкыдӧ шиян (лончан) кож"; (Км)
йӓнгӓр —
"шӱйшӧ пушеҥге"; (Км) кадыри — "шуркалыше чӱчкыдӧ укшан чодырасе олмапу".
Шӱргӧ // шӹргӹ, чодыра // цадыра // цадра да чодыран ойыртемжым ончыктышо
моло
мут-влак калык ойпогышто (легенде ден преданий, йомак ден тушто, кумалтыш
мут
ден тӱрлӧ ю шомаклаште) кумдан кучылталтыт. Мутлан, чодыраоза-водыж, атоза-
водыж, шӱргоза-водыж — чодыра юмын лӱмышт. Але ончалза ик тукым деч весе
дек шийшӧртньӧ пӧлекла куснен толшо Вуйӱмбал Кугу Юмылан пелештыме мутым:
"Кожлаш мӱй
кочкын аҥырталтен каен, кожлаште кожла перке уло. Атер капкан сакалтен,
отынер
еда лупшал каен, лапка чапан мераҥет уло, тул рывыжет, чал рывыжет, шем
рывыжет
уло. Тудым жваталан логалтен, кугыжан кугу шийвундышкыжо пурышаш йӧным
пуйырен
шого!" (Попов Н.С. Марий кумалтыш мут. — Йошкар-Ола, 1991. — 31 с.); Кугу
Юмылан
шелыкыш лектын кумалмашын мут чондайжым: "Пушеҥге Шочын, Пушеҥге Ава,
Пушеҥге
Пиямбар, Пушеҥге Сукчо, Пушеҥге Пӱрышӧ, Пушеҥге Перке, Пушеҥге Саус!
Пушеҥгыланат тазан кушкашыже йодам Кугу Юмо деч. Кушкын перкежымат йодам,
олтымо пуланат
перкем йодам, оралте ыштымаштат ыҥгайым йодам пушеҥге дене. А емыжан
пуланат
емыж ышташыже ыҥгайым йодам, тазалыкше дене тудо емыжымат резыклан пӱрымӧ
лийже
манын йодам. Пушеҥге Шочын ден Кугу Юмо иктеш лий!" (Туштак — 46 с.);
кӱсотышто
Кугу Юмылан кумалме годым пелештыме мутым: "...Юмо, Пӱрышӧ, Суксо, пӱрен
пуымо
чодыраште, шӱргыштӧ мер калыклан шочыктен, жаплен пуэнат, мландӱмбалан
тӱрлӧ пушеҥгым шочыктенат. Мер калыклан мо кӱлешланже, шкалан илашлан,
суртлан, шкалан
йӱштӧ годым илыме пӧртлан, шӱргыштӧ вольык ден паша ышташлан, вольыклан
тазалыкым, шкаланат паша ышташ кид-йолым, могыр-капым лывыртен шого. Товар
кӱртньӧ,
осал титак дечын переген утаре. Шӱргыштӧ тӱрлӧ саска шочеш, мер калыклан
кочшашлан-йӱшашлан, тудо саска погышашлан кид-йолым лывыртен шого. Шинча-
пылышланат
тазалыкым пӱрен пу. Шӱргыштӧ Юмын пӱрен пуымо мер калыкын вольык коштеш.
Келге
лавыра дечат арале. Пушеҥге йӧрлын вочмо дечат арале. Пӱяным-кӱчаным, осал
янлыкым, кайыкым вольык коштмо такыр дечын, Шӱргӧ Ава, поктен-ойырен колто,
кушто
нунылан Юмо ойырен пуа пӱрымӧ велым" (Евсеев Т.Е. Калык ойпого: Тошто годсо
марий ойлымаш, йомак, ончык лийшаш пале, омо кусарыме, туныктен каласыме,
воштылтыш, тушто, кумалтыш мут да шӱведыме ю-влак. — Йошкар-Ола, 1994. —
165 с.).
Эше кодшо курымыштак калык йӱлам шымлыше П.Знаменский "Горные черемисы
Казанского края" (Вестникъ Европы. Т.4. — Санкт-Петербургъ, 1868. — 30 с.)
пашаштыже тыге палемден: "чодыра марий калыкын юмылан ӱшанымашкыжат
ойыртемалтше палым шыҥдарен. Очыни, юмо (марий калыкын — А.К.) посна
ӱзгарлан, пӱртӱс арверым жаплен,
кумалмаш дене кылдалтше улеш. Кушкылым йӧратымаш тыште тӱҥ верым налеш.
Тидын
кышаже кызытат чодыран тӱрлӧ верлажым да южо кушкылым, кудыжо юмылан
кумалмаште
моткоч кӱлешанлан шотлалтеш, эксыде пагалымаште да жаплымаште раш
палдырна".
Ойлыманат огыл, марий калык пӱртӱсым сайын пала. Тидыжым А.Е.Китиков "Марий
калыкмут мутер" (Йошкар-Ола, 1991) пашам серымыж годым уло чонжо дене шижын
да ушакылеш ылыжше ойжым тыге ярымлен: "Марий насыл-влак сип чодыра
коклаште иленыт,
сандене изи куклем мланде нунылан кочкышым ситарен кертын огыл. Калыклан
сонарыш
кошташ, эҥер ден ерлаште колым кучаш, чодыра аланыште кушшо емыж-саскам,
поҥгым
погаш логалын. А эм олмеш тӱрлӧ шудо вожым, пеледышым поген. Тиде чылапжат
калыкмутлаште палдырнен кодын" (9 с.).
Чынак, пӱртӱс лоҥгаште шуралтше, тӱшка пашаш тӱзланыше марий калык шӱмеш
логалше
да ямлын йоҥгалтше мурылажым шкенан йырысе илыш дене ойыраш лийдымын кылда.
Тыгай муро-влак порсын-лай кумыл ден я шыман рончалтыт, я кӱдыратле семышт
дене
лыкын-лукын сургалт каят. Налза теве курык марий сӱан мурым:
Шӹм, шӹм, шӹм шӹргӹ,
Шӹм шӹргӹ вашт толынна.
Шӹм шӹргӹ вашт толынна
Куги ӹлӹштӓш соты дон.
Эрвелмарий, кумыл нӧлтын, тыге мура:
Куэм шындена выньыклан верчын,
Ломбым шындена кичкыжлан верч.
Ӱдырым налына ешлан верчын,
Сӱаным ыштена дӓнлӓн верч.
Олыкмарий шижтарен муралта:
Кожым руэн кодена.
Пундышыжым куклена.
Ик ӱдырым наҥгаена,
Весым ончен кодена.
Чынак, марий калык сылнымут шулдыржым пӱртӱс помышеш шаралтен да тудым чыла
могырымат илыш тургымеш шуарен. Пӱртӱс ойыртемым сайын палыше да тудым уло
кумылын
йӧратыше еҥ гына шке илемжым сылне ото, гӱжлен шогышо чодыра воктене але
кожлам
руэн да пундышлам куклен эрыктыме верлаште, кушто ер, эҥер, игеҥер, памаш
уло,
негызлен кертын. Тидын нерген писатель Ким Васин "Память веков" пашаштыже
пеш
чын палемда: "Мемнан, пожале, тугай ял уке, кудын воктене чодыра але ото
ынже
лий. Ик ял гыч весыш кудалме годым ик чодырам веле огыл эртет. Санденак
марий
сӱан мурылаште ойлалтеш: сӱан улан корныжо изи да кугу чодыра гоч эрта.
Эсогыл Юлын пурла серыштыже илыше курыкмарий-влак шола серыште илыше-
шамычым
кожламары маныт.
Тышеч раш, молан Марий Элын ятыр ялже, солаже, почиҥгаже да тулеч моло
тӱрлӧ
илемлаже чодыра лӱмым але тушан кушшо посна пушеҥгын лӱмжым нумалеш. 1952
ийыште
республикыштына 2612 ял, села, сола, почиҥга, кутыр да тулеч моло илем-влак
лийыныт. Нунын кокла гыч 157-ше (6,01 %) кушкыл лӱмым, 46-шо (1,76%) чодыра
(шӱргӧ)
лӱмым нумалын. Йодыш лектеш: молан пытартыш ийласе ял чотым налме огыл?
Амалже
тыгай: кудлымшо ийла гыч изи ял-влакын илыш пӱрымашышт койын вашталташ
тӱҥалеш.
Ятырже пытартыш ийлаште тӱрлӧ амаллан кӧра пытен, ондакрак пытыше ял лӱмым
шоҥгырак-шамыч веле шарнат. Илен-толын тыгайже йӧршешлан мондалтеш. Пример
шотеш
тыгай пытыше ял-влакын лӱмыштым ончыкташ лиеш: Березовка (Советский район)
—
кандашлымше ийла мучаште; Марий Чодыраял (Морко вел) — кудлымшо ийла
мучаште;
Ошурга (Советский район) — кандашлымше ий мучаште; Чодыраполко — кудлымшо
ий кыдалне; Шӱргыйымал (тудо районысак) — кудлымшо ий мучаште. Адак
мӧҥгешлат лиеда:
Марий Элын ял чотышкыжо тыгай лӱм ешаралтын: Куэръял (Морко велне) — 1988
ий 18
январьыште.
Кушкыл, чодыра але шӱргӧ лӱмым нумалше южо ял воктенже верланыше кугурак ял
дене
ушналтмыжлан кӧра шке лӱмжым йомдарен. Мутлан, Морко районысо Шӱргысола
Коркатово (марла тудым Кокласола маныт) ял дене ушналтын, сандене "Марий Эл
Республика.
Административно-территориальный шеледымаш" (Йошкар-Ола, 1993)
справочникыште тудо ончыкталтын огыл.
Кушкыл дене кылдалтше лӱм-влак кок кугу тӱшкалан шелалтыт: 1) лышташан
пушеҥге-влакын лӱмыштым нумалше ял-шамыч — 105 (4,02%); 2) иман пушеҥге-
шамычын лӱмышт
дене лӱмдалтше — 52 (1,99%).
Марий Элыште шагал огыл тугай ял уло: официальный лӱмышт (тӱрлӧ
документлаште)
рушла сералтеш, а официальный огыл лӱмышт (калык коклаште шарлыше) марла
йоҥга.
Тидыжат, тудыжат ик пушеҥгын лӱмжӧ дене кылдалтын. Таҥастарыза: Осиново —
Шопкер
(Морко район), Сосновка — Пӱнчер (У Торъял), Большая Сосновка — Кугу
Пӱнчылӱвал
(Звенигово), Малая Сосновка — Изи Пӱнчылӱвал (Звенигово), Сосново —
Пӱнчерсола,
Ельняги — Кожласола (Медведево), Ельниково — Кожерла (Курыкмарий),
Дубовляна —
Тумеръял (Оршанка), Березово — Кугилансола (Курыкмарий), Березята — Куэръял
(У
Торъял), Березники — Куэр почиҥга (Шернур район), Пятилиповка — Вӹцпистӹ
(Курыкмарий), Липовка — Писташ (Юрино), Ореховка — Пӱкшерме (Медведево
район) да т.м.
Кушкыл лӱмым нумалше ял-влакын чотышт тыгай: 1) пӱнчӧ, якте, пӱнчер, яктер
да
тыгак руш сосновка шомак — 28 лӱм (1,07%); 2) кожла — 24 лӱм (0,91%); 3)
тумер,
руш дуброва, дубровка да нунын эше йоҥгалтме шот дене икмыняр ойыртемалтше
пелашышт, чуваш юман "тумер" — 22 лӱм (0,84%); 4) куэр // кугила, руш
березовый, березники да нунын йоҥгалтме шот дене ойыртемалтше мужырышт — 18
лӱм (0,69%); 5)
писте // пиште, руш липа — 15 лӱм (0,57%); 6) шопкер ИИ шапкила, руш
осиновый (ский) — 11 лӱм (0,42%); 7) шоло — 8 лӱм (0,31%); 8) ломбо, руш
черемуха да тудын
гыч лийше икмыняр шомак — 8 лӱм (0,31%); 9) пӱкшерме, руш Ореховка,
Орешкино — 5
ял (0,19%); 10) лӱлпан, лӱпер, нӧлпер — 4 лӱм (0,15%); 11) чашка "самырык
куэ" —
3 лӱм (0,11%); 12) рябина — 3 лӱм (0,11%); 13) шоптыр, татар карлыган
"шоптыр" —
3 лӱм (0,11%); 14) клен — 1 лӱм (0,04%); 15) шӓртньӹ — 1 лӱм (0,04%); 16)
ӱэ — 1
лӱм (0,04%); 17) калина — 1 лӱм (0,04%); 18) ошко (рушла ты пушеҥгым
осокорь але
черный тополь маныт) — 1 лӱм (0,604%).
Пошкудо Нижегородский (Угарман) областьын ял лӱмлаштыже чӱчкыдын
вашлиялтшылан
тыгак лышташан пушеҥге-влакын лӱмышт шотлалтыт. Шымлызе-влак А.Л.Трубе ден
Б.С.Хоревын шотлымышт почеш тиде сӱрет тыгай сынан: куэ — 60; пӱнчӧ — 30
утла;
кож — 15; тумо — 30; писте — 20; шоло — 20 наре; шопке — 30 наре; чодыра —
17;
пӱнчер — 32.
Палемдыде ок лий, нине шымлыше-влак марий йылмым огыт пале. Сандене кушкыл
лӱмым
нумалше марий ялым нуно палемден огытыл. Таҥастарыза: Большие Ошкаты, Малые
Ошкаты (Тоншай район) — ошко + аты; Астан-чурга — Астан + шӱргӧ; Козлянур
(Шаранге
вел) — кожла + нур.
Марий Элын ял чотшым Российын вес кундемлаж денат таҥастарен кертыда.
Ончыза
В.Семенов-Тян-Шанскийын "Как отражается географический пейзаж в народных
названиях населенных мест?" (Землеведение. Географический журнал имени
Д.Н.Анучина.
Т. ХХВИ, вып. 1—11. — Москва, 1924. — С. 133—158) пашажым:

Губерний пӱнчӧ, пӱнчер кож куэ нӧлпӧ тумо писте шоло пӱкшерме шопке

Ленинградский    72    6    26    8    86    17
      21    5    3
Псковский   262  21    92   46    175  54    36
      29    27
Смоленский  115  32    63   35    120  33    31
      21    38
Тверской    145  16    59   22    115  20    14
      13    12
Московский  12   10    10   14    36   9     12
      5     5
Владимирский     26    26   33    20   60    17
      15    2    12
Ярославский 50   14    39   23    66   25
      13    3    4
Костромской 62   34    41   43    33   14
      15    11   29

Чылаже:     744  159   371  211   691  189   157
      89    130

Рашемдыде ок лий, куэ лӱмым нумалше ял чылаже 363, а 371 огыл, кузе
В.СеменовТян-Шанский шотлен.
Иктешлен, очыни, тыге палемдыман, Марий Элын ял лӱм еш тӱрлӧ пушеҥге лӱм-
пого
дене тӱвырген. Ойым тиде шомак дене кошартыме годым ушышко М.Казаковын
сескемалтше шомаклаже йывыжан толыт:
"Куэрла варгыктен мутлана,
Пӱнчерла кожгыктен гӱжлана".
Тыгодымак тыгаяк сылне, но вес сынан йоҥгыдо сӱретым В.Гороховын "Поянлык"
почеламутшо шочыкта:
Чодырана — поянлык,
Шӧртньына мемнан.
Тушто шуко янлык,
Шудо-влак — эман.

Тушто тӱрлӧ кайык,
Шудышто — саска.
Юж яндар — ӱй гае,
Шӱлашат ласка.



022398
************************************************************************

2—23
"Ончыкын" поро таҥже-влак

Эше ик подписке тургым эртен кайыш. Неле-йӧсӧ ыле гынат, тиражнам ышна
йомдаре,
изиш да, тудым кугемдышна, 150 наре экземплярлан. Конешне, тиде кугу чот
огыл,
туге гынат тыгай ормыж жапыште — пале ешартыш.
1998 ийын икымше пелийжылан возалтме сӱрет тыгайрак. Марий Элыште "Ончыко"
журналлан почта гоч 359 еҥ подпискым ыштен, редакцийыш толын — 180 еҥ.
Марий Эл деч
ӧрдыжтӧ 765 лудшына уло. Розницыш 70 экземплярым колтена. Сигнальный
экземпляр —
41. Тыге журналнан тиражше 1415 экземплярыш погына.
Ынде могай кундемыште, районышто кузерак "Ончыкылан" почта гоч возалтыныт,
ончалына.

Марий Эл
Шернур — 81 экз.
Морко — 65 экз.
Волжский — 42 экз.
Куженер — 30 экз.
Советский — 30 экз.
Марий Турек — 24 экз.
Йошкар-Ола — 24 экз.
Звенигово — 21 экз.
У Торъял — 13 экз.
Медведево — 11 экз.
Оршанка — 8 экз.
Параньга — 8 экз.
Курыкмарий — 5 экз.
Килемар — 0.
Юрино — 0.

Башкортостан
Мишкан — 166 экз.
Калтаса — 148 экз.
Краснокамский — 65 экз.
Шаран — 42 экз.
Дӧртыльӧ — 38 экз.
Балтач — 30 экз.
Янаул — 25 экз.
Бирск — 20 экз.
Нефтекамск ола — 18 экз.
Илши — 12 экз.
Уфа — 12 экз.
Бакале — 7 экз.
Благовещенск — 6 экз.
Нуриман — 6 экз.
Бурай — 4 экз.

Тылеч посна Аскин, Белебай, Карамдель, Салават, Туймаза, Языково районлаште
подпискым ыштеныт. Марий Эл деч ӧрдыжтӧ 765 еҥ "Ончыкылан" возалтын гын,
тушеч 605
экземплярже Пошкырт Элеш кодеш. А 150 экземплярже тыгай вер-шӧрлашке кая:
Татарстаныш — 40, Удмуртийыш — 10, Комиш — 3. Хакасийыш — 1, Москвашке —
11, СанктПетербургыш — 2, Ханты-Мансийскыш — 1. Область-влакым ончалына
гын, сӱрет тыгай:
Свердловск область 32 экземплярым налеш, Киров — 12, Пермь — 10, Волгоград
— 8,
Кемерово — 3, Краснодар, Ростов, Самара, Челябинск — 2 гыч, Московский,
Орел,
Омск, Саратов, Тверь, Тюмень — 1 гыч, а Краснодар (2), Приморский (1) да
Ставрополь (1) край-влак — чылаже 4 экземплярым налыт.
Кугу таум каласыме шуэш озанлык гоч подпискым ышташ полшышо таҥна-влаклан.
Тиде
— Звенигово районысо "Звениговский" совхозын директоржо И.И.Казанковлан,
Шернур
районысо "Чевер ӱжара" ПСХК вуйлатыше Л.С.Дмитриевлан, "Дружба" КДП
вуйлатыше
А.А.Березинлан, райпотребсоюз вуйлатыше В.Н.Бердинскийлан, Куженер районысо
"Ленин" лӱмеш КДП председатель Н.А.Осининлан, Морко районысо "Коркатовский"
КДП
вуйлатыше Г.А.Васильевлан, Советский поселкысо кинде комбинат директор
П.П.Ильинлан, Йошкар-Оласе культур-колледжын да совхоз-колледжын директоржо-
влаклан
А.М.Кленов ден Г.Н.Петуховлан.
Илыш неле гынат, айста ончыкыжымат, пагалыме лудшо таҥ-влак, "Ончыко" дене
пырля
лийына, радамнам ий гыч ийыш ешарен шогена. Пырля лийына гын, чыла йӧсӧ,
ойго
шеҥгек чакна.

"Ончыко" журнал редакций.



022498
************************************************************************
2—24

Кӱчык йодыш — кӱчык вашмут

Тачысе кечын марий писатель-влак кузе илат, могай произведений дене пашам
ыштат,
лудшына-влаклан, мемнан шонымаште, палаш оҥай. Садлан икмынярыштым тиде
йодышлан
вашешташ ӱжна.
Миклай РЫБАКОВ, драматург:
— Пытартыш жапыште кум кугу произведений дене шинчылтам. Романым возем.
Лӱмжӧ
але пале огыл, но паша эркын-эркын мучашлалтеш. Марий радион йодмыж почеш
М.Шкетанын "Эреҥер" романже негызеш инсценировкым ыштем. Ынде тиде сомыл
дене кум
тылзе утла шинчылтам. Тудо куштылгынак ок кай. Молан манаш гын, мый тушто
М.Шкетанын писатель тӱсшым, йылме поянлыкшым кодаш тыршем. Адакшым актриса
Г.ИвановаЯмаева шкаланже моноспектакльым возаш йодын. Но моноспектакльым
возаш куштылгак
огыл. Садлан кок еҥлан пьесым сераш кӧненам. Кудыжым ондакрак мучашлем,
илыш ончыкта.
Альбертина ИВАНОВА, поэтесса:
— 1998 ийыште рушлаш кусарыме сборникем лекшаш. Вес книгат, марла сборник,
пӱтынек ямде. Тудым лукташ спонсорым муаш кӱлеш.
Ӱстембалне — курчак театрын ончыклык репертуарже гыч А.С.Пушкинын "Руслан
ден
Людмила" йомак-поэмыж почеш ямдылыме пьесе. Тудым марлашке кусарыман. Шке
жапыштыже тиде театрланак "Малыше кугыжан ӱдыр да шым патыр нерген йомакым"
марлаҥденам ыле. А.С.Пушкинын произведенийже дене кусарыше семын вашлиймем,
шарнем, паша
куаным кондыш. Ты ганат тыгак лиеш манын ӱшанем.
Магнитофон гыч композитор В.Захаровын у семже-влак йоҥгалтыт, чоным
сымыстарат.
Шомак радам почылтеш гын, очыни, моткоч сылне у муро-влак шочыт.
Эн тӱҥ паша нерген ойлымо деч эскералтнем: "шинча вочмо" деч лӱдам, вет
произведений серыме — аза шочмо дене иктак. А шочдымо азалан лӱмым огыт пу.
Эврик АНИСМОВ, поэт:
— Эн ончычак палемдаш кӱлеш: тений мыланем кудло ий темеш. Сандене юбилейым
могай-гынат книга дене вашлияш кӱлеш ыле. Ончыч гын тидын шотышто нимогай
нелылыкат лийын огыл. Юбилярлан эре кӱжгӧ коман книга пӧлекым ыштеныт.
Кызыт гын
йӧршын вес сӱрет: тыгай пӧлекым омышто гына ужат. Такше издательствыште
поэт Михаил Головенчицын кусарыме почеламут сборникемын рукописьше
кийылалта. Тудыжымат
лукташ нимогай йӧн уке.
А чоным почын каласаш гын, возаш шочшо еҥ кидыш ручкам кучыде огешак керт
тудо.
Жап эре тыгай шучко огеш шого дыр. Кунам-гынат у книгам савыктен лукташ йӧн
лиеш
дыр. Сандене тидлан ямде лийман.
Мый шке жапыштыже пеш шуко лирический этюдым серенам. Икмыняржым газетешат
савыктенам. Ынде тудым посна книга семын ямдылаш тӱҥалынам. Лӱмжымат пуэнам
— "Оҥгыран кава". Тушечын икмыняржым "Ончыко" журналышкат темлен ончынем.
Юрий ГАЛЮТИН, поэт, прозаик:
— Ӱмаште "Сажидэ" повесть "Марий Эл" газетеш лекте, тудын ончыл икымше
ужашыжым
возаш тӱҥалмашке шуым. Вара тичмаш повесть лиеш.

* * *

"Ипат-Копат" романым ямдылем. Тиде шкенан Морко вел, шочмо ялемын, колхоз-
шамычын йол ӱмбак шогалаш тӧчымӧ годсым посна озанлык дене илыме гычак
авалта.

* * *

"Авамланде" почеламут дене возымо романын кокымшо ужашыж дене шинчылтман.
"Мландава" маналтеш, тудо кызытсе пагытым авалта.

* * *

"Георгий Пушкин" лӱман шарнымаш романын шӱдӧ страницыжым печатлен шуктымо.
Илымыж годымак Марий Элын калык артистше Георгий Пушкин шкенжын коло утла
кӱжгӧ
дневникшым мыланем пуаш шӱден коден, кызыт нуно мый денем улыт. Эше кок
шӱдӧ
странице але утларакат лийшаш. Тиде роман тений "Ончыко" журналыште лектеш,
шонем.
Редакций деч. Пагалыме лудшо йолташ-влак! Те кызыт ныл марий сылнымут
мастарын
вашмутшо дене палыме лийда. Ончыкыжым иктаж писатель деке творчествыж
шотышто
йодышда лектеш гын, редакцийыш серышым колтыза. Ме, тудын дене вашлийын,
журнал
гоч вашмутым пуэна.
Ким ВАСИН, писатель, литературовед:
— Пытартыш жапыште, тазалыкем начар гынат, возымо паша деч кораҥмаш уке.
Теве
"Ончыко" журналлан "Юзо сорта" повестьым ямдылем. Тыгак "Тургым жап"
очеркым ыштен шуктынем. Тушто З.Таланцев, Г.Тукай, В.Васильев нерген
каласкалем.
"Ямде лий" газетлан "Эчу" лӱман ойлымашым пунем. Тудо 40-ше ийлаште лектын
ыле.
Кызыт уэмденам, ятыр тӧрленам.
Шке жапыштыже мылам
эллан палыме поэт-писатель-влак дене вашлияш пиал логалын. Садлан
икмынярыштын
илыш-корнышт, творчествышт дене марий лудшым палдарынем. Нунын коклаште
Е.Долматовский, А.Твардовский, Н.Рубцов да молат улыт.



022598
************************************************************************
2—25
САЛАМЛЕНА

1997 ий 29 декабрьыште Марий Элын Президентше "1996—1997 ийлан литератур,
искусство, архитектур, наука да техника шотышто Марий Эл Республикын
Государственный
премийжым пуымо нерген" 494-ше ¹-ан Указым лукто. Тушеч пале лие: 1996—1997
ийлан литератур шотышто Марий Эл Республикын С.Г.Чавайн лӱмеш Кугыжаныш
премийжым
писатель Виталий Петуховлан ("Акрам" да "Пӹсы пикш, таҥгыла янгеж" роман-
влакым
возымыжлан) пуымо.
Куанен палемдена: Виталий Виталий Альбертовичын кок произведенийжат
"Ончыко"
журналыште савыкталтын ыле.

* * *
Национальный искусствым вияҥдымаште да чапле сылнымутан произведений-влакым
возымаште ыштыме заслугыжлан Марий Эл Президентын 1998 ий 12 январьысе
Указше дене
Марий книга савыктышын директоржо поэтесса Альбертина Ивановалан "Марий Эл
Республикысе искусствын заслуженный деятельже" почетный лӱмым пуымо.
"Ончыко" журнал редакций Виталий Петухов ден Альбертина Ивановам суапле
лӱмым
сулен налмышт дене шокшын саламла да ончыкыжымат лудшо-влакым у чапле
произведений-влак дене куандарат манын ӱшанен кодеш.



022698
************************************************************************
2—26

Калык писатель Сергей Николаевлан 1998 ий 23 мартыште 90 ий темеш ыле...

Сергей Николаевич Николаев Марий Эл, Морко районысо Овдасола ялеш шочын.
Тӱҥалтыш школ деч вара Арын ялыште шым ий тунемын. 1929 ийыште Чарла
педагогический
техникумым пытарымеке, республикынан рӱдӧ олаштыжак шымияш школышто шочмо
йылме
ден литературым туныкташ тӱҥалеш. 1931 ийыште Моско педагогический
институтыш
пура. Но еш амаллан кӧра кумшо курс гыч тунеммым чарна да Йошкар-Олашке
пӧртылеш, облоношто пашам ышташ тӱҥалеш.
1934—1936 ийлаште Марий пединститутын литературный факультетыштыже тунемеш.
Вуз
деч вара тӱрлӧ вара тырша: И.С.Палантай лӱмеш музыкально-театральный
училищыште
преподаватель, Главлит начальник, писатель ушем вуйлатыше лиеш.
Сылнымут пашам 1930 ийыште тӱҥалын. Тунам школысо драмкружоклан "Ош когарш"
драмым да "Тревога" йоча пьесым серен. 1936 ийыште "Салика" музыкальный
комедийым
воза. Тиде произведений писательын творчествыштыже веле огыл, уло марий
драматургийыште ик ончыл верыште шога. Молан манаш гын, "Саликам" сценыште
700 утла
гана ончыктымо.
Сергей Николаевич тыгак "Айвика", "Вӱдшӧ йога", "У саска", "Комиссар-влак",
"Кугу толкын", "Пеледше мланде" да моло пьесынат авторжо.
Тудо тыгак Л.Толстойын, И.Франкон, А.Корнейчукын пьесыже-влакым марлаш
кусарен,
"Композитор Палантай" документальный фильмлан сценарийым возен.
Сергей Николаев — Марий Элын калык писательже, республикысе кугыжаныш
премийын
лауреатше, Йошкар-Олан почетный гражданинже.



022798
************************************************************************
2—27

Ипполит ЛОБАНОВ

ВИШНЕР

Волгыдо йырваш май кечын.
Ошын пеледеш вишнер.
Пуйто угыч лукмо велын,
Ошо садланак садер.

Вишне чумырга кеҥежым,
Эркын-эркын чеверга.
Погына сок, нугыдемын.
Укшыжо нелем лӱҥга.

Волгалтеш вишнер кӱренын,
Шӧртньыла ок кой пырчат.
Кажнын шке тӱс, шоналтет гын,
Шерге эн нимо дечат.

ПАРЕҤГЕ

Шыже кечын олмапуыш
Ончемат, чучеш мылам:
Пӱжвӱдемым шошым ужын,
Тудо пӧлеклен олмам.

Мый эше луктам пареҥгым.
Илышлан кӱлеш тидат.
— Юмо пӱрыш тале веҥым, —
Ойлыш ватын аважат.

Марий Элыштына маныт:
Картук, тури, пареҥгат.
Кудо мутшо эн сӧралын
Шочмо йылмыште йоҥга?

Кожвож велне роколма
Калып гай кугу шочеш.
Только тудым шындыман
Пушкыдо, ӱян мландеш.

Лӱмжӧ кеч-могай пареҥгын,
Тиде садак калыклан.
Кинде деч вара эн шергын
Тудым ожнысек аклат.

ИМНЕ

Имне йӧршынак пыта мо?..
Ялыштат шуэн ужат.
Коштым талгыдым кӱташ мый
Изи годым йӱдымат.

Талгыде почеш куржталын,
Лийын писе йолемат.
Сапкеремым кидыш налын,
Мый тунемым илашат.

Кеч-могай пычкемыш лийже,
Я оза шинчен нера,
Ок йомдаре корным имне,
Шогалеш лач пӧрт тура.

Шавалталын оҥгыр семым,
Сӱан пӱгым модыктен.
Пошкудем, шарнем, оръеҥым
Кондыш, ожым тӧргыктен.

Трактор имньынам алмаштыш,
Куралеш, вурс йӱк йоҥга.
Шогавуйым ты тӱняште
Алмаштен, векат, ок керт плугат.

Имньына шинчал колта гын,
Пеледеш йыр вер-шӧрем.
Ик эрдене мый ончальым,,
Перныш шинчамлан сӱрет:

Пошкудем конден ик мньым,
Ончалаш — кугу куан.
Шошым його ок кӱл лийме,
Шке йыраҥым куралман.

Вӱдалтем мый капка ончык.
Тышке-тушко пӧрдеш поч.
— Конденам мый, вате, ончо,
Имньылан капкатым поч!

ЙОЧА

Окна вошт кечыйол пура модын.
Шыргыжеш, тудым ужын, йоча.
Мом ойла, ок вашеште, кеч йод тый,
Шке шепкаштыже ямлын кеча.

Аза йӱк лыжгаҥда йӱкшым пӧртын,
Волгалта ачамат, авамат.
Кызыт але капшат моткоч нӧргӧ,
Шарныкта тӱсшӧ ден кӧм-гынат.

Налыт кидыш — колта шыргыжалын...
Йочам пеш марий калык жапла.
Тудын йӱкым колеш, налеш алым,
Чонжо ден куана йочала.

Курыкмарла гыч Ал. СЕЛИН кусарен.



022898
************************************************************************
2—28

Наталья КУЛЬБАЕВА

ДРАМАТУРГИЙ МОГАЙ, ТЕАТРЖАТ ТУГАЙ

Кодшо ийын октябрь кыдалне Марий Элын рӱдыштыжӧ финн-угор театр-влакын
кумшо
фестивальышт эртыш. Ойлыманат огыл, тиде вашлиймаш Российысе финн-угор
калык-влакын национальный драматургийыштым да театр искусствыштым
вияҥдымаште пеш
кӱлешан ошкыл лийын. Моткоч чын ойлат: театр — калыкын визитный карточкыжо.
Удмуртийысе, Мордовийысе, Коми Республикысе, Коми-Пермяк автономный
округысо, Карелийысе, тыгак Финляндийысе да Эстонийысе национальный театр-
влакын спектакльышт кызытсе театр искусствын могай кӱкшытыштӧ улмыжым веле
огыл ончыктеныт. Нуно
тыгак икгайрак илыш вожан да пӱрымашан, историйыште икгайрак корным эртыше
родотукым калык-влакын шӱм-чон поянлыкыштым, духовный илышыштым пален налаш
йӧным
пуэныт.
Фестиваль рашемден: Российысе финн-угор калык-влакын театрыштлан кызытсе
жапыште
илаш да пашам ышташ куштылгыжак огыл. Кажныжлан ятыр нелылыкым сеҥен каяш
перна.
Да нелылыкше творчески кушмо, мастарлыкым нӧлтымоӧ дене веле огыл
кылдалтын. Теве, мутлан, Петрозаводск оласе финн театр пеш кугу азапыш
логалын. Молан? Финн
национальностян шуко еҥ Суоми элыш куснен каен, тидлан кӧра ты театрын
спектакльлажым ончышо-влак ятырлан шагалемыныт. А ончышо деч посна труппа
илен кертеш
мо? Тыгайрак туткар коми-пермяк национальный театрышкат толын. Тыште амалже
вестӱрлырак: коми-пермяк-влак шочмо йылмышт деч утыр торлат, нуно изинек
рушла гына
мутланаш тунем кушкыт.
Чыла гаяк театрыште репертуарын чӱдылыкшылан вуйым шийыт. А тидыже кызытсе
национальный драматургийын эркын вияҥмыже, почеш кодмыж дене кылдалтын.
Театрлан серен шогышо автор путырак шагал, сандене режиссер-влак тачысе
кечылан келшен толшо, пӱсӧ да сылне пьесым кычалме годым нигузе лияшат
аптыранат. Ты шот гыч ончалаш гын, мордва театрысе сӱрет аптыратыде да
шонкалаш таратыде ок керт. Саранскыште ила да пашам ышта драматург
Александр Пудин. Тудын пьесылажым мемнан элыште гына огыл, чек вес велнат
палат да шындат, но шочмо мордва театрыште тиде авторым пуйто огытат шинче.
А икмыняр театр илыме верлан верчын йӧсланен ила. Окса чӱдылыклан кӧра кузе
орланыме нерген, очыни, ойлышашат уке. Ожно кӱртньӧ пӱрдыш (занавес) нерген
кутырат ыле. А таче окса пӱрдыш эн кугу, эн неле чарак семын корным авырен
шынден.
Шийвундо уке гын, чапле пьесат, виян труппат, волгалт шинчыше полатат огыт
утаре. Кумшо фестивальлан ямдылалтме годымак нужналык шкенжым эреак
шижтарен шоген.
Сандене театр-влак Йошкар-Олашке кондаш тугай спектакльым ойырен налыныт,
кудыжын декорацийжат простарак да модшыжат шагалрак. Кугурак тӱшка дене
толаш гын,
оксам ситараш ок лий ыле. Чыла тидын нерген мемнан унана-влак "Финн-угор
театр-влак да тӱнямбалсе театр илыш" конференцийыште шӱм вургыжын,
азапланен каласкалышт. Тнатр пашаеҥ-влакын тиде тӱнямбал конференцийышт
фестиваль жапыште пашам
ыштен.
А сценыште илыш шолын, кажне кечын кок але кум спектакль ончыкталтын.
Фестиваль
эртыме куд кече театрым йӧратыше чыла еҥлан чынжымак волгыдо пайрем гаяк
лийын.
Тӱрлӧ кундем гыч толшо родына-влак дене таҥастарымаште марий театр кузерак
койын? Мо дене куандарен але кумылым волтен?
Кугешнен каласаш лиеш: кок национальный театрнат лӱмнержым кӱшнӧ кучен,
фестивальыш сай саска дене лектын. А.Пудинын "Ой, луй модеш..." драмыжат
(М.Шкетан
лӱмеш Марий национальный театрыште Василий Пектеев шынден), Г.Гордеевын
"Мый ом
суко садак..." драмыжат (Марий самырык театрын спектакльже, режиссер — Олег
Иркабаев) раш ончыктышт: мемнан театрна-влак шке пашашт дене кугу проблемым
тарватат, илыш да айдеме нерген келгын шонкалыктат, творчески кычалме
корнышто улыт.
Кок спектакльыштыжат гражданственность шӱлыш шижалтеш. Кызытсе неле,
"вудака",
"румбыкан" саманыште марий режиссер-влак калыкын пӱрымашыж нерген,
историйын ойган йыжыҥлаж нерген, шемер кокла гыч лекше уста, тале еҥын
ӱмыргорныж нерген чон
почын мутланат, тышке зрительым ушат.
Фестивальым иктешлыше куатле аккорд семын Марий национальный театрын
"Калевала"
спектакльже йоҥгалте. Тудым финн эпос негызеш режиссер Пааво Лиски шынден.
"Калевала" марий актер-влакын мастарлыкыштым да ойыртемалтше сыныштым,
пӱтынь творческий ешын усталык кӱкшытшым эше ик гана ончыктыш.
Пашам аклыме нерген мут лекме годым чӱчкыдынак йодыт: "А судьяже кӧмыт
улыт?"
Тыштат тиде йодышым шындыде ок лий. Мутат уке, эн тӱҥ судья — калык, ончышо-
влак. Тылеч посна спектакль-влакым онченыт да лончыленыт, шке акыштым пуэн
шогеныт Моско гыч толшо театровед-влак И.Мягкова, Н.Сорокина да В.Федорова.
Нуно театр тӱняште палыме да пагалыме специалистлан шотлалтыт. Критикмытлан
кугу паша
логалын, вет фестиваль жапыште латик спектакльым ончаш да лончылен лекташ
кӱлын.
Нуно тыршеныт, но...
Мыйын шонымаште, критик-влак национальный театр" муткылдышым да умылымашым
лончылымо годым тӱҥлан, рӱдылан "театр" шомакым налыныт. Конешне, кеч-могай
национальный театрат — тудо кече финн, англичан але марий лийже — шке
вияҥмаштыже
тӱнямбал театрын законжым шотыш налде огеш керт. Сандене Моско театровед-
влакын
тӱнямбалсе театр илышыш (процессыш) ушнаш ӱжын ойлымыштым умылаш лиеш. Но
финнугор калык-влакын национальный сценический искусствышт икмыняр лу ий
ожно гына
шочын, финн-угор театр-влак (поснак Российыште) але моткоч самырык улыт.
Сандене
шке илыш, культур да йӱла ойыртемым умылымаш да сцене гыч ончыктымаш нине
театрлаште кызыт эн ончыл верыште шогат. Эше кӱлеш семын кушкын шудымо,
шкенжын ойыртемалтше сын-кунжым рашемден шуктыдымо театр тӱнямбалсе сцене
искусствыш ик изи
йогын семын ушна гын, моло труппа коклаште шке тӱсшым йомдарен кертеш. Кеч-
могай
театрат тӱнямбал йогыныш ушнымо деч ончыч шкенжын национальный сынжым,
ойыртемжым шижын да умылен налшаш, кӱлеш семын формулироватлышаш.
Мылам туге чучо: финн-угор театр-влакын кумшо фестивальыштышт пашам ыштыше
Моско
жюри нине калык-влакын национальный ойыртемыштым тӱрыс пален да умылен
шуктен
огыл. Теве ик пример. Ятыр спектакль годым ме сценыште пушеҥгын образшым
ужна.
Жюри тидым тыглай штапм семын аклыш. А вет финн-угор калык-влакын (нуно
ожно чимарий верам кученыт) илышыштышт пушеҥге кугу верым налын шоген.
Пушеҥге — тиде
кумалаш коштмо отын, тӱня умылымашын религийын да философийын йӱксавышышт.
Ӧрдыж
еҥ-влак саде пушеҥгыште лач пушеҥгым веле ужыныт гын, спектакльым ямдылыше-
влак
ты образым келге шонымаш дене кучылтыныт.
Вес пример. Удмуртий Республикысе государственный национальный театр Егор
Загребинын пьесыж негызеш шындыме "Эш-Терек" спектакльым конден ыле. Тушто
модшо-влак
коклаште миф гыч налме икмыняр герой уло, нуныжым рушлашке синхронно
кусарыме
годым "русалка" манын лӱмденыт. Спектакльым каҥашыме годым ик критик
палемдыш:
"Пушкинын да Гогольын возымаштышт русалка-влак тыгай огытыл". Тугеже одо
"русалка-влак" йӧрдымӧ, уда улыт мо? Марий мифологийыште овдам вашлийына.
Тудо славян
русалка денат, ведьма денат лачеш огеш тол, шкенжын ойыртемже уло. "Эш-
Терекысе"
русалка-шамычет шке сын-кунышт дене марий мифысе овда гаяк чучыт.
Тыште теве мом умылтарен кодыман. Е.Загребинын драмыштыже шукертсе пагыт,
удмурт
ден булгар, язычник ден мусульман-влак коклаште кучедалмаш нерген ойлалтеш.
Но
жюриште улшо пӱсӱ шинчан еҥ-влак "Эш-Терек" спектакльыште ик келшыдымашым
ужын
шуктеныт: кузе да молан чимарий юзо Перин юзо вийже булгар-влакланат
эҥгекым ышта? Тыге лийшаш огыл ыльыс.
Пашаже теве кушто улмаш. Е.Загребин шке пьесыжым Эш-Терек лӱман патыр
нерген одо
легенде негызеш возен. Тиде тале еҥ ожно черемис-влак дене кредалмаште (ме
палена, нуныжат чимарий лийыныт) чапым налын. Но драмым возымыж годым годым
автор
легендысе черемисмытым булгар дене вашталтен. Тиде вашталтышлан кӧра
пьесыште
шочшо "тумыш" жюрин шинчашкыже вигак пернен. Чынакыс, ик веран, религийын
вийже,
куатше вес верам кучышо калыклан логалшаш огыл ыле.
Судья-шамыч нерген мутланымашым иктешлыме деч ончыч тидым каласен кодыман.
Ончыкыжо тыгай фестивальын жюришкыже кугу шинчымашан профессионал-влак дене
пырля
финн-угор калык-влакын шӱм-чон культурыштым да философийыштым палыше
специалист-влакат пурышаш улыт.
Фестиваль шаулен-юарлен эртыш, ончышо-влакын чонешышт ӱштылаш лийдыме
шарнымашым
кодыш. Мондаш лиеш мо, мутлан, Марьяна Кастренын (Финляндийысе "Феникс"
театр)
"Тӧртышӧ коля" спектакльжым. Инденский йомак негызеш шындыме ты
спектакльлаште
актриса Каи Кангас устан модеш. Кузе угыч да угыч от пӧртыл Раиса
Мустоненын
пьесыж почеш режиссер Л.Владимировын шындыме "Кушто тыйын пӧртет, суксо?"
спектакль-притча дек (Карелий Республикысе государственный национальный
театр)? А
могай сӧрал ыльыч "Коми балыште" йоҥгалтше муро ден куштымаш-влак? Свежа
шӱлыш
да чон моторлык дене кумылнам вӱчкалтышт Марий самырык театрын артистше-
влакат.
Икманаш, мыланна сылне пайремым пӧлеклымыжлан фестивальлан кугу тау.
Эртыше фестиваль шкенан марий театрнам да драматургийнам вес шинча дене, у
семын
ончалаш сай амалым пуыш. Кузерак вара каен шога тиде фронтышто творческий
паша?
Мыйын шонымаште, пытартыш лу ий жапыште мемнан республикыште театр илыш у
вийым
налын, палынак пойдаралтын. Йошкар-Олаште кок театр сай лектыш дене пашам
ышта,
да кажныжын шкенжын творческий сынже, тудлан гына келшыше ойыртемже уло.
Тидыже
драматург-влакым чулымрак лияш, утларак возаш таратен шога. Режиссер ден
артист-влак нунын деч пӱсӧ сюжетан, илышым келгын шымлыше, сылне пьесылам
вучат, йодыт.
Кугемдыде каласен кертына: марий драматургийыш у тукым автор-влак толыныт.
Нунын
коклаште — Вячеслав Обукаев-Эмгак, Юрий Байгуза, Геннадий Гордеев,
Альбертина
Иванова, Светлана Элембаева, Валерий Якимов да молат. Чылалан палыме мастар-
влак
Миклай Рыбаков, Константин Коршунов, Василий Регеж-Горохов дене пырля нуно
театрыш у ончалтышым, у шӱлышым конденыт.
Пытартыш лу ий жапысе марий драматургийын эн тӱҥ ойыртемжылан, пожале, теве
мо
шотлалтеш: тудо (драматургий) да вараже театрат айдеме дек, тудын кӧргӧ
тӱняже,
чоншижмашыж дек утларак мелын савырненыт. Тидыже марий калыкын пеш тале,
кугу
талантан эргыже-влакын — Эрик Сапаевын (В.Домрачев ден В.Сапаев, "Эрге",
1992)
да Йыван Кырлян (А.Пудин, "Ой луй модеш...", 1996) пӱрымашыштлан
пӧлеклалтше
пьесе ден спектакльлаште эн тичмашын, эн чот палдырнен. Тидымат каласен
кодыман:
драматург А.Пудинын М.Шкетан лӱмеш Марий театрыште шындалтше пьесылаже вес
йылме
гыч кусарыме произведений семын огыт чуч, оригинальныйрак йоҥгалтыт. Такше
марий
театр ден мордва писатель кокласе творческий келшымаш нерген посна статьям
сераш
кӱлеш ыле.
Нине кок пьесын авторышт посна еҥын пӱрымашыж гоч пӱтынь тукымын
пӱрымашыжым почын пуат, саманын сын-кунжым, шӱлышыжым рашемдат. Герой-
влакын биографийыштым
ончыл верыш лукде, нунын кӧргӧ илышыштым, творческий шулдыран чоныштым
кумдан
ончыктымо. Автор-влакын шонымашышт нерген Иосиф Бродскийын мутшо дене тыге
кала-саш лиеш: "Але вара тудо корак ыле?" "Уке, кайык ыле, кайык".
"Эрге" ден "Ой, луй модеш..." драме-влак геройын — композиторын да поэт-
киноактерын — творческий личностьыштын кугытшым, калыкын духовный
культуржын поянлыкше
дене, историй дене нунын ойыраш лийдымын кылдалт шолгымыштым умылаш полшат.
А.Иванован "Арале мыйым, волгыдо Юмем..." поэтический драмыже (1996)
пытартыш
ийласе драматургийлан у сыным пуэн. Мемнан сылнымутышто тыгай поэтический
драме
але марте уке ыле. Конешне, почеламут дене серыме драме-влак лийыныт. Нунын
коклаште утларак кумдан палымыже — И.Смирновын "Асан ден Кансылже".
А.Иванован возымаштыже драматургический материалын негызше, иктыш ушен
шогышо кышкарже поэзий
лийын. Драмым сценыш лукмо годым кугу вийым пыштеныт театрым пеш сайын
палыше
Сарра Кириллова ден поэзийым чон дене шижше, почеламутым сылнын лудын
моштышо
Галина Иванова-Ямаева. Творческий коллективын паша саскаже илыш ден айдеме
нерген келгын шонкалаш амалым пуа. Пьесын сюжет негызшылан мемнан жапысе
айдемын,
кугу кӧргӧ тулан ӱдырамашын, илыш да йӧратымаш историйжым налме.
Кызытсе тӱняште ӱдырамашын кузе илымыже, тудлан могай туткар гоч эрташ
логалме
нерген шонкала шкенжын "Чонтамык" пьесыштыже самырык Светлана Элембаева.
Аван
кӧргыштыжӧ илыш вийым погаш тӱҥалше у айдеме ош тӱняшке толдеак пытен гын,
кӧм
титаклыман? Мемнан жапысе ӱдырамаш илышыште эн тӱҥ верыш мом шындышаш: ешым
але
карьерым? Чыла тидын нерген чон почын мутланымашке уша шке пьесыж дене коло
ияш
автор.
1995 ийыште Марий самырык театрын сценыж гыч калык дек тольо Вячеслав
АбукаевЭмгакын "Шем оржан ош поран" трагифарсше. Сюжетше пеш простала
чучеш. Ик теле
кастене йӱшӧ пӧръеҥ ола уремеш шуҥгалтын. Тыгай сӱретым илышыште шагал мо
ужалтын? "Уш кайымеш лӧкен гын, кӧ титакан? Тек кия", — шоналтат иктышт.
Весышт шкевуя нимом ынешт ыште, милицийыш увертараш кӱлмӧ нерген мутым
луктыт. Кумшышт
вийдыме айдемылан полшаш яндар чон дене таранат, пуйто тиде ала-кӧ огыл, а
нунын
лишыл еҥышт кийылтеш. Теле йӱдым (вараже йӱдат шуэш) ола уремыште лийше
сӱрет
гоч автор да театр кызытсе еҥ-влакын икте-весылан чылтак йотыш
савырнымыштым
(рушла манаш гын, разобщенностьыштым) сӱретлен пуэныт. Чыла тидым
воштылалын ончен шинчет, но сайынрак шоналтет да чонлан шучкын чучын колта:
"Але вара ме чыланат оҥ кӧргыштына шӱмым огыл, а ий моклакам нумал
коштыктена?"
"Тойыде кодшо-влак" — тыге маналтеш Егор Семеновын пьесыже. Тудым 1995
ийыште
М.Шкетан лӱмеш национальный театрын изи сценыштыже режиссер Елена Кузина
шынден.
Автор тыште тӱня пытыме сӱретым ончыкта. Ала-могай кугу азап лийынат,
мланде
ӱмбалне коктын гына кодыныт — Ӱдырамаш ден Пӧръеҥ. Е.Семенов шке геройжо-
влакын
илен лекташ толашымыштым огыл ончыкта, а пеш кӱлешан нравственный проблеме
йыр
шонкала. Но тудо "пытартыш черта дек" толын шушо еҥ-влакын философский
шонкалымашыштым кӱлеш кӱкшытыш нӧлтал моштен огыл, возымаштыже илышын чынже
деч, герой-влакын шкем кучымо логикышт деч кораҥын, тидлан кӧра
произведенийын акше мыняр-гынат волен. Авторын ойырен налме илыш кышкар
психологический анализлан пеш сай
йӧным пуа, тыштак тудын ойыртемже, кӱлешлыкше. Но, адак каласена, чапле
шонымаш
мучаш марте шукталтын огыл.
Пытартыш ийлаште марий драматург-влак але марте шуэн вашлиялтше але йӧршын
кучылтдымо жанрыште пашам ышташ кумылаҥыныт. Пример шотеш трагикомедийым
(М.Рыбаков — "Эргымлан кузык", "Окса мешак"), трагифарсым ("В.Абукаев-Эмгак
— "Шем оржан шем поран"; "Савик" — тудым Н.Игнатьевын романже негызеш
О.Иркабаев возен),
фантасмагорийым (М.Рыбаков — "Мокмыр", А.Асаев — "Юлмар ден Юмын ӱдыр")
ончыкташ
лиеш. Юрий БАйгуза драматургийыште такыртыдымо корным ойырен налын. Тудын
"Порсын лӱҥгалтыш" (1994) ден "Поргем ӱмбалне ӱжара" (1998) пьесыже-влак
притче сынан улыт, илышым философла шымлен-вискален ончалме дене
ойыртемалтыт. У, утларак
сложный формылам кучылташ тыршымаш марий драматургийын кугу творческий вий-
куатше нерген шижтарен ойла.
Кызытсе саманыште калыкын кумылжо, уш-акыл ончалтышыже историй дек,
кугезына-влакын илышышт дек мелын савырненыт. Геннадий Гордеевын "Ӧртӧмӧ
он" — "Болтуш" —
"Мый ом суко садак..." историй трилогийжын шочмыжо пагытын тыгай ойыртемже
дене
чак кылдалтын. Историк В.Ключевский пеш чын каласен: "Историй — эртыше жап
гыч
ончыклыкыш мыланна волгыдым колтен шогышо понар". Мемнан жапыште лийше
событий-влак акрет годсо илыш йыжыҥла дене эреак кылдалт шогат. Драматург
ХУ! курым кыдалнысе событийла нерген, марий калыкын историйыштыже лийше
тура савыртышан пагыт нерген мутланымашым тарватен. Тунам, ныл курым утла
ожно, мемнан кугезына-влак, нунын мландышт шандал ден чӧгыт коклашке
логалыныт, вет нуно Руш государстве ден Озаҥ ханствын геополитический
интересышт ваш тӱкнымӧ вер-шӧрыштӧ иленыт.
Тыште ожно ик калыкын вес калыклан могай зияным ыштымыж нерген огыл
мутйогын
кая. Трилогийыште мутланымаш йӧршын вес семын чоҥалтын: айдемын чын
гражданин
семын вияҥын, шуаралтын кушмыж нерген, шке позицийым арален моштымо, шке
калыкын
ӱмнержым аклен да пагален моштымо нерген. Тиде трилогий мемнан калыкын
эртыме
корнын чап дене волгалтше да вӱр дене чевергыше йыжыҥлажым шарныкта.
1993 ий годсек самырык драматургын куд пьесыже театр сцене гыч калык ончык
лектын. Н.Гордеев тыгак "Чоныштем илет" икымше марий сериаллан сценарийым
возен.
Тиде пашат авторын творческий арсеналжым пойдарен, шонена.
Марий драматургийыште кумдан шарлыше да калыкын эреак йӧратен вашлийме
жанрлан
музыкальный комедий шотлалтеш. Искусство аҥан ты ужашыштыжат, мыйын
шонымаште,
сай вашталтыш лийын шога. Пытартыш жапыште тиде жанр илыш дене утларак чак
кылдалтшыш савырна, психологизм куат дене пойдаралтеш.
Пытартышлан эше иктым палемдыман. Кызыт, культурын оксалан моткоч нужнан
илыме
пагытыште, Йошкар-Олаште пашам ыштыше кок национальный театр деч посна
Козьмодемьянскыште М.Шкетан лӱмеш театрын курыкмарий филиалже вийым поген
кушкеш. Кум
вережат зрительный зал пуста ок шинче. Театрым калык йӧрата, ончаш шукын
коштыт.
Театрын сай йӧным пуэн шогымыжлан кӧра драматургий — сылнымутын моло ужашыж
дене
таҥастарымаште — калык дек корным писынрак муэш, шке мутшым, шонымашыжым
айдемын
шӱм-чонышкыжо намиен шукта.



022998
************************************************************************
2—29
МЕР ИЛЫШ
"Марий ушем" да марий илыш

1917 ий 19 мартыште Ӱпӧ (Уфа) гарнизонысо салтак-влакын погынымашышт "Марий
ушемым" ышташ пунчалын. Ушем Российысе марий калыклан ӱжмашым луктын. 1917
ий март
мучаште Пӱрӧ (Бирск) "Марий ушем" шке пашажым тӱҥалын. Тудо ийынак 15
июльышто
Пӱрӧ олаштак "Марий ушемын" И съездше почылтын. Тушко 200 утла еҥ погынен,
187ше делегат лийын. А 1918 ий 12 февраль тылзыште Озаҥ олаште марий
калыкын ИИ погынжо эртен. Тылеч вара 1990 ий 7 апрель марте "Марий ушем"
погынен огыл. Лач
чевер шошын кокымшо тылзе тӱҥалтыштыже угыч "Марий ушем" ылыже. Кузе вара
илашӱла, пашам ышта кызыт "Марий ушем" демократический мер толкын? Тидын
нерген
мутланаш ушем вуйлатышын алмаштышыже, РФ социальный страхований фондын
Марий
Элысе правовой да санитарно курортный экспертиза отделжын тӱҥ специалистше
Юрий
Захарович Петровым, ушемын отвественный секретарьже, Марий Эл культурын
заслуженный пашаеҥже Геннадий Порфирьевич Зачиновым, "Марий ушем" толкынын
Советский
районысо пӧлкажым вуйлатыше, районысо тӱҥ врачын алмаштышыже Николай
Иванович
Шабруковым да ушем правлений член, Маргосуниверситетысе общий химий
кафедрын доцентше, химический наука кандидат Виктор Васильевич Васильевым
ӱжна. Мутланымашым "Ончыко" журналын тӱҥ редакторжо, поэт Анатолий
Тимиркаев вӱда.
Тимиркаев. Пагыт эртенак эрта. Шагал ма, шуко, "Марий ушемым" угыч почмылан
тений кандаш ият темеш. Тиде жапыште тӱнямбалне, элыштына, республикыште
ятыр вашталтыш лие, эн кугужо, конешне, тиде Совет Элын кошаргымыже, тудын
шаланыше негызешыже у государство-влак шочмышт. Мо тыгай кызытсе саманыште
"Марий ушем"?
Шабруков. Те чын палемдышда, илышыштына кандаш ий жапыште шуко вашталтыш
лийын.
Кызытат шинча ончылнем 1990 ий, 7 апрель. Тиде кечын М.Шкетан лӱмеш
национальный
театрыште "Марий ушем" мер толкынын погынынжо почылто. Кушеч гына толын
огытыл
ыле тушко марий-влак? Пошкырт Эл гыч, Татарстан гыч, Кировский область гыч.
Чоныштына тунам кугешнымаш лийын: ик ешла погынен, кугу пашам ыштен
кертынна, шочмо калыкнан ончыклыкшо нерген пырля шонаш тӱҥалына. Вара
республикына суверенитетым нале, икымше марий президентым сайлышна. Тыге
кундемна деч ӧрдыжтӧ, районлаште илыше марий-влакын посна-посна ойырлен
илымыштлан мучаш лие. "Ушемын"
пӧлкаже-влак вияҥаш, шке куатыштым ончыкташ тӱҥальыч. Финн-угор калыкын
погынышт, фестивальышт эртаралтыч. Икманаш, "Марий ушем" марийлан волгыдо
корным ончыктыш, 'Пелед, тӱзлане, шочмо йылмет дене кугешне" мане. 1996
ийыште эртыше марий калык съезд годым Марий Эл тӱвыра министерстве ынде
тӱвыра да наций-влак
кокласе кыл министерствыш савырныш.
Тимиркаев. Чын, икымше погыным почмо, тушто колыштмо доклад, марий илышым
каҥашымаш, микрофон воктек лектын-лектын, ой-каҥашым пуымаш, ӱчашымаш да
молат, конешне, нигунам огыт мондалт. Тунам марий-влакын шошо турийла эн
кӱкшӧ кавашке
нӧлталтме татышт ыле. Но пытартыш жапыште тиде кумыл, куштылгылык,
кугешнымаш,
икте-весым умылымаш поснак мемнан республикыште мӧҥгештын лушкен толеш...
Шабруков. Мый Российысе финн-угор калык-влакын Ижевскыште погымо кугу
конференцийыштышт лийынам. Вара Юл да Урал кундемлаште илыше калык-влакын
ассоциацийыштым ыштыме шотышто Озаҥ олаште эртыше погынымашке коштым. Но
тусо пунчал-влак
шукыжо тугак илышыш пурталтде кодыч. 1996 ий август тылзыште Будапешт
олаште
финн-угор калык-влакын ИИ Тӱнямбал конгрессышт эртаралте. Тушкат мияш пиал
логале. Ятыр документ верч йӱклышна, ӱчашышна. Чаманен каласаш кӱлеш, тусо
пунчалат
южо кагазешак кодо. Ончылий Кугыжаныш Погынын депутатше да республикынан
Президентшым сайлымаш, конешне, марий-влак коклаште пужлымашым лукто. Чыла
тидыже
толкыннан пашажым лушкыдемдыш, лунчыртыш.
Захаров. Ожсо "Марий ушемлан" кумыл лекме годым гына полшен шогенам, коклан-
коклан. Тунам тудо шкежат сомылжым чон куан шыжалтме семын, эмоционально,
ӱжмӧ гай
шуктен толын. Тора, мӱндыр яллаште "Марий ушемын" пашаж нерген умылтарен
огытыл.
Шуко пашаже куштымаш-мурымашлан эҥертен, а экономический йодышлам нӧлталме
огыл.
Палемдаш кӱлеш: туге гынат, политикыже изиш лийын. Пытартыш сайлымаш деч
ончыч
яллашке паша дене ятыр кошташ логале. Калык дене мутланыме годым рашеме:
верлаште илыш неле, нимогай порядке уке. Теве кузе ойла ыле ял калык: йӱаш-
кочкаш пашадарым огыт пу, кинде уке, озанлык вуйлатыше ден тӱҥ бухгалтер,
гараж вуйлатыше
ден зоотехник-влак колхоз погым мӧҥгышкышт нумалыт, шалатылыт, нигӧ тидын
ваштареш ок кучедал, нимогай шот уке...
Зачинов. Тидыжак очыни, республикынан Президентшым сайлымаш тӱҥ лие...
Захаров. Тыгак, шонем. Мыйын ялыштем ойленыт: "Тый олаште илет, от уж,
могай
беспредел йырваш озалана. Нигӧ тидым чарен шогалтен ок керт. Ваштареш лият
— шке
йомат..." Шолыштмым, оза мом шона, тудым ыштымым, колхоз погым шалатымым
чарен
шогалташ калык Вячеслав Александрович Кислицыным шогалтыш, тидлан марий
еҥлан ыш
ӱшане.
Тимиркаев. Тыгеже "справедливость, порядок, надежда" лозунг проста кн-
влакын
шӱмышкышт возын...
Захаров. Туге лектеш. Кызытат ялыште ойлат: закон-влак пашам огыт ыште,
сандене
авторитарный режим деч посна промышленностьышто, ял озанлыкыште,
экономикыште
порядкым ышташ ок лий. Тиде кумылым ончыкылан мыланна пален шогыман, шотыш
налман.
Тимиркаев. "Марий ушем" — перестройко, Совест власть жапыште шочшо толкын.
А кызыт уремыште ир капитализм озалана. Партият элыштына икте веле огыл,
шӱдӧ утла
уло, очыни. Капиталлан, тый могай йылме дене кутырет, тӱҥ огыл — тудлан
окса,
окса веле лийже. Ойлынем: "Марий ушемын" пашаштыже тидат кугу нелылыкым
луктеш.
Калык кызыт шукыжо духовный илыш нерген огыл (социализм годымсыла), а мом
кочкын-йӱмӧ, мом чийыме нерген шона...
Шабруков. Ты шотышто тыге шонем: КПСС Марий обком тунам "Марий ушемым"
политическийым огыл, культурологическийым ышташ шонен. 1990 ий гычак "Марий
ушем" политик тӱсым налеш гын, калыкнам утларак шке йырже чумырен кертеш
ыле, а тудо
йылмым вияҥдыме, культурым нӧлтымӧ йодышлам ончышо толкын лийын шинче.
Кӱшнӧ
шинчыше-влак чот шижыныт, могай вий — калык толкын.
Васильев. Тудо жапыште ик партий веле лийын, сандене "Марий ушем" мер-
политик
толкыныш савырнен огыл. Кызыт ушемлан моткоч неле. Шарнем, кузе Марий
университет почылто. Могай куан ыле. Тунам верысе партий обком у вузым
почаш чот тыршен.
А университетын пашашкыже марий шӱлышым пурташ ме толашышна. Мыйым партком
секретарьлан шогалтышт, профессор Л.П.Грузов проректор лие. Ректоратыште
кум вуйлатыше гыч кокытшо марий ыльна. Факультетлам вуйлаташат марий декан-
влакым муна.
Тиде — Г.С.Патрушев, И.Н.Николаев, Л.И.Шабалин. Партий ауйлатыме годымат
марий
шӱлыш йомын огыл. Молан тидым ойлем? Кызыт илыш вашталт каен. "Марий
ушемлан"
тӱрлӧ сомылым шукташ логалеш. Эн кугу йодыш — кадр шотышто. Татар, Чуваш,
Удмурт
республикылаште вуйлатыме сомылым шке калык гыч лекше специалист-влаклан
утларак
пуаш тӧчат. Шукерте огыл Марий Элын образований да воспитаний шотышто у
министрым шогалтышт. Кӱшыч йодмо почеш меат кум еҥын лӱмжым каласышна, но
иктыжат министр ыш лий. Сандене мыланнат, республикын Президентше дене ваш
ойым пидын,
кадр сомылым молемден толман.
Тимиркаев. А "Марий ушем" кадр шотышто да моло йодыш шотыштат В.А.Кислицын
дене
вашлийын мутлана мо?
Зачинов. Лишыл жапыште тидым ышташ шонена.
Захаров. Шаҥге ойлышым: "Марий ушемын" пашажым ожно тӱҥ шотышто культур да
искусство пашаеҥ-влак виктарен толыныт, а экономике дене кылдалтше еҥ-шамыч
ӧрдыжеш кодыныт. Кызыт тиде чырым пытараш шонена. Ушемыште марий гына огыл,
республикыште илыше моло калыкат тыршышаш. Кызыт Россий мучко илыше марий
медик-влак
дене кылым ыштынена, шке шочмо кундемлан полшаш вийыштым, уш-акыл куатыштым
пуаш
ӱжына. Моло тӱрлӧ специалист-влак денат ты сомылым шуктена.
Тимиркаев. "Марий ушемым" шочыктышо, тудын йыр активым чумырышо, ушемыште
тыршыше, тушто калыклан утларак палыме еҥыш савырныше ученый, журналист,
озанлык вуйлатыше-влак, молат эркын-эркын ӧрдыжкӧ кораҥыт манмым чӱчкыдын
колына. Тидыже
чынак тыге мо?
Шабруков. Те чын палемдышда, тӱҥалтыш жапыште "Марий ушем", кумыл нӧлтын,
пашалан пиже. Тушто правительство, верысе вуйлатыше, журналист, туныктышо,
наука пашаеҥ, писатель, моло еҥ-влакымат (фамилийыштым ом ойло) ужына ыле.
Нуно эреак
мыланна полшен шогышт, но эркын ты сомыл деч кораҥаш тӱҥальыч. Молан?
Амалже
тӱрлӧ, очыни. Иктыштым кӱшыч поктылаш тӱҥальыч, кокымшышт, тидым ужын, шке
пелке
лийыч, кумшыштым шижтареныт. Мыланамт телефон гоч лӱдыктеныт, серышымат
возеныт,
руш ден марий коклаш ишкым кырет, маныныт. Южышт калык дене пашам ышташ
неле улмым шижыч. Кызыт марий интеллигенций ятырже ушем деч ӧрдыжтӧ шога.
Газет, радио,
телевидений гоч "Марий ушем" нерген мут шагалрак йоҥга. Рвезе калыкым ты
сомылыш
ушен огына керт гын, марий толкын йӧршын пытен, шаланен кертеш.
Захаров. "Марий ушемын" пашажын лушкыдеммыжын амалже ятыр. Иктыже — калыкын
самосознанийже ӱлыкшӧ улмыжо. Тудым нӧлташ, вияҥдаш кӱлеш. Весе: чытыш
койышна окшакла, икте-весым умылаш огына тӧчӧ. Кумшо: ушем чумыргенат ыш
шу, тудым шеледашат тӱҥальыч. Тыге шочыч "Ошмарий-чимарий", "Кугезе
мланде", "Ушем" партий...
Сандене мыланна, марий-влаклан, угыч иктышке ушнаш кӱлеш.
Тимиркаев. "Марий ушемын" кандаш ияш кушмо корныжым ончалын каласен
кертына: тудым вуйлатыше-влак чолга политикыш, калыкым вӱден кертше
лидерышке савырнен кертын огытыл. Икманаш, нунын ончылно республикысе кугу
пост верч кучедалаш задаче
шындаралтын огыл. А кӱлеш мо, мутлан, генерал Лебедь гай лидер? Моло
фамилийымат
каласаш лиеш.
Шабруков. Лидер кӱлеш. Налза Татарстаным, Калмыкийым, Адыгейым. Нунын шке
калыкыштын ончылъеҥже уло. Тыгай ен ок лий гын, ме нигунам шкенам, уш-
акылнам нӧлтал
огына сеҥе. Весе: интеллигенцийлан калык верч ушнаш кӱлеш. Туныктымо паша
сай,
но тиде гына калыкын ончыклыкшым, пиалжым таптымаште шагал.
Тимиркаев. Кызыт Российыште шуко йодыш пӱсын шога. Нунын коклаште поснак
ойыртемалтыт мландым кучылтмо, налме-ужалыме да у паспортым пуымо
йодышла...
Васильев. Кокымшо йодыш шотышто тыге каласем: илыш ик верыште ок шого,
мландым
садак ужалаш-налаш тӱҥалыт. Ялысе калыклан 1 гектар гыч пуаш кӱлеш. Калык
ынде
эркын мландын тамжым пален налын. Чыла колхоз мландым шеледыман огыл. Общий

мланде кодшо. Уке гын, озанлык шалана. Колхоз, совхоз илышаш улыт, вет
мемнан
калык — община дене илен тунемше калык.
Захаров. Тачысе кечылан мландын акше уке. Налаш шонышыжо яра налам шона,
очыни.
Илен-толын, мландын акше лиеш. Арам огыл, сар годым Финляндий, Германий
Россий
гыч шканышт мландым шукпшыктеныт. Кызыт чот шекланен ыштыман: ваучер семын
ынже
лий.
Шабруков. Мландым ужалымым чарен огына керт, очыни, сандене кӧ марий
кундемыште
ила, тудо мландым кучен шогышо. Мландылан коммерсант, пояш шонышо огыл, а
тушто
пӱжвӱдым йоктарыше оза лийшаш.
Зачинов. Мландым кучылтмо-ужалыме шотышто элыштына референдумым эртарыман:
тек
калык шке шонымыжым каласа.
Захаров. А у Россий паспорт шотышто ме шке шонымынам республикысе
Правительствышке шуктенна. Тудын шумлык калык дене утларак кутырышаш улына.
Шабруков. Кузе ме марий ӱдырамаш дечын шочын улына, тугак шке шочмо йылмына
деч
огына кораҥ. Марий Эл — суверенитетым налше демократический государство.
Мемнан
шкенан Конституцийна, йылмына, йӱлана, историйна, культурына уло. Сандене
"кӧ
улмына нерген" палдарыше графа кӱлеш. Тиде ок лий гын, кӧ мемнам палаш
тӱҥалеш,
"Россий калыкыш" савырненас...
Тимиркаев. Мыйын шонымаште, руш-влакат американец-влак семын кӧ, мо, кушеч
улмыштым палыде ынешт иле? Тидын нерген южо рӱдӧ газетлаште возат...
Захаров. Законым пагален шогышо еҥ улына гын, законышто каласыме: ме Россий
Федерацийыште илена. Федеративный закон почеш, ме Россий кӧргыштӧ шке
конституциян
калык улына. Тыге гын, паспортыштат, конституционный гарантий почеш, тиде
ончыкталтшаш, паспортышто йылмым ончыктымо гын, тидыже ты калыкын
конституцийже улмым
пеҥгыдемда, тудын республиканский иммунитетше улмым ончыкта. Паспорт гыч
"национальность" графам кораҥдена гын, тидыже Россий Федерацийысе
республика, калык-влакын конституцийышт укем каласа, мемнан праванам
пудырта. Вот молан "национальность" графа, марла возымо лышташ-влак у
Россий паспортышто тошто семынак
лийшаш улыт.
Тимиркаев. Тений могай сомылым шуктен толшаш вара "Марий ушем" мер толкын?
Зачинов. Лишыл жапыште, февральыште я мартыште, ушемын отчет да сайлымаш
конференцийжым эртарена. Национальный культурынвияҥме корныжо да тудын
ончыклыкшо,
шочмо калыкнан илышыж дене кылдалтше моло йодышымат Кировский,
Нижегородский областьлаште, тыгак Пошкырт Элыште илыше марий-влак дене
вашлийын эртараш шонена.
Болтушын лӱмжым утларак палышт манын, шочмо вер-шӧрышкыжӧ экспедицийым
колтена.
Тыгак К.Сануковын "Марийцы" книгажым угыч лукташ полшынена. Писатель ушем
дене
пырля "Йӧратыме нерген почеламут" конкурсым увертарена. Икманаш, "Марий
ушемын"
пашажым палынак молемден колташ шонена.
Тимиркаев. Кугу тау, пагалыме йолташ-влак, тыге жапым муын кутыраш
кӧнымыланда.
Ӱшанем: шочмо литературын классикше М.Шкетан манмыла, "марий койышым,
йылмым,
тӱрлӧ марийын шке илыш гыч шонен лукмо мутым, мурым мондымо ок кӱл... Тунам
вара
"ме вашке мланде ӱмбач йомына" манашат амал уке лиеш". Суапле пашада куатле
вийыш савырныже, калыклан илаш, тӱзланаш умбакыже полшыжо.



023098
************************************************************************
2—30

Унана — марий художник
Евгений ЯРАНОВ

Олык Ипай лӱмеш кугыжаныш премийын лауреатше, Россий художник ушем член
Евгений
Герасимович Яранов 1950 ийыште Морко районысо Усола ялеш шочын. Йошкар-
Оласе
икымше номеран интернат школым, художественный училищым тунем пытарен.
Латкуд ий
И.Репин лӱмеш "Академическая дача" творчество пӧртыштӧ стажировкым эртен.
Евгений Герасимович — сӱрет тӱняште шке корныжым мушо художник. Тудо тӱҥ
шотышто
пӱртӱс сӱретым, портретым ышта, сюжетан жанрат чонжылан лишыл.
Художникын шуко радынаже тӱрлӧ выставкылаште ончыкталтын да тушто кӱкшын
аклалтын. Тудын ятыр пашаже элнан музейлаштыже, посна еҥын коллекцийыштыже
аралалтеш.



023198
************************************************************************
2—31

Вуйлымаш

3 "Ончыкын" поро таҥже-влак.
5 Чонетым мо туржеш, писатель? Кӱчык йодыш — кӱчык вашмут.
Поэзий
8 Л.ПЕТРОВА. Н.МАКСЮТОВА. Т.БЕЛЯКОВА. М.ЭЛЬТЕМЕРОВА. Л.ПОРФИРЬЕВА.
Почеламут-влак.
Мер илыш
10 "Марий ушем" да марий илыш. Ӱстел йыр шинчын вашмутланымаш.
Лудыш
16 М.УШАКОВА. Мий, кунам ӱжыт; тол, кунам вучат. Повесть.
50 Унана — марий художник Евгений Яранов.
Драматургий
56 Калевала. Финн йылме гыч кусарыме пьесе.
Лӱмгече
127 С.ЧЕРНЫХ. Талант пеледме да порволымо жап. (Мучаш.) Шабдар Осыпын
шочмыжлан
тений 27 мартыште 100 ий темеш.
154 Калык писатель Сергей Николаевлан 1998 ий 23 мартыште 90 ий темеш
ыле... Фотоочерк.
Поэзий
161 И.ЛОБАНОВ. Вишнер. Пареҥге. Имне. Йоча. Почеламут-влак.
"Команмелна" конкурс
164 МАКАРТУК ГЕНЯ. "Москвичымат" йӱктеныт. Мыскара ойлымаш.
167 Т.КОНДРАТЬЕВА. Неле задаче. Ойлымаш.
Туныктымо паша
169 Шочмо мут йогыным шымла.
170 А.КУКЛИН. Кушкыл лӱман ял да моло тӱрлӧ илем-влак.
Шӧртньӧ сондык
176 ПАЙМЕТ АКНАШ. ГУРИЙ АКСАМАТ. Йӱштӱ, ночко, лавыран. Тыланда манам.
Почеламут-влак.
Критике
179 С.ЧЕСНОКОВА. "Корнеш пеледше пеледыш гай...".
Марла календарь
186 А.КИТИКОВ. Февраль. (Пургыж тылзе. Лывыртыше тылзе.)
Муро толкын
191 Унана — композитор Вениамин Захаров да тудын мурыжо-влак.
Номерыште П.Васильевын да статья автор-влакын фотоштым кучылтмо. Повестьлан

сӱрет-влакым Ю.Юсупкина ыштен.

Содержание

Добрые друзья журнала "Ончыко".
Что терзает душу твою, писатель? Короткие вопросы и ответы.
Поэзия
Л.ПЕТРОВА. Н.МАКСЮТОВА. Т.БЕЛЯКОВА. Н.ЭЛЬТЕМЕРОВА. Л.ПОРФИРЬЕВА. Стихи.
Политика и жизнь
"Марий ушем" наша повседневная реальность. "Круглый стол" с членами
Правления
демократического движения "Марий ушем".
Проза
М.УШАКОВА. Иди, когда ждут; приходи, когда зовут. Повесть.
Гость журнала — марийский художник Евгений Яранов.
Драматургия
Калевала. Пьеса. Перевод с финского языка.
Наш календарь
С.ЧЕРНЫХ. Время расцвета и проклятия таланта. К 100-летию со дня рождения
О.Шабдара. (Окончание.)
К 90-летию со дня рождения народного писателя республики Сергея Николаева.
Фотоочерк.
Поэзия
И.ЛОБАНОВ. Стихи.
На конкурс "Слоеные блины"
МАКАРТУК ГЕНЯ. Т.КОНДРАТЬЕВА. Юмористические рассказы.
Трибуна учителя
А.КУКЛИН. Деревни и селения с названиями растений.
Золотая шкатулка
ПАЙМЕТ АКНАШ. ГУРИЙ АКСАМАТ. Стихи.
Критика
С.ЧЕСНОКОВА. "Как цветущий на дороге цветок...".
Марийский календарь
А.КИТИКОВ. Природа и быт человека. (Февраль.)
Композитор Вениамин Захаров и его песни.
В номере использованы фотографии П.Васильева и авторов статей. Рисунки
художника
Ю.Юсупкиной.



030198
************************************************************************
3—01

ЛУКОВ ПАЮ

Марий калыкын йӧратыме писательже

Шарнымаш

Мый Шабдар Осыпын сылне почеламутшо-влак дене 20-шо ийлаште Койсола
тӱҥалтыш
школышто тунеммем годым палыме лийынам. Тунам Москошто савыктыме "Чодыра
пеледыш" марий поэзий антологий эн чот йӧратыме книгана ыле. Тушто Шабдар
Осыпын
портретше, икмыняр почеламутшо ыльыч. А 1928 ийыште "У вий" журналеш "Акыр
саман" ойлымашыже лекте (кызыт тудым повесть маныт). Туныктышына М.М.Мамаев
тудым
классыште йӱкын лудо, моткоч келшыш. Вес ийынже "Кӱсле йӱк" книгаже
савыкталте.
Тусо почеламут-влакым, наизусть тунемын, концертлаште каласен улына.
Нылымше классым тунем пытарен, Шернурышто визымше классыш пурашлан экзамен
лие.
Конкурс кугу — ик верлан вич еҥ. Руш йылме дене Шабдар Осып "Камень за
пазухой"
изи ойлымаш почеш изложенийым возыктыш. Тыге икымше гана писательым
шкенжымак
ужаш пиал шыргыжале. Кузе тудо сайын лудынжо, ушышкет, шӱмышкетак пышта.
Кумылжат пеш поро, пӱтынек йоча велне...
Тачысе гаяк шарнем, 1929 ий июнь тӱҥалтыште Шернурыш "Фордзон" тракторым
кондышт. Тудым ончаш калык шуко погынен. Кӱшыл Кугеҥер ялысе рвезе-влак, ме
селашке
кашакын толна. Кумда пазар площадьыште (кызыт тушто Ленин сад) митинг
эртаралте.
В.И.Ленинлан шогалтыме памятник воктен оҥа дене трибуным ыштыме ыле.
Туштак,
воктенже, первый толшо трактор шога. Калык лӱшка. Патыр машина чылам
ылыжтен.
Кажныже шке шинчаж дене "кӱртньӧ имнетым" лишыч ужнеже, кидше дене
ниялтынеже.
Меат калык коклаш шеҥын пурена, трибун лишке миен шогалын, тракторым ӧрын
ончена.
— Чылтак чойн орас! — ойла йолташем Назаркан Васлий.
— Шып-шып, колышташ ит мешае, — мыйже чарем.
Теве трибунышко изи чатка ӧрышан марий кӱзен шогале. Тӱрлыман ош тувырым
чиен,
йолван шем порсын ӱштым ӱшталын. Шола кидыштыже — шем кышкаран ош картуз.
Пурла
кидшым трактор велыш шуялтен, саде марий виян яндар йӱк дене шергылтара:
— Тиде вурс ожо, акрет годсо марий ялым помыжалтарен, у кумда корныш
луктеш...
— Кӧ тиде? — чытамсыр Васлий кугурак йолташна Сергей Микале деч йодеш.
— Марий писатель да туныктышо Шабдар Осып.
— Э-э, ындыже палышым, тудак шол, — Васлий лыплана.
Оратор тракторын пайдаже, илыш вияҥын, уэмын толмо нерген раш ойлыш.
Митинг деч вара трактор села шеҥгелсе нурыш куралаш лекте. Калыкше, теҥыз
толкынла ловыкталтын, тудын почеш тарваныш. Изиже, кугужо, пӧръеҥже,
ӱдырамашыже —
чыланат чылажымат лишычак ончынешт, уке гын, ӱшанышаш гаят ок чуч.
Трактор, кок лемехан кӱртньӧ плугым шӱдырен, имне дене куралаш лийдыме
сӧремым
келгын савырал лупшалтарен кода.
— Ай-яй, кашыжым кузе сайын савырал пышта, ончен йӧратет! — вурс имне почеш
ошкылшо илалше марий ойла. Шем рокым кормыжтал налешат, вуйжым рӱзалтен,
мӧҥгеш
кудалта.
— Кернак, тиде ожет чаплын куралеш, шӱльымат кочкаш ок йод, нойымымат ок
пале,
кая да кая веле, — ышталеш вес кресаньык.
— Ожно тыгайым омешат ужалтын огыл, — кумшо ешара.
Еҥ-влак коклаште мом гына от кол! Шыдешкен чужлышыжат уло: "Юмын пӱрыдымӧ,
мландым карга, нимо шочаш ок тӱҥал!.."
Калык лоҥгаште шаҥгысылак тувырмелын, вуешыже ош картузым упшалше, Шабдар
Осып
коеш. Тудо кресаньык-влакын ойлымыштым пеш колыштеш, коклан шкежат
умылтарен каласкала.
Ме, тракторым поктен шуаш тӧчен, ончыко чымалтына. Мӧҥгӧ кайышашымат
монденна.
Варажым кок пачашан школ пӧртыш (кызыт тушто тоштер верланен) пайрем
концертым
ончаш пурышна.
Концертым Шабдар Осып вӱда. Тӱшкан ныл йӱкын мурымашым тудак ямдылен,
дирижер
лийын. Таче чыла вере шуын. Могай чулым айдеме! Концертыште "Йывырте",
"Кӱсле",
"Изи нурет", моло мурат йоҥгалтыч. Шадыра чуриян кужака рвезе Исанов Кости
Шабдар Осыпын "Мыйын мурем" почеламутшым туге мастарын, сылнын лудын пуыш
дык, сово
кырымаш кӱдырчыла шергылте. Поэт калык велыш савырнен шыргыжал шога,
рвезылан
таум ыштен, копажым пералта.
Тиде кечын мом ужмо, колмо, нигунам ок мондалт.
Кок пачашан школышто кум ий тунемым. Шабдар Осып тунам педтехникумышто
туныктен.
Пачерже школ кудывечыште куд пусакан пу пӧртыштӧ ыле. Ватыже Анна
Алексеевна
Шабдарова тӱҥалтыш классыште туныктышо ыле. Тудо йоча-влаклан ойлен:
— Вашке "Кориш" книга лектын шуэш, вара лудыда.
Вара Шабдар Осып Озаҥыш тунемаш кайыш.
1934 ийыште мый марий писатель-влакын 2-шо конференцийыштышт лийынам. Тушто
Шабдар Осып марий поэзий нерген кугу докладым ыштыш, тудын вияҥ толмыжо,
могай ситыдымаш уло, раш ойлен пуыш. Самырык возышо-влаклан тыгай сугыньым
каласыш: "Вӱд
ӱмбач тылге ийын кайымыла, литературым вияҥдаш ок лий, пушгольмым пеҥгыдын
кучен, келгын куалтен, ончыко каяш кӱлеш..." Тиде шомакше алят ушыштем.
Тудо Шернурыш пытартыш гана 1936 ий июньышто юбилей пайрем годым С.Г.Чавайн
дене
пырля толын ыле. Изи Лужалу ялыште, шерге уналан шотлен, нуным пеш порын,
йывыртен вашлийыныт.
Шучко 1937 ий тале писательын ӱмыржым, куатле сылнымут пашажым кӱрлын. О,
эше
мыняр чапле деч чапле книгам воза ыле Иосиф Архипович! Серен кодымыжо калык

шӱмыштӧ ила, да ончыкыжымат тудым у тукым йӧратен лудаш тӱҥалеш.

Ноябрь, 1997 ий. Шернур район, Кӱшыл Кугеҥер ял.



030298
************************************************************************
3—02

"Команмелна" конкурс

Мыскара йолва

"Мак-макым торем!.."

Мыйын йочам годым ялыштына Македон лӱман качымарий ила ыле. Ала лӱмжӧ
келшен
огыл, ала "мак-макым торымыжлан" тетла ик эргыланат, ик ешыштат Македон
лӱмым
пуэн огытыл.
Ик мотор кеҥеж эрдене Македонын аваже коҥгаш олтен шында, манеш:
команмелнам
кӱэштеш, когыльым ышта, киндым пышта. Изи Македон помыжалтеш да тӱгӧ
лектеш. Кудывече тич комбет,чывет, лудет игышт дене коштыт. Лудыжым кеч-
мыняре пукшо, еҥым
кузе ужеш, туге, ларт-ларт манын, кочкаш кӱчаш тӱҥалеш. Македонлан ала-
молан тидет "Мак-мак" лӱмдылмыла чучеш, изи чонышкыжо логалеш. Мӧҥгышкыжӧ
куржын пура да
аважлан пулеметла тототла: "Авай, авай, мак-макым торем, авай, мак-макым
торем?"
Тудыжын пашаже шӱй даҥыт, адакше "Мак-макшат" мо лиеш, ок пале. "Айда
торо", —
манеш.
Македон уэш кудывечыш йывыртен куржын лектеш да чыла лудиге умшам торен
опта.
"Ынде мыйым игылтын огыда керт", — куанен каласа. Аваже сомыл дене
кудывечыш
лектеш, онча: ик лудигат, ларт-ларт манын, тудым ок вашлий...

"Шольым ачам деч шочын..."

Японий дене Цусима кредалмаште лийше, Африка йыр 27 кораблян руш флот дене
савырныше марий матрос Осып Степан, Май пайрем кечын сайын чиен, урем дене
ошкылеш. Кужу капан, топката кап-кылан, кугу мӱшкыран онар онарак. Эше
"Аврора" корабльыштат лийын, манеш.
Онаретын ватыже мӧҥгешла, изи капан ыле. Степанлан ик матросымат пӧлеклен
кертын
огыл, но коктын шым ӱдырым ончен куштеныт.
Ме, изи йоча-влак, икана эртен кайымыжым ужнат, таве воктен ӱчашаш тӱҥална.
Изи
Валюсь манеш: "Мӱшкыржӧ могай кугу-у, вашке азам ышта". А Олюкшо вашешта:
"Пӧръеҥ азам ок ыште!" — "Кузе ок ыште, пӧръеҥ пӧръеҥым ышта, ӱдырамаш —
ӱдырамашым. Мыйын Васик шольымат ачам деч шочын..."

Шӧртньӧ сӱзлӧ

Ожно мемнан ял марий-влак, кӧн мо налшашыже, кӧн мо ужалышашыже лийын, эре
Озаҥыш имне денат, нужнаракше йолынат коштыныт.
Мики ден Игусь, Озаҥыште чыла пашам пытарен, шӧртньӧ ужалыме кевытыш пешак
пурен
ончынешт, манеш. Ожно кажне еҥым тушко пуртен огытыл, оксан дечат йодыныт:
"Мом
налнет?" Ял гыч толшым вургем гычак, марийжым кутырымыж гычак палат.
Туныктышына
Иван Сергеевич тыге ойла ыле: "Хоть в котле вари, все равно мари".
Омса воктен шогышо оролым Игусь то ондален пурен кертын. "Кочедык куплю",—
малдалын. Мо-можым оролет умыла гын, чумал луктын кудалта улмаш дыр. Игусет
йырваш
ончен коштешат, тыгерак каласен лектеш, манеш: "Золотого кочедыка не
нашел". Кӧ
марий еҥлан шӧртньӧ сӱзлым ямдылен? Туштыжо кӱртньыжат ала-мыняр грамм
гына.
Шӧртньыж нерген ойлыманат огыл тудо.

Поҥго шӱр

Пазар воктен коштмо годым кӧн мӱшкыр ок шужо? Озаҥыш мемнан деч кызыт
асфальт
корно дене 80 меҥге, ожно вик чодыра корно дене 60 меҥге лийын, манеш.
Кочде,
кужу корныш от тарване, кызытсе гай электровозет, автобусет лийын огыл:
йорло еҥ
йолын топкен, имнянже имне дене чошкен.
Микис ден Микале кочмо верыш пуреныт, манеш. Микис шыл шӱрым налеш, а
Микале,
чаҥгарак улмаш да, мыланем поҥго шӱрат йӧра, малдалеш. Марий чодыраште
могай гына емыж-саска ок шоч: снегет, эҥыжет, модет, пӧчыжет, а эше поҥгет,
пӱкшет — чыла яра, оксам тӱлыман огыл. Авам чодыраш кошташ пеш йӧратен да
ойла ыле: "Чодыра
поян, мо кӱлеш — погаш веле ит ӧркане, чылалан сийжым ситара".
Мемнан ял мариет-влак оксам тӱлаш тӱҥалыт — Микалетын поҥго шӱржӧ шыл шӱр
дечат
шергырак лийын, манеш.

Кугече ӱяча

Шошо. Кугече пайрем. Лум чыла шулен пытен огыл, но курык серыште кукшо.
Кече пеш
ласкан ончалеш: мемнамат, вольыкымат, мландымат шыман ырыкта. Курго теле
гоч пытен: тунам кызытсе лийын огыл. Олыкышто, чодыраште кушшо чыла шудым
колхоз фермыш солен наҥгаеныт, колхозник шке вольыкшылан корем лукышто,
уала воктен, пушеҥге йымалан кодшыжым, куп киякым, мӧдывуй шудым веле поген
кертын, олымымат
пуэн огытыл.
Кугече эрдене авам мемнам эре кече модмым ончаш кынелта ыле. Кызытсе калык
тидым
ок пале. Шекланыза: кечыже тиде кечын чынак модеш.
Изаймыт вольыкым Шӱгар шеҥгел курык серыш наҥгаяш тарванышт. Меат пырля
пижын
кайышна. Изишак кӱтымеке, изам ала-кушко миен кошто. Тольо да ойла: "Мӧҥгыш
савырнышым, авай шӱльӧ ӱячам кӱэштын. Ончыза, могай ошо, шӱльӧ ложаш дене
ыштыме,
шужат коеш". Мыланна пуэдыш да, йолташыже-влаклан йомакым колтышо лийын,
шып
мемнам эскера.
Изамын мыскарачыжым палена, но садак тыгай мотор ӱячам тамлынена. Пӱкшерме
шеҥгеке каен, пурлын ончышна гын, ӱячам тунамак умшаш шаланен кайыш. Сар
жапыште
могай шӱльӧ ӱяча? Мелналанат ложаш лийын огыл. Тыге шошым лум йымач лекше
мераҥ
ӱячам "тамлышна".

Под нӧра

Пӧръеҥ-влак Элнетыш кол кучаш миеныт, пеленышт подым, пареҥгым, шоганым
налыныт.
Колжымат ятырак кученыт, кечат пеш мотор. Иканаште шем пыл кӱзаш тӱҥалын,
мӱндырнӧ кӱдырчӧ йӱк шоктен, волгенче волгалтын. Шукат ок эрте — ведра дене
опталмыла йӱр тӱҥалеш.
Колызо-влакет омашыште шинчат, тамакым шупшыт. Мику Печуклан ойла: "Вашке
подым
нумал тол, уке гын ялт нӧрен пыта". Садет, кугун шоналде, йӱр вошт подым
нумал
толеш, шкеже шӱртӧ пырче кодде нӧра.

Мераҥ шодо пошыртыш

Мишук мераҥым кучен толын да коваштыжым ньыктеш. Изи Санек шольыжо мом
кӱштымыжым шукташ ямде шога. Изаже тудым пошкудыш поктен колта: "Мераҥ
шодым шолташ пошыртыш кӱлеш, а мый Микипр кугызалан кодшын пуэн колтышым,
мий налын тол". Микипрет, Мишукын мыскарачыжым пален, Санекым вес пошкудыж
дек колта, а тудыжо йочан нумал кертме наре кӱйым кандыра дене кылден
вачӱмбакыже нӧлтал пышта. Йоча
кайышыжла нумалтышыжым мучыштарен, йол таганжым сусырта. Мӧҥгыжӧ шортын
толеш.
Иза шольыжым чаманыше лийын, "эх-эх, молан тыйым колтышым, шканемак налын
толаш
кӱлеш ыле" ышталеш.



030398
************************************************************************
3—03

МАРИЯ ИЛИБАЕВА

ОРИНА КОВА

Повесть

1

Орина кова монча ончылно лапка пӱкенеш шинчынат, чыве-комбылан варен
толаша. Кучен ышташ тӱҥалмешке кертшашлак чучеш. Кидым тарвата да йыжыҥ,
вий укелык вигак
палдырна: ала-можо алым колта. Йолат тыгак. Семынже, ошкыл колтемак, шона,
но
кынелын шогалеш веле, тунамак ала-могай ӧрдыж вий, лӱҥгыктен, шеҥгеке
шупшашат
тӱҥалеш.
"Эй, Юмыжат, мо лийынам гын?.."— шоҥгыеҥ чон йӧсын пелештен колта.
Кид-йол корштымым огешат шиж, но уло могыржо ала-молан шкенжын огылла
чучеш,
пуйто тудын чонжо вес шӱкшӧ капыш куснен пурен шинчын.
"Мо лийынам гын?" манын, ӧрын шоныдежат ок керт, вет Орина кова кенета
черланыш.
Кок тылзе ончыч веле, нимо корштымым палыде, сомыл дене куржталыште. Тидын
марте
киндымат эре шкеак пыштыш, эсогыл коҥга тӱньыкым почаш-петыраш, пӱкен
ӱмбалан
изи пӱкеным шынден, тувраш марте кӱзен-волаш тоштеш ыле. Коҥга оптышо ала-
мо
ушыж дене тувраш воктенак тӱньык петыртышым келыштарен коден, ӱланрак ышта
гын,
ала-могай зиян лиеш ыле мо? Орина кова мыняр ий тидлан верч орланыш.

-оҥгам олтен-петырыме, киндым пыштыме, мелнам кӱэштме сомыл пуйто тудланак
гына
пӱралтын. Сурт кӧргыштӧ ӱдырамашыже шкетын огыл, шешкыжат уло, ӱдыр уныка-
влакшат ыльыч. Нунышт кугу лийме семын марлан каен пытышт. Ковашт, ӱдыр-
влакым сомыллан туныкташ шонен, тидым-тудым ыштылме годым пеленже полшаш
ӱжашат тӧчыш, но
аваштын торжан чарымылан тетла йӱкымат ыш лук. Орина кован кертдыме
лиймекше гына киндым шешкыже шке пыштышын коеш.
Вартышан атыжым шоҥгыеҥ монча омса деч кудывече могырышкыла толашен-толашен

шӱкалят, чывыже-влакым кычкырале:
— Чи-чи-чи! Чӱҥгыза, сайынжак туржын пуэн ыжым керт гынат, ида васартыл.
Падырашанракше кодеш гын, комбо-влаклан йӧра, вашке теве кечываллан толын
шуыт. Презыланат намиен йӱкташ жап шуэш. —"Эх, ошкыл колтен ом керт шол",—
кугун шӱлалтен,
пӧрт окна велыш ончале. Тушто шешкыже эр годсек йӱшӧ мала. Вольыкым кӱтӱшкӧ
ала-кузе луктын сеҥен.
"Ушкалым лӱштыш гын, уке гын?— шоҥгыеҥ адак тургыжланен ойгыра.— Эре тыге
йӱын,
порышко шуыда мо? Мичайже мокмырвуя ала-кузе коштеш дыр?"
Мичай — Орина кован эргыже. Шоферлан ышта. Ожныракше бензин шупшыктымо
машинаште
ыле. Чот йӱаш тӱҥалмыж годсек тыглайыш кусарышт. Ынде колхоз кӧргыштак
кырчамарча сомыл дене кудалыштеш. "Чын ыштеныт, — шонен шинчышыжла, семынже
пеҥгыдемда кова, — йӱшӧ еҥым ола корныш луктын, мо шот, ала-могай эмгакыш
пура".
Шоҥгыеҥын кочмыжат, йӱмыжат шуэш, кечывал жап шол. Йӱшылан гына нимат ок
кӱл...
арака деч молыжо. Пӧртыш пурен, чайжымак шынден кертеш ыле, но шешкыжын
помыжалтме деч лӱдеш. Логаретлан толашен коштат манын, адакат шургаш
тӱҥалеш. Лучо малыже огыла. Кызытат, мо ок керт лийын, эртак "арамлогарым"
колеш. "Арамлогар...
Тидын мартеже пуйто нимом ыштыде иленам. Икшывыштымат ончен омыл, сурт
сомылкамат шуктен омыл... — шоҥгын логараҥыш кочо комыля кӱзыш. — Шоналтет
гын, кызытат
мӱшкырым яра темен кийышыжак омыл, кочкаш ситышашлык пенсемат уло. Мыняр
толеш,
пӱтынек нунын кидыш верештеш..."
Чынак, кум ий годсек Орина кова пенсий оксажын тӱсыжымат ужмаш уке. Ий гыч
ийын
вашталт мия гын, эсогыл мыняржымат рашынже ок пале.
"Тыйын кевытыш коштшаш артамет садак уке, пенсетшым шке кидыштем кучаш
тӱҥалам",
— Мичай вате икана руал каласышат, почтальон кондымо оксам кидышкыже
пӱтырал нале. Тунам Орина кован кид-йолжат таза лийын, кевытышкат миен-
толын пеш кертеш
ыле. Туге гынат тореш пелешташ ыш тошт: уто тума веле ылыжеш. Оксаж дене
шкаланже посна кӱлешым садак нимом налмашыже уке — пырляшкак каен пыта.
"Айда, уныка-влаклан чияшышт налаш изин-изин пуа гынат йӧра", — пенсийже
шешкын кидыш куснымылан шкенжым тыгела лыпландараш тӧчыш. Но окса уныка-
влаклан вургем наледашат,
сакыр-лашкаланат ыш логал, а кевытеш пыштен кодаш тӱҥальыч кабак аракалан.
Тугодсек Мичай вате ынде шке шолтен толашымашыже пеш уке.
Кова эрденат чайым йӱде кодо. Эрге ден шешке, мокмыр витарымылан, ӱжара
денак
чеҥгешаш тӱҥальычат, шинчаончычышт ӧрдыжкырак-ӧрдыжкырак лияш тыршыш.
Лӱшкатшат
вет арака верчынак: кӧжӧ теҥгече шукырак йӱын, кӧжӧ мокмыр шӧраш коден
огыл.
Ӱчашен-ӱчашен, сырымашкат шуыт. Тыгай годым, Мичайже машинашкыже шинчешат,
пашашке кудалшын коеш. Пашаш кайыме амалже гына шол: иктаж-кушто, верештын,
адак
пелта. Тыге коштын, машинаж гыч йӧршын кораҥден кертытыс. Ава чылаж
нергенат шона, кажныж верчат чонжо коршта, ойгыра.
Эркын-эркын ошкеден, пӧртыш пураш содыки тошто. Омса виш гынат, шопо арака
пуш
кӧргетым савыра. Вакшыш шала, нимом погыштылмо огыл. Шешкыже диваныште кия.
Ала
мокмыржо дене мала, ала шылтен кодымыжо лийынат, йӱын, уэш руштын возын.
"Кушто йӱшӧ, тушто ончык кайышашым вучышаш уке. Теве шке пенсыжат толаш
тӱҥалеш
гын, вара айныде йӱын кияшышт сита, ох-хо-хо", — шоҥго лӱдын шоналта.
Туге, Мичай ватат пенсий ийготыш шуын, оксажым гына але конден шуктен
огытыл.
Орина кова, шонен-шонен, ялт ӧреш: молан эрге-шешкыже тынар аракалан
вуйыштым
пуат? Ожно, нунын самырык жапыште, нигӧ йӱын коштшо лийын огыл. Тиде эн
шакше,
эн йырнык койышлан шотлалтын. Кова кандашле ик ийым шуктен гынат,
ӱмырыштыжӧ нигунам руштмеш йӱын огыл. Подылыныт пайрем годым але унала
мийымек... Могай амал
дене кызытше тынар лӧкат? Ойго шӱмыштым пызыра? Йорлын илат але иктаж чер
кӧргыштым витара? Мичайжат тыгайыш шушаш огыл ыле. Салтакыш коштын
пӧртыльӧ. Кузе сурт кӧргыштӧ полышкала, "авай" ӱмбач "авайым" ешара ыле.
Кызыт гын "авай"
мутшымат пуйто монден, ватыж ден коктын шовашыж ден комдышыжла веле чучыт.
Орина кова шоҥго ушыж дене тыгат шона, тугеат шона, вара чон йӧсыж дене
пелештенак колта: "Тулык вуем дене чыла икшывем йолӱмбак шогалташ тыршышым.
Шешкылан,
веҥымытлан ушан-шотаным кучыктен пуышым. Шоҥгемшашышт велеш молан тыгай
лийын
пытышт? Молан мыскыньышке савырнышт?"
Тудо чылаже ныл икшывым ыштыш: кок ӱдырым да кок эргым. Кокытшо, изирак
эрге ден
ӱдыржӧ, ош тӱня дене чеверласенат шуктеныт. Кугу ӱдыржӧ ден теве Мичайже
кодыныт, но шотышт гына пытен шол.
Шешкыже помыжалтат, омсадӱр койкыштыжо ойгырен-шонен шинчылтше кугыжым ужын
шуктыш:
— А-а, колен кертдыме, тый улат мо тушто?
Тыгайым колын, кован шӱмжылан юшт йӱштын чучо. Чай йӱмӧ шумыжат иканаште
мондалте. Олмыж гыч содоррак кынелаш тӧчен, омсашке тарваныш. Уш-кылжым
саде тургыжландарыше йодышак пӱтырал кучыш: "Тыныс, эсен ешемже молан вара
тыге кавыскыш?
Ласка илышнажым могай осал вий луген пытарыш?"

2

Мичай, салтак гыч пӧртылмек, ынде кокымшо ий озак пӧръеҥ радамыште коштеш.
Такшым келшыме ӱдыржат уло гыч шокта. Чынак уло дыр. Уна, кас еда,
йолорважым кушкыжын, ала-кушко лектын каяс. Но могай ялыштыжым, кӧжым нигӧ
шот дене огеш пале.
Ӱдырым налашак шона гын, аваже тореш огыл, сӱанлык аракажат ямде. Но Мичай
шып
коштеш, луктын каласаш вожылеш гын веле? Ава, эргын вожыл-аптыранышан
койышыжым
пален, шкеже мутым тӱҥалеш:
— Эргым, ынде шешкым пурташат жап дыр. Вара-вара варашат кодын кертат, ӱдыр-
влакет "шоҥго качымарий" манын, марлан лекташат огыт кӧнӧ, а шке ийготашет-
шамычше
каен пытат.
— Можыч, Вачайын пӧртылмым вучалтена? Изамын сӱаныштыжат шым лий манын
ӧпкелаш
ок тӱҥал?
Вачай — шольыжо. Кызыт салтакыште. Але ик ийым веле служитлен.
— Молан ӧпкела, огеш дыр. Вучена гын, жапше эртас.
"Шоҥго качымарий..." Ава чыным ойла, эрге тидым умыла. Лачак икте-весе дек
чон
пижын келшыме ӱдыржӧ уке-ла. Уна, кандаш меҥге кокласе пошкудо ялыште ожно
пырля
тунемме йолташыже уло. Вашлийме еда вудыматышын койыт, но икте-весе деке
айманыше койышышт шижалтеш. Ала Мичайже шофер улмыж дечын вожылалеш, ала
ӱдыр изиш кугешнышанрак, кеч-мо гынат, институтышто заочно тунемеш. Можыч,
кугешныме койышат
огыл, а ӧрын-аптыранымаш веле, вет ялысе еҥ чын койыш-шоктышыжым кӧргыштӧ,
келгыште шылтен ашна.
Аван икмыняр гана ӱдырым налаш кӱлмӧ нерген шижтарымек, Мичай келшаш тӧчымӧ
таҥжылан тоштын-тоштдерак луктын каласыш:
— Йӱкташ толам гын, мыланем марлан лекташ кӧнет мо?
— Толын ончо, — ӱдыр шыргыжалын вашештыш. Но кунам, могай кечынжым ышт
рашемде.
Тыгай мутланымаш март тылзе кыдалне лие. Пӧртылын, увер дене палдарымек, рӱ-
ӱж
сӱанлан ямдылалташ пижыч. Тӱҥ шотышто аважланак логале. Мичайын шӱжарже,
Зинуш,
сӧсна фермыште ыштат, эр ӱжара дене каен, пычкемышалтмек веле пӧртыл пура.
Ямдылалтме жап арня утлам авалтыш. Игечат шошо велыш тайнен шуо. Эр-кас тоҥ-
тоҥ кылмыкта, кечывалым тӱрволак гыч вӱд йогымеш левыкта.
Кас рӱдӧ кылме дене Мичаймыт, чапле ожым кошовкан тереш кычкен, ӱдырым
йӱкташ
лектын кудальыч.
Ала пӱрымаш, ала рвезын пиалжак тугай маншаш, но лачак тунам ӱдырын
институтыш
кайыме жапше лийын. Мом ышташ? Ӱдырым йӱктыде, мӧҥгеш пӧртылаш, ожнысо
гычак
толшо йӱла почеш — тиде пеш кугу намыс. Тугеже качымарий качымарият огыл, а
йолым ӱштын кудалтыме мушкыш, возын малыме вакшыш...
— Мом ыштена, Мичай, мӧҥгеш савырнаш логалеш вет? — савуш марийлан мийыше
пошкудыжо Ивук тургыжланен пелештыш.
— Мӧҥгеш?! — Мичай, савырналтен, пошкудо рвезым тура ончале. Шижалтеш:
качымарий
моткоч кумыл волышо, шыдешкыше, сейчасак ала-мом тугайым ыштен кудалта,
шонет. —
Уке! Ӱдырым йӱктыде, мӧҥгӧ огына кай!
— Но... таҥетше укес, — аптыранен мане Ивук.
— Кайышна Нӧлперялыш! Тушто мый иктым палем.
— Нӧлперялыштат таҥет уло? — Ивук, Мичайым шайыкынрак ончалын, чоян
пӱшкыльӧ.
— Таҥемжак огыл, но ӱдыр йӧрала чучеш. Служитлен пӧртылмем годым ик поезд
дене,
ик вагонышто, ик купеште толынна. Тудо Узбек кундемыште пашам ыштен иленат,
аваже черлылан мӧҥгеш савырнен.
— Кӧ тугай? Ӱдыретшын лӱмжӧ кузе?
Мичай шонаш пиже.
— Монденамат, такшым ойлен ыле вет — Пестай ала-мо.
— Тый, Мичай, ит куктешт, лӱмжымат от пале, ӱдырым йӱкташ кает пуйто. Айда
мӧҥгеш савырнена, вескана теве тиде таҥет декак толына.
— Кунам вескана?! Ужат вет, игече могай — вӱдшор талышна, корно
пӱчкылтеш...
Адакшым кызыт калыкше мом манеш? Воштылаш вет тӱҥалеш?
Мичай тунар сырыше, терыш тӧршталтен шинче да имньым Нӧлперял велыш лупшен-
лупшен покташ пиже. Кошовка тӱрыштӧ шинчыше Ивук ден Эркай кугыза изиш
лектын ышт
воч.
Нӧлперялыште Мичайын родыж деран шогальыч. Ик могырым, ӱдырын илыме
пӧртшымат
огыт пале; вес могырым, келшыме таҥет огыл гын, путлышо кува деч поснат ок
лий.
Ӱдыр ала-кузе вигак кӧныш. Шыде пар дене ырыше Мичай сӱаным кум кече гычак
тарваташ сӧрыш. Пестайын вигак кӧнымыжлан изиш ӧрмалгыш гынат, качымарий
семынже
куанен: вет тудым шӱкалын, кораҥын огытыл.
Сӧрымыж семынак сӱанышт кум кече гыч гӱжлалтыш: тошто йӱла почеш сӱан вате-
марий-влак денак. Акаж ден курскажат сӱан-йӱышыш тольыч. Аваже, вожылмашке
пурышаш
ынже лий манын, пеш ямдылалтын. Йӧра адак чыла шот дене эртыш.
Пӧртыштӧ у еҥ — шешке — ешаралте. Ешышке йот шӱлыш пурымо Ориналан вигак
шижалте. Кунам шешке лийшыже пӧрт кӧргым шке арверже дене сӧрастарен-тӧрлен
шындыш,
тунам эсогыл суртшат ала-молан йотыш савырнымыла чучо. Ончычсыла сомыл верч

азапланыме кумылжат кенеташте мӧҥгеште, пуйто тышке пачерлан илаш пурышыш
веле
савырныш. Но тургыжланыме шижмашым ыш палдаре. Куаныме олмеш кумылжо
мӧҥгештын
гынат, сомыллан полшымым ыш чарне. "Шешкым декат тунемам, — шоналтыш
семынже. —
Ик ешыште улына гын, келшенак илыман".
У ешыште Пестай пеҥгыдын оза лие. Мичай ден когыньышт коклаште икте-весе
верч
чон йӱлен ушнышо-влак семын йӧратымаш уке гынат, ӱдырамаш вуйым сакаш
огешат шоналте. Мичай тудым ынде мӧҥгеш садак поктен колтен огеш керт:
кушко Пестай миен
пура? Черле аважын колымо годсек акаж-курскажын суртышто илен. Миен пураш
ава
деч кодшо пӧртшат уке — ӱмаштак ужалыме.
Шкеж деч ныл ийлан кугу ӱдыр логалмылан Мичаят пеш кумыл волышо коштеш. Мом
ыштет, шке титакан: от пале — путлымо почеш ӱдырым налеш коеш. А йӧратымаш
шотышто
Пестай кугун ок коляне: "Шыматен-вӱчкалтен илаш тӱҥалам гын, шӱмешыже
йӧратымаш
тулымат ылыжтем", — шона. Шешке лийше ала иктажын туныктен ойлымым колын,
ала
шке ушыж дене шонен муын: у верыште вигак тале улметым ончыктыман. Тидым
Пестай
эн ондак колхоз пашазе-влак коклаште палдарыш.
— Кызыт шешке-влак мом ыштен-кучен моштат гын? — икана ала-кудыжо мыскара
семын
пелештен колтышат, Пестай тул оргажла ылыже. У шешкын чадыртан йылман
улмыжым
чылан умылен нальыч: тугеже тыгай деч ӧрдыжтырак лийман, шоналтышт.
Тале улмыжым ава лийшыже ончылнат ончыктыш:
— Шурно клат мыйын лиеш. Озанлык шоҥгырак деч самырык, виян кидыш куснышаш.
Ыштен налме але ик кормыж ложашыже уке гынат, шешке лийше тыге манаш тошто.
Клат
— мыйын, мане гынат, коҥгаш олтен-петырен, киндым пыштыме сомыл кугыжо
ӱмбаланак
кодо. Пестай, векат, оза лиймыж нерген гына пеҥгыдын шижтарынеже ыле.
Шоныдымынвучыдымын, тугела савырнен шинче: кӱштен-шӱдышыжӧ — шешке, а
шӱдымым шуктышыжо
Орина лие.
Марлан толмо шошо гыч кеҥеж марте еш кӧргыштӧ кугун чеҥгешымыже ыш лий.
Орина
гын чытен-чытенак огеш пелеште. Зинуш йӱдлан малаш гына пӧртылеш манме дене
икте. Пестайын шкеж век Мичайым савыраш чоялыкшат ситыш. Марийже але пурен-
лекше
пошкудыж ончылно оньаваж денат лыжган мутланал колта, "авай" ӱмбалан
"авайым"
ешара. А воктенже нигӧ уке гын, кугыж деке тунамак шӱдӧ-тӱжем шылтыкым
верештеш:
кечываллан презымат йӱктен отыл, комбигымат кораклан нумалтен колтенат,
кече
мучко кӱварымат мушкын лукташ лиеш ыле, подыл колташ йӱштӧ вӱдат уке,
кочкашат
але марте ямде огыл... Орина кыртменак чыта, ваштареш ик шомакымат ок
пелеште.
Еҥ декат лектын ок ойло. Пестай пошкудышко лектын коштмым чылаштлан чарыш.
Шкешт
огыт лек гын, нуныштат вет пураш огыт тошт.
Кугунрак лӱшкашыже шешке лийше кеҥежым, шудо солымо пагытыште, тӱҥале.
Тудат солаш коштеш. Векат, тале-влак радамыште. Пӧртылешат, я тидым, я
тудым койдарен
воштылын ойлаш пижеш. Тунамак шкенжын кертмыжымат палемден кодаш тырша.
Шудышко
кошташ тӱҥалмыж годсек чыла сурт сомыл дечын утаралте. Шешке ноя вет манын,
Орина чыла-чыла шкак ыштен шукташ тырша. Кас велеш шылыжше кӱрлын кайышашла
ноя,
йолвундашеш пуйто тул пижеш.
Пестай ужеш: оньавам пӱтынек кормыжвундашке нале — ончыкылан тиде пеш сай.
Ӱдыржымат пӱтыралман, але сурт гыч йӧршын кайыже. Ынде изи огыл, марлан
пуаш гынат
йӧра. Зинуш дек пижедылаш амалымат вереште:
— Фу-у, пӧртыштӧ эртак сӧсна терыс ӱпш веле.
Еҥган чадыртан койышыжым чытен-чытен, тыгай мут деч вара Зинушат пудеште:
— Сӧсна терыс пуш дене толшо киндымак кочкын илет да эше тыге ойлаш тоштат.
— Ӱдырем, вурседылме огеш кӱл. — Орина ӱдыржым тунамак чараш пиже.
— Тудын койышыжым чытен, шер темын. Марлан толын ыштен налме ик шултышыжат
але
уке, суртышто озат лийын шинчын! Лектын кайышт тышеч!
— Ешыште келшен илыман, ӱдырем. Туманлымынам колын, еҥ воштылаш тӱҥалеш.
— Пеш келшен илена, — Зинуш шаҥгысыжлак руале. — Сайын илынешт гын, посна
пӧртым
ыштен лектышт!
— Ой, ӱдырем, шке ончылнышт тыгела ит ман. Шоналте, кушко нуно каен пурат?
Посна
пӧртым ышташ манаш веле, тиде вет куштылго паша огыл: шурныжат, оксажат
кӱлеш. А
нунын мошт уло? Уна, тиде пӧртым тендан дене пырля ыштышна. Палетыс, кузе
йӧсланышна. Айда, илышт, ӱдырем. Чытен ончена. Можыч, мемнан осал, шыде
огыл улмынам
умылен вашталтеш. Кеч-куштат вет, тунем шуктымешке, каньысырын чучеш.
— Вашталтеш — вучен шинче. Тыгай айдеме, мыйын шонымаште, нигунам ок
вашталт.
Зинушын шӱм тунар йӱкшен, эсогыл шочмо суртышкыжо йолымат пыштымыже огеш
шу.
Аваже гын шешкым пуртымо марте шуйнышо еш кӧргӧ шымалыкым, лыжгалыкым, икте-
весе
кокласе татулыкым араленак кодаш тырша. Ожнысекак ача-аважын ойлыма гычак,
ушешыже пыштен: осалым порылык дене сеҥаш куштылгырак.
Но чылаж годым кеч-могай осал койышым порылык дене гына сеҥаш огеш лий
улмаш.
Тидым Орина кандашле ийым погалтымеке гына умылыш. Умылыш да ешыжым, осал
чонан
еҥын вӱржӧ дене варналтмылан, чон корштен, шӱм ишалтмешке чаманыш.

3

Орина шкеже — пеш тыматле, икте-весым жаплыше ешеш шочын-кушшо ӱдыр. Ачаж
ден
аважын шургымым але ӱчашымым огешат шарне. Порылыкланат, пашаланат нунын
дечын
тунемын. Можыч, тунемашат кӱлын огыл, а вӱр денак тудо куснен.
Кресаньыклан нигунамат куштылго лийын огыл. Илыш сай огыл манын, ала-кушко
шылын
от курж вет. Курал-ӱден, шурнымат куштыман, икшыве-влакым, йолӱмбак
шогалтен,
айдеме шотыш лукман. Кеч-могай туткар жапыштат ачаж ден аваже торжалык деч
посна, вычыл-вычыл илаш тыршышт.
Орина шарна: ачаже чодыраш але пасушко тарвана — тудым, кугырак ӱдыржым,
пеленже
имне орвашке нӧлтал шында, тупшо гыч шыман, топ-топ вӱчкалтен, канде шинчаж
дене
шыргыжал ончалеш.
Ешыште нуно кум ӱдыр ыльыч. Орина деч ончыч кок эрге шочын, но азашт
годымак
ӱмырышт кӱрылтын. Кум ӱдыр кокла гыч ача-ава иктыжымат посна-посна
ойыркален
йӧратен огытыл. Чылаштым иктӧр ужыныт: иктӧр вургемым ыштен пуэденыт, иктӧр
пашалан туныктеныт. Адакшым ий почела шочшо улытат, кумытын иканаште кум
йыгырла
кушкыныт.
Ача чодыра кӧргыштӧ ма, аҥамбалне — икшывылан утыжым нимом туныктен ойлен
огыл.
Чылажымат тек шке ончалыт, тек ушышт дене шке шуыт, шонен.
Икана Орина ден ачаже мӱндыр куклемыш куэ кумыжлан тарванышт. Ачаже куэ
кумыж
гыч тӱрлӧ атышӧрым пеш мастарын ыштылеш.
Чодыра тӱрыш шушаш годым изи ӱдыр волгенче тулеш сусыргышо писте шелшыште
тӱрлӧ
шӱртыла дене куымо кез шовырым ужеш.
— Ой, ачий, ончо-ончо, ала-кӧн шовыржо киен кодын. Айда пеленна налынат,
озажлан
пӧртылтена.
— Уке, ӱдырем, тудым тӱкаш ок йӧрӧ. Тиде — локтен сакыме шовыр, — мане ача.
— Кӧм локтымо? Молан? — изи ӱдыр тунаре ӧрын, йодыш почеш йодышым пуэда.
Тунам ача молан ок йӧрыжым радамын, кугыеҥ дене кутырымо семынак каласкален
пуыш:
— Ала-могай осалым шонышо, кӧм гынат локтен, тудын шовыржым тиде пушеҥге
шелшыш
конден чыкен. Арамлан огыл волгенче когартымым да писте пушеҥгым ойырен
налын.
Писте вет моло-влак деч вашке шӱеш. Тудо пушкыдо, адакшым волгенче дене
сусыргышо. Тиде пушеҥге кошкен, шӱйын йӧрлмӧ дене тӧр локтымо еҥынат ӱмыржӧ
кӱрылтеш.
Тыглай гына огыл кӱрылтеш: уна, колат, писте кузе кычыр-кочыр шоктен
йӧслана?
Писте семын локтымо еҥын ӱмыржат индыралтын-йӧсланен мучашлалтеш.
— Молан вара тудыжо шовыржым пуэн?— изи ӱдыр, лыпланен кертде, адак йодышым
пуыш.
— Пеш ок пу ылят, ӱдырем, осалым ышташ шонышо йодын ок шого. Ала сурт
кӧргыж
гыч, ала мушкын сакыма гыч — кузе гынат, кушеч гынат руалтен шолышт каен.
— Шовыр гыч озажымат палаш лиеш докан?
— Палашыже лиеш, но локтен кертше шем вийым южгунам чактарашат, шӧрашат ок
лий.
— Шем вийже кушеч лектеш, ачий?
— Айдеме тукым шочмо годсекак ошо ден шем вий илаш тӱҥалыныт. Южыж деке
осал
шӱлыш ава-ачаж дечак шочмыж годымак вӱр дене кусна. Шем шӱлышан еҥ воктене
эсогыл йыгыре шинчен от сеҥе: ӱнаретым, куатетым шупшеш. Ик жап гыч
черланет але
тӱлыжгӧ гай кошташ тӱҥалат. А ош виян, поро кумылан еҥ пелен ласкалыкым,
лыпланымашым шижат. Чонетланат куштылгын чучеш, лывыла чоҥештымет шуэш, уло
тӱнялан
шыргыжаш, порым гына ышташ кумылет почылтеш. Ош вий ден шем шӱлыш пырля
лийын
огыт керт. Шукыж годым шем вий сеҥа. Молан сеҥа, шонет? Тудо нимом чаманен
ок
шого, рожген-тошкен, чыла пытара. Шем чонан еҥ осалжым тӱжваке лукде огеш
чыте.
Уке гын шкеже черле гай лиеш... Но нунат азапыш логаледат, поснак кӱдырчан
годым. Ия шӱлышан еҥ — кӱдырчын тушманже. Илымышт годым веле огыл,
колымекыштат
осаллыкышт шижалтеш: омеш шучкын кончат, поктен кучынешт, руалтат гын,
кучедалаш
пижыт. Вувер семын, шӱгар ӱмбалнышт сар-ужар тулла йӱлат. Йӱдлан кодшо
корныеҥым
поктылыт. Тыгай годым корныеҥ уш каен коленат кертеш. Ош тӱняште сырен
илыме
еҥыштын суртышкыжо толын, атышӧрлам кышкылтыт, эсогыл коҥгамат сӱмырен
сеҥат.
Колалтын, ала-кунам ожно вувер семын толшет сырен илыме еҥжын пӧрт лукшымат
рончен коден. Нуно вес тӱняштат посна коштыт, поро чонан-влак деке огыт
ушо. Очыни,
садлан, чытен кертде, ош тӱняште вуверла осалланат.
Орина кова ала-кунам, йочаж годым ачажын каласкалымым кызыт шарналтыш.
Тунам саде сӱретым ужмыжо изи ӱдырым ятыр жап тургыжландарыш. Эмганыше
писте шелшыште
вылген кечыше шовыр урвалте ушышкыжо пурымо еда озажым чаманен шонен:
пушеҥге
кошкен йӧрлмӧ дене тӧр тудынат ӱмыржӧ кӱрылтшаш. Илен-илен, кугу лийме
семын
мондалтын, но уш гыч ӱштылалтын огыл улмаш. Теве кызыт шкежат ок керт лийын
да,
вучыдымын, йоча годсо жапышке шарнымаш окнаже почылто. Эн чотшо ачажын ош
вий
ден шем ю нерген каласкалымыже оҥайын чучо: "Осал шӱлышым ош виян еҥ эреж
годым
сеҥен ок керт, маньым вет, но тудым илыш, Кугу Юмо сеҥаш полшат. Осалым
ыштылше
еҥ шкеже веле огыл, икшывышт, уныкашт-влак каргалтыт. Тидыже тукым гыч
тукымыш
куснен логалын кертеш. Так эпере еҥлан осалым ышташ огыл, эсогыл шонашат ок

йӧрӧ, ӱдырем. Весылан осалым шонаш тӱҥалат гын, ия тыгайым вашке шижын
налеш да
шке шӱлышыжым шыҥдарен алгаштараш пижеш. Вара, сымыстаралтше семын, от шоно
гынат, удам ыштыде от чыте".
Ӱмыр мучаште поснак эртыше йоча жап, икманаш, илен эртыме корнет пӱтынек
ушыш
пӧртылеш, маныт. Шукерте гына иктаж-мо тугай лийшым шоҥго уш радамлен оптен
ок
керт, а акрет илышыжым вич парня гай шарна. Орина кова денат тыгак. Шарна
эсогыл
саде кечын чодыра гыч пӧртыл пурымыштымат. Ачаже мӧҥгӧ яра имне орва дене
нигунам ок савырне. Куэ кумыжшо ик-кок туйыс атым ыштышашлык веле.
Тудыжымат пулан
йӧрыктымӧ пушеҥге гыч тӧргалта. Сайжым тӱкаш чамана. А орважым возакеш
олтышашлык кукшо воштыр але чодыра шудо дене тема.
Арка гыч волымыштым ужшынак, авашт капкам почын ямдыла. Вара марийже ден
кум
ӱдырыштым, ӱстел коклаш пуртен шынден, шаҥге гына кӱэштме мелна кышыл дене
сийла. Мелна осым тушкалтен-тушкалтен кочкашышт ӱйым левыктен ешарыман
нугыдо шӧрым
шында.
Сий шаҥгак ямде ыле гынат, ачашт ден акашт пӧртылде, нигӧ ӱстел коклаш
шинчаш ыш
тошт. Тыгай йӱлалан ӱдыр-влакым авашт туныктен. Аваштым — кувавашт.
Кугыракым,
корнысо еҥым жаплымаш тукым гыч тукымыш тыге шуйнен толын.
Шӧран ӱй ате, мелна кышыл пелен ачашт гӱжлен мурышо самоварым ӱстембак
нӧлтал
шында, авашт нӧреп гыч мӱй кӱмыжым пурта. Шыве-шыве мутланал, мелна осым
пурлыт,
чайым подылыт, пуйто тыглай кечат огыл. Ӧрдыж гыч ончен, шукертсек икте-
весым
уждымо еш пайремлан иквереш чумырген, шонет.
Ӱдыр-шамыч пашалан, сурт кӧргӧ сомыллан ача-аван тыршымым ончен тунемыч.
Ачашт
гын еш кӧргыштат, еҥ коклаштат васартыл шогылтшо лийын огыл. Мӱкшыжӧ уке
ыле
гын, чодырасе пушеҥге парчаш пӱтырнышӧ мӱкш ешым муын конден, мӱян лие.
Чапле
пӧртым ыштен, кугырак эрге семын ача-ава деч посна илаш лекте. Оринан ачаже
кид
вийым тунаре пыштен огыл, кунаре вуй уш полшымо дене пашажым куштылемден
вораҥдараш тыршен.
Пайрем кече шуо гын, нунын ӱстембалнышт мӱй пӱрӧ деч моло тӱрлӧ кочо лемым
от
уж. Мӱй пӱрыжымат нигунам йолйыжыҥ кӱрылтмеш подылын огытыл. Вуйышкышт ала
каен,
ала каенат ок шукто, озавате ден марий унашт-влаклан кужу семан ныжыл мурым
шуйдарашат тӱҥалыт:
Ӱстел гына ӱмбалнем ший самбарем
Гӱжлен шолын шинча гын вел ямле.
Ӱстел йырем шинчыше уна-влакем
Рӱжге мурен шинчат гын вел ямле...
Муро почеш мурым тарватат, мутланат, мыскарамат верештыт. Ожно пайремже
кызытсе
деч шукырак лийын гынат, йӱын почаҥмешке нигӧ шуын огыл. Кова-кочана-влак
тачысе
йӱшӧ-влакым ужыт гын, ушышт каен йӧрлыт ыле, докан.
Ачаж ден аважын татун, икте-весым пагален илен моштымышт Оринан шӱмыштӧ
ӱмыржӧ
мучко изи тулла йӱлыш. Неле годым шӱм-чонжым ырыктыш, нелым чактараш
полшыш.
Шоҥгемшаш велешышт ачаж ден аваже Кугу Юмо деч эре иктым тыланен йодыч:
"Пырля
гына возын колышаш ыле. Посна-посна кодын, иленжат она керт", — маныт ыле.
Ала икте-весым чот йӧратен жаплымыштлан, ала, чынак, Кугу Юмын йодмыштым
колмо
жапше лийын, Оринан ачаж ден аваже, шымле вич ийыш тошкалше кок шоҥго, ик
кечыштак ош тӱня дене чеверласышт.
Эр кече нӧлталтын кӱзымӧ жапыште, эр сомылым мучашлен, каналташ тайныме
семын
вочшо аваже тетла ыш кынел. Кечывал эрталтымылан ачажат пеленже кайыш. Тыге
лийын кертмылан уло ял калык ӧрын. Илымышт годым йодмыштым шуктен,
когыньыштым ик
шӱгареш тойышт. Орина тунам, икшыве-влакым йолӱмбак шогалтен, пенсий
радамышкат
шуын ыле.
Ача-аважын илышыштым, шарналтен, мыняр шона, тунаре шешкыж дене
таҥастарымашке
ушыжо лупшалтеш: "Ешысе торжалык шӱмым коркала, чоным йӱкшыктара — тидымат
мо
вара ок умыло? Можыч, изи гычак торжа шӱлышеш кушкын". — Орина еҥ
каласкалыма
гыч колаш тӧчен: шешкын аваже путырак осал чонан, каура койышан, весым
жаплыдыме
лийын. "Ала ӱдыржат аважым поктен?" Тыге шонымо кокла гыч уке-уке да
шешкыжым
чаманенат колта: илыме ӱмырыштыжӧ лыжга койышан еҥ-влак пелен лийын ончен
огылат, ала садлан тыгай? Кӧ пала, можыч, аважын вӱрым поктен. Арамлан огыл
дыр,
аважым ончен, ӱдыржым нал, ачажым эскерен, эргыжлан лек, маныт".

4

Зинуш ӱдыржын изаж ден еҥгажлан "Посна лектышт!" манмыжым Орина ятыр вара,
чынлан шотлен, индыралт илыме жапыштым чаманен шонен. Зинуш кум ийым чытыш.
Кум ий
мучко Пестай туддек тӱрлӧ шылтык дене пижедыле, кугу тума марте шургыш:
"Тыйын
нигунамат шке ешет ок лий. Тый сӧсна ончаш веле йӧрет!" — ӱдыръеҥым тыге
мыскылен воштылаш тошто. Аваже, Зинушын пӧрт гыч лектын куржын, вӱташте
шыпак шортын
шогымыжым ятыр гана ужын. Тунамат Орина шешкыж ваштареш тура пелешташ ыш
тошт:
"Молан вара тынаре мыскылет? Тыланет могай зияным тудо ыштен? Кече мучко
неле
пашаште тырша..." — манаш веле тӧчыш.
Оньава ойжымат мучашлен ок шукто, шешкыже ваштарешла урлашат пижеш: "Мыят
эре
неле пашаште, мыят эре пий семын ноем..."
Зинушын чонеш тунаре витен шуын, лиеш гын, иктаж вере торашке лектын кая
ыле, но
пашпорт манме деч посна кушко миен пурет?
Кече мучко неле паша дене шогылтмылан ӱдыр-рвезе-влак коклашкат лекмашыже
уке,
сандене келшыме таҥанат лийын ыш шу.
Таҥже укем шишланен ала-мо ик пычкемыш кастене путлышо-влак Оринамыт деке
толын
пурышт. Зинушым латкок меҥге ӧрдыж ял рвезылан туларташ пижыч.
Кузе тыге, ужде-колде, кутырен-келшен ончыде марлан лекташ кӧнаш — тиде
ӱдыръеҥым моткоч ӧрыктарыш, эсогыл лӱдыктышат.
Путлышо кува-кугыза лым огыт лий: качымарийжымат, аважымат, сурт-печыжымат
пеш
моктат. Колыштын-колыштын, ушетат кая — тыглай рвезылан огыл, пуйто кугыжан
эргылан тулартат.
Зинуш тыгеат-тугеат шонкалаш пиже: иза-еҥга пелен иленат чонеш витен шуын,
иктаж-кушко лектын каяш — пашпорт укелык дене кепшылталтын... Ой, уке,
адак,
лӱдын, шӱмжым руалта ӱдыр: тыге палыде каен, илышаш гай ок чуч гын, тунамже
кушко миен пура?
Путлышо-влакет мут йогыныштым вес семынракат савырал ончат: аваже пеш
шоҥго, колен колта гын, суртлан коктын оза лийыда...
— Мом сӧрвалтарен шинчет? Кайынет гын, каем, уке гын, уке, ман, — иза ден
еҥга,
коклаш пурен, пӱчмыла, роштке шижтарышт.
Аваже гын коклаш пураш ыш тошт. Шке палет, ӱдырем, гына мане.
Иза-еҥган торжан каласыме шомакышт ӱдырым пуйто шеҥгечынже шӱкальыч: "Мо
лия-лия
— кӧнем", — шоналтыш.
Уке, пеш чаплын ӱшандарен тулартышт гынат, ӱдыр пиалан ыш лий. Моктымо
марийышт
еш илышлан ыш йӧрӧ. Чытен-чытен, Зинушын чытышыже кӱрылтӧ — кок йочам
тулыкеш
коден, самырыкак ӱмыр лугыч колен колтыш.
Тунам ик шоныш гына Оринан шӱм-чонжым кӱрыштӧ: "Молан виеш пуымо гай шынден
колтышна? Эрге-шешке деч посна коктын илалтена гын, ӱдыремын ӱмыржӧ ала
огешат
кӱрылт ыле..."
Вачай эргыже, армий гыч пӧртылын, изиш веле шочмо суртыштыжо кучалте. Еш
кӧргысӧ
йӱк-йӱан, эре шылтыкым кычалмаш, векат, чонжым йӱкшыктышт. Салтакыште лийме
велышкыжак мӧҥгеш савырныш. Армийыш кайымешкыже ялыште илаш, чапле пӧртым,
суртпечым ышташ кузе шонен ыле. Кидше тудын шӧртньӧ, чылалан толеш. Тора
кундемыште,
ӱдырым налын, икмыняр ий веле еш дене илыш. Тудынат ӱмыржӧ кӱрылтӧ. Ялешак
кодеш
гын, ала тыгат ок лий ыле. "Могай вий ешемым тыге рожга, пытара?" — Орина
кова
тиде йодышыжым шуко гана лончылен рашемдаш тыршен.

5

Ик кеҥежым весе алмаштыш, Орина кова тугак йӧслана. Чер тудым ий гыч ийыш
утларак витара. Йыжыҥыште ала-можо пуйто мучыштаралтын, алым колта, шижын
шукташ
лийдыме ӧрдыж вий, лӱҥгыктен, шеҥгеке шупшыл-шӱкал колта — чӱчкыдын
камвозаш
тӱҥале. Камвозеш тоҥ-тоҥ кукшо мланде ӱмбакат, корнешыже логалше кӱртнӧ
ӱзгар
але пырняшкат. Кажне пурен кайыме деч вара можым гынат эмгата. Вуй дене
тӱкнен
гын, вуйжо ятыр жап корштен коштеш. Тыгай годым, чаманен пелештен, кынелаш
полшымо олмеш, шешкыже але эргыже шӱрден веле кудалтат: коштат шеҥын,
маныт. Шеҥынже огыл да, шонданыш монь лектын пурыде илаш лиеш мо? Адакшым
вет ӱмыр мучко сомыл ыштен илыше, кайыквусым, вольыкым ончен тунемше еҥын
кудывечыште, воктенышт
лиймыже, ужмыжо шуэш. Тидымат эрге-шешке огыт умыло мо?
Орина кова пӧрт лукышто ожно комбо поктылмо кадыр тояжым верештын, тудым
тоялен
але пырдыж воктен эҥертен ошкедаш тӱҥале. Но икана йолжо мунчалтен каен,
пӧртӧнчылын кӱкшӧ тошкалтышлаж гыч кылде-голдо ӱлыкӧ шумеш пӧрдын волыш.
Кукшо
луан могыржо тунамак мучко какарген шинче. Поснак пулыш да ӧрдыжлу чот
эмганышт.
Ынде теве кунамсек вакшышыште кия. Вес еҥын полшымыж деч посна эсогыл кынел
шинчын огеш керт. Эре ик семын киен, могыр пу гай тӱҥын шумеш, коржаш
тӱҥалеш. Уна,
уныкат пӧртылын да... Э-э, рвезе еҥын шоҥго могырым кучылтмыжо шуэш мо?
Шешкыжынак вурсен-вурсен кынелтен шындымыжым вучалташыже логалеш.
"Мичаемын кум ӱдыр шочо, — шоналта семынже шоҥгыеҥ. Кум уныкамжымат
йӧратен, чаманен ончышым. Ожно шке икшывем-влак воктен тынаре шогылтын
омыл. Кушто тудо!
Тунамсе жапым ойлыман мо? Икшыве шочын, пел тылзым пеленже ала лият, ала
уке —
бригадир колхоз пашаш покташат тӱҥалеш. Кугуракше изиракым ончаш тӧчен —
тыге
кушкыныт. Кызыт гын ик аза воктене мынярын пӧрдыт".
Туге гынат уныкам ончымо сомыл Ориналан утларак логале. Икымше аза ӱдыр
шочо.
Тугай магырак. Йӱдшӧ-кечыже ӧкса. Пестай шыдешка. Сырымыж дене азажым
коварчыж
гыч лоч-лоч перат, шепкашке але койкыш кудалта. Шкеже я сомыллан пижшын
коеш, я
пӧрт гыч лектын кая. Шортшо азам колыштын, кован чон ок чыте: кидыш налеш,
оҥ
пелен ӧндалын лыпландара. Школыш каяш йӧрымешкыже икымше уныка кова пелен
лие.
Кыдалаш ӱдырышт тыматле койышанрак ылят, кувават ласкан шӱлалтыш.
А теве пытартыш, кумшо уныка, дене чонеш витышак. Кыдалашын шортшашат пуйто
чыла
тудлан логалын.
Йӧра, аза годым икшыве магыра. Можыч, мӱшкыржӧ витара. Можыч, эше иктаж-
можо
коршта — луктын каласаш йылмыже уке вет. А кум ияш, ойлен-кутыралтен кертше
ӱдыр
лым лийде шортеш гын, тидым ала-кузе манман дыр. Кечывалымже эше тунаре
огыл:
модеш да монь, иктаж оҥайым ужеш гынат, лыплана. Йӱд шуэш веле — икшыве
вашталтын магыраш тӱҥалеш: кеч шыматен воктенже кий, кеч мурым муро, кеч
йомакым каласкале — нимо огеш полшо. Икшывыштын тыгай койышыж дене ача-аван
шерже темын,
векат. Пестай икымше азаж годымсыла, шеҥгечынже пералтен-пералтен пуат,
койкыш
кудалта. Вара Мичайже дене пӱжген малат. Йоча шортмо годым ала-мо чонышт
дене
ласкан киен кертыт, ӧрат.
Ковашт, эрге ден шешкым чаманен, айда малышт, пашаште ноят вет, шона.
Шкеже, сомыл дене куржталыштын, пуйто огешат нойо, икшыве шортмым колыштын
чытен кертде,
верже гыч кынелешат, йӱдвошт кидпӱанешыже шепкала рӱзен лектеш. Уныка
лыпланымеке, пеленже пыштен, эр марте нералтен налеш. Азаж гыч тӱҥалын, кум
ий эрталтымеш
эн изи уныка кидпӱанеш кушко.
Теве, тунамсе ӱдыр кызыт могай лийын, ынде шкеже аза дене шинчылтеш. Марлан
каен, ешыж дене марийжын ялыште илат. Кеҥеж кыдалан шочмо суртышкыжо ужаш
толын.
Монден мо вара куваван тунамсе кид шокшыжым, лыжган, "о-о-о" манын нумалышт
коштмыжым? Чыла тидым ушеш кодаш, можыч, пеш изи лийын? Ушеш кодын огыл
гын, шӱмчонеш кодшаш ыльыс. Шӱм-чон шижтарышаш да йӧсланыше кова воктек
куржыктен намийышаш огыл мо? "Ковай, айда кынелтен шындем, могырет каналташ
вес семынрак пыштем. Чайым йӱмет, кочмет шуэш гын, конден йӱктем, совла гыч
пукшем. Тӱгӧ лекмет
шуэш — вӱден луктын пуртем", — манже ыле. Мончаш олтымо кечын мончаш пуртен
лукшо...
Мом ӱдет, тудым тӱредат, але кузе ончен куштет, тугай лектышан лият, маныт.
Но
ужар озымын вожышкыжо жапын-жапын аярым чӱчыктен шогет гын, тӱжвач ончен,
тугаяк
кодеш гынат, кушкыл кочкаш йӧрдымӧ лийын вияҥеш. Теве Орина коват кум
уныкажым
кумынек чон пыштен, сай ӱдыр-влак лийышт манын ончаш тыршыш. Но аваштын
жапынжапын ковашт ваштареш виктарыме аяран шомакше-влак изи икшывын пылышеш
солныде
кодын огытыл, сандене нунат тудлан авашт семын торжан-торжан пелешташ
тоштыныт.
Йӧратыш кова уныка-влакшым. Тунем пӧртылмышт еда чайым шынден, шокшо
перемеч я
мелна дене нуным вуча ыле. Кочкын теммекышт, ӱстембач адак шкак поген налаш

тӧча. Кызыт теве, марлан каен, чылан ӧрдыжтӧ илат.
— Ой, могырем шумын, кынелын изиш шинчем ыле.
— У-уй, я кынелте, я вес семын тыйым пыште, колен кертдыме! — шешкыже рошт-
рошт
лишемын, торжан рӱзалтен, вурт кынелтен шында.
Шоҥго ужеш: уныкат тыштак, окна воктенак шинча. Арален, кеч ик шомак
пелештымыжым тунаре вучыш. Но уке, колдымыла койо.
Пестай, оньыж воктек пӱкеным шынден, чайым, ӱй падыраш ден кинде шултышым
пыштыш.
Черлыж годсек шонымыж семын Орина кова кочкынат ок керт. Мом пуат — тудат
йӧра,
мыняр пуат — тидын дене серлага. Киндыжым, ньюмыштылын, ӱй дене пырля
кочко, а
чайым нигузе подылын огеш керт: умша воктеч ӧрдыжкӧ йога. Эре ик семын
киен, шӱй
йӧршын важык лийын шинчын, садлан умшат шӧрын кайымыла веле чучеш. Кок кид
дене
кучаш гын, лиешат дыр, но эмганышыжым тарватенат ок керт. Шешкым ӱжаш гын —
адак
шыдешкен кудалта. Ӧрын шонен шинчыш-шинчышат, уныкажлан пелештыш:
— Ӱдырем, чайым ала совла дене умшашкем оптен ончет. Моткоч йӱмем шуын, но
нигузе подылын ом сеҥе.
Тудыжо мутым колышто, кован йодмым шуктыш. Но эре тыге сӧрвалаш ок лий вет.
Шешкым пуртымо годсек Орина кова тиде койкышто, лукышто мала. Омса шелше
гыч шиялтарыше мардежат ондак тудлан логалеш. Ушкал телым лиеш гын,
презыжым ик-кок
арнялан, пӧртыш пуртен, тудын койкыж воктек йолыштат. Презын йӱдвошт кывырт-
ковырт тарванылмашеш омыжо лугыч лиеда. Шошо велеш комбым тышке пӱкташ
шындат.
Узыжын йӱкшым колын, ава комбо эр ӱжара денак кычкырлаш тӱҥалеш, адак
шоҥгын чоным витара.
Орина кован кочмо верже эре ӱстел лук лие. Илен-илен, кертдыме лиймеке, еш
дене
пырля шинчашат ӱжмым чарнышт. Чылан ӱстел кокла гыч лекмек, кодшыж дене
мӱшкырым
темыме шотым ышта. Каҥаш йодмо гала, авашт иктаж пайдале ойым каласаш тӧчен
гын,
тыйын пашат огыл, верыштет шып шинче, манын чориктарат. Ынде шешке веле
огыл,
эргат торжан кычкыралаш тоштеш.
Уныка-влакын шочмо суртышко пӧртылмышт ковалан эше туддене куанле: эрге-
шешке
икшывышт ончылно шотдымын йӱын пӧрдал кияш пеш огыт тошт. Суртышто
каргашымат ок
йоҥгалт, шоҥгыланат ласкарак.
"Кеч ик эргышт лиеш гынат, эсмаса, — семынже шона кова, — ача-ава пелен
илаш
йӧра ыле. Ӱдыр икшыве мо тудо: кушкын ны шуыт, ны уке, марланат куржын
пытат.
Кызытше айда илем, уке-уке да тӱгат вӱден луктын пуртат. Уныкам кая гын,
йӱын
йӧрлытат, шке кӱлеш дене лекташат йӱдыген кияш тӱҥалам, очыни. Эх, вашкерак
колен гына колтышаш ыле", — кова шижде лекше шинчавӱдшым шовыч лук дене
ӱштылеш.
Эре "колен кертдымым" колыштын, шоҥгын чонжылан ала-мо семын йӧсын чучын
дыр.
Шешке вурса-вурса — йӧра, тудлан шочмо аважак омыл, шона кова. Кунам шке
эрге
деч шӱмым пызырыше шомакым колат, илен чытышаш гаят огыл.
Икана шошо кечын Мичайже сайынак подыл шынденат, лӱҥген, аваж воктек толын
шинче. Толын шинче да тӱслен ончале, вара эркын мутшым тӱҥале:
— Авай, тый кунам колаш шонет вара? Колоткатлан мый оҥамат ямдыленам.
Эргын шомак ондак шӱмым йӱкшыктен волыш, вара пӱсӧ кӱзым кермыла юш-шт!
чучо.
Логарыш кочо комыля кӱзен, шӱлыш корным шыгыремдыш, яндар шинчавӱд, ташлен,

шӱргыж мучко пурса пырче гай поче-поче куржын волышт. Эргылан ончыкташ огыл
манын, ава тувыр урвалтыжым тӧрлатыме амал дене кумык лие. Кукшо кидтупшо
дене
шинча лукшым, шӱргыжым ниялтыш.
— Мыйын йодышемлан ыжыч вашеште вет, авай, — эрге, шердыме ӱпан вуйжым
рӱзалтен,
уэш чыштырен йодо.
— Кунам колышашым ончылгоч палаш ок лий шол, — ава кузе гынат ласкан
вашешташ
тӧчыш.
Мичай кидым лупшалын кораҥе.
Орина кова тунам, шкежак кудывечышке лектын-пурен кертеш ыле. Эргын шомак
деч
вара верыште чытен шинчышаш гаят ыш чуч. Пырдыжеш эҥертен, тӱгӧ тарваныш.
Кудывечысе пырня ӱмбалне кӱэмалтше гай ятыр жап шып шинчыш. Уло могыржо,
кид-йолжо
пуйто иканаште тӱҥыч.
"Колымемым вучат... Тугеже молан вара илем?" — кова эркын вер гычше
тарваныш.
Лапка леваш ончылно тошкеште, монча пулдырышкат пурыш, но нигуштат кужурак
кылым
але кандырам ыш верешт. Тудым кызыт нигӧ эскерыше уке. Эрге ден шешке, кас
кочкышым ыштен, малаш возыныт.
Кенета кова чурк лийын шогале: "Керемжым верешташ йӧсӧ огыл... — шоналтыш.
— Мый
уке лиямат, нуныжо кузе? Йӱмӧ вуйышт дене, мален колтен, тулым луктыт гын?
Ӱнарем уке гынат, кызыт мый — шинча-пылыш улам. Кодшо гана мончаш пурымо
деч вара
пулдырыштыжо тулым йӧрташ монденыт. Йӧра ужын шуктышым. Йӱдлан мондалт
кодеш
гын, кӧ пала, мо лиеш ыле?"
Орина кова кызыт, вакшыште кийышыжла, эргыжын "...колоткалан оҥамат
ямдыленам"
манмыжым шарналтен, шкенжым адак утылан шотлаш тӱҥале. Шарналтыш манмаште,
йоҥылыш, Мичайжын шомакше пылыш гыч изишланат йомын огыл, тудо эре йоҥген.
Да шӱмым
азырла ишен. Шкеже йӧсланен кия гынат, адак эргыж верч ойгыралта, кугырак
ӱдыржымат чаманен шона: "Молан вара тыге еҥ воштылтыш лийда? Ондаксе ардам
кушан
йомдарышда?"

6

Мичай эргыже аракалан вуйым тыге пуа манын, ожно ава шоненат кертын огыл.
Могай
тыматле, лыжга кумылан икшыве ыле. Мом ыштет, арака нимом ок ончо,
чаманенат ок
шого: лыжга кумылетымат торжаҥда, тыматле койышетымат осалыш савыра.
Кӧргешышт аяр вӱдын вожаҥаш тӱҥалме жапшымат ава пеш шарна, но чаракым гына
ыштен ыш керт.
Мичай бензин шупшыктымо машинаште ышта ыле. Корно кужу — олашке коштман.
Мӧҥгешат-оньышат кудалыштын, нояш сита. Но, пӧртылын, сайын кочкын каналтет
гын, самырык еҥлан — тиде нойымаш мо? Уке вет, Пестай, почым пӱтыралше
рывыжла койын,
монча ончыч шке шолтымыжым кочмашке нумал толеш:
— Мичай, нойыметым шӧраш ик коркам подылат мо?
Пелаш тыге йодын сийла гын, могай пӧръеҥ "огым" манеш?
Тӱҥалтышлан ик корка дене серлагыме гын, варарак кокыт-кумыт ешаралте.
Пеленже
Пестаят колталта, от пале, тудат колхоз паша гыч ноен пӧртылыныс. Эркын-
эркын
арака когыньыштым чоян кепшылтенат нале. Кушто арака йӱмаш, тушто шолдыра
шомак:
ӱчашымаш, вара каргашымаш. Туманлен-каргашен, тукым вожет-мочет — чыла
савырен
оптат. Йӱшӧ вожылмым ок пале. Корштаренрак, виктаренрак каласен кертын гын,

шкенжым ушанрак да виянраклан шотла.
Эрге-шешкын поргем пундашке волымыштым ужын, Орина кова, чон коржын, аяр
деч
шӧраш кузе гына ыш тӧчӧ. Шке ача-аважымат шарналтен каласкалыш: нунын
тукымышто
нигӧ тыгай шапшак дене намыслалтын огыл. Но Пестай ваштарешла пералташ
тунамак
мутым вереште:
— Ачаж велым ончал, ачаж велым ончал! Ачажын шӱжарже, уна, кузе лӧка.
Мичаетат
тугаяк!
А Пестайым гын шылтален ончаш, шоныманат огыл. Кеч йол гыч сӱмырлен кийыже,
но
шкенжым нигунам йӱшылан ок шотло. Тудын тукымыштыжат пуйто чылан ший семын
волгалтше улыт.
Орина ий гыч ийын утларак шоҥгемеш, ынде теве, шоныдымын-вучыдымын,
черланен возо. Эрге-шешке йӱмӧ дене сурт кӧргыштат шот пытен толеш. Кӱтӱ
гыч пӧртылшӧ ушкалат, лӱштыде, йӧсланен ломыжын шога. Лудо-комбо-влакат,
шыже марте тичмашын илен
шуде, иктын-иктын я колат, я йомыт. Пестай ден Мичай ошма вынемыш верештше
гай
лийыч.
Нуным ӧрдыж гыч весын ужын-колын эскерымыже нимолан, сандене Пестай оньавам

ӱдыржӧ деке поктен колташ шонен пыштыш. Мичай ватыже ваштареш нимат ыш
пелеште —
ынде шовашыж ден комдышыж гай лийынытыс.
— Сита эре мый денем почаҥаш! Ӱдыретат икшывет, тудат ашнен ончыжо!
Шешкын тыге ойлымыжо Орина кован кандырам кычал коштмыж деч вара лие.
"Колен ом керт да ынде пӧрт гычат поктат, витне,— шоналтыш кова. — Ласка
илыш,
очыни, туштат ок лий. Ӱдыр-веҥат йӱыт". Шоныш-шонышат, содык тыгай ойыш
шуо:
"Шерыштым теменам гын, кайыде вер уке. Кеч-мо гынат, айда, шке шочшем.
Можыч,
чаманенат колта".
Ӱдыр ден веҥыже коктынат пенсий ийготыш шуыныт, мӧҥгыштӧ шинчат.
Аважым машинашкыже шынден, Мичай акажын ялыш кудале.
Шольыштын авам кондымылан кӱҥылсыз веле койыт.
— Тыгай черлым молан тышке конденат?— ака саламлалтме олмеш вик йодыш дене
вашлие.
Аван шӱмыш адак кӱзым кералмыла чучо:
— Ик жаплан гына, ӱдырем... Тендам ужмем пешак шуынат, конден кодаш йодым,—
кузе-гынат лыпландараш манын, шоҥго шоям вӱдыльӧ, а шкенжын чон чон
олмыштат огыл.
Мичай мӧҥгеш кудалшынак, аважлан ӱдыр витарен-витарен каласаш тӱҥале:
— Тыгай черле улмо ӱмбач, еҥ деке мом коштат?!
Ава ок керт лийме годсек ӱдыржӧ эсогыл ик гана миен ыш савырне. Шоналташ
гын,
тора корно мо: ял ден ял улыжат кандаш меҥге кокла. Кеч кызытше чаманен
пелештем
ыле: "Авай, мочет коршта? Ала полшен кертам?"— манже ыле. А тудо, чонеш
логалтен-логалтен, шотырге вурсаш пиже.
— Могай суртышто черланенат, тушто илыман. Мый декем мом манын шӱдырнен
толынат?
Мый тыйым ончен ом керт, шкеже пыкше коштам, — манын ӱшандараш тӧча.
Ончет гын, чер огыл витара, а йӱын шындымылан йол ӱмбалне пыкше шога. Шовыч
важык каен, йымачше ӱп ярымын-ярымын лектын кержалтын. Ӱмбалне тувыр
лавыргыше,
векат, мончашат шукертсек пурен огыл. Пурен гынат, можыч, вашталтен чияш
тептерже ситен огыл. Йол — чара, лавыра-пурак дене шемемын.
Ава ӧрын ончыш-ончышат, адак чон коржын шоналтыш: "Кӧ гай але мо гай койын
шогылтат, ӱдырем? Чылт пышткойшыш савырненатыс!.."
Орина кован ик классым тунемме шинчымашыжат уке, туге гынат илыш
умылымашыже тукым вож дене толшо, пӱртӱс гыч лектын шогышо, садлан илыш
дене келшыдыме койыш
тудлан ир янлыкын дечат шучкынрак чучеш. "Пышткойшо гайыш савырнашлан мо
пурлшаш
кинде шултышем пукшен, ончен кушташ тыршенам? Тендам чиктен, еҥ шот дене
коштса
манын, шкеже кылмен-шужен чытышым. Тиде кӱчык ӱмырдажымат айдеме семын илен
огыда моштыс, калтак. Мо шинчат дене кызыт шочмо аватым ончет?"
Ӱдыр, чынак, кол шинча гай пашкартыме вудака ончалтышыж дене авам тугак
ужмышудымын кӱта. Кӱта да ушыштыжо кочырак мутым кычалеш:
— Тазат годым шешкычлан кӱлынат, черланымек, мый декем толын шинчынат...
Авалан икшыве чылан иктӧр, чылан йӧратыме улыт. Кертмыж годым, лиеш гын,
кечын
ик пел ужашыжым эрге-шешкын сурткӧргыштӧ ыштылаш пӧлекла, а вес пел
ужашыште
ӱдыр-веҥылан полшаш куржеш ыле. Лиеш гын, ава шӱм чыла шочшыжланат иктӧр
пайлалтеш ыле. "Тазат годым шешкычлан кӱлынат" манын шылтала гынат, Орина
тышкат кертмыж семын полшен шогыш.
Ӱдыр ден веҥе посна илаш тӱҥальычат, ны шӧр-торыкышт, ны шылышт уке ыле.
Тунам
уло озанлык шке кидыштыже улмылан, ава тидыжымат-тудыжымат эре пуэн шогыш.
Вара
веле, шешкым пуртымеке, эркышныш. Жапын-жапын толын, азаже-влакымат ончен
илыш.
Но кужунжак кучалташ ок лий ыле шол. Ӱдыржӧ деке тарваныме еда Пестай
лӱдыктен
шижтараш вашкыш: "Мӧҥгеш пӧртыл пурышашетымат шоналте". Шешкын изи-влакшым
ончыман, сурт кӧргӧ сомылым ыштыман ыльыс. Тунам Орина ӱдыр денат, шешке
денат
шӧртньӧ гай шерге ыле — чылаштлан кӱлын.
Омсадӱр пӱкеныште шинчен-шинчен, кован тупшат шумо. Шокшо кабиныште толын,
логарат кошкен. Йӧра кеч веҥыжын чайым шолтен оньаважым ӱстелтӧрыш ӱжаш
ушешыже возо.
Кова ӧрын-аптыранен ӱстел лукеш верланыш. Кинде шултыш гыч изи ужашым катен
налын, чайым подыльо. Йӱмыжӧ шуын ыле гынат, ала-молан ынде логарышкат огеш
кае.
Ала тудым нигӧ шунен йӱ манше укелан, ала ӱдыржын пеленже шичдымылан?
Шочмо суртышто илымыж годым Миляже тыгайыш шуэш манын шонен кертын мо? Мо
ок сите? Могай ойго нуным йӱаш тарата? Нимогай ойгат уке гай, мо кӱлешат
чыла уло.
"Мындыр илыш, лушкыдо койышда тендам аракалан кучыктен пуэн,— шона ава. —
Ончыза, мом манын ия лемлан вуйым пуаш кӱлын?"
Ӱдыр ден веҥыже пӧрт почеш пӧртым ыштышт. От пале, первыйсыже нунылан изи,
шыгыр. Пӧртым ыштыме амал дене шке шолтыметым под почеш подым поньыжыч.
Кажне гана пуч мучаш гыч пушланен толмылан пуйто, куатшым палаш, тамым
налын ончаш
кӱлын. Тамым налын-налын, уна, тугайышке шуыч, ынде саде там деч посна
иленжат
огыт керт. Йӱшӧ ача-ава пелен икшыве-влакынат илымышт огеш шу: кӧ кушко
моштен,
тушко каен пытышт. Кугу, йоҥгыдо пӧртат ынде утен шинча.
Чайым подылын тауштен лектат, Орина кова шаҥгысе пӱкенышкыже толын шинче.
Ӱдыржӧ
диванеш шарлен возын, аважым шӧрын ончале:
— У-уй, тынар ийгот марте ила, коеш. Шотым палыдыме. Эше мыйын суртышкем
толын
шинчын. Мый тыйым садак ончаш ом тӱҥал, пӧртыл мӧҥгеш шешкыч дек. Кӱштен
колтышаш, Мичает наҥгайыже тышеч вашкерак!
"Кеч-мо гынат — шке икшывем, ала чаманенат колта" манын ӱшанен тольым. Но
арам
улмаш."
Ӱдыржӧ шургымым чарныш, нералтен колтыш, векат.
"Эх, Миля, ӱдырем, шкат кова ийготыш шуынат, ончыкыжым ала-кузе эше илаш
тӱҥалат, ала-кӧн кидеш кодшаш улат. Аракалан вуйым пуэн, шке аватым
ужмышудымо лийынат. Шарнет, кузе коктын уржа пасушко тӱредаш коштна.
Тыланет улыжат латкок ий
ыле. "Ынде ачадат уке, кузе илаш тӱҥалына? Кузе шольо-шӱжарет-влакым
йолӱмбак
шогалтена?"— манын шорташ тӱҥаламат, тый, чаманен, шӱем гыч ӧндалын,
товатлымыла
лыпландарен ойлет ыле: "Авай, ит ойгыро, ме вет коктын улына. Нунат вара
кугу
лийыт. Тыйым ме нигунам она кудалте". "Э-э, теже тудо ӱдырым налын, марлан
каен
пытеда" ойлемат, "Черет дене мемнан дене илаш тӱҥалат, авай" манын шыматет
ыле.
Пагыт неле ыле гынат, могай татун илышна",— Орина кова вуйысо ош шовычшым
ниялтен тӧрлата.
Пӱкеныште шинчен, тупшо шумынат, возын каналташ гын, йӧра ылят, маншыла,
пӧрт
кӧргым шерын ончале. Возашыже гына нигушко: ик койкыжым, кӱпчыклам оптен,
кӱкшын
поген шындыме. Весыштыже вургем ора темын. Диваныште ӱдыржӧ мален колтыш.
Миляжым ончалын, ава адак эртышым шарналтыш: "Векат, чыла монденат, кузе
мый, тый да
Мичайна йӱдым чодырашке нымыште варалан коштына ыле. Ниялме ний дене вара
коктын
йыдалым уло ешлан тодына. Шыпак, изи йӱкын мурым шуйдарена. Тый вет мураш
кертат
ыле. Воктекына ,йолым тыртыктен, Вачайна шинчеш. Почешна эскерен, тудат
йыдал
ышташ тунеме. Но икана, шарнет, Миля, Мичайна кузе черланыш? Колен колта
манын
тунаре лӱдынна. Содор эмлымверыш наҥгаяш кӱлын. А коньык оралтыште ик имнят
кодын огыл, чылаштым кычкен каеныт. Кечывал жап вет, кӧ пашаш, кӧ чодыраш
кудалын.
Мичайнам черет дене тупешна нумалын, шым меҥгым эмлымвер марте наҥгайышна.
Нумал
каяш куштылго мо? Иктажын изорважым йодашат ушешна возын огыл. Тугай годым
кӱлешыже вопсо вуйыш ок пуро. Шольычым содык намиен шуктышна. Эмлаш налын
кодышт.
Ятыр почаҥе. Паша кокла гычак, торалыкым ончыде, эмлымверыш куржталаш
тӱҥална.
Шкаланнат кочкаш уке, эше Мичайлан тидым-тудым амалкаленна. Доктыр ужмыж
еда
тудлан сайын кочман, манын шижтара ыле. Эмлалт лекмекшат, сайрак кочкышым
ойыраш
тӧченна. Кочкыш манмаште, поснак шошо велеш йӧсланалтеш ыле. Шарнет, йыдал
йол
дене пареҥге пасушко шӱйшӧ пареҥгым погаш коштна. Ий сӱвӧ гай тӱҥын
пӧртылына.
Пыртак ырена да уло еш дене эрыктен, пареҥге лепошкам ыштылын кӱктена. Ох,
могай
тутло манын кочкыда ыле.
А тидым шарнет, Миля?.. Сӱан кечынет ӧндалын шортын ойырлышыч: "Ой, авай,
кузе
тендам коден каем?" маньыч.
Варажым, веҥым дене унала толмекыда, шинчавӱд йӧре мурен, мурым пӧлеклышыч.
Муретым тачат шарнем:
Кеҥеж гына кече — шокшо кече,
Ӱлыкӧ-кӱшкӧ лийылда сар лыве.
Кеҥеж кече гае шокшо шӱметым,
Ит йӱкшыктӧ, аваем, чамане.
Авай, унала тол, манын эре вучет ыле. Тый декет толамат, изин-кугун веле
коят:
вужга мелна денат, перемеч денат сийлаш тӧчет. Иле, иктаж кок тылзымак иле,
манат ыле. У-уй, кок тылзым илен коштам гын, Пестай шешкым пӧртемын
лондемже лишкат ок намие, ойлем.
Мӧҥгӧ каяш тарванемат, чодыра аркашке шумеш ужатен ошкылат. Ала-мочетым
кӱрлын
ойырымо гай мый денем йӧсын чеверласет ыле...
Ышташ-кучаш шӧртньӧ гай кидан, поро-ныжыл кумылан икшывем-влак, мо лийын
пытышда? Изием годым ачамын каласкалымашке мый кызыт тыге ешарем ыле: шем
вий ден
арака йӱмашым ик радамыш шындем. Нуно коктынат айдемым тӧрлаташ лийдымын
шучкын
локтылыт."
Орина кова нойышо могыржым тарватен, вияшемын шинчаш тӧчыш. "Сомыллан
йӧрдымӧ
лийынамат, ынде шке икшывем-влакланат ом кӱл. Э-э, тыге орланен илашлан
молан
гына шочынам гын?" — ташлыше шинчавӱдшым ӱштылеш кандашлу кум ияш ава.
Тунамак
йӧсӧ годым, икшыве-влакым шкетын ончен-куштымо жапысе муро ушышкыжо толеш:
Арама-лай воктен олыкышто
Ялт уке мо сар оҥан сай кайык?
Авай дечын шочынна кум ӱдыр,
Ялт уке мо мыйжын рыскалем?
Мурым шарналтыш да кидше кенета оҥышкыжо тӱкныш. Ончылшовыч оҥ гыч чатка
изи
вичкыж вӱдылкам лукто. Рончалтен, саргайыше фотом кидышкыже нале. Ончыш-
ончышат,
сӱретысе еҥлан чон ойгыжым йӱкынак каласкалаш тӱҥале: "Теве тыге илыштам,
Миклаем. Пеленем лият гын, ала мыят ӱмыремым ласканак шуктем ыле. Кызыт
Оринатым арален налше нигӧ уке. Эргына, Мичайна, пӱтынек ватыж велыште.
Миля ӱдырнат шӱрдылашак веле пала. Ала-молан аваштым тынаре ужмышудымо
лийыч. Коклашкышт мутымат
чыкымашем уке. Кочкашат ом кычалтыл. Пукшат гынат йӧра, огыт пукшо гынат,
чытем,
шеҥын-кычал коштмашем уке. Утыжым илет ты тӱняште, шотым палыман, маныт.
Тыге
дыр, утыжымат илалтышым докан. Но "коло" манмышт дене ты тӱня гыч каен
колташ
огеш лий вет. Илышаш кечем уло, векат, сандене тевыс почаҥалтеш. Шке от
кончо
гынат, ала чонет чоҥештылеш, ала чыла ужат-колат. Тыге орланен илымешкем
нал пеленет, Миклай..."

7

Орина латиндеш ияш нарашта, мотор чурийвылышан ӱдыр шочмо ялже деч торашке
шуко
икшыван ешыш марлан тольо. Шке ача-аван суртысо шӱлыш ден оньо кува-кугызан
ешым
от таҥастаре. Тыште чыланат изиш-изиш торжарак койышан, изиш-изиш осалрак
чучыныт. Поснак оньача пеҥгыде айдеме, ньымыз-ньюмыз шогылтмым чытенак огеш
керт.
Тудын чылажат шке кышкарыштыже, шке верыштыже лийшаш. Икшывыже-влакымат
тидлан
туныктен шоген. Тудын ий почела шочшо ныл патыр эрге да кок ӱдыр лийын.
Эрге-влак ачан пеҥгыде койышан улмым паленыт гынат, шке семын, у жаплан
келшышын
илаш тыршеныт.
Самырык шешкылан, тысе кышкарыш пурыде, нунын гайрак койде илаш неле лийын.
Но
тудо — вес семын, вес шӱлышеш кушшо ӱдыр. Эн ончыч кочмо шотышто йӧсылык
шижалте. Лӱдын, аптыранен шогышо Оринам вий мӧҥгештмаш, кочмо шумо
орландараш тӱҥале.
Тыгай кугу ешыште кунам теммеш кочкын шуктет? Йӧра, оньава утарыш. Тудын
дене
вигак сай кыл возо. Нуно икте-весыштым ӱдыржӧ ден аважла жаплен илаш
тӱҥальыч.
Оньава Оринам, тӱшка деч ойырен, посна пукшаш тӱҥале.
Миля ӱдыржӧ шочын веле шуктыш, Миклайжым действительный службыш наҥгайышт.
Салтакыш коштын савырныде, ала-мом шонен, ӱдырым налаш вашкен.
Пелашыже пӧртылмек, кум окнаным гынат, посна пӧртым шындышт. Колхозышто
коктынат
тыршен ыштышт. Марийжым бригадирлан ойырышт. Эше кум йоча ешаралте. Илышышт

изин-изин воранен кайыш, озанлыкыштат чумырген пеҥгыдеме. Орина тунам гына
ласканрак шӱлалтыш, пиалан улмыжла чучо.
Кенета сар тӱҥалын манын увертарышт. Миклайжым тудо кеҥежымак сӧйыш нальыч.
Пырля кок шольыжат кайыш, а весыже салтак службыж гыч логалын. Чыла сомыл,
паша
ӱдырамаш, шоҥго да икшыве-влак ӱмбаке сӱмырлышт. Ялеш сай имне ыш код,
чылажланат айдеме вий кучылталтын.
Ныл икшыве дене кодын, тулык ӱдырамашлан тиде тамыкым илен лекшашыжлат ыш
чуч.
Миклайжын, сарыш каен, ик ийжат ыш шу — колымо увер пелен "За отвагу!"
медальже
тольо. Вара поче-поче — кум шольыжын. Оньава ден шешкын илышаш кечышт шемын
кончен, орлыкым гына сӧрен. Оньача, неле уверым поче-поче налмек, чытен
кертде,
шӱмжӧ кырымым чарныш. Кок еш иканаште тулыкеш кодо. Тыгай тулыкшо ял мучко
ий
гыч ийын, кече гыч кечын ешаралтыныт. Икте-весылан эҥертен, йӧным кычалын
гына
илыше кодыч...
Тунамсе жапым шарналтен, Орина кова кызыт чӱчкыдын иктым шона: "Илыш неле
ыле
гынат, айдеме тӱснам ыжна йомдаре. Айдеме тӱс йомдарымеш лийын мо? Тунам
эре паша, паша. Айдемын чапшымат эре паша куштен, паша нӧлтен шоген.
Кызыт арака айдемым кочкеш, пытара. Мыйын ийготашем кокла гыч молан ик
шоҥгат
йӱшӧ уке? Ме илышлан акым пален шоҥгемынна. Тудым шке туп-вачына дене
туткар гыч
нумалын луктынна. Пудырго гыч, курика гыч поген пукшен, икшыве-влакнан
илышыштым
саклен кодаш тыршенна. Кызыт айдеме тӱсым йомдарымеш лӧкат. Илышланат,
шкаланыштат акым монденыт. Тыге вет ме пытенат кертына".

* * *

Орина кова чайым подылмеке туп шумаш тӱҥалмеш шинчалтыш. Вара уныкаже тӱгӧ
вӱден
луктын пуртыш. Вакшышкыже кова шкак тайныш. Киен-киен, могыр тӱҥын ноя
гынат, уш
чарныде шона, черат тудлан чарак огыл. Теҥыз толкын гай: ик шоныш-толкыным
весе
алмашта, весым — кумшо...
Тунам веҥыже ала-кӧн почеш кӱштен колтенат, Мичайже толын шуо.
Орина машина кабиныште шинча, а чон лектын вочшашла лӱдын кӱлтка. Изиш
илыме олмеш кум кече гычак пӧртыл пурымылан Пестай шешкыже, мутат уке,
тамыкым ончыкта.
А йырым-йыр — сылне пӱртӱс. Кован шинчаже ынде начаррак ужеш гынат, тиде
сылнылыкым шӱм-мокшыж дене шижеш. Пӱртӱс тӱзланен юарла, пуйто тудын
помыштыжо ик орлыканат уке. Олык корно дене кудалше машина кобиныште
шинчыше шоҥго кован шӱмжат
пуйто лӱдын-вургыжын ок ишалт, пуйто каргашен-туманлен илышат тӱняште нигӧ
уке.
Пӱртӱс юарлымым ончен, шем вий ден ош вийын улмышт, нунын чарныде
кучедалмышт
нергенат от шоналте. Ала пӱртӱс мланде ӱмбалне сай, порылык, ныжылгылык
гына
озаланышт маншыла тыге юарла...
Капкам пурен веле шуыч, Пестай кабин омсам комдык почын колтыш. Оньаважлан
кузе
пӱшкылынрак пелештышаш ыле маншыла шоналтен, шинчажым пыч-пыч ыштыш.
— Ӱдыретланат ыжыч йӧрӧ мо?! Уке улде, тыгай сӧрма кӧлан кӱлеш? — торжан
кучылтын, ковалан волаш полшыш.
— Тау, шешкым, — шоҥгыеҥ лӱдынрак пелештыш.
"Саем годым чылаланда йӧренамат вара, сӧрмаш кодмек, чынак, нигӧлан ом
кӱл", —
шоналтыш семынже. Умбалне ӱдыржыланат ваштареш мутым ыш чыке. Йӱшын койышым
сайын пала: ала, чактарем манын, ик шомакым каласет, ваштарешет кум кечым
рӱден туманлат. Йӱшӧ еҥ шкеже гына ала-кузеат шӱктарен мыскылаш тоштеш.
— А-а, сай ӱдырет мончашат пуртен огыл, вургеметымат мушкын чиктен огыл,
шопен
пытен пӧртылынат!
"Утыжымат шӱктарет, шешке, кум кече коклаште, тувыр лавырген, шопен шуаш
лиеш
мо? Юмылан тау, йымаланат колтен киен омыл. Пыкше гынат, тӱгак кошташ
тӧчыльым,
— кова ынде ӱдыржӧ деке мийымыжланат ӧкына. — Шочмо суртыштемак шинчышаш
улмаш.
Ӱмырем тыште эртен, нунылан ыштен шоҥгемынам гын, луктын кудалташыжак огыт
тошт
ыле дыр..."
Могыр шумын гынат, уш чарныде шона. Ик шонышым весе алмашта. Уныкаже изижым
малаш пыштыш докан: пӧртыштӧ шып лие. Шешкыжат уке, пакчашке лектын, я
презе
йӱкташ каен.
Презе йӱктымым шарналтыш да тудынат Изеҥер воктек волымыжо шуын колтыш.
Пашмаш
шогалын, чурийым шӱялташ, сӧремешыже шинчын, вӱдын йогын йӱкшым колышталаш
Орина
кова эсогыл илышаш кечыжымат чаманыде пуа ыле. "Изеҥер мартеже ошкылын ом
шу
гын, кеч пакча шеҥгекем лектын, сӧреман кӱкшакам, шкет шогышо кожым
ончалшаш
ыле. Шкет кож... Мардеж лупша гынат, шкетак, йӱр нӧрта гынат, нигушан
авырналташ. Тудо шкетын. Мый теве шочшан улам гынат, шкет кож, тый дечет
ойганрак улам.
Тый тулык улат. Осал шомакымат нигӧ деч от кол. Колат гынат, еҥ каласыме
шомак
мондалтеш, шке шочшет деч колмо шӱмеш возеш. Возеш да шуркален корштара,
пеҥын,
чоным индыра..."
Орина кованат шинчаже кумалте. Йӧра веле, шешкыже уке годым айда нералтыже,
кочо
шоныш-влак деч вуйжо каналтыже...

8

Пулышыжо тӧрланымым шижын, кова вакшыш гыч ынде шкак кынел шинчеш. Юмылан
тау,
лу монь пудырген огыл. Могырысо какарат пыташ тӱҥалын. А теве шӱй важык
кодо.
Таза кидше дене йыгыштылаш толаша, но вий уке, парняжат пуйто шкенжын
огытыл.
Эркын гынат, кеч пырдыжеш эҥертен, Орина кован ошкылмыжо шуо. Верже гыч
шекланен
тарваныш, койко вуйым руалтыш, вара пырдыжеш чараклалте, воштончыш деке
шуо, шке
сӱретшым ужо... Ӧрын ончен, шийым велыме гай ӱпшым ниялтыш, кидше
шӱргыначкашкыже тӱкныш:
— Миклай, воктенем лият гын, кызыт мыйым вопсак от пале ыле, докан. Ушешет
эрелан, очыни, кӱляш гай ошалге, кужу ӱппунеман, канде шинчан, йыргешке
чурийвылышан кодынам. Тунам, мемнан ялыш толмекет, ик гана ончалмаштак
чонетлан келшенам.
Такшым сӧралак ыльым. Тыят мыйын ушыштем тугаяк улат: самырык, яшката кап-
кылан.
Чурий моторлык дене ойыртемалтын отыл гынат, ушан ыльыч. Вес тӱняште сареш
колымет жапысе гай ала самырык коштат, а мый тевыс тыге шоҥгемынам. Тушто,
вес
тӱняште вашлиймекына, кенета мыйым от пале гын? Ой, Юмыжат...
Уныка изи азаж дене марийже деке пӧртыльӧ. Шудым ямдылыме жап шуэшыс —
полшыман.
Йӱшӧ-влаклан адак эрык тольо. Кован да Пестайын пенсийже кок ий годсек
аракалан
утымешат ситыш. Ик пошкудышт манмыла, окса нунын йӱын пытарышашлыкат огыл.
Мичай
ден Пестайын айык кечышт пеш шагал. Орина кова кургым ямдылыме верч чарныде
ойгыра. Туге, шкаланже ынде нимо ок кӱл гынат, ава чон садак тургыжлана,
ешыжын
сомылымак шона.
Эрге ден шешке тачат подылшо улыт. Икте-весыштым шаҥгысек тӱрлӧ семын
шӱктарат.
Тыгай годым авашт тымык верыш пызнат, шыпак шинча. Пестай пеш ылыжын, сурт
кӧргыштӧ ыштылшыже пуйто тудак веле. Тидыже чын, шешкыжын чыла вере шуаш
тӧчымым
ончен, Орина кова чаманенат колта. Йӱын-йӱын, Мичайже йӱшӧ пийыш гына огыл,
кугу
йолагайыш савырнен. Подылеш да мала. Кынелешыжат пуйто уэш вуйым аҥыртарен
сӱмырлашлан гына. Тыгай койыш воктенсе еҥым кунам ынже шыдештаре? Сурт
кӧргыштӧ
ыштылшаш-тӧрлатылшаш сомыл уке мо? Колхоз пашашкат лекман, але вет
пенсийыштыжак
огыл. Колхоз пашаш от кошт — кормыж шурно деч посна кодын кертат.
"Эх, Мичай эргым, тыгай лийшашдам палем гын, шочыктышашат, орланен-орланен
ончен
кушташ тӧчышашат уке ыле дыр. Тазалыкет начаррак улмылан изиет годым тыйын
верч
утларак азапланаш логале. Тӱсет Миклаемын сын-кунжым ушештара, ала садлан
ачат
тыйым поснак чот йӧрата ыле. Сарыш кайымыж кечын, шарнет, кузе ойлен кодыш:
"Эргым, ачатым вашталташ йӧрышӧ лийын куш. Аватым мыйын олмешат чаманен
ашне". Тодылалтше кумылжым палдараш огыл манын, тыйым, шупшалын, олымбалан
шогалтыш да
шкеже содор пӧрт гыч лекте.
Миля акат почеш кокымшо полышкалышем лийыч. Тунам Вачай ден Зинуш але
изирак
ыльыч. Имне укелан кеч-могай сомылат кид вий дене шукталтын. Ачатын колымо
нерген уверым налмеке, иканаште вашталтыч: кугыеҥ койышаныш савырнышыч.
Сурт
кӧргысӧ нелырак сомылым шке вачӱмбакет пыштышыч. Ачатын похоронкыжым кучен
шинчет-шинчетат, "Авай, тиде ала йоҥылыш толшо кагаз. Ала ачам ила", —
манат ыле.
Мыйын шкемынат толшо уверлан ӱшанымем шуын огыл, но пелен колтымо медальже
ӱшан
кумылым шӧрен.
Икте-весылан полшен, кыртменак неле илыш гыч таза-эсен кодын лекна.
Нелылыкше
сар деч варат ой, кунар шуйныш. Ушкална черланен колен колтыш — ялт шӧр-
торык
деч посна кодна. Вес вольыкым вигак налаш йӧнна лийын огыл. Шке ачам-авам
онченкуштымо тунаштым пуаш кӧнышт. Шарнет, Мичай, кова-кочадын ялыш коктын
кайышна.
Айдеме ала-момат чыта, маныт, а вольык тыгежак огеш керт. Вӱден ошкылшыла,
тунана нойыш, йолым погалтен веле мландӱмбаке возеш. Татар ялыш пачерлан
пурен мален
лекташ перныш.
Шарнетыс, эргым, мемнан ешна эре келшен, икте-весым пагален илен. Ӱдыр
налмекет
тый эркын-эркын вашталташ, шольо-шӱжарет дечат торлаш тӱҥальыч. Ала,
калыкыште
ойлымыла, "Икшыве — ӱдырым налын, марлан кайымешке веле ача-аван".
Шижам: пиалет тыйынат кӱчымырак лие, эргым. Илышыште келшен ончен, икте-
весым
пален ушнымо ешлан содык ок шу. Путлен ешым чумырымаш — шинчам кумен, вӱдыш
шуҥгалтме дене иктак..."
Чарныде йӱын кийымыжлан Мичайым машинаж дечат кораҥдышт. Ынде тыглай шала
пашашке гына коштеш. Пестайын шыдешкен урлымыж годым Орина коваланат
логалде огеш
код:
— Арамлогар-влак! Иктыдат сомылемлан ода йӧрӧ. Теве тол, шич, колен
кертдыме!
Пӱтырӧ сепаратым!
Сепаратым пӱтыраш огыл, Оринан вуйым удыралаш кид вийже уке. Туге гынат
лӱдын
ӧрткышӧ оньава пызнен шичме верже гыч тарваныш. Пырдыжым кучен ошкеден,
шешкыж
воктек лишеме.
Мо лиеш ыле ик тат гыч: Пестай, чынак, сепарат кылым кучыкташ тоштеш але
шӱкал
сӱмыра ыле оньаважым — палаш ок лий. Тиде годым пӧрт омса лыжган почылтат,
лывыргын саламлалтын, марла вургеман ӱдырамаш пурен шогале.
— Иледа-кутыреда, родем-шамыч? Вуеш ида нал, пеш касеш кодым. Корнемже тора
да
пыкше толын шуым.
Рӱмбалгаш тӱҥалше пӧрт кӧргыштӧ кӧн пурен шогалмыжым кенеташте иктат пален
ыш
керт.
— Акый, эсен улат дыр? Ыжыч пале мо? Мый вет шӱжарет улам. Ачатын шӱжаржын
ӱдыржӧ — Сылвика, — толшо еҥ, Орина ковам тупшо гыч вӱчкалтен, ӧндал
шупшале.
— Тыят таза-эсен улат вара, шешке? — Пестай декат лишемын, кидым кучен
паласыш.
— Э-э, Сылвика шӱжарем, толын лектыч мо? — Орина кова, толшо унам пален,
кидшым
уэш кормыжташ тӧча. — Пытартыш гана ужмемлан ой, ынде мыняр ий эртен. А тый
эше
кертат, коштат тугеже...
Пестай еҥ ончылно кенета вестӱрлеме. Шаҥге гына туманлышыже пуйто тудат
огыл
ыле. Эсогыл оньаважлан пеш лыжган пелештен колтыш:
— Авай, тый уна дене мутланал, мый сечасак чайым шындем, ӱстелыш погалтем,
—
кыч-куч веле коеш, тыш савырна, туш куржеш. Пулдырышто мален кийыше
Мичайжымат
тӱкален кынелтыш.
— Черле улметым кольымат, акый, корныш погынышым. Шонымо семын толын ужын
савырнаш ок лий, корно ыҥгайле огыл.
Чын, Сылвика вес район кундемыште ила. Кудал колташ — туҥге век автобусшат
уке.
Кузе, кушан логалеш, калыкше туге коштшын коеш.
— Черле улам шол, Сылвика шӱжарем. Кумшо ийым тыге орланем. Шкежат ӧрынам,
молан
гына тыгай лийым? Эмлымверыштат киен онченам. Туштыжо мемнан эмлышашлык чер

огыл, маныт. Адакшым шоҥгыеҥ дене шогылтмыштат огеш шу. Уна, шукерте огыл
кидем
ден ӧрдыжлуэм эмганышат, эмлымверыш каяш ыжым кӧнӧ. Садикте огыл мо: тыштат
кием, туштат кием.
— Акый, — унаеҥ кован пылышышке шыпрак пелешташ тӧча, — шинчат гыч шижаш
тӧчем,
черетше — еҥ паша ала-мо?
Чай шумешке, ӱстелыш погымешке, кок шоҥго пеш мутланышт. Орина кова тукым
вож
гыч кӧ-влакын эше илымышт-шӱлымышт нерген умылкалыле, Сылвика шӱжарже
рашемденрашемден каласкалыше лие. Помыла гай шала ӱпан, туржын кудалтыме
кагаз гай чуриян Мичай пулдыр гыч пурен шуо.
Ямдылен шуктымек, Пестай чылаштым ӱстелтӧрыш ӱжӧ:
— Авай, Сылвика акай, те коктын тӧрышкӧ йыгыре шичса.
Нигунам тӧреш шичдыме Орина кова ӧрмалгенат колтыш. Коҥылайымачше вӱдалтыше
Сылвика шоҥгым, пеленже шупшыл, тӧрыш шындыш. Мичаят ӱстел вес ӧрдыжеш
верланыш.
Пестай чайым темкала, кинде шултышым уна да оньаваже ончык налын пышта.
Арака
кленчамат конден шындыш, а йылмыже гын ӱй да мӱй. Мӱндыр уна шешкым
йывыртен колышт, ончен шинча.
Еҥ ончылно шешке эре тыге. Оньаважлан "авай" ӱмбалан "авайым" пелешткала.
Нунын
илышыштым уждымо-колдымо-палыдымыже, ах, кузе татун илат, шона дыр. Орина
кова,
мо шешкым пуртен, еш кӧргӧ илышым еҥ деке лектын ойлен коштын огыл, шкешт
дек
толын-пурен шинчышат пеш уке.
Тора корным толшо уналан арня нарак илаш перныш. Сылвика Орина акажын
шӱйжым,
пачаш-пачаш туржын, мыняр гынат вийныктарыш. Шоҥгылан кочкашат каньылеште.
Орина кова родо шӱжаржым, кургым ямдылыме тургым катыкеммеш кузе гынат
пеленже
кодаш сӧрвалыш:
— ... Мӧҥгыштет ӱдыр-веҥыч, уныкат-влак улыт. Илалте изиш...
Сылвика шӱжарже толмо годсек кова у шӱлышым нале. Ончычсыж гай ошкыл колтен
кертеш гын, кок шоҥго Изеҥер декат волат, можыч, чодырашкат каен колтат
ыле.
Сылвика ден коктын кутырашат ятыр кутырышт. Но шоҥго орланен илымыж нерген
шӱжаржылан палдараш ыш тошт: ешыжын лӱм-нерым ала-мо кундем марте шарымыже
ыш
шу. Ӱдыр-веҥе дек коштмыжымат ыш ойло.
Ик кечын Пестай ден Мичай шудылыкыш кайыштат, Сылвика Орина акажлан шыпак
шижтарыш:
— Акый, мыланна нигӧ мешайыше уке, мый кызытак мужедын ончем, — тыге манят,
кован шергашыжым, парняж гыч кудашын, вӱдан талингаш пыштыш. Воктекше
сортам
чӱктен шындыш. Шергашлан ваштареш изи воштончышым кучыш. Вара воштончышко
кӱташ
тӱҥале. Эскерыш-эскерышат, воктекше ковам ӱжӧ: — Акый, маньым вет, черет
тыйын —
еҥ паша. Уна, шергаш кӧргыштӧ могай еҥжат коеш: пеленетак илыше, сар ӱпан,
рвезат, шоҥгат огыл. Ончылнет сайын кояш тӧча гынат, тыйым ок йӧрате,
ужмыжо ок шу.
Пешак колыметым вучен ила. Колашлан, теве коеш, шем юан вӱдым йӱктен.
Кӧргӱзгарет таза улмылан колен отыл, но индыралтын илаш кодынат. Тыйын кид-
йолет, уло
могырет шылым пӱтырен лукмо семын шумын-шумын коршта. Алет уке, шем вий уло
капетым тыҥге-туҥге лӱҥгыкта, лупшкеда. Эре камвозат улмаш...
Сылвика, воштончышан кидшым луш колтен, икмагал ӧрын шонен шинчыш: "Кузе
тыге ик
ешыште пырля илыме еҥым локташ тоштын, а? Ӧрдыж гыч эскерен, тынар осал
манын
отат шоно".
Вара кова век савырныш:
— Чын ыштенат: эмлымверыш каен отыл, тыйын черет дене тушто нимолан
почаҥаш.
— Тугеже саде шем юын пашаже, манат? .. — кова, лӱдын, йоча годым ужмо
шовырым
шарналтыш.
— Вара мом ынде ыштыман, Сылвика шӱжарем?
— Мый шкежат ом пале, акый. Шем юм пызыралын сеҥыман, но мыйым тиде
сомыллан туныктен огытыл.
— Ончен-мужедын моштетыс...
— Тый шкат палет вет: кок тылзе чоло кынелде маленам. Мужедын мошташ веле
тушто
туныктеныт. Локтымым шӧрашлан вес еҥым кычалман, вияным. Акый, тыгайым
ышташ
моштышыштат пеш огыт кӧнӧ, молан манаш гын, шем ю тудым шкенжымат пытарен
кертеш.
— Илышыштем нигӧлан нигунам осалым ыштен омыл, молан тыге локташ тоштыныт?
Тиде
вет кугу язык. Тиде языкше, ачам ойлымыла, икшывышт, уныкашт ӱмбакат возын
кертеш. Шого, шӱжарем, еҥжат раш койо, маньыч? Кӧ гын тиде айдеме?
— Эй, акый, кучыктенак ойлышымыс...
Орина кова шӱжаржын каласкалымым шарналтыш, кӧжым-можым умылыш, уло
могыржылан
кыпыж-копыж, йӱштын-шокшын чучо. Чытырыше йӱкын семынже гына пелештыш:
— Эй, Юмыжат, кузе тоштын тыгай осал сомыл дене шогылташ? Шого, шкеже
кертын але
весылан ыштыктен?
— Шкежат кертшашлык. Кӧргыштыжӧ шем юн вийже кугун конча...
— Кунам тыгайлан тунемын шуктен вара?
— Кужу омо дене малымем годым туштет тыгела умылтареныт: осалланаш кумылан
еҥын
кӧргыштыжӧ ия шке шӱлышыжым куча да тудым ешарен шога, садлан саде еҥет
жапынжапын ияланен-ажгынен налеш. Тыгай ӱдырамаш, мӱшкыраҥмекше, эше
шочдымо азалан
ия шке вийжым пуа. Икшыват ия шӱлыш вашакан шочеш да чылт аваж гай лийын
кушкеш.
Южгунам аважымат эртара. Нуно варажым пужен-локташат тале лийын кертыт...
"Теве молан кидешыже эсогыл пеледыш ок пелед, шындыме пушеҥгыже ок
одарлане,
вольык, кайыквусо ок ӧрчӧ. Теве молан, мыйын суртыштем кок пенсенер кува
илаш ок
тӱҥал, манеш ыле. Иктыже, мыйже, пытышаш лийынам улмаш", — Орина кова шыпак
шоналтыш.
— Ошкыл колташ йолем уке. Мыйын верч кӧ моштышым кычалын кая?.. — Кова
шинча
йыржым шовыч лук дене ӱштыльӧ. — Могай зияным вара тудлан ыштенам?
Тӧрланен, кеч
ик тылзыжым таза еҥ семын илен кодшаш ыле. Тунам колен колтем гынат, ом
ӧкынӧ.
Тошкемышкем волем, неле илышым пырля эртарыме йолташ кувам-влак дек миен
кутыралтен шинчем ыле. Кызыт кӱкшӧ саваран кудывече кӧргӧ деч моло нимом
ужмашем
уке. Эх-хе-хе, шешкым пуртымешкем, пошкудем-влак денат пурен-лектын, ваш
келшен
илышна. Чыла дене туманла, чылаштым чуриктарен пытарыш. Ялт шкетын илынешт
мо
вара?
Кова, тоштын-тоштдерак, унан кидыш тӱкныш:
— Сылвика шӱжарем, кузе тыланет чучеш: тӧрланен омак керт мо вара?
Унаеҥ тура вашешташ ыш тошт, акан кумылжым волтымыжо ыш шу. Тек ӱшан дене
ила,
шоналтыш:
— Шӧрен моштышым муаш гын, молан тӧрланаш ок лий? Лиеш, очыни.
— Кӧ мыланем верч кошташ тӱҥалеш? Ала шкеже, иктажым кычал верештын,
шӧрыкташ
полшет ыле, тый вет але рвезырак улат, йолӱмбалне коштат.
Сылвика адак кӧнышын койо:
— Тӧчен ончем огыла, акый. А тый тӧрланаш ӱшанен иле.
— Кеч ик тылзым ончычсем гай таза илышаш ыле...
Орина кова ӧрын шонен шинчыш-шинчышат, шукертсек тургыжландарыше йодышыжлан
вашмутым шкак вереште: "Осал койыш, шем ю да арака ешемым шолдыртышт.
Шолдыртышт
гына огыл, пытарышт..."

9

Вольыклан кургым ыштен-поген нальыч. Пеледышан кеҥежым лавыран шыже
алмаштыш.
Кече почеш кече эрта, тылзым весе алмашта. Орина кован тазалыкше гына ыш
саем.
Кузе тудо ончычсыжлак ошкыл колтен кертшашыжлан ӱшаныш! Ӱшаныш Сылвика
шӱжаржын
осалым шӧрен моштышым муаш сӧрымыжланат. Кеҥежым тояш эҥертен але пырдыжым
кучен
эркын ошкеден кертеш ыле гын, кызыт ӧрдыж полыш деч посна верже гычат
тарванен,
кынел шинчын ок керт лие. Уло могыржо: кид-йол, туп, шӱй, вуй — нимо кодде
— каласен мошташ лийдымын иканаште корштат. Корштымыжым, кован кечын
начарештмыжым,
очыни, мланде йымалан тойымо капын эркын-эркын шӱймыжӧ дене веле таҥастараш
лиеш. Локтызо, векат, моткоч шучко юм кучылтын.
Орина кова тазалыкше саемшашлан ынде ӱшанымат йомдарыш. Тудо пытышашым,
вашкерак
колен колтышашым гына вуча. Чер витара — ик шот, шешке ден эрге витарат —
илен
чытышаш гаят огыл. Ынде Пестай веле огыл, Мичай эргыжын вурсыде кодымо
кечыже
уке. Ала-молан чарныде йӱмӧ шуэш — чайым пуышо уке. Кочкашыже огыт пу
гынат, айда, кочмыжо такат ок шу. "Кап-кылемат ынде лыве гай куштылемын
дыр, — шона Орина
кова. — Куштылгак лийже, кавашке вик чоҥештен кӱзашем каньыле лиеш, —
шкенжым
воштылын шонен шыргыжалаш тӧча. — Шӱмемже ала-мо тынар виян: ышта да ышта.
Ынде
нойыман огыл мо? Илен ситаренам, тугеже тыланетат шогалманыс. Чарныде, тук-
тук,
тук-тук перкалет, мыйымак орландарен илыктет..."
Шыже почеш ош ужган теле ковыртатен тольо. Варарак тудат орадыланаш пиже: я
лум
пораным тӱргыктен пӧрдаш пижеш, я пӧрт пырня пудештылмеш кылмыктен шында.
Тыгай
годым пӧрт кӧргат вашке йӱкша. Орина кова колышашым пеш чыждырыш гынат,
кызыт
вучалташ лие, шӱмжӧ тура кидым пыштен сӧрвала: "Кызытеш итак шогал, кузе-
гынат
чыте, ужат вет, игечыже могай сай огыл. Тыгайыште колен колтемат, кузе
шӱгаремым
кӱнчаш тӱҥалыт? Калыкше орланен пыта. Мыйым огыл гын, Кугу Юмо, мыйым
тойышаш
еҥ-влакым чаманен, порылыкетым колто. Игече тӧрланымешке вучалташ алым пу".
Йӱштӧ вашеш колхозышто шала паша иземат, Мичайым йӱд орллан вольык фермыш
шогалтышт. Кум меҥге коклаш кошташыже теран имньым кучыктышт. Йӱшӧ да
йолагайлан тиде
сомыл келшыш веле. Шаньык дене терысым тӧргалташ але ора гыч олмым коптараш
вийым пыштыме гай огыл. Подылшо миет гынат, йӱдым кӧ ужеш? Но Мичай йолагай
веле
огыл, адакшым путырак намысдыме, чоя лийын шуын: пеленже Пестайымат
шупшкедаш
тӱҥале. Тудыжат тореш ыш лий. Тыгодым иктыжат ыш шоналте: йӱд мучкылан сурт
гыч
лектын каен, кузе черле авашт шкетын кияш тӱҥалеш? Кузе тӱгӧ лекме
шумыжымат чытышаш? Эрге ден шешке тыманмеш шонен муыч: черлым от пукшо, от
йӱктӧ гын, тӱгӧ
лекме шумыжо витараш ок тӱҥал.
Орина кова кас лишемшашым кажне кечын лӱдын-ӧрткен вучаш тӱҥале, вет тудо
пычкемыш, юалге пӧртыштӧ ялт шкетын кияш тӱҥалеш. Теле йӱдшат путырак кужу,
ик семын
киен-киен, могыр пырня гай тӱҥеш, пычкемыш пӧрт кӧргат шучкын чучеш.
Утларакшым
тӱгӧ лекме шумо да логар кошкымо орландара.
Эрдене, эрге-шешке пӧртыл пурымек, ава пелешташ тӧча. Йӱкшӧ ала лектеш, ала
уке
— шкежат ок кол:
— Чайым... Шокшо чайым пуыза ыле...
Иктат тудлан чайгоркам шуялтыше уке. Теве Мичайжын воктечше эртымым шиже.
Ава,
маныт, ужмо деч коч утларак шижеш. Шинчаже начарештмылан Орина ковалан
чылажат
тӱтыра вошт коймыла чучеш.
— Эргым, чайвӱдым пуэт гын, ик-кок гана подылам ыле...
Авалан эрге ыш вашеште, чайымат йоктарен ыш пу. Ӱстел коклаште Мичайжын
шӱрым
срӧ-ӧп да срӧ-ӧп шӱдырен кочмыжым гына кольо. "Кеч почто ӱдырамаш толын
лектам
ыле", — ӱшаным йомдарен шоналтыш ава.
Ӱярня пайрем вашеш игече пореште, йӱд мыняр-гынат турто. Кова веле тугак
йӱдлан
пычкемыш пӧртеш шкетак кодеш. Эрдене эрге ден шешке пӧртыл пуратат, ик мут
пелештыде аван кийыме верыш "Алят колен огыл мо?" маншыла ончалыт.
Ава але шке ушыштыжак, эргыжын порын пелештыме кеч ик шомакшым моткоч
колмыжо
шуэш. Но поро шомак ыш йоҥгалт, йӱштӧ ончалтыш гына ӱмбачше эрта — ава
тидым ок
уж. "Молан вара авадам тынаре ыжда йӧрате? Тендан верчак тыршен, ӱмырем
эртышыс.
Еҥ коклаш лектын, ны вурсен, ны орлен ыжым кошт, а те садак ыжда йӧрате.
Молан?
Эргым, тыят тыгай отыл ыльыч. Кузе вара умбакыже илаш тӱҥалат?"— аван тӱрвӧ
лыблыб чытырналте, векат, шортнеже, но шинчавӱд чӱчалтышат уке.
Шинчавӱдшат, очыни,
уло кӧргыж гаяк кошкен пытен.
Таче Ӱярня водо. Йӱдшат тичмаш тылзан, волгыдо ӱжакаже окна вошт пӧрт
кӧргышкат
возеш. Орина кова адак шкетын. Шӱм ала-мом шижтара. "Таче йӱд пытартыш,
очыни, —
шоналтыш шоҥго. — Э-э, эргым ден шешкымлан поро сугыньым ойлен кодыдеак
каен
колтем мо вара? Логарыште пеш кукшо. Ик совла гынат чай вӱдым пуышо лийже
ыле".
Тыге шоналтыш да ала-молан моткоч чот кочмыжо шуын колтыш. Калыкыште тыгай
ой
коштеш: илышаш кечыже лугыч лиймылан айдеме кочмо шуын кола, манеш.
"Эргым-шешкым, ӱдырем, уныкам-влак, кӱдынем уке улыда гынат, сугынь мутем
калсен
кодынем: порын, ваш келшен, ваш полшен илыза. Еҥ воштылчык деч утлыза,
каура
койышдам кудалтыза... Эсен кодса..." Тыге манын веле шуктыш, тылзе
волгалтарыме
пӧрт кӧргыштӧ шуко-шуко еҥ кончаш тӱҥале. Орина кова оньаважымат,
марийжымат —
Миклайым — палыш. Йол мучаштыже — Зинуш ӱдыржӧ ден Вачай эргыже. Еҥ кокла
гыч
шке ачаж ден аважымат ужын кодо.
— Авий... Ой, ачий-авием! Йӱмем пешак шуэш... — кандашле кум ияш Орина кова
йоча
годсыжла ача-аважым ӱжын кычкырале, кидшымат шуялтыш, уэш ӱжын пелештыш: —
Авиий... кеч чӱчалтышым... Ави-ием... — кован кидше вийдымын оҥышкыжо возо.
Шинчажым кумен шуктыш, йӱмӧ шумылан почылтшо умшаже тугак виш кодо.
Курым-курымаш омет кеч тушто ласка лийже, орлыкан кова...
Эр ӱжара коймо дене тӧр, вучыдымын, теле жапым ончыде, шыжака йӱр тӱҥале.
Орланен пытыше ковам чаманен, пуйто пӱртӱсынат кумылжо тодылто.
Изиш гыч шыжака йӱрым пушкыдо выжга лум алмаштыш. Велеш-велеш ош лум,
векат, кован кийыме верже пушкыдо-пушкыдо лийже, маннеже...

* * *

Авам тояшлан логалше казна оксам йӱын пытарымек, Мичай ден Пестай шондык
пундаш
гыч Орина кован изи чондайжым луктын, ӱстембак почкалтышт. Кечыйол дене
волгалтын, "За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941—1945
гг.", "30
лет...", "50 лет Победы в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг." да
марийжын
"За отвагу!" медальже-влак чылдыр-чолдыр муралтен лектын возыч.
— Медаль-влак веле, эсогыл ик ырат уке, — Пестай кумыл волен, кидым
шаралтыш.
— Медаль? Чынак, авамын медальже-влак ыльыч. Тевыс, ачамынымат саклен.
Ужат, чылаже ныл медаль! — Мичай, копавундашке пыштен, висалтымыла
рӱзалтыш. — Палет,
кызыт медальлан сайын тӱлат. Имньым кычкен шого, райцентр пазарыш кызытак
ужалаш
кудалам!
— А-а, шкетын каен, шкетын гына йӱын пӧртылнет? — Пестай марийжын кид гыч
медаль-влакым руалтыш.
Мичай уэш чондайым рӱзалтыш: эше ала-мо улмым шиже да ош кагазеш йытыран
гына
вӱдылман картычкым лукто. Нарынчаҥаш тӱҥалше фотосӱрет гыч ача онча. Ойлен
кертеш гын, мом ала каласа ыле эргылан? Можыч, нимат ок пелеште ыле. Эрге-
шешке
гай-влакын илышаш кечышт верч сӧй пасуэш вуйым пыштымыжлан кызыт шкенжым
чаманен
гына шоналта ыле, очыни.



030498
************************************************************************
3—04

СОНАР З.

Мунчо, мунчо!

Пародий

"Унчышто чот чыве мунчыш
Пайремлан кӧра арня!.."
Анатолий Тимиркаев, "Унчо ял пайремыште".

Лум пасушто — чинче-вунчо:
Йылгыжал колта кечеш,
Таче мыйын корно — Унчыш,
А тышеч — рифмат шочеш:
"Унчо — мунчо,
Чинче-вунчо..."
Да, пожале, и чыла!
Кеч вуйдорыкетым пунчо —
Йоҥго рифмым от му-ла!
Эй, тидат сита поэтлан:
"Мунчен" луктым мыскарам.
Ынде ом туж, ом кыдетле:
Вет жапем ок йом арам.
Мыскараже теве:
"Унчыш
Унала миен коштна.
Кок-кум муным — кечын! — мунчыш
Унчо чыве ик арня!"
Вескана каем Шернурыш!
Рифме лыҥак вуйыштем:
"Нурыш, мурыш, пурыш, ...урыш..."
Мыскарам кондем — тестем!

Я кертат вашештен?

Пародий

"Пургыж тылзын шочмек,
Шошо кечын шинчам почынам.
Мланде пӧрдмым ончен,
Кечыйолла вашкен кушкынам.
Каватӱр ден омем
Мушкынам шыже пич йӱдымат...
Але тый вашештет,
Ужаргалше садер гай омем:
Кусо велыш эрла
Пурла йолын вашкен тӧршталтем?.."
Тим Локаман "Але тый вашештет?" почеламутшо гыч. "Ончыко" журнал, 1997 ий,
9 ¹.

Теле кечын шочмек,
Лӱмынак вигак шым поч шинчам.
Телым мом пеш ончет?
Теве шошо шуэш, да почам.
Кушкым эркын тунам...
Но амалжым арам мый кычальым.
Теле эртыш. Тӱням,
Йывыртен, шошо кечын ончальым.
Кодын шкетак пӧртеш,
Кечын коштмыжым ужым каваште.
Тиде Мланде пӧрдеш! —
Пален нальым тунам иканаште.
Ынде, пӧрдмым ончен,
Кечыйолла вашкен кушкынам.
Кече шыжыш вончен —
Каватӱр ден омем мушкынам.
Мушкынам эрденат,
Кастенат, тӱҥжӧ — пич йӱдымат...
Кушто таче улам —
Ом каласе, йӧршеш йӱдымат.
Але тый вашештет,
Пич кожер гай поэзий-омем:
Могай туштым эрла
Шола кидын вашкен сералтем?

Могай йылме дене шӱшпык мура?

Пародий

"Тыште кайыкшат марла мура,
Тыште пӱнчыжат моткоч тура..."
Вероника Корчемкинан "Мландемым моктем" почеламутшо гыч.

Ӧрдыж велыш икана логальымат,
Йодым: "Уло мо марий тендан денат?"
Маныт: "Йок! Марий уке — иктат!"
Но — уна гаяк — пукшат, йӱктат...
А кастене коктын лекна садыш.
Лачак шӱшпык мурым шергылтарыш.
Колыштам — мура тудет... марла!
Шым чыте йодде, манам: "Ала
Ыжым умыло изиш тендам?
Теве колыштам да шӱшпыкдам,
Чылт ӧрам: марла мурас! Молан?
Вет марий уке, мандас мылам".
Шыргыжале йолташем тунам:
"Ме моткочак жаплена унам,
Но — ит нал нелеш — ойлем тура:
Тыште кайык... татарла мура!"

Шернур поселко.

Николай АНДРЕЕВ

Ах, илыш, илыш...

Революцийын тулжо дене
Кушко, нӧлтӧ Марий Эл...
Кызыт пуйто, шерже темын,
Логар аҥыш кӱзыш мел...

Кодын пашадегеч, еҥже
Йӱдшӧ-кече орлана.
Лачак чыгын имне семын
Нушкеш ял озанлыкна.
...
Ончыч пеледалтше ялын
Сынже шолдырген толеш.
Шонет, угыч шемер калык
Плуг воктеке кычкалтеш...

Кушкыт тӧрсыр ден торжалык,
Савырнен куш илышна?
Калык пуйто лийын янлык,
Икте-весе ваш урла...

Лектешат кочай шӱгар гыч,
Кычкырал колта вик: "Уй!.."
Кӱчызӧ тӱшкам ончалын,
Шӱмжылан чучеш дыр шуй.

Кушко шуктыш тӧрсыр илыш?
Ме саманым орлена...
Жаплан тиде неле шӱлыш!
Лектеш угыч кечына...

Шернур район, Купран ял.

Элексей ЧАТЛАМА

Эй, улазе!

Эй, улазе, шого, шого?
Шинчын каена.
Мыйын шуко огыл пого —
Ик мешак гына.

Ты мешакым йол мучашке,
Шудыш, пыштена.
Шинчына ме тер купчашке,
Родым ыштена.

Шична терыш, мурым луктын...
Одо ял мала.
Шергылтарышна ош нурым...
Колыштат ала:

"Шке памашын шере вӱдшым
Подылмем шуэш,
Аван пыштыме шем киндым
Пурлалмем шуэш.

Ушкалжынат лаян шӧржым
Подылмем шуэш,
Ачиемын пӧрт лондемжым
Шупшалмем шуэш..."

Шке шӱм-чонжым имне туржын
Шортын ошкылеш...
Тылзе, тиде шортмым ужын,
Тулжым чӱкталеш...



030598
************************************************************************
3—05

"Ончыко" журнал нерген

(Агитке)

Эй, марий-влак! Утышко ида лук
"Ончыко" лӱман шкендан журналым!
Ик гана возалтын, пел идалык
Кертыда, нигуш коштдеак налын!

* * *

Чын марий улметым терге!
Тиде мо тыгай, шонал:
"Налаш — шулдо, лудаш — шерге".
— Тиде — "Ончыко" журнал!

* * *

Пошкудо вате толынат, йодеш:
— Марла газет-журналым налыда мо?
— Оксалан чӱдыракат, "Ончыкылан" веле возалтме шол!
— Ончыко мый шкежат налаш тӱҥалам. Мылам кызыт кӱлеш ыле. Марла лудмем
моткочак
шуын колтыш.
— Дык нал теве "Ончыкым", луд!
— Мо, теже ончыкылан веле возалтынна манын ойлышда огыл мо?
— "Ончыко" журналлан, маньым вет!
— А-а! Мыйже шке шым умыло. Кондо, мыняр уло, чыла. Кызыт тудо пеш сӧрал
лийын,
маныт.

Анатолий МОКЕЕВ.



030798
************************************************************************
3—07

Критике

Аркадий ВАСИНКИН, филологий наука кандидат.

Лудын, чон куана

Марий сылнымутчо-влак дене вашлийын мутланымем годым "Йоча пагытыште
писатель
лияш шонымаш вуйыштыда лийын мо?" йодышлан тымарте але нигӧ "Шоненам" манын
каласен огыл. Адакше ме, марий интеллигент-влак, шукынжо ял гыч лекше
улына, кована-кочана, ачана-авана мланде пашам ыштен иленыт. Сандене
писатель, художник,
артист але композитор профессийым ойырен налше еҥым марий яллаште шагалын
огыл
пешыже серъезный айдемылан огыт шотло. Кызытсе пагытыште гын, поснак.
Самырык-влак утларакше юрист, экономист, торгайыме але шуко оксам ыштен
налме моло пашам
пагалат.
Геннадий Пирогов самырыкше годым гармоньым сайын шоктен, устан сӱретлен, но
ӱмыр
мучкылан сылнымут пашаш кычкалтме нерген тунам ялысе рвезе шонашат тоштын
огыл.
Вес ача деч шочшо изаже, прозаик Валентин Косоротов рвезын илыш корным
ойырымо
пагытыштыже марий лудшылан кумдан палыме улмаш. Кӧ пала, ала лач Валентин
изажын
марий сылнымутышто шӱм йӱлен тыршымыжым ужынак, Макар тукым Генянат
творческий
тулойыпшо ылыжын? Молан Макар тукымым ушештарышым? Геннадий Михайлович южо
произведенийлажым лач Макартук Геня лӱм дене савыкта. Самырык еҥын сылнымут
корныш
лупшалтмыжлан адак вес амалат уло.
Шукышт талант памашлан республикыштына лач Морко мландым веле шотлат.
Кундемна
памашлан чынак нужнажак огыл, Марий Элыштына талант памашат, юмылан тау,
мерчен,
кошкен ок шинче. Тыгак Торъял мландат шуко тӱрлӧ мастар, уста айдемым
шочыктен.
Тыште илыш вийым, уш-акылым чумыреныт марий артист-влак Георгий Пушкин,
Майя Романова, Мария Сапожникова, Владимир Янгабышев, Августа Романова да
шуко молат.
Торъял пасу, чодыра да олык, Немда вӱд моштымашым да мастарлыкым пуэныт
кумдан
палыме писатель-влак Борис Даниловлан, Вениамин Ивановлан, Василий
Сапаевлан,
Вера Бояриновалан, Светлана Эсауловалан да моло мутмастарланат. Наука
пашаеҥ радамыштат Торъял велын эргыже ден ӱдырыштын лӱмышт ятырак.
Шарналтена Геннадий
ден Герман Пироговмытын да Валентин Косоротовын чӱчӱшт экономический наука
кандидат Михаил Федорович Косоротовым, ял озанлык наука кандидат Галина
Федоровна
Шмелевам, кумдан палыме йылмызе Николай Тихонович Пенгитовым да молымат.
Нунын
лӱмышт дене уло республике кугешна. Тышан шочын-кушкыныт шуко уста мурызо,
музыкант, композитор да молат. Патыр марий кугезынам, Акпатырым, шке
драмыштыже Морко марий Сергей Чавайн чапландарен гын, Торъял вел рвезе Эрик
Сапаев "Акпатыр"
икымше марий оперым сценыш луктын. Икманаш, Торъял марият, калык манмыла,
нӧнчык
гыч нӧштылмӧ огыл. Нине да моло кумдан чапланыше землякше-влак дене
Геннадий Михайловичат кугешна, нунат прозаикым возаш кумылаҥден шогат.
Теве полкышто Геннадий Пироговын книгаже-влак: "Апшаткудышто" (1964),
"Шонанпыл"
(1973), "Шошо пеледышын ямже" (1978), "Корнымбал ломбо" (1994). "Кочо мӱй"—
тудын посна лукмо визымше книгаже.
Школышто да пединститутышто тунеммыже, армийыште служымыж годым ончыклык
прозаик
почеламутымат ятырак возен, нуно Куженер районысо да республикысе газет ден
журналлаштат савыкталтыныт.
Геннадий Пироговын эн йӧратыме жанрже — проза. Тыште тудын поэт кумылжат
почылтеш.
Возымаштыже йоча-влакын илышыштым шке шинчаж дене эскера. Теве, мутлан,
тудын эн
ончыч савыкталтше "Апшаткудышто" книгажымак налына. Тыште тӱҥалше автор
школыш
кошташ шудымо йоча-влаклан лудаш йӧршӧ изи ойлымаш-влакым чумырен.
Произведений-влак моткочак лывырге йылме дене возалтыныт. Автор шкежат
школышто пашам ыштен,
сандене йоча психологийым сайын пала, произведенийлаштыже икшывын шӱмешыже
лакемалт кертше сюжет да образ-влакым кучылтеш. Айста ончалына "Кӧ писын
кушкеш?"
ойлымашымак. Пале, изи годым чыланат вашкерак кушкаш, кугу лияш шонат.
Тыгак
произведенийын тӱҥ геройжо Сережа теле мучко мыняр кушмыжым палынеже, но
йоча уш
але эше чылажымат иктешлен, шонен ок шукто, сандене Сергей мыняр кушмым
тергашлан воктен чодырасе изи шопкеш палым ышта. Шошым икшыве йӧршын ӧрын:
тудо "кушмо" олмеш "туртын" веле, шопкесе лодем ятырлан кӱшнӧ. Лач тыгай
поро мыскара кумылан улыт книгаш пурышо шуко моло ойлымашат ("Шӧр олмеш —
ӱй", "Сӧснам чаманен", "Черетым вуча").
Прозаикын кокымшо книгаже — "Шонанпыл". Тидыже ынде школыш кошташ тӱҥалше
икшыве-влаклан пӧлеклалтын, но кок книга коклаште икгайлык ойыртем деч
шукырак. Тыштат прозаикын мыскара кумылжо лудшылан раш почылтеш. Писатель
книгашке утларакшым пӱртӱс, ял илыш дене кылдалтше произведений-влакым
чумырен.
Мо оҥайже — йоча-влаклан возымаштыже Пирогов школ, урок нерген каласкалаш
пешыжак огеш йӧрате. Кӱшнӧ палемдыме кок книга гыч лач "Апшаткудышто"
книгаш пуртымо
"Ленян дневникше" ойлымашыште веле тунемме нерген ойлалтеш. Молан тыге?
Туныктышо семын автор пала: ялысе икшыве-влакым утларакше пӱртӱс, эҥер,
олык да чодыра
сымыстарат, сандене нуно, парт кокла гыч утлен, кеҥежым эрыкыш вашкат.
Мӱкшотарыш куржын колташ, сер гыч вӱдыш унчыливуйын шуҥгалташ але олыкысо
мӧр ден чодырасе снегым тамлаш — кеҥежым йоча-влаклан эн кугу пиал да куан.
Книган лӱмжат арамланак огыл "Шонанпыл" маналтеш. Тыгак лӱмдымӧ
ойлымашыштыже
прозаик марий да венгр пионер-влакын Яльчик ерысе лагерьыште иквереш
канымышт
нерген сылнын каласкала. Автор кучылтмо образ-влак ушеш вигак лакемалтыт.
"Кеҥежын пытартыш тылзыже, август, койын катыкемеш. Туге гынат моткоч
шокшо. Градусник шкежат теве-теве левен кая манын веле шонет",— воза автор.
"Градусник теветеве левен кая",— тыгай ойсавыртышым лудатат, ӱмбачын
пӱжвӱдак чыпчаш тӱҥалеш,
шонет. Пеш сылнын да раш каласыме. Шонанпыл йоча-влакын келшымашыштым
ончыктышо
символ лийын. Венгр да марий калык кокласе кыл ок кӱрылт, родо-тукым финн-
угор
вӱр мемнам курымла мучко ушен шоген, ожнысо келшымашын вожшо умбакыжымат
нигунам
ок кошко манын ӱшаныме шуэш. Икманаш, ойлымашым лудмеке, тидлан ӱшан
утларак
пеҥгыдемеш.
Книгасе "Отыл шӱвыр" ойлымашын рӱдӧ шонымашыжат моткочак келшыше. Автор
марий-влакын традицийышт, шке шотан культурышт, искусствышт аралалт
кодмылан да вияҥ
толмылан куана. Но прозаик, марий манмыла, "кийыше тоямак шогалтылеш".
Моткочак
кӱлешан проблемым тыште ӱмбачынрак ончалме. Отыл шӱвыр веле огыл, ятыр моло
ожнысо семӱзгар нерген ялысе марий икшыве таче огеш пале. Прозаик
ойлымашыште музыкальный термин-влакым кучылтеш. "Эх тудын гай шоктен
моштышаш ыле ("Марий Эл"
ансамбльын баянистше гай — А.В.), — нерышкыже свежа шудо пушым чож-ж
шупшыльо,
йолжым важыктояла луктын тошкал возо йоча (Каврий — А.В.). — Тунам вара
кӱтӱшкат
гармоньым сакен коштам ыле. Но тидлан талант, мастарлык кӱлеш. Нотым сайын
палыман, аккорд ден басым лугыман огыл".
Кеч-могай авторат произведенийлаштыже шке илыш опытшылан эҥерта. Геннадий
Михайловичат яра жапше годым, кидыш гармоньым кучен, ныжыл семым шупшылаш
тореш огыл,
Торъял вел пайрем мурым южгунам кызытат сӧралын шуйдара.
Писательын кумшо книгаже "Шошо пеледышын ямже" маналтеш. Шке жапыштыже
верысе
пресса тудын нерген пеш чын палемден ыле.
Марий сылнымутышто производственный тема начарын вияҥеш. Оласе самырык-
влакын
койыш-шоктышышт, нунын пашашт да илыш пӱрымашышт нерген сылнымутан
произведений
пешак шагал. Г.Пироговын книгаже тиде шотышто чынжымак у ошкыл лийын.
"Марий
коммунеш" (кызыт "Марий Эл") савыкталтше рецензиешыже А.Китиков тунам тыге
палемден ыле: "... автор событийын, посна эпизодын участникше лийын,
сайжылан куанен, удажлан чонжо йӱлен, сандене илышын вашталт толмыжым ужын
мошта, калыкын
илыш-йӱлажымат удан огыл пала" ("Марий коммуна", 1973, 14 январь).
Рецензент книгаште 35 калыкмутым шотлен муын. Мутат уке, писательын
мастарлыкше
калык ойсавыртышым мыняр кучылтмаште веле огыл. Кеч-могай произведенийын
сылнылыкше моткоч шуко шӧрынан, тудым тичмашын лончылен гына рашемдаш лиеш.
Тиде книган моло деч ойыртемже ӱмбач гына лостыклен каймаштат палдырна.
"Шошо пеледышын
ямже" олаште тунемше але пашам ыштыше ӱдыр-рвезе-влакын пӱрымашыштым, койыш-
шоктышыштым сӱретлымылан пӧлеклалтын. Налаш теве "Чылажат але ончылно" кугу
да кумда планан ойлымашымак. Кок тулык икшыве Ариян Кузнецов ден Гена
Чемоданов, кок
йолташ, оласе технический училищыште тунемыт, вараже заводышто пашам ышташ
тӱҥалыт. Тыге илыш корныштышт икымше пеҥгыде ошкылым ыштат. Могай ончыклык
нуным вуча? Ялысе рвезе-влак оласе илышлан кузерак келыштаралтыт, тунемыт?
Автор нине да
моло йодыш-влакланат кертмыж семын вашешташ тырша.
Геннадий Пироговын пытартыш жапыште возымыжым ончалмеке шижалтеш: тудын
сылнымут
пашаже ятырлан молемын. Лач тидын нерген ойлат прозаикын "Корнымбал ломбо"
да
"Кочо мӱй" повестьше-влак. Нине произведенийлаште тудо адак самырык-влакын
йӧратымашышт нерген ойла, лудшым жапыштыже йоҥылыш корнышко шогалме деч
аралаш, шижтараш тырша, сылнымутын вийже, тудын полшымыж дене герой-влакын
илыш пӱрымашыштым, койыш-шоктышыштым шинчаш койшын сӱретла.
"Корнымбал ломбо" повестьыште, мутлан, тыглай, кызыт чӱчкыдын вашлиялтше
илыш
ситуаций ончыкталтеш. Смирновмыт ешыште ик икшыве гына, сандене аваже
ӱдыржым,
Тамарам, пешак нечкын кушта. Кушко шукта тыгай воспитаний? "Илышын шере-
кочыжым
аклаш тунемдыме икшыве деч ача-ава нимо порымат вучен ок керт",— каласынеже
автор. Икманаш, произведений лудшо еҥым шонкалаш тарата.
"Кочо мӱй" повестьым автобиографический, манаш лиеш. Мутат уке, тыште илыш
факт-влак тӱрыснек писательын биографийже дене кылдалтын огытыл, но тӱҥ
шотышто прозаик шке йолташыже, палымыже, шке илыш савыртышыже-влак нерген
каласкала.
Г.Пироговын самырык пагытше сар жапыште да тудын деч вара эртен.
Повестьыште
вашлиялтше ятыр эпизод авторын илышыж дене ойыраш лийдымын кылдалтын.
Произведенийын тӱҥ геройжо Эрик Королевын пӱрымашыже, чарайолан йоча пагыт
гыч
тӱҥалын, йол ӱмбаке пеҥгыдын шогалме марте тӱрыс сӱретлалтеш. Тудын дене ме
эн
ондак "физкультура" мутым "пикукур" манаш тӧчышӧ изи ньога семын палыме
лийына.
Вара геройын школ, институт, сӧреман мланде да моло илыш йолгорно
савыртышлажат
рашемыт.
Ача деч посна кушшо икшыве, нелым-йӧсым ончыде, шканже келшыше профессийым
ойырен налеш, журналист лиеш. Эрикын илыш корныштыжо ятыр айдеме вашлиялтеш
— порыжат, осалжат. Авторын хронологий шотан повествованийже геройын
кушкын, пеҥгыдемын толмыжым, илыш тошкалтыш дене эркын кӱшкӧ нӧлтмыжым веле
огыл сӱретлаш полша. Произведенийын тыге чоҥалтмыже персонаж-влакын
характерышт шуаралтмым тӱрыс
почаш утларак кумда йӧным ышта.
Лудшын ушешыже келгын лакемалтыт, мутлан, Лилия Веселова ден Эльвира
Мудрован
сынышт, койыш-шоктшышт. Моланже пале, раш — нуным автор шонен луктын огыл.
Кеч
нине персонаж-влакын лӱмыштым сылнымутын законжылан келыштарен вашталтыме
гынат,
нуно чын илыш факт дене кылдалтше герой улыт. Тыгак повестьысе ятыр моло
героят
илыш гычак налме еҥ-влак улыт.
Мо ок сите Эрик Королевлан еш пиалым муаш? Тудо поро, еҥлан эре полшаш ямде
улшо
айдеме, чонжат моткоч весела, кумылжат мыскараче. Йолташыже-влакат Эрикым
пагалат. Но тудо тӱргоч еҥлан ӱшаныше, пушкыдо кумылан, сандене шке
йӧратымашыжым
аралашат чоткыдылыкшо огеш сите. Тыге тудо Эльвирам йомдара, Лилия дене
ушна гынат, пиалым огеш му. Но Эрик Королев ден авторым лугымо огеш кӱл,
тудо — шонен
лукмо образ, тӱрлӧ айдеме койыш-шоктышым иктешлыше художественный тип,
сандене
геройын илыш-корныжым ме, лудшо-влак, тыге тӱткын эскерена. Тудо мыланна
шерге
да лишыл. Тыгодымак повестьысе ятыр эпизод авторын илыш пӱрымашыж дене чак
кылдалтын, манын палемдышна.
Кунам сылнымутан произведенийыште автобиографический элемент-влак тӱргоч
озала-нат, ӱшаныме олмеш автор дек утларак веле йодыш-влак лектыт. Тиде
ӧрмаш, но сылнымутышто тыге. Сандене произведенийыште событийлан, фактлан
личный, субъективный акым пуаш тыршымаш, шке отношенийым тӱргоч палдарымаш
эҥгекым гына ышта.
Творчествыште лудшыланат вер кодшаш, тудын ушыжат, эмоцийжат талын пашам
ыштышаш
улыт. Йӱштӧ шӱм дене возымо книга весын чонешыже келге палым огеш кодо.
Пироговын геройжо-влак мемнан чоннам тарватат. "Кочо мӱй" повесть
страницылаште иланыше сюжет йогын, тусо персонаж-влакын илыш пӱрымашышт
лудшылан шерге улыт. Ме нунын дене пырля куанена, ойгырена, шонкалена.
Произведенийын йылмыжат сылне. Автор калыкыште чӱчкыдын кучылталтше
ойсавыртыш-влакым, посна мутым эпизодлаште моштен кучылтеш. "Романтик-влак!
Ну, йӧра, кумылетым волташ огыл, мӧҥгешла, нӧлташ гына толынам, Эрикем.
Усек? Мотай на ус!",
тыге мутлана шала койышан Лилия. Эрик — журналист, сандене тудын
ойсавыртышлаштыже газет да книгаласе лексика утларак озалана.
"Илыш, модыш, пеледыш" маныт самырык жапым, но Эриклан тиде пагыт весым
ушештара, кочо мӱйым. Тидыже лудшымат келгынрак шонкалаш тарата. "Тӱшка
пеледыш кокла
гыч иктыже — Лилия, весыже — Эльвира. Когыньыштынат пиалышт уке. А мыйже
пиалан
улам мо?" "Уке" манаш йылме ок савырне: воктенем йӧратыме ӱдырем кыжге
мала. Икте гына жалке — ямле рвезе пагытем да тыгак кызытсе еш илышем кочо
мӱйым ушештарат..." — тыге мучашлен автор "Кочо мӱй" повестьшым.
Книгашке мыскара сынан икмыняр ойлымашым пуртымо: "Фантазер", "Арака эм
огыл улмаш...", "Ӱдырым шолыштынна..." да молымат. Нине кӱчык
произведенийлаште автор
илышыште вашлиялтше тӱрлӧ мыскара ситуацийла гоч еҥ-влакын икте-весе
кокласе отношенийыштышт улшо ситыдымашым воштылын сӱретла. Г.Пироговын
мыскраже-влак поро
улыт, герой-влак икте-весыштым огыт игылт, огыт койдаре, лач веселан,
полшаш шонен веле воштылыт. Ойлымаш-влакат повесть семынак куштылгын
лудалтыт, нунат лывырге йылме дене сылнын возалтыныт.
Геннадий Михайловичын творчествыже шке шотан. Прозаик утларакшым самырык-
влак
нерген воза, шкежат рвезе чонан, романтик кумылан. Тудын
произведенийлаштыже ни
келге философийым, ни кугун туныктен ойлымым кычалме огеш кӱл. Возымаштыже
мыскара кумыл, весела эпизод-влак верым лыҥак налыт. Тудо, автор семын,
шкенжымат
тӱрлӧ воштылчык, йӧндымо ситуацийлашке шындылаш огеш аптыране. Г.Пироговын
произведенийлажым лудмо годым уш кана, чон куана, кумыл шулдыраҥеш.



030898
************************************************************************
3—08
"Команмелна" конкурс

Михаил ДАНИЛОВ
ЧОНАН МЕРАҤ

Ала уремысе йӱштылан, ала пӧрт кӧргыштӧ утыжым шокшо Золойлан таче
каньысырын
чучеш: ни верыштыже шинчын-шоген ок керт, ни пашаже ок воране. Марийжымат,
Лаптыш Метрийым, эр гычак иктаж кум-ныл гана вурсен кышкыш. Кызытат кӱлеш
семын
"лоҥеш" гына.
— Ончал,— манеш,— пошкудо Семей мераҥым кучен кондыш. Олий пелашыжлан ынде
чомкам ыштен пукша.
Ӧрдыж теҥгылыш шинчешат, магыралтенак колта.
— Эх, ожно, Семейын марлан налаш тӧчымыж годым, молан тудлан ыжым лек дыр.
Метрийын шыде пеш чот гына погына. Пычалжым налеш да, ечым чиен, пакча
шеҥгел
чашкерыш сонарыш ошкылеш.
Золойын пареҥгым мушкын, коҥгаш кӱктен лукмешкыже оптышеш пижше ик мераҥым
налынат толеш. Кылме портышкемжым шылдыр-голдыр мурыктен, пӧртышкӧ пурат,
эсогыл вачыж гыч пычалжымат ок мучыштаре. Золойжо ваштареш миен шогалеш.
— Золой! Ончал мом кондышым,— манеш.
— Ала рывыжымак рашкалтен кертыч? — ышталалеш кувандайже да шуйымо котомкам
кидышкыже налеш.
— Чонан мераҥым ужмет шуэш?— пычалжым коҥга воктен шогалтат, Метрий,
мешакым руден, мераҥым пылышыж гыч кучен луктеш.
— Ончал, могай ошо?
Золой кок кидше дене мераҥым руалта.
— Колтен ончем мо? Тек пареҥге шӱкым кочкеш,— манын, янлыкым кӱварвак
колта.
Мераҥ ик гана оптыш гыч утлен гын, мешак гычат таза-эсен лектын гын, айдеме
кид
гыч утлымек, пареҥге шӱк кочкаш кая мо? Кӱчык почет кӱвар гыч вигак
ӱстембаке,
тушеч тӧрзан эн кӱшыл шинчашке тӧршта да янда дене пырля уремышкат лектын
возеш.
Метрий, пычалым налын, окна дек куржын мийышат, саде рож гоч кок гана
почела
рашкалтыш.
Пошкудо-влак, пычал лӱйымӧ йӱкым колын, "Ынде могай азап лие гын? манын,
уремыш
пеш ончыштыт. Но тушто нимо тыгай-тугай ок кой, лач Метрийын окнаште ик
шинчажым
мындер дене авырымыжым ужын шуктышт.
— Шке толшо мераҥымат колтышычат, ынде куанышыч мо? Яра пареҥгым гына
кочкаш логалеш. Тый денет кузе ончык кает?! — ӱдырамаш марийжымак вурсаш
пиже.
Башкортостан, Краснокам район, Мераҥ ял."



030998
************************************************************************
3—09
ШАБДАР ОСЫП — КУСАРЫШЕ

1937 ийыште Совет Эл руш кугу поэт А.С.Пушкинын колымыжлан шӱдӧ ий темме
кечым
палемден. Чыла вер-шӧрыштӧ репрессий каен гынат, марий писатель ден поэтмыт
ӧрыжеш кодын огытыл: нуно Пушкинын икмыняр почеламутшым кусареныт. Очыни,
Москвасе
издательствыште савыкташ шоненыт улмаш изирак сборникым. Но кумылыш
шукталтын
огыл. Тыге Шабдар Осыпын, Олык Ипайын, Ефрем Содоронын кусарымышт Москвасе
Литератур ден искусствын тӱҥ государственный архивышкышт (ЦГАЛИ, фонд 613,
ГИХЛ (Государственное издательство художественной литературы), опись 1,
единица хранения
7500) логалын.
Тиде мир пого тыге маналтын: "А.С.Пушкин. Стихотворения. На мари-луговом
языке.
Переводы Шабдара и Олык Ипая. Машинопись с правкой. 1937 год. 27 листов".
Олык
Ипай кум почеламутым кусарен: "Кавказ", "Сижу за решеткой" (марлаже
"Тӱрмаште
шинчыше"), "Я помню чудное мгновенье" (марлаже "Моткоч сай пагытым шарнем
мый...", А.П.Кернлан пӧлеклыме. Е.Содорон ныл почеламутым келыштарен улмаш,
но
ятыр ситыдымаш улмылан кӧра тудын фамилийжым титульный лышташыште ончыктен
огытыл. Очыни, Содоронын марлаш савырымыжым тушеч кораҥдаш шоненыт.
Шабдар Осып чылаже А.С.Пушкинын латик почеламутшым кусарен улмаш:
"Чаадаевлан",
"Сибирьыш", "Ия-шамыч", "Памятник", "Ола урем ден мый коштам ма...", "Вакх
муро", "Элегий", "Теле корно", "Анчар", "Теле эр", "Пыл".
Ик йылме гыч весыш кусарыме-савырыме сомыл куштылго огыл, тудо мастарлыкым
йодеш. Шабдар ты шотышто ятыр тыршен, тӱрлӧ йӧным кычалын. Тудын пашаже
кусарыме
аҥаште мыняр-гынат у ошкылым ышташ полшен, но южо вере, кызытсе шинча дене
ончымаште, экшыкымат муаш лиеш. Садым шотыш налын, коклан гына поэтын
мастарлыкшым
уэмдаш, эшеат саемдаш тыршыме.
Почеламут-влакым савыкташ ямдылыше
Семен Черных.

А.С.ПУШКИН
ЧААДАЕВЛАН

Йӧратымаш, ӱшан да чап
Мемнам кужунак ышт ондале:
Эр тӱтыра гай эртыш жап,
Рвезе модышна мондалте.

Но уш вучымаш ден чот шолеш:
Ты шучко властьын кид йымачше
Шӱмбел элнан полшаш ӱжмашым
Шӱмна чытен кертде шижеш.

Сай, эрык илышын саманжым
Ме вучена, пеш ӱшанен.
Тыге вуча дыр ӱдыр таҥжым
Йӧратыше рвезе еҥ.

Эреак эрык верч йӱлен
Шӱмнаже чаплан ямде годым,
Таҥем, элналан пӧлеклен,
Ме пуэна шке рвезе чоным.

Инане, таҥ: нӧлтеш садак
Пиалын чапле ӱжараже!
Россий пич омыжым кода,
Да кугыжа кучемын шӱгар валне
Мемнан лӱмнам возен шындат.

СИБИРЬЫШ
Сибирь мландеш, руда лоҥгаш,
Кужун чытен те иледа,
Арам ок лий кугу шонымаш,
Огеш йом неле пашада.

Азапыш вочшо-влак, тендам
Ӱшанымаш туштат муэш,
Да нӧлталеш сай кумылдам.
Пеш вучымо жап садак толеш.

Йӧратымаш, пагалымаш
Тюрьма омса воштат пурат,
Кузе пич каторго рожлаш
Мия кызыт эрык йӱкемат.

Ты неле шинчырда кӱрлеш,
Тюрьма-влак сӱмырлат, да эрык
Тендам омсаште вашлиеш,
Изада деч налыда те кердым.

ИЯ-ВЛАК
Чымалтеш пыл, чоҥешта пыл;
Тылзе раш ок кой гынат,
Лумшо лумым волгалта;
Вудака кават, йӱдат.

Кудалам мый ир пасушто,
Оҥгыр-шамыч лиҥ-лоҥ-йоҥ.
Шучко тыште, пешак шучко
Ӧрдыж велне лӱдын чон!

"Эй, кудал, ямщик!.."— Ом сеҥыс,
Имньылан пеш, барин, неле:
Вет шинчам поран чылт темыш,
Йырваш сип-сип пургыж веле,
Ик кышат ок кой нигушто.
Корно йомо, мом ышташ?!
Лач ия дыр ир пасушто
Тӱҥалалтыш аҥырташ.

Тевыс ончо: модын-воштыл
Шӱведа мемнан ӱмбак,
Лӱдшӧ имньым ӧрдыж поктыл
Тӱкала корем йымак.
Тушто корно меҥге семын
Тудо койо шинчамлан;
Чолгыжалтыш тул, сескемын,
Йомын кайыш умбалан".

Чымалтеш пыл, чоҥешта пыл;
Тылзе раш ок кой гынат,
Лумшо лумым волгалта;
Вудака кават, йӱдат,
Пӧрдын-пӧрдын, ал пытен,
Шып лий, оҥгыр, тер шогале.
"Мо гын тушто?"— "Кӧ пален?
Омарта я, пире але!"

Шыдешка поран, шортеш;
Имне, лӱдын, пеш шӱла.
А ия умбак куржеш
Тул шинчаже вел йӱла.
Рӱж тарванышт имне-влак,
Оҥгыр йӱк адак сурга...
Мый ужам: ия кашакын
Ош пасушко чумыргат.

Куржыт, пӧрдыт шукын-шукын,
Соптыра да шучко пеш,
Лач тыге лышташ-влак, шижым,
Тарванат мардеж почеш.
Ах, кунаре! Куш каят?
Мурышт мо пеш ойган?
Але сурт кугызам тоят,
Але овдам пуат марлан?

Чымалтеш пыл, чоҥешта пыл;
Тылзе раш ок кой гынат,
Лумшо лумым волгалта;
Вудака кават, йӱдат.
Шем ия-влак, чумырген,
Пыл йымачын чоҥештат,
Урмыж, шортын, магырен,
Шӱм-чонемым ойгатат.

ПАМЯТНИК
Мый памятникым кид ден огыл ыштен кодем шкалан,
Тудын дек огеш йом калык корно нигунам.
Александрийский меҥге деч кӱшкӧ вуй нӧлтен,
Шога ораже ден кугешнен.

Уке, ом коло оранек: поэзийеш
Чонем кодеш, да ок шӱй кап-кыл ден пырля.
Кеч ик поэт тӱня ӱмбалне шкет кодмеш
Лӱмем-чапем мыйынат ила.

Лӱмем нерген Русь мучко мут шарла кумдан
Ойлаш тӱҥалыт тусо тӱрлӧ калыкат:
Славянын тукым, финн ден ир тунгус,
Да степь ден коштшо калмыкат.

Шке мурем ден эреак порым вел кычал,
Пеш шыгыр годым эрыкым чот моктенам.
Титаканлан суап ышташ мый йодынам,
Садлан лӱмемже мыйын ок мондалт.

О Муза, юмын кӱштымым эре шуктал,
Осал деч ит лӱд, чаплан верчын ит толаше.
Кеч моктымым, кеч орлымым иктӧр тый ончал,
Ораде еҥ дене ит ӱчаше.

* * *
Ола урем ден мый коштам ма,
Я черкыш еҥ тӱшкаш пурем,
Ораде рвезымат коклаш шинчам ма,
Эре ушем ден мый шонем.

Тыге манам: ий-влак эртат,
Мынярын кызыт улына —
Чылан шӱгарыш возына,
Вашке черет кӧлан-гынат.

Мый шоҥго тумым ӧрын ончем:
Чодыралан чал коча, шонем.
Илен эрта мыйын ӱмырем,
Кузе ачамытын эртен.

Изи азам шыман вӱчкем,
Адак шонем: чеверын код,
Тыланет шке верем кодем:
Мыланем — шӱйман, а тый пелед.

Мый кажне ийым, кажне тылзым
Тыге шоненак ужатем,
Коклаштышт мый колышаш игечым
Эре пален налаш тӧчем.

Кушан мыланем пӱрен колаш?
Сареш, вӱдеш я йот элеш?
Ала воктенысе лоп вереш
Капем йӧршеш возеш канаш?

Кеч колышылан иктак гынат,
Вет чондымо кап садак шӱеш.
Ала-молан шӱгарышкат
Шочмем вереш вочмем шуэш.

Керек шӱгар вынем воктен
Рвезе илыш тек модеш.
Мотор пӱртӱс, нимом шижде,
Эре тугак чот пеледеш!

Вакх муро *

Куаныме йӱкшӧ молан гын шыпланыш?
Чот шергылтше таче пайрем мурына!
Эсен лийышт, нине чевер ӱдыр-шамыч,
Да, рвезе, йӧратыше, сай ватына!
Тич темыза те шке атыдам!
Стаканын пундашке,
Виян аракашке
Кудалтыза шке шергашдам!
Тӧр налын, стаканым нӧлталына кӱш!
Эсен лийже муза, эсен лийже уш!
Шнуй кече, куатлын тый йӱлӧ!
Кузе ӱжара нӧлтмӧ дене
Йомеш ты сокыр, чыли-мули тулжо,
Тугак кече гане уш-акыл вий дене
Шояк шонымаш ялт йомжо!
Виян лийже кече, порволыжо пычкемыш!

* Вакх — ожсо грек ден римлян-влакын арака юмышт; латинла — Бахус. Туштен
ойлымаште: йошкар арака, весела кумылан мурсем.

Элегий

Полмезе годсо ораде илышем
Неле мокмыр гай туржеш шӱмем.
Но тошто ойго — пӱрӧ гай чонлан,
Кунар кужун шуэш, тунар виян.
Корнем йокрок. Шем ойгым да пашам
Сӧра лӱшкалтше илыш теҥыз мылам.

Но таҥ-влак, ок шу мыйын колымем,
Шонаш да орланаш мый илынем.
Шинчем: ойган да шыгыр жап коклаш
Садак толеш мылам куанымаш.
Коклан мурпогеш мондем тӱням,
Шонен лукмем нерген шортам тунам.
Ала ойган пытартыш пагытеш
Йӧратымаш адак шыр воштылеш.

Теле корно

Толкыналтше тӱтыра вошт
Эркын тылызе нушкеш.
Шӱлыкан пасум тора гыч
Волгыдыж ден вӱдылеш.

Теле шӱлык корно дене
Писе тройко йорталта.
Оҥгыр тутыш ик сем дене
Чарныдегыч йӱклана.

Шочмо-кушмо верын йӱкшӧ
Ямщик мурышто шокта:
Нӧлталеш-я кумылемым
Я шӱмем чот ойгата.

Ир пасу да лум тӱтан...
Ни тулат, ни шем пӧртат...
Ваштарешем лач коклан
Корно меҥге-влак пернат...

Пеш йокрок чонемлан, Нина,
Эрлак мӧҥгӧ пӧртылам,
Мый тунам шинчам камин дек,
Йӧратен, тыйым ончалам.

Стрелке-влакшым пӧрдыктен,
Тек тунам шолтка шагат.
Когыньнажым ойырен
Ок керт йӧршын пелйӱдат.

Йӧсӧ, Нина: корно неле.
Мурыжым кӱрльӧ ямщикат.
Тутыш оҥгыр мурсем веле,
Вудакаҥын тылызат.

Анчар *

Кукшу, каҥга, чара мландеш,
Кече эҥдыме ошма лоҥгаш
Аяр пушеҥге шкет кушкеш.
Осал орол гай шып шога.

Незер пӱртӱс лач шыдыж годым
Тыгай пушеҥгым шочыктен.
Лышташ ораж ден шыгыр вожшым
Пуштшо вӱд ден лыҥ темен.

Кечывалым шокшо юж ден
Ком вошт ноло шырчен лектеш,
А кас юлеш, тегыт семын
Чот нугыдем, кылмен шинчеш.

Анчар лиш ок мий кайыквусо,
Огеш тол янлык. Мардеж гына
Азырен пушеҥгыш толын тӱкна,
Аяр ден локтылеш сай южым.

Коклан шем пыл тышеч эрта
Да йӱр ден мландым вӱдыжта.
Тунам лышташ гыч йӱр чӱчалтыш
Аярыш савырнен тӱча.

Сут олпот икана шке кулжым
Ты пушеҥге дек поктен колтен.
Кӱштен кондаш тушеч анчарын кишым
Да лывыжге лышташ ден укшым.

Шуктен айдеме озажын ойым,
Толмеке, йӧрлын возын лап,
Омаш коклаш шуктен шке ӱмырым.
А олпотлан лийын вара чап.

Аяр ден писе пикш мучашым
Кугыжа пеш чот шӱраш шӱден.
Да тыгай йӧн дене йот эллаште
Пеш шуко еҥым пуштыктен.

* Анчар — тропический элласе аяран пушеҥге; тудын ядшым сар, сонар годым
пикш, умдо мучашым шӱраш ожно кучылтыныт.

Теле эр

Игече чапле: йӱштӧ да кечан!
Ласкан нерет, чевер таҥем,
Сита, пожалт-ян, моторем.
Шинчатым поч ынде шыман
Да йӱдйымалсе шӱдырла
Эр ӱжарам вашлий чолган.

Кастене, шарнет, поран чот шӱшкыш,
Пылпомыш ыле вудака.
Шем пыл кокла гыч тылзын тӱсшӧ
Кояш толашыш ош тамган.
Тыят тӱҥальыч ойганаш,
А таче... ончо-ян окнаш.

Ояр кава йымалне тӧр
Тугане, пуйто ош посто.
Кечеш волгалтын, лум кия,
Мӱндыр чодыра коеш пеш шемын,
А теве, пӧрш ден ошемын,
Эҥер вӱд ий йымач кая.

Пӧлем кӧргат волгалтын пеш,
Яндар тӱс дене йылгыжеш.
Коҥгаште пу шолткен йӱла.
Пеш сай кызыт шонен кияш.
Шинчет, ала ракш вӱльынам
Изи тереш кычкаш кӱшташ?

Мемнам моткоч куандарен,
Эр лум ӱмбачын йорталтен
Кудал колта писе имньына.
Пуста пасушко каена,
Чодыраш, кеҥежымсе сай верыш,
Мыланем пеш келшыше вӱд серыш.

Пыл

Таул мардеж дене шаланыше шем пыл!
Тый шкетын каваште шып чоҥештет,
Молан ӱмылтет гын сӧрал мланде валым?
Да шуко чонаным, игечым арам ойгатет!

Вет шаҥге, кава кӧргым мучко темен,
Тый шкендым волгенче ден йыр вӱдылынат.
Да кӱдырчым шучкын коклан мурыктен,
Чот кошкышо мландым йӱр ден йӱктенат.

Ну, ситыш, жап шулаш! Йӱр пагыт эртен,
Шем мланде у юл дене ласкан шӱлалта.
Мардеж, кушкыл капым шыман ниялтен,
Кумда кава лоҥ гыч саде пылым покта.

Шабдар Осып кусарен.



031098
************************************************************************
3—10

Муро дене — тӱня мучко

Российысе культурым, марий искусствым вияҥдымаште посна ешын, тукымын
ыштыме суапле пашаштым алал кумылын палемдыман. Теве, мемнан
профессиональный музыкылан
негызым пыштыше тале композитор-влак И.С.Палантай ден Я.А.Эшпай ик урлык,
ик вӱр
лийыныт. Кугызажын да ачажын такыртыме корныштым умбаке вияҥден, келгемден,

А.Эшпай марий кокла гыч эн ончыч Ленинский премийын лауреатше лӱмым налын,
СССРын калык артистше лийын.
Писатель кокла гыч Звенигово кундемеш шочын-кушшо изак-шоляк Мичурин-
Азмекей ден
Мичурин Ятманым ончыктыман. Оршанка вел Тошто Крешын ялым чынак талант
памашлан
шотлаш лиеш. М.Шкетан деч вара тышеч драматург А.Волков ден тудын шольыжо,
композитор Е.Волков, нӧрӧ шулдырыштым шарен, искусство кавашке кӱзеныт.
Шернур районышто тидын шотышто Шабдар Осыпын ешыже ойыртемалтын. Уста
писатель
шкеже С.Чавайн да М.Шкетан дене пырля марий сылнымутым негызлен, а тудын
кок эргыже совет музыкальный культурым вияҥдымаште мастарлыкым ончыктеныт.
Альберт
Шабдаров мыланна Марий филармонийын мурызыж семын палыме ыле гын, Эрик
Шабдаров,
искусство курыкыш кыртмен кӱзен, Москвасе Кугу академический театрын
артистше
лийын.
Эрик Иосифович Шабдаров 1927 ий 13 февральыште Кужеҥер селаш шочын.
1923—1929
ийлаште ачаже тыште кокымшо ступенян школышто туныктышылан, вара тудын
вуйлатышыжлан ыштен, а 1929 ийыште О.Шабдарым Шернур кыдалаш школыш
кусареныт. Эрикын
йоча жапше Шернур ден Куженер селасе сылне пӱртӱс лоҥгаште, литератур ден
искусствым йӧратыше ешыште эртен. Ачаже сылнымутым возымо ден серлаген огыл
— тудо
моторын мурен, тӱрлӧ семӱзгар (кӱсле, скрипке, мандолина) дене сайын
шоктен, устан сӱретлен. Аваже, Анна Алексеевна Чемоданова, У Торъял
кундемысе Кугу Овалже
ялеш шочын-кушшо ӱдырамаш, Шернур педучилищыште тунеммыж годымак
драмкружокышто
модын, калык мурым моткоч йӧратен. Тудо тӱҥалтыш школын туныктышыжо лийын.
1934 ий гыч, О.Шабдарын Н.К.Крупская лӱмеш Марий государственный
пединститутышто
туныкташ тӱҥалмекыже, Эрик ача-аваж дене пырля Йошкар-Олашке илаш толеш,
икымше
номеран школышто тунемеш.
1937—1938 ийласе жапын оргажан лиймыжлан кӧра Шабдаровмыт ешлан, изи
ийготан
Альберт ден Эриклан, нунын Маргарита акаштлан (сар жапыште колен), ача деч
посна
кодмек, шуко неле-йӧсӧ, йӱштӧ-шокшо логалын. Икмыняр ий гыч нуно ава деч
посна,
йӧршеш тулык кодыныт...
Сар тӱҥалмек, совет калык чумыр вийым фашизм ваштареш кредалмашке виктарен.
1942
ийыште кеҥежым, 9-ше классым тунемын пытарымек, Э.Шабдаров шке кумылын
Йошкар
Армийыш каен. Эрик изинек музык деке шӱмаҥын, школысо оркестрыште шоктен,
садлан
тудым, ийгот шуде салтак вургемым чиктен, военный оркестрышке налыныт.
Рвезе
Йошкар-Ола воктенсе Сурокышто (ик ий наре), Костромской областьыште,
Горький
олаште служитлен, шӱмыш-ушыш шыҥдаралтше муро сем дене совет салтак-влакым
тушман ваштареш кучедалаш кумылаҥден. Сар пытымек, музыкант Красноармейский
ансамбльыш логалеш, тыге шкенжын ончыклыкшым искусство дене утларак
пеҥгыдын кылда.
Ик ий гыч Эрик Шабдаровым Московский военный округын ансамбльышкыже
солитслан
налыт да тыште тудо кум ий пашам ышта — мура, шокта.
1949 ийыште Эрик Эрвел Германийысе Совет оккупационный войскан
Красноармейский
ансамбльжын артистше лиеш. Кок ий гыч демобилизоватлалтеш да Военно-
Воздушный
Вийын ансамбльыштыже ик ий наре мура. Московский областной филармонийын
оперный
труппышкыжо пашам ышташ толеш. Тиде труппа дене Дальний Востокышто
(Читаште, Хабаровскышто, Нерчинскыште, Петровский заводышто, моло вереат)
куд тылзе гастрольышто коштеш, мастарлыкшым нӧлта. Столицыш пӧртылмек,
самырык артист филармонийыште пашам ыштыме жапыштак Москвасе оперный
студийыште тунемеш. Тыште тудо
шкенжын ончыклык илыш йолташыже, мурызо ӱдыр Галина Никифоровна Метелкинам
вашлиеш, икмыняр жап гыч марлан налеш.
1953 гыч 1957 ий марте Эрик угыч Московский военный округысо ансамбльын
артистшылан ышта.
1957 ийыште Э.Шабдаровын илышыштыже, пӱрымаштыже йӧршеш у йыжыҥ тӱҥалеш:
ачажым
реабилитироватлымек, тудым кугу конкурс деч вара СССР-ысе Государственный
Академический Кугу Театрыш пашам ышташ налыт. Уло тӱнямбалне чапланыше
совет оперный
искусствым вияҥдаш тудо тылеч вара уло моштымашыжым, пӱтынь илышыжым пуэн.
Мурызо пален: тиде театрыште пашам ышташ пиал кажне артистлан ок логал, вет
оперыште
мураш, эстраде дене таҥастарымаште, моткоч виян, йоҥгыдо, тӱрлӧ-тӱрлӧ йӱк
кӱлеш.
Пӱртӱс Эрик Шабдаровлан илышыште шуэн вашлиялтше йӱкым пӧлеклен: высокий
бас
манме тале, пеҥгыде, куатле йӱкшӧ дене тудо шергылтен муралта гын, йырым-
йырысе
юж, окнасе янда чытыра ыле!
Арам огыл черке пашаеҥ-влак Москвасе эн кугу да сылне Петровский
кафедральный
соборын хорыштыжо совместительство шот дене мураш тудым ик гана веле огыл
ӱжыныт, кугу оксам тӱлаш сӧреныт. Но коммунист лӱмым амырташ артист кӧнен
огыл.
Кугу театрыште коло кок ий пашам ыштыме жапыште марий артист шке усталыкшым
витле наре оперыште ончыктен. Нунын радамыште — "Борис Годунов",
"Хованщина", "Иван
Сусанин", "Садко", "Октябрь", "Декабрист", "Риголетто", "Аида", "Отелло".
Э.Шабдаров хорышто мурен, тылеч посна тудлан ятыр гана изирак сольный
партийым
ӱшанен пуэныт. Ик гана веле огыл СССР-ын калык артистше-влак С.Лемешев,
М.Михайлов, А.Иванов, П.Лисициан, А.Петров дене пырля выступатлен, вес элла
гыч Совет
Ушемыш гастроль дене толшо ятыр тале мурызо дене лишыл палыме лийын
(мутлан,
итальянец Марио дель Монако, болгар артист Николай Гяуров). Шуко лӱмлӧ еҥ
тудлан
автографшым пагален пӧлеклен.
Мыйын ончылнем — СССР-ысе Кугу театрын Америкыш гастроль дене мийымыж годым
НьюЙоркышто английский йылме дене лукмо сылне сӱретан рекламный книга.
Тыште С.Прокофьевын "Игрок" оперыштыже (Достоевскийын тыгаяк лӱман
повестьше почеш) мурышо
— модшо-влак радамыште Эрик Шабдаровын фамилийжым ончыктымо. Тылеч посна
тудо
Бетховенын "Фиделио", Вердин "Риголетто", Молчановын "Неизвестный солдат"
оперыштышт тӱрлӧ сынан партий-влакым мастарын, моткоч келыштарен мурен.
Артистын шкеж гаяк поро кумылан пелашыжат, Галина Никифоровна, чумыр
илышыжым
Кугу театрлан пуэн. Ныжылге, йоҥгыдо баритон йӱкшӧ дене кеч-могай еҥын шӱм-
чонжым кепшылтен, шулыктен. Нунын Дмитрий эргышт, Шабдар Осыпын уныкаже,
музыклан
изинек шӱман кушкын.
Кугу театрын труппыж дене пырля Шабдаровмыт шуко гана вес эллашке гастроль
дене
коштыныт. Лийыныт США-ште, Канадыште, Австрийыште, Венгрийыште, Италийыште,
Германийыште, Францийыште, Японийыште, моло вереат.
Эрик Шабдаров тӱрлӧ темылан почеламутым возкалаш йӧратен. Артист-влак тудын
мыскара шаржше-влакым театрын шуко тиражан газетыштыже ик гана веле огыл
лудыныт.
Марий радио коклан мыланна Э.Шабдаровын мурыжым йоҥгалтара. Теве ҥ 1985
ийыште
Маркнигоиздатын лукмо "Йошкар-Ола нерген муро-влак" книгаште артистын
возымо
сылне муро савыкталтын (мутшат тудын).
Эрик Иосифович пытартыш ийлаште канышыште ыле. Тудо шочмо Марий кундем дене
пеҥгыде кылым кучен, поян творческий илыш дене илен. У деч у мурым возаш,
тӱня мучко ужын коштмыжо, тӱрлӧ эллаште лиймыж нерген очерк циклыште кумдан
каласкалаш
шонен. Да тиде сомылым тӱҥалын ыле. Чаманен каласаш перна: шошо вӱдла шолшо
шонымашыже тӱрыс ыш шукталт — илышыже корно кыдалан кӱрылтӧ. 1986 ий шошым
шочмо
кундемыш Москва гыч ойган увер тольо: 17 апрельыште, кужун черланен
кийымек,
Эрик Иосифович Шабдаров больницыште логар чер (рак) дене ӱмыр лугыч колен.
Тудо
кудлымшо ийыш тошкалын ыле...
Галина Никифоровна йӧратыме илыш йолташым йомдарыме ойгым чытен ыш сеҥе.
Саде
1986 ийынак, 9 июньышто, илыш дене чеверласыш. Шабдаровмытын ик парня гай
Дима
эргышт, ача-ава деч посна кодмек, илышыште пеҥгыде эҥертышым йомдарыш,
чоткыдо
ешым чоҥен ыш керт. Тудын чыган ешеш шочын-кушшо мотор ватыже, столицысе
художникмытын атмашкышт пижын, шала койыш дене аҥыргыш. Моткоч тыматле,
поро, музыклан шӱман самырык еҥ шкетын кодын илыш, тыш-туш тайныште. Кок ий
ончыч Дмитрий
Шабдаров ачаже-аваж почеш каен.
Тыге пӧръеҥ могырым Шабдар Осыпын вияш тукымжо кӱрылтын. А ӱдырамаш могырым
Йошкар-Олаште ила да пашам ышта Альберт Шабдаровын Лариса ӱдыржӧ, Шабдар
Осыпын
уныкаже.
Огеш мондо мемнан калыкна Шабдармытын лӱмыштым да мурпогыштым. Пагала да
акла
Эрик Шабдаровын куатле талантшым, Россий культурыш пыштыме надыржым.
Ӱшанена:
шочыкта, кушта ончыкыжым марий нацийна у тукым мурызо, артист, поэт да
писатель-влакым.
Семен Черных,
МарГУ-н профессоржо,
филологий наука доктор.



031198
************************************************************************
3—11
Палыме лийына: у лӱм

Маргарита РИЗАЕВА
Ризаева Маргарита Анатольевна Пошкырт Эл, Калтаса районысо Тошто Калтаса
ялеш
1952 ий 20 мартыште шочын. Челябинск оласе Культур институтым тунем
пытарен. Шке
специальностьшо дене Калтаса тӱвыра пӧртыштӧ пашам ышта. Шомакын тамжым,
сӧраллыкшым, юзылыкшым палаш, аклаш тудым верысе "Ӱжара" райгазетын тӱҥ
редакторжо
Виталий Акиев туныктен.
Маргарита Анатольевнан почеламутшо-влак "Чолман", "Ӱжара" газетлаште
(Башкортостан) лектыныт. "Ончыко" журналыште але икымше гана савыкталтеш.
Мургорнет пиалан, у муртӱр дене волгалтше лийже, Маргарита!

Маргарита РИЗАЕВА
ШОЧМО ЭЛ
Пошкырт Эл — эрвелмарийын
Эр тулкайыкше, товат:
Шӧртньӧ шулдыржым, ю вийжым
Кеч-куштат эре шижат...

Сото тӱс яндар памашын
Шочмо мландым йыр мушкеш.
Ший сава гыч кашын-кашын
Лупс эр шудышко возеш.

Тиде верыште мый шочым,
Кок памаш воктен ялем.
Ош тӱняш шинчамым почо
Тошто Калтаса — велем.

Шочмо Эл... Толам, каем ма,
Шӱмыштем авам, ялем...
Ош полан тӱсан кундемым,
Эр тулкайыкым шарнем.

ИТ ОЙЛО...
Шӱмым корштарыше мутым ит ойло,
Шӧрын шинчашке ит ончо, таҥем:
Ӱмыр тугай кӱчык, йыр шолеш ойго,
Лучо чотрак ӧндал йӱштӧ капем.

Пыште кидеш виян ныжыл кидетым:
Йӱд-кече мый тыйым чот вученам.
Шым пале, угыч йӱр гай толшашетым,
Лектын почам ыле пӧртыш омсам...
Йоҥылыш-олым йоген лучо кодшо,
Шучко мардеж ошыш тек савырна.
Шем эҥыремышын кӱрылжӧ вотшо,—
Шӱм шӱртӧ ден кылдена ӱмырнам.

Шӱмым корштарыше мутым ит ойло,
Шӧрын шинчашке ит ончо, таҥем.
Ӱмыр тугай кӱчык, шулыжо ойго,
Лучо ӧндал мыйым, лачым йӱксем...


ПОРСЫН МУНДЫРА
Ковамым порын шарналтен.
Автор

Ожно Машаран уремыште илен
Коваем — кугезе, ныжыл, поро еҥ.
Тушко миенам изи йоча, савий,
Кушто йыр шарлен ужар шаршудын ший...
Авалтен капем ковамын пун тӧшак,
Ойленам почаҥын: "Ой, кӱлеш йомак?!."
Да сур пирым кушкыж чымыктен Йыван,
Лийын ватыже сар ӱдыр кугыжан...
Пыкшерак пелйӱдым почынам шинчам
(Мундыртен тугак ковамже мундырам):
— Порсын мундыратым мундыртем, ковай?
— Мале, уныкам, уке гын тыш толеш мӧмай,
Наҥгая кучен, мӱндыркӧ шем йӱр гай тораш,
От му корным мӧҥгышкӧ толаш...
Кугемат кунам-гынат тый, ӱдырем,
Юмо, мундыражым тыланет пӱрен,
Корнышко луктеш... Ит вашке кугемаш...
Ятыр пагыт эртыш, йомо тӱтыраш.
Пӧртылдымӧ лие ныжыл коваем,
Порсын мундыражым ынде мундыртен...



031298
************************************************************************
3—12
ШАПАЛГА, ШАПАЛГА...

Мутшо В.Бояринован. Семже В.Захаровын.

Шапалга, шапалга ший окан шовырем,
Чулан ишкыш сакалташ веле йӧра.
Ой, тораште ила шӱмбелем-моторем,
Изи чонем йӱлалташ веле йӧра. 2 гана.

Кӱкшӧ курыкыш кӱзем — шӱмбелемым ом уж,
Мӧрӧ олыкыш волем — ом уж моторем.
Ужам гынат ужам, йӱд омешем вел ужам,
Кечывалым шонкален илымемлан. 2 гана.

Шӱмем тичак погынен ойлышаш шомакем,
Чонем тичак погынен ныжыл кумылем.
Ой, шӱмбелем-моторем, ит йӱлалте чонем,
Йӱдшӧ-кечыже вучем, тол мый декем. 2 гана.

ИТ ШОРТ, АВАЙ!
Мутшо А.Иванован. Семже В.Захаровын.

Чевергыш пызле суртна воктен,
Шӱмбел ялемым йыр волгалтарен.
Ах, пызле, пызле, тамлен ом тем
Ал пызлыгичкым — вашке каем... 2 гана.

Ит шорт, авай,
Ит шорт, авай,
Мый пӧртылам, ӱшане, ах, Ит шорт, авай!
Ит шорт, авай,
Ит шорт, авай,
Керек-куштат лият тый пеленем, авай.

Эрта кок теле, эрта кок май...
Таҥем, ит мондо, марлан ит кай!
Шинчавӱдетым шупшал коштем,
Тыгаяк ныжыл код ушыштем. 2 гана

Ит шорт, таҥем,
Ит шорт, таҥем,
Мый пӧртылам, тый вучо, йӱксӧ гай таҥем!
Ит шорт, таҥем,
Ит шорт, таҥем,
Ош солыкет гай лийже пӧртылмӧ корнем.

Пытартыш кече. Пытартыш кас.
Пытартыш семжым пӧлеклыш вальс.
Каласыш пызле: "Чеверын кай!"
Ах, пызлыгичке чевер могай... 2 гана.

Ит шорт, авай,
Ит шорт, авай,
Мый пӧртылам, ӱшане, тый ит шорт, авай!
Ит шорт, авай,
Ит шорт, авай,
Тек арала тораште сугынет, авай.

МОРКО ВЕЛ
Мутшо В.Регеж-Гороховын. Семже В.Захаровын.

Кожлаер, Токперде, Арын,
Шоруньжа, Маршан, Кушна...
Тиде Моркын шӧртньӧ ярым,
Тиде Морко кундемна.

Припев:
Морко вел, Морко вел
Ош тӱняште икте вел.
Морко вел, Морко вел
Эн мотор да эн чевер.
Мый тышан шочынам,
Мый тышанак кушкынам,
Пиалемым муынам.

Морко велне юж эм гай,
Морко велне йыр чодыра.
Калыкшат пеш поро, сае —
Тушто вел шӱм-чон ыра.

Припев:

Морко мланде, Морко калык
Юмын лук гаяк мылам.
Йот кундемыш логалам гын,
Садак тышке пӧртылам.

Припев:



031398
************************************************************************
3—13

Шочмо мланде

Владимир ЯНТЕМИР

"Маскава" — кӧн мутшо?

Курык ден эҥер-влаклан лӱмым кӧ пуэн? Ола ден вер-шӧр-влаклан лӱмым эн
ончыч кӧ
пуэн? Южгунам гына тунамсе пагыт гыч вудака легенде-влак солнат...
Н.К.Рерих

Мландын йылмыже

Мландын йылмыжым шояклен ончыктен (фальсифицироватлен) от керт. Ты шотышто
нимомат шке гыч шонен от лук. Мландын йылмыже историйын ареныж гыч шукертак
йомшо
калык нерген шарнымашым ончыкылык тукым-влаклан арален шога.
И.П.Филевич, "История древней Руси"

Кеч-могай олан да ялын лӱмышт нине илем-влакын шочмыштым шарныктыше
памятник
улыт, нуно вер-шӧрын историйже, тысе пӱртӱс да тудын ойыртемже дене, элын,
йылмын да культурын историйышт дене пеш чак кылдалтыныт. Географический лӱм
(топоним)-влак историйын тугаяк шерге памятникше улыт, могайлан шотлалтыт
акрет годсо
храм але куэ кумыжеш серен кодымо грамот, але археолог-влакын кӱнчен
шымлымышт
годым муын лукмо оҥай ӱзгар. Нуно чыланат мланде ӱмбач йомшо калык да
культур
нерген шарнымашым аралат, ик тукым деч весылан пуэн шогат. Тӱжем ий ожно
марий
калык славян тукымын темден-пызырен толмыжлан кӧра шке илыме кугезе мландыж
гыч
— Российын рӱдӧ кундемже гыч — эрвелышкыла куснен. Ӧкымешак коден кайыме
вершӧрысӧ лӱм-влак ожно тыште илыше патыр марий калык нерген шарнымашым
арален
илат.
Кузе акрет годсо цивилизаций-влакын тале полководецышт ончыклык тукымлан
ойлышаш
шомакыштым кӱэш руэн коденыт, тугак ожнысо калык-влак "мландын йылмыж дене"
шке
илышыштым ончыклык историйыш возен шынденыт. Да нунын возымышт куэш серыме
деч
ӱшанлырак, чоткыдырак лийын.
Лӱмлӧ историк профессор И.П.Филевич тыге шотлен: эртыше жапым, ожнысо
илышым
шымлымаште географический лӱм-влак пешак кугун полшен кертыт. Меат ты
возымаштына тиде ой-каҥашым шотыш налына.
Те иктаж-кунам шоналтенда мо: молан Москвам "Москва" манын лӱмденыт да тиде
мут
мом ончыкта? Молан икгай сынан топоним-влак — Белоруссийыште Орша да Марий
Элыште Орша — икте-весышт деч тыге тораште верланеныт? Молан Российын
касвел ужашыштыже марий йылме негызеш чоҥалтше (ышталтше) лӱман ола ден
эҥер тынар шуко?

Легенде, версий, гипотез

Шонымашет кок йолыштыжат пеҥгыдын шога гын веле, ӱшандарен сеҥа.
М.В.Горбановский, "Слово Москва"

Ученый-влак "Москва" топонимын кузе да кушеч шочмыж нерген шуко гипотезым
луктын
каласеныт, но але марте иктыжымат эн чынлан да ӱшандарышылан шотлымо огыл.
Москван историйже тӱрлӧ событийлан моткоч поян, сандене олан лӱмжӧ нерген
мут калык
коклаште, столицын эртыме корныжым да кызытсе илышыжым палаш шонышо
тӱжемлетӱжемле еҥ коклаште кугу интересым луктеш.
Москван кунам шочмыжо, негызлалтмыже таче мартеат раш пале огыл. Тудын
историй
документыште икымше гана кунам уштаралтмыже гына пале. Материальный
культурын
пеш ожнысо памятникше-влак (нуным археолог-влак кычал муыныт) ончыктат:
Москва
лӱмын летописьыш логалмыж деч шуко ий ондакак еҥ-влак кызытсе Москван
верланыме
кундемыште иленыт. Кӱнчен шымлыме годым рашемын: мемнан эра деч ончычсо
икымше
тӱжем ийын кыдалныжак тыште айдеме илем-влак лийыныт. А иленыт ты
кундемыште,
Москва эҥер воктенсе мландыште, финн-угор ешыш пурышо племена-влак.
Москва топоним Ипатьевский летописьыште 1147 ийыште икымше гана каласалтын.
Тушто ойлалтеш: Владимирско-Суздальский князь Юрий Долгорукий князь
Святославым да
тудын эргыже-влакым — Владимир ден Олегым — шке декше Москвашке унала ӱжын:
"И
шедъ Святославъ и вся люди голядъ верхъ Протве. И тако ополонишася дружина
Святославля, и приславь Юрий рече: приди ко мне брате в Московъ".
Ик эн первый гипотез почеш, Москва мут финн-угор ешыш пурышо йылмысе шомак
гыч
лектын, шочын. Ты шонымаш шуко еҥым шке велкыже савырен. Тидлан ӧршаш уке,
молан
манаш гын, Москва эҥер кундемыште да олан кызыт айлыме мландыште ятыр тугай
гидроним ден топоним уло, кудышт раш ончыктат: славян-влакын толмо деч
тӱжем ий ончыч тыште финн-угор этносын йылмыж дене кутырышо калык-влак
иленыт. "Повесть
временных лет" лӱман эн тошто руш летопись ончыкта: ИХ курым кыдалне тиде
вершӧрыштӧ меря лӱман финн калык илен. Векат, тиде калыкак ты кундем гоч
йогышо
эҥерлан Москва лӱмым пуэн.
Мылам эше ачамак ойлен ыле: Москва топонимын негызшылан ожнысо марий мутым
—
"Маскавам" — налме.
"Марий-влак акрет годсекак рӱдӧ Российысе пеш кумда вер-шӧрым айлен иленыт,
моло
финн племена — финн, эст, зырян, мордва-влак дене кылым кученыт, касвелне
герман
тукымыш пурышо гот-влак, кечывалвелне тюрк племенамыт — печенег, хазар,
половец,
болгар-влак — верланеныт. Нине калык-влак дене марий-влак 400 ий мучко виян
кредал иленыт. Тиде кучедалмаште марий калык шке талылыкшым ончыктен,
тидлан кӧра
тудым тушманже-влак тюрк шомак дене сармыш але чармыш манын лӱмденыт, тышеч
черемис лектын, тудыжо "воинственный" манмым ончыкта". Тыге ойлалтеш
М.Н.Янтемирын
1928 ийыште Йошкар-Олаште савыкталтше "Марийская автономная область"
книгаштыже.
Алтайыште илыше татар-влак таче мартеат войскам черик маныт.
Славян версий велыш шогышо еҥ-влак Москва топонимын марий шомак гыч шочын
манме
ой дене ынешт келше. Нунын ятыр гипотезышт легенде сынан, ӱшандарыше огыл.
Мутлан, З.Доленго-Ходаковский туге умылтара, пуйто Москва мосткова гыч
лектын. Тудо
ойла: ты эҥер гоч шуко вере кӱварым ыштыме улмаш, сандене тыге лӱмдаш
тӱҥалыныт.
Тыгайрак вес легенде Яхрома эҥер дене кылдалтын. Пуйто Юрий Долгорукийын
ватыже
ошкылмыж годым йолжым корштарен да Я-хрома манын кычкыралын. Тыгерак
умылтарен
ойлымылан нигузе ӱшанаш ок лий, сандене нине легенде-влакым топонимический
фольклорлан гына шотлен кертына.
Географий наука доктор Е.М.Поспеловын шонымыж почеш, Яхрома гидроним ожнысо
меря
калыкын йылмыж гыч лектын. Яхр—, ягр— мутвож ер манмым ончыкта (курыкмарла
— яр,
финнла — ярви). Ока ден Клязьма эҥерла коклаште Яхранка, Яхруста, Яхреньга,
Ягра
эҥер-влак улыт, нуно чыланат ер дене кылдалтыныт. Поспеловын умылтарымыже
наука
сынан, ӱшандарыше.
Но южышт славян йылмыласе мут дене негызлен ончыкташ тӧчат. Мутлан, словак
йылмыште Москва мут йӱран, ночко игечыште поген налме шурным (киндым)
ончыкта. Южыжо туге манеш, пуйто маска мут марийын огыл, а руш калыкын.
Марий йылмым шотыш налде, Москва лӱмын топонимикыжым умылтараш шоныманат
огыл.
М.В.Горбаневский, "Москва" топонимын кушеч лекмыж нерген шонкалышыжла,
нимогай
иктешлымашым ок ыште да ойла: "Тыште ончыктымо чыла гипотез кокла гыч
иктыжат
"Москва" гидронимын кузе да кушеч шочмыжым раш почын огеш пу" ("Имена земли
Московской", М., 1983).
Горбаневский Коломна ден Икша мут-влакын марий йылме негызеш шочмышт нерген

умылтарыме дене кӧна, но Москва ола да Москва область кундемлаште улшо моло
топоним-влакым умылтарен возаш огеш тошт, а Кучки топонимым руш йылмысе
кучка мут
гыч лийшылан шотла. Ончетше гын, Москва ола ден область кундемласе шуко
топонимын марий йылме негызеш шочмыштым рашемдаш нигунарат неле огыл.
Москва вер-шӧрысӧ топоним-влакым шымлыше ученый-влакын марий йылмым
палыдымышт
нунын пашаштышт кугу чаракым ышта. Горбаневский тыге шотла: Москва мутым
ираноскифский тӱшкаш пурышо калык-влакын йылмышт негызеш умылтараш тӧчымаш
— экзотический сомыл, молан манаш гын, иран йылме дене кутырышо скиф
племена-влак Москва
эҥер лишне нигунамат илен огытыл. Тидыже тыге. Но ученый теве мом шотыш
налын
огыл: марий йылмыште иран йылмыла гыч пурышо шуко мут уло. Тидыжым
Горбаневский,
конешне, огешат пале.
Москва гидронимын славян йылме негызеш шочмыж нерген ойлышо-возышо-влак
тиде мутым тыглай шомак семын гына ончат, тудын лӱм семын шочмо
исторический условийым
шотыш огыт нал. Нуно тыге шонат, пуйто ты кундемыш славян-влакын толмышт
марте
Москва эҥерын лӱмжӧ лийынат огыл.
Славян-влак Москва эҥер кундемыш мемнан эрасе икымше тӱжем ийын кокымшо
пелыштыже толын лектыныт. Но финн-угор племена-влак ты вер-шӧрым тидын деч
кок-кум
тӱжем ий ожнак айленыт улмаш. Ученый-влакын ойлымышт почеш, икымше тӱжем
ийын
кыдалныже верысе калык "голядь" манме балтий племенан (тиде — литва калыкын
кугезыже) влиянийжым шижын шоген.
Тыш толмекышт, славян-влак Москван да моло эҥер-влакын лӱмыштым икмынярлан
весемденыт. Тысе южо эҥерын лӱмышт (Руза, Яуза, Возуза, Истра да молат)
балтий вожан, южыжын (Колокша, Икша, Пахра да молат) финн-угор вожан.
Линвистике могырым
ончымаште Москва гидронимын славян йылме негызеш шочмыж нерген умылтарымаш
южо
шот дене келшымыла чучеш, но тудо кундемын этнический культурым шотыш ок
нал. А
тугай гипотез гына ӱшандарен сеҥа, кунам тудо "кок йолжо денат пеҥгыдын
шога".
Императорский географический обществын член-сотрудникше, географ
С.К.Кузнецов
(тудо шуко финн-угор йылмым пален, Виче кундемысе марий мландеш шочын-
кушкын да
тушанак колен) тыге шотлен: Москва гидроним меря калыкын маска мутшо гыч
лектын,
а мучашсе -ва ужаш ава шомак гыч ышталтын. Кузнецовын умылтарымыже марий
грамматике дене тӱрыс келшен толеш. Марий йылмыште род уке, сандене маска
мутыш ава
шомакым ушымо. Йыгыре шогышо кок мут гыч ончылжо определений сыным налеш
(рушла
каласаш гын, медвежья мать лектеш).
Марий Элыште Масканур лӱман икмыняр ял уло. Тидымат шотыш налман: финн-угор
калык-влак маскам тотемлан (юмо семын пагалыме янлыклан) шотленыт.
Тыгеракын, Москва лӱмын меря ден марий йылме негызеш шочмыж нерген
умылтарымаш кок йол ӱмбалнат пеҥгыдын шога. Вес семын ойлаш гын, йылме
могырымат, кундемын этнический
культуржо могырымат шотлан толеш.
Виче (Вятка) кундемым XВ курымышто иже сеҥен налыныт. Тушто осалланыше
ушкуйник-влак 1181 ийыште Кокшар* лӱман марий олам (кызыт Котельнич) шке
кид йымакышт руалтеныт. 1383 ийыште марий полк-влак Хлынов олам йырым-йыр
авыреныт. Авыралтше-влаклан Устюг гыч полыш лишеммым пален налмек, марий-
влак йыштак чакнен каеныт.
* Тиде оламак руш писатель Михаил Каратеев "Русь и орда" романыштыже (М.,
Современник, 1991.— 1 т, 317 с.) "Каршар" манеш. — (Ред.)

Олаште авырналтше-влак тидым шижын огытыл да пычкемыш йӱдым толын шушо вий
ваштареш пеш талын кредалаш тӱҥалыныт. Шинчашт вара иже почылтын. Но Устюг
гыч полшаш тарваныше шуко сарзе тышан колен. Нунын шӱгарышт ӱмбалан
часамлам нӧлтен
шынденыт...

ИЛЫШ КЫША
Только один и тот же народ мог раскинуть свои селения на обширном
пространстве,
повторить те же имена, или давать названия одинакового этимологического
происхождения.
Граф А.С.Уваров, "Меряне и их быт по курганам и раскопкам"

Меря калыкын шукерте ожно илыме кумдыкышто тудын йылмыж негызеш шочшо эҥер,
ер,
ола, ял, вер-шӧр лӱм пеш шуко кодын. Тиде — Волга, Ока, Вологда, Кострома,
Кинешма, Орша, Тула, Судогда, Муром да шуко молат. Марий еҥ нине лӱмлаште
шке шочмо йылмыжын семжым, ямжым колеш, а рушлан гын нуно нимомат огыт
ойло, огыт шижтаре, вет, Е.М.Поспеловын манмыжла, "айдеме могай йӱкым огеш
пале гын, тугайжым
огешат кол".
Летопись гыч пале: кызытсе Москва олмышто Кучково да моло ял-влак лийыныт.
Кызыт
шкешт уке улыт, но лӱмышт аралалт кодын.
Кучки. Пале, Москва финн (меря) ял олмеш чоҥалтын, Таче мартеат ты олаште
Кучково поле манме вер аралалт кодын. Конешне, боярин Стефан Кучка ты
лӱмедышым шкенжын Кучки ялжылан кӧра налын. Мӧҥгешла лийын ок керт. Вет
окмак гына туге умылтараш толаша, пуйто Ижевскын лӱмжӧ ты олаште "Иж"
мотоциклым лукмылан кӧра шочын. "Кучки" топоним Марий Элыште ятырак уло.
Ожно шагал пӧртан, кӱчык уреман
ялым тыге лӱмденыт.
Князь Юрий Долгорукий Кучки ял олмеш Москва олам чоҥаш тӱҥалын. А мемнан
дене
тыгайрак лӱман ятыр ял уло: Кучки, Кӱчыкэҥер, Кӱчык Памаш, Кучка, молат.
Москва
шкежат тӱҥалтыш жапыште Кучково маналтын. 1176 ийыште Волынский летописьыш
тыге
возен шындыме: "Князя Михаила несли еле жива на носилицах (на походе к
Владимиру) до Кучкова, текше до Москвы".
Коломна. Москваште Коломенский лӱман кок станций уло — метрон да
электричкын.
Коломенское — акрет годсо зодчествын музейже. Коломна ола Москва деч 120
меҥгылан тораште верланен. Колмо ужаш колымаш шомак гыч лектын. Тыгай лӱман
ял ден
села Тверской, Нижегородский да моло областьлаште улыт. Марий историк да
этнограф Ф.Е.Егоровын возымаштыже Новогородский епископ Макарийын 1534
ийыште Белозерский духовенствылан колтымо серышыже ончыкталтеш: "Здесь мне
сказывали, что в
ваших местах многие христиане заблудились от истинной веры: в церкви не
ходят...
молятся по скверным своим мольбищам деревьям и камням... Мертвых своих
кладут в
селах по курганам и коломищам..." Вик коеш: коломищыже колен, колымаш шомак
гыч
лектын.
Чертаново (чортан — кол лӱм). Москван ик ужашыже, туштак Чертановка эҥер
йоген
эрта. Ты лӱм коллан кӧра шочын, очыни.
Тушино (туш мут гыч). Москван ужашыже. Тушиныште лагерь дене шогышо
самозванецым
калык тушинский вор манын лӱмден. Векат, меря-влак ты кундемыште шурным
ӱдат улмаш.
Бибирево (пий да вер шомакла гыч). Московский губернийысе ял-влакын 1826
ийысе
спискыштышт меря йылме негызеш шочшо лӱман Биберево ял ончыкталтын. Ынде
тиде
лӱм Москван ик ужашыж дек куснен да тудо Бибирево возалтеш.
Кашира — ты лӱм коштыра шомак гыч лийын манын шонаш лиеш.
Икша. Тыгай лӱман эҥер Москван йӱдвел тӱржӧ воктеч йоген эрта. Поселко ден
станцийынат лӱмышт тыгаяк. Марий Элыште Вӱтлашке шола велым ушнышо эҥер
тыге маналтеш. Лишнак Шиликша эҥер уло. Российын йӱдвел-касвел ужашыштыже
Икса лӱман икмыняр эҥер уло. Рушлашке кусараш гын, икса шомак залив,
заводь, затон манмым ончыкта. Тиде мут кызытсе эҥер лӱмлашке шыҥдаралтын:
Колокша (Москва воктене), Каракша (Марий Элыште), Шилекша (Кинешма
воктене). Суздаль лишнысе тошто годсо
храм Кидекша маналтеш.
Кӱшнӧ каласымым тидат пеҥгыдемда: Москва йырыште да Москва областьыште
марий шомак гыч лийше ятыр лӱмым муаш лиеш. Н.В.Никольский 1920 ийыште
Озаҥыште лекше
"История черемис" книгаштыже тыгайлан нине топоним-влакым шотлен:
Бехтемерово
/Бахтемыр, Пектемыр чимарий лӱм гыч ышталтын/, Вандово /вондо шомак гыч/,
Вараксино /вараксим шомак гыч ышталтше тыгай лӱм кок вере — Клин да Руза
воктене —
лийын/, Ерденево /ер да дене шомакла гыч/, Кубасово /кува мут гыч/,
Шигарово
/шӱгар шомак гыч/, Шишимерово, Вожь эҥер /вож гыч/, Лопашь /лоп гыч/,
Талежь
/талка, таляка гыч/, Тра, Тураево, Тураново /тура шомак гыч/.
Москва эҥер кундемыште марий княжестве-влак славянмытын толмышт деч ятыр
ожнак
лийныт гынат, летописьла гыч коеш: меря калыкын илемже-влак утларакше
Ростовский
княжествыште — Плещеево ден Ростовский /Неро/ ерла лишне, Суздаль воктене
да Ока
эҥер сер мучко верланеныт улмаш.
Т.С.Семенов 1898 ийыште савыктыме "О родстве и связи мери с черемисами"
пашаштыже тыге возен: "Просматривая "Списки населенных мест Центрального
статистического комитета" тех губерний, в пределах которых когда-то жила
меря, и вникая в те
нерусские, но почитаемые мерянскими названия, мы находим, что многие
названия
легко объясняются из черемисского языка".
Лингвистике ден археологийын материалышт гыч, кӱшнӧ ушештарыме
статистический
комитетын спискыж гыч коеш: ончычсо Московский губернийыште 20 утла,
Владимирскийыште — 87, Костромскойышто — 104, Ярославскийыште — 124 марий
топоним аралалт
кодын.
А Неро ерын лӱмжӧ кушеч лектын? Эн ончычак теве мом палемдыман. Неро меря
калыкын илыме рӱдӧ кундемыште верланен улмаш. Сандене тыге шонаш лиеш:
ондак тиде ер
ты калыкын лӱмжылан келшышын Меро маналтын. Вара, ты мландыш илаш
толмекышт,
славян-влак Мером Неро манаш тӱҥалыныт. Тидлан ӧрман огыл, вет руш йылмыште
Н
ден М чӱчкыдын вашталталтыт (мутлан — Микита — Никита, Николай — Миколай,
Синбирск — Симбирск, т.м.). Тыге Москвашке йоген пурышо Мерская эҥер
Нерскаяш савырнен, а Новгородысо Меревский конец Неревский конец лийын
шинчын.
Российын рӱдӧ кундемлаштыже улшо эше шуко моло марий топоним нерген
каласкалаш
гын, вер ятыр кӱлеш. Шке оем пеҥгыдемдаш манын, мый Ярославский,
Владимирский да
Костромской губернийлаште вашлиялтше марий топоним-влак кокла гыч икмыняр
ужашыжым ончыктем (нуным статистический комитетын спискылаж гыч налме).
Ярославский губерний: Черемисино, Локсомеря, Илема, Ильдом, Тойма, Шигараш,

Тульша, Ошмара, Чемерино, Акишево, Чепаш, Ерга, Онга, Изина.
Владимирский губерний:
Черемиска, Марейкино, Киржач (кӧрж), Шишеловка, Ирмизи, Ючмерь,
Южа, Юга, Вижа, Нинур.
Костромской губерний:
Черемиска, Мерская, Тура, Сокорово, Шокша, Покша, Абатурово, Кошкарово,
Шабуры
ял (шовыр), Шинжа, Талка (таляка), Ноля.
Кугу ола-влакын лӱмыштымат марий йылме негызеш умылтараш лиеш.
Тула Москва деч 150 меҥгылан тораште верланен. Тул шомак марийынат,
финнынат
уло. Тыште, Тула олаште, ожнысекак мланде шӱйым йӱлалтеныт да рудам
левыктеныт,
тидлан кӧра тул йӱд-кече йӱлен. Палыме руш археолог А.С.Уваров Владимирский
губернийыште мландым кӱнчен шымлыме деч вара 1853 ийыште икымше
археологический
съездыште тыге ойлен: "Чем более разрывали курганы, тем ярче определялись
могилы
мерянские, принадлежавшие племени воинственному. Возле всякого мерянина
лежит
его боевой топор, длинное копье и нож ."
Кострома ден Вӱтла (Ветлуга) кундемыште марий-влак ожнысек иленыт. Тиде
вершӧрысӧ Галич олам ондакше Галич Мерьский маныныт. 1238 ийысе илыш йыжыҥ
нерген
летописец тыге серен коден: "Татары поплениша все по Волзе и до Галича
Мерьского".
Рязань лишне Мерска эҥер лийын, тушто 1209 ийыште князь Изяслав
Владимировичын
сарзыже-влак шогеныт. Иван Калитан XИВ курымысо духовный грамотыштыжо
Коломна
лишне улшо Усть-Мерское села ушештаралтеш.
Кострома кундемыш вес калык-влакын шыгыремден толаш тӱҥалмекышт, марий-влак
нунын ваштареш чот шогеныт. Летописец воза: 1372 ийыште черемис-влак
Солигалич
ӱмбак кержалтыныт. 1427 ийыште нуно Галичым ныл арня авырен шогеныт, а 1429
ийыште "Галичский мландыште кредалыныт". Варарак 1467 ийыште Галич, 1522
ийыште
Унжа, 1535 ийыште Солигалич, 1538 ийыште Судай, 1539 ийыште Кострома да
1550 ийыште Галичский волость ваштареш походым ыштеныт.
1467 ийыште князь Семен Романович Галичыште сарзе вийым чумырен да йӱштӧ
телым
пич чодыра гоч черемис мландыш тарванен. Ик тылзе гыч нунын илыме кундемыш
миен
лектыныт. Кредалмаш талышнен, тушан шуко марий еҥ колен, нунын погыштым
тушман
руалтен налын.
Марий-влак кул семын пызырналт илыме дене келшен огытыл, шке эркышт верч
чарныде
кредалыныт. Руш государствын Озаҥым сеҥен налмыж деч варат кудло ий мучко
нуно
Москон властьше ваштареш сарым ыштен шогеныт. 1557 ийыште марий-влак
Солигалич
ӱмбак эше ик гана кержалтыныт. 1671 ийыште, Степан Разинын восстанийже
жапыште;
марий сотник Мирон Мумарин 400 имнешкым да 300 йолешкым ушен шогышо
отрядшым Галич дек наҥгаен...

Марий, меря да молат

Тиде (меря) племенан теве могай тӱҥ ойыртемже уло: тудын негызеш
(Владимирыште
да Москошто) руш государстве шочын да тӱҥ шотышто славян колонизацийын
влиянийже
дене великорусский калык ышталтын.
Брокгауз ден Эфронын энциклопедийышт

Руш государстве ышталтме жапыште, ИX курымышто, марий-влак Эрвел Европысо
тӧр
верыште (Восточноевропейская равнина) иленыт. Москва эҥер воктене, Окан
кӱшыл
ужашыштыже да Неро ер йырыште марий княжестве-влак лийыныт.
Икымше руш летописец Нестор воза: "На Беле озере седят весь, а на
Ростовском
озере меря, на Клещине озере — меря же. По Оце-реце, где потече в Волгу,
мурома
язык свой и черемиса свой язык и мордва свой язык".
Лӱмлӧ шымлызе-финнолог-влакын — М.А.Кастренын, С.К.Кузнецовын,
Д.А.Корсаковын да
молынат шонымашышт икгай: меря ден марий ик калыкак улыт. "Название мери
есть
славянское изменение слова мари, и следовательно, можно заключить, что меря
или
состояла из "черемис", или составляла племя, близко родственное с ними",—
палемден Кастрен. ("Из путевых дневников и писем 1845-1849 гг.", Спб,
1856).
Марий-влак шкеныштым акрет годсекак марий маныныт. Сандене финнолог-влак
марий
ден мерям ик калык семын ончат.
Ожно меря калыкын илыме вер-шӧрыштӧ эҥер ден ял-влакын лӱмыштышт мар ден
мер
ужашым чӱчкыдынак вашлийына. Мутлан, Ярославль областьыште Шумарово ден
Чамерово, Рязань кундемыште Ушмара ден Шушмерь лӱман ял-влак улыт.
Меря ял-влак кугу кумдыкышто шарлен шинченыт. Меря мландын чекше йӱдвелне
Сухона, Вологда да Шексна эҥерла мучко эртен. Касвелне — Орша, Селигер,
Себеж, Новгород линий дене. Кечывалвел чекше Владимир губернийын
кечывалйымал ужашыж дене,
Тежа да Ока эҥерла мучко каен, тышкак Муром, Судогда, Нерская (Мерская)
эҥерын
кӱшыл ужашыже пуреныт. Эрвел чек Унжа ден Вӱтла эҥерлашке миен тӱкнен.
"Кумдан
шарлен илыше финн племенам летописецмыт мерялан, весьлан, черемислан да
муромлан
шеледеныт,— возен Ф.Е.Егоров.— Тыге шеледымаш ик племенан тӱрлӧ кундемыште
илымыжым гына шотыш налын".
Черемис-влак меря деч ойыртемалтше ала-могай посна калык лийын огытыл, нуно
финн
племенан икгай йылман, йӱлан да ӱшанымашан (верованиян) "укшыж" семын
палдырненыт. Тиде калыклан черемис лӱмым тюрк-влак тушкалтен пуэныт,
тыгодым тудын сарзе
кумылжым шотыш налыныт.
Ростов областьын кечывалвел ужашыштыже, кушто ожно меря ден тюрк (гунн,
хазар)-влак йыгыре иленыт, географий лӱмлаште черемис шомак шуэн огыл
логаледа.
Славян-влак финнмытым чудь маныныт, тидыже чуждый, йот манме гыч лектын. Ты
ой
денак кылдалтыныт Чудской ерын, Октябрьский кӱртньӧ корнысо Чудово
станцийын
(олан), Чудов монастырьын лӱмышт. "В звуках Мор, Мар, Мер, Мур ученые видят
значение человека, выводя это значение из черемисского мари — человек. Так
объясняют они название мордвы, муромы, мари (так зовут себя черемисы)..."
(Д.А.Корсаков, "Меря и Ростовское княжество", Казань, 1872.)
М.Н.Янтемир "Описание Маробласти. Моркинский кантон" книгаштыже
(Краснококшайск,
1926) Морко топонимын кузе лиймыжым тыге умылтара: "Слову Морки можно дать
и
другое объяснение: корни мор, мур, мер упонимаются для выражения понятия
человек, а также себя, как-то: уд-мурт (вотяки), мари (или меря), мокша-
мордва..."
Татарийыште, Юлын пурла серыштыже, Моркваши лӱман села уло. Морко ден
Моркваши
лӱмлам М.Янтемир ик вож гыч лийшылан шотла, а Морко шомак, манеш тудо, меря
дек
пеш лишке шогышо, ик тукым улшо, шагал еҥан вес калыкын лӱмжӧ.
Меря, мурома да весь дене кылдалтше географий лӱмлам шымлыме-шергыме
негызеш
ученый-влак тыгай шонымашке толыныт: нуно ик калык улыт. Йылмышт кок
диалектлан
шелалтын улмаш. "Иктыж дене меря ден весь мутланеныт, тудо олыкмарий
наречий дек
лишке шоген; муроман мутланыме диалект курык марий-влакын йылмыштым
ушештара, —
возен Ф.Егоров. — Тыгеракын, эше ИХ-Х курымлаштак марий йылмыште кок
диалект
палдырнаш тӱҥалын, тиде йылме ойыртем мемнан жап марте аралалт кодын —
кызыт курык ден олык наречий-влак улыт".
"Весь мутын значенийже лач топографический гына, а этнографический огыл", —
палемден Ф.Егоров. Весь калык тӱҥ шотышто Шексна эҥер воктене, Тверской,
Новгородский да Олонецкий губерний-влакын йӱдвелнышт илен. Весь — весь-меря
умылымашын
ужашыже, тудо вес тӱрлӧ меря манмым ончыкта. Весь гыч вара, илен-толын,
вепс мут
лийын, финн-угор ешыш пурышо ик калыкым ончыкташ тӱҥалын.
Весь илыме кундемыште марий йылмылан келшен толшо ятыр лӱмым ужына: увер,
шала,
икса, паша, тимана (тумна), оскуя (ош куэ), колдома (колдымо, кол укеан).
"Повесть временных лет" летописьыште ИХ курымысо Муром ола да мурома калык
ушештаралтыт. Мурома Ока ден Клязьма эҥерла коклаште илен, тудын ик
могырыштыжо марий, вес могырыштыжо мордва верланеныт улмаш.
Летопись ойлымо почеш, мурома меря деч ойыртемалтше тукым лийын, но
археологий
ден йылмын данныйышт тидым огыт пеҥгыдемде. Весь семынак, мурома — мерян ик
ужашыже, укшыжо. Южо источникыште "пытыше мурома калык" нерген ойла. Но,
манеш
Ф.Егоров, муромам тояш але эр.
Муроман кутырымо йылмыже, каласышна, курыкмарий йылмым шарныкта.
Кечывалвелысе
меря, вес семынже, мурома, эрвелышкыла куснен да Юлын курыкан серешыже илаш
верланен. Тыге ӱшандарен ойлаш лиеш докан: курыкмарий-влак летописьыште
возымо муроман тукымжо улыт.
Кугу совет энциклопедийыште (кокымшо изданий) каласыме: Владимир областьын
кечывалвел районлаштыже муроман материальный культуржын да йылмыжын икмыняр
кышашт
кызытсе жап мартеат аралалт кодын.

ВЕС ВЕРЫШ

Черемисы, зовомая отяки, тое же глаголются ростовская чернь, забегших тоже
от
русского крещения, поселились в болгарских жилищах...
"История о Казанском ханстве", 1791

Марий калыкым тудын шкенжын кугезе мландыж гыч славян-влакын поктен-
шыгыремден
лукмышт нерген возаш да каласкалаш тымарте кӱлешлан шотлен огытыл. Марий-
влаклан, вӱр йоктарен кредалын, эрвелышкыла чакнен каяш пернен. Тидын
нергенат чыным
але марте шылтен ашныме. Чыла вереат туге ӱшандараш тӧченыт, пуйто тӱрлӧ-
тӱрлӧ
калык илыман кундем-влак Россий дек шке кумылын ушненыт. Ф.Егоровын мутшо
дене
каласаш гын, "Марийын историйже — ик вер гыч весыш чарныде куснылшо да
эреак кучедал илыше калыкын историйже".
Эше ИХ курымыштак варяг-влак, Ладога деч тӱҥалын, Юл мучко — булгар-влак
илыме
вер-шӧр марте корным почыныт. Славян-влак Европын йӱдвел-эрвел ужашыжым шке
кид
йымак налаш тӱҥалыныт. Крепость семын пеҥгыдемдыме славян ола-влакын шочмо
жапыштым ончен, марий-влакын ончыч илыме вер гыч кунам кайымыштым рашемдаш
лиеш.
Тыге, Суздаль 1220 ийыште, Нижний Новгород 1221 ийыште, Кострома 1223
ийыште негызлалтыныт. Киевский князь Ярослав Ярославль олалан негызым 1024
ийыште пыштен,
христианствым шыҥдарышыла, Ростовский княжествыште марий волхв-влакым
пуштеден.
Ростов ола пеш шукертсе, тудо Рюрикын вуйлатыме жапыште — ИХ курымышто —
уже
лийын. Летописец Нестор возен коден: "Первии насельници в Ростове меря; в
Белоозере весь".
Ростовышто кужу жап ик сказаний илен, тушто ойлалтын: Ростов княжествысе
меря
калык христианствым шыҥдараш тӱҥалме пагытыште Юл кундемыш куснен каен.
Тиде жапыштак черемис-влакат Ока эҥер кундем гыч кожганен каят, вараже Виче
(Вятка)
мландыш да Кугу Булгарийыш миен лектыт. "Описание Царства Казанского"
книгаште
каласыме: "Эти языники-ушлецы языка словенского, земли Ростовския, ушедше
бо от
святаго крещения во идолопоклонение, и тамо кочевое житие татарское, веры
безсерменския изволиша".
Руш вераш куснаш кӧныдымӧ нине "ушлец-влак" шкеныштым чимарий (чын марий)
маныныт да, илыш-йӱлашке ӧрдыж гыч шӱшкылтмым чытен кертде, эрвелышкыла
куснен каеныт. А тошто вереш кодшо ужашыже славян-влак дене варналтын.
М.Н.Янтемир сера: "Бесконечные грабежи и поборы, а также религиозное
гонение побудило марийцев-язычников оставить свое насиженное место и в ХИ
веке началось...
движение мари на восток, продолжавшееся до ХИВ века... не в одно время и не
одними путями. Северная (весь) и центральная (меря) группы тронулись в ХИ
веке,
направились по левому берегу Волги и заселили постепенно Вятскую и северную

часть б. Казанской губернии. Южная же (муромская) группа мари... двинулась
в
восточном направлении в ХИИИ веке... Эти мари заняли левобережье Волги — в
пределах Казанской, Симбирской, Самарской и Пензенской губерний". Каласыме
нине
кундемлаште таче мартеат Измар, Кукмар, Важмар, Ижмар, Каймар, Муромка,
Мизинер,
Изимер да тулеч моло лӱман ял-шамыч улыт.
Коден кайыме кундемлаште аралалтше эҥер, ер да вер-шӧр лӱм-влак пеш шукерте
ожно
тыште марийын илымыжым шарныктат. Тиде — Вологда, Орша, Ока, Кинешма, Вожа
да
молат. Кугезына-влак эрвелыш вигак чакнен огытыл. Тидын годым тӱрлӧ вереш
кужу
жаплан шогалыныт, тыге туштат чонлан лишыл лӱмым эҥер, ер да ял-влаклан
пуэденыт. Унжа лӱмым картыште ныл вере вашлийына, тышеч иктыже — Марий
Элыште. А Вараксино эсогыл куд вере уло: кокыт — Московский областьыште,
икте гыч — Ярославский ден Костромской областьлаште, тыгак Марий Элыште да
Башкирийыште. Талка
лӱман эҥерым Владимирский, Вологодский, Нижегородский да Костромской
областьлаште ужына.
"Ончыч илыме вер гыч тарванен кайымек, марий-влакын тӱҥ ужашышт Болгар
кугыжанышыш толын пурен, — воза М.Н.Янтемир. — Очыни, марий-влак болгар
мландеш озамыт
дене кутырен келшыме почеш верланеныт (ваш тӱкнылмӧ нерген увер уке) да
болгар-влак, векат, руш князь-влак деч аралалтмаште марий деч военный
полышым налаш шоненыт... Болгар-влак торгаен иленыт, нунылан полыш кӱлын, а
марий калык патырлыкше дене палыме лийын... Болгар-влак йоҥылыш лийын
огытыл... Руш летопись гыч
пален налына: ХИИ курымышто марий ден мордва-влак болгар-влаклан шке
мландым
Владимиро-Суздальский князь-влак деч аралымаште полшеныт".
ХИИИ курымышто эрвелым Батый керылт пурен. Икмыняр гана тавадаҥ шогалын
кредалмек, марий-влак, болгар ден руш семынак, татар кид йымаке логалыныт.
Озаҥ кугыжанышыште марий-влак посна административный единице дене иленыт.
Нуно кум шӱдӧ
ий мучко Юл кундемым руш феодал-влак деч арален шогеныт, а феодалмытше тысе
кугу
вӱд корным руалтен налаш толашеныт.
1506 ий деч вара Москва Озаҥ ваштареш ятыр походым ыштен. Тидын нерген
каласкалыше летописьлаште марий-влак нерген нуно "кровопийственный",
"войнолюбивый",
"злолютый ратник" улыт манын возымо. 1506 ийыште татар ден марий-влак руш
войскам чот кыреныт. Летописьыште ойлалтеш:
"В третий день пришествия силы русские к Казани, отвори царь (казанский)
врата
градные и выехав со 20000 конными и с 30000 пешцов, черемисы злые и нападе
на
полки русские..." Вес вере лудына: "И дал бог поганому царю храбрость и
мужество...", "И пркрыся лице земли трупьем человеческим, поле Арское и
царев луг,
кровию черленившеся".
Руш войскан кугу ужашыже тышан пытен, 100 тӱжем еҥ гыч шым тӱжемже гына
кодын.
1524 ийыште Василий ИИИ кум отряд дене Озаҥ ваштареш тарванен. 7 июльышто
марий-влак князь Бельскийын отрядшым йырым-йыр авырен налыныт. Тудлан
полшаш имнешке-влак толаш тарваненыт, но нуным марий-влак Свияга эҥер
воктелан кырен шалатеныт.
500 еҥ гыч индешын гына утленыт, воеводо шкежат колен. Артиллерий да кочкыш
шапаш Юл вӱдыш пурен каеныт. Артиллерий начальник воеводо Палецкой 30 тӱжем
еҥан
войска дене Юл мучко волен, авырналтше-влакым утараш шонен. Арда эҥер
ушнымо деч
ӱлнырак марий сарзе-влак Палецкойын войскаж ӱмбак кержалтыныт. Воеводо
шкеже утлен кертын, но пӱтынь гаяк артиллерий ден флот пытеныт.
Илен-толын, 1552 ийыште Озаҥ сеҥалтын. Туге гынат тылеч варат марий-влак
Москван
властьше ваштареш кучедалмыштым чарнен огытыл. Нуным Виче кундемыште Болтуш
вуйлатен, Юл воктене — Мамич-Бердей. Тудын йодмыж почеш Измаил лӱман ногай
хан Мурза Али Акрамым колтен, тудын пелен 300 сарзе лийын. 1554 ийыште
Акрамым марий
кугыжалан шотлен увертарыме. Князь Курбский (тудо 1552—1557 ийлаште
Озаҥыште
лийын) возен: "Взяла была черемиса луговая царя себе с ногайские орды,
бранящеся
христианом и воююще". Но Али Акрам марий-влакым арален кертын огыл, нунак
тудым
пуштыныт, а князь Болтуш кредалмашеш колен. Мамич-Бердейынат ӱмыржӧ
кӱрылтын.
Марий-влакын кугу восстанийышт 1572 да 1582 ийлаште лийын. Эрык верч тиде
кредалмаш лу ий чарныде каен шоген, манаш лиеш. Санденак тудым летописец-
влак "черемисский война" манын лӱмденыт. Эсогыл казанский наместникат ты
сарым нимо семынат темдал кертын огыл, правительствылан тышке кугу вийым
колташ да ты кундемым угыч руалтен налаш пернен. Борис Годуновын
политикшылан кӧра гына тышке уэш
тыныс илыш пӧртылын. Чылажымат эскерен шогышашлан пеҥгыдемдыме ола-влаклан
негызым пыштеныт: 1584 ийыште — Кокшайск ден Царевококшайсклан, 1585 ийыште
— Санчурск ден Ярансклан, 1586 ийыште — Уржумлан.
Туге гынат восстанийын тулжо чылтшак йӧрен огыл. Жапын-жапын эрык верч
кредалмаш
у вий дене ылыжын. 1609 ийыште Елпай Токшейковын отрядше Котельнич олам
руалтен
налын. Марий-влак тыгак Степан Разинын да Пугачевын вуйлатыме
восстанийлашке ушненыт.
Озаҥ кид йымачын Моско кугыжанышыш куснымо жаплан марий-влак вияҥ шушо
калык
лийыныт. Князь А.Курбский возен: "У черемис, особенно у князей, дома...
крепкие
и высокие... кладей хлеба на полях, как звезды на небе и хлеб черемисский
сладостнейший, паче драгоценных калачей".
Тылеч вара кум курым эртымеке, марий калыкын материальный культуржо пеш
кугу
кӱкшытыш нӧлталтшаш ыле. Но ХИХ курым тӱҥалтышлан марий кокла гыч шукыжын
кӱртньӧ сошникшат лийын огыл, сандене нуно лапчык-лапчык аҥаштым пу шога
дене
коркален толашеныт.
Молан тыге лийын? Кундемым тӱрыснек шке кид йымак налмеке, правительстве
тысе
калыкым пеш чот пызырен илен. 1588—1589 ийлаште Москошто посоллан ыштыше
англичан дипломат Флетчер серен: "Кугыжа марий-влакын куралыштат, оксаштат
ынже лий
манын тырша, нунылан кугу йозакым тӱлыкта да тудым кузе шона, туге пога,
шкала-нышт нимом ок кодо, сандене калык ты орлык деч утленат, тудым
куштылемденат огеш
керт". Кӧн йозакым тӱлаш вийже ситен огыл, нуным тӧра-влак пӱтырен кученыт
да
ӧкымеш пашам ыштыктеныт. "Держат у себя в домах в закладах и в цепях, во
всякой
работе с женами и детьми многие годы... и землями владеют сами же", — возен
"Черемисы" книгаштыже (1889) И.Н.Смирнов.
1697 ий гыч марий-влаклан апшат пашам шукташ чареныт: "Кузнечного и
серебряного
дела... черемиса не делали бы и кузнечные и серебряные снасти ни у кого бы
не
было". 1811 ий марте нуно рынкылаште шке сатуштым ужален кертын огытыл —
тидым
чарыме улмаш.
Чыла тидлан кӧра калык йорлештын. Неле илышлан верчын еҥ-влак кидыш куралым
налыныт але, суртыштым кудалтен, ӧрдыж верыш куснен каеныт. Нуно тӱҥ
шотышто Чолман вес велыште, башкир мландыште, илаш тӱҥалыныт. Туге гынат
вес калык коклаште
шке тӱсыштым йомдарен огытыл, йылмыштымат, йӱлаштымат арален коденыт.

Эртыме корным палаш да шарнаш

Эртыше жапым, историй ден культурын памятникыштым, кугезе-влакын шӱгарыштым
пагалымаш обществын таза шӱм-чонан улмыжым пеш раш ончыкта.
С.О.Шмидт

Шке историйым пагалыдымаш да шӧрын ончымаш национальный сын-куным, шкендын
ойыртемалтше тӱсетым йомдарымашке наҥгая. Мый марий калыкын кугезе
мландешыже аралалт кодшо лӱм-влак гоч историйын данле страницылажым почын
пуаш тыршышым. Южо
еҥ элнан касвелныже улшо топоним-влакын, ты шотыштак Москва гидронимын
марий
йылме негызеш шочмышт нерген умылтарен ойлымо дене ок келше. Нуно тыгодым
тӱҥ
аргумент семын теве мом ончыктат: марий калыкын меря гыч лиймыжлан ӱшанаш
йӧсӧ,
малдалыт. Тидын вашеш меат йодышым пуэна: славян-влакын толмышт марте Эрвел
Европысо тӧр верын (равнинын) йӱдвел ден рӱдӧ ужашлажым айлен илыше меря
калык тугеже куш лийын, куш пурен?
Айста адакат летописьым ончалына. Эше Несторак возен: эн тӱҥалтыш жапыште
Ростовышто меря илен. Тиде меря нергенак князь А.Курбский каласен коден:
меря — тиде
религиозный поктылмаш деч утлышо черемис-влак. 1917 ий деч вара черемис-
влак
шкеныштын чын лӱмыштым (марий) пӧртылтеныт.
Географий лӱмлаште айдеме тукымын историйже возалт кодын. Но мемнан элысе
административный аппарат лӱм-влакын исторический кӱлешлыкыштым шотыш налын
огыл, нуным ӱштын кышкен.
Тидым ме Йошкар-Олаштат ужынна да ужына. Шке жапыштыже Покровский ден
Вознесенский уремлам "тынеш пуртымо", нуно Советский да Карл Маркс маналташ
тӱҥалыныт.
Кӱчык да сылне Лесной урем ынде "Сталинградский кредалмашын герой-влак
лӱмеш
урем" маналтеш, кӱчыкынжӧ — ГСБ.
А Вараксино Чапаев урем лийын шинчын. Такше Василий Иванович ты кундемыште
нигунам кредал коштын огыл. Историйым пагалыме шот дене Какшан гоч
шуйналтше ик
кӱварым Вараксино кӱвар манаш тӱҥалаш темлыме ыле, но тиде ой ваштареш
вигак
торжа йӱк шергылтын.
Вараксино — марий-влакын Москва деч куснен толмо кужу корнышто визымше
тыгай
лӱм. Тудым Йошкар-Оласе уремлан пӧртылтыманак. Кушмыж годым ола ятыр ялым
"нелын". Ожнысо Кораксола (Коряково) ял олмышто кызыт могай урем шарлен
возын, тидым, очыни, нигӧ раш огеш каласе.
Кӱшнӧ шинчыше-влак урем лӱмым вашталтымышт але у лӱмым пуымышт годым сайын
шоналташыжат ӧрканеныт докан. Коеш, нуно немыч лӱмым поснак пагаленыт. Тыге
шочыныт Фридрих Энгельс, Эрнст Тельман, Карл Маркс, Карл Либкнехт, Клара
Цеткин, Роза Люксембург урем-влак. Но таче мартеат Николай Арбан, Яныш
Ялкайн, Олык Ипай
уремым огыда му. А мыняр урем комвождь-влакын лӱмыштым нумалеш: Свердлов,
Калинин да шуко молат. Полупроводник прибор завод эсогыл шкенжын культур
полатшылан
"всесоюзный старостын" лӱмжым пуэн.
Юмылан тау, ынде олан администрацийже пелен посна комиссийым ыштыме, тудо
урем-влаклан лӱмым пуэдымым терген шогаш тӱҥалеш. Шукерте огыл "Мемориал"
обществын
ойжо почеш кок уремлан 30-шо ийлаште репрессироватлыме тале марий пашаеҥ-
влакын
— Г.Г.Кармазинын да Л.Я.Мендияровын лӱмыштым пуымо.
Марий калыкын ожно эртыме геройло корныж нерген посна статьяштат каласкален
шукташ огеш лий. Лӱмынак книгам возыман, калыкын акрет годсо да кокла
курымласе
илышыжым кумдан почын пуыман. Але мартеже тидын нерген кӱчыкын гына каласен
кодымо.
Марий кокла гыч кӧ шке калыкшын чын историйжым пала? Ученый-специалист-влак
деч
молыжо огешат шинче докан. Кужу жап туге умылтарен сереныт, пуйто Марий
кундем
Руш государствыш шке кумылын, чон йодмо почеш ушнен. Тудо жапыштак Москва
гидронимын славян йылме негызеш шочмыж нерген "йомак" шарлен. Тидын нерген
ойлышо да
возышо-влак марий йылмым пален огытыл да огыт пале, сандене нунылан чыным
ужаш
да умылаш неле лийын. Ынде, чын шомаклан корно почылтмо саманыште, ончыч
репрессироватлыме историй илышыште шке вержым налшаш. Мемнан историйна
литературышто
да учебниклаште гына огыл ончыкталтшаш, тудо Марий Элысе ола ден
поселкылаште
урем-влакын лӱмышкышт шыҥдаралтшаш. Мый шке статьяштем М.А.Кастренын,
С.К.Кузнецовын, Ф.Е.Егоровын, А.С.Уваровын, Д.А.Корсаковын да молынат
ӱшандарыше шомакышт
гыч икмыняр ужашыжым гына ончыктышым. Нуно мыйын оем пеҥгыдемдат,
славянский
версийын нимогай тыгай ӱшанле эҥертышыже уке.



031498
************************************************************************
3—14

ПИСАТЕЛЬ ДА ЖАП

Алексей АЛЕКСАНДРОВ-АРСАК

МЕМНАН ЖАПЫСЕ ПРОЗЫН ИК ЛОНЧЫЖО

Писатель Юрий Артамоновын творчествыже, сылнымут паша да литератур илыш
нерген
ЭССЕ

Коктын шинчаваш мутланен шинчымына годым ик возышо йолташна мыйым тыге
шылтален
нале: "Тый илышыштет ик эн кугу йоҥылышым ыштенат: Юрий Артамоновын
тӱшкашкыже
пурымо ок кӱл ыле..."
Шинчамым полт каралтен колтышым: тугеже пеленем кутырен шинчыше йолташмытын
шке
посна тӱшкашт уло, тугеже нуно мемнан ваштареш шогат? Ах, тиде групповщина!
Сылнымут садвечынам кӧргӧ гыч пурын аяртыше локтызо! Молан шкенам кеч ик
Моско оласе писатель нарыш шындаш? Туштыжо тӱрлӧ тӱшка-влак шукертсек икте-
весын ваштареш
ужмышудымын шогат. А мыланнаже мо ок сите? Мом пайлышаш улына? Уло-укежат
тачысе
кечылан кумло еҥ наре веле писатель кугу лӱмым налшыже улынас!
Но, Пӱрышылан тау, писатель Артамоновын тӱшкаже уке, возышо кокла гыч
пагален
аклышыже-влак уледат, да тидыже тыгак лийман. Тӱрлӧ групповщина нерген
шонкален
азапланаш Артамоновын жапшат, чон кумылжат уке. Тудо мом ыштышашым пеш
сайын пала: кечынак воза. Ты пашаж нерген шомакым лукташ кызыт пеш лачеш
толеш: шушаш
апрельыште Юрий Артамонов 60 ияш лӱмгечыжым вашлиеш. А кудло ий — айдеме
илышыште кугу чек, илыш-корным аклен ончалме тат: кузе илалтын, мо
ышталтын, шеҥгелан
мо кодын, ончыкшо мо коеш?
Кӧ вара тидым ышташ полша Артамоновлан? Очыни, лишылрак йолташыже кокла гыч
гына
иктажше. Сандене теве мыят нальым ручкам. А ойлышаш шомакше ятыр уло, вет
писатель лӱмым нумалме курымыштыжо Артамонов чылалан койшын шуко ыштен.
Ушеш кодын: кудлымшо ий-влакын кокымшо пелыштыже "Марий коммуна" газетеш
чӱчкыдынак Владимир Любимовын, Алексей Авиповын ойлымашышт савыкталтыт ыле.
Лач тиде
жапыштак мыйын ойлымашем-влакат лектедышт. Тунамак Юрий Артамоноват
сылнымут пашашке ушныш. Мый нине йолташ-влакым шкеныштым ужаш шоненам, но
Любимов — Медведевыште, Авипов Оршанке райгазетлаште тыршеныт, Артамонов
шкеныштын Ятман школыштышт туныкта улмаш, мыят Сотнур велне ты сомылымак
шуктенам. Варажым икте-весына дене редакцийлаште вашлиедаш тӱҥална.
Мемнан кокла гыч утларак пиаланже лие докан Артамоновак гына, вашке пӱрен
улмаш
шкаланжак "Ончыко" журнал редакцийыш паша ышташ толын шинчаш. Теве тудын
"Шӱдыр
ер" ойлымаш-влак кӱжгӧ книгаже савыкталт лекте, варажым тудымак рушлашке
кусарен, "Звездное озеро" лӱм дене лукто. Ончена — Юрий Артамоновым СССР
Писатель
ушемыш пуртеныт. Кузе йолташлан куанен от кӧране!
Мылам кызыт раш ынде: писатель пашаш шогалме первый гутлаште кугурак
мастарын
полыш кидше веле огыл, а арален налме кумылат, книгам савыкташ полшышо ой-
шомакат кӱлыт. Тиде ок лий гын, тӱҥалше автор йол ӱмбак шогал ок керт.
Теве Юрий Артамоновымак лач газет страницылаш гына савыкталтше ойлымашлаже
гоч
палыше Валентин Колумб "Ончыко" журналышке шкеж дек паша ышташ ӱжеш,
редакций
пӧлемыште кычыр-кочыр диванеш ик телым мален илен эртарыше Артамоновлан
ЙошкарОласе Тарханово кундемысе ик тошто пу пӧртым налаш Колумбак шке
оксажым арымеш
пуа, варажым тудак, Валентин Христофоровичак, Артамоновын ешыжлан оласе
пачерым
налаш полша, шкеак хлопотаен коштеш.
А мый кум гана ялысе школем кудалтен, Йошкар-Олашке илаш толынам,
радиокомитетыште, книга издательствыште пашам ыштен, литератор-влак
радамыште лияш тыршенам, но кум ганажат, пачер укелан кӧра, мӧҥгӧ пӧртылаш
логалын. Варажым коло наре ий гыч ныл икшыван ача нылымше гана Йошкар-
Олашке толынам, ындыже ешем дене
пырля, но адакат азап: ола воктенсе Княжна ялыште налме кресаньык пӧртна
йӱлен
кайыш, ешем угыч шочмо ялышкына пӧртыльӧ, а мый эше ик ийым туркышым, шикш
когаран тулвуй пырдыжеш ош обойым пижыктыл илаш тӧчышым — олмыкташ ыле, но
1992 ий
январьысе "окса реформо" банкысе чумыр аныкнам кочко.
Кудлымшо ийла мучаште чумыр савыкталтше ойлымашем-влакым поген, Марий
писатель
ушемыш колтышым. Кумдан палыме критик кужу-у вашмутым пуыш, кӱчыкынжӧ тыге:
"Лирический ойлымашым тыге огыт возо. Теве Аристотель тыге туныктен..."
Аксакалын туныктымыж почеш возымемым тӧрлатылын-локтыл пытарышымат, кок ий
гыч
адак Писатель ушемыш колтышым. Ындыже литконсультант воза: "Мо, Элексей,
тендан
ялыште ик ушан айдемат уке, ужат? Эре ала-могай шизофреник черан гай еҥ-
влак
нерген веле возет. Уке, тыгак кумыл дене рукописетым книга издательствылан
темлен ом керт".
Но темлашыже лиеш улмаш: нине ойлымаш-влакак варажым 1989 ийыште лекше
"Ӱмыр
кыл" книгашкем чыланат пурышт.
Мыйын гай корнымак эртыш мемнан жапыштак возаш тӱҥалше, пешакат ныжыл
кумылан
ойлымаш ден почеламут-влакым газет-журналеш савыктен илыше Геннадий
Чемеков.
Кумло ий утла возен шогымо жапыште иктаж шӱдӧ ганаже книга издательствыш
пурен
лектын докан, но ойлымаш ден почеламут книгаже-влак ош тӱням ышт уж. Йӧра,
кеч
"Куку пиалым сӧра" ден "Идалыкыште латкум тылзе" повестьлаже савыкталтыч.
Молан тыге? Ала саде групповщина манмет тыге озалана? Уке, тиде посна
ответственный еҥ-влакын шем намысышт, нуно ни вес возышо еҥым огыт шотло,
ни чумыр марий литературна верч огыт коляне да, вик ойлаш, калыкна ончылно
сулыкыш пурат...
А Писатель ушем пуйто нимом ок уж...
Эше ик пример. Калык писатель Никандр Лекайн мӱндыр Удмурт кундем гыч толшо
Валентин Исенековлан илашыже веле огыл, "Вӱд ӱмбалне" повестьым возашат,
савыкташат полшыш, Валентиным училище ден институтышто тунемашат виктарыш.
А лудшо еҥлан кумдан палыме лийын шушо Юрий Галютин, книга издательствыште
редактор пашам
шукта ылят, "Авамланде" романым, "Мужыр куэ" ойлымаш-влак книгам
савыктыктен
керте, да тунамак ӱмбакше таул тарваныш, но ындыже тӱҥалтыште каласыме
групповщина манметын вес полкыжо айдемым чонжыге нултен пытарыш.
Писатель изи радам ман, чылт кумло суртан изирак ял гай: ваше-ваш эре
тавадаҥ
шогат, чыла ужыт, чыла палат, эн тӱҥжӧ — шучкыжо — тый уто катыш киндым ит
пурл,
ончык ит пуро, кугу ит лий...
А мый манам: тиде шыгыр чонын, лапка еҥын артамже. Кугу писатель тыгай
шыгырчык
деч эре кӱшнӧ. Ты кӱкшытым шотыш налынак, Юрий Артамоновын творчестве
саскажым
ончалына.

* * *

Артамоновын эн ондак савыкталтше кугурак произведенийже кокла гыч чоным
порын
тарватен ушеш кодшыжо, очыни, "Сонимаке пеледыш" повестьше ыле. Вуймутшак
кумылым тарватыш: ах, манам, могай чапле лӱмым пуэн! Мый тыгай пеледыш
улмым пален
омыл, да мемнан велне тыгай мутшат шоктен огыл. Ты повестьым автор, векат,
Колумб дене пырля "Ончыко" журналыште ыштымышт годым возен, Колумб дечак,
можыч,
пеледыш лӱмжымат колын. Вет Морко калыкын йылмыштыже ала-могай чечен
шомакат
уло, кугезышт дечак аралалт толын. Валентин Христофоровичат жапше годым ты
шомакым ик почеламутыштыжо кучылтын улмаш, варажым композитор Вениамин
Захаровын тудым семыш пыштымекыже, йӧратыме мурышкына савырныш.
"Ни шоналын омыл, ни вучалын омыл,
Сонимаке пеледеш гын, йӧраташ вел кодын", — йоҥгалтеш ныжыл муро тачат
радио дене. Тыгаяк, йӧраташ кӱлмӧ кумыл денак возалтын повесть, ик сылне
ӱдырын чечен
чон шижмашыже, чевер йӧратымаш нерген ой-шомак.
Но Артамонов моло весе семынак совет властьын шочшыжо, тунамсе партий ден
правительствын таптен-шуарен куштымо писательже. А партий тунам писатель
деч иктым
веле йодын: илышым моктен, сайын, чаплын возаш. Тидыже партийын политикыжым
илышыш шыҥдараш полшышо орудий лияш кӱлмым ончыктен. Тыге газет, журнал,
книга —
чылажат партийын пропагандистше лийшаш улыныт. Сандене возышо еҥын шӱм-
чонышкыжак шыҥен, уш-акылышкыже витен ик тӱҥ шонымаш: тый возымет дене
илышым саемдаш
полшышаш улат, калыкым чапле пашашке, героизмым ончыкташ ӱжшаш улат. Пырляк
айдемын чон моторлыкшым почаш, тудым порылыклан гына туныкташ.
Иквеч ончымаште, тыште нимо удажат укес, сандене чумыр совет писатель
радам, калыкын ончыл отрядше, гвардийже манына — тыге акленыт тунам
писательым — тиде суапле пашалан кумылын пижын. Тышечак литературышто
социалистический реализм манме
метод, произведенийым возымо кышкар-ойыртем шочын.
Но ты ӱжмӧ почеш возымаште ик чыр кодын улмаш: писатель-влак илышын
тӧрсыржым
посна вуйлатышын ситыдымаштышт, вустык койышыштышт гына ужын кертыныт, а
власть,
кугыжаныш кучем системе — тиде эн ончыл, эн титакдыме, вет идейже чынжымак
волгыдо — коммунизм. Сандене кажне гаяк произведенийыште тошто дене у
коклаште вашпижмаш ончыкталтын, шоҥго вуйлатыше ден самырык полышкалышыже
кокласе конфликт
рончылтын. Да эре-эре гаяк озанлык пашан кузе воранымыж нерген возымо.
Тыгодым
писательын тӱҥ цельже — колхоз-завод илыш, паша верч тыршымаш лийын, а
айдемыже,
произведенийым вӱден наҥгайыше тӱҥ геройжо писательын шонымыжым шуктышо
йылман
курчакыш савырнен.
Тышечынак совет власть жапыште атыланен кушшо марий литературышто, поснак
кугу
сар деч вара возымаште, произведенийысе тӱҥ герой-влакын образышт пеш
шапалге
але ик чия дене шӱрымӧ гай яндар лийыныт. Книгам лудшо еҥ содержанийым
умыла,
куанен шымла, а геройым, лӱмжӧ деч молыжым, пешыжак ок уж, образ уке.
Арам огыл вет А.С.Пушкин шке романжылан геройын лӱмжым пуэн: "Евгений
Онегин".
Кугу поэтын тӱҥ шонымашыжак тугай лийын: шке жапысе ончыл айдемын иктешлыше
образшым йырвечынат почын ончыкташ. Онегин — Татьяна, Ленский — Ольга —
тевыс авторын цельже: нуным йырвечат чаплын сӱретлаш. Но нуно илышыште, шке
илымаштышт
сӱретлалтыт, тыге ту жапысе чумыр Россий илышымак ончыктен пуымашке шуын
автор.
Лермонтов шке романжым тугак лӱмден: "Герой нашего времени", да Печорин
образым
историеш коден. Лев Толстой ден Михаил Шолохов кугу эпопейыштым "Война и
мир",
"Тихий Дон" маныныт гынат, тыныс тургым ден сар каен шогымым сӱретленыт
гынат,
илышым саемдаш кӱлмӧ шонымаш ик шӱлалтыш нарат уке, но зато мемнан шӱмеш
ӱмырешлан пример семын кодыныт князь Болконский, Наташа Ростова, Пьер
Безухов ден Кутузов, а весыж гыч — Григорий Мелехов, Аксиня...
Мемнанат сылнымутышто тӱҥалтыш жапыште шочыныт "Элнет" ден "Эреҥер", но
тыште
герой-влак класс кучедалмаш гоч эртат — тидым йодын власть кучемын
политикыже. А
варажым, ынде ятыр жап ойлат: кугу кӱкшытан произведенийна-влак уке, маныт.
Можыч, тидыже тыгак. А титакше посна писательын мастарлыкыштыже огыл,
очыни, а утларакшым тудым шуарен куштышо, терген-эскерен шогышо власть
кучемыште. Мом
ӱдымӧ, тудым тӱредынна.
Вот тыгай шонымаш, иктешлымаш гоч ончыман дыр меман сылнымутнан лектышыжым.
Писатель Юрий Артамоноват перестройко пагыт деч ончыч возымаштыже лач тыгай
корныштак: "Киндет перкан лийже", книга, "Сукыр" повесть, "Какшан" роман...
"Какшан" романым мый рукописьыште улмыж годымак лудынам. Тудо шымлуымшо
ийлаштак
возалтын, вара илыш вашталтме дене эреак ешарен, тумыштылмо ыле. Лач тудо
пагытыште мемнан республикыш романовский урлык шорыкым конденыт, тудын деч
кугу пайдам налаш шонымо да тидын нерген пешак ойлат ыле. Лач ты шомак
тургымак пурен
кая "Какшан" романышкат, произведенийын тӱҥ геройжо парторг Кугуялов тыгай
шорык
комплексым чоҥымо верч чот азаплана. Но тӱҥжӧ тиде огыл, писательын эн кугу
шонымашыже — пеш чапле айдемым сӱретлен ончыкташ, тудын парторг Кугуяловшо
мланде
ӱмбалне коштшо суксо гай, чыла вереат эн ушан, эн шотан, эн моштышо,
кертше.
Тыгаяк улыт "Сукыр" повесть гыч Денис ден ачаже Васли Йыван: кинде верч,
колхоз
мландысе шурно верч вуйыштым пышташ, чоныштым пуаш ямдын шогышо, пашашт
дене
кредалше-влак.
Тыгай произведенийым возаш мыят шоненам. Комбайнер-влакын пасуэшак чырык
шурныжым йоктарен коштмыштым ужын, чон коржын, колхоз идымыште пырче кышыл
пеле
шӱйын, тошкалт пытымым ончен, шортмо шуын. Тыге ынже лий манын, пример
шотеш,
сай вуйлатыше, шотан пашаеҥ-влакын образыштым сылнымут книгашке пышташ
кӱлын.
Тидым Юрий Артамонов ыштен кертын, а мый тоштын омыл, чонем торешланен.
Молан
манаш гын, тиде илыш чыным ончыктымо огыл, а шонен лукмо сылне сӱрет гына.
Ом пале, можыч, тыге возашыже кӱлынак. Вет шомакшым кеч-кузе гынат
тарватыман
ыле, ато чылт ир варвар гай колхоз мландым, кугезе пасунам каргеныт. Ик
вечынже,
пешакат чапле шурным ончен куштат — ӱяҥдыш шуко возеш да; вес вечынже,
тудым
локтыл пытарат. Моланже — пале: мланде тыйын огыл, киндыжат тылат ок логал,
шкежат колхозлан пашаче вольык гына улат. Ял калык ала-кӧн йылмыдыме
кулышкыжо савырнен ыле.
Но мемнан возымына, конешне, илышым вестӱрлемдаш, сай могырыш савыралаш
полшен
огыл. Зато писательын лӱм чапше нӧлтын. Юрий Артамоноват Олык Ипай лӱмеш
комсомол премийын лауреатше лие.
Адакше вес шонымашат уло: кӱшнӧ ончыктымо гай произведений-влак школ
йочалан
кӱлытак дыр — нуно кушшашлык улыт, тек шинча ончылнышт чапле пример лиеш.

* * *

Перестройко пагыт тӱҥалмек, калык уш лугалт помыжалте, илышын сай могырыш
савырнымыжлан ӱшан шочо. Но Совет Ушемым шалатышт, коммунист партийым
вуйлатыме тронжо гыч кораҥдышт. Тунам Российысе кугу лӱман писатель-влакын
йӱкышт йомо, а марий-влак ӧрын шогальыч: ынде мом, кузе возаш?
Но Артамонов утларак веле ылыже докан. Тидлан амалжат ыле. Тудын шке
илышыштыже
кугу азап, ойго лийын кудалтыш: йоҥылыш тошкалмыж дене шке пачерысе
балконжо
гыч, кокымшо пачаш гыч ӱлык камвозын, каен кертдыме лиймеш сусыргыш. Изиш
пареммекыже, шке пӧлемысе ӱстел коклашкыже шинче. Тудо ынде пашаш коштын
кертын огыл,
икте гына кодын: возаш. Йӧра эше кинде катышлан, сигарет пачкылан йӧршӧ
инвалид
пенсийым пыштышт.
Тыге Юрий Артамоновын, Юрий Кельдывай лӱм дене, ойлымашыже-влак, тӱрлӧ
статьяже,
эссеже-можо кажне газетлаште, журналыште пешакат чӱчкыдын савыкталташ
тӱҥальыч.
Кушко от ончал — эре тудын лӱмжӧ, возымыжо шинчаш перна. А тӱрлӧ сынан,
акан,
икте-весышт деч темыже, чоҥалтмыже дене ойыртемалтше, но эреак лывырге
йылман
повестьше-влак ий еда "Ончыко" журналыште, газетлаштат савыкталтыч, посна
книга
денат лектедышт.
Куанаш кӱлеш ыле писательын лектышыжлан, марий сылнымутнам тыге чолган да
писын
пойдарен кертмыжлан. Да лудшо-влак чынжымак аклышт: Юрий Артамонов марий
еҥын ик
эн йӧратыме писательже лие. Но возышо еҥ — писатель але журналист — тыглай
еҥ
деч утларак ужеш, шижеш докан, радамыштышт тыгай шомакат шокта ыле:
йыгыжтарен
пытарен ынде Артамонов... Ала санденат тесте наре книгам савыктен лукшо,
шукошуко повесть-влакын авторжо нерген сылнымут критикыште шотан-толыкан
ой, чын аклыме шымлымаш ты мартеат уке. Но лийшаш, тидым Артамоновын
произведенийже-влак
шогат.
Перестройко пагытыш Артамонов "Каза шӧр" повестьше дене пурыш. Рукописьыште
ончыч тыге огыл лӱмдымӧ ыле, М.Шкетанын "Кок сӱанат пеле" койдарчык пьесыже
семын
кум ала ныл сӱанат пеле маналтын. Лач тунам 1986-шо ийыште мый "Ончыко"
журналыш
паша ышташ пурышым. Ӱстембакем Артамоновын тиде возымыжым конден пыштышт:
луд,
акле, печатлаш лиеш але уке? Рукопись пелен тунам журналыште ыштыше Михаил
Якимовын, Альбертина Иванован да эше ик критик-литературоведын (лӱмжым
монденам)
кӱчык рецензийыштым пуышт. Нуно кумытынат ик семын акленыт: савыкташ ок
лий. Повестьым лудын лектым, чын: тиде совет властьым, мемнан илышым,
калыкнам мыскылен
возымо произведений.
Чынжымак, власть могырым иктешлыше образ — участковый милиционер — пелодар
айдеме, ик куван йомшо кум чызан казажым кычал коштеш, сурт еда пурен,
вӱташте каза
водарым ниялткала, пасусо кӱтӱштӧ вольыкым поктыл куржталеш, повесть мучко
тудын
вес сомылжо укеат. Кас еда капка ончыкшо лектын, "порядкым" колыштеш. Йӱк-
йӱан
ок шокто, тымык да — пешакат куана: чыла сай.
Озанлык вуйлатыше — совхоз директор — куралмашеш йомшо гусеничный тракторым
пасутӱр чашкерыште муэшат, вӱраҥ дене кылден, авалудо гай койын, шупшын
толеш,
пуйто кугу кӱртньӧ оратам огыл, а издерым шӱдырен конда... Самырык ватак-
марияк
ойырлымашке шуытат, чыла сурт погым пеле гыч шелыт. Марийже бензопила дене
ӱстелым, пӱкеным, диваным, шифоньерым монь покшеч пӱчкеда. Ынде ик йочаштым
гына лош
пайлаш кодын. Кузе тудыжым пеле гыч пӱчкаш: тореш але кутынь? Пӧръеҥ,
шортын
колтен, кӱварвак шуҥгалтеш... Пешакат мотор, ковыра кевытче ӱдырамаш йол
кӱчшӧ
йотке чиялтыл пытара да, кӱчык юбкым чиен, кӱкш таганан катаж дене
асфальтан
уремым шолткыктен, пашашке кая, шинчалан колым монь кевытышкыже иканат ок
кондыкто, тугайым кучылташ йырна, лач аракамак веле йӱдшӧ-кечыже ужален
кертеш...
Кум ватым ойырышо шкет пӧръеҥ, чыла сурт погыжым ужален йӱын пытарен, ынде
яра
кӱртньӧ койкышто мала. Йӱд ороллан ыштыме пашадар оксаж дене лач арака ден
кукшо
киндым налын, кочкын-йӱын ила. Урем покшек шинчеш, да пийже дене коктын
мӱшкырым
темат: ик чаркам шке йӱэш, вес чаркам пийжылан йӱкта, ылыжтыме тамак
сигаркыжым
ик гана шке шупшылеш, вес гана пийже нерже гыч шикшым луктеш. Пенсийыш
лекше таза кугыза суртшо гычат тӱгӧ ок лек, пӧрт покшелан шындыме лопка
олымбалныже кечыгут, йӱдвошт колоткасыла койын кия, эсогыл кочкашат ок
кынел, куважын конден
шындыме ик кӧршӧк шӧрым йӱэшат, уэш мален колта. Помыжалтмашешыже адак вес
кӧршӧк ямде...
Тыге ялысе калыкын чыла тӱрлӧ еҥыштат мыскылтышын ончыкталтыныт, а чумыр
повесть
йомшо казам кычалме дене кылдалт чоҥалтын.
Ӱжмем почеш редакцийыш повестьын авторжо тольо. Тунам мый Артамоновым
первый гана лишычрак палышым, могай улмыжым шижым. Тыге-тыге, манам, мыят
ончыч аклыше
йолташ-влак дене келшем, возымет печатлышашлык огыл. Тиде антисоветчина,
мемнан
калыкым мыскылымаш. Юрий Михайлович пудештшаш гай чымалт оварен шинче,
мыйын ик
мутемат ок колышт, огешат шотло. Шкенжымак гына прапеш пышта, а мыйым —
ужар
ньогалан.
Ӧпкелалтым, конешне. Да мый тыгай ӧпкежым шуко чытенам, шкежат ынде весын
шомакшым, кӱлеш гын, ом колышт. Мыйымат пешыже от чактаре. Пешакат чот
сырен, Артамонов редакций гыч кайыш.
Пӧлемыштем мӧҥгеш-оньыш коштам, мыят ырен шуынам улмаш. "Вот тый могай улат
улмаш, Артамонов, — манам семынем. — Могай кычыка... Печатлыза и чыла..."
Шинчам
карен, ӱмбакем ончымыжым ужам, пылышемлан келгын шӱлен, пеҥыжалтен ойлымыжо
шокта. Кугун, кугу йӱк дене ойлен ок керт, очыни, шӱлышыжӧ ок сите, но
шомакше пеҥгыде. А мом вара пешыже ойлен шуктыш? "Тый дечет ончыч повестем
иктаж шым гана
"вускемдыктеныт", чыла пӱсӧ угылым пӱчкедыктышт. Ынде кум ий толашен
коштам,
тетла ик нимомат ом вашталте..." — мане. Вашталташыже, чынак, нимом, но вет
савыкташыжат ок лий. Вот пашаже кушто.
Иктаж кум кече шкежат орланен коштым, нимогай титакем уке ӱмбач чонлан
йӧсӧ...
Кенета ала-мо гутлаште ушем волгалт кайыш, пуйто мыйым волгенче перыш: да
вет
тиде мыскара повесть огыл, а сатира! Мемнан тӧрсыр илышнам кочо койдарчык,
сатира йӧн дене чын ончыктымаш! А сатирыште кандыра дене тракторым веле
огыл, Моско
кӱполатымат шупшын каяш лиеш!
Чыла шке верышкыже шинче. Повестьлан ""Каза шӧр" лӱмым пуаш темлышым, автор
келшыш. Редколлегий погынымаште повестьым савыкташ кӱлмӧ верч тавадаҥ
шогальым.
Йӧра эше мыйын мутем велыш редколлегий член филологий наука кандидат
А.А.Васинкин шогале. Повесть савыкталте, а редакций вуйлатыше-влакын
помышыш мыйын ӱмбак
кудалтышаш кӱ возо...
"Каза шӧр" повесть — тиде чумыр марий литературыштыжат кокымшо сатирический
кугурак произведений. Икымшыже Никон Игнатьевын "Савик" повестьше лийын
(тудым эше
роман маныт). Моло весым, мо-гынат, мый ом пале. "Савикыште" кугыжан власть
жапысе марий ял илышым пешакат мастарын воштыл койдарыме гын, "Каза
шӧрыштӧ" мемнан жапысе "застой", "верыште тошкыштмо" манме илыш
ончыкталтеш. "Савикыште"
кажне лостык еда воштылчык лыҥак гын, тыштыже воштылаш йӧршӧ ик шомакат
уке,
кажне эпизодшо, чыла каласкалымыжат чон йӧсӧ шӱлышан. Илышнан тугай шотдымо
лийын шуктымыжо авторым чон шортын, шыргыжалде воштылаш туныктен.
Редакций пашаште рукописьым умылен шуктыдымаш але редакторын шке кӱкшытшӧ
гыч
лудын аклымыже да шке семынже вашталтылаш, тӧрлатылаш тыршымыже авторлан
веле
огыл эҥгекым ышта, чумыр литературнамат нужнаҥден, лапкаҥден кертеш. Мый
шкежат
икана касараш лийдыме сулыкыш пуренам. Книга издательствыште редакторлан
ыштымем
годым А.С.Мичурин-Азмекейын изирак кугытан ойлымаш сборникшым
редактироватлаш
логале. Рукописьым ямдылен пуымекем, мыйын почешем издательстве директор
М.И.Исиметов лудын-терген лектын улмаш. Ик кечын рукописьым ӱстембакем
конден
пыштыш. "Теве тиде ойлымашыште ты ужашым луктын кудалташ кӱлеш. Тиде
мистика,
илышыште тыге ок лий", — мане тунам вуйлатышына.
Чынак, тушто тыге ойлалтын. Омо дене монь огыл, а шинчаорак, ола уремла гыч

тӱрлӧ куштырам, шӱкшакым эрыктыме годым йӱшӧ алкоголик тӱшкам, ворым,
жульыкым,
взяточник-бюрократ тӱчам, бульдозер дене шӱкен, самосвал машинаш оптат да
ола
деч умбак, свалкышке шупшыктен кышкат... Пешакат чапле мыскара вет, а
кугуракын
ойым колышташ логале.
Книга савыкталт лекмеке, ик кечын мый декем А.С.Мичурин-Азмекей пурен
шогале.
Тудо Звенигово воктенсе Чакмарийыште ила ыле, лӱмын мый декем Йошкар-Олашке
кудал толын. Шоҥгемын, явыген ыле тунам Александр Степанович, да саде
книгажат
илымыж годым савыкталтшыже пытартыш ыле.
"Мом тый ыштылынат? Молан ойлымаш гыч тиде ужашым луктын кудалтенат?" — чон
орланен йодеш шоҥго писатель. Вот тыге-тыге, директор кӱштыш, манаш тӧчем.
"Ах, ах, самырык торык... Книгалан директор огыл, а тый, редактор, вуйын
шогет.
Директор кӱшта, а тый торешлане, шке позицийыштет боецла шого... Вет тиде
ужаш
мыйын эн чапле, эн кӱлешан шонен лукмем ыле. Тылеч шергаканжым ӱмырыштемат
шонен
муын омыл чай. Ах, жалке! Мом тый ыштылынат?!." — тыге ойгырен, мыйым
шылтален
шинчыш тунам Александр Степанович, шомакше ӱмырешлан шӱмешем кодо.
Но боец семын шке позицийыште шогаш тыныс жапыште ой неле улмаш. "Ончыко"
журналыште ыштымем годым "Каза шӧр" деч вара В.Юксернын "Чарла" романжым
редактироватлышым. Романын але икымше книгаже веле гынат, кӱжгытшӧ журналын
кум номерешыже лекшаш наре, а тидым ышташ тунам пеш йӧсӧ ыле. Вет журнал
идалыкыште куд гана
веле лектеш, возышыжо шуко, савыктышаш материал ятыр погынен. Сандене тӱҥ
редактор А.М.Юзыкайн мылам лывыргын, но лийжак манын каласыш: тынар
страницым гына
кодо. А тидыже кум ужаш гыч кокытшо, журналын лач кок номерешыже гына
лекшаш.
Вот ынде тудым кӱчыкемде... Рукописьын кажне страницыже ӱмбалне кыртмен
шинчем.
Южо вере "вӱдла" чучшыжым пунчал лукташ лиеш манын палемдыльым, но тидыже
пешакат шагал. Тугеже кум-ныл главам тӱрыснек луктын шуыман. А кудыштым?
Автор дене
каҥашаш кӱлеш. Ӱжыктышым.
Василий Степанович посна страницыласе диалогым монь кӱчыкемдаш шонымем дене
куанен келшыш. Верне, манеш, утыжым шуйкалыме ок кӱл. А вот глава-влакым
лукташ
темлымемлан чот ӧрын шинче. Тудо вет илалше писатель, кугу опытан вуйлатыше
пашаеҥ. Журнал кышкар кугытымат пеш пала. Туге гынат романым тыге
кӱчыкемдыме дене
нигузе келшен ок керт. Вет, чынжымак, тунам романын сынже-ямже веле огыл
йомеш,
содержанийжат кушкедалт вустыкемеш. Тидыжым мыят пеш умылем. А Василий
Степанович, манмыла, кугу вуйжо дене мыйым, самырык еҥым, сӧрвала,
"Пожалуйста, манеш,
тынар ида кукло". Ужам, пешакат чот тургыжлана. Да вет могай айдеме шке
шочшыжо
верч ок шорт?
"Йӧра, — манам, — Василий Степанович, лыпланыза. Тӧчен ончем, а век ок лий
гын,
шкаланыштак пуэм, тек шонымышт семын пӱчкедат".
Но романым тетла пӱчкедыше ыш лий. Мый кажне главан кӱлешлыкшым кыртменак,
витаренак ойлен ончыктышым. Роман журналын кум номерешыжак савыкталте.

* * *

Но Артамоновын суапле паша азапше нергенак мутем шуем. Саман вашталте,
коммунизмыш кайыше карапнан рульжым мӧҥгешла савыральыч, адакат
капитализмышкак виктарышт. Писатель йолташемат умылыш, витне, волгыдо
ончыклыкыш ӱжмӧ шомакна ыш
полшо. Тугеже йытын да кукуруз нерген огыл возыман, шорык комплекс верчат
нечым
колянаш, а чевер Майра ден Тайрамак тӱткынрак ончалаш лучо. Тыге писатель
ӱстембачше лудшо ончык "Кӱтӱчӧ" повесть толын возеш. Но Тайра-Майранан
утларак кӱлешлыкышт нерген умылымаш соцреализмеш шуаралтше писатель деке
куштылгын толын
огыл, коеш.
Оласе завод инженерын, ялысе вольык кӱтӱчыш савырнен, пиал корныш тошкалмыж
нерген возаш шонен пыштат, жанржым кузе манашат але ӧреш: ала повесть, ала
шарнымаш, ала дневник. Вет тыште нимо верч огыт кучедал, произведенийын
сюжетше кок
вийын ваш тӱкнымышт негызеш огыл чоҥалтшаш, а ик еҥын илыш-корныжым гына
каласкалаш шонымо. Садлан автор ончылмутыштыжо тыге манеш: тиде — повесть-
дневник.
Произведенийым тыге тӱҥалме койышланымаш, литературный прием веле огыл, а
автор
чынжымак тыге шона гын, тугеже каласыман: жанрже лачшымак классический
повестьын. Кеч дневник, кеч шарнымаш семын возо, тудо повествованийын
ойыртемже гына,
содержанийже дене саде повестетак лиеш. Тидым мый авторлан огыл, а самырык
лудшылан шижтарем, возышын чояланен тӱҥалме шомакшым эреж годымак чынлан
ынже шотло.
А повесть мыйым, чынжымак, куандарыш: тыге возымо ок шоҥгем, вес курым
мучаштат
мемнан пагытым палаш шонышо лектеш гын, тудо жап марте марий йылмыже илен
шуэш
гын, "Кӱтӱчӧ" гай повестьым ӧрканыде лудын лектеш. Вет тушто айдемын
илышыже,
тудын шӱм-чон пералтмыже ончыкталтын да шкежат литературный образ семын
утларак
раш почылтын. Содержанийжат ушеш пижынак кодеш. Тугеже тиде яндар
сылнымутак.
Таҥастарен шоналташлан ешарен ушештарем. Молан ме йочана годсек Пушкинын
"Дубровскийжым" огына мондо? Але Лермонтовын Бэлаже, Таманьже мондалтыт мо?
Чылажат
чатка, ушеш кодшо содержанийлан кӧра. Тунамак эше сылне, моло деч чот
ойыртемалтше геройын образшым ончыктен моштет гын, возымет шке акшым да
чапшым муэш.
Тиде шот гыч ончалын, Артамновын "Иленыт кум йолташ" повестьше утларак раш
койшо. Кум илалше пӧръеҥ — кум ойыртемалтше айдеме — нуно ынде ондакрак
возымо гай
сындыме, ик чиян суксо огытыл, а мландымбалне шкенан коклаштак илыше улыт —
утларак кумдан, йырвечат, манме гай, ончыкталтыт, тугеже сылнымут образ
манмым шогатак. А кок ӱдырамашыже, ик марийынак ондаксе да кызытсе ватышт?
Нунат кече ден
йӱд семын палдырнен, ваш шогат, кок тӱрлӧ марий ӱдырамаш, коктынат лудшым
сымыстарат: иктыже сай, шокшо улмыж дене; весыже осал, йӱштӧ чонжылан кӧра,
шӱмеш кочын возын, ушеш кодеш. Нуным ончен, шуко лудшо пӧръеҥ шоналта дыр:
иктыже авам
гай; весыже, нигуш ит кай, чылт мыйын ватемак...
Ты повестьыште ("Ончыко" тудым роман манын печатлен ыле) Юрий Артамоновын
эше ик
вийже куандарен почылто: сюжетым пеш чаплын чоҥен мошта, произведенийын
содержанийже ӧрыктарен сымыстарыше, авторын фантазийже кугу. Повесть
рукописьыште улмыж
годым "Тудо" маналтын. Тудыжо — тиде Иосиф Сталин. Произведений мучко автор
ик
шонымашым ушышто куча, сталинизмым. Сталинын вийже, осалже, суапле пашаже,
вождь
улмыжо да тунамак айдеме чоным шыҥа виса аклымыже — иктешыже сталинизм
манме
умылымаш. Тудо ала тачат мыланна кӱлеш, ала Сталинын гай пеҥгыде кид деч
посна
Россий вопси атыланен илен ок керт? Сталин манме умылымаш кунамсек але еҥ-
влакын
ушышто, чоныштышт илаш тӱҥалеш? Калыкын власть деч лӱдмыжӧ Сталин денак
кылдалтын гын, кунамсек але тудо, вуйлатыше ваштареш пелешташ тоштде, вуйым
нӧлталде,
мерчен илаш тӱҥалеш? Тевыс тыгайрак йодыш-шоныш-влак авторым
тургыжландарат, да
повесть мучаште шкеже иктешлымашке толеш: сталинизм але ятыр жап илаш,
мемнан
калыкым кепшылыште кучаш тӱҥалеш.
Пазар илышыште да ончыклык яндар капитализмыштат сылнымутан книгат — сату.
Тӱжвач ончалашат сылне лийже, кӧргыжӧ оҥай, чыгылтарыше гын, кая,
ужалалтеш. Тидым Юрий Артамонов писатель семын пеш вашке умылыш да, ӧрын
шогыде, тыгай сатум
таптен кӱэшташ тӱҥале. Шомакем койдарыме семынрак чумыргыш гынат, мый
авторым ом
шылтале, ӧпкемат уке, а, мӧҥгешла, тыланем гына. Писатель вет лудшыжлан
ила, тудын йодмыжым шукта. Лудшо коклаште поян мындыр полко шочо гын, молан
нунын чон
йодмыштымат шукташ огыл? Тек айда, руш манмыла, чешутся.
Тыге Артамонов лудшо ончык чара могырым луктын шогалтыш — ончыза, чытырыза.
Яндар натурализм, порно, секс шомакан кончыш-влак веле огыл, тичмаш
произведеният
возалтыч да савыкталтыч. Тидлан авторым шомак дене мушкындылынат нальыч, но
жап
эртыме дене корштышыжо пыта, а возымо ок мондалт, произведений илаш кодеш.
Но Артамоновым утларакше илыш тӧрсырак йӧсландара, да чон йӱлен шонымыжо,
виеш
манме гаяк, кагаз ӱмбак возеш. Тудын кеч мыскара, койдарчык повестьше, кеч
социальный шӱлышан тыглай, серезеш возымо ойлымаш лийже — эреак калык
йодмылан вашештыме мут семын чумырга. Эше Совет Ушем жапыштак,
Афганистаныште вӱран сар каен шогымо годым, "Кабул шикш" повестьше шочеш.
Тудымат рукописьыште улмыж годымак лудынам (ой, юмашне, адак мыяк тыгай
вуймутым пуаш темлышым).
Автор ончылно ик задаче шоген: ты войнан шучкыжым калык чоныш шукташ. Кузе,
могай йӧн дене? Рукописьым шӱм вургыжын лудын лектым. Мокталтышымат: пеш
келшыше
сюжетым шонен муын, чон ойгыжо келшыше кышкарышке пурен возын. А критикыште
тиде
повестьымат уда шомак дене аклыше лектыч, политике шӱлышан публицистике,
маньыч.
Тыге возашыже ок йӧрӧ пуйто. А вет уло йӱкын мокташ, уло кумылын таушташ
кӱлеш
ыле. Сылнылык могырым огыл гын, кеч Афган темым тарватымыжлан, вӱран сар
ваштареш чон йӱлен ойлымыжлан. "А война — это та же политика, только
другими средствами" манме вождьын мутшат ок мондалт гын, шонем: сар нерген
возашлан политикым
тарватыде ок лий. Вет автор тушто кредалше салтакым ок сӱретле, тидым
Артамонов
ыштенжат ок керт. Тудо сарым ӧрдыж гыч ужшым, шижшым, тиде шучкылык нерген
шонымым ончыкта. А тидыже лач публицистике йӧн дене политике нерген
ойлыкта.
Вес ойжо, мемнан чумыр илышнажат политике тургыман гын, писательже вет шнуй
кугыза семын пустынь скитыште шкет ок иле. Сандене тудын пераже йымач
коклан тыгай
произведений лектеш гынат, шылталаш вашкыман огыл. А можыч лач тыгакак
кӱлеш?
Кокланже кычкырал колтенак возаш?
Артамонов Кабулыш миен коштмыж годым госпитальлаште шке шинчаж денак
вӱрлозык
сусыргыл пытыше пел йолан-могыран-влакым, илышынек коваштыжым ньыктын
пуштмо совет салтакым ужын гын, йӱдвошт вуй ӱмбалныже бомбо пудештылме йӱк-
йӱанеш шӱм чытырен киен гын, вара тудо ынде могай вий дене шкежым
тыпландара да тургыжланыде
серен кертеш? А кунам чылажат чонет гыч кышкалалтме гай ташлен лектеш,
тыглай
шоныметшат политикыш савырна, тыглай ойжат публицистике шӱлышан лиеш.
Но молан вара мемнан марий литератор-влак нине шомак деч тынар лӱдыт? Мый
нигунам умылен, умылтарен ом мошто. Мӧҥгешла, литературышкына у жанрым,
политический, публицистический романым пурташ манын, лӱмынак, паленак,
"Агур" романым возышым. Институт да армий деч вара коло ий наре пашам ыштен
коштмем годым (а мый
школышто туныктышат, корреспондентат лийынам) илышнан тӧрсыржӧ чоныш
витымеш ситыш. "Тетла тыге илаш ок лий" манме шонымаш дене 1983 ий шыжым
романым возаш
шинчым да тӱҥалтыш пел книга нарыште чыла чон йӱлымым луктын пыштышым. Лач
тидыжак публицистике сынан сылнымут лие.
Романым лончылымо годым йолташ-влак ӧрыныт ыле: нимом сайым, осалжым шот
дене
иктат ойлен ыш керт. Лач Николай Федорович Рыбаков гына икана мане: "Тыгай
произведеният кӱлеш". Книга издательствын тунамсе редакторжо лишыл йолташем

А.М.Мурзашев нылле процент публицистикыжым луктын шу манын, рукописем мӧҥгӧ

пӧртылтыш. Ынде теве тудо лу ий ӱстелыштем пуракаҥ кия. А вет романым лӱмын
публицистикылан кӧрак возымо ыле. Мый алят ом ӱшане: огешак кӱл мо вара
тыгай возымаш? А вот "Путешествие из Петербурга в Москву", "Былое и думы",
"Окаянные
дни"... Нунат вет тӱрыснек политике шӱлышан публицистика улыт.

* * *

Осмин Йыван икана ойлен ыле: "Мый самырыкем годым, ик поэмем ок йӧрӧ гын,
шинчам
да тунамак весым возем ыле". Юрий Артамоноват тыгак: еҥ шомаклан ок
лывыжге, ик
повесть почеш весым воза да эре-эреак савыктыктен кертеш, газет-
журналлаштат,
посна книга денат луктеш. Напористый айдеме, манам семынем, пуйто чыла
чаракым
оҥ денак шӱкен чактара, да шуко-шуко пашам ыштен кертеш, чытышан. Шке ойжо
почеш, икана эсогыл ик идалыкыште ныл повестьым возен шуктен. Сай мо тиде
але уда?
Тидыжат, тудыжат уло шол. Но ты мутем пырт варарак лиеш, а кызыт теве мом
маннем: возышашлык да возымо чондайже поянак, тӱрлӧ жанрыштат шуко сылнымут
йӧным
кучылт мошта. Мыскара, койдарчык, сатира, фантастика, йомаклык юзо вий...
Ойлымаш, эссе, шарнымаш, статья, повесть, роман... Да вет чылажат тачысе
илышын тургымышкыжо, сай-йӧсӧ могырышкыжо тӱкна. Икманаш, айдеме тичмаш
куат дене ила,
кӱжгӧ уш-акыл, шӱм-чон лончо дене пайдалана.
Теве "Чавайнын куэже" повесть-эссе, Волжский район Помар кундемысе война
деч ончычсо "Передовик" ял озанлык артель нерген кугу документальный
повесть-очерк,
поэт Ошел Васлийын илышыже негызеш "Айдеме илаш шочын" повесть-шарнымаш
(повесть
Ошел Васлийын лӱмжӧ дене лектын, но возышыжо — Артамонов). Тиде ик
сынанрак, документ негызеш серыме лудыш-влак.
Весыже мыскара шотан, кызытсе пазар пагытын йодмыжым шуктышо сынан, лудаш
куштылго да оҥай, сылне сюжетан повесть-влак. Теве иктыже — "Яндывай — окса
чондай". Совет властьым сӱмырал шуышо у руш-влак кугыжаныш вуйлатымашке
толын шуыт
веле — чумыр эл калыкын банк ден сберкассылаште кучымо окса аныкыштым
йӧрдымыш
луктыт, тыге тыглай пашаеҥжым яраш кодат, нужнаш савырат. Тиде калык
трагедий
писательлан оҥай сюжетым шонен муаш полша, да сылне произведений шочеш.
Окса реформо нерген калыклан увертарыме деч ончычак эше, йӱдым, госбанкысе
чыла
оксам мешаклашке куштыра гай шӱшкын, машинаш оптен кудалыныт. Корно
тӧрсырыштӧ
ик мешакше лектын возын. Тудым йӱд паша смене гыч толшо Яндывай муэш да
мӧҥгыжӧ
конда. Манаш веле вет — ик мешак окса! Тудым марий ден ватыже ынде кузе
вашлийыт? Ты йодышлан вашештыме семын, повестьыште пӧръеҥ ден ӱдырамаш
образ сӱретлалтыт.
Ватыже, мутат уке, пеш чот йывыртен, тыгай кугу поянлык толын вочмо дене
ынде
вет ала-момат наледаш, манмыла, ший-шӧртньӧ кӱмыжеш кочкын-йӱын илаш лиеш,
ӱмыр
мучко пашам ыштыде, ракатланен кертат. А марийжылан ойго, азап. Тудо умыла:
тиде
вет казна окса, тудым кӧ-гынат йомдарен да ынде мутым кучашыже перна: ала
решотка коклашке шинчеш, ала лӱдмыж дене шкенжымат пытара. Сандене Яндывай
ынде орланен, азапланен коштеш. Тыге кок образ, кок тӱрлӧ илыш умылымаш да
шӱм-чон шӱргӧ
почылтыт.
Саман вашталтме дене йырыштына пеш шуко пашадыме, суртдымо-печыдыме, илаш
йӧным
мудымо-влак лектыч. Тиде илыш шӧрат Артамоновым "Окмак Йыван" повестьым
возаш
кумылаҥда. Тудо ынде илышлан кӱлдымӧ тӱрлӧ кӱчызӧ, бомж-влак коклашке
йомаксе
гай виян Йываным луктеш да тӱрлӧ оҥай ситуацийлашке логалыкта. Окмак, но
пешакат
виян Йыванын приключенийже гоч тачысе илышын котыран могыржо почылтеш,
южгунамже
воштылат, но тунамак шыдет погына. Тугеже автор шонымашкыже шуын, тачысе
власть
ваштареш шогаш кӱлмым лудшылан чоян шижтарен.
Марий калыкын Ӱдырйӱшӧ пайрем йӱлаже уло. Тыште капеш шушо ӱдыр-влак
шкеныштым
каче-влаклан ончыктат: "Тыгай сату улына, келшена гын, налза", — пуйто
маныт нуно ты пайремыште. Тидым ушештарен, илышын ик мугыль могыржым пален,
Артамонов
"Качыйӱшӧ" повестьым воза. Тугай пагыт толын кайыш, яллаште ӱдыр-влак
моткоч шагал кодыч, шукыжо ола ден рӱдӧ поселкылашке лупшалтыч. Кажне кокла
кугытан яллаште лу-лучко, рвезе, пелашлан ӱдырым муын кертде, шоҥго качеш
кодо.
Артамоновын повестьыштыжат тесте наре каче ик ялыште йокрокланен ила.
Кенета нунын ялыш клуб вуйлаташ пеш чапле ӱдыр толеш. Тудо ынде кудо
качыжын таҥже, ватыже лиеш, рвезе-влак кузе шкеныштым ончыктат, мом ыштылыт
— лач тидын нерген повесть. Каче-влакын содомланен коштмышт гыч нунын койыш-
шоктышышт, шӱм-чон кумылышт почылтеш, а иктешыже — тачысе ял илыш.
Икманаш, повесть почеш повесть, мут негызше эл кундемыште я шкенжынак сурт-
пече,
еш кӧргыштыжӧ. Теве "Ятман каче-влак" повестьыште Юрик ден Лида лӱман ӱдыр-
каче,
конешне, нигӧ весе огыл, а шкештак, вате-марий, лӱмышт денак самырык
пагытышт
гыч пурен шинчыныт, "Тарля кован кудывечыже" — тиде, мутат уке, Ежово
селасе шке
аваштынак сурт-печыже, кайыквусыжо да сурт озаватын пашалан лым лийдыме
кумылжо,
вольыклан шӱман улмыжо, илышым йӧратымыже...
Кызыт возымем лудшо еҥ ӧрканен шоналта дыр: кунам ынде тидыже Артамоновын
повестьлажым шотлен пытара? Чынак, ушештарен чылажым шукташ ок лий, а
мучашдымын каласкалаш лиеш ыле. Вет жапше годым чылаштым гаяк лудалтын да
поро кумыл, поро
шонымаш погынен. Лач пытартыш жапыште гына ала-можо тудын серымашыж деч
шӱка.
Молан? Ала, чынжымак, йыгыжтарен шуктыш? Вот тидын нерген шоналташ кӱлеш
мыланнат, авторланат. Ала пырляште сай каҥашыш шуына? Эре шеҥгеч орлымо
дене огыл...
Студент улмына годым мемнан полмезе полко: Эврик Анисимов, Геннадий
Чемеков,
Геннадий Пирогов да моло — почеламут-влакым пешакат чот удыркала ыле. Икана
Валентин Колумб дене пырля лиймына годым Эврик Анисимов ала-кузе йывыртен-
кумылаҥын каласыш: мый, манеш, теҥгече латиндеш почеламутым возенам! Колумб
шыргыжалын-воштыл колтыш: тый, ойла, тынар шуко огыл, иктым возо, но
чаплым.
Мый, мутат уке, Артамоновлан тыге ом темле, Юмет аралыже! Но лӱмлӧ поэтнан
ойыштыжо вет чынжат уло. А икте шотыштыжо мый Артамоновын йылмыж нерген
шижтарынем.
Кеч-кудо повестьшым нал: кеч политический шӱлышан "Кабул шикшым", кеч
икшырымын,
тургыжланыде, ласкан каласкалыман "Иленыт кум йолташым", а мыскара
повестьше-влакым ойлыман огыл — чыланат ик ний дене ик калыпеш тодмо у
йыдал гай йылгыжыт,
кажне вере ик йылме ойыртем, икгай ойсавыртыш, Артамоновын гына эреак
кучылтмо
посна мутшо-влак. Ала садланак кӧра икте почеш весе, автомат пуляла лектын
вочшо
повесть-влак эре иктылак чучыт, содержаний йӧршын весе, а повесть пуйто
тудак,
теҥгече лудмо, но умбакыже шуйымо веле. Мый пытартыш жапыште возымо мыскара
повестьлаштыже ни мастарлык кӱкшыт, ни шонымаш чолгалык шотышто ойыртемым
ом уж.
Ала уш-акыллан каналташ жапым пуыман? У, чапле шонымашке шуашлан, можыч, у
повестьлык материал погынымек, сюжет рашем вочмекат, возаш шинчаш вашкыман
огыл, а
эше иктаж-мом кычалын орланен коштман?
Таҥастарашлан, мутлан, "Чаҥ" ойлымашым налына. Содержанийже дене тудо
повесть
кӱкшытанак, да вет могай ойыртемалтше, чапле, келге шонымашан.
Ик йылме шотыштак. Мылам вашештен кертыт: писательже икте, тугеже йылмыжат
ик
шкенжынак. Тидыже тыге, да пешыжак огыл дыр. Содержанийжылан кӧра формыжат
лийманыс, а формышкыжо йылмат пура — мутвундо, стиль, темп, амплитудо...
Поэзийым
налаш: ик авторынак лирикыже ик йылман, эпосшо — весе, але лирикыжат тӱрлӧ-
тӱрлӧ
— гражданский, интимный, илыш нерген шонкалымашан... Чыла вережат шке йылме
чоҥалтмым, стройым йодеш. А молан прозышто тидым шотыш налаш огыл?
Эше ик икте нерген. Чавайнат, Шкетанат шуко сереныт, чыла возымыштат сай:
ойлымашыштат, повестьлаштат, драмыштат. Но нунын нерген ойлымына годым
ушыштына эре
"Элнет", "Эреҥер". Вот тыгай ик эҥер нерген мыланнат шоналтыман дыр.
Артамонов
деч "Какшанжым" ятыр жап вучышна, вара ала-кузе мондалте. Но тудлан вӱдшор
годсыла кумдан ловыкалташ кок бетон сер ыш пу: соцреализм да шкенан илыш
умылымашна. Ынде тиде бетон уке, но сита мо шкенан вий-куатнаже, сылнымут
мастарлыкнаже?
Иктешыже теве мом каласынем: Артамонов сылнымутышкына арам толын огыл, шуко
сай
произведенийлаж дене ойыртемалте, мемнан жапысе калыкым шуко сай
литературный
образ гоч ончыктыш, поснак сюжетым чоҥымо поян фантазийже дене куандарыш.
Юрий Артамоновын творчествыже — мемнан жапысе прозын ик чапле лончыжо.
Кугытшо
дене ты лончо кӱжгӧ да лопка, кӧргыжӧ пеҥгыде, чатка, тӱжвал сынже шонанпыл
гай
тӱрлӧ-тӱрлӧ тӱсан, сылне. Тек тиде лончым шуарен сӧрастарыше кид ок нойо,
писе
пыстыл йылмыже шыма пӱсылыкшым ок нӱшкемде.
1997 ий, декабрь.

Редакций деч. Юбилярна Юрий Артамоновым уло кумылын шочмо кечыж дене шокшын
саламлена, пеҥгыде тазалыкым, ончыкыжымат у сылне произведений-влакым вучен
кодына.
Пагалыме лудшо таҥ-влак! Кӧн Юрий Михайловичым саламлаш кумылжо лектеш,
тыгай
адрес дене возен колтен кертыда:
424031 Йошкар-Ола, Красноармейский урем, 43 пӧрт, Писатель ушем але
424000 Йошкар-Ола, Совет урем, 121 пӧрт, 19 пачер.



031598
************************************************************************
3—15

ПИСАТЕЛЬ ДА ЖАП

Яныш Ялкайн лӱмеш премий

Башкортостан Республикысе Мишкан районный Советын президиумжо тений 6
январьыште
"Яныш Ялкайн лӱмеш премийым ыштыме нерген" пунчалым луктын.
"Марий калыкын культуржым арален кодымо да нӧлтымӧ, поро пошкудо семын
келшен
илыме да ваш-ваш умылымо сай йӱлам вияҥдыме шотышто кӱлешан тӱҥалтышым
(инициативым) поддержатлаш, марий литературын классикше Яныш Ялкайнын
лӱмжым курым-курымешлан шарнаш кодаш манын, ойлалтеш документыште, районный
Советын президиумжо
пунчалеш:
1. Литератур, культур, наука, образований да искусство шотышто Яныш Ялкайн
лӱмеш
премийым (тудо талук еда пуалтеш) учредитлаш.
2. Яныш Ялкайн лӱмеш премий нерген положенийым пеҥгыдемдаш.
3. Яныш Ялкайн лӱмеш премий шотышто тыгай составан комиссийым ышташ..."
Латик еҥан комиссийын сопредседательжылан Мишкан ден Калтаса районласе
администраций вуйлатыше-влакын алмаштышышт В.М.Андреевым да З.В.Максимовам
пеҥгыдемдыме.
Премийын учредительжылан нине кок районын администрацийышт, Образований
всероссийский фондын Башкортостанысе "Магрифат" пӧлкаже, РБ-ысе "Марий
ушем" рӱдер,
Мишкан районысо Ленин лӱмеш АКХ (Чорай ял) шотлалтыт.
Премий тугай писатель, кугыжаныш ден мер пашаеҥ, публицист ден педагог,
культур,
наука да искусство пашаеҥ, граждан-влаклан пуалтеш, кӧн произведенийже да
шемер
коклаште ыштыме пашаже Башкортостанысе марий калыкым помыжалтараш, вияҥдаш
да
пеледыкташ, порылык, тыныслык да ваш келшымаш идеалым илышыш шыҥдараш
полшат,
кӱкшӧ художественный ак да духовно-нравственный кӱлешлык дене ойыртемалтыт.
Талук еда ик але кок премий пуалтеш, нунын чумыр кугытышт — эн изи витле
пашадар. Премий посна еҥ-влаклан гына пуалтеш, тудым налаш авторский
коллектив огеш
темлалт. Ик еҥак премийым кокымшо гана налын ок керт. Премийым налдыме еҥ-
влакын
кандидатурышт угыч темлалт кертыт, но тидланже у публикаций да паша-влак
лийшаш
улыт.
Премий дене палемдаш кандидат-влакым творческий ушем, государственный ден
общественный организаций, пашаче коллектив, тунемме заведений, культур
учреждений,
газет редакций-влак коллегийын, президиумын, правленийын, художественный,
ученый, педагогический советын заседанийыштыже, коллективын погынымаштыже
темлат.
Кандидат-влакын спискышт да нунын творчествышт ден мер пашашт нерген
материал
"Чолман" республиканский да районный газетлаште печатлалтыт.
Премийым пуаш темлыме нерген материал лӱмын ыштыме комиссийыш 1 июнь гыч 1
октябрь марте колталтеш. Премий учредитель-влакын пырля лукмо пунчалышт
почеш пуалтеш.
Комиссийын иктешлыше заседанийже 1 октябрь деч вараш коддек эртаралтеш.
Пунчал
кидым нӧлтен але бюллетень почеш йӱклымӧ дене лукталтеш.
Премий Яныш Ялкайнын шочмо верыштыже, Чорай ялыште, октябрь мучаште —
писательын
шочмо пагытыштыже — кучыкталтеш. Премийым налше еҥлан "Я.Ялкайн лӱмеш
премийын
лауреатше" лӱм, диплом да окса пуалтыт. Лауреат Чорай кыдалаш школышто урок-
лекцийым эртара.
Премийлан окса Мишкан ден Калтаса район-влакын бюджетышт гыч ойыралтеш.
Я.Ялкайн
лӱмеш фондым ыштымашке чыла юридический ден физический лица ушнен кертеш.



031698
************************************************************************
3—16

МАРЛА КАЛЕНДАРЬ

МАРТ

Кылмыктыш тылзе. Шошо тылзе.

Кызытсе март тылзын лӱмжӧ Русьыш Византий гыч куснен толын. Тушкыжо Рим
империй
шаланымеке пурен. Римлян-влак Марс лӱм дене Сар юмым палемденыт. Тудо тыгак

мланде паша, вольык ончымо сомыл верч шогышо, нуным аралыше, пыдал налше
юмылан
шотлалтын. Март — кагура койышан. Сандене славян-влак (руш, украин, белорус
да
молат) тиде тылзым капельник, грачевник, сухий, березень, протальник,
свистун,
весновей, зимобор, разнопогодник, предвесенье маныт.
Март — шошын тӱҥалтыш тылзыже. Эрдене шӱргывылышым йӱштӧ йошкартен чеверта
гын,
кечывал тураште леведыш тӱр гыч вӱд чыпча. Ӱлыкӧ ончальыч, туштышто
манмыла,
Нердыме корак лакым кӱнча. Мартыште лум шулаш тӧча, кечан верыште
комешталтеш.
Теве тыге шошо помыжалтеш.
Мланде шар, шке йытырже йыр пӧрдын, 21 числаште Кечым экватор ӱмбакыже
конда.
Кечывал кечын волгыдыж ден йӱд пычкемыш кужыт икгай лийыт. Ындыжым Кече
каватӱр
деч кӱшкырак да кӱшкырак нӧлтеш, Мланде ӱмбалым утларак да утларак шыман да
шокшын ӧндалеш. Тыге игече шошо велыш вонча. Кават утларак яндарештеш,
кандалгекандалгыш, кӱкшыш савырна.
Шошо — кеч-кӧнат вучымо пагытше, сандене еҥ-влакат палаш тыршеныт: тений
тудо
могай лиеш? Игечым эскерен шогышо-влакын шымлымашышт гыч раш: мемнан
кундемыште
мартын кокла температуржо 5-7 градус йӱштӧ, 13-17 кече лум лумеш, пылан
игечыже
гын 12-14 кече наре шога, 2
-5 кече эрдене да кастене тӱтырат налын кертеш, поран гын 5-9 гана лӱшкен-
каргашен толашаш ок ӧркане. Икманаш, шошо тӱҥалтыш тӱрлӧ йыжыҥан.
Мартын тӱҥ ойыртемжым палемдышна: тудын канде-канде тӱсан улмыжо. Тидыже
тылзе
тӱҥалтыштак палдырна. Ончыза-ян чодырасе йоҥгыдо аланым: тушто лум пургыж
тылзысе гай ош пальката огыл, изиш сурештше, пушеҥге ӱмыллаште кандалгын
коеш. Жап
эртыме семын пушеҥге деч торла, алан покшеке лектеш, вара пундашдыме
кавашкат
кусна. Тунам эрдене да кастене юзо канде тӱс чыла пӱртӱсым авалта. Сурт
оралте
леведыш тӱрыштӧ салтакын мечыж гай кечыше ият кандалге-кандалге, пуйто
тудым
ала-кӧ лӱмын чиялтен. Тудым ончен, уста поэтна Валентин Колумбын
почеламутшо гыч
корно-влак ушыш толын пурат:
Пӧрт ӱмбалне ий кержалтын, —
Пуйто теле, йол сакен,
Шылын куржаш ямдылалтын,
Шошылан шичмеш сукен.
Сылнымут мастар Шабдар Осыпат шошо пагытлан шке романыштыже тыге куана:
"Тыйын
ий еда модын-воштыл толметым, вуеш шушо чевер ӱдыр гай шыргыжше шыма
койышетым
нигунамат моктен ом тем! Чонем тыйын толметым ондакак пала: тӱрволакеш ий
кержалташ тӱҥалме годымак — чонем тыйын толметым шижеш..." ("Ӱдырамаш
корно").
Тӱрволак ийым ончен, кресаньыкат игечым эскераш пижын. Мутлан, шошо
тӱҥалтыште,
йӱдйымал велысе оралте шолаплаште, эрденысе кылмыктыш годым, аршын-аршынат
пеле
кужытан вӱрж гай писе мучашан ий-влак кыгыр-сугыр лийын кылмен кержалтыт.
Тыглай
сӱс йымач эртен кайыме годым тыге чучеш: теве-теве ий кӱрлын возеш да
вуетым
шӱтен пура. А озанлык пашаеҥ тудым ончен, тыге иктешлен ойла: Шошым ий сӱс
кужу
гын, шурно кужу олыман да кӱкшӧ лектышан лиеш.
Ожно годым март тылзым кугезына-влак тӱрлын лӱмденыт: кылмыктыш тылзе, шошо
тылзе. Тудын тӱҥалмыжым календарь почеш вӱдена. А теве акрет годсо кугезына-
влак
шошо толмым пушеҥгым ончен паленыт. Поснак ваштарлан эҥертеныт: Ваштар
пеледалтын — кундемыш шошо тошкалын. Ваштарын пеледмыже — нарынчалге-ужар
йолвам колтымыжо. Ваштар воштырын мучашыж гыч волгыдо шер гай вӱд чӱчалташ
тӱҥалеш. Нулал
ончет — сакыр таман. Эр-кас кылмыктыш годым тудын олмышто туштымыла, Ош
кешыр
унчыли кержалтеш, кече ончалеш — шортын колта. Чынак, тудын тӱҥжӧ кӱшнӧ,
мучашыже ӱлнӧ. Мучыштарен нал да ямде йокмам чопко веле, но логар кылмымеш
ит сутлане.
Ваштар кичкыжым лум ӱмбакат вела. Нӧшмыжӧ нерен ок кий, кечын вийжылан
эҥертен,
тунамак печкалтеш да вожшым мланде деке виктара. Вет мланде — кушкыллан ава
помыш. Ваштарым калыкна кугун пагала. Тиде пушеҥге гыч пеҥгыде ӱзгарым
ыштат: ечым
(вӱдым ок шупш), пӧрт кӧргӧ арверым, сурт кокла ӱзгарым. Адакшым ваштар
кеҥеж
мучко лу кило мӱйым пуа, маныт. Ты пушеҥге тӱрлӧ осал копшаҥгылан вуйым ок
саве,
микроб ваштарешат тавадаҥ шога. Тидлан кӧра тудын йымалныже поҥго ок шоч.
Кеҥежым могай игече лийшашымат ончылгоч ончыкта: Ваштар лышташ вурго
тӱҥыштӧ вӱд
шырча коеш — йӱр лийшашлан. Сандене ваштарын чапше моло пушеҥге коклаште
кӱшнӧ.
Поснак тудо шке пеҥгыдылыкше дене ойыртемалтеш.
Моло пушеҥгат шошо лишеммым шижтара. Пӱнчерыш пурышыч — нерым киш пуш
чыгылта.
Ӱмбал лыгыжат волгыдемын. Кож гын имыжым мландымвак йоктараш тӱҥалеш.
Нӧлпыштӧ тыгыде шем пӱгыльмӧ изи оҥгырла кечалтеш. Тыгодым тудым эмлан
погат,
мӱшкыр корштымо годым полша, маныт.
Вараракшым кож имым рӱж вела гын, кок арня гыч йымалныже вӱд налеш.
Эн оҥайже мӱкш ончышо-влакын эскерымышт. "Кушто? Мо?" — вигак умлынеда чай.
Ида
вашке. Тиде пагытын курык тайыллаште пӱкшермеш нарынче тӱсан, ужаргырак
чиян
кӧрж кечалтеш. Тудым ончен, шерет ок тем, пуйто ала-могай ювелир тыршен
сӧрастарен. Тыге лач шошо еда пӱкшерме пеледеш.
Шошо велеш курык ден корем серла, чодыра алан, ялыште оралтыла воктене ал
кече
ден йӱштӧ вийын ваш тавадаҥ шогымо годым чулым мардеж кынелеш. Тудат
кандалгын
чучеш. Канде шулдыржо дене лупшкедыл-лупшкедыл, одарланыше сергам сакалтыше

пӱкшермыш чоҥештен кӱза. Урвалтыж дене пӱкшермын ик укшыжым тарватен гына
шукта
— южышко нарынче пурак ора нӧлталтеш. Ораде мардежлан тиде сӱрет оҥайын
чучеш,
витне. Вара вес укш-влакымат шупшылеш — кавашке тугай тӱсанак пурак ора
тӱргалтеш. Мардежат угыч тиде пылым авалта да, лайык-лайык лийын, умбакыла
лупшалтеш.
Тудо йомеш веле, почешыже тугай тамле мӱй пуш шарлен кодеш — йомак тӱняште
улметла чучеш. Тыгай пылым ужын, южым ӱпшынчын, шошо тӱҥалтыште Тарас кочам
ойла
ыле: Пӱкшермыште кӧрж чот сакалтеш гын, кеҥежым мӱй лектышан лийшаш.
Калыкмут ойла: "Мартыште чевер кече лум вӱдеш шӱргыжым шӱалта. Теве молан
тудо
утларак да утларак волгалтара, мландым ырыкта, чыла чонаным куандара.
Тидыжым
кайык илыш гычат ужаш лиеш. Сузо ден кувылчо сӱанлан ямдылалтыт. Кӱдыр-влак
эр
чодырам йӱкышт дене шергылтарат. Музо кум савыртыш дене шӱшкаш тӱҥалеш.
Шиште
кошкышо пушеҥгым тӱмыр перкалымыла чӱҥга. Кызыт тудо кочкышым огыл кычалеш,
а
шкаланже мужырым мунеже, шкеж деке ӱжеш. Мут толмашеш ушештарена, Марий
университетын зоологий кафедрыжын пашаеҥже М.Алмакаевын шымлымыж почеш,
мемнан чодыраште шым тӱрлӧ шиште ила: кугу ола шиште, ош тупан шиште, изи
ола шиште, ужар
шиште, чал шиште, кум парнян шиште, кугу шем шиште (керге). Нуно чыланат
чодыра
санитар улыт, кугу пайдам кондат. Шогертен-влакынат, ялла воктен илен
коштын,
шерышт темеш ала-мо, чодырашке пӧртылыт. Изи кисат шошо велеш "Ший вӱд! Ший

вӱд!" манешат, илыме вержым вашталта — улак чодыраш кусна.
Мартын койышыжым ожно тыге палемденыт: Кылмыктыш тылзыште поранан теле ден
кечанан шошо ӱмам налыт. Тидым янлык тӱшкат палдара. Мераҥ ешыш "кӱрт
тукым" (лум
ӱмбалан шочшо) иге-влак ешаралтыт. Вашке рывыж ешат кугемеш.
Туге гынат утыжым куанашыжак амал шагал. Март тылзе ӱшкыж тӱкым пудештара,
манеш
калыкмут да ешара: Март тылзе коҥга ончылан вӱдым кылмыкта.
Игече кеч-могай лиеш гынат, пашаче еҥ яра огеш шинче. Тудо шошо агалан
ямдылалтеш, пытартыш кырчык-мырчык сомылжым тӧрлата. Мланде пашаеҥым угыч
шошын да кеҥежын могай лийшашышт тургыжландара. Такшым сай шыжымак ты жап
нерген шонкалаш
тӱҥалеш: Шыжым эҥер вашке кылма — шошат вашке толеш; Эҥерын ий йымалне 26
арня
шинчымекыже, шошо толеш; Овда кайык кычкыра — шошо лишемеш; Игече шошо
велыш
тайнымеке, киса "Шӱкшӧ пӱй, шӱкшӧ пӱй!" манын муралта.
Кылмыктыш тылзын кечылаж кокла гыч калык календарь утларакшым Овдоким кечым
(14
март) палемда. Тудо жап могай лиеш, ончыклык пагытат рашемеш. Тиде кече
дене
кылдалтше пале-влакым ончалына.

Игече могай толшаш нерген

Овдоким кече ояр — шошо шокшо.
Овдоким кечын корно гоч ӱштеш — шошо неле лиеш, ячыланен эрта.
Овдоким кече алама — кеҥежат алама игечан.
Овдоким кечын чывылан йӱаш ситыше вӱд йога — чулым шошылан.
Овдоким кече тымык гын, кеҥеж мардеждыме, мотор лиеш.
Овдоким кечын пӧртӧнчыл мучаште кайык йӱшаш вӱд лиеш — мӱкшлан, игечылан
келша.

Шурно лектыш, саска шочмо нерген

Овдоким кече ваштареш нӧртен сакыме шовыч кошка — шемшыдаҥ шочеш.
Овдоким кечын мардеж йӱдйымач гын, кинде пешыжак ок умо, кечывалйымач —
шочеш.
Овдоким кечын шолап гыч вӱд чӱчалтеш — йытын кужу лиеш, пакчасаска тӱвыргын
шочеш. (Садлан ты вӱдым погат да росоташ шыжыктат).
Овдоким кече деч вара ий сӱс пӧрдымӧ (икгай) да кужу — икияшым шурным
варарак
ӱдыман.

Моло нерген

Овдоким кече шуо — ӱмбалге-йымалге шулыкта.
Овдоким кече корно гоч йожта — ик тылзаш курго кӱлеш.
Корак Овдоки кече деч ондак толеш — эр шошылан.
Нине калык палым мый Козьмодемьянск олаште улшо метеостанцийын эскерен
возымыж
дене таҥастарен онченам. Нунын чынлыкышт тыгай. Овдохе кечын начкы — кангыж
начкы лиэш — тыге попат курыкмарий велне. Тиде кечын йӱр 50 миллиметрыш
шуэш — 90
процентлан кеҥеж кече ночко. Ояр шога гын, 80 процентлан лачеш толеш.
Икманаш,
калык палын негызше кугу, южгунамже синоптик-влакын деч кӱшнӧ шога.
Славян калык календарь Герасим-грачевник манме кечым (17 март) палемда.
Мемнан
кугезына-влак тидын нерген огыт ушештаре. Но шемгорак толмо нерген ойлат:
тудын
кунам толмыжо шошын эр але вараш кодшо лиймыжым палдара.
Шемгорак деч кок арнялан варарак, чома гай шинчалын, ужар-кандын йӱлышӧ
шырчык-влак толын шуыт. Нуным вашлиймаш — изи да кугыеҥ-влакланат кугу
пайрем. Тиде кечым тӱрлӧ кундемыште илыше марий-влак тылзе мучаште — 30-31
мартыште — палемдат.
Шырчык-влак, Африка, кечывалвел Европа гыч толмекышт, эр-эрденак шке
йӱкыштым
пуат. Шулдырыштым лоп-лоп пералтен, шӱшкалтен-муралтен колтат, айдемын
кумылжым
нӧлтат. Марий писатель Г.Алексеев манмыла, "А шырчыкын мурыштыжо мом гына
от
кол?! Чечен шошо кечылан, канде кавалан, леве мардежлан тыге таум ышташ
лиеш.
Туштак шочмо кундем дене уэш вашлиймылан куан сем шокта. Вет нунат кужу
теле гоч
йот велне мочол сагынен иленыт, шочмо велым шонен-шарненыт, вашлийме кечым
вученыт. Жап шумеке, корныш лектын, тынар тора коклам изи шулдырышт дене
лупшен эртеныт. Ноенытат, шуженытат дыр. Шочмо велыш вашкеныт. Ынде толын
шуынытат, чыла
нойымым, неле-йӧсым, йӱштӧ-шокшым, ойгым монден, куанен шӱшкалтат,
муралтат.
Ала-кушто, улак вереш шылын огыл, а уло тӱня, пӱтынь калык ончылно".
"Шырчыкым лӱдыктылаш, пыжашыжым тӱкаш — сулык, — манеш калыкна. — Тудо
пеленже
шошым конда". Адак ешара: "Мыняр шырчык омартам ыштет, тунар суапет погына,
сулыкет пыта".
Шошо — идалыкын эрже. Тудо эшежым лым лийде тыршыше пашаче: пӱртӱсым уэмда,

тӱзата, у тургымлан кумылаҥда.

Александр КИТИКОВ, филологий наука доктор.



031798
************************************************************************
3—17

Юрий АРТАМОНОВ

ТАМГА

Эссе

Жап толын шуэш — кеч-могай писателят шке поэмыжым, романжым але повестьшым
возен
пытара. Мый гына шкемын "Тамгамым" ӱмырем мучко серен ом кошарте, весылан
шуяш
кодем.
Ожно, маныт, Кугунур кулак Ондроси Вӧдыр тояшкыже кӱзӧ дене палым ыштылын:
Опанас лу мешак шӱльым арен, Палаги эше кум кечым мыйын уржамым тӱрдшаш,
Йынашка
лучко кремга ложашым кӱсынлен наҥгаен, Прокой шке аҥажым мылам ӱдаш пуэн.
Шукыжым кочмо-йӱмӧ шотышто пале. Мом ыштет, тунам утларакшым тидымак веле
шоненыт.
Палыжымат ыштылыныт — лудын-возен моштен огытыл да, мондаш огыл манын,
шкалан
шарнаш.
Вес палат лийын. Кажне марий родо-тукымын урлыкым аралыше, поянлыкым
оролышо
илыш пале — тамга. Тудым оно пушеҥгешат йӱлалтеныт, пӧртешат, илемешат
сӱретленыт, мешакешат ургеныт, кӱзӧ дене тояшкат, оҥашкат коркаленыт.
Кызыт родо-тукым тамгам музейыште гына ужын кертат. Молан? Йӱлалтымын,
сӱретлымын, ургымын да коркалымын ӱмырышт кужун ок шуйно. Кагазеш палым
ыштен кодымо
тамга веле нигунам ок йом. Шарналтыза А.С.Пушкинын шомакшым: "Рукописи не
горят!" Адакшым мый ик марий еш нерген огыл возем — чумыр марий шемерын
тамгажым
сӱретлем. Тудын ойгыжым, куанжым, йӧсыжым, пиалжым. Иктыжат ӧрдыжкӧ ок
торло.
Нунын деч посна айдемын илышыжат уке.
Кажне "Тамган" геройжо мемнан коклаште илен але кызытат ила.

Автор.

ВӰДУА

Ятманыштем, пӧртем ончылно, уремыште, моткоч шоҥго вӱдуа шога. Шӱмжӧ
ковылталтын, кечывалвел могыржо кошкен, кӧргашан лийын, тушто кажне ийын
пӧрткайык игым
луктеш. Ачам тудым шынден коден, кочам деч посна лекме ийыште, ӱдырым,
авамым,
налме времаште, шканже пӧртым шындыме пагытыште.
Ачам ден авам шукертак коленыт. А вӱдуа кызытат шке олмыштыжак шога. Ужын
Октябрь революций кӱдырчын рашкалтымыжым, ужын граждан сӧй толкынын
ловыкалтмыжым,
ужын шужымо ийым, ужын ачам-авамын колхозыш ушкалыштым, имньыштым вӱден
кайымыштым, почешышт изамын шортын шогымыжым, ужын Кугу Отечественный сар
ийлам, ужын
урем мучко меҥгым шогалтыл кайымым, радиом, электротулым пуртымым, ужын
ачам ден
авамым, колоткаш пыштен, пасу капка деке нумал наҥгайымым, ужын мемнан, кум
эргын, кум изак-шолякын, кушмыштым, школыш тунемаш куржталмыштым, вара
когыньыштын, кок кугуракыштын, йӧршешлан лектын кайымыштым. Икманаш, чыла-
чыла ужын,
ушышкыжо пыштен. Ончыкыжым эше мом ужашыже логалеш?
Шошым эн ондак ужарген шогалын, шыркам колтен, кеҥеж мучко йӱкланен, шыжым
эн
почеш лышташыжым велен. Ужаргымак.
Кеҥежым кайык-влак толын муреныт. Мый шкежат, кайык гай лийын, шкемым нигӧ
деч
кӱшнӧ улшылан шотлен, ӱмбакыже кыртмен кӱзен шинчынам, кайыкла муралтем,
шӱшкалтем ыле.
Шарнем: авам кажне шошым, кидышкем изи пилам кучыктен, тыге манеш ыле:
— Юриш, вӱдуанан вуйжо пешак шала. Пыртак тӧрлен тӱредаш кӱлеш.
Мый чечасак пырысла кӱзен каем, кажне ӱмашсе укшым тӧрлен пӱчкедем,
кошкышыжым
тӱҥжӧ гычак ойырем, йырвик-йорвик ӱлыкӧ кечалтшыжым нӧлталын пеҥгыдемдем.
— Ынде ончал, могай мотор лийын, — авам йывыртен ойла ыле. — Оръеҥ, оръеҥ.
Чынак, вӱдуа пуйто мотор ужар шовычым пидын шогалын. Туге сӧралын, нараштан
да
самырыкын коеш. Эше иктаж витле ийжым садак ила...
Кызыт Ятман ялышкем мийымем годым шоҥгемше вӱдуам ончаламат, вуйышкем
тугаяк
шоҥго шонымаш толын пура: "Ала мылам айдеме лияш ок кӱл ыле? Тудын ӱмыржӧ
пешак
кӱчык. Ала вӱдуа лийын шогалаш да илаш ыле? Тудын ӱмыржым илен, кунар шуко
ыштен
шуктем ыле".
Но айдеме пушеҥгыш ок савырне. Тыгайым йомакыште гына ужын кертат. Айдеме
лийын
шочынат гын, айдеме семынак ош тӱня дене чеверласет.

ПЫЗЛЕ

Моло пушеҥге-влак шукертак пеледмым чарненыт, пеледышыштым йоктарен
пытареныт, а
тудо шӧр гай ошын койын гына шогалын. Шыжым тӱрлӧ пушеҥге-влак ала-кунамак
кичкыштым мландывак шавеныт, кап-кылыштымат чараҥденыт, а тудын тӱжем
кормыж наре
вӱр гай йошкар орлаҥгыже кӱын гына шуэш. Эсогыл лышташымат налын кудалташ
монден. Кажне кичкын кӧргыжӧ пӱрӧ семын шуэш, ловыкалтын, йыр коштеш. Но
пӱрӧ гаяк
содор ок шу, тамлен ончаш ида вашке. Пурлын ончет — тугай кочо, иканаште
пӱйым
шумыкта, нерым куптыртыкта. Лач кӱын шуаш тӱҥалтыш йӱштӧ кӱлеш.
Пушеҥгын лӱмжӧ — пызле. Тудын кажне укшыжо моткочак вияш да пеҥгыде,
тодылат —
лывырга веле, ок кӱрл. Кажне лышташыже — айдемын вич парнян кидше. Но
айдемын
ӱмыржӧ — вич парня кутышан, пызлын ӱмыржӧ — вич гана вич пачашан.
Марий-влак тудым ожнысек йӧратат — моло пушеҥге пызлылан ок шу. Шындат
пызлым
пакчаштышт, уремыштышт, кудывечыштышт. Йӧратат тудым сӧраллыкшылан веле
огыл.
Пӧртыш шайтан агытан пижеш гын, маныт, оралтым тул деч утарен кодаш полша:
пызле
ок йӱлӧ, шикшеш веле.
Йӱштӧ перымек, кичкыжым йӧратен погат, орлаҥгыжым выньык семын посна-посна
кучылын, пӧрт туврашышкышт сакалат. Кайыкымат огыт мондо: эн кӱшыл парчажым
нунылан
кодат. Каваште чоҥештылше-влакым кайык пайремыш ӱжыт. Вет нунын дене кеч-
кунамат
веселарак. Чӱҥген темытат, кап-кылышт ыра, муралтен колтат. Тыге шканетат
пайрем
толмылак чучеш.
Ик пырче кодде чараҥмек, пызлым шошо марте чыланат мондат. Ик ава гына
ушыштыжо
куча: кажне арня мучаште выньыклан тудо туврашыш кӱза.
Поранан телым ава пӧрт тувраш гыч мужыр выньык ден тагына тич йошкар вӱр
пырче
тӱсан пызле орлаҥгым волта. Выньыкым — мончаш, тагынам — ӱстембак.
— Сийлалтса! — манеш лыжган.
Теве кунам пызлетым шарналтет! Ӱстембаке пуйто пызлыгичке огыл, а эртен
кодшо
чечен кеҥеж шкежак толын возын. Уэш-уэш чыла шарналтеш: чарайолын лупсан
олык
воктен куржталмат, умшаште вигак шулен кайыше снегым кочмат, кол кучаш
коштмат,
олыкышто шокшо шудым ыштымат, омашыште малымат, тургым годым идымыште
пырчым пуалтымат, угиндым кочмат, эсогыл ломбо вуй гыч камвочмат ушешет
возеш. Пызле гына
ок шарналт. Вет кеҥежым тудын саскаже кочо, шерак-шопак таман. Но чатлама
йӱштыштӧ чевер кеҥежым пӧртылташ мочоло полша.
— Ынде теве кочса! Чыладам сийлем! — пуйто шкежак манеш.
Пырчын-пырчын кӱрын кочкат да шоналтет: пызлегычке деч тамлыже иктаж-мо уло
гын?
Уло гынат, ик кинде веле.
Шарнем: шошым вольыкым первый гана кӱтӱш лукмо годым авам пызле воштырым
кӱрлын
нале, ушкалым тупшо гыч ласкан ниялтен шеле, вара воштырым мылам кучыктыш.
— Тыят тыгак шыман перен, поктен наҥгае, — мане. — Пале уло: шӧрым ешарен
пуа. А
воштырым кудалтен ит кодо, пеленетак кондо.
— Молан? — йодым.
— Вара ушкална кудыжым ок мондо. Воштыр почеш толаш тӱҥалеш, — умылтарыш
авам...
Вес тошто палымат палем. Томшар школышто ышташ тӱҥалмем годым пачер дене
пуста
пӧртышкӧ пуртышт. А пӧрт озаже шукерте огыл гына колен. Сайын огыл колен. А
мыйын еш изи огыл. Вате да ныл икшыве. Изиже шочын возын веле. Эн кугужат
але школыш кошташ ок йӧрӧ.
Сурт озан удан колымыж нерген колмек, ватем низашто — кеч кырен опто —
тушко
илаш ынеж кае. Лӱдеш. "Йӱдым тушто ала-мо шокта, маныт", — манеш.
— Ит коляне, шешкым, — ватемын тупшым ниялтен мане шочмо авам, ынде уже
сайынак
шоҥгемше. — Чечасак ме чыла торым, лӱдыктышым пӧрт гыч кожен колтена.
Авам чойн кӧршӧкым нале, тушко пызле воштырым лышташге тич оптыш, тулым
ылыжтыш.
Иле воштыр ок йӱлӧ гынат, моткочак шикшым луктеш. Тугай тутло таман! Авам
саде
шикшетым кажне пычкемыш лукыш — коҥга шеҥгек, пӧртӧнчык, пӧрт йымак,
туврашыш,
пулдырыш, нӧрепыш — лыҥак тӱргыктыш. Вара чыла окнам, омсам виш почын
шындышат,
шикш лектын кайыш.
— Ынде лӱдшаш уке. Чыла торжо, лӱдыктышыжӧ тӱнчыген кавареныт, — манят,
лектын
кайыше шикш почеш чойн кӧршӧкшымат вӱта шеҥгек шолен колтыш.
Пӧрт кӧргӧ яндареште, пызле там гына кодо...
Теве могай кугу ӱшан пызлылан! Марий калык шона: тудын вийже кугу, чыла
ыштен
сеҥа.
Вес палат калык коклаште коштеш: пызлыгичке шуко шочеш гын, илыш неле лиеш,
маныт. Тений тунар шуко пызлыгичке шочын — тыгай ийым шоҥго еҥ-влакат огыт
шарне.
Кажне укшышто коло-кумло орлаҥге, кажне орлаҥгыште — коло-кумло пырче.
Укшыжо
туге чот лывырген — кӱрлеш, шонет.
Тугеже адак илыш нелемеш, калыклан адак йӧсӧ лиеш.

КУЭРЛА ВАЙСУ

Чын лӱмжӧ тыге йоҥгалтеш: Смирнов Василий Федорович. А изинекак кушкын
Куэрла
Вайсу семын. Кызыт кудло ийым шукта — садак Куэрла Вайсу. Манмыла, ӱмыр
мучкыжлан тамга семын пижын шинче. Тудын ача-аважат ыле, кызытат илат
изаже, акаже,
шольыжо шукерте огыл колыш. Но ала-молан тамга тудлан гына логале, еш кокла
гыч
моло-весылан — уке, пуйто Вайсум айдеме огыл, а куэрла ыштен до ончен
куштен.
Куэрла Вайсун куэрлаже ыле. Тушто чодырасе гаяк вичкыж да кӱкшӧ, ош мотор
пушеҥге-влак кушкыныт. Эртак куэ. Моло пушеҥгым от уж. Ме, йоча тӱшка,
тушто шылмыла
модынна, ӱйвоҥгым, куэвоҥгым, ошымат, марлявоҥгымат погенна да Вайсулан
пуэнна.
Шкаланна погаш шӱден огыл, а папка шӱрым пукшен.
"Изи элем, — маныт. — Малая родина".
Кажне айдемын изи элже уло: шке сурт оралтыже, ялже. Мыланна, Ятман рвезе-
влаклан, изи элыш Куэрла Вайсун куэрлаже савырныш. Томшар ялысе школыш кает
— куэрлам савырнен ончалат, мӧҥгеш толат — куэрлам ончен ошкылат. Кузе
торлет — туге
корно кужемеш, кузе лишемат — туге вашкерак мӧҥгышкет шуат. Куэрла мыланна
маяк
гай лийын, шочмо-кушмо сурт дене кылым кучен, шӱм-чоннам ырыктен. Тунам
мылам
тудо изи огыл, а эн кугу да кумда элемла чучын.
Вара Йошкар-Ола педучилищыш йолынак ошкыл колтышым. Савырнен ончалам —
куэрла
мо, Ятман ялемат коеш. Кугорныш лектын, эше умбакрак торлем — канде каваште
Куэрла Вайсун ужар куэрлаже сӱретлалтеш. Пӧтреҥганыш шуын, уэш мӧҥгӧ велыш
савырнем — куэрын вуйжо алят шке солыкшым лупша. Кугун шӱлалтем да умбаке
топкем —
вашке изи элемым ом уж.
Рушарнялан мӧҥгыш йолынак толмо годым куэрлан коймыжым чон чӱчкен вучем.
Койылалтыш — нойымат ала-кушко йомеш. Ошкылаш але ятыр гынат, шочмо
суртышкем толын
шумылак веле чучын колта.
Педучилищым тунем пытарыме ийлаште Вайсун куэрлажым руышт. Ача-аважак.
Пундышымат ышт кодо, йыклык куклен луктыч да пареҥгым шындышт. Тунам
колхозым кугемдаш,
а пакча-саска верым иземдаш тӱҥальыч. Колхозлан ынже логал манын, куэрлам
кошартышт. Тӱшка озанлыкыш кусна гынат, тыгак лиеш ыле — куэрла пулан кая
ыле. Тунам
кажнын тошкемыштыже иктаж-могай пушеҥге кушкын: ломбо, пӱнчӧ, шопке,
ваштар.
Мландым вискалыше-шамыч тольычат, кажне оралте шеҥгелан лучко сотыкым гына
кодышт, пуйто вияш линейкым кужун шуйдарен пыштышт. Молыжым колхоз шкаланже
пӱчкын
нале, чыла пушеҥгым куклен луктын, курал пыштыш. Тольык ала-молан ни
пареҥгым ыш
шынде, ни пырчым ыш ӱдӧ. Пӱчкын налме мландыште арымшудо ден коншудо гына
пошен
шогале.
Икмыняр жап эртышат, пӱчмӧ мландым уэш озаштлан пӧртылтышт. Но пушеҥге ик
ийыште
ок шоч. Тудым шындаш да ончен кушташ кӱлеш. А шындышет да ончен куштышет ыш
лек.
Лӱдыт: трук адакат пӱчкын налыт да мо кушкеш — уэш куклен луктын кышкат.
Кызыт Ятманын самырык тукымжо куэрлам огешат шарне. Мылам гын, эреак
шинчамлан
коеш. Вайсумат ужмо еда шарналтем.
Куэрлаже уке гынат, тамгаже садак кодын. Тудым ни товар дене руэн от
йӧрыктӧ, ни
трактор дене куклен от лук. Тидым илыш шке тӧрла: айдеме колен кая гын,
тамга
шкак йомеш.

МАРЛАЖЕ — СУКЫР

Ӱстембалне сукыр кия. Йыргешке, нарынче-кӱрен тӱсан, кӧргыжӧ ошо, тӱжем
шинчан,
йымалже йошкарге-ал. Парня дене пызыралат — мӧҥгеш шыман нӧлталтеш. Тугай
пушкыдо-пушкыдо...
Кастене ава руашым луген шында, эрденлан оварен шуэшат, коҥгаш олта, чапле
тулым
пышта, киндым онаш тӱҥалеш. Ешлан шӱрым, жаркойым, вольыклан лапашым
шолтымек,
коҥгаш нимом ок кодо, тулвондо дене ломыжшымат, шӱч падырашыжымат удырен
луктеш.
Тиде ок сите, ночко помыла дене пундашыжым яклака лиймешке, йылгыжмешке
ӱштеш.
Кажне онымо сукырым кумда ковышта лышташ дене пӱтыралешат, кинде кольмо
дене эркын шокшын шӱлышӧ коҥгаш шӱкалеш, петырен шында.
Чурий пурымешке кучат, луктын онча, ӱмбалжым пызыралеш, пундашыжым пералтен
колта, ӱпшыч налеш. Лукташ лиеш вет? Пешак лиеш! Переген луктешат, кажне
сукыржым
яндар шовыч ӱмбак пышта, ӱмбалжымат, йымалжымат, ӧрдыжшымат комбо пыстыл
дене
ӱйыш чыкалтен шӱралта, кӱжгӧ мыжер дене леведеш. Тек шӱлалтыже!..
Ик шагат тыге кучымек, кучен ончашат, кочкын колташат, еҥлан ончыкташат
лиеш —
вожылмашке от пуро. Тугай чевер сукыр, пушкыдо, туге тутлын ӱпшалтеш —
кочкашат
чаманет, ончен шинчымет веле шуэш. Кеч пазарыш ужалаш лук! Но кресаньык
тыге нигунам ок ыште. Тудо пазарыш вольыкым, шудым, тӱрлӧ тарманым, кидыш
кучымым луктеш. Кӱэштме киндым — нигунам! Сулык. Ложашым — лиеш. Ожно
пазарыште акым ложаш
ак дене висеныт. Ложаш шерге — моло сатуат шергырак лийын. Ложаш шулдештын
— сатун акше волен, илышат куштылемын.
Тӱнямбалне пӱтынь калык киндым кочкын ила. Тӱнямбалсе чыла калык киндылан
шӱм
гычак лекше, поро лӱмым пуэн: рушла — каравай; грузинла — лаваш; киргизла —
лепошка, тудо изи да кугу лийын кертеш, изижым токоч маныт, кугужым — патыр
(марий
калык кинде гыч Нӧнчык патырым овартен ыштен!); туркменла — чурек-кульче;
украинла — паляница; армянла — матнакаш; казахла — дамдынан; азербайджанла
— чурек;
узбекла — оби-нон; татарла — кумэч, Уралыште киндым шаньга маныт. А
Владимир
олан гербыштыже — калаче. Марлаже — сукыр.
Икманаш, ош тӱняште мыняр калык ила, киндынат лӱмжӧ тунарак. Тиде шомак
мландывалне илыше чумыр калыкым родо-тукымым ышта — чыланат ме ака-шӱжар,
иза-шольо
улына...
Изи Павыл шӧлдыравалне кия, аважын мом ыштымыжым тӱткын эскера, пӧрт тич
темше
кинде пушым шӱлен ок тем.
Кузе, шонеда, ӱпшалтеш кинде? Чын, кинде там дене. Изи Павыл кинде тамыште
эше
шижеш мардежын шӱшкалтымыжым, пелтыше кечым, аҥамбалне кушшо пеледыш ямым,
ачажын кочо пӱжвӱдшым, комбайн йӱкым, ловыкалтше шӧртньӧ теҥызым, канде
кавам, шып
кийыше мландым, аважын пушкыдо кидшым да изажын ложаш дене ошемше чурийжым.
Павыл шӧлдыравач содор вола, ӱстел коклаш шинчеш, нержым мыжер йымак
чыкалта —
шижынат ок шукто, кузе шӱвылвӱдшӧ йоген кая. Кеч вашкерак ачаже пурыжо ыле!
Теве ачажат толын пурыш. Вачӱмбалныже шӱргӱштыш, кидше яндар, мушмо гынат,
иккок вӱд чӱчалтыш чинчыла йылгыжалтеш. Очыни, ночко саҥгаж гыч чыпчалтын.
Шкеже
кӱкшӧ, паша гыч ноен толын гынат, весела.
Ача ӱстел коклаш оза верыш шинчешат, эргыжым йывыртен ончалеш, шинчам
пӱялеш.
Куштылго сукырым кидышкыже чаткан налеш, оҥжо пелен иша, пӱсӧ кӱзӧ дене
каванерым шулеш. Киндым шуркалаш, пӱчкедаш, шӱшкылаш мойн ок лий. Кугу-кугу
сулык! Каванерым эргыжлан шуялта:
— Киндын изаже лий!
А кӧ эше лияш? Изажак гына. Шольыжо семын тудым аралаш, йӧраташ, ончен
кушташ,
нигӧлан шортараш пуаш огыл.
— Киндылан оза лий! — ача вес шомакым ласкан каласыш.
А Павыллан туге чучын колтыш, пуйто ача кӱ гай пеҥгыде вӱдотыза дене
нелемше кидышкыже куштылго сукырым огыл, а кинде-кугыжанышым нӧлтале,
киндын озажымак тудлан кучыктен пуыш.
— Мландылан оза лий!
Тӱняште КИНДЕ деч кугужо да виянже иктаж-мо уло мо? Нимат-нимат уке! Арам
огыл
киргиз-влак киндым "патыр" маныт. Мемнан семынла гын, кинде гай патыр еҥ,
мланде
гай патыр айдеме.
Кажне сукырышто — шӱдӧ еҥын тыршымыже, кумыл пашаже. Ты суртышто шӱдӧ еҥын
ыштымыжым ик еш алмашта, ыштен шукта. Шоналтыза-ян, сурт оза, Опанас Петю,
— тракторист, мландым курал-ӱда; кугурак эргыже, Карпуш, — комбайнер,
аҥамбач киндым поген налеш; кыдалаш эрге, Вею, — мельник, вакшыште пырчым
йоҥышта; оза вате, Качыри, — руашым луга, коҥга гыч киндым кӱэшт луктеш.
— А тый, Павыл, кӧ лияш шонет? — йодеш ачаже.
— Киндызе! — вашешта эргаш.
Ӱстембалне сукыр кия. Айста тудлан кумалына, мланде мартеак вуйнам савена!
Ӱстембач сукыр нигунам ынже ойырло, утыш ынже лек!
Киндына эреак перкан лийже!

ЙЫДАЛ

"Окси, йыдалым чиен, фермыш лектын кайыш", — лудым ик ойлымашыште.
Мый гын йыдал ӱмбалне кушкынамат, изинекак, педучилищыш тунемаш кайымешке,
йыдалым пидын коштынам.
Авам ойлыма гыч шарнем: кум ияш улмем годымак йыдалым пидыктенам улмаш.
Авам
мыйым кужу олымбак шында, чара йолышкем ыштырым чык-чык пӱтыра, лукшо палат

огыл. Вара йыдалым пидеш. Кандыражым кок могырыш шуйдарен колтен, йолем йыр
чаткан, сӧралын пӱтырен кӱза, пулвуй воктен шупшылын кылда, мучашыжым
кандыра йымакак пӱтыралын шылта.
Олымбач волем, казала тӧршталтем — пеш сай, ок рудалт, кас марте куржтал
кертам.
Ӱстембач кинде курикам руалтен, тӱгӧ модаш шикшалтам.
Шке шинчам денак ужмым шарнем: ачам таза пулвуешыже йыдалым келыштарен
ышта. Кужу нийым кӱвар кутынь шуйдарен пыштен, йыдал вуйым тодыштеш, копам
ышта, таганыш
шуэш, шойым чаткан тӧрлен кода. Ыштен пытарат, кок йыдалжымат кидышке
налеш,
тӱрлӧ могырын ончыштеш, сырвик-сорвик лекше ний тасмам пӱсӧ кӱзӧ дене
пӱчкеда,
копаштым ваш пералта, мылам шуялта.
— На, кучо, — манеш шым ияш йочалан. — Пеш чесле ката. Ни ок кылмыкте, ни
ок
пӱжалтаре, ни ок нузылтаре. Переге, вашкежак пытараш ит толаше.
Ынде мый шкак йолым пидам, авамым ом сӧрвале. Чаткан пидамат, кӱвар ӱмбак
шогалам, кок-кум гана сайынак тошкалам, палаш: корштара мо, уке, куштылго
мо, уке.
Вара кугуеҥ семынак ӱстел коклаш шинчын кочкам, пашаш лектын каем: имньым
кычкен
пуатат, ушкал вӱта гыч терысым пасушко луктам.
Тидымат шарнем: илымыж годым ачам мыйым мыняре йыдалым ышташ туныктыш,
мыняре
толаштарыш. Пулвуйышкем ниян кандырам кылден шында, тыге-тыге ышташ кӱлеш
манын
тужеш. А мыйын пулвуй коршта, тушто вӱр мален шинчеш, шинчавӱд эксыде йога.
Тидым ужын, сӱмсыр ачам ок чыте, кокланже пылыштӱҥ воктенат пелтен пуа.
— Илымем годым тунем, — манеш, — колен возам гын, кӧ тылат ыштен пуа?
Чарайолын
кошташ тӱҥалат мо? Теве, уна, тыйын таҥаш-шамыч чыланат моштат.
Йыдалым ышташат ушем ыш сите. Ала тептердыме лийынам, ала илышын уэм
толмыжым
шижынам. Но ачамын ик мужыр йыдалем аралалт кодын, молын семын, тошто ората
гай
вӱта шеҥгек луктын кудалтен омыл.
Кызытат коклан шкапым почын ончалмем годым тушто йыдалым ужам да чыла-чыла
шарналтем. Ӱстел коклаш шинчын, южо еҥлан йыдалым пидын пуэм.

ЛУМӰДЫР

Ялысе эмлымвер. Тушто кок палате гына. Иктыштыже ӱдырамаш-влак кият,
весыштыже
ме, пӧръеҥ тӱшка. Кеч мӱшкырет корштыжо, кеч вует пеҥже, кеч коштын от
керт, кеч
кидет пуалын — чылаштым ик верыш чумырен погеныт.
Палатыштына ик мыскараче уло. Ала-моэт коршта гынат, садак колыштат.
Корштымо
лугычак эше воштылаш тӧчылат. Никифор Павлович, мыскарачын лӱмжӧ, пуйто
илыме
курымыштыжо эртак эмлыме верыште гына пӧрдалеш. Радикулит черем дене кунам
уэш
тышке пӱгырнен пӧртылам, могай у черле толын возын, палатыште могай
вашталтыш
лийын манын, лӱмынак пурен лектам — эреак Никифор Павлычым вашлиям. Я
палатыште
черле-влакым шке йырже чумырен шынден, я коридорышто — тудын йӱкшак веле,
тудын
лӱлымыжымак веле колыштыт. А йомакше нигунам ок пыте, йомак чондайже эртак
пеленже — колымешкыжак ок пучо докан.
Никифор Павлович иктаж нылле вич ияшрак пӧръеҥ. Кукшывара гай вичкыж, кужу
капкылан, ошкеда пӱгырген, пуйто лапка пӧрт омсашке пурынеже. Пылышыжат
кужу, нержат кугу — икманаш, чыла-чыла тудын кугу. Халатым чия — шокш
кынервуй марте гына
шуэш. Ош тувырым чия — мӱшкыржымат ок петыре. Мыскарам йомакла шоналтен,
шуйдарен, шомакым тӱрла тӱрлен, пуйто ала-могай мудреч туныктен ойла.
Койышыштыжат,
чурийыштыжат, шомакыштыжат — нигушто мыскара ок шижалт. А так пералтен-
пералтен
пуа гын, воштыл колтыде отак чыте. Шкеже ик ганат ок шырие, пуйто шукертак
воштыл темын, ынде те чондам кандарыза, маннеже. Мый тыге нигунам
каласкален ом
мошто — шотем уке.
Шорыкйол йӱштӧ. Кумло вич градусыш волен каен. Мардеж уке. Шылше, шинчыше,
шып
шыгырчык йӱштӧ. Пушеҥге пӧршаҥын, окна яндава косирын сӱретлалтын, телефон
воштыр нелын пӧршаҥын кечалтын, пуйто кӱжгӧ ший кылым шупшыныт, а меҥгыже
йӱдвошткечыгут ӱ-ы-ӱ-ы манын мӱгырен мура. Тӱнӧ йывышт ошкылаш ок лий.
Портышкем йымалне лум кычыр-кочыр тодышталтын мура, пуйто тыгыде янда
пудыргым тошкен кает. Лумат кылмен. Тӱжвачын пӧршаҥын, а йымалныже
тапталтын — йӱштӧ пызыра.
Икана, кечывал лишан, мемнан палатыш тӧпката медшӱжар Катюш пурен шогале.
— Ӱдырамаш толын, иктаж-кӧ лекса, — манеш.
Лачак тиде жапыште Никифор Павлович черетан йомакшым лӱла ыле.
— Кӧлан лекташ? — мыскарачына йодеш.
— Кеч-кӧ пӧръеҥ лийже.
Чыланат медшӱжар могырыш савырнен шинчеве, пылышыштым шогалтеве. Мыят пеш
ӧрмалгышым. Кӧ деке толын? Могай ӱдырамаш? Кӧ деке толмыжым монден мо?
Тудлан мо
кӱлеш? Тылеч посна эше шӱдӧ-шӱдӧ йодыш вуй йырем шыҥала пӧрдын савырныш.
— Шкеже могайрак? — уэш йодеш Никифор Павловичак. Кеч-кунамат, кеч-кӧ денат
тудлан мутланаш ӱшанена, пуйто чыланат ик семынак шонена.
— Кӧжӧ могайрак? — Катюш ок умыло.
— Ӱдырамашыже, манам, — сыренрак ойла Никифор Павлович.
— Шовычым пидын, ужгам чиен, портышкемым...
— Ай, — кидым лупшале мыскараче, — нимомак от умылыс. Шкеже кушечын, манам.
— Палем мо?
— Марийым кычалеш мо?
— Лек да йод!
— Кокымшо ватан лияшат рат улам... Кеч пален налам ыле, мыняр ияшрак?
— Ну... Иктаж латиндеш-колым поген шуктен докан. Пеш самырык.
— А мо тудлан кӱлеш?
— Мом мыйым тынар рӱдет? Лек да йод! — медшӱжар сырен лектын кайыш.
Ик жап чыланат шып шинчышна. Вара лукышто кийыше коча туныктен пелештыш:
— Толыныт гын, лекташ кӱлеш. Ала иктаж-могай сомыл дене толын.
— Кӧм колтена? — йодеш Никифор Павлович.
— Самырык деке — самырыкымак.
Кычалыт, муыт: нигӧ деч самырык — мый. Пунчалыт: мыйым колташ.
Ӱмбакем халатым пыштышым, шала ӱпем тӧрлатышым да коридорыш лектым. А тушто
нигӧ
уке. Умбакырак кайышым, ик омсам почым, пурлашке савырнышым, урем гыч
пурымо изи
пӧлемыш логальым. Ӱдыр тушто шогылтеш. Пӧршаҥын пытен да нимаят палаш ок
лий —
виге ошо: шинчапун, чурий, шовыч, ужга, портышкем. Ялтак Лумӱдыр — нигушко
от
кае. Кидыштыже эше ик шовыч вӱдылка, пуйто йомакысе йокмам конден: шаралтен
пышта — ваштарешет шӧртньӧ полат лектын шинчеш, шулдыран имне, палас-
самолет да
тӱрлӧ-тӱрлӧ кочкыш. Шкежат мыйым кычал толын, мыйымак йӧратен, мыйын ватем
лияш
шонен.
— Нелеш ит нал, — ала-молан ойганен манеш ӱдыр. А йӱкшӧ яндар тугае,
ныжылге,
пушкыдо-пушкыдо — колыштметак шуэш. Уремыште тыгай йӱштӧ гынат, пырчат
локтылалтын огыл — пеҥгыдемын, сӧралештын веле. — Иктаж-могай шоҥго лектеш,
шонышым.
— Мыйже ом йӧрӧ мо? — воштылалын манам.
Молан толмыжым палем гын, омат воштыл ыле, омат лек ыле.
— Пеш йӧрет, — тугак пушкыдын пелешта. Вуйым лап ыштен огыл гынат, шинчаже
ӱлнӧ,
мыйым ок ончо. — Пӧръеҥ лийже... Кучо теве... пӧлек, — шовыч вӱдылкам
шуялтыш.
"Лумӱдырак огыл?" — ындыжым ӧрын, аптыранен, лӱдын шоналтышым, пуйто омым
ужам:
ала чодыра покшелне, ала каваште улам — шкат ом пале.
— Тиде мыланем?! А молан? — кидым шуялтем, тунамак мӧҥгеш шупшылам:
налнемат,
ынемат нал. Мо тушто — палаш ыле. Чинче-вунчак монь, шӧртньӧ моклака огыл?
А кава гыч мландыш нигузе волен ом керт.
— Ачам колен... Таче тояш наҥгаена. Уремыште иктаж-кӧлан пуаш гын, чыланат
йӱштӧ
деч шылын пытеныт, а тений кӱчызӧ уке.
Тидым кольымат, шижынат шым шукто, кузе кава гыч мландывак, больнице кӧргыш
вик,
пыжалт волен шогальым. Туге чот лӱдым — пелештен ом керт, а кидемым шеҥгек
тояш
вием ситен.
Тунамак шарналтышым, ушыштем волгенчыла волгалт кайыш: авам колен ыле. Тояш
наҥгайыме деч ончыч мыламат тыгаяк шовыч вӱдылкам кучыктышт: команмелнам,
тыгыде
оксам. Пӧръеҥым вашлийына, а ӱдырамаш иктат ок логал. А пӧлекым пӧръеҥ деч
пӧръеҥлан пуыман, ӱдырамаш деч — ӱдырамашлан: мландывалне ыштыме сулыкым
касараш, шӱгарлаште верым сулен налаш.
Корнывожышто улам вашлийна. Терыште ӱдырамаш шинча, почтым наҥгая. Ме эркын
каена гын, тудо писын-писын кудалеш, теве-теве вес корныш лупшалтеш.
— Кокай, кокай, пыртак вучалте-ян! — кычкырем, почешыже куржам.
Почтальонка колын шуктыш, имньым шогалтыш.
— Мо кӱлеш? — йодеш.
— Теве, — манам, — колышо деч пӧлек...
Тудо вигак умылыш, мыйын семын ыш лӱд. Пӧлекым нале да пелештыш:
— Аватын кийыме верже пушкыдо лийже! Ынже ӧпкелалт, удам ынже шоно, — мане
да
кудал колтыш...
Аптыранен шогылтмем ужын, ӱдыр мыйым лыпландарен каласыш:
— Нал, нал, ит лӱд. Тиде локтымо монь огыл. Тыгай марий йӱла. Тудым шуктыде
ок
лий.
Шовыч вӱдылкам нальым.
— Ачамым порын шарналтыза...
Тудо мыйым эше ик гана ончале. Пӧрш шулен пытенат, пуйто вес вургемым чиен
шогалын: канде-ал тӱсан косир шовыч, тӱрлеман кӱреналге ужга, шем
портышкем, а чурийже чевер-чевер, пуйто йошкарушмен вӱд дене мушкылтын.
Ӱпшӧ кӱляш, шинчаже
ужаргын йӱла. Шинчапунжо гыч ӱлыкӧ памаш вӱд гай яндар-яндар вӱд йоген
вола,
пуйто шортеш. Ваштарешем ӱдыр туге моторын йылгыж шога, лыпландараш манын,
шыматен, вӱчкалтен колтымем шуо. Нимогай йомак ӱдыр дене ом вашталте. Лийже
тудак
веле, омо денат тудак веле кончыжо.
— Мые кайышым... — ӱдыр омса кылым руалтыш.
— Шого... А кӧм шарналташ? Ачатын лӱмжӧ кузе? — вожылмем ӧкымешак шылтен
йодым.
— Лӱмжӧ — ачам.
— А тыйын?
— Мыйын — Римма, — савырнен пелештыш, кидшым омса кыл деч мучыштарыш.
— Ала эше толат ыле? — шоныдымын-вучыдымын трук пелештышым.
Вара иже шижым: тыге ойлаш ок кӱл ыле. Но лектын кайыше шомакым кученат от
керт,
темдалынат от сеҥе. Пылышан — колеш, колшо — умыла, ушыш пышта.
— А молан? — Римма тӱткын ончале.
Шинчана иканаште вашлийыч, кӧргышкырак ончалын лӱдыч да тугак иканаште
кораҥыч.
Мыят нимом шым пелеште. Тудат тетла умшам ыш поч. Вара Римма писын
савырналтышат, омсам йолжо дене шӱкале да, чот петырен, тошкалтыш дене
содор куржын волыш.
Портышкем йымалныже лум гына кычыр-кочыр мурен кодо.
А мый тугак шогем, шокшо шӱлышем дене кылмыше окна яндаште йыргешке окнам
ыштем,
почешыже ончем. Теве савырнен ончалеш, теве кеч изишлан чарналта, иктаж-мом
шижтара, шонем. Ышат чарналте, нимомат ыш шижтаре.
Капка гоч лекмыж годым веле пыртлан шогале, шеҥгекыже ончале, пуйто
ойлынеже
ыле: "Чеверын! Вашкерак тӧрлане. Илышаш айдеме улына, колышо гоч огыл
палыме
лийыт".
Палатышке пӧртыльым. Лач воштыл шинчат ыле. Пурымем ужычат, кенеташте
шыпланышт,
вуйыштым ӱмбакем кусарышт.
— Вара мо? Пешакак мотор мо? Палыме лийында? Мо кӱлеш тудлан? — йодыштеш
Никифор
Павлыч.
— Теве... поминайыза... Ачаже колен улмаш, — маньымат, шовыч вӱдылкам
мыскарачылан шуялтышым.
Тудо писын рудышат, куанен кычкырал колтыш:
— Команмелна! Толза, поминаена... Чыланат тушто лийына... Осподи-лослови...
Колышо еҥлан шужо, шужак... Сай айдеме ыльыч, нигӧлан удам ыштен отыл...
Туштат
сайынак иле... Осподи-лослови... — поп семынак мура Никифор Павлович, но
молитвам ок пале, коеш.
Тудын юмылдымыжым, опкынла кочмыжым ончен, куржын миен, шелышт оптымем шуо.
"Тый
колет гын, кӧ порын шарналта гын?" — шоналтышым. Шонымем тӱжвак шым лук.

МЛАНДЕ ЮМО

Урем дене шоҥго ӱдырамаш ончыко тайнен ошкылеш. Ӱмбалныже пӧръеҥын
лыжгайыше
пинчакше, йолышто рожан калош, вуйышто тӱсдымӧ шовыч. Ик кидше яра,
весыштыже
сумка, тушеч чылдыр-чолдыр шокта. Очыни, яра кленча-влак. Ала кевытыш
наҥгая,
ала Какшан серыште поген ситарен. Такшым ынде тудым кӱлдымыла огыт кышкылт.
Ик
яра кленчаже акан. Латкок ыраш улмыж годым кушто гына ужаш логалын огыл.
Телефон
меҥге виктенат — лӱмынак шалатымым, эҥер серыштат — йӱын пытарымек, кышкен
кодымым. Тунам шоҥго-влак, пенсий оксаш эше икмыняр ешараш манын, эҥер
серын кок могыржымат шке коклаштышт пайленыт ыле: икте кӱвар деч монча
марте пога, весе —
вес кӱвар марте, кумшо — черке йотке. Пуста кленча чылалан ситен, яра кида
иктат
тӧкыжӧ пӧртылын огыл. Садлан каргашымашат ыш лек. Ынде ту ласка илышет
йомо.
Шокшо. Кече чытыдымын пелта. Йол йымалне асфальт корно лӱкӧ купла чучеш.
Кува нойышат, каналташ шинчаш шонен, тыш-туш кӱтыштеш, но теҥгылым нигуштат
ок
уж. Эсогыл автобус шогалме верыштат ок кой. Тений ала-момат шолыштыт:
шудым,
киндым, кермычым, оҥам, пырням, пӧрт пурам. Нуным веле мо? Завод ден
фабрикымат,
шӧртньымат, чодырамат... Айдемыжымат шолышт наҥгаяш тӱҥалыныт, маныт. А
теҥгылым, очыни, оласе калык шке садышкыже нумал наҥгаен. Тений чыла-чыла
кӱлеш лиеш.
Кенета кува пурла велым пушеҥге лоҥгам ужылдале.
— Туштыжак теҥгыл лийшаш, — шоналтышат, тӧр корно дене сад коклаш пурыш.
Адакат тышке-тушко ончышто. Теҥгыл йолын шогымо верже уло, а шкеже уке.
Каналтыме верым кычалмыж дене кугу онлан шогалтыме памятникым ужылдале.
Чаравуян, картузым кидыштыже куча. А весыж дене ала-кушко торашке ончыкта.
Кува нойымымат мондыш, памятник деке лишеме, сукалтен шинче. Шӱлышым
шындышат,
умша помышыштыжо ала-мом мугыматылаш пиже. Тыгодым оҥышкыжо эксыде ыресым
опта,
вуйым мланде йоткеак сава — тыршенак кумалеш...
Икмагал гыч кынеле, йӱкынак кутыралтен колтыш:
— Ме тыйым Юмылан шотлен улына. Юмылан кумалме семын кумалынна, волгыдо,
улан
илышыш конден шуктыметым вучышна... Кушко вара конден пуртышыч? А?.. Ончал,

илышнаже кузе пужлен, калыкнаже кузе локтылалтын?.. Ончал, ӱмбалнемже мо?..
Чияш
уке, кочкаш уке... Теве ӱдырем-эргым-шамычын сурт-печыштышт кленчам
погышым, кевытыш намиен пуэмат, киндылан да шӧр-торыклан пыртак оксам
луктам. А шылым монь,
колым кочмым ынде омат шарне, тамыштымат монден кудалтенам... Ондаленат
мемнам.
Титак корно дене наҥгаенат... Ушетше кушто ыле? А?.. Тора корныш лекме деч
ончыч
шинчын шоналташ ок лий ыле мо? Шинчынатат, можыч. Тунамже вара мо дене
шоналтенат? Тыйын йоҥылышетлан кӧра калык мӧҥгеш куржеш. Капитализмыш маныт
гойо. А
мыйын тушкет куржын колташ ӱнарем ялтак пытыш... Ончо, кыжик-кожик веле
шӱлыштам. Ынде мылам колаш гына кодеш... Тый мланде юмо веле улат улмаш.
Мланде юмылан ӱшанаш лиеш мо? Кава Юмылан гына инанат... Йолташет-шамычат
тыйын гаяк ыльыч
— калыкым ондален иленыт, сай илышым шкаланышт гына чоҥен улыт... Тый
нигунам
айдемым шотлен отыл — шкендычымак гына ужынат. Тый шканет гына чапым
кычалынат —
калык верч нигунам шонен отыл. Тый гына поян иленат — калык нужналык гыч
нигунам
лектын огыл... Туныктымет молан йӧрыш? Нимолан да нигӧлан... Тетла мый
тыйым
юмылан ом шотло. Кумалме олмеш эртен кайыме еда ӱмбакет шӱвал-шӱвал кодем.
Теве
тыге: тьфу-тьфу!.. Ласка илышым вучен, калык тыйым кужун шарнен илыш. Ынде
шоякетым умылышат, вашке монда...
Шовычым тӧрлатышат, кува шке корныж дене куштылгынрак ошкыл колтыш, пуйто
моткочак неле сомылым ыштен кошартыш.

КЕЧЫН ШУДЫЖО

Кеч-могай кушкыл мланде ӱмбалне кушкеш. Кажныштым кечын шудыжо манаш лиеш.
Но
лӱмышт нунын тӱрлӧ-тӱрлӧ: кукувуй, кишкышинча, вис-вис, чезекйол, кандывуй,
ияпу, чайшудо да тулеч молат. Ик кушкылым гына ала-молан кечын шудыжо
маныт. Тиде
— кечшудо.
Ала-кушто лудынам: ожно тудымат пеледышлан шотленыт, пеледыш семын ончен
куштеныт, моторлыкшылан кӧра окна ончыко, пакчашке шынденыт. Вара иже ял
озанлык
культурыш савырнен. Но тудо тиде савыртыш дене ок келше, пеледыш семынак
сӧралгынеже, айдеме шинчам сымыстарынеже.
Чыланат ужынна кечшудо пасум — нарынче тӱсан ловыкалтше теҥызым. Ӱмбалныже
мӱкш
ора ызга, курш тич мӱйым пога. Ужынна гынат, ончалынак веле эртен каенна,
сӱвызаш шуын огыл гын, шогалынат онал. А ик кечшудым ужына гын? Мутлан,
пареҥге йыраҥыште, уремыште, пече воктен, клуб пӧртӧнчыл мучаште, тошкалтыш
йымалне? Нуно
лӱмынак шындыме огытыл. Нуно кечшудо томым кочкаш йӧратышын кидышт гыч
шижде мучыштен возыныт, пӧрткайык, корак але кӧгӧрчен чӱҥгал налаш ужын
шуктен огытылат,
леве йӱр деч вара пушкыдо рокеш иланен, ондак ӱлыкӧ кушкыныт — вожым
колтеныт,
мланде-ава деке кыртмен пижыныт. Вара, кӱлеш наре кочкышым налынытат, кӱшкӧ

нӧлталт каеныт. Тыгодым шоналтенат кертыныт: "Ончыза, мыят кече улам!
Мландеш
шочшо изи кече! Мыят эрвелым ончен помыжалтам, вуемым нӧлталын, кече мучко
ик
йырым ыштем, касвелыш савырнем, изамым ужатен, вуемым савем, шкежат малаш
возам".
Шкет шочшо тыгай кечшудо воктен иктат, шонем, шогалде, вуйым савыде,
йӧратен ончалде, эртен ок кае.
Мыят ик тыгай кечшудым палем.
Арняште кум кече почела ӱстел коклаштем пидын шындымыла шинчен, возен
ноемат,
Чавайн бульварыш каналташ лектам. Мыйын тушто йӧратыме верем уло:
писательын
пурла могырышто верланыше пӱкен.
Икана шинчем тыге каналтен, эртен кайыше-влакым эскерем, вуй йыр шонкален,
ош
пеледыш тамым ӱпшынчын. Кенета шинчамлан иктаж аршын кутышан кечшудо
перныш.
Ӧрканыде, лишкыжак миен ончальым. Пеледышым авырыше кӱ воктенак асфальт
шелышталтынат, тушко кормыж наре рок погынен. Кечшудо пырчылан тидат ситен.
Асфальт
лончышко вожым колтен, мландышке шуын, а погынышо вӱд тудлан йӱашыже
ситымеш
уло.
Кузе тудым тошкал каен огытыл? Кузе возын кодшо пырчым йол йымалнак эр-кас
чогийыше пӧрткайык ден кӧгӧклышӧ кӧгӧрчен-влак ужын шуктен огытыл?
А кушкыл уже кумда, козыра лышташанат лийын шуктен, вуйымат поген чумырен,
вургыжат пеҥгыде.
Икмыняр кече гыч кечшудо утыр кӱшкӧ нӧлталте, вуйжо гыч нарынче йылме-
влакым
лукто, упшла шарлыш, вара почылто. Тыге Чавайнын памятникше воктен кок кече
иканаште шочо: ончылныжо — кугу эр кече, шеҥгелныже — изи кас кече.
Шке жапше шумеке, кечшудо айдеме кӱкшыт наре кушко, вуйжат кумдаҥе,
йыргешке тагына гане лие, нелеме. Кече почеш коштмым чарнышат, эртен
кайышылан кумалын,
вуйым сакен кечалте.
А кеҥеж мучкыжо мыняре мӱкшыжӧ, ошымшӱлышыжӧ, лывыже, кармыже йырже пӧрдыч,
пеледышын сийжым тамлен кочкыч, урзо дене поген наҥгайышт. А пӧрткайыкше
кунарын
толын шинченыт, толен каяш шонен, пырчын-пырчын чӱҥген пытараш тӧченыт.
Уке, нунылан ик паяркат ыш логал. Кечшудо воктенак калык чӱчкыдын коштын,
йырже чумырген, ӧрмалген, йывыртен ончен шоген. Иктаж-могай ньога кочкын
ончаш йодын гын,
аваже тудлан парням рӱзен: "Ите, ок лий! Тиде — мемнан огыл. Тиде —
чылаштын!"
Мыят туштак лийынам, чӱчкыдын толеден шинченам. Школыш коштшо йоча-влакат
эксыде
ороленыт. Кечшудым веле огыл.
Икана шым ӧркане, ноенам гынат, паша деч вара ончалаш мийышым. Умбачынак
иктореш
чумыргышо калыкым ужым. Нуно шыдешкен йӱкланат, кидымат солкалат, тышкат-
тушкат
ончыштыт, пуйто ала-кӧм кычалыт.
Лишкышт мийышымат, ончем: кечшудын вуйжо уке, вургыжо гына, тормак семын
вийналтын, рыҥ шога. Тудыжымат нымыште вара семын мланде марте кушкед
волтымо.
Мом ыштет вет, уло эше, пытен шуын огыл тыгай айдеме. Тудо, ик еҥ, кечын
шудыжым
шолышт каен, тӱжем еҥын куанжым йӧртен.

ТУЛ

Корно коҥгылян. Шӱртнен таялтын, йолым корштарен, муклештме деч шекланен,
лӱдынлӱдын ошкылам. Вара тудо корныжат йомо. Шинча кушко онча, тушко каем.
Онча гынат, нимо ок кой. Йырваш пычкемыш. Коремым кӱзем-волем, лӱкӧ купым
келын каем,
пушеҥгыш тӱкнылам, чашкер коклаште шеҥын коштам.
Чарашкырак лектым. Чодыра орол пӧртышкӧ логальым. Шкетын ила. Коҥгаш олта.
Пондашым шукертак нӱжын огыл. Вуйыштыжо малакай, ужгам чиен, йолыштыжо
ургыман портышкем. Пӧртыштат йӱштӧ.
— Пураш лиеш? — нойымо йӱкым луктам.
— Йомынат мо? — поро шомак олмеш тыге веле йодо.
— Йомынам, — манам.
— Такшым йомшо еҥым пуртымыла огыл ыле да...
— Молан тыге?
— Йомшо еҥ йомшым конда... — тауштен пелештыш чодыра орол. — Йӧра айда...
Каналте... — ведрам мурыктен, вӱдлан лектын кайыш.
Тул ваштареш шинчым, полдышым мучыштарышым.
Олян-олян капем ырыме гай лиеш. Но коҥга тул чоным ок ырыкте.
Кушто чоным ырыктыше тулжо?
Пӧрт кӧргым савырнен-савырненак ончальым. Йырваш чараҥше пуста. Кӱвар
ӱмбалнат,
шемалге пырдыжыштат. Айдеме йӱкат уке. Шагат гына, кылт-колт мурен, мӧҥгеш-
оньыш
коштеда. Эртак ик семын. Ни ончыко, ни шеҥгеке ок кае. Лупшалт гына онча.
Окнашке миен ончальым. Ала тораште, ала лишнак — пычкемыште кунам палет,
изинкугун койын, волгыдо тул яндарын йӱла, шкеж деке сымыстарен ӱжеш. Ала
тудо чонем
ырыктен сеҥа?
"Йомшо еҥ йомшым конда..." — сурт озан шомакше ушемым перыш.
Пальтом полдыштышымат, лектын кайышым. Яндар тулым ончен, эре вик ошкылам.
Корнат ок кӱл. Иктым ом пале: миен шуам гын, уке гын?..

ШОЧЫНАК ТУЛЫК

Крымыш каналташ каяш лектынам. Йошкар-Ола аэропортышто самолетым вучен
шинчем.
Ик самолет вола, весе кынел кая, кумшо мӱгырен шинча. А мыйым налаш алят
толын
шуын огыл, ала-кушто кучалтеш. А калык шуко-шуко.
Яндар юж дене шӱлалташ яндар южыш лектым. Тыштат калык пытыдыме. Такси,
автобус-влак кудал толыт, ик тӱшкам волтен кодат, весым шынден наҥгаят.
Теве йошкар ыресан ош изи автобус толын чарналтыш. Омса почылто, тушеч
кандаш ош
ӱдыр лекте, кажнын кидыште — ош вӱдылка — кандаш аза. Шкеныштынак мо?
Огылла чучеш, пеш самырык улыт, чевер-чевер.
— Нинышт кӧн? — шым чыте, и медшӱжар деч йодым.
— Ӱдыр-шамычын. Роддомеш кудалтен коденыт, — вашмутым пуыш ош ӱдыр.
— А кушко наҥгаеда?
— Юрино йочапӧртыш.
Кандаш аза. Кандаш ӱдыр ден эрге. А республике, эл, тӱня мучкыжо мыняр
тыгай
ӱдыр ден эрге тулыкеш кодеш! Шочынак тулык! Ача-ава улмо ӱмбачак.
Кидышт шумынат, ош халатан медшӱжар-влак азаштым кужу пӱкеныш йыгыре
оптышт. Тунамак кок аза йӱкым пуыш. Ӱдыр-влак вӱдылтышым рончышт, магырыше
азан чурийыштым
чараш луктыч.
Ӧрдыжтӧ шогышо пассажир ӱдыр-влак кок азам йыр авырышт, ончен шогыштат,
кидышкышт нальыч. Еҥ азам пеш семалат: шинчаштым модыктат, оҥарат, йылмышт
дене оҥай
йӱкым луктыт. Ава семынак ончат. "Шкешт тыгак азам ыштат гын, роддомешак
кодат
ыле мо?" Тидым шым йод.
Кидыште улмым шижын, аза йӱкынак воштылалеш, веселан онча.
— Ужат, воштылеш, — йывыртен манеш азам кучышо ӱдыр.
— Кудалтен кодымо эре воштылеш. Шижеш вет. Аважым кычалеш, — вашештыш
медшӱжар.
— Нуно, шочмекышт, эрлашымак воштылаш тӱҥалыт, вара иже шортыт.
— Эрге, ӱдыр?
— Эрге. Лӱмжӧ Сергей.
— Аваже шкак лӱмден коден мо? — ал-чевер чуриян, шем шинчан эргашым ончен,
мыят
йодым.
— Шкак улде мо.
— Вара кудалтен коден?
— Вара кудалтен коден... — медшӱжар азам ӱдыр кид гыч нале.
— Мӧҥгеш налын ок керт?
— Кӧн могай намыс вет. Икте, ушыжо пурымек, пеш вашке кычалаш пижеш. Весын
шоҥгеммекыже гына ушыжо верышке шинчеш. Но мый тыгай весылан ом кӧране.
— Молан? Вет нуно ава ден эрге, ик вӱр улыт.
— Вӱржӧ икте, а кылет йӧршеш весе лиеш. Нуно ваш-ваш огыт умыло.
Юриныш кайыше самолетыш шинчаш увертарышт. Кандаш ош ӱдыр, кандаш ош
вӱдылкам
шыман ӧндалын, комбыла поче-поче самолет деке лектыч. Трап дене кӱзышт,
почешышт
омса петыралте. Самолет вияш корныш лекте, утыр мӱгырен, утыр вийым поген,
кудал
колтыш, кавашке кӱзен кайыш, шинча гычем йомо.
Аза-влак, шочын вочмеке, ош тӱням ужмеке, иканаште самолетыш шинчеве. Кызыт
нунылан, чызым шупшын, ава помышто кийышаш олмеш еҥ кидышке логалыт, аван
шокшо
помышыжым палыде кушкыт. Еҥ кидше ава гаяк пушкыдо лийже ыле! Шке аваштын
гай
огыл — нунын кидышт пешкыде, чонышт ий гай йӱштӧ. Тӱнямбалсе поро ава гай,
манам.
Самолет Юринышкат миен шуын докан, а мый алят шонкален шогем: ик ӱдырамаш
пешак
азам ыштынеже, но я колышо шочеш, я кужун ок иле. Весе ынеж ыште да ышта,
вара
еҥ кидыш намысдымын кудалта. Тыгай весыжлан ӱдырамаш лийын шочашак ок кӱл
ыле.

КУЭ

Кудем гыч лектын кайымем годым лум лумын, йӱр почкен, мардеж орышыла
толашен.
Ватем колхозыш пареҥге лукташ, йытын кӱраш коштын. Аҥамбалне вӱдшӧ,
лавыраже
пулвуй даҥыт. Ик кид дене пашам ыштеныт, весыж дене вуй ӱмбалнышт зонтикым
кученыт. Авыртыш уке гын, шӱртӧ пырче йотке нӧрет. Кастене лапаш гай ночко,
лавыран,
тӱҥын кылмыше, ярнен нойышо пӧртылын.
А тыште, Ялтыште? Кече мемнан дене кеҥежымсыла пелта, кеч чыла кудаш
кудалте да
могыретым кӱкташ чаплынак шарлен воч. Лӱмын градусникым ончальым: ӱмылыштӧ
31
градус шокшо. Кава яндар канде, шыма мардеж почеш пушеҥге шыман йӱклана.
Кайык-влак вычыматен чоҥештылыт, ур-влак укш гыч укшыш веселан тӧрштылыт.
Ик кеҥеж гыч
вес кеҥежыш чоҥештен тольым — туге лектеш. Тений шыжым ужаш ок логал,
витне, кеҥеж гыч вигак телыш куснем. Мый вет сентябрь тӱҥалтыште Ялтышке
тольым. Зато кок
тӱрлӧ кеҥежым ужам.
Мӧҥгыштем могай пеледыш окнаште шинча, тыште тӱнак, мландыште, кушкеш. А
могай
пушеҥге, кушкыл ок шоч! Кипарис, магнолий, пальма, лавр, мушмула, буксус,
миндаль, алыча... Чылаштым ойленат от пытаре.
Уждымо пушеҥге-влакым ончен коштам, кӱреналге укшыштым, ужарге, кандалге,
ал
тӱсан лышташыштым кучен ончем, ӱпшынчам, тамышт дене шӱлем.
Шоныдымын-вучыдымын, коклаштышт моткочак палыме пушеҥгым ужым. Куэ, моло
огыл!
Нигунам тудым весе дене от луго. Тӱҥжӧ вичкыж кужу ошо, укшыжо посна-посна
ужар
солыкла кеча — чылт нарашта марий ӱдыр, арам огыл таҥастарат.
Палыдыме пушеҥге-влак дене йыр авыралтын, куэ шкетынак пыльтыкын шогылтеш.
Молын
семынак тудат кӱшкӧ кӱзаш тӧча, яндар кавам ончалнеже. Но вес патыр пушеҥге-
влак, шке мландыштын озашт, тудлан кушкашыже мешаят, кечым ӱмылтат, мардеж
почеш
йӱкланашыже огыт пу.
Кузе тый тышке логалынат, мом кычал толынат, моткоч шергакан, лишыл да
йӧратыме
куэм, йӱдвел мландын моторжо? Кӧ тыйым сымыстарен тышке толаш? Поро еҥ
улмаш мо?
Ала осал еҥ, ӱчым ыштен, нӧшметым конден кудалтен? Кайымет ок шу мӧҥгышкет
—
кумда пасушко, чодыра аланыш але тошкем воктеке — акат-шӱжарет деке? Пырля
лӱҥгалташ, вычыл-вычыл вӱчкалташ.
Куэ шып шога, ик шомакымат ок лук. А мылам туге чучеш, пуйто тыште йолташым
муынам.
Ит ойгыро, куэ шӱжарем, кудышкем пӧртылам гынат (тыште илаш ом шоно, шкемын
изи
элемым — мландемым кудалтен ом керт), тыйымат ом мондо, эреак шарнаш
тӱҥалам:
йолташем-влакын тышке канаш толмышт годым пеленышт шокшо саламым колталам.
Тышечын тый дечетат тыгаяк саламым наҥгаем — ош тувыран, ужар солыкан акат-
шӱжарет-влаклан.

ШОЧМО ЙЫЛМЕ

Марий Эл Писатель ушемыште консультантлан ыштымем годым командировка дене
Кузьмаш — Козьмодемьянскыш — мийышым. Олык марла кутырем — огыт умыло,
воштылыт веле. Рушла мутланем — умылат, воштылмым чарнат...
Ялтым шарналтышым. Тушто А.П.Чехов лӱмеш Творчестве пӧрт уло. Лӱмынак
писатель-влаклан чоҥен шынденыт — шукырак возышт, жапыштым пайдалын
эртарышт. Мыят лап
возынак пашам ыштышым — ик тылзе жапыште повесть ден кум ойлымашым серен
пыштышым. А каналтыме семын Шем теҥыз серыште капем кӱктышым, Крымын оҥай
вер-шӧржым
ончен коштым: Бахчисарайыштат лийым, А.С.Пушкинын йол кышажым тошкышым,
Старый
Крымымат ужым, Ботанический садымат, Севастопольымат йыр савырнышым.
Икана Ливадийыш кайымем годым автобусышто ик марийым вашлийым. Вашлиймыже-
можо... Тудын марий улмыжым омат пале ыле. Творчестве пӧртыштӧ илыме жапем
пытышаш
вашеш ватемат Крымым кеч пел шинча дене ужын каяш чоҥештен тольо.
Шинчена тыге йыгыре автобусышто ватем дене коктын да пешакак марла
лодымандена.
Мом лӱдаш! Марий улам — марла ойлем! Мый сакый Гена Каравайцев омыл! Тудо
веле
Йошкар-Ола педучилищыште тунеммына годым уремыште мыйын ӧрдыжем шуркален
кая
ыле: "Марла ит кутыро! Рушла мутлане!"— манеш ыле. "Молан? — йодынам. —
Мыйже
марий уламыс. Йошкар-Ола — марий ола. Тыят марий улат". "Марий улмынам
ынышт пале", — лӱдын манеш ыле. Тидланак верчын сӧрасен шына шукто,
тидланак верчын икте-весылан сырен коштына огыл мо. Вашлийына — ойласен
колтена — вара палыдымыла
эртен каена, пуйто вашлийынат онал.
Садыге вот. Шомакем умбакыже шуем... Кудалына тыге Ливадийыш. Экскурсий
дене.
Тушан сар годым Сталин уна семын Рузвельт ден Черчильым вашлийын, сар мӧҥгӧ
могай илышым ышташ да кузе илаш кутырен улыт.
Автобусышто ончылно шинчыше пӧръеҥ, марий шомакым колын, мемнам савырнен
ончале
да мутланымашкына ушныш. Курыкмарий млоец улмаш!.. Мо вара, иктак огыл мо?
Садак
марий! Пушо сай веле. Ӧрдыж велне кеч-могай марийым вашлият гынат, ала-мо
семын
йывыртен колтет.
Пеш кутырена. Тудо курык марла шелыштеш, мый олык марла кушкедам. Мый тудым
пешакак умылем, а тудо мыйым нимончат ок умыло.
— Айда, — манеш, — рушыш каена.
— Давай, — манам.
Молан рушла кутыраш огыл! Мый Российын гражданинже уламыс! Кеч-куштат, кеч-
кунамат кок йылме дене шайышт кертам. Иктаж-могай весым, мутлан, суас,
чуваш, грузин
але эстон йылме-влакым палем гын, нунын денат йомаклаш тоштам ыле. Ом пале
шол.
Ик-кок шомакым гына чывыштен луктам. Ушем гыч. А руш йылме гоч эстонжымат,
чувашыжымат, суасыжымат, грузинжымат умылем.
Тыге ме рушла ойласаш тӱҥална. А курыкмарий млоецын ватыже руш улмаш. Мый
паленат омыл. Чурий дене марий ватыла коеш да...
Курыкмарийын руш ватыже марла шайыштмым шып-шып колышт шинчышат, рушла
ойлымым
товар дене руэн ойырымыла покшеч шеле да рушлак каласыш:
— Молан шке йылмыда дене огыда шомакле? Тендан йылмыда тугане пушкыдо,
йымыжа,
ямле, тугане шокшын, ласкан шокта, порысын йоҥгалтеш. Пуйто вӱд ӱмбалне
ийын кает... Шкежат, марий-шамыч, поро улыда чай?
— Мариет дене ик-кок ийым веле огыл илет гын, порылыкшым мый дечем коч
палет
дыр? — тудын семынак ойласышым.
— Пешак палем. Марием пешак поро, — шыман вашештыш курык млоецын руш
ватыже.
— Мыят поро улам, — пелештышым. — Шкеже марла ок моштеп мо?
— Марием туныктен огыл, — ӧпкелалтын каласыш руш ӱдырамаш.
Йомаклен шинчена рушла, тӱрлӧ манеш-манешым колтылына, марий мландыште
илышым
шарналтена. Тыгодым шукш нултымо семынак, но шукш гай огыл, а поро, ласка,
ямле,
ӱшан, волгыдо, шонанпыл гай шым чуриян шонымаш ушемым пудыратен нулта:
"Кунам
гын, кузерак гын, ме, марий-шамыч — курык млоецшат, олык малайжат, эрвел
йыгытшат — ик шонымашке толын шуына? Ӱстел коклаш йыгыре шинчын, кум пӱрӧ
коркам
нӧлталына, кум гана яндарын тӱкен пералтен, ик йӱкым луктына улнеже?"

УЗЬМАК

Ялта. Каныме пӧрт. Ӱмырыштем ик гана отпускышто тыге канем. Эше кушто вет?
Вигак
Крымыште! Посна пӧлем, пукшат туге — ӧрдыктарынешт ала-мо. Уло шуко чиян
телевизор, чапле библиотеке, тораштат огыл — йӱштылмӧ вер, пляж манмет.
Илена курык
вуйышто — йырваш тугай шып-тымык, машина йӱкат, пий опталтымат ок шокто,
айдеме
кутырымо ала-кушеч ӱлыл пел пылышлан солна — пуйто кава юмо деке вич
йолтошкалтышлан гына шуын омыл.
Кӱшнат, курык саҥгаште, ӱлнат, курык йолышто, йомакысе гай пушеҥге-влак
кушкыт:
магнолий, пальма, каштан, сакира, инжир, маслина, кипарис... Лӱмыштак могай
улыт
вет, кузе нуно йоҥгалтыт! Каныме пӧрт йыр — кӱшнат, ӱлнат — шочмо кундемын
палыжым кунар кычальым — куэм, тумым, вӱдуам, ваштарым, шопкем — нигушто
шым верешт.
А пазарыште ужалат мандариным, гранатым, виноградым, персикым, бананым. Юж
яндар, кукшо, шӱлаш куштылго, кава канде-канде, мыняр илышым — ик йӱр пырче
ӱмбакем ыш шӱвал. Уремыштат, пӧрт воктенат — йырваш бассейн, тушто шӧртньӧ
кол-влак
ӧрканен модыт.
Теҥыз канде-канде, вӱдшӧ пушкыдо, леве, ӱмбакыже ончалат, пуйто тудын кидше
уло,
туге чот шкеж деке сымыстарен ӱжеш, кеч тудым Шем теҥыз, маныт. Шеме — тиде
шучко, осал, вес тӱня пундашлык. А серышкыже миен шогалат, вӱдышкыжӧ пурыде
отак
чыте. Пурет гын — ынетак лек. Капетым теҥыз ала-мо семын шыматен ниялткала,
шепкаште пыштымыла рӱпша, уло кӧргетым авалтен налеш. Ийын от мошто гын,
шкак серышке луктын пышта, кидетымат, йолетымат тарватылаш ок кӱл. Вара
ӱмбакет мардежым пуалеш, ночко могыретым кошта.
Икана, теҥыз вӱд дене могырым кандарен, каныме пӧртышкем тарванышым.
Ошкылам
лыжган, кок могырыш ончыштам. Ик урем велым кок-кум пачашан пӧрт-влак
шинчат,
пырдыжышт чара огыл, ир виноград, глициний, плющ, текома вӱдылалтын кушкыт,
окнамат петырат, кажне укшышто шем, йошкар, ужар орлаҥге кеча. Вес урем вел
— кӱ
пырдыж, олача-вулача гаскринский кӱ дене уралтме деч оптымо. Тудат чара
огыл,
ужар вондер дене леведалтын. Эше кӱшкӧ, курык вуйыш, ончалат, тушто,
кандалгын
койын, кипарис-влак шогат, курыкын озажла койыт. Уремже кадыр, кӱзет-волет,

кӱзет-волет.
Урем дене пеш писын машина-влак мӧҥгеш-оньыш кудалыштыт, кокланже ужынат от
шукто, пуйто нуно тышке каналташ огыл, пашам ышташ толыныт. Но ала-молан
пашам ыштышым тыште иктымат шым уж. Ӱдырамашыже, пӧръеҥже — чыланат вашкыде
ошкедат, йытыран, куштылгын чиеныт. "Илымет годымак узьмакым ужнет гын,
тышке веле толшаш
улмаш", — вуйышкем чӱчкыдын тыгай шонымаш толын пура.
Ласкан, куштылгын ошкылмем годым, илыше тӱнян узьмакшым шер теммеш ончымем
годым
кенета пылышемлан рушла шомак торжан шоктен кодо: "Петя, тый кушко?"
"Настя, верыштет шого!" "Миша, вуетым ит савыркале!"
Вуемым ӱш дене перымыла пудалалтым. Ончал колтышымат, ӱдырым ужым. Кӱкшӧ,
чатка
кап-кылан, йытыра-йытыра чурийвылышан, узьмакыште илаш йӧрышӧ гына, теҥыз
вӱдын
шоҥжо гай куштылго платьян, теве-теве, шонет, шулен йомеш. "Тыгай ӱдырат
торжан
пелештен мошта?" — ушем пурымо гай лие.
Ӱлыкрак ончальымат, ӱдырын мотор, пӧрдыктен шындыме шӱдыр гай кужу йолжо
воктен,
йомшо каза пача-шамычла койын, ныл-вич ияш ньога-влак пӧрдыт. Икте ик
могырыш
кайынеже, весе — вес могырыш. Чыланат кӱшкӧ, эртен кайыше ӱдырамаш ден
пӧръеҥ-влакын чурийыштым эскерен, шымлен, палаш тӧчышыла, кычалшыла
ончыштыт. Нуныншт
огытат шогал, огытат ончал.
Ала-можо мыйым верем гыч ок тарвате. Шогем да ончем. Рвезе-влакын ӱмбалнышт
тувыр ден трусик, ӱдыр-влакын — икгаяк тӱсан платье.
Ончен шогымем ужын, чылан мыйын могырыш савырнышт, авырышт. Икте кидемым
вичкыж
кизаж дене кормыжтыш, весе йолаш эҥырашемым кучыш, кумшо эҥертенак шогале,
нылымше (тӱшка коклаште ондак тудым ужым: лапка капан, муньырий, пурла
шинчаже
шайык), вуйжым лап ыштенат, мыйым пеш шайыкын кӱта, чонышкемак витара, но
лишкем
ок тол.
— Тулык улыт мо? — кужу йолан ӱдыр деч рушла йодам, пуйто ончылгоч шижаш ок
лий
ыле.
— Ане, тулык, — мыйын век савырныде, тудат рушла пелештыш, икшыве-влакым
адак
шке йырже чумыраш пиже, йӱкшӧ ыш пушкыдем.
Кумылем лапкаҥе, ласка шонымаш вуй гычем выньык дене ӱштыл колтымыла йомо,
шоҥ
семын шулыш.
— Дядя Юра!!! — шайык шинчан рвезе ик шӱлалтыш дене кычкырале, куанен,
ӱшанен.
Кидшымат ончыко шуйыш.
Чонем шинчавӱд дене вӱдылалте.
— Авашт больницешак кудалтен коденыт, — умылтара мотор ӱдыр, йӱкшӧ тугак
торжан
шокта.
Ом умыло тугай айдемым, кудын чурийже чевер, а кӧргыжӧ шеме. Кӧлан сырен
ӱдыр?
Мылам? Эртен кайыше калыклан? Ала шканже?.. Такшым шоналташ гын, эртен
кайыше
кокла гыч иктаж-кудышт ачаштат, аваштат лийын кертыт вет? Таклан огыл мо
нине
паярка-влак ӱмбак ик ганат ышт ончал, таклан огыл мо ышт шогал? А мые? Мыят
титакан омыл мо? А шкеже, тиде мотор ӱдыр?.. Чылан винаматан улына! Нине
йоча-шамычын пиалан пагытыштым ме чылан шолыштынна. Шкенам веле йӧратен,
илыме годымак
узьмакыште лияш шонен.
Шайык шинчан рвезе тетла нимом ок пелеште гынат, ӱмбакем тӱткын-тӱткын,
ӱшаненӱшанен онча.
Кушко тендам налам, калтак, мом ышташ тӱҥалам? Шкежат тыште тулык гай улам.
Тетла рвезын шинчажым ужаш огыл манын, писын савырнен, шке корнем дене
эртен
кайышым. Корно мучко шонкалышым: вер-шӧр пеш яжо гынат, чыланжак огыл тыште
муралтен, шӱшкалтен коштыт, ойгырышыжат, йӧсланышыжат, изинекак илыш кочым
пален
кушшыжат уло. Узьмакыштат калык иктӧр ок иле улмаш. Ме тидым шукыж годым
огына
уж, кокланже уждымыла койына.

КАЧЕ ГОДСО ОМО

Корнышто — поезд, самолет, автобус дене кайыме годым, нимо уке гын, йолынат
ошкылмо годым — тӱрлӧ-тӱрлӧ еҥ дене вашлияш логалеш. Корным кӱчыкемдаш
манын, жап
кутырыде ок эрте. Кеч-кӧжат туге трук шке чонжым почын пуа, марий манмыла,
копаштетак луктын пыштен ончыкта — ӧрмалгыде, ушетым колтыде, нигузе от
чыте. Вет
йӧршеш палыдыме еҥлан шке чонжым почеш! Кузе тыге ышташ тоштеш? Молан? "А
мый
тыге тоштам ыле мо?" — тунамак шке дечет йодат. Конешне, тыят тыгак ыштет
ыле.
Вет поро чон порылыклан почылтеш, осал чон — осаллан. Мӧҥгешла нигунам ок
лий.
Амалже икте веле, шонем. Палымылан — лишыл айдемылан, йолташлан, родо-
тукымлан,
вате-марийлан — тидым нигузе каласаш ок лий. Вет илыш моткоч йыжыҥан. Таче
тудо
палыме, эрла, можыч, эн кугу тушманет лиеш. А йӧршеш йот еҥлан ала-момат
ойлен
кертат. Теве кызыт кутырен шинчеда, теве ончет, тендан кокла гыч иктаж-
кудыжо
иктаж-могай вес станциеш волен кодеш, тетла икте-весым нигунам огыда уж. А
каласкалаш кӱлеш: чоным луштараш, пызырыше нелыт деч куштылемдаш, палаш,
чын але
йоҥылышым ыштет, тыге ыштымылан ончыкыжым шкендычым ятлен вурсет але
мокталтет
веле.
Тыгай трук вашлиймашым мый кӱкшын аклем, айдемыжымат йӧратен шындем, чот
пагалем. Лӱмжым ом пале гынат, шкенжымат тетла ом уж гынат, эртак шарнаш
тӱҥалам.
Кенета чоным почмыж дене тудо мылам эн лишыл йолташ лиеш — вате, икшыве,
ача-ава
дечат лишылрак. Чонлан туге яжон, шокшын чучеш. Тыгай умылышо еҥым
вашлиймек,
илышлан, пӱрымашлан кугу таум каласыме шуэш...
Мыйым Ижевск олаш, писатель-влакын погынымашышкышт, колтышт. Йошкар-Ола гыч
Озаҥ
марте автобус дене кайышым. Тушто поездыш билетым нальымат, ик вагоныш
пурен
шинчым. Ончем, купешкем кужу ӱпан кок самырык рвезе пурен шинчеве. Саламет-
мочет, вургемыштым кудашыч да картла модаш пижыч. Кушто улыт, кунам поезд
тарвана,
кӧ кӧм ужата, перронышто калык кузе коеш, мо тушто ышталтеш — нунылан
керек,
огытат кол, огытат уж, — ик картыштымак палат. Кӱлеш вет тыге аярын модаш.
Картлан вуйыштымак пуат!
"Купештына нылымшыже кӧ лиеш?" — шонен шинчем. Ӱдырамаш, пӧръеҥ? Самырык,
шоҥго?
Ала тудат нинын семынак картлан пижеш? Тунам вара паша пытыш. Корно мучко
кычкырымыштым колышташ, ик картым ужаш веле верештеш. А мый киоскышто ни
газетым, ни
журналым налын шым керт.
Поезд кокымшо гана шӱшкалтыш, ужатыше-влак вагон гыч лекташ тӱҥальыч,
перронышто
калык чытамсырланыш. Окнашке ончат, воштылыт, шинча лукыштым ӱштылыт,
копаштым
тӱрвышкышт тушкалтат.
Поезд кайышашыжым пытартыш гана шижтарышат, вагоным эркын шупшыльо. Теве
рельсат
писынрак шолтка, теве телефон меҥгат йышт-юшт шеҥгек куржын колтат, а
купеште ик
вер влят яра. "Шкетынак топке шинчылташ логалеш", — колянен шоналтышым.
Картызе-влакым ом шотло.
Шоналтенак веле шуктышым. Купе омса шеҥгек каен колтыш, пӧръеҥ вуй
койылалтыш.
— Тидак. Тыште мыйын вер лийшаш, — семынже марла кутыра пӧръеҥ.
— Уло, — манам, — тол, шич, — верым ончыктем.
Ала марла шомакым колмылан, ала шкетын улмыжлан — йывыртышымак. Тиде пӧръеҥ
картызе гай ок кой. Шинчаже шӱлыкын, титакан еҥынла онча. Кеч-куштат
шкенжым, марий
койышым ончыктен, верышкыже шекланен толын шинче, чемоданжым кӱшыл пӧлкаш
эплын
пыштыш, пуйто тарванылмыж дене иктаж-мом сӱмырымӧ деч лӱдеш.
Тудо ваштарешем нимом ыш пелеште гынат, ончал колтымыжак чонемым
шулыктарыш, волышо кумылем вӱдым йоктарен колтымо гай йомо. Тауштен,
семален, умылышын ончале
— ваштареш шинчена гынат, шӱмна икте-весе деке чакеме, йыгыре лийыч.
Коклан мый тудым трук ончал колтем, коклан тудо — мыйым. Палыме огыналат,
тугакак трук, вожылшо ӱдырла, шинчанам волтена, ӧрдыжкӧ савырнена.
Чу! Вет мый тудым Озаҥ вокзалыште ужынам! Ушем кенета волгенчыла волгалте.
Тудак
ыле! Конешне, тудо! Тиде чемодан денак, чиялтыме мераҥ упшан... Билетым
налынамат, поездыш шинчаш увертарымым вучен шогенам. А тудо поезд
расписанийым миен
ончышто, тунамак самолет чоҥештыме расписаний ончыко каен шогале, тудым
кӱшычын
ӱлыкӧ шымлен лудо, шагатым ончышто, нимолан ӱшаныде, — мылам туге чучо —
дежурный деч ала-мом йодышто. Эше уремышке лектын коштедыш, мӧҥгеш пурыш.
"Ала иктаж-кӧм вуча, ала оксаже ок сите, ала мо дене кайышашым ок пале", —
шоналтышым тунам. Билет налмыжым вучен шуктыде, мый поездыш шинчым, тудым
йомдарышым. Теве на
— йомшо еҥет уэш лекте, эше иквереш кудалаш логале.
Картызе-влак карт дене нӱжыт. Купеште коктынак веле улыт шонен, коклан карт
дене
нерыштым ваш лочкат, утен каен воштыл колтат, кычкырлат, тамакым эксыде
тӱргат —
кеч товарым саке.
Ваштарешем шинчыше пӧръеҥым шыман, эскерен шижтарен ончалын, коридорыш
лектым —
яндар юж дене шӱлалташ, шкемынат кӧргемым тамак дене пунчал лукташ.
Изиш жап лиймек, тудат эскерен ончалмемым ужо, коеш, почешемак лекте.
Ондак семынже воштылале, вара кидым шаралтен мане:
— Вот вет... Кудем гыч ик могырыш каяш лектынам ыле, а кудалам йӧршын вес
могырышко.
— Марий йомакла мо? — мыят лыжган пелештем. Умылем: ынде жап писын эртышаш,

Ижевскыш миен шумымат ом шиж. Моланже — тудо мылам палыме огыл гынат,
йолташ семынак ӱшанаш лиеш — чонем тидым шижтара. Тудат тыгак шона докан.
Ала-молан ала-можо мемнам икте-весе деке шупшеш.
— Кузе туге? — йодеш.
— Тыгай йомак марий коклаште коштеш, — манам. — Кок вате ик вагоныш
шинчынытат,
пеш кутырат. Вара пале лиеш: иктыже Свердловскыш кудалеш, весыже —
Москвашке.
Тидлан коктынат пеш йывыртат да эрдыштым лоп-лоп кырен ойлат: "Ӧрат, ӧрат,
тений
техникет мом ок ыштыл, кушко ок шуктыл — коктын кок могырыш кудалына, а
шинчена
ик вагонышто".
Тудо воштылеш.
— Колынам, — манеш, — тыгай йомакым. Мый денемат кызыт лачак тыгак лие...
Но мый
йоҥылыш огыл, а пален шинчынам. Тиде вагонышкет, манам.
— Кузе туге? — ынде мый ӧрмалген йодам.
— А вот тыге... — тудо адак кидшым шаралтыш, но воштылале кочын. — Кавказыш
канаш каяш лектынам, а кудалам Свердловскыш, йомак семынет. Чынак... Тый
кузе шонет, мый чын але иктаж-могай токтарла ыштенам?.. Ынде шоненат ом му,
вуй коҥгырам пудештеш ала-мо...
— Шонымет семын ыштенат гын, чын лектеш, — вашештем. — Мемнан деч кугу
еҥат, тенийсе манмыла — тӧра манмет — тыгак ойлен: "Мом ыштышашетым — ыште,
вара мо лиеш
— лийже".
— Тау! — тудо кидемым чот кормыжтыш, шинчашкемат тауштен ончале. — Ынде
каласем:
мый вет ончыл таҥем деке кудалам... — нугыдо ӱпшым шермыла ыштыш. — Ончо,
ӱпем
чалемын, айдеме вашке витле идалыкым тема, уныкан лийынам, а уш уке... Ушан
айдеме тыге ыштылеш мо?
— Уш пурымо годым тыге ыштат, — лыпландарем.
— Можыч, можыч... Но мый тудым монден ом керт... Уке! Ик кечыланат монден
омыл!.. Уке! Ик минутланат!.. Марий манмыла, ик часланат... Пашам ыштем —
шинчаштем тудо, иктаж-мом весым шоналтем — ушыштем тудо веле... Палет мо,
ватем дене коло ий утла илем, а мылам эртак конча — пуйто тудын дене илем,
пуйто ватем
дене ик ганат мален омыл. Вот вет... Ӧрам веле, кузе кум икшывем шочын?..
Омо
денат тудымак веле ужам, тудын денак веле малем...
— Ватетше пала? Дотово ушкала чай?
— Уке... Ок пале... Тыгайым ватылан мо, йолташланат пел пылышышкыже от
шижтаре... Тый адак тугайым ит шоно. Мый ватем дене сайын илем. Нимогай
тугай шыртшыдырт уке... Пашаштат чыла сае. Заводышто мастерлан ыштем... Вик
ойлаш гын, ватемымат йӧратем... Но пӱтынь илышем, уло чон йӧратымашем тудын
дене.
— Кӧ тудыжо? Лӱмжым ойлаш ок лий моли?
— Ит вурсо — ок лий... Йӧра, ончо теве, каласем лиеш: тый палет —
йолташетлан
каласет, йолташет — йолташыжлан... Вара кайыш, кайыш... Ит шыдешке...
— Вара молан марлан налын отыл?
— Пешак налнем ыле... Сӧрваленамат, кыренат онченам. Почешыже пийла
куржтальым.
Албаста, албаста, ыш кае, ватем ыш лий...
— Йӧратен моштен отыл...
— Туге лектеш... Ындыжым пеш умылем... Мылам тудым чаманаш ок кӱл ыле...
Мылам
тӱкаш мо, ӱмбакыже кава гыч лум, йӱр вочмо деч перегенам... Тидет, пырля
малаш
вочмет манам, шуэш — шоненам эре, садак мыйын ватем лиеш — шоненам эре,
тидет
нигушко ок йом — шканем шоненам... Керемет! Керемет!.. Шонымем семынак
кереметла
шкетын шинчен кодынам... Кынервуем лишнак да...
— А тудо?
— Мо тудо?! Тудат тыгак!.. Мый тудын марийжылан ушкален илем, тудо — мыйын
ватемлан... Тудынат вет ушыжо шукертак пурен... Но... еш илышым от пужо...
Манаш
веле куштылго... Ынде угыч илаш тӱҥалат мо?.. Самырык онал вет...
— Тугеже икте-весын кузе илымыдам паледа?
— Кунам она пале! Серымашым возгаленас.
— Марийже дене сайын ила?
— Юмылан тау — сайын... Кок икшывыже уло. Ӱдыр ден эрге. Шкеже йочасадыште
ышта... "Коло вич йочам уло, — манын воза. — Чыланат мемнан улыт. Тыйын да
мыйын!"
Тек мемнан тынар лийже ыле, иктыжымат утыш ом лук ыле...
— Тынарышкеве икте-весым ужын огыдал моли? — Уке. Ик ганат... Письма гоч
гына...
Шарнымаштем ӱдыр годсыжо шинчамлан коеш... Палаш ыле — кызыт могайрак
лийын?
Ала, ужам гынат, ом пале. Ала, мыйым ужеш гынат, палыдымыла эртен кая?
— Мийышашетшым шижтарен отыл мо?
— Могай тушто?!. Пожарышке лектын кайымыла тарванышым. Озаҥ корнышто гына
чонем
пурыш, ушышкем возо... Кузе Свердловскыш лишемам, туге чот чонем пыртка...
Кеч
тарване да... тӧрштен код... мӧҥгеш чымыкте... Ала-молан моткочак лӱдам...
— Тиде лӱдмӧ огыл. Чонет куанен вӱчка — вашлиймашым вуча, — манам.
— Туге мо?! Ой, пеш кугу тау тылат! Эн йӧсӧ пагытыштем юмо тыйым мылам
колтен!..
Мый вет нимом тугайым шонен ом кае, чоныштем нимо осалым ом кучо... Кунам
эше
ужаш логалеш? Айдеме ӱмыр кужу маныт гынат, мылам тудо тугане кӱчыкын чучо
— шымат шиж... Кунам эше тыге кудем гыч куштылгын лектын каяш пӱралеш?..
Моткочак
тудым ончалмем шуэш — кеч ӧрдыжын, йӱкшым колмем шуэш — кеч тора гыч. Ошкыл
колтымыжым, чевер чурийжым ужнем: ӱдыржӧ годым туге чаткан ошкылеш ыле,
куштылгын,
йол пундашыже мландыш чуч гына логалеш. Вичкыж, кӱкшӧ кап-кылан, чуяка
шӱргывылышан, нугыдо кӱляш ӱпан. Шыргыжал колта — тӧр пӱйжӧ шонанпылла
йылгыжалтеш.
Воштылмыжым шагал колынам. Сӧралын, мелын шыргыжалмыже гына шинчашем кодын.
Уло
чурийже вет оярен каен, почылтын. Йӱкшӧ нугыдо, кӧргӧ, кумылзо йӱкан ыле.
Капше
тугай пушкыдо, шокшо, ӧндалын тӱкалтет — йӱлен кая, йӱлен кая... Ой, лучо
ом ойло, умша тамым ом колто...
Ойлымыжым чарныш гынат, ынде мыят саде ӱдырым ужам, шинчамлан коеш. Но вет
мыняр
ий эртен! Ынде муэш мо тудым? Ок му гын, шӱмжӧ ок пудешт, мийымыжлан
шкенжым
вурсен ок пытаре? Ала каяшыжат ок кӱл ыле? Тек, кузе лийын, ожнысо семынак,
ӱдыр
ден каче улмышт годсылак, кодшо. Ала шоҥго велеш вашлиймаш нуным икте-весе
деч
тора, шыдештарен шӱкалеш веле?.. Но мый нимом тыгайым шым шижтаре. Айдемын
ласка
омыжым кӱрлаш ок кӱл. Эше каче годсо омым. Тек мучаш марте ужеш.
— Свердловскыш миен шуам, гостиницыште верым налам... — омо дене кутырымыла
кутыра, шинчамат кумен. — Кушто илымыжым палем: Сухой Лог маналтеш...
Пашашке лектын кайымыжым, толмыжым оролаш тӱҥалам. Шкемым палдарыде, ончыч
почешыже коштам,
ваштарешыже лектын шогалам. Вара иктаж гана йӱкым пуэм... Ой, чот ӧреш
докан.
Утыждене лӱдыкташ огыл веле... Тый кузе шонет, йолташ, лӱдеш мо, куана, ала
мийымемлан сырен веле кудалта? Мом ышта, а?
— Куана докан, — шонымыж семынак почешыже каем. Тыгакак лийже! Вес семын
ынже
пӱралт!
— Конешне, куана... Куаныде мо! Тынар ужын огынал да... А вара мо лиеш?..
Эй,
манмыла, Юмо пала... Кузе ойлышыч вет? "Мом ыштышашетым ыште, вара мо лиеш
—
лийже". Пеш чын каласыме.
— А Кавказ шотышто кузе? Кавказ — йывылдик? Туге мо?
— Тушкат кайыде ок лий. Ватылан письмам возаш сӧрышым. Тушкат шуаш логалеш.
"Путырак неле сомыллан пижын. Айдеме кок мераҥым покта. Кучен кертшак веле
ыле",
— семынем шоналтышым.
Кутырымына дене жапымат ышна шиж. Картызе-влак Озаҥ — Ижевск корным
йомдарышт.
Меат йомдарышна гынат, йӧра, меже икте-весын ушнам пойдарен йомдарышна, а
нуно —
тыге огыл. Нунышт ваш-ваш ушыштым луген пытарышт гына. Ойыртемже садак уло.
Чеверласыме пагыт толын шуо.
— Икте-весынам палыдыме гай ойырлена мо? — йодам.
— А молан лӱмынак палыме лияш кӱлеш? Теве тыге кутырен шогылтна да — йӧрыш.
Палымылан мый тыге ойлыштам ыле мо? Вожыл колем ыле! Мый вет кызыт чон
пундашемак
комарен луктым, тылат савырал ончыктышым. "Тый" ман да йӧра. Мыят тыйым
тыгак
маньым.
— Тугеже ме "кок тый" лийына, — воштылам.
Поезд шогале. Мый сумкамым нальым, кидым шуялтышым.
— Ну, чеверын! Толмо корнет пиалан лийже! — шокшын пелештышым.
А мом эше ойлет? Куандараш гын — юмо омыл, эрла мо лиеш, ом пале.
Ойгандараш гын
— ия омыл, кеч-кӧланат порым шонен гына илем.
Мый шоген кодым. Тудын поездше умбакыла кудал колтыш, вашке шинча гычемат
йомо.
Вара Ижевскыште пашам пытарышым, мӧҥгышкем тольым. Теве кызыт ӱстел
коклаште тидым возен шинчылтам.
Саде пӧръеҥ дене вашлиймыланна ынде мыняр ий эртен, мыняр гана шырчыкем,
игым
луктын, шокшо велыш чоҥештен каен, пӧртылын! А тудым, ынде шке героем
манашат
лиеш, нигузе монден ом керт. Теве иктаж гана Йошкар-Ола уремеш вашлиям,
шонем,
теве иктаж-кушто йӱкшым колам, шонем... Вет тиде ойлымашемын мучашыжым
садак ыштыман. Кузе каным кошартат, але пӧрт вуйышко, чоҥен пытарымеке, пу
дене ыштыме
сӧрал агытаным шындат. Но ни вашлияш ок лий, ни йӱкшым ом кол. Ала тудо
лийынжат
огыл, ала нойышо вуем тек эпере шонен луктын?
Мо-гынат, моткочак палынем, кузе нуно вашлийыныт, первояк мом пелештеныт?
Вашлийын кутырымек, илышышт могай йогын дене лупшалтын? Чонышт дене поеныт
мо? Ала
нужнаҥыныт веле? Кузе палаш? Вет Россий тугай кумда, имым огыл, айдемым
йомдараш
лиеш. Кычал ончо шудо каваныште имым!.. Такшым шудо каванак лиеш гын, кажне
шудо
пырчым посна-посна шерген оптем ыле, имым садак муам ыле. Но айдеме име
огыл —
муаш моткоч йӧсӧ.

КОК ГАНА УТАРЕН

Скворцов Йыван машина йымак логалын. Чот сусырген, вӱрым йоктарен. Тений
вет машина йымак логалаш нимо нелыжат уке. Тый йӱшӧ отыл гын, шофер йӱшӧ
лийын кертеш.
Больницыште Йываным ачаленыт: мыняр кертшашыжым тумыштылыныт, еҥ вӱрым
пуэныт.
Тыге веле илыше кодын.
Ушым налмекыже, врач тудлан ойла:
— Ну, шольым, еҥ вӱр огыл гын, кызыт тылат рок йымалне кияшет верештеш ыле.
Ынде
курым курымеш донорлан тау ӱмбач таум каласен илашет логалеш.
— А кӧ доноржо? Кӧ мыйым утарен? — йодеш Йыван.
— Тидым палаш йӧсӧ огыл... Сестра! — врач самырык ӱдырым кычкыралеш. —
Кабинетышкем куржын тол-ян, Света. Шкапыште яшлык гыч яра кленчам кондо.
Молышт тичмаш
улыт, иктыже гына яра. Ужат тушто.
Сестра пеш чолган куржын толеш, яра кленчам врачлан шуялта.
— Уна, тидым тый, Скворцов шольым, ястаренат, — врач кленчам пӧрдыктылеш,
шинчаж
деке лишемден, лудаш пижеш: — Так... "Донор Скворцова Анастасия
Петровна..."
Тидым колын, Йыван трук пеш писын шӱлаш тӱҥале, логарже кошкыш, чурийже
кандалгыш, шинчаже, лектын возын, иктаж-кушко пӧрдын кая, шонет, тунар чот
оваргыш.
— Света, вашкерак камфорым! — кычкырале врач. Черлын кидшержым кучыш.
Йыванлан уколым ыштышт, нерым пунчалше ночко шовычым тушкышт, шӱргыжым
совкедыльыч.
Черле шинчажым почо.
— Мо лийыч? Молан тыге трук какарген кайышыч? — йодыштеш эмлыше еҥ.
Йыван нимат ок пелеште. Нигӧм ок ончо. Лыпланенат, ласкан шӱлен кия,
чурийышкыжат илыше тӱс пурыш. Шӱмжӧ гына ӧрдыжлум перкала, йӱкшымак колеш,
пылышыжлан
шокта, пуйто лектын вочнеже, шкенжым чылалан ончыктынеже.
— Скворцова Анастасия Петровнаже кӧ лиеш? Палымет мо? — йодыштеш врач.
Тунамак
тогдайымыла лиеш. — Ватетак огыл чай?
— Ватем... — нелын шӱлалта Йыван, пуйто логар аҥышкыже нӧлталтше кӱ
падырашым
нелын колта. — Ватем лийын...
— Кызытше кушто тудо? Уке мо?
— Колен... Шукерте огыл колен.
Скворцов адак шинчажым кума. Врач ден сестра лектын каят. Палатыште моло
черле-влакат шыпланат.
"Шукерте огыл колен..." Манаш веле куштылго. Айдеме шукерте огыл илыше
лийын.
Тудын семынак чевер тӱням ончен йывыртен, уремыште ошкыл коштын, можыч,
тудын
йол кышажымак тошкен. Лач логалтен огыл гын, иктаж-кушан садак йыгырерак
печатлалт кодын. Ынде "шукерте огыл колен" манаш верештеш. А вет нуно ала-
кунам марияк-ватак лийыныт, йӧратен ушненыт, йӧратенак, кум икшывым ончен
куштеныт. Вара
тудо, Йыван, ныжыл-ныжыл йӧратымашым чаманыде тошкалын, вычыл-вычыл илышышт

ӱмбак лавыра шӱвылым шӱвалын. Чылаштым кудалтен каен, вес ватым налын, у
мужыр
дене у илышым чоҥаш шонен. Нимо ыш лек. Ватын шомакше шукталтын.
— Садак мемнам от мондо. Мондаш огына пу! Илымем годым пеленетак лиям.
Колен каем гынат, воктекет миен шогалам... Ойырлаш огыл мый тый денет
ушненам! — лектын
кайымыж годым Настаси тыге каласен ужатен...
Тыгак лектеш. Ватын шомакше шукталтеш.
Тиде вет первой огыл утарыш, а кокымшо гана илышым кодыш. Первойжо годым
Йыван
шке титакан лие. Какшан вес могырышто, пу пӧртыштӧ, илымышт годым йӱшӧ вуя
пелйӱд времаште мӧҥгыжӧ каяш лектын. Иян шыже йӱдым. Какшаным воштончыш гай
вичкыж ий леведын ыле. "Йӱшым да йочам юмо шкак арала", — манме семын, эҥер
вес могырыш ала-кузе миен шуын, но лектынжак шуктен огыл. Вургем мушмо
рожышко титак
шуҥгалтын. Кылмен, вургемже кир гай нелемын. Варажым ала серышке лектын
шуктен,
ала уке — Йыван ок шарне, ушым йомдарен.
Ий пеҥгыдем шуын огылат, тунам калык йыр, кугу кӱвар гоч, коштын. Иктаж-
могай
ушдымо але йӱшӧ вик вонча манын, кӧн шоналташ тептерже ситен, кӧ йомшо
марийым
лӱмынак кычалаш Какшан серыш лекташ шоналтен? А Настасин тыге шоналташыже
ушыжо
ситен. Марийжым вашлияш кӱвар деке лекме олмеш, тудо эҥер серышке вик
волен. Вигак тушто Йыванжым муын. Шкеже кок пачаш куштылгырак гынат, пеле
колышо капым
вачӱмбакыже нумал пыштен наҥгаен, могыржым спирт дене шӱрен, умшашкыже
совлам
чыкен, ӧкымеш опталын. Тырлыктарен, манметла, вес тӱняш кайыше еҥым мӧҥгеш
куржыктен кондыктен.
Но Йываным йол ӱмбакше нӧлтал шогалтыкташ але жап шуко кӱлын. Эше йӧратымаш
манмет моткочак кӱлеш лийын! Айдемым — айдеме семын огыл, а пӧръеҥым
ӱдырамаш семын
йӧратыме кумыл... Ватыже пашаш коштмым чарнен, отпускым налын, йӱдвошт-
кечыгут
марийже пелен шинчен. Кажне ӱдырамашыжак тыге ончен ок мошто — йӧратымаш
чытышыже кӱрылтеш. Вате да эше ава веле тыге ончен мошта. Настаси вате
семынат, ава
семынат шыматен кертын. Йываным пуйто шке маитлалт ыштен, йӱд омым кӱрлын,
пуйто
шке азаже улмо семын рӱпшен, ончен куштен — туге чот чаманен орыштын. А
Скворцов
Йыван? Таум ыштен илышаш олмеш, шышталге порылыклан шем тупшым гына
ончыктен коден...
Теве ынде кокымшо гана утарыш. Ончычшо — илымыж годым, кызыт — колымекыже.
Ала
кумшо ганат утараш толеш? Илышыште кеч-можат кум гана лийшаш, маныт вет...
Уке
чай, тыге лийын ок керт чай. Ынде ты тӱняште Настаси деч тетла нимо-нимо
кодын
огыл. Пытартыш гана пуымо вӱржымат йӱмӧ семын йӱын колтыш. Лӱмынак шотлен
лекташ
гын... илыш курымыштыжо Настаси мыняр гана вӱрым пуэн? Мыняр еҥым утарен
коден?
Ала Йыванжымак ушыштыжо кучен веле вӱржымат пуэн? Ала шоненак пуэн? Иктаж-
кудо
пуымыжо садак Йыванлан логалеш манын, ӱшанен илен? Ӱшаненак, пытартыш гана
шӱлалтен? Шомакше эре шукталт толешыс. Ала кумшо ганаже утараш огыл — налаш
толеш, шкеж деке кодыл наҥгая, пеленже пышта? Кӧ пала? Кӧ шотын каласен
мошта? Кӧ,
тушко миен, мӧҥгеш пӧртыл шижтарен? Нигӧ-нигӧ.

ОНДАЛЕН ИЛА

Кавказ курыкышто илыше калык курымымат шукта да утларакат ила, маныт. Тидын
дене
марий-шамыч моктанен огыт керт, но коклаштына курымым шуктышат, эртышат
лийыныт.
Провой велне ик ӱдырамаш шӱдӧ кок ийым илен шуктен, шке ялемынак Микалын
воваже
индешле кандаш ияш колыш, а писатель Анатолий Филипповын аваже — индешле
куд
ияш. Нуно колымешкыштак йол ӱмбалне лийыныт, кертмышт семын тӱрлӧ пашам
ыштеныт.
Нелын черланенат монь огытыл, эмлымверышкат корным шуэн кученыт.
Уйым селаште Такина кува ила. Индешле вич ийым темыш. Ӱдыр-эргыже, веҥе-
шешкыже
шуко гын, уныкажым шотленат от пытаре. Молан? Ик уныка тӱшка азам почела
ышта,
вес тӱшка мӱшкыраҥеш. Адакшым Такина кува кум пачаш кова лийын. Шкеже кок
пачаш
улмыжым веле шарна. Ожнырак уныка-шамычым шотлен шинчылтеш ыле, варарак
идалыклан кок-кум еҥлан ешаралташ тӱҥальычат, шотлымым чарныш.
Мо оҥайже? Кува мӧҥгыштыжӧ шукертак малымым мондыш. Ик йӱдым ик уныкаж дене
мала, вес йӱдым — весын дене, кумшо йӱдым — кумшо верыште. Тудым сайын
пукшатйӱктат, ончен колтат гынат, ала-молан эреак вуйым сакен коштеш, пуйто
пӱйжӧ чытыдымын коршта.
— Тыйже, павай, мом ойгырет? — икана лӱмынак йодым. — Чыла вере суксо семын
ончат, мом пукшашат, кушко шындашат огыт пале.
— Кузе илен лекташ шонкалем, — малдалеш Такина.
Тудым шекланен ончальым гын, пӱйжат але чылажак йоген пытен огыл, капшат ок

пӱгырнӧ, ошкылмыжат тӧр. А лапкаҥмыже да туртмыжо чотак шижалтеш.
— Кугу ешыштет черет почеш мален коштат, маныт, — манам. — Таче кӧ деке
кает?
— Ом каласе, — вуйым лупша Такина.
— Молан? — ӧрмалгышым.
— Колын шукта, шонем.
— Кӧ?
— Колымаш... Йӱкын ом каласе гын, тудо мыньым низаштат ок му... Манмаште,
колымаш мыньым Пӧтыр деке кычал мия, а мынет Изина дене малем.
— Ондалет мо, павай?
— Ондален илем. Курымем садак шуктем. Ынде шукат кодын огыл... Пӱйым пурын
илен
шуктем.

КУВАВАЙЫН ШОНЫМЫЖО

Окли кува вуйым шиеш:
— Кече кодде, кажне эрденак радио сар нерген кутыра, телевизорыштат тидымак
ончыктат. Ик вере сар, вес вере... Сарзыланже мо ала ок сите? Кунам
кучедалмым
чарнат? Тый вот каласе мылам, шукырак тунемынат, ушанрак лийшаш улат. Ала
мыланнат эше иктаж гана иктаж дене пижаш логалеш? Ала эше ик гана ӱмырыштем
сарым
ужам?
Окли куван кум эргыже сареш йомын. Марийже толын гынат, колашак гына толын.
— Тылатше молан ойгыраш? — манам. — Ӱмыретым ласкан огыл гынат, садак илен
шуктенат. Ынде мызар ияш улат гала?
— Кандашлу нылытым темен шуктышым! — кугешненрак пелештыш ковам.
— Ужат, тынарышкеве шуктенат! — мыскара йӧре воштылалын манам. — Еҥ олмешат
иленат ала-мо. Колоткамат, чиктен пышташ вургемымат ямдыленат чай?
— Энна, мом кутыра эше айдеме коваште!.. Мый шкемым шонем мо, а? Уныкам-
шамычем
верч ойгырем вет. Кеч нунылан сарым ужаш ынже пӱрӧ ыле. Нигунам нимогай сар
ынже
лий ыле.

ИЛЫШЫШТЕ ТЫГЕАТ ЛИЕШ

Ача ден ава посна лекше эргыштлан у пӧртым чоҥен пуэныт. Пӧрт ямде, но але
ямде
огытыл вӱта, клат, пулдыр, пурен-лектын кошташ пӧртӧнчыл, ончыл капка,
шеҥгел
капка. Нунын деч посна ик пӧртым сурт-оралтылан шотлаш лиеш мо? Кӱлеш вер
уто
торым, ате-ӱзгарым опташ, вольыкым ашнаш, кӱлеш вер кинде-шинчалым кучаш,
кургым
аралаш.
Шкенжым чаманыде, пашаште нелым нӧлтышыла кугурак эргын кылымдыже тӧршта,
тудо
кечынак колен колта. Самырык оръеҥ тулыкеш кодеш. У пӧртшӧ йыр йомшо
пырысла
коштеш-коштешат, ача лийшыжлан каласа:
— Пӧрт уло, а сурт оза уке. Мом мылам тыште ышташ? Мый лучо авам деке илаш
каем.
Оньыжо, у пӧртым чаманен, шешкыжлан темла:
— Чынак, тый кызытеш ават деке кае. Иктаж арня гыч угыч сӱан дене миена.
— Кӧлан мыйым путлет?
— Кыдалаш эргымлан.
Оръеҥ нимом ок пелеште, — кунам марий ӱдырамаш иктаж-кӧлан чонжым луктын
пыштен?
— пого-амалжым погалта да аваж деке лектын кая.
Лачак ик арня гыч уэш тудын деке сӱан дене мият, кыдалаш эргылан ӱдыр
семынак
налын кондат...
Теве ынде илат — марийжын шольыж дене. Яжонок веле илат.
— Тунемынат ыле изажлан? — йодмылан ӱдырамаш вашешта:
— Уке. Тунем шуын омыл. Тӱҥалынам веле ыле.
— Кузе шольыжлан каяш тоштынат? Первый мариетшым шонет мо?
— Ала... Ынде эркын-эркын мондалтеш. Тудын дене икшывына уке ыле, а шольыж
дене
кок икшывымат ыштышна...

БАРОМЕТР

Сапте Прокойын могырыштыжо снаряд осколко-влак сар годсек шинчат.
Тынарышкеве
пешыжак айдемым ойгырыктен огытыл. Тудо моло семынак пашам ыштыш: салтак
вургемым кудашде, вигак торакторыш шинче, сайынак шоҥгеммек, кӱтӱчылан
кошто, ороллан
шогыш. Варарак пенсийым пуаш тӱҥальыч.
Пайрем годым Сапте Прокой пыртак руштылдалешат, тувыржымак кудашын ончыкташ

йӧрата:
— Кучен ончо, — манеш, — могырыштемже вет мыняр кӱртньӧ падыраш шинча. Мый
кушко
каем — нунат тушкак, мый малаш возам — нунат изиш лыпланат. Ынде шыл, коя
дене
авыралтыныт.
Тупшым, вачыжым кучен ончет — кидлан мушкындо гай мугыльо-шамыч верештыт.
Сапте Прокой — ялын барометрже. Йӱр, лум толмым ончылгоч пала, игече
вашталтмым
кок арня ончыч шижтарен кертеш. Чӱчкыдын колхоз председателят радиолан,
пырдыжыште кечыше барометрлан ок ӱшане, ӱмбакышт кидым веле лупшалеш, Сапте
Прокой
деке йодышташ толеш. Кокланже район гычат телефон дене пӱтыралыт. "Кок
йолан барометрда эрлалан мом каласа?" — манын йодыштыт.
Икана эр велеш Сапте Прокой шинчаш верым ыш му — осколко шинчыме вер-влак
тунар
чот пеҥыт, тунар пеҥыт, кеч аватым кычкыре.
— Тӱтан мардеж толшаш огыл чай? Юмо аралыже! — азапланен куржталеш ватыже,
кугызажлан кузе полшашат ок пале.
— Огыл! Нимо ок тол, — вашешта марийже. Чурийжым шучкын куптыртылын, шӱмым
ишен
куча, могыржым ниялткала, пуйто ала-мом поктен шуын кучынеже. — Кошташ
тӱҥалыныт, шайтан-шамыч!
— Мо кошташ тӱҥалын?
— Осколко, манам! Ынде чытышашлат ок чуч.
Марина ок ӱшане, кученак ончыштеш. Чынак, тошто олмышто мугыльмым ыш му,
пуйто
шылын каен.
— Больницыш кае. Першыллан ончыкто.
Сапте Прокой больницыш кая. Тушто тудым рентген гоч волгалтарен ончат,
могыржым
перкалат, шӱмжым колыштыт. Осколко деч посна эше пулям муыт. Тудыжо шӱм
воктенак
шинча.
— Пален отыл мо? — йодыт.
— Уке, — ышталеш Сапте Прокой.
Патыр марийлан чотак ӧрмалгат. Чоным кочде луктын каласат:
— Осколко-шамычет лекташ тӧчат, а пуля ала-молан кӧргышкырак веле пура.
Операцийым ыштена.
— Тынар иленам дык, ындыжым мом... — кидым лупшалеш Сапте Прокой. — Чытем
айда...
Кужун ок чыте. Икмыняр кече гыч кола. Патыр марийым пытартыш корнышкыжо
чеслынак
ужатен колтат...
Фашистын пуляже марий салтакым нылле ий эртымеке поктен шуын, шӱмжым шӱтен.

КЫЛ

Андрей Арсентьевич шукертак Мӱндыр Эрвелыште ила. Салтакыш каенат, тушанак
ешаҥын, тушанак илаш кодын.
Икана шочмо ялжым шарналтенат, унала толын. Онча — ялже уке. Олмышто — вӱд,
Чебоксар ГЭС. Гидроэлектростанций нерген колын ыле, но тудо шочмо ялжым
оранек нелеш манын, шоналташ тептерже лийын огыл.
Кенета лийше теҥыз серыште ятыр жап вуйым сакен шинченат, Андрей
Арсентьевич селаш каен, столовыйышто кочкаш да ик стакан йошкар аракам
налын.
Кочкынат шуктен огыл, аракат тичмаш — трук ӱстембалым мушкынден колтен да
шорташ
тӱҥалын.
Столовыйышто палымыже лектын, уна деч лап лийын йодын:
— Молан шортат, тулар?
— Кузе от шорт? — манын Андрей Арсентьевич. — Шӱм коршта, теве тыште... Изи

элышкем толынам ыле. Ужаш. Нимо кодын огыл. Ялемжат, ача-аван шӱгаржат,
тошкемжат — чыла-чыла вӱд йымак каен... Ынде шочмо-кушмо пыжашем дене
нимогай кыл уке.
Тидыже шочмо нерген лӱман кагазым йомдарыме дене иктак огыл мо?..

УТЫШ ЛЕКШЕ ПОЧИҤГА

Ошкуп воктен, эҥер аҥыште, моткоч сӧрал верыште, Карсак почиҥга шинча. Кугу
сар
деч вара, ласка илышым кычалын, калык тышке тӱрлӧ вер гыч толын, шканже у
илемым
куклен почын. Тунам пулан, кургылан пешакак чӱдӧ ыле. А тыште чыла уло:
кургат
олык лопышто мыняр кӱлеш — солаш гына ит ӧркане, пуат кид мучаштак — пила-
товаретым гына сайрак пӱсемде. Эҥерат кажныжым пукшен кертеш — кол шолын
модеш веле.
Чодырат гӱжла — лыҥак емыжше, поҥгыжо, янлыкше. Олыкат кургым мыняр кӱлеш
пуа
гын, вольыкымат мыняр кӱлеш кучен кертат. Манметла, узьмак, узьмак. Тидлан
кӧрак
почиҥга тореш-кутынь кидым шуялтымыла шарлыш, йоча йӱк ешаралте.
Вара, илен-толын, почиҥга адакат пыташ тӱҥале. Колхозым пытарышт, Карсакым
совхозыш ушышт. Икшыве-влак кушкыч, олашке тунемаш кайышт, туштак паша
верым муыч.
Почешышт илалше ача-аваштат тарванышт.
Кызыт почиҥгам миен ончалатат, чонлан шуй чучын колта. Тыште-тушто кум-ныл
пӧрт
гына шӱйын шинча. Окнаштым, омсаштым оҥа дене пудален петырыме. Моло
верлаштыже
арымшудо, коншудо, почкалтыш, лопшудо пошен. Южо вере пудыргышо кермычым
орален
оптымо, меҥге шӧрын шога. Озаштын шындыме сай урлык олмапу, шоптыр, вишня,
эҥыжвондо ирыш савырненыт, чот пеледалтыт гынат, путырак тыгыде саскам
пуат. Ок шокто тыште нигунам ынде йоча йӱк, пий опталтыме, вольык ломыжмо.
От уж тыште нигунам ынде тӱньык гыч кавашке нӧлталтше шикшым. От шиж тыште
нигунам ынде кинде
тамым, терыс пушым, илыш вийым. Чылажат ирыш савырнен. Мардежат, ир йӱкым
луктын, ик татланат чарналтыде, мӱгырен эртен кая.
Тетла тыште айдеме чоным нимо-нимо ок ырыкте, шинчамат нимо-нимо ок
куандаре.
Тый шкежат, чодыра гыч тышке трук йомын лектын, йырваш ирлыкым ужын, ир
янлыкла
урмыжал колтымет шуэш.

КӰВАР ДЕН ТУВРАШ

Шопкер ялын клубшо пеш сай ыле. Ару, чатка, ик яллан лач сита. Ӱдыр ден
рвезе-влак тушто муреныт, куштеныт, кажне арня мучаште манме гаяк калыклан
концертым
ончыктеныт. Но тӱняште ниможат ӱмырашлык огыл. Клубат тоштемын. Туврашыже
пӱгырнен, пӱгыр тупан лийын. Теве-теве, шонет, сӱмырла.
Ялсовет вуйлатыше ойла:
— Клубнам петыраш логалеш. Сӱмырла гын, буги-вуги тӧрштылмыда годым иктаж-
кӧм
лаштыртен пуштын кертеш.
Клубым неле кӧгӧн дене суралышт. Шопкер ялым пычкемыш пагыт леведе.
Кум ий жапыште вуйлатыше-влаклан клуб деке кидышт шуаш ярсен огыл.
Кум ий жапыште ӱдыр ден рвезе-влак вуйлатыше-влакым сӧрвалышт: "Клубым
ачален
пуыза!" Вес ӱдыр ден рвезе-влак кушкыныт, нунат тыгак ячаш тунемыныт.
Колхоз ден ялсовет вуйлатыше-влак клубыш миен ончалытат, ужыт: тувраш
тугаяк
пӱгыр тупан, сӱмырлен огыл, но... ик кӱвар оҥат уке.
Вуйлатыше-влак ойлат:
— Ме туврашым гына ачалаш кутыренна. Кӱвар нерген шомак лектын огыл ыле.
Кушто
кӱвар?
Туврашым уым шарат.
Эше кум ий эрта.
Угыч кушшо ӱдыр ден рвезе-влакын йыгылымышт деч йыгыжген пытен, вуйлатыше-
влак
кӱварымат шараш мутым пуат. Клубыш толын ончалыт — ынде тувраш уке.
Вуйлатыше-влак ойлат:
— Ме кӱварым шараш гына кутыренна. Туврашым кум ий ончычак вашталтенна.
Кушто
тувраш?
Мом ыштет вет, мемнан дене эре тыге: вуйым луктат — йол пижеш, йолым луктын
шуктет веле — вуй пижеш.

ТЕМДЫМЕ

Чыла чечен пеледышым, тӱняште могай уло, кондыза, ончыкем шындыза, — ӱпшыч
ончем, садак ом тем.
Чыла мотор ӱдырамашым, тӱняште могай уло, кондыза, воктекем шындыза, —
йӧратен
нуным, садак ом тем.
Чыла йӱшӧ-шамычым, тӱнямбалне кунар уло, йырем конден шындыза, — нунын дене
таҥасен йӱын, садак нигунам ом тем.
Чыла ялым, ола ден кишлакым, тӱняште могай уло, наҥгаен ончыктыза, —
кажныжат
сӧрал гынат, нуным ончен, иктыж денат ом тем.
Ик Ятман ялемым ончыктыза: шочмо-кушмо суртемым, шӱмбел мландемым пел
шинчам дене ончалам, рок падырашым кучен ӱпшынчам — тунамак темам.

ИЛЫШ ВАШТАЛТЫН

Кандашлуымшо ий. Застойный пагыт манмет. Уремыш лектат — кажне
йолтошкалтыште
мӱшкыран ӱдырымашым ужаш лиеш ыле. Самырык вате-шамыч изорвам шӱкен
коштыныт,
ньогаштым шыматен онченыт. Ӱдыр-шамыч ала-кушко вашкеныт, пуйто нунат
содоррак
еш илыш тамым пален налнешт.
А сад ден паркым кува-шамыч айленыт: изорвам мӧҥгеш-оньыш шӱкедылыныт, чапа-
чапа
куржталшым эскерен шинченыт, кӧгӧрченым пукшеныт.
Калыкын чиемыштым ойлыманат огыл: мотор, чатка да ару. Йӱкышт весела,
куаныше,
яндар. Чурийыштат туганяк.
Кандашлу визымше ий. Уремыште мӱшкыран ӱдырамашым ужаш итат шоно. Коклан
воктенет эртен кая. Ала-молан вожылын, вуйымат нӧлталаш аптырана, пуйто
Юмын пӱрымыж
ваштареш ышта. Изорвам шӱкен коштшымат шуэн ужалтеш. Ӱдыр-шамыч гына ала-
кушко
вашкат.
Шуко ӱдырамаш кидыште шӧрмыч кыл — пийым вӱден коштмо шӱштӧ. Шкешт пешакак
моторын чиеныт, а пийышт тӱрлӧ-тӱрлӧ: изи, кугу, ошо, шеме, олача-вулача.
Икманаш,
кӧн могай урлык.
А сад ден паркыште кува-влак шинчылтыт, эртен кайышым чый-чуй кӱтыштыт.
Азамат
огыт ончо, кӧгӧрченымат огыт пукшо.
Кумда элыштына перестройка манмет тӱҥалын. Тудо мемнам кушко конден-намиен
шукта
— ӱдырамаш-влак ончылгочак пален налыныт.
Индешлуымшо ий. Ола ден ял уремлаште мӱшкыран ӱдырамашым ужаш ынде
шоныманат
огыл. Ӱдыр тӱшкат нигуш ок вашке. Сад ден паркыште кува-шамычымат от уж,
пуйто
чылан ош тӱня дене черласеныт але мӧҥгыштышт шинчат. Пуйто йырым-йыр илыш
шогалын.
А вате-влакын чурийышт могай? Моткочак шыде тӱсан. Кутырен ончо-ян але
иктаж-мом
йод! Нимом огыт пелеште але туге вурсен налыт, нимо укеланат каргашаш
тӱҥалыт —
йодмемланат ӧкынет. Кидыштышт яра сумка. Ик кевыт гыч весыш куржталыт — яра
киданак пуредыл лектыт. Умшаштышт икте веле: кочкыш-йӱыш. Вуйыштышт икте
веле: кузе ешым ончен лукташ? Таче кастене мом шолтен пукшаш?
А чиемышт могай? Шӱкшӧ, лыжгайыше, тумышан. Пуйто тӱргочак чаҥгештыныт, мо
кодшым чиен пытарынешт, сайжым, моторракшым шондык пундаште ончыклыклан
аралат.
Илыш вашталтмым палаш ӱдырамашым ончалмат сита. Газетымат лудаш ок кӱл,
радиомат
колышташ ок кӱл, кевыт кӧргымат ончалаш ок кӱл.

УШ ПАША

Писатель Н. пенсийыш лектынат, мӧҥгыштыжӧ шинчаш ӧркана да Йошкар-Олаште
могай
редакций уло — чылашке пурен лектын коштеш. Кече мучкыжо иктаж кок йыр
савырна.
Тӱрлӧ манеш-манешым, йомакым колтылеш.
— Ынде мый пенсийыш лектынам, яра жапем шуко уло. Ӱдыремым марлан пуэнам,
ватем
уке, колен колтыш. Мӧҥгыштӧ нигӧ дене кутыраш. Тендан деке чӱчкыдынрак
кошташ
тӱҥалам. Тӱрлым каласкалем. Изиш каналтыза, — манеш.
— Яра жапет шуко уло гын, молан от возо? — йодыт.
— Ушем нӱшкемын.
Чылан палат: ӱмырыштыжӧ ик книгамат луктын огыл.
— Пашам ыштымет годым редакций воктен коштын отыл вет? — тура йодышым
тудлан пуат.
— Тунам ярсен омыл, — вашешта Н.
Пенсийыш лектынат, Н. иктым монден: редакцийлаште перныл коштшым огыт
йӧрате,
манеш-манешым колышташ огыт ярсе. Уш паша — кид-йол паша огыл. Юзо шомакын
окна
гыч чоҥештен пурышо суксыжым ик гана поктен колтышыч гын, вара тудо вашке
ок
пӧртыл, кужу жаплан корным монда.

КӦРАНЕМ

Пушеҥгылан кӧранен илем. Куэлан, тумылан, шопкелан, пӱнчылан...
лӱмегожланат.
Нуно курым мучко, колымешкышт, шып, лыжган, уто йӱкым лукде, кӱшкӧ кушкын
илат.
Шошо шуэш — име гай нерым луктыт, ужарген шогалыт. Кеҥеж мучко иланен
кушкыт.
Шыжым нарынче, йошкар тул дене йӱлат. Йӱлен пытен, теле гочлан чараҥыт,
шогымаштак мален колтат. Йӱкымат огыт пу. Пила дене пӱчкат гынат, рӱп
шоктен йӧралтмышт
веле йоҥгалтеш. Коршта гынат, тунамат ик йӱкым огыт лук. От пӱч гын, шоген
илат,
шоген колат.
А ме, айдеме полко? Эре ала-мом кычалтылына, кычкыркалена, меж кочшо шорык
гай
икте-весым пурыштына, темдена. Мыланна эре иктаж-мо да ок сите. Колен
возына да
веле темына — тетла нимат ок кӱл.
Коленжат вет пушеҥге семын огына мошто — йолым шуйдарен колена, шогышо
пушеҥгым
оҥалан пӱчкеден, шкенан йыр пӱтыралт возына.

КӰВАР

Ала-молан ынде омо денат ойлымашлан сюжетым муаш тӱҥальым, пуйто йӱдвошт-
кечыгут
тидын нергенак веле шонкалем, ик тудымак веле кычалам...
Теве тачат кум шагат эрдене помыжалтым — тетла мален ом керт. Ала-можо
ӧрдыжем
шуркала; вуйгоҥгырам перкала: "Кынел, кынел, — манеш. — Тылат шуко малаш
сулык,
— манеш".
Пычкемышыш шинчам пашкартен, шонкален кием: молан мылам тыгай омо кончен?
Вет
тидын нерген пырчат шонен коштын омылыс. Мом шижтара?
А омо дене теве мом ужынам.
Ала-кушто улам, шонем. Ала Владивостокышто, ала эше вес палыдыме верыште,
кеч
тыштыжат-туштыжат нигунам-нигунам лийын омыл. Кужу да аҥысыр кӱвар гоч
вончем,
шонем. Покшек шуынамат, шеҥгек ончалнем — палаш, мыняр толынам; ӱлыкӧ
ончалнем —
палаш, вӱдын келгытше могайрак. Эше пыртак каналтынем.
Могай тушто?! Шеҥгекат, ӱлыкат ончалаш, каналтен шогашат, мӧҥгеш каяшат
корно
уке. Шеҥгечын пытыдыме калык толеш, мыйын семынак вашкерак кӱвар гоч
вончынеже.
Кушко тыге вашкат? Молан?
Ишалтын, калык коклаш варналтын, вӱдпӧрдем гай пӧрдын, пызырналтын,
темдалтын,
моло дене пырля вес серышке лектам. Ончем: южышт мыйым эртенат каят.
Палымем-шамычым, йолташем, Валентин Исенеков ден Давлет Исламовым ужын
шуктышым, а ончылнышт Валентин Колумб гойо. Изи тӧра, кугу-шамыч, мыйын
семынак кӱвар гоч вончен,
эртен каят, ала-кушко пычкемышыш йомыт. Нигӧ ок шогал, нигӧ мый денем ок
саламлалт.
Мыят вончен шуктышым да шеҥгекем, вес серыш, ончальым: Гельсий шогылтеш.
Шӱм-чон
шолын, йывыртен кычкыральым:
— Гельсий, — манам, — тол писынрак! Кӱвар гоч вончо!
— Мый але шуам, — манеш, — вашкаш ом тӱҥал.
Тунамак помыжалтым. Омым шонен кием...
Кумыл волен шортын колтышым да шижде-годде саҥгамым кроп перышым. Шого-
шого, вет
тиде кӱварже — илыш кӱвар. Тудо айдемым ик сер гыч весышке семын ик илыш
гыч весышке вончыктара. Айдемын ӱмыржӧ кужу гынат, шоналташат, каналташ
шогалашат, эртыме корнын кӱчык-кужытшым пален налашат, илышын келгытшым-
талякажым шижашат жапым ок пу.
Мутлан, эше ик гана вес могырышто лиям гын, тиде кӱвар гоч чаплынрак,
сайынрак,
пеҥгыдынрак, ӱшанрак вончен колтем ыле. Тек, вончымеке, шканем нигунам
колянаш
огыл, нигӧ мылам ынже ӧпкелалт, нигӧ мыйым ынже мыскыле, тек мыйым сайын
гына
шарналтышт.
Ок лий вет, калтак, илышыште уэш вес серыште лияш да ик кӱварымак кок гана
вончаш. Ок лий!

ШИКШ

Шошым, мланде топланен шумек, умыр кастене уремыш лектат — южым от шиж,
тывечаттувечат толшо шикш тамым гына тамлет. Эше ужат: йочала юарлен-
ювылен, шоҥго-влак
шке пакчаштышт шыже деч кодшо пареҥге шудым, олмапум, эҥыжвондым,
шоптырвондо
вургым йӱлалтат. Икшывыштат тул йыр пӧрдыт. Шикшыште — олма, шоптыр, эҥыж
там.
Тӱрлӧ торым, куштырам пытарен, марий-шамыч шке мландыштым эрыктат, тудым у
саскам шындаш ямдылат. Йӧратем мый тыгай шикшым!
Вачӱмбак кугу куршым сакалтен, кеҥежым эр лупс дене чодырашке вашкем. Ужар
чодыра кандалге шикш-тӱтыра дене вӱдылалт шыҥалалтын. Йолгорныжат пале
огыл, пушеҥгыжат ок кой. Кечыгут ноен коштын, поҥго дене курш пундашат
леведалтын огыл гынат, пырчат ом ойгыро — эрла толам, курш пелен эше ик
лачым налам — омак мондо.
Вет тиде шикшыже — киндылан, поҥгылан, чодыра емыжлан тӱвырген кушкашышт.
Шикштӱтыран кенета кушко йоммыжым шке орат дене шижын отыл гын, шоҥгыеҥ деч
йод, каласа: тудым оранек кинде, поҥго да чодыра емыж шке капышкышт, эмла
шупшыл налын,
шыҥдарен пуртеныт. А поҥго-папка гын, ынде тудо ик кечыштак кум пагытым
илен эртара: йоча жапым, эрденысе печкалтме пеледыш пагытым да шоҥгылыкым.
Эрла толат —
тудо тыйым вученат шинча. Тиде шикшат мыланем чонем семын.
Шыжымсе шикш — вошт койшо, шаланыше, куштылго. Садланак шыжым куштылгын
шӱлалтеш, кӧргылан ласка. Ошкылат йолгорно дене — шинчатым эҥыремышвот
петыра, уло
капге йӱштылалтат. Мучышташ манын, йырет савырнет, шӱргетым шӱялтет — тудат
йырет савырна. А шикш гоч чыла-чыла коеш: кава, мланде, йолгорно, чодыра. А
кушто
тудо — эҥыремышвот-шикшыже? Тудо чыла вере кеча: пушеҥгыштат, арымшудыштат,

тӱред налме отылыштат.
Тымарте иктым пален омыл ыле: эҥыремышвот южыштат кечен кертеш улмаш. Ынде
весымат ыҥлен нальым: эҥыремышвот-шикш пыл денат ийын толын кертеш. Тудын
дене мланде, юж, кажне пушеҥге лышташ, отыл ӱпшалтеш улмаш. Шкежат шикш
гаяк лият. Вет
тиде шикшыже — умен шочшо кинде, пакча-саска, олык мучко шинчыше шудо
каван, корем воктен коштшо вольык кӱтӱ... Чонымак пуэн каласем: тыгай
шикшымат моткочак
йӧратем!
Чатлама йӱштӧ эрдене пӧрт вуйыш ончалам — канде шикш пӱсӧ умдыла кавашке
нӧлталт
кӱза, пуйто пешакак виян ракета сандалыкыш чоҥешта, иктаж-кушто тушто илыше
вес
чонанлан Мландын саламжым наҥгая. Ракетын вуйжо шукертак шинчалан койдымо
лийын
гын, мучашыже але лектеш гына. А мылам туге чучеш: тыгане виян-патыр мемнан

Мланде, тыгане виян-патыр шкежат улына. Ой, моткочак йӧратем ончаш тыгай
шикшым!
Ик шикшым гына ом йӧрате. Ужмемак ок шу! Тек тудо нигунам-нигунам шинчамлан
ынже
кончо: вуй ӱмбалнем ядерный бомбын пудештмыже да мландываке аяран шикшым
шавымыже!
Тыгай шикш илышым ок кондо.

КУНАМ АЙДЕМЫЛАН КУШТЫЛГО

Эрдене лум шӱштыран коеш гынат, пеҥгыде, янда пудырго гай пӱсӧ. Пошкудыш,
воктенсе ялыш кеч-могай сомыл денат вик ошкылаш лиеш — йол нимончат ок
воло. Но ыштыр йыдалет, кемет миен шуашак гына сита, вара кеч луктын
кудалте, пӱсӧ лум тунар чот кочкеш. Кечывал лишан, кече ырыкташ тӱҥалмек,
лум шуалга, нелытым кучен
ок сеҥе. Тошкалат — вигак пулвуй марте волен шогалат. Лекташат пеш йӧсӧ,
лум
лӱкӧ куп семын куча, ынеж колто.
Тер корно веле кужу теле мучко чот тошкалтынат, ок воло, тасмала шемын
кӱшнӧ
койын кия, эн поштек шулен йомеш. Кечывалым тудак веле йолешкым, имнешкым
утара.
Но кок ула вашлийыт гын, ойырлен каяш куштылго огыл. Корно деч ӧрдыжкӧ
лекташ
шоныманат огыл, имне йол кыдал марте вола, тер пижеш.
Верын-верын корем саҥгаште шем тамга лектын. Юалге мардеж пуалеш, лум
тамым,
ӱмашсе лышташ, вӱдыжгӧ пушым нерышке конден тушка. Пыл ночко, вӱд дене
нелемын.
Корак-влак толыныт, чараҥше пушеҥгым шемемден, укшлаштыже шем орлаҥгыла
койын,
оралге йӱкышт дене кычкырлат, корнышко волат, тудым утыр шемемдат,
терысыште
пургедыт. Пече ӱмбак шинчын, ош нерыштым кок могырыш коштыктат, кудывечышке
чыйчуй ончыштыт, чывым, комбым лӱдыктат.
Кенета умбалнырак, корем аҥыште, каньысырын магырыме йӱкым кольым. Ойгыш
логалше
еҥ тыге шортын кертеш, чот сусыргышо янлыкат колымыж деч ончыч тыгак
йыҥыса. Могай айдеме туткарыш логалын? Ала кылмен тӱҥшӧ йоча падыраш
илышыжым утарен кодаш
полышым вуча?
Ий гай яклака, пеҥгыде лум ӱмбач корем векыла куржым. Сер деке лишемым,
ончем:
шканже аҥысыр корным пӱчкын, эҥер йӱклана. Ваштарешыже шогалше пеҥгыде лум
оргажыш тӱкненат, аза семын шортеш, яндар шинчавӱдым йоктара, кыртменак
шӱка. Шоҥ
дене авалтын, лумым шулатен, пӱтырналтын йогаш тӧча, шыде йӱкым луктеш,
пӱтынь
вийжым погалтен, лум пырдыжым оҥжо, вачыж дене шӱкедылеш, йымачынже рожым
ыштынеже, ӱмбакыжат кӱзынеже.
Алым йомдаренат, лум пырдыжым ӧрдыжеш коден кая, келгыш пурен йомеш, уэш
лектеш,
уэш шорташ тӱҥалеш.
Шошо вӱд шканже корным кычалеш. Мом ыштет, ончылно кайышылан эре неле. Но
тудо
садак сеҥа. Кадыргылын, чыла нелылыкым сеҥен, эше ончыко кая, тыгыде эҥер-
влакым
помыжалта, кӱдыньжӧ налеш, Какшаным шӱкалеш, кумдан шарла. Юл аҥышке шуэш,
тудланат тарванашыже полша. Шке вийжым ешарен пуат, ласкан шӱлалта. Лыжган,
чӱчкенмодын, лопка теҥызыш вашка.
Айдемат тыгак. Нелын шочеш, магырен кушкеш, шканже илыш-корным кычалеш.
Оргажеш
пижеш, южгунам камвозеш, уэш кынелеш, уло вийжым, шыдыжым, моштымыжым
луктеш.
Илышын кумда, вияш корнышкыжо лектешат, вуйжым кугешнен нӧлталеш.
Айдемат эҥер семынак южгунам оргажым ӧрдыжеш кода, але йымачынже рожым
шӱтен
лектеш, але ӱмбачынже кӱзен кая.
Уло тугай айдемат, тудо кеч-могай шӱкшакым тошкен кая, шырпын шалата, вик
ошкылеш, молылан тӧр корным почеш. Тыгай еҥ почеш каяш куштылгырак,
йӧнанрак.

КЫША

Вашке мылам кудло ият темеш. Ой, моткочак шуко иленам. Изием годым витле-
кудло
ияш айдемым ужам гын, "ой, могай шоҥго" манам ыле. Кызыт шкежат тынарышке
илен
шуктенам гынат, ала-молан тыге ом ман, ала-молан шоҥгылыкым ом шиж.
Кудло ий жапыште шкемын Марий Элемым тореш-кутынят савырнен, ик верышкыже
коккум ганат миен шуктенам. Ужынам тудым кӱшычынат — самолет гыч, ужынам
ӱлычынат —
автобус, поезд окна гыч. Туге гынат изи элемын мланде ӱмбалныже нигушан
йолкышам
кодын огыл. Садланак вет шке дечем йодам: кудло ий жапыште шке калыкемлан
мом
сайым ыштенам? Тунамак вашмутым муам: нимом-нимом.
Ынде тынар илен шуынамат, шонымем тӱжвак луктын каласем: вашке пӧртем гыч
лектын
каем. Чием мыжерым, упшалам теркупшым, йолышкем йыдалым пидам. Котомкашкем
пыштем кинде сукырым, пуракышкем темем марий памаш вӱдым. Кошташ тӱҥалам
марий ял
гыч ялыш, марий села гыч селаш, марий сурт гыч суртыш. Кажне марий еҥым
вашлийын, пычырик кинде катышым пуэм, пычырик памаш вӱдым йӱктем, марий
саламым намием.
Саламемже тыгай лиеш: олыкмарий деч — эрвелмарийлан, эрвелмарий деч —
курыкмарийлан, курыкмарий деч — чыла-чыла марийлан.
Мыжеран, йыдалан, котомкан шоҥгым вашлийын, поктен ида колто — ӱстел коклаш

ӱжса, кеч изи чес дене сийлыза: тудо кум тӱрлӧ марий коклаште шӱртым
шупшмыла
кылым ышта, икте-весе деке унала веле огыл коштышт — родо-тукымак лийышт,
келшен
илышт.
Тыге мый шке мландыштем поро кышам кодем. Тудым йӱрат мушкын ок колто, лум
йымакат ок пуро. Марий калыкемын чонешыже кодеш.



031898
************************************************************************
3—18

МЕР ИЛЫШ

"Калыкын илышыже саемже..."

1995 ий декабрь тылзыште Россий Государственный думыш депутат-влакым
сайлышна.
Марий Эл гыч тушко кум еҥ логале: ик мандатан округ гыч — У Торъял районысо
"1
Май" тӱшка озанлыкын председательже Н.И.Поляков (Аграрный партий),
партийный
списке почеш — адвокат И.Л.Маркелов (ЛДПР) да Марий Эл ял озанлык да
продовольствий министерствын тӱҥ агрономжо С.В.Свинин (КПРФ). Сергей
Васильевич Свинин —
тиде номернан унаже. Тудын дене журналын тӱҥ редакторжо, поэт Анатолий
Тимиркаев
мутлана.
А.Тимиркаев. Сергей Васильевич, кок ий утла ончыч тендам Россий Госдумын
депутатшылан сайлышт. Шарналтыза, кузе те калык слуга лийда.
С.Свинин. КПРФ Марий рескомын Пленумжо мыйым партийный спискыш пурташ
темлен да
Москошто ЦК тудым пеҥгыдемден. 1995 ий декабрь тылзыште Госдумыш депутат-
влакым
сайлыме годым Марий Элыште коммунист-влак верчын 68 тӱжем еҥ йӱклен. А
депутат
лияшлан 122 тӱжем йӱкым погаш кӱлын. Кодшыжым Нижегородский да Киров
областьлаште ешарыме. Кум округышто таҥасыше коммунист-влак коклаште мый эн
шуко йӱкым погенам да Госдумын депутатше лийынам.
А.Т. Коммунист семын, те волгыдо ончыклыклан ӱшанеда мо?
С.С. Коммунизмлан мо? Кунам-гынат тудо лиеш, очыни, но тугай огыл, могай
нерген
ожно мыланна ойленыт. Кызыт партий тидын шотышто вес семын шона. Тудо
шонымаш
"Россий, Паша, Калык власть, Социализм" лозунглан эҥерта. Мо ожно,
социализм годым, сай лийын, илышышкына пурышаш. Ме, кызытсе коммунист-влак,
Российыште ончыклыкым социализмыште ужына. Тудо рынке элементан лийшаш,
тӱрлӧ форман собственность иктӧр вияҥшаш, эн ончыч пашам ыштыше еҥын
илышыже саемшаш. Чыла илышкуным государстве виктарен шогышаш.
А.Т. Журналым лудшо-влаклан, тендам сайлыше-влаклан палаш оҥай лиеш, очыни,
могай илыш-корным эртен Госдумын депутатше Сергей Свинин?
С.С. Мый Куженер районысо Кульшит лӱман ялеш 1950 ийыште шочынам. Пеш кугу
ял
ыле, кызыт 5—6 пӧрт веле кодын. Ачам-авам кресаньык улыт. Руш Шой кыдалаш
школышто кандаш ий тунеммек, Нартас ял озанлык техникумыш пурышым. Агроном
лийым.
1970 ийыште У Торъял районысо "Совет" колхозышто паша корнем тӱҥале: тушто
мыйым
бригадир сомылым шукташ шолгалтышт. 1970—1972 ийлаште Совет Армий радамыште
служитлышым. Салтак пучымышым Венгрийыште кочкым. Армий гыч толмеке, Марий
университетын агроном отделенийыштыже вич ий шинчымашым нӧлтышым. Тылеч
вара Медведево
районысо "Дуржба" (кызыт "Пригородный") озанлыкыште тыршышым. Тушеч,
самырык
коммунист семын, районын эн тора лукышкыжо — "Победитель" колхозыш партком
секретарьлан колтышт. Ты должностьышто кандаш ий шогышым...
А.Т. Тугеже те тунамсек палыме улыда Вячеслав Александрович Кислицын дене?
С.С. Да, Марий Элын кызытсе Президентше тунам илышыштыже икымше гана ял
озанлыкым вуйлаташ тольо. Сандене тудлан тӱрлыжымат умылтараш, палдараш
логалын. Варажым илыш мундыра мыйым партий Медведево райкомыш кондыш. Шым
ий КПСС Марий обкомышто инструктор лийын ыштенам. Пытартыш паша верем —
республикысе ял озанлык да
продовольствий министерстве. Тушто мый тӱҥ агроном ыльым. Тунамак мер
должность
семын КПРФ Марий реском секректарьын алмаштыже сомылым шуктенам.
А.Т. Кызыт окса чӱдылан верч шуко еҥже ни газетым, ни журналым ок луд,
телевизорлан веле ӱшана. Но тудыжат депутат-влак нерген кӱлеш наре ок
ончыкто. Сандене
Госдумын паша радамже кузе чоҥалтмым кӱчыкын рашемдеда гын, сай ыле.
С.С. Думышко 450 депутатым сайлыме. Нуно 28 комитетыште пашам ыштат. Тиде
тылзыште 3—4 комитетшым шалатен колтат але весе дене ушат. Депутат-влак
тыгак фракцийлан шелалтыныт. Эн кугу фракцийлан коммунист-влак шотлалтыт.
Нунын радамыште
— 138 еҥ. "Мемнан пӧртна — Россий" 61 депутат гыч шога, ЛДПР — 51 еҥ гыч,
"Яблоко" — 46 еҥ гыч. Тылеч посна кум депутат группым погымо. Тиде —
"Аграрный" (35
депутат), "Народовластий" (41 депутат) да "Российысе регион-влак" (46
депутат).
Эше "Независимый депутат-влак" манме тӱшка уло. Туштыжо 26 еҥ. Палемдаш
кӱлеш:
депутат группо 35 еҥ деч шагал лиеш гын, тудым шалатен колтат. Сандене
мыйым
"КПРФ" фракций гыч союзникна — аграрий-влак деке кусареныт. Партийный
списке почеш сайлалтше депутат-влак коклаште дисциплине пеш пеҥгыде. "КПРФ"
фракций, "Аграрный" да "Народовластий" группо-влак тӱҥ шотышто ик семын
йӱклат, ваш полшен
шогат.
А.Т. Раш. Кузерак вара у закон шочеш?
С.С. Законодательный инициативе дене РФ-н Президентше, Правительстве,
фракций-влак, молат лектыт. Законым приниматлыме процедур тыгай: тудо
икымше, кокымшо да
кумшо лудмашым эртышаш. Закон вийым налже манын, 450 депутат гыч 226 еҥже
тудын
верч йӱклышаш. Закон Россий Федерацийын Конституцийышкыже вашталтышым
пуртымо
дене кылдалтын гын, тудын верч 300 депутат шке йӱкшым пуышаш. Мутлан,
январь
тылзыште элнан кугыжаныш символикыж шотышто йӱклымаш лие. Россий
Федерацийын
Президентше Б.Н.Ельцинын темлыме герб, гимн да флаг верч 105 еҥ шке йӱкшым
пуыш,
ваштареш 245 еҥ лие, 7 еҥ — коктеланен. Компартийын темлыме "Совет Союзын
гимнже" Российын гимнже лийже манын, 273 депутат келшен. Туге гынат тиде
Закон илыш
вийым налын кертын огыл, 300 йӱк кӱлын.
А.Т. Те Законлан илыш вийым пуэда, вара Федераций Советыш колтеда, тушто
тудым
сайлан шотлат гын, Россий Президент деке пеҥгыдемдаш пуат...
С.С. Да Борис Николаевич тушан кидшым 10 кече жапыште пыштышаш. Уке гын,
Законым
угыч Думыш пӧртылтат. Ме Президентын ветожым угыч 226 але 300 йӱк дене
кораҥдышаш улына.
А.Т. Ик фракций, группо гыч кусныл коштшо депутат-влак улыт мо?
С.С. Улыт. Ме, мутлан, кок ий жапыште кум коммунистым шке радамна гыч
лукна. Тиде КПРФ ЦК член-влак Зверинский, О.Шенкарев да эше ик еҥ. Нуно вес
фракцийыш
кусненыт.
А.Т. Ӱмаште депутат-влак ятыр Законым илышыш пуртышт. Кудыжо нунын коклаште
кугу
ӱчашымашым луктын?
С.С. 1991 ийыште Российын, Украинын да Белоруссийын Президентышт СССР-ым
шалатен
колтымо шотышто Беловежский соглашенийым луктыныт. Ме тудым чын огыллан
шотлен
йӱклышна. Тунам власть могырым тугай йӱк-йӱан, торжалык тарваныш. Йӧсӧ ыле.
Кокымшо тыгай Закон — "О разделе продукций" маналтеш. Тиде законопроектым
Россий
правительстве ямдылен. Тудын почеш, элыштына полезный ископаемыйым лукмо
шотышто
257 почылтшаш верым вес государствысе компаний-влаклан витле ийлан пуаш
темлыме
ыле. Ме, коммунист-влак, ты законопроект ваштареш лийна, илышыш ышна пурто.
Моткоч кӱлешан улыт "Воздушный кодекс", "Кӱртньыгорнысо Устав", молат...
А.Т. А Мланде Кодексын пӱрымашыже могайрак?
С.С. Тудым Госдума, Федераций Совет сайлан шотленыт, но Президент, тушто
мландым
ужалыме-налме статья укелан кӧра, подписатлен огыл. Сандене Госдумын
депутатше-влакын кӱлынак йодмышт почеш, Президент, Федеральный Собранийын
палатыж ден
фракций-влакым вуйлатышышт, пырля погынен, тиде йодышым каҥашеныт да лӱмын
ыштыме комиссийлан кум тылзе гыч иктаж-могай ойыш шуаш кӱштеныт. Но ме
садак частный
еҥ кидыш мландым ужалыме-налме ваштареш лийына. Молан? Ялыште илыше калыкын

мландым налаш оксаже уке. Ӱмаште Россий мучко ял озанлыкыште ыштыше-влакын
тылзаш кокла пашадарышт 345 теҥгеш шуын. Кокымшо: ял озанлык организаций да
фермер-влакат нужна улыт. Горючийым, удобренийым, у техникым налашат оксашт
уке. Нунын
ыштен лукмо продукцийыштын акше моткоч шулдо. Кумшо: кызыт мландым элыштына
илыше-влак гыч 10% веле налын кертеш. Моло амалат лыҥак уло. Кызыт
Федерацийын южо
субъектше, мутлан Саратов область, мланде шотышто шке законжым луктеда.
Депутат-влак коклаште тыгай шонымашат уло: мланде пайым южгунам ужалашат
лиеш, но тидым
государство контрольышто кучышаш.
А.Т. Акым "мучыштарен колтымо" дене граждан-влакын сберкассыште аралыме
оксашт
шулдеште. А тений окса деноминаций лие. Ты шотышто Госдумышто кузерак
шонат?
С.С. Неле йодыш. 1991 ий 20 июнь марте сберкассыш аралаш пыштыме вклад
деноминацийыш логалшаш огыл, манын ойым луктынна. Тидын дене РФ
Президентат, Правительстве келшеныт, но ваштареш шога Рӱдӧ банк вуйлатыше
С.Дубинин. Тудо ойла: деноминацийым огына ыште гын, тидлан угыч, ешарен,
315 миллиард оксам муаш кӱлеш. Ме
Дубининым Госдумыш ӱжын шижтарышна: ойна дене от келше гын, тыйым отставкыш
колтена. Тидлан мемнан правана уло.
А.Т. Тиде йодыш рашемын...
С.С. Але уке, мучаш марте шуктымо огыл.
А.Т. Депутат-влакын шошо сессийышт почылто. Тендан шонымаште, тушто могай
Закон-влакым эн ончыч приниматлаш кӱлеш?
С.С. 1998 ийысе кугыжаныш бюджетым. Тудо кум лудмашым налын, но садак
эртыш. Ынде пытартыш лудмаш кодеш. Кӱшнӧ ойлымо деноминаций йодышым мучаш
марте шуктыман.
Угыч кугыжаныш символике деке пӧртылына. Тидын шотышто шуко коллегем тыге
шона:
1999 ийыште Госдумыш депутат-влакым сайлыме дене пырля лӱмын референдумым
эртараш.
А.Т. Сергей Васильевич, у Россий паспортышто "национальность" графа да
шочмо
йылме дене паспортный данный-влакым возымаш лектын возыныт. Марий-влакат
тидын
шотышто шке умылыдымаштым, ӧпкештым печать гоч, тыге вашлийын кутырымо
годымат
ойлат. Кузе тиде йоҥылышым тӧрлаш лиеш?
С.С. Чынак, кузе у паспортым пуаш тӱҥальыч, вик Йӱдвел Кавказ гыч,
Татарстан ден
Башкортостан гыч шыде телеграмме-влак толаш тӱҥальыч. Татар президент
М.Шаймиев
у паспортым пуэдымым вигак чарен. Ты шотышто ме Россий Правительстве деч
йоҥылышым кӱчык жапыште тӧрлаш йодынна.
А.Т. Кызыт канде экраным чӱктен веле шуктет, ӱмбакет вик левла рекламе
керылтеш.
Кином ончет — вич минут гыч адак саде "левак". Телевиденийысе рекламе
шотышто
закон ямдылалтеш, уке?
С.С. Ямдылалтеш. Тудым экономике шотышто комитет ямдыла. Мыят саде комитет
член
улам. Закон икымше лудмашым эртен. Лишыл жапыште кокымшо гана ончаш
тӱҥалына.
Рекламе нерген Законат чыла йодышым рашемден ок сеҥе. Молан? Пресса,
электронный
массовый средства-влак велым моткоч чот темдымаш шижалтеш. Мутлан, ОРТ-лан
государстве ӱмаште кӱлеш 41 процент оксам веле пуэн кертын. Тыгай шонымаш
уло: але
посна рекламе каналым почаш, але 1 шагат вещанийлан 5 минут рекламым
ончыкташ
кӱшташ. Тыште кугу политике, шуко окса варналтыныт...
А.Т. Эше вес йодыш: рӱдӧ печатьыште лудынам ыле, 1999 ийыште Госдумыш
депутат-влакым ик мандатан округла гыч веле сайлаш тӱҥалнешт...
С.С. Российын Президентше партийный спискым пытарыме шотышто у законопроект
инициативе дене Госдумыш лектеш, маныт. Но мемнан дене депутат-влакым
Госдумыш сайлыме нерген Закон кокымшо лудмашым эртен. Тудын почеш, 50
процент депутатше ик
мандатан округ гыч, вес 50 процентше партийный списке почеш сайлалтыт. Ме
пеҥгыдын каласенна: ты закон деч огына кораҥ.
А.Т. Тендам, депутат-влакым, калыкыште вурсымым колаш лиеш: законым луктын
ӱчашен толашен кият, а илыш шот уке. Я ик вере, я вес вере голодовкым
ыштат, забастовкыш лектыт...
С.С. Россий Федерацийын Конституцийже почеш, ме Закон-влакым веле лукшаш
улына,
моло правана уке. Сандене депутат-влак, 10 утла вашталтышым Конституцийыш
пурташ
шонен, Закон-влакым илышыш пуртынешт. Но Борис Николаевич ваштареш шога.
Мутлан,
тудын полномочийжым шагалемдыме шотышто. Тыгак Президентлан ӱшаныдымылыкым
ончыктымо нерген. Правительствын составшым Думышто пеҥгыдемдаш кӱлешлык
шотышто.
Правительстве нерген законым вийыш пуртен кертна. Тудым Президентат
подписатлен.
Тидлан кугу вуйлатыше-влаклан ӱстел йыр шинчын мутланашат перныш.
А.Т. Ончылно палемдышна: Госдумышто вийым налше законым Федераций Советыште
пеҥгыдемдат. Могайрак вара тендан кыл кӱшыл палата, губернатор-влак дене?
С.С. Тӱҥалтыш жапыште кажне кокымшо законнам мӧҥгеш пӧртылтеныт. Кызыт
Федеральный Собранийын кӱшыл палатыже ятырлан уэмын, кӱкшӧ квалификациян
хозяйственник,
практик-влак регионлаште властьыш толыныт. "Йошкар поясат" ешаралтын. Ме
иктевесынам сайын умылена. Госдумын депутатше-влакат кок ий утла жапыште
кугу опытым
погеныт. Сандене мемнан йӱклымӧ законым мӧҥгеш моткоч шагал пӧртылтат.
А.Т. Сергей Васильевич, те партийный списке почеш депутатлан сайлалтында
гынат,
мемнан республикын калык слуга улыда. Мо дене полшен кертда Марий Эллан кок
ий
жапыште?
С.С. Шаҥге ойлышым вет, Госдума депутатын тӱҥ пашаже — законым ямдылаш.
Шуко избиратель тошто семынак шона: депутат тидым ыштышаш, тудым мушаш...
Пучым, оксам
кычалаш исполнительный власть уло. Туге гынат Йошкар-Олаште чоҥалтше
хирургический корпуслан ӱмаште йодмо оксам Россий бюджетыш пуртен кертна.
1998 ийлан эше
10 миллион кӱлеш, а пуэныт вичшӱдӧ тӱжемым веле. Ыштен кертна: тений 1 май
гыч
Москва — Йошкар-Ола пассажир поездын расписанийжым вашталтат. Столице гыч
поезд
кечывалым огыл, йӧнан жапыште, кастене, лектеш. Килемарыште больницым чоҥен
шуктышт, а хирургический оборудованийышт уке. Тиде йодыш шотышто Россий
здравоохранений министр деке кок гана лектынам. Марий машиностроитель
заводлан полшымо шот
дене оборона министр И.Сергеевлан запросым ыштенам. Тудо заводынак
соцкультбыт,
илыме пӧртлам Йошкар-Ола администрацийын балансышкыже пуымо шотышто сомылыш
ушненам. 65 миллионаш роскотым ола шке ӱмбакыже ынеж нал. А завод шога,
госзаказ
уке... Республикысе МВД-ланат пашадар оксам налме шотышто полшаш логале.
Шуко
жап сайлыше-влак дене вашлийын мутланаш эрта. Нунын йодышыштын пелыжым
верысе
вуйлатыше-влак решитлен кертыт ыле. Тиде — пачерым вашталтыме, милиций
пашам саемдыме шотышто...
А.Т. Те кок ий утла Москваште иледа, манам гынат, йоҥылыш ом лий. Могайрак
вара
элнан рӱдӧ олаже? Мо дене ойыртемалтеш тудо провинций деч? Але огеш?
С.С. Москва — тӱнямбал кугытан ола. Тудо пытартыш жапыште эн шерге улмыж
шот дене мирыште кумшо верыш лектын. Тушто кокла пашадар 7—8 миллион теҥге.
Кочкаш пурет — кокшӱдӧ тӱжемым (тошто окса дене) кодет, ӱпым тӱредат —
шымле вич
тӱжем. Тиде мыланем, провинций гыч толшылан, ирын чучын. А такшым,
Ю.Лужковын
мэр лиймыж деч вара Москва моткоч вестӱрлемын, уэмын, чыла вере чоҥат,
чоҥат...
Ӱмаште Лужков 1 сентябрь гыч туныктышо-влаклан 14 процентлан пашадарым
кӱзыктыш.
Икманаш, столица шке семынже ила. Москва — поян, шужен шинчыше ола огыл.
Садлан
тушто ни забастовкым, ни пикетым, ни митингым от уж. Сандене оппозиций
верчынат
тушто йӱкым шагал пуат.
А.Т. Мыняр жап тушто тыгай илыш лиеш?
С.С. Мыйын шонымаште, кужу жап...
А.Т. Тендан шонымаште, 2000 ийыште кӧ Российын Президентше лиеш?
С.С. Президент пӱкен верч Зюганов, Черномырдин, Лужков ӱчашаш тӱҥалыт.
Кокымшо
радамыш Лебедьым, Немцовым, Явлинскийым пуртем...
А.Т. А Жириновскийым?
С.С. Тудо ӱчашымашке ок ушно, шонем.
А.Т. Могайрак кыл тендан республикынам вуйлатыше-влак дене?
С.С. Сае. Икте-весым умылена. Калыкын илышыже саемже манын, чылажымат ышташ
тыршена.
А.Т. Тау, Сергей Васильевич, тыге лачымын депутат илыш, сомыл дене лудшына-
влакым палдарымылан.
С.С. Тыландат тау. "Ончыко" журналым лудшо-влаклан пеҥгыде тазалыкым
тыланем.
Вуйым сакаш огеш кӱл. Пырля неле-йӧсым садак сеҥен лектына.



032098
************************************************************************
3—20

Шернур вел — мыйынат шочмо вер

Кӧлан гын ты кундем Марий Элнан ик эн ойыртемалтше сынан лукшо, кӧлан гын
поро
шарнымашым шочыктышо вер-шӧр, а теве Шернур район администраций вуйлатыше
Евгений Викторович Пайдышевлан шочмо суртшо, манашат келшен толеш. Тудо
тыштак шочын-кушкын, илыш кугорныш лектын да шке кундемыштыжак пашам ышта.
Марий Эл Писатель ушем правлений вуйлатыше В.В.Крылов дене вашлийын
мутланымышт
годым районысо илыш вӱршерын икмыняр лончыжо почылто.

— Евгений Викторович, те, районын озаже семын, кажне кечын гаяк могай-гынат

озанлыкыш, коллективыш савырнеда. Тыгодым эре могай-гынат йодышым рашемден
толман. Кызыт утларакше кушкыла корным кучеда, могай проблеме
тургыжландара?
— Кече эртыме семынак, йодыш-влакат эре лектынак шогат. Вет илышна ик
верыште ок
шого. Сандене ме эрласыш ончышаш улына. Кызыт ик тӱҥ йодыш пӱртӱс газым
пуртымо
дене кылдалтын. Кузе тудым райцентр деч ятыр меҥге ӧрдыжтӧ верланыше
озанлыклашке пурташ? Тидым пырля каҥашен рашемдаш манын, Марисола да
Казанский велышкат,
Зашижемье да Калий могырышкат миен толаш логалеш.
Вашке у шошо тургым тӱҥалеш. Озанлыкышке коштын савырнен, пашам сайын
виктарен
колташ манын, вуйлатыше-влак дене могай-гынат йӧным кычалына. Икте пале:
верлашке лектын коштде, коллектив-влакын паша кумылыштым палыде, тӱшка
сомыл воранен
огеш керт.
— Кеч-куштат акым паша пуа. Очыни, кодшо ийысе тӱшка пашамат ушештарыде ок
лий.
Тенийсе ошкыл-влакымат палемдаш кӱлешлан шотлена.
— Ончычсо дене таҥастарымаште кодшо ийыште икмыняр ӱшанле ошкылым ыштыме.
Тидыже
мемнам куандарыде ок керт. Район мучко чылаже 9 промышленный, 16 ял озанлык

предприятий, 6 чоҥышо организаций ыштат. Кодшо ийысе паша ончыктен:
промышленный
предприятий-влак 49 миллионат 851 тӱжем теҥгеаш продукцийым луктыныт. Тыге
паша
лектыш 4,8 процентлан кугемын. Сай показательым Шернур ӱй заводын
коллективше
ончыкта. Пытартыш жапыште кӱкшӧ лектышыш Поланур да Шернур РТП, шыл
комбинатын
пашазышт шуыныт.
Чоҥышо организаций-влакым налаш гын, нунат шке сомылыштым ончычсо ий деч
палынак
вораҥдареныт. Тидыже корным олмыктымаште, асфальтым шарымаште шижалтеш. Но
моло
пашаште окса дене кылдалтше чарак эше ятыр вашлиялтеш.
Налына ял озанлыкым. 1997 ийыште район мучко шӧрым ончычсо ий дене
таҥастарымаште шукырак лӱштымӧ гын, шылым ыштен налмаш 11 процентлан
иземын. Но тыгодым шурным погымо показательна мемнан кумылым мыняр-гынат
лыпландара. Кодшо ийын район
мучко 69886 тонным але ончычсо деч 25,7 процентлан шукырак налме. Поснак
шыдаҥын
лектышыже куандарен. А чумыр шотлымаште ик гектар гыч 19,1 процент шурным
поген
налме. Лектыш изи огыл шонена. Ты шотышто "Чевер ӱжара", "Дружба',
"Кугушенский"
да икмоло озанлыклаште показатель-влак поснак куандарыше лийыныт. Кормамат
ситышын ямдылыме.
Нине цифр дене негызлен, теве мом палемдынем: лекше нелылыкым шке вий дене
чактараш тунемман, туткар гыч кораҥаш йӧным кычалман, кызытсе экономический
йӧнлан
тунемын шогыман.
Изи, но ӱшанле ошкыл тӱшка пашалан мыняр-гынат ӱшаным шочыкта. Мый уэш ял
озанлык дене кылдалтше йодышыш пӧртылам. Кодшо ийын калык деч шӧрым погымо
сомылым
утларак саемдаш тыршышна. Тыге нуно 1000 тонным сдатлышт. Ме, ӱй завод гоч
тӱрлӧ
кочкыш продукцийым ужален, оксам ыштен, тудым ял озанлык пашам виктараш
кучылтна. Тидыже кугу окса чот огыл гынат, садак полшыш, соляркым, бензиным
налын кертна. Тиде ик изи пример. Мыйын шонымаште, паша ынже чыгыне манын,
тӱрлӧ йӧным
муын да кучылтын шогыман. А тӱшка паша тӱшка вий дене ышталтшаш.
Тенийлан район ончылно у задаче-влак шындалтыныт. Эн тӱҥжӧ — палдырнаш
тӱҥалше
сай вашталтышым мӧҥгештараш огыл. Ме, молын семынак, район кӱкшытыштӧ
социальноэкономический вияҥшаш прогнозым ыштенна. 1998 ийыште промышленный
производствын
чумыр паша лектышыжым 7—8 процентлан, ял озанлыкыным 8,1 процентлан
кугемдаш шонена. Ты шотышто шӧрым 11500 тонным, шылым 1500 тонным, пырчым
15000 тонным, пареҥгым 600 тонным да пакчасаскам 60 тонным ужалышаш улына.
Районышто ыштен налме сатум ужалыме кугыт 50,5 миллион теҥгешке шушаш, але
кодшо
ий дене таҥастарымаште 10 процентлан кушшаш.
Марий Эл Республикысе Правительстве кӱкшытыштат тыгай мутланымаш лийын:
район
кузе пашам вораҥдараш тӱҥалеш, тудо тугаяк полышым вучышаш. Сандене
бюҥджетыш
палемдыме доход ден роскот ужашлам ме уэш-пачаш ончен лектынна. Тений доход
ужашым 19 процентлан кугемдаш шонена. Но кеч-могай шонымашымат кечын шуктен
толмо
паша дене пеҥгыдемдыман.
— Евгений Викторович, айста ик калыкмутым ушештарена. Манытыс: "Кузе ончат,
туге
вашештат".
— Туштымыдам умылышым. Чынак, южо предприятий але организацийлан жапше
годым полышым пуаш кӱлеш. Тыгодымак шоналтыман: тудо ӱшаным сулен сеҥа мо?
Южо вуйлатышыже, мом шылташ, весын полышыж кӱшеш веле илынеже. Тыгай жап
эртен. Теве теният
бюджетым ончымо годым инвестиционный фондым ыштыме. Тушко пыштыме оксаже
тунарак
шуко огыл, но южо предприятийлан, манмыла, шӱлалташыт икмыняр кугытым
ойыраш лиеш. Теве Шернур пивзаводымак налаш. Пытартыш жапыште тудат
нелылыкыш логалын. Но
тудын лукмо продукцийже (ик пиве гына огыл) моло вереат кая. Молан сайынрак
пашам ыштыже манын, полшаш огыл? Ужалыме гыч оксаже районысо бюджетыш
пурас...
Тыгаяк экономический нелылыкыш йытын завод логалын. Тудынат продукцийже
кӱлешан.
Тыштат паша утларак воранен толжо манын, мыняр-гынат оксам ойырышаш улына.
Полышым моло предприятийланат пуаш шонена. Эн ончыч пӱртӱс газым пуртымо
шотышто
азапланена. Вет тиде сомылым шуктымо дене мыняр йодыш решатлалтеш.
Предприятий
ден организаций-влакат куштылгын шӱлалтат ыле.
Еҥ-влакын кумылыштымат поро паша дене савыраш лиеш. Калык кызыт окса
шотышто
моткоч чӱдын ила. Чыла тидым мый умылем. Сандене полшаш шонымо дене
администрацийыштат вашеш каена. Теве шке вий дене оралтым чоҥымо йодышымак
налаш. Ом шылте, нелылык кажне ошкылышто. Чоҥаш стройматериал кӱлеш. А
районышто чодыран кумдыкшо чумыр территорий гыч 10 процентым гына айла.
Мыланна стройматериаллан руаш
делянкым Йошкар-Ола воктенысе Куяр лесничествыштат ойыреныт, но корно
роскотшо
шергын шуэш. Кермычымат шке ыштен огына сеҥе. Туге гынат шке вий дене чоҥаш
кумылан-влаклан кредитым пуаш тыршена. Эше мо оҥайже, неле жапым ончыде,
чоҥаш кумылан-влак ешаралтыт веле. Кок ий ончыч, мутлан, поселкыштына посна
пӧртым чоҥаш
ныл еш гына кумылан лийын гын, кызыт райцентрыштына тыгайже витле нарыш
погына.
А чумыр районышто шым шӱдӧ лишке шуын. Тиде чот койын кушкеш.
— Евгений Викторович, ышнат шиж, мутланымашна шкеак социальный йодыш-влак
деке
савырна. Ончыч умылымо шуэш: тунемме да каныме учреждений-влак чотым арален
кодымо мо? Вет южо вере неле экономический йӧныш логалмылан кӧра нуно
шагалемыт
веле...
— Тачысе кечылан тиде моткоч тургыжландарыше йодыш. Рашемдем: районышто
чылаже
34 школ уло. Тыгак 36 клуб учреждений, 25 библиотеке пашам ыштат. Йӧнышт,
чаманен каласаш перна, тӱрлӧ. Район мучко сондык гай чоҥен шындыме типовой
школ-влакат улыт. Вашлиялтыт эше тиде курым тӱҥалтыште чоҥымо да школлан
келыштарыме
зданий-влакат, кудыжым капитально олмыкташ шергыракын шуэш. Но эн тоштемше
да
йӧндымылыкыштӧ улшо школ-влак олмеш у полатым нӧлтымӧ йодышым эре
шинчаончылно
кучена. 1 сентябрьлан Памашсола школым чоҥен шуктышаш улына. Проект почеш
тудо
кугурак лийшаш ыле, но чыла могырымат шонкален вискалымеке, 132 тунемшылан
келшышым ямдылат. Чоҥымо пашам Шернур ПМК шуктен толеш. Тыгак Сердыж
школымат тенияк почаш йӧн лектеш.
Культур учреждений-влакымат чоҥена. Ӱмаште гына Кукнурышто кугу паша
шукталте.
Ынде тысе калык яра жапшым культур пӧртыште эртарен кертеш. Тыштак сай
библиотеке верланен.
Адак чаманен каласаш логалеш: нине учреждений-влакын кажне кундемыште паша
условийышт тӱрлӧ. Теве Лажъял культур пӧрт типовойлан шотлалтеш. Пеш сай,
но йӧнысыр
лектын: тудым кучаш моткоч шергын толеш. Телым тушто йӱштӧ, олташ ятыр
мландышӱй
кая. Але райцентрысе Йыван Кырля лӱмеш кинотеатрым налына. Тыште вес эҥгек:
киносеанс деч моло мероприятий уке гаяк. Сандене тудат моткоч шергын шуэш.
Тушто
кызыт барым почаш, дискотекым эртараш шонат. Кузе уке гын, шке гычат оксам
ыштен
налаш тунемман.
Южо клуб, чынак, тоштемын. Тидлан кӧра тудым Казанский селаште ик жаплан
петырен
улына. Но культур пашаеҥ-влаклан верым муашак тыршена. Чын, южо вере изишак
штатым иземдаш перныш. Вет мемнан бюджетна тугакат "рожын".
Кызытсе нелылык гыч лекташ тӱрлӧ йӧным кычалде огешак лий. Ты шотышто адак
ик
примерым кондем. Ончыч райцентрысе музыкальный школ ик пачашан пу
зданийыште
верланен ыле. Тушто телым, коҥгам олтен, пӧлем-влакым шокшемденыт. Адакшым
йоча-влаклан заниматлашат шыгыррак лийын. Чыла тидым умылен, районысо
администрацийын
тыршымыж дене верысе торфопредприятийын начарын кучымо зданийжым
музыкальный
школышко савырышна. Ынде тыште йоча-влак кумылын заниматлат. Музыкальный
школ
волгыдо да йоҥгыдо кок пачашан кӱ полатым айла.
— Кызыт социальный йодыш-влакат моткоч пӱсын шындаралтыт. Вет калыкын
кумылжым
шотыш налде, ме сай могырыш ӱшанле ошкылым ыштен огына керт.
— Пеш умылена. Кызыт еҥ-влаклан мо кӱлеш: жапыштыже пашадарым але пенсийым
тӱлымӧ лийже, йоча пособийым пуышт. Окса лиеш — кумылат весе. Тидлан верчын
районыштат могай гына корным огына кычал: икте-весе организаций але
предприятий дене вашла тӱлымӧ шотышто кутырен келшыш, ял озанлык продуктым
ӧрдыжыш ужален да
оксам пӧртылтен, йӧнысыр гычс лекташ тыршена.
Производствым вияҥден огына колто гын, социальный йодыш-влак тугак
"кечалтше"
кодыт. Пашадымылыкым иземдыме нергенат азапланена, торгайыме але
обслуживатлыме
у цехым, участкым да молымат почаш йӧным эреак кычалына. Пытартыш жапыште
тиде
шотышто шагал огыл ыштыме.
— Кажне районын — шке чурийже. Шернур велат молын деч ойыртемалтеш. Тидыжым
шкеже кушто ужыда?
— Кундемнан ойыртемалтше пӱртӱсшӧ нерген, очыни, ойлыде ом керт, вет
кажнылан
шке шочмо вер-шӧр шерге, мотор. Тудын дене кеч-кунамат кугешнаш ямде.
Мутлан,
Морко марийлан Элнет эҥерже шерге гын, мыйын кумылым Лаж вӱд налеш.
— Коклаш пурен ешарен кертам: "Морко — талант памаш" гын, "Шернур — шер гай
муро" манаш кодеш?..
— Но кажне кундемын эше ик ойыртемже уло — калыкын кумылжо, койыш-
шоктышыжо, пашаже...
— Мутдам умбакыже шуйыза...
— Шернур мланде шуко лӱмлӧ еҥым куштен. Тидым парня дене гына шотлымо
шагал,
посна книгам лукташ кӱлеш. Лач тыгай мутланымаш тока гына ыле. Тек тудо
унала
толшо кажне еҥлан сай пӧлек лиеш.
Каласынем: мыйын землякем-влак марий сылнымут да искусствышто, спорт да
физкультур пашаште поснак чолгалыкым ончыктеныт да кызытат вуйым огыт пу.
Тиде кугемден
каласыме огеш лий, шонем.
Теве районысо культур пӧрт ончылно кок сылнымут мастарын, А.Ф.Конаковын да
Шабдар Осыпын (И.А.Шабдаровын), бюстышт шога. Тугеже тысе калык нунын сапле
пашаштлан вуйым сава. Мут толмашеш каласем, тений март тылзыште Шабдар
Осыпын шочмыжлан 100 ий темеш. Писатель-классикнам пагален шарнен, ятыр
мероприятийым эртарышна да эртараш тӱҥалына.
Мемнан дене вес поро традиций шочын: кажне ийын шкенан районышто шочын-
кушшо талантан рвезе ден ӱдыр-влаклан сылнымут премийым кучыкташ. Тиде,
мутат уке, лауреат-влакым сай произведенийым возаш, у сылнымут кӱкшытыш
шуаш кумылаҥден шога.
Тек мемнан кундем гычат у лӱм-влак марий литературыш ӱшанлын пурат. Нуно
калыкын
пагалыме еҥышт лийышт, шонена. А тыгай эстафета кызыт сайын шижалтеш. Марий
лудшо пытартыш жапыште прозо жанрыште тыршыше В.Бердинскийын, Ю.Соловьевын,
драматургийыште ӱшанле ошкылым ыштыше С.Элембаеван, поэзийыште утларак
чолгалыкым ончыктышо А.Мокеевын, В.Дмитриев-Озин, З.Ермаковын лӱмыштым
утларак палаш да возымыштым эскераш тӱҥалын.
А мыняр еҥ искусство корнышко лектын! Адак шотлаш парня ок сите. Тиде —
кумдан
палыме музыкант В.Шапкин, мурызо-влак Г.Окунева-Ластовка, В.Павлов, артист-
влак
М.Медикова, Г.Васильев...
Шернур мландына шкенжын спортсменже-влак денат чаплана. Нунын лӱмыштым
ушештарен, кугешныдежат огеш лий. Тиде — тӱнялан кумдан палыме ечызе-влак
Н.СелюнинаРочева ден В.Иваев, вес элыштат чапланыше И.Малинина (Морозова)
ден А.Пакеев,
спортын тӱрлӧ видше дене мастарже-влак Э.Четкарев, В.Виноградов, Г.Ибраев,
М.Богданов да ятыр молат.
Районышто поснак ялысе спортым вияҥдыме шотышто паша ятыр ышталтеш. А
тидланже
мемнан энтузивст-влак шагалын огытыл. Йӧным мумо семын, спорторалтымат
нӧлташ
полшена. Теве райцентрысе стадионым уэмдышна. А мемнан гай хоккейный
площадкыже
республикыштыжат уке. Мут толмашеш каласен кертам: "Сокол" футбол командына
ынде
ятыр ий республикын чемпионатыштыже ӱшанлын модеш. Ӱмаште тудо кумшо верыш
лектын ыле. Тидыже районысо командылан кугу сеҥымаш.
Те алак куанен каласкалымем шке шотан рапорт семын ида уж. Чынак, мо уло,
тиде
факт, сеҥымаш. Ме самырык тукымым ӱшанле алмаштыш, кундемлан пагалыме еҥ
лийышт
манын куштена, поро пашалан шӱмаҥдена.
— Евгений Викторович, тыге мутым вашталтен, тендан илыш корныда декат
лишемна...
— Вигак каласем: биографием пеш поянжак огыл.
Шочынам 1957 ийыште Шернур поселкышто, шуко шочшан ешыште. Тыштак лу
классым тунемын пытаренам, вара шке шинчымашем Марий политехнический
институтышто (кызыт
технический университет) нӧлтенам. Тудым инженер-механик специальность дене
тунемын пытаренам. Направлений почеш Удмуртийыште изишак пашам ыштышым,
вара армий
радамыш нальыч. Служитлен пӧртылмеке, Поланур РТП-ште ик жап инженер-
технолог
семын ыштышым. 1983 ий гыч сайлыман должностьышто улам. Ончыч комсомол
райкомышто орготделым вуйлатышым, вара кум ий икымше секретарь лийын
тыршышым. Ик жап
"Знамя" озанлыкыште вуйлатышын алмаштышыже ыльым. 1990 ий гыч районысо
администрацийыш кусарышт. Ончыч вуйлатышын икымше алмаштышыже лийынам, а
1996 ий гыч —
вуйлатыше. Паша, манмыла, шӱй даҥыт.
— Паша — паша дене, каныш — каныш дене. Тыге огыл мо?
— Пеш тыге да... Лач шонымо семын гына ышташ огеш лий. Паша верыште куд
шагатат
пелылан лиям, а мӧҥгышкӧ — кунам, кузе... Ондакрак гына толаш ок перне. Но
рушарнян канашак тыршем. Тенис дене модаш кумылан улам. Шке жапыштыже
латкок ий
футбол дене "Сокол" командыште модынам. Кызыт тиде пагытым порын гына
шарнаш кодын.
— Ешда кугу?
— Пелашем да кок икшывем улыт. Шкат паледа, сурт кокласе пашалан жап уке
гаяк.
Сандене каныш кечым южгунамже пайрем гаяк вучет...
— Евгений Викторович, "Ончыко" журналым лудшо-влаклан могай тыланыме ойда
але
сугыньда лиеш?
— Эрласе кечыш ӱшан дене ончыза. Пашаеҥлан эре паша лектеш. Тек тудо
тыланда чон
куаным конда. Эше тидымак каласынем: Шернур вел — мыйынат шочмо вер,
сандене
кажне айдеме шке кундемжым эре тӱзланышым, сылным ужшаш. Тидлан ни вийым,
ни жапым, ни чон порылыкым чаманыман огыл.



033798
************************************************************************
3—37
Людмила СЕМЕНОВА
* * *
Ом ончал сыренат, модынат,
Шӱлыкемшинчагомдышым шылтышым.
Ом пелеште вурсен, моктенат —
Шонымем кӧргӧшем тоен пыштышым.

Пелешталтде, шомак шӱмыш возын.
От керт тидым молан тогдаен?
Мый улам лачак шошымшо озым,
Ӱмырешлан кертат когартен.

* * *
Мый палемыс: йӧрга тыйын койыш,
Шем шинчат арам огыл йӱла.
Кумылет тыйын — шонымым тойышо,
А шонет иктым — тамле ӱмам.
Кумылетше — ни шокшо, ни йӱштӧ.
Йылмет ден ӱдыр чапым ӱлет.
Кеч-мом ойло тылат, кеч-мом кӱштӧ,
Тый чыылам изишак йӧратет.

* * *
Тыйын коштмо корнет
Ош лум ден леведалте;
Ломбо укш, пӱгырнен,
Эшеат шӱлыкаҥе;
Шӱшпык мӱндырк каен,
Лачак мурышто кодо:
"Угыч ломбо воктен
Вашлияш тый ит мондо".

КАС КУМЫЛ
Лум лумеш я модеш яндар южышто,
Мландӱмбаке ок вашке возаш...
Лум тӧшак таче пушкыдо-пушкыдо,
Ой, кузе тошкыде ошкылшаш?

Лай мардеж ниялта гын шӱргемым,
Мамык лум шинчапуныш возеш.
Авалтен умыр касше чонемым.
Эрла эр ынде мом ойлалеш?

Лум шулен савырна шинчавӱдыш,
Начкашем яндар корным кода;
Кас кава шӱмеш ярымым ӱдыш...
Эрла эр ынде мом каласа?..

* * *
Мамык кидшым пыштен шӱргышкем,
Шӱлыш южшо оҥем ырыкта.
Очыни, пеш вучен пӧртылмем,
Падырашем кидешемак мала.

Шокшын-тамлын чучеш тудын пуш.
Шӱмемат куан тул ден йӱла,
Адакат могырлан лие луш,
Вет улам мый йочам ден пырля.

АВАМЛАН
Чурий куптыр мочол ешаралтын,
Сур ӱпет солык лук гыч кеча,
Шинчаштет мыняр ойго сералтын,
Тыге шӱм гыч чарашке йонча.
Окнатшат йӱштӧ ден сӱретлалтын,
Пӧрт кӧргат чылт иземын, шонет.
Йолышкет портышкемым чиялын
Шинчынат, коҥгадӱрыш пызнен.
Мылам ойлынет шуко-шуко.
Ӧпкелал-куаналын ончет.
Кидышкет кученат солык лукым,
Шинчавӱдым тый шолып ӱштнет.
Кас пычкемышын вочмым ышна шиж,
Шинчышна чоным почын ойлал.
Коҥга тул эркын-эркын тыпланыш,
Аван кумылжо — койын йӱла.
Мом ойлаш? Лыпландарыше ойым?
Ава чон тыгакак вет шижеш.
Вучена коктынат шошын толмым.
Тек ойгет лум вӱд семын йомеш.



033898
************************************************************************
3—38
МАРИЙ ХУДОЖНИК СЕРГЕЙ ЕВДОКИМОВ

Олык Ипай лӱмеш кугыжаныш премийын лауреатше художник Сергей Валерианович
Евдокимов 1961 ийыште Волжский районысо Усола Корамас ялеш шочын. Изинекак
карандаш
да чия дене сӱрет-влакым ышташ йӧратен. Тиде кумылак, очыни, тудым сӱрет
тӱняш
конден.
1974-1978 ийлаште Сергей Йошкар-Оласе 1-ше номеран музыкально-
художественный интернат-школышто, 1978-1981 ийыште верысе художественный
училищыште шинчымашым
поген, мастарлыкым шуарен. Тиде ийлаштак Сергей Евдокимов ятыр
выставкылаште шке
радынаже-влакым ончыктен. Самырык художникын пашажым ончышо еҥ-влак тудым у

шӱлышан, шке шотан чиямастар улмыжым палемдат.
Вара корно Евдокимовым шочмо кундемышкыже конда — тудо верысе школышто
сӱрет
урокым туныкташ тӱҥалеш. Шочмо-кушмо вер-шӧрын моторлыкшо, поро пошкудыжо-
влак
Сергейлан сӱретлашыже шуко темым пӧлекленыт.
Совет Армийыште служитлыме деч вара корно Сергейым Москосо ВГИК-ыш конда.
Тиде
жапыште тудо шуко сӱрет-влакым ышта, выставкылаште ончыкта. Шуко радынаже
посна
еҥын коллекцийышкыже логалеш.
1990 ийыште самырык художникым СССР художник ушем членыш пуртат. Сергейын
творчествыж нерген СССР художник ушемын тунамсе председательже В.Сидоров
"Художник"
журналеш савыкталтше статьяштыже поро шомакым ойла.
Моско гыч пӧртылмек, Евдокимов М.Шкетан лӱмеш кугыжаныш театрын тӱҥ
художникшылан ышташ тӱҥалеш, лучко наре спектакльым сӧрастара. Нунын
коклаште Ю.Байгузан
"Порсын лӱҥгалтыш", "Поргем ӱмбалне ӱжара", С.Чавайн "Окса тул",
К.Коршуновын
"Аксар ден Юлавий", А.Пудинын "Пыжаш", А.Чеховын "Маско юбилей" да моло
паша-влакым ончыкташ лиеш.
Марий театрыште художник-постановщик С.Евдокимов ден В.Пектеев тиде марте
кучылтмо йӧн деч торлен, спектакль шындымаште йӧршын у йыжыҥ-влакым
шыҥдараш тӱҥалыт.
Садлан нунын лукмо спектакль-влак Ижевскыште, Финляндийыште эртыше
фестивальлаште кӱкшын аклалтыныт.
Поснак портрет жанр, пӱртӱс сӱрет тудын творчествыштыже ик эн тӱҥ верым
налыт.
Художник Сергей Евдокимовын пашаже-влак республикыште эртыше ятыр
выставкылаште
ончыкталтыныт, кӱкшӧ акым сулен налыныт.



033998
************************************************************************
3—39

"Ончыко" журнал 1998 ийын
кокымшо пелыштыже

Пагалыме лудшо йолташна-влак! Апрель тылзыште угыч 1998 ийын кокымшо
пелыжлан
подписке тургым тарвана. Мо дене куандараш шона вара тиде жапыште "Ончыко"
журнал? Ончалына "Прозо" ужашым. Тӱҥ верым тушто Ю.Галютинын Российын калык
артистше Георгий Пушкин нерген возымо тыгаяк лӱман шарнымаш романже айла.
Кок ий ожно
А.Александровын "Роза" повестьшым лудшо куанен вашлие. Йӧратымаш темыланак
пӧлеклалтын авторын у произведенийже. Лӱмжӧ — "Каче таҥ". Тудо кок
номерыште савыкталтеш. Г.Алексеевын "Йотышнышо" повестьше тачысе пуламыр-
пазар илышыште шке
вержым кычалше самырык еҥ нерген каласкала. Журнал редакций тыгак
А.Алтышевын,
Н.Репинын, М.Москвичевын у повестьшым ямдыла. Ойлымаш-влак дене куандараш
шонат
Ю.Артамнов, Макартук Гена, А.Мокеев, И.Тимирбаева, В.Иликбаев, Н.Петров,
А.Сапин, В.Филиппов, В.Конышев да молат.
Палена: лудшына-влак пьесымат лудаш йӧратат. Тыгана нуно К.Коршуновын,
В.Абукаев-Эмгакын, А.Якушеван да Е.Семеновын у произведенийышт дене
вашлийыт.
Поэзийым жаплыше-влак В.Изилянован, С.Эсаулован, Э.Анисимовын, В.Осипов-
Ярчан,
В.Дмитриев-Озин, Тим Локаман, Н.Никитинан, Г.Темазьын, А.Лаврентьевын да
молынат
поэме, почеламутышт дене палыме лийыт.
Журналыште писатель-влакын лӱмгечышт дене кылдалтше материал-влакат
ямдылалтыт.
Мутлан, тиде ийын вес пелыштыже 110 ий темеш С.Чавайн ден В.Мухин-Савилан,
100
ий — М.Шкетанлан, 90 ий — И.Стрельниковлан, 75 ий — А.Волковлан,
Б.Даниловлан,
В.Ивановлан, 70 ий — Т.Батырбаевлан, 60 ий — Э.Анисимовлан, А.Александров-
Арсланлан, Г.Гадиатовлан...
Кугу шарнымашым возен пытарен Российын заслуженный артистше флейтист
В.Шапкин.
Профессор С.Черных Шернур кундемын ожсо илышыж нерген каласкала. Пошкырт
марий-влакын шочмо негыз-тӱҥыштым шымла ученый В.Акцорин... Журналыште
ожнысо семынак
тӱрлӧ ужаш-влак лийыт.
"Ончыкым" Россий каталогыш пуртымо. Индексше 73294. Журнал тылзе еда
(пелийлан
куд номер) лектеш. Акше тӱрлӧ верыште тӱрлӧ.
Налза, лудса шкендан йӧратыме "Ончыкым"!



034098
************************************************************************
3—40

Вуйлымаш

3 А.МОКЕЕВ. "Ончыко" журнал нерген. (Агитке.)
4 Шернур — шер гай муро. Шернур район администраций вуйлатыше Е.В.Пайдышев
дене
вашмутланымаш.
12 В.ДМИТРИЕВ-ОЗИ. Шерге шерге, але кресаньык — пазарыште. Поэме.
18 СОНАР З. Мунчо, мунчо! Я кертат вашештен? Могай йылме дене шӱшпык
мура?.. Пародий-влак.
21 Н.АНДРЕЕВ. Ах, илыш, илыш... Почеламут.
22 Э.ЧАТЛАМА. Эй, улазе! Почеламут.
23 В.БЕРДИНСКИЙ. Кӱдырчӧ, рвезе да ӱдыр. Ойлымаш.
Лудыш
27 Ю.АРТАМОНОВ. Тамга. Эссе.
Писатель да жап
76 А.АЛЕКСАНДРОВ-АРСАК. Мемнан жапысе прозын ик лончыжо. Писатель Юрий
Артамоновын творчествыже йыр шонкалымаш.
93 Унана — марий художник Сергей Евдокимов.
Шӧртньӧ сондык
100 С.ЧЕРНЫХ. Шабдар Осып — кусарыше.
101 А.ПУШКИН. Чаадаевлан. Сибирьыш. Ия-влак. Памятник. "Ола урем ден мый
коштам
ма...". Вакх муро. Элегий. Теле корно. Анчар. Теле эр. Пыл. Почеламут-влак.
Шабдар Осып кусарен.
Лӱмгече
110 ЛУКОВ П. Марий калыкын йӧратыме писательже. Шарнымаш.
112 С.ЧЕРНЫХ. Муро дене тӱня мучко. Очерк.
Лудыш
116 М.ИЛИБАЕВА. Орина кова. Повесть.
"Команмелна" конкурсыш
150 М.ДАНИЛОВ. Чоя мераҥ. Мыскара.
151 ЮРКАН Р. "Мак-макым торем...". "Шольым ачам деч шочын...". Шӧртньӧ
сӱзлӧ.
Поҥго шӱр. Кугече ӱча. Под нӧра. Мераҥ шодо пошыртыш. Мыскара йолва.
Мер илыш
154 "Калыкын илышыже саемже...". Россий Государственный думын депутатше
С.В.Свинин дене вашмутланымаш.
Поэзий
161 М.РИЗАЕВА. Шочмо эл. Ит ойло. Порсын мундыра. Почеламут-влак.
163 З.ВИСВИС. Шӱдыран кастене. Кодын омыл вараш. "Ом шорт..." Почеламут-
влак.
164 Л.СЕМЕНОВА. "Ом ончал сыренат, модынат...". "Мый палемыс...". Кас
кумыл.
Авамлан. Почеламут-влак.
Шочмо мланде
167 А.ШАКИРОВА. Айдеме чонжо дене сӧрале. Очерк.
171 В.РЫБАЛКА. Ял покшелне, клуб воктене... 50—60 ийласе марий ялын культур
илышыже.
Критике
178 Н.КУЛЬБАЕВА. Драматургий могай, театржат тугай.
Марла календарь
184 А.КИТИКОВ. Март. (Кылмыктыш тылзе. Шошо тылзе.)
Муро толкын
188 В.ТИМОФЕЕВА. Илыш сем. Композитор Дмитрий Кульшетовлан — 70 ий.
191 Д.Кульшетовын мурыжо-влак.
Номерыште П.Васильевын, А.Щербаковын да статья автор-влакын фотоштым
кучылтмо.
Повестьлан сӱрет-влакым В.Яковлев ыштен.

Содержание

А.МОКЕЕВ. Читайте журнал "Ончыко". Агитка.
Сернур — как ожерелье песен. Интервью с главой администрации Сернурского
района
Е.В.Пайдышевым.
В.ДМИТРИЕВ-ОЗИ. Дорог гребешок, или крестьянин на рынке. Поэма.
СОНАР З. Пародии на стихи марийских поэтов.
Н.АНДРЕЕВ. Э.ЧАТЛАМА. Стихотворения.
В.БЕРДИНСКИЙ. Гроза, парень и девушка. Рассказ.
Проза
Ю.АРТАМОНОВ. Приметы. Эссе.
Писатель и время
А.АЛЕКСАНДРОВ-АРСАК. Марийская проза наших дней. Размышления о творчестве
писателя Юрия Артамонова.
Наш гость — марийский художник Сергей Евдокимов.
Золотая шкатулка
С.ЧЕРНЫХ. Шабдар Осып — переводчик.
А.ПУШКИН. Стихотворения. Переводы Шабдара Осыпа.
Наш календарь
ЛУКОВ П. Любимый писатель родного народа. Воспоминания.
С.ЧЕРНЫХ. С песней — по всему миру. Очерк.
Проза
М.ИЛИБАЕВА. Бабушка Арина. Повесть.
Конкурс "Слоеные блины"
М.ДАНИЛОВ. ЮРКАН Р. Юмористические рассказы.
"Лишь бы улучшилась жизнь народа..."
Интервью с депутатом Государственной думы России С.В.Свининым.
Поэзий
М.РИЗАЕВА. З.ВИСВИС. Л.СЕМЕНОВА. Стихотворения.
Родная земля
А.ШАКИРОВА. Человек богат душою. Очерк.
В.РЫБАЛКА. Посреди деревни, возле клуба... Культура марийской деревни в
50—60
годы. Очерк.
Критика
Н.КУЛЬБАЕВА. Какова драматургия, таков и театр.
Марийский календарь
А.КИТИКОВ. Природа и быт человека. (Март.)
В.ТИМОФЕЕВА. Мелодия жизни. Композитору Дмитрию Кульшетову — 70 лет.
Д.КУЛЬШЕТОВ. Новые песни.
В номере использованы фотографии П.Васильева, А.Щербакова и авторов статей.
Рисунки художника В.Яковлева.



040198
************************************************************************
4—01

МИХАИЛ ЮХМА

Михаил Николаевич Юхма — Чуваш Республикын калык писательже, академик. Тудо
Батыревский районысо Сугут ялеш 1936 ий 10 апрельыште шочын.
Чуваш госпединститутым тунем пытарымеке, туныктышо, роно инспектор лийын
ыштен,
вара мастарлыкым республикысе книга савыктышыште терген. Кызыт писатель-
профессионал. Тудо индешле наре книган авторжо. Возымыжо тӱнямбалсе шӱдӧ
утла йылмыш
кусаралтын. 1964 ий годсек Россий Федераций ушем член.
"Дорога на Москву", "Цветы Эльбы", "Голубая стрела", "Легенды и мифы
древней Чувашии" да моло книгажат писатель, ученый, лудшо коклаште кӱкшын
аклалтыныт.
Чуваш ден шочмо калыкна кокласе творческий, тӱвыра кылым вияҥдымашке
пыштыме надыржым шотыш налын, 1996 ийыште Михаил Юхмалан "Марий Эл
Республикысе культурын
заслуженный пашаеҥже" почетан лӱмым пуымо.

Мишши ЮХМА, чуваш писатель.

КАМБУРКА

Повесть

Йӧратыме Атнер эргымлан.

Автор

1

Тура серан келге корем воктене изи пӧрт, оролгудо, шинча. Озаже, кольмо гай
лопка шӱргывылышан, нугыдо шем шинчапунан да тугаяк пондашан окшак кугыза,
тиде
пӧртым пачержыланат, паша вержыланат шотла. Орола тудо базым, туштыжо ял
озанлык
техникылан кӱлшӧ кӱртньӧ ӱзгар-влак аралалтыт. Йырым-йыр кӱкшӧ пече да ик
капка.
Паша неле огыл. Толшо-кайыше машинылан тудым почеш да петыра. Вара, пийжым
вӱдалтен, савар воктеч ик йырым коштын савырна да изи кудышкыжо толеш, тӱп
шкет
айдемын илышыжым умбаке шуя. А пийже тудын тыглай, изи гына — капкайымал.
Но
пунжо мотор, кужу. Шкежат поро да ушан янлык. Тидыже эн ондак шинчаж гыч
коеш —
ончал колта гын, айдеме ончалтышланат шотлет. А эше кок шинча ӱмбалныжат
йыргешкын пӱтырналтше шем пун тамгаже пийым пуйто ныл шинчанымак ышта.
Тыгайым калыкыште поснак ушан да порылан шотлат.
Пий, озаж семынак, орол сомылым шукта гынат, опташ йӧршынак ок йӧрате. Лач
кастене иктаж-кӧ базе капка деке лишемеш гын, йӱкым пуа. Да тиде
опталтымыжат
лӱмжылан веле, пуйто арам те капка деке коштыда, тудо тӱкылалтын, тушко
пураш
мый тыланда ом пу, маннеже. Пийын лӱмжӧ — Камбурка. Чувашла гыч кусараш
гын, тиде "Кӧ тушто?" манме лиеш.
Камбурка — ава пий. Тудо оролгудо воктенсе пеле шаланыше вӱташте ила.
Ожнырак
оза тушто казам ашнен. Казаже явык тугай, но пӱсӧ тӱкан да осал лийын.
Камбурка
тудын дене нигузе йолташ лийын ыш шукто. Векат, капкайымал пий казалан
шканже
келшен огыл. Вашлийын шуктат ма уке — вӱта озат ончыл йолжо дене топ тошкал
шында, вара, вуйжым лап ыштен, "тушманже" ваштареш тарвана. Камбурка,
тыгайым ужмек, уто йӱк-йӱаным лукде, шке корныж дене кораҥ каен...
Каза колымеке, тиде вер пийлан кодо. Ондак тудлан тыште моткоч келшыш,
айдеме
умылымаш дене ойлаш гын, — чылт рай. Шокшо, мардеж телымат ок логал. А
вакшыш
олмеш кодшийысе олымым кӱжгын шарыме. Но эн тӱҥжӧ, очыни, тиде: пийлан пий
илышым илаш тыште нигӧ ок мешае. Мом шонет, тудым ыште — кудалышт, шуйнен
возын
кий, тӱжваке лектын кошт. Икманаш, эрык. Пий вет айдеме пелен ила гынат,
садак
пеле ир янлык, тудат вӱржӧ дене эрыкым шижнеже да шижеш...
Сарай гыч тудо чӱчкыдын лектын коштын, лишне пернылше моло пий-влак дене
вашлиеден, южышт дене кредалын, кертмыж семын пурын ужатен, кудыжлан
йӧратымаш кумылымат пӧлеклен. Икманаш, пий кузе илышаш, тугак илен, но
тыгодым шкенжын тӱҥ сомылжымат — орол пашажым — монден огыл. Кунам кӱлын,
озаж пелен базын кӱкшӧ печыж
йыр коштеден.
Шошым, май тӱҥалтыште, уло пӱртӱсын лыве помыжалтме кечым * пайремлыме
годым,
Камбурка вич игым ыштыш. Нуно эше тугай вийдыме, но ласка улыт. Эреак
йыҥысат,
ава помышым шеҥыт — шӧрым кычалыт. Пият ава лиймыжлан куанен мошта,
воктечышт
шуко жаплан огешат кораҥ, ожнысыжла озаж пелен базе савар йыр коштын
савырнашат
чӱчкыдынак монда. Шоҥго ороллан тиде вигак ыш келше. Икана эр-эрдене тудо
Камбуркым кудышкыжо кычкырал пуртыш да тушан тӱкылен шындыш, а шкеже,
сарайыш пурен, сокыр пинеге-влакым мешакыш оптен лукто да корем велыш
ошкыльо.
Тура сер йымач изи памаш-влак йоген лектыт, тӱшкан ушнен, изеҥерым ыштат да
ӱлыкыла йоген каят. Туштыжо изирак, но келге ер йылгыжеш. Серлаштыже кӱ
моклака-влак пӧрдалыт, почкалтыш кушкеш. Ер деке шумеке, шоҥго орол
котомкашкыже икмыняр
кӱм пыштыш, аҥжым кандыра дене кылдыш да чонан мешакым ерыш шуыш. Пинеге-
влак
пытартыш гана йыҥысалтен лыпланышт. Орол кугыза, кужун кучалтде, мӧҥгыжӧ
ошкыльо...
Оролгудышто Камбурка нимом умылыде кия. Озажын толын пурымеке, "Молан тыге
ыштышыч?" маншыла, шинчашкыже тыматлын ончале, козыра кидшым нулале. Шоҥго
кугызан
ончалтыштыже шӱлык деч молым нимат ыш тогдае. Камбурка, тудым веселаҥдаш
манын,
почшым лугаш тӱҥале, пуйто ит сыре, мылам ньогам-шамыч дек каяш кӱлеш,
маннеже.
Тунамак пеле почмо омсашке лектын чымалте.
Уремыште шокшо. Кече онча. Кечывалвел гыч леве мардеж пуа. Ӧрканен гына,
лыве-влак чоҥештылыт. Ала-кушто лишнак мурызо кайык-влак семыштым
йоҥгалтарат. Камбуркын чыла тидым ончен-колышт шогаш жапше уке. Тудо игыж-
влак деке вашка.
Но сарайыш толын пурымекше, ава пийым иктат ыш вашлий. Пинеге-влак уке
улыт, лач
пушышт гына кодын, ава нерым чыгылта. Камбурка тыште эше айдемын — озажын
пушыжым шиже. Тыгай лыжга, чон падыраш гай икшыве-влакын кушко йомын
кертмыштым умылыде, йырым-йыр коштын савырнымек, Камбурка чон йӧсыж дене
шучкын йыҥысалтен-урмыжалтен колтыш. Вара нерӱпшыж почеш, вӱта омса гыч
лектын, корем велыш кудале.
Тудо вашка, чонжо пуйто ала-могай азапым шижеш, сандене писын чоша. Коремын
кӱан
серлажым кӱчшӧ дене удыркален, ӱлыкӧ, ер воктеке волыш, сер мучко савырныш,
но
тышакын пинеге-влакын пушышт пытыш. Камбурка нимом умылен ок керт. Чонжо
гына
утыр вургыжеш. Йӱштӧ вӱд деч шекланыде, икмыняр гана ер покшекак ийын
пурыш, мешак пурен кайыме турашкат шуо, но, нимогай вашмутым муде, мӧҥгеш
лекте. Туге,
пийлан вӱдыштӧ илаш пӱралтын огыл. Камбурка тидым пала...
Тудын йӧршын ӱшанымыже ок шу: але вара чынжымак шучко паша лийын каен, але
вара
тудын тыгай шыма, нӧргӧ ньогаже-влак йӧршешлан йомыныт? Кужу жап кычале
Камбурка, уэш-пачаш ер йыр кудалыште, вӱдыш пурен лектедыш, но вара содыки
ыҥлыш: азап
лийын, тӧрлаташ, пӧртылташ лийдыме шучко азап туддеч изиже-влакым эрелан
кораҥден. Икмагал шып шогымек, вуйжым кӱшкӧ, кавашкыла, нӧлтале да
сӧрвалыме семын
пире йӱкын урмыжал колтыш: эй, кава, ала тый ужынат мыйын шӱмбел падырашем-
влакым?!. Но ни кава, ни ер тудлан вашмутым огыт пу — йырваш шып-тымык.
Пий садак умылен ок сеҥе: кушко лийын кертын икшыве-влак? Урмыжын, шортын-
йыҥысен ситарымекат, ер воктеч каяш ок вашке. Теве тудо кукшо шудым келын-
тодышт эрта, но вет пинеге-влак кошкышо шудо пырче огытыл, кушко йомыныт?
Нуно чонан,
йӱкан, шокшо капан ыльыч, кузе кыша деч посна йомаш лиеш?..
Базыш пӧртылде, ер гоч ийын лектын, Камбурка ола тӱрыш тарваныш. Тыште шуко
пачашан пӧрт-влак нӧлталтыт, тымарте илыме оролгудо да сарай гай огытыл...
2
Ола тӱрысӧ вич пачашан кӱ пӧртыштӧ, кум пӧлеман чапле пачерыште, самырык
фотограф ден ватыже илат. Фотосӱретче марий яра жапыште сонарыш кошташ
йӧрата, сандене шукерте огыл тудо сибирь лайкын игыжым налын. Мотор пинеге
— тӱп ошо, лач
саҥгаштыже, тупыштыжо да ончыл йоллаштыже шем корно-влак палдырнат. "Ӱшанле
полышкалыше лиеш",— йывыртен, фотограф пинегыжым йӧратен онча.
Сонар пий изинек пеҥгыде лийын кушшаш, йӱштым чытышаш. Тидым шонен, оза
ончыклык
полышкалышыжым балконыш илаш лукто, тушан тушто яшлык дене омашым
келыштарыш.
Мардеж ынже шиялтаре манын, балконысо чыла шелшым пленко дене петыркалыш.
Но ава деч але гына кораҥдыме пинеге садикте йокроклана, чонжо дене шкет
улмыжым
шижеш, яшлык-вӱташтыже чарныде йыҥыса, шортеш.
Шке игыж-влакым кычал кудалыштше Камбурка ты йӱкым тора гычак кольо.
Шӱмыштыжӧ
ӱшан тул ылыже. Товатат, тудын йомшо игыже. Ньогам лӱдыкташ огыл манын,
куанымыж
дене эсогыл ышат опталте, уло вийын йӱк солнымо велыш лупшалте... Корнет
корно
огыл, вондерет вондер огыл, канавыла гоч, калыкым да суртдымо пырыс-влакым
лӱдыктен, Камбурка кугу кӱ пӧрт деке вашка. Писынрак, писынрак!.. Можыч,
тудын
изи падырашыже кернак азапыш логалын да аваж деч полышым вуча, можыч, тудо
кылмен, шужен кия?.. Писынрак, писынрак!.. Ава тетла нимом ок уж, нимом ок
кол, пылышыж дене, чонжо дене изи падырашыжым гына шижеш, колеш. Шӱмжӧ
иктымак тӱя: ончыко, ончыко, ончыко! Писынрак, писынрак!
Теве ик эрге воктечше кенета эртен кудалше пийым ужылалтен лӱдын кычкырале
да
ӧрдыжыш чымалте. Йочан йӱкшӧ почеш толын лекше пӧръеҥ, — векат, ачаже, — кӱ
падырашым руалтен, Камбуркын ӱмбакше кудалтыш. Кӱ шеҥгел йолыш толын
тӱкныш, но
ала-кузе чот корштыш гынат, Камбурка шотышкат ыш нал, окшаклен, ончыко
кудале.
Уна ала-кушеч, ты пӧрт велым, нечкын йыҥысыме йӱк шокта. Чын-чын, лач тиде
гутлаште... Но кушто тудо — чон падыраш? Кушто йӧратыме изи ньогаже?.. Ик
верыште
пӧрдын савырнымеке, Камбурка умылыш: тудлан моткоч лишыл йӱк кӱшычын шокта.
Айдеме йылмым пала гын, пий кызыт манеш ыле: кузе тудо балконыш логалын?
Йӧра, тек
тушто лийже, садак вашкыман!.. Уло вийжым погалтен, орлыкан ава кӱшкӧ
тӧршталтыш, но кокымшо пачаш марте ятырлан ыш шу. Йӧра! Теве угычланже,
товатат, мланде
ден балкон коклам садак сеҥа.
Но кокымшо, кумшо, нылымше гана тӧршталтымат Камбуркылан куаным ыш кондо.
Тудо
нойыш, йылмыжат лектын кечалте, но балкон дек шуаш тӧчымыж деч чакнаш
огешат шоно, кеч кажне гана шагалрак да шагалрак кӱкшытым налеш. Вара
йолйыжыҥже йӧршынак
пытыш да мландыш камвозо, лач ончалтышыже гына саде балкон деч ок ойырло.
Кузе
ойырленже кертеш, вет тушто йӧратыме падырашыже шортын орлана! Камбурка
нелын
шӱлен кия. Йолӱмбак шогалаш тетла вийже уке. А кӱшычын тугак пинегын
йыҥысымыже
шокта, векат, аважым вуча, тудын шокшешыже ырынеже, тутло шӧржым тамлынеже.
Эй, виян да куатле пӱртӱс! Тый ош тӱняште чылам йӧратет, чылалан полшаш
тыршет,
тугеже молан кызыт тиде орлыкан авалан патыр виетым от пу?! Чамане тудым,
ешаре
тудлан куатым, тек вашлиеш икшывыж дене! Уке, пӱртӱс нимат ок вашеште, тудо

йӱкын ок кутыро, каласыме шомакат чонышкыжо тура миен ок шу. Камбурка
шкежат
вийдыме улмыжым умылыш, вуйжым мландыш пыштыш, а мужыр шинчаж гыч эр лупс
гай
яндар шер пырче нойышо йолышкыжо йорге мунчалтен волыш...
"Авай, аваем, полшо мыланем! Авай, тый кушто улат? Молан йӱкетым от пу?" —
шортеш кӱшнӧ пинеге. Тидым колын, Камбурка ончыл йолжо дене пылышыжым
петырыш — кеч
орланыме йӱкым колаш огыл... Вийдыме улмыжлан, орлыкан улмыжлан удетлен-
ӧкынен,
тудын чыла-чыла мондымыжо шуэш; нимом ужаш огыл, нимом колаш огыл...

3

Балкон ден пырдыж ушнымаште, йымалне, изирак шелше-рож уло. Тудо кӧргышкак
кая.
Тушто — пӧрткайык пыжаш. Шке жапыштыже ава-пӧрткайык вич муным мунчен,
пӱктен
шинчен, да ынде теве нарынче умшан игыже-влак верч йӱд-кече азаплана. Неле
тудлан. Шкет ава вет. Муным пӱктымӧ жапыштыже ача-пӧрткайык, кочкышым
кычалаш кайымекше, суртыш мӧҥгеш пӧртылын огыл. Ала сайрак вер-шӧрым
верештын, ала иктаж
озар пырысын кӱчышкыжӧ логалын, ала иктаж танатар икшыве рогатке дене лӱен
шуэн.
Ава-пӧрткайык рашыжым пален огыл, но пеле шужышак игыже-влакым пӱктен
луктын, да
теве ынде лым лийде кочкышлан чоҥештылеш. Ик игыже тугай тыр, эре пыжашыште

пӧрдеш, шольо-шӱжарлажым шӱкедылын, кажне гана кочкышым эн ончыч
руалтынеже. Но
ава садак пала: кӧлан але гына йылым пуымо, а кӧ черетшым вуча веле.
Сандене
кочкышым чӱҥгал толмыж еда тудлан провор игым торжанрак кораҥдашыже
верештеш. А
ик игыже, пытартышлан лекшыже, моло деч начаррак, огешат чогымате, огешат
кожганыл, эре ик лукыштак пызнен шинча. Ава тудым утларак чамана.
Кызытат ужар шукшым тудын умшашкыже чыкалтыш. Да вигак тӱжваке тарваныш. Но
лач
тыгодым шинчажлан шучко сын кончыш, а тудыжо, тӧршталтен-тӧршталтен, кайык
пыжаш
деке шунеже. Векат, игыже-влакым кочкын колтынеже. Ава-пӧрткайык лӱдмыж
дене
шинчажымат кумалтыш, но содыки вийым муо, изи падырашыже-влакым низаштат ок
пу!
Но тиде шучкет, икмыняр гана шинчалан кончымеке, кенета йомо, пыжаш деке
угыч
тӧрштылаш ыш тӱҥал. Тидыже ава-пӧрткайыклан куатым ешарыш. Шинчажым почо,
йырваш
ончале. Ужеш: чыла игыжат пыжашыштак, шкенжымат тазам шижеш, осал сынат ок
кой.
Ньога-влак чыланат чиоклат, кочкаш йодыт. Тугеже тыге шинчаш ок лий, шукш-
копшаҥгым кычалаш кайыман.
Пӧрткайык пырдыж кокласе рож гыч чоҥештен лекте, пӧрт воктенысе пушеҥгышке
миен
шинче. Йырваш ончале. Нимо лӱдыкшат укела чучеш. Но теве пӧрт воктене, лач
пыжашыж тура пий кийылтеш, шинчажым кумен, эсогыл вуйжымат ончыл йоллаж
дене авырен
возын. Пӧрткайык такшым пала: пий-влак пырыс семын пырдыжыш кӱзен огыт
керт,
сандене тетла нимо деч лӱдаш. Тудо, шулдырлажым чолган шаралтен, кочкышым
кычалаш чоҥештыш...

* * *

Камбурка, шинчам кумен, вуйжым чапаж дене авырен, икмыняр жап йӧршын
тарваныде
кийыш, пуйто колен возын. Кенета кӱшнӧ омсам почмо йӱк шоктыш, пинегын
йыҥысымыжат вигак лыпланыш. Витне, балконыш суртоза лектын, изи колоетлан
кочкаш пуыш.
Но Камбурка тидым пален ок керт. Чонжо тугак вургыжеш, а йыҥысыме йӱк
лыпланыме
деч вара эше чотрак тургыжланаш тӱҥале. Ала изи падырашыже иктаж-мо лийын
кайыш?
Тынар жап кычале, муо, да теве трук — угыч йомдарымаш?! Ала-кушеч вийжат
лекте.
Йоллажым чымалтарен, туге чот кӱшкӧ тӧршталтыш — балконышто авыртыш ок лий
гын,
товатат, тушко верештеш ыле. Но Камбурка, вуйжо дене чот тӱкнен, угыч
мланӱмбаке
волен возо, ала-кушан пеҥгыдеш логале, пулышыжо тунар чот корштыш...
Суртоза балконжо дене тӧрштышӧ янлыкым тогдайыш. Ӱлык ончале, тушто шып
йыҥысен
кийыше пийым шекланыш. Камбуркат айдемым шекланыш, ӱмбакше шыдын кӱта.
Тудын
койыш-шоктышыжым оза йӧршынат ыш умыло.
— Чӱва! — кычкырал колтыш, пийым поктен колтынеже. — Мом тыште ыштылат? Кӧ
тыйым
ӱжын? Кай тышеч, чӱва!..
Но пий огешат тарване, азу пӱйжым шырен, ырлен веле кия, а шинчаж гыч
тулсескем
шыжа, шонет.
— Чӱва! — угыч кычкырале суртоза. — Кай, керемет пий! — Семынже шоналтыш:
"Ала
тудо орышо?"
Но пӧръеҥ пала: орышо пийын шӱвылжӧ йога да ончалтышыжат пуста лиеш. Тидын
умшажат яндар, шинчажат шыдын йӱла...
"Тугеже мом тыште кия? Мо тудлан кӱлеш?" — семынже шона фотограф. — Да
молан
балконышкем тӧрштылеш, чуч гына ыш шу?.."
Йодышыжлан вашмутым ыш му.
Ты жапыштак, шукшым чӱҥгалын, пӧрткайык чоҥештен толеш улмаш. Пыжашыже
тураш
тӧршталтыше пийым ужын, тудо адакат тургыжланен колтыш, "Чик-чирик!"
кычкырал
шындыш, эсогыл пӱсӧ нерже гыч кочкышыжат мучыштен камвозо.
— Чик-чирик! Чик-чирик! — чиоклаш тӱҥале пӧрткайык, изи пун падыраш капше
дене
теве-теве пий ӱмбак керылтеш. Пошкудыштын азапыш логалме йӱкшым колын, ала-
кушеч
лу-лучко пӧрткайык толын лекте: чыланат, чиоклен, вучыдымо тушманышт
ӱмбалне
пӧрдыт. Тыгай сӱрет балконышто шогышо пӧръеҥым чотак ӧрыктарыш.
— Чик-чирик! Чик-чирик! — йӱкланат пӧрткайык-влак, шкешт пикш умдыла пий
ӱмбаке
чоҥештен мият, лач керылташ огыт тошт, Камбуркын вуй ӱмбачшак трук ӧрдыжыш
савырнат. А иктыже, тугай лӱддымӧ, шинчажымак чӱҥгалаш шона, витне. Пий ыш
чыте,
изи "сарзе-влак" ӱмбак пӱйжым шолткыктен опталтыш. Пӧрткайык еш шӧршудо
пеледышла шаланен йомо.
Камбурка угыч вийым пога, шинчаже тугак балконыш кӱта. Векат, тиде гана
тӧршталтем гын, игем-падырашем дек шуамак, шона.
— Чӱва! Кай тышеч! Кай, манам! — суртоза адакат йӱкым пуыш, пийын тарваныде
кийымыжым ужын, оҥа падырашым налят, ӱмбакше кудалтыш. Лач нерышкыжак
логалтыш. Чот
корштарыш. Камбурка, йыҥысалтен, ӧрдыжкырак кораҥе, вондер шеҥгек йымен
шинче.
Каяш огешат шоно.
— Чик-чирик! Чик-чирик! — тыгайым ужын, улак верыште умбакыже мо лиймым
эскерен
шинчыше пӧрткайык-влакат йывыртышт, йолташыштым лыпландарен коден, тӱрлӧ
велыш
чоҥештен шаланышт.
Ты жапыште пинеге кочкын теме, яшлык-вӱтаж гыч лекте, суртозан йолжо пелен
шӱраҥыштын, угыч нечкышланен йыҥысалтыш. Йӱкым колын, Камбурка шылме верже
гыч вурт
тӧрштен лекте, угыч балкон йымак толын шогале, уло-уке пытартыш вийжым
погалтен,
тунамак уэш кӱшкӧ тӧршталтыш.
— Но-но! — аралалтшыла кидшым нӧлтале пӧръеҥ. — Ушет каен мо?
Пий балкон марте ыш шу, угыч мландыш камвозо. Ты гана мӱшкырйымалныже
корштен
колтыш. Да умылыш: ятыр жап пукшыдымылан, чызыже-влак омден пуалынытат,
тыге витарат.
— Ораде! — мане фотограф. Молан ты пийын тыште кийымыжым тогдайыш. — Тиде
тыйын
игет огыл! Умылет, тыйын огыл!.. Тый капкайымал веле улат, а тиде — лайке
тукым
гыч.
Но ӱлнӧ шогылтшо пий тудым умылен кертеш, ужат?! Тудо иктым гына шонен:
йомшо
вич ньога кокла гыч иктыже — тыште. Сандене кузе-гынат туддене вашлийман,
шӧржым
пукшыман, кӱлеш гын, йӱштӧ-шокшо але тушман дечат аралыман. А тиде еҥ тудым
икшывыж деч ойырынеже, покта. Молан вара айдеме-влак коклан тыгай осал,
йӱштӧ
шӱман улыт?.. Нимомат огыт умыло мо? Полшымо олмеш, кордылыт веле, нерышке
тоям
кышкылтыт...
Но Камбурка весымат умылаш тӱҥале: кӱшнӧ шогышо айдемын полшымыж деч посна
тудо
балконыш, игыже деке, низаштат логалын ок сеҥе. Такшым вет Камбурка осал
пий
огыл: эре поро лийын, тыматле койышан, айдемылан нигунам удам ыштен огыл.
Нерышкыже оҥа падырашым кудалтыше тиде пӧръеҥланат ок сыре. Келшаш кӱлеш
туддене. Шке
век савыраш... Кузе?.. Почым пӱтыралаш, лыжган модыкташ, шыма ончалтышым
ӱмбакше
виктараш. Молан сырашыже?..
— А-а, айдеме йылмымат умылышыч, коеш, — шыргыжале самырык фотограф. —
Почет
пӱтырет? Тугеже тый орышо отыл, мый чын шоненам... Но кузе мый тыланет
полшенже
кертам?.. Кай тышеч, кычал шкендын игет-шамычым. А тиде — тыйын огыл. Тиде
—
мыйын, тудо вескана сонар пий лиеш. Ындыже кеч умылышыч?
Камбурка, айдемын ласка йӱкшым колын, эше ик гана почшым пӱтырале,
шинчашкыже
ӱшанлын ончале... "Пурто тушко! Ну, йӧсӧ мо тылат? Пурто! Мый тылат ӱмырем
мучко
данле лиям. Пурто, вет мылам икшывемым пукшаш кӱлеш. Ужат, кузе чызем-влак
омденыт, уло мӱшкырем коршта..."
Пӱртӱсыштӧ эре тыге: йылман йылмыдымым ок умыло. Такшым айдемат, пият —
пӱртӱсынак шочшыжо улыт, нунылан юмо ик шӱлышым пуэн. Йылмыштат нунын уло,
но икгай
огыл, садлан ваш огыт умыло...
— Кай шке корнет дене! — балкон гыч тугак поктымо йӱк солна. Но трук айдеме
шоналтыш: — Ала тый шуженат? Можыч, тылат кочкаш пуаш?.. Мый казыр!.. Тыгай
сай
пийлан нимат ом чамане!..
Айдеме пӧлемышкыже пурен йомо, вара тушеч, шылан лум луктын, мландыш
кудалтыш.
Но Камбурка костенечым ӱпшынчале веле, кораҥе да адак балконыш кӱташ пиже.
Шкеже
тугак почшым пӱтыркала, шинчаж дене сӧрвален онча, теве-теве айдемыла
шортын
колта, шонет. Но айдеме тудым ок умыло. Эх, кузе тыге умылаш огыл? Умыла
гын,
товатат, полша ыле!.. Тудо порыс, вигак коеш, поро...
— Могай тӱрланчык пий! — ӧрӧ айдеме. — Шылымат ынеж коч! Шыл тудлан ок
йӧрӧ!..
Ну, тугеже, шке палет, ончен веле шого! — сырен, кидым лупшале да пӧлемышке
пурен кайыш.
Пинегат лыпланыш. Очыни, тутло кочкыш деч вара нералтен колтыш.

4

Игече кеҥежымат тӱрлӧ. Теве гына яндар кава волгалтеш, шижынат от шукто —
пыл
погына, мардеж толын лектеш... Чылажым ончылгоч палашат ок лий. Можыч, теве
нине
кӱ пӧртлаште илыше-влак палат, но але вара нуно Камбурка гай перныл коштшо
пийлан игече вашталтшаш нерген каласат? Каласатак гынат, пий нуным умыла
ыле мо?..
Камбурка чотак ноен, но изи нӧргӧ падырашыжым утарашак шона. Изиш
каналтымек,
угыч тарвана да кӱш тӧршталта. Ик ганаже тудо теве-теве шонымашкыже шуэш,
балконын кӱшыл торешыжымак йолжо дене руалта, но лач тыгодым ала-мо туге
чот рашкалтыш, шинча ончылно тулсалым йолгыжалтыш, пуйто Камбуркын ӱмбакше
сескем шыжалте.
Пий, нигуш пураш ӧрын, аҥыргышыла, мландӱмбак камвозо. Тунамак, ведра гыч
кышкалмыла, ӱмбакше йӱр оптале. Пычырик жапыште Камбурка ик пун пырче кодде
нӧрен
пытыш. Туге гынат тудо шкеж нерген ок шоно, ойган шӱмжӧ ньога-падыраш верч
чотрак тургыжланаш тӱҥале: кузерак тудо тушто? Тулсалым, шыде кӱдырчӧ,
ночко йӱр
деч авыралтын кертын мо? Тымарте Камбурка нигунамат пӱртӱс вийым чонанлан
шотлен
огыл, а кызыт теве кава гыч оптышо йӱрлан, сырен, ваштарешыже опташ пиже,
пуйто
тыге лӱдыктен да чарен сеҥа.
— Ам-ам! Р-р-р! Ам-ам! — опта Камбурка, а шкеже йӱр деч кеч вондер йымакат
шылаш
ок шоно...
Тудо вашкерак тиде йӱштӧ йӱрым чарынеже, поктен колтынеже, йочажлан эҥгекым
ынже
ыште, шона... Опта, чарналта, адак опташ тӱҥалеш, йӧра эше иктат ок уж, уке
гын
тудым ушдымо пийланат шотлен кертыт ыле. Но мо тудо — пийын оптымо йӱкшӧ?..
Йӱр
туддеч пырчат ок лӱд улмаш, тугак йога да йога, мландыште изиер-влакым
ышта, йогыныш савырнен, шурген эрта...
Кенета толын тӱҥалше йӱр йӱдвошт оптыш. Кӱдырчӧ рашкалтыле, волгенче
волгалтарыш. Но Камбурка чыла тидым ала ужо, ала уке, ала кольо, ала уке...
Тудын ушыштыжо икте гына пӧрдӧ: чыла тиде йӱк-йӱан, тул да вӱд тудын
изижлан эҥгекым ынышт
ыште ыле. Вараже Камбурка ялт ярныш. Опташат вийже ыш код. Ночко мландыш
шуйнен
возо. Лач жапын-жапын ырлалтен гына колта...
Тыге кок кече эртыш. Кунам йӱр чарнен, кунам угыч кече лектын ончалын —
айдеме
йылмым палыдыме пий мыланна каласен ок керт. Но кеч-могай игече лийже —
тудо тышеч каяш ок шоно. Ты жапыште нимом кочкынат, йӱынат огыл. Але вара
тыгай годым
пагар нерген шонаш лиеш?.. Тудо ушыштыжо иктым гына кучен: шӱм падырашым
утараш,
кузе-гынат, мо дене гынат тудлан полшаш. Но тудо кӱшнӧ, ава — ӱлнӧ. Иктыже
весыже деч тора огыл гынат, лишемын, ваш ончалын, шыматен огыт керт.
Камбурка эше
икмыняр гана кӱшкӧ тӧршталтен ончыш, но тетла вийжат, кунжат кодын огыл.
Ик еҥ, ошкылмо корныжым кӱчыкемдаш манын, балкон йымач вик эрташ шонен,
витне.
Тудым ужын, Камбурка уло шыдыж дене ырлалтен колтыш, айдеме ӱмбак кержалте.
Тышке лишемше еҥ тудын икшывыжлан азапым конден кертеш шоныш. Такшым
Камбурка пала:
айдемым тӱкаш ок лий, ок йӧрӧ, но кок сутка утла арам орланыше пийынат уш-
акылже
вашталтын кертеш докан. Саде еҥ куржын ок утло гын, векат, йолаш эҥырашыжат
ок
код ыле...
Икечак кудалтыме шылан лу пушым шижын, тутло кочкыш деке пырыс-влак лишемаш
тыршат. Но утыждене чакемаш огыт тошт, шинча йӱлен шинчатат, шыпак кораҥын
каят.
Камбурка саде шылым тугак ок тӱкӧ. Воктенак, нер йымалнак кия гынат, тудо
пиалдыме аван шӱвылвӱдшым ок лук.
Чызе-влак пуалшашла омденыт, но ава пий ынде тудымат чыташ тунем шуо.
Шыл пушым шижын, ала-могай суртдымо пий толын лекте. Шыпак кийыше Камбуркым
шотыш налде, чолган койын, лу деке лишеме, но теве руалтем маншаш годым
Камбурка
оза улмыжым шиже. Шке кочкышым весылан пуаш ок йӧрӧ!.. Йот пий ӱмбак туге
кенета
тӧршталтыш, садет, почшым ишен, шеҥгек ончалде чымалте. Тунам веле Камбурка
шужымыжым шиже. Ончыл йолжо дене мундырлум ишыктен возо да эркын нулташ
тӱҥале...
Балкон тура илыше пӧрткайыкат у пошкудыжлан тунем шуо. Умылыш: тиде пий
шучкын
коеш да пыжашыж велыш тӧрштылеш гынат, тудлан нимо осалымат ыштен ок керт.
Да
огешат шоно докан. Сандене ынде, нимыняр азапланыде, игыж-влак деч лектын
чоҥешта да тугак ласкан мӧҥгеш пӧртылеш. Лач южгунам, каналтыме семын,
пушеҥге укшыш
шинчешат, веселан "чик-чирикшым" йоҥгалтарен колта, пуйто "Ончалза, илыш
могай
сай, игем-влак шокшышто илат, темше улыт, шинчаора кушкыт, вашке пыжаш гыч
чоҥештен лекташат йӧрат" маннеже...
5
Суртышто илыше пий полкым кечывалым озавате-влак тӱжваке луктыт. Камбурка
чатка
кап-кылан, шыма коваштан, кугешнен ошкылалше тӱрлӧ дог, эрдель-терьер,
овчарке,
колли, доберман-пинчер-влакым ӧрынрак онча. Озаштын вӱдымӧ почеш нуно тыш,
туш
коштын савырнат, чыла вере гаяк ночкыштым йоктарен кодат да нигӧм, нимом
уждымыла, умбаке эртат. Капкайымал Камбурка нуным кӧраныде эскера. Мом
ыштат нине пий-шамыч? Могай сомылым шуктат? Иктаж-мом але иктаж-кӧм оролат
мо?.. Нунат Камбурка
гай азапыш логал сеҥат гала?..
Ик шоҥго овчарке, Камбуркым ужмекше, шинчашӧрын ончал шындыш, уло капше
чытырналте, йогаш тӱҥалше пунжым Камбуркын ӱмбакшак почкалтыш, вара вондер
воктен кужо. Но тудлан тидат шагалла чучо, витне, савырнен шогалят, шеҥгел
йолжо дене
мландым чӓсырыкташ пиже, рок комыля-влак Камбуркын кийыме велышке
чоҥештылыт. Но
тудо нимом уждымыла, нимом шиждымыла койын кия, пукшен ӧрдыктарыме, яраш
итыргыше пий ваштареш шыдыжым туараш ыш таране.
Пычкемышалташ тӱҥалмек, балкон йымак гончий толын лекте. Тудыжо, витне,
йолжым
лавырташ манын, пӧрт йыр кудалышт савырнаш шонен. Камбуркым ужмек, чаткан
вийнен
шогале, пылышыжым шогалтыш, пуйто ончалтышыж денак каласынеже: "Эй, кӧ
тыште
уло, ончалза, мемнан кундемыш йот пий толын лектын!.." Гончий — сонар пий —
ир
кайыкым але янлыкым верештмекат, лач тыгак ышта, озажлан палдара. Тыгай
чолгалыкым да вийым ужмек, Камбурка ондакшым кузе лийшашым ыш пале, но ала-
могай кӧргӧ
шижмаш тиде сонар пийым тушманлан ыш шотло, мӧҥгешла, йолташле кумыл лекте,
почшым веле модыктылаш тӱҥале. Садетат капкайымал тукымын чонжым умылыш,
мутык почшым чытыртале, келшаш тореш омыл, маннеже пуйто. Такше, мом
нунылан сыраш? Ала
икте-весыштлан полшенат кертыт?
Камбуркылан ты койыш келшыш. Тудо умылыш: тидыже суртышто ила гынат,
кугешнышат,
осалат огыл. Гончий туддеке лишеме, ӱпшыч нале. Камбурка парымеш ыш код.
Нуно
коктынат келанышт. Вара шинчашт дене вашлийыч, пий йылмышт дене кутыраш
пижыч.
Кажне чонанын шке йылмыже уло, умылат нуно ваш-ваш, лач весе-влак, тыгак
айдемат, тидым ыштен ок сеҥе.
Пычырик татыште Камбурка у йолташыжлан мом ойлен — ме она пале, но ик жап
гыч
кок пий, вуйым кӱшкӧ нӧлталын, балкон могырыш йыҥысалтен-шортын колтыш.
Сонар
пашам шуктышет чоншижмаш ден чон азапым умылышан улмаш, витне.
У йолташын пелен улмыжо Камбуркылан вийым пуыш. Эсогыл асетлан мо дене
гынат тауштымыжо шуо, но мом тудо ыштен кертеш? Чу, теве эше нултен
пытарыдыме лу уло,
на, йолташ, тамлен ончо!
Уна шужышо огыл гынат, сийым ыш шӱкал, тауштымо семын нулташ пиже.
Ты жапыште гончийын озаже толын лекте, тудым вӱдалтен наҥгайыш.
Камбурка постышто адакат шкет кодо.

6

Адак ик кече эртыш. Нимогай вашталтыш ыш лий. Камбурка тыгай илыш дене
пуйто
кӧненат шуо, лыпланыш, нигуш кораҥде кийылтеш, пуйто уло ӱмыржым тыште да
лач
тыгак илен эртарен.
Пӧрт воктене йоча-влак модыт. Камбуркым ужмеке, воктекше лишемыч.
Капкайымал
пийын поро улмыжым нунат вашке умылышт, миен-миен, вуйжым, тупшым ниялтат.
Икшыве-влак тудын молан тыште кийымыжым огыт умыло гынат, вигак йӧратен
шындышт.
Камбуркылан кочкашат, йӱашат кудышт гыч луктыт. Тыге илыш пыртак
веселаҥе... Но
тӱҥ сомылжым Камбурка садак уш гыч ок кудалте. Тудо тугак ӱшана: жап шуэш,
да
ава шке ньогажым садак утара. А тидлан пеҥгыде лийман: вучаш, ӱшанаш да
оролаш
кӱлеш...
Камбуркын кийыме вер гыч тораштат огыл пеле кошкышо шоҥго ӱэпу шога. Мардеж
пуалме еда тудо кочырикын йыҥысалта. Пий тиде йӱклан тунем шуын, сандене
тушкыла
пешыже огешат ончал. Но таче игече чотак вашталтын, мардежат виянрак
пуалеш, каваште шем пыл музырлана, сандене шоҥго ӱэпу молгунамсе деч
утларак тайныштеш,
йӱкшат келесырынрак шокта. Да теве шытыр-шотыр шоктен, мланде пелен грӱп
лие.
Камбурка, лӱдын, тӧрштен кынеле. Шоҥго пушеҥгын шогымо верыште кыгыр-мугыр
тоҥгак веле коеш, пуйто осал вий аяр кӱчшым кошартен шогалын. Ӱэпу сӱмырлен
возын.
Камбурка тушко лишеме, кукшо укшлам ӱпшыч савырныш. "Молан тудо шуҥгалтын?"
—
пийын ушыштыжо пӧрдеш.
Но тыгодым тораштат огыл моткочак мотор, леопард гай тамган-тамган могыран
пийым
ужылалтыш. Озаватыжат тугаяк сылне. Лачак сӱмырлышӧ ӱэпу воктеч эртат,
иктымат
огыт уж, огыт шеклане. Камбурка, нуным ончен, тиде гана кӧраненат колтыш.
Тамган
пий — дог тукым. Икана ончалмаште тугеат шоналташ лиеш, пуйто тудым
ӱдырамаш
огыл, а пий шке озаватыжым вӱден наҥгая. Эсогыл кӱкшытыштат икгайла чучеш.
"Могай мотор койыт, — шона Камбурка, — векат, пиалан улыт..."
Нуно тудым ужде эртышт. Камбуркат ик жаплан кушто, молан тыште улмыжым
мондыш.
Но тыге кужун ыш шуйно, шӱм-чонышко адакат шӱм падыраш верч тургыжланыме
кумыл
вузале, ава угычын пӧрт велыш савырныш, пылышым шогалтен колышташ пиже: ала
тушеч иктаж йӱк шокта?.. Уке, балконышто шып: векат, изи пинеге тутло
кочкыш деч
вара тутлынак мала...
Камбурка адакат тӧрштен кӱзымӧ нерген шонкалаш тӱҥале. Тыш-туш ончалеш,
пуйто
ала-кӧ деч полышым вуча. Ты жапыште леопардла койшо дог озаватын кидше гыч
мучыштыш да орышыла йыр кудалышташ тӱҥале. "Ох, мый декем гына ынже тол
ыле", —
пӧрдеш тулык аван ушыштыжо. Чонжо чытыраш тӱҥале, вийжат шулымыла лие. Уке,
шкеж
верч тунар ок лӱд Камбурка, тудо игыж нерген шона. Тиде патыр дог, толын,
мо-кузежым умылен, изи падырашыж дек ынже шу, уке гын тӧрлаташ лийдыме
азапым конден
кертеш. Тыге шоненак, Камбурка ик жаплан йымен возаш лие, но, ужеш: дог лач
тудын велыш савырныш. Камбурка лӱдын колтыш, но чакнаш нигушко. Сандене
осал вийлан мелын савырнен шогале — мо лиеш — лиеш. Ончалатат, туге чучеш,
саде дог капкайымал пийым иканаште нелын колтен сеҥа. Но шке икшывым аралаш
кӱлмӧ кӧргӧ куатым пуа, тулык авам садак ок чактаре, кеч тыгай тушман дене
кучедалаш тудын вийже йӧршынат ок сите. Мом ышташ?..
Камбурка шолашке, пурлашке ончале, тока гончий дене сӧрасыме семын, почшым
пӱтырале, кай шке корнет дене, маннеже пуйто, мылам тый дечет нимо ок кӱл,
тыят мыйым ит тӱкӧ. Но дог Камбуркын сӧрасаш темлыме кумылжым шыдын вашлие,
кызытак мый
тыйым тышеч тӱтырыктем, маншыла, ваштарешыже тарваныш.
Камбурка тушман ӱмбак чытырен онча, тудын шинчаштыже осалым да йӱштым гына
ужеш.
Тыгай ончалтышан янлык деч порым вучыман огыл. Чоныштыжо ни чаманымаш, ни
еҥ ойгым умылымаш, ни ача-ава кумыл лийын ок керт. Уш-акылже кунарак гын,
Юмо тудлан
капорам да вий-куатым веле утыждене пуэн, пожале. Санденак изи капкайымалым
тышечын шикш-пурак тӱргыктынеже гоеш. Теве тудо койын лишемеш, пӱсӧ пӱйжӧ
дене
кеч-кӧмат иканаште кӱрышт кышка, шонет... Камбурка ик ошкыллан, кокытлан
чакналтыш, но тетла ок лий. Эше изишак кораҥат гын, верже гычат тиде ораде
дог йӧршешлан поктен колта. Да эше тыгай кугу капше дене балконышкат
тӧрштен шуэш да пинегым солалта... Азапым шижмыла, кӱшычын ньога-падыраш
йыҥысалтыш, пуйто "Авай,
мыйым тушманлан ит пу" маннеже. Тидак вийым ешарыш ала-мо — кенета Камбурка
изи
капше дене туге чымалте да ончыко тӧршталтыш — осал тушманын ончыл йолжым
корштаренак пурльо... Дог варгыжалтен колтыш, пуйто ӱмбакше леопард
кержалтын, уло
кертмын кӱшкыла тӧршталтыш да, йыҥысен-йыҥысен, ӧрдыжкӧ чымалте...
Камбурка тошто олмыштыжак шоген кодо. Шканжат ӱшанен ок керт: кернак мо
илыше
кодын, кернак мо изи пинегым арален коден... Изиш гыч ӱшаныш, йывыртенат
колтыш.
Уке, тудо кредалаш шоненат огыл ыле, тудлан вӱр ок кӱл, но нигӧланат шкем
да
ньогам кӱрышташ садак ок пу. Тушман сеҥалте, лӱдын, чакнен кудале, но
чонлан садак каньысыр. Сӧй тургым деч йӱкшен шуктыде, алят пыртак чытырен,
олмышкыжо толын возо да кок чапаж дене шинчажым петырыш. Но ала-молан садак
туге чучеш, пуйто тиде кугу пий угыч тышке пӧртылеш да тиде ганаже тудым
нелынак колта. Но дог
лишне ок кой. Камбурка ик жап гыч лыпланыш...

* * *

А мыскылалтше догын шылын утлымо кундемыште йӱк-йӱан ылыже. Ӱдырамаш-влак
удетлан васнат. Еҥ-шамыч деч Камбурка тунарак ок лӱд, тунемын. Но кызыт
тарваныше
содом молгунамсе деч ойыртемалтеш, шыдын шокта да тудын велыш утыр лишемеш.
— Орышо!.. Очыни, тиде орышо пий! — кычкырат.
— Пире докан!..
— Ончыза, могай кугу!..
— Оса-ал!..
— Теве ӱмбакна кержалтеш!..
— Чылам кӱрышт кышка!..
Дог дене таҥастарымаште Камбуркан капораже кум-ныл пачаш изи гынат,
ӱдырамаш-влак шыде йӱкышт дене карен-карат, пуйто тудо тугай кугу, виян да
шыде. Арам
огыл ойлат докан: лӱдшылан пундышыжат маскала коеш. Мутат уке, ӱдырамаш-
влак иктым умылен кертын огытыл: тыгай тале догым изи капкайымал тынар
лӱдыктен кертеш,
ужат? Но капыште, чонышто ава кумыл путырак чот йӱла гын, товатат, изиат
кугу
лиеш...
Камбурка шинчажым почо: тудын деке тоям, кӱ моклакам кучен, шыдын
кычкыркален,
ӱдырамаш-влак орышыла лишемыт. Иктышт изи капан, весышт кугу, кумшышт кӱжгӧ
улыт
— кажныжын шке сынже. Лач йӱкышт гына ик семын йоҥга: шыдын, осалын. Теве
нуно
Камбуркым йыр авырышт, тояштым, кӱ кандарыштым кышкылташ пижыч. Но пий
тугак
верже гыч ок тарване, ырлалта, йыҥысалта веле...
— Санэпидстанцийыш увертараш кӱлеш! — ӱдырамаш полко кычкыра.
— Пий кучышо-влаклан йыҥгыртыман!..
— Милицийыш!..
Ик жап тыге орен-кычкырыштат, нимом ыштен кертде, ӱдырамаш-влак йырваш
шаланен
кайышт.

7

Кечывал деч вара, изирак класслаште тунемше-влакын школ гыч пӧртылмышт
годым,
ола тӱрысӧ тиде пӧрт тураш йыр петырыме кузован шем машина толын чарныш.
Машина гыч шем халатым, кӱжгӧ резинке перчаткым чийыше еҥ-влак лектыч.
Кидыштышт
волейбол сеткым ушештарыше, кушкедалтше, амырген пытыше сетке.
Йоча-влак машина йыр чумыргышт. Нуно эше огыт умыло: молан нине чӱчӱ-влак
тышке
толын лектыныт.
Ты жапыште догын озаватыже койылалтыш.
— Теве тудо! Тыштак! — кычкырале, шугыньо гай кидшым рӱчкала. — Тиде мый
тыланда
йыҥгыртышым. Азырен янлык мыйын Маратикем пурлын, чуч гына кӱрыштын ыш
кышке! —
Камбуркын кийыме велыш пий кучышо-влакым вӱден наҥгайыш.
Йоча-влак мо-кузежым умылышт.
— Пий сонарзе-влак! — шоктышт.
— Мемнан пийнам кучынешт!..
— Шарик! Тузик! Шемеч!.. — тӱрлӧ лӱмым кычкырат. — Кудал тышеч содор!
— Шыл вашке!..
Икмыняр рвезе, сумкам ӧрдыжыш кудалтен, чӱчӱ-влакым ончылташ шонен, вигак
Камбурка могырыш куржыч. Вет нуно чыланат тудым йӧратен шынденыт. Но икшыве-
влак
почеш кодыч. Корныштым ала-кунамсе олма садын кодшо кӱртньывоштыр печыже
авырыш.
Тудын гоч вончымешке, пий сарзе-влак, сеткыштым шаралтен, Камбуркым авырен
шуктышт.
Лач тунам иже тулык ава умылыш — оптышыш верештын. Тудо верже гыч содор
тӧрштен
кынеле, шыдын ырлалтыш, тыш-туш савырныш, нигуш пурен каяш ӧрын, вучыдымо
уна-влакым пурын кышкышашла ончале. Кузе аралалташ? Изи шӱм падырашым кузе
саклен
кодаш? Шоналтенат ыш шукто, ӱмбакше эҥыремышвот гай сетке камвозо...
Йоча-влак кугыеҥ тӱшкам авырен шогальыч:
— Ида логал тудым!..
— Тиде мемнан пийна!..
— Колтыза!..
— Тудо нигӧмат тӱкен огыл!..
А догын озаже тугак кара:
— Орышо пий тудо! Чылаштымат пуреш! Мыйын Маратикемат эмгатен!.. Перен
шуыза тудым кызытак!..
Пий сонарзе-влак нигӧм огыт колышт, шке сомылыштым ыштат: сеткеш вотлымо
Камбуркым машина деке шӱдырен наҥгаят.
Йӱк-йӱаным колын, пӧрт гыч шинчалыкан изи ӱдыр куржын лекте. Мотор тасман
ӱппунемже дене чевер лывыла коеш. Тудо теҥгече гына Камбурка дене палыме
лийын, тунар чот келшен. Тудо пийым кудышко налашат тореш огыл, ача-аважым
веле эше
кӧныктарен шуктен огыл...
— Ида наҥгай, пуыза мыйын пием! — кычкыра лыве-ӱдыр.
Вашкен куржшыжла, ала-кушан шӱртньыш, камвозо, очкиже ӧрдыжыш пыжалте да
пудыргыш. Тудо шортын колтыш. Уке, камвоч сусыргымылан да корштымылан кӧра
огыл, шинчалыкше пудыргымыланат огыл, а пийым, изи капкайымал Камбуркым шем
еҥ-влакын тыге торжан кучен наҥгайымыштлан...

* * *

Игыже-влаклан кочкышым кондышо пӧрткайык, пӧрт воктене йӱк-йӱаным колын,
ӧрткен,
лӱдынат колтыш. Пыжаш тӱрышкӧ шинче да онча: молан, мо кӱлешлан тиде шем еҥ-
влак
тыгай тыматле пийым авыркалат, торжан шӱдырен, машина деке наҥгаят? Вет
тудо
нигӧмат, нимомат тӱкен огыл, лачак ала-молан кӱшкӧ тӧрштылын. Мыйын пыжашем
дек
шуэш гынат, ӱшанем: игем-влакым ок тӱкӧ ыле!..
Но теве йӱк-йӱан лыпланыш, машина тарванен кудале, йоча-влакат ӧрын-
ӧпкелалтын,
мӧҥган-мӧҥгышкышт шаланышт, шортшо ӱдырат пудыргышо шинчалыкшым налын
кайыш...
Пӧрткайык мӧҥгеш пыжашышкыже пурыш, кондымо йылжым ик игыжлан тушкалтыш да
угыч
лектын чоҥештыш...

* * *

Камбурка вот гыч утлаш тӧча, но тудыжо уло капым, чыла йолым пӱтырен
пытарен.
Умылыш: тышеч мучышташ ок лий. Нине шем еҥ-влак молын гай огытыл. Нуно
тудым,
Камбуркым, тулык авам, йӧсын йыҥысыше изи падырашыже деч эрелан ойырынешт.
Эх,
кеч ончал кодаш ыле пытартыш гана... Кушан тудын шӱм падырашыже орланаш
кодеш?..
Теве тудо вуйжым кушкедалтыш шарлыше рожыш чыкен сеҥыш, но капше тугак
вотышто
кодо. Теве саде балкон, тушто койдымын, вийдымын пинеге йыҥыса: "Чеверын,
изи
падырашем! Ит вурсо аватым, шым керт тыйым утарен, шым керт полшен...
Пиалан
лий!.. Мый гаем ойгышко ик ганат ит логал, ит пале тыгайым нигунам!.."

* * *

Пинегым ашныше фотограф Камбуркым кучен кайыме годым ванныйыште пленкым
ямдылкала ыле. Йӱк-йӱаным колын, тудат фотоаппаратшым кучен, балконыш
лекте. Ыш чыте —
икмыняр кадрым ыштыш. Тудын паша тугай вет.
Вес кечын пленкыжым проявитлыш. Ятыр фотосӱрет кокла гыч икте чонышкыжак
логале:
четлык гай сетке гыч вуйым лукшо пийын йӱлышӧ шинчаже, а ончалтышыже
балконышко
виктаралтын. Кава гай кугу волгыдо шинчаште фотограф вигак тугай орлыкым,
чон
шӱлыкым да ойгым ужо. Теҥгече, пийым кучен кайыме годым, чонжо тыгайым ыш
шиж. А
теве кызыт, фотосӱретым ончышыла... пырт гына шортын ок колто. Фотограф
умылыш:
пий-ава шкенжынлан шотлымо пинеге дене эрелан чеверласен, ава чонойгыжым
шинчавӱдан мужыр шинчаштыже ончыктен...
Фотограф, логарышкыже толшо комылям нелын, балконыш лекте, пинегыжым кидыш
нале,
оҥ пелен ӧндале. Тидат ава пинеге. "Уке, мый тыйым нигунамат, нигӧланат
обижаяш
ом пу, — семынже пелештыш. — Вескана тыйын ньога-падырашет-влак лийыт гын,
иктыжымат кӱдычет ом ойыро!.."
Пинеге озаж пелен пызныш. Тудо кызыт изи янлыклан ава гай: пукша, йӱкта,
ырыкта.
Пачката пий кызытеш тудлан тӱрыс ӱшана, но иктым ок пале: айдеме-влак жап
эртыме
семын шке сӧрымыштым чӱчкыдын мондат...

Вячеслав Абукаев-Эмгак кусарен.



0402898
************************************************************************
4—28

Владислав КОНЫШЕВ

КАЙЫККОМБО ӰЖЕШ

Ойлымаш

Шкенан але еҥын комбым ужмеке, вигак шыжымсе ик сӱрет ушышкем толын пура.
Тунам,
кечывал деч вара, ял шеҥгелсе корем гыч комбо тӱшкам поктен толшемла,
кӱшнӧ, каваште, га-га, га-га шокташ тӱҥале. Умылышым: кайыккомбо-влак
мӱндыр корныш лектыныт. Мыйын тураш шумек, кенета эн шеҥгел кайык эркын
ӱлыкӧ волаш тӱҥале. Тудо
мыйын поктылмо комбо тӱшка лишке волен шинче. Ир кайык, шӱйжым шуйкален, га-
гага манын саламлалте да ашныме комбо-влаклан пуйто ала-мом ойлаш тӱҥале.
Мыйынат
комбем-влак шогальыч, нунат шӱйыштым шуйкалат, шке шотышт дене саламлалтыт,
ир
кайыклан мом-гынат каласкалат.
Тыгай сӱретым ончен, шоналтышым: тудым йолташыже-влак ӱжаш колтен огытыл
гын?
Мый комбо-влакым покташ тӱҥальым. Тунам кайыккомбо южыш нӧлталте. Вара йыр
чоҥештен савырныш да уэш комбо тӱшка дек волен шинче. Тыге тудо мӧҥгӧ миен
шумеш
ныл гана волыш. Кажне гана га-га, га-га кычкыра, пуйто ойла:
— Родем-влак, айста пырля шокшо верыш чоҥештена.
Ашныме комбо-влак чылан кычкырат:
— Ала каенат ыле, но озана сай, пукша-йӱкта, шокшо вӱташте ашна.
Кайыккомбо, очыни, умылыш: тудын дене пырля огыт кай. Тунам тудо пытартыш
гана
кычкыралын, южыш нӧлталте, йолташыже-влакым поктен шуаш манын, писын
чоҥештен
кайыш.

КОМАГОЛЯ

Ойлымаш

Кандаш шагат эрдене автобус Шернур гыч Казанский селаш тарваныш. Ме
воктенем
шинчыше палыме рвезе дене тӱрлым кутыркалена. Корнышто эре тыге. Икте-весе
нерген мут лектеш. Тыге жапымат от шиж. Теве Марисола шеҥгелан кодо: 25
меҥгым эртышна. Эше тынарак кайыман.
...Казанский села марте вич меҥге наре кодын. Курыкым кӱзымӧ деч ончыч
лапка верыште, пу кӱвар воктене, ӱдыр ден рвезым ужна. Нуно кидыштым
нӧлтальыч. Шофер
тормозым темдале. Автобус эркын шогале. Тиде жапыште мемнан ончылно шинчыше

пӧръеҥ кенета кычкырале:
— Комаголя! Кучыза!
Чыланат ончыл омса велыш ончальыч. Чынак, омса почмым вучымыла, кӱвар
ӱмбалне
кужу почан кугу сур коля шинча. Кычкырыме йӱкым колын, ончылно шинчыше еҥ
йол
йымак кудал пурыш. Тудыжо, лӱдмыж дене, вер гыч тӧрштыш. Комаголя ик вере
да вес
вере шылаш тӧча. Чыланат кычкырлат. Пассажир-влак верышт гыч кынелыныт.
Шофер омсам почо. "Умылышым" маншыла, изи янлык ӱлыкӧ, мландыш, тӧрштышат,
корно
гоч кудал колтыш, лакым вончен, пасу гоч яра шинчыше суртыш чымыктыш.
— Ынде сай верым муынам шона, дыр, — мане ик пассажир.
Комаголя, векат, автопаркыште илен. Бензин пушым шӱлен шерже темынат, вес
вере
каяш лектын. Автобус омсам почмо улмаш. Янлык тушко тӧрштен кӱзенат, шылын
шинчын. Но кугу селашке — Казанскийыш миен шуын огыл, ала-можо лугыч лийын.
Ала ынде толын шуынам, манын шонен, машина шогалмеке, нигӧ деч ончыч волен
кодо.



040298
************************************************************************
4—02

ФЕЛИКС МАЙОРОВ

ТЕЛЕГРАММЕ

Повесть

1

Мланде кылмаш тӱҥалме пагытыште, ик ояран кечын, кас велеш, Йошкар-Оласе
Сомбатхей микрорайонышто, шуко пачашан, тӱжвал тӱсшӧ дене моторланен шогышо
пӧртын ик
пачерыште пайрем кас тӱҥале. Пачер оза — икмарда капан, кумда вачан,
шемалге чуриян, оласе эмлымверыште врачлан ыштыше Казаринов Вадим
Сергеевич. Тудлан витле
ий темын. Шочмо кечыж дене саламлаш пашасе йолташыже-влак, ял гыч ачаж ден
аваже, шольыжо, родо-тукымышт толыныт.
Ӱстембак поян чесым погымо. Пайремым кӱжгемаш тӱҥалше, шинчаш логалше мотор
чурийвылышан озавате вӱда. Кажне уна ончылно аракам темыман чарка, но тудым
кидыш
кучаш огыт вашке. Чесымат авызлаш тӱҥалын огытыл. Ондак юбилярлан саламлыме
мутым каласыман.
— Шергакан унаэм-влак! Чаркам кучаш йодам. Ачай, — юбиляр пелен шинчыше
оньачаж
велыш савырныш озавате. — Ончыч Вадимым тый саламле. Вара иктаж мутым авай
кала-са. Кучыза чаркам, родем-влак!
Пачер озан ачаже, Сергей Ильич, кынел шогале. Шижалтеш: тиде еҥ рвезыж
годым Вадим эргыж гаяк пеҥгыде кап-кылан лийын. Туп-вачыже кызытат лопка,
но изиш пӱгырнышӧ. Шоҥго улмыжым кидше палдара: коваште куптыргылын,
вӱргорно кандалгын оварген. Пушеҥгын, шоҥгеммыж семын, вожшо тӱжвак лектеш,
а айдемын — кидысе вӱргорно. Шола кидше — протез. Тичмаш, чевергалше йытыра
чурийжым куптыр утыждене коркален огыл — шыма. Чал ӱпшӧ рвезе еҥын гай
оваргалын шога. Шымле ийым воштарен
гынат, чулымын коеш. Шинчаончалтышыж гыч лӱддымӧ улмыжо шижалтеш.
— Эргым! — тӱҥале ача, Вадимым чаманышыла ончале. Вуйжо гыч ниялташ
кидшымат
нӧлтале, но ыш тошт. Эргыжлан ынде витле ий, а вичияш огыл. — Жап эртымым
тый
шижыч але уке, а мый гын шым шиж. Витле ий вич ийла эртен кайыш. Шукерте
огыл
ӱстел йымак чапа-чапа ошкыл пурет ыле, а ынде шке ача улат, таче-эрла коча
лият.
Сергей Ильич ӱстелтӧрыштӧ йыгыре верланыше самырык мужырым ончале. Уныкаж
воктен
шинчыше неле могыран самырык ӱдырамаш чеверген кайыш.
— Шешке уныкам, вожылмо ок кӱл, кажне мужыр шке тукымжым шуйышаш. Мутат
уке, айдемын пеледме жап — рвезе пагыт. Шоҥгемаш ит вашке, вара рвезе годсо
жапым
мӧҥгеш от пӧртылтӧ, маныт. Тиде — лач тыге. Илыш, шошымсо шорвӱдла, пеш
вашке
эртен кая. Шаулен йогышо эҥер — рвезылык, толкыналтше теҥыз — вийвал пагыт,
шыптымык ер — шоҥгылык. Вот мый ынде тугайышке савырнем. Пушеҥге гыч
мучыштен вочшо
лышташ уэш ок ужарге, утыр нарынчалга веле.
Сергей Ильич шып лие. Логар мугыльжо ӱлыкӧ-кӱшкӧ коштеда. Эргыжым шӱлыкын
ончен
шога. Ала ойлышаш мутым кычалеш, ала логарыш толшо комылям темдал волташ
тӧча.
— Ме ават дене коктын ныл эргым ончен куштышна. Аватлан ӱдыр икшыве кӱлеш
ыле,
но, манмыла, Юмо ыш пу. Те мыланна ӧпкелен ода керт: чыланат институтым
пытарышда. Икманаш, кажныдам илыш кугорныш луктын улына: ик шольыч военный,
весе инженер, кумшо туныктышо лийыч. Илья кочадат туныктышо ыле. Сар
тӱҥалме ийынак Моско
воктен вуйжым пыштыш. Йыван кочада — авадан ачаже — тудым, Вадим, тый
шарнет,
мемнан деке унала коклан толын кая ыле — ӱмыржым калык эмлыме пашаште
шуктыш.
Тый тудын корным ойырен нальыч да тушто коло вич ий утла тыршет. Пытартыш
эсенле
мутем тыгай лиеш: тушманетым йӧрате, осалым шонышо-влаклан порым ыште.
Тылат ны
тушман, ны осал еҥ лийшаш огыл. Врач ончылно черле гына. Шкежат таза лий.
Тыйын
век пиал эреак мелын шогыжо!
Сергей Ильич чаркам ӱстембак шындыш. Эргыжым шупшалаш лап лие. Тудыжо кынел
шогале, ачажым ӧндале. Руш йӱла почеш кум гана шупшалалтыч. Ача уэш чаркам
кучыш,
кӱшкӧ нӧлтале.
— Эргым, тыйын верч! — мане, пундаш марте подыл колтыш. Кӱсен гыч
нершовычым
луктын, вӱдыжгышӧ шинчажым ӱштыльӧ. Пашам ыштен нойышо еҥла верышкыже
шинче.
"Йолвий уке. Вашке ноя" — семынже пелештыш.

Сергейын икымше классыш тунемаш кайымыж годым шочмо ялыштыже шым классан
тичмаш
огыл кыдалаш школ лийын. Ачаже, Илья Петрович, директорлан шоген. Аваже,
Евдокия
Леонтьевна, икымше классым туныктен. Сар тӱҥалме деч кум ий ончыч саде
школым
кыдалашыш савырышт. 1941 ийыште икымше выпуск лие. Коло вич ӱдыр ден рвезе
кыдалаш школым пытарыме нерген аттестатым нале. Рвезышт чыланат элым тушман
деч аралаш кайыштат, иктыжат мӧҥгӧ ыш пӧртыл.
Илья Петровичланат — действительный службым эртыше, запасысе командир-
политпашаеҥлан — сар тӱҥалме кечылаштак повесткым кучыктышт. А телым, У ий
вашеш, ватыжлан похоронко кагаз тольо.
Школ коллектив койын шуэмын. Рвезе пӧръеҥ-влак, икте почеш весе, сарыш каен
пытышт.. Ик шоҥго биолог гына кодо. Роно тудым директорлан шогалтыш.
Озанлык йодышым рашемдаш але вес паша дене чӱчкыдын я районыш, я олаш
кошташыже логалын.
Урок пуалтде кодын. Туныктышо уке дене вес предметла денат программе
шукталтде
кодын.
Шыжым, кылмыктыш вашеш, ялыш Касвел кундемла гыч эвакуироватлыме икмыняр
ешым
кондышт. Нунын коклаште кӱкшӧ образованиян ӱдырамаш-влак ыльыч, садлан
туныктымо
пашашке ушнышт. Но тӱҥалтыш класслаште марла туныктеныт.
1942 ий кеҥежым Сергейлан кыдалаш школым пытарыме нерген аттестатым
кучыктышт. У
тунемме ий гыч икымше класс дене пашам ышташ тӱҥале. Но тиде сомыл кужун ыш
шуйно. Идалык мучаште шке таҥаш рвезе-влак дене пырля латшым ияш самырык
туныктышо,
суртеш авам шкетшым коден, армийыш лектын кайыш.
Горький воктене Кулебаки военный лагерьыште Сергей общий подготовко манме
курсым
эртыш. Вара снайперлан туныкташ тӱҥальыч. Жап шукат ыш эрте, вучыдымын,
тунемме
лугыч, кугу тӱшкам вагонлашке шынден, Касвелыш наҥгайышт.
Фронт. Смоленский направлений. Ола тушман кидыште. Ондак оборонышто шогышт,
вара
ончыко тарванышт. Лучеса эҥер гоч вончымо годым тушман пуля Сергейын оҥжым
шӱтен
кайыш.
Госпиталь. Ныл тылзе эмлалтмек, медицинский комиссий командный составым
ямдылыме
курсыш тунемаш колташлан паремаш тӱҥалше сусыр-влакым терген лекте. Тиде
тӱшкаш
Сергей логале.
Куд тылзе гыч адакат фронт. Сергей — младший лейтенант, разведке взвод
командир.
Талукат пеле жапыште салтак йолташыже-влак дене тушманын ятыр "йылмым"
кондышт.
Командирын усталыкшым, лӱддымылыкшым шотыш налын, Сергейлан лейтенант
званийым
пуышт. Полк разведке гыч дивизийыш кусарышт.
Евдокия Леонтьевна эргыжлан кӱрылтде серен шоген. Сергеят кажне серышлан
вашмутым пуаш тыршен. У тунемме ий вашеш ава деч увер тольо: "Сергей!
Мемнан школыш
тӱҥалтыш классым туныкташ Марий Билямор педучилищым пытарыше самырык ӱдыр
толын.
Тудым пачерлан пуртышым. Шкетын илаш куштылго огыл: телым пӧрт ырыкташ
пуымат
пӱчман, вӱташте шогышо казалан кургымат ямдылыман. Сурт сомыл тӱрыснек шке
ӱмбалнем. Южо кечын чыла верыш шуаш жап ок сите. Урок деч вара кече коден
яллаш
коштына: калыкым Совет информбюрон уверлаж дене палдарена, тӱрлӧ темылан
беседым
эртарена. Коктын гын, коктынак.
У туныктышын лӱмжӧ Лидия Ивановна Мокеева. Пеш кумылзак. Шке ӱдыремла веле
чучеш".
Фашист-влакым Касвелыш чактарыше Сергейын дивизийже Польша мландыш пурыш.
Ик заданий гыч мӧҥгеш толмо годым немыч артиллерий нейтральный зонышто
мландыш пызналт вочшо разведчик-влак ӱмбак кугу тулым почо. Икмыняр боец
колыш, ятырын сусыргышт. Тышан лейтенант Казариновын шола кидвурго луым
осколко шалатыш.
Адакат госпиталь. Кидым пӱчкыч. Кынервуй деч кок вершок кутышан тоҥгак веле
кодо.
Азап нерген аважлан увертарыш. Вашмут тольо. Но серышым Лидия Ивановна
возен:
"Пагалыме Сергей Ильич! Мый тыланда кокымшо письмам возем. Ондак часть
адрес дене колтышым, но вашмут ыш лий. Те сусыргенда улмаш. Неле увер,
Сергей Ильич!
Авада колен. Тойышна. Черле ыле, кужу жап мерчыш. Пытартыш кок тылзе пашаш
ыш
лек. Таза огыл улмыжым, тендам тургыжландараш огыл манын, увертарен веле
огыл.
Мый кызыт тендан суртеш шкетын кодынам. Йӱдлан йолташ ӱдыр малаш толеш,
шкетлан
ала-можо ючкатан чучеш. Иза азаплане, чылажат шке верыштыже, чылажат тӱрыс.
Умбакыже мылам кузе лияш? Тышан кодаш але вес пачерыш кайыман? Суртым
петырен кодем гын, пӧртйымалне пареҥге, пакча-саска, вӱташте каза ден чыве-
влак улыт.
Шкендан пунчалдам, пожалысте, увертарыза. Кузе кӱштеда, туге ыштем".
Туныктышо ӱдырлан кӱчык да раш вашмут лие: "Пагалыме Лидия Ивановна! Кушто
илет,
тушанак код. Пешак неле лиеш гын, авайын вургемжым, казам ужален кертат.
Мыйын
велым нимогай ӧпке шомак ок лий да лийынжат ок керт. Икмыняр жап гыч
йӧршынлан
мӧҥгӧ пӧртыл шуам. Ынде мый сарлык еҥ омыл. Тунам чыла рашемдена. Сергей".
Сар чарныме ийын, шошо вашеш, Сергей мӧҥгыжӧ толын пурыш. Чылажат кӱчык
жапыште
рашемдалте: Лидия Ивановна ты суртлан озавате лие. Сергей Ильич школыш
военруклан пурыш. Вес ийын учительский институтышто тунемаш тӱҥале. Тунамак
пелашыже
эрге азам пӧлеклыш. Вадим лӱмым пуышт. Илен-толын, коктынат пединститутым
заочно
пытарышт. А ынде паша дене сулен налме канышыште улыт.

— Пагалымем-влак! Аракам шке темкалыза! — уна-влаклан озавате темла,
кочмыштым
эскера: кӧ мом утларак йӧрата — тыманмеш кухньо гыч нумал конда. — Кочса,
кочса!
Ида сӱсане, эре мемнан дек ода тол!
Озаватын каласымыж семын, ынде юбилярым ял гыч толшо ава саламлаш лие.
Лидия
Ивановна чаркам кучыш, кынел шогале. Вадимын аваже изирак капан, йыргешке
шемалге чуриян ӱдырамаш. Кап-кылже самырык годсыж гаяк аралалт кодын:
вичкыж кыдал,
чатка оҥ, нугыдо шем ӱп. Простан чиен.
— Вадим эргым! — манын гына шуктыш, омса йыҥгыр льиҥ-льоҥ шоктен кодо.
Озавате омса почаш содор каен колтыш.
Ӱдырамаш йӱк шоктыш:
— Казариновмыт тыште илат?
— Тыште.
— Те Вадим Сергеевичын ватыже улыда?
— Тыге.
— Тугеже тышан киддам пыштыза. Пелашланда телеграмме.
Омса петыралте. Озавате уна-влак деке пӧртыльӧ. Лык-лук тодылман аҥысыр
тасма
дене ӱшталме кагаз ластыкым марийжылан шуялтыш.
— Тыйым саламлат дыр, — мане.
Пытартыш кок кече жапыште Вадим Сергеевичлан тӱрлӧ верла гыч саламлыме
открыткесерыш ден ятыр телеграмме тольо. Тидыже кӧ деч гын?
Вадим Сергеевич телеграммым шаралтыш: Ӱпӧ гыч. Ондак шыргыжале, вара,
лудмыж семын, чурийже вашталте. Нигӧм ыш ончал, ыш пелеште, кагазым оҥ
кӱсеныш чыкалтыш.
Шинчажым ик верыш тусарышат, тӱҥшӧ гай лийын шинче.
Лидия Ивановна эргыжын кумыл вашталтмым ужо. Кӧ телеграммым колтен, тушан
мом
возымо — тогдаен ыш керт. Мо-гынат, Вадим куаныме олмеш шӱлыкаҥе гына.
Орлыкан
шонымаш гыч эргыжым кораҥдымыла, йӱкым кугемдыш:
— Вадим эргым!
Тудыжо, омо лугыч помыжалтмыла, вуйым ӧкымрак нӧлтале. Аважлан шыргыжале.
— Тӱҥ сугыньым ачат каласыш, мый ешарем гына. Эре весела кумылан лий, толын
савыше шӱлыкым ӧрдыжкӧ шӱкал колташ тӧчӧ. Ача деч уш-акыл, ава деч шӱм
поро, маныт. Нуным иктыш ушет — илышет тыматлын эрташ тӱҥалеш. Сайын илыза,
чыланат таза
лийза. Ача-авадам ида мондо. Вадим, витле ийым теменат, но мылам ончычсылак
изи
улмет гай чучат.
Лидия Ивановна чаркам тӱрвыш тушкалтышат, ӱстембак шындыш. Моло-влак
ястарышт.
Подылмо арака кажныжым тыланыме ойым каласаш кумылаҥдыш: икте Вадимлан
эмлымверыште пырля ышташ тӱҥалмым ушештарыш, весе моктеммут дене сийлыш,
кумшо кужу
ӱмырым тыланыш. Ятыр чарка ястаралте, кажныже юбилярлан пӧлекым кучыктыш.
Ӱдырамаш кокла гыч ала-кудыжо мурым тӱҥале. Мурызылан полшаш кок-кум пӧръеҥ
йӱк
ушныш. Варажым чыланат авалтышт. Вара Вадим Сергеевич эмлымвер
администрацийын
пӧлеклыме магнитофоным колтыш. Вальс ритман, чоным тарватыше, йӧратымаш
нерген
муро икмыняр мужырым кушташ лукто.
Озавате ден кугыжо ӱстембач кӱмыж-совлам, кодшо чесым погат. Залыште
ӱстелат уто
лие, кораҥдышт. Кушташлан йоҥгыдо вер кодо.
Пайрем тургым утыр талышна. Ала-кушеч гармоньым кондышт. Гармоньчат лекте.
Марла
кушташ тарванышт.
Вадим Сергеевич шкенжын паша пӧлемыш пурыш. Ынде тудо нигӧн шинчаш ок
логал,
уло-уке дене иктак. Кӱсен гыч телеграммым лукто, ӱстембак шаралтен пыштыш.
Уэш
лудеш: "Ачай! Тыйым шочмо кечет дене шокшын-шокшын саламлена. Тазан иле,
кужу
ӱмыран лий. Амина ӱдырет ден Хасан уныкат".
Амина! Шке вӱржӧ, икымше шочшыжо! Ачажын илыме адресым ок пале. Телеграммым
Тазалык аралыме министерствыш колтен. Тодылмо лукыш Вадим Сергеевичын
адресшым
ручка дене возымо.
Ача трук шарналтыш: Амина тиде тылзынак шочын! Шочмо кечыже арня гыч. Коло
вич
ийым тема. Коло вич ий! Манаш веле! Ӱдыржӧ икымше гана телеграмме гоч
"ачай!"
манын. Вадим тудын дене ныл тылзаш улмыж годым ойганен чеверласышат, тетла
ужын
огыл. Ондак йӱд-кече ӱдыржӧ верч ойганен илыш. Вара у ешым чумырышат, Ӱпӧ
олаш
кодшо Амина ден аваже уш гыч эркын ӱштылалтыч. Вот ынде эртен кодшо пагыт
уэш
шке урвалтыж коклаш пӱтырал нале.
Хасан лӱман уныка уло аман. Мыняр ияш? Тугеже Амина марланат каен. Пелашыже
кӧ?
Очыни, суас. Эргыштлан татар лӱмым пуэныт. Аваже кушто? Тудат весылан
марлан каен дыр? Эх, Хамида, Хамида! Икымше йӧратымаш! Ӱмырешлан кодшо
йӱксавыш...

2

Кыдалаш школым тунем лекме нерген аттестатым кучыктымек, мӧҥгыштӧ Лидия
Ивановна
эргыж деч йодо:
— Вадим, кушко тунемаш кайышашым ынде палемдышыч?
Вадим ончыклык нерген ятыр шонкален, но могай корным ойырен налме ой але
вуйышто
йӧршынлан пеҥгыдемалт шуын огыл.
— Вадим, молан тылат пединститутыш каяш огыл? — ава темла. — Туныктышо
лият. Можыч шкенан школыш толат.
— Мылам тиде сомыл ок келше. Туныктымо паша ӱмыр мучко ик книгам пачаш-
пачаш
лудмо дене иктак: кажне ийын эре иктымак ойло, йоча-шамычлан умылтаре.
— Туныктышо ынет лий, технический вуз ок келше. Вара кушко кайынет? Неужели
тымарте шоналтен отыл?
Вадим чоян шыргыжале, аважым ончале. Но йӱкым ыш пу.
— Ну, мом шылтет? Ойло.
— Авай, палет, кӧ мый лийнем?
— Кӧ?
— Заповедникыште ыштыше научный сотрудник.
— Могай заповедникыште?
— Ну, кушто ир янлык-влак илат.
— Африкыш кайынет мо? Лев ден тигр тӱшкаш?
— Молан Африкыш. Мемнан элыште шуко заповедник уло.
Паша пӧлем гыч Сергей Ильич лектын шогале. Ава ден эргын кутырымо солнен,
витне.
— Ачаже, кольыч? Вадим заповедник пашаеҥ лийнеже.
Сергей Ильич шоналтыш, вара эргыжым ончале.
— Кушто тудлан туныктат?
— Киров олаште. Охотовед-влакым луктыт.
— Охотовед — сонар озанлык пашаеҥыс. Тыйын шонымашет дене келшен ок тол.
Заповедникышке сонарзылан корно петырыме. Можыч, егерь лийнет?
— Можыч, егерь, — ок чакне эрге.
— Лесник ден егерьлан вузым пытарыме ок кӱл. Такат налыт.
Вадим вуйым сакыш. Вара пеҥгыдын каласыш:
— Тугеже ветеринарный институтыш йодмашым колтем. Врач лиймек,
заповедникыште
черле янлык-влакым эмлаш тӱҥалам.
— Айдемым эмлыше врач лият гын, пайдаже утларак, — вашкыде, тыматлын ойла
ача.
— Медицинский институтыш логалаш — манаш веле. Конкурс кугу, маныт. А
мемнан
ялысе школ деч вара тушко пураш шоныман огыл. Садиктак кӱлеш наре баллым
поген
ом сеҥе.
Сергей Ильич пӧлемыш пурыш. Тушеч газетым лукто да эргыж ончык пыштыш.
— Ӱпӧ медицинский институт Марий республикысе Тазалыкым аралыме
министерствылан
икмыняр тунемме верым ойырен. Экзамен Йошкар-Олаште лиеш. Шке манметла,
балл ситыше лиеш гын, министерстве тылат направленийым пуа. Шоналте, — мане
ача да уэш
пӧлемыш пурен йомо.
Авалан тыгай савыртыш келшыш. Чурийже волгалте.
— Айдемылан полшаш — эн суапле сомыл. А черже тудлан могай гына ок пиж! Вот
тылат — эртак у, вучыдымо. Эмле веле.
Вадим, газетеш савыктыме увертарымашым пачаш-пачаш лудын лекте. Шоналтыш.
Шинчажым аваж ӱмбак виктарыш.
— Келшем, авай. Эрла район больницыш каем, тазалык нерген справкым кондем.
Вара
Йошкар-Олаш документ-влакым наҥгаем.
Вадим экзаменлан ямдылалташ пиже. Аваже тудлан нимогай озанлык сомылым пуэн

огыл. Тудынлык пашамат шольыжо-влак шуктен толыныт.
Жап шижде эртен кайыш. Йошкар-Олаш толмек, Вадим чылт ӧрӧ: институт куд
верым
ойырен, а тунемаш каяш витле утла йодмаш пурен. Ик верыш шым еҥ — конкурс
моткоч
кугу.
Вадим кӱлеш наре баллым погыш. Экзаменым эртарыше комиссий кум ӱдыр ден кум
рвезым ойырен нале.
Вадим студент ешыш ушныш. Икымше курсышто утларакше теоретический
шинчымашым пуат. Студент-влак айдеме капын ышталтмыжым, шӱм-мокшын пашам
кузе шуктен толмыжым
тунемыт. Анатомий — эн кӱлешан, ончыклык врач-влакым негызлыше тӱҥ предмет.
Тунемме тургымыш возалтмыж дене Вадим икымше ийын эртен кайымым ыш шиж.
Теве теле каникулат шуо. Мӧҥгыжӧ тольо. Каналтыш. Шиждеак шошо эртыш. Вара
экзамен.
Студент-влак кеҥеж каникуллан мӧҥган-мӧҥгышкышт каен пытышт. Адакат шочын-
кушмо
ял. Ача-ава. Озанлык сомыл. Жап — мужыр оҥгыран пар имньыла, йӱд-кече
ончыко
йорта, нигушан ок кучалт, нигушан канышым ок ыште.
Кокымшо курсышто лекцийым практический паша дене ушаш тӱҥальыч. Икана
секционный
залыш наҥгайышт. Тушто, лопка-кужу ӱстембалне, пел айдеме кап киен. Очыни,
ондак
тудым чот кылмыктеныт, вара, вуй гыч тӱҥалын, кыдал марте пӱчкын ойыреныт.
Вадимлан колышо капым ужаш логалын, но тыгайым нигунам! Тудо веле огыл,
весе-влакат ошем шогальыч.
Икмыняр ӱдыр ыш чыте, коридорыш лектын кайыш.
Айдеме чылажымат чыта, чылажланат тунемеш. Тиддеч вара Вадимын, молын
семынак,
колышо кап деч лӱдмаш йомо.
Вуйым лугышо анатомий термин ден тӱрлӧ химий формул дене аҥыргылын, кокымшо
курс
шеҥгек кодо. Ик жаплан институт пустаҥе. Кеҥеж каникул.
Кеҥеж кечым вӱраҥ дене висат гынат, шокшо жапын кутышыжо кужу огыл.
Вадимлан
Ошын вӱд воктен я йылдырге кошташ, я колым эҥырен шинчаш ыш логал.
Озанлыкыште
сомыл ӱмбач сомыл лектеш. Каникул пеш вашке эртен кайыш. Уржа-сорла тургым
кыдалне уэш институтыш пӧртыльӧ.
Кумшо курсышто студент-влакым чӱчкыдын клинике еда коштыкташ тӱҥальыч.
Тыште ыштыше врач-влак черлым эмлат, тыгодымак шымлыме пашам виктарат да
студент-влаклан
лекцийым лудыт. Нуно ятыр операцийыште лийыныт. Ончымаште тудым ышташ
нимогай
нелылык укела чучеш. Рвезе-ӱдыр-влак хирурглан кӧраненыт: кидше циркысе
фокусникын гай модеш веле. "Тунем лекмек, тидын гай мастар лийын кертам
мо?" — шукынжо,
очыни, шоненыт.
Шучко сӱретымат ужаш логалын. Икана операций годым черле еҥын пеш чот вӱр
йогаш
тӱҥале. Операцийым ыштыше хирург ден тудлан полышкалыше-влак кожганышт.
Студент-влак, тынар вӱрым ужын, вигак ошем шогальыч. Вадимат вуй пӧрдмым
шиже, укшинчыш
нӧлташ тӱҥале. Ик медшӱжар чылаштлан ӱпшынчашышт нашатырь спиртеш нӧртымӧ
мамык
падырашым кучыктыш.
— Южгунам уш каен йӧрлшат лиеда, — шыпак мане.
Вадим умылыш: ик операций весылан келшен ок тол. Южгунам хирург туткарышкат
перна: пашам мучашыш ок шукто, а черле кола...
Кажне семестрын у предмет-влак ешаралтыт. Вадимын тунемме пагыт веселан
эрта.
Теве адакат кеҥеж каникуллан кумшо гана ялыш толын. Ачаж-аваж дене пырля
чодырасе изолыкыш шудо солаш, чумыраш кошто. Озанлыкыште вольык уло, тудат
кочнеже.
Пакчаште тыршыш, ачажлан мӱкш ончаш полшыш. Эр-кас ял воктен икшырымын
йогышо
Ошкын эҥерыште йӱштыльӧ.
Адакат институт. Нылымше курс. Шокшо пагытлан мучаш шуо. Чечен кеҥеж шке
вержым
шыжылан пуа. Тудыжо пеш вашке шке пашажлан пиже. Юалге юж дене шӱлалтен,
Ӱпӧ
уремла мучко кушшо пушеҥге-влакым той тӱсаныш савырыш. Садлаште, калык
каналтыме
парклаште одарланыше куэрлан ужар чиемжым кечыйол чия дене шӧртняҥден. Ола
тӱс
утыр веле мотореште. Шыже шкежат "шӧртньӧ" лӱмым нале. Но тудо тиде
кундемым коден каяш вашкен. Сӧрастарыме ола пӱртӱсым йӱштӧ телылан кодаш
огыл маншыла, кагура мардежым конден, пушеҥге-влакым рӱзаш, укшыштым
тодышташ тарваныш. Икмыняр
жап нунын ӱмбач вургемыштым кудаш нале, чараҥдыш. Мардеж-тарзе вургем-
лышташым
тышке-тушко пӱтырен наҥгайымыжла, урем мучко шалатыл кодыш. Дворник-влаклан
уто
паша лекте. Пытартышлан йӱштӧ шыже, изирак шокшым пуышо кече чурийым вулно
гай
сур пыл дене шойыштышат, лум йӧршан нӧрык игечылан эрык лие. Асфальт
шарыман
уремат лавыраҥе. Уэш шоҥак кылмыктен шындыш. Ындыжым игечылан теле оза лие.
Жап эртыме семын Вадимын ийгот ушнен толын, туп-ваче кумдаҥын, капыш
чогашыл ушнен.
Институтын актовый залыштыже пайрем кастене, коклан тыглай шуматкечын танце
кас
лиеден. Тушко вес институтла гыч, тыгак оласе ӱдыр-влак коштыныт. Нунын
коклаште
мотор кап-кылан, шыма чуриян, ончыклык оръеҥ ятырын ыльыч. Но Вадим иктыж
декат
лишемаш да лӱмыштым йодаш кӱлешлан шотлен огыл. Манмыла, чонлан йышт от
кӱштӧ,
жап шумек, келшыше ӱдырым ойырен налаш шке шижтара.
Октябрь пайрем кастене, танцыш толшо шуко ӱдыр-рвезе коклаште Вадимын
шинчажлан
палыдыме кум самырык ӱдыр перныш. Нуно тышке икымше гана толыныт, коеш.
Иктыже
молышт деч поснак ойыртемалтеш: шемалге чурий, эреак шыргыжал ончышо шем
шоптыр
гай шинча, арун кадыргалше вичкыж шинчапун. Пулвуйым койыктышо кумда
урвалтан,
шышталге тӱсан платьым чиен. Йолжо пӧрдымӧ гай мотор. Тиде изирак капан
ӱдырлан
эрвел калык вургемым чикташ, кужурак ару шӱйжым, кидвургыжым шергакан кӱ
гыч ыштыме аршаш да тӱрлӧ чия дене чолгыжшо кидшол дене сӧрастараш гын, руш
писатель
Купринын Суламифьше пелен шогалташ лиеш. Тыгай мотор ӱдырым Вадим нигунам
ужын
огыл.
Саде ӱдыръеҥ чылан шинчашкышт логале. Рвезе-влак коклаште шыве-шыве
мутланымаш
ылыже. Кутырымышт годым тудым ончал-ончал колтат. А Вадим шинчажым кораҥден
ок
керт.
Пырдыжыште кечыше динамик гыч вальс сем йоҥгалт кайыш. Танце тӱҥале.
Палыдыме
ӱдыр дек тӱшка гыч кум рвезе поче-поче лишеме, мужыр лияш темлыш. Но тудо,
огым
маншыла, вуйым веле рӱзалтыш — кумыньыштланат кораҥын каяшышт логале. "Мый
ӱжам
гын? Кузерак вашлиеш?" — шоналтыш Вадим, ончыкыжо миен шогале.
— Тендам лиеш? — ласкан йодо.
Ӱдыр-уна палыдыме рвезе ӱмбак шинчажым нӧлтале. Шыргыжалмыж годым
шӱргыштыжӧ
парня темдалтыш гай ару лаке лийын кодо. Тидыже чевергалше чурийжым утыр
веле
сылнештарыш. Йӱкым ыш пу, кынел шогале. Вадимлан кидым шуялтыш. Коктын, ваш

ӧндалалтын, танце пӱтыремыш ушнышт.
— Те могай институт гыч улыда? — Вадим кутыраш тӱҥале.
— Мый оласе школышто луымшо классыште тунемам, — лие вашмут.
— Лӱмда кузе?
— Хамида.
— Татар ӱдыр улыда?
— Ане.
— А мый — марий.
Ӱдыр Вадимым тӱслен ончале.
— А мый шонышым, теат татар улыда. Чурий дене чылт тыге койыда.
— Чын ойледа: шукын мыйым суаслан шотлат. Капыштем татар вӱр коштеш. Кугезе
ковам — авайын коваже — тынеш пуртымо суас еш гыч лийын.
— Кушеч улыда?
— Марий республик гыч. Тыгайым колында?
— Конешне. Мемнан классыште ик марий рвезе тунемеш... Те татар йылмым
паледа?
— А те марла кутыреда? — йодышлан йодышым пуыш Вадим.
— Уке, ом мошто.
— Авай татарла мошта.
— Коваже туныктен?
— Коваж деч изи кодын. Тудын шочмо кундемыште суас-влак илат. Нуно марла, а
марий-влак суасла кутырен моштат. Мыйже икмыняр мутым веле палем.
Тиде пайрем касыште Вадимын чонышто Хамида йӧратымаш тулым чӱктыш.
Пӱртӱс ӱдырамаш ден пӧръеҥым икте-весыж дек чакемден. Тидым йӧратымаш
маныт.
Пырля лиймышт годым шкеныштым эн пиаланлан шотлат. Йӧратымаш — айдемын эн
шерге
поянлыкше, илышым аклыше вий, мучашдыме мотор тӱня. Тиде атмаш логалше еҥ
шканже
шке каласен ок керт: "Молан лач тудым гына йӧратем? Молан весым огыл?"
Ӱдыръеҥ ондак мотор улмыж дене рвезе шинчаш перна. А кӧргӧ асылже але
палыдыме,
шым кӧгӧн дене суралыме. Тудын чон-кудывечыш пураш, вате-марий лийын, пырля
илыман. Жап эртыме семын ик кӧгӧн почеш весе почылтеш. Почылтмо семын ваш-
ваш йӧратымаш оҥай комедий ден ойган драмыш савырнен кертеш. Но рвезе годым
тидын нерген
от шоно.
Тидын деч вара Вадим Хамидам мӧҥгыж марте ужатен каяш тӱҥале. Ош Виче вес
сер
курык тайыл мучко шуко-шуко оралтым ыштыме. Умбач ончалмаште кечывалвел
калык
илыме аулым ушештара: ик пӧрт ӱлнырак, весе кӱшнырак. Тошкалтыш семын, аул
кӱшкӧ
нӧлталтын, шарлен. Утларакше тыште суас-влак илат.
Икте-весе дек шӱмаҥме семын коктынат ача-авашт да иза-шольышт, ака-шӱжарышт
нерген палдарышт. Хамида — ешыште кумшо икшыве. Ачаже Сталинград олам
аралыме годым
кугу кредалмашеш нелын сусырген. Хамидан кандаш ияш улмыж годым ӱмыр лугыч
илыш
дене чеверласен. Аза ыштыме пӧртыштӧ медшӱжарлан ыштыше Майтап аважлан ныл
йочам
йолвак шогалташ кӱлын. Кушкын шумекышт, кугуракышт шке илыш лончыштым
печкалтареныт: эрге заводышто ышташ тӱҥалын, ешаҥын. Эрге почеш шочшо ӱдыр
технологлан
тунем лектын, Ӱпӧ оласе технический институтым пытарыше инженерлан марлан
каен.
Кызыт Свердловск олаште илат. Ава пелен Хамида ден нылымше классыш коштшо
шӱжарже веле кодыныт.
Вадим ден Хамидан чонышто йӧратымаш тул кече гыч кечыш ылыж толын. Икте-
весыж
деч посна улмышт годым леве игечынат йӱштын чучын дыр. Пырля лиймекышт веле
нигунам йӧрышаш огыл, яндарын йӱлышӧ йӧратымаш тулотышт нунын шӱмыштым
ырыктен.
Ваш ончалын шыргыжалыт гын, пуйто шинчашт иктымак ойлен: мыйын чоныш шыжым
толын
пурышыч, пеленет чевер шошым кондышыч.
Ик йӱштӧ кастене озаӱдыр Вадимлан пӧртыш пураш темлыш:
— Кылменат вет? Айда пӧртыш пурена.
— Ават мӧҥгыштыжӧ? — Вадим йодо. Тудо сурт озавате дене вашлияш сӱсанен.
— Лийшаш. Авам деч лӱдат?
— Ом лӱд. Но пураш йӧндымын чучеш. Тудо мемнан келшымынам пала мо?
— Ужеш гын, палаш тӱҥалеш, — шыргыжале Хамида.
— Вуеш ит нал, таче жапем пешак чӱдӧ. Сессийлан ямдылалташ кӱлеш,—
умылтарыш
студент.
— Тыят мӧҥгылан пуымо пашам ыште. Вескана пӧртышкыда пуремак. Тунам ават
дене
палыме лийына.
Вадимын шочмо ялыште тудын таҥаш-влак шукышт ешан лийыныт, а тудо тачат
качымарий. Кодшо кеҥежым, каникулышто улмыж годым, школышто пырля тунемше,
самырыкак
марлан лекше ӱдырамаш мыскара йӧре ойлыш:
— Вадим, мыйын кок йочам уло, а тый алят ӱдырым от нал. Пален лий: шоҥго
каче
лийын кодат — самырык-влак тыйым шӧрынат огыт ончал. Кеч-могай саска шке
пагытыштыже веле тамле. Жап эрта — пуаҥеш.
— Мый ир олмала телыгоч укшышто кечен кертам, ом пуаҥ,— вашештен Вадим.
— Ит моктане. Теле йӱштеш шужаҥат, кочкаш йӧрдымӧ лият.
Тиде кутырымашым Вадим кызытат чӱчкыдын шарналта.
Ик йодыш рвезым тургыжландарен: Хамида эше путырак рвезе, школымат тунем
пытарен
огыл. Адакше мусульман-влак религийлан шӱман улыт, шоҥго еҥ каҥашым
колыштыт.
Нуно Моисейын сугыньжым шуктен толыт, а марий-влак, тынеш пурышышт, Иисусын

кӱштымыж почеш илат.
— Хамида, ават юмылан ӱшана мо? — йодо икана Вадим.
— Ачам колымо деч вара ӱшанаш тӱҥалын.
— Мечетьышкат коштеш?
— Тушкат кая.
— Ават дене пырля тыят юмылтет дыр?
— Мый? — Хамида йӱкын воштыл колтыш. — Комсомолко уламыс! Пален налыт гын,
комсомол гыч веле огыл, школ гыч пастыртен луктыт, — вара, шоналтышат,
уштарыш: —
Можыч, авай манмыла, илен-толын, ӱшанаш тӱҥалам. Илышыште тӱрлӧ лийын сеҥа.
Тыйже Христослан кумалат мо?
— Мемнан пӧртыштӧ юмоҥа уке. Ачам ден авам юмылан огыт ӱшане. Мемнам
иктымат тынеш пуртен огытыл.
Вадим, ӱдырым кыдал гыч ӧндалын, шкеж деке шупшылеш. Шупшалалтыч. Ӱма тамым
ӱдыр
ден рвезе первый кечылаштак налыныт. Ынде Хамида ок вожыл, огеш торешлане.
Мӧр
гай чевер, пушкыдо ӱмажым вишемден, Вадимым шкеак шупшал-шупшал колта.
Кутырашлан мут ок пыте, а жап кая. Адакшым утыр веле йӱштемда, чеверласаш
вашкыкта. Эрла кастене вашлийме шотышто ойым пидычат, Вадим автобус вучымо
верыш,
кылмыше капшым ырыктымыла, писын куржын колтыш.
"Марий рвезе ден суас ӱдырын икте-весым йӧратымыштым ислам религий сулыклан
ок
шотло мо? Хамидам марлан налаш тарванем гын, мутат уке, тидын шумлык иктаж-
могай
чарак лектеш докан", — автобус окна гыч электротул дене волгалтарыме ола
уремым
ончен кайышыжла, Вадим шонкала.
Эрлашын Вадим библиотекыште тӱрлӧ верам кучышо калык гыч лекше ӱдыр ден
качымарийын мужыр лиймышт годым кок религийын умылтарыман книгам кычалын
муо.
Библий ден коран ик семынрак туныктат. Юмын полшымыж деч посна пеҥгыде еш
чумыралт ок шу. Пӧръеҥ ик верам кучышо ӱдырамашым ватылан налшаш. Тӱрлӧ
юмылан ӱшаныше-влакат мужыр лийын кертыт. Мусульман ӱдыр православный
качылан марлан толеш
гын, венчаялтме деч ончыч тынеш пурышаш. Тудлан священник руш лӱмым
тушкалтен
пуа. Манмыла, Хамида гыч Овдачи лиеш. Марийже ватыж дек илаш кусна —
обрезаний
манмым эртышаш, Вадим гыч Масхутыш савырна. Тидын шотышто Аллах ден Христос
ончылгочак ойлен келшеныт, витне.
Кок религийыштат икгай пеш шуко уло: тамык ден рай, святой вӱд ден шнуй
вер,
юмын кечым палемдымаш, икте рушарнян черкыш кайышаш, а весе кугарнян
мечетьыш
корным кучышаш. Кажныштын архангел ден суксышт улыт. Христианствын тӱҥ юмын
вер
— Иерусалим, а мусульман-влакын Саудовский Аравийыште улшо Мекке ола.
"Содыки, оҥай. Хамидан аваже мылам обрезанийым эрташ ок темле дыр? —
мыскара
йӧре семынже воштылале Вадим. — Да-а, религий дене ӱчашаш куштылго огыл.
Тудо
тӱжемле ий ончыч шочын да тӱня мучко келге вожым колтен. Мемнан элыште
черкым
шалатыл пытарышт, но калык чонеш тудо кодын да ончыкыжымат илаш тӱҥалеш
докан".
Хамидан кажне кастене мӧҥгӧ гыч лектын кайымыже авам тургыжландарен.
Ӱдыржын толын пурымек, ӧпкелалтмыла йодын:
— Хамида, кушто коштат? Толмешкет мален колтен ом керт, ойгырен кием: ала
хулиган кидыш верештынат, ала машина тӱкен шуэн. Укет шеҥгеч эре тыге
орланем.
Ава ӱмыржӧ мучко икшыве верч азаплана. Изишт годым авалан ласкан малаш
эрыкым
ышт пу, кушкын шумекышт, ава шке ок мале.
Хамида кушто лиймыжым ок каласе, шып шинча. Ава йӱкым кугемдыш:
— Тыгай койыш дене, вот ужат, выпускной экзаменым кучен от керт! Школ гыч
толмекет, изишак лудын-возкедыл шинчышыла коят да тунамак книга-тетрадьым
ӧрдыжкӧ
шӱкалат. Таче дневникетым лышташлен лектым: тунемме тӱҥалтышыште чыла
предмет
дене нылытан ден визытан ыльыч, а пытартыш жапыште кумытан-влак сеҥеныт.
Амалже
икте — шатаен коштат, уроклан ямдылалташ жапет уке. Пален лий: умбакыжымат
тыгак
тунемаш тӱҥалат — институтыш пураш тылат шоныман огыл.
— Тений мыйым садиктак институтыш огыт нал. Шке палет, юридическийыш
пурашлан
кок ийым ала-кушто пашам ыштыман, — йӱштынракын вашештыш Хамида.
— Кок ий шуко огыл. Мый илалше лиймекем, нянялан ыштымем годым, больнице
пелен
почмо медшӱжар-влакым ямдылыме курсышто тунемым. Паша ыштыме семын шинчымаш
погыныш. Теве пенсийыш каяш жап лишемеш. Тунемаш нигунам вараш от код.
— Тугеже мый тыйын семын ондак нянькылан ыштышаш улам?
— Тидлан ӧрмӧ ок кӱл. Кажне паша — суапле. Сайын ыштет — ик ий гыч
медицинский
институтыш тунемаш пураш направленийым пуэн кертыт. Экзаменым кучен сеҥет —
конкурс йӧн дене огыл, а вигак налыт.
— Вучен шинче — налыт!
— Чӱчӱт дене кутыралтен ончем. Тудо лӱмлӧ еҥ — ученый. Вузлаште шукыштым
пала.
Тый шканет лоден пыште: мыйын гай медшӱжар огыл, а кӱкшӧ образованиян еҥ
лийшаш
улат. Манмыла, тенийысе саманыште илаш огыл, марлан каяшат диплом кӱлеш.
Икмыняр кече гыч Вадим, Хамидан аважын ойлымыжым тогдайышыла, ончыклык
нерген
мутым тарватыш:
— Кыдалаш школ деч вара кушко-гынат тунемаш каяш шонет дыр?
— Олаште чӱчӱм уло. Научный институтышто ышта. Можыч, авам манмыла, тудын
полшымыж дене иктаж-могай институтыш логал кертам.
— Могайыш?
— Каласен ом керт. Тушко, очыни, кушто конкурс изи лиеш.
— Хамида, педагогическийыш пураш тырше, — Вадим шке велке пӱтырале.
— Ойленат ыле: тылат школ паша ок келше. А мылам туныктышо лияш темлет.
— Ончыкыжым чыла сай лиеш гын, ик ий гыч мый дипломым налам, а тый
педагогический институтыш пурет гын, икымше курсым пытарет. Тидын мӧҥгак,
жапым шуйкалыде,
сӱаным ыштена. Каена Марий республикыш. А тый тышеч Йошкар-Ола
пединститутыш кусаралтат.
Хамида тидлан ыш ӧр, но вуйым сакыш. Шижеш, Вадим тудын деч ойырлен ок
керт.
— Тыйым иктаж-могай мӱндыр районыш колтат гын? Тунам мылам кузе лийман?
— Ик ийлан Йошкар-Олаш кодат. Ме тушто талукаш практикым, вес семынже
специализацийым эртышаш улына. Вара, чынак, районыш колтат гын, тый
заочныйыш куснет.
Тыгодымак школышто пашам ыштен кертат...
Шошо шуо. Мален темше мланде, кече шокшым шижын, лум ужга урвалтыжым
мучыштара,
кылмыше оҥжым чевер кечылан почеш. Вӱдыжгӧ шӱлыш дене шӱлалтен, шканже
илышым
пӧртылта.
Ола тӱрыштӧ лум але шулен пытен огыл, чодыраште тичмашын кия. Но Ӱпӧ олан
тӱҥ
уремлаште кеҥежымсе гай кукшо, йытыра. Эсогыл пурак лектын. Тыште телыжат
лийын
огыл, манаш лиеш. Коммунальный службо лумым эреак эрыктен тольо да ола деч
ӧрдыжкӧ шупшыктыш.
Эрдене юалге вӱдыжгӧ юж чурийым шӱялта. Шӱлаш ласка. Автомашина шикш гына
южым
амырта. Но тудат кӱшкӧ нӧлталтын, мардежеш шула. Шошо, вучен илыме кугу уна
гай,
ондак капка ончык толын шогалеш, вара кудывечыш пура. Суртозалан костенеч-
шокшым
кучыкта. Тиде костенечлан айдеме веле огыл, чыла янлык, мланде кушкыл
куана.
Шаршудо нӧлтеш, пушеҥге лышташ печкалтеш.
Уремлаште йолешке-влак ончычсо деч шукырак койыт. Йӱштӧ телым пачерыште
илен эртарыше коча-кова-влак скверыш погынен, кече ваштареш нерыштым
ырыктен шинчылтыт.
Воктенышт уныкашт юарлат.
Олаште йӱд-кече йӱк-йӱан шога гынат, шырчык тӱшка шканже илыме верым муын.
Школ
воктене кушшо пушеҥгылаш тунемше-влак кажне шошым нунылан верланаш омартам
уштарен сакалат. Эсогыл лӱмын ыштыме изи ӱстембак кинде пудыргым, шӱрашым
оптат. Но
тудыжо тыште илыше кайык логарыш логал ок шу, ӧрдыж гыч эскерен шинчыше,
писе
нерӱпшан ола-вулача шогертен чоҥештен волат, тыманмеш ӱстембалым эрыктен
кода.
Кече нӧлтмӧ семын, леваш тӱреш кылмен кечалтше, аршын кутышан ийсӱс гыч лум
вӱд
чыпчаш тӱҥалеш. А вара, мучыштен-мучыштен, калык коштмо тротуарыш волен
возешат,
янда гай шырпын шалана. Лӱдыкшӧ верым лапка кӱртньӧ пече дене авырыме.
Эртен
кайыше йолешке вуйым комдык ыштен, кӱшкӧ ончалде ок чыте. Тушто,
вуйгоҥгырам шалаташ ситыше нелытан, кидвурго кӱжгытан ий чызаш-влак
радамалтын кечат.
Тунемме ий мучашыш лишемеш, а студент-влаклан тургым тӱҥалеш. Институт
кудывечыште, кече логалман верыште, тыште-тушто книгам лудын шинчыше рвезе
ден ӱдыр-влак койыт. Ончылно — экзамен, талук мучко тунем налме шинчымашым
иктешлыме саман.
Вадимымат жап иша. Ынде ончычсыла Хамида дене кажне кечын вашлияш ок логал.
Экзаменлан ямдылалтман. Ик кечын, эреак вашлийме верыштышт — кафе воктен —
Хамида
йӧратыме рвезыжын толмым вучен шога. Но палемдыме жап эртыш, а тудо уке.
"Нигунам вучыктен огыл. Очыни, черланен", — шоналтыш ӱдыр. Вадимын илыме,
мӱндырнӧ
огыл улшо тӱшкагудо велыш ошкыльо. Тушко пураш омсам шупшыльо — ваштарешыже
Вадим лектеш.
— Вуеш ит нал, Хамида. Институтышто кучалтым. Комсомол комитетын
заседанийже
лие, — мане Вадим.
— Черланенат шонышым, — Хамида шыргыжале.
Урем мучко вашкыде ошкылыт.
— Ынде кажне кечын вашлияшна ок логал. Тыйымат, мыйымат экзамен темда.
Арняш кок
гана пырля лияш темлем гын, вуеш от нал, шонем: шуматкечын — кастене, а
рушарнян
— кечывалым. Кинош каяш жапна лиеш, — Вадим пеленже ошкылшо ӱдырым кыдачше
ӧндале. Ужатенат ыш кае, уремеш чеверласышт.
Хамида кече шичме деч ончыч мӧҥгыжӧ пӧртыльӧ. Аваже кас кочкышым ямдылкала
ыле.
"Пеш вашке толешыс. Мо лийын? Рвезыже уло дыр, коклашт гыч шем пырыс кудал
каен
огыл гын? — шоналтыш, ӱдыржӧ ӱмбак шинчам виктарыш. Хамида тудлан порын
шыргыжале.
— Ӱдырем, молан алят рвезет дене мыйым от палдаре? Шуко гана калитке воктен
кутырен шогымыдам колынам, ӧндалалт шупшалмыдам ужынам. Йӧратымашым тояш ок
лий,
садиктак тӱжвак лектеш. Кӧ тудо?
Хамида воштылале, вуйжым аван шинчаончалтыш гыч кораҥдыш. Ойлаш але ойлаш
огыл
маншыла, тӱрвыжым пуреш.
— Медицинский институтын нылымше курсышто тунемше рвезе. Ик ий гыч врач
лиеш.
Лӱмжӧ — Вадим, — ӧкымрак вашештыш ӱдыр.
— Врач лиеш, манат? Тиде сай. А кушеч, могай калык гыч?
— Марий республик гыч. Шкежат марий. Ялысе, — Хамида чулымеште. — Авай,
Вадим
чылт татар рвезыла коеш. Тудын коваже тынеш пуртымо татар ӱдырамаш улмаш.
— Вӱр тудо тукым гыч тукымыш кусна. Ача-аваже кӧ улыт?
— Туныктышо. Ачаже сар инвалид. Кум шольыжо уло.
— Вот мо, Хамида. Вадим мемнан дек толжо. Авам кӱштен, ман. Ынже вожыл,
ынже
сӱсане. Тунемше еҥым мый пагалем.

3

Первый Май пайрем толын шуо. Тиде кечын олалаште кугу демонстрацийым
эртарат.
Студент-влак эр кочкыш деч вара, пайрем вургемым чиен, институтыш ошкыльыч.
Нунат, моло семынак, колонныш ушнен, обком пӧрт воктеч эртышаш улыт. Тыге
кажне
ийын.
Вадим ден Хамида демонстраций деч вара вашлийыч.
— Вадим, кызытак мемнан дек кудалына, — каласыш ӱдыр. — Тый денет авай
палыме
лийнеже. Адакшым таче пайрем. Уна лият.
Вадим шоналтыш: "Хамидалан шкенан пӱрымашнам иктыш уштарыме нерген ойленам.
Тидын нерген аважлан палдараш жап, очыни. Шолып йӧратымаш — йоча модыш гай.
Конешне, ик гана вашлийме дене озаватын кӧргӧ шонымашыжым, поро чонан але
осал улмыжым пален налаш ок лий. Но койыш-шоктышыжо мыняр-гынат почылтшаш.
Аважын могай
улмыжым ончен, ӱдыржым нал, манеш калык. Тидымат шотышко налде ок лий.
— Йӧра, каена, — пеҥгыдын каласыш Вадим. — Ондак пеледыш кевытыш миен
толына.
Озаватылан кучыкташ йытыра аршашым нале. Вара, автобусыш шинчын, суас-
влакын
илыме "аулыш" кудальыч.
Хамидамытын илыме сурт-печым кермыч дене оптымо. Прогал вел пӧрт пырдыжыш
тӱрлӧ
тӱсан кӱжгӧ янда ластык дене сӧрастарыман, кужу окнан верандым ушымо. Окна
йымалне, кечывал кечылан ваштареш, изирак олма сад. Йымалныже икмыняр
шемшоптыр
вондер одарланаш тарванен. Ӧрдыжтырак, ӱмашсе шоган йыраҥ воктен, изирак
кумдыкышто кугымӧр шудо ужарген. Илыше айдемылан тиде мланде пешак шагал,
пареҥге ден
ковыштам, шоганым да мойн шындашлан вер уке. Очыни, чылажымат оксала налыт.
Чумыр илемым шем чиян, кӱкшӧ кӱртньӧ савар дене печен налме. Тыште кажне
суртоза
шке озанлыкшым посна кугыжаныш гай кӱртньӧ чек дене ойырен.
Вадим ден Хамидан кудывечыш пурымыштым ужын, икмарда капан, тӱжвал сын-кун
моторжым арален кодышо, шем ӱпан илалше ӱдырамаш унам вашлияш пӧртӧнчыкӧ
лекте.
Вадимлан кидым шуялтыш. Тудыжо, айманен, чеверген кайыш.
— Палыме лийына. Мыйын лӱмем Майтап Абдрахмановна. Пашаште Майда
Абдрахмановна
маныт. Тыят тыге манын кертат, — ӱдыржын гай йӱк дене озавате рвезе дене
саламлалте. Шыргыжалмыж годым шӱргыштыжӧ изи лаке лийын кодо.
— Казаринов Вадим. Мединститутын студентше, — вуйым савалтыш уна,
озаватылан пеледыш аршашым кучыктыш. — Тендам Май пайрем дене саламлем.
"Чынак, чурийвылыш дене татар рвезыла коеш", — ӱдыржын ойлымым Майда
Абдрахмановна шарналтыш.
— Тау, Вадим. Пӧртыш пуро, уна лият, — пӧртӧнчыл омсам почын, Вадим ден
Хамидам
ончыко колтыш.
Пӧрткӧргӧ — оласе. Ару, йытыра. Пӧлем омса аҥыште Хамидан шӱжарже
койылалтыш.
— Ӱдырем, уна дене саламлалт, — аваже кӱштыш.
Тудыжо омса воктен шогышо Вадим деке лишеме. Кидым шаралтен, изирак
реверансым
ыштыш. Вадим пушкыдо, изи кидшым кучыш, адакат чеверген кайыш.
— Вадим улам, — эркын мане.
— Венера, — шкенжым палдарыш ӱдыр. Шыргыжале да пӧлемыш пурен йомо.
— Вадим, молан омсадӱрыштӧ шогет? Эрте, — кыдеж гыч озаватын йӱкшӧ шокта.
— Тол, тышке шич, — Хамида залыште кугу трюмо воктенсе пушкыдо креслым
ончыктыш.
Озавате ден ӱдыржӧ пайрем ӱстелым поген шуктышт. Арака кленча ден
чаркаланат вер
кодо. Вадимым ӱстелтӧрыш ӱжыч. Майда Абдрахмановна аракам темкалыш, кажнын
ончыко шындыш. Ондак чаркам шке кучыш.
— Кукшо арака манме. Тыште алкоголь пычырик гына. Айста пайрем лӱмеш подыл
колтена.
Чаркам ваш пералтышт, но иктыжат пундаш марте ыш йӱ.
— Вадим, молан от коч? Чесым ӱстел сӧрастараш огыл, а кочкаш погымо, —
озавате
шунашат тӱҥале.
— Эр кочкыш деч вара але шужен шуын омыл, — амалым муо уна.
— Студент кочкышым палем. Эрдене пелос кинде ден теҥгечсе деч кодшо кофе
але
чай. Кечывалым столовыйышто вишкыде лем да сукаха котлет. Тыге вет?
— Тыгеракак, — ыш шылте Вадим.
— Вашке кечывал шуэш. Мо келша, теммешкет коч.
Ӱстелтӧрыштӧ икжап кутырен шинчышт. Но Вадим ден Хамидан келшымышт нерген
мут ыш
лек. Озавате "Татар ӱдыр мусульман качылан марлан кайышаш" манеш гын, рвезе
вашмутым шонен ямдылен: "Мый Хамидам чон пуэн йӧратем. Нимом ом ончо —
марлан налам!" Чаманаш логалеш, ӱдыр ден качын ончыклык пӱрымашышт
каҥашалтде кодо.
Кинде-шинчаллан таум ыштен, Вадим ӱстелтӧр гыч лекте. Озаватын темлыме
чаркам
тетла кидыш ыш кучо. Залыште шаҥгысе верышкак шинче.
Озавате ӱстембач кӱмыж-совлам, кодшо чесым поген налаш ӱдыржылан кӱштыш.
— Мый изатмыт дек каем, — мане.
— Авай, мыят мием! — пӧлем гыч Венера лектын шогале.
— Платьым вашталтен чий. Хамида, иктаж-кӧ палыме еҥ пура гын, арака
буфетыште,
чес холодильникыште.
Вадимын шинчажлан кыдеж оҥаш сакыме книга дене темыман шӧрлык перныш.
"Ончо,
библиотекышт изи огыл. Утларакше сылнымутан литературым чумырымо", —
шоналтыш.
Ик книгам, весым кидыш налын, лышташлаш пиже. Кӱшыл шӧрлыкыштӧ гинекологий
ден
акушерство да моло медицин книгам радамлен шогалтыме.
Майда Абдрахмановна ден Венера унала лектын кайышт. Хамида сомылым
пытарышат,
телевизорым чӱктыш. Вадим пелен толын шинче.
Ик жап гыч Вадимын омо шуаш тӱҥале. Шинчагомдыш ӧкым петырналтеш, кап
нелеммыла
чучеш. Нераш тӧчен шинчымыжым Хамида тогдайыш.
— Вадим, каналташ воч.
— Нимат огыл, эрта, — шинчажым пыч-пыч ыштен колта, а тудо адак кумалтеш.
— Малетыс. Айда пӧлемыш. Мыйын койкем тушто, авам ден Венеран вес
пӧлемыште.
— Мый шинчымаштак нералтем, йӧра? Кином але телевизорым ончымо годым эре
омо пызыра.
— Шинчымаште кузе мален кертат? Имне веле шогымаште мала, маныт. Костюмым
кудаш
да айдемыла каналташ воч.
— Ават толын пурыжо, а мый койкышто кием. Мом каласа?
— Тудо вашке ок тол. Койышыжым палем: кушко кая, тушан кужу жаплан вожым
колта.
— Общежитийыш каем ала-мо. Тушто каналтем.
— Туштыжо малашат эрык ок лий. Йолташет-влак пайремлат чай.
— Демонстраций деч вара иктышт палымышт дек унала каяш, весышт ӱдыр таҥышт
дене
вашлияш кутырышт. Уке улыт дыр, — Вадим кынел шогале. Коеш, чынак кайынеже.
— Шич! — Хамида, вачыж гыч темдалын, креслыш шындыш. — Нигуш от кай, тышан
каналтет. Верым ямдылем, — ӱдыр пӧлемышке пурен кайыш.
Изиш лиймек, омса аҥыш лектын шогале. Ӱмбалныже ошалге-нарынче, вошткойшо
вичкыж
халат. Кужу капрон чулкаже, шем трусикше ден тугаяк тӱсан лифчик рашын
койыт.
Пӧлем окна гыч пурышо кечыйол ӱдырын чумыраш эрдыжым, вичкыж кыдалжым
йомакысе
гай моторын сылнештара, пуйто ӱмбалнысе халатше кече волгыдеш теве-теве
шулен
кая. Чараматын кодынат, кече душ йымалне капшым чывылтыл шога. "Вадим,
ончо, могай улам!" маншыла, верже гыч тарваныде, шып шога.
Рвезын омыжат каен йомо. Шижде кынел шогале. Хамидам шке пеленже чоткыдын
ӧндалын, шокшын шупшал колташ, кидыш лыжган налын, малымверыш нумал наҥгаяш
кумыл
тольо. Но ала-можо чарыш, ыш тошт. Хамидан кап-кылже лывырген, шуленак
каен. Вадимым шӱйжӧ гыч ӧндалаш кидым нӧлталмыж годым мамык гай куштылго,
кумда аҥан халат шокш волен кайыш. Эсогыл коҥылайымалсе шем тӱсан изи
пасужо койын кодо. Вадимат кок кидше дене ӱдырым кыдал гыч кучышат, шкеж
дек шупшыльо. Хамидан чурийже тул гай ырен, чӱчкыдын шӱлештеш. Чатката,
чумыраш оҥжо я нӧлталтеш, я вола.
— Айда пинчакым кудашына, — йӱкшӧ чытырналтын лектеш. Шӱлышыж дене качын
чурийжым когарта. Полдышым мучыштараш кидшым кок кап коклаш шыман чыка.
Пинчак кӱварыш волен возо.
— Вадим, шке ойлышыч: вате-марий лийына. Таче кече гыч пелашет улам манын
шоно.
Озаӱдыр рвезын шӱйжӧ гыч галстукым шупшыл нале, парняшӱм дене тувыр
полдышым муын, мучыштарылаш пиже. Ты жапыште омса чыҥгыр чор-р-р! шоктен
кодо. Коктынат
чурк лийыч.
— Векат, ават толын! Ӱмбакет иктаж-могай вес вургемым шоҥал да вашкерак
омсам
почаш лек!
Вадимын йӧратымаш кумылжын пушыжат ыш код. Кӱвар гыч пинчакым налын, содор
чиенат шогале. Галстуклан верым кӱсеныште муо. Тыгай-тугай нимо лийын огыл
маншыла,
креслыш волен шинче. Шинчажым телеэкраныш виктарыш.
Хамида халат ӱмбак халатым чийыш. Урвалтым ваш темдал кучен, пӧртӧнчык
лекте.
Пӧртыш коктын пурышт.
— Ани кайдар? * — пӧръеҥ йӱк шоктыш.
— Ани Венера былян сызга кэттылар **.
Вадим умылыш: Хамидан изаже толын. Залыш кумло вич ияш гайрак таза капан
пӧръеҥ
вончыш.
— Тиде — Вадим. Мединститут гыч. Студент, — Хамида рушла капласыш.
Изаже палыдыме рвезым тусарен ончале. Кидым пуыш.
— Навиль, — мане.

* Авай кушто?
** Авай ден Венера тендан дек кайышт.

Вадим шке лӱмжым каласыш. Навиль шӱжарже дене рушла кутыраш тӱҥале.
— Ял гыч оньыкувам ден Сания нудым толыныт. Авайым ӱжаш колтышт. Хамида,
айда
тыят. Сания олаште нигӧм ок пале, шкетланже йокрок лиеш. Ӱдыръеҥын пӧртыштӧ
шинчымыже ок шу. Тылат тудын пелен лияш перна. Каныме паркыш каеда, олам
ончыктет.
Вадим велыш савырнышат, каласыш:
— Вадим, айда бызга. Бугын — байрам, — Вадимым суас рвезылан шотлыш, коеш.
— Вадим — марий рвезе. Татарла быльми, — Хамида рашемдыш.
— Вадим, айда мемнан дек. Таче пайрем вет, — рушла виктарыш Навиль.
— Тау, Навиль. Мый тыште уна лийым. Майда Абдрахмановна сийлыш.
Остановко марте пырля кайышт. Вара кок велыш ойырлышт. Навиль ден Хамида
слобода
велыш кудальыч. Изиш лият, Вадимын автобусшо толын шогале.
Корнышто Хамида нерген шонкалыш. "Мом тиде тӧчыш? Можыч, мыйын койышем
пелен налаш тыгай спектакльым модо? Але чынак пеленем вочнеже ыле? Тыгеже
Хамида мыйым
йӧрата, мылам ӱшана. Молан ӧраш? Кызытсе саманыште ӱдыр-влакын вожылмаш,
шкеныштым перегымаш койыш пытен толеш. Самырыкрак нигунам кочкын ончыдымо
саскам тамлен налнешт. Таклан огыл латкум-латныл ияш мӱшкыраҥыт. Хамидат
але самырык, латкуд ийым темен огыл. Но кӱын шудымо олмала мыйын ончыко
волен возаш тӧчыш. Уке,
кеч-могай саскалан шке жапше лийшаш. Олма, тӱжвал тӱсшӧ дене чевер гынат,
але
кӧргыжӧ ужарге, тамже сакыраҥын шуын огыл. Кӱрлын налаш вашкыме ок кӱл.
Мландыш
мучыштен вочшо олма я шукшаҥаш тӱҥалын, я кылже утларак вичкыжат, мардежым
чытен
огыл. А мардежше таче мый лийым. Йӧра, вучыдымын изаже толын пурыш, языкыш
пураш
чарак лие..."
Майда Абдрахмановна шотыштат шканже иктешлымашым ыштыш: "Шкенжым кучен
моштышо,
шотан ӱдырамашла койо. Ӱдыржым марлан налаш тарванем гын, ваштареш шогалшаш

огыл. Ала-ала..."

Урем мучко йортен кайыше мужыр оҥгыран сӱан имньыла шошо пагыт йоҥген
эртыш. Вадимын вачыж гыч черетан нелыт мучыштыш: чыла экзаменым сайын
кучыш. Рвезе пагытше гыч институт ныл ийым катен нале, тыгодымак ийгот
чотым уштарыш. Жап — жапым
шӱка, йолыштен шогалташ ок лий. Хамидат кыдалаш школым пытарыме нерген
аттестатым нале.
Ола урем мучко кеҥеж каникуллан мӧҥган-мӧҥгышкышт каяш тарваныше студент-
влак
кевытла еда коштыт — пӧлекым наледат. Вадимат сувенир сатум ужалыме кевытыш
пурыш. Шинчажлан пу гыч пӱчкеден ыштыме, шулдырым шаралтен шинчыше арыслан
кайык
перныш. "Тиде ачамын паша ӱстелжым сӧрастараш тӱҥалеш", — шоналтыш. Шольыжо-
влаклан шокшо годым упшалаш куштылго картуз гыч, аважлан сӧрал пеледышан
шовычым
нале. Пеленже Хамидат пырля кошто.
Коктынак тӱшкагудыш толын пурышт. Илыме пӧлемышт толен кайыме деч кодшо гай
пустаҥын. Малыме вургемым эрденак комендантлан наҥгайыме, кӱртньӧ лулеган
кум койко
гына шинча. Эсогыл пӱкен уке. Ончычсыла тумбычко ӱмбалне книга курыкат ок
кой —
библиотекыш пӧртылтымӧ. Вадимын чемоданже веле чара койкышто киялта.
Йолташыже-влак каенытат аман.
Вадим кевыт гыч налын кондымо сатужым чемоданыш оптышат, йыр ончале.
— Тау тиде пӧртлан, ынде мӧҥгӧ кайыман, — мане.
Пӧлем омсам суралышат, коридор мучко ошкыльыч. Омса воктен шинчыше вахтер
ӱдырамашлан сравочым кучыктыш.
— Чеверын, Полина Еремеевна. Сайын илыза, таза лийза!
— Тыйымат Юмо перегыже. Кайышаш корнет пиалан лийже, — лие вашмут.
Вадим ден Хамида вокзалыш тольыч. Поезд тарваныме марте але жап уло. Вучымо
залыш ышт пуро, уремеш вераҥыч.
— Вадим, каникул мучко мӧҥгыштет мом ышташ тӱҥалат? — Хамида йодо.
— О-о, миен пурымо эрлашынак паша лектеш. Ачам чодыра аланеш шындылме пӱнчӧ
делянкым ончен кушташ лесничестве дене договорым ыштен. Паша ятыр: кошкышо
укшым
пӱчкедаш, вож йыр рокым пушкыдемдаш, куштыра шудым солаш. Тидлан
лесничестве мыланна шудылык олыкым пӱчкын пуэн. Ачайже пел кид дене пешыжак
солен ок керт.
Аваят ынде рвезыж годсо гай огыл. Адакшым тудлан сурт коклаште сомыл
ситышын
уло. Мыйым вучат шол. Икманаш, каналтен кияш ок логал. А мый чодыраште лияш

йӧратем: пӱнчӧ таман яндар юж, кайык-влак чыгыматат... Мемнан делянкыш
шордо толеда. Палет, могай мотор янлык! Ончен йӧратет. Тудлан мӧҥгӧ гыч
пареҥге шӱмым,
пеҥгыдемше киндым, вольык шинчалым кондена. Кочкышым опташ лӱмын волым
ыштенна.
Кажне шошым презыжым вӱден конда. Но тудыжо кушкын шумек ойырла. Аваже веле
мемнам ок мондо. Вӱдыжгӧ игечын кояпапка лектеш. Шляпаже шемалге-кӱрен, а
кӧргыжӧ
волгыдо-нарынче. Папкавоҥгым погаш моткоч йӧратем.
— Очыни, ялыште илаш ола деч оҥайрак?
— Конешне! Пӱртӱсшӧ мом шога! Тыште курыкан вер, а мемнан олыкан. Таклан
огыл
мемнам олыкмарий маныт.
— Эше вес марий уло?
— Уло. Курыкмарий. Юл воктен илат. Юлын пурла серже кӱшкӧ нӧлталтше, садлан
нуным тыге лӱмдат. Тувелыш кошталтын огыл, могай курык уло — каласен ом
керт. Марий улына, но икте-весым раш она умыло. Йылмына вестӱрлӧ. Рушла
кутыраш логалеш.
— Мемнан классыште Узбекситан гыч толшо рвезе тунемын. Тудат татар, но
йылмына
икгай огыл. Рушла кутырена ыле.
Вуй ӱмбалне динамик вагоныш шичме нерген увертарыш. Пассажир-влак
чемоданым, кугу вӱдылкам нумалын, перрон велыш тарванышт. Хамида ден
Вадимат билетыште ончыктымо вагон ончыко толын шогальыч. Но рвезе верым
налаш ок вашке. Мут памашла йоген лектеш. Омса аҥыште шогышо проводнице
вагоныш пураш кӱштыш.
— Ну, Хамида, чеверын! Пединститутыш пурашак тырше. Кузе экзаменым кучет —
возо.
Мылам тый дечет посна йокрок лиеш. Но шукеш огыл, кок тылзе гыч адакат
пырля
лийына.
— Чеверын, Вадим!
Ӧндалалтыч, но ышт шупшалалт — еҥ-шамыч деч шекланышт.
Поезд тарваныш. Хамида, кидым рӱзен, перрон мучко ошкылеш. Вагон окна гыч
Вадим
йӧратыме таҥже дене чеверласа. Ӱдыр койын умбаке торла. Пуйто поезд огыл, а
перрон шеҥгек чакна. Кажне чеверласымаш чонеш шарнымашым кода, утларак
йӧраташ тарата.
Хамида йомо. Умбалне, каватӱр лишне, ола коеш. Ынде тудо ик шинчаончалтышыш
пура. Пуйто мландыш пызнен, лапкаҥын.
— Чеверын, Уфа! Чеверын, Хамида! — пытартыш чеверласыме мут лие.
Поезд, кужу корным йортен кайыше имньыла, каналтыме амал дене станций еда
шогалешат, адакат шикш оржам рӱзен, ончыко чыма.
Пошкырт кундем деч торлымо семын пӱртӱс койын вашталтеш. Теве Юл эҥерат
шеҥгелан
кодо, Марий Эл тӱҥале. Йошкар-Ола кӱртньӧ корно станцийыш поезд эрдене
толын шогале.
— Салам, Йошкар-Ола! — саламлалте Вадим.
Олаште ыш кучалт, чон шочмо суртыш шупшын. Автовокзалыште кужун вучаш ыш
логал,
нунын район рӱдӧ поселкыш кайыше "Икарус" вашке помышышкыжо нале.
Шагатат пеле гыч кугорно гыч ялыш лупшалт вочшо корнывожеш автобус шогале.
Вадим мӧҥгыжӧ топка. Чоҥгаш верланыше кум урем дене кум могырыш шуйналт
вочшо
ялже сӱретысыла коеш. Тыште утларакше ужар тӱс сеҥа. Художник гын, тӱрлӧ
чиям
кучылтын, сайынрак сӧрастара ыле докан. Но пӱртӱс шке шотан мастар, вес
семын
сӱретлаш ок кӧнӧ. А шочмо кундем идалыкын кеч-могай жапыште мотор да чонлан
лишыл.
Корныеҥ Ошыт эҥерын кок сержым ушышо Тоти кӱварыш шуо. Пеш ожно ты верыште
Тоти
лӱман марийын илемже лийын, манеш. А ынде тудын лӱмжӧ кӱвар ден пасулан
кодын.
Ӱпыштӧ йӧратыме таҥ кодо, но шочмо ял Вадимым шинчаш койдымо порсын ярым
дене
кепшылтен, шкеж дек шупшын. Шочмо вер — тиде кумда пасу, ӱмылан куэрла, ял
воктен йӱд-кече йогышо Ошыт эҥер, кок могырышто тораш лупшалтше ужар
постоан олык.
Тышан тудо йолвак шогалын, модын куржталше Ошыт эҥер вӱдеш "тынеш пурен",
ияш
тунемын, вий-куатым поген, школыш коштын. Шочмо вер нимо-нигӧ деч шерге
шол.
Кӱвар деч ӱлнӧ, эҥер серысе Тоти олыкым солымо. Шудым каванышке чумырымо.
Ялысе
калык ондак тышеч солаш тӱҥалеш. Кызыт, очыни, Пыле эҥер воктенсе олыкышто
тырша. Товас ер крагатыште ушкал кӱтӱ коштеш. Ынде вольыклан эрык почылтын.
Вадим кӱвар деч ӧрдыжкӧ кораҥе. Вургемым кудаше, чемодан гыч шовын ден
шӱргӱштышым луктын ямдылыш. Тура сер гыч унчыливуя эҥерыш тӧрштен,
пуракаҥше капым лазыртымыла, иктапыр ийын кошто. Леве вӱд капым шумырта,
шымата. Вара шкенжым шовынлен, сайынак мушкылто. "Авайлан мончаш олтен
тӱланымыже ок кӱл", — шоналтыш.
Сереш капшым кукшемдыш. Вара икмыняр жап шем пычкемыш йӱдым тулотыш ончен
шинчымыла, эҥер вӱдым кӱтыш. Ах, могае сай! Вер гыч тарваныме ок шу!
Мӧҥгыжӧ шеҥгел корно дене миен пурыш. Пӧртӧнчыл омса тӱкылымӧ. Очыни,
чыланат
чодырасе олыкышто улыт. Ояр игечыште шудым солен налнешт. Сравочигым тошто
верыштак муо. Пӧртыш пурыш. Чиен толмо костюмым гардеробыш сакымыж годым
военный
училищыште тунемше кугурак шольыжын вургемжым ужо. Тугеже ача-авалан полшаш
пашаче кид ушнен. Спорт костюмым чиен, кудывечыш лекте. Изи сарайыште
мотоцикл
уке, но велосипед кодын. Мӱшкыр шужымыла чучеш гынат, Вадим кочкышым
кычалаш ыш
пиж. Чодыраште нунын шалаш-кухньо, шапаш кочкыш йӧрвар уло. Кечываллан
шокшо лемым шолтен ямдыленытат чай. Яндар южышто мӧҥгысӧ чес деч тамлынрак
кая.
Пӧртӧнчыл омсам суралышат, велосипедым кушкыжын, ача-аван ыштыме паша верыш
корным кучыш.

4

"Хамида! Йӧратымем! Серышетым нальым. Тау. Тылзе эртыш, ялыште илем. Шудым
ояр
годым ыштышна. Ачам манмыла, шекш гай ужаргым каванлен шындышна. Но кондаш
телым
вучыман. Кызыт тушко ни машина, ни имне дене пураш ок лий: корным лӱкӧ
купан
эҥер авыра.
Приемный комиссийышке тунемаш пураш йодмашым пуэнам, манат. Пеш сай! Ынде
экзаменлан кӱлеш семын ямдылалташ тырше.
Мый, ойлымемлак, яра илымаш уке, кажне кечын паша лектеш: я пареҥге
йыраҥыште
шӱкшудым сомылем, я пакчашке вӱдым нумалам. Таче мотоцикл дене кок гана
чодыра
гыч мончаш пурашлан выньыкашым кондышым. Шольым-влак кӱрыштыныт, а мый
шупшыктышым.
Кастене ялыште шатаен коштмаш уке. Рвезе-влак чылан гаяк механизатор улыт,
а
ӱдырышт шукынжо вольык фермыште тыршат. Паша гыч кас пычкемыш дене веле
толыт.
Мураш-кушташат жапышт ок код. Вучем, кунам Уфаш пӧртылам да тыйым вашлиям!
Тыйым йӧратыше Вадим".
"Вадим! Йӧратыме таҥем! Кумылем волышо гынат, тылат увертарыде ок лий:
институтыш пураш конкурсым кучен шым сеҥе, балл ыш сите. Ом пале, ынде мом
ышташ? Вес
верыш вараш кодмо, приемный экзамен эртен.
Вадим! Каҥашым пу: ончыкыжым мылам кузе лияш?
Хамида".
"Хамида! Йӧратымем! Вуйым ит саке. Ты гана кертын отыл гын, ончыклык ӱшаным
ит
йомдаре. Идалык паша ышташет логалеш докан. Вес каҥашым пуэн ом керт.
Вашке пырля лийына. Тунам чылажымат шоналтен-вискален налына.
Тыйым йӧратыше Вадим".

Той да шӧртнялге пеледышан шовыч дене косирланыше, мотор сӱанвате гай
чӱчкен шогышо шокшо кеҥежым шыже юалге покташ тарваныш. А кеҥеж-сӱан каяш
ок вашке,
чӱчкымыжӧ йырваш шижалтеш. Но весела койыш-шоктышыжым шӱлыкан мурсем дене
вашталта: пасушто тӱред налме шурно деч кодшо кужурак отыл чоштыра йӱк дене
шортеш;
олыкышто уэш нӧлталтше, порсын ярым гай йывыжа кайшудо озыркан шыже мардеж
деч
йымен, мландывак пызна; рӱмбалге кас шем шыҥалыкым пӱрден, йӱд кутышым
кужемда;
эр ӱжара ончычсыла шкенжын чевер тулотыжым ылыжташ ок вашке; эр еда покшым
коча
олыклам, пеледышан пакчам ош солык дене леведеш, кеҥеж деч кодшо ужар чиям
когарта.
Кажне пагыт шке пашажым шукта. Шошо ден кеҥеж — пӱртӱсын тарзышт: мландым
тӱзатат, чыла чонанлан кочкышым куштат. Шыже ден теле чылажымат
тӱнчыктарыше улыт.
Шыже телылан моктана: "Кеҥеж деч кодшо шудо кушкылым, поген налдыме саскам
кылмыктен локтыльым". Йӱштӧ чонан теле куанышын вашешта: "Тыйын пашатым лум
дене
койдымын петырем. Мемнан паша — кылмыкташ да локтылаш. Тек шошо толешат,
левыктен толаша, а кеҥеж уэш кушта".
Йырваш шыже озалана. Рӱмбыкан кас кечывал волгыдым ончычсо деч вашкерак
налаш
толеш. Эрдене йӱд пычкемышым кораҥдаш эр ӱжара ок вашке. Нарынчаҥше пушеҥге
лышташ мландыш велеш. Чевер кеҥеж-сӱан мурыжым мучашыш шукта. Ночко шыже,
шошыла
мурен-чӱчкен огыл, а шортын-нюслен лишемеш.
Вадимын кеҥеж каныш мучашыш шуо. Курсант шольыжо ача-аван суртышто тылзым
веле
илыш. Нунын тунемме жапышт салтак службылан шотлалтеш. А салтак йӱд-кече
элым
аралаш ямдылалтшаш. Ынде Вадимлан шочмо суртым коден каяш черет. Аваже
ужатыме
ӱстелым поген.
— Пареҥгым шкаланда кӱнчаш перна. Коктынат лийына гын, кум-ныл кечыште
пытарена
ыле, — Вадим ачаж ден аважым чаманен ойла.
— Кок шольыч кодыт. Полшат. Изи огытыл, — ава эргым лыпландара. — Игече ояр
лийже, кӱнчена.
— Ну, Вадим, тыйын пытартыш курс. Вес тыгайлан Марий республикыште лият, —
кочкын-йӱын шинчыме гутлаште ача мутым лукто. — Ийготет ситышын погынен.
Паша ышташ
тӱҥалмек, очыни, сӱаным ыштыман. Тидын нерген кызытак шоналташ уто огыл.
Пелаш
деч посна чыла сомыл шкалан логалеш: кочкаш шолто, кӱмыж-совлам муш, илыме
пачерым эрыкте. Налшаш ӱдырым ончылгочак палемдыман шол.
— Ӱдыр уло, ачай. Туддеч кеҥеж мучко ятыр серыш тольо.
— Ме тылат колтымо серышым почын-лудын онал. Но ӱдырын мӧҥгысӧ адрес гыч
шижым:
фамилийже рушын огыл, — кутырымашыш ава ушныш.
— Суас ӱдыр. Лӱмжӧ — Хамида. Теве, тыгайрак тудо, — Вадим оҥ кӱсенже гыч
аважлан
фотом шуялтыш.
— Ончо, ачаже, ӱдыр — мом манаш! Мотор!
Сергей Ильич фотом кидыш ыш нал, ӧрдыж гыч ончале.
— Ӱдыръеҥ — налшаш сату огыл. Тӱжвал сылныжым ончен, акым пуаш вашкыме ок
кӱл.
Кевыт сатун качествыже, а налшаш ӱдырын кӧргӧ моторжо лийшаш. Тунемеш але
пашам
ышта?
Вадим Хамидан институтыш пурен кертдымыжым мут дене леведе:
— Тений кыдалаш школым пытарен. Институтыш пураш, ачай, шке палет, паша
стажым
йодыт.
— Тыге. Тыгай законым илышыш пуртымышт дене тунемаш шонышо-влаклан кугу
чаракым
ыштат. Кок ийыште школышто тунемме программе гыч шукыжо мондалтеш. А южо
ӱдыр,
тунеммыже-можо, марлан кая. Ну, йӧра, кеч суас ӱдыр, кеч башкир лийже —
мемнан
сомыл огыл. Кӧ чонетлан келша, тудым налат. Эн тӱҥжӧ: икте-весым эреак
умылен
моштыман да ваш йӧратыман.
Вадимым ужатышт. Кокымшо кечын институтыш толын пурыш. Кеҥеж гоч шып
шинчыше кугу кӱполат, омарта гыч ойырлаш тарваныше мӱкшиге еш семын гӱжлаш
тӱҥале. Урем
омса тып ок лий: пурат, лектыт. Чыланат куаныше, весела кумылан улыт.
Адакат ик
ийым ик ешла илаш, тунемаш тӱҥалыт.
Кастене Вадим Хамидамыт деке кудале. Ынде тиде еш палыме лийын, Майда
Абдрахмановна дечат ожнысыла ок сӱсане.
Вадимын кудывечыш пурымым ужын, Хамида налаш куржын лекте. Почешыже аваже.
Ӱдыр
ден каче ӧндалалтыч. Озавате лывыла веле коеш, куанен.
Унам вакшлийме ӱстелым содор погышт. Мутланымаш Хамида нерген тарваныш.
— Мом ыштет, конкурс кугу ыле. Ынде пашаш пурыман, вес йӧн кодын огыл.
Поликлиникысе врач Хамидам регистратурыш налаш сӧрыш. Заводыш тӱрлӧ
специальностьлан
туныкташ ӱдыр-рвезе-влакым погат, мане изаже. Завод — заводак. Станок
воктен шогыман, эре йӱк-йӱан, кечымучко йолвалне. А поликлиникыште шинчыман
паша. Икымше
сентябрь гыч Хамида тушко кайышаш, — озавате радамла. — Тыйже кузе?
Мӧҥгыштет
чылан таза улыт? Кузе каникулым эртарышыч?
— Мӧҥгыштӧ чылажат сай. Каникул шижде эртыш. Озанлыкыште полышкалышым,
каналтышым.
— Тырлымыла коят. Кушкынат.
— Можыч, — вес вашмутым Вадим ыш му.
Ӱдыр ден каче тыгана уремыш ышт кае. Ӱдырын малыме пӧлемыште кутырен
шинчышт.
— Нимат огыл, Хамида. Кок ийым отат шиж, эртен кая, — Вадим таҥжым да
шкенжымат
лыпландара.
Но чоным вес шонымаш нулта. Ончылгоч палемдыме илыш корнышт тӱҥ гычак
кӱрышталташ тӱҥале. Хамида кок ий гыч вузыш пура, лийже. Тушто ныл-вич ийым
тунемман.
Чылаже куд-шым ий эрта. Пединститутыш пурен кертеш гын, йӧра ыле. Йошкар-
Олаш
кусаралташ лиеш. Тыгеат кум ийым вучыман. Кум ий гыч Вадим йӧршеш шоҥго
качыш
савырна да, ачаж манмыла, тиде жапым шкетын илышаш. Тыге йӧнеш огеш тол.
Мутлан,
Вадимым оласе эмлымвереш огыт кодо, районыш колтат гын? Икманаш, кеч-кузе
тодышт, шонымо йогыныш ок воч.
Ик йӧн веле кодеш: Хамидалан Вадимын ыштыме эмлымверыште пашам муман.
Конешне,
няньылан але санитаркылан огыл. Иктаж-могай возкедыл шинчыме паша келша
ыле. Вара оласе медучилищыш тунемаш пура. Кыдалаш школым пытарыше-влаклан
тушто кок ий
веле тунемман. Вара тудат медик ешыш ушна. Тыгеже мӧҥгыштӧ, пашаште эре
пырля
лийыт ыле: кушко име, тушко шӱртӧ. Вес йӧн уке.
Шонымыжым Хамидалан ыш каласе. Але оръеҥ-каче лийын шуын огытыл. Но тыгай
пунчалым шӧргалтыш, уш кылдышым ыштыш. Икте тудлан раш: Хамидам нимогай вес
ӱдыр дене
ок вашталте. Шӱм йолташ тудо гына! Ӱдыр курым — олыкысо шудо, пасусо
пеледыш.
Шудым сава дене солен йӧралыт, а пеледышым кӱрлын налын, оҥыш пижыктат.

Эше ик идалык шке илыш кутышыжым мучашлыш.
У ий пайремым чыла вере палемдат. Институтын актовый залыштыже вичкыж яндан
модыш-влакым сакалыман, лыйга вольга шӱртӧ ярым дене сӧрастарыман, шотлен
пытарыдыме изи электролампычке аршашын вудака волгыдыштыжо шийын-шӧртньын
чолгыжшо кож
койышланен шога. Але тыште нигӧ уке. Вучымо уна — Йӱштӧ Кугыза ден Лумӱдыр
— але
корнышто улыт. Теве-теве толын шуыт.
Вадимын илыме пӧлемыште икмыняр ӱдыр ден рвезе погынен. Хамида уло. Изирак
чесан
ӱстел йыр шинчыныт. Ончылнышт шампанский аракам темыман чарка-влак жапым
вучен
шогат.
Радиорепродукторышто музык сем шыпланыш. Кремль башне шагат секундым шотлаш

тӱҥале. Кужу пикш кӱчыкрак деке тӧрштыл вашка. Латкокытанеш иктыш ушнышт.
Бом-м!
радиошто сургалте. Калыклан элын тӱҥ шагатше У ий тӱҥалмым шижтара. Бом-м!
Бомм! поче-поче йоҥгалтеш. Чыланат чаркам кучышт. Ваш пералтен, ший оҥгыр
гаяк яндар йӱкым луктыч. "У ий дене! У пиал дене!" — икте-весым саламлат.
Пайрем тӱҥале.
Студент-влак чесым авызлен, аракам подылкедыл кужу жап шинчышт. Мутланышт,
муралтышт, мыскарам ыштышт. Ынде актовый залыш кайыман. Тушто маскарад бал
тӱҥалшаш.
Пайрем актовый залыш кусныш. Вадим ден Хамида таза капан, кугу пондашан
Йӱштӧ
Кугыза ден Лумӱдырым ӧрдыж гыч ончен шогат. Койышышт пижеш, чылт артистла
келыштарат.
— Вадим, айда мемнан дек? — Хамида шып каласыш.
— Тендан дек? — ӧрӧ Вадим. — Тылат тыште ок келше?
— Пӧртым сурален коденам. Авай ден Венера шӱжарем Свердловскыш кугакай дек
унала
каеныт. Таче йӱдым мылам мӧҥгыштӧ лияш авай кӱштен. А мый тышке тольым. Кӧ
пала,
оза укем пален, пӧртыш ворат пурен кертеш.
— Тымарте мо кӱлешым оптен наҥгаеныт. Тыш толметлан ятыр жап эртен, — Вадим
мыскараж дене Хамидам утыр веле тургыжландара.
— Тылат сӧрале, а мыйын чонемлан изин-кугун чучеш, — ӱдыр кынел шогале. —
Кеч
автобус марте ужате?
— Молан автобус марте? Мӧҥгет пырля каена, — мане, Хамидам кидпӱан гыч
кучыш.
Кечывалым игече левыла чучо, а кызыт сайынак йӱкшемден. Йӱштӧ Кугыза
пеленже
йӱштым конден, витне. Уке гын, леве игечыште шкежат шулен кертеш.
Яндар каваште тӱжемле шӱдыр йолдыманден чӱчкат. Тротуар воктен радамлалт
шогышо
пушеҥге-влакат пуйто У ийым пайремлат: пӧршаҥше вургемышт электротул
волгыдышто
чинчын-вунчын чылгыжеш.
Урем — пуста. Коклан гына иктаже вараш кодшо мӧҥгыжӧ я унашке вашкышын
коеш.
Трамвай ден автобусыштат пассажир-влак шуэмыныт. Но вашке ола урем калык
дене
темеш. Площадь покшелан шогалтыме кугу кож йыр калык погына. Тыштат весела
йӱкйӱан шергылташ тӱҥалеш. Пачер гыч пайрем уремыш лектеш.
Хамида ден Вадим пычкемыш пӧртыш толын пурышт. Озаӱдыр тулым чӱктыш.
Пальтом кудашдеак пӧлем еда коштын савырныш. "Аллахлан тау, чылажат веран-
верыште", — ыштале семынже.
— Корнышто тургыжланен тольым: чонемлан чынак вор пурымыла чучын, —
воштылеш Хамида, пальтом кудашеш. — Кудаш, пӧрт шокшо. Мый паровой коҥгаш
мланде шӱйым уштарен пыштем, — ишке гыч паша халатым нале.
Вадимат пеленже пӧртӧнчыкӧ лекте. Аҥысыр тошкалтыш дене подвалыш волышт.
— Ужамат, шкендан кочегаркыда уло. Мый шонышым, шокшым рӱдӧ котельный пуа,
— Вадим изи коҥгам ончен шога.
— Изайын пашаже. Тудо заводышто сварщиклан ышта, — мане Хамида, совок дене
шӱым
кошталын, коҥгаш кудалтыш.
"Йӧнан. Шӱым опташ посна пӧлем уло, подышко вӱдым уштараш краным веле
луштаре, —
шоналтыш Вадим. — Тыгайым ялыштат ышташ лиеш. Йӱштӧ годым ачам калай коҥгаш
олтен, пӧртым шокшемдаш тӱлана. Олтымо годым шокшо, йӱлен пытыш — тунамак
пӧрт
кӧргӧ йӱкшаш тӱҥалеш". Хамида деч пален нале: йӱдвошт улыжат кок ведра шӱй
йӱла.
Пӧртыш пурышт. Ӱдыр ӱстелым погаш тарваныш. Шӱрым ырыктыш, холодильник гыч
соктам, туарам, селедко колым луктын, тарелкаш пӱчкеден оптыш. Ӱстембак
шампанский
ден ош арака кленчам конден шындыш.
— Вадим, шич. У ий пайремым умбакыже шуена.
Аракам Вадим почо, чаркаш темкалыш.
— Тичмаш кленчам тӱҥалмылан ават вурсаш ок тӱҥал?
— Пашадар оксам дене шке налынам.
Тӱҥалтышлан шампанскийым подыльыч. Ӱдырын пундаш марте йӱмыжым ужын, Вадим
ӧрмалгымыла лие. Очыни, Хамида ончычат кочылемым подылкедылын.
— Молан тыге ӱмбакем ончет? Бокалым ястарышым да ӧрыч мо? — Хамида йодо.
Йодышлан шкеак вашмутлыш: — Пырля тунемме ӱдыр-влак шочмо кечыштым арака
дене палемдат ыле. Мыламат нунын дене уна лияш чӱчкыдын логалын.
Тыгай пайремым Вадимат пырля илыме йолташыж-влак дене эртареныт. Конешне,
шочмо
кечым, моло пайремым арака дене палемдыман. Но иктат руштмеш йӱын огыл.
Шинчымыж семын Вадим кап лывыжгымым шижеш. Кок чарка ош аракамат
общежитийыште
ястарен шуктеныс. Тыште подылмыжо шке тосшым кычал муын, да кап мучко пырля
кошташ тарванышт, витне. Нунын дек шампанский ушнен, коеш. Хамидан шемалге
чурийже
палынак чеверген. Шинчаже тулойыпын йӱлымыла коеш.
— Вадим, тый коч! — ӱдыр рвезым шуна. — Вара от рушт!
Арака кертеш: кычкырыкта, магырыкта. сулыкышкат пурта.
Кочкын темшылан кеч кайык шӧрым темле — подыл ок ончо. Вот арака йӧршеш вес
койышан: ик-кок чаркам кумыктымек, кумшым йодаш тӱҥалеш. Руштмо семын умша
там йомеш, кочым ок пале. Манмыла, опто веле, вӱдла кая.
Тыгай кумыл Вадимынат лекте.
— Хамида, давай эше ик чарка гыч подылына! Теме!
Тичмаш чарка ончыкыжо толын шинче.
— А шкеже? — Вадим вудакаҥаш тӱҥалше шинчаж дене ӱдырым онча. — Шканет
молан от
теме?
— Ошым ик чаркам йӱым. Тетла огым. Вуй пӧрдаш тӱҥалеш.
Вадим подыльо. Арака кочым сыр падыраш дене темдале. Хамида тидым-тудым со
авызла, а Вадим ик олмыш ончен шинча.
— Хамида, пайремна йокрокрак ок эрте?
— Можыч, телевизорым чӱкташ?
— Мо телевизор? Кызыт мемнан актовый залыште бал кая, а ме тыште... —
очыни, тыш
толмыжлан пычырик ӧкына.
— Куштымет шуэш? Музык уло, — Хамида залыш лекте. Книга шӧрлыкыштӧ шинчыше
проигрывательым колтыш. Тушеч ныжылгын йот-эл муро йоҥгалте.
Танцеватлаш лектыч. Вадим ӱдырым капше пелен пеҥгыдын ӧндалын кучен. Эсогыл
пулвуйышт ваш логалыт. Хамида ок торешлане, рвезе дек пызна веле. Очыни,
тудланат,
Вадим семынак, капшылан ласкан чучеш. Адакшым тыште нигӧ деч вожылаш.
Вадим Май пайремым шарналтыш. Тунам руштшо огыл ыле гынат, Хамида ӧкымешак
малаш
пыштынеже ыле. Тыгана чояланаш шонен пыштыш: "Чу, йӱшыла койышланышаш.
Хамида
кузе кояш тӱҥалеш?"
Куштышыжла Вадим тырын-тӱрын тошкешташ тӱҥале. Вийдымыла ӱдыр шӱйыш
кечалтме гай
лиеш. Вуйым вачышкыже пышта. Пуйто сайынак руштын, танцеватлаш огыл,
йолвалне
пыкше шога.
— Вадим, от керт аман. Шич, каналте, — рвезым ӱдыр диваныш шупшыл шындыш.
Вадим маленат колтыш: кид кечалтын, шинча петырналтын. Хамида иктапыр тудым
ончен шогыш. Музыкым чарыш. Пӧртыштӧ шып лие. Лач пырдыжыште кечыше кугу
неле шагат гына кок могырыш лӱҥгалтше йылмыж дене жапым шотла. Озаӱдыр
ӱстембач тарелкам, арака кленчам поген нале. Вара Вадим ваштареш креслыш
верланыш.
— Мала, — семынже мане. Лишкыже мийыш. — Вадим! Вадим!
Тудыжо диван эҥертышыш вуйым комдык ыштен, нерымат шупшыл колта. Омыжым
лугыч
ышташ огыл манын, Хамида шокшо тӱрвыжым Вадимыныш шекланен тушкалтыш.
Рвезе,
ӱдырым авалтен, шкеж деке шупшылнеже ыле, но тыге ыш ыште. Спектакль
тӱҥалын
гын, мучаш лийшаш.
Хамида тудым шӱргыж гыч куштылгын ик-кок гана совалтыш. Но йӱшӧ еҥым
помыжалтарен ыш керт, лиеш. Теве ынде пинчак полдышым мучыштарылеш. Вадимым
шкеж деке
шупшыльо. Йӱшӧ ок торешлане, ӱдырлан кузе кӱлеш, туге капшым йӧнештара.
Пинчак
вуй гоч кудашалте. Ынде кӱзанӱштым прежа гыч луштарыш. Кок эҥыраш гыч
кучен, йолашым шупшыл нале. Рвезе майке да трусик дене веле кодо. Хамида
коҥылайымак кидым чыкыш — йолвак шогалтынеже. Тидымат куштылгын ыштыш.
Вадим кок могырыш
лӱҥгалтын шога, шинчам почын огыл.
— Ит йӧрл, ошкылаш тӧчӧ, — семала ӱдыр, малымверыш вӱден наҥгая.
Койко тӱрыш шындыш веле, рвезе вигак кӱпчыкыш йӧралте. Хамида, тудым йол
гыч кучен, койко кутынь виктарен пыштыш. Шергакан унажым одеял дене леведе.
— Мале, сай омым уж, — мане, электротулым йӧртыш. Пӧлем гыч лекте, но омсам
ыш
чӱч.
Вадим мужедын кия: "Хамида пеленем возеш мо? Кызыт мом ышта? Телевизорым ок
ончо, йӱк ок шокто. Можыч. аважын пӧлемыште верланен?"
Пырдыж шагат ныл гана перыш. Лач тамлын малыме пагыт. Омо нимо деч тамле,
маныт.
Тудым поктен колташ йӧсӧ. Тӱрлым шонкедыл кийымыж дене ышат шиж, омо
рӱпшемыш
вереште.
...Вадим вурт помыжалте. Ондак кушто улмыжым шарналтыш. Кидшагатыш ончале:
лу
шагат эрталтен. Ыҥым налмыла, теҥгечсым ушештарен кийыш.
Кынел шичшыжла пеленже ала-кӧн капым шиже. Ончале — Хамида. Пырдыж воктен
вес
одеял дене леведалтын возын. Садланак, очыни, малымыж годым тудын кап
шокшыжым
шижын огыл. Ӱдыр пелен ик леведыш йымак пызнен возашат шоныш. Но чытыдымын
йӱмӧ
шуэш, умша кошкен, тӱрвӧ ваш пижмыла веле чучеш.
Одеялым шергалын, кӱварыш волен шогале. Кухньыш кайыш. Плиташте чайникым
ужо.
Подыл ончыш — йӱштӧ. Тудым йӱын, капым веле йӱкшемда. Шокшо чай кӱлеш, но
тудым
ырыктыман. Холодильникыш ончале. Теҥгечсе пайрем ӱстел деч кодшо пеле
кленча ош
аракам ужо. Чаркаш темыш. Подыльо. Ах, сай! Капым кӱшычын ӱлыкӧ ырыктен
вола.
Вуй койын яндарештеш, могыр куштылемеш. Кугурак-влак чын ойлат: "Мо дене
черланенат, тудын денак эмлалт". "Хамиданат, очыни, мокмыр уло. Теҥгече
тудат подылын", — шоналтыш. Чаркаш аракам темышат, малымверыш пӧртыльӧ.
Пӧлемыш пурымыж годым шинчалан койко эҥертышыште кечыше йытыра лифчик
перныш.
Хамида мучыштарен шуэн, витне. Шинчажым ӱдыр ӱмбак кусарыш гын, каплан
шокшын
чучын кодо. Тока гына пӱтырналтын кийышет ӱмбачше одеялым налынат кудалтен
— пеле чара кия. Тунарак шокшо пуйто. Вичкыж порсынан йымал тувыржо кыдал
деч кӱшкӧ
нӧлталтын. Ик оҥ оҥгыржо чараште, весым тувыр петырен. Ай сымыстарыше вет!
Вадимын кӧргыштыжӧ кенета узо сутлыкым таратыше, ала-мо семын алгаштарыше
вийкуат ылыжын кайыш. Уке, теҥгечсыла тудын семын Хамида ок койышлане, а
чынак мала.
Вадим чаркам окнаш шындыш. Ӱдыр пелен возын, шӱй йымакше кидым чыкен,
вуйжым
нӧлталмыла ыштышат, шокшын-шокшын, поче-поче шупшалаш тӱҥале. Хамида шинчам
почо, но тудат мо лиймым трукышто ок умыло. Шупшалме лугыч вудыматаш тӧча:
— Колто! Колто!
Ушыжо пурыш, витне. Мо-кузежым умылыш.
— Вадим, тый улат? — эркын мане да рвезым чотак ӧндале, шкеж ӱмбак
шупшылмыла
ыштыш.
— Поро эр, Хамида! У ий дене! — Вадим саламлалте. — Вует ок коршто?
— Нимо ок коршто. Вот умшалан шерын-шопын чучеш. Сейчас чайым шолтем, —
кынел
шинче.
— Чай деч ончыч тидым подыл, — окнаште шогышо чаркам шуялтыш.
— Огым! Мый мокмырым тӧрлымаш уке!
— Подыл, Хамида! Вигак куштылгемат. Подыл, манам. Кеч пелыжым, — ок чакне
рвезе.
Хамида, качын кумылжым шуктымыла, чаркам комдыклыш. Кидше дене умшажым
петырыш.
Вара одеялым ӱмбакше шупшыльо, кӱпчыкыш йӧралте.
Вадимат тудын пелен одеял йымак пурыш. Комдык тарваныде кия. Йӱкым ок пу.
Изиш
лиймек, Хамида кап куштылгым, кумыл нӧлталтмым шижшаш. Тыгак лие. Ӱдыр
мутым шке
лукто:
— Теҥгече пеленет вочмем годым нерым шупшын малет ыле. Одеялым чыла йымакет

пӱтырал налынат. Ӧрдыжет гыч тӱкалтышым — шыч шиж. Вес одеялым кондаш
логале.
— Чотрак рӱзалтем ыле.
— Руштынат, мом тушто! Диваныште шинчышетлак мален колтышыч, пыкше-пыкше
тышке
кондышым.
Вадим шыргыжале. Но койышланымыж нерген мутым ыш лук.
— Изишак подылам, вигак малта, — мане.
— Маленат — йӧра. Омо зиян огыл, манеш.
Вадим тудлан шӧрын савырнен возо. Одеял йымач Хамидан оҥышкыжо кидым
пыштыш, шыман ниялтыш. Ӱдыр ок торешлане. Вара копаже мӱшкыр мучко ӱлыкыла
мунчалтен волыш. Шке капшым нӧлталмыла ыштышат, пунаҥаш тӱҥалше лопка оҥжым
ӱдыр ӱмбак тушкалтыш. Уэш шупшалаш пиже. Рвезын йӧратымаш тул дене йӱлышӧ
таза капше Хамидам
алгаштарен ырыкта. Чурий утыр чеверга, шинча кумалте. Йолжым йыч-йыч ыштыш.
Вадим ӱдырын шӱйжым, вачыжым ниялткала.
— Йӧратымем! Шергаканем! — вудымалта Хамида. — Мыйым нигунам йӧрдымыш ит
лук, ит
кудалте... Каласе... Мутым пу...
— Мутым пуэм: ӱмырнан пытартыш кечыж марте пырля лийына, — шӱлештме кокла
гыч
Вадим вашешташ тӧча. — Тый мыйын улат, а мый — тыйын.
Тымарте Хамида малымверыште шыматыме, чоным тарватыше ласкам пален ончен
огыл.
Тиде тат — йӧратымашын рӱдыжӧ, эн кӱшыл кӱкшытшӧ. Нигунам кочкын ончыдымо,
пӱртӱсын пуымо саскам икымше гана тамлымыж годым йӧратымаш узьмак тӱняште
лиймыжла чучо.
— Вадим!.. Вадим!.. — кидше дене шкеж дек рвезым шупшеш, ала-молан
шинчавӱдшӧ
йорге йога...
Чон кандарыме тат лӱмегожла чодыртатен йӱлен кайыш. Но шокшын эҥше тулшол
йӧрен
огыл. Иктапыр коктынат шып кийышт. Хамидалан тыге чучо: пуйто саде палыдыме
тӱня
гыч уэш тышке пӧртыльӧ. Йыр ончале — чыла тудак: пӧлем, пырдыж, окна...
Вадимат ала-мом шонкедыл кия докан. Тудын таҥаш ялысе рвезе-влак чыланат
ача
лийыныт, тудо веле, школышто пырля тунемме пошкудо ӱдырамашын ойлымыжла,
шоҥгыгаче корным тошка. Теве тудат юмын пӱрымӧ саскам тамлен ончыш. Келшыш.
— Вадим, кынел. Залыш лек, — кӱштыш Хамида.
Йӱкым пуыде, шӱдымым шуктыш. Диваныште шала кийыше вургемжым чияш тӱҥале.
Ты жапыште омсаште Хамида койо. Ӱмбалныже халат. Коҥылайымак простынь
вӱдылкам ишен.
Вадимлан вожылалын шыргыжале.
— Чияш ит вашке. Ванным ямдылем, — манят, изи пӧлемыш пурен йомо.
Изиш лиймек, когыляныштат могырыштым чывылташ, вара амыргыше простыньым
шӱялташ
шокшо вӱд ямде лиеш.

5

У ий пайрем кумшешын, кастене, Майда Абдрахмановна ден Венера ӱдыржӧ
Свердловск
гыч пӧртыльыч. Озавате пӧртыш пурен веле шогале, плита воктен амалкалыше
Хамида
деч йодо:
— Мый дечем посна кузе вара илышыч, ӱдырем?
— Илышым.
— Кочкаш шолтет? Чайым ырыкте.
Ӱстелтӧрыштӧ шинчымышт годым Хамида аваж деч акаж ден курскажын кузе
илымышт, У
ийым эртарен колтымышт нерген йодышто.
— Илат, огыт ӧпкеле. Пайрем сай эртыш. Унаже ме веле лийынна. Тый кузе У
ийым
вашлийыч?
— Тугак.
Хамида титакан еҥла аваж деч шинчажым тойыш. Тарелкашке шӱрым ешарен
пыштыме
амал дене верже гыч тарванен, тупынь шогале.
— Нигӧ толын огыл?
— Эр велеш, трамвай кошташ тӱҥалмек, Вадим тольо. Мый малем ыле. Окнам
тӱкалтыш.
Сайын волгыжмек, кайыш, — Хамида аваж ӱмбак ончалашат ок тошт.
Ава шиже: ӱдыржӧ чылажымак ок ойло. Таклан огыл вӱр гай йошкарген кайыш.
Нунын
коклаште ала-можо лийын, коеш. Но радамлен йодышташ кӱлешлан ыш шотло.
— Вадим — сай рвезе. Тыматле, шкенжым кучен моштышо, — Майда Абдрахмановна
рвезым мокталтыш. — Хамида, чоным почын каласе: те коктын жап эртарымыла
модыда але
ончыклан иктаж-мом палемден улыда?
— Мо нерген ойлет, авай? — Хамида пуйто ыш умыло.
— Шке палет, Вадим пытартыш ийым тунемеш. Кеҥежым Уфа гыч йӧршынлан
кайышаш. А
тый кодат.
Аважын пытартыш мутшо пуйто ӱдыр чонышто чоткыдын чымалт шогышо ончыклык
илышкылым перен, йӱкым лукто. Мурсем ӱзгарла йоҥгалтын, Хамидан чоныш
йӱксавышла савалте: "Тый кода-а-а-т!"
Тидым Хамида умыла. Тений рвезе-влаклан пешыжак ӱшанаш ок лий. Но Вадим
тыгай
огыл, сӧрымыжым шуктышаш. Ом кудалте манын, мутым пуыш.
— Тунем лекмек, сӱаным ышташ сӧрыш, — Хамида шӱлыкын вашештыш.
— А тый мом маньыч?
— Мом манам?
— Ойлыман огыл, врач — кумдан пагалыме еҥ. Тудлан кажныже вуйым сава. Вадим
кеч-кушто пашам ышташ тӱҥалже — пачерым черет деч ончыч пуат, полышымат
ойырат. Икте
верч тургыжланем: тыйын але нимогай профессий уке. Шке гыч палем: озавате
лийын,
пӧръеҥ шеҥгелне илыме ок шу. Таза еҥ пашам ок ыште гын, чонлан наказане. А
такшым ӱдырамашлан кечыгутлан ситыше паша мӧҥгыштат лектеш. Шотан
интеллигент
пӧръеҥ йӧратыме ватыжым пашам ыштыктыде, пулвуйыш шынден ашнышаш.
Майда Абдрахмановнан каласымыже илышыште пешыжак шукталт ок тол. Марий
калык вес
семын каласа: "Пӧръеҥ тӱҥалтыш кече гычак оръеҥым нечкыш колта да пулвуйыш
шынден шыматаш тӱҥалеш гын, пелашыже пеш вашке марийжын вачыш йолым пышта.
Вара
шӱйыш кушкыж шинчеш. Марийже тудым жапыште сӱмырал ок шу — имне семын орваш
кычкалтеш да ватыжлан вӱдым шупшыкташ тӱҥалеш". Шотшо дене йӧратыме
марийжым пулвуйыш ӱдырамаш шындышаш. Изи йочала чӱчкыктен, йылмыж дене
ӱедеш гын, тудыжо
ӱҥышӧ презыла, ватыж почеш кошташ тореш ок лий.
Ӱдырым весе тургыжландарен: "Мӱшкыраҥын омыл гын?" Тылзын пытартыш
кечылажым вучен. Тунам тиде йодыш рашемшаш.
Йӧратымашым кычалше самырык ӱдыр чонлан келшыше, ӱшанле рвезым вашлиеш гын,
кугу
пиаллан шотла. Пеш вашке тудын деке чакемеш да шӱм-чонжым веле огыл, шке
капшым
пӧлеклаш ямде улмыжым ончыктылаш тӱҥалеш. Вашлиймышт годым нуным тӱтан гай
виян
йӧратымаш авалта, а йӱдым, пырля лийыт гын, шолып кандыра ваш шӱяшлен
мужырыкта.
Пӱртӱсын пуымо ӱдырамаш-пӧръеҥ тамым пален налмекышт, шке языкышт нерген эн
лишыл еҥыштлан огыл, эсогыл шке коклаштышт мутым огыт лук: пуйто нунын
коклаште
нимоат лийын огыл. Вожылмаш йомеш, ийгот шотыштат, шуко але шагал
тунеммышт, могай калык гыч, нужна але поян ача-аван икшывышт — икманаш,
чыла тӧрсыр тӧрлалтеш. Жап эртымек, ала-кудыжо кӱшыл тошкалтышыш нӧлталтеш.
Диктатор тудо лиеш,
кӧн йӧратымаш тулотыжо йӱкшаш тӱҥалеш да варажым ломыжыш савырна. Шукыж
годым
ӱдырамаш ончылан лушкыдо кӧргӧ виян пӧръеҥ сукен шинчеш. Но нигӧлан вуйым
ок
ший. Ӱдырамаш тыгай йыргыжыш верештеш — суд марте шукта. Нимом от ыште,
йӧратымашын тыгай ӧрыктарыше асылже. Мелна шокшынек тамле, но тудым эре
кочкын, кульымаш лиеш.
У ий мӧҥгӧ Вадим Хамидам капка марте ужатен толын гынат, пӧртыш пурен огыл.
Титакан улмыжым шижын, озавате дене вашлияш йӧндымын чучын. А ӱдырым тетла
чак
ӧндалын ишыме шонымашым вуй гыч кораҥден. "Тунам титакым ыштенам. Жап шуде
логалаш ок кӱл ыле", — шкенжым вурсен.
Тылзе мучашыште, ола уремеш вашлиймышт годым, Хамида ойгаҥын саламлалте.
Чурий
шапалгыше, шинчаончалтыш тӱлыжгышӧ.
— Хамида, черланен отыл? — рвезе йодо.
— Кужу жаплан черланенам, Вадим, — ӧкымак мутым темдал лукто. — Ынде мылам
нимогай эм ок полшо.
— Мо тугай?
Хамида Вадимым туран ончен шога, пуйто ала-мом шымла.
— Мо лийынат, каласе?
— Мӱшкыраҥынам, — эркын шоктыш вашмут.
Вадимын капшылан шокшын чучын колтыш. "Тиде ситен огыл!". Пелешташ мутым
кычалеш, но йылме тӱҥшӧ гай лийын.
— Шке ом пале, мом ынде ышташ?
— Тидын нерген аватлан ойленат?
— Нигӧлан ойлен омыл. Но шижам, мӱшкыр пижын.
Ик жап шып шогышт. Паша сайжак огыл. Модыш гыч лодыш лийын кайыш. "Молан
тушан
малаш кодым?" — Вадим шканже ӧпкела.
— Авамлан ом каласе гынат, жап шуэш, тудо огыл, урем дене эртен кайыше еҥ
могай
улмемым ужеш. А кузе шӱжарем ден изайын шинчашкышт ончалам? Намысше могай!
Хамида чурийжым кид дене петырыш, капше чытырналтын кайыш. Нюслен шорташ
тӱҥале.
— Вадим, каласе, мом мылам ышташ? — шортмо лугыч пелешткалаш тӧча. —
Абортым ыштыде, тиде намыс деч утлаш ок лий.
— Уке, йӧратымем! Тыгайым итат шоно! Азам кудалтыме ӱмыр мучкылан эмлаш
лийдыме
экшыкым коден кертеш. Лугыч колташат ит шоно.
— Вара кузе лияш? — кенеташте шыде дене темше шинчажым ӱдыр Вадим ӱмбак
шӱтышашла виктарыш. — Тугеже вуйым шӧргаш чыкаш але аярым йӱаш темлет?
— Мом ойлыштат?! — Вадим сырыше гай лие. — Вует йыр шоналте!
— Мый веле огыл, тыят шонышаш улат! Кинде курикам кочкын огыл мӱшкыраҥынам!
— Лыплане, Хамида, — ӱдырым кидпӱанже гыч кучыш. — Айда ӧрдыжкырак каена.
Еҥ-шамыч мемнам ончал-ончал эртат.
Ӱшык верыш миен шогальыч. Ынде пеле йӱкын кутырат.
— Хамида, мый тылат эше кодшо кеҥежымак ойлышым: сӱаным ыштена. Кодшо ганат
мутемым пеҥгыдемдышым: тый мыйын улат, а мый — тыйын.
— Сӱаным тунем лекмек иже ышташ шонет гын, тунамлан мӱшкырем нер дене тӧр
лиеш.
Могай чурий дене сӱан калык ончык лектын шогалам?
Вадимын шонымыж почеш сӱан кок вере лийышаш ыле: ондак Хамидамыт дене, вара

ялыште, ача-ава суртышто. Ынде тыге ышташ келшен ок тол. Сӱаным ончалаш
толшо
пошкудо ден ялысе ӱдыр-рвезе-влак, мӱшкыран оръеҥым ужын, мом каласат?
Чевергаш
Вадимлан перна шол. Ылыжше тулым умбак шарлымыж деч ончыч йӧртыман. Но
кузе?
— Хамида, ме тидым, жапым шуйкалыде, аватлан каласышаш улына — мемнам ынде
оръеҥ-каче семын ужшо. Вара ЗАГС-еш возалтына. Вес йӧн уке.
— Мемнам вате-марий семын огыт ушо. Мыйын тидлан ийготемат шуын огыл.
Адакшым
ЗАГС-ыш йодмашым кок тылзе ончыч пуыман.
Чынак вет. Тыштат чарак. Вадим вуйым пудыратылеш: кузе лияш? Кеч-кунар
шыгыр гыч
лекташ могай гынат корно лийшаш. Кенета ушыжо йоҥгеште.
— Палет мо, Хамида? Вашке мемнан теле каникул тӱҥалеш. Ме коктын ялыш
каена.
Йолташ рвезе ялсоветыште секретарьлан ышта. Тушан возалтына. Умылышыч? Ит
ойгыро, чыла сай лиеш.
Шонен мумыжлан Вадим куаныш, Хамидат лыпланымыла койо.
— Вадим, тугеже айда мемнан дек. Авай пашаш каен огыл, эрдене дежурство гыч
толын гына. Тый тудын дене кутыралтен налат.
Озавате Вадимым поро кумылын вашлие.
— Вадим, Хамидам ужатен толат, а пӧртыш пурыде кает. Окна гыч веле ончал
кодам,
— ӧпкела ӱдырын аваже.
— Майда Абдрахмановна, вуеш ида нал, жап чӱдӧ: теле сессий тӱҥалеш, адакшым
вашке экзамен.
— Умылем. Но вич-лу минутлан пурен лекташ лиеш дыр. Хамида, ӱстелым пого.
Унам
ӱстелтӧрыш шындыде колтет мо?
— Майда Абдрахмановна, мый тендан дене ик йодышым каҥашен налнем ыле, —
изисовла
дене шокшо чайым лугалтыл шинчышыжла, Вадим лӱдын-ӧрынрак шонымыжым ойлаш
тӱҥале.
— Колыштам, — озавате пылышым пӱсемдыш.
— Ме Хамида дене коктын шкенан пӱрымашнам иктыш ушаш ойлен келшенна.
— Ӱдырем марлан налме нерген ойлынет мо?
— Тыге.
Майда Абдрахмановнан ончалтышыже ӱдыржӧ ӱмбак кусаралте. Тудыжо чеверген
кайыш.
— Молан вашкаш? Тый але студент улат. Молан жап шуде шӱйыш омытам чикташ?
Иктевесым йӧратеда гын, тиде сомылым вараракат шукташ лиеш. Могай пачемыш
тендам
пӱшкыльӧ?
Хамидан туткарыш логалмыжым аважлан почаш огыл манын, Вадимын вуйыш йӧнлӧ
шонымаш толын пурыш.
— Нимо тыгай-тугайым ида шоно. Теле каникуллан Хамидам ялыш наҥгайынем. Тек
ачаавам дене ончылгочак палыме лиеш.
Озавате вашмутым пуаш ок вашке, я Вадимым, я ӱдыржым ончал-ончал колта.
— Те мый дечем шылташ ида тӧчӧ, чыным каласыза — тендан иктаж-мо лийын?
Рвезе ак-мук лийын шогале. Чурийже тул гай чеверген, йӱлаш тӱҥале.
— Лийын, авай, — шоктыш Хамидан йӱкшӧ.
Ынде ава "йылмым йомдарыш".
— Ме ялыште возалташ шонена, — Вадим тумасам ынеж тарвате — авам вашкерак
лыпландарынеже.
— Молан ялыште?
— Тыште, шкат паледа, мемнам огыт ушо — Хамидан ийготшо шуын огыл. А ялыште
мыйын йолташем ялсовет секретарьлан ышта. Тушто чылажымат шотышко кондена.
— Молан вашкаш? — озавате Вадимым шыдын ончал колтыш. — Тыйын пытартыш
курс.
Дипломым налмекет сӱан нерген шоналташ лиеш.
— Майда Абдрахмановна, кеч кызыт, кеч тунем лекмек — ойыртемже могай? Сӱан
деч
ончыч возалтына гын, тыште нимо удажат укес.
— Тидыже тыге, — вашештыш озавате. Вара икмагал шоналтен шинчышат, кугун
шӱлалтыш: — Тугеже те йочам вучеда.
Вадим уэш йошкарген кайыш. Чынак улмаш: "Вӱржым мешакеш шылташ ок лий".
— Возалтын кертыда — возалтса. Але вараш кодын одал. Ӱдыръеҥлан икана
марлан
лекде ок лий, — лие аван каҥаш. Тыгай пӱрымаш дене келшыде ыш керт.

Майда Абдрахмановна ӱдыржым туткарыш логалмыжлан вурсаш-шылталаш ыш тӱҥал.
Тыге
ыштен, Хамида черланен кертеш. Аза ыштыме пӧртыш кызытат ийготыш шудымо
ятыр
ӱдыр толеш. Нинышт ондакше мӱшкыран лиймыштым шылтеныт, а вара абортым
ышташ вараш кодыныт. Ава пала: чот ойгырымо да вожыл коштмо дене нерв огыл,
уш-акылат
локтылалтын кертеш. Хамида мӱшкыран пагытым эплын эртарышаш.
Вадим ден аважын кутырен шинчымышт деч вара Хамида арня наре шӱлыкын кошто.
Паша
гыч толмек, пӧлемыш пурен шинчешат, книгам лудын шинчышыла коеш, но вуйыш
нимо
ок пуро. Олаш лекташ кумыл йӧршеш уке. Адакшым Вадим сессий амал дене ик
жаплан
вашлиймашым чараш темлыш.
Кенета ӱдыр вашталте: уэш ылыжмыла лие. Кочкаш ышта, пӧртым эрыкта,
вургемым
мушкеш — эре весела веле. Ава тогдайыш: Хамида мӱшкыраҥын огыл. Ойгырен
илымыжлан кӧра вӱр вашталтме жап шеҥгек шӱкалалтын, витне.
Ик кастене Хамида аважлан ойлаш тӧчыш:
— Авай, Вадим пелен ялыш ынем кай.
— Кает, Хамида! Те тушан возалтшаш улыда. Шеҥгек чакнаш корно петыралтын.
Тый
тидым умылышаш улат, — пеҥгыдын каласыш.
Йоҥылыш лийымыж нерген Хамида Вадимлан ыш ойло. Рвезе шонен кертеш: шоя
дене
пайдаланен, ӧкым марлан толнеже.
А Вадим мӧҥгыжӧ серышымат колтен шуктен: "Ачай! Авай! Теле каникуллан ялыш
Хамида дене коктын миена. Очыни, изирак сӱаным ышташ перна.
Ӱдырым налаш молан вашкем манын кертыда. Тыште уто йодыш лийшаш огыл —
шоҥгыгаче
ынем лий.
Вадим".
Теле сессий деч вара Вадим ден Хамида Йошкар-Олашке самолет дене чоҥештен
тольыч. Аэропорт воктечак эртыше кугорно дене Вадимын ялышке икмыняр
автобус коштеш.
Кужун вучен шогаш ыш перне. Манмыла, эр кочкышым Ӱпыштӧ ыштышт, кас
кочкышлан
ялысе ӱстелтӧрыш шинчыт.
Кугорно гыч ялыш кок меҥге лиеш. Тыштат пиал шыргыжале: "Сельхозтехнике"
гыч ял
озанлык машиналан шапаш ужашым кондышо колхоз автомашина поктен шуо.
Вадимым
ужын, шофер шкеак шогале. Хамида кабинеш верланыш, а Вадим кузовыш кӱзыш.
Пеш
вашке толын шуыч. Ял мучашеш волышт.
Кеҥежымсыла мӧҥгӧ миен пураш турагорным лум петырен, садлан урем мучко
ошкылаш
перна. Рвезе ден ӱдырын эртымыштым окна гычат ужыч, южышт уремеш
саламлалтыч.
Вадим мӧҥгыжӧ миен ыш шу — ял мучко увер шарлыш: Вадим оръеҥым конда!
Сергей Ильичын пӧрт куд лукан. Але у тӱсым йомдарен огыл. Вадимын индешымше

классыште тунеммыж ийын ыштыме. Изирак кудывечым лум деч рок марте
эрыктыме. Тиде пашам суртозан школыш коштшо йочаже-влак шуктен толыт.
Вадим сарай леваш йымак кайыш — пӧртӧнчыл сравоч тошто верыштак. Почын
пурышт.
Пӧрткӧргӧ ола пачер деч кугунак ок ойыртемалт: кӱвар чиялтыме, пырдыжым
сӧрал
обой сӧрастара; изирак кухньо; вес ужаш — зал, тушто кок омса: икте —
Сергей
Ильичын паша пӧлемже, весыште — малыме вер.
Уна-шамыч вургемыштым кудаш сакышт. Вадим шужен, вигак кухньыш пурыш. Кидым

шӱялтышат, коҥга гыч кӧршӧкым шупшын лукто.
— Ялысе чесым шукертсек кочкалтын огыл, — мане, кок тарелкаш сӧсна шыл дене
шолтымо шӱрым волтыш. — Хамида, тол. Авамытым вучаш гын, нуно кас велеш
гына толыт.
А тый сӧсна шылым кочкат?
— Мый ом кычалтыл. Школ столовыйышто кочкалтын, — мушмо кидым ош солыкеш
кукшемден шогышыжла, Хамида вашештыш.
Кок шольыжо школ гыч толын пурыш. Хамидам ужын, ӧрмалгыме гай лийыч. Вара
"Вадим
шкетын огыл, а коктын толыт", аваштын ойлымыжым шарналтышт. Еҥгашт лийше
дене
кидым кучышт.
Жап шуко ыш эрте, Сергей Ильич ден Лидия Ивановна пӧртыш пурен шогальыч.
— Толын шуында? Йӧра, — суртоза нунын дене кид кучен саламлалте.
— Эрдене коҥга гыч тулшӱ пыжалт возо. Ачатлан маньым: "Таче уна толшаш".
Коҥгат
мужедаш мошта улмаш, — тудат Хамида дене саламлалте.
Марла кутырат.
— Авай, рушла кутырыза. Хамидат умылыжо, — Вадим изирак тӧрлатышым пуртыш.
— Лачеш толын шуында. Таче — монча кече, — ава куанышыла коеш, йылдыртата
веле.
Костя ден Женя теҥгечак фляге дене вӱдым шупшыктышт. Пум пуралыме, тулым
веле
ылыжташ кодын.
— Авай, мый таче шке мончаоза лиям, — ыштале Вадим. — Тый каналте.
— Ондак кочса, олташ вараракат шуэш. Садиктак мончаш тул волгыдо дене
пурыман.
— Ме кочкынна, авай.
— Вадим, мыят пеленет каем, — Хамида шып пелештыш,
— Айда. Ялысе мончам ужын отыл чай?
Лидия Ивановналан Хамида дене кутыраш жап ыш лий — эре сомыл. Пӧртеш коктын
кодычат, мут чондайыштым луш колтышт. Ондак рушла, вара озавате суас йылмыш
кусныш. Тидыже Хамидалан чон пелен лие. Шке манмыжла, ты суртышто ик
йолташыже —
Вадим, а кокымшылан аваже ушныш. Калыкмут чын палемда: вес калык йылмым
палымаш
— икте-весым чак лишемда.
— Ондак татарла йытыран кутырем ыле. Кушан тунемынам? Мемнан ялыште кызытат
суас-влак илат. Йочана годым пырля модын куржталынна, школыш коштынна. Нуно
марла,
ме татарла лодыманденна. Мемнам, йоча-влакым, кӧ татар, кӧ марий — кутырымо
гыч
палаш ок лий ыле. Вот рушла варарак тунемалтын. Школыш коштмо годым. Ынде
шуко
мут мондалтын. Тыште нигӧ дене кутыраш.
Монча деч вара, кас кочкыш годым веле сӱан нерген мут лекте. Тидлан тыште
чылажат ямде. Пайрем касым вес шуматкечын палемдаш ойлен келшышт.
Эрлашыжым эрденак Вадим ден Хамида ялсоветыш каяш тарванышт.
— Таче рушарня. Ялсоветыште уке улыт, — мане Сергей Ильич.
— Ме ондак секретарь деке каена. Можыч, тачак кутырен келыштарена. Уке гын,
эрлалан ойым пидына, — умылтарыш эрге.
Секретарь рвезе мӧҥгыштыжӧ ыле. Мужыр толмым ужын, вашлияш лекте. Шокшын
саламлалтыч. Тӱҥалтышлан Вадимын тунеммыже, илымыж нерген мутланен шинчышт.
Вара уна
молан толмыжым радамлен пуыш.
— Тиде пашам тачак ыштена. Нигӧ ок мешае, — келшыш секретарь.
Ялсоветешак йодмашым возышт, а серыме кечым кок тылзе ончычсым ончыктышт.
Секретарь ЗАГС кагазеш Хамидан ийготшым кугемдыш. Вара оръеҥ ден качым вате-
марий
лиймышт дене шокшын саламлыш да мужыраҥме нерген свидетельствым кучыктыш.
Свидетель семынже шампанский арака кленча гына лийын. Тудым тушанак
ястарышт. Шонымо
паша ышталте. Мӧҥгышкышт Вадим ден Хамида куаныше кумылан пӧртыльыч.
Вадим кодшо теле каникулышто лиймыж годым яра ыш иле. Ача-аван школыш
кайымышт
шеҥгеч, бензопила дене пум пӱчкедыш, шелыште. Артанаш оптен ыш шукто,
каникул
пытыш. А тений тудлан паша уке. Шольыжо-влак кушкын шуыныт. Мо кӱлешым аван

кӱштымӧ деч ончыч ыштен толыт. Шелыштме пугомылям сарай йымалан оптен
шынденыт.
Хамида эр еда вӱдыжгӧ шовыч дене кӱварым йыген луктын, кӱмыж-совлам
мушкеден.
Вадим вольык ончымо сомылым ыштен: йӱктен-пукшен, вӱташте терысым эрыктен.
Ик
кечын пакча воктеч пеле каван шудым издер дене шупшыктышт, вӱтамбак оптышт.
Арня эртен кайыш. Вес шуматкече шуо. Лидия Ивановна эрден эрак пайрем чесым
ямдылаш пиже. Коҥга тич кӧршӧкым, мискым шындыле. Школыш каяш тарванымыж
годым Вадимлан шӱр гыч шылым лукташ, йӱкшаш тӱҥалше коҥгаш пулашкамуно ден
торык туарам
шындаш кӱштыш.
Школышто кужун ыш кучалт, кечывал эрталтен, мӧҥгыжӧ толын пурыш. Вадим ден
Хамида пошкудыштым сӱан ӱстелтӧрыш ӱжаш лектын кайышт.
Унала толшо-влаклан сӱанмарий ден сӱанвате сомылым шукташышт перныш.
Гармонь
шоктымо да тӱмыр пералтыме почеш лоҥыч, куштышт, мурышт. Хамида марла
мурымым,
куштымым тымарте ужын огыл. Келшыш.
Пелйӱд лишан, оръеҥ ден качым малаш пыштыме йӱлам ыштыштат, уна-влак
мӧҥганмӧҥгышкышт каен пытышт.
— Пеле марий, пеле руш сӱан лие, — мане Сергей Ильич.
Марий йӱла дене келшышын, эрлашын эрдене теҥгечсе сӱан калыкым сийлаш оръеҥ
шокшо мелнам кӱэштшаш. Хамидамытын мӧҥгыштӧ руш коҥга уке, изажын оптымо,
плитам
пыштыман подтопко манме веле. Тудым пеш шуэн олтат. Оръеҥлан тымарте тул
ончылан
мелнам кӱэшташ пернен огыл. Тӱҥалтышлан кок-кум мелна когаргыш, но ты
пашалан
пеш вашке тунем шуо.
Икте почеш весе теҥгечсе уна-влак толаш тӱҥальыч. ӱдырамашышт кугу пулашкаш
чесым, пӧръеҥышт аракам кондышт. Лидия Ивановна ӱстелым погыш. Тӱҥ кочкыш —
оръеҥ
мелна. Шӱрым, пучымышым, моло вишкыде чесым шуко тарелкаш оптымо гын,
ӱстембалне
пулашкамуно икте веле. Тудым каче авызлышаш: оръеҥ нарашта ыле гын, тӱр гыч
арун
кошталшаш, уке — самый покшеч совла дене савырал пыштышаш. Вадим тӱр гыч
авызлыш.
Оръеҥ мелна пайрем марий йӱла почеш эрта. Радам шотшо дене качын ача-
аважлан,
шольыжо-влаклан, тыгак нунын лишыл родо-тукымлан оръеҥ кумалтышым пуэдышаш
ыле.
Но тыгай койыш — акрет годсо. Самырык мужырым нужнаҥдараш огыл, а нунылан
полшыман. Тидыже марий калык коклаш шыҥаш тӱҥалын. Оръеҥ ден качылан
кажныже пӧлекым
кучыктыш. Ик вате тӱрлӧ чия дене сӧрастарыман чайникым пуымыж годым
каласыш:
— Комбиге-влак лийыт гын, шыжым ик мужырым тыланда пуэм!
Весе ашнымлудым, кумшо пачам пуаш сӧрышт.
— Оръеҥ велым кузык шотеш! — маньыч.
Адакат теҥгечсыла мурымаш-куштымаш тӱҥале.
Мелна пайрем кечывал марте шуйныш. Кошартышым ышташ рвезе пӧръеҥ-влак
ончылгоч
ямдылыме шӱкшӧ шун кӧршӧкым, моло шӱкш пудыргым пӧртыш нумал пуртыштат,
тышкетушко шалатыл кышкышт. Кажныже ший-вӱргене тыгыде оксам кӱварыш кышка.
Хамида
уждымым ужо, но кӱварым ӱшташ тудлан чотак логале. Вадим оксам погыш.
Кечывал эрталтен, пӧрт йоҥгеште. Чыла мушкын-эрыктен налмеке, мончаш
пурышт. Еш
илыш адакат ончычсо йогыныш возалте.
Кок кече гыч Вадим аэропорт кассыш билетым налаш коштын тольо. Ту кастенак
наҥгайышаш вургемым, кочшаш йӧрварым чемоданыш оптен ямдылышт.
Эрлашын Ӱпыш каяш тарванышт. Вадим ден Хамида ача-аван суртыш каче ден ӱдыр
семын толын пурышт, а лектын кайымышт годым вате-марий лийын чеверласышт.
Аэропортыш колхозын легковой машинаже наҥгаен кодыш.
Кастене Сергей Ильич ден Лидия Ивановна коклаште Вадимын ончыклык шотышто
мут
лекте.
— Марий ӱдырым ыш му, суасыным нале, — ӧпкелымыла озавате тӱҥале.
— Могай ойыртемыш? Тыйынат кочат суас ӱдырым налыныс. Иленыт, йочам ончен-
куштеныт. Тый нунын уныкашт улат.
— Амызе ковам суас ыле гынат, марий вургемым чиен, марла мурен, манеш ыле
авам.
А Хамида мемнан дек толмыж деч ончыч марий ялым ужын огыл.
— Мыйым икте ӧрыктара: молан Вадим возалташ вашкыш? Тыште могай-гынат амал
лийын. Йодаш шонышым, вара кидым лупшальым: пеш кӱлеш! — Сергей Ильичат
кӧргӧ шонымыжым лукто.
— Хамида — тӱж! Вот тылат амал!
— Вольык веле тӱж лиеш.
— Хамида лишаньыкеш презым конда. А тыгай вольыкым ашнаш огыт кодо. Шӧр
шагал.
— Ужамат, шешкыч чонет пелен огыл?
— Шоналте-ян, Сергей Ильич! Хамидан нимогай профессийже уке. Марлан толмо
деч
ончыч кеч иктаж-могай специальностьым налам ыле. Ялыште йӧра, колхозышто
мучашдыме паша лектеш. А олаште продавецлан ышташат диплом кӱлеш. Ом пале,
ик пашадар
окса дене кузе коктын илаш тӱҥалыт? Аза шочеш — адак роскот.
— Кызыт специальностьым налаш лиеш. Тӱрлӧ курс, тунемме комбинат улыт.
Кумылет
гына лийже.
— Аза шочеш гын, могай тушто тунемаш!
— Вадимлан йӧрен — мыланнат йӧрыжӧ.
— Тый Момолала ойлен шинчет: "Ватыжлан йӧра гын, Момолалан йӧра".
— Жап эртыме семын тӧрлатышым илыш ышта. Ондак айдеме чылажымат ужшаш, шере
ден
кочым тамлен налшаш. Тунам веле уш пура.
...Майда Абдрахмановна ӱдыржын толмым вучен. Таче самолет толмо кече.
Кумшешын
Хамида пашаш кайышаш. Пырдыж шагатыш ончал-ончал колта: самолет шинчын
докан.
Изиш лиймек, йыҥгыр чаргыжале. Озавате омсам почо — пӧртӧнчылнӧ коктын
шогат.
— Толын шуда? — саламлалтме олмеш йодо озавате.
Пӧртыш пурышт. Кудашыч.
— Авай, мемнам саламлен кертат! — Хамида мужыраҥме нерген кагазым ӱстембак
пыштыш.
Тудыжо ялсоветын пуымо свидетельствым шымлен лекте: чылажат закон дене
келшышын
ыштыме. Ынде ӱдыржӧ Казаринова лийын. Тыште татар мут шижалтеш: казыр —
тыманмеш.
— Саламлем, — мане. Ондак Хамидам, вара Вадимым саҥгашт гыч шупшале. — Тиде
амал
дене казыр изирак пайрем ӱстелым погена.
Тиде кече гыч Вадимын еш илыш тӱҥале. Кажне эрдене пырля лектын каят: икте
— пашаш, весе — институтыш. Кастене коктынак толын пурат. Вадимын занятий
ончычрак
пыта — Хамидам налаш пура, але ватыже тудын деке мия.
Ик кечын, кас велеш, врач кабинетла гыч мӧҥгеш кондымо черле-влакын
картычкыштым
алфавит почеш шӧрлыкыш шогалтышыжла, Хамида кенета кап ырымым, вуй
корштымым шиже. Вучыдымын укшичме шуаш тӱҥале. Варкынен толашымыжым ужын,
пӧлем окна яндам
ӱштеден шогышо техничке ӱдырамаш йодо:
— Мо лийынат?
— Укшинчыш нӧлта.
— Кочкыш дене аярлен отыл?
— Кечывалым шере чай дене булкым веле пурльым. Кок кече нимогай аппетит
уке.
— Ала-можо йӧрен огыл. Мый мӱшкыраҥме годым тыге толашем ыле, — мане саде
ӱдырамаш. Ведрам налын, пӧлем гыч лектын кайыш.
"Ынде чынак мӱшкыраҥынам, — шоналтыш Хамида. Вийдымын пӱкеныш волен шинче.
— Вадимлан каласаш але огеш кӱл? Тудо мыйын мӱшкыраҥмым У ий йӱд гыч шотла
дыр. Тидлан тылзе утла эртыш. Тек тугак лиеш, йӱкым ом лук. Аза шочеш гын,
ачаже садиктак Вадим".

6

Икмыняр кече годым олаште мардеж озаланыш. Уремлаште тӱтаным нӧлтале. Ик
вер гыч
лумым чаткан ӱштын, вес вереш орам чумырыш. Изи лончым муын, оралте
тувырашыш,
сарайыш шӱшкӧ. Вара алже пытыш, коеш. Игече ояреште. Кечывалвелым тысе
кундемыш
толаш лекше шошын леве юж дене шӱлалтымыже шижалтеш. Кече ырыкта, шымата.
Оласе калык икшырымын ила: пашам ышта, пайремым эртара. Шукерте огыл
Тӱнямбал
ӱдырамаш кечым палемдышт. Майда Абдрахмановна шкеж дек 8 мартлан Сергей
Ильич
ден Лидия Ивановнам ончылгочак серыш гоч унала толаш ӱжын ыле. Нунышт корно
кужым ышт ончо, тольыч. Уна лийде огеш лий, ынде тулар-тулаче улыт, вашке
уныкаштлан коча-кова лийыт.
Майда Абдрахмановна окса роскотым ыш шотло, поян ӱстелым погыш. Олаште
илыше родо-шочшыжым, лишыл пошкудыжым ӱжӧ. Кочкыч, йӱыч. Рушла, суасла
муралтышт. Лидия
Ивановна, уна-влакын йодмыштым шуктен, марла йоҥгалтарыш:
Нӧргӧ шудым солалаш
Ужар олыкыш волена.
Тендан дене родо лияш,
Кужу корным толынна.
Тендан садда моткоч мотор,
Пурен-лекме веле шуэш.
Тендан кумылда пешак поро,
Эре толаш чон ӱжеш.
Ӱстел лукет — ныл лукет,
Ӱстел тич чесда лийже.
Пӧрт лукет — ныл лукет,
Пӧртда тич ешда лийже.
Тиддеч вара Первый Май ден Сеҥымаш кече эртен кайышт. Ола калык каналтыш, а
яллаште шошо ага тургым тӱҥале. Игече кеҥеж пагытыш лупшалтеш.
Ӱпӧ медицинский институтым тунем лекше-влаклан диплом пуымо кече толын шуо.
Вадим, моло семынак, армий радамыш ушнышо салтакла, калык тазалыкым
аралымаште чыла шинчымашым, усталыкым кучылташ, черлым чын эмлаш, шке
йолташышт ончылно Гиппократ сугынь дене товатлыш. Вара чеверласыме кас
тӱҥале. Рвезе-ӱдыр-влак мурышт, танцеватлышт. Вадим пелен Хамида ыле. Но
тудо ӧрдыжтӧ шинчен эртарыш.
Мӱшкыран улмыжо сайынак палдырнаш тӱҥалын.
Эрлашын самырык врач-влак мӧҥган-мӧҥгышкышт каяш тарванышт. Икте-весе дене
чеверласат, серышым возаш сӧрат.
Кок кече гыч Майда Абдрахмановна Вадим ден Хамидам аэропортыш ужатен тольо.
Самолетыш шичме деч ончыч ӱдыржӧ ден веҥыжлан суапле шомакым каласыш.
Чеверласышт.
Самолет мӱгыралтен колтыш. Мланде ӱмбач икмыняр кутышым кудалят, кӱшкӧ
нӧлталте.
Самырык мужыр, шокшо верым кычал кайыше кайыкла, Марий республикыш чоҥешта,
а
Майда Абдрахмановна, шинчам ӱштеден, мландеш шоген кодо. Ӱдыр-веҥыч — омса
кыл,
эргыч-шешкыч — ӱстелтӧр.
Вадим институтышто ик шонымаш дене илыш: вашкерак тунем лекташ. Мӧҥгыжат
миен
шуын огыл, вуйыш вес тургыжланыш толын пурыш. Вич ийым ача-ава кӱшеш илыш.
Умбакыжым нунын шӱйвачышт гыч мучыштыман, очыни. Илышым шке шотын тӱҥалман.
Тымарте
кочмо-йӱмӧ манмаште ыш кенчалане — чай ден кинде курика але теҥгечсе
пареҥге шӱр
— чыла кочкалтын. А ынде коктын улыт. Ончычсыла чай дене от серлаге. Вургем
нергенат азапланыман. Мутат уке, ик пашадар дене кидым кумдан от шаралте,
шонымо
семын кайыкла от чоҥеште. Тӱҥалтышлан адакат ача-ава дек миен эҥерташ перна
дыр.
Ешым погенат — пиал дене пырля укелыкым вучо...
Вадим ден оръеҥже Ошын эҥер воктен, кум урем дене шуйналтше ялыш, Кӱшыл
уремыште
илыше ача-аван суртыш, ынде йӧршынлан манаш лиеш, кечывал эрталтен толын
пурышт.
Кеч Вадим ватыж дене ӧрдыжтӧ илаш, пашам ышташ тӱҥалеш, но шке вер-шӧр
эреак чонышто лиеш. Ялым коден кайыше, ӱмыржым ӧрдыжтӧ илен эртарыше еҥ
колымыж деч ончыч шочмо кундемысе шӱгарлаш, ача-аваж воктен тояш кӱштен
кода. Айдемылан эреак
ача-ава кӱлеш. Кола гынат, нунын пелен лийнеже. Вадимат тыгай шонымаш дене
ила.
Икмыняр кече мӧҥгыштӧ каналтыш. Такшым, каналтымыже-можо: ончычсылак чодыра-
олыкышто тӱляныш. Вара тазалык аралыме министерствыш кайыш. Вадимлан оласе
эмлыме
верыште терапевтлан ышташ темлышт. Келшыш. Тунамак приказ ямде лий. Но
пачер шотышто ола исполкомыш каен, йодмашым пуыман да вара черет шумым
вучен илыман. Тиде кече гыч самырык врачым ачаж лӱм дене, Вадим Сергеевич
манаш тӱҥальыч. Манмыла, толмо корнетым савырнен ончалат — вуйым савал,
ончыко тарваненат — кидшокшым
кергалте. Корнывожыш шуын, кайышаш корным ойырен нал.
Исполком пачерым вашке ок сӧрӧ, вучаш темла. Какшан эҥер сереш, лӱкӧ верым
вӱд
пундаш гыч лукмо ошма дене темен, у полат-влакым нӧлташ шонат. Проект ямде,
но
пашам тӱҥалме огыл. Кызыт тушан кӱлеш техникым вераҥдат.
Вадим Сергеевичлан кажне кечын, эр-кас, мӧҥгыжӧ мотоцикл дене кудалышташ
перна.
Эре тыге илен, шотеш ок тол. Вашке шыже лавыра тӱҥалеш, вара йӱштӧ толын
пера.
Кеч изи пӧлемым муаш кӱлеш.
Пазар саварыш, электромеҥгыш сакалыме шуко кагаз ластык коклаште пачерлан
ӱжмӧ
увертарымашым кажне кечын гаяк кычалеш. Но тыгайым ыш верешт. Пырля ыштыше
медшӱжар ден санитарке-влак деч йодышто. Нунышт икмыняр адресым каласышт.
Паша деч
вара пачер кычалаш лектын кайыш.
Ик вере йыҥгырым темдале. Кечалтше оҥылашан, кӱжгӧ ӱдырамаш омсам почо.
Палыдыме
пӧръеҥын могай сомыл дене толмыжым пален, пураш темлыш. Кум пӧлеман
пачерыште
саде ӱдырамаш шкетын ила. Очыни, ала-кунам шуко шочшан лийын, а ынде нунышт
шке
корнышт дене шаланен пытеныт. Можыч, марийже лӱмлӧ еҥ улмашат, кугу пачерым
налаш йӧн лийын.
Озавате илаш толшылан посна пӧлемым ойыра. Ванный да газ дене пайдаланаш
эрыкым
пуа. Тыгодымак пачер акым палынак нӧлталеш.
Пашаш гына тӱҥалше врачын пашадар кугу огыл. Но кушто-гынат илыман. Вадим
Сергеевич ак дене келшыш. Шоналтыш: адакат ача-аван кӱсеныш кидым чыкалташ
перна.
Коктын кутырен шинчышыштла, озавате Вадим Сергеевич деч пелашыже вашке азам
ыштымыжым пален налят, кок кидге рӱзен тарваныш:
— Ой, уке! Аза йӱд-кече варгыжаш, аваже кажне шагатыште вакшышым мушкаш
тӱҥалеш.
Сита, шке икшывем дене когаргышым. Шоҥгылык велеш тып-тымыкыште илынем.
Шот ыш лек. Вес вереат тыгаяк вашмут: "Азан квартирант ок кӱл!"
Пачер шотышто Вадим Сергеевич черле-влак дечат йодышто. Икте адресым
каласыш.
Ынде ола дене ушнышо ончычсо Торкан ялыш корным куча. Пӧртрадам чотым
ончыштын,
кӱлеш верыш толын шогале. Ончылныжо — силикат да йошкар кермыч дене
сӧрастарен
оптымо мансардан кугу пӧрт. Кӱкшӧ савар дене печен налме кудывечыште эше
ала-могай оралте леведыш коеш. Тротуар воктенак изигапка. Воктенжак
автомашиналан чакнен пураш ситыше, савар кӱкшытан капка. Вадим Сергеевич
газет пышташ сакыме почто яшлык йымалан вераҥдыме электройыҥгыр паҥгам
темдале. Кудывечыште кӱжгӧ йӱкан
пий кок-кум гана опталтыш. Изиш лият, изигапка почылто. Уремыш майкым
чийыше,
пеҥгыде чогашылан, таза пӧръеҥ лекте.
— Мый тендан дек пачер шотышто, — тӱҥале Вадим Сергеевич. — Шкеже оласе
эмлымверыште пашам ыштем. Врач улам.
— Ешет кугу?
— Вате да мый, — аза шочшашым ты гана ыш каласе.
— Теве тиде пӧрт яра шинча. Тыште лу ийым илышна. Пужаш гын, але пеҥгыде, —
урем
велыш кок окнан ала тошто вӱта, ала кугурак монча гыч ыштыме лапкарак
пӧртым ончыктыш. — Келша — илаш толын кертыда. Айда, кӧргыжым ончалына.
Пӧртӧнчылым веранде семын ыштыме. Кутышыжо пӧрт деч изишлан веле кӱчыкрак.
Аҥысыр, кужу окна. Ик лукышто койко шинчен. Прогал велне изирак пӧлем.
Омсаште
кӧгӧн кеча.
Пӧртыш пурышт. Кызыт вольнан коеш. Но койкым, ӱстелым, гардеробым шындылаш
гын,
вер палынак шыгыремеш. Вадим Сергеевичлан ару коҥга келшыш. Тидым оза шиже.
— Шке оптенам. Пу шагал кая. Кок семын олташ лиеш. Пелашет тул ончылан
мелнам
але салмаперемечым кӱэштнеже — тыглай руш коҥгала олтыман. А тидыжым
подтопко
манаш лиеш. Тышан олтымо годымат уло коҥга ыра. Кочкышым шолташ, шке ужат,
плита
уло. Теве тиде петыртыш дене петырет гын, шӱр касланат шокшо лиеш. Кеҥежым
электроплита дене пайдаланен кертат. Посна счетчик уло. Икманаш, тыште шке
оза лият.
Тыгай йӧнан пачерым олаште от му манам гынат, йоҥылыш ом лий.
Пачер Вадим Сергеевичлан келшыш. Пужым ялыште ыштен кондаш лиеш. Вот вӱдлан
урем
колонкыш коштман. Но тидыже неле паша огыл. Суткалан кок ведра сита докан.
— Шондан шотышто кузе?
— Уло. Айда, ончыктем.
Пӧртӧнчыкӧ лектыч. Суртоза шонданышке волымо омсам почо.
— Теве тылат туалет. Но ончылгоч шижтарем: эрыкташ тылат логалеш. Конешне,
тарлен кертат. Эрыкташ кӧнышӧ лектеш, оксам гына ит чамане.
Ак шотышто ойлен келшымекышт, Вадим Сергеевич суртозан кидым кормыштыш.
— Йӧра. Илаш лишыл кечылаште толына. Тау тыланда.
Кок кече гыч пачерым ончалаш Вадим Сергеевич ватыжым кондыш. Хамида пӧртыш
пурен
шогале гын, вигак йыгыжге рок ӱпшым шиже. Йыр ончале. Пырдыжыш шупшмо обой
шемемын, верын-верын кушкедалт кечалтын; мӧҥгеш-оньыш коштмо дене кӱвар чия
тӱганен,
омсадӱр гыч кухньыш йолгорно гай лийын; коҥгасаҥга шокшо савыш дене ош
тӱсым
йомдарен.
— Тиде оласе пачер огыл, а акрет годсо айдемын илемже, — мане Хамида, нерым
куптыртыш. — Кушто ванный? Аза лиеш гын, кушан тудым мушкаш-чывылташ
тӱҥалам? Кушан
вӱдым ырыкташ? Туалет уке. Олаште шотанрак пачерым муаш лиеш ыле докан.
— Хамида, умыло: шуко вере коштынам, но шкет илыше еҥым веле пурташ келшат.
Мемнан аза лийшашым пален налытат, кок кидге рӱзаш тӱҥалыт.
— Мый, окмак, шонышым... — Хамида ойлен ыш шукто.
— Мом шонышыч?
Ватын кычалтылмыжлан Вадим ӧпкеленат кудалтыш, но тидым тӱжвак ыш лук.
— Тылат пачерым черет деч ончыч пуышаш улыт! — йӱкым кугемдыш Хамида.
— Мыйын гай самырык специалист-влак олаште шукын тыге илат.
— Но тый черле-влакым эмлет! Врач улат!
— Врач, туныктышо але инженер — могай ойыртем? Кажне шке сомылжым шуктен
толеш.
Ит тургыжлане, илен-толын, меат пачеран лийына. Горисполком шке сӧрымыжым
шуктышаш.
— Сӧрымым кум ий вучыман!
— Можыч, вич ийым! Чыным каласаш гын, мемнан илышаш полатлан але негызым
веле
пышташ тарванат.
Марийжын муымо пӧрт Хамидалан йӧршынат ыш келше. Каяш тарванымышт годым
руал пуымыла каласыш:
— Пален лий, Вадим! Тиде чывывӱташке йолым ом пыште! Ялыште илаш тӱҥалам, —
вара, шоналтышат, уштарыш: — Але авамыт дек Уфаш каем.
Ӱдырамашым чактараш — пундышым куклымо дене иктак, маныт. Садлан Вадим
тетла
ӱчашашат ыш тӱҥал.
Ялыш пӧртылмышт годым вате ден марийже автобусышто йыгыре шинченыт гынат,
нунын
коклаште чон почын мутланымаш ылыжын ыш керт. Вадим Сергеевич, кутыраш амал
кычалмыла, ватыж деч иктаж-мо нерген йодын гын, тудыжо: "Мый ом пале!" —
торжан
вашештен. Ала ик нелылыкым вашлиймекак йӧратымаш тулотыжат шапалгын йӱлаш
тӱҥалын? Умбакыжат тыге лиеш гын, туршышо пугомыляш савырна да йӧршынлан
йӧрен кертеш.
Хамида таче марийжылан первый гана шке койышыжым почо. Шиже: ик
тошкалтышлан
кӱшкӧ тошкале. Тидлан Вадим карум пуэн ыш мошто. Эше кок-кум тошкалтыш — еш
сапкерем тудын кидыште лиеш. Марий ден вате — шке шотан изи кугыжаныш. А
кугыжанышлан кугыжа кӱлеш.
Кастене пачер шумлык изирак еш каҥаш лие.
— Посна пӧрт — тиде пешак сай, — тӱҥале Лидия Ивановна. — Нигӧлан мешанчык
ода
лий, кеч-можымат шонымо семын ышташ йӧн уло. Ванный пӧлем уке, маныда. Мый
чылаштым, калай волеш мушкын, йолвак шогалтенам. Телым вургемым мушкаш,
вольыкым
йӱкташ вӱд коҥгаш ырыкталтын. Таве гыч мыняр ведра нумалалтын да кызытат
нумалаш
перна. Тендан вольык уке, шуко вӱд огеш кӱл. Кызытеш мебельым да монь налаш

тӧчымӧ ок кӱл. Илен-толын, пачеран лийыда — тунам чыла чумыреда. Пу шотышто
нужна уке. Монча воктен кум ияш артана шинча. Тудым олтен пытарыман.
Локтылалтеш
гына. Тений адакат школ кӱшеш лучко кубометрым конден пуат. Пачер, Вадимын
ойлымыж почеш, — сай, ӧпкелаш амал уке. Иктаж кечын мием. Конешне, кочкаш
ямдылаш,
тувыр-йолашым мушкаш, пӧртым эрыктен шогаш, Хамида, тылат логалеш. Вадимын
укеж
шеҥгеч кечымучко яра шинчаш тӱҥалат мо? Озаватылан сурт сомылкам ышташ
пӱралтын.
Сергей Ильич кутырымашыш ыш ушно, нигӧм тергаш-лончылаш ыш пиж. Туштен веле
каласыш:
— Ида мондо: ватыж верч рай гыч Адамым Юмо поктен луктын. Шотлыза: кызытсе
пагытлан келшыше райыш верештында, Юмын пушеҥге гыч саскам кӱрл налаш ида
вашке.
Кишке ден азыренын ойыртемыштым пален моштыза.
Икмыняр кече годым паша деч вара Вадим Сергеевич пырдыжыш ошалге-ужар тӱсан

обойым шупшо, окна-омса янакым, кӱвар ден коҥгам чиялтыш. Южо кечын мӧҥгӧ
ыш
кае, тушанак малыш. Арня гыч пачер ямде лие.
Ик эрдене ача-ава сурт гыч койкым, тоштырак гардеробым, кӱмыж-совлам,
ӱстелпӱкеным, икманаш, илыше айдемылан мо кӱлешым, олашке мландышӱйлан каяш
тарваныше
колхоз автомашинаш оптен, ола пачерыш конден ястарышт.
Хамида пӧртышкӧ пурен шогале гын, шыргыжалын колтыш:
— Ой, могай сай! Волгыдо, йытыра! Вадим, тидым чыла тый ыштенат?
— Мариет тунарак шотдымо шонышыч мо?
Ял гыч кондымо арверым пӧртыш нумалаш, веран-верыш шындылаш шофер полшыш.
— Кондыметлан, нумалаш полшыметлан тау, — мане пачер оза, тудлан пеллитран
тичмаш кленчам тушкалтыш.
Шофер-рвезе мӧҥгеш ыш шӱкал, кидшокш кӧргыш шылтыш. Кызыт тыгай койыш:
шанчашым
савырал пыштымылан акым тӱлыман.
— Вадим, вес арняште Сурок карьер гыч колхоз сӧсна вӱталан негызым опташ
ошмам
шупшыкташ тӱҥалына. Тунам ял гыч пум кондаш йӧн лиеш, — порылан порым сӧрыш
шофер.
Вадим Сергеевичын ола илыш икшырымын йоген шинчыше эҥерла эрташ тӱҥале: ок
вашке, ок кучалт. Шкеже кечыгут пашаште. Мӧҥгӧ толмекат яра ок шинче: кӱвар
пуракым
ночко шовыч дене ӱштыл луктеш, ватыжлан кас кочкышым ямдылаш полша.
Кажне шуматкечын мончаш пураш ялыш каят. Тушеч яра сумкам сакален огыт
пӧртыл,
авашт деч кочкыш йӧрварым кондат: шӧр-торыкет, шылет, пареҥгет...
Вадим Сергеевич шке илыш лончыжым муын, манаш лиеш. Но тудын пашаш лектын
кайымек, пачереш шкетын кодшо ватыжым йокрок нулташ тӱҥалеш. Телевизорым
эре ончен
шинчыме ок шу, книгам лудынат йыгыжгет. Ялысе ӱдырамаш гын яра жапым иктаж-
могай
паша дене тема: я межым шӱдыра, чулка-пижергым пидеш, я окна занавесым але
кӱпчыкшӱргым тӱкӧ шӱртӧ дене тӱрлен сӧрастара. Но Хамидан кидпашалан тептер
уке.
Изинекак аваже тыгай сомылым йӧраташ туныктен толын огыл гын, ынде име-
шӱртым
кучыктен от шынде. Паша деч посна илаш таза еҥлан наказане дене иктак.
Хамида койкыш шуйналт возешат, шкенжым вурсен кия: "Эх, ораде! Молан
Вадимлан
марлан тольым гын! Кызыт мӧҥгыштем авай пелен илем, пашам ыштем ыле.
Кастене
танцыш, кинош кошташ нигӧ ок чаре. Марлан толмем дене шкаланем йокрок ден
ойгым
веле кондышым. Теве мӱшкыр койын кушкеш. Ынде кевытыш кинде налаш каяш
вожылам.
Кажныже мыйын ӱмбак шинчам виктара. Шонат дыр: тыгай самырык, а мӱшкыран!
Аза
шочеш — тудын верч тургыжланаш мыламак логалеш. Шке авам лиеш гын, уныкажым
онча
ыле, но Лидия Ивановна аза ончаш мемнан дек низаштат ок тол. Вадим нянькым
тарла
гын веле. Тунам кеч иктаж-могай пашашке верланен кертам ыле. Кызыт мо? Тыге
кийылтмем молан йӧра?"
Вадим Сергеевич ватыжлан нимогай сомылым ышташ ок кӱштӧ. Кӱварым мушкаш але

ӱшташ пӱгырнаш кӱлеш. Тыге ыштен, Хамидан кӧргыштӧ иланыше изилан эҥгек
лийын
кертеш. Ешвуй шагат йыҥгыр йӱкеш помыжалтешат, электроплиташ кечывалге
ситыше
шӱр ден чайым шолташ шында. Вара урем колонко гыч вӱдым пурта, пӧрткӧргӧ
пуракым
ӱштыл налеш. Ватыжын мален кынелмыжлан эр кочкыш ямде лиеш. Хамидалан
коклан
кӱмыж-совлам веле мушкаш кодеш. Вадим Сергеевич пелашыжым шыман шупшалешат,
пашашке лектын кая. Кастене адакат сурт кокла сомыллан пижеш. Эсогыл
шкенжын ден
ватыжын чийыме йымал вургемым ошемда.
Вараксимын кондымо, кавасе пыл курыкым сӱмырышӧ лондеман-лондеман кӱдырчан
пагыт
шеҥгелан кодо. Куку кайык дене пырля толшо поро чонан чевер кеҥеж шке шокшо
помышеш ончен-куштымо саска поянлыкым поген налаш калыклан кодышат, шкеже
шыже
вашлияш каяш тарваныш. Эр-кас юалге. Южо кечын мардеж талышна, лышташ
тӱтаным
нӧлталеш. Вадим Сергеевич коҥгаш олташ тӱҥале. Оза чыным ойлен: шолтымо шӱр
кас
марте ок йӱкшӧ да там дене ялысе чесым ушештара.
Хамидан кап койын нелемеш. Чурийыште ошалге тамга-влак палдырнат. Вадим
Сергеевич ватыжын мӱшкыран жапше сайын веле эртыже манын тургыжлана.
— Хамида, тылат гинеколог дек миен толаш кӱлеш ыле. Тазалыкым терга, кӱлеш
каҥашым пуа.
— Палетыс, мӱшкыран ава учетыш Уфаште шогалынам.
— Ынде тыште учетыш налыт. Азам тышан ыштет чай?
— Уке, Вадим. Аза ышташ Уфаш каем.
— Молан?
— Тусо аза ыштыме пӧртыштӧ акушер-влак палыме улыт, пеленем авам лиеш.
Вадим Сергеевич ӱчашаш ыш тӱҥал. Хамида чыным ойла: аза ышташ Уфаш кая гын,
тидыже тудлан ончыклык ӱшаным пуа, чон ласкалыкше аралалтеш. Аваж пелен
тиде татым
куштылгын эртарен колта.
— Кунам жапет шуэш?
— Жап? — Хамида вигак ыш вашеште. — Мыйын шотлымо почеш октябрьын кокымшо
пелыштыже лийшаш.
Вадим Сергеевич шоналтыш: "Молан сентябрь мучаште огыл?" Но тидын нерген
рашемдаш ыш тӱҥал. Кеч-кунам ыштыже, садиктак Вадим Сергеевичын вӱр.
— Тыгеже жапым шупшман огыл. Каяш шонен пыштенат гын, ужатен мием.
— Мыят тыгак шонем, — мане Хамида.
Эрлашыжым Вадим Сергеевич самолетлан билетым нале. Кумшешын Хамида дене
коктын
южыш нӧлталтыч. Икмыняр жап гыч Ӱпӧ аэропортыш волен шинчыч. Но Вадим
Сергеевичлан Хамидам мӧҥгыж марте ужатен каяш ыш логал. Самолетым техник-
влак терген налытат, расписаний дене келшышын, мӧҥгеш, Йошкар-Олаш,
чоҥештышаш. Вадим Сергеевич ватыж пелен кая гын, вес рейсым кум кече
вучыман. А тудым кок кечылан веле
колтеныт. Кумышто пашаш лекман. Таксим муын, шоферлан ончылгоч акым тӱлен,
Хамидам мӧҥгыжӧ ужатен колтыш.

7

Хамидан Йошкар-Ола гыч кайымыжлан вашке тылзе шуэш. Вадим Сергеевичым шӱлык

авалтыш. Мален кынелеш — пӧртыштӧ шӱгарысе гай шып, паша гыч толын пура —
нигӧ
ок вашлий. Мутат уке, рвезе еҥлан тып-тымыкыште илаш йокрок. Но нимом от
ыште,
ик жапым чыташ перна. Кастене, ик жап телевизорым ончымек, вашкерак мален
колташ
манын, книгам кучен возеш. Вуй мучашыш тул йӧртымӧ темдалтышым йӧнештарен.
Южгунам йӧртен ок шукто — мален колта.
Ватыже улмо годым кочкаш ямдылаш шӱман ыле. Кызыт ик миске шӱр кок кечылан
сита.
Южгунамже чай да булко дене серлага.
Канышлан ялыш кая. Тыште жап эртымым ок шиж: мончаш вӱдым нумалеш, шкеак
олта,
аважлан полышкала.
Вадим Хамидалан кече кокла серышым воза. Пелашыжат кажне серышлан вашмутым
пуа.
Серымыж гыч шижаш лиеш: тудат, пӧртеш шкетын кодын, семынже йокроклана.
Пытартышлан увертарыш: "Аза ыштыме пӧртыш возам. Вӱр давлений изишлан
кӱзен, маньыч.
Эмлаш тӱҥалыт".
Вашке телеграмме тольо: "Хамида ӱдыраш азам ыштен. Коктынат таза улыт.
Майда".
Тыгай увер Вадим Сергеевичым утыр куандарыш: "Юмылан тау, чыла сай эртыш.
Ынде
ача лийым. Мемнан тукымым шуяш у айдеме шочо".
Икмыняр жап гыч Хамида деч серыш тольо: "Мӧҥгыштына улына. Ынде мылам
ончычсо
гай йокрок огыл — ӱдырем дене мутланем, сомылат ешаралтын.
Вадим, азалан могай лӱмым пуэна? Авай татар лӱмым пуаш темла: Аминам. Шке
шонымашетым увертаре.
Тыйын сулимаке пеледышет Хамида".
Вадим Сергеевич ватыж дене ондак ыш келше. Кузе тыге? Азан фамилийже, ача
лӱмжӧ
рушла йоҥгалташ тӱҥалеш, а шкенжын — суасла! Ольга, Нина, Валя лийын ок
керт мо?
Шуматкечын эрдене икымше автобус дене ялыш кудале — ача-авам коча-кова
лиймышт
дене куандараш. Тунамак аза лӱм шотышто мутым лукто. Кутыралтен, каҥашен
шинчыштат, келшышт: ӱдырын капыште суас вӱрат коштеш — тек Амина лиеш.
Эрлашыжым Вадим Сергеевич олашке пӧртыльӧ. Хамидалан серышым колтыш:
"Ӱдырна тек
Амина лиеш. Сай лӱм, келша. Изи чукайлан мо кӱлеш, мом налаш? Вес арнян
тендан
дек мияш шонем. Пеш чот ужмем шуэш. Мийыме кечым телеграмме гоч ончылгоч
шижтарем".
Хамида деч вашмут толын ыш шу — Вадим Сергеевич каныш кече вашеш Ӱпыш
чоҥештыш.
Аэропортышто тудым нигӧ ыш вашлий. Шоналтыш: "Майда Абдрахмановна пашаште,
а Хамидалан изи азам нигӧлан кодаш". Таксиш шинчын, палыме капка ончыко
кудал тольо.
Хамида лекте. Ватыже утыр моторештмыла коеш: ӱдыр годсыж гаяк вичкыж кыдал,
чевергалше каҥгарак свежа чурий, чумыраш йолвурго. Таклан огыл ойлат: аза
ыштымек,
вӱр вашталтеш, чурий тӱс рвезештеш. Коктын шупшалалтыч.
— Вуеш ит нал, вашлияш миен шым керт. Аминам нигӧ дене кодаш.
— Тыгак шонышым. Кузе иледа?
— Илалтеш, кече коклаш ок код.
— Аминан тазалыкше могай?
— Кызытеш ӧпкелымаш уке.
Пӧртыш пурышт. Вадим Сергеевич кугу сумкажым кыдеж пырдыж воктен шындышат,
ӱмбал
вургемжым кудаш сакыш.
— Аминам ужнем. Кушто тудо?
— Мала, — мане Хамида, пӧлем омсам шекланенрак шупшыльо.
Вадим Сергеевич йолварня дене тошкалын, йоча койко деке миен шогале.
Простынь
пӱрдышым шыман шергале. Тушто, пыш да пыш шӱлен, лум гай ош азавакшеш
чоткыдын
вӱдылман, шемалге чуриян изи чукай тамле омо дене мала. Самырык ача пешак
кидышке налнеже — ок тошт. Омыжым лугыч ыштыме деч шеклана.
Вадим Сергеевич изи ӱдыржым ончен шогышыжла, институтышто акушерствым
тунеммыж
гыч азан вияҥ толмыжым шарналтыш. Аза пижмек, икмыняр арня гыч авагудышто
иланыше тӱлӧ эҥерысе колыш савырна: жабр ден поч лиеш. Вара нушкын коштшо
тупрӱдан
янлык сыным налеш. Шочмыж деч кок тылзе ончыч капше йывыжа мамык пун дене
вӱдылалтеш. Тыгодымат адакат ала-могай янлык игым шарныкта. Айдеме ден
янлык тӱня
чак кылдалтыныт. Пытартышлан ош тӱняш кид-йолан, вуян-пылышан у айдеме
толын
лектеш.
Хамида ӱстелым погыш. Кочкын-йӱын шинчымышт годым Аминан магыралтен
колтымыжо
шоктыш.
— Кужун мален. Вакшышыже нӧрен дыр. Пукшашат жап, — мане ава, пӧлемыш
кайыш.
Изиш лият, азам кухньыш нумал тольо. Умшам марле повязке дене петырен.
— Чын ыштет — умшам петырет, — мане ача.
— Врач кажне пукшымылан тыге ышташ кӱштен.
Ача ӱдыржым ончен шинча. Амина умшаж дене ава шӧрым сутланен шупшеш. Кочмыж
семын саҥгаште пӱжвӱд шарча налеш.
— Утыждене вашка. Ом тем, шона дыр, — ава воштылеш. Марле ластык дене аза
саҥгам
ӱштылеш.
— Чызым шупшаш вий кӱлеш, — манеш ачаже. — Кызыт тудын ик куан веле —
кочкаш.
— Ӱдыр годсо йолташем азам пукшымо дене кап-кыл моторлык йомеш, манеш. Оҥ
шуйнен
кечалтеш.
— Чын огыл. Аза ыштыме дене кап-кыл моторештеш веле. Тыйым ужын, тидым
вигак шижым. Оҥ кечалтме деч бюстгалтерым чие. Малашат ит кудаш, — туныкта
самырык врач.
Кажне ӱдырамаш ӱмыржӧ мучко мотор лийнеже дыр. Ача-аван пуымо сӧраллык
шагалла
чучеш: тӱрвым чевертат, шинчапуным шемемдат. Коклан шем ӱпыштым ошемдат.
Тыгай
койышлан ӧрмӧ ок кӱл. Тыге ышташ нуным пӱртӱс туныкта. Тудат мланде чурийым
пагытлан келыштарен, сылнештарен толеш. Ӱдырамаш-влаклан илашышт йокрок
ынже лий
манын, мландым тӱрлӧ тӱсан пеледыш дене сӧрастара. А нунышт пеледышлан
моткоч
кумылан улыт.
Но айдеме ден пӱртӱс коклаште кугу ойыртем уло. Ӱдырамаш ӱмырыштӧ ик гана
кеҥеж
лиеш гын, а пӱртӱс кажне ийын кеҥеж дене телым алмаштылеш. Самырык-влак
веле
огыл, илалше ӱдырамашат, пӱрымаш-шыже толмек, кеҥежымсе пеледышла вигак
ынеж лывыжге. Чурийым чиялтыл, моторын чиен, рвезын кояш тырша. Мом ыштет,
айдеме ты
тӱняшке унала веле толеш. А унала толшылан шкенжым сӧрастарыде ок лий.
Айдеме
илыш — тиде пайрем.
Кастене паша гыч Майда Абдрахмановна тольо. Пайрем ӱстелым погыш, аракам
лукто.
Но веҥыже, озаватым жаплен, ик чаркам гына подыльо.
— Эше кок тылзе кодын, пенсийыш лектам, — озавате увертарыш.
— Жап шиждымын эрта, — мут уке деч мутым муо веҥе.
Майда Абдрахмановна Вадим Сергеевич деч ача-аваж нерген йодышто.
— Илат. Ачам ожнысылак школ директор. Авам туныкта. Чыла тошто семын,
вашталтыш
уке.
Вадим Сергеевич ватыжын суртышто кок кече уна лие. Шер теммеш кутырышт, кок

йӱдым йыгыре малышт, ончыклык нергенат каҥашышт. Эн тӱҥ йодыш — пачер.
— Хамида, можыч, пырля Йошкар-Олаш чоҥештена? — йодо.
— Ой, уке, Вадим! От шиж мо, йӱштӧ игече шога. Шке палет, самолет салонышто
шокшо огыл. Юалге южым шӱлен, Амина черланен кертеш. Йокрок гынат, иктаж
арням чыташет перна. Жап лиеш — чылан пырля лийына.
Йошкар-Олаш чоҥештыме кечын Майда Абдрахмановнан каныш кече ыле, пашаш ыш
кае.
Мӧҥгыштӧ уныкам ончаш кодо, а Хамида марийжым ужатен тольо. Тышан ӧндалалт-
шупшалалт чеверласышт.
Адакат марий ден ватылан серыш гоч веле мутланаш йӧн кодеш.

Хамида дек южо кечын школышто пырля тунемме ӱдыр йолташыже-влак толеденыт.
Мут
гыч мут. Хамидам марлан лекташ вашкымыжлан шылталеныт.
— Мый гын марлан каяш ом шоно. Кызыт кузе шонем, туге жапым эртарем.
Танцыш, кинош коштам, — икте манеш.
— Кызытак шӱйым омыташ чыкаш — ой, аллах аралыже! — весе ешара.
— Вадим мемнам Йошкар-Олаш наҥгайынеже. Нимынярат тушко кайымем ок шу, —
Хамида
йырымлалта.
— Ок шу — ит кае! Тек Вадим тендан дек илаш толеш, — кумшо туныкта.
— Молан ойгырет? Ават вашке пенсийыш лектеш. Ту жаплан Амина изишлан
кушкеш,
шӧрым, пучымышым кочкаш тӱҥалеш. Тылат тудын пелен эре лийме ок кӱл. Тек
ават
уныкажым онча. А ме кас еда танцыш, кинош куржталаш тӱҥалына. Самырык
пагытым
веселан эртарыман. Тудо ӱмырыштына ик гана веле лиеш.
— Тышан илаш кодат гын, жап шумек, институтыш тунемаш пурет. А Йошкар-
Олаште тунемме нерген шоныман огыл — марийын тарзыш савырнет.
Тиддеч вара Хамида шонкалаш тӱҥале: "Ӱдыр-влак чыным ойлат. Молан ала, жап
шуде,
шӱйым омыташ чыкаш? Мый але ийготыш шудымо ӱдыр улам. Лач пеледме жапем.
Кызыт
ӱдыр йолташем-влак дене пырля ола мучко юарлен коштмо олмеш аза дене
шинчем. Тиде пагытым олыкысо пеледыш семын пелед эртарыман. Тышан кодам
гын, можыч, вузыш
пурен кертам".
А Вадим? Мо Вадим! Тудо — врач. Кажне кечын ик паша — черлым эмлаш. А мый?
Ӱмыр
мучко Вадимын сурт сомылкажым ыштыше да пушкыдо тӧшакше лийын илышаш улам
мо?
Мыят шонымем семын илаш да пашам ышташ шонем. Уке, тышеч нигушко ом кае!"
Марий калык манмыла, корным ончыктышо шукын лектыт, но каяш тарваныме годым
корнылан кинде курикам огыт пу...
Арня почеш арня эртыш. У ий пайрем шеҥгелан кодо. Вадим Сергеевич тугак
йокроклана. Кажне серышеш Хамидалан Йошкар-Олаш толмо нерген йоштек
ушештара: "Коктын
лийына гын, жап веселарак эрта ыле", але "Омеш кончет, пуйто Йошкар-Олаште
улат". Но ватыже тудын дек толмо деч тӱрлӧ амалым муын: я игече йӱштӧ, я
Амина
черлын коеш. Пытартыш серышеш туран каласыш: "Вадим! Шокшо лиймеш миен она
керт.
Адакшым Аминалан коваж пелен уда огыл".
Ача сырен кудалтыш: Хамида вер гыч верыш чоҥештылше кайык гай, иге лукташ
шочмокушмо пыжашыш чоҥештыш, а ынде, мӧҥгеш пӧртылаш, игыжын шулдырвак
кӱзымыжым вуча.
Канышлан ялышке кудале. Кеч тушто ик жаплан шӱлыкан шонымаш деч утла. Ача-
ава
дене мутланыме мыняр гынат волышо кумылым лыпландара.
— Хамида Йошкар-Олаш ынеж тол. Мом тӧча, шонен ом му, — эрге ойгыжым почын
кала-сыш.
— Могай-гынат амал уло. Вот и ынеж тол, — ава йырымлалтыш.
— Ӱдырым налаш вашкыме ок кӱл ыле, — ача шылталымыла пелештыш.
— Мыйын шонымаште, Хамидалан Йошкар-Олаш толмо деч ала-кӧ чаракым шындылеш.
Можыч, ешыже, можыч, весе-влак. Тудын але ушыжо левыктыме деч вара йӱкшаш
тӱҥалше
шыште гай, пеҥгыдем шуын огыл: темдалат — лакештеш. Мом ойлат, тудым вуйыш
опта.
— Тыге ойырлымо мартеат шуаш лиеш, — Вадим ойгаҥын пелештыш, ачам ончале.
— Тидлан тылат чылажымат ыштыман.
— Мом "чылажымат"?
— Ну, ондак ойлен умылтарыман. Утларак йӧратыман. Ӱдырамаш пӧръеҥын
шыматымым
акла. Пӧръеҥ шинчаж дене, а ӱдырамаш пылышыж дене йӧрата.
— Тугеже тудым пулвуйыш шынден чӱчкыкташ але, "Йӧратем, чот йӧратем!"
манын,
агытанла шулдырым шарен, йырже пӧрдшаш улам мо? — эргын шинчаже тулойыпын
йӱлаш
тӱҥале.
— Ойлымет дене келшем. Вате ден марий илыш-эҥер пундаште шинчалан койдымо
йогын
ден вӱдпӱтырем улыт. Нуным ончылгоч шижаш ок лий, ӱмбак шаулен нӧлталтмышт
годым
веле палдырнат. Ужамат, тендан тыгай пӱтырем тӱжвак лекташ тӧча.
— Тидым мыят шижам. Хамидам йомдарымем ок шу.
— Ватетше, манамыс, пешак самырык шол. Ала эше чылажат тӧрлана? Тудат ушым
шында.
— Вес арняште Уфаш чоҥештем. Хамида умбакыжым кузе илаш шона?
— Рашлыкым ыштыман тудо. Пеш туран ит ру, ныжылгын, умылтарышын кутыро.
Южгунам
ик мут дене чыла локтылаш лиеш.
Арня мучаште Вадим Сергеевич тӱҥ врач деч адакат Ӱпыш миен толаш ик кечылан
паша
деч утараш йодо.
Ты гана Хамидамыт деке вучыдымын миен пурыш. Мӧҥгыштышт чыланат ыльыч.
Толшо
унам порын вашлийыч.
Вадим Сергеевич нунын дене лыжган кутыра, шонен ямдылыме йодышым тарваташ
ок
вашке. Ондак Хамида дене шинчаваш мутлынамын, вара веле ойлен келшыме
пунчалым
Майда Абдрахмановналан палдараш лиеш.
Кочкыч, йӱыч. Коктын малымвер пӧлемыш каен шинчыч.
— Хамида, мый тендам налаш тольым. Тыште уна лийын ятыр илышда. Ынде
ЙошкарОлашке кайыман.
— Вадим, тидын нерген шкеат эре шонем. Но игече але юалге, Амина кылмен
кертеш.
Эше икмыняр арням чыталте!
— Тый мыйым эре эрла кече дене пукшет. Раш каласе: мый декем мияш шонет але
уке?
Хамида вигак вашмутым ок пу. Шижалтеш: ала-могай шонымашым шылта. Марийжым
шыдештараш огыл манын, ӧкымак шыргыжале.
— Вадим, Аминан ачаже тый улат. А икшывылан ача деч посна ок лий. Шокшо
лиеш —
миена.
Тыганат Хамида марийжым ӱшандарен моштыш. Кас кочкыш годым Вадим Сергеевич
тыгайрак мутым Майда Абдрахмановна денат тарватыш.
— Хамидалан ик гана веле огыл ойленам: "Вадимлан шкет илаш йокрок. Йошкар-
Олаш
каяш жап". Ондак йӱштылан кӧра жапым шупшо, кызыт могай амал — шонен ом му.
Игече шокшо велыш лупшалтын. Кечывалым кече ырыкта. Ола уремлаште самырык-
влак чаравуйын коштыт.
Тыгай вашмут Вадим Сергеевичлан келшыш. Озавате веҥыж верч тургыжлана,
коеш. Пелен шинчыше ватыжын вачыш кидым пыштыш да порын шыргыжале.
— Хамида, можыч, эрла чоҥештена?
Но тудыжо марийжым ышат ончал. Йыгыжгышыла вашештыш:
— Мыняр гана ойлаш лиеш? Шокшо лиймек, Йошкар-Олаш мийыме шотышто тылат
увертарем!
Вадим Сергеевич, ӱдыржын вашмутыш иктаж мутым уштара манын, Майда
Абдрахмановна
ӱмбак шинчам кусарыш. Но тудо шыпак шинча, ӱдыржым сырышыла ончале.
— Вадим, ит тургыжлане. Эре тыште илаш огыт тӱҥал. Мият.
— Йӧра! — пеҥгыдын каласыш ача, кынел шогале. — Мутетлан ӱшанем. Пален лий,
Хамида! Март кыдалне тендам налаш толам. Тунам нимогай амалым ом ончо,
когыньдам
пеленем наҥгаем!
— Ӧкым наҥгаен от керт! — ватыже руал пуыш.
Вадим Сергеевич чурк лийын кайыш. Чурий шыде тӱсым нале. Но ыш пудешталт,
шкежым
кучыш.
— Тугеже тый дечет уверым вучен илаш тӱҥалам, — йӱштын мане да чеслан
таумат ыш
ыште, ӱстелтӧр гыч кораҥын, залыш вончыш.
Шочмын, марийжым ужатен колтымек, Хамида иктапыр ола кевытла еда кошто.
Марийжын
пуэн кодымо окса дене Аминалан кеҥеж вургемым, тӱрлӧ тамле кочкыш йӧрварым
наледыш.
Мӧҥгыжӧ толын пурымек, Майда Абдрахмановна, веҥыж ден ӱдыржын коклаште
пуналтше
кандырам рончаш тӱҥале:
— Хамида, чынак, мо манын жапым шупшат? Вадим арня кокла тый декет толеш,
почепоче серышым воза. От шиж мо, тудо тендан деч посна ойганен ила? Таче
пырля каяш
лиеш ыльыс?
Хамида, шинчам ик верыш виктарен, парняж дене халат урвалтым чывыштылеш.
— От кол мо, мом ойлем? Йошкар-Олаш каяш кӱлеш, манам!
Ӱдыржӧ пуйто умшаш вӱдым подылын. Чурий йошкарген, тӱрвӧ лыб-лыб лийын кая.
— Можыч, Вадим дек ынет кае?
Хамида вуйым нӧлтале. Шинча вӱдаҥын. Аважым туран ончен, темдал лукмыла
каласыш:
— Вадим дек ом кае. Тышан кодам.
— Кузе тыге? Тый марий ден ватын илышым модышлан шотлет? Те вет закон почеш
ушненда! Ачаж деч посна Аминам кузе ончаш тӱҥалат? Кузе йолвак шогалтет? Ит
мондо:
икшыве кушмыж семын роскотыш пурта. Мыйынат пенсий кугу огыл. Тый тидыжым
шотыш
от нал, витне?
— Ит лӱд, авай. Тыйын пенсий оксалан пайыш ом пуро. Пашам муам. Кид-йолем
уло
дыр. Шужен шинчаш ом тӱҥал.
— Каласе, молан Вадим деке ынет кае?
— Мылам тудо ок келше.
— О Аллах! — Майда Абдрахмановна кок кидшым кӱшкӧ нӧлтале. — Ӱдырамашлан
марийже
деч шке кумылын ойырлаш Коран ок кӱштӧ! Тидым палет, уке?
— Коран — мылам закон огыл. Мый совет айдеме улам? А тудо пӧръеҥ ден
ӱдырамашлан
иктӧр правам пуэн.
— Вате ден марий мужыр эҥертыш улыт. Ойгымат, пиалымат лош пайлат. Тыгай
койыш
дене шканет вынемым кӱнчет. Тушко волен кает — еҥ полыш деч посна лектын от

керт. Шарнен лий: илен-толын, титак лийметлан, шкендым шке каргаш тӱҥалат.
Но
тунам кидым солкален, эртышым от пӧртылтӧ. Илыш-эҥер ик векыла веле йога,
мӧҥгеш
ок савырне. Адакшым кажне шошым йогын корныжо я кумдаҥеш, я аҥысыремеш. Ом
умыло, мом тый тӧчет? Ондакше Вадимым йӧратенатыс, а ынде йӧрдымыш
луктынат. Кузе
тыге?
— Шке маньыч: эҥер йогын вашталт толеш. Мыйынат тыгак: шукерте огыл ӱдыръеҥ
ыльым, а ынде ава. Садлан Вадимым вес шинча дене ончаш тӱҥалынам. Ончыч шке
титакым
ыштышым — ушем кӱчык лийын. Ынде нигӧлан ӧпкелаш, нигӧм вурсаш. Мыйым тый
вурсышаш ыльыч, но тыге шыч ыште. А кӱлеш ыле.
— Молан тылат Вадим пелен Йошкар-Олаште илаш огыл? Марий — врач,
тӱҥалтышлан пачерымат муын — посна пӧрт. Мо эше тылат кӱлеш?
— Мемнан илыме пачерым ужын отыл гын, ит ойло. Ойленам ыле: монча гыч
ыштыме изи
пӧрт. Тыгайым кызыт ялыште от уж. Олаште илена! Могай ола? Савар дене
авырен
налме шыгыр кудывечыште. Йӱдлан урем капкам суртоза сурала, пире гай кугу
пийым
яраш колта. Вараш кодын толат — озалан йыҥгырташ кӱлеш. А тудо тидлан сыра.
— Но эре тиде пачерыште илаш ода тӱҥал. Весым пуат. Йӧнаным.
— Кунам пуат — Аллах ок пале. Вадим — врач, манат. Тудын гай-влак Йошкар-
Олаште
шӱдӧ дене улыт. Профессор гын, ойлаш лиеш ыле. Тыглай строитель-монтажник
тудын
деч ятырлан шуко ыштен налеш. Йӧра, ача-авашт полшен толыт. Нуно огыл гын,
возын
малаш ни кровать, вургем сакаш ни шкаф уке ыле. Телевизорымат ял гыч
кондымо.
Ондак мыят врачым суксо семын акленам, но кузе илымыштым пален омыл.
— Ынде ушемак кая! Йӧра, тышан кодат, лийже. Кеч иктаж-могай ончыклык илыш
корным шканет палемденат?
— Ик ий гыч вузыш але иктаж-могай техникумыш тунемаш пураш шонем. Вадим
пелен
лиям гын, ӱмырем мучко плита воктен веле верем лиеш. Тидым от умыло мо,
авай?
Мый умбакыже тунемаш шонем.
— Тунемме шотышто чын шонет, — ӱдыржӧ дене келшыш ава. Вара, ала-мом
шоналтышат,
уштарыш: — Молан шке шонымашетым Вадимлан шыч каласе?
Хамида чоян шыргыжале, шинчаже иземе.
— Уто-сите шомакым лукташ шым шоно. Вадимым йылме дене ӱедын вашкерак
ужатен
колташ тыршышым. Серышеш увертарем: тетла тудын дек ом мий, да омат шоно.
Тудым
йӧратымым чарненам. Сӧрвален толеш гынат, нимо ок вашталт. Чылажат шонымем
семын
лийшаш.
— Иктым чаманем, Амина ача деч посна кодеш. Ача тупваче шеҥгелне илаш
куштылгырак.
— Ӱдыремым ачаж деч ом ойыро. Ужмо шумыж годым тек мемнан дек толеш. Но
пелаш
семын вашлияш-ужаташ ом тӱҥал. Весылан марлан лектам — Аминалан, ийготыш
шумешке, шочмо ачаже полшышаш.
— Тыге ышташ тылат иктаж-кӧ каҥашыш мо? Тидын нерген мемнан коклаште таче
марте
мут лектын огылыс, — ӧрӧ ава, ӱдыржӧ самырык ман — кузе кутыра. Тидыже
Майда Абдрахмановналан чоныш логале да ӱдыржӧ дек утларак веле пагалымашым
уштарыш. Но
ава титак лие: ты гана "спектакльым" веле ончыш. Хамида — уста "актриса"
улмаш.

8

Шуматкечын, касешташ тӱҥалме годым, Вадим Сергеевич шочмо суртыш кумыл
волышо
толын пурыш. Ешыж дене ончычсыла шыргыжал ыш саламлалт. Вургемым кудаш
сакышат,
кочмо ӱстел воктенсе пӱкеныш волен шинче. Вуйым сакыш. Лидия Ивановна тудым
ончен шога.
— Черланен отыл? — лыжган йодо, лишке мийыш. Тунамак эргыж деч шарлыше
арака пушым шиже. — Тый йӱшӧ улат? Могай пайрем?
Залыш Сергей Ильич лектын шогале. Кочмо пӧлемыш вончыш. Ондак ватыжым, вара
эргыжым ончале.
— Ачаже, Вадим йӱшӧ, — эркын мане озавате.
— Значит, йӱашлан могай-гынат амал лийын, — тыматлын вашештыш ача.
Эрге тугак шып шинча, пуйто ачаж ден аважын мутланымым ок кол.
— Вадим, Хамида але Амина дене иктаж-могай азап лийын огыл? Пеш ойганышын
коятыс! Молан шып улат? Ойло! — ава чыштыра.
Вадим Сергеевич аважым ышат ончал, костюм кӱсен гыч конвертым луктын,
ончыкыжо
пыштыш.
Лидия Ивановна серыш калтам нале: Хамида возен. Лудмыж семын тудынат
чурийже весемеш. Шинчаште шыде тул чӱкталте. Марийже тудым эскера.
— Молан шканет веле лудат? Могай увер — мыят палынем.
Йӱкын лудаш тӱҥале:
"Вадим! Тока мемнан дек толмет годым, тыйым тургыжландараш огыл манын,
шонымемым
шым поч. А ынде каласыде ок лий. Тетла мый декем ит кошт! Таче кече гыч
тыйым
мариемлан ом шотло. Мый тыйым ом йӧрате!.. — шоҥго аван йӱкшат кӱрышталте.
—
Аминам ӱдыретлан шотлет гын, тылзе еда оксам колташ тӱҥалат. От колто —
сӧрвалаш
ом тӱҥал. Кузе-гынат илен лектына. Хамида".
Сергей Ильичынат чурий шӱлыкаҥе. Шӱргӧ чогашыл тарванылеш.
— Авай, аракат уло мо? — Вадим Сергеевич, вуйым важык ыштен, вудакаҥше
шинчаж
дене аважым ончале: — Чонем йӱла, авай...
— Темен пу. Арака коклан чоным лыпландараш полша, — мане ача.
Тымарте Вадим Сергеевич ни оласе пачерыш, ни ялыш йӱшывуя толын огыл.
Эсогыл
пайрем годым кок-кум чарка дене серлага ыле. А таче руштмеш йӱын.
— Вадим, айда каналташ, — ава сӧрвала.
Кид дене ӱстембак эҥертен, йӱшӧ еҥ йолвак шогале. Вийдымыла тошкалын, залыш
вончышат, диваныш шуйналт возо. Аваже кӱпчыкым тӧрлатыш.
— Ласканак мале, — мане.

— Умбакыже кузе лияш шонет? — эр кочкышым ыштыме годым ача теҥгечсе мутым
ушештарыш.
— Хамида дек миен толаш гын веле? Ала шонымыжым вашталта, — эрге ӧкымрак
вашештыш.
Кутырымашыш ава ушныш:
— Вадим! Тетла нунын дек йолым ит пыште! Возеныс: "Мый тыйым ом йӧрате!" Ок

йӧрате — ок кӱл. От шиж мо, Хамида тыйым орадыш луктын. Ойырлен — кузе
мошта,
туге илыже!
— Аватын ойжо дене мыят келшем, — ача пеҥгыдемда.
— Но мемнан Амина ӱдырна уло! Тудын деч посна мылам моткоч йокрок лиешыс.
— Кушкын шуэш гын, шкенан дек кондена. А кызыт але авашӧр кочшо аза веле.
Вучалтыман.
— Аваже пуа, шонет? — Вадим Сергеевичлан тыгай каҥаш келшыш.
— Шке кумылын ок пу — суд гоч налаш! — ок чакне ава.
— Суд гоч нимогай шот ок лек. Тиде йодыш тӱрыснек Хамида деч шога. Ийгот
шумек,
мемнан дек шке кумылын толеш гын веле. Но тунамлан ушым шындыше ӱдыръеҥ
лиеш. Ок
тол, — Сергей Ильич тӧрлатышым ышта.
— Садиктак тудым йолвак шогалташ мый полшышаш улам, — ача ӱдыржӧ верч
тургыжлана.
— Тылзе еда оксам колташ тӱҥалат. Ныл тылзаш азалан шуко ок кӱл, — ава
каҥаша.
Эрге кугу ойгыш логалын: чонлан келшыше ӱдырамашым, Амина ӱдыржым йомдарыш.
Мыскылтыш еҥыш лекте. Икымше йӧратымаш шошо вӱдла шурген тольо, шаулен-
пӧрдын, эртен кайыш. Шошо деч вара кеҥеж толшаш гын, а тудын чонышто каура
теле озалана.
Хамида ик гана тудым йӧрдымыш луктын гын, угыч пагалаш-ӱедаш ок тӱҥал. А
Вадим
Сергеевичын чонеш ватыже ден ӱдыржӧ мондаш лийдымын лакешталт кодыныт.
Икымше
йӧратымаш — ӱмырешлан кодшо йӱксавыш, маныт. Ятыр жап эртымекат, коклан
вуйыш
толын савалтеш.
Полышым йодшыла, ойганыше шинчаж дене аважым ончале. Пуйто тудо Хамидам
сымыстарен, мӧҥгеш пӧртылташ вийже сита.
— Эргым, утыждене тургыжланет. Мондо тудым. Мылам авай ойлен ыле: "Лишыл
еҥым
чон гыч ӱштыл шуашлан, пырля илыме жапыште ыштыме порыжым, йӧратен-шыматен
моштымыжым шарныме ок кӱл. Лач осалже ден пышткойшо койыш-шоктышыжым
вуйышто кучыман. Тыге веле неле шонымаш деч эрналт кертат". А Хамидан осал
койыш ынде рашын
почылто, койыш-шоктышыжо чынак пышткойшо. Тудым первый гана ужмекак, поро
чонан
огыл улмыжым шижым. Мотор ӱдырамаш — тулан кӱртньӧ. Жапыште от йӱкшыктӧ —
когарта. Очыни, кызыт кумыл нӧлталтшан ила, семынже тыйым игылт воштылеш. А
тый тудын
верч когарген толашет.
— Шекспир манмыла: "Икымше деч кокымшо йӧратымаш киянрак лийшаш". Ынде
шканет
кокымшо йӧратымашым кычалман, — Сергей Ильич ватыжлан полша. — Тый
турагорным
муын, пиал дек толын лектам, шонышыч. Но тудым пий амыртен улмаш. Ынде
пиалым
кыгыр-мугыр корнын шуко луклаште кычалаш перна. Илышым тӱҥалаш тетла вес
корно
уке.
Кас велеш Йошкар-Олаш каяш тарваныше эргылан Лидия Ивановна пенайыш:
— Вадим, йӱлышӧ чонетым арака дене йӧрташ ит тӧчӧ, тудо утыр веле ылыжташ
полша.
У илыш йогыныш возалтат гын, Хамидам мондет. Жап чыла тӧрла.
Ола пачерыш миен пурыш веле, ӱстембалне Хамидан фотожо шинчалан логале.
Кидыш
нале. Иктапыр ончен шогыш. Вара, кужун шӱлалтышат, кумыктен пыштыш.
Пӧрт йӱкшен. Коҥгаш олтыман. Паша халатым чийышат, пӧртӧнчылан ямдылен
кодымо
икмыняр пугомылям нумал пуртыш. Плиташ чайникым шындыш.
Кас эртыш. Малаш возаш жап. Эрла — паша.
— Вате деч посна йӱдшат кужу, тӧшакат тоҥгыла, — йӱкынак мане. Омым
вучымыла,
книгам кидыш кучен возо.
Март тылзе мучашыш шуэш. Я йӱштӧ, я леве. Лум лумеш, мардеж ӱштеш.
Кечывалым
урем лакылаште талиҥга погына. Кок велыш вӱдым шыжыктыл, машина-влак
кудалыштыт.
Мучашдыме йолешке ярым тротуар мучко шуйналтын. Кажныже ала-кушко ошкылеш,
вашка. Илыш кая, ик татлан ок кучалт.
Эмлыме верыште ыштыше-влак пашадарым нальыч. Вадим Сергеевич, паша гыч
кайышыжла, почтыш пурыш. Тичмаш пашадар гыч нылымше ужашым, Ӱпыш, Хамидан
лӱм дене колтыш. Бланкысе яндар вереш палемдыш: "Аминалан".
Пачерыш толын шумек, кудывече велым савар пырдыжыш йӧнештарыме почто яшлык
гыч
газетым лукшыжла, конвертым вереште. Шоныш — Хамида возен, тӱслен ончале —
Ӱпӧ
оласе калык судын штампше. "Мом тиде тӧча? Разводлан пуэн але алиментым
кычалеш?" — шоналтыш, конвертым почо. Тушто повестке: вес арняште мут
кучышо семын
судышто лийшаш. Хамида ӱдыржылан алиментым суд гоч налнеже.
"Ӱдыремлан суд деч посна полшаш тӱҥалам", — семынже ойым пиде.
Ты марте эмлыме верыште ыштыше-влак Вадим Сергеевичын еш илышыште, ватыж
велым
ыштыме тӧрсыр нерген пален огытыл. Бухгалтерийыш исполнительный лист
толмек, тиде увер вашке шарлыш. Южышт шке коллегыштлан мыскарам ышташ
тӱҥальыч:
— Вадим Сергеевич, уэш качымарий лийыч? Пеш сай. Мыят пелашемын ойырлен
кайымыжым вучем. Кеч икмыняр кечым эрыкыште илынем ыле.
Марийдыме, рвезе ийготан ӱдырамаш-влакат ӧрдыжеш огыт код:
— Вадим Сергеевич! Мыйым марлан нал! Икшыве уке, шкетын илем. Пачер — кок
пӧлеман. Кастене сырена гын, ик пӧлем — мылам, а весе — тылат. Эр велеш
сӧрасаш я
тый толат, я мый мием. Илышна эҥыж гай тамле лиеш!
Илалше ийготан ик марий врач каҥашым пуа:
— Вадим, мо иялан суас ӱдыр дене пижынат улмаш? Мый самырык улмем годым,
тыйын
семынак, руш ӱдырым нальым. От шинче, мотор! Илыш шот лийын ыш шу. Сыра —
"Черемис!" але "Черемша!". Пачер гыч шке лектын кайышым. Отпусклан ялыш
мийышымат,
Озаҥ ветеринарный институт деч вара мемнан колхозыш ветврачлан толшо,
марлан
лекдыме, ийготан ӱдыръеҥ дене палыме лийым. Шочынжо пошкудо район гыч.
Ушнышна.
Нимогай паша деч ок чакне, чылалан кид-йол толеш. Марий еҥын ватыже марияк
лийшаш. А ялысе ӱдырамаш оласе деч йӧршеш вес тӱрлӧ еҥ. Икымше ватем рушла,
а мый
марла шоненна гын, кызыт марла шонена, марла кутырена. Чылажат мемнан
келшен толеш. Ялысым кычал, Вадим. Олаште шытырка-влак веле улыт.
Хамида верч садак чон вургыжеш, тудын уш пурымыжым вуча. Можыч, таче-эрла,
шке
аҥыражым умылен, марийже деч проститлаш йодын, серышым колта? Можыч,
вучыдымыншоныдымын, толын пура? Йошкар-Олаш толаш ок кӧнӧ гынат, ватак-
марияк лийын, Вадим Сергеевич умбакыжат илаш ямде. Можыч, Йошкар-Олаште кок
ийым ыштымек, Ӱпыш
кусаралтеш. Хамида, Амина пеленак лияш чон шупшеш.
Шошо эртыш — йырваш ужаргыш, пӱртӱс мотореште. Хамида деч серыш ыш лий.
Вадим
Сергеевичат ыш возо. Эркын-эркын вургыжшо чон лыпланаш тӱҥале. Ӱдыржым гына

чӱчкыдын шарналта. Чын ойлат: айдеме ӱмыр — пуракан илыш-корно дене писын
чымыктыше автомашинала, корнышто улшо шӱк-пуракым нӧлтал, почешыже пӱтырен
наҥгая.
Ик кечын, ола гыч район рӱдӧ поселкыш кайыше автобус гыч волышат, вашкерак
миен
шуаш манын, мӧҥгӧ велыш йолым писештыш. Кенета шеҥгелне йӱк шоктыш:
— Вадим!
Савырнен ончале — ошалге тичмаш чуриян, рвезе ийготан ӱдырамаш тудын дек
лишемеш. Палымыла коеш, но кушан ужын — шарналтен ок керт.
— Кушко вашкет? — корныеҥ тудын дек толын шогале. — Салам лийже!
— Салам...
— Монденат? Шем теҥыз воктенсе "Орленок" пионер лагерьым шарналты-ян!
Вадим Сергеевич волгалт кайыш.
— Рая Мурашкина! Салам лийже! — ӱдыръеҥын кидшым шыман кормыжтале.
— Мыят трукышто пален шым керт. Мом ыштет, жап вашталтышым пурта.
— Кушто илет, пашам ыштет?
— Марием колымек, "У куат" колхозыш тольым. Тушто ыштем. Экономистлан. Тиде
—
авайын илыме ял.
— Вуеш ит нал, мариетше...
— Машина дене аварийышке логалын.
— Кызыт аватын шочмо-суртышто илет? — Вадим Сергеевич кутырымашыш пӧртыльӧ.
— Тушто кугызамын эргыже ешыж дене ила. Мый, тиде ялышкак марлан лекше,
авайын
акаж дене илем. Мылам кокай лиеш. Чынжым каласаш гын, пачерыште шогем. Акым
веле
ом тӱлӧ.
— Чаманем... Йочат уло чай?
— Уке. Азам ышташ шым вашке. Ондак суртпечым чумыраш кӱлеш, шонышна... А
тый
кушто илет, кӧлан пашам ыштет?
— Оласе эмлымверыште врачлан ыштем. Олаштак илем.
— Медицинский институтышто тунемат манмым колынам ыле. Ешет уло?
— Тыйын гаяк пиалдыме улам. Еш шаланен.
— Тидлан амал лийын дыр? Тыйын титак — проститлаш йод, тудо йоҥылыш лийын —
тый
проститле. Вате ден марий коклаште тӱрлыжат лиеда. Илышым илаш — пасу гоч
вончымо гай огыл.
— Титаканже кӧ ала? Аза ышташ аваж дек кайышат, тетла ыш тол. Толашат ок
сӧрӧ.
— Рвезе пӧръеҥлан шкет илаш каньыле огыл. Ӱдырамаш сомылым шкак шуктен
толаш
перна, — каҥашым пуымыла, ойжым шуйыш Рая.
"Вучалтем, ала сӧраса" маннеже ыле Вадим Сергеевич, но шонымыжым тӱжвак ыш
лук.
Рая пелен ошкылшыжла шижеш: ала-могай вий чонжым тиде ӱдырамаш деке
шупшынак
шупшеш.
— Рая, тыят шкетын илет. Молан весылан марлан лектын отыл?
— Налше уке гын, кӧлан кает? — воштылале ӱдыръеҥ, но тунамак виктарыш: —
Тенийысе саманыште марлан каяшат лӱдыкшӧ. Пӧръеҥ-шамыч пешак йӱаш
тӱҥалыныт. Йӱшыжын
ватыже лияш ом келше.
— Мыят пайрем годым кок-кум чаркам подылам. Но шкемым йӱшылан ом шотло, —
ыштале
Вадим.
— Пайрем — пайрем семын. Тунам чыланат подылыт. Колхозышто айык пӧръеҥже
уке,
манаш лиеш. Эсогыл нунын кашакыш ӱдырамаш-влак ушнаш тӱҥалыныт.
— Олаштат йӱыт.
Кутырен ошкылшыштла жапым ышт шиж, ялыш толын пурышт. Ял кыдалне, кум урем
ушнымаште, Вадим Сергеевич чеверласышаш. Тудо Кӱшыл уремыште ила, а Рая вес
урем дене мӧҥгыжӧ корным кучышаш.
— Ужамат, йолын каяшет перна?— Вадим Сергеевич йодо.
— Олаш попутный дене кайышым. Налаш колхоз вуйлатыше кугорныш машинам
вашлияш
колтем, мане.
— Тышеч тендан дек мыняр меҥге лиеш? Тувекыла нигунам кошталтын огыл.
— Латкокыт, маныт. Кече шичмылан миен шуам дыр.
— Тыште вучалте. Тӧвӧ, савар воктенсе олымбак шич. Тыйым мотоцикл дене
наҥгаен
кодем.
— Мыйын верч азапланымет ок кӱл.
— Уке, уке! Наҥгаен кодем!! Вучалте!
Вадим Сергеевичын содор ошкыл колтымыжым Рая ончал кодо. Вучаш ыш тӱҥал,
мӧҥгыж
велыш тарваныш.
Изиш лиймек, Вадим Сергеевич куморван мотоциклым кушкыжын кудал тольо. Но
Рая
уке. Урем пуракым тӱрген, пасуш лекте. Ужеш: ончылно тудо ошкылеш. Поктен
шуо.
— Ошкылам ыле вет...
— Шич. Тыманмеш мӧҥгыштет лият.
Раялан шлемым упшалтыш, брезент леведышым шупшыл тӧрлатыш. Мотоцикл,
мӱгырал
колтышат, ончыко чымалте.
...Вадим Сергеевич фар тул волгыдо дене мӧҥгыжӧ пӧртыльӧ. Мотоциклым
сарайыш
шӱкен пуртышат, костюм гыч пуракым почкен шогыш.
Пӧръеҥ-влак малат, а аваже ӱстелтӧрыштӧ шинча.
— Молан от мале? — эрге йодо.
— Тыйым вучем. "Ик вере миен толам" маньычат, эсогыл вургемым вашталтен шыч
чие,
пожарыш вашкымыла кудал колтышыч. Кушко миенат?
— "У куатыш" ик палыме ӱдырамашым наҥгаен кодышым.
— Тушко каяш да мӧҥгеш толаш пел шагат сита. А кызыт пелйӱд шуэш. Тыйын
верч
тургыжланен шинчем.
— Ну... тушто кучалтым, — ак-мук лие эрге...
Тиддеч вара Вадим Сергеевич ялыш толмыж еда, кажне гана, кас велеш "У
куатыш"
кудалын. Ондак йӱд рӱдын пӧртылеш ыле, вара эрдене веле толын пураш тӱҥале.
Ындыжым чон йӧршынлан лыпланыш. Хамида ушеш ок воч, ончычсыла омеш ок
кончо.
Вуйышто Рая гына.
Ильян кече гутлаште Сергей Ильич мӱйым кӱзыш. Эргын йодмыжым шуктен, рам
гыч
вичкыжын шуледен налме шыштан мӱй дене пӱрым шындыш.
Ик арня гыч Рая Вадимын ватыже лие.

Вадим ден Раян мӱй тылзышт кужун ыш шуйно. Ик палымыжын полшымо дене ватыже
Ял
озанлык министерствыште бухгалтерлан ышташ тӱҥале.
Мӧҥгысӧ сомылым озавате тӱрыснек шке ӱмбакше нале. Марийжын мален
кынелмыжлан
пӧртат йытыра, кочкашат ямде. Паша гыч толмек, манмыла, ик минутым яра ок
лий.
Ола кевытыште налме меж йӧршан шӱртӧ дене марийжылан телым чияш свитерым
пидын
пытарыш веле, шканже пижгергым тӱҥале. Ик пашам мучашыш шукта, весылан
пижеш.
Рушарнялан ялыш каят. Туштат шканже пашам муэш: кудывечым, вольык шогымо
вӱтаончылым эрыкта. Терыс ден тӱрлӧ куштырам изорваш оптен, пакчаш пырля
шупшыктат.
Ялыште илыше еҥын эсогыл куштыра пайдам кондышаш. Вадим Сергеевичын илыш
йогын
кӱлеш корныш возалте.
Ик кечын паша гыч толын пурыш веле, Рая тудлан серыш калтам кучыктыш.
Возышо еҥ
шке адресшым ончыктен огыл, лач "Уфа" манын веле палемден. Почерк Хамиданла
ок
кой. Майда Абдрахмановна возен гын веле?
Почо. Лудеш. Ватыже, мешанчык лияш огыл манын, кухньышто амалкалаш пиже.
— Рая, тол-ян! На, луд, — серышым ватыжлан шуялтыш.
— Еҥ серышым лудаш койышем уке.
— Оҥай серыш. Йӱкын луд.
— "Вадим! Пашаште тыйым ачат лӱм дене лӱмдат манын, Хамида ойлыш. Но тый
мылам
Вадимак кодат. Кӧ улмемым почерк гыч пален от керт, но ужат гын, мутат уке,
шарналтет. Икана веле огыл тендан институтын актовый залыште ваш шогалын
танцеватленна.
Паша тыгай: пытартыш жапыште Хамида утларак шала койышан лие. Мемнан тӱшка
гыч
кораҥын, аракам йӱаш йӧратыше кашакыш ушныш.
Эн лӱдыкшылан тидым шотлем: арака йӧре наркотик дене родым ынже кучо. Тыгай
"эм"
дене пайдаланыше-влак мемнан олаште улыт. Адакшым тамакым шупшаш тӱҥалын.
Кӧ пала, можыч, сигарет йӧре иктаж "шудым" тамленат ончен. Икана,
вашлиймына годым,
утыр веселан койо: кӱлеш-оккӱлым куктыштеш, амал деч посна воштылеш.
Шинчасорта
кугемше. Раш каласен ом керт: можыч, аракам подылын улмаш.
Мый тудым саде шакше тӱшка гыч шупшын налнем. Мутым пуа, но садиктак нунын
деке
кая. Тӱҥжӧ — тыйын верч ойгана. Тидыжак, очыни, тынарыш шуктен.
Йоҥылыш лиймыжлан шкенжым вурса. "Вадим Йошкар-Олаш ӱжеш гын, налаш
толмыжым ом
вучо — каем" манеш. Тылат серышым возаш темлышым гын, "Тидыже Вадим ончылан
шкемым ӱлыкӧ шындымаш лиеш" малдале. Тудо ончычат шкенжым кугешнышын куча
ыле. Тыйын возыметым вуча.
Вадим! Мыйын тылат тыгай каҥаш: Хамидам йӧратет гын, нимом ит ончо, тудын
дек
толын кае. Тый тудлан куаным да йоҥылыш корно гыч кораҥаш ӱшаным пуэн
сеҥет. Можыч, тышеч пырля Йошкар-Олаш каеда, ончыкыжым ваш йӧратен илаш
тӱҥалыда. Хамидам
саде лӱкӧ куп гыч тый веле утарен кертат.
Серышем, анонимке ынже лий манын, шкемым Ирина манам.
Р.С. Тиде серыш нерген ме коктын веле палышаш улына".
— Мом каласет? — лудын пытарымек, икмагал гыч Рая йодо.
— Мемнан коклаште мо лийын — ынде ийыш савырнен.
— Шулыктарен ончо.
— Вӱд лийын, йоген кая — чыла!
— Но тудым утараш кӱлеш! — Рая ок чакне.
— Вӱдыш пурен кайыше шкенжым шке утарышаш, маныт.
— Кеч тудым айдеме семын чамане! Вадим, мом-гынат ыштыман!
— Мом?
— Ну, Уфаш чоҥеште. Хамида дене кутыро, умылтаре.
— Уке, Рая! Тиде корнеш шӱкшудо кушкын. Конешне, ӱдырем жал.
— Иктым умыло: кеч Хамидам ватылан от шотло — але тендан развод уке — тошто
пелаш семын жаплышаш улат. Ни мый, ни тый тудлан осалым тыланышаш онал.
Можыч,
илен-толын, нунын дене вашлияш логалеш. Хамида дене огыл гын, ӱдырет дене.
Ала
мемнан дек унала толаш тӱҥалеш. Тыгай ешым палем: ондак ойырленыт, вара
марийже
весым кондыш, тошто вате марлан лекте. Но кызытат ваш-ваш мужыр дене унала
коштыт. Тыште нимогай ӧрмаш лийшаш огыл. Ме ир янлык огыл, айдеме улынас!
Еҥлан порым ыштымаш суаплан шотлалтеш. Уфаш каяш от келше гын, кеч
лыпландарыше серышым
возо, — Рая Хамида верч тургыжлана.
— Мом возаш? "Аракам ит йӱ, анашам ит шупш, тыйым йӧратем" манаш мо?
Воштылтыш!
— "Йӧратем" манат гынат, уто ок лий. Хамида — черле, а тый врач улат.
Южгунам
поро мут эм деч виянрак лиеш.
— Йӧра. Иктаж мутым удыралам, — пытартышлан Вадим Сергеевич келшыш.
Вадим Сергеевичым отпускыш колтышт. Рая пашам ышта. Ялыште пареҥге кӱнчаш
тарваненыт. Но Сергей Ильич ден ватыже пакчаш лекташ огыт шу. Арня
тӱҥалтыште эргышт
ялыш тольо. Шкетын пареҥгым кӱнча. Школ гыч толмекышт, шольыжо-влак полшат.
Ялыште ик йӱдым ыш мале, мотоциклыш шинчын, олаш кудалыште. Шуматкече
эрдене Рая
тольо. А рушарнян уло еш пакчашке лекте. Каслан арвыле пареҥгым луктын
пытарышт.
Ынде каналташ лиеш. Кас кочкышым ыштымек, Вадим Сергеевич ден Рая олаш
кудальыч.
Малаш верланымекышт, Рая марийжылан шыпак каласыш:
— Вадим, мемнан йочана лиеш.
Ончыклык ача тыгай уверым вучен. Ынде, жапым шуйкалыде, Хамида деч закон
почеш
ойырлаш судыш йодмашым колтыман да Рая дене возалтман. Кеч-могай азан ачаже
лийшаш, а ситмыж семын кушшаш огыл.
Консультацийым ик палыме юрист пуыш. Кӱлеш кагазым чумырен шуктымек,
заказной
серыш дене Ӱпӧ оласе калык судыш колтыш.
Отпуск мучашыш шуо. Пашаш лекте. А чон суд гыч ӱжмашым вуча. Покро пайрем
лишан
повестке тольо.

Вадим Сергеевич тугак пӧлемыште шинча. Ӱстембалне Аминан колтымо
телеграммыже.
Пачаш-пачаш лудмо, чоным уэш тарватыше мут-шомакым радамлыман лыкын-лукын
тодылмо палым тӧрлатымыла, ончылно кийыше телеграммым кидкопаж дене поче-
поче ниялтыш. Пуйто пытартыш гана ужын кодмо ныл тылзаш изи ӱдыржым вуйжо
гыч шымата.
— Вадим! Уна-влак каяш тарванат. Нуным ончымо-сийлыме олмеш, шылын веле
шинчынатыс! Айда! — омсаште Раян йӱкшым кольо.
Вадим Сергеевич залыш лекте. Пайрем мучашыш лишемеш. Ӱдырамаш-влак чиен
шогалыныт, марийыштым тарванылаш чыштырат.
Пӧрт пустаҥе. Ял гыч унала толшо коча, Сергей Ильич ден ватыже веле кодыч.
Кочалан озавате каналташ возаш темлыш. "Верым вакшын ямдыленам", — мане.
Шкеже
кӱмыж-совлам мушкаш тарваныш. Тудлан полшаш Лидия Ивановна ушныш. Ача ден
эрге
яндар юж дене шӱлалташ балконыш лектыч.
Ола тӱс йӱд пычкемышыште йомакысыла коеш. Тӱрлӧ чиян тул аршаш дене моторын

сӧрастарыме чурийжым Какшан вӱд-воштончышыш ончен куана. Ола ик татлан шып
ок
лий: пич чодырала гӱжла, шурга, куатлын шӱлымыжӧ шижалтеш. Коклан пылыш
чорам
кушкедме гай сиренын сигырал кычкыралмыже шоктен кодеш. Ала вашкеполыш, ала
вес
машина азапыш логалше айдемылан полышым пуаш вашка.
Ӱдырамаш-влак пӧртым эрыктышт, ӱстел-теҥгылым веран-верышкышт шындыльыч.
Вара
чыланат чайым йӱаш шинчыч.
Пайрем кас эртыш. Уэш паша арня тӱҥале. Кок-кум кече эрталтен, Вадим
Сергеевич,
пашашке кайышыжла, почто отделенийыш савырныш. Яндар телеграмме бланкым
налын,
ӱстелтӧреш верланыш. Ондак шоналтыш, вара ручкаж йымач мут-влак радамлалтын
лектыч: "Амина! Тыйым шочмо кечет дене уло кумылын саламлем! Тазан иле,
пиалан лий!
Ачат". Тушанак шкенжын адресшым ончыктыш да уштарыш: "Возо — вучем".
Икмыняр кече гыч, паша гыч пӧртылшыжла, ӱлыл пачашыште пырдыжеш радамлен
сакалыме почто яшлык гыч газетым налмыж годым серыш калта лектын возо.
Нӧлтале — Амина
колтен. Лифтым ӱжаш ыш тӱҥал, кумшо пачашыш йолын кӱзыш.
Пачер суралыме. Эргыж ден ватыже куго аваж дене илат. А Рая паша деч вара,
мӧҥгӧ
толшыжла, кочкыш йӧрварым наледаш кевытыш пурен дыр.
Вадим Сергеевич ӱмбал вургемым кудаш сакышат, серышым лудаш шинче. Эркын-
эркын
чылажат рашеме.
Амина институт деч вара Торгайыме пӧртыштӧ товароведлан ышта. Марийже —
инженер.
Ик йочашт уло — Хасан. Аваже, Хамида, оласе универмагыште отделым вуйлата.
Кооперативный техникумым тунемын пытарен. Вес марийлан марлан лектын улмаш,
но вашке ойырленыт. Коваже, Майда Абдрахмановна, колен. Кызыт тудын
пӧртыштӧ Хамида,
Амина ден марийже да Хасан эргышт илат. Вадим Сергеевичым унала ӱжыт.
Ӱпӧ гыч толшо серыш Вадим Сергеевичым куандарыш. Хамида ден тудын коклаште
чонеш
кодшо чечен кеҥеж да кумылым волтышо йӱштӧ телат лийыныт да шке семынышт
ырыктеныт, кылмыктеныт. Туге гынат, Раян манмыла, йӱштӧ пагытым мондыман, а
чевер кеҥежым эреак шарналтен илыман. Тидыже илашлан ӱшаным пуа. А икшыве —
эн лишыл да
шерге! Тудо вес пӧрьъеҥым "ачай" манын кертеш, но шочмо ачаже шке икшывыжым
нигунам мондышаш огыл.
Вадим Сергеевич ӱстел яшлыкым шупшыльо. Тушеч картон эҥертышан Хамидан
фотосӱретшым луктын, ӱстембак шындыш. Ӱдыржым ончалаш гына нимо уке.
— Шушаш кеҥежым Рая дене коктын ик кечылан Уфаш миен толына, — йӱкынак мане
витле ийым темыше ача.

Тошто Крешын.



040998
************************************************************************
4—09
Илья ПЕРШИН

ПӰРАЛТМАШ
Чараҥше
тыйын оҥыш,
Ош лыве толын волыш.
Шинчат ончен йӧратыш,
Кидет ласкан ниялтыш.
Поктен тый тудым отыл.
Молан мый лыве омыл?

Шуҥгалтыч эҥер вӱдышкӧ
Да ийыч мӱндырк-мӱндыркӧ.
Тӱрветше вӱдым тамлын
Уэш-пачаш шупшалын.
Молан эҥер вӱд омыл,
Шупшалын мыйым отыл?

Мурсемым эркын луктын,
Мурал колтет кӧлан гын,
Кӧлан тый шочын-кушкыч,
Кӧлан улат пиал гын?
Молан мый Тудо омыл,
Мылам тый шочын отыл?



041298
************************************************************************
4—12

Мут — Марий Эл Республикысе национальный президентский школын сылнымут
кружокшын
членже-влаклан

Рита ТИХОНОВА

* * *

Куэрет эн лыжга,
Ломберет ладыра,
Марий Эл мландына —
Эн мотор кундемна.

Надя КРАСНОВА

* * *

Йӧратем кеҥеж кастене
Шӱдыр-влакым мый ончаш,
А эрдене, шып эрдене,
Йӱрын мурым колышташ.

А вараже — каем школыш.
Парт коклашке мый шинчам
Да пятеркым, ныл пятеркым
Иканаште мый налам.

А кастене адак мӧҥгыш,
Адак мӧҥгыш пӧртылам
Да авамын поро-поро
Йӱкшым адакат колам.

Марина ЭЛЬТЕМЕРОВА

Кӱсле

Кылтиҥ-кылтиҥ кӱслена,
Эре шокто мыланна.
Парнянаже модалеш,
Семже сылнын йогалеш.

Кӱсле кылым пералтен,
Колтена ме
Муралтен,
Моктена чодырам да ерым,
Шочмо-кушмо Марий Элым.

Кокаем

Уло мыйын кокаем.
Пешак шерге мыланем,
Йӧратем да пагалем,
Тудын гай эре лийнем.

Сергей ЯКИМОВ

Тумо

Мый пакчаште изи годым
Изи тумым шынденам.
Пеш шарнем, кузе кастене
Йӱштӧ вӱдым шавенам.

Кажне кечын тиде тумо,
Писын огыл, но кушкеш,
Вара тӱрлӧ лышташ дене
Пӱтынь мландым
леведеш...



041398
************************************************************************
4—13

Палыме лийына: у лӱм

Любовь ПАЛЬМИНОВА

Келшымаш

Ончалаш моторештше тӱсетым
Шукертак шоненам, шӱм таҥем.
Вашлиймеке, шуяльыч кидетым,
Кидшӱмет ырыкта кап-кылем.

Воктенет куанен шогылтам мый,
Мемнам ужын, тыпланыш мардеж.
Лышташ чарныш кок веке лӱҥгалтмым,
Саламла келшымашым кеҥеж.

Сур куку кужу мурыжым лукто,
Мыланна шуко ийым сӧра.
Шӱшпыкат шӱшкалта лыкын-лукын,
Вӱд ӱмбалне шула тӱтыра.

Шыргыжалын, кава гыч ош кече,
Когыньнам шыматен ончалеш.
Мый ом керт ойырлен куэм дечын,
Таҥем лийын куэ ӱмыреш...

Авамлан

Лий тый, аваем, эреак йӧраталме,
Тек кӧргӧ чонет куанал юарла.
Шыма да ласка кумылетым ит шылте,
А ойгым мардеж тек умбак наҥгая.

Илен толмо корнет куштылгак лийын огыл,
Ужынна, шинченна, паленна тыгакшат.
Кеч шочшетын чылаштын улеш таче сомыл,
Шӱм-чонет садыгак вургыжеш кызытат.

Жап эрта, но тек тудо пырчат ок шоҥгемде
Чуриет, кап-кылет, кумылет да чонет.
Илышет тек лиеш эре ныжыл пайрем гай,
Пиалан да кужу тек лиеш ӱмырет.

Тек кече еда она керт тыйым ужын,
Кеч южышт тораште, умбалне илат...
Но иктым тый пале, ит мондо да шарне:
Илет гын, авай, улына пиалан!

А лум велеш...
Кӱрен шинчатым ончалаш
Лӱдам вуемым нӧлталаш.
Шижеш чонем: шӱмет пыртка,
Эрталше жапым шарныкта.

А лум велеш, велеш, велеш,
Шыман кок тӱрвым шупшалеш,
Шыман кок тӱрвым шупшалеш,
Пырля келшен илаш ӱжеш.

Ала тугак вашлийын порын,
Кидетым вачышкем пыштет?
Ала тугак ласкан ончалын,
Лыжга йӱк дене пелештет?

Тек ныжыл сем шӱмнам почеш,
Тек чонешна тулсем шочеш.
Пиал корнат кужу лиеш,
Йӧратымаш тек пеледеш.

А лум велеш, пӧрдеш, модеш,
Шыман кок тӱрвым шупшалеш,
Шыман кок тӱрвым шупшалеш,
Эре пырля лияш ӱжеш.

Олык пеледыш

Кеҥеж умыр касын ончал-ян кавашке,
Ужат пиалетым, тӱслен куанет.
Тӱжемле тул-чинчын чӱчкен йолгымаште
Кычал муынат эн мотор шӱдырет.

Эрден помыжалтын, эртал олык лапыш,
Тылат, юарлалын, висвис шыргыжеш.
Шонет шке таҥетым, лудат шӱм саламжым,
Вет тудо куаным колта серышеш.

Пеледыш коклаште коштат кызыт шкетын,
Письмам кажне кечын шӱм вургыж вучет.
Ужат тый висвисым, почмеке конвертым,
Да кидышке налын, пеш тӱткын ончет.

Шоналтет олык лапым, шоналтет сай таҥетым,
Шоналтет шогыметым кеҥеж умыр кастен.
Шижат вашлийшашым, шижат пиалетым,
Палем: вет пиалым висвис пӧлеклен.

* * *

Мом ыштет, тӱняште юзо вий коштеш гын,
Шӱмешем шочеш гын ныжыл тулсескем?
Южгунамже ойганалын пелештет тый:
"Илыш йыжыҥан вет, лишыл йолташем..."

Кумыл лектын, воктекет ракатлен шинчам гын,
Йӱкымат ит лук тый, шыматал лыжган.
Тӱҥалам колташ анят оҥай йомакым,
Нимолан ит ӧр тый, шыргыжал ласкан.

Нигунам ит ойло, нигунам ит возо:
"Кушто гын коштат, пӱралтше пиалем?"
А ужмет шуэш гын, тол тый иктаж водо,
Ӧндалам шыман мый тыйым шӱм пелен.

* * *

Пиалан мый улам. Пиалан.
Да кодам тыгаяк эрелан.
Пӱрымашлан ом кошт ӧпкелен,
Мый тудлан каласем тауштен.

Кӧ пала, илен-толын, ала
Шарнена эртен кодшым пырля.
Чылажат мо куаным конден,
Ямле, волгыдо кечым саклен?

Чылажат шарналтена уэш,
Ала чон ойган мурым муэш?
Ом коляне тидлан мый, йолташ,
Шӱмем утыр ӱжеш йӧраташ.

Ялем

Кажне шуматкечын ялышкем вашкем,
Йӧраталме шочмо-кушмо суртышкем.
Ну молан, чонемже, утыр вургыжат,
Вет палем, ковам-кочам вучат.

Юарлалше кумыл дене пӧртышкем пурем,
Коктынат вашлийыт порын, чон шулен.
Шыргыжал кочамже кидшым шуялеш,
А ковам, вӱчкалын, мыйым ӧндалеш.

Лишыл еҥ-влакемлан тыште мый кӱлам,
Каныш кече годым тек уна лиям.
Кеч илем олаште, но чонем — солаште,
Очыни, шонем мый, тудо ю виян.

Кажне шуматкечын ялышкем вашкем,
А миен шумеке, чучылда мылам:
Пуйто мый ял мучко огыл ошкылам,
Ончылнем шуйналтын тӱҥ ола урем.



041498
************************************************************************
4—14

Алевтина МОКЕЕВА

Кузе-гынат?..

Ала мотор улам,
Ала йорга улам?
Чыла вере тыге ойлат мылам.
Ок пиж мут лавыра,
Йылмем вел ковыра.
А еҥ шомакшым колышташ молан?

Ош лум гай — кумылем,
Тул семынат йӱлем.
Да лыве семын суртыштем чӱчкем.
Кечан кава — окнам —
Эре вуча унам.
Кӱлеш гын, чоныштет сортам чӱктем.

Кузе илем, шӱлем,
Кертеш мо еҥ пален?
А илыш йолташем уке тачат...
Эре коштам шкетак
Да, ӱмбалнем — титак...
Кузе-гынат илен лектам садак?..

Мутемым нал

Марий мландем!
Улам мый пасуэтын,
Чодыратын, нурын ӱдыржӧ тыглай.
Мутетым нал!
Шарнем чыла, эн чотшо ту сӱретым,
Кунам ялем шке шочшыжым ыҥла!

Пазар ончылно

Пазар ончылно йӱштым чытен,
Шуэ пӱйжым вашла туйын пурлын,
Сырве-сорво айдеме ик кечын шоген.
А воктенже шем пий,
Тудын шем ужгаж семын
Туржалтше,
Кемым чийыше еҥын оролжо,
Кажне еҥын шинчашкыже йодшын ончен.
Пӧръеҥ шӱйыштӧ
Порсын кандыра дене сакыме
Кӱжгӧ картонко.
Йытыран шем чия дене возымо:
"Мыланем 70 ий.
Мыйын пиемын кум йолжо гына,
Улына тиде илышлан утышо, йӧрдымӧ..."
Йӱр опта ведра дене...
Ончылнышт нунын
Окса оптымо
Шем калай ате...

* * *

Куаныше йоча гай шырчык-влак
Пуртеныт омарташкышт сылне шошым.
Садлан мурат йӱд-кечыже эртак,
Чӱҥгалын нерышт ден, покталыт лумым, ошым.

Шудышырчыкын йылмыж гай таче
Легылдалын куэн тӱҥ лышташыже.
Пурен шӱмышкӧ неле задаче:
Кенета йӧратен ылыжмек, мом ышташыже?

Ӱдырем — мӧр пеледышем

Кристина ӱдыремлан

Эр марте мале манын тамле омо дене,
Омемым да ласкалыкем пуэм тылат.
Эн кӱлешан улат, эн лишыл да сандене,
Пагалыме мӧр пеледышем, пырля ават...

Шепка воктеч ават ок торло пелке,
Папалте, мурпеледышем, папалте йывыртен.
Кас ӱжара окнаш ончале эркын,
Чеверласен торасе тайыл ден.

Тунеме кайык кӱшкӧ чоҥешташ
Ава пыжаш гычын, лӱдмашым сеҥен керте,
Кумда тӱняшке тудо таче лектын —
Кончен ок керт тыгайже омыштат.

Кӱ падырашым ит кудалте тольык
Тораш чоҥештыше ош кайыклан.
Пушеҥгым, ныжылгым, ит тодыл шолып,
Пагалыме еҥ лий ял калыклан.

Йолташым от шӱкал, шумек пел корныш.
Шоякым ыштылаш тый от тунем таклан.
Ок шукто, пале, шала койыш порыш,
Осал ден сайым тунемат аклаш.

Шуҥгалт, кынел, пурен тый угыч кай,
Йоҥылыш деч огеш кӱл йӧршын лӱдмӧ.
Пӱжвӱдеш нӧрышӧ шем кинде курика —
Пиал, да шем пашаште ончыч му тый тудым...

Ӱмырем эрталешыс улмаш

Кече-шамыч эртат манын шонышым,
Ӱмырем эрталешыс улмаш!
Кӧ тоштеш умылаш мыйым, шонышым,
Чонжылан тиде лишыл лийшаш.

Южгунам ончалмек шыже укшышко,
Чараҥ кодшо пушеҥгым ужмек,
Сайжак огыл шыҥа мыйын ушышко,
Могырем шергылт кодмым шижмеш.

Шыжыжат! Палдарен шоҥгеммашым,
Шӱмем вошт, чывыштал кормыжтет.
Шонен коштмо пиал-вашлиймашым
Йомдарен, шуэш чот урмыжмет...

Шоҥгеммашын пытартыш мо шыже?
Таче мландым уэш леведат...
Илышем — пушеҥгеш лышташ пижын...
Мландываке велеш тудыжат...

Пӧртылам

Тошкем шеҥгелне — кок ший пӱнчӧ,
А кож — салтакла рыҥ шога.
Памаш вож рокшым огеш кӱнчӧ —
Шаргӱ ден модылден шурга.

Мый ошкылам йолгорно дене.
Чыла кеч тыштак — пеленем, —
Чашкаялем кодеш шеҥгелне,
Садак моткочак ӧпкелен.

Кучем ваштар лышташым кидыш,
Савырналам, ончал колтем:
Той шурно савырнен у киндыш,
Ӱстел ӱмбалне волгалтеш.

Мый пӧртылам. Тунам пеледын
Шогалыт ломбо-влак чылан.
Тунам пӱнчат, тошкемыш лектын,
Парчажым шуялта мылам.

Вӱчкен колта ача, сурт велым,
Йолгорно куржылден вола.
Чашкаялем, вучалте, теве —
Йӧршешлан тый декет толам.



041598
************************************************************************
4—15

"Команмелна" конкурсыш

Василий ФИЛИППОВ

Принципиальный йолташ

Мемнан газетын редакцийже пытартыш жапыште гараж вуйлатыше Епрем Онтонын
йӧрдымӧ
койышыж нерген икмыняр серышым нале. Чылаштыжат икте нерген веле ойлалтеш:
Онтон
ик пашадар дене огыл серлаген ила, гаражысе поянлык дене мындырлана. Да
кушеч
тынар оксам муэшыже?
— Тиде сигналым сайын терген налаш да, факт-влак чыныш лектыт гын, шеҥышыр
фельетон гоч тудым поньыж пуаш кӱлеш, — эр планеркышто редактор увертарыш.
— Чыным ойледа, тыгак кӱлеш, — чыланат келшышт.
— Тиде пашаш ушнаш кӧн кумылжо уло? — йодеш редактор.
Чыланат икте-весыштым ончальыч, но шке шонымыштым почын пуаш огыт вашке.
Кажныже
пала: фельетоным ямдылыме годым мочоло азапланен кошташ логалеш.
— Колтена тушко Ломберов Митрийым, — редактор пеҥгыдын каласыш. — Рвезе
тудо самырык, йылмыже пӱсӧ, ситыдымаш ваштареш эре вуяваш шога... Икманаш,
принципиальный йолташ...
Редакторын шомакше дене чыланат йывыртен келшышт да, шыргыжалын, ӱмбакем
ончал
колтышт.
Мый, кӱлешан заданийлан таранен, редакторын да газет пашаеҥ-влакын
ӱшаныштым сулаш мутым пуышым, тӱргоч ыштылше завгар нерген пӱсӧ фельетоным
возаш лийым.
Ондак командировкыш кудалышташ редактор машинажым иканат мылам пуэн огыл.
"Тудо
але самырык, автобус денат коштын кертеш", — ойла ыле. А тиде гана
машинажым шке
луктын шогалтыш. Мый кугешнен пурен шинчымат, кечывал вашеш ялыш, гараж
воктек,
кудал мийышым.
Гараж вуйлатыше нерген йодмек, мылам умылтарышт: тудо кечывал кочкышым
ышташ
мӧҥгыжӧ каен. "Тидыже сай велыс, — шоналтышым мый. — Кеч суртшым ончал
лектам,
кузе тиде жульык илыштеш".
Капкам почын, кудывечыш пурен гына шогальым, топката капан, сур ӱпан
илалшырак
еҥ, пӧрт гыч лектын, алал кумыл дене мыйым вашлие.
— Пагален ӱжам, пагален ӱжам, шерге уна-шамычым, — йывыртен кычкырале тудо,
пуйто ӱмыржӧ мучко мыйым вучен илен. — Пурыза, пожалуйста, лач шокшо
самовар ӱстембалне шинча!
— Мый чай йӱаш толын омыл. Редакцийын заданийже почеш тендан деке толынам,
каена
гаражыш! — лӱмын кӱжгӧ йӱк дене пеҥгыдын каласышым.
— Тыге сай огыл, эргым. Марий калыкын тошто йӱлажым пудыртылаш ок йӧрӧ.
Кудывечыште лияш да пӧртыш пурыде каяш, тыге шотеш ок тол.
— Мыйын жапем уке, каена гаражыш! — ом чакне.
— Рвезе, тый самырык да, ужамат, кугу грамотан улат. Мемнан тошто марий
йӱлам,
очыни, палет. Давай тудым пудыртылаш огына тӱҥал, языкым ӱмбакына огына
пыште, —
кид пӱан гыч шыман налын, илышлан туныктен, Онтон каласыш. — Пурена пӧртыш,
кеч
ик стакан чайым подыл лектат, корнывач изиш каналтет...
Пӧртыш ынем пуро ыле, но тудо, сӧрвален, мыйым савырен керте... Пӧрт
кӧргысӧ арверым шымлен ончыштам. Мо гына тыште уке?!. Пырдыжлаште мотор
ковер-влак кечат,
кӱвар ӱмбалне — кумда палас, лукышто кугу телевизор шога. Чылажым
каласкаленат
от пытаре. Дворец — пӧрт огыл. "Редакцийыш мом возымо, чыла чын, — ончен
шинчышемла шонем. — Ок шолышт гын, могай окса дене шергакан ӱзгарым тынаре
поген?"
Онтон йӱштеш шырчаҥше кум пура кленчам холодильник гыч луктын шындыш. Вара
йылгыж шогышо сервант гыч шӧртняҥдыме тӱран пура кружкам налын тольо.
— Нылле ий мыланем теммек, — умылтара тудо, — нине кружкам йолташем-влак
пӧлеклышт. Пеш аклен кучылтам. Сервант гыч эре лукмаш уке. Луктам гын — эн
пагалыме
уна-влак толмеке веле.
"Конешне, чечас тый амалым кычалаш пижат, — тогдаем мый. — Ондален кертам
манын
шонет гын, ончылгоч каласем: тыйын семын ок лий".
Чынжым, Онтонлан садиктак, могай шонымаш ушыштем шолеш. Мотор кружкаш пурам
темен, тудо умбакыже каласкала:
— Юмылан тау, ӱшанле йолташем-влак мылам полшат. — Яра кленчам ӧрдыжкӧ
шындыш да
сервант могырыш кидшым шуялтыш. — Ужат, мочоло хрусталь атышӧр шога? Тиде
поянлыкым шке окса дене налын омыл. Налаш шонет гынат, кушто тынар оксам
муат?..
"Ит шояклане, — койдарен шоналтышым мый. — Тый эше каласет: нине ковер-
шамычымат
йолташет-влак пӧлекленыт".
Но Онтонлан мыйын шонымем пеш кӱлеш, умбакыже каласкала:
— Мый такшым пиаланак улам. Ужат кудывечыште гаражым? — Окнаш ончалын, кугу
кермыч сарай велыш ончыктыш. — Тушто у "Москвич" шога. Тудым лотерей дене
модын,
налынам. Чынак, чынак, лотерей дене, — Онтон уэш-пачаш тӱен каласыш, молан
манаш
гын, мый шинчашкыже умылаш тыршен ончен шинчем.
— Йӱын колто пурам... Молан ӧрдыжкӧ шынденат?
— Огым. Мый пура йӱаш тышке толын омыл, кудалына паша верышкет, — тура
кутырем.
— Эргым, ит ойло тыге. Марий рвезе отыл мо? Ӱстембал чесым тамлен налде
лектын
каяш келшен ок тол.
Онтон деч садак ойырлен от керт манын шоналтышым да, кружкам налын,
иканаште
йӱын колтышым. Шокшо кечыште логаремат кошкен, садлан, чыным каласем,
йӱмемлан
йывыртен веле кайышым. Кленча ӱмбак мый шукертак ончышт шинчышым, но ты
суртышто
сийлалташ келшыдымылан шотлышым.
— Еҥым мый пеш йӧратем, — кокымшо атым почын, сырам темышыжла, Онтон ойла.
—
Сандене нунат мыйым пагалат. Ужат, пӧртем могай кугу? Кермычым ик кечыштак
конден ситарышт. Окса нерген мутым иктат ыш лук... Да тый йӱ, йӱ, — кружкам
тудо
лишкырак шӱкале.
— Тау, сита... йӱын темым, каена паша верышкет, — мый кынел шогальым.
— Вучалте изишак, вучалте. Чечас жаритлыме чывым кондат.
— Уке, уке, — ваштареш лийым мый. — Лучо гараж деке кудалына.
— Пагалыме рвезе, тый але самырык улат, колышт мыйым. Яндар чонан улат гын,
тыге
ит ыште. Кинде-шинчалым шӱкалаш — язык.
Тыгодым пӧлемыш илалшырак ӱдырамаш шыргыжал пурыш да кугу фарфор кӱмыжым
ӱстембак шындыш. Пӧлем мучко тамле пуш шарлен кайыш. Вара йошкар помидорым,
свежа киярым, ужар шоганым да молымат кондыш. Кӱмыж-совла воктеке чолгыжшо
хрусталь чарка-влак лектын шогальыч.
"Теммеш пукшен-йӱктен, кумылем вашталташ тӧчат гын, нуно йоҥылыш лийыт, —
шке
семынем шонем. — Арам ӱшанат!"
Но Онтонлан кузе шонымем пеш кӱлеш!
— Эргым, могай напиткым утларак йӧратет — коньякым, ош аракам але кукшо
манметым? — йодо да сервантым почо. Тушто йытыра кагаз дене сӧрастарыме
кленча-влак
йылгыж шогат. Вашмутем ыш колат, коньякым, ошо да йошкар аракам ойыркален
лукто.
— Нинымат лишыл йолташем Молдавий гыч конден. Давай подыл ончена, коньякым
ыштен
моштымыштым терген налына, — да чаркажым нӧлтале.
— Уке, уке, мый тӱрвешат ом тӱкӧ.
Тиде гана Онтон ик татлан йылмыдыме лие, шыпланыш, саҥгажым куптыртыш да
йодышташ пиже:
— Рвезе. кушто тый шочынат, могай ялеш? Кӧн тукым гыч улат?
— Мый Ломбер тукым гыч улам, лӱмем — Митрий, а шочмо ялем — Куркӱмбал.
— Тугеже Миклайын эргыже улат?
— Тудын...
— Ну, Юмо серлаге, теве кӧ унала мый декем толын! — кертмыж семын Онтон
кычкырал
колтыш, чаркажым мӧҥгеш ӱстембак шындыш да мыйым чоткыдын ӧндале.
— Кушеч мыйын ачам палет?
— Кузе тудым от пале — Ломбер Миклайым! Икана веле огыл ӱстел коклаште
шинченна,
иктаж шӱдӧ гана ик автобус дене пырля кудалыштынна. Икана эҥгек гыч мыйым
утарыш
— поездышке билетым налын пуыш. Эн сай йолташем Миклай верч айда тиде
чарканам
нӧлталына, — темла Онтон.
Тидым колмек, мый чылт ӧрын кайышым. Ну кузе ачамын лишыл йолташыжым от
пагале?
"Темлыме тост лӱмеш икана нӧлталаш перна, но фельетоным возымо деч садак ом
чакне", — шонкален шинчем.
Ик чарка гыч йӱын колтышна. Онтон адак темыш да тыгай мутым куча:
— Эҥгек гыч мыйым утарыше ачат верч ме кызыт тостым нӧлтална. А ынде тудын
тазалыкше верч йӱына.
Ну мом ыштет туддене? Адак мыйым кучыш! Ачамын тазалыкше верч кузе от йӱ?
Но
шканем ойлем: "Тидын верч подылам, но тетла чаркам тӱрвешат ом тӱкӧ".
Но Онтонлан кузе шонымем пеш кӱлеш! Чаркам кумшо гана темышыжла тудо
кутыра:
— Чыным ойлат, курык ден курык веле ваш огыт лий, айдеме ден айдеме кунам-
гынат
вашлийыт. Сай йолташемын эргыже уналыкеш мый декем пура манын, нигунамат
шонен
омыл. Вучыдымын палыме лиймына верч тиде чаркам нӧлталаш темлем!
"Ну йӧра, тиде чаркам йӱын колтем, но тетла — ик чӱчалтышымат! — шканем
пеҥгыде
мутым пуышым. — Фельетонлан материалым садак поген наҥгаем. Тиде шотышто
тый,
Епрем Онтон, ит коляне".
Но Онтонлан мыйын шонымем пеш кӱлеш! Тудо нылымше гана чаркаш темыш да
шинчавӱдшым ӱштылын каласыш:
— Аватымат сайын палем. Пеш поро ӱдырамаш. Давай авана верч йӱын колтена.
Кузе йӧратыме авайын тазалыкше верч от йӱ? Чаркам нӧлталын, шканем ойлем:
"Тиде
— пытартыш!"
Но Онтон кокымшо коньяк кленчам сервант гыч лукто да, чаркаш темен, мутшым
умбакыже шуя:
— Арам огыл ойлат: "Шӱдӧ теҥгет ынже лий, шӱдӧ йолташет лийже". Шӱдӧ
йолташет
уло гын, эн неле пашат куштылемеш. Ӱшанле йолташет деч сайже тӱняште мо
лийын
кертеш? Нӧлталына ӱшанле йолташ верч!
... Ом шарне, мыняр гана чаркам нӧлталын улына... Шкевуя ошкылын ом керт.
Онтон
мыйым кудывечыш нумал лукто да машинаш пуртен шындыш. Йылмем тӱҥын, кеч
ушкал
шӱйыш оҥгыр олмеш тудым саке. Ала-мом нер йымалне вудыматем, шкеат ом
умыло. Лач
ик ой веле вуйыштем пӧрдеш: "Онтон, тый дечет поро еҥ тӱняште уке... Кугу
унала
вашлийметым нигунам ом мондо".



041698
************************************************************************
4—16

Малмыж вел калык ойпого

Малмыж ола Киров областьын эн кечывалвел ужашыштыже, Шошма эҥерын Вичыш
(Вяткыш)
йоген пурымо деч тораште огыл, верланен. Кызыт тудо тыгаяк лӱман районын
рӱдыжлан шотлалтеш. Малмыж кундемыште марий-влак пеш шукертсек иленыт да
кызытат
илат. Тысе Кугу Кетек ялеш писатель Николай Тишин, Марий Республикын
заслуженный
артисткыже Любовь Булычева, М.Шкетан лӱмеш Марий театрын ончычсо актрисыже
Лидия
Коркина шочын-кушкыныт.
Малмыж марий-влакын ожнысо илышышт нерген калык ой мифлашке, йомак ден
преданийлашке шыҥдаралт кодын. Теве ты кундемыш латнылымше-латвизымше
курымлаште татар-влакын шӱшкылт пурымышт нерген Алтыбай, Урса да Яшман он-
влак нерген преданийлаште ойлалтеш. Ты мландыште вес калыкын озаланаш
тӱҥалмекше, марий-влакын илышышт путырак чот нелемын. Туге гынат кундемым
марий он-влакак виктареныт. Нуныжын — Алтыбайын, Урсан да Яшманын — илемышт
Буртекыште верланен улмаш. Нине патыр еҥ-влак нерген шарнымаш тысе калык
коклаште але мартеат ила. Тунамсе пагыт
гыч Алтыбай пасу манме лӱм аралалт кодын. Легендылаште он-влакын пеш виян
улмышт
нерген ойлалтеш. Нуно, манеш тоштыеҥ мут, товарым пасун ик мучашыж гыч
весыж
марте кудалтен кертыныт.
Болтуш лӱман пытартыш марий он нерген калык коклаште шуко преданий шарлен
улмаш.
Иктыжым Н.И.Рычков — эн тичмашын огыл гынат — 1770 ийыште возен налын да
куд ий
гыч Озаҥыште савыктен луктын.
Удмурт писатель, фольклорист да просветитель Кузебай Герд (Кузьма Павлович
Чайников, 1898—1937) Большая Докья ялыште одо кӱслезе Опоч деч Малмыж марий-
влакын
эрык верч кучедалмышт нерген ик легендым возен налын да 1917 ийыште
"Малмыжская
жизнь" газетеш "Былое могущество Малмыжа" вуймут дене савыктен. Жанржым
"марийское сказание" манын палемден. Чаманаш гына перна, сказанийын марла
текстше уке,
сандене кызытсе лудшо-влаклан Кузебай Гердын рушла серен кодымыжым темлаш
логалеш.

БЫЛОЕ МОГУЩЕСТВО МАЛМЫЖА

Марийское сказание

— Гусляры, настройте ваши гусли, громче играйте про былую славу черемис!
Ветры
буйные, несите на полдень, на полночь — поведайте миру о славном князе
Болтуше!
Силен Малмыж — нет кругом городов сильнее его. Недаром боятся его
пограничные
руссы и построили для борьбы с черемисами ряд городов: Яранск, Уржум и
Царевосанчурск. Гордо стоит Малмыж на восточном берегу реки Шошмы,
окруженный дремучими лесами. Второй год уже стонет Черемисская земля.
Второй год уже войска Иоанна
Грозного неудержимыми потоками надвигаются на черемис, предавая огню
попутные
деревни и леса. Дым пожарищ стоит над всей землей. Жители соженных деревень

скрываются в дебрях лесов. И давно уже, второй год, бьются черемисы во
вглаве с
князем Болтушем. Вот уже подводят руссы близко к Черемисской земле рати.
Собрал
Болтуш последние силы, засыпал руссов тучами стрел, понеслись на них
отважные
черемисские всадники. Не выдержали руссы — побежали; сам воевода руссов
бежал
впереди рати. Много стрел, копий, ружей и даже пушек захватили черемисы у
руссов. Шумно и весело праздновал Болтуш свою победу. На крутом берегу
Шошмы, в
дремучем сосновом бору приносились жертвы. Высоко, в самое глубокое жилище
Кереметя и Юмо поднимались жертвенные огни и молитвословия жрецов, в
больших резных
чашах пенилась и играла Кумырза и лилась рекою. Веселые гусляры громко
играли на
сладкозвучных струнах, воспевали славу Болтуша. Родственницы Болтуша, точно
белые дочери Юмо, плясали священные танцы у жертвенного огня на
разостланных медвежьих шкурах.
Но еще не успели потухнуть кровавые пожарища, не успела одна светлая луна
смениться другою, как сторожа дали знать, что снова надвигаются руссы на
черемисскую землю — еще больше, еще многочисленнее прежнего. Ослабели
черемисы и много
их пало уже в кровавых, диких схватках. И один за другим сдаются русским
черемисские города — сдался славный город Кокша, не выдержала напора
сильная Кукарка. И разрушая все за собой, уходила в дремучие леса рать
черемис и, умирая, билась там с врагами. Закручинился старый князь —
воевода Болтуш — и собрал на совет своих храбрых родственников. И порешили
все: биться до последней капли крови
и приготовиться ко встрече врагов. Много было запасено копий, стрел,
горючей
смолы, камней, золы, чтобы всем эти обливать и засыпать врага с высокого
вала.
Широкий ров, наполненный водою, и высокий вал с дубовым частоколом защищали
город Малмыж. Большие запасы всякой убитой дичи были свезены в глубокие
подполья.
День и ночь хлопотал Болтуш. Между тем, рати руссов уже подошли. рявкнул
единорог руссов, и как будто застонала земля черемисская, услышав врага.
Описав большую дугу, упало огненное ядро около самого частокола и, осыпав
землею часовых,
зашипев, исчезло в водяном рву. Построились руссы в ряды и, как вода
весенняя,
пошли на приступ, но приступ был отбит с большим для руссов уроном: много
их было облито с валов горячей смолой, убито копьями и камнями; много людей
потонуло
в широком и глубоком рве... И началась осада: изо дня в день стонала земля
от
русских медных единорогов. Гордо крепится и отстреливается Болтуш со своей
отважною ратью. Гордо стоят на валах часовые и протяжно окликают друг
друга. И чудилось, что в этих откликах Малмыж просит помощи у всей
черемисской земли, у соседей — вотяков и чуваш.
Ветры буйные, быстрые, несите же скорее крики о помощи всем родственным
народам,
поведайте им, что здесь за родные леса и за веру в Кереметя умирают люди по
лесам, перешептываясь с вековыми соснами и елями.
Напрасно ждал Болтуш помощи от людей — никого ниоткуда не было. И объявил
Болтуш: "Завтра последний бой... Приготовьтесь!" Всю ночь готовились
защитники Малмыжа к последней сече. Всю ночь в жилище Кереметя пылал
жертвенный огонь; бледные черемиски в белых одеждах, как призраки,
поднимали к небу истомленные руки.
Стала заниматься заря, и страшное утро пережил Малмыж... Отважно правил
Болтуш
своею ратью. Гордо и храбро вышли они за город, стремглав кинулись на своих
врагов — руссов, и началась кровавая схватка; долго бились черемисы и
русские, но к
полудню уже рать Болтуша, вместе со своим князем, полегла в кровавой сече.
Как
бешеные звери, лезли руссы на валы и опустошали, жгли город. Стоном
покрылась
земля... Дым пожарища стоял над Малмыжем, вырываясь густыми клубами из
горевших
построек. Высоко в воздухе, зловеще каркая, кружилось воронье, высматривая
себе
добычу. И остался от Малмыжа, могучего и славного, только пепел. Жители,
оставшиеся в живых, бежали в леса, а жена князя Болтуша бросилась с крутого
берега в
волны в том самом месте, где сливаясь, обнимаются Шошма с Вяткой. И в
широком
поле за высоким валом вечным сном уснула славная рать черемис со своим
князем...
Ветры, ветры буйные, летите на полночь, на полдень, разнесите по всем людям

весть о гибели отважного Болтуша, собирайте же черемисский народ на
кровавую
тризну по князе.
Гусляры веселые, настройте вашли гусли! Ударьте по струнам, и пусть громче
звучат эти струны и поведают всем о гибели славной черемисской рати и о
гибели
славного Малмыжа! Светлый Кереметь, души погибших в битве прими жить в свои
глубокие комнаты и всели души их в прекрасные райские цветы".
Шымлен лудмо годым шижалтеш: тиде сказанийыш тӱрлӧ калыкын фольклор
ойыртемышт,
тӱняончалтышышт шыҥдаралтыныт. Векат, Опоч лӱман одо кӱслезе ала-кӧ деч
колмо
марий сказанийыш шочмо удмурт калык поэзий гыч мом-гынат ешарен, могай-
гынат
вашталтышым пуртен. Кузьма Чайниковат марий калык ойым кагазыш возымыж
годым тудым литературно тӧрлен, сылнештарен.
Мыйын шонымаште, сказанийыште тыгак татар поэзийлан келшен толшо сын,
ойыртем
палдырнат. Мутлан, Болтушын ватыжын колымыжо Суюмбикен колымыжым ушештара.
Нине
ӱдырамаш-влак умылат: пелашышт уке лиймеке, ынде ош тӱняште илашыжат
нимолан,
тыге нуно вӱдыш тӧрштен колат. Тыгай сюжет савыртышым татар поэзийыште
чӱчкыдын
ужаш лиеш.
Малмыж нерген сказанийын калык коклаште шарлыме жапыште, латкудымшо
курымышто,
Озаҥ олам сеҥен налме нерген каласкалыше руш муро-влак шочыныт.
Содержанийышт
дене нуным кок тӱшкалан шелаш лиеш: иктыже походлан ямдылалтме нерген
каласкала,
весыже — Озаҥым кредал налме нерген. Марий сказанийыштат кок йыжыҥ шинчалан
перна: руш-влакын икымше походышт годым Болтуш сеҥышыш лектын, а поход дене
кокымшо
гана толмекышт, нуно марий-влакым сеҥен кертыныт. Сказанийын тӱҥалтыш
ужашыже да
мучашыже руш калык поэзий негызеш чоҥалтыныт.
Чыла тидлан кӧра "Былое могущество Малмыжа" марий сказаний устный калык
творчествын моткоч сылне саскашкыже савырнен.
Малмыж оласе краеведческий музейын фондыштыжо марий-влак деч рушла серен
налме
шуко муро ден тушто аралалтыт. Тушко калыкын айдеме илыш нерген
шонкалымашыже,
пӱртӱсым эскерымыже да палымыже, пӱсӧ уш-акылже шыҥдаралтыныт. Чаманаш гына
перна, нине муро ден такмак-влакынат марла текстышт уке. Нуным марла возен
налшыже
лийынжат огыл, очыни. Фольклорым шымлаш ты кундемыш ӧрдыж гыч толшо-влак
мом возен налмыштым, конешне, пеленышт наҥгаеныт.
Айста ожнысо марий калык муро-влак кокла гыч южыжым лудын ончена:
Ой, дубняк мой, дубняк,
Среди дубняка — клен,
И чашка кленовая с тонкими краями:
Если любишь — залпом выпей.
Лебеди летят так высоко,
Что голоса их слышно,
А самих не видно.
И мы уйдем так далеко,
Что весть о нас услышат,
А самих не увидят.

Вдоль дороги большой
Ехал я пажком,
Осыпали листья голову мою —
Не успел я молодость прожить,
Как уж горе пало на голову мою.

Кто даль и ширь дороги знает?
Бывалая в оглоблях только лошадь!
Вода бежит, а берег остается,
Мерин идет, а дорога остается...
А что останется от нас?
Одно воспоминанье.

На высокой-высокой горе
В ряд стоят двенадцать сосен.
На вершинах этих сосен
Видны в ряд двенадцать свеч.
К ним добраться и зажечь
Можем мы всегда,
Удлинить же свою юность
Мы не сможем никогда.
Марий муро чоҥалтмыже да мыскара кумылжо дене руш такмак дек лишке шога.
По лугу-то кочки,
Вкруг них бабочки летают,
Как вкруг кочек
Вьются бабочки,
так девушки малмыжские
За ними увиваются.

В Казань ездил и купил
Сани расписные,
С красными портретами.
Когда девушек малмыжских
Я в подруги выбирал,
Их вином я красным
Тогда угощал.

Стоит церковь наверху,
А внизу правленье.
Магазин среди села...
Ах, Малмыжская земля —
Очень, очень хороша,
Расставаться с ней не хочется.

Любо посмотреть
На мари малмыжских,
На их красивое лицо,
Их осанистость!
Малмыж кундемыште возен налме марий тушто-влак "Труды Малмыжского музея"
изданиеш 1925 ийыште савыкталтыныт. Теве икмынярже:
Четыре татарки под одним покрывалом (стол).
Под печкой мокрый теленок лежит (язык во рту).
На подволоке стоит блюдо киселя (луна).
Осиновая изба без окон (яйцо).
Возле вонючего озера лиственница стоит (собачий хвост).
По полю бабушка горбатая идет (серп).
Женщина плясала, плясала — беременна стала (веретено).
Баба сто раз одела и в погреб соскочила (капуста).
Змея лежит, опустив голову в прорубь (дорога к проруби).
Руш фольклорысо семынак марий тушто-влак поэтический образность негызеш
чоҥалтыныт. Иктышт иктаж-могай ӱзгар але чонан нерген вес мут дене каласыме
(иносказаний) шотан улыт гын, весышт описаний йӧн дене ышталтыныт. Тушто-
влак пеш мастарын чоҥымо улыт, нунылан вашмутым муаш йӧршынат куштылго
огыл. Вашмутым пален
налмеке, шкем шылталыме семын шоналтен колтет: "Туштышто пеш чын каласыме
улмаш,
кузе мый вигак тогдаен кертын омыл?"
Иктешлен ойлаш гын, марий фольклорын произведенийлаже пешак сылне,
поэтичный
улыт, тушко калыкын илыш опытшо, тӱня да эртыме корно нерген шонкалымашыже,
моторлык нерген умылымашыже шыҥдаралтыныт. Кугезе марий калык тыглайыште
сылным,
моторым, тыглай пашаште, илыш-йӱлаште поэзийым ужын моштен.

Юлия САПЕГИНА, Марий кугыжаныш университетын аспиранткыже.



041798
************************************************************************
4—17

"Команмелна" мыскара конкурсыш

Василий КРЫЛОВ

ӰПШЫШӦ ОКСА

Сценке

Модшо-влак:
Сидыр
Кычырий вате-марияк

Действий марий ялыште эрта.

Сидыр пакча шеҥгеке савырнен ончен лектешат, веселан шӱшкалтен, шке корныж
дене
каяш тарвана. Икмыняр ошкылым ыштымеке, трук ала-мом шарналтен, чарнен
шогалеш —
кок кидше дене кок могыр йолаш кӱсенжым иканаште кроп! пералта. Ондак
ӱмбачын
ниялтен онча, вара, писын кидшым чыкен, келге кӱсенжым пургедын пытара.
Кычалын,
нимом огеш муат, кӱсенжым луктын савыра: рожын улмаш. Тудо лап лийын, толмо
корнышкыжо ончышташ тӱҥалеш. А вара, вийнен шогалын, оҥ кӱсенжым пералта.
Тушеч
тӱрлӧ кагазым, изи пӱтыркам луктын шереш, но кычалме настажым ок му.
Семынже сырен кудалта. Шыдыж дене уло кагаз оражым мландыш кудалта. Ынде
кушко шылтен кертын, чыла тергаш пижеш. Ситартышлан шӱкшӧ туфльыжым кудашын
кудалта: кӧргыштыжӧ
терга, рожын носкижым кудашеш. Чыла арам. Мо кудалтымыжым, кудашмыжым поген-
чиен, кидше дене саҥгажым перен колта — трук шарналта: вуйжо гыч лаптыргыше
шляпажым налын, кӧргыж гыч туржалтше окса чумыркам муын луктеш.

Сидыр (куштылгын шӱлалтен). Теҥгече кугурак дозым нельымат, мален, чыла
монденам, едрено-коптилке... Шийвундым кушко тушкалтенам, шонем. Ватын
халат
кӱсенже гыч оксажым тӧргалтымем палем, а кушко шуралтышым, тока гына
шарналтышым. Вет кап мучко чыла "сберкассым" терген ончышым. (Куанен,
шляпажым туржеш.)
Тевыс, едрено-коптилке. (Сцене гыч залыш.) Рекламный пауза: мемнан гай
мужиклан
эн ӱшанле, шокшо да нимогай шпионын, т.е. ватын, кидыш логалдыме лӱп вер —
КСК!
А кужунжо — куснылшо сберегательный касса. (Воштыл колта.) Мый южгунамже
филиал
шот дене вес семынат лӱмдем — СССК. Тидым тыге умылыман: Сидырын
сберегательностраховой кассыже!.. (Туржалтше окса оражым шотлаш пижеш.)
Мынярым чӱчыктарен
кертым: 15, 16, 17, 18... (Семынже.) Йошкаргым налам гын, ик килограммланат
сита, но кинде падырашым ӱпшынчаш огеш код, едрено-коптилке... Но ме
ушанрак, каза
пондашанрак лийына: пел кило "Фокинский", пурлалаш — "батонский". Полный
порядке!

Сидыр оксажым уэш шляпа кӧргышкыжӧ поген пышта. Куштылгын шӱлалтен, икмыняр
ошкылым веле ыштен шукта, шеҥгечын ватыжын кычкыралме йӱкшым колеш: "Сиды-
ыр!.."
Тудо йӱк шоктымо велке савырналеш. Ватыжым ужын, уэш салтакла савырнен
шогалын
вашкаш пижеш. Тыгутышто, тоям нумалын, ватыже толын шуэш.

Кычырий (сырен). Сидыр-каза, шогал, манам?!
Сидыр (ласкан койын). Кычырий, мом кычкырет?
Кычырий. Тыйын гай мут колыштдымо казам.
Сидыр. Кузе мут колыштдымо? Мончаш вӱдым нумальым, олтышым. Ынде изиш
каналташ лектым.
Кычырий. А куш тыге лап возын йыпшет?
Сидыр. А-а, тылат ойлаш монденам. Тамакемже эше уло, но шырпе пытен.
Сандене, чу, лапкыш миен толам, шонышым.
Кычырий. Ой-ой, кугу ойгыш пуренат. А возак тулжо молан?
Сидыр. Йӱлаш.
Кычырий. Шырпет пытен гын, эше тамак пижыкташ. (Шоналтен.) Сидыр, шого,
кинде налаш да монь эре оксат уке, паша шагал да пашадарым кучат манат
гойо, а
шырпылан муат.
Сидыр. Акше шерге огылыс. Чывыла удырет да кушто-гынат изиш муаш тыршет...
Яра кленчам сдатлет да монь. Теве кызытат тидымак ыштынем ыле.
Кычырий. Тугеже кушто кленчатше?
Сидыр (шоягоремжым удыралын). Ай, едрено-коптилке, вашкымем дене монден
кодышым аман.
Кычырий. Тугеже айда тортатым мӧҥгешла савыре.
Сидыр. Ик гана каяш тарваненам гын, миен толам огыла. Лапке Санюк ватылан
умылтараш логалеш. Вара конден пуэм огыла...

Сидыр каяш тарвана. Кычырий ончыкыжо шогалеш.

Кычырий. Сидыр-каза, шогал!..
Сидыр. Мо тыйым пӱшкыльӧ?
Кычырий. Ошымшӱлыш!
Сидыр. Чотак?
Кычырий. "Ой-ой, кушто оксам!" манмеш.
Сидыр. Нимат ом умыло.
Кычырий. Кунам кӱсенлаштет ревизийым ыштен налам, вара умылет. Мыйын улоуке
оксам йыпшыктарыметланат ӧпкелет. Писын йолаш кӱсенетым савырал! Савырал,
манам!..
Сидыр. Ну, едрено-коптилке, иктаж-можо йомеш — йолаже мылам.
Кычырий. Кӧ эше солалтен кертеш? Коктын веле илен почаҥынас... Халат кӱсен
гыч пырыс удырен волта мо? Тудлан молан кӱлеш?
Сидыр. Модаш...
Кычырий. Ах, буржуй, мом эше ойлыштеш? Мыйын нерве дене тудо огыл, тый
модат!.. Кӱсенетым ончыкто-я!.. Ончыкто, манам!..

Сидыр ӧкымешак рожын йолаш кӱсенжым ончыкта.

Сидыр. Ужат вет: кӱсен рожын, окса йок.

Кычырий, тояжым шуэн, марийжын оҥ кӱсенжым шереш.

Сидыр. Товатат, налын омыл. Киндым пурлын кертам.
Кычырий. Саслоҥгатым чӱч, ревизийлан мешает.

Кычырий моло вереат кычалеш.

Сидыр. Мом толашет? Пуйто пакча шеҥгелне ала-могай диверсантым кученат. Еҥ-
влак ужыт гын, мом каласат?
Кычырий. Аракакоголикым верыштыже кучен аман, манын ойлат.
Сидыр. Ну, едрено-коптилке, можыч, кӱсенетше мыйын гаяк рожын улмаш?
Кычырий. А можыч, куржын колтен, манат.
Сидыр (игылтын). Мылам тыге чучеш, пуйто тый шергакан акцийым кычалат.
Кычырий. Могай тыйын акций? Уло-уке саде ваучеретым тунамак индеш-лу кленча
акцийлан приватизироватлышыч, коеш, Кызыт чара коля семын шинчын кодынат.
Тьфу, мужик, маналтеш! Лач вате ӱмбалне шинча...
Сидыр. Едрено-коптилке, пашаже уке гын...
Кычырий. Коляла кычалаш кӱлеш! А тый мыйын халат кӱсеныште пургедат. Тыяк
налынат. Кушко чыкенат? От пу, таче шикшан мончашке пуртем.

Кычырий кычалмыжым чарна.

Сидыр. Можыч, шӱкшӧ туфльым кудашын ончыкташ?
Кычырий. Туштат сберкассет уло мо?
Сидыр. Чыла вере кычалын пытарышыч гын, тушко веле шӱшкылташет кодын.
Кычырий. Давай кудаш. Ревизий гын, фронтальный лийже...
Сидыр (кудашшыжла). Можыч, рожын носкижымат кудашаш?
Кычырий. Кумылет уло гын...

Сидыр чарайола гына кодеш, а Качырий оксам кычалеш.

Сидыр. Ынде тувыр-йолашым кудашаш веле кодын.
Кычырий. Тудыжым мончаште шке кудашат.
Сидыр. Ну, ӱдырамаш контор. Уло-уке оксажлан пӱйынак пижын.
Кычырий. А тыйын тудыжат уке. (Семынже.) Кушко пыштен кертын? (Марийжылан.)
Сидыр, воктекет пийнам конден ӱпшынчыкташ веле кодеш. Пожале тидым ыштемак.
Сидыр. Едрено-коптилке, ынде ушымак колтетыс...
Кычырий. Титакым шке ӱмбакет от нал гын, товатат, ыштем. (Савырнен.)
Гаврик, тол тышке!
Сидыр (лӱдын). Ӱмбакем колтынет мо?
Кычырий. Тек кычалеш. Ала, можыч, тыйын наркотикетат уло...
Сидыр. Кычырий, тыйын ушет тошто кӧршӧкла шаланен огыл?
Кычырий. Гаврик, тол тышке!

Сидыр, лӱдын-чытыренак, лыптырген пытыше шляпаж гыч туржалт пытыше окса-
влакым
луктын пуа.

Кычырий (куанен). Тидыжым кузе умылтарет?
Сидыр. Шырпым кычалшыла, ала-кузе халатет вереште. Тушко кидым чыкышым...
Кычырий. Да окса чыгылтарыш, маннет.
Сидыр. Тыге лектеш. шкат палет, окса кажне еҥым магнитла шупшеш. Кидыш
логалеш гын, мучыштарен колташ моткочак йӧсӧ...
Кычырий. Сидыр, а тый палет, окса ок ӱпшӧ. Сандене пий денат кычалын муаш
ок лий. Адакшым, Сидыр, пийнаже — йолыштымаште...

Кычырий тояжым нӧлталын каяш тарвана.

Сидыр (почешыже). Чия деч посна чиялтыш, едрено-коптилке. Монча деч вара
адак кукшо толаш логалеш... Ох, илышыжат, илыш огыл — акыр саман...

Мучаш.



041898
************************************************************************
4—18

Писатель илыш гыч манеш-манеш

Сирень

Тиде эше арака ваштареш кучедалме Указ деч ончычак лийын: арака шулдо
гынат, окса уке. А кунам окса уло — аракам муаш моткочак йӧсӧ, кечывал деч
вара гына ужалаш тӱҥалыт, мокмыран тунарышкеве чытырен вучен ончо-ян!
Указшымат пуйто айдемым
утларак йӧсландараш веле луктыныт.
Икана эрдене поэт М.И. шокшо вакшыш гыч кынелынат, шинчажлан нимо-нимо ок
кой —
тунар виян мокмыр йӧсландара: шӱм лектын вочшашла кӱлтка, кид-йол чытыра,
умшавомыш кошкен. Пыкше-пыкше кынел шогалын, шинчам чуриктарен, ик кленча
пундашым
ончалеш — яра, весым чурийже деке лишемда — пуста, кумшым лӱҥгыкта — нимо
ок
шокто. Кеч чӱчалтыш лийже ыле, а!
Вуй мӱгырен пеҥеш гынат, пашам талын ышта. Кӧргыштыжат, тӱжвалнат ик йодыш
орашыҥала пӧрдеш: кушто подылаш муаш? Кевыт кызыт петырыме. Южышт почмо
улыт гынат,
латныл шагат йотке огыт ужале. Пошкудыш каяш нимолан — теҥгече шкештат
логарым
сакен коштыч.
М.И. шарналтыш вет! Ватын иктаж-могай одеколонжо лийшаш.
Ольга Ивановнам шайыкын ончале: мала. Диваныште. Пенсийыш ондак лектын
шуктенат,
тудлан нигуш вашкаш. А йӱэш гын, нимо-нимо ок кӱл: ни кочкаш, ни йӱаш, ни
пашат,
ни мочет. Ольга Ивановна мокмырым мален шӧра. Ынышт кычкыре да иктаж-мо
семын
ынышт мешае гына.
Марий парнявуй дене трюмо велыш ошкыльо, ӱлыл яшлыкым шыпырт-шыпырт почо,
лап
лийын, кӧргышкыжӧ ончале. Керемет, шинчалан нимо-нимо ок кой. Кидым
чыкышат,
йыргешке янда ате логале — яра, ныл лукан вес атым вереште — пуста. Кумшо
нелыракын чучо, ала-мо лийшаш. М.И. саҥгашкыжак тушкалтен ончалеш — тичмаш.
Лудеш —
"Сирень" одеколон.
Яшлыкым тугак шыпыр-шыпыр тӱчын, тугак парнявуй дене шып-шып кухньыш кая,
кран
гыч алдырыш йӱштӧ вӱдым тич тема, яра консерве атым муэш. Тушко темен
йӱмеке,
вара балкон гочат кудалташ лиеш. Пӧлемыште кийыктет гын, пешакак ӱпшалтеш.
А
чаркам кудалташ чаманет. Одеколоным йӱмек, шкат ӱпшен кошташ тӱҥалат гынат,
чыташ верештеш, шкем луктын шуашыжак жалке. Чыла погалтен, малыме
пӧлемышкыже
пӧртылеш.
Кол вашакан консерве атыш одеколоным пулт-пулт-пулт йоктарышат, тушкак
вӱдым темалтыш, шӧр тӱсан лемым йӱын колтыш. Пуйто шымле шым пудам иканаште
нелын колтыш
— логарыш тунар чот корштарен йоген пурыш. М.И. шӱлымымат чарныш.
Вучалтыш...
Але нимом шижаш ок лий. Умша гыч шерак-шопак пуш гына тӱрген лектеш.
"Эше пыртак ешараш гын?.. Лие... Ончо, вуйыш ала-мо кӱзыш. Корштымат
тунарак
огыл... Мончаште аҥыргыме гай чучеш... Эше изишак колташ гын?.. Ончылжым
поктен
шужо да коктын кучедал налышт... Лие... Ончо, пеҥгыдылыкшат уло ала-мо.
Содыки
шинча тӧр онча, вуй ок пеҥ, кид-йол ок чытыре, шӱмат тунарак ок кӱлткӧ", —
шонкалыш поэт.
— Ай, кодшыжымат йӱын колташ огыла, — йӱкынак пелештыш. — Вара угыч кӱпаш
шуҥгалташ. Таче рушарня, вашкаш нигуш. Эрла эр гычак чайым веле подылаш
гын, кече
мучко нимо ок код. Можыч, шапшак пушат пыта.
М.И. тыгак ышта: яра одеколон атым кӱпчык йымак шуралешат, вуйге леведалт
возеш.
Кызытак пуста атым балкон гоч шолен колташ лӱдмашан: омсаже кочыри-ик мура,
кеч
топсашкыже Чепиш кува * семын вӱдым кышке, вара, кошкымешке, сигырымым
чарна улнеже. Омса йӱкым колын, ватат помыжалт кертеш, яра атым вондер
коклаш кудалташ
гын, иктаж-могай йоча ӱмбакат, пийланат логалтет. Кызыт нуно сад лоҥгаште
модын
куржталыт. Рӱмбалгымым вучалтыман. Эртен кайышат ужын шукта. "Мом
кереметланет,
— маныт, — мом тый, токтар марий, кӱшычын кышкылтат?"
Икманаш, поэт моткочак ласкан мален колта. Чаят ок кӱл, кочкашат уто.
Одеколон
логарым тичак темыш.
Кастене помыжалтешат, первояк шкенжым шекланен кия. Ала-мо ок сите,
манмыла,
адакат мокмыр гай лие. Тидат веле огыл. Умшавомыш кошкен — кукшышто йылмат
яклакан ок кошт, пуйто козыраҥ возын. Эрдене вуйвичкыж пеҥеш ыле гын, кызыт
ала-молан саҥга коршта, пуйто чӧгыт дене шуҥ да шуҥ перкалат. Уна,
пылышланат йӱкшӧ
шокта, пуйто коҥгыра кӧргыштӧ апшаткудым почыныт. А шинча... Ынде кок
шинчаге
тӧр онча гынат, ала-мо тугай конча... Такшым нимо ок кончо. Ия монь, азырен
але
калер ок кой. Чылажат моткочак сӧралын коеш. Тувраш, пырдыж, окна, шкенжын
да
ватыжын патречышт.
Ну-ко, ну-ко... Кынелынак ончалшаш...
Малыме пӧлемыште кеч-можат йошкар-ал-кандалге тӱсым налыныт: ковер,
тумбычко,
пӱкен, чарша, пырдыж, окна... Эсогыл яндажат сирень тӱсан.
— Мо шайтан? Кунам чиялтен шуктен улыт?.. Малымем годым мо? Кӧ тоштын? —
М.И.
шкеж деч йӱкынак йодыштеш, йыр ончыштеш, нимом ок умыло. — Вес пӧлемже
могайрак?

* Чепиш кува — Яков Элексейнын "Ӧрмӧк" повестьше гыч ӱдырамаш.

Омсам почын лектеш — кӱэмалт шогалеш. Туштат виге тыгак: йырым-йыр сирень
тӱс.
— Ватемже кузерак коеш? — М.И. диван деке лишемеш.
Ольга Ивановна тугак мален кия, пуйто кечымучко тарваненат огыл. Шӱлымыжат
ок
шокто.
Суртоза пелашыжым ончале — нимаят ыш пале. Ала суксо манаш, ала мо. Суксо
гын,
ошо лийшаш дыр. А тиде ӱдырамашым ала-могай кугу универмагын витриныж гыч
конден
пыштеныт пуйто. Туге моторын коеш, туге моторын, пуйто вачӱмбачынже витле
ийым
пӱтынек налын кудалтен. Чурийже чевер-ал-кандалге тӱсан, шинчапунжат, ӱпшат
—
сирень, сирень. Да мом тушто шукыжым ойлаш! Леведышыжат, диванжат — йошкар-
алкандалге.
Поэт нимом-нимом ок умыло. Балкон омсам почын лектеш.
Але волгыдо, кече шинчын огыл. Но илышыже туге моторештын сӧралген — тидым
кагазышкат чиялтен возен от мошто, келшыше шомакымат от му. Еҥ-шамыч эртен
каят —
чевер тӱсан улыт, чара кушкыл ден пушеҥге-влак тарваныде шогат — чевер
тӱсан
улыт. Эсогыл лумжат, каважат, кечыжат — сирень-сирень. Теле гынат, ош тӱсым
нигуштат-нигуштат от уж. Шинчалан юж конча гын, тудат сирень тӱсан лиеш ыле
дыр.
— Чу, шкеже могай улам? — йӱкынак манешат, кылмыше могыржым туртыктылын,
чытырен, мӧҥгеш пӧлемыш пура, воштончыш ваштареш шогалеш.
М.И. шкежат ватыж гаяк. Пылыш кӧргат, куптыр лакылажат чиялтыме.
Шкенжым кужун-кужун ончен шога. Вара йӧсын-ойгырен шӱлалта да сирень тӱсан
шинчавӱдым йоктарен пелешта:
— Эрла тыганяк лиям гын, илаш ом тӱҥал.
Эрдене кынелешат, тунамак шкенжым воштончышышто ончышташ пижеш. Тыгат
савырна,
тугат ончалеш... Чурийже нарынче-кӱреналге, шӱргыначкаже кӧргышкӧ пурен,
кандалге тӱсым налын, шинчаже ужарге, шуэ шинчапунжо шеме, ӱпшӧ шемалге-
сур, а тувырйолашыже ошо-ошо.
Пӧлемымат йырваш ончыштеш — чылажат шке тӱсан, нигӧ нимом чиялтен огыл
улмаш,
сирень тӱс шинчажлан гына кончен улмаш.
Кокыралтыме йӱкым колын, кухньо гыч ватыже лекте. Тудат таче шкеж тӱсан:
ӱпшӧ
йӧршешак ошо, шинчаже тӱлыжгышӧ, халатше олача-вулача, кап-кылже лапка да
шӱштыра пареҥге гайрак.
— Кынелынат? — йодеш Ольга Ивановна. — Чайым монь подыл да пашашкет
тарване...
Ындыжым итак йӱ.
— Таче, моторем, йӧршынак мотор отыл, — лыпланен, кумыл нӧлтын ойла поэт.
— Мом тугайым ойлыштат ала... Тачыже йӱшӧ отылыс, — манеш Ольга Ивановна. —
А
ӱпшетше... Сай пуш огыл.
— Ӱпш мо тудо... Олюкем, тый эре тыгай лий, теҥгечсе гай моторын ит кой, —
пелашын сур ӱпшым тӧрлатен ниялта.
— Теҥгечыже моторын койынам мо? — шулымо гай лиеш Ольга Ивановна.
— Утыжденак... — ойла М.И., молыжым ок рашемде. — Сур тӱсет мылам утларак
келша.
Куанымыж дене поэтлан чаят ок кӱл. Чаплын чиен, косир галстукым пижыктен,
пашаш
лектын кайыш. Тудо галстук деч посна кудывечышкат ок лек.

Ӱшым — ӱш денак

Эрлашыжымат М.И. паша гыч мӧҥгыжӧ йӱшӧ пӧртыльӧ. Амалже тыгае: пашадарым
пуэныт
гын, ик кленчам молан налаш огыл? От нал — сулыкыш пурет. А тӧнӧ подылаш
вате ок
пу, адакшым чыла кӱсеныш пуредыл шуэш, муэш гын, кумыр-шымырымат ок кодо.
Садлан
М.И. ӧрдыжтӧ йӱэш, а оксам шылтен кода.
Шийвундым шылтыме шотышто титаканже пӧръеҥ огыл, а ӱдырамаш шкак. Пелашна-
влак
окмакак улыт: марийым мӧҥгыштӧ чаткан подылтышаш олмеш, ӧрдыжтӧ йӱын кошташ
таратат да, мокмырым шӧраш пуышаш олмеш, кидым шуйкален, кӱсылен кошташ
туныктат.
"Моткочак уда койыш", — манам мый.
Садыге М.И. шке пӧртшӧ деке толын шуат, кудывечыш гына пурен шуктыш —
тунамак
ушешыже возо: эрла мокмыр лиэш, а окса ик ырат ок код — вате садак луктын
налеш,
мален колтыметым веле вучалта. Пашаште ала-молан шылтен кодаш монден гын,
ынде
иктаж-кушко тышке тойыман. А кушко? Пӧртышкӧ пурташ лӱдмашан.
Шуко-шагал шонкалыде, М.И. оҥ кӱсен гыч ик кормыж оксам луктешат, пече
воктенак
оптымо пу артана коклаш шуралеш. Айыкла койын, пачерышкыже пура.
— Адак лӧкенат? — вате тудым торжан вашлиеш. — Пашадарым пуэныт мо?
М.И. изишак подылеш гынат, тӱрвыжӧ тореш-кутынь коштеда, а шинчаже тӧр,
шӱтен да
сеҥышыла онча. Тудын йӱмыжым палынет гын, умшажым гына эскералте.
— Пуэн огытыл гынат, муаш йӧсӧ мо? Эй... — кидым лупшалеш М.И. — Ик йолташ
толеш, весе лектеш. Тыге, чӱчалтышын-чӱчалтышын поген, каслан кленча нарат
ситарет.
Кочмет-мочет, М.И. малаш шуҥгалтеш. Эрдене шинчам почешат, шижеш: мокмыр.
Вуй
туге "йытыран" коршта, саҥга гыч тӱҥалын, вуйвичкыж марте толкынын-толкынын
каен
колта, шоягоремыш шуэшат, тушан йомеш. Вара адак саҥгам ала-можо ӱш дене
пералта, саде толкынет тушан шочеш, витне. А кӧргылан ньыге-нюго чучеш,
пуйто арня
наре кочмо огыл. Такшым тыгак огыл мо? Ме вет могай улына? Так йӱаш
тарванена —
так кочмым чарнена. Начисте! Пуйто аракаште йӱыш веле огыл, тыгак кочкышат
уло... Йӱынак огына мошто, калтакшат, огынак мошто...
"Шӧрыде ок лий, — шоналта М.И. — Таче ом ойгыро: оксам уло. Ик чарка
коньякым
подылам гын, вуйыштем нимогай толкын ок код".
Кынелешат, шӱргым мушмыла ышта, чиен шогалеш.
— Кушко тыгай эр? — ватыже ужынат шукта.
— Исак яндар южышто коштын савырнем, — манеш М.И.
Чаткан гына лектын кая, кудывечыште артана ваштареш чӱчырнен шогалешат, пу
лончо
коклаш чый-чуй кӱтыштеш. Окса чумыркам ок уж.
Шинчалан ӱшаныде, М.И. кажне рожыш кидым шӱшкеш. Огеш му да чонжо вургыжал
колта. "Шылтымем ужыныт мо? — ойгырен шона. — Кӧ? Ватемак огыл?.. Такшым
толмем годым пычкемыш ыле".
Ойгыренак пашаш кая. Шкенжым пызырен, кечымучкак пашам ышта, вуйымат ок
нӧлтал.
Паша годым тудо аракамат монда, кочкашат ок кӱл. Кеч содомлышт, кеч радио
уло
йӱкын мӱгырыжӧ — М.И. нигӧм-нимом ок кол. Тыгай йӱк-йӱаныште эсогыл
почеламутымат возен кертеш.
Кастене шылтыме оксажым адак кычале — ыш му. Эрлашымат эр-кас кычале — ыш
му.
Арня мучко почела кычале — садак ыш му. А ты жапыште пашаже кузе йоҥгалт
кайыш,
марий манмыла, Юмылан тау!
...Возкален нойышат, кӧргыжым ала-мо тушто чыгылтылаш тӱҥале. Лачак йолташ-
влакат лектыч. Йолташыже-можо... Самырык автор тӱшка. Икте конда, весе
нумал толеш,
кумшо лектеш. Чыланат савыкталтнешт, журналыште але газетыште шке лӱмыштым
ужнешт.
Кастене, умшажым мыгыль-мугыль коштыктен, чотак йӱшӧ М.И. пачерышкыже
пӧртыльӧ.
Капкам пурышат, нимом шоналтыде, кидшым пу артана кӧргыш шуралтыш. Ала-мом
кормыжтен лукто да виян копаштыже мом ужо? Конешне, оксам!
— Чыным ойлат: ӱшым ӱш денак веле кырен луктыт. Мыят ом йӱ гын, муам ыле
мо? —
куана М.И.
Тыгак, ончыклыкым шоналтыде, оксам кӱсеныш шуралешат, пачерышкыже пура,
малаш
шуҥгалтеш.
Эрдене кынелешат, кидым вигак пинчак кӱсеныш чыкалта. Кумыр-шымырымат ок
му.
"Артаналан ыш йӧрӧ, вате копаш веле кайыш", — кочын шоналта.

Юрий КЕЛЬДЫБАЙ.



041998
************************************************************************
4—19

Унана — композитор Алексей Яшмолкин

Марий Элын да Россий искусствын заслуженный деятельже композитор Алексей
Яшмолкин Медведево районысо Ошӱргӧ ялеш 1946 ийыште шочын. Озаҥ
консерваторийым тунем
пытарен.
А.Яшмолкин — шуко симфонический да камерный произведенийын, тыгак "Илыше
кӱ" балетын авторжо. Тудо спектакльлан музыкым, муро-влакымат сераш
кумылан.
Алексей Кириллович ятыр ий республикысе композитор ушемым вуйлатен. Кызыт
Марий
самырык театрыште музыкальный ужашым вӱда.

Муро толкын

Кок тӱран кӱзӧ

Мутшо Василий Крыловын

Тудын йылме ӱй да мӱй гына,
Тудын мутлан шукынжо кӧнат.
Кумыл денже шӱм-чонет ыра,
Юзо гае шке век савыра.

Припек:

Но... тый ӱшанаш ит вашке —
Ит лӱҥгалт пурла-шолашке.
Ончыч нал-я, вуй йыр шоналтен:
Можыч, тудо — лат-лат шогертен?

Йышт манеш-манешым шаркала,
Анонимкым тудак серкала.
Икте титакан арам лиеш,
Тудо вӱд гыч кукшо вел лектеш.

Припев.

Кажнылан лийнеже тудо сай,
Пуйто уке чонышто осал.
Кӱзӧ ден кок велышкат шулеш,
"Кок тӱран еҥ" калык чын манеш.

Припев:

Но... тый ӱшанаш ит вашке —
Ит лӱҥгалт пурла-шолашке.
Ончыч нал-я сайын шоналтен:
Тиде еҥ — коклазе шогертен.

Шинчам пӱялын...

Мутшо Василий Крыловын

Ӱмбакет ончалам —
Кораҥдет тый шинчам:
"Таклан огыл, таклан огыл", — шоналтем.
Шижыч мо титакет
Але вожыл ырет?
"Таклан огыл, таклан огыл", — шоналтем.

Припев:

Чоянрак ончалын,
Мом ыштем, палет?
Мый шинчам пӱялын
Луштарем чонет.

Ӱмбакем ончалат,
Мом тынар кычалат?
"Таклан огыл, таклан огыл", — шоналтем.
Йӧратен шынденат
Але тый йӱкшенат?
"Таклан огыл, таклан огыл", — шоналтем.

Припев.

Ончалам — ончалат
Койдарен да турат,
"Таклан огыл, таклан огыл", — шоналтем.
Мый лӱдам, ой, моткоч,
Лач шинча ынже воч,
"Арам огыл, арам огыл", — шоналтем.

Припев.

Кӧ тылат ышта яра

Мутшо Василий Крыловын

Илыш тышке савырнен,
От керт ынде савырен:
Еҥ шинчаш ончалына,
Полышлан кычалына.

Припев:

Ну, дела, ну, йӱла —
Кӧ тылат ышта яра?..

Пералта ик-кок пудам —
Шынде вигак аракам.
От му, тый — оза, уда,
А сийлет — тӱргоч мокта.

Припев.

Тый, ончен, пашам моктен
Шогылтат, мутлан, воктен:
"Мокталтен оксам ок нал?.."
Тукым-вожым ок ончал.

Припев.

Модо ийын вашталтеш,
Койыш вел тудак кодеш:
Лийже полышлан окса,
Але тек йӱкта оза.

Припев:

Ну, дела, ну, йӱла —
Кӧ тылат ышта яра?
Чон йӱла — тугай йӱла,
Ок ыште иктат яра!

Илена гын — ужына

Мутшо Василий Крыловын

Ойлыштыт шеҥгечын —
Колынам.
Пӱшкыльыч теҥгече —
Чытена.
Молан ыжым келше —
Чылт ӧрам.
Пужынешт ешемым,
Но арам.

Припев:

Кушто чын я шоя,
Кӧ окмак я чоя,
Кызыт иктым манына:
"Илена гын — ужына".

Шкемын титакемым
Мый ом шиж.
Шыде пар ден еҥ дек
Вик ом пиж.
Но кунам чыташак
Огеш лий,
Калыкын шомакше —
Юзо вий!

Припев.

Ойлыштыт шеҥгечын —
Колынам.
Пӱшкыльыч теҥгече —
Чытена.
Тӱтыра кеч эркын
Шалана,
Садак кече лектын
Саламла.

Припев.



042098
************************************************************************
4—20

Марий литератур йылме

Тудын шочмыжо да вияҥме ойыртемже нерген шонкалымаш

Мо тугай литератур йылме? Йылме — айдемын мер илышыштыже ик эн оҥай,
шкешотан
кончыш, айдеме тукымлан пӱртӱсын ик эн чапле кучыктышыжо. Кужу илыш-курымжо
мучко айдеме тукым тудым тӱрлӧ семын тӧрлатыл-вияҥдыл, ягылтыл-лывыртылын,
илыш ойыртемжылан келыштарен толын. Курымла дене вияҥме корно мучко йылме
южгунам весемынат кертын, у тӱсым наледен.
Йылме — тӱрлӧ сынан кончыш. Тудо шкенжым айдеме илышыште тӱрлӧ могырым
ончыкта.
Ме палена: улыт диалект, кутырымо ой, жаргон, сылнымут йылме, литератур
йылме,
молат. Нунын коклаште эн ончылно, мутат уке — литератур йылме. Литератур
йылме —
калык кутырымын эн кӱшыл тошкалтышыже. Йылмын моло формылаж деч тудо шке
поянлыкше, лывыргылыкше дене ойыртемалтеш, калыкым иктыш чумырен кертше
куатле вий
семын ончыко лектеш.
Литератур йылме — эн ончычак тиде возымо йылме, кагаз йылме. Кагаз ӱмбак
вочмыж
деч ончыч йылме шкеораж дене вияҥеш, лӱмын тудым нигӧат ок тӱкале, огеш
келыштарыл. Кагаз ӱмбак возаш тӱҥалмекыже, тудым кӧ-гынат сераш йӧрышын
йытыраяш толаша, чылалан умылаш лийже манын, йӧнештарылаш тӧча. Тыге йылме
вияҥме корнышко
посна еҥын уш-акыл вийже ден кидше логалме шижалташ тӱҥалеш. Вес семын
манаш
гын, йылме вийныме сомылым ушвийым кучылтын виктарен толде ок лий. Йылме —
салма
гай тӧр олык огыл. Тушто мӧчывуят, лыкым-лакым верлат улыт. Вес семынже, ик
йылмыштак тӱрлӧ ойыртем-влак лийыт, ик вере ик семын ойлат, вес вере — вес
семын.
Но тыге мутланен, иктыш ушнаш йӧсӧ. Садлан йылмым иктештарен тӧрлыман,
чумыр калыклан келыштарыман. Тиде пашам кӧ-гынат шуктышаш. Чон кӧргӧ
шонымашым почын пуаш шомак ок сите — кычал муман тудым, шонен лукман, угыч
ыштыман, тоштым йӧнештарыман. Шке шоныметым кагаз ӱмбак кусарынет — адакат
иктаж-могай йӧным кычал
муде ок лий, ойлымым возымашыш савыраш посна тиште (знак), тӱрлӧ возыш пале-
влак
кӱлыт. Тиде сомылым адакат кӧ-гынат шуктышаш. Икманаш, чумыр калык ончык
лекме
пагытыш толын шумеке, йылмым лӱмынак нормироватлаш, тӧрлатен-келыштарен,
йӧнештараш кӱлеш. Тунам вара йылме у кӱкшытыш нӧлталтеш, тӧрсыр олык
лапетым тӱтыра
иктӧр ӱмбач леведеш. Лач тидланак литератур йылме шочеш. Лӱмын ыштыме тыгай
сомылым шуктыде, литератур йылме ок лий. Тыге калык йылмын у формыжо
тӱвырга.
Литератур йылмат ик шотшо дене саде калык йылмак. Тудо кутырымо ой,
диалектла
дене кылдалт шога. Тудымат ала-кӧ огыл, калык шкеак чоҥа. Но моло дене
таҥастарымаште тудо тӧрлатен келыштаралтмыже (рушлаже обработанность маныт)
дене ойыртемалтеш. Тудо лӱмын шонен (сознательно) виктаралтеш. Сандене
литератур йылме
ойлымашын моло формыж деч поянрак, лывыргырак лиеш. Садлан тудым йылме
культурын
эн кӱшыл тошкалтышыжлан шотлат.
Литератур йылме-влак, шочмекышт, кужу корным эртеныт. Кужу корно мучко
нуным
тӧрлатен келыштарыме йӧнат весемын. Мутлан, марий литератур йылмым тӧрлатен
келыштарыме келгыт кызыт революций деч ончычсо пагыт дене таҥастарымаште
чот ойыртемалтеш. Тӱҥалтыш жапыште тудо куакш, ӱмбач ниялтен кайыме гай
веле лийын гын,
кызыт тиде моткоч раш палдырна. Нормо-влак пеҥгыдемыт, келгемыт, йылмым
сӧрастарыме йӧн кумдаҥеш, йылме вияҥме процессыш мер калыкын, мут мастар-
влакын кидышт
утларак логалаш тӱҥалеш.
Литератур йылмын кончымо верже — литератур. Садлан йылмын ты ойыртемжылан
тыгай
лӱмым пуэныт: литератур йылме. Ятыр йылмызе тидым эн кӱлешанлан шотла да
лач тышечынак луктеш тудын тӱҥ-тӱҥалтышыжым. Садлан литератур йылмылан
иктаж-могай литературын йылмыжым шотлан. Тугеже йодыш лектеш: мом шотлаш
литературлан?
Южышт, умылен шуктыде, литературлан сылнымутым гына шотлат. Тыгай шонымашан
улыт
утларакше сылнымутчо-влак. Нуно ойлат: "Литератур йылме — тиде мемнан
возымо
йылмына". Ик шотшо дене тыге манаш лиеш, вет писатель литератур йылме дене
сера.
Туге гынат, тыге манме чынжак огыл. "Литератур" шомакым тыште тудын кумда
ыҥже
дене кучылтыт. Литератур йылмылан литератур — тиде кеч-могай савыктыш.
Тӱҥжӧ —
тудо иктаж-кӧлан лудаш шонен лукмо лийже. Тыгайышкыже чыла тӱрлӧ
савыктышымат
пурташ лиеш.
Вес могырым, весылан лудаш шонен возымо эреж годым савыкталт шуын ок керт.
Мутлан, печатлыме машинам шонен лукмо деч ончыч савыктыме литератур лийын
огыл. Тыгеже, тиде пагыт марте ик литератур йылмат лийын огыл мо вара? Ме
палена, тыге
огыл. Рушынат, мутлан, литератур йылмыже ятырлан ончычак шочын (ХИ
курымышто).
Моло калыкынат тыгак. Тыге гын, тыгай шонымашым каласаш лиеш: литератур
йылме
савыктен лукмо книгала деч ончычат лийын, савыктен лукмо книга литература
йылме
улмо нерген ойлаш але ойлаш огыл — тӱҥ огыл. Савыкталтмаш литератур йылме
шочмо
нерген ойлымо годым эн кӱлешан тат манаш ок лий. Но возыш лийшаш. Возыш деч
посна литератур йылме нерген ойлаш лӱдыкшӧ. Возышышто литератур йылмын чыла
палыже
раш коеш.
Литератур йылмын палыже-влакым тӱрлӧ шымлызе-влак тӱрлӧ семын ончыктат.
Иктыштын
тыгайже шукырак, весыштын — шагалрак. Туге гынат кум палым чыланат
ончыктат. Тиде — нормироватлымаш, тӧрлатен-келыштарымаш да чумыр калыклан
йӧнештараш тӧчымаш. Южгунам тышке эше тудо возымо да ойлымо лийшаш, манын
ешарат. Ик эн тӱҥ пале, мутат уке — нормироватлымаш. Лач тудын дечак лектын
шогат молыштат. Вес семын манаш гын, возыктыш деч посна литератур лийын
огеш керт, маныт. Тиде тыгак
дыр, вет литератур йылме манмыжак уже возымо лийшаш нерген ойла.
Вес паша, могай возыктышым литератур йылмын шарныктышыже (памятникше) семын
ончыман. Тыште йодыш лектеш: чылажымак мо шотлыман литератур йылмын
памятникшылан?
Ты шотышто тӱрлӧ шонымаш лектын кертеш. Иктышт маныт: мо савыкталтын але
эсогыл
возалтын, тудым литератур йылмын памятникшылан шотлыман. Весышт, мӧҥгешла,
чылажымак тыгай памятник семын ончаш ок лий маныт, вет нине савыктышлаште
нормироватлымашат, тӧрлатен-келыштарымашат уке дене иктак. Чынак, тыгайже
тушто шагал.
Но тунамсе савыктышым кызытсе кӱкшыт гыч ончымаш чын огыл. Тӱҥалтыш жапыште
лукмо книгалаште, мутут уке, нормироватлымашат, тӧрлатен-келыштарымашат
кызытсе наре ок палдырне. Сандене литератур йылме кончышым исторически
ончыман, тудын вияҥ
толмыжым шотыш налман.
Тугеже марий литератур йылмын шочмо пагытшымат изиш ончыкырак колтыде ок
лий.
Мыйын "История литературного языка" книгаштем (1975) марий литератур йылме
шочмо
жаплан ХИХ курымын 70-ше ийлажым шотлымо. Тыге манме дене историзм принцип
деч
кораҥме.
Пытартыш жапысе шымлымаш-влак марий литератур йылмын шочмо пагытшым вес
семын
ончалаш таратат. Шуко калыкын литератур йылмыже шочмо пагытлан икымше
грамматика
але библий лукмым шотлат. Тидын дене келшаш лиеш. Грамматикым лукмаш —
возыктыш
шочмын раш палыже. А ме ойлышна: кеч-могай савыктыш лудшо еҥлан
келыштаралтеш,
сандене тушто нормироватлымаш, тӧрлатен-келыштарымаш мыняр-гынат лийде ок
керт.
А тидыже, ме ойлышна, — литератур йылмын палыже.
Сандене тӱҥалтыш марий грамматикымат (1775) литератур йылмын памятникше
семын
ончыде ок лий. Тыгеже, марий литератур йылме шочмо пагытымат ик шӱдӧ ийлан
ончыкырак шӱкалман. Туге гын, марий калыкын литератур йылмыже ХВИИИ курымын
кокымшо
пелыштыже шочын, манаш лиеш. Тыге ойлаш чыла негыз уло.
Тыгеракын, мо тугай литератур йылме? Ты йодышлан кызытсе йылмызе раш
вашмутым ок
пу. Тӱрлӧ автор-влак тудым тӱрлӧ семын ончыктат. Туге гынат тудын икмыняр
палыжым чылан гаяк ончыктат. Тиде — нормироватлымаш, тӧрлатен-келыштарымаш,
тӱрлӧ
функциян улмыжо, возымо да ойлымо формыжо лиймаш. Тидым шотыш налын,
литератур
йылмылан тыгайрак определенийым пуаш лиеш. Литератур йылме —
нормироватлыме,
тӧрлатен-келыштарыме, чумыр калыклан йӧнештарыме, возыктыш улман йылме.
Литератур йылмым ончыкташ наукышто тӱрлӧ терминым кучылтыт. Иктышт тудым
"возымо
йылме" маныт, весышт — "книга йылме", кумшышт — "литератур йылме",
"национальный
литератур йылме", т.м. Нине термин-влак такше чыланат иктымак ончыктат —
"литератур йылме" манмым. Ойыртемалтыт нуно лач вияҥме кӱкшытышт дене гына.
Тиде нунын тӱрлӧ тошкалтышыште улмыштым гына ончыкта. Чынжымак, тӱҥалтыш
жап дене келыштараш гын, тудым возымо йылме манашат лиеш. Вараракше —
"книга йылме". А сайын вийнен шумекыже, литератур йылме манаш утларак
келшен толеш.

Калык йылме да литератур йылме. Литератур йылмым палемдыме годым чӱчкыдынак
чумыр калык йылме (общенародный язык) да литератур йылме коклаште могай кыл
улмо
нерген мутым луктыт. Но нуно — литератур йылме ден чумыр калык йылме — икте
огытыл.
Чумыр калык йылме — ик калыкым иктыш ушен шогышо мутланыме ойыртем. Тудо
чыла
вере икгай ок лий, посна кундемлаште верысе ойыртем-влак лийын кертыт. Но
тӱҥ
оратаже пӱтынь калыклан икте. Садланак ме иктаж-могай посна йылме нерген
ойлена.
Нуным чоҥалтме негыз иктыш ушен шога.
Чумыр калык йылмым вес семынже эше кутырымо йылмат манаш лиеш. Ты йылмын
негызыштыже, Л.В.Щерба манмыла, диалог кая. Литератур йылмат — чумыр
калыкын йылмыже. Но тудын негызышкыже монолог возеш. Диалог — тиде икте-
весылан ваш каласыме
ой-влак, реплика-влак радам. А монолог — шонымашым организоватлен, радамлен
ойлымаш. Колыштшо ӱмбак виктаралтмыжлан кӧра тудо ойлымым радамлен ончыкта,
ик
тичмашыш савырна. Монолог — изирак литератур произведений. Тиде икте.
Тышеч кутырымо йылме ден литератур йылме коклаште вес ойыртем лектеш, тиде
— нунын чоҥалтме радамышт. Ойвашталтыш годым кӱчык, пеле тичмаш, тыглай ой-
влак кучылталтыт. Йӧршеш вес паша монолог годым. Тыште ме уже сложный
предложений-влакым ужына. Предложений-влакын чоҥалтме радамыштат вес тӱрлӧ
лиеш. Адакшым (а тидыже, пожале, эн тӱҥ) ойвашталтыш годым мутым кӱчыкемден
ойлымым, мут-влакым вучыдымын савыралын кучылтмым, синтаксис нормым
пудыртылмым ужына. Чыла тидыже монологышто уке. Монолог годым йылме
тӧрлатен-келыштаралтеш, нормироватлалтеш. А
тидыже чумыр калыклан йӧнештараш тӱҥалмым ончыкта.
Кумшо. Нине кок йылме ойыртем икте-весышт деч функций шотышто торлат.
Кутырымо
йылме ваш мутланымаште, тыглай кутырымаште веле кучылталтеш гын, литератур
йылме
тӱрлым возымаште, лекцийлаште, шкетын ойлымаште, тулеч моло вере монолог
семын
ойлымаште лиеш.
Тыгеракын, кутырымо йылме ден литератур йылме икте-весышт деч кок семын
ойыртемалтыт: функцийышт дене да структурышт дене.
Туге гынат нуным иктыш ушен шога чумыр калык йылме. Чумыр калык йылме —
когынекыштынат негызышт, тӱҥ эҥертышышт. Литератур йылмыште "еҥ кид
логалме" (сознательное вмешательство) гай шижалтеш гынат, нине кок ойыртем
иланашышт вӱдым ик
мланде гыч шупшыт. Ик йылмын нине кок ойыртемышт икте весыштлан ваштареш
улмыла
койыт гынат, тиде нунын кокласе кылым ок кораҥде веле огыл, а, мӧҥгешла,
чакемда
гына. Кутырымо йылме да литератур йылме икте-весыштлан ваштарешла шогат ик
йылмымак кучылтмаште кок тӱрлӧ ойыртем семын гына.
Тыге манме дене йодыш лектын кертеш: уло мо тугеже кутырымо литератур
йылме? Тыгай йодыш, очыни, теве молан лектеш: кутырымо йылмыште, маныт,
диалект ойыртем
уке, кутырена пуйто нормироватлыме йылме дене. Но вет "кутырымо йылме"
манме
"диалект" умылымаш деч кумдарак, сандене диалект дене огыл мутланымаш эше
литератур йылме дене кутырымым ок ончыкто. Тыглай кутырымо годым литератур
йылмым
палыше-влакын ойлымыштат литератур йылме огыл. Шымлызе-влак ойлат: кутырымо
йылме литератур йылмын, кодифицироватлыме йылмын посна ойыртемже огыл,
нунын системышт, мут кучылтмо ойыртемышт йӧршеш весе. Туге гынат литератур
йылмын возымо да
ойлымо формыжо лийшаш.

Марий калыкын мыняр литератур йылмыже уло? Пытартыш жапыште марий калыкын
кок
литератур йылмыже улмо нерген ойлаш тӱҥалыныт. Тыгак мо тиде?
Марий калыкын илыш пӱрымашыже туге савырнен — возыктыш тӱҥалтыш гычак кок
наречий негызеш вияҥаш тӱҥалын. Эше ХВИИИ курымыштак почеламут шотан изирак
текст-влак олыкмарла да курыкмарла лектыныт. Тыгак лийын кидвозыш мутер-
влакым ыштыме
годымат. ХИХ курымышто, посна книга-влак лекташ тӱҥалмеке, тиде традиций
адакат
шуялтын: 1804 ийыште олыкмарла книга лектын, а 1808 ийыште — курыкмарла.
Варажымат кок диалект дене савыктымаш вияҥ толын да традицийыш пурен. Тыге
марий литератур йылмым чоҥымо сомыл тӱҥалтыш гычак кокыте торлен вияҥын.
Такшым гын тӱрлӧ диалект-влак негызеш возыктыш вияҥмаш тӱҥалтыш жапыште
моло калыкынат лийын. Налаш теве, мутлан, эстон-влакым. Нунынат литератур
йылмышт ондакшым кечывалвел да йӱдвел диалектла негызеш вияҥын. Но варажым
эстон-влак йылме тыге вияҥмын экшыкшым ужын шуктеныт да литератур нормым ик
диалект негызеш
чоҥаш тӱҥалыныт. Тидлан, мутат уке, йылме вияҥме процессым умылымаш да
кӱкшӧ
кӧргӧ культур кӱлыт.
Кеч-могай калыкат вияҥме корныштыжо тугай йыжыҥыш шуэш, кунам чылалан
келыштарыме литератур йылме кӱлмӧ нерген ойлаш тӱҥалыт. Мемнан дене тыгай
мут 20-шо ийлаште чот шарлен. Но марий обществе тунам чумыр калыкын
интересшым умылымо марте
кушкын шуын огыл улмаш. Проблемым решитлен кертме огыл, ты кӱкшытыш кызытат

нӧлталт шумо огыл. Марий обществе кызытсе илыш вияҥме тенденций деч ятырлан
шеҥгелан кодын. Йылмын калыкым иктыш чумырымо вийжым шкеныштым культуранлан
шотлышо, тунемше еҥ-влакат ынешт умыло. Сепаратизм койыш поснак шижалтеш
южо курыкмарий интеллигент коклаште. Наций формироватлыме жапыште йылме
вияҥме корным умылыде, нуно посна диалектла негызеш ик калыклан икмыняр
йылмым ышташ кӱлмӧ нерген
ойым обществылан тушкат.
Марий литератур йылмым чоҥымаште проблеме эре олыкмарий да курыкмарий
диалект
коклаште лектеден. Марий йылмын лач нине кок ойыртемжылан кӧра мемнан мер
илышна
ик йылме семын вияҥме корным муын кертын огыл. Нуным кок йылме семын
онченыт да
кызытат южышт тыгак шотлат. Тыгеже йодыш лектеш: мыняр йылме лийын кертеш
ик калыкын? Ты йодышлан логикын ик вашмут веле дыр: икте гына. Туге гынат
марий-влак
логика дене огыт келше да кок йылме нерген ойлат. Курыкмарий ойлымо ойыртем
диалект огыл, а посна йылме маныт. Садлан, ойлат, тудым литератур йылмылан
шотлыман
веле огыл, эше тудлан кугыжаныш статусым пуыман.
Курыкмарий ойыртем — марий йылмын ик диалектше. Тидын нерген кокыте шонымаш
лийынжат ок керт. Тиде — саде марий йылмак. Но марий илыш туге савырнен,
тудым возыктышыжо, варажым литератур йылмыжат кок вариант дене вияҥын:
курыкмарла да
олыкмарла. Илышыште южгунам тыге лиеда: ик калыкын йылмыже кок вариант дене
вияҥеш, южгунам иктаж-могай посна диалект негызеш возыктыш атылана. Но
тыгай сомыл
литератур йылмын вияҥме тӱҥалтыш ошкыллаштыже гына лиеш. Наций вияҥме семын
тудо
иктыш ушна да шкаланже икчумыр литератур йылмын чоҥа. Субъективный амал-
влаклан
кӧра мемнан дене ты процесс але мартеат вийым налын ок керт. Сандене марий
литератур йылме кок корно дене вияҥеш. Калыклан тиде кеч-кунамат кугу
эҥгек. Тудо
вий-куатым шырпештара, иктыш ушнымо процессым нелемда, культур шотышто
кушмаште
чаракым шындылеш. Ик йылмын кок могырыш лупшалтын вияҥмыжым нацийын азапше
семын
ончыман. Шкенжын ончыклыкшым ужын моштышо калык тыгай корно деч эре кораҥаш

тӧча. Тыгак ыштеныт цивилизаций кӱкшытыш кӱзен шушо чыла калык-влак.
Марий-влак тидым але умылен шуктен огытыл. Кызыт нунын йылмышт кок семын
вияҥеш.
Туге гынат нуным кок тӱрлӧ йылме манаш ок лий. Кок литератур йылме манмат
чын
огыл. Молан манаш гын, нунын негызыштышт ик марий йылмынак кок тӱрлӧ
диалектше
кия. Кок йылме манына гын, кок калык улмо нерген ойлаш кӱлеш. А тиде тыге
огыл.
Кок диалектше денат ойлышо-влак шкеныштым марий маныт. Йылме ойыртем-влакат
тидын нергенак ойлат. Сандене ме кок марий литератур йылме нерген огыл, а
марий
литератур йылмын кок вариантше нерген ойлышаш улына. Манаш лиеш нуным тыгак
кок
нормо. Сандене, "марий йылме-влак" терминым кучылтмаш нимо шотыштат чын
огыл.
Марий литератур йылмын нине кок формыж гыч олыкмарий нормыжо утларак
пеҥгыдемын.
Тудо ик шотшо дене чумыр марий калыкын литератур йылмыжын функцийжымат
мыняр-гынат шуктен шога. Садлан марий литератур йылмын кушмо корныж нерген
ойлымо годым
ме эн ончычак тудын олыкмарий вариантше нерген ойлан тӱҥалына.

Литератур йылме да диалект. Литератур йылме шочмеке, диалект ден тудын
кокласе
кылым рашемдыде ок лий. Литератур йылме ден диалект икте-весыштлан
ваштарешла
шогат. Викшым манаш гын, лачак диалект фонеш литератур йылмын ӱжакаже
палдырна.
Литератур йылме диалект-влакым ӧрдыжкӧ кораҥда. Но тӱҥалтыш жапыште тыге
ойыралтмаш рашак ок лий. Литератур йылме ден диалект икмыняр жап йыгыре
ошкыл кертыт.
Тӱҥалтыш жапыште нуно икте-весыштлан ваштарешла огыт шогал, мӧҥгешла,
диалект-влак, нуным моштен кучылташ гын, литератур йылмылан сай эҥертыш
лийын кертыт.
Тидыже марий литератур йылмын атыланаш тӱҥалме пагытлаштат палдырнен.
Марий литератур йылме ден диалект-влак революций деч ончычат, вараракат, 20-
шо
ийлаште, икте-весыштлан ваштарешла шоген огытыл. Нунын (диалект-влакын)
верыштым
кок могырым ончыман. Эн ончычак ме палена: кеч-могай литератур йылмат могай-
гынат посна диалект ойыртемеш негызлалтеш. Тудым чоҥымашке кажне диалект
иктӧр ушнен огеш керт. Пӧрт семынак тудланат негыз кӱлеш. Тыгай негыз ик
диалект веле
лийын кертеш. Марий литератур йылмын олыкмарий вариантше вияҥмаште негыз
семын
Морко—Шернур говор лийын. Тидын амалже — ты кундемын ондаксе марий культур
рӱдӧ
дек — Озаҥ деке лишылрак улмыжо. Морко кундем гыч тунемше-влак утларак
лектыныт,
варажым нуно книга пашашке рӱж ушненыт. Тидыже марий литератур йылме
калыплалтме годым шке кышажым кодыде кертын огыл.
Морко—Шернур ой-ойыртем — литератур йылмын негызше гына. Тудо але чумыр
литератур йылме огыл. Варажым ты негызыш моло диалект-влакын ойыртемышт
ешералтын. Литератур йылмым чоҥымаште тиде — диалект-влак участвоватлымын
вес могыржо.
Марий литератур йылмым чоҥымаште диалект-влак изи огыл верым налыныт.
Кызытсе
литератур йылмын нормыжо пеҥгыдемдалтме годымат, варарак. 20-шо ийлаште
нунын
йӧршешлан пеҥгыдемме жапыштат, диалект-влак тудым пойдараш чот полшеныт.
Тӱҥалтыш жапыште литератур йылме ден диалектла коклаште эсогыл раш пале
ойыртемжат
лийын огыл манын кертына. Марла серкалыше-влак тунам утларакше шке
диалектышт
дене возеныт. Тидыже литератур йылмыш ятыр ойыртемым конден да тудым чумыр
калык
коклаш шаркалаш полшен.
Но диалект ойыртемым кучылтмаште иктым шарныман. Литератур йылмыш тугай
ойыртемым веле пуртыман, кудо тудын диалект негызыштыже уке. Тунам веле
йылме пойдаралтеш. Диалект-влак ты шотышто, нуным моштен кучылташ гын, шуко
полшен кертыт
ыле. Пале, марий диалектлаште синоним шотан тӱрлӧ мут ден формо улыт. Нуным

йӧршеш вашталтыде пуртылат гын, литератур нормылан пеҥгыдемашыже чарак
лиеш. Вес
паша, кунам мут але формо-влакым икмыняр келыштаренрак, значенийыштым
вашталтен,
весемден пуртена. Тиде икте. Весе — марий диалектлаште ятыр тугай шомак
аралалтеш, могайже литератур йылмын диалект негызыштыже уке. Нуным
кумданрак да лӱдде
кучалташ кӱлеш ыле. Ты шотышто поснак суапле лиеш ыле курыкмарий наречий
гыч мут
ден формо-влакым пуртылаш. Мутлан, толеве, каеве, толделам, кайделам
формылам
литератур нормо семын пеҥгыдемдаш лиеш ыле. Тидыже ик литератур йылмым
чоҥашат
полша ыле. Тыгак каласаш лиеш ятыр курыкмарий шомакым кучылтмо нергенат.
Ятыр шотышто, поснак мутвундым пойдарымаште, моло диалект-влакат полшен
кертыт
ыле. Ты шотышто эрвел наречий шке йӧнжым утларак ончыктен. Тидлан
эрвелмарий
кокла гыч ятыр культур пашаеҥ лекме полшен. Но шагал огыл поянлык алят
резерв
(шапаш) семын гына кодеш. Мутлан, касвел-йӱдвел наречийым, Йошкар-Ола,
Волжск
говор-влакын поянлыкыштым утларак кучылташ лиеш ыле.
Литератур йылме вияҥме семын диалект-влак утларак шеҥгекыла чакнат. Тудын
чот
атыланымыже эсогыл нуным йӧршешат пытарен кертеш. Тиде тыгак лийман:
историй оҥгын-оҥгын пӧрдын вияҥеш. Ала-кунам шукерте ожно ик йылме посна ой-
ойыртем-влаклан шеледалтын, ынде нуно адакат угыч иктыш чумыргат, но вес
кӱкшытеш — литератур йылме семын. Литератур йылмын ик эн суапле пашаже —
калыкым йылме негызеш
иктыш чак чумырымаш.

Литератур йылме да нормо. Ме ойлышна, литератур йылме — нормироватлыме
йылме.
Нормо — тудын ик эн тӱҥ палыже. Ме манына: литератур йылме —
кодифицироватлыме
йылме. Нормо-влак тыгодым лӱмын шонен ышталтыт, чылалан умылаш лийже манын,
йылме икгай форма ден шомак-влакым кучылташ тӱҥалеш. Сандене южо шымлызе
нормым литератур йылмын эн кӱлешан палыж семын онча. Мутат уке, возымашеш
пеҥгыдемдалтше
нормо — тудын ик эн тӱҥ палыже. Туддеч посна литератур йылме лийынжат огеш
керт.
Но тыште вес йодыш лектеш: вет диалектынат, кутырымо йылмынат, йылмысе моло
формо-влакынат шке нормышт уло. Кеч-могай лийышт, но нунат нормо улыт.
Нуным пудыртымаш йоҥылыш семын ончалтеш, пылышым шуралта. Нине нормат шонен
лукмо огытыл,
курымла дене пеҥгыдемын толыныт, калыплалтыныт. Туге гынат литератур нормо
ден
нунын коклаште ойыртем рашак палдырна.
Литератур нормо — келгырак, сложныйрак кончыш. Тиде — лачымын, шонен ыштыме
нормо. Айдеме тудым шке ушыж дене шонен виктара, лӱмынак келыштара, ик
семын вийныктара. Тудым ты йылме дене кутырышо кажне еҥ шуктен шогышаш,
эскерышаш. Сандене литератур нормым айдемын лӱмынак шонен келыштарымыже
виктарен шога.
Тыгеракын, нормироватлымаш — литератур йылмым ик эн раш палдарыше ойыртем.
Но
тудо эре ик семын ончалтшаш огыл. Нормироватлымашын рашлыкше, келгытше
литератур
йылме вияҥме семын вашталт, келгем толеш. Тӱҥалтыш жапыште тудын рашлыкше
вудакарак, кышаже куакшрак гын, адыран шумо жапыште тиде йӧршеш весе лиеш.
Сандене
кок шӱдӧ ий ончычсо литератур йылмын нормыжым кызытсе кӱкшыт гыч аклаш ок
лий.
Марий литератур йылмын вияҥме корныштыжат нормироватлымаш эре икгай лийын
огыл.
Тӱҥалтыш жапыште тудо моткоч вудакан кончен. Мутлан, кок шӱдӧ ий ончыч
марла
книгалаште нормироватлымаш кызытсе дене таҥастарымаште палынак окшаклен.
Туге
гынат тудын шочаш тӱҥалме пагытшым тидлан кӧра шеҥгекырак шӱкалмаш чын ок
лий.
Тудо жапыште нормо пешыже пеҥгыде лийын огыл гынат, марий литератур йылме
уке
улмаш манын она керт. Тыгеже литератур нормын могай улмыжо литератур йылмын
ийготшым иземдаш але негыз огыл.

Литератур йылме да сылнымут йылме. "Литератур йылме" терминлан эҥертен,
чӱчкыдынак литератур йылмылан сылнымут йылмым веле шотленыт. Тыгай шонымаш
мемнан йылме
нерген ойлымо годымат лектеден. Пытартыш жапыште ты шотышто ик семын
умылымашке
шумыла чучеш. Кызыт шукынжо литератур йылме ден сылнымут йылмым огыт
иктештаре.
Литератур йылме ден сылнымут литератур йылмын кок тӱрлӧ умылымаш улмыштым
чын
ончат.
Литератур йылме сылнымут йылме деч ятырлан кумдарак. Сылнымут йылме деч
посна
тушко тыгак йылмын моло формыжо-влакат — наукын, публицистикын, кугыжаныш
виктарыме сомылын, калык ончыко лектын ойлымын, молынат йылмышт пурат.
Сылнымут литературын йылмыже литератур йылмын ик ужашыже гына. Тидын
годымак сылнымут йылмым
ик семынже литератур йылме деч кумдаракат манаш лиеш. Молан манаш гын,
сылнымут
йылме шке кӧргышкыжӧ налын кертеш тыгак диалектизмым, тыглай ойын
(просторечийын), жаргонын, историзмын да тулеч молынат элементыштым.
Литератур йылмыш, ме
палена, нуно огыт пуро.
Литератур йылме калыплалтмаште сылнымут посна верым налын шога. Тудым
вияҥдымаште, лывыртымаште, сылнештарымаште сылнымутын надырже моткочак
серыпле. Тудо литератур йылмылан нормым пуа. Лач сылнымут произведенийла
гыч, писатель ден поэт-влакын возымышт гыч литератур йылмысе нормылан посна
формо ден шомак кучылтмо
ойыртем налалтыт. Тӱрлӧ произведенийла гоч литератур йылме сылнешталт-
келыштаралтеш, чумыр калык коклашке шарла. Йылме мастар-влак шке
авторитетышт дене литератур йылмым пеҥгыдемдаш полшат. Но тыгодымак шкештат
ты нормым чӱчкыдынак
пужгалат. Тыге литератур йылмылан ик верыште тӱҥын шинчаш эрыкым огыт пу.
Лач
тыштак писатель-влакын, а нунын гоч чумыр сылнымутын, литератур йылмылан
кондымо
кугу пайдашт палдырна.
Мутвундым пойдарымаште сылнымут кугу верым налеш. Лач писатель-влакын
возымаштышт мут-влак вончештаралт кучылталтыт, нунын значенийышт весемеш,
кумдаҥеш. Тыге литератур йылмын мут поянлыкше кугемеш.
Литератур йылмым сылнымут шуко шотышто вораҥдара. Тиде — мутвундо
шукемдымашат,
нормо пеҥгыдеммашат, ойым лывыртымашат, посна диалектласе поянлыкым чумыр
калык
коклаш шаркалымашат, но эн тӱҥжӧ — йылмын сылнештарыме йӧнжым
(художественно-избирательные средства) вияҥден шогымыжо. Лач сылнымутышто
тӱрлӧ метафор сыным наледа шомак, тӱрлӧ семын сылнештаралтеш литератур ой.
Литератур йылмым вийныктарымаште писатель-влакын суапышт илыш-кыл вашталтме
семын весем шога. Литератур йылмылан могай пагытыште мо утларак кӱлешан,
сылнымут
тӱҥ шотышто лач ты сомылым шуктен толеш. Мутлан, 20—30-шо ийлаште ик эн
кӱлешан
сомыл лийын мутвундым пойдарымаш. Тунам сылнымут гоч шагал огыл у мут
литератур
йылмыш пурен. Кокымшо периодышто (1938—1955) 20—30-шо ийласе йылме
яндарлыкым
арален кодымаш ик эн тӱҥ сомылыш савырнен. Тидымак тунамсе сылнымут шуктен,
Литератур йылмын вияҥме кызытсе кумшо йыжыҥыште мутвундым пойдарыме задаче
угыч
лектын. Сылнымут тидымат авалтен. Шарналтыза ты шотышто В.Колумбын суапшым.
Литератур йылмылан сылнымутын суапше эре икгай лийын огыл. Икгай огыл посна
возышо-влакын надырыштат. Икте мутвундым пойдараш утларак полша, весе йылме
лывыргылыкым эшеат лывыртен колта, кумшо улшо нормым пеҥгыдемдымаште шке
суапшым ончыкта. Мутлан, С.Чавайн, О.Шабдар, Д.Орай калык йылмым
литератураҥдымаште кугу
мастар лийыныт. М.Шкетанынат ты суапше рашак палдырна, но тудо эше
мутвундым
тӱрлӧ у шомакла дене, эн ончычак тӱрлӧ диалектла гыч чумырымо мутла дене,
пойдарыме шотышто моло деч палынак ойыртемалтеш. Ты могырымак у пагытыште
В.Колумбым
ончыктыман. Тудо тылеч посна шке гычат ятыр у шомакым ыштен. В.Колумб
литератур
йылмылан эше ик суапым ыштен, тиде — ой чоҥалтме радамым весемден
келыштарылмаш.
Тудо руш йылмыште Н.В.Гоголь семынак литератур йылмын грамматика нормыжым,
поснак синтаксис могырым, эреак пудыртыл шоген, предложений чоҥалтме
радамым пужгален, уэмдылын, конструкцийжым вашталтылын. Тидын дене В.Колумб
литератур йылмылан ончыко тошкалашыже чотак полшен, шкешотан стильже
негызеш литератур йылмым у
семын вияҥме корныш шупшылын. Шке жапыштыже тидлан поэтым шуко шылталеныт.
Изиш вес семынрак полшен литератур йылмылан Вениамин Ивановын возымыжо.
Тудо
классический марий сылнымут стиль дене серкален, литератур нормым чыла
шотыштат
эскерен возен, тудым нимынярат пудыртылын огыл. Шке возымыж дене тудат,
мутат
уке, литератур йылмым вияҥдаш полшен. Но В.Колумб семын уэмден, весемден
возымо
дене огыл, а улшо нормым эшеат утларак пеҥгыдемдаш тыршыме дене. Тудын
чапле
произведенийлажлан кӧра литератур нормо эше утларак верышкыже шинчын,
вожештын,
пеҥгыдемын. Туге гынат, В.Колумбын "чын огыл" возымыжо утларак пайдале
надыр
лийын, литератур йылмым ончылтарен колтымаште тудын суапше В.Ивановын деч
ятырлан серыплырак. Тудын пашаже йылмым умбакыла вийныктарымашке
виктаралтын. Йылмылан сылнымутын тыгай полышыжо утларак кӱлешан.
Литератур йылме вияҥме семын сылнымут ден тудын кокласе вашкыл эреак чакем
толеш. Поян сылнымут уло гын, литератур йылмат поянрак, лывыргырак лиеш.
Мыняр утларак виештеш сылнымут, тунар утларак вийым пога литератур йылме.
Вес могырым,
сылнымут йылме адыраҥше литератур йылме улмылан кӧра шке моторлыкшым,
сылнылыкшым эше чотрак сӧрастараш йӧным налеш. Лывырге, поян литератур
йылме чапле произведенийлам шочыкташ полша.
Тыгеракын, литератур йылме вияҥме корнышто сылнымут посна верым налеш.
Йылмын
нине кок ойыртемышт кызытсе жапыште икте-весышт деч посна илен огыт керт.
Нуно,
ваш-ваш пойдаралтын, ик сомылымак шуктен шогат, национальный йылмым
вияҥдат, тудын кӱлешлыкшым кугемдат, мер илышын йыжыҥлашкыже шыҥдараш,
калык коклашке шараш
полшат.

Марий литератур йылмын шочмо жапше нерген. Эше шукерте огыл веле марий
литератур
йылме Октябрь революций деч вара веле шочын, манын ойлат ыле. Изиш варарак
вес
шонымаш лекте: литератур йылмын шочмо пагытшым ХИХ курымын 70-ше ийлаже
дене
кылдаш тӱҥальыч. Тыгодым марла книган ты пагыт гыч утларак лекташ
тӱҥалмыжым да
тудын йылмыже чот саеммым шотыш нальыч.
Тиде, мутат уке, тыгак. Ты жап гыч марла возыш йылме палынак
демократизироватлалтын, литератур йылмын чыла палыже раш кончаш тӱҥалын.
Марий йылмын функцийже
кугемын, изин-олян тудо школышко шыҥен. Санденак ты жап гыч марий литератур
йылмын улмыж нерген ойлаш чыла шотыштат негыз ыле.
Туге гынат ты шонымым кызытсе жапыште вес семынрак ончалде ок лий. Шуко
калык
шке литератур йылмыже шочмо пагытым икымше букварь, икымше библий, икманаш,
савыктыме тӱҥалтыш книга лекме дене кылда. Тыге шотлат эстон, финн да моло
ятыр
калыкат. Тыге, руш литератур йылме шочмо жаплан эсогыл савыкташ тӱҥалме деч
ончычсо пагытымат шотлат. Руш шымлызе-влак руш литератур йылмын историйжым
ХИ курым гычак тӱҥалыт. Тунам эше нимогай савыктышат лийын огыл.
Кызытсе жапыште литератур йылме шочаш тӱҥалме жапым икымше книга лекме ий
дене
кылдат. Ты могырым марий литератур йылмын шочмо жапшымат икмыняр ончыко
шупшылаш
чыла амал уло. Ме палена: марла возыктыш ХВИИИ курымышто вияҥаш тӱҥалын,
тунамак
эн тӱҥалтыш марла текст-влак савыкталтыныт. Ты гутлаштак тӱҥалтыш марий
грамматика лектын. Икманаш, ты жапыште марий мут кагаз ӱмбак возын,
савыкталтын. Садлан тиде жапымак марий литератур йылмын шочаш тӱҥалмыжлан
шотлаш кӱлеш. Лачымынрак ойлаш гын, тиде — икымше марий грамматика лекме
жап, 1775 ий. Лач тиде ийымак марий литератур йылмын тӱҥалтыш йыжыҥжылан
пыштыман.
Тиде жапыште грамматика веле огыл лектын. Ятыр кидвозыш мутер-влак
ышталтыныт,
посна текст-влак савыкталтыныт, марий алфавит ден графика негызлалтыныт.
Нине
памятниклаште литератур йылмын палыже-влакым рашак шижаш лиеш. Чын, нуно
кызытсе
семын раш палдарнен огытыл. Но вет ойленна ыле: литератур йылмын палыже-
влакым
ончыктымо годым историзм принцип деч кораҥаш ок лий, кызытсе кӱкшыт гыч
нине пале-влакым аклыман огыл.
Сандене марла возыктышын шочмо пагытшым марий литератур йылмын шочмо жапше
семынак ончаш тӱҥалман. Литератур йылме возыктыш шочмо дене кылдалтеш. Ты
могырым
ончалаш гынат, марий литератур йылмын шочмыжым саде пагыт денак иктештарыде
огеш
лий.
Тыгеракын, марий литератур йылмын шочмо пагытшым ме ХВИИИ курымын кокымшо
пелыж
дене кылдаш тӱҥалына. Тидлан тыгай амал-влак улыт; 1) икымше марий
грамматикын
лекмыже; 2) марий графика ден орфографий шочмаш; 3) кидвозыш мутер-влакын
ышталтмышт; 4) тӱҥалтыш марла почеламут-влакын савыкталтмышт.
1775 ийысе марий грамматикын графика ден орфографийже шӱдӧ ий жапыште
вашталтде
кучылталтыныт, марла книга-влакын возымыштым виктарен шогеныт. Тудо кызытсе
семын возымылан негыз лийын. Ты возыш марий еҥым шочмо йылмыж деке шӱмаҥдаш
мыняр-гынат полшен. Тидыже савыктышын лудшылан келыштарымыж нерген ойла. А
тиде — литератур йылмын палыже.
Марий литератур йылмын ты йыжыҥжым тошто марий литератур йылме манаш лиеш.

Марий литератур йылмын вияҥме йыжыҥже-влак. Марий литератур йылмын вияҥме
корныжо кугурак традициян моло йылмыла дене таҥастарымаште кужуак огыл.
Тудо ХВИИИ
курымын кокымшо пелыштыже марийым христиан вераш савырыме сомылын
кожганымыж дене кылдалтын. Тыгеже ты корным изиак манашат ок лий. Тудо,
мутат уке, младописьменный манме йылме тӱшкашке ок пуро. Марий йылмат —
икмарда традициян тошто литератур йылме. Тудын историйже кок курым жапым
авалта.
Марий литератур йылмын вияҥме корныштыжо тыгай йыжыҥлам ончыкташ лиеш:
1. Тӱҥалтыш йыжыҥ. Тудым тошто марий литератур йылме манаш лиеш. Тӱҥалеш
ХВИИИ
курымын кокымшо пелыж гыч. Тиде жапыште марла возыктыш шочын, тӱҥалтыш
марла савыктыш-влак (изирак текст, посна ой-влак), икымше марий грамматика,
кидвозыш мутер-влак, эн ончычсо марла книга-влак — чылаже 9 книга —
лектыныт. Нине возымо
шарныктышлаште йылмым нормироватлымаш, тӧрлатен-келыштарымаш начар лийын.
ИИ. Кокымшо йыжыҥ ХИХ курымын шымлыше ийлаж гыч тӱҥалеш. Тиде — кызытсе
марий
литератур йылмын шочмо пагытше. Тудо Октябрь революций марте шуйна. Ты
йыжыҥ кок
тодылалтышлан шелалтеш:
1) Кусаркалыше комиссий саманысе литератур йылме (ХИХ курымын 70-ше ийлаже
—
1905 ий);
2) "Марла календарь" деч варасе литератур йылме (1906—1917 ийла). Тиде
йыжыҥыште
ятыр марла книга лектын, алфавит ден орфографий кызытсе тӱсым налыныт,
марий
сылнымут шочын, газет лекташ тӱҥалын, туныктымо книга-влак савыкталтыныт,
марий
йылме, изиракын гынат, туныктымо пашашке шыҥдаралтын. Тиде жапыште возымо
марий
йылме демократизироватлалтын, палынак нормироватлалтын, тӧрлатен-
келыштаралтын.
ИИИ. Кумшо йыжыҥ 1917 ийысе революций деч вара тӱҥалеш. Марий литератур
йылмын
вияҥме корныштыжо тиде эн тӱвыргӧ ужаш. Тиде жапыште марий литератур йылме
йолымбак шогалеш, тудын мутвундыжо чот пойдаралтеш, нормыжо пеҥгыдемеш,
функцийже
чот шарла, марий илышын чыла йыжыҥлашкыже шыҥдаралташ тӱҥалеш. Тиде
йыжыҥыште
кум тодылалтышым ончыкташ лиеш.
1) Марий илыш вораныме годсо литератур йылме — 1917—1937 ийлам авалта.
Марий
йылме верч талын кучедалме жап.
2) Реформо деч варасе литератур йылме, 1938—1955 ийла. 1938 ийысе йылме
реформым
пуртымо гыч тӱҥалеш да 50-ше ийла кыдал марте шуйна.
3) Кызытсе литератур йылме — 50 ийла кыдал гыч тӱҥалеш.
Нине тодылалтыш-влак кокла гыч кажныжын шке палыже уло. Йылме сомыл нунын
коклаште тӱрлӧ семын шукталтын.

Марий литератур йылмын шочмо да чоҥалтме ойыртемже-влак. Марий литератур
йылме
кугу традициян моло йылмыла дене таҥастарымаште йӧршеш вес семын
формироватлалтын. Тидын тӱҥ амалже — марий калыкын вестӱрлӧ, шкешотан илыш-
касышыже. Марий
калыкын литератур йылмыже шочмо пагыт тудын еҥ кид йымаке логалме неле
пагытше
дене иктеш толын. Марий калык шке культуржым шонымыж семын вораҥдарен
кертын
огыл. Тудым, чодыра коклаш поктен пуртен, моло калык деч кораҥден, тӱнямбал
цивилизаций вияҥме корно деч ӧрдыжкӧ шӱкалыныт, тӱнямбал культурым
кӧргышкыжӧ шыҥдараш йӧным поген налыныт. Тыге калыкна шеҥгелан кодын.
Садлан, ӧршаш уке, шке
возыктышыжымат вияҥден кертын огыл.
Марий литератур йылмын шочмо ойыртемже нерген ойлымо годым мут эн ончычак
тудын
могай амаллан кӧра нерешташ тӱҥалмыж нерген лекшаш. Такшым гын ты шотышто
марий-влак шуко моло калык деч огыт ойыртемалт. Пале, чыла гаяк литератур
йылмын шочаш
тӱҥалмыже религийым шарыме дене кылдалтын. Марийынат тыгак лийын.
Возыктышым тудын деке руш православный религий конден.
Марий коклаште руш верам шарымылан кӧра икымше марий грамматика, кидвозыш
мутер,
марла книга-влак шочыныт. Литератур йылмын эн ожнысо памятникше-влак
религийлан
кӧра иланеныт. Варажымат, ХИХ курымын 70-ше ийлаштыже, кызытсе литератур
йылме
шочмо пагытыште, марла возыктыш религийын кӱлешлыкшылан кӧрак умбакыже вияҥ
каен. Ты шотышто кугу пашам святитель Гурийын обществыже пелен ыштыме
кусаркалыше
комиссий шуктен. Тудо религий нерген моткоч шуко марла книгам савыктен.
Нунын
негызеш марий литератур йылме иланен. Тудо демократизироватлалтын, нормыжо
пеҥгыдемын, возымо йылме калык коклаш шарлен. Тиде — икымше ойыртем.
Кокымшо ойыртем. Марла возыктыш ден литератур йылме тӱрлӧ диалект дене
вияҥаш
тӱҥалыныт. Эн ончычсо книга-влак олыкмарий наречий дене савыкталтыныт
(икымше
грамматика, 1804 ийысе книга). Изиш варарак книга лекташ тӱҥалын курыкмарий
наречий дене (1821 ийысе книга, А.Альбинскийын грамматикыже). Тыге марла
книга эше
ондакак кок наречий дене лекташ тӱҥалын. Варажым, ХИХ курым мучаште, эрвел
наречий дене книгам савыкташ тӱҥалыныт — тиде 1879 ийыште лийын. Тыгеракын,
революций деч ончыч марла книга кум наречий дене лектын шоген.
ХХ курым тӱҥалтышыште олыкмарий ден эрвел наречий-влак ик корно дене вияҥаш

тӱҥалаш йӧным муыныт. 20-шо ийлаште ик литератур йылмым чоҥышаш верч толкын

нӧлталалтын. Но поро шонымаш тӱрлӧ умылыдымашлан кӧра илышыш пурен шуын
огыл.
Кугыжан кучем, марий калык иктыш ушнен ынже керт манын, книгам лӱмынак
тӱрлӧ диалект дене луктеден. Варажым тиде ик литератур йылмым чоҥымаште
кугу чаракым ыштен.
Кумшо ойыртем. Марий литератур йылме, фольклорлан да калык кутырымо
йылмылан
эҥертен, йолымбак шогалын. Тидыже ХИХ курымын кокымшо пелыштыже поснак чот
шижалташ тӱҥалын. Марла лекше тӱҥалтыш книга-влакын йылмышт фольклорын деч
кугунак
огыт ойыртемалт. Библийысе ойлымаш-влак, мутлан, йомак семын лудалтыт да
кутырымо йылмын чыла ойыртемжым мӧҥгештарат.
Марий литератур йылмын нормыжо фольклор йылмын калыкым иктыш чумырен шогышо
вийжылан эҥертен. Фольклор произведенийлаште диалект ойыртем моло дене
таҥастарымаште икмыняр ӱштылтеш. Сандене, тудлан эҥертен, чумыр калыклан
келшен толшо ик
литератур йылмым чоҥаш куштылгырак ыле.
Но калык ойпого йылме ондакшым, поснак ХВИИИ курымышто да ХИХ курымын
тӱҥалтыш
пелыштыже, начарын кучылталтын. Амалже — марла книгам тунам руш-влак луктын
шогеныт. ХИХ курымын кокымшо пелыже гыч веле, кунам книга лукмо пашашке
марий-влак
шке ушненыт, тиде кожганен. Но фольклорлан литератур йылме "Марла
календарьым"
лукмо пагыт гыч эн чот эҥерташ тӱҥалын.
Кумалтышмут марий литератур йылмын чоҥалтме корныштыжо ӱшанле эҥертыш лийын
кертеш ыле. Тудын сылне, поян йылмыже, ой лывыргылыкше, мутвундо саскаже
шыташ
тӱҥалше возымо йылмылан шуко полшен кертеш ыле. Шуко шотышто тудо ик
литератур
йылмым чоҥымаште эҥертыш лийын кертеш ыле. Но кумалтышмут, чаманаш веле
кодеш,
марий литератур йылмым чоҥымаште шке вийжым ончыктен кертын огыл. Тидлан
кок
амал лийын. Иктыже — марий литератур йылмын православный религий негызеш
шочмыжо. Ме палена: марий вера православийын кугу тушманже лийын, садлан
руш миссионер-влак, конешне, марий кумалтыш мутын лывыргылыкшым йылмым
вияҥдаш нигузеат
кучылт кертын огытыл. Вес амалже тыгайракак. Тудо литератур йылмын Совет
кучем
жапыште вияҥмыж дене кылдалтеш. Тунамак саде амалланак кӧра — большевик
идеологийын кеч-могай вера ваштареш улмыжлан — марла кумалтышмут адакат шке
сылнылыкшым литератур йылмыш вончыктарен кертын огыл.
Туге гынат тӱрыс ончымаште марий литератур йылме фольклор помышеш иланен,
манаш
лиеш. Тиде тудын социальный эҥертышыж дене кылдалтеш. Марий литератур йылме

тӱҥалтыш гычак кумда социальный эҥертышым налын. Садланак фольклор тудын ик
эн
тӱҥ ужашыже семын лийын.
Нылымше ойыртем — литератур йылмын Совет кучем саманыште вияҥмыже. Тиде
жапыште
тудо угыч шочмо семынак чот тӱвырген вияҥаш тӱҥалын. Тудын мутвундыжо тунам
поснак чот пойдаралтын: у шомак-влак ышталтыныт, диалект мут-влак
шыҥдаралтыныт,
мутын значенийже кумдаҥын, литератур йылмын мут ыштыме модельже-влак
шукемыныт.
Революций деч вара марий литератур йылмыште икмыняр ойыртемым палемдаш
лиеш. Тиде: 1) литератур йылмын функцийже шарлымаш. Поснак чот тиде икымше
периодышто
(1917—1937 ийла) шижалтын. Кокымшо периодышто (1935—1955 ийла) мӧҥгештын.
Кызыт
адак угыч шарлыме рашак палдырна; 2) литератур йылмын стиль шотышто
пойдаралтмыже. Совет кучем жапыште тудын у стильже-влак шочыныт:
канцелярско-деловой, научный, эпистолярный; сылнымут ден газет-публицистик
стиль чот одарланеныт. Литератур йылмын ойлымо формыжо шочын. 1937 ий деч
вара тиде адакат аҥысыремын; 3) литератур йылмысе лексикын чот
пойдаралтмыже. Мут поянлык тиде жапыште тӱҥ шотышто
шочмо йылмын мут ыштыме йӧнжӧ дене кугемдалтын. Кӱсынлымаш кугу верым налын

огыл; 4) литератур йылмын фонологий ден грамматика структурыштыжо икмыняр
вашталтыш лийын. Фонологийыште — тиде икмыняр у фонема пурымаш (ф, х, ц, ы,
молат),
гласный гармоний законын мыняр-гынат вашталтмыже. Грамматикыште — у типан
предложений-влак шочмаш, шуко чот формым, притяжательный формым кучылтмаш,
т.м.
Совет кучем жапыште марий литератур йылмыште моткоч кугу вашталтыш лийын.
Тудо
нигунам уждымо ошкыл дене ончыко тошкалын. Кӱчык жапыште моло адыраҥше
литератур
йылмыла дене тӧр лектын шуын, манаш лиеш. Тидлан кок амал полшен: 1)
литератур
йылме вияҥме процессыш (корныш) айдеме кид чот логалмаш (сознательный
вмешательстве манме). Тидыже тунам моткоч чот палдырнен да кугу верым
налын. Тыгай процесс деч посна такшым гын ик литератур йылмат огеш вияҥ. Но
марий-влакын тиде
тунам поснак чот шыҥдаралтын. Тиде тудо жапыште кок семын эртен: (а)
йылмызе-влакын путырак кыртмен ыштымышт (у мут-влакым ыштылмаш, алфавит,
орфографий йодыш-влакым рашемдылмаш, грамматика, стилистика нормо-влакым
кышкарлымаш, т.м. ;
(б) йылме пашаште административный орган-влакын чот тыршымашышт. Нуно йылме
чоҥымашын тӱҥ корныжым виктарен шогеныт, марий йылмым илышыш пурташ, калык
коклаш
шыҥдараш чот полшеныт, нунын вуйлатымышт почеш ик литератур йылме верч
кучедалмаш тарванен, т.м. 2) Вес амалже — моло йылмын, эн ончычак рушын,
опытыштлан
эҥертымаш. Тиде литератур йылмым чоҥымо корным шуко шотышто кӱчыкемден,
вияштараш полшен.
Визымше ойыртем — ик йылме верч кучедалмаш. Тыглай ончалаш гын, тиде
процесс марийын веле огыл лийын. Ик йылме кӱлмӧ ыҥ эше ХХ курым тӱҥалтыштак
лектын, но тидын верч кучедалме толкын 20-шо ийлаште гына тарванен. Варарак
ты йодыш марий
мер сото ончылан ик гана веле огыл шогалын. Но мучаш марте ик ганат
шукталтын
огыл. Проблеме кызытат кодеш.
Кудымшо ойыртем — пуризм (яндар йылме) нерген йодыш. Ме ойлышна, 20-шо
ийлаште
марла ятыр у мут ышталтын. Тидым южышт пуризм семын акленыт. Туге гынат
марий
литератур йылме вияҥме корнышто "уда пуризм" лийын огыл. У мут-влакым
ыштымым
марий илышын тунамсе ойыртемже дене кылдыман. Адакшым тыгай тенденций
тӱҥалтыш
жапыште кеч-могай калыкынат лиеш. У илыш корныш лекше кеч-могай калыкат
шкаланже
эҥертышым тошто йӱлаште, тошто годсо койышышто кычалаш тӱҥалеш. Марийын
тошто
возымо традицийже уке, сандене фольклор гына эҥертыш лийын. Марий мерсото
вуйым
тудын велыш савырен, "яндар, таза йылмым" кычалын. Тунам шуко у мут
ышталтын
гын, тидым пуризм манын мыскылаш нигузеат келшен ок тол. Тыште пуризм койыш
икмыняр палдырныме нерген гына ойлыман дыр. Но тидыжат шке жапшылан кӱлын.
Шымше ойыртем — марий литератур йылме руш йылмын кугу влиянийже негызеш
кышкаралтын. Тиде тудын шочмо пагытше гычак чот шижалташ тӱҥалын. Руш йылме
семын тудын графика ден алфавитше пеҥгыдемыныт, шуко шотышто руш йылмын
модельже кучылталтын у мут-влакым ыштымаште, ушымо ой (сложный предложений)
системе вияҥмаште,
моло вереат. Марий литератур йылмыште могай процесс каен шоген, шукыж годым
тудо
пошкудо йылме деч посна эртен огыл. Тидыже Совет кучем жапыште поснак чот
палдырнен. Тыге литератур йылмын стиль ойыртемышкыжат икмыняр вашталтыш
пурен. Но
эн кугу влияний тудын мутвундыжым шукемдымаште шижалтеш. Революций деч вара
марий йылмыш моткоч шуко руш мут шыҥен.
Кандашымше ойыртем — марий литератур йылмылан негызым ик посна еҥ пыштен
огыл.
Шочаш тӱҥалмыж годымат, вараракшат, кызытсе литератур йылме вияҥаш тӱҥалме
жапыште, тудын ойыртемже тӱшкан чумыралтын. Тидымак ме Совет кучем жапыштат
ужынна. Марий литератур йылме шочмаште да умбакыже вияҥмаште посна
авторитет лийын
огыл. Туге гынат кок тале йылмызын суапшым ончыктышаш улына. Тиде —
В.М.Васильев
ден Г.Г.Кармазин. Нуно литератур йылмын ончыклык корныжым виктарен
колтымаште
20—30-шо ийлаште моткоч кугу сомылым шуктен шогеныт.

Ив. ИВАНОВ, филологий наука доктор, МарГУ-н профессоржо.



042198
************************************************************************
4—21
Николай АРТЕМЬЕВ
Вуртем мыскара-влак

Кошкынет гын, кечыш кӱзӧ

Ожно Вуртем марий-влак Элнет дене шолым волтеныт. Тиде шошо вӱдшор годым
лийын.
Миклайсола Лайдук вӱдыш пурен каен улмаш. Вынер вургем, йыдал, ыштыр чыла
нӧрен
пытен. Шкежат пешак кылмен, чытыра веле. Тудым Шопкеръял Каленый Пӧтр
"чаманен"
да ойла:
— Ой. Лайдук, тыге кылмен коленат кертат, айда лучо пушеҥге вуйыш кӱзӧ,
тушеч
кече чакрак, вашке кошкет, шкежат ырет.
Лайдукет ӱшана, кугу пӱнчыш кӱзен шинчеш. Кӱшнет шошо мардеж пеш шиялтара.
Лайдук ырыме олмеш ялт тӱҥын шинчын.
— Ой, Каленый, йолташ-влак, волтыза мыйым! Юмо ончылно, чисти тӱҥынам, шке
волен
ом керт,— манын кычкыра.
Пӧтрет адакат чамана да, пушеҥге вуйыш кӱзен, Лайдукым кыдалже гыч кандыра
дене
кылден пыкше волта. Вара шапашыж гыч ик стакан шке шолтыметым темен пуа.
Тыге
Лайдукым кылмен колымо деч утара.

Имньылан куштылгырак лиеш

Шора воктеке, куголык деке, Вуртем марий-влак чодыра руаш миеныт. Куэ тӱҥ
дене
Йогырка ӱшым ыштен да толаш лекме годым пошкудо марий деч йодеш:
— Кыстинчи изай, ӱшем имне орвашкет пыштен наҥгаяш лиеш мо?
— Уке, тыге огыл, тый, лучо шкеже шич да ӱшетым вачышкет пыште, вара
имньылан
куштылгырак лиеш,— манеш мыскараче марий.
Йогырка тыге Тосметсола марте мӧҥгыжӧ ӱшым вачышкыже пыштен, орваште шинчен
толын.

Кубань олмеш Курган

Икана Богдан Йыван ден Йогырка Кубаньыш уналыкеш каяш лектыныт. Озаҥ олашке
йолынак миен шуынытат, кӱртньӧ корно вокзалыште билетым налаш шогалыныт.
Кассирже
йодеш: "Кушко каеда?" "Курганыш" манеш Йогыркат.
Билетым налмеке, поездыш шинчыныт. Свердловскышко миен шумекышт иже ушышт
пурен.
Кубань Курган олмеш Сибирь Курганыш билетым налыныт улмаш. Кубань арбузым
кочкаш
шонен кайыше-влакетым вара милициет ала-кузе мӧҥгеш шынден колтен.

Эх, йыдал ышташ йӧра ыльыс

Икана Шеҥше автобус дене мӧҥгӧ толам. Элнет деке шушаш годым ик шоҥго
кугыза окнашке ончен ойла:
— Ала-мо мемнан чодыра гай ок кой.
— Кугызай, тыйже кушко кает?— йодам.
— Шордӱрыш — ышталеш.
— Мо, автобусшо Шеҥшыш каяс, манам.
— Эх, керемшак, мыйже Шордӱрыш кая шонышымыс,— ӧрткен эрдыжым кыра.
Вара, автобусым шогалтен. Тӱшӱм вӱд деран волаш йодо, чылымышкыже тамакым
шӱшкын
корно тӱреш шупшаш шинче.
Шеҥше вате йырымлен ойла:
— Эх, арамак тулар волен кодо, кеч йыдал ышташем йӧра ыльыс.

"Река сметана"

Изи колхоз годым Вуртем марий-влак госпоставке шурным Арчаш шупшыктеныт.
Икана
Йогоркат миен. Приемщик йодеш:
— Чего привез?
— Черную пшеницу,— манеш рушла моштышо Кача куван эргыже.
— Какого колхоза?
— Река сметана — вашешта Йогырка.
Приемщикет накладноеш "Принята гречиха из колхоза "Река сметана" манын
возен
колтен.
Тосметсола ялже тунам "Эҥерӱмбал" колхозыш пурен, а колташыже шем шыдаҥым
колтеныт улмаш.

"Ик коҥга кинде сита"
Ведук вате Отна пазарыш ушкал ужалаш каяш лектын полшышылан суасла моштышо
Кыстинчим тарлен. Чыла ямдылымек, Ведук вате йодеш:
— Кыстинчи изай, кочкаш мызаррак пышташ?
— Ик коҥга кинде сита,— манеш Шиялтыш Кыстинчи.
Ведук вате уржа мешакеш куд сукыр киндым пыштен нумал миен, тунарак мӧҥгеш
сакен
толын. Кочкашыже кок шултыш веле каен. Отня мартеже лучко меҥге веле.

Шкетынак иле

Ала-могай пайрем ыле. Богдан Йыван мемнан дене баяным шоктен шинча.
Аваже тудлан ойла:
— Эй, Йыван арам шкетын илен толашет, лучо Мослан Зоят деке кае, барин гай
илаш
тӱҥалат.
Зояже аван кресӱдыржӧ, Йыванет тудым марлан налын улмаш, но ойырлен каен.
— А мо, каем, Элнеттӱр гыч пушым кондемат, плотина гыч ийын лектам, Зоя дек
угыч
марийлыкеш пурем. Вара сӧсна фермыште кочегар лиям, вич сӧсна игым налам,
Ширка
Володя гай волтушкым нумалын пукшем, кугум ыштем да шӱшкылаш Чакурым
наҥгаем.
Тудо шӱшкылаш пеш тале. Шылжым Яки Саня гай Йошкар-Ола пазарыш наҥгаем,
ужален
толам да кевытче Каюмыч деч яшлык дене аракам налам да кугу пайремым
ыштена.
— Эй, калер, эх-хе-хе!— ава йырымлалта.— Тугеже шкетынак иле!

Телефон

Сар жап. Пусаксола правлений пӧрт дене йоча-влак телефон дене модыт. Мослан
Арчуш телефонын кадыр пучшым кучен, пеш кычкыра:
— Альо! Станций Симса?! (Шиньшам тыге манеш) .
Пекшым Миклай омса вес велне оҥарен шинча:
— Симса, Симса! Тудыжо тылат молан?
— Ачан увержым йоднем.
— Ачатше кушко каен?
— Армийыш салтаклан.
— Кунам?!
— Ӱарня деч ондакрак, шорыкйол деч варарак.

Шӱльӧ мелнам кочнеже

Изиж годым Мослан Арчуш олыкышто мӱкшым кученат, йодеш:
— Ым, зи-и-им, юмына кача (мӱкшым тыге манеш), мӱй пуи-и, ик кум йол сӱсӱ
лозасым пуи-и (кум йолан писте руаш вочко маннеже, сӱсӱжӧ — шӱльӧ).
Шӱльӧ ложаш дене кӱэштме мелнам кочнеже улмаш.

Кычалатов Отму

Икана Калди Микал Ахметша Гараевичын обходшо гыч чодырам шолыштын да
кучалтын.
Морко чодыра ороллан акым возат.
— Фамилиет кузе? — йодыт.
— Кычалатов,— манеш Калди.
— Лӱмет?
— Отму.
Вара сельсоветыш суд гыч повестке толеш: "Обеспечить явку гражданина
Кычалатова
Отму".
Сельсовет Васа вашеш возен колта: "Такой житель у нас не значится в списке
сельсовета". — Судья нимолан ӧрын да делам петырен: "Ввиду отсутствия
обвиняемого в иске отказать".

Мый яра, тудо оксала?

Орина мӱшкыран. Марийжын ракатым налмыже шуын колтенат, пеш йыгыла:
— Кува-а, айда ик гана... мый ласкан гына-а...
— Мо, ужат вет, ок лий, азам лугыч ыштынет огыл дыр?— ойла ватыже.
— Ок лий гын, ок лий. Пу туалгын кум теҥгем!
Ватыже ок чамане — пуа, ынже пижедыл веле: кугызаже ала-кушко лектынат кая.
Ик
пел шагат гыч толеш. Куанен. Ватыже йодеш:
— Ну мо вара — лие? Чонет каныш?
— Лие улде.
— Вара кӧ дек мийышыч?
— Пошкудо Настачи дек.
— Ох, керемет Настачи! — сырен кудалта Орина. — Мый тудын мӱшкыранже годым
марийжылан ярак пуышым, тый дечет кум теҥгем нале огыл дыр?!

Амал эре лектеш

Йӱшӧ Проси деч ӱдыржӧ йодеш:
— Авай, молан йӱыч?
— Куанымем дене, ӱдырем. Казана кум пачам ыштен.
Вес гана адак Проси подылшо.
— Авай, ындыже адак молан йӱыч?
— Сырымем дене, ӱдырем. Казанан ик пачаже колен.
Йӱшӧ еҥлан эре амал лектеш.



042298
************************************************************************
4—22
Экономике
"Шочеш пырля пашаште кинде лӱм...
Кузерак ила, пашам ышта вара рынке жапыште Морко районысо "Коркатовский"
тӱшка
паян озанлык? Могай ситыдымаш, сеҥымаш чоным туржеш верысе калыкыным? Нине
да
моло йодышымат "Коркатовский" КДП вуйлатыше, Марий Эл Кугыжаныш Погынын
депутатше Геннадий Анатольевич Васильев дене "Ончыко" журналын тӱҥ
редакторын алмаштышыже поэт Валентин Осипов лончылат.

В.Осипов. Геннадий Анатольевич, шомак кылдышнам рончаш тӱҥалме деч ончыч ик
почеламут корнылам ушештарынем:
Улам мый ялысе. Мылам пӱралтын
Пасум пукшаш-йӱкташ, курал ӱдаш.
Йоча годсек тидланак тунемалтын,
Пӱжвӱдым мланде пашалан пуаш.

У шурно кидыштем, мландемын сийже,
Айдемын кокымшо куатле шӱм.
Коешыс калыкын, пӱртӱсын вийже,
Шочеш пырля пашаште кинде лӱм.

Тыгеракын, ойна пасу паша, ялысе калык нерген лиеш. Те кызыт "Коркатовский"

тӱшка паян озанлыклан вуйын шогеда. Тиде предприятий икмыняр ий ончыч "Путь
Ленина" совхозыш пурен. 1970 ийлаште мыланемат тысе пашазе-шамыч дене эреак
вашлияш пернен. Молан манаш гын, озанлык кӧргыштак улшо Кожлаер клубым
вуйлатенам,
тыштак шочын-кушкынам.
Тӱҥалтыш жапыште паша шолын шоген (совхозыш кум колхозым ушымо ыле),
калыкат
улан илен. Машинавечыште техникат лыҥак лийын, комплекслаште вольык вуят
ешаралтын. Но илен-толын, "Путь Ленина" койын шапалгаш тӱҥале, вараже
йӧршын шолдыргыш. Молан?
Геннадий Васильев. Жап эртыме семын, южо отделенийыште, бригадыште посна еҥ-
влак
— механизаторжат, вольык ончышыжат — аракалан шӱмаҥыныт, пашашке лекмым
чарненыт. Мый тунам Кокласола (Коркатово) ялсовет исполкомым вуйлатенам.
Лектын, пӧрт
еда кошташ логалын, молан айдеме пашаште огыл, рашемдаш тыршенам.
Тыгеракын, озанлык кӧргыштӧ келшыдымаш ылыжын. Йӱд-кече пӱжвӱдым йоктарен
тыршыше-влак ойленыт: "А молан ме тынар толашена, вет оксажым садиктак тӧр
налына".
Тиде ик амал. Весе: "Путь Ленина" совхозшо нимучашдыме кумда лийын: ик
отделений
гыч весе марте — 17 меҥге, ялжат 17 ыле. Курал-ӱдымӧ мландыже, олыкшо,
чодыраже
— 4800 гектар. А шотан корно уке. Озанлыкым вуйлатыше-влак, чыла
отделенийышке,
бригадышке, ялышке миен шуын, ончен-терген кертын огытыл. Сандене илыш
ончыктен:
умбакыже тыге илаш огеш лий. Теве тыгай мыйын иктешлымашем.
В.О. Совхоз шаланен пытымеке, "Коркатовский" КДП ышталте. Тиде
предприятийым кунамсек вуйлатеда?
Г.В. "Путь Ленина" кум ужашлан шелалте: Овдасола калык "Россия", мемнан
Кокласола, Йошкарэҥер-шамыч "Коркатовский", Кожлаер, Ильинский кундемла
"Ленин корно"
колхозлам почыч.
А мый ты озанлыкым 1991 ий 8 январь гыч вуйлатем.

О.В. Те шаҥге "Кокласола ялсовет иполком председатель лийынам" манын
палемдышда...
Г.В. 1990 ий 27 октябрь марте тиде сомылым шуктенам. Вара Закон почеш,
исполкомым пытарышт, администраций лие. Мый паша деч посна кодым.
Молан тыге лие, кӱчыкын ушештарынем. Ачам 1972 ийыште илыш дене чеверласен.

Авамлан шкетланже вич шочшым илыш-корныш лукташ логалын. Вик ойлаш гын,
нужнанрак иленна, пӧртна тошто лийын.
Ялсоветыште улмо годым шкаланем да Овдасола медпункт вуйлатышылан пӧртым
ыштен
улына. Калык тыгай манеш-манешым колтен: пуйто тиде кок пӧртым шоҥго-
шамычлан
толшо оксам кучылтын ыштыме. А лийынже теве кузе: проектно-сметный
документаций
почеш ялсовет исполком пунчалым луктын, депутат-влак йӱкленыт, а оксажым
пӱтынек
Марий правительство, Госплан председатель В.А.Галавтеев ойыреныт. Тудым мый
ӱмырем мучко поро мут дене шарнен илем.
Теве тыгеракын 1990 ий 27 октябрь гыч 1991 ий 8 январь марте паша деч посна
шинчылтым.
Варажым еҥ-влак йоҥылыш ойлыштмыштым умыленыт.
В.О. Пашаче калык, пошкудо-влак тендам арам шылталымыштым умыленыт. Варажым

озанлыкым вуйлаташ шогалтыме годым нуно могай койыш-шоктышым ончыктеныт?
Г.В. 1991 ий 8 январьыште Кокласола, Йошкарэҥер-шамыч тӱшка погынымашым
эртареныт, мыйын толмем 9 шагат эр гыч 13 шагат марте вучен шинченыт. Тыге
"Коркатовский" КДП-м вуйлаташ мыланем ӱшаненыт.
В.О. Чыла угыч тӱҥалаш неле лийын, очыни, але... куштылго? Вет те Кокласола
кундемынак шочшыжо улыда, вер-шӧрым, еҥ-влакым сайын паледа...
Г.В. Мыйын шочмо-кушмо вожем тыштак, верысе айдеме улам. Сандене чылажымат
вич
парня семынак палем. Кокласола кыдалаш школышто тунемынам. Марий кугыжаныш
университетын историй-филологий факультетшым пытарен, историк
специальностьым налынам. Икмыняр ий Кокласола школышто туныктенам.
А нелылык, куштылгылык шотышто тыгерак каласем: кеч-могай тоям нал, тудо
кок мучашан. Илышыштат тугак. Пашаштат тугак. Сайжат уло, удажат лыҥак.
Тунам, шижалтын, государстве могырым эреак полыш лийын. Техникылан, шапаш
ужашлан, ӱяҥдышлан чӱдылыкым пален огынал. Озанлыкын расчетный счетыштыжо
окса уло
ыле, мо кӱлешым наледыме, пашадарым эре жапыштыже пуымо. Тиде сай могыржо.
А нелылыкше... Посна "Коркатовский" КДП-м ыштымеке, пырчым опташ да аралаш
вер
уке, пареҥгымат нигушко пышташ, вольыкымат ала-кушто шогыкташ — вӱта шагал.
Санденак, очыни, пошкудо Овдасола калык мемнан нерген тыге ойлен: "Контор
воктен
верланыше котельный тӱньык гыч лекше шикш семынак шаланен пытеда". Уке,
йомаклымышт чыныш ыш лек...
В.О. А совхоз годымжо тыгай производственный оралтыжым нӧлтен огытыл мо?
Г.В. Нӧлтеныт, но шагал. Утларакшым соцкультбыт манме оралтым чоҥеныт.
Тӱшка паян озанлыкнан курал-ӱдымӧ мландыже шагалрак, 1000 гектар чоло.
Тунам,
90-ше ийлаште, быт пӧрт, школ, больнице, контор, культура пӧрт да молат —
чыла
мемнан котельный гоч ырыкталтын. Сандене мый шкемым теле жапыште "коммунхоз
пашаеҥлан" шотленам, тиддеч вара веле — председательлан.
Мланде шӱйым 800 тонным озанлык кӱшеш налын улына, шупшыктенна. Тӱрлӧ
вӱдпучшо,
канализацийже, шокшым колтен шогышо системыже — чыла мемнан ӱмбалне лийын.
В.О. Озанлыкым вуйлаташ тӱҥалмеке, эн ончыч могай сомыллан шокшым кергалтен
пижында?
Г.В. Эн ончычак 500 тонн пурыман пареҥге подвалым ыштышна. Вара пырчым
опташ кок
арочный клатым нӧлтышна, презе вӱтам пашаш колтышна, треугольник сынан
сушилке-шамычым чоҥышна. Чыла тидым кӱчык жапыште шуктышна. Йошкарэҥер
комплекс кундемыште асфальтым шарышна.
В.О. Теве кидыштем кагаз, тусо цифр-влакым ончыкташ кугу кумыл уке гынат,
ончыктыде ок лий. Вет тиде данный шеҥгелне йӱд-кече шуктен толмо паша
саскада,
тӱвыргӧ паша лектышда...
Совхоз годым, 1986-1990 ийлаште, пареҥгым ик гектар гыч 56,6 центнерым
налме, а
"Коркатовский" КДП лиймеке, 1992-1997 ийлаште ик гектар гыч 102 центнер
дене погымо. Лектышым кок пачаш чоло кугемдыме. Районышто икымше вер.
Г.В. Пырчан да отызан культурым 1997 ийыште ик гектар гыч 23,6 центнерым
налме.
Районышто кокымшо вер, "Передовик" озанлык деч вара.
В.О. Геннадий Анатольевич, тыгай кугу сеҥымашыш шуаш куштылгак лийын огыл,
очыни...
Г.В. Ты кӱкшытым сорлыклаш пашаче калык, специалист-влак шкеак полшеныт.
Эре нуныланак ӱшаныме. Тыште мый посна еҥ-влакын лӱмыштымат ончыктынем.
Теве С.А.Викторовым налаш. Тудо, Марий кугыжаныш университетым тунем
лектын, агрономлан ныл
ий веле ышта. Эше йӧршеш самырык рвезе, а чыла ыштыш-кучышыжо келшен толеш.
Пашажымат моткочак йӧрата. 1990 ий марте пырчым налмаш ик гектар гыч 11,5
центнер
лийын гын, пытартыш жапыште тудо 6,2 центнерлан кушкын. Тыште Сергей
Александровичынат паша надырже изи огыл.
Тракторист В.А.Кудряшовын пареҥгым ончен-куштымаште, тудын лектышыжым
ешарымаште
сеҥымашыже пешак кугу.
Але теве налаш "Дон" комбайным вӱдышӧ В.И.Филатовым. Василий Изосимович
тендан
Кожлаер ял гыч...
В.О. Тудо мыйын поро пошкудем, йолташем, суртпечынат йыгыреак лийын.
Иктаҥаш
улына. Кажне ийын комбайн дене шурным пога. Чока паша саскажым шотыш налын,
эше
70-шо ийла кыдалнак тудлан почеламутым пӧлекленам:
Пырля модна ты рвезе дене,
Йоча жапнам иктӧр пайлен.
Кеҥежым сылне ер воктене
Кушна ме коктын юарлен...
Г.В. Ӱдышӧ кокла гыч В.А.Семенов ончылно кая, агротехникым сайын пала,
шинчымашыжат агрономын дене тӧрак. Вольык ончышо-влак Р.Н.Алексеевам,
Л.В.Филатовам,
М.А.Крыловам, Г.П.Алексеевым мокталтем. Пашам лым лийде ыштат, нимогай ӧпке
шомакемат уке.
Такшым чыла ончыл пашаеҥын лӱмжым ончыкташ журналын 2-3 страницыжат огеш
сите,
очыни...
В.О. Геннадий Анатольевич, Марий Элысе Кугыжаныш Погынын депутатше улыда.
Чыла
еҥжыланак тыгай кугу курык вуйышко кӱзен шинчаш пӱралтын огыл. Сандене
журналым
лудшо-влакланат палаш оҥай: Кугыжаныш Погынын депутатше, кӧ тугай? Могайрак
пашаже, илыш ончалтышыже, чон тургыжланымыже?
Г.В. Мый гын депутат пашам орвам да терым иканаште шупшын кайыше имне дене
таҥастарем ыле: озанлыкымат вуйлаташ кӱлеш, депутат сомылымат шуктыман.
Депутат
улат гын, первыяк, политик лийшаш улат, вара — хозяйственник. Вет депутат —
законым приниматлыше еҥ, илышлан келшыше законым лукшаш. А мый шкемым эн
ончыч хозяйственниклан шотлем, вара веле — политиклан.
Кугыжаныш погынышто 66 депутат гыч 19-же марий улына. Сандене шочмо
калыкнан
тургыжландарыше йодышлам начарын тарватена, изиш ӧршырак улына, утларакшым
саде
хозяйственник, а политик огыл койышна палдырна. Мый Кугыжаныш Погынысо
Государстве, наций-влак кокласе кыл, верысе самоуправлений, мер да
религиозный ушем-влак
йодыш, комиссий шотышто председательын алмаштышыже улам.
Марий Эл Президент, йылме шотышто Конституцийыш пуртымо статьям арален
коден ышна керт, тидлан чон коршта. Конституцийышке вашталтышым пуртымо
шотышто мыланемат кум гана шке оемым каласаш вереште.
В.О. Избиратель-влакын йодмыштым шуктымо шотышто могай пашам ыштенда?
Г.В. Мый декем организаций, учреждений вуйлатыше-влак полышым йодын толыт.
Красный Стекловар поселко оласе сынан поселкылан шотлалтын. Калыкын йодмыж
почеш тудым ялысе населенный пунктышко савырыме. Кугыжаныш Погынышто
йодышым нӧлталме,
пунчалым лукмо. Чодыраял гыч Кокласолашке газпучым шупшмо, кызыт рӱдӧ
котельный
пӱртӱс газ дене пашам ышта. Кокласола ден Йошкарэҥер ялла коклаште у урем
шочын,
а кок ий чоло уремыште тул лийын огыл. 1997 ий мучаште У ий пӧлек семын
тиде
уремат волгыдеме. "Мариэнерго" объединений ты сомылым шукташ 170 тӱжем
оксам кучылто. Морко образований отделлан, Кокласола кыдалаш школлан,
верысе администрацийлан машинам налаш полшымо.
В.О. Рынке саманыште кугу промышленный предприятийланат, ялысе изи
озанлыкланат
чылт акырсаман тольо. Шукышт петырнышт, южышт шыжым кылмен колаш тӧчышӧ
карме
гай куптырген илаш тӧчат. "Коркатовский" тӱшка паян озанлык кузерак вашлие
тиде
вашталтышым?
Г.В. Уке, производствына куэ кумыж семын кошкен ыш куптырго. Пашаче-
шамычымат
шагалемдыме огыл. Йӱшӧ-йолагай-влак дене чеверласаш перныш. Паша дисциплине
пеҥгыде, калыкын йодмыжым шукташ тыршена. Пашадарымат кажне тылзын манме
гаяк пуэна. Пошкудо колхозланат фураж, ГСМ, технике, запчасть дене эреак
полшена. Нунын
дечын 100 тӱжем чоло налшашна уло. Шкенан нигӧлан нимогай парымна уке.
Кызытсе пагытлан келшышын, шылым, ӱйым олашке луктын ужалена. Шкенан
озанлыкын
кевытше уло, тудат изи огыл парышым пуа. Сад-пакчаште лӧза саскам ончен
куштена.
Шкенан быт пӧртна, меж почкымо машинана улыт. Шуко вер гыч толыт. Ончыкыжым

озанлыкыштына тӱрлӧ кочкыш продуктым ыштыме цехым почаш шонена. Тидын
шотышто
провой кундемысе "Звениговский" совхозыш миен коштам, пашаштым шымлем.
В.О. Ончыко кайме годым тендан, вуйлатыше айдемын, чонжым могай кочо
шонымаш
туржеш?
Г.В. Ялысе калыкын ончыклыкшо шӱмым пешак корштара. Мо тудын дене лиеш?!
Пашадарым пеш шуко вере огыт нал. Еҥ-влак, эр ӱжара гыч тӱҥалын, ятыр йӱд
марте тыршат. А оксажым пеш шагал налыт.
Мемнан ыштен налме сасканан пашадарже изи. Государстве окса дене ок полшо,
дотацийым ок пу. Айда мыланнаже тудо ок полшо гынат, тенийсе шошо агажым
эртарен
колтена, шурныжымат погена дыр. А вот моло пошкудынаже мом ышташ тӱҥалеш?
Умбакыже кузе лийман? Машина паркым уэмден огына керт. Пытартыш гана ДТ-75
тракторым
1995 ий январьыште налынна, тулеч вара нимат уке.
Яллашке, озанлыклашке пӱртӱс газым таче-эрла пурташ тӱҥалман. Тидат уш гыч
ок
лек...
В.О. Озанлыкыштыда почеш кодшо отрасль уло мо?
Г.В. Уло. "Коркатовский" тӱшка паян озанлыкым почмо годым ик ушкал деч 4800
литр
шӧрым лӱштен улына, а 1997 ийыште — 2700 литрым веле. Тынар волен улына
гынат,
районышто кумшо верыште каена. Но тиде чырым лишыл жапыште тӧрлатен сеҥена,
шонем.
В.О. Геннадий Анатольевич, илышыже кунам-гынат изиш да сай могырыш савырна
дыр?!
Эре тыге илаш ок лийыс...
Г.В. Илена — ужына. Такше ӱшаным йомдарыман огыл.
В.О. Лудшына-влак еш илышда нерген палынешт, очыни. Пелашда кушто, могай
пашам
ышта?
Г.В. Пелашем Кокласола кыдалаш школышто туныкта.
В.О. Мыйын шонымаште яра жапда йӧршынат уке. Лиешак гын, тудым кузе
кучылтыда?
Г.В. Лудаш моткочак йӧратем. Школышто тунеммем годым марий писатель-влакын
возымо произведенийыштым чыла гаяк лудын пытаренам. Кызытат "Ончыко"
журналым, "Марий Эл", "Кугарня" газетлам налам, лудын шогем.
Спортлан пешак кумылан улам. Телевизор дене спортивный передачым ончем.
Озанлыкын футбол командыже уло. Районышто эре ик эн ончыл верым налеш.
Нунын пелен
кеч-могай ялыш але вес районыш болельщик семын кудалам.
Суртпечыште улшо вольыкым ончашат вуйым ом шупш.
В.О. Пеш кугу тау, тыге кумдан вуйлатыме пашан чыла йыжыҥжым лончылен
каласкалымыланда. "Ончыко" журнал редакций, лудшына-влак лӱм дене тыланда,
озанлык пашаеҥ-влаклан у сеҥымашке шуаш тыланен кодына.



042398
************************************************************************
4—23
Р.П.Четкарева
Роза Платновна Четкарева (Ложкина) — республикыштына кумдан палыме врач,
ученый,
педагог. Тудо Шернур селаште шочын. 1956 ийыште Йошкар-Оласе медицинский
училищым отличий дене пытарымек, шочмо кундемысе Кугу Коклала медпунктым
вуйлатен.
Вара Озаҥ оласе мединститутышто шинчымашым нӧлтен, туштат отличиян дипломым
налын. Медведево райбольницыште да Йошкар-Оласе поликлиникыште пашам
ыштымек,
1970-1972 ийыште Озаҥ мединститутышто ординатурым эртен, менингокок
инфекцийым
эмлыме дене кылдалтше шымлымашым возен да икмыняр жап гыч медицина наука
кандидат лӱмым налаш диссертацийым арален.
1976-1977 ийлаште Ӱпӧ оласе Башкир медицинский институтышто туныктен, а
1978 ий
годсек Н.К.Крупская лӱмеш Марий пединститутышто, медико-биологический
дисциплин
кафедрыште (кызыт тыге маналтеш) пашам ышта. 1988 ийыште доцент ученый
лӱмым налын, кандаш ий тиде кафедрын пашажым виктарен шоген. Ончылий
Р.П.Четкаревам профессор должностьыш конкурс почеш сайлыме. 60 утла научный
пашаже, кок монографийже савыкталтыныт.

Шочмо мланде
ВӰД — ИЛЫШ ПАМАШ
Пале, Мланде шарын кугурак ужашыжым вӱд авырен шога. Тӱнямбал океаныште 1,5
млрд
наре кубический километр вӱд уло. Эҥер ден ерлаште — 35 млн кубический
километр
утла, атмосферыште улыжат 13 тӱжем кубокилометр.
Вӱд нигунамат ик верыште ок шого, тудын ик вер гыч весыш куснылмыжо рушла
круговорот маналтеш. А тыгай "савыртышыже" горизонтальный да вертикальный
лиеш. Теҥызласе йогынлан да эҥер-влакын чарныде шыргыктымыштлан кӧра вӱд
горизонтально
куснылеш. Гольфстрим манме йогын (течений) гына кечывалвел гыч йӱдвелышкыла

тӱжемле километр торашке талукышто тунар вӱдым наҥгая, мынярым мланде
ӱмбалсе
чыла эҥер 25 ий жапыште йоктара.
Океан, теҥыз, эҥер да ер-влакын "чурийышт" гыч кече еда шуко вӱд, парыш
савырнен, кӱшкӧ чоҥештен кӱза. А йӱр, лум да шолем годым пеш шуко вӱдыжгӧ
мланде да
вӱд ӱмбаке пӧртылеш. Кечын виян ырыктымыжлан кӧра океан-влак талукышто 355
тӱжем
кубокилометр вӱдым южышко, атмосферыш, колтат. Но тышечын ик луымшо ужашыже
гына
мланде ӱмбаке лум але йӱр лийын толеш, моло индеш ужашыже океанышкак
пӧртылеш.
Лачак саде луымшо ужаш материк-влаклан илыш вийым пуэн шога.
Айдемылан шкалан кучылташыже вӱд пеш шукыжак ок кӱл. Тыгодымак
энергетиклан,
промышленность ден ял озанлыклан, моло отрасльлан вӱд ий гыч ийыш эре
утларак
кая. Теве ик тонн мланде шӱйым лукташ кум тонн вӱдым кучылтман. Ик тонн
синтетический волокном ыштен ямдылаш ныл тонн чоло вӱд кӱлеш. Эшеат шуко
вӱдыжгым йодеш
ял озанлык. Ик тонн шыдаҥым ончен кушташ 1500 тонн вӱдым кучылтман, ик тонн
рислан — 4 тӱжем да ик тонн хлопоклан — 10 тӱжем тонн вӱд лийшаш.
Мемнан элыште вӱд эре утларак кучылталтеш, да ХХ1 курым тӱҥалтыште ик еҥлан
шотлымаште суткаште 9400 утла литр кӱлеш лиеш (1975 ийыште 4 тӱжем литр
лийын, а
1913 ийыште — 780 литр). А куш кая тынар вӱд? Теве кушко: 10 процент наре —
коммунально-бытовой кӱлешлан, 30 процент — теплоэнергетика ден
промышленностьлан,
60 процент — кукшо мландым вӱдыжтараш.
Вӱд мемнан планетыштына Кечын вӱд-куатшым шке "помышышкыжо" шыҥдарен арала
да
пуэн шога. Климатын да игечын могай улмышт вӱд дене пеш чак кылдалтын. Да
вӱд
деч посна мланде ӱмбалне илыш лийынжат ок керт ыле. Сандене пӱртӱсын тиде
поянлыкшым пеш чот аралыман, переген да эсогыл шекланен кучылтман.
Марий кундемна вӱдлан йорло огыл. Эҥерже гына мыняре! Йӱдвел-эрвел
районлаште
йоген эртыше эҥер-влак Вичыш (Вяткыш) вашкат гын, молышт — кугурак ужашыже
— шке
поянлыкыштым Юлыш йоктарат. Марий элыште чылаже 476 эҥер уло, ты чотыш
кугужат,
эн изижат пурат. Эн кугу эҥер-влак: Вӱтла (Ветлуга), Рутка, Кугу Какшан,
Изи
Какшан да Элнет Юлышко ушнат, а Уржумка, Немда, Лаж да Буй — Вичыш.
Кундемыштына
мланде тӧр, южо вере гына тайыл логаледа, чыла тидлан кӧра шуко эҥер эркын,
ласкан, вашкыде йога. Шке корныштышт нуно утыр кумдаҥыт, келгемыт,
пойдаралтыт.
Тидланже изеҥер ден памаш-влак, тыгак йӱр полшат.
Республикысе чыла эҥер теле жаплан, кокла шот дене вич тылзылан, ий дене
леведалтеш. Но Элнет ден Студенка икмыняр ойыртемалтыт: писын йогымыштлан
да шуко
памаш гыч вӱдым налын шогымыштлан кӧра нуно телымат верын-верын огыт кылме.
Марий Элыштына кок шӱдӧ утла ер уло. Нуно тӱҥ шотышто чодыра лоҥгаште
верланеныт. Мланде порволымо дене лийше ер-влак йыргешке але чуяка улыт,
келгытышт —
20-30 метр.
Яльчик — мемнан республикыштына эн кугу да эн келге ер. Кужытшо — 5
километр,
лопкытшо — кок километр, келгытше 82 метрыш шуэш. Кеҥежым тудын лишке миен
шогалат гын, шинчат куана: вӱдшӧ яндар, вошт койшо, сер мучко патыр пӱнчӧ-
влак тысе
ласка тыныслыкым оролышыла койын шогат, левалге мардеж дене омыж шыпак
йӱклана,
а вӱд ӱмбалне нарынче пеледышыже мыняре! Тиде моторлык калыкым эреак шкеж
дек
шупшын шога.
Каноньер чыла моло ер дене таҥастарымаште утларак кӱкшака верыште шарлен
возын.
Тудын деч тораштат огыл "Кленовая гора" санаторийым чоҥымо. Мыланна тиде
вер-шӧр
Кавказысе Рица семынак шерге да лишыл. Эмлык лавыра да минеральный вӱд дене
пайдаланен, медицина пашаеҥ-влак ий еда шуко еҥын тазалыкшым пеҥгыдемдат.
Йошкар-Ола — Озаҥ корно деч тораште огыл эмлыме да тазалыкым пеҥгыдемдыме
"Лесная сказка" комплекс верланен. Тудын эн шергакан поянлыкше, рӱдыжӧ —
Лесное ер.
Чодырасе йомак — пеш келшыше лӱм. Сорта гай вияш пӱнчӧ-влак, яндар юж,
воштончышла волгалт шинчше вӱд, шӱм-чоным вӱчкышӧ тыныслык да ласкалык —
чылажат пуйто
юзо вийым пуэн шога. Тыштак минеральный вӱдым луктыт да айдемым эмлымаште
кучылтыт.
"Марий чодыра" пӱртӱс парк кундемым изи да кугу шуко ер сӧрастара. Торфан
купат
шагал огыл, а туштыжо — эмлык лавыра шотеш кучылташ йӧршӧ сапропель. Тысе
вершӧр моткоч сылне, тӱжвал тӱсшӧ денат, поянлыкше денат чоным куандарыше.
Икманаш, пӱртӱс мыланна, Марий Элыште илыше калыклан, пеш чапле поянлыкым
пӧлеклен. Тыгай мотор вер-шӧрыштӧ илаш — кугу пиал. Но тидын годымак вӱдым,
тудын
арулыкшым саклыме, перегыме нерген мондышаш огынал. Ерым але эҥерым лавыра
погынымо верыш савыраш нимо йӧсыжат уке. Мутлан, сер воктелан машинавечым
але вольык
фермым вераҥдышыч гын, икмыняр тылзе гычак эҥер але ер вӱд ни йӱштылаш, ни
чайым
шолтен йӱаш йӧрдымыш савырна.
Марий-влак ожнысекак вӱдым — эҥерым, ерым, пӱям — араленыт, нунын
яндарлыкышт
верч тыршеныт. Кугезына-влак тыге туныктен ойленыт: "Вӱд воктене але
вӱдышкӧ
тӱгӧ лекташ огеш йӧрӧ — шеҥгел верыштет кокша (сӱван) шочеш". Тыгеат
ойленыт:
"Вӱдышкӧ, тулышко шӱведаш ок йӧрӧ — тӱрвыштет лӱмӧ шочеш".
Тыге туныктен ойлымым изинек колышт кушшо еҥ вӱд улман верым карген-амыртен
кодаш тоштын огыл, тыгай сулыкан ошкыл деч йолташыжымат кораҥдаш тыршен. А
тидыже
йырым-йырысе пӱртӱсын яндарлыкшым аралаш йӧным ыштен веле огыл, тӱрлӧ чер
ваштареш кучедалмаштат полшен.
Марий-влак памашым да тавым поснак чот пагалат, жаплат. Нуно ойлат: "Таве
воктене шолдыра шомакым ойлаш, вурседылаш ок йӧрӧ — Вӱд ава сыра, вӱд
йомеш". Санденак ӱдырамаш ден ӱдыр-влак таве але памаш воктене вашлиймышт
годым вӱд шыргыктыме семынак тыматлын, порын мутланат, тыште шыдешкен
ойлыштмым, кычкырымым от
кол. Йӱштӧ теле вашеш поро оза-влак, тавыште вӱд ынже кылме манын, тудым
шокшемдат.
Кочкышым да чайым шолташ, тыгак мончаште кучылташ вӱдым шукыж годым памаш
гыч
налыт. А моло кӱлешлан кучылтшаш вӱдым таве гыч нумалыт. Марий еҥлан памаш
— вӱд
налме вер гына огыл. Туге чучеш, пуйто тудо яндар, свежа вӱд дене пырля
айдемылан пиалым, куаным, чон ласкалыкым пӧлекла. Лачак тыгай сылне верыште
кугезе марий юмылан кумалме йӱлам шуктен, пӱртӱс деч порылыкым, ласкалыкым,
эрласе кечылан ӱшаным йодын. Арам огыл марий литературын классикше Сергей
Чавайн "Ото"
лӱман икымше почеламутыштыжо возен:
Ик тымык ото уло мемнан элыште.
Шога тудо ото кугу ер серыште.
Тудо ото гыч ерышке яндар памаш йога,
Ужар лышташ лоҥгаште шӱшпык мура.
Тушто ладыра деч ладыра пушеҥге кушкеш,
Тушто мотор деч мотор саска шочеш...
Шочмо мландын тыгай сӧрал лукшо — юмо дене мутланаш, тудлан шке шонымым
луктын
каласаш эн келшыше вер. Санденак
Ладыра пушеҥге лоҥгаште ош марий
Кава юмылан кумалын шога.
Чылт-чылт кӱртньым марий пералта,
Ош лум гай пондашыжым
пурла кидше дене ниялта:
— Кугу юмо, калыклан ласкалыкым пу,
Чыла тӱнялан тыныслыкым пу!
Йырваш пеледыш пеледеш
Сылнын, тамлын ӱпшалтеш.
Тӱрлӧ-тӱрлӧ чонанже, куанен,
Тӱняште лӱшкалтеш...
Марий еҥлан памаш илыше вӱд дене иктак лийын, сандене тудым араленыт, йырым-
йырже кушшо пушеҥгым руэн огытыл, вӱдыш тӱрлӧ куштырам, шӱкшакым кышкымым
сулыклан
шотленыт. Арам огыл С.Чавайн кӱшнӧ ушештарыме почеламутыштыжо возен: "Тушто
(яндар памаш улман отышто — Ред.) пушеҥге руышым мый вурсем". Логар
кошкымо, вийӱнар пытыме годым яллаште памаш вӱдым подылыт. Нечкыланыше,
амалдымын кечкыжше
але кычалтылше йочам лыпландараш манын, тудын шӱргыжым яндар памаш вӱд дене

шӱялтат, вӱдеш нӧртымӧ лапчыкым саҥгашкыже пыштат. Айдеме пуалме чер
(воспалений) дене орлана гын, корштышо верыш памаш пундаш гыч налме
йошкыным пыштат. Тидын годым тыгерак ойлат: "Вӱд Ава, Памаш Юмо, яндар
тазалыкым, илыш вийым пуыза,
черым, осаллыкым пытарыза".
А теве кузе ойлалтеш эрвел марий-влакын кумылме мутыштышт: "Вӱд Шочын, Вӱд
Ава,
Вӱд Пиямбар, Вӱд Сукчо, Вӱд Пӱрышӧ, Вӱд Перке, Вӱд Суас! Йогышо вӱдланат
эрелыкым (яндарлыкым) йодам, памаш шинчажланат тазалыкым йодам, резыклан
пурымо лийже. Вӱдлан перкем йодам. Кава гыч йогышо вӱдлан перкем йодам,
пасуштына шурным
шочыкташ йодам, йӱр вӱдым да тудлан тазалыкым. Шурным умдарет манын йодам.
Вӱд
Ава, кумалтышым кавыл ыште!"
А теве вес кундем марий-влакын кумалме мутышт гыч икмыняр ужаш: "Олык
воктенет
каена, вӱд воктенет каена. Ший вуян колет уло, вӱд комат уло, вӱд йосет
уло. Тудым келге агур гычын куакшыш луктын, товарвондо дене савалтен налаш
поро йӧным,
поро серлагышым пуэн шого, тудым кугыжан шийвундыш савыраш йӧным ыштен
шого!"
Южо ялыште памаш йоген лекме верыште волакым келыштарат да тудын дене вӱд
кугу
волыш чумырга. Ӱдырамаш-влак тушан вургемым мушкыт але вес вере мушкытат,
тышке
толын, волакысе яндар вӱдыш чыкен луктыт, шӱялтат.
Моло финн-угор калык семынак, марий-влак пӱртӱс поянлыкым, ты шотыштак
вӱдым,
юмын пуымо, нимо дене аклаш лийдыме шергакан пӧлек семын ончат, мландыжымат
чонан шотеш ужыт. Нунын шонымышт почеш, вӱд — мландын вӱрвемже. А чыла
эҥер, памаш, ер — мландын вӱргорныжо. Кузе айдеме шке организмжым, вӱр
коштмо системыжым
арала, тугак пӱртӱсым, тудын поянлыкшым, ты шотыштак вӱдым переген
моштышаш.
Пӱртӱсым, вӱдым саклыме, аралыме кумыл ожнак шочын, тудо фольклорыш, калык
ойыш
шыҥен. Мемнан кугезына-влак ойленыт: "Вӱд воктене пушеҥгым руаш ок йӧрӧ —
Вӱд
Ава сыра: вӱд йомеш, эҥгек лиеш". Памаш воктене шындаш утларак келшыше
пушеҥгылан нӧлпым, шараҥгым шотленыт. Нуно, ик могырым, вожышт дене серым
пеҥгыдемденыт, вес могырым, вӱдым яндарешташ полшеныт. Шукертсек пале:
чодыра мландым
урылтмо деч арала, вӱдым яндарым кучаш йӧным ышта. А кушто вӱд воктене
кушшо пушеҥгым, арамам, чодырам руат, тушто эҥер, ер да памаш кошкат, уло
вер-шӧр шке
тӱсшым, моторлыкшым йомдара.
Ожно марий-влак ерыште вургемым мушкын огытыл — тушан шӱялтеныт гына.
Кувавам ик
легендым каласкален ыле. Ялна воктене ер лийын. Икана ер деке самырык
ӱдырамаш
толын, аза вакшышым йытыраяш конден. Вакшышым ондакше мӧҥгысӧ волеш мушкаш
кӱлеш
ыле, но ӱдырамаш тидым шотыш налын огыл — изи йочан амыртыл пытарыме
вакшышым ер
вӱдыш чыкалтен. Арален, пагален моштыдымылан верчын тиде ер икмыняр жап гыч
пытен, "шылын", тудым вара вес верыште, ятыр меҥге тораште, муыныт.
Вӱдым гына огыл, пӱртӱсын моло поянлыкшымат кучылтын, переген моштыдымылан
кава
юмо еҥ-влаклан шке шотшо дене ӱчым шуктен: тӱрлӧ эҥгек лиеден, осал чер
шарлен.
А кушто еҥ-влак пӱртӱсын чын шочшыжо улмыштым ончыктат, тушто тӱняжак
нунылан
сайым, порым пуэн шога.
Ученый-влак ойлат: экологически яндар вӱд тӱрлӧ черым эмлаш, сеҥаш полша.
Кузе,
мо кӱшеш? Вӱд вӱрыш логалше тӱрлӧ кӱлдымашым шулыктара, аярым организм гыч
мушкын луктеш, кап-кыл мучко вӱр коштмым саемда, лунчыргышо организмлан
вийым ешара. Яндар вӱд — тазалык.
Акрет годсо грек миф тыге ойла. Тазалык юмо Асклепийын кок ӱдыржӧ лийын —
Панацея ден Гигиея. Панацея юмо тӱрлӧ черым эмлен, а Гигеиеяже чер лектын
да шарлен
кертме корным петырен шоген. Вес семын манаш гын, профилактика верч
азапланен.
Сандене чер шарлен кертме ваштареш кучедалме йӧным вараже гигиена манаш
тӱҥалыныт. Тиде мут Гигиея юмын лӱмжӧ гыч лектын.
Вӱд ок лий гын, мланде ӱмбалне илыш ок лий ыле. Айдемын илышыштыжат вӱд пеш
кугу
верым налын шога. Ийготыш шушо кажне айдемын чумыр нелытшын пеле утла
ужашыжым
вӱд айла. Но капыште вӱдын ужашыже эре икгай ок лий. Азан ава кӧргыштӧ
кушмыж
годым вӱдын ужашыже 97 процентыш шуэш. Йочан шочмекше, организмыште вӱд
ятырлан
шагалемеш — 77 процент марте вола. Жап эртыме семын вӱдын ужашыже ятыр
иземеш.
18 гыч 50 ияш марте ийготан пӧръеҥын капыштыже вӱд 61 процент лиеш, а
ӱдырамашын
капыштыже — 54 процент. Тиде ойыртем теве мо дене кылдалтын: ӱдырамаш
организмыште коя шукырак; коя погынымо годым кап нелемеш, а вӱдын ужашыже
шагалемеш. 50
ийым эртымеке, айдемын организмже "кошкаш" тӱҥалеш — вӱд эре шагалем толеш.
Кумдан палыме эмлызе Авиценна эше Х1 курымыштак шоҥгылык нерген шымлымашым
серен
да тушто каласен: шоҥгылык — тиде кошкымаш. Пример шотеш дыням налын.
Кушкын шушо тиде саска лӧчышӧ гай чучеш. Кечан верыште кужу жап
кийыктымеке, дыня чот
кошка, туртеш, куптырген шинчеш. Айдеме кап-кылат ийгот ешаралтме дене
тыгак
вашталтеш.
Чынак шол, мо кошка, тудо шоҥгемеш. Вес мут дене ойлаш гын, шоҥгылык
клеткылаште
вӱдын пучымыж дене кылдалтын. А кунам вӱдыжгӧ утыждене уло, тыгай жапым
рвезылык
маныт.
Кугыеҥлан сутка жапыште кокла шот дене 2,5 литр наре вӱд кӱлеш. Но туге
шоныман
огыл, пуйто кеч-кӧат кече еда лу стакан чоло вӱдым йӱшаш. Уке, вӱдыжгын
икмыняр
ужашыже организмыш кочкыш дене пырля логалеш. Вӱд айдемын капыштыжат
ышталтеш.
Мутлан, 100 грамм коя вашталтмыж годым (окислений) 107 миллилитр вӱд
ышталтеш, а
тынарак углевод 55 миллилитрым пуа. Лач тидын денак кылдалтын айдемын паша
годым
пӱжалтмыже. Пӱжвӱд тӱжваке огеш лек гын, кап-кылын температурыжо палынак
кӱза
ыле. Тышеч раш: вӱдын ойырлымыжо (пӱжвӱд лекмаш) температурым эн келшыше
кӱкшытыштӧ кучаш полша. Пале, айдеме организм гыч вӱдын эн кугу ужашыже
верге гоч
тӱжваке лектеш.
Айдемын производственный пашаже ий гыч ийыш шарлен да вияҥын толмылан кӧра
пӱртӱс да эн ончычак вӱд лавыргат. А вӱд яндар огыл гын, тӱрлӧ аяр, куштыра

мланде кумдыкеш шарлат, чыла чонанлан — айдемылан, кушкыл да янлык тӱнялан
эҥгекым кондат. Тидым айдеме тукым шукертак умылен. Тидлан кӧра тӱнямбал
организаций-влакат, посна государствыласе правительстве-влакат вӱдым
(океан, теҥыз, ер,
эҥер-влакым) лавыргыме деч аралышашлан мерым ышташ тыршат. Но вик ойлыман,
тидын
пайдаже але шукак огыл.
Шочмо кундемысе изи да кугу эҥер, ер-влак... Нуно мландынам сӧрастарат,
шере
вӱдышт дене чыла тӱрлӧ кушкылым, чыла чонаным йӱктат, нунылан вийым пуат,
саскам
шочыктат. Кугезына-влак пӱртӱсын нимо дене вашталташ лийдыме тиде пӧлекшым
эреак
араленыт, перегеныт да мыланнат сай оза лияш сугыньым пуэн коденыт. Вӱд —
илыш
памаш. Вӱд — шӱм-чон эм. Арам огыл землякем, поэт Анатолий Мокеев воза:
"Лач
шочмо ялын вӱдшым — чонлык эмым — мучаш марте йӱаш мый рат улам... Тылеч
сай
эмым ом му, ом кычал".

Роза ЧЕТКАРЕВА,
медицина наука кандидат.



042498
************************************************************************
4—24
МАРЛА КАЛЕНДАРЬ
Пӱртӱс тӱс да илыш-йӱла

АПРЕЛЬ
Вӱдшӧр тылзе

Да лекте кече, шошо кече,
Йыр тул йоллажым шуялтен!
Йӧршеш левештеныс игече,—
Пӱртӱс шӱла яндар юж ден.
Чавайн Ю. Апрель

Апрель — шошо йыжыҥын кокымшо тылзыже. Кӧ ок куане, йывыртен ок вашлий
пӱртӱсын
теле омо деч помыжалтше у пагытшым?! Йоча-влак пушеҥге ден оралте вуеш
шырчыклан
омартам шындыл ямдыленыт. Шемгорак-влак, шочмо верышкышт пӧртылмек,
пыжашыштым
ачалат. Вашке нунын почеш моло шулдыран таҥна-влакат толын шуыт. Тыгодым
уэш писатель Г.Ефрушын "Шошо" ойлымашыже шарналтеш: "Шошо толын! Шошо
толын! Чал пондашан Йӱштӧ кугызан пайремже пытыш. Коремлаште, чодыралаште
тудын ош погыжо койын вӱдыш савырна!"
Шошо пагытын йомартле йӱкшӧ кечын талышна: изеҥер-влак йылдыртатен йогат,
шӱмчоным сымыстарыше семым луктыт. Ты йогынышко кайык-влакын чӱчкалтен
мурымышт ушна — тыге пӱртӱс симфоний шочеш. Чевер жапын тӱсшӧ путырак
сылне, тудо кече еда
уэмын толеш. А шошо вий чыла вер гычат телым умбакыла покта. Лум чодырасе
ӱшык
да лап верлаште гына кодын. Эҥер ден арка воктене вӱд ташлен шинчын. Шукат
ок
эрте, тушто ий сӱан тарвана: вӱдын шке куатшым ончыктымо пагытше толын
шуэш.
Чыла тидым ужын, эскерен да иктешлен, кугезына-влак идалыкын тиде пагытшым
вӱдшор тылзе манын лӱмдат. Но чыла вережак огыл. Теве Вӱрзым (Вятка)
кундемыште
вӱдшуэтылзе, курыкмарий велне вӹдшу тӹлзӹ ышталыт. Эрвелне илыше марий-влак
тудым кайык толмо тылзе семынат ойлат. Вӱд шке вийже дене чыла тоштым,
торым эрыкта, уым почеш, сандене латынь йылмыште тиде тылзым аречиче
(почелыше) маныт. Кугезына-влак эше шояк аҥа тылзе семынат палемдат. Чынак,
южо ийын тылзе мучаште
мланде кошка, да пасу пашашкат лектыт. Йӱдйымал мардеж пуал колтат, лум
толеш —
мланде паша нерген шоныманат огыл! Икманаш, апрель тӱрлӧ койышан. Тидланак
кӧра
руш калыкат тиде тылзым тӱрлын лӱмда: водолей (шуко вӱд йога), снегогон
(лумым
покта), квитень (теле дене кӱсыным тӧрла), цветенье (пеледыш кояш тӱҥалеш),
березозол (куэвӱд йога), прилетень (кайык толеш).
Игечым эскерен шогышо-влак шошо тӱҥалтышлан суткан кокла температуржо ноль
градусым вончымыжым (кӱшкӧ нӧлталтмыжым) шотлат. Мемнан кундемыште тыгайже
3-7 апрельыште лиеда. Тиде жап гыч шошо шкенжым озалан шотлаш тӱҥалеш.
Тылзын кокла
температуржо 2-4 градус шокшо лиеш. Шукыж годым 12-18 апрельыште лум шулен
пыта,
12-15 числаште эҥер почылтеш. Изи йогын-влак коремлашке, эҥерлашке вашкат.
Апрельыште вӱд мланде ӱмбалне веле огыл, пушеҥге гычат йога. Эн ончыч
ваштар помыжалтеш. Тудын деч 2-4 кече вара куэ "шортын колта". А куэвӱд
мемнан кундемыште
апрель кыдалне йогаш тӱҥалеш.
Тудын йыргыктымыжым ужын, пӱртӱс эскерыше еҥ иктешлен палдара: шошым куэвӱд
шуко
йога гын — йӱран кеҥежлан. Эше ешарен кертеш: куэ лышташ ваштарын деч ончыч
пунаҥеш — кукшо кеҥежлан.
Шере да тамле куэвӱдым чылан йӧратат, вет тудо эмлалташат чот полша,
лышташнерыштыже эфирный ӱй, смола (тегыт) улыт. Нуным медицинский спиртеш,
талырак ош
аракаш шулыктарет гын, сусыр верыш шӱралташ йӧра, ревматизм дечат полша. А
куэвӱд гыч ямдылыме шопыжо могай тутло, эмлыше виян! Ик чукырым подыл
колтышыч —
нойымет, йӱмӧ шумет вик пыта. Сандене тудым ожно сорла дене тӱредмашке
пурак
(туйыс) дене коштыктеныт. Шудо солымаштат шылыж шуммым пытара. Тудым шошо
гыч
шокшо марте лум нӧрепыште лум ӱмбалне араленыт. Кызыт гын аскорбинкым
пыштышыч —
шыже мартеат ок локтылалт. Саска, поҥго погымашкат пелен налаш йӧра.
Куэвӱдым айдеме веле огыл, тыгак кайык, лыве, тӱрлӧ копшаҥге, мӱкш пагалат.
Шекланыза-ян, кылмен кержалтше куэвӱд сӱсым шиште, корак-влак кузе чӱҥгат?
Рывыж,
мераҥ, шордо кузе тамлен нулат? Шиште гын, пушеҥгылан тореш кушшо кӱжгырак
укшеш
парняш гай лакым ыштат, шошо толмо пайремым тарвата.
Шарнем: Кугу сар жапыште куэ кумыж гыч ямдылыме тегыт дене кемым шӱрена
ыле. Тудо вӱдым ок колто. Адак яндаремдыме куэ тегытым вишневский мазь
ышташ кучылтыт,
шыҥа, пормо ынже орландаре манын, вольык тупыш, сусыр верышкыже шӱрат.
Ученый-влак пален налыныт: куэн биологический куатшат айдемылан келшыше.
Тудын
йымалне шогышо еҥын кумылжо нӧлтеш, вуй корштымыжо чарна. Садланак вет
мурылаште
куэ порым гына ончыктышо образ-символ семын кучылталтеш.
Вӱдшӧр тылзыште моло пушеҥгынат илыш йыжыҥышт вашталтеш: шопкен шӱмжӧ
утларак
ужарга, кож лӱс йӱреш мушкылтшо, уэш волгыдемше гай лиеш.
Чодыра кызыт чара, сандене торашке-тораш коеш. Пеледыш нерген шоналтыманат
огыл.
Но — уке?! Теве ик лукышто воштыр вурго — тыгыде сирень тӱсан лышташлам
тушкен
ыштыме пеледыш гай. Тиде — пӱкшерме. Нӧлпӧ пеледыш йолвала воктене моткоч
моторын чийыше оръеҥже — тиде пирывондо! Тудым кучен, шупшылат — тугаш ок
лий. Шӱмжӧ
гыч шемалге-кӱреналге тӱсан вишкыде наста лектеш, кидым амырта. Нулал ончаш
ида
вашке. Тиде — пеш кугу аяр. Коваштыш логале гын — коваште оварга. Шинчам
гын чотак кочкеш, сокырымат ыштен кертеш. Санденак вет лӱмжат пирывондо.
Шошо пеледышым чодыраште гына огыл, эҥер воктенат ужаш лиеш. Теве нарынче
полдыш
гай вуян "Оръеҥ" койылда. Тиде — вӱдлопшудо (мать и мачеха). Пеледыш
лышташын ик
могыржо яклака, весыже — пунаҥше. Тидлан кӧрак руш-влак тудым тыге лӱмдат.
Ты
шудо кокыртыш пытараш, температур волташ моткоч полша.
Мланде шулен шуэш ма, уке — ошман, лышташ йогыман верлаште нарынчалге, мӱкш
карашла койшо вуян ошкартавоҥго ден шем картавоҥго койылдат. Нунын вес
тӱрлӧ
лӱмыштат уло: куптырвоҥго, кудырпапка, мыгыльвоҥго. Курыкмарий велне тымана
понгы, ломбы понгы, паран понгы малдат. Мланде воктен пызнен кушшыжым рушла
сморчок, а парня семын нӧлталт шогышыжым строчок маныт. Нуно аяран улыт.
Сандене
кочмо деч ончыч 10 — 15 минут шолтен налман, вӱдшым кышкалман да, яндарын
мушмеке, ӱй дене жаритлыман. Тугай тамле сий лиеш — йылметым нелат!
Калык календарь вӱдшӧр тылзын икмыняр йыжыҥлажым ойыртемынак жаплен пагален
палемда.
Мутлан, Тер кудалтыме кечым (черкызе-влак тудым Благовещений маныт). Ты
кече 7
апрельыште палемдалтеш. Кугезына-влак тудым кугу пайрем семынак эртареныт:
суртлаште чесым ямдыленыт, поснак кышал ден пушто пагалыме кочкыш лийыныт.
Пошкудо-влак ваш-ваш унала коштыныт. Тер кудалтыме кечын кайыкат пыжашым ок
опто манме
калыкмут келшен толын, жаплан каналташ йӧным пуэн. Кугезына-влакын
умылымышт почеш, тиде кечын тер корно пытышаш, шошо пагыт утыр палдырнышаш.
Но шошо ден шошат южгунам ик семын огыт тол, сандене тыгай пале-влаклан
шочаш амал лектын: Тер
кудалтыме кечын тер дене кудалышташ лиеш — корно эше ик арняшкен шуйна; Тер
кудалтыме кече вашеш йӱдым кылмыкта — лу кылмыктыш дене шошо серлага, ок
кылмыкте
— шошо пагыт эртымеш 41 кылмыктыш (эр покшым) лиеш; Тер кудалтыме кечын йӱр
йога
гын — кеҥеж ночко лиеш. Тиде кечын лум коеш — чодыра саска ден емыж чот,
киндат
ток шочеш.
Тер кудалтыме кечын Шернурышто да Коҥганурышто (Куженер район) кугу пазар-
влак
эртаралтыныт. Шернурышто тудым Шошо пазар, Коҥганурышто лийшыжым Коҥга
пазар маныныт.
А эрвелмарий-влак тудым Коҥга шындыме кече семын палемдат. Тиде жап деч
вара
пӧрт коҥгам ик сутка коден олташ йӧршылан шотлат. Каласыман, Коҥга кече
марий
календарьын шке шотан ойыртемже. Мый фольклор экспедицийышке коштмаштем
(Свердловский область Бардым ялыште) тыгай палым колынам: Комака шындыме
кече йӱштӧ —
41 кече ояр, мотор огеш лий, Комака шындыме кече водеш кылмыкта — шошо
ячыланен
эрта. А Татарстанысе Агрыз район Маядык ялысе-влак тыге ешарен ойлат:
Комака
шындыме кечын мушкын сакыме шовыч вашке кошка — тиде ийын ош шыдаҥ тӱвыргын
шочеш, Шырчык комака шындыме пайрем деч ончыч толеш — шошо (вӱдшор) эр
эрта.
Теве Пошкырт кундем Дюртюли районысо Чарлак ялыште тиде кечым Пане пазар,
Калак
шындыме кече манын ойлат. Очыни, тыгайышт илыш-йӱла гыч лектын. Тиде кечын
индеш
пу совлаш (калак, пане) 9 тӱрлӧ пырчым пыштеныт да, вӱдым кошталын, тӱгӧ
(уремыш) луктын шынденыт. Могай совлаште вӱд кылма, тугайыште шурнын
лектышыже
тӱвыргӧ лиеш. Ийын налмыж дене корныш тер дене лекшашымат паленыт: кылма —
ик
арнялан мӱндыркӧ тарванаш лӱдшаш уке, огеш — терым кудалте да оравам
ямдылаш
пиж.
Вӱдшор тылзын тиде кечыж дене кылдалтше ятыр пале уло. Нуно вара ончыклык
игечым
чын палемден ончыктат мо? Научный негызышт могай? Мыланна нине йодышым
рашемдаш
Козьмодемьянск метеостанций пеш полшыш. Вет тыште шӱдӧ ий утла погымо
материал
уло. Калык пале-влаклан эҥертен, 87—93 процент марте игечым чын палаш лиеш.
(Тидын нерген кӧ рашемдаш шона, "У сем" журналын 1992 ийыште лекше 1-ше
номержым
радамлен лекше).
Марла календарьыште 17 апрель Турий волымо кече семын палемдалтеш. Тудын
тошто
годсо кышаже утларакшым сорокан марий коклаште — Йошкар-Ола воктенысе
Арбан,
Акашево, Цибикнур, Ежово, Шеклянур, Турша, Крешын яллаште аралалт кодын.
Эскерымаш ончыкта: тиде жаплан мемнан кундемыш турий толын шуэш, ший оҥгыр
гай йӱкшӧ
кава пундаште шергылтеш, изи вертолетла пыр-пыр койын, кӱзен-волен
чоҥештылын,
шошо тӱням сӧрастара. Южгунамже тӱрлӧ чараклан кӧра варашракат кодеш. Тыгай
годым "Шошо ячыланен (эркын) эрта, шуйнышо лиеш, шурно, ден емыж-саска
лектышым
пешыжак вучыман огыл" малдат. Тиде кечын кайыкын мурыжо йоҥга гын, чылажат
шке
радамже дене эртышаш: игечат поро лийшаш, шурнат умен кушшаш.
Шернур велыштат шоҥгыеҥ-влак Турий волымо кечым сайын шарнат. Ӱлыл Кугеҥер
ялысе
памаш воктене икана чал вуян тулаче пале шотан калыкмутым каласыш: "Турий
волымо
кечын тудо имне пӱгыш шинчеш вет". "Кузе тендан ойдажым умылыман?"— йодым.
"Эркын шошо пашаш тарванаш йӧра,— рашемдыш тулаче да ешарыш: "Сай игече
гын, ныл
арня гыч мотор кеҥеж кечак толеш".
Варажым пален нальым: тыгай кайык толмо кечым моло родо-тукым калыкат
палемда
улмаш.
Вӱдшор тылзе — кайык тылзе. Вӱтеле, вырляҥге, кайыккомбо, турня юалге южым
шке
йӱкышт дене ырыктат. А чодыра аланыште, улак верлаште музо, сузо, кӱдыр
сӱаныштым тарватат.
Историк ден этнограф-влакын возымышт почеш, кугезына-влак шошо пайремым
эртареныт. Лӱмжат, очыни, Шошо вӱд кугу кече, Вӱд чот ташлыме кугу кече да
молат улмаш. Шошым, вӱдын шарлымыжым ончен, ыштышаш сомылым рашемденыт:
Кугу шошым вӱд
(рушла — разлив) ондак лиеш — ончыч ӱдымӧ келша; Шошо вӱд рӱж каен пыта —
шӱльым
эр ӱдыман, эркын — варарак; Вӱдшор могай кечын талын кая, тугай кечын
саскам
шындыман.
Колызо ден сонарзе-влакат, вӱдшор эртымым ончат, шке сомылыштым виктарен
колтеныт. Вӱд талын йоген кайыме кечын калык эмлызе-влак лӱмын ыштыме
курчакым ий
ӱмбак шынден колтеденыт, пуйто тыге черым пытареныт лиеш, пуйто тыге туйо
еҥ яндарештеш, тӧрлана. Ала тидлан кӧрак апрельым вӱдшож тылзе лӱмдат.
Тыгай пайрем
лийынак манын, тескӹ вӱд пайрам улмат ӱшандараш полша. Тиде йӱлан кышажым
МарНИИ
пашаеҥ В.А.Акцорин Киров областьысе Малмыж районышто муын.
Шошо вий — кугу вий. Вӱд койын ешаралтеш, эҥер серже гыч лектеш, кумдан
ташла.
Тескы (шуко, ятыр, кугу, моткоч шуко — диалект мут) вӱд ала-могай зиянымат
ыштен
сеҥа. Сандене вӱд шӱлышым сӧрвалаш кӱлын, надырымат пуыман. Тидлан, 3 — 4
пушым
иктыш ушен, салкым (плотым) ыштеныт, тудо сцене гай лийын. Тӱрлӧ кочкыш
дене
вӱдиям, вӱдводыжым сӧрвален сийленыт. Варажым самырык ӱдыр-рвезе пуш дене
мурен
коштыныт:
Шуалталза, шуалталза,
Тумо пысман тугмешке.
Ончалалза, ончалалза,
Шинчавӱдда коймешке.
Пысман — пушгольмо, тудын дене вӱдым куат. Тыге вӱдын тӱрлӧ озажым (шырт
водыжым
— памаш озам, ер водыжым, вӱдводыжым) сийленыт. Вет нуно, агур, вакш
вӱдорва йымач лектын, тура кечывалым, йӱштылшым шупшыл, черым пижыктен
(лӱмӧ, тӱнча, шаргишке), кӱпчыктарен кертыт. Еҥ-влаклан вӱд озат чара
ӱдырамаш, мотор чиеман ӱдыр
семын конча. Нунын деч аралалтман. Тыгай пайремым родо-тукым калык-влакат
эртареныт. Удмурт-влак тудым Йӧ келян (ий ужатымаш), мордва-шамыч Вермава
(вӱдава)
пайрем маныныт.
Ожно годым тиде жап У ий тӱҥалтышланат шотлалтын кертын. "Марий-влак, лум
кайымеке, тӱҥалтыш у тылзын ты пайремым палемдат",— возен историк
Г.Успенский (Опыт
повествования о древностях русских.— Харьков, 1818. Часть 2. 636 с.). "Вӱд
чот
ташлымеке, марий-влак Шошо пайремым эртарат",— палемден этнограф
С.К.Кузнецов
(Очерки из быта черемис // Древняя и Новая Россия. — 1872. 5 ¹. 41 с.).
Варажым
тиде пайрем христиан-влакын Кугече пайремышт дене варнен манын шонаш лиеш.
Вӱдшор тылзылан келшен толеш вес кугу пайрем — Кугече. Тудо 4 апрель ден 5
май
коклаште куснылеш. Кече ден йӱдын кужытышт икгай лиймеке, первый тичмаш
тылзе
пытымеке, икымше рушарнян палемдат. Чын, Кугечым марий-влак кугарнян
эртареныт.
Кугече арнян кечылажын лӱмышт да шке шотан эртарыме йӱлашт лийыныт.
Кушкыжмо —
пел кон кече, вӱргече — колышо кон кече, изарня — сорта чӱктымӧ кече,
кугарня —
кугу пел кон кече, шуматкече — юмын аяр кон кече, рушарня — когыльо чоклымо
кече.
Кугечын тӱҥалтыш кечыжым эскерен, калык шуко палым шочыктен: Кугече
ваштареш
игече пылан — кинде шочеш; Кугече арнян пытартыш йӱдшӧ мотор — кеҥежат
мотор;
Кугече эрдене мардеж эрвелым — эр ӱдыман; Кугече йӱд шӱдыран — поҥго шочеш;
Кугече кечын лум — емыж-саска сай шочеш.
Вӱдшор тылзе нерген калыкыште ятыр пале, иктешлен каласыме ой шуко уло.
Нунын
кокла гыч икмынярыштым ушештарена: Вӱдшор тылзын шым тӱрлӧ игече лиеш: лум
лумеш, йӱр йӱреш, кылмыкта, левешта, йӱштӧ мардеж пуа, кеҥеж гай шокшо
шога, пеледышат коеш; Апрель шортын толеш, мурен кая; Апрельыште кӱдырчӧ
йӱк шокта — леве
кеҥежлан; Ночко апрель пасулан сай да молат.
Шошо жап — вучымо жап. Вӱдшор тылзе — тудын йомартле шольыжо. Но тиде пагыт
пеленже шошо агам конда. Калык арам огыл ойла: "Шошо пашам изилан шотлет
гын, шыжым кугун йоҥылыш лият".

Александр Китиков,
филологий наука доктор, профессор.



042598
************************************************************************
4—25
Писатель да жап
Владимир ЛЮБИМОВ
Ойлышаш мутем уло
МОМ ЫШТЕНЫТ ТЫЙ ДЕНЕТ, РОССИЙ?

Шукертат огыл ме кумда элыштына шуко эҥер ден чодыра улыт, калык, ласкан
шӱлен,
улан, эрыкан илыш дене ила манын куанен мурышна. А кызыт тиде муро да моло
куан
сем огыт йоҥго, тачысе саманым вурсен ойлымым веле колат:
— Элыште шот уке, тыглай еҥын илышыже койын начарештеш, тӱрлӧ тӧра,
ондалыше-влакын тудо утыр саемеш. Кушко илен шуына ала?
Пеш чын кутырат. Кернак илыш радам пужлен. Элым вуйлатыше-влак Совет власть
жапым вурсат. А шукынжо вес семын шонат:
— Тымарте удан огыл иленна, а кызыт ала-могай куктеж. Ончыч пашадарымат
жапыште
тӱлен шогеныт. А кызыт икмыняр тылзе дене оксам огына уж...
Тиде ой денат келшаш лиеш. Мо чын гын, чын. Такше Совет правительство ден
Коммунист партий вуйлатыме жапыштат кугу экшык лийын: тиде шоналтыде ушан-
шотан кресаньык-влакым арам кулакыш лукмаш, репрессий да тулеч молат. Но
сар деч варасе
пагыт калыклан тӱҥ шотышто келшен.
Совет илыш нерген, лончылен, пеш кугун да келгын, чон почын ойлаш лиеш.
Чынжымак, партий ден правительство "Калыкым пиаланым ыштыме, Конституций
почеш кажнылан тӧр правам пуымо, илаш, тунемаш, уш-акылым, мастарлыкым
ончыкташ чыла йӧным
пуымо" манын йомакленыт. Но тыгодымак озанлык пашаште йоҥылыш шагал огыл
ышталтын. Теве 50-ше ийла тӱҥалтыште колхозлам кугемдымаш ял озанлыклан
кугу эҥгекым
кондыш. Калык ятыр экшыкым ужын гынат, ойлаш тоштын огыл. Такшым
самокритике ден
критикым вияҥден колтымо шотышто ятыр ойленыт, но кӱшыл органлам, посна
вуйлатыше-влакым шылталаш лӱдыныт. Ойлен ончо-ян, тыйым вашке гына калык
тушман, партий
ден правительство ваштареш кайыше манын титаклен кертыныт.
Партийын идейже, политический курсшо тӱжвач ончымаште пеш чын лийын, но
тудым
илышыш йоҥылыш, калыклан келшыдымын пуртен толмо.
СССР лийме жапым шымлен ончалатат, тыге каласыме шуэш: пӧртым ышташ чодырам
руэн
ямдыленыт, но плотник пашам ыштен моштыдымылан кӧра пӧртым мастарын нӧлтен
кертын огытыл. Чын, тунамсе вуйлатыше-влак, социализмым, вара коммунизмым
чоҥымо
пашам марксизмын-ленинизмын туныктымыж почеш ыштена манын, калыкым
ӱшандареныт.
Мо шот лектын тышеч, шке шинчана дене ужынна.
Чыным шылташ нимолан, тунам шуко вуйлатыше пашаеҥже марксизм-ленинизмжымат
келгын пален огыл, адакшым тудын туныктымаштыже экономике шотышто ятыр
экшык уло,
илыш вияҥ толмо практикылан тудо шуко шотышто келшен огыл. Сандене вет тиде
марксизм-ленинизмым ик элыштат илышыш пуртен кертын огытыл. Китаят ынде
социализмым
шке теорийже почеш чоҥа да сеҥымашыш шуын толеш. Шоналташ веле 1 миллиардат
150
миллионан китай калык у илышым моштен чоҥа.
Марксизмым-ленинизмым шымлыме, тунемме шотышто, писатель Владимир Солоухин
манмыла, шукыжым ВКП(б) историйын нылымше главажым тунемме дене гына
серлагыме. Икманаш, марксизм-ленинизм лийын, а у илышым чоҥымо шот лийын
огыл.
Ынде СССР-ын эртыме корныжым ончалат да чонет коржеш: калыклан чынжымак
улан,
пиалан, тӧр праван илышым пуаш шонымаш шукталтде кодын.
Российыште ожнысек государствым чын, моштен виктарен кертше ушан еҥ-влак
лийыныт
да кызытат улыт. Но нуно элым вуйлатыме пашашке логалын огытыл. Тидын дене
пайдаланен, Российыште немыч калык гыч лекше еҥ-влак толыныт. Мутлан,
Екатерина 11
кугыжам налына. Мом чыным шылтыш, немыч-влак ушан, пашам йӧратыше, шотан-
ратан
улыт. Арам огыл Германий илыш шотышто тӱняште эре ончылно кая...
Совет власть ийлаште ушан, пашам ыштен кертше, шот дене вуйлатыше
государственный ден партийный пашаеҥ-влак шагал лийыныт. А пелторта, йылме
пазарзе-шамыч ситышынак ыльыч. Нуно уста, тале вуйлатыше-влакым тӱшкан
кораҥдаш тыршеныт да тидым шуктен кертыныт. Тыгай фактлам мемнан
республикыштат ятыр ончыкташ лиеш.
Теве Сталин жапыште экономикым чот палыше госплан председатель
Н.А.Вознесенский
лийын. Тудо промышленностьым вияҥдыме шотышто шуко сай каҥашым ыштен да
тудым
илышыш шыҥдараш тӱҥалын. Но тидыже Сталинлан да тудын йыр пӧрдшӧ "торта"-
влаклан
келшен огыл. Тудо элын политикыж ваштареш кая манын титакленыт да виян
экономистым лӱен пуштыныт.
Партий ден правительствылан, йоҥылышым, титакым ыштеда манын, нигӧ ойлаш
тоштын
огыл. Тыгодымак ойленыт: элыштына демократий озалана, вияҥ толеш, илышысе
тӧрсырым лӱдде шылталаш лиеш. Ончет гын, илышыште, пашаште нимогай
демократий уке
ыле, лӱмжӧ гына улмаш. Шылталаш тоштшо-влакым кӱшыл орган-влак вашке
"пӱтыралыныт"...
СССР-ым пытараш, вара Российыш акырсаманым кондаш тӱҥалтышым М.С.Горбачев
ыштен.
От шинче, тудо эл илышым, паша, общество вияҥме шотым саемда. Шке манмыжла,
перестройкым ышта. Тидым ужын, империалист-влак, поснак Америкысе деятель-
влак,
Михаил Сергеевичым мокташ тӱҥалыныт. Нуно паленыт: тыге ыштылмыж дене
Генсекна
СССР-ым кумыкта, а нунылан тыгак веле кӱлын. Горбачевын тыге ыштылмыжлан
эсогыл
Нобелевский премийым пуэныт. Империалист-влак руш кугыжанышым пытарыме
шотышто
1918 ий годсек чот тыршеныт, шакше пашаштым чоян шуктен толыныт. Садыге
Горбачевын кидше дене Совет ушемым шалатышт. Перестройко огыл, марлаже
илышым пужен
лодкалымаш, локтылмаш лие. А Горбачевлан мо? Тудо, "Кузе кертым" маншыла,
воштыл
коштеш, ракатланен ила, а калык нужнаҥеш да нужнаҥеш. Тудлан почеламут ой
дене
тыге каласыме шуэш:
Тый канет Канарыште,
А кийыман ыле
нарыште...
"СССР-ым пытарымаште шкендам титаканлан шотледа мо?" манын, "Час пик"
телепередачыште Андрей Разбашын йодмыжлан тудо тыге вашештен:
— Частично...
Ужыда, шке титакшым ты ганат шылташ тырша, шойыштеш.
Перестройко манмым 1985 ийыште тӱҥалме. Ельцинын реформыланжат куд ий
эртыш. Ты
жапыште Россиийлан могай кугу эҥгекым кондымо. Ельцинын реформыж марте
пашадарым
тӱлымаште, пенсийым пуымаште кӱрылтыш, кужу жап кучымаш лийын огыл. Кызыт
гын
пашадарым икмыняр тылзе дене огыт тӱлӧ. Ял озанлыкыште сӱрет эше шӱлыкан,
шуко
вере йӧршын пашадар деч посна илат. Йӧра эше окса олмеш киндым, тӱрлӧ
продуктым
пуат.
Ялым совет власть ийлаште кузе гына ышт пӱтыркале, кызытат тугаяк сӱрет, Ял
калык пӱйым пурлын чыта, илаш толаша. Кресаньык чытызе айдеме. Ӱмыр мучко
тудлан
тыгаяк илыш пӱрен ала-мо?
Ынде тӱҥ пукшышым, йӱктышым — мландым — ужалыме, налме сатуш савырынешт. Ты
шотышто кузе лияш, адак тудын тӱҥ озаже — кресаньык дене огыт каҥаше.
Санденак,
очыни, мландым аралыме, тӱзатыме нерген ик ушан оят уке. Мланде
государствын,
кресаньыкын лийшаш.
Мемнан республикыште виян озанлык-влаклан Провой велысе "Звениговский"
совхоз,
Медведево районышто "Азановский" ден "Семеновский" госплемзавод-влак,
Советский
районышто "Рассвет" колхоз да эше икмыняр озанлык шотлалтыт. Шукынжо
реформын
поргемышкыже логалыныт, кунам тушеч лектын кертыт, Юмо веле пала.
"Звениговский" совхоз (директоржо И.И.Казанков) кугу парышым налмашке шуын.
Тыште пашадарым кажне тылзын да перкан тӱлат. Ты озанлык нерген, моктен,
очеркым
возаш шонымаш уло. Тудын чапле паша опытшым молыланат тунемаш кӱлеш.
Шке жапыштыже сарлык продукцийым ямдылыше заводым пеш шуко почмо. А реформо

тӱҥалмеке, военный продукций тынар ок кӱл манын, ятыр заводым пытарыме,
шукышт
паша укелан яра шогат. Тыгай шуко сӱрет Йошкар-Олаштат раш палдырна.
Акционер ушемлам ыштыме шотышто Россий чот эҥдалтын. Тудо посна бизнесмен,
предприниматель-влаклан пайдале лийын, нуно чот поеныт, а пашазе-влак
йорлештыныт.
Приватизацийын историйжым ончалына. Эше Ленин шке жапыштыже приватизацийым
ышташ
пижын, ятыр заводым вес элласе поян, тӱҥ шотышто американец-влаклан пуэн.
Экономикылан эҥгекым кондымым ужын, Сталин тудым чарен, чын ыштен.
Элна пӱртӱс надырлан пеш поян. Чыла тидлан вес элласе поян-влакын чонышт
йӱла,
шӱвылышт йога. Нуно тышкат кидым сайынак шуялтеныт. Газым, мланде шӱйым,
нефтьым
лукмаште шке сут койышыштым сайынак ончыктен толыт. Пӱртӱс поянлыкна
нуныланат
тӱрлӧ акционер общество гоч пайдам пуа. Мо тиде тыгай, мыланна чыла тиде
уто мо?
Уто уке, адакшым поянлык мучашдыме огыл. Академик Александров лучко ий чоло
ончыч ойлен ыле: газ, мланде шӱй, нефть мемнан эллан шӱдӧ ийлан гына ситат,
вара
кече вийым кучылташ тӱҥалман. А американец-влакын шке нефтьыш шагал да вес
элла
гыч шулдо нефтьым налын кондат, ончыч шӱйым луктын налме шахтылашке коло
ийлан
ситышым теменыт. Ушан, чоя улыт, мом манаш. А мемнан оза-влак пӱртӱс
поянлыкым
шалатылыт.
Оза манмаште, Российыште озадымылык чот озалана. Шукерте огыл мый ик геолог
дене
мутланенам. Фамилийже Данилов. Сибирь гыч. Йошкар-Оласе "Сомбатхей"
микрорайонышто пачерже уло, кум пӧлеман. Тыгак Сахалиныште, Иркутскышто
пачерым налын.
Тудо мане:
— Ме, геолог-влак, газ улман верлам шуко почына, планым темена. Мемнан
почеш
лекше газым кучылт огыт шукто, тудо арам йӱлен пыта...
— А молан тыге ыштеда?
— Мемнан у верым почаш, буритлаш шке планна уло, вот тудым темаш кӱлеш...
Вот кузе ышталтеш, иктылан — план, весылан — газет керек.
Чодыралан поян улына. Тудымат шот деч посна пытарена. Марий Элыштат руаш
йӧршӧ,
кушкын шушо чодыраже пытен шуын манаш лиеш. Мый веле огыл ужын коштмем
почеш ойлем. Тыге возен Марий технический университетын профессоржо
Денисов. Тыге ойлат
ончычсо лесничий Н.П.Москвичев да шуко молат.
Тиде чынжымак ужар шӧртньӧ шотышто оза-шамыч шукын улыт, но сай озаже
шагал. Тидын дене пайдаланен, ты поянлыкна шола могырыш кая, икманаш,
шолышт руат. Тыге
Чувашийыш, Татарийыш да моло вереат шерге чодырам шукыжым шолыштын ужатат.
Ме
тудым аралаш огына тӱҥал гын, лу ий гыч руаш йӧршӧ чодыра огешат код. Ужар
кушкылым шындыме сомыл пытартыш ийлаште удан кая. Ончыч талукышто 5—6 тӱжем
гектарым шындат ыле, кызыт — 3 тӱжем гектар утларак веле.
Ме тӧр права нерген Совет Союз годымат возенна. Но тудыжо, чынжым манаш,
нигунам
лийын огыл. Теве пашадарым налына. Кодшо ийыште ял озанлыкыште ыштыше
тылзылан
кокла пашадарым 220 тӱжем теҥгем налын, а пашазын, служащийын кокла
пашадарже
760 тӱжем теҥгешке шуын. А милиций, прокуратура, налоговый полиций пашаеҥ-
влак
да кугу органласе шуко пашаеҥ миллион чоло да утларак денат налыт. Вот
тылат тӧр
права!
Пенсий шотыштат айдемын праважым пудыртылыт. Шот мо, милиций, прокуратур,
налог
системе пашаеҥ-влак пеш кугу пенсийым солалтат, а нунын семынак да
утларакат пашам ыштыше-влак 220 — 300 тӱжем теҥгем налаш тӧчат.
Теве мыяк сар жапыште колхозышто ыштенам, Кундыш вӱд дене чодырам волтенам,
избачлан шогенам, нылле кок ий редакцийыште тыршенам, тыге паша стажем 46
ий погынен, а мыскылтыш гае 327 тӱжем теҥге пенсийым налам. Вот тылат тӧр
права! Вара
пенсийым тӱлымаште айдемым пагалыше законым лукташ ок лий мо? Лиеш, незер
еҥ-влак верч шонен гына мошташ кӱлеш.
Да. манмыла, илыш-модыш — пеледыш, шӱкшӧ кӧршӧк леведыш. Мо вара, Россий
мландыште тыглай незер калыклан чынжымак тӧр правам налаш Юмо пӱрен огыл
мо?
СССР-ым пытарен, реформатор, "демократ-влак" калыклан улан илышым, тӧр
праван
илышым, ышташ товатленыт ыле. Но уке, тыглай еҥ-влаклан тыгай илышын
пушыжат ок
шижалт. Ынде шолыштмаш, мафий, коррупций, пуштедымаш, айдемым шотлыдымаш да
моло
шакше койыш нерген ойлымат ок шу. Вет ойленжат пайдаже уке, власть калыкым
огеш
колышт. Депутат-влакым сайлышна, но нуно шукыжым шкешт верч веле тыршат.
Иктаж
депутат Госдумышто калыкын илышыжым саемдыме шотышто йодышым шынден мо?
Уке. Нуно сайлыме вашеш пеш шуко сайым сӧрен моштеныт. А кызыт избиратель-
влакым монденыт, манаш лиеш, шкешт верч тыршат. Теве Госдумыш 450 депутатым
ойырымо. Молан
тынар депутатше кӱлеш? Вет кызыт официальный данный почеш, ик депутатлан
тылзыште 69000 теҥге кая. Иктаж 150 депутатым сайлымат сита ыле. Кеч тӱжем,
кеч шӱдӧ
депутат Законым ик семынак каҥашен луктын кертыт...
Российын кызытсе илышыжым, пашажым ончал лектат да, элым кушко шуктеныт,
манат.
Элнан тӱҥ паша вийже — калыкын илышыже чӱдештын. Но калык шке ойгыж нерген
кугун
шӱлалтен колта, кутыра да тидын дене шыплана. Тыгай шучко саманым чытыдыме,
южо
еҥ шкежым шке пытара. "Тыгай илышым ужын чытен ом керт" манын, уста
поэтесса,
ончычсо фронтовой медсестра Юлия Друнина шке кумылын илыш дене чеверласен.
Кодшо
кеҥежым Медведево районысо "Суртовский" совхозын директоржо В.М.Шамаев тыге
пытыш.
Армийыштат шот пытен. Ончыч, шарнем, мемнан ял гыч армийыш кайыше-влак, ялт
вашталтын, грамотный, воспитанный, ару, пагалыме еҥ лийын, тушеч
пӧртылыныт. Кызыт
армий гыч служитлен пӧртылшӧ ятыр еҥ йӱаш йӧратышыш, шкем шалан кучышыш
савырна.
Пале, туштат дисциплине лушкен. Тидын нерген военный-влак шкештат ойлат,
возат.
Окса деноминаций нергенат чон коржын ойлыде ок лий.
Россий шинчаорак шалана. Тиде шучко акырсаманым кызытсе президент,
правительстве, Госдума кораҥден огыт керт, очыни. Тидым нуно шке пашашт,
койыш-шокшышышт
дене ончыктеныт, калык дене кыл кучымашым чот луштареныт, тудын ойгыжым,
йӧсыжым
огыт умыло, ойжымат колышташ огыт тырше. Российым тыге лунчыртымашым чыташ
ок
лий. Ты шотышто калык шке пеҥгыде мутшым каласышаш...
Владимир ЛЮБИМОВ.



042798
************************************************************************
4—27

М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме вашеш

М.ШКЕТАН ДА СЕРЫШ-ВЛАК

Тов. Шкетан!

Твое письмо получил — спасибо! Ты не думай, что я твой недоброжелатель.
Наоборот, я очень ценю твой талант и очень сожалею, что ты не жалеешь
своего таланта.
Конечно, как и всякое явление развивается через противоречия (имеется
двойственный характер) так и тут нужно иметь ввиду и другую сторону медали,
именно: что
надлежащей помощи и мы не оказываем. Эту мысль я подробно развиваю в конце,
сейчас-же перехожу к интересующему тебя вопросу о пьесе "Кодшо румбык".
Я очень извиняюсь, (никогда не прощу себя за вольность, допущенную мной, и
которая выражалась в том, что на основании чужой мысли позволил себе
критиковать
твою вещь не читая. Это — для меня урок!)
Я прочитал твою вещь и дал отрицательный отзыв о том, что печатать можно.
Хотя
поместить в "У вий" с моей критической заметкой.
Тема злободневная, художественно показана борьба с кулачеством и победа над
кулачеством. С точки зрения художественной — типы обрисованы ярко.
Нарастание хода
очень интересное. Отмечаю следующие недостатки:
— во-первых, ты не разрешил в данной пьесе проблемы показа массы. У тебя
сильная
личность — герои, тогда, как колхозное движение — движение массовое.
Правда, это
— проблема очень трудная. Русская драматургия тоже окончательно не
разрешила.
У тебя прекрасное знание жизни, но слаба теоретическая подготовка, а знание
лишь
жизни может повести к нежелательным результатам. Ведь как ни как, ты все
факты
воспринимаешь сквозь призму крестьянина, мелкого производителя, у которого
собственническая психология еще осталась. К тому же, полагаю (очень был бы
рад, если
ошибусь), что ничего не читаешь, кроме газеты. На одной газете далеко не
уедешь.
Я тебе посоветую внимательно изучать обществоведение. Ну, если не самого
Маркса
и Ленина, то "Вопросы ленинизма", Сталина, которая должна быть твоей
настольной
книгой.
Не мешало бы познакомиться тебе диаматом и истматом. Еще бы лучше, если ты
записался заочником и заочно окончил, хотя бы ту самую Совпартшколу.
О пьесе. Другой недостаток твоей пьесы и то, что проблему борьбы с
кулачеством
ты разрешаешь "административно". В чем дело? Тов. Сталин на XВИ съезде
говорил:
"Репрессии являются необходимым элементом наступления, но элементом
вспомогательным, а не главным. Вы можете арестовать и выслать сотни тысяч
кулаков, если
одновременно Вы не сделаете все необходимого для того, чтобы ускорить
строительство новых форм хозяйства, заменить новыми формами хозяйства —
старые подорвать
и ликвидировать производственные источники экономического существования и
развития капиталистических элементов деревни — кулачество все равно
возродится и будет расти".
Очень глубокая мысль. А у тебя вопросы укрепления колхоза недостаточно
отображены. Правда, у тебя так получилось, что подкулачники руководили и
срывали (лазейка для оправдания есть), но тем более (пусть пьеса будет
длинной) вложил бы в их
уста несколько политических слов и пьеса с политической стороны выиграла.
Сейчас
же получилось однобоко: надо уничтожить кулака. Вывод, конечно, правильный,
но
этим все не исчерпывается. На эти ты должен обратить внимание.
Ну, теперь насчет Ефима.
Зачем его убивать? Завязка пьесы в этом. Зачем агент УР? Он разведывает. У
тебя
все это оправдано. Но ты взял не массовое явление, а исключительный случай.
В
этом третья ошибка, ибо на исключительном случае нельзя строить политику.
Я эту вещь называю пролетарским произведением, ибо одна актуальность темы
не
спасает, и ушла марксистская диалектика к фактам (а у тебя ее не всегда
достает).
Оврем — вспомогательный образ. Он раскрывает перед публикой замыслы
подкулачников. В этом его достоинство. Но зря он много любит. Я не согласен
с Голубкиным
(может Голубцов!) в той части, зачем его, отрицательного типа, так хорошо
обрисовал?
Об остальных типах замечаний нет.
...Я тоже много думаю над темами, у меня до черта их! Думаю, что если
взялся бы,
то вышло бы путное, если практически с годик поработал в колхозе, но этого
у меня нет. А без знания жизни, на одной лишь теории далеко не уедешь. А
потом у меня лень, не могу усидеть долго...
О себе. Еду в Звенигово, редактором газеты "Марий пролетар". 25-го выезжаю.
Говорят, Звенигово — красивая местность: Волга, песок, сосновый бор и т.д.
У меня сохранилось одно твое письмо, где ты писал, что взялся за марийскую
интеллигенцию и хочешь описать в пьесе (даже меня типом хотел восставить).
Тема
очень благодарная, если ее сделать небеспартийной вещью, а сугубо
политической,
дать это в свете борьбы с оппортунизмом всех мастей и великодушным
шовинизмом и
местным национализмом. Получилась бы вещь нужная, красивая и кое-что
задевающая
(вроде гоголевского "Ревизора").
Советов, в части поведения, никаких не даю. Не говорю: "Брось пить!" — ибо
это
тебе бесполезно. Все в твоих руках, зависит от тебя.

Пр.КАРПОВ. * 22 марта 1932 года.

* Карпов Прокопий Карпович (П.Пӱнчерский) 1901 ийыште Медведево районысо
Пӱнчерсола ялеш шочын. Возаш 1917 ийыште тӱҥалын. 1934 ий гыч СССР писатель
ушем член.
Тудо ийыштак Марий писатель ушем вуйлатышылан сайлалтын. 1938 ийыште,
Сталинын
личность культшо озаланыме годым, П.Карповым калык тушман семын лӱен
пуштмо.

Шкетан йолташ!

Теве арня лиеш, Йошкар-Олаште илем. Тылат увертарашат шым ярсе. Обкомышто
пашам
ыштем. Адрес: Обком манын серет гын, сита. Пачерым але пуэн огытыл,
"Онарыште"
почаҥына. Вате толын, "Онарыштак"ила. Пачерым кунам пуат, пале огыл, сӧрат
гына.
Пуат дыр. Туге чучеш.
Кнага мойн шала кия. Сандене паша ышташ — сераш да мойн — йӧнан огыл. Кызыт
литератур йылме дене гына ыштем.
Китаев дене (кызыт облоно вуйлатыше) мутланышна. Тудо тылат пашам муын:
йочалык
ойлымашым возкалаш пуынеже. Икманаш, тыйым акла. Полышым пуаш сӧра. Сандене
тылат Йошкар-Олаш толаш верештеш. Китаев дене шке кутырет. Адакшым мый
декем пурет
(малаш "Онарыште" вер уло). Тунам чыла нергенат сай кутырена. Сандене тиде
шотышто тылат нимом ом возо. Иктаж кок-кум кечылан толат дыр, шонем.
Кызытеш чеверын.
Тыйын П.Карпов. 20 декабрь 1932 ий.

Уважаемый тов. Шкетан!

Гослитиздат выслал 35% по договору, но рукопись еще от тов. Карпова не
поступил
в издательство. Нами была послана тов. Карпову телеграмма о срочном
представлении ее, но от Карпова до сих пор не имеем ответа.
Во избежание недоразумений в будущем Вам срочно нужно позаботиться высылкой
рукописи, т.к. она включена в производственный план на апрель сего года.
Ждем срочно от Вас ответа.
Редактор Нацлитотдела — А.Германо *.
1 апреля 1935 года.

Карпов!

Я думаю, комментарий не нужны! Что это все значит, убей, не понимаю! Какое-
то
издевательство! Послать непосредственно самому — было бы лучше в стократ.
Какойто зловещий рок висит над моими трудами! "Эреҥер" измытарили, теперь
этот злополучный сборник. Ну, скажите, пожалуйста, есть ли толк жить
писателем, и надолго
ли хватит нервов? Если потеряли, нужно было сказать открыто, по-
большевистски, а
нечего тянуть волынку.
М.Шкетан. 6 апреля 1935 года.
Р.С. Письмо редактора тоже не понимаю: о каких 35% говорит он, когдя я
получил
только 25% осенью. Думать, что выслали 35%, не могу. Нет, такой "почести"
никто
мне не оказывал. М.Шкетан.

* Германо Александр Вячеславович — чыган драматург. 1931 ий шыжым "Ромэн"
чыган
театр тудын возымо пьесыж почеш шындыме спектакль дене шке творческий
пашажым
тӱҥалын. Пытартыш жапыште Москосо Гослитиздатысе национальный секторын
редакторжылан ыштен.

Шкетан йолташ!
Вот мо: сборникет лектеш. Литстраницеш Ялкайн серен. Ит вурсо, йомдарен
омыл.
Паша тугай: перестройкым ыштена. Гонорар — 600 теҥге марте. "У вийыш" пуэт
—
увертаре. "Эреҥерым" * печатлаш тӱҥалына. Издат деч ойырлена (окса
шотышто). Гонорарым содор колташ тӱҥалына. Шукыжым историй гыч да
художественный очеркым
колхоз да завод илыш гыч (ОК-ын пунчалже уло).
Кушко командировкыш кает? Кунам? Майыште тӱшкан "Прамнэк" колхозыш **
каена,
тыйымат налына. Адак литстраницыш могай материалым пуаш тӱҥалат? Кӱчык да
актуальный лийже. Ужынат, первый номерыште мом ыштен улына? (10
апрельыште). Паша
путырак шуко лектын шога.
Сере, увертаре, мом вашке серен колтет? 4 ¹ майыште лекшаш. "У вий" 6
печатный
листан лийшаш, а материал уке.
П.Карпов. 27 апрель 1935 ий.

* Тыште, очыни, "Эреҥерым" руш йылме дене савыктыме нерген ойлалтеш. (Ф.М.)
** Прамнэк лӱмеш — кызыт Оршанка районысо "Чирки" колхоз.

Пагалыме Шкетан йолташ!

Илыш кузерак кая? Романетым* серен шуктет? Германо пеш вуча. "Мыскара
ойлымаш-влакетым" иканат ужын омыл. Карпов редактироватлен, Орлов
корректырлен, Голубцов
политред лийын. Ӱмбалжым монят ужын омыл, могай гын? Вашке лектеш, маныт.
Мый студент илыш гыч повестьым серен пытарышым. Ынде вес пашам пуэныт:
"Литэнциклопедийым". Сандене тый мылам вашкерак тидым возен колто:
1. Кӱчык биографиет.
2. Серымет-влакын лӱмышт (книга лӱм, кушан печатлыме, могай ийыште, мыняр
странице).
3. Тый чот денет тӱҥ статья-влак (лӱмышт, кушан печатлалтыныт, могай
страницеш).
Творчество корныш кузе пурымым чот дене кумдарак серет гын, адак сай лиеш
ыле.
Я! Кызытеш чеверын.
Кеҥежым кушко кайынет?
19 март 1936 ий.
Москва, 28
Солянка, 8, кв. 43

Я.Ялкайн **.

* "Эреҥер" романын кокымшо книгаж нерген ойлалтеш. (Ф.М.).
** Я.Ялкайн (Ялкаев Яныш Ялкаевич) — (1906—1930) — Пошкырт Эл, Мишкан
районысо
Горай ялеш шочын. "Оҥго" романын да ятыр повесть, почеламут, поэме-влакын
авторжо. 1934 ий годсек СССР писатель ушем член. Репрессий годым лӱен
пуштыныт.

Шкетан йолташ!

Письматым нальым. Ӧпкелен возыметлан тӱвытат сыраш огеш лий. Тыйын олмышто
мый,
очыни, адакат куатлын ӧпкелыме огыл, вурсен налам ыле. У пашаче улам манын,
шкемым ом арале. Туге гынат Маргизын кугу прорывшым петырен ом керт. Уто
логарым, 8
еҥым, издательстве гыч шавыктыл луктым. Пел нелыжым кызыт торготдел конда.
1 январь деч вара ик ыр оксам нунын деч налын онал, а литературым луктына.
Идалыкын
вес пелыштыже торготдел олмеш КОГИЗ почылтеш.
Местный бюджет пеш начар оксам пуа. Кеч-кузе неле гынат, тиде гутлаште
автор-шамычлан пуэден керташ шонем. Вучо манаш, намыс. Но вучо мандеат
кызыт нимам ышташ
ок лий.
16 апрель 1936 ий.
А.Эшкинин * .

* А.Эшкинин — Эшкинин Андрей Карпович (1891—1938) — Волжский районысо У
Корамас
ялеш шочын. Писатель, журналист, партийный да мер пашаеҥ. "Марийская
деревня",
"Йошкар кече" газет-влакын, "Арлан ден кестен", "У вий" журнал-влакын
редакторжо, Марий книга издательствын директоржо. 1937 ий годсек СССР
писатель ушем
член.

Товарищи марийкоммунцы!

Передайте прилагаемый рассказ тов. Карпову, а то мой посыльный, пожалуй, не
найдет его, Карпова. У меня Гослитиздат просил какой-нибудь, как-нибудь,
хотя напечатанный рассказ. Вот я посылаю "Карпуш". Скажите тов. Карпову:
почему задерживает у себя мою пьесу? Ведь скоро полгода проходит. Мне нужно
ее передать.
Из-за рыбалки я руку испортил, вот почему плохо пишу. Рука опухла. Скоро,
вероятно, пройдет. А то написал бы что-нибудь.
Пожалуйста, сделайте просимое. Может, Карпов опять-таки найдет нужным и
этот
рассказ задержать. Он в отношении меня немножко начинает товось.
С писательским приветом М.Шкетан.
24 апреля 1937 года.

Пагалыме Шкетан родо!

Тыйын рушлаш кусарыме "Эреҥер" книгат нерген Исполком деч И.П.Петров лӱм
дене
отзыв пурен. Тудо отзыв почеш "Эреҥерым" угыч тӧрлатен кусараш да руш йылме
дене
лукташ Маргизлан, МарССП-лан шоналташ каласыш.
Ну, кузе илет? Тазалыкет могай? Возымаш пашат кузе кая?
Отзыв возышо ӱдырамашлан ме вашмутым пуышна. Тыят возет дыр?
9 апрель 1937 ий.
Салам дене Микал * .

* Микал — Калашников Михаил Степанович (1925—1979) Морко районысо
Тойметсола
ялеш шочын. Писатель, критик, журналист. 1953 ий гыч СССР писатель ушем
член.

Тов. Карпов!

Меня очень беспокоит ссуда 500 руб., которая тянется 2 года. Как поступить?
Никакой надежды на уплату в нынешнем году не имею. То, что я буду получать
за теперешнюю работу — это только на существование семьи. А ведь у меня
двое малышей.
Я знаю, что на это скажешь: за работу выйдет очень небольшая сумма. Факт
то, что
испытываю нужду. Придется, видимо, во-первых, усиленно работать, во-вторых,

"кустарничать" не бросить и, в третьих, зимой поехать в лес. Наверное,
Андреев *
не откажется оказать помощь.
Летом плохо работается — это все из-за рыбалки. Так скажи Чавайну, как-
нибудь
нынче из этих долгов выеду, хоть с опозданием.
М.Шкетан.
1937 ий.

* Андреев — Андреев Петр Ильич — "Маритранлес" трест вуйлатыше. Вара "Марий

коммуна" газетын редакторжо. 1938 ийыште, репрессий годым, лӱен пуштыныт.

Уважаемый тов. Майоров!

Уполномоченный литфонда по МАО напоминает Вам, что срок платежа, полученный
Вами
ссуды в 1935 году в сумме 500 руб., срок 1 мая, истекает. Одновременно
просит
погасить указанную сумму во избежание применения принудительной меры
взыскания.
С приветом уполномоченный С.Чавайн.
17 апреля 1936 года.

Яков Павлыч! Здравствуй!

Что-то ты за последнее время не показываешься в городе. Мы уже по тебе
соскучились, взглянуть бы надо. Ну, как у тебя идут дела? У нас к тебе
большая просьба:
пошли что-нибудь для "У вий", ¹ 3. В марте хотим выпустить ¹ 2 и ¹ 3. Сам
знаешь, с ¹ 3 запаздывали. Материал, правда, кой-какой есть. Ведь без
твоего участия журнал — не журнал. Так вот, числу к 15-ому приезжай и
привези материал. Если пошлешь по почте — это даже лучше. Напиши, как
живешь, как твое здоровье. Сообщи, сколько тебе должен Мариздат? Надо с
него содрать задолженность, нечего с
ним церемониться!
Хотя ты и сердишься на нас, что мы не послали керосину, но к 15 числу
постараемся достать через Фарберг*/.
Ах, забыл! Дай, пожалуйста, список того, что ты дашь для журнала "У вий" в
1934
году? Надо, знаешь, рекламировать.
Ну, всего хорошего. С материалом не задерживайся, не подводи нас.

С писательским приветом Айзенворт**.
23 февраля 1934 года.
________
*Фарберг Моисей Ефимович — еврей поэт, Маробластьын торгайыме паша дене
икымше наркомжо. 1892 ийыште Умань олаште шочын. 1913 ийыште почеламут
книгажым савыктен лукмо. Репрессийыш логалын. 1938 ийыште Йошкар-Олаште
лӱен пуштыныт.

**Айзенворт (Деревяшкин Анатолий Карпович) 1910 ийыште Советский районысо
Шуарсола ялеш шочын. Писатель, критик. 1942 ийыште Кугу Отечественный сареш

колен. 1939 ий годсек СССР писатель ушем член.

Уважаемый тов. Шкетан!*

Я недавно вернулся из отпуска, пока многого еще не знаю, не в курсе дела.
Только
сейчас узнал, что твоя рукопись "Эреҥер" прочитана Кузнецовым (Апшат
Максий), и
одобрена к печати. Только нужно внести малейшие исправления.
Если бы нашел времечко и приехал для личного исправления по указаниям
политредактора, было бы очень хорошо. Тогда рукопись быстро бы сдана в
набор.
Что касается денег, на это могу ответить только то, что сам не могу
получить содержание за 1-ю половину сентября — в кассе нет ни копейки, а
банк пока не говорит даже о сроке, когда выдает по чеку Маробиздату.
Маробиздат подписал чек на
авторский гонорар на 1500 руб., но когда получит — известно только аллаху.
За сим желаю тебе всего наилучшего, да хранит Бог тебя от всех бед!
С. Чавайн.
Туштак: "Паша шуко, тыланетат тунарак лийже", манын возет. Товатат, паша
ыштыме
ок шу, пеш томам тӱлат. Колхозыштыда кинде уло, айда коч да пашам чот ыште,
а
гонорарым вашкежак ит вучо.
Аги**.

*Очыни, тиде серышым 1932 ий шыжым возымо. (Ф.М.)
**Аги — Васильев Логин Васильевич — журналист, кусарыше, "Йошкар кече"
газет пашаеҥ.
Серыш-влакым савыкташ
Феликс Майоров ямдылен.
*



042998
************************************************************************
4—29

Поро кече

Сай улыда, "Ончыко" журналын пашаеҥже-влак!
Кугу салам дене Урал кундем гыч Мария Михайловна. Монденамат, кунам тендан
деке
пытартыш гана серымемым.
Мемнан пӧртыштӧ Китай гыч командировкыш толшо инженер-влак илат. Мый
нунылан
"Ончыко" журналеш (1991 ий, 3-шо номер) савыкталтше Валерий Никитинын
"Марий
тамга мом ушештара?" очеркшым ончыктышым. Тушто марий тамга он икмыняр уло.
Вара
марий тувыремым чиен шогальым. Саде тамга-влакым ужын, "У-у, нуно пеш акрет
годсо улытыс, иктыже мемнан "10"-ан цифрым ончыкта. Значит, тыгай тамга
мемнан
письменность гаяк" ӧрын маньыч китай инженер-влак. Вара тидын нерген "Кушко

кӱлеш, каласена" ыштальыч.
Весе: молан Йошкар-Ола гыч концерт дене Свердловск кундемыш огыт тол? Озаҥ
гыч
татар-влак кажне ийын толын каят.
Таза лийза, Юмыда дене пырля коштса.
Мария Михайлова.
Екатеринбург ола.

Пагалыме редакций!
Мый тендан журналым эре лудын шогем. 1997 ий 12 номерыште Галина Осинан
"Тазалык
— шке кидыште" очеркшым лудым. Келшыш. Кӱлешан материал. Тудын книгажым
кузе налаш лиеш?
Белова.
Багкортостан,
Шаран район.

Редакций деч. Галина Ивановна Осинан калык эмлыме йӧн-влак нерген книгаже
але
савыкталтын огыл, лекмекыже, журнал гоч шижтарена.



043098
************************************************************************
4—30

Марий художник Георгий Тайгильдин

Россий Федераций художник ушем член Георгий Валерьянович Тайгильдин
Звенигово
районысо Шелангуш ялеш 1942 ий 6 январьыште шочын. Озаҥысе художественный
училищыште да Москосо полиграфический институтышто шинчымашым пойдарен.
Илыш-корныжым
эн ондак педагог семын тӱҥалын. Йошкар-Оласе музыкально-худоежственный
интернатшколышто да художественный училищыште самырык сӱретче-влакым
ямдылаш кугу вийым
пыштен. Нунын коклаште И.Ямбердовым, С.Евдокимовым, В.Андреевым,
В.Кудрявцевым
палемдаш лиеш. Школышто да училищыште тыршымыж годымак Георгий Валерьянович
шуко
книгам сӧрастарен. Вараракше тудым Марий книга издательствышке
художественный
редакторлан налыт.
Художник шке творчествыжым утларакше марий фольклорлан пӧлеклен. Йомак,
легенде,
сказаний, басня сюжетлан тудын сӱретше-влак келге да философский шонымашан
улыт.
Тайгильдинын сӧрастарыме книга-влак Москошто эратарлтше Всероссикйский да
тӱнямбал выставкылаште палемдалтыныт.
Ик иллюстрацийже "Художник" журналыштат савыкталтын.
Георгий Валерьянович шке творчествыштыже ошо ден шем тӱслам кучылташ
йӧрата. Но
тиде корно тӱжвач ончымаште веле куштылгын чучеш. Чынжым гын, ты пашаште
профессиональный чаткалык, рашлык чот шижалтыт. Художник кеч-мом, кеч-кӧм
сӱретла гынат, илыш деч ик ошкылланат ок ойырло
Г.Тайгильдинын художник, Айдеме чонжо эреак марий калыкнан культурыжо,
тудын ончыклыкшо верч йӱла. Пӱсӧ шинча, волгыдо уш-акыл да вургыжшо шӱм
тудым сӱрет
тӱняшке луктын. Мемнан ик тыланымаш веле лиеш: тек Георгий Тайгильдинын
творчествыже эшеат чот пеледеш да тӱвырга.



043398
************************************************************************
4—33

Вуйлымаш

Поро кече
3 Лудшына-влакын серышышт.
Поэзий
4 Р.ТИХОНОВА. Н.КРАСНОВА. М.ЭЛЬТЕМЕРОВА. С.ЯКИМОВ. Почеламут-влак.
Лудыш
6 Ф.МАЙОРОВ. Телеграмме. Повесть.
86 Унана — марий художник Георгий Тайгильдин.
Поэзий
94 А.МОКЕЕВА. Кузе-гынат?.. Мутемым нал. Пазар ончылно. Ӱдырем — мӧр
пеледышем.
Ӱмырем эрталешыс улмаш. Пӧртылам. Почеламут-влак.
97 Л.ПАЛЬМИНОВА. Келшымаш. Авамлан. А лум велеш.. Олык пеледыш. "Мом
ыштем...".
"Пиалан мый улам..." Ялем. Почеламут-влак.
"Команмелна" конкурсыш
101 В.КРЫЛОВ. Ӱпшышӧ окса. Сценке.
104 В.ФИЛИППОВ. Принципиальный йолташ. Мыскара ойлымаш.
108 А.НИКОЛАЕВ. Шӱгар ия. Ойлымаш.
Экономика
111 "Шочеш пырля пашаште кинде лӱм...". Морко районысо "Коркатовский" тӱшка
паян
озанлык вуйлатыше, Марий Эл Кугыжаныш Погын депутат Г.А.Васильев дене
вашмутланымаш.
Йоча лудыш
117 М.ЮХМА. Камбурка. Повесть.
133 И.ТИМИРБАЕВА. Чылажат ончылно. Ойлымаш.
140 В.КОНЫШЕВ. Кайыккомбо ӱжеш. Комаголя. Ойлымаш-влак.
Поэзий
142 Ф.ИБАТОВ. Эн сылне кайыкем. Марий. Почеламут-влак.
143 А.МОКЕЕВ. Вуйчара. Озадыме Шемеч. Басне-влак.
145 И.ПЕРШИН. Пӱралтмаш. Почеламут.
145 Ю.ИКСАКОВ. Чарлак. Почеламут.
146 Салам лийже, йолташем, да... Такмак-влак. С.Степанова "мурен".
Шочмо мланде
147 В.ЯНТЕМИР. "Москава" — кӧн мутшо?
162 Ю.САПЕГИНА. Малмыж вел калык ойпого.
168 Р.ЧЕТКАРЕВА. Вӱд — илыш памаш.
Критике
175 И.Г.ИВАНОВ. Марий литератур йылме. Тудын шочмыжо да вияҥме ойыртемже
нерген
шонкалымаш. (Тӱҥалтыш.)
Писатель да жап
184 Яныш Ялкайн лӱмеш премий.
Марла календарь
186 А.КИТИКОВ. Апрель. (Вӱдшор тылзе.)
Мур толкын
191 Унана — композитор Алексей Яшмолкин да тудын мурыжо-влак.
Номерыште П.Васильевын, В.Кузьминыхын, А.Щербаковын да статья автор-влакын
фотоштым кучылтмо.
Повестьлан сӱретым Г.Тайгильдин ыштен.

Содержание

Добрый день
Письма читателей.
Поэзия
Р.ТИХОНОВА. Н.КРАСНОВА. М.ЭЛЬТЕМЕРОВА. С.ЯКИМОВ. Стихотворения.
Проза
Ф.МАЙОРОВ. Телеграмма. Повесть.
Гость журнала — марийский художник Георгий Тайгильдин.
Поэзий
А.МОКЕЕВА. Л.ПАЛЬМИНОВА. Стихотворения.
На конкурс "Слоеные блины".
В.КРЫЛОВ. Пахнущие деньги. Сценка.
В.ФИЛИППОВ. Принципиальный товарищ. Юмористический рассказ.
А.НИКОЛАЕВ. Дьявол на кладбище. Рассказ.
Экономика
"Лишь в совместном труде чувствуется дух нового хлеба...". Интервью с
председателем коллективно-долевого предприятия "Коркатовское" Моркинского
района, депутатом Государственного собрания Республики Марий Эл
Г.А.Васильевым.
Писатели — детям
М.ЮХМА. Камбурка. Повесть.
И.ТИМИРБАЕВА. Все впереди. Рассказ.
В.КОНЫШЕВ. Дикие гуси зовут. Хомяк. Рассказы.
Поэзия
Ф.ИБАТОВ. А.МОКЕЕВ. И.ПЕРШИН. Ю.ИКСАНОВ. Стихотворения.
Родная земля
В.ЯНТЕМИР. Чиье слово "Маскава"?
Ю.САПЕГИНА. Марийский фольклор в Малмыжском крае.
Р.ЧЕТКАРЕВА. Вода — источник жизни.
Критика
И§Г.ИВАНОВ. Размышления о рождении и развитии марийского литературного
языка.
(Начало.)
Писатель и время
Премия имени Яныша Ялкайна.
Марийский календарь
А.КИТИКОВ. Природа и быт человека. (Апрель.)
Композитор Алексей Яшмолкин и его новые песни.
В номере использованы фотографии П.Васильева, В.Кузьминых, А.Щербакова и
авторов
статей. Рисунки художника Г.ТАйгильдина.



050298
************************************************************************
5—02
Таня СОЛОВЬЕВА,
культур да искусство
колледжын студенткыже

Палыме лийына: у лӱм

Молан ты кастене вучем пеш толметым,
От тол садыгак, тидымат мый палем.
Каласе — шуктем тыйын кажне йодметым
Каласе — луктам мый оҥем гыч шӱмем.

Ӱшане, таҥем тый гына ош тӱняште,
Эн шерге деч шерге улат мыланем!
Пӱра ойырлаш гын, шулем иканаште,
Палем: шкет лиймек, огеш лий пиалем.

Молан кӧгӧрченже ок керт чоҥешталын,
Эн кӱшкӧ кавашке, ойлал мыланем.
Молан гын йӧршеш тыйым ом керт мондалын,
Каласе, молан тыйым вел йӧратем?!

* * *
Йӱр лыжгыктен, нӧрта гын мландым,
Садак кошка кунам-гынат.
Осал мардеж пуал колта гын,
Садак чарна кунам-гынат.

Кавам шем пылже петыра гын,
Кечат лектеш кунам-гынат.
Шӱмемым ойго авалта гын,
Пиал толеш кунам-гынат.

Рвезе пагыт

Рвезе пагыт, мотор пагыт,—
Чонышто куан шочеш.
Рвезе пагыт, шыргыжалын,
Йӧраташ эре ӱжеш!

Ида колыш еҥ шомакым,
Кажне пала шканже акым.
Модшо, кӧ мыняр кертеш,—
— А
Рвезе пагыт
Ик гана толеш!..

Ом пале

Мо тыгай йӧратымаш?
Ок пу йӧршын тунемаш.
Ынде мые мом ыштем,
Кузела эрла илем?

Ом керт кечылан ойлен:
— Эй, шогал, ит ырыкте!..
Ом керт чонемлан ойлен:
— Я шогал, ит йӧрате!

Пу йӱкетым

Шем пыл гае лапчык
Пурен мыйын чоныш.
Ший шомак — ондалчык:
Пиал шулен йомыс...

Улат кушто рыскалем?
Коденатыс шкетым,
Окмак отыл, мый шонем,
Пу кеч ик гана йӱкетым!..



050398
************************************************************************
5—03
Маргарита ИЗИЛАНОВА,
Бирск пединститутын 4 курсышто тунемше студенткыже

* * *
Йолташем, мылам шуйо кидетым:
Эҥер гочын ом керт мый вончен —
Пыштен кодымо тошто пашмамым
Эҥер вӱд йоктарен наҥгаен...

Шошо вӱдын, ойлат, вийже шуко:
Ок чамане нимом — наҥгая...
Тудо, тошто пашмам, лие кушко,
Йогын вӱд ден кычалын каяш?..

Йолташем, мылам шуйо кидетым—
Йӱштӧ вӱдшӧ капем кылмыкта...
Тошто ойгым, титакым мондет гын,
У пашмам шӱмем угыч пышта...

* * *
Йӧрыш тул. Эркын-эркын шикш пытыш,
Кодо лач ломыж веле, шемем.
Ынде ок лек тушечын тул шокшо,
Ынде тудо йӧршешлан йӱкшен...

Йомо корно, кышат петырналте:
Куш наҥгайыш мардеж, пӱтырен?
Нимогае ок кой тушто пале.
Куш каен? Мо эртен? Мо пытен?

Кошкыш вӱд. Памаш кодо кукшемын.
Чон кӧргемым огеш лий нӧрташ.
Огеш лек шӱшпык муро чашкерын,
Куку ок тол ийготым шотлаш...

Пуйто кодын капем веле шкетын,
Пуйто чон ала-куш чоҥештен,
Пуйто эр ӱжара шулен йомын,
Пуйто...
Кӧ чыла тидым ыштен?..

Йӧрыш тул. Эркын-эркын шикш пытыш,
Кодо лач ломыж веле, шемем,
Ынде ок лек тушечын тул шокшо —
Озымла илыш вий саргаен...

* * *
Мыланем тый ит сӧрӧ ош кечым,
Нимучашдыме канде кавам...
Лач ик мутым колнем тыйын дечын,
Вачӱмбаке вуемым савал...

Шкет кодмеке, шӱмлан могай йӧсӧ,
Ом керт тидым тылат каласен.
Кидым йодшо тыштат пешак шуко,
Тый денет лач чонем сӧрасен...

Ойлышаш мутем-влакым погалын
Колтем кечын мардеж шулдыреш.
Шоналтем: ала тый нуным налын
Пӧртылат ыле ик кас велыш...

Вучем тыйын письматым, толметым...
Кӱртньыгорнышко лектын вучем...
Поран, чарне, ит кышке луметым...
Ала тиде толеш, шӱмбелем?..



050498
************************************************************************
5—04
Владимир ПАНОВ

Ӱшан

Лишемеш коло икымше курым...
Шочылден ӱшан-кумыл тидлан:
Тудо пагытыш тек огыт пуро
Тӱрлӧ язык да койыш зиян.

Ойгым, йӧсым чыталше Российын
Шинчавӱдшым тек тудо кошта,
Илыш-корныштына ӱмыр имньым
Шем лупшалтыш деч тек кораҥда.

Нигунам огеш лий тудо кӱшнӧ,
Кӧ руш чоным тошка, мыскыла.
Сад тичак тек йӱла тӱсшӧ вишньын,
Шӱшпык мурыжо нӧргӧ-влаклан.

Коло икымше, лий тый йомартле!
Ыра шӱмыштӧ кумыл тидлан:
Лиеш Руш мландына эн куатле,
Пиалан — кӧранаш тӱнялан.

Тыланымаш

Нигӧмат ит тӧчӧ ондалаш,
Шем кӧраным, шыдым чоныштет ит ашне,
Парымет ит мондо пӧртылташ
Чылалан, мом ыштенат тӱняште:

Языклан да поро пашалан,
Чон йӧратымашлан да торжалыклан...
Тӱлӧ мом ыштыметлан чыла,
Сай ден осалетым Юмо вет пала.

Теҥызысе мардежоҥ гай поч
Чоным, тушко шыҥыже лач поро кумыл.
Ӱшан деч посна нимо ок шоч,
Ош пеледышат чучеш ялт йӱштӧ лум гай.

Курымла гыч кошка эҥерат,
Шарнымаш шыҥа тӱжем ийын ошмашке.
Но йӧратымаш ыра, мура,
Тудо тӱҥ озаже илышын тӱняште.

* * *
Адак мый тольым теле дачыш.
Йолгорныш лектым эрденак.
Тыланышым пиалым таче
Пошкудылан да... шканемат.

Йӱла возакысе тулшол гай
Эрвел каваште ӱжара.
А пызле шып нерген ок шого,
Ӧрш еш чевержым ешара.

Чарен ыш керт поран ӧрш-влакым,
Ыш лӱдыктӧ кугу йӱштат.
Йӧратымашышт шочмо мландым
Полшен кужу корным эрташ.

А кызыт авызлат ал кичкым,
Шке семынышт шып йӱкланат.
Ом мие нунын деке лишкышт,
Тек корно деч вара канат.

Пурем уэш мый шокшо дачыш.
Возем умбакыже стихем.
Илем — тугеже але таче
Кӱлам еҥ-влаклан
Да... шканем.

Рушла гыч С.Васильев кусарен.



050598
************************************************************************
5—05
Иван ГОРНЫЙ

Ок пыте илыш нигунам

Вучем тендам

Йӱк деч посна аван ойлымыжо

Ойлем мутемым тыланда мый.
Йолга йыр шошо. Пеледеш
Шым тӱсшӧ дене шочмо мланде.
Жап кушко наҥгая уэш?

Я нылле визымше ий майыш,
Тунамсе илыш кечынам
Тора гыч ончыкта яндарын,
Эре яндар вет лийынам?

Каласкалаш я ойгырен,
Анят куанле шинчавӱдым ӱштын,
Кузе лач авалан пӱрен?
Садак йодам:
— А мыйжын кушто?..

А кушто марием, кок эргым?
Пел курым кечын вученам.
Могай волгенче нуным перыш,
Пырчат чаманыде мемнам?

Лиям ыле эн пиалан мый,
Тендам ужам гын кеч татлан,
Мый пытарем ыле шупшалын
Ава да ныжыл пелашла.

Лушка ыле чонем тидлан кеч,
Муам гын кийыме вердам,
Пеледышым, чеверым, тамлым,
Пыштем ыле жаплен тендам.

Май кечын сеҥымаш пиалым
Ме шортын-воштыл вашлийна.
А кызыт? Кӧмытлан ракатше —
Шога кӧ шканже верч гына?

Анят кӧ лектешат пазарыш,
Медаль ден орденжым темла?
Я кӧжӧ шотым ялт йомдарыш —
Салтак лӱман шӱгароҥам орла?..

Могае намыс нунын верчын —
Ыра, коклан йӱкша шӱмат.
Но йӧршынжӧ эше ом мерче,
Коштеш со ӱмырын шагат.

Шке кӧргыштем ашнем ӱшаным,
Ашнем эре молан-гынат.
Тендам мый вучышым, садлан дыр
Тынаре шуко иленам.

Кеч мыйже кугешнем тендан ден,
Чон пелашем да эргым-влак,
Йӱкем гына йӧршеш ода кол.
Ойгем ом ойло нигӧлан.

Жап эртыш тугодсек мыняре,
Кӧн кӱчык уш, монда чыла.
Тендам ужатышым мый сарыш.
Но кӧ таум ышта мылам?

Кӧ сар гыч пӧртыл толын кертын,
Возеш шӱгарыш эрелан.
Чучеш чонлан тыгай еҥ шергын,
Шӱмбел пелашла, эргымла.

Мый тыланда ойлем адак:
Шергалза кийыме вер мландым
Да лекса, мый йодам, вуйдам
Мо верчын пыштышда, ойлалза.

Тек лийже сар тул йӧршын йӧртымӧ,
Ава ок код тек тулыкеш!
А те кынелза, толза пӧртылын,
Вучем тендам мый курымеш.

Лӱдыкшӧ

Шонет, чыла мурат йоҥгалтмым чарныш
Да кечын волгыдыжым йӧртыш пыл.
Чымалте мыйын кенета шӱм-кыл.
Ала-кушеч, Галактика пундаш гыч,
Тӧрштен, йолт койын лекте тул ора,
Кугемын, Мландышке толеш туран.

Ончем мый ӧрын, лийын тӱҥшӧ гае:
Галлейын тиде але вес комет —
Тыглай шинча дене кузе палет?
Сандалык гыч тыге тура вола гын,
Кертеш тӱнян ик велжым лаштыртен
Я Мландым ӧрдыжкӧ шӱкал колтен.

Куш пурена тунам — айдеме-влакше?
Илен кодаш шонен, шылман кушан?
Я вес планетышке чоҥештыман?
Тыге йомдарена ме шочмо мландым,
Тӱня йӧршеш йӱкша я когарга,
Чонан нимо ок код, йырваш тамга.

А тул ора со лишемеш кугемын,
Кернак дыр Мландыш толынак тӱкна.
О Юмо! Лий кеч поро мыланна,
Тый ончыкто кугу виян улметым,
Кудалте авыртышым утараш,
Кораҥде мемнан дечын тул орам!

Уке гын Мланде савырнен кертеш
Пустыньыш, ломыжыш, кӱэр пуракыш,
Чыла моторлык йомдара шке акшым,
Сандалыкыште лач лӱмна кодеш,
Да астроном иктаж-могай планет гыч,
Кычалын Мландым, пӱжалтеш йӱд-кече.

Тау, тау кеч, тул ора иземе
Да йомо йӧршын, Мландышке шуде.
Мый юмылтем лыпланыше чон ден...
Комета огыл, илышыш лишеме
Да керылт пурыш ала-мо тугай,
Чыла эн порыжым кок век шергал.

Тӱҥале тыныс пагытым лугаш,
Тошкаш чыла, мо шӱм-чонлан эн шерге.
Кок вуй ик кайыкын онча кок веке.
А илыш пуйто чапле лач тыгай.
Ыштен кертат тый кеч-могай осалым,
Касарыкте лач сулыкет, кумалын.

Уке! Комета огыл лӱдыкшӧ эллан,
Кеч койын чынжымак кава пундаште
Да толын Мланде велышке, волгалтын.
Эн шучкыжо уш койышна мемнан:
Шонаш она тунем гын шот ден, сайын,
Полшен огеш керт Юмо нимогае.

Ошкыл

Айдеме ӱмырышкӧ корно
Толеш кужемын ий еда.
Лиеш кокланже пагыт поро,
Лектеш коклан шинчавӱдат.

А ошкылеш тидлан айдеме:
Эл пӱрымашым йыр шымла,
Кычал муэш пиалыш лекме
Ик татым — да эре сакла.

Тый, ошкыл, чакныде наҥгае
Шӱм вошт йӧратымым ужмеш.
Тыгодым шулдыраҥше гае,
Чылт кайык кеч-кӧат лиеш.

Пычкемыш чодыра вошт йӱдым,
Таул мардеж ваштарешат
Каяш перна. От шого лӱдын —
Шке пӧрт омсам почаш шуат.

О куштылго да неле ошкыл!..
Пурен салтак пуля коклаш,
Каен умбаке йӧршын ок керт,
Пытартыш ошкыл — тул окнаш.

Ончалын волгыдым, шкеат мый
Эреак ончык ошкылам.
Мо сайже, эн кугу ӱшанже —
Ок пыте илыш нигунам.

Ит вожыл чал деч

Молан гын вожылат
Чал ӱп парча деч,
Шылташ вашкен, тый шовычым пидат?
Тыге гына мо
Пагален ончалыт,
Тыге гына мо чеслын тый коят?

Лекнет гын
Шовыч деч посна уремыш,
Ӱпетым чиялташ тӧчет молан?
Ала ынде ӱпет
Ок воч кок велыш,
Кечеш волгалт, ондаксыла шыман?

Воштончыш дек шогалын,
Шке тӱсетым
Молан кужу жап йӱк лукде ончет?
Кокланже шыргыжат
Лач ӱдыр семын,
Шарналт коймеке самырык годсет.

Ондаксе чеверетше
Йомын огыл,
Сымыстара гына ош-чал ӱпет.
Мый йӱдым, кечым
Шотыш налын омыл,
Чонем эреак шупшын тый декет.

Арам шылташ тӧчет тый
Чал ӱпетым.
Ох, шуко неле-йӧсым ужынат,
Мыняре ойгыжо
Темден шӱметым.
Мылам ужаш ыш перне пелыжат.

Еш сомыл
Да кугу паша коклаште
Шоналташат мондет ковыра нерген.
Но весе огыл,
Тые пӱрымаштем
Мылам эн сото шӱдыр гай йолгет.

Чалемше ӱпет дене
Тый кугешне!
Шинчам сукен, тудлан мый кумалам.
Чыла саетше
Кодын шӱм-чонешем.
Тый ӱмыр мучкына мотор улат.

Нелеш ит нал, герой

Шинчавӱд деч посна кузе ик шоҥго
Ава йӧсланыш — кызытат шарнем.
Кеч тудо шорто, ик йӱкат ыш шокто.
Чурийжым шуко куптыр лодкален.

... Салтакын лӱмым серыман плита-влак
Кият кожер коклаште кок велнат.
Тыш толын, чон шомакым пелешталыт
Тӱшкан еҥ-шамыч, вуйыштым сават.

Шкет кушкын тиде шоҥгыеҥын эрге,
Ӱшан суртлан. Каен элнам саклаш.
Ыш керт вашлийын ялыште май эрым,
Пӱрен улмаш колаш эл верч тудлан.

А эрге олмеш — обелиск, плита
Шарналын вӱчкалташ, мут пелешташ.
Толеш, тышан пеледышым пышта
Да чонжылан изиш ласкан.

Ик шошо йӱдым рвезе-влак толеве.
Шкешт руштыныт, гитарыштым шоктат.
Вигак ораде вийым ончыктеве —
Нӧлтал кудалтышт верже гыч плитам.

Санден шортеш ӱдырамаш
чон дене;
Шинчавӱд деч посна, ок шокто ой.
А рвезе-влак тӱняштым ялт монденыт...
Проститле мыйым, самырык Герой!

Ты рвезе-влакын шучко койышлан,
Герой, уламыс титакан шкежат мый.
Ава мо, мый эн чот шортшаш улам,
Да шыде шӱм-чонем гычын шыжалтше!

Шӱшпык

Шонышым пыртлан пурем куэрыш —
Мондышым лекташ тышечын.
Шӱшпык йӱкшӧ,
Шӱшпык йӱкшӧ!
Колыштальым,
Йыр ончальым —
Шергылтеш йӱк чыла вечын.

Шӱшкалта — я пуйто юарла,
Я шокта эн ныжыл мурыла...
Шӱшпык, шонышым мый, шӱшкалта.
Угыч колыштальым.
Угыч йыр ончальым
Ужым: чевер ӱдыр муралта.

Курыкмарла гыч Александр Селин кусарен.



050698
************************************************************************
5—06

ЯНДАК ЛЕОНИД

ТУЛЫК АВА

Кок ужашан, вич сӱретан драме

Модшо-влак:

Маюк — 43—45 ияшрак ӱдырамаш.
Лиза — 18—20 ияш ӱдыр, йочапӧртыштӧ кушкын.
Толя — 25 ияш рвезе.
Колюш — 21—22 ияш рвезе.
Логин кува — 68—70 ияш, Лизан мӱндыр кокаже.
Валентина Алексеевна — 50—60 ияш ӱдырамаш, туныктышо.
Сидыр — 48—50 ияш.
Ӱдыр-рвезе-влак.

Икымше сӱрет

Логин куван суртпечыже. Тыглай пӧрт кӧргӧ, уто-сите нимо уке. Вес пӧлемыш —
омса, кухньышкат тыгаяк омса. Пӧрт покшелне ӱстел, воктеныже икмыняр пӱкен.
Ишкыште сурт сомылкалан кучылтмо ӱзгар-влак. Лиза больнице гыч толын веле,
моткоч куаныше. Кудывечыште Маюк вургемым сакала.

Лиза. Кок кече гыч кошташ тӱҥальым. Икана коридорыш лектым, ваштарешем изи
падыраш чапа-чапа ошкеда. Ой, тугай йоча! Мый тудым иканаште йӧратен
шындышым.
Садетым кидыш нальым да палатыш пуртышым. Ой, мо тушто тӱҥале! Сестра, врач
почешем куржын толыныт. Вурсат, а мый куанен воштылам. "Тылат тарелка шӱрым
нӧлталаш ок лий!" — врач шыдешкен. "Ой, — манам, — йочан нелытше уло,
ужат?.." Тс-с-с, шыпрак, мала...
Логин кува. Ой, юмыжат...
Лиза. Эрлашын коридорышто саде изи падырашым адак вашлийым. Ала-могай ӱдыр
тудым ыштен да больницешак кудалтен коден. Изиш кугурак лиеш, йочапӧртыш
колтат,
мыйын семынак, шке ача-авам ужде, тулык кушкеш ыле...
Логин кува. Поро улат... Утыждене поро. Больницеш кудалтен кодымо йочам
ашнаш налын от пытаре. Мо... Кӧ ыштен, ончыжо. Тыйже чылт ӧрыктарет ынде.
Эй-ейей, чылт йоча улат... Аза модыш, шонет мо? Курчак огыл вет тудо. Ынде
тыйым кӧ
марлан налеш? Ӱдыр лӱметым каргышыч вет, калтак.
Лиза. Кокай, мом ойлыштат?
Логин кува. Еҥ умшам от петыре. Шомак лектеш, от чаре. Ала-могай порымат
лавыра дене вараш лиеш. Ой, уке, уке, йочан ӱдырым кӧ марлан налеш? Еҥ
йочам кӧн
ончымыжо шуэш? Илышым пеш куштылгын ончет, а тудо южгунам туге савырна,
шочметлан ӧкынет. Мо... Вуй йырет шоналтыде, еҥ азам кунам нумал толман?
Тый шкежат
але йоча улат. Ой, юмо, юмо.
Лиза. Икшывылан куанаш кӱлеш, а тый ала-мом куктыштат.
Логин кува. Тыйын верчетак чонем коршта, калтак. Кузе ом сыре? Кеч йодам
ыле. Вуй йыр шоналтыде ыштенат. Ынде калыкше мом ойлаш тӱҥалеш?
Лиза. Ойлат да чарнат.

Маюк пура, вес пӧлемыш кая.

Кӧ тугай?
Логин кува. Э-э... Маюкым манат мо? Ӧрдыж гыч толын. Мӱндыр родына лиеш.
Жаплан илаш пуртенам. Шочынжо Чингансола гыч. Суртпечыже уке, коло кок ий
ӧрдыжтӧ илен коштын. Айда кызытеш мемнан дене тек ила.
Лиза. Колюш деч серыш толын огыл?
Логин кува. Ой, монденамат. Тӧвӧ юмо шӧрлыкыштӧ серышет кия. Нал.
Лиза (серышым налеш, конвертым почшыла). Ой, кокай, молан вигак ойлен отыл?

Кокай, колышт, Колюш мом воза: "Кугу деч кугу салам лийже, Лизук таҥем.
Ынде
кажне кечым шотлем, вашке мӧҥгӧ мием. Тый дечет посна мылам моткоч йокрок,
пешак
ужмем шуэш. Серышым возем, а шӱмем туге кӱлтка, лектын вочшашла чучеш".
Колат,
кокай, вашке толеш. Ой, мыйын Колюшем салтак гыч толеш, сӱаным ыштена!
Сӱан толеш, сий толеш,
Пудат пеле шыл кӱлеш.
Пудат пеле шыл шолташыже
Орават пеле пу кӱлеш...
Логин кува. Йӧра, йӧра, лудын пытаре.

Аза магыралта, Лиза тушко кайынеже.

Шке ончалам. (Логин кува вес пӧлемыш кая. Маюк тазым нумал пура, Лизам ӧрын
онча.)
Маюк. Ой, юмыжат, кузе пуэныт?
Лиза. А... Мом йодат?
Маюк. Кузе пуэныт, манам...
Лиза. Аваже кудалтен коден. Тудлан ок кӱл.
Маюк. Тыйже...
Лиза. Мо мыйже?
Маюк. Пешак самырык улат да...
Лиза. Аза ок мешай.
Маюк. Тудыжо туге да... Каче-влакше йочан ӱдырым марлан налаш намыслан
шотлат
вет...
Лиза. А йочам кудалтен кодаш намыс огыл?
Маюк. Кудалтымат сай огыл. Ала вес семын ыштен кертын огыл. Мыскылалтмыже
шуын огыл. Ӧрдыжкӧ кая, кӧ пала: ӱдыр але азам ыштыше. Пиалжым вашлиеш,
марлан
лектеш. Пеленже икшыве лиеш гын, каче-влакше кораҥыт шол.
Лиза. Тугай еҥым ужмем ок шу. Ӱдырышт годым илыш деч мо кертмыштым налыт, я

икте, я весе дене оҥырешланат, а вара шотан качым руалтат. Нуно палат, кузе
тидым ышташ. Ӱмыр мучко марийыштым ондален илат. Мый иктаж-кудыжым вашлиям
гын,
ала-мом ыштен кышкем ыле.
Маюк. Ой, тыге ит ойло. Тыге ит ойло, Лизук. Илышыште ала-момат ужаш перна.

Толя пура, кидыштыже пеледыш.

Толя. Поро кече.
Лиза. Ой, кӧ толын? Толя. (Ваштарешыже пуйто чоҥештен мия.)
Толя. Кучо, чодыра пеледыш.
Лиза. Тау, Толя.

Маюк вес пӧлемыш кая.

Толя. Мый больницыште кычалам, а тудо тыште. Эрла колтат, маньыч вет.
Лиза (Толям шӱргыж гыч шупшалеш). А мый таче лектынам. А тый... Тый тушто
лийынат? Мом ойлат?
Толя. Ала-момат. Йомдареныт, кычалыт... Тугеже кондышыч?
Лиза. Вес пӧлемыште... мала...
Толя. Лиза, мый тыйым умылем, тый чын ыштенат, но...

Маюк койылалта, вес пӧлем гыч мутланымым колыштеш.

Лиза. Мо, Толя?
Толя. Молан йодде налынат?
Лиза. Мый йодынам.
Толя. Вара мо?
Лиза. Врач ӱмбакем ончале, шыргыжале. "Ит вашке, — манеш, — эше шкендын
икте
веле огыл лиеш, — манеш". (Воштылыт.) Тегак мутланашат ыш тӱҥал. А тый
палет:
тылзе ончыч ала-могай ӱдырамаш, тудым ашнаш налам манын, кече еда больницыш
коштын. Йоча тудын деке тунемын. Вара саде ӱдырамашет мийымым чарнен.
Толя. Шӱмдымӧ ава. Кузе тыге ышташ лиеш?
Лиза. Мыят ом пале, кузе тугай лийман? Изи чоным пудыратен коден да йомын,
а
йоча кум кече кочкын огыл, эре вучен. Нюслен шортеш ыле, маныт.
Каласкалымыштым
колыштам да шинчавӱдем толеш. Тудо мемнан гаяк тулык икшыве. Кузе шкетшым
больницеш кодем?
Толя. А кокат кузе вашлие? Мом ойла?
Лиза. Сырышын коеш, а шкеже йоча воктеч ок кораҥ. "Икшыван ӱдырым кӧ марлан

налеш", — манеш.
Толя. Тудо мом пала? Йоча изишат ок мешай. А РОНО-шко миен толашет
логалешак.
Кагазым ыштыде ок лий. Уке гын мӧҥгеш поген налыт.
Лиза. А мый садак ом пу.
Толя. Пуыметым огыт йод. Машина дене толыт да погалтенат наҥгаят.
Лиза. А мый шылтем.
Толя. Кушко шылтет?
Лиза. Пӧртйымаке. (Воштылыт.)
Толя. Ой, Лиза, кагазым садак ыштыде ок лий.
Лиза. Ыштена, пырля миет?
Толя. Мием. Конешне, мием. А ончалаш лиеш? Мый изим моткоч йӧратем.
Лиза. Лиеш, но тый тӱткын ит ончо, шинча возын кертеш.
Толя. Огеш.

Толя ден Лиза вес пӧлемыш каят. Сидыр толеш.

Сидыр. Э-э! Иктаж-кӧ чонан тыште уло мо? Толя тыш пурыш, маныт. Уке мо?
Кушко йомо?

Маюк лектеш, Сидырым ужын ӧрын колта.

Маюк. Вес пӧлемыште улыт.
Сидыр. Тыште илет манмым колынам ыле. Могай пӱрымаш дене толын лектыч?
Маюк. Пӱрымыжӧ... Кушто-гынат илаш кӱлеш вет. Ялыште суртпечем уке. Родо-
тукым кокла гыч Маюк кокамак веле кодын.
Сидыр. Шарнет чай: ӱдырет годым тышке уналыкеш толат ыле. А мый почешет
кузе
куржтальым... Илышым пырля чоҥена, шонышым, а тый ала-кушко каен йомыч.
Маюк. Йоммыжо... Мо лиймыжым тый шке пеш сайын палет.
Сидыр. Шкет илет мо? Ешымат поген отыл?
Маюк. Мемнан пиалым сӧсна кочкын... Шкетынак илыштам.
Сидыр. Мыйынат вате колен колтыш.
Маюк. Нелеш ит нал, сомыл шуко. (Кая.)
Сидыр. А-а-а... (Вес пӧлемышкыла.) Толя, изишлан лек, мутланышаш уло.

Толя вес пӧлем гыч лектеш.

Толя. Поро кече лийже.
Сидыр (кидым кучышыла). Поро, пешак поро.
Толя. Колыштам.
Сидыр. Тореш от лий гын, мемнан деке каена. Мутемже шинчаваш ончен
кутырышашлык. Изиш унам ыштем да мойн. Мый ачатымат, аватымат пешак сайын
палем. Тыйымат изиэт годсекак шарнем.
Толя. Унала кошташ кызыт пайрем огыл. Мом ойлынет? Каласе, колыштам.
Сидыр. Ала миет ыле?
Толя. Уке, Сидыр, кызыт огым.
Лиза (вес пӧлем гыч койылта). Мый Толям нигуш ом колто. Тудо таче мыйын
унам.
(Йомеш.)
Сидыр. А-а, ну-ну, хе-хе-хе, йӧра, йӧра. Тугеже, Толя, тыштак лий, мый
толам
веле. Нигуш ит кай, вучо. Йӧра? Мый писын, айн момент.

Сидыр кая, Маюк лектеш.

Маюк. Толя...
Толя. Мом ойлынет, еҥгай?
Маюк. А-а... Уке, уке, нимат уке. (Кая.)
Толя. Нимом ом умыло.

Лиза лектеш, чайник петыртышым налын онча.

Лиза. Чайжат йӱкшен. Шынден толшаш.
Толя. Чыталте. Лиза, шукертсек ойлаш шонен коштам. Йӱдшӧ-кечыже тыйым веле
шонем. Айда ушнена. Мый тыйым ӱмыр мучко йӧраташ тӱҥалам.

Маюк вес пӧлем гыч лекташ тӱҥалеш, но мо нерген мутланымым шижын чакналта,
шып колыштеш.

Лиза (Толям чаманен онча). Толя, колышт, мый тыйым йочапӧртыштӧ изам семын
йӧратем ыле. Кызытат тугак... Тый мылам эн лишыл айдеме улат. Мый тыйым
умбакыжат изай манаш тӱҥалам. Йӧра? Толя, тый ит сыре. Мый тыйым чылт вес
семын йӧратем, моткоч пагалем, но мыйын шӱмыштем — весе. Тудо вашке салтак
гыч пӧртылеш.
Мый Колюшым вучем.

Толя лектын кайынеже, Лиза чара.

Толя. Тугеже мый утыш лектынам?
Лиза. Ну, молан тыге ойлет? Айда ончычсо семынак келшаш тӱҥалына.
Толя. Келшаш? Поктен шыч колто, кеч тидыжлан тау.
Лиза. Мыйже весым йӧратем гын, вара мом ыштем?! Тый мыйым изишат ынет
умыло.
Молан сырет?
Толя. Лизук, кузе мый тыланет сырен кертам? Сыраш тоштам, шонет? Уке, Лиза.

Тый пале: мый тыйым, иктым тыйым гына йӧраташ тӱҥалам.

Сидыр толеш, кӱсен гыч арака кленчам луктеш, ӱстембаке шында. Логин кува
казам лӱштен пура, Маюк йомеш.

Сидыр. А теве мый толынат шуым.
Логин кува (Лизалан). Изиэтлан каза шӧрым йӱктӧ. лӱштенам веле.
Сидыр. Логин вате еҥгай, чаркат уло мо? Кондо, кондо. Теве Толя дене
вашлийме лӱмеш ик чарка гыч пералтена.
Толя. Тау, мый йӱмаш уке.
Сидыр. Мый пагалыме еҥлан тӱрлӧ шапшакым ом темле. Тиде арака мо? Тиде —
коньяк!

Логин кува чаркам конда, Сидыр коньякым чаркалаш темкала, ӱстелтӧрыш
шинчеш.

Мый поро кумыл дене, сай пошкудылан шотлен, тышке толынам. Мый тугай улам:
мылам
иктаж семын полшет, тугай еҥ верч курык семын шогем. Колынам, Толя, тыйын
кугу
ойго. Моло семынак мый ачатым чаманем. Тол, кучо, ачатым шарналтен
подылына. Суапыште лийже, кийыме верже мамык лийже. Поро айдеме ыле. Еҥым
умылен моштышо.
Толя. Поро мутетлан тау.
Сидыр. Ачат дене пырля кум ий пашам ыштышым. Пешак ушан ыле. Пеҥгыде. Вара
йочапӧртыш куснышым.

Маюк вес пӧлем гыч лектеш, шып колыштеш.

Толя, тулык йочала ӧрдыжтӧ ит шого. Тол, тол, шич пырля.
Толя. Мый огым.
Сидыр. Тый мо? Кинде-шинчал деч кугу лийнет? Мыйжым шарнет чай?
Толя. Шарнем. Сидыр чӱчӱ манына ыле.
Сидыр. А тый тугай изи куржталат ыле, но пеш писын кушкыч. Писын, писын...
Вот илыш, ман. Шижынат от шукто, йоча-шамыч кушкынат шогалыт. Толя, молан
сӧрвалтарет? Шич воктекем, мутланена да мойн.

Толя Сидыр воктеке шинчеш. Сидыр тудлан аракам чаркам кучыкта.

Тол, кучо. А тый чынак кугу лийынат. Теве могай начальник улат.
Толя (чаркам шында). Мый огым, иканат йӱын омыл.
Сидыр. Ачат лийшым шарналтыме лӱмеш вет. Кеч изиш подыл, тӱрвешет тушкалте.
Толя (кенета кынел шогалеш). Сита! Тудо мыйын ачам лийше огыл, а шочмо
ачам!
Валентина Алексеевнат — шочмо авам! Тый тидым умылет?
Сидыр. Умылем, умылем. Ит сыре, вуеш ит нал. Йылмем гыч йоҥылыш лектын
возо.
Коньякшымат мый пагален темлем.
Толя. Огым манынам гын, огым!
Сидыр. Йӧра, йӧра, огыт гын, огыт. Ӧкымлымаш уке. Мый сырашлан огыл, а
кумылым савырашлан йӱктынем. Мутланаш кӱлеш ыле. Чодыра нерген. Ала палыме
семын
полшен кертат?
Толя. Йодмаш дене районыш кае.
Сидыр. Тушко коштын, паша шуйна. Ме ала вес йӧным муына?
Толя. Вес йӧн уке. Закон — чылалан икте!

Толя лектын кая.

Лиза. Толя! Шого! Тый кушко? Толя! (Почешыже писын лектеш.)
Сидыр. Могай шуршо тудым пурльо? Самырык-влакын койышышт — кава кӱкшыт.
Кузе
кадыргылшашым огыт пале. Эше сӧрвалтара, шкаланже акым нӧлта. Коньяк ок
йӧрӧ,
окса тушкалтымым вуча. Йоча могай. Кӧ тугай Сидыр, але пален налат. (Чаркаш

коньякым тема, йӱэш, йырже ончалеш, Маюкым ужеш.) Маюк! Тол. Тол пырля,
тол.
Атым почмо, от посло — язык лиеш. (Логин кувалан.) Кувай, тыят тембак тол.
Пырля-пырля подыл колтена.
Логин кува. Шоҥго вуем дене ынде аракам йӱын перныл кошташ гына кодын.
Мый огым.
Сидыр. Ай-яй-яй, огым мый!.. (Воштылеш.) Шке кумылет, шке палет. Мыланна
шукырак кодеш. Маюк, кеч тыйже тореш ит лий. Тол тембак. Тол, тол, тол.
Чаркам кучо, кучо, кучо... Тыште ӧрдыж еҥ уке, чылан шкенан улына. (Маюклан
чаркам кучыкта, ваш пералта.) Йыҥгыр йӱкан. (Йӱэш.) Маюк, ну! Ну-ну! Коньяк
вет. Йӱ, йӱ.

Кенета аза магырыме йӱк шокта.

Маюк (аза магырыме могырыш савырнен). Чонемже туге йӱла, ойлен мошташат ок
лий. (Йӱэш.)
Сидыр. Йӧратем, кунам огыт сӧрвалтаре. Нерым утыждене кӱшкӧ нӧлтыман огыл,
тунам тыйым кеч-кӧат пагала.
Маюк. Сидыр изай...
Сидыр. Молан изай? Сидыр, ман да йӧра. Мый але качымарий гай улам. Тошто
таҥет омыл мо? Тый — шкет, мый — шкет.
Маюк. Тудыжо туге да... Жапше шуко эртен. Ойлашыже пешак чын ойлет. Шкет
илаш
йӧсӧ. Йӧсӧ, йӧсак... Тый йочапӧртыштӧ ыштенам, маньыч вет. Тугеже йоча
ойгым шуко ужынат?
Сидыр (кынел шогалеш, тамакым пижыкта). Могай нунын ойго? Кӧ тушто тулыкшо?

Иктым больнице гычак огыт нал, весым кудывечеш але вес вере шогалтен кодат.
Маюк. Кай... Шогалтен кодат, манат? Кудывечеш? Иктаж-кудыжым палетат дыр?
Сидыр. Тӱрлат лийын. Тушто ала-момат ужат. Кушкыт почкалтыш-шамыч! Вара
нерым нӧлтен коштыт, койышланат! (Маюклан чаркам пуа.) Айда кучо, пелтена
лучо.
Маюк. Пеш чын ойлет, пешак чын. Шке аваштым мондат...
Сидыр. Родо-тукымат нунылан уке, палымымат огыт шотло. Ужынам тугайым, шуко

ужынам. Толялан пешак сырышым. Тудат, ала-кӧ улам, шона. А кӧ тудо? Кӧ?
Лесничый, маналтеш. Саде чодыра оролак! Вот кӧ тудо. Чодыра орол! Маюк, а
мо ме эре
еҥ нерген мутланена? Ала изирак сӱаным ыштена? А? Тый кузе шонет?
Маюк. Ой, ала-мом ит ойло, Сидыр изай.
Сидыр. Адак, изай. Сидыр, ман да йӧра. А-а-а... Э-э-э...

Адак аза магыра.

Лизукет больницыште, маныт... Ха-ха-ха! Ай-яй-яй, теве могай апендикцит
улмаш.
Хӓ-хӓ-ха! Ой-йой-йой! Шого, мый Логин кувам ӱжам. (Вес пӧлем деке мия.)
Логин
вате еҥгай, Логин вате еҥгай, манам!
Логин кува (вес пӧлем гыч лекшыжла). Мом карет? Мом тынар карет? Азам
помыжалтет. Мо адак лийын кайыш?
Сидыр. Пырля тол, Маюкым йӱктымӧ шотым ыштена. А-а... Туштыжо мо? Ну, йӧра,

йӧра. Еҥгай, тол, тол манам, пырля подылына.
Логин кува. Лӧкашет амалым веле кычалат. Аракат шкендын, пыште да йӱ.
Ватым налмет шуэш, вӱдалте да наҥгай.
Сидыр. Йӱктымӧ шотым ыштыман дыр?
Логин кува. Айда кай, пышт ит кой. Шотым самырык годым ыштат. Ынде тендан
могай шот да мойн. Тьфу!

Логин кува вес пӧлемыш пура. Маюк кенета чаркам нӧлтал колта да писын
лектын кая.

Сидыр. Ну, Маюк. Ну-у, Маюк. "Огым" манше кынер кутыш соктам кочкеш улмаш.

Пӱрдыш.

Кокымшо сӱрет

Логин куван суртшо. Ончычсо гаяк пӧрткӧргӧ. Логин кува ден Лиза сурт
сомылкам
ыштат. Аза магыра.

Лиза. Ой, могай тиде кӱчемдыш. Изишат ласкан шинчаш ок лий. Эре кара, кара.

Шып киен огеш керт ала-мо? (Уремыште мурымо йӱк шокта.)
Логин кува. Йочам ончен кушташ — модыш огыл. Эше шуко орлыкым ужат.

Аза магыра.

Лиза. Мием, мием!

Лиза вес пӧлемыш кая, Маюк мурен толеш.

Маюк. Иледа? Кутыреда?
Логин кува. Почаҥына.
Маюк. Эн сай пошкудем деке толынам. Тышкак веле толам, тышкак веле. Эн сай
родем улат, кокай, эн сай. Жапше годым мыланем чот полшенат, моткоч чот.
Илашат
пуртышыч. Ик кӱмыж гыч манме семын кочкын-йӱын илышна. Тыйын сурт гычак
марлан
лектым. Юмылан тау. Ай, осалжылан Сидыр пеш осал да... Чытыде ок лий вет?
Шкет
ӱдырамаш улам, кушко тетла миен пурем? Чытыман вет, кокай? Чытыман, чыла
чытыман.
Логин кува. Изиш подылынат аман. Ӱдырамашлан тыге сай огыл.
Маюк. Йӱшӧ манын ит вурсо, кокай. Колюш салтак гыч толын. Тудым Сидыр ӱжын
пуртыш. Унам ыштыш, мыламат изиш логале.
Логин кува. Ушнымыланда вашке тылзе шуэш, а те тачат пайремым ыштеда.
Огыда вожыл мо?
Маюк. Вожылынам... Сита! Мыйынат айдеме семын илымем шуэш. Мариемат уло,
суртпечемат сай. Шонем — кочкам, шонем — йӱам. Мый денем еҥын мо пашаже?
Ох, кокай,
тый от пале вет. От пале. Омат йӱ ыле, чонем йӱла. Ойленак колтынем — ом
тошт.
Логин кува. Ужам, пеш ужам. Сидыр денат ала шотым муат, ала уке. Ом пале:
могай тыйын ойго, но шижам, марлан лектыч гынат, монден от керт, чонет ыш
лыплане. Шич. Мом шогет?

Лиза вес пӧлем гыч лектеш, шифонерыште вургемым кычалеш.

Лиза. Поро кече, еҥгай.
Маюк. Поро кече, Лизук. Пешак поро...
Логин кува. Мален колтыш?
Лиза. Нералтыш. (Воштончыш деке мия, шкенжым тӧрла, вашталтен чияш вургемым

кычалеш.)
Логин кува (Лизам онча). Мом воштончыш ончылно пӧрдат? Вургеметше клатыште.
Лиза. Тушто чыла тошто веле.
Логин кува. Ӱмбалнетше пеш чаплыс. Адак мо кӱлеш?
Лиза. Ала тудлан ок келше?
Логин кува. Тудлан еҥын шомакше ок келше. Больнице гыч толмекет ойлышымыс.
Толмыжлан теве кок кечат эртыш, а тудо вуйжымат ок ончыкто.
Лиза. Уке, кокай, уке? Колюш тугай огыл. Ала тудо мыйым вуча? Салтак гыч
толшо деке ужаш мият, а мый мӧҥгыштӧ шинчен эртарышым. Кокай, мый тудын
деке миен
толам. Тегак ом чыте. (Пеш писын лектын кайынеже.)
Логин кува. Шого! Мый тыйын азатым ончен ом керт. Эре черле, эре магыра.
Конденат гын, шке ончо.
Лиза (Маюклан). Еҥгай, мый толам веле. Тый изи дене шинчылт. Кочкашыже
пучымышым шолтенам. Шӧр коҥгаште. Мый толам веле.
Маюк. Йӧра, йӧра, мий, мий, ужын тол. Мый изим ончаш пешак йӧратем.
Логин кува (Маюклан). Тыйже койын руштат. Йочам огыл, шке вилятым нумал
от керт. (Лизалан.) Йӱшӧ еҥлан кӧ азам ӱшана?
Маюк. Кокай, молан тыге ойлет? Мыйже йол ӱмбалне шогемыс.
Лиза. Мыйже вара мом ыштем?! Эре тудын воктене шинчышаш улам мо?
Логин кува. Наҥгай мӧҥгеш! Молан конденат?

Лиза вес пӧлемыш кая, Маюк Лиза почеш пура. Логин кува ала-мо сомыл дене
уремыш лектеш. Изиш лиймеке салтак вургеман Колюш пура. Омса воктене шып
шога, вара, йӱкым ыштен, омсам таган дене чума. Логин кува пура.

Логин кува. Ой, юмыжат... Колюш толын. Лиза, Лиза! Лизук, манам!

Вес пӧлем гыч Лиза лектеш, Колюш деке куржын мия, шӱйышкыжӧ кержалташ ямде,

но кенета шогалеш.

Лиза. Колюш! Тый?!
Колюш. Вучен отыл?
Лиза. Молан тыге ойлет, Колюш? Моткоч вученам!
Колюш. Туге гын, пеш йӧра.
Логин кува. Пӧрт воктеч эртен коштат, пурымашетат уке.
Колюш. Толынамыс, кокай.
Логин кува. Толынат, толынат, Колюш. (Лизам ончыктен.) Вучен, вучен ушыжо
каен.
Лиза. Кокай, мом ойлыштат?
Колюш. Тӱргоч колта мо?
Лиза. Тугежак огыл, но...
Логин кува. Тый тудым ит колышт, Колюш. Куанымыж дене мом каласышашым ок
пале. (Лизалан.) Мом шогет? Ӱстембаке чесым пого. Уна толын.
Лиза (писын тарвана, кочкышым ӱстембаке нумалеш, Логин кува полышкала). Мый

чечас. Колюш, тембак тол. Теве тышке шич. Тол, тол, омсадӱрыштӧ ит шого.
Ӧрат
огыл дыр? Пурыметлан мый тунар куаненам, тунар, ойлаш мутем ок сите.
Логин кува. Ый, турий. Ый, турий. Кава пундашке чоҥештен кӱзашет веле
кодын. Йӱдшӧ-кечыже йылмыштыже Колюшак веле. (Колюшлан.) Йӧра, пурышыч,
монден
отыл.
Колюш. Тошто таҥым мондаш ок лий.
Лиза. Ну вот, ӱстел ямде. Тол, Колюш, ӱстелтӧрыш шич.
Колюш. Тау, мый кочкын лектынам веле.
Логин кува. Шич, шич. Туге сай огыл. Мемнан киндым, шӧр-торыкым пурлын
ончо.

Колюш ӱстелтӧрыш шинчеш, Лиза чайым темкала, шунен пукша.

Лиза. Чайым сакыр дене йӱат? Йӧратет гын, вареньым пыште. Подкогыльым нал.
Кокай тугай тамлым ышта, йылмет нелат. А тиде — команмелна.
Логин кува (аракам темен пуа). Кокай, манеш Лиза, айда команмелнам ыштена.
Ала Колюш пура, манеш. Лач тура толынат.
Лиза. Колюш, молан нимом от коч? Тыланет лӱмынак ямдылен улына. Мый тыйым
тунар вученам...
Колюш (кынелеш, ӱстелтӧр гыч лектеш). Вученат? Вы служите, а мы подождем.
Тыге мо? А? Тыге?
Лиза (ӧрынрак). Тыге, Колюш, тыге.
Маюк. Пеш вучен, пешак вучен. Мыят чыла палем. Чыла палем вет, Лизук? Теве
Колюшет могай каче улмаш? Ушан, шотан. Тыгайым кузе от вучо? Лизатат пеш
мотор.
Коктынжо мужыр кӧгӧрченла веле койыда. Чылт мужыр кӧгӧрченла. Тыланда пырля
лияш
юмыжак пӱрен дыр... Ончо, Лизук, сӱаным ыштеда гын, мыйымат ӱжаш ида мондо.
(Мурен ойла.) Кушталташат мый кертам, муралташат мый кертам. Мый чылалан
пешак тале
улам.
Лиза. Маюк, чарне, чарне, манам! Сӱаным ышташ але ондак.
Колюш (игылтын). Молан ондак? Уке, ондак огыл. Ӱдыр уло. А качыже кӧ лиеш?
А?!
Маюк. Кузе кӧ? Тый огыл мо?
Колюш. Йӧра, келшем. Тый, Маюк, сӱанвате лий. Тӱҥалына! (Маюклан.) Муро,
муро! Мом шогет? Кидетым шаралтен чӱчкалтен колто. (Маюкым шӱкал колта,
тудыжо
изиш гына ок камвоч.)
Маюк. Ой, Колюш!
Колюш. А тый, Лиза, тувыр-йолашым вашталтен чий. А кокай мом ышта? А-а,
тудо
почеш мия. Куанже могай! Сӱан гын, сӱан! Мо шып лийда? Еҥ семын огыл?!
Молан
еҥын семынже кӱлеш?! Ты ешыште туге илен тунемын огытыл. Тыште чыла вес
семын
ышталтеш. (Лизалан.) А мераҥ игетшым кушан пӱтырал наҥгаена? Кушан, манам?
Кӧ
пала: ала тылзе гыч эше ик аза шочеш? Ала Лиза мылам тылзе еда азам рожген
опташ
тӱҥалеш? А мо? Ик ийыштак герой-ача лиям! Тыге мо? (Икмагал шып шогат.) Мый
тушто, границыште, илышем пуаш ямде шогенам.! А тый?!
Лиза. Колюш! Шып лий, Колюш! Ит тошт. Тыге ойлаш ит тошт!
Колюш. Ом тошт?! Мый тыйым йӧратенам! Кече еда тыйын нерген йолташем-
шамычлан каласкаленам. Чылан ӧрын колыштыныт. Могай сай ӱдыр мыйым вуча,
шоненам. А
тый? Тый мыйым вученат?
Лиза. Вученам, Колюш! Уш каен вученам! Кокай, каласе. Кажне серышет пырля
лудынна. Мый тудын деч нимом шылтен омыл.
Колюш (Логин кувалан). Тыйже мом шогет?! Ойло, уныкатым арален нал!
Логин кува. Аралаш? Ых, аралаш! Кӧ деч? Тый дечет? Тӱрвыштет эше чызе
шӧр кошкен огыл. Урем мучко умшам карен кошт, колышт, мом ойлат. Лизам
мыскылен
шогыметлан так тулвондым налам! Тудын нимогай титакше уке.
Колюш. А-а, уке?! Вес пӧлемыште кийыше почкалтыш титак огыл? (Лизалан.) Ала

азатшат уке?! Больницыж гыч кузе сакен толынат?! Урвалтеш але вес вере?
Серышым
возышын коеш, товатла. Молан капкатшым тегыт дене йыген огытыл?! Вученам
манаш
кузе йылметше савырна?!
Лиза (Колюш деч эркын чакна). Колюш, тый мылам от ӱшане? От ӱшане?.. Молан
мыйым тыге игылтат? Мо титакемлан?
Колюш. Алят шыч умыло?! Ава пий улат тый! Ава пий!

Шып колыштшо Маюк Колюш деке ажгынен мия, рвезым совкала.

Маюк. А-а, тый! Вожылдымо! Намысетше кушто? Кушто, манам, намысетше?! Кузе
тудын нерген тыге ойлаш тоштат?! Кузе тоштат?! (Вес пӧлем веке ончыктен.)
Мий,
мий, ончо, ончо! Могай йоча кия — ончо! Тудо тулык икшывым ашнаш налын.
Еҥыным.
Колат, уке? Соҥгырий отыл чай. Кӧн шомакшылан ӱшаненат? Мо шӱргет дене
суксо гай
ӱдырым титаклаш тоштат?! Те, пӧръеҥ-влак, я ик ӱдырым, я весым ондаледа!
Тыланда
лиеш, чыла лиеш! Ӱдыр чапым налыда, йӧра. Савырнеда да весе деке каеда. Эше
моктанен коштыда! А ме орланена. Теве тыгай верч орланена.
Колюш. Тыйже, еҥгай, пешыжак от орлане. Мариет уло. Адак мо кӱлеш?
Маюк (Колюшын ӱпышкыжӧ кержалтнеже). Тый эше йӱкым лукташ тоштат? Шыдем
луктын ит шого!
Лиза (Маюкым чара). Еҥгай, кораҥ тудын деч. Шонымыжым тек ойла.
Колюш (изиш вашталтын). Тиде чын, Лиза?
Лиза. Мо тидыже?
Колюш. Аза шотышто... Еҥгай чыным ойла?
Лиза. Тылатше молан?
Колюш. Мылам ойлышт, пуйто тый йочан улат.
Лиза. Вара мо? Йочан ом йӧрӧ? (Вес пӧлемыш каяш тарвана.)
Колюш. Шого, Лиза, шого! Тый колышт. Уремыште эре тыйын нергенак веле
ойлат.
Лиза. Колюш, кай мӧҥгышкет. Тегак ик шомакетымат колыштмем ок шу. (Вес
пӧлемыш кая.)
Колюш. Лиза, Лизук!
Маюк. О-о, эше йӱкым лукташ тоштеш! Тый тудын казаварняжым от шого! Теве
тыгай кӱч мучашыжым. Кай манын гын, мом шогет?!
Колюш. Еҥгай, шыдем ит лук! Лиза! Лиза, лек тышке!
Маюк. О-о, могай! Мый эн йӧратыме пошкудем деке толынам. Мыланем тыште чыла

ойлаш лиеш.
Логин кува (Маюклан). Изиш шыплане. Самырык годым ала-моат лиеш. Колюш,
мий мӧҥгышкет кай. Лизан кугу ӧпке. Арам еҥым колыштынат. Шкеж деч шот дене
йодам ыле. Шоҥгылан ӱшане: Лиза тулык икшывым ашнаш налын. Мый тудлан пеш
ойлышым:
йочан ӱдырым марлан огыт нал, маньым.
Колюш. А тудо?
Логин кува. Мыйым Колюш умыла, манеш.
Маюк. Умыла, пеш умыла, вучен шинче.
Колюш. Лиза! Лиза, лек тышке!
Маюк. У-у, тегыт шӱргӧ! Эше карен шога!
Логин кува. Колюш, мутем колышт, кызыт ӱдыр чоным ит пудыратыл. Вес гана
толат. Ала тудо жаплан ӧпкеже пыта.
Колюш. Лиза, мый тыйым кастене уремыште вучем. Лектат? (Кужу жап шып.) Огыт

тугеже? Ну мо? Чеверын!

Колюш кая, изиш лиймеке, Лиза лектеш.

Лиза. Кокай, молан тудо тыге? Кузе мый тудым вученам. Арня еда серышым
колтенам, а тудо еҥ шомаклан ӱшанен. (Коҥга воктенсе теҥгылыш миен шинчеш.)
Логин кува. Йӧратымаш, уныкам, кок тӱран: иктыже — моткоч кугу пиал, весыже
— ойго. Кунар чот йӧратет, тунар чот ойгырет.
Маюк. Пеш чын ойлет, кокай. Моткоч чын ойлет. Мыят икана йӧратенам да...
Мыйынат... Уке, те огыда пале. Мом те паледа? Мыйын гай ойгым ужаш юмо ынже
пӱрӧ.
Кокай, ик чаркат темалте да каем веле. Йодын йӱэш манын ит вурсо. Чонем
коршта,
садлан йодам. Кокай, мыйын ойгемже теҥыз дечат келге да... Ойлаш веле ом
тошт.
Логин кува. Маюк, тыят мӧҥгышкет кай. Йӱшӧ миет, Сидырет, сыра. Мий,
мий, ошкыл.
Маюк. Молан мыйым поктет, кокай? Мый каем. Каем, каем. Ит покто, кокай. Эн
йӧратыме родем деке толынам. Эн йӧратыме деке... Мыйже ом мешай вет.
Логин кува. Мешайымылан ом ойло. Ӱдырамашлан тыге перныл кошташ оҥай
огыл.
Маюк. Эх, кокай, чонемже... Чонемже тулла йӱла, ойлымаш гына уке.
Логин кува (окнаш онча). Эй, калтакшат, кӱтӱ толешыс. Вольыкым пуртышаш.
(Маюклан.) Тыйже мом шогет, Маюк? Мом юватылат? Мо... кӱтӱ толеш.

Логин кува уремыш лектеш.

Маюк. Марием уло, тек пурта. Тек пурта вет, Лизук.
Лиза. Мом манат?
Маюк. Мом шонет, Лизук? Мом тынар шонет? Нимом от кол мо? Ит ойгыро. Эше
почешет куржталаш тӱҥалеш... Ала огеш. Эй, пӧръеҥ-влак чылан тугай улыт.
Мый йӧратен омыл, шонет? Самырык годым мыят удажак лийын омыл. (Ӱстел
воктенсе теҥгылыш
шинчеш.) Тугай чулым рвезе мыйым йӧратен шынден, ӱдыр-шамыч чылан кӧранен
коштыт
ыле. Мотор, гармоньчо, шопыр, мурашат тале. Тунам мый пиалан лийынам, тугай
пиалан... А вара ӧрдыжкӧ лектын каяш перныш, стройкышто ыштенам, Сибирьже,
Казахстанже, чуланже, сарайже, вокзалже — чыла ужаш пернен. Жапше годым
мыйымат йӧратеныт, Лизук. Мыят йӧратенам...
Лиза. Тудо рвезыж дене ушнен огыдал мо?
Маюк. Уке. Сырашыжат нимолан да... Самырык годым вуй йыр огына шоно. Ушым
шындымеке, пеш шонет да вараш кодмо. (Мура. Лиза кенета шовычым руалта,
писын
лектын кайынеже, ваштарешыже Логин кува пура. Маюк мурымо годым Логин кува
ден
Лиза мутланат.)
Яндар, яндар, яндар вӱдшӧ
Ий ӱмбачын йогалеш.
Эшеат яндар шинчавӱдшӧ
Илыш верчын йогалеш.
Шошо толеш, лум шула,
Капка йырем вӱд налеш.
Так илышем шоналтем да
Шинча йырем вӱд налеш.
Логин кува. Кушко?
Лиза. Мый тудлан ойлем... Мый тудлан иктым веле ойлем.
Логин кува. Каласет, эше шуат. Нигуш ом колто! Шич да шинче. Каче почеш
куржталаш шот мо? Кушко каетше? Колюш деке мӧҥгыжӧ? Аваже мом шона? Еҥже
мом ойла?
Лиза. Ох, кокай, молан мый тынар пиалдыме улам?
Маюк. Так мый мураш тӱҥалам —
Так агытан муралта,
Ала ойгым ужшашемлан,
Ала пиал уке да.

Маюк кая. Вес пӧлемыште аза пагыра.

Пӱрдыш.

Кумшо сӱрет

Логин куван пӧрт кӧргыжӧ. Уна-шамыч погыненыт. Ӱстембал тич чес. Гармонь
почеш
Маюк ден Сидыр куштат. Сидыр койышланаш, кадыргылаш йӧрата, шкенжым
ончыктынеже,
"Кертам вет" маншыла коеш. Маюк лыжган кушта. Ӱстелтӧр гыч мыскара муро
шергылтеш. Валентина Алексеевна ден Толя толыт, куштымым чарнат.

Сидыр. О-о, тора уна толеш! Могай юмо тышке кондыш?! А ме пайремым ыштена.
(Толя дене кидым куча, но тудыжо вик кораҥ кая.)
Лиза (Валентина Алексеевна ваштареш писын мия). Ой, Валентина Алексеевна,
куанже могай!
Валентина Алексеевна. Лиза, могай тый кугу лийынат? Ужмем пешак шуо, садлан
толде ыжым чыте.
Логин кува. Толя, тидыже аватак огыл?
Валентина Алексеевна. Аваже улам, аваже.
Лиза. Кокай, тиде Валентина Алексеевна, мыйын туныктышем.
Логин кува. Э-э, туге гын, пеш кугу уна толыныс. Ончык ошкылза.

Ӱстел веке кайышыла, Валентина Алексеевна кенета Маюкым вашлиеш, вашталт
кая,
икмагал, кузе лияш палыде, шып шога.

Маюк (Валентина Алексеевна деке лишемеш). Илет-кутырет, Валентина
Алексеевна?
Валентина Алексеевна. Изин-изин тошкыштам.
Маюк. Пеш йӧра, пеш йӧра, илыман, пеш тошкыштман...

Сидыр Толя деке мия, мутым луктеш.

Сидыр. Толя, кодшо годым молан сырышыч? Мут савыртышем ыш келше гын веле?
Ый, шомак пӧрткайык огыл, лектын кая, от кучо. Теве кызытат йылме тураштак
пӧрдеш: шке аватшым кычал ончен отыл мо?
Толя. Сидыр чӱчӱ, мыйын авам — Валентина Алексеевна. Тидын нерген тегак
мутым
ит лук. Умылышыч?
Сидыр. Йӧра, йӧра, мый так веле йодам. Шке аватше ала тӱняштыжат уке.
Логин кува. Ой, Валентина Алексеевна, родем-шамыч, ӱстелтӧрыш шичса.
Шичса, шичса. (Маюк ден Сидырлан.) Теат ӧрдыжтӧ ида шого.
Маюк. Меже ӱстелтӧр гыч кызыт гына лекна да...
Логин кува. Пырля-пырля.

Уна-шамыч ӱстелтӧрыш шинчыт, мутланат, Лизалан пӧлекым пуат.

Сидыр (шампанский кленчам ончыкта). Пу-ян теве тиде "бомбым". Мый тудым
пудештарем! (Почаш тӧча.)
Маюк. Ой-йой, кораҥде, кораҥде. Ӱмбакем йоктарет ала-мо.

Темкалат, мутланат.

Валентина Алексеевна. Лиза, шочмо кечет дене шокшын-шокшын саламлем, пиалан
лий, шонымет шукталтше.
Толя. Саламлем, Лиза. Тиде пӧлекым ме авам дене коктын налын улына. (Порсын

шовычым Лизан вачышкыже пышта.)
Маюк. Сидыр, мемнанат пӧлекна уло вет. Кучыкто, кучыкто.
Сидыр. Меат, Лиза, тыйым шокшын саламлена. (Изи флакон духим кӱсенже гыч
луктеш.) Изи манын ит ман...
Маюк. Акше чапле...

Логин куват шке пӧлекшым пуа. Чаркам ваш перкалат, йӱыт. Колюш толеш,
кидыштыже пеледыш аршаш. Лизан воктене Толям ужын, кумылжо вола.

Колюш. Иледа-кутыреда? Пайремда пиалан лийже.
Сидыр. О-о, Колюш толын! Мо тулык икшывыла шогет? Эрте, эрте. Тол тембаке.
Колюш. Мемнан гай еҥым пайремышкыда огыда ӱж, конешне. А мый садак тольым.
Ну мо, Лиза? Шочмо кечет дене саламлем.
Лиза. Колюш, пырля тол, шич.
Колюш. Тау. (Писын лектын кая.)
Лиза. Колюш! Колюш, манам! Шого! Вучалте! (Колюш почеш писын лектеш.)
Логин кува. Лиза! Лиза, манам!

Кудывечыште Колюш ден Лиза веле улыт.

Лиза (Колюш почеш лекшыла). Колюш, шого, вучалте. Ну, молан тыге коят?
Колюш. Толын ала-могай ситмыж! Эше воктекет пурен шинчын, а тый тудын пелен

шӱраҥыштат.
Лиза. Колюш, тый мыйым саламлаш толынат але вурседылаш?
Колюш. Воктенет пӧрдшӧ турня-влакым ужмем ок шу!
Лиза. Лыплане, пӧртыш пуро. Оҥай огыл.
Колюш. Кочмемат ок шу, йӱынат шер темын. Лиза, тудын деч кораҥ! (Шып ваш
ончен шогат. Маюк ӱстелтӧрыштӧ мурен шинча.)
Лиза. Колюш, чонет арам ит коч. Тыйын толметлан мый моткоч куаненам. Кузе
мый
тыйым вученам, от пале.
Колюш. Конешне, кушеч мый палем? Институтым тунем пытарен омыл. Шопыр улам.

Шопыр мом пала?
Лиза. Молан тыге ойлет?
Колюш. Чын огыл мо? Мо ышталтеш, ом уж, шонет?
Лиза. Молан кӱлеш-оккӱлым куктештат, Колюш? Молан мыйым ынет умыло? Мый
тыйым
салтак гычат вученам, кызытат вучем. Ӱдыр кумылем нигӧлан пуэн омыл. Колюш,
ом
шылте: мый тыланет сыренам ыле. Салтак гыч толмекет, пеш чот мыскылышыч.
Нигунам
ом мондо, шонышым. Монденам. Тый мыланем от ӱшане — товатлен кертам.
Колюш. Молан ом ӱшане? Ӱшанем, Лиза. Мый палем, тый тунам нелеш налынат.
Эше
йочам конденат. Ала тудым мӧҥгеш намиен кодет ыле? Еҥ йоча — еҥынак,
нигунам
шкендын гай ок лий.
Лиза. Ача-ава шулдыр йымалан кушшылан мыйым умылаш йӧсӧ. Пырысиге огыл вет
тудо. Айдеме. Колат? Айдеме! Ача-ава деч посна кушкаш моткоч йӧсӧ. Ӱмырыштӧ
кеч
икгана, авам ончык вуйым пыштен, ойгем каласкалаш да шер теммеш шорташ ыле.
А
тудо тек шыман-шыман ӱпем ниялткала, лыпландара. Тыгай пиалан пагыт мыйын
нигунам ок лий. Мый умылем: изи эргым ашнаш налме дене тулык икшыве
шагалемын огыл.
Но садак... садак мый кеч ик еҥын илышыжым пиаланым ыштем!
Колюш. Ну, шке палет ынде... Лиза, мый тыйым монден омыл, шӱмыштем тыяк
веле
улат. Лек мыланем марлан? Лектат?

Толя койылалта, кидыштыже — Лизан курткыжо.

Толя. Лиза! Лиза, касше пешак юалге, а тый тувырмелын лектынат. Кылмет вет.

Курткым чий. (Лизан вачыш курткым шыман пышташ тӱҥалме годым Колюш тудым
шӱкал
колта. Лиза чараш тӧча.)
Колюш. Тылат тыште мо кӱлеш? Кай чодырашкет, пушеҥгет шотло! Тидлан тылат
оксам тӱлат! Тыште, еҥ ялыште, мом пернылат?! Шеклане, вуй воктенет муат!
Толя. Ала ласканрак ойлет ыле?
Колюш. Мо-о?! Ончал, могай шыма лектын? Ласка мутым веле умыла!..
Лиза. Чарныза, чарныза, манам! Ида орадылане. Мый когыньдамат моткоч
пагалем.
Икте-весыланда кидым пуыза, лийза йолташ, ида сыре.
Колюш. Йолташ лияш? Тидын дене йолташ лияш? Нигунам! Лиза, кораҥ тудын деч!

Сурт гычет поктен колто!
Лиза. Колюш, мом ойлыштат? Толя — мыйын эн лишыл йолташем. Изам гай...
Колюш. А-а, изат гай? Эн лишыл? Йӧра. Туге гын, пиалан лийза! Чеверын
кодса!
(Пеш писын кая.)
Лиза. Колюш!
Толя. Лиза, айда пӧртышкӧ пурена.
Лиза. Шого, шӱлалташ эрыкым пу.

Пӧртыштӧ.

Маюк (ӱстелтӧрыштӧ мурен шинча.)
Эн ондакше, ондакше
Тыяк веле лийынат да.
Эн ондакше, ондакше
Тыяк веле лийынат...
Логин кува. Мо, Лизаже кайыш да йомо? Иктажак ыш лий дыр? Колюшыжо пешак
тыр-тор да...
Валентина Алексеевна. Ончал пураш гын веле?
Сидыр. Э-эй, мо лиеш? Изи улыт мо? Лӱшкат, лӱшкат да чарнат. Самырык-
влаклан
мемнан коклаште оҥайжат огыл. (Сидыр каяш тарвана.) Кинде-шинчалланда пеш
кугу
тау. Маюк, айда каена. (Маюкым ӱстелтӧр гыч луктеш. Валентина Алексеевна
йывыртыме гай лиеш, тургыжландарыше мутланымаш деч утлымыжла чучеш, но Маюк
омса деке
шумеке чарнен шогалеш.)
Маюк. Сидыр, ит вашке, мӧҥгыш каяш шуат. Валентина Алексеевна дене мыйын
мутланышаш уло. (Валентина Алексеевна деке лишемаш тӧча, Сидыр кучен
шогалта. Лыпланен шушо Валентина Алексеевна угыч тургыжланаш тӱҥалеш.)
Маюк. Мыйже шижам, Валентина Алексеевна...
Валентина Алексеевна. Мом шижат? Мом?
Маюк. Тыйын шке йочат лийын огыл. Теве Сидырат ойла, ашнаш налынат, манеш.
Сидыр. Тый мо?! Мый ойленам?! Мый? Да мый нигӧлан, нигунам, нимом ойлымаш
уке!
Маюк. Кузе уке? Кузе ойлен отыл? Чыла ойленат, чыла ойленат.
Сидыр. Вот ӱдырамаш, кузе чиялта, кийыше тоямак кынелта. Ойленат, манеш.
Мыйже мом палем? Мом?
Маюк. Валентина Алексеевна, каласе, кызыт мыйын эргым кушто ила?
Валентина Алексеевна. Ом пале...
Маюк. Палет, чыла палет. Йочапӧртыштӧ ыштышыже ынде тыяк веле кодынат. Коло

кок ий ончыч йочапӧрт кудывечеш изи эргым шогалтен коденам ыле...
Валентина Алексеевна. Шогалтен коденат? Тый шогалтен коденат?
Маюк. Мый, мый... Кудывечешда...
Валентина Алексеевна. Тугеже тый тудын аваже улат? Тый?
Маюк. Аваже улам, аваже...
Валентина Алексеевна. Але мартеже кушто лийынат?
Маюк. Ай, лиймыже...
Валентина Алексеевна. Коло кок ий эргыч нерген шарналташ жапет
лийын огыл. А ынде кычалшын коят.
Маюк. Шке вӱрем, шке икшывем вет.
Валентина Алексеевна. Шарналтышыч тугеже? Тудын аваже улам манашыже кузе
тоштат? Изишат от вожыл мо?
Маюк. Мыйже мо дене титакан улам? Мо дене? Мыйын ужмем ужат гын, палет ыле
да... Весе мыйын, наре ойгым ужеш ыле гын, шӱйышкыжӧ шукертак шӧргам чия
ыле!
Эргымым шогалтен коденам гын, ала вес семынже ыштен кертын омыл. Корно
покшелан
кудалтен коден омыл вет! Мыйын олмышто весат тыгак ышта ыле. Латкандаш ияш
годым
марий деч посна йочам кӧн ончымыжо шуэш? Адакшым мый шкет титакан омыл,
Валентина Алексеевна. Мӱндыр велне изи аза дене ик вере да вес вере илен
коштым. Эрдене
пашашке каем, талукаш йочам шкетшым кодем ыле. Йочасад уке, ончашат нигӧ
полшен
огыл. Эргым пукшем да содор фермыш куржам. Вольыкым ончем, а ушемже
мӧҥгыштӧ,
пачерыште. Кузерак тушто изи падырашем? Име ӱмбалне коштмо гай иленам!
Кечывал
шуэш — мардежла мӧҥгышкӧ вашкем. Ой, юмыжат! Толикем толмешкем тунар
магырен какарген пыта ыле. Йолвалжым вашталтем, пукшем, малташ тӧчем. Изиш
нералта, адак
пашаш лектын куржам. Кум ий тыге орланенам. Кум ий. Кушто тудлан сайрак:
йоча
пӧртыштӧ але тӱкылен кодымо пӧлемыште? Валентина Алексеевна, мыйже вет
иктым веле пален налнем: эргымже кызыт кушто ила, каласе.
Валентина Алексеевна. Ом пале, ом пале.
Маюк. Пале-ет. Чонем шижеш: пале-ет...
Валентина Алексеевна. Ала Сибирьыш каен, ала вес вере. Кӧ пала?
Маюк. Молан чыным от ойло? Те чыланат кок тӱран кӱзӧ гай улыда! Шонеда
иктым,
ойледа весым.

Лиза пура.

Сидыр (Маюкым шӱкен наҥгайынеже). Чарне! Тый ошкылат але уке?!
Маюк. Ит шӱкӧ! Ит шӱкӧ, манам! Эше чыла ойлен омыл. Тек колыштыт, тек чылан

палат.
Сидыр. Чарне! Мом орадыланет?! Йӱын оренат мо?!
Маюк. Тудымат але илыш мыйын семынак тодыштеш. Валентина Алексеевна, еҥ
икшыве дене садак йочалан от шу! От шу, от шу!
Сидыр (Маюкым кучен наҥгаяш тӧча, а Маюк мучыштынеже, Валентина Алексеевна
деке лишемнеже). Ну, чарне, манам! Мом тынар толашет? Ошкыл, ошкыл.
Маюк. Ашнаш налме эргычат иктаж гана тыйым кудалта. Садак кудалта! Мыйын
семынак шкет шинчен кодат. Кодат, садак кодат!
Сидыр. Ой, юмыжат, мом ойлыштат?
Маюк (Лиза деке мия). Лизук, кеч тыйже чыным каласе: Толям дене
йочапӧртыштӧ
пырля кушкын улыда вет, Лизук?

Толя пура. Маюк тудым кужу жап шып ончен шога, эркын Толя деке мия,
шинчашкыже ончен ойла.
Толя, тый шке аватым йӧршынак от шарне мо? (Толя икмагал Маюкым тӱткын
онча. Валентина Алексеевна моткоч тургыжланыше. Толя ынде мом каласа манын,
ӧрын вуча,
ты жапыште тудо эргыжым йомдарыме деч лӱдеш. Толя, нимом вашештыде, вер
гычше
тарванен кая, пуйто ала-кушко шылын утлынеже.) Молан иктат чыным огыда
ойло? Мый
ала эргымым муам да у семын илаш тӱҥалам, шонышым. (Эркын омса веке чакна,
лектын кая. Сидыр икмагал ончен шога, вара тудат Маюк почеш ошкылеш.)
Логин кува. Илет-илет да мом гына от кол... Валентина Алексеевна, ораде
ушем дене тыгат шоналтем, вес семынат савыркалем — умылен ом керт. Маюкшо
чыным
ойла мо? Эргыже лийынак мо вара? Ала йӱмыж дене ушыжо каяш тӱҥалын?
Валентина Алексеевна. Лийын...
Логин кува (шып шонен шога). Уна-шамычат каен пытышт.
Валентина Алексеевна. Мый изишак яндар юж дене шӱлалтем.
Пӧртыштӧ пешак шокшо. (Уремыш лектеш.)

Аза магыра, Логин кува аза деке вес пӧлемыш кая. Пӧртеш Лиза ден Толя
кодыт. Валентина Алексеевна — уремыште. Изиш лиймеке, Сидыр пӧртылеш.

Сидыр. Вуеш ит нал, Валентина Алексеевна, ик-кок мутым пелешташ кӱлеш.
Жапше
годым тый мыланем осалым шуко ыштенат. Тыланет лийынак, паша гыч кайышым.
Латкок
ий гыч йӧрдымыш лектым.
Валентина Алексеевна. Мый тыланет осалым ыштенам?
Сидыр. А мый тудлан поро дене вашештем. Тунам погынымаште паша гыч лукташ
манын, мутым луктыч. Мый тудымат, могай йочам ашнаш налметымат пешак
шарнем.
Валентина Алексеевна. Паша гыч тыйым шолыштметлан лукмо. Титак
— шкендын, шкендымак вурсо. А кӧм ашнаш налынам, тыйын могай пашат?
Сидыр. Аваже лектын. Шоҥго вуешет шкет шинчен кодын кертат. Тый, Валентина
Алексеевна, туге ит шоно... Мый еҥ осалым шӱмыштем ом кучо. Писын мондем.
Садлан
шаҥге кудалтен кодымо йочам ашнаш налмет нерген нимомат ыжым ойло.
Валентина Алексеевна. Толя Маюкын огыл! Тудын эргыже кушто,
мый ом пале!
Сидыр. Кушеч палет? Конешне, от пале. Маюк кӧм кычалеш, ынде пешак раш. Тый

тидым умылет, Валентина Алексеевна, пешак умылет.
Валентина Алексеевна. Тылат мо кӱлеш, Сидыр?
Сидыр. Ну, мом ойлыштат, Валентина Алексеевна? Секретым кучымемлан иктаж-
мом
йодаш тоштам, шонет? А такше кӱлеш ыле. Но мылам тый дечет нимо ок кӱл.
Нимо...
А?.. Ужат, мый могай айдеме улам? Ала оксам пуынет? Ом нал, огым...
Валентина Алексеевна. Вара мо кӱлеш?
Сидыр. Эргыч ик полышым пуа гын, тореш ом лий. Мый пӧртым ышташ тӱҥалынам.
Чодырам налынам, чыла шот дене ыштыме. Ала-могай верым пуэныт, руышаш
пушеҥгыже
шукыжо шопке. Эргыч — лесничий, сайрак чодырам ойырен кертеш. Толя мутетым
колыштеш. Каласе, тыге-тыге, ман. Мылам — чаплырак чодыра, тылат — эрге.
Валентина Алексеевна, А мый ом келше гын?
Сидыр. Шке палет, шке палет... Маюкын чыла праваже уло. Толятат шоналта-
шоналта да тудын деке илаш кусна. Тунам вара мом каласет? Тыге вет: еҥ йоча
дене
пиалым от му. А мый тыйын пиалетым арален коден кертам. Валентина
Алексеевна,
тыланет уло кумыл дене полшынем...
Валентина Алексеевна. Мутлан, мый эргымым лавыра дене ынем варе. Тунам,
конешне, окса деч тореш от лий. Кунар йодат?
Сидыр. Валентина Алексеевна, тый мыйым кӧлан шотлет? Да тыйын тунар
шийвундетшат уке. Уке, уке, мый тыйым чаманем. Чодыра денак полшо да йӧра.
Но... оксам
темлетак гын, тореш ом лий. Тыланет пешак шуко арашет логалеш.
Валентина Алексеевна. Вот мом каласем, Сидыр: мый эргым дене
торгайымаш уке. Толямат пеленем йолыштен шынден омыл. Кая, ом кучо. Мый уло
ӱмырем тулык икшыве-влакым ончен кушташ пуэнам. Шӱдӧ утла ӱдыр ден рвезе
мыйым
"Авай" манеш. Мылам мо тый ганет шакше еҥ деч лӱдаш?!
Сидыр. Охо, могай эше? Ох, ох! Кузе ойла? Ала огыт пале, шонет? Йочам ышташ

шотет лийын огыл, садлан еҥыным руалтенат. Тыгай дене мый эше мутланен
шогем.
Тьфу! Тептердыме ӱдырамаш!

Сидыр писын кая, Валентина Алексеевна шкет шоген кодеш, кенета шӱмжым
руалтен куча, тайналта, пырдыж воктенсе теҥгылыш лыдырге волен шинчеш.
Лиза, курткым чиен, пӧрт гыч писын лектын куржеш. Толя Лиза почеш лектеш,
аважым ужеш.

Валентина Алексеевна. Эргым!
Толя. Авай! Мо лийыч, авай? Лиза!..
Валентина Алексеевна. Нимат огыл, эргым, нимат огыл. Эрта, эрта. (Кӱсен гыч
валидолым кычал луктеш, Толя аважлан полышкалаш тӧча, валидолым
пуа.)

Пӱрдыш.

Нылымше сӱрет

Теле. Мардеж шӱшка, лум лумеш. Пӱрдыш эркын почылтеш. Логин куван пӧрт
кӧргыжӧ.
Лиза, вуйым сакен, шкет шинча. Йоча магырыме йӱк, но Лиза пуйто тудым ок
кол,
вер гычше ок тарване. Вес пӧлем гыч Логин куван йӱкшӧ шокта: "Лиза, Лиза,
манам!
Азат шортеш, от кол мо?" Уремыште автомашина йӱк шокта. Лиза пеш писын чиен

лектын куржеш. Логин кува лектеш.

Логин кува. От кол мо? Магыра. (Ончыштеш.) Тыштак ыльыс. Кушко йомо?
Пальтожат уке. Куржо, ужат. Эх-хе-хе, ынде мо лиеш ала? Эре шона, шона.
Ынде мом
ойгырет? Лийшаш паша лийын...

Маюк пура, вургемже гыч лумым почка, пальтожым кудашеш, пырдыжысе пудаш
сакалта.

Маюк. Илет, кокай?
Логин кува. Почаҥам.
Маюк. Лизаже кушко тыге лектын куржо?
Логин кува (йоча вургемым погкала). Йӱметшым чарнышыч? (Йоча магырыме
йӱк шокта, Логин кува тушкыла тарвана.)
Маюк. Ой, калтак, Мишук шортешыс. (Кидшым коҥгаш ырыкта.) Йочам ончаш,
манаш
веле. Шуко орлык логалеш.
Логин кува (кӱнчылам шӱдыраш шинчеш). Пеш палет... Икшыве деч поснат мо
сайже? Уло ӱмырым шкет илен ончо. Молан йӧра тугай илыш?
Маюк. Лизажым молан эре вурсет, кокай?
Логин кува. Мый огыл гын, кӧ тудым туныкта?

Изи йоча магырыме йӱк шокта.

Маюк (вес пӧлемыш кайышыла). Ой-йой-йой, шкетшым коденыт, чукаем. Ой, изи
падыраш, ой, пакыз, ой, шӧртньӧ вуй... (Кая.)

Лиза пура, пальтожым кудаш кудалта, ончыко кая.

Логин кува. Йочатым монденат. Чыла мыйын ӱмбалне. Ынет ончо гын, молан
нумал толынат? Мо шып шогет? Адак мо лие? Колюш ешан, ватыже мӱшкыран,
маныт.
Еҥын еш илышыш нерым шӱшман огыл. Качыж годым йӧратен моштен отыл гын,
кызытше
тудо тылат молан кӱлеш?
Лиза. Ом пале, кокай. Нимом ом пале. Чонем тулла йӱла. Ик верыште шоген ом
керт. Молан мый тынар пиалдыме улам?
Логин кува. Пиалдыме? Пиалдыме огыл, а намысдыме улат, вожылдымо. Пошкудыжо
ынде мом ойла? Нигӧ нимом ок уж, ок шиж, шонет?
Лиза. Мылам садиктак. Колюш кеч ик минутлан толын савырна гынат, шулдырем
кушкеш. Пуйто мый кава пундашке чоҥештен кӱзем. Шӱмем туге пыртка, оҥ гыч
лектын
вочшашла чучеш. Кокай, мыйым арам вурсет. Вес семын мый илен ом керт. Молан
мылам кызыт намысше? Кӧ деч вожылшаш улам? Мый таче илынем, а эрла кеч-мо
лийже...
Кеч кава порволыжо!
Логин кува. Те, самырык-влак, чыланат тачысе кече дене гына иледа. Ончыклык
нерген огыда шоно. Тыят тугаяк улат. Ӱдыр вует дене ватан марий дене
пернылат. Мондо тудым. Еҥ марий дене марийлан от шу. Ы-ый, кеч ойло, кеч ит
ойло,
пылышышкетше садак ок логал.
Лиза. Кокай, мыйын моткоч чот шортмем шуэш. Тый мыйым изиш чамане, вара
шинчавӱдем толеш веле.
Логин кува (кӱнчылам шӱдырымым чарна, кынел шогалеш, тӱрлӧ ӱзгарым ик
вер гыч вес верыш налын пышта). Мо манын, мый тыйым чаманем? Таза улат. Кид-
йолет верыштыже. Теве Толялан марлан лек да йочам ыштен опто. Поче-поче,
иктаж визытым. Валентина Алексеевна илаш толеш, мыят кертмем семын ончаш
полшем. Тыгай
пиалым эше кушто муат? Умшашкет пурынак пыштат, нел веле, а тый "Мыйым
чамане"
манат. Ом чамане, изишат ом чамане.
Лиза (уремысе йӱк-йӱаным колыштеш). Кокай, машина мӱгыра ала-мо?
Логин кува. Мардеж лӱшка. Ушыштетше тудак велыс. Кунам мондет гын? (Лизан
пальтожым шылтен пышта.)
Лиза. Машина йӱкым колам да тудо толмыла чучеш, куржын лектам — весе.
Логин кува. Илыш ала-могай сусырымат паремда. От уж мо: Толя тыйым йӧрата.
Рвезе сай, тунемше. Молан тылат Колюшыжо?
Лиза. Мо нерген шонет, мый палем. Ом йӧрате мый тудым, ом йӧрате!
Логин кува. А тый йӧрате. Рвезе мо дене уда? Кап-кыл юмылан тау, пашалан
тале. Гармоньчо, муренат кертеш. Адак мо кӱлеш? Мо ок сите? Кузе тый денет
лияш,
ӧрам веле. Алят ораде койышет ок пыте. Кунам ушым шындет гын? Еҥ йочам
нумал
тольыч. Ялыште ойлышт, ойлышт... Кушко ом лек, мут эре тыйын нерген. Тиде
ок сите, ындыже ватан марий почеш куржталат. Кеч изиш, кеч кӱч мучаш наре
вожылам
ыле, калтак.
Лиза. Мый тыгай улам гын, мом ыштем? Тылат кече еда ойгым кондем, ласка
илышет локтылам. Авамже ала-молан мыйым орланаш ыштен коден. Еҥ семын илаш
туныктен
огыл. Йочапӧртыштӧ мом ужынам? Чылан ик семын чиенна, ик семын шоненна.
Мемнам
порылан веле туныктеныт. Порылан веле, кокай.
Логин кува. Порылан, манат? А еҥ марий почеш куржталме поро лиеш? Тый
шке нергенет шоналтенат?
Лиза. Уке, кокай. Йочапӧртыштӧ шке нерген шонышым огыт пагале. Тугай еҥым
удалан шотлат.
Логин кува. Нимом ыжыч умыло. Шке нерген удамат, сайымат шонаш лиеш.
Койыш-шотет шерын лекман. Радамлен-радамлен...
Лиза. Кокай, мый шке денем нимом ыштен ом керт. Эре тудын нерген шонем.
Мӧҥгыштат, пашаштат... Омо денат тудымак веле ужам.
Логин кува. Мыламже тыгайым ойлаш кузе тоштат?
Лиза. Кӧлан вара ойлаш? Тый дечет лишыл еҥже тегак нигӧ уке. Кокай, мый
ватан
марий почеш огыл, а йӧратымаш почеш коштам! Йӧратымаш почеш!..
Логин кува. У-у, пышткойшо!
Лиза (кенета шорташ тӱҥалеш). Ой, авай! Колат мо мыйын йӱкем? Ужат мо мыйын

ойгем? Молан мыйым пырля налын отыл? Тый денет пырля пушкыдо мландыште
ласкан
кийышаш ыле. Ойгемат ок лий, шинчавӱдемат ок його ыле! Мыйже ынде кӧлан
кӱлам?
Кӧ гына мыйым ок мыскыле, кӧ гына ок игылт? Тегак мый тыге илен ом керт! Ом

керт!
Логин кува. О юмыжат! Молан тудлан тыгай йӧратымашым пуэнат?! Молан тудын
шӱмжым тынар туржат? Тудлан нимо ок кӱл! Нал, нал мӧҥгеш! Тыгай нелым
нумалаш тудын вийже ок сите! (Лиза деке мия, шӱм пеленже ӧндалеш.) Мом тый?
Мом тый?
Чаманем да вурсышын коям. Шоҥгын торжа шомакшым ит колышт. Мо тугай
йӧратымаш,
нигӧ ок пале. Тудо теҥыз дечат келге. Пурен кает, лектын от керт. Йӧратымаш

тӱтан мардежла толын лектеш да пӱтыра, пӱтыра, пӱтыра... Кунам чарна, кӧ
пала?
Чонет тынар ит турж. Йӧрата гын, вес тӱня гычат толеш.
Лиза. Кокай, а тый денет иктаж-кунам тыгай лийын огыл?
Логин кува. Эртышым мом шарнет?
Лиза. Каласкале, кокай. Мый тыйын нерген нимом ом пале. Эртак шкет иленат
мо?
Логин кува. Жапше годым мыят пиалан лийынам. Сӱан кечын сар тӱҥале. Арня
гыч марием наҥгайышт. Тегак тудым ужын омыл. Палем: ош тӱняште тудо уке, а
мый
тачат вучем, пытартыш шӱлышем марте вучаш тӱҥалам. Тынар ий эртен, монден
ом
керт. Кунам чылт шкет кодам, сондык пундаш гыч серышыжым луктам да шортын-
шортын
лудам. Тугай серышым возен, тачат чонем йӱла.

Маюк лектеш.

Маюк. Ый, тугай изи падыраш, пуал овартыме гай. Пешак топката икшыве
кушкеш.
Кидыш нальым, шепкасе семын тыге лӱпшалтышым, тӱрвыжым туге тарватылеш,
пуйто
ала-кӧлан ӧпкежым ойлынеже. Пеш сай йоча, пеш сай.
Логин кува. Умшашет — кукшо кошарге. Изи нерген тыге ойлет, да шинча возеш
гын?
Маюк. Мыйже шке аваж гаяк уламыс. Кечылан кок-кум гана пурен лектам. Изи
чукаем, шапшакем, кузе тушто почаҥеш, манам. Ик кече ом уж гынат, чонемлан
ньыгенього чучаш тӱҥалеш.
Логин кува. Пеш палем, кӧм ужмет шуэш. Ойлет иктым, шонет весым. Кодшо
гана йӱшывуя тыгайым ляпкен пытарышыч, уло калыкым ӧрыктарышыч.
Маюк. Коло кок ий шып коштынам, кокай. Коло кок ий!.. Могай ойго мыйын
чонем
йӱдшӧ-кечыже туржеш, нигӧ пален огыл. Йӱдшӧ-кечыже эре иктак. Омешат эре
тудак
веле конча. Пуйто ме изи падыраш Толя дене олыкышто пеледышым поген
коштына. Кенета когыньнан коклаште мланде шелалте, коктын кок корем сереш
шоген кодна. Мый
эргым веке вашкем, кугу коремым вончынем. Но кунар ӱлыкӧ волем, корем тунар
келгемеш веле. Ончальым: серыште эргым уке. Лӱдмем дене шӱмем лектын
вочшашла
кӱлтка. Ой, тунар чытырем, эргым ала корем пундашке камвозын, шонем. Уло
йӱкын
"Эргым, эргым!" кычкырем, вара шке йӱкешемак помыжалтам да кужу жап
шонкален кием. Чыла эртышым угыч шарналтем. Мый моткоч кугу йоҥылышым
ыштенам, моткоч кугум! Самырык годсо языкем нигунам сулен кертшашла ок чуч.
Але марте эргым эре
изи годсыж гай конча ыле. А кодшо йӱдым... Ой, юмыжат, ойлашыжат лӱдам
веле.
Логин кува. Шучко омо гын, ит ойло, ала так эрта.
Маюк. Эрта, манат? Уке, ок эрте. Таче мый тудым кушкын шогалшым ужым. Корем

серыште пуйто шога. Ала-кузе туге шучкын-шучкын воштылеш, "Мом почешем
коштат?
Мый тыйын эргыч омыл", манеш. А мый тудын веке кидым шуялтен сӧрвалем:
"Корем
гыч лекташ полшо!" — кычкырынем, но йӱкем пыкше веле лектеш. Ала-могай кугу
лакыш пурен кайышым, ӱмбакем рок моклака йога, оҥем пызыра.
Логин кува. Вынем гычше лектын кертыч вара?
Маюк. Лӱдын кечкыжынам ала-мо, Сидыр помыжалтен.
Логин кува. Сай омо огыл.
Маюк. Тый гына ман ынде, кокай. Пеш палем да... Кугу языкан улам, садлан
тыгай конча. Эртышым пӧртылташ лиеш гын, вес семын илем ыле. Теве Лизукым
ончем да
Мишуклан кӧранен коштам.
Логин кува. Тудланат кӧранаш нимолан. Лизан уло илышыже Мишуклан кӧра
каргалтын.
Лиза. Кокай, молан тыге ойлет? Мый эше пиалан лиям. Теве ужат: садак пиалан

лиям!
Логин кува. Пеш ыле да, пеш ыле да...
Маюк. Лизук, йодашак шонен тольым: Толяже йочапӧртыштӧ кузе илен? Ынде эре
тудын нерген шонем. (Лиза шып шога.) Молан шып шогет? Кеч иктаж шомакым
ойло,
Лизук?

Толя пура.

Логин кува. Э-э, Толю толеш аман. Пеш йӧра, пеш йӧра, Толю. Пытартыш
жапыште пурымым чарненат. Иктаж-молан иралтын отыл?
Толя. Уке, кокай. Олашке ӱжыктеныт. Арня чоло тушто лийынам.
Логин кува. Аватше тошкыштеш?
Толя. Черлырак, шӱмжӧ коршта.
Логин кува. Толю, тый эрте, эрте. Пальтотым кудаш. Шич. Кутыралте. Мый
чывылан пуэн толам. (Кая.)
Лиза. Кузе илет, Толя?
Толя. Мый? Сайын илем, моткоч сайын. Кӧраныше веле уке.
Лиза. Пурымымат чарненат. Мишукымат ужмет ок шу мо?
Толя. Пуренамыс.

Уремыште автомашина йӱк шокта. Тудо лишемеш, пӧрт тураш шумеке чарна. Изиш
лиймеке, тӱтӱт йоҥгалтеш. Чылан Лизан ӱмбаке ончат. Тудыжо пуйто кушко
пурышашым ок
пале, вургемжым руалткала, окна деке миен шогалеш, кенета пеш писын лектын
кая.

Маюк. Лизукшо кушко тыге лектын куржо?
Толя. Лиза, Лиза!..

Толя пальтожым руалта, лектын кайынеже, Маюк авырен шогалеш.

Маюк. Тек мутланат, ит мешай. Коклаш пурен сырыктет веле. Толя, эре кутыраш

шонен коштам да...
Толя. Мом манат, еҥгай?
Маюк. Ойлымымат от кол мо?
Толя. Кызыт нигӧ дене пелештымем ок шу.
Маюк. Южгунам мыйынат тыге лиеда. Иктаж-кӧ пелешта, шыдем веле лектеш.
(Икмыняр жап Толям ӧрдыж гыч ончен шога.) Толя, тый мылам ит сыре. Ораде
ушем дене
эре иктымак шонем. Тый шке аватым от шарне мо? (Толя ок вашеште, шып шога.)
Илышыште ала-моат мондалтеш. Сайжат, осалжат... Шочмо ава кодеш дыр
шарнымашеш.
Мыйынат эргым ыле да ынде шкет илем. Южгунам тунар йӧсын чучеш... Ятыр
чыташ логалын, ятыр... Сайжат лийын да мондалтын, осалжым шарнымем ок шу.
Но иктым нигунам ом мондо... Авам пешак черле кия ыле. Мый воктеныже
койкышто шинчем. Кидше
кӱр гай коштыра, а мылам мамыкла чучын. Ава вет... Толя, мыйым от колышт
мо?
Толя. Колыштам. Мыламже молан тидын нерген ойлет?
Маюк. Ойлымыжо... Мутшо тугай... Эре шонем, эре шонем. Сидыр "Тыйын ават
шкендын огыл" манеш да... "Валентина Алексеевна ашнаш налын" манеш. Мыйынат
Толя
эргым тыйын таҥашак, тудо пӧртыштак илен. А тыйже...
Толя. Ситыш! Мыняр гана иктымак ойлаш лиеш?! Мый тыйын эргыч омыл!
Маюк. Йӧра, йӧра, тынарыжак ит сыре. Мый вет так веле йодым. Ыҥлынем ыле.
Тый
шкеже нимом от шарне мо? Йочапӧрт кудывечеш шогалтен кодымо икшывыже тыяк
веле
лийынат, маныт. (Фотосӱретым луктеш, Толян шинчашкыже тушкалтыме семын
ончыкта,
тудыжо, йоча годсо картычкыжым ужын, тӱҥын шогалме гай лиеш.) Теве ончо.
Ончо,
тиде тый улат вет?
Толя. Мый улам. Тидыжым молан налынат?
Маюк. Налмыже... Шкемын. Изиэт годсо. Иктыже мый денем, весыже Валентина
Алексеевна дене пырдыжыште кеча. Шочмо кагазет дене пырля кӱсенышкет пыштен
коденам ыле.
Толя. Да, да, да!.. Мый кудалтен кодымо йоча улам! Авамлан илаш мешаенам!
Уто
лийынам! Мый кызыт огыл, а изиэм годым шке авамым вученам. Изиэм годым!
Кажне
кечын тудым омеш ужам ыле. Омо дене "Авай!" манын кычкырен мӱгырен шортам
ыле.
Маюк. Тиде мый улам, эргым! Мый!
Толя. Тугеже тиде тый улат?! А мый монденам. Шукертак монденам. Чын авамже
—
Валентина Алексеевна! Тудо йоча годсо шӱм сусырем эмлен, шинчавӱдем ӱштын,
вургемем мушкын, пукшен, чиктен, ончен куштен, айдемыш луктын. Ынде тыйым,
шке шочшет деч тӱня мучко шылын коштшо ӱдырамашым, авай манаш?! Уке! Тидлан
йылме ок
савырне!
Маюк. Толя, эргым, молан тыге ойлет? Мый тыланет илышым пуэнам. Кок ий чызе

шӧрым пукшенам. Мыйже тыйын ават, шочмо ават улам вет, эргым.
Толя. Молан мылам тыгай ава кӱлеш?! Тудо мылам шукертак колен! Колат?! Ты
тӱняште тый мылам уке улат! Мом почешем ӱмыл семын коштат? Мо тылат кӱлеш?
Маюк. Нимо ок кӱл, эргым, нимо... Вурсо мыйым, вурсо... Мый тыйын ончылнет
моткоч кугу языкан улам. Ит покто гына мыйым, эргым. Кеч ӧрдыж гыч ӱмбакет
куанен ончен коштам...
Толя. Йоча — тыланда модыш. Ыштеда, вара пырысиге семын луктын кышкеда!
Тудын
дене мо лиеш, нигӧ ок шоно! Молан шонаш? Йоча деч посна илаш ласкарак!
Больницеш
кышкен кодо але вес вере, иктаж-кӧ поген налеш. Нимом ом шарне, шонет,
очыни.
Мӱгиндым кондем манын, мыйым, шужышо йочам, пече воктен шогалтен кодышыч.
Уке,
нимом мый монден омыл. Кажне кечын шинча ончылнем тый лийынат. Пӧртылат
манын,
йӱдшӧ-кечыже вученам. Тыйым кеч икана ужаш илышем пуаш ямде лийынам.
Вученам мый тыйым, моткоч вученам. Ужаш шоненам, но таче огыл, а коло кок
ий ончыч! Тунам, шортын-шортын, шинчам кошкен, шӱмем кӱэмалтын. Валентина
Алексеевна
огыл гын, кӧ лиям ыле, шкеат ом пале. Йоча шӱмемым тудо ырыктен. А тый мо
шӱргет
дене кызыт эргым манаш тоштат?! Кораҥ мыйын илыш корно гыч! Ит пижедыл!
Тунам
мый тыланет кӱлын омыл, ынде тыят мылам от кӱл!
Маюк. Ох, эргым, эргым, мутетше кӱзӧ дечат пӱсӧ... Мом тый мый денем
ыштышыч,
эргым?!

Логин кува вес пӧлем гыч лектеш. Пальтом чияш тӧчышӧ Маюкым ӧрын онча.
Толя шып шога.

Логин кува. Маюк, Маюк, мо лийыч? Тӱсет чылт укес...
Маюк. Уке, уке, нимо лийын огыл... Нимо. Ала-молан вуем пӧрдеш. Мый каем,
каем веле, кокай. Толя, шыдетым шӱмыштет ит кучо.

Маюк кая.

Логин кува (Толялан). Тыйже мо пеш шып шогет? (Толя ок пелеште.)

Лиза пура, омса воктене шога. Уремыште автомашина кудал эртыме йӱк шокта.

Лиза. Ох, кокай, чыла пытыш! (Толя деке эркын мия.) Толя, наҥгай мыйым
тышеч!
Тегак ты ялыште илен ом керт! Ом керт, ом керт, кокай!
Логин кува. Мыйже мом ыштем ала? Нимо дене полшен ом кертыс.
Лиза. Толя, тый мыйым йӧратет?
Толя. Молан йодат? Тый чыла палет...
Лиза. Чын. Палем. Мый тыйын эн сай йолташет лиям...
Логин кува. Юмылан тау, ушым шындышыч тугеже. Мыйымат изиш куандарышыч.
Лиза. А мыйын шортмем шуэш...

Пӱрдыш.

Визымше сӱрет

Логин куван пӧрткӧргыжӧ. Ӱстембаке чесым погымо. Логин кува я ик кочкышым,
я весым ӱстембаке шындылеш. Тудлан Маюк полышкала. Кудывечыште — Лиза,
ӱмбалныже —
марлан лекме ӱдыр вургем Тудо, тургыжланыше, ойгырен, кок могырыш коштеш.

Логин кува. Юмылан тау, шошо мартенат илен шуна, Лизан сӱанжымат вучен
шуктышна. Толя гай качым эше кушто муат? Лизам марлан пуэмат, ласкан возын
колашат лиеш. Ачаж ден аваже лийыт гын, пеш куанат ыле да...
Маюк. Таче эргымын сӱанже, а тудо мыйым ӱжынат огыл.
Логин кува. Тыйже шкенан улатыс. Посна ӱжмым вучет мо?

Логин кува вес пӧлемыш кая, Сидыр толеш.

Сидыр. Мом тыште эре пернылат?! Мӧҥгыштӧ тунар паша уло, а тудо тыште
логарым сакен коштеш.
Маюк. Эргым деке ужаш толынам.
Сидыр. Эрге лектын пуйто. Ала-могай почкалтыш! Молан тылат тудо?! Мариет
уло, мо адак кӱлеш?
Маюк. Эргым вет, эргым. Шоҥгемам гын, кӧ мыйым онча? Тылат могай ӱшан? Таче

ашнет, эрла поктен колтет.
Сидыр. Кызыт ача-авам кӧ онча? Ораде! Олашке шикшалтыт да мондат. Йоча дене

могай шотшо? Мыйын икте огыл, кумыт уло. Чиктенам, пукшенам, туныктенам,
айдемыш
луктынам. Моло деч сайын ончаш тыршенам. Вургемыштат чапле лийын, кочкашат
тамле. Шоненыт — каненыт, шоненыт — маленыт. Ынде мыйым иктыштат ончаш огыт
шоно.
Чылан тӱня мучко каен пытеныт. Кеч вуйыштым ончыктат, шонет? Мый нунылан
кӱлдымыш лектынам. Теве колем гын, погем пайлаш курныж семын толын лектыт.
Маюк. Мыйын эргым тугай огыл. Мом тый палет?
Сидыр. Тылат ала-могай ситмыж кӱлеш лийын!
Маюк. Туге ит ойло, Сидыр. Тый Толя нерген нимом от пале. Ала тудо тыйын...

эргыч.
Сидыр. Кӧ-ӧ? Толя? Мом тый ойлыштат?
Маюк. Ынде монденат. Шарнет, кузе почешем сӧрвален коштыч? Кажне касым
пырля
эртарена ыле. Тый тунам шыма, тыматле ыльыч. Поро мутет дене кумылем
савырен
кертыч...
Сидыр. Мут окса огыл. Мый кызытат, кунар кӱлеш, ойлен кертам. Но шижтарем:
мылам тыгай-тугайым тушкымо ок кӱл. Толя пуйто мыйын эргым, манеш. Пӧръеҥ
пушым
ӱпшычмӧ денак йоча ок шоч дыр. Тыште паша кужурак.
Маюк. Могай тый намысдыме улат? Мый тунам тыйым уш каен, уло шӱм-чон дене
йӧратенам. Тыйын почешет тулыш, вӱдыш пураш ямде улам ыле. Салтак гыч
толынат
веле. Чолга, мотор, вияш кап-кылан... Урем дене кайымет годым кудыр кемет
тора
гычак шыдыр-шыдыр шокта ыле. А мый, самырык аҥыра ӱдыр, тылат верч ушем
йомдаренам... Ӱдыр чапем пуэнам...
Сидыр. Мом? Мом, манат? Могай чапым? Могайым? Да тый ӱдыр чапетым шепкашак
йомдарен коденат! Ала сарайышкыже мый тыйым нумал кӱзыктенам?!
Маюк. Могай шапшак улат. Мый тушто маленам, а тый колям поктылшо пырыс
семын
нылйола нушкын миенат. Мый тунам тыйым ом йӧрате гын, воктекем пыштем ыле
мо?
Марлан налам манын ондалышыч.
Сидыр. Мый тудым ондаленам, лиеш. Мый гаемже тыйын кӱтӱ виса ыле. Сандене
"почкалтышым" кӧ дене таптенат, кужу жап мужедашет логалеш.
Маюк. Ит лӱд, Сидыр. Алимент налме жап эртен.
Сидыр. Ну, тый, Маюк, ӧрыктарет. Шоненат луктат вет.
Маюк (кайышыжла). Кӧ пала: ала тудо чынжымак тыйын огыл.

Маюк кая, Сидыр шоген кодеш, ала-мом шонкала, вара пӧрт гыч писын лектын
ошкылеш. Вес пӧлем гыч Лиза толеш, Логин кува пура.

Логин кува (Лизам онча). Адак мо лийын?
Лиза. Вучем...
Логин кува. Толыт, огыт йом.
Лиза. Колюш толын огыл?
Логин кува. Кӧ? Кӧ, манат? Колюш?!
Лиза. Толя маннем ыле.
Логин кува. Адак тудым вучет? Монденак от керт.
Лиза. Тудым, кокай. Толаш лийын ыле.
Логин кува. Ой-йой, могай саман толын? Теве-теве возалташ кайышаш, а тудо
весым вуча. Мыйын чал вуемым намысыш пуртынет мо?
Лиза. Мылам таче тудым ужаш кӱлеш. Пытартыш гана, кокай, пытартыш гана...
Логин кува. Пытартыш гана, пытартыш гана... Пеш палем, икана веле огыл
тыге ойленат. Мыйым от шотло гын, от шотло, кеч еҥже деч вожылам ыле.
Лиза. Ала тудо мыйын пӱрымашем?
Логин кува. Вара молан Толяжлан марлан лекташ лийынат? Теве-теве толын
пура, а тый весым шонен шогет. О-о юмыжат, могай саман толын? Могай саман?
Лиза. Кокай, ит ойгыро, сӱан лиеш. Лиеш, лиеш. Но мылам тудым ужаш кӱлеш,
кеч
икгана чонем почам. Тек палыже, чыла ойлем.
Логин кува. Мом тугайым вара мутланен шуктен огыдал? Мом?
Лиза. Палыже: кузе мый тудым йӧратенам. Коктын ушнена гын, могай пиалан
илыш
лиеш ыле...
Логин кува. Ох-ох-ох, пиалан илышым шке чоҥыман. Тудым тарелкаш конден
огыт пу.

Лиза кенета сӱан вургемжым кудашаш тӱҥалеш, Логин кува веке туфльыжым,
платьыжым
шуа.

Оренат мо? Мом толашет, Лиза? Мом толашет? Вашке уна-шамыч толын шуыт. А
тый?
Мом ыштылат? Кеч Толятше нерген шоналте. Тудым вожылмашке пуртетыс. Ой,
калтак...

Колюш куржын пура.

Колюш. Тый мӧҥгыштак улат? Вараш кодынам, шонышым. Марлан ит лек, Лиза!
Шӧрлӧ! Так сӱанет нерген шоналтем, илымемат ок шу. Тый дечет посна ом керт,
Лиза! Лиза, сӧрвалем тыйым, марлан ит лек!

Логин кува вес пӧлемыш кая, тулвондым нумал луктеш.

Логин кува. Тый молан тышке толынат? Молан толынат, манам?! Ончо, мом
ойла пышткойшо! Мыйын суртышкем толын шогалаш кузе вожылын отыл? Намысдыме,
тегыт шӱргӧ! Лек, кай тышеч! Еҥым намысыш пуртен ит кошт!
Колюш. Кокай, кыре мыйым, кыре. Кызыт мыйым тулвондо дене кыраш огыл, а
пушташ кӱлеш. (Лиза веке савырна.) Ом пале, мом ынде мылам ышташ? Кузе
лияш?
Логин кува (тулвондыжым кӱвар ӱмбак шуа). Ой, юмыжат! Мемнан самырык годым
кугырак ончылно пелешташ вожыл коштына ыле. Ынде ужын шуктат веле "Йӧратем,

йӧратем, тый дечет посна илен ом керт" варгыжыт. Вара арня гыч ойырлаш
тӱҥалыт.
(Колюшлан.) Тыйже мо шӱргет дене тышке толынат? Ӱдырым налметлан але талук
шуын
огыл. Оръеҥ мелнатше тӱрвыштет кеча, а шке ватетым монденатат. Тудымат
йӧратенат, тудланат товатленат.
Колюш. Тыгай нерген ойлен омыл.
Логин кува. Ойлен отыл? Ойленат. Эше кузе ойленат. Ынде монденат. Ик ий
илет да поктен колтет. А тудлан, ватетлан, кузе лийман? Ӱмыржым локтылынат.
А
шочшет нерген шоналтенат?! Тӱняште тулык икшыве шагал огыл, эше иктым
ешарынет?!
(Йоча йӱк.) Теве тыгайым! (Лизалан.) Тыйже мом шып шогет? Салтак гыч
толмекыже,
кузе игылте. Ынде кӱлеш лийынат?! Ом пале, шонышыч, кӧм эр годсек вучет.
Кеч-мом
ыште, тегак коклашкыда ом пуро. Шке нерген веле шонет. Йочатат ок кӱл, чыла
монденат.

Логин кува, тулвондым налын, вес пӧлемыш кая.

Колюш. Ушыштем эре тыяк веле улат. Ынде ватемымат Лиза манаш тӱҥалынам. А
тудо нимом ок ойло, шортеш веле. Лиза, айда шинча кушко онча, тушко лектын
каена. Пырля илаш тӱҥалына. Тый вучо, мый пӧртылам веле, машина дене кудал
толам.
Тӱтӱтым пуэм, уремыш лек. Толян нер йымачшак наҥгаем. Мый чечас, мый писын.
Лектат? Лектат вет? Вучо, Лиза. Таче гыч ме эре пырля лийына. Вучо.

Колюш писын лектын кая, Логин кува пура.

Логин кува. Тынар марте илен шуам манын шонен омыл ыле. Мом тый ыштылат,
Лиза? Вуй йырет изишат от шоно мо?
Лиза. Шонем, кокай. Моткоч чот шонем.
Логин кува. Мыйын оем ушышкет от пыште. (Пӧртӧнчылнӧ йӱк-йӱан шокта.)
Ала-кӧ толеш, шкендым изиш кидыш нал. (Лизалан платьым пуа.) На, чий.

Лиза, сӱанлан ямдылыме платьыжым налын, вес пӧлемыш кая, Маюк пура.

Маюк. Таче ончыланже сукен шогалам да титакем кудалташ йодам. Тетла тыгай
языкым нумал коштын ом керт, кокай. Омак керт! Вием ок сите! Шоналтем да
шке денем ала-мом ыштен пытарымем шуэш. Самырык годсо титакемже шӱм-чонем
вакшкӱла пызыра вет. Чонемже туге йӱла, пуйто тушто тул лапаш. Ойгырымем
дене ушемат кая
ала-мо.
Логин кува. Мом ыштет? Лийшаш лийын. Пӱрымаш деч от утло.
Маюк. Мемнан гай еҥлан сайже ок пӱралт тудо. Кокай, Толяже мыйым аважлан
огешак шотло мо вара? Тунарак шӱмдымӧ огыл вет?
Логин кува. Мыйже мом палем, Маюк?
Маюк. Ушыж дене пеш шона дыр да тӱжвак лукташ ок тошт докан. Валентина
Алексеевна мыйын ваштареш тудым алгаштара. Алгаштарыде? Корнешем тудо ок
шогал гын,
Толя мыйым ала-кузе куанен вашлиеш ыле дыр.
Логин кува. Маюк, нунылан ит мешайкале. Нунын таче сӱан, кугу куан.
Маюк. Кокай, молан тыге ойлет? Шке ава кунам мешая? Мыйже омат тол ыле да
ала
эргымжым тетла омат уж. Ӱмбакыже пытартыш гана ончалнем.
Логин кува. Кай, ала-мом ит ойлышт. Ӧрдыжкӧ огыт кай. Тыштак илаш тӱҥалыт.
Теве Толялан пачерымат пуэныт, маныт.
Маюк. Тудыжо туге да... Ынде мом ыштет? Ок лий шол. Нимом ышташ ок лий.
(Вес
пӧлемышкыла онча.) Почаҥеш? Мишукымат шукертсек ужын омыл. Мыйым тудо аваж
семынак вашлиеш. Толмемлан моткоч куана. (Маюк вес пӧлемыш пура. Ончыч
коштшо ӱдыр
писын толеш.)
Ӱдыр. Толыт, толыт!..

Сӱан мурым шоктен, гармонист да молат пурат. Нунын коклаште Валентина
Алексеевна, Толя. Саламлалтыт, мутланат.

Валентина Алексеевна. Поро кече!..
Толя. Вучен-вучен ноенат пытышда чай?
Логин кува. Ӱстелтӧрыш шичса, родем-шамыч.
Икте. Толмеке шичман. Вашкаш кӱлеш, шем пыл кӱза. Озыркан йӱр лиеш ала-мо.
(Вес пӧлемыш онча.) Лиза, тыйже алят чиен отыл?
Логин кува. Э-э, родо-шамыч, шичса, шичса. Темкалыза чаркадам, темкалыза.

Сӱан вургеман Лиза лектеш, Толян воктеке мия. Толя деке Маюк лишемеш.
Валентина Алексеевна ӧрдыж гыч ӱмбакышт онча.

Маюк. Пиалан лий, эргым...
Толя. Мо адак кӱлеш?
Маюк. Титакем кудалте, эргым! Мый моткоч кугу языкан улам! Сырыметым
шӱмыштет
ит кучо. Титакем мондо! Эргым, Толя эргым, кеч ик поро шомакым аватлан
каласе.
(Толя шып шога.) Эргым, молан мыйым тынар казнитлет?! Молан?! Йӧра, йӧра,
огым,
огым... Каем веле. Каем, каем. Валентина Алексеевна, эргымым ончен
куштыметлан
тылат моткоч кугу тау. Толюк, сайын иле. Чеверын!..

Маюк кая. Кӱдырчан йӱр лишемеш.

Логин кува. Толя, Лиза, ынде сугынем колыштса. Тошто марий йӱла шот дене,
кугырак ончылно, пошкудо-шамыч ончылно у ешлан тыматлыме сугынь мутым кала-
сынем. Мужыр йӱксӧ гай келшен, вараксим гай вычымлен, ваш-ваш йӧратен, икте-
весым арален илыза, курымеш пырля лийза. (Уремыште автомашина мӱгырымӧ йӱк
шокта,
Лиза тургыжланаш тӱҥалеш.) Шочмо кундемдам, шочмо калыкдам пагалыза, поро
паша
дене нунын чапыштым нӧлташ вийдам ида чамане. Кугыракым колыштса, изиракым
шотлыза. Осал азап дечат, йылме титак дечат кораҥза. Калык ончылно
лӱмнердам ида
волто. Кинде перкеат, окса перкеат, сурт вольык, кайыквусо перкеат ток
лийын шогыжо. У мужыр еш индеш эрган, шым ӱдыран, шуко-шуко уныкан, тумо
гай кужу ӱмыран, пӱнчӧ гай кап-кылан, шӱшмӱй гай пушкыдо кумылан, пиалан
лийза. Кум гана сукалттен, шымле ик тушманым тошкалын, у илышым чоҥаш
кынелза веле.

Лиза ден Толя кынел шогалыт.

Валентина Алексеевна. Пиалан лийза, шочшем-шамыч.
Логин кува. Родем-шамыч, аракаже кочо.
Чылан. Кочо, кочо!..

Лиза ден Толя шупшалалташ тӱҥалме годым Колюш пура. Лиза Толя деч кораҥеш,
Колюш деке мия.

Колюш. Лиза, каена...
Лиза. Уке, Колюш. Кокай чыным ойла: ынде нимом ышташ ок лий...
Колюш. Ну, молан?
Лиза. Ӱмырым угыч илаш ок лий, Колюш. Тый ешан улат, эргычат уло. Икшывет
тулыкеш кодеш. Тудын нергенат шоналтыде ок лий.
Колюш. Мый эргымым шке декем налам. Тулыкеш ок код, коктын ончена.

Орышыла ончыштын, Сидыр толын пура, Толя деке мия.

Сидыр. Толя... ават... Маюк пикталтын...
Логин кува. Ой, юмыжат...
Валентина Алексеевна. Маюк?.. Пикталтын?..
Толя. Ы-ы-х, авай!..

Пӱрдыш.



050798
************************************************************************
5—07
Максим ДЕЛЯНОВ

Кеч шарналте коклан

Тылзан йӱд уремыш молан гын мый лектым?
Лумжат йол йымалне чон йӧсын мура.
Иктат огеш вучо, улам лачак шкетын,
Онча ӱмбакемже ший тылзе тура.

Эх, тылзе, ший тылзе, чоя улат такшым:
Вашлийме еда шӱм кылем тарватет.
Молан? Ну молан гын эрталшым, мондалтшым
Шарнаш мылам угыч адак таратет.

Ом шылте, ом тойо. Тыгай пагыт лийын.
Могай рвезе качын ок лий ӱдыр таҥ!
Кеҥеж умыр касын мый тудым вашлийым,
Авалтыш тул йогын мемнан шӱм-кылнам.

Шӱм туллан йӱлан вот ыш лий эрык шӱлыш.
Торжан пуал йӧртыш полдалге мардеж.
Шӱм-чоным шем пылла леведе пич шӱлык,
Шым тырше каяш пӱрымаш ваштареш.

Титакше кӧн лийын — алят мый ом пале.
Молан шӱм-тулнам ме ышна керт саклен.
Ала шерге лийын вес качын ончалтыш,
Ала моштен омыл шке тудым аклен?

Уке, луктын омыл мый уто шомакым,
Кеч лийыч, палем, весылан шӱм пелаш.
Лач пагыт пуа, шоненам, тидлан акым,
Да шӱм мыйынат ок тӱҥал шкет илаш.

Вашке ӱмыр йогын, шотлен йышт ийготым,
Чарен от шогалте шагат йылмыла.
Тулан ӱмыр йыжыҥ шӱмеш возалт кодын,
Амал гына лекше — йолга сескемла.

Ший тылзе, лач иктым йодам, шонен порым,
Шыпак тый шижтаре тудлан.
Эртен гынат пагыт, чонлан йӧсыж годым,
Кеҥеж умыр касым шарналже коклан.


Пӱрымаш, тыланет ом ӧпкеле.

Кажне еҥын лиеш илыш корно.
Пӱрымаш кажне еҥын лиеш.
Тудын дечын иктат огеш торло,
Ош тӱняште пырля ошкылеш.

— Илыш корныш лекташ кӱлеш шулдыр,—
Шке Юмем мыланем шижтарен.—
Ниможат ок шукталт тылат шулдын,
Огеш тол пиал кидшым шарен.

Палемден пӱрымашын уш-акыл:
Ончылнем шога курык — оржан.
Тӧченам да тӧчем мый тушакын
Кӱзаш кечын ласкан я торжан.

Пӱрымаш тулыкеш мыйым кодыш,
Ача кумыл кеч кодо чонеш.
Муш сола лийылден мылам модыш,
Шоналтем да тачат чон коржеш.

Изинекак пашашке кычкалтым,
Шым логал кож йымак пырт гына.
Утыждене нимом шым кычалтыл,
Кеч кӱчештын эре шӱм ешнан.

Кум кеҥеж коштынам плуг ӱмбалне,
Нур пашан могай там — палем раш.
Неле возо лыҥак вачӱмбаке,
Ситен огыл жапна ойгыраш.

Кушкын шулдыр пашаште йӱд-кечын,
Курык вуйыш кӱзаш таратен.
А мардеж я тышеч, я тушечын
Пуаш тӧчыш — ыш керт чактарен.

Мыняр жап, мыняр ий ош тӱняште
Ошкылам пӱрымаш корно ден.
Лийын тудо лумаҥше, ияҥше —
Эре ончык ушем наҥгаен.

Мый кӱзем, алмаштен йолым нелын,
Ситышаш гай чучеш тидлан вий.
Пӱрымаш, тыланет ом ӧпкеле,
Кеч палем, лишемеш кудло ий!



050898
************************************************************************
5—08
Коман мелна конкурс

ЭМАЙ ДЕН ТЕМАЙ

Кӱкшӧ Кӧгӧрчен курык йымалне, кожеран-пистеран, куку-шӱшпык муро йӱкан
чодыра
воктене, сылне марий ялыште илен улмаш кок йолташ — кок пошкудо, кок изак-
шоляк
— Эмай ден Темай.
Кече почеш кече эртен, ик арням весе поктен, тылзе ден идалык-влакат шошо
вӱдшорла йогеныт.
Жап шуын — Эмай ден Темай качымарий лийын шогалыныт. Кечывалым элнен каен
пашам
ыштеныт, кастене ӱдыр-рвезе модмаште гармонь почеш утен каен куштеныт. Но
коктын
иканаште тавалтен кертын огытыл. Ончыч Эмай гармоньым шоктен — Темай
чӱчкалтен,
вара Темай кӧрыкым "кушкедын" — Эмай ӱдыр-влак йыр пӧрдын савырнен.
Жап шиждегыч эртен. Куштен-мурен ситарымек, ӱдыр налашат пагыт шуын.
Эмай темлен Алемам, Темай — Салемам.
Сӱан лийын ик кечыште. Кок урем кок кече пӱрым йӱын, муралтен, кушталтен,
Эмай
ден Темайлан пиалым тыланен. Кок йолташ — кок пошкудо, кок изак-шоляк
(нунын
ачашт икте лийын) ӱдыр-рвезе модмашке огеш лек, гармонь кӧрыкымат ок
"кушкед",
элнен каен тавалтен ок колто — пеш тамлын вате помышто мала.
Шижынат огыт шукто, Эмай вате ӱдырым ыштен пышта, Темайын тӧп-тӧп эрге
шочеш.
Ындыжым нунылан илышым пеш тӱткын ончыман. Икшывым пукшыман, чиктыман.
Эмай шона-шонат, чодыра ороллан пура. Пашан могайжым огешат шоналте —
кертеш
ма, уке ма. Чиемжак лесникын могай! Ик кастене ешыж ончылно чиен шогале
гын,
чылт генерал. Ватыже марийже йыр вычымалта веле. Кидыштыже — шӱртан име.
Тышечат
пушкылаш тырша, тушечат сайынрак пижыктынеже.
— Эй, чиемет! Эй, форметше! Пеленет мый пурен шогалаш гынат, шыҥем,—
воштылалеш
Алема.
— Чу, ӱдырамаш, тый мом умылет? — оҥжым веле кадыртале чодыра вуйлык.
Пинчак
шокш мучашыже теве кӱварым ӱштылеш.
Тиде жапыште Темай суртыштат — ӱчашымаш. Суртоза пӧрт мучко тыҥге да туҥге
коштеш. Вет тудо шуко жап мӱкшым онча. Мӱкшлан омарта кӱлеш, тудыжым ош
нӧлпӧ дене
ыштыман. Ош нӧлпыжӧ кожерыште кушкеш. Тидын марте кожерже лишне, лесникше
мӱндырнӧ ыле, а ынде кожерже мӱндыреш кодо, лесникше — нер йымалнак. Мом
ышташ?
Тиде кастене Темай нимом шонен шотым ыш му. Ватыж пелен сыренрак пурен
возо.
Эрдене ойган пӧръеҥ имне рокмалтыме йӱкеш помыжалте. Тӧршталтен кынеле,
окнаш
керылте. Эмайын кудывечыже ломаш пече гоч веле, чыла коеш. Чодыра вуйлыкет
имньыжым пеш кычка. Ватыжат воктенак шогылтеш. Чурийышт пеш веселан коеш.
Эмай имньыжым вӱден уремышке лукто. Пеш огешат вашке, эркынрак веле
тошкыштеш. Тудым чыла
калык ужшо, шона дыр. Тарантасыштыже теве кузе койын шинча? А шем вӱльыжӧ
чӱчка
веле. Эмай тале, чыла кертеш. Теве ик пел ий гыч ломаш пече олмеш кӱкшӧ
саварат
кушкын шогалеш.
Темай чотак тургыжланаш тӱҥале. Теҥгече кожер велке коштын савырнен ыле:
кум
нӧлпым сӱмырыш, эрыктен, улак верыш шылтен пыштыш. Кӧ пала, ала тачак
пургедын
луктеш?
Такшым Темай пундышым нигунамат шинчалан койшын огеш кодо. Вож марте кукла
да
шокшо вӱдым опталеш. Ик жап гыч пундышет тошто лийын шинчеш. Тидлан тудым
пошкудо Эсай вате туныктен. Кас еда Темай деке тамакым пӱжгыраш пура. Тудым
моло пошкудыжо-влак огыт йӧрате. Чылымым тӱргыкта, шӱведат, "ведынь кува"
веле маныт.
Такшым ушан-шотан шоҥго, кандашле ийым вончен.
Темайын чон — чон олмышто огыл. Кунам кас лиеш? Кунам Эмай пӧртылеш? Утыр
тургыжланен, кудывечышке лекте.
Кече эртымым пыкше вучен шуктыш. Ватыж денат вурседал нале, пийжымат шыдыж
дене
чумале. Тыге, туманлен, кече кас велыш лишеме.
Темай окна воктеке пызнен шинче. Чодыра вуйлыкым вашлияш ямдылалтеш.
Ушыштыжо
могай гына шонымаш ок пӧрд? Ала, чынак тудын пӱчмӧ пырняжым муын луктыныт,
ошын
койын кият? Тыге шонкален шинчышыжла ышат шиж, пасу капка воктене имне
чарыме
йӱк шоктыш.
— Эмай тиде, векат, Эмай,— ышталят, Темай, лӱдынрак, окна дечын изишлан
кораҥе.
Чодыра вуйлыкет, тӧршталтен, тарантас гыч волыш, капкам почо, имньыжым
шӧрмыч
гыч вӱден, ялышке пуртыш. Чурийыштыже, шыде пуш огеш кой, мӧҥгешла, пеш
весела
семым веле шӱшкалтен колта Темайын шӱмжылан луш лие. "Илена",— ышталят,
муль
воштылалын, угыч кудывечышке лекте.
Эмай, ломаш печыж гоч пошкудыжын кудывечышке лектын шогалмыжым ужын,
веселан
кычкырале:
— Темай, тол-ян тышке, кутырышаш уло!
Шольыжын шӱмжӧ йолвундашкак волен кайыш. "Логальым аман",— лӱдын шоналтыш.
Тоштын-тоштдерак, пече деке лишеме.
— Тый шукертак мӱкшомартам ыштынет ыле вет,— ойла изаже.— Мый таче
чодыраште,
терген коштшемла, сӱмырен пыштыме кум ош нӧлпым муым. Ала-кӧ шолып руэнат,
улак
верыш шылтен коден. Палет, кузе ыштена? — йодеш чодыравуй.
— Кузе?— Темайже пыкше пеҥыжалта.
— Тыланет ош нӧлпӧ кӱлеш, мыйын тыгай сату уло. Оксам тӱлӧ да нал веле,—
шыргыжале Эмай. Ала игылытын ала шонен мумыжлан куанен.

Зинаида Тимирбаева.



050998
************************************************************************
5—09
Критика
Анатолий КУКЛИН,
Марий кугыжаныш пединститутын доцентше.

РОДО-ТУКЫМ КАЛЫК НЕРГЕН*

Юл-Чолман эҥерла кокласе вер-шӧр лӱмлам шымлыме годым тӱрлӧ архивлаште да
тошто
книгалаште ты кундемын историйже, пӱртӱсшӧ, калыкше-влак да нунын илыш
ойыртемышт нерген шуко материалым чарныде кычалаш логалеш. Тыгай шымлымаш
ятыр уым,
оҥайым пален налаш полша. Южгунам йӧршеш палыдыме документ перна. Тудыжо
шымлыме
пашалан у шӱлышым пуа але ты сомылым йӧршеш вес могырыш лупшалеш. Нунын
кокла
гыч икмыняржым марий калыкын культур историйжым туныктымо годым кучылташ
лиеш.
Мутлан, тыгай тема-влакым: "Финн-угор калык-влак ешыште", "Финн, венгр,
эстон,
мордва, удмурт да моло калык-влак дене марий-шымычын кылышт" (8 класс)—
лончылымо годым нуно ешартыш шинчымашым пуат.
Садлан тиде амал дене лудшо-влаклан руш путешественник да антрополог
А.В.Елисеевын финн-угор тукым нерген возымо "По белу свету. Очерки и
картины из путешествий по трем частям старого света". (Санкт-Петербург,
1894) книгаж гыч икмыняр
ужаш темлалтеш. Палемдыман, Александр Васильевич 1882 ийыште Петербургышто
Медико-хирургический академийым тунем пытарен.
А.В.Елисеев шке книгажын 2-шо ужашыштыже (тудыжо "От Петербурга до Чердыни"
маналтеш) Чолман эҥер воктен илыше изи чотан калык-влакын ойыртемыштым
сӱретла.
Тыште южо лӱмжым, очыни, умылтараш уто огыл: Чердынь — кызытсе Пермь
областьысе
ола. Тудо Колва эҥер серыште верланыше пристань. Документлаште ты олан
лӱмжӧ
1472 ий гыч кояш тӱҥалеш. Чолман — Кама эҥерын марий лӱмжӧ. Татар-шамыч ты
эҥерым Чулман иделе маныт. Чолман Юлын эн кугу шола игеҥержылан шотлалтеш.
Кужытшо
— 1805 меҥге. Угарман — Нижний Новгород олан марий лӱмжӧ, рушлаш
кусарымаште —
Новая крепость.
__________
* РГНФ-ын (Российский Государственный научный фонд) окса полышыж дене
ышталтше
шымлымаш (97-04-06388 грант).

Ты ужашыште Александр Васильевич теве мо дене палдара: "Поезд ик сутка наре
жапыште мыйым Угарманыш конден шуктыш, туштыжо Чолман пароходыш шинчаш
логале. Мый
лӱмынак кумшо классан каютеш вераҥым. Тыге Чолман воктене илыше, вес тукым
гыч
улшо калык-влакын шочшышт дене сайынрак палыме лияш куштылго йӧн
почылтеш...
Чынак, мый пашаче калык коклаш логалынам. Нуным тӱткын эскерен, мый икмыняр
кече гыч ик гана ончалмаштак чувашым, одым, черемисым, суасым, пермякым да
молымат
чурийышт дене икте-весышт деч ойырен кертынам. Тыште теве мо мыланем шинчаш
перныш: черемис ден одо-влак кокла гыч шукышт шукертсек палыме финн-
шамычлан, утларакше таваст-влаклан, келшен толыт, а чуваш-шамыч шке сын-
кунышт дене, мӧҥгешла,
финн тукым деч торленрак шогат да суас-влак деке лишемыт" (117-118 стр.).
Рашемдыде ок лий: таваст — Балтий теҥыз воктен илыше финн калыкын ик
тукымжо.
Мемнан эран 1-ше тӱжемийын пелыж гыч нуно Финляндийын покшел кундемлаштыже
иленыт. XИ-XИИ курымлаште таваст-влак Новгородлан йозакым тӱленыт. Руш-влак
нуным
Емь (Ямь) — финнла Хӓме — маныныт. XИИИ курым тӱҥалтыште таваст тукым швед
кид
йымаке логалеш. Таваст лӱмжат швед йылме негызеш иланышылан шотлалтеш. Ты
тукым
финн калыкын посна йыжыҥ-лондыкшылан шотлалтеш да тудлан вий-куатым налын
тӱзланашыже сай негызым ыштен.
Тыгеракын, авторын эскерымыж почеш марий ден одо-влак сын-кун, койыш-
шоктышышт
дене финн калыкын таваст тукымжылан лишыл улыт.
Ондакше А.В.Елисеев Финляндийыште да Карелийыште лийын. Шкеже — руш, финн
йылмым
пален. Сандене финн-влак дене чон почын мутланен кертын.
Визымше ужаш маналтеш."Ерлан поян элын пӱртӱсшӧ да калыкше. — Таваст ден
карел-влак". Нине калык нерген тудо тыгай ойым пидеш: "Тӱрыснек, тыге ойлаш
келша гын,
мый карелым француз дене таҥастарем, а таваст келгын шонкалыше тӱп немыч
гай"
(54 стр.).
Тавастын сын ойыртемже ден койыш-шоктышыжым тудо "Таваст-влак дене.—
Тавастын
тӱжвал тӱсшӧ ден чон ойыртемже" ужашыште келгын сӱретла: "Таваст шӱлыкан,
кумылдымо да мутланаш йӧратыдыме; тудо шуэн мура. Сандене ӧраш нимолан:
"Калевалам"
погышо еҥ финн эпосын ужашлажым таваст-влак —тӱвыт финн-шамыч — коклаште
огыл
кычал муын... Таваст, шке кышкар кӧргышкыжӧ пурен шинчын, шып шинчаш
йӧрата. Тудын чийыме вургемже келшышын ургымо огыл, сандене кап-кылжат
соптыранрак коеш.
Шинчаже тудын, южгунамже мотор да тӱслен ончышо, утларакше шке кӧргышкыжӧ
кӱта;
тӱняште мут аршаш улмым таваст ок пале; пӱрымашын куктежан йыжыҥлаже тудым
ок
тургыжландаре, молан манаш гын, тудо тыге шона: мо лийшаш гын, тудым кораҥ
каяш
ок лий. Лопка туп-вачыже, лапкатарак капше теве мом ончыктат: тудо неле
паша да
нужналык деч огеш лӱд, кӱлеш гын, "кӱ гыч киндым пыштен кертеш". Калыкыште
финн-влак нерген лач тыге, пеш чын ойлат. Эркын тарванылмыже, нелын
нӧлталтмыже да
чыла шекланен шуктымыжо вий-куатшылан ӱшанымым да туркен кертмыжым
ончыктат. Таваст чынжымак чыла тидын дене моктанен кертеш. Пеҥгыде да
тыматле койыш-шоктышан
таваст патырлык дене ойыртемалтеш да пытартыш шӱлыш марте лев семын
кредалеш;
арамак огыл финн полк-влак швед дружина-шамычын Кугу Новгород ваштареш, а
вараракше руш кугыжаныш ваштареш кредалмышт годым рӱдышт лийыныт. Тыгай уш-
акыл ойыртемжылан да чоншижмашыжлан кӧра таваст мланде ӱмбалне илен лекшаш
верч сеҥаш
лийдымын кучедал кертшыш, чоткыдын шогышыш савырнен. Тидыже тыгай еҥлан кеч-
могай нелыштат илен мошташ йӧным ышта. Тышечак тудын чонеш пиждыме вес
ойыртемжат
лектын шога: таваст ӱскырт, ушкалыше, ӱчым шуктышо да кӱлеш лийме годым
шыде
торжалык дене ойыртемалтше. Тыгайже, мутат уке, кумылым пешыжак ок савыре,
но
чыла ты койыш-шоктыш тудын шӱлыкан улмыж дене кылдалтын. Иктаж-кӧ тавастын
тыматле шӱм-чонжым сусырта гын, тудын шыдыже вучыдымын туаралт кая, шкенжым
сорлыклыде, карум пуаш тӱҥалеш. Тыге, тӱжвач ончымаште поро кумылан да
шӱлыканрак
финн шучко вуянчыш савырна. Ӧрдыж еҥ дене таваст пешыжак ок мутлане,
шымажак
огыл, чӱчкыдын эсогыл торжан коеш, но унам кеч-кунамат сайын вашлиеш. Кӧ
финнла
кутырен ок мошто, тыгайым шекланенрак онча, келшымаш кылым пидаш пешыжак ок
вашке, но иктаж-кӧ дене сайын палыме лиймекше, тудлан ӱшанен кертат. Кӱлеш
гын, шке
йолташым аралаш тудо кӱ пырдыжла шогалеш. Ойлыманат огыл, таваст пич
чодыра, курыкла коклаште да ерла воктене шочын-кушкын, йӧратыме Суоми
мландыжын юзо пӱртӱс
лоҥгаштыже вий-куатым поген, санденак вет тудын койыш-шоктышыжо шке шочмо
вержым
— йӱштӧ-шокшылан поян, но мотор да ир, онарле элжым — воштончышышто
ончыктымыла
ончыкта" (61-62 стр.).
Икманаш, таваст-влакын сын-куныштым, илыш-койышыштым да паша-артамыштым
А.В.Елисеев шке книгаштыже тичмашын ончыкташ тыршен.



051098
************************************************************************
5—10
Команмелна конкурс

ПУРСА ЛЕКСАН

Пурса Лексан, пошкудем, шӱмыш вочшо могай шыма шомакым муын моштыш? Могай
юзо
южо кумылем шӱштыртыш? Тачат лачшым умылтарен пуаш шотым ом му.
— Йӧра, — маньым, келшышым шоналтен шуктыде. Руш манмыла, как ляпнул!
Айдемыже
мый — шке мутлан абсолютный оза улам. Каласыме — ыштыме. Уке гын йылмым ом
рудо.
— Ончылгоч ямдылалт. Эр тарванена. Агытан мурым вучен, шокшо "тӧшак"
помыштет
ракатланен ит почаҥ. ("Тӧшак". Тыге тудо мыйын кувандайым манеш.)
— Мом тушто ямдылалташыже, можо?
— Шке палет, шке палет...— вашеш Лексан туштыл веле кодыш.
Молан ом пале. Илыш курымыштем телым кол кучаш эше пӱралтын огыл ыле, а
кеҥеж
кечын йоча годым ошмайолышто шагал мо почаҥалтын? Садлан, манам, пеш сай
палем:
йыл, эҥыр кӱлеш. Эҥыржым, конешне, пошкудем шкеак пуаш сӧрыш. Йылланже,
шонен
пыштыме паша вара вуйыш ынже кай манын, вигак пижым. Вӱта шеҥгелне лумым
куалтен
терыс орам, почым. Тудыжо кыж гына лийын улмаш, кылменат шуктен огыл.
Тарватымылан шикшаш пиже. Савырал-савырал ончышымат, ондак ик-кок явык шукш
койылдыш. Тидыже кумылешем нимынярат ыш логал. Маныт, колызылан пу: кӱнчаш
тӱҥалеш — шунышко
шумеш кӧргыч пура, но мо кӱлешым садикте луктеш. Мыйынат толашымем арам ыш
лий:
ик рок чуҥгылаште пырля пӱтырналт вочшо коя йыл тӱшкам верештым. Тыгайже
пеш лачеш толеш. Чынжым ойлаш гын, терыс ора деч коч коҥгырам пудыратыльым,
шонкалышым. Чын вашмутым мыняр кычальым — нимыняр келыштарен ыжым керт: мо-
могай амалеш
Пурса Лексан ялт яра мыйым алгаштарыш?
Ончылий, але кодшо ий иктажше каласем ыле: мый да (Прокоп Леш) лапашнер
ньогала
нерым сакен, чонлан чыдыр чучмеш ий ӱмбалне чишка кутыш нюгым кӱтен шинчаш
тӱҥалам. Такшат эҥырварам, пычалым сакален коштшо айдемым пӧръеҥлан ом
шотло. Адакше
тыглай шонкалышыже мый веле икте омыл.
Тыште лудшо йолташлан иктым палемденак кодыман. Пурса Лексан — шыдырге
тыгыде
шаргӱ пурса: "пешкыде" — чаҥга. Такеш туддеч нимом от лук. "Кӱсынеш пуэт —
оккӱлыш лектат",— манеш. А мо? Чынжат тиде ойлымаште уло. Кӱсынлышӧ еҥын
чон чон олмо гыч лектеш: ик шот — кӱсын парымым пӧртылтыман; вес могырым —
шинчаорак кузе
шке кӱсен гыч луктын пуэт — "На!" Тыгай еҥлан вучыдымын чывышинча чер
пижеш.
Ужашыже ужеш еҥым, но уждымо лиеш, саламлалтмым монден кудалта, кӱлеш
шинчаш
пернымым чарна. Чынак, пуымо-налме кок могыран.
Лексан (йоҥылыш пелештен колтышым гын — прости-прощай, господи) так арамеш
яра
чаҥга огыл. Калыкла кидымат такеш шуен ок перныл. Тыгайлан жапше уке. Эр
Юмо дене таҥым куча. Эр тарвана, кас рӱмбык марте йол ӱмбалне: совхоз тӱшка
пашаштат,
сурт-пече коклаштат лым уке — пӧрдеш! Вольыкым, чыве-комбым куча, сӧснам
ашна.
Кеч-могай паша радамым шотлен, ончылгоч йӧн лекшашым чонжо шижеш. Кум кече
ончык
виса. Кеҥеж гоч сӧснашке мыняр пышта, шыжым тулеч коч налеш. Кас-йӱд сомыл
дечат
ӧрдыжтӧ ок шого: комдым тодеш, мурдам, шӧрӧкам пидеш... Йочажат кумыт. Чыла
тыршымаш пӱжвӱд дене мушкылтеш. Мо толмын акшым еҥ шомак гоч огыл, шке
пӱгыр гоч
пала.
Манам, мыйжым мо тарватыш? Нимо укештак "йӧра" маньым. Ала пошкудын
вучыдымо порылыкшо шулыктыш, ала илыш савыртыш...
Теве ынде ныл тылзе лиеш, уремыште яра коштшо сӧснала,— пашадар деч посна!
Тушечшат ялсовет секретарь, татар воевод Мамайла, налог шотеш оксам тутыш
яча. То
тулым так арамеш ынешт волгалтаре, то... Мо шонат: ом йӱ, ом коч? Кочмо
манмаште
— ӱстембалне такшат эре "пареҥге да чай, пареҥге да чай". Теҥгече —
пареҥлапаш,
эрла — пуламык. Шинчалеш варен, шӱмге коҥгаш кышкымыжат шеремак темен
шуктен.
Мӱшкыр шужымо ӱмбачат логар аҥыште пареҥкомыля шинча. Вот команмелна пелен
кол
лемым подыл колтышаш шӱвылвӱд чӱчалте моли?
... Эр тарванышна. Игече сылне. Ялт шӱшмыӱй. Йырваш шымаланен шинчын. Ош
лум
пырче выжге чоҥештыл модеш... Тыгайыште кумыл волымылан ӧраш веле кодеш. Мо

илышыште осалже? Мо эше айдемылан ок сите? Можо мӧҥгӧ гыч покта, верыште ок
шинчыкте?
— Плавкетшым нальыч чай?— Лексан, саламет мочет, вигак пӱшкыльӧ.
— Чытен тунемше улам,— ласкан вашештем, пуйто игылтыш шонымашыжым ом шиж,
ом
умыло.
Шкеже Лексан колошан сур портышкемым, лоптыра ужгам чиен. Вуйыштыжо шорык
коваште гыч ургымо лузга малакай, кидыштыжат тугаяк пижгом. Яшлыкым, ий
шӱтымӧ тарманым сакален.
— Эҥыретше?— тургыжланем.— Теве, ончо, могай чесле кол чес...
— Ой-й... Оп! Ынде ялтак кертыч Льош-Прокош! (Койдарчык мыскара пелештышыже
пошкудын тугай). Тыгай йыл! Тыгай йыл, товро, колым шкежак шӱй йыр
шергалтен луктеш,— Лексан пыртлан мӧзыргӧ уло капге савырнал ончалеш. Адак
ончыч лумым
тӱргыкта. Лоҥеш веле.
Такшым ошкыл толашышаш монь кӱлешыжат уке ыле. Эҥер шкежак ял шеҥгек йорга
еҥгала модылден толын лектын, но колызо тора верыште чот чӱҥгымылан ӱшана.
Ӧрдыж
пӱяш лупшена.
— Йӧн кычалде, илаш — кугу сулык,— Лексан кузе ийым тошкале, туге рожым
шӱтыш.
Вара яшлык гыч мо кӱлешым луктедыш.
Эҥырвараже — пашкар кутыш, эҥыр шӱртӧ — эҥыремышвот. Шӱльӧ туш эҥырышкыже
йошкар
шукш-шамычым йырвык-йорвык йолван тушка. Мом, шонем, тыге, летешка,
кучынеже?
Йӱкым луктам:
— Йылже, — манам, — на!
— Куватлан рожки шотеш жаритлыктен, кас кочкышлан йод.
— Тыйже мо дене кучет?
— Шыҥа муно дене.
Игылтын пелештымыжым адакат колдымо лиям. Мут укеште воктекше верланаш
тарванем.
— Вич метр.
— Мо.
— Мыйыным ит лӱдыктыл, шкендыным кучо — вот мо!
Мыланемже, ий рожым шӱтымешке пӱжалташак ситыш. Йӧра кеч, шонем, Лексан
эҥыржым
ыш чамане, пошкудо семынак шотлен пуыш. Эн чеслыжым. Кӱжгӱ эҥырвот (ноль-
семь
манеш), пылышкӧрж гай чылий-чулий йылгыж модшо вӱргене-той наста мучаште —
тага
тӱкыла кадыр эҥыр. Шужат пӱсӧ. Лӱмынак шумымо, витне.
— Могай окмак кол ялт яра кӱртньӧ моклакалан умшам карен толеш?— ончем,
йӱкын
ӧрам.
— Тый модыктыл, модыктыл...
Ӱчашаш ыжым пиж, шонем, мастар пала. Модыктылам, модыктылам, тунамак шкеже
Лексаным шӧрын кӱтем. Садет кидшым шаркала, йырк-юрк шупшкедылеш, но
кугурак колжо
ялт йывылдик. Эре пийгол — лу ора.
Ала-могудеште мыйынат кидем туҥ! перыш. Кунам пупайкем кудаш кудалтышым,
кунам
кынервуй йотке ий рожышко кидем чыкен, колым сога йымач руалтышым? Кунам...
Ваштарешем Лексан сукалтен возын. Пӱйжым чотырге ваш пурмылан оҥылашлу
чогашылже
припадышный еҥынла шупшкедалтеш. Адак умшам яра кара. Трукышто-содорышто,
коеш,
пелештен колтышаш тептерже йомын. Йылме мучашыже веле мут деч посна тырге
чытыра. Мом улдылеш? Мом кумалеш? Шӱла. Шоягоремжым нузылтыл толаша.
Малакай саҥга
йымач подкинде шинчаже пырысынла йӱла. Могай мый тудлан юмо улам?
Тудыжо — керек. Мыйже тулеч коч йӧндымышкӧ логалнам. Кидым шупшылам — чодыр
чучеш, а лукташ нимаят йӧнеш ок тол. Колат мучыштен каяш ок шоно, чыгынен
чаракла.
Еҥ шинчарожыш ончен шинчем.
— Ль... Ль... ош!
Лексан мо сӧрвалымем пеш шижеш.
— Колам,— манам,— Каласе, ындыже мылам мом ыштыман? Иктаж йӧным кеч
кунештаре.
— К-кӱнче... к-кӱнчен лукман.
— К-кузе мый шкемым шке к-кӱнчен луктам, шоналте? Адакше — пел кидын.
— О! О-окмак! Оҥарен шинчет. Теве налам да мӧҥгӧ ошкыл колтем.
— Тый мо?— верныжак, о-окмак лият.
— Льош!..
— Пижынат мо, Леш да Леш. Ынде, мо шарнем, нылле вич ий — эре Леш — шӱкшӱ
колош!
— Тудымак манам, окмак. О-от умыло... Льош — пелыгыч, лош.
Тевыс мо! Ӱчашен шинчаш, шижам, жап огыл. Лектыш весе. Адакше кидвургыш
шыжалтше
вӱд шырча шинчаорак кыж-ж-ж кылма, шер пырчын, чинчын-вунчын, тӱлыжгӧ теле
кечыште йылгыжалтеш, кӱреналге-шем пунемат шондаш шула шогалын. Шокш
мучашат, ковырге когыльген, иеш пижын шинчын.
— Давай!— яра кидем лупшалам. — Мо лия-лия — вара коеш.
— Уке. М-молан вара? Вара огыл, к-кызытак — вигак к-кутырен к-келшена: Льош
—
лош! Эше эҥырым п-пуымемланат... кеч ик вершокым ешарен пышташ л-лачеш
толмыла
ч-чушеш.
— Ала кутырен келшымашымат, договор манметым возыман? Йымалан кидым пыштен,
лӱм
тамгам перыман?— шыдем койын ташла.— Э, числаже могай гала?
— Э-эрдене л-латкумытан ыле.
— Эрдене...
— А т-такше шке палет, шке палет: шке к-кидет,— Лексан нимыняр ок
тургыжлане.
Тудлан — мо. Тудо пижын шинчын огыл. Умылтарен пелешта:— Мый мо, к-кагаз-
договор
деч поснат паша радамым к-кучем — партийный еҥ да мо омыл.
Нужголым луктын пыштыме. Пуд чолымат, очыни, шупшеш. Вуйжо-о-о! Иктаж ныл
кило.
Ну, тунаржак огыл гын,— кумыт! Умшапомыш кӧргӧ — кӱртньывоштыр шотко.
Оранек пӱй
ора. Нужгол, шкежат паледа, могай кол! Лач вуйлан — вуж-ж-ж. Уш йыр-унчыли
савырна, нужгол копа коваштым улынек копыштарен налын, парняшан пижла
кудашын.
Кушкедлыше тувыр урвалте лапчык дене вӱр йогымым чарен пӱтырен толашем.
Пурса летешка-Лексан колым лош пӱчкын пыштен. Кияматын, еҥын гай огыл,
вершокшо
кужу веле: шырпе калта кутышымат вонча.
— Шке кученат... Оза улат,— манын чокла, пӱйжым шыра. Йӱла почеш — озалан
вуй
велже...
Пасибе шотеш теве-теве иктаж-могай тыгай-тугай таумат каласен пуаш шонымаш
тарванен ыле, да — чытыш кучыш. Айда, йӧра. Кеч-мо, а Пурса Лексан, содык —
пошкудо!

Владимир СМИРНОВ.
У Торъял район.



051198
************************************************************************
5—11
Тамара САВЕЛЬЕВА

ОЙГО

Шыже. То йӱр, то лум. То кече, то тӱтыра. То йӱштӧ, то шокшо. То кылме, то
лавыра...
Йӱран кече-влак деч вара таче оярен. Кава волгыдо да яндар. Лавыра уке, йыр
кылмыктен.Тӱнӧ юалге, шӱлалтыме годым шӱлыш коеш. Каплан куштылго. Яндар,
йоҥгата
южым шӱлалтен, оҥ тич темен шындет, вара мӧҥгеш, шодым яндарештен,
куштылгын
шӱлалтен луктат. Пӱртӱс деч вийым налын, писын ошкыл колтет.
Каватӱрыштӧ кече чеверген кӱза. Тудыжат, шем пыл-влак дене икмыняр кече
кредалмеке, у вий дене, шыргыжалын, чыла калыкым вашлийнеже, весела
ончалтышыж дене
еҥ-влакын кумылыштым эрденак нӧлталнеже.
Котомкам вачыгоч сакалтенамат, вуем кумык ыштен, школышко коштмо корно дене
шкетынак ошкылам. Пӱртӱсыштӧ лийше вашталтышым шекланем, но шинча ончылнем
тунамак
йӱшӧ ачамын сынже койын колтыш. Пылышыштемат тудын шомакше-влак веле
шоктат:
— Пуза кочкаш! Арамлогар-влак! Аваже, кушто коштыч?! Ах, тыге?!.
Ӱстембалым мушкынден колтыш... Ик гана, вес гана... Осал мут-влак... Авамын
шортмыжо... Шкемын лӱдын чытырымем... Тыге йӱдвоштак.
Школышко корно кужужак огыл. Шижынат шым шукто — толын шуым. Школ йыр
кудалыштше
пий-влак оптен-оптен вашлийыч. Озашт пелен толыныт, витне, а нунышт кызыт
урокышто шинчат. Пий-влакет тыш-туш кудалыштын савырнатат, иктышт
мӧҥгышкышт кудалыт, весышт озаштым кас марте вучат.
Школышко пурышым. Коридорышто иктат уке, шып-тымык. Класс-влак воктеч
эртыме годым то туныктышын, то тунемше-влакын йӱкыштым колам. Шке классем
тура шуым. Омсаште "9 а класс" манын возымо. Туныктышын йӱкшӧ шокта. Шижам:
биологий урок
кая. Пураш вожылам. "Туныктышо мом каласа гын?— семынем шонем.— Чылан
ончылно
вурсен кышка гын, намысше могай! Ала урокышко пурымат ок кӱл? Ой, тыге ок
йӧрӧ!
Вет мӧҥгыштат тунемын омыл. Котомкашке книга-влакым эрдене гына вашталтен
оптышым. Нина Егоровна молгунам ок вурсо ыле. Тудо мемнан ялыштак ила да
мӧҥгысӧ
илышнам изишак пала".
Омсам почымат, классышке пурышым. Туныктышо дене саламлалтым, парт коклашке
шинчаш йодым. Тудо умылышыла ончалят, эрташ шӱдыш. А тунемше-влакет чыланат
ӱмбакем
ончат да семынышт ойлышыла койыт: "Адакат вараш кодын! Омо кӱпчык! Эррак
кынелаш
ок лий мо вара?" Верат тыгак шона чай.
Ӱдыр мыланем келша. Молан? Каласен ом керт. Но тидын нерген тудо ок пале.
Шижтарашыже мыят ом тошт, аптыранем. Тудо вет сайын тунемеш, а мый...
Аваже школ буфетыштына пыркашыклан ышта, ачаже — шофер, школын машинаж дене
кудалыштеш. Эр еда Вера эртак ача-аваж дене пырля школышко толеш. Кастене
тыгак
иквереш мӧҥгышкышт каят. Южгунам гына, ачаже рейс гыч толын ок шуат, Вера
ден
аваже коктын ошкедат. Нуно пошкудо ялыште илат.
Вера пиалан. Мӧҥгышкышт миятат, сурт сомылкам иквереш ыштат докан. Вара
Вера
ласкан уроклан ямдылалтеш. Ярсымекше, телевизорым онча. Омыжо пытымешке
шыранен
мала. Эрдене кынелешат, нӧлтшӧ кумыл дене ава-ачаж дене пырля тунемаш
ошкылеш.
Ожнырак мыят уданжак илен омыл, тунемашат сайын тунемынам. Ачам ты жапыште
олаште ик организацийыште шофер ыле. Чӱчкыдынак мӱндыр рейслашке коштын.
Мӧҥгыштӧ
арня дене лийын огыл. Авам, ковам да мый ласкан иленна. Сай отметкем-
влаклан нунат куаненыт. Южгунам ачам, рейс гыч толмекыже, пеленже аракам
конда ыле, вара
йӱэш. Иктаж кок-кум ийыште йӱшак толаш тӱҥале, да йӱдвошт шкежат ок мале,
мыланнат эрыкым пуэн огыл...
Тыге шонкален шинчымем гутлаште оҥгыр йӱк шоктен кодо. Мый шижме гай лийын
колтышым да умылышым: урокышто туныктышын ойлымыжым адакат нимом колын
омыл.
Перемен годым класс йӱк-йӱан дене теме. Ик велышке рвезе-влак погынен
шогалынытат, ала-мом пеш кутырат, вес велне ӱдыр-влак лодымандат. Рӱжге
воштыл-воштыл
колтат. Мый гына верем гычат ом тарване. Иктын денат ойласымем ок шу.
Адакат
йӱшӧ ачам веле шинчаштем коеш: ӱпшӧ шаланен, шинчажым орышо пийла карен
шынден,
мушкындыжым чумыртенат, ӱстембалым лупшал-лупшал колта. Ковам шке лукыштыжо
шинча, йӱкымат ок лук. Авам лӱдшӧ чывигыла куржталеш, ӱстембаке кочкышым
погаш
тӧча. Ачамын карал шындымыж еда йоҥлен вочшашла чучеш, но шкенжым кучаш
тырша,
уке гын ачам совенат пуа.
Кокымшо урокат тӱҥале. Алгебра дене мӧҥгӧ пашам ыштен омыл. Туныктышо
воктенем
шинчыше рвезым йодо, а мыланем мане:
— Миша Иванов мӧҥгылан пуымо задачын решенийжым умылтара.
Мый шогальым да йӱкымат ом лук. Туныктышо вурсаш тӱҥале:
— Молан школышко коштат гын? Омат тол ыле! Теве ачатым ӱжыктем. Тек ужеш,
кузе
эргыже "сайын" тунемеш. Молгунам тыршенат, ынде ӧрканаш тӱҥалынат. Йогетше
шкет
деч ончыч кушкешыс.
Шогем да шижам, кузе шӱргем йӱла. "Вера мом шона гын?"— манам. Туныктышын
шинчаш
шӱдымекше, Вера декыла йывырт ончальым. Тудо книгам пешак лудеш, туныктышын
йодмыжлан вашешташ ямдылалтеш, очыни. Лачак тудым кынелтыш вет. Вера доска
деке
лектат, ойлаш тӱҥале. Мый мутшым колышташ тыршем, но чылажымак ом умыло.
Уэш
мӧҥгыштӧ рӱжгымаш вуйышко керылтын пурыш. Ачай авайым шелын колтыш. Мый
ваштарешыже куржын мийышым.
— Авайым ит тӱкӧ!— манам.
— Кораҥ! Тый але нолнер улат!— манеш.
Авам шортеш...
Мый эн чотшо авайым чаманем. Тудо ала-кунамсек дояркылан пашам ышта. Эрдене
кум
шагатланак кынелын кая. Кас пычкемыш дене гына толеш. Ачамже ынде пашашке
ок
кошт, луктын колтеныт. Йӱдвошт лӱшка, иктыланат малаш эрыкым ок пу, а шкеже
кечывалым кӱпа. Вара шкеж гай йолташыже-влак толытат, адакат аракам йӱыт.
Тыге
кажне кечын.
Авамже тачат шот дене мален огыл.
"Пашажым кузе ышта гын?"— шонем.
Туныктышо лишкем толынат, ойла:
— Молан нимат от возо?
Доскаш серымым ончен, тетрадьышкем кусараш тӱҥальым. Шукат ыш эрте, оҥгыр
шергылте.
Кумшо урокна историй ыле. Туныктышын ойлымыжым колыштмем годым шымат шиж,
нераш
тӱҥальым. Ончылнем шинчыше лопка туп-вачан рвезе шеҥгеке йымышымат, парт
ӱмбалан
вуем пыштышым. Туныктышын мутшо-влак изишак пылышышкем пурат.
— Кугу Отечественный сар тӱҥалын... Гитлер мемнан ӱмбаке керылтын...
Теве омыштемат ачам орышо гай пӧртышкӧ пурен шогале.
— Кушто ават?!— йодеш.
Мыйже пешак малынем, ынем кынел.
— Кынел? Мом киет?!— кычкыра, пулышем шупшкеда.
Шижын колтышым: туныктышо вачем гыч рӱза.
— Мо, тышке малаш толынат? Мӧҥгыштыда малаш кӱлеш! Кай, класс гыч лек!
Сумкам нальымат, мӧҥгӧ ошкылым.
Кечывал шуэш. Кече туран онча. Кылмыше рок шулаш тӱҥалын. Эркын-эркын
лавыра
лектеш. Тудо йолеш пижешат, ошкедаш утыр неле лиеш. Кунамже яклештынат
кает.
"Ачамат арамак пижедылаш тӱҥалешат, чарен от керт,— семынем шонем. — Йол
гычын
лавыражым эше тоя дене мойн эрыктен шуаш лиеш, ачамын орадыжым нимо денат
чараш
ок лий. Кушкамат, пашам ышташ тӱҥалам. Оласе заводышко каем, очыни, Вара
тушто
пачерым пуат. Авайым пеленем илаш наҥгаем, пашашкыжат ом колто. Тек эртак
кана
веле. Ачамжым мӧҥгешак кодена. Тек шкетшак ила".
Тыге шонкален кайымаште шижынат шым шукто, ушкал комплекс деке миен шуым.
Шкежат
ӧрым: "Мыйже мӧҥгӧ каяш лектынам ыльыс, комплекс декше кузе толын
шогалынам?
Йӧра, тидыже сай веле! Авамлан полшалталам, ала тыге кеч изишак каналта".
Комплексыште авамын паша верышкыже миен лектым. Мыйым ужын колтышат, тудат
шыргыжале. "Куаныш ала-мо",— шонем.
Пырля шуко пашам ыштына. Вара авам дене коктынак пелен кондымо кочкышыжым
авызлышна. Мӧҥгӧ кастене, куд шагат эртымеке веле, кайыман. Авам шудо тюк-
влак коклаш каналташ возо, а мый кодшо пашам кошартышым.
Мӧҥгӧ шым шагатлан толын шуна. Авам дене коктынак вольыкым ончышна, кочкаш
шолтышна. Вара мый уроклан ямдылалташ шинчым. Авам малаш возо.
Шукат ыш эрте, пӧртӧнчылнӧ ачамын шугыртатыл пурымо йӱкшым колын колтышна.
Вигак
палышна: адакат йӱшӧ.
Тыге кажне кечын гаяк илена.
Кеҥежышке лекмеке, индешымше классым тунемын пытарышым. вуйышто ала-могай
шонымаш-влакат пӧрдыт. Умбакыже кушко тунемаш каяш? Школышто, луымшо
классыште, тунемын ом керт докан. Йоласалышке, СПТУ-шко , кайышаш гын вел?
Тудым тунемын пытарымеке, ялыште илаш да пашам ышташ верештеш. Ачам йӱмыжым
ок чарне гын, авам
поро илышыш лектын ок шу...
Олаштыжат завод-влак ынде пашам огыт ыште гаяк, пашазе-влакшыланат вер уке,
маныт.
Кушко каяш? Мом ышташ?

ПАЛЫМЕ ЛИЙЫНА

Светлана Николаевна тений пединститутым тунем пытаренат, ялысе школышко
пашам
ышташ толын. Кокымшо сентябрьыштак чыланат колхозын пареҥге пасушкыжо
лектыч.
Тудо туныктышо ешымат, тунемше-влакшымат эше пален шуктен огыл. У
туныктышылан
шымше классым вуйлаташ пуэныт.
Индеш шагатлан чыланат пасушко погынышт. Кече кӱшкыракак кӱзен каен,
пареҥге нур
мучко ший йолважым шарен, пашаче-влакым куанен онча, "Ынде сомылдам тӱҥалын
кертыда"— маншыла коеш.
Трактор эрденак, йыраҥ-влакым ятырак савырен, пареҥгым луктынат оптен.
Тунемше-влакым погаш класс еда шеледен шогалтышт: ик кышалан кок тунемше
дене. Класс
вуйлатыше-влакат пырляк тыршат.
Светлана Николаевнан классше гыч ӱдыр-влак, шке коклаштышт кутырен-кутырен,
пареҥгым погат. Рвезе-влакше изиш ӧрканат, пурен мойн веле шинчыт. Южышт
почешат
шӱдырнылыт. Туныктышо нунылан полша. Тудо тунемше-влак дене утыжым ок
ойласе,
ӧрдыж гыч гына эскера.
Теве ик рвезе кычкыралын колтыш:
— Эй, кырш, пареҥгет кодеш, шӱкшын погет!
— Тый, шорыкшо, умшатым тӱч!— весыже вашеш карале.
Туныктышо тыш-туш ончалят, шыргыжале веле. "Иктыжын фамилийже Ершов ыле,
векат.
А весыжын — Овечкин",— шоналтыш.
Рвезе-влак шыпланышт. Туныктышыштат йӱкым ок лук, пуйто колынат огыл. Ӱдыр-
рвезе-влак ведраштым тематат, ора деке миен ястарен кодат, вар, мӧҥгеш
толын,
тӱрлым кутыркален, пашаштым шуят.
Эн ончычак кугурак капан, чевер шӱргывылышан ӱдыр роколматым пешак писын
пога.
Почешыже — изирак капан, тугаяк куштылго кид-йолан рвезе, ӱдырым поктенак
шунеже
аман.
— Эй, шулдыр, кушко чоҥештет?
Светлана Николаевна шарналтыш: ӱдырын фамилийже Крылова. Тиде жапыштак
рвезе-влак тӱшкаште кутырымо гыч шокта:
— Айда Танилан Лексей ӱмбаке ава пареҥгым кудалтена. Шаҥгысек нимат ок
ыште,
кычкыркален веле коштеш.
"Тидыже кӧ гын?"— туныктышо семынже шона да кӧн ӱмбаке пареҥгым
кудалтымыштым
чоян эскера.
Теве "кырш" манме рвезет ямдылен пыштыме ава пареҥгыжым шуэн колтыш да
рвезе-влак коклашке пурен шинче. Нуныжо, вуйым чыкен, роколмам погаш
тӱҥальыч. Шуэн
колтымо пареҥгет Алексей Даниловын тупышкыжо льыпток миен тӱкныш. Садет
савырнен
шогалят, пасум темен кычкырал колтыш:
— Кӧ шуыш? Кӧ модын шога?!
Йырваш шып, иктат йӱкым ок лук. Пашам ыштыше-влакше ужын огытыл, шуышышт
пареҥгым пешак погат. Алексейже ала-кӧлан мушкындыжым рӱзалтыш:
— Мый садак пален налам. Тиде так эрта манын ида шоно!
Ик жаплан пасушто тымык лие, чыланат лап возын пашам ыштат. Рвезе-влак
велым уэш
йӱк шокта:
— Арсен толеш!
Светлана Николаевна йырваш ончыштеш, толшо еҥым шинчаж дене пеш кычалеш.
Ял вуйышто пасу велыш ошкылшо пӧръеҥым ужылалтыш. Сайынрак ончале — школ
директор Арсентий Кириллович толешыс.
Рвезе-влак чыланат писынрак пашам ышташ тӱҥальыч: директор деч изишак лӱдыт

аман.
Светлана Николаевнат ӱдыр-влак дене пырля роколмам пога, шуэн-шуэн, рвезе-
влак
велыш ончалеш.
— Света акай! Тиде кышаштат пареҥгыжым погыман мо?— йӱк шоктыш.
Туныктышо йырваш ончале — нимомат ок умыло. "Кӧм тыге кычкырат? Мыйымак
огыл
дыр?"— шоналта.
Эше ик гана тиде шергылте. Ӱдыр-рвезе-влак, ӧрын, туныктышыштым, вара
коклаштышт
шогышо рвезым ончалыт. Светлана Николаевнанат шинчаже тудын тура чарналтыш.
— Тиде пареҥгыжым погыман мо?— уэш йодо рвезе.
Чыланат рӱ-ӱж воштыл колтышт.
— Мом воштылыда, Светаже — акамыс!— садет умылтараш тӧча.
Туныктышо тӱткынрак ончалят, чынжымак, шке родо-тукым гыч рвезым палыш.
Тӱшкан кодшо пареҥгым поген нальыч. Пашам пытарымеке, мӧҥган-мӧҥгышкышт
шаланен
кайышт.
Ик кечыштак Светлана Николаевна тыге чылашт дене палыме лийын шуктыш.

Курыкмарла гыч Геннадий АЛЕКСЕЕВ кусарен.



051298
************************************************************************
5—12
Федор ГОРДЕЕВ, профессор
ШОМАК ЛОНЧО
Шкалан шке пуымо интервью, але ученыйын портфельыштыже мо уло?

Марла лекше газет ден журналлаште ученый-влак, але шанче пашаеҥ-шамыч,
интервьюм
пуат, шке пашашт нерген ойлат. Тиде — кӱлешан да пайдале сомыл, молан манаш
гын,
кажне творческий айдемын портфельыштыже историй дене кылдалтше шуко оҥай
материал уло.
Мыят тыгаяк амал дене шкаланем шке интервьюм пуаш шонен пыштышым. Уке гын
шукынжо йодыт: "Кушко йомын улыда? Молан газет ден журналлашке огыда возо?"
Мый нигушкат йомын омыл. Тошто семынак мут историй дене шинчылтам.
1. Тухпе
70-ше ийлаште Звенигово район Кокшамарий кыдалаш школын туныктышыжо Виктор
Максимович Акреев (чаманен каласаш логалеш, тудо сай критик лийын кертеш
ыле) 17
томан "Словарь чувашского языка" книга гыч чуваш йылме гыч марий йылмыш
пурышо
мут-влакым йоча-шамычлан возыктен луктыктен. Тылеч посна вурседылме да моло
шомакымат серыктен. Тыге кидышкем Тухпе шомак логале. Вурседылме мут,
мыскылтыш
лӱм. Семынем ятыр шонен коштым: финн-угор кугезе йылме деч кодшо шомакланат
изишак келшен толеш: тух — раш огыл, а пе родо тукым йылмылаште "вуй;
мучаш" манмым
ончыкта. Но тӱҥалтыш ужашыже нигузеат гармоний законлан ок келше.
В.М.Акреевлан серышым возен колтышым. Тудо увертарыш: "Тыште финн-угор
кугезе
мут нерген шонымаш лийын ок керт. Тыште петух мыскылтыш мутын слогшым
вашталтен
шынденыт: петух > тухпе. А тудын чын фамилийже — Петухов. Тыге мыскылтыш
семын
Тухпе манаш тӱҥалыныт".
2.Телефон дене... Але А.Сайн
Мый марла лекше чыла газетымат налын шогем да шкаланем кӱлеш мут-влакым
возен
наледем. Тидыже кӱлеш, а "тидыже культурный шомак огыл" манын ом шого.
Молан манаш гын, йылмыште чыла шомакат кӱлешан, шке рольыштым шуктен шогат.
Телефон — руш йылме гыч пурышо шомак. Тушкыжо грекын гыч логалын, кок ужаш
гыч
шога: теле "мӱндыр" да фон "йӱк". Таҥастарыза: фонетика — йылме наукын
йӱкым тунемше ужашыже.
Тыгак псевдоним, але шояк лӱм-влак, шотыштат (тудат грек шомак) "Марий Эл"
газетыште А.Сайн псевдоним чӱчкыдынак вашлиялтеш. Теве 1997 ий 2
декабрьыште лекше
номерыште А.Сайнын "Тулыкеш ок код йоча пӧрт" статьяже савыкталтын. Йоҥылыш

умылтараш огыл манын, авторлан шкаланже йыҥгыртышым. Куженер район Игисола
(Эҥыжсола) ял марий псевдонимым налмыже шуын колтен да тудым семынже шонен
луктын, журналист Сидоров Алексей Николаевичын кажне лӱм гыч тӱҥалтыш буква-
влакым
налын да покшекыже й буквам пуртен шынден. Тудыжо йошкаролинец манмым
ончыкта. А
автор шкеже огеш умылтаре ыле гын, "Сайн" шомакым вес семын лончылен кертам
ыле.
Икманаш, А.Н.Сидоров стандартный огыл йӧн дене у мутым марий йылмышке
пуртен.
Мом ыштет, тыгеат лиеш.
3.Интервью
Тиде англичан шомак, руш йылме гоч марий йылмышке логалын: йодыш — вашмут
манмым
ончыкта.
4.Шанче пашаеҥ але ученый?
Ученый мут нерген йодыш лийын ок керт, тиде руш йылме гыч пурышо шомак,
учить(ся) глагол дене кылдалт шога (тунемаш але туныкташ).
Шанче шомак нерген изишак шоналтыман.
Кеч-могай мутын историйжым, але кушеч лиймыжым, могай йылме гыч пурымыжым
шымлыме годым тудын структурыжым, але могай ужашла гыч шогымыжым, ончалыт,
нергелен
лектыт. Шанче шомак шотыштат тыгак.
Эн ончычак шинчалан -че суффикс перна. Таҥастарыза: кӱтӱчӧ, пашаче,
гармоньчо.
Татар да чуваш йылмылам палыше еҥ вигак каласен кертеш: шанче - татар йылме
гыч
пурышо шомак. Таҥастарыза: татарла нефтьче "нефтяник", колхозчы
"колхозник". Чувашла кӧтӱзсье "пастух", сунарзсье "охотник". Марла кӱтӱчӧ,
сонарзе маныт, Нине
вариант-влак чуваш йылме гыч пуреныт.
Шанче татар йылмысе санаучы мут дене кылдалт шога, посна верлаште шанаучы
вариант семын кучылталтеш. Тышечак марий йылмысе шанче шомак лектын:
санаучы (посна
верлаште шанаучы) "считающий; находящий каким-либо способом". Тидын нерген
В.М.Васильев ден Г.Г.Кармазин (нуно эрвелмарий лийыныт, татарла сайын
паленыт)
шинченыт да руш йылмысе ученый терминым марла шанче манын пуэныт. Тыге
Ӱпымарий
тудым (Марий мутер. Моско, 1926—1928) книгашкыже пуртен.
5.Реж октем
Йылме наукышто изи вер-шӧр лӱм нергенат, але микротопоним шотыштат, ойлыде
ок
лий. Тудат мутын историйжым почын пуаш полша. Мутлан, Звенигово район Кугу
Шигак
ялыште Реж октем корем шомак уло. "Реж октем корем — шучко вер-шӧр"— тыге
умылтарат ялысе еҥ-влак. Октем шомакше оптем "завал" манмым ончыкта, опташ
глагол
дене кылдалт шога. Завал — марлаже ора мут дене келшен толеш.
Реж микротопоним финн-угор кугезе йылме деч кодшо. Тыгай лӱман шомак
Новгород
кундемысе памятникыште вашлиялтеш: поч. Реж, 1498—1576 гг. Тиде вер-шӧрыштӧ
весь
(вепс, карел-влак иленыт. Руш источникышт чудь лӱм денат вашлиялтыт.
Реж шомакыште -еж суффикс шижалтеш. Таҥастарыза: Немда — Немдеж (эҥер лӱм-
влак).
6.Регеж
Куженер район Йӱледӱр велне тыгай лӱман кок ял уло: Кӱшыл Регеж да Ӱлыл
Регеж.
Йылмызе А.Н.Куклин (Названия физико-географических объектов Марийской
АССР.—
Вопросы марийской ономастики, выпуск В. Йошкар-Ола, 1985, 146 с.) Регеж
шомак
эҥер лӱм гыч лийын манын палемда, но этимологийжым почын ок пу.
Чын, тиде — финн-угор кугезе йылме деч кодшо поянлык, Регеж шомакын
пытартыш
ужашыжат (топоформант але топосуффикс) тыгак шижтарен шога (ончалза Реж
микротопонимым).
Регеж шомакын Реге- ужашыже, але мут вожшо, родо-тукым (прибалтийско-
финский)
йылмылаште вашлиялтеш, тудым раега, раека (чайека, чайеда) "йӱлем деч вара
кушшо
самырык чодыра" шомак дене таҥастарымым.
И.С.Галкин "Кто и почему так назвал" книгаштыже (Йошкар-Ола, 1991, 105 с.)
Регеж
ял лӱмыштӧ -еж суффиксым чын палемда. Но тиде вер-шӧр лӱмым (мутат уке,
тудо ончыч эҥер лӱм лийын) перм кугезе йылмысе рег- "скорый; быстрый" шомак
дене кылда,
пуйто писын йогышо манмым ончыкта. Но тыште ик но ваштареш шога: Марий
кундемыште перм кугезе йылме деч кодшо моло вер-шӧр лӱм ок вашлиялт, лач
удмурт топоним
лончо гына палдырна. Но тидыже удмуртла жог "быстро, скоро" шомак келшен
толеш.
Икманаш, этимологий шотышто мучаш марте рашемдыме огыл.
Регеж ял лӱмым кумдан палыме поэт Василий Горохов псевдоним негызлан налын.
"Регеж" лӱмын кушеч лекмыж нерген Василий Михайлович шкеже тыге умылтара:
пуйто
тудо венгр йылмысе кугезе манмым ончыктышо мут гыч лийын. Амалже:
Венгрийыште
Регеж семын йоҥгалтшырак шомакым колын. Мый тудлан тыге умылтарышым:
"Йоҥылыш
ойледа. Ик могырым, марий йылмыште венгр йылме гыч пурышо шомак уке, молан
манаш
гын, венгр ден марий-влак нигунамат йыгыре пошкудо лийын илен огытыл.
Кызытсе
Венгрий кундемыш кайымышт деч ончыч В курым марте венгр-влак Башкортостан
кызытсе Калтаса район кундемыште иленыт, тыге археологий материал ойла.
Марий-влак
Башкирийыш XВИИ курымышто гына кусненыт (ончыза: И.Г.Акманов. За правдивое
освещение истории народов. Уфа, 1995, 25-28 с.).

Вес могырым Регеж шомакын мут составше -еж вер-шӧр формант (топоформант)
дене
кылдалтын.
7. Купта да Петъял
Профессор И.С.Галкин ончылно каласыме книгаштыже Марий кундемысе Купта ял-
влак
нерген тыге палемда:
Марий Купта/Мари Купта; Русская Купта (Руш Купто, Руш Купта), Изи Купто
(Изи
Купта — Малая Купта); Починок по речке Купта (Катыршан почиҥга) Марий Турек
районышто да эше Шернур районысо Марий-Купта (Купто). Нине лӱм-влак эҥер
шомак дене
кылдалтыныт: Купта — эҥер (гидроним).
Чыла чын возымо, но умбакыже йоҥылыш умылтарыме: пуйто Купта шомак коми гӧп

"озерко, ямка", удмуртла гоп "яма, ложбина" ден коми, удмурт, ханты, манси
ты
"озеро" мут-влак ушалтме дене лийын. Марий йылмыште ты "озеро" шомаклан
ожнысо
памятниклаште кучылталтше томыж "ер" шомак келшен толеш. Купта шомак
Куптома але
Куптомыж семынрак йоҥга гын, умылтарымашыжлан ӱшанаш лиеш ыле.
Купта гидроним финн-угор кугезе йылме деч кодшо шомак. Шке значенийже
мондалтын,
но вер-шӧр лӱмыштӧ аралалт кодын. Тудым моло родо-тукым йылмысе гидроним
дене
таҥастарыман: Рязань областьысе Хупта эҥер (Ухоловск. р.), Малая Хупта
(Ряжск.
р.) — тыште ожно финн-угор тукым мещера ден мордва калык-влак иленыт, манын

умылтарат. Хупта шомакыште -та топформант ойыртемалтеш. Таҥастарыза: Шуда,
Немда, Инда эҥер-влак (Марий кундем ден Киров областьыште). -да мучашан вер-
шӧр лӱм
Карелий марте шуйна.
И.С.Галкинын (тудо пашак, 79—80 с.) Петъял ден Пӧт эҥер нерген (Волжский
район)
умылтарымашкыже тӧрлатымашым пуртыман. Петъял лӱм эҥер дене кылдалтын (ял
"деревня"). Волжский районысо Иркино ялым марла Петла манын лӱмдат: Пет —
мут вож,
а -ла вер-шӧр суффикс. Таҥастарыза: Ошла эҥер < Ош + -ла. Лач коми йылмысе
пӧрт
"сытый" шомак негызеш лийын манмыже чын огыл (тидым ончыч ученый В.Кузнецов

(Местные географические названия в ойконимии Марийской АССР) (Вопросы
марийской
ономастики, Йошкар-Ола, 1982, выпуск 3) пуэн ыле).
Тудат финн-угор кугезе йылмысе вер-шӧр лӱм. Рязанский областьысе эҥер лӱм-
влак
дене таҥастарыман (мещера ден мордва илыме вер). "Р.Пет Ухломск.р.,
Пителинск.р.; р.Питомша, р.Пет Сосновск. р.; р.Петас Пителинск.р."— тыге
пуымо Рязанский энциклопедийыште.
Петас < Пет + -ас топоформант. Таҥастарыза: Котлас эҥер да ола
(Архангельский
областьыште); Питомша < Пит + -омша суффикс.
Наука ик верыште ок шого. Илен-толын нине вер-шӧр лӱмлан келшен толшо
таҥастарымым моло кундемлаштат муын кертыт.
8.Гай
Марий историк, палыме ученый Геннадий Айплатов Гай псевдоним дене ятыр
почеламутым, статьям савыктыш. Вара почеламут возымым чарныш. Но
псевдонимже марий йылмыште неологизм семын лийын кодо.
Гай шояк лӱм тыгай ужашан: Г — Геннадий — шке лӱмжӧ, тӱҥалтыш буквам налын;
-ай
манмыже Айплатов фамилийын икымше слогшо.
9.Петр Эрай
Тыгай псевдоним дене "Марий Эл" газетыште Куженер район Марий Олма ялеш
шочынкушшо Петров Эрик савыкталт шога (ончалза: "Марий Эл", 1998 ий, 7
январь, 4 с.).
Лудшо йолташ вик ужеш: Петров — Петр — грек йылме гыч руш йылмыш пурышо
шомак, а
тушеч мемнаныш куснен: "Кӱ сер, кӱ курык" манмым ончыкта. Эрай ужашыже Эрик

лӱмын ныжылге вариантше, автор шке шонен луктын. Руш антропонимиконышто
тыгай
вариант огеш вашлиялт. Марла гаяк йоҥгалтеш: авай, ачай, Яндай, Йыванай,
тулеч
молат.
Эрик — руш лӱм, Эраст мутын ласкательный формыжо, грек йылмысе "прелестный,
милый" манме лиеш.
10.Мардан Рая
Тиде — поэтесса Раиса Ивановна Николаеван псевдонимже. Шочмо верже —
Волжский
районысо Чодыраял.
Псевдонимжылан шке кугезе тукым лӱмым налын: Мардан — пӧръеҥ лӱм. Тыгай лӱм
кызыт Марий Турек велне да эрвелмарий-влак коклаште вашлиялтеш: Мӓрдӓн
(Белебей
район Аккаин ял, Балтач район Кабырга, але Магашлы-Алмантаево; Мензелинск
район
Калтак ял) — пӧръеҥ лӱм. Г.Н.Айплатовын "Марийский край в XВИИ в." Кум
томан рукописный книгаштыже Шернур, Волжский, Звенигово вел марий-влак
нерген возымыж
годым шагал огыл Мардан лӱм вашлиялтеш.
Тиде шомак Параньга да Морко районласе суас коклаште Мӓрдӓн пӧръеҥ лӱм
семын
вашлиялтеш. Шӓймӓрдӓн лӱмыштат тиде Мӓрдӓн ужашак кучылталтеш.
Мӓрдӓн (Шӓймӓрдӓн) тюрк йылмылаште гына вашлиялтыт. Тудо перс йылме гыч
пурен:
мӓрдӓн "мужчина, муж; человек". Шӓймӓрдӓн — сложный лӱм мут, шӓй ужашыже
араб
йылмысе шаех "старец, духовный глава (юмын еҥ)" шомак манмым ончыкта.



051398
************************************************************************
5—13
Критике

КОК У КНИГАМ ЛОНЧЫЛЕНА
Сылнымутышто — илышын тӱрлӧ йыжыҥже

Ум кычалын толмо корно

Кажне еҥлан шочмо ялже илыш шепка семын нимучашдыме шерге. Марий Элын калык
поэтше Семен Николаевланат Урал кундемысе Сарсадыже — эреак шке декше
шупшын шогышо, кумылаҥдыше илыш шӱдыр. Вет арам огыл сылнымут мурызо у
поэзий книгажым
"Мыйын Сарсадем"* манын лӱмден.
Тӱрлӧ савыртышан илыш корно дене кудло ий утла эртыше С.Николаев поэзийын
ӱшанле
кожмакше лийын, шӱм тулаҥын, ятыр книгам савыктен. Нунын кокла гыч кажныже
— чон
кумыл пого, шӱм саска.
С.Николаев возымо мурпогыж гыч эн ойыртемалтшыжым ты сборникышкыже чумырен.
Тыге
поэтын кукшын, ум кычалын толмо корныжо утларак рашемеш. Книга "Сонарзе"
почеламут дене почылтеш. Тудо сылнымут сравоч гае, иктешлыше, важмалдыкын
каласыме сынан. Кузе яндар шӱм-кылан сонарзын чонжо шочмо пӱртӱсым йӧратен
куана, тыгак мурызын чонжо порылыкым ужын йывырта, у сылнымут шочеш. Поэтын
шӱм ойжо-влак, куэрыште — верыште, шогат — шагат, пошкудыжым — кеч кудыжым,
ончыко-ончыкто да моло
серыпле рифме-влак дене келыштаралтын, шыман йогат. С.Николаев шке чытамсыр
поэзий шӱм коҥгаштыже кажне шомакшым, кумда ойжым кӱлеш семын шуараш,
сылнын, раш
каласаш тырша. Но чыла поэзий строкажак тӱҥге-вожгеак шуаралтын шуын огыл.
Мутлан, тыгай корно-влакым тӱткын колышт налына:
Йӧратем вашлияш пошкудем-влакым,
Нунын мурыштым колышт эрташ.
Кычалаш у стихлан муро семлыкым
Ече дене кожлашке лекташ.
__________
*Николаев С.В. Мыйын Сарсадем. Почеламут, муро, поэме. Марий книга
савыктыш.
1997, 296 с.

Тыге возымым шымлен лекмеке, чаткан, раш каласымым от шиж.
Поэтын "Шочмо ялыште" почеламутшат шӱмбел мландылан пӧлеклыме мурпого гыч.
Автор
сылнымут ярымжым шинчам куандарыше тӱрлӧ чиян сӱрет дене тӱҥалеш:
Канде курык. Шем кожла. Да тайыл.
Лум лоҥгаште — карнизан у пӧрт.
Сарсаде ял шке эргыжым куанен вашлиеш, ош капка воктене палыме сур пият
веселан
опталта. Поэт эртен кодшо, но нигунам мондалтдыме рвезылыкшым шарналта.
Пошкудо-влакын чон почын кутырымыштым мурызо "пиалын кӱжгыт" семын
вудаканрак возен.
Ачан йомартлын мутланымыжым, "тудын йылме — леҥыж" манын, пеш рашак ойжым
тӱзатен огыл.
Эн лишыл, эн жаплыме еҥ, ава нерген, ик поэтат возыде кодын огыл, очыни.
С.Николаеват аван шокшо шӱм-кылжым, шочшыж верч эреак тургыжланыше волгыдо
кумылжым
ончыкташ келшыше таҥастарымаш-влакым муын. "Авамлан" ныжылге почеламутышто
лудына:
Ойлат, ава кумыл
Порсын ден куымо,
Ава — мамык гае,
Ава — муро гае
Аван шӱмжӧ кече дечат шокшырак.
Мурызылан ава нерген шокшын да йоҥгыдын каласаш келшыше рифме-влакат
полшат:
шошо — ошо, кумыл — куымо, кечын — дечын да молат.
Поэтын шочмо пӱртӱс нерген возымыжат шке сынан, у, яндар ятыр образ дене
шыҥдаралтын. Теве куэ тыгаяк лӱман почеламут гыч ӱдырым шарныкта. Тудо
"лывырге, ош
шовырым чиялын, укшерлаштыже — ужар серга. Патыр тумо деке эҥертен
тайналын,
сынжым Сулий вӱдыштӧ терга". Ӱп "кудыржым мардежлан шерыкта".
С.Николаев тунемше рвезе тукымын мурызыж семынат кумдан палыме. Тудо
О.Шабдарын,
М.Якимовын студент илыш нерген возымыштым умбаке шуен. Поэтын "Институтышто
пайрем", "Студенческий сӱан" да моло почеламутшат кугу школышто тунемше-
влак коклаште кумдан палыме лийыныт.
Рвезе пагыт волгыдо йӧратыме кумыл денат чевер. Мондалтдыме, чонеш асун
шарналт
кодшо жапым С.Николаев "Юл тӱрысӧ ӱдырлан" почеламутыштыжо кӱчыкын да шке
семынже сӱретлен:
Эх. латшым ий — шулдыран пыгат,
Шыргыж нӧлтшӧ илыш ӱжара!
Сборникысе "Латкандаш ияш-влак" ужашат шке чуриян. Марий поэзийыште тынысын
куатше нерген ятыр почеламут шочын. С.Николаевын "Чонан монумент" стихшым
чон коржде лудаш йӧсӧ. Шоҥго кува кугу сар гыч пӧртылдымӧ эргыжым монден
огеш керт,
йӱд-кече шонен вучен ила.
"Первоуральск" почеламут пашазе-влакын илышыштым сӱретлыме дене оҥай.
Автор поэтын кӧргӧ чон вийже, суапше нергенат шонкала. Мутлан, "Йолташлан
вашмутшо" тыге возымым лудына:
Моло деч поэтым галстук огыл,
Чон чытамсыр веле ойыра.
Чын, мурызылан шӱм-кыл чытамсыр, эреак тыршыме кожмак койын кӱлыт. Адакшым
пӱртӱс пуымо чон куатат лийшаш.
Журналист пашат чон йӱлымӧ дене кылдалтын. Авторын "Корреспондент"
почеламутыштыжо тидын нерген кӱчыкын, иктешлен каласымым огына уж.
Мурызо лиро-эпический поэзийым пойдарымаштат тыршен. Тудын "Мустафа"
поэмыштыже
кугу сар жапыште самырык тукымын ӱшанле вийыш савырнымыжым ончыктымо.
В.Колумб
"Порылык" поэмыштыже ушкалын ял илыш эҥертыш улмыжым ончыктен гын,
С.Николаев
имньын вийжым, йӧсӧ жапыште кугу суапым ыштымыжым моктен.
Книган "Омыдымо пагыт" ужашыже ятыр туто сылнымут шомак дене лудшын
кумылжым савыра. Возымаште мурызын эреак рвезе чонан улмыжым шижына. Тудлан
самырык пагыт —
кольмыдымо пуш, ӧртнлӧрьымӧ тул-оргамак, эре чоҥештыше, эн шыгыр корнышкат
наҥгая ("Корныш лекме мут").
Авторын шке семын пӱсын ужын моштымыжо уло. Лач ик тыгай почеламутшо "Ужар
мардежан чодыра" маналтеш.
Чонеш логалше ятыр мурпогым "Эл шижме тат" ужашышкыже чумырымо. Поэт шке
шонымашыжым, ойжым келшыше, йоҥгалтше рифме-влак дене тӱзаташ тырша.
Мутлан, "Кас ӱжараште" ятыр серыпле йоҥгалтышым вашлийына. Нунын кокла гыч
икмыняржым ончыкташат
уто огыл: лучо — вучо, Чолман — ончалман, пагыт — даҥыт, мелым — элым да
молат.
Мурызын кресаньык шӱм-кылже "Кинде йӱр" почеламутышто шижалтеш. Лирический
герой
шем рок гычын кӱзышӧ киндын аш лиймыж нерген шона. Каважат тудлан азан
шинчаж
гае яндар. Лыжга йӱр деч вара шудат пуйто у порсын тувырым чия.
"Тӱнян тазалыкше" ужаш тыгаяк лӱман йӧратымаш поэме дене почылтеш. Автор
тӱняште
яндарлыкын, порылыкын вийжым моктен возен. Мурызо тыгак шочмо пӱртӱсын
тазалыкше
нерген шӱм коржын шонкала. Айдемын торжа койышыжлан кӧра тудо шке яндар
чурийжым, моторлыкшым йомдара. Пӱртӱс дене ваш келшен, полшен шогымо поро
кыл лушкен.
Лач тыгай шонымаш дене шыҥдаралтыныт "Нурын ойгыжо", "Культураҥдыме олык"
да моло возымат.
Поэтын "Чон памаш" почеламутшат келге шонымашан. Айдеме пӱртӱс лоҥгаште
ила. Иктыже шке поро пашаже, суапше дене мландыште волгыдо кышам кода,
весыже кечым кодымо деч гына ила, сай шарнымашым сулен налын огеш керт.
Калык пашаш, калык
пӱрымашеш вожаҥше гына шке чын порысшым шуктен, суапым ыштен кертеш.
С.Николаев сылнымут вийым калык йомак дечат налеш. Тудо икмыняр йомаклан
поэзий
тӱсым пуэн, посна сборник денат савыктен луктын ыле. Нунын кокла гыч
иктыжым —
"Ужава-шешке Йӱксалче" йомакшым "Йомак-умбаке!.." ужашышке пуртымо. Тудын
иктешлыше тӱҥ шонымашыже тыгае: усталык, порылык, ваш-ваш полшымо илышысе
чыла йӧсым
сеҥаш вийым пуат.
Йомакым лудмо годым поэтын шке шотан йылме поянлыкшым шижат. Автор ушеш
шарналт
кодшо ятыр сылне ойым чоҥен. Шке жапыштыже ныжылге лирик А.Бик тыгай
шулдыран
ойым чоҥен ыле: "Тӱс мотрлык жаплан веле, чон моторлык курымаш". С.Николаев
гын
тыге воза: "Чеверлан веле тӱс моторлык, чон шокшо — тудо курымлан". "Тӱнян
вожтӱҥжӧ — полыш" манмат у семын йоҥга. "Чыла сай — порылык паша гыч"
ойсавыртышат — шулдыран ой гае.
Пытартыш жапыште возымыжым поэт "Ямдылалтше книга гыч" ужашышке чумырен.
Тиде
серыме утларак шонкалыме тӱсым налын. Теве "Калыкемлан" почеламутыштыжо
автор
шочмо йылмын, калык ойпогын куатыштым палемда. Мут поянлыкна, кугезе
поэзийна
ӱмыр вож гае улыт, оргажан пӱрымаш корно дене толмынам ончыктат. Ваш
келшымашын
вийжым, илаш полшымыжым "Кужун тӱняште илынет гын" почеламутышто палемдыме.
"Ит
чамане, ит кӧране", "Шочмо пӱртӱс" да моло почеламутат алал кумылан,
чонышто шуаралтше улыт.
"Мыйын Сарсадем" поэзий книга Семен Николаевын чумыр мурпогыжым утларак
пален
налаш полша. Тудын ойыртемалтше ямже, ойыртемалтше тӱсшӧ рашак палдырна.
Кызыт
мурызо — вийвалне, возымо тӱрлӧ сыным кучылтын, лудшо-влакым шуко виян
произведений дене пойдарен кертеш.

Чон куатан герой-влакын пӱрымашышт

Василий Регеж-Гороховын сылнымут кумылжо тӱрлӧ жанрыште почылтеш. Тудо
прозаик
семынат палыме. Пытартыш ийлаште возымо повестьше-влакым да "Кугезе муро"
драмыжым чумырен, писатель "Лум ӱмбал пеледыш"* сборникым савыктен. Книган
вуймутшо
шкешотан, иктешлыше шонымашым кучышо. Лум ӱмбал первый пеледышлан йӱштымат,

озыркан мардежымат чыташ логалеш. Тӱрлӧ игече азапым сеҥен, садыгак кушкеш,
вийым пога, пеледеш. Авторын илыш лоҥга гычак налын сӱретлыме геройжо-влак
оргажан,
неле илыш корным эртат. Нуно ятыр нелым ужыт, йӧсым кыртменак сеҥен лектыт,
шӱм
куатыштым вияҥдат, кертмышт семын калыклан порым, суапым ыштат. Писательын
возымыжо чытамсыр чонжо вошт эртен. Илышыште ужмыжым, колмыжым,
азапланымыжым, кӧргӧ
пуламыржым иктешлен сӱретлен. Чиялтен, чевертен ончыктымым огына уж.
Авторлан эн
шергыже — тиде чын.
В.Регеж-Горохов илышын тӱрлӧ велжым шылтыде сӱретлыме годым тӱрлӧ возымо
сыным
кучылташ тыршен. Мутлан, "Тиде тыгак лийын" повестьшым налаш. Произведений
авторын корнышто вашлийме годым Янаева Анисия Петровна дене шӱм почын
кутырымо семын
чоҥалтын. Повестьыште колымшо ийласе ял илышын азапше, нелылыкше
сӱретлалтын.
Тушто кресаньык-влакын тӱрлӧ кумылышт, чон койышышт, сын-кунышт почылтеш.
Йорло
калык кокла гыч шукышт тунам В.И.Лениным пагалыме, жаплыме кумыл дене
иленыт.
Незер Янаев Пӧтыр, йорло калыкын В.И.Ленин деке волгыдо ойжым намиен шукташ
манын, лӱмын Москошко каяш лектеш, но тӱрлӧ вийын вашпижмышт годым илышыже
кӱрылтеш.
Марий литературышто В.И.Ленин нерген ятыр сылнымут шочын. Возеныт С.Чавайн
ден
В.Сави, Н.Мухин ден О.Шабдар, И.Олык ден Я.Ялкайн, М.Казаков ден В.Колумб
да молат. Виян койыш-шоктышан герой-влакым сӱретлыме годым В.Регеж-
Гороховат В.И.Ленин нерген мутым луктын. Илыш тӱрлӧ лончан, тӱрлӧ
савыртышан, он-влакынат пашаштым аклымаш икгай огыл. Но кажне он калык ушеш
шке суапше дене волгыдын шарналт
кодеш. Лач тиде иктешлыше ойым ушештара В.Регеж-Гороховын "Тиде тыгак
лийын"
произведенийже.
_________
*Регеж-Горохов В.М. Лум ӱмбал пеледыш. Повесть ден пьесе-влак. Марий книга
савыктыш. 1996, 326 с.

Писательын "Лум ӱмбал пеледыш" повестьшат илыш чыным ончыкта. Автор тудым
Клавий
акажлан пӧлеклен. Ты произведений лудшо еҥым кугу сар жапысе илышыш
пӧртылта.
Тыгай йыжыҥым сӱретлыше сылнымут ончычат лийын. Мутлан, Дим Орайын "Чолга
шӱдыр", Н.Лекайнын "Шӧртньӧ падыраш" повестьышт, В.Ивановын "Тӱтан",
А.Юзыкайнын
"Эльян" романышт. В.Регеж-Горохов гын ойыртемынак марий ӱдырамашын чыла
илыш
йӧсым сеҥен моштымыжым, неле паша дечат лӱдын шогыдымыжым чын сӱретлен.
Повестьын тӱҥ героиняже — самырык марий ӱдыр Чавий. Ача-аван ласка кумылжым
тудлан ужаш ок логал, тулыкеш кодеш. Туге гынат йӧсӧ ончылно вуйым ок саке.
Кресаньык чонжо дене сурт-пече верчат азаплана, шольыжымат ончаш тырша.
Чавий ялысе
тӱшка пашамат ышта, вуйым ок шупш. Нӧргӧ кап-кылан ӱдыр шӱм-чон чытымашыже,
кожмак койышыж дене С.Чавайнын "Элнет" романже гыч Чачим ушештара, манашат
лиеш.
Чавий тыгак О.Шабдарын "Ӱдырамаш корно" романже гыч Марина Кугергина
семынак
тӱрлӧ кугезе пайрем йӱлалан кумылан, тукым волгыдо койышым шуктен шогышо.
Прозаикын "Чыныш лекше омо" повестьыштыже ӱдырамашын чон яндарлыкшым, чын
верч
кучедалмыжым почын пуымо. Элеса Яметовна Ягодарован, ялысе тыглай пашаче
еҥын,
чолгалыкше гоч марий ӱдырамашын койыш-шоктыш вияҥмыжым ужына. Тылеч ончычат
тыгай еҥын ончыл, волгыдо койышыжым сӱретлаш тыршеныт. Мутлан, шарналташ
лиеш
С.Чавайнын Чачижым, Н.Игнатьевын Огаптя ден Анфиса Мироновмытым, М.Шкетанын
Алгаеважым, О.Шабдарын Маринажым, Н.Лекайнын Верушыжым, В.Ивановын
Саскавийжым да
молымат.
В.Регеж-Гороховын повестьышкыже лукмо Элесам ончыч сӱретлыме героиня-влакын

ӱшанле, шӱм-кылым вияҥден толшо шӱжарышт семын ончаш лиеш. Тудо
ондалымашым, шолыштмашым, еҥым так арам титаклымым чытен огеш керт. Чын,
яндарлык верч пеҥгыдын
шогал мошта. Эргыжын яндар лӱмжым арален кода, осал, шем пашам тӱжваке
луктеш.
Илыш ӱдырамашын койыш-шоктышыжым вашталта, утларак чулымым, чолгам ышта.
Пытартыш жапыште марий прозо шарнымаш шотан возымо дене пойдаралтын. Ты
шотышто
А.Волковын да И.Осминын, В.Юксернын да В.Любимовын лӱмыштым ончыктымат
сита.
В.Регеж-Гороховат "Филип—ИИ" повестьше дене нунын радамыш ушна. Ончыклык
писательлан самырыкше годым шуко нелым ужаш логалын. Но йочан чонжо
торжаҥын огыл,
поро, алал кумылан лийын кушкын. Чыла йӧсым сеҥен, ура чонжо дене эре ум
пален
налаш тыршен, тунемын, уш-акылжым пойдарен, шочмо калыкшын пагалыме еҥже
лийын.
В.Регеж-Горохов илыш корныштыжо шуко кугу артист, писатель ден вашлийын,
очыни.
Но тыгай волгыдо, шарналт кодшо татше нерген повестьыште шагал ойлалтеш.
Писательын илыш пӱрымашыже М.Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш театр дене чак
кылдалтын, сценыште шарналт кодшо ятыр чапле образым чоҥен. Артист юзо
пашалан тунеммыже, театр пашаште эре ум кычалмыже, усталыкым погымыжо тудым
пьесым возаш кумылаҥден.
Писательын у книгашкыже "Кугезе муро" кок ужашан драме пурталтын. Тушто
марий
ялын латиндешымше курым мучашысе тӧрсыр илышыже сӱретлалтын. Йорло
кресаньык
ешын орлыкшым, ойгыжым ужына. Незер Элтемыр, ватыже Шылдырвий Сасканай
ӱдырыштын
ончыклык пиалже шотышто тӱрлӧ шонымашан улыт. Ава кушкын шушо, тӱзланен
шогалше
ӱдыржым поян каче Чакийлан марлан пуаш шонен ила, йӧратымаш дене мӱшкырет
ок
тем, манеш. Сасканай гын йорло рвезым, Эшметым, йӧрата. Тыге пьесыште
конфликт
шочеш, кажне персонажын койыш-шоктыш ойыртемже почылтеш.
Йорло кресаньык-влак илышыштым саемдыме, уэмдыме нерген шонат, но раш, чын
корным огыт пале. Сасканай ден Эшметын шке пиалышт верч чолган кучедалмымат
огына
уж...
Тыге патыртыш жапыште савыкталтше кок книгам лончылен лекна. С.Николаевын
"Мыйын
Сарсадем" поэзий сборникше, мутат уке, кушкын толмыжым ончыкта. Но
поэзийлан вияҥашыже, сылнымут шулдырым эше утларак шаралташыже пургыж уке,.
Вийвал С.Николаев тачысе марий поэзийым келге шонымашан, иктешлыше сынан
ятыр произведений дене
пойдарен кертеш. Возымо тӱрлӧ сыным кучылтмымат утларак ужмо шуэш. Руш да
верысе
шомак-влакым серымашкыже пуртымо шотыштат шоналта, очыни.
В.Регеж-Гороховын "Лум ӱмбал пеледыш" лудыш книгажат писательын у сылнымут
кумылжо вияҥмым, прозаик семынат шке тӱсшым ончыктен кертмым палынак
рашемда. Ынде
романым возашат авторын вийже ситышашлык. Писатель ончыкыжым шке
возымаштыже
сӱретлыме герой-влакын кӧргӧ чон кумылыштым эше келгынрак шымлыме корно
дене каяш тӱҥалеш гын, сылнымутышто у ошкылым ыштен кертеш. А пеҥгыде
ӱшанже авторын
шке кидыштыже да эреак тыршымаштыже.
Иван С.Иванов.



051498
************************************************************************
5—14
ШОЧМО КЕЧЫДА ДЕНЕ!

Кажне еҥ ӱмырыштыжӧ шке йырже шолын одарланыше илышым эскера, эн
ойыртемалтше
татшым ӱмырешлан ушешыже кода, тидын нерген лишыл еҥже-влаклан каласкала. А
сылнымутчылан тыге ышташ юмак пӱрен. Илыш-корныштыжо мом ужын, мом колын,
тудын
нерген воза Владимир Любимов шке произведенийлаштыже, садлан лудшо тудлан
ӱшана.
Шарнымаш шотан романжымат тыгак лӱмден: "Илыш-курым — кужу корно". Тушто ме
писательым кум ияш гыч ужына.
А шочынжо Владимир Николаевич Любимов 1928 ий 11 июньышто Марий Элысе
Куженер
район, Рушплак ялеш. Латиндеш ияш лиймекыже, журналистлан ышташ тӱҥалеш.
Паша
деч кӱрылтде, кыдалаш образованийым налеш. 1966 ийыште А.М.Горький лӱмеш
Литературный институтым заочно тунем лектын.
Сылнымут пашажым поэзий гыч тӱҥалын. Икымше почеламутшо 1945 ийыште
районысо газетеш савыкталтын. 1960 ийыште тӱҥалтыш ойлымаш книгаже лектын.
"Полмезе жапем"
("Идет мальчишка по дороге") лӱман икымше повестьшак Москваште рушла
савыкталтын. Чылаже кандаш ойпогым марла да рушла луктын.
Кужу илыш-корным эртенда гынат, Тендан сылнымут пашада тӱвырген толеш.
Республикысе Правлений ушем правлений да "Ончыко" журнал редакций Тендам,
Владимир Николаевич, 70 ий темме дене шокшын саламлат, творчестве
илышыштыда у сеҥымашке шуаш
тыланат.

Владимир ЛЮБИМОВ

СУТЛАНЫМАШ

Повесть

Оласе пачерын йоҥгыдо пӧлемыштыже кок илалше пӧръеҥ мутланен шинча. Иктыже
чатката шӱргывылышан, вияшрак неран, ракш ӱпан. Тиде — суртоза Виталий
Алексеевич
Жулков. Кудло ийыш шуын гынат, самырыкын коеш. Весыже кугурак капан, шара
шинчан, мотор чуриян, нылле ийыш лишемеш. Тиде — Михаил Петрович Бургов.
Ӱстембалне, изи черке гае койын, арака кленча волгалтеш. Пелыжым утла
послымо.
Кленчан кӧргӧ вийже кок лишыл йолташын вуйышкышт куснен, вӱрым виян
коштыкта,
йылмыштым руда.
— Тиде гана адак шот лекте,— кок кид копажым ваш йыгалтен, моктана суртоза.
—
Молодец улат, Мика, пареҥгым шергын ужаленат, спиртым муынат.
— Тыршет гын, курыкымат савыралаш лиеш,— шыргыжале Бургов.
Ала-молан тудым ешыштыже, палымыже-влак изинек нечкын Мика маныныт да
кызытат
тиде лӱм южо еҥын ушешыже кодын. Бургов кӱшыл образованиян, туныктышо
профессийым налын. Но школ пашам кудалтен, Жулков дене палыме лийын да
торгайыме пашам
пырля виктарен колтеныт. Икоян улыт. Икоянжым мо ышта шонеда? Окса. Ик
велым тудо айдемын пашажым акла, улан илышым конда, а вес велым опкынланаш
тӱҥалше чоным
рӱдаҥда.
— Ынде спиртна уло, тудым аракаш вашке савыраш кӱлеш ыле,— азаплана
Жулков.— Вот
кушто муына пробкым, этикеткым?
— Эй, арака заводышто палыме начальник уло, тудлан оксам гына шуралташ, мо
кӱлешым чыла муэш, ромым темышыжла умылтара Бургов.
— Муат гын, пеш сай, но пашам шуйкалаш ок лий, кӱртньым шокшынек таптат,—
Виталий Алексеевич шолт йӱын колтыш.
Тиде мутланымаш деч вара икмыняр кече гыч шолып заводышто паша вийныш. Ола
воктенсе садыште Жулковын дачыже уло. Кок пачашан йоҥгыдо пӧрт, кермыч дене
оптымо.
Кеҥежым веле огыл, телымат каналташ пеш йӧнан. А таче тыште каналташ жап
уке,
паша шолеш. Ныл еҥ тырша. Жулков темыме кленчалашке этикеткым пижыктылеш.
Бургов
градусым виса.
— Южо кленчаште кумло вич градус чоло веле лиеш. Нимат огыл чай? — йодеш
тудо.
— Коклан кумлат кая, аракаголик-влак нимом огыт шиж,— воштылеш оза.
Тарлыме кок самырык пӧръеҥ кленчаш яндар вӱдым темкалат, вара мензурка дене

спиртым опталыт.
Кечыжат пеш йӧнан: пудештше йӱштӧ, садышке толын коштшо уке. Чыла вере шушо
шогертен гына "Ужам вет, мом ыштеда" маншыла кычкырла. Теле кече кӱчык. Но
тыршен
ыштымылан кӧра ик пачке спирт аракаш савырныш.
— Родем-влак, кызыт пайрем годымсо семын огына йӱ. Юмын полшымо дене ужален
пытарымеке, пайремым эртарена. — Оза полышкалыше-влаклан ик чукыр гыч
темыш, кочкаш теммешкышт пукшыш.
А еҥ-влак ӱшанле улыт, тудын денак пашам ыштат. Машина кузовыш арака
яшлыкым содор вераҥдышт. Изи заводын паша кышажым чыла сайын петырышт.
Аракам шке фирмын кевытше гычак ужалышт. Шолып паша кугу парышым пуыш.
Жулков
ден тудын йолташыже Бурговын кӱсенышт сайын оваргыш.
А окса йорга ӱдырамаш дене иктак маныт, тудым кунар чот йӧратет, тунар веле
чоным йӱлалта, парышым кычалаш тарата.
"Кузе оксам эше утларак лукташ?" — Жулковын ушыжо кычалеш. Шонетше гын,
оксажат,
манмыла, чыве чӱҥген ок пытаре, тунар шуко. Кеч чапле пачерже, дачыже улыт,
эше
ола лишне ик ялыште оралтан пӧртым налын. Машина кокыт уло: легковой да
грузовой. Вара кӧм поктен Виталий эрге? Такше олмаже олмапу деч торашке ок
воч, маныт.
* * *
Сар ийлаште тудын шочмо ялыште шукынжо шужен-кылмен иленыт гын, Жулковмытын
кинде эре лийын. Кузе тыге? Элексей кугызам, Виталийын ачажым, шотан-ратан
еҥлан
шотлен, у кинде шумеке, идым левашыште пырчым оролаш шогалтеныт. А тиде
тудлан
пеш кид семын лийын. Йӱдым, Олач пийжылан "Мый мӧҥгӧ миен толам, а тый
ороло"
манын, идым леваш йымалан, кандыра дене йолыштат, мешакыш пел пуд чоло
пырчым
оптен, конлайымакше ишен, мӧҥгыжӧ ошкылеш. Ялысе пий-влак тудым пошкудо
семын
сайын палат, сандене йӱдымат огыт опталте. Адакше кугыза кажне пийлан кинде
падырашым пуэн шуктен.
Кинде перке тиде суртышко сайын пурен. Элексей йыштак поен. А ялыште шуко
еҥже у
шурно шумо годым гына яндар киндым кӱчык жап кочкын, вара коншудо йӧршаныш
куснаш логалын. Виталийлан илаш куштылго лийын, школыштат сайын тунемын. Мо
йӧсыжӧ,
кочкаш-йӱаш уло, чиен шогалашат — сай вургем. Ачажын пояш тӱрлӧ йӧным
кучылтмыжым ужын, Виталият тудын корным тошкаш кумылаҥын. Институтым тунем
лекте, туныктышо лие. Ӱшан утларак лийже, шкаланже ончыко корным кумданрак
почаш манын, коммунист партий радамыш пурыш.
"Ме, коммунист-влак, чын ыштена, чын илена мо?" манын, Виталий Жулков шкеж
деч
йодын огыл. А школышто — директор марте кушко.
СССР шаланыш, Россий эл тӱрысӧ шуко республик деч посна шкет кодо. Ынде ала
тудо
утыр вияҥеш, ончыко, цивилизаций корно дене кая, демократийым ыштена,
вияҥдена,
тыге калыклан эрыкыште илаш йӧн лиеш шонышт. Илышыште мӧҥгешла лекте: тӱрлӧ
уда
койыш — шолыштмаш, йӱмаш, коррупций, мафий, еҥым пуштедымаш да моло осал —
вияҥаш тӱҥале. Экономика ялт лунчыргыш. Ондак спекуляцийлан мут кучаш
шогалтеныт
гын, ынде тиде уда койышлан шарлаш кугу йӧн уло. Тӱрлӧ кооператив, фирма,
бизнесмен-влак кармыла пошышт. Икте, весе торгаяш тӱҥальыч. А мо шонет,
нуно оксам
сайынак луктыт. Жулковымат торгаен оксам ышташ шонымаш авалтыш. Школ пашам
кудалтен, изин-изин торгаяш тӱҥале. Тидлан ондак Моско гыч, Польша да моло
вес элла гычат сатум кондедыш, ватыжлан ужалыктыш. Вара торгаяш олаште
фирмым почо,
регистрироватлыктыш. Шке манмыжла, чыла законно лие.
— Эй, туныктышо, ынде спекулянт-симулянт лийынат мо?— палымыже, Жулковын
торгаен
шогымым ужын, мыскара йӧре койдара.
— Кӱсенет яра гын, торгайыде ок лий,— Жулковат мыскара семын вашешта.
— Тыйынат кӱсенет яра? Ойлет айда,— кидшым лупшале пӧръеҥ.
— Айда топай корнет дене,— иралте торговой.
— Да, уло Россий ынде сатум ужалкала. Кӧ пашажым ышташ тӱҥалеш?— палыме
еҥже,
кидым шаралтен, шыдын ошкыл колтыш.
— Чынак, молан Российыште спекуляцийым тыге шараш йӧным ыштеве. Мемнан
Москосо
вуйлатышышт мом шонат?— манеш илалше пӧръеҥ. Коеш: ял гыч толшо, удан
чиен.— Ме
йочанам кузе чикташ огына пале.
Мутланымашке весат ушныш:
— Паледа, мый теҥгече газетыште лудым, Российыште кызыт челнок манме еҥет
гына
лу миллион. Нуно вес элла гыч сатум налын кондат да тыште, шергын ужален,
миллион дене парышым налыт.
— Туге шол, мемнан-влак шкеак капиталист-влакым пойдараш, а мемнан нужна еҥ-
влакым йождараш полшат,— шыдешт кутыра илалше пӧръеҥ.
А коммерсант-влак, "Мемнам нимом огыда керт" маншыла, чолган кычкырлат,
ӱжыт:
— Налза шулдо курткым!
— А мыйын кофто эн чапле да шулдо...
Виталий Алексеевич изи кевытыштыже — аракам, кабак сырам, тӱрлӧ вургемым
ужалкала. Налог кугу гынат, Жулков жапыштыже тӱла, чояланенат мошта. Но
теве ужалыше
чыла точкылаште кассовый аппаратым шындыктышт. Ынде кеч-могай сатум
кассовый аппарат гоч тӱлыктен ужалыман. Тыге инспекцийым ондалаш йӧн
шагалеме. Но тиде аппарат оптышымат Виталий Алексеевич чоян, шке пайдажлан
кучылт мошта.
— Зина тыгай-тугай ок кой гын, чекым пуыде ужале,— туныкта торговой оза.
— Такше ойлымыда семынак ышташ тыршем, но тиде лӱдмашан,— вашешта нарашта
капкылан, ош тӱсан, ныжылге йӱкан Зина.
— Тырше, тыршет — шкаланетат окса шукырак толеш,— Жулков ӱдырын пушкыдо
вачыжым
эплын вӱчкалта.
Кевыт йӱдымат пашам ышта. Орол орола, тыгодымак сатум ужалкала. Арака ден
кабак
пурам йӱдым поснак налыт.
Кечывалым Зина южгунамже, чекым пуыде, сатум лӱдын-лӱдын колта. Йӱдым
оролаш
кодшо еҥ кассовый аппаратым шуэн гына ончалеш.
Пытартыш жапыште милиций ден налоговый инспекций пашаеҥ-влак йӱдымат рейдыш
лекташ тӱҥальыч. Икана йӱдым Жулковын кевытышкыже шоныдымын-вучыдымын
инспекций пашаеҥ толын лекте, аракам налаш тӱҥале. Кленча кидыште, но чек
ыш пуалт. Тунам
инспектор удостоверенийым луктын ончыктыш, актым возаш пиже. Орол тудлан
аракамат яра пуынеже, сӧрвала. Но инспектор огешат колышт, воза.
— Мемнан еҥ улат вет, от умыло мо? Молан актым вигак возаш? Мыйым чамане,
вет
паша гыч луктыт... Кузе илаш тӱҥалам?— сӧрвала торгайыше.
Инспектор шона: мом ышташ? Оролжат жалке, подылмат шуэш. Уке, пашаште пален
налыт гын, ӱп почеш огыт ниялте.
— Юмо гай лий, мыйым чамане,— шортшаш гай йӱк шокта.
— Ит лӱд, озатым штрафоватлат, тылат нимо ок лий,— лыпландара инспектор.
Кандырам кеч кунар пуно, мучашыже садак лиеш, маныт. Кеч могай уда пашамат
жапыште чарнен от керт гын, тудо келгышке кая.
Йӱдым ик еҥ аракам налаш толшо семын ӧрдыжыштӧ ороллан койдымын шога. Йӱд
рӱдӧ.
Тыгай годым Юмо мала, ия озалана, маныт. Орол-кевытче ик кленчам пеле
подылшо
еҥлан ужалыш. Инспектор тудым вигак руалтыш. Арака налшат ӧрын. Молан мыйын
кидем кучен, шона.
— Чекет уло?
— Уке,— вашешта кленча оза.
Мутаен шогыде, инспектор актым возаш пиже. Орол нимом ышташ ӧрын, лӱдмыж
дене
йылмыже йоммо гай лие, вара пыкше гына ойла:
— Молан ик кленчалан актым возашыже?
Арака налше ден ужалыше сӧрвален толашышт, но закон паша ыш чакне.
— Кечывалым озада тек управленийыш мия,— пелештышат, инспектор ошкыльо.
Тиде кече Жулковлан да йӱд кевытчылан неле лие. Жулков вуйлатышым тӱрлӧ
семын
сӧрваленат ончыш, кидышкыже оксамат шуралташ лие, но нимо ыш полшо, кугу
штрафым
тӱлаш перныш. Тудын чон пеш коржеш, оролымат вурсынеже ыле, но шкеак тыге
торгаяш кӱштен. Ты штраф оксам кузе-гынат пӧртылташ шона. Шкеж гаяк
бизнесмен-влак
дене мутланыш, нунын деч тӱрлӧ йӧным йодышто.
Виталий Алексеевич ик палыме лесник дене кутырыш, аракам йӱктыш, оксам
пуыш. Икмыняр кече гыч кок машинаш чодыра ямде лие. Мо шонет, адак шот
лекте. Сай пырням
да оҥам, кечывалвелыш наҥгаен, шерге ак дене ужалыш. А мӧҥгеш толшыла тӱрлӧ
сатум тусо шулдырак ак дене налын кондыш. Ужалыше ӱдырланат, оролланат
"Тетла сатум чек деч посна ида ужале" манын пеҥгыдын шижтарыш.
Автобаза начальниклан ыштыше веҥыже Александр Петровичлан оксам пуаш лие.
Вет
ӱдыржын марийже. Тудо садыште дачым ыштыкта, эше ола деч лу меҥге чоло
ӧрдыжтӧ
улшо ялыште тошто суртым, пакча верым налын. Туштат у пӧртым шындаш шона.
Дачым
гын ыштен шуктеныт, манаш лиеш. Стройматериал пеш шулдын толын. Адакше
машина,
шофер-влак тудын кид йымалне улыт.
Келша Жулковлан веҥыже, илен мошта, ӱдыржымат ӱлык ок шынде, тудын дене
выче-выче илат. Чоялыкшат сита.
Ик кастене веҥе ден ача лийше вашлийыч. Илыш, паша нерген мутланен,
коньякым подылалмеке, веҥе шоналтенрак пелештыш:
— Ачий, мыйын у садыште дача шуын, вет палет, эше ватын лӱм дене налме
садна
уло, тушто пӧртшӧ оҥа дене веле ыштыме... Кок садым кучаш йӧсӧ, паша шуко.
Ужалаш ала-мо?
— Ужалыза. Эше ялыште суртым налмет уло. Мом тунар орланаш? А ялысым арале.
Мыят
пӧрт шыгалаш але угыч ышташ полшем. Ял — тиде рай.
Кузе каҥашышт, тугак кутырен келшышт: ялыште пӧртым ышташ, ончычсо садым да
тусо
пӧртым ужалаш, а у садыште эше бассейным, мончам ышташ.
Жулковын да веҥыжын моло деч чаплын илымыштлан пошкудышт кӧраныде огыт
керт.
— Теве могай жап толын, икте чыташ лийдымын поя, весе йорлештеш. Меже вашке
йолаш деч посна кодына,— кидым шаралтен ойла Жулковын пошкудо марийже.
Нунын садыштат йыгыре улыт. Тыге икте-весыштын кузе илымым раш ужыт.
— Тый ман ынде, илыш шот пытен, — кидым лупшале вес пошкудыжо.
Бизнесмен-влакат Жулковлан кӧранат. Нуно таҥасен торгаят, оксам шукырак
ышташ
тӱрлӧ йӧным кычалыт. Рекэтир-влак ятыр предпринимательым палат нунын деч
Жулков
шеклана, тыгаяк лияш оролжылан, сатучыжылан кӱштен. Йӱдым поснак тӱткӧ
лийман.
* * *
Торгайыме паша кая, окса толеш. Жулков куана, але вӱржат модеш. Такше
Виталий
Алесеевичын ватыжат уда огыл, мотор шӱргывылышан, лӧза кап-кылан. Жулковын
чоным
вес ӱдырамаш йӱлалта. Шке пачерже деч тораштак огыл илыше пӧрдымӧ гай
могыран,
олма гай чевер чуриян Граня лӱман самырык ӱдырамашым йӧратен шынден. Талук
утла
келшат. Ӱдырамашын марийже колен, кок шочшо дене кодын. Тудо Виталий
Алексеевич
деч коло ийлан самырык. Келшаш тӱҥалме деч вара коктынат рвезештмыла веле
койыт.
... Таче нуно ола деч ӧрдыжтӧ, чодыра кӧргысӧ аланеш, вашлийыныт. Кеҥеж
пӱртӱсшат йӧраташ кумылаҥда, ракатланен илыме веле шуэш.
— Граня, молан тыйым тынар йӧратем шонет? Тидлан: тый шыма чонан, чесле
айдеме
улат, — Виталий мутшо денак ӱдырамаш чоным ырыкта.
— А мыйже мариемат тыге йӧратен омыл,— Граня, шӱмжылан шерге еҥым ӧндалын,
нӧрӧ
тӱрвыж дене ӱмам тамлын налеш.
Икмыняр кече ужде, вашлийде илымеке, таче адак йӧратымаш тул шӱмыштӧ утыр
чӱкталте. Ужар шудеш шарыме кугу солык ӱмбаке тӱрлӧ кочкышым луктыч. Эн
покшеке
коньяк кленчам шындеве. Ик чарка гыч подыльыч, тутло колбасам, моло
кочкышым
пурльыч. Эше икте гыч нӧлталаш кумыл лекте. Жулков эше ик чарка гыч подылаш
темлыш. Граня тетла йӱаш ыш тӱҥал, ӱдырамашлан изишат сита, мане. Кызыт
нунылан
тӱняште эн пиалан улмыштла чучеш. Шупшалалтыт, ӧндалалтыт, вӱрышт модеш.
Виталий Алексеевичын ойжо почеш ӱдырамаш ялт чара кодмеш гаяк кудаше.
— Тыгай поро кумылан улметлан верчынак мылам утыр да утыр веле келшет,—
пӧръеҥ
Граням чот шупшалеш да шыман комдык пышта.
Йӱксӧ гай кок чара кап илышын эн куанле модышыж дене модеш. Мутланыме йӱк
ок
шокто, ӱмбала кийымаш йӧратымашым такшат эн моторын ойла, шупшалме
ӱдырамашын
сайын чучмылан йыҥысалмыже гына ныжылгын шокта.
— Кузе ракат тый денет, Витя, марием денат чонем тыге канен огыл, — Граня
йӧратымыжын сайын ӧндалмыжлан шулен возын, ласкаҥын кия, пӧръеҥ капым шыман
ниялткала.
Ятыр жап тыге ракатланен, йӧратымаш дене выче-выче модын кийымеке, йыгыре
шинчыч. Могай пиалан, куаныше шинча дене ваш ончалыт, Мыняр весела улыт...
— Эй, Гранечка, тылат пӧлекым конденам, пуашат монденам,— Виталий
Алексеевич
пинчак кӱсенже гыч мотор косынкым лукто.
— Пеш кугу тау,— шовычым пидын ончышыжла ойла ӱдырамаш.
— Пид келша гын... А оксалан кузе илет? Ала изи кредитым процент деч пуаш?—
воштылеш пӧръеҥ.
— Окса мо? Мурен толеш, шортын кая,— шыргыжеш Граня.
— На теве кызытеш кок шӱдӧ. Йочатлан тамлым нал, — Жулков оксам шуялта.
Каяш тарванышт. Арака пушым пытараш манын, Виталий Алексеевич, вӱдеш йӧрен,
икмыняр чӱчалтыш нашатырный спиртым йӱо. Машина чодыра коклаште озажым
вуча.
— ГАИ пашаеҥ ынже шиж манын, южо водитель шке шондыжым йӱэш,— ойла Жулков.
Тудо чот руштмешке нигунам ок йӱ, кызытат подылшыла ок кой. Йӧратымыжым
олаште
тудын пӧртшӧ деран кодыш, шкеже кевытше велыш кудале. А тушто тудым осал
увер
вучен. Таче кечывалымак кевыт деке кок рекэтир толын да, лӱдыктен, оксам
йодын.
От пу гын музык деч посна вес тӱняшке колтена манын, сатучылан ойленыт. Еҥ
шагал
коштмо жапыште толын лектыныт. Лачак Мика Бургов торгаен, тудо лӱдын шоген
огыл,
тура каласен:
— Уто окса уке, теве тидын дене сийлен кертам,— пистолетым тудо ончыктен.
Шкеже
шоналтен: "Мом ышташ? Вет эше толын кертыт. Лучо оксам пуашак, моли". Вара
манын:— Налза теве витле теҥгем, йӱза. А докумендам ончыктыза-ян,— пеҥгыдын
йодын
Мика.
Рекэтир-влак тышке-тушко лӱдын ончалыныт, оксам руалтен, содор шикшалтыныт.
Чыла тидын нерген Бургов озажлан каласкалыш. Ончыкыжым кузе, мом ыштышашым
каҥашен нальыч. Рекэтир да бизнесмен-влак палат: Жулковын "Пеледыш"
фирмыжын пашаже
сайын кая, тугеже оксажат уло. Ужыт: фирма оза чулым, сатум муын мошта,
кабак
пура да арака дене виян торгая, кевытат калык коштмо верыште.
Рекэтир-влак Жулков ден Бурговым чот азапланаш тарватышт, вет нуно эше
толын
лектын але вес еҥым тарлен кертыт. Кевытыште йӱдым кок еҥ ышташ тӱҥале.
Таче Жулков кевытеш малаш кодо. Йӱд эртыш — нигӧ ыш тол. Чонжылан ончыкшо
мо-гынат осал лийшаш гай чучеш. Шӱм-чон кеч-момат ончылгоч шижеш, маныт.
Торгайыме пашам утларак вияҥден колташ манын, Виталий Алексеевич эше ик изи
кевытым почаш лие. Оласе власть дене кутырен келшен, палаткым шындаш,
мланде верлан оксам тӱлыш.
Кастене тудо веҥыжым вашлие. Паша, илыш кузе кайыме нерген каҥашымышт годым
Эчан
манеш:
— У участкыште йӱштылаш бассейыным ышташ шонем. Тудым ала-кузе еҥ ынже уж
ыле...
Кугыжо шоналташат, ойым пуа:
— А тый пӧрт пеленак ыштет вет. Ик леведыш йымаке пурто, нигӧ ок пале.
— Чыным ойлет. Тыгак ышташ пижам...
— Окса шотышто кузе илет? Полшымо ок кӱл изиш?
— Налашыже оҥай огыл да. Ну, йӧра, вара пӧртылтем,— ышталеш Эчан.
— Молан тыге ойлет? Еҥ отыл вет,— веҥыжын вачым Жулков шыман пералта.
Ача лийше ден веҥе ик еш семын илат.
* * *
Жулков ик кечын у кевытым ыштыме верыш мийымекыже ужеш: кугу неран еҥ,
векат,
Кавказ гыч, да рушла койшо кужу капан пӧръеҥ шогат. Шем тӱсанже йодеш:
— Тыште тый чоҥет мо?
— Мый. Мо вара?
— Тиде яра верым мый ойырен налынам ыле, а тый коклаш пуренат. Чоҥаш
документет
уло.
— Уло. Теве разрешений,— Жулков мэрийыште налме документым ончыкта. —
Мландылан
оксам тӱленам.
Нине еҥ-влакын осал улмыштым шижын, поро лияш тӧчен, кугу неранжылан ойла:
— Ончо, теве тыштак, тораште огыл, яра вер уло. Власть дене кутыро да
строитле.
— Йӧра, ит туныкто, а мый тыйым туныктем теве!— шыдын вашештыш тудыжо.
— Ит лӱдыктыл, мый шке шочмо мландыштем улам.
Торгаяш кугу йӧным пуэныт — тиде Жулковлан келша, тидлан куанен, тыгодымак
Кавказ вел еҥын лӱдыктен ойлымыжо, рекэтир-влакын оксам йыгылен толмышт
тудын
шӱмжым тургыжландарат. Адакше окса вуйымат кочкын кертеш, тидымат пала
тудо. Но
окса чонжым, вӱржым авалтен, ынде корныш лекме, чакнаш ок лий. Погынышо
оксамат
тӱрлӧ банклаш да районысо ик сбербанкыш пыштыш. Комерческий банк-влаклан
пешыжак
ӱшанаш ок лий, теве ятыр тыгай банкын панкрутыш лекме, йорлештме нерген
увер
шокта.
* * *
Кастене сутка мучко ужалыме деч вара погынышо оксам Жулков ден Бургов
сумкаш оптышт да мӧҥгысӧ сейфыш наҥгаяш тарванышт. Машинашке шинчыч да еҥ
шагал коштман
урем дене кудальыч. Рӱмбалген, Теве нуным, талынак кудалын, ик машина
ончылтыш
да корным авырен шогале. Пале, осал лийшаш. Жулков йолташыжлан, ямдылалташ
шижтарен, шинчам пӱяле, сигналым пуыш. Ончылно шогалше машина деч маскым
чийыше кум
еҥ лекте. Кидыштышт пистолет. Иктыже приказ семын руале: — Давайте чыла
оксадам,
уке гын...
— Бургов ик бандитын пистолетшым перен шуыш, весыже тудын ӱмбаке
пудештарыш, но
пуля кидыш веле логале. Жулков велке тудо угыч виктен шога, но Жулков содор

лӱйыш, шӱмышкыжӧ логалтыш, витне, — йӧрльӧ.
Ик-кок секунд жапыште осал паша тӱҥале, тыгак вашке пытыш. Кузе тыге илыше
кодмыжлан Жулков шкежат ӧрӧ, вет ик татлан вараш кодеш гын, вес тӱняште
лиеш ыле.
Илышаш кечыже улмаш.
Лӱйкалыме йӱкым колын, еҥ-влак погынышт, милицият кудал тольо. Жулковын
машинаштыже шинчыше ӱдырамаш ӧрт лекшашла лӱдын. Тудымат милицийыш
наҥгайышт. Колышо
еҥым орлаш ик милиционер кодо.
Виталий Алексеевичын шӱмжӧ чытыра: вет илышыштыже первый гана айдемым
пуштын.
"Окса теве кушко шукта", — вуйышто тыгай шонымаш волгенчыла волгалте.
Милицийыште чыла радамын йодыштыт. Жулков ынде тышеч огыт лук манын
азаплана.
Шӱмжӧ лектын вочшашла кыра. "Титакем уке, мый аралалтынам,— шона. — Йӧра
ончыч
лӱен шуктенам,— йывырта адак.— Суд ынде мом пунчалеш гын? Но закон мыйын
велыште
лийшаш. Бандит-влак маске дене мемнам авыреныт, регистрироватлыдыме оружиян
лийыныт". Машинаште пырля шинчыше ӱдырамаш — Жулковлан пеш сай свидетель.
Пуштмо еҥын маскыжым кудашмеке, Жулков мланде верым тавалыше кавказецым
палыш.
Тидын нергенат тудо милицийлан увертарыш. Весыже тудынак тарлыме еҥ.
Кавказецше
прописка деч посна торгаен илен, налогымат тӱлен огыл улмаш. Тидыже
следствий
годым пале лийын.
Судыш Кавказ гыч улшо еҥ-влак шукын погыненыт. Нуно Жулков ден Бурговым чот
наказатлаш кычкырлат. Сандене суд пашам ышташ мешайше-влакым зал гыч лукташ
милицийым йодо. Тиде шукталте.
Процесс кок кече шуйныш. Суд Жулков ден Бурговым чыныш луктын, нуно айдемын
колымаште титакан огытыл. Кавказец ден тудын тарлыме еҥ, Жулковлан ӱчым
ыштен, тудын деч оксам шупшын налнешт улмаш. Тидым титаклыме кокымшо еҥын
каласкалымыж
гыч пален налме. Тудым лу ийлан казаматыш шындаш пунчалым лукмо.
* * *
Тиде суд Жулковымат чот шоналташ, шке илыш корныжым ончал лекташ тарватыш.
Ватыжат икана веле огыл ойлен:
— Витя, тиде торгайымашым кудалте, теве вуетлан муат...
— Чыным ойлет. Изишак торгаена, шочшыланна оксам ситышын ыштена да
кудалтем...
Но тӱҥалме пашажым Виталий Алексеевичын кудалтымыжат ок шу, парышан окса
тудым
кидшыге-йолжыге авалтен.
Аважат эргыжым чаманен туныкта:
— Эргым, шешке чын ойла, чарне ужалыметым, ласкан иле. Кочкаш-йӱаш уке мо?
Колышт мыйын шомакем... Тыйым чаманен ойлем.
— Авай, ида азаплане, мый мом ыштышашым палем, изи омыл,— умылтара еш оза.
Тудо еҥ-влакын кӧранымыштлан ӱчым ыштыме семын торгайыме пашажым утыр веле
вияҥден колтыш. Ешартыш ик пашаеҥым нале. Тудо такше снабженецлан
шотлалтеш. Тиде да
оролымо пашамат шукта. Кастене Жулковым мӧҥгыжӧ ужата. Налог инспекций
велым кычалтыл ынышт керт манын, налогымат жапыштыже тӱла, кассовый
аппаратат сайын ышта. Ынде кок кевытше уло, нуным ӱмбачын калай дене
комыжлышт.
Окса памаш вӱдын йоген толмыла погына. Яндар окса, шона Жулков. Но илыш
вашталт
кертеш, сандене оксам кийыктыман огыл, погыш савырыман. Виталий Алексеевич
эше
ик легковой машинам налаш лие. Эргыжлан лиеш. Тудланак сад верым посна
налаш да
пӧртым тушан шындаш пунчале.
Машинамат, сад верымат вашке нале. Ынде пӧртым чоҥыкташ пиже. Веҥылан дачым
ышташ полша. Йӧратыме Граняжымат ок мондо. Так тудым шоналта — тӱсшак
волгалт кая.
Тудым курчак гай чиктен шогалташ кӱлеш. Мом тугайым чаплым налын пуаш? Адак
ковыран чиен шогалше Граня весын, рвезыракын, чонжым ынже тарвате. Вет
ӱдырамаш ик
мотор пеледыш гыч весыш чоҥештылше лыве гай. Тыгай шонымаш дене кастене
йӧратымыж деке толын пурыш. Тудыжо омсаште, Жулковым ужын, шӱйышкыжӧ
кержалте.
— Витя, тыйым шындат манын лӱдынам ыле, кузе вара эртыш?
— Чыла сайын эртыш. Титакан омыл, мый огыл гын, тудо лӱя ыле. Мыйын велыште
шогышо закон уло,— вашешта Жулков.
Диванышке шинчыч, ваш пижыктен шындыме гай йыгыре улыт. Икмагал мутым лукде

ӧндалалт шинчат.
— Витя, тиде оксалан верчын чынжымак вуетым йомдарен кертыт, вет кызыт
фирма,
банк вуйлатыше-влакым пуштедат манме гыч шокта,— мотор ӱдырамаш, шыма кидше
дене
йӧратымыжын шӱргыжым ниялткален, ныжылгын кутыра.
— Мыйжым чаманет мо? Ала так гына мый денем жапым эртарет?
— Уке, жапым эртараш кок курымым илем мо? Ватет ок лий гын, пырля илаш ямде

улам... Молан тынар шӱмемлан келшет?
— Тау поро мутетлан. А торгайымым ала кудалташат перна,— кугун шӱлалта
Жулков.—
Оксам эше изишак ыштем, тыйым чиктен шогалтем да вара шоналтем...
Кӱсенже гыч пӧръеҥ ик пачке оксам лукто.
— Мом шонет, тудым нал. Картинке гай моторын чиен кошт,— воштылал шупшалеш
шӱмбелжым.
— Ватет пален налеш гын, мыланна теве ончыкта,— ӧкым шыргыжеш Граня.
— Нимомат ок пале. Мый тудымат мондымаш уке, но йӧратемже уло шӱмын тыйым.
Кузе
илаш мыйым туныктымо ок кӱл...
— Кок мераҥым поктенам да кученам, маннет.
Чынак, Жулковым кузе илаш туныктышаш уке, ватыжымат жапла, огеш шӱрдыл.
Тыге тудо, манмыла, кок шӱман лийын, Санденак, очыни, ватыже марийжын весым
йӧратымыжым
ок шиж.
Гранят южо шала йылман ӱдырамашла коштмо пӧръеҥже нерген нигӧлан нимом ок
ойло.
А пытартыш жапыште, пеш моторын чиен коштмыжым ужын, пошкудыжо-влак кӧранен
ончалыт. Очыни, тудо оксам поген да у вургемым налын манын шонат.
* * *
Пытартыш жапыште Жулковын чонжым лӱдыкшӧ шонымаш нулта: Кавказ гыч толшо еҥ-
влак
чот сыреныт, ӱчым ыштен кертыт. Жаплан вес олашке кусныман, але пуштмо еҥын
ешыж
дене сайын кутырен налман? Вет кавказец-влак вӱрлан вӱр манме закон почеш
илат.
Пашат шонымо семын кая, оксат толеш, но шке илышыж верч азапланымаш
Жулковын
чонжым нулта. Чӱчкыдынак йӱдым помыжалт возешат, ойгырен, шонкален кия.
Кузе лияш, мом ышташ, кузе тиде туткар гыч лекташ?
Кастене, чонжылан йӧсӧ лиймеке, Граня деке пурыш. Тудын шӱлыкан улмыжым
тӱсшӧ
гыч шижын, ӱдырамаш йодо:
— Витя, ала-мо шинчатат ойган ончалтышан, иктаж-мо лийын огыл?
— Уке, нимо лийын огыл,— кугун шӱлалтен вашешта Виталий Алексеевич, виеш
шупшалеш йӧратыме айдемыжым.
Мӧҥгӧ каяш лекмыж годым тиде пытартыш гана лиеш манме семын тудо Граням,
кужу
жап ӧндалын, пачаш-пачаш шокшын шупшале.
Куанаш кӱлеш, но Жулковын чонжылан йокрок. Ала, манмыла, кондицийыш шумеш
подыл
шындаш? Уке, арака ок полшо, руштын, ушым гына колтет, эше иктаж-могай
титакым
ыштет... Ала-можо чоным ойгырыкта, кугун шӱлалтыкта. Вет илаш да куанаш
гына
кӱлеш, чыла уло...
* * *
Жулковмытын ешыш теҥгече ойган увер тольо: Юл воктенысе ик ола лишне тушко
торгайыме да моло пашам виктарыме сомыл дене кайыше Жулков ден веҥыжын
шинчыме автомашина аварийыш логалын. Коктынат сусыргеныт, тусо эмлымверыште
кият.
Ӧрдыж олаште Виталий Алексеевичын сусыргымыжо, автоаварийыш логалмыж нерген
уверым Гранят вашке кольо, шортын колтыш. "Мом ышташ? Кузе Витяжым ужаш
ыле?.. Могай олаште эҥгекыш логалмыж нерген кузе умылаш? Кӧ деч йодаш?"—
чонжо вургыжеш,
ушыжо кычалеш. Чот шонкалымеке, Граня тыге ышташ лие: Витян мӧҥгыжӧ
йыҥгырташ.
Телефонжым пала. А кӧ улат манын йодыт гын, Жулковын мӱндыр родо-тукымжо
манаш.
Тыгай йӧным лукмек, чонжылан ласкан чучо.
Звонитлыш. Жулковын ватыже вашештыш:
— Теҥгече гына нунын деч толынам. Пеш кугунжак сусырген огыл, но машинаже
чот
пудырген. Икмыняр жап эмлалтмекышт, шкенан больницыш кондена.
"Мом ышташ? Кузе лияш? Вет тудын дене пырля больницыште веҥыжат кия.
Вашлияш
оҥай огыл..."— Гранян вуйыштыжо шонымаш пӧрдеш.
Виталий Алексеевичым олашке вашке кондышт, эмлалтеш. Граня чоян гына тудын
могай
эмлымверыште, могай палатыште кийымыжым пален нале.
Жулков деке Граня шӱм вургыжын мийыш. Вашлийме верыш сусыргышо еҥ торчак
дене
тольо. Тӱсшӧ ошемын. Граня, ӧрын шогыде, кок кидше дене шӱйжӧ гыч ӧндале,
шупшале.
— Кузе тыге лийын? Мый колет манын лӱдынам ыле...— куан шинчавӱдым ӱштылын,
ойла
ӱдырамаш. Пелен кондымо йокмажым луктеш. Йӧратыме пӧръеҥжым йол гыч вуй
марте
шымлен онча, пуйто ала-мо деч аралышыла тудым угыч ӧндал шогалеш.
— Мыйже йӧра эше машинем корно воктенсе лакыш савырал шуктенам, уке гын
вашеш
толшо КамАЗ мемнам шырпын шалата ыле,— Гранян тупшым шыман ниялтен, кутыра
Виталий Алексеевич.
— Илышаш кечет улмаш.
— Очыни, когыньнан пиалеш илыше кодынам.
— Ала сырыше тушманет-влак лӱмын тыге ыштеныт?— кугун шӱлалта Граня.
— Тыгеат лийын кертын,— келша Гранян шонымыж дене Жулков.
— Чарне фирме пашатым, уке гын, товатат, пуштыт,— тока ойлымыжым ушештара
Граня.— Окса пойдара, окса вуйым йомдара, маныт...
Жулков шонкала. Гранян поро ойжым шукташ ик пел чонжо ӱжеш, а вес пелыже
оксам
ышташ тугак чыгылта. Тудын ончылно корнывож. Кушкыла каяш? А пеленже
йӧратыме да
йӧратыше ӱдырамаш. Ала тудын поро ойжым колышташ? Вет кызыт тудлан, тудын
дене
кумылаҥын ила. Жулковын шонымыжым палышыла Граня йӧратымыжын шӱргыжым
ниялта да
шупшалеш.
— Йӧра, кеч илыше кодынат, Юмылан таум ыште, кумал.
— Юмылан да тылат кумалам, тый мыйын кугу пӱрышем улат... — кумыл тодылтшо
йӱк
дене кутыра Виталий Алексеевич. А ушыштыжо — эшеат окса, ешыже да пеленже
шогышо
ӱдырамаш.

* * *

Тышан тӱҥ героем дене чеверласынем ыле. Но лудшо йолташемлан тидым каласен
кодынем: мый кызытсе жапыште предпринимательство, тӱрлӧ фирме, кооператив
ваштареш
омыл. Сутланыме, тӱргоч ыштылме ынже лий. Тиде мыйын чонем вургыжтара. А
йӧратымаш нимогай илыш лупшалтыш дене огеш кӧнӧ, тудын законжо эн мотор,
пудырташ,
амырташ лийдыме. Тидыжым лудшыеҥ шке пеш сайын пала.



052198
************************************************************************

5—21
Критике
Лидия Васикова, филологий наука доктор, профессор.

СЛОЖНЫЙ МУТЫМ КУЗЕ МУТ КЫЛДЫШ ДЕЧ ОЙЫРАШ

Олыкмарий йылме дене орфографий мутер (1992 ий) лекме деч вара, сложный мут
ден
мут кылдышым туге луген пытарыме, ынде рончен мошташыжат ок лий гай веле
чучеш.
Ты йодышым она рашемде гын, чын возымаш (орфографий) унчыливуйынак кодеш.
1992
ийыште лекше мутерыште научно негызлыдыме, нимогай правил дене умылтарен
кертдыме, практически кӱлешлыкдыме возалтмаш пеш шуко. Тидын нерген ятыр
возымо гынат,
шкемын погымо материал гыч икмыняржым ончыктынем.
Мутерыште мур компонентан 9 шомакым пуымо: муроҥартыш, муроҥгыр, мурпамаш,
мурпого, мурсавыртыш, мурсаска, мурсем, мурчондай, муршудо. Орфографий
мутерыште
фальстартым (йоҥылыш тӱҥалтышым) налмылан кӧра, нине деч посна, печатьыште
эше
ешарат: мурсескем, мурапшат, мургорно, мураршаш, мургайык, муркуат,
мурйогын,
мурсий, мурпаша, мурорлаҥге, муртошкалтыш, муротын мурсавышыже (Влад.
Димитриев,
"Ончыко", 3, 1993, 155 с.), "Мурйолва" (Юрий Тойварсын сборникше),
"Мурпеледыш"
(Сергей Маковын сборникше; марий искусство ансамбльын лӱмжӧ, 24 шомак гыч
(9 —
мутерыште, 15 печатьыште ешарыме) муршуд деч посна (мом ончыктымыжым ом
пале,
але марте лекше мутерлаште пуымо огыл; муро але мурымо дене кылдалтше шудым
ончыкта гын, тудымат посна возаш уто ок лий: чыла тӱрлӧ шудо лӱмым пырля
возаш
шотлан ок тол), молышт сложный мут огыл, а мут кылдыш улыт. Нунын компонент-
влакышт, (ужаш-влакышт) пырля возымаште шке лексический значенийыштым огыт
йомдаре,
огыт вашталте, вес умылымашым огыт ыште да кеч-могай вес шомак-влак дене
куштылгын ушнат: муро оҥартыш, кӱсле оҥартыш, паша оҥартыш, оҥартыш лие;
муро оҥгыр,
йоча оҥгыр, оҥгыр йӱк; муро памаш, талант памаш, памаш вӱд; муро пого,
шинчымаш
пого, пого сондык; муро савыртыш, мут савыртыш, сем савыртыш, корно
савыртыш...
Таклан огыл нине мут кокла гыч южыштым ик газетыштак, ик статьяштак пырлят
да
поснат возат.
Мурсаска, мурсавыш, мурйолва, мурпеледыш... гайрак шомак-влакше мом
ончыкташ кучылталтыт гын? Ончалза марий-рушла мутерыште (ик йылман
умылтарыме мутерна але
уке) кокымшо компонент-влакын (ужаш-влакын) значенийыштым. Мут кылдыш-
влакым
пырля возымо дене йылмына пойдаралтеш манын шонена огыл дыр? Тиде йылмым
пойдарымаш огыл, мӧҥгешла, шӱкаҥдымаш лиеш.
Кӱшнӧ ончыктымо мут кылдыш-влакым каласыме годым икымше шомакыште (муро)
пытартыш гласный йӱк О лектын возын кертеш: мур (о) сем, мур (о) пого, мур
(о) йӱк.
Тыгай фонетический процесс йылме наукышто элизий маналтеш. Тидын дене пырля
фонетический закон нерген каласаш кӱлеш. Кутырымо годым мут кылдышыште мут-
влак
чак пижыт, садлан нуным икте-весе деч кӱрлын ойлаш огеш кӱл. Тыге
каласыман: пашагече (паша кече), оҥайилыш (оҥай илыш), йӧратыммуро
(йӧратыме муро), толмекпурем (толмеке пурем). Колышталза-ян, кузе радио
дене марла кутырен моштыдымо айдеме "Марий Эл" мут кылдышыште кок шомакым
икте-весе деч кӱрлын каласа: Марий /
Эл. Мут кылдышыште шомак-влакын чак пижме фонетический законым йылме
наукышто
лиаисон (вашпижмаш) маныт. Палыман, компонент-влак кокласе фонетический
вашталтышым шотыш налде ок лий, но тудым мут кылдышыште вашлиялтше
фонетический процесс-влак дене лугымо ок кӱл.
Эше икмыняр пример. Могай амал дене, могай правил почеш орфографий
мутерыште тыге возымо: Курыкмарий, олыкмарий, ончылмарий, шеҥгелмарий?
Мутерыште олыкмарий,
курыкмарий уло гын, молан эрвелмарий уке? Тыгай марий-влаклан лӱм вет илыме
верышт почеш пуымо. Вес марий-влакшымат, илыме верыштым шотыш налын, пырля
возыман
мо вара? Пошкыртмарий (але пошкыртмарий), Озаҥмарий (озаҥмарий),
Угарманмарий
(але угарманмарий), Уралмарий (але уралмарий), кечывалвелмарий,
касвелмарий,
Морковелмарий (але морковелмарий), Кировкундеммарий (але кировкундеммарий)?
Ойлыманат огыл, нине чылан мут кылдыш улыт: курык марий, олык марий, ончыл
марий,
шеҥгел марий, (иктыштлан тиде ончыл лиеш, весыштлан — шеҥгел; ончыман, кӧн
ончылно але шеҥгелне нуно улыт), эрвел марий, Пошкырт марий, Йошкар-Ола
марий,
Угарман марий, Озаҥ марий, кечывалвел марий, касвел марий, Морко вел марий,
Киров кундем марий.
Орфографий мутерыште (1992 ий) олыккайык, олыкмӧр пырля возалтыныт.
Ончалына,
нинын кокла гыч кудыжо подчинений йӧн дене ышталтше (пырля возалтше)
сложный мут
лийын кертеш. Тидым рашемдаш тӱрлӧ мутер-влакым кучылташ верештеш.
Олыккайык. Мом ончыкта, могай значений дене кучылталтеш? Але марте лекше
мутерлаште (1972 ийыште лекше олыкмарла орфографий мутерыштат) тыгай
сложный мут уке.
Мом ончыкта, могай значений дене кучылталтеш? Олыкышто (нур да чодыра дене
таҥастарымаште) илыше кайыкым. Ик компонентшат (олык + кайык) шке
лексический значенийжым ни йомдарен, ни вашталтен огыл; вашпижме дене кок
шомак (олык ден кайык) вес мутым, у умылымашым огыт ыште. Тугеже, олыккайык
— мут кылдыш, тудын
компонент-влакше посна возалтшаш улыт: олык кайык.
Олыкмӧр. Могай значений дене кучылталтеш?
"Марийско-русский словарьыште" (1956, 1991): мӧр — ягода (обычно о
землянике);
Х.Ф.Балдаев. Марийско-русский словарь биологических терминов (1992): мӧр
бот. —
ягода, ягода земляники или клубники; олыкмӧр — ягоды клубники, клубника.
Тугеже
ончалаш кӱлеш, мо тугай земляника ден клубника. "русско-марийский
словарьыште"
(1966): клубника — 1. (растение) кугымӧр шудо; 2. (ягоды) кугымӧр; Ожегов
С.И.,
Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка (1994): клубника — 1.
Многолетнее
травянистое растение сем. розоцветных.., а также его ягоды. 2. Обиходное
название крупной садовой земляники; "Биологический энциклопедический
словарь" (1986):
клубника — земляника мускатная, растение рода земляника. Часто клубникой
называют землянику садовую. Руш йылмыште клубника ден земляника синоним
семын кучылталт кертыт.
Кок йылман мутер-влакын марла ужашыштыже мӧрым тӱрлӧ семын лӱмдат. Нунын
коклаште синоним-влак лийыт мо? Мӧр — кугымӧрым, изимӧрым, але снегым,
иктешлен кала-сыме емыж лӱм. Изимӧр ден снеге синоним улыт. Тыгай лӱм-влак
кокла гыч кудыжым
олыкмӧр манаш лиеш, але тудо кугымӧрат, изимӧрат огыл, а вес мут, у
умылымаш?
Вес шомак огыл; южо вере, изимӧрын кушмыжым шотыш налын, олыкмӧр маныт.
Тышеч
йодыш лектеш: мӧр, вес мут-влак дене кылдалтме годым, сложный мутын але мут
кылдышын компонентше лиеш. Могай фактор-влак (амал-влак) сложный мутлан але
мут
кылдышлан мелын да ваштареш лийыт?
Доказательство-влак: 1) Садвечыште кушшо мӧрым шукыж годым кугымӧр маныт,
садвечыште кушшо огыл гын — изимӧр (але снеге). 2)Кугымӧр ден изимӧр
(сложный мутын
кок компонентшат, шке лексический значенийыштым арален коден, у умылымашым
ыштат) коклаште ойыртем кушмо вер шотышто огыл (шындет гын, садвечыштат
изимӧр
кушкын кертеш), а кугыт шотышто. 3) Мӧр кушкеш тӱрлӧ вере: садыште,
чодыраште,
олыкышто, олык лапыште, курык чоҥгаште (курыкмарий-влакын), пасу шудо
коклаште.
4) Кушмо верым шотыш налын, пырля возаш тӱҥалына гын, молан олыкмӧрым гына
пырля, весе-влакшымат тугак кӱлеш: чодырамӧр, курыкмӧр, шудымӧр, пасумӧр,
садмӧр.
Тыге именительный падежыште шогышо атрибутивный (палемдыше) значениян лӱм
мут
(олык, чодыра, курык, шудо, пасу, сад) палемдыме мутшо дене пырля возалтеш?
5)
Южыштлан тыге чучын кертеш: вет изимӧрым гына олыкмӧр маныт. Калыкын
кутырымаште
тыге лийын кертеш, но тиде литературный норма огыл. Теве молан: изимӧр
пелен
(снеге гаяк) олыкмӧр синоним лиеш гын, тудым тыге кылден кертман лийшаш:
чодыра
олыкмӧр, олык олыкмӧр, курык олыкмӧр, пасу олыкмӧр. А тыге огыт кылдалт. 6)
Тышеч коеш, олыкмӧр — сложный мут огыл, а мут кылдыш, садлан тудым посна
возаш
кӱлеш: олык мӧр. 7) Фонетический вашталтыш ден ударений кугу рольым огыт
мод гынат (нуно подчинений йӧн дене лийше сложный мутышто да мут кылдышыште
икгайрак
улыт), каласен кодена: мут кылдышын (олык мӧр) компонентышт-влак коклаште
фонетический вашталтыш уке; тӱҥ ударений тугаяк, могай мут кылдышыште лиеда
(икымше
компонент гыч кокымшышко кусна). Сложный мут ден мут кылдышым ойыркалымаште
шуко
тӱрлӧ нелылык лийын кертмым ончыкташ манын, лӱмын ойырен нальым кукталтше
йодышым.

Мо тугай сложный мут? Сложный мут — лексический единице. Тудо подчинений
йӧн дене (пырля возалтеш) да сочинений йӧн дене (черточка гоч возалтеш)
лиеш.
Сложный мут подчинений йӧн дене ышталтеш, кунам:
1) сложный мутын кок компонентшат (ужашыжат) лексический значенийыштым
йомдарат
але вашталтат да вес значениян у шомакым (умылымашым) ыштат: вашкӱзӧ
(ножницы),
кумыр (копейка), кишкывуй (раковина), пирыпӱй (испорченный рисунок в
вышивке),
чурийвылыш (облик), ошӱдыр (вторая по возрасту золовка), кишкышинча
(опухоль на
пальце, ногтоеда);
2) сложный мутын ик компонентше лексический значенийжым йомдара але
вашталта:
кишшӧр (молозиво), лӱмокса (подать), лӱмнер (молва, слава), олмапу
(яблоня),
атышӧр (посуда), межгем (сапог), чурийвылыш (лицо), ойпидыш (совет, обмен
мыслями);
3) сложный мутын компонент-влакше, лексический значенийыштым арален коден,
у
умылымашым, вес шомакым ыштат: пӧртсий, пӱжвӱд, пӧрткайык, (пӧрт воктене
илыше),
вашполыш, йолгорно, кечывалвел (юг), касвел (запад).
Сложный мутышто компонент-влакын лексический значенийышт весемме дене пырля
фонетический вашталтыш-влакат лийын кертыт (йӱк вашталт але лектын возын
кертеш,
южгунам слогат лектын возеш): издер, вӱргече, йолгорно, шергинде, кугыза,
кугорно, кугарня. Кутырымо йылмыште мут кылдышын компонентше-влак коклаштат
чыла тыгаяк вашталтыш-влак лиедат: ыштыдым(е) паша, тунемм(е) ий,
йӧратым(е) муро,
олыкдым(о) вер, ожныс(о) илыш (икымше мутышто пытартыш йӱк лектын возын);
йошкар книга, чодыраш(ке) каяш, туш(ко) кошташ, куржтал(ын) нояш, ончал(ын)
толаш (икымше мутышто пытартыш слог лектын возын); паша гече, (паша кече),
изи гол
(изи кол), нумал долаш, (нумал толаш), изи вече (изи пече) — мут кылдышын
кокымшо шомакыштыже икымше йӱкшӧ вашталтын.
Подчинений йӧн дене ышталтше сложный мутым возымаште тӱҥ теоретический
негыз —
компонент-влак кокласе фонетический вашталтмаш але ударений огыл (сложный
мутыштат, мут кылдышан гаяк, кок ударений лийын кертеш), а компонент-влакын
(сложный
мутым ыштыме шомак-влакын) лексико-семантический ойыртемышт. Тидым шотыш
налын,
возышылан практический каҥаш. Сложный мут семын пырля возынеда гын,
ончалза: 1)
кок мут (кумыт пеш шагал годым лиеш) гыч коктынат але иктыже лексический
значенийжым йомдара але вашталта мо, 2) ты кок мут, шке значенийжым
вашталтыдеак, вес
шомак-влак дене куштылгын кылдалтеш мо. мутлан, изарня (изи + арня) —
подчинений
йӧн дене ышталтше сложный мут: 1) кок компонентшат (мутшат) лексический
значенийжым йомдарен (изи ден арня умылымаш йомыныт: изарня — арнян ик
кечыже, арнясе
кечын лӱмым ончыкта); 2) изи ден арня шомак-влакым тӱрлӧ мут-влак дене
кылдыме
годым нуно вес значений дене кучылталтыт: изи — "кугытшо дене кугу огыл"
значениян, арня — "жапым шотлымо единицын шым кечыже" значениян.
Лӱмгече (лӱм + кече) — подчиненный йӧн дене лийше сложный мут: 1) икымше
компонентше лексический значенийжым вашталтен: айдемын лӱмжым огыл,
шочмыжым палемда,
2) вес мут-влак дене кылдыме годым коктынат шке вияш значенийыштым арален
кодат;
лӱм айдемылан пуымо лӱмым ончыкта, кече — жапым (шуко значений кокла гыч
иктыже
— кече лекме гыч шичме марте лийше жап).
Шинчавӱд (шинча + вӱд) — подчинений йӧн дене ышталтше сложный мут: 1) кок
компонентшат (мутшат) лексический значенийжым арален коден, но, пырля
каласалтын, весым, у умылымашым ышта (шинча ту гыч лекше шинчаланрак
вишкыде), 2) вес мут-влак
кылдалтме годым шкеныштын, вияш, значений денак кучылталтыт.
Мурпамаш (1992 ийысе орфографий мутерыште тыге возымо) — сложный мут огыл:
1)
кок мут гыч иктыжат лексический значенийжым ни йомдарен, ни вашталтен огыл,
2)
коктынат шке лексический значенийышт денак вес шомак-влак дене куштылгын
кылдалтыт: муро сем, муро шокта, муро пытымеке, паша муро, ныжыл муро, сай
муро; вӱд
памаш, памаш вӱд, талант памаш, памаш йога, памаш кыша. Тиде — мут кылдыш,
садлан посна возалтшаш: муро памаш. Мут кылдышын шомак-влак коклаште
фонетический
вашталтыш лийын кертме нерген кӱшнӧ каласыме. Таклан огыл ты мут кылдышым
орфографий мутерыште (1992) сложный мут семын пырля возымо гынат,
печатьыште мут кылдыш семын посна возымат вашлиялтеш.
Подчинений йӧн дене ышталтше (пырля возалтше) сложный мут-влак чылан
мутерышке
пуртымо лийшаш улыт. Серышылан шомак пырля возалтше сложный мут гай чучеш
гын,
тудо орфографий мутерыште пуымо огыл гын, тиде мут кылдыш лиеш да тудым
посна
возаш кӱлеш. Мутлан, печатьыште вашлиялтеш: мутмастар (Марий Эл, 1994, 25
март),
кӱшылшкол (Кугарня, 1994, 24 янв.) суртоза (Кугарня, 1995, 29 дек.),
сӱретмастар
(Марий Эл, 1996, 27 ян.), чоноҥгыр (радиопрограмма, 1996, 7 март),
радиошинча
(радиопрограмма, 1996, 28 март), чаркамут (Ончыко, 1996, 8 ¹, 136 с.),
мардежоҥ
(Кугарня, 1996, 31 май), пашакылушем (Кугарня, 1994, 11 ноябрь),
сылнымутсавыш
(Марий Эл, 1996, 7 сент.), сылнымерсавыш, сылнысемӱзгар (Марий Эл, 1996, 11

июнь), сылнымутмастар (Марий Эл, 1997, 11 янв.). Нине чылан мут кылдыш-влак

улыт, нуным посна возаш кӱлеш: мут мастар, кӱшыл школ, сурт оза, сӱрет
мастар,
чон оҥгыр, радио шинча, чарка мут, мардеж оҥ, сылнымут мастар, сылнымут
савыш,
паша кыл ушем, сылне мер савыш (тидыже мо тугай гын?), сылне сем ӱзгар
(могай
ӱзгар гала?). Тыгай шомак-влак 1992 ийыште лекше орфографий мутерыштат
пырля возымо огытыл.
Южо возышо, йылмым пойдараш манын, мут кылдыш-влакым пырля возаш тӧча,
пуйто тыге йылмым пойдара. А мут кылдыш? Мутвундым пойдарыме йӧн огыл мо?
Английский
йылме — тӱнямбалне ик эн поян йылме. Ончалза, кузе тудо мут кылдыш-влак
полшымо
дене пойдаралтеш.
Пырля возымо шотышто возышо еҥ мом палышаш? 1) Подчинений йӧн дене сложный
мут
ышталтме (пырля возалтме) годым тӱҥ закон — сложный мутым ыштыше шомак-
влакын
лексический значенийышт вашталтмаш (нуно значенийыштым йомдарат, вашталтат
але,
значенийым вашталтыдеак, у умылымашым ыштат). Фонетический вашталтыш (йӱк-
влакым
вес семын каласымаш) мутын значенийже вашталтмылан гына полша. 2)
Подчинений йӧн
дене ышталтше (пырля возалтше) сложный мут ден мут кылдыш кокласе ойыртемым
муашлан синтаксический принципым кучылтман. Пырля возалтше сложный мутын
ужаш-влакшым посна-посна вес шомак дене кылден ончыман. Нуно, шке
значенийыштым вашталтыде, вес мут-влак дене куштылгын кылдалтыт гын, тиде
сложный мут огыл, а мут
кылдыш (мут сочетаний). Олыкмарла орфографий мутерыште (1992 ий) пырля
возымо
шомак-влак кокла гыч шукышт сложный мут огыл, а мут кылдыш улыт. 3. Сложный
мутым мут кылдыш деч веле огыл, фразеологический оборот дечат ойырен
моштыман.
Фразеологический оборотышто, мут кылдышысе гаяк, шомак-влак посна возалтыт:
тегыт шӱргӧ (вожылдымо айдеме), шала умша (йылмыжым кучен моштыдымо
айдеме), мешак
пундаш (ешыште пытартыш йоча), кӱртньӧ пурса (чаҥга, сут айдеме).
Подчинений йӧн
дене ышталтше сложный мут дене таҥастарымаште фразеологический оборотын
компонент-влакше (шомак-влакше) шкеныштын лексический значенийыштым
вашталтат веле
огыл, йӧршын палаш лийдыме значений дене кучылталт кертыт. Чаҥга, сут
айдемым
кӱртньӧ пурса манын лӱмдымӧ годым нимогай кӱртньӧ да пурса дене кылдымаш
уке.
Сложный мут, мут кылдыш, фразеологический оборот йылме наукын тӱрлӧ
разделлаштыже ончалтыт, шымлалтыт. Фразеологический савыртыш (оборот) —
фразеологий разделын единицыже, сложный мут — морфологийын, мут кылдыш —
синтаксисын.
Сочинений йӧн дене ышталтше (черточка гоч возалтше) сложный мутым (южгунам
мужыран мут маныт) возаш пеш неле огыл гынат, тыштат ситыдымаш-влак
вашлиялтыт. Первыяк, мо тугай сочинений йӧн дене ышталтше сложный мут.
Сложный мут сочинений
йӧн дене ышталтеш, кунам:
1) констекстыште лишыл значениян мут-влак ушалтыт: ача-ава, иза-шольо, кап-
кыл,
кӱмыж-совла, кинде-шинчал, шӧр-торык, сурт-пече, шӱм-мокш, уржа-сорла, туп-
ваче,
тувыр-шовыр, ӱй-торык, тувыр-йолаш, шӱм-чон, илымаш-кутырымаш, вий-куат,
ушакыл, койыш-шоктыш;
2) ваштареш значениян мут-влак ушалтыт: йӱд-кече, эр-кас, изиге-кугуге,
кӱлешкӱлдымӧ, йӱштӧ-шокшо, тул-вӱд, пураш-лекташ, пуаш-налаш, илаш-колаш,
каяш-толаш;
кутынь-тореш;
3) икгай тӱҥан мут-влак пачаш-пачаш каласалтыт: пачаш-пачаш, пеле-пеле,
кутышынкутышын, шкет-шкет, коктын-коктын, шуко-шуко, писын-писын, ужын-
ужде, курым-курымла, ялан-ялже, веран-верышке, пашан-пашашке, кутышын-
кутышын. Орфографий мутерыште (1992) правил-влакым пуымо огыл.
Сочинений йӧн дене ышталтше чыла сложный мутым орфографий мутерыш пуртен
шукташ
ок лий: нуно айдемын кутырымо годымак лийын кертыт. Мутлан, ӱстел-пӱкеным
веранверыш шындыме.
Печатьыште сочинений йӧн дене лийше сложный мут ден составной глаголым
лугымаш
вашлиялтеш. Возат: миен-коштмаш (Кугарня, 1997, 26 дек.), ончен-кушташ
(Марий
Эл, 1994, 13 июль). Тыште черточка деч посна возаш кӱлеш: миен коштмаш,
ончен
кушташ. Составноый глаголын компонент-влакше посна возалтыт: миен кошташ,
ончен
кушташ, миен шуаш, илен кошташ, шинчылт кошташ, ончылт кошташ, ончен толаш,
ончен каяш, ончен шукташ, ончен савырнаш, кычкырал колташ, ужатен колташ,
ончал
колташ.
Иктешлыме ой. 1. Подчинений йӧн дене ышталтше (пырля возалтше) сложный
мутым мут
кылдыш деч ойыраш куштылго огыл. Сложный мут ден мут кылдыш коклаште кажне
гана
пеҥгыде чекым ышташ ок лий. Но научно негызлыме да практический кӱлешлыкым
шотыш
налме годым пысманым ышташ лиеш. 2. Йылмым шомак-влак веле огыл, мут кылдыш-
влак, кылдалтме йӧн-влак пойдарат. Нуным умылтарыман мутерыште (словарный
статьялаште) кумданрак кучылташ кӱлеш. 3. Мыняр утларак мут кылдышым пырля
возет
(пуйто мутвундым пойдараш тӧчен), тунар орфографий нелемеш. Коеш, тидым
кумлымшо
ийлаште шымлыше йылмызе-влакат умылаш тӱҥалыныт. Г.Г.Кармазинын "Йылме
лончыш"
книгаже кум ий гоч лектын. Тушто возымо: Йылмылончыш. И, ИИ, 1929. 4.
Мутерым
ямдылыше "Мыланем тыге келша', "Мыланем тыге чучеш" манмым мондышаш. Кок
фактор
гына пашам виктара: научно-теоретический негыз да практический пайдалык
(кӱлешлык).



052298
************************************************************************
5—22

Василий ФИЛИППОВ

Володя шольымым шарнен.

ИЗИ САЛТАК

Повесть

1

Икияш лишыл йолташем-влак Микале да Вӧдыр дене пырля
шӱкшӧ лапчык мечым чумен куржталына. Шаршудо пушкыдо, кече шокшо, каван
моткоч
кугу канде коркаже тӱням леведын. Ял шеҥгечын пеледаш тӱҥалше уржа пуш
толеш.
Трук уремыште ала-мо умылыдымо лийын кайыш: калык лӱшкен погынаш тӱҥале,
пасу
гыч, олык гыч имньым кушкыжын кудал толыт. Ончыч пайрем годым веле тыге
лиеден,
но таче нимо тугай укес, Семык шукерте огыл эртыш.
— Война!
— Германий кержалтын!
Пӧръеҥ-шамыч, азапланен, икте-весыштым ончыштыт, ӱдырамаш-шамычын тӱсышт
ошемын.
Ме гына, сар нерген пален налмекат, тугак мече почеш куржталына: кушто
война
тӱҥалмым Микале ачаж деч йодат, садыже кидым веле лупшале.
— Мӱндырнӧ пеш, ала-мочол тӱжем меҥге тораште, — мане.
... А эрлашыжым пӧръеҥ ден рвезе-влак, орваш шинчын, мурым мурен, уремла
мучко
савырнылаш тӱҥальыч. Кызытат шӱлыкан муро пылышыштем йоҥга:
Война кӱдырчет кӱдырталеш,
Шырчан капкат почылтеш.
Тиде капна, тиде кылна
Могай мландеш возалеш?
Ме, изи йоча-влак, ула почеш ик ошкыллан кодде, ӱчашен куржына, шем
йолтаганна
сур пуракым тӱргыкта. Мыланна шукерте огыл эртыше Семык пайрем угыч толмыла
веле
чучеш: адак йырваш муро шергылтеш, адак уремыш лукмо ӱстембаке тамле сийым
да
аракам шынденыт, адак пайрем тувыр да шовыр мардеж пуалме дене сылнын
лойгалтеш,
адак ик урем гыч весыш кӱвар гоч кудал лекме годым пырня-влак кӱдыртатен
лӱшкат...
Но уке — пайрем огыл тиде...
Куд уреман, кок шӱдӧ чоло суртан ялнам пӧръеҥ-влак ик гана савырнен тольыч
—
ялыште тыгай йӱла — да муро кӱрылтӧ. Чыланат колхоз правленийын кок пачашан

оралтыж воктеке чумыргышт да чеверласаш тӱҥальыч: ӱдырамаш-влак шортыт, южо

пӧрьеҥынат шинчаже вӱдыжген.
Микалын аваже, марийже деке кок кидше дене пижын, чарныде мӱгыра. Мо
шарнем, тудо шинчавӱдым ок йӧрате ыле, мемнан шортмынам ужешат, туныктен
ойла: "Тиде кӧ
нюслен шога? Тый, Микале эргым? Тый, Вовик? Ну-ка, нолыдам ӱштылза
вашкерак...
Шинчавӱдым йоктарет — кугу от лий!"
А кызыт шкеже...
Моло ӱдырамашат марийжым але эргыжым ӧндалын утен каен шортыт, сарым да
тулыкеш
кодышо тиде шем кечым каргат.
Мочоло тыге шуйна ыле, но тыгодым Чодыраял гыч, тарантасеш шинчын, ялсовет
секретарь Майрук акай кудал тольо да чарга йӱкын кычкырал колтыш:
— Каяш жап шуын, йолташ-влак, военкоматыште вучат! Сита шинчавӱдым
йоктараш. Ме
пеҥгыде да виян лийшаш улына. Айста ончыклык салтакна-влаклан тушманым
кырен шалаташ, вашкерак мӧҥгыш савырнен толаш тыланен кодына!
Икмыняр татлан калык шыпланыш. Тарантас гыч волен, Майрук акай имньыжым
палисадник ломашеш кылденат ыш шукто, калык эше талынрак лӱшкаш тӱҥале.
Кызыт гына пеҥгыде кумылым ончыкташ ӱжшӧ Майрук акай, фронтыш кайыше изажым
ӧндалын, шкежат
йӱкын шортын колтыш.
Тидлан мый чылт ӧрын кайышым: кугу начальник чыла ял ончылно шинчавӱдым
йоктарышаш мо? Тыге сайын тӱҥале — да на тылат...
Тудо шкеже мемнан ял гыч, тышак шочын-кушкын, но ялсоветыште ыштымыжлан
кӧра Чодыраялыште ила. "Могай ушан ӱдыр, — ялыште моктен ойлат. — Кандаш
классым пытарыш веле, вигак ялсовет секретарьлан шогалтышт. Райрӱдыш налме
нерген увер шарлен ыле..."
Но Майрук акай вашке "ушым нале". Кенета неле ӱппунемжым тупышкыла шеҥгек
налын
кудалтыш, канде блузкыжым шупшыл тӧрлатыш, шинчажым шовыч дене ӱштыльӧ — да

йӱкшӧ адак шергылте:
— Сита, йолташ-влак! Каяш кӱлеш! — изаж дечат кораҥ шогале, чеверласен,
кидшым
рӱзалтыш да, тарантасыш шинчын, ешарен кычкырале: — Война жап, йолташ-влак!
Мемнам вучаш огыт тӱҥал! Кудалына! — Да имньыжым кугорнышкыла савырыш.
Тудын почеш сугынь мутым пуымо, чарныде шортмо дене пырля моло ула-влакат
тарванышт.
Кайыше-влак кокла гыч ала-кудыжо оралгыше йӱк дене тошто мурым шуйдарыш:
Лаштыра тумо гай ачам шоген кодеш,
Почешем ончен, ойгырен шортын кодеш.
Лаштыра писте гай авам шоген кодеш,
Почешем ончен, ойгырен шортын кодеш.
Меже, йоча-влак, мом тыгодым шижын шогенна, могай шонымаш вуйыштына пӧрдын?
Кӧн ачаже фронтыш каен гын, кугешнен ончен кодын. Молыжын, мутлан, мый гай
ачадымын шӱмышкышт кӧранымаш веле пурен: ачам кызыт лиеш гын, тудат фашист-
влак дене кредалаш войнаш кая ыле. А тыге — мый пуйто нигӧлан кӱлдымӧ
шогылтам...

2

Иктаж кок арня гыч повесткым Ивук чӱчӱлан, авайын шольыжлан, конден
кучыктышт.
Шофер улмыжлан тудым машиныжге армийыш нальыч.
Колхозын машинажат иктак веле, пӧръеҥ-влак коклаште шофержат Ивук чӱчӱ
шкетын
лийын. Неле грузым, еҥым чодырашке, райрӱдыш шупшыктен, шудо солымаште,
тӱредмаште полшен.
Кузе ынде чӱчӱ да машинаж деч посна колхоз илаш тӱҥалеш? Колхоз веле мо?
Вет эше
мый ош тӱняште улам. Мыняр шкемым шарнем, яра жап улмо годым — а йочан
пӱтынь
жапше эре яра гаяк — Ивук чӱчӱ воктене, кабинысе пушкыдо верыш шинчын,
пайремыш
коштмыла кудалыштынам. Кушкын шумек, шонем, мыят руль тыртышым пӱтыркалаш,
машинам виктараш тӱҥалам.
Чеверласыме кечын чӱчӱ ик чӱчалтыш шинчавӱдымат ыш лук. Изиш гына подыльо,
вара
шукын кеч тӱрвеш тӱкен ӱстембак шындаш сӧрвалышт гынат, кидышкыже чаркам
тетла
ыш нал. Эрдене эрак нӧлтен шуктыдымо склад деке пырня ден оҥам да эше ала-
могай
кӱлешан ӱзгар-влакым шупшыктен кондыш. Кечывал кочкыш деч вара машинажым
ӱштынмушкын нале, моторышто пургеде, ала-мом тушто пӱтыркалыш, а вара, йоча-
влакым
кузовеш шынден, Элнет воктеке йӱштылаш намиен тольо.
Чеверласыме годым чӱчӱ кидем кормыжтале, кынервуй гыч кучен нӧлтале да
мыйым,
вара йытыра Настасий пелашыжым шупшале, ош пӱйжым чылгыжтен, шыргыжале:
— Илен кодам гын, тиде машина денак кудал толам!
Настасий акай военкомат марте ужаташ тӧчыш, но чӱчӱ тудын дене ыш келше:
— Кеч-мочоло ужате, ойырлен каяш садак кӱлеш. Лучо шочмо сурт воктене
чеверласена.
Машинажым мӱгырыктен, вер гыч кенета тарваныш да, пуракым нӧлталын, корно
савыртыш шеҥгелан вашке йомо.
Ивук чӱчӱ фашист-влакым чот почкаш тӱҥалеш манын, мый ӱшанен кодым: капше
дене
кугу огыл гынат, ялыште тудым иктат сеҥен ок керт ыле. Семык пайрем годым
кучедалын таҥасымаште эре эн тале лийын. Кок пудан кирым волейбол мече
семын модын
кучылтеш ыле.
Корнышкат мыскарам ыштылын, пуйто йывыртен веле лектын кайыш.
Авай дене Настасий акай утен каен шортын кодыч. Кузе нуным лыпландараш,
шонем?
Каласышым:
— Мом мӱгыреда тынаре?! Войнаште тудо эре ок лий, садак мӧҥгеш пӧртылеш.
Колда
вет, немычым сеҥа да машинашыже шинчын кудал толеш.
Авай, шинчавӱд дене пуал пытыше шӱргыжым ӱштылын, ойганен пелештыш:
— Эх, эргым, эргым... Изи улат але, садлан от умыло, мо тугай война. Кушкын
шуат, чыла пален налат.
Да шыпланыш.
А Настасий акай тугак чарныде шортеш.
Ивук чӱчӱ деч посна акай ик тылзымат илен ок шукто, шонышым: ала ойгырен
кола,
ала ушдымо лиеш. Мый тудым моткоч чаманен кодым.
Но илышыште эрла мо лийын кертмым ончылгоч палаш ок лий улмаш...
Тудо ийын кужу жап лум ыш воч, а ноябрьыште чатлама йӱштӧ тольо. Вошт
кылмыше
мланде кӱртньӧ семын йоҥгыртата, йӱдвел мардеж чоныш витара.
Ик тыгай кастене авайлан колхоз правленийыш мияш шӱдышт. Шкетын пӧртеш
кодаш
лӱдымат, мыят пырля кайышым.
Ошкылаш йӧсӧ. Йӱштӧ мардеж кукшо пуракым корно ӱмбачын ӱштеш, шемемше
пушеҥге-влак кочыртатен шогат, пудыргылшо укшым йол йымак кышкат.
Правлений пӧртыштӧ шем шикшым тӱргыктышӧ керосин лампе ваштареш мемнан у
председательна, Окшак Семон, шинча.
— Вот мо, Саня йолташ! — саламет-мочет, вигак пеҥгыдын кутыраш тӱҥале. —
Таче
райрӱдӧ гыч окоп пашаш колташ указаний толын...
Семон шкаф гыч ала-могай кагазым лукто да иже ӱмбакна ончале.
— Разнарядке почеш мемнан колхоз гыч окопым кӱнчаш латкок еҥым колташ
кӱлеш. Тиде спискыш тыйымат, Саня йолташ, пуртымо. Кае мӧҥгышкет да
ямдылалташ тӱҥал веле. Кумшешын эрдене лектыда.
Авай, ӧрын, кидшымат шаралтен колтыш:
— Кузе тыге? Суртем кӧлан кодем, вольыкем куш чыкем? А эргым дене мом
ыштем?
Пырля тудым пелен от нал вет!
Авайын тупшо шеҥгек шылын, лӱдмем дене шортын колтышым: "Кузе тыге мӱндыр,
палыдыме верыш, мыйым шкетемым коден, авайым колташ лиеш? Эсогыл кызытат
почешыже
тышке пижын толынам! А тудо, окшак керемет, председательлан шогалмыжлан кум
тылзе чоло веле, мом шона — тудым ыштылеш! Сар деч ончыч тудын йӱкшымат
колын огытыл. Пӧръеҥ-шамыч ойлат ыле: "Семон умшажымат почаш лӱдын коштеш,
тӱрвычмыжӧ шуэш гынат, лӱдын, ӧрдыжкӧ каен шогалеш". А кызыт?.."
— Кажне ешын кузе илымыжым палена ме, Саня йолташ, — ӱшандараш тыршен ойла
тудо.
— Арам ит азаплане: мом тый денет ышташ, ме шонен улына. Да тыят, Володя,
ит
шорт, от йом... Тыйын, Саня йолташ, ик ушкалет да кок шорыкет улмыла чучеш.
Тыге
вет?
— Тыге-е да... — шуялтыш авай.
— Лиеш, значит, тыге: вольык ден эргычым Настасий шешкыч деке намиен кодет,
толмешкет тудо ончен шога, тылат ӧрдыж еҥ огыл... А пӧртетым петырет!
Пареҥгет
пӧртйымач лук — кылма...
Мый шортмем вигак чарнышым: чынак, тыге але илаш лиеш! Могай ушан тиде —
Семон
чӱчӱ! Авайже мом каласа гын?
Тудо вожылшо да ныжылге койышан гынат, вигак тореш руал каласен пуыш:
— А те окоп пашаш лучо Настасийым колтыза. Изи йочаже уке, мый дечем лу
ийлан
самырык, виянрак... Ушкалжым мый ончен кертам.
А вет, чынак, тыге утларак келшен толеш: ой, могай молодец улат, авай!
Но Семоным чактарет чай, вашмутымат пуйто ончылгоч шонен ямдылен:
— Уке, Саня йолташ... Настасийым трудовой фронтыш колтен огына керт. Тудо
тыште
кӱлеш лиеш. Фронтыш кайыше олмеш завхозлан шогалтена.
— Настасий деч посна весе уке мо? — авай йӱкшым ок кугемде гынат, пеҥгыдын
йодеш.
— Завхозлан? — койдарен шыргыжале Семон. — А кӧм тиде ответственный постыш
шогалтынет тый, Саня йолташ? Завхоз — колхоз председательын лишыл
полышкалышыже,
тидым палет? Ну, каласе, кӧм? Мо шып шогет? Ала тыйым? Грамотет уло гын,
мый тореш омыл...
— Ах, Семон! Кок талук веле школышко коштмем пуйто от пале. Мый дечем
утларак
тунемше-влак завхозлан ыштышт гынат, кунарын кукталт пытышт. Уке-уке,
тюрьмаш
шичмем ок шу, лучо окоп пашаш колтыза. Только, Семон, ялыште ынде тый оза
улат,
мыйын эргым ончал шого, пеш йодам. Кӧ пала, ала-моат лийын кертеш. Настасий
чытамсыр чонан, самырык, ала Володя деныжат огыт келше... Эргымлан иктаж-
могай
осалым ынже ыште.
"Молан авай тыге ойла, — шоналтышым мый. — Настасий акай мыланна лишыл еҥ,
ик
торжа мутымат тудын деч колын омыл, сар деч ончыч мемнан деке толмыжо еда
эре
кампеткым конден пукша ыле..."
Семон саҥгажым куптыртен каласыш:
— Тый, Саня йолташ, утыжым ит ойлышт. Шоналтен ончо: председательын йоча
почеш
кошташ жапше уло мо? Тыйын веле огыл тыге кодыт... Но содык тудым огына
мондо,
лийме семын полшаш тӱҥалына.
Авай адак ала-мом ойлынеже ыле, но председатель копаж дене ӱстембалым
перыш:
— Тый чыла умылышыч, Саня йолташ? А мылам але районыш сводкым ямдылаш
кӱлеш.
Кайыза мӧҥгышкыда, ида мешае...
Авай кид гычем кучыш, да ме адак шыде, йӱштӧ мардежыш лекна.
Мӧҥгӧ пӧртылмек, коҥга воктене ырыктен мутланен шогышна.
— Ит лӱд, авай, — лыпландарем тудым, — кок-кум тылзым иктаж-семын илен
лектына.
Ала тиде жапыште войнажат пыта!
— Э-эх, эргым, — мыйым ӧндалын, авай вуем ниялткала, — сарым пытараш Юмо
полшыжо
ыле! Мучашыже але ок кой-ла. Немыч Моско воктеке толын шуын, маныт... Неле
жапыште илет, эргым. Кузе коден каем тыйым? Изи улат але... — шинчавӱдым
ӱштын ойла тудо.
— Микале ден Вӧдырын аваштат тый денет пырля каят мо?
"Нунат каят" манмыжым вучен шогем. Тунам авайлан каласем ыле: "Теве, ужат,
мыланна веле огыл орланаш перна..."
Но авай кенета вашештыш:
— Уке, нуно огыт кае. Микале ден Вӧдырын ачашт фронтышто улыт. Тыйын ачат
тушто
лиеш гын, мыят салтак ватылан шотлалтам ыле — тыгайым окоп пашаш огыт
колто...
Ачайым тӱжем индеш шӱдӧ кумло шымше ийыште, "калык тушман" манын, тюрьмаш
шындымек, мыланем улыжат вич ий веле темын. Тудым мый сайынже омат шарне.
Сар тӱҥалят, ачайым кажне кечынак ушештарена. Тудо лиеш гын, илышнат,
очыни, вес семынрак савырна ыле.

4

Палемдыме кечын авай окоп пашашке лектын кайыш, а мый Настасий акай деке
куснышым. Конюхлан ыштыше Вӧдасий ден Марпа шудынам оптен кондышт, а ушкал
ден кок
шорыкым мый шке поктен тольым.
Тиде кечын мый нимомат ом ыште. Кугун ыжымат ойгыро. Тыге вучыдымын
пӱтырналтше
у илыш йыжыҥлан куанымыла веле чучеш: коя шыл дене шолтымо лашкам акай
ӱстембак
шындышат, мый теве тӧршталтен колтем. Шукертсек тыгай тамле кочкышым ужын
омыл!
Акаем теве кузе сийла, мыйым йӧрата...
А вара мамык тӧшакыш малаш вочна.
Мый, йӱштӧ кечыште кылмен да ноен коштшо изи йоча, ваткан одеял йымалне
тыманмеш
мален колтышым. Йӱдым ала-могай омым ужым — волгыдо тыгай, куандарыше...
Эрдене акай кузе мыйым кынелтыш, тидым пеш сайын шарнем, нигунам ом мондо.
Мӧҥгыштӧ илымем годым окна ваштареш шогышо лаштыра куэ марте кечыйол толмым
вучен, тӧшакыште почаҥ кием, авай, эр кочкышым ямдылен коден, пашаш лектын
кая
ыле.
А тыште изиш веле волгалташ тӱҥалын, акай мыйым рӱзалтат:
— Володя, кынел! Кӧлан ойлем, кынел!
Шкеже пырдыж могырыш веле савырнен возо. Мыйынат шокшо одеял йымач лекмем
ок шу,
шинчам почде, тугак кием.
— А-а-а, тый тыге?! — виян кидше дене еҥ пакчаште олмапум "ястарыме" семын
мыйым
чаманыде рӱзаш тӱҥале. — Малышыла койын кийынет? Тыманмеш чараголяла
омсалондем
гоч луктын шуэм. Ну, кынелат але уке?!
Тунамак шокшо пыжашым кодаш перныш.
— Шарнен шого, Володя, кызыт тыгай саман толын: малаш жап уке! Тый ынде изи

отыл, — тототлен нале, ик татлан шыпланыме гай лие, вара руал-руал ешарыш:
— Тачысе кече гыч школыш коштмым чарнет! Сар пытымек тунемаш шуат... А ынде
вес сомыллан пижаш кӱлеш!
Шомакше — пуйто вуем гыч товартош дене перен колтыш. Кузе школым кудалтем?
Мом
шонен луктын? Тунемме деч посна Ивук чӱчӱ семын шофер лийын кертам мо? Тудо
сарышке кайымыж годым ойлен кодыш: ит ӧркане — тунем, шым классым пытарет —
машинам вашке умылен налат, тунам колхозышто кок шофер лиеш — тый да мый.
Акайлан мый тореш руал пуышым:
— Школым кудалташ? Ораде улам мо? Нигунамат тиде ок лий!..
Акай йытыра канде шинчажым карен кодо. Тымарте тудын дене эре кугешнен
коштам
ыле: Ивук чӱчӱн теве могай йытыра, канде шинчан пелашыже уло! Книгасе сӱрет
гыч
налын шогалтыме гай! Лач принцесса... Но кызыт тудын шинчаштыже ужар
тулойып
волгенчыла йолтка, ӱмбакем шӱтен онча. Мый лӱдынат кайышым: лочкен налнеже
але
вурсаш тӱҥалаш кӱлеш мутым кычал шога?
Но акай, кужун шӱлалтен, эркын, но пеҥгыдын каласыш:
— Мом каласышым, тугак лиеш. Адак ик гана ушештарем: тунемын, модын
куржталаш —
кызыт тугай саман огыл. Можыч, тый тыге ыштынет: эрдене школыш кая,
кечывалым
уремыште пийым поктен куржталаш, а мылам ушкалдам, шорыкдам ончен,
вургеметым
мушкын илаш? Мочоло ӱмбакем оптет — Настасий акает шупшын наҥгая. Тыге мо?
Уке,
шоляш, пырысла мындырланен илаш итат шоно... Пӧртӧнчылнӧ фляге шога, тудым
издереш... уке, вучалте, ончыч окнаш ончал: йӱдым лум возын огыл?
— Уке-е, — аптыранен вашештышым мый.
— Тугеже флягым изорваш шынден, вӱдлан кае! Вольыкым йӱкташ кӱлеш але уке?
Вара
вӱтам эрыктет, кудывечыште ӱштын налат, пу комылям артанаш оптет... А кузе
вес
семын? Кажнылан неле... жап тыгае...
Теве тыланет коя шылан тамле лашка, пушкыдо шокшо тӧшак!
Тынар шуко пашам тымарте иканат ыштен омыл гынат, иктаж-семын садак шуктем,
шоналтышым. Эн ончыч вӱдым шупшын кондем, кудывечым ӱштыл налам, вара, изиш
кочмек, школыш куржам, вӱтам эрыктен, пуым ямдылен урок деч вара шуктем.
Йолташем-влак дене модаш, конешне, ок логал. Да йӧра, чыташ перна! Настасий
акайын кумылжо гына келаныже, мыят школыш коштмым ом чарне. Манметла,
иканаште кок мераҥым
кучем.
Но шонен пышташ веле куштылго.
Флягыш вӱдым оптен, кумык возын, тура курык ваштареш шӱлыштын-шӱлыштын
шӱкен
кӱзыктышым, но шупшын кайышемла тайыл вереш тудо изорва гыч йӧрльӧ, вӱд
чыла
кышкалалте. Мӧҥгеш коремыш волаш, уэш опташ вереште. Конден шуктымешкем кок
шагат эртыш.
Вараш кодынам гынат, школыш каяш кӱлеш, шонем. Теҥгече авайым ужатымылан,
вольыкым тышке поктен кондымылан кӧра ик урокыштат лийын омыл.
Но школыш каяш ыш логал. Мый, вуй гыч йол марте нӧрен пытыше, капка воктек
орвам
шупшын гына кондышым, акай ваштарешем куржын лекте: тыйым, манеш, вӱдлан
огыл, а
керемет почеш колтыман... — кушто перныл коштат?!
Куштылго мо сорока печке гай неле флягым изорва дене курык ваштареш шупшын
кӱзыкташ, вара лакылан кылме корно дене урем мучко шупшын кондаш? Авай
тидым
ужеш гын...
Школ нерген ынде йӱкымат ом лук. Вашкерак кочкым да кудывече ӱшташ лектым,
ушкал
вӱтамат эрыктышым. Акайын кӱштымӧ чыла пашам шуктымек, йоча-влак школ гыч
пӧртылашат тӱҥальыч. Вӧдыр ден Микале, шӱшкалтен, мыйым уремыш ӱжын луктыч
да колхоз
идымыш куржын колтышна. Лум уке — издер дене от мунчалте, а идымыште сай —
олым
ора шуко, молотилке икшырымын йӱклана. Ме олым ораште икте-весе деч шылын
модна,
молотилке приводым пӧрдыктышӧ имньым покташ полшышна, икмыняр гана пасу гыч
кылтам орваш оптен кондышна... Тыге веселан, юарлен жапым эртарышна.
Мӧҥгышкат кайыме ок шу. Но пычкемышалташ тӱҥале...
Акай деке толшемла, шоналтышым: иктаж поро, шомакым ала туддеч колам, вет
мо
кӱштымым чыла шуктенам. Авайлан кеч изиш полшет гынат, ойла ыле: "Вот
молодец,
эргым, вот тау", да ныжылгын вуем гыч ниялта. Тыгодым ала-момат ыштен
пуымет шуэш, эше сайынрак...
Но омсалондемым вонченат шым шукто, акай, кок кидшымат кыдалыш пыштен,
шыдын ончен, ваштарешем лектын шогале.
— Тыге мочол перныл кошташ лиеш, а? Мо тиде тыгай? Мыняр гана ойлышым
тылат: кызыт тошто саман огыл! Неретым тушкенак мо ыштышашым ончыкташ кӱлеш
мо? Палет вет
— мый ом ярсе. Пареҥгым эрыктет гын, пӧрт кӧргыштӧ погкален налат гын,
кидет ок
кошко ыле... Ну, нимат огы-ы-л, вучалте изишак, мый тыйым туныктем але!
Да эше шуко жап ятлен шогыш, а мый, шорташ шуын, лукышто туртын шинчем:
школыш
адак ок колто, пашам адак утларак веле кычал муэш. Шӱмем тунар ӧпке авалтыш
да
каласен колтышым:
— Тынар ит шудал, акай? Ит лӱдыктыл мыйым...
— Ну-ну, ойлен пытаре! Мом вара ыштынет?— шинчажым пеле кумен шӱтышыла
ончале.
— Чарныде вурсаш тӱҥалат гын, теве... налам да шаньык дене шуралтем! Вот!
Ойлышым да шкежат лӱдын кайышым: ынде мо лиеш?
Акай умшам почын шогале, но нимом каласен ок керт, шомакше пуйто логарешыже
лакемын.
— Теве тый мо-о-гай улат!— карале вара.— Акайым?.. Шаньык дене!..
Мыйым изи пинегыла руалтен кучышат, кушеч шуын, тушеч лочкаш, ӱпым кӱраш,
кӱчшӧ
дене шӱргым удыркалаш тӱҥале... Туге чот кырыш — мый, ушым йомдарышыла
кӱварышке
керылтым. Тунам веле пӱжалт пытыше, шала ӱпан акай ажымыжым чарныш да нелын

шӱлештын каласыш:
— Пален шого: эше кеч ик гана тыгай шомакым луктат — пуштам!
Мый коҥга шеҥгек кайышым, тушто ятыр жап шортын кийышым.
Могырем коржеш. Шӱмлан чыташ лийдыме неле. Коли вара акайым сар тыге
вашталтыш?
Поро, весела, йӧратыме акай гыч ия ӱдырамашыш савырныш... Ончыч йӱкым
кугемдымыжымат колын омыл. Ивук чӱчӱ дене мутланымыж годым кутырымыжо сылне
мурыла шокта
ыле, ныжылге лышташла лыжга ыле. Да икана веле огыл шоналтенам: кушкын шуам
—
тыгаяк канде шинчан, ныжылге йӱкан йытыра ӱдырым марлан налам... А кызыт
орышо
гай ӱмбакем кержалте, Кап-кылже, шӱргывылышыж дене — тугак, тугаяк мотор,
чонжо
дене — весе, вуверак улмаш.
Йоҥылыш лийынам аман...
... Эркын-эркын тыпланышым. Кочмо шумымат пагар шижтарыш. Идым гыч куржын
толмем
годым вуйыштем ик шонымаш веле ыле — вашкерак мӱшкырым темаш... Таче ынде
шуженак малаш логалеш докан.
Шонымем шижшыла, акай лыжга йӱкын пелештыш, пуйто тока гына мыйым кырен-
лочкенат
огыл:
— Володя, тол ӱстелтӧрыш.
Мый кырт-карт вашкерак пурльымат, малаш ынде кушко возаш гын, шонкален
шогылтам.
Теҥгече акай дене пырля маленам, а таче воктекше пурен возаш кумылем
нимынярат
уке, шӱмем чисте йӱкшыш.
— Неретым ит кагыртыл, Володя, — шоктыш. — Мо лийын, тудо эртен. Кудаш да
воч.
Мый тӧшак тӱрыш пызнышым, акай тунамак ӧндале, шкеж деке шупшыльо, сулыкшым
касарымыла каласыш:
— Ит сыре, Володя. Илыме годым ала-моат лиеш. Чот сырыктышыч мыйым...
кугыеҥ
ваштареш тыге ойлаш йӧра мо?
Мый шып кием. Ӧпкем але эртен огыл. Шоналтыде каласенам гынат, изи йочам
тыге
чаманыде кыраш, тошкаш лиеш мо? Акай тугак ӧндалкедылеш, шоягоремыш шокшын
шӱла,
а мыйын кап-кылем дыр-дыр-дыр чытыралта.
— Айда тачысым мондена, Володя... Тыят умыло мыйым. Пашаште чот ноем. Ивук
чӱчӱэт дечат нимогай увер уке: мо тудын дене лийын?
Чӱчӱ нерген шомак лектат, ӧпкем тыманмешке шулыш, акайымат чаманен
колтышым: чынак, тудат орланен ила, Ивук чӱчӱм вучен йӧслана. А серыш фронт
гыч уке да уке.
Ынде мый лыпландарен ойлем:
— Ит ойгыро, акай! Чӱчӱ вашке письмам колта... Кырымет нерген иктыланат ом
кала-се, аваят палаш ок тӱҥал... Шке титакан улам.
— Тыге, тыге... Изи отыл, чыла умылет улмаш...
Эше ала-мом ойлынеже ыле, но йӱкшӧ йомо. Мыйже, утыр чаманен ойгыжым
чактараш
шонен ойлем:
— Мемнан Ивук чӱчӱна ок йом, тудо тыгай огыл... Теве ужат, фронт гыч шуко
орденан пӧртылеш.
— Юмо полшыжо ыле,— акай келгын шӱлалтыш да вуем ныжылгын ниялтыш. Изиш
лиймек,
мутшым шуйыш:— Володя, идымыште улмет годым туныктышет, Матрена Васильевна,
толын кайыш. Молан, манеш, школыш коштмым чарнен?
— Чынак? Вара мом каласышыч, акай?
— Школышт коштмыжым Володя шке чарныш, кызыт тудын тунеммыже ок шу, маньым.
— Ака-а-й! Кузе тыге "ок шу", молан тыге ойленат? От пале мо, кузе тунеммем
шуэш?
— Ну вот, угыч тӱҥалаш веле кодо! Кузе кӱлеш, туге вашештышым! — акай
торжанрак
руале.— Школ деч поснат паша кызыт шӱй даҥыт! Эрла гыч наряд почеш пашаш
кошташ
ом тӱҥал, мыйым завхозлан шогалтеныт. Эр гыч кас марте клатыште, конторышто
лиям, райрӱдыш кудалышташ перна. Суртым, вольыкым кӧлан ӱшанен кодем?
Тендан ушкал
ден шорыкдат пырля шогат... Каслан шкаланна кочкаш шолтен ямдылен кертат —
эре
мыйым вучен шинчаш изи отыл. Туныктышет адак толаш сӧрыш, тыйым ужнеже.
Шоналте,
кӱлеш семын вашештен мошто. Пешак пижедылаш тӱҥалеш гын, вик каласе: "Молан

авайым окоп кӱнчаш колтеныт? Тудо лиеш гын, мый школым ом кудалте ыле".
Только,
колат, нимом ит палдаре, мыйын туныктымем семын ынже лек. Умылет?
"Умылем" манаш йылмем ок савырне. кузе тыгай шоям туныктышылан ойлаш?
Шып кийымем ужын, акай йӱкшым уэш кугемдыш:
— Колат, манам? — Да кажне мутшым тӱен-тӱен каласен пуыш:— Шижде ойлен
колтет —
порылыкым мый дечем ит вучо. Тупрӱдет тыге шотлен налам — ночко вер веле
кодеш!
Умылышыч?
Куш пурет, келшыде ок лий.
— Умылышым...— пыкше шӱлалтен луктым.
— Ну-ка, туныктышылан кузе вашештет — ойлен пу-ян!
Мом ыштет, тидымат ышташ перныш.
— Вот тыге!— тунам иже лыпланыш акай.— Шарнен шого.
Да пырдыж могырыш савырнен, тунамак мален колтыш. Шӱшкен шӱлымыжым
колыштын, мый
пелйӱд йотке шыпак шинчавӱдым йоктарен кийышым.

5

Волгалташ тӱҥалынат огыл, Настасий акай мыйым рӱзкален кынелтыш. Шинчам
почын ом
керт, а тудо одеял йымачын могай пашам ыштышашым каласкала: тидым мушкат,
тудым
эрыктет; тушто нӱжын налат, тыште ӱштын шындет... Кечым шагат еда огыл,
минут
йотке ончылгоч шеледен ямдылен, могай школыш кошташ да мойн — шинчын
каналташат
жап ок код!
Пытартышлан мом тудо каласыш — ушет кая! Вольык фермыш шупшыктышо ула-
влакым ваҥен, шудым кӱрын кодаш кӱштыш! Тидыже шолыштмо дене иктакыс! Теве
молан мыйым
туныкта! Намысше... Авай эре ойла ыле: "Эргым, шолышташ — эн кугу сулык,
еҥыным
ниможымат ит тӱкӧ. Тыгай языкыш пурет гын, лучо мӧҥгӧ итат тол, а мый
намысланен
колем".
А тиде шолышташ шӱда. Ик улазылан мемнан пошкудына Вӧдасий коштеш. Ужеш
гын, куш
пурен каем, мом каласем?
Настасийым ом колышт — адак логалеш. А кыраш тудо, ой-ой, керте-еш, ынде
палем:
чаманыде, нимом шотыш налде.
Эх, аваем, аваем! Молан мыйым коден кайышыч тыгай орышо ӱдырамаш дене?
Ончымаште
тиде йытыра, вычыматыше кайыкын кӱчшӧ варашын гай пӱсӧ улмыжым тыят але
пален
отыл, очыни.
Уремыште школыш кайыше Вӧдырым ужымат, шинчавӱдем йыр-йор йоген кайыш.
Ончылнырак тудым Микале вучен шога. Могай пиалан улыда, йолташем-влак!
Кандырам налын, ял мучашыш лектым. "Лач тыште, корем гыч тура кӱзымаште,
кӱрын
кодаш йӧнан вер, — мане акай.— Ончыч кӱрын кышкет, вара, имне кӱзен
кайымек,
погкален налат да, кылден, мӧҥгӧ нумал кондет. Иктаж-кӧ ужеш гын, каласе:
"Тер
гыч йоген кодын, арам лиймешке чумыралтышым".
Ойлаш веле куштылго...
Теве ик ула почеш весе эртен кая, а мый омарта семын шоген кодам.
Вӧдасий, мыйым ужат, ӧрын йодеш:
— Мом тыште кылмен шогет, шольым?
Шӱргыжӧ йошкар вишньыла чеверген. Икана тыгайым мыланна шкеак конден пукшен
ыле.
Вӧдасийым ондалымем ок шу, садлан тура каласышым:
— Настасий акай шудо кӱраш колтыш...
— А-а, теве мо... Молан вара от кӱр?
— Мый ом керт...
— Молан?
— Вожылам...
Вӧдасий шыргыжал колтыш да чурийжым кок изи лаке сӧрастарыш. Тудо акай гаяк
йытыра, но кумылжо моткоч поро. Теве кӧм марлан налаш кӱлеш ыле Ивук
чӱчӱлан...
— Молодец улат, шольым, — мане Вӧдасий, — эре тура мутан, яндар чонан лияш
тырше!
Ик ӧндалтыш шудым шкеак кӱрын пуыш.
— Колхозлан кугу эҥгек ок лий. Наҥгае акатлан. Кеҥежым калык, пӱжвӱдым
йоктарен,
кургым ямдыла, а тудо емыж погаш чодырашке коштеш але окна гыч ончен шинча.
Сурткӧргысӧ сомылымат Ивук чӱчӱэт веле виктарен шога ыле, а кайыш — шот
пытыш. Ынде
тыйым тарзышкыже савырен аман. — Вӧдасий вуйжым рӱзалтыш да кужун шӱлалтен
кошартыш: — Шудыжым тудлан огыл, тыйым чаманен пуэм.
— Тау...
— Йӧра, вашкерак кушкын шу... Ават деч посна йокрокланет вет?
— Тыге да...
— Чыталте изишак, шольым. Салтак семын чыте...
Шудо кылдышым нумалын капкам пурышым гын, шӱмем йывыртен кӱлткалтыш:
Матрена Васильевна акай дене мутланен шога.
Авай деч эн лишыл еҥ мыланем — туныктышо. Тидым поснак кызыт шижым. Тудо
адак
толын, мыйын верч тургыжлана. Классыште шкенжым ласкан куча, шыман кутыра,
иктымат ок вурсо. Ом пале, можыч, тыге чучеш веле, но ала-молан ӱшанем:
мыйым тудо
моло деч утларак йӧрата! Парт воктеке толын шогалеш, вуем гыч ниялта,
возымаштем
йоҥылышымат ончыктен кода.
Кызытат, мыйым ужмекше, чурийже волгалт кайыш, шыргыжале.
— Салам лийже, Володя! Лач тыйын нерген ой-каҥашым пидына... Акат тунеммет
ок шу
манын ойла. А мый ом ӱшане тидлан. Классыште эн сай ученик, да трук —
тунеммыже
ок шу. Ала-можо тыге огыл, очыни.
Уэш шыргыжалшын койо гынат, чурийыштыже куаныме тӱс ыш кой, мый тидым ужым.
Шинчажат азапланен онча.
Кузе мыланем лияш, мом ойлаш? Школыш коштмем пеш шуэш, а чыным каласаш ок
лий...
Ондалем гын?.. Шкаланем веле эҥгекым кондем.
Мый, ик мутым пелештыде, вуйым сакен шогем. Акай велыш шекланен шӧрын
ончальым... да пеле кумалтыме осал шинчаштыже ужым: "Кузе кӱштенам — тугак
каласе!"
— Тунеммем ок шу, Матрена Васильевна, — пыкше пелештышым.
Туныктышо ӧрын кайымыла койо. Мыйын могырыш савырнен, умылаш тӧчен йодеш:
— Молан, Володя? Тыге сайын тунемат ыле. Йолташет-шамычат пеш вучат!
Мый савырнен шогальым да чытен кертде нюслаш тӱҥальым.
— Ала иктаж-кӧ чара? Ит лӱд, Володя, чыным каласе, — Матрена Васильевна ок
чакне, чыла рашемдынеже.
Чыным ойлен ончо-я! Туныктышо лектын кая, акай — тыштак... Перен пуа икана
—
авайымат тетла ом уж.
— Школыш ом кае... Авайым ынышт колто ыле...
Ужам, акай кечыйолла чылгыж шога, шинчаже воштылмыла коеш: "Вот, молодец!"
Кидшым лупшен-лупшен, веселан ойлаш тӱҥале:
— Кольыч, Матрена Васильевна, а тый от ӱшане! Кугу грамотан, туныктышо
улат, но
ончыч шкеже еҥым пагалаш тунем. А тый шотан еҥ ӱмбак лавырам кышкен коштат!

Кольыч, мом Володя каласыш? Тудым тоя дене веле школыш покташ кодын, а
кыраш ок
лий — шке эргым огыл!
Могай намысдыме ӱдырамаш! Туныктышын шинчашкыже вожылде тура онча! Пагалыме
Матрена Васильевнам игылтеш! Кузе тыге?!
Мый чытен кертде чорикын кычкыральым:
— Тый мыйым от кыре мо? А теҥгече кузе лочкен нальыч! Кызытат могырем
коржеш.
Какарген пытыше могырем ончыкташ мо?
Да шортын колтышым.
— Ай-яй-яй, Настасий! Артистак улатыс. Тыгай талантет йомеш! Тыйым
театральный
студийышкат тунемаш колташ ок кӱл, пӱртӱс чыла яра пуэн, — шылтален-шылтын
кала-сыш Матрена Васильевна. — Ончал-ян, йочам кыра... Тиде вет
преступлений! Неужели
тый от умыло? Мут кучаш тылат логалеш... Ончылгоч шижтарем: эсогыл парня
дене
тӱкаш тетла ит тошт! А тый, Володя, ӱштыл шинчавӱдет... Эрла школышто тыйым
вучем. Обязательно мий!
Мый ӧрдыжкӧ кораҥ шогальым. Вуйыштем ик шонымаш гына шолеш: куржаш тышеч.
Но
кушко? Ик татлан акай дене ме шинчаваш лийна — ӱмбакем тӧршташ ямдылалтшыла
ончале... Лектын кая Матрена Васильевна — мыланем логалешак!
Туныктышо капка могырыш каяш тарванышат, мый почешыже куржын лектым,
шокшешыже
кержалтын, сӧрвалаш пижым:
— Ида кодо тышак мыйым, Матрена Васильевна, наҥгайыза пеленда!
— Тыплане, Володя, пырля каена, — келшыш тудо да Каритон кочан пӧртвелыш
вӱден
наҥгайыш. Тыште тудо пачерыш пурен ила.
Орланен илымем пален налмек, Каритон коча ден Марпа кова ӧрын кайышт.
"Тыгай самырык, мотор, — ойла Каритонжо, — вашлиймек, эре шыргыжал колта,
саламлалтде эртен ок кае, а чоныштыжо шем ия ила улмаш".
Теммеш мыйым пукшышт-йӱктышт да, ваткан одеял дене леведын, малаш пыштышт.
Но омо вашке ыш тол. Авай улмо годым пушкыдо тӧшакыш возынат ом шукто,
шинча петырналтеш ыле. А кызыт тӱрлӧ азапле шонымаш йӧсландара. Акай мемнан
ушкалнам
лӱмын лӱштыде, пукшыде-йӱктыде кода гын? Таче мый тыште, Каритон кочан
пӧртыштыжӧ улам, а эрла кӧ деке каем? Кушто мыйын аваем? Очыни, кылме
мландым лом дене
кӧргынчын орлана? "Авай, аваем, — шинчавӱдым кӱпчыкыш йоктарен шып шортам,
— тол
вашкерак, тый дечет посна пеш йӧсӧ..."
Эрдене кынелмек, Марпа кова кӱпчыкым коҥга ӱмбак пыштыш — кошташ. Тунаре
нӧрен
пытен...
Урокышто вуйыш нимат ок пуро. Переменыште йоча-влак уремыш модаш ӱжыт,
шупшкедылыт, но мый пуным овартыше пӧрткайыкла парт коклаште шинчем, илышем
нерген шонкалем. Матрена Васильевна воктекем толын шогале да шокшо кидше
дене вуем ниялтыш:
— Володя, тый умылышаш улат, могай кызыт илыш. Сар каен шога. Тиде — чыла
калыклан кугу орлык. Тылатат салтак семын чыташ перна. Тыге вет?
"Теҥгече Вӧдасият тыгак ойлен ыле", — шоналтышым мый.
— Тыге, Матрена Васильевна...
— Урок деч вара кае мемнан деке. Каритон коча тыйым вуча. А мый колхоз
правленийыш миен савырнем, тушко ялсовет гыч Майрук толшаш, мый йодынам
ыле. Тетла ок
тошт Настасий акат тыйым парня денат тӱкаш. Йочам обижаяш эрыкым огына пу!
Чонемлан вигак ласкан чучо. "Йӧра кеч тӱняште поро еҥ уло", — омса гоч
лекшемла
шоналтышым.
Иктаж шагат эртымек, Каритон кочан суртышкыжо Матрена Васильевна дене пырля
Майрук акай толын пурышт. Майрукшо ынде секретарь огыл, а ялсовет
председательлан
ышта. Сар тӱҥалме деч вара тӱсшат, койышыжат вашталтмыла коеш: чурийже
кошарген,
йӱкшӧ орлаген, шинчаже нойышын онча.
— Чие, Володя, — шоҥго-шамыч дене саламлалтмек, каласыш. — Тыйым Настасий
акат
деке ужатен колтена, — аптыранен шогымем ужын, лыпландарен ешарыш: — Ит
лӱд.
Туддене ме кутырен нална, тыйым тӱкаш тетла ок тошт. Шыгыремдаш тӱҥалеш
гын, вигак туныктышетлан каласе. Школыш кажне кечын кошт, ик урокымат ит
кодо. Умылышыч?
— Акаем келша гын, йӧра.
— Тудо мыланна мутым пуыш.
Пальтом чийымем годым Майрук Каритон кочалан ойла:
— Умылтараш тудлан перныш. "Йочам эскераш, вольыкым ончаш тылат йӧсӧ гын,
виешлан огына тӱҥал. Окоп кӱнчаш тыйым колтена, а Володян аважым ялыш
кондена", —
маньым.
Каритон коча воштылал колтыш:
— Теве тиде пеш келшен толеш. Йолагай да чыгын имньылан шӱльым огыл, а
солам ончыктыман!
Кумытын акай деке пурен шогална. Тудо кӱварым мушкеш ыле.
— О-о, уна-влак толытыс, — муро семын йоҥгалтше йӱк дене тудо саламлыш. —
Эртыза
ончыко, ида аптыране. Кыша кодеш гын, вара ӱштыл налам. Чечасак чайым
шындем, —
кыч-куч веле коеш. — А тый, Володя, мом тӱҥын шогет? Йот еҥ отыл, кудаш
вашкерак. Кушко каен йомынат манын, ойгырашат тӱҥалынам ыле.
Шӱм — кӱ огыл. Шомакше чон ӧпкемат шулыктарыш. "Ала чыла тиде омешем веле
конча?" — шоналтышым.
Теве тудо ончылнем шога — тугаяк мотор, поро акаем...
Содык йодын ончышым:
— А школыш колташ тӱҥалат?
Да Настасий акай вашештыш:
— Молан ом колто, Володя? Тунемде ок лий! Тунеммаш волгыдыш луктеш, кумда
корным
почеш!

6

Акай ончычсо семын кече окнаш ончалмеш ынде тӧшакыште почаҥ ок кие,
завхозлан
шогалмыж деч вара пашаш ондак лектын кая.
Мыят эрак кынелам.
Акай коҥгаш олта, кечыгутлан кочкаш ямдыла. Мый тиде жапыште, издереш
флягым
пыштен, коремыш вӱдлан каем. Издер куштылго, изорва семын ок рӱзалт.
Такыртен
шындыме лум кыша — кылме коҥгылян корно огыл... Ты пашалан вашке тунем
шуым, эсмаса шканемат келшаш тӱҥале: ваке гыч вӱдым лукташ, ий шелышталтме
йӱкым колышташ, игече вашталтмым эскереш...
Вара акай вольыкым пукша-йӱкта, а мый вӱтам эрыктем да, вашкерак кочкын,
ойырлен
каена: тудо — колхоз правленийыш, мый — школыш. Чыла моло сомылым — терысым
иквереш чумыраш, пуым шелышташ, пареҥгым эрыкташ да эше иктаж-мом — школ
деч вара
ыштен шуктем. Настасий акай мыйым кырымыжым, школыш кошташ чарымыжым пуйто
чыла
монден. Тудо ок шарналте, мыят ик мутымат лукмаш уке.
Урок деч вара Микале ден Вӧдыр куржын толыт, тунам илыш веселарак лиеш.
Сурт сомылкам вашкерак пырля пытарена да, издерым налын, курык ӱмбак
мунчалташ куржына.
Нуно кугу кумыл дене полшат, вет киндым ом чамане, мыняр кертмыштым кочкыт.

Мӧҥгыштышт тудым йӧршеш огыт уж, манаш лиеш — ложаш чылаштынат шукертак
пытен, а
мемнан уло, акай кажне кечын клат гыч изи мешакеш оптен конда. Да мыйым
туныкта:
— Теммешкет коч, но ложаш кушеч толмым иктыланат ит каласе. Пален налыт
гын, мылам веле огыл, тыланетат логалеш.
Палем, ораде омыл мый... Павыл вате клат гыч кок стакан пурсам нӓҥгаен ыле.
Могай шургымаш тӱҥале! Председатель милиционерым ӱжын кондыш, актым возышт.
Райрӱдыш наҥгайынешт ыле, но чаманышт: вич изи йочажым куш чыкаш. Ложаш
кондымо нерген иктаж-кӧлан каласем гын, акайым кучен наҥгаят, а мыйже кушко
тунам?
Тыгеже йолташем-влакымат пукшен кертам: мыламат полшат, шкештат темше
лийыт.
Поснак кӱжгӧ Вӧдыр шужен орлана. Школ деч вара вигак мый декем куржын
толеш.
— Ну, — манеш, — могай пашат таче уло?
Мом ышташ кӱлмым мый каласкален пуэм.
— Тидым тыманмеш шуктена, — моктана тудо. — Только ончыч иктаж-мом давай
кочкына
— вием уке, мӱшкырыштӧ шоло шолеш!
Кочкеш да сомыллан пижына, а пашаште тудо, кӱжгӧ гынат, пеш писе да чулым.
Акай такшым ӧрын йодыштеш:
— Мочоло киндым кочкат тый, Володя, куш пура тынаре?
Мыйже, ала-кӧ деч колмо шомакым шарнен, мыскарам ыштем:
— Кузе пашам ыштем, туге кочкам, кузе кочкам, туге пашам ыштем.
Икана кастене акай ойла:
— Пеш азапланен малет тый, Володя. Чумедылат, ӱмбачем одеялым шупшкедылат.
Воч
коҥга ӱмбак. Теве кӱпчык, теве одеял...
Ӧрын кайышым: ончыч мешаен омыл, а ынде ок келше тудлан. Но мый тыште уна
шотеш
веле илем. Авай дене огыл вет. Йӱкым лукде, шокшо коҥга ӱмбак кӱзен возым.
Икана поранан кастене мемнан деке колхоз председатель Семон толын пурыш.
Выньык
дене луман портышкемжым ӱштыльӧ, ужгажым кудаше да йырым-йыр ончышт нале.
Вара
йодеш:
— Санян эргыже тый денет ила вет, мо ок кой? Ала колтенат иктаж-кушко?
Вуйым луктын, тӱньык шеҥгеч кычкыральым:
— Тыште улам мый, Семон чӱчӱ!..
Авайын лӱмжым ушештарыш да тудын деч ала иктаж-могай уверым конден,
шоналтышым.
Но председатель кокыралтен эҥыралтыш веле:
— А-а, тушто улат улмаш. Мале давай, верет тыйын шокшо.
Акаят кидшым лупшале:
— Мале, Володя! Мом ончышт киет?
Председательым ом уж гынат, умылышым: тудо ӱстелтӧрыш шинче — пӱкен
кочыртатен
колтыш. Акай дене шыве-шыве мутланыме пылышлан шокта, ала-могай шоган мешак-
влак, урлыкаш пырче нерген йышт ойлен шинчат, кок гана уэш-пачаш Семон
каласкалыш: "Пеш сай лие, иктат ок пале". Вара стаканыш бульгыктен опталме
йӱк шоктыш,
пӧртыштӧ арака ӱпш шарлыш. Председатель акайым сийлаш пиже, но тудо
шыдешкен веле каласыш:
— Чарне, Семон! Ит варкале мыйым тышке, тиддеч поснат кукталтме деч
лӱдам...
Лектын кай. Йылмыштым тӱгаташ тӱҥалыт вара...
— А кӧ деч мыланна лӱдаш? Председатель семын пурен ом керт мо тый декет?
Озанлык
йодыш дене! — асет ок чакне.
— Тидлан контор уло...
— Ит лӱд, Настасий. Кӧ йылмыжым кучен ок мошто, тудым вашке верыш
шогалтена. Мый
денем от йом...
Вара ала-могай почаҥмаш шоктыш, очыни, председатель акайым ӧндалаш толашыш,
тудыжо чаргыжын кычкырал колтыш:
— Ушет кайыш мо тыйын, Семон?! Колто мыйым, шонго пий... Еҥым кычкырен
кондем...
Колто, манам!
— Ну, ну... Мом тынар пашымлет? — лӱдын колтыш председатель. — Ужат, кораҥ
шинчым. Молан лӱшкет? Йоча помыжалтеш... Тек мала.
— Лектын кай кызытак!
— Каем, каем... Ит покто тынаре. Воктенет шинчымем шуэш... Да могай шоҥго
мый,
Настасий? Тый арам ойлет... Адакше ме чыланат илыше еҥ улына. Тый,
Настасий,
умылетыс тидым.
Ну, окшак йолан узыпий, ну, намысдыме! Вием сита гын, шӱша гыч руалтен,
омса гоч
луктын шуэм ыле... Але кызытак Ивук чӱчӱ толын пурыжо ыле. Вот
председательлан
уш-акылым пурта ыле!
Тыге шонкален кийымем годым адак арака темымыла шоктыш — кленча стаканеш
пералтын йыҥгыртатыш. Кужу жап шып шинчымек, председатель акай деч йодеш:
— Содык каласе мылам, Настасий, тыге поктен лукнет гын, молан ӱжын
кондышыч?
— Кӧ? Мый ӱжын кондышым? — ӧрын кайыш акай. — Мом ойлыштатше? Але мыскылаш
шонен
тольыч? Тугеже председатель улметымат ом ончо: тыге чумал шуэм, кызытак
лумыш
лектын возат!.. Мием манын, шке ойлышыч вет.
— Ну йӧра, йӧра. Тугак лийже. Но тый изи отыл вет. Кузе шонышыч, молан тый
деке
толаш сӧрышым? Арака йӱаш вес вереат лиеш.
— Нимат мый шонен омыл. Ойлышыч: "пурем..." Омсам петырен шындаш, ужат?
Ынде палем: тыге кӱлеш ыле! А шке мом шонен тольыч мый декем? Ну?!
— Мо тый — "ну" да "ну". Торта коклаш кычкен шогалтен отыл, — торжан
вашештыш да
ужгажым чияш тӱҥале. Омса воктек миен шогале да адак ойла: — Ӱшанышым
тылат,
Настасий. Тыгай улметым палем гын, окоп пашаш колтем ыле. Йоҥылыш лийым,
значит!
— Йӧра, йӧра, Семон, чыным ойлет: йоҥылыш лийынат. Кае ватет дек, икшывет-
шамыч
вучат.
— Каем, Настасий. Изиш руштын колтышым... ит сыре. Эрла толам, йӧра?
— Мый тылат "толам"... тунемын кошташ, ужат! Итат шоналте, тыге сӧрастарен
колтем — кок арня калык коклаш лекташ от тошт!
Омса председатель почеш петырналтмек, акай ӱстембач атышӧрым погкален
налшыжла,
шыдешкен ала-мом вудыматен кошто, а вара кроватьыш шинчын шортын колтыш.
Мыйже,
коҥга ӱмбач волен, лыпландарашат тудым шонышым, но шым тошт. "Ага-а, мален
отыл,
колышт киенат...", — манмыж деч вожыльым...
Председатель йолжым тетла мемнан пӧртыш ок пыште манын, ӱшанен кодым. Но
тудо
чылт намысдыме улмаш: эрлашыжым, йӱд лишеммек, кленча аракам налын, адак
толын
пурыш. Ик стаканым нелын колтышат, акай деке пижедылаш тӱҥале. Тиде гана
акай —
вот молодец! — ончен, ӧрын ыш шого: арака атыжым кидышкыже кучыктыш да пӧрт
гыч
шӱкен лукто, омсам тӱкӧ дене петырен шындыш.
Тыгай вожылдымо тиде Семон, еҥлан ойлаш гын, огытат ӱшане.
Кумшо кастене эше тольо. Но акай пӧртыш тудым ыш пурто, йӱкшым палышат,
лампым
йӧртыш да малаш возо.
Тиддеч вара председатель кужу жап шкенжым ыш ончыкто.

7

Лум пургыж дене петырналтше, пӧръеҥ-шамыч деч посна кодшо ялна лӱдын
шинчышыла
коеш: могай ойго тудым ончылно вуча? Снаряд да бомбо пудешталтме, автомат
дене
лӱйкалыме мемнан деке ок шокто, но война мемнан уремлашкат толын пурен.
Почтальоным ужмек, вигак ӧрткен колтат: могай уверым конда? Серышым кучыкта
гын, раш:
салтак ила-шӱла, немычым кыра. "Похоронко" толын гын, кужун шӱлалтен,
аважлан
але ватыжлан пуа да, шинчаваш ончалде, вашкерак эртен каяш тырша: мӱгырен
шортшо
ӱдырамашым колышташ путырак йӧсӧ. Шӱдӧ индешле куд сурт гыч кок шӱдӧ утла
еҥ
фронтыш каен. Коло кокытшылан колымо нерген але "увер деч посна йомын"
манме извещенийым конденыт. А сарын мучашыже але ок кой. Тыге пӧръеҥ-шамыч
вашке колен
пытат гын, ужмышудымо тушман ваштареш кӧ кредалаш тӱҥалеш? Ме але кушкын
шуын
онал, танкыш але самолетыш огыт шынде. Вара окшак председательна гайым
поген
наҥгаят мо? Но нунын деч могай пайда? Каритон коча манмыла, Семон Юмыланат,
еҥланат порым ыштен ок мошто. Ӱшане тудлан винтовкым!
А Вӧдырын ачаж гай сай еҥ-влак йот мландеш йомыт. Фронт гыч толшо кагазыште
тудын нерген тыге возымо: "...геройла колен". Очыни, шуко фашистым вес
тӱняш колтен, уке гын тыге огыт ман ыле. Шкежат кузе аралалтын кертын огыл?
Ынде Кырля
чӱчӱ уке, ялыш ок тол, йӧратыме эргыжым ок уж... Лач сар тӱҥалме вашеш
мыланна
коҥгам уэш оптен кодыш. Авай оксам пуаш мочоло толашыш — пашажлан ик ырымат
ыш
нал. "Итат тушко, Саня, — сырен веле колтыш. — Мариет мыйын йолташем
ыле..."
Вӧдыр мый декем ынде шуэн коштеш: чот ойгырымыж дене аваже черланен возын,
сурт
кокласе пашам чыла Вӧдырлан шуктен толаш логалеш.
Икмыняр жап гыч Микалын ачажлан "похоронко" тольо. "Лӱдде кредал колен..."
— возымо тушто. Йолташем пурын пытарыме какаргыше тӱрван школыш кошто,
тунеммыжымат
чарнынеже ыле.
Акай киндым могунамсе деч шагал кондаш тӱҥале. Мый садак Микале ден
Вӧдырлан ик
шултыш гыч пуэм, шӱрым але пучымышым кочкаш ӱжын кондем. Йолташем-влаклан
кеч
тыге сайым ышташ тӧчем, тунам чонемлан ласкан чучеш, куанен коштам. Вет
шужен
илат нуно!
Тыге гынат мый нунылан кӧранем — авашт уло.
Палем: мыйынат аваем кунам-гынат толеш, шкенан суртышто илан тӱҥалына. Тысе
гай
теммеш кочкаш, конешне, ок лий, но вашкерак веле толжо, садак огына йом.
Кок тылзе эртыш, аваем ок кой. Кайымыж годым кум тылзылан колтена манын
ойленыт
ыле. Ынде шуко ок код. Такшым кызыт кажне тылзыже талукла чучеш.
...Акайын койышыжо, ужам, адак локтылалташ тӱҥале. Изиш гына иктаж-мо
тудлан ок
келше — шырпе семын ылыж кая, тыгодым воктекше лучо итат мий. Тогдаем,
пашаже
тудын воранен ок шого. Мемнан председатель дене ласкан илен кертат мо?
Конторышто але клатыште чонышкет, очыни, витара. Тыгай пижедылше! Теве
ужына, фронт гыч
пӧртылыт пӧръеҥ-шамыч, кузе кояш тӱҥалеш: пеҥгыдын йодыт туддеч! Тыге
ойлымым
икана веле огыл ӱдырамаш-влак коклаште колынам. Тыгодым шинча ончылнем —
Ивук
чӱчӱ, машинаш шинчын кудал толмыла коеш...
Шучко увер мемнан капкамат пералтыш. Микалын аваже шинчавӱдым йоктарен
лыпланенат ыш шукто, печетан канде конвертым почтальон мыланнат конден
пуыш: Ивук
чӱчӱ... "увер деч посна йомын".
Кузе тыге? Ивук чӱчӱ тыглай салтак огыл — машина дене кудалыштеш. Машинажге
йомын мо?
Уке, ала-можо келшен ок тол. Очыни, машина дене тораш кудал каен да корным
йомдарен. Ынде йолташыже-влакым кычалеш. А нуно, вученыт-вученыт да, Ивук
чӱчӱ йоммо нерген уверым колтеныт. А йомаш пеш куштылго! Ӱмаште эҥыж погаш
мийымына годым мыят, йоча-влак деч ойырлен кодын, йомын коштым. Лӱдмыж дене
авай изиш колен
огыл, манеш: маска авырен але купыш пурен каенам, шонен. А мый нимат лийын
омыл.
Корным кычальым-кычальым, нойымем дене копна воктек каналташ возым да...
мален
колтенам. Да тыге кӱпенам — эрдене веле помыжалтым. Пий оптымо, агытан
мурымо
йӱкым колыштын ялыш лектым, а тиде Нурмучаш улмаш, мемнан деч ныл меҥге
ӧрдыжтӧ.
Ивук чӱчӱн йолташыже, имнеш шынден, мӧҥгӧ конден кодыш... Мыят авайлан
тунам
увер деч посна йомшо лийынам.
Толеш тудо, Ивук чӱчӱ, корным садак муэш. Гармоньым конда: пала тудо
гармоньчо
да шофер лияш шонымем. Фронтыш кайымыж кечын мыланем каласыш: "Тый, Вова,
вучо
мыйым, тиде машинашак шинчын толам!" Кузе от ӱшане чӱчӱлан? Тудо мыйым ик
ганат
ондален огыл. Тек лу тыгай канде конвертым конда, но Ивук чӱчӱ садак мӧҥгеш

пӧртылеш.
Теве тыгак акай ӱшанен шога гын, йӧра ыле...
...Извещенийым лудын шуктыш ма уке — чевер шӱргыжӧ лум гай ошем кайыш,
ӱнардыме
лийын, пӱкеныш волен шинче. Ик жап тарваныде, омса могырыш ончыш. Да трук,
ӱпшым
кок кидше денат руалтен, чон лекшашла кычкырал колтыш. Могыремлан йӱштӧ
вӱдым
опталмыла чучо. Вуйжым кок век кышкылтын, йыҥысен шинчышат, мӱгырен шорташ
тӱҥале.
— Ивук, Ивукем!.. Молан коден кайышыч мыйым? — шортмо лугычак пелешткалаш
тӧча.
— Кӧлан ынде кӱлам? Кугу Юмыжат ок уж мо?
Кас марте тыге орланыш.
Мый керосин лампым чӱктышым. Акай коҥга йымач арака кленчам лукто, тудым
Ивук
чӱчӱ толмашеш арален коден ыле. Да пырдыжыште коштшо шалавуй ӱдырамаш
ӱмыллан
ала-мо каласыш:
— Ӱшанен вучышым тыйым, шӱмбелем, а ынде могай илыш мылам?
Стаканыш аракам тич темыш да иканаште йӱын колтыш.
Кроватьыш шинчын, ойган мурым мураш тӱҥале. Шинчаже мыйым ок уж, иктаж-мом
йодам
— нимат ок кол. Мура-мура, шортеш. Эше ик стаканым ястарыш да, шӧрын возын,
мален колтыш. Вуй йымакше кӱпчыкым пыштен, мыят воктенже пызнышым. Малымем
ок шу
гынат, шинчам петырышым. Шучко, шалавуян ӱдырамаш сӱрет шинчаштем модеш,
ала-куш
ӱжеш... Кызытат монден ом керт тиде сӱсыр йӱдым!
...Председатель Семон тидым пуйто вученак веле илен — эрлашымак омсам
пералтыш.
Акай вер гыч тарваныде кычкырале:
— Кай тышеч! Эше тый шӱмем кӱрыштат! Кече мучко чоныш витарет, йӱдымат эрык

уке...
Но председатель пеш ӱскырт еҥ улмаш. Коштеш да коштеш тудо, кас лишеммым
веле
вуча. Мый шотленат нальым: шонымыжым шуктыде, куд гана мӧҥгеш савырнен
каяшыже
перныш. Но шымыше гана толмекше, акай омса тӱкым почо. Адак пижедылаш
тӱҥалеш
манын, мый, лӱдын-чытырен, малыде кийышым. Но нимогай удам тиде гана ыш
ыште:
паша нерген ойлышто, райрӱдысӧ начальник-влакым савырен моштымыж дене
моктаныш,
аракам вашкыде йӱын шинчыш... Шагат утларак эртымек, лектын кайыш.
Тиддеч вара кажне кастене гаяк мемнан деке кошташ тӱҥале.
— Арака йӱмым ватем ок йӧрате, — умылтарышын коеш. — Моло деке кленчам
налын
кошташ оҥай огыл: ялыште тӱрлӧ шомак шарла, колхоз поянлыкым йӱын кошарта
манын
кертыт. А тый, Настасий, шке еҥ улат... мыйын икымше заместителем.
Тыге ойлыштеш, а шкеже акайын йытыра чурийжым йышт ончыштеш. Тудыжо ойлымым

шӱлыкын колышт шинча, коклан-коклан веле кумыл деч посна ик мутым, весым
пелешта.
А пӧрткӧргыштӧ адак тутло пуш шарлыш! Ынде председатель толмашеш акай шыл
шӱрым
але лашкам ямдыла...
Кочкыш йӧрварым да лампылык керосиным акай колхоз клат гыч конда. Нунын
кутырымышт гыч мый палем: клатыште шылым шапашеш эре кучат. "На всякий
случай", — манеш Семон. Колхозым тергаш райрӱдӧ гыч толшо але кӱлешан кугу
начальник-влаклан
кок-кум килограммым тушкалташ ончылгоч ямдылен пышта. "Тыге ыштыде, кызыт
ок
лий", — кошарварняжым нӧлталын, тутыш умылтара.
Эркын-эркын председатель толмылан мый ала-кузе шижде тунемым: акай деке ок
пижедыл, ӱстембалне эре тамле сий. Теммеш кочкам да коҥга ӱмбак кӱзен
возам. А нуно
мутланен шинчат... Мый ласкан мален колтем.
Но ик кастене пӧртыштына "чывысар" лие. Очыни, пелйӱд вашеш, пӧртӧнчыл
омсам шалаташ тӧчен, ала-кӧ кӱжгӧ тоя дене чарныде лупша, кроп да кроп
шокта. Мый
тӧрштен кынельым.
— Акай! — лӱдмем дене кычкырал колтышым.
— Кие шыпак! — шыде пӧръеҥ йӱк пычкемышыште шоктыш.
Мый умылышым: Семон! Тунамак шыпланышым.
А омсам тугак шыдешкен лупшат, эсогыл перыме семын пӧртат чытырналтеш.
— Миен ончал, Настасий, кӧ тыгай ушдымо толаша? — лӱдынрак, Семонет ойла. —
Но
пӧртыш ит пурто!
Акай ончал тольо да ӧрткен кутыра:
— Мом ыштена? Ватет толын! Уремым темен лӱшка, "Марием тый денет, — манеш,
— от
поч гын, омсатым пудыртен пурем!" Ойлышым вет, шуко ит кий...
— Эй, керемет! — кровать гыч кынелын, председатель вургемжым пычкемыш
пӧртыштӧ
кычалеш. — Пӧртйымал омсатым поч-ян, Настасий.
"Мыйым койко гыч поктен колтышыч. Чумедыл киет, маньыч, — ӧпкелен
шоналтышым. —
А председатель ок чумедыл, да? Туддене лиеш..."
— Ага-а, пӧртйымак пурынет! — шыдешкен колтыш акай. — Теве тый кузе?..
Шылнет
мо? Уке! Узыпийла кошташ йӧратет — мутым кучен мошто. Ӱжын конден омыл
тыйым —
пулвуеш шинчын, шке сӧрвалышыч... Агытанла тӧрштыльыч: нигӧ деч ом лӱд,
ватем
иктаж мутым пелешта гын, тунамак тудлан ончыктем, маньыч. Ончыкто, тевыс
тыштак!
Пӧртйымак шылнеже, могай герой!
Йылме дене поньыж налмек, акай омса могырыш тарваныш. А тудо тугак мӱгыра,
чытыралтеш.
— Ит вашке, пожалуйста, Настасий, — Семон сӧрвален йодеш. — Тулым чӱктӧ...
портышкем йомын! Омсат пеҥгыде, ит поч, манам. Тек кидшым пудырта, нечыве
эре тупем
гыч лочкаш. Ну логалта пура гын... Ит поч але! Кушто портышкемемже?..
Акай пуйто нимом ыш кол — тӱкым почын колтыш.
Орышо гай Чанук кокай, председательын таза ватыже, пӧртыш куржын пурыш.
— Ух, намысдыме!.. Мом тудо ыштылеш! — чаргыжал колтыш. — Ух, узыпий!
Марийжын ӱпшым руалтен налят, тыге чот рӱзаш тӱҥале — председательын вуйжо
ваткан курчакынла ик вел гыч весыш лупшалтеш веле. Семон пелештенат ок керт
— пийла
йыҥыса:
— О-ой, Чанук, сита... Чанук, манам, колто! Ну, пожалуйста... а-а-ай!
Арам огыл шоҥго-шамыч ойлат: сырен орышо ӱдырамаш чоныш ия пура. Чанук
кокай,
сапондо дене уржа кылтам кырыме семын, пӱгырнен, марийжым ну почкыш...
пӱжвӱд
лекмеш. Лунчырий, изи капан пӧръеҥлан кушто тыгай лопка вачан кугу ӱдырамаш
ваштареш шогаш! Йолжат марийжын окшак. Парлоч — шӱргыжӧ гыч, парлоч — тупшо
гыч!
— На тыланет, керемет!
— О-о-ой, Чанукем, колто, Юмо гай лий...
— Колтем теве, на! Ешетым намысыш пуртен ит кошт!..
Коҥга ӱмбалне, кином ончымыла, мый чон куанен кием. Ивук чӱчӱ лиеш гын, эше
сайрак почкен налеш ыле, но ватыжат сай кертеш. Тугак кӱлеш Семонлан!
Чанук кокай, чон лыпланымеш кырен налмек, марийжым мешакла нӧлтале да омса
лондем гоч пӧртӧнчыкӧ луктын шуыш. Вара курныж чоҥештен толмыла акай деке
лишеме,
неле кидшым нӧлтале... Но чакнен шогале! Акай мераҥ мокшым кочшо огыл
улмаш.
— Мый тылат Семон омыл! — Чанук кокайын кидшым руалтен нале. — Тӱкен ончо,
тышанак шуйнен возат. Вара ит ӧпкеле... кокай! — да воштыл колтыш.
Чанук умылыш: акайым сеҥаш ок лий. Ӱдырамашын вийже ок сите гын, йылме уло.
Теве
тудлан тыште эрыкым пуыш. Кузе гына лӱмдыл ыш пытаре?! Тынаре лавыра мутым
иканат колын омыл. Пылышем тулла йӱла. А акай пуйто нимат ок кол. Кыдалжым
кучен,
ваштарешыжак шога, игылтын шыргыжеш. Да утларак таратылеш веле:
— Иктаж-мом весым шонен му. Уэш-пачаш эре иктымак ойлыштат.
— А-а-а, тыйым нимо денат от витаре, яжар ӱдырамаш! — Чанук кокай пудештшаш
гай
шыдешкен. — Кӧ улат тый, шинчет?
Да палыдыме кужу мутым слог дене тӱен-тӱен, каласен пуыш. Очыни, шакше мут
тиде
улмаш, сандене акай кычкырал колтыш:
— Шыплане!
Да тунамак чужлен, пеле йӱкын ойлаш тӱҥале:
— Ораде улат тый, Чанук кокай! Орадак улат... Мый дечем кок пачаш шукырак
иленат, а ниможымат от пале, вурседылаш да мыскылашак веле моштет. Йылмет
кузе ок
кошко гын? Изиш вожылам ыле...
— Тый эше мыйымак намысландарет?
— Шыплане, Чанук кокай, тыйым чытен колыштым, ынде мыйым колышт... Ушет уло
гын,
шоналте... Намысше мылам огыл — шканетак! "Тыгай самырык, йытыра ӱдырамаш,
— маныт ялыште, — шоҥго окшакым шке койкышкыжо пышта... Тыште йӧратымаш
огыл, ала-мо
весе". Тыге огыл мо, Чанук кокай. Неле саман ок лий гын, коли Семонетым
пӧртышкем пуртем ыле? Умылет але уке? Война... Каргыме война! Чыла тудо
пужен, шалатен
пытарыш, чыла тудо кумыктен шындыш. Мылам але коло ныл ий веле, а кушто
марием?
Тыйын окшакет — урвалте воктене, а мыйын виян, мотор Ивукем кушто? Уверде
йомо... Йо-о-мо!
— Тугеже мыйын начар, ӱнардыме марием пайлаш шонет мо?
— Шӱвал шындем тыйын Семонет ӱмбак!
— Конешне! Тылат ситараш — ой могай патыр кӱлеш!
— Юмо ончылно тый, Чанук кокай, орадак улат! Пурын, умшашкет пышташ мо? А
ну,
каласе-я: мыняр ложаш мешак клатыштет кия? Кажне кечын шылшӱрым шолтет.
Тудыжо
кушеч? Вич йочатлан мом пукшет? Чыла тиде кушеч толеш? Мо вигак йылмет
пурльыч?
Але адак караш тӱҥалат, калыкым ӱжын кондет? Кондо, кондо! Чыла яллан
увертаре,
могай клат гыч кондымо киндым кочкат! Теве тыгай кандыра дене мариет
мыйымат
кылден шынден. Мыят илынем, теве эше ик логарым пукшаш кӱлеш, — коҥгамбаке
вуйжым савалтыш.
— А тый, Настасий, мыйын верыште мом ыштет ыле? Марием вет! Икшывем-шамычын

ачашт... — Чанук кокай азапыш возо.
Акай кидшым лупшале:
— Ой, итат йодышт... Мом ынде ышташ — шке ом пале, вуем кеч кӱ пелен кыре.
Ончылнем — пундашдыме вынем веле. А мариет мылам ок кӱл, лыплане. Манамыс:
шӱвал
шындем ӱмбакше. Тышке-тушко ынже куржтал манын, йолашыж гыч пеҥгыдын
кучо...
Тендан деч поснат укшинчыш толеш, ош тӱняш ончалмем ок шу.
Акай савырнен шогале, вачыже чытырналт кайыш.
Чанук кокай воктенже нелын шӱлештын тошкышт шогыш-шогыш да келшаш тӧчен
каласыш:
— Каем мый, Настасий. Утыжым ойлен кышкышым гын, ит сыре. Но иктым пеш
йодам,
колышт мыйым... Семон адак толеш гын, тулвондо дене поктен колто! Пӧръеҥлан
мо
кӱлеш? Чонжым кандара да лектын кая, а вара тый ойгырен, намысым чытен
кошт...
Шарнен шого мутем: тетла итак пурто тудым!
Чанук кокай тошто меж шовычшым пеҥгыдынрак пидын шындыш да омсам шӱкале...
"Чывысар" пытымылан куанен, мый одеял дене вуйге петыралтым да, малышыла
койын,
чумырген возым.
Икмыняр жап гыч акай йӱкым пуыш:
— Володя!
Мый шым вашеште. Мом ыштымыжым гына чоян ончальым.
Теҥгылыш шинчын, акай пычкемыш окнашке онча. Ала-молан тудым пеш чаманен
колтышым.

8

Тиде йӱд деч вара акайын кугу канде шинчаже пуйто шемем кайыш, эртак шыдын,

йӱштын йӱла.
Мутланашат тудын дене ынде шотым от му — вигак руал пуа.
Председатель мемнан деке толмыжым чарныш.
Акай ложаш ден шылым тетла ок кондо.
Кастене шукыж годым кочде малаш возына.
Пӧрткӧргым йытыраен шындыме але уке, шокшо тушто але йӱштӧ — тудлан керек.
Кугу
шовыч дене пӱтыралтеш да теҥгылыште шып шинча. Вольыкымат айда-лийже гына
онча,
тидыже мыйым поснак тургыжландара. Мемнан ушкална теве-теве презым ыштышаш,
а
тудо шинча ончылно явыга — ӧрдыжлужым шотлаш лиеш.
Куржын миен туддеке, шокшо шӱйжӧ гыч ӧндалын пызнен шогалам. Тудо вуйжым
савырен, ӱмбакем онча, пуйто авай деч посна илымемлан чамана. Кужун
шӱлалта: тыланет
веле огыл, мыланемат йӧсӧ, коктынат пырля орланена, манмыла чучеш. Да ночко
нержым шӱргешем тӱка да, шыматен, йылмыж дене нулалеш. "Ушкалнам сайынрак
пукшаш
кӱлеш, пеш явыген пытен. Уке гын презымат ыштен ок керт" манын, акайлан
умылтараш тӧчышым. Но тудо, шинчажым карен, шыдын кычкырал колтыш:
— Ия каргыже тудым! Тиде ушкал огыл — опкын. Мочоло пукшет, эре шагал! Кум
ушкал
олмеш шкетын кочкеш. Таум каласе але — кок воз шудо тымарте ситыш!
Теве кузе?! Пел теле веле эртыш, а кок воз шудына пытен... Авай ойлен ыле:
олым
йӧре пукшет гын, ужар шудо марте ситарена. Тетла кургым нигуштат муын огына

керт.
Трук шоналтен колтышым, эсогыл могырем шокшо вӱд дене когартымыла чучо.
Шого,
шого! Ушкална тынар кӱчык жапыште кок воз шудым кочкын пытарен гын, молан
тыге
явыген? Очыни, шке ушкалжыланат мемнан шудым пукшен, тудланже утларакат
пуэден
дыр. Мемнан лӱҥген веле шога, а шкенжын шыже годсо гаяк йылгыжеш.
Акайын пашашке лектын кайымекше, мый вӱтамбак кӱзен ончышым.
Лач тыгак! Шке шудыжым эсогыл тӱр гычат тӱкен огыл, а мемнан арнялан ситыше
веле
кодын.
Тугеже чыла вольыклан — кок ушкаллан, вич шорыклан — мемнан шудым веле
пукшен, а
йолаже мемнан ушкаллан. Теве тыланет — "опкын". Теве молан вӱтамбак кошташ
мыйым
чарыш. "Вольыклан шудым шке пуэдем, кунаре волташ тый от пале. Кӱшыч
камвозынат
кертат, ала ӧрдыжлуэт пудыртет, ала шаньыкыш керылтат" манеш ыле. Чаманен,
ужат!
Авай толмеш ушкална чыталтыже ыле. Тиде куан кечым чытыде вучен коштам. Но
жап
кочыртатыше орвам ӧкымеш шупшын наҥгайыше йолагай имне семын пеш эркын
йорта.
Мо лийшашым ончылгоч нигунам от пале!
Авай толын ыш шу — ушкал презым ышташ тӱҥале. Йӱдым тиде лие. Акай вӱта гыч
куржын пурышат, мыйым кычкырен кынелтыш да Каритон кочайым ӱжын кондаш
кӱштыш: ушкал орлана, презым ыштен ок керт.
Но тудат вольыклан полшен ыш керт. Понар дене волгалтарен, воктенже ятыр
почаҥын
толашыш, но пытартыш гана не-елын шӱлалтымек, ушкална колен колтыш. Каритон
кочай, мӱшкыржым вашкерак корен, презым лукто. Тудыжо, Юмылан тау, шӱла...
Ужга
дене вӱдылын, кочай презым пӧртыш пуртыш да ончылгоч шарыме олымеш пыштыш.
Окна янакеш вуем пыштен, мый йӱкынак магырен шинчышым.
— Ит шорт, уныкам, — Каритон кочай вуем гыч ниялтыш. — Презе таза шочын,
ончен
куштеда — ушкалан лийыда. А шинчавӱдым йоктарен нимом от вашталте. — Вара
йырымлалтен ешарыш: — Утарем, шонышым... Палем гын, шӱшкыл шуэм ыле — шылан
лийыда
ыле. А ынде...
Тыгутлаште, шӧр кӧршӧкым кучен, Микалын аваже пурен шогале.
— Айда, Володя, йӱктена тулыкеш кодшетым, — каласыш тудо.
Парняжым шӧрыш чыкалтен, презе тӱрвыш тӱкалтыш да — ӧрат веле! — садет
кудыр
вуйжым лӱҥгыктен, сутланен шупшашат тӱҥале.
Ончем — саҥгаштыже ош тамга коеш. Тунамак "Ошвуй" лӱмым пуаш шоналтышым.
Шӧр кочмыжым, изи чапаж дене тошкыштмыжым ончен, шинчавӱдемат кошкыш.

* * *

Авай толшаш кечын мый эрак кынельым. Изи Ошвуйлан шӧрым йӱктышым, издерым
нальым
да ял мучашыш вашлияш куржым.
Тыгай годым парт коклаште шинчен чытет мо? Матрена Васильевна ынже ӧпкеле
мыланем: авай мый декем пӧртылеш!
Ял мучашыш лекмек, йӱштӧ мардеж шӱргышкем пуале: пасу мучко тудо лум ярымым
покта, тер кышам ӱштеш, вичкыж вургем йымак пура, ик верыште шогаш ок пу.
Чоҥгата ӱмбалне тошкыштын, кава чевергымым ончем. Йӱштӧ кечыйол шемалге
чодыра,
канде лум пасу, кадыргыл кийыше корно ӱмбак шуйналтын возын. Тӱньык гыч
лекше
сур шикш меҥге семын тура шога, кудывечыла гыч ушкал ломыжмо йӱк шокта.
Эҥгек
лийме нерген авай але ок пале...
А йӱштӧ чоныш витара — йолварня кылмен тӱҥын. Корнышто иктат ок кой —
улажат,
корныеҥжат!
Кечывал вашеш Чодыраял школ гыч толшо йоча-влак дене пырля мӧҥгӧ куржым.
Акайлан
ӱшаныде, Ошвуйым адак пукшышым, шке кочкым да коҥга ӱмбак ырыкташ кӱзышым.
Кылмен тӱҥшӧ кидем-йолем кӱчышта гынат, авайым вашлияш шонымем садак сеҥыш.
Адак ял
мучашыш, палыме верыш куржын колтышым.
Шкетын кодшо, нигӧлан кӱлдымӧ чаҥа игыла мый луман пасушто тышке да тушко
куржталам, вичкыж мыжер урвалтем шулдыр семын мардежеш лупшалтеш. Рӱмбалгаш
тӱҥалмек, Чодыраял могыр гыч тер таван кочыртатыме, имне шинчалме, еҥ
мутланыме йӱк
пылышышкем пурышат, ваштарешышт чымыктышым. Авай, тер гыч тӧрштен волен,
мыйым
руалтен нале, ӧндал шындыш да йӱштӧ шӱргем шупшаледылаш тӱҥале... Чурийже
тудын
явыген, коваштыже лыгештын, а копаже вӱдотыза кошкымылан кӧра ала-мо
пушеҥге шӱм
гай коштыраҥ шинчын.
Мый куштылго котомкажым нальым да шкенан пӧрт могырыш ошкылна. Ушкална
колымо
нерген корныштак каласаш перныш.
Авай тыгай уверым колят, икмагал тарванен кертде, вуйжым сакен, шинчавӱдым
йоктарен шогыш.
— Ой, Юмыжат! Кузе илена ынде, эргым? — йӧсын, пыкше пелештыш.
— Авай, ит ойгыро, Ошвуй мемнан уло, — лыпландараш тыршем. — Ончен куштена
тудым
— ушкал лиеш! Огына йом...
— Йӧра, йӧра, эргым, — шӱргыжым шовыч мучаш дене ӱштылын, келгын шӱлалтыш.
—
Илыш корнына мемнан, очыни, тыга-ай...
Мом ыштет ынде — чыташ перна. Йӧра але шке сай-таза улына, посна иленат,
иктевесынам йомдарен онал...
Омсам почын, пӧртыш пурышна. Тыште уремысе гаяк йӱштӧ шога. Луклаште пунан
пӧрш
налын.
Авай эн ончыч коҥгаш олтыш, а мыйым пошкудо-влак деке колтыш: нӧрепым
почмеш, ик
ведра пареҥгым кӱсынеш налаш.
Вашке Настасий акай толын пурыш.
Кузе илымына, ушкал колымо нергенат каласкалыш. Палаш шонен, ӱмбакем
азапланен
ончышто: кырыме нерген авайлан вуйым шийынам але уке...
Настасий акайым колышт налмек, авай, вуйым нӧлталде, пареҥгым эрыктен
шинчышыжла, эркын калсыш:
— Йӧра, тау тылат, шешке.
Тыгай мутлан акай куанен колта, шонышым. Но тудлан ала-можо ыш келше да
вурседылаш веле пиже:
— Ого-о-о! Ончалмыжат ок шу мыйым... Полшымемлан таужо. Пуйто ушкалым мый
пуштынам. Еҥлан порым ыште — олмешыже мом налат...
Ойлен пытарыде, омсам уло вийже дене кроп тӱчын лектын кайыш.
Тиде кас деч вара меат, тудат икте-весе деке коштмым чарнышна. Ик кугу ойго
толмешке... Но тидын нерген варарак.
А тунам, кас кочкышым ыштымек, акай деке каяш садак логале — тушеч Ошвуйым
нумалын да кок шорыкым поктен кондаш кӱлеш.
Акай мемнам ик мут пелештыде вашлие да тыгак, йӱк лукде, капкажым почешна
петырен шындыш.
Тошто одеял дене вӱдылалтын, презым издереш пыштен шупшын толна.
Эрлашыжым нӧрепым почна.
Почна... да тӱҥын шогална: пареҥге кидыште йыҥгыртата веле, чыла кылмен.
Чатлама йӱштӧ шогымылан нӧреп йыр мланде шелышт пытен, тушеч йӱштӧ пурен.
Мочоло ойыркален кийышна — пошкудо кувалан кӱсыным пуаш ик ведрамат ыжна
му.
Авай чытыш, чытыш, но ойго тудым содык тодыльо: шӱргыжым копа пундаш дене
петырен шортын колтыш...

9

Ужга огыл — кинде ырыкта, маныт.
А мемнан пӧртыштӧ шокшо ужгат, киндат уке — лач кылмыше пареҥге веле.
Тудым эрыкташ ок кӱл: шокшо вӱдыш пыштет — шӱмжӧ шке ойырла. Кеч шолто, кеч

шӱрыш пыште — укшинчыктымеш шере таман. Но сакыр гай огыл, а вес тӱрлӧ —
йыгыжге.
Шужен илет гын, чыташ лиеш. Мемнам адак весе тургыжландара: шошым пакчаш
шындаш
пареҥгым кушто муаш? Кажне ешыште шканышт ок сите. Эше вольыклан пукшаш
кӱлеш.
Кӧ деч налат? Ял мучко погкален кошташ авай вожылеш.
Шорык дене вашталташ гын? Но иктыжым садак налог олмеш пуаш перна, весыжым
урлыкашлан кодыде ок лий.
Лач тиде ойган кечылаште мемнан деке председатель толын пурыш.
— Палем, Саня йолташ, палем, убытке тендан лийын, — теҥгылыш шичшыжла ойла
тудо.
— Кугу убытке! Кызытсе жапыште ушкал деч посна нигузе ок лий. Пукшен ашныше
тудо! Но шинчавӱд эҥгекым ок кораҥде, кеч мочоло шорт — ок полшо, Саня
йолташ. Тый
умылышан ӱдырамаш улат. Ӱшане колхозлан. Тӱшка вий дене кеч-могай нелым
сеҥена.
— Мыйын чыла ӱшанем ынде йомын... Мом ышташ, куш пураш?
— Тый колышт, Саня йолташ, лугыч ит ыште. Мый кеч-мо гынат председатель
улам.
Тыге? Колышт... — Семон кокыралтыш, коҥга воктене туртын шогышо авайым
ончале: —
Правленийыште тыге решитлышна... Презыланда кажне кечын ныл литр шӧрым пуаш

тӱҥалына... Тек кушкеш! А пареҥге шотышто тыге кутырен келшышна: кылме
пареҥгетым наҥгае сӧсна фермыш, а олмешыже колхозыным, сай пареҥгым шканет
кондет. Килолан килом. Мынярым намиет, тунарак кондет. Учет мемнан пеҥгыде,
пудыртылаш тудым ок лий.
Куанымем дене теве кычкырал колтем, авай гын иктаж лу ийлан самырыкем
кайыш.
— Кузе таушташ тыйым, Семон, ом пале, — оҥ пелен кидшым ишен, шинчавӱд йӧре
пелештыш.
— Поро порым йӧрата, манеш. Ала мыланемат порым ыштет? — председатель ала-
кузе
вигак чоян кутыраш тӱҥале.
— Кузе ом ыште? Икте-весылан полшыман! — авай нимом тыгайым ыш шиж, витне.
— Тугеже колышт, Саня йолташ... — Семон теҥгыл гыч кынел шогале, кугун
шонышыла
койышланен коштын савырныш, вара веле мутшым шуйыш: — Тыйым, Саня йолташ,
пеш
кӱлешан пашаш шогалтынем! — кошарварняжым шуялтыш да угыч ешарыш: — Пеш
кӱлешан
пашаш!
"Акай олмеш завхозлан шогалтынеже огыл дыр? — ушышкем писын пурыш. — Окоп
кӱнчаш
кайымыж деч ончыч авай отказен ыле. Молан гала ыш келше? Возаш да шотлаш
мый
полшем ыле".
Но тунамак Чанук кокай нерген, марийжым акайын пӧртыштӧ почкен налмыжым,
кӱвар
мучко ӱп гыч шӱдыркалмыжым шарналтышым. Авай завхоз лиеш гын, Семон, арака
кленчам налын, мемнан деке кошташ тӱҥалеш. Тунам кузе? Уке! Нигунам завхоз
пашаш тудо ок шогал!
Но завхозлан авайым кызыт огыт ӱж улмаш. "Пеш кӱлешан пашат" колхозын сӧсна
фермыже улмаш.
Вольык ончымо сомыл эн неле: нимогай механизаций, шупшыктышо вагонетке,
автопоилке да тылеч моло наста тунам лийын огыл. Чыла кид дене, туп-вачеш
нумалын ышталтын. Шӱдӧ утла ведра вӱдым кондаш, тунарак кормам нумалаш,
шаньык да кольмо
дене терысым лукташ логалын. Эр гыч кас марте катырган гай толаше! Да эше
вӱтам
эскерен шогаш, рожым пырдыжыште петыркалаш, черланыше вольыкым йӱдшӧ-кечыже
ончаш верештеш. Икманаш, чылалан ик тыяк вуйын шогет. Иктаж-мо лиеш гын,
роскотым
суд почеш тылатак петырыктат. Сар жапыште тыгай закон.
Ончыч авай отказен кертеш ыле, но таче, тыгай кугу полышым сӧрымек,
келшашыже
перныш.
— Кунам тӱҥалаш? — тидым гына авам йодо.
— Тачак, кызытак, Саня йолташ! — куанен шӱдыш председатель. — Тушто, шкат
палет,
шоҥго кува-шамыч ыштат ыле. Иктыже тылзе наре ончыч колен колтыш, весыжым
уныкаже теҥгече Кужерыш наҥгайыш. Мом ыштет, Саня йолташ, уныкаже
прокурорын полышкалышыжлан ышта, тудын деке вуйшияш от кай! А сӧсна шужен
шога, орен толаша: теветеве вӱтам сӱмырен шуат, шонет... Кае тушко кызытак,
Саня йолташ!
Тыге авай сӧсна ончышо лие.
Мыят, полышкален, фермыште жапым эртарем. Школ гыч толам, урокым ямдылем —
вигак
тушко... Вольык верым эрыктем, кӱртньӧ печкеш кормам шокшо вӱд дене
когартем.
Шепан коча дене олымым пасу гыч шупшыктена. Монден ом керт тудын дене пырля
эртарыме касым.
...Плита ӱмбалан пареҥгым шолтена, чай шолеш, тушко тамле пушан шудым
пыштена.
Шепан коча нигунамат паша деч посна ок шинче: я имне кычкыме ӱзгарым ачала,
я
йыдалым пидеш, шке тутыш мый денем мутлана. Шотлен пытарыдыме шуко тӱрлӧ
историйым пала. Да каласкалаш веле огыл тудо йӧрата, кӱлешан шинчымашым
колыштшылан
пуаш тырша. Кузе, мутлан, тыште, Элнет воктене, ожно калык илен, могай
эмшудо
чодыраште, олыкышто шочеш, кузе тиде шудо дене эмлалташ кӱлеш, могай пӱртӱс
пале
почеш игечым ончылгоч тогдаяш лиеш. Тыгак Шепан коча деч пален нальым,
молан
мемнан ялнам Усола манын лӱмденыт. Пеш ожно, иктаж ныл шӱдӧ ий наре ончыч,
Ваксут ден Чомой, шке ешыштым Тошсола (Тошто сола) гыч вес верыш наҥгаен, у
яллан —
Усолалан негызым пыштеныт. Тошсола лӱмым калык ынде монден, кызыт тудым
Нурмучаш
маныт. Тошсолам ия карген, манеш. Сандене кумло сурт деч коч тудо кушкын
огыл. А
мемнан Усолана кок шӱдӧ марте шуын.
Ик кастене Шепан коча ача нерген мутым лукто. Кажне шомакшым пылышым
шогалтен,
эрелан ушыш пышташ тӧчен колышт шинчышым. Вет мый ачам шагал шарнем: изи
лийынам. Авайын ойлымыж гыч веле палем: тудо пеш поро кумылан лийын,
когыньнам йӧратен илен, чӱчкыдын пеленже мыйым пашаш наледен, вачӱмбак
шынден, урем мучко нумал коштын, манеш. Тюрьмаш наҥгаймышт годым авайым
сӧрвален йодын: "Кузе гынат,
пытартыш виетым пыштен, Володям йол ӱмбак шогалте!"
Ачай шемалге, кужака чуриян, кужу шинчапунан, тыматле койышан, чулым еҥ
лийын,
мурым мураш, веселитлаш йӧратен.
Кужер поселкышто тудын руш йолташыже улмаш, школышто пашам ыштен. Садет
чодыра
воктен шинчыше пӧртыштыжӧ ик пӧлемым книга дене темен. Тушто Толстойын,
Тургеневын, Мамин-Сибирякын, Печерскийын да молынат шуко книгашт лийын.
Ачайлан лудаш
пуэден, рушла сай возаш, кутыраш туныктен. Садлан руш йылмым тудо шочмо
йылме
семынак пален.
Шепан кочан ойлаш тӱҥалмекше, ачай пуйто воктекем толын шогале. Кемым чиен,
лопка кӱзанӱштым ӱшталын, кужу йолтошкалтыш дене урем дене ошкылеш...
Ялыште колхозым организоватлыше активист!
Шепан коча ачайым тыге сӱретлен пуышат, йодеш:
— Мыняр ияш улат?
— Латикте темеш.
— Да, латикте... Кумло вич ияш ачатым ме "Элнет" колхоз председательлан
сайлышна. Ялыште кок шӱдӧ озанлык ыле тунам. Тӱжем индеш шӱдӧ коло
индешымше ийыште
колхозыш улыжат латкуд еш веле ушныш, молышт але ӧрдыж гыч ончен шогышт:
могай
шот лектеш? Ик ий эртымек, колхозыш поче-поче пураш тӱҥальыч. Тыште ачатын
надырже кугу — пашам вашке вораҥдарен колтыш... Тый от шинче, очыни, кузе
аватым
марлан налын?
— Уке...
— Конешне, кушеч тый палет? Колышт тугеже... А лийын тыге. Кочат ден коват
парня
гай ик ӱдырыштым качылан марлан ынешт пу. "Юмылан ӱшаныдыме еҥлан низаштат
огына
пу!" — пачаш-пачаш ойлат. Йӧсланен коштмыж дене качымарий явыген пытен, но
ушыштыжо иктак: "Садак тиде ӱдырым марлан налам, тудын деч посна мылам пиал
уке!"
Икана кастене нунын деке толын пура, ӱстембак кужу кӱзым луктын пышта да
ойла:
"Саня дене коктын ме икте-весым йӧратена, но марлан огыда пу гын, ончыч
тудым
шинча ончылныда шуралтен пуштам, вара шкемым пытарем!" Можыч, лӱдыктылын,
а, можыч, кӧ пала... Еҥ чоныш от пуро! Но эсогыл тыштат пеҥгыде пӧръеҥ
койышым ончыктен!
Кочай шыпланышат, мый тургыжланен колыштам, ойлымыжым ынже чарне, шонем,
тек
йӱдвошт каласкала.
Ик жап ала-мом шонен шинчыш, вара, кугун шӱлалтен, мутшым умбакыла шуйыш:
Ачатын илышыжым шотдымын кошартышт. Тӱжем индеш шӱдӧ кумло шымше ийыште,
декабрь
тылзыште, СССР Верховный Советыш сайлымашым палемденыт ыле. Мемнан ялыш
партий
райком гыч погынымашым эртараш лӱмын еҥ тольо. Руш йылмым начар палыше
начальникет рушла возымо газетым южо верыште йоҥылыш марлаҥдыш. Тунам ачат
тудлан сай
кумыл дене полшаш тӱҥале. Асетлан тиде келшен огыл улмаш. Эрлашыжым партий
райкомыш да НКВД-ыш шояк вуйшиймашым возен пуэн, пуйто ачат О.Ю.Шмидтын
кандидатурыж ваштареш йӱкым пуаш калыкым ӱжын. Кок кече гыч ачатым контор
гычак кучен
наҥгайышт. Тыге ок лий гын, кызытат пырля иледа ыле.
— Тудат сарыш кая ыле, — кугешнен мый каласышым.
— Сарыштат тудо ок йом ыле, — келшыш Шепан коча. — Лач командир лийын
кертшашлык
еҥ!
Вара кенета ӱмбакем шылтален ончале.
— Пылышет тыйын колышт мошта, а кидет яра, — манеш. — Молан паша деч посна
шинчет? Ужат, мый йыдалым ыштем, тыят нийым налын, тодаш тӧчӧ. Вашке тунем
шуат.
Тидат пеш кӱлешан сомыл!
Йыдалым ышташ Шепан коча моткоч уста. Чоткыдо да йытыра йолчиемжым ялыштына
оксам тӱлен налыт ыле.
Мыят толашаш тӱҥальым, но нигузе келыштарен ом керт. Туге гынат, Шепан коча
ыш
чакне — мо кӱлешым ончыктылеш, кузе ыштышашым умылтара, коклан мокталтен
колта —
чытенак туныкта. Иктаж кок арня гыч ик мужыр йыдалым ыштен шуктышым —
тӱҥалтыш
гыч мучаш марте шкеак! Тудо шканем лие, вара — авайлан.
Кидышке налмекше, кузе тудын шинчаже йылгыж кайыш! Ныжылгын мыйым ӧндале
да, йыдалым пӧрдыктыл ончен, моктен каласыш:
— Шепан кочан гаяк мотор, пеҥгыде... Тау, мыйын полышкалышем, эҥертышем
кушкат!
Тылзат ыш эрте, пошкудо ӱдырамаш-влакын йодмышт почеш мый йыдалым ышташ
тӱҥальым. Ик мужырлан лучко-коло теҥгем пуат. Окса ак тугодым шулдо ыле
гынат, тыгай
изи ешартыш пашадарат суртышто уто огыл: вет ушкал колымо деч вара ужалашат
нимо
уке, ик теҥгеат ӧрдыж гыч толын ок пуро. Окса олмеш йыдаллан южыжо шӧр-
торыкым,
муным, а южгунам ӱйым конден пуат...
Пашажат утыр келшаш веле тӱҥале. Ик мужыр дене толашен шинчет, а ушышто
весе
пӧрдеш: кузе тудым эше йытыраракым, эше чоткыдыракым ышташ.
Икана воктекем авай толын шогале:
— Ужам, йыдалым ышташ сайынак тунем шуыч, еҥ-шамычат йодын толаш тӱҥальыч.
Тыйым
тидлан Шепан коча туныктыш, ынде тудын киндыжым шупшын налмыла чучеш. Шоҥго
еҥ
ӧпкелаш ок тӱҥал?
Авайын мутшым икана Шепан кочалан ойлышым: кузе тудо каласа — тугак лиеш.
— Тыйым молан туныктышым, кузе шонет? — шинчашкем тура ончен йодо. —
Калыкым
чикташ! Войнан мучашыже але ок кой... Еҥ-шамычлан чарайола кошташ мо? Вот и
ыште, мыняр кертат — тунаре! Теве шошым коктын нийым кушкедаш миен толына,
а кызытеш мыйын шапаш гыч нал... мочол кӱлеш.
Лектын кайымем годым тудо мокталтен каласыш:
— Пашаште, ужамат, тый чылт ачат гай улат!
Тыгай мутшылан кузе куанен колтышым! Тидым мый гына палем.
Ачаем мыланем эше лишылрак лие...

10

Илыме годым илыш нерген шонет.
Меат тыгак.
Ошвуйна эркын-эркын кушкеш. Йыдаллан роскотыш огына пуро — мӧҥгешла, мемнан
деке
налаш толыт. Школыш тунемаш коштам, моло деч почеш ом код. Шошышко пурышна
— кава кӱшкырак кӱзен, кече виянрак ырыкта, лум волен шинчын, корнышто южо
вере изи
вӱдэҥер чыргыктен йога.
А мемнан пареҥгына пытыш.
Шындаш кодымым веле аралена. Тудым тӱкаш ок лий. Шошым от шынде — вес телым
илен
лектын от керт...
Авай моштымыж семын пытартыш уржа ложашым аныклен кучылтеш. Кечылан ик
кормыж
дене. Ложашым шокшо вӱдеш пудыратен, шӱр гай лемым кечываллан ямдыла.
"Пагарна
ынже кошко, иктаж-могай шокшо кочкыш лийже", — манеш.
Авай дене коктын шоло чашкерыш миен толна — шӱмжым кушкедаш. Нӧрен, кылмен
пытышна. Коштен тыгыдемдымек, шоло шӱмым ложаш дене вараш лиеш. Ме тидым
шонен
луктын онал, — чыланат тыге ыштат.
Пиалешна шошо, пуйто калыкым чаманен, молгунамсе деч ончыч тольо да тыге
рӱжге
эртыш — ик арняште лум чыла шулен пытыш.
Ночко, лавыран пасушко ончыч шемкорак огыл, а калык лекте. Шыжым кодшо
кылмыше
пареҥгым изижге-кугужге кычалыт. Шуко огыл тудо, но кычалат гын, муаш лиеш.
Коштымо пареҥгым уэш-пачаш мушкын налмек, кандалге-сур тӱсан крахмал лиеш.
Тудын
дене авай мелнам кӱэштеш, а кӧн шӧржӧ але ӱйжӧ уло, эсогыл пучымышымат
шолтат.
Кум-ныл кечыштак пасум пургед пытарышт, ик пареҥгымат, манаш лиеш, ышт
кодо. Да
нужналык ӱмасе отыл пасуш поктен колтыш — тӱредме годым йогышо шурно парчам
кычалаш. Авай дене коктын меат почеш ыжна код. Пулвуеш шинчын, чоштыра
отылым шаркален, нушкын коштна. Тыршымына арам ыш лий — ик арняште ведра
чоло яндар пырчым
погышна. Могай кугу поянлык! Ир шоган, шинчаланшудо, почкалтыш, коншудо
кушкын
шумеш тидын дене илен шукташ лиеш. Вара пакчасаска шуэш. Кеҥежым, содык,
теле
гай огыл! "Юмо йӱрым гына кондыжо", — манеш авай.
Ик кечын чашма воктене шочшо самырык почкалтышым кӱрын кондышым, авай шӱрым
шолтыш. Кочкаш шинчын гына шуктышна, Вӧдасий чӱчӱньӧ мемнан деке толын
пурыш да ойганен увертарыш:
— Мо ышталтеш тӱняште?! Каргыме тиде сар фронтышто веле огыл еҥым
пуштеда... Микале йолташет, Володя, шагат ончыч колыш!
Микале колен?
Тидлан нигузе ӱшанен ом керт. Эше теҥгече урокышто пырля шинчышна,
шинчаланшудо
погаш Элнет тӱрыш миен толна да... колен. Кузе?
Ачаже фронтеш колыш, а тудо — шочмо суртеш...
Кӱпчыкыш шуҥгалтын, мый йӧсланен шортым, авай, йӱк лукде, вуй гычем
ниялткала.
Шортын-шортынак мален колтышым. А эрдене вес шучко увер мыйым вучен — Вӧдыр
колен! Иканаште кок лишыл йолташем вес тӱняш кайыш.
Коктынат мӱшкырышт дене толашеныт, шӧн шупшмо дене орланен коленыт. Тиде
кечылаштак эше ныл кугыеҥ почешышт кайыш. Кум кечыште куд еҥ!
Кужер гыч толшо врач-влак каласен кодышт: чыланат пасушто погымо шурно
пырчым
кочкын аяргеныт. Тунамак район гыч распоряженийым кондышт: пасушто погымо
шурно
пырчым вӱге Алат спиртзаводыш наҥгаяш. Тушто сай шурным олмешыже тынарак
пуышаш
улыт. Корныш лекташ ик улам ямдылышт да Вӧдасий чӱчӱньӧ, изи мешаклам ял
мучко
поген, заводыш наҥгайыш.
Мый утларак да утларак умылаш тӱҥальым: сар — тиде мучашдыме шинчавӱд. Сар
годым
фронтышто веле огыл колат...
Йолташем-влак дене йӧршеш ойырлымек, мый, латик ияш рвезе, йоча жапем дене
чеверласышым.

11

Рвезе кумыл модаш ӱжеш, а неле илыш мемнан деч пашам йодеш. Сӧсна фермым
пытарышт. Кодшо сӧснам игыжге пошкудо Чодыраялыш оптен колтышт, авайым имне
ончаш
шогалтышт.
Тӱҥалтыште туныктышына, Матрена Васильевна, черланен возо, тудым эмлаш
Кужер
больницыш наҥгайышт, садлан школышто занятийна жап деч ончыч чарныш. Мый
ынде эр
гыч кас марте имне вӱташте пӧрдам.
Кошкен шушо кӱкшака пасулаште куралаш тӱҥальыч.
Авай ӱжара денак кынелеш: имньыже-влак дек вашка. Мыят пырля тарванем.
— Мале эше ик-кок шагатым,— ойла. — Омыштет мӱшкыр шужымым от шиж.
Мыланем, пӧръеҥ икшывылан, мален кияш намысын чучеш.
Юалге эрдене коктын имне вӱташ ошкылына. Ик шагат гыч тышке куралаш кайыше
ӱдырамаш-влак погынат. Мый нунылан имне ӱзгарым пуэдем да Вӧдасий чӱчӱньын
алашажым
кушкыжын, пасуш каем. Вара мӧҥгӧ куржын толам, туштат паша уло.
Куралше имньылан нормо дене шӱльым пукшат. Но тудо садиктак пеле шужен
коштеш,
кайышыжлак пычырик шаршудо гайымат пурлын налаш толаша.
Имньыжат начар, куралшыжат ӱнардыме.
Пасушто икана тыгай сӱретым ужам. Вӧдасий чӱчӱньӧ ик йыр савырнышат,
шинчажым
копаж дене петырен, йыраҥ корнеш волен шинче. Каҥга алашаже, вуйым ӱлык
сакен,
тарваныде шога.
— Мо лийыч, чӱчӱньӧ?— куржын толын, йодам.
Вынер гай ош шӱргыж гыч кидым кораҥдыш, тӱсдымӧ тӱрвыжӧ шыргыжалме гай лие.
— Ой, тый улат, Володя? Ала-молан вуем пӧрдеш, шинчамат ок уж. Нимат
огыл...
Изиш гыч ала эрта...
— Каналте, чӱчӱньӧ, шӱлалте. Можыч, вӱдым кондаш?
— Куралаш кӱле-еш,— нелын шӱлалтыш. — Мый чечас, Володя, чечасак.
Кынел шогалнеже ыле, но йолжо тодылалте да адак волен шинче.
Ит тарваныл... итак кынел,— ойлем тудлан.— Тыйын олмешет ик йырым мый
савырнен
толам, йӧра? Ом керт, шонет?
Каласымемлан шкеат ӧрын колтышым. Такшым кузе куралмым мый ужынам.
Ик кидышкем солам нальым, весыже дене плуг кучемым руалтышым.
— Но-о... Ит мале, йолагай!
Имне йыраҥ корно дене тура кая. Йылгыжше плуг йылме вӱдыжгӧ мландым йытыран
савырал пышта. Куаныме дене шӱмем пыртка: лиеш улмаш, куралын моштем!
Куштылго
огыл, но кертмыла чучеш.
Кӱшнӧ, ала-кушто кававомышто, турий, пуйто мый денем пырля куанен, вуй
ӱмбалне
пӧрдеш. Куралме мланде ӱмбач нугыдо пар нӧлталтеш.
Касалык мучашыш миен шуым, но неле плугым нигузе нӧлталын ом керт. Тунам
Вӧдасий
чӱчӱньӧ толын шуо.
— Ит толаше тыге, Володя. Йӧнлынрак кӱлеш. Имне, савырнымек, постромкажым
шупшылеш,— туныкта тудо.— Тунам плуг вурдым ӱлыкӧ темдал... Вот тыге! Теве
кузе...
Кеч-момат вий дене огыл, мастарлык дене ышташ тӧчыман.
Мый денем пырля тудо эше ик йыр савырныш, мом да кузе ыштышашым умылтарыш
да
келгын шӱлалтыш.
— Володя, ончем-ончемат, кертат велыс. Тугеже ик-кок йырым савырнен тол, а
мый
таче ала-мо ом керт. Пырт каналталам,— мане.
Мыланемже тидак веле кӱлеш. Куанен, кычкыралынат колтышым:
— Каналте, чӱчӱньӧ! Мый куралам!
Кугыеҥла копа пундашке шӱвалын, плуг кучемым кормыжтышым, имньым покталтен,
сапым шупшыльым.
Кажне корно дене касалык иземеш, а шем рокан куралме аҥа пушкыдо тӧшакла
коеш,
шинча ончылно койын шарла, кугемеш.
Но эрлашыжым авай мыйым пасушко ыш колто.
— Шкендым локтылын але шуктет,— мане.— Тиде пашат тый дечет нигушко ок
кае...
Але шуат, лучо чодыраш укшерлан миен тол. Кеч икана олташ ситышым кондет —
тудат
полыш!
Чыным ойла авай: куралме паша кап-кылым пеш чот "локтылеш", тудын деч вара
кидйол чойн гай нелемеш, туп-вачым виктаренат от керт. Но плуг почеш
коштмым шарналтем да капем адак пасушко шупшеш, уэш куралме шуэш. Кузе
авайлан тидым умылтараш?
Ик кечын правлений воктене председательым учырен шуктышым. Мыйым ужат,
йодеш:
— Мом шкетын шогылтат тыште... тыгай тургым жапыште?
Молан толмым тудлан умылтарышым.
— Куралаш коштмем шуэш,— маньым.— Ала ик имньым ӱшанен пуэт, Семон чӱчӱ?
Тудо тумна семын ӱмбакем полт ончале, изиш шоналтыш да ойла:
— Пашам йодын толметлан тыйым моктем. Но шӧрмычым але омытам имньылан кузе
чиктет? Кидет ок шу вет?
— Мылам Вӧдасий чӱчӱньӧ полша,— чолган пелештышым мый.— Ме тудын дене ик
пасушто
лийына.
— Ончал-ян,— шыргыжал колтыш председатель.— Вует шонен мошта. Нал эрла
Марпан
имньыжым — и давай. Эрла тудо куралаш лектын ок керт — йолжо коршта. Только
шеклане, ит орадылане, имньым утыждене ит покто.
Йолем мландешат ыш логал — имне вӱташ шикшалтым. Умбачак авайлан
кычкыральым:
— Марпа кокайын имньыжым эрла мылам пуат! Председатель тыге каласыш. Марпа
кокай
черланен, а мый куралын кертам!
Но тыгай уверлан авай пычырикат ыш йывырте, йӱкшӧ шӱлыкаҥын кайыш:
— Эх, эргым, эргым... Куралме паша эсмаса кугыеҥынат пытартыш вий-куатшым
налеш.
Тыйже латик ияш веле улат, куш тынаре вашкет? Кӧргетым тарватет гын, мом
вара
ыштена?
Эрдене Вӧдаси чӱчӱньӧ дене коктын куралаш тӱҥална. Кечывал лишан мый моткоч
нойышым: плуг почеш пыкше коштам, шинчам шаланен, нимат ом уж, лач ончылнем
пӱжалт
пытыше имне туп веле лӱҥга. Мландат вӱд толкын нӧлталтме семын я кӱш кӱза,
я
ӱлык волен кая, пуйто ийын каем. Тутыш шӱртнылам...
Кече мучко кузе чытышым — ом пале.
Кас ӱжара чодыра шеҥгек шичмек, мӧҥгӧ тарванышна.
Куралме пасунам йыр ончальым — тунамак шем мланде шинча ончылнем. пӧрдаш
тӱҥале,
йолйыжыҥ каен колтыш. Межашке волен шинчын, шӱргем копа дене петырышым...
Вӧдасий чӱчӱньын чаманыме йӱкшым колам, но мом ойлымыжым ом умыло, пуйто
омешем веле
конча. Ала-кузе мыйым кынелтен шогалтыш да мӧҥгыш вӱден наҥгайыш. Иле
мланде пушеш вӱрленам улмаш. Очыни, Вӧдаси чӱчӱньӧ председательлан тиде
кастенак мо лиймым ойлен шуктен.
Эрлашыжым эрдене, имньым вӱта гыч лукмо годым, Семон авайлан ойла:
— Саня йолташ, эргыч шкенжым герой семын теҥгече ончыктыш. Тыгай эрге
аважым намысыш ок пурто. Но куралаш тудым тетла огына шогалте, тырмалаш
колтена.
Тиде кече гыч тӱҥалын, ага паша пытымеш, неле тырмам пижыктен, имне ӱмбалне

лӱҥгалт коштым.
Мӧҥгыш кастене пурак вузык толын пурем, лач ош пӱем веле волгалтеш. Кочкам
да
тунамак мален колтем. Авай кажне кечын тургыжланен, лӱдын коштеш: трук
нерен
шинчышемла я имне йол йымак, я кӱртньӧ пӱян тырма йымак логалам... Но мый
воштылам веле: "Изи улам мо имне ӱмбач камвозаш?" Южгунам, чынак, пурен
каем гынат,
авайлан ик мутымат ом каласе.
Куралме да тырмалыме пашаш коштмемлан ик тӱшка погынымашыште мыланем
"ударник"
лӱмым пуышт. Колхоз председатель калык ончылно кидем кормыжтыш да пӧлекым
кучыктыш — сур тӱсан кум метр ситцым. Тиде мыланем ик эн шерге пӧлек лие:
чиен коштмо
улыжат-укежат ик тувырем лыжгаен пытен, тумышташат тудым ок лий.
Пӧлеклыме ситце дене авай у тувырым да пулвуй марте шушо эҥырашан кӱчык
йолашым
урген пуыш. Ала сулма, ала трусик. Но содык чиен лекташем ынде уло.
Тылеч посна шуко паша кечым мыланем возышт. Мо логалеш тудлан — нимат раш
огыл.
Тӱҥжӧ: мыят киндым арам ом коч, шке паша кечем уло!
12
Кеҥежше-телыже ялыште чыланат йыдалым веле пидын коштыт. Ик еҥ гына талук
мучко
портышкемым ок кудаш. Тиде — Каритон коча, тудын йолжо коршта, эсогыл шокшо
кечыштат кылма.
Садлан йыдал эре ок сите. Яра жап улмо годым мый тутыш тудым ыштен толашем.
Пӧрт
мучко йырым-йыр ний пӱчкыш-влак кийылтыт. Ончыч шканем кум мужырым, вара
авайлан
визытым ыштен сакышым. Ала-кузе чаплын ышташ толашем гынат, вашке тӱганен
пыта.
Ний — коваште огыл.
Еҥ йолышто шке йыдалем ужамат, кугешнен коштам. Шепан коча манмыла,
"калыкым
чиктена"!
Колхоз председатель ага пашаште полшымем монден огыл, таче лӱмын мый декем
еҥым
колтен. "Санян эргыже, имнеш шинчын, тек Элнет олыкыш вола, каван деке
копнам
шупшыкташ тӱҥалже"— манын кӱштен.
Салтакла, кӱштымым шукташ кӱлеш. Адакше шудо солымо пагыт! Кӱчык жапыште
ямдылен
от шукто — вольыкет телылан курго деч посна кодеш. Кажне пашаче кид кызыт
шерге.
Адак эрдене эрак имне вӱташ куржам. Оргамакем кушкыжын, еҥ дене пырля
олыкыш волем. Копна шупшыкташ — тырмам шӱдырен коштмо гай огыл. Пасушто
мардеж пуалеш —
вуй гыч йол марте тыманмеш пурак тыйым леведын шында, а тыште шудо да
пеледыш
пуш веле йырваш шарла. Солен пыштыме кашталаште олык мӧр чеверген кия.
Каритон
коча манмыла, тыгай чечен шудым вольык огыл, шкеат кочкам ыле!

Шудолыкышто тыршыше-влакым кажне кечын колхоз пукша: кум гана лашкам шолтат
да
эше пел кило гыч киндым пуат. Чылан куанен пашам ыштат, мыйынат чонем каваш

кӱзен кайымыла чучеш. "Кызытсе саманым шотыш налын, тыгай кочкыш — пайрем
годым
тулар ден тулачым сийлыме гаяк",— маныт ӱдырамаш-влак.
Изи уламат очыни, мый лашка денак темам, а киндым авайлан мӧҥгӧ наҥгаем.
Лопшудо
лышташ дене пӱтыралме шултышым икымше гана кондымек, авайын шинчавӱдшат
лекте.
— Тыгай изи улат гынат, аватым кузе пукшымо нерген шонен коштат. Палем вет,
кочмет тыйынат шуэш, но аныклен конденат... Тау тылат, эргым! — йырымлале.—
Укеуке, ойгырен огыл, куанен шортмем шуэш,— манын, шовыч лукшо дене
шинчажым
ӱштыльӧ.
Конешне, ноем. Авай чыла ужеш, туддеч нимат от шылте. Но кызыт кӧ ок нойо.
Шудолыкеш вате ден ӱдыр-влак деч посна пыкше тошкышт коштшо шоҥго-шамычат
лектыныт.
Лач вольык ончышо-влак гына шке вӱтыштышт пӧрдыт. Нунылан, ала тылечат коч
неле
пашам ыштат гынат, киндым огыт пу, лашкамат шолтен огыт пукшо.
Мый, имньым кушкыжын, каван воктек шудым шупшыктем, а Каритон коча
вашкыкта:
— Писынрак, качымарий, вашкерак тарваныл! Давай, дава-а-ай!
Каван ӱмбак кӱзен, шаньык дене пуэдыме шудым тудо тӧрлатылеш, иктӧр оптен
тошкыштеш. Тидлан Каритон коча пеш мастар.
— Теже, ӱдырамаш-шамыч, ида юватыл!— эр гыч кас марте тудын йӱкшӧ шокта,
шканжат, еҥланат эрыкым ок пу.— Шудо — емыж гаяк, шке шагатшым пала! Поген
огыда
шукто гын, адак вӱта леведыш гыч олымым кӱраш верештеш. Мондышда мо ӱмасе
телым?
Давай, пагаламем-влак, чытыза изиш, йӱр толмешке каван-шамычым шындыл
шукташ
кӱлеш. Вара каналтена. Фашист кашакым вот кырен шалатена, ну, тунам —
чылалан
полный каныш! Мый первый коҥгаӱмбак кӱзен возам.
Каритон коча кожгатенат, кумылаҥденат мошта.
Шудым ямдылен шуктышна веле — уржа-сорла толын шуо. Адак изижге-кугужге —
кӧ
сорлам кучен мошта, кӧ кылтам пидын кертеш — чыланат пасуш лектыч. Тӱредаш
тӱҥалмек, ик арня гыч шурным шияш шогалтышт.
Кечывалым тӱредына, а волгыдо йӱдым идымыш кылтам шупшыктена. Ушкал дене.
Тыгайым мемнан велне ончыч иктат ужын-колын огыл. Но мом ыштет? Имне ок
сите. Улшышт
дене пырчым Шолеҥер станцийыш ошма корно дене наҥгаят. Мӱндыр тушко — витле
меҥге лиеш. Кумшо кечылан гына, касвелеш ярныше имне да ноен пытыше улазе-
влак
мӧҥгеш пӧртылыт. Эрлашыжым адак кужу корно нуным вуча.
Мыйым молотилке пелен шогалтышт — имне покташ. Куд шагат эр гыч кас
пычкемыш
марте чарныде мӱгырышӧ машина йыр пӧрдына, а Каритон коча молотилке умшаш
ик
кылта почеш весым шӱкеда — нойымымат ок пале ала-мо. Ӱдырамаш-шамыч шаньык
дене
олымым ӧрдыжкӧ налын кышкат, пырчым мешаклашке оптат.
Олыкышто туныктымо семынак Каритон коча жапын-жапын йӱкым пуэда:
— Рвезе-влак, мален ида кошт! Писынрак поктыза имньыдам. Кылта бункереш
пижедылеш. Давай, рвезе-вла-а-ак!
Кажне кок шагат гыч пушкыдо, леве олым ӱмбак каналташ возына. Латвич-латшым
шагат эре йол ӱмбалне — манаш веле. Ик шагатыштак, имне почеш коштын, кум-
ныл уштышым ыштена, а кече мучко мыняре погына? Витле меҥге наре!
Арня тыге эртыш, кокымшат мучашке шуэш. Вием тӱвыт пытыш. Каритон коча
мыланем
ойла:
— Тыйын нелытет пӧрткайык наре веле. Торта ӱмбак шинчын покто, уке гын имне
йол
йымак йӧрлат.
Кузе шкетын шинчын коштам? Моло йоча-влак мом каласат? Чын, нунын деч ныл
ийлан
изи улам, но паша кечым мыланна иктӧр возат. Сандене молыжат иктӧр лийже...
Южгунам такшым шоналтем: "Таче кузе-гынат чытем, а эрла, кеч-мом ыштышт,
йолем
тышке ом пыште. Кече мучко мӧҥгыштӧ малем. Мыйын таҥаш-влак чодырашке емыж
погаш, Элнетыш йӱштылаш коштыт... Молан мый орланышаш улам?.."
А эрдене кынелам да адак идымыш лектын каем. Очыни, игылтмым колмем шуын
огыл:
"Э-э, ӱнардыме улмаш Санян эргыже — школыш кошташат ышт тӱҥал, пашажым
кудалтыш". Но эн тӱҥжӧ, очыни, весе — кертмем семын авайлан полшаш шоненам.
Кеҥежым
паша кечым утларак погет — телым илен лекташ куштылгырак лиеш.
13
Икымше сентябрь деч изиш ончычрак авай каласыш:
— Тиде тунеммет дене серлагаш возеш, эргым! Возен-шотлен моштет — сита
кызытеш.
Мый мо колмемлан шым ӱшане: авай школыш ынеж колто? Вигак Настасий акай
ушышкем
пурыш, тудат тунеммем чарынеже ыле.
— Мом ойлет тый, авай? Тыят Настасий акай семын... Школыш садак каем!—
тототлен
нальым.
— Йӧра, тугеже тыге каласем... ала умылет,— авай кугун шӱлалтыш.— Вием
шагал кодын, эргым... Илен лекташ толашен, чылт ӱнардыме лийым. Кунам тиде
каргыме сар
пыта? Налог пеш кугу. "Фронтлан полшаш кӱлеш"— маныт. Ик тылзе жапыште шыл
налогым тӱлен огына шукто гын, презынам вӱден наҥгаят. Ик шорыкна веле
кодеш. Коктынат колхоз пашаш коштын, киндым шукырак налын кертына. Тунам
иктаж витле киложым
ужален, налогым тӱлен утлена... Школыш кошташ тӱҥалат гын, Ошвуй деч посна
кодына. Сар вет, эргым, сар! Тунемаш шуат але...
Тиде кастене авай дене ятыр мутланен шинчышна. Шонымем дене школыш кайынем
гынат, тудын дене келшаш перныш, нужналык пикта. Ошвуй деч поснат кодмем ок
шу.
Авайын мутшо чыныш лекте: пашаш коштмемлан кӧра презым арален кодышна.
Сентябрьыште пашакечылан авансым пуышт, кок пуд пырчым авай тунамак ужалыш
да вес ий
марте налогым тӱлен пытарыш.
Тӱҥжӧ презым — мемнан ӱшаннам — арален кодышна. Кӱтӱ гыч вашлияшат тудым ок
кӱл,
мӧҥгӧ шке топыртата. Мыйым ужеш да, кунанен ломыжын, ваштареш толын
шогалеш,
коштыра нерже дене копам шуркедылеш. Аваж деч посна кушкын, мый декем
тунемын,
саҥгажым але тупшым удыркалымым йӧрата. А волакыш пыштыме ужар шудо деке
миен
шогалеш — вик кочкаш ок пиж, ончыч вуйжым савырен, ӱмбакем ончалеш, мыланем
пуйто ойлынеже: "Палем, тиде тыйын пашат, тау!"
Тыгай презым йомдараш мыланна лиеш мо? Кузе тудым ончен куштышна?! Йӱдым
изи аза
дек кынелме семын чызашым пуэн пукшена ыле.
А ынде тыге лекте: ала тудо, ала мый...
Матрена Васильевна мемнан деке кок ганат толын кайыш, мыйым школыш ӱжеш.
Пытартыш гана толмыж годым авайлан каласыш:
— Пеш жал, эргыч школыш ок кошт. Тудо тунемаш йӧратыше йоча, школ деч посна
тудлан нигузе ок лий... Чаракым ышташ шонеда гын, закон почеш коштыктена.
Арня эртыш, кокытат мучашыш шуо — мыйым пуйто монденыт. А шыже шижде-вучыде
ондак озаланаш тӱҥале: йӱштӧ мардеж пуа, чӱчкыдын йӱр опта, пураш лийдыме
лавыра
корныш пытартыш лышташ йога.
Йӱран игечым ончыде, мый кажне кечын идымыш шурно шияш коштам. Леведыш
йымалне
ыштышылан йӱр ок мешае, а вот мыланна, имне поктышо-влаклан, чоныш витарыш.
Изи
йӱр шыжа гынат, кече мучко садиктак вошт нӧрен пытет. Да эше пӱсӧ мардеж
йыгыжтара.
Юмылан тау, шем шинелем аралаш полша. Тудым авай "трудфронт" гыч кодшо
телым
кондыш, ала-могай кӱртньыгорно пашаеҥ деч пел сукыр киндылан вашталтен
налын.
Вашкӱзӧ дене пӱчкын, кӱчыкемдаш шоненам ыле, но авай ыш пу: урвалте ден
шокшым
гына иземдыш. "Кушкын шумет семын кужемдем",— мане.
Вургемет кеч-могай сай лийже, шыже йӱр ведра дене опталмыла йӱреш гын,
могырет
садак тӱҥын шинчеш. Имньым поктышыла куржталаш, тӧрштылаш толашет. Ом пале,
мочоло тыге кылмен кошташ логалеш ыле, но икана кечывал кочкыш годым авайым
да
мыйым колхоз правленийыш ӱжын наҥгайышт.
Председательын ӱстелже воктене ялсовет председатель Майрук акай да пел
йолан палыдыме пӧръеҥ (вара палышна — РОНО вуйлатыше улмаш) мемнам вучен
шинчат ыле.
Ӧрдыжтырак Матрена Васильевна верланен. Молан ӱжын кондымым ме вик
тогдайышна.
— Кузе пашат кая, Володя? — Майрук акай йодеш.
— Кая эркын...— вашештышым мый.
Шке лӱдынам. "Авайлан логалеш ынде",— шонем.
— Каласе, Володя, тунеммет шуэш? — ялсовет председатель адак йодеш.
Но кузе тудлан вашешташ?
— Такшым шуэш...
— Тугеже молан школыш от кошт? Ават ок колто мо?
— Школыш кошташ тӱҥалам гын,— умылтараш тыршем,— авай шкетын налогым тӱлен
ок
сеҥе. Мемнан ушкална уке, а презе шкаланна кӱлеш, тудым ужалаш ок лий!
Пашаш ом
кошт гын, налог тӱлаш презым ужалаш перна...
— Йӧра, йӧра, Володя,— лугыч ыштыш Майрук акай. — Тыплане, тидым ме чылан
умылена.
Пел йолан пӧръеҥ дек пӱгырнен, рушла ала-мом мутланен нале да вара авай дек
савырнен, пеҥгыдын каласыш:
— Эрла, Саня акай, эргычым школыш колто. Йочалан тунемман.
Авай ялсовет председательым сӧрвалышыла ончале.
— Майрук, можыч, эргым деч посна школышто серлагат? Сар пытымеш... Шке
шоналтыза
— мый шкетын улам.
— Шкетын?! — Майрук акай, йытыра шинчапунжым модыктен, шыдын ончале. — Уке,

акай. Тыйын гай еш шуко, да мемнан ялыште веле мо? Чыла вере... Тулык вате,
тулык йоча, йырым-йыр ойго... Пӱтынь калык тыге ила. Чылалан неле. Чумыр
эллан...
Кертмына семын полшена тыланет. Мариет фронтеш колышо лиеш гын, полышым
РОНО-што
налат ыле. — Тудо пӧръеҥ могырыш вуйжым савалтыш. — Тушто сареш колышо
салтак-влакын йочаштлан полшаш фондым ыштеныт. Но тыят ит ойгыро, колхоз
велым иктаж
семын полышым пуэна. Тольык йоча тек школыш коштеш!
— Каргыме сар... Кӧ гын тудын верч ок орлане? — тымарте шып шинчыше Матрена
Васильевна йӱкым пуыш. — Неле гынат, Володялан школыш кошташ кӱлеш.
Шинчымаш —
илышыште кугу эҥертыш.
Мутланымашым кошартышыжла, Майрук акай, ӱстел тӱрым парняже дене перкален,
адак
ешарыш:
— Эше иктым ит мондо, акай. Туныктымо шотышто всеобуч манме закон уло. А
тудым
нигӧланат пудыртылаш ок лий.
"Закон"мутым колмек, авай лӱдын пелештыш:
— Тугеже мом ышташ?.. Тек школыш коштеш, тунемже...
Чонем дене йывыртен колтышым гынат, авайым чаманен ончальым. Школышкат
коштнем,
аваят жал.

14

Пырля тунемме йолташем-влак деч мый пеш шеҥгелан кодынам, эсогыл шонашат
тӱҥальым: кӱлеш ыле мо уэш школыш пӧртылаш? Омарта семын шинче ынде
урокышто.
Ончыч омешем чӱчкыдын школ конча ыле, а ынде тушко куанен коштмем йомо.
Эрдене
кынелам да шонен шинчем: школыш каяш таче але идымыш миен толаш? Шинчалан
молотилке коеш, тудын йыр куд имне пӧрдеш, Каритон кочан кычкырыме йӱкшӧ
пылышлан
солна... Кеч иктаж-кӧ окнам пералтыже ыле: "Айда идымыш, тыйым вучена!"
Уке, иктат ыш пералте, иктат ыш кычкырал.
Матрена Васильевна мый денем ик мутымат ыш пелеште. Можыч, школым
кудалтымемлан
ӧпкелен коштеш? Сыренат гын, вурсен нал икана — чонемлан куштылгырак лиеш.
А тыге — пуйто еҥланат мыйым ок шотло. Теҥгече сай тунемше, а таче нигӧ.
Чот шыдешкымем дене шоналтышым: мый денем мутланаш ок тӱҥал гын, школыш
коштмем чарнем.
Сумкам налын, йоча-влак почеш тарванышым. Икте-весым шӱкедылын, нуно
куржынат
пытышт, а мый, чотак ӧпкелалтын, эркын лектам. Палем: йӧршын каем.
Да трук колам:
— Код изишлан, Павлов.
Тугеже йӧршынак монден огыл мыйым!
Но молан кодыш? Вурсаш тӱҥалеш але ешартыш занятийым эртарынеже? Кеч шуко
ынже
кучо ыле: мӱшкырем моткоч шужен. Эрдене авай пареҥгым веле пукшыш. А тудын
дене
пагар тичак гынат, вашке кочмо шуаш тӱҥалеш.
Но кодымыжлан куанен колтышым, ваче ӱмбач ала-могай нелытым налын
кудалтымыла
чучо. Молан вара фамилий дене кычкырале? Ондак эре лӱм дене ойла ыльыс.
Сыренак,
очыни.
Тыге шонкален шогымем годым Матрена Васильевна книга ден тетрадьлам
портфельышкыже оптен пытарыш да, вуйжым нӧлталын, мый дечем ныжылгын йодо:
— Шуженат вет, Володя?
Кузе шужымем пален налын? Шӱргем гычак коеш мо?
— Шуженам да... мом ыштет? — чоным почын каласаш перныш.
— Изиш чыталте. Кутырен налына да колтем веле.
Тудо воктекем шинче да моло тунемше-влакым кузе поктен шумо нерген
умылтарыш.
— Сандене, — иктешлен кошартыш тудо, — тыланет, Володя, кажне кечын урок
деч вара мый декем кошташет перна.
— Уке, уке! — вуем рӱзалтышым мый, — тыге ом керт. Мӧҥгыштӧ тынаре паша...
Авай
ок колто. Пел кече школышто да эше кечывал деч вара... — Шоналтышымат, адак
ешарышым: — Садак нуным поктен ом шу...
— Ну-ну, молан тыге ойлет, Володя? — шылталымыла каласыш Матрена
Васильевна. —
Тыге вашке вуетым ит саке. Ават деке теве мием, умылтарем тудлан. А ме тый
денет
коктын чылаштымат поктен шуына!
"Тый денет коктын" манмыже чон ӧпкем тунамак шулыктарыш, ӱштыл нале.
Ынде кажне кечын, школ гыч толын, иктаж-мом пурлмек, мый кок шагатлан
Матрена
Васильевна деке каем, тудо неле тема-влакым умылтара. Ешартыш занятийлан
ондак
ваштареш лиймемлан шкеат ӧрын коштам. Ораде! Туныктышо воктене шинчаш,
ласкан
умылтарымыжым колышташ, коклан мыскара ыштымыжлан пырля воштылаш — могай
тиде
пиал!
Теле каникул вашеш тунемме программым моло йоча-влак семынак пален нальым,
сандене Матрена Васильевна декат "корно петырныш".

15

Ивук чӱчӱ ила! Тудын гай еҥ сарыштат ок йом.
Настасий акай серышым налын. Пораным ончыде, вичкыж платье денак мемнан
деке
куржын тольо. Ончыч суртнам ончалде эртен кая, уремыште вашлиймек, кораҥаш
вашка
ыле. А таче пуйто вашталтеныт тудым. Серышым лудшыжла я шортеш, я тунамак
воштыл
колта.
— Теве, Володя, ила чӱчӱэт! Тудын кидше дене возымо. "Ала ужаш вашке
колтат", —
манеш. Ила, ила тудо. — Да авай дек савырнен ойла: — Ончал, Саня нудем,
ӱшан
чылт йомын ыле! Но тудо шке... шке возен — тудын кидше! Ончал, теве...
Илымыда
нерген йодеш...
Куаныме дене пырля Настасий акай ала-молан моткоч азаплана: верыште шоген
ок
керт, иктымак уэш-пачаш кутыркала. Авай ӱмбак ончалеш — шинчаже титаканла
коеш,
мӧҥгыжӧ шыл шӱрым кочкаш ӱжеш.
Тыге вашталтмыжлан мый шыдешкен кайышым: шужен орланымына годым кочкаш ыш
ӱж, а
ынде — пожалуйста... Тыге гынат, тамле шӱржым авызлен толмем пеш шуэш. Но
авай
руал пуыш:
— Тау, шешке! Родо-тукым лийын кодаш шонет гын, тыге от ыште ыле.
"Пӧртышкем
йолдам ида пыште!" манын кӧ тунам кычкырыш?
Ынде раш — арам огыл акай азапланышыла койо. Тудо шортын колтыш да авайым
сӧрвалаш тӱҥале:
— Саня нудем... Юмо ончылно тыйым сӧрвалем: Ивук толеш гын, утаре мыйым.
Пален
налеш — пуштеш! Сукалтен сӧрвалем, нимат ит ойло толмекше... Пеш йодам
тыйым!
— Эх, Настасий, Настасий! — ӧпкелен да тунамак чаманен авай ойла. — Шарнет,
тугодым ончылгоч шижтарышым. Ӱмбакем ыжычат ончал. "Шӱвал шынде тиде окшак
ӱмбак,
— маньым. — Воктекет лишке ит кондо. Тый шкетын веле огыл марий деч посна
кодынат. Ялысе ӱдырамаш-влак шот денак илатыс, тыят чыте... Пагыт тыгай".
Тугодым
умылтараш тыршышым тыланет: "Илышыже — кола, колышыжо — ылыжеш". Монден
отыл
тиджым? А тый кузе?! Ушетым мардеж ӱштын лукто мо?.. Ну йӧра! Ӧпкелен
коштым гынат, Ивуклан ом каласе, ит лӱд. Шыдым саклен ом мошто. Да Ивук
толеш гынат, ик
арня гыч уэш фронтыш кая. Тыгай еҥын чонжым эпере тарваташ йылмем ок
савырне...
Но ялыште мый шкетын ом иле. А еҥ йылмым от сурале... Умша тӱньык рож огыл:
петыраш ок лий.
Лӱмжым авай ыш каласе гынат, мый вигак умылышым: "окшак керемет" — тиде
мемнан
председательна. Ватыже ик йӱдым кузе лочкен налмым мый але монден омыл.
А акай пуал пытыше шӱргыжым чарныде ӱштеш:
— Ой, мом ышташ, Саня нудем, куш пураш?
Вара пӧртӧнчыкӧ авайым ӱжын лукто да ала-мом шып ойлен шогыш.
Икмыняр жап гыч, омсам почын, мыланем манеш:
— Айда пырля каена, Володя, — сӧрвала тудо. — Шыл шӱр, ӱй дене жаритлыме
пареҥге
уло, каена! Шкетын пӧртеш кодаш лӱдам, ойгырымем дене иктаж-мом ыштен
кертам.
Авай келшыш, да мый акай деке малаш кайышым.
Эрлашым, суртшым авайлан коден, акай шочмо Кожлаер ялышкыже ача-аваж деке
лектын
кайыш...
Мемнан ялыш, авай ойлымо почеш, тудо тыге логалын. Ивук чӱчӱ качымарий
улмыж годым машинаж дене Кожлаер гоч кудал каен да корно воктене шогышо
йытыра ӱдырым
ужын. Садет кидшым нӧлталын, намиен кодаш йодын.
— Айда шич, чевер ӱдыр! — омсам почын, чӱчӱ кабиныш пуртен шынден. — Икана
шупшалаш пуэт гын, тӱня тӱрышкат наҥгаяш рат улам!
— Тынар мӱндыркӧ мыланем ок кӱл, — вашешта ӱдыр, — но Морко марте намиен
шуктет
гын, кугу таум каласем!
Корнышто мутланаш тӱҥалыныт. Ӱдыр Йошкар-Олаш каяш шонен пыштен, садлан
райрӱдыш
паспорт налаш вашка улмаш...
Мӧҥгеш толшыжла чӱчӱ тиде ӱдырым адак корнеш вашлийын да паспорт
келыштарыме
нерген йодын.
— Пиалем уке, налын шым керт, — кидшым шаралтен, ӱдыр вашешта. — Кагазым
чыла
поген шуктен омыл улмаш. Вес арняште адак толаш кӱштышт.
— Молан тыланет паспортшо кӱлеш? — йодеш Ивук чӱчӱ. — Ала ӧрдыж велыш
кудалнет?
Мый дечем сай качым садак от му! Наҥгаем тыйым вигак шке суртышкем!..
Мыскара йӧре ойлен, а тугак лектын!
Настасий Ивук чӱчӱн пӧртышкыжӧ пурен ончалын да... марлан лекташ келшен.
Кузе
чӱчӱ савырен кертын тудым — коктынак гына палат. Тыге куштылгын у еш
шочмылан
калык ӧрын веле кодо.
... Кум-ныл кечылан шочмо ялышкыже кайыше акай арня гычат ыш пӧртыл. "Тек
ачажеаваже дене лыплана", — шонена ме. Ушкалжым шукертак ужален, кок
шорыкшым шӱшкылын. Лач кум чывыже да пел шинчан агытанже веле кодын.
Пӧртйымалне пареҥге ынже
кылме, пырдыжеш пӧрш ынже нал манын, эрдене коҥгаш олтетат — чыла пашаже.
Кокымшо арнят мучашыш шуо, акай тугак ок кой. Эр кочкышым ыштыме годым авай
икана каласыш:
— Юмашне, Настасий дене иктаж-мо лийын огыл дыр?..
А кастене Микалын, колышо йолташемын аваже толын пурыш. Авай дене шыве-шыве
мутланен шинчымек, уна вате, вуйжым рӱзалтен, ойла:
— Арам огыл шешкыч, Саня, тыге кужун йомын коштеш. Ала-мо тыге огыл!
Пытартыш
жапыште кӱжгеммыла коеш ыле... Шекланен отыл? Очыни, Ивук толын шумешке
каҥгешташ шонен пыштен. Тушто, шочмо ялыштыже, мастар кува уло, маныт.
Садет тыгай пашатым ыштылеш. Настасий ончычат тудын деке миеден манме
шоктен... Тул деч посна
шикш ок лек. Марийжым вучен шогышо шотан ӱдырамаш пӧртшым кудалтен кая мо?
Да
эше завхоз тудо.
Акай йоммылан утларак колхоз председатель азапланен коштеш — кечылан кок-
кум гана авай деч йодыштеш:
— Але толын огыл? Нимат ок шокто?
Семонлан акай полышкалыше семын кӱлеш, шоненам, но, авайын мутшо почеш,
амалже
тыште огыл улмаш.
— Клат сравочым тудлан пуэн коден. Настасийым тудо вес амаллан вуча... Тиде
узыпий почшым ынде ишен.
Адак ик арня эртыш — акай мӧҥгеш ыш тол.
А ялыште тураштаренак ойлаш тӱҥальыч: "Настасий Кожлаерыш уналыкеш огыл, а
марийже толмашеш шкенжым "тӧрлаташ" каен. Тымарте тудлан эре келшен толын,
но мучашыже иктаж-гана садак лиеш".
Туштен ойлыштмым чылажым умылен омыл гынат, шижынам: Кожлаерыште акай ала-
могай
азапыш логалын. Уке гын пӧртшым, пашажым кудалтен ок кай ыле.
Авай ойгырен коштеш: сравочшым кузе Семонлан ӱшанен коден? Тыге колхоз
поянлыкым
тудо клат гыч нумал пытара, а титакым акай ӱмбак кудалта. Кажне кече йӱшӧ
коштеш, аракалан оксам кушто муэш? Раш, чыла колхоз клат гыч шупшеш! Вич
йочаже
уло, ватыже пашашке лекмаш уке, а кочкаш-йӱашышт чыла уло, мындырланен
илат.
... Кожлаер марте коло вич меҥге гынат, луман корно дене авай тушко каяш
тарваныш, но коло кокымшо кечылан Настасий акайын ачаже мемнан деке
вучыдымын толын
пурыш.
Тудым икана веле огыл тымарте ужынам, мемнан туларнам — сур ӱпан, но але
пеҥгыде
да топката пӧръеҥым. Ончыч мемнан деке толмекше, мыйым йывыртен ӧндалын,
мыскарам ыштылеш ыле.
А таче, ончем, пуйто пеш неле чер тудым пӱтырал шынден: туп-вачыже
пӱгырнен,
капше иземын, а шинчаштыже йылгыжше тул олмеш ломыжым шавыме гай коеш.
Ӧкымрак-ӧрын саламлалте. Эҥгек толмым авай тунамак шижын нале, кидшым оҥеш
тодылын, азапланен йодо:
— Иктаж-могай ойго ыш тол дыр, тулар?
— Туге, Саня, — уна йӱкым пыкше пуыш, шинчавӱдшӧ йоген кайыш. — Тидын деч
удаже
лийын ок керт... Кайымыж деч ончыч тыланет иктаж-мом ойлен, очыни?
— Эге, ойлен ыле...
— Теҥгече касвелеш колыш... мемнан Настасийна.
Ынде аваят шортын колтыш. Нуным ончен, мыят чытен шым керт.
Изиш шыпланымек, туларна акай колымо нерген каласкален пуыш.
— Шӱведылше кувалан ӱдырем ӱшанен... Но тудо ала-можым келыштарен кертын
огыл.
Кондышна Настасийым — тетла ыш кынел. Вара врач ойлыш: "Молан мемнан деке
ыжда
намие, утарена ыле". Да теве самырык илыш кошаргыш. Шӱведылше куватым кучен
наҥгайышт... Титакан, конешне, Настасий, шкенжым арален ыш мошто, йоҥылыш
лие...
Юмо проститлыже... А мыланна пеш йӧсӧ, тыге йӧсӧ — илымат ок шу. Да лач
Ивук веҥын толмыжо деч ончыч тыгай туткарышке логална. Кузе ынде шинчашкыже
ончалаш?
Тудо шыпланыш да, сур вуйжым сакен, кужу жап тарваныде шинчыш.
Вара эркын каласыш:
— Настасийын вургемже дек тольым, чиктен пыштышашыжым наҥгайынем... Тулаче,
ала
пырля миет? Кожлаерешак тояш шонена, чыла тукымжо дене иквереш...
Авай корныш вашке тарваныш. Мыят пырля каяш тӧчышым, но авай ыш келше:
— А кӧ суртым, вольыкым ончаш тӱҥалеш? Вӧдасий толаш сӧрыш... полышкалаш.
Мый
кужун ом шого.
Акай пеш поро чонан еҥ огыл ыле гынат, чонемлан йӧсӧ, тудым пытартыш гана
ончалде кодам. Сай ма, осал ма, содык Ивук чӱчӱн ватыже, мыйын акаем. Кеч-
мом ман,
ӱмырешлан ушыштем кодеш тудо — вашке шыдешкыше, мардеж семын вашталтше
койышан
самырык, йытыра ӱдырамаш. Тыгай кугу ойго толмым кӧ ончылгоч пален кертын?
Кӧм
титаклаш? Настасийым шкенжым? Окшак Семоным? Тудыжым нигунам йӧратен омыл,
а ынде ужмышудымо лийым.

16

Акай олмеш завхозлан весым шогалташ кӱлеш. Ончыч тудым тӱшкан каҥашен
сайлат
ыле, а тиде гана погынымашым вучаш ышт тӱҥал. Правлений член-влак дене
мутланен
налмек, председатель завхозлан Вӧдасийым шогалташ темлыш. Самырык, лудын-
шотлен
мошта, йылмылан чулым, кӱсеныште мутым кычал шогышо огыл.
Вӧдасий келшыш, но вигак пеҥгыдын каласыш:
— Ревизий акт почеш веле колхоз погым ӱмбакем налам. Мом акт почеш мылам
пуат,
тудлан веле вуйын шогаш тӱҥалам. Еҥ сулыкым вачыш пышташ вашке лиеш, а
вара...
Семон ревизий деч посна келыштараш толашыш, но Вӧдасий ыш келше, тавадаҥ
шогыш.
Да правлений член-влакат тудлан полшаш пижыч: чынлык содык Вӧдасий
могырышто.
Ревкомиссий председательлан Каритон кочам шогалтышт. А тудо пыкше веле шке
лӱмжым возен мошта. Идымыште тыршен ыштымым шарнен, мыйым урок деч вара
клатыш
возкалаш ӱжаш тӱҥале, "писарь лият" мане.
Ревизий вич кече шуйныш. Чыла погым Каритон кочан кӱштымыж почеш возен
коштым:
клатыште мо уло, вискалыме годым мыняр кило лиеш... Вара бухгалтер книга
дене
правленийыште таҥастарен шинчышна. Арня гыч рашеме: клатыште кум центнер
ложаш,
латкок центнер урлыкаш пырче ок сите, тылеч посна ятыр шыл, ӱй ала-куш
йомын.
Авай чыным ойлен улмаш: клат сравочым председательлан ӱшанен пуымаш —
ковышта
пакчаш казам пуртымо дене иктак.
Конешне, акай шкежат суксо лийын огыл, икмом мый але шарнем... Но тудо вес
тӱняш
кайыш, ынде от йод, а председатель — теве тудо! "Ох, логалеш тиде "окшак
иялан"!
— куанен шонен коштам мый. — Тугак кӱлеш!"
Да мый веле огыл, моло-влакат тыгак ойленыт. А лекте йӧршеш вес семын. Ик
кечын
райрӱдӧ гыч тергыше-влак толын пурышт, кагазлам шотшылан пургед шинчышт да
председатель дене келшышт: ситыдымашым ончычсо завхоз ӱмбак пышташ... А
колышо еҥ
деч мом йодат?
Ялыште нимом шылтен от керт. Райрӱдӧ гыч толшо-влак лектын кайышт, а калык
шывешыве мутланаш тӱҥале: ревизор-шамычын терышкышт председатель шӱшкылмӧ
ик шорыкым
да пел ведра ӱйым пыштен колтен. Кастене эше аракам йӱын жапым эртареныт.
Ситыдымашым списатлаш шонен, Семон собранийым погыш. Ревкомиссий
председатель
олмеш докладым ала-молан тудо шке ыштыш. Ончыч кужу жап Настасий акайым
вурсен
шогыш. "Ӱшаным тудо сулен ыш керт, шке пашажым айда-лийже ыштен кошто",—
мане.
Вара клатысе ситыдымаш нерген каласкален лекте, но тыгодым ала-молан пеш
вашкыш,
шотшылан шкенжымат вурсен налшыла койо: "Поро шӱман улмемлан кӧра завхозым
шагалрак тергенам",— мане.
Докладшым тыге кошартыш:
— Шкеат ужыда, пагалыме колхозник-влак, колхозлан изи огыл эҥгекым кондымо.
Настасий колымыжлан кӧра мутым кучымо деч утлен кодо. Сар жапысе закон ок
чамане
ыле тудым... Но мом ынде ыштет? Титакым ыштыше еҥ уке — тудын деч нимом
налын от
керт. Ситыдымашым списатлаш веле кодеш. Вес йӧн уке. А Вӧдасийым тачак
завхозлан
пеҥгыдемдена, тидлан иктат тореш огыл?
Чыланат шып шинчат.
— Айста тугеже кидым нӧлталына, тек чыла закон почеш лиеш.
Икмыняр еҥ кидым нӧлтале, нуным ончалын, молыштат ушнышт.
— Тыге, тыге, вот сай!— Семон куштылгын шӱлалтыш да вашкен умбакыже ойла:—
Тачылан ончышаш паша радамна пытыш. А ынде мӧҥгышкыда каен кертыда,
пагалыме йолташ-шамыч, шуко шинчышна... Эрла мемнам паша вуча.
Колхозник-шамыч тарваныштат, шеҥгел теҥгыллаште шинчыше-влак омсадӱрыш
миенат
шогальыч, трук мӱндыр лук гыч Каритон кочан йӱкшӧ йоҥгалте:
— Вучалтыза, йолташ-влак! Кутыраш тетла нимат уке мо? Молан тый, Семон,
погынымашым пытараш вашкет? Пу мыланем мутым!
Клубышто шып лие. Кынел шогалше-влак верышкышт мӧҥгеш шинчыч, лектын каяш
шонышыжо омса воктене шоген кодо. Семонын тӱсшӧ ошем кайыш, но шкенжым
вашке кидыш
нале:
— Э-э, Каритон коча, помыжалтыч, ужамат. Погынымашыште мален шинчышыч,
кызыт иже
шинчатым почыч мо? Воштылтышым ит ыштыл... шоҥго вует дене. Иктаж-мом
ойлынет
гын, давай, ит юватыл...
— А тый, Семон, ит покто, мый имне омыл,— лузга тошто упшым кучен, Каритон
коча
ӱстел воктек толын шогале.— Тый шкет ойлен шогышыч, ме тыйым колыштна.
Можыч,
тыят мемнам изиш колышт налат?
Калык, вӱдым урыктарен колтымо семын, вер гыч кычкыраш тӱҥале:
— Каритон коча кӱлдымым ок ойло, колыштына тудым!
— Погынымаш мо тиде? Иктыланат мутым ыш пу...
— Ойло, кочай!
— А тый, председатель, ит мешае! Тыйым колыштна, сита.
— Погынымашым умбакыже шуяш!
Мом ышташ Семонлан? Келшашыже логале.
Каритон коча вашкыде, лыжган ойлаш тӱҥале:
— Мемнан председательна таче пеш йытыран каласкалыш, пуйто газетым лудын
пуыш.
Но тудо иктым йӧршеш монден — кӧ колхозышто оза? Колхоз — тӱшка озанлык.
Тудым
теве тиде кид дене йол ӱмбак шогалтенна, вӱр шолмеш тургыжланен иленна.
Тыге
вет, йолташ-влак? Семонын шере мутшо огыл мыланна кӱлеш, а сай паша, йырым-
йыр
порядке лийже. Тыгай неле пагытыште кажне грамм киндым учетыш налман. А ме
центнер дене списатлаш вашкена...
— Кочай, давай кӱчыкынрак ойло, тугакшат шуко шинчышна,— Семон ӱстел
коклаште
чытамсырланен шинча.
Калык адак ылыже.
— Ит мешайкале, Семон!
— Ме вашкымаш уке!
— Ит аҥыртаре калыкым...
Каритон коча кӱрылтшӧ мутшым умбакыже шуйыш:
— Кум центнер ложаш, латкок центнер урлыкаш пырче йомын, пуйто пундашдыме
вынемыш пурен каен. Кӧ тидлан вуйын шогышаш? Председатель огыл мо? Тидым
Семон шкетын кочкын пытарен огыл, лийже. Но колхоз клат гыч тынар поянлык
йоммым ок пале
гын, могай тудо оза? Тыгай председатель кӧлан кӱлеш? Умбакыже ӱшанаш лиеш
мо
тудлан? Шонем, ок лий. Эше икте нерген шомак але ыш лек: Настасий кайымыж
деч
ончыч сравочым Семонлан пуэн коден. Туддеч посна клатыш иктат пурен огыл.
Тугеже
моло огыл, тудак ирлен коштын...
Каритон кочан грамотыжо шагал гынат, ойлаш пеш уста. Калык адак лӱшкаш
тӱҥале:
— Чын тиде!
— Колхозым Семон тӱвыт шолышт пытара!
— Мемнан марийна фронтышто, а тудо...
— Кажне кече гаяк йӱын коштеш!
— Поктен лукташ тудым!
— Председательлан весым шогалташ!
Каритон коча, портышкемжым шӱдыркален, верышкыже миен шинче, а Семон
лӱшкышӧ-влакым колышто-колышто да кертмыж семын ӱстембалым мушкынден колтыш
да кычкырале:
— Шып лийза!— кынел шогале.— Тӱртышӧ еҥым колыштыда, да?! Не выйдет!
Йылмыдам
шалашке колташ — тыгай пагыт огыл. Кажныже вашмутым кучаш тӱҥалеш! Шаланыза
чыланат, а мый райрӱдыш телефонограммым кызытак колтем!..
Кӧ пала, мом тудо районыш увертарен, но эрлашым Каритон кочам милиций кучен
кайыш.
— Кӧ йылмыжым шалашке колта, кажне дене тыге лиеш,— ялыште Семон ойлышт
коштеш.
А мый Ивук чӱчӱм чытен кертдымын вучем. Тудо гына Каритон кочам азап гыч
утарен,
Семоным верыш шынден кертеш, шонем.
Но чӱчӱ алят уке.
Пеш кужу улмаш фронт гыч толмо корно. Тымарте эше иктат пӧртылын огыл да...
* * *
Каритон коча ик арня гыч мӧҥгеш тольо, но шкетын огыл, а партий райком
секретарь
Ватюков да милиций пашаеҥ дене пырля.
Тиде кечынак тӱшка погынымаш лие.
Ончыч адак Семон мутым нале.
Райком секретарьым шекланен ончыштын, тудо шыже паша эртыме, тӱрлӧ заданий
да
планым илышыш пуртымо нерген каласкален пуыш, шкенжымат мокталташ ыш мондо.
Колхоз пого йоммо нерген тыге умылтарыш: "Мыйын титакем тыште уке, вет мый
завхоз
омыл. Конешне, шекланен шуктен омыл. Но, чаманен каласаш кӱлеш, мемнан
коклаште
калыкым луген коштшо-влакат улыт. Нуным вигак пален налаш йӧсӧ. Тӱрлӧ шолып
чаракым ыштылын, колхозлан ончыко каяш мешаят, калык коклаште
провокационный увер-влакым шаркалат. Нунын кокла гыч иктыже — Сергеев
Каритон".
Теве кузе! Колыштат председательым — чылажлан Каритон коча титакан.
Мутым Каритон кочалан пуышт. "Семон колхоз нерген огыл, а ондак шке
мӱшкыржӧ
верч азаплана,— вик тура каласыш тудо.— Йӱшӧ коштеш кажне кечын..."
Райком серетарь тудым лугыч ыштыш:
— Сергеев йолташ, тый йӱын коштмыжым ужынат? Кушто, кунам, кӧ дене?..
Каритон коча изишак ӧрмалген кайыш, йӱкшат вашталте:
— Мый? Уке, Ватюков йолташ, кленча гыч темен шинчымыжым ужын омыл, а руштын
коштмыжым ик гана веле огыл ужынам, тидым кеч-кӧ деч йодса...
Шеҥгел теҥгылыште шинчыше ӱдырамаш-влак шоҥгылан полшаш пижыч:
— Чын тиде...
— Йӱын коштмыжым эре ужына...
— Шоҥго еҥ ондалкалаш тӱҥалеш мо?
Райком секретарь карандаш дене ӱстелым пералтыш:
— Мутым налаш шонышо-влак улыт, векат. Толза тышке, пожалуйста. Мо, иктат
уке?
Арам! Тугеже вер гыч кычкыркален ида шинче! — Каритон коча могырыш савырныш
да
шылталенрак каласыш:
— Еҥ деке пуреден, йӱын коштмыжым тый, Сергеев йолташ, ужын отыл, а
критиковатлет... Ик фактымат каласен шыч керт. Тыге керек-кӧмат эпере
шӱктараш лиеш... Сай
огыл.
Райком секретарь пӱжалтше саҥгажым ӱштыльӧ, тувыр полдышым мучыштарыш. Вара
залышке ончен ойлаш тӱҥале:
— Йолташ-влак, ме войнан законжо почеш илена, садлан кажныже кӱкшӧ
сознательностьым ончыктен шогышаш улына. А "Элнет" колхозышто, ужамат,
южышт йоҥылыш корныш
шогалыныт, колхоз поянлыкым шалатылыт да эше вуйлатышын авторитетшым
луштарен
шогат, тӱрлӧ шоякым шаркалат... Ме, конешне, тидым чыла терген лектына. Но
доказатлаш кӱлеш, Сергеев йолташ, а амал деч посна еҥ ӱмбак лавырам
кышкыман огыл.
Шыҥа чоҥештен кайымымат колаш лиеш — колхозник-влак тыге шып шинчат.
— Ме шагал тунемше улына, шукыжым, можыч, огына умыло,— Каритон кочан
оралгырак
йӱкшӧ шоктыш.— Но кеч-мом мый денем ыштыза, шке мутем деч ом шӧрлӧ: шымле
пуд
пырче кӱвар шелше гоч йоген пытен огыл! Тиде шымле пуд, Ватюков йолташ, йот
велыш каен... председатель тудым ужатен! Мыняр кинде! Шужен, пуал пытыше
йоча-влаклан теле гоч кочкашышт сита ыле. Эше тыглай пырче огыл, а урлыкаш
— мемнан
эҥертышна. Теве молан кодшо погынымашыште каласышым: тыгай председательлан
ӱшан
уке! Шкет илыше Настасий тынаре шалатыл кертын огыл. Да декабрьыште, отчет
погынымаш вашеш, чыла висыме, учетыш налме ыле. Тугодым чумыр пырче
верыштак лийын... Да трук тылзе жапыште шымле пуд — йок! Кузе тыге?
— Ойлен пытарышыч мо, Сергеев йолташ? Шич верышкет! — райком секретарь изи,
пӱсӧ
шинчаже дене вӱрж семын шӱтен калыкым ончал савырныш да кажне мутшым руал-
руал
каласымыла, йодышташ тӱҥале:
— Председательын клат гыч киндым наҥгайымыжым кӧ ужын?
Чыланат шып шинчат.
Милиций гыч толшо сур шинелян пӧръеҥ калыкым алгаштареш пиже:
— Ида лӱд, йолташ-влак, мыланна чыла пален налаш кӱлеш!
Но садак иктат йӱкым ыш лук.
Райком секретарь, вуйжым рӱзалтен, игылтын воштылале:
— Теве тыге, колхозник йолташ-влак... Иктат ужын огыл, иктат колын огыл, а
район
мучко манеш-манешым шаркален моштеда. Ончет, Йошкар-Олашкат вашке
шуктеда... Мый
ончылгоч тыланда каласем: тыгай кугу эҥгекым колхозлан кондымым ме эше
тергаш
тӱҥалына, кӱлеш мерым садак ыштена... Мутым налнеда мо, Микубаев йолташ?
Пожалуйста, председательым колыштына.
Тымарте ӱстел воктене шып шинчыше Семон кынел шогале.
— Те ынде шке ужыда, Ватюков йолташ... Теве молан телефонограммым тунам
колтышым. Мом чытен илем — шке ужыда. Сергеев Каритон гай калыкым луген
коштшо ялеш
кодеш гын, мый тетла председатель лийын ом керт. Те, Ватюков йолташ, чын
кала-сышда, авторитетым луштарымаш, калыкым сырыктылмаш да молат — тиде
чыла Сергеевын пашаже! Пеҥгыде мерым приниматлыза...
— Йӧра, йӧра, умылышна, Микубаев йолташ,— райком секретарь тудым лугыч
ыштыш да
адак погынышо-влак век савырныш: — Ну, пагалыме колхозник-влак, нимогай
йодышда
тетла уке, иктат ойлаш ок шоно, векат. Тугеже погынымашым пытарена...
Тыгодым омса воктене шинчыше пӱгыр тупан Шепан коча, кокыралтен, кынел
шогале.
— Тый кушко тынаре вашкет, кочай? — йодеш райком секретарь. — Шоҥго куват
деке
але шуат. Вучалте погынымашым официально петырымым...
— Мый, секретарь йолташ, нигушкат ом вашке, жапем уло. Сандене воктекет
миен шогалнем да икмыняр шомакым каласынем,— Шепан коча теҥгылла кокла гыч
ӱстел воктек
эркын миен шогале. Тыгодым Семон иканаште куптырген шинче да тумна семын
пылтполт ончышташ тӱҥале.— Ончем, мый гаяк шоҥго еҥлан, Каритонлан, ала-
могай мерым
приниматлаш шонеда. Молан, мо верч? Председатель ӱмбак лавырам кышкен, шоям
шаркален коштеш, маныда? Тугеже, секретарь йолташ, мыйымат тудын дене пырля
наҥгайыза, молан манаш гын, Сергеев Каритон чыла чыным ойлыш. Ондалкалаш
мемнан ийготна эртен... да кӱлешыжат уке. Каритонлан председатель должность
ок кӱл. Товар да
кольмо — теве мемнан паша ӱзгарна. Ӱмыр мучко нунын дене ыштен иленна,
колымешке
тыгак лиеш...
— Тый, пагалыме йолташ, рашрак, лачымын, ойло... — Ватюков чытамсырлана.
— А мый лачымынак ойлем! Мемнан председательын языкше пеш шуко... Йӱэш!
Ӱдырамаш-влак дене путайкален коштеш. Иктыланат секрет огыл: завхоз
Настачий тудлан
кӧра колыш, а ынде, вожылдымо, колышо еҥым титакла, пуйто тудо шолышт
пытарен.
Ӱдырамаш-влак лӱшкаш тӱҥальыч: "Тиде чын! Намысдыме тудо!"
Райком секретарь нуным шыпланаш йодеш, а Шепан коча, председатель ӱмбак
ончалын,
кугун шӱлалтыш:
— Тура мутлан тый ит сыре, Семон, тый шке кукталтын пытышыч, а поро еҥым
тошкен
кышкаш тӧчет, пеҥгыде мерым приниматлаш йодат. Мый колышт шинчышым, но
тетла чытен ом керт. Шарнет, Семон, Настачийын кайымыж деч иктаж лу кече
вара клат гыч
ик воз киндым наҥгайышыч? Йӱдым! Можыч, ик гана веле огыл наҥгаенат, но мый
тунам веле ужынам. Авырен шогалтышым тыйым, шарнет? Кузе вашештышыч?
"Кочай, тый
ужын отыл. Йылметым кучо, уке гын..." Лӱдыкташ толашышыч. Воктенет ала-
могай палыдыме еҥ ыле, мемнан ял гыч огыл, шӱргыжым малакай дене петыраш
тӧчыш... А эрдене орол гыч тольым — пӧртӧнчылнем ик мешак уржа пырче! Ватем
ойла: "Семон
йӱдым пыштен кодыш, мариет пала, мане". Тудо мешакет кызытат чуланыште
шога, ик
пырчымат тӱкымӧ огыл. Теве кузе лие...
— Ну-ко, ну-ко пеш оҥай, — шинелян пӧръеҥ шӱштӱштым тӧрлатен йӧнанрак
шинче.—
Давай умбакыже каласкале, кугызай!
— Мом эше ойлаш?— Шепан коча кидшым шаралтыш. — Вич йочаже Семонын уло,
сандене
тымарте мутым луктын омыл, чаманенам нуным. Икшывын огыл вет титакше...
Саде мешакым тунамак клатыш наҥгаен кодаш кӱлеш ыле, но вара шкежат лӱдым.
Могай наказанийым шонеда, тугайым пуыза. Тыланда чонем почым — шканемат
ласка лие. Чын эре
чынешак кодеш, шылташ тудым ок лий...
... Кум кече годсек, эр гыч кас марте, клатыште терген кийышт, счетоводын
книгажым лышташлен лектыч, кажне колхозник деч, манаш лиеш, йодышт нальыч,
райрӱдӧ
гыч адак кум еҥым полышкалаш колтышт.
Кум арня гыч суд лие. Семонлан шым ийым пуышт. Шепан кочамат судыш ӱжын
наҥгайышт, но свидетель семын колышт налмек, мӧҥгеш колтышт.
А колхоз председательлан, вучыде, Вӧдасий еҥгайым шогалтышт...
17
Апрель — леве пагыт.
Уремыште изэҥер-влак, лум вӱд дене ташлен, корем могырыш шырге йогат, а
Ивук
чӱчӱ ала-молан алят ок кой. Но толаш сӧрен вет! Кеч ик серышым адак колтем
ыле!
Молан ок тол, молан ок возо, авай дене коктын шонен шотым огына му.
Мыланна, вучен илышылан, ик кечыжат талукла чучеш.
Лум чыла шулен пытен огыл гынат, калык, пулвуй даҥыт лавырам келын, пасушко
лекте. Мыят нунын дене пырля коштам. Урок пыта веле — вик тушко. Ӱмашсе,
кылмен
кодшо пареҥгым кычалына.
Пиал лиеш гын, ик ведра тич погем, шотеш ок тол гын, иктаж коло-кумло
пареҥгым
веле муам. Но тидыжат кумылым нӧлталеш: содык яра кид дене мӧҥгеш от
пӧртыл. Пасу гыч лавырген пытыше толам, а ушыштем Ивук чӱчӱ веле: теве
почын колтем омсам
— ӱстел коклаште авай дене пырля чайым йӱын шинчат, оҥыштыжо орден да
медаль-шамыч йылгыжыт...
Чӱчӱ визымше майыште, вучымо дене ноен пытымек веле, толын пурыш.
Омсам почо, лондемым вончыде, ончен шога: кужу сур шинелян, ужар картузан,
вачыштыже котомка кеча...
— Салам лийже! Теве мый тольым.
— Ой, шоляш... шоляшем! — авай шӱешыже кержалтын шорташ тӱҥале.— Кӧлан
пӱрен,
тудо толеш! Ой. шоляшем, илыше кодынат, Юмылан тау. Шешке гына... вучен ыш
шукто...
— Акай, ит шорт, мый чыла палем,— ойганен, чӱчӱ мане.— Ферме воктеч эртен
кайышемла Шепан кочам ужым, тудо каласкален пуыш...
Шинельжым кудаше, олымбак шинче, кидеш эҥертен, вуйжым сакыш да, ик мутым
пелештыде, кӱварыш ончен шинчыш. Вара йодо:
— Акай, каласе, кунам тиде лие... Ну, Настасий ден Семон коклаште? Фронтыш
кайымекем тунамак але варарак?
— Уке, шольым, йоммет нерген увер толмеш шкенжым сайын кучыш. Утыжым нимат
кала-сен от керт... Юмо серлаге тудым.
— А тый уш-акыллан изиш туныктем ыле...
— Ойленам, шольым, ик гана веле огыл ойленам. Но могай ватетын койышыжо —
шкеат
палет! Ик вашмут веле тудын: "Ивук деч посна тӱняште илымем ок шу. Ида
пижедыл,
ида йыгыжтаре..."
Чӱчӱ адак шыпланыш. Вара эркын ойла:
— Шӱмем коршта, акай, чонем йӱла... Но тудымат, очыни, умылаш кӱлеш.
Настасий
гына тыште титакан огыл, шонем. Эх, война, война... Тудо илышнам пужгален,
печкалтарен пытарыш! Ик ешымат ӧрдыжеш ыш кодо тиде война!..
— Каласе, шольым, тый тушеч толынат, кунам пыта тиде каргыме сар? Чыла
шӧным
шупшын шынден, шинчавӱд ыш код! Кунам сеҥена ужмышудымо Гитлерым?
— Сеҥена тудым, ӱшане, акай. Кырен шалатена фашист кашакым! Вий ынде мемнан
могырышто. Чот кырена нуным, касвелыш поктена... Но мочоло мландынам
руалтен налын! Жап кӱлеш, иканаште ок лий.
— Вашке огыл тугеже,— шӱлалтыш авай.— Мом ыштет? Чыташ, вучаш перна! Йӧра —
эн
нелыже шеҥгелан кодо. Тыят, шольым, Юмылан тау, илыше улат. Могай кугу куан
мыланна! Вуемат пӧрдеш, эсмаса ыжымат йод, кузе утлышыч? "Увер деч посна
йомын"
манын возеныт ыле... Ой, мом йодышт шогем? Кудаш шинелетым, шич ӱстел
воктек!
Ивук чӱчӱ шинельжым кудаше — мыйын шинчамат шаланен кайыш. Оҥыштыжо
чолгыжшо
Йошкар шӱдыр кок орденым да "За отвагу" медальым ужым.
Чӱчӱ! Могай тале салтак тый улат!
Кунанен ончымем тудо ужо да шинчажым пӱял колтыш. Чӱчӱм вучен илымем годым
шонен
коштам ыле: толмекше вик шӱешыже кержалтам, а тудо, мыйым ӧндалеш, кузе
илымем,
тунеммем нерген йодышташ тӱҥалеш...
Но теве вашлийна, а ме ойганен мутланен веле шинчена.
Чӱчӱ шуко ойлаш ок йӧрате, но фронтышто фашист-влак ваштареш кузе
кредалмыжым
содык умылен нальым.
... Тудо шке машинаж дене фронтыш кайышыжлак бомбежкыш логалын. Машинаже
йӱлен
пытен, а шкенжым, пеҥгыде кап-кылан салтакым, разведротыш налыныт.
Икана чӱчӱм да эше ныл йолташыжым "йылмым" кондаш колтеныт. Тушман
траншейыште,
пычкемыш йӱд дене пайдаланен, нуно ик немыч офицерым перен аҥыртеныт да
купан
чодыра корно дене полк верланыме могырыш нумал наҥгаеныт. Кумшо кече гыч
шужен,
ноен пытыше разведчик-влакым пулемет дене лӱйкален вашлийыныт: "йылмылан"
коштмо
жапыште фронт линий вашталтын улмаш, тыште ынде немыч-влак озаланеныт.
Лӱйкалымаште пленный немыч офицер колен, а вич разведчик чодыраш шылын
утлен. Фронт линий гоч лекташ икмыняр гана тӧчымек, партизан-влак деке
ушненыт. Вара тушто,
партизан отрядыште, чӱчӱ фашист-влак ваштареш кредалын. А разведротышто
тудым
вученыт-вученыт да, ӱшан пытымек, увер деч посна йомшо-влак спискыш
пуртеныт,
шочмо ялышкыже извещенийым колтеныт.
Ик ий гыч партизан отряд армейский часть дене ушнен. Ик кредалмаште Ивук
чӱчӱ
кок гана ойыртемалтын. Лӱйкалыме деч лӱдде, келге лум дене нушкен миен,
тушман
дотым гранат дене пудештарен, а вара отделенийже дене пырля, молым
ончылтен, немыч штабым руалтен налын, командирыштге. Чӱчӱм орден дене
наградитленыт, лу кечылан отпускым пуэныт.
Ме авай дене коктын, шӱлалташ тоштде, колышт шинчена.
— Могай тый молодец улат, шольым!— авай кугешнен ойла.— Сар деч ончычат
Семык
пайремыште пеш патыр улат ыле, фронтыштат моштен кредалат.
Авай ӱстембак сийым погкала, а Ивук чӱчӱ, чӱч шинчын, котомкаж гыч
костенечым
луктедаш пиже: пел сукыр шем кинде, кум моклака сакыр, кок банке консерве
да кагазеш пӱтырымӧ сӧсна коя... Мый, шӱвылвӱдым йоктарен, чӱчӱ йыр пӧрдам.
Ӱстелтӧрыш пырля шинчын, авызлаш тӱҥална. Могай тамле, шер темыше кочкыш!
Пареҥге деч
молым от уж гын, кинде шултыш ден шпик (сӧсна коям чӱчӱ тыге манеш) — Юмо
кочкыш
семын лие...
Сакыр моклакам кидеш кучен малаш возым.
Эрдене кынельым — Ивук чӱчӱ Кожлаерыш лектын каен, шкенжын оньо кува-
кугызаж деке. Авай вуйым рӱзалтен йырымлалтыш:
— Кузе Настасийжым йӧрата ыле?! Тудын деке кайыш, шӱгарыш...
Шуко йодыштнем ыле Ивук чӱчӱ деч; икмыняр кече мемнан дене каналта шонышым.
Но
чыла вес семын савырныш.
Кожлаер гыч толмек, увертарыш:
— Каем эрла...
Ме авай дене ӧрын, ӧрткен колтышна.
— Кузе тыге, шольым?— авай йодеш.— Шке ойлышыч вет: "лу кечылан". Молан
тыге?
Можыч, аптыранен коштат, кочкаш огына му шонет? Тидлан ит азаплане: лач
таче
Вӧдасий правленийыш ӱжыктыш, ныл кило ложашым возен пуыш... Тыланет! Тый
вет тугак мемнан улат, колхозник, да эше фронт гыч толшо. Ложашлан каяш
тарваненам
ыле.
— Тиде пеш сай, акай. Налын кондо.— Ивук чӱчӱ уремыш ончале да адак ойла:—
Миен
тол, акай... А мый тыште ом керт. Куш ончалам — чыла вере тудым,
Настасийым,
ужам. Лучо адак фронтыш, йолташем-влак деке...
— Шке палет, шольым,— шӱлыкын авай пелештыш.
А кастене, кас кочкышым ыштымына годым, Ивук чӱчӱ ойла:
— Акай, давай тыге ыштена,— кӱсенже гыч сравочым луктын, авайлан кучыктыш,—
эрла
Володя дене коктын мыйын суртышкем кусныза да перкан лийын илыза. Тыште
тувырашда теве-теве сӱмырла. Ужат, чараклан кӧра веле авагашта куча...
— Тау тыланет, шольым, мемнан верч тургыжланыметлан,— авай сравочым
кидыштыже
пӱтыркала.— Шке суртпече улмо ӱмбач еҥынышке илаш пураш оҥай огыл...
— Ну, акай, кӱлдымашым ит ойло,— чӱчӱ шыргыжалме гай койо.— Мыйже еҥ улам
мо? А
тыйым войнат ыш вашталте, тугаяк вожылшо кодынат. Ойлымем вучыде, вигак
куснаш
кӱлеш ыле, а ынде мый шке темлем, ӧрын ит шого. Еҥ пӧртыш огыл вет, мый
шочмо
шоляшет улам. Тый дечет посна мыйын иктат кодын огыл. Адакше куш каем —
палет.
Илен кодам але уке — иктат ок шинче. Толам гын, у пӧртым ыштена... — Чӱчӱ
ӱмбакем ончалын, мый дечем йодеш:— А тый кузе шонет, Володя?
— Мый келшем, чӱчӱ. Мӧҥгеш толмекетат вер чылалан сита, пӧртетше могай кугу
да!
— Ну, тугеже кутырен келшышна,— чӱчӱ мутшым кошартымыла мане. Тый чыла
умылышыч,
акай?
— Умылышым, шольым. Юмо полшыжо мӧҥгеш сайын савырнен толашет!
— Вот тиде вес паша. Мутетым шукташак тыршем...
* * *
Эрлашыжым Ивук чӱчӱм ме адак фронтыш ужатышна. Кужер марте Вӧдасий имне
дене намиен кодаш сӧрен ыле, но чӱчӱ тауштен отказыш. "Палыме корно дене,
Элнет гоч,
тура каем",— мане.
Ме, чеверласен, киднам рӱзен кодна. Ужарген шогалше тымык да лыжга пӱртӱсым
ончалат да отат ӱшане: неужели тушто, мӱндырнӧ, кугу сар кызытат чарныде
мӱгыра?



052398
************************************************************************
5—23
МАРЛА КАЛЕНДАРЬ

МАЙ
Шошо ага тылзе

Май — шошо жапын пытартыш тылзыже. Тудын койыш-шоктышыжо калык
календарьыште улшо лӱмлаштыжат палдырна. Шуко вереже ага тылзе маныт. А
эртыше тылзе (шояк аҥа
тылзе) дене таҥастарен, эше чын аҥа тылзе ышталыт. Тиде пагытыште мланде
пашалан
кӱлынак пижыт. Эрвелмарий-влак коклаште, тыгак Шернур, Марий Турек, Торъял
велне
мланде кошкымо тылзе манынат палемдат. Пагыт дене келыштарен, олыкмарий-
влак эше
куку мурымо тылзе лӱмдат. А лышташ шочмо тылзе, нӓмбес сӓска тылзе (мотор
саска
пеледыш) каласен ойлымо эрвелмарий мурылаште аралалт кодын. Туге гынат шошо
ага
тылзе манмыже утларак шарлыше.
Май шошым кошарта. Тиде тылзыште уло пӱртӱс ужарга, чодыра ден чашкерлаште
тӱрлӧ
кайыкын весела йӱкышт йоҥгалтеш, сандене майым мландым уэмдыше тылзе манына
гынат, йоҥылыш огына лий. Вет шуко календарьыште ты пагытын лач тиде
ойыртемже палемдалтеш. Майи — грек-влаклан курык тайылыште ужар шудо дене
леведалтмым ончыкта, итальянец-влаклан шошо — мландым рвезешта. Тышечынак
пеледыш тылзе, йӧратымаш тылзе лӱм-влак иланеныт. Санденак, очыни, славян
калык йылмылаште травень
травник манме пале кодын.
Май — шуко йыжыҥан тылзе. Тудын ик арняже весыж деч палынак ойыртемалтеш.
Майыште йӱд чот кӱчыкемеш, туртеш, но садыгак Йӱштӧ кугызан уныкаже —
покшым —
кылмыкта, лышташ ӱмбалым ий чора налеш. Но ондак кынелше кече тудым
шулыкта,
лупсыш савыра. Кава март тылзе дене таҥастарымаште пич-кандалге лиеш. Жапын-
жапын, волгыдо пыл ора-влак ийын эртат, вара эркын шаланен шулен йомыт.
Южгунам
воштылшо чуриян кечым нугыдо пыл петыра. Тудым кораҥдаш тыршен, писе
йоҥежан
кӱдырчӧ кавам сургалтарен колта, чыла чонаным помыжалтара.
Такше шошо йӱр шыман шурген эрта. Кече ончалеш — мланде свежа юж дене
шӱлалта.
Йырым-ваш тугай тамле пуш, каласен мошташат ок лий. Шымлыше-влак ты
пагытыште
гына лийше моткоч пайдале тазалык шӱлыш улмо нерген палемдат.
Майыште кеч-кушко кай, чыла вере кайык йӱк чоным вӱчка. Пасуш лектат —
турий мурым колат. Семже ӱлыкӧ волгыдо шерым йоктарымыла чучеш. Такшым,
мемнан кундемыште кум тӱрлӧ турий ила: пасу турий, упшан турий, чодыра
турий. Нунын кокла гыч
эн мастаржылан чодыра лоҥгасыжым шотлат. Шошо пӱртӱс сӧралген шумеке, шочмо
кундемышкышт моло кайык-влакат толын шуыт, эн ончыч — мӱкш кочшо кайык
(щурка золотистая), ӱжӱвӱр (иволга). Озым изишак нӧлталтмеке, пулдырчо ден
каршын йӱкышт
шокташ тӱҥалеш. Шыҥа шукеммеке, тылзе мучаште, вӱрзӧ (стриж), локамагайык
(сорокапут-жулан) пӧртылыт. Мо оҥайже: теве локамагайык, тудым шуко вереже
шопреҥге
маныт, йӱдым чоҥештылеш. Тудо выче-вучо пыстылан, кугу умшан. Кочкын
темешат,
укшыш шинчын, памаш йыргыктыме йӱк дене мура.
Пӱртӱсын уэммыжым эскерен, кугезына-влак ончыклык пагытымат палаш тыршеныт.
Нуным эн ондак мланде паша тургыжландарен. Курал-ӱдышаш нерген ик койыш ден
весыж
коклаште кыл улмым шинчен, ятыр палым шочыктеныт: Куэ лышташ шарлыме годым
пасум
куралман; Куэ лышташ вичкумыраш окса кумдык шарлен — ӱдаш врема; Куэ лышташ
тӱҥ
гыч шарла — ондак ӱдыман; Пызле пеледеш — йытын ӱдаш йӧра; Умыла воштыр шеч
кутыш лийын — ӱден пытарыман; Ломбо пеледалташ тӱҥалын — тар (просо) ӱдаш
йӧра;
Кожгичке йошкарген — шемшыдаҥ ӱдаш врема.
Кайык да моло чонан-влакын илышыштым эскерымашат кресаньыклан шкешотан
календарь
лийын: Шырчыкын игыже омарта гыч вуйжым луктын кычкыраш тӱҥалеш — кыне ӱдаш
жап;
Пормо лектын — пареҥге шындаш келша; Ужава магыраш, кычкыраш тӱҥалын —
шӱльӧ
ӱдаш лекман.
Ага тылзе — тӱрлӧ койышан тылзе. Арня эрта — чылажат манме гаяк весештеш.
Тылзе
тӱҥалтыште шемкудыреч ден ошкудыреч гына чеснам пойдарат гын, варарак нунын

тӱшкаш молат ешаралтыт. Эҥер сер воктене, корем тайыллаште, нугыдо шем-ужар
шудо
коклаште ош тӱсан поҥго лектеш. Лӱмжат — ошвоҥго, шемшудывоҥго. Тудо
тоштеммек
кошка, но нуным шукш ок нал. Шемшудывоҥго дене шолтымо шӱр чыве шыл гыч
шолтымо
лемым ушештара. Тиде поҥгым рушлаже майский гриб малдат. Тудым ломбо
пеледме жапыште погаш келшен толеш. Тиде времаштак тутло шолывоҥго лектеш.
Тудо шудо коклаште огыл, а пеле шӱйшӧ шоло кашка воктен пызнен кушкеш,
олача-вулача чыве пыстыл тӱсан, салмагиндым ушештара. "Кунам ошын койын
ломбо пеледеш, тунам тамле
пушан шолывоҥго лектеш!" — муралтен ойла ыле Марий Элын калык поэтше Осмин
Йыван. Адак шарнем: кочам эҥыжвондо коклаште улшо шоло пундашыш, воктенже
пӱчкын
пыштыме шоло кашкаш тувыртышвӱдым кече коден шава да йоча-влакым свежа
поҥго шӱр
дене сийла ыле. Икмыняр жап гыч тушко савырнет, шолывоҥгет адак шарлен
шинчын.
Пӱртӱс тӱс дене куанен, пашаче калык куанжым тӱрлӧ пайремлаште ончыкта.
Курыкмарий кундемыште, мутлан, майын визымше кечыже — Пиры канымы кече.
Канымы мутшо
водно, ончычсо шомаклам ончыкта. Вет эрлашыжым (6-шо числан) Вольык лукмо
кече.
Ойленыт: пуйто пире кӱтӱ вольык ӱмбак керылтшаш ваштареш вийым пога,
каналта.
Сандене курыкмарий коклаште, Обрашнурышто, тыгай ырым уло: Пиры канымы
кечын
ылыкшым, ыжаргым тодыштак ак яры — пиры шарыкым наҥгая. Курыкмарий-влак
Йогорйывы айо — вольык лӹкмӹ айо маныт. Тиде кечын капка ончылан шикшан
тулвуйым пыштат. Тиде шикш гоч лукмеке, вольыклан чер ок пиж, шоненыт. Эше
тыгак поктен лукмышт деч ончыч кугече вӱргечын кӱрышт кондымо лӱмегож уа
дене вольыкын тупшым
ниялтат.
Тиде кечак Урлыкаш лукмо кечылан (пайремлан) шотлалтын. Тыгодым тӱҥалтышым
гына
ыштат. Урлыкаш комдышкышт шурно пырче дене иквереш мужырдымо (5,7,9) муным
пыштат. Ӱдаш тӱҥалтышым ышташ еҥым ойырат. Тидлан кӱчымӧ муным шолтен,
кажныжлан
пуат. Кӧлан тичмаш кӧрган муно логалеш, тудо тӱҥалтышым ышта. Кум кормыжым
шуэн
колта гына, сита. Но тыгодым мурен ойлышаш: "Пырчыже лийже полдыш гае,
олымжо
лийже камыш шудо гай, вуйжо лийже когыльо гане". Варажым карт кугыза тыге
ешара:
"Поро кугу юмо! Поро кугу пӱрышӧ! Мланде ава, мланде сакче! Мемнан таче
урлыкаш
лукмо кечына. Шурнына сай лийже: вожшым мушкыш гайым шочыктыза, олымжым
икияшвоштыр гай пеҥгыдым ыштыза. Парчаже лӧзан кушшо, пырчыже муно гай
лийже — шурнына ток шочшо!"
Палемден кодыман: урлыкаш лукмо кечын еҥлан тулым (шолнымым, шырпым) пуаш
ок
йӧрӧ — шӱльӧ шӱч вуян лиеш. Мланде ӱмбак вочшо муныжым ӱдыр-влак погышаш да
рокыш урышаш улыт улмаш.
Ага тылзын 6-шо кечыже Йогорин (Егорий, Юрий, Георгий Победоносец — тыге
палемадат черкызе-влак) кече семынат палыме. Тиде кече дене кылдалтше тыгай
пале-влак
улыт: Куку Йогорин ончыч мура — кеҥеж поро ок лий; Йогор кечын кылмыкта —
шемшыдаҥ чапле лиеш; Адак, моло пайрем дене таҥастарен, тыге муралтеныт:
"Йогор кечын
вараксим толеш, Покро арняште лум возеш. Кугече арняште лум кая, ото ӱшыкеш
киен кодеш. Тиде тӱняште мо кодеш? Лачак тиде муро веле кодеш".
Кок кече эртымеке, 8 майын, калык календарь почеш Кайык волымо кечым
палемдат.
Пуйто тиде кечын нуно кӱтӱ дене толын шуыт.
Марий еҥ — чодыран таҥже. Сандене ага тылзе тӱҥалтыште Чодыра именьик кечым
палемден. Тидлан тылзын лумшо кечыжым шотлен. Тиде кечын пушеҥгым руаш,
укшым тодышташ ок йӧрӧ — кеҥежым шолем, пожар ылыжын кертеш.
22 май — шошо Миколо. Тудын дене кылдалтше илыш-йӱла радам уке. Лач тыге
гына
ойленыт: "Миколо арня — лочо арня, пакчасаскам шындаш ок йӧрӧ, атыланен ок
куш".
Сандене кресаньык-влак ончычрак але ик арнялан варарак тарванылаш тыршеныт.
Ага тылзын йыжыҥыштыже кугун пагален палемдыме кече — кресаньык илыш дене
моткоч
чак шогышо Агавайрем. Тудо шукыж годым майыште палемдалтеш, южгунамже —
июнь
тылзыштат.
Ожно годым ты пайрем мланде курал — шогавуй — лӱмеш эртаралтын. Ага — тиде
шогаште улшо кӱртньӧ. Очыни, тидыже металлым чапландарыма гыч шочын. Аҥа
мут дене
кылдалтше огыл. Сандене шогавуй пайрем манашат лиеш.
Тиде пайремым эртараш лӱмын ото але чодыра воктен верланыше мотор вер
лийын.
Агавайрем отым чаткан кученыт: йырже пече лийын, пураш-кошташ посна капка,
кумалтыш эртараш ямдылыме вер. Ойлышна, жап шотшо тӱрлӧ вере тӱрлӧ лийын.
Но ик
кундемыштак шошо агаш лекме деч ончычат, тудын деч варат палемденыт. Ончыч
эртарымыжым Кугу агавайрем, вара эртарымыжым Изи агавайрем манын лӱмденыт.
Тичмаш пайремже кум кече шуйнен. Ончыч тӱҥ шотышто кумалыныт, варажым озым
пасушто да сурт еда эртареныт.
Кочкыш-йӱыш лыҥ лийын: мелна, подкогыльо, тувыртыш муно, салмамуно, эгерче,
шергинде, ӱяча, туара, ужар шоҥан шож пура... Шылан кочкышат, аракат койын
огытыл.
Вургемат шке шотан лийын. Карт кугыза шем шовырым чия да йошкар тӱсан потам

ӱшталеш, вуйыштыжо — теркупш. Пӧръеҥ-влакын ош теркупш, шовыр (ошат,
шемат), кыдалыште ужар але вес тӱрлӧ пота (шовыр тӱсан огыл) лийшаш.
Ӱдырамаш-влак тӱрлеман пайрем вургемышт дене ковыраланеныт. Оръеҥ вате-влак
сывынымат чиен кертыныт, ӱмбачышт гына ужар потам ӱшталыныт. Йолым чыланат
чаткан пидыныт. Икманаш,
агавайрем кугу пайрем гай лийын. Сандене кажныже чаткан чияш тыршен.
Агавайремым эртараш Миколо ден Семык коклам утларак келшышылан шотленыт. Ты
кечылан сурт кокламат, уремымат ончылгоч ӱштын эрыктен шынденыт, уто торым
кораҥденыт.
Пайремыште кумалтыш мутым ойлышаш карт ончылгоч палемдалтын. Тидлан яндар
йӱкан,
келыштарен кутырен моштышо, шкенжым шот дене кучышо, калык верч шогышо еҥ
ойыралтын.
Кумалтыш кечывал деч ончыч лийын. Карт кугыза, кыдал потаж (ӱштыж) гыч кӱзӧ
ден
товарым луктын, ваш пералта да тӱҥалеш: "Агавайрем юмо! Ме тыйым йодын
кумалына..." Вара мо йодмыжым ойла. Тулвуйым налын, сукен шинчыше калыкым,
шындылме
киндеркым тӱтырен савырна. Пытартышлан ойжым тыге кошарта: "Туто шурнан,
поян
илыза!" Калык ӱмбаке кормыж дене уржам, шӱльӧ, шыдаҥ, шож пырчым кышка.
Леве йӱр
лийже манын, вӱдымат шыжыкта. "Нур ото гае атыланен, нур куэла ошемын,
йолвала-нен, икияш воштырла ӱмырым шуен, кӱ курыкла куанен, курык саскала
пеледын, эр
ӱжарала волгалтын, эр кечылан нӧлтын, кечывал кечыла шарлен, ий гыч ийыш
илаш
йодына... Мемнан кумалтышым ӱлыл тӱтыра кӱшкӧ кӱзыктыжӧ, кӱшыл тӱтырам ӱлык
волтыжо. Алал кумылын алал лийже!" Варажым ваш-ваш сийлымаш тӱҥалын.
Кокымшо-кумшо кечын озым пасушто кумалыныт. Каласыман, кумалтыш кужун эртен

огыл. Пайремын эн оҥайже — тӱрлӧ модыш. Тудыжо шуко лийын. Отышто лӱҥалтыш
кечен. Ото йыр имне дене кудалыштыныт, куржын ӱчашеныт, тоям торашке да
кӱшкӧ кышкылтын ӱчашеныт, "шӱчан омарта" гоч, йолым кок могырыш шаралтен
тӧрштылыныт, муно дене модыныт, солыкым кучен, ото йыр кум гана савырненыт,
кандырам шупшын да
моло йӧн денат модыныт. Пӧлеклан оръеҥ вате-влак тӱрлымӧ солыкыштым
пуэденыт.
Мӧҥган-мӧҥгышкышт пӧртылмеке, пошкудо-влак икте-весыштым сийленыт, тӱмыр-
шӱвыр
почеш куштен-муреныт. Ваш-ваш полшымо, пырля пашам виктарен колтымо нерген
каҥашеныт. Кызытсе жапыште велосипед, мотоцикл, волейбол, футбол, баскетбол
дене
ӱчашен кертыт. Адак тошто годсо "тулвуй", "солык налын", "вӱдла йоген",
"кид кучен", "мужыр дене" модышлам да молымат мондыман огыл.
Тыге кугезына-влакын тошто пайремышт мемнам келшен илаш, ваш-ваш пагалаш,
тӱшка
пашам каҥашен виктарен колташ туныктат, а тидыже шошо пагытыште моткочак
кӱлешан.

Александр Китиков,
филологий наука доктор, профессор.



052498
************************************************************************
5—24
Сылнымут уремет, шеремет уверет...

Щабдар Осыпын лӱмгечыже

28 мартыште Шернур мланде шке лӱилӧ эргыжын — писатель Щабдар Осыпын 100
ияш
юбилейжым палемдыш. Райцентрысе А.Ф.Конаков лӱмеш тоштер, сылнымут мастарын
шочмо Изи Лужалу ялже, Мустай кыдалаш школ да Шернур тӱвыра пӧрт — теве
тыгайрак
лие пайрем корно тиде кечын. Йошкар-Ола гыч мийыше делегацийым Марий Элын
кугыжаныш секретарьже Н.Н.Гаврилов вуйлатен.
А 4 апрельыште Щабдар Осыпым шарныме кас М.Шкетан лӱмеш Национальный
театрыште
эртен. Шернур гыч толшо уна-влакым районсыо вдминистраций вуйлатыше
Е.В.Пайдышев
конден.

Писатель радам ешаралтеш

Тений ий тӱҥалтышлан марий писатель-профессионал-влакын радамышт кок еҥлан
ешаралте. Россий Федерацийысе писатель ушем приемный комиссийын пунчалже
почеш, Курыкмарий район Озерка ялыште илыше охотовед Леонид Васильевлан да
Йошкар-Ола гыч
Алексей Мурзашевлан писатель билетым кучыктымо. Ынде Марий Эл писатель
ушемыште
32 еҥ шотлалтеш.

Кӱкшын аклыме

Марий Эл Президентын 1998 ий 6 апрельысе Указше почеш писатель Юрий
Михайлович
Артамоновым марий литературым вияҥдымашке пыштыме кугу надыржылан Марий Эл
Республикын Почетный грамотыж дене палемдыме.



052598
************************************************************************
5—25

Марий художник Валерий Боголюбов

Валерий Алексеевич Боголюбов 1954 ийыште Морко районысо Ильинский ялеш
шочын,
марий кундемжын сӧрал пӱртӱсшӧ, пошкудыжо-влакын поро кумылышт, койышышт
рвезым
изинекак сӱретлаш таратеныт. Ончыкылык илышын сӧраллык тӱня дене кылдаш
шонен,
Валерий Йошкар-Оласе икымше номеран интернат-школыш тунемаш толеш. Тудым
1969
ийыште тунем лекмеке, Чебоксарысе художественный училищыш кая. Тушто рвезе
1969—
1973 ийлаште мастарлыкшым умбакыже шуара. Вара кок ий салтак корным тошка.
Шинчымашым да мастарлыкым умбакыже тапташ шонен, Валерий Алексеевич
Ленинградысе
И.Е.Репин лӱмеш живопись, скульптура да архитектура институтын станковый
графика
мастерскойжым тунем пытара. 1982 ий гыч Йошкар-Оласе художественный
училищыште
туныкта. 1993 ийыште Россий Федераций художник ушемыш пуртат.
Валерий Боголюбовын тӱҥ пашаже-влак марий яллан да тушто илыше калыклан
пӧлеклалтыныт. Тудо шке сӱретлаштыже тошто йыжыҥым да тачысе илышым иктыш
ушен ончыкташ тырша. Лач тыгай сынан улыт художникын "Шошо тӱҥалтыште",
"Вальс" (1989),
"Тукым", "Рвезе ден имне" (1991), "Пӧртылмаш" (1994) да моло радынаже-влак.
Валерий Алексеевичын пашаже-влак республикысе, Российысе да тӱнямбал
выставкылаште
ончыкталтыныт, южо сӱретше Индийысе, США-се, Российысе да Марий Элысе
музейлаште
аралалтеш.



052698
************************************************************************
5—26

Муро толкын

Унана композитор — Дмитрий Кульшетов

Композитор Кульшетов Дмитрий Михайлович Киров область, Уржум районысо Байса
ялеш
1928 ий 27 мартыште шочын. 1951 ийыште Н.К.Крупская лӱмеш Марий
пединститутым, а
1975 ийыште Озаҥ оласе консерваторийым "музыковед" специальность дене тунем
пытарен.
В.Колумбын "Комсомольский билет" почеламутшылан икымше мурым 1951 ийыште
серен.
Дмитрий Михайлович — шке гыч возымо да калыкыным келыштарыме латкандаш муро

сборникын авторжо.
1984 ийыште тудым РФ Композитор ушемыш пуртымо.



052798
************************************************************************
5—27

"Марий ушемын" конференцийже

4 апрельыште Йошкар-Олаште республикысет "Марий ушем" мер толкынын черетан
конференцийже эртен. Тушко сайлыме 117 делегат гыч 104 еҥ толын.
Тӱҥалтыш мутым Марий Эл Республикын кугыжаныш секретарьже Н.Гаврилов ойлен
да
Президент В.Кислицын лӱм дене делегат-влакым шокшын саламлен.
"Марий ушем" правленийын пашаж нерген ушем вуйлатышын алмаштышыже журналист

Б.Шамиев ойлен. Ревизионный комиссийын докладшым художник-искусствовед
Г.Соловьева ыштен.
Пренийыште Н.Шабруков (Советский район), Н.Попов (ушем вуйлатыше),
В.Денисов
(Волжский район), Б.Русинов (Куженер район), В.Яналов (тӱвыра да калык-влак
кокласе пашам виктарыше министрын алмаштышыже), А.Смирнов (Марий
университетын доцентше), В.Каписов (Кугыжаныш Погын вуйлатышын
алмаштышыже), Г.Пирогов (Журналист ушемын ответственный
секретарьже)ойленыт.
Конференцийыште 41 еҥан Каҥашым да 13 еҥан вуйверым сайлыме. Правленийыш
тыгай
еҥ-влак пуреныт: Н.Попов (ушем вуйлатыше, МарНИИ пашаеҥ, историй наука
кандидат), В.Мочаев (ушем вуйлатышын икымше алмаштышыже, журналист,
предприниматель),
Ю.Петров (ушем вуйлатышын алмаштышыже, врач), И.Алексеев ("Марий Эл"
газетын пашаеҥже, журналист), В.Васильев (МарГУ-н доцентше химический наука
кандидат),
Г.Григорьев (Морко районысо "Передовик" ял озанлыкым вуйлатыше, Марий Эл
Кугыжаныш Погынын депутатше), В.Денисов (Волжск районысо Помар кыдалаш
школын директоржо), В.Козлов ("Кугарня" газетын тӱҥ редакторжо, журналист),
Л.Никитина (Йошкар-Оласе 14 номеран школ директорын алмаштышыже),
А.Патрушев (МарГУ-н доцентше,
историй наука кандидат), Т.Степанова (республикысе тӱвыра да калык-влак
кокласе
пашам виктарыше министерствын пашаеҥже), Н.Шабруков (Советский районысо тӱҥ
врачын алмаштышыже) да Г.Яковлев (юрист).

Т.Анатольев.



052898
************************************************************************
5—28

Май Сеҥымашым конден

Кужу Кугу сар корныш
Кеҥежым лектынам.
Тул-вӱд вошт ныл ий коштын,
Ноен кид-йол, чонат.

Нимо мондалтын огыл,
Мый кушто лийынам,
А коштым пел Европым,
Элемым шоненам.

Лекмек эрден атакыш,
Куралым виктенам,
Эрвелышке, умбаке
Ушем ден онченам.

Тунам эртак шинчамлан
Ялемже койылден.
Тупеш йоммеш ончалын,
Авамже ужатен.

Пасу ден курык, олык,
Тораште чодыра
Ойленыт:
— Мӧҥгӧ пӧртыл.
Ме тыйым вучена...

Сеҥен, тушеч мый тольым.
Вашлийыч шӱм ялем,
Пасу ден курык, олык...
Эн тӱҥжӧ — аваем.

Кужу Кугу сар корныш
Кеҥежым лектынам.
Май Сеҥымашым кондыш,
Мыят — мочол-гынат.

Илья ПЕРШИН.



052998
************************************************************************
5—29

Лӱмгече

"Шӱмбел манаш жап шуын..."

Т.Е.Ефремовын шочмыжлан 130 ий темме вашеш

Тихон Ефремович Ефремов — марий историйыште ик эн жаплыме лӱм. Туныктышо,
поэт,
этнограф, музыкань, журналист. Теве могай паша дене чапландарен шкенжым.
Шочын
тудо 130 ий ожно Унчо ялысе (кызыт Морко район) кресаньык ешыште. Озаҥ
учитель
семинарийым пытарымек, туныктышо лӱмым налеш, Унчо ялысе Рӱдӧ марий школым
вуйлата, священник лиеш. Совет власть шочмеке, шке манмыжла, шӱм-чоныштыжо
революцийым ышта да, религий деч кораҥын, компартий радамыш пура, марий
шемерым туныктымо, почылтарыме пашалан уло вийжым, моштымашыжым пуа. Тудын
"Марий калыкым
волгыдыш ӱжмӧ мурыжо" национальный гимныш савырна. Но 1937 ийыште Т.Ефремов
шуко
моло еҥ семынак репрессийыш логалеш да нимогай титак деч посна палачын
пуляж йымалан кола.
Тиде данле еҥын шочмыжлан 125 ий теммым вич талук ончыч кумдан палемдыме.
"Передовик" озанлыкын да тудын вуйлатышыже, кызыт — Марий Эл Кугыжаныш
Погын депутат
Геннадий Савельевич Григорьевын, верысе администрацийын тыршымышт дене
тунам, 19
июньышто, Унчышто Т.Е.Ефремовын илышыжлан да суапле пашажлан пӧлеклалтше
сылне
пайремым эртарыме. Волгыдыш ӱжшӧ марийын землякше-влак теният тудын
лӱмгечыжым
палемдаш ямдылалтыт. Тидын вашеш Тихон Ефремовын (Епрем Тикынын) икмыняр
почеламутшым савыктена.

Марий калыклан

Тӱнян сылне чодыраштыже
Ош куэрлат кушкалеш.
Тӱрлӧ калык коклаштыже
Ош марият илалеш.
Тудын нерген каласет гын,
Шке йылмыжат улдалеш.
Умбакыже ойлалат гын,
Моло йӱламат кучалеш.
Ой, куэржат, кудыржат,
Тыланет шинча куана.
Ой, марийжат, шӱмбелжат,
Полшаш тыланет чон шона.
1922

Чевер ӱжара

Чевер ӱжара волгалтын,
Шем пычкемыш шаланыш.
Ош марийын йӧратымыже
Ынде толын шуале.
Таҥ-шамыч, кынелза!
Ош марийын йӧратымыже
Ынде толын шуале.

Эй, шӱмбелна-шамычна,
Шӱмбел манаш жап шуын.
Тиде мутшо — рӱдӧ мут,
Кӱлеш луктын каласаш.
Таҥ-шамыч, йывырталза!
Тиде мутшо — рӱдӧ мут,
Кӱлеш луктын каласаш.

Чевер тӱня кумдыкышто
Шуко калык ила вет.
Тӱрлӧ калык коклаштыже
Марият тӧрак шога.
Таҥ-шамыч, сай илыза!
Тӱрлӧ калык коклаштыже,
Марий-влак, тӧрак лийза.
1919

Первый март пайрем
(Марий калыклан) *

Эрден эрак кынелалын,
Пайреметлан ямдылал:
Вольыкетым кучалалын,
Кӱваретым ӱштылал.
Ош шовычым кондалалын,
Ӱстелетлан шаралал.
Клатышкет пуралалын,
Ош вургемым чиялал.
Мотор тӧрым каласет гын,
Портышетым шаралал.
Адак сайрак ыштынет гын,
Солыкетым сакалал.
Аныкетым пышталалын,
Сий-чесетым шолталал.
Первый мартысе тиде кечын
Паша гычет каналал.
Эй, шӱмбелем-шамычем!
Таче тендан пайремда.
Тиде мыйын шомакем —
Тока налме уверда.
Историйдам налдалын,
Ожсым лудын ончалза.
Уш ден сайрак шоналын.
Тудым ыҥлен налдалза.
Ял марийышкат лектылдалын,
Кутыралтен колтыза.
"Тиде мемнан илыш кечын
Пиал тольо" малдалза!
Тачысе кече тыланда
Область почмым ончыкта.
Ончык тендан ӱмырда
Чевер кечым ужыкта.
1922

* Тиде почеламутым автор 1922 ий 1 мартыште, Марий автономийым ыштымылан ик
талук теммым пайремлыме годым, калыклан лудын пуэн.

Каныме

Шӱмбел нерген ойлалына,
"Ончык кайыже" малдалына.
Садлан верчын шоналына,
Марийым туныкташ тӧчалына.
Мемнан илыш чеверлыкше —
Илен моштымо ялыште.
Адак ешаре манат гын,
Ыштен шуктымо сайыште.
Паша, паша манмаштат
Эре пашаштак илет мо?
Ноен пытыме мучаштет
Канен уэммет ок шу мо?
Кочшаш, йӱшаш шерге огыл,
Ужшаш, колшаш шерге вет.
Тыгай чесле мутшымат дыр
Тошто марийжак каласен.
Тиде туге лиймӧҥгӧ,
Кӧргӧ чоннамат шоналына.
Мӱшкырланна пуымӧҥгӧ,
Кумылланнажат муралына!
1919

Кече кечын шочалеш

Кече кечын шочалеш,
Меже шочына ик гана.
Тӱня жапше ок мӧҥгешт —
Мемнан ӱмыр эрталта.
Мемнан ӱмыр эрталта,
Айдыза сайын илалына!
1923

Осал йомеш, сай кодеш

Эр кечеет легылда,
Кас велышкет каялеш.
Айдемыжат шочылда,
Шоҥгеммашке эрталеш.
Мемнан кӱчык ӱмырна
Вашке эртен шуылдалеш.
Савырналтен ончалына —
Ӱмыр укат лийылдалеш.
Керек-кӧат, шочын-кушкын,
Йӱштӧ-шокшым ужалеш.
Тыге тудо, тӱрлым ужын,
Ушым поген илалеш.
Ужым-кольым манмаште
Теве тиде чын лиеш:
Чыла илыш шотышто
Сайже гына мокталтеш.
Йодыштшылан пуэн колташ
Ожсек марий каласен.
Шужышымат пукшен колташ
Ту шӱмбелак пеш шӱден.
Ой, шӱмбелем-шамычем,
Ӱмыр эрта, куржалеш.
Ида мондо ты мутем:
Осал йомеш, сай кодеш.
1922



053098
************************************************************************
5—30

"Ончыко" журнал — туныктышо.
Тудо поро ешет, шочмо мландет гай..."

"Мо тыгай тыланда "Ончыко" журнал? Мо тушто утларак келша да могай
ситыдымаш
уло?" йодна ме лудшына-влак деч. Таче номерыште марий сылнымутым йӧратыше
кум
йолташнан вашмутшым савыктена. Нине йодышлан моло лудшо-влакат серышым
возен
кертыт. Вучена.

Иван ГЕРАСИМОВ, "Кугезе мланде" мер-политик ушемын ответственный
секретарьже:

— Ятыр еҥ, иктаж-могай тӧра пӱкеныш шичмекыже, шкенжым кугун тунемше,
культурныйлан шотла. Но тидын годымак шке шочмо йылмыж дене начарын кутыра,
мут поянлыкше незер. Тудо марий йылме дене савыкталтше газет ден журналым
ок луд, тыге
йылмыже ок пойдаралт. Нунын чоныштышт шочмо кундемысе калыкын тулжо ок
шижалт.
Психологийышт, шижмашышт вашталтеш. Газет ден журналлан подписке эртыме
годым
марий изданийлан ок сералт да эше ойла: "Умылаш ок лий, неле йылме дене
возат".
Чын ойлаш гын, тудын интеллектуальный кӱкшытшӧ волен, ласка, сылне,
шыматыше
мут-влак тудын йылмыже гыч йомыныт.
"Ончыко" журналым налын да лудын шогышо-влак ончыкылык тукымланат шӧртньӧ
деч
шерге пӧлекым кодат. Тидым ме кызыт эше огына умыло, огына акле. "Ончыко"
журнал
— туныктышо. Тудо поро ешет, шочмо мландет гай ласкан шымата, мыланна
национальный самосознанийым кушташ полша.
Журналым лудат — ушет писемеш, йылмет лывырга, шӱмет шочмо калыкын йӱлаж
деке,
марий пӱртӱс деке чакырак лиеш. Тудо шке калыкын шӱлышыж дене илаш, мер
пашаште
чолгарак лияш кумылаҥда.
Ой-каҥашем могай лиеш? Мыйын шонымаште, марий фольклор произведений-влакым
тӱрыснек савыктен лукташ кӱлеш. Кумалтыш мутымат ӧрдыжеш кодыман огыл. Вет
нуно
марий йылмын образше гай улыт: поян мут савыртыш, предложений чоҥалтме,
таҥастарымаш, мондалташ тӱҥалше шомак-влак. Тидым ме нигунам мондышаш
огынал.
Те шуко кундемла гыч поэт, прозаик, драматург, критик-исследователь-влакын
материалыштым савыктеда. Нунын пелен кӱчык биографический данныйыштым
савыктеда гын,
оҥайрак лиеш ыле дыр. Посна номерым ик район гыч лекше литератор-влаклан
пӧлеклаш лиеш, очыни. Самырык возышо-влакланат верым кумданрак ойыраш
кӱлеш. Тыгак
лиеш очерк семын кажне район гыч лекше искусство пашаеҥ-влаклан "Тендан
пашада —
марий калыкым моктымо муро" лукым почаш. Эше марий калыкын палыме еҥже-
влакын
лӱмышт дене кундемыштына урем, школ, библиотека лӱмым пуымашке журналлан
ушнаш
уто ок лий, шонем.

Анатолий РЫБАКОВ, пенсионер:

— "Ончыко" журнал дене 1994 ийыште, тылзе еда лекташ тӱҥалмекыже, лишкырак
палыме лийым. Ондакше йӧн лекме годым веле лудалтын. Но, палемдынем,
самырык улмем
годым "Пиалан илышым", "Родина верчын" лудынам. "У вийымат" шарнем.
Тӱҥалтышлан Осмин Йыванын "Кава ден мланде коклаште" шарнымаш романже
кумылым
савырыш. Тиддеч ончыч поэтын "Уна" поэмыжым куанен лудынам ыле. Варажым
шкеже
денат "Колызо пашаште" палыме лийым. Осминын калыклан умылаш лийме йылме
дене
возымыжак шукыштым тудын произведенийжым лудаш тарата, очыни.
Пытартыш жапыште "Ончыкеш" савыкталтше шуко сылнымут произведений дене
палыме
лийынам. Утларакшым мыланем шарнымаш сынан, историй дене кылдалтше материал-
влак
келшат. Тыгай произведенийым ончыкыжымат шукырак ужмо шуэш ыле.
Тыгак А.Александров-Арсакын "Роза" повестьше ушеш поро шарнымашым кодыш.
Тиде,
очыни, марий ӱдыр-рвезе-влакын чот йӧратыме лудышышт лийшаш. Мыйын
шонымаште,
тиде повестьым лудын, шукышт илышым вес семын ончаш да аклаш тӱҥалыт.
Кеч-кунамат сай дене пырля коклан изиш лушкыдырак произведеният вашлиялтыт.
Шукыж годым мыланем ой чоҥымо шот ок келше. Тиде экшык "Ончыко" журналын
марий калык коклаште кугу пашам ыштымаштыже чаракым ок ыште, шонем. Шкеже
тудын страницылаштыже эшеат сылне деч сылне, тӱрлӧ жанрак лудышым вучен
кодам.

Ольга ПОПОВА, Марий Элын образований да воспитаний министерствын пашаеҥже:

— "Ончыко" журналын 3-шо номерже шке шот дене пеш оҥай. Тушто кугу верым
Шабдар
Осыпын 100 ияш лӱмгечыжлан ойырымо. Шернур марий поэт-влакын
почеламутышт,В.Бердинскийын ойлымашыже шке кундемысе илышым рашемдат. Нине
произведений-влак тачысе кечылан пеш кӱлешан, лишыл улыт, да нуным лудашат
куштылго.
Ю.Артамоновын "Тамга" эссеже кумло кӱчык литератур сӱрет шонымашым ушен.
Южышт
пеш келге шонымашым шочыктат. Нине тамга-влак чынжымак марий культурын
ойыртемалтше палышт семын марий калыкын кумылжым, чон шижмашыжым почын
пуат.
Марий художник С.Евдокимовын творчествыж ден палдарыме годым шуко фотосӱрет
ончыкталтеш. Мыйын шонымаште, нине сӱрет-влак тӱрлӧ чиян лийыт гын, утларак
чонеш
пижыт ыле.

Галина КУКЛИНА, Марий Элын образований да воспитаний министерствыжын
пашаеҥже:

— "Ончыко" журнал — марий калыкын ик эн йӧратыме изданийже. Тӱрлӧ номерлам
лудын
лекмеке, тыгай шонымаш толеш: марий культур илышыште "Ончыко" шке шотан,
ойыртемалтше улмыж дене чаплана. Шочмо йылмым да литературым туныктышо-влак
тудын
страницылаштыже сылнымут ден искусствышто мондалташ тӱҥалше, шагал палыме
але
йӧршеш палыдыме ятыр материалым муын кертыт.
Изданийын тенийсе кӧргӧ-тӱжвал сын-кунжо ончычсо ийла дене таҥастарымаште
ятарлан вашталтын. Шке жапыштыже лудшо-влакым тудо тылзе еда лекташ
тӱҥалмыж дене
куандарыш. Тунам тудын кугытшо 160 лышташ гыч шоген гын, кызыт ик номерже
192
страницым авалта.
Пытартыш ийлаште журналыште ятыр у произведений савыкталташ тӱҥалын. Нунын
коклаште шагал огыл шӱмеш логалше, пӱсӧ, сылне ойсавыртышат уло. Тидыже,
векат, марий сылнымут садвечын кызытсе озырка мардежан жапыште пеледалт
шогымыж нерген
ойла. Изданий пагытын йодмыжым шукташак тырша. Мутлан, тудо тыгай у
йыжыҥлам
тарватен: "Туныктымо паша", "Марла календарь". Нунышт марий калыкын культур
историйжым туныктышо-влаклан путырак кӱлыт. Конешне, поро сугынь дене
тидымат палемдаш оҥай: ок лий мо календарь шомакым кечычот мут дене
алмашташ?
Журнал марий сылнымутым у кӱкшытыш нӧлталаш, возышо еҥын мастарлыкшым
эксыде шуараш тырша. Сандене ме редколлегийлан суап шомакнам вуйым савен
каласынена: тек
тыгай пашаче кумылда тул сескем семын эре ылыж шогыжо, йӧратыме марий
калыкын
уш-акылжым, мут чондайжым лым лийде пойдарыза.



053198
************************************************************************
5—31

"Армий эре калык дене пырля..."

80 ий ожно, тулан граждан сар лӱшкымӧ жапыште, кундемыштына военный
комиссариатым почмо. Областной военкоматым вуйлаташ Михаил Миронович
Товашовлан ӱшаныме...
Кузе ила, могай сомылым шуктен шога вара таче Марий Элын военкоматше?
Тидын нерген каласкалаш военный комиссар полковник Анатолий Иванович
Самсоновым
ӱжна. Вашмутланымашым "Ончыко" журналын тӱҥ редакторжо поэт Анатолий
Тимиркаев
виктара.

Тимиркаев. Анатолий Иванович, военкоматын пашаже шуко пӧръеҥлан палымыла
чучеш.
Молан манаш гын, школышто тунемме годымак те рвезе-влакым военный учетыш
налыда.
Вара — армий, тушеч толмеке, адак — учет, переподготовка да монь... Тылеч
посна
эше могай сомылым шуктен шога военкомат?
Самсонов. Элыштына военный комиссариат-влакым почмо нерген Декретым Калык
Комиссар-влак Совет 1918 ий 8 апрельыште луктын. Кандашле ий жапыште нине
учрежденийын пашашт ятырлан вашталтын, уэмын, но нунын ончылно шогышо
задача — ожсо гаяк:
тиде мобилизаций сомыллан ямдылалтмаш, кажне кечын армий гыч пӧртылшӧ да
тушко
каяш йӧршӧ еҥ-влакым учетыш налмаш, нунын тазалыкыштым эскерен шогымаш,
военный
специальностьлан туныктымаш, переподготовкым эртарымаш, техникын могай
улмыжым
терген шогымаш...
А.Т. Икымше марий военком Михаил Миронович Товашов лийын...
А.С. Да, тунамсе Чарла уездын икымше военный комиссаржылан Товашовым
шогалтеныт.
Михаил Миронович шочынжо Вараксинский волостьысо (кызыт Медведево район)
Пӱнчерсола ял гыч. Марий. Ялыште туныктышо улмаш. Икымше кугу сарыште
кучедалын. 1917
ийыште Чугуевский военный    училищым тунем лектын. Подпоручик улмаш. Шуко
военныйын семынак, илышыже Сталинын личность культшо озаланыме жапыште
ӱмыржӧ
лугыч лийын.
А.Т. Полковник йолташ, кызыт элна мучко граждан-влакым военный службышко
налме
сомыл эртаралтеш. Шукерте огыл радио дене кольым: 1991 ий гыч 1998 ий марте
Россий мучко 17 тӱжем наре еҥ служитлыме вержым коден каен, ӱмаште гына 40
тӱжем
призывник армийыш каяш тореш лийын. Тидын шотышто мемнан республикыште
сӱрет могайрак?
А.С. Марий Элыште ӱмаште кумло наре еҥ призывной пунктыш толын огыл. Тыгай-
шамыч
Йошкар-Олаште да Волжск олаште илат. Моло район, ола шотышто ӧпке шомакна
уке.
Россий мучко ончалаш гын, эн шуко отказникым Москваште, Санкт-Петербургышто
да
Екатеринбургышто вашлийына. Мемнан республикыште сӱрет чыташ лийше. Тыгай
уда
койыш кажне ийын шагалемын толеш.
А.Т. Кызыт элыштына военный прокуратура тыгай экспериментым эртара: службым
коден кайыше самырык еҥ-влак, шкевуя прокуратурыш толын, армий гыч молан
шылын
куржмыштын чийжым раш каласкален кертыт гын (мутлан, нуным тушто кыреныт,
орландареныт, тулеч молат), тыгай-шамычым, судыш пуыде, вик угыч вес
частьыш служитлаш колтат. Москваште гын тыгай поро кумыл сай саскам пуэн.
А.С. Меат вараш кодмаш уке. Шукерте огыл армий гыч шылын толшо-влакын ача-
авашт
дене мутланышым. Южо-иктыже эргышт дене прокуратурыш миеныт. Шукышт шке
шочшыштын кушто улмыштымат огыт пале. А икмынярже вик каласышт: кеч-мом
ыштыза, икшывына-влакым армийыш огына колто...
А.Т. Туге гынат военный прокуратурын у ошкылжым саламлаш кодеш...
А.С. Чын. Армийын шке нелылыкше, порядкыже уло. Тений оборона министерство,
военный прокуратура кӱшнӧ ойлымо ситыдымаш-влакым палынак кораҥдаш пижыныт.
Тачысе
кечын дисциплина ден правопорядке армийыште эн тӱҥ йодышлан шотлалтыт, нуно
боевой подготовко дечат кӱшнӧ шогат. Каласаш кӱлеш: шуко частьыште кызытат
порядке
кӱлеш кӱкшытыштӧ. Служитлен толшо-влак нимогай 'дедовщиным" огыт пале, уло
кумылын армий пучымышым шарналтат. Южыжо контракт почеш умбакыже шке
долгшым шукта.
Но чыла вереат ӱй да мӱй огыл. Ойлышым: армийыште реформо кая. Самырык
офицер-влак пачер укелан, оксам жапыште тӱлыдымылан лийын, службо сомыл деч
кораҥыт,
сандене рота, взвод дене прапорщик але кок ийлан армийыш ӱжмӧ офицер-влак
командоватлат. Тидыжат ятыр нелылыкым луктеш.
А.Т. Шке жапыштыже школышто, учебный заведенийлаште самырык еҥ-влакым
военный
пашалан туныктымым чарненыт ыле...
А.С. Демилитаризаций толкын йӱкеш тиде сомыл деч кораҥыч, но икмыняр ий гыч
йоҥылыш ыштымым шижыч: армийлан йӧршын ямде огыл рвезе-влак толаш тӱҥальыч:
ни автомат дене лӱйкален огыт мошто, ни строевой подготовко шот уке...
Тений март
тылзыште "Воинский обязанность да воинский служба" нерген Россий
Федерацийын Законжо лекте. Тудын негызеш чыла учебный заведенийлаште угыч
"тӱҥалтыш военный
подготовко" курсым пуртымо. Тылеч посна самырык еҥ-влакым тазаҥдыме
оборонноспортивный лагерьлашке чумырена. Нуно тушто армийысе семынак илат,
военный пашалан тунемыт. Тиде сай лектышым пуа: мутлан, тыгай сбор марте
чыла еҥ гыч пелыже
салтак лияш шонен огыл гын, сбор пытымеке, 10 процентше веле тошто
шонымашыжымак
каласен. Тӱҥалтыш военный подготовкым ме Марий Элыште Указ лекме деч
ончычак
илышыш пуртенна.
Тылеч посна военно-патриотический воспитаний йодышымат шинча ончылнак
кучена.
Кызыт тиде сомыл самырык еҥ-влакым армий пашалан туныктымаште кӱлеш верым
налын
огыл. Отечествым аралыме кечын да 9 Май годым веле сарын ветеранже-влакым
школышко але пашаче коллективыш ӱжыт. Тыге ыштыме шагал. Ты сомыл кажне
кечын гаяк
шукталт шогышаш.
А.Т. Военно-патриотический пашам шуктымаште пресса, радио, телевидений
кугун
полшен кертыт.
А.С. Пресса, радио, телевидений армийын эн кугу тушманже да эн сай
йолташыже
лийын кертыт. Мемнан республикыште нуно поро таҥна улыт. Конешне, ситыдымаш
нерген возаш, ончыкташ кӱлеш, но чиялтен лавырам кышкыме ок кӱл.
А.Т. Анатолий Иванович, секрет огыл гын, тений шошым-кеҥежым мыняр самырык
еҥ
мемнан республика гыч армийыш кайышаш? Тӱҥ шотышто кушто нуным вучат?
А.С. Кажне ийын ме 1400—1500 еҥым армийыш колтена. 30 процент призывникше
мӧҥгешак кодеш: кӧ тунемеш, кӧн аваже черле... Мемнан рвезе-влак Российын
тӱрлӧ кундемыштыже служитлат. Но тӱҥ шотышто Забайкальский военный округыш,
Тихоокеанский, Черноморский Флотлашке колтена. 40 процентше внутренний
войскашке логалеш.
Нуно Северокавказский да Приволжский военный округлаште службым эртат.
Шукерте
огыл Марий правительствыш Байкал кундемысе ик пограничный отряд гыч серыш
тольо.
Тушто мемнан республика да тиде отряд дене шеф кылым ыштыме нерген
ойлалтеш. Икманаш, марий рвезе-влак ӱшанле улыт, сайын служитлат.
А.Т. А шочмо кундемешак служитлаш кодаш лиеш мо?
А.С. Ме Генеральный штабын нарядшым шуктена. Марий Элешак кӧм кодена? Кӧн
йочаже
уло, кӧн аваже шкетак, черле. Моло тӱрлӧ амалат лектеда. Ӱмаште шыжым
планым темыме ыле, а призывник-влак эше кодыныт. Нуным республикысе
частьлашке колтышна.
Тыге нунылан пиал шыргыжалын.
А.Т. СССР шаланыме дене ынде Российын армийжат весе лие. Кызыт тушто
реформым
эртарат. Тений гына 400 тӱжем еҥлан армийым шагалемдат. Могайрак лийшаш
вара саде реформыжо?
А.С. Армийыште реформым ышташ илыш шкеак йодын. Совет Союз ыле — сай ыле,
ынде
тудо уке. Ме, военный-влак, шкенак коклаште эше латвич ий ожнак армийым
вестӱрлемдыме шотышто кутырена ыле. Молан? Шуко воинский часть тичмаш лийын
огыл. Тушто еҥ-влак огыт сите ыле. Сандене боевой подготовкым монь эртараш
шуко нелылык
лектын. Кызыт армий чотым шагалемден толыт. Налаш мемнан Приволжский
округым.
Тыште пеш шуко вертолет уло. Но лишыл жапыште нуным шот дене кучаш кӱлеш
оксам,
топливым, шапаш ужашым огыт пу. Сандене лучо технике шагал лийже, но виян,
ӱшанле.
Реформо тыгай корно дене кайышаш: эн ондак кодаш кӱлеш тунар воинский
частьым,
кунар мемнан элым аралаш сита. Молыштын техникыштым аралаш шогалтыман,
тидым ышташ кӱлеш наре личный составым кодыман. Военный комиссариат-влакат
тиде сомылыш
ушнышаш улыт. Кокымшо: профессиональный армийым ыштымашке кусныман. Тидым
ик-кок
ийыште ыштен шукташ ок лий, ятыр жап кӱлеш. Эн тӱҥжӧ — оксам ситарыман.
Кызыт
гарнизонысо олалаште 5—6 пӧрт дене серлагена гын, тунам кажне офицерлан,
салтаклан посна пачер кӱлеш, тылеч посна йоча сад, школ, больница, магазин,
икманаш,
соцкультбытыш мо пура, чыла лийшаш. Кумшо: армий у технике дене
пойдаралтшаш.
Кызытат частьлаште у технике уло, но тудо морально тоштемын, тудым лукмылан
20—
30 ий эртен.
А.Т. Полковник йолташ, мый колынам ыле, те Афганистанысе сарыште лийында
манмым.
Ала кӱчыкын палдареда ыле шке илыш-корныда дене "Ончыко" журналым лудшо-
влакым.
А.С. Мый Оренбург областьыште 1949 ийыште шочынам. Служитлаш 1966 ийыште
тӱҥалынам: Ташкентысе военно-танковый командный училищыш пуренам. Ныл ий
эртымеке,
лейтенант погон дене Германийысе Совет войскан группышкыжо логальым. Тушто,
куд
ий служитлен, танковый батальонын штаб начальникше марте кушкым. 1976—1979
ийлаште Москваште бронетанковый академийыште шинчымашем нӧлтенам. Варажым
Киевский
военный округыш колтеныт. Танковый полкын командирже улмем годым, 1984
ийыште,
мый Афганистаныш, сарыш, логальым. Кок ий тул коклаште лийым. Тушто генерал-
влак
Варенников, Грачев, Громов дене вашлияш логалын. Ӧрыктарыше, кӱлдымӧ сар
ыле афган мландыште...
А.Т. Мо шотышто?
А.С. Чыла шотыштат. Афганец-влак кредалаш шонен огытыл. Мемнан ваштареш
улшо афганец-влакын моральный духышт виян лийын. Мыланна тиде мландыш
пурыманак огыл
ыле. Вет эше 1924 ийыштак самырык Совет Россий дене тиде эл келшен илыме
нерген
договорым ыштен. Тушко тунамак ятыр аэропланым колтымо.
А.Т. Очыни, мемнан правительство тыге шонен: социализм эл шукырак лиеш. Но
тушто
тидлан ни калык, ни армий ямде лийын огытыл. Вет эше кажне элын
ойыртемалтше
илыш-йӱлаже, калакын койыш-шоктышыжо улыт.
А.С. Очыни, тыге. Тушто келшен илыме кылымак умбакыже вияҥдаш кӱлеш ыле.
Ойлышым: афганец-влакын моральный духышт кӱшнӧ лийын. Эше: нунын ваштареш
Совет войска кучедалын лектеш, а "мемнан афганец"-влакна тидлан полшеныт
веле. Тиде граждан сарын ик ойыртемже. Тыште техника, вооружений тӱҥ вий
огытыл, тӱҥ вий —
идей, моральный дух. Тидымак ончыктыш Чечняште эртыше сӧй. Историй але ок
пале,
кузе партизан войнам сеҥаш лиеш. Налза Наполеоным, Гитлерым. Нуно партизан
вийым
сеҥен кертын огытыл. Сандене Чечня йодышым дипломатий, переговор йӧн дене
рашемдыман.
А.Т. А Таджикистаныш колтымо Россий армий нерген мом каласеда?
А.С. Тушто мемнан салтак-влак лийшаш улыт. Уке гын боевик-влак Казахстан
гоч
Оренбург область марте толын кертыт. А тидыже — сар, наркотикын
шарлымыже... Боевик-влак кредалме деч посна нимом ыштен огыт мошто, тыге
нуно илашышт оксам
таптат.
А.Т. Раш, Анатолий Иванович. Вашке 9 Май пайрем. (Вашмутланымаш апрель
мучаште
лийын. — Ред.) Волгыдо, Кугу Кече. Шортын, шинчавӱд дене вашлийме, куан
кече.
Мом каласеда ыле сарын ветеранже-влаклан тиде чапле пайрем вашеш?
А.С. Эн ончычак палемдынем: Кугу Отечественный сарыште кучедалше-влакын
радамышт
ий еда шагалем толеш. Кызыт республикыштына 15 тӱжем ветеран ила. Нунылан
пенсийым пуат, транспорт дене яра кошташ, медикаментым яра налаш, илыме
верлан 50
процент акым тӱлаш ыштыме. Тылеч посна сарын ветеранже-влаклан
республиканский
больница, госпиталь улыт. Икманаш, мом кертына, ышташ тыршена. Сандене 9
Май
пайрем дене чыла ветераным, тылыште тыршыше-влакым шокшын саламлен, пеҥгыде
тазалыкым, волгыдо пиалым, ончыко ӱшан дене ончымо кумылым тыланен кодам.
Армий
эре калык дене пырля лийын да лиеш...



053398
************************************************************************
5—33

Подписке — 98

"Марий Эл" газет — кокымшо пелийыште

Тиде тӱҥ марла изданийлан тений 1 октябрьыште 80 талук темеш. Озаҥ олаште
лекташ
тӱҥалше газетым кызыт Российысе кумло наре кундемыште лудыт. Кая тудо
Сибирьыш,
Кечывалвелыш (мутлан, Краснодар крайыш), Касвел ден Йӱдвелыш. Москваште
налыт.
Урал, Юл-Виче кундем нерген ойлыманат огыл.
Марий Элыште эн шукын — кум тӱжем утла еш — Морко районышто лудыт. Кокымшо
верыште Шернур вел марий-шамыч улыт. Курыкмарий, Юрино, Килемар шотышто,
мутат
уке, тыге ойлаш ок лий — йылме ойыртем мешая.
Но Йошкар-Оласе марий-влаклан ӧпкелалтме шуэш. Шӱдӧ кумло утларак еш гына
"Марий
Элым" лудаш кумылан. Туге чучеш, тиде газетым тыште ала ынешт пале. Ала
шонат,
тудо республикын тӱҥ олаж нерген пуйто ок возо. Каласкала. Да эше кузе
почын пуа
тысе илышым. Ученый-влак денат кыл пеҥгыде. Сылнымут мастар-влакат
редакцийыш
эре толыт.
Чыла тидыже ожнысек жаплыме тӱҥ марла изданийым умбакыже саемда. Йӧн эшеат
ешаралтеш манын, ӱшан нигунам ок пыте.
Ял илыш поснак кугу верым налеш. Вес семын ок лий. Ме, марий-шамыч, пӱртӱс,
ял
дене чот кылдалтын улына. Шӱм-чонна эре ончыч лач тыште почылтын,
пойдаралтын.
Санденак тудо мемнан поро, лывырге. Санденак кече еда ваш полшаш ямде
улына. Тыгай койышым, марий калыкын мо верч тургыжланымыжым журналист,
литератор, ученый-шамыч эре келгын почын пуаш тыршат, у шонымашым луктыт.
Тудыжо газетым эшеат саемдаш кӱлмӧ дене кылдалтын, ятыр ой пура. Кажныжым
ме шотыш налына, тидым-тудым уэмдаш йӧным рашемдена. Тыге план чӱчкыдын
вашталтеш, у
странице-влак шочыт. Кӱчыкын ойлаш гын, газет ик верыште кӱэмалтын ок шого.
Лудшо-шамычын ойлымыштым ушештарем: "Марий Эл" газет кодшо ирйлаште кава
гыч
мландыш волен. Кузе умылаш? Тудо калыкын тачысе илышыжым, лач кызыт мо
кӱлмым
авалтен воза. Эртен кодшымат чӱчкыдын шарналта. Лудса теве шочмо кундем
нерген
мужыр страницым. Кажне тылзын тачысым ожнысо дене кылда, марий-шамычын илыш-
корныштышт вашлиялтше сай ден удам ончыкта, кундемым, тудын пӱртӱсшым
чапландара,
тидылан еҥ-влакымат ӱжеш. Сылнымут аршашнат лӧза. Озавате, мӱкшызӧ-шамыч,
суртпечым кучышо моло еҥ шке пашаштышт кучылташ йӧршӧ каҥашым йодыт.
Тидымат шукташ
мондымо огыл.
Ятыр возет — шагал лудыт. Тидым шотыш налын, серымем кошартем. Марий айдеме
шуко
мутланаш ок йӧрате. Кӱчыкын, раш ойлымым пагала. Тыгайым ыштынена газетын
йылмыжым.
Таза лийза!

Леонид КУДРЯШОВ, "Марий Эл" газетын тӱҥ редакторжын алмаштышыже.



053498
************************************************************************
5—34

Вуйлымаш

3 И.ПЕРШИН. Май сеҥымашым конден. Почеламут.
4 "Ончыко" журнал — туныктышо. Тудо поро ешет, шочмо мландет гай...". Лудшо-
влак
каласкалат.
7 Т.АНАТОЛЬЕВ. "Марий ушемын" конференцийже.
Лӱмгече
8 "Шӱмбел манаш жап шуын...". Т.Е.Ефремовын шочмыжлан 130 ий темме вашеш.
9 Т.ЕФРЕМОВ. Марий калыклан. Чевер ӱжара. Первый март пайрем. (Марий
калыклан.)
Каныме. Осал йомеш, сай кодеш. Почеламут-влак.
Поэзий
11 И.ГОРНЫЙ. Вучем тендам. (Йӱк деч посна аван ойлымыжо). Лӱдыкшӧ. Ошкыл.
Ит вожыл чал деч. Нелеш ит нал, герой. Шӱшпык. Почеламут-влак.
Лудыш
18 Шочмо кечыда дене!
19 В.ЛЮБИМОВ. Сутланымаш. Повесть.
34 Унана — марий художник Валерий Боголюбов.
Подписка — 98
40 Л.КУДРЯШОВ. "Марий Эл" газет — кокымшо пелийыште.
Поэзий
41 Т.СОЛОВЬЕВА. Каласе, молан? "Йӱр лыжгыктен нӧрта...". Почеламут-влак.
42 М.ИЗИЛАНОВА. "Йолташем, мылам шуйо кидетым...". "Йӧрыш тул...". "Мыланем
тый
ит сӧрӧ ош кечым...". Почеламут-влак.
43 В.ПАНОВ. Ӱшан. Тыланымаш. "Адак мый тольым теле дачыш...". Почеламут-
влак.
45 М.ДЕЛЯНОВ. Кеч шарналте коклан. Пӱрымаш, тыланет ом ӧпкеле. Почеламут-
влак.
48 Эрвелмарий муро-влак. Эрвелмарий такмак-влак. В.МИНИБАЕВ поген.
Лудыш
50 В.ФИЛИППОВ. Изи салтак. Повесть.
115 Т.САВЕЛЬЕВА. Ойго. Шыже пасушто. Ойлымаш-влак.
Шочмо мланде
121 "Армий эре калык дене пырля...". Марий Элысе военком А.И.Самсонов дене
вашмутланымаш.
127 В.ЮШКОВ. Салтак шинча сӧй пасум онча. Шарнымаш. (Тӱҥалтыш.)
144 А.КУКЛИН. Родо-тукым калык нерген.
"Команмелна" конкурсыш
147 В.СМИРНОВ. Пурса Лексан. Мыскара ойлымаш.
151 Н.АРТЕМЬЕВ. Вуртем мыскара-влак.
Калык ойпого
156 Ф.ГОРДЕЕВ. Шомак лончо. Шкалан шке пуымо интервью, але ученыйын
портфельыштыже мо уло?
Критике
161 Ив.ИВАНОВ. Марий литератур йылме. Тудын шочмыжо да вияҥме ойыртемже
нерген
шонкалымаш. (Мучаш.)
167 И.С.ИВАНОВ. Сылнымутышто — илышын тӱрлӧ йыжыҥже. Кок у книгам
лончылена.
174 Л.ВАСИКОВА. Сложный мутым кузе мут кылдыш деч ойыраш.
181 А.ВАСИНКИН. Лудыш, чон куана.
Марла календарь
187 А.КИТИКОВ. Май. (Шошо ага тылзе.)
191 Сылнымут уремет, шеремет уверет...
192 Унана — композитор Д.Кульшетов да тудын у мурыжо-влак.
Номерыште А.Щербаковын да статья автор-влакын фотоштым кучылтмо.
Повестьлан сӱретым Г.Тайгильдин ыштен.

Содержание

И.ПЕРШИН. 9 Мая. Стихи
"Журнал "Ончыко" — наш учитель. Он — как родная земля, добрая семья...".
Письма
читателей.
Т.АНАТОЛЬЕВ. Конференция общественной организации "Марий ушем".
Наш календарь
"Настало время называть "близкий сердцу..." К 130-летию со дня рождения
поэтапросветителя Т.Е.Ефремова.
Т.ЕФРЕМОВ. Стихотворения.
Поэзия
И.ГОРНЫЙ. Новые стихи.
Проза
В.ЛЮБИМОВ. Жадность. Повесть.
Гость журнала — марийский художник Валерий Боголюбов.
Подписка — 98
Л.КУДРЯШОВ. Газета "Марий Эл" во втором полугодии 1998 года.
Поэзия
Т.СОЛОВЬЕВА. М.ИЗИЛАНОВА. В.ПАНОВ. М.ДЕЛЯНОВ. Стихотворения.
Восточномарийские песни и частушки. Проза
В.ФИЛИППОВ. Маленький солдат. Повесть.
Т.САВЕЛЬЕВА. Горе. Осеннее поле. Рассказы.
Родная земля
"Армия всегда вместе с народом..." Интервью с военным комиссаром Республики
Марий Эл А.И.Самсоновым.
В.ЮШКОВ. Глазами солдата войны. Воспоминания. (Начало.)
А.КУКЛИН. Наш финно-угорский родственник. Очерк.
На конкурс "Слоеные блины"
В.СМИРНОВ. Н.АРТЕМЬЕВ. Юмористические рассказы.
Народное творчество
Ф.ГОРДЕЕВ. Грани слова. Интервью с самим собой, или что хранится в портфеле
ученого.
Критика
Ив.ИВАНОВ. Размышления о рождении и развитии марийского литературного
языка.
(Окончание.)
И.С.ИВАНОВ. Литература и наша жизнь. Слово двух новых книгах марийских
писателей.
Л.ВАСИКОВА. Как различить сложные слова от словосочетаний? Полемические
заметки.
А.ВАСИНКИН. Прочитаешь — сердце радуется. Очерк.
Марийский календарь
А.КИТИКОВ. Природа и быт человека. (Май.)
Вести из Союза Писателей Республики Марий Эл.
Композитор Д.Кульшетов и его новые песни.
В номере использованы фотографии А.Щербакова и авторов статей.
Рисунки художника Г.Тайгильдина.



060198
************************************************************************
6—01
Анатолий ФИЛИППОВ

ЛЫВЕ ДЕН ПОЛДЫРАН

Леве йӱр йӱреш, йӱреш.
Куаненыс полдыран.
Эх, пучшат коеш тораш!
— Суртышкет лиеш пураш?—
Тольо лыве чоҥештен.
— Йывыртем сай уналан,—
Мане ныжыл полдыран.
Лопка шулдыр йымалан
Пуыш верым лывылан.
Йӱрат ок нӧртӧ тышан.
Тымык-тымык. Пеш ӱшан.
Ок логалыс мардежат.
Кече нӧлтӧ ырыктен,
Лыват кайыш чоҥештен.
Кушкыл ден чонанжат
Лач тыге илат келшен.

ОМО

Мый теҥгече ужым омым,
Пеш кугум да таза слоным,
Такыртен кая гын корным,
Ну кузе шыҥенже омыш?

ШУДЫШЫРЧЫК

Шудышырчык вел улам,
Шудо валне тӧрштылам,
Шарковыжым шокталам,
Поян улам мурылан.

Вургемем ужар могай,
Шудо сын дене икгай.
Колтем кӱшкӧ тӧршталтен,
Шулдыремым шаралтен.

Чача вуйыш кӱземат,
Сылне мурым муралтем.
Изи веле йӱкемжат,
Кеҥеж кечым мокталтем.

Кертам мые муралташ,
Оп-па, оп-па кушталташ.
Ой, муралтем, кушталтем,
Ыра кечын кумылем.

Ойлат, ок лий муралташ,
Ойлат, ок лий кушталташ.
Вара ынде куш пураш?
Молым ом мошто ыштен.

Икте мыйым шудалеш,
Весе мыйым пыдалеш.
Ала шонат вашталтам?
Шудышырчыкак кодам.

ШӰМБЕЛ КУЭМ

Шӱмбел куэм,
Салам тылат.
Ӧндал кучем,
Оем колат?
Мыняре жап
Эртен каен,
Кунам ужам,
Вует тает.
Лышташ йӱкет,
Кечет-йӱдет,
Ойлен-ойлен,
Векат, ярнен.
Керек-кузе
Эр лупс возеш,
Керек-кузе
Йӱрат йӱреш,
Толеш мардеж,
Йырет пӧрдеш,
Осал кидлан
Ом пу ятлаш.
Ончем куэм,
Вотен пызнен,
Ончем, ончем,
Йӱла чонем.
Кеч ужынам
Тӱжем гана,
Молан, молан,
Адак толам?



060298
************************************************************************
6—02
Альберт ВАСИЛЬЕВ

"МУРЫЛАН ШЫМ ЧАМАНЕ ШОМАКЫМ..."

* * *
Лопшудын саскаже — коршаҥге,
Осалын саска — шинчавӱд...
Мый кӧргыштӧ кишкым ом ашне —
Садлан аяргем ман ом лӱд.

Кушеч вара чонышто сусыр?
Молан тыге тудо коржеш?
Ала-кӧн касарыдыме сулык
Молан вара мыйым туржеш.

Молан еҥын чынжым, шояжым
Ом мошто алят ойырен?
Ала коштам вичкыж тояште,
Лач шкеже ом керт умылен.

Еҥлан ыштен омыл осалым.
Молан вара шкет кодынам?
Чын илыш мо жапын косаже?
Иленже кузе моштыман?

Ала шочмем денак титакым
Нимом палыде ыштенам?
Кеч ӱмыр шагатын тик-такше
Пералтыш шып нылле ганат...

Ончал пӱрымашын шинчашке
Шым керт. Тек лиеш, мо пӱрен...
Чонем савырна гын шанчашыш,
Ик тат да чолган йӱлынем.

Лопшудын саскаже — коршаҥге...
Ок кӱл мылам тудын саска.
Кержалтын чот илыш оржашке
Молан илаш сурын гына?!

* * *
Мне кажется порою солдаты
С кровавых не пришедшие с полей
Не в землю нашу полегли когда-то,
А превратились в белых журавлей.

Расул Гамзатов

Молан турня-влак, вуй ӱмбалне пӧрдын,
Торашке ӱжын, йӧсын кычкырат?
Молан чылан салтак гыч огыт пӧртыл,
Ужаргынек сар тулышто йӱлат?

Элем, мо лийын тый денет, каласе,
Молан сар тул капетым когарта?
Могай чон ден ончыман эрлашке,
Кунам пуламыр пӧртылде эрта.

Эн тыныс эл ме лийынна тӱняште.
Ӱмбакына онченыт ӱшанен.
Ыш шорт авам, ужатымек салтакыш,
Тора гыч мыйын пӧртылмем вучен.

Мый лийынам салтак эн тыныс элын
Да тыныс верчын вуйын шогенам.
Ме коштынна учебный бойыш веле.
Ыш кончо сар эн шучко омешат.

А ынде сар. Эл кӧргыштӧ пуламыр.
А кӧ тушман, ок пале нигӧат.
А кӧн титакшым адакат тӧрлашлан
Ужар салтакым тулышко колтат?..

Адак чылан салтак гыч огыт пӧртыл.
Пӧрдеш турня, чон йӧсын кычкырен.
Кӧлан гын ойго, а кӧлан гын шӧртньӧ —
Кузе тыгайыш шуынат, элем?!

* * *
Мый, йоҥылыш ты илышышке толын,
Ала сай еҥын вержым айленам?
Мардежым йолыштымо пийла колышт
Ончен, торасе тылзыш урмыжам.

Чылан шке верым муыныт тӱняште,
Керек саман вашталтын пӧртылде.
Ом уж да шкемым ынде ты тӱшкаште,
Ончем йырваш, нимом умылыде.

Саман сакналтышеш мый лектын возым.
Крак тӱрыштӧ лач шинченам улмаш.
Чолга-влак эртышт мыйым, лорге воштыл,
Сола ден имньыштым тазан лупшал.

Ала ончалын эртыме кышажым
Мардежлан шыдын мушкындым рӱзаш?
Ала йол шӱм ден тер кышам кычалын
Сеҥен мардежым ончык ошкедаш?

Ала саман тынаржак шучко огыл,
Йӧрем ала мыят ты илышлан?
Мардежым йолыштымо пийла колышт,
Арам чон йӧсын урмыжам ала?

Ой, юмо, юмо, нимомат ом пале.
Улат гын, полшо йомшо эргычлан...
Нигунамат мый тыйым шым сӧрвале,
Кеч ик гана да полшо чонемлан...

* * *
Кандывуй улам уржа пасушто,
Сур куку куэрыште улам.
Тор пеледыш манын, ида вурсо,
Шӱлык кайык ида ман мылам.

Кандывуй моткоч мотор пеледыш —
Ах, молан шӱкшудо ман ойлат.
Ах, молан таҥем мылам пелештыш:
Куку кумыл ок кӱл мурылан.

Кандывуйым, сӧрвалем, ит кӱрышт.
Куэрла гыч ит покто кукум.
Шуынам мый илыш пасу тӱрыш,
Кодын огыл ошкылаш кугун...

Канде тӱсым, витне, от йӧрате
Шӱмыштет кукулан вер уке.
Чоҥешташ ала мылам торашке,
Шыпланен пызнаш иктаж лукеш?

* * *
Мый палем, тый эше шыргыжалын,
Ятыр еҥын йӱд омым коштет.
Мый гына воктенет коям жалын —
Лийынам ынде шем ӱмылет.

Лийын жап, коштынна йыгыреак,
Кӧраналын онченыт мемнам.
Сылне сем ушышкемже пурен гын,
Тыланет йӱкынак муренам.

Мурылан шым чамане шомакым —
Шкаланем шӱшпыкла чучынам.
Мурымем нигузе ыжыч акле,
Пуйто мый весылан муренам.

Тылетла мый ом муро, ом шӱшкӧ.
Пӧртылде, шошо пагыт эртен.
Шӱмышкем шыже покшымым ӱдыш.
Корнынаже шукертак торлен...

* * *
Мален колташ шотлем мый витлыш, шӱдыш...
Туржеш чонемым омыдымо йӱд.
Эртат ий-влак,
Шуҥгалтыт пуйто вӱдыш.
Уке саска,
Арам йоген пӱжвӱд.

Шуйнен моткочак ӱмыремын ӱмыл,
Касвелыш кече каваштем вончен.
Шӱмемже пуйто шолдыргышо тӱмыр,
Огеш пералте, кӱдырчым сеҥен.

А рвезе годым шонымаш лыҥ ыле,
Кавасе кӱкшыт лийын сеҥышаш.
Но корнывож тунаре шуко, ыле —
Шым пале кудым ойырен налаш.

Керек чон тичак сылне муро лийын,
Шым муро тудым йӱкын нигӧлан.
Кеч корныштем сай еҥымат вашлийым,
Шым колышт мутшым —
Эртышым кораҥ.

А тудо ужын шинчаштемже тулым,
Ойлен, шоляш, тый мурышаш улат,
Вет тыйын юмын пӱрымыжӧ уло,
Кертат, тыршет гын, шӱдырла волгалт.

Ах, шӱдыр-шамыч, мый тендан радамыш
Нӧлталтын шым шу —
Вучышда арам.
Кошкаш тӱҥалше олмапум ӧндалын
Ончем кавашке, ужатен турням...



060398
************************************************************************
6—03

Туныктымо паша

Илышыже — шолын лекше памаш

Шуко вере пырля лияш верештын шыма койышан, шкенжым кучен моштышо тиде
лыжга
ӱдырамаш дене: шочмо йылме дене шинчымашым нӧлтымӧ курслаште, паша
верыштыже,
мӧҥгыштыжӧ...
Ме, марий йылмым да литературым туныктышо-влак, Маргарита Каникеевна
Ялаевам паленна гынат, тудын дене сайынже вич-куд ий ончыч, РУНО-што
методистлан ыштыме
жапыштыже, лишемна. "Лишемна" манмым чын умылаш йодам: тудын методист семын

тӱрлӧ школлашке лектын коштмыжо, мемнан пашанам ужын моштымыжо, ныжыл мутшо
да
эше тыгодымак пашам жапыштыже, кӱлынак шукташ йодмыжо кумылнам савырен.
Чынжым
каласаш гын, тумарте ятыр школ вуйлатыше шочмо йылме дене туныктышо-влакын
пашаштым мыняр-гынат ӧрдыж гычрак ончен, шуко вере ты предметлан шагалрак
шагатым
ойыреныт. Но 90-ше ийла тӱҥалтыште, калыкын йодмыжым шотыш налын, мемнан
кундемыштат шочмо йылме деке утларак мелын лийыч. А районыштына ик тыгай
кугу ошкылым
М.К.Ялаева (ӱдыр фамилийже Камиланова) ышташ полшен.
Марий йылме дене методистын шинчаш койшо икмыняр сомылжым пример семынак
радамлыме шуэш:
— методический объединенийын пашаштыже у, оҥай доклад-влак ямдылалтыт да
каҥашалтыт, тачысе кечын проблемылаже нигунамат ӧрдыжеш огыт код;
— вес районласе школла дене кыл пеҥгыдемеш: Пӱрӧ районын Памаш школжо дене
тыгай
кыл уло; Краснокам районысо туныктышо-влак открытый уроклаш да урок деч
ӧрдыжсӧ
мероприятийлашке толын коштыт; Балтач, Караидель, Калтаса, Дӧртылӧ, Бурай
районла гыч марий йылмым да литературым туныктышо-влакат Мишкан район дене
сай кылым
кучат;
— Маргарита Каникеевнан тыршымыж денак районна гыч марий йылмым да
литературым
туныктышо-влак ик арнялан Йошкар-Олаш коштын тольыч, нуно марий газет ден
журнал
редакцийлаште, театрыште, музейыште, "Марий касыште" да моло вереат
лийыныт, кызыт мом ум пален налмыштым пашаштышт ешартыш материал семын
кучылтыт;
— писатель Яныш Ялкайнын, композитор А.Искандаровын юбилей пайремыштым
эртараш
кугу полышым пуэн;
— шочмо йылме да литератур дене олимпиаде-влак жапыштыже да сай кӱкшытыштӧ
эртат;
— туныктышо-влакын паша опытышт иктешлалтеш; шуко мароведын пашаже кӱкшӧ
категорий дене аклалтеш, нунын тунемшышт Йошкар-Ола да Пӱрӧ вузласе марий
отделенийыште шинчымашым нӧлтат.
Возымаштем палыме да пагалыме айдемын пӱтынь илыш-корныжым почын пуаш шым
шоно
гынат, тудын деч икмыняржым рашемдаш йодым.
— Тӱҥалтыш класслаште мый Ольга Дмитриевна Ерусланова дене тунемым.
Тугодсек тудо ик эн пагалыме еҥем, — ойла Маргарита Каникеевна.
Шочмо Чорай школжым шкеже 1969 ийыште Похвальный лист дене тунем пытарен.
Ачаже
документшым Уфасе энергетический техникумыш намиен пуэн. "А мыйын тушко
кайымем
ок шу", — ойлен Рита. "Тый туныктышо лийын от сеҥе, кумылет пушкыдо, —
ойлен
ачаже. — Мемнан колымо деч ончыч дипломым налын лек, институтыш кает гын,
тудым
пытарыметым вучен она шукто".
Тыге Маргарита Каникеевна ныл ий химик-технологлан тунемеш, йошкар дипломым
налын лектеш.
— Дипломем "свободный" манме ыле, — шуя мутшым Маргарита Каникеевна. —
Комиссийыш пурен, шкенан районыш колташ йодым. Тыге, ончыч Кугу Соказа
школыш тольым, а
вара шочмо Чорайыштем старший пионервожатый да историйым туныктышо лийын
ыштышым. Ты жапыштак Йошкар-Оласе МарГУ-н исторический отделенийжым заочно
тунем
лектым.
Тудлан пашаште кӧ деч примерым налын шогыман, тыгайже районышто уло.
— Туныктышо кокла гыч тиде — Анисия Яновна Яманаевам, — вашештыш Маргарита
Каникеевна. — Кызыт тудо Кольчубай ялысе пеле кыдалаш школышто туныкта.
Ончыч Чорай
школышто историк, организатор лийын ыштыш. Мый тудын нерген газетышкат
возенам
ыле. Тыгаяк улыт Ленин лӱмеш колхозын ончычсо вуйлатышыже Алексей Апаевич
Апаев,
Пӧкленде фермым шуко жап вуйлатыше Мария Кульдабаевна Петрова... Икманаш,
ушаншотан, пашам йӧратыше, калык дене ыштен моштышо-влакым эреак пагаленам
да жапленам, нунын деч тунемынам. Но илыш-корныш ӱшанлын шогалаш эн ондак
ава-ача деч
тунемыт. Ушым погаш да еҥым умылаш — авам деч, пӱсырак йылман лияш да тура
вашмутым пуэн мошташ — ачам деч. Авам нигушто, нимынярат тунемын огыл, ачам
ныл
классан школым пытарен. Колхозышто кумло кандаш ий тӱҥ бухгалтерлан ыштен.
Мемнам, вич ӱдырым, ончен-кушташ, туныкташ (вик ойлем!) Совет власть йӧным
ыштен, а
ачам-авам тиде йӧным моштен кучылтыныт. Тау нунылан...
А кузе Маргарита Каникеевна Мишкан селаш верештын? Вет шочмо ялыштыже
пашат,
илыме верат лийын...
— Илыш пӱрымашем Свердловск оласе Высший партийный школым тунем лекме деч
вара
вашталте, — умбакыже рашемда М.К.Ялаева. — 1989—1991 ийлаште КПСС РК-ште
инструктор ыльым, вара кокымшо секретарьлан сайлышт. Ешем дене Мишканыш
илаш куснышна. 1991 ий илышыш кугу да шуко вашталтышым пуртыш. Шуко
коммунистше шке партбилетшым шылтыш, йӱлатыш, кышкыш... Экстрасенс, илышым
ончык "ужшо-влак" шукемыч.
А мый ожнысо гаяк атеист улам. Гороскоплан пешыже ом ӱшане, — туран каласыш
Маргарита Каникеевна.
Тыште мый М.К.Ялаева нерген икмыняр еҥын шарнен ойлымыжым ончыктыде ом
керт.
Ерусланова О.Д. (икымше туныктышо): "Айват могырым гына палемдем. Тиде еш
гыч
Галям, Любам да Ритам туныктенам. Чылан мер пашаште да тунеммаште тыршыше
ыльыч.
Еш дечат пеш шуко шога вет. Ача-аваштат тыгай сай, ушан ӱдыр-влакым ончен-
куштышаш верч чот тыршышт".
Зайнуллина Валя (Чорай участковый больницын фельдшерже): "Рита акам мылам —
изиэм годымак пример. Тудо шуко лудын, тӱҥалме пашажым мучашке шукташ
тыршен, илышкорнышто верештше чаракым сеҥенак шоген".
Николкин Николай (мельник): "Южо туныктышо гай икшывым ача-аважым ончен ок
ойыркале ыле. Чыла дечат икгай йодын. Ойлымыжымат умылаш куштылго ыле,
тӱткын колыштынна".
Юмагулова Лида (ферме пашаеҥ): "Ритам мый изи годсек палем. Тунар пеш поро.
Марла чиен колта... Южо кугун окышо* гай кугешнен эртен ок кай, а мӱндырчак
шыргыж
толын ойласаш тӱҥалеш. Мый тудым чотак пагалем".
Тыге порын гына ойлат тудын нерген тӱрлӧ профессиян землякше-влак. Тугеже
илышыже шолын лекше памаш гай манын кертына.
— Мыйын эн кугу эҥертышем — пелашем. Тудо шонымем сайын умыла, — манеш тиде
ӱдырамаш. — Кугун полшат ныл акам да мариемын аваже. Эн кугу ӱшан — эргым-
влаклан.
Мут толмашеш, каласем. Маргарита Каникеевнан марийже, Иван Яваевич, Самырык
турист рӱдерын директоржо; Артур эргыже Йошкар-Олаште, Марий
университетыште тунемеш, Артем 9 классыш коштеш.

* Окышо — тунемше.

М.К.Ялаевалан, методкабинет вуйлатыше семын, полышым пуымо шот дене, чынак
ятыр
тыршашыже логалеш. Но тудо шке пашажлан нигунар огеш ӧкынӧ. Теве ӱмаште
республикысе марий йылмым туныктышо-влакын "Туныктымо да воспитатлыме
пашашке у йӧн
ден у учебник-влакым пуртымо нерген" научно-практический конференцийым
эртарыме.
Тушто 17 район, 5 ола гыч 93 туныктышо да 21 роно пашаеҥ погыненыт ыле.
Тылеч
вара районысо школ директор ден нунын алмаштышышт-влак икте-весыштлан
пошкудо
школлаште открытый урок-влакым чӱчкыдынрак эртараш тӱҥальыч. Уста туныктышо-
влак, вес школлаш миен, рвезе коллегыштлан шке мастарлыкыштым ончыктат.
Ӱмаште
2-шо номеран Мишкан кыдалаш школын опытан туныктышыжо-влак Новотроицк
школыш миен коштыч. Тыгай методический десантымак тений 1-ше номеран Мишкан
школ гыч Уялыш ыштышт, а Ирсай-влак Йылышыш мийышт. У йӧн дене "1997—98
ийласе туныктышо"
конкурсын финалжым эртарыме.
— Пашаштем район администрацийым вуйлатыше А.А.Аптулманов, тудын
полышкалышыже
В.М.Андреев, РУНО-н вуйлатышыже А.А.Александров кугун полшат. Специалист,
методист-влак коклаште пашам келшен ыштена, — чон почын ойла методкабинет
вуйлатыше.
М.К.Ялаевалан Чорай школышто туныктымыж годымак "Туныктышо-методист" лӱмым
пуэныт, пашажым ИИИ степенян Паша Чап орден дене палемденыт.
Маргарита Каникеевна кызыт вийвал пагытыште. Тудлан шукерте огыл нылле вич
ий
гына темын. Ӱшанен кодына: паша саскаже эшеат тутло лектышым пуа. А
мыланна,
шочмо йылмым да литературым туныктышо-влаклан, ончыкыжымат ӱшанле эҥертыш
лиеш.
Сандене Маргарита Каникеевна лӱмеш серыме почеламутем пӧлеклем:
Тый ит лӱд поктен толшо ий-влак деч,
Мом ыштет, жап эрта чоҥештен кайыкла.
Но кунам юарлат воктенет йоча-влакше,
Угыч рвезе улметым, палем, шижат-ла.
Лий тыгаяк йомартле, ӱшанле да поро,
Пеленет порешташ тыршена ме чылан.
Поро кумыл — эрласе жапнан илыш-корно,
Поро кумыл лиеш сай йолташ эрелан.

Людмила Русиева,
Чорай школын мароведше, Башкортостан Республикын заслуженный туныктышыжо.



060498
************************************************************************
6—04
ЛАССЕ ЛЕХТИНЕН
Финн дипломат, журналист, политик да писатель Лассе Лехтинен 1947 ийын
Котка
олаште шочын. Хельсинки университетыште политологийым, кугыжанышым
виктарыме пашам тунемын да политический историй специальность дене дипломым
налын.
1972 ийыште коло вич ияш Л.Лехтиненым икымше гана финн парламентышке сайлат
—
тунам тудо эн самырык депутат лийын да тиде кугыжаныш сомылым латкок ий
шуктен.
Вара кандаш ий дипломатический пашаште тыршен, тышечын вич ийжым Лондонышто
Финляндийысе посольствышто пресс-атташе лийын.
Л.Лехтинен Суомиште палыме писатель, тудо индеш романым, лӱмлӧ финн мер
пашаеҥ-влак Йоханнес Виролайненын, Пиркко Тӱӧллаярвин, Карл-Август
Фагерхольмын политический биографийыштым возен. Тылеч посна шуко новелыже,
ятыр элым ужын коштмыж
нерген очеркше-влак кок книга дене лектыныт. Писательын возымыжым англичан,
швед
да эстон йылмылашке кусарыме. Кызыт Л.Лехтинен финн телевиденийын нылымше
каналын директоржо.
Лудшына-влаклан тудын ик новеллыжым темлена.

ШӰМ КӰРЫЛТЫН
Новелле
Ме кугыжаныш погым кучен шогышо министерствыште изи должностьышто ыштыше ик
пашаеҥын кӱчык ӱмыржӧ нерген каласкалаш шонена. Мемнан геройна нылле ныл
ияш, капышке пурышо пӧръеҥ. Логарлан да монь вуйжым пуэн огыл, моло финн
семынак йолашыжым ваче гоч пыштыме кок резинке тасма йолышта, ӱмбалныже
туржалт пытыше пинчак.
Кугыжаныш паша верыште ышта гынат, шкенжым чаткан, арун кучышо еҥ манын
огына
керт: вуйжо тич лыге, пӱйжым тамак шикш ялт локтыл-кочкын пытарен, тидлан
кӧра
шӱлышыжат моткоч ӱпша. Эрдене, шинчам почмеке, йолышкыжо мом шуралеш, тудын
денак пашашкат толын кертеш. Кок ий ончыч улан илыше ӱдырамаш дене ушнен
ыле, вара
ойырлен да кызыт йочалан алиментым тӱлен ила. Мемнан геройна илышыште могай-
гынат лӱмым нумалын, очыни, тыглай финн лӱм лийын. Каласкалаш шонымо
историйыштына
тиде тӱҥ огыл, сандене тек тудо новеллын лӱмдымӧ геройжо семын кодеш.
Кунам кугыжаныш пашаште вуйлатышылан ӱдырамаш шога, пеленже ыштыше пӧръеҥ-
влак
тудым уло шӱмышт дене йӧратат, але ужмышт огеш шу гынат, карьерым ышташ
манын,
шкешт деке савыраш тыршат.
Тӧра пашам шуктышо ӱдырамаш кунам кужу тувыржо дене кугыжаныш пӧрт кӱварым
ӱштын кошташ тӱҥалеш, йолашым чиен коштшо коллегыже-влак вигак уто
кычалтылмаш
лектеш манын шонат, ыштен налме киндыштат кочо таман лийме деч аптыранат.
Но тидын годымак илен моштышо пашаеҥ-влак, вуйлатышым йывылтылын, моткоч
вашкен карьерым ыштен кертыт, тидлан нуно пырля кочкын-йӱын илыме
таҥыштымат ужалат.
Пӧръеҥ-влакын тыгай койышыштым ужын, пырля пашам ыштыше ӱдырамаш-влак
ӱмбакышт
игылт-мыскылен ончат.
Очыни, пӧръеҥын яжар койышыжо ава шӧр денак кусна: марияным ма шкетым — кеч-
могай ӱдырамашым — нуно узак-авак семын илаш савыраш тыршат. Кугыжаныш
учрежденийыште кеч тыглай пашаеҥын, кеч пӧлка вуйлатышын, кеч алмаштышын
шӱраҥме койышышт
кугунак огеш ойыртемалт. Кажныже йӧратымаш пазарыште йӧнан верыште шогышо
сатучо
лийнеже, поян ма нужна, кӱкшӧ культуран я йорло уш-артаман коклаште тиде
койыш
иктак, тыште нимом от вашталте.
Мемнан геройынат вуйлатыше ӱдырамашыж верч шӱмжӧ йӱлен коштын гынат, чон
ойгыжым
кугунак тӱжвак лукташ тоштын огыл.
Паша лугычак чайым йӱаш погынен шичмекше, министерствысе калык воктен уке
улшо
ӱдырамаш нерген манеш-манешым луктын гын, мемнан геройна, мут оргажышке
ушныде,
еҥым гына ончен колыштын шинчен.
Министерствыште вуйлатыше пӧръеҥ лиеш гынат, тудын нергенат йылмым тӱгатат
ыле.
Тиде койышым нимо дене чараш ок лий докан. Шке вуйжо дене илыше пеҥгыде
озам вигак торжа, кугешнылшылан шотлат, а пашаеҥ-влак деч огеш ойырло,
порын коеш гын,
калык дене "модын", лӱмнержым кӱзыкташ тыршыше лиеш. Ӱдырамаш вуйлатышым
гын,
шкеж деч кугурак оза-влак дене пырля кочкын-йӱын, карьерым ыштен манын, шып
шогышо пундыш гына огеш игылт дыр...
Тыгай шомакым мемнан геройна шуко колын, но шӱмыштыжӧ садиктак озавате деке
кузе
да мо полшымо дене лишемаш лиеш, тутыш шонкален.
Ӱдырамаш-влак шочмекыштак моторлыкышт дене моктанаш йӧратат, чап ден
осаллан
верч чоныштымат да капыштымат ужалаш тунамак ямде улыт — шоналтет да ӧрат
шол.
Те шкеат паледа: чынжымак чыла шот денат мотор ӱдырамаш пеш шагал. Мемнан
геройна тидын нерген кужу жап шкет шонкален шинчылтын, но чулым ӱдырамаш
дене у еш
илышым тӱҥалме нерген ой ушышкыжат пурен огыл. Ик ий ончыч тудо ватыж деч
ойырлен, да ынде паша деч моло нимо чонжым когартен огыл. Министр ӱдырамаш
деке еш
илышым чоҥаш шонен огыл тудо шӱмаҥын, чоныштыжо яра вер лийынат, тудым ала-
мо
дене темаш кӱлын, садлан, очыни, кугыжаныш учрежденийыште тидын нерген нигӧ
пален огыл, тыгай ой лектеш гын, чыланат моткочак ӧрыт ыле.
Министрын — кече мучко пытыдыме шуко сомыл, кабинетше воктене кӱлеш-окӱллан
перныл коштшо пӧръеҥлан сыра веле. Да саде мариетат уш дене шыматыме
ӱдырамаш ӱмбаке шинчажымат тура нӧлталаш тоштын огыл. Туржалт пытыше
вургеман марийын тудым
шып шекланен коштмыжым кугыжаныш вате тогдая гын, ӧрын-вожылмыж дене кушко
пурашат огеш пале ыле докан.
А мемнан геройна шонен коштмо ӱдырамашыжым пеленже малыме верыштат ужеш,
шергакан вургемжым ӱмбачше кӱвар ӱмбак кудаш кышка. Вара ушыж дене тудым
шокшын-шокшын шымата, уло капшым шупшал нулен пытара. Пуйто поян вате
пӧръеҥым шкеж деке
пачерышкыжак ӱжаш тӱҥалын.
Але геройна шинчажым кума веле, ушыштыжо вес сӱрет конча: кечывал жапыштак
министр секретарь ӱдырым иктаж-могай сомыл дене кужу жаплан поктен колта да
мемнан
геройнам шкеж деке ӱжеш. Кабинетысе улак лукеш шкеак пӧръеҥым алгаштарен
ӧндалеш...
Марий ала-кушто лудын, пуйто тале койышан, чолга ӱдырамаш-влак йӧратыше
пӧръеҥ
деч посна пеш йокрокланат. А министр пеҥгыде койышан да ушан гына огыл,
чевер
чуриян да таза кап-кылан вате.
Шонымо ӱдырамашым мо дене савыраш манын, пӧръеҥна ушыжым пудыратен коштеш-
коштешат, кенета романым возаш тарана. Тудо ала-мыняр ий ончыч, отпускышто
канымыж
годым, компьютер дене пашам ышташ моткоч оҥай кодым шонен муын. Ушан
машинан
кӧргыштыжӧ Финляндийын калык озанлыкше вияҥме нерген аналитический
материалым
поген шоген. Тиде нимучашдыме мутвундо кокла гыч компьютер ончыктымо код
почеш
шкак романын темыжлан келшыше шомакым веле огыл, предложенийым, сюжет
корным келыштарен моштен.
Кок ий романым тыге возышыжла, мемнан геройна сылнымут тӱнясе илыш дене
гына
илен. Тудо айдемын чонжым пундаш марте пургедын: мо йоча чоным туржеш,
тудым ондак серен, вара шошо вӱдла ташлыше полмезе вийын модмыжым ончыктен,
мужыраҥде,
узак-авак илышын шерыжым да кочыжым лудшылан нимом шылтыде каласкален. Тӱҥ
геройжо — пелед шушо кокла ийготан ӱдырамаш. Тудын нерген моктеммурышто
министрын
сынже пелшинча дене ончен лудмаштак койын.
Романыштат ӱдырамаш министр марте кушкеш, воктене ыштыше самырык пашаеҥже
дене
келшаш тӱҥалеш. Вара нуно ваш йӧратат да, политикым кудалтен, ӱдырамаш
рвезе пелашыж дене ракатланен илаш манын, вес элышке кая. Тушто нуно пиалым
муыт, но кенеташте ӱдырамаш рак дене черлана да тыманмеш кола. Самырык
пӧръеҥ, шӱгарышке
ватыжым ужатымек, чон ойгыжым сеҥен огеш керт да тудо кечынак шкенжым шке
пытара... Тыгай оҥай сюжет.
Романын пытартыш ластыкшым компьютерыште поген пытарымеке, писательна
кузерак
тудым тӧра ӱдырамаш деке шуктымо нерген шонаш тӱҥалеш.
Тидын годым тудлан банкир-влак ончылно министрлан ыштышаш кӱчык докладым
пеш
вашке сераш кӱштат.
Мемнан геройна Финляндийыште окса коштмо шотым сайын шинчен да писын гына
тыге
радамлен возен: "Финн-влак оксам кучылташ огыт йӧрате, нуно утларакше
шийвундым
поген оптат. Финанс политикым эртарыме годым калыкыште улшо тиде койышым
шотышко
налман. Тыглай еҥ-влак, кидышкышт окса пурымеке, банк нерген огыл, а брокер
нерген шонат — калык шергакан кагазым, акцийым налаш тырша. Кучем могырым
тиде сомылым вуйлаташ йӧсӧ, вет кугыжаныш облигацийын парышыже изи, "окса
мешак-влак"
поян фирмын акцийжым гына налыт.
Кӱчык жапыште государствын лукмо шергакан кагаз деке ӱшаным огына пӧртылтӧ
гын,
финн марке шулдештеш, инфляций сап кидна гыч мучышта да кӱшкӧ чымалтын
кертеш.
Тиде элыште окса коштмо сомылым тӱрыснек кучемын кидше дене виктараш
утларак неле да неле лиеш. Молан манаш гын, транснациональный компаний ден
тӱнямбалсе
банк-влакын ӱмылышкышт чыла гаяк, изи ма кугу, эл логалын. Тидын деч
Финляндият
утлен кертын огыл.
Кугыжанышнан садиктак ончыклыклан раш озанлык политикыже лийшаш. Тудым
кыртмен
шуктен гына ме элнам тӱзатен кертына. Мемнан тыгай политический программына
уло
але уке — раш каласаш кызыт эше йӧсӧ.
Докладым кошартымеке, мемнан геройна служебный папкым налеш, возымыжым
тушко
пышта да министерстве мучко кагазым нумалкедылше курьерлан министрын
ӱстембакыже
наҥгаен пышташ шӱда.
Тиде мӧҥгӧ министерствыште илыш киносӱрет гай пӱтыралташ тӱҥалеш.
Курьер, кагаз орам коридор дене нумалын ошкылшыжла, самырык пашаеҥ-влакын у
компьютер модыш ден толашымыштым ужешат, чыла пашажым монден, шинчаж дене
мониторышко "пижын" шинчеш.
Жап эртымеке гына кӱштымӧ сомыл ушышкыжо пура, кугун шоналтыде, серышан
папкым
йоҥылыш министрын ӱстембакыже огыл, а тудын илалшырак полышкалышыжлан
пыштен кода. Тудыжо папкым почеш да лудаш тӱҥалеш. Мучаш марте окен
налмеке, ластыкын йымал лукыштыжо "кажне визымше мутым луд" манын серымым
ужеш. Чиновник текстым уэш
тӱткын шерын лектеш, кажне визымше мутым возен луктеш. Тидыже тудым ялт
ӧрыктара: "Тендан деке чытыдымын чон шупшеш, нимом ыштен ом керт. Тендан
могырым мый
шокшо кумылым ом шиж, сандене улак верыште вашлийын кутыраш темлем. Тыгай
йӧн
лийын кертеш мо?.."
Илалше чиновник возышын лӱмжым лудешат, шӱмжылан роп чучын колта. Серышым
осылен, папкышке пышта. Тыгутлаште кечывалат шуэш, министрын полышкалышыже
тамакым
пижыктен, ресторанышке ошкылеш.
Тиде жапыште министр банк пашаеҥ-влак деке вашлиймашке вашкаш тӱҥалеш да
возаш
кӱштымӧ докладым кондаш йодеш. Секретарь канцелярий вуйлатыше деке куржеш,
тудыжо докладым министрын илалше полышкалышыжын ӱстембалныже муэш да
секретарьлан
кучыкта.
Корнышто кайышыжла, министр возымым тӱткын лудын лектеш да шофер пелен
шинчыше
политический секретарьже деч йодеш: "Кӧ тиде текстым возен?" Тудыжо,
докладым
илалше чиновникын ӱстембачше налмым ужын, садетын лӱмжым каласа. Министр
тетла
нимом ок пелеште, корно мучко ала-мом шып шонкален кая.
Кечывал кочкыш гыч пӧртылмеке, илалше чиновник, мемнан геройнам шкеж деке
ӱжын,
шыман вашлиеш да пырля пашам ышташ эре кумылан улмыж нерген ойла. Геройна,
ялт
нимом умылыде, верыштыже пижын шогалме гай колыштеш: тудым тымарте нигӧ
нигунам
пашаштыже моктен огыл. Кунам илалше пӧрьеҥ кеҥеж отпускым пырля эртараш
темла,
тунам эше утларак ӧреш.
— Тый палет, кеҥежым яндар южышто кужу корным каналтен-каналтен йолын эрташ
могай сай. Мый тыйым Лапландийышке иквереш каныш жапым эртараш ӱжам.
Нимом умылыде, геройна чиновникын пӧлемже гыч лектын кая да суймен гай эре
шып
коштшо коллегыже мо лийын манын, кужун шонкала.
Паша кече мучашеш банк гыч министр пӧртылеш. Банк пашаеҥ-влаклан тудын
ойлымыжо
моткочак келшен — нуно кужу жап ӱдырамашлан совым кыреныт. Тӧра вате шкеж
деке
илалше чиновникым кычкыралаш шӱда. Ала-могай сомылым шукташ ӱжеш манын
шонен,
садет блокнот ден ручкам кидышке налын, содор министрын пӧлемышкыже пурен
шогалеш.
— Мыланна лишылрак палыме лияш кӱлеш,— оза ӱдырамаш мутым лыжган тӱҥалеш.—
Вуйлатыме пашаште ятыр сомыл шотышто тендан дене каҥашышашем уло. Мый Париж
гыч сыр
ден лушкыдо аракам конденам. Мутлан, эрла кастене пачерыштем француз сийым
тамлен кертына ыле.
Министрын пытартыш шомакшым колын, илалше пӧръеҥын йолжо пулвуй гычак
чытыраш
тӱҥалеш. "Мо тыгай лийын тӧра вате дене?"— шонен шотым ок му. Вара йӱдвошт,
министрын ойжым кузе умылаш манын, чонжым туржын, малымверыштыже почаҥын
кия...
Паша кече пытымеке, геройна, еҥ-влакын мӧҥгышкышт шаланен кайыме тургымын
изишак
лушкымым вучаш манын, кафешке пура. Шинчышыжла, изин-изин подылалеш, яндар
южышко лекмекыже, сайынак руштын колта.
Пӧръеҥет Хельсинки воктенсе Мартинлаксо изи олаште илен, кече еда пашашке
поезд
дене коштын. Теве тудо, тайныштын-тайныштын, вокзал могырышко ошкылеш.
Площадьым
вончымыж годым нимом ужынат, шижынат ок шукто — автобус йымаке логалеш.
Тыманмеш
тушанак колен колта.
Пеленже ыштыше пашаеҥ-влак, геройнам тойымо годым, лишыл-влак семынак,
утыжым
ойгырен огытыл. Ойырлышо ватыже шинчажым ӱштын гынат, шинчавӱдшӧ койын
огыл, йочаже, але изи улмыжлан кӧра, колышо еҥым йӧршешлан мландышке урымо
нерген эше
умылен моштен огыл. Министерстве пашаеҥ, колымо нерген чаманымыжым
ончыктен,
некрологым возен, министр йымаланже кидшым пыштен.
Мемнан геройнан возен кодымо текстше илалше чиновникын ушыж гыч лектын
огыл.
Пырля Лаппландийышке каяш ыш логал манын, чаманен ойгырен. "Ӧрыктарыше
самырык
еҥ",— шонкален тудо.
Министерствыште лач ик айдеме гына геройнам чынже денак чаманен да
колымыжлан
шортын. Ик ӱдыр компьютер пӧлкаште информацийым поген, тудо мемнан колышо
пӧръеҥ
воктене ятыр ий ыштен да тудым уло чонжо дене йӧратен. Ӱдырын шӱмжӧ коржын:
можыч, воктене ыштыше пӧръеҥлан чонжым почеш гын, шучко туткарат огеш лий
ыле. Кузе мемнан геройна колен, тидын шотышто рашлык лийын огыл: шижде
орава йымаке логалын ала паленак, илышыжым кошарташ шоненак, шке автобус
йымаке пурен.
Лач ик гана веле, рошто осыгеч кастене, мемнан геройна ӱдырым шыма
вальсышке
ӱжын...
Тудын компьютерыштыже улшо информацийым шергымыж годым ӱдыр оҥай кодым
верештеш
да пӧреҥын возымо романжым тичмашнек лудеш. Вара компьютер дискетым
издательлан
ончыкта да, пырля шифрым кычал муын, текстым кагазышке кусарат.
Мемнан геройна, аналитический статья гыч кажне визымше мутым налын, романым
возен гын, типографийыште текстым погышо автомат визымше олмеш кажне
кудымшо мутым
пога. Вучыдымын у оҥай сюжет шочеш да, книгам савыктен лукмеке, тудо
шыжымак
Финляндийыште тиде произведений сенсаций семын лудшо-влак коклаште шарла.
Роман
але марте уждымо сынан, ӧрыктарыше сюжетан лийын, тудлан Финляндийын тӱҥ
литератур премийым пуат.
Комиссийым вуйлатыше колышо геройнан ойырлышо ватыжлан премийым кучыктымо
годым
тыге каласен: "Таче моктымо романыште мемнан деч кайыше уста автор финн
литератур йӧным ятырлан пойдарен — тудо тӱнямбал реалистический сылнымут
шӱлышышкӧ
сандалыкысе курымашлык ойыпым пуртен. Лач тыгай сылнымут огеш сите кызытсе
литературлан".

Финн йылме гыч Василий Яналов кусарен.



060598
************************************************************************
6—05
Аркадий БУКЕТОВ-САЙН

ӰМЫР СИЙ
Поэме
("Ӧтӧгӧн тукым" аршаш гыч)

Толынам мый отпускыш, мӧҥгем,
Ямле южым тамленак шӱлем.
Шочмо-кушмо вер — Тотарэҥер.
Тый улат тӱняште эн чевер.
Пуйто тый улат тулгайыкем,
Кӱдынет кӱзем муркавашкем.
Ончалам ик велыш — куэрла,
Ончалам вес велыш — пӱнчерла.
Висе веле — кавашкак тӱкнат,
Пӱчкын опто — порвола тудат.
Сылнын-сылнын кайык-влак мурат,
Шке коклаштышт шокшын таҥасат.
Пуйто мыйым, шулдыржым шарен,
Вашлиеш полмезе пагытем.
Шӱмешем легенде ылыжеш.
Толын тудо муро толкынеш.
* * *
Ожно тыште, пич чодырам тӱрлен,
Шыргыктен, изи эҥер йоген.
Лийын вӱдшӧ лупс гаяк яндар,
Серыштыже гӱжланен отар.
Тушто. еҥ кӱсеным овартен,
Тулык икшыве Тотар илен.
Луй гай писе, чулым, йытыра.
Лийын, маныт, таҥже — Ӱжара.
Ӱжын тудым эр еда пашаш,
Водын лектын угыч вашлияш.
Кеч торешланен поян Ахмет,
Нуным ойырен садак ыш керт.
Тӱзланен, пеледын келшымаш.
Тудын ӱмыр — курым-курымаш.
... Волыш умыр кас. Нера отар.
Таҥжым ужаташ лектеш Тотар.
Пырысла чоян Ахмет нушкеш,
Кидыштыже кӱзӧ йолгыжеш.
Керын шындыш тупыш Тотарлан —
Йӧрльӧ каче. Вӱр йога виян.
Рвезым пидын поянет пышта
Да агурыш кудалтен колта —
Тунамак эҥер кошкен шинчеш.
Ушым йомдарен, Ахмет йӧрлеш.
Сусыр таҥже верч тургыжланен,
Ӱжара тунам чеверласаш монден.
Тидым шарныктен, кеҥеж рӱдеш
Каватӱр йӱдвоштак волгалтеш.
* * *
Вӱрым шуко ужын шочмо вер,
Садланак дыр ӱжара чевер.
Шошо еда кажне олыкеш
Ал пеледыш шолын пеледеш.
Изинекак тудым йӧратем,
Ал вӱрак модеш кап-кылыштем.
... Кас ден эр — волгалтше ӱжара,
Вуй ӱмбалне — тылзе-туара.
Ме, йоча-влак, имньым пукшена,
"Шӱдыр йӱрым" ӧрын ончена.
Колынам авам деч:
— "Шӱдыр йӱр"—
Тиде калык ойго, калык вӱр...
Колын омыл мый тунам, товат,
Метеор нерген ик мутымат.
Паленам мый, мо тугай война,—
Лектын кайыш фронтыш ачана.
Ок мондалт тыгае нигунам:
Шинчавӱд ден шӱргым мушкынам.
Шолын шыде дене шӱм-чонем,
Ӱчым шуктымо нерген шонен.
Коштынам Тотарэҥерыштем,
Пӧрдын лач легенде ушыштем.
Пуйто ачаем — чолга Тотар,
Тудын дене кугешна Онар.
Ахметлан фашистым шотленам.
Ӱжаралан чот ӱшаненам.
Пуйто куп гоч ончыко нушкам,
Садыгак налам мый кӱкшакам.
Ӱжара гай знамя — ончылнем,
Шыргыжеш ачамже мыланем.
Койыт ыресан танк-влак пылла,
Кенеташте йӱлалтем чыла.
Мланде чытырна, пуля шӱшка,
Йӧрлыт солымыла гад тӱшка...
Тиде лийын чулым шонымаш,
Сеҥымашлан чот ӱшанымаш.
Тиде лийын моктымо мурем
Тыланет, о шочмо вер-шӧрем!
* * *
Изинекак ушыш пыштенам:
Ӱмыр корнына ару лийман.
Тый дечет тунемым, ший памаш,
Ошкылем аклаш.
Йӱд ма, кече — шыргыкта вӱдет.
Илыш вийым мландылан пуэт,
Тамле сийым серешет куштет.
Йӧсӧ огыл емыжым погаш,
Неле тудын кӱмыжым вучаш.
Емыж кӱмымат вучаш лиеш,
Тулыкеш кодаш, ой, йӧсӧ пеш.
Эрык верч кредалме пасуэш
Колыш ачаем. Чонем шортеш.
Пешак сае ыле ачаем,
Шога пуйто кызыт ончылнем:
Шем шинчаже порын шыргыжеш,
Ныжыл йӱкшым пылышем колеш.
Тудым тый палет, Тотарэҥер!
Тудым ужынат, онар пӱнчер!
Коштын тыш ачамже сонарлаш —
Йӧратен пӱртӱс книгам лудаш.
Икана, шарнем, мераҥ олмеш
Рывыж пижын ыле капканеш.
Пӱйжӧ дене йолжым ойырен,
Янлыкет кудалын, вӱр йоген.
Кодын мыланна кыша гына.
Пелештен тунам ачам мылам:
"Эрык верчын тыгак шогыман!"
Кудалтен капканым коремеш,
Мӧҥгӧ пӧртылна ме кас велеш.
Лийын шӱм-чонлан ласка, яндар,
Пуйто саламлен мемнам Тотар.
* * *
Лай мардеж шыман ӱпем шереш,
Веселан эр кече кӱзалеш.
Олыкышко, вольыкым поктен,
Ошкылеш кӱтӱчӧ, муралтен:
"Пиалан айдеме мый улам.
Мый улам поян, моткоч поян:
Шӧр эҥерым кидыштем кучем.
Ӱшана мылам колхоз ешем..."
Вер-шӧрем, палем, вашталтынат.
Сыным, вийым погенам мыят.
Кызыт, шарналтен ужар жапем,
Вер-шӧрем, тылат вуем савем.
... Шӱдырен шем кишке гай солам,
Олык лапым шуко тошкенам.
Лийынам тунам лач лу ияш.
Мом ыштет, кӱлеш ешлан полшаш.
Сылне путырак чевер кеҥеж.
Эҥыжвондо тарайла коеш.
Ошкыл колто ик вере — чодыра,
Вес вере — ужар пасу мура.
Олыкыш волет — вольна, пуста.
Шудышырчык кычыртен кушта.
Уке рай кӱтӱчылан гына:
Лоҥыт, пӧрдыт пормо ден шыҥа,
Теве йӱр ведра денак опта.
Теве угыч кече чот пелта.
Но, вес могырым кӱтӱчӧ — он,
Тудын кумыл — вольыклан закон.
* * *
Кайыкигыла пӱртӱс лоҥгаш
Кушкынам мый, шӱшпыклан пелаш.
Садланак дыр рвезе шӱм-кылем,
Сылне сем, палем, огеш шоҥгем.
Садланак дыр йӧратем шӱшкаш.
Шӱм-кыл сем, лий кумылзак йолташ.
Шулдыраҥын ошкылам, куржам.
Йӧратен ончем мый той уржам.
Куанем мый канде кавалан,
Сӱан пӱгӧ гай шонанпыллан.
Мо сай — чылажат келша мылам.
Ужмышудымо — лач шем тушман.
Тыныс вийлан шушо уке вий,
Тудын чапле сийже — кинде сий.
* * *
Шале олык коверлан келша,
А тӱрлемже — шӧртньӧ кидкыша.
Пуйто тудым, кундемнам моктен,
Авана тыге тӱрлен коден.
... Уке кинде. Пареҥгат пытен.
Шинченна, аван шинчаш ончен.
Тудо мане: "Шочмо вер поян.
Ӱшанем, пукшен луктеш мемнам..."
Тау лийже, олык, тыланет!
Шинчаланшудет, полдыранвучет
Тамле ыле пешак, шеремет!..
Аваем волгенче гай улмаш.
Шуаралтын изинек пашаш.
Тӱредеш гын, вурс сорла модеш,
Ик касалык лектынат возеш.
Ошкылын колта ош йӱксыла,
Муралта — кеч-кӧн шӱм-чон шула:
"Ой, тый, сур куку, ойгет кугу.
Жап шудеак сурештат, куку.
Кеч-кунам улат тый шӱлыкан,
Йӱкым ок пу шӱмбелет молан?.."
Маныт, ава кумыл — ший кечыйол.
Ньогажланак тудо эн шерге шол.
Козыраҥше кидше кеч вӱдотызан,
Мамык гай чучеш-ла шке икшывыжлан.
Порын ончалеш да йомеш ойгет,
Пуйто пеледешак ал чуриет.
Кажне поро ойжо шӱмешет шыта,
Келге вожым тудо ӱмырлан колта.
Кече икте веле уло тӱнялан.
Икте, лачак икте аванат мемнан.

* * *

...Отышто, агун воктене,
ыле ик лӱҥгалтыш.
Шинчын тушко, лышташ дене
аваем лӱҥгалтыш.
Пуйто шӱм-кыл пӧлек семын
оҥгырвуй пеледыш
Оҥарен эн ямле семым...
Шогенам пеледын.
Мом гын налын кидыш —
чылажат чонаҥын.
Шонанпылыш шӱртӧ пидыш
кертын савырналын.
Ошкылын колтен аланыш
кайык мурым колышталын.
Кажне шӱшпык тудым палыш,
шӱшкыш таҥасалын...
Чылажат шарнал вел кодо,
пыл орала эртыш.
Кодо мыланнаже ото,
пуйто чон эҥертыш.
* * *
... Аваем, Кораксолан ал шӱдыржӧ,
Шуко икшыван Эчанын ӱдыржӧ,
Кушкын шуаралт нур, чодыра пашаш,
Ешыште эҥертыш эн ӱшан улмаш.
Кӱлын мланде пашалан эр кычкалташ:
Пӱнчӧ пундашым ача пелен куклаш,
Тудым савыраш сай шӱйыш да смолаш,
А Озаҥыш кондымеке — ший оксаш.
Палыш ӱдыр годымак Чачият войнам:
Фронтыш ужатен йӧратыме ачам —
Тудым колтышт виешак пуля йымак.
Ыш уж мӧҥгым кугыжан салтак...
Лийын ӱдыръеҥ чевер, шара шинчан.
Тудо келшыш дыр пеш шуко качылан:
Пӱнчыдӱрышкӧ солыкым пуэн колтен,
А сӱан Эҥерӱмбачын ончылтен.
Мокталтеныт: "Каче — гармонист, чолга.
Весела пеш. Ӧрышыжак мом шога!.."
Ӱдырлан ава ыш пу мужед шогаш.
Кодын сӱанлан мураш, чӱчкен лоҥаш,
"Йӱксым" наҥгаяш мотор пыжаш опташ.
Ты жаплан сар кодын шеҥгелан.
Ӱшанен ял Ленин ден НЭП-лан.
Но ӱшан пудеште шӱвыроҥла ялт,
А варажым кайыш у увер йоҥгалт...
Пелештен авам: "Кушеч тый вувер?!
Вучыдымо коллективизаций чер..."
Мо-гынат, кугу колхоз ешлан "оза"
Лие йот еҥ огыл-ла — Эчан иза.
Калыкшат вуйлатышым жаплен.
Лийын тале пашалан, чытен.
* * *
Сар жап
неле жап.
Шоҥгынат ыш кане кап.
А вожатыйна — ава,
кеч шинча —
пылан кава.
Шым-кандаш ияш йоча,
чал пондаш коча
Тудын дене иквереш.
Сомыллан от лий тореш.
* * *
Тыршыме ок йом,
асу.
Тауштен тидлан пасу:
Уке вер шӱкшудылан,
Сайже — шурнывечылан.
Тӱредмек, кырча-марча
Ыш кой, ыш йом ик парча...
Чыве сар вет огыл —
Эрык верч война.
Элым веле огыл
Ме араленна.
Фронт ден тыл — ик крепость,
Ик шӱмла пырткен,
Гитлерын тупрӱдым
Шыде пудыртен.
* * *
Сарын первый кече
Пуйто шинчаштем:
Шыраталын кече,
Шыргыжын суртем.
Чӱчкалтен чонемже,
Лоҥынак урем.
Толын ялышкемже
Юбилей пайрем.
Кечывал тураште
Шочын отына
Кумдыкеш йоҥгалте.
Тавалтен ешна.
Маныт, пыл ок лий гын,
Йӱр огеш оптал.
Молан чытырналтын
Кайыш шочмо ял?
Шарлыш кенеташте
Сар нерген увер,
Пуйто сирлыш дамбе,
Пытыш кукшо вер.
Лие шыде толкын
Калык шинчавӱд.
Пуйто теҥыз шолын.
Родина ыш лӱд!
Лектын кайыш фронтыш
Пел ял тунамак.
Ешым тулык кодыш
О мыняр салтак!
Эр-кас вӱр гай солык
Пӱрдыш кундемнам.
Шӱлыкаҥе олык...
Шыжым вученам.
Тӱтыран эрдене
Школыш вашкенам,
Поро сугынь дене
Ужатен ачам.
Сумкаштемже ыле
Лачак букварем.
Тыгеракын шыле
Модышан урем.
Тылзе гычын фронтыш
Кайыш ачаем.
"Кок ий гычын кондыш
Юмыжак мӧҥгем",—
Тыгерак малдале,
Йывыртен, авам.
Тауштен кумале,
Чӱктенак сортам.
Ты "куван кеҥежым",
Ой, ок лий мондаш.
Пиже неле чержым
Аваем эмлаш.
(Эм — йошкарушмен сок.
Лийын тудо ток).
Керте шодо черым
Тылзе гыч сеҥен.
Фронтышко боецым
Угыч ужатен.
Чер ачам ыш сеҥа-ла,
Йӧрыктыш пуля.
Уке, ыш пу йӱкым.
Койо лач омеш:
Пуйто, келын лӱкым,
Ваштареш толеш...
Ачаем, папалте!
Ынде мом ыштет?..
Белоруссий мланде
Лие тӧшакет...
* * *
Тольо похоронко.
Посылкат улмаш.
Почто моли кочко —
Ыш лий раш палаш.
Йомо ситце, сакыр
Кӧн осал кидеш?
Жапше ыле акыр...
Вуй йырем пӧрдеш.
Ышна тамле шерым,
Шинчаллан томам.
Уло Моркым шерын
Коштна ме тунам.
Шуженам... Шер темын.
Койдара авам:
"Йорто мӧҥгӧ, эргым,
Кок йолан чомам!.."
Шурнывече гочын
Ме ошкылына.
Ахмет шор воктечын
Шуйныш корнына.
Сӱрем ото кодын,
Ужатен мемнам.
Шочмо вер-шӧр шортын —
Йӱр оптен тунам.
* * *
Мом ойлаш сар пагыт неле,
Шӱмыштӧ чатлама теле.
Садыгак вет тыршыман,
Аваналан полшыман.
Тодынам ешлан йыдалым,
Нийым моштенам ниялын.
Утым лийын ужалаш —
Кӱлын оксамат ышташ!
Куандарыш шудо пагыт —
Ньогажат чон дене йыгыт:
Олык дечын пӧлеклан
Лийын тамле шӱр шылан.
Шуо кинде — нал сорлатым,
Ончыкто тыштат чолгатым.
Уке тидлан ӱнарет —
Йогышо парчам погет.
Телым рӱжге коштна школыш,
Рушарнян — колхозлан полыш:
Сурт гыч суртыш издер ден
Коштна ломыжым поген.
Кас велеш, шогалын ечыш,
Чымыктет Тотарэҥерыш.
Нечке рвезе ечым йычыш,
Шинче нюсленак издерыш.
Юж яндар, ласка шӱлаш.
Мунчалташ ок кӱл тӱлаш.
* * *
Ик кеҥежым, кечывалым,
Вуйым кечылан савалын,
Кудывечышке пурен
Ӧрышан чолга пӧръеҥ.
Койыш-шоктыш чылт ачамын,
Койын ӱпшӧ веле чалын.
Лишыл, палыме йӱкшат,
Чылт ачамыныс капшат.
Ты унам вигак шым пале.
Вӱчкалтен, тыге малдале:
"Пеш тораште иленам.
Выльып кугызат улам".
Кидышке ведрам сакалтыш,
Ошкыльо Йолташ памашыш
Ямле, эмле ший вӱдлан.
Сийже келшыше чайлан.
Лийынам тунам пеленже.
Шулдыраҥым чылт воктенже.
Толын шуо авамат
Идым гыч. Куан, айват!
Шӱжарем пеледын кайыш:
Коктын лӱҥгалташ пеш сайыс.
Йылме йомаклаш кертеш —
Йӱштыл тек Кабан ереш!
Кумытын Тотарэҥерыш,
Поҥго лыҥак шочмо верыш
Коштна, куршым сакалтен,
Ачанажым шарналтен.
* * *
О Эҥерӱмбал ялем,
Тый денет мый кугешнем!
Таушта эстонец, руш,
Украинец, белорус...
Сар жап годым нунымат
Шке шочшет гай вӱчкенат.
Возынна шужен малаш —
Тыршенна унам сийлаш.
Пайленна чыла иктӧр:
Нӧрӧпна гыч — ӱй ден шӧр,
Шкаф гыч — кинде, туара...
Уло мо — чыла яра.
Порылык огеш мондалт,
Шым каваш кӱзет гынат.
Тыште — чын йӧратымаш,
Курымашлык келшымаш,
Ямле муро, шинчавӱд,
Омыдымо неле йӱд,
Шурнысавыш, ӱжара,
Ӱстембалсе туара —
Нимомат ок керт шылтен,
Пырче гай лектеш шытен.
* * *
"Ой, а-вай, а-вай!"— шӱшка мардеж,
Мландышке чевер лышташ велеш.
"Код чеверын, Родина-ава!" —
Кутыра турня каштан кава.
Шӧртньӧ тӱсым налын шочмо вер.
Толын шуын поро шыже эр.
— Кушто мыйын сылне букварем? —
Йӱкым лукто маке-шӱжарем.
Аванаже, школыш ужатен,
Шыргыжале, сугыньым пуэн:
— Ушныжо, ньога-влак, пашада.
Пиалан тек лийже корныда.

* * *

Ий дечын кузе эрна шошым эҥер,
Кузе тӱзлана пеледалтын садер,
Тугак куандарыш увер: сар чарнен!
Адак ик тунемме ий кайыш эртен.
Могае куанле сий: школ саламлен!
Мокташ лийме грамотым пуышт мылам.
Куанын амалжым уэш шижынам.
Пуат дыр путевкым Таирыш каяш,
Кечеш шуаралтын, ереш йӱштылаш?..
Вӱчкен ужата пуйто леве мардеж,
Шыма ӱпем дене колойла модеш.
"Чеверын уэш вашлиймеш, пионер!" —
Манеш мылам пуйто ялем, шочмо вер.
Тыге шонкален, мӧҥгышкем вашкенам,
Выр-вырыш Таир савырналын тунам.
Нигӧ ынже ӧр: йомак дене иктӧр
Йомартле кеҥеж. Возалт кодын чонеш.

* * *

Лыкын-лукын корно шуйналтеш,
Икте-весылан тореш возеш.
Ӱмыр корно — тӧрсыр, оргажан.
Пӧлекла коклан вӱдотызам.
Нимо деч ок лӱд чын корныеҥ,
Ончыко кая, чыла сеҥен.
Шыргыжеш тудлан гына пиал,
Кӧн чон — рвезе, ӱпшӧ керек — чал.



0605б98
************************************************************************
6—15

Ким МУХИН

Айдеме, порылан кумал

Курымын торжа чаракшым
Тый, айдеме, сеҥенат.
Корнышто мо уто, шакше —
Ӧрдыжкӧ шӱкалынат.

Корнын тӧрсыржым паленак,
Ончыко ошкылынат.
Порылыклан кертме семын
Солныш йӱкым пуэнат.

Ынже орландаре атом,
Тидым тый чарен кертат.
Тӧрсырым чыла тӧрлатыл,
Лийже мландына айват.



060698
************************************************************************
6—06

Вениамин ВАЛЕНТИНОВ

ОШ КЕЧЕ ЙЫМАЛНЕ ШКЕ ВЕРЫМ КЫЧАЛЫН

Эртыше илыш гыч

Ончылмут олмеш

Тиде материалын авторжо — Пошкырт кундемын шочшыжо. Таче кечылан тудо —
пенсий
ийготан пӧръеҥ. Коеш, йӱштӧ-шокшым ситышын ужын. "Мыйын илышем историйысе
моткоч
кугу событий-влаклан поян, — манеш шкеже Вениамин Валентинов. — Ме эше йоча
годымак шкаланна ош кече йымалне верым кычалаш тунемынна. Тидыже вара ӱмыр
мучкак
шуйнен".
Такше, таче кудло-шымле ияш кажне еҥ тиде шомакым пеҥгыдемден кертеш.
Чынжымак,
30-шо ийлан шочшыжо-влак мом гына ужын-чытен лектын огытыл?! Ятырышт "кулак

иге", "калык тушманын икшывыже" лӱм дене орланен иленыт, варарак сар годым
пленыш логалше ача-кочан пӱрымашышт почеш эсогыл "предатель тукымат"
лийыныт. Тыгай
радамыш Вениамин Валентиновымат пурташ келша.
Грамотым палыше, эртыше жапым ушышто кучышо шуко еҥ ту саман нерген
шарнымашым
серен кертеш (тыгай произведений-влак, такше, уже ятырак улыт), вет кажне
айдемын пӱрымашыже весын деч чотак ойыртемалтеш. Вениамин Валентинов
тымарте сылнымутым серыме пашаште кончен огыл, сандене тудо шке материалжым
"повесть" манын
гынат, пашаже ту кӱкшытыш ок шу. Но эртыше илышым чон почын шарнымыже
кумылым
савыра, тудо писатель-влак семын мом ужмыжым, мом палымыжым, еҥ-влакын
пӱрымашыштым сылнымут йӧн дене оҥайтараш ок тырше, а кузе лиймым тугак
сӱретла. Сандене материалже у шинча дене лудалтеш. Ӱшанена: "Ончыкын" таҥже-
влакым автор шкеж
деке савырен сеҥен.

Шочмо вер

Марий ача-ава деч шочын,
Нуреш тунемын йол налаш,
Сар шӱшпык семын чоным почын,
Рончалын мурым куэрлаш,
Кертеш мо кумыл порсын кечын,
Изи возак тул гай йӧрен...

А.Тимиркаев. "Чодыра, чодыра" почеламут гыч

Калтаса кундем Пошкырт элын йӱдвелныже, Урал курыкйолышто, шарлен кия. Вер-
шӧр
моткоч мотор, поян. Тыште шуко чодыра, олык, эҥер, ер уло. Мланде ӱян.
Калыкше,
шурным ӱден, вольыкым ончен, мӱкшым ашнен ила.
Кызыт тиде кундем нефть да газ промышленность дене чаплана. Жапыштыже ты
пашам
тӱҥалме годым шукын "урам" кычкыреныт гын, таче калык вес тӱрлынрак шона:
мланде
йымалсе поянлыкым авалташ тыршыме дене шкенан йырысе пӱртӱс нерген йӧршын
гаяк
мондымо. Таче тушто ожнысо пасула ден чодырала олмышто нефть пуч-влак шемын
койын шуйнылыт, шем "шӧртньым" тулышо "лӱҥгалтыш"-влак вуйыштым ӱлык-кӱш
сават...
Йырвел пӱртӱс чотак молемын. Кызыт мландылан моткоч кугу полыш кӱлеш.
Чаманен ойлаш перна: таче кечын Покыръя, Токтанай, Кугу Шор, Семон Шор,
Секиян
гай ятыр изи эҥер йӧршын йомын. Аръяде, Мӱсыкия, Сӧлеш вӱд-влакат чотак
пученыт.
А "Маска ту" манме чодыра гоч шийла койын шуйнышо кугу, кумда Киябакым
кызыт
"пӧрткайык келын лектеш", маныт. А вет мыняр курым ончыч мемнан кугезына-
влак
пӧрвыяк лач Киябак серыш толын верланеныт, икымше илемым чоҥеныт. Ушан-
шотан акрет марий калык кеч-кунамат илашлан чодыран да вӱдан кундемым
ойырен. Эн ондак
тыште тушман деч шылаш йӧнан лийын. Кочкын-йӱын, тукымым куштен илаш —
йырым-ваш
пӱртӱс поянлык тич: янлыкше, кайыкше, колжо...
Но кугезе тукымна Киябак воктен йӧршынлан вераҥ шуктен огыл. Тӱҥ амалже —
эҥерын
моткоч кугу да тале улмыжо. Шошым тудо пешак чот шарлен, писе йогынан
койышыжым
ончыктен — илем-влак "теҥыз" покшелан киен кодыныт, азап авырен. Сандене
нуно
вес верым кычалаш пижыныт. Тыгай кундемым Аръяде эҥер серыште верештыныт,
тудат
Маска ту чодыраштак улмаш.
У вер чыла шотыштат йӧнан лийын. Телым касвел гыч осал мардежым кугу чодыра
авырен шоген, пӱртӱс поянлык тич лийын, тура курык сер-влак пӧрвый жапыште
рок
пӧртым ышташат йӧнан улмашыныт. А яллан лӱмым Киябак эҥер сер гычак
конденыт.
Ял писын кушкын. Калык тугак вольыкым ончен, сонарыш коштын илен. Жап
эртыме семын, Российын илыш саманже дене кылдалтын... Кызытсе курым
тӱҥалтыш тушко у вашталтыш-влакым конден. Ялыште медпунктат, тӱҥалтыш
школат почылтыныт. Революцийын, граждан сарын толкынжымат ужын-шижын
иленыт...
1936 ийын 18 январьыште ик нужна кресаньык ешеш тиде ялеш мыят шочынам.
Ачамавам мыланем ала-молан марий лӱмым пуэн огытыл, библейский Вениаминым
тушкалтеныт. Ту жапыште икшывылан фамилийым ача лӱмжӧ почеш сереныт. Ачам
мыйын Валтый
улмаш, рушлаже — Валентин. Тыге мый Валентинов Вениамин лийынам. Моло-
влакат тыгак сералтыныт. Мутлан, Кырлян икшывыже Кирилловыш савырнен,
Микышкан — Микишкиныш, Йывашкан — Ивашкиныш, Темайын — Тимаевыш. Ачалӱм
мемнан велне нигунам почетан лийын огыл. Изирак-влак шке родо-тукыштым
чӱчӱ, изай, акай, кокай, павай маныныт, кугырак-влак шкешт деч изим —
эргым, уныкам, шольым да монь. Моло еҥ нерген кутырымо годымат нимогай "-
ович", "-евич" лийын огыл. Ойленыт тура: Сайран
Толя, Петай Ваня, Аплай Меҥгарай, Кусекей Сергей...
Тылеч посна кажне еҥын гаяк, поснак пӧръеҥ-влакын, лӱмдылтыш лӱмышт лийын.
Тудо
кӱчыкын йоҥген, пашам ыштыме, кайыш-шоктыш але уто-сите дене кылдалтын:
Мурья
Сергей (коҥгам оптышо еҥ), Пӱгыр Ваня, Кукар, Бросык, Бауказ, Казак,
Пуксий,
Чаҥгай, Синор. Пытартышыже — тиде мыйын лӱмедышем. Тудым мылам ковам пуэн,
итальян йылмызе "сеньор" гыч лектын, маныт ыле. Кузе тудо тыгайым шонен
луктын,
кушто, таче иктат каласен ок керт. Мутат уке, южо еҥжым отчество денат
ойленыт,
но ожныжо тыгай радамыш туныктышо, врач да варарак вуйлатыше-влак гына
пуреныт.

Ачам-авам да кувавам

Киябак деч шым уштыш ӧрдыжтӧ чодыран чоҥгата шеҥгелне вес ял — Савакмарий —
верланен. Тиде — ачамын, Атыев Валтыйын, шочмо верже. Тушан тудо, Пектемыр
тукымым
пойдарен, 1909 ийыште шочын.
Шоръялыште Валтыйын Латый лӱман чӱчӱжӧ илен. Ачамым Латый латкок ияш улмыж
годымат (ачамже тулык лийын) шкеж деке пашаеҥ шотеш налын.
У ешыште илыш-шот воранен огыл: чӱчӱжӧ йӱаш йӧратен. Валтыйын ачажын сурт
погыжымат идалыкыште ужален йӱын пытарен. Шужен колаш огыл манын, ачам,
Валтый,
кӱчаш лектын каен. 1922 ийыште Киябакыште кӱтӱчын полышкалышыжлан пурен.
Вараже
тудын пӱтынь гаяк илышыже Киябак ял дене кылдалтын.
Авам — Мурзабаева Такияна (рушла Татьяна маныныт). Киябакыште 1908 ийыште
шочын.
Могай тылзе ден кечыште, иктат ок пале (такше, ачамын шочмо кечыжат пале
огыл).
Лач "ярминга кече, комбо шӱшкылмӧ пайрем" жапыште, маныт. Тыгай пайремже
ноябрь
мучаштырак лиеден. Ачамынат, авамынат пӱрымашышт икгайрак улмаш: коктынат
тулык
кушкыныт. Авамын ачаже, мыйын Мурзабай кочам, 1915 ийыште Икымше тӱнямбал
сарыш
каен да тушеч пӧртылын огыл. Тудын дене пырля кредалше-влак, пӧртылмекышт,
тыге
ойленыт: Мурзабай колен огыл, "Асьтрий" гыч руш войскам лукмо годым ик
тулык вате пелен шылын илаш кодын. Мо, кузе, кушанжым таче кечын, мутат
уке, рашемдаш
кыша кодын огыл. Можыч, иктаж архивыште Австрий гыч руш войскам кунам, куш
лукмо
нерген документат уло да... Пӧртылдымӧ але увер деч посна йомшо-влак
спискат кия
дыр... Да кӧ ынде тудым кычалеш?..
Мурзабайын ватыже, мыйын ковам, кок изи икшыве дене шинчен кодын. Тетла
марлан
лектын огыл. Марийже нерген тыгерак ойлен, маныт: "Вот тудо могай айват,
ушан,
поян, ала-могай тыглай пашкар огыл, а унтирвисьыр!"— унтер-офицер, витне.
Но йомшо марийын ешыштыже, Мырзашевмыт дене, тудлан илаш неле лийын да эше
лӱдыкшӧ. Шешкын, ковамын, тукым шуйышо Мырзагелде эргыже кушкын. Кугеммек,
тудо
сурт пайыш пурышаш. Посна лекме годым тугодсо закон почеш мландымат пӱчкын
пуыман, погымат шелман.
Мырзаш тукым тидым сайын пален. Адакшым, Мурзабай сатучо еҥ лийын,
поянлыкше ситышын улмаш, шӧртньымат чумырен. Тидым шотыш калын, Мурзабайын
шольыжо шучко пашам ышта. Шольо лийшыжлан аярым пукша, Марзагелде, орланен,
суткаште кола.
Мыйын ончыклык авамлан, Такияналан, тунам индеш ий лийын. Тыге Астай
ковамын ик
икшывыже — ик ӱшанже гына кодеш. Авамын ойлымыж гыч шарнем: шольыжо тунам
пеш
чот орланен, магырен, кӧргӧ йӱла манын, шкеже уло капге пӱжалт пытен, эре
йӱаш
йодын. Мо лийынат манын йодмылан тыге вашештен кертын: Акмырза чӱчӱжӧ мӱян
киндым пукшен. Каслан ушыжо йомын, эрлан колен.
Шем паша ышталтын. Айдеме уке. Мырзаш тукым ласкан шӱлалта: погымат,
мландымат
пайлышаш нерген ынде нимолан ойгыраш. Осал паша ваштареш шогалаш нигӧлан.
Тунемдыме кува вуйшияш ок кай, каяшак тарвана гын, шканжат муэш.
Юмо пӱрымым ужде ок лий манме семын, кувавам ден авам ты суртышто 1924 ий
марте
иленыт. Чытеныт. Но сут, чоя Акмырзан чоныштыжо эше кок шонымаш ылыжын:
Астай
дек пижедылын, вара савыренат кертын. Жап эртымек, кувавайын ӱдыр шочын.
Шолып
йӧратымаш деч ош ӱпан Маня иланен. Но Акмырза ешан улмаш, шкенжынат
икшывыже-влак улыт. Мурзаш ешыште тума тарвана — пачемыш пыжашла лӱшка.
Тетла кувавамлан ты суртышто вер лийын огыл.
Мыскылымаш, вурсымаш, кул семын ашнымаш чытышым пытарен. Айстай урем гочак
яра
шинчыше, кугу, но шӧрын кайыше пӧртым налеш. Кок ӱдыржӧ дене саде кум
пӧлеман
пӧртыштӧ илаш тӱҥалеш.
Тӱняште поро еҥ ок пыте, маныт. Айстайланат, кӧ кузе кертын, полшеныт, но
илаш
садак йӧсӧ лийын. Сандене кувавам кок пӧлемжым пачерыш савыра: иктышкыже
озак
туныктышым илаш пурта, весышкыже — участковый милиционерым. Ешыжге. Ешым
кучаш
изи окса толаш тӱҥалеш. Тумна ялыш ача-ава дек миен толаш гын, нунат полшат
ыле
да... Пеш тора кундем, йолын лектын от кай. Но Астай илаш тунем шуэш.
Кушкын шушо талгыдым налеш, талук гыч кычкыме имнян лиеш. Мутым колыштшо
имне дене утларакше авам коштын.
Икана Астай Такиянам Тумнашке миен толаш пога. Но корнышто моткоч лӱдыкшӧ.
Поян-влакым толеныт гын, ӱдырамаш але ӱдырлан вес азап пернен кертеш.
Садлан авамым
рвезе улазыш савырен. Ачан тошто упшыжо, тугаяк шаровар, сырма, йолышто
йыдал...
И корныш! Апыш коча уныкажым порын вашлиеш. Тудо чал ӱпан, поро кумылан
айдеме
улмаш. Орваш кочкышым, моло арверым оптен, уныкаштым мӧҥгеш ужатен
колтеныт.
Тыге иленыт мыйын эше ош тӱняш толшашем нерген юмынат палыдымыж годым
ковам,
авам да Маня кокам. Пӧртышт граждан сар жапыште пуля дене шӱткалалт пытыше
лийын
гынат, пеҥгыдак улмаш. Пачерлан пурышо-влакланат келшен: шокшо, сай.
Шкештат
суртышто иктым-весым олмыктылаш полшеныт.
Южгунам Мурзабай кочамын салтак йолташыже-влак унала пурен лектеденыт.
Могай
кундемыште лийыныт, кузе кредалыныт, мом ужыныт-колыныт, каласкален
шинчылтыныт.
Кувавам нунын дечак пален налын: марийже кайымыж годымак шолып шонымашан
улмаш,
пеленже шӧртньымат шагал огыл налын.
Но ковам йомын огыл. Кунамже еҥ полшымо дене, но утларакше шке вий денак
суртым
нӧлталын, кучен, ӱдыр-влакым куштен. Шкеже кидымат пыштен огыл гын, кугурак

ӱдыржылан тӱҥалтыш, а Манялан шымияш шинчымашым пуэн.
Такияна кушкын. Шарашинчан, куэ гай чатка кап-кылан шем мотор ӱмбак йыгыт-
влакат
ончалаш тӱҥалыныт. Но вуеш шушо ӱдыръеҥ 1928 ийыште гына Шоръял рвезе век
шинчажым савырен. Тудын марлан лекташ йодмыжлан келшен. Тыге тудо Эстек
Исаевын пелашыже лиеш.
Лач ик талук гыч нунын ӱдыр шочеш, Натале лӱмым пуат. Эстекын ешыже улан
илен,
икшывышт тетла лийын огыл, садлан эрге, шешке да уныкалан чылан куаненыт.
Пиалан
еш. Суртышто келшымаш, йӧратымаш пеҥгыде вожан.
Но ту жапысе эл илышыште ласка лийын огыл. Киябакышкат увер толеш:
кресаньык-влак деч виешак мландым, погым шупшын наледат, маныт, а поянрак-
влакым ссылкышкат ужатен колтат. Чыла тыгай сомылжо, ойленыт, утларакшым
шке ял калыкын кидше
денак шукталтын.
Икманаш, яллаште ялсовет-влак шочыт, тушко тӱҥ шотышто эн нужна, нимодымо
(його,
йӱшӧ, перныл коштшо)-влак пурат, комбед манметым ыштат да калыкым толаш
пижыт. У
власть комбед член-влаклан поянын ик нылымше ужаш погыжым шкан налаш
законым пуэн, сандене нунет чот "тыршеныт"... Поснак 1930 ийыште, кулакым
класс семын куклаш корным почмеке. Ял озанлык да мландын чын озаже-влакым
шӱкшудо семын рожгаш
тӱҥалыныт.
Ты паша чыла вере ышталтын: Киябакыштат, Шоръялыштат, Савакмарийыштат...
Уло эл
мучко. Пӧръеҥ-влак нимом ышташ ӧрыныт, ӱдырамаш-влак шортыныт, самырык
калык чалемын. Кугезе кочам — Апыш — ойгыренак, сокыр лиеш. Тудын уло
ешыжым кучен колтеныт, лач шкенжым да индеш ияш уныкажым коденыт. Апыш
кугыза колымеке, изи Петям Астай ковай ончен-куштен.
Калыкым, вольык семын чумырен, этап дене Янаул кӱртньӧ корно станцийыш
наҥгаеныт. Нунын коклаштак Шоръял гыч Исаевмыт улыт. Кидыштышт — изи
Натале. Поездыш
шындыме деч ончыч авам деке комбед председатель Шипаев толын да тыге
каласен:
— Татьяна, тый нужна кресаньык еш гыч улат, азатат изи, тыйым коден
кертына.
— Мыйын марием — мыйын ешем, ме пырля каена, мом ужаш пӱрен, иквереш
ужына,— манын авам.
Вольык вагонышто Сибирьыш шумеш каяш — юмсаклыже! Поснак йоча-влак
орланеныт.
Йӧра эше станцийлаште шолтымо вӱд лиеден, тидыжак шуко калыкым утарен.
Тылзе наре кайымек, ссыльный-влакым Анжеро-Судженск станцийыш намиен
ястарат.
Йырым-ваш сип чодыра. Тайга. Ярныше строй станций деч вич меҥге тора чодыра

кӧргыш миен пура, яндар кава йымалан лагерьым ышташ пижыт. Команда:
"Чодырам руаш, барак-влакым чоҥаш!" Ончычсо кресаньык-влак кӧжӧ строительыш
савырнат, кӧжӧ
шахтер профессийлан тунемыт. Шужымаш шке сомылжым шукта. Чер шарла. Медик-
влак
уке улыт. Тиф ылыжеш. Калык сава дене солымыла пыта.
Исаевмыт ешат кугу эҥгекыш логалеш. Сурт вуй Эстек кола. Авам тулык вате
лийын
кодеш. Марийжым тойымек, тудлан Натале дене пырля мӧҥгеш пӧртылаш кӱштат.
Толын
шуыт. Кувавам, ӱдыржӧ ден уныкажым ужын, куаненат-ойгыренат шортеш. Но
авамын
пӧртылмыжым весат шишланен: саде комбед оза, сельсовет председатель. Тудо
авам
дек шӱраҥыштеш, марлан лекташ темла. Но авамын вашмутшо икте гына лийын:
итат
шоно! Но Шипаев тунамак шижтара: тиде тылат так ок эрте.
Да эрлашыжымак ялыш район гыч милиций кудал толеш, авамым да Натальым
шынден
наҥгаят, КПЗ-ыш петырат, Эльяныш (Николо-Березовкыш). Тюрьма оза-влак мо-
кузежым
йодышт-шымлен лектытат, титакдыме-влакым мӧҥгеш колтат. Но Шипаев адакат ок
лыплане. Ик гана, вес гана вуйым шиеш. Угыч кучен каят, угыч колтат... Вара
семын
нуным Эльян калыкат палаш тӱҥалеш, чаманен, кӧ аза вакшышым, кӧ моло
арверым
кондат. Киябак — Эльян, Эльян — Киябак корным авам чылаже вич гана эрта.
Шипаев
нигуш пураш ӧрын коштеш, шыдыже утыр ташла. Тудын ончылно уло ял чытырен
коштеш,
а шкет ватым нимом ыштен ок сеҥе. Но шонымыж деч ок чакне. Авамым уездный,
Пӱрӧ
оласе, тюрьмаш намиен чыка. Но тыштат ӱдырамашын титакшым огыт му. Туге
гынат
Эльянысе семынак, Пӱрыштат ныл гана лияш перна. Ссылкыге шотлаш гын, чылаже
лу
дрет (гана) тюрьма капкам вончен коштеш. Чыла тидым шарналтен, авам шотышто

ушышко вигак "декабристка" мут пура.
Вара семын, жап эртымеке, Шипаев ик гана тудлан каласен:
— Мылам от лий гын, нигӧланат ит логал, шонышым, шым керт!
— Илаш шушо жап шуде ок йом,— лийын пеҥгыде вашмут.
Неле пӱрымаш логалын кувавамлан. Икшыве-влакым пӧръеҥ деч посна кушташ,
манаш
веле. Кугуракшым марлан пуэн, уныкам вучен шуктен гынат, нуныштат тулык
илат. У
власть ласкан шӱлалташ эрыкым ок пу. Оралте гыч пытартыш ӱшаным — имньым —
колхоз вӱташ налын каят, тудыжо тушан шуженак кола. Калык деч погымо шуко
вольык
тунам тыге пытен: озанлык пашам паладыме, його комбедовец-влак чыла пытарен
кертыт.
Но коммунист-влакын дисциплине пеҥгыде. Вольык — айдеме огыл, вольык
колымылан
закон почеш мутым кучыман. Тидланак сельсовет вуйлатыше Шипаевым паша гыч
кораҥдат, олмышкыжо вес комбедовец Ибашаев Кугубайым шогалтат. Ял калыкым у
ӱштервоштыр ӱшташ тӱҥалеш. Такияна колхозышто тӱрлӧ пашаш коштеш. Жап
эртыме семын да
эше еҥ коклаште шкенжым кидыш налеш, сусыр чонжат пасыла. Да эше самырык
чон,
кап-кыл пӱртӱс пӱрымӧ нергенат шонкалаш тарата. Яндар да чын йӧратымаш
нерген
мут тетла лийын ок керт гынат, айдеме семын илыме содыки шуэш. Пӧръеҥ-влак
тудлан марлан лекташ темлат, но чонло айдеме эше ок вашлиялт.

Ачам

1935 ийыште Такияна ӱмбак шинчам семалеш Атыев Валтый — мыйын ончыклык
ачам. Вигак пелаш лияш темла. Такияналан Валтый вигак келша, тудым ала-мо
семын ӱшанле
еҥлан шотла да ватыже лияш кӧна. Ачам лийшаш пӧръеҥ суртыш пура. Ешыште
пӧръеҥ
улмек, илыш вигак воранаш тӱҥалеш. Вес ий тӱҥалтыште ош тӱняшке эрге шочеш.
Тудлан, шаҥге ойлышым, Вениамин лӱмым пуат. Тиде — мый, таче кечын ачам-
авамын да
юмын пӱрымӧ почеш кудло кок ийым темыше марий.
Мыйын шочмо ийын райрӱдӧ гыч яллашке разнарядке толеден — нужна еш гыч
шоферлан
тунемме курсыш икмыняр еҥым колташ. Кызыт гына ыштыме колхоз-влаклан
специалист-шамыч кӱлыныт. Ешыште кутырен келшеныт — Валтыйлан тунеммаш ок
мешае. Адакше тудо нужна еш гыч, кок класс шинчымашыже уло, кандидатура
начальствыланат келшен.
Документым ямдылымек, Киябак гыч кок марийым Пӱрӧ олаш тунемаш колтат.
Туштыжо,
мутат уке, кагаз-влакым тергат: кӧ да мо да?.. Кабуй пролетар радамыш класс
тушман шыҥен ынже пуро! Тунам вет коммунист-влаклан омешыштат калык "тушман-
влак"
конченыт. Да ачамын документыштыжат тыгай палым верештыныт, ватыже —
кулакын
ӱдыржӧ. А ВКП(б) ту жаплан коллективизацийым мучашлен гына шуктен да калык
кокла
гыч кулак-влакым ӱштын пытарен...
Валтыйым, конешне, тунемаш огыт нал — тыгайлан ӱшанаш ок лий.
Кумыл волышо, вуйым сакыше ачам мӧҥгӧ пӧртылын. Кугубай дене кутыра, ятыр
васартылмек, тудым савырен сеҥа — у вуйлатыше тудлан "эрыкан" кагазым —
колхоз гыч
лекташ документым ышта. Валтый тетла пийла ырлыше калык коклаште илаш ок
кӧнӧ —
ешыжым Янаулыш кусара. Вате-марий кӱртньӧ корнышто пашам ышташ тӱҥалыт.
Ачам шӱй
складыште тӱрлӧ сомылым шукта, авам путевой обходчик, вара стрелочница
лиеш.
Коктынат самырык, чолга улыт, паша деч огыт лӱд.
Ачам эре мастарлыкым шуарыме нерген шонен, сандене шкевуяк шӱйым грузитлыше
паровой краным шымла, варарак экстерн дене машинистын полышкалышыже лияшлан
экзаменым сдатла.
Тыгеракын, шочынак, кресаньык-влак пашазе класс радамыш ушнат.
У паша, у еҥ-влак, пашадар... Икманаш, илаш лиеш, илыш тӧрлана. Натале
школыш
кая, мыят кушкам.
1938 ийын 8 майыште ешыште адак ешартыш лиеш — Оля шочеш. Каныш жаплан
пиалан
ача-ава ялыш миен коштедат, уна лийын, кӓлым (илыш-шотым) пален толыт.
Ачам пашам кумылын ыштен, южгунам машинистын шинча ончылныжо тудо кран
денат пашам ыштен онча. Шот лектеш. Икана тӱҥ машинист ала-молан пашаш
толын огылат,
ачамлан краныш оза семынак шинчаш пернен. Теле. Чот йӱштӧ. Шӱйым кран дене
нӧлталме годым кенета парым колтышо пуч пудештеш. Пар, тӱжвак шыжалтын,
тормозной барабаным лупша. Барабан тыманмеш ий дене комыжлалтеш. Тормоз
строй гыч лектеш, чарен шогалташ ок лий, неле груз ӱлык камвозеш, кок
подсобный пашаеҥым пызыра. Коктынат колат.
Тыгай азап деч вара ачамым вигак паша гыч кораҥдат. Колышо-влакым тойымек,
следствий тӱҥалеш. Ачамым, такше, суд марте огыт петыре, но паша гыч
йӧршынак кая,
да ме угыч чыланат ялышке пӧртылына. Адакат тошто илыш шке ораважым
пӧрдыкташ
тӱҥалеш...
Шкемым мый кок ият пелаш улмем годымак шарнаш тӱҥалынам. Шарнем, йырем
моторын
чийыше руш ӱдыр-влак пӧрдыт ыле. Авам ӧлтӧ пум пурта, пеленже омса гыч
йӱштӧ юж
нушкеш. Вара тудо мыланна ала-могай йӧрварым пуэда, а Янаул руш ӱдыр-влакет
мылам чокият: "Кочкай давай, кочкай!"
Ялыште авам угыч пасу пашаш кошташ тӱҥалеш. Ачамым кажне кечын гаяк Янаулыш
следователь дек шӱдыркалат. Мемнам урокшо деч вара Натале онча, южгунам
Маня акай
шинчылтеш. Ты ийын тудо шымияш школым пытара, кугу ӱдыр. Тудат яра ок
перныл —
пашаш коштеш.
Икана ме Оля дене коктынат черланен вочна. Кувавай пашаш коштмыжым чарныш —
пеленна шинчыманыс. Но жапын-жапын колхозлан киндым кӱэштын.
Оля мый дечем ондак тӧрланыш. А мый кужун почаҥым. Ик жап йолем шиждыме
ыле,
коштын кертдыме лийым. Но юмо чаманен, витне, мыят тӧрланышым. Лач оралтыш
гына
кужу жапышкен огыт лук ыле. Сандене мый жапын-жапын йыштак лектеденам. Но
пӧрт
омсана мемнан кӱжгӧ, нелын почылтшан ыле. Шӱкал почаш огешак лий. Мый шонен
муым. Икмыняр ошкылым торлем, вара, куржын миен, вуем дене омсам ӧргалам.
Ик гана
тыге "разбег" манметлан дистанцийым кужунрак ойыренам, коеш, ка-ак миен
керылтым
— шинча ончылнем вудака лие, эсогыл тулат койо. Но ушем вашке пурыш.
Иктыланат
шым ойло, но тӱжвак лекме ты йӧнем деч шкак шӧрлышым.
Мӧҥгыштат тӱрлӧ модыш дене модынна. Кувавай мыланна пудыргышо атын
падырашыжым
пуэн, ме тӱрлӧ тӱрым ыштылынна, шалатенна, угыч погенна — мозаикына чонлан
путырак келшен.

Маня акай

Латвич ияшыжлан Маня акай чатка, мотор, ушан-шотан ӱдыр лийын шогале.
Такше, тудо эрыкыште ласкан кушкын. Суртышто пачерлан пурышо-влак деч моло
нигӧ лийын
огыл. Авай, марлан лекмекше, ондак Шоръялыште илен, вара ссылка, тудын
почеш Шипаевлан кӧра тюрьма воктен пернылмаш... Сандене Манялан поро кумыл-
койыш кувавай
деч ситышын лийын. Да теве кенета чыла еш иктыш чумыргымеке, Маня эн ондак
сурт
кӧргыштӧ вашталтышым шижын. Кувавай изирак-влак пелен шӱраҥыштеш, мемнам
онча,
тидыже Манялан ок келше, пуйто тудым йӧратымым чарненыт. А латвич ияш
жапыште
поснак ӱдыр чон вашке ӧпкелалтше лиеш, содор сусырга.
Чыла тидлан кӧра акак-шӱжарак-влак коклаште чӱчкыдын келшыдымаш лектеш,
сырат,
ӱчашат, вурседалытат. Но авам чыта, неле-йӧсым шӱмыштыжӧ нумалеш, иктымат
утыжым
пыдалын, утыжым вурсен ок сеҥе. Адакшым ачана тугак следствийыште. Маня
акай
утыр ора. Кокланже ваш-ваш кид дене шумашат лиеда. Тыгай годымжо ава чарыде
ок
керт. Но тымык илыш кужун ок шуйно, акак-шӱжарак-влак тугак пачемыш пыжашым
тарватылыт. Маня акай семынже шонен пыштен улмаш: мемнам кузе-гынат сурт
гыч пастырен лукташ. Да шонымашкыже шуэш. Пытартыш "сӧй" годым Маня кугыеҥ
семын кычкырен
кудалта: тендан пӧртылмыда дене сурт йочасадыш савырнен, кувавай пинеге-
икшыве-влакын шурышт деч эрнен ок керт...
Тыгай тургымым ача деч шылташ тетла ыш лий. Ик кечын тудо чыла каласкален
пуэн.
Ача тидлан нимом вашештен огыл, но эрлашыжымак вес уремыште тошто пуста
пӧртым
кычал муэш.
Пӧрт чынжымак шӱкшӧ. Пырдыж пырня-влак кокла гыч уремышке виш коеш, пургыж
гыч
шӱк йога. Но пӧрт вуйым олым дене леведмек, рож-влакым петыркалымек, илаш
йӧршӧ
лие.
Теле ваштареш ачанам тюрьмаш шындышт. Тудлан, "Пудыргышо кран дене пашам
ыштымылан" манын, кок ийым тушкалтышт. Тиде 1939 ийыште ыле.
Йӧсын иленна. Пӧрт нимынярат шокшым ок кучо. Ме эре чиен коштынна, йӧра эше
черланен огынал. Мый пеш сайын шарнем, кузе авай ден Натале пум йыгеныт,
шелыштыныт, вара пӧртыш нумалыныт — "шокшым" пуртеныт.
Шошо велеш рашеме: пӧрт утыр шӧрын кая, тышеч куснаш огыл гын, ик кечын
чыланат
суртыштына тӱшка шӱгарыш логалына. Нигуш пураш, ме адакат кувавай дек
куснышна.
Авай мӱшкыран. Маня акай тошто мурыжымак мура: ясле, шур вакшыш...
Нигуш пураш ӧрын, авай тошто амбарым оксала налеш, плотник-влак мыланна
пеҥгыде
пӧртым ыштат. Кӱчык жапыште ме шке суртан лийна. Латкок квадратный метр
гынат,
шӧрын ончышо шинча уке.
Тошто пӧртым пужышна. Сайрак пырняж дене вӱтам келыштарышна, землянке-
мончам ыштышна, кодшыжо пулан кайыш. Ме ласкан шӱлалтышна: у пӧртна,
мончана уло. У суртышто вигак у чон ешаралте. Ош ӱпан, канде шинчан Аля
шочо.
Кувавай мемнан деке чӱчкыдын толеден, илаш-касаш туныктен. Юмылан кумалаш
сымыстарен. Тудо мемнам кечылан ваштареш шогалта да ачанан таза-эсен
пӧртылмыж верч
юмо шомакым улдыктен.
Ачай Актюбинскысе Казлагыште шинчен. Серышым воза ыле. Чеснокым, сукарам,
меж
носким йодын. Авай мо йодмыжым эре колтен, уке гын ачай иленжат ок лек
улмаш.
Азап йол йымалне коштеш, маныт. Чыла сай годым кенета ме чыланат черланен
вочна.
Ала-могай эпидемий пызырыш.
Но колхозышто тыйын черле улметымат огыт ончо. Шарнем, суртна воктек
бригадир
Аксюков Аксяй имне дене толын шогалешат:
— Татьяна, давай пашашке! — кычкыра, имне вуйжо чуч гына окнаш ок пуро.
— Аксяй, от уж мо, иктынат йол ӱмбалне огыл, пыкше шӱлена, — манеш авай.
Аксяй шӱвал колта, шыдын пелешта:
— Эх, кунам вигенат колен пытеда гын, Нор ожо дене чыладамат ик шӱгареш
намиен
тоена ыле.
Но юмо мемнам саклен. Мемнам ик шӱгарыш тояш шонышын кумылжо ыш шукталт.
Аля деч
молыжо ме чылан тӧрланышна. Авай угыч пашаш кошташ тӱҥале. Эр йӱдым лектын
кая,
кас пычкемыш дене пӧртылеш. Мемнам Натале онча, кунамже лым лийде Астай
кувавай
толын кая.
Алюкна тугак ок тӧрлане. Шинча ончылно, манаш лиеш, шула, кӱрлмӧ пеледыш
гай лывыжга. Полшаш нигӧлан. Авай пашаш коштде ок керт, ялыште ик медикат
кодын огыл —
чыланат финн сарыш каеныт.
Шыжым Аля колыш. Пел ий гыч Казлаг гыч ачай пӧртыльӧ. Илышна икмочоло
вашталте,
писте шӱм да коншудо коклаште тутло кинде тамымат палаш тӱҥална.
Мылам шун тӱсан вельвет дене сырмам урген пуышт. Телым путырак неле коваште
упшым упшал коштынам. Мыланна кумылянна кок модышым налын пуымым шарнем.
Шӱшпык да
пырыс. Пырысшын почшо кӱш кадырген, тудым пӱтырет гын, заводитлалтеш.
Темдал
колтет — пырысет эх кудалыштеш вет кӱвар мучко. Шӱшпыкшӧ У-2 самолет гай
ыле,
ӧрдыжтӧ кок ораважат уло. Поч вел гыч южым пуалаш рож уло. Пуалат — шӱшпык
шӱшка, самолетын ораважат пӧрдеш, йӱкым луктеш. Кызыт тыгай модышым нигушто
от
уж.
Ончык пурен каласем: саде сырма-пальтом мый вич классым тунем пытарымешкем
чиен
коштым. А кӱр гай упшем ондакрак вашталтышт — тиде нелытлан кӧра лочо капан
лиям
манын ойлат ыле.

Натале

1941 ий кеҥежым акай дене азап лийын кая. Тунам тудо эше чер деч вара сайын

тӧрланен огыл ыле. Йолташ ӱдыржӧ дене ала-молан ӱчашенытат, колхоз
правленийын
пӧрт коклашкыже вараксим пыжашым ончалаш кӱзен. Тушто кугыеҥ-влакат
лийыныт, но
иктат чарен огыл. Мучаш марте кӱзен шуде, мучыштен, мландыш камвозын,
тупрӱдыжым
эмгатен.
Мый тудым, чолакым, пеш сайын шарнем: ик могыр кап-кылже йӧршын шиждыме,
кидшат,
йолжат муш кандыра гай лӱҥген кечат.
Йолташ ӱдыржӧ шуко ыле. Нуно толыт, модыт, мурат, сӱретлат. Наталят чот
тырша
ыле.
Выче-выче ийгот. Илаш гына тӱҥалме жап. Натале нылымше классыште тунемеш.
Коштын
кертдыме лиймешкак школым ыш кудалте.
Умбакыже эшеат шучко илыш тарваныш. Эл мучко 1941 ий эрта.
Мый, конешне, тунам чылажымак умылен кертын омыл. Но шарнем: тугодым пеш
чӱчкыдын калык, ик суртыш, весыш чумырген, шӱлыкан да ойган мурым мурен.
Урем дене
самырык рвезе-влакым имньыш шынден наҥгаеныт. Имне пӱгыштӧ кечыше оҥгыран
йӱкшӧ
пылышемлан кызытат шокта. Кугырак-влак шагалрак рӱжгеныт. Нуным родо-тукым,
пошкудо-влак шыпрак ужатеныт. Но шинчавӱд чот йоген. Ноябрьыште черет
мемнан декат
шуо. Авай шортеш, меат магырена. Пӧртыштӧ йӱк-йӱан, шуко еҥ. Чылан ала-мом
ойлат, тыланат, шортыт, ачамлан таза-эсен пӧртыл толаш юмым сорвалат. Авай
тудым
Алкинысе сборный пункт марте ужатен. Тушан нуно... тетла нигунам пырля
лийдымашлан манашат келша... ойырленыт.
Авай варажым, ачайын мутшым шарнен, ик гана веле огыл мыланна ойлен:
"Тушман пеш
виян, маныт, илыше пӧртылаш ӱшан шагал. Немыч Москваш шӱшкылтеш, мемнам
тушко
чыкат дыр. Илыше лиям гын, серем, уверем йомеш гын, ит вучо, сай еҥ лектеш
гын,
марлан кай. Икшыве-влакым переге".
Тыгай мутым колаш аваналан неле лийын, конешне, но тидым ачалан ойлаш —
векат,
кок пачаш йӧсырак улмаш.
Ачай дене пырляк Шоръял гыч саде Шипаев каен. Жапыштыже кӱдырчыла коштшо
узурпаторлан, такшым, ынде сырен коштшыжынат парже йӱкшен. Вуйлатыше семын
пашам вораҥдараш шотшо ыш лий...
Но тунам Шипаев авай дек лишемын. Шинчаваш лиймек, тудо тыге каласен:
"Таня, казыр тый Виче воктеч кает, юмо деч мыланна пӧртылаш рыскалым йод,
пӱрымаш вӱдешат
возалтеш, маныт".
Сар утыр талышнен. Угыч да угыч рекрутыш налыныт. Илалшыжымат, моткоч
самырык-влакымат. Кугурак эрге-влакымат тӱрлӧ сборыш погеныт, лӱяш,
гранатым кышкаш, аяран вещества дене пайдаланаш туныктеныт. Военный марш
почеш нине колонна-влак ял
воктечак эртеныт, ме тушко ончаш куржталынна. Саде маршын семже кызытат
пылышыштем йоҥга.
Ик жап гыч сарын шучко тӱсшӧ ялыштат кояш тӱҥале. Окшак-чолак, сусыр-влак
пӧртылаш тӱҥальыч. Ик тыгай салтаклан, Михей Аксюковлан, Маня акай марлан
лекте. Тымарте нуно Натале дене туманлымыштым чарненыт ыле. Ындыже нунылан
нимом пайлаш
шол. Кувавай лачак тудын почела-почела шочшо икшывыже-влакым гына онча.
Нунышт
кернак тошкалтыш гай ыльыч. Первыйыштым, Алям, мыламат кидыште нумалаш
пернен —
кувавай шӱда ыле.
А Натальына тугак ок тӧрлане. Ме тудым больницыш пышташ келшышна. Киябак
деч латиндеш уштыш ӧрдыжтӧ верланыше Надеждино ялыш наҥгайышна. Но вараш
кодмо. Акам
тумарте чонан моклака гай веле кодын ыле. Коштынат ок керт. Шинчаора шула.
Шортде ончалашат ок лий ыле. Икмыняр кече гыч тудо колыш. Натальылан улыжат
латкок
ий ыле. Кумло ныл ияш авам кокымшо икшывыжым тойыш. Ынде ме Оля дене коктын
гына
кодна.

Мыйын ньога жапем

Мый куд ияш улам, Олялан — нылыт. Икманаш, але коктынат — айдеме падыраш
веле.
Сандене авай пашаш кайымыж годым мемнам пӧртеш тӱкылен кода ыле. Но тыге
кияш
пеш йокрок. Садлан мемнан омсана тӧрза лие. Ме тушеч нушкын лектына да кузе
шонена, туге модына. Кечываллан кудыш толына. Паленна: тушто ложаш лем уло.
Но икана кечывал жаплан мый кувавай деран кучалтым. Тудын дене пачерлан
илыше
туныктышо-влак тольыч, кочкаш шинчыч, мыламат тиде-тудо логале. Вес кечын
адакат
тутло шӱвылвӱд шкенжыным ыштыш. Мылам тиде келшыш веле. Ярак мӱшкырым темаш
лиешыс. Тылеч вара мый учитель-влакын кечываллан пӧртылмыштым шолып эскераш
тӱҥальым. Толын пурат — мыет туштат. Но эре "Мӱйым кочкын" кульымат, маныт.
Тыгак еҥынат шерже темеш.
Икана Бочкарев фамилиян туныктышыжо мылам кинде шултышым шуялтыш. Тыглайым
огыл,
а кернак мӱй дене шӱрымым. Мый, шужышо икшыве, киндетым вик — умшашке.
Тамжымат
шижде, пытарен юмышт колтышым. Кенета тунар чот шӱлаш неле лийын кайыш,
умшам
пуйто тул когарта. Нерышке ала-мо тугай кочо керылтеш, пӱтынь кӧргӧ йӱла.
Шинчавӱд кышкалалте, мый, орланен, шӱлен кертде, колаш вочшо гай васарем.
Кӱварыш
шуҥгалтым. Мо-кузежым весканарак пален нальым: саде Бочкаревет мӱй йымалан
горчицым шӱрен улмаш.
Но, пиалешем, лач ты жапыште участковый милиционерын ватыже пӧртылеш улмаш.
Тудо
мылам ик кандар ушкал ӱйым нелын колташ шӱдыш. Вигак куштылеме.
Изиш кугеммеке, умылаш тӱҥальым: еҥ умшашке шужышо пий гай утыжым кӱташ ок
йӧрӧ.
Но кувавай тылеч вара шке суртешыже Бочкаревым, содыки, ыш кодо. Олмешыже
вес
квартирантым пуртыш. Тудыжо вольык ончымо пашаште специалист ыле чай:
пырдыжеш
тӱрлӧ вольыкым сӱретлыман плакат-влакым сакаледен.
Кувавай дек ик жаплан коштмым чарнышым. Эре тыге шоненам: вес пачерзе-
влакат кочо "мӱйым" пукшен кертыт. Вет лач тыгак мыйын Мырзагелде чӱчӱмат
колен.
Кувавай чӱчкыдын толеден. Киндымат конда ыле. Но поро мутшо, вуй гыч
ниялтымыже
мыланна эшеат шергырак лийыныт. Кайымыж годым авай семынак тӱкылен коден.
Тыге
ме утларакше Оля дене тӱкылымаште шинченна.
Авай эр гыч кас марте пашаште. Неле сомылышто орланен, тудо палынак
шоҥгеме,
ӱпшӧ чалеме. Пагар коршта манын ойла ыле.
Ешна кок вуйлан иземын гынат, мемнам ончаш пашам ышташ кӱлын. Садланак
вийжым
чаманен огыл.

Сар

Сарым йодын огыт кондо, мут дене пастырен от колто. Ачана, Атыев Валтый,
пулеметчик лийын, Ленинград воктене кредалын. Ме лач тушеч серышым налына
ыле. Тудын
возымыж гыч ме теве мом паленна: бой-влак пеш шучко улыт, кочкаш ок сите,
тушман
эре ончык шеҥеш. Тиде, векат, 1942 ий мучаште, 1943 ий тӱҥалтыштырак улмаш.
Ик
жап гыч тыгай серышыжат толмым чарныш. А вара "Увер деч посна йомын" манме
кагаз
тольо.
Ачамын кредалме воинский частьым тушман кырен шалатен улмаш. Илыше кодшо-
влак
пленыш логалыныт. Ачамым Пушкин оласе Екатерининский дворецыште конюхлан
шогалтеныт. "Мыйым имне-влак утарен коденыт, — манын ойлен вара ачам. —
Нунын дене
пырля шӱльым кочкынам".
Ты жапыште ялышке эвакуированный-влак толаш тӱҥальыч. Тӱҥ шотышто Ленинград
да
Москва гыч лийыныт. Чылаштым сурт еда илаш пуртыльыч. Утларакше ӱдырамаш да
йоча
улыт. Пӧръеҥ пеш шагал. Шукын вик колхоз пашаш ушнышт. Телым илен лекна.
Шошым
колхоз чыла эвакуированныйлан мландым пӱчкын пуыш. Нунат пареҥгым шындышт.
Кӧ
пала: сарже эше мыняр шуйна?..
Йылме мыланна чекым ыш ыште. Пеш вашке ялыштына пеле марла, пеле рушла
кутырымаш
ылыже.
Руш эрге-влак мемнам "Черта не боюсь" модыш дене модаш туныктышт. Но ме,
марий-влак, модыш лӱметым шканна келыштарышна: "Сьортаева юся".
Кугыеҥ коклаштат шомак-йомак-влак шочыт. Кокытшым кызытат шарнем. Ялыштат
ойлат.
Ойлат, ик шоҥго кува, руш йылмым йӧршын палыдыме, апшаткудыш ала-могай
кӱртньӧ
ӱзгаржым таптен тӧрлаташ миен. Руш апшатетын фамилийже Шутов улмаш. Марий
ватын
мом йодмыжым кыдач-покшеч умылен налынат, апшатет тудлан каласен: "Сейчас,
матушка, сейчас, чай попью да скуем". Шоҥго куват, тыгайым колмек, эрдыжым
кыренкырен, руш пӧръеҥетым ятлен лектын куржын...
Манеш-манеш ял мучко писын шарлен. Вара апшатет саде кувалан мо кӱлешыжым
ыштен,
кудышкыжак намиен коден, маныт.
Вес оҥайже чодырам руымаште лийын. Пӧръеҥ-влак коклаште кочкаш шолтышо ик
ӱдырамаш улмаш. Яраж годым укшым монь руышташ тудат миен. Кӱжгӧ неле пырня-
влакым ончен, садет, нуным чаманен, тыге пелештен, маныт: "Мо дене нӧлтеда
вара тыгай
пырняжым, шкендам саклыза". Руш-влак пеле рушла, пеле марла каласалыныт:
"Покат
дене нӧлтена..." Мо умбакыже лийын, шкат умыледа, шонем...
Тидлан шуко жап эртен. Но Киябак ял марий коклаште нине шомак-йомак-влак
алят
шарналтыт.
Пагыт йӧсӧ лийын. 1943 ий. Фронт гыч пыртак куандарыше увер-влак толыныт:
немычым Москва воктен кырен шалатыме, Ленинград верч чот кредалыт. Немыч
чакнаш
тӱҥалын. Йошкар Армий ик жап гыч ачамын пленыште улмо кундемымат утарен. Но
тушман дене лийше-влакым Действующий армийыш угыч налын огытыл,
фильтрационный лагерьыш шуралыныт. Варажым ачам йот верла гыч завод ден
фабрикылам демонтироватлымаште ыштен. Немыч-влакын химзаводыштым да
лабораторийыштым пужымо годым калык
шыҥала кола ыле, ойлен ачам. Специалист-влак лийын огытыл, кӧ кузе моштен,
туге
ыштен. Икана казармыште дежурный улмыж годым пеш шуко еҥ азапыш логалын,
колен.
Векат, мемнан юмылан кумалмына, тудым сӧрвалымына шуын, ачанам илышым
коден. Но
талук мучаште ме эше ик гана "Увер деч посна йомын" манме серышым нална.
Адак
ойго, адак шинчавӱд. Но ӱшаныме ок шу. Ик гана йоҥылыш лийынытыс, ала
кызытат
титак серен колтеныт? Адакше Астай коваят ойла: "Ила ачада! Тудо пӧртылеш!
Мый
мужедым, туге лектеш. Сарыште моат ок лий!"
Пел ий эртымек — "похоронка". Пырля документшым, изишак оксажым да эше ала-
могай
кагаз-влакым колтеныт. Но кувавай тугак тӱя: "Тудо колен огыл. Адак пленыш
ылаген". Могай мунло кува. Кузе тудо ӱшанен, да ӱшанже чыныш лектын. Ачам
кернак
илыше улмаш.
Ятыр жап Германийыште лиймек, тудо угыч Российыш логалеш. Илыш-пӱрымаш
Атыев
Валтыйым Москва воктенсе Щелково олашке вераҥда. Кугу оза-влаклан дачым
чоҥымаште тырша.
Ялышке илыше кодшо землякна-влак герой семын пӧртыльыч. Иктышт костыль дене
коштыт, весыштын кидыштат, вуйыштат бинт дене пӱтырен пытарыме. Нуным чылан
пагалат, жаплат. Кажне еш тыгай еҥым шке кудыштыжо унам ышта.
Тыгай годым ял калык укемат улыш савыра. Мо гына кушто гына киен кодын,
чыла
ӱстембак луктыт. Кочкыт, йӱыт...
А кочкаш тугак ок сите. Йӧра, телымже пареҥге утара. А шошым урлыкашым
шындымек,
тудыжат пыта. Уло ӱшан ушкаллан лийын. Шкат кочкынна, эвакуированный-
влакланат
шулдо ак дене ужаленна. Авам шуко гана чылт ярат намиен кода ыле. Икманаш,
сар
пагыт тӱрлӧ йылман калык дене икоян илаш туныктен.
Мый моткоч сайын ик латыш ешым шарнем. Спрингиш фамилиян улыт ыле. Аня
кокай пашам ыштен огыл, мыйын таҥаш Геня эргыжым ончен. А марийже, Альош
чӱчӱ, МТС-ыште
слесарьлан тыршен. Тудо черле улмашат, броньым пуэныт. Ленинград гыч Леням
шарнем. Колхозышто пожарник ыле. Миля кокаят — ушыштем, Витюш лӱман изи
эргыже ыле.
Москва гыч Александровмыт дене кылым кученна. Суртоза тожо чапле слесарь
ыле,
кӧлан кӱлын, сравочым монь ачалкален. Колым кучаш йӧрата ыле. Шужен ышт
шинче.
Кок ӱдырышт да мыйын таҥаш эргышт ыле.
Руш молодежь пеш вашке марий йылмылан тунеме. Ме утларакшым эре марла
кутырена
ыле. Кугырак-влак тӱрлӧ весела касым эртареныт, мурымаш, куштымаш лийын.
Марий
калыкнан культурыжым, йӱлажым толшо-влак пеш пагаленыт.
Кушкын шушо рвезе-влак армийышкат каеныт — сӧйын конвейерже шке сомылжым
шуктен.
Мӧҥгыш сусыргышо-влак пӧртылыныт.
Ик кастене мемнан деке иканаште кок сусыр салтак, кок Аксяй, унала пурыш.
Фронтовик-влакым тунам пеш почетан еҥлан шотленыт, садлан меат Оля дене
коктын моткоч йывыртенна ыле.

Изача (манда ача)

Уна-влак кужу жап шинчышт. Тамакым тӱргат, аракам йӱыт, сар нерген
каласкалат.
Мыланна оҥай веле. Вес кечын нуно адак тольыч. Ты ганат чылажат тошто
семынак
лие. Лач аракашт шукырак ыле. Пӧртеш, манмыла, товарым сакаш лиеш. Шӱлашат
йӧсӧ.
Вара семын ты койыш мемнан шернамак темыш, но авана нуным ик ганат поктен
ок
колто. Ме шӱжарем дене коктын кувавай дек каена. Мо-кузежым ойлена.
Кувавай, мемнан дек толын, Аксяй-влакым поктен колта, но эрлашыжым кастене
нунет
адак толыт. Ме она мале, шып эскерена.
Ты кечылаште кувавай ден авай коклаште изи сӧй каен улмаш. Кувавай авайлан
тыге
ойлен: "Аксяй самырык, тый дечет латик ийлан изи. Кызыт тудо сусыр, черле,
но
тӧрланымекше, теве ужат, самырык-влакым ончаш тӱҥалеш. Шкат палет, мыняр
самырык
ӱдыр, самырык тулык вате уло... Тудо армий деч ончычат чот йӱын, а кызытше
—
шкат ужат. Теве тыйымат йӱшыш колта. Нимогай ешет ок лий".
Ах, кузе чын шонен мемнан кувавай!..
Но авай ик Аксяйже деч кораҥаш шонен огыл. Ик жаплан вашлиймым чарненыт. Ме
куанышна. Ура! Ынде ласкан малашат лиеш. Но ик кечын эрдене помыжалтна,
авай мемнан
пелен уке. Сайынрак ончална: изиш умбалнырак тудо Аксяй дене ӧндалалт мала.
Ме
сеҥалтна — шолшо вӱр сеҥыш. Ындыже кувавайын салма тояжат ыш полшо. Аксяй
мемнан
манда ачана лие.
Ме эрден кынелына, ачайна илыше пӧртылжӧ манын, юмылан пелештена да кувавай
дек
ошкылына. Авай ден Аксяй мален кодыт.
Сар мучашке лишемеш. Ял гыч эркын-эркын эвакуированный-влак каят. Илыш
умбаке
шуйна.

Тунемме жап

1944 ий. Ты ийын мый тунемаш кайышым. Икымше туныктышем Яналче Савлеевна
ыле. Ме
тудым руш семын Янацавельна манына ыле. Тыге ойлымо тудланат келшен.
Классыште
чылан гаяк тунемаш тыршеныт. Мый нылытан деч ӱлыш отметкым налын омыл. Но
шот
дене тунемаш йӧн уке ыле. Сурт кӧргӧ сомыллан кӧра урокым кастене веле
ыштенна.
Йӧра, керосин лампе лийын. Авам икте почеш вес йочам ышташ тӱҥале, нунымат
ончаш
полшыман. Вольыкым пукшенна, терысым эрыктенна, пум пӱчкаш, шелышташ,
нумалаш
пернен.
Кугыеҥна-влак але пашаште улыт але иктаж вере пайремым ыштат. Поснак телым
сийланен коштыныт. Ончен шуктыдымылан кӧра изи аза-влак колен возыт. Мемнан
ешыште
угыч шочшо Дмито рий, Галя, Люда азанек колен колтышт.
Туныктышо-влак нерген уто-ситым кутырен онал: учитель кеч-кунамат ушан.
Ялыште
руш йоча-влак илыме годым ме рушла чокияш толашенна. Кайымекышт, йылмыштат
мондалте. Кызытат шарнем, кузе тӱҥалтыш школышто рушла мурым мурена ыле:
По военной дороге
Шыл-дыр-бей и тревоге...
Але:
По речным перекатам
наша горм-каеславо прошла...
А "Интернационална" тыге йоҥген:
С интернациона-лам-праник
Род людской...
Теве тыгайрак шинчымашна ыле мемнан руш йылме шотышто. Но нылымше классым
мый
ударник лийын пытарышым. Кеҥежым колхоз пасум сомылаш коштынам. Тидлан
мыланна
ложашым пуэныт. Ложашыжын, очыни, утларакше лӱмжӧ веле — кочо ыле тугай, но
кочкаш йӧра. Тудыжымат чылалан ик висаш пуэныт, вара калык дене пайленна.
Ӱдырамаш-влак, мемнам, икшыве-влакым, эре ондалаш тыршеныт — шканышт
шукырак налыныт. Но
ме мыняр логалшыжланат йывыртенна. Саде ложаш дене шӱрым шолтенна. Шӱржынат

лӱмжӧ веле — йошкар реве лышташым, нужым ешарет, шинчалым пышталтет — лем
ямде.
Ик жап мый колхоз пасум оролаш тӱҥальым. Комбо-влак нурым пеш шеҥыт. Мыняр
поктет, тунар тупеланат. Шурным поген налмешке, чотак пӱжалташ логале. Но
ты пашамлан мый кажне кечын 300 грамм киндым налынам. Пелыжым шке кочкам,
кодшыжым Олялан наҥгаем.
Шыже велеш вес паша лектын. Мыйым авам пеленже шӱдыркала. Олымым каваныш
опташ
туныкта. Имне возыш опташыже путырак неле паша. Иктаж-мом шот дене от ыште
гын,
шинчалукетат чиялга. Авам, такшым, пален: тудын ӱшанже мый, эргыже, улам.
Садлан
илышлан да пашалан эрак туныкташ тыршен. Изи улат манын, иктат чаманен
огыл. Чыла дене тӧр тыршаш пернен.
Мый йыдалым тодаш тунемым. Первый йыдалым, йӱла семын, кеч-кӧат йӱлалтышаш,
а
ломыжшым кочшаш. Мыят тыге ыштышым, но йыдал ыштыше мастар лийын шым шукто.
Але вес сомыл. Мый вольыкым поснак чот йӧратем ыле. Ушкал, имне пелен
шогылташак
келшен. Векат, нунын дене лыжга-лыжга лийынам, вольык-влакат мыйым йӧратат
ыле.
Эре нунын пелен лийме шуын. Но кугу вольыкым пӧртыш от пурто, садлан кайык-
влак
деке пижым. Кисам, ӧршым, кӧгӧрченым кучаш тунемым. Четлыкем уке ыле, ышташ
веле
шоненам. Но нунын пӧртыштӧ чоҥештылмыштат мылам куаным конден. Кечшудым
чӱҥгат,
вӱдым йӱыт. Но ик гана школ гыч тольым — ик кайыкат уке.
— Авай, кайыкше кушто улыт? — йодам.
— Луктын колтышым, нунылан эрык кӱлеш. А тыште чыла лавыртен пытарат...
Ӱчашаш арам. Такше, тудо чын. Но варарак мый тудын ондалымыжым пален
нальым.
Мыйын укем шеҥгеч авай нунын вуйыштым пӱтыралын, пуныштым кӱрын да шӱрым
шолтен...
Мый шкемым пӧръеҥ семын ужынам. Сурт оралтыште могай гына сомыл лектын,
чыла ыштенам. Кольмо вургым шындаш, пу пӱчмӧ станым ышташ, товар вургым
локшинчаш — теве мыйын пашам. Шудым кондет — йӱреш ынже нӧрӧ манын,
вашкерак вӱтамбак оптыман.
Авай пу шаньык дене ӱлыч пуэда, мый налам да вӱта коклаш шӱдырем, шӱшкын
оптем.
Шокшо. Пурак. Пич. Ӱмбач пӱжвӱд йога. Капым шуркала, кочкеш. А шудо тунар
шуко,
нигунам нумал пытарышашла ок чуч. Мый шудо коклаш йомам. Авай ӱлнӧ
вурседылеш,
шыдыж дене пу шаньыкше дене мыйым шуралтенат колта. Логалеш гын, товатат,
мӱшкырет шӱтла.
Но юмо мыйым утарен. Тыге шоналташ гын, мый шке ӱмырыштем мыняр гана шӱртӧ
мучашеш колыде кодынам. Ончык пурен ойлаш гын, мутлан, икгана келге
подвалын люкышкыжо комвозынам; ӱмбакем паровоз тендерын ораваже пурен каен;
паровоз тӱкен; поезд гыч комвозынам; паровоз котелын контактный проводашыже
тӱкненам; тепловоз
дене пырля йӱленам; автомобиль дене аварийыш логалынам... Армийыште коло
кок
суткалан арестоватленыт, но ик кечымат шинчен омыл...
Але вара мыйым юмо утарен огыл? Илышыште юмым ужшо еҥ шагал, но мылам тыгай
пиал
(але вес семын манаш?) логалын. Ода ӱшане?
Леве кеҥеж кас. Мый куд ияш улам. Авай ушкалым лӱштен пурышат, ме шӧрым
сепаратор гоч йоктараш наҥгайышна. Тугайже яллан икте гына ыле.
Пычкемышалтын. Кувавайын пӧрт воктечше эртена, ончена: тӧрза йымалне пырня
ӱмбалне шоҥго кугыза
шинча. Ӱпшӧ чал, пондашыже кошарге. Мемнан ялыште тыгай коча уке.
Мый вынер мыжерым чиенам, ӱштым ӱшталынам. Шоҥго кугыза тура ме шогална.
Тудо
татарла йодеш: "Ты суртышто иктаж-кӧ уло мо?"
— Уке, кочай, тыште нигӧ уке,— авам татарла вашешта. (Ме, манмыла, изинекак
кум
йылман лийынна: марлат, татарлат, вара рушлат кутыренна).
Шижам: авай шоякла. Мыйже палемыс: пӧртыштӧ чылан улыт. Семынем шонем:
ондалаш
сай огыл.
Мӧҥгеш пӧртылмӧ годым чотак пычкемышалтын ыле. Кувавайын тӧрзаштыже тул
йӱла. Ме
туш пурышна. Пеленна ӱй, шӧр уло. Ончена: саде коча ӱстелтӧрыштӧ шинча.
Мутланат. Туддеч ала-мом йодыштыт, тудыжат тидым-тудым умылтара. Мый изиш
гына умылышым: шоҥго еҥ кок ӱдыржым — суксо-влакым — кычалеш. Эше кид денат
ончыктыльо.
Мыйым пешак лайыкын вуем гыч ниялтыш, тыгодым ужым: шинчаштыже тугай
волгыдо
сескем койо. Ме кочам ӱй, кинде дене сийлаш пижна, но тудо киндым ыш нал.
Сумкаж
гыч шкенжын киндыжым лукто, ӱйым йыгалтыш да тыматлын кочко. Вара авай
мане:
вашке пелйӱд шуэш, каяшат кӱлеш. Тыге ме шоҥго кугызам йӱд пычкемышыш
луктын
ужатышна.
Мо умбакыже лийын, мый омат шарне. Авамын ойлымыж почеш, саде кугыза иктаж
шӱдӧ
утларак йолтошкалтышым ыштымек, пычкемышеш шулен йомын. Ӱдырамаш-влак
семынышт
пунчалыныт: тиде айдеме огыл, а сукчо пуйырышо. Тылеч вара кум кече эртыш.
Кечывалым, иктаж кум шагат жапыштырак, мый кувавай дек ошкыльым. Пакча
велым, ончем,
саде кугыза ошкылеш. Вургемжат тудак, сумкажат уло, кидыштыже тоямат
тоялен. Тудо вӱта воктене ала-мом пеш тӱткын ончыштеш, мылам туп дене шога,
мыйым ок уж.
Мый пӧртыш чымалтым:
— Кувавай,— манам,— теҥгечысе коча пакчаштыда шога.
Чылан тушко куржын лектыч, почешышт — мыят, но нигӧат ок кой. Мыйын кумылем
ялт
волыш, пуйто эн кугу ондалчык улам. Но семынем тачат шонем: тиде суксо
улмаш.
Теве тыгай сӱрет мылам йочам годым кончен. Юмын пӱрымӧ дене, шонем, тачат
илыше
улам.
Йоча пагыт шижде эрта. Тӱҥалтыш школ деч вара визымше классыш кайышым. Тиде
1949
ийыште ыле. Тиде ий ешыштына кугу азап семын палдырна. Мыйын тунеммашем шот
гыч
лекте. Кудымшо классыште шыжылан кодым. Шымшыште школжымат кудалтышым.
Амалже...
Школышто погынымаш эртыш. Тӱшкан Сталинлан серышым каҥашышна. Тудыжо
Пошкырт шемер калык лӱм дене возалтын. Письмаште мыйын умылымем почешат ик
чын шомак уке,
манаш лиеш. Тушто серыме семын але вара ме моткоч улан иленна? Йырваш
нужналык,
калыкын чияш шотан вургемжат уке, йолышто — йыдал да трук: "Тау тылат,
мемнан
пагалыме да йӧратыме онна, пиалан илышым пуыметлан..."
Мый шонымем вик ойлышым: "Молан тыге ондалаш? Меже моткоч удан иленас..."
Такше,
тидын шотышто гына огыл, моло йодышла денат кугырак-влак дене ӱчашенам,
садлан
мыйым туныктышо-влак йӧратен огытыл. Вигак торжан пелештеныт: "Тыйын
нимогай
дисциплинет уке. Шарналте, кӧ улыт ачат-ават. Пленный, раскулачитлыме..."
Теве тыге мый школ дене чеверласышым.
Авамат ойгыраш тӱҥале. Паша сельсовет председатель марте шуо. Вуйлатышыже
Маня
акайын марийже Аксюков ыле. Тудо изачам ден авамым ӱжыктыш. Витне, чот
мутланеныт. Мӧҥгышкына туныктышо-влакат тольыч, угыч школыш ӱжыч. Мый
школыш пӧртыльым.
Авамын марийже, изачам, эркын тӧрлана. Ынде торчак деч посна коштеш. Кап-
кылжат
вияш, чатка лие. Ялыште пӧръеҥ кид шагал, улшыжат кугу, неле пашалан огыт
йӧрӧ.
А мыйын ача лийшем тугай йыгытыш савырныш — ял калык кӧранен да пагален
ончаш
тӱҥале. Сар нерген тӱрлым, шкенжын подвигшым ойлыштмыж дене меат Оля дене
коктын
тудым пагалаш тӱҥална. Авамын йодмыж почеш "Ачай" манаш тӱҥална.
Тудо бригадир лие, тидыжат колхозник-влакым пагалаш йодеш. Ушан-шотан
бригадир-влак ту жапыште писын кушкыныт, председатель лийыныт, кудышт район
начальствышкат савырненыт. Но мемнан ача лийшына вик вес тӱрлӧ корныш
лупшалте — тулыкеш
кодшо, самырык салтак вате-влак пелен шӱраҥышташ тӱҥале. Кувавайын мутшо
чыныш
лекте.

Сеҥымаш кече

Мый школ историем кӱрлаш огыл манын, ятырлан ончык пурен возышым, а вет
тылеч
ятырлан ончыч эн кугу пайрем — Сеҥымаш кече лийын. Мый тудым моткоч раш
шарнем.
Яндар канде кава. Шошо. Лум каен пытен, корно-влак але тӧрланен шуын
огытыл. Туныктышо да фронтовик-влак дене пырля ме урем мучко "урам"
кычкырен эртышна. Кидыштына — лозунг да транспарант-влак. Калык чылан
тӱжваке лектын, чылан куаныше
улыт. Но шукын шортыт. Ятырыштын марийышт, ачашт, изашт, эргышт сар гыч
пӧртылын
огытыл.
Жап эрта. Эркын-эркын сусыр фронтовик-влак тӧрланат. Калык чон олян-олян
лыплана. Сар гыч тӱҥ шотышто война мучаште кайыше фронтовик-влак пӧртылыт.
А эн
тӱҥалтыште кайыше-влак уке гаяк. Илыше кодшыжат пленыште, маныт. А варарак
нунылан вес пленым ямдыленыт — сталинский лагерьым.
Тыгаяк пӱрымаш шочмо ачамланат логалын. Тудын уверже суртышкына 1946 ийыште
гына
шуэш. Фотокартычкымат пыштен. Кована чын ойлен улмаш. Тудо илыше!
Авай вигак лывыжгыме гай лие. Мо тудын чоныштыжо шолын, умылаш лиеш, такше.
Коеш, тудо "Мо лиеш, лиеш" шонымаш дене илаш тӱҥале. Йоча почеш йочаже
лугыч кайыш.
Ты шотышто ялыште чыла гаяк ӱдырамаш ден кушкын шушо ӱдыр-влак чулым лийыч
— сар
деч вара шке жапыштыже икшываҥыч. Пӱртӱсым войнат ок сеҥе.
Ялыште рвезе-влак вуеш шуыт. Ача лийшына нунын дене чак кылым куча. Йӧнан
пашам
пуа, вара пырля йӱыт. Пайрем годым ял мучко оҥгыран имне дене кудалыштыт
ыле.
Авай ӧрдыжеш кодеш.
Кеҥежым пайрем шагал, эн тӱҥжӧ — сабантуй гына. Пасу пашам пытарымеке
пайремлат.
Изачаналан тыгайже пеш келша. А вот телым кече еда пайрем. Уло ял, манаш
лиеш,
ешан ешыж дене палемда. А йӱшылан теҥызат — пулвуй даҥыт, маныт. Тыгай
годым
поснак икшыве-влак орланат. Вет кудывечыште могай-гынат вольык уло, нуным
пукшыман, йӱктыман, коҥгаш олтыман, изирак-влакым эскерыман. Пу кӱлеш,
кочкаш шолтыман. Садланак мый пайрем-влакым чытенак ом керт ыле. Да могай
тушто тунеммаш?
Школышкыжат миен савырнет лӱмжылан, да йӧра. Тыгай годым мый эре шочмо
ачамым
шарналтенам: эх, лийже ыле тудо кызыт мӧҥгыштӧ!
Вургемна чыла ургымо лийын, утларакше вынер гыч. Упшым гын, кӧ мом
верештын, тудым упшалын: буденовкым, танкистын шлемжым... Мый, ойлышым,
упшан лийынам да
ӱмбал вургемемат удажак огыл ыле: фуфайке, ваткан йолаш, садлан телым
кылмен
коштын омыл.
Кочкаш — пареҥге, кинде. Ушкалан улат — шӧр. Шыже почеш калык поянрак лиеш,
конешне: вольыкым, ютым шӱшкылыт, ярмингаш миен савырнат, ужалат, налыт.
Окса лиймек, "утыжым" йӱын колтат. Унам ӱжыт, шкешт коштыт. Кӱмӱшкам
шолтат. Мыят эсогыл
шолтенам, авам шӱден.
Мутат уке, чыла калык тыге илен огыл, шотанжат ятыр лийын, но мемнан ешыште
шот
уке ыле.

Изачан илышыже

Тудо — толшо. Шочмо ялже — Чарлак, Киябак деч кумло вич меҥге ӧрдыжтӧ.
Мемнан
ялеш сар деч ончычак вожаҥын ыле. Вара, 1943 ийыште, сусырген пӧртыльӧ.
Мемнан
пелен шокшо пыжашым вереште.
Эн ондак тудо шыпак илыш. Но тӧрланымыж семын вий-куатшат, чон кумылжат
ешаралте. Сурт оралтымат ачалкалыш, пумат чодыра гыч жапыштыже ситара ыле.
Но вара...
Тудын шот дене илымыже шочмо Чарлакышкыжат шуын. Мемнан деке тушеч уна
почеш уна
толаш тӱҥале. Икана пеленышт ныл ияш эрге, Андрюша, тольо. Пайремын
эрлашыжым
уна кокла гыч ала-кудыжо мыланна умылтарыш: "Тиде тендан шольыда лиеш,
пырля
илаш тӱҥалыда, ида обижае".
Мылам рашеме: изачана сар деч ончыч ешан улмаш да икымше ватыжым аза дене
кудалтен коден. Но ынде нимом от вашталте — аваят у икшывылан тореш огыл.
Меат Оля
дене куанышна. Аваят йывыртыш: ала Андрюша пелен ача сай велыш лупшалтеш.
Но ты
ӱшан вашке шулыш.
Андрюшалан мемнан дене келша. Иктаж тылзыштак кӱжгеме, тӧрланыш.
Но уна-влак ачан эргыжым конден кодымекат, толмыштым ышт шуэмде. Эре коктын-
кумытын толыт ыле. Да адакат — йӱмаш. Авам нунылан умылтараш тыршен: Аксяй
еш коклам тӧрлаш ок тырше...
Икана тушечак кок ӱдырамаш толын лекте. Иктыже ала-мо шот дене вес уремысе
Мандий деран шогалын, весыже, Аксяйын родыжо, мемнан дене. Путырак весела
ӱдырамаш,
мутлан кӱсеныш ок пуро, ушан-шотан коеш. Авай дене лишыл лийыч, тудо Мандий
нерген пеш шымлен йодыштеш. Авамат нимом шылтыде ойла.
Ял — ола огыл. Аксяй — бригадир. Мандий декат пурен коштеда. Вара семын
пале
лие: ӱдырамаш-влакет Мандий ден Аксяйын коштмо ватышт улмаш.
Ача лийшын авторитетше эре волен. Ешыште тудым пагалыше лийын огыл. Эреак
ондален илыше еҥым кӧ пагала? Да Аксяй шке эргыжымат шотлен огыл. Ятыр
гана, "подеш
пурыдымо лулеге" манын, кудывечыш луктын кудалтен. Кидше муклештме годым
авам
тудым шоҥго кува декат намиен.
Тылеч посна весат мемнам орландарен. Я икте, я весе, толыт, ачан арыме
оксам
пӧртылташ йодыт.
Тыге тул-вӱд коклаште илыме годым шочмо ачана деч кокымшо серыш тольо. Но
тудо у
озан кидше дене пеш вашке мушкылтыш ведраш логале.

Ача пӧртылын

Тудо 1946 ий телым пӧртыльӧ. Ты куан уверым мыланна Маня акай кондыш. Ачам
нунын
дене шогалын улмаш. Кас ыле гынат, шӱжарем дене коктын туш куржна. Тынар
жап эртымеке, уш гыч тудын тӱсшӧ мочол-гынат ӱштылалтын, но мый тудым садак
вик палышым. Ӱстел коклаште пеҥгыде кап-кылан, лапкатарак ачам шинча. Ме
ӧндалалтна,
шупшалалтна, вара тудо мыланна ала-могай йӧрварым, пӧлекым пуыш. Шӱжарем
дене
коктынат пеленже пызненна да кораҥашат лӱдына. Тудо илышна нерген йодыштеш,
ме
вашештена.
Ик жап гыч авай ден у оза тольыч. Кид кучен, ачамым пӧртылмыж дене
саламлышт.
Ачай Алкиныште каласыме шомакшым шарныктыш: "Ом пӧртыл гын, ит вучо...
Марлан
лек..."
— Валтый, вет кок гана "Увер деч посна йомынат" манме кагаз тольо, вара
похоронка, пеленже документетым, оксатым колтеныт ыле...
— Мый тыйым ом титакле, тый чын ыштенат.
Тышан мутланымашышт пытыш. Очыни, когыляныштат куштылго огыл.
А изача койдарыме семын пелештыш:
— Кузе ме немычетым шелыштна-а?!
— Туге, тыйын гай патыр-влак улмо годым...
Кече почеш кече эрта. Ачам мемнан велыш нимогай ошкылымат ок ыште. Кувавай
денак
ила. Ме Оля дене кечын туш куржталына. Тудо тугак шып, тамакым гына чот
шупшеш,
шинчаончалтышыжат пуйто янда.
Мемнан ешыште адак у еҥ — Аня — шочеш. Изача куанен, тиде тудлан пеҥгыде
ӱшан.
Ачамлан тетла нимом ышташ, тудо чыла йомдарен. Но ийгот дене але ныллымат
темен
огыл, таза, виян еҥ. Кумло меҥге торасе Шӱдымарий ялыште кок икшыван
ӱдырамаш
дене ушныш...
1948 ий кеҥежым мый ты ялыште эртарышым. Нуно мемнан деч сайынрак иленыт,
мӱкшым
ашненыт, вольыкышт, ютышт лийын... Мылам тушто у брюкым урген пӧлеклышт.
Икана ачам дене коктын гына улмо годым тудо мылам угыч шкенан ешым
пӧртылтымӧ
нерген ойлыш. Киябакыш мийымеке, кутырымынам авамлан палдарышым. Тудо шыпак
колышто, шӱлыкаҥе.
А суртышто чыла тошто семынак. Аксяй йӱэш, икмыняр кече дене огешат тол.
Вара
пален нална: тудо шканже тылым ямдылен. Ик ӱдырамаш дек коштын, марлан
лекташ
сӧрвален. "Мемнан фамилийнат икгайрак, — манын. — Тый — Ибатова, мый —
Ибачев".
1947 ий кеҥежым тудо мемнан деч лектын кайыш. Пеленна Андрюша кодо. Но
вашке тудымат наҥгайышт. Тылзе, кокыт эрта, кенета изачана, юмым
сӧрвалымыла, мемнан дек
толын пурыш. Авай мый денем каҥаша, мый тореш улам. Шке ачам нерген ойлем.
Но
авам манеш: "А кӧ телылан пум ямдыла? Тый мо?"
Аксяй ден Андрюша угыч пӧртыльыч. Но илыш шот ыш вашталт. Ты жапыште
Ибатован
Ваня эргыже шочын. Аксяй, куанен, угыч туш чымалте. Андрюша, ачаж пелен ок
кай,
шортеш, тушто огытат пукшо, манеш. Но тылзе гыч Аксяй адак мемнан дене илаш

тӱҥале. Тыге тудо чылаже иктаж лучко гана каен-пӧртылын кошто.

Мыйын икымше боем

Май мучаш. Еҥ-влак пакча пашам пытарат, а мемнан куралмат огыл. Ик кечын
ойлем:
— Пакчам куралде кодена мо?
— Имне-влак яра огытыл.
— Но тетла шуйкалаш ок лий. Телым мом кочкаш шонет? — ойлем изачалан.
— Маҥга нер, тый мыйым туныктет?
— Тый мемнан дек чыла ямдыш тольыч. Эргыч дене мемнан кӱшеш иледа! — шыдем
кучен
кертде, ӱмбакше миен кержалтым. Йоча мушкындем дене иктаж лу гана перышым.
Тудо
мыйым пыстыл семын ӧрдыжыш налын кудалтыш. Кынелын, уэш миен пижым, тоям
руалтышым. Ом пале, кузе лиеш ыле, толын шушо поро еҥ-влак утарышт.
Но тиде кучедалмаш мылам ӱшаным пуыш. Йоча гынат, пӧръеҥ улмем шижым, вет
латкок
ияш улам.
Вес кечын Аксяй пакчам курале.
Мый шкемым виян да чолгалан шотлаш тӱҥальым. Аксяят изиш лыпланыш, но тудо
ӱдырамаш-влак дек тугак коштмыжым ыш чарне.
Тыгай илыш авайын шержым шукертак темен гынат, но лач кызыт веле эргыж дене
кутыраш лие. Тиде 1949 ий мартыште ыле.
— Колышт, эргым: Аксяй дене илыш шотна уке, витне, юмыжо тыге пӱрен. Шкат
ужат,
кузе орланена. То ушнена, то ойырлена. Аксяй айдеме шот гыч лектын, тудо
илышаш
огыл. Тый ынде кугу улат, Олят латик ияш, Аня изи гынат, ода йом. Мом
манат?
Мый нимат каласен шым керт. Такшым, шкат тыге шонаш тӱҥалынам...

Приговор

Рушарня кече. Пӱртӱсыштӧ тымык, кава яндар, кӱшыч кече шыргыжеш. Кудывече
мучко
теле гоч илен лекше вольык коштеда, комбо-влак когоклат. Оля деч посна
чыланат
мӧҥгыштӧ улына. Авай сомылжым ышта, Аня модеш, Аксяй кӱвар ӱмбалне мала.
Теҥгече
тудо салтак йолташыж дене уна лийын, тушкак ачам толын лектын улмаш.
Вурседалын
монь огытыл. Мый, куанен, эрденак ачам дек куржым. Но нуно каяш вашкеныт,
садлан
кужу жап пырля ышна лий. Мӧҥгыштӧ урокым ыштышымат, кудывечыш лектым.
Кенета колам: пӧртыштӧ ала-мо пуйто пудеште, йӱк-йӱан кожганыш. Омса почылт
кайыш, тушеч вӱрвузык Аксяй куржын лекте. Уремыш куржо, уло кертмын кара:
"Утарыза!
Пуштыт! Татьяна мыйым шӱшкылнеже!.."
Калык погыныш. Мый пӧртӧнчылнӧ кинде кӱзым верештым, лумыш шылтышым.
Аксяйым имне дене районный больницыш наҥгайышт. Калык эркын шаланыш. Аня
кувавай дек кайыш. Пӧртыштӧ авам дене кодна. Тудо шкежат кыралт пытен.
Шинчаже какарген, шемемын. А лийынже теве мо. Шке приговоржым шукташ манын,
тудо содорышто кухня кӱзым
руалтен да мален кийыше Аксяйым шуралтен. Изача тӧршталтен кынелын, ваш
пижын.
Кредалме коклаште авам тудым эше ик гана шуралтен... Аксяй лектын куржын.
Уке
гын, коктынат икте-весыштым пытарат улмаш.
Тудым Уфаште эмленыт. Сусыржо кугу лийын огыл, тылзе гыч паремын. Следствий
кужун ыш шуйно, вашке петыралте.
Авам шке сусыржым кудыштак эмлыш, верысе фельдшер полшыш. Ик жап гыч
чылажат
угыч тошто олмышко пӧртыльӧ. Аксяй уэш мемнан денак илаш тӱҥале.
Шӱдымарийыште шке ачамынат илышыже воранен огыл. Озаватын икшывыже-влак
дене ик
йылмым муде, ойырлен, Янаулыш лектын каен. Пашаш пурен, удмурт ӱдырамаш
дене ушнен, ӱдырышт шочын. Нужналык темдымылан кӧра ик жап гыч Пермский
областьыш Буренка леспромхозыш куснат. Сайын илаш тӱҥалыт. Авамлан эре
алимент толын шога.
Но ты оксаже угыч казнаш кая — налогым кӱрыт.
1951 ийыште авам эше ик йочам ыштыш. Мый, кудалтен, уэш пӧртылын, пыкше
шымияш
школым тунем пытарышым. Но умбакыже шинчымашым налаш кумылем пеш кугу.

Мыйын университетем

Верысе библиоткыште газет-влакым шергем. Иктаж техникумыш але училищыш
пураш
увертарымашым кычалам. Такше, куш кайынем, рашыже шкат ом пале. Чыла оҥайын
чучеш, ала-кӧат лийме шуэш. Теве Уфасе геолого-разведочный техникум нерген
серат.
Ахметзянов Александр дене пырля туш каяш ойым пидна.
Корнына сай лие. Колхоз ложашым наҥгаяш машинам ойырышат, ме олашке ярак
миен
шуна.
Саша дене коктын икымше гана кугу олаш логалынна. Калык тич, эре ала-куш
вашкат.
Трамвайыште шыгыр, шеҥыт, шӱкедылыт, куш тынар коштыт, ӧрат. Но теве меат
"шкенан" техникумым муына. Тӱжвач ончымаште мотор зданий, ужар чиян,
колонныжо-влак
ошо улыт. Окнашт кугу. Пурена. Пырдыжыште приемный комиссийым ончыктышо
стрелке
уло. Документым сдаена, налыт. Секретарь ойла: "Ик верлан — кандаш еҥ".
Умылена,
тиде пеш шуко. Саша вигак документшым мӧҥгеш нале.
Колхоз пазарыште шкенан-влакым кычал муна. Нуно ложашым ужалат, сайын кая.
Мыняр
конденыт, кечыште ужален пытареныт. Кастене пырля ола уремыш лекна. Йырваш
понар
тул-влак йӱлат, калык шагал. Шокшо, тымык, сай. Столовыйым верештна, кочкын
лекна. Оксам кугыракна тӱлыш.
Тораште огыл музыка йоҥга. Духовой оркестр вальсым шокта, танцплощадке
йоҥгалтеш
веле. Мотор вургеман ӱдыр-рвезе веселитлат, куштат. Тыгайым икымше гана
ужамат,
моткоч оҥай. Ола калык мемнан гай ок иле улмаш.
Чыланат пачерыш пӧртылна. Саша дене грузовикнан кузовешыже малышна. Эрдене
угыч
мӧҥгӧ тарванышна.
Тылзе гыч экзаменым кучаш тарванышым. Пеленем, вес йолташем, Сергей
Кусекеев,
мияш лие. Ты гана корныҥгай машина уке, садлан шке семын Казансу (кызыт
Вострецово) гоч каяш лийна. Аксяй ужаташ тарваныш. Киябак гыч иктаж шымле
утла уштышыш
погына.
Имне дене каена. Котомкаште — кок сукыр кинде, лу муно, кӱсеныште — пырт
окса.
Вургем — ӱмбалнак веле, тудыжат моктанышашлык огыл. Тетла ни шовын, ни
шӱргӱштыш, эсогыл колъялукат уке.
Тарваныме деч ончыч авай Уфасе ик адресым пуыш: Крымский урем, 25 "а". Трук

кӱлеш лиеш. Тушто Мырзаш тукым родына ила.
Пристань марте шуко марий, татар ялым эртыман. Аксяй шке корныж дене наҥгая
—
шочмо кундемже могырым. Уке гын, кунам туш лӱмын мия. Мыланнаже садикте.
Искушеш
шогална. Мален лекна.
Эрдене Аксяй ойла:
— Тышеч ик еҥым Янаулыш наҥгаяш кӱлеш, тудын багажше кугу.
— А меже? — йодына.
— Пристань ынде тора огыл, тышеч вич уштыш наре веле. Корно икте — чодыра
гоч
сер воктен кайыман.
— Э, вич уштыш мыланна мо? — ойлена. — Пӱртӱсым ончал каена.
Шагат, кокыт топкена, нимогай пристань ок кой. Йӧра эше корныжо икте гына.
Кунамже чодыра кокла гыч, кунамже Ошвиче сер дене ошкылына. Каслан гына
Казансушто
лийна. Да, Аксяйын вич уштышыжо улнаш ситарыш. Йӧра, пароходшо кастене
лиеш.
Уфа мылам ынде чылт уак огыл — содыки, ик гана лийынамыс. Чолган койына.
Ондак
коштмо годсо Фрунзе уремеш шогална. Сараеш мален лекна. Пӧртыш ала-молан
ышт
пурто. Эрдене — техникумыш. Чыла сайла чучеш, но приемный комиссийыште
ойлат:
конкурс латкок еҥыш шуын. Мыйын шинчымаш дене тыгай шоктем эрташ лиеш мо?
Ала
документым мӧҥгеш налаш? Кастене ятыр жап ышна мале, шонен кийышна. Угыч
ялыш
каяш — шот огыл, пашаш пураш — изирак улына. Ола мучко коштына, "Куда пойти

учиться" манме увертарымаш-влакым тергена, келшышым она му. Кочкышна пыта.
Мыят
документем техникум гыч нальым. Уремыш лектын, йӱдыген шинчена. Кенета
ужына:
ваштарешна землячкына Зина толеш. Тудо Уфаште уже икмыняр ий ила. Марлан
лектын.
Кермыч заводышто ышта.
Кумылна пырт нӧлталалте. Тудо мемнам пеленже нале. Моткоч кужу жап кудална.
Векат, эн пытартыш остановка марте. Умбакыже трамвай Черниковкыш кая.
Ола тӱрыштӧ шунан корем серла мучко кужу барак-влак верланеныт. Чылан икгай

улыт. Туштак кӱкшӧ тӱньык-влак койыт, тушеч чарныде шем шикш тӱрга.
— Тиде мыйын производствем, — ойла Зина. — Кермыч завод. Уна тудо баракыште
марием дене илена. Кызыт шкет улам, марием Новосибирскыште курсышто
тунемеш. Тыште
тӱрлӧ калык ила. Юл кундем гыч немыч-влак, пленный-шамыч улыт. Руш, татар,
марий
шуко. Келшен илена. Ик заводышто ыштенас. Мый ямде кермычым нумалмаште
ыштем.
— Шокшо дыр?
— Шокшо гына огыл, чыташ лийдыме. Но куш пурет, вес профессий уке. Кузе-
гынат
илыман вет. Но колхозысо деч садак сай.
Кастене ятыр мутланышна. Эрдене Зина пашаш кайыш, ме — Фрунзе уремыш.
Пачерлан
оксам тӱлышна да лектын кайышна. Йолын ошкылына. Тугак вывеске, увертарымаш
оҥа-влакым терген эртена. Корнына олан рӱдышкыжӧ, Правительство пӧрт
могырыш, шуйна.
Ушыш ала-молан почеламут толын пурыш:
Сталин смотрит из окошка,
Вся страна ему видна.
И тебя он видит, крошка.
За тебя, мой милый крошка,
Отвечает вся страна...
Кенета ушемым ала оҥай, ала ораде шонымаш кепшылтыш: а мо, Совминыш пураш
гын?
Председательже декак? Ала полша? Сережа шонымем дене келшыш. Вестибюльышто
мемнам самырык милиционер вашлие, саламлалте, йодышт нале. Ме мо кузежым
умылтарышна. Вес милиционер лишеме, тудыжо просвещений министр Алибаев дек
пураш шӱда.
Коридор мучко эртен, кумшо пачашыш логална. Йырваш мотор. Кӱварыште паркет
валне ковер, омса-влак тумо оҥа дене ыштыме улыт, кылже шӧртньыла йолгыжеш.
Мочол
поянлык. Йӧршын вес илыш, вес тӱня.
Приемныйышто башкир ӱдыр-секретарьша вашлие.
— Министр командировкышто,— ойла.— Тыланда ик каҥашым пуэм,— ешара. — Те
лучо
визытан трамвайыш шичса да Черниковскыш кайыза. Тушто, 30-шо школышто,
тӱрлӧ
строительный профессийлан туныктат, яра пукшат, чиктат, илаш общежитият уло
—
тӱлыман огыл.
Кӧ пала, кушто министр лийын. Ӱдырын ойлымыжо мемнам ыш куандаре, ме тушко
уже
миен шуынна ыле. Нигӧлан документым налаш, чылан отпускышто улыт. А вучаш —
кӧ
пала, ала огытат нал. Мемнан тугакат оксана пычырик веле кодын, йӧра эше
Зина
утара. Корнылан оксам кодымо, а тетла... Мемнан марте Уфа гыч 230 уштыш.
Ола мучко так перныл коштмек, Зина дек пӧртылна. "Кузе пашада? Могай
увер?"— йодеш. Ме чынымат кутыраш вптыранена, от ойло гынат, шот огыл.
Йӧра, тудыжо умыла.
Эрдене тудын пашашкыже ончалаш пурышна. Ыш келше. Тыгай пашам раб-влакат
ыштышаш
огытыл. Тул гай йошкаргыше коҥга гыч уремыш кермычым нумалыт. Шокшо, пурак,
нимо
дене шӱлаш. Кызыт гына яндар чуриян пурышо еҥ тушто вич минутышто нарынче-
сур,
вара шун тӱсан лиеш. Ӱмбачышт пӱжвӱд йога. Респираторат уке. Умшашкышт
пижыктыме
лустыра вигак нӧра. Шун тӱсан лиеш. Тыге коло минут пашам ыштат, вич минут
канат.
Тиде — азап. Мом гына чыташ ок перне, илен лекташ манын. Вара айдеме тыге
орланаш шочеш мо? Адакше ӱдырамаш?..
Колхозышто пашалан йӧршын огыт тӱлӧ. Тыште оксам пуат, но разве тиде паша?
Тиде
— каторга, колымаш. Тул гай когаргыше шуным шӱлен, мыняр ий чытет? Да-а, ик
вере
шужен колаш, вес вере орланен-черланен йолым чумалташ лиеш. Чыла вере ик
сӱрет...
Олаште перныл коштын, мый авайын пуымо адресшым шарналтышым. Фрунзе урем
олан
ожнысо ужашыштыже верланен. Тушко автобус коштеш. Ме шонышна: Йывашка
паваймыт
мемнан пӱрымашнам иктаж-кузе да вестӱрлемдат.
Кычал муна. Пӧрт кугу, чатка, но пырнялаже шемалгеныт. Оралте изирак,
палисад
уло, тушто чие кушкеш. Капкам почын пурена. Мемнам лапкатарак капан пӧръеҥ
вашлие, кӧ улмынам умылтарышнат, тудо пӧртыш пураш ӱжӧ.
Пӧрт кӧргат ару, волгыдо, чатка. Ме марла кутыраш тӱҥална. Чонлан изишак
ласка
лие, но сурт озан юалгырак кумылан улмыжо иканаште шижалте. Икмыняр жап гыч
вик
каласыш: "Тендам илаш пуртен она керт, шкенанат шыгыр..." Библиотечный
техникумыш каен ончаш темлыш. Но ужатыме деч ончыч ӱстелтӧрыш шындыш, ӱян
когыльо дене
сийлыш. Ӱмырыштем тутло кочкышым, когыльымат ятыр кочкынам, но тыгайым
нигунамат.
Нимом ышташ, корно икте: мӧҥгӧ пӧртылаш. Пытартыш оксана дене пароходыш
билетым
нална, Зина дек миен чеверласышна да — чеверын, Уфа!
Ялыш пӧртылмылан, мутат уке, авам куаныш. Содыки, ӱшан эҥыртышыже,
аралышыже пеленже лиеш. Аксяй мемнам пел корнеш шуэн кодымыж нерген огешат
шарналте. Мыят
кидым лупшальым.
Кеҥежым колхоз пашаш коштын эртарышым. Шыжым йоча-влак школыш кайышт.
Чонлан
моткоч йӧсын чучо. Шым чыте, моло-влак дене пырля Калтасашке 8 классыш
кайышым.
Тудыжо Киябак деч 17 меҥге ӧрдыжтӧ. Мемнан ял гыч шым-кандашын улына. Кажне
эрдене латшым меҥгым топкена, но иктат вуйым ок ший. Мый математике,
сочинений дене вигак сай отметкылам налаш тӱҥальым. Но тылзе гыч школышто
погынымаш лие.
Увер тевак ушым колта: тунемшылан тӱлаш кӱлеш — 300 теҥгем. Угыч колхозник
лийым.
Мылам имньым кучыктен пуышт. Вий шагалрак гынат, чытем. Кугырак-влак
полшат. Пасу гыч шийме шурным шупшыктена. Жапын-жапын шкенамат она ондале.
Манмыла, илымет
шуэш — ала-момат ыштет. Мӱшкыр кочкаш йодеш вет. Телымат кынервуйым нулташ
ок
лий. Кертме семын чылан изин-изин шолыштыныт. Но кучалтат гын... Ты ийынат
Киябакыште латшым еҥ тюрьмаш логале. Но шужышо еҥым тюрьмат ок лӱдыктӧ.
Талук мучко
колхозышто мом гына ужаш ыш логал?!
Аксяй пытартыш жапыште пырт лыпланыш, авай чолгарак лие. Адакше тудо ешым
утараш
ик йӧным шонен муо: кечшудым ужалаш. Ала-кӧ тудлан каласен: Свердловскышто
кечшудым сайын налыт. Ик гана миен тольо — лектыш уло, вес гана — адакат
сай... Тыге коштын, ятыр вургемым, атышӧрым, кочкышым кондыш. Ялыште туге
вет: кӧранышыжат, манеш-манешым колтышыжат сита. Адакше, авай почеш молат
ты сомыллан пижыч.
Тунамак мут шарлыш. Татьяна — спекулянт.
Совет закон почеш тидлан уголовный делам тарватат. Авамлан статьям
тушкалтышт да
приговорым луктыч: 1000 теҥге штраф. Суртышто тудо жаплан нимогай поянлык
уке
ыле. Комиссий толын тергыш, ончыш, кычале, вара содыки штраф деч утарышт.
Авай
шолыпын садак Свердловскыш миен савырна ыле. Мыят колхоз пашаште мом-гынат
амалкаленам. Эсогыл шолыштмаште пиалан улмемла чучеш ыле — ик ганат шым
кучалт. Икана паша деч вара ик мешак шыдаҥым пыштен тольым. Авайын ушыжо
тевак кая. Но мо
кондымым шылтыман. Тюрьмаш логалаш — юмо сакле!
Мыйын мӧҥгӧ кайымем деч вара зернотокыш председатель толын. Орол тудлан
ойлен:
Веня самырык гынат, пашалан тале, тачат эн почеш кайыш.
Председатель тунамак правленийым пога, имне дене коштшо-влакым чумыра. Мый
дечем
молыштым эх, шудалеш вет: начар ыштеда! А мый: "Колхоз пого верч вуйын
шогаш
тӱҥалам!"— манам.
Икана Микайла павай мылам каҥашым пуыш (тудо мо-кузежым пален): "Шолышташ
шонет
гын, мӧҥгышкет ит наҥгай. Чодыраште монь лакым кӱнчӧ да шылте. Жап эрта —
шыпак
луктат". Но мый тумарте шым шу. Вес ийын уржа-сорлам мый дечем посна
эртареныт.
1952 ийыште мый, содыки, ял гыч каен кертым. Пыкше-пыкше личность
удостворенийым
нальым (ял калыклан паспортым пуэн огытыл) да пиалым кычалаш лектым.
Эх, корно-корно! Мыняр шуко тый улат. А корнышто азап йол йымалне коштеш,
маныт.
Но мыйым ала-кузе эреак юмем арален. Пиалым кычалын, Аркадий Мурзанаев
йолташем
дене пӱтынь Урал кундемым шерын улына. Сталевар лияш шонен, Магнитогорскыш
вагон
леведыш ӱмбалан кудальым. Миен шым шу. Челябинск областьысе Троицкыште
линейный
милиций кучен чарыш. Детприемникыш логална. Тылзе гыч мӧҥгӧ конден кодышт.
Арня гыч саде корно дене Красноуфимскыш кудальым — тушто кӱртньӧ корно
училище
уло. Ойлат: пукшат, чиктат, общежитийыште илаш верым пуат. Йодмашым пуэн,
экзаменым кучышым. Ончыклык профессием — слесарь-автоматчик. Пашам ӱмыр
мучкылан
кӱртньӧ корно да паровоз дене кылдалтеш...

Пермь область,
Чайковский ола.



060798
************************************************************************
6—07
Эврик АНИСИМОВ
Йыҥгыран кава
Лирический этюд аршаш

Лум иге

Теле-мӱкш ава ончычшо ош муным мунчыш. Оптыш тудым чыла вере: пушеҥге
укшлаш сакалыш, эҥер ӱмбак шавалтыш, мландым леведе.
Жап эртыме семын, муно шӱмым шӱтен, мӱкш иге семын лум иге лекте. Лекте да
уло
кундемлан оза лие. Пӱтырныш нӧргӧ тумо йыр, лыдыртыш нарашта куэм.
Корныеҥын шоягоремышкыже пурен уло капшым чыгылтыле.
Корныеҥже, колхозын мӱкш ончышыжо, Опанас кугыза ыле. Тудлан телыжат мӱкш
еш дене ызиклен модшо отарла веле чучеш.
Эре тыге: шке пашатым йӧратет гын, тудын нерген лым лийде шонет, уло
илышетым
пуэт.
Чонлан келшыше паша пӧръеҥын илышыштыже кокымшо шӱмбеллан шотлалтеш. Вет
тудат
пелаш семынак шӱм шокшым йодеш. Пашаче еҥлан тунам йӱштет йӱштӧ огыл,
шокшет
шокшо огыл: йӱреш кошка, кечеш нӧра.

Тӱтан

Йӱдым кужу корным эртен, эрдене тӱтан тӱҥале. Йӱштӧ кугыза кава подыш лум
ложашым оптенат, ынде йочала шыжыктыл модеш. Налеш урзо дене, кӱ-ӱш шолен
колта.
Крахмал гай лум пуйто пӱтынь мланде орам леведын. Портышкем пундаш моткоч
оҥайын
мура, шырт-шырт веле шокта.
Кечыгут тыге толашымеке, тӱтан кас велеш чарныме гай лиеш. Ындыже мланде
ӱмбалне
лум руаш овараш тӱҥалеш. Тугай пушкыдо, вужга. Пуйто ял Лумӱдырын сӱанжылан
ямдылалтеш. Теве тӱр пӧртеш, пайрем кочкышым стряпаяш манын, "руашым"
лугенытат,
тунар чот нӧлтын, эсогыл окна гыч кудывечыш, тушечше уремыш оварен лектеш.
Окна ончылно кылмен шогалше куэн пел йолжо ты "руашеш" пижын. Шупшын
лукнеже —
ок керт: ӱнар ок сите. Тудлан ваштар укш кидшым шуен. Коктынат пижын
шогалыныт.
Шолта веле кава-под лум пучымышым.
Ала-кушеч толын лекте патыр бульдозер. Рокмалтен мӱгыралтыш. Лум пучымышым
кок
веке орален, корным почо.
Эрта тиде корно дене шоҥго — самырык жапшым шарналта, эрта самырык еҥ —
ончыклыкшым ужеш. Кажныже, тӱшка вий дене нелылыкым сеҥымеке, куштылгын
ошкылеш.
Илышна тыгае. Жапна оҥай.

Йыҥгыран кава

Райрӱдӧ гыч легковой машина олаш кудалеш. Корно — шӱштӧ гай. Иктаж-могай
амаллан
чарналтет гын, шижде, мӧҥгешла савырнен шинчашат лиеш. Водно гына ночко лум
веле, эрвелеш кылмыктен шындыш. Ваштарешна толшо автобус, грузовик-влак
эркын,
шекланен эртен кудалыт.
Кужу чоҥгатам кӱзымеке, шофер скоростьым иземдыш, тормоз педальым тошкалын,
газикым шогалтыш. Машина орва пӧрдмым чарныш, ий ӱмбач иктаж кок-кум метр
чоло
мунчалтен кайыш.
Кабин омсам почын, йыгыре шинчыше корныеҥ куанен кычкырале:
— Ончыза, ончыза! Каваште — кандывуй пеледыш.
Тудын почеш чыланат омсам почыч. Ончальыч. Чынжымак, кава кандывуй
пеледышын
йыҥгыржым рӱза. Шыма канде тӱс ош лум ӱмбаке велеш. Тунаре тымык: сайынрак
эскераш гын, йыҥгыр йӱкшымат колаш лиеш.
Торлымо семын канде тӱс сирень чия дене варналтеш: тылзе кӧржым чиен. Канде
ден
чевер иктеш ушнен, сирень аршашым шарныктат. Йӱштӧ кугыза, кабиныш пурен,
шӱргым, кидым, йолым чывыштылеш, а каваште — пеледыш пайрем: то оҥгырвуй,
то сирень...
Чыла вере тымык. Моткоч сӧрал сӱрет. Тудым пычал йӱк веле ынже кушкед.

Йолташ йолташлан

Кафе воктенсе ужар кудывечыш кажне эрдене кӧгӧрчен-влак волат. Тӱшкан
чоҥештен
толыт, семынышт кутыркалат — гуль-гуль-гуль веле шокта. Очыни, ваштареш кӱ
полатыште илыше пенсионер-влаклан семынышт таум ойлат. А нунышт тыгай поро
сугыньым
суленак-сулат. Поснак Маруся кокай. Эр шуэшат, бетон тошкалтышеш йол
пундашыже
тӱкнен кодеш ма, уке ма — пеш проворын, кидеш изи канде кӱмыжым кучен,
кудывечыш
куржынат лектеш. Кайык еш тидымак веле вуча, пенсионерка йыр погыненат
шуэш. Мо
ӧрыктараже: ик кӧгӧрченат огеш лӱд, туныктымо гай улыт.
Тиде гана еҥ коклашке чоҥештен толшо кайык поснак ойыртемалте. Моло кайык-
влак
Маруся кокай деке лӱдде чоҥештат, кинде пудыргым, шӱраш пырчым чӱҥгат, а
тудо
ӧрын шога. Изиш лиймеке, йолташыж семын чӱҥгалташ тӧча — пырче олмеш нерже
мландыш керылтеш. Кӧгӧрчен, йӧсланен, каньысырын кычкыралын колта: сокыр
улмашын.
Йолташыже-влак тидым пален нальычат, ойгыш логалше кӧгӧрченлан полшаш
кумылаҥыч:
поче-поче я кинде пудыргым, я шӱраш пырчым тудын умшашкыже опташ тӱҥальыч.
Сокыр
кӧгӧрченже кажне налмыж еда, тау ыштыме семын, шулдыржым куанен пералта,
вуйжым
савалеш.
Маруся кокайын сийжым кочкын пытарымеке, чыланат куаныше, шулдырыштым
модыктен,
кӱ полат ӱмбак чоҥештен кайышт. Сокыр кӧгӧрченат ыш код.

Турнян таужо

Ял мучаш гыч чодыра тӱрысӧ ферма велсе йолгорно дене доярка Соня ошкылеш.
Кече
юалге. Шӱлаш неле. Тӱтыра шке порсын солыкшо дене мландым вӱдылын. Ончыко
нимат
огеш кой. Саҥга ваш миен тӱкнымешке, ончылно мо улым пален налын от керт.
Соня икмыняр ошкылым ыштышат, ӧрмалген шогале. Ваштарешыже вучыдымо кужака
предмет лектын шогале. Воктеныже весе, кумшо койыт. Мо тыгай?
Ӱдырамаш чакрак мийыш. Онча: турня-влак, нӧрышӧ шулдырыштым вийдымын сакен,
моткоч нойышын койын шогат. "Кылмен ярненыт", — шоналтыш доярка. Вара
йолташыже-влакым кычкырале да ойым ыштыш:
— Айста ферма вӱташ поктен пуртена.
— А мо, лиеш, — келшышт нуныштат.
Йыжыҥ кайыше турня еш деке чакемаш тӱҥальыч. Кайык-влак, лӱдмым монден,
верышт
гыч пыкше-пыкше тарванышт. Чыла сай лиеш гын, нуно шке декышт чак нигӧмат
огыт
намие ыле докан.
Вес эрдене вӱта омсам почын гына шуктышт, кошкен ырыше турня-влак, ӱнарым
поген,
кудывечыш лектын кайышт, уэш каваш кынельыч. Ончыч эркынрак, ӧрмалгенрак, а
вара, утыр писештын. Ферма ӱмбалан кашталалтыч да доярка-влак дене
чеверласыме деч
ончыч нунылан таум ыштен кычкыральыч да, куштылемше шулдырыштым чолган
лупшен,
кум йыр чоҥештен савырнышт. Пуйто шокшо пагыт шумеке, уэш тиде верым
йомдараш
огыл манын, шке коклаштышт юарлен, чодыра ӱмбаке чоҥештен йомыч.

Чоя пулдырчо

Ужар постом покшеч ургымо семын йолгорно шурно пасу мучко шуйналтеш. Шокшо
кеҥеж
кече. Кумытын ял велкыла кутырен-кутырен ошкылына.
— Ачай, айда изишак торгавуйым погена, — ойым ышта эргым. Да шкеже корно
воктене
кандалген шогалше пеледышым кӱраш тӱҥалеш. Кок-кум кушкылым веле кӱрлын
шукта,
иканаште чурк лийын шогалеш, уло йӱкын кычкыралеш:
— Ача-а-ай!
Мыят ӧрмалген куржын мияш гына тарванышым, ужам: кандывуй йымач кайык Олег
ваштареш пулдыртен-пулдыртен лектеш.
Шыргыжалмем ужын, эргым, кидшым рӱзалтен, кайык почеш куржо. Тудыжо,
шулдырлажым
шаралтен, ончыко изишак чоҥешта да йолгорныш шинчеш. Икшыве поктен шуын,
кучаш
манын, кидшым веле шуялта, пулдырчо адакат верже гыч тарванен кая. Тыге
толашыме
лугыч Олег корно покшелсе лавыран вӱдыш шижде пуренат шогалеш:
— Ава-а-ай! — шорташ тӧча.
Аваже кынелтен шогалтыш да мане:
— Кайыкет тыйым ондалыш. Вет тудо игыже-влакым арален кодаш манын, тыге
ыштен. —
Да вара семынже ешарыш: — Ава шӱм эре тыгаяк.

Апшаткудо

Чодыранат шке апшаткудыжо уло. Ода ӱшане? Тугеже ошкылал колтыза лишыл
кожерыш
але пӱнчерыш — шке шинчада денак ужыда да шке пылышда денак колыда.
Шуко гана тыге лийын: ошкылат шонкален илыш йогын нерген тӱрлыжымат. Йырым-
йыр
ты-ы-ымык. Иканаште, лач тыланет тура, кӱшычын пӱгыльмӧ волен возеш. Шиште
тунам
шыпланен шинчеш. Пуйто кушто улмыжым ок палдаре лиеш, шкеже гын чыла ужеш,
тыйым
тӱткын онча. Лӱддымын коеш.
Кушкын шогалше пӱнчерла коклаште ятыр йомын коштмеке, корно акрет годсо
пушеҥге
деке лектеш. Теве ынде чодырасе апшат шкежак коеш. Иктаж лу метр кутышан
омарта
— тудын шандалже.
— Тук-тук! — шергылтеш чодыра мучко.
Пуйто тудат чыла чонанлан тургым паша пагыт толын шумо нерген шижтара. Теле
гоч
мо шолдырген, мо шаланен ачалаш ӱжеш.
Кугу пашалан ӱзгаржат чапле кӱлеш.

Пытартыш мыскара

Теле йӧршеш уста скульптор гай. Лумым ончычшо ош шун орала нӧштыльӧ. Вара
ямде
материалым чара вуян пундыш ӱмбак оптале. Тыгыде кожерым леведе.
Теве кече нӧлтеш. Пӱнчер урвалте йымалне аралалт кушшо изи кож койын
лыдырга.
Ужын шуктыш тидым теле-скульптор, писын гына лишеме, кидышкыже кечыйол-
резецым
руалтыш, пӱнчӧ туҥгыреш йыгалтен шумалтыш да пашалан пиже. Йыл-йол волгалте
кечыйол-резец. Изин-кугун катлыл, лум ора мландыш возеш. Мастар скульптор
тудым
тошкалеш, ӧрдыжкырак каен, пашажым тӱслен ончалеш. Ала-можо ок келшыла
чучеш.
— Теве тиде чоҥгатам пӱчкын кудалтем гын, вуй ямде лиеш, — пелешта семынже
сӱретче.
Кернак, резец уэш волгалтеш. Ынде кап ден кид-йол латеш толыт. Изиш
тӧрлымеке,
шонымо образ шочо: изи кож вуйыш ош маска иге кӱзен шинчын.
Тудын воктеч шуйнышо ече корно дене кайышыжла, тораш волгалтше скульптурым
ужын,
фотограф чарналтыш. Ваче гоч кечыше фотоаппаратшым налын, йӧнан верыш
пызнен шогале, объективым виктен, затворым темдале. Шылчок шоктен,
фотоаппарат шыпланыш.
Фотограф вес верым кычалаш тӱҥале. "Теве тудо той тӱсан пӱнчӧ воктеч
сниматлаш
моткоч келшен толеш", — шоналтыш ечызе. Ече ӱмбак пеҥгыдынрак шогале,
фотоаппаратым нӧлтале, пел шинчам кумен, келшыше тӱсым кычале. Но...
Затвор темдалшаш годым изи кож вуйысо ош маска иге мландыш тӧрштыш...
Тиде теле пагытын пытартыш мыскараже ыле.

Авайын кидше

Ятыр гана шоненам: тӱрлӧ пеледыш тӱрлын ӱпшалтеш. Клевер мӱй пушым шарен
пеледеш. Висвис вӱд шоҥым шижтара. Торгавуйым ӱпшынчат гын, шурно тамым
шижат.
Мланде ӱмбалне ӱдырамашын кидше пеледышлан чак. Авайын кидше телым — лум
гае
пушкыдо, шошым — пеледыш таман, кеҥежым шудыла, шыжым киндыла ӱпшалтеш.

Полыш

Пуйто пыл-плотинам волгенче перен шалатыш, да урылто мланде ӱмбаке але
марте
пӱялалтын погынышо йӱр. Вара-вараракше туге чот оптале, тумерла воктене
ракатланен коштшо кӱтӱм йоктарен кая шонет. Йӧра кеч тумо-влакше йогынлан
ваштареш йыгытла шогальыч.
Неле пагыт годым пӱртӱсат туткарыш логалшылан полшаш эреак ямде.

Сад орол

Кечыжат пуйто пайрем пагытлан лӱмын эрденак куанен шыргыжаш тӱҥале. Тудат
юарлыше йоча-влак дене шкенжын порылыкшым шижтараш тӧчен чеверласа. Пуйто
маннеже:
— Эше изишак модса. Вет але шокшо куатемже ситас.
Вучымо пагыт толын шуо. Пӱя воктеч шуйнышо корно дене олма сад коклаште
волгалт
шинчыше ош кӱ полат велке, тӱшкан-тӱшкан погынен, кеҥеж каникул годым канен
пеҥгыдемше, весела икшыве-влак ошкылыт. Пеледыш аршашан у тунемме ий шке
праважым
ӱшанлын нале.
Молгунамсе семынак теният изи ӱдыр ден рвезе коклаште чал ӱпан айдеме
койылалта.
Тиде — колхоз сад орол Мигыта кугыза.
— Шочын-кушкынжо москвич улам, — манеш кагыр трупкам поккышыжла. — Илыш
йыжыҥем
тыгела муклеште: тазалыкем шолдырген. Тудым ачалаш ялын яндар южшо деч
посна
огешак лий.
— Москвич улыда, а ялыште иледа... Кузе тыге? — ӧрмалгеныт южышт.
...Тиде сар годым лийын. Йӱдшӧ-кечыже бомбо ден снаряд-влак пудештылыныт.
Лейтенант Никита Алисов икана, тале кредалмаш деч вара, командир дек
блиндажыш толын.
Командир тудым иканаште паленат кертын огыл: чурийже шикшеш шемемын, лач
чатка
радаман ош пӱйжӧ гына поро офицерым шарныктен. Галифе ден гимнастеркыжо
лавыргеныт. Вуйжо сусырген. Чокан пӱтырымӧ бинт вошт полан тӱсан вӱр
чыпчен. Вий пытен.
Туге гынат, уло ӱнарым погалтен, командир ончылан вийнен шогалын да
шонымыжым
каласен.
— Командир йолташ, — манын тудо, — ик суткалан мӧҥгӧ колташ йодам.
— Вот те на, — ӧрмалген командир, — илаш-колаш кредалме годым мӧҥгӧ каен
шылнеже.
— Мӧҥгемже тора огыл. Амалжат уло, — умылтараш пижын лейтенант.
— Могай?
— Эргым первый классыш кая. Школыш шке намиен кодынем ыле.
Командирын тӱсшӧ шижде вашталтеш. Шыдыже эркын-эркын лушка. Шижде ойлен
кудалтыме кочо шомакшылан аптыраныме семын лие. Чылажымат радамлен
шоналтымеке, ныжылгын пелештыш.
— Кок йӱдлан колтем.
Корно моткоч неле лийын. То самолет, то пушка йӱк лым лийде мӱгырен.
Ситартышыжлан ведра гыч опталме семынак йӱр кышкалалтын. Фронтышто лийше
ача, нимом ончыде, мӧҥгыжӧ вашкен. Изи падырашыжлан ала-кушто астра
орлаҥгым верештын. "Эргым
первый классыш пайрем семын кайыже", — шонен тудо. Шӱмжӧ, ала-мом шижын,
лӱдынрак кӱлткен. Вуйышто ик шонымаш чарныде пӧрдын. Шкеже пеле йӱкын уэш-
пачаш иктымак тӱэн:
— Самолет-влак гына толын ынышт лек ыле.
Лӱдын-лӱдынрак, шке пачерже воктек миен шуын. А тулеч ончыч йӱдымжӧ тушман
эскадрилий шучко пашам ыштен. Ик бомбо Никита Алисовын суртышкыжо логалын.
Еш озан толын шогалмыж годым вынем гыч вишкыде шикш нӧлтын. А икымше
сентябрь эр
тунамат шке праважым налде кертын огыл. Только сар тулын кочыжо гына, ни
йочам,
ни шоҥгым, ни шкет ӱдырамашым — нигӧмат ончыде, кажне еҥын шӱм-мокшыжо
йотке шыҥен.
Ик суткаште йӧршын чалемше лейтенант фронтыш пӧртылын. Шочмо эл, калык да
Москва
верч, йӧратыме ешыж верчынат тушманлан ӱчым шуктен. Лӱдде, уло куатше дене
кредалын. Ятыр гана нелын сусырген, колымашым сеҥен, Берлиныш шуын. Сар
чарнымеке,
еш пытыме вереш ӱмырешлан кодаш вийже ситен огыл. Илаш мемнан колхозыш
куснен...
Кажне ийын, икымше сентябрь эрдене, ынде пел курым утла, пеледыш аршашым
кучен,
тудо йоча-влак дене пырля школыш толеш. Шуко икшыве кокла гыч эн чолга да
шке
эргыжла койшо рвезылан пӧлекшым кучыкта. Вара моло ача-ава коклаш каен
йомеш.
Ӧрдыж гыч ончен шогышо еҥ куанен шыргыжеш: ужат, тудат уныкажым икымше гана
первый классыш конден.

Тошто фотосӱрет

Тракторист Аркадий Матвеевич Егоров пареҥгым шынден пытарышат, вурс
имньыжым уэш
шымлен лекте. Ала-мом перкалыш, тӱрлӧ кугытан сравочым луктын, винтик-
влакым
пӱтыркалыш. Агрегатшым машинавечыш шынден, "Тачеш сита" маншыла, мазутеш
когыльгышо пижгомжым ваш пералтен, мӧҥгӧ веле ошкыл колтыш. Пӧрт омсам
почын гына шуктыш, ош мамык вуян Саша уныкаже ваштарешыже куржын тольо.
— Чочай, тыланет письма, — манят, ныл лукан калтам шуялтыш.
Аркадий Матвеевич уныкажым вӱчкалтыш. Серышым налын, тӱслен ончале. Чалемше

ӱпшым ниялтен, икмагал шарналтен шинчыш. Писын гына лудаш тӱҥале. Коклан
чарналта, лопка копаж дене эрдыжым пералта да семынже вудымата.
— Эва! Тевыс Иван Петровичет кушто ила улмаш! Москошто,— шокта йӱкшӧ.
Коҥга воктене шогышо пелашыжым кычкырале. Ик ойсавыртышымак уэш-пачаш лудаш

тӱҥале: "Москош унала вучем. Йошкар площадьыш каена, Ильич дек Мавзолейыш
пурен
лектына, Кремль воктеке толына, Лӱмдымӧ салтакын шӱгарышкыже пеледыш
аршашым
пыштена, эртыше жапнам шарналтена..."
— Да. Тудым очыни нигунамат монден ом керт,— манят, лудмым чарнен, Аркадий
Матвеевич уныкаж велке ончале, шифонер деке ошкыл колтыш, нарынчалген
пытыше тошто
фотосӱретым альбом страница гыч тӧргалтен, тудым савыркален-савыркален
ончыш.
Ӱштылалташ тӱҥалше буквалам ушен пелештыш: — Москва, Таганка, Нижегородский

урем... 19-ше пӧрт, латвизымше пачер...
Тарванаш тоштде, кужу жап шинчыш сарын ветеранже. Тудлан жап тудын шинчаж
ончылно пуйто уэш сӱретлалте.
Тиде — Курск воктене лийын. Ик тале вашпижмаште, тушманын пуляже автоматчик-
влак
взводын командирже Аркадий Егоровым сусыртен. Вулно йол луыш тӱкнен огыл.
Но
кушкедлен кержалтше шыл йорпак гыч вӱр шуко йоген. Тудо ушым йомдарен.
Тидым отделений командир москвич Иван Петров ужын. Фронтовой йолташыжым
кудалтен
коден огыл. Тушманын снарядше йымачак тудым нумал луктын да госпитальыш
ужатен.
Тылеч вара кок йолташ икте-весыштым йомдареныт. Ял озанлык производствышто
кугу
сеҥымашыш шумыжлан Паша чап орденым пуымо нерген Указ огыл гын, ала нуно
огытат
вашлий ыле. Элнан наградыжым налше ончыл пашаеҥ-влак коклаште палыме лӱмым
ужмеке, Иван Петровичат тошто фотосӱретым луктын. Ятыр вискален
шонкалымеке, Какшансолашке серышым колтен.
А ик мотор май кечын сарын кок ветеранже, ончыкыжат келшен илаш товатлен,
Моско
Кремльын пырдыжше воктене шогеныт. Пиалыштлан куаныше самырык журналист
нунылан
у фотосӱретым ямдылен.

Пӱртӱс спектакль

Йыргешке пӱя деч иктаж кок шӱдӧ йолтошкалтыш тораште мужыр тумо шога.
Урвалтышт
йымач изи тумо вуйжым нӧлта. Тора гыч ончалын, нуным ик ешлан шотлет.
Кугуракше,
йӱреш нӧрен, лумеш кылмен калитлалтше туҥгыранже, — ача. Изиракше — ава.
Тудо
але шке мотор тӱсшым йомдарен огыл. Кеч тумо, но ныжылге кумылжо коеш. Укш-
кидшым йочажлан шуялтен, семынже ала-мом кутыралта. Ала аза малтыме мурым
муралтен,
шке икшывыжым эр тымыкыште нералташ кумылаҥда. Ала лишемшаш азап нерген
шижын,
осал шӱлыш дечын шӱмбел шочшыжым авырал налнеже.
А азап шуко ыш вучыкто. Эн ончыч ял деке шуйнышо корнышто койылалтыш.
Мӱгырен,
пӧрдын тольо ял воктеке, йӱр ден рок йӧршан меҥгым шогалтыш, ял уремыш
пурыш.
Тӱр пӧрт ӱмбак миен тӱкнышат, шотырдок шоктыктен, шиферан леведышым
тӧргалтыш,
пакча покшеке намиен пыштыш. Почылтшо карниз омсам тӧргалтен кудалтыш, вӱта
коклаш пурен, олым орам шалатыш, кӱшан оптымо шудым ӧлтын-ӧлтын луктын
кышкаш тӱҥале. Икмагал тыге толашышат, вӱта ӱмбалым ирен, эрыкыш чоҥештен
лекте.
Шинчажлан тумо еш перныш. Тумо-йоча дене модаш шонен, пӱя серыш чакеме. Ача
тидым тогдайыш, шке укшеран тӱкыжым шогалтен, мардеж ваштареш кынеле.
Чынжымак,
тудо ынде пӱчӧ ожыла койо. Ик гана ӧргале, вес гана. Чытырналт кайыш. Шуко
ма,
шагал ма тыге толашымек, ир мардеж нимомат ыштен ыш сеҥе, ярныше янлык
семын
пӱтырен почшым ишен, йыргешке пӱя ӱмбач яклеште да вӱдуа коклаш пурен йомо.
Тиде вучыдымо пӱртӱс спектакльым ужын, пошкудем кошар пондашыжым шогалтыш.
— Пушеҥге ман, — ышталале, — тудат шке еш пиалжым арален мошта.
Тугеже айдеме нергенже мом ойлаш...



060998
************************************************************************
6—09

Йолташла шыргыжалын

Геннадий Алексеевлан

Возын прозыш Алексеев:
Повесть, очерк, ойлымаш...
Вот ушна романле семыш —
Вик толеш дыр сеҥымаш.

Юрий Артамоновлан

Артамонов — сай прозаик.
Юрий, маныт, шке йӱкан.
Вӱдылде, чаткан воза гын,
Чеховак лиеш докан.

Григорий Ивановлан

Ила эре Оршанке велне.
Ойлат: "Йомат тый шкетын пелне".
А Иванов огеш уж ойгым,
Чумыркала шкетак ойпогым.

Альбертина Ивановалан

Пӧръеҥ радамыш рыҥ шогалын,
Мут-ойжо серыпле, шыма.
Кода А.Иванова ӱскырт палым,
Пегасым кушкыжын чыма.

Валентина Изиляновалан

Кӧ Изиляновам ок пале?!
Сита книгаже, мурыжат...
Ахматовам лудеш кумалын.
Ахматовым муэш, векат.

Семен Николаевлан

Тале пешак Николаев,
Мут сандалыкыште — он!
Мӱй печке воктек шогалте —
Йӱкымат ок лук Семон.

Валентин Осипов-Ярчалан

Поэт —
В.Осипов-Ярча!
Ала тыге
Лӱмнер ӧрча?

Тим Локамалан

Чылт шыҥшале гае Тим,
Ситарен от керт котим:
Йолжо писе, пӱсӧ уш,
Кечыгут огеш шу куш?

Геннадий Сабанцевлан

Сабанцев манытат, ит ӧр:
Гена-влак огытыл иктӧр.
А тудо сералта — ӧрат!
Тыгай "азаплан" кажне рат.

Александр Селинлан

Пеш чапле ыле рвезе —
Селин!
А ынде тудын мелже
Шелын?

Андрей Горинов.



061198
************************************************************************
6—11
Ахмет АСАЕВ
"ЭЛНЕТ" РОМАНЕТ, МАРИЙ ЭЛЕТ

Кажне калыкын литературышто сай произведений коклаште эн сайже лиеш. Тудым
шӧртньӧ фонд маныт. Марий сылнымутышто тиде радамыш С.Чавайнын "Элнет"
романжат
пура. Тудо кум ужашан — трилогий — лийшаш улмаш. Икымше книгаже 1936 ийыште
Гослитиздатыште лектын. Кокымшыжым автор вес ийын апрельыште возен шуктен.
Но печатлалтын "Ончыко" журналеш улыжат 1964 ийыште иже.
Мо лийын? 1937 ий майыште С.Г.Чавайным "калык тушманлан" шотлен
арестоватленыт
да тудо ийыштак ноябрь тылзыште лӱеныт. Тыге романлан савыкталташ корно
петыралтын. Рукопись 1963 ий марте ЦГАЛИ-ште (литератур ден искусство рӱдӧ
архивыште)
киен. Юмылан тау, йомын огыл!
Романым шуко марла произведенийым рушлашке кусарыше москвич Владимир
Муравьев
муын луктын. Умылтарен возымыж гыч пале: рукопись вичкыж (сур тӱсан)
кагазеш кокымшо экземпляр шотеш печатлыме. Тудо ЦГАЛИ-шке ГИХЛ-ын
(государственное издательство художественной литературы) архивше гыч
логалын.
Очыни, тыге шоныман: С.Чавайн ГНХЛ-ыш марла печатлаш огыл, а рушлашке
кусараш
пуэн. Кушко лийын рукописьын икымше экземплярже?
1935 ийыште С.Чавайнын юбилейже годым писательын чыла возымыжым облисполком
куд
том дене лукташ пунчалын. Икымше том (1913 ий марте возымо) печатлаш ямде
лийын.
Кӧ пала, ала кокымшо книган рукописьшым (первый экземпляржым) автор
Маргизыш пуэн улмаш?
Шке гыч тидым ешарен кертам. 1943 ий мартыште мыйым "Марий коммуна" газет
гыч
Маргизыш директорлан кусарышт. Типографий кудывечыште издательствын складше
ыле.
Кок пачашан. Ӱлылыштыжӧ (рокан мландыште) ужалалтде кодшо (изъятлыме)
книга, рукопись — кеч воз дене оптен лук — шӱйын кият ыле. Ала Чавайнын
рукописьшат тушто
киен? Я тунамсе НКВД кидыш логалын да 1942 ийыште йӱлен. Марий литературын
пӱрымашыже тунам тыгай лийын.
"Элнет" романыш пел ӱмыраш илыш опытшым пыштен, манаш лиеш. Тыште авторын
илыш
нерген келгын шонымыжо шижалтеш. Тыге лийдежат кертын огыл, вет тудо ты
произведенийыште шкенжын илен эртарыме жапше нерген воза. Романын икымше
книгаштыже
1912—1914 ийласе жапым сӱретлыме.
Тунам Чавайн Сотнур двухклассный училищыште туныктен илен. Сотнур тунам
волость
рӱдӧ лийын. Сандене Сергей Григорьевич тысе кум волостьлан (станлан) оза
улшо
земский начальникымат, становой приставымат, поп, торговой да служащий-
влакымат
сайын пален. А ялысе кресаньык илышым палымыж нерген ойлымат ок кӱл, чыла
тудын
шинча ончылныжо лийын.
Романын кокымшо книгаже 1914—1918 ийлам, кок сар эртыме жапым, сӱретла.
Тыште
тӱҥ верым ял илыш налеш. Романын тӱҥ геройжо Григорий Петрович Веткан тиде
пуламыр жапыште калык илыш верч кучедалеш. Тюрьмаш логалеш, 1917 ий марте
тушто орланен эртара. Варажым, Совет власть лиймеке, тудлан виян полша, шке
пиалжым муэш.
Тыге, "Элнет" роман илышым кумдан авалта. Национальный йодышымат тарватыде
кодымо огыл. Тыгеат манаш лиеш: национальный йодыш — тыште ик тӱҥ йодыш.
Тиде тыгак
лийман, вет кресаньык йодыш ден национальный йодыш эреак кылдалт шогат.
"Элнет" роман мучко чумыр Марий кундемын образше кончен эрта, манаш лиеш.
Элнет
верысе вер-шӧр — романын рӱдӧ фонжо. Элнет чодыра, Элнет вӱд, Элнет мланде
— романын художественный шӧнжӧ, живой, романтический образше манына гын,
йоҥылыш она
лий. Тыште шочмо вер-шӧр нерген куанен шонымаш — романтика сынан
патриотический
шонымаш.
Кажне сай художественный произведенийын тӱҥжӧ — айдемын шӱм-чонжым,
характержым,
психологийжым келгын почын пуымаште. "Элнет" романыште ныл тесте наре
персонаж
уло. Нунын кокла гыч шукыжо лудшын шинчажлан тӱжвал тӱсыштге, кӧргӧ
чоныштге
кончат. Но чыла герой-влакын рольышт икгай огыл. Южыжо иктаж-могай
эпизодический
событийым але сӱретым рашемдаш веле пурталтын.
Автор тӱҥ герой-влакым тӱрлӧ чия дене сӱретла, вес семынже манаш гын, —
тӱрлӧ
кумыл дене. Мутлан, йӧратен, а кӱлеш годым изишак шылтален, сӱретла
Григорий
Петровичым. Тыгак йӧратен, верын-верын йомартлын, а верын-верын чаманыме
кумыл
дене сӱретла самырык Сакарым, Чачим. Кугу кумыл дене, порын сӱретлалтеш
революционер Василий Александрович. Шекланыме кумыл дене сӱретлалтыт Зверев
ден ватыже
Ольга Павловна. Вет Зверев чынжымак сложный натура, ик гана ончет —
либералла
коеш, а вес гана ончет — палач. Очыни, таклан огыл автор тудлан Зверев
фамилийым
пуэн.
Романыште положительный герой-влак утларак кумдан, келгын сӱретлыме улыт.
Нуным
лудшо уло кумылжо дене йӧрата, ойго ден куаныштым чонышкыжо пышта (Григорий
Петрович, Чачи, Сакар). Теве Григорий Петровичын образшым налына.
Тудо "тӱрлыжымат шонышо" айдеме, ялысе учитель. Вет шоныдежат ок лий, жапше
"ушдымыла толашыше мардеж" гай, а тудо шкетак. Сандене ушыштыжо "вӱдтолкын
кокласе
шкет карап" сӱретлалтеш. "Шучко!" — шона тудо.
Чынжымак, романыште умбакыже ме ужына: тудын илышыже — тургым илыш. Тудо
правдоискатель, эрык ден чын верч кучедалше еҥ. Тидын годым характерыштыже
бунтарь,
протестант койышат жапын-жапын палдырна.
Янда завод ден чодыра пашазе-влак коклаште чодыра кондуктор Василий
Александрович революционный пашам наҥгая. Тудо Григорий Петровичын
йолташыже. Кондукторын
шӱдымыж почеш Веткан земский начальник дене палыме лиеш, тудын пачерышкыже
кошташ тӱҥалеш. Молан? Ик велым, земский начальник мом шона, мом ыштылеш —
тудым
пален налаш. Вес велым, тыгай тӧра дене палыме лйимеке, ала школым
культурнопросветительный сынаныш савыраш йӧн лектеш?
Григорий Петрович шонымашкыже шуэш: Царевококшайскысе училище совет школеш
религозно-нравственный мутланымашым (беседым) да лудмашым эртараш
разрешенийым пуа.
Но Григорий Петровичын тиде беседым кузе эртарымыж нерген ужашым романыш
пуртымо
огыл, печатлыме годым (1935 ийыште) луктын шуымо. Тиде ужашым Владимир
Козлов
(Лайд Шемйэр) Марий Эл госархивыште муын, 1990 ий 6 майыште "Марий коммуна"
газетеш печатлен. Но тиде эше ужаш веле, манеш В.Козлов. Молан луктыныт?
Чавайн
шкеже удырал шуэн але иктаж-кӧ шӱден улмаш? Нине йодышлам В.Козловын ты
газетешак печатлыме "С.Г.Чавайным палена мо?" статьяштыже лончылымо.
Роман гыч кораҥдыме ужаш Чавайным писатель семын веле огыл, историк,
политик,
этнограф семынат умылаш полша. Садлан "Элнет" романым уэш печатлыме годым
тиде
ужашым верышкыже пуртен шындыман.
Такше кызыт печатлыме икымше книгаштат ужына: Григорий Петрович кресаньык-
влакым
школыш погаш тӱҥалеш, нунылан книгам лудеш, историй нерген беседым эртара.
Тидым
ужын, уезд школ инспектор Ткаченко Григорий Петровичым шекланаш тӱҥалеш.
"Мый
тыланет религиозно-нравственный беседым ышташ веле разрешенийым пуэнам", —
шижтарен ойла тудо. Историй нерген каласкалаш учительлан ок шӱдӧ, марий
калыкын историйже уке, манеш. Григорий Петровичым эше школышто марла
туныктымыжлан шылталкала. Каласаш кӱлеш, тиде эпизодым Чавайн шке илышыж
гыч налын возен.
Григорий Петровичын образшым сӱретлымыж годым автор шке биографийже гыч
налме
фактым ятыр кучылтын. Сандене геройын национальный тӱсшӧ шуко шотышто
Чавайнын
шкенжын, манаш лиеш. Но тунамак Веткан йӧршынак Чавайн шкеже улеш она ман.
Вет
Григорий Петрович гай марий еҥ молат лийын. Мутлан, П.Г.Григорьев,
Н.М.Орлов,
Герасимов-Микай, И.С.Ключников-Палантай. Но геройын образшым сӱретлыме
годым Чавайн нуным шотыш налын гынат, иктыжат Григорий Петровичын тӱҥ
прототипше огыл.
Григорий Веткан учитель веле огыл, тудо эше поэт. Туныктышын тиде тӱсшӧ
Чавайнын
биолграфийже дене ойыраш лийдымын кылдалт шога. Вет вигак коеш: Григорий
Петровичын поэзийже — Чавайнын революций деч ончычсо мурпогыжо. Руш поэт
Мальшин ден
Лохвицкая нерген романыште шонкалымыже, тудын почеламутшым марлашке
келыштарен
кусарымыже — Чавайнын шкенжын поэтический биографийже ("Шонымаш", "Илыш",
"Поро
эр").
Кунам Григорий Петрович (Чавайн манына) Лохвицкаялан келыштарен возымо
"Илыш"
почеламутшым лудеш, Василий Александрович тудлан ойла: "Тиде тыйын стиль
огыл,
Гриш... Тиде Лохвицкаялан шотлан толеш. Тиде, милый мой, сентиментализм...
Почеламутет мыланем ок келше... Шӱлыкын ойлаш мыланна ок келше". Тыге
шылтален ойлымыж годым Василий Александрович класс кучедалмаш нерген верысе
факт-влакым ятыр
каласкала. Тиддеч вара Григорий Петрович йӧршын вес сынан почеламутым воза.
Тушто земский начальник ден верысе поян Панкрат Иванычын калыкым индырен
илымышт
нерген ойла, нунын гай поян-влак ваштареш кучедалаш шемерым ӱжеш. Тиде вет
— Чавайнын политик сынан почеламутшо. Тудо "Ончо, могай чапле купечын
полат" корно
дене тӱҥалеш. Чын, тыште анахронизм манме уло. "Элнет" романлан
кӱлешлийынат,
Чавайн ты почеламутым 1934—1935 ийлаште возен. Но кызыт гына шочшо
почеламут семын тудым Григорий Петрович 1912—1913 ийлаште лудеш. Тыге ышташ
Чавайнын праваже
лийын. Кузе уке гын, авторский вымысел манме деч посна романым возаш лиеш
мо?
Шке геройжын национальный да революционный сознанийже кушмым Чавайн роман
мучко
почын толеш. Кунам тушман-влак Григорий Петровичын национальный лӱмнержым
волташ
толашат, тудо чынжымак чадыртанла ылыж кая. Тиде — туныктышын
индивидуальный
тӱс-койышыжо. Тидын гоч автор тудын национальный кугешнымашыжым келгынрак
ончыкташ тыршен. Тидат — Чавайнын тунамсе характерже, биографийже.
Григорий Петрович марий калыкым, марий культурым моткоч йӧрата. Марий
улмыжлан
южышт игылташ толашат гынат, тудо вуйым пуаш ок шоно.
Марий туныктышо чынжымак бунтарь койышан. Теве земский начальник ончылнак
Столыпин нерген уда мутым ойлен кудалта. Тидлан верч шкежат "поднадзорный"
шотыш але
тюрьмаш изиш веле ок логал. Тамара ден Ольга Павловна верч гына Зверев
тудын ты
титакшым кудалта. Но шукылан огыл.
Василий Александровичын вуйлатымыж дене школыш революционный шонымашан
кресаньык-влак погынаш тӱҥалыт. Хуторян-влаклан сай мландым пӱчкын пуымышт
годым кресаньык-влак бунтым нӧлталыт. Василий Александрович, Зоя Ивановна
да икмыняр кресаньык арестоватлыме лийыт. Вот тунам Григорий Петровичын
ончылныжат Зверев йодышым шында: тудо кӧн велке лиеш — революционермыт веле
але "осал" кресаньык да
учитель-влак нерген земский начальниклан доносым возаш тӱҥалеш. Григорий
Петрович доносым возаш "келша", подпискым пуа.
Тыге тудо оптышыш пижше шотыш логалеш, сусыр чонан еҥыш савырна. Тидын
годымак
Григорийын, Тамаран да Чачин кокласе йӧратымаш треугольник кугу трагедийыш
савырна.
Тамаран тӱжвал койыш-тӱсшым кугун сӱретлыме огыл. Но тудын кӧргӧ вийже,
романтик
натуржо, илыш-койышыжо, пеҥгыде характерже икымше книгаште лудшын поро
кумылжым
ылыжта, тудым Григорий Петровичын йӧратен шындымыже ӱшандара. Туге гынат,
лудшо
шижеш: Григорий ден Тамара кокласе йӧратымаш пиалан да ӱмыраш лийын ок
керт. Тидым Тамара эше ок шиж, а илышым реалист шинча дене ужшо Григорий
Петрович ончылгочак тогдая.
А кузе шочын тиде йӧратымаш?
Григорий Петрович Зверевмыт дек коштеда. Ужеш: Тамара — мотор ӱдыр.
Студентка
улмыж годым Петербургышто ала-могай студенческий толкынышто лийын,
революционный
пушан почеламутым декламироватла, ялысе школышто пашам ышташ келша,
Григорий
Петрович деч марла кутыраш тунемнеже.
Кокымшо книгаште Тамара ден Григорий кокласе кыл йӧршын вашталтеш. Тиде
Чачи ден
Сакар кокласе кыл кӱрылтмылан кӧра лиеш. Сакар тюрьмаш логалеш, Чачим
Чужганын
эргыже Макарлан виешак марлан шынден колтат. Но ӱдыр шке сӱанже гыч шылын
куржеш, Макарым пуштынамак шонен, Григорий Петрович дек толын пура. Тылеч
вара туныктышо ден Тамара коклаште кыл кӱрылтеш.
Роман композиций шотышто оҥайын чоҥалтын. Первый книгат, кокымшат кум йыжыҥ
гыч
шогат. Кажне йыжыҥын шке сюжетше, шке темыже уло. Тыге чоҥымылан кӧра автор
илышым кумдан авалта. Тыште нылле утла геройым ужына. Нуно кӧ да могай еҥ
улыт, мом
ыштат, мо верч кучедалыт, икте-весышт кокласе отношенийышт могай —
романыште раш
почын пуымо. Южо сӱретше бытовой, южыжо социально-политический, южыжо
лирический, трагический, драматический, эсогыл авантюрный.
Икманаш, роман социально-классовый сынан. Тиде идейым, тиде мотивым кажне
сӱретыште ужаш лиеш, эсогыл бытовой, лирический сӱретлаштат. Мутлан, тыгай
шинчаончалтыш дене сӱретлыме Григорий Петрович, Тамара да Чачи кокласе
йӧратымаш треугольник. Мутат уке, роман сюжетыште тиде йӧратымаш
треугольник, утларакшым Григорий Петрович ден Чачи кокла кугу верым налеш.
Тиде сюжет линий лирико-драматический да пеш сылне, манаш лиеш. Тудо
оптимистический мучашан гынат, кугу драматический тӱсан.
Романын художественный стильже нерген ойлаш гын, тудо келге психологический

тӱсан эпический произведений. Верын-верын фольклорно-романтический
традицийым
кучылтмо, тидыже произведенийлан романтический тӱсым пуа. Мутлан, тыгерак
сӱретлыме Григорий Петровичын, Тамаран, Чачин образышт.
Чавайн шкенжын романыштыже герой-влакын мом да кузе ыштылмыштым гына ок
сӱретле,
тудо кажне гана, герой-влакын кажне йолтошкалмышт еда, нунын шӱм-чоныштым
шымла.
Сандене романыште ӱмбалнак койын кийыше авторский тенденциозность уке. Тиде
роман шкенжын кӧргӧ вийже дене тенденциозный да психологический. Тидым
кажне геройын шӱм-чонжо гоч шижат.
"Элнет" роман сылне поян йылме дене возалтын. Тыге лийдежат ок керт. Вет
Чавайн
чумыр марий литературлан веле огыл, литератур йылмыланат негызым пыштен.
Йылмын
сылнылыуше шотышто кеч-кунамат шкеж деч пеҥгыдын йодын. Тудо пален:
произведенийын йылмыже начар гын, автор художественно сайын шонен ок мошто.
Чавайнын возаш тӱҥалмыж годым марий литературный йылме лийын огыл. Тудлан
пӱтынек Морко калык йылме негызеш возашыже логалын. Но писатель калык
йылмым копироватлен огыл, а тудым саемден, сылнештарен возен. Калык йылме
деч тыге тунеммыжым, тудым саемдаш тыршымыжым ӱмыржӧ мучко чарнен огыл.
Книгаште калыкын устный творчествыж гыч ятыр шулдыран мутым, мурым, йомакым
кучылтмо. Тидат романын йылмыжым калык йылме дек лишемда да лирика ден
романтика
тӱсым ешара. "Элнет" романын сылнылыкше кугу. Герой-влакын илыш тӱсыштым,
кутырымо йӱкыштым, ӱчашымыштым, ойгырымыштым, шортмыштым, куанымыштым,
мурымыштым,
йӱкын шонымыштым лудшо раш ужеш, раш колеш, пуйто киносӱретым онча.
"Элнет" романым шымлыше-влак коклаште тӱҥ геройын образше нерген тӱрлӧ
семын возат да умылтарат.
Кӧ тугай Григорий Петрович, тудын прототипше уло мо? Уло гын, кӧ? Ким Васин
"Ончыко" журналыште ик гана возен ыле, пуйто тудын прототипше я
П.Г.Григорьев, курык марий писатель, 1906—1910 ийлаште ссылкыште лийын, я,
манын, М.Веткин, семинарийыште революционный вуянчылан шотлалтше. Ким
Васинлан возымо письмаштыже
П.Григорьевын ӱдыржӧ увертарен: Григорий Петрович — мыйын ачам. "Ончыко"
журналын 1997 ийысе 3-шо номерыштыже К.Сануков воза: "Элнет" романым Чавайн
шке таҥаш
тукымын биографийжылан кумдан эҥертен серен".
Ме нине кум шонымаш денат она келше да каласена: "Элнет" — Чавайнын
автобиографический романже. Келгын шымлен лудат гын, раш коеш: автор тиде
романым шке илышыжым, илышыште ужмо-колмыжым шарнен возен. Тидат веле огыл,
роман — тудын илышым кузе умылымыжо, тудын философийже.
Изиж годымак смола заводышто ыштымыж нерген, семинарийыш пураш экзаменым
кузе
кучымыж нерген, семинарий вуйлатыше-влак Воскресенский ден Богданов нерген,

"Марла календарь" нерген Григорий Петрович лӱм дене каласкалымаш да шуко
молат —
Чавайнын шке илышыже огыл мо?
Конешне, ты образым сӱретлыме годым писатель шкеж нерген веле шонен огыл.
Тунамсе жапын могай улмыж нерген, йолташыже-влак И.С.Палантай, Н.М.Орлов,
П.Г.Григорьев да шуко моло нергенат шоналтыде кертын мо?
Эше М.Горькияк ойлен: "Произведений, созданных без вымысла автора, не
бывает".
Роман вет очерк огыл, кушто чылажат документально чын лийшаш.
Тыште тыгай оҥайым каласыме шуэш. Француз писатель Густав Флоберын кумдан
палыме
романже уло — "Госпожа Бовари". Кунам тудын деч "Кӧ тугай госпожа Бовари?"
манын
йодыныт, Флобер вашештен: "Тиде мый шке улам".
Молан тыге каласен? А теве молан: Боварин образше гоч Флобер илыш нерген
шке шонымыжым, уло философийжым почын пуэн.
С.Чавайнат Григорий Петровичын образышкыже чыла шке шонымыжым, ужмо-
колмыжым,
философийжым шыҥдарен огыл мо? Таче Сергей Григорьевич илыше еҥ лиеш да ме
"Кӧ
тугай Григорий Петрович?" манын йодына гын, тудо, шонем Флобер семынак
вашешта
ыле: "Григорий Петрович — тиде мый шке улам".
Южышт Чавайн тюрьмаште лийын огыл вет манын каласен кертыт. Чын, лийын
огыл, но
лийын кертеш ыле. Микайлан, Николай ден Владимир Мухинмытлан (учитель-
влаклан)
кузе повесткым кучыктеныт, тугак Чавайнланат кучыктат гын, тудо армийыш
садак ок
кае ыле, тюрьмаш шинчаш келша ыле. Тудо, ме палена, пацифист лийын. Йӧра,
Аральскыш шылын каен. А вет тидым добровольный ссылка манаш келша.

* * *

Сергей Григорьевич Чавайн эн первый марий литератур ден искусствым
национальный
паша кӱкшытыш нӧлталын. Национальный марий культурым у йӧн дене пойдарен.
Чавайн
марий литератур, марий искусство ден руш литератур, руш искусство кокласе
кылым
пеҥгыдемдыме пашамат родной пашалан шотлен. Тудо марий литератур ден руш
литературым иза-шольо литературыш савыраш кугу вийжым пыштен. 30-шо ийлаште
тудым националистыш лукташ тыршеныт, а чынжым гын тудо эн кугу
интернационалист лийын.
Чавайнын творчествыже — историй велымат кугу поянлык. Тудо шке творчествыж
дене
марий калыкын вич курымаш историйжым авалта. Тидым шотыш налмек, каласаш
лиеш:
тудо марий историйым художественно шымлыше писатель-академик, краевед.
Таче, эрлат, весканат, тудын творчествыжым лудын, лудшо пален кертеш: марий
калык революций деч ожнысо историйыштыже могай шыгыр корным илен эртен.
Кузе колониализм
жапым илен эртарен, кузе илыше кодын, кузе эрыкан илышышке шуын.
Чавайнын творчествыштыже марий калыкын Совет власть жапысе илыш историйже
эшеат
поян. Тиде — шкенжын илен эртарыме, писатель лийме жапше. Творчествыштыже
да шке
илышыштыжат могай кӱчык-кужу лийын гын, чылажат жапын могай улмыж дене
кылдалтын.
Ойлат: поэт шкеже кола гынат, лӱмжӧ ок коло, калык дене пырля, пӱртӱс тӱня
дене
пырля ила. Тудо ӱмыраш еҥ. Чавайнат — марий калык историйыште ӱмыраш еҥ.
"Ото"
первый почеламутшо гыч тӱҥалын, "Мӱкш отар", "Акпатыр", "Элнет",
"Революций",
"Октябрь", ятыр молат марий калык шӱмыштӧ мыняр курым илаш тӱҥалыт,
Чавайнын
лӱмжат тунар илаш тӱҥалеш.
Сергей Григорьевич Чавайн — марий калыкын патыр геройжо-влак радамыште
мӱндыркӧ
йолген шогышо чапле лӱм. Тудын лӱмжӧ марий калык историеш мондалтдымашын
шӧртньӧ
буква дене возен шындыме. Санденак вет талук почеш талук эрта, а тудын
лӱмжӧ калык шӱмыш эре утларак пеҥгыдын верланен толеш.
Литературный пашан нелылыкшым, сложный улмыжым ончыде, Чавайн ӱмыржӧ мучко
чон
шупшмо ала-могай кӱкшытышкӧ ошкылын. Арам огыл. Тиде творческий кӱкшытыштӧ
тудо
шкенжын поэтический алмазшым муын, тиде — "Мӱкш отар", "Акпатыр", "Элнет"
да шуко молат.
Сай писательын творчествыже — илыме жапын могай улмыжым, тудын тӱҥ
задачыжым
умылен моштымаште. Тиддеч посна сай писатель, писатель-современник лияш ок
лий.
Илыме жап калык ончылан могай задачым шынден — Чавайн тидым эре шижын шоген
да
калыклан полшаш эреак тыршен.
Писательын илыш-корныжо шемер калык мировоззренийым умылымаш, кычалмаш
корно
лийын. Тудын политический кругозоржо, илыш умылымашыже шемер калыкын
классовый
самосознанийже, илыш умылымашыж дене пырля кушкын толын.
Чавайн шкенжын лудшыжым сайын пален, тудлан сай йолташ, сай туныктышо лияш
тыршен, тудым илышым йӧраташ, эрыкым йӧраташ, пиал верч кучедалаш туныктен.
Тудо
калыкын илышыж дене, калыкын идейже да интересше дене, калыкын шонымыж дене
илаш
тыршен, вет калык илыш, калык паша, калык шонымаш да калык йылме тудын
творчествыжлан вийым, шулдырым пуэн шогеныт. "Элнет" романыштыже, "Акпатыр"
пьесыштыже
да шуко моло произведенийлаштыжат тудо шочмо элын сылне вер-шӧржым,
пӱртӱсшым,
шочмо марий калыкшын илыш-йӱлажым, сай характержым, эрыкым йӧратымыжым,
эрык
верч кучедалмыжым, волгыдо, пиалан илышыш лекташ тыршымыжым моктен
сӱретлен. Чавайнын творческий корныжо — марий литературышто эн кугу корно,
тудо революций
жап дене пырля кушкын толын.
Пич чодыра гоч, курыкла гоч,
Шем шӱйшӧ ир купла гоч,
У корным шерын, мый толынам,
Эр ӱжаралан у мурым мый мурем.
Корно ыле тӧрсыр. Камвозын, кынелын,
Ончыко, эре ончык мый каенам,—
воза поэт.
"Мыйын творчествыштем мо сайже уло, могай ситыдымашыже уло — чылажат мыйын
шке
шочмо калыкемым, марий калыкым, шочмо элемым йӧратыме дене кылдалт шога",—
ойлен
Чавайн. "Мемнан серышаш тулна,— манын 1935 ийысе юбилейже годым,— шкенан
калыкнам волгалтараш, тудлан ласка илышым ышташ полшаш шонымо гыч веле
чӱкталт шоген".
Творчествыште улшо ситыдымашымат Чавайн ок шылте. Южо возымаштыже улшо
сентиментализм, натурализм, вашкымаш, схематизм, псевдоромантизм нерген
шылтыде ойла.
Чавайнын творчествыже романтизм эре икгай, эре ик тӱсан лийын огыл. Тудын
романтизмже эн ондакак исторический тематика дене кылдалт шога. Тиде тутло
романтический шӱлыш варажым, утларакшым пытартыш ийлаште, пеҥгыде
традиционный реализмлан кугу вийым пуэн.
Вес семынат каласаш лиеш: Чавайнын пытартыш ийлаште возымо произведенийлаже
виян, пеҥгыде традиционный реализм дене негызлалтыныт, революционный
романтизм
шӱлыш дене кылдалтыныт ("Акпатыр, "Элнет", "Дезертир-влак", "Октябрь",
молат).
Тидым ме революционный пафос манына.
Романтизм Чавайнлан творчествын национальный тӱсшым утларак раш почын йӧным
ыштен, характер-влакым чынын сӱретлаш, айдемын кӧргӧ чонжым, шижмашыжым
келгын палемдаш, пӱртӱсым айдемын шӱм-чонжӧ дене кылден сӱретлаш кугун
полшен шоген. Романтический шӱлышым кумдан кучылтын, Чавайн поэзийын
значенийжым кугун нӧлталын,
тӱрлӧ семлан поян лирический произведенийлам чоҥен. Тидлан марий калык
мурын поянлыкшым кумдан кучылтын.
Писательын пытартыш ийлаште возымо произведенийлаже лудшым эре ала-кушко,
ончыко
ӱжыт, тудым у илышым шижмаш дене пойдарат. Нуно илышысе конфликтым реально
да
келгын сӱретлыме дене ойыртемалтыт.
С.Чавайнын пытартыш ийласе тӱҥ произведенийлаже шуко проблеман, эпический
характеран да образышт монументальный улмо дене кумылым савырат. Тӱҥалтыш
жапыште
палдырныше псевдоромантизм вараже йӧршын пытен, тудым революционный
романтизм,
социальный героизмым ончыктышо романтизм, алмаштен. Первый жапыште шкенжын
ятыр
геройжым шукыж годым романтикла ончыктен гын, вара тудын геройжо-влак
утларак
реальный сыным налыныт. Илыш ден творческий опыт писательлан ынде рашак
шижтареныт: литературын вийже — калык илыш дене кылдалт шогымаште, калык
верч тыршымаште.
Шке пашажым илыш дене, калык интерес дене кылден моштымыжо тудын
творчествыжлан
йомдымашлык илыш вийым пуэн. Калык илышлан эҥертен, фольклор да руш
литератур
деч тунемын, Сергей Григорьевич шке творческий корныштыжо эре ончыко да
ончыко,
у сеҥымашке ошкылын, кугу писатель-классикыш савырнен.
Чавайнын творчествыжлан шочын-кушкаш 1905 ийысе революций, руш литератур,
марий
фольклор полшеныт, манна. Тиде чын. Но эше иктым мондымо ок кӱл, тиде —
пошкудо
иза-шольо калык-влакын влиянийышт. Тудын творчествыже семинарийыште
тунеммыж годым тӱҥалын. Казаньысе семинарийыште тунам руш деч посна татар,
киргиз, башкир,
чуваш, мордва, удмурт, коми, калмык, якут, корей калык кокла гыч лекше
рвезе-влак тунемыныт. 1905 ийысе революций нине калык-влакын илышышкышт
ятыр у толкыным пурта. Чавайн ужын: нине калык коклаште у культур шочаш
тӱҥалын, газет, журнал, книга лектедат, театр почылтеш, тулеч молат. Татар-
влакын кугун палыме ятыр
писатель-поэтышт — Ф.Амирхан, Г.Тукай, Г.Ибрагимов, башкир-влакын —
М.Гафури,
А.Тагиров, чуваш-влакын — К.Иванов да молат лийыныт. Семинарийыште ыштыше
да тунемше-влак коклаштат возаш тӱҥалше-влак лектыныт. Мутлан, марла
кутырен моштышо
мордвин З.Дорофеев, удмурт И.С.Михеев да молат. Тидат марий рвезым
литератур пашашке таратен.
Чавайнын чумыр творчествыже кок шулдыран, манна. Иктыже руш классический
литературын традицийлан эҥертен кушкын гын, вес шулдыржо марий фольклореш
негызлалтын.
Да нине кок негыз творчествыжлан кок тӱрлӧ сыным пуэныт: руш литературын
традицийже реалистический негызым пеҥгыдемдаш полшен, марий фольклорын
историко-бытовой традицийже (легенде, преданий) романтизмлан корным утларак
почын. Нине кок
традицийын иктыш ушнымышт Чавайнын творчествыжым посна ойыртеман
национальный
шинча ончыш дене ужмо, посна национальный тема дене сӱретлыме корныш
луктыт. Лач
тыштак Чавайнын творчествыжын национальный тӱсшӧ, ойыртемалтше вийже.
Чавайн — чынжымак марий национальный писатель. Тудын геройжо-влак марий
сынан,
марий чонан, марий койыш-шоктышан, марий историй гыч, марий илыш-йӱла гыч
лекше
улыт. Тыге возен кертын улыжат вуйге-капге марий кокла гыч лекше писатель
гына.
Но писательлан тидым ышташ шке калык кокла гыч лекме гына шагал. Тудлан эше

пӱртӱсын пӧлеклыме усталык кӱлеш. Тудо мыслитель, философ, интеллектуал
лийшаш.
Тидыже — пӱрымаш. А пӱрымашым паша дене, нравственный арулык дене
пеҥгыдемдыман.
Чыла тидыже Чавайнын лийын.
1905—1937 ийласе чумыр марий литературлан мо характерный лийын гын, чыла
тудым
Чавайнын творчествыштыже ужына. Тиде веле огыл, тудын творчески кушмыжо
шуко национальностян чумыр совет литературын кушкын толмыж дене чак кылдалт
шога.
Сергей Чавайнын литературный поянлыкше марий сылнымутым куштымаште кугу
рольым
шуктен. Шуко марий писатель тудын ойпогыжым лудмо негызеш творческий пашам
тӱҥалме нерген ойла. Вет чынжымак, тудын творчествыж гыч эстафетым налыныт
Шабдар Осып, М.Шкетан, Н.Игнатьев, М.Иванов, С.Николаев, Осмин Йыван,
Миклай Казаков, молат.
Сергей Григорьевичын лӱмжым чумыр марий калык шкенжын шӱмыштыжӧ пагален
ашна.
Тудын творческий паша опытшо кызытсе да ончыкылык марий писатель-влакланат
шуко
жаплан сугыньо шотеш кодеш.
Чавайн мыланна школым коден, "Чавайнын школжо" манмым. Тиде литератур школ
веле
огыл, тиде культур, искусство, театр, печать да тулеч моло паша денат
кылдалтше
школ.



061298
************************************************************************
6—12

Василий ЮШКОВ

Салтак шинча сӧй пасум онча

Сталинград воктене кредалмаш *

Тидын нерген пеш шуко возымо гынат, чылажым але мартеат тӱрыс почын пуымо
огыл.
А южо эпизодшым "чиялтен" возымо. Маршал В.И.Чуйков "Начало пути"
книгаштыже тыгай сӱретын амалжым почын пуаш тыршен. Тудо чын палемден: южо
событийже ончыкталтде кодын — туш военный корреспондент логал кертын огыл.
Лач тыге лийын Заводской районышто кредалше-влак дене да Пазар кундемым
аралыше воин-влак дене.
Нунын нерген нимом возымо огыл. Тыгай фактым моло вереат ужаш лиеш. Шагал
возымо
але мутымат лукмо огыл. Сталинград воктене кредалше-влак шагал кодыт. Мом
ужмыштым да палымыштым пеленышт вес тӱняш наҥгаят.
Лач тыгай шонымаш денак мыят кидышкем ручкам кучышым да Сталинград воктене
мом
ужмем сералтен кодаш кумылаҥым. Ме палена: тиде кугу кредалмаш 1942 ий 17
июльышто Чир да Цимла эҥер серысе шурно пасушто тӱҥалын да 1943 ий 2
февраль марте
200 йӱд да кече шуйнен. Тышеч 125 кече годым обороным кучымо, 75 кече годым
наступатлыме.
1942 ий 25 июльым мый ӱмырем мучко шарнаш тӱҥалам. Тиде кече мыланем да
йолташем-влаклан пӱтынь сар корныштына эн шучко лийын. Немыч Дон гоч вончаш
тӱҥале.
Мемнан войска шот деч посна Сталинград могырыш чакна. Паника тӱҥалеш.
Эсогыл
заградотряд нимом ыштен ок керт. Авиаций аҥырген, шкенан чакныше войска
ӱмбаке
бомбыжым кышка. Пехотинец-влак огыт пале: ала шкенаным лӱйкалат, ала
тушманым.
Мемнан батальонна тиде кечын Гремячий полустанкыште ыле. Котельниковский
деч тораштак огыл. Салтак-влак пеш писын гына противотанковый миным
шындыльыч. Мемнан
деке старшина ден лейтенант (коктынат моткоч нелын сусыргеныт) нушкын
тольыч.
Каласкалымышт гыч пале лие: нуным тыл гыч лӱеныт. Командований мыланем кок
салтак дене пырля заданийым пуыш: пален налаш, чынак мо немыч мемнан тылыш
толын
лектын.
___________
*Умбакыже. Тӱҥалтышыже 1998 ий 5-ше номерыште.

Разведкыш кумытын кайышна. Тӧр вер. Нимогай авыртыш уке. Палена, тыгай
годым,
йол ӱмбак пеҥгыдын шогалын, чолган ошкылал колташ кӱлеш. Меат тыгак
ыштышна. Пиалешем мыйын полевой биноклем ыле. Кум меҥге гыч пале лие:
тылыште нимогай немычат уке. А старшина ден лейтенантым шкенан-влакак
лӱеныт. Вараже рашеме: тиде
Орджоникидзовский пехотный училищын курсантше-влак улыт улмаш. Нуно автомат
дене
кӧн ӱмбак кок гана "пӱргалмышт" нерген паленат огытыл. Ужыныт ошкылшо
цельым,
колтеныт тудын ӱмбаке кок очередьым. Пеш кугу мутланымаш лие.
Кече пеш чот пелта. Ме моткоч ноенна. Мӧҥгеш толмына годым олым каван
воктене
каналташ шонен пыштышна. Шинчын гына шуктышна — полуторка кудал толын
шогале.
Тудым мемнан летчик-влак ужын шуктеныт. Немыч машиналан шотленыт. Чылаже
вич самолет ыле. Икмарда бомбардировщик-влак. Иктыже пыртак вараш кодын.
Бинокльыш ончен, семынем куанем — шкенан улытыс. Тыгодым почеш кодшо
самолет гыч куд шем
моклака пӧрдын волаш тӱҥале. Шижам, нуно лач мемнан ӱмбак камвозыт. Пеш
чолган
гына кычкыральым: "Почешем!" Куржын колтен, мланде ӱмбак возын гына
шуктышна —
каван вес велне пудештме йӱк шергылте. Ӱмбачна шолдыра осколко шӱшкен
чоҥештыш
да олым ораш керылте. Пиалешна бомбо мемнан деч иктаж витле метр ӧрдыжтӧ
пудештын. Чыланат илыше кодна.
Канымет, мочет. Уэш корныш тарванышна да Гремячий полустанке велке ошкылна.
Тидын годым тушко 64-ше армийлан ешартыш вий дене эшелон лишеме. Состав
шогалынат
ыш шукто, тунамак немыч бомбардировщик-влак толын лектыч да бомбитлаш
тӱҥальыч.
Шым вагон йӱлыш. Иктат лектын ыш керт. Мый тулеш йӱлен колышо айдемым
икымше гана ужым. Шукыштын мӱшкырышт пудештын, кӧргӱзгарышт тӱжвак лектын
кержалтын. Моткоч шучко сӱрет. Тылеч вара арня годым айдеме семын кочкын
кертын омыл. Лач арбуз лемым веле йӱынам: тунам арбуз шуын ыле.
Вес кечынже эшеат шучко сӱретым ужым: салтак кидшым кӱ ора ӱмбаке пыштенат,

кӱртньӧ кольмо дене парняжым шке руа. Чыташат кӱлман вет. Шола кидшын ныл
парняжым руалынат шуктен. Мыйым ужат, вийнен шогале да сӧрвалаш тӱҥале.
— Командир йолташ, — мане тудо, — тетла тыге ом ыште!
Мом ок ыштыже? Парняже-влакым камвочмо деч руалалтде кодшо коваште веле
куча.
Умбакыже тудын дене мо лийын, ом пале. Сайын шарнем: рушла пеш начарын ойла
ыле.
Тыгай ойган чакнымашым мый вараже сар пытымешке нигуштат ужын омыл. Степь
мучко
шаланеныт салтак-влак: я шкетын, я коктын, я изирак тӱшка дене Сталинград
могырыш куржыныт. Вашлиялтше илемым тул авалтен. Эсогыл верын-верын степь
йӱлен. Чара-чара степьыште перекати-поле манме кушкыл гына, тулыкын койын,
мардеж почеш
кугу мечыла пӧрдын эртен. Шинчаш пурак темын. Тале мардеж коклан пуал
колтен.
Немыч танк Котельниковский районыш толын лекмеке, командований оперативный
группым ышташ пиже. Вуйлатышыжлан генерал-лейтенант В.И.Чуйковым шогалтышт.
Группыш
кум стрелковый дивизийым да ик теҥыз пехотым ушымо. Мемнан 119-ше
батальонат
тушко логале.
Тушманын вийже шуко ыле. Танкшат, самолетшат. 25 июль деч вара ме
шоналтенрак
чакнаш тӱҥална: немыч танк толын кертме корным ончылгоч пален налын, тушан
миным
шындылна, ала-кушеч зенитный орудийым муын кондышна, немыч самолетым
лӱйкалышна
— южыжо каваштак ылыже.
Мемнан оперативный группыштына теҥыз пехотинец-влак чолгалыкышт да
патырлыкышт
дене ойыртемалтыч. Шарнем, 64-ше армийын штабше деч ныл меҥге коклаште
ыльна.
Вуй ӱмбач немыч самолет-влак пеш ӱлыч чоҥештен кайышт. Ялым бомбитлаш. Тудо

ялыштак верланен 64-ше армийын штабше. Теҥыз пехота бригадын комиссарже
дене
пырля ик вынемыш шуҥгалтна. Тудо тельняшкым чиен, ӧрдыжыштӧ маузер кеча,
шӱштӱштышкыжӧ иктаж куд гранатым кералын. Кӱшкӧ онча да тушманын самолетшым
шотла. Семынже чаманен пелешта.
— Эх, — манеш комиссар, — лишне зениткына уке-ла. Кеч кугу калибран пулемет
лиям
ыле.
Бомбым кышкен, самолет-влак эшеат ӱлычынрак чоҥештен толыт. Нуным ужын,
комиссарын чытышыже кӱрльӧ. Маузержым луктын, лӱйкалаш тӱҥале. Мыят, тудым
ужын, карабинем гыч икмыняр пульым луктын колтышым. Комиссарын чолгалыкше
пуйто мыланем
кусныш. Вараже пеш сайын пален нальым: сарыште воктенет лӱддымӧ еҥ уло гын,
тыят
тугайыш савырнет.
Август тӱҥалтыште батальонна Громославка селаште верланыш. Лу кече чоло
миным
шындылынна, окопым кӱнченна, ик окоп гыч весыш кошташ верым келыштаренна.
Мый
ЯМ-5 манме миным шындыльым. Тушманлан пӧлек шотеш. Пеш оҥай мине. Мастар
саперын
кидше йымалнат пудештде ок код. Пайдаже веле ыш лий. Шкенан машинак
пудеште. Да
эше ала-кӧн ушкалже.
Мемнан участкыште румын-влак наступатленыт. Ме нуным ужынжат огынал. Мемнан
деч
иктаж латшым меҥге коклаште шогеныт. Тыгодым немыч-влак мемнам
Сталинград—Тихорецк корно велым авырал налаш шоненыт. Степьысе Мышково
изеҥер серыште окопым
кӱнчымына да миным шындылмына годым мемнан батальонын икмыняр ротыжо да
взводшо
боевой заданийыш коштыныт: Ивановкысо государственный склад-влакым
пудештараш да
Абганерово кундемыште миным шындылаш. Мый шкеже операцийыште лийын омыл.
Йолташем-влакын каласкалымышт гыч палем: чылажымат пеш сайын шуктеныт.
Ивановкышто
румын часть шоген. Пычкемышалтмеке, мемнан салтак-влак часовойым
кораҥденыт. Кум
государственный складым пудештареныт. Румын-влак пеш тале пожарым ужын гына
помыжалтыныт. Сапер взводна ик еҥым йомдарыде мӧҥгеш пӧртылын.
Юж разведка полшымо дене пален нална: Абганерово кундемысе ик балкышке
тушман
шӱдӧ наре танкым конден. Мыланна тудым кум велым минироватлаш кӱштышт.
Пычкемышыште немычын нерже йымалнак тиде пашам шуктышна. Эрдене танк-влак
саде балке
гыч лекташ тӱҥальыч. Но корнышт кӱрылтын. Вараже пале лие: 28 танк
пудештын. Шагал гын, пел кечылан нунын наступленийышт чарнен шогалын.
Тидыже мылана уло вийнам иктураш чумыралаш да тушманым чактараш пеш йӧнан
лие. Южгунам шагат жапыште
ала-момат ыштен шуктен кертат. А тыште пел кече. Шонымашке шуаш тиде жап
путырак
сайын ситыш.
Август кыдалне мемнам Мышково воктеч кораҥдышт. Мемнан олмеш пехота кодо.
Тудым
артиллерий ден минометчик-влак аралышт. Ала-молан ме ондакше Сталинград деч

йӱдвеке, Орловка ял кундемыш, миен лекна. Тушеч вес кечынже — Ельшанкыш.
Тидыже
Сталинградын кечывалвел ужашыже. Шарнем, тыш эше немыч толын шуын огыл. Вер-
шӧр
ужар садер коклаш урналтын.
Иктаж 20 август гутлаште Рӱдӧ вончакыште причалым чоҥаш тӱҥална. Ласкалык
йомо.
Ӱмбакына лым лийде бомбым кышкышт. Официальный источник гыч пален нална:
17—22
августышто мемнан войска Вертячий хутор кундемыште обороным кучен. А 23
август
эрдене немыч наступленийым тӱҥале. Совет войскан обороныжым кӱрлын да
касвелеш
Латошинка—Пазар кундемыште Юл серыш лектын. Тиде кечынак тушманын авиацийже
Сталинградым пеш тазан бомбитлен. Немыч летчик-влак ик кечыште кок тӱжем
самолетовылетым ыштеныт. Тыгодым ме Рӱдӧ вончакын причалжым ыштен шуктышна.
Вуй ӱмбалнына самолет йӱк ыш эксе.
Ик случай нерген мутым лукде омак турко. Тып-тымыкым вучен шуктымеке,
шаланен
пытыше библиотекыш миен лектым. Оҥай сӱретым ужым: зданий сӱмырлен. А книга
полко-влак тошто семынак шогат. Книгажат нимат лийын огыл. "Война и мир",
"Анна Каренина", "Жерминаль" книга-влакым да молымат верештым. Вещмешакыш
пыштен гына
шуктышым, уэш бомбитлаш тӱҥальыч. Книга полко коклаште шинчен эртараш
тӱкныш.
Тидым йолташем-влаклан каласем гын, умылат ыле мо? Ала... Тунам мом ыштымем
шкежат пешыжак пален омыл. Но кызыт, тудо жаплан пел курым эртымеке,
ӱшандарен кертам: ме тулан жапым писынрак чактараш, шкеже илыше кодаш да
сар деч ончыч тӱҥалме пашанам умбакыже шуяш шоненна. Кеч-могай йӧсӧ
жапыштат ушыштем ик шонымаш гына лийын: В.И.Ульянов (Ленин) лӱмеш Казанский
университетысе кӱрылтшӧ студент
илышем уэш тӱҥалаш да умбакыже шуяш. Вет паленна: тул кокласе илышна шӱртӧ
мучаште кечен, но садак ончыклык верч тургыжланенна. Илыш шкежак мемнам
тыге ненчен, очыни. Ончыклык нерген шонкалымаш салтаклан ӱнарым ешарен.
Август мучаште илышна эшеат нелеме. Тушман, Дон гоч кужу жаплан вончен,
ударле
группировкыжым у вий дене пеҥгыдемденак шоген. Мемнан командованият нерен
огыл.
Сталинградский фронтыш кок армийым — 24-ше (командующийже И.В.Галанин) да
66-шо
(командующийже Р.Я.Малиновский) армий-влакым уштарен. Но нунын войскаштым
начарын туныктымо улмаш. Туге гынат шке контрударышт дене 6-шо немыч ударле
армийын
икмыняр ужашыжым шкенышт ваштареш савыралыныт. Тыге ыштымышт дене оласе 62-
шо
армийлан кунар-гынат ласканрак шӱлалташыже йӧным пуэныт.
Мемнан батальоным Юлын шола серышкыже кусарышт. Тушто Ельшанский вончакыш
лекташ
келшыше эҥерйолышто причалым ышташ пижна. Утларакше йӱдым чоҥенна.
Кечывалым каненна. Акрет годсо тумо воктене кӧргычмӧ лакыште.
Сталинград деч йӱдвекыла немыч тӱшкан толын лекмыжлан кӧра олам оролышо-
влаклан
кажне вончакым тӱткын эскерашышт перна. Мемнан командований тидым сайын
умылен:
кажне вончакым шаланыме семын олмыктенак шогаш да тудым сайын кучаш тыршен.
Кугу
нелытше Юлысо флотилийын вачышкыже возын. Сталинград верч кредалмаште
патырлыкым
ончыктен. Шуко вийым йомдарен. Сапер-влакат ӧрдыжтӧ шогеныт манаш ок лий.
Мемнан
119-ше ОМИБ 1942 ий октябрь-ноябрьыште 62-шо вончакыште пеш чолган тыршен.
Эше Сталинград верч кредалмаш тӱҥалме деч ончычак мый кокымшо ротысо ик
взводын
командирже улам ыле. А воинский званиемже — старший сержант веле. Тунемдеак
офицер лияш шуко гана темленыт. Эре отказенам. Ик амалым гына каласенам:
мӧҥгӧ
пӧртылмекем, Озаҥ университетыш уэш каяш да студент ешыш ушнаш. Тидыжат
рота командир Л.К.Новожиловлан келшен огыл. Тидлан кӧрак, очыни, тудо мыйым
сентябрь
тӱҥалтыште Рӱдӧ вончакыш, Йошкар Слобода кундемыш, колтен. Тыглай пашам
шуктышаш
улам ыле: латкок йӱд годым эскераш да шотлаш, йӱдвошт мыняр еҥ Сталинградыш
толеш да мыняр сусыр еҥым тушеч наҥгаят. Эрдене чыла тидым Сталинградский
фронтысо
инженерный войскан командующийже генерал Петровлан увертараш. Конешне,
мыйым генерал деке пуртен огытыл. Рапортым тудын адьютантше капитан
колыштын. Мыйын шотлымем почеш, ик йӱдым Сталинградыш кум тӱжем еҥым
вончештареныт, 800 наре сусыргышым тушеч луктыныт. Санитар ситен огыл.
Сусыргышо кокла гыч икмыняр ужашыжым
олаштак коденыт. Нуным нигӧат эскерен огыл, сандене верыштак колышат лийын.
Переправыже икте гына лийын огыл. Мыяк кумытым паленам: Рӱдӧ (тидыже эн
кугу),
Ельшанский да 62-шо.
Кечывалым переправеш кодынат гын, илышет дене чеверласенат кертат. Кум
вончакшымат лым лийде лӱйкаленыт. Теве молан ме, волгыжаш тӱҥалмеке, вигак
ӧрдыжыш кораҥынна. Мыняр торашкырак каен сеҥенна, мыланна тунар сайрак
лийын. Мемнан ротына
Йошкар Слободаште верланен. Тиде поселкыш пурымаште переправа могырым немыч
летчик кугу фугасный бомбым кудалтен. Пудештмеке, пеш кугу воронка лийын.
Урем тореш. Переперавыш кайыме корнымбалне вучыдымо чарак лийын: манаш веле
саде вынем
гоч вончаш.
Сентябрь тӱҥалтыште мемнам 62-шо вончакыш кусарышт. Тушто тӱҥ шотышто
Сталинградысе завод-влак верланеныт. Тиде могай числаште лиймым шарнаш
кызыт, мутат уке,
путырак неле: ала 11 сентябрьыште (генерал-лейтенант В.И.Чуйковын 62-шо
армийын
командующийже лийме кече), ала 13 сентябрьыште (тиде кечын немыч
Сталинградым
штурмоватлаш тӱҥалын). Мемнан рота 62-шо армийын штабшым Царицинский балке
гыч
"Йошкар Октябрь" завод деке кусараш полшен. Кас велеш ме Царицинский балке
деке
миен лекна. Шоналташат шучко: кузе тымартеже штаб тыште лийын кертын:
автомат
дене лым лийде лӱйкалат; пуля вуй ӱмбачак шӱшкен эрта. Секретный документым
оптымо яшлыкым ваче ӱмбаке нӧлтал пуатат, Юл сер деке "Йошкар Октябрь"
металлургический завод марте тӧпыртатет. Сапер-влак штаблан келшыше верым
ямдыленыт. Ончыч
келге вынемым кӱнченыт. Тушан кумда пӧлемым ыштеныт. Тышеч Чуйков
командоватлен.
Колалтын, тудо шкежак йӱдым У-2 самолетыш шинчын чоҥештыл коштын да фронт
линийым рашемден.
"Юл вес велне мыланна мланде уке!" — икымше гана каласен снайпер Василий
Зайцев.
Тыгай ойымак ятыр гана ушештарен Чуйков. Ойленыт: тудо ик гана веле огыл
шола
серыш вончен — мончаш пураш.
Сталинградым штурмоватлаш 13 сентябрьыште тӱҥальыч. Эрлашыжым немыч-влак
Купорос
районышто Юл серыш лектыч. 62-шо армийым тушман вий 64-ше армий деч пӱчкын
налмылак ойырыш. Рӱдӧ переправым шке шинча ончылнышт кучышт. Эреак
бомбитлышт, чарныде лӱйылтыч. Немыч автоматчик-влак толын лектыч. Нуным
поктен колтен кертна.
14 сентябрь йӱдым латкумшо полкысо А.И.Родимцевын дивизийже Сталинградыш
толын
шуо да корнымвачак бойыш ушныш. Оласе положенийым кунар-гынат саемден
керте. Мыланемат пеш ответственный задачым шукташ перныш: взводем гыч
кандашын нефтебазым
пудештараш кайышна. Моткоч неле паша мыланна логалын. Санденак, очыни, эн
тале
да мастар минер-взрывник-влакым кум группыш чумырышна. Иктыжым мыланем
вуйлаташ
перныш.
Кум шагат йӱдым часть гыч корныш тарванышна. Визытлан Йошкар Слобода
переправыш
миен шуна. Тушто мемнам Сталинградский фронтысо инженерный войскан
оперативный
отделже гыч подполковник Гайворонцев вашлие. Вес серыш эр пычкемыш денак
вончышна. Тӱтыра нӧлтын. Тидыже мыланна пеш сай авыртыш лие. Шуко ойгым
ужшо Сталинград мландыш тошкал шуктышна ма уке ма — немыч самолет-влак
чоҥештенат тольыч: эн
ончыч Румынийыште ыштыме ӱмбала шулдыран, вара "Мессершмитт", "Юнкерс",
"Хейнкель" да молат. Тыге пич эр гыч ныл шагат йотке. Кажне гана коло гыч
витле самолет марте вуй ӱмбалнына пӧрдын. Кава гӱжлен, мланде чытырнен.
Поснак чот шуко
самолет Мамаев курган ӱмбалне пӧрдын.
Палемдыме цельыш ме писын каен кертын огынал. Куд шагат жапыште иктаж шым
меҥге
чолым эртенна. Нефтебаза Мамаев курган деч тораштак огыл верланен. Ола ден
Заводской район коклаште.
Гайворонцев нерген поро мутым каласыде омак керт. Шкеже тудо штабист ыле
гынат,
чот ойыртемалте. Боевой командир гаяк улмыжым ончыктыш. Тул лоҥгаште шкем
тыматлын кучымыжо, лӱддымылыкшӧ, мемнан верч азапланымыже чонышкак шуо.
Немыч самолет
толын лекмеке, мыланна шылаш верым эреак муын. Эн ончыч тыглай салтакым
шылтен,
а шкеже я окоп тӱрыш але блиндаж омса воктеке пызнен шогалын. Эреак ончылно
ошкылын, лӱдыкшым жапыштыже шижтарен шуктен.
Ик случайым кызытат ом мондо. Тӱшкан ошкылмына годым мый эн мучашеш кодым.
Ала-кузе ончыкем "Катюша" толын шогале да тушман ӱмбаке тулым пӱргале.
Тугай кугу
вий дене. Толкынжо эсогыл мыйым иктаж лу-лучко метр коклаш налын шуыш. Изиш
гына
Юл вӱдыштӧ йӱштыл шым лек. Тыгеракын, мый шке коваштем дене шижым, мо тугай
мемнан "Катюша".
Иктаж вес командир мыйым йыклык шудал пытара ыле. А Гайворонцев ласкан гына
пелештыш:
— Тӱткынрак ончаш кӱлеш.
Жал, тыгай поро чонан айдеме Ростов-на-Дону воктене Матвеев курганым
штурмоватлыме годым колен.
Нефтебазыште мыланна раш заданийым пуэн, тӱрлӧ точкыш колтышт. Мыйын
группемлан
36 гыч 11 бакым пудештараш кӱлеш. Чылажат ӧрдыжтырак шогеныт. Кум группынат
шке
телефонжо лийын. Кажныже немычын кувелнырак улмыжым шижтарен шоген. Чыла
бакым
минироватлышна. Немычын лишеммекыже, бикфордов шнурым ылыжташ ваҥен киена.
Тушман кеч-кузе да нефтебазым руалтен налашак шонен пыштен. Вет кажне бак
тич я
нефтьым, я бензиным, я соляркым, я спиртым темыме. Тиде кечын немыч
автоматчик-влак оборона линийым кӱрлыныт да нефтебазе деке пеш чот
чакемыныт. Тидлан кӧрак
чыла бакым пудештараш командым пуышт да ме тудым шуктышна. Лу-лучко минут
жапыште южыш горючий темыме 36 баке чоҥештыш.
Эше мо оҥайже: пеленна иктынат шырпыже лийын огыл. Йӧра кӱсенышкына чакмам,

кремнийым да мекшым пыштенна. Акрет годсо кугезына-влакын йӧнышт дене
бикфордов
шнурым ылыжташ куштылгыжак огыл. Тыштат моштымаш кӱлеш. Уке гын шкежат
шижде
ылыж кертат. Ик йолташна — Мошкин — тыгай йӧным ок пале да тудлан
ӧрдыжтырак шогышо кок бакым пудештараш ӱшанышым. Взрывник-влак кокла гыч
чыланат жапыштыже Юл
серыш миен шуыныт, а Мошкин уке да уке. Кычалын каяш перныш. Курык серыш
кӱзымыжым ужын веле, чонем пурымо гай лие, ласкан шӱлалтен колтышым.
Пудештарыме нефтебак ала-можо дене атомный бомбым шарныкта. Тулан шар тугак
кӱш
кынелеш, вара шем поҥго шочеш, тудын тӱржӧ эркын-эркын мландӱмбаке вола.
Туге
чучеш: пуйто тудын тулан йылмыже чыла чонаным, чондымым нулалеш да пеленже
тыйымат солалта. Йырваш моткоч чот шокшо. Ме кыдал даҥыт вӱдыштӧ шогена.
Нефтебазым пудештарымеке, Сталинградыште кеч кӱчык жаплан тымык лие. Кок
шагат
чоло ни пудештме йӱк, ни пулемет да автомат дене лӱйкалыме йӱк ышак шокто.
Лач
ик корректировщик гына чоҥештылын да пожарым фотопленкыш возен. Ме, тиде
тымык
дене пайдаланен, Юл вес серыш вончышна. Тошто, рожын понтон дене. Кӱштымым
шуктенна, индеш еҥ, чыланат таза, частьыш пӧртылна.
Нефть Юлыш ынже воло манын, бак йыр вынемым кӱнчымӧ. Туге гынат эҥерым
арален
кодаш ыш лий. Тулан нефть йогын садак Юл серыш йыргыктен. Юл ылыжын. Вӱд
ӱмбалне
йӧрташ лийдыме тулйылме чӱчкен.
Мемнан ротысо моло взводат тыгаяк неле боевой заданийым шуктеныт. Мутлан,
ик
взвод (тушто командирын полышкалышыже П.Н.Белый) Вишневый балкыш миным
шындылын,
кӱртньыгорно пашаеҥын пӧртшӧ деке мландыйымач кошташ корным ыштен, мемнан
семынак, Тркаторный завод воктене тушманым чарен шогалташ полшышо чаракым
пеҥгыдемдаш полшен да 62-шо вончакыште пашам ыштен.
Лудшо йолташлан эше иктым рашемден кодынем: "ме" манын серем гын, мутат
уке,
мемнан 119-ше ОМИБ-ын кум ротыж нерген умылыман. Мутем тусо йолташем-влак
нерген
лиеш. Вет ме чыланат тулан да шикшан корным пырля эртенна.
Сентябрь мучаште Заводской районыш неле пагыт тольо. Немыч войска, икмыняр
гана
почела-почела наступатлымеке, 4 октябрьыште Йошкар Октябрь да Баррикады
поселко-влакым руалтен налын.
5 октябрьыште Верховный Главнокомандованийын Ставкыже Сталинградский да
Донской
фронт-влакын командующийыштлан уэш шижтарен: нимом ончыде, Сталинградым
арален
кодаш, тудо тушман кидыш кусна гын, Кугу Отечественный сарыш СССР ваштареш
Японий лен Турций ушнат. Совет командований 62-шо армийын войскаже-влакым
пеҥгыдемдаш шонен пышта. Сентябрь мучаште Юлым эше куд стрелковый дивизий
да ик танковый
бригада вончат.
Мемнан батальонна тиде жапыште окопым кӱнчен, блиндажым ыштен, Тракторный
заводыш шуйнышо корныш миным оптен, Воложка эҥер гоч йолын кошташ кӱварым
вакшын.
Чылаже кум кӱварым. Иктыжым Барриканды районышто, кокымшыжым — икымше деч
40—50
метрлан кӱшнырак да кумшыжым, 200 метр кужытаным, Тракторный завод воктене.
Икымше кӱвар тылзе утла чытыш, кокымшыжо — кум сутка. Кумшыжо утларак кужу
ӱмыран лийын. Тудым пеҥгыдынрак ыштыме. Негызшылан меҥгым вӱдыш кырыме
огыл, а ийын
коштшо турым оптымо. Шуко вере якорь дене пеҥгыдемдыме. Кӱварым вӱд ӱмбалне
эшеат чоткыдын кучаш манын, яра печкем кучылтмо. Тыге тудын негызше 70
процентше
пырня пӱчкыш ӱмбалне, а 30 процентше яра печке ӱмбалне лийын.
Кумшо кӱварым мый кызытат пеш сайын шарнем. Вет остров гыч Заводской
районыш
ятыр гана тиде кӱвар дене толмо. Пычкемыш годым веле коштынна. Тракторный
заводыш пурымаште шапаш боевой рубежым ыштенна. Вӱд трамвайлан да катерлан
причал
воктеч эртенна. Вес серыште я трамвайым, я катерым вучышо-влак эреак шукын
лийыныт. Немыч тидым пален. Сандене тиде верым чӱчкыдын бомбитлен. Бомбым
кушкырак
шуаш, серыште шке еҥышт ончыктен шоген. Тидат веле огыл. Мемнан войскан
шогымо
верыш немыч автоматчик толын лектын. Ныл йӱд годым переправысе калыклан
эрыкым
пуэн огыл.
Ик эрдене боевой заданий гыч пӧртылшыла, ӱдырамаш, йоча да шоҥгыеҥ-влакын
транспортым вучен шинчыме верыштышт икмыняр колышо капым ужынна. А немыч
автоматчик
переправым лым лийде лӱйкален. Да шкеже ик вер гыч весыш пеш писын
куснылын.
Мемнан вич разведчик саде тушманым ныл сутка кычалыныт. Йӧршеш вучыдымын
ужыныт.
Кас велеш Юлыш вӱдлан эре ик ӱдырамаш волен. Разведчик-влак тогдаеныт:
тудын
ведраже ала-молан леведышан. Тергаш шонен пыштеныт. Да пален налыныт: тушто
кочкыш да немыч автоматлан пуля лийыныт. Ӱдырамаш умылтарен: тидым ок ыште
ыле гын,
немыч тудын икшывыже-влакым пуштеш улмаш. Автоматчикым кученыт да 62-шо
армийын
штабышкыже конденыт.
Островыштат ме окопым кӱнченна. Ужар шудо лоҥгаш противопехотный миным
шындылынна. Вичкыж ужар кӱртньывоштырын ик мучашыжым пашкарыш кылденна, а
весыжым —
взрывательын чекашкыже. Тиде пеш шучко мине. Южгунамже шкенан салтаккат
пудештын: ужын шукташ моткоч йӧсӧ.
Кокымшо ротын кок взводшат Кӱшыл поселкысо нейтральный полосам минироватлаш
коштын. Тиде тӱшкам икымше взводын командирже лейтенант Павленко вуйлатен,
а мыйым,
кокымшо взводын командиржым, тудын замжылан пеҥгыдемденыт. Юл сер гыч Кӱшыл
поселкыш шумеш куд ЯМ-5 миным наҥгаена. Кум-ныл меҥге тораш. Вияш корно
дене торат
огыл. Мемнан пехотын окопшо марте каена, кок-кум минутым каналтена,
нейтральный
полосаш лектына. Мый ончыч ошкылам, шола велне, изишак вараш кодын, —
Мущир,
пурла велне, иктаж лу метр шеҥгеч — Мошкин. Эше ик окопым коден, иктаж
витле
метрыш торлен шуктышна — колына: немыч танкист-влак шке коклаштышт пеш
тазан
вурседалыт. Миным боевой взводыш шынден, мландыш ураш тӱҥална.
Кенета автомат дене кок кутышын лӱйымӧ йӱк шергылте. Но немыч вурседылме
могырым
огыл. Мущир мылам шып гына пелешта:
— Командир йолташ, мый сусыргенам.
— Виет улмо годым, — манам мый, — минетым пыште да шеҥгек нуш.
Мыят, тудыным да шке минем шындышымат, шкенан деке нушкаш тӱҥальым. Окопыш
шумекем пален нальым: Мущир гына огыл Мошкинат сусырген.
Коктеланен, шижде шоналтен колтышым: "Мемнам шкенан-шамычак огыт лӱйкале
чай?"
Терген лекташ шонен пыштышым. Кошташ лӱмын кӱнчымӧ канава дене ошкылам.
Иктаж
40—50 метр ончылно тудо туран савырна. Миным ме шкенан пехотын нерже
йымалнак
шындылынна. Саде тура савыртышеш мый младший сержантым вашлийым. Кылмен.
Чарныде
тӱрвынчеш. Мый туддеч йодам:
— Тый лӱенат?
— Тувелне, — кидше дене ончыко ончыкта, — тышкыла коктын нушкыт ыле. Мый
ӱмбакышт кок автоматный очередьым колтышым.
Умылтараш логале: тудо мемнан минер-влак ӱмбаке лӱен. Кокытым сусыртен.
Лӱдыктен, парням рӱзалтышым. Тудо шинчавӱдым лукто.
— Минер-влак нерген, — умылтараш тӧча, — мыланна иктат шижтарен огыл.
А ротныйна Л.К.Новожилов мыланна ӱшандарен ойлыш: пуйто тудо нейтральный
полосаште ыштыше минер-влак нерген чылалан шижтарен. Шояже чараш лекте.
Тылеч вара
ме рота командирым чытен кертдыме лийна. Черланымыж дене гына утлыш.
Умбакыже мо
лиеш ыле — кӧ пала.
Кок йолташнан сусыргымышт деч вара миным шындылаш кумылан-влак шагалемыч.
Командир семын йӱкым кугемдаш перныш. А минан пасум ыштыде огеш лий: немыч
Тракторный
заводым штурмоватлаш ямдылалтын.
Нейтральный полосаш кокымшо гана мийымына годым немыч мина пудештмеке, мый
сусыргышым. Лийман вет: пурла кем шулышыштем вурс совлам чыкен коштыктем
ыле. Мине
осколко кемым шӱтен пурен да вурс совлаш пижын, а совла йорпак йолыш
керылтын.
Йолем тунамак пуале. Кемым кудашаш шинчым. Кудашым, сусыр верым бинт дене
пӱтырен шындышым. Кынельым. Кушто шинчымем ончальым гын, изиш гына шым
камвоч: колышо салтакын капше ӱмбалне шинченам. Чонемлан моткоч йӧсын чучын
колтыш. Кемым
пыкше гына чийышым. Карабиныш эҥертен, шкенан-влак деке толын шуым.
Медсестра Феня кидыш логальым. Сусырем кӱлеш семын эрыктыш, сайын гына
пиде. Вич
кече эмлыш. Кудымшо кечын уэш боевой заданийыш кайышым. Ындыже миным
шындылаш
огыл, а переправым оролаш. Кӱшыл поселко воктенсе минан пасум лейтенант
Павленкон вуйлатымыж почеш ямдылен шуктышт. Мыйын салтакем-влак Ваня
Почтовый, Артур
Шнайдер, Исаак Горбачинский, Петя Хильченко да молат чолгалыкым ончыктеныт.
14 октябрьыште Сталинград верч пеш тале кредалмаш лие. Тиде направленийыште
гына
вич меҥге коклаште вич немыч дивизий наступатлен. Артобстрел эр гыч тӱҥалын
йӱд
марте ыш чарне. Кок тӱжем самолето-вылетым ыштыме. Тракторный завод немыч
кидыш
куснен. Тушман Юл деке лектын. Гороховын группыжо 62-шо армийын тӱҥ вийже
деч
ойырлен.
Латикымше октябрьыште гына сӱрет изиш саеме. Волжский флотилийын корабльже-
влак
Сталинградыш полковник И.И.Людниковын 138-ше дивизийжым конденыт. Тылеч
вара
мемнан 119-ше ОМИБ тӱрыснек 62-шо вончакым оролаш да обслуживатлаш тӱҥале.
Шарнем: 14 октябрь деч вара шкенан шуко пачашан фанер понтон дене островыш
узбек
полкым вончыштарышна. Салтак-влак рушла пеш начарын мутланат. Сарлан удан
ямдылалтыныт. Окопышто мом ыштышашымат огыт пале. Шкенан минешак ик салтак
пудеште.
Тудын деке 20—30 еҥ "Вай, вай, вай!" манын кычкырен куржын мийыш. Немычлан
тидак
гына кӱлын. Тракторный завод велым тура сер гыч миномет дене тулым почеш.
Кызыт, ятыр жап эртымеке, шонкалаш лиеш: тыгай вийым Сталинградым
аралымашке
ушаш кӱлеш ыле мо? Мыняр илыш арам йомын.
Тиде островышто мый денемат ик оҥай случай лие. Кечывал кочкышым вучен,
кухньо
воктене чодыраште коштам. Пушеҥге-влак кужу улыт. А кухньын шикшыже пушеҥге
дечат кӱшкӧ нӧлтеш. Тидым немыч ужын шуктен. Мемнам миномет дене лӱйкалаш
тӱҥальыч. Тылеч ончыч вещмешакым кудашын, корем лапыш волышым. Пӧртыльым
гын, шинчам
каралтышым — вещмешакем уке. Олмыштыжо кугу гына вынем лийын шинчын. Тыште
мине
пудештын. Пушеҥге вуйыш ончальымат, ужым: тушто вещмешак лаштык-влак
кечылтыт.
Шкеже коремыш ом воло гын, мо лиям ыле? Мешакемже жал огыл, тушан пыштыме
арверемжым кызытат чаманем. Икмыняр книга дене пырля кок кӱжгӱ тетрадь
лийын. Сар
тӱҥалме икымше кече гычак дневникым серенам.
Мемнан аралыме вончакын ик мучашыже кечывалвел корем деке эҥертен, вес
мучашыже
— Бобров хутор деке. 1200 метр кутышан. Остров гыч лектатат, Бобров хутор
воктеч
коремтӱрыш толын шогалат.
Октябрь мучаш да ноябрь мучко тиде переправым эскеренна. Немычын койышыжым
пеш
сайын пален налынна. Чарныде лӱйкален гынат, ме ни салтак-влакым, ни
материальный ужашым, ни понтоным йомдарен огынал. Кугу ий ора йымак логалше
ик понтоным
шотыш налаш огыл гын. Вучыдымын толын лекше ий ора понтоным сер деч
тораштак
огыл пызыралын. Тушто лийше еҥ-влак нимогай полыш деч посна, шкак утлен
кертыныт. Кечывалым нерым ончыкташат от тошт. Йӱдымжат, караулым
вашталтымеке, кажне
кок шагат гыч лӱйкалат. Тушманын лӱйкалымыж годым тура сер йымалне шинчена.
Чарнат — пеш писын гына понтоныш шинчына да пуш кольмо дене удырен, вес
серыш вашкена. Кок шагат жапыште Сталинградыш ешартыш вийым, боеприпасым,
пушкым, эсогыл
кугу термослаш темыме шокшо кочкышым намиен шуктенна. Тыге кажне йӱдым,
Юлым
кӱжгӧ ий комыжлен.
Историй гыч палена, октябрьысе кугу кредалмаш деч вара немыч-влак
Сталинградым
эше ик гана штурмоватленыт. Числажымат шарнем — 11 ноябрьыште. Пеш кугу
вийым
йомдарен, нуно ола покшеке, аҥысыр участкыш, миен лектыныт. Тидым вараже
тушманын пытартыш сеҥымашыже семыш палемдыме. Лач тыгодым увер шарлыш:
мыланна полшаш
маршал Г.К.Жуковым колтеныт. Ме тиде уверым пеш куанен вашлийна. Уло
калыкын,
элын полышышт семын аклышна.
Сталинград воктене кредалмашын эн неле кечылаж годым тушто лийше салтак
кокла
гыч эн сайже-влак партийыш пурышт. 1942 ий сентябрь-ноябрьыште гына 62-шо
армийыште 4600 боец ден командир коммунист лийыныт. Лач тиде жапыште мыят
партий членыш кандидатлан йодмашым возышым.
Эше ик гана вес серыш вончымеке, 19 ноябрь эрдене торасе артиллерийын
йӱкланымыже пылыш толын перныш. Тыге тӱҥале "Уран" операций. Мемнан
наступатлыме планым
кугу военачальник-влак Г.К.Жуков, А.М.Василевский, Н.Н.Воронов да молат
ямдыленыт. Нунын планышт почеш 62-шо армий олан эрвел ужашыштыже шке
позицийжым пеҥгыдын кучышаш. Ме 62-шо вончакым араленна.
Немыч войскам авырал налмеке, мемнан вончак кундемыште сӱрет йӧршын
вашталте.
Але марте мемнан лӱйымӧ ик снарядлан тушман ятыр лу снаряд дене вашештен
гын,
тылеч вара чылажат мӧҥгешла лекте: мемнан артиллерий тушманын ик
снарядшылан лу
дене вашештен. Сталинград ӱмбалне ыресан самолет-влак озаланеныт гын, ынде
—
мемнан истребитель-влак: тушманын боеприпасым да продовольствийым
шупшыктышо
транспортный самолетшым пытареныт. Тидым мый шке шинчам денак ужынам.
Кандидатский карточкым налаш мийымем годым. Мемнан кок истребительна лу
минут коклаште









немычын ныл транспортный самолетыштым волтен шуыш.
Ме переправым ий ӱмбач корным почмешке кучышна. Ий пеҥгыдеме, кӱжгеме.
Ӱмбакыже
пырня да оҥа дене ыштыме щитым оптышна. Тыгай "илыш корным" мемнан
автомобиль-влакын терген ончымешкышт, верна гыч ышна тарване. 1943 ий
январьыште мемнам пеш
писын вончак гыч Котельниковский районыш кусарышт. Тидлан амалжат ыле:
тушман
авырналтше войскажым утараш шонен. Лӱмынак "Дон" войска группым ыштен.
Тудым
фельдмаршал Манштейн вуйлатен.
Эше декабрьыштак немыч войска Котельниковский районысо фронтын аҥысыр
касалыкыштыже, Тихорецк — Сталинград кӱртньыгорно воктене, наступленийым
тӱҥалын. Кум кече жапыште нылле вич меҥгым эртен да Аксай-Есаульский эҥер
деке лектын, вара тудымат вончен. Верхне-Кумский районышто пеш кугу
кредалмаш тарванен. Лач тидын
нергенак ойлалтеш "Горячий снег" кинофильмыште. Юрий Бондаревын тыгаяк
лӱман повестьше почеш шындыме.
Тыгодым вес вере, Тацинский районышто, генерал-майор Бадановын вуйлатыме
танковый корпус ойыртемалтын. Кум сутка годым талын кредалын, тудо Ильинка
районышто
авыралтше оҥгым кӱрлын. Чынжымак, Сталинградский да Кечывалвел-Касвел
фронтлаште
йӧсӧ лийын, сандене пеш писын мом-гынат ышташ кӱлын. Мышкова эҥер деке
Р.Я.Малиновскийын 2-шо гвардейский армийжым кондымо. Моло войскаштат
вашталтышым ыштылме. Мемнан батальоным тушманын мине пасужым эрыкташ да
немыч танк ваштареш шогаш
колтышт. Мемнан Нагольный хутор марте миен шумешкына, 2-шо гвардейский
армий
"Дон" группым кожен колтен шуктен. Р.Я.Малиновский наступленийым 29
декабрьыштак
тӱҥалын да Котельниковский олам утарен. Мыланна тушманын кодшо мине пасужым
гына
эрыкташ логале.
Тушманын авыралтше группировкыжым утараш шонымыжо кӱрылтӧ. Шкенжын эн сай
дивизийже-влакым йомдарыш. Нуным пытартыш Ставке генерал-лейтенант
К.К.Рокосовскийын
вуйлатыме Донской фронтлан ӱшанен. Кечывалвелым Сталинградский фронтын
армийже
ончыко каен. 62-шо армий Мамай курганым арален. Тиде кугу кредалмаште
мемнан батальонна лийын огыл. Сталинград верч кредалмашыш ме кушеч ушненна,
тушечынак
лектынна. Тиде — Котельниковский район.
Сталинград верч кредалмаште совет калык да тудын вооруженный вийже кугу
сеҥымашыш шуыныт. Историй эше тыгайым ок пале: тушманын эн куатле да у
военный техникан кугу группировкыжым авырал налме да пытарыме. Йошкар Армий
пеш виян, кугу
опытан, чоя тушманым чактарен. Фашист Германийын ойырен налме эн тале
войскаже
Сталинград воктене шке шӱгаржым муын. Тиде сеҥымаш — уло тӱнялан
исторический
значениян сеҥымаш, Кугу Отечественный сарлан веле огыл, кокымшо тӱнямбал
сарлан
тура савыртыш гаяк.
Могай вий да йомдарымаш дене шумо сеҥымашлан акым тушто лийше кугу
военачальник-влакы пуэн сеҥат. Чаманен палемдаш кӱлеш, шукышт ош тӱня дене
чеверласеныт. Ӱшан
военный историк-влаклан гына. Меже, сарын рядовой салтакше-влак, шкенан мом
ужмынам, колмынам, чон шижмашнам, поснак частный задачым шукташ полшымынам,
шарналтен кертына. Вет кеч-могай боевой задачым шуктымаш пеш шуко частный
задачым
шуктымо дене кылдалтын.
Мемнан 119-ше ОМИБ тӱҥ шотышто частный задачым шуктен. Туге гынат тудын
рольжо
нимынярат ок изем. Такланак огыл В.И.Чуйков "Начало пути" книгаштыже мемнан
батальон нергенат шокшо мутым серен. Лач тиде кредалмаштак батальонна
гвардейский
лӱмым нале да 3-шо Гвардейский мото-инженерный батальон лие.
Мемнан изи воинский единицынат Сталинград воктене кредалмашын акшым чын
пален
налаш кунар-гынат полша. 83 еҥым йомдаренна. Тидыже батальонысо кажне кумшо
еҥ
лиеш. Тыге лектеш: кажне кумшо еҥ я колен, я нелын сусырген. Мутат уке,
тиде кугу ойго. Вет ме чыланат самырык лийынна. Южгунамже мом ыштышашымат
пален огынал.
Шукыж годым могай кече але числа улмымат шинчыде кодынна. Шинчаштына эре
тул,
тушманын чурийже да шаланыше ола гына конченыт. Лӱдмым монденна. Эсогыл
капна
мучко тий налын. Кузе эше тиф дене черланен огынал? Ӧраш гына кодеш.
Кызытсе молодежь шаланыше Сталинградым фотосӱретыште да документальный
фильмыште
гына ужын кертеш. Манаш веле: Сталинград сар деч ончыч пеш мотор да ужар
ола
лийын. Тушто илыше шуко еҥын шке суртшо, садвечыже лийыныт. Чыла тиде
пытен. Мотор олам шалаташ тушман лӱмынак парашют дене куатле фонарьым
сакен. Йӱдымат бомбым арам кышкаш огыл, а лачшымак цельыш логалташ.
Шаланыде ик пӧртат, ик зданият
кодын огыл. Йырваш аралалт кодшо коҥга тӱньык да йӱлен пытыдыме пушеҥге
тормак
гына кодыныт.
Транспортный заводышто кӱртньӧ ылыжын да пу семын йӱлен. Тушман тудым
термитный
снаряд дене лӱйкален. А Ельшанкыште мемнан лийме ныл тылзе годым эре шурно
йӱлен. Тушто ятыр подсобный пӧлеман да складан элеватор ыле. Яра огыл, а
пырче
дене темыме. Олаште йӱлышӧ кинде пуш шарлен. Туге чучын, пуйто чонан иктат
кодын
огыл. Но тыге чучын веле. Сталинград кредалын. Кажне кермыч ора шеҥгеч
тушманлан
карум пуаш ямде лийын.
Эн неле жап годым, йоча кид дене серыме письмам, тора Сибирь гыч — школьник-
влакын колтымо шокшо чулкам але пижергым налмеке, изи еҥла куанена.
Шинчавӱдна шижде йоген лектын. Ме тунам шкенан калыкын полышыжым шижынна.
Эн кугу награджеш
ужынна.
Эше ик факт: Котельниковский районыш куснымына годым корнышто ӱдырамаш ден
йоча-влакым вашлийынна. Тыгодым ешан салтак-влак пеш чот шӱлыкаҥыныт.
Эсогыл шинчавӱдымат шылтен сеҥен огытыл. Эн кугу кредалмашыш салтак шке изи
Родиныжым, ешыжым,
икшывыжым шонен пура. Мемнан денат тыгак лийын.
Мемнам умылаш йӧсӧ, но лиеш. Кугу кредалмашеш вуйым пыштыше йолташым
шарналтымеке, логар аҥыш комыля толеш. Йолташем-влак шукынжо мылам огыт
ӱшане, молан мый
Волгоградыш экскурсий дене каен ом сеҥе. Шучко сар нерген фильмым ончымеке,
але
сар нерген роман ден повестьым лудмеке, лекше шинчавӱдым ужын, эн лишыл
еҥем-влакат ӧрмалгат. "Туддене чыла сай дыр..." — азапланен шоналтат дыр
семынышт.
Мыйже пеш сайын палем: кинофильмыштыжат, книгаштыжат сарын эше ятыр шучко
сӱретшым ончыктыде да возыде кодымо.



0612б98
************************************************************************
6—12

Василий ЮШКОВ

Салтак шинча сӧй пасум онча

Сталинград воктене кредалмаш *

Тидын нерген пеш шуко возымо гынат, чылажым але мартеат тӱрыс почын пуымо
огыл.
А южо эпизодшым "чиялтен" возымо. Маршал В.И.Чуйков "Начало пути"
книгаштыже тыгай сӱретын амалжым почын пуаш тыршен. Тудо чын палемден: южо
событийже ончыкталтде кодын — туш военный корреспондент логал кертын огыл.
Лач тыге лийын Заводской районышто кредалше-влак дене да Пазар кундемым
аралыше воин-влак дене.
Нунын нерген нимом возымо огыл. Тыгай фактым моло вереат ужаш лиеш. Шагал
возымо
але мутымат лукмо огыл. Сталинград воктене кредалше-влак шагал кодыт. Мом
ужмыштым да палымыштым пеленышт вес тӱняш наҥгаят.
Лач тыгай шонымаш денак мыят кидышкем ручкам кучышым да Сталинград воктене
мом
ужмем сералтен кодаш кумылаҥым. Ме палена: тиде кугу кредалмаш 1942 ий 17
июльышто Чир да Цимла эҥер серысе шурно пасушто тӱҥалын да 1943 ий 2
февраль марте
200 йӱд да кече шуйнен. Тышеч 125 кече годым обороным кучымо, 75 кече годым
наступатлыме.
1942 ий 25 июльым мый ӱмырем мучко шарнаш тӱҥалам. Тиде кече мыланем да
йолташем-влаклан пӱтынь сар корныштына эн шучко лийын. Немыч Дон гоч вончаш
тӱҥале.
Мемнан войска шот деч посна Сталинград могырыш чакна. Паника тӱҥалеш.
Эсогыл
заградотряд нимом ыштен ок керт. Авиаций аҥырген, шкенан чакныше войска
ӱмбаке
бомбыжым кышка. Пехотинец-влак огыт пале: ала шкенаным лӱйкалат, ала
тушманым.
Мемнан батальонна тиде кечын Гремячий полустанкыште ыле. Котельниковский
деч тораштак огыл. Салтак-влак пеш писын гына противотанковый миным
шындыльыч. Мемнан
деке старшина ден лейтенант (коктынат моткоч нелын сусыргеныт) нушкын
тольыч.
Каласкалымышт гыч пале лие: нуным тыл гыч лӱеныт. Командований мыланем кок
салтак дене пырля заданийым пуыш: пален налаш, чынак мо немыч мемнан тылыш
толын
лектын.
___________
*Умбакыже. Тӱҥалтышыже 1998 ий 5-ше номерыште.

Разведкыш кумытын кайышна. Тӧр вер. Нимогай авыртыш уке. Палена, тыгай
годым,
йол ӱмбак пеҥгыдын шогалын, чолган ошкылал колташ кӱлеш. Меат тыгак
ыштышна. Пиалешем мыйын полевой биноклем ыле. Кум меҥге гыч пале лие:
тылыште нимогай немычат уке. А старшина ден лейтенантым шкенан-влакак
лӱеныт. Вараже рашеме: тиде
Орджоникидзовский пехотный училищын курсантше-влак улыт улмаш. Нуно автомат
дене
кӧн ӱмбак кок гана "пӱргалмышт" нерген паленат огытыл. Ужыныт ошкылшо
цельым,
колтеныт тудын ӱмбаке кок очередьым. Пеш кугу мутланымаш лие.
Кече пеш чот пелта. Ме моткоч ноенна. Мӧҥгеш толмына годым олым каван
воктене
каналташ шонен пыштышна. Шинчын гына шуктышна — полуторка кудал толын
шогале.
Тудым мемнан летчик-влак ужын шуктеныт. Немыч машиналан шотленыт. Чылаже
вич самолет ыле. Икмарда бомбардировщик-влак. Иктыже пыртак вараш кодын.
Бинокльыш ончен, семынем куанем — шкенан улытыс. Тыгодым почеш кодшо
самолет гыч куд шем
моклака пӧрдын волаш тӱҥале. Шижам, нуно лач мемнан ӱмбак камвозыт. Пеш
чолган
гына кычкыральым: "Почешем!" Куржын колтен, мланде ӱмбак возын гына
шуктышна —
каван вес велне пудештме йӱк шергылте. Ӱмбачна шолдыра осколко шӱшкен
чоҥештыш
да олым ораш керылте. Пиалешна бомбо мемнан деч иктаж витле метр ӧрдыжтӧ
пудештын. Чыланат илыше кодна.
Канымет, мочет. Уэш корныш тарванышна да Гремячий полустанке велке ошкылна.
Тидын годым тушко 64-ше армийлан ешартыш вий дене эшелон лишеме. Состав
шогалынат
ыш шукто, тунамак немыч бомбардировщик-влак толын лектыч да бомбитлаш
тӱҥальыч.
Шым вагон йӱлыш. Иктат лектын ыш керт. Мый тулеш йӱлен колышо айдемым
икымше гана ужым. Шукыштын мӱшкырышт пудештын, кӧргӱзгарышт тӱжвак лектын
кержалтын. Моткоч шучко сӱрет. Тылеч вара арня годым айдеме семын кочкын
кертын омыл. Лач арбуз лемым веле йӱынам: тунам арбуз шуын ыле.
Вес кечынже эшеат шучко сӱретым ужым: салтак кидшым кӱ ора ӱмбаке пыштенат,

кӱртньӧ кольмо дене парняжым шке руа. Чыташат кӱлман вет. Шола кидшын ныл
парняжым руалынат шуктен. Мыйым ужат, вийнен шогале да сӧрвалаш тӱҥале.
— Командир йолташ, — мане тудо, — тетла тыге ом ыште!
Мом ок ыштыже? Парняже-влакым камвочмо деч руалалтде кодшо коваште веле
куча.
Умбакыже тудын дене мо лийын, ом пале. Сайын шарнем: рушла пеш начарын ойла
ыле.
Тыгай ойган чакнымашым мый вараже сар пытымешке нигуштат ужын омыл. Степь
мучко
шаланеныт салтак-влак: я шкетын, я коктын, я изирак тӱшка дене Сталинград
могырыш куржыныт. Вашлиялтше илемым тул авалтен. Эсогыл верын-верын степь
йӱлен. Чара-чара степьыште перекати-поле манме кушкыл гына, тулыкын койын,
мардеж почеш
кугу мечыла пӧрдын эртен. Шинчаш пурак темын. Тале мардеж коклан пуал
колтен.
Немыч танк Котельниковский районыш толын лекмеке, командований оперативный
группым ышташ пиже. Вуйлатышыжлан генерал-лейтенант В.И.Чуйковым шогалтышт.
Группыш
кум стрелковый дивизийым да ик теҥыз пехотым ушымо. Мемнан 119-ше
батальонат
тушко логале.
Тушманын вийже шуко ыле. Танкшат, самолетшат. 25 июль деч вара ме
шоналтенрак
чакнаш тӱҥална: немыч танк толын кертме корным ончылгоч пален налын, тушан
миным
шындылна, ала-кушеч зенитный орудийым муын кондышна, немыч самолетым
лӱйкалышна
— южыжо каваштак ылыже.
Мемнан оперативный группыштына теҥыз пехотинец-влак чолгалыкышт да
патырлыкышт
дене ойыртемалтыч. Шарнем, 64-ше армийын штабше деч ныл меҥге коклаште
ыльна.
Вуй ӱмбач немыч самолет-влак пеш ӱлыч чоҥештен кайышт. Ялым бомбитлаш. Тудо

ялыштак верланен 64-ше армийын штабше. Теҥыз пехота бригадын комиссарже
дене
пырля ик вынемыш шуҥгалтна. Тудо тельняшкым чиен, ӧрдыжыштӧ маузер кеча,
шӱштӱштышкыжӧ иктаж куд гранатым кералын. Кӱшкӧ онча да тушманын самолетшым
шотла. Семынже чаманен пелешта.
— Эх, — манеш комиссар, — лишне зениткына уке-ла. Кеч кугу калибран пулемет
лиям
ыле.
Бомбым кышкен, самолет-влак эшеат ӱлычынрак чоҥештен толыт. Нуным ужын,
комиссарын чытышыже кӱрльӧ. Маузержым луктын, лӱйкалаш тӱҥале. Мыят, тудым
ужын, карабинем гыч икмыняр пульым луктын колтышым. Комиссарын чолгалыкше
пуйто мыланем
кусныш. Вараже пеш сайын пален нальым: сарыште воктенет лӱддымӧ еҥ уло гын,
тыят
тугайыш савырнет.
Август тӱҥалтыште батальонна Громославка селаште верланыш. Лу кече чоло
миным
шындылынна, окопым кӱнченна, ик окоп гыч весыш кошташ верым келыштаренна.
Мый
ЯМ-5 манме миным шындыльым. Тушманлан пӧлек шотеш. Пеш оҥай мине. Мастар
саперын
кидше йымалнат пудештде ок код. Пайдаже веле ыш лий. Шкенан машинак
пудеште. Да
эше ала-кӧн ушкалже.
Мемнан участкыште румын-влак наступатленыт. Ме нуным ужынжат огынал. Мемнан
деч
иктаж латшым меҥге коклаште шогеныт. Тыгодым немыч-влак мемнам
Сталинград—Тихорецк корно велым авырал налаш шоненыт. Степьысе Мышково
изеҥер серыште окопым
кӱнчымына да миным шындылмына годым мемнан батальонын икмыняр ротыжо да
взводшо
боевой заданийыш коштыныт: Ивановкысо государственный склад-влакым
пудештараш да
Абганерово кундемыште миным шындылаш. Мый шкеже операцийыште лийын омыл.
Йолташем-влакын каласкалымышт гыч палем: чылажымат пеш сайын шуктеныт.
Ивановкышто
румын часть шоген. Пычкемышалтмеке, мемнан салтак-влак часовойым
кораҥденыт. Кум
государственный складым пудештареныт. Румын-влак пеш тале пожарым ужын гына
помыжалтыныт. Сапер взводна ик еҥым йомдарыде мӧҥгеш пӧртылын.
Юж разведка полшымо дене пален нална: Абганерово кундемысе ик балкышке
тушман
шӱдӧ наре танкым конден. Мыланна тудым кум велым минироватлаш кӱштышт.
Пычкемышыште немычын нерже йымалнак тиде пашам шуктышна. Эрдене танк-влак
саде балке
гыч лекташ тӱҥальыч. Но корнышт кӱрылтын. Вараже пале лие: 28 танк
пудештын. Шагал гын, пел кечылан нунын наступленийышт чарнен шогалын.
Тидыже мылана уло вийнам иктураш чумыралаш да тушманым чактараш пеш йӧнан
лие. Южгунам шагат жапыште
ала-момат ыштен шуктен кертат. А тыште пел кече. Шонымашке шуаш тиде жап
путырак
сайын ситыш.
Август кыдалне мемнам Мышково воктеч кораҥдышт. Мемнан олмеш пехота кодо.
Тудым
артиллерий ден минометчик-влак аралышт. Ала-молан ме ондакше Сталинград деч

йӱдвеке, Орловка ял кундемыш, миен лекна. Тушеч вес кечынже — Ельшанкыш.
Тидыже
Сталинградын кечывалвел ужашыже. Шарнем, тыш эше немыч толын шуын огыл. Вер-
шӧр
ужар садер коклаш урналтын.
Иктаж 20 август гутлаште Рӱдӧ вончакыште причалым чоҥаш тӱҥална. Ласкалык
йомо.
Ӱмбакына лым лийде бомбым кышкышт. Официальный источник гыч пален нална:
17—22
августышто мемнан войска Вертячий хутор кундемыште обороным кучен. А 23
август
эрдене немыч наступленийым тӱҥале. Совет войскан обороныжым кӱрлын да
касвелеш
Латошинка—Пазар кундемыште Юл серыш лектын. Тиде кечынак тушманын авиацийже
Сталинградым пеш тазан бомбитлен. Немыч летчик-влак ик кечыште кок тӱжем
самолетовылетым ыштеныт. Тыгодым ме Рӱдӧ вончакын причалжым ыштен шуктышна.
Вуй ӱмбалнына самолет йӱк ыш эксе.
Ик случай нерген мутым лукде омак турко. Тып-тымыкым вучен шуктымеке,
шаланен
пытыше библиотекыш миен лектым. Оҥай сӱретым ужым: зданий сӱмырлен. А книга
полко-влак тошто семынак шогат. Книгажат нимат лийын огыл. "Война и мир",
"Анна Каренина", "Жерминаль" книга-влакым да молымат верештым. Вещмешакыш
пыштен гына
шуктышым, уэш бомбитлаш тӱҥальыч. Книга полко коклаште шинчен эртараш
тӱкныш.
Тидым йолташем-влаклан каласем гын, умылат ыле мо? Ала... Тунам мом ыштымем
шкежат пешыжак пален омыл. Но кызыт, тудо жаплан пел курым эртымеке,
ӱшандарен кертам: ме тулан жапым писынрак чактараш, шкеже илыше кодаш да
сар деч ончыч тӱҥалме пашанам умбакыже шуяш шоненна. Кеч-могай йӧсӧ
жапыштат ушыштем ик шонымаш гына лийын: В.И.Ульянов (Ленин) лӱмеш Казанский
университетысе кӱрылтшӧ студент
илышем уэш тӱҥалаш да умбакыже шуяш. Вет паленна: тул кокласе илышна шӱртӧ
мучаште кечен, но садак ончыклык верч тургыжланенна. Илыш шкежак мемнам
тыге ненчен, очыни. Ончыклык нерген шонкалымаш салтаклан ӱнарым ешарен.
Август мучаште илышна эшеат нелеме. Тушман, Дон гоч кужу жаплан вончен,
ударле
группировкыжым у вий дене пеҥгыдемденак шоген. Мемнан командованият нерен
огыл.
Сталинградский фронтыш кок армийым — 24-ше (командующийже И.В.Галанин) да
66-шо
(командующийже Р.Я.Малиновский) армий-влакым уштарен. Но нунын войскаштым
начарын туныктымо улмаш. Туге гынат шке контрударышт дене 6-шо немыч ударле
армийын
икмыняр ужашыжым шкенышт ваштареш савыралыныт. Тыге ыштымышт дене оласе 62-
шо
армийлан кунар-гынат ласканрак шӱлалташыже йӧным пуэныт.
Мемнан батальоным Юлын шола серышкыже кусарышт. Тушто Ельшанский вончакыш
лекташ
келшыше эҥерйолышто причалым ышташ пижна. Утларакше йӱдым чоҥенна.
Кечывалым каненна. Акрет годсо тумо воктене кӧргычмӧ лакыште.
Сталинград деч йӱдвекыла немыч тӱшкан толын лекмыжлан кӧра олам оролышо-
влаклан
кажне вончакым тӱткын эскерашышт перна. Мемнан командований тидым сайын
умылен:
кажне вончакым шаланыме семын олмыктенак шогаш да тудым сайын кучаш тыршен.
Кугу
нелытше Юлысо флотилийын вачышкыже возын. Сталинград верч кредалмаште
патырлыкым
ончыктен. Шуко вийым йомдарен. Сапер-влакат ӧрдыжтӧ шогеныт манаш ок лий.
Мемнан
119-ше ОМИБ 1942 ий октябрь-ноябрьыште 62-шо вончакыште пеш чолган тыршен.
Эше Сталинград верч кредалмаш тӱҥалме деч ончычак мый кокымшо ротысо ик
взводын
командирже улам ыле. А воинский званиемже — старший сержант веле. Тунемдеак
офицер лияш шуко гана темленыт. Эре отказенам. Ик амалым гына каласенам:
мӧҥгӧ
пӧртылмекем, Озаҥ университетыш уэш каяш да студент ешыш ушнаш. Тидыжат
рота командир Л.К.Новожиловлан келшен огыл. Тидлан кӧрак, очыни, тудо мыйым
сентябрь
тӱҥалтыште Рӱдӧ вончакыш, Йошкар Слобода кундемыш, колтен. Тыглай пашам
шуктышаш
улам ыле: латкок йӱд годым эскераш да шотлаш, йӱдвошт мыняр еҥ Сталинградыш
толеш да мыняр сусыр еҥым тушеч наҥгаят. Эрдене чыла тидым Сталинградский
фронтысо
инженерный войскан командующийже генерал Петровлан увертараш. Конешне,
мыйым генерал деке пуртен огытыл. Рапортым тудын адьютантше капитан
колыштын. Мыйын шотлымем почеш, ик йӱдым Сталинградыш кум тӱжем еҥым
вончештареныт, 800 наре сусыргышым тушеч луктыныт. Санитар ситен огыл.
Сусыргышо кокла гыч икмыняр ужашыжым
олаштак коденыт. Нуным нигӧат эскерен огыл, сандене верыштак колышат лийын.
Переправыже икте гына лийын огыл. Мыяк кумытым паленам: Рӱдӧ (тидыже эн
кугу),
Ельшанский да 62-шо.
Кечывалым переправеш кодынат гын, илышет дене чеверласенат кертат. Кум
вончакшымат лым лийде лӱйкаленыт. Теве молан ме, волгыжаш тӱҥалмеке, вигак
ӧрдыжыш кораҥынна. Мыняр торашкырак каен сеҥенна, мыланна тунар сайрак
лийын. Мемнан ротына
Йошкар Слободаште верланен. Тиде поселкыш пурымаште переправа могырым немыч
летчик кугу фугасный бомбым кудалтен. Пудештмеке, пеш кугу воронка лийын.
Урем тореш. Переперавыш кайыме корнымбалне вучыдымо чарак лийын: манаш веле
саде вынем
гоч вончаш.
Сентябрь тӱҥалтыште мемнам 62-шо вончакыш кусарышт. Тушто тӱҥ шотышто
Сталинградысе завод-влак верланеныт. Тиде могай числаште лиймым шарнаш
кызыт, мутат уке,
путырак неле: ала 11 сентябрьыште (генерал-лейтенант В.И.Чуйковын 62-шо
армийын
командующийже лийме кече), ала 13 сентябрьыште (тиде кечын немыч
Сталинградым
штурмоватлаш тӱҥалын). Мемнан рота 62-шо армийын штабшым Царицинский балке
гыч
"Йошкар Октябрь" завод деке кусараш полшен. Кас велеш ме Царицинский балке
деке
миен лекна. Шоналташат шучко: кузе тымартеже штаб тыште лийын кертын:
автомат
дене лым лийде лӱйкалат; пуля вуй ӱмбачак шӱшкен эрта. Секретный документым
оптымо яшлыкым ваче ӱмбаке нӧлтал пуатат, Юл сер деке "Йошкар Октябрь"
металлургический завод марте тӧпыртатет. Сапер-влак штаблан келшыше верым
ямдыленыт. Ончыч
келге вынемым кӱнченыт. Тушан кумда пӧлемым ыштеныт. Тышеч Чуйков
командоватлен.
Колалтын, тудо шкежак йӱдым У-2 самолетыш шинчын чоҥештыл коштын да фронт
линийым рашемден.
"Юл вес велне мыланна мланде уке!" — икымше гана каласен снайпер Василий
Зайцев.
Тыгай ойымак ятыр гана ушештарен Чуйков. Ойленыт: тудо ик гана веле огыл
шола
серыш вончен — мончаш пураш.
Сталинградым штурмоватлаш 13 сентябрьыште тӱҥальыч. Эрлашыжым немыч-влак
Купорос
районышто Юл серыш лектыч. 62-шо армийым тушман вий 64-ше армий деч пӱчкын
налмылак ойырыш. Рӱдӧ переправым шке шинча ончылнышт кучышт. Эреак
бомбитлышт, чарныде лӱйылтыч. Немыч автоматчик-влак толын лектыч. Нуным
поктен колтен кертна.
14 сентябрь йӱдым латкумшо полкысо А.И.Родимцевын дивизийже Сталинградыш
толын
шуо да корнымвачак бойыш ушныш. Оласе положенийым кунар-гынат саемден
керте. Мыланемат пеш ответственный задачым шукташ перныш: взводем гыч
кандашын нефтебазым
пудештараш кайышна. Моткоч неле паша мыланна логалын. Санденак, очыни, эн
тале
да мастар минер-взрывник-влакым кум группыш чумырышна. Иктыжым мыланем
вуйлаташ
перныш.
Кум шагат йӱдым часть гыч корныш тарванышна. Визытлан Йошкар Слобода
переправыш
миен шуна. Тушто мемнам Сталинградский фронтысо инженерный войскан
оперативный
отделже гыч подполковник Гайворонцев вашлие. Вес серыш эр пычкемыш денак
вончышна. Тӱтыра нӧлтын. Тидыже мыланна пеш сай авыртыш лие. Шуко ойгым
ужшо Сталинград мландыш тошкал шуктышна ма уке ма — немыч самолет-влак
чоҥештенат тольыч: эн
ончыч Румынийыште ыштыме ӱмбала шулдыран, вара "Мессершмитт", "Юнкерс",
"Хейнкель" да молат. Тыге пич эр гыч ныл шагат йотке. Кажне гана коло гыч
витле самолет марте вуй ӱмбалнына пӧрдын. Кава гӱжлен, мланде чытырнен.
Поснак чот шуко
самолет Мамаев курган ӱмбалне пӧрдын.
Палемдыме цельыш ме писын каен кертын огынал. Куд шагат жапыште иктаж шым
меҥге
чолым эртенна. Нефтебаза Мамаев курган деч тораштак огыл верланен. Ола ден
Заводской район коклаште.
Гайворонцев нерген поро мутым каласыде омак керт. Шкеже тудо штабист ыле
гынат,
чот ойыртемалте. Боевой командир гаяк улмыжым ончыктыш. Тул лоҥгаште шкем
тыматлын кучымыжо, лӱддымылыкшӧ, мемнан верч азапланымыже чонышкак шуо.
Немыч самолет
толын лекмеке, мыланна шылаш верым эреак муын. Эн ончыч тыглай салтакым
шылтен,
а шкеже я окоп тӱрыш але блиндаж омса воктеке пызнен шогалын. Эреак ончылно
ошкылын, лӱдыкшым жапыштыже шижтарен шуктен.
Ик случайым кызытат ом мондо. Тӱшкан ошкылмына годым мый эн мучашеш кодым.
Ала-кузе ончыкем "Катюша" толын шогале да тушман ӱмбаке тулым пӱргале.
Тугай кугу
вий дене. Толкынжо эсогыл мыйым иктаж лу-лучко метр коклаш налын шуыш. Изиш
гына
Юл вӱдыштӧ йӱштыл шым лек. Тыгеракын, мый шке коваштем дене шижым, мо тугай
мемнан "Катюша".
Иктаж вес командир мыйым йыклык шудал пытара ыле. А Гайворонцев ласкан гына
пелештыш:
— Тӱткынрак ончаш кӱлеш.
Жал, тыгай поро чонан айдеме Ростов-на-Дону воктене Матвеев курганым
штурмоватлыме годым колен.
Нефтебазыште мыланна раш заданийым пуэн, тӱрлӧ точкыш колтышт. Мыйын
группемлан
36 гыч 11 бакым пудештараш кӱлеш. Чылажат ӧрдыжтырак шогеныт. Кум группынат
шке
телефонжо лийын. Кажныже немычын кувелнырак улмыжым шижтарен шоген. Чыла
бакым
минироватлышна. Немычын лишеммекыже, бикфордов шнурым ылыжташ ваҥен киена.
Тушман кеч-кузе да нефтебазым руалтен налашак шонен пыштен. Вет кажне бак
тич я
нефтьым, я бензиным, я соляркым, я спиртым темыме. Тиде кечын немыч
автоматчик-влак оборона линийым кӱрлыныт да нефтебазе деке пеш чот
чакемыныт. Тидлан кӧрак
чыла бакым пудештараш командым пуышт да ме тудым шуктышна. Лу-лучко минут
жапыште южыш горючий темыме 36 баке чоҥештыш.
Эше мо оҥайже: пеленна иктынат шырпыже лийын огыл. Йӧра кӱсенышкына чакмам,

кремнийым да мекшым пыштенна. Акрет годсо кугезына-влакын йӧнышт дене
бикфордов
шнурым ылыжташ куштылгыжак огыл. Тыштат моштымаш кӱлеш. Уке гын шкежат
шижде
ылыж кертат. Ик йолташна — Мошкин — тыгай йӧным ок пале да тудлан
ӧрдыжтырак шогышо кок бакым пудештараш ӱшанышым. Взрывник-влак кокла гыч
чыланат жапыштыже Юл
серыш миен шуыныт, а Мошкин уке да уке. Кычалын каяш перныш. Курык серыш
кӱзымыжым ужын веле, чонем пурымо гай лие, ласкан шӱлалтен колтышым.
Пудештарыме нефтебак ала-можо дене атомный бомбым шарныкта. Тулан шар тугак
кӱш
кынелеш, вара шем поҥго шочеш, тудын тӱржӧ эркын-эркын мландӱмбаке вола.
Туге
чучеш: пуйто тудын тулан йылмыже чыла чонаным, чондымым нулалеш да пеленже
тыйымат солалта. Йырваш моткоч чот шокшо. Ме кыдал даҥыт вӱдыштӧ шогена.
Нефтебазым пудештарымеке, Сталинградыште кеч кӱчык жаплан тымык лие. Кок
шагат
чоло ни пудештме йӱк, ни пулемет да автомат дене лӱйкалыме йӱк ышак шокто.
Лач
ик корректировщик гына чоҥештылын да пожарым фотопленкыш возен. Ме, тиде
тымык
дене пайдаланен, Юл вес серыш вончышна. Тошто, рожын понтон дене. Кӱштымым
шуктенна, индеш еҥ, чыланат таза, частьыш пӧртылна.
Нефть Юлыш ынже воло манын, бак йыр вынемым кӱнчымӧ. Туге гынат эҥерым
арален
кодаш ыш лий. Тулан нефть йогын садак Юл серыш йыргыктен. Юл ылыжын. Вӱд
ӱмбалне
йӧрташ лийдыме тулйылме чӱчкен.
Мемнан ротысо моло взводат тыгаяк неле боевой заданийым шуктеныт. Мутлан,
ик
взвод (тушто командирын полышкалышыже П.Н.Белый) Вишневый балкыш миным
шындылын,
кӱртньыгорно пашаеҥын пӧртшӧ деке мландыйымач кошташ корным ыштен, мемнан
семынак, Тркаторный завод воктене тушманым чарен шогалташ полшышо чаракым
пеҥгыдемдаш полшен да 62-шо вончакыште пашам ыштен.
Лудшо йолташлан эше иктым рашемден кодынем: "ме" манын серем гын, мутат
уке,
мемнан 119-ше ОМИБ-ын кум ротыж нерген умылыман. Мутем тусо йолташем-влак
нерген
лиеш. Вет ме чыланат тулан да шикшан корным пырля эртенна.
Сентябрь мучаште Заводской районыш неле пагыт тольо. Немыч войска, икмыняр
гана
почела-почела наступатлымеке, 4 октябрьыште Йошкар Октябрь да Баррикады
поселко-влакым руалтен налын.
5 октябрьыште Верховный Главнокомандованийын Ставкыже Сталинградский да
Донской
фронт-влакын командующийыштлан уэш шижтарен: нимом ончыде, Сталинградым
арален
кодаш, тудо тушман кидыш кусна гын, Кугу Отечественный сарыш СССР ваштареш
Японий лен Турций ушнат. Совет командований 62-шо армийын войскаже-влакым
пеҥгыдемдаш шонен пышта. Сентябрь мучаште Юлым эше куд стрелковый дивизий
да ик танковый
бригада вончат.
Мемнан батальонна тиде жапыште окопым кӱнчен, блиндажым ыштен, Тракторный
заводыш шуйнышо корныш миным оптен, Воложка эҥер гоч йолын кошташ кӱварым
вакшын.
Чылаже кум кӱварым. Иктыжым Барриканды районышто, кокымшыжым — икымше деч
40—50
метрлан кӱшнырак да кумшыжым, 200 метр кужытаным, Тракторный завод воктене.
Икымше кӱвар тылзе утла чытыш, кокымшыжо — кум сутка. Кумшыжо утларак кужу
ӱмыран лийын. Тудым пеҥгыдынрак ыштыме. Негызшылан меҥгым вӱдыш кырыме
огыл, а ийын
коштшо турым оптымо. Шуко вере якорь дене пеҥгыдемдыме. Кӱварым вӱд ӱмбалне
эшеат чоткыдын кучаш манын, яра печкем кучылтмо. Тыге тудын негызше 70
процентше
пырня пӱчкыш ӱмбалне, а 30 процентше яра печке ӱмбалне лийын.
Кумшо кӱварым мый кызытат пеш сайын шарнем. Вет остров гыч Заводской
районыш
ятыр гана тиде кӱвар дене толмо. Пычкемыш годым веле коштынна. Тракторный
заводыш пурымаште шапаш боевой рубежым ыштенна. Вӱд трамвайлан да катерлан
причал
воктеч эртенна. Вес серыште я трамвайым, я катерым вучышо-влак эреак шукын
лийыныт. Немыч тидым пален. Сандене тиде верым чӱчкыдын бомбитлен. Бомбым
кушкырак
шуаш, серыште шке еҥышт ончыктен шоген. Тидат веле огыл. Мемнан войскан
шогымо
верыш немыч автоматчик толын лектын. Ныл йӱд годым переправысе калыклан
эрыкым
пуэн огыл.
Ик эрдене боевой заданий гыч пӧртылшыла, ӱдырамаш, йоча да шоҥгыеҥ-влакын
транспортым вучен шинчыме верыштышт икмыняр колышо капым ужынна. А немыч
автоматчик
переправым лым лийде лӱйкален. Да шкеже ик вер гыч весыш пеш писын
куснылын.
Мемнан вич разведчик саде тушманым ныл сутка кычалыныт. Йӧршеш вучыдымын
ужыныт.
Кас велеш Юлыш вӱдлан эре ик ӱдырамаш волен. Разведчик-влак тогдаеныт:
тудын
ведраже ала-молан леведышан. Тергаш шонен пыштеныт. Да пален налыныт: тушто
кочкыш да немыч автоматлан пуля лийыныт. Ӱдырамаш умылтарен: тидым ок ыште
ыле гын,
немыч тудын икшывыже-влакым пуштеш улмаш. Автоматчикым кученыт да 62-шо
армийын
штабышкыже конденыт.
Островыштат ме окопым кӱнченна. Ужар шудо лоҥгаш противопехотный миным
шындылынна. Вичкыж ужар кӱртньывоштырын ик мучашыжым пашкарыш кылденна, а
весыжым —
взрывательын чекашкыже. Тиде пеш шучко мине. Южгунамже шкенан салтаккат
пудештын: ужын шукташ моткоч йӧсӧ.
Кокымшо ротын кок взводшат Кӱшыл поселкысо нейтральный полосам минироватлаш
коштын. Тиде тӱшкам икымше взводын командирже лейтенант Павленко вуйлатен,
а мыйым,
кокымшо взводын командиржым, тудын замжылан пеҥгыдемденыт. Юл сер гыч Кӱшыл
поселкыш шумеш куд ЯМ-5 миным наҥгаена. Кум-ныл меҥге тораш. Вияш корно
дене торат
огыл. Мемнан пехотын окопшо марте каена, кок-кум минутым каналтена,
нейтральный
полосаш лектына. Мый ончыч ошкылам, шола велне, изишак вараш кодын, —
Мущир,
пурла велне, иктаж лу метр шеҥгеч — Мошкин. Эше ик окопым коден, иктаж
витле
метрыш торлен шуктышна — колына: немыч танкист-влак шке коклаштышт пеш
тазан
вурседалыт. Миным боевой взводыш шынден, мландыш ураш тӱҥална.
Кенета автомат дене кок кутышын лӱйымӧ йӱк шергылте. Но немыч вурседылме
могырым
огыл. Мущир мылам шып гына пелешта:
— Командир йолташ, мый сусыргенам.
— Виет улмо годым, — манам мый, — минетым пыште да шеҥгек нуш.
Мыят, тудыным да шке минем шындышымат, шкенан деке нушкаш тӱҥальым. Окопыш
шумекем пален нальым: Мущир гына огыл Мошкинат сусырген.
Коктеланен, шижде шоналтен колтышым: "Мемнам шкенан-шамычак огыт лӱйкале
чай?"
Терген лекташ шонен пыштышым. Кошташ лӱмын кӱнчымӧ канава дене ошкылам.
Иктаж
40—50 метр ончылно тудо туран савырна. Миным ме шкенан пехотын нерже
йымалнак
шындылынна. Саде тура савыртышеш мый младший сержантым вашлийым. Кылмен.
Чарныде
тӱрвынчеш. Мый туддеч йодам:
— Тый лӱенат?
— Тувелне, — кидше дене ончыко ончыкта, — тышкыла коктын нушкыт ыле. Мый
ӱмбакышт кок автоматный очередьым колтышым.
Умылтараш логале: тудо мемнан минер-влак ӱмбаке лӱен. Кокытым сусыртен.
Лӱдыктен, парням рӱзалтышым. Тудо шинчавӱдым лукто.
— Минер-влак нерген, — умылтараш тӧча, — мыланна иктат шижтарен огыл.
А ротныйна Л.К.Новожилов мыланна ӱшандарен ойлыш: пуйто тудо нейтральный
полосаште ыштыше минер-влак нерген чылалан шижтарен. Шояже чараш лекте.
Тылеч вара
ме рота командирым чытен кертдыме лийна. Черланымыж дене гына утлыш.
Умбакыже мо
лиеш ыле — кӧ пала.
Кок йолташнан сусыргымышт деч вара миным шындылаш кумылан-влак шагалемыч.
Командир семын йӱкым кугемдаш перныш. А минан пасум ыштыде огеш лий: немыч
Тракторный
заводым штурмоватлаш ямдылалтын.
Нейтральный полосаш кокымшо гана мийымына годым немыч мина пудештмеке, мый
сусыргышым. Лийман вет: пурла кем шулышыштем вурс совлам чыкен коштыктем
ыле. Мине
осколко кемым шӱтен пурен да вурс совлаш пижын, а совла йорпак йолыш
керылтын.
Йолем тунамак пуале. Кемым кудашаш шинчым. Кудашым, сусыр верым бинт дене
пӱтырен шындышым. Кынельым. Кушто шинчымем ончальым гын, изиш гына шым
камвоч: колышо салтакын капше ӱмбалне шинченам. Чонемлан моткоч йӧсын чучын
колтыш. Кемым
пыкше гына чийышым. Карабиныш эҥертен, шкенан-влак деке толын шуым.
Медсестра Феня кидыш логальым. Сусырем кӱлеш семын эрыктыш, сайын гына
пиде. Вич
кече эмлыш. Кудымшо кечын уэш боевой заданийыш кайышым. Ындыже миным
шындылаш
огыл, а переправым оролаш. Кӱшыл поселко воктенсе минан пасум лейтенант
Павленкон вуйлатымыж почеш ямдылен шуктышт. Мыйын салтакем-влак Ваня
Почтовый, Артур
Шнайдер, Исаак Горбачинский, Петя Хильченко да молат чолгалыкым ончыктеныт.
14 октябрьыште Сталинград верч пеш тале кредалмаш лие. Тиде направленийыште
гына
вич меҥге коклаште вич немыч дивизий наступатлен. Артобстрел эр гыч тӱҥалын
йӱд
марте ыш чарне. Кок тӱжем самолето-вылетым ыштыме. Тракторный завод немыч
кидыш
куснен. Тушман Юл деке лектын. Гороховын группыжо 62-шо армийын тӱҥ вийже
деч
ойырлен.
Латикымше октябрьыште гына сӱрет изиш саеме. Волжский флотилийын корабльже-
влак
Сталинградыш полковник И.И.Людниковын 138-ше дивизийжым конденыт. Тылеч
вара
мемнан 119-ше ОМИБ тӱрыснек 62-шо вончакым оролаш да обслуживатлаш тӱҥале.
Шарнем: 14 октябрь деч вара шкенан шуко пачашан фанер понтон дене островыш
узбек
полкым вончыштарышна. Салтак-влак рушла пеш начарын мутланат. Сарлан удан
ямдылалтыныт. Окопышто мом ыштышашымат огыт пале. Шкенан минешак ик салтак
пудеште.
Тудын деке 20—30 еҥ "Вай, вай, вай!" манын кычкырен куржын мийыш. Немычлан
тидак
гына кӱлын. Тракторный завод велым тура сер гыч миномет дене тулым почеш.
Кызыт, ятыр жап эртымеке, шонкалаш лиеш: тыгай вийым Сталинградым
аралымашке
ушаш кӱлеш ыле мо? Мыняр илыш арам йомын.
Тиде островышто мый денемат ик оҥай случай лие. Кечывал кочкышым вучен,
кухньо
воктене чодыраште коштам. Пушеҥге-влак кужу улыт. А кухньын шикшыже пушеҥге
дечат кӱшкӧ нӧлтеш. Тидым немыч ужын шуктен. Мемнам миномет дене лӱйкалаш
тӱҥальыч. Тылеч ончыч вещмешакым кудашын, корем лапыш волышым. Пӧртыльым
гын, шинчам
каралтышым — вещмешакем уке. Олмыштыжо кугу гына вынем лийын шинчын. Тыште
мине
пудештын. Пушеҥге вуйыш ончальымат, ужым: тушто вещмешак лаштык-влак
кечылтыт.
Шкеже коремыш ом воло гын, мо лиям ыле? Мешакемже жал огыл, тушан пыштыме
арверемжым кызытат чаманем. Икмыняр книга дене пырля кок кӱжгӱ тетрадь
лийын. Сар
тӱҥалме икымше кече гычак дневникым серенам.
Мемнан аралыме вончакын ик мучашыже кечывалвел корем деке эҥертен, вес
мучашыже
— Бобров хутор деке. 1200 метр кутышан. Остров гыч лектатат, Бобров хутор
воктеч
коремтӱрыш толын шогалат.
Октябрь мучаш да ноябрь мучко тиде переправым эскеренна. Немычын койышыжым
пеш
сайын пален налынна. Чарныде лӱйкален гынат, ме ни салтак-влакым, ни
материальный ужашым, ни понтоным йомдарен огынал. Кугу ий ора йымак логалше
ик понтоным
шотыш налаш огыл гын. Вучыдымын толын лекше ий ора понтоным сер деч
тораштак
огыл пызыралын. Тушто лийше еҥ-влак нимогай полыш деч посна, шкак утлен
кертыныт. Кечывалым нерым ончыкташат от тошт. Йӱдымжат, караулым
вашталтымеке, кажне
кок шагат гыч лӱйкалат. Тушманын лӱйкалымыж годым тура сер йымалне шинчена.
Чарнат — пеш писын гына понтоныш шинчына да пуш кольмо дене удырен, вес
серыш вашкена. Кок шагат жапыште Сталинградыш ешартыш вийым, боеприпасым,
пушкым, эсогыл
кугу термослаш темыме шокшо кочкышым намиен шуктенна. Тыге кажне йӱдым,
Юлым
кӱжгӧ ий комыжлен.
Историй гыч палена, октябрьысе кугу кредалмаш деч вара немыч-влак
Сталинградым
эше ик гана штурмоватленыт. Числажымат шарнем — 11 ноябрьыште. Пеш кугу
вийым
йомдарен, нуно ола покшеке, аҥысыр участкыш, миен лектыныт. Тидым вараже
тушманын пытартыш сеҥымашыже семыш палемдыме. Лач тыгодым увер шарлыш:
мыланна полшаш
маршал Г.К.Жуковым колтеныт. Ме тиде уверым пеш куанен вашлийна. Уло
калыкын,
элын полышышт семын аклышна.
Сталинград воктене кредалмашын эн неле кечылаж годым тушто лийше салтак
кокла
гыч эн сайже-влак партийыш пурышт. 1942 ий сентябрь-ноябрьыште гына 62-шо
армийыште 4600 боец ден командир коммунист лийыныт. Лач тиде жапыште мыят
партий членыш кандидатлан йодмашым возышым.
Эше ик гана вес серыш вончымеке, 19 ноябрь эрдене торасе артиллерийын
йӱкланымыже пылыш толын перныш. Тыге тӱҥале "Уран" операций. Мемнан
наступатлыме планым
кугу военачальник-влак Г.К.Жуков, А.М.Василевский, Н.Н.Воронов да молат
ямдыленыт. Нунын планышт почеш 62-шо армий олан эрвел ужашыштыже шке
позицийжым пеҥгыдын кучышаш. Ме 62-шо вончакым араленна.
Немыч войскам авырал налмеке, мемнан вончак кундемыште сӱрет йӧршын
вашталте.
Але марте мемнан лӱйымӧ ик снарядлан тушман ятыр лу снаряд дене вашештен
гын,
тылеч вара чылажат мӧҥгешла лекте: мемнан артиллерий тушманын ик
снарядшылан лу
дене вашештен. Сталинград ӱмбалне ыресан самолет-влак озаланеныт гын, ынде
—
мемнан истребитель-влак: тушманын боеприпасым да продовольствийым
шупшыктышо
транспортный самолетшым пытареныт. Тидым мый шке шинчам денак ужынам.
Кандидатский карточкым налаш мийымем годым. Мемнан кок истребительна лу
минут коклаште









немычын ныл транспортный самолетыштым волтен шуыш.
Ме переправым ий ӱмбач корным почмешке кучышна. Ий пеҥгыдеме, кӱжгеме.
Ӱмбакыже
пырня да оҥа дене ыштыме щитым оптышна. Тыгай "илыш корным" мемнан
автомобиль-влакын терген ончымешкышт, верна гыч ышна тарване. 1943 ий
январьыште мемнам пеш
писын вончак гыч Котельниковский районыш кусарышт. Тидлан амалжат ыле:
тушман
авырналтше войскажым утараш шонен. Лӱмынак "Дон" войска группым ыштен.
Тудым
фельдмаршал Манштейн вуйлатен.
Эше декабрьыштак немыч войска Котельниковский районысо фронтын аҥысыр
касалыкыштыже, Тихорецк — Сталинград кӱртньыгорно воктене, наступленийым
тӱҥалын. Кум кече жапыште нылле вич меҥгым эртен да Аксай-Есаульский эҥер
деке лектын, вара тудымат вончен. Верхне-Кумский районышто пеш кугу
кредалмаш тарванен. Лач тидын
нергенак ойлалтеш "Горячий снег" кинофильмыште. Юрий Бондаревын тыгаяк
лӱман повестьше почеш шындыме.
Тыгодым вес вере, Тацинский районышто, генерал-майор Бадановын вуйлатыме
танковый корпус ойыртемалтын. Кум сутка годым талын кредалын, тудо Ильинка
районышто
авыралтше оҥгым кӱрлын. Чынжымак, Сталинградский да Кечывалвел-Касвел
фронтлаште
йӧсӧ лийын, сандене пеш писын мом-гынат ышташ кӱлын. Мышкова эҥер деке
Р.Я.Малиновскийын 2-шо гвардейский армийжым кондымо. Моло войскаштат
вашталтышым ыштылме. Мемнан батальоным тушманын мине пасужым эрыкташ да
немыч танк ваштареш шогаш
колтышт. Мемнан Нагольный хутор марте миен шумешкына, 2-шо гвардейский
армий
"Дон" группым кожен колтен шуктен. Р.Я.Малиновский наступленийым 29
декабрьыштак
тӱҥалын да Котельниковский олам утарен. Мыланна тушманын кодшо мине пасужым
гына
эрыкташ логале.
Тушманын авыралтше группировкыжым утараш шонымыжо кӱрылтӧ. Шкенжын эн сай
дивизийже-влакым йомдарыш. Нуным пытартыш Ставке генерал-лейтенант
К.К.Рокосовскийын
вуйлатыме Донской фронтлан ӱшанен. Кечывалвелым Сталинградский фронтын
армийже
ончыко каен. 62-шо армий Мамай курганым арален. Тиде кугу кредалмаште
мемнан батальонна лийын огыл. Сталинград верч кредалмашыш ме кушеч ушненна,
тушечынак
лектынна. Тиде — Котельниковский район.
Сталинград верч кредалмаште совет калык да тудын вооруженный вийже кугу
сеҥымашыш шуыныт. Историй эше тыгайым ок пале: тушманын эн куатле да у
военный техникан кугу группировкыжым авырал налме да пытарыме. Йошкар Армий
пеш виян, кугу
опытан, чоя тушманым чактарен. Фашист Германийын ойырен налме эн тале
войскаже
Сталинград воктене шке шӱгаржым муын. Тиде сеҥымаш — уло тӱнялан
исторический
значениян сеҥымаш, Кугу Отечественный сарлан веле огыл, кокымшо тӱнямбал
сарлан
тура савыртыш гаяк.
Могай вий да йомдарымаш дене шумо сеҥымашлан акым тушто лийше кугу
военачальник-влакы пуэн сеҥат. Чаманен палемдаш кӱлеш, шукышт ош тӱня дене
чеверласеныт. Ӱшан
военный историк-влаклан гына. Меже, сарын рядовой салтакше-влак, шкенан мом
ужмынам, колмынам, чон шижмашнам, поснак частный задачым шукташ полшымынам,
шарналтен кертына. Вет кеч-могай боевой задачым шуктымаш пеш шуко частный
задачым
шуктымо дене кылдалтын.
Мемнан 119-ше ОМИБ тӱҥ шотышто частный задачым шуктен. Туге гынат тудын
рольжо
нимынярат ок изем. Такланак огыл В.И.Чуйков "Начало пути" книгаштыже мемнан
батальон нергенат шокшо мутым серен. Лач тиде кредалмаштак батальонна
гвардейский
лӱмым нале да 3-шо Гвардейский мото-инженерный батальон лие.
Мемнан изи воинский единицынат Сталинград воктене кредалмашын акшым чын
пален
налаш кунар-гынат полша. 83 еҥым йомдаренна. Тидыже батальонысо кажне кумшо
еҥ
лиеш. Тыге лектеш: кажне кумшо еҥ я колен, я нелын сусырген. Мутат уке,
тиде кугу ойго. Вет ме чыланат самырык лийынна. Южгунамже мом ыштышашымат
пален огынал.
Шукыж годым могай кече але числа улмымат шинчыде кодынна. Шинчаштына эре
тул,
тушманын чурийже да шаланыше ола гына конченыт. Лӱдмым монденна. Эсогыл
капна
мучко тий налын. Кузе эше тиф дене черланен огынал? Ӧраш гына кодеш.
Кызытсе молодежь шаланыше Сталинградым фотосӱретыште да документальный
фильмыште
гына ужын кертеш. Манаш веле: Сталинград сар деч ончыч пеш мотор да ужар
ола
лийын. Тушто илыше шуко еҥын шке суртшо, садвечыже лийыныт. Чыла тиде
пытен. Мотор олам шалаташ тушман лӱмынак парашют дене куатле фонарьым
сакен. Йӱдымат бомбым арам кышкаш огыл, а лачшымак цельыш логалташ.
Шаланыде ик пӧртат, ик зданият
кодын огыл. Йырваш аралалт кодшо коҥга тӱньык да йӱлен пытыдыме пушеҥге
тормак
гына кодыныт.
Транспортный заводышто кӱртньӧ ылыжын да пу семын йӱлен. Тушман тудым
термитный
снаряд дене лӱйкален. А Ельшанкыште мемнан лийме ныл тылзе годым эре шурно
йӱлен. Тушто ятыр подсобный пӧлеман да складан элеватор ыле. Яра огыл, а
пырче
дене темыме. Олаште йӱлышӧ кинде пуш шарлен. Туге чучын, пуйто чонан иктат
кодын
огыл. Но тыге чучын веле. Сталинград кредалын. Кажне кермыч ора шеҥгеч
тушманлан
карум пуаш ямде лийын.
Эн неле жап годым, йоча кид дене серыме письмам, тора Сибирь гыч — школьник-
влакын колтымо шокшо чулкам але пижергым налмеке, изи еҥла куанена.
Шинчавӱдна шижде йоген лектын. Ме тунам шкенан калыкын полышыжым шижынна.
Эн кугу награджеш
ужынна.
Эше ик факт: Котельниковский районыш куснымына годым корнышто ӱдырамаш ден
йоча-влакым вашлийынна. Тыгодым ешан салтак-влак пеш чот шӱлыкаҥыныт.
Эсогыл шинчавӱдымат шылтен сеҥен огытыл. Эн кугу кредалмашыш салтак шке изи
Родиныжым, ешыжым,
икшывыжым шонен пура. Мемнан денат тыгак лийын.
Мемнам умылаш йӧсӧ, но лиеш. Кугу кредалмашеш вуйым пыштыше йолташым
шарналтымеке, логар аҥыш комыля толеш. Йолташем-влак шукынжо мылам огыт
ӱшане, молан мый
Волгоградыш экскурсий дене каен ом сеҥе. Шучко сар нерген фильмым ончымеке,
але
сар нерген роман ден повестьым лудмеке, лекше шинчавӱдым ужын, эн лишыл
еҥем-влакат ӧрмалгат. "Туддене чыла сай дыр..." — азапланен шоналтат дыр
семынышт.
Мыйже пеш сайын палем: кинофильмыштыжат, книгаштыжат сарын эше ятыр шучко
сӱретшым ончыктыде да возыде кодымо.



061698
************************************************************************
6—16

"Команмелна" конкурсыш

Вячеслав АБУКАЕВ-ЭМГАК

Кандидатын монологшо

Мыскара

Шучко жапыште ме илена, господа-влак! Йырым-йырна мо гына ок ышталт?!
Пуштедат,
шолыштыт, ондалат; самолет камвозеш — шолем гай, поезд кумыкталтеш —
таракан
гай, корабль вӱд йымак пурен кая — кол гай. Пашадар ок сите — но илена,
пенсийым
огыт пу — лӱмынак она коло. Конешне, чыла тиде азапым пытараш правительство
ден
Президент вич ий тыршышт, эше ик вич ийым тыршен ончаш тореш ышт лий. Но
йӧсӧ.
Иканаште огыт сеҥе. Огыт сеҥе, потомушто нунылан мешайыше-влак йӱр деч вара
шочшо поҥго наре улыт. Шотлен ончаш гын, кодшо сайлымаш годымак нылле кок
партий
ден блок официально мешайышт, а неофициальныже мыняр лийын —
социологический институт-влак кызытат шотлен огыт шукто, потомушто нуно
шагал улыт, шӱдышкат огыт
шу.
Манаш веле, нылле кок партий ден блок — икте ваштареш! Конешне, йӧсӧ. Вий
кӱлеш
тидлан! А кушеч тиде вийжым налаш? Улшыжат, теҥгече гына шӱм-чон-мокш йотке
правительственный, президентский демократ улам маншыштат, таче мемнам коден
каят,
эн неле жапыште ужалат. Но ме вуйым она саке. Арам огыл эше Суворов ойлен:
воюют
не числом... а властью.
Те паледа, господа избиратель-влак, ончылно адак сайлымаш кече пайрем лиеш.
Очыни, адакат ик партий ваштареш нылле кокытын лектыт. Лектышт. Тек лектыт.
Мый нуным ом вурсо, кызыт мемнан демократий, эрык, гласность, сандене кеч
шӱдӧ кандидат лийже — нимат огал. Мый ӱшанем, те саде нылле кум але шӱдӧ
кандидат коклаште
иктым, достойныйым, а достойныйжо мемнан икте веле, ойырен налаш шотым
муыда. Но
шижтарем: провокацийлан ида ӱшане. Коммунист да моло либералист-шамыч кызыт
тендам, паледа, кузе ондалынешт? Ойлат, пуйто Российым совет власть жапыште
эн ондак чаравуян Ленин вуйлатен, вара ӱпан Сталин, вара адак чаравуян
Хрущев, почешыже ӱпан Брежнев, вара чаравуян Андропов, ӱпан Черненко, чара
да эше тамгантамган Горбачев, кызыт ӱпан Борис Николаевич... И вот ойлат,
пуйто ынде угыч чаравуян Президент лийшаш. Ида ӱшане. Тиде чаравуян да ӱпан-
шамыч совет власть жапыште лийыныт, а кызыт капитал власть, сандене
коммунистический теорий мыланна
келшен ок тол.
Мый, конешне, Компартий ваштареш омыл. Зюгановымат ом вурсо, но иктым
каласыде
омак керт. Секрет семын (пеш шып каласем) пален лийза: Зюганов — ӱпан; тудо

просто кажне кечын чамбражым тӱредеш. Вот. Но мемнан демократий. Тек лийже.
Илыже нунын партийышт, просто утыждене ынышт толаше. Весе-влак нергенат
шоналтышт.
А нуно кузе ыштат? Да нуно лачак шкеныштымак веле палат. Намысышт уке
нунын. Ожнат лийын огыл, кызытат уке. Ындыже воопще эгоист лийыныт. Пример?
Пожалуйста!
Пытартыш сайлымаште, нимогай вожылмашым палыде, шканышт Россий мучко эн
шуко
йӱкым поген нальыч. Шоненам ыле, тылеч вара изишак аппетитышт иземеш, ушым
шындат — да могай тушто?! Адакат эн шуко руалтышт! Уда койыш, маныт, вашке
кумдан
шарла. Моткоч чын шомак! Ынде теве нунын койышым кояш тырша ЛДПР. Шке
пӧртышт —
Россий нерген йӧршын огыт шоно. Ну, кузе вот тыгай эгоист-влакым элым
вуйлаташ
шогалташ лиеш? Кумыктат нуно Российым! Да уже кумыктеныт! Чыла тиде нунылан
верч
юж пудештеш, вӱд йӱла, мланде чытырна...
Уке, мый Компартий ваштареш омыл, но чын шинчам шӱта, маныт. Эсогыл
пытартыш
Генсекышт ойла ыле: "Называйте, манеш, вещи своими именами!" Ушан шомак.
Теве,
мутлан, шарнеда, Ошвиче пундаште нефтепровод шӱтлыш. Кӧ титакан, шонеда?
Конешне, Компартий! Молан? А садлан, потомушто тудо нефтепроводым лачак
Компартий
вуйлатыме жапыште чоҥымо. Начарын чоҥымо, бракым колтымо, а, можыч, лӱмын
диверсийым ыштеныт — вот и шӱтлен! Демократий саманыште чоҥымо нефтепровод
шӱтла ыле
мо? Кызыт марте иктат шӱтлен огыл! И огешат шӱтлӧ! Потомушто экологийым
локтылшо
ик нефтепроводымат ме чоҥен онал. И онат чоҥо! Ме пӱртӱсым йӧратена! И
аралаш
тӱҥалына! А сакый тушто "Кедр"-шамыч гай политике ваштареш она толаше. И
фенолымат вӱдыш окна йоктаре. Чынак огыл мо? Как демократ-влак властьыш
тольыч, Уфаште
ик ганат фенол ыш його.
Але вес пример. Хабаровский крайыште камвочшо самолетым шарнеда? Молан,
шонеда,
тудо камвозын, шолем пырче гай? Тыште кок амал уло. Иктыже, раш, тудо
самолетым
Компартий вуйлатыме жапыште чоҥымо. А коммунист-влак кунам иктаж-мом сай
качество дене ыштеныт? Нунылан аврал лийже, план, а качество — керек! Вот и
самолетышт
коло ий гарантийымат ок чыте. Вес амалжылан мый адакат Компартийым да ЛДПР-
ым
шотлем. Тиде авариет кунам лийын ыле? Да-да, лач сайлымаш вашеш. Тунам уло
честный калык Россий верч, шке пӧртышт верч йӱклаш ямдылалтыныт, а Дальний
Востокышто кумдыкеш коммунист да лдприст-влакын шӱлышышт южым, кавам темен.
Разве демократический самолет тыгай южышто ласкан чоҥештен кертеш? Вот и
камвозын! Теве
Москва ӱмбалне ик самолетат ок камвочыс! Да и камвозашат ок тӱҥал!
Потомушто
Москва калык шке пӧртшым — Российым — моткоч пагала. А моло вере камвозыт.
Самолетшат, вертолетшат. И мо оҥайже — чыланат Компартий жапыште чоҥымо-
влак йӱрла
йогат. А пытартыш ийлаште чоҥымо иктаж самолет пурен кайыме нерген колында
мо?
Уке. Ме кызыт чоҥымо сверх-суперсамолетым тыге Россий ӱмбалан шалаташ
низаштат
она пу. Ме нуным лучо сакый Китайлан, Пакистанлан ужалена, Заирыш пуэна. А
начарракшым Чечняшке колтылына. Молан Чечняште у самолетым локтылаш?
Тоштым, бракым волтен шуа да эх, куанат вет боевик-влак. Ме тыгак тушко
акрет годсо танкым
колтылына, южыжын башньыжат ок пӧрд ыле. Боевик-влак тидлан пеш куанышт,
нуно
шоненыт докан — чапле, современный техникым пытарена. Вучен шинчыза,
колтена ме
тыланда тушко чаплым арам йӱлалташ! Чаплыже мемнан... шкенан... Ош Пӧртым
лӱйкалашат кӱлеш!
Тыгеракын, те Компартийын, ЛДПР-ын могай улмыштым шкат ужыда. Мый нуным ом
вурсо, демократий саманыште нунат илаш праван улыт. Мый эсогыл
Явлинскийымат ом
вурсо, но мо-можым адакат чын каласаш кӱлешлан шотлем. Теве Санкт-
Петербургым
налаш. Ик сайлымаш годым мемнан кокымшо столицыштына кумдыкеш "олма пуш"
шарлен
ыле. И вот результат: метрошто аварий!
Икманаш, демократийын пайдале улмыжо чыла могырымат наглядно коеш. Южыштат,

вӱдыштат, мландыштат. Но коммунист-шамыч мемнам вурсат. Маныт, молан
калыклан
жапыштыже пашадарым огыда тӱлӧ? Пенсийым жапыштыже огыда пу?
Пагалыме избиратель-влак! Шоналтыза вуйда йыр, могай нуно намысдыме улыт!
Конешне, нуно жапыштыже тӱленыт! Но тӱленытше мыняре? Мыскылтыш семын эн
тошто окса
дене — шӱдым, кокшӱдӧ теҥгем... Мый таче у, но шкемын оксам дене пел
Российлан
тыгай пашадарым тӱлен кертам! А тӱлен ончышт ыле коммунист-влак мемнан
семын!..
Да чара кодыт ыле нуно! А ме, шкат ужыда, чиена импортым, кочкына "Анкл
Бенсым",
пурына "Сникерсым", кудалыштына иномарке дене... Да коммунист-влаклан
кодыда
гын, нуно тыланда угыч Ленин сӱретан оксашт дене 28 але 40 теҥге пенсийым
тӱлаш
тӱҥалыт, ораде тӱшка! Таче кечын тугай окса дене шырпым налаш ок лий. А
ме... Ме
пенсийым шӱдӧ, тӱжем дене сӧрена! Тыгай окса дене вич ий ожно лу машинам
налын
кертыда ыле!
Икманаш, шучко жапыште илена, господа-влак! Маяковский манмыла, "призрак
коммунизма вновь по России бродит..." Ондалат нуно тендам! Ида ӱшане,
чаравуян оза
элым вуйлаташ тӱҥалеш манын. Лучо ӱпан лийже! Пешыжак тудын ӱпшӧ тыланда ок
келше гын, ме кажне кечын бритлаш тӱҥалына. Конешне,. кӧлан те у сайлымаште
йӱклаш
тӱҥалыда — шкендан пашада, кызыт мемнан эрык, демократий, но ида мондо:
Марий Эл
гоч Юл эҥер йога. А Юл пундаш гыч Уренгой-Помар-Ужгород газопровод шуйна.
Тудымат Компартий жапыште чоҥымо...



061798
************************************************************************
6—17

"Команмелна" конкурсыш

Орлой КАНЕШ

Кузе кугыза куважым пукшен

Лийше йомак

Илат-шӱлат мемнан кундемыштак кува ден кугызаже. Коктын гына: шочшышт пыжаш
гыч
кайык игыла, кушкын шуын, тӱрлӧ вере чоҥештен каеныт.
Шинчат нуно икана тыге, коктынат шужышо улыт: пенсийым, тылзе эртен гынат,
эше
конден огытыл, садлан кугунжо огыт тарваныл — оксам кондымешкышт илен
шукташлан
вий-алыштым аныклат.
— Айда, — манеш кугызаже, — тӧчен ончена, садак нимом ышташ. Мый тыйым
ӱшандарыме йӧн дене пукшен ончем. Шарнет, кузе Кашпировскиет уло эл
калыклан тӱрлӧ чер
деч утлаш полша ыле. Ну мо, кӧнет мо?
Куваже вашешта:
— Кӧнем, шкат манатыс: садак яра шинчылтына.
— Йӧра тугеже, — манеш кугыза, ваштарешыже шинчын, парнялажым шарен, кидшым
шуен, куван вуйжо йыр пӧрдыктылмыла ышта. — Шинчатым кумо. Чон вий-толкынем
колтем: южышто шылан ковышта шӱрын пушыжо иеш, кумдыкеш тамле там шарла...
Тудо нер
кӧргетым чыгылта, тыйын кочмет шуаш тӱҥалеш... Кочмет моткочак шуэш... Ну
кузе,
шуэш вет?
Кува йоҥлышо гай пелешта:
— Шуэш улде. Шӱржым кочкынат колтышым мо? Эше лай ден подкогыльо лийыт гын,
сай
ыле...
— Пуэм, кува, подкогыльымат, нуно шолдыра улыт. Чу. шуэнрак кышке, нигӧ
ончычет
поген ок нал... Тый темметым шижат, уло капышкет ӱнар шыҥа, кумылет кӱза...
Чонетым темдыше шонымаш лушка, йомеш... Подылашетше мом пуаш, чайым але
компотым?
— Чайым, — содор ойла кува, — халва дене.
— Пеш сай, — шыргыжалеш кугыза. — Халваже ончылнетак, нал... Тамле?
— Тау, кугызам, моткоч тутло! Ой, кочкын-йӱын темым — шканемат ом ӱшане.
Кугызанат кумылжо кӱзен.
— Можыч, эше иктаж-мо кӱлеш? — йодеш.
Кува, карнышталын, шуйдарен колта:
— Мылам ынде тӱвыргырак пӧръеҥ лийже ыле...
Кугыза тевак пӱкенже гыч сӱмырла:
— Чыла, чыла! Сита, вий-толкынем кызытак шӧрем!



061898
************************************************************************
6—18

Урал кундем — шочмо верем

Мый профессием дене геолог улам. А геолог эре кычалеш, шымла да мом мумыж
нерген
калыклан увертара. Ийготлан кӧра мый геологий деч шукертак ойырленам, но
шымлаш
да уым пален налаш тыршыме кумылем шулен йомын огыл. Тыге мый шочмо
кундемын эртыме корныжым радамлыме-лончылымо могырыш лупшалтым.
Историйын йогынжак тугай: чылажат вашталт шога, ик тукымым весе алмашта.
Вик ойлыман, у тукым ончычсо саманым пешыжак огеш пале. А кызытше ме тугай
пагытыште
илена, кунам эртыше илышым, поснак совет жапым, демократий лӱм дене
леведалтше
официальный пропаганде лӱмынак шемемден ончыктылеш, еҥ-влакын уш-акылыштым
луга.
Мый шке возымаштем шочмо Урал кундем нерген каласкалынем, эртыше пагытыш
ончалнем, таче мо тургыжландарыме нергенат сералтынем.
Мемнан Свердловск областьыште марий-влак тӱҥ шотышто Красноуфимск, Арти да
Ачит
районлаште илат. Ожно ты кундемыште Красноуфимск уезд шарлен возын улмаш.
Мыйын
шонымаште, тышке марий деч ончыч одо-влак куснен толыныт. Тидыже теве кушеч
коеш: Кугу Тавра лӱман марий ял воктене Одо керемет манме куэрла уло. Тудо
кӱкшакаште верланен, лишнак памаш-влак шыргыктат. Марий-влакын ты кундемыш
толмекышт,
кок тӱрлӧ йылман еҥ-влак келшен иленыт. Жап эртыме семын одо-влак марий
коклаш
варналт йомыныт. Чынрак каласаш гын, марийыш савырненыт. Тыгак лийын Кӱшыл
Бугалыш (Верхний Бугалыш), Одо Сола (Марийские Ключики) да Юа (Юва)
яллаште. Тушто
ынде одыла мутланышым от уж, чыланат марла кутырат.
1989 ийысе перепись годым Свердловск кундемыште 26 тӱжем утла марий еҥым
шотлен
лукмо. Нунын кутырымо ойыртемыштым шотыш налаш гын, тысе марий-влак кок
тӱшкалан
шелалтыт: кӧҥгыр да ипоныш. Кӧҥгыр марий-влак мнь, тнь манын ойлат, а
ипоныш-влак — минь, тинь. Ты шот гыч ончымаште нине олмештыш мут-влак
татарыным да одыным шарныктат. Таҥастарыза: "мый" — татарла мин, одыла мон,
"тый" — татарла син,
одыла тон. Тидыже нине калык-влакын Урал кундемыште ожнысекак йыгыре
илымышт
нерген шижтара. Мыйын шонымаште, мемнан велне марий йылме акрет годсо
сынжым
тичмашынрак арален коден, тышке вес калык-влакын мутвундышт пеш чотшак
шыҥдаралтын огыл. Тидым мо дене умылтараш лиеш? Икте дене гына: Урал марий-
влак славян
да тюрк тукымла деч мыняр-гынат ойырленрак иленыт. Тыге илымыштак чимарий
верам
да йӱлам арален кодаш йӧным ыштен.
Совет власть лиймеке, тӱрлӧ йылме дене мутланыше еҥ-влакым ик калыкыш
савыраш
тыршыме политикым илышыш пурташ пижыныт. Ондакше Красноуфимск олаште Урал
марий
педтехникум пашам ыштен да ялысе школ-влаклан туныктышым ямдылен шоген гын,
вара
ты тунемме верым пытарыме. Ты олаштак кызыт улшо педучилищым ончычсо марий
техникум дене нигузе от таҥастаре. 30-шо ийлаште Урал марий-влакын шке
газетышт —
"Социализм корно" — ыле. Тудымат тӱнчыктарышт. Школлаште туныктымо
программе гыч
марий йылме ден литератур лектын возыч. Илен-толын, кугурак яллаште ясле
ден садикым почедышт. Но туштыжо икшыве-влакым изинек рушла туныктымылан
кӧра марий
йоча-влак шочмо йылмышт деч эрелан торленыт да ончыкыжо рушла гына
мутланышыш
савырненыт. Школ нергенже ойлыманат огыл. Ончыч шымше класс марте чыла
предметым
марла туныктеныт гын, вараже марий йылмым предмет семынат туныктымым
чарнышт.
Сандене еҥ-влак шочмо йылмышт дене сайын мутланен да серен огыт мошто.
Кутырашыжат суртышто, шке коклаштышт гына кутырат. Вес калык ончылно марий
улмыштым ончыкташ аптыранат, тидлан верчынак еҥ коклаште рушла гына
мутланаш тӧчат. Шоналташ гын, шке калыкет, шке йылмет, марий улмет деч
молан вожылаш? Вожылаш-аптыранаш нимогай негызат уке. Туге гынат властьын
чын огыл политикше марий-влакым тыгай корныш шӱкалын.
Ончалза марий ялысе школ ден библиотеклашке, клуб ден культур пӧртлашке.
Тушто
шочмо йылме дене печатлен лукмо книгам муыда мо? Йошкар-Олаште лектын
шогышо газет ден журнал-влак мемнан деке, Урал мландыш, толыт мо? Уке,
марий йылме дене
савыктыме у книгам тысе яллаште верешташ пешак йӧсӧ. Кызыт лукташыжат шагал
луктыт чай. А периодический изданий-влак кӱрылтыш деч посна печатлалтыт
гынат, мемнан областьыште нуным налшыже пешак шагал. Молан? Пелыжлан рушыш
савырныше марий
еҥ-влак ача-коча йылме дене серыме сылнымутын кӱлешлыкшым огыт умыло, нуно
марла
газет-журналым луддеак илаш тунем кушкыныт. Тиде — Урал марий-влакын
титакышт
огыл, а азапышт.
Илышна, туныктымо пашана ончыкыжат тыгай корно денак каяш тӱҥалыт гын,
икмыняр
лу ий гыч мемнан вер-шӧрыштӧ шочмо марий йылмым шот дене палыше еҥже огешат
код.
Тысе марий-влаклан нунын кугезе йылмышт йомшо, пытыше, мондалтше йылмыш
савырна.
Тыгай ончыклык мемнам йӧршынак огеш куандаре. Мӧҥгешла, тудо чоным
корштара, тыге лийын кертме ваштареш кучедалаш, шке сыным, йылмым, йӱлам,
культурым арален
кодымашке калыкнан вийжым нӧлталаш кӱшта. Но лийын шогышо уда вашталтышым,
йӧрдымӧ койышым чарен шогалаш да мӧҥгеш савыралаш посна еҥ-влакын вийышт ок
сите, тиде пашам государстве кӱкшытыш нӧлталман.
Пӱртӱсын поянлыкшым арален кодышаш верч азапланыме дене ученый-влак Йошкар
книгам ямдылкалат, тушко пыташ тӱҥалше янлык ден кушкыл-влакын, моло
чонанын лӱмыштым возат, нуно ынышт пыте манын, лӱмын программым ыштат да
илышыш пуртен толыт.
Янлык да кушкыл верч тыге кӱлын тыршымаш уло гын, шагал еҥан калык-влакын
эркынэркын пытен толмыштым ласка чон дене эскераш, тидын дене кӧнымыла илаш
лиеш мо?
Конешне, огеш лий.
Марий Эл деч тораште илымыланна кӧра мыланна шкенан сыннам, тӱснам, культур
да
йӱла ойыртемнам арален кодаш поснак йӧсӧ. Но кажне марий еҥ тидым шке
сомылжо
семын акла да мо кертмыжым ышта гын, шкенам калык семын шулен йоммо деч
утарен
сеҥена, шонем. Вет тидын верч эн ондак ме шкежак, марий-влак, азапланышаш
улына.
Мемнан землякна, Арти районысо Андраулеш шочын-кушшо писатель Алексей
Эрыкан
(Алексей Николаевич Семенов) — руш ӱдырамаш ден марий пӧръеҥын эргышт —
изиж годым марла ойленжат моштен огыл, но изиш уш-акылым шындымекше, марий
калыкын
культурыжым, литературыжым вияҥдымашке шке ӱнаржым пӱтынек ушаш шонен
пыштен.
Тыге ача-коча йылмым тӱрыс пален налын да уста прозаик лийын, коло кум
ияшак романым печатлен луктын. Урал вел марий калык кызыт да ончыкыжо тыгай
еҥ-влакым
пуэн огеш керт мо? Мыйын шонымаште, кертеш. Но тидланже йӧным ыштен
шогыман.
Мый шкеже илалше еҥ улам, 73 ийыш лишемынам. Кӧ пала, эше мыняр жап мылам
ош
тӱняште кошташ пӱралтын. Мо-гынат, шке шонымем пеш шуко, но ийготлан да
тазалык
начарлан кӧра тидым ышташ куштылгыжак огыл. Мут толмашеш каласаш гын,
Нефтекамскыште лекше "Чолман" эрвелмарий газет ден кылым кучем. Возымем
тушан шагал огыл
печатленыт. "Кугарня" газетыштат икана мыланем верым пуэныт. Тендан
журналыш
икымше гана серем. Мыйын мутем калык дек миен шуэш гын, пеш чот йывыртем
ыле.
Иван ХАМЗИН.
Свердловск область,
Натальинский поселко.






062298
************************************************************************
6—22
УНАНА — КОМПОЗИТОР ЮРИЙ БУРДАКОВ

Бурдаков Юрий Поликарпович
Марий Эл, Куженер районысо Кораксола ялеш 1960 ий 25 февральыште шочын.
19711975 ийлаште Йошкар-Оласе 1-ше номеран интернат-школышто баян классыште
тунемын.
Тылеч вара И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищыште теорий отделенийыште
шинчымашым нӧлта. 1980 ийыште Горький оласе консерваторийыш пура. Тудым
тунем лекмеке, армийыш налыт. Салтак гимнастеркым кудашмеке, 1986 ий гыч
эреак республикыште ила, пашам ышта. Кок ий ожно Ю.Бурдаковым Россий
композитор ушемыш пуртеныт.
Шкенжым музыкын тӱрлӧ жанрыштыже терга, но калык инструмент ден оркестрлан
утларак воза.



062398
************************************************************************
6—23

А.С.Пушкинын шочмыжлан 200 ий темме вашеш

Светлана КУЧЕРОВА

Колжо молан ший?

Марий поэзийлан негызым пыштыше мутмастар-влак С.Г.Чавайн, Г.Микай, Н.Мухин
да
молат ончычшо фольклорым сылнымутын кышкаржылан келыштареныт да... эше
кусареныт. Тӱҥ шотышто руш классикым — В.Жуковскийын, А.Пушкинын,
К.Рылеевын, Н.Некрасовын, Ф.Тютчевын, А.Кольцовын серымыштым. Тыге шке
шотан кусарыме сылнымут аршаш шочын. Просвещенийын вияҥмыж дене руш да
марий-влак кокласе кыл атыланен толын, кумдаҥын. Руш сылнымутан литературын
ончыл шӱлышан традицийже марий литературыш шыҥен да вияҥ толмо корнышто
шӱдыр семын волгалтын, тыгодымак тудым у идей
дене пойдарен, ончыко кайыме корныжым куштылемден, пеш кӱчык жапыште шке
вияҥ
толмо йогынжым муаш да изишак кӱшкӧ нӧлталаш полшен.
Ик литературын весыш шыҥыме йӧнжылан сылнымутан произведенийым кусарымым
шотлыман. Тидын годым пеш шуко проблеме лектеш. Поснак оригиналын
содержанийжым каласкалыме годым. Тидым сайын ыштымеке веле, саде
произведенийын ӱмыржӧ национальный средаште кужу лиеш. Оригиналын шке шотан
улмыжым, тудын йылме поянлыкшым
арален кодашак кӱлеш. Тиде куштылго сомыл огыл. Кусарыше, йылмын поянлыкшым
кумдан кучылтын, образым арален кода але кусарыме йылмыште тудлан келшен
толшо мутвундым муэш. Тыге ыштыме дене тудо шке йылмыжымат пойдара; вет
тудо сылнымутын
посна йӧнжым кӱсынла. Ты шот гыч ончалмаште руш литератур корным ончыктышо
да
тудым виктарен шогышо вийыш савырна. Марий поэт-влакым А.С.Пушкинын
творчествыже
эреак шке векыже савырен шоген.
Руш у литературлан негызым пыштыше, сылнымут йылмым шочыктышо Пушкин кеч-
могай
калыкланат путырак лишыл да шерге. Тудо мемнан элысе национальный
литературыш эн
поро йолташ да туныктышо семын пурен. Чынжымак, национальный литература,
Пушкинын мастарлыкше дене кугешнен, туддеч тунемын, тудлан эҥертен, тудын
семынак сераш тыршен. Шагал еҥан калык-влак Пушкин деч каҥашым, ойым
йодыныт. Тидым ышташ
нунылан поэтын лӱмжӧ да чапше полшеныт. Вет тудым тӱвыра тӱняште чылан
пагаленыт, руш литературын вияҥ толмо корныштыжо тудын вержым, пеш мастарын
возымыжым
паленыт. Мемнан элысе калык-влакын культур деятельышт шкешт ончылан эше ик
задачым шукташ палемденыт: шке калыкыштлан кугу поэтын творчествыжым
палдараш.
А.С.Пушкинын произведенийлажым луддымо да тудын серымыжым кусарен ончаш
шоныдымо
ик марий поэтат уке дыр.
Ик эн ончыч "Колызо ден кол нерген йомакым" кусарыме. Тудо 1910 ийысе
"Марла календарьыште" "Уверан кува" (а вараже "Вувер кува") лӱм дене
лектын. Тудым
Г.Г.Кармазин (Г.Эвайн) кусарен. Талук гыч "Марий калыкын туштыжо, йомакше,
тушто
мутшо" сборникеш савыкталтын. Авторын илымыж годым гына вич гана
печатлалтын.
Тидыже произведенийын лудшо-влак коклаш кумдан шарлымыж нерген ойла.
1937 ийыште "Колызо ден кол нерген йомак" лӱм дене лектын. Тидыже
оригиналлан
пеш лишыл вуймут. Туге гынат вараракше "Вувер кува" лӱм тудлан пеҥгыдын
пижын
шинчын. Г.Эвайнын кӱчык ончылмутшо гыч пале: ты йомакым тудо А.Пушкинын
"Сказка
о рыбаке и рыбке" произведенийжылан келыштарен возен. Но содержанийжым
вашталтен. Тидын дене келшыде ок лий.
Марий йылмыш пыштымеке, кусарыше оригиналын тӱҥ шонымашыжым да сюжетын вияҥ
толмо корныжым арален коден, но содержанийжым шкеж семын чоҥен. Каласкалыме
да сылнештарыме шке йӧнжым муын. Чыла тидыже калык этикым да эстетикым
умылымашыж гыч
лектын шога, герой-влаклан вестӱрлӧ койыш-шоктышым пуэн, марий йӱлам да
илышым
шыҥдарен.
Йомакын "Вувер кува" лӱмжак шонкалаш тарата: шоҥго кува пояш шонышо,
темдыме,
осал еҥ, тидлан кӧрак ойгыш логалеш. Тӱҥалтыш корнылаштак тудын могай
улмыжым
ушештарыме:
Теҥыз воктен элыште,
Лум лумдымо верыште
Илал тӧча колызо —
Эллан уста мурызо.
Тудын уло куваже —
Ӱдырамашын осалже *.
Автор тыште чылажымат вигак каласа: шоҥго кува — осал вий, шоҥго кугыза —
порылык. Тидлан кӧрак кочан образше кумылым савыра. "Эллан уста мурызо"
манмыже тудын шӱм-чон поянлыкшым почеш.
Рушла оригиналыште шоҥго кочан шке пелашыж дене канде теҥыз серыште илымыж
нерген гына каласыме.
Кусарыше молан тыгай вашталтышым пурта? Очыни, лудшо еҥлан (тудыжо тунам
эше шагал тунемын) вигак кӱлеш шӱлышым налаш темлен, ала тыге ышташ калык
ойпого таратен. А ончетше гын, тидыжат, тудыжат тыгай вашталтышым пурташ
полшеныт. А вет
тӱҥалше марий писатель-влак серымышт годым шкештат тунемыныт, фольклорын
шулдыржо йымак логалыныт да тидын годымак шке калыкыштым туныкташ шоненыт.
Лач тидлан
верчынак кусарыме текстыш тыгай вашталтышым пуртымо. "Марла календареш"
савыктыме йомак текстыште вашталтыш эшеат оҥайрак: шӧртньӧ кол ший колыш
савырнен:
Юмем колтен рыскалым —
Мынь кучышым ший колым.
Ший марийын илышыштыже утларак кучылталтше металлан шотлалтын. Шийлан тудо
тунемын. Шуко еҥын шкенжынат лийын. А вес велым ончалаш гын, ший —
моторлыкын символжо. "Ший" эпитет полшымо дене моторлыкым, поро чонан еҥым
("Ший Пампалче",
"Ший Пази") чапландарыме. Г.Эвайн тиде эпитетым кучылтын, оригиналын
"шӧртньыжым" шийыш савырен. Тылеч варасе изданийлаште тиде "мут
коктеланымашым" тӧрлымӧ.
Тыгак "пӧрт" олмеш "сарай" (тюркла — кӱ полат) шомакым кучылтмо:

* Тыште да умбакыже ужаш-влакым тӱҥ шотышто 1937 ийыште Москвасе
"Художественная
литература" савыктышыште лекше "А.С.Пушкин. Йомак-влак" книга гыч налме.

Кувам адак аргаша,
Пояш тӧчен толаша.
Сога-сога ваш пижеш,
Сарайым тудо пеш йодеш.
("Марла календарь")
Пушкин тыгайрак сӱретым пуа (подстрочник):
Шоҥго утыр вурседылеш,
Шоҥгылан шӱлалташ огеш пу:
Пӧртым йодеш тужвуй.
Г.Кармазин А.Пушкинын йомакшым шке семынже каласкален. Сандене икмыняр
тӧрсыр да
ешартыш улыт. Теве, мутлан, Пушкинын куд корныжо олмеш латкок корно шочын:
Шоҥго мурдам пышталеш,
Кол пижмыжым вучалеш.
Шупшын луктеш мурдажым,
Луктын кышка ненчыжым.
Адак мурдам пышталеш,
Шке теркыже пӧртылеш.
Эр миялын ончалеш,
Яра мурдам лукталеш.
Мокым луктын кышкалын,
Уэш мурдам пышталын.
Эрден миен лугылда,
Шӧртньӧ колжо легылда.
Тиде ужаш гыч пален налына: шоҥго колым оригиналысе семын вапш дене огыл, а
мурда дене кучен. Логалын тудлан теҥыз шудо огыл, а моко. Тыгай вашталтыш
марий
лудшылан пеш чак лийын. Кусарышын йомакым марий койыш дене пойдараш
тыршымыжым
шоҥго куван тӱжвал тӱсшым сӱретлымыж годым утларак шижына. Поснак
"столбовой
дворянка" лиймекыже:
Пӧртыл шуэш теркыже,
Мом ужылда шинчаже?
Кӱ пӧрт темын лыҥ уна,
Йот еҥ-влакат лыҥ гына.
Тошто шоҥго куваже —
Йомак эргын аваже
Луй кӱрыкым чиялын,
У ший шуркам упшалын.
Шӧртньӧ шергаш кидыште,
Суран ката йолышто.
Руш оригинал дене таҥастарымеке, теве мом ужына: кусарыше чылажымат марий
лудшылан келыштара. Шочмо йылмыште вашлиялтдыме "царские палаты", "терем",
"душегрейка", "парчовая на маковке кичка" умылымаш-влакым шке йылмыште
вашлиялтше, значенийже дене лишыл шомак дене вашталта. Мутлан, "царские
палаты", "терем" мут-влакым "сарай" шомак дене алмашта. Ты мутшо марий
лудшылан палыме але Г.Кармазинын
диалектыштыже кучылтыт. Вет тудо шкеже Башкирий гыч. "Соболья душегрейка"
марлаште "луй кӱрыкыш" савырнен. А такше марий утларакше луй коваштым эн
сайлан
шотла. Лумшо коваште дечат. Ожно йозакым чӱчкыдын луй коваште дене тӱленыт.
Марлан лекше руш ӱдырамашын вуйыш упшалме "кичка" манме упшыжым марий
ӱдырамашын
ший окса да тӱр дене сылнештарыме "шуркаж" дене алмаштен. Йолыштыжо "йошкар
кем"
олмеш "суран ката". Йошкар кемжым поян марият налын кертын огыл. А эн шерге
кӱ
падыраш дене сылнештарыме нерген кусарыше мутымат ок лук.
Икманаш, кусарыме произведенийым лӱмынак марий лудшылан келыштарыме.
А.Пушкинын
йомакыште сӱретлыме илышым марий калыкын условийже деке чакемдыме, марий
лудшылан умылаш лийшым ыштыме. Теве молан оригинал кусарыме йомак деч
ойыртемалтеш.
Г.Кармазинын кусарыме ойыртемжылан мом шотлыман? Эн ончычак тудым:
повествованийым утларак сӧрастараш, кажне персонажлан шке акым пуаш
тыршыме. Г.Кармазин,
мутлан, Пушкинын "С не простою рыбкой, — золотою" манмыжым тыге марлаҥден:
Шке изи, шке чевер,
Кок шинчаже тул чевер.
Тупшо шийын йӱлалеш,
Капше шӧртньын коялеш.
Тидын годым "чевер" эпитет, "кок шинчаже тул чевер", "шийын йӱлалеш"
метафор-влак (нуным марий фольклор гыч налме) образлан у сыным пуат: автор
колым ончен
куана, тудын моторлыкшылан вуйжым сава. Тылеч посна, тудым моткоч пагала.
Авторын мутыштыжо коеш: тудо кочам пеш чот чамана:
Кугыза пӱгырналеш,
Ойгырен шӱлалталеш,
Лектын кая серышке,
Кол кучымо верышке...
Але:
Шоҥго кая серышке,
Тошто мийыме верышке.
Муҥгаен шӱшкалталеш,
Шӧртньӧ колым вучалеш.
Але:
Кугыза пӱгырналеш,
Кок шинчажым вӱд налеш.
Мом ышташат ок шинче —
Пулдырыш лектал шинче.
Кынел кая серышке
Колжо илыме верышке.
Пушкинын кочаже гын шке ойгыж нерген шкак каласкала.
Кусарыше шоҥго куваланат шке акшым пуаш тырша. Тидлан таҥастарыме мут
орлаҥгым
кучылтеш. Тыгайже марий калык поэтический ойышто пеш чӱчкыдын вашлиялтеш:
Кува пижеш йошкарген,
Карме гане пеш сырен...
Але:
Кува кынел шогале,
Орышо пий гань ончале.
Руш оригиналыште автор шке отношенийжым почаш ок вашке. Тудо пуйто кугызан
образше дене ила, тудын тӱня ужмашыжым сӱретла. Подстрочникым ыштымеке,
тыгерак
лектеш:
Кугыза куваж деке пӧртылын,
Кугу юзо вий нерген каласкален.
Але:
Шке рок пӧртшӧ воктеке кая,
А рок пӧртшын кышажат кодын огыл...
...................................
Пӧртылеш кугыза куваж деке
Мом ужеш? Кӱкшӧ терем.
Тошкалтышыште тудын куваже шога.
..................................
Кугыза куваж деке пӧртылеш.
Мо вара? Ончылныжо кугыжан полатше.
Тыгеракын, Г.Кармазинын каласкалыше еҥже утларакше акым пуаш тырша,
кусарыше-авторын герой-влак деке позицийжым почеш, лудшылан мо сай, можо
уда рашемдаш полша. Тидын годым тудын шомакше тыглай огыл, а моткоч сылне.
Эсогыл мучашлан марлаш кусарыше тыгай ойпидышым ышта:
Кува кодшо йомакеш,
Ынже кончо ончылкеш!
Кусарыше йомакын тӱҥ моральжым почын пуаш тырша. Тидым тыглай лудшылан
умылаш
лийшын ышта.
Марла йомак руш оригинал деч шке пералтышыж (ритмже) денат ойыртемалтеш.
Пушкин
шке шотан стих дене серен. Тиде стихше руш калык мурым ушештара.
В.Жирмунский
"Сказки Пушкина в народном стиле" книгаштыже палемда: рушла оригинал,
чынжымак,
калык мурым шарныкта. Тиде мурыжым ударенийдыме мучашан кум слоган стих
дене серыме. Лач тыге возалтыныт ХВИ—ХВИИ курымласе былина-влак.
Поэтический корным ассонанс (ик семын йоҥгалтше йӱк) манме йӧн дене
кылдыме. А кусарыше Г.Кармазин
силлаботонический метрикым (ныл стопан хорейым) ойырен налын. Тидыже руш
йомакын
лывыргылыкшым кунар-гынат пужа. Тыгай марий фольклорный стихын традицийже:
марий
калык мурышто да такмакыште лач тыгай пералтыш озалана — ныл стопан хорей.
Тичмашынрак ончалаш гын, Г.Кармазинын кусарымыже ритм могырым ончалмаште
марий калык мурым шарныкта.
Эн ончычак тыште синтаксический параллелизмым вашлийына: ик мутым, ик
грамматический формым уэш-пачаш кучылтмо. Мутлан:
Шке изи, шке чевер,
Кок шинчаже тул чевер.
Тушто шийын йӱлалеш,
Капше шӧртньын коялеш.

Кычал коштыт ик кече,
Муын толыт вес кече.
Кычал муыт кугызам, —
Тодеш улмаш у мурдам.

Эртен кая ик арня,
Толын шуэш вес арня.
Кува адак ӧрканен,
Шоҥгым кычалаш колтен.
Тылеч посна ударений ик мут гыч весыш кусна. Тидыже текстлан хореический
ритмым
арален кодаш полша.
Конден шуктат вес каслан,
Пурен ойлат куважлан.
Теве куван акылже:
Ош кугыжа лийнеже.
Кумшо ойыртемлан рифмым шотлыман: тудо тӱҥ шотышто морфологический гына.
Почеламут корно деч посна строфа икгаяк синтонсический структуран улыт.
Нылымше — хореический ритмикым арален кодаш манын, кусарыше слогын кугытшым
ешара. Тидлан иземдыме да лыжган каласыме -ал (ял) -ыл суффикс-влакым, -ат
вияҥдыме
частицым, южгунамже огеш кӱл гынат, кучылтеш. Мутлан:
Эр лиялын ончалеш,
Яра мурдам лукталеш.

Тувыр волна шелылден,
Волым нал мий йодылден!

Еҥ ганяк ойлен мошта,
Кутырашат пеш уста...

Мом ышташат ок шинче...

Уна-влак ден паласа,
Куважланат каласа:

Аптыранышым-пытышым,
Тыш коштынат нойышым.
Йомакыште тӱрыснекак фольклор дене кылдалтше кутырымо шомак йоҥга:
лексический
повтор (шӧртньын-шӧртньын йылгыжеш, сога-сога ваш пижеш, вучен-вучен кол ыш

лек), йӱкоҥартыш мут (Шодыр ӱстелым кыра, Шап мардеж вуж лектеш, Осал
мардеж
гужж лектеш). Тидлан ӧрмӧ ок кӱл: фольклор ятыр курым дене погымо мутвондыж
дене
литератур йылмым пойдара. Лач тидыжак марий литератур йылмын негызшылан
шотлалтеш.
Тыгеракын, Г.Кармазинын "Вувер кува" йомакше — А.Пушкинын "Колызо ден да
кол
нерген йомакшым" шке гыч каласкалыме произведенийже. Тудо шагал тунемше але

йӧршын тунемдыме марий кресаньыклан пӧлеклалтын. Тидлан верчынак кусарыше
икмыняр вашталтышым да ешартышым пуртен. Марий поэтын кусарыме йомакыштыже
калык устный творчествын традицийже дене кылым шижына, оранекше тиде
произведенийым оригинальныйланак шотлыман. А.Пушкинын пеш чапле йомакше
немыч изак-шоляк Гриммытын
йомакышт почеш шочын. Ынде тудо марла йоҥгалтын.
Тиде йомакым С.Чавайнат кусарен. Но варарак. 1933 ийыште "Колызо да шӧртньӧ
кол"
посна книга дене лектын. Г.Кармазинын кусарымыж деч ойыртемалтын, оригинал
деке
утларак чак шога. Чавайн шкенжым мастар кусарыше семын ончыктен. Икнарак
ударений да стопа дене ок ойыртемалт гынат, пералтышыж дене пеш лывырге.
Руш оригиналысе семынак корно ден корным ассонанс ушен шога. С.Чавайн
кусарыме корным руш
оригинал деке чакемдаш тыршен. Южо рушла мутшым тичмашынрак кусараш манын,
шке
гыч шонен лукмо мутаршашым кучылтеш. Тыгайже марий йылмыште ок вашлиялт.
Мутлан,
"Землянка". Марла мут уке. Поэт тудым "мланде пӧрт" але "рок пӧрт" манеш, а

"светелка" шомакым — "волгыдо пӧртыш" савыра:
Илен кугыза ышке куваж ден
Канде теҥыз воктене;
Иленыт нуно мланде пӧртыштӧ
Лачак кумло ий да кум талук.

Кугыза пӧртылеш куваж дек,
Рок пӧртетын уке олмыжат.

Ончылныжо шога волгыдо пӧрт.
Тыгай муткылдыш шочмо йылмын законжылан келшен толеш да тудым тыглай
кутырымо
годымат кучылташ лиеш. Калык гына умылыжо.
Шонымашым утларак тичмашын почын пуаш манын, автор южгунам мутым ик йылме
гыч
весыш кусарыде пурта. Чавайнын тыгай шомакше-влакым кок тӱшкалан шелаш
лиеш: иктыже — марийын илышыштыже вашлиялтдыме предмет да явлений (барыня,
сударыня,
столбовая дворянка, терем да молат), весыже — шуко значениян руш мут. Тудым
марлаш кусарымеке, мом ончыктымыжым йомдара. Мутлан:
Пӧртылеш кугыза куваж дек,
Ойла тудлан ужмо чудым.
Марий йылмыште "чудо" умылымаш молан гынат ӧрмым ончыкта. Явленийым
умылтарыше
шомак уке. Сандене автор тудым руш йылме гыч пурта. Руш да марий шомак-влак
могай умылымашым ончыктымышт дене тӱрлӧ лийын кертыт. Сандене южгунам,
мутын значенийжым утларак тичмашын почын пуаш манын, автор вашталтдыме ик
йылме гыч весыш
вончештара:
Кузе тый, мужик, мый денем ӱчашаш тоштат,
Мый денем, столбовой дворянке дене?
Оригиналыштыжат тыгак: "мужик" да "столбовой дворянке" мут-влакым кучылтмо.
"Мужик" марлаже я кресаньыкым, я пӧръеҥым ончыкта, а Пушкин — тарзым,
правадыме
еҥым, вес еҥын кидше йымалне илыше айдемым. Тылеч посна тудо, мутлан,
экспрессивно-эмоциональный чиям ешара. Чыла тидыжым ик мут дене але
муткылдыш дене марий йылмыш от кусаре. Тылеч посна эше ваштарешла шогышо
шомакым лудына: мужик да
столбовой дворянке. Сандене кусарыше руш мутымак кучылтеш. А вес вере
Чавайн
тичмаш корным заимствоватлен. Руш шомаклан марий вургемым веле чиктен:
Здравствуй, барыне, сударыне, дворянке!
"Барыне", "сударыне", "дворянке" шомак-влакым кучылтмеке, "здравствуй"
мутшымат
ӧрдыжеш коден огыл. Марла саламмут тыште йӧршешат келшен ок тол ыле.
Тыгеракын, руш заимствованийым Чавайнын кусарымаштыже умылаш лиеш: тудо
йомакын
шонымашыжымат, тудын ритмико-интонационный вургемжымат руш оригиналлан
келыштараш тыршен. Тидын годым руш илыш-йӱлам тичмашынрак сӱретлен,
оригиналын эмоционально-стилистический чияжым арален коден. Г.Кармазин,
мӧҥгешла, йомакым лӱмынак
марий илышлан келыштарен. Тидлан кӧрак Г.Кармазинын "Вувер куважым"
оригинальный
произведенийлан шотлаш лиеш.
Ончылнына кусарыме пашам кок семын ончымо пример. А.Пушкинын йомакшым марий
литературын вияҥ толмо корныжым тӱрлӧ жапыштыже кусарыме. Жап шке палыжым
коден.
Сандене творчествын нимучашдыме кугу мут теҥызыштыже Г.Кармазинын ший колжо

А.С.Пушкинын да С.Г.Чавайнын шӧртньӧ колышт воктене ласкан ийын кошташ
праван.



062498
************************************************************************
6—24

Марла календарь

Июнь

Кеҥеж тылзе. Кӱсӧ тылзе

Календарьыште майын шӱжарже — волгыдо июнь. Ме у пагытыш куснышна. Тудо
мемнан
шӱм-чоным шокшыжо, моторлыкшо, саскаж дене куандара, кумылаҥда. Кеҥеж
тӱҥалтышын
ик эн кугу палыже тыгай: волгыдо жапын кужытшо 17 шагатат пелымат
вонча.."Кас
ӱжара ден эр ӱжара ӱмам налыт", — ойла калыкмут.
Марий еҥ шке календарьыштыже июнь тылзым тӱрлын лӱмда: кеҥеж тылзе, сыҥса
тылзе,
кӱсӧ тылзе, шырка тылзе, ӱдыр орымо тылзе, изи кырлась. Икманаш, чылажат
пагытын
ойыртемже да илыш-йӱла дене кылдалтын. Июньым вес семынже яра кеҥеж маныт.
Шошым
эр ӱдышашым ӱден, вожсаскам шынден пытарыме ден шудым солаш тӱҥалме
коклаште пасу паша ик татлан мӧҥгештеш. Тунам еҥ-влак ваш-ваш унала коштыт,
шудо жаплан
озанлык ӱзгарым тӧрлатат да моло сомылымат шуктат. Ужар пӱртӱс чылажымат
ылыжта.
Самырык-влакын гын вӱрыштат утларак модеш, сандене нуно мӱндыр коклам
ончыде мужыраҥыт.
Июнь шонанпыл гаяк тӱрлӧ тӱсан. Сандене лӱмжат ятырак. Южышт тудым
тегытшудо
тылзе маныт. Амалже тыште. Кидешет тегыт пижеш да тыгаяк лӱман шудеш мушкат
гын,
палыже пыта. Сандене тегытвуйым шовын ышташ кучылтыт. Пеледме жапше уржан
вуйжым
лукмеке тӱҥалеш да шырка колтен пытарымешке шуйна. Тидын годым нимогай
мланде
пашам виктараш, терысым лукташ, шӱртым чиялташ, тувыр-йолашым мушкаш ок
йӧрӧ:
кӱдырчӧ рашкалтен, шолем лийын, тӱтан мардеж тарванен кертеш.
Ожно годым кугезына-влак эше теве мом шекланеныт: мланде гыч кӱм нӧлталаш,
пушеҥгым руэн йӧрыкташ, кермычым шуараш, смолам йоктараш, шурным тошкаш,
пеледышым
кӱрышташ, ломыжым кучылташ ок йӧрӧ. Пӱртӱс тылат ӱчым шуктен кертеш.
Июньын лӱмышт-влак нерген ойлышна гын, черке календарьымат ӧрдыжеш огына
кодо.
Тудат ятыр лӱмым "тушкалтен". Пале, римлян-влак тиде тылзым мланде перкем,
еш
пиалым да йӧратымашым, тыгак йӱрым кондышо Юнон юмо лӱмеш пагален лӱмденыт.
Российыште тудым розник, светозар, светлояр, хлеборост, гервень маныт.
Чынак, кеҥеж тӱҥалтыште чыла кушкыл илыш вий дене лӧзаҥеш: уржа шыркам
колта,
кӱяш тӱҥалше снегымат верешташ лиеш, леве йӱр деч вара поҥгат лектеш. А
кӱшнӧ,
канде каваште, турий мура, шурнывечыште пулдырчо ден карш йӱкланат. Шуко
кайыкше
игым луктеш. Куку ден шӱшпык шошымсо семынак мурат. Кукужо гын ты сомылжым
Петро
кече мартеак ок кудалте. Тудын койышыжым шекланен, калык календарьыште тыге
ойлалтеш: Куку Петро деч вара мура — кужу да ояр шыжылан; Куку лышташ
шарлен шудымо чара чодыраш толеш — кеҥеж шокшо, кукшо лиеш; Куку Йогорин (6
май) деч ончыч
толын мураш тӱҥалеш — кеҥеж кукшо лиеш; Куку Семык кечын мура — пакчасаска
одарланен шочеш; Куку-влак ӱчаш-ӱчаш чарныде мурат — кужу ояр жаплан.
Шӱшпыкат мондалт кодын огыл: йӱр толшашлан шӱшпык чот шӱшкаш тӱҥалеш, ояр
лийшашлан — йӱдвошт мура.
Июньышто янлык иге-влакат кугемыт. Тылзе кыдалне мераҥ ден ур игым кокымшо
гана
ыштат. Нерге, шурмаҥше игыштым кочкыш кычалаш — кайыкым, мераҥым, урымдым
ваҥен
кучаш туныктат. Пире иге аваж воктенак коштеш, шӧржым кочкеш. Маска игыж
деч ойырлен кая да нунын деке кок арня гыч веле пӧртылеш.
Тылзе кыдалне, южгунам икмыняр ончычракат, чодыра тӱрыштӧ, корно воктене
куэпапка, шопкепапка, ӱйвоҥго, рывыжнер лектыт. Нуно шке шотышт дене
шылымат алмаштат.
Но пеш ондак лекше поҥгым калык ок мокто. "Кечы пӧртылмешкы (22 июнь),
поҥгы
лӓктеш гӹнь, ӹлӹмӓш нелы лиэш", — попат курык марын велны.
А кеҥежымсе шыма да кӱдырчан йӱржӧ ялысе калыклан ятыр куаным конда.
Мурылаште,
калыкмутлаште нуно кузе гына аклалтын огытыл: Кӱдырчӧ кавам эрыкта; Кӱдырчӧ

йӱкым колын, поҥгат помыжалтеш; Кӱдырчӧ кужун кӱдырта — шӱльӧ кужу лиеш.
Тылзе мучашлан шудо нӧлталтын шуэш. Тудым калык кугу пайрем семынак
вашлиеш.
"Кӱдырчӧ кӱдырта, волгенче волгалтеш, чатка калык йӧралтеш", — тыге ойлат
шудым
солымо нерген. А кузе сылнымут мастарна воза: "Ах! Могай куштылго южшо!
Могай
тамле ӱпш солымо шудо гыч лектеш! Мыняр тамле ӱпшан пеледыш-влак солымо
кият!
Шокшо кече дене нуно лывыжгаш тӱҥалыныт. Лывыжге пеледыш гычше ӱпшыжӧ
чотрак веле лектеш. Пеш мотор, пеш сай, пеш куштылго чонлан шудылыкышто!
Солыдымо шудыжо
пырдыж гае шога". (С.Г.Чавайн, 2 т., 1967 . — 72 с.).
Тыгай ямле пагытыште, руэмлаште да курык тайыллаште снеге чеверген шогалеш,
тулшол падырашла веле коеш. Тудым погаш да тамлаш кумыл лектеш. Но снегым
эрдене
лупсан годым але кечывал тураште погаш келшыше огыл — вӱдыжгеш лазырга,
шокшеш
лывыжга. Сандене лупс кошкымо деч вара погаш эн келшыше.
Тиде тылзыштак полан ден шуанвондо пеледалтын шогалыт. Туге пеледалтыт —
лышташыштат огеш кой.
Июньышто колымат эҥырат, поҥгымат погат. Корно воктене, сӧреман олыклаште
тыгыде
олык пундыштӱҥ (луговой опенок) манме поҥго лектеш. Тудын дене шолтымо шӱр
чеснок таман. Икманаш, пеш чесле сий.
Июнь тӱрлӧ пайремлан поян. Иктыже посна палемдыме кечылаште толеш, весыже
тылзе
йыжыҥлан келыштаралтеш, кумшыжо игечылан йӧнештаралтын эртаралтеш.
Черке верам кучышо-влак тиде тылзын кумшо кечынже Ольон кечым пайремлат.
Тудын
пеленак, пызнен, Тройчо куснен толеш. Посна черке приходлаште тудым кугу
пайрем
семын палемдат.
Ты жапыштак 9 кугарня кечым (Кугече деч шотлен) ушышто кучат. Тыгай калык
пале
уло: 9 кугарня вӱргечын ковыштам йыраҥыш луктын шындет — кугу вуян лиеш.
Тиде
арня марте шӱльым, пурсам ӱдаш келшыше жап. Вараш кодын ӱдет — лектышыже
тичмаш
ок лий. Яраҥ, Кукарка марий-влак тиде кечым Пивахтын пайрем маныт. А 15
июньым
кугезына-влак шож ӱдым кече семын палемденыт. Чын, тиде жап икмыняр
вашталтын
кертын. Но 3 — 4 кече кокла деч утыжо лийын огеш керт.
Кугече деч вара 50-ше кечын Мланде шӱлалтыме (шочмо, вашталтме, каныме,
иланыме)
пайрем эртаралтын. Тидлан кӧра ик кече ондак суртоза йырвечыжым терген
лектын.
Мландыш керме тӱрлӧ тоям, кӱлдымӧ меҥгым луктеден. Чыла тидыже мланде
каналтыже,
шӱлалтыже манын ышталтын. Ты пагытлан посна пале, эскерымаш-влак шочыныт.
Мутлан: Мландын шочмо кечын пӱям пӱялет гын, шинчен ок шукто — вӱд пӱчкын
кая; Пасушто куралаш, тырмалаш келшен ок тол.
Тиде кечын мланде мӱшкыранлан шотлалтеш. Тудым кожгатет гын, угинде перкан
ок
лий.
Яра кеҥеж жапыште пакчаште пелчан нӧлталт шумеке, Писан сӱан калык драме
модын
ончыкталтын. Сӱан семынак тыште "ӱдыр-каче", "тулар-тулаче" да молат
лийыныт.
Модшо-влак тӱшкан муреныт, куштеныт. Пытартышлан пелчан шудым, поген,
поргем але
агур деке намиен кудалтеныт. Пуйто тидын дене тошкем кӧргыштӧ тыгай шӱкшудо
кушмыжым чарна. Тыгай модмашым ожно годым тылзе мучаште але июль тӱҥалтыште
эртареныт.
Яра кеҥеж пагытыштак Лышташ пайрем лийын. Ожно годым тудо Кугече деч кандаш
арня
вара палемдалтын. Ялын мотор верышкыже погынен, ӱдыр-рвезе-влак тӱрлӧ модыш
дене
модыныт, вашла тӱрлӧ кочкыш дене сийленыт. Ӱдыр-влак, мутлан, эҥер воктене
вӱдышкӧ лышташым кышкен мужедыныт: кӧн лышташыже йымаке вола — пиалже ок
лий,
кӧн ӱмбалне кодеш — марлан лектеш.
Тылзын кокымшо пелыштыже, шудо солаш тӱҥалме деч ончыч, эрвел марий-влак
Окырашудо пайремым палемдат. Удмурт кундемысе Ныргындыш ял воктенсе
кожлашке (тудо
Виче вӱд деч тораштак огыл верланен) ий еда тӱрлӧ йылме дене ойлышо еҥ
(марий,
удмурт, татар, руш) шукын погына. Тыште модыт, таҥасат, куштымаш-мурымаш
шӱмым
ырыкта. "Ныргындыш сем", "Элнет" калык ансамбль-влакын рвезе ден илалше
артистышт погынышо калыкым куандарат. Окырашудо мутшо вӱд шарлыман олык
лапыште кушшо
иршоганым (южо вере чеснокат маныт) ончыкта. Эрвелне тиде шудым эше уксьым
укра,
ю(в)а малдат.
Июньын ик сӧрал пайремже — Семык. Марийын ты пайремже нерген этнограф,
писатель-влак ятыр возеныт. Нунын коклаште эн кугурак шымлыме пашалан Юрий
Калиевын "Семык" (Йошкар-Ола, 1993, — 66 с.) книгаже шотлалтеш.
Семык — славян калыкын шошо-кеҥежым эртарыме илыш-йӱлаж дене кылдалтше
пайрем.
Тудо Кугече деч шым арня варарак лийын. Марий ден чуваш-влак тудым колышо
родотукымым уштарыме йӱла семын эртарат. Семык мланде иланыме жапыште
палемдалтеш,
числа шот дене Тройчын пайрем деч кум кече ончыч, вӱргечын, тӱҥалеш. Южо
вере
изарнян палемдаш тарванат. Пайрем водын самырык-влак пӧртым, кудывечым
лышташан
куэ парча дене сылнештарат. Эрлашыжым эрдене мончаш пурат, яндар вургемым
чиен,
тӱрлӧ тамле сий дене тошто еҥым уштат. Унам ончат, шкештат унала коштыт,
пазарыш
миен савырнат. Тошто марий-влак деч пайрем чес дене шурно кушташ полшаш,
покшым
да кукшо игече деч аралаш юмылтен йодыныт.
Семыкын кажне кечыже йӱла почеш эртаралтын. Пайрем тӱҥалтыш кушкыжмо гычак
шотлалтын, тудым пел конкече маныныт. Семык вӱргечым ужатыме эрдене кече
деч ончыч
кынелман, уке гын колышо шинчашкет ломыжым кышка. Изарнян мончаш пурат,
мелнам
кӱэштыт, унала коштыт. Кугарня — каныме кече. Модыт, лӱҥгалтат, мурен-
куштен,
чоныштым почыт.
Пайрем, пайрем манмет дене
Семык пайреметлан мо шуэш?
Пошкудо, пошкудо манмет дене
Шке пошкудетлан мо шуэш?!.
Семык дене кылдалтше икмыняр пале уло: Семык годым кугу капка гыч коштман,
улан
лият; Семык йӱдым кӱртньӧ шудо пеледмым ужат да кӱрлын налат гын, койдымо
лият;
Семык йӱдым кӱртньӧ шудо коклаште йӱлышӧ тулым ужат, тудым миен пызыралат —

шӧртньӧ подым муат.
Тылзе мучаштырак, мӱкш ешын игыжым колтымо жапыште, У мӱй пайрем
эртаралтеш. Тиде койыш акрет годсекак шуйнен толеш. Ожно мландым курал-
ӱдымӧ, сонарзе паша деч
вара чодырасе вопшан пушеҥгылаште юмын кайыкым — мӱкшым ончымаш ик тӱҥ
сомыл улмаш. Вопш кандыра дене кӱкшӧ пушеҥге вуйыш кыртмен кӱзен, еҥ-влак
йозакым тӱлаш,
тыгак пайрем ден сӱанлан, тошто еҥым ушташ пӱрым, шорвам подылаш ситыше
мӱйым
погеныт. Адакшым мӱйым эм шотеш кучылтыныт да кучылтыт.
Июнь — ямле пагыт. Нурышто ужар озым атыланен кушкеш, чодыра ден олыклаште
емыжсаска чумырга, садер пуйто у тувырым чиен шогалын. Чыла тидыже шӱм-
чоным куандара, кумылым вӱчка.

Александр КИТИКОВ, филологий наука доктор, профессор.



062598
************************************************************************
6—25

Писатель да жап

Поэзий — йолташ але пӱрымаш?

Поэт Эврик Анисимовлан — 60 ий

Лӱмгечын озаж дене Александр Селин мутлана

А.Селин. Мемнан ийготна кугун ок ойыртемалт: тый 1938 ийыште шочынат, мый —
талук ончыч. Кугу Отечественный сар мучаште икымше классыш каенна, тӱрлӧ
вершӧрыштӧ кеҥежым ик Элнет эҥерыште йӱштылынна, идалыкын лач ты чевер
жапыштыжак
шуженна (такшым кызытат ньога-шамыч эрежак темше мӱшкыоан огыт кошт), ик
пагытыштак возкалаш тӱҥалынна. Сандене мыланна мутланаш куштылго, тыгодым
южо шонымаш нерген ӱчашен налаш оҥай. Вет коктынат колымшо курымын ик
кутышыжым эртенна
гынат, тӱня ончалтышна, илышыште мо ужмылан акым пуымына садак
ойыртемалтеш.
21 июльышто тыланет 60 ий темеш. Ме кызыт лачак тиде чапле лӱмгечет вашеш
вашлийынна. "Ончыко" журналын пашаеҥже семын, мый вигак илышет да
творчество корнет
нерген тура йодышым пуэден кертам ыле, но лучо, Эврик, ончыч айда ласкан
шинчын
кутыралтен колтена.
Тыгеракын, шарналтена возаш тӱҥалме пагытнам.
...1950 ий тӱҥалтыш. Ялыште йыдал гыч ботинкыш куснымо жаплан "пӱралтше"
суас
калошым монь чиен коштына. Вашке радиовоштырым шупшаш, Ильичын лампыжым
чӱкташ
сӧрат. Кас еда книгам пеш лудына. У книгам кеч-могай кевытыште, эсогыл
почтальон
дечат налаш лиеш. Школьник-влак вынер олмеш кирзе ("полевой" манме) сумкам
нумалышташ тӱҥалыныт.
Тыгай жапыште мый икымше почеламутем Йошкар-Оласе газет редакцийыш колтен
ончышым, вара — весым, кумшым. Вашмут серышым вучен шуктышым! Кӧргыштӧ
кугешныме тугай шижмаш, пуйто мыйын возымемын пелыжым савыктеныт. А мо,
мыйын серыме икмыняр
корнем машинке дене печатлымыс! Редакций пашаеҥ поэт В.Дмитриев почеламут
чоҥымаштем мо ок ситым раш ончыктен: "женский" манме рифметым пален омыл
улмаш. Кеч-мо нергенат шке семын возаш, у образым кычал муаш кӱлмӧ нерген
эн тӱҥалтыш жапыште С.Вишневский, М.Большаков да молат серыш мутышт дене
ушештареныт. Мый гын
нунылан тачат тауштен илем. А такше возаш тӱҥалме ийлаште кажнын чонешыже
кӧ-гынат ӱмырашлык кышам коден.
Э.Анисимов. Такше, чынжымак, йыгыр пача гай улына. Ойыртемже туштак веле:
тый
кугу капан, топката пӧръеҥ улат, а мый — изи капан да утыждене чумыраш.
Поэзийыш
ыштыме ошкылнажат чыла шотыштат келшен толеш. Мыйынат икымше почеламутем
витлымше ийлаштак "Марий коммунеш" лектын. Мо оҥайже: мый вашмутым мойн
вучен омыл,
почеламутемжымак газет олыкышто ужаш шоненам. Тугак лийын. Первый
почеламутемак
викак савыкталтын. А возеннаже ме тудым ачам дене коктын. Ачам тӱҥалтыш кок
корным сералтыш:
Теле кечын ик эрдене,
Чиен ечым тоя дене...
А мый умбакыже шуйышым:
Лум ӱмбачын мунчалташ,
Яндар юж ден шӱлалташ.
"Вот, — мане ачам, — тӱҥалтыш уло, умбакыже шуйо". Тугак ыштышым да, яндар
южышто канен, мӧҥгӧ пӧртылам, тушто мыйым авам шокшо кочкыш дене сийла, а
мый школыш
каем да тудым алмашташ пеҥгыдемын кушкам. Мо шонет, тыгак лие вет. Авамат
тунам
школышто туныкта ыле. Илен-толын, мыят туныктышак лийым.
Тунамсе "Теле эрдене" почеламутемын историйже вес шот гычат оҥай. Александр
Анисимов лӱм дене лектын. Волаксола шымияш школышто мыйым тыгаяк лӱм дене
класс
журналыш возеныт ыле. Пашаже тыге лийын: ачам мемнам, Алик шольым дене
когыньнам, Кесемлак черкыш тынеш пурташ намиен. Лӱдын-лӱдын. Тунам
туныктышылан черкыш
кошташ ок лий ыле. Пален налыныт гын, паша гыч кожен колтен кертыныт. Но
тудо
ала-кузе чолгалыкым поген да черке омсам почын. Поп лӱмнам йодын. Мыйжым —
Эврик, а шольымжын — Алик. "А-а, те ала-могай немыч тукым улыда, черкыште
тыланда
вер уке, — туманлаш тӱҥалын батьышка. — Лекса да кайыза я эргыда-влакын
лӱмыштым
кызытак вашталтыза". Ачана ӧрын шоген огыл. Мыланна кресачана-влакын
лӱмыштым
тушкалтен: мый тыге Александр лийынам, а шольым — Аркадий. Кыдалаш школыш
кайымешкак, Саша лӱм дене коштым. Ужат, эсогыл тыштыжат мемнан пӱрымашна
икгай. А
калош шотыштыжо мом ойлаш: шем калош да ош носки — мемнан каче годсо
чылдыртатыме чиемна лийыныт. Мый луымшо классышке туге коштынам. Эше ӱдыр-
влакым ончалаш
тӧчалтын. Полевой сумкаже мыланем омешемат кончен огыл, вынер денак урген
пуэныт
да йӧрен.
Чынак, пеш нужнан кушкынна. Вараже тидын нерген ятыр почеламутымак серенам.
Тунамсе кажне икшывылан пеш палыме сӱретоым почеламут кышкарыш пурташ
тыршенам...
Шошо. Лавырам келын, шыжым пареҥге цыраҥеш кылмен кодшо вожсаскам погена.
Йол
пижеш. Тудым шупшын лукташ ӱнар ок сите. Йӧра пеленна кеч кугырак-влак
лийыныт.
Нуныжо мемнам шупшын луктеденты. Почеламутемжат тугак маналтеш: "Шошо
пареҥге".
Тушто серенам:
Киндылан чӱдӧ жап лийын:
Сарыш кресаньык каен —
Кинде уке гынже, вийым
От нал йолташ деч арен.
Эрге аван шкетын кушко.
Лум тӧча веле шулаш,
Коштмым пареҥге пасушко
Уке, огеш лий мондаш.
Икымше почеламут, чынжымак, кеч-кӧланат кугу пиалым конда. Савыкталтме деч
ончыч
кӧн кидыш логалын, кӧ шулдыраҥден, нимат ом пале. Вара весым возышым,
кумшым.
Нуныжо поэт Анатолий Бикын кидышкыже логалыныт. Тунам Анатолий Иванович
"Рвезе
коммунист" газет редакцийыште ышта ыле, сылнымутан литературлан мутым
кучен, самырык-влакым ушаш тыршен. Серыш-влак мылам изиш варарак толедаш
тӱҥальыч. Мирон
Чойн, Миклай Казаков почеламутем-влакым лончылен колтедышт, кукшырак
улмыштым
палемдышт. Осмин Йыванат шке мутшым каласен. Тудын ойлымыжым шарнем.
"Почеламутет, — мане поэт ик гана, — волгенчыла йолт волгалтеш да тугак
шула". "Тиде сай
але осал?" — кужу жап шонкален коштынам. "Шӱмышкӧ ок шу гын, 3 манынам шке
семынем, — могай тудо поэзий?" Шӱмыш шуктышо корныжым муаш ой могай неле.
А.С. 60-шо ийлаште тый, Марий кугыжаныш пединститутым тунем лекше самырык
еҥ,
селасе школышто ыштет ыле. Коклан олашкат толын лектынат. Икана, шарнем,
Писатель ушемын эртарыме ала-могай погынымаш деч вара иктаж визытын погынен
илышна,
возымына нерген ола кугорно дене мутланен ошкыл, тевак Куярыш миен шуына.
Йӧра
шеҥгечна шем-канде машина дене кудал толшо милиций мемнам чарен шогалтыш.
Кушеч
да кӧ улмынам умылтарен кертмыланна куанен, тыгодымак ласкан мутланен
ошкедымынам лугыч ыштыше погонан еҥ-влаклан изиш иралтын, мӧҥгешла писынрак
кайышна.
Нине ийлаште марий сылнымутыш у еҥ-влак урылтынак пуреныт, манаш лиеш.
Василий
Гороховын, Алексей Александровын, Давлет Исламовын, Валентин Исенековын,
Зиновий
Красновын, Геннадий Пироговын, Юрий Артамоновын, Андрей Гориновын, Николай
Егоровын икымше книгаште да мемнанат первый "мелнана" лектыныт. Газет,
журнал, радио редакцийлаште, издательствыште лӱман писатель-влак тыршеныт.
Книга савыктышымак налаш. Тушто ик времан Валентин Колумб, Иван Осмин,
Валентин Косоротов,
Вера Бояринова ыштат ыле. Валентин Христофоровичше шкеж деч ик-кок ийлан
гына
рвезырак, но тӱҥалше радамыште коштшо-влакын рукописьыштым лудын лекташ,
сайжымгачаржым ончыкташ жапым эреак муын. Пешак ок йӧрате ыле, опытым поген
шуктыде,
шуко возаш тӧчышым. Тыгодымак тудо мастарлык шотышто шкенжын кӱшнӧ
шогымыжым пален.
Икана тыге ойлымыжым шарнем: мый шуко савыкталтам гын, тидлан ӧршаш уке,
эше литинститутышто тунемме ийлаштак латшым поэмым возенам, мый уым ом
сере, нуным веле тӧрлатылам. Тудын архившым шымлен лекмеке, тыге ойлымыжын
чын улмыжо рашеме.
Эмоциональность деч посна нимогай поэзий уке, манеш ыле. Иктаж кум ий ончыч

Алексей Александров ик статьяштыже почеламут корным "мургорно" манын
лӱмден. Путырак чын. Кушто кӱлеш, строка муро семынак йоҥгалтшаш.
Валентин Колумб — ик-кок еҥын йолташыже огыл, а пӱтынь марий литературылан
вуйын
шогышо айдеме ыле.
Э.А. Мый весымат шарнем. Ала-могай погынымаш деч вара (тудо кеҥежым лийын)
ме
тый денет коктын Какшан вес велке, Тумерла чодырашкыла, солен налме олык
покшеч
ошкылынна. Кызытсе Сомбатхей кундемыште. Шудыцм солен гына налме да
копналаш
орален шындыме. Тымык-тымык. Леве йӱр выжгыктен гына эртен. Чоныштына
поэзий тул
ылыжын. Мемнам тунам иктат лугыч чарен шогалтен огыл. Ме Дубкиште илыше ала-
могай родет деке миен улына, а тудыжо пеш чеслын унам ыштен колтыш. Олаш
мӧҥгеш эр
велеш веле толын шуынна.
Чынак, кудлымшо ийлаште марий сылнымут аланна ятыр у лӱм дене пойдаралте.
Василий Горохов, Давлет Исламов, Юрий Артамонов да молат, утларак пиалан
лийыныт.
Нуно Писатель ушемыш ондакрак пурен сеҥышт. Тыланетат тыгай пиал ончычрак
шыргыжалын. Утларак чолга лийында, витне. Ала утларак пиалан. Но кеч-мо
гынат, ме тыланда верчат куаненна. Литературыш самырык вий ушна гын,
пешакат сай. У еҥ — у
тема, у образ. Пасу капкам ужамат, вигак тыйын нерген шоналтем. Вет марий
поэзийыште кажне самырык авторын шке йӧратыме образше уло. Мыламат ик жап
кӱчык мут
путырак келша ыле, такшым кызытат. Тыгай почеламутемжат уло:
Мыйын мут —
Кӱчык мут.
Кӱчык мутым йӧратем,
Важык кутыш шонымашым
Кум шомакышке пуртем.
Эсогыл мыйын кӱчык мутем вараракше "Марий коммуна" газетын рубрикышкыже
савыреныт ыле. Утларакше Давлет Исламов тудым кучылташ тӱҥале да ик строфан
почеламутшо-влакым серыш. Мый шке образем изишак чаманенамат ыле. Такше
гын, куанаш гына
кӱлеш. Тыйын образет весылан кучылташат йӧрен гын.
Чыным ойлет, Саша. Валентин Колымб огыл гын, мемнан тукымлан чонмуро аланыш
лекташ путырак йӧсӧ лиеш ыле. Икымше "мелнанам" тудак лукто. Варажат
мастарлыкем
кушмым эскеренак шогыш. Мыланем икана тыгерак мане: "Эврик, рывыж игым шуко
ыштыл оптымешке, ыште ик пӱркытым". Йӧратен тудо марий сылнымут садвечыш у
образ
дене толшо мастар рвезым. Такланак огыл тудо Альберт Степановын мурпашажым
пеш
кӱкшын аклен.
А.С. Илыш эре вашталт толеш. Возышо-влак коклаштат тыгак. 1974 ийыште
Колумбна
уке лие. Йӧсӧ ыле тудын дене чеверласаш. Но мом ыштет? Мемнан тукым
литератор-влакат веран-верыштышт лийыч. В.Исенеков "Ямде лийыштыже" рвезе
автор-влакым возаш туныктыш, А.Александров, Г.Пирогов, В.Каменский да молат
ялысе школлаште ыштышт. Ю.Артамонов, В.Регеж-Горохов да Д.Исламов СССР
Писатель ушем член лийыч.
Туныктымо пашаште ятыр ий тыршымек, тый Йошкар-Олашке илаш куснышыч, "Марий
коммуна" редакцийыш пашашке пурышыч. Тудо жаплан поэзиет тӱвырген шуын.
1976 ийыште
Марий книга савыктышыш "Ял покшелне" лӱман почеламут да поэме сборникым
чумырен
кондышыч. Тушто старший редакторлан ыштем ылят, тудым мыланем шерген лекташ
пиал
логале. Вес иешынже тудо ош тӱням ужо. Тидым мый моктаныма гыч огыл ойлем.
Ме
вет, марий литератор-влак, возымо деч посна кушто-гынат пашам ыштена,
эсогыл
пенсийыш лекмекат. Гонорар дене илаш шоныманат огыл. Йӱдым шинчымет годым
кучылтмо электровий шоҥышат тӱлаш ок сите. Тыгай йӧсылыкшӧ кызыт писатель-
влакын веле
огыл.
Вот мый кызыт эртыше нылле ий нерген шоналтемат, тыге чучеш: марий поэзийым
да
возышо-влакын илышыштым чокым кок пагытлан шелаш лиеш: иктыже — Миклай
Казаков,
Семен Вишневский да Валентин Колумб годсо, весыже — нунын деч варасе. Нунын
илыме годым шке мурпашаште чон кочшо йодыш лекмеке, ача але иза семын
кумылаҥдыше,
лыпландарыше ойым колаш шонымеке миен эҥерташ йӧн лийын. Кызыт тидыже ок
шижалт.
Тӱҥжӧ — тачысе марий поэзийыште лидер манмет уке.
Ала мый йоҥылыш лиям?
Э.А. Эше Онис кочамак ойла ыле: илыш пасум эрташ — коҥга йыр савырныме гай
огыл.
Туге гынат Юмын да ача-аван пуымо ӱмырым кун мумо семын илен эртарыде ок
лий.
Какшан писештын йога, а илыш туддечат чот вашке эрта. Могай гына савыртышыш
намиен ок шурал. Чылажымат чыташ перна.
Марий калыкнан пӱрымашыжак тугай ала-мо: искусство тӱнясе мастар-влакын
ӱмырышт
пеш кӱчык. Теве музык аланыште композитор-влак Эрик Сапаев, Иван Молотов
уке
лийыч. Тыгаяк пӱрымаш поэзий каваштат чоным нулта: Валентин Колумб, Альберт
Степанов, Юрий Чавайн да молат. Кажныже чынжымак сылгымур мастар ыле.
Манметла,
мемнан тукымжо шке куанжым тӱҥ шотышто паша верыштыже веле муо, а
сылнымутан литературыштыжо эре тӱҥалше радамыштак кошто. Пондаш кушкаш
тӱҥалмешкак, тиде жап
шуйныш. Эсогыл поэт Семен Николаев, тидын йыр шонкален, "Поэт молан
шоҥгемеш?"
статьямат "Марий коммунеш" савыктен ыле.
Мыят самырык вием туныктымо пашаш кычкенам. Йошкар-Олаш илаш куснашыже
куснышым,
но могай условийыште илен орланышым: частный пачерыште, пӧлемлан пеш шергын

тӱлен. Ял гыч толмемлан миллион гана ӧкыненам. Вет мый чыла тиде азапым
умылен
омыл да вес семынрак шоненам: пуйто мемнам Йошкар-Олаште ала-могай чӱчӱ
вучен
шинча, илашат верым пуа, пашадарымат ситышынак тӱла. Могай тушто: мый
школышто
директорлан ыштенам да тунамсе окса дене кок шӱдӧ теҥгем налынам. А тыш
кандашле
теҥгелан толынам. Шоненам: поэзием пелед кая. Пеледмыже явылже, мом
возенам, тудымак чумырен, "Ял покшелне" сборникем лукташ тӧчышна.
Куанемжат лач тудак веле лийын. Пашам пырля ыштышна. Тый редактор семын
ситыдымашым ончыктет, мый туштак вариантым темлем. Ала-могай тугай шке
шотан школ семынрак лие. Тидлан тыланет, Саша, кугу тау лийже.
Марий поэт-влакын кок тӱшкашт нерген чын ойлет. Мыламат тыгак чучеш. Но
кугурак
тукымлан Валентин Колумб деч молыжлан ӧпке шомакымат каласаш тоштам:
мыланна поэзийыш корным пешыжак волгалтарен огытыл. Шукыж годым игылтме
йӧрерак туныкташ
тӧчат ыле. А Писатель ушемыш ӱжын, сайжым ончыктен, удажым тӧрлаташ полшымо
койышышт шагал ыле.
Ынде лидер шотышто. Уке, тый йоҥылыш лийын отыл. Укеак тыгай лидер. Шукынжо
шке
верчышт гына толашат. Жап тыгай.
А.С. Пытартыш коло ийыште тый эше икмыняр поэзий ойпогым, тышеч иктыжым
рушла,
луктынат, лудшым повестет дене палдаренат. Ынде Российысе Писатель ушем
член
улат. "Марий Элыште" редактор семын, шуко авторын возымыжым лудашет пернен.
Редакций пашаеҥ деч полышым вучаш, тудлан ӱшанаш лиеш да кӱлеш. Пытартыш
ийлаште
южо авторжо моткоч шуко воза, иканаште коло-кумло почеламутым колта. Лудын
лектат тыгай токмак такмакым да шоналтет: вет тыште ме шке титакан улына,
авторым
шкеак тыгайыш шуктенна.
А кузе лиедаже? Лудын лектына тыгай тӱсдымӧ аршашым да тушеч тӧрлаташ
келшыше
иктаж кок почеламутым ойырен налына. Шкеже садак шотыш конден ок сеҥе докан
манын, ачалаш пижына. Тыштыже почтылан кучылташ окса чӱдылыкат толаштара. А
мемнан
самырыкна годым почеламутышто ик-кок корно гына келшыдыме гынат, олмешет
тӧрлен
шинчен огытыл, тидым серыш гоч шкаланетак ыштыктеныт. Возымынам кызытсе
семын
тесте дене архивыш колтат гын, возымыжымат чарнена ыле докан.
Илыш вашталтде огешат керт. Теве кудлымшо ийлаште пединститутышто тунемме
мемнан
руш-марий отделенийыште студент кокла гыч пелыже рвезе ыле. Возкалышыжат
тӱҥжым
нунын кокла гыч ыльыч. Тиде — Ю.Артамонов, Г.Зайниев, А.Атюлов,
Г.Тихомиров,
А.Яшметов, П.Васильев, Г.Гадиатов да ... юмылан тау, З.Ермакова,
Л.Окольникова.
А таче тиде отделенийыш ончетат — эртак ӱдыр-влак. Тыгаяк сӱрет МарГУ-што.
У автор кокла гыч чылан гаяк нунак веле улыт. Тидым пытартыш ийлаште эртыше
"Сылнымут шыже" семинарат раш ончыктыш. Векат, иктаж пел курым гыч марий
школлаште
ӱдырамаш классикын творчествыжым тунемаш тӱҥалыт. Сандене кызыт ӱдыр автор-
влакын возымыштым тӧрлатылына гын, ХХИ курымысо иктаж-могай тукым ончылно
языкыш
пурен кертына.
Тиде мыскараште чынжат уло.
Э.А. Пытартыш коло ийыште лектышем удажак лийын огыл. Мом палемдышыч гын,
тидыже
шинчалан койшо да кид дене кучен ончаш лийше саскам. Тылеч посна ош тӱням
уждымыжо ятырак. Санкт-Петербургысо поэт Михаил Головенчиц эше ик книгамым
рушлаш
кусарен пуэн. Мыйже "Знойный полдень" манынам. Вет тылеч ончычшо "Опаленное
утро" ыле. Сареш когаргыше йоча жап нерген философский шонкалымашем дене
палдаренам. А ындыже тура кечывалым когаргыше рвезе пагыт нерген шонкалаш
тӱченам. Но
кусарышем тиде лӱм деч кораҥаш темла. "Разговор с ветром" манеш. Конешне,
тидым
ышташ лиеш. Книгаже гына ош тӱняш писынрак лекше ыле. Юбилеемлан ала
луктыт, шонышым. Уке, пиалем пий почеш пижын кайыш, витне. Тылеч посна эше
икмыняр книгам
ямдыленам. "Ояр кава" лӱмым эше Марий книга савыктышын тӱҥ редакторжылан
ыштымыж
годым Юрий Галютинак тушкалтен коден ыле. Тылеч посна лирический этюдым
посна
книгаш чумырен шуктенам, саде повестьымак посна книга денат лукташ лиеш ыле
да
эше ойлымаш сборникым. Нунынштат ятырак погыненыт.
"Марий Элыште" редактор семын самырык-влакын серымыштым шуко лудаш логалеш.
Икмыняр почеламут обзорымат савыктышым. Стихше кызытат пуренак шога. Чыным
ойлет,
илен-толын, пӧръеҥ сылнымур мастар йӧршын йомын кертеш. Сератше эртак кок
вузысо
ӱдыр-влак. Нуныжат, марлан кайымешкышт, ӱшаным пуат, а вараже плита да под
воктек пижын шинчыт да почеламутет керек. Конешне, южыжо марий ӱдырамаш
поэзийым
умбакыже шуен кертеш. Тидымак ончыктен мемнан рвезе жапнат. Кӧ гына ок сере
ыле.
А поэзий курыкышкыжо шагалже кӱзен шуэш. Вес велым тӱслаш гын, илышым тӱрыс
поэзийлан пуышо еҥым ончыкташ лиеш мо? Мутлан, тӱня мучко чапланыше
балерина Галина
Уланова семын. Вет мемнан ӱдырамаш поэтна-влак лач поэзий дене гына огыт
иле.
Нунылан илышыште мо сай уло, чылажымат пуаш кӱлеш. А пӧръеҥ поэтше нерген
мутымат лукшаш уке. Чынак, чылажымат шоналтат да могырат сӱсанен колта:
шушаш курымысо эргына, уныкана-влак ончылно языкышкак пурена докан. Мыскара
мыскара дене,
чынже дечат нигуш от шыл. Кочо чын деч.
А.С. Мыйым кызытсе самырык тукымын (возкалыше-влакынат) кугырак тукымым,
тудын
пашажым кузе ончымыжо азапландара.
Шарнем, 1984 ийын шошо велеш, изирак автобусыш шинчын, Йошкар-Ола гыч
Шернур вел
Марисолаш Йыван Кырлялан 75 ий темме лӱмеш пайремыш каена. Писатель ушем
деч
Миклай Казаков дене коктын улына. Эше Марий кугыжаныш университет гыч "Рия-
рия"
ансамбль. Ӱдыр-шамыч коклан шиялтыш почеш муралтен колтат. Корнын кужужымат
от
шиж.
Николай Ивановичым ончыктен, "Тиде кӧ, паледа?" манын, воктенрак шинчыше-
влак
деч йодам. "Она пале", — вашештыш ик чолга ӱдыр. Кӧ улмыжым каласымекем,
кеч иктыжат ыш чеверге, ӧрын, шинчажым ыш каралте. А вет пеленышт ик
автобусышто произведенийже-влакым изи годсек тунем кушмо кугу поэт кая.
Мемнан кутырымынам колын, Николай Иванович йӱкым лукде шыргыжале гына.
Тудым пӱтынь Россий пален гынат, шкенжым пеш скромнын куча ыле.
Тений мартыште "Марий Эл" газетеш республикысе театральный искусствын
кумдан палыме деятельже, драматург, кызыт И.С.Палантай лӱмеш музыкальный
училище директор
Сергей Иванов дене тыйын мутланымашет лекте. Марий театрым драматургий дене
пырля вияҥдаш кӱлмӧ нерген тудо шӱм вургыж ойла, ты паша утларак сай
лектышан лийже
манын, эше мо ышташ кӱлмым палемда. Но шке шонымыжым кугурак йолташнан
нимом
шылтыде ойлымыжо самырык драматург Геннадий Гордеев ден режиссер Олег
Иркабаевлан келшен огыл. "Кугарня" газетлан пуымо интервьюштышт нуно Сергей
Ивановичым,
манмыла, йочаш ужыныт, туныкташ пижыныт.
Мыйын шонымаште, илалше писатель, искусство пашаеҥ-влаклан вуйым савышаш,
ыштен
кодымо пашашт дене кугешнышаш улына.
Э.А. Мый гын тидлан нигунарат ом ӧр. Вет кызыт жапшак тугай. Сылнылык
тӱняште
гына огыл, эсогыл ешыште илалше еҥ утыш лектеш. Шешке ден оньыкува огыт
келше.
Сӱаным мурыктыл чарнат ма уке ма, качын сурт гыч ойырлен каят. Поосна илаш
кумылан улыт. Эн лишыл еҥ коклаште тыгай лиеш гын, искусство тӱняштыже
изирак тукымын кызытсе илыш йогынлан келыштаралтше койышыжым ончен ӧраш да
сӱсанен шогылташ
гына кодеш. Чылдырий агытанла оҥжым кадырта. Йӧра, кеч тудын саде сурткайык
семын кекерекше але павлинын гай шонанпыл почшо уло. Тидыже лиеш гын,
кузела коеш
ыле? Аптыраныме шот уке. Чурийым изинекак тегыт дене шӱялтен кушкыт ала-мо?
Чыла
кертыт, чыла моштат. Шкеныштым обществын лайжылан шотлат.
Тыгай койышым ужын, вуйым шонымаш шижде пера: ала нуно чын улыт? Ала ме,
илалшырак-влакше, илыш да жап деч пеш почеш кодына? Уке, тыге огыл докан.
Вес семын
гын, кызыт марий сылнымутыштына кокымшо Колумб лийшаш ыле. Вет тыгайже
кызытеш
уке. Сылнымутым огыл гын, илышнан вес лончыжым ончалаш гын? Мутлан, наукым.
Вет
туштыжат уло тӱням ӧрыктарыше марий ученыйжо укес. Утларакше йылмызе-влак
лектыт. Нуныжат шочмо йылмынам ынде кузе пужгален ышт пытаре. Мыйын
шонымаште, гений курымлан икте шочеш. Тыгак докан? Колымшо курымышто поэзий
каваштына Валентин Колумб волгалтын. Вашке у курымыш тошкалына. Тошкалына
да ӱшанен илена: тунамак могай-гынат гений шочеш.
Ынде "Марий Элыште" лекше интервью шотышто. Вет ме Сергей Иванович дене
котын
кызытсе драматург, театр ӱмбак шӱведаш шем кӱч нарат шонен огынал. Ме
просто
шарналтенна эртен кодшо жапым. Тунам кузе лийын? Сайже уло гын, молан тудым
кызытат умбакыже шуяш огыл? А вес велым ончалаш гын, театральный искусствым
палыше
еҥ огыл гын, кӧ вара, тачысе театрын илышыжым ужын, шке шонымашыжым
каласышаш?
Уло да ила гын самырык театр, тудым нигузеат эртен каен огынал. Конешне,
Сергей
Ивановичын мутшо тусо оза-влаклан келшен огыл. Садлан дыр нуно аралалташ
шонен
пыштеныт да лач тидлан кӧрак "Ты театрыште чыла сай" манын шонышо-влакым
коктеланаш таратеныт: вет тул деч посна шикш ок лек.
А.С. Ойлымет гыч мыланем чыла рашеме. Ынде мутнам вес могырыш савыралына.
Мо
шарнем, марий сылнымут критикым эркын вияҥмыжлан эре шылталат, тыгодым эн
кугу
титаканжылан МарНИИ-ын сылнымут секторжым шотлат. Мутат уке, тудо
республикысе
Писатель ушем дене пырля тиде суапле сомыллан вуйын шога. Тыште ик изи "но"
уло.
Секторын шке паша планже уло, тудын почеш пашам ышта. Сандене вуйлатыше
Аркадий
Васинкин да тусо пашаеҥ-влак Наталия Кульбаева ден Виталий Бурков яра огыт
шинче. Шымлымышт почеш МарНИИ-ын сборникешыже мом-гынат жапын-жапын
луктедат. Ойлыманат огыл, А.Васинкин, Писатель ушемын критике ден
литературоведений секцийжым
вуйлатыше семын, сылнымут дене пашам ыштыше ученый, аспирант-влакым поген,
нунылан пытартыш вич-лу ий коклаште савыкталтше роман, повесть, поэме-
влакым лончылаш шеледен пуа гын, пайдаже утларак кугу лиеш ыле. Кызытеш
шукыжым кажне гаяк
писательын тичмаш лӱмгечыжлан пӧлеклалтше материал газетлаштат, журналыштат
савыкталтеш, сандене уло литературынам ончыко наҥгаяш пӱралтше тиде кӱлешан
жанр
юбилей критикыш але литературоведенийыш савырнен, манынат кертына.
Такше поэт-влак шке йолташыштын мурпогышт нерген коклан возат. Мут
толмашеш, Семен Николаев икмыняр еҥын творчествыжым лончылен лектын да сай
книгам лукто. Но
Ахмет Асаев ден Ким Васин семын сылнымутнам кӱрылтде научно шымлыше
профессионал
писательна кызыт уке.
Э.А. Чонлан моткоч лапка гынат, шомакет дене келшыде огеш лий. Критике —
сылнымут орванам ончыко шӱкымӧ пондо гаяк. Тыгай пондо уло — ойпогына
тӱвыргырак лиеш, шонем. Тудым шижын от шого гын, ушышкет мо толын, тудым
серыме дене серлагет. Йӧн мушыжо тыгаяк книгам савыкта. Таклан огыл кызыт
шке кӱшеш лукмо книга-влак поҥгыла шочыт. Шергалат тыгай продукцийым да
шинчам каралтет. Ни лудаш, ни
чонлан нимом от нал.
Марий сылнымутан аланыштына критикын йӱкшӧ йомын гын, тыште мый МарНИИ-м ом
титакле. Тый пеш чын ойлет: тусо пашеҥ-влак шке планыштым шуктат. Шукерте
огыл ик
кугу погынымашыште мый Аркадий Васинкин дене мутнам вашталтышна. Поэтна
Валентин
Колумб нерген кугу книгам возен пытарен. Иктаж коло авторский лышташ чолым.
Но
ош тӱням тудо кунам ужеш да тӱрыс кугыт дене лектын шукта мо? Автор шкежат
пеш
коляна. Вет мемнан шулдырым пӱчкедаш пеш мастар улыт. А теве книгам
тичмашнек да
кугу тираж дене савыктен лукташ полшышо еҥже укеак.
Тыйын шомакышкет мый гын эше ик ойым ешарем ыле: критикым вияҥден колташ
темлыме
оет деч посна, мыйын шонымаште, тиде пашаш ушаш кӱлеш студенчествым. Вет
нуно
диплом пашам марий писатель-влакын творчествышт нерген возат.
Преподавательышт
лудеш, акла да тиде паша мондалтеш. Але марте икмыняр тыгай опыт погынен
ыле:
МарГУ-м пытарыше кокла гыч Геннадий Гордеевын, Александр Абдуловын,
Вячеслав
Абукаевын диплом пашашт газетеш кугу статья семын икмыняр ий ончыч
савыкталтыныт
ыле. Лач тиде тӱҥалтышымак умбакыже шуяш келшен толеш. Тунам критике
атыланен
кертеш, шонем.
Конешне, школлаште шочмо йылмым да литературым туныктышо-влакымат ӧрдыжыш
шӱкалаш огеш кӱл. Нунат шке акыштым пуэн сеҥат. Лийыныс икмыняр ий ончыч
тыгай кумыл. Морко районысо Унчо школышто туныктышо Валерий Шаймарданов шке
жапыштыже
ятыр произведенийым лончылен ыле. Да йӧршынат удан огыл. Вет Валерий
Петрович
гай еҥ-влакым ылыжташ кӱлеш. Тунам критике аланын саскажат тӱвыргӧ лиеш.
А.С. Пытартышлан, Эрик, тый мутланымаштына поэтак лийын кодат, адакше — шке

лӱмгечым палемдаш ямдылалтше айдеме, а мый журналистыш савырнем да тыланет
кӱчыкын вашешташет икмыняр йодышым пуэм.
— Тыланет утларакше Йошкар-Ола, шочмо Волаксолат але шуко жап илыме
Чодырасола
ялет келша?
— Йӧраталме Марий Элем.
— Олаште икымше илыме верет кушто лийын?
— Кудло ияш шоҥго куван латкок квадратный метран пачерыштыже ик пусак.
— Кызытсе марий сылнымутчо, шанчыеҥ кокла гыч кӧм эн чот пагалет?
— Посна ом ойыркале. Чыланыштлан вуем саваш ямде улам.
— Могай музыкым утларак йӧратет?
— Тӱмыр-шӱвырын семпералтышыштым.
— Руш поэт кокла гыч утларакше кӧ келша?
— Лирик Виктор Боковым утларак жаплем.
— Могай йот элыште лийынат?
— Германийыште, Чехословакийыште (тунам тыге маныт ыле), Венгрийыште,
Финляндийыште.
— Кызыт улшо партий, толкын кокла гыч кудыжлан утларак ӱшанет?
— Иктыланат ом ӱшане.
— Ончыклык президентнам могай калык гыч ужнет?
— Шкенан ошмарийым.
— Савыкталтде кийыше мыняр рукописет уло?
— Чылажымат чумырен шукташ гын, шымытыш погынен шуэш докан.
— Тыланет поэзий — йолташ але пӱрымаш?
— Пӱрымаш манын шонынем да. Кызытешыже тудо шкежат мыйым йолташеш веле
ужнеже.
— Тау, Эврик Васильевич, шӱм-чоным почын мутланыметлан. Журналым лудшо шуко
еҥын
кумылжым шотыш пыштен, шушаш 60 ияш лӱмгечет дене шокшын саламлем. Чонмуро
ала-нет умбакыжат эре йоҥгыдо йӱкан, чоным куандарыше волгыдо тӱсан,
тӱвыргӧ саскан
лийже!



062698
************************************************************************
6—26

С.Г.Чавайнын шочмыжлан 110 ий темме вашеш

Эреак кочо пӱрымаш поэтын

"Кая умбак, лум ден ошемын, содор шӱшкен, врема-мардеж..." Тыге ойла Олык
Ипай
С.Г.Чавайнлан пӧлеклыме триолет аршашыштыже. Тылеч вара врема-мардеж пеш
шуко
ийым поктен наҥгаен, да тений ме икмыше писательнан шочмыжлан 110 ий теммым
палемдена. Тенияк тудын икымше книгаже ош тӱняш лекмылан 90 ий темеш.
Сергей Чавайн кунам сераш тӱҥалме дене гына огыл, марий сылнымутыш пыштыме
надырже денат
икымше писатель лийын да тачат лийын кодеш.
Тудо кугыжан Российыште шочын, ӱмыржын кугурак ужашыжым тошто строй годымак
илен
эртарен. Но историйыш тӱҥ шотышто совет илышын мурызыж семын пурен, тиде
кӱкшытыш "пич чодыра гоч, курыкла гоч, шем, шӱйшӧ ир купла гоч" каен. "У
элым арала
мыйын пӱсӧ штыкем!" — кугешнен возен поэт. Но штыкшым тудын шкенжын
шӱмышкыжӧ
кералыныт. Пеш чын каласен коден руш поэт Вильгельм Кюхельбекер ик
почеламутыштыжо: "Горька судьба поэтов всех племен... Их бросают в черную
тюрьму, морят морозом безнадежной ссылки..." Тиде ойсавыртыш интеллигенций
ден власть, поэт ден
тӧра, окса мешак ден искусство кокласе кылын могай улмыжым раш почын пуа.
Кеч икмыняр курым шуйнышо кугыжан саманым, кеч шымле ийым гына авалтыше
совет
пагытым, кеч але шымше ийым гына шотлышо "демократий" йыжыҥым налына гынат,
эре
иктымак ужына: поэтын, сылнымутым возышын пӱрымашыже нигунамат куштылго,
кӧранышашлык лийын огыл. С.Чавайн ик эн пытартыш — А.Пушкинлан пӧлеклыме —
почеламутыштыжо кузе сера гын ("Тунам пеш шучко лийын теле йӱд, Кугу поэтын
эрык сылне
мурым Осалын кӱрлын тарлыме шем кид"), тидыже кӱшнырак каласыме чыла кум
тӱрлӧ
жапланат ик семынак келшен толеш. Тачысе илышыште "тарлыме шем кидын" аярле
пашажым нужналык, правадымылык, шӱм-чон оетым калыклан темлен кертдымаш
ӱшанлын
шуктен шогат. Кызыт мыланна тугай эрыкым да пиалым пуэныт, кунам
издательствыштат, кажне возышын ӱстелыштыжат шотлен пытарыдыме рукопись
кия; авторын илымыж
годым нуно книгашке савырнен да лудшо дек чоҥештен кертыт мо? Тидыжым
нигӧат,
изи ден кугу президентат огыт пале.
Туге гынат серыше-влак шке пашаштым огыт кудалте, пероштым ӧрдыжкӧ огыт
пыште.
Нунылан "Элнет" романын (кокымшо книга) пӱрымашыже изиш да ӱшаным пуэн
шога. Тудо серен пытарыме деч вара кумло наре ий гыч ош тӱняш лектын, шошо
вӱдшор годым
ийым каткален-кӱрыштын йогышо эҥерла шкаланже корным почын. Тыгак таче
возен шогышо мастарна-влак чоныштым изин-кугун лыпландарат: "Колымшо
курымышто шочшо мутаршашна коло икымшыште калык дек садыгак миен шуэш".
Тыгай шонымаш-ӱшанымаш дене Сергей Григорьевич Чавайнын илышыж гыч икмыняр
йыжыҥ
нерген каласкалымашке куснена.

"Чавайнын возымо ӱнарже Пушкинын гай"

Сергей Чавайнын поэзийже гыч марий гимнлан, моктеммурлан эн чот келшышыжым
ойырен налаш кӱлеш лиеш гын, мый "Ямблат кӱвар" повесть гыч шоҥго кӱслезын
мурыж
деч молым ом кычал ыле. Семык пайрем кечын илем покшелсе чара верыш
погынышо
рвезе ден ӱдыр-влакын йодмышт почеш чал пондашан кугызай тыге муралта:
Кече, кече манмет дене чевер кечылан мо шуэш?
Тылзе, тылзе манмет дене у тылзылан мо шуэш?
Шӱдыр, шӱдыр манмет дене чолга шӱдырлан мо шуэш?
Эл-мланде манмет дене Марий Эллан мо шуэш?
Тӱржӧ уке — чодырана уло, кутко виса янлыкна уло,
Шинчавӱд гай вӱдна уло, мӱй деч тутло саскана уло...
Калык, калык манмет дене марий калыклан мо шуэш?
Патыр деч патыр пӧръеҥна уло, ушан деч ушан шоҥго еҥна уло,
Чевер деч чевер ӱдырамашна уло,
Пеледыш гай икшывына уло...
Пӱтынь повестьшат тиде эл-мландылан — Марий кундемлан — чапмуро семын
чоҥалтын.
Но тысе калыклан ласкан, ош кечылан йывыртен илаш йӧн уке. Ожно тудым Озаҥ
хан
шыгыремдылын, а ынде тыште кугыжан тӧраже-влак осалланат. "Руш кугыжа кидыш
каен, ме шкаланна эрыкым мунена ыле. Уке, йоҥылыш лийна", 3 ойла Мустай он.
Чытышышт пытымеке, марий-влак Чавай эрге Ямблатын вуйлатымыж почеш эрык
верч кучедалаш кынелыт. Нунын чоныштышт шочмо мланде нерген моктеммур пелен
патырлык сем
верлана:
Ой, тушманжат, шучкыжат,
Кулыш савырынеж мемнам...
Ӱдыр ден ватынам
Тудо толын мыскылаш,
Эрге ден шкенам
Мӱндыр мландыш наҥгаяш.
Иканаште тарванен,
Ме тушманлан пижына,
Сарзе калык вет лӱмна,
Ме тушманым сеҥена...
Марий илышын тиде ойган йыжыҥже нерген каласкала С.Чавайнын "Ямблат кӱвар"
драматический повестьше. Тудо 1908 ийыште возымо "Йыланда" историй
ойлымашын сюжетшым умбаке шуя. Кугезе илыш тема писательын шӱм-чонжылан
моткоч лишыл лийын,
сандене лучко ий наре шуйнышо кӱрылтыш деч вара автор ончычсо геройжо-влак
деч
угыч пӧртылын.
Повесть ончылмут дене почылтеш, да тушто тыге каласыме: "Йыланда ден
Чачавийым
йӧратыше-влак, Чавай ден Мустай патыр-влакым пагалыше-влак, мый тендан дене
марийын тошто илышыж нерген шукертсек мутланен омыл..." Молан вара С.Чавайн
тиде
шӱлыкан мутланымашым умбаке шуяш лач тунам, 1922 ийыште, кумылаҥын? Молан
тудо
ончылий гына автономийым налше да шке кундемыштыже илышым революций шӱлышеш
чоҥаш тӱҥалше марий калыкын шӱм-чон куатше ылыжме нерген огыл возаш шинчын?
Мутат уке, Октябрь революцийым да вараже автономий нерген декретым писатель
моткоч кугу куан да ӱшан дене вашлийын. Тиде темылан ятыр произведенийым
серен.
"Автономий" пьесыштыже Жапым, Акылым, Октябрьым, Сылным, Чапым литератур
герой
семын сӱретлен. Марийлан Автономий ойла: "Марий, ужат, могай илышым мый
тыланет
кондышым!.. Пашазе калык, властьым шке кидышкыже налын, икте-весым пызырен
илаш
ок шоно, икте-весылан полшен илена, манеш". Чап ешара: "Пролетарский
революций
шӱдымӧ почеш мемнан деке Автономий Толын. Тудо мыланна у илышым конден; ме,
йомын шушо-влак, адак угыч илаш тӱҥалына... Кужу ӱмыран, виян лийже Марий
Деке
толшо Автономий!"
Тиде кӱчык пьесе "Йошкар кече" газетын кум номерешыже (1921 ий, 18 февраль,
5 да
13 март) печатлалтеш. А 1 мартыште пӱтынь Марий кундем автономий шочмым
митинг,
демонстраций, погынымаш, концерт дене саламла. Лачак ик талук гыч Моско гыч
Чарлашке "изи Миклай" — ончыклык вӱран палач Н.И.Ежов — толеш, РКП ЦК-н
шӱдымыж почеш Марий автономный областьын эн кугу тӧраже лиеш. Тудо обкомын
отвественный
секретарьжылан улыжат шым тылзе ыштен, но ты "пашан" шучко кышаже нимо дене

тӧрлаш лийдымыш савырнен. Ежов икымше кече гычак, манаш лиеш, автономий
верч,
шочмо кундемым тӱзатен пеледыктышаш верч тыршыше марий пашаеҥ-влакым
(С.Черняковым, И.Петровым, Н.Бутениным, И.Шигаевым, М.Товашовым, Т.Ямбосым
да молымат)
поктылаш пижын. Курымла мучко еҥ кид йымалне орланен илыше калыкын чонжым
кеч
изишак умылаш тыршыде, совет саманысе тиде опричник йӧршын тупела. марий
шемерлан зиянле политикым шуктен толын.
Москон лӱмжӧ дене леведалтын, Ежовын могай осал пашам ыштен шогымыжым
С.Чавайн
сайын пален, вет тудо тунам шкежат партийный чиновник лийын: обкомын печать
подотделжым вуйлатен да "Йошкар кече" газетым редактироватлен. Пален да
калыкнан
пӱрымашыже, ончыкылыкшо нерген шонкалыде кертын огыл. Тиде вара могай тугай
автономий, кунам ӧрдыж гыч колтымо еҥ, тыйын суртышкет толын, ожнысо
кугыжан тӧраж
семынак толаша? Тыгай эрык верч кучедалыныт мо большевик партий радамыш
шогалше
тале марий-влак? Паша умбакыжат тыге кая гын, марий шемерлан мом вучыман?
Ала
вара пӱтынь партийын политикше, "автономий" шомак дене ондален, шагал еҥан
калык-влакым темдымашке виктаралтын? Ала чылажат лач посна еҥын — Моско гыч
толшо
наместникын — шакше койышыж дене умылраталтеш?
Теве тыгай жапыште "Ямблат кӱвар" драматический повесть шочеш. Писатель
тудым
кунам возаш шинчын да кунам мучашлен — раш пале огыл. Очыни, 1922 ий шыжым
произведений тӱҥ шотышто ямде лийын. Тыге шонаш могай негыз уло? Повесть
почеш шындыме спектакльым икымше гана 1923 ий 28 февральыште модын
ончыктымо. Но калыкым
премьерыш ӱжмӧ деч ончыч повестьым пьесыш савыраш да шуко гана репетицийым
эртараш, декорацийым, вургемым, моло арверым ямдылаш кӱлын. Чыла тидыже,
шагал гын,
кум-ныл тылзе жапым йодын. Икманаш, Сергей Чавайн "Ямблат кӱварым"
"ежовщинын"
эн чот вияҥ шумо пагытыште серен.
Тунам самырык Марий театрым мурызо Александр Янаев вуйлатен, тудо Москосо
театральный курсым тунем пытарен. Спектакльым Янаев шынден, шкеак тӱҥ
рольым, Ямблатым, модын. Тиде жапым шарналтен, режиссер 1935 ий мучаште,
С.Чавайнын сылнымут
пашажлан 30 ий теммым пайремлыме годым, юбилярлан шке фотосӱретшым тыгай
шомак
дене пӧлеклен: "Тыйын "Яблат кӱвар" пьесетым первый гана ме коктын
шындышна. Тиде тӱҥалтыш — пеш шергакан жап".
Марий автономийын кокымшо идалыкшым 1923 ий 1 мартыште пӱтынь кундемна
пайремлен. А тидлан ямдылыме спектакльым пайрем водынак ончыктеныт. Газет
репортерын
мутшылан ӱшанаш гын, тушко МАО-со чыла кугу вуйлатыше погынен. Ондак
торжественный ужаш лийын, тидын годым доклад, кок талукаш пашам иктешлыме-
аклыме мут йоҥгалтыныт. Вара марий калыклан эн кугу пайдем ыштыше вич еҥым
зал ончыко ӱжын
луктын саламленыт, тауштеныт, совым кыреныт.
"Эн первый Чавайн йолташым ӱжын луктыч — чоным тарватыше шуко марла
почеламутым,
адак марий спектакль шомакымат пеш келыштарен возымыжлан. Чавайн йолташ
калык
ончык лектын шогале да вуйжым савалтыш, а чыла калык рашкалтыме гае кидшым
совалтен колтыш".
Тыге возен "Йошкар кече" газет. С.Чавайн деч вара тыгаяк пагалымашым
ончыктеныт
И.С.палантайлан, "Ипон марийлан" — В.М.Васильевлан, Ф.Е.Егоровлан да
Т.Е.Ефремовлан.
Погынымаш деч вара изиш каналтымек, калык угыч залыш пурен шинчын. Ынде
сцене
артист-влаклан пуалтын. Чапландарыме еҥ-влак кокла гыч иктыже, поэт да
этнограф,
а тунам — "Йошкар кечын" пашаеҥже Тихон Ефремов пайрем нерген возымаштыже
палемден:
"Калык адак театр тич погыныш. Спектакльыште Чавайн йолташын возымо "Ямблат

кӱвар" манме у ончыктымашым шындышт... Тиде спектакльыште чылажат койо:
Марий
Семыкат лие, кӱслежат, шӱвыржат, мурымыжат, куштымыжат лекте... Кӱчыкын
каласымаште, спектакль пеш чаплын лекте. Туге лекмыж дене марий-шамычын
чоныштым йылт
тарватыш. Чыла моло-шамычат пеш йӧратышт, моктышт... Тошто илыш гыч муын
возышо
Чавайн йолташым калык-шамыч, кидыштым совен, шке ончыкышт ӱжын луктын
пагалышт".
Тиде репортаж "Йошкар кече" газетеш 1923 ий 8 мартыште лектын. А лу кече
гыч тушанак авторжым ончыктыдымо рецензий савыкталтын. Тушто артист-влакын
пашаштымат
изиш лончылымо, пьесыланат акым пуаш тыршыме:
"Тидым ("Ямблат кӱварым" — Г.З.) С.Г.Чавайн тошто марий илышым ончыктымыла
кызыт
гына возен. Возышо йоҥылыш лийын огыл. Тошто марийын шке вуя илышаш верч
руш дене кучедалмыже пеш раш ончыктымо, воштончымышто гаяк койын шога. Шке
илыш
тӧрлымӧ шотышко руш ожно нерым пеш чыкедылын огыл да йозакшылан посна тӧра
еда
манме гаяк пижын илен. Тиде ончыктымаште лачак руш тӧран марий князьлан —
Мустайлан йозакым тӱлен пытарымыж ӱмбач адак 800 ур коваштым пыштымым
ойлымо..."
Умбакыже рецензент спектакльым лончыла. Южо артист, манеш, кӧргӧ йӱк дене
кутыра, умылаш йӧсӧ, южыжо калык дек туп дене шоген ойла. Руш герой-влакын
марла кутырымыштымат автор келшыдымылан шотла. Но модшо-влакын лӱмышт ала-
молан каласалтын огыл.
"Ончыктымо шотышто каласыме титак лийын гынат, — ойлалтеш статьяште, —
возымыжо
келшымылан ончыктымаш колыштшо-влаклан шӱмешак пернен. Ала тошто марий
илышым
шонен, ала шке илышыжлан тура толмо дене колыштшо коклаште ик марий вате
йоҥленат каен.
Керек-кузе тураштарен ойлет гынат, возышын шонымыжо шуын, манаш лиеш. Тидым
шоналтен, меат, пеш куанен, "Ямблат кӱвар" возышылан каласена:
— Шӱмеш пыштен колыштшыжлан лийже кугу тунеммаш! Возымыжлан, туныктымыжлан
лийже
пешак кугу тау!"
К.Сануков историй материал негызеш рашемден: йоҥлен кайыше тиде ӱдырамаш
Марий
облисполкомын ончычсо председательже И.П.ПЕтровын ватыже улмаш. Ежовын да
моло
"варяг-влакын" пургедмыштлан, уло-уке титакым пуэн овартылмыштлан кӧра тале
марий вуйлатышым паша гыч кораҥдат да Москошко налыт. Тидыже спектакльын
содержанийже дене пешак лачеш толын: шке калыкше верч тавадаҥ шогышо
Ямблатымат, арестоватлен, Москош наҥгаят. Петровым, конешне, четлык коклаш
альыже шынден огытыл,
но должность гыч кораҥдымышт да Марий кундем деч ойырымышт Иван Петровичын
пелашыжлан кугу ойгым конден, тыгак пӱтынь марий калыкын шӱм-чонжым
сусыртен. Сандене орлыкан ӱдырамаш спектакль годым шкенжым кучен сеҥен
огыл, чон йӧсыж дене
йӱкынак шортын колтен.
"Ямблат кӱвар" спектакль да С.Чавайнын тушто марий илыш нерген шӱм вургыж
каласкалымыже калык коклаште кугу шонкалымашым тарватеныт, авторын
лӱмнержым але марте уждымо кӱкшытыш нӧлталыныт. Арам огыл тунамсе тале
марий пашаеҥ В.Дмитриев
национальный театрым вияҥдыме йодышлан пӧлеклалтше "Марий ончыктымаш"
статьяштыже ("Йошкар кече", 1923 ий 26 апрель) "Ямблат кӱвар" да тудын
авторжо нерген тыге каласен: "Шке ойжо дене, тошто марийын илышыжым тӱс
ончыктымо гае ончыктымыж
дене тудым "классическая драма" манаш шотлан толеш. Чавайнын возымо ӱнаржым
Пушкинын дене таҥастараш лиеш".
В.Дмитриевын тыге кӱкшын аклен каласымыже М.Шкетанын 1925 ийысе ик
серышыжым
шарныкта. Тунам Яков Павлович критик да публицист П.Карпов-Пӱнчерскийлан
возымо
письмаштыже Сергей Чавайным "мемнан Пушкинна" манын. Тудынак ик статьяштыже
тыгай ойсавыртышым вашлийына: "Йытыра йылме дене возаш Чавайн деч тунемашна
возеш". Вес мут дене каласаш гын, кузе А.С.Пушкин деч кодшо курымысо поэт-
влак литератур мастарлыклан тунемыныт, тугак икымше марий писательын шуко
шӧрынан творчествыже сылнымут корныш шогалше еҥ-влаклан усталык школ гаяк
лийын.
1923 ийыште "Ямблат кӱвар" автономий пайрем годым ончыкталтын гын, вес
ийжылан
тиде спектакль Кугу Октябрьын шымше идалыкшылан пӧлеклалтше касым
сӧрастарен.
Тунамат писательын да театрын пашаштым калык рӱж совым кырен вашлийын.
Лӱмжым
"Э" буква дене гына палемдыше автор "Йошкар кечыште" тыге серен:
"...Чавайн тиде модышым пешак раш серен. Модшо-шамычын койышышт ден
мутыштым колыштат да чылтак ӧрат: тунамсе марий илышым Чавайн шке шинчаж
дене ужын возымылак чучеш. Модаш тӱҥалме деч ончыч Т.Е.Ефремов йолташ ончаш
мийыше руш-шамычлан
модыш нерген умылтарен каласкален пуыш. Пытартышлан тудо тыге каласыш:
"Таче —
марий калык йывыртыме кече. Ожнысо неле илыш деч кызытсе илышым таҥастараш
манын, "Ямблат кӱварым" ончыктена".
Т.Ефремов шкеже кӱслезым модын.
Кидешыже пу колоткам чиктен, Ямблатым кучен наҥгаят. Тидын годым ӧрдыжтӧ
кӱслен
ойган семже йоҥга. Чыла тидыже кумылым тодылта. Рецензентын возымыж почеш,
еҥ-влак зал гыч шинчавӱдым ӱштын-ӱштын лектыныт.
Палыдыме рецензент пеш чын каласен коден: тиде спектакль дене марий калыкын
революцийлан кӧра могай сай, пиалан илышыш логалмыжым ончыкташ шоненыт.
Писатель
шкежат тыгай шонымаш денак кидыш ручкам кучен. Повестьыште ожнысо руш тӧра-
влакын марийым пызырен илымышт нерген ойлалтын гын, авторат, модшо артист-
влакат
туге каласаш шонен огытыл, пуйто руш-шамыч кызытат осал койышан улыт да
нунын
ваштареш чот кучедалман. Ожнысо орлык гыч Октябрьын марий калыкым утарымыж
нерген калыклан ойлышыжла, С.Чавайн моткоч раш пален да умылен: революцийым
ыштымаште тӱҥ верым руш-влак налын шогеныт, тугеже Совет властьлан таум
ыштыме годым
меш руш калыкланат вуйнам пагален савалтена. Тунам, 20-шо ийлаште, моло-
влакат
"Ямблат кӱварын" идейжым чын умыленыт, авторым национализмлан да моло
сулыклан
титаклаш нигӧнат вуйышкыжо пурен огыл.
1925 ий 23—25 январьыште Москошто пӱтынь Российысе марий туныктышо-влакын
кокымшо погынымашышт эртен. Марий, Татар, Пошкырт, Вятка, Урал, Чуваш
кундемла гыч,
Ленинград да Моско гыч чумыргышо делегат-влак коклаште С.Г.Чавайнат — Морко
кантонысо Арын школын вуйлатышыже — лийын. Погынымаш почылтмо кечын поэт
марий туныктышымытлан саламлымаш семын возымо почеламутшым лудын пуэн, а 25
январьыште
"марий поэт Чавайн учичыл-влак йодмо почеш "Ямблат кӱвар" манме повестьым
(ожнысо илыш гыч) лудын пуыш. Пешак чот шып колышт шинчышт. Лудын
чарнымеке, чыланат
утен каен совым кырышт. Чылаланат пеш келшен, шӱмеш логалын". ("Йошкар
кече",
1925 ий 13 февраль).
Саде погынымашке В.А.Мухинат миен. Тунам С.Чавайнын тиде возымыжым тудо
кузе аклен — раш каласаш неле. Но лу ий гыч "Ямблат кӱварым" чот шылтален.
Мухинын ойжо
почеш туге лектеш, пуйто нэпым илышыш пурташ пижмылан кӧра мендияровщина
"колышо
пийын виляж гай ӱпшаш тӱҥалын" да тунам пуйто Чавайнымат Мендияров авырен
налын.
Нэпын да мендияровщинын влиянийыштлан верчынак, умылтара Мухин, "Ямблат
кӱвар"
гай лушкыдо, илышлан келшыдыме произведений шочын кертын.
"1925 ий. Москошто кокымшо марий учитель погынымаш эрта. Тыштак С.Г.Чавайн
дене
вашлийна. Тудо Мендияров воктен лывыжген коштеш. Мендияров эре ала-мом
пылышешыже ойла. "Злой гений национализма, — шоналтышым мый. — Как
Мефистофель опутывает
юную девицу". Такше мый Чавайнлан нимомат шым ойло. Ик кастене Чавайн
"Ямблат
кӱвар" гыч отрывок-влакым делегат-влаклан лудын пуыш... Пытартыш марте
колышт
шинчен шым керт. Чонем ала-могай неле кӱ дене пызырен шындыме гай лие.
Нимомат
шым пелеште. Вуем сакен, лектын кайышым".
Тыге серен В.А.Мухин 1935 ийыште. Лу ий ондак, очыни, чылт тыгежак шонен да
аклен огыл. Тунам тудо погынымашын президиумыштыжо Л.Я.Мендияров дене пырля
шинчен, икмыняр йодыш дене докладым ыштен. Мендияроват ойлен. Тунамсе
фотосӱретыште
нуным ончыл радамыште йыгыре шогышым ужына. Мут толмашеш каласаш гын, саде
кугу
педсоветыште Владимир Алексеевич снимкысе "пошкудыжым" огыл, а йӧршын вес
еҥ-влакым шылтален налын. "Йылме нерген ойлышо-влакым Мухин пытартыш мутеш
тазан
гына вурсен нале. Тудын мутшым тыге умылаш лиеш: "Те нимомат огыда шинче,
мый
веле шинчем, мыйын ваштареш ида ойло". Чынак, нигӧн ой ваштарешат сайын
умылтарен ыш пу, чылам лавыраш тошкымыла вурсен пытарыш". ("Йошкар кече",
1925 ий 26
январь).
С.Чавайн шкежат Мендияров дене йолташла келшымым вескана, 1937 ийыште,
йоҥылыш
ошкыл семын аклен. Но ондакше Леонид Яковлевичым чынжымак ончыл еҥлан,
революционер-просветительлан, тудым "Кӧн верч" ("Кугуяр") драмысе (1929)
тӱҥ геройын,
Леонтий Акимович Кугуярын, прототипшылан налын. Тиде пьесым Марий
драмстудий авторын серен пытарымыж почешак модын ончыктен.

Театрыште — "Ямблат кӱвар", олаште — Чавайн урем

1927 ийыште совет властьын икымше юбилейже лийын — шыжым Октябрь
революцийын луымшо идалыкшым палемденыт. Марий театр тиде кугу пайрем вашеш
модын ончыкташ
"Ямблат кӱвар" деч сайрак вес произведенийым муын огыл. Но репетицийым
тӱҥалме
деч ончыч автор тышке тӧрлатымашым пуртен. Рашрак каласаш гын, ешарен
возен, марий калыклан совет властьын мом пуымыжым кӱчыкын ончыкташ шонен.
"Ямблат кӱварым" тиде ганат кугу куан дене онченыт, возышыланат, модшо-
влакланат
ятыр поро мутым каласеныт.
Чарлаште Октябрь пайрем кузе эртыме нерген газет репортажыште возымо:
"Спектакль пеш келшыш. Калык ӧрын ончен шинчыш. Тыгай марий спектакль але
марте
лийын огыл ыле. Театр кӧргымат пеш чаплын сӱретленыт. Ик кӱчык гына ыле:
театрыште ик марий сӱретат, марла возымашат уке ыле".
"Йошкар кечын" тиде номерыштыжак (1927 ий 13 ноябрь) П.Карповын
(Пӱнчерскийын)
рецензийже лектын:
"...Спектакль ончаш калык шуко миен ыле. Чапле декораций, тошто марий
вургем,
мурымо — ончышо калыклан пеш келшышт.
Модшо-влак чыланат ош вургемым чиеныт, ош теркупшым упшалыныт. Вуйлатыше-
влакын
ош шовырышт ока дене тӱрлымӧ... "Ямблат кӱвар" пьесын мучашыжым ешарыме.
Ямблатым руш тӧра-влак наҥгайымеке, Чавай он ойгырен шога. Тиде жапыште
волгенче
волгалтеш, кӱдырчӧ кӱдырта, пич пычкемыш. Кенета тул волгалтеш. Шеҥгел
пырдыжыште Ленин сӱрет, фабрик-завод койыт. Йошкар тувыран пашазе, лектын,
Октябрь революций пайрем нерген, марий калыкын ончыко кайымыж нерген ойла.
Вара марий рвезе-ӱдыр-влак у мурым, революций мурым, мурат. Чавай он, кидым
нӧлталын, вуйжым
кучен шога.
Тиде ешарымаш пеш келшыш, чонеш логале.
Модшо-влакат пеш сайын келыштарышт. Чавай путырак сайын келыштарыш. Ямблат,
Стапан, тылмач, Мустай, Атавай сайын модыч..."
Умбакыже икмыняр замечанийым ыштымек, рецензент ойжым авторым чапландарыме
мут
дене иктешла:
"Спектакль калыкын шӱмешыже логалын. Пытымеке, калык "Чавайным!" манын
кычкырыш.
"Ямблат кӱвар" пьесым возышо Чавайн туштак ыле. Калык кычкырыме почеш ончык
лекте. Ончаш мийыше калык, утен каен совым кырен, Чавайн йолташым
саламлыш".
Икманаш, рецензий огыл, а моктеммут аршаш. Автор драматургын возымаштыже
нимогай
экшыкым ужын огыл, лач модмаште гына икмыняр тӧрсыр шинчажлан пернен. Но 30-
шо
ийлаште П.Карпов тиде произведенийым йӧршеш вес семын ончаш тӱҥалын.
"Ямблат
кӱвар" нерген фольклор материал пеш сылне, — возен тудо 1935 ийыште, — а
Чавайн
кызытсе шинча дене (Маркс-Ленин-Сталин туныктымо почеш — Г.З.) ончен
огылат, йоҥылышым ыштен". Тидыжым критик повестьым возымо жапын ойыртемже
дене умылтара,
да ты шотышто тудын шонымашыже В.Мухинын ойжо дене тичмашын келшен толеш:
"Чын,
тунам жапшат тугай ыле: нэп ден мендияровщина, сандене йоҥылыш лияш
куштылго
ыле".
Кок талук гыч Карпов эшеат "ончыко тошкалеш" да ВКП(б) Йошкар-Ола горкомлан
1937
ий 2 апрельыште возымо письмаштыже "С.Г.Чавайнын драматургийжым кӱлеш семын
критиковатлыдымылан" шкенжым шылтала да манеш: "Из всего этого видно, что
опираться
на Чавайна нельзы. Если он даже организационно не связан с националистами,
с ним
следует распроститься и чем скорее, тем лучше, а все его труды осветить
марксистско-ленинской критикой".
Ме умылена: "Ямблат кӱвар" нерген уда шонымаш тӱҥ шотышто произведенийым
марксистско-ленинский идеологий кышкарлан келыштараш толашыма гыч шочын.
Айдемын шонымашыже трукышто тӱҥ гычак вашталт шичмылан ӧраш гына кодеш. Ныл
тылзе ончыч партий обком бюролан серыме докладной запискыштыже Прокопий
Карпович
Писатель ушемым вуйлатыма гыч утараш йодын да умбакыже тыге темлен: "Мне
кажется, что председателем Союза должен быть литератор с именем, а у меня
литературного имени нет... Исходя из этих соображений, я выдвигаю на пост
председателя
кандидатуру т. Чавайна".
Теҥгечыже гына Сергей Григорьевичым ушем вуйлатышылан шогалташ ойым пуэн, а
таче
тудым писынрак казаматыш петыраш ӱжеш ("распроститься" манмым моло семын
умылашат ок лий).
20-шо ийла мучаште калыкын да МАО-со властьын "Ямблат кӱвар" повестьым,
писательын чумыр пашажым кӱкшын аклымышт тышечынат пеш раш коеш: 1927 ийысе
премьер
деч вара ик тылзе эртымек, декабрь тӱҥалтыште, Чарла горсовет оласе ик
уремлан
Сергей Григорьевич Чавайнын лӱмжым пуаш пунчалеш. Саде уремже Чехов ден Лев
Толстой уремла коклаште верланен.
А изиш ончычрак, 1926 ийыште, "Ямблат кӱвар" икымше гана савыкталтеш —
Москосо
Центриздат тудым посна книга дене луктеш. Тудо, каласышна, авторын кӱчык
олӹнчылмутшо дене почылтеш. Писательын ты возымыжо тудын шӱм-чон ойжым
умылаш, мом
да кузе каласаш шонымыжым рашемдаш полша. Сергей Чавайнын ойпогыжым 60-шо
ийлаште вич том дене лукмо годым саде ончылмутым повесть пелен вераҥден
огытыл, а
книга мучашке приложений шотеш пуртен шынденыт да тыгодым текстым чотак
"тӧрленыт". Авторын серымыжым тиде "ачалыме" ойшомак дене таҥастарет да вик
шижат:
составитель-влак Чавайным "националистический йоҥылыш" деч утараш шоненыт,
сандене "руш тӧрам" тыглай "тӧрашке", а "марий калыкым" просто калыкыш
савыреныт,
кугезына-влакын шке сын-куным, илыш-йӱла ойыртемым арален кодышаш, шонымо
семын
илышыш верч кучедалмыштым "яндар" классовый вашпижмаш — поян ден незерын
иктевесе ваштареш тавадаҥ шогымышт — семын ончыкташ тӧченыт. Повестьын
текстшым редактироватлыме годымат тыгаяк тӧрлатымашым пуртылмо.
С.Г.Чавайнын ончылмутшо кугу огыл, тудым пӱтынек ончыктена:
"Йыланда ден Чачавийым йӧратыше-влак, Чавай ден Мустай патыр-влакым
пагалыше-влак, мый тендан дене марийын тошто илышыж нерген шукертсек
мутланен омыл. Шуко
марий мый дечем Йыланда, Чачавий илыме верым йодын. Нунылан мый тыге
каласем:
Йыланда ден Чачавий илыме верыште кызыт марий калык огеш иле, вес тӱрлӧ
калык
ила, садлан тудо верым турак ончыктен пуаш йӧсӧ. Йыланда ден Чачавий илыме
верым
Юлын шола могырыштыжо, Озаҥ вӱд велне, кычалаш верештеш. Чавай ден Мустай
илыме
верлам сайынрак ончыкташ лиеш: Морко деч кандаш меҥге ӧрдыжтӧ, Элнет
вӱдыштӧ,
кызыт Мустай вакш уло. Мустай ончычшо Юл воктене (кызытсе Моркыял дене)
илен.
Вара, руш тӧра-влак шыгыремдаш тӱҥалмеке, кызытсе Морко кантон, Йоплан деке
куснен толын. Чавай патырже кызытсе Изи Корамас ял дене, Морко дечын
кечывал йымакыла лу меҥге ӧрдыжтырак, илен. Изи Корамас нурышто кызытат
Чавай олык, Чавай
нӧреп уло. Чавай вӱд йога. Ожнырак Чавай куэрла ыле. Чавай пӱнчын омартажым
мыят
шинчем. Метрий кугыза (Дмитрий Тихонов, 1922 ийыште колен, тудо марий тошто
илыш
нерген мыланем пеш шуко ойлен) Чавайын пӧрт олмыжымат шинча ыле. Изи
Корамас гыч
лектын, чодырашке Пӱнчӧ корно дене кает гын, Сукр-Эҥер (Сухая Речка — Ред.)

мландышке шушаш дене Ямблат кӱвар манме вер уло. Ямблатше Чавайын межнеч
эргыже
улмаш. Ямблат ожно марий калык верч пеш шуко тыршен: марий калыкым руш
кугыжа
деч утараш тӧчен. Утараш йӧн лийын огыл, шкеже веле тӧра кидыш верештын.
Руш
тӧра-влак пеш чот сырымышт дене Ямблатым, кидшым-йолжым ораташ ишкылен,
Москошко
наҥгаеныт. Руш тӧра-влак авырыме годым ямблат чодыра гыч пуым конда улмаш.
Йыр
авыралтмекыже, Ямблат тиде пужо дене, курым-курым мучко лӱмем ынже мондалт
манын, кӱварым ыштен коден".
Марий-влак руш войска дене кеҥеж рӱдын кредалыт. "Кутко виса" толшо вийым
сеҥен
кертде, нуно чакнат, Ямблат нелын сусырга. Шыже велеш тудым, чодырашке имне
дене
пулан толшым, салтак-влак авырат. Кидшым ораташ ишкылаш ямдылалтме годым
Ямблат
йодеш: "Вӱд вес велне, корнышто, пу орвам шога. Тудо пу дене тиде вӱд гоч
изи
кӱварым ыштен кодем: лӱмешем лийже..." Руш тӧра игылт воштылеш: "Ишь чего
захотел! Память о себе!" Туге гынат марий онлан пытартыш шонымыжым шукташ
жапым пуа.
Вараже салтак-влак Ямблатым теве гына ыштыме кӱварже гоч наҥгаят. Ойганен
шоген
кодшо марий-влаклан тудын чеверласыме мутшо солна:
— Марий-калык! Мемнан пашана кӱчымӧ лие! Мый уло чонем дене тылат полшаш
шонышым. Уке, ыш лий: шке веле кугыжан кидышке верештым. "Ямблат калыкым
кугыжан кид
гыч утараш тӧчен" манашда, мыйын лӱмем каласен илашда тиде изи вӱд гоч изи
кӱварым ыштен кодышым. Курым-курым мучко калыклан эрыкым ушештарен шогашыже
"Ямблат
кӱвар" лийже!..
Тыгеракын, чодырасе эҥерын кок сержым ушышо кӱвар —Ямблат нерген шарнымаш,
эрыкым, тудын верч кучедалме геройло жапым ушештарымаш. С.Чавайн умылен:
повестьыште ончыктымо изи вӱд — тыглай эҥер огыл, тиде — илыш эҥер, пагыт
йогын. Сандене
Ямблатын ыштен кодымо кӱвар ик сер гыч весышке огыл, а кугезе саман гыч
колымшо
курымыш, тачысе кечышке шуйналт возын. Сандене ты пу кӱварын образше мемнан

шӱмнам вургыжыкта, кугезына-влакын патырлыкышт нерген, эрык да пиал,
йӧратымаш
да ужмышудымаш нерген, айдеме да пагыт нерген шонкалыкта. Ямблат кӱвар —
марий
чонышко кӱвар.
Октябрь революцийын 10-шо идалыкшым пайремлыме кечылаште "Ямблат кӱвар"
рампа
тулым пытартыш гана ужын — Марий театр тетла тудым нигунамат шынден огыл.
Тыште
кок амалым ончыкташ лиеш. Иктыже — писатель марий труппылан поче-поче
икмыняр
пьесым ("Мӱкш отар", "Илыше вӱд", "Кугуяр", молат) пуэн да ынде театрын
репертуарже нунын кӱшеш пойдаралтын. Кокымшыжо, 1931 "буржуазный
национализм" ваштареш
кучедалмашын икымше толкынжо нӧлталтме да С.Чавайнын ятыр йолташыжым
(В.М.Васильевым, Ф.Е.Егоровым, Л.Я.Мендияровым да молымат) ссылкыш колтымо
деч вара
"Ямблат кӱвар" марий илышым тупела, йоҥылыш ончыктышо произведений радамыш
кужу
жаплан пурен шинчын. Ындыже марий литературышто да театрыште ситыдымаш улмо
нерген шомак тарваныме годым ик еҥат, манаш лиеш, С.Чавайнын тиде
повестьшым ушештарыде коден огыл.
Илен толын, писатель шкежат еҥ-влакын тиде произведенийым вурсен
ойлымыштлан
ӱшанаш да тудым возымым шкенжын йоҥылышыжлан шотлаш тӱҥалын. НКВД кидыш
логалмек
(1937 ий 25 май), Сергей Григорьевич тудо кечынак "Умылтарымашым" рушла
возен да
тушто палемден:
"... !. ий мучко пашам ыштымем годым кок йоҥылышым ыштенам: 1) 1923 ийыште
"Ямблат кӱвар" националистический исторический ойлымашым возенам, тудым
Москошто
1926 ийыште савыктыме да 2) 1927—1928 ийлаште Мендияровын группыж дене
кылым кученам — кок погынымаште лийынам... Тушто ("Ямблат кӱварыште" —
Г.З.) ончыкташ
шоненам, кузе Моско самодержавий восстанийым нӧлталше марий калыкын онжо-
влакым
пытарен... Тиде ойлымашым марий театр сценыш луктын да тудым шке жапыштыже
калыкат, печатят сайын вашлийыныт. Ындыже тиде ойлымаш националистический
шонымашан
манын ойлат. Мый тидым ом отрицатле да ойлымашым угыч савыкташ ом шоно".
("Ончыко", 1997 ий 3-шо номер, 131—132 с.)
А.Асылбаевын "Военный коммунизм жапысе марий литератур" ден "1920—1940
ийласе
марий литературын кушмо корныж нерген обзор" статьялаштыже (нуно,
ушештарена,
С.Чавайным "чарыме" пагытыште возымо да савыктыме улыт) "Йыланда" ден
"Ямблат
кӱварымат", "Автономий" ден "У мландымат", икмыняр молымат чотак вурсымо.
С.Чавайным реабилитироватлыме деч варат марий критик-литературовед-влакын
(К.Васин "История и литература", А.Иванов "Марийская драматургия", молат)
пашаштышт
"Ямблат кӱвар" эртыше пагытым йоҥылыш ончыктышо, социализм саманлан,
марксизмын
класс нерген туныктымыжлан келшен толдымо произведений радамыш пурталтын.
А.Асылбаев "С.Г.Чавайн" монографийыштыже ты повестьым "марий калыкын ожно
годым
йомшо пиалже нерген ойлышо сентиментальный драме" семын акла.
Векат, нине автор-влак чыланат писательым утыждене чот вурсымыштым шижыныт,
умыленыт, но тунам озаланыше идеологий "Ямблат кӱварым" вес семынрак
ончалын аклаш
йӧным пуэн огыл.
Да, Сергей Чавайн тошто годсо марий илышым поэтизироватлен сӱретла,
кугезына-влакым поян да тарзылан ок ойыркале. Тудо ойла: кажне калыклан шке
шонымыж семын
илаш йӧным пуыман. Тидыже вара айдеме тукымын эн ушан еҥже-влакын курымла
мучко
туныктымышт дене, мемнан жапыште ООН-ын пеҥгыдемдыме декларацийлаж дене
келшен
ок тол мо? Тичмашын келшен толеш. Марият эрыкыште илаш шонен да тидын верч
чарныде кучедалын. Но шагал еҥан калыклан ты шонымашке шуаш йӧн лийын огыл
— тудо я
ик, я вес "тӧран" кид йымак верештын. Повестьыште сӱретлыме сарын амалже
нерген
С.Чавайн вик ойла: кугыжа марий калыклан пуымо мутшым пудыртен, сӧрымыж деч
кораҥын. Лач тидыжак Ямблатын кидыш саркуралым кучыктен.
Ямблат эргыжлан Чавай он тыгай сугыньым пуа: "Ямблатем, Ямблатем, мый
тыланет
молым ом ойло, иктым гына каласем: кеч-могай ойгыштат, кеч-могай орлыкыштат
марий улметым ит мондо". Тудыжо вашешта: "Мый марий лӱмем нигунамат ом
шӱктӧ".
Ямблат да патыр чонан моло марий патриот-влак шке лӱмыштым кеч-кунамат
кӱшнӧ кученыт, нимо дене амыртен огытыл.

"Оксам пуэт гын, писатель ала-момат воза"

30-шо ийлаште писательлан могай илыш йыжыҥла гоч эрташ логалме нерген
К.Сануков
"С.Г.Чавайн: пӱрымашын тура савыртышлаже" очеркыштыже ("Ончыко", 1997 ий,
кумшо
номер) радам дене каласкален. Тушеч рашемеш: Сергей Григорьевичым 1931
ийыште
"федералист-влакын делашт" почеш арестоватлен огытыл гынат, тиде жап гыч
ОГПУ—
НКВД тудым эреак шинча ончылно кучен. Шылтыкым поген ситара гын, Марий АССР

НКВД-ын шефше Карачаров Чавайным В.А.Мухин почешак — 1936 ий мучаште але
1937 ий
тӱҥалтыште — петырен шында ыле. Но партий обкомын да облисполкомын
вуйлатышышт,
поснак И.П.Петров, писательлан ӱшаненыт, тудын нерген карген ойлыштмым
кӱлдымашлан, арам муторгажлан шотленыт, сандене Карачаровлан С.Чавайным да
йолташыже-влакым кызытеш "сволочь-влак" манын лӱмдылмӧ дене серлагаш
пернен.
Эше репрессий тӱҥалме деч ондакак Сергей Григорьевичлан шуко кочым-йӧсым
чыташ
логалын. Южгунамже тудым туге игылтын вурсеныт, пуйто тиде — марий калыкын
икымше писательже огыл, а, руш манмыла, мальчик для битья. Тидын шотышто
В.А.Мухин
поснак ойыртемалтын. Чын, тудо сайжымат шагал огыл возен, моктымо мутшымат
шылтен кийыктен огыл, но кокланже писатель ӱмбак туге кержалтын, пуйто
тудын лӱмжым
укешке лукташ тӧчен.
Икмыняр примерым ончалына. 1908 ийыште савыкталтше "Йыландам" В.А.Мухин
1931 ийыште тыге лончыла:
"Сентиментальность, поверхностный психологизм, исторически невяжущиеся
события,
отсутствие социального критерия в рассказе, мелкобуржуазный национализм и
т.д. —
вот отличительные черты произведения... В "Йыланда" мы замечаем классово
враждебный нам социальный критерий. Это же обстоятельство делает
произведение пустоцветом, наполненным дряблым сентиментализмом. Поэтому и
герои его поразительно
пассивны. Поэтому и самый рассказ представляет как бы намалеванную куклу,
которая могла бы быть выставлена (вместо боженьки) для верующих
националистических
элементов мари". Умбакыже критик "Йыландам" марийын вийжым шолдыртышо,
класс шот
дене тушманле произведений семын акла.
Октябрь революций деч лу ий ожно возымым 30-шо ийласе кӱкшыт гыч тыге
лупшен пуаш могай амал лийын? Неужели В.Мухин умылен огыл: С.Чавайн
"Йыландажым" 1931 ийыште воза гын, тудын перож йымач вес тӱрлырак ойлымаш
лектеш ыле.
1931 ийыште С.Чавайнын самырык автор-влаклан ой-каҥаш семын серыме
"Тӱҥалтыш литератур книгаже" лектеш. "Илыш — литератур огыл, — воза тушто
писатель. — Илышыште шукыжо первый ончалмаште раш огыл. Сандене писательын
пашаже — пале огылым
палемдаш, сылне огылым сылнештараш, весе-шамычлан тӱсештарен ончыкташ.
Шинчаш
перныдымым, еҥ шиждымым писатель раш койшым, шӱмеш пернышым ышта. Сандене
сай
писательын возымыжым лудат да сай геройжылан полшымет, осалже дене
кредалмет шуэш".
Ойлыманат огыл, тунам тыгай книга, шке шотан тунемме пособий моткочак
кӱлын. Тудым МААПП-ын пунчалже почеш лукмо. Но ваш-ваш ойлен келшыме
семынак, чыланат тиде изданий ӱмбак кержалтыт. Вурсымо мутыштым каласат
М.Калашниковат, АЛ7Эрыканат, икмыняр молат. Эн чот корштарен, очыни,
В.Мухин перен. Тудын мутшо почеш,
С.Чавайнын ты возымыжо — "белиберда, гнилая интеллигентская дребедень,
которая
претендует на роль общественной воспитательницы", "под флагом литературной
техники... протаскивают в литературоведении буржуазную идеологию". Эше
икмыняр цитата: "Но не будем строги: назовем это явление просто
невежеством"; "основная
ошибка автора в увлечении техникой литературного творчества, а и к тому же
полное незнание им (автором) марксистского литературоведения".
Торжа критикын тыге вурсымыжо С.Чавайнын ойпогыжым 60-шо ийлаште вич том
дене
лукташ ямдылыше-влакымат лӱдыктен, очыни. Молан манаш гын, нуно ты возымым
угыч
савыкташ ӧрыныт да кокымшо том мучаште тыге каласен коденыт: "Тиде книган
текстшым ятыр шонымашыже тоштеммылан лийын огына печатле". А могай
шонымашыже тоштемын да мо шотышто? Лудшылан мужедаш гына кодеш. Тачысе
шинча дене ончен аклаш
гын, шуко моло произведенийымат (да Чавайныным гына огыл) тоштемшылан
шотлаш лиеш.
Тымарте В.Мухин (Сави) писательын посна произведенийлажым пӱсӧ шинчаж дене
лончылен гын, "К вопросам о марийском искусстве, главным образом
художественной литературе" статьяштыже (1934) С.Чавайнын мурпашажым оранек
ончалын акла. Но тиде
ганат уда деч молыжым ок уж.
"Он, несмотря на продолжительную литературную деятельность, чрезвычайно
примитивен до сих пор... Недаром выросшие за последние годы зрители и
читатели заявляют: "Чавайн устарел. Не может идти наравне с эпохой". И
утверждение это в значительной мере правильно. Взять хотя бы последнее его
произведение "Марий рото". В
этом произведениии С.Г.Чавайн настолько фальшив, как, может быть, ни в
каком
другом из своих произведений".
В.Мухинлан ӱшанаш гын, Чавайн — калык илыш дене чак кылдалт шогышо писатель

огыл, а попутчик гына; тудын творчествыже марий сылнымутлан умбакыже кушкаш
негыз лийын ок керт. Сергей Григорьевичын чонжым когарташ тӧчышыла Мухин
вес авторым — М.Шкетаным шинчаорак нӧлта, тудым Чавайнлан ваштареш
шогалтымыла воза:
"Писатель Шкетан — это самое лучшее и крупное имя в нашей литературе". Теве
кузе: критик ик писательым ончык шупшылеш да иканаштак весыжым шижде-годде
шеҥгек
шӱкалеш. "Мы должны помочь товарищу Чавайну, он все же дитя нашей
революции",
"его лепта, внесенная в общую сокровищницу марийского искусства, будет
всегда
отмечена восходящим потомством" малдалеш гынат, ме ужына: тиде статья шыде
приговор семын йоҥга (такше ты возымаште "Это — не приговор над Чавайном"
манме ойымат вашлийына).
В.А.Мухин "писательлан полшаш" кӱлмӧ нерген ойлыштеш, но кӱшнӧ ончыктымо
статьялаштыже тыгай кумыл, тыгай тыршымаш огыт шижалт. Чынжым гын, чыла
тидым критике
манашат ок лий. Тиде — айдемым игылтмаш, лӱмдылтышым тушкымаш, чумыр
пашажым
укешке лукмаш. Санденак дыр С.Чавайн тюрьмаш логалме кечын, 1937 ий 25
майыште,
НКВД-лан серен пуымо запискыштыже вик каласен: "Мухин Владимир — злейший
мой
враг". Санденак дыр "Акпатыр" драмым возымыж годым тӱҥ отрицательный
геройлан
Пекеш Савий лӱмым пуэн (Сави — В.А.Мухинын литературный псевдонимже).
Такше критике, тулечат коч — мут шугынь дене лупшкедылмаш нигӧм ок
куандаре. Но
Чавайн нерген тыге каласаш ок лий. Тудо чын критикым умылен моштен.
Писатель-влакын 1933 ий майысе конференцийыштышт ойлен: "Вурсымылан ӧпкелаш
ок лий. Мыйын
шонымаште, мемнам йӧратат да полшаш шонен вурсат. Тиде сай паша".
А.Г.Эвайнын
(Г.Кармазинын) "Язык гыч язык сулыш" ойлымаш нерген критический заметкыжлан
тыге
вашештен: "Эвайн мыйым ок мокто гынат, тудын мутшылан мый ом ӧпкеле: тудын
мутшо
(рушла ойлымыла) — первый отзыв читателей моего произведения. Але марте
иктат
тиде повесть нерген нимомат возен огыл. Лудшо-шамычем, шкендан
впечатленийдам
теат возыза" ("Йошкар кече", 1921 ий 1 май).
"Пеҥгыде" статьялам савыктымыж деч вара икмыняр жап эртымеке, В.А.Мухин
шкенжым
изиш реабилитироватлен: Сергей Чавайнын сылнымут пашажлан 30 ий темме вашеш
чатка, йоҥгата моктеммурым ("эскизым") возен да "У вий" журналеш печатлен
луктын.
Но юбилейлан кӧра каласыме сӧрал мут писательын чон сусыржым эмлен кертын
огыл.
Лучко ияш улмо жап годсекак ваш палыме, сылнымут йолгорныш иквереш тошкалме
айдемын тынар торжан лупшымыжым мондаш, шӱмыш шыҥен кодшо кочым ӱштыл
кудалташ лиеш мо?
Айста ынде 1937 ийыш куснена.
Тӱжвач ончымаште чылажат сайла чучын, пуйто тургыжланаш нимогай амал лийын
огыл.
1937 ий 6 январьыште Йошкар-Олаште марий йылме шотышто научный конференций
почылтын, тудо 11 январь йотке пашам ыштен. С.Чавайным ВКП(б) обком
секретарь
Н.Н.Сапаев да моло кугу уна дене пырля президиумыш, а вараже пунчал
проектым ямдылыше комиссий радамыш сайленыт. 8 январьыште писатель трибуныш
лектын, йылме
мастарлыклан А.Пушкин деч, марий фольклор деч тунемаш, калык кузе
мутланымым эскерен шогаш темлен. Эрлашыжым заседаний С.Чавайнын
председательствоватлымыж почеш эртен. Докладчик И.А.Борисов (Тыныш Осып) да
икмыняр молат тудын сӧрал, лывырге йылме дене возымыжым палемденыт.
НКВД пуйто йылме конференций петырнымым гына вучен: 11 январьыште чекист-
влак
писательым шке декышт ӱжыктеныт да "Л.Я.Мендияровын вуйлатыме
контрреволюционный
националистический организаций" нерген йодыштыныт. Тиде допросын кузе
эртымыжым
К.Сануков кӱшнӧ ушештарыме очеркыштыже тӱрыс почын ончыктен. Журналеш
савыктыме
протокол гыч коеш: С.Чавайн лу ий ожнысо пашажым, "национальный чоншижмашым

ылыжтышашлан литературный произведенийлам кучылтмыжым" йоҥылышлан,
йӧрдымылан
шотлен.
27 январьыште Писатель ушем правленийын заседанийже эртен. Тушто ныл еҥым
(Олык
Ипайым, Я.Ялкайным, Ш.Булатым, В.Патрашым) СП членыш пуртеныт, лу утла
самырык
авторым членыш кандидатлан налыныт. СП вуйлатыше П.Карповын отчетшым
колыштмек,
правленийын у составшым сайленыт, тушко С.Чавайным, О.Шабдарым,
Н.Игнатьевуым,
П.Карповым да Я.Ялкайным ойыреныт. Тиде жапыште Марий издательстве Сергей
Григорьевичын иктешлыме ойпогыжын тӱҥалтыш томжым лукташ ямдылалтын.
Но вашке чылажат лугыч кӱрылтын. 19—21 мартыште ВКП(б) обкомын калык деч
шолып
погымо (закрытый) пленумжо эртен. Тудо, ЦК-н февраль-мартысе пленумжын
пунчалже
дене келшышын, эл кӧргысӧ тӱрлӧ тушман-влак ваштареш виянрак кучедалме
нерген
йодышым каҥашен. Тыште лийше прений НКВД-ын Чавайн ваштареш чумыраш тӱҥалме

досьежым чотак пойдарен. Тидым умылышашлан икмыняр выступленийым ончал
лекмат
сита.
Ондак теве мом палемден кодыман. Марий АССР исполком председатель И.Петров
1937
ий 26 февральыште ВКП(б) ЦК-шке да Горьковский обкомыш серышымвозен колтен,
кумдан палыме писатель, инженер, туныктышо-влакым, тидын шотыштак
С.Чавайным,
О.Шабдарым, Олык Ипайым, контрреволюционный пашалан арамак титаклымылан
кӧра чот
тургыжланымыж нерген увертарен. Серышын содержанийже вашке партий Марий
обком
бюролан палыме лийын. Тыге 19—21 мартысе шолып пленум Петровым да тудын
"йоҥылыш" заявленийжым каҥашымашке, тӱрлӧ жапыште ыштыме "титакшым"
кычалмашке савырнен. Облисполком вуйлатыше кум лӱмлӧ писательым пыдал возен
гын, пренийыште ойлышо-влак тудын чын огыл улмыжым ончыкташ толашеныт,
тыгодым пӱсӧ шомакыштым эн
ончычак Чавайн ваштареш виктареныт, "тошто" писатель-влак дене вашкерак
чеверласаш да самырык вийлан корным кумданрак почаш ӱжыныт.
Обком бюро член, "Маритранлес" трест вуйлатыше П.И.Андреев: "...Умбакыже
мый марий интеллигенций нерген йодыш дек пӧртылам. Чавайн ала-момат возен
кертеш.
Адакшым пашажлан вич тӱжем теҥге дене тӱлат гын, тудо ала-момат возен
пуа...
Мемнан палыме материал тыге ойла: еҥ-влак контрреволюционный пашам ыштен
шогеныт. Ме нине еҥ-влакын пашашт нерген уло йӱкын, кумдан каласена гын,
марий калык
партийный организацийым ок поддержатле шонеда мо? Чепуха. Мӧҥгешла, тыге
ыштена
гын, у тукым писатель, поэт-влаклан кушкашышт кугу йӧн почылтеш. Арам огыл
ойлат
да возат: мемнан дене самырык писатель-влак уке улыт. Самырык-влаклан
чылаштланат МАО-н 15-ше идалыкшым пайремлымаш келшен огыл. Тидын нерген
писатель-влак
коклаште шуко кутыркалат. Контрреволюционный пашам, эреак совет ваштареш
кайыше
контрреволюционер-влакым (вес семынже, С.Г.Чавайным да молымат — Г.З.)
аралаш
гын, тидыже кугу йоҥылыш лиеш".
ВКП(б) Морко райком секретарь А.Д.Кедрова: "... Теве Чавайным налам. Тыште
ойлат, пуйто тудо шуко воза да тулеч молат. Но вет тидыже Чавайнын совет
властьлан
ӱшанле улмыжым але огеш ончыкто. Мый кызыт ик фактым каласем, тудым мылам
Морко
парторганизацийыште шогышо ик йолташ ойлыш. Йошкар-Олаште МАО-н 15-ше
идалыкшым
пайремлыме годым, Сулимов йолташын (РСФСР Министр-влак Совет председательын
—
Г.З.) выступатлыме жапыште, Чавайн ден Мухин йыгыре шогеныт, а саде
коммунист
нунын шеҥгелнышт лийын. Нуно тыге кутыркаленыт: "Теве кызыт Сулимов ойла да
тудлан совым кырат. А тыште погынышо чыла калык мушкындыжым чумыртен
нӧлталеш гын,
мо лиеш ыле? Тунам Сулимов шеҥгек ончалаш тоштде куржеш ыле". Чыла тидыже,
йолташ-влак, тыглай мутланымаш огыл. Мый тидын нерген Врублевский
йолташланат (партий обкомын ответственный секретарьжылан — Ред.)
увертаренам".
Обком бюро член С.А.Черняков: "...Теве Чавайнымак налына. Мый тудым палем,
пырля
тунемынна. Утыждене моктымо дене тудым локтылыныт; ынде шкеж нерген туге
шонаш
тӱҥалын: "Мый тугай поэт улам, мый дечем сайже нигӧат уке".
ВКП(б) Параньга райком секретарь Шишкин: "... Тыште ойлышт: Чавайнлан 5
тӱжем
теҥгем тӱленыт. Конешне, оксам пуэт гын, маскат кушта. Кызыт те, Иван
Петрович,
тугай писательым муында, тиде писатель совет властьын тушманже лийын гынат,
те
тудлан условийым ыштен шогеда".
Марий книга издательстве директорын алмаштышыже Г.Голубкин: "...Теве
Чавайн, мый
тудым паленам, но Карачаров йолташ мом каласкалыш гын, тидыже, мыйын
шонымаште,
йӧршын вучыдымо. Айдеме 30 ий литератур пашам ышта. Юбилейым палемдыме,
пачерым
пуымо, чыла условийым ыштыме, тудо мемнан деч, шуко еҥ деч, 10 пачаш
сайынрак
ила, туге гынат националистический организацийыште шоген да шога.
Чавайнын юбилейжылан кӧра облисполком тудын возымыжым тичмашын поген
савыктыме
нерген пунчалым луктын ыле. Кок кече ончыч типографий гыч тольыч да ойлат:
ончыл
статьям писынрак ямдылаш да Чавайнын произведенийлажым вашкерак печатлаш
кӱлеш.
Мый ончал лектым, а тушто — "Йыланда" да моло националистический
произведений-влак. Мый пашам чарен шогалтышым. Мыйын шонымаште, ты йодышым
лӱмын ончен лекман
да каҥашыман. Векат, пунчалым (ойпогым савыктыме нерген пунчалым — Г.З.)
шӧрыде
ок лий. Карачаровын увертарымыже деч вара мыйын тыгай шонымаш шочо: ме
делячество дене толашена, политически сокыр улына, шке пакчана деч умбакыже
огына уж...
Факт уло гын, титакан улмыштым шкеат огыл шылте гын, нине еҥ-влакым
чаманышаш
уке, молан манаш гын, тиде шӱйшӧ, тоштемше, тушманле вий нимо уымат ок пу".
ВЛКСМ обком секретарь Г.Микин: "Петров туге ӱшандарынеже, пуйто пӱтынь
национализм Мухин дене гына кылдалтын. Пуйто Мухиным пытарыме дене
национализмат пытен.
Тыге шона да ны Чавайным, ны Олык Ипайым, ны Шабдарым да молымат ок уж".
ВКП(б) обкомын кокымшо секретарьже Н.Сапаев: "...НКВД орган-влак чыла еҥым
огыт
шындыл, буржуазный национализм идей дене илыше да тиде контрреволюцийыште
талын
участвоватлыше еҥ-влакым гына шындылыт. Мый ӱшанем: ме нуным кораҥдена гын,
совет молодежь большевизм корно дене каяш тӱҥалеш... Нуным ӱштыл шуэна гын,
мемнан
МАССР-ыштына социализм чоҥымо пашам утларак писын пеледыкташ корным
эрыктена".
Кум кече шуйнышо пленумым петырыме деч ончыч И.Петровлан эше ик гана мутым
йодаш, справкым пуымо шот дене умылтарен ойлаш логалын. Врублевскийын
докладыштыже
вурсымым да обком член-влакын шудалмыштым шотыш налын, облисполком
председатель
каласен: "Партий ЦК-ш да Горьковский обкомыш возен колтымо заявлениемын
кокымшо
ужашыже 3 пеш кугу политический йоҥылыш" (серышын тиде ужашыштыже Чавайным
да
нимо укелан поктылмо моло лӱмлӧ еҥ-влакым пыдал возен улмаш).
Тиде выступленийыште С.Чавайн нерген тыге каласыме:
"Первый раз, когда тов. Карачаров на бюро обкома партии примерно около 2-х
месяцев тому назад сделал сообщение о националистической контрреволюционной
организации, я на бюро обкома сделал по этому сообщению выступление. Причем
я природу
местной националистической контрреволюционной организации сравнил с
природой украинской националистической контрреволюционной организации,
которая возглавлялась Скрипником... То мое выступление было более или менее
правильное. Но у меня
было сомнение насчет Чавайна. Чавайн — фигура известная. Партия и советская

власть помогли Чавайну подняться как поэту, как писателю, драматургу. Чтобы
поднять Чавайна, присваивалось его имя учебным заведениям. Есть колхозы,
которые
носят его имя.
Более того, у нас есть ходатайство перед правительством, чтобы присвоить
ему
звание заслуженного деятеля искусств. Долго готовились к празднованию
юбилея его
30-летней литературной деятельности, и это празднование провели в прошлом
году.
Многие литературные произведения Чавайна считаются лучшими произведениями в
республике. Вот такие произведения, как "Мӱкш отар", "Акпатыр", "Илыше
вӱд", они не
только художественно, но и идеологически как будто бы не вызывали сомнения
у
нас. Чавайн вращался, если хотите, среди круга руководящих товарищей. Вот
это
мне дало повод усомниться. Я не допускал, что человек так может низко
опуститься
и так маскироваться в течение ряда лет. Я просил Врублевского, чтобы он еще
раз
поставил доклад тов. Карачарова на бюро обкома об этой контрреволюционной
организации, в частности, о Чавайне.Мое сомнение насчет Чавайна усилилось
еще в результате следующих фактов. Насчет альбома я говорил. После этого на
второй день
был Эшкинин Александр, я ему задал вопрос: "Верно ли ты считаешь, что
решили
портрет Чавайна поместить в альбом, если он считается контрреволюционером,
в
альбом, который мы готовим тов. Сталину". Он говорит: "Я не понимаю этого
вопроса". Он сообщил далее, что тов. Врублевский дал задание Эшкинину А.К.,
чтобы он
обеспечил Чавайну гонорар до 1000 рублей в месяц. Меня затем удивило то,
что
когда было изветсно, что Чавайн, Шабдар и Олык Ипай были националисты-
контрреволюционеры, все-таки им было поручено написать письмо тов. Сталину
от имени марийского народа. Кроме того, они находятся на свободе. Все это
вместе взятое является причиной того, что я их взял объективно под
защиту..."
Пленумышто В.М.Васильевым, Г.Г.Кармазиным, М.Шкетаным, Я.А.Эшпайым,
Н.И.ТИшиным
да ятыр молымат вурсен ойлымо мут шергылтын. Тиде "критике" гыч Карачаров
шкаланже кӱлеш ойпидышым тунамак ыштен: шолып каҥашымашым мучашлыме кечын
поэт
Н.С.Мухиным, йылмызе-влак С.Г.Эпиным, Г.Г.Кармазиным казаматыш пуртен
шынденыт.
Тыгай жапыште С.Чавайн "Элнет" романын кокымшо книгажым возен пытараш уло
вийжым
пуэн. 8 апрельыште рукопись йымалан пытартыш точкым шынден.
А эрлашыжым книга кевытлашке приказ толын: С.Чавайнын да Олык Ипайын
книгаштым
ужалымым чарнаш!
Йошкар-Олаште мо лийын шогымо нерген увер Москошко солныде кертын огыл. 15
апрельыште Йоча литератур издательствын национальный сылнымут пӧлкажым
вуйлатыше
Бейлинсон ВКП(б) Марий обкомын культпропотделжым вуйлатышылан секретный
серышым
колтен. Тушто ойлалтын:
"Национальный сектор Детиздата ЦК ВЛКСМ в процессе своей работы связан с
местными кадрами авторов, переводчиков и редакторов.
Нам, как издательству ЦК ВЛКСМ, совершенно необходимо иметь точное
представление
о политическом лице этих людей, привлекая к сотрудничеству ничем не
опороченных,
вполне наших людей.
Из весьма недостоверных источников до нас дошел слух, что марийский поэт
Чавайн
в настоящее время не на свободе.
Убедительная просьба к Вам сообщить нам СРОЧНО, в какой степени это
правдиво,
ибо мы связаны целым рядом договоров с Чавайном и в случае подтверждения
этих
фактов будем поставлены перед необходимостью расторжения с ним (и подобным
ему
людьми) всяческих договоров.
Надеюсь, что поймете серъезность и срочность нашей просьбы и не замедлите с
присылкой ответа".
Конешне, юватылаш жап лийын огыл. Тидлан кӧра Марий обкомын партийный
пропаганде, агитаций да печать пӧлкажым вуйлатыше Кобозов 1937 ий 9 майыште
Бейлинсонлан
увертарен:
"На ваш запрос от 15 ИВ—37 г. сообщаем, что слухи об аресте марийского
поэта
С.Г.Чавайна ни на чем не основаны и он в настоящее время находится на
свободе".
Ынде ме палена: тиде кагазым возымо годым писательлан эрыкыште илашыже
латкуд
кече гына кодын улмаш — 25 майыште тудым арестоватленыт.
Такше Кобозов шкежат С.Чавайным петырен шындаш кӧргӧ чонжо дене тунамак
ямде
лийын. Обком бюролан 1937 ий 19 апрельыште серыме докладной запискыштыже
тиде
партфункционер Сергей Григорьевичым калык тушманыш — буржуазный
националситыш
луктын. А тыгай тамга пеш кугу титаклан шотлалтын. Кобозовын мутшо почеш,
"Союз
советских писателей и его руководство, состоящее из буржуазных
националистов
Карпова, Чавайна, Шабдара, сознательно тормозили дальнейшее развитие
марийской
литературы, отвлекая писателей от освещения вопросов современной жизни,
сами
вставая на путь изысканий в историческом прошлом марийского народа". Ты
докладнойышто умбакыже тыге темлалтеш: ушемын правленийжым шалатен
колтыман, тудын
вуйлатышыжлан контрреволюционный националист кашакым тӱжвак луктын кертше
да Марий писатель организацийым умбакыже укштышаш верч кучедалмашым
вуйлатен сеҥыше
коммунистым шогалтыман.
Да вараже тыгак лийын: ончычсо вуйлатыше-влакым икте кодде арестоватлымек,
пеш
чот катыкемше ушемын председательжылан коммунист В.Патрашым (Петуховым)
шогалтеныт, тудыжо, обкомын кӱштымыж семынак, шкенжын тӱҥ сомылжылан
писатель радамым
тушман-влак деч эрыктымым шотлен...
"Яндарлык" верч тыршыше-влак моло вереат чолгалыкым ончыктылыныт. Историй
С.Чавайн денак кылдалтше тыгай фактым арален коден. 1937 ийыште Корамас
школын туныктышыжо В.М.Михайлов ватыжын шочмо ялыш (лӱмжӧ каласалтын огыл)
унала миен.
Лач саде кечын тышкак С.Чавайн толын улмаш. Тудын урем дене эртымыжым
ужешат,
нимом тыгай-тугайым шоныдымо оньыкува Сергей Григорьевичым ӱжын пурта да
веҥыж
дене пырля чайым йӱаш шында. Ялысе пошкудо кокла гыч ала-кудыжо — эн
"бдительныйже" — тидым пален налеш да туныктышо Михайловын "калык тушман"
дене пырля ик
самовар гыч чайым йӱын шинчымыж нерген роношко уверым пуа. А роножо мом
ышта?
Тудат национализм ваштареш кучедалмаште чолга улмыжым ончыкташ тырша:
Михайловым
паша гыч кожен луктеш, калык тушман лӱмым тушкалтен шында...
Тыгай йӧным кучылтын, Морко роно 1936—1937 тунемме ийыште гына 29 педагогым
"разоблачитлен", но НКВД нунын кокла гыч латшымытшым сулыкдымылан шотлен,
латкок
туныктышым гына "калык тушманыш" лукташ амалым муын.

Марий улат — кеч-куштат марий лий

Кӱшнӧ ме С.Чавайнын "пужлымаштыже", "йоҥылыш корныш" лупшалтмаштыже
Л.Мендияровын зиянле влиянийже нерген В.Мухинын да П.Карповын шомакыштым
ончыктышна. Тыге
возымышт дене нуно коктынат — Сергей Григорьевичым Пушкин дене таҥастарыше
Мухин
да "лӱмлӧ литератор, Писатель ушемым лач тудо вуйлатен кертеш" манше Карпов
—
ончычсо йолташыштым пешак ӱлыкӧ волтен шынденыт. Нунын шомакышт гыч туге
лектеш,
пуйто осал чонан еҥ шке шонымыж семын Чавайным тупела корныш шупшын пуртен
кертын, пуйто писательын шкенжын раш позицийже, илыш умылымашыже лийын
огыл. Тыге
манме, мутат уке, вожшыге-тӱҥжыге йоҥылыш.
Эн ончычак, С.Чавайн историйым, марий калыкын эртыше илышыжым сайын пален,
тудым
шымлаш семинарийыште тунеммыж годымак кыртмен пижын. Эше тунамак самырык
(шкеж
деч варарак тунемаш пурышо) рвезе-влаклан ойлен: "Ныл ий — шуко огыл,
садлан тиде шерге жапым моштен кучылтман. Йылмым лывырташ кӱлешанрак книгам
йӧратен лудман. Пален лийза, марий калык тендан деч кугу полышым вуча.
Калыклан служитлыме
— пеш суапле сомыл" (А.Кидалашевын шарнымашыж гыч).
С.Чавайн семинарист улмыж годымак калыклан служитлаш ямдылалт шушо еҥ —
педагог,
поэт, публицист, мер пашеҥ, чынжымак интеллигент — лийын. Тунамак "Марий
калыкынат шке историйже уло, шке культуржат литературжат лийын кертеш"
манын шонымаш
гыч первый кугу произведенийже — "Йыланда" ойлымаш — шочын. 1921 ийыште
парторганизацийлан возымо анкетыштыже палемден: "Я со школьной скамьи
занимаюсь литературным трудом. Будучи учеником выпускного класса
учительской семинарии и 19
лет от роду, написал марийскую историческую повесть "Йыланда", которая до
сего
времени разошлась в 3-х изданиях".
Тиде произведений дене автор историйым да шочмо калык йӱлам палымыжым гына
огыл,
тыгак пеш тале лирик улмыжым ончыктен. Могай сылне, шӱмеш логалше улыт
Чачавийын
мурыжо-влак! Чавайн марте йӧратымаш, шӱм шижмаш, ваш-ваш кумылаҥмаш нерген
марий
шомак дене кӧ тыге сӧралын каласен моштен? Нигӧат. Чачавийын мурылаштыже
марий
ӱдырын ныжыл, шыма кумылжо кечыла волгалтын почылтеш. Нуным лудын, ме
самырык
шӱмын йӧратен пырткымыжым веле огыл, пӱтынь марий калыкын помыжалташ
тӱҥалмыжым,
у кече вашеш нӧлталтмыжым шижына.
Совет власть жапыште марий калыкын волгыдо кечыш лекмыже, автономийым
налмыже эн
ончычак большевик партийын национальный политикше дене кылдалтын гынат,
тиде йодышым чыла коммунистшак огыл чын умылен. Вуйлатыше органлаште
шинчыше марий огыл
еҥже автономийым лач формально гына умылен, а марийже "национальный
шовинизмлан"
титаклыме деч шекланен коштын. Чыла тидым пален шогышо, шке шинчаж дене
ужшо
С.Чавайн национальный йодыш, национальный политик нерген мом шонымыжым
луктын
каласыде туркен огыл. Да каласен сылнымут образ дене огыл, шке
произведенийысе
геройын шомакше дене огыл. Каласен публицист семын — туран, кокытеланыде,
нимогай условность деч посна. Тидланже "О национальном вопросе" рушла
статьям возен
да "Голос мари" газетеш 1923 ий 11 июльышто савыктен. Лудшо еҥ вигак шижеш:
философ семын абстрактно шонкалымаш огыл писательын кидышкыже ручкам
тушкалтен.
Уке, тиде статья самырык автономный областьыште мо да кузе лийын шогымым
эскерыме гыч шочын.
Тӱҥалтыште автор "Одним из видов угнетения человека человеком является
национальный гент одной (сильнейшей) национальности другой (слабейшей)"
манеш да кугыжан Российыште нородец манме калык-влакым тӱрлӧ семын
шыгыремдымым ушештара.
Самодержавийын торжа политикшылан верчын великодержавный шовинизм чер
тыглай шемер коклаштат вожым колтен: "Горько и больно было слышать, когда
русский мужик,
сам забитый и бесправный, с презрением бросал такому же бесправному
труженику"инородцу" "лопарь", "нехристь" и т.п.
Революций деч варасе жапыш куснымек, Чавайн палемда: ынде Российыште
инородец-влакат, инородческий йодышат уке улыт, но уло национальный йодыш.
Самоопределений принцип дене келшышын, Россий мучко национальный
административный единицылам
ыштыме, чыла национальностьлан икшывым шочмо йылме дене туныкташ, газет-
журналым
лукташ, культурым вияҥдаш йӧным увертарыме. Мутат уке, сылне мутан
деклараций
чоным куандара, но вет тӱҥжӧ суапле цельым шындымаште огыл, а тудым илышыш
кӱрылтде пуртен толмаште. Но ты шотышто паша кӱлын ышталтын огыл. Лач
тидыжак
тургыжландарен РКП членыш кандидат Сергей Чавайным. Такше тудо политикыште
кугу
экшык улмо нерген тура ок ойло, важмалдыкынрак шижтарен воза:
"Разрешение национального вопроса в той или иной автономной области или
республике в той или иной форме и полноте зависит от культурной
подготовленности данной национальности и наличия партийных, советских,
технических и культурных работников. Но главным образом разрешение
национального вопроса зависит от правильного понимания национальной
политики ответственными партийными товарищами".
А вот Ежов гай "ответственный партийный товарищмыт" национальный политикым
умыленжат огытыл да умылашат тыршен огытыл.
1922 ий мучаште Ежов олмеш весе, Иванов, шогалын. Тудлан да кӱшнӧ шинчыше
моло
вуйлатышылан ой-каҥашым пуаш тӧчышӧ семын Чавайн возен:
"Коммунист — интернационалист: для него все нации равны. Но такой ясный
вопрос
многие понимают так, что не должно быть наций или даже их нет для
коммуниста.
Жить среди сотни национальностей и строить из этих наций коммунистическое
здание
Интернационала и говорить, что нет наций, по меньшей мере, легкомысленно".
Нацмен ӱмбак кӱшычын ӱлыкӧ ончымым, тудын культурыжым нужналан, кӱлдымашлан
шотлымым 35 ияш поэт ӱмырыштыжӧ шуко гана ужын да колын, сандене тидын
шотыштат шке
мутшым каласыде коден огыл:
"Всякий народ, на каком бы низком культурном уровне ни стоял, все-таки
имеет какие-нибудь духовные и культурные ценности, которые, будучи влиты в
общечесловеческую культуру, несомненно, принесут пользу всему человечеству.
Нужно создать для всех отсталых народностей условия, чтобы эти ценности как
можно скорее влились в общую сокровищницу человеческой культуры, а сами
народности
сделались равноправными членами великой коммунистической семьи народов".
Тиде возымаштыже поэт мом темлен гын, Марий автономный областьыште ниможат
кӱлын
ышталтын огыл. Автор нацийын кумылжым, йодмашыжым шотыш налде илымым
властьын,
вуйлатыше пашаеҥ-влакын ик тӱҥ ситыдымашышт семын акла да тидын кушко
конден
кертмыжым тура шижтара:
"Передовые, культурные народы должны помочь отсталым народам подняться на
равную
с ними ступень общечеловеческого развития. Это можно достигнуть только
изучив
особенности той или другой национальности. Всякое игнорирование
национальных
особенностей отсталых народностей повлечет за собою еще долгую культурную
их
спячку, физическое вырождение и надолго отдалит время приобщения их к
общечеловеческой культуре и вступления в великую коммунистическую семью
народов всего
мира".
Национальный ойыртемым шотыш налдымаш вес калык гыч лекше еҥ-влак могырым
гына
огыл шижалтын. Шке калыкым умылыдымо, тудын дек тупынь савырныше-влак марий
коклаштат лийыныт. Кузе "Ямблат кӱвар" повестьыште Чавайын кок эргыже,
Васлий ден
Стопан, тынеш пурымек, "Москошто илен, тӧра койышым ончен, марий улмыштлан
ӧкынаш тӱҥалыныт", тугак изишак тунемалше да марий улмыштлан верчын шокшо
верыш пурен шичше еҥ-влак 20-шо ийлаште кугезе вожышт деч тӱвытак торленыт.
Шочмо марий
калыкым пеш чот йӧратыше С.Чавайн тыгай койышым ужмышудымын ончен да у
саманыште
шочшо тиде чер нерген шонымыжым "Образованный улам" манше марий-шамычлан"
статьяштыже луктын каласен. Тиде возымыжо кӱшнӧ ушештарыме "О национальном
вопросе"
статья дене ик жапыштак — 1923 ий кеҥежым савыкталтын. Тунам Сергей
Григорьевич
"Йошкар кече" газетын редакторжылан ыштен. Лач нине статьян ош тӱняш лекме
кечыштым ойырен шогышо жапыште, 18 июньышто, С.Чавайн тудым ты паша гыч
утараш
йодмашым пуа. Ты шонымашыжым писатель вес амал дене (еш илыш, тазалык)
негызла,
туге гынат ме шижына, умылена: тудын чонжылан большевик властьын, РКП Марий
организацийын уверзышт, рупорышт лийын шогымо йӧршынат келшен огыл.
"Образованный улам" манше марий-шамыч нерген возымыжым шкенжын
редактироватлыме
газетеш 5 июльышто печатлыме годым автор тудын йымалан фамилийжымат, иктаж-
могай
алмашлӱмымат шынден огыл. Молан? Кӱшнӧ шинчыше да шочмо калыкын интересшым
мондышо марий тӧра-влакын тиде критиклан кӧра ылыжше шыдыштым шке ӱмбак
налаш писательлан мыняр-гынат лӱдыкшын чучын, очыни. Такше нуныштат ораде
лийын огытыл,
кӧн тыге туран серымыжым садыкгак тогдаеныт.
С.Чавайн шке статьяжым редакцийыш толшо ик серышлан вашмут-отклик семын
чоҥен.
Тудын авторжо, кресаньык эрге, тыгай йодышым шынден: "Молан кугурак
вуйлатыше-влак марла газетым огыт луд, огыт йӧрате?"
Сергей Григорьевич тыгаймытын кӧргӧ чоныштым, шке шотан "философийыштым"
вигак
чараш луктын, тидым левед шогышо сӧрал пӱрдышым ӧрде-лӱдде кораҥден:
"Нуно мӱшкырышт темшашлан верчын ача-аваштым ужалат, эргышт-ӱдырыштым огыт
чамане. Нунын чонышт хамелеон коваште гане улыт: кӱлеш гын, ужаргат,
ошемыт... Революций тӱҥалме годым шукышт "Ме марий огынал" маныт ыле. Марий
область почылтшаш
годым вара чылан марий лийыч. Тунам марий лӱм дене шокшырак верыш пурен
шинчаш
лие".
Шке тукым вожым "мондаш тӱҥалше" еҥ-влакын утыр шукеммышт авторым чот
тургыжландара, чонжым корштара. Нуным, ойлалтеш статьяште, ренегат (шке
шонымашыж деч кораҥше, изменник, отступник — Г.З.) манаш лиеш, тыгай тупела
айдеме марий калыклан зияным руш шовинист дечат шукырак ыштен сеҥа. Автор
тидлан пеҥгыдын ӱшана:
марий вӱр гыч иланыше, марий ал дене кушшо нине ен-влакын чын тӱсышт
садыгак почылтеш да "вашке нуно марий калыклан кӱлдымӧ лийыт", марий калык
нунылан "Налят
лийже!" манын каласа.
А кузе вара Чавайн шкеже — лудын-серен моштыдымо йорло кресаньык эрге —
тыгай
кӱкшытыш нӧлталт кертын, мо тидлан полшен, вий-куатым пуэн?
Унчо рӱдӧ марий школышто тудым туныктышо да вара "Йошкар кече" газетыште
пырля
пашам ыштыше Тихон Ефремов саде 1923 ийыштак Сергей Чавайнын талантшым
пеледыктыше, почылтарыше икмыняр амалым палемден: "1) Элнет вӱд воктен
шочмыжо, 2) 1905
ийыште первый революцийым ужмыжо, 3) мӱндырнӧ, Арал теҥыз дене, вес тӱрлӧ
калык
коклаште, илымыже". Нылымше, ик тӱҥ амал, негыз семын Унчо школым ончыктен:
"Чыла марий школ коклаште рушла туныктымо годымат Унчо школышто марла
книгат, марла
кутырымет, марла лудмет, мурымет, возымет — чыла ыле. Вуйлатышымыт тунам
марла
кузе ойлышашым эн первый шке ончыктен, туныктен, йӧратыктен шогат ыле. Тыге
ыштыме марий рвезын чонжым лывыртен колта, корным почеш, ончык шӱкалеш".
Педагог, поэт, музыкант, этнограф, шӱм-мокш йотке марий патриот Т.Ефремовын
тиде
возымаштыже чылажат чын, илыш дене келшен толшо. Тудо ончычсо тунемшыжым
пеш
сайын пален да ты ой-шомакшым тыге мучашлен: "Нигунам мондыдымо лийже тӱрлӧ
вел
гычын марий калыклан кугу пайдем кондышо Чавайн йолташ!"
Меат тиде мутыш ушнена. Тек тыгак лиеш.

Гельсий ЗАЙНИЕВ.



062798
************************************************************************
6—27

Марий художник Юрий Таныгин

Таныгин Юрий Иванович Марий Эл, Советский районысо Маскародо ялеш 1963 ий
12
майыште шочын. Йоча жапше ялыште тӱҥ шотышто куваважын суртыштыжо эртен.
Моткоч
йӧратен кӱтӱм кӱташ. Советский кыдалаш школым пытарымекыже, 1979 ийыште
ЙошкарОласе художественный училищыш пура. Дипломым налмекыже, кок ий
Оренбург олаште
салтак корным такырта. 1985—1991 ийлаште Москосо да Сенкт-Петербургысо
художественный вузлашке ятыр гана пураш тӧча, но шонымыжо ГКЧП лийме ийыште
веле шукталтеш: Юрий элнан рӱдӧ оласе Полиграфический институтыштыжо (кызыт
Печать университет) тунемаш тӱҥалеш. 1998 ийыште тудым заочно тунем пытара.
Шинчымашым нӧлтымыж жапыштак Ю.Таныгин Советский поселкысо, Ронго селасе
Культур пӧртлаште художник-оформитель семын тырша. Тунамак Советский
поселкысо Пионер пӧртыштӧ изокружокым вӱда (тунемшыже-влак Э.Николаева,
И.Кожевников Йошкар-Оласе художественный училищым тунем лектыныт).
1993 ийыште Юрий Иванович "Кугарня" газет редакцийыш толеш, художник
сомылым
шукта. 1994 ийыште тудлан Олык Ипай лӱмеш кугыжаныш молодежный премийын
лауреатше лӱмым пуат. А ик ий гыч угыч кугу куан: Таныгиным Россий
Федераций художник
ушемыш пуртат. Каласаш кӱлеш, Юрийын Сергей шольыжат — художник, кызыт
М.Шкетан
лӱмеш кугыжаныш театрыште тырша. Светлана шӱжарже гын Йошкар-Оласе
художественный училищым тунем лектын. Москосо вузыш пураш ямдылалтеш.
Ю.Таныгин — ятыр выставкын участникше. Тудын ятыр сӱретше Т.Евсеев лӱмеш
кугыжаныш тоштерыште, районласе музейлаште, тыгак Финляндийыште посна еҥ-
влакын суртыштышт аралалтеш.



062898
************************************************************************
6—28
ТӰМЫР ӰМЫР
Мутшо В.Крыловын
Шӱвыр тосыж дене тӱмыр
Шокталтат чыла вере.
Сӱаныште гын, тудо
Оза гай коеш эре.

Припев:
Тӱмыр, шӱвыр пайрем ӱмыр,
Кушто нуно весела.
Тӱмыр, шӱвыр пайрем ӱмыр,
Тавалташ айда пырля.

Погыналын клубыш калык,
Сценыште — куан пайрем.
Тӱмырзыжӧ кадыргалын,
Кумылжым мыят пайлем.

Припев:

Кӱдырчын гай тӱмыр йӱкшӧ,
Пералтет гын, шергылтеш.
Санденак огеш керт южо,
Чӱчкалташ ӱжде, лектеш.

Припев:

САМЫРЫК ТӰС
Мутшо А.Тимиркаевын.

Кушто коштат, лай мардеж, таче йомын,
Почмо окнаш от ончал.
Угычын кӱрышт илалше йӱд омым,
Самырык тӱс трук конча.
Припев:
Самырык тӱс, самырык тӱс,
Самырык тӱс чоҥешта.
Самырык тӱс самырык тӱс
Шӱлык возеш чонешна.

Самырык тӱс ош пеледыш аркаште
Эр висвис ден мужедеш...
Самырык тӱс, эҥертен ял капкашке,
Корнышко, мӱндырк, лектеш...

Самырык тӱс — коштыргале ал тӱрвӧ,
Шокшын йӱлалтыше тул.
Чоныш мучашдыме, волгыдо, тӱрлӧ,
Илыш гын — теҥыз таул...

КОЖ ВОКТЕНЕ
Мутшо В.Крыловын.
Имньым кужкыжле йолын, тольык унала
Угыч вашкыш, угыч толын
Припев:
Сылне У ийна на.
Кож воктеке чумыралын
Йӱштӧ кугыза.
Тудо У ий пайремлан гын — эн кугу оза.

Чинче-вунчем, пеш сӧралым,
Кожым ужына,
Кид кучалын да муралын,
Йырже пӧрдына.

Припев:

У пиалым, у пиалым
Угыч тыланен,
Ойлена вашла ончалын,
Шокшын саламлен.

Припев:



070198
************************************************************************
7—01

Геннадий КАЛИНКИН

Чевер пызлан кундем

О шочмо вер, чевер пызлан кундем!
Эҥер вӱд йогын — муро йӱк-йӱан...
Пистер укш мучко шӧртньӧ-той пунем.
Мӱй вӱдым пуйто шер теммеш йӱам.

Шолашак пурыш йоҥго кайык йӱк,
Куралме каш ӱмбак ташлен йога.
Кеҥежым ужаталше умыр йӱд
Шара эрвеке ӱжара йолвам.

Да мучко помыжалтше ош куэр,
Тӱза Российым курымла воштат.
Куатше, порылыкшо лай чевер,
Эре мемнан пелен тыгай ош тат.

Чонаҥын чыла лумэҥер

Ош лум чинче толкын гай ыле,
А кызыт шем мушкыш йӧршеш.
Апрель тудым шокшын ӧндале —
Туртеш кечыйол кормыжеш.

Омден лышташнер, чот чымалтын,
Чонаҥын чыла лумэҥер.
Вашке ты кундемыш йомартлын
Пура висвисан кеҥеж эр.

* * *

Шокшо толкын — шыве-шыве,
Тутло ӱпш дене лиям окмак.
Мыйын шӱм пундашкак шыҥыш
Кечыйол пелен кеҥеж йомак.

Вӱд ӱмбалне йӱксӧ тукым,
Але толкын-влакше модылдат.
Серыш лектын, лыкын-лукын
Ал пеледыш тӱрвым йодылдат...

Август! Шыматет тый кечын,
Я юалге уш ден шонкалет.
Каласал-ян: лишыл покшым дечын
Кушко шӱм-чонетым шылтынет?!

* * *

Кеҥежын ӱмыр кӱчык пеш:
Пелед лӧзаҥын шуктыш веле —
Шапалгыш шыжын ӱшыкеш, —
Шем куптыржым ончаш пеш неле.

Шопке лышташ, чылт той окса,
Йӱлен кия оралте валне.
Туржалте, ӱҥышеме сад —
Мардеж да покшым чот логале.

Ну мо, толеш тек шыже жап.
Но шочын-кушмо тӱп сурт-печын
Ок йом чеверже, шокшыжат.
Садлан шӱм тич — июль игече.

* * *

Шыже кид темла олмажым,
Ах, могае тутло еш.
Пуйто пырыс пун копаж ден
Йывышт ошкылын толеш.

Ынде садвечат шӧртняҥын,
Йогышо лышташ — выр-выр.
Тӱтыра эрден шоҥалын
Кундемнажым йырым-йыр.

Тӱлыжгӧ лышташ коклаште
Кече ошо путырак.
Тиде — шыже, той йомакче,
Тевыс, лишнак кутыра.

Рушла гыч В.Осипов-Ярча кусарен.
Волжск ола.



070298
************************************************************************
7—02

Альберт ЛАВРЕНТЬЕВ

Шӱмбел уна

Тый дечет мый шукыжо ом йод,
Шыргыжалын, шинчашкем ончал.
Шӱдырла йӱр пыл шеҥгек ит йом,
Йӧратет гын, кумылет рончал.

Тый дечет мый шукыжо ом нал, —
Шупшалметым огыл гын шотлаш.
Шӱм тулетым ит йӧртӧ пуал,
Вӱдыжӧ корнем тендан Солаш.

Тый дечет вашмутым мый вучем:
Пиалнажым ушена кунам?
Да вучем, кунам, кидет кучен,
Суртышкем кондем шӱмбел унам.

Тӱтыран эрдене

Ош теҥызла
Эр тӱтыра лупшалтын,
Чокан шикшеш
Пӱртӱсын лай "монча".
Колам мый ломыжмым,
А шем ушкалже
Йӱр пыл орала
Вудакан конча...

Йомак сӱрет,
Нимо укес вет уто:
Велалтын мландыш
Шӧр гай тӱтыра.
Авам лӱшта
Ушкалым огыл пуйто,
Меж кӱнчылаж гай
Пылым шӱдыра.

Лектам шаршудыш, —
Йоҥ, йыҥ-йоҥ ваш тӱкныл,
Чыл-чол йолген,
Ший лупс кая велалт.
Пеледыш шыргыжеш,
Мӱй вӱд ден йӱштыл,
Пушеҥге-влак
Пӱжалт лекмек нерат.

У тувыран кожла волгалтын веле,
Куэн ӱп ярымжым мардеж мушкеш, пуна.
Кугезе мланде
Ю шӱлыш-парже дене
Пӱртӱсым шокшо
Ял "мончаш" пурта.

Руслан ден Людмила

Ӱдырем ден эргымлан

Кайык иге семын
Койыда те коктын
Кумылзак аван
Лай шулдыржо пелен.
Кушкыда йӱд-кече,
Йодыш мутым шоктын,
Шке лӱмдан кушечшым
Налыда пален.

Налыда пален...
Мом огыда те пале?
Шинчымаш олаште
Туныктат тидлан.
Первый ошкылдам
Тӱҥалында вел але,
Шошо пагытла
Элна вуча тендам.

Тыланда верч ме
Она чамане вийым,
Вот нӧлтеш эр кече
Лач тендан лӱмеш.
Илыме шуэш тыгела
Шӱдӧ ийым,
Тек эре пеледше
Мландына лиеш.

Шке ача-ава ден
Вычыматыл модмо
Кумылда, шочшем-влак,
Ынже куштыраҥ.
Шочмо йылмынам
Тыгак те ида мондо,
Тудын пӱрымаш ден
Лийза шулдыран.

Илыза келшен
Руслан, Людмила семын,
Шочмо мландынам
Авала чот саклен,
Колыштса пӱртӱсын
Поро, ныжыл семым,
Вет мыят тушан
Йӱк-оҥгырем сакем.

...Пушкинын геройжо-влак
Эре улыт лишыл,
Тыланда йомакшым
Илышыш пурташ.
Мужедшаш уке вет
Ӱмыр корнын викшым,
Вашлиеш пиал —
Шолаш кай, кеч пурлаш.

Элнет

Муремын семже тый улат, Элнет,
Йӱкан ик оҥгырет лийнем мый таче.
Муремын мутшо тый улат, Элнет,
Мурызыжо — Морко ӱдыр-каче.

Шӱмбел таҥем гай тый улат, Элнет,
Тугай шыма, мотор — тӱнялан икте.
Пиал корнем кылдалтын пеленет,
Мом ойлышна, тый весылан от викте.

Йомак пыжаш гай куэран серет.
А йогынетше — венчаялтме корно.
Пеледыш тӱр гай сылне олыкет,
Кавасе шӱдыр — шӱдӧ тулан олно.

Ош телым канде чуриет ужам,
Ончен таҥемын шонанпыл гай тӱржым.
Чолга койышетым пеленем шижам,
Йыштак шупшалын ӱжара гай тӱрвым.

Пошкудо ял таҥем гай тый улат.
Тугай шыма, мотор, тӱнялан икте.
Эн лишыл еҥла ӱшанем тылат,
Мом ойлымем тый весылан от викте.

Муремын семже тый улат, Элнет,
Йӱкан ик оҥгырет лийнем мый таче.
Муремын мутшо тый улат, Элнет,
Мурызыжо — Морко ӱдыр-каче.

Кумыл шонанпыл

Кеҥеж йӱд — чонлан келшыше муро гай кӱчык,
Шӱмбелемын письмаж гаяк лишыл пешак.
Мӧҥгӧ велне — тул кайыкын пунжо ден оптымо кӱпчык,
Элнет толкын ӱмбалне ший тылзын шаралме тӧшак.

Шочмо ял кана канде леведыш йымалне,
А йӱд омыжо тудын ньоган гай ласка,
Шыргыжалмыж еда чарналтем.
Шуэш кидышке налме,
Ончышт тек куанен —
Вот мемнан тыныс илыш саска!

Мый эре кеч-куштат улам тудын пеленже.
Эргыжла мутланем, шӱмым почын тудлан.
Эргыжлак куанем, куанат гын авам ден элемже,
Нунылан кумылем, чон мутем, шошо кече тулан.

Пелештат иктаж ойым — колам мый тора гыч,
Ялыштем ик куэ ваштареш шогалам.
Ой, кузе чот ыҥлем вес пушеҥге, вес кушкыл кокла гыч
Лачак тудын, чӱч лийын, вуй савыме койыш-йӱлам.

Ӱдыр суртын окнажла кӱтем мӱндыр тылзым,
Пуйто шерге айдемын ончалмыжым таче вучем.
...Шулдыран шонымаш авалтен, тудын чоткыдо кылже
Огеш кой, но ӱшанле йолташла кидемым кучен.

Йӱкан оҥгырем

Ойлат, кайык толмым чарна гын,
Садер ӱмыр лугыч кошка.
Кертеш пӱртӱсна ялт чараҥын,
Лыжга марий сем деч посна.

Элнет воктен кажне пушеҥгын
Лышташыж еда кумылна.
Кӱсле кыл гай вичкыж укшерым,
Гармонь йӱк ден вӱдылынна.

Сер мучко пеледын тич ландыш,
Ала ош йолван марий тӱр.
Налат гын, эр лупс гаяк мландыш
Кидет гыч велеш муро йӱр.

Шыман ниялтем мый укшерым,
Йоҥгалт кая, семым шавен.
Таҥем пуйто урзо тич шерым
Тылзан памаш корныш шарен.

Мландемым оҥайсырла койын,
Ом тырше мокташ оҥ кырен.
Шаршудо йотке тудо мыйын,
Ший муро йӱкан оҥгырем.



070498
************************************************************************
7—04

"Команмелна" конкурсыш

Анатолий МОКЕЕВ

Модыш

Ял илыш гыч сценке

Ольош ден Илюш вашлийыныт.

Илюш. Салам, Ольош!
Ольош. А-а, привет, Илюш!
Илюш. Шого, шого! Мо тиде тыйын?
Ольош. Кушто?
Илюш. Копаштет.
Ольош. А, так.
Илюш. Кузе туге — так? Ончыкто кызытак! Мом удыркаленат копашкет? Молан
шылтет? Ончыкто, ончыкто!
Ольош. Да палиндром тиде. Колынат тыгайым?
Илюш. Кузе, кузе?
Ольош. Па-лин-дром! Палет?
Илюш. Палижым палем. Дромжо... Тиде космодром, аэродром, ипподром семын мо?

Дром — тиде ала-могай кугу пасум ончыкта дыр? Палин кудывечыжым сӱретленат
мо?
Планжым. Чынак, кугу тудо: кеч имне дене кудалышт, кеч — самолетшымак огыл
гын —
вертолетым шынде. Палышым?
Ольош. Уке.
Илюш. А-а, очыни, шӧртньӧ шылтыме верым сӱретленат? Садланак ынет ончыкто?
Айда коктын кычалына? Вашкерак муына. А шӧртньым — лош!
Ольош. Да уке! Нимогай сӱрет, план огыл. Тиде — мут модыш. Кузе тылат
умылтараш гала?.. Ну, налына, мутлан, ачам. Колышт: а-ч-а. Ончычат "ача",
шеҥгечат
"ача".
Илюш. Ну дык, ончыч ача гын, шеҥгечше кӧ эше лийын кертеш?
Ольош. Шыч умыло: мый мутшым манам. Кеч тышеч луд, кеч тушеч — икгаяк.
Илюш. А-а! Тыгак манам ыле: кеч шола гыч пурлашке луд, кеч мӧҥгешла. Ну, мо

вара?
Ольош. Вот тыгай мутым але ойым палиндром маныт. Ынде умылышыч?
Илюш. А мом тыште умылашыже? Кӱлеш — чечасак муын пуэм?
Ольош. Давай, тӧчен ончо.
Илюш. Та-ак, мутлан... ава! Тыгежат — "ава", мӧҥгешлажат — "ава". Чын?
Ольош. Вот-вот. Тиде — палиндром.
Илюш. Э-э, тыгайжым мыят тылат шӱдӧ дене муам! Опто парнятым, шотло: ача
(йӧра, тиде тыйын лийже), ава (ынде мыйын тӱҥале), ака, кока, коча,
шурин...
Ольош. Эй, шого, шого! Вот чымыкта! Могай эше шурин?
Илюш. Тыйже ынде мыйын шуринемат от пале мо, Геням?
Ольош. Геням палем! Но причем тудыжо? "Шурин!" Луд мӧҥгешлаже! Мо лектеш?
Илюш. Мӧҥгешлаже?.. "Нируш" лиеш ала-мо.
Ольош. Ну вот! Мо тугай вара "Нируш"?
Илюш. Ой, дык чыла чын! Геняже, шке палет, ни марий, ни руш. Пешак чын!
Ольош. Уке! Нине кок мутшым пырля ушет гын веле, палиндром лиеш. Тыге,
мутлан: шурин — нируш. Але мӧҥгешла: нируш — шурин. А тидыже — умылаш
лийдыме.
Смыслже уке, умылет?
Илюш. Йӧра, йӧра! Мыйже вет эше тӱҥалам веле. Шкеже мом вара пешак тугайым
копашкет удыренат? Ончыкто ынде.
Ольош. О-о, мыйын пеш чапле палиндром!
Илюш. Ончычак ит моктане, ончыкто лучо. Могайжым мый вара ойлем.
Ольош. На, шке луд.
Илюш (лудеш). "Ош арака — карашо". Так, мӧҥгешлаже: "Ош арака — карашо".
Вара
тидым копатым амыртыл возенат? Тыгайжым мый тугакат шарнем ыле! Ош аракан
карашожым кӧ ок пале?
Ольош. Да мый шканем огыл, еҥлан ончыкташ. Вет чыланжак уш дене тышечат-
тушечат лудын огыт керт.
Илюш. Ойло, ойло ынде... Пеш моктанышыч вет, а вет тыйынат... Кузе
маньыч?..
Мут модышет — ни руш, ни марий.
Ольош. Дык кушто чылт марлажым муат? Кум мутан вет! Кая, кая!
Илюш. Укеште кая тудо... "Ош арака — карашо"... Шого, мыят кычал ончем. Ошо
—
сай. Туге. "Шолтымет" — мӧҥгешлаже: "темыт лош". Вот! "Шолтымет — темыт
лош!" А?
Чапле вет?
Ольош. Можо вара чапле? Кузе умылашыже: "темыт лош"?
Илюш. Тугак умыло: йӱыт — лош, темыт... коктынат. Пешак чапле! Тыйын дечат
сайрак. Тыйын: "ошо — карашо". Карашо-то карашо, да кушто? Укес! А шолтымет
—
на! А тӱҥжӧ — темыт!
Ольош. Уке, ок келше мылам. Ала-можо уло, но ала-можо ок сите... Шого, а мо

ме эре йӱмӧ нерген кутырен?
Илюш. Шке тӱҥал пуэнат! А такшым, мыланнаже мо нерген эше шонаш кодеш?
Пашам
огыт ыштыкте: то тиде уке, то тудо уке, маныт. Вет, кушто йӱаш муаш, шонет
але
модат: кӧ карт дене, кӧ, тыйынла, мут дене... Йӱмӧ нерген шерым темыш,
манат?
Айда, тугеже, кочмо нерген шонена. Та-ак, изишак пу-ян шоналташ... А теве:
коч
чок! Але: чок коч! Аха! Ынде мом манат?
Ольош. Ну, тиде эше, манмыла, туда-сюда. Но тыштат чынракше "чот коч"
манман.
Илюш. Тылат нигузе от келыштаре! Шкеже "карашо" деч молым нимомат эше шыч
каласе.
Ольош. Кочмо нерген мо? Пожалысте: "Тылат шоктамат кошталыт".
Илюш (тӱрвыжым тарватылын). Да, мӧҥгешлажат тугак. Но садак чын огыл!
Ольош. Мо чын огыл?
Илюш. Ниможат. Кӧ мылам шоктам кошталын? Тый ужынат иктаж-кунам?
Ольош. Тидыже вет тыйын нергенет огыт!
Илюш. Кузе мыйын нергенем огыл? "Тылат" манатыс! Мый дечем молыжо нигӧат
укес. Ончо, нигӧ уке.
Ольош. Ну и мо? Умылет, тиде — ой гына! Нигӧ нерген огыл, просто ой. О-ой!
Илюш. "Ой, ой!" Азам ыштет теве! Ой. Ой... Шого, шого... "Ой, ок-на гыч...
чыган ко-йо"... Оп-па! Могай чесле ойым муым, а? "Ой, окна гыч чыган койо!"
Вот
тыгайжым мыят, ручкам лиеш гын, копашкем возенак шындем ыле.
Ольош. Да-а, тидыже, чынак, мотор! Молоток! Ну, кузе? Модышем келшыш?
Илюш. Уке, пешыжак огыл.
Ольош. Мо тугай?
Илюш. Вуйдорыкемат теве-теве шолаш пура ала-мо. Пеш чот вуйым пудыратылман.

Окмак лият! Лучо пӧръеҥ тӱшкаш каем: карт дене модаш. Иктаж гана "окмак"
лиям
лучо.
Ольош. Иктак огыл мо тылатше: тушто модын, окмак лияш але теве тыге,
шонкален?
Илюш. Туштыжо вет чын дене огыл. А тыйын модышет... Товат, школышто экзамен

годымат вуем тынар луген омыл дыр. Каем.
Ольош. Ну, ну. Ала оксала модаш тӱҥалат, оксамат нал шапашлан.
Илюш. Ай, кушто оксаже? Ялыште кӧн тудо уло? (Каяш тӱҥалеш, кенета
шогалеш.)
Шого, кузе маньыч? "Нал шапашлан..." Да вет тидат мӧҥгешла тыгак лудалтеш!
Ольош (тӱрвыжым тарватылын). Чынакыс! Да тый ындыжым чылт компӱтыр гаяк
вашке муаш тӱҥальычыс!
Илюш. Ну, первыяк, компӱтыр огыл, а компьютер.
Ольош. Мый вет марлаже ойлышым.
Илюш. Марлажат — компьютер! Нечыве кажне йот мутым марлаҥдаш. Тунемында!
Ольош. А шкеже, шкеже!
Илюш. Мо — шкеже?
Ольош. "Нечыве" малдалеш! "Не чыве" гын, "агытан" маншаш.
Илюш. А-а, кая коклаште! Палет, Ольош, картет-кереметет, айда ручкам,
кагазым
налына да, иктаж-куш пурен шинчынак, мут модышетым шонаш тӱҥалына. Она керт
мо?
Мый гын ынде кажне шомакым уш дене тышечат-тушечат лудаш тӱҥальым аман.
Пуйто
ала-могай черым пижыктен пуышыч.
Ольош. Нимат огыл! Тиде чер дене коленак от колто. Вуй-ушет пӱсемеш гын,
шканетак веле пайдаже.
Илюш. Ынде тый ман! Пашам ыштен огыл гын, модын, шкалан пайдам ышташ веле
кодын. Толын вет илышат! Чынже денак, "Илыш — модыш, пеледыш!"
Ольош. Шӱкшӧ кӧршӧк леведыш!..
Илюш. Да, леведыш... Шого, шого!.. Ле-ве-дыш — шы-де-вел. "Шыде веле —
леведыш!" Адак лекте! Тыгат, тугат икгай лудалтеш. Йырваш модыш! Ӧрат веле!
Ольош. Ну, мом ыштена? Каена мо?
Илюш. Каена, каена. Вара "продукцийнажым" кушко чыкена? Ужалаш — иктат ок
нал
дыр.
Ольош. А мо, ужалашат лиеш. Газетыш возен колтена: тек молат палат. А
мыланна — гонорар!
Илюш. Гонорар! Ынде тудын дене пойынет ала? А такшым, тыршымына арам ынже
лий
манын, колташат лиеш. Айда, модына, тугеже: кычал ончена.
Ольош. Да тыйын гай вуй дене тачак иктаж шӱдӧ нарыжым муына! Пешак кертат!
Кайышна.

Каяш тарванат.

Илюш (ошкылшыжла). Тугеже, палиндром, манат? Да-а... А вет эше тыгай оҥайым

палет? (Ала-мом пеш умылтара.)

Мучаш.



070598
************************************************************************
7—05
"Ончыкын" фотоальбомжо

"Эрвел", лӱметым сулышыч, ракмат...
"Эрвел" — тыге маналтеш Башкортостаныште кумдан палыме калык куштымаш
ансамбль.
Тудо Мишкан районысо культур пӧрт пелен пашам ышта. Кодшо кеҥежым коллектив
шке
историйыштыже чапле страницым серен — кечан Италийыш миен коштын. Да лийын
тушто
ныл-вич кече огыл, а тылзе чоло. Журналын отдел редакторжо Гельсий Зайниев
"Эрвелын" касвел корныж нерген каласкалаш ансамбльын художественный
вуйлатышыже,
Россий Федераций да Башкортостан культурын заслуженный пашаеҥже Яныбай
Янгубаев
деч йодын.

— Ончыч ансамбльын историйже, кушмо корныж дене кӱчыкын палдараш кӱлеш,
шонем,—
каласен. Я.Янгубаев.— Тудо шукертак, кудлымшо ийлаште, шочын, шке
радамышкыже
кушташ йӧратыше рвезе ден ӱдыр-влакым чумырен. 1967 ийыште ансамбльлан
"калык
коллектив" лӱмым пуымо. Тудо ийынак Куйбышев (кызыт Самара) олаште эртыше
всероссийский фестивальыште лауреат лӱмым сеҥен налме.
— А тый шкеже кунамсек ты коллективым вуйлатет? Тӱҥалтыш годсекак мо?
— Уке. Мыйым ты пашашке 1969 ийыште шогалтышт. Тунам лачак Стерлитамак
оласе
культпросветучилищым тунем пытарен тольым. Вараже, паша деч ойырлыдеак,
Челябинскысе культур институтышто тунемым, дипломым нальым. А такше культур
дене 1963
ий годсекак кылдалтынам: тудо ийыште шочмо Корак ялыштем клуб вуйлатышылан
ышташ
тӱҥальым. Тидлан тений 35 ий темеш. Культур паша чон куаным гына огыл, еш
пиалымат конден, манаш лиеш. Вет ватем дене ансамбльыштак палыме лийынам.
Тудат, Ирсай ял ӱдыр, кушташ коштеш ыле. Кок ӱдырым ончен куштенна.
Коктынат ача-авашт
семынак кушташ йӧратат. Кугуракше, Юля, марлан лектын да ынде ансамбльыш ок

кошт. Алена шӱжарже кызыт лач куштен-мурен коштшаш ийготшо. Медучилищым
тунем
пытаренат, Йылыш ялыште пашам ышта. Италийыш тудат миен ыле. Конешне, тыгай
пиал
логалмылан моткоч йывыртен.
— Тиде пиалже-рыскалже тендан дек кузе, могай корно дене толын?
— 1994 ийыште Уфаште Кумшо тӱнямбал фольклор фестиваль эртыш, тушко тӱрлӧ
эл
(Италий, Китай, Даний, Швеций, Украина да т.м.) гыч 28 коллектив толын ыле.
"Эрвелна" тунам Гран-прим — хрусталь самоварым — сеҥен нале. Италийыш
мемнам тиде
шерге призын озаж семын ӱжыныт ыле. Туштыжо 31 июль гыч 4 август марте ХИХ
Тӱнямбал фольклор фестиваль эртаралтын, ты пайремын лӱмжӧ — "Валле ди
Комино",
тӱҥ организаторжо — Лучиана Сарда. Тудак мемнам Нефтекамск оласе
"Содружество"
тӱнямбал культур центр гоч кычал муын да шке элышкыже унала ӱжын. Тау
центрын
директоржо Владимир Константинович Юринлан, тудо мыланна кертмыж семын
полшен,
Италийыш мемнан дене пырля коштын толаш кусарышым муын.
— А мынярын миен коштында?
— Делегацийыште 22 еҥ ыле, кугуракна — район администраций вуйлатышын
алмаштышыже Виталий Михайлович Андреев. Кусарыше ден вуйлатыше деч молыжо —
куштышо ден
шоктышо-влак. Нунын коклаште латшым еҥже — марий. Тышеч южышт культур
пашаеҥ
улыт. Мутлан, Виталий Апсаликов — РДК директор, Дмитрий Шамыков — РДК-н
художественный вуйлатышыже, Марина Михайлова — автоклубын методистше,
Геннадий Иксанов
— "Эрвелын" баянистше. Вес баянистна, Нагим Бабичев, РДК-ште методистлан
ышта,
тудлан Башкортостан культурын заслуженный пашаеҥже лӱмым пуымо. Кумшо
музиканчына, Аслямов йолташ,— автоклубын вуйлатышыже. Моло вере пашам
ыштыше ӱшанле таҥна-влакат ятырын улыт. Тиде — социально аралымаш отделын
водительже Анатолий Килинбаев, налог инспекцийын инспекторжо Геннадий
Кусюкбаев, райпон кугурак ревизоржо Любовь Байгазова, райцентрысе икымше
кыдалаш школын лаборантше Клим Яныбаев да молат. Южышт, мутлан, Марина
Ишмурзина ден Ирина Ямалдинова, але школыш
гына коштыт, но кушташ пешак кертыт. Эсогыл ӧрдыж верыш тунемаш
кайымекыштат,
рвезе ден ӱдыр-влак ансамбль деч огыт ойырло. Теве Вероника Шаркаева
Бирскысе
пединститутышто, В.Бикбулатов Уфасе финанс колледжыште шинчымашым нӧлтат,
но тачат мемнан радамыште улыт, Италийышкат мийышт. Тидымак каласаш лиеш
Стерлитамакысе культпросветтехникумышто тунемше Ирина Имаева нерген.
Искусствым йӧратыше
тыгай еҥ-влаклан кӧра "Эрвел" шочын, кушкын, вияҥын да тачат калыкым
куандарен
шога. Нунылан таум гына ойлыман.
— Йот элыш миен коштмыда могай шарнымашым коден? Тыглай селасе
самодеятельный
ансамбльлан Европыш, цивилизованный манме Италийыш, Леонардо да Винчи ден
Петраркан, Софи Лорен ден Лучано Павароттин элышкышт, миен толаш — манаш
веле. Тыгай пиал профессиональный коллективланат пеш шуэн логалеш. А те,
"Эрвелзе-влак",
касвелыш шкаланда корным почын кертында. Тидым ышташ эн ончычак, конешне,
шкендан мастарлыкда, творческий кӱкшытда полшен. Но мӱндыр верыш лектын
каяш тиде
гына ок сите вет...
— Да, тыгай корныш лекташ эн первыяк окса кӱлеш. Тау республикын
правительствыжлан, президент Рахимовлан. Тау район администраций вуйлатыше
Аптулмановлан. Италийыш мияш ӱжмашым налмекына, Алексей Аптулманович Уфашке
кудале, тушто президент дене вашлийын. Мутланымаш арам лийын огыл — мыланна
100 миллион теҥгем ойырышт. Ме марий коллектив улына, но чыла вереат
коштынна кок флаг дене — Российын
да Башкортостанын. Концертлаштына кок гимн йоҥген — Российын да
Башкортостанын.
Италийыште огыт пале, мо тугай Башкортостан да кушто тудо верланен. А марий
калык нергенже ойлыманат огыл. Но ме изишак палдарен кодышна шкенан
культурына,
искусствына, чиемна, койышна дене. Италийын рӱдыжӧ — Рим, а Римыште
тӱнямбал католизмын рӱдыжӧ Ватикан верланен. Мемнан чимарий (язычник)
улмынам пален нальычат, у йолташна-влак ӧрмалген йодыштыч: "Кузе те акрет
годсо тиде йӱлам арален
коден кертында?" Шарнем, ола мучко экскурсий дене коштмо годым черкыш
пуртышт.
Туштыжо кажне ансамбль юмым моктымо мурым муралтен ончыктышаш ыле. А
мемнан, марий-влакын, тыгай мурына укес. Мом ышташ? Тунам мылам "Кугезе
сем" куштымаш гыч
ик ужашым модын ончыкташ логале: карт семын сукалтен шинчын, кок кидем кава
дек
нӧлталын, юмылан кумалам, калыклан поло илышым, рыскалым, тазалыкым,
тыныслыкым,
кинде перкем йодам...
Корнына чынак кужун шуйныш. Мишкан гыч лектын кайышна 26 июльышто. Кумшешым
Москваште самолетыш шинчна да 3 шагатат 40 минут гыч Римыш миен шуна.
Тушечын автобус дене Альвита олашке наҥгайышт. Каласаш кӱлеш, оза-влак,
мемнам вашлиймеке,
чыла роскотым шке ӱмбакышт нальыч: кочмылан, гостиницыште илымылан, машина
дене
кудалыштмылан, турист семын ончен коштмылан ик лирымат, ырымат тӱлен
огынал.
Фестивальыш куд эл гыч толыныт ыле. Мемнан деч посна лийыныт Индонезий,
Алжир,
Франций, да Белоруссий гыч. Икымше кечын шке шотан презентаций эртаралте:
кажне
ансамбль лу минуташ программым ончыктыш, да сценыш эн ончыч лекташ пиал
мыланна
логале. А чумыр программыштына латшым номер ыле. Конешне, чылажат марла.
Лӱмышт
дене ойлаш гын, тыге маналтыт: "Кугезе сем", "Тулартымаш", "Тывырдык",
"Кастене
ял мучаште", "Лайык-луйык", "Эрвел модыш", "Латкокыт", "Кӱварыште", "Тулар
ден
тулаче" да тулеч молат.
— Кузе вара вашлийыч тушто марий куштымаш-влакым?
— Ом моктане, пеш сайын вашлийыч, совым рӱж кырышт, уэш-пачаш лекташ йодыч.
Теве
"Тывырдикым" кумытын куштена: мый, Апсаликов да Шамыков. Куштымашын пелыж
гычак
сем почеш совым кыраш тӱҥалыт да сцене гыч каен йоммешкына рашкалтарат ыле.
Мом
ойлаш, тӱрлыжымат ужшо итальянец-влаклан мемнан программыште чылажат у
лийын:
семжат, тавалтымыжат, вургемжат, чурий тӱснат, кап-кылым модыктымынат. Ме
тӱрлӧ
куштымашыш тӱрлӧ чием дене лектынна, сандене кулис шеҥгелне пеш вашкен
вашталтылаш кӱлын. Южо куштымашлан вынер ыштыр дене йыдалым пидаш логалын.
А ыштыр ден
йыдалже итальянецлан гына огыл, мемнан элысе самырык-влакланат экзотика
шотеш
гына кодыныт. Ыштыр ден йыдалым пидаш ӱдыр-влакым ансамбльыште туныктенна.
"Эрвелыш" толмешкышт нуно шыҥашовычымат (шымакшым) пален огытыл. А вет
куштызына-влаклан нине тошто чиемым палыман гына огыл, а сайын чиен (пидын)
моштыман. Италийыште мемнан чиемнам пеш ончыштыч, поснак йыдал ӧрыктарен —
тыгай йолчиемым
поян капиталист эл огешат пале улмаш.
— Те Италийыш кеҥеж рӱдын, манаш лиеш, миенда. Очыни, шокшо ыле. Да шокшо
лийын
эше творчество шотыштат. Тӱнямбал фестиваль ласкан кошташ йӧным ок пу
докан.
— Да, игечыже пешак шокшо ыле. Пӱжвӱд чотак йогыш. Но фестиваль таҥасымаш
шотан
огыл ыле. Призовой верлам, дипломант-шамычым палемдылын огытыл. Тӱҥ корно
тыгай
лийын: тек кажне коллектив шке усталыкшым, национальный сынжым тичмашын
ончыкта.
Чыла ансамбльлан приз олмеш шарнымашан пӧлекым — сувенирым пуэныт, тушан
фестивальын лӱмжӧ, кушто да кунам эртаралтмыже сералтын. Ме чылаже вич
тыгай пӧлекым
— шарныктышым кондышна.
— Мыят тудымак йоднем ыле: кузе ты арня утларак жаплан каенда да тылзе наре
йот
элыште "йомын коштында"?
— Альвита олашке фольклор искусство пайремым ончаш тыгай фестивальым вес
вере
эртараш ямдылалтше еҥ-влак толыныт улмаш. Нуно мемнан куштымынам ужыныт да
оҥайлан, сӧраллан шотленыт. Шке декышт ӱжаш тӱҥальыч. Келшаш перныш. Тыге
Роковиви
олашке кудална. Тушто выступатлымеке, адак вес верыш ӱжын наҥгайышт.
Ойленна
такше: "Ме уже билетым налынна, Италийыште илаш визын срокшо пыта, тетла
тышан
кодын огына керт". Нуно маныныт: "Те эше ик жаплан кодаш, выступатлаш
кӧнымыда
нерген гына каласыза. Билет да виза шотышто чылажымат шке тӧрлена, ида
тургыжлане". Ме пешыжак ышна сӧрвалтаре — поче-поче вич фестивальыште лияш
келшышна. Ужна ятыр олам: Термоли, Сан-Джоржто, Фрагнето-Монфорто,
Беневенто, Апиро да тулеч
молат. Нуно кугу огытыл, Рим ден Неаполь кундемыште верланеныт. Вер-шӧр
путырак
мотор. Калык улан ила, кумылжо пешак поро.
Италийыште коштмо жапыште тичмаш программе дене латныл концертым
ончыктышна,
кажныже шагат утла але шагатат пел шуйнен. Вашлийынна тиде жапыште 16 элысе
39
коллектив дене. Нине элла коклаште — Македоний, Индий, Куба, Колумбий,
Испаний,
Того, Мартиника, Словакий, Грузий... Пытартышлан мемнам Сицилийыш — "мафий
пыжашыш" пешак чот ӱжыч, гастрольнам кеч вич кечылан шуяш сӧрвалышт. Но ты
гана ышна
кӧнӧ. Конешне, мафий нерген йомаклан верчын огыл. Мӧҥгыш пӧртылаш кӱлын,
вет радамыштына школьник ден студент-влакат ыльыч, а нунылан 1 сентябрьыште
парт коклашке шичман. Тыге 22 августышто Италий дене чеверласышна. Толшыла
Москваште,
Измайловский паркыште, ик концертым ончыктышна. Тудым столицын 850-ше
идалыкшылан пӧлеклышна. Ты сомылын организаторжо Валерий Кугубаевич Шамиев
ыле, тудо
тушто "Онар" лӱман марий клубым вуйлата.
Мишканышке 25 августышто толын шуна. Кужу корно деч вара ноенна ыле гынат,
шӱмчонна дене шулдыраҥше гай лийынна. Икмыняр кече эртымек, районысо
культур
пӧртыштӧ калык дене вашлийна, кузе коштмына нерген каласкалышна, Италийыште
ончыктымо программынам землякна-влаклан темлышна. Концерт деч вара пайрем
мутланымаш столовыйышто шуйныш, туштыжо ака-шӱжар-влак мыланна кочкыш-
йӱышым итальян
кухньылан келшышым ямдыленыт ыле. Рецептшым, кӱлеш ой-каҥашым, конешне, ме
шке
пуышна...
Яныбай Янгубаевичын алал кумылын каласкалымыжым эрвелмарий поэт Александр
Зайникаевын мутшо дене иктешлаш шотлан толеш, шонем. Александр Шайдулович
Калтаса селаште илен да "Эрвелын" творчествыж дене палыме лияш икана
лӱмынак Мишканыш толын. Тунам мурызын чоныштыжо "Эрвеллан" почеламут шочын.
Тушто тыгай корно-влак
улыт:
Эрдене шыргыж нӧлтшӧ кече семын
Тый шӱм-чоннам волгалтышыч адак.
Ансамбль рвезе чулымлык ден темын.
"Эрвел", лӱметым сулышыч, ракмат!
Республикысе лыҥ калыкна коклаште
Марийын чапшым кертыч тый нӧлтен...
Тыланымаш лиеш мемнан тыгае:
Усталыкет тек утыр волгалтеш.
Ӱшанена: йӱдвелыш ма, касвелыш кае,
Эрвел кеч-кунамат эрвел лиеш.



070998
************************************************************************
7—09

Коми мландыш, погыныш

Тений август тылзыште Коми республикын рӱдӧ олаштыже, Сыктывкарыште, Финн-
угор
писатель-влакын В тӱнямбал погынышт эртаралтеш. Тудын девизше тыгай: "Финн-
угор
литератур: тудын икгайлыкше да посна ойыртемышан шонымашыже".
Погыныш делегатлан марий писатель-влак кокла гыч В.Крыловым, А.Тимиркаевым,

В.Регеж-Гороховым, В.Петуховым, В.Изиляновам да А.Васинкиным сайлыме.
Тиде номерыште Погынын озаже — коми писатель-влаклан мутым пуэна.

Келшымаш саска

Владимир ТИМИН

Коми мланде

Молан Коми мланде мыланем
Шерге да йӧратыме кундем?

Тыште шочынам да кушкынам,
Тудым тӱзаталын иленам.

Чарайолын коштынам чодыраш,
Янлык деч лӱдде, саскам погаш.

Вучымо мый лийынам ачан,
Вӱчкымӧ мый лийынам аван.

Вуй гыч ниялтен ойлен ковам:
"Йытын гай ӱпаныс уныкам!"

Имне лийын сай йолташ мылам,
Таҥасен эҥерым вонченам.

Кас модмашыш шыпак коштынам —
Мӧҥгыштем ышт чаре нигунам.

Чылажат йӱксавышла ила.
Шерге Коми Эл садлан ала?

Шарналтеш сар пагыт кӱдырчан.
Фронтыш кайышт патыр-влак чылан.

Ӱдырамаш-влак шортыныт утен:
"Адакат пошкудына колен".

Кушто, пӱркыт-влак, те маледа?
Сугыртыш шем ойго ватыдам.

Ойго, шужымаш — пернен чыла.
Шерге Коми Эл санден ала?

А варажым волгыдо кечан
Пагыт тольо пӱтынь калыклан.

Корно почылто тораш, тораш,
Да ме кайышна тӱня луклаш.

Кушто чонло, тушто илена.
Ок мондалт кугезе йӱлана.

Вӱд воктене шем изи монча
Да мӱй олыкна омеш конча.

Шорыкйол йӱд, Сысола эҥер —
Тиде мыйын шочмо-кушмо вер.

Коми мланде шерге садланак,
Шӱмыштем лӱшка чечен садлак.

Шочмо йылме

Ший памашла йоҥгышо шыман,
Шӱмым-чоным вӱчкышӧ ласкан,
Коми йылме — мыйын илышем,
Мыйын уш погем да куатем.

Тӱрлӧ йылме дене кутыраш лиеш,
Тӱрлӧ йылме калыклан кӱлеш,
Но эн шерге да лишылже садак
Шочмо калыкемын йылмыжак.

Чонло кайыкше йӱдвел элнан,
Курым дене ушо тый мемнам.
Коми мланде, тыйым шулдыртен,
Ший Эжва яндарлыкшым пуэн.

Йылмына — коча ден кованан,
Тудо — ӱдыр-каче-влак, тендан.
Шочмо йылме ден шӱмдам почса,
Шочмо йылме ден виян лийза.

Василий Регеж-Горохов кусарен.

Алена ЕЛЬЦОВА

* * *

Тулан пызлыгичкым лум йырге
Чоҥештыл-чоҥештыл поген.
Арам йӱштӧ чон, пӧрдын йырже,
Ал чоным когартыл рончен.

Чӱчкен пызле йыр лумын пырче,
Укшлам иян кид ден ӧндал.
Ош куп гычын пӧчыжым шырчык,
Шонет, кӱш кӱза чоҥештал...

Кидем пызле деке шуяльым,
Пиднем шӱшеремым мыят.
Но нуно шемемын шуҥгалтыч,
Талук гай йогат да йогат...

* * *

Ир йомшо мардеж пирыла урмыжеш...
Шем тулык окна... Жап шогалын...
Адак ала-кӧн рвезе татше куржеш
Илаш, очыни, шоҥгемалын.

Тыге шинчавӱд гай велеш шӱдыр еш,
Чылт шӱдыр гаяк лум йогале...
Тораш ала-кӧн шып ир комбо иеш,
Адак кӧн шинча вӱдыжгале?..

Ме, сокыр йӱд пӧртыштӧ йомшо еҥла,
Утен шортына я тавен мурена...
Кунам тарванаш? Кеҥеж кушто ала?
Шагат — шып.
Шагат огеш вашке тетла...

Светлана Григорьева кусарен.

Елена КОЗЛОВА

Лум айдеме

Ойлымаш

Лум айдеме нерген Дима эн ончыч ачаж деч пален нале. Ик эрдене, помыжалтын
веле
ыле, ачаж ден аважын мутланымыштым кольо. Ачаже колымат кучаш миен шуктен
да,
ӱстел коклаште шинчышыжла, аважлан пеш каласкала.
— Эҥер серыште, ошмаште, палыдыме кышам ужым. Мыйын дечын кок пачаш кугу.
Кыша
такше айдемынла чучеш, но тыгай кугу улмыжлан кӧра ӱшанаш неле. Адакше
тыгай эрдене чарайолын нигӧ ок кошт.
— Можыч, маска кышам ужынат? — аваже пелештыш.
— Уке. Маскан копаже йыргешкырак, а тиде — чуякарак. Кыша почеш торашкак
шекланен кайышым. Маска лиеш гын, кушто-гынат кӱч палыже кодеш ыле...
— Тугеже вӱдия але шайтан коштын, — ава воштыл колтыш.
Ача саҥгажым гына куптыртыш, семынже ала-мом шонкала.
— Шонымаштем, моло огыл, тиде Лум айдеме, — йӱкым лукто.
— Лум айдеме, — Дима верже гыч тӧрштен кынеле. — Ачий, а Лум айдемыже
могай?
— Урал курык воктене Лум айдемын илымыж нерген такше кочам дечак колынам
ыле, —
ача мутшым шуя.
— Лум айдемыже поро але осал? — Дима ачаж воктенат лие.
— Кочамын ойлымыж почеш, тудо пеш кугу, кӱкшӧ капан, янлык коваште гыч
ургымо
вургемым чия. Айдемылан нимо осалымат огеш ыште, эсогыл шкежат ӧрдыжкӧ
кораҥ
кая. Туге гынат еҥ-влак тудын деч лӱдыт.
— А тудо шкет ила мо?
— Кӧ пала? Вет шкеж деке айдемым нигунам ок лишемде. А такше пеш ушан да
виян,
маныт.
Тиде ой Диман ушешыже кӱэмалт шинче да Лум айдемым шке шинчаж денак ужмыжо
шуын
колтыш. Тудо ачаж деч кыша куштырак да кудо тураште ужмо нерген уэш-пачаш
йодышто. Лум айдемет ала уэш ты верыш толын лектеш манын, эҥер серышкат
икмыняр гана
куржтал тольо. Но вучен ыш шукто: палыдыме настат кончашат ок шоно. А Дима
тудым
тунар ужнеже, тунар вуча... Вуйыштыжо лач Лум айдемак веле. Чодыраш кая я
эҥер
серыш куржеш, йырым-йыр ончыштеш. Шона, теве-теве иктаж вел гыч толын
лектеш.
Но арам вучыш. Теве кеҥежат эртен кайыш, шӧртньӧ шыжат шке сывынжым кудаше,
кылмыкташат тӱҥале. Ик кечын мландыш лумат возо. Йӱдвошт тунар йогыш,
йырваш ошын
веле коеш. Дималан нӧрымешкыже модаш ситыш. Тудо чон каненак тӧрштыльӧ,
унчыливуя шогылто, лум чумыркам ыштыле, мороженый олмеш тамленат ончыш...
Эрлашыжым рвезе черланыш. Ача-аваже уремаш лекташ ышт кӱштӧ. Тӱняште мо
ышталтмым янда вошт гына эскераш перна. А уремыште уэш левештеш. Шошымсо
семын оралте
гыч вӱд чыпча, лумат мландыш лаптырген шинчын. Тыгай сӱрет ньоган кумылжым
чотак
волтыш. Но мо тыгай? Тевак, окна йымалне кыша палдырна. Тугай кугу-у! Рвезе
шинчажым пыч-пыч ыштыш, копаж денат туржын нале. Чынак, кыша. Олмыштыжо
лумат мланде марте шулен. Дима чиенат ыш шого, тыманмеш уремыш чымалте.
Окна йымак толын шогале. Чынак, кыша кугу. Тугеже Лум айдемет окна йымакак
толыныс! "Ура-а, толын, толын!" — йоча куанен тӧршталтыш да уэш пӧртыш
шикшалте.
Кастене Лум айдеме нерген ачаж ден аважлан куанен каласкалыш, но нунышт
тудлан
ышт ӱшане.
— Тый шке кышатым Лум айдемынлан шотленат, — маньыч нуно. — Лум шулымылан
кӧра
кышат кугемын, шарлен, сандене весынлан шотленат.
Диман кумылжо волыш.
Йӱдым рвезын уло капше йӱлаш тӱҥале. Дима тӧшакыште пӱжалт кия, ушыж гыч
Лум айдеме ок лек. Но мо томаша? Ала омо дене, ала чынжымак, теве омса
почылто да
пӧлемыш Лум айдеме пурен шогале. Шкеже кугу-кугу, янлык коваштым чиен,
шучкын
веле чучеш, но поро да тыматле шинчаончалтышыже рвезым лыпландарышт. Лум
айдеме
черле деке лишеме, шыма йӱкым лукто.
— Черланенат манын кольым. Тыланет чодырасе емыжым конденам. Коч, вара
тӧрланет,
— рвезылан кугу кидшым шуялтыш. Лопка кидкопаште нигунам уждымо емыж кия.
Дима
пырчын-пырчым умшашкыже опташ тӱҥале.
— Вашке паремат, — Лум айдеме эше ик гана пелештыш да пӧлем гыч лекте...
Эрлашыжым Дима чынак пареме. Ачажлан йӱдым Лум айдеме толмо нерген
каласкалыш,
но нунышт ты ганат эргыштлан ышт ӱшане, шыргыжальыч веле. Но Диман кумылжо
ыш
воло, тудо пала: Лум айдеме рвезын воктенак коштеш, лач шинчажлан гына ок
кончо,
а полыш кӱлмӧ годым тыманмеш толын шуэш. Вет тудо тыгай поро, шыма, Лум
айдеме.

Антонина Шакирова кусарен.

Николай ЩУКИН

* * *

Шоненам мый, шошым йӧратем, —
Лач тунам чыла пеледалтеш,
Лач тунам муам йӧратымем.
Шоненам мый, шошым йӧратем...

Шоненам мый, шыже шӱлыкан, —
Лач тунам пӱртӱсшӧ шапалга,
Шочмо вел гыч йӱксыжат кая.
Шоненам мый, шыже шӱлыкан...

Курымаш йӧратымаш, шонет, —
Ялт мучашдыме кугу пиал.
Лӱддымӧ, виян, чолга лият —
Курымаш йӧратымаш, шонет.

Лийын чылажат: куан, ойгат,
Чылажат я шочшо дек кусна.
Мо лийшашым шижтара ушна —
Йӧршын ок кӱл ыле шочмыжат...

* * *

Чодыран мутланымым шыпак мый колыштнем,
Пӱтынь мландын сылнылыкшым умылен ужнем.
Поэтнурыш лектын, шкемын шочмо калыкем
У почеламут аршаш ден куандарынем.

Илышыште кажне еҥлан чын йолташ лийнем,
А кӱлеш — элемлан полышым пуэм.
Эн ӱшанле эрге семын акылем, вием
Мланде-аваем верч пӧрдыкта вуем.

Тим Локама кусарен.

Алексей ПОПОВ

Соҥгыра

Ойлымаш

Ӱстембалне лампе шикшеш. Чыли-чули волгыдышто куэ кумыж дене пӱтыралме
печкалтше
стакан, калай кружка койыт. Туштак шинчалан поҥго терке, тӱйымӧ олым йӧре
пыштыме кум шултыш кинде, икмыняр шӱман пареҥге уло. Эн покшелне кӧрага
шинча, тушто
пӱрӧ озалана, коми-влак тудым яндова маныт.
Ӱстел коклаште кум еҥ мустыртата: Пеклис Митрей, Агния ватыже да соҥгыра
Степан.
Ӱстембаке уло-укежым озавате кас лиймеке гына чумырен. Амалжат уло: таче
сурт
озалан кумло вич ий. Такшым, Митрейлан вич-куд талукым утларакат пуэт —
чурийже
шупшылалтше, шапалгыше. Шинчаже чотак келгыш пурен, пуйто ош тӱням шоягорем
могырым ончаш ямдылалтын. Соҥгыра Степанат какши, но ийгот дене тудо Митрей
деч
иктаж лу талуклан самырык, сандене чурийвылышыжат рвезын коеш. Пытартыш кок
ий
жапыште Агния шкежат нымыштывара гай вичкыжемын.
Пайрем шӱлыкын эрта. Такше, оза-влак ондакше нигӧмат ӱжаш шонен огытыл ыле,
но
вара соҥгыра Степаным шӱдышт. Иктаж-кӧ йодшо лиеш гын, шочмо кечым уна
пеленак
эртарышна манаш.
Мутланат оза-влак гына. Соҥгыра рвезе шып шинча, ончалтышыже нимогай
шонымашым
ок шижтаре. Суртоза пӱрӧ коркам кучымыж еда гына тудын велыш савырна да
пылышышкыже, уло пӧлемым темен, чот кычкыралеш:
— Пелтена, Степан!
Асет кӱжгӧ парнялаж дене, куэ кумыж дене комыжлымо стаканым кормыжтен,
умшаж деке лишемда, пӱрым пӱй вошт шӱрен йӱэш. Пеклис Митрей кокымшо
кружкамат ястарен
шукта, поҥгымат пурлеш, а Степан тугак саде атыж гычак шӱра.
— Ох, илышат тольо, — ӧрышым ниялтен, Митрей ойла, — эсмаса шочмо кечыш
нигӧм
ӱжаш от тошт. Эх, палаш ыле, могай саб-баке ялыште ила! Эх, палаш ыле!
— Йыштрак ойло, Митрей, йышт... — ватыже шекланен ойла.
— Мом "йыштракше"?! — Кидым лупшалеш марийже. — Соҥгыра деч лӱдат мо?
Пылышан
лиеш гын, тудымат ом ӱж ыле. Тудланат ом ӱшане ыле. А шарнет, Агния, мыйын
кумло
ием кузе пайремлышна?
— Пеш весела ыле, Митрей, — кугун шӱлалта Агния.
— Уло ял унала тольо!.. А таче...
Агния адак нелын шӱлалтыш. Кызыт тудын ушыштыжо икте гына: вес пӧлемыште
мален
кийыше ӱдыржӧ-влакым кузе ончаш, мом нунылан пукшаш? Да шкаланат пагарым мо
дене
гынат темыман...
— А вет чыланат сай илыш нерген карышт, — шыдешт-койдарен шуя руштылдалше
Митрей. — Колхоз, маньыч, нужналык деч утара. Утарыш теве. Нылымше ий шужен
шинчена! Ныл ий!.. — Митрей аватмутым пудештарен колтыш.
— Шыпрак, иктаж-кӧ колын кертеш...
Агния кынел шогале, окна деке лишемын, пычкемышыш ончале.
— Ия колеш мо? Але тый чогаш куржат? — Марийже йӱкын воштыл колтыш. — Эх,
илышет-шеремет! Шке суртыштет умшам почмо деч ончыч кажне пусакыш ончал,
ман!..
Соҥгыра Степан шаҥгысыжлак, нимом шотыш налде, шинчаж дене ӱстембаке кӱта,
жапын-жапын поҥгым налын пурлеш, киндым изин чывышталеш.
— Шарнет, Митрей, — манеш Агния, олмышкыжо толын вераҥеш, — мый тыланет
ойлем
ыле: колхоз мемнам шужыктен пуштеш. Но пурыде вер уке ыле. От пуро — кулак
улат...
— Кӧ шинча, Агния, кӧ шинча, мо ышталтеш тӱняште. — Митрей кидшым
пулвуйышкыжо
вийдымын пышта. — Мыняр калыкым барже тич тышке шупшыктышт, мынярынже
мемнан чодыраш каварен возо.
— Шотан илышыште тыгайыш она шу ыле, — кӧна ватыже.
— Мо от теме, Митрей? — кенета Степан мутым чыкыш. Витне, соҥгыраланат яра
шинчаш йокрок лие...
— Йӱына! — Митрей тудын пылышышкыже чот кычкырале, вара Степанланат,
шканжат темалтыш. — Тый эрла шудым шупшыкташ кает! — тугак кычкырен ойла. —
Мокмыранже
кертат?
— Кертам, — шыргыжале уна, пӱрыжым адак пӱй вошт шӱрен йӱаш тӱҥале...
Икмагаллан шыпланышт. Вара Митрей шкенжын шонен лукмо мурыжым шуйдарыш:
Их-их-их да ох-ох-ох,
Йошкар шокшан
Ош мыжер...
Митрей мура, а Агниян вуйышкыжо мо гына ок пуро?!
Кумлымшо ийыште селаште колхозым почыч. Такшым, вигак огыл, ондакше икмыняр

уланрак еҥым, кучен, эше умбакырак сывырголтышт. Вара содорышто чоҥымо кугу

оралтыш чыла ушкал ден имньым чумыраш шӱдышт. Поген шуктышт. Да калык шужен
ярнаш тӱҥале. Шӧр уке, шыл йок. Да кушеч тудо шӧржӧ лийын кертеш, кунам
ушкал-влак
яндар кава йымалне тӱҥгырген шогат? Эсогыл терыс пытыш. Вара пӧръеҥ-влакым
шыже
гыч шошо марте чодырам руаш поктен колтышт. Шошым эше шолым волтеныт.
Колхозник-влак лач кеҥеж кыдалне веле кудыштым ужыныт. Савам, шаньыкым
кученыт... Но талукаш пашам але вара кок тылзыште ыштен шуктет?
Шонымаш, шарнымаш... Кеч шоно, кеч ите, сайже нимат уке. Агния тымарте
кӱвар
ӱмбак ончен шинчылте гын, ынде эркынрак шинчажым нӧлтале, да кенета
Степанын ончалтышыж дене вашлие. Трукышто лӱдынат колтыш. Ала пӱрым шуко
йӱмыжлан, ала-мо —
шинчаже вудака яр дене леведалтмыла коеш. Саде яр шеҥгелне йӱштӧ ий гай
шинчасорта шылын шинчын гынат, раш онча. Агния чотак шекланалтыш. "Локтызак
огыл
дыр?" — ушышкыжо перныш. Шовыч мучашыжым ик тӱрвӧ лукыш, весыш тушкалтыш —
тыге
локтен огыт керт, ойлат калыкыште.
— Йӱ, Степан! Йӱ! Мыйын таче шочмо кече!— Митрей, векат, тиде мутшым иктаж
лу
гана пелештыш дыр. Вара, ватыжым ончалын, угыч манеш: — Тый мо, Агния,
лӱдат,
ужат? Ит лӱд, тиде соҥгыра-меҥгыра ончылно иямат ойлаш лиеш.
Такше, шекланаш нунын амалышт ятырак уло. Пытартыш жапыште села гыч ик еҥ
почеш
весе йомедаш тӱҥальыч. Пысте-пусто ойлышо Ласей Гришым, илалше кува Пиля
Сандрам
районыш поген наҥгайышт. А шукерте огыл колхоз председатель Зыруд Андрей
деке
тольыч. Йӱдым. Тунамак шынден кайышт.
Титакышт могай? Кӧ, молан чоген? Еҥ-влак ынде икте-весыштлан йӧршеш
ӱшанымым
чарненыт.
Колхоз марте кажне гаяк суртышто ик-кок имне лийын. Кунам чылаштым казна
оралтыш
чумырышт, тыгай оҥай рашеме: икгай лӱман имне тич. Шеме — Воронко, йошкарге
—
Рыжко. Тиде шот огыл, пунчальыч вигак. Вашталтылаш кӱлеш. "Тынеш пуртымо"
сомылым тӱшкан эртарышт. Сыруд Андрей темлыш: жаплан келшыше, йоҥгалтше лӱм
лийже.
Тыге вот ик талгыдылан Социализмым тушкалтышт. "Эҥгеклан — тоҥгак" манмыла,
Социализм ӱскырт да його улмаш. Тудым пыс-пыс кутырышо Ласей Гриш кычка.
Моткоч
чот орланен пытен. Икана, чытен кертде, уло калык ончылно каласен пуэн:
— Иктаз гана ты Сосиализм деч утлас лиес гын?!
Да утлыш. Ала-кӧн чогымо почеш Гришым пеш содор поген кайышт.
Пиля Сандра деке шудо солымашке тольыч. Ик кече ондак тудо вате-влаклан
омыжым
каласкален:
— Ой, мо таче мылам кончен, — шудым каван воктене удырышыла, йырымлалтен
колтен.
— Шонем, пуйто кок агытан кредалеш: ошо да йошкарге. Ошыжо талырак улмаш,
йошкаргетым вӱрвузык чӱҥген пытарыш. Асет комдыкйола шуйнен возо. Молан
тыгай омо
кончыш гын?..
"Моланжым" вара гимнастеркан кок еҥ умылтарыш:
— Калык коклаште агитационный пашам эртарен. Тудын шонымыж почеш граждан
сарыште
Йошкар Армийым ошо-влак сеҥышаш улыт улмаш.
Тиде ойышто Пиля Сандра шкеже иктаж-мом умылыш гын?..
...Пелйӱд вашеш пӱрӧ пытыш. Степан каяш тарваныш.
— Ужатен колтем, — Митреят пеленже кожганыш. — Йӱдшӧ йӱд мо, парня шуралтен
ок
кой.
Кок пӧръеҥ лектын кайыш. Агния малыше ӱдыржӧ-влакым миен ончалят, ӱстембач
погаш
тӱҥале. Тудын шинчаж гыч ала-молан Степанын ий гай йӱштӧ ончалтышыже йомын
ок
керт.
Соҥгыра Степан шкеже тысе огыл, манаш лиеш. Чын, ачаже тышан шочын. Но
кушкын
шумек, пелке лектын каен. Селаш тетла пӧртылын огыл, векат, ала-кушто шокшо
пыжашым муын. А теве Степан эргыже кок ий ончыч кокаж деке пӧртылын.
Ойлымыж почеш, ачажат, аважат коленыт. Рвезе кӱкшӧ капан, чатка, мотор, но
соҥгыра. Иктаж-кӧ пылышышкыже уло йӱкын кычкырен ойла гын веле, колеш. Кува-
влак тудым поснак
чаманат. Тулык да эше тыгай пиалдыме. Степан тидым шкежат умыла докан,
садланак
ӱдыр налме нергенат мутым ок лук.
Агния, ӱстембач поген, олмештынат ыш шукто, марийже пурыш. Ватыжым саҥга
йымач
нелын шӱлен ончале. Ӱдырамаш умылыш: Степаным ужатыме жапыште ала-мо лийын
каен.
— Мо тугай? — лӱдын йодо Агния.
— Нимат уке, — шӱлыкын пелештыш марийже. — Воч малаш.
— Тыйже?
— Мый изиш шинчылтам.
— Мом шинчетше, пӱрет пытен, шукак ыштен омыл ыльыс... Тый содыки каласе,
мо
лийын кайыш?
— Нимат уке. Малаш воч...
Агния кайыш. Но омо садак уке. Чон ала-молан утыр вургыжеш. Мо лийын
кертын? Ала
пычкемыште Степан камвозын да эмганен? Тидлан марийже чытамсырлана гын
веле?
Тетлаже мо лийын сеҥа?
Тудо пыкше марийжын толмыжым вучен шуктыш. Митрей воктекше шыпак пурен
возо,
эсогыл капше декат ыш тӱкнӧ. Агния ындыже тӱрыс умылыш: мо-гынат лийынак.
Уло
капше, шӱм-чонжо дене шижеш: азап. Но могай? Митреят, шинчам почын, комдык
кия.
— Агния, малет уке? — кенета шыпак йодо марийже.
— Уке.
— Колышт. Мыйым кучен каят гын, пален лий: соҥгыран пашаже.
— Мом тый ойлыштат, Митрей? — Агния кӱпчыкшыге кынел шинче. — Руштынат да
ала-мом ит куктышт.
— Руштынам ыле. Ынде айнышым. Тый лучо каласе: Ласей Гришын Социализм
нерген ойлымыж годым тушто Степан ыле мо?
— Да ия пала. Но Гришыже вет уло ял мучко карен — чылан колыныт. Степан деч
посна.
— А Пиля Сандран омым каласкалымыж годым? — йодо Митрей да шкак вашештыш. —
Степан шудым шупшыкта ыле. Туштак! Умылышыч?
Агниян шӱмжыланат йӧсын чучо.
— Колхоз погынымаште Зыруд Андрейын ойлымыжым... Лийын Степан туштат, —
иктешлыш
Агния.
— Чын. Пеленемак шинча ыле.
Колхоз председатель Зыруд Андрей пеле грамотан еҥ ыле, но койышлан пеҥгыде.
Йошкар Армийыште коштын, йолжымат сусыртен. Чыла еҥым колхозыш пураш ӱжын
кошто,
пырляште сайын илаш тӱҥалына, мане. Садлан шкенжымак вуйлатышылан сайлышт.
Икана район гыч ала-могай кагазым колтеныт. Тушто тыгайрак шонымаш улмаш:
Москошто ала-могай ик кугу тӧра колен, тидын шумлык колхозышто траурный
митингым
эртарыман. Зыруд Андрей, мутат уке, колышын лӱмжымат ойлен, но Пеклис
Митрей уже
монден. Чыланат монденыт. Ну, калыкым содыки правленийыш чумыреныт.
Председатель
кугу ойго нерген каласен, но вара, ял калык тунарак шӱлыкыш ынже воч манын,
тыгерак ешарен:
— Но те, йолташ-влак, тунарак ида ойгыро, олмешыже уже вес еҥым муыныт.
Илышна
ок молем...
А йӱдым Зыруд Андрей деке "уна-влак" толынат шуыныт.
— Кызытсе мутем нигӧланат ит ойло, — эркын шуя Митрей. — Ала мый йоҥылыш
лиям?
Но таче кутырымо почеш кучен каят гын, раш: Степан.
— Йоҥылыш лияшет юмо пӱрыжӧ, — шып мане Агния.
— Йӧра, палашет чыла каласем. Лекна ме соҥгырат дене шаҥге, капка дек
ошкылына.
А тушто, шкат палет, сӱмырымӧ пӱнчын вожшо тӱжвак лектын шога. Мый тудын
гоч
вончышымат, семынем маньым... Лиеш вет тугай, пеленет кӧ ошкылмым мондет...
Вот
ойлем: "Тыште вож лектын шога, ит шӱртньӧ". Маньым туге шып, могай тушто
соҥгыралан колаш... "Уке, ом шӱртньӧ", — пелештен колтыш Степан.
— Пылышетлан солнен огыл?
— Уке, Агния, уке. Тудо чыла еҥ семынак мутем кольо. Тудо соҥгыра улам
манын ондален коштеш — вот мо! А кызыт, руштмекше, шижде, шкенжым ужалыш.
— Тыйжат туддеч шагал йӱын отылыс, ала пылышетлан солнен? — Агния марийжым
лыпландараш тырша, кеч шке шӱмжат лектын вочшашла кыра. Шинчажлан Степанын
шаҥгысе
ий гай йӱштӧ ончалтышыже конча.
Митрей ден ватыже эр марте чыр омымат ышт ыште. А вес йӱдшылан ласкан малаш
нунылан шинелян еҥ-влак ышт пу. Район гыч имне дене кудал толыныт.
Кугыракышт мане:
— Колхоз ӱмбак лавырам кышкымылан, у илыш да Совет власть ваштареш
шогымылан
Дмитрий Корнилович ден Агния Захаровна Панюковмытым арестоватлаш. Калык
тушман
семын.
Агния туге мӱгырен шорташ тӱҥале, пел ял помыжалте дыр. Икшывыштат утен
каен магырат.
Тыге Пеклис Митрей ден Агниям райцентрыш поген наҥгайышт. Ава, савырнен,
ӱдыржӧ-влакым ончалеш да чытенат ок керт — шортеш.
Йоча-влак ача-ава почешат тарванышт, но кугурак начальник туге карал
шындыш, нунет омсалондемешак тӱҥыч.
Тетла Митрей ден Агниям нигӧат ужын огыл...
Вара села гыч Степанат йомо. Йомо туге кенета, эсогыл кокажат нимом палыде
кодо.
Еҥ-влак коклаште мут шарлыш: я кожлаш йомын, я вӱдыш пурен каен колен.
Кычалынат
коштыч — арам.

* * *

Кугу сар деч вара села гыч ик ӱдырамаш уверым кондыш: олаште Степаным
вашлийын.
Мо-кузежым тыге каласкален:
— Ошкылам тыге ола урем дене, ончем: теҥгылыште соҥгыра Степан шинча. Шым
ӱшане,
лишкырак мийышым, шинчам чыменак ончем. Тудак. Степанат мыйым ужо, палыш,
витне,
кынел каяшат тӱҥалын ыле, но мый шокшыж гыч руалтен кучышым. Пылышыж дек
лишемын, уло кертмын кычкыральым: "Степан, тыйым вет ме уже шукертак
тоенна, а тый
илет улмаш!" Садет кидшым корт шупшыл нале да шыдын пелештыш: "Мом еҥым
лӱдыктен
карет? Соҥгыра омыл вет!" Вот вет кузе, юмо ош тӱняште улак... Ок лий гын,
айдемылан тыге полша ыле мо?..

В.Абукаев-Эмгак кусарен.

Андрей КАНЕВ

Маскаиге-влак

Ойлымаш

Тӱрвынчын кокырымо йӱкшӧ дене чодыра кӧргысӧ кас тымыкым кӱрыштын, теҥызысе
вӱд
ӱмбач ийше черепахым шарныктен, трактор корно воктене шарлен кушшо арама
ден
эҥыжвондо орам чаманыде тошкен кая, ик лаке почеш весым шотла.
Машинам Пашка Анохин, пӱгыррак каҥгата капан, аҥысыр вачыжлан келшыдыме
утыждене
кугу вуян, шедыра чуриян рвезе, виктара. Тыгай сынан улмыжлан кӧрак тудлан
Пурка
лӱмедышым тушкалтен пуэныт. Тудын воктенже, кабинысе вес тӱрыштӧ,
йолташыже, Сережа Сатин, арака пуш дене аҥыргыше пӧръеҥ-влак коклаште
чӱчкыдынак кычалтылаш
йӧратыше йолташыже, шинчылтеш. Икте-весе деке пижедылаш але тыглай ӱчашаш
йӧратымыжлан кӧра тудым кожлазе-шамычын бригадыштышт Чывытан манын лӱмдаш
тӱҥалыныт.
Лакыла тураште трактор лӱҥгалт-лӱҥгалт кая. Но рвезе-влак, тидым шиждымыла,
шып
шинчат. Ойлашыжат утыжым нимом. Ешартышыжлан, юж лончым вончен, сандалыкыш
лекше
космонавт-влакын вуйышт пӧрдмыла, мокмыр витара. Сталинын йолжо воктене кок
пареҥге мешак кийылтеш, кӧргыштышт моклака-влак тарванылыт, йыҥысен, урлен,
нюслен
толашат. Тушто тений шошым шочшо маскаиге-влак орланен почаҥыт. Нуно,
очыни, вынем-пыжашым кычал кайыше авашт деч йомын кодыныт.
Чодырам руышо-влакын бригадыштлан пашадарым пытартыш гана пел ий ончыч
пуэныт.
Тылеч вара поселкышто илыше-влак оксам ужмашышт уке, пашадар шотеш тӱрлӧ
продуктым да монь веле пуэн толашат. Санденак кӧ кузе мошта, туге илен
тӧча: оласе
ресторанлашке шулдо ак дене пареҥгым наҥгая, ала-могай немыч фирмылан
экологически яндар продуктым — питьырвоҥгым (рушлаже тудым лисичке
малдалыт)— пога, чодыра купышто турнявӧчыж дене шкенжым лыпландараш тӧча...
Кеч-мо гынат поселкышто
але иктат шужен колен огыл.
Кечывал кочкыш жапыште поҥгым погаш лекше Пашка-Пурка ден Сергей-Чывытан,
шовашыж ден комдышыжо, озадыме кок маскаигым ужмекышт, вигак шкаланыш
бизнесым ышташ, рожын окса чондайыштым темаш шонен пыштышт. Воктенышт ава
маска лиеш гын,
нуно, мутат уке, йолаш пундашыштым нӧртен, тыманмеш кожлазе-влакын аланыште
шогышо вагонышкышт шикшалтыт ыле, молан манаш гын, тореш чапа тушко мияш
огеш
тошт. А кызыт, тыгыде меж ора-влакым руалтен, базыш пӧртылаш нимо йӧсыжат
уке.
Анохин ден Сатин Маздор поселкышто киоскым кучышо верысе купеч Колька деке
миен
толаш лийыч. Колька-мафиоз, мутат уке, поян еҥ, санденак "сонарзе-влак"
тудын
деч кузе-гынат шукырак шӱдырал лукнешт. Оксам, конешне, тудо огеш пу. А
яшлык
аракажым солалташак кӱлеш ыле.
Мафиоз Колькам ондак "Тӧсмӧк Колька" маныныт. Тунам тудат, поселкысо моло
пӧръеҥ
семынак, ик торта коклаш кычкалтын, пӱжвӱдшым йоктарен. Но эше тунамак
тудын
аҥысыр шинчаштыже ончыклык мафиоз сынже палдырнен. Тидлан кӧрак Николай
Митрофанович Рындиным Тӧсмӧк манаш тӱҥалыныт. Тудо кеч-кунамат пеленже
кочкышым кондыштын да моло деч ӧрдыжтӧ иктым-весым пурледен шинчен, пырля
аракамат йӱын огыл.
Так, шке семынже веле шогылтын. Мом ыштет, Тӧсмӧк Тӧсмӧкак.
А вот "Мафиоз" манмашкыже Рындин шукерте огыл савырнен. Ик жап калыклан
кучылташ
кӱлшӧ сату укелан кӧра поселкышто сельпом петырышт. Тыгодым Рындин олашке
шикшалте. Тушто арня наре шишланен кошто, чыла пален налаш тыршыш. Мӧҥгеш
ала-могай
сатум шӱшкын темыме кок кугу сумка да ала-могай лицензий дене пӧртыльӧ.
Тиде кечын кастенак, верысе властьым "Наполеон" дене сийлен, уло ӱмыржӧ
мучкылан торгаяш правам кидышкыже нале.
Жап шукат ыш эрте, Маздор поселко тӱр гыч "Кировец" трактор дене шке чатка
мончажым мондалташ тӱҥалше сельпо ончыко конденат шындыш, тушан оласе ала-
могай
"Сандро ден Илико" фирме лӱм дене латшымше номеран киоск почылтат. Тылеч
вара
поселкышто арака, "Беломор" да тӱрлӧ кочкыш-йӱыш шотышто кӱрылтышым
мондышыт.
Тыге ӱп йоген пытыше мундыра сынан Рындин Колька-мафиозыш савырныш...
Пашка-Пурка ден Сергей-Чывытан мутланен келшышт: мафиоз поян, оксажым чыве
чӱҥген огеш пытаре, тугеже чыла тидым, суртшым оролаш кӱлеш. Поселкышто
илыше-влак кокла гыч иктат орол ынеж лий, а маскаиге-влакым чеп дене
йолыштен шогалташ
гын, моткочак келшен толеш.

* * *

Моко дене леведалтше мӧдывуйлаште шылаш тӧчышӧ пӧчыжым кужу пушкыдо тӱрвыж
дене
поген коштшыжла, ава маскан шӱмжӧ кенета вургыжал колтымыла лие. Иге-влакым
кодымо могырыш вуйжым савыралят, ӱжын урмыжалтыш. Тудо могырым пуышо мардеж
йыгыжге тамак пушым да айдеме ӱпшым конда. Ава маска ончыклык вынемжылан
верым кечыгут кычал коштын да пытартышлан муын. Эҥер вес могырысо
коремыште, рок йӧршан
вожшым кава могырыш лупшалын, кугу кож йӧрлын возын. Чодыра озан пелашыже
лач
тышан, вож олмысо вынемеш, телылан илыме верым ышташ шонен пыштыш. Мӧҥгеш
пӧртылшыжла, изишак пӧчыжым пурлал ончаш лие. Но шӱмжӧ шижеш: игыже-влак
туткарыш логалыныт.
Маска кенета урмыжалтен колтыш, кок шеҥгел йолышкыжо шогалят, ончылсыжын
пӱсӧ
кӱчшӧ дене кужу укшан изирак кожеш палым ыштыш да аланеш кодымо игыже-влак
могырыш эркын кудале.
Но тушто нуным ыш верешт. Мо лиймым еҥ-влакын кодымо пушышт да нунын иге-
влак
дене изишак кучедалме кышашт гыч пален нале. Семынже мӱгырен, икмыняр жап
чодыра
аланыште пӧрдӧ. Вара, шудо ден моко коклаште еҥ кышам кычал муын,
ӧрмалгенлӱдын, но тыгодымак моткоч чот шыдешкен, кугу вуйжым кумык сакен,
кыша почеш каяш тарваныш.

* * *

Базышке маскаигым кондымо нерген уверым кожлазе-влак йывыртен вашлийыч.
Кунам
яшлык арака нерген шомак лекте, куаныштлан мучаш ыш лий. Лач Шарко лӱман
пий гына шкаланже верым муын огеш керт, логар пундашыж дене кӱрылтде опта.
Лач тудо
шкетын вагон деч тораште огыл, вондер коклаште, моткоч чот шыдешкыше маска
улмым
шижын колтыш...
Рвезе-влак, трактор кабиныште лӱҥген шинчышыштла, моткоч чот сырыше ава
маскан
нунын почеш лап возын кудалмыжым огытат шиж. Янлык ик-кок гана тушманже-
влак
ӱмбаке кержалташат тӧчынеже ыле, но шолдыртатыше йӱк-йӱан, тыгак шакшын
ӱпшалтше
шикш пушан трактор тудым лӱдыктышт. Игыжым шолыштшо-шамычым ава маска мучаш
марте поктен каяш, вара нунын ӱмбаке кержалташ йӧнан жапым вучен шукташ
шонен пыштыш. Вара мо лиеш, лийже...

* * *

Колька-мафиоз вучыдымо уна-влакым йӱштын вашлие. Йӱдым перныл коштшо-влакым
эше
кузе налаш лекман?..
— Мо кӱлеш? Арымеш ни аракам, ни тамакым ом пу.
— Тый декет ме тидлан огыл толынна, — сай лияш тӧчен мутланаш пижыч уна-
влак. —
Ме теве...
Пашка тунамак мончашке мешак-влакым нумал пуртыш.
— Мый поҥгым налмаш уке, — лавыран мешак-влакым шӧрын ончалын, тугак руа
Мафиоз.
Тиде жапыште монча-киоскыш Рындинын лу ияш эргыже, йӧршеш ачаж сынан, но
чока
ӱпан рвезе, куржын пурыш. Тыште мо ышталтмым шотыш налде, йыгылаш пиже:
— Ачый, мыланем жвачкым пу, а, ачый...
— Пугомыля-влакым оптен пытарышыч?
— Эше уке. Ачый, пу, а...
Но Мафиоз йӧршынат чакнаш огеш шоно:
— Ыштен пытаре, вара пуэм... — Тунамак Пурка ден Чывытан могырыш савырна. —
Ну,
ончыктыза, мом конденда?
— Маскаиге-влакым... — Пашка мешакшым кӱварӱмбаке почкалтыш. Тушеч кок меж
ора
лектын возо да вик олымбал йымал лукыш шикшалте.
— Аракалан ужалаш шонена, — оза мутшым луктын шурале Сергей.
Мафиозын шинчаже тунамак шарлен йылгыжалт кая. Ушыштыжо маска дене
кылдалтше
бизнес пӧрдаш тӱҥалеш.
— Кажныжлан ик кленча сита, — пеле кумымо шинчаж дене илыше сатум аклен,
пеҥгыдын ойла Рындин.
— Тый мо, Мафий, ушет каяш тӱҥалын?..
— Чынже денак, мом кычалтылат? — йӱкшым кугемдыш Чывытан.
Торгайыме шумлык ӱэдылме шомакат, лӱдыктылмӧ оят шоктыш. Пытартышлан,
келшен,
кидым ваш кучышт. Уна-влакын пиалешышт, Рындинын эргыжат полшыш. Тудын кок
меж
орам кызытак шке суртеш кодаш йыгылымыже ачажым лунчыртыш: Колька изи янлык-
влакым лу кленчалан налаш келшыш. А тидыже вет пел яшлык. Ешартышлан, авашт
толын
лектеш гын, тудым сӱмыралаш полшымылан эше кок атым ешарыме нергенат ойым
пидыч.
Маскан чодыра тӱрыш толын шогалмыж годым эше волгыдо ыле. Шинчажлан тошкем,
поселкысо пӧрт-влак койылалтышт. Ончылно шарлен вочшо пакча-влак вончаш
лийдыме
чарак гайыш савырненыт.
Пелйӱд марте маска поселко йыр кудалышт савырныш, ӱпшынчын-ӱпшынчын, ӱшанле
корным кычале. Пытартышлан, кунам вуй тураш тылзе кӱзен шуо, чодыра озан
пелашыже,
моткочак шекланен, Маздор велыш каяш тарваныш. Янлык лишеммым шижын,
ӧрканенрак
опташ тӱҥальыч. Но капка йымал оза-шамыч шижыт: чодыра гыч толшо уна нунын
ӱмбаке кержалташ огеш шоно, поселко мучко ала-могай вес кӱлешлык дене
перныл коштеш.
Ава маскан Мафиозын киоскыш савырыме мончаж деке толын шумыж годым (Рындин
иге-влакым тышан кандыра дене йолыштен коден) Паша Анохин ден Сергей Сатин
торгаен
кондымо пытартыш кленча аракаштым ястарат ыле.
Игыже-влакын йӧршеш лишнак улмым шижын, нержым маска овартышат, ӱжмӧ йӱкым
пуыш.
Пырня пырдыж вес велне меж моклака-влак утларак тарванылаш, йыҥысаш
тӱҥальыч.
Ава маска лопка оҥжо дене киоск пырдыжыш эҥертыш: тунамак янда пудыргылаш
тӱҥале, мончам леведме шифер кочыртатен колтыш. Маска иге-влак куанымышт
дене чаргыжаш, нюслаш пижыч. Тидыже авалан ешартыш вийым пуыш: айдемыла
шогалын, кок ончыл
йолжо дене киоск лукым нӧлталын, ӧрдыжкӧ шӱкале: маска вуйыш пӧлкала гыч
тӱрлӧ
сату йогаш тӱҥале...
Вичкыж кандыра дене йолыштымо иге-влакын куаныштлан мучаш уке. Сельпо
воктенсе
йӱк-йӱаным колын, ындыже пий-шамыч утыр чот опташ пижыч. Тиде ынде чарак
огыл.
Ава маска тудым арален кертше чодыра могырыш чоша, а почешыже — кок изи
тореш
чапа. Йол йымалнышт тиде йӱдым икымше гана комыжлалтше вичкыж ий шодыртата
веле.
Эрвелне нуным Коркашӱдыр могырыш лупшалт вочшо кугу кож вуча. Туш миен
шумеке,
ава маска вынемыш мокым, лышташ орам, шудо ден тыгыде укшлам чумыраш
тӱҥалеш.
Тышан иге-влак, аван шокшо могыржо пелен пызнен возын, телым мален эртарат,
а
шошым эрыкан, оҥай илышлан кушкын шушо маска лийын помыжалтыт.

Алексей АВИПОВ марлаҥден.

Михаил ЕЛЬКИН

* * *

Торасе, мӱндыр жап шарналте угыч:
Чылт кугыеҥ гаяк кок нӧргӧ падыраш
Тарванышна кастене пич эҥерыш —
Чортаным монь кучаш — пычкемыш чодыраш...

Вӱд валне эплын кийыше чичка семын
Каваште тылзе нарынче йыштак иеш...
Тунам чыр омымат вет ыжна мале —
Тыгае ямле йӱд кунам эше лиеш?!

Ончем эҥерым тӱткын — чонлан шокшо:
Вӱдтолкынжо тул шӱдыр, той лышташ тӱрван.
Эҥер сержат сӧрал — Сентябрь-юзо
Кундемым шӧртньӧ тӱр дене тӱрла.

Ньога-йолташын чонлан — ньыге-нюго,
Эре нужгол почеш нужголымак кучаш.
Парня гай эҥыржым — торашке, келгыш...
Пӱртӱс моторлыкет тудлан — лач кӱч мучаш.

А мыйын шонымаш гын йӧршын весе:
Кузе эҥер гыч шӱдырым кучен лукташ.
Садлан йӱдвоштак пеш кӱтем. Луктам гын,
Могай пиал кидем ден тудым кормыжташ.

Шижде, шӧртнялге йӱд шапалгыш, йомо.
Эрдене уке мыйын шӱдырат, колат...
Йолташын тичак кол. Тек! Ом ӧпкеле...
Тунамсе шӱдыр кызыт шӱмыштем йолга.

В.Осипов-Ярча кусарен.



071098
************************************************************************
7—10

"Команмелна" конкурсыш

Миенам США-ш, каем Пондашсолаш

Мыскара ойлымаш

Вот, илыш эрта, ӱмыр шуэш шол. Юмын пӱрымӧ дене пырля Кандашымше мартат
эртен
кайыш. Но мутемжым Ӱдырамаш кече шотыштак лукнем.
Теве Кандашымше мартет деч ик-кок кече ончыч США-шке миен лектым. Ӱдырым
кычалын. США-шкак миенам манмемжылан ида ӧр адак. Уке, чылт Америкышкыжак
огыл, туш
кошташ — йолаш рожын, мый шкенан США-шке миенам. Огыда пале гын, рашемдем:
мемнан дене, Куженер велне, тыгай ял-шамыч улыт — Саламатнур, Шойдӱҥ,
Аганур. Иктевесышт пелен верланыше нине кум ялетым тысе калык США манылда
да мыят тыгак ойлем.
Вот миен лектым США-н ик "штатышкыже" унала. Кресавам дек. Шукертсек тушто
лийын
омыл ыле. Шот дене, рат дене вашлийыч. Кресавамын кугурак эргыже, Гриша,
мый дечем ик ийлан изирак, аракамат луктын шындыш. Мыйже йӱашет вигак тореш
лийым.
Уке, йӱмашем укеак, манылдем. Такше, чынжым каласаш гын, йӱашыжат лӱдам
веле.
Мийымем кечын гына йолташем-шамычын пагарыштым медпунктышто пеш чаплын
мушкын
нальыч дык, ындыже йӱмӧ гала, аракам ужынак шӱмемланат иканаште шуй-й чучын
колта...
А пашаже теве кузе лие. Шарнеда чай, Кандашымше март гутлаште игече тугай
леве,
чевер кечан, лывырге шогыш. Вот, пайремет деч кок кече ончыч тӱшка
озанлыкын машинавечешыже ме, слесарь-влакет, погынышнат, паша кече
тӱҥалтыште, иктаж лу шагатланрак, разминке манметым ыштыме шотеш ик левашеш
карт дене модаш шинча. Такше кажне кечын тыгак ыштена. Ойлатыс: сай пашам
сай перекур дене тӱҥалман. Тиде
ушан шомакым огына мондо, эре вуйыштак кучена. Картше дене, тудо оксала
монь
огыл, тыгайжылан шийвундо уке, окмакеш коден веле модына. Лупшена ынде,
кычкырлена, дуракеш кодшо-шамычлан стакан дене йӱштӧ вӱдым йӱктена.
Икманаш, пешак толашена ынде, путырак "пашам ыштена", ырен пытенна.
Ала-могутлаште левашыш апшат Борис толын пурыш. Коеш: мокмыран. Садет
тыгайрак
ойым ыштыш: инженерын клатыштыже, мане технический спирт уло. Уло гын, пеш
йӧра, манына. Чыланат тунамак кожганышна, модын пытарыдеак картымат
шолышна, уто
мутым лукде, саде спиртетым "оприходовать" ышташ лийна. Чичасак лом ден
кувалдым
налын, писын гына клат могырыш тӱшкан ошкылынат колтышна да иктаж вич минут
гыч
чырыкан банкыш йӱлышӧ вӱдым темен, клат омсам тугак петырен кодышна...
Эн ончычак саде апшат Борисет иктаж пел чукырым подыльо да вигак укшинчаш
тӱҥале. "Э-э,— шонена,— тиде, очыни, иктаж-могай аяр наста, йӱаш йӧрдымӧ".
Борис деч
моло куд еҥже почела-почела ӱпшынчаш пижна: такше спирт пушыжо улыла чучеш,
мо-гынат нер мучашым чыгылтыл налеш.
Мом ышташ: йӱаш але йӱаш огыл — мужедына ынде. Ты жапыште шукерте огыл
салтак
гыч пӧртылшӧ рвезе, Поч манылдат тудым, лӱмжӧ такшым Женя, ушан ойым ыштыш,
ала-могай академик Павловымат шарналтыш, тудо пийым пеш йӧратен, манеш.
Мутшо, кузе
умылышым, тыш виктаралтын ыле: пийым кучаш да чырыкысе "ия вӱдетым" йӱкташ.
Саню да Миклай шыр-гор леваш гыч лектын куржыч да тыманмеш пийым муынат
кондышт.
Нунышт гараж пелен верланыше вольык комплекс воктен ора дене кудалыштыт.
Экспериментым эртараш кучымо пиетым ынде тӱшкан, ала-мо семынат шыматылаш,
ниялткалаш пижна. А пий, шижшыла, лыпланыме олмеш урлен веле шога. Пыкше-
пыкше комдык пыштен, умшашкыже пел чукыр наре оптална. Неле. Ынде чыланат
кораҥ шична,
умбакыже мо лиеш манын, пеш кӱтена. А саде шатынет почшым пӧрдыктыльӧ-
пӧрдыктылят, пирыла урмыжаш пиже. Вара икмагал гыч шкежак кӱварвалне
шинчыше спиртан
банкет деке миен, нулаш тӱҥале. Умылышна: эше йодеш. Адак изишак темалтен
логарышкыже оптална. Ты ганаже ышат торешлане, спиртет пеш келшен, витне. А
ме умбакыже кӱтена: мо лиеш ынде? Кажныже вуйышто волгыдо шонымашым кучен,
спиртым тамлен ончаш ямдылалтын. Иктаж лучко минут, ик мут лукде, шыпак,
тып-тымыкна дене
пийын койышыжым ончен шинчышна. Апшат Борис семын укшинчаш тӱҥалеш мо але
каварак ынде калерешыже? Уке, нимат ыш лий. Коеш, веселаҥын веле: сыҥге-
соҥго, тыҥге-туҥге леваш мучко коштеш, кокланже урмыжалтен-опталтен колта,
пуйто марий
такмак семымак лукнеже.
Пий нимат ыш лий гын, меат огына каваре, шоналтышнат, чырыкан банкетлан
рӱжге
кержалтна. Иктаж кечывал йотке тудын йырак пӧрдна. Лом ден кувалдым налын,
кокымшыланат каяш лектынна ыле, иктыже пий ден куд самырык марийлан шагалла
чучо,
тыгутлаште Саню леваш ончылнак пӧрдалше пийым ужылалтыш. Актык, тышанак
шуҥгалтын, сайрак верымат муын кертын огыл! Чыланат пий йыр чумырген
шогална. А тудо,
вуйжым комдык кудалтен, ныл йолжыге шуялтен возынат, путырак шып кия.
— Руштын аман,— пелештыш Миклай.
— Могай, так пӧрдалеш. Кӱшыч шыргыжше кечылан йывыртен, шыратен кия,—
ыштале Саню.
— Колен!— пийым тарватыл ончымек, руале Поч.
Мый шинчагомдышыжымак каркален ончальым. Чынак, шинчасортажат комдык каен.
Тугеже каваренак, векат.
— Ынде мом ыштена, Геняш изай?— коклаштына эн кугурак, иктаж кумло вич
ияшрак
пӧръеҥ деч йодо Почна.
— Мо-мом ыштыман: медпунктыш вашкерак чошыман, уке гын хана, рвешач!
Икте-весым ончалнат, ӱчаш-ӱчаш медпункт велыш куржын колтышна.
Шӱлешт-шӱлешт эмлымверыш пурымына годым медшӱжар кечывалланат каяш тарванен
ыле,
но ме, пӱнчӧ гай йытыра каче-влак, Геняш иза почеш чыланат йолышкыжак
шуҥгалтна:
"Утаре, уке гын пий гай колен пытена,— манына.— Ала-могай яд-аярым
йӱынна..."
Медшӱжар черет почеш визытшылан кӱлеш полышым пуыш: ала-мом йӱктен, поче-
поче
укшинчыктыш. А мый эн пытартыш улам ыле, черет ыш шу, йолташем-шамычым
онченак
вакен пытарышым. Сандене медшӱжарет, тугай мотор ӱдыр, тыйже эрла толат
гынат,
шуэш, мане. Ала-могай настам, клизме манмыла солныш гой, шынден колташ
сӧрыш...
Вараже кузе США-шкет логалынам — омак шарне. Спиртет варарак вийым аҥырташ
тӱҥалеш улмаш, витне. Умбакыже ыжым йӱ манын ойлышым вет. И ыжымак йӱ.
Эсогыл Кандашымше март кастенат, кресавам Ӱдырамаш пайрем дене саламлыме
годымат, изи-ишак
гына подыл пуышым. Гриша дене пырля клубыш чисти орвуянак ошкыльым.
Ошкыльым
ӱдырым муаш шонен.
А мо, плока улам, ужат? Муым вет!
Вашлийым, шонышым: эн сылне, ныжыл, поро чонан ӱдырым. Тидым мый вигак,
шинчана
дене икте-весым ваш-ваш семален ончалме годымак, умылышым. Да шӱмемат юшт
лийын
кайыш, пуйто йол пундашкак шуҥгалте.
Вуйыштем сылне деч сылне сӱрет-влак вигак пӧрдаш тӱҥальыч. Теве пуйто мый
тудым
мӧҥгыжӧ ужатем, теве пуйто ме коктын мончашт ончылно улына, теве пуйто
лӧкамбак
кӱзена, а теве пуйто...
Пуйто огыл. Теве тудо мый декем лишемеш. Туге моторын пеле шыргыжалме шотым
ыштыш. Так, онченак куанет! Товатат, Юмынӱдыр! Вара мыйымак, уна качым,
ойырен
моштен мо? Ӱшанымылат ок чуч да. Ала чылажат лач омо гына? Ала чылажат,
путырак
чот, чон пытенак шонымемлан кӧра, шинчамлан веле конча? Уке, чынак, мый
декемак
толешыс. Эх, чечас мый тыгай мотор ӱдыр деч тугай шыма, ныжылге деч ныжыл
шомакым колам! Вальсыш ӱжеш, очыни, кушташ. Теве умшажымат почо, каласыш:
— Мом шинчатым карен шогалынат? Лучо сигаретым му!..
Уке, тиде нимогай омо огыл улмаш. Илыш. Чонемат шортын-магыренак верышкыже
шинче. Такше тамакем лиеш гын, товат, палыме лийына ыле, мӧҥгыжат ужатем
ыле дыр.
Ала лӧкамбакат кӱзена ыле? Но ом шупш шол. Окмак, вашке кумло ий шуэш, але
йоткеат тамакым шупшаш тунем кертын омыл! Тунемашак логалеш...
Эрлашыжым шонымашкем шудеак мӧҥгӧ пӧртыльым. Пеш тодылалтше кумылан. Уна
качым
тетла ик ӱдырат ыш ончал. Ала мыйже койын ыжым мошто?
Пӧртыш пурен шуым ала уке, авам яҥышаш пиже. Тый, манеш, ынде чисти
алкогольык
улатыс, инженерын клатше гыч спиртым шолыштын, пий дене пырля йӱмашке
шуынатыс!
Председательын пийжым йӱктен улыда, манеш. Вурсен ойлымыж гыч весымат
умылышым:
председательын коя пийже колен огыл, руштын шуҥгалтын улмаш...
Тидым умылышымат, вуем воктеч кроп! перымылак чучын колтыш. Эх, шоналтышым,
тугеже Геняш изана йоҥылыш лийын "хана!" да "хана!" кычкырыш. Арам
медпунктыш куржтална. Йӧра кеч мыламже медшӱжар клизмым шынден ыш шукто.
Тидыжланат тау...
Умбакыже мо лийме нерген ойлаш пычырикат кумылем уке. Мемнажым, ораде-
шамычетым,
уло кундем ынде воштыл коштеш вет. Осал йылманже коклан парняшт дене
ончыктенак,
пий посана, манылдат, пуйто шкешт Юмын ниялтыме улыт.
Йӧра айда, тидыжым чыташ лиймыла чучеш. Но эн чотшо председатель сырен.
Ынде
мемнам гараж лишкат ок намие вет. Тыгай чулым, пашам путырак йӧратен ыштыше
слесарь-шамычым я товарым, я шаньыкым нумалыктен коштыкта. Пийжым шагал
йӱктен улына, очыни. Тидлан сырен дыр? Теве эше штрафым тӱлыкташ ыштен,
маныт.
Такше рвезыже мый тугай, весела улам: пайрем еда унала кошташ пеш йӧратем.
Теве
Пеледышлан Пондашсолаш миен толаш шонем. Тымапий изан корныж дене. Тудыжо
путырак моторын мурас:
"Пондашсолаш мийышым — ӱдыр сай,
Чурий-сынже, товат, маке гай..."
Ала мыламат иктаж ӱдыр, маке сын-кунанак, лачеш конден шыргыжалеш. Качыже,
манамыс, нимачат уда омылыс, пашамат путырак йӧратем, сай слесарь улам.
Уке гын мо: илыш эрта, ӱмыр шуэш шол...
Йошкар-Ола.
Петр ЭРАЙ.



071198
************************************************************************
7—11
Василий ЮШКОВ

Салтак шинча сӧй пасум онча

Эҥер гоч Перекопыш*

Молочный манме эҥерыш немыч кугу авыртышым ыштен. Рӱдержылан Мелитополь
олам ойырен налын. Днепр кундемысе тӧр вер-шӧрым авыралын. Крымыш йӱдвел
гыч нигузе мияш ок лий.
Совет войска тушманын Мелитопольысо группировкыжым пытарышаш, Днепр гоч
вончакым
руалтен налаш да пурла серыште плацдармым кучышаш улмаш. Тыгак Перекопский
перешейкым руалтен налын, тушманын Крымысе группировкыжлан корным пытараш
кӱлын. Тыгай задачым шукташ эн ончычак 28-ше армий тӱҥалын. Тушманын
оборона линийжым
кӱрлын, Молочный эҥер воктеч Мелитопольыш миен лектын.
Мемнан батальонна ты операцийыш кунам ушнен, раш кечыжым ом шарне. Тувекыла
корным кучымына годым ик йӱдымак ме икмыняр лу меҥгым эртышна да ола вес
велке миен
лекна. Мелитопольын уремлаштыже кредалмаш талышнен ыле. Шкенан ончылно
шогышо
задачым тыге умылышна: Мелитополь гыч чакныше фашист кашаклан корным
петыраш.
Тудлан полшаш вашкыше немыч часть-влакым пытараш.
Ик вере мемнан оборона линийым тушман кӱрлын керте. Тушто шучко сӱрет
шинчалан
перныш: кок шӱдӧ наре мемнан салтакын колышо капше кумык кия. Вуйышт дене
кечывалвел-касвелыш. Чара пасушто атакыш тарваненыт улмаш, витне. Нуным
немыч автоматчик ден пулеметчик-влак "соленыт". Пасушто ик вынемат ок кой —
тыгеже, снаряд
але мине пудештылын огытыл.
Тыгай шучко сӱретым ужын, шӱм йыҥысал колта, шыде лектеш. Шонымаш шочеш:
наступленийыш тарванаш вес семын нигузеат ок лий ыле мо? Ала штурмовой
группым ыштен,
изирак тӱшка дене тушман ӱмбак шижде миен лекташ ыле? Мутлан, посадке
воктеч.
Эре шонем, так арам мыняр еҥ вуйжым чара пасушто пыштен. Командирым гына
титаклем. Тунемдыме командирым. Йӧра кеч тыгайже илыш опытым поген шуктен
гын. Вет
шукыжын тидыжат укес, калтак.
Мемнан батальон Акимовка, Ивановка, Чаплинка, Аскания, Нова ялла гоч эртыш.
Тура
каен онал, корнынам чӱчкыдын вашталтенна: то ик велке, то вес велке. Тыге
ыштыме
дене немыч летчик-влак мемнам пеш писынжак муын кертын огытыл. Немыч
тылышкат
пурен лектынна. Пеленна зенитчик-влак лийыныт. Нуно тушманлан пеш кугу
йомдарымашымак конден кертын огытыл.
____________
* Мучаш. Тӱҥалтышыже 5,6 номерлаште.

Турецкий вал деке лишемшаш годым мемнан танкна румын улазе-влакым пытарыш.
Нуныжо корным касвеке кученыт. Шарнем, командований кум еҥым разведкыш
колтыш. Группым вуйлаташ Коля Поддубныйлан ӱшанышт. Разведка гыч коктын
пӧртыльыч. Коля увер
деч посна йомо. Вараже рашеме: тудо пленыш логалын улмаш. Кочо уверым
колмекем,
пеш чот шӱлыкаҥым. Моткоч патыр рвезе пленыш логалын. Сталинградыште ме
тудын
дене коктын 62-шо вончакыште пырля служитленна. Путырак тале командир ыле.
А теве шижде йомо.
Батальон командир майор Ю.И.Берестарудь чыла рота да взвод командирым
погыш.
Изирак совещанийым эртарыш. Мемнан ончылно шогышо задача дене палдарыш.
— Турецкий валым штурмоватлаш тӱҥалына,— мане тудо.
Пеш сайын палем: валым эше 1941 ийыштак моткоч чот пеҥгыдемдыме. Тудым
сеҥен налаш мыланна моткоч неле лиеш.
Октябрьын пытартыш кечыже. Кас. Турецкий валыш тарванышна. Салтак-влак,
поснак
мыйын замем Саша Коротенин, кужу мурым шыпак шуйдарат. Но нунын йӱкышт кузе
лектеш, туге лыплана: йырваш машина ден танк мӱгырат. Ушышто лым лийде ик
шонымаш
пӧрдеш: "Штурм". Тудым кузерак эртарена? Вет ме але марте тушманын ик
укрепленийжымат шкенан вийна дене сеҥен налын огынал. Эре ямдыште коштынна.
Да немыч
тылыште.
Теве вучымо жап лишеме. Немыч мемнан ӱмбаке пулемет дене кок кутышын
очередьым
пуыш. Машина гыч волыдеак, Буденный лӱмеш совхоз кундемыште Крымыш кудал
пурышна. Кузов гыч тӧрштен, поче-поче Армянск велке куржына: тушеч немычым
поктен
лукташ кӱлеш. Лач тыштыжак вучыдымо лийын кудалтыш. Тушман ушым нале да
вийжым
чумырал шуктыш. Волгыжмеке, тудо Армянск велым бронепоездым колтыш да
мемнан
танк-влакым болванке дене лӱйылташ тӱҥале. Кандаш Т-34 гыч визытше йӱлаш
тӱҥале.
Кокытшо шаланыш. Икте гына кодо.
Мемнан цепочка, бронепоезд да танк ик линиеш ушнышна. Танкыш логалдыме
болванке,
пеҥгыде мландыш пернен, мемнан вуй ӱмбач понтонан машина ӱмбак чоҥешта.
Почешыже
тудлан кышам кода. Тидыжак азапландара. Шкенан танк ден танкист-влакын
йӱлымыштым ужын, чонлан эшеат йӧсырак лие. 19-ше танк корпусын командирже
генерал-лейтенант И.Д.Васильевын (тудо шкеже "Кугу Мландыште" Турецкий вал
вес велне лийын)
йодмыж почеш бронепоезд ӱмбак шке тулжым "Катюша" кок гана колта. Кокымшо
гана
пуымо залп деч вара бронепоезд тӱпланыш. Но вес азап пуйто вученак шоген:
эрвелеш мемнан тылыш нылле наре немыч автоматчик пурен шуктен. Чыла
командир, штабист, ординарец, эсогыл повар контратакыш тарванышт. Пеш тале
кредалмаш ылыже.
Генерал-лейтенант Васильев, мемнан батальон командир гвардий-майор
Берестарудь
сусыргышт.
Авырналтме гыч лекмеке, теве мом ойлышт: командирнан ординарецше, таза
грузин,
кредалмаш годым штыкше дене ныл немычым шуралтен. Ныл самырык немычым
пленыш
налме. Нуным лӱен пуштмым шинчам денак ужаш логале. Айдеме семын мый нуным
чаманышым. Пеш пушташ огыл да, шкежат окруженийыш логалынна. Сарын законжо
почеш тыгай годым ик пленныйымат пытарыде кодаш ок лий.
Сар мучко "Катюшан" снарядше-влакын пудештмышт деч шучкым нимомат ужын
омыл.
Икымше залп цельыш ыш логал. Почшо дене мемнан шогымо верым "лупшале". Мо
лийын
кайыш — ойлашат йылме ок савырне. Пуйто тӱня кумыкталте. Термитан снаряд
дене
лӱйкаленыт, витне. Снаряд пудештмеке, миллион изи тул ора шочеш. Туге
чучеш,
пуйто уло степь йӱла. Эсогыл осколкыжо шкенан ныл салтакланат логале.
Таклан
огыл немыч "Катюша" деч лӱдеш улмаш.
Волгалтмеке, ӱмбакына лу наре "Юнкерс" чоҥештен тольыч. Ӱлычын чоҥештен,
продуктым, миным да понтоным оптыман латкандаш машинам пытарышт. Нимо дене
чактараш
нуным. Чап-чара степьыште шылашат нигушан. Улыжат ик канаве (векат, совхоз
мландым вӱдыжтараш кӱнчымӧ улмаш) гына. Мый кызытат шонен ӧрам:
бензоцистернан машинан водительже да кавалерийский полкын коневодшо-влак
могай Юмо полшымо дене,
Турецкий валым коден, утлен сеҥеныт? Мо-гынат, нуно тӱҥалтыш эрденак
авыралтме
гыч утлен кертыныт.
Авыралтыннаже шагалын: кавалерий полкын частьше, мемнан батальонна да иктаж
кумло наре танкист. Йӧра эше кавалерист-влакын латкок пушко деч посна
икмыняр минометышт ыле. Тидыжак вара мыланна тушманын атакыжым чактараш
пешак полшыш. Ме
круговой обороныш шогална. Мемнан взвод чурий дене кечывалвекыла окопым
кӱнчен
возо. Вес семын каласаш гын, фронтым аралаш, а воктенна весе-влак позицийым

нальыч. Салтакем-влакым совхоз оралте деч 100—150 метр ончылнырак
вераҥдышым.
Озанлыкын оралтешыже лакемынна шоныш дыр немыч. Миным тушко колтылаш
тӱҥале. Мина, мемнан вуйна ӱмбач чоҥештен, тупна шеҥгелне пудештыле.
Ме корем тайылын серешыже верланенна. Сандене немыч-влак мемнан деке пеш
чак лишемыныт. Эсогыл ме нунын йӱкыштым колына да ик вер гыч весыш
куржталше салтак-влакым ужына. Самоходный пушка дене лӱйкален, нуным
чактарышна. Шуко немычым пытарышна. Тушман ик кечыште шым-кандаш гана
атакыш кынелын. Ме тудым пеш сайын
ужынна, сандене кугу вийым йомдарыде чактаренна.
Тӧр верысе семын окопым кӱнчен кертын огынал. Тура сереш шке шотан
авыртышым ыштылынна. Авыртышеш кок еҥ дене вераҥынна. Тидыже кеч изишак да
боевой шӱлышым
луктын. Кокымшо кечын ик гана веле "шала" немыч мина кок йолташемын окопышт
ончылан пудеште. Когыньыштымат пушто. Тиде минынак пудештмыж деч вара кугу
рок
моклака воктенсе окопыш волен возын да Калпинын нерлужым сусыртен. Очыни,
чот
коршта. Винтовкымат пыкше-пыкше веле зарядитлен шуктен. Немыч уэш атакыш
тарваныш.
Кумшо кечылан патронна пытыш. Пиалешна немыч йӱдым наступатлен огыл, но ик
тавым
йӱдвошт миномет прицелыште кучыш. Тыгерак вӱдымат йӱаш ыш логал.
Ойлатыс: сарыште бомба але снаряд ик верыш йӧршын ок логал гаяк. Мыланна
тыгай
сӱретымат ужаш перныш. Рота старшина Барановскийын кийыме вынемыш кокымшо
бомба
логале. Айдеме кап пуйто тушто лийынжат огыл — нимат ыш код. Авырналтмеке,
чылан
пагалыме поварым, Максимым, йомдарышна. Тудо Умань гыч. Чонжо чытен огыл:
пычкемышалтмеке, немыч деке каен. Тудым пуштын огытыл. Шочмо вержым
утарымеке, тудо
уэш армийыш служитлаш каен. Шке землякшылан адресдыме серышым колтен.
Генерал-лейтенант И.Д.Васильев, илыше кодшо чыла салтакым ик верыш
чумыралын,
авырналтме гыч лекташ кӱштен. Иктаж 80 наре еҥ погыныш. Кажнылан вич патрон
да
ик противотанковый гранат гыч пуышт. Мыйым шола велне тӱреш шогалтышт да
ешарен
эше ик гранатым пуышт.
Пычкемыш йӱд. Немыч деке пеш чак лишемна. Гранатымат кудалташ лиеш — тунар
чак.
Йӱк лукде кредалаш кӱштымӧ. Ала-кӧ, тидым монден, уло йӱкын "Ура-а-а!"
манын карале. Чыланат тудын кычкыралмашкыже ушнышт. Немыч нимом ышташ ӧрӧ.
Мемнан ӱмбаке
ик гранатым да автомат гыч икмыняр очередьым пуэн гына шуктышт. Тиде
кредалмаште
мыйын полышкалышем Саша Коротенин пеш чот сусыргыш. Чон йӧсыж дене "Колем
ала-мо, мӧҥгышкем увертарыза" мане. Ме чыланат ончыко куржын колтышна,
блиндажым,
тушманын окопшым немыч деч эрыктышна. Иктаж коло-кумло минут гыч шкенан тӱҥ
вийна дене ушнышна. Вет тудо кум сутка годым мемнан деке толын кертын огыл.
Ме немычым корно воктеч кожен колтышаш улына ыле. Корныжо Крым ден "Кугу
мландым" ушен шога, сандене тушто тушман лийшаш огыл. Вара туштак вийым
пеҥгыдемдаш
кӱлын. Тыге ыштыме дене авырналтше да сусыргышо-влакым утараш йӧн
ешаралтшаш.
Пеш тале кредалмаш тӱҥале. Немыч Турецкий вал могырым чоҥгата гыч мемнан
ӱмбаке
чарныде лӱйкала. Тидыже мемнан тӱҥ вийлан лишемашыже моткоч мешая.
Турецкий валым эше мемнан-влакак чот пеҥгыдемденыт. А немыч эше 69 бетон
'калпакым" ешарен. Кажныже посна амбразуран — айда почко веле. Мемнам кок
тӱшкалан
шельыч: иктыже (тышкыже ме да илыше кодшо сапер ден танкист-влак ушненна)
саде
чоҥгам сеҥен налшаш да тушан пеҥгыдын вераҥшаш, весыже, кавалерист-влак,
тушманым Сиваш куп (такше тудым "шӱйшӧ теҥыз" маныт, икмыняр заливым ушен
шога) воктеч кожен колтышаш. Мемнан группым кумшо ротын командирже капитан
Л.Костюшко
вуйлата.
Наступлений тӱҥалме деч ончыч ме Петя Чиненов дене пырля пудештше бомбын
ыштен
кодымо вынемеш верланышна. "Ончыко, кӱкшакаш!" — команда йоҥгалтмеке, ме ик
еҥ
семын кынел шогална. Тыгодымак шола велым автомат очередь кок гана почела
шергылте. Петя икмыняр гана кужун шӱлалтен шуктыш да йорльӧ. Курымешлан
Крым мландеш кодо. Мый немыч траншейыш тӧрштышым. Но немыч каен шуктен.
Сукаран рюкзакшымат кудалтен коден.
Тушман пеш чот лӱйкалаш тӱҥале. Возаш тӱкныш. Командир кокла гыч ала-
кудыжлан
сай шонымаш тольо: кӱкшакаш танклан кӱнчен ямдылыме келге канаве дене
лишемаш,
келгытше кум метрыш шуэш, лопкытшо — иктаж 6 метрыш. Лишеммынам ужын, немыч
противопехотный гранатым кышкаш тӱҥале. Кышкашыже кышкышт, но гранатышт,
вуйна
ӱмбач чоҥештен, мемнан деч ятыр тораште пудештыльыч. Кӱкшака марте иктаж
150
метр кодо. Тушко тӱшкан каяш лӱдыкшӧ. Командир гвардий капитан И.Белоусов
шкеж
деке мыйым ӱжыктыш.
— Полшаш кок салтакым налын, — мане тудо, — кӱкшакам штурмоватлет.
Шижым, маннеже: "Але кӱкшакам налат, але вуетым пыштет". Карабинем уэш
зарядитлен, пытартыш противотанковый гранатем терген лектым да, "Почешем!"
командым пуэн, траншей дене кӱкшакашке чымалтым. Кызыт, тудлан витле утла
ий эртымеке, кокытеланыде каласен кертам: самырык годым лӱдмым монь пален
омыл, икте нерген гына шоненам: боевой заданийым писынрак шукташ.
Кӱкшака деке лишемын, шеҥгекем савырнен ончальым гын, ялт ӧрым — кок
салтакем
уке. Йӧршын шкет кодым, витне. Траншейыште шинчамлан иктаж кандаш чоло
немыч
перныш. Противотанковый гранатым тушко шолен колтышым. Пеш тазан пудеште.
Жапым
кужун шуйкалыде кынел шогальым, ынде умбакыже пеш куржнем. Ситартышыжлан
шкенан-шамычак ӱмбакем лӱйкалаш тӱҥальыч. Уло йӱкын аватмут дене вурседыл
кышкышым.
Кольыч ала-мо — семынышт воштылын шыпланышт да кумшо взводын командирже
Д.Кутеповын йӱкшӧ йоҥгалте.
— О, Юшков тушкат миен шуын, — мане тудо. — Лӱйкалымым чарныза.
Кӱкшакаш йолташем-влак писын куржын тольыч. Дима Лющановым, Артур Шнейдерым
да
молымат ужын шуктышым. Патрон пытен, гранатат ыш код. Немыч гранатым
погкалаш
перныш. Кужу вурдан гранатым налаш кумык лийын шуктышым веле — тудо
пудеште.
Кычкырем, но шкеже ом кол. Шинчам петырнен. Шӱем гыч ниялтен колтышым —
вӱдыжгым
шижым. Витне, вӱр йога. Дима полшаш толын шуо. Сусырем пидын шындыш. Пырля
сусыргышо гвардий капитан И.Белоусов да гвардий ефрейтор А.Шнейдер дене
пырля мыйым тылыш колтышт. А вараже мо лийын? Каласашат шучко: йолташем
Дима Лющановын
саҥгашкыже разрывной пуля толын керылтын, кычкыралынат шуктен огыл. Тыгай
уверым
колын, моткоч чот ойганышым. Шинчавӱдем ыш лек — сар тулеш кошкен. Но шӱмем
семынже шортеш. Лишыл йолташым йомдараш — манаш веле.
Илыш тидын дене чарнен ок шогал, умбакыже шуйна.
Мемнан гвардейский отдельный мотоинженерный батальонлан Перекоп воктене
кредалмаш пеш кугу ойгым кондыш: шуко йолташна сӧй пасуэш вуйжым пыштыш. Эн
кугу ойгынаже — командирна гвардий майор Ю.И.Берестарудь колыш. Тудым
Мелитополь оласе
вокзал кундемеш тойышна. Шкенан командирнан шӱгарже воктене нылле салтак
шогыш.
Кажныже шортын. Тудо мемнам илыш примерже дене шуарен, моло семын приказым
пуымо
дене гына серлаген огыл. Шке подчиненныйжо ӱмбак ик ганат йӱкым кугемден
огыл.
Поро чонан улмыж дене салтакын кумылжым налын. Эре пеленна лийын. Штабыште
але
командный пунктышто шокшо верым муын кертын, но тидым ыштен огыл. Чыла
боевой
операцийым шке вуйлатен. Тыгай командир шагалрак лийын.
Эше сар тӱҥалме деч ончычак тудо шке шинчымашыжым Киевысе кок институтышто
—
авиационныйышто да архитектурныйышто нӧлтен. Гражданкыште налме
шинчымашыжым Кугу Отечественный сарын фронтлаштыже пеш моштен кучылтын.
Мыланна могайрак куатан
зарядым кушто, кузе кучылташ ушыштак шотлен лукташ туныктен. Минан пасуш
кажне
миным кузе шындаш шкежак схемым ямдылен. Тыгай командирын шӱгарже воктене
почетан караулышто шогымыж годым салтак лекше шинчавӱд деч нигунамат ок
вожыл.

Крымым утарымаште

1944 ий. Март мучаш. Мемнан батальоннам Днепропетровский позиций гыч Сиваш
велкыла кусарышт. Лач тудо верыш, кушто 1920 ийыште М.В.Фрунзе тиде "шӱйшӧ
теҥызым"
вончен! Мыланнат ласка огыл ыле. Чыла техникым тупеш, манме семынак, нумал
луктынна. Днепр гыч Ивановка марте арня чоло кусненна. А сай условийыште ик-
кок
суткаште миен шуаш лиеш ыле. Штаб Камрад-Казеут ялеш верланыш. Тушто тӱҥ
шотышто
чыган-влак иленыт. Сиваш деч шым-лу меҥге тораштырак. Тушко вӱдлан
коштынна.
Шкаланна вынемым кӧргынчынна да ӱмбачше плащ-палатка дене леведынна.
Апрель шуо. Тӱҥалтыштак йӱштӧ йӱр оптале. Вара пеш чока лум возо. Тыгайым
тысе
калык шукертсек ужын огыл. Да огешат шарне. Южо вере ик метр кӱжгытан ош
тӧшак
дене мланде леведалте. Йыклык нӧрен пытышна. Эсогыл шинель ӱмбалан ий нале.

Йӱдвошт шинчанам пыч ышна ыште. Эрдене эсогыл лум пыжаш гыч икте-весым
шупшын
лукташ полшышна.
Кечывалвел кече ончале да шке пашажым ыштыш. Лум писын шулен пытыш. Верын-
верын
лакылаште вӱд нале. Йӱаш йӧрышӧ вӱдна укеат, лакылаште поген, кошкышо
логарым
нӧртышна. Шукыжын мӱшкыржӧ пудыраныш. Южыжо дизентерийымат "солалтыш".
Тыгайжым
госпитальыш пыштеве.
Вич кече гыч Чонгар кӱвар воктеч, таляка вӱдым келын, вес серыш вончышна.
Сур
тӱсан вургемна йӧршын ошеме. Сиваш вӱдет пешак шинчалан улмаш.
Плацдармыштына
19-ше танковый корпуслан корным ямдылаш тӱҥална, а шкаланна — Сиваш серыште
окопым.
Ик йӱдым мыланна шинчалан вӱд дене темше противотанковый вынем гоч кӱварым
вакшаш кӱштышт. Кӱлеш детальым ончылгоч ямдылышна, сандене погашат пеш
каньыле ыле.
Коло минут чоло гына кӱльӧ. Машина ден танк-влак вончашат тӱҥальыч. Эрдене
мемнан батальонна Крымыш корным кучыш. Кӱварым пеш писын ыштен шуктымылан
мыланем
ИИИ степень Слава орденым пуышт.
Наступленийым тӱҥалмеке, икымше кечынжак Джанкой вес велке миен лекна.
Немыч аэродромым руалтен нална. Т-34 яра шогышо самолетым гусеницыж дене
тошкен шалатыле, поснак почшым. А заданий гыч пӧртылшӧ самолет-влак
Симферополь воктенсе аэродромыш чоҥештышт. Ме тыште йӱдвошт шогышна. Немыч
войскан чакнен кайыме корныжым прицел йымалне кучышна. Джанкойышто йӱдвошт
кредалмаш гӱжлыш. Кажне урем
верч мемнан пехота чоткыдын шогыш.
Прорывыш пурышаш годым мемнан машинан скатше льыптырген шинче. Шофер
олмыкташ
пиже. Жап пеш писын эртыш. Пеленем иктаж лу-лучко салтак ыле. Олмыктен
шуктымеке, шкенан-влакым поктен кудална. Симферополь велке. Асфальт корно
дене мардежла
чошена. Шижынат ышна шукто — немычын налме ял тӱрыш миен лекна.
Ялыш пурымо деч ончыч шогална. Степьыште ваштарешна толшо ныл икшывым ужын
шуктышым. Лишемын, "Немыч уло мо?" — йодам. "Йок", — ышталалыт. Крым
татариге-влак
улыт улмаш. Рушла огыт кутыро. Ала огыт мошто, ала моштат гынат, огыт ойло.
Ала-молан кокыте шонымаш лекте: молан иктат ок лӱйкале? Мемнан-влакше кушто

улыт? Вес ялыш миен шушаш годым немыч мастерской-машиным ужым. Эркынрак
лишемна
да шогална. Ялыште ик ият ок кой. Моткоч тымык. Кенета пуйто команде почеш
пӧртла гыч ӱдырамаш ден йоча-влак лекташ тӱҥальыч. Ӱдырамаш-влак мемнам
ӧндалаш,
шупшалаш кержалтыч. Кидышт дене медальым, орденым, погоным ниялткалат.
Семынышт
юарлат. Чакненыт погон деч посна, наступатлат, ескыч, погонан да наградан.
Тунамак ик пӧръеҥ нерген мутым луктыч. Маньыч: тудо йӧршынат шукерте огыл
немыч
дене пырля аракам йӱын шинчыш. Шижын шуктышна, ме пеш писын кудалме дене
немыч
тылыш иктаж латкок меҥгыш пуренна. Сарыште теве тыгат лиеш улмаш. Поснак
шкенан-шамыч деч почеш кодмо годым.
Мом ышташ? Толмо гын толмо. Саде кок ялым тушман деч утараш перныш. Пеш
йӧсыжак
огыл ыле. Вет танкна лийын. Вик коштын огынал, а корнынам эре кадыртылынна.
Немыч летчикым аҥыртараш шонен. Да тушман тылыште паникым лукташ. Тыге
ыштыме дене
пеш чын лийынна. Немыч авиаций мемнан танк колоннынам писын муын кертын
огыл.
Бой деч посна пел сутка чоло коштна. Немыч самолетшат мемнам бомбитлен
огыл.
Вара тамыкыш логалмыла чучо. Чыла велым лӱйкалаш тӱҥальыч. "Юнкерс-88"
чонышкак
витарыш. Изи бомбым ӱмбакына кышкыш. Йӧра эше пеленнак зенитчик-влак ыльыч.
Нуно
кеч шуэн да цельыш логалтедышт. Немыч пилотлан тура логалташыже кунар-гынат
мешайышт. Шӱшкен волышо бомбо эре ӧрдыжкӧ волен возедыш.
13 апрель. Эр. Симферопольыш Карасу-Базар велым пурышна. Кок гана
кӱртньыгорным
пудештараш логале. Тыге шкенан танклан корным эрыктышна: рельсым вончен
огыт
керт улмаш. Кораҥдыде лийын огыл. Йӧрлшӧ топольым корныштына логалше изэҥер
гоч
вончаш кучылтна. Олаш пурымаште корнынам лапкарак кӱ савар авыралын. Тудым
шала-тен, танк ден машиналан корным эрыктышна. Шижтарышт: Симферопольышто
южо пӧртым
минироватлыме. Шагат механизм дене ушымо. Но туге гынат мыланна ик минымат
рончаш ыш тӱкнӧ.
Кочкаш ме Симферополь ден Бахчисарай кокласе ик ялеш шогална. Немыч ынде юж
гыч
лӱдыкшым ыштен ок керт. Чыла гаяк аэродром мемнан кидыште. Южо пӧрт
чердакыште
уке-уке да вучыдымын автомат йӱк шергылт кая. Тыгак лие ик чердак денат. Ик
салтак сусыргыш, колышыжо ыш лий. Тудо сурт озан пошкудыжо-влак умылтарышт:
тушто
грек ила, немыч дене пеҥгыде кылым куча. Чердакыш икмыняр гранатым
кудалтышна.
Автоматчик шыпланыш.
14 апрель. Ме Бахчисарайыште улына. Ола покшелне, изэҥер гоч кӱвар воктене,
немыч мине пасум ыштен. Танк ваштареш. Мемнан техникылан корным эрыкташ
заданийым
мыланем пуышт. 101-ше танковый бригадын командирже подполковник
М.Ф.Хромченко
шке эскераш тӱҥале. Семынже ала шот ок лек манын шонен докан.
Мине пасум шымлен лектымат, пален нальым: чылаже коло шым миным шындыме.
Чылажымат ик взрыватель дене ушымо. Саде взрывательым луктым да куанымем
дене мине
ӱмбалнак тӧршталтен колтышым. Ситартышыжлан ик пуста миным подполковник
декыла
пӧрдыктен колтышым. Командирлан тидыже ыш келше. Пистолетшым луктын,
ӱмбакем
виктыш. Ончыкыжо миен шогалын, кузежым-можым доложитлышым. Чурийже сырыше
ыле
гынат, ӧндале да мане: "Молодец!" Чапланыше командир деч тыгай шомакым
колаш,
чынжымак, пеш кугу честьла чучын колтыш. А М.Ф.Хромченко сайынак чапланен
шуктен: икмыняр орденым пуэныт. Ленин орденжат ыле. Командирын "Молодец!"
манмыже —
салтаклан пеш кугу награда. Чонешем курымешлан кодын. Чаманен палемдаш
логалеш,
тиде случай деч вара кум кече гыч йӧратыме командирна кола: танк воктене
вочшо
бомба пудештеш. Лач тудо танк йымаке йӱдлан каналташ возын улмаш.
Ординарецшым
юж толкын ӧрдыжкӧ налын шуэн, а командирлан бомба катыш логалын. Хромченком

Симферополь оласе Пионер садыште тойымо.
15 апрель. 101-ше танковый бригада, мемнан гвардейский батальон да писын
куснылшо отрядын икмыняр частьше Севастопольын тӱжвал оборонительный
линийышкыже лектыч. Икымше кечынжак Мамашай села воктеч Бельбек эҥерым
йолын келын вончышна да
Севастополь векыла вич меҥгым эртышна. Севастополь воктене пеш шуко немыч
часть
чумырген. Сандене тушман мемнан ончык кайыме корнынам пӱчкӧ. А эрлашыжым
эсогыл
Бельбек вес веке чакнаш логале. Мамашай села мучко кайымына годым ӱмбакыже
адакат чердак гыч тулым почыч. Тиде ганаже автомат дене огыл, а пулемет
дене. Танк
гыч лӱйымешке, пулеметчик кумло наре салтакым пытарен шуктыш.
Кугу Отечественный сарым шымлыше-влак ойпидышым ыштеныт: пуйто мемнан
батальон
пелен эре пехотинец-влак наступатленыт. А салтакын шинчаж дене ончалмаште
тидыже
чылт тыгежак огыл: пехота эре почешна коштын. Ныл сутка гыч веле мемнан
утарыме
верыш толын лектын. Ты ганат пехота лишеммеке, мемнан йыр корно дене
Севастополь
векыла колтышт. Ме Ялта—Севастополь корнывалсе Золотой балкыш толын шуна.
Тушто
коло кече лийна. Сапун-курык верч тале кредалмашым ужна.
Севастополь верч кредалмаште мемнан надырна пеш кугужак огыл: Золотой
балкыште
минан пасум ыштышна. Ик гана мыланем связистат лияш перныш. Балаклава велыш
шупшмо связь линий кӱрлын. Тудым муаш да ушаш заданийым мыланем пуышт.
Пычкемышалтмеке, телефон воштырым терген, ончыко нушкым. Ик вере немыч
окопыш изиш миен шым
шу. Вич-куд ошкылым. Тунамак автомат очередь шергылте. Адакат пиалем улмаш
—
илыше кодым.
Севастополь воктеке "Катюша" ден "Андрюшам", 8-ше воздушный армийым, танк
корпусым да моло часть ден соединенийым чумырымо. 5 майыште наступлений
тӱҥале. 9
майыште Севастопольым утарыме. А 12 майыште Крымский операцийым мучашлыме.
Золотой балке велым Сапун-курыкыш наступленийым тӱҥальыч. Эр. Салтак-влак
курыкыш
кыртмен кӱзаш тӧчат. Шукышт колат. Тушман атакым чарен шогалта. Мылам туге
чучеш: тиде ганат могай-гынат йоҥылышым ыштыме да шуко салтакым арам
йомдарыме.
Кугу Отечественный сарын историйыштыже эше теве мом палемдыме: чыла
частьыште
штурмовой группым ыштыме, курыкышто да олаште кредалаш туныктымо. Но тыгай
группым шке жапыштыже кучылт моштымо огыл. Эн ончыч нимо оккӱллан вийым
пытарат, сар
тулеш тазан когаргымеке веле штурмовой отрядым ушат. Кокымшо йӱдым
штурмовой отряд-шамыч тушманын икымше окоп линийжым налыт, южо группыжо
кокымшо линийышкат
шуэш, лач тыгодым, эрдене, пеш талын артподготовкым тӱҥалыт. Шкенан-шамыч
шкенанымак "лочкат" лиеш. Тыгай "пучымышым" чараш шонен, пехота ужар
ракетым каваш
колта. Тунам веле тудым немыч улмо верыш кусарат. Тиде вара шот мо? Арам
колышо
офицер ден салтак-влакым кӧ шотлен? Тыгайже соединений ден часть-влакын
командирышт коклаште начар кыллан кӧра огыл мо лиеш? Бомбитлаш тӱҥалме
годым йӧршеш вучыдымын 8-ше воздушный армийысе оперативный группын
начальникше воктеке миен
лектым. Шке "асше-влакым" раций дене пеш поньыжеш ыле. Нуныжо шкенан
позиций
ӱмбак бомбыштым кышкеныт.
Мый Севастопольым налмаште лийын омыл. Дизентерий дене черланенам. Полевой
госпитальыш колтынешт улмаш. Йӧра лишнак шкенан батальонын командирже
подполковник
А.К.Сычев ыле. Тудо чарыш. Военврач Б.Брагинскийлан шкаланже эмлаш кӱштыш.
7 майыште мыйым Севастопольыш кайыше машинаш шынден колтышт. Медсестран
эскерымыж дене эмлалташ тӱҥальым. Диетым эскерышым, антибиотикым йӱым.
Тылзе чоло эмлалтым.
Фронтовой йолташем-влак Севастопольым да Херсонес мысым утареныт. Ойлымышт
гыч
пален налынам: теҥыз серыш ишыме немыч пленыш куснаш тӱҥалын. Шкет-шкет
огыл, а
кугу подразделений дене. Эсогыл ик тыгай подразделенийым полковник вӱден
конден.
Сар деч шерышт темын, витне: наградыштымат, поснак кӱртньӧ ыресым, теҥыз
сереш
пеш шуко кышкен коденыт.
Симферопольышто лиймына годым Крым татар-влакым шке илемышт гыч поктен
колтымымат ужаш пернен. Ик йӱдым чылаштым кӱртньыгорно станцийыш поктен
конденыт. Икмыняр сутка, поездым вучен, туштак шинчашышт пернен. Тидым мый
тунам салтак ушем
дене кок семын акленам: ик могырым, Крымысе татар ден грек коклаште
предатель-влак лектыныт. Нунын дене шинчаваш лияшат логалын. Вес могырым,
мемнан батальоныштак Крым татарин, капитан чинан, тушман ваштареш патырын
кредалын.
Сар деч вара Крым татарин-влак дене шочмо Марий Элыштем вашлияш пернен.
Нунын
кокла гыч иктыже шинчаора шке землякше-влакым вурсен, нуным ужалалтшылан
шотлен,
кажныжым шке кидше дене пиктен пушташ ямде улмыж нерген ойлен. Эсогыл шке
лӱмжым
вашталтен, Йыван лийын. Вараже шкежат вучыдымын йомын. Пален налме: шкеже
немычлан пеш чот полшен. Сандене тудым лу ийлан четлыкыш пуртен шынденыт.
Жап ятыр эртымеке, шкаланем тӱрыс рашемден шуктышым: Сталинын геноцидше
негыздыме лийын. Калыкым эреак лӱдыктен ашнаш ышталтын. А тидлан кӧра товаҥ
пытыше
проблеме кунар шочын. Тидын нерген Иосиф Виссарионович шоналтенат огыл.

Геройна-влак нерген

Крымым утарыме нерген каласкалымем тичмаш лийже манын, герой-влак нерген
мутым
лукде ок лий. Тиддеч посна сӱрет тӱрыс ок почылт. Нуным чыланыштымат
Крымский
областьысе Сакский районыш пурышо ик ял воктене тойымо. Сар деч ончыч тудым
Ашага-Джали маныныт. Тудым утарыме годым вуйыштым пыштыше кандаш Совет Союз
Герой
лӱмеш Геройскийыш савырыме. Тыштак Сакский районысо ик эн ончыл ял озанлык
предприятий шочын.
Уло чонем дене кугешнен, мый палемден коден кертам: кандаш герой гыч
кудытшо дене пырля служитленна. Теве нунын лӱмышт:
гвардий младший сержант М.М.Абдулманапов,
гвардий рядовой П.В.Велигин,
гвардий рядовой И.Т.Тимошенко,
гвардий рядовой Г.Н.Захарченко,
гвардий рядовой М.А.Задорожный,
гвардий сержант Н.И.Поддубный.
Нунын кокла гыч нылытынже мемнан взводышто служитленыт, а Поддубный ден
Велигин
— 3-шо гвардейский мотоинженерный батальонысо кокымшо ротын взводыштыжо.
Тиде
батальонлан вараже Симферопольский лӱмым пуымо да тудым кок боевой орден
дене
наградитлыме.
Жап ятыр эртен, сандене чылаштын кушеч улмыштым ом шарне. Палем,
Абдулманапов
Дагестан гыч, Поддубный, Задорожный, Захарченко — кумытынат
Днепропетровский область гыч, Тимошенко Черниговский область гыч, Велигин
Кировоградский область
гыч.
Шарнем, мемнан саперым да мотопехота батальон гыч кум пехотинецым, кок
танкыш
шынден, разведкыш колтышт. Тушманын тылышкыже толын лекше 19-ше танковый
корпусын пурла флангышкыже. Ашага-Джали ялыште разведчик-влак тушманын
батальонжо дене шинчаваш тӱкненыт. Немыч ӱждымӧ "уна-влакым" артиллерий,
винтовка да пулемет
дене вашлийын. Танкыште шинчыше сапер ден пехотинец-влак мландыш тӧрштен
шуктеныт. Танк-влак ончыко чыменыт. Локтылалтмеке (иктыжын башньыже строй
гыч лектын), чакнашышт тӱкнен. Разведчик-влакым налын шуктен огытыл. Пеш
тале кредалмаш
тӱҥалын. Разведчик-влак обороным налыныт.
Бойышто салтакын пиалжым пеш изи виса дене вискалаш перна. Лач тыгай изи
пиалже
нуныланат шыргыжалын — шинчаштлан эше 1941 ийыште ыштыме окоп перна. Изишак
шаланен, да тушан арымшудо кушкын шогалын. Чолгаеҥ-влак тудым аралалтме
рубежыш
пеш писын савыреныт. Кредалмаш талышнен. Тушман нуным илышым налаш шонен
пыштен
— вийнам пален налаш. Пленыш куснаш темлен. Эсогыл парламентерым колтен.
Тудыжо
кузе толын, тугак нимо деч посна каен. Разведчик-влакын окопышкышт кум
велым
тушман чакемын.
Сержант Н.Поддубный кугуракышт лийын да командованийым шке ӱмбакыже налын.
Тушман окоп декак толын шумеке, тулым почаш командым пуэн. Тура
лӱйкалымылан да
гранатым моштен кучылтмылан кӧра лишемше фашист кашакым чактареныт. Шуко
немыч
мландӱмбалне киен кодын, иктат окопыш шуын огыл. Поддубный тушманым
пычкемыш
марте чактараш да вара тышеч каяш шонен пыштен. Но вий пеш шагал лийын.
Икымше атака деч вара гитлеровец-влак планыштым вашталтат. Разведчик-влакым
пленыш налаш огыл, а верешак пытараш приказым налыт. Тунамак окопыш миномет
дене
лӱйкалаш тӱҥалыт. Разведчик-влак кокла гыч южышт пеш чот сусыргеныт.
М.Задорожныйын пурла кидше сусырген. Кертмышт семын икте-весылан
медицинский полышым пуэныт. Тушманын у атакыжым чактараш ямдылалтыныт. Тиде
кредалмаш кок шагат утла
шуйнен. Тушман коло кум салтакшым да унтер-офицерым йомдарен. Туге гынат
разведчик-влакым авырал кертыныт. Пытартыш бойжо рукопашный лийын: мемнан-
влакын ик
патронат, ик гранатат кодын огыл. Задорожный, шола кидше дене винтовка
йытырым
руалтен, шкеж деке ик фрицымат лишемден огыл. Кажныже тыге ыштен. Но шуко
вӱрым
да вийым йомдарыме. Ярныше разведчик-влакым тушман руалтен налын да пидын
пыштен.
Сусыргышо пленный-влакым батальон командир, капитан чинан, шке йодыштын. Эн
ончыч И.Тимошенко мутым кучен. Тудо индеше кокла гыч кугурак ийготан лийын.
— Коммунист улат мо?— йодын капитан.
— Лу вем йотке коммунист улам!— лийын вашмут.
Тудым корем тӱрыш чумен конденыт. Туштыжо палач-влак ямдак шогеныт. Команде
почеш автоматым виктарен, тулым пӱргалыныт. Тимошенко коремыш шуҥгалтын.
Черет младший сержант М.Абдулманаповлан шуын. Тудын дечат партийность
нергенак
йодыныт.
— Шӱмем пелен комсомол билетым нумалынам. Ленинский комсомол кӱкшӧ лӱмым
тугак
пеленем наҥгаем!— лийын вашмут.
Капитан "Могай часть гыч улат?" манын йодын. Вашмутшо адакат кӱчык лийын:
"Гвардейский гыч!" Тетла ик йӱкымат луктын огыл. Аварецын тулойыпан
шинчаончалтышыжым
гына ужыныт.
Вара капитан ончык мут кучаш М.Задорожный шогалын. Могай часть гыч улмыжым
пален
налаш шонымылан тудо вашештен: "Тугай часть гыч, кудыжо тендам Юл сер гычак
почкен толеш!"
Капитан орышо янлык гай лийын. Кажне разведчикым таганлыме кемже дене
коремыш
чумен кышкен. Пытартышлан сержант Н.Поддубныйым йодыштыныт. Тудын нерген
повестьым возаш лиеш. Мемнан батальонышто эн чолга ыле. 1943 ий октябрь
мучаште, Перекопым штурмоватлыме годым, тудо пленыш логалын. Концлагерьыште
шинчен. Пленный-влак дене пырля куржын. Украиным утарыме годым мемнан-
влаклан тушманын укрепленийжым да военнопленный-влакын лагерьыштым
ончыктен. Шкежат кредалын. Мемнан частьыш логалын. Крымым утараш тарваныме
годым толын да вигак разведкыш каяш
йодын. Разведгруппым вуйлаташ ӱшаненыт.
Йодыштмо годым капитан тылмач полшымо дене увертарен:
— Йолташет-влак кавареныт. Каласе, могай часть гыч улат? Вашештет —
илышетым
арален кодена, а от вашеште — йолташет-влакын корнышт денак кает.
Вашмут олмеш Поддубный капитанын шӱргышкыжӧ шӱвалын. Капитан тунамак
разведчикым
лӱен шуэн. Ӱмбакыже пистолет обоймысо чыла пуляжым луктын колтен.
Мемнан куд саперна пелен 91-ше отделений мотоциклетный батальонын кум
салтакше —
П.Иванов, А.Симоненко, В.Ершов — тушман кидеш коленыт.
Геройна-влак Сталинград гыч Крымыш чапле боевой корным эртеныт. Шуко
наградышт
лийын. Мутлан, гвардий сержант Н.Поддубныйын оҥыштыжо ИИ степенян
Отечественный
война да Йошкар шӱдыр орден-влак чолгыжыныт, П.Велигинын оҥыштыжо — ИИ
степенян
Отечественный война орден. Нунын кокла гыч эн кугу ийготанже рядовой
И.Т.Тимошенко, сар деч ончыч сельсовет председатель лийын, колхозым
вуйлатен, Касвел Белоруссийым утараш полшен. Гвардий рядовой П.Велигин
комсомол путевка дене Сталинградыш, завод ыштымашке, толын.
Лач тыгай патыр эрге-влак лӱмеш Геройский села шочын. Нунын лӱмыштым
школлан,
уремлан, скверлан пуымо. Да тыште веле огыл, а пӱтынь элна мучко. Мутлан,
Кировоградский областьысе Злынка селасе школлан Петр Велигинын лӱмжым
пуымо. Лач
тушто тудо шкежак тунемын. Иван Тимошенкон лӱмжым Черниговщинысе колхоз
нумалеш.
Лач туштак озанлык вуйлатыше лийын. Дагестаныште М.Абдулманапов лӱмеш школ
кумдан палыме.
Тунам герой-влак дене мо лиймым руш йылмым туныктышо ок уж гын, тиде так
палыдыме страница семынак веле кодеш ыле докан. Шылын шичме верже гыч
гитлеровец кашакын янлыкланымыштым эскерен. Йӱдым шылме вер гыч лектын,
разведчик-влакын капыштым тояш шонен пыштен. Тидын годым шкенжымат пуштын
кертыныт. Вет немыч-влак колышо капым поген налышымат лӱен пуштеденыт. Йӱд
гынат, тушман коштмым чарнен
огыл. Тиде ял урем вошт чакныше немыч да румын часть-влак эртеныт. Да
пошкудо
коклаштат осал чонан еҥже лиеден. Капым тояш шупшкедымыж годым йыҥысалтыме
йӱкым
колын. Ончычшо лӱдын шогалын, а вара шижын: ала-кудыжын шӱмжӧ шогалын огыл.
кычалаш тӱҥалын. Да муын вет. Тиде рядовой пехотинец Василий Ершов лийын.
Шокшо
капым мӧҥгышкыжӧ пыкше-пыкше конден да кок арня годым шокшо шӧрым йӱктен
эмлен.
Тыгодым салтак ик мутымат пелештен кертын огыл. Йыҥысен гына.
В.Ершовын кутыраш тӱҥалмекыже, фронтовой газетын корреспондентше тудын дене
вашлийын мутланен, индеш герой нерген материалым ик геройжын каласкалымыж
семын савыктен. Мый тудын серымыж гыч мом шарнымемым кызыт радамлышым.

САРЫН ПЫТАРТЫШ ТУЛЖО

Тиде телым лие. Рашрак каласаш гын, 1945 ий январьыште. Кужу корным
эртышна:
Москва гыч Киевыш, тушеч Жешува могырыш, вара Краковыш. Шеҥгелан кодо
Катовице.
Глайвице деч вара поезд гыч шкенан орвашкына шична. Мыланна лӱмынак
американ амфибий-машинам пуэныт. Тыгак студобеккерат ыле. Бригадын штабше
Гералтовиц шахтер-влакын поселкыштышт верланыш. Глайвицыште да
Гералтовицыште илыше-влак ош
простыньым сакышт: тетла нуно кредалаш огыт тӱҥал. Ме тыгеракын Ратиборско-
Рыбниково кундемыш толын лекна.
Пале, 1945 ий январь мучаште да февраль тӱҥалтыште 1-ше да 4-ше Украинский
фронт-влакын войскашт наступленийыш тарваненыт да верын-верын Одер гоч
вонченыт,
шола серыште кӱлешан плацдармым кученыт. Тиде операцийыш мемнан 22-шо
гвардейский мото-штурмовой да инженерно-саперный бригадынат ушнен, а
огнеметчик-влакын
батальоныштым Бреслауш колтеныт. Пӧрт подвалеш шылын шичше фриц тӱшкам
кожен
лукташ. Палемдаш кӱлеш, немыч чот шоген. Йырым-йыр авыралтын гынат, тылзе
чоло
кредале. Тотальный мобилизаций годым чумырымо часть гынат, боевой шӱлышышт
куатле улмаш. Лач Ратиборско-Рыбниково кундемыштак ик эсэсовский дивизий
лийын. Тидыжак немычын кумылжым нӧлтен. Саде дивизийын офицерже-влак
пытартыш патрон марте шогеныт. Пленыш логалаш огыл манын, пытартыш патроным
шкаланышт коденыт. Еҥ
кидыш логалмеш, шкеныштым шке пытараш ямде лийыныт. Теве молан южо пӧртыштӧ

шӱштӱштышт дене пикталт кержалтше эсесовецын капшым верештынна.
Икмыняр кече гыч бригадын штабше касвеке кусныш. Наступатлыше войска почеш
населенный пункт-влак чот шаланыл пытеныт. Сайынрак аралалт кодшо суртым
муаш куштылго огыл. Шаланыше ик поселкышто аралалт кодшо кок пачашан пӧртым
пыкше кычал
мумо. Снаряд лишнак пудештылын гынат, пӧртым штаблан ямдылен шуктышна:
кӱварым
мушна, мебельыш вочшо пуракым ӱштыл нална. Пӧртыш походный кроватьым да
бригада
командир полковник Новиковын постельжым нумал пуртымеке, кем кыша кодо.
Тидыже
командирлан путырак ыш келше. Ӱмбакем курныжла керылте: "Тый, ньога, витле
ияш
командирым имньывӱташ вераҥдынет?!" Пиалешем полковник Иванов да мемнан
начхим
лишнак улыт ыле. Комбриг мыйым пӧлем гыч кожен лукто да полковник ден
начхим
ӱмбаке керылте. Мый тунам шоналтышым: "Ну тидыже йӧршынат сай огылыс.
Кугыжан
армийыште огынал вет".
Ончыко кайыме корнына тылеч вара йӧршын вашталте. Ме Трибель ола кундемыште
Нейсе эҥер серыш толын шуна. Лач тыштак 1-ше Украинский фронт немычын
оборона линийжым кӱрлаш да наступленийым тӱҥалаш ямдылалтын. Тыге ме 1-ше
Украинский фронтын войскашкыже ушнышна. Вараже Берлинский операцийыш
ушнышна.
Мемнан 22-шо гвардейский мото-штурмовой да инженерно-саперный бригадынам
генерал-полковник Д.Д.Лелюшенкон командоватлыме 4-ше гвардейский танковый
армийыш
ушышт. Нейсе гоч переправым ямдылаш кӱштымӧ. Тыгаяк вончакым ышташ кӱлеш
Шпрее
гоч. Икманаш, 4-ше танковый армийлан немыч тылыште Потсдам велке каяш
корным ямдылаш. Вес семын каласаш гын, тиде армийын корныж ӱмбалне логалше
эҥер гоч вончакым ышташ да минан пасум эрыкташ.
Кугу Отечественный сарын историйыштыже серыме: 1-ше Украинский фронтышто 16
апрельыште 6 шагатат 15 минутлан пеш виян артподготовка тӱҥале. Тыгодым
сапер-влак
переправым ышташ ямдылыме материалым кондышт да Нейсе гоч опташ тӱҥальыч.
Нине
кукшо мут-влак мыйын шинча ончылно тушманын чот пеҥгыдемдыме пытартыш
оборона
линийжым шалатыше кугу панорама семын ылыжыт.
Чыла тидым мый шке шинчам денак ужым. Мыланна тиде Сталинград воктене
кредалмаш
деч вара нылымше прорыв ыле. Шым-лу кече ончыч палемдыме верыш войскам
чумырышт.
Силезий — Берлин автострадыште куд рат дене мемнан военный техника кайыш.
Ик велыш — Касвеке гына, Берлиныш гына. Тушманын самолетшо колонным пеш
шуэн бомбитлыш: самолетлан топливышт шагалемын. Бригадын батальонжо-влак
яктереш, фронт линий деч 350—400 метр коклаш, верланышт да Нейсе гоч
ыштышаш кӱварлан посна ужашлам ямдылаш тӱҥальыч: нылымше танковый да
визымше общевойсковой армий-влакым вес
серыш кусараш. Прорыв тӱҥалмылан чыла ямде: кӱварым вакшаш йӧнан верым
рашемдышна, эҥер пундашым шымлен лекна.
Мый тыгодымак связь офицерын обязанностьшым шуктенам: бригадын штабше да
тушко
пурышо батальон-влак дене письменный связьым кученам. Мыланем "Харле"
американ
мотоциклым да эн тале мотоциклистым ойыреныт. Прорывым тӱҥалме деч ик кече
ончыч
секретный пакетым кучыктышт. Тудым мый 3-шо гвардейский мото-инженерный
батальон
командир подполковник А.К.Сычевлан намиен шуктышаш ыльым. Корныш тарваныме
деч
ончыч пеш чеслын гына топографический картым шымлен лектым. Чодырасе
межевой
меҥге йотке. Каласыме: Сычевын штабше ик межевой меҥгылан тура 160 ошкыл
тораштырак верланен.
Кызыт каласаш йӧсӧ: мыланем ала чынжымак Юмем полшен, ала картым пеш сайын
лудын
моштымем полшен. Но факт деч нигуш от шыл: мотоциклистым жапыштыже шогалтен
моштенам. Вигак палемдыме верыш миен лектынна. А такше йомашат лиеш ыле.
Пеш чот
пычкемыш. Нейсе эҥер серышкат тора огыл. Немыч кидышкат шижде логал кертат.
Мотоцикл гыч волен, 160 ошкылым ыштышымат, Сычевын штабной машинашкыже миен
тӱкнышым.
Артподготовка палемдыме жаплан — 6 шагатат 15 минутышто тӱҥале да кок
шагатат
пеле наре шуйныш. Йырваш мӱгырымӧ йӱк шергылте. Эсогыл самолет йӱкым колаш
ок
лий. Нуныжо немыч оборонын ончыл линийжым бомбитлаш мемнан вуйна ӱмбач
чоҥештышт. Артиллерийын лӱйкалымыж годым мемнан бригадына ик понтон кӱварым
да кок
тыглай кӱварым ыштен шуктыш. Сваян кӱварымат кечываллан шарен шуктышт.
Артиллерий ден пехота кӱварым ыштыше сапер-влакым аралышт. Колышо ыш лий.
Ик
случайым шотыш налаш огыл гын. Мемнан писын тарванылше группына, немыч
оборонын
икымше линийжым 10 — 15 меҥгылан коден, кокымшо линий деке миен шуын. Тушто
тале
бой тӱҥалын. Кӱварым оролышо-влакым вучыдымын лӱйкаленыт. Вараже пале лие:
артподготовка годым йоҥлен вочшо немыч ылыжын. Тул гай ӱпан тугай. Мемнан
икмыняр
салтакым сусыртен кертын.
Кокымшо кечын саде чолга группа немыч оборонын кумшо полосашкыже миен
лектын.
Тиде полосаже Шпрее эҥер серыште верланен. Шпремберг кундемыште эҥерым
вончен.
Мемнан деч кечывалвелне, Дрезденыш кайымаште, генерал К.Сверчевскийын
командоватлыме 2-шо польский армий наступатлен. Поляк йолташ-влак дене ме
чӱчкыдын вашлийынна. Шуко вийым чумырымо тушто. Шарнымашеш мландын
чытырнымыже, моторын
гӱжлымыжӧ гына кодын. Икте-весылан кычкырен ойлымо дене эсогыл йӱк йомын.
Кок
танковый армий каен: генерал-полковник П.С.Рыбалкон командоватлыме 3-шо
гвардейский да генерал-полковник Д.Д.Лелюшнкон командоватлыме 4-ше
гвардейский армий-влак.
Шпремберг деч вара ме йӱдвел-касвелыш савырнышна. 19 апрель эрдене 3-шо да
4-ше
танковый армий-влак уэш наступленийым тӱҥальыч да каслан сеҥен нальыч:
иктыже
кӱртньыгорнан да шоссе корнан Фетшаум, весыже — Луккаум. Котбус кундемыште
немыч
контратакыш тарванен, но сеҥымашке ыш шу. Кастенак Люббенау верч пеш тале
кредалмаш лие. Лач тыгутлаште лийше ик случайым кызытат монден ом керт. А
лийынже
теве мо.
Ме аҥысыр чодыра корно дене американ амфибий-машинаш шинчын кудалына.
Кенета мотор чарнен шогале. Шофер амалым кычалаш тӱҥале. Мемнан воктеке
легковой машина
толын лекте. Тудым танк ужатен конден. Машинаште Лелюшенко шинча. Мемнан
амфибийна тудын корныжым петырен. Тиде ыш келше, витне. Шуко шонкалыде
кычкырале:
— Старшойым мый декем!
А кугуракше мемнан начхим веле. Фамилийжым ом шарне. Майор чинан. Генерал-
полковник деке куржын миен, честьым пуыш. Тунамак команда йоҥгалте:
— Туп дене мыйын велыш шогалаш!
Шогал шуктыш ма, уке ма — генерал-полковник майорын тупшым тоя дене шеле.
Да ик
гана веле огыл. Тунар тазан, майор ятыр жап коштын ыш керт. Врач-влакат
лӱдыныт
ыле. Паралич пера манын. Генерал-полковник тидын дене мом ончыктынеже
улмаш?
Властьым? Вийым? Тыгай осал койышым ончыкташ нимогай амалжат уке ыле. Тидат
веле
огыл, Лелюшенко танкистлан приказым пуыш: мемнан амфибийым танк дене тошкен
лаштырташ. Но пиалешна, шофер заводитлен сеҥыш да ме тиде орышо
военачальник деч
пеш писын кудал утлышна.
Осал койышым ончыктышо эше ик примерым шарналтыде омак керт. Люббен ола.
Бригада
штаблан верым кычалына. А тиде олажым штрафник-влак сеҥен нальыч. Нунын
коклаштат ончычсо зек-рецидивистат шагал огыл ыле. Нуно янлык чурийыштым
ончыктыде ышт
керт.
Коштына тыге кумытын, келшыше верым кычалын. Олаште пуйто иктат кодын огыл.
Тыптымык. Шып олаште кошташ шучкын веле чучеш. Ик вере пурена, вес вере.
Чыла вере
ӱзгарым кышкылт пытарыме, омсам тӧргалтыме, яндам пудыртылмо. Кок гана пеш
шучко
сӱретым ужаш перныш. Ик пачерыш пурышна гын, кӱвар ӱмбалне йӧршеш самырык
чара
ӱдыр кия. Простынь дене леведме. Вес пачерыште адакат чара ӱдырым ужна.
Тудыжым
одеял дене леведме. Когыньыштымат виешленыт да лӱэн коденыт. Калык моткоч
лӱдын.
Кум-ныл кече годым иктат подвал гыч лекташ тоштын огыл. Теве могай шучко
пашам
ыштен коденыт зек-рецидивист-шамычет.
Такше мемнан вооруженный вий гуманный миссийым шуктен: шочмо элнам да
Европысо
калыкым кӱрен чума деч утарен кодаш. Тидын шотыштак немыч-влакымат. Но,
чаманен
палемдаш перна, мародерство да виешлымаш мемнан салтак коклаштат лийыныт.
Совет
воинын мундиржым тыгай лавыран тамга сайынак амыртен.
Люббеныш, мемнан бригадын наступатлыше батальоныш, секретный пакетым ик
гана веле огыл наҥгаяш пернен. Икана, корныш тарванымеке, ме американец-
влакым вашлийна. Изирак тӱшка. Тӱҥ шотышто офицер да унтер-офицер-влак.
Чыланат виллисан, фотоаппаратан улыт. Кочкышышт, аракашт лыҥак. А ме
чыланат моткоч ноенна да лавыргенна. Коклаштына МГУ-н ончычсо аспирантше
ыле. Англичан йылмым пеш сайын пала.
Кусарыше шотеш лие. Вашлиймаш шокшын эртыш. Аракам подылтышт, шыл консервым
пукшышт. Шуко поро мутым ойлышт да пытартышлан чыланат пырля войзалтна.
Икте-весым
ӧндалын.
Ме, йӱдвелышкыла савырнен, Луккенвальде велкыла, а вара Потсдамыш кайышна.
Тудым
штурмоватлаш полшышна. Луккенвальде тӱрыс аралалт кодын. Верын-верын витрин
янда
пудырген да южо пӧрт окна янда деч посна кодын. А ты ола деч эрвелне,
чодыраште,
гитлеровец-влакын 150 тӱжем еҥан армийышт авырналтын. Тушто тушманын
пытартыш
кугу группировкыжым кырен шалаташ пеш тале кредалмаш лийын. А ме тыгодым
Потсдам
воктене лийынна.
Гитлеровец кашак американец-влак деке лекташ тӧчен. Сандене пеш пеҥгыдын
шоген.
Вараже ме Прагыш кайымына годым тиде верым ончен эртышна. Ужава сынан
шинелян
колышо кап-влак ӱмбала киеныт. Мотор пӱнчер тодылалт пытен. Снаряд
кӱрыштеден.
Мемнан-влакат шукын коленыт. Луккенвальде воктенак мемнан ротын старшинаже
Г.Белорусько нелын сусырген. Потсдамым штурмоватлыме годым мемнан бригадын
тичмаш
взводшо командирге пытен. Тиде взвод канал гоч эн ончыч вончен, а моло вий
тидымак кок сутка гыч гына ыштен кертын. Взводысо латшым еҥым лӱеныт да ик
кудывечеш
рат дене оптен коденыт.
Берлиным авырал налмеке, немыч салтак ден изирак чинан офицер-влак кугу
тӱшка
дене пленыш куснаш тӱҥальыч. Тыгаят лийын (тидым мый шке шинчам денак
ужынам):
ик-кок совет салтак 200—300 наре пленникым наҥгая.
Потсдам деч вара мемнам Берлинын кечывалвел-касвел тӱрышкыжӧ кусарышт.
Моткоч
сӧрал вер-шӧр. Йырваш пӱнчӧ. Ола тӱрысӧ мотор коттедж. Окна йымалне пеледыш

клумбо. Тыште тӱҥ шотышто поян берлинец-влак иленыт. А Ванзей островысо
кугу
замкыште шке каныш кечыжым Геббельс эртарен. Йырваш бой талышнен. Мемнан
бригадын штабшым Люббен гыч Треббиныш наҥгайышт. Мый ындыже тӱрыснек связь
офицер
должностьыш куснышым. Саде мотоциклист дене эреак корнышто кудалыштына.
Эсогыл
кеч изишак нералташат жап лийын огыл. Корнышто, улак вереш шогалын,
шинчымаштак
нералташ лиеш ыле. А водителем кузе чытен — ӧраш гына возеш.
Коляскыште пеленем эреак гранат ден ППШ автоматлан шапаш диск лийын, а ТТ
пистолетем эре ямдымак кученам. Берлин деч кечывалвелныла чодыраште ятыр
изи вооруженный тӱшка коштын. Шкет машинашке але мемнан-влакын изирак
тӱшкашкышт керылтыныт. Икана корныш лекмекына, мемнамат тыгай тӱшка вашлие.
Но нунын оружийышт
лийын огыл. Автомат йытырем ужын, чыланат кидыштым кӱшкӧ нӧлтальыч. Но
мыйын
шуктышаш заданиемже утларак кӱлешан ыле — планшетыштем секретный пакет
киен. Тудым адресат деке жапыштыже намиен шукташ кӱлын.
Берлиным штурмоватлыме ик кечын мемнан деке пленыш гитлерюгенд гыч латкуд
ияш
рвезе логале. Тудым Геббельсын пропагандыже туге аҥыртарен пытарен — шке
шинчажлан ок ӱшане. Шона: руш-влакын саҥгаштышт тӱкӧ уло. Ӱмбакына лым
лийде онча —
векат, тӱкым ужнеже. Ӱшаным ок йомдаре — Гитлер садак сеҥа, шона. А
кредалмаш
Берлин уремышкат шуын.
Треббин олаште медицина наука доктор дене палыме лийым. Тудо шке пӧртыштыжӧ
мемнан сусыр офицер ден салтак-влакым эмлен. Кок пачашан кугу пӧртшым тудо
полевой
госпитальыш савырен. А шкеже кажне кечын йӱдым эртараш пошкудо ялыш, родо-
тукымжо деке, коштын. Доктор икана вуйым шие: руш салтак тудын велосипедшым
шупшын
налын, сандене ынде тудлан пошкудо ялыш йолын кошташыже перна. Мый моткоч
когаргышым да тудлан полшаш лийым. Велосипедым кычал кайышым.
Чыла суртышкак шым пуро. Верысе-влак деч пален нальым, кӧ Гитлер велке
пеҥгыдын
шога. Мыланем кок пачашан кугу пӧртым ончыктышт да маньыч: "Тыште гауляйтер

ила". Пӧртыш пурышым. Чыла омсам комдык почын шындыме. Окнам пӱрдымӧ.
Ӱзгарым
кышкылт пытарыме. Пеле пычкемыш пӧртыш пурашыжат шучката. Палем, немыч
велосипедым чердакышкат пыштен кертеш. Тудын тыгай койышыжо уло. Кӱшкӧ
кӱзышым.
Шинчамлан "вальтерын" пеш мотор кабураже перныш. Калта уло, а пистолет уке.
Чердакысе пӧлемлаште волгыдо. Иктыш ончалам — яра, весыш... А туштыжо
йыргешке
ӱстел коклаште коктын шинчат. Ӱдырамаш вуйжым ӱстембаке пыштен. А пӧръеҥын
пырдыж могырыш лупшалтын, кидыштыже — "вальтер". Коктынат колышо улыт.
Векат, суртоза ончыч ватыжым вуйвичкыж гыч лӱэн пуштын, вара шкенжым — шола
шинча деч ӱлычынрак. Ончашат шучко. Вашке гына лектын ошкыльым, но
пистолетым да кобурам садак солалтышым.
1945 ий 2 май. Берлин сеҥалтын. Мемнан 22-шо гвардейский мото-штурмовой,
инженерно-саперный бригадына, 4-ше танковый армийым ужатен, 1-ше Украинский
фронтын
ударле вий группировкышкыжо ушныш. 2-шо воздушный армийын полшымыж дене
тиде
группировка Риза кундемыште, тушманын дрезденско-герлицкий группировкыжым
шала-тен, Прага велыш корным почшаш ыле.
Пеш писын каенна. Луккенвальде гоч Дрезденыш да Прагыш. 9 майыште бригадына
Прага деч 26 меҥге коклаште лие. Ме мотоциклист йолташем дене коктын сарым
изиш ондакрак пытарышна. Кум-ныл кече ончыч. Головной дозорышто улмына
годым ончыкырак
каен колтенна. Дрезден деч изишак йӱдвелне, чодыраште, аварийыш логална.
"Опелькапитан" легковой машина дене тӱкненна. Машина пеш писын кудал толын,
мемнам таранитлыш. Мый, мотоциклист ӱмбач ончыкыла лектын возын, вуэм дене
пеш тазан перненам, ушым йомдаренам, а мотоциклист йолжым пудыртен. Мемнам,
лӱен, коремыш кудалташ шоненыт улмаш докан. Шке коклаштышт мутланымышт
годым шижынат огытыл —
шкенан-шамыч толын лектыныт да мемнам поген налыныт. Мый чотак
контузитлалтынам,
кутыренат кертын омыл. Ситартышлан вара семын тутынаш тӱҥальым. Лу ий чоло
тыге
орланышым. А мотоциклист пурла йол деч посна кодо.
9 май. Эр. Германий мучко пеш талын лӱйкалыме йӱк шергылте. Чыла тӱрлӧ
оружий
дене лӱйкалышт. Поснак зенитчик-влак тыршышт. Омыюан улмыштлан кӧра шукынжо
мо
лиймым паленжат огытыл. 9 шагат лишан чылажат рашеме: гитлеровский Германий
сеҥалтын. Тидын нерген актым подписатлыме. Но сар шикшеш шемемше чуриян южо
салтакше тидлан эше кужу жап ӱшанен огытыл.

САР ДЕЧ ВАРА

Военный действийым чарнымеке, мемнан бригадын штабше Даме гыч Пирна олаш,
Дрезден деч коло меҥге чоло кечывалвекыла, кусныш. Дрезден дене кудалшыла
уремлам
пыкше паленна. Шалатыл пытарыме кӱ ора гына шинчалан йырваш пернен.
Американ самолет-влак туге куатлын бомбитленыт, Дрезден деч коло меҥге
кокласе Пирна олаште
окнасе ик тичмаш яндат кодын огыл. Пирнаште ме пеш кужунжак ышна кучалт.
Корнына
Эльба эҥер тӱрысӧ Риза олаш шуйналте. Американский зона гыч мемнан землякна-
влакым тӱҥ шотышто негр водитель-влак шупшыктышт. Пеш писын кудалыштыч.
Ризаште мыйым бригада штабын комендантшым ыштышт. Пошкудо пӧрт гыч кум еҥан
ешым
лукташ перныш. Нуным родо-тукымышт деке колтымо. Тиде пачерым ме инженерный
войскан командующийже армий генерал К.Н.Галицкийын мемнан соединенийыш
толын лекмашешыже ямдыленна. Оза-влак вич пӧлемысе чыла мебельым кучылташ
ӱшанен коденыт.
Ризаште илыше-влаклан кочкашышт нимат лийын огыл, сандене ме нунылан
южгунам
полшенна. Кертмына семын продовольствийым ойыренна. Саде пӧрт озаланат мый
икана
иктаж вич кило чоло шылым пуышым. Пеш чот куаныш. Южыжо чояланаш пиже.
Поснак
вольнонаемный-влак мемнан порылыкнам пеш писын шуктеныт да шкаланышт пайдам
кычалаш тӱҥальыч. Ыштыме пашалан продукт дене тӱленна. Коҥга оптышо мастар
тыгай
койышым нигӧ деч ончыч ончыктыш. Тамле кочкышым шижын, ик голландкыжым пеш
юватыл оптыш. Шижын шуктышым да писештараш перныш.
Тылзат пеле гыч мемнан бригадынам Чехословакийысе Бенешов олаш кусарышт.
Тушко
кайымаште Рудный курыкым волымо годым азапыш логална: ик машинан тормозшо
отказенат, тудым чарен шогалташ шонен, водитель кӱжгӧ пӱнчыш керылтарен. А
каенже
тушто музыкальный взвод. Аварий годым оркестрым вуйлатыше колен, икмыняр еҥ
сусырген. Сар корно тунар чот неле лийын, эсогыл кӱртнят чытен кертын огыл.
А айдемыж нерген мом ойлаш?
Бенешовышто мыйын воинский званием кӱзыктышт — рота старшина лийым.
Командирем —
капитан Д.Кутепов. Тудым вигак йӧратен шындышна: лӱддымӧ, шке подчиненныйжо-
влакым пагален моштышо. Но тудо чӱчкыдын черланаш тӱҥале. Тӱрлӧ койышан
взвод да
отделений гыч шогышо ротым вуйлатыме неле паша тӱрыснек мыйын вачышкем
возо.
Бенешовышто немыч войска дене пырля чакныше-влаклан лӱмынак лагерьым
почыныт.
Тушто утларакше гражданский-влак лийыныт. Кажне кечын тушеч лу-лучко ӱдырым
офицерский столовыйыш да прачечныйыш пашам ышташ расписке почеш налынам.
Нуно мемнан деке кумылын толыныт. Мемнан дене теммешке пукшеныт. Коклаштышт
высший образованиянат икте веле огыл лийын. Поснак руш йылмым, литературым
туныктышо филолог-влак.
Ме Бенешовышто кандаш тылзе чоло шогышна. Ты жапыште Прагыште гына ныл гына
лийынам. Оласе исторический верлам экскурсийыш коштын онченам. Ушешем кужу
жаплан
кодын В.И.Ленинын вуйлатымыж дене РСДРП-ын Пражский конференцийже эртыме
изи
пӧлем.
Тиде олаштак мыйын у йолташем-влак лийыч: пан Мразек, пан Юнов, пани
Живнустькова, пан Моравец. Пан Мразек коммунист-влакын "Руде право"
газетыштым налеш ыле.
Кажне гана лудаш шкеж деке ӱжын. Пани Живнустькова — кугун тунемше
ӱдырамаш. Тудын коло ик ияш ӱдыржӧ вич йот йылмым пален, рушла сайын
кутырен. Марийже колымешке, пани Живнустькова Бенешовышто пивзаводым кучен.
А вараже домовладелица
лийын. Ме, чӱчкыдын вашлийын, туддене кутыркален шинчылтынна. Тудо чынжымак

ӧрмалга ыле: кузе тыге, мый, кресаньык эрге, ялеш шочын кушкынам да
университетыш тунемаш пуренам. Сар гыч пӧртылын, уэш студент ешыш ушнен
кертам. Мый шкеже
лач тидын нергенак веле шонкален иленам.
Бенешов — кугуак огыл провинциальный ола. Но моткоч яндар. Кандаш тылзе
годым
уремыште почаҥше окуркым але иктаж вес шӱкшакым ик ганат ужын онал. А икана
чевергашат логале. Урем дене тӱргыктен ошкылшо лейтенант тамакйолжым
тротуареш кудалтен кодыш. Тудын почеш толшо чал вуян чех саде окуркым нале
да урныш шуыш.
Моткоч чот чевергышым. Конешне, вожылмем дене.
Арулык — Европысо шуко олан ойыртемже. Тысе калыкын арулыкым йӧратымыжлан,
кӱкшӧ
культуран улмыжлан эре кӧранен коштынам. Вет нуно шкештым уремыште кучен
моштат.
Икте-весе дене поро кумылын кутаралтен колтат. 1945—1946 ийлаште чех кокла
гыч
шукынжо мемнам пагалат ыле. меат нуным жапленна. Шкенан дене улмыла чучын.
Чех
йолташ-влак дене ойырлаш путырак йӧсӧ ыле. Но мыланна Венгрийыш каяш приказ
лийын. Брно, Братислава гоч Дунайын пурла серышкыже вончаш пернен.
1946 ий Февраль. Венгрийыште илыш Чехословакий семын ласкак огыл. Кастене
казарме гыч лекташат ӧрат. Мемнан салтак ден офицер ӱмбак керылтмашат
лийын.
Мемнан Венгрийыш куснымо жап бригадынан командиржым вашталтымаш дене
кылдалтын.
Полковник Новиковлан генерал-майор воинский званийым пуышт да кугурак
должностьыш кусарышт. Бригада командирна полковник Иванов лие. Тудо Марий
республик гыч
улмаш. Ватыже, Наталья Петровна, кок ӱдыржӧ дене Дубовский поселкышто илен.
Ивановын кӱштымыж почеш мый тушко 1945 ийыште толынам. Но тунам Наталья
Петровна
верже гыч тарванаш тоштын огыл. Кокымшо гана Иванов мыйым 1946 ий
апрельыште
колтен. Кок ганажат мӧҥгышкем, Морко районысо Кораксола ялышкем, миен
толынам.
Дубовский гыч ме Ивановын ешыж дене пырля 1946 ий 1 майыште лектын кайышна.
Венгрийыш корнына кужу да йӧсӧ ыле. Писынрак каяш манын, чот тыршаш
логалын. Военный комендатура кугун полшен. Куд сутка гыч Венгрийыш миен
шуна.
1946 ий июньышто мобилизаций шуо. Бригада командир Иванов мыйым умбакыже
служитлаш пешак кодынеже ыле. Пеш сӧрвалыш, офицер чиным пуаш сӧрыш. Но
мыйын Озаҥысе
кугыжаныш университетыште тунеммем пешак шуын. Йолташем-влак дене
чеверласен,
мӧҥгӧ велке кужу корныш тарванышым.

ЭПИЛОГ ОЛМЕШ

Сар деч вара фронтовик-влак кокла гыч лӱмлӧ еҥ-влак шукын лектыныт: иктышт
колхоз да совхоз пасун, госучрежденийын пашаеҥышт лийыныт, весышт —
чапланыше шанчыеҥ, военачальник, туныктышо, врач; кумышышт — промышленный
предприятийым, министерствым, строительный организацийым вуйлатыше;
нылымшышт — политик да кугыжаныш деятель, кугу писатель...
Мый шкемын однополчанинем-влак дене чынжымак кугешнем. Мемнан батальонын
командирже А.К.Сычев технический наука доктор лийын, тудын ватыже —
медицина наука
кандидат (частьыште фельдшерлан ыштен), медчасть вуйлатыше Б.И.Брагинский —
медицина наука доктор, профессор. Мыйын фронтовой йолташем А.В.Самарин
Моссоветын
аппаратыштыже ятыр ий тыршен. Батальон штаб начальник А.Г.Семенов
Ленинградысе
гражданский оборона системыште ыштен. Кызыт сулен налме канышыште улыт.
Но эн кугу пагалымашым да чапым конденыт мемнан куд Совет Союз Геройна.
Мыняр
корным ме пырля ошкыл эртенна, Сталинград воктене кредалмаште кунар ойгым
ужаш
пернен. Нуно мыланем, чынжымак, иза-шольо гай лийыныт. Мый кызытат нуным
шоналтем да шинча йырем вӱд налеш. Шкемын фронтовой йолташем-влак дене
пырля Геройский селаште илыше-влаклан вуем савем: вет нуно вуйыштым сӧй
пасуэш пыштыше герой-влак лӱмеш мемориал комплексым ыштеныт. Нуным тыге
шарнымаш мыланна, илыше-влаклан, кӱлеш, тудлан, кӧ сарым ужын огыл. Кушкын
толшо тукым нигунамат мондышаш огыл: кугу Отечественный сарыште сеҥымаш
куштылгын толын огыл. Шуко еҥ вуйжым пыштен.
Мый шке илышемлан ӧпкелен ом керт. Сар деч вара В.И.Ульянов (Ленин) лӱмеш
Озаҥысе кугыжаныш университетым тунем лектынам. Вара — общественный наукым
туныктышо-влакым ямдылыше курсым, кандитатский ден докторский диссертацийым
араленам, профессор, Марий АССР наукын заслуженный деятельже лийынам. 1953
ий гыч Знак Почета
орденан, Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический институтышто
пашам
ыштем. 1965 ий гыч 1990 ий марте политэкономий кафедрым вуйлатенам.
Авторын рушла возымыжым
Эврик АНИСИМОВ марлаҥден.



071298
************************************************************************
7—12
Яныш Ялкайн: "ШОЧМО ЭЛ ВЕРЧ ИЛЫШЕМАТ ОМ ЧАМАНЕ"

"Мыйын вием мынярлан сита, Совет Родинын чапше лӱмеш тунаре пашам ышташ
тӱҥалам;
кӱлеш лиеш гын, Совет Эл верч шке илышемат ом чамане",— каласен Яныш Ялкайн
Марий АССР писатель ушем правленийын 1937 ий 17 да 19 августышто эртыше
заседанийыштыже.
Тудын пӱтынь творчествыже, шымлымаш пашаже — шочмо элнам, у корныш шогалше
калыкнам моктен мурымаш, пашаче айдемым, тудын шӱм-чон моторлыкшым, пӱсӧ уш-
акылжым, ныжыл кумылжым чапландарымаш, марий калыкын, тудын сылнымутшын да
чумыр
культурыжын лӱмнерыштым нӧлтымаш.
Яныш Ялкайн нерген але марте шагал огыл возымо. Но тудын кӱчык илышыжын
пытартыш
йыжыҥже тачысе кече марте шымлалтде кодын. Тиде статья, саманын неле
пӱрдышыжым
кораҥден, кудло ий ожнысо ойган илыш савыртышым сӱретла.

Пытартыш шочмо кече

      Нужнан гынат, яндар шӱм ден илаш,
      Тӱням ончен, тунемым кечын-кечын...
      Ок лӱдыктал жапат, пашат поэтым.
      Эсен лийза, эрталше кече-влак!

1937 ий 25 октябрьыште Яныш Ялкайнлан 31 ий темын. Тиде кечын серыме "Кас
велеш"
почеламутыштыжо поэт илен эртарыме кечылаж дене чеверласа ("Эсен лийза,
эрталше
кече-влак! Ода тол угыч шошым чоҥештен те"), тымарте яндар чон дене, чын
айдеме
семын илымыжым ушештара ("Рыскалым кӱзӧ ден шым нал еҥ дечын, чаплан,
оксаланат
мый шым кумал") да ончыкыжо илышаш ӱмыржӧ нерген шонкала:
      Ием кас велыш кече гай вола,
      Вучем ласкан мый кодшо пел жапемым.
      Ок лӱдыктал жапат, пашат поэтым...
Тиде почеламут кажне лудмо еда кугу шонкалымашым тарвата. Могайым? Эн
ончычак
тыгайым: айдеме чон ончыкыжо лийшаш савыртышым (колымашым, ойгым, иктаж-
могай
эҥгекым) шижеш манме мут чынак, очыни. Ялкайнат шочмо кечыжым пытартыш гана
палемдымым пуйто шижын, пален да ӱмыржылан иктешлымашым (итогым) ыштыше
почеламутым серен. Тылеч ончычшо ни кумло, ни коло вич ийым темыме кечынже
нимом тыгайым
возен огыл. Мо-гынат, печатьыште лектын огыл.
"Вучем ласкан мый кодшо пел жапемым",— манеш поэт. Варарак серен: "Ом
ӧкынал —
лийынамыс литератор. Эртен пел пагыт — тиде пешак жал". Тывеч коеш: Ялкайн
илен
эртарыме 31 ийым ӱмыржын пелыжлан шотлен, ончыкыжо тынарымак илаш шонен да
кодшо
пел жапшым ласкан вучен. Шотлен лукташ йӧсӧ огыл: писательын шонымыж
семынак лиеш гын, тудо 1965—1966 ий марте ила ыле.
Тиде — теоретически ойлымаште. Илышыште вет тӱрлыжат лиеда. А можыч,
согышышто
кола ыле. Шкеже ты жап марте илен шуктен огыл гынат, 1966 ий Яныш Ялкайнын
пӱрымаштыже эрелан палемдалт кодын: тунам, октябрь тылзын, шочмо Чорай
ялешыже,
культура пӧрт ончылан, икымше памятникым шогалтыме.
Ынде пӧртылына "вучем ласкан" манме мут деке. 1937 ий шыжым, кунам марий
мланде
мучко репрессий шем тӱтанла ажгынен эртен да кунам шымле ияш гыч тӱҥалын,
25 ияш
марте чыла гяак марий писательым тюрьмашке петыреныт, кунам нуным суд да
адвокат, тыгак свидетель деч посна "судитленыт" да саде кечынак але
эрлашыжым лӱйкаленыт, тыгай жапыште Ялкайн ласка чон дене илен кертын мо?
Ты почеламутым сераш шичме деч кум арня ончыч гына — 1 октябрьыште — тудым
Йошкар-Олаште, писатель, литкружковец да журналист-влакын погынымаштышт,
каҥашеныт
да, нимо укеланак вурсен-карген, Писатель ушем (СП) член гычат, ушем
правлений
радам гычат поктен луктыныт. "Кава ден мланде коклаште" романыште Осмин
Йыванын
шарнен возымыж почеш, тиде погынымаш "Марий коммуна" газет редакцийыште
эртен,
тушко лучко-коло еҥ толын. Ялкайнын "титакше да сулыкшо" нерген тӱҥалтыш
мутым
М.Калашников ойлен: "Тудын творчествыжым почкаш тӱҥале, калык тушманыш,
буржуазный националистыш лукто. Вара Яныш Ялкайнлан мутым пуышт... Ялкайн
почеш Петухов
ден Егоров (Писатель ушем председатель В.М.Петухов-Патраш ден Маргиз
директор
П.Е.Егоров — Г.З.) кукшо кӱдырчыла мӱгырышт... Вара Василий Сергеевич
КозыревЭлмар кынел шогале... Яныш Ялкаевич Ялкаевым Писатель ушем член гыч
лукташ манме
пунчал дене погынымаш кошаргыш".
Еҥым кочкаш йӧратыше-влаклан тунам чынак эн сай пагыт улмаш: кӧ "калык
тушман",
"троцкист", "буржуазный националист-влакым" чотрак вурсен, тудо геройыш,
партийын ӱшанле еҥышкыже, нигӧ деч яндарыш лектын. Погынымаш деч вара Элмар
шкенжын
кугу сеҥымашыж семын рапортым пуышо семын "Марий коммуна" газетыште серен:
"Писатель погынымаште калык тушман, буржуазный националист Ялкайнын тымарте
маскироватлалт коштшо чурийже пеш раш тӱжвак лукталте. Тудо Москваште
илышыжла ик
вес эл государствысе фашизмын шпионжо Атин дене пеҥгыде кылым кучен. Калык
тушман, троцкист Сави-Мухин тудлан материальный полышым пуэн шоген. Тудлан
буржуазный националист-шамыч Калтаса районышто (Башреспублик) дачым
государственный
средстве дене ыштеныт. Буржуазный националист Ялкайн марий литературышто
пеш шуко вредитлен. Тудо писатель погынымаште кажнын ӱмбаке орышыла
кержалтын, шкенжын
шакше пашажым тӱрлӧ семын шылташ тӧчыш... Но калык тушман Ялкайнлан
контрреволюционный пашажым шылташ ыш логал. Писатель организаций калык
тушман, буржуазный
националист Ялкайным шке радам гычше да писатель ушем правлений член гыч
кожен
лукто".
Тиде шакше статья Элмарын Я.Ялкайн ӱмбак виктарыме кумшо але нылымше
"залпше"
лийын. Сентябрь тӱҥалтыште саде "Марий коммуныштак" тыге серен ("перен"
манаш
гын, чынрак лиеш): "Ялкайн нерген пеҥгыде вопросым шындаш кӱлеш. Тудын
йӱкшӧ
йӧршынак йомын. А Ялкайнын экшыкше пеш шуко уло".
"Йӱкшӧ йомын" манмым тыге умылыман: Ялкайн арамак тушманыш,
контрреволюционерыш
лукмо писатель-влакым вурсымо годым шып шинчен. Тидлан верчынак 1937 ий
август
кыдалне лийше погынымаште саде Элмар тыге каласен: "Также придется
поставить
вопрос об Айзенворте и Ялкайне, которые находятся в глубоком молчании. Они
не
выявили себя по отношению к врагам народа". Сандене "Ялкайнын йӱкшӧ йомын"
манын
шудалмым ме таче моктымо мут семын аклена.
Изиш варарак, 2 октябрьыште, Элмар ден Искаков "Марий коммунеш" "Кӧ тугай
Ялкайн?" статьям савыктеныт. (Владимир Искаков — Янаул вел марий, 30-шо
ийлаште
Мишканыште МТС политотдел начальникын алмаштышыжлан, Калтасаште райгазет
редакторлан ыштен, вара Йошкар-Олашке толын, ВКП(б) обкомын инструкторжо
лийын, ик
жап "Марий коммуна" газет редакторын сомылжым шуктен, репрессийыш логалын).
Вуймутышто шындыме йодышлан тиде осал дуэт тыге вашештен:
"Яныш Ялкайн — калыкын тушманже. Тудын чумыр "пашаже" — тиде калык тушман,
буржуазный националист-шамычын цельыштым шуктен шогымаш. Арамак огыл
буржуазный националист-шамыч Яныш Ялкайным, марий литературышто шӧртньӧ
шотеш шынден, кӱшкырак нӧлташ тыршеныт (кызыт ме умылена: Ялкайным
шӧртньылан шотлымышт дене тунамсе кугу писатель-влак С.Чавайн, Шабдар Осып,
М.Шкетан да молат нимынярат йоҥылыш
лийын огытыл — Г.З.). Вуйым савырымашан моктымаш Ялкайнлан кӱчык жапыште
8—9 повестьым лукташ йӧным ышта... Тудо Мишкан районышто "Муралтена" лӱман
контрреволюционный сборникым луктын. Тиде сборникеш контрреволюционный муро
(такмак)-шамычым чумырен, колхозник-влак коклаште шаркален... Тудым калык
тушман — буржуазный националист-шамыч Мендияров, Чавайн, Карпов, Петров да
молат воспитатленыт... Марий литературышто шкенжым нигӧ деч да нимо деч
кӱшкӧ шындыше Ялкайн
шакше тушман-шамычым тӱжвак лукташ ок полшо веле огыл, а тӱжвак лукмо калык
тушман-шамычын контрреволюционный пашашт нерген ик мутымат ойлаш ок ктошт.
Тудо таче мартеат тушман-шамычын вредительствыштым "ок шинче"... Тышеч раш:
Яныш Ялкайн
— калык тушман, буржуазный националист, авербаховец да кугу подхалим,
двурушник..."
А мыланна тывеч теве мо коеш: автор-влакын вуйышкышт могай осал толын
пурен, тидым чылажымат Ялкайн нерген "статьяшке" шӱшкын шынденыт.
Алакче-влак шке мутыштым тыге иктешленыт: "Писатель организацийыште да
издательствыште беспечностьлан мучашым ыштен, калык тушман-шамычын
кодшыштым йӧршынак
пытараш кӱлеш".
Элмарын да тудын гай еҥ-влакын тыршымышт арам лийын огыл: кугурак марий
писатель-влак кокла гыч пытартышыжым, Яныш Ялкайным, октябрьын икымше
кечыштыже калык тушман, буржуазный националист радамыш официально пуртен
шынденыт. Ынде изи
формальность гына кодын — тудым арестоватлаш.
Пашам могай черет дене ыштыме шотышто НКВД-ын раш правилже лийын огыл.
Иктыштым
ончыч тюрьмаш петыреныт, вара иже Писатель ушем гыч луктыныт. Весышт дене
мӧҥгешлат лийын. А Ялкайн ты кышкарыш пурен огыл: тудо 1 октябрьысе
погынымаш
деч вара мӧҥгыжӧ, Москвашке, кудалын, чекист-влак тудым авырен шуктен
огытыл.
Можыч, кучашат тӧчен огытыл. Нуно вет паленыт: "тушман" садыгак ок утло,
тудым
пӱтырен кучаш Москваште вий шукырак да ӱшанлырак.
Столицыш, Солянка уремысе 8-ше пӧртын 43-шо пачерышкыже, пӧртылмек, Яныш
Ялкайн
мӱшкыран ватыжым — Надежда Сергеевна Ялкаевам — шке шочмо верышкыже, Мишкан
районысо Октябрь ялыш, ужатен колтен (тунам тушто колхозшат "Октябрь"
лӱманак улмаш). Молан тыге ыштен? Ала Москвасе роддомышто паша ыштыше врач-
гинеколог-влаклан ӱшанен огыл да ялысе кылымде кувава-влак азам сайынрак
ыштыктат манын шонен?
Уке, конешне. Тудо ватыжын да шочшаш икшывыштын илышышт верч ойгыртен.
Чонжо дене шижын: тынар писательым шынденыт гын, шкенжымат тынар чот вурсат
да титаклат
гын, тугеже тудымат садыгак руалтат. Пален тидымат: НКВД калык тушманлан
шотлымо
еҥ-влакын ватышт ден икшывыштымат шындылаш, лагерьыш да ссылкыш колтылаш
йӧрата.
Ялкайн ден ватыже кунам чеверласеныт — пале огыл. Очыни, тиде ойырлымаш
ноябрьыште але декабрь тӱҥалтыште лийын. Молан манаш гын, врачын шотлымыж
почеш аза
январьыште шочшаш улмаш. Ала-могай шучко мучаш лишеммым шижше, палыше
пӧръеҥ у
ийын тӱҥалтыш тылзыжым чон вургыж вучен. Тидлан вес амалат уло: икымше
икшывышт,
ӱдыр, изинек черланен колен. Тыгай ойго гоч эртыше кеч-могай ача-ава вес
йочам
икымшыж деч чот вучат дыр. Шӱм-чонышто шолшо шонымашыжым Ялкайн "Январь"
почеламутыштыжо луктын каласен:
Январь, январь! Могае ямле пагыт!
Надюшемым ожно пуышыч мылам.
Вучем январь кечеш мый икшывемым.
Йӧратыме ешем! Ача салам!
Но январьыште вучымыжо арам лийын. Эргышт, Ян Янышевич Ялкаев (кызыт —
Марий
Элысе Медведево район, Томшар тӱҥ школын директоржо), 19 февральыште шочын.
А
кагаз почеш тудын шочмо кечыжлан 16 март шотлалтеш. Писательын эргыжлан
тений 60
ий темын. Вес семын ойлаш гын, тудо ачажын илаш шонымо кӱкшытыш шуын.
Эрге шочмо нерген увер Москвашке 27 февральыште миен шуын. Тудо кечынак
пиалан,
йывыртыше ача "Вучымем" лӱман почеламутым сера:
Куанле серыш тольо, шокшын вучымем.
Шочалын эрге — патыр тукым шуйышем.
Вачем гыч возо йӧсӧ, эркын шӱлалтальым...
Москошто мый илем — тендан ден ал шӱмем.
Вашке тендам, миялын, шокшын ӧндалам!
Но миялашат, шокшын ӧндалашат логалын огыл. Ача пален: изи азам теле корно
дене
мӱндыр ял гыч налын кондаш огеш лий, сандене игече лывыртымым, шошо толмым
вучен. Но ямле шошо олмеш Ялкайнын пачерышкыже НКВД пашаеҥ Колькуцкий ден
Солянка
уремысе 8-ше пӧртын дворникше Косматов толын пуреныт. Тиде лийын 26
апрельыште
эр йӱдым. Марий писательым чынак пеш кугу да шучко тушманлан шотленыт дыр,
вет
тудым арестоватлаш да суртыштыжо обыскым ышташ 2388 номеран ордерым НКВД-ын
районный отделже огыл, а СССР НКВД серен пуэн. Документым шке кидпалышт
дене НКВД
калык комиссарын (тунам министрым тыге маныныт) олмештышыже да ГУГБ
(главное управление государственной безопасности) кокымшо отделын
начальникше пеҥгыдемденыт. Нунын фамилийыштым окен палаш ок лий.
Тиде кечым вучышыла, писатель шуко книгажым, документшым, моло кагазшым
тӱрлӧ
верыш, тӱҥ шотышто шочмо кундемышкыже, колтыл пытарен. Сандене
Колькуцкийлан кужун юватылаш пернен огыл. Обыск годым тудо улыжат тыгай
документлам поген наҥгаен: паспортым, профсоюз билетым, мужыраҥме нерген
свидетельствым, эше ала-могай
свидетельствым да характеристикым, военный билетым, 36 удостоверений ден
справкым, тӱрлӧ кагаз оптыман кум папкым.
Ялкайным наҥгайыме годым илыме вержым 41-ше номеран печать дене сургучлен
коденыт. Пачерже могай улмо нерген тыге серыме: "10 кв. метран ик пӧлем,
пӧртшӧ райжилуправленийын, удобствыжо (йӱштӧ да шокшо вӱдшӧ, канализацийже
да монь) уке".
Тиде кечынак арестантын анкетыжым сереныт. Ешыштыже кӧ-кӧ улмо нерген
писатель
шке кидше дене тыге палемден коден: "Шочмо акам-влак Ялкаева Алика ден
Аскарова
Алина колхозница улыт (Башкирийысе Мишкан район, "Октябрь" колхоз), ватем —
Ялкаева Надежда Сергеевна (Кызыт тудат туштак ила), шочмо шӱжарем — Алкима
Ялкаева
(Красногорск поселко, Марий республика, чодыра завод), туныктышо". Ялкайным

арестоватлыме жапыште эргыже лачак индеш арняш лийын, но тудын лӱмжым ача
анкетыш пуртен огыл: чон падырашым кузе-гынат саклен кодаш шонен, НКВД-ын
шем спискышкыже верештме деч утарен.
Эргын шочмыж деч ончычак ача тудлан волгыдо ӱмырым, рыскалым тыланен:
Январь йӱштеш шочалын чоткыдемже,
Ачаж гай ынже лий шем орлыкан.
Шужен-кылмен ожсек мый иленам гын,
Волгалтше ӱмыр, оярен, тудлан.
Шуэш кушкалын, муылда рыскалым,
Тудлан ӱшан усталыкым пуэт.
Лиеш я инженер, я врач, ученый —
Чудак ачаж гай ынже лий поэт.
Яныш Ялкайн литературын киндыже могай кочо лиймым пален, сандене икшывем
тиде
оргажан корныш ынже шогал манын шонен. Тудын ача кумылжо поэзийым,
сылнымутым
йӧратымаш деч виянрак лийын.

Закондымо закон почеш

Кишке семын чожгымашым,
Зависть ден тушман алакым
Чынын йӱкшӧ тый ит ман,
Ит инане шем мутлан!
Марий писатель-влак кокла гыч шукыжо НКВД кидыш Йошкар-Олаште логалын,
нуным
тыштак шинчыктеныт, йодыштыныт да вара лӱен пуштыныт, я лагерьыш колтеныт.
Икмыняр еҥ гына, тидын шотыштак Мишкан районысо Эшым ялын эргыже, литератор
да
йылмызе Эвай Кутлукай — Гурий Гаврилович Кармазин — пытартыш кечыжым Казань

олаште вашлийын. Тудын пӱрымашыже Яныш Ялкайнын да 1938 ий кеҥеж рӱдын
Уфаште
лӱйымӧ марий интеллигент-влакын дене икгайрак лийын. Тидын нерген варарак
каласкалена.
Марий АССР-ыште арестоватлыме писатель, туныктышо да моло еҥ-влакын
следственный
делашт Йошкар-Оласе архивыште аралалтеш. Тушто кийыше кагазлам шымлен, шуко

лӱмлӧ еҥын орлыкан корныж нерген пытартыш ийлаште газетлаштат, "Ончыко"
журналыштат ятыр серыме. Но Я.Ялкайным арестоватлыме да судитлыме дене
кылдалтше чыла
материал ончычсо НКВД-ын (кызытсе ФСБ) Москва оласе рӱдӧ архивыштыже кия.
Тидлан
верчын ме тымарте кудло ий ожно мо да кузе лиймым пален огынал. Конешне,
шымлаш
шонышо еҥ Москвашке толын кертеш ыле. Но вет тидлан шагал огыл окса кӱлеш.
Икана
Н.Ялкайн ойлен ыле: тудо столицысе архивыш корным муын, марийжын делажым
ончен.
Ончен веле огыл, тувеч ик фотом налын конден. А фотожым 1938 ий 26
апрельыште
Яныш Ялкайным арестоватлыме кечын, ыштеныт улмаш. Снимке гыч мемнан
ӱмбакына
йӧршын вес тӱрлӧ айдеме онча. Шинчаже пуйто ойла, йодеш: "Кузе тыге лие?
Кузе
мый, ӱмырем мучко элем верч, калыкем верч яндар чон дене пашам ыштыше
айдеме,
тюрьмашке верештым, осал преступник-влак коклашке пурен шинчым? Мо верч? Кӧ
тидым умылтарен пуа?"
1996 ийыште ятыр еҥан делегаций дене пырля Уфашке да Мишкан районыш, ачажын
шочмыжлан 90 ий теммым пайремлымашке, толын кайыме деч вара Ян Янышевич
ожнысо трагедийым тичмашын пален налаш шонен пыштен. Тыге тудо ФСБ-ын
(Федеральная служба
безопасности) Марий управленийже гоч Москвасе архив дене кылым кучаш
тӱҥалын.
Тыге кодшо кеҥежым следственный деласе ятыр документын ксерокопийжым
Я.Я.Ялкаевлан Томшар ялыш колтеныт. Нуно кызыт ончылнем кият. Теве лӱмышт:
ордер ¹ 2388
на производство ареста и обыска; протокол обыска; анкета арестованного;
постановление об избрании меры пресечения и предъявления обвинения; акт
(паспортым,
профбилетым да военный билетым йӱлатыме нерген); протокол допроса; протокол
об
окончании следствия; обвинительное заключение; протокол подготовительного
заседания Военной Коллегии Верховного суда Союза ССР; протокол закрытого
судебного
заседания выездной сессии Военной коллегии Верховного суда Союза ССР;
приговор;
справка (Я.Ялкайным лӱйымӧ нерген); заявление Прокурору СССР (шӱжарже
Алкима
Ялкаевна Ялкаева 1956 ий 23 июньышто серен); определение Военной коллегии
Верховного суда СССР (1938 ий 17 сентябрьысе приговорым кораҥдыме да
Я.Ялкайн шотышто делам петырыме нерген).
Нуным окымо годым чонлан йӧсын чучеш, ик йодыш почеш весе лектеш, но
вашмутшым
гына муаш ок лий. Тунам айдемем кузе шоненыт, туге кучылтыныт, мом шоненыт,

тудым ыштеныт, а тидыже закон дене келшен толын але уке — иктат шоналтен
огыл.
Санденак вет, 26 апрельыштак арестоватленыт гынат, тудым — следствий да суд
деч
шылын ынже керт манын — тюрьмашке петырыме нерген пунчалым 17 августышто
иже
луктыныт. Тушто ойлалтеш:
"Я, оперуполномоченный, лейтенант госбезопасности Мурашкин 3-го отдела 4-го

Главного управления НКВД, рассмотрев следственный материал по делу ¹ 18772
и
приняв во внимание, что гр. Ялкаев Яныш Ялкаевич достаточно изобличается в
том,
что является активным участником антисоветской буржуазно-националистической
организации, действовавшей на территории Марийской АССР, где проводил
обработку и
вербовку новых участников организации, создавал повстанческие ячейки и вел
шпионскую работу в пользу финской разведки, постановил: Ялкаева привлечь в
качестве
обвиняемого по ст.ст. 58—10, 58—11, 58—6 УК, мерой пресечения способов
уклонения
от следствия и суда избрать содержание под стражей".
Допросын протоколжым иктым гына колтеныт, туштыжат йодыштмо жап раш
ончыкталтын
огыл. Тылзыже гына пале — август. Вес изи протоколышто каласалтын:
следствийым
19 августышто мучашке шуктымо. Тугеже пытартыш допросшат 17—18 августышто
лийын,
очыни.
Протоколышто ончыктымо икымше йодыш ден икымше вашмут адакат шонкалаш
таратат.
Айста лудын ончена:
"Вопрос: На последнем допросе, после упорного запирательства и попыток дать
показаний провокационного характера, для того чтобы повести следствие по
ложному
пути, вы сделали заявление, что признаете себя виновным в предъявленном
обвинении и намерены дать правдивые показания.
Ответ: Да, признаю, что я действительно пытался на протяжении длительного
периода времени уйти от дачи правдивых показаний о своей вражеской и
предательской
деятельности. Больше того, я стал на путь дачи показаний провокационного
характера, чтобы таким образом скрыть свою преступную работу против
советской страны.
Сейчас я заявляю следствию, что готов прекратить дальнейшее свое
запирательство".
Тылеч ончычсо допрос-влак кунам лийыныт да кузе эртеныт? Ме она шинче.
Протокол-влакын копийыштым колтат гынат, чынжым пален огына керт ыле. Вет
следователь-влак рестаным кырымышт, шужыктен шинчыктымышт, малаш эрыкым
пудымышт да моло семын индырымышт нерген протоколеш нигунамат серен огытыл.
Историй гыч пале: титаклыме еҥ-влакын йылмыштым рудаш манын, нуным тӱрлӧ
семын орландареныт. Вара
нуныжо, чытен кертде, "винамат улам, элем ваштареш тидым да тудым ыштенам,
предатель да шпион лийынам" манын ойлаш тӱҥалыныт, шояклен серкалыме
протокол-влакым шке подписьышт дене пеҥгыдемденыт. Колтымо документлаште
Я.Ялкайнын подписьше шуко вере уло. Первый жапыште тудо шке фамилийжым
сайын, чаткан, эрыкыште улмыж семынак серен гын, вара почеркше чот
вашталтын. Ончет да умылет: таза ушакылан, таза психикан айдеме буква-
влакым тыге кыри-гури ок удыркале ыле.
Туге шонаш лиеш: протоколын кажне страницешыже шке подписьшым шындыме годым
писатель мо серымым сайын окенат огыл але, окен гынат, следовательын
йоҥылыш серымыжым тӧрлатыде коден. Теве тӱҥалтыштак Ялкайн пуйто тыге
каласен: "Мый Йошкар-Оласе педагогический техникумышто тунемынам, тушто
учебно-воспитательный
частьым Мендияров Леонид Яковлевич вуйлатен, тудым осал буржуазный
националист
улмыжлан 1931 ийыште судитленыт". А чынжым гын, Ялкайн Йошкар-Олаште
нигунамат
окен огыл. Шаран районысо Тымбагыш ялын эргыже Л.Я.Мендияров тудым ик жап
Эльяныште туныктен. Алкима Ялкаева ожнак ойлен ыле: "Мендияров Янышлан
тунамак кала-сен: "Тый, шольым, ончыкыжо кугу еҥ лият". Тыге манын да
рвезылан шкенжын фотожым пӧлеклен".
Протоколлан ӱшанаш гын, Ялкайн языкан корныш МарНИИ директор, ученый да
писатель
Владимир Алексеевич Мухинын "тулартымыжлан" верчын шогалын:
"... Ко мне Мухин проявлял особый интерес, т.к. видел во мне в то время
националистически настроенного человека. Мухин стал чаще приглашать меня к
себе и в неоднократных со мной беседах о марийской культуре систематически
прививал мне
свою националистическую концепцию финской ориентации, всячески доказывая,
что
якобы буржуазная Финляндия является образцом культурного прогресса для
марийцев
и других народов из финно-угорской группы. Такая обработка со стороны
Мухина
окончательно закрепила мои буржуазно-националистические настроения. Я стал
убежденным марийским националистом и Мухин впоследствии легко привлек меня
к активному участию и организации.
В конце 1932 года у меня была вновь встреча с Мухиным, у него на квартире.
Тогда
Мухин уже откровенно поставил передо мной вопрос о необходимости перехода к
активной борьбе, как он тогда выразился, за "освобождение марийцев из-под
ига советский власти и установление марийской буржуазной республики под
эгидой финского государства... Я дал свое согласие".
Следователь-влак протоколлаште серыме тыгай йомак-влаклан шкештат ӱшанен
огытыл
дыр. Кугу Совет Союз покшелне изи гына "буржуазный Марий республикым" кузе
ыштет? Ыштетак гынат, тудо кузе илен кертеш? Тудым эрлашыжымак
экономический,
транспортный да моло тӱрлӧ блокада йӧн дене пиктен "пуштыт". Сандене таза
ушан
айдеме тыгай "республикым" ыштыме нерген шонымашым вуйышкыжо огешат пурто,
тыгай
тупела "идей" дене весымат огеш аҥыртаре. А вет чекист-влак тидын нерген
пешак
тыршен серкаленыт, тыгай "белиберда" йыр тӱрлӧ "показанийым" чумыркален,
шуко
еҥым суд, приговор да ВМН (высшая мера наказания) марте шуктеныт.
Ончалза-ян, Ялкайн пуйто тыге ойлен: "Наша организация считала основной
своей
задачей во что бы то ни стало добиться свержения советской власти в
районах,
населенных марийцами, и создания марийской буржуазной республики, как части

"Великой Финляндии".
Адакат йодыш: Юл воктенат, Башкирийыштат "буржуазный Марий республикым"
ыштен
кертыт гын, кузе вара нуным "Кугу Финляндийыш" ушат ыле? Мелна осо семын
каен,
Финский залив але Ладога ер воктек намиен шындат ыле мо? Совет Союзын ала-
монар
миллион еҥан, шуко вооружениян Йошкар Армийже лийын, а марий еҥже уло
тӱняштыжат
тунам 600 тӱжем улмаш. Изи йочат умыла: марла ойлышо виге еҥлан пычалым але
автоматым кучыктет гынат, нуно армий ваштареш нимом ыштен огыт керт ыле. Ды
тыгай
шонымаш ик еҥынат ушышкыжо пурен огыл: йӧсын, нужнан иленыт гынат, марий-
влак
шочмо элын ӱшанле эргыже, патриотшо лийыныт да кызытат улыт.

ШОЧМО КУНДЕМЫШ КОРНО ЭРЕАК ТАКЫР
      Эй, Пошкырт эл, кечан элем, улат пеш ямле,
      Киндан, шӧртнян, нефтян — чыла улан!
      Южет яндар, памаш вӱд гане тамле,
      Завод йӱкет шокта чыла эллан.

Айста адак протокол дек пӧртылына. Ялкайн пуйто ойлен: "Мыйын палымем
вонча,
мемнан антисоветский организацийыште Карпов Прокопий Карпович, Мухин
Николай Семенович (писатель-влак — Г.З.), Башгосиздат пашаеҥ Вавилов-Манар
Петр Иванович,
Калтаса районышто, Келтейыште илыше поэт-туныктышо Афанасьев Александр
Иванович,
Йошкар-Оласе журналист Искаков Владимир Искакович, Голубкин Григорий
Иванович,
Аттин Атий Петрович да Москвасе поэт К.И.Иванов (Йыван Кырля — Г.З.)
шогеныт...
Ивановшым мый шкеак вербоватленам".
Умбакыже йодыштмо годым пале лийын: Ялкайн Москваште Йыван Кырля деч посна
эше
кок еҥым — Федоров ден Алексей Суриковым — тушманле пашашке шупшын пуртен.
Иктыже МВТУ-што (высший технический училищыште), а весыже архитектурный
институтышто
Мишкан районысо Тымбай марий Кутлубай Семенов дене пырля тунемыныт. "По
заданию
нашей организаций через некоторое время Суриков был переброшен в Йошкар-
Ола,
где, работая во главе архитектурной мастерской, составлял вредительские
планы на
стройках, чем нанес громадные убытки государству".
Чынжым гын 1935 ийыште А.Суриков ден К.Семенов институтым тунем лектыныт да
Йошкар-Олаште пашам ышташ тӱҥалыныт. Нуно марий кокла гыч архитектор лӱмым
налше
первый еҥ лийыныт. Кок первый марий архитекторын тунем толмышт нерген
газетлаштат сереныт. Ӧраш гына перна: Ялкайнын "вербоватлыме" еҥ-влак
коклашке тудын
землякше Кутлубай Семенов кузе логалде кодын? Суриковшым вара
арестоватленыт,
лагерьыш колтеныт, но тудо кок-кум ий гыч утлен кертын. Кызыт Марий Эл
Республикын строительство паша шотышто государственный премийже
А.А.Суриковын лӱмжым нумалеш.
Протоколышто серыме почеш, Башкирийыште Яныш Ялкайн Келтей школышто
туныктышо
Чаройн Андрей Ивановичым, Мишкан роно вуйлатыше Сагадеев Ермолай
Сагадеевичым,
Уфаште пашам ыштыше поэт да туныктышо Тишин Николай Ивановичым вербоватлен
улмаш.
Кажныж нерген кӱчыкын каласыде ок лий. Андрей Иванович Садретдинов
Чорайыште
шочын-кушкын, Ялкайн дене иктаҥашрак лийын, педтехникумым тунем пытарен,
газетлашке Чорай псевдоним дене серкален. Но следственный делаште тудын
фамилийжым
чыла вере Чаройн манын ончыктымо. Бирскыште 1926 ийыште ыштыме снимкыште
Ялкайн
ден Садретдинов йыгыре шогат, а нунын деч ончылнырак Янышын Алкима шӱжарже
да
Калтаса вел ӱдыр Таисия Кочубеева шинчат. Ты фото газетлаште ятыр гана
печатлалтын.
Е.Сагадеев Дӧртыльӧ районысо Елтек (Байгильдино) ялыште 1910 ийыште шочын.
Н.Тишин — Киров область, Малмыж районысо Кугу Кетек ялын эргыже, 1907
ийыште шочын.
Ленинградысе историй, философий да лингвистика институтым пытарымекше,
пашам ышташ Уфашке, национальный культура институтыш, колтеныт. Сагадеевым,
Тишиным, Вавилов-Монарным да ятыр моло эрвел марий интеллигентым иканаште
судитленыт да
казнитленыт.
Протоколышто серыме почеш, шочмо кундемыштыже вредительский пашам Ялкайн
тыге
тӱҥалын. "В 1934 г. я в составе Московской бригады советских писателей
выехал в
командировку в Башкирию. Указанная командировка была специально устроена
Карповым (П.К.Карпов-Пӱнчерский 1934—1937 ийлаште Марий АССР-ысе Писатель
ушем председатель лийын, иканаштак Маргостеатр директорлан шоген) через
своего друга Дудорова Филиппа, поэта — переводчика марийских стихов,
который включил меня в
состав этой бригады для выполнения задания нашей организации по вербовке
новых
участников организации. Для этой цели я специально выезжал в Мишкинский и
Калтасинский районы Башкирии. Будучи в Мишкинском районе, я связался по
заданию Карпова с участником нашей организации Искаковым, через которого
ознакомился с обстановкой в районе и с отдельными людьми, которые могли бы
нас интересовать. Искаков мне указал на Сагадеева Ермолая Сагадеевича... С
Сагадеевым я был знаком
еще с 1926 года, а также знал о его националистических настроениях. В целях
прощупывания и вербовки Сагадеева я специально остановился у него на
квартире..."
Ынде "следдела" деч жаплан кораҥына да Ялкайнын 1934 ийысе командировкыж
нерген
тудын шкенжын серымыжым, тыгак тунамсе икмыняр документым ончалына.
Писатель бригадыште Ялкайн деч посна А.Перегудов, А.Ромм, А.Демидов,
А.Зорин да
молат лийыныт, Уфаште нунын дек башкир поэт ден прозаик-влак ушненыт. Нуно
Зилаирыш, Баймакыш, Сибайыш, моло верышкат, тыгак Оренбург областьысе
Магнитогорскыш
миен коштыныт. Ялкайн чыла верышкыжак шуын огыл дыр, вет тудын чонжо марий
коклашке шупшын. Бригадын Уфашке толын шумо кечылаште тыште 16-шо областной
партконференций эртен. Марий делегат-влак дене вашлийын ойласыме годым
писательлан
шагал огыл ӧпке мутым колаш логалын. Нуно Ялкайным шкенжым огыл, а чумыр
литературым критиковатлен ойленыт.
— Книга пеш шагал, партмассовыят ок сите, учебникат. Те Москваште книга
лукмо
пашам ӧрканенрак ыштеда шекыле, — каласен райком секретарь.
— Ме колхоз бригадылаште Шолоховым йӱкын лудына, а марла книга ялт уке.
Сылне
литературым лукмым йӧршынак чарнышда мо? — манын МТС политотдел начальник.
— Кызыт пьеса — эн кӱлешан книга. Колхозлаште шуко клуб чоҥалтын, а модын
ончыкташ нимом. Эсогыл ик пьесат уке! Аптыранымышт дене шке серен ончыкташ
тӧчат.
А марий драматург-влак мом шонен илат? Молан огыт сере? — "пӱшкылын" район
газет
редактор.
Еҥ-влакын ойлымыштым Яныш Ялкайн дневникышкыже серен шынден, вес ийжылан
тидым
"Сылнымут нерген мут" книгашкыже пуртен. Уфаште вашлийме райком
секретарьын, политотдел начальникын да газет редакторын лӱмышт статьяште
ончыкталтын огыл, но
шонаш лиеш: нунын кокла гычат южыжо репрессийыш верештын, вет тунам марий
кокла
гычат шуко еҥым пытарыме.
1934 ий тӱҥалтыште Башкирийыш толмыж годым писатель шуко пайдале пашам
ышта. Тудын ойжо почеш Башкир писатель ушем пелен марий секций почылтеш.
Секций шке йырже марла серкалыше автор-влакым чумыраш пижеш. Тӱҥалтышлан
Моско уна шкеак нунын
возымыштым окен-лончылен лектеш, ойлымаш ден почеламутым кузе тӧрлымӧ,
сылнештарыме шотышто ой-каҥашым пуа. Тылеч посна Уфасе рӱдӧ библиотекыште,
моторостроительный заводышто да моло вереат лийше литератур каслаште, тыгак
радио дене
шкенжын почеламутлажым лудеш. Уфасе книга издательствын пашаеҥже-влак марла
книгам тыштак лукташ тӱҥалме нерген шонымашым йывыртен вашлийыт. Тыште
редактор
Мишкан районысо Монар ял марий Вавилов Петр Иванович (Петр Монарн) шуктен
шога.
Тудо эше 1917—1918 ийлаштак Казань олаште В.М.Васильев-Ӱпымарий дене пырля
"Ӱжара" газетым лукмаште тыршен, почеламут ден статьям гына огыл, поэмымат
серен.
Уфаште да моло вере лиймек, Яныш Ялкайн шочмо кундемышкыже толеш. Тудын
архивыштыже тыгай кагаз аралалт кодын:
"Пригласительный билет. Сегодня, т.е. 25 января 1934 года, состоится
марийский
литературно-художественный вечер, посвященный открытию ХВИИ съезда ВКП(б).
1 отделение. Доклад Б.Асаева "Задачи культурного строительства во второй
пятилетке". Доклад марийского писателя Я.Ялкаева "Развитие национальной
художественной литературы в районе".
ИИ отделение. Художественная часть.
Комиссия по проведению литературно-художественного вечера приглашает Вас
сегодня
к 7 часам вечера в клуб МТС".
Кум кече гыч, 28 январьыште, "Коммун корно" (кызыт "Дружба") газет редакций
пелен литературный кружокым ыштыме йодыш дене погынымаш эртаралтеш. Тудынат
кӱчык
протоколжо аралалт кодын. Тушеч коеш: погынымашын председательжылан Мишкан
ШКМыште туныктышо Иван Николаевич Аптрашиным сайленыт, секретарьлан —
редакций пашаеҥ Яков (Яншай) Мукаевым. Литкружокын кӱлешлыкше да тудын
пашажым кузе виктарен колтымо нерген докладым Ялкайн ыштен. Протоколышто
каласыме:
"Докладчик говорил о задачах членов литкружка по общему образованию, по
истории
литературы и как работать над собой. В связи с огромным значением
литературы в
деле соц. стройки кружок должен работать на основе программы, каковая будет
выслана через оргкомитет писателей, и на основе выработанного самим кружком
рабочего плана нужно работу продолжать и активизировать".
Кружокын бюрошкыжо роно вуйлатыше Е.Сагадеевым, Мишкан МТС политотдел
вуйлатышын
полышкалышыже В.Искаковым, журналист Я.Мукаевым сайленыт. ВКП(б) райкомын
орготделжым вуйлатыше Байгуза Асаев ден туныктышо И.Аптрашин бюро членыш
кандидат
лийыныт.
Кружокым ыштыме ыҥгай дене тудын пашаже сайын каен. Жапын-жапын погынен,
автор-влак шке серымыштым каҥашеныт, эн айватшым газетеш печатленыт. Илен-
толын, иктышт кумдан палыме писатель (мутлан, Анатолий Бик, Елизар
Янгильдин), весышт (Ян
Агеев) уста журналист лийыныт.
Рвезе автор-влаклан Я.Ялкайн туныктен ойлымо мут дене веле огыл полшен. Вет

мӱндыр районышто йылме, литератур да писатель паша нерген книгам муаш лийын

огыл. Сандене (умбакыже Ялкайнын шкенжын мутшым ончыктена) "Мишкан газет
пелен
почын кодымо литкружоклан шкемын библиотекем гыч 100 утла книгам пӧлеклышым
(ту
чотышто — "Лит. учеба" журналын пӱтынь комплектше), адак Чорай ШКМ-лан да
литкружокшылан 200 утла тӱрлӧ книгамым пуышым, моло полышат лийын. Тыге
тӱрлӧ семын,
конкретлын полшаш чыла рвезе писательым, адак кугу писатель-влакымат ӱжам".
Ялкайн Мишкан районысо автор-влаклан веле огыл, Калтаса вел рвезе литератор-
влакланат полшен. Тусо "Ленин корно" (кызыт "Ӱжара") газетын 1934 ий 5
июньысо
номерешыже Келтей школысо литкружок член-влак И.Сергеевын, А.Калитовын,
И.Исанбаевын да молынат (чылаже шым подпись) серышышт лектын. Нуно возат:
"Ме кызыт
литератур пашалан сайынак пижын улына. Я.Ялкайн йолташын колтен шогымо
книга-влакым окен лончылена. Кызыт школыштына лу пырдыж газет тутыш лектын
шога".
Келтейыште Янышын Пӱрӧ (Бирск) педтехникумышто пырля тунемме йолташыже
Андрей
Садритдинов (Чорайн) туныктен, литкружокшымат тудак вуйлатен дыр манын
шонаш лиеш.
30-шо ийла тӱҥалтыште "Коммун корнышто" пайтара марий Ишале Ишкузин пашам
ыштен.
Ты пагыт нерген вара тыге шарналтен серен: "Тудо (Я.Ялкайн) шочмо
кундемышкыже
толмо сайын редакцийыш пурен, ситыдымаш-влакым ончыктылын, газетым кузерак
сайын
оформитлаш кӱлеш каҥашым пуэн. ШКМ-ыште туныктышо-влакым поген,
литературный
кружокым организоватлен, тунемше-влакым ойлымашым, почеламутым серымашке
кумылаҥдыме пашам йол ӱмбак шогалташат полшен. Тудын дене пырля Тишинат
ятыр полышым
ончыктыш. Анатолий Бик, Ян Агеев, молат поэт да журналист марте кушкыч.
Редакций
пашаеҥ Елизар Янгильдинын сылнымут шотышто талантан улмыжлан кӧра тудым
Ялкайн
Москошко пашам ышташ нале... ШКМ-ыште тунемше-влак гоч йомакым, мурым,
калык мутым, туштым возыктышт. Нуным возымыштым погымашке мыйымат ушышт.
Редакций гыч
газет кагазым пуэн серыктышым (тунам яллаште кагазым муаш пеш неле лийын —
Г.З.). Ялкайнын вескана толмыж годым чыла тидым пуэн колтенна. Тудын
полшымыж
дене редакций пелен "Муралтена" книгам луктыч".
Ты муро сборникым Ялкайн деч ончычак "арестоватленыт". Маныныт: пуйто тудо
тышке
у илышлан келшыдыме, совет властьым шӱктарыше такмак-влакым поген. Тиде
статья
тӱҥалтыште В.Элмарын цитатыжым ончыктымо ыле, тудо эрвел марий муро аршашым

"контрреволюционный сборниклан" шотлен.

Ик ийыште — ныл книга

Рвезе жап — кычалме да вучалме пагыт,
Илыш — кӱрылтдымӧ кугу сар.

Репрессий тылышнымек, Яныш Ялкайнлан шкаланжат Мишканыште лукмо муро книга
нерген уэш-пачаш ойлаш пернен. 1937 ий 29 июльышто лийше погынымаш: "...
Нам всем
необходимо обратить исключительно серьезное внимание на свою лексику,
словарь.
Каждое слово должно быть взвешено и обдумано, политически четко, чтобы не
было
двоякого истолкования фразы или стихотворной строки. Над этим я особенно
часто
думаю после изъятия в Башкирии моего сборника "Запоем".
17 августышто эртыше погынымаш: "Вторично заявляю, что в песенник "Муралтен
колтена" ("Запоем") по небрежности включил несколько песен с нечетким
политическим
содержанием, дающим возможность иначе толковать текст, за что книжка
изъята".
(Сборникын чын лӱмжӧ — "Муралтена").
Книгашке, манна, калык муро-влак пурталтыныт, нуным яллаште серен налыныт.
Калык
туге мурен гын, сборникым ямдылыше еҥ винамат мо? "Мый ом ойло, муро
каласа",
маныт. А муро илыш гыч, илыш нерген шонкалымаш гыч шочеш. Илышыже тугай
лийын
гын, муро винамат мо? Большевик идеологийын кӱштымыж почеш муро книгам
магазин
ден библиотекыла гыч погеныт да йӱлалтеныт гынат, "йӧрдымӧ" муро-влакым
айдемын
ушыж гыч ӱштыл лукташ вийышт ситен огыл.
Москваште илен гынат, Яныш Ялкайн эрвел марий коклаште паша кузе кайымым,
поснак
культур да литератур кузе вияҥмым, калыкын могай куан да ойго дене илымыжым
пален шогаш тыршен. А пален налмыжым газет ден журналыш серен, тарватыме
йодыш дек
мелын савырнаш партийный ден совет орган, колхоз председатель, культура
пашаеҥ-влакым ӱжын. Саде 1934 ий телым Башкирийыш толын кайыме деч вара
"Алашажат пакма" статьяштыже ("Марий коммуна" газет, 1934 ий 22 апрель)
серен:
"Шукерте огыл мый Пошкырт республикысе марий районлаште коштым. Тушто
шукыжо
журнал ден газет мийдымылан вуйым шиеш. Жапше дене налдымыштлан подпискым
иземден шогат. Теве Калтаса районышто "У вий" журналым 1933 ийыште 75 экз.
налыныт
гын, тений 5 веле. Тугак "Марий коммуным" 1932 ийыште 1721 экз. налыныт
гын,
1933 ийыште — 316 экз. 1934 ийыште 39 экземплярыш волен каен. Книгам
шаркален
моштыдымо нерген ойлымат ок кӱл, тыште книга "сатузына-влак" шке пайдашт
деч
шкак кораҥ шогат. Ончет гын, Пошкырт республикыште 100 тӱжем наре марий
ила,
колхозник-влак улан улыт, ялсовет еда нардом, библиотек, школ, молат уло.
Чыла
литература виян шарлен кертшашлык, а тудо массе дек ок шу. Тугак — Урал,
Сибирь,
Татреспублик марий коклаштат..."
Книгам ужалыше, газет-журналым шаркалыше-влак тошто марийын пакма алашаж
семынак
пашам ыштат, манеш писатель да шке мутшым тыге кошарта: "Бюрократлан корнат

мӱндыр чучеш — Пошкырт республикым але Уралым колынат огыл дыр; шинча
йымалсе
Марий кундемыштат литературым шаркалаш ӱнарже укес, калтак!"
Тиде ийынак кеҥежым Яныш Ялкаевич шке ватыжым — латкандаш ияш Надеждам
шочмо Чорай ялышкыже икымше гана конден.
"Шарнем тугодсо мондалтдыме кеҥежым, шереҥге дене модшо Тӧргым вӱдым,
кудыргылшо
шурно пасум, мотор палас гай олыкым, а утларакше — элнам тӱзатыше ял калык
дене
вашлийым. Тунам Чорай ден Октябрь посна колхоз лийыныт. Кок вереат мемнам
шокшын
вашлийыныт. Адакшым Яныш Ялкаевичын шочмо ялышкыже первый гана коктын
толынна.
Чынак, тиде мондаш лийдыме пагыт ыле... Аркашке кӱзен, ик гана веле огыл
сылне
Чорай мландым куанен онченна. Моло самырык гаяк кид кучалтын, арка гыч
аркашке
коштынна, вӱдан, пушеҥган да кайык муран коремлашке воленна. Кайыкын,
эҥерын,
вондерын, уло тӱнян шыпак мурымыштым пырля колыштынна, тул шӱман рвезе чон
гыч
лекше шулдыран мурынам муренна да волгыждӱр коймешке пырля шинченна".
Тыге серен вараже Надежда Сергеевна Ялкайн.
1934 ий кеҥежым Я.Ялкайн шкенжын творческий биографийыштыже, пожале, икымше
гана
"политически йоҥылыш серет" манын титаклымым колын. Марий писатель-влакын
кокымшо конференцийышт вашеш (тудыжо 12—14 июньышто лийын) "Марий коммуна"
газет редакционный статьям печатлен да тушто тыге каласыме, пуйто "Яныш
Ялкайнын "Алтай
курык" повестьыштыже аҥысыр национализм кумда верым налын шога". Тунам шке
калык
верч, поснак шагал еҥан калык верч тыршымым национализмлан, кугу языклан
шотленыт. Айдеме шочмо калыкше, тудын пиалан, улан илышыже, йылмыже да
культурыж верч
тырша гын, тидыже вара тунарак алама мо? Тӱҥжӧ вет тыште: шке калыкем
йӧратем
манше еҥ вес калык ӱмбак шӧрын ынже ончо, тӱрлӧ йылман еҥ-влак дене сай
пошкудо
да йолташ лийын моштыжо.
Туге гынат кокымшо конференций Янышлан куаным конден: тудым, тыгак Олык
Ипайым,
Мичурин Ятманым, Николай Тишиным, Илья Токмурзин-Ломберскийым СССР Писатель
ушем
членыш кандидатлан пуртеныт. А икмыняр кугурак писатель (С.Чавайн,
М.Шкетан,
Н.Мухин, молат) Писатель ушем член лийын. Ялкайным кандидат гыч членыш 1937
ий
27 январьыште кусареныт.
1934 ий печатлалтме шот денат ушеш кодшо, пешак ойыртемалтше улмаш. Манаш
гына:
тунам Москваште да Йошкар-Олаште иканаште ныл книгаже лектын. Кӧраныше-
влаклан
сырашышт, кузе-гынат ӱчым шукташ тӧчашышт тидыже пеш келшыше амал лийын.
Южо писатель ӱмыржӧ мучко кок-кум книгам "таптен" шукта, а Ялкайн гын ик
ийыште нылытым луктын пыштен. Санденак вет лавырам пургедаш йӧратыше-влак,
репрессий тӱҥалме дене пайдаланен, уста еҥ ӱмбак намысдымын кержалтыныт.
Санденак вет Элмар серен, пуйто пеш чот моктымо Ялкайн кӱчык жапыште 8—9
повестьым луктын кертын. Айдемын ӱнарже уке гын, тудым кеч мокто, кеч ите,
тудлан кеч полшо, кеч шке тудын
олмешыже сере, варвыр ни литературым пойдарен, ни лудшым куандарен огеш
керт.
Я.Ялкайнын 1934 ийыште лекше книгаже-влак тыгай улыт:
"Элем" почеламут ден поэма сборник;
"Андрий Толкын" автобиографический повесть;
"Марий библиографий" справочник;
"Материалы для библиографического указателя по мариведению".
Пытартыш кокытшым МарНИИ-н пунчалже почеш лукмо. Институтын директоржо
В.А.Мухин
нуным кӱкшын аклен, нуным возымыж дене "Ялкайн йолташ пеш кӱлешан, пеш кугу
пашам ыштен" манын серен. А кок ий гыч Мухиным тюрьмаш пуртен шынденыт,
"антисоветский, буржуазно-националистический организацийын" вуйлатышышкыже
савыреныт,
тудак пуйто Ялкайнымат тиде языкан корнышко шупшын пуртен...
Илышыште мо лийын гын, чыла тидым допросын протоколыштыжо унчыливуя савырен
шындыме. Ялкайн пуйто ойлен (але тудлан ойлыктеныт):
"Вернувшись из периферии в Уфу, я проживал на квартире у преподавателя
Тишина
Николая Ивановича, которого я хорошо знал, как ученика поэта-националиста
Чавайна. В разговорах с Тишиным я выявил резкое недовольство постановкой
культурной
работы среди марийцев, и вообще отрицательно отзывался о положении с
литературой
в Советском Союзе. В связи с такими настроениями Тишина мне было легко
переключить нашу беседу к перспективам развития "свободной" марийской
литературы в условиях буржуазной демократии. Тишин с моими установками
соглашался.
Тогда я откровенно поделился с Тишиным о том, что существует
националистическая
организация, которая ведет большую работу по свержению советской власти,
для того, чтобы можно было добиться осуществления этих свобод и предложил
ему войти в
эту организацию, активным участником которой являюсь и я. Тишин изъявил
свое
согласие, считая, что только путем сколачивания всех недовольных
националистов
удастся добиться намеченной цели. Тишин был мной также связан по
антисоветской
работе с Искаковым и Вавиловым-Манар..."
Москвашке пӧртылмекше, Ялкайным пуйто ("пуйто" мутым эреак кучылташ перна,
вет
протоколышто серымын пӱтынек шоя улмыжо койынак шога) Учпедгизысе марий
редакцийын вуйлатышыже, Морко марий Георгий Иванович Голубкин ӱжыктен. Мый,
манын тудо, Башкирийыш могай заданий дене коштметым Карпов деч палышым,
ончыкыжо шпион
пашаштет мый денем кылым кучышаш улат. Голубкин у еҥ-влакым вербоватлаш
кӱштен.
Ончыклык архитектор Суриков дене мутланымыж годым Ялкайн пуйто совет илышым
вурсен ойлен:
"При встречах я разбирал с ним националистические произведения Чавайна, при
этом
вел клеветнический разговор о жалкой судьбе марийского народа при советской

власти, о засилии русских и о торможении развития марийской культуры. Я тут
же
высказал мысль о том, что молодое поколение марийской интеллигенции должно
выступить на защиту интересов своего народа".
"Путевка в жизнь" киношто модмыж дене уло тӱнялан палыме лийше артист да
поэт
Йыван Кырля — К.И.Иванов дене Ялкайн "тыгай пашам" эртарен:
"Я по своей инициативе в Москве привлек к антисоветской деятельности
артиста и
поэта Иванова Кирилла Ивановича (прож. в Москве на Дорогомиловке). Так в
середине 1936 года Иванов вернулся с курорта и пригласил меня к себе с тем,
чтобы я
выслушал его стихи и сказал бы ему о них свое мнение. В связи с этим было
удобно
развернуть перед ним клевету зажима марийской поэзии в советских
условиях... Я
прямо заявил о существовании нашей антисоветской организации. При этом
Иванов
даже с обидой заявил, что напрасно он оставлен в стороне от большого дела,
за
которое не жаль сложить голову. Я заявил ему, что участвовать в "великом
труде
освобождения своего народа никогда не поздно" и что я, как один из
участников
этой организации, предлагаю ему вступить в нее. Иванов охотно согласился".
Ну йӧра, совет властьлан сырыше еҥ-влак тушманле организацийыш пуреныт
лийже. А
умбакыже паша кузе каен? Мом ыштеныт але ышташ тӧченыт?
Литкружок манмыже маскировко гына лийын улмаш. Чынжым гын тыгай кружокыш
сералтше-влак литератур теорийымат тунемын огытыл, почеламут ден
ойлымашыштымат каҥашен огытыл, а совет строй ваштареш восстанийым нӧлталаш
ямдылалтыныт. Протоколыш
писательын тыгай мутшым серен шындыме: "По заданию руководителя нашей
организации Мухина Владимира во время моей командировки в Мишкинский и
Калтасинский районы Башкирии мной там были созданы повстанческие ячейки под
видом создания литературных кружков. В эти кружки мы специально вовлекали
лиц, враждебно настроенных к советской власти и ее мероприятиям. В
Мишкинском районе руководителем созданной мной повстанческой ячейки был
назначен участник нашей организации Искаков Владимир, а ему в помощники
мной был завербован и связан с ним Сагадеев Ермолай".
Тидыже илышыште лийше дене чынак келшен толеш. Статьян вес ужашыштыже
каласышна: Мишканыште 1934 ий 28 январьыште ыштыме литкружокын бюрошкыжо
Е.Сагадеевым,
В.Искаковым да Я.Мукаевым сайленыт.

Газет гыч — следделашке

Рыскалан Совет элем
Шулдыраҥдыш шӱм-кылемым.
Пеш вученыт шинчавӱдым,
А мый воштыл вел илем.

Следствий тӱҥалмек, Калтаса районысо литкружокат повстанческий отрядыш
(ячейкыш)
савырнен, тудым пуйто Александр Афанасьев ден Андрей Чаройн вуйлатеныт.
Оҥай:
Андрейже Яныш дене ик ялеш шочын-кушкын да педтехникумышто тудын дене пырля
тунемын гын, Краснокам районысо Музек ял марий А.И.Афанасьев ХХ курым
тӱҥалтыште
Казаньысе учитель семинарийыште С.Г.Чавайнын ик эн лишыл йолташыже лийын.
Нунын
пырля возалтме фотоштат уло. 1910 ийыште серыме "Кайыклудо" комедийжын
вуймутшо
пелен Сергей Григорьевич тыге палемден: "Ипон эл, Музек ял марий Опанас
Элександрын лӱмешыже тиде возымаш лийже". Да пӱтынь комедийжат Афанасьевын
ойлымыж
негызеш сералтын.
Делаште эше икмыняр Мишкан марийын лӱмжӧ уло. Тиде — партий райком пашаеҥ
Шаяхметов (делаште Шахметов маныныт), туныктышо-влак Айметов ден Паязов
(тудымат йоҥылыш сереныт — Поязовыш савыреныт). Шаяхметов нерген нимом
каласен ом керт, а
Памаш школын туныктышыжо Анатолий Васильевич Айметовым (1912 ийыште Козаш
ялеш
шочын) да Мишкан школын завучшо Пазач Паязович Паязовым (1903 ийыште
Бирский
районысо Кужнур ялеш шочын) Е.Сагадеев да моло дене пырля 1938 ий 14
июльышто
Уфаште лӱен пуштыныт.
Следователь-влакын шонен луктын чумыртылмо лавырам икмыняр ужашлан шелаш
лиеш.
Икымше, пуйто Ялкайн антисоветский организацийыш у еҥ-влакым ондалкален
пуртен;
кокымшо, пуйто повстанческий ячейка-влакым ыштылын; кумшо, литературный
пашаште
вредитлен; нылымше, финский разведкын агентше — шпион лийын, йот эллан
тӱрлӧ
секретым пуэден.
Первый кокытшо нерген изиш ойлышна. Кумшыжо следователь-влаклан тыге кончен
да
протоколыш тыге сереныт:
"... Мной по заданию руководителей нашей организации Мухина Владимира и
Карпова
Прокопия Карповича проводилась подрывная работа на фронте марийской
литературы
путем вредительского издания учебников, через которые широко протаскивалось
националистическое содержание. Так, мною был вредительски составлен еще в
1934 г.
первый в истории марийской науки библиографический указатель,
предназначенный
для студентов, учителей, специалистов, литераторов, журналистов и прочих.
Сущность вредительства заключалась в том, что в библиографический указатель
был
специально подобран материал националистического характера и, кроме того,
мной
специально включен ряд статей Л.Троцкого, переведенных на марийский язык.
В целях пропаганды к каждой выпущенной книге или статье нами специально
давался
соответствующий комментарий в националистическом духе. Общее предисловие в
националистическом духе было дано Мухиным. К моим националистическим
произведениям
также относятся выпущенные мной на марийском языке повесть "Юность";
сборник
статей о марийской художественной литературе с восхвалением
националистической
книги Чавайна; книга рассказов "Солнечный день", призывающая марийскую
националистическую молодежь, оканчивающую вузы, направляться для работы
только в Марийскую республику. Мной также был написан сборник песен и
частушек, среди которых
имеются явно антисоветские. Указанный сборник издан редакцией газеты в
Мишкине,
Башкирия, по рекомендации участника нашей организации Сагадеева.
Мною также написаны положительные рецензии на националистические книги
Чавайна,
Тишина и Мухина... Все указанные книги и статьи были изъяты только после их
разоблачения в 1937 г. Большую вредительскую работу я проводил вместе с
руководителями нашей организации Мухиным, Карповым и Голубкиным..."
Протоколым лудмо годым кажне еҥ шоналтен колта: Ялкайн молан шкенжым шке
тыге
вӱд йымаке (эшеат рашрак каласаш — вес тӱняшке) шӱкен? Молан тынар кугу
йолам
шонен луктын да шке ӱмбакше налын? Молан аралалтын огыл? Тыгай титаклымашын
кушко шуктен кертмыжым пален огыл мо? Молан тыге ыштен? Молан?
Да, тудлан шкенжым арален ойлашыже чыла йӧн, кугу негыз лийын. Нужна ешеш
шочын-кушшо, изинек тулыкеш кодшо, совет властьлан кӧра кугу шинчымашым
налше да
писатель, этнограф, литературовед, библиограф, публицист лийше Яныш Ялкайн
31 ий
илыме ӱмырыштыжӧ совет эллан да калыклан зияным, осалым кӱч нарат ыштен
огыл.
Чыла книгаштыже Октябрьым, революцийым, социализмым моктен мурен. Тидым —
эл да
калык лӱмеш уло чон дене ыштыме пашам — илышыште эн кугу рыскаллан шотлен.
Лач тыге ойлен тудо 1937 ий 1 октябрьысе погынымаште. Уке, талантым
пытарашак
шонен толшо-влак тудын ик мутшымат пылышышкышт пуртен огытыл, писатель
лиймыжым
шупшын налшаш верч кидым нӧлталыныт. Нуно палыде кертын огытыл: тыге чот
вурсымо, винаматлыме мут тышан, погынымаш эртыме пӧртеш, огеш шуло, саде
кечынак але
эрлашыжым НКВД управленийыш солна да ятлыме, Писатель ушем гыч поктен лукмо
еҥым
арестоватлаш амалыш савырна. Тыгак лийын. 1 октябрьысе погынымашын
протоколжым
Йошкар-Оласе архивлаште тымарте мумо огыл. Тудо тыште укеат дыр. Ялкайн
нерген
каҥашымашын материалжым тунамак, очыни, Москвашке колтеныт да вараже ты
кагаз
писатель нерген "делам" тӱҥалаш негыз лийын.
Яныш Ялкайным газетлаште кузе да молан вурсен сереныт гын, вес ийжылан чыла
тидыже следователь-влакын кидышт дене "делаш" пуртен шындалтын. Сандене
кокытеланыде каласалаш лиеш: марий интеллигент-влак ваш-ваш пуредылмышт,
икте-весе ӱмбак
лавырам йыгымышт, партийный, совет да НКВД органлашке, тидын шотыштак
Москвашке
вуй шиймашым, "увертарымашым" возкалымышт дене каратель тӱшкалан ятырак
полшеныт. Такше тыгай "чер" мемнан дене веле огыл палдырнен. Лачак
Я.Ялкайным индырен
йодыштмо жапыште, 1938 ий 16 июльышто, Удмуртийысе писатель-влакын
погынымашышт
лийын да нунын пашаштым тергаш Москва гыч толшо Надежда Вольпин тушто
каласен
"СССР писатель ушем удмурт писатель-влакын нуным творческий пашашт дене ок
пале,
но икте-весе ӱмбак серыме заявленийышт гыч пала". Вара ешарен (ик
ойсавыртышыжым
кусарыдеак кодена): "У вас есть трусость, боитесь, как бы чего не вышло.
Надо
вести борьбу с трусостью и взяться за творческую работу".
Чынак, ваш-ваш вурсен, титаклен серыме статья ден заявелний-влак НКВД-лан
пашам
чотак куштылемденыт. Мутлан, следователь, госбезопасностьын лейтенантше
Мурашкин
Ялкайнын "Ужар жап" повестьшым лудын мо? Уке, конешне, вет тиде руш офицер
марла моштен огыл. Но тудын ончылныжо газетеш лекше "донос-влакым" рушлашке
кусарыме текстышт киен. Тыге тудо, нигунар аптыраныде, "Юность" повестьын
националистический, контрреволюционный содержаниян улмыж нерген протоколыш
да титаклыме
мутыш возен шынден. Ӧршаш уке: следовательын "шымлен налме" тиде факт Элмар
ден
Искаковын титаклен серымышт дене тӱрыснек келшен толеш. Нуныжо тыге
маныныт:
"1936 ийыште националист Ялкайн "Ужар жап" ("Юность") повестьым возен. Тиде
—
ялт контрреволюционный произведений. Тудо тиде повестьыштыже икымше
странице гыч
тӱҥалын пытартыш странице марте буржуазный национализм идейым
пропагандироватла.
Тудын тӱҥ геройжо Антон Чон — националист..."
Повестьым Марий издательствыште савыктен лукмо годым Кузьма Смирнов
(Марский)
редактироватлен, тунамак "Марий коммуна" ден "Рвезе коммунист" газетлаш
"Ужар
жап" ден "Ола" повесть-влак нерген моктымо рецензийым печатлен. Тидлан
верчын 1
октябрьысе погынымаште Смирновланат шокшым пуртеныт. Да ик арня гыч
Маргосиздатын директоржо Петр Егоров приказым луктын: "Ялкайнын "Ужар жап"
лӱман контрреволюционный очеркшым (шыдешкыше оза повестьым очерк марте
волтен — Г.З.) лукташ
полшымыжлан сылнымутан литератур секторын вуйлатышыже К.Смирновым паша гыч
кораҥдаш, тудын олмеш Шадт Булатым шогалташ..."
"Фашизмын шпионжо Атин дене" Ялкайнын кылым кучымыж нерген "йомакат"
мондалтын
огыл — Йошкар-Оласе газет гыч Москвасе следделашке куснен. Аттин Аттий
Петрович
— курык марий, тудат Москвасе университетым тунем пытарен, йылмым шымлен,
статьям возкален (лӱмжым да фамилийжым газетыштат, "делаштат" йоҥылыш
серкаленыт).
Эрвел марий ден курык марийын палыме улмышт обвинительный заключенийыште
тыгай
преступленийыш савырнен шинчын:
"Являясь участником антисоветской националистической организации, был
забербован
Атиным качестве агента финской разведки и установил связь с одним из
разведчиков
финской разведки, через которого вплоть до 1937 года передавал шпионские
данные
об экономическом и политическом состоянии Марийской АССР".
Финн разведчикше Кирьянен лӱман улмаш пуйто. Руш-влакын тыгай мутышт уло:
"Это
было бы смешно, если б не было так грустно (или страшно)". Ялкайнын шпион
"пашаж" нерген протоколышто да "деласе" моло кагазыште лудатат, воштыл
колтымо шуэш. Но вет тиде "воштылчык" денак айдемым лӱен пуштмо марте
шуктеныт. Тиде пуйто
рестан Ялкаев ойла:
"После того, что Аттину я изъявил согласие на активное участие в шпионской
работе, он сказал, что я должен буду работать в целях конспирации под
кличкой "Восточный". Через непродолжительное время, т.е. в том же 1936
году, Аттин вновь
пригласил меня к себе, причем уже не на квартиру, а в свой служебный
кабинет.
Здесь я застал Аттина вначале одного. Несколько минут мы с ним поговорили
на отвлеченные темы, когда вскоре в кабинет зашел неизвестный для меня
человек. Вошедший "неизвестный" поздоровался с Аттиным, после чего я был
представлен ему.
Затем Аттин сразу же перешел к тому, что этот "неизвестный" — представитель
финского посольства и что в дальнейшем я должен буду, как их агент под
кличкой
"Восточный", поддерживать связь только с ним. Представитель посольства
назначил
место и время нашей встречи. Отчетливо помню, что первую встречу он
назначил мне
у подъезда библиотеки Дома Союзов..."
Библиотек воктене вес кечын вашлиймек, Кирьянен шке агентшылан заданийым
пуэн.
Могайым, шонеда? Марий интеллигенцийын, поснак писатель-влакын могай
шонымаш дене илымыштым, арестоватлыме кугурак марий пашаеҥ-влакын лӱмыштым,
марий районлаште экономика могай улмым пален налаш кӱштен. У "шпионын"
пашаже аламанак огыл
каен. Вес гана вашлийме годым тудо Кирьяненлан арестоватлыме марий писатель
да
моло пашаеҥ-влакын спискыштым, Марий республикыште имне мыняр улмо нерген
уверым
пуэн, Москваште илыше марий интеллигенцийын соввластьым вурсымыж нерген
кала-сен.
Ялкайным Писатель ушем гыч поктен лукмеке, тудлан Кирьянен ик военный
заводыш
пашаш пураш темлен. Саде заводын "секретшым" финн разведка пешак пален
налнеже
улмаш. Ялкайн тиде ой дене келшен, но пашаш пурен шуктен огыл — еш илышлан
верчын шочмо элыш лектын каяш логалын.
Ялкайнлан кудыжо шочмо эл лийын — Башкирий але Марий кундем? Тидым
следователь
Мурашкин умыленат шуктен огыл чай. Умыла гын, "вскоре уехал на родину" мут
деч
вара тыге серен ок шынде ыле:
"По возвращении в Москву с Кирьянен была еще одна встреча, на которой я
передал
ему данные о состоянии Марийского бумажного комбината, с которым я
познакомился
за время своего пребывания в Йошкар-Оле".
Писатель родинышкыже (Башкирийыш) миен гын, кузе вара Йошкар-Олаш верештын?
А
Йошкар-Олаштыже кузе вара Марбумкомбинат нерген шпионский данныйым муын
кертын,
вет тиде предприятий 90 уштыш тораште, Лопатино поселкышто (кызыт Волжск),
верланен?

"Яныш йолташ, ме у книгам йодына, вучена"

Таче илена ме, таче шӱлена,
Таче йӱлена, эрла тыпланена...
Илыже элна да шарныже мемнам,
У тӱням чоҥаш пуэнна вийнам.

А сайынрак шоналташ гын, Марбумкомбинатым "делашке" арам огыл пуртымо.
Октябрь
революцийын 20-шо идалыкше вашеш (1937 ий 7 ноябрьлан) Марий издательство
Марбумстрой нерген книгам — художественный очеркым — лукташ палемден, тудым
кумытын
— Яныш Ялкайн, Георгий Ефруш да Миклай Казаков — серышаш улыт улмаш.
Издательство сметымат ыштен: Лопатиныш каяш да тушто илаш мыняр теҥге окса
кӱлмым шотлен
луктын, рукописьым 1 октябрь деч вараш кодде ямдылен шукташ кӱштен.
Марбумстрой
нерген очеркым серен пуышаш кечын Ялкайным Писатель ушем гыч луктыныт.
Ефруш ден
Казаковымат пеш чот вурсеныт, но нуно але пеш рвезе лийыныт, союзышкат
пурен
огытыл. 50 ий эртымеке, Миклай Казаков ты жап нерген лӱмын почеламутым
серен:
... Утлен мый кодым кепшыл дечын.
А мочоло титакдыме йолташ
Йӧралте, шуктыдеак илыш кечым,
Эрелан йомо кӱртньӧ чӧп коклаш.
1937 ийыште Йошкар-Олаште Ялкайнын эше ик книгаже лекшаш улмаш. 27 июльышто
Писатель ушем правлений тудын заявленийже (йодмашыже) почеш кум пунктан
пунчалым
луктын. Иктыштыже ойлалтын:
"Для творческой командировки в передовой колхоз "Ушнымаш" к орденоносцу
Трофимову отпустить 200 руб. с условием представления рукописи к 1
сентября".
Морко район, Шеҥше ялысе "Ушнымаш" колхозын бригадирже Илья Трофимов Марий
кундемыште ик эн ончыч Трудовой Йошкар Знамя орден дене наградитлалтын.
Ялкайн тудын бригадыже да пашаж нерген кугу очеркым серышаш улмаш.
Пунчалын вес кок пунктшо тыгай:
"Запросить для Ялкайна из Литфонда СССР путевку в Мисхор на октябрь месяц;
просить исполком МАССР предоставить Ялкайну квартиру в Йошкар-Оле, чтобы
создать
ему условия для творческой работы".
Мисхор — Ялта воктенсе курорт. Но Литфонд путевкым сентябрьланак пуэн, да
Мисхорыш огыл, а вес санаторийыш — Коктебельыш. Тушто Ялкайн ден Илья
Ломберский пырля каненыт да эмлалтыныт. Тунам Ломберский Краснокам районысо
Ушменыште туныктен
илен. Репрессий утыр шарлымым (тиде жаплан кугурак писатель кокла гыч иктат

эрыкыште кодын огыл) шотыш налын, Ялкайн Илья Михайловичлан каласен: "Пален
лий,
тыйымат шынден кертыт. Вуетым утарынет гын, пӧртылмекет вигак Ушмен гыч
лектын
кай, иктаж-могай мӱндыр ялеш верлане, йӱкетым ит пу, нигушкат ит серкале".
Ломберский тыгак ыштен — Татарийысе Буймо ялыш каен, тушко Ушмен гыч иктаж
200 уштыш. Тидын нерген мылам И.Ломберскийын эргыже Р.Токмурзин ойлыш, вара
статьяштыжат серен ыле.
Но Ялкайн шкенжын вуйжым утарыме нерген шонен огыл. Тидыже совет власть
ончылно
яндар чонан улмыжым умылымо-палыме гыч да шкемын титакдыме улмем ӱшандарен
ончыктен кертам манын шонымо гыч лектын. Могай тушто шылмаш? Писатель
Москва гыч
иктаж улак верыш лектын кайыме нерген огыл шонен, а репрессийын эн чот
вияҥме
пагытыште — 1937 ий июльышто — Йошкар-Олашке куснышашлан пачер кӱлмӧ нерген
заявленийым серен.
Сентябрьыште Крымысе санаторийыш кайымылан кӧра орденоносец Трофимов нерген
серен кертын огыл. Ты пашам вара Осмин Йыванлан пуэныт. Тудо серен, но
очерковый
повестьше лушкыдо, кукшо лектын, сандене таче мартеат архивыштыже
печатлалтде
кия.
Ош тӱняш лектын шуде кодшо книга-влак нерген мутым шуен, тидым каласыман.
1935
ийыште Я.Ялкайн Н.Гогольын "Шинель" повестьшым кусарен да Марий
издательствыш
пуэн. Тунамак "Метро" книгам лукташ договорым ыштен. Кокытшымат 1936 ийлан
ямдылыме планыш пуртеныт. Но иктыжат лектын шуын огыл. Амалже могай —
каласаш неле. Но икте раш пале: Маргиз да тудын тунамсе директоржо
А.К.Эшкинин Я.Ялкайным
пешыжак жаплен огытыл. Эсогыл лекше книгаланат издательство кок-кум ий дене
гонорарым тӱлен огыл. Сандене тудо жапыште писатель оксалан верчын кугу
йӧсым чытен. 1937 ий августышто кок кече шуйнышо погынымаште Ялкайн чыла
ӧпкежым луктын
ойлен:
"... Каждую книгу приходилось издавать с великим боем со всей этой
компанией
вредителей. Я не знаю, испытал ли кто-либо из марийских литераторов больше
издевательства, чем я. Живя исключительно литературным трудом, я, конечно,
часто
попадал в тяжелые материальные условия. И вот в самые трудные дни, когда
умерла
дочь, жена была больна, хозяин квартиры выгонял на улицу, — на просьбу от
уполномоченного Литфонда Чавайна помочь, Карпов написал, что Литфонд не
собес,
обойдешься без помощи. Чего стоит один факт неуплаты гонорара Эшкининым в
течение трех лет! Я вынужден был получить из Маргиза книги в счет гонорара
и везти
распродавать. При этом Калашников прислал мне в счет гонорара вторую партию

книг, большей частью устарелых, неходовых, извлеченных из какой-то
забракованной
кучи книг. Ни телеграммы в обком Сапаеву, ни протест не помогли; так
издевалась
эта группа, причем многие из местных литераторов, быть может, даже сидящих
здесь, злорадно ухмылялись — вот, дескать, Ялкаев пропадает, так ему и
надо, не
выступай другой раз с критикой. Все эти мучения привели к заболеванию
туберкулезом, но я все же работаю, насколько хватает сил и буду работать во
славу нашей
советской родины; если нужно будет, не пожалею жизни своей за Страну
Советов,
завоеванную нашими отцами и братьями..."
Тыште Ялкайн А.Эшкинин ден П.Карповым вурсен ойла, нуно тиде жаплан
тюрьмаште
шинченыт. Мутшо гыч коеш: нунын вредитель улмышт нерген ойлымылан писатель
ӱшанен. Тунам илышыжак, саманжак тугай улмаш: ӱшаныдыме айдемымат
ӱшандареныт. Писатель ушем вуйлатыше П.Карпов Я.Ялкайнлан лӱмынак чаракым
шындылын але уке —
каласаш ок лий. Но шкеж деч рвезырак автор нерген моктымо мутым ятыр гана
кала-сен. Теве ик пример. 1934 ийыште "Андрий Толкын" повесть Москваште
посна книга
дене лектынат, П.Карпов "Марий коммуна" газетеш сай рецензийым печатлен.
Вашке
"У вий" журналеш "Адак терке" повесть да "Моско лук" ойлымаш (кызыт нуно
"Алтай
курык" да "Москва" маналтыт) савыкталтыныт. Карпов Я.Ялкайнын нине
произведенийлаж нергенат сераш шинчеш да шке мутшым тыге тӱҥалеш: "Лудшо-
влак адакат Ялкайн
нерген серат манын вуйым шийыт дыр... Да, адак Ялкайн нерген. Тудо — кушкын
шогышо писатель, сандене, тудын ончык кайымыж нерген возыде, чон ок чыте".
А йылме нерген конференцийыште (тудо 1937 ий январь тӱҥалтыште эртен, тушто
Ялкайнат, тудын Алкима шӱжаржат ойленыт) П.Карпов писатель-влакын книгам
серен
шинчаш жапышт уке манын ойлышыжла тыге каласен:
"Нет у нас писателей-профессионалов, есть люди, которые между прочим
занимаются
литературой. Возьмите меня, Чавайна, Шабдара. Один Ялкаев живет в счет
своего
гонорара, но и он вынужден сам продавать книги".
Ужалаш налме книга-влакым писательлан тӱҥ шотышто шочмо кундемышкыже
наҥгаяш верештын. Калык нуным йӧратен налын. Самырык Анатолий Бик "Марий
коммуна" газетыште (1936 ий 11 сентябрь) серен: "Мемнан велне книгалан
шужымаш пеш кугу. Теве
марий писатель Яныш Ялкайн Маргиз гыч гонорар шот дене ятыр тӱжем теҥгеаш
марий
книгам налят, ты книга-влакым Мишканыште кок кечыште налын пытарышт. Налын
шуктыдымыжо кызытат шортын коштеш".
Землякнан серымыже кугыеҥланат, йочаланат келшен. "Андрий Толкын" книга
лекмеке,
"Ямде лий" газет редакцийыш рвезе ден ӱдыр-влак деч ятыр серыш толын. Южыжо
печатлалтын. Мутлан, Морко районысо Кумыжъял школ гыч Иван Малинов возен:
"Пагалыме Яныш Ялкайн!
Мый тыйын ойлымашетымат, моло возыметымат шуко лудынам, но мыланем эн чотшо
"Андрий Толкын" келшен. Йочан граждан сар жапыште йӧсланен илымыжым сайын
ончыктенат. Ончыкыжат йоча илыш гыч иктаж повестьым возо. Вучена!"
Сотнур школ гыч (кызыт Волжск район) Аркадий Алексеевын письмаже тыгай:
"Пагалыме Яныш Ялкайн йолташ!
Тыйын возымо "Андрий Толкын" повестетым лудым да пеш чонем куаныш.
Повестетым
пешак келыштарен возенат. Коклаште мыланем умылыдымо мут-влак логальыч
гынат,
нимат огыл. Тыршет гын, умылаш лиеш.
Яныш йолташ, ме, тунемше-шамыч, тый дечет адак икшыве илыш гыч тугаяк сылне

произведенийым йодына, вучена".
Моло вич книгаж семынак, "Андрий Толкын" Москваште печатлалтын. Столицысе
издательство-влак, очыни, поянрак лийыныт, сандене автор-влаклан гонорарым
жапыштыже
тӱлен шогеныт. Гослитиздат 1937 ийыште Я.Ялкайнын кок книгажым — повестьым
(планыште вуймутшо ончыкталтын огыл) да йочалан серыме почеламут сборникым
— лукташ
палемден. Вес ийжылан тыштак "Оҥго" романын кокымшо ужашыже да почеламут
книга
лекшаш лийыныт. Планым ыштыме годым романын рукописьше ямде улмаш. Но
репрессий
тӱҥалмылан кӧра сай шонымаш шукталтде кодын, а рукопись-влак кышам кодыде
йомыныт. Писатель тыгак "Царевококшайск — Йошкар-Ола" романым серен улмаш,
тушечын
ик глава 1937 ийыште "Марий коммуна" газетеш лектын. У романын лач ты
ужашыже
гына мыланна аралалт кодын.
Южо книгам печатлалт лекмыж деч вара пытареныт. Тиде статьяште ятыр гана
ушештарыме "Муралтена" сборникым Мишканысе "Коммун корно" газет
редакцийыште 1936 ийыште савыктеныт, вес ийжылан Башгосиздат Ялкайнын "Ме
рвезе улына" почеламут
книгажым луктын. Но 1937-1938 ийласе вӱран тӱтан деч вара иктыжымат нигӧат
ужын
огыл. Нунын пӱрымашышт авторын гаяк лийын.

КӰРЫЛТШӦ МУРО
      Мыйын Муза ыш шу кушкын —
      Кӱрльыч мурым йот еҥ-шамыч...
      Честный еҥ пала ойгемым,
      Ок вурсал шӱгар ӱмбалне.

Нимо уке гыч шонен лукмо шучко йомакым протоколыш серен шындымеке да тудым
рестанын подписьше дене 23 (!) гана пеҥгыдемдымеке (протокол коло кум
страницан,
Ялкайнлан кажнешыже шке фамилийжым возыктеныт), следователь Мурашкин да
тудын
начальникше-влак пашам пытарымылан шотленыт, да 1938 ий 19 августышто
"Протокол
об окончании следствия" манме кагаз шочын. Тудо пеш кӱчык:
"Вопрос: Вам объявляется, что следствие по Вашему делу окончено. Чем Вы
можете
еще дополнить свои показания?
Ответ: Подтверждая полностью ранее данные мной показания и признавая свою в
них
виновность, я больше показать и дополнить следствие ничем не могу.
В протоколе записано правильно и мной прочитано. Ялкаев".
Мурашкин эрлашыжымак титаклыме мутым (обвинительный зключенийым) серен,
тудын
йымалан 3-шо отделений начальник Илюшин подписьшым шынден да "Согласен"
манын
возалтен.
Тиде кагазын содержанийже нерген кужун ойлышаш уке. Тыште протоколышто
каласымым
кӱчыкын серен кайыме да мучашыжым тыгерак савыралме:
"В проведении антисоветской, изменнической работы Ялкаев признал себя
виновным
полностью, а также уличается показаниями Чароина, Сагадеева, Вавилова-Манар
и
Юзеева.
Следствие по делу Ялкаева следует считать законченным, предъявленное
обвинение
доказанным и, руководствуясь ст. 208 УПК, направить дело по обвинению
Ялкаева на
рассмотрение Военной коллегии Верхсуда СССР по закону от 1.ХИИ—34 г."
Тыштат шке подписьыштым Мурашкин ден Илюшин шынденыт.
"По закону от 1.ХИИ—34 г." манмыжым кид дене ӱстарен сереныт. А могай вара
ты
законжо?
1934 ий 1 декабрьыште Ленинградыште С.М.Кировым пуштыныт. Саде кечынак
Сталинын
кӱштымыж почеш СССР ЦИК президиумын секретарьже Енукидзе "О порядке ведения
дел
о подготовке и соверешнии террористических актов" пунчалым шке подписьше
дене
пеҥгыдемден. Ты пунчал вара "закон 1934 года" але "закон от 1 декабря 1934
года"
лӱм дене палыме лийын. Тиде пунчал элыштына террорым шарен колташ кумда
корным
почын, репрессивный аппаратлан мучашдыме правам пуэн. Тушто ойлалтын:
Следственным органам — вести дела обвиняемых в подготовке или совершении
тер.
актов ускоренным порядком;
судебным органам — не задерживать исполнение приговоров о высшей мере
наказания
из-за ходатайств преступников данной категории о помиловании, так как
президиум
ЦИК Союза СССР не считает возможным принимать подобные ходатайства к
рассмотрению;
органам Наркомвнудела — приводить в исполнение приговоры о высшей мере
наказания
в отношении преступников названных выше категорий немедленно по вынесении
судебных приговоров".
Вот тыге: Конституций почеш элнан эн кӱшыл органжылан шотлалтше СССР ЦИК
следствийым вашкерак эртараш, приговорым вашкерак лукташ да лӱяш судитлыме
еҥым тунамак, тыманмешке лӱяш кӱштен, помилований нерген йодын серымым
ончашат огына
тӱҥал манын каласен.
Яныш Ялкайнын террористический актым ышташ ямдылалтмыжым нимо денат
доказатлен
огытыл, тидым ышташ нимогай фактшат уке улмаш да лийынжат кертын огыл, туге
гынат тудланат саде законым "пӧлекленыт".
Титаклыме заключенийын тӱҥалтыш страницыштыже "утверждаю" мут пелен кок
фамилийым печатлен шындыме: иктыже — НКВД майор Глебов, весыже — СССР-ын
прокуроржо Вышинский. Глебовшо шке подписьшым 20 августышто шынден, весыже
— 13 сентябрьыште.
Но кокымшо подписьше чынак Вышинскийын але олмештышыжын — кыри-гури
удыралме гыч
палаш огеш лий. Но икте раш: ты кагазыш всесоюзный прокурорын фамилийжым
серымышт дене чекист-влак Яныш Ялкайным пеш шучко, Совет Союзлан пеш кугу
лӱдыкшым
ыштыше преступник семын ончыкташ тыршеныт.
16 сентябрьыште Военный коллегий "подготовительный" манме заседанийым
эртарен.
Тушто лийыныт: председатель — корвоенюрист (корпусной военный юрист)
Матулевич,
член-влак — бригвоенюрист (бригадный военный юрист) Дмитриев ден 1 ранган
военный юрист Суслин, секретарь — 2 ранган военный юрист Козлов да СССР
прокурорын
олмештышыже Рогинский.
Коллегий тыгай определенийым луктын: титаклыме мут дене келшаш;
Я.Я.Ялкаевым
РСФСР Уголовный кодексын 58-ше статьяжын 6-шо, 8-ше да 11-ше пунктлаж дене
судитлаш; делам закрытый заседанийыште ончаш, тушто прокурорат, адвокатат
лийшаш
огытыл, свидетель-влакымат ӱжман огыл...
Матулевичын лӱмжым марий интеллигенцийын ик эн кугу палачше семын историйыш
ӱмырешлан серен шындаш кӱлеш. Молан манаш гын, тудо 1938 ийыште марий-
влакым пытарыше ик тӱҥ "специалистыш" савырнен. 9—10 май, Казань: тудын
председательствоватлымыж полчеш Военный коллегий "марий контрреволюционный
организацийым вуйлатыше-влакын" делаштым ончен да 19 еҥым лӱен пушташ
приговорым луктын. Нуным тунамак лӱеныт. Тыге пытеныт Марий облисполком
председатель-влак И.Петров ден
П.Андреев, МарНИИ директор В.Мухин, Маргосиздат директор А.Эшкинин,
Писатель
ушем председатель да Маргостеатр директор П.Карпов, МарНИИ пашаеҥ-влак
Г.Кармазин ден М.Янтемир, литератор-публицист, "Коммун корно" газетын
икымше редакторжо
М.Кузнецов, журналист да редактор Г.Голубкин, Марпединститутын кафедрыжым
вуйлатыше М.Веткин, Марбумстройын инженерже С.Ягодаров да молат.
Кок тылзе гыч тиде "специалистым" да бригадыжым Уфашке эрвел марий-влакым
пытараш колтеныт. Тыштат, шуко шонкален шогыде, Военный коллегий саде 1934
ийысе
"закон" почеш БашЦИК-ын нацменьшинство отделжым вуйлатыше В.Юзеевым, поэт
Н.Тишиным, Башгосиздат редактор П.Вавилов-Монарным, Эльян педучилище
директор
П.Звездиным, Мишкан роно вуйлатыше Е.Сагадеевым, "Коммун корно" газет
редактор
Ш.Васильевым, Калтаса райзо вуйлатыше И.Савкиным, Мишкан кыдалаш школын
директоржо Я.Аймурзиным да завучшо П.Паязовым, Мишкан райфо вуйлатыше
А.Сагадеевым,
культура пӧрт директор К.Шуматовым, туныктышо-влак А.Бикбулатовым,
А.Абдреевым,
Д.Асмаевым, Д.Исламовым, Д.Миндияровым, С.Сайрамаловым, А.Акузиным,
А.Айметовым
да молымат (чылаже мыняр еҥ — раш пале огыл) лӱяш пунчалын. Приговор тудо
кечынак, 14 июльышто, шукталтын.
Казаньысе да Уфасе "делалаште" Чавайнын, Мухинын, Мендияровын, молынат
лӱмыштым
тӱрлӧ семын амыртылме. Вараже, Матулевичын йӧплымыж почеш лӱен пуштмо еҥ-
влакын
"показанийыштым" чумыркален, Яныш Ялкайн ваштареш процессым ямдыленыт.
Татарийыште да Башкирийыште кугу опытым погышо корвоенюристлан марий
писатель-москвичын
делажым "шымлен налаш" нимо йӧсыжат лийын огыл. Протокол тыге каласкала:
"Председательствующий удостоверяется в самоличности подсудимого и
спрашивает
его, вручена ли ему копия обвинительного заключения, на что подсудимый
ответил,
что получил. Подсудимому разъяснены его права на суде (айдемым нимо укелан
пуштыт да эше права нерген ойлышташ огыт вожыл!) и объявлен состав суда.
Подсудимый никаких ходатайств, а также отвода составу суда не заявил.
По предложению председательствующего секретарем оглашено обвинительное
заключение.
Председательствующий разъяснил подсудимому сущность предъявленных ему
обвинений
и спросил его, признает ли он себя виновным, на что подсудимый ответил, что
виновным себя не признает. Он виновен только в том, что выпускал
националистические произведения.
Председательствующий зачитывает показания подсудимого о том, что он являлся

участником к—р (контрреволюционной — Г.З.) организации.
Подсудимый заявил, что эти его показания являются ложными.
Председательствующий зачитывает показания Чаройна, Сагадеева и Вавилова о
том,
что Ялкаев был членом к—р организации.
Подсудимый заявил, что все эти показания являются ложными. Почему эти лица
оговаривают его, он не знает и объяснить ничем не может.
Больше дополнить судебное следствие ничем не имеет.
Председательствующий объявил судебное следствие законченным и предоставил
подсудимому последнее слово, в котором он заявил, что он всегда работал
честно и это
просит учесть при вынесении приговора.
Суд удалился на совещание.
По возвращении суда с совещания председательствующий огласил приговор".
Военный коллегий "ончычсо показанием чын огыл, мыйын нимогай титакем уке"
манмымат, айдемын ӱмыр мучко честно пашам ыштымыжымат, чыла титаклымашын
нимогай конкретный факт дене пеҥгыдемдалтдымыжымат шотыш налын огыл, шӱдӧ
пачаш, тӱжем пачаш серыме дене стандартыш савырныше приговорым луктын:
"Руководствуясь ст.ст. 319, 320 УПК РСФСР, Военная коллегия Верховного суда
Союза ССР приговорила:
Ялкаева Яныша Ялкаевича к высшей мере наказания — расстрелу с конфискацией
имущества, лично ему принадлежащего.
Приговор окончательный и на основании постановления ЦИК СССР от 1.ХИИ.1934
г.
приводится в исполнение немедленно".
Кӱчык справка увертара: Я.Ялкайным Москва олаште 1938 ий 17 сентябрьыште
лӱйымӧ.
Ала сайын шоналтыде, ала лӱмынак Яныш Ялкайнлан буржуазный националист,
калык
тушман, вредитель, двурушник, контрреволюционер лӱмдылтышым пижыктылше-
влакын
тыланымышт шукталтын: марий литературым да наукым кӱчык жапыште лу книга
дене
пойдарыше, С.Чавайн, М.Шкетан, О.Шабдар, Олык Ипай, Н.Игнатьев дене пырля
марий
литературым нигунам лийдыме кӱкшытыш нӧлталше кугу мастарын,
энциклопедический
ушан айдемын йӱкшӧ курымешлан шыпланен. Тудын да молынат книгаштым
йӱлалтеныт,
кодшо икмыняр экземплярым шылтен пыштеныт, лӱмыштымат ойлаш да сераш
чареныт.
Сталинский режимын языкшым шылташ тӧчен, родо-шамычыштлан 50-ше ийлаште
(хрущевский оттепель манме жапыште) туге увертареныт, пуйто нине еҥ-влак
1942—1943 ийлаште тӱрлӧ чер дене коленыт. Ялкайн 1943 ий 23 майыште "колен
улмаш".
Ватыжын, Ян эргыжын, Алкима шӱжаржын уэш-пачаш йодын серымышт почеш
Верховный
судын Военный коллегийже шонен лукмо тиде "делам" 1957 ий 23 ноябрьыште
угыч ончен да 1938 ий 17 сентябрьысе приговорым шӧрен, Я.Ялкаевым
реабилитироватлен.
Тидын нерген справкым писательын ешыжлан 4 декабрьыште колтеныт.
1958 ий 3 январьыште Марий АССР Писатель ушем правленийын заседанийже
лийын.
Я.Ялкайнын литературный поянлыкше (наследствыже) шотышто комиссий
председатель
К.Васинын отчетшым колыштмек (комиссийыште тыгак Е.Янгильдин, М.Казаков,
С.Ибатов лийыныт), правлений пунчалын:
Я.Ялкайнын СП член улмо праважым пӧртылташ РСФСР СП оргбюро деч йодаш;
тудын эн
сай произведенийлажым печатлен лукташ Марий книга издательствылан темлаш.
РСФСР СП оргбюро Я.Ялкайнын СП член улмо праважым 1958 ий 21 январьыште
пӧртылтен, Литфонд тудын ешыжлан кок тылзаш пашадарым (6 тӱжем теҥгем)
тӱлен. Марий
издательство "Оҥго" (1958), "Кечан кече" (1959), "Ужар жап" (1960), "Ола"
(1967), "Почеламут ден поэма-влак" (1972) книгаже-влакым марла да "Круг"
романжым (1980) рушла луктын. Тений тыштак "Оҥго" романже, повестьше,
ойлымашыже, почеламутшо да эн сай статьяже-влак кок кугу том дене
савыкталтыт. Изданийыш шуко
фотосӱрет пурталтеш.

Уракче Ялкайын насылже

Эртен чыла Октябрь годым,
Суртна шинчавӱд деч эрнен.
Ила у насыл, тошто родым,
Ойган ача-кочам шарнен.

Писательын ачаже — Уракче эрге Ялкай. Чорайыште тудым Ялек маныныт, сандене
икшывыже-влак ончычшо Ялеков фамилий дене коштыныт. Ялкай Чорай гычак Осып
ӱдыр
Айсылтаным марлан налын.
Уракче — татар мут, тӱредше манме лиеш. Янышын кочаже уржа-сорла годым
пасуэш
шочын, сандене тыге лӱмденыт. Уракче кок ватым налын. Икымшыже кум эргым
ыштен:
Яикпай, Элыкпай да Ялкай. Кокымшо вате деч кок эрге да кум ӱдыр шочын: Ямет
ден
Ямай, Мачий, Айсуло да Майсуло. Писательын ачажын изаже — Яикпай кудыр ӱпан
улмаш, Янышынат ӱпшӧ тудын семынак кудыргенрак шоген.
Ялкай ден Айсылтанын ешыштышт вич икшыве кушкын, тылеч посна кумытшо аза
годымак
колен. Эрге-влаклан Я буква дене тӱҥалше (Яндыбай, Яҥгыбай, Яныш) лӱмым
пуэныт,
ӱдыр-влаклан — А дене тӱҥалшым: Амина, Амика (нуно йыгыр лийыныт, изинек
коленыт), Алика, Алина, Алкима.
Авашт 1917—1918 ийла гутлаште колен, ачашт — шужен пагыт годым. Яныш деч
куд-шым
ийлан кугурак Яҥгыбай граждан сареш йомын. Тудо пеш уста музиканче лийын.
Поэт
тудым пеш йӧратен, арестоватлыме деч икмыняр арня ончыч, изажым шарналтен,
"Семже веле" почеламутым серен.
Гармонь кия ош олымбалне,
Ший лукшо-влак вучат, ончат...
Гармонь, ит шорт, тол кызыт кидыш.
Озат уке гын, мый улам.
Тый воштылал, йолташ, мылам.
Изам мыламыс тыйым кодыш —
Шарнен, пеш лайык шокталам.
Яҥгыбай Чорайыште урем гоч гына илыше Маркиба лӱман ӱдырым йӧратен.
Тудланат
гармоньчо рвезе келшен. Сӱаным ышташ ойлен-сӧрасен шуктымек, марий йӱла
почеш
ӱдырым пошкудо Кульчубай ялыш — эргын родыж дек луктыныт. Молгунамже
пуртымо
ӱдырым иктаж кок арня гыч сӱан дене наҥгаят. Но Яҥгыбай ден Маркибалан жап
пеш
шагал пуалтын: кок-кум кече гычак рвезылан армийыш каяш повестке толын.
Тыге
сӱаным путырак вашкен тарваташ пернен. Ӱчым ыштыме семын, ты кечын игечыжат

йӱштӧ, поранан лийын. Кульчубай ден Чорай кокласе ныл уштыш корным сӱан
калык
икмыняр имне дене пыкше толын кертын.
Вӱдылын Уялым февраль лум шыҥалык,
Изи пӧртын пелыже вел палдырна.
Таче игече пораным шоҥалын,
Мӱгырен магыра пӧрт пулдырна.
Лум кӱртым чоҥалын, Уялын урем гыч
Чот куржын эрта кугу янлык — мардеж.
Корнышто, мурышт ден шыде пораным
Торалын, шӱталын, кудалыт пешак,
Кудалыт Уялыш мариймыт Уялын,
Шем пылже кашакынак кодо кӱшан...
Тыге серен Я.Ялкайн Изылан ден Алинан сӱанышт да тунам могай игече лийме
нерген
"Эрге" поэмыштыже. Тудым лудмо годым чын лийше еҥын — Яҥгыбайын да
литературный
геройын — Изыланын илыш корныштым таҥастарет да ятыр икгайлыкым ужат.
Поэмысе
самырык мужырланат кум кече гына пырля илаш пӱралтын улмаш — рвезым салтак
корно
вучен. Изылан йошкар партизан-влак дек ушна, шочмо кундемыштыже совет
властьым
аралаш полша. А Ялкаев Яҥгыбай мӱндыр эрвелне, Волочаевка лишне, кредалын.
Граждан сарын геройжо, Калтаса районысо Сылвий ялын эргыже Шаптрай Кудаевын
шарнен
возымыж почеш, тудын ротыштыжо кум уста гармонист лийын: Златоуст ола гыч
Иван
Сытин да Чорай ял гыч Яҥгыбай Ялкаев ден Камалий Ямалиев. Нуно ранецыште
яндар
йӱкан изи гармоньым черет дене нумал коштыныт. 1922 ий 12 февральыште
Волочаевка
лишне кредалме годым шуко боецын рвезе ӱмыржӧ кӱрылтын, нунын коклаште
поэтын
изажат лийын.
Изам, тый возыч сӧй шолемыш,
Мурет йӧралте мӱндыран...
Молан, молан, изай, чонна
Мурен илаш тунар йӧратыш?
Муралын, ялт ме йӱлена...
Я.Ялкайн шке изажым "Андрий Толкын" повестьыште Алкай лӱм дене ончыктен. А
шкеже
— Андрий Толкын, Алкима шӱжарже — Алима. Янышын "Элем" вуймутан икымше
поэтический книгаже тыгай пӧлек мут дене почылтеш: "Ленинград студентка Аля
шӱжарем
лӱмеш". Алкима Ялкаева Нева воктенсе олаште университетым тунем пытарен.
Тушко
каяш да переводческий отделенийыш пураш изаже кумылаҥден. Но экзаменыш миен
шумо
жаплан ты отделенийым пытареныт улмаш, марий ӱдырлан историко-
филологический факультетыште языковед специальностьлан тунемаш пернен.
Диплом дене Йошкар-Олашке
толмек, МарНИИ-ште пашам ыштен, 1937 ий январь тӱҥалтыште научный
конференцийыште ойлен, научный сборникеш статьям печатлен. Вара ик жап
школышто туныктымек,
пашам кудалтен да уло вийжым ешлан, икшыве-влаклан пуэн.
Писательын Алика ден Алина акаже-влак мурылан пеш шӱман лийыныт. Москваште
марла-рушла лукташ ямдылыме, но печатлалтде кодшо "Марий калык муро"
книгашке Я.Ялкайн Алина акаж деч серен налме 61 мурым пуртен. Тудын нерген
рукописьыште тыге
каласыме: "Гражданка дер. Чураево, неграмотная, 30 лет. Колхозница. Много
песен
переняла от старшего брата-гармониста и сестры".
Алика акаже ликпунктышто окаш-сераш тунемынат, Янышлан Москвашке серышым
колтымыж годым южгунам тушко мурымат ӱстарен. Кокытшым писатель "Муро ден
литература"
статьяшкыже пуртен, вара иктыжым "Тракторист" почеламутын эпиграфшылан
налын:
Кӱшнӧ гӱр-гӱр шокталеш,
Аэропланже огыл мо?
Ямле Октябрь ауллан
Ме ударник огыл мо?
Писательын акаже, Алина, 1955 ийыште витле ийым эрталтыше колен, а Алика —
1974
ийыште. Тудлан 75 ий эртен улмаш. Уракче Ялкайын шочшыжо-влак кокла гыч
кызыт
Алкима гына ила. Тудо 1909 ийыште шочын.
Надежда Сергеевна Ялкайн икымше ойлымашыжым 1934 ийыште "У вий" журналеш
печатлен. 1942 ийыште Марий пединститутым тунем пытарымек, школышто, ты
шотыштак Мишкан районышто, пашам ыштен. 60—70-ше ийлаште Йошкар-Олаште
"Йоча сад", "У пеледыш", "Ошкылам пеленет" книга-влакым луктын. Н.С.Ялкайн
1987 ий 21 декабрьыште
колен.
Яныш Ялкайнын ныл уныкаже уло: Георгий, Игорь, Яныш да Жанна. Кумытынжо
ынде
шкештат ача улыт. Жанна але школышто тунемеш.
...Ойган 1937 ийыште Яныш Ялкайн "Кудыр шудо" почеламутым возен. Ямле
кеҥежым
кудыр шудо кушкеш, пеледеш. А теле толмеке, шудо кошкен йӧралтеш, чодыра
шыплана, нералтыме гай лиеш.
Можыч, мыламат тышакын
Верештеш малаш.
Саде кудыр шудо лийын,
Верештеш кушкаш...
Уке, Ялкайнын образше, лӱмжӧ, пашаже мемнан шӱм чоныштына кудыр шудо семын
огыл,
а пеш мотор, нигунам лывыжгыдыме пеледыш семын пеледалтын илат.
Гельсий ЗАЙНИЕВ.
1998 ий февраль.



071398
************************************************************************
7—13

Алексей АЛЕКСАНДРОВ-АРСАК

КАЧЕ ТАҤ

Повесть

Любовью дорожить умейте,
Годами дорожить — вдвойне.
Любовь не вздохи на скамейке
И не прогулки при луне...
Любовь с хорошей песней схожа,
А песню нелегко сложить.

Николай Доризо

Маню. Ала-момат возет, возо лучо икана мыйын нергенат.
Мый. Тыйын нергенже мом возаш ала...
Маню. А колын отыл мо мемнан ӱдырна годсо... йӧратымашна нерген?
Мый. Колынам, пеш сайын палем.
Маню. Ну вот, возо...
Мый. А от сыре?
Маню. Огым...

Маню шинчажым шылтыш, парняж дене ӱстембал шартышым чывыштылеш. Тидын годым
ончыл пӧлем гыч иктаж ныл ияшрак изи ӱдыр лекте, шем ӱпан шем моклака.

Маню. Теве мыйын куку игем...

* * *

Куку иге... Куку муро... Ах тиде шошо кайык! Куэрла ӱмбачын эр тымыкыште
муралта, да тугай ласкалык, тугай волгыдо шӱлык толеш — илалше еҥжат уэш
самырык,
адак йӧратыше лиеш, чыла-чылажымат угыч эше ик гана шарналта...
А вет куку деч ончыч шошым мемнан дек шырчык толеш, тудат муралтен
шӱшкалта...

1

— Ой, Клавий! Ончо, ончо! Шырчык толын!
— Кушто?
— Теве, куэ парчаште! Мужыр шырчык, Клавий!
— Ой, Маню-у, мужыр шырчыкым ужынат. Тений, товат, марлан кает, теат мужыр
лийыда.
Кок йолташ ӱдыр, шуленак шогалын, окна ончыл куэ вуйыш онча. Нуно тоштыеҥ
шомакым пеш палат: шошым толшо шырчыкым первый гана мужырым ужат гын, тиде
— еш пиаллан. Марий ден вате идалык мучкешак икте-весышт деч посна огыт
код, тулык огыт
лий, а ӱдыр-каче годым гын, таҥан лият, марлан лектат я ӱдырым налат.
— Ай, Клавийжат! Тый марлан каяшак мужедат, а мыйын качемжат уке, таҥемжат
лийын
огыл.
— Лиеш, лиеш! Тенийже лиешак! — шинча йӱлен пелешта Клавий да кенета, йолым
шынден, Манюм лумыш шӱкал шуа, йӱдым вочшо пушкыдо, ночко лум мамыкыште
пӧрдалтара.
Манюжат кӱсынеш ок код, пеленже йолташ ӱдыржым шупшылеш. Воштыл-воштыл,
коктын
чеслынак пӧрдал нальыч. Мален помыжалтмекышт, тувырмелынак тӱгӧ лектын
куржын
ыльычат, ынде ночко лумышто куштылго вичкыж тувырышт вошт нӧрыш.
— Ой, юмыжа-ат! Мом толашеда-а? — пӧртӧнчык лектын ончалше оза вате эрдыжым
пералтен колтыш.
— Эчакай, ит вурсо. Уна Маню мужыр шырчыкым ужынат, уш йомдарымеш куанен,
таҥан
лиям, марлан лектам, шона, — Клавий йолташыжым пӱшкыльӧ.
— Ах, тый тыге койдарет?! — Клавий деч кӱжгырак, тазарак кап-кылан Маню
йолташыжым шеҥгеч миен руалтышат, адак лумышкак налын кудалтыш, шкеже оза
вате ваштареш
шогале.
— Чынак, Эчакай, шырчык толын. Ончо!
А куэ вуйышто эр шошо кайык мужыраҥ шинчынытат, ӱдыр-влакым куандараш
лӱмынак
пуйто лачымын муралтен-шӱшкалтен колтышт, шулдырыштым пералтен, кӱчык
шӱйыштым
шуялтат, эрденсе тымыкым сылне йӱкышт дене шергылтарат.
— Юмылан тау, эше ик телым илен эртарышна. Теве шырчыкат толын, тугеже
лумат ынде шукеш огыл, вашке шулен пыта. А те, ӱдырем-влак, пеш чын
ыштенда. Кугече годым шошо вӱдыштӧ я лавыраште пӧрдалат гын, икияш шурнет
умен кушкеш, маныт ыле
ожно. Тыгак первый шырчыкым ужмекат пӧрдалаш лиеш. Тиде моло огыл, пиал
часланак. Тений, ӱдырем-влак, те коктынат мужыран лийыда. Шырчык когыляндат
пиалым
сӧра.
— Ой, тыгеак лийже ыле, умшашет ӱй, Эчакай! — манын, Маню оза ватым миен
ӧндале.
— Уй, чыла нӧренат! Айста вашке пӧртыш, кылмен пытеда.
— Низаштат огына кылме! Вӱрна туге ырен, чонлан тугай шокшо — ындыже капка
меҥгымат ӧндалын ырыктен кертына! — йылмылан пӱсӧ Клавий пӧртӧнчык кӱзыш да
оза вате пелен шогышо Манюм чывыштале. — Теве Манюм ончо, кеч эрдыжым, кеч
оҥжым — чымалт лекшаш гай оварен. Чылажат качым вуча, пӧръеҥым...
— Вуча, вуча! Тыйже вара от вучо мо? — Манюат шке тарешыже Клавийым шӱкале.
— Мыйжат пеш вучем да... ала-кӧм дыр иктажым ӧндалаш ынде?
— Шошо, шошо тендам тарватен, колоем-влак. Пагытдаже тугае шол, шӱм чӱчкымӧ
ийготыш шуында. Ынде тыланда кӧм-гынат ӧндалаш, йӧраташ кӱлеш. Но айста
пӧртыш пурена, шӱрымат шолтен шуктенам, чаемат ямде.
Кыде-годо тарванен, кумытынат пӧртыш пурен кайышт. Ӱдыр-влак шке малымвер
кыдежышкышт шыльыч, вургемыштым вашталтен чияш пижыч. Тыгодым икте-весыштым
ниялткалат, чывыштылыт монь, витне, воштылмо, кожганыме йӱкышт шокта, а оза
вате эр
кочкышлан ӱстембаке йӧрварым погаш тӱҥале. Икмагал гыч кумытынат ӱстел йыр
шинчыч.
— Ик кӱмыж гыч шокшо шӱрым кочса. Столовый гыч водно кондымо котлетдамат
кӱэштынам. Кочса, таза лийза, — шуна оза вате.
— Эрденыже кочмо нимат ок шу да... — вичкыж кужурак нержым куптыртыш
Клавий.
— Эчакай, эре ойлена вет, ит азаплане, ме столовыйыштат мӱшкырнам теменас,
— мане Маню.
— Э-э, туге огыл. Тендан столовыйышто шолтен ямдылен шуктымешкыда, мыняр
эше жап
эрта, а пагарым ондалыман огыл. Тыланда кызыт сайын кочкаш, вийым шындаш
кӱлеш.
— Ме тугакшат ӧрден улына, — воштылале Маню.
— Воштылын огыл, мый керыжым ойлем. Кызыт але ӱдыр улыда, вӱрда нугыдо
лийже.
Пӧръеҥ кид йымаке логалмеке, чылажат вашке вишкыдемеш, топката кап-кылдат
пуча.
Эше огыда пале вет, могай пӧръеҥ йымаке логалыда. Южыжо туге ӧндал пытара,
чылт
пӱжалтарен индырен шукта. Икмыняр арня гычак вобло кол гай кошкеда.
— Ой, мыйым туге пӱжалтарыже ыле! — веселан воштылале Клавий.
— Тыге индыралташыже мыят тореш омыл, — ышталеш Манюат.
— Первый пагытыштыже куанет шол, тугай пӧръеҥжылан чумыр чонетым пуымет
шуэш.
Вара-вараже шер темеш. А тудо шкенжынымак рӱда, тудлан эре кӱлеш.
— Эре кӱлеш, эре пуэна. Мом чаманашыже? — косирлана Клавий.
— А южо пӧръеҥже тугай огыл, лушкыдырак, тыйым тарватен гына шукта, а ок
куандаре. Ну, тугайже дене вес гана вашлийметат ок шу.
— Тугай марий логалеш гын, ӱмыр мучкыжо кузе илаш? — Клавий шем кугу
шинчажым
каралтыш.
— Вот шол, вурседыл-кучедал илат вара. Арам огыл калыкыште ойлат вет:
шондал
келшен огыл, маныт. Ала шондал ок келше, ала чӧгытшӧ пералтен ок мошто —
тидым
эше шоналташ кӱлеш.
— Ой, Эчакай, тый мемнам лӱдыктет. Пӧръеҥже лийман гын, чыла вечынат
куандарыже
ыле, — Маню эплын пелештыш.
— Те, ӱдырем-влак, ончылгоч ида лӱд. Чыла пашаже — йӧратымаште. Йӧратенак,
чумыр
чонетым почын ӧндалат гын, шуленак кает. Тудыжат тугак йӧрата гын, ала-
могай
райышкат чоҥештет. Чуза-я, те кызыт мыняр ияш улыда гала?
— Коктынат латиндеш ияш...
— Вет. Эн лӱдыкшӧ ийгот.
— Молан лӱдыкшӧ?
— Тымарте те эре кушкында, эре каче таҥым вученда. А ындыже, лишыл
пагытыштак,
шонымыдам-вучымыдам огыда вашлий гын, кенета ӧрын, лӱдын тӱҥгылген
шогалыда, ала
пиалем ынде ом уж манын аптыранеда. Тыгай годым йоҥылыш лияшат тора огыл,
айда
йӧра манын шоналтен, первый логалше пӧръеҥын шартышыже лийын кертыда. А
тиде пеш
моторжак огыл, ӱмыр мучкыда вара ӧкынаш тӱҥалыда.
— Ала, ала ынде, — манын, ӱдыр-влак шӱйыштым пӱгыртышт, лывыжген шинчыч.
— Кажнын шке пиалже, пӱрымашыже, колоем-влак. Теве мый шкемымак налам. Ял
калык
семын сӱан дене монь марлан каен шым мошто, но илыш ӱмырыштем ик марий дене
веле
огыл илен онченам, тыглайжат пӧръеҥым шукак ужынам. Юмо пӱрен гын, Шочынава
пуэн гын, пӱртӱс йодмо ваштареш иктат ок кай. Садыге вот, илышым ужын
ыҥлыше семын
ойлен кертам: йоҥылыш ида лий, йӧратыме пӧръеҥ пелен гына илыш игечыда
чевер лиеш.
— Эчакай, нелеш ит нал, — аптраненрак пелештыш Маню, — а кузе сӱан деч
поснаже?
Пӧръеҥжым тунам кузе лишемдет?
— Э-э, шӱжарем-колоем, мыят тудымак шижтарынем вет. Ик-кок ий гыч теат,
йӧратыме
еҥдам огыда вашлий гын, киддам лупшалыда. Айда йӧра, маныда. А мемнан ӱдыр
пагытнаже кугу война почеш ыле шол. Тунам ӱдыр-влак "Ында-га, ында-га, шым
шорыклан — ик тага" манын мурат ыле. Шке муреныт, а чонышт шортын. Вуешыже
картузым
шындыше койын гын, марлан лектыныт. Те кызыт пиалан пагытыште иледа,
качымат,
чонлан келшышым, шке ойырен кертыда.
— Ай, Эчакай, тӱҥалынна гын, адак иктым йодам, — Клавий шинчажым модыктале.
— Йод, Клавушем. Тыланда кызыт чыла-чыла палаш кӱлеш.
— Марлан каен омыл, манат. Вот первый ганаже кузе лие? Кузе пӧръеҥжым
ӱмбакет
пыштет? Ӧрат...
— Ӧрмӧ ок кӱл, нуно шке кӱзен возыт.
— Тек возышт, мый садак ом пу, — руале Маню.
— Верне, верне. Кызыт але от пу. Вара-вараракше, манам вет, от шӱкал.
Марлан
лекташ ӱшан йомеш, а чон йодеш. Мыйынат тыгак лие. Ончычшо мый шке
васартыльым.
Икте шӱраҥышташ тӧча, весе. Чонлан ок келше гын, мом ыштет вет? Мыйже
сельпошто
счетовод-кассир уламат, шинчашкышт пернем ыле такше. Но вет шкежат кӱшкырак
онченам, школышто, туныктышо-влак ӱмбаке монь. Уке, пиал ыш лий. Война
азыренже
мемнан кайышаш качынам шуко кочкын.
Коло кок - коло кум ияшрак ыльым ма? Школыштына ик тугай узо каче ыле.
Тудат
войнаш колымо деч утлен толын. Колынна, шомак шоктен: иканаште кок
туныктышо
ӱдырым пӱтыркален. Доктыр Майра декат куржталеш ыле, маныныт. Мыйымат,
кереметешыже, ончыштеш. Качымарийже такше чот чапле ыле, пӧръеҥ гын
пӧръеҥак. Яшката тугае, кугурак капан, таза, виян. Войнаштыже иканат
сусырген огыл.
Ну, мыйын сын-кунемже мӱндыркак волгалтын огыл. Ай, мом ойлаш, война годсо
ӱдырын кушто тунарак чеверже? Зато могырем чапле ыле. Пӧръеҥ ончык почын
шогалат
мо, калтак? Ораде пӧръеҥже вет ончыч шинчашкет ончалеш, нерсузетым ужеш.
Вес тугаяк ушанже вигак эрдетым ниялта. А чоным нигӧ ок уж.
Кеҥежым, кечывал каныш годым, йолташ ӱдырем дене коктын школ олмасадыш
пурен возына ыле. Тунемше икшыве уке, нигӧ ок уж, ок мешай. Чап-чара марте
кудашына да
шудо лоҥгаште кече ваштареш сурлена. Икана саде верышкына шиждымын-
вучыдымын узо
туныктышет толын шогале. Шкежат кӱчык трусик дене веле, чара могыран,
тувыржым
кидешыже кучен. "Айста пырля кечеш кӱына", — манеш, воктекем возо. Йолташ
ӱдырем, шукат ыш лий, кынел кайыш. Нуно ончылгоч кутырен келшеныт улмаш.
Ну, вот.
Садет мыйым ӧндалаш, ниялткалаш тӱҥале. Ончычшо мый лишкат уке, шӱкедылам
веле,
а тудо воштыл-воштылак шымата, могырем кучылтеш. Да вет туге ласкан
шупшале!
Шӱргем, шӱем, оҥем чопкен пытарыш. Шижынат омыл, оҥ петыртыш липчикем
кудашын.
Ындыже чызем иктыжым-весыжым, иктыжым-весыжым шупшалеш, пурла кидше дене
могырем
шымата, эрдем ниялта. Ну, туге вет сайын чучеш, уй-й... Ӱмырешем ом мондо.
Вуйыштем икте веле: могай сай, могай сай. Ончыч кӱэмалтше могырем тунар
лушкыш, шым
чыте, уло чонем дене шӱйжӧ гыч ӧндальым, шарлен возым. Кидем колтышым, кок
век
лупшальым, йолем тугакат торлен. Иктым веле шонем: "Кудаш вашке, кудаш..."
Кудаше. Ончыч мыйыным, вара шке трусикшым. Эркын, шыман ӱмбакем возо. Мый
адак шӱйжӧ
гыч чот ӧндальым, вара вачыжым, кыдалжым кучем. А тудо эркын, эркын, эркын
пурта. Нимат ыш корштаре. Изишакше чучо, конешне, да вашке пытыш, сайын
веле лияш
тӱҥале. Вараже шижым: шке полшем улмаш... Тугай ракат лие, чонем туге
шарла, могырем кучен ом керт, лугем — ик тиде татлан тӱняште илымет шуэш...
— Эчакай шинчажымат кумалтен колтыш, ке-елгын шӱлалтыш. — Молан мый тидым
тыге радамын ойлышым? Тыланда, колоем-влак, палаш кӱлеш. Лач вот тыге
первый гана пӧръеҥдам вашлийыда гын, нунын деч ӱмыреш огыда йӱкшӧ, эре-
эреак, кажне гана куанеда. Мый шуко ӱдырамаш дене кутыренам, южышт
ӱмырешлан тыгай ракатым, пиалым палыде кодыныт. Молан? Шкештат моштен
огытыл, первый пӧръеҥыштат ораде лийын. Ӱдырамашыже
лӱдын чытырен киен, пӧръеҥже ормыж гай толашен, да иктыштат кугу ракатым
шижын
огытыл. Вот и иканаште шӱм йӱкша, чон кошка, вара ӱмыр-ӱмыреш чон куан деч
посна
илет.
— Ой, юмыжат! — кугун шӱлалтен колтыш Маню.
— Варажым, Эчакай, саде туныктышет дене эше вашлийында мо? — лӱдшӧ гай, йӱк
чытырен йодо Клавий.
— Конешне. Эре гаяк вашлийынна. Тугай чон куан деч кораҥаш ок лий.
Кечывалым саде верыштак, школ пакчаште, вашлиеденна, кастене мӧҥгышкем
толын, вӱтамбаке. Телым пӧртыштак маленна, ачам уке годым. Саде ик
туныктышо ӱдыржым марлан налмекшат, чӱчкыдын толеш ыле. Кечывалым. Мый
иканат шӱкалын омыл. Тудо вет туге йӧратен моштен — ушет кая! Шкежат
самырык лийынна, вӱр чот модын.
— Ой! Айда, Клавий! Мыланна шаҥгак пашашкына куржаш кӱлеш ыле да...
Кочкышнаже
пеш тамле улма-аш, — манын, Маню вурт тарваныш.
— Шуыда, ида ӧрткӧ. Кочкаш шолтышо тушто улыт, те ямдыжым пуэдаш шогалза да
пашаже, — лыпландара оза вате.
Ӱдыр-влак йырт-йорт лийыч, тыш-туш тошкальыч да столовыйышкышт лектын
куржыч.

2

Чып-чып-чып шоктен, оралте ӱмбач лум шулен йога. Ялсовет кудывечысе ныл
шоҥго
куэ ӱмбалне чаҥа-влак чоҥештылыт, воштыр дене пыжашым тодыт, олым пырчым,
тӱрлӧ
куштырам нумалын, чоҥымо илем кӧргыштым пушкыдемдат. Нуно пеш вашкат,
витне, чулымын койыт, пашашт лугычак куанен чогыматат.
"Кузе от куане, шошо толыныс. У илыш тӱҥалеш, у шӱлыш дене кажне чонанже
кумылаҥын, — шоналтыш семынже окна воктене ончен шогышо салтак рвезе. —
Мыят мӧҥгышкем
пӧртылынам, мыйынат у илыш тӱҥалеш. Мыламат пыжашым оптыман".
— Ну, Маршуков, тидын дене чыла. Саде манмыла, благодарю за службу! Ынде
тачак
шинелетым кудаш кертат, — шыргыжале военный учетыш шогалтыше начальник,
документшым шуялтыш.
Салтак рвезе, нимом вашештыде, военбилетшым нале, окна велыш савырнен,
лектын
кайынеже ыле — урем покшеч ошкылшо кок ӱдыр шинчажлан перныш. Пуйто лӱмынак
еҥ
шинчаш логалаш манын, коктынат икгай вургемым чиеныт, вуй гыч тӱҥалын йол
марте
чыла ик тӱсан, ик шотан. Вуйышто упш, ӱмбалнышт шем шӱштӧ куртко, кандалге
юбко
ала тувыр, кужу шулышан кем. Кап-кылышт денат икгай йошката улыт, тӱсленрак
ончалмаште веле пырт ойыртемым ужат: иктыже кӱжгырак, сандене курткыжат,
юбкыжат
могыржо пелен утларак чымалтын, йол эрдыжат палынак чока. Чыла тидым ик
ончалтыш
денак ужо салтак, лач сын-куныштым гына тогыдаен ыш шукто — ӱдыр-влак
ялсовет
пӧрт воктеч эртен кайышт.
Тунамак рвезыеҥ ВУС начальникын пӧлемже гыч лекте, уремыште ӱдыр-влак почеш
ончале. Нунышт села рӱдышкыла вашкыде, икшырымын тошкалын волат. Салтакат
йолжым
ту велыш виктарыш. Ӱдыр-влак кугу кевытыш пурышт, салтакат — нунын почеш.
Маршуков Анатолий, ялысе семын манаш гын, Маршук Толя, ужар вуян салтакшак
огыл.
Армийышкыжат шке таҥашыже-влак деч ик ийлан вара кайыш, техник-механиклан
тунемме техникумжым пытараш эрыкым пуышт, да салтакыштыжат шке жапше дене
пӧртылаш
йӧн ыш лий: алмаштыш специалист укелан кӧра тудым сверхсрочник семын
служитлаш
кодышт. Кызытшат, можыч, шочмо марий ялжым але вашке ок уж ыле да ик
йӧнысырыш
логалмыж дене тудым содор ужатен колтышт.
Пашаже тыге лийын. Сверхсрочниклан кодмекше, кӱсенышкыже ынде окса лыҥ
пурен, а
тӱҥжӧ, кажне канышлан олашке лектын кертын. Нуно Салим лӱман суас йолташыж
дене
городок манме местечкыш кошташ шӱмаҥыныт, а туштыжо шукыжым военнослужащий-
влак
ешышт дене иленыт.
Ик шыже кастене офицер клубышто Маршуковын шинчашкыже чылт марий ӱдырла
койшо ош
мотор логалеш. Ладыра капан, ошалге-чевер шӱргывылышан, шара шинчан ӱдыр
дене
кас мучко пырля лийыныт, ваш шогалын куштеныт, буфетыште шере-кочым
подыледеныт.
Тунамак кӱкшӧ капан, канде шинчан, таза рвезе тудо ӱдырлан чот келшен,
витне,
танце пытымекат качын кидшым колтен огыл, шке пачерышкыже чай йӱаш ӱжын
пуртен.
Галина пеле руш, пеле белорус ӱдыр улмаш, а кызыт — пеш чӱчкыдын
командировкыш
коштшо военспец капитанын самырык ватыже. Ныл пырдыж коклаште шкет
йокрокланыше
рвезе ӱдырамашын чапле качым мучыштарымыже шуын огыл, шерге уна семын
сийлен,
пукшен-йӱктен теммешкыже да, чот ӧндалын, пеленже малаш пыштен.
Тылеч вара теле гочак нунын кокласе йӧратымаш кыл кӱрылтын огыл. Но мучаш
кунам-гынат лийшаш манме гай, шолып йӧратыше-влакын ик чечен йӱдышт кенета
кӱрылтын.
Командировко гыч жап шуде пӧртылшӧ капитан нуным шокшо вакшышеш авырен да
горнизонышто кугу тумам тарватен. Тыге языкан Маршуковым запасыш луктыныт,
а Галина
шортын кодын.
Маршуков Толя, чынжымак, чапле каче. Пӱртӱс шочынава тудлан эн чевер
чияжымак
шӱралтен пуэн: ӱпшат тудын ялт шемыжак огыл, а кӱреналге шыма,
шӱргывылышыжат
яндар-чевер, а тӱҥжӧ — шинчаже, эр канде кава гай волгыдо ончалтыш кеч-
кӧмат
шкеж век савыра, эн чолга койышан ӱдырымат иканаште сымыстара. Таза кугу
кап-кылыштыже вий-куат палдырненак шога, пелештыме шомакыштыже ушан койыш-
шоктышак веле гын, манмыла, могай ӱдыр тудым йӧратен ок ончал? Теве тыгай
тӱжвал сын-кунан
коло ныл ияш каче ынде шочмо велыш пӧртылын.
Ужын кодна вет: кок марий ӱдыр почеш кугу кевытыш пурыш. Кумда пургыж
каштам чараклыше, чаплын ковыжлымо покшел меҥге воктен эртымыж годым кужу
воштончышыш ончале гын, качымарий вик сӱсанен шогале: чинчын-вунчын
волгалтше кевытыште салтакын шолдыра пунан козыра шинельже пеш шапалгын,
нужнан койо, да вожыльо рвезе
еҥ, ӱдыр-влак дене палыме лияш шонымо кумылжо волыш. Ик тӱрлӧ чиеман кок
ӱдырым
умбачын ончале, пеш чапле сын-куныштым куанен палемдыш, но лишкышт ыш мий.
Савырнен веле шогале, кевыт полкылаште иктым-весым ончыштшо лие. Но шкеже
шиже:
ӱдыр-влак тудым ужыч, семынышт ала-мом пелешткалышт, тудым чуй ончалын,
воктечше
эртышт. Нунат кевытыш так гына пуреныт улмаш, нимом налде, омсашке кыштке
ошкылальыч. Изиш вучалтен, почешышт Маршуковат лекте.
Ӱдыр-влак толмо корнышт денак мӧҥгӧ каят. Ялсовет пӧрт вес велне шке суртшо
гыч
дыр лекше ӱдырамашым вашлийыч, икмыняр шомакым ваш-ваш пелешткалышт да саде
суртышкак, кушеч ӱдырамаш лекте, пурен йомыч. А ӱдырамаш села рӱдышкыла
волен кайыш. Кевыт ончык толын шумыж годым Маршуков тудым авырен шогале.
— Кокай, тый, маныт, тӱняште чыла палет. Туге гын каласе... — пеш чолган
тӱҥале
Анатолий, но йылдыри мутшым ӱдырамаш кӱрльӧ:
— Тӱнясыжымак чылажым ом пале. Но тылат, мотор каче, мо кӱлеш, шинчем.
— Шинчет гын, ойло.
— А тыште тугакат раш: шочынава тыйым тыгай волгыдо сын-кунаным ыштен гын,
тылат
иктак веле кӱлеш: шкет гаяк чапле ӱдыр.
— Товатат, палышыч! Шкежат шочынава гай улат да, каласе, кокай...
— Ом каласе, молан, манат гын, мый кокат омыл. Мыйым чыланат Эчакай маныт.
Вот
тыге, сай код, — тыге пӱчкын пелештышат, ӱдырамаш содор каен колтыш.
Анатолий почешыже тарваныш.
— Шого, шого! Ик минутлан...
Но ӱдырамаш ыш шогал. Салтакат чакнаш шонен огыл, куржын поктен шуо.
— Марий ӱдырамашак улат гын, сӧрвален йодмем кол...
— Ого, кузе эше манеш, — Эчану шогале.
— Нелеш ит нал... Пожалысте... Мый, чынак, шомакем пеш куштылгын тӱҥальым,
тырын-тӱрын пелешткален колтышым. Мыскара семын савырем шонышымат, йоҥылыш
лийым,
витне. Вуеш ит нал, чынжымак...
— Йӧра, качымарий. Мом каласынет?
— Иктымак веле йоднем ыле. Тока гына кок ӱдырым вашлийыч, икмыняр шомакым
вашталтышда. Кӧмыт нуно улыт?
— Ындыже ужам: тыйын шинчатше ковыра веле огыл, эшеже пӱсӧ улмаш. Сай ӱдыр-
влакым ужын шуктенат.
— Мӱндырч гына ужым шол. Палыме лийнем ыле.
— ПМК столовыйыш кай, нуно тушто пашам ыштат, — мане да ӱдырамаш шке
сомылжо дене ошкыльо. Салтакат ынде тудым ыш поктыл.

3

Шочмо суртшо ончылан Анатолий шогале. Лапкамын нунын пӧртышт, чылт
шоҥгемшыла
коеш. Пӧрт ваштареш кудыжат, шеҥгел оралтыжат тоштемыныт. Нигуштат, ик
леведышыштат у тӱс, рвезын волгалтше уке. Мом ыштет, тидыже тыгак лийман
шол; ачаавашт шкештат шоҥгемыныт, ынде нунылан, кум эргылан, сурт-печым
кучыман. Но Анатолийын кок шольыжо, Оний ден Ваний, але школьник веле улыт,
такше тений коктынат тунем пытарат, иктыже — пеле кыдалаш школым, весыже —
тичмашыжымак. Туге гынат але нунылан ончыкыжымат тунемман, кушко гынат
нерым тушкалтыман. Тугеже сурт
оралте сомыл эн ончычак кугу эрге, Толий, ӱмбак вочшаш.
Тыге шоналтен, Анатолий капкам почо. Пурымыж годым ачаже, Йыван кугыза,
шеҥгел
оралте гыч лектеш ыле, вольыкшо дене касвел сомылкам виктарен шогылтын дыр.
— Ачий, Ониймыт школ гыч тольыч мо?
— Толыныт. Пакчаште улыт.
— Мо тушто?
— Ломашым печылан конден улына ылят... Шыжымак кондымо. Ынде лум йымач
лектын.
Ямдылкалат.
Йыван кугыза йылмылан пеш кожмакшак огыл, ӧкымрак гына пелешткала. Анатолий
шеҥгел капкам почын ончале. Вичкыж кужу капан Оний, аважым поктышо изирак
лӧчката
могыран Ваний ломашым пеш шӱмлат, ӱчаш-ӱчаш толашымышт дене чот шокшештыныт
дыр,
ӱмбал вургемыштымат кудаш шуэныт. А ӱчаш-ӱчаш тыршымыштым Анатолий тугакат
пала:
нуно, кум изак-шоляк, изинек тыге кушкыныт, кеч-мом ышташ тӱҥалыт гынат,
шке
коклаштышт эре таҥасеныт — кӧ писырак, кӧ виянрак, кӧ утларак кертеш. Толий
ден
Оний коклаште ик ӱдыр, шӱжар-акашт, ыле, но Верий ынде марлан лектын,
латиндеш
ияшыж годымак шке ял качым савырен, да теве ынде кум ият шуэш, вес мучаш
тӱр
пӧртыштӧ посна илат.
— Ачай, мемнан мылам йӧрышӧ тоштырак вургем уло мо?
— Молан мо?
— Дык, тиде соптыра шинельжым кудаш шуынем, шольо-влак деке полшаш лекнем
ыле.
— Уло. Купайкыжым монь муына, — Йыван кугыза кожганен тарваныш, почешыже
Анатолият пӧртыш пурыш...
Кастене, ӱстелтӧр гыч кочкын-йӱын лекмеке, Оний ден Ваний клубыш лектын
кайышт,
Анатолий кудывече вел окна йымалсе тошто олымбаке шарлен шинче. Ачаже
омсадӱр
койкышко, каналташ манын, шӧрын йӧрльӧ, аваже, изирак капан мучката кува,
коҥга
ончыл лопка теҥгылыш кӱнчылавондым кучен верланыш. Шышталге тӱсан ош мама
межым
шӱдырышыжла ончыл эргыжым ончал-ончал колтыш, вара кӱжгырак йӱкын шомакым
лукто:
— Мо тыйже, эргым, ынет тарване мо? Уремышкат ынет лек, ужат?
— Ӧрын шинчем, авай. Клубыш кайымем ок шу, Вериймыт денат нимом ышташ.
— Йолташет-влак дек ошкыл. Кас мучко мемнан пелен шоҥго семын шинчынет огыл
дыр?
— Йолташ-влак дек миет — аракам монь кычалаш тӱҥалыт. Пӧртылмем лӱмеш
пайремым
ыштенна, ынде сита.
— Аракаже-явылже ок кӱл тудо, а ӱдыр-каче коклашке лекман, — манеш адак
аваже.
Анатолий семынже шыргыжале: "Лекташыже лекман тудо да мом чияшыже вот?
Шинельым
сакен коштмо ок шу", — шоналтыш да тунамак чевер шӱргывылышыже утыр яндарын
волгалте.
— Ончо, авай, а тыйын шӧртньӧ мешакет уке мо? Ну, шылтымаште кийыктыме
шӧртньӧ
кӧршӧкет монь?
Маршук Йыван куван кӱнчыла шӱртыжат кӱрльӧ, шӱдыржат, кидше гыч камвозын,
кӱварвалне пӧрдын кайыш — тунар чот ӧрын ончале эргыжым ава, умшажат шижде
почылто.
Омсадӱрысӧ ачажат койкыштыжо кыве-ково кынел шинче.
— Мом тугайым ойлет, эргым? — пыкше пелештен керте шоҥго ава.
— Ожнысым, манам. Ачат-кочат деч монь шӧртньышт кодын огыл мо?
Йыван кугыза мыр-р шыргыжале да койкышкыжо угыч шуйналте, куважат шӱдыржым
кӱварвач нӧлтале.
— Ачамын кидышкыже ик-кок теҥге гайже, можыч, логалын, мый гын, эргым,
шӧртньын
тӱсшымат ужын омыл, — мане кува да капшыге ала-кузе куптыргыш.
— Жалке, мыланна кызыт ик кӧршӧк шӧртньӧ лач веле лиеш ыле. Эрлак,
лектамат,
Озаҥ олашке кудалам ыле. Тугай чапле костюмым, пальтом монь налын толам
улнеже.
Йыван кугыза адак кынел шинче, кокыралтыме семын ыштыш.
— Шонышым мыят. Шыжым, презым ужалымек, иктаж-мом налаш кӱлеш, маньым да...
Салтак гыч толеш да мом куча, мом чия, маньым да...
— Э-э, кугызажат, презе оксаже мо-мынярак лекте вет? Оний ден Ванийлан
чияшышт
тидым-тудым налын пуышнат, пытышат огыл мо? Школ икшывыжат кызыт еҥ дене
тӧр
чийынеже шол.
— Йӧра, авай, ачай, ида пуштылане. Мый вет воштылчыклан гына ойлышым. Ом
пале,
ужат? Чыла шинчем, авай, — манын, Анатолий кугун шӱлалтыш.
Йыван кува верже гыч тарваныш, тӱгӧ лекте. Шукат ыш лий, мӧҥгӧ пурыш да
эргыжлан
шовыч вӱдылкам кучыктыш.
— Мо тиде? — йодо Анатолий.
— Шыжым, вичкыж лум дене, ачат дене Кужерыш коштна. Паран шорыкым пышталтен
мийышна. Кеч ик купайкым тылат налын толына, шонышна. Чиен ончо теве, ала
шотеш толеш?
Анатолий салтак гимнастеркыж ӱмбач шем-кандалге тӱсан фуфайкым чиен шогале,
ончыл окна кокласе пырдыж воштончышыш шкенжым ончале да куанен шыргыжале.
— Вот тидыже йӧра! Пешакат келшен толеш! Лач тидак кӱлеш ыле кызыт мылам,
авай.
Салтак йолаш, салтак кем, салтак упш да тиде фуфайке — тетла нимо ок кӱл.
Ну
вот, мылам ситышат. Эрлак колхоз правленийыш каем, пашаш шогалам.
Йыван кугыза адак, кхе-кхе манын, кокыралтыме семын ыштыш:
— Ме ават дене вес семынрак кутырышна. Колхозышто председательын яра
тарзыже гына лият, моло семынак кумыр-шымырлан перныл кошташ тӱҥалат. Тыге
шот огыл.
— Вара кушко кайыман? Мом кутырышда?
— А Кужерыш кает гын, эргым? Механик улат, техникым чыла палет. Тушто вет
ала-могай паша верат уло: чодыра участке комбинат, ширпотреб, янда завод,
лесхоз...
Кызыт Кужерыште веле оксан пашам муаш лиеш.
Анатолий, фуфайкыжым кудашын, омсадӱр пырдыжысе ишкыш сакыш, олымбаке толын
шинче, икмыняр жаплан шыпланыш. Кочо шонымаш чонжым пудыратыш. Тудо такше
окмак марий огыл, армийыште сверхсрочникланат сай шонымаш дене кодаш
келшыш: оксам ыштен
аныклаш, ик рат дене чиен шогалаш вургемым наледаш, ача-аважлан, шольо-
шӱжаржылан чапле пӧлекым кондаш шонен ыле. Рушмайра Галина дене пижмекшат
тиде ушыж гыч
лектын огыл, но первый жапыште оксам куштылгын кучылто. "Але шуам, чыла
шуктем",
— манын шонен ыле да ыш кой, Галинан марийже тумам тарватышат, марий
эргылан
почшым ишаш вереште.
— Но нимат огыл, чыла але ончылно, — шонымыжым йӱкынак каласен пуыш
Анатолий да,
шижын колтышат, ачаж век лие: — Кужерыш, манат? А мо, пеш сай! Кужерышкыже,
верне, утларак келша чай.
Анатолий икмыняр жап адак шонкален шинчыш, вара тыгай мутым лукто:
— Шого-ян, ачай, каяшыже каяш да... Шольо-влак але тунемшаш улыт, нуно
тений
коктынат, очыни, лектын чымалтыт. Мыйжат ӧрдыжтӧ лиям гын, сурт кӧргыштыжӧ
вара
кӧ кодеш? Теже вет, уна, со шоҥгемыда.
— Кужерыш — шым меҥге, тора мо? Кажне арнян толын савырнен кертат. Адакшым,

сурт-печым шонет гын, лач туштак веле, Кужерыште, оксам ыштен полшен
кертат. Кызытше але мемнан чылажат пеҥгыде: пӧртат йӧра, шеҥгел оралтат. А
колхозышто шот
уке, — мане ачаже.
— Тӧвӧ, ачатым ончо, — кутыраш полшаш лие аваштат, — ӱмырешыже колхозышто
парнян
еҥ шотеш кошто, бригадират лие, фермымат вуйлатыш, а шӱкшӧ йолаш деч
молыжым ыш
уж. Йӧра кеч ындыже пенсийым пуаш тӱҥальыч.
— Лӱмжылан пуат огыла, латкок теҥге.
— Тыйын латкокыт, мыйын тунарак. Ожно тидыжат уке ыле.
— Тый, Толий, мемнам ит шоно. Альыже кертына, сурт коклаштыже шогылтына.
Киндылан, чай-сакырлан ситыше оксамат пуат. Кае Кужерыш, шкаланет сай
пыжашым опто.
Мыланнат эҥертыш лият, мӱндыр огыл.
— Кӱлеш годым ачат имне дене кудал мия, пареҥгымат, шыл-шӧр йӧрварымат
намия.
— Чынак, тыгак веле шотлан толшаш дыр. Иктаж кува деке пачерлан пуремат...
— Вот-вот. Чыла лиеш, эргым. Тӱҥалаш шерге, вара тунемалтеш.
— Йӧра тугеже, ачай. Мый эрлак тарванем.
— Эрлак ом колто. Кане эше лум кайымешке. Мланде кошкымек, тарванет.
— Э-э, уке, авай. Эрлак! Кум ият шым тылзе салтакыште коштым, кум ий
техникумышто тунемым, лу ий школышто... Ончыза ынде, эре тунемме, эре
ончыкылыкым шонымо.
Уке, ындыже ик кечымат ом турко. Эрлак пашаш шогалам, илаш тӱҥалаш кӱлеш.
— Туге, а мом вучаш? — мане ачажат.

4

Кужер поселко Элнет эҥерын пурла велныже йырвечынат пӱнчер чодыра дене
авырналт
шога. Мланде тыште ошман, туге гынат калык шуко погынен ила. Тӱҥ поянлыкше
ошма
да чодыра, санденат, илен-толын, паша вер ятыр ышталтын. Курым мучко янда
завод
шикшым тӱрга, чодыра поянлык дене пайдаланыше озанлыкат икте веле огыл.
Лишыл
ялласе марий калык, тӱня мучко шушо суас-влак да рушыжат тышке толын,
шукертсек
илат, могай-гынат сомылым шуктат, ешым чумырен, шкалан сурт-оралтым нӧлтен
шогат. Тыге манаш келшен толеш докан: тиде марий, руш, суас-влакын пырля
илыме
тӱшкагудышт, курым мучко икте-весым ужын-аклен шогымо илемышт.
Теве тыгай чодыра поселкышко, вачыгочшо салтак котомкам лупшалын, эр юалге
дене
Анатолий Маршуков толын шогале. Ачажын темлымыж почеш поселко тӱр
озанлыкыш, чодыра участке комбинат конторыш, пурыш. Паша кече але тӱҥалын
огыл ыле. Кантор
ончылно, капка воктене, икмыняр пӧръеҥ шогылтеш, служышо-влакет эше толедат
веле.
Анатолий техничкыла койшо ӱдырамаш деч начальникын пӧлемжым йодын пурыш.
Тудым
ӱстел коклаште шкет шинчыше лапка капан илалше пӧръеҥ тура ончалын вашлие.
— Волгин те улыда?
— Мый.
— Поро кече лийже.
— Салам.
Анатолий тупмешакшым омсадӱр пырдыж воктен пыштыш, туштак шогышо пӱкенеш
шинче.
— Мый теҥгече салтак ыльым...
— Ужам,— тудын мутшым кӱрльӧ начальник.
— Таче пашам кычалын лектынам. Ачамын ойжо почеш эн ончычак тендан деке
пурен
ончышым. "Кужерыште Волгиным чылан палат. Марий кокла гыч эн пагалыме еҥ"
мане.
Пӧръеҥет шыргыжале, пушкыдо лопка шӱргывылышыже куптыргыш. Кӱчыкын йодо:
— Кушеч улат?
— Мӱшылӱмбал марий, Маршуков Йыван кугызан эргыже — Анатолий.
— Маршуков Йыванын? Ачатым сайын палем. Ик гана веле огыл вашлиялтын,
кутыралтын. А шкеже? Могай пашам кычалат?
— Тӱҥылтышлан мылам кеч-могай йӧра: кеч шофер, кеч тракторист, кеч капка
орол,
кеч чодыра руаш колтыза — окса гына шукырак лекше...
Волгин адакат шыргыжале.
— Окса, манат? Капка оролын оксаже мокмыр шӧрашат ок сите.
— Мокмыр лупшымеш йӱаш тӱҥалме гын, кугыжа лият гынат, казнат ок чыте,—
вашештыш
Анатолий.
Волгин салтак вуян-йолан, шем фуфайкан рвезе еҥым полт ончал колтыш, но
тугак
лыжган пелештыш:
— Шоферлан, маньыч. Тунемынат мо?
— Документ шотышто мыйын чыла тӱрыс,— Анатолий, ӱстел дек лишемын,
начальник ончылан кагаз вӱдылкам пыштыш. — Армий деч ончыч Йошкар-Олаште ял
озанлык техникумым пытаренам ыле. Салтакыштат авторотыш логальым. Пытартыш
кок ий жапыште тӱҥ
механиклан служитлышым.
Участке начальник Анатолийын кагазшым ончен-шергал лекте.
— Паша шотыштыжо, Маршуков Йыванын эргыже, тый пеш чыр улат. Вашке паша
важык
кая маныт огыл мо? Тый ончыч шекланен умылкален кошт, маннем. Тевыс возымо:
салтак гарнизон гыч лектын кайыметлан але арнят шуын огыл. Тылат эше гуляяш
да гуляяш...
— Мый кызыт сучкорубланат, пушеҥге укш руаш келшем ыле...
— А окса шотыштыжо кузе? Шагал логалеш гын?
— Паша деч вара иктаж-кушко йӱд ороллан шогалам але коҥга олташ...
— Алиментым чот тӱлынет мо?
— Уке, кеҥежым ӱдырым налнем,— ынде Анатолий шыргыжале.
— Маршуковын эргыже улат гын, тугеже мыйынат унам лият. Ме ачат дене тыгеат
шинчылтын улына.
Начальник кӱртньӧ сейфым почо, тушеч пырт подылмо арака кленчам, кок чаркам
лукто.— Тол, ӱстел ваштареш шич. Йылмым лывыртыде, паша нерген кузе
кутырет?
Анатолий верже гыч ыш тарване, мӧҥгешла, сайынрак эҥертен гына шинче.
— Чоя улыда, Волгин йолташ. Нелеш ида нал, лӱмдам, ача лӱмдам ом пале.
Аракам
темлен мыйым терген ончынеда докан. Уке, мый ом йӱ, мый илаш тӱҥалнем.
— А мый мучашлынем. Пенсий марте шукак огыл ынде. Тугеже мыят ом подыл ,—
манын,
Волгин кленчажым верышкыже тойыш.
Начальник угыч ӱстел коклашке шинче, икмыняр жап шонкален мотайкалыш. Вара
тыгай
мутым лукто:
— Кужерыште паша верым муаш лиеш. Кеч янда заводыш пуро, кеч вес вере. А
илыме
шотыштыжо кузе? Тыште иктаж палымет, родо-тукымет монь уло мо?
— Тугайже мемнан пешыжак уке. Шкет илыше иктаж кува деке пачерлан пурынем
ыле.
— Йӧра, чыла раш. Теве кузе ыштена. Мый тыйым тӱҥ техник-механиклан налам.
Эрла
гыч машинашке шинчат, теле корно шулен пытымеш, арня, кок арня ма, лесовоз
дене
чодырам шупшыкташ тӱҥалат. Вара машина паркыш шогалмек, тӱҥ сомылетым
виктараш
пижат. Иктым шотыш нал: тыйым пашаш налмем дене иканаште кок еҥ шыдешка —
йӱшӧ
алкаш тӱҥ механик ден лесовозын кызытсе озаже, тугаяк тутыш мокмыран коштшо
шофер. Кузе тылат тыгай перспективе? Келша мо?
— Еҥ ӱмбак пураш моторжак огыл такше, но илаш тӱҥалман гын, шеҥгек огыт
чакне...
Адакшым тыгай мурат уло: ик-кок еҥым сырыктыде, таҥан лияш огеш лий.
— Весымат палыман,— Анатолийын лудыш мурыжым шотыш налде, пелештыш оза.—
Тыште
армий огыл, наряд внеочередий, гауптвахте уке. Калык дене пашам ыштен
моштыман.
Ужам: рвезе ужаргыжак отыл. Тыге гынат, сомсора руаш ит толаше, ончыч мый
денем
каҥаше. Но кажне шанчашым нӧлталаш кӱлеш але уке, йодышт ит кошт. Вуйдымо
парня
мылам ок кӱл.
— Пеш сай! Мылам тиде келша!— куанен каласыш Анатолий.
— Шинчен лий. Пашам пырля ышташ тӱҥалына, мый тылат чыла шотыштат полшем.
Но
тылзе, кок тылзе гыч сомылет вораҥме гай ок кой гын, ончылгоч ойлем, сыраш
огыл,
мый тыйым вес пашаш кусарем, Тунам вара чодыра руаш кает але вес вере.
Келшет?
— Келшем!
— Тугеже кок шагат гыч, лач лулан, мый декем пурет. Пашам, озанлыкым шке
ӱмбакет
налат. А кызыт пачерышкет кай, верлане,— Волгин пӧлем омсажым почо,
бухгалтерий
пӧлем велыш ӱжын пелештыш:— Веруш, теве тиде качымарийым Кузьма кува деке
наҥгае. Мемнан дене пашам ышташ тӱҥалеш.
Анатолий ончык лапката-мучката самырык ӱдырамаш толын шогале, шыра шинчажым
модыкталын мане:
— Кайышна.
Нунын почеш бухгалтерийыште улшо ныл-вич еҥ чуй ончалын кодо.

5
Тылзе утларак эртен кайыш. Анатолий, первый гана пашадар оксажым налын,
кантор
пӧрт гыч лекте да вигак поселкысо кугу кевытыш, промтовар магазиныш,
ошкыльо.
Эртыше тиде жап тудлан моткоч писын, шошо вӱдшор гай шурген-шаулен кайыш,
ала-кузе пеш кӱчыкын чучо, тымык чодыра руэмыште йӱксавыш йоҥгалт шулымо
гай веле
пуйто лие. Шоналташ гын, тиде кӱчык пагытыштат пеш шуко ыштыме, ӱмырыштыжӧ
ик
чапле савыртыш, йол ӱмбак шогалме татше сылне порлат гай сӱретлалт кодо.
Эн ончыч тудо тысе пашаеҥ-влак дене палыме лие, икмынярышт дене йолташат
лийын
шуктыш. Тыгай начальник кидыш логалмыжлан куаныш. Арам огыл тудым пагалат
улмаш.
Ушан-шотан оза тиде Волгин.
Тунам, первый кечынак эше, ойлымо семынак, Анатолий лу шагатлан начальникын

пӧлемышкыже уэш пурыш. Тушто оза деч посна эше ик пӧръеҥ шинчен.
Анатолийлан Волгин лишкырак шинчаш кӱштыш да каласыш:
— Палыме лийза, Маршуков. А тиде мыйын тӱҥ механикем Пайбаков.
Икмарда капан, какши, шапалге чуриян, иктаж кумло вич ияшрак марий кынел
шогале,
Анатолийлан кидшым шуялтыш:
— Пайбаков Максим Петрович. Шочынжо Шале кундем гыч улам.
— Маршуков Анатолий Иванович. Тысе вел, Мӱшылӱмбачын.
— Максим Петрович шке титакшым, ойго-йӧсыжым пала, — мане участке
начальник. —
Сандене куштылгыжак огыл шке сомылжым самырык, чулымрак рвезылан пуаш тореш

огыл. Мый кызыт тудым ик тылзылан канаш колтем, кеҥежым вара ончалына,
могай паша утларак келша. А ынде айста прием-передаче манметым тӱҥалына.
Тыгак лывыргын лесовоз оза Козлов дечат утлыш. Тудымат ик тылзылан канаш
колтыш.
Варажым участкысе бригаде-влак дене шкаланжак кутырен келшаш темлыш, "Кеч
чодыра
руышо-влак дене ушно, кеч пилораме пелен пырня кучылтмашке шогал, но машина
руль
воктеке эреак мокмыран еҥым шындаш лӱдыкшӧ" мане. Шолдыра лулеган кужу
пӧръеҥ,
конешне, чот иралте докан, но ик шомакым пелештыде, оза ончылан машина
сравочым
пыштыш. Ончычат, очыни, тудо титакан лиеден, шке лушкыдыжым пален.
Чодыра шупшыктышо-влак кечеш кок рейсым ыштедат. Руэм лишыл огыл, да
корныжат
сип чодыраште. Анатолий первый кечынже моло-влак почеш кайыш гын, эрлашынак
шке
расписанийжым вашталтыш. Эрдене эн ончыч лектын кудалеш да моло деч
ондакрак оптен толеш, а кечывал деч вара эн почеш кая, эстакаде воктек
пытартышлан миен шуэш. Тыге кечывал тураште кок-кум шагатым шкаланже,
механик сомылжылан ойыра.
Мастерскойышто посна-посна апшаткудо, слесарке, токарный пӧлем-влак ик
леведыш
йымалне лийыныт, тыштак механизатор-влаклан канаш вер да пеленже техник-
механикын кабинетше. Лӱмжӧ — кабинет, а кӧргыжӧ — шем керемет манме гай:
лавыран, моткоч вудака яндан ик окна, кок чара йӱштӧ кӱ пырдыж, шлакбетон
шарыман кӱвар, омса — пуалат гын, почылтеш, эсогыл кӧргӧ веч шупшылаш кыл
олмеш ик пудам веле перыме.
Анатолий висыш: кӱвар кужыт — ныл йолтошкалтыш, торешыже — кумыт. Ныл
метран лу
оҥа сита. Пырдыж кок метрат пеле кӱкшытан, коло кандаш, ну, кумло
квадратный
метр кумдык погына. Шинче да, оҥам йодын, начальник лӱмеш заявкым возыш.
Тунамак
канторыш лектын кайыш. Волгин йодмашым лудын лекте, ик шомак пелештыде,
кидым
пыштыш, пилораме озалан "Кызытак шукташ" манын палемдыш. Вара мане:
— Иктаж кум-ныл еҥан бригадым пого. Техникым олмыктымо паша тӱҥалмеш нимом
ышташ
ӧрын коштшо-влакат улыт. Склад вуйлатыше, апшат, токарь, сварщик-влак —
погынат.
Арня срокым пу. Вара ончалына, пырдыжлажым оҥа ӱмбач, можыч, древплита дене
ковыжлена. Шофер-влакын пӧлемыштымат шотыш кондаш кӱлеш. Ончал тушто.
Анатолий склад вуйлатыше Митрофановым кычал кайыш, тудын дене первый
кечынак палыме лийын. Садыже да икмыняр пӧръеҥ апшаткудышто шокшо возак йыр
сӱрлен шинчат
ыле. Анатолий "Пашада ушныжо" манын саламлалте да палыме марийлан кагазым
шуялтыш.
— Иван Матвеевич, полшаш йодам: пеш вашке механик пӧлемым кӧргӧ веч оҥа
дене ковыжлаш кӱлеш, — Анатолий мом кузе ыштышашым кӱчыкын умылтарыш да
ешарыш: — Кумныл еҥан бригадым пого, кӧм шонет, тудым полышкалаш нал.
— Но мый ни платник, ни столяр омыл, — манаш тӧчыш склад оза Митрофанов, да
тӱҥ
механик тудын мутшым кӱрльӧ:
— Зато пӧръеҥ улат. Пудамат чӧгыт дене перен от мошто гын, старшой семын
командоватлен шинче, весе-влакым туныкто.
— А ом келше гын?
— Келшет. Нарядым шке петырем. Яра ышташ огыда тӱҥал, оклад ӱмбачет калым
лиеш.
— А мылам окса ок кӱл.
— Тылат ок кӱл гын, кувандаетлан пуэт. Тӱняште ик ӱдырамашат але тугайже
уке,
кӧлан окса ок кӱл.
— Ох, ия! Тӱня мучкыжо ом пале, а мемнан дене нигуштат эрык уке, эре пашам
ыштыктат, — ӧпкелалтшын койо Митрофанов.
— Санденак тыйым старшойлан шогалтем. Илышыжак тугай вет, южгунам
вуйлатышыланат
пашам ышташ логалеш.
Ындыжым возак йыр шинчыше пӧръеҥ-влак воштыл колтышт.
— Ыштена, Анатолий Иванович. Мом тушто ышташ огыл? — маньыч.
— Те, йолташ-влак, ида юватыл, машина парк ремонтыш шогалмеш шукташ кӱлеш.
Ужыда
вет, шошыжо кажне кечын лишемеш. Айста, кызытак тарваныза да — пилорамыш.
Могай
кӱлеш, тугай оҥам ойыркалыза. Но ончыч пӧлем кӧргым тӧр вискален лекман,
очыни.
— Слушай мою команду! — шоктыш Митрофанов, кынел шогале. — Колька-хрыч,
Вачийпачий — пӧлемым вискалаш, пел шагат гыч пилорамыш миеда. А ме Закир-
Мустафа дене
пилораме оза Ольга кокайын коварчыжым ниялткалаш каена.
— Эше иктым шотыш налза, — кыве-ково тарванылше пӧръеҥ-влаклан каласыш
Анатолий.
— Волгин шофер-влак пӧлемымат шотыш кондаш ойла. Тудыжлан мланде кошкымек
пижман.
Тиде сомыл пашаш пурымо кумшо кечын, кечывал жапыште, виктаралте. Эрлашын
ончычсо тӱҥ механикын "Делажым", кагаз оражым ончен-шерген шинчылте.
Кумшешын бухгалтерийыште папкылам пургеде, пашазе-влакын кӧн кузе
тыршымыжым пашадар налме гоч
умылкалаш тӧчыш. Вара склад вуйлатышын амбар книгажым шымлыш, могай поянлык
улмым тергыш. Адакшым чыла техникын ийготшым, тазалыкшым пален нале.
Икманаш, чодырам шупшыктымо жапыште шке тӱҥ пашажлан ямдылалте.
Шуматкече кастене шочмо ялышкыже мончаш пураш, каналташ ошкыледен, а
рушарнян
йӱдлан поселкыш пӧртылын. Пиалешыже оза кува ласка кумылан логалын,
Анатолийлан
шке аваже семынак полышкален ила. Кочкаш шолтен пукша, тувыр-йолашетымат
шкеак
мушкын шымартем, манеш. Кутыраш пеш йӧрата, телевизор-радиошто куштымо
марий сем
йоҥгалтеш гын, тавалтен лоҥалтенат колта. Ик ӱдырым ончен куштен, марлан
пуэн.
Кызыт тудыжо ала-кушто умбалне ила. Ӱдыржӧ деч кодшо посна яра пӧлемым
Анатолийлан пуэн. "Оза семынак иле, ӱдыр таҥет уло гын, воктекет конден
пыште, — манеш.
— А уке гын, мый шке муын пуэм. Марлан налаш йӧрышыжым айда шке кычал, а
токанеш
жап эртараш могай кӱлеш, тугайым тулартен кондем. Суас гын суасым, марий
гын марийым. Руш-влакше веле марла пеш огыт мутлане, шкеныштым кугуэш ужыт.
А суас дене ме акак-шӱжаракла илена. Мый суасла ойлаш тӱҥалам гын, шомакем
вӱдла йоргыкта, нунат мемнан семын кушкедыт веле кутырат" — ойлен икана
Кузьман кува.
Коклан-коклан Анатолий столовыйыш пуреден. Верысе калык тушко кочкаш огыл,
а подыл-пурледен шинчаш толеш. Тышке сырам эксыде конден шогеныт, кочо
вӱдымат, буфетыште налын, чымен шинчаш лийын. Анатолий сырамат, аракамат
кучен огыл, а
лӱмжылан напиткым, кофем, какаом наледен. Пачерыште эре шинчылтме деч калык
коклашке лектеден. Кажне гана тыште Пайбаков ден Козловым ужын. Нунышт сыра
корка
деч ойырлен кертын огытыл.
Пайбаковшо йӧра, шке кӧргӧ шонымыжым тӱжваке луктын огыл, а Козлов тортаже
Анатолий ӱмбак саҥга йымач гына шӧрын ончен коштын. Самырык, вий ӱмбал таза
рвезе
еҥ, Анатолий, нунын деч, конешне, лӱдын-шекланен огыл, туге гынат шӱм-чонжо
кажне вашлийме еда каньысырланен колтен, нунын ончылно титакан улмыж гай
чучын, иктаж семын полшаш кӱлеш дыр манын шонкален.
Ик кастене Анатолий, сыра кружкаш напиткым темыктен, кок йолташын шинчылтме

ӱстелышт дек лишеме.
— Максим Петрович, пеленда шинчаш лиеш? — йодо Анатолий.
— Пожалысте, вер уло, — мане Пайбаков.
— А мый ом келше! — руале Козловшо.
— Йӧра, Козлов, тыйын кумылетше саҥга йымачетак коеш. Мый Максим Петрович
дене
ик-кок шомакым пелештынем, — манын, Анатолий яра пӱкеныш шинче, вара
шерывӱдшым
изиш подылят, тыге тӱҥале: — Тендам паша верда гыч кораҥдымаште мыйын
титакем
уке гынат, ала-кузе ужмем еда эре йӧндымын чучеш.
— Ну мом те, Анатолий Иванович? Арам тыге шонеда. Мыйже вет пеш умылем. Уна
тиде
сотана деч нигузе утлаш ок лий, — манын, сыра кружкажым ончыктыш Пайбаков.
— Пашамжак тугай ыле дыр, кеч-куш ит тошкал — эре арака кленча кӱлеш.
Парнявуй запчастьлан эсогыл йӱкташ логалын. А базе кладовщиклан шорыкетым
шӱшкыл от намие
гын, омсажымат ок поч, кеч-мом йод, нимоат тудын уке лиеш. Теве Йошкар-Ола
ремзаводыш капремонтыш каен ончыза але... Пел туна акаш оксатым от пыште
гын, тый
тушеч автомашиным огыл, а чаплын гына чиялтыме утильым кондет... Уке,
Анатолий
Иванович, ӧпкем тылат пырчат ом кучо. Мыйын весылан чонем коршта: мемнан
оксана
ӱмбач жульык тӱшка мындырланен илат. А нигӧм от кучо. Туге чучеш, пуйто
чумыр
совет калыкшат ынде лач ик аракалан кӧра веле ила, моло вес шонымашыже
пуйто
укеат. Ончал ӱмбакем: улыжат-укежат лач ик костюмем веле. Лу ий жап тӱҥ
инженер
должностьышто тӱҥ механиклан ыштышым, лу ий жапыште кеч ик чапле костюмым
налын
шым чий. Эре шулдыракым, эре простаракым кычалынам.
Пайбековын ӧпкеже, чынак, ятыр погынен, витне, ик шӱлыш дене манме гай чыла
тидым ойлен оптыш да сыра кружкажым нӧлтале, пуйто ташлен лекше шыдыжым
петырен,
мӧҥгӧ, кӧргышкыжӧ колтыш.
Анатолият шинчажым волтыш. Вара мане:
— Мыйжын ни шорыкем, ни тунам уке. Ӱмбалнемжат эше салтак йолашак веле...
Волгин
дене тыге кутырен келшышна: тений капремонтыш ик машинамат огына колто,
шкенан
вий денак ачалкален, олмыктыл ончена, а шапаш ужашлажым садак кычалаш
верештеш.
— Шке вий дене? Ну, тидыже... модыш огылыс.
— Мемнан мастерскойышто икте гына уке — электроподъемник. Машина, трактор
двигательым кид вий дене пешыжак от кучылт. Мастерскойым чоҥымышт годымак
тудым шынден огытыл, варалан коденыт. Кызыт Волгин тиде "вара-вара вуйыш
кайыше"япочеш
кудалыштеш. Кычал муын такше, эрла-кумышто конден шукта. Мый, Максим
Петрович,
теве мом тыланда темлынем ыле: чыла техникым олмыктымо пашам кӧ-гынат икте
виктарен шогышаш, мастерской вуйлаташ посна еҥ кӱлеш. Кызытак слесарь-
ремонтник-влак бригадым чумыраш гын, сай ыле.
— Мемнан посна слесарь-ремонтник-влакше лийын огытылыс. Шофер, тракторист-
влак
шкеак веле ачалкален толашен коштыныт.
— Туге шол, тымарте пӱтынек сельхозтехникылан, ремзаводлан ӱшаныме. Сандене

пӱтынь комбинатлан ик техник-механикым гына кученыт. А шкетын кушко шуат?
Мый
тыланда, Максим Петрович, мастерской оза лияш темлем.
— Волгинже мом кутыра?
— Волгинат тыгак манеш: посна оза кӱлеш.
— А мыйын шотыштыжо?
— Ну, Волгиным те мый дечем утларак паледа, шонем. Мемнан начальникна
айдеме чоным кочшо курныж огыл.
— Туге гынат, пеҥгыде...
— Ӱмбакет вакшкӱм пыштет гын, тыят пеҥгыдемат. Нумал от сеҥе — весылан
пуат.
— Мыйын кандидатурыж шотышто кутыренда мо?
— Волгин — чоя, керемет?— воштылале Анатолий.— Ӱшанет гын, шогалте, мый
Пайбаков
ваштареш омыл, манеш.
— Чоя огыл, а ушан. Илыш тудым шукылан туныктен. Кузе мыланна ӱшанаш? Теве
Козловлан кузе ӱшанет? Таче тудо садак руштмешкыже лӧка. Эрла адак мокмыр.
— Уке, Максим Петрович. Айста вес семын мутланена. Кызытак рокыш вочман
огыл. А
илаш гын, пашам ыштыман. Эрла гычак... Уке, эрла огыл. Эрла рушарня, мончаш
олтен пурыза, пӱжалт луктын шуыза чыла тиде ... шопым, а шочмын яндар-ару
чон дене
мийыза мастерскойыш. У пашам тӱҥалына.
— Мемнан але отпуск,— первый гана пелештен керте Козлов.
— Ну... Могай тиде каныш шошо лавыраште? Кодшо кечылажым кеҥежым канеда.
Тунам
кеч Элнетыш лектын воч, кеч чодыраш шудо солаш кае.
— Мый еҥ машина йымалне пӧрдалаш ом тӱҥал.
— Сита, Козлов! Нечыве нерым кадыртылаш! Анатолий Иванович мемнамак, арака
логарым, айдемеш ужын кутыра, а тый? Таушташ кӱлеш.
— Мый чодыра руаш каем. Сучкоруб я чикировщик лиям — йӧра,— ӧпкелалтшыла
мане
Козлов.
— Правильне! Автопаркым ачален шогалтена — тунам шофер-влак слесарь деч
посна
серлагат. Мый тылат, Козлов, у бензопилам пуэн кертам, шонет гын, вальщик
лий.
— Бензопилам?— Козлов ылыж кайыш, но вашке лывыжгыш.— Волгин мылам ок пу,
лӱдеш.
— Чын, лӱдеш. Мыламат распискым пуэт. Иктаж-можым пудыртет але йӱлалатен
колтет
— у детальым шке ӱмбачет налат.
— Ну-у, тыгежак...
— А тый кузе шонышыч? Анатолий Иванович чын ойла, у детальым налаш тыште
нигуштат от му, тыгай пилам лукшо завод гыч выписатлаш кӱлеш, а тиде кок
пачаш шергын
шуэш.
— Мыйже тугаяк шотдымо улам шонеда мо? Шке йолем пудыргыжо — ом лӱд, а
техникым
шалаташ ом пу,— Козлов ӱстембалымат мушкынден колтыш.
— Вот тиде сай шомак. Мый тендам шочмын мастерскойышто вучем,— манын,
Анатолий
каяш тарваныш.
Пайбаковат кынел шогале да Маршуковлан кидшым шуялтыш.
— Ну мо, Анатолий Иванович, тугеже пырля ышташ тӱҥалына?
— Пырля.
— Тау ӱшаныметлан. Порылан поро денак вашештем,— мане Максим Петрович.

6
Тыге тӱҥале да тургымышто шижде эртен кайыш пашаш шогалме икымше ошкыл.
Кӱсеныш
пашадар оксажым пыштен, куанле кумыл дене авалтын, поселко уремым йолта
Анатолий
да, пожале, армий гыч мӧҥгӧ толмекыже але первый гана веле чон ласкалыкым
шижеш.
Молан манаш гын, тудын илышыже пеш келшышын савырныш. Пашаштыже, векат,
чылажат
латеш толшаш, ушан-шотан вуйлатышын кид йымакше логалше, шке йырысе пашаче-
влак
денат ик ойыш шумо шижалтеш, пачержат, юмылан тау, чонло. Ончыкшым ынде
чылажат
шке тептер-артамже гыч лекшаш.
А поселко Май пайремым вашлияш ямдылалтын. Тыште-тушто йошкар тарай волгалт
кеча, тӱрлӧ плакат, лозунг, изи-кугу тисте-влак, угыч чиялтыме пече, савар,
окна
серга — чылажат сылне, сӧрал тӱсым пурта. "Арам огыл ӱдырамаш-влак
чурийвылышыштым чиялтат. Но сылне гын, сылнак. Нимом от ман",— семынже
шоналтен кая Анатолий.
Уремысе калыкын кумылжат нӧлталтше. Тышке-тушко эртыше, коктын-кумытын
шогылтшо-влак йывыртен кутырат, веселан воштыл колтат. Шоҥго суас павай ден
кувандайжат
шошо леве южым шӱлалташ, чевер шокшо кечеш ырыкташ лектыныт, икте-весыштым
кидпӱян гыч кучен, пу шарыман тротуар дене кыштке ошкылалыт. Иктынат-
весынат шӱлык
ончалтышым, вуйым сакен, ойгырен коштмым от уж.
Анатолий шонен толмо кевытышкыже пурыш. Пайрем ваштареш тыште ынде калык
шуко
лиеш манын вучен ыле — уке, кугу кевыт кӧргӧ чылт пуста, лач ял гыч толшыла
койшо ик марий шогылтеш ылят, тудыжат лектын кайыш. Анатолий кевытче кок
суас ӱдырамаш деке лишеме.
— Мый палем, тысе суас-влак марла пеш сайын кутырат, тендан дене марла
пелешташ
лиеш мо?
— Лиеш, лиеш. Мо кӱлеш, мом каласынет, матур йыгыт?— самырыкракше, лывырге
ӱдыр
чурийвылышанже, тудын ончык кумылын толын шогале.
Анатолий изиж годсек ужын, пала: суас ӱдырамаш-влак пеш ару улыт. Сурт
кӧргыштымат яндарын кучат, шке ӱмбал-йымалыштат эреак эре. Пеш проста,
тыглай вургемым
веле чия гынат, суас ватын нимо аламаже, лювыкшо монь ок кой. Ялыште
илышыжын
ойыртемже вик палдырна: нуно ала-кузе шкеныштым эре тып кучат, лывыргын,
ныжылгынрак койыт.
Теве тиде кевытче ӱдырымат (ала ватым) Анатолий йӧратен ончале. Чуякарак
шемалге-чевер чурийвылыш, ончалтышыже волгыдо, поро, тӱрвыжымат,
шинчагомдыш пунжымат
чиялтен огыл, туге гынат пеш чеверын, моторын коеш. Лач йӧратышын, лач
ӧндалын
шупшал колтышаш гай саска шога рвезе каче ончылно. Тыге ончале, тыге
шоналтен
колтыш Анатолий да кенеташте пелештен ыш шукто. Кевытче ӱдыр йӧратен
ончалмым
шиже, каньысырланен тарваналтыш, но Анатолий тудым ончылтыш, кутыраш
тӱҥале:
— Кӱлешыже... мылам такше шуко ала-моат кӱлеш ыле. Но тачеш икте денак
серлагена: кас уремыш чиен лекташ йӧрышӧ костюм, тувыр, ботинке лийже. Ато
ӱмбалнем,
шкат ужыда вет, салтак тувыр-йолаш гына.
— Кас уремыш лекташ? Кас уремыш вет... босякат, панат лектыт. Тыйже, матур
рвезе, кӧ вара улат? Босяк але пан?
— Нунын кокласе йыгыт,— воштылале Анатолий,— Чодыра участке начальник
Волгинын у
полышкалышыже, тӱҥ техник-механик Маршуков.
— Ба-а! Кар але, Фатима-апа, кӧ мемнан деке толын?! Орел, маныт. Анатолий
Иванович, маныт. А тудо теве могай улмаш. Салтак каче...
Тидым колын, илалшырак кевытчыжат лишеме.
— Исанмасыз,— вуйжым пырт савалын саламлалте.
— Якши волсын. Аллаган шӱкыр. Исанмасыз,— шыргыжале вашеш Маршуков.
— Кар але! Суаслат мошта! Молодец, йыгыт! — утыр чолгаҥын воштылале
самырыкракше.
— Алима чыным ойла, поселкышто тыйын нерген сай шомак шокта,— илалше
кевытче кутырымашке ушныш.— Столовый заведыше Шарипа пеш куанен, Волгинын у
полышкалышыже
чыла пуэм пӱчкеден пуыш, зур якши малай, манеш.
— Мый огыл, Козлов ден Пайбаков пӱчкеден пуышт, мый полышкалышым веле.
— Тудо йӱшӧ корак Козловшылан бензопилам, уымак эше, тый пуэнат, маныт.
Тыяк
столовый пуым пӱчкедаш таратен конденат.
— Ме у бензопилалан обкаткым гына ыштышна. А столовый кудывечыште пу ора
иктаж
кум ий шӱын локтылалт киен. Молан йӧра?
— Ой, молодец! Товатат, сай ыштенат, йыгыт! Фатима-апа, кар але, ну, молан
кызыт
марлан лектын возынам, а? Вет мый тиде качым ик марий ӱдырланат ом пу ыле.
Шкеак
авырен шогалам да туге ӧндал пытарем — весым иктымат ончалмемже ок шу ыле.
От
ӱшане мо, йыгыт?
— Пожале, ӱшанашат лиеш. Кап-кыл моторлыкетше йомакысе вӱдӱдырын гай, шинча
тулетше дене принц качымат йӱлалтен пыштет. Мыят ом шойышт, товат.
— Ай, яним, але кузе ойленже мошта! — вожылал чевергыш самырык кевытче.
Илалшыракшат шомакыш пурыш:
— Пайбаковын ватыжат, Лидия Васильевна, тыйым пагален ойлыш. Тудо мемнан
школышто туныкта вет. Кузе икана тыйым ужын таушташ ыле, манеш.
— Поро мутым колаш, чынак, сае тудо, но шомакше изиш йоҥылышрак шарлен,
витне.
Пайбаковым, Козловшымат паша гыч лукмо огыл вет, нуным жаплан канаш колтымо
ыле.
Мылам олмешышт сомылыштым шукташ ӱшанышт, а шкеныштым вес пашаш кусараш
шонышт.
— Тыге, тыге. Тошкалтыш дене эре тыге пӧрдын волат, вошт ӱлыкӧ, пундашке
шумеш,
— келшен кутыра Фатима-апа.
— А тый ӱшан кидым шуялтенат. Можыч, жапыштыже. Пайбаковшо, поганый логаран
гынат, сай айдеме. Меже палена вет. Фатима-апа, тый кузе — ом шинче, а мый,
товат,
тиде салтакым куандарынем. Салтак, маныт, орел, маныт. А тудо теве, кар
але,
чонжо дене веле огыл, сын-кунжо денат мотор улмаш. Джигит! Ме тыйым чечас
туге
чаплын чиктен шогалтена — ӧрат!
— Чаплылан мыят тореш омыл, но тачеш кӱсеныштемже ик тылзаш пашадар веле, —
воштылале Анатолий.
— Ик тылзаш? Ну, конешне...
Анатолий оҥ кӱсенже гыч окса орам луктын, прилавкыш, кевытче-влак ончылан,
пыштыш.
— Фатима-апа, вара ынде ме тиде качымарийын кумылжым огына шукто мо?
Телевизорым
монь, тӱрлӧ мебельым кредитеш пуэна гын, шергакан чапле вургемжым колтен
огына
керт мо?
— Пеш кертына, кумылжо гына лийже.
— Кредитеш?
— Идалык мучко изин-изин тӱлет.
— Идалык огыл! Мый кажне тылзын пашадарем тӱрыснек тыланда кондем! — куанен
кумылаҥе Анатолий.
Алима манмышт окса орам налын, парнявуйжо дене выр-р шергале.
— Ӱдырамаш шке пала, пӧръеҥлан мыняр окса кӱлеш, — мане да Алима окса оран
пелыжым, шотлыде, Анатолийлан мӧҥгӧ пуыш. — Тиде кӱсен роскотетлан, кумылет
ынже
код, шонымет семын кучылт. А пелыжым Фатима-апа шотлен налеш. Теве тыге
суас вате пӧръеҥым пагала... Тугеже тылат, матур йыгыт, ик радамын чиен
шогалаш кӱлеш?
Только, чур, мый шке чыла ойырен пуэм, йӧра?
— Пеш йӧра! — куаныш Анатолий.
— Костюм — пятидесятый, нылымше рост, тувыр шӱша — нылле ик-нылле кок
номеран,
йолчием — нылле кумшо размеран. Мом шым пале?
— Чыла палышыч! Товат, мылам чылажат тыгай размер кӱлеш.
— А тый шонышыч, суас вате да ок пале? — воштылалын, шем шоптыр шинчажым
модыкталын, йӱксӧ гай йымыжа кап-кылан мотор вате кораҥе, вургем сакалыме
радамыш пурыш.
Кевытче-влак азапланен кожганышт. Фатима-апа икмыняр мужыр туфльым прилавке

ӱмбак пыштыш — кеч-кудыжым ойыро. Алима костюмым сакалтен тольо, тувырым
налын,
прилавке шеҥгеч лекте, вискален чияш лӱмын келыштарыме пӱрдыш кӧргыш
Анатолийым
ӱжын пуртыш.
— Теве тиде тувыр сынетлан келша дыр, айда чиен ончена. Ӱмбалнысетшым
кудаш, мый
дечем ит вожыл, — кутыркала Алима да шкеже качымарийлан кудашаш полышкала.
Майке
дене кодшо рвезын пулышыжым кучен-ниялтенак колтыш. — Ужат, тыйын
могыретшат могай чапле, шыматен-ниялтен колтымет веле шуэш... Ох, пиалан
лиеш тыйын таҥет! —
мане вара.
Анатолий тувырым, пинчакым чиен шогале. Алима шӱшажым тӧрлатыш, пинчакым
тышечтушеч шупшыльо, вара качымарийым ӧндалме семын ыштен, воштончыш
ваштареш савырале.
— Изиш вучалте-ян, ит кудаш, мый костюм ӱмбач чияш келшыше плащьым кондем
да эше
икмомак, — манын, Алима лекте, шукат ыш вучыкто, толынат шуо. — Уналыкеш
кает,
пайремыш монь — чаткан чияш кӱлеш. Чу-я, теве галстукым сакен ончена.
— Галстукшо ок кӱл, мый тугайым нумалыштын омыл.
— А ынде кӱлеш. Ондак йоча лийынат, а кызыт, кеч-мо гынат, начальник. Калык

ӱмбакет онча, фасоным кучаш тыршыман.
Алима шонымыжым шуктыш. Галстукымат, шляпа-теркупшымат келшышым ойырен
чиктыш,
плащьым вачӱмбакыже пыштыш.
— Ончал ынде шкендым. Моско артистынат тыгай вургемже ала уло, ала уке.
— Чынак, тыгайжым чияшат вожылмыла чучеш.
— Койышетше пеш вожылшанак огыл.
— Но тиде пайрем вургем вет. Мылам кызыт кажне кечын чияш йӧрышӧ кӱлеш ыле.
— Умылем, тыгайымат ойырен пуэна. Но тидыжымат нал. Икмыняр тылзе гыч акшым

тӱлен сеҥет. Тылат, Анатолий Иванович, удан чиен кошташ ок йӧрӧ. Начальник
улат
гын, чием шотыштат ончылнырак лийман. Ну, мый шке тыйым шефыш налам, тыгай
пӧръеҥ верч азапланаш мылам куан веле. Кызыт чыла тидым кудаш, йытыран гына
поген пыштена. А пашашке чияшет мый тылат шӱштӧ курткым, шемалгырак
тувырым, посна
йолашым пуэм. Йӧра?
— Пеш йӧра!
— Ну вот, а тый манат, суас вате да ок пале... — адак воштылале Алима,
Анатолийым оҥжо гыч ласкан пералтен-совалтен колтыш. — Пала, пала, суас
вате чыла пала...
Иктаж пел шагат гыч, кӱлеш кагазым виктарен, Анатолий кок кугу вӱдылкам
кучен
шогале.
— Ындыже мый омат пале, кузе тыланда таушташ. Фатима-апа, Алима шӱжар.
Иктаж семын тыланда полшен кертам гын, мый куанем ыле. Чодыра участке вел
гыч иктаж-мо
кӱлеш лиеш гын, мыйым ида мондо, кертмем семын полшаш ямде лиям. Тау
тыланда,
те, чынжымак, поро чонан улыда, мылам чот полшышда.
— Таза лий, Анатолий Иванович. Пашат ушныжо. Иктаж-мо кӱлеш гын, ит
аптыране,
вик мемнан дек тол. Тӱҥжӧ, пашаштет Юмо полшыжо, вара чыла лиеш, — кугурак
семын
лыжган пелештыш Фатима-апа.
— А мый весым манам, — воштылале Алима. — Кастене пачерыштет чывыла пӱктен
ит
шинче. Самырык коклашке лек, шуматкече еда клубышто танце лиеш.
— Самырык коклашкыже, чынак, лекташ кӱлеш да кызытеш але лишыл йолташем
уке.
Шкетын кошташ пеш йӧнлыжак огыл. А шуматкечын мый шочмо мӧҥгышкем каем,
ачамавам деке.
— Май пайрем вашеш клубышто торжественный погынымаш, вара концерт, куштымаш
лиеш.
— Поро уверлан тау, тыгай вургем дене ынде кеч-кушкат лекташ вожылмаш огыл.
Анатолий кевытче-влаклан пачаш-пачаш тауштыш, порын чеверласен, пачерышкыже
лектын кайыш. Куаныше ыле, шкаланжат ӱшанымыжла ок чуч, но илышыже чыла
шотыштат
пеш куштылгын, йӧнлын савырна. "Ӧрат, лӱдат веле. Тиде такланак огыл дыр,
шекланаш кӱлеш", — манын шоналтыш семынже.

7

Май пайрем вашеш поселкышто чыла вереат пашам кечывал марте веле ыштеныт.
Сандене касвелеш калык уремыш шукак лектын. Самырыкшат, илалшыжат тӱшка
дене, мужырын-мужырын рӱдӧ верлаште погынен коштыныт. Кочкыш-йӱыш сатум
ужалыше кевыт-влак
омсаштым ятырышкен петырен огыл, пайремлык чесым наледышыжат шуко лийын.
Поснак
сырам ужалыше киоск ончылно калык погынен шогылтын. Пеш арун, чаткан чиен
лекше
мужырат тиде верым ӧрдыж гыч кораҥ каен огыл, пайрем кумылым тарваташ ик-
кок
корка сырам подыл-подыл шогаш тӱланен.
Анатолий Маршуков кевытче Алиман темлымыж семынак у чиемже дене калык
коклашке
лекте. Галстукшымат пижыктыш, теркупш-шляпажымат шындыш, костюм ӱмбач
плащьыжат
пеш чапле. Калык клуб ончыл рӱдӧ площадьыште лыҥ шоген. Кӧргышкӧ эше пурен
огыл,
тышке-тушко тошкыштын. Тӱшкаште шкетын йот еҥ гай кояш огыл манын, Анатолий
иктаж палыме дене ушнаш шоныш. Пиалешыже, пеш чаткан чиен лекше Пайбаков
ден пелашыжым ужо. Нунын деке лишемын саламлалте.
Максим Петрович, подылаш йӧратыше гынат, ты ганалан йӧршын орвуян ыле.
Пелашыже
Лидия Васильевнат весела шинчаончалтышан, Анатолий дене кумылын саламлалте
да
тунамак тыгай мутым лукто:
— Анатолий Иванович, тендан нерген поро мутым гына колынам, порылан поро
кумылымак ончыктымо шуэш. Таче кастене, погынымаш деч вара, Май пайремым
вашлияш мемнан деке мияш унала ӱжам.
— Тау, Лидия Васильевна.
— Таужым вара ойлет. Ме вет, чынак, порын пагален ӱжына, — ушныш шомакышке
Максим Петровичат.
— Мом манашат ӧрам. Погынымаш деч вара мый мӧҥгем кайынем ыле. Мончаш пураш
да
монь.
— Ой, йӱд лиешыс! Чодыра гоч кузе каяшыже? — лӱдын пелештыш Лидия
Васильевна.
— Эй, кызыт йӱдшӧ йӱд гала? Чодыра гоч пел шагатыште лектын возам.
— Уке, йӱд вашеш корныш лекман огыл. Мемнан дене шинчылтына да эр волгалтме
годым вара каеда огыла.
— Туге гын веле...
— Лач тугак. Тыланда кызыт, у пашаеҥлан, верысе калык дене родым кучыман,
лишычрак палыме лияш кӱлеш, — туныктен мане Максим Петрович. — Мемнан деке
таче икмыняр пошкудо, ваш келшен илыме йолташна-влак толыт.
— Йӧра тугеже, мияшак возеш. Тау ӱжмыланда, Лидия Васильевна.
— Клуб гыч пырля каена. Але кушто илымынамат огыда пале вет?
— Ом пале шол, — шыргыжале Анатолий.
Тидын годым воктечышт кок ӱдыр саламлалтын эртыш. Иктыже кевытче Алима ыле.
Алима кайышыжлак шеҥгек савырнен шыргыжале:
— Анатолий Иванович, танцышке ӱжмӧ первый дамыдаже мый лиям дыр?
— Пожале. Мый моло весыжым омат пале, — воштылале вашешыже качымарий.
— Весела ӱдырамаш — тиде Алима. Куанен илен мошта, — нунын эртен
кайымекышт, мане Максим Петрович.
— Марийжат уда огыл такше, — ешарыш Лидия Васильевна. — Только мылам ок
келше,
оксалан пеш осал. Кечыгут мӧҥгыштыжӧ вольыкым ончен толаша, йӱдым йӱдвошт
пекарньыште почаҥеш. Сӧснажак тудын иктаж визыт-кудыт дыр.
— Суасат ынде сӧсна шылым кочкеш, ужат? — таклан гына, мут уке деч манме
гай,
йодеш Анатолий, шкеже изиш умбаланрак шогалше Алимамыт велыш ончале.
— Ужала, кеҥежымат, шыжымат пазарыш луктеш, телылан шӱшкылашат кодеш. А
шкала-нышт шыл йӧрлан имньым налыт. Кажне шошым ала-кушеч вӱден конда.
Кеҥеж гоч кычкен коштеш, шудым солкален шупшыкта, пуымат погкален конда. А
телым шӱшкылеш.
Адакшым ушкал, туна, презышт уло, шорыкым ашнат, чывышт, лудо-комбышт
кудывече
тич.
— Нуным вет пукшаш кӱлеш. Йӧра але Асхатше пекарньыште ровотая, — воштылеш
Максим Петрович. — Суас-влак вет нимомат огыт шолышт, икте-весыштлан полшат
веле.
— Алималан тидыже пешыжак ок келше, витне, да тудо сурт сомылкашке огешат
ушно.
Аваж ден эргыже коктынак чыла виктарат.
— Конешне, ок ушно. Кевытыште вольык терыс пушан от шогылт вет, —
пеҥгыдемда пелашыжын мутшым Максим Петрович. — А вот вӱдым нумалаш чот
йӧрата. Эр-кас саде
пашажак веле. Вачышкыже вӱдварам пышта да туге йытыран ошкыл колта — ончен
йӧратет. Эрдене монь коклан мурым муралта. Чонеш пижше ӱдырамаш. Молодец,
Алима!
— Теже, Максим Петрович, пырлярак иледа, витне — шуко паледас.
— Йыгыре пошкудо улына. Келшен илена такше, — мане Пайбаков.
Калык клубыш пураш тӱҥале. Пайбаковмыт дене пырля Анатолият тарваныш.
Залыштат
йыгыре шинчыч. Анатолий, мо шарна, ялысе клублаште совет пайрем вашеш эре
ик сынанрак кончыш лиеда. Тиде сомылым тӱҥ шотышто верысе школ шукта.
Пайрем нерген
палдарыше кӱчык лекций, вара йоча-влакын концертышт. Да тыгайышке
утларакшым нунак веле толыныт.
Кужер поселкышто пайрем кас вестӱрлынрак эртен. Тыште ончыч верысе илыш,
озанлык
паша дене палдареныт, а вара тӱшкан куштымаш, танце лиеден. Южгунам
концертымат
ончыктеныт, но шуэнрак. Сандене клубышто школ йоча коштын огыл, нунылан
тыште
нимом ышташ.
Кызытат залыште калык тич ыле. Ончыл радамлаште эн шоҥго, чыла вереат шушо
пенсионер кува ден кугыза-влак шинченыт, пашам ыштыше вийӱмбал ийготанже
покшел
кумдыкым айлен, а самырык ӱдыр-каче гын, конешне, эн шеҥгелне. Нунылан вет
вашваш шуркедылашат, чывыштал шижтарен колташат кӱлеш, икте-весыштлан
секретым ойлашыштат шуко, пич каен воштылашат чыгылтыш лишнак.
Анатолий у палымыже-влак дене покшел радамыш логале да шеҥгеч кӱтышӧ шинча
тул
вийым вигак шиже. Но тудо аптыранен коштшо рвезе огыл, шканже акым пала да
нимолан вожылаш манме семын, кумыл-койышыжым кугун ок палдырте. Кызытат
куптырген ыш
шич, йырваш тышке-тушко ончале, шеҥгекат савырныш да вик Алиман шинчашкыже
тӱкныш. Самырык суас вате лишыл палымыжым саламлыме семын порын шыргыжале,
кидшым пырт нӧлтал колтыш, "чыла сай" маншыла, вуйжым савалтыш.
Анатолийын чонжылан лыжган, ямлын чучо. Содыки кеч-куштат тыйым аклат,
порын
вашлийыт гын, сай, куштылго. Тыгай годым кумыл нӧлтеш, илыш вий ешаралтеш.
Поссовет председатель, икмарда капан илалше марий, тудым Филиппов Василий
Филиппович маньыч, докладым кужунак ыштыш. Мутшым курым тӱҥалтышсе
Российысе маевка-влак гыч тӱҥале да кызытсе поселкысо пашазе илыш нерген
радамын каласкален ончыктыш, тидын годым верысе ик предприятий ден
организацийымат ыш кодо, очыни,
чылаштын паша лектышыштым, калык кумылым почын пуыш. Тидыже Анатолийлан пеш
келшыш, тыгеак кӱлеш, айдеме шке йыр илыш толкыным шижын-пален шогыжо
манын, семынже шоналтыш. Тудлан весат раш палдырныш: калык чылажымат тӱткын
колышто, куан
кумылан лийын кодо.
Вара радиоузел гыч увертарышт: перерыв деч вара каныме кас, весела модмаш,
куштымаш лиеш. Анатолий икмыняр жаплан тышан коднеже ыле, но тудым унала
ӱжыныт,
сандене Пайбаковмыт пеленак тӱжваке лекте. Рвезе еҥын кумылжым палыме
семынак,
Лидия Васильевна мане:
— Анатолий Иванович самырык-влак коклаштат лийнеже дыр, тый, Максим,
пеленже
изишлан кодат гын веле? Мый кызыт ӱстелым погаш каем, те пырт вучалтенрак
миеда
вара. Йӧра?
— Йӧра дыр, — вашештыш марийже.
— Только те ида йом. Мый вет вучем веле. Пеш шуко гын, ик шагат жаплан
эрыкеш
кодса огыла, — воштылале туныктышо ӱдырамаш да мӧҥгыжӧ ошкыл колтыш.
Максим Петрович сигаретшым шупшын пытарыш, каен йомшо ватыж велыш ончалын,
пелештыш:
— Клубышкыжо мыйын пурымем ок шу. Тугай пагытем эртен.
— Тугеже мыят ом пуро. Мӧҥгышкемат чошаш лиеш ыле да Лидия Васильевнан
кумылжым
волташ ом тошт.
— Уке, уке. Тылатше клубыш ончалманак. Ала иктаж ӱдыр шинчатлан перна? Теве
кузе
ыштена: тый кызыт тышан код, клубыш пуро, юватыл. Мый ик родем деке пурен
лектам. Пел шагат гыч тыште лиям. Келшет?
— Келшем.
Анатолийын клубыш пурымыж годым залым куштышо-влаклан ямдылен шуктымо ыле.
Пырдыж воктене шинчыме верым радамын йӧнештарыме. Тушан илалшырак-влак
верланеныт.
Самырыкше утларакшым йол ӱмбалне южлен. Алима ден йолташыже окна воктене
шогылтыныт, весела, нӧлтшӧ кумылан улмышт шинчалан вик пернен. Да погынышо
моло-влакынат пайремле койышан улмышт раш койын.
Теве пеш чапле музык йоҥгалте. Анатолий палыш: тиде вальс король Иоган
Штраусын
"Дунайские волны" мондалтдыме семже. Самырык-влак тунамак, мужырлалтын, зал
покшек лектыч, ныжыл да куатле вальс лӱҥгалтыш дене пӧрдаш тӱҥальыч.
Анатолий ужо:
Алимамыт деке кок самырык еҥ мийыш, вуйым савалын, кушташ ӱжӧ. Кевытчын
йолташыже пӧръеҥ ваштареш лекте, Алима верешыжак кодо. Вес пӧръеҥже тунамак
кораҥ кайыш.
"Чу, ала воштылын огыл? Ала, чынак, Алима мыйым вуча? — кенета шоналтыш
Анатолий, кӧргыжӧ ырен-йӱкшен кайыш. — Но суас-влак мыйым тыште пиктен
пуштыт!" — лие
вес ой. — "Нимат огыл, вӱдыш тӧрштымӧ гын, ияш кӱлеш", — кумшо ойжо чыла
темдале.
Анатолий кевытче суас вате деке лишеме.
— Поро кас лийже, вӱдӱдыр, — лыжган мане каче.
— Поро лийже, йыгыт.
— От кушто мо?
— Кавалерем укес.
— Мый денем пырля лектат?
— Ӱжат гын...
Анатолий кидшым шуялтыш, Алима качын копажым чот кормыжтале, шинчашкыже
шокшын
ончале. Икте-весыштым шыман кучен пӧрдын кушташ тӱҥальыч. Ик йырым
савырнымек,
Алима, качын оҥышкыжо чакемын, йышт пелештыш:
— Кокымшо танцыш мыйым ит ӱж. Мемнам пеш шукын ончат, сай огыл. Туддеч вара
мый
мӧҥгем каем. Кумылет уло гын, клуб ончык лек...
Анатолий чыла умылыш, тауштымо семын, ӱдырамашым кыдалже гыч чотрак ӧндале,
шкеж
век шупшыльо. Тунамак лыжга йӱкым кольо:
— Эркынрак... Еҥ ужеш...
Кокымшо танец фокстрот ыле, куштылго, чӱчкыдӧ, тӧрштылаш таратыше. Сем
йоҥгалт
шуктыш веле — Алима йолташ ӱдыржым шупшыльо, коктын ваш шогалын тӧргаш
тӱҥальыч.
Анатолий кушташ ыш лек, вес ӱдыр могырыш ончалашат ыш шоналте, тудо кевытче

вӱдӱдыржӧ ӱмбач шинчажым кораҥден огыл. Йӧратен, куанен ончен шогыш.
Алима шкежат чот кумылаҥше ыле. Очыни, чумыр чон куатшым луш колтен куштен.
Коклан Анатолий велыш ончалеш да, шыргыжалын, адакат сем толкыныш ушна,
тавалтен
колта, лывырге могыржым кадыртыл луга, лоҥеш. Тудын чылажат келшыше,
сымыстарыше
лийын: шинчаончалтыш шере тамжат, кап-кыл ямжат, койыш моторлыкшат.
Музык чарнымеке, куштышо калык лугалте, кажне мужыр веран-верышкыже
ошкыльо.
Анатолий кевытче ден йолташыжым йомдарыш, ала-мо гутлаште нуно лектын
каеныт.
Чыла тугак, витне, суас вате ок ондале. Но почешыже покташ ыш вашке, эркын
омсадӱрышкыла еҥ кокла гыч ошкыльо. Туштат икмыняр жап шогылто да иже
лекте.
Пӧртӧнчыл воктен клуб пырдыжеш йӧнештарыме электролампе кудывечым вошт
волгалтарен. Анатолий школьник ийготан ужар каче-влак кокла гыч олян-олян
кораҥ эртыш,
чашма вес веке уремыш лекте. Тыште вудака пычкемыш, еҥ ӱмылка ок кой. Пече
воктене тротуарыште шогышо Анатолийым тул волгыдо юапыште але ужаш лийын,
но умбакыже пешыжак ок кой. "Ынде куш кайыман?" — манын, Анатолий туш-туш
ончале, тунамак урем вес велне айдеме ӱмылкам ужо. Тудыжо ала-кӧн капкаж
деч торлыш, но ыш
лишем. Анатолий ӱмылка велыш урем гоч вончыш, шонымыжымак вашлие.
Алима качын кидшым кучыш да почешыже шупшыльо, писын вӱден кайыш. Икмыняр
ошкылмек, ала-кӧн пакчаж воктенсе прогал йолгорныш кораҥыч, оралте шеҥгел
савар лукеш
йымышт. Алима тунамак качын шӱйыш кержалте, оҥжым оҥ пелен ишен, шӱлышым
нале.
Вара, лыпланыме гай лийын, пырт торлыш, комдык кадыргыш, но качын кидшым
шке кыдалже гыч ыш мучыштаре.
— Тый ит шоно, мый яжар омыл, — пеле йӱкын мане. — Но тыште... Ужам: тыят
йӧратен ончет. Шым чыте... Ит шоно, мый ик кид гыч весыш ом кошт. Тымарте
коштын
омыл. А тый... туге ончет — йомам ала-мо ынде, — Алима, пытартыш шомакшылан
шыргыжалын, адак каче оҥыш пызныш.
— Мый кевытыштак, первый ужмаштак, йӧратышым. Да тыйжым йӧратыдежат ок лий,
Алима!
— Мый тидым шижым, мыйынат вигак шӱмем шулыш. Но мый... урем савар йымал
ӱдырамаш омыл. Айда лучо мӧҥгышкем, мыланна нигӧ ок мешае.
— Нигӧ?
— Нигӧ, иктат уке.
— Йӧра. Только вот мыйым Пайбаковмыт унала ӱжыч. Кызыт Максим Петрович
клубышто
вуча.
— Пеш сай! Тугеже мый чечас нунын дек куржам. Ме вет эре пырля пайремым
эртарена, — Алима адак качыжым ӧндале, изиш гыч мане: — Колто... Кызыт
огыл... Вара,
вара...
Куржын колтыш.

8

— А шинчет, мый вет Элнет серыште рок пӧртеш кушкынам, — клуб деч торлен,
мӧҥгӧ
кайымышт годым мане Максим Петрович.
Анатолий эсогыл вурт лийын колтыш, тугай вучыдымо ыле тиде ойжо. Кенеташте
рашемдаш монь йодынат ыш мошто, пеленсыже шкеак мутшым шуйыш:
— Шарнем, иктаж кум ияшрак ыльым дыр. Кӱвар ӱмбалне шкетын шинчылтам, а йол
коклаштем кишке модын коштеш. Кидышкем налам, оҥышкем пыштем. Кишке
помышышкем пура, могыр йырем коштеш. Пешак чыгылтылеш да мыйже йӱкын
воштылам. Вара кочай колым кучен толеш, кишкым шавыктыл колта. Эрлашын
кочай кайымеке, кишке адак лектеш да ме модаш тӱҥалына. Пеш сай йолташ ыле,
ато вет нигӧ дене модаш.
— Рок пӧрт, манат. Кишке... Кай, йомак велыс. Кузе тыге? — чот ӧрын йодо
Анатолий.
— Кочам война годым Элнет вӱд воктене курык чоҥгатам верештын, тушко
пургедын
пурен, пещере гай лийын. Вара тушко изирак пу пурам пуртен шынден. Тувраш
оҥажым
авагашта ӱмбачат, йымачат шарен, рок дене леведын. Тугаяк курык чоҥга лийын
шинчын, тугак шудо кушкын, каза коштын. Пеш оҥай коеш ыле: мланде йымач
чоҥга ӱмбак
шикш кӱза, кӱртньӧ тӱньык воктеке ырыкташ каза возеш.
— А окнаже? Вет пычкемыш...
— Уке, кум окна лийын. Тӱжвал шеҥгел пырдыжше петырнен огылыс. Шоҥго шонен
муын:
покшелне омса, а кок велныже да омса ӱмбалне изирак чуяка окна-влак. Кӱвар
оҥажым вик рокыш оптен, коҥганат ыле. Пеш сай, шокшо. Икманаш, шоҥго салтак
землянкым ыштен, тошто герман сар годым ужын коштын улмаш.
— Чу-я, а Элнетышкыже кузе логалын? Вет Шале гыч улам манынат ыле. Але...
але
вара кугу сар деч шылын?
— Шылашыже, чынак... Только сар деч огыл. Шоҥгыс, сарышкыже налын огытыл.
Такше
тунам витле ийым веле вончен улмаш. Война пеш талын каен шогымо годым Йогор
кочаем лучко ияш ӱдыржӧ, мыйын аваем лийшашлык дене, коктын тулыкеш кодыт —
кувандайже колен колта. Илыш тугакшат неле, а тыгай ойго. Ну... ӱдырамаш
деч посна
пӧръеҥ кушко пурен кая?
Колхозышто ик кормыж шурно пырче уке, а пашашке кечын поктат. Шкаланже
наряд почеш наряд, ӱдыржымат наряд дене чодыра руаш шупшкедаш тӱҥалыт.
Наряд деч шылат —
трудармийыш кучен колтат.
Кочай шонен муэш: колаш. Ну, лӱмжылан. Вес семын колхоз деч утлен от керт.
Ӱдыржӧ дене чыла шотыштат кутырен келшат. Теле пычкемыш кастене коктын ял
воктенсе ерыш каят, кугу вакым кӱнчат. Вӱд ваке тӱреш кугызан тошто
мыжержым, шӱкшӧ
малакайжым пыштен кодат да шкешт мӧҥгеш пӧртылыт. Тудо йӱдымак Йогор коча
корныш
лектеш, ӱдыржылан тыге ойлен кода: "Мотри, ӱдырем, нимо-нигӧ деч ит лӱд.
Кеч-куштат тале лий. Тыйым тетла наряд пашаш огыт колто, а колхоз пашашкыже
кажне
кечын кошт. Еҥ ӱдырамаш кузе, тыят тугак. Идым гыч кылта шийме деч кодшо
арважым
ават семынак удыркален кондо, ик ушкал ден шорыкнажым сайынак ончаш тӧчӧ.
Мотри,
ит ойгыро, ит коляне. Мый мӱндырк ом кай, Элнет чодыраш гына. Тушто
сплавной
кантор уло, кадр пашаш логалам. Ит коляне, окса лиеш — киндат лиеш. Ынде
вашке
ит вучо, ик тылзе эртымек иже толам. Киндым кондем. Йӱдым толын пурем,
малымвер
тура окна гыч пералтем. Ит лӱд. Кастене йолташ ӱдырет кидпаша ышташ толеш
гынат,
йӱдлан малаш ит кодо, а пӧръеҥ икшыве-влакшым поктенак лук. Шкендым тыге
пеҥгыдын кучет гын, тыйым утларак йӧраташ тӱҥалыт".
Авам ойла ыле: мый, манеш, касалынак капкам, омсам тӱкылкален пурем,
нигӧмат ом
пурто. Шкеже кидпашам кучен шинчам. Йолташ ӱдырем толеш гын, окнам пералта.

Ӱдыр-каче-влакше, яра пӧртым ужын, шинчаш толмо верым пеш ыштынешт улмаш,
но
авам иктымат ок пурто, шавыктылеш веле. Вара ялыште ойлаш тӱҥалыныт: "Ой-
ой, Йогор Майрат могай шыде кушкеш, тӱл-дӱл веле".
— Колымо шотыштыжо пеш оҥайыс, ялыштыже вара кузе тидым вашлийыныт?
— Комедий... Эрденак, манеш, бригадир окнам кыра: "Эй, Йогор! Таче олыкыш
шудылан каеда. Вашкерак имнетым кычке, кок корнын кондаш кӱлеш". Авамже
тидым вученак шоген да содор уремыш куржын лектын.
— Мом куржталат? Ачатше?
— Ачам эр йӱдымак ер вес вел чодырашке кайыш. Кукшо пулыкым ончалам,
нымыштым
кондем, мане. Вашке толын ок шу, имньым кычкаш мылам шӱдыш.
— "Вашке толын ок шу". Господин лектын. Тьфу! Имне кычкышашым ок пале мо? —

лӱшка, манеш, бригадирет.
— Имньыжым мый кычкем вет...
— Тый... Тылат колхозышто вес паша уке мо? Идымыш кает!
— Васлий чузай, нымыштыжат кӱлеш да... Йыдална пытен.
— Йӧра, кычке тачеш, уке гын. Эрла идымыш кает!
Вот ончо ынде, Анатолий Иванович, изи тӧрат кузе кугун кара. Авам ойла ыле:
война годым чот ындырышт, кочкаш укеже ок сите, тыгай "парнян-влакше" эше
ӱмбалнет
кечат. Война почеш вара аваят тышке толын, Элнетыш. Колхоз пеш ынеж колто
улмаш,
но авырен кертын огытыл, авамже тунам ийготыш шудымо улмаш.
— А кочатше содык кузе?
— Ну, ӱдырет кастене паша гыч толеш — ачаже, палена, уке. Пошкудышко
куржталаш
тӱҥалеш. Тыге, тыге, ачам эрденак каен — алят уке. Мом ынде ышташ? Акмук,
тыштуш. Пошкудо-влак икте, весе уремыш лектыт. Кутырен келшат: эр марте
вучен ончаш. Эрдене икмыняр шоҥго, пычалым сакен, чодырам шераш каят. Майра
ӱдыржӧ идымыште пашам ыштышыжла эре ер вес вел чодырашкыла онча. Касвелеш
шоҥго-влакет Йогор кугызан шӱкшӧ мыжерже ден упшыжым нумал толыт. Упшыжым
чылан палат, мыжержымат. "Йогор ойгыжым чытен кертын огыл. Ватыже колымек,
чот йӧсланыш-ла. Олюкшак,
ватыжак, наҥгае-ен", — манын, кутыркаленыт ӱдырамаш-влак. Майра ӱдыржӧ
шӱргыжым
ончылсакышыж дене петыра да мӱгырен мӧҥгыжӧ куржеш. Артист. Вот тыгай
спектакль.
— Шале кундем деч Элнетше торак огылыс, вашке чыла пале лийын дыр?
— Уке, ял калык кочамын илымыж нерген пален огыл. Да вет шыгыр жап, весе
нерген
шонаш гала? Монденыт. Война пытымешкак кочам ялыште вуйжым ончыктен огыл.
— А шкеже кузе? Кушто илен, мом ыштен?
— Кужер деч тора огыл, Элнет серыштак, чодыра починка лийын. Красныгорко
маналтын. Ондак тушто сплавной кантор улмаш. Вот саде канторышто кочамын
ожнысо салтак йолташыже, Кушна марий, пашам ыштен. Тошто герман сарыште
пырля орланеныт.
Саде йолташыже деке толын пурен кочамет. Тудын гоч кадр пашашке шогалын.
Элнет
эҥер мучко серлам эрыктеныт, чодырам руэныт, сплавлан ямдылалтыныт.
А иленже кочам Ӱлыл Красныгорко манмаште, эшеат иктаж ныл-вич меҥге
ӱлнырак,
маска вынем гай пич чодыраште. Ожно, Элнет дене шолым волтен илыме годым,
эҥер
мучко тыгай починка шуко лийын. Тушто бурлаклан, чодыра руышылан илаш барак-
влакым чоҥеныт. Барак воктен кочам семын ялла гыч толшыжо шкаланышт илаш
пӧрт оралтым шынденыт. Пакчашт лийын, вольыкым ашненыт. Удан огыл иленыт,
витне, ялысе
колхозник дене от таҥастаре. Вет нунылан картычке дене киндым монь эре
пуэденыт,
эше вольыкышт лийын. Тыште шудылык вер мучкешак уло. Кормам муаш лиеш гын,
молан
вольыкым ашнаш огыл?
Тыгерак вот кочамат шоҥгылык велеш нунын радамыш ушнен. Первый гутлаште
чӱчкыдын
ӱдыржӧ деке коштын. Кастене лектын каем да эрдене Красныгоркыш мӧҥгӧ толын
пурем
ыле, манын. Ӱдыржылан кинде-шинчалым, колым, шовыным монь наҥгаен, шканже
шӧрторыкым конден.
А кеҥежым эҥер серлаште шудым ямдыленыт. Ӱдыржат кум-ныл кечылан толын
полышкален. Вара шыжым, вичкыж лум ӱмбач, Нужа-Иксаште илыше чӱчӱна,
ковамын шольыжо,
авамлан Шальышке шудым шупшыктен пуэн. Шке ямдылымыжым намия пуйто,
тулыклан
полшаш кӱлеш вет. Голь на выдумки зол, манеш руш калык. Тыге мемнан-влакат
илен
лектыныт.
Тыге кутыркален толын, ик оралте ончылан шогальыч.
— А тиде теве ынде мыйын суртем. Тудым авам дене коктын мыйын кугурак
лиймекем
чоҥен-поген улына. Ну, авамже нерген мый тылат вес гана иктаж-кузе
каласкалем.
Кызыт тудо вес вере ила. Да йӧра тидын нерген. Мемнам ынде пеш вучат докан.
Айда
пурена.

9

Кудывечыш пурен шогалмекше, Анатолий йыр ончал колтыш. Пайбаковын сурт
оралтыже
ялысын деч изиш ойыртемалтеш. Яллаште пасу ӱмбач шийше мардеж лумым ынже
шӱш манын, оралтыштым йырвечынак петыраш, леведаш тыршат. А тыште, чодыра
ӱшыкыштӧ,
тыгай лӱдыкшыжӧ уке дыр, сандене Максим Петровичын пӧртшӧ, вӱтаже, сарайже
да
мончаже посна-посна шинченыт, нунын коклаште штакетник чашма веле. Но
кудывече
йоҥгата. Пурлаште монча, шеҥгелне вӱта, сарай, шолаште пӧрт, пулдыр. Пӧртшӧ

пристроян, чапле. Пӧртӧнчыл ваштареш пулдыржат изи огыл, чылт ялысе гаяк.
Пайбаковмыт пайрем ӱстелым ончыл кугу пӧлемыш погеныт. Анатолиймытын
пурымышт
годым шеҥгел пӧлемыште икмыняр уна шинча ыле. Озавате Лидия Васильевна ден
Алима
ӱстел йыр тошкыштыныт, иктым-весым кучылтын шындылыныт, акаж ден шӱжарже
гаяк
койыныт. Коктынат Анатолиймыт вашеш шеҥгел пӧлемыш лектыч.
— Ну вот, лачак толын шуда, тендамак веле вучышна. Анатолий Иванович,
кудашса.
Максим, полшо, — манын, Лидия Васильевна порын вашлие.
Алимаже кыдеж омса янакеш эҥертен шогале, кидшым оҥышкыжо ваш пыштен,
комдыкрак
лие, ик йолжым луштен, изиш торалтыш. Ну вет ӱдырамаш кумыл! Чылажат шинча
ончылно, мие да кучо, ӧндал... Анатолий тидым ик ончалтыш денак ужо,
ваштарешыже
ласкан шыргыжалде ыш турко, Алимажат тугаяк шере ончалтышым пӧлеклыш.
— Палыме лийза, родем-влак, тиде мыйын олмеш пашаш пурышо рвезе, Элнет вес
вел
Мӱшылӱмбал марий — Маршуков Анатолий Иванович, — Максим Петрович Анатолийым
самырык марий ден ватыж ончык намийыш. — Тиде кугу чӱчӱэмын изирак эргыж
ден шешкыже, иктыже тысе лесничийын полышкалышыже, весыже — шке марийжын.
Шем ӧрышан ош-ӧрза марий кынел шогале, шыргыжалын кидшым шуялтыш:
— Байдуков Миша.
— Анатолий.
— А мыйже Машук улам, — шем-чевер вате, йолжым лыдырт ыштен воштылалын,
кидшым
пуыш.
— Мыйымат Толий маныт.
— А тидыже Лидия Васильевнамын лишыл йолташыже, туныктышо Варвара
Изосимовна, —
паластара умбакыже Максим Петрович.
Ала-можо дене дыр сымыстарыше чуриян (тидым Анатолий трукышто умылен ыш
шукто)
самырык ӱдырамаш ышат тарване, пушкыдо диван эҥертыш гыч тупшым ыш кораҥде,

мӱндырчын кидшым шуялтыш:
— Варуш, — мане, саҥга йымачше чоян ончале.
— Чылалан поро кас лийже, — мане Анатолий.
— Кевытче пошкудем дене палдарыме ок кӱл дыр? — ӧрмалгыш Максим Петрович.
— Огеш кӱл, ме палыме улына, — Анатолий Алима дек мийыш, кидым пуыш. — Поро
кас,
Алима.
— Поро! Порак лийже, Анатолий Иванович, — ты ганалан Алима ыш шыргыжал,
рвезе
еҥым тура, эплын ончале.
— Ой, родем-шамы-ыч! Айста ынде ӱстелтӧрыш шинчына. Изи-кугу чесна дене,
пороласка кумылнам ончыктен, шошо чевер пайремнам вашлийына, — муралтен
колтымо гай
шуйдарыш Лидия Васильевна, иктым-весым ӱстелтӧрыш шындыш. — Анатолий
Иванович
мемнан коклаште у еҥ, але аптырана ала-мо, сандене тудым иканаште кок
ӱдырамаш
кидыш пуэм. Алима, тый ик вечынже шич, Варушыжо — вес вечын. Иктыже ик
йокмам
кучыктыза, весыже — весым. Мотри, качым йокрокеш ида кодо. Пӧрыжем-шешкымже
шке
палат, кузе шонат, туге шинчыт огыла. А ме кугызам дене тендан вашеш
лийына. Ну,
Максим Петрович, тыйын кузе?
— Мыйын чыла ямде, чаркам кучаш гына кодын.
Лидия Васильевна чаркам нале, унаже-влакым ончале.
— Пагалымем-шамыч, айста лышткеак подыл колтена. Мыйынат кумылем толын, чон
ласка денак пайремлымем шуэш. Кучыза-ян чаркадам. Пайремна пиалан лийже!
— Пайрем дене! Чыла сай лийже, — манын, чыланат чаркам нӧлтальыч.
Машук улам манше чевер чуриян самырык вате кочо арака почеш шере пурам веле
подыльо, пурледашат ыш тӱҥал, пелештал колтыш:
— Ай, еҥгайжат, Лидия Васильевнажат! Тыйжын кумылетшак поро, ойленжат пеш
моштет. Санденат ала-мо эре тендан деке толмем шуэш. Пайремлан ӱжат да
моткоч йывыртем, кажне гана куанен толам. Тау тылат, Лидия Васильевна, эре
тыгаяк шокшо
кумылан лий, еҥым пагален иле.
— Мый, ош ӱдыр, ни поро, ни шокшо огыл, а чоя улам. Пайремым тӱҥал пуашыже
шкеат
куанем, а умбакыже вет тендан денак шуена. Мокмыржым вара теве Варушем дене

шӧрена, кажне гана Алима пошкудем деке миен эҥертена. Тыге огыл мо, кугыза?
—
шке марийжым ончен, шинчаж дене воштылеш Лидия Васильевна.
— Тыге, тыге. Чояланжат чоя улат, йылметшат вӱд ӱмбач куржеш. А мокмыр
годым,
чынак, кӱсеныштет кум ырат ок код гын, куш пураш? Алима шӱжарымат
йыгыжтарен пытаренам, Варушымат...
— Ай, мокмырым ида ойло.
— Пайрем тӱҥалтыште кӧ тудым шона?
— Осалым кӧ ӱстелтӧрыш ӱжеш?
Тыге пелешткален, уна-влак вуй нӧлталде кочкыт, ончыланышт шындылме
йӧрварым
авызлат.
— Мыланна шефыш пуымо унада мокмырын токмыр улмыжым чот пала, витне, тыгай
кугу
капше дене тыгай изи чаркамат ыш сеҥе, пеле подыл шындыш. Мый ӱдырамаш вуем
дене
чыла йӱын колтышымат, тудын ончылно намыс лие, чот вожыльым, — Варвара
Изосимовна, чоян ончалын, Анатолийым пӱшкыльӧ.
— Чынак, чынак, Анатолий Иванович... Мыят пеш ужам да... Аракажым шунашат
ӧрам
веле, — азапланен пелештыш Лидия Васильевна.
— Ида тургыжлане, Лидия Васильевна. Мый поктен шуам, — лыпландарен мане
Анатолий.
— Туге огыл, Анатолий Иванович. Тӱшкаште пырля лийман. Подыл колто тидыжым,
—
тура мане суртоза.
— Пеш чыным ойлет, Максим Петрович. Тӱшкаште шкет ош коракла койман огыл.
Но вот
пашаже кушто, мый вет але йӧршынат шукерте огыл салтак улам ыле, тыгай
илышлан
тунем шуын омыл. А тушто, мыйын служитлыме касвел Белоруссийыште, вес койыш-
шоктыш. Поляк-влак гын аракам рушташ огыт йӱ, кумылым нӧлталаш веле подыл-
подыл
шинчат. Мемнан руш калык аракам шуко йӱын кертмыж дене моктана, а поляк
мемнам
ончен воштылеш, ораде руш, манеш.
— А чын огыл мо? Пеш чын, руш дене пырля межат, марийже-можо, до пундаша
йӱаш
тунем пытенна. До пундаша толашенак, теве ынде илышыштат эн пундашке волен
каена, — лачымын кутыралтен колтыш Пайбаковын родыжо Байдуков Миша.
— Те мылам ида ӧпкелалт, пайремдам нимыняр ынем локтыл. Лиеш гын, мылам
лучо
йошкар аракам темыза. Куатлыжым, чынак, ом сеҥе, тунемын омыл. Нелеш ида
нал,
пожалыстыр.
— Конешне, конешне! Мом тушто нелеш налаш да монь, — куанен келшыш Максим
Петрович.
— Молодец, йыгыт! — Алима качымарийым вачыж гыч перен-совалтен колтыш. — Ме
тый
денет йошкаргыжым, тамлыжым гына подылына.
— Мыят тый денет келшем, Анатолий: аракам кумыл нӧлташ гына йӱаш кӱлеш.
Рушташ
тӧчыман огыл, — мане Байдуков Миша. — Айста меат тугак ыштена: изин-изин
подылына, мурым муралтена монь.
— Ну, мемнан Мишалан кочкаш ит пукшо — муро лийже. Но муро марте але тора.
Мыйын
гын ик чарка дене ик пун пырчемат ыш тарване, — мане Пайбаков.
— Тугеже айста эше подыл колтена. Кӧлан мо келша, шке темалтыза, ошым ма
йошкаргым — ида аптыране, — ойым ыштыш Лидия Васильевна.
Подыльыч, пурледаш шыпланышт, вара шем ӧрышан ош-ӧрза марий Байдуков Миша
воктен
шинчыше пелашыжым ӧндале, "Айда, Машук, йӧратыме мурынам тӱҥал" мане. Шем-
чевер
вате марийже пелен пызныш, лыжга йӱкшӧ дене шыман муралтыш:
Элнет эҥерын ший гай вӱдшӧ
Лыкын-лукын йогалеш.
Элнет марийын кече-йӱдшӧ
Изин-кугун эрталеш.
Ӱдырамашыже пелен пӧръеҥжат ушныш да кок йӱк ала-кузе пеш келшышын
йоҥгалте,
пушкыдо йӱкпунем семын кумылым ласкан тарватыш.
Элнет эҥерын ший гай вӱдшым
Кажне кечын шарналам.
Элекэҥерын ик моторжым
Монден ом керт нигунам.
Самырык марий ден ватыже эше ик савыртышым муралтышт, тидын почеш Максим
Петрович ден пелашыжат ушнышт. Анатолий чонжо дене ырыш. Чынжымак, тыге
лыжган да тунамак йоҥгатан шергылтарыме чапле муро шӱмыш логалеш, кумылым
тарвата, шке марий
семнан куатле вийже калыкна нерген порын шоналташ амалым ышта. Анатолий
Маршуков
ынде ятыр ий тыге муралтен шинчымым ужын-колын огыл ыле да кызыт шуленак
кайыш.
Арака чаркам кумыкташ пырня нӧлтымӧ гай огыл, маныт. Уке, витне, тыштат шке
нелытше уло. Теве ончал колтыза-я ӱстелтӧрысӧ-влакым — кузе шокшештын
чеверген
шинчыныт.
Лидия Васильевна ден Максим Петрович унаштым эксыде шунат, иктыже чес
йӧрваржым
пурлыктынеже, весыжын кидше гыч кленча шӱй ок ойырло, темкала, ваш
пералтыкта,
шкежат почеш ок код.
Шем ӧрышан ош-ӧрза марий Машук пелашыж дене модын йывыртенак йӱкланат, ваш
йӧратен ончалыт, воштылалын колтат. Туныктышо шкет ӱдырамаш Варвара
Изосимовнан
шӱргывылышыжат чымалт чеверген, туп-вачыжат, ӱлыл могыржат ырен шарлыме гай
коеш. Тудын нӧлталтше кумылжо воктенсе таза качымарий велыш койын
лупшалтеш, ик
семын, вес семын йылмыжат рудалтеш, шке шижмыже пошкудыж декат кусна, но
качын
шӱм-чонышкыжо Алиман эрде шокшыжо шаҥгысек вита, эрыкым ок пу, ала-кушко
вес вере, вольнашке ок колто.
Пала озавате вес сомылымат. Кынел шогале да "Э-эх, ындыже омак чыте!"
манылден
колтыш. Йырт-йорт тошкалын, радиолышто ик паҥгам темдале, тунамак ямдылен
пыштыме пластинке чужлен пӧрдаш тӱҥале, суасла куштымо семым лукто. Алима
Анатолий
воктеч вурт веле койо, пӧрт покшек шогалын тавалтен колтыш. Вачӱмбакше
пыштыме
шовычшым, кок лукшо гыч кучен, пырт нӧлтале, пӧрт йыр ийын куштен кайыш.
Там-там-тамана,
Тама-ана, тамчетам.
Ась ышлярган, куп юкларган,
Тамле ашарган яратам, —
манын, кок корнылажымат кок гана гыч муралтен колтыш.
Анатолий тиде такмак гыч пелыжым гына умылыш, шагал пашам ышташ, шуко
малаш,
тамлын кочкаш йӧратем манмыжым. Алима эше ала-мо нерген муралтыш да пеленже
кушташ лекше Лидия Васильевна вашеш лоҥаш тӱҥале, тавалтен-тавалтен пӧрт
йыр савырныш.
Анатолийлан тидыже чот оҥайын чучо: марий ден суас пошкудо-влак теве тыге
ваш
келшен илат улмаш, пашам веле огыл, пайремымат пырля ыштат, муратат,
куштатат,
кок йылме денат ик семын кутырен кертыт. Тидыже пешакат сайыс, манын
шоналтыш
семынже.
Пайрем умбакыже гӱжлалте. Ала-мо гутлаште Алима Анатолийлан шолып шижтарыш:
"Теве чечас Байдуков Миша шкеж дек ӱжаш тӱҥалеш. Мый тушко ом кае... Капкам
ом
тӱкылӧ..."
Чынак, ик радамын кочкын-йӱын, мурен-куштен эртарыштат, угыч ӱстел йыр
шинчыч,
подылальыч, кутыралтен колтышт. Вара Машук кынел шогале.
— Айста ынде мемнан деке каен колтена. Корнышто ласка юж дене шӱлалтена,
каналтена, а вара угыч ылыжына.
— Ай, ош ӱдыр, чевер шӱдыржат! Айда таче нигуш огына тарване. Йӱашат уло,
кочкашат уло — мо эше ок сите? — чарышын койо Лидия Васильевна.
— Э-э, туге огыл! Йӱаш-кочкашлан мо? Руш манмыла, разнообразийлан. Кумылна
шужо,
шерна темже! — тарванен манылдыш Миша Байдуковшат.
— Верне! Урем мучко коштын савырнаш огыл гын, мемнан марий еҥын чонжо ок
кане.
Айста тарванена, — кожганыш Максим Петровичат.
Кожганышт молыштат, озаватылан, кинде-шинчаллан тауштен, икте-весыштым
вӱчкалтышт. Уремыште, капка ончык лекмеке, Анатолий Байдуковмытым
когыньыштымат кидышт
гыч кучыш.
— Миша, Машук? Таче ме пеш сайын палыме лийна, ончыкшымат икте-весынам
огына
мондо. Мылам ида ӧпкелалт, пожалысты, тендан деке таче миен ом керт. Мыйым
мӧҥгыштем авам-ачам вучат, тургыжланат. Кызыт шкенан ялышке куржам.
— Содыки кайынетак мо? — Максим Петрович лишеме.
— Каяш кӱлеш, Петрович, ида вурсо. Лидия Васильевна, чылалан пеш кугу тау.
Кызыт
мый ынде тендан деч ойырлем.
— Шкаланет тау, мемнам пагален толметлан. Ато изиш вучалтем ыле, йӱдымжӧ
кушко?
— Нимат огыл. Эше пачерышкем пурем монь. Чыланат чеверын кодса, — Анатолий,
вуйым кумык чыкен, урем шола велыш ошкыльо. Савырнен ончале — Алима тӱшка
дене пырля кая. "Ужатен колта", — шоналтыш да ала-кӧн палисад пече воктен
йымен шогале.
Иктаж лу минут чоло эртыш докан, мо-гынат вучышо еҥлан жап шуко лиймыла
чучо.
Алима койылалтыш. Тудо пеш писын мӧҥгыжӧ пӧртыл толеш. Корным пӱчкын,
ваштарешыже Анатолий лекте. Алима каче оҥыш шуҥгалтмыла пызныш, шӱлышым
нале, вара, кидшым кучен, почешыже шупшыльо. Нуно Пайбаковмыт деч ӱлыл
велсе лапка тошто капкашке пурышт. Анатолий семынже палемдыш: пурымо
изигапка пеш пушкыдын, нимогай
йыгалтме йӱк деч посна почылтын чӱчылтӧ, тӱкылалте.
Кудывече икмарда, йыр оралтан. Пайбаковмыт семынак шолаште пӧрт, пулдыр,
пурлаште — изи пӧрт, шеҥгелныже монча. Капка вашеш кудывече туп мучкешак
оҥа пырдыж,
тудын кӧргыштыжӧ вольыклан вӱта-влак докан.
Алима качыжым изи пӧртыш пуртыш. Тулым чӱктыш, омсам руалыктыш. Анатолий
вик кудывече вел окнам ончале. Алима умылыш, витне, шыргыжале.
— Суас кува кугу пӧртыштӧ мала, ит лӱд, окна гыч ик пырче волгыдат ок лек.
Ну...
кудаш, верлане, — Алима Анатолийын шляпажым, плащьыжым омсадӱр ишкыш сакыш.
—
Пинчакетымат кудаш, галстукетымат рудо... Мый чечас, — манят, пурла пырдыж
воктен шогышо лопка кугу койко вуй велне пӧрт тореш шупшмо пӱрдыш шеҥгек
пурен кайыш. Шукат ыш шого, ош пеледышан пушкыдо шем халатым чиен лекте.
— Тол ӱстелтӧрыш, — кудывече вел окна воктенсе изирак ӱстел деке ӱжӱ да
аҥысыр
кужу шкаф-буфет гыч иктым-весым луктедаш тӱҥале. — Мыят изирак чесым
ямдыленам,
шич.
— Мылам? — ӧрмалгымыла койо Анатолий.
— Тылат, тылат. Весе дек ит ушкале, пӧржымарием уке... Чонем шижын, таче
тый садак мыйын унам лият, шоненам. Ужым вет, кевытыштак шижым... Ынде кум
кече шинчаштем эре тый улат.
Ӱстембалне таляка талингаште коптитлыме сокта, тугаяк шӧртньӧ тӱсан коя кол

пӱчкыш-влак, шуледен пыштыме уржа кинде да кагаз кампетке ора. Тетла нимо
уке.
"Огешат кӱл, лач веле. Чынак, пала улмаш тиде суас вате, чылажымат шот дене
ышта", — шоналтыш Анатолий.
Алима йошкар-кӱреналге тӱсан аракам лукто.
— Мо тиде? — йодо уна.
— Ликер. Айда нимом огына ойло, тугакат раш вет. Вик йӱын колтена.
Чаркаштым кучышт, ваш ончальыч, ваш пералтышт. Анатолий чӱчалтыш коддымеш
йӱӧ,
Алимажат тугак. Уна еҥ соктажымат, колжымат ик пӱчкыш гыч кочко, Алимаже
почепоче пушкыдо кампеткым гына пурледыш.
— Эше темем мо? — шокшын шӱлалтыш Алима.
— Ок кӱл. Сита...
Анатолий ӱдырамаш кидым кучыш. Коктынат кынел шогальыч. Алима, кидшым
мучыштарен, пырт шеҥгек чакныш. Халатшым кудашын, йол йымакше волтен
колтыш. Оҥ петыртышыжат мучышталт возо. Анатолий тӱҥгылген онча. "Пала,
чынжымак, пала тиде вате, мом ончыкташ кӱлеш", — вуйвичкыжыште вӱргорно
чымалтын пералтмым шиже. Алима
чылт йомак книгаште сӱретлыме вӱдӱдырын гай йытыра чара могыржо дене
ончылныжо
шога, шинчаже йӱла, чымалтше кӱкшӧ оҥжо оварен шарлыме гай коеш. Иктутыш
чара
эрдыжым шеҥгек-ончык тарватыл шогылталят, шкеак рвезе ончык тольо, тувыр
полдышыжым мучыштарыле. Вара кенета чӱч шинче, пӧръеҥ йолаш ӱштым торыш,
брюкыжым
ӱлык шупшыльо. Тунам иже Анатолийым ала-могай кӧргӧ кепшылже колтыш,
вӱдӱдыр капым кучен, оҥышкыжо нӧлтале.
— Чу, чу... Койко леведышым налам, тулым йӧртем, — пыкше пелештыш Алима.

10

Чор-р шоктышо будильник йӱкеш Анатолий помыжалте. Тунамак пеленже пызныше
ӱдырамаш могыр тарваналтыш. Умылыш, кушто улмыжым шарналтыш. Савырнен,
пушкыдо, чоклака, шокшо капым чот ӧндале.
— Лач кок шагат эр. Ит вурсо, теммеш малашна ок лий, — пычкемыште ныжыл
ӱдырамаш
йӱк шоктыш.
— Пеш сай! Омем пӱчкын кудалтыме гай пытыш, — манят, Анатолий ӱдырамаш
могырым,
шыматалын, оҥжо деке темдале.
Йымалныже Алима лоҥеш веле. Тудо шкеак, пӧръеҥжым вӱчкен, ниялткален, кушеч
шуын, тушеч шупшалын, эркын, шыман пурын. Вара шӱйжӧ гыч чот ӧндалын
лишемдышат,
пылышышкыже шып пелештыш:
— Нойышыч вет... Ане мый ынде... — пӧръеҥ кап деч ойырлыде, вийынак тудым
пӱтырале, ӱмбалныже лие, шке могыржым луген-лупшалтарен, койын-койынак
кӱшкӧ нӧлталалте да покшеланже шинче, но шукылан огыл, ноиклалын, пӧръеҥ
оҥыш возо, шулен
кайыш.
Анатолий але тыгайжымак ужын-пален огыл ыле. Кожге шӱлен, сурлен каныше
капым
ниялткедыл, ласкаҥашыже жапым пуыш, но шукак туркен ыш керт, пеҥгыдыракын
ӧндалын, тудым угыч ылыжтыш да шыман савырал пыштыш. Икмыняр жап гыч Алима
эшеат
ырыш, могыржо чымалт-лушкен модаш тӱҥале. Ынде тудо вуйжымат тып кучен ок
сеҥе,
кок век эркын лупшен, эҥыралтен-йыҥысалта, оҥжат кӱзен-вола, ӱлыл могыржат
пӱгыла нӧлталт кадыргылеш. Вара коктынат икте-весыштым чот ӧндалын йымен
возыч. Койын лушкат, шӧрлат. Йӧратыме тулышт эркын йӱкша.
Тарванен кынелмекышт, Алима моло весым огыл, лач ик халатшымак веле содор
чийыш,
пӧръеҥжылан пычкемыште вургемжым кычалаш полшыш, вара тулым чӱктыш.
— Волгыдышто ынде вожылам веле, — манын, Алима тупынь савырныш, шӱргыжым
туржын
нале.
— Молан вожылатше? — йодо Анатолий.
— Марием дене мый иканат тынарыш шуын омыл, тыге толашымеш таратен огыл.
Кызытшат ушем дене умылем — тыгежак ок йӧрӧ, а шкемым кучен ом керт. Чумыр
чонем шулыш. Тау тылат, Толя, мый угыч шочшо гай лийым.
Анатолий Алима дек лишеме, вачӱмбакше кышкалалтше шем ӱпшым ниялтыш, лӧзаҥ
оваргалше мотор тӱрвыжым эркын, шыман шупшале, вара оҥжым оҥ пелен ишен чот
ӧндале,
тупшым ниялтыш. Пырт торлалтын, шинчашкыже тура ончале.
— Ит вожыл, нимо деч, нигӧ деч ит лӱд. Тый эн чапле ӱдырамаш улат.
Тыгай мутым колын, Алиман шинчаже волгалт кайыш, шкежат ылыжын чулымеште.
— Тол, кидетым, шӱргетым шӱялте, — омсадӱр лукыш ӧндалын шупшыльо.
Коктын йыгыре шогалын мушкылтыч. Вара ӱстелтӧрыш шинчыч.
— Сырамат, шере напиткемат уло. Мом подылат? — Алима кленча-влакым луктеден
шындыш.
— Напиткым лучо.
— Шкеак теме, — Алима, ликер атыжым почын, кок чаркаш темалтыш.
— Тидыже ок кӱл. Эрдене тыгайым кучымаш уке, — мане Анатолий.
— Кӱлеш... Таче лиеш. Тый Максим Петрович пошкудем гай пужлышо отыл, ик-кок
чарка деч вара ешараш кычал от кай.
— Туге гынат, йӱмем ок шу.
— А мыйын шуэш. Чот нойымашеш лач веле лиеш, вийым пурта, — шыргыжале
Алима, вожылалын чевергыш.
Шиждегеч кленчаш водно кодшо аракаштым ястарышт, ӱстембал талингаласе
йӧрварыштым кочкын пытарышт, соктажым Алима эше ешарен пӱчкедыш. Вара окна
петыртыш лукым пырт нӧлталын, кудывечыш ончале.
— Тӱнӧ але вудака пычкемыш. Ит вашке, шуат эше, — мане.
— Мариет кенета толын пура гын? — аптыраныш Анатолий.
— Толжо. Сӧснажлан киндым конден пуа да мӧҥгӧ кая.
— А-а... тый декетше ок пуро мо?
— Огеш. Мый ом пурто. Таче тудын кечыже огыл.
— Вот кузе? Оҥай...
— Марлан толынам гын, вес семын ок лий. Арнялан ик гана воктекем пыштем.
Тудланат кӱлешыс...
— Арняла-ан?
— Ик гана...
— Кай, лийшаш огыл. Ончо, Плима, вик ойло, ит вожыл... Ну, тылатшат вет
кӱлеш
огыл мо?
— Кӱлеш дыр такше... Тый гаетрак лиеш гын, шкежат ик йӱдымат посна ом мале
ыле.
— Н-да... Тыгеже вет пеш йокрок.
— Уке, мый шке семынем куанен илем. Мый чыла йӧратем: калыкым, илышым...
Алима шампанский атым лукто. Но Анатолий тидым ужын, кынел шогале.
— Уке, уке! Алима, ок кӱл! Да мылам каяшат жап. Еҥ шинча помыжалтме деч
ончыч.
— Йӧра тугеже, — Алима кече ваштареш кынел шогале. — Колышт, Толя, мом мый
тылат
ойлем... Палем: пӧръеҥ ӱдырамаш деч посна чытен ок керт. Иктаж луклаште
тӱрлӧ
лавыраным погкален коштмеш лучо мый декем тол. Келшем гын...
Анатолий адак толкыналтше шем ӱпым ниялтыш.
— Тыге ит ойло, "келшем гын" ит ман. Тый мылам эре вӱд ӱдыр улат, русалке.
Анатолий кенета сукен шинче, ӱдырамашын халатшым торалтен, чара эрдыжым
ӧндале,
вуйжым шокшо могырыш тушкалтыш. Алима тудын кӱреналге-шем ӱпшым туржеш,
шӱйжым
ниялткала, шке могыржо пелен темдалеш. Вара шӱйжӧ гыч кученак нӧлтале,
рвезын
вуйжым шке оҥышкыжо пыштыш.
— Шӱмем тый нальыч, ынде чонемат пуаш ямде улам. Тый дечет посна молан тудо

кӱлеш, мыйын чонемже? Ӱдырым налмешкет, чонем тыйынак лийже, тумарте тудо
ила. А
вара Юмо пала огыла.
Тыгайым колын, Анатолий вийнен шогале.
— А-а, меже коктын иктаж-кушко шылын лектын каен огына керт мо? Пеленем
миет мо?
— Огым. Юмо тыге пӱрен огыл. Тыланет марий ӱдырымак налаш кӱлеш, мылам шке
суас
Аллахемлан кумалаш.
Анатолий ӱмбал вургемжым чийыш, шляпажым налын шогале.
— Кунам ынде ужына, вашлийына?
— Шочмын. Ик арням я кок арням коден, но шочын, рушарня монча деч вара. А
кевытыш пуро, кошт, ӧршаш уке. Ик-кок шомакым мӱндырчын пелештена, пуйто
коклаштына
нимат лийын огыл.
Алима пушкыдо тапочкым чара йолеш тушкалтыш, халат денак ужаташ лекте.
Кудывечыште, шомак пелештыде, капка тӱкӧ почмо рожым ончыктыш, вачыж гыч
шыман пералтен, изигапкашке шӱкале.
Анатолий капка меҥге пелен йолт шогале. Тышке-туш ончал колтыш — нигӧ ок
кой,
лач умбалнырак, урем вес вел прогал гыч тышкыла толшо ик еҥ ӱмылкам ужо.
Содор
гына верже гыч кораҥе, Максим Петровичмытын окна ончыл палисад пече велнат
лие.
Адак прогал могырыш ончале. Ала-могай нумалтыш дене пӧръеҥ толеш. "Тиде
Алиманак
марийже огыл дыр?"— манын, вик шоналтыш да пече воктелан йымыш.
Пӧръеҥ, чынак, урем гоч Алимамыт капка ваштареш вонча. Уржа мешакеш пеле
наре
ала-мом (конешне, кинде сукыр-влакым) оптен, пӱгырналын, содор ошкылеш,
тушкак,
пошкудо капкашкак, пурен кайыш. Тиде лопка шӱрган, икмарда лапка капан,
тӧпката
пӧръеҥ ыле. Тӱжвач ончымаште сымыстарыше ойыртемже ыш кой.
"Конешне, Алималык пӧръеҥ огыл, — шоналтыш мӧҥгӧ ошкылмо корыштыжо
Анатолий. —
Таҥастарен ончаш гын, Алима — кайык гай, лышташ лоҥгаште, кечыште илаш
йӧрата, а
марийже, очыни, нерге янлык койышанрак, тудлан рок пыжаш, пычкемыш
лишылрак".
Вара адак ик шонымаш кенета толын пурыш: "А вет ме чыланат вор улына. Асхат
теве
казна киндым шолыштеш, а мый — тудын ватыжым. Юмет, Пӱрышет!"
Анатолий пачерышкыже пурыде шочмо ялышкыже кайынеже ыле, но таче чийыме
вургемже
чодырасе лавыран корнылык огыл. Пу баракысе илемышкыже пешакат шып пурыш.
Пӧртӧнчыл омсам палыме рож гыч почо, пӧртыштат уто йӱкым ыш лук. Но Кузьма
кувам
ондален кертат, ужат? Малымверже гыч лекте.
— Мом шып кошташ тӧчет? Мыйым ынет помыжалте мо? Кай, тыгай кӱлеш-огылым ит
шоно. Кеч йӱдым, кеч эрдене толын пуро — рошткеак тошкал, шке пачерыштет
улат. Мый
вет ӱмырешем квартирантым ашнен илем. Ала-могай-шамычат леведыш йымачем
эртеныт.
Кузьма кува пӱкеныш лошт шинче, Анатолийын вургемым вашталтен чийымыжым
ончышончышат, вик тура йодо:
— Я лачшымак каласе, мый дечем ит аптыране, кушко коштыч? Кӧ дене вашлийыч?
— Пайбаковмыт дене уна лийым, Лидия Васильевнамыт дене.
— Еҥгаватым муыч?
— Муым, — воштылале Анатолий.
— Вот йӧра. Пайрем годым, йӱмӧ годым тыгайже эре лектеш. Шотанрак гын, еҥ
мыскылтыш огыл гын, суртышкемат конден кертат.
Анатолий озавате воктеч эртышыжла тудын какши вачыжым кучен, ӧндалме семын
ишалтыш, рӱзалтен колтыш.
— Ай, сай кувай улат тый, Ольга Петровна!
— Олюк кувай ман. Я ынде вара кушко каяш тарванышыч?
— Авам-ачам деке, мӧҥгышкем куржам.
— Тидыже йӧра-а... Вара ынде кочде-йӱде кайынет огыл дыр?
— Мый темынам, кувай.
— Темынат... Темынат гынже пеш йӧра да, незна-ай... манын, шке семынже
мугыманден кодо Кузьма кува, Анатолий писын лектын кайыш.
Элнет серыш толын шумыжлан сайынак волгалтын ыле. Кава кугу кучышына, чевер
кече, шкежат ынде мемнан кундемыш лектын шуктен докан да тудо альыже ок
кой, ала-кушто чодыра шеҥгелнак юватылеш. А тыште, Элнет ӱмбалне, тӱтыран
эр. Вӱдыжгӧ,
ночкынрак чучшо южышто тӱтыра манмынаже пешыжак ок кой, вишкыдырак, лач
кадыркудырын шуйналтше вӱд ӱмбалне гына канде солык гай лончо лыкын-лукын
лупшалалт
кечалтын.
Анатолий шӱштӧ куртко кӱсенже гыч тодыл поген пыштыме газетым лукто,
саргайыше
ӱмашсе шудан кӱкшӧ сереш шарен шинче, салтак кем таганжым ошман рокыш
тошкале,
пулвуйышко кынервуйжо дене эҥертен, кок кидысе лу парняжымат вуйвичкыж тура

ӱпышкыжӧ керале, ласка дене эрыкыште шоналтынеже ыле чылажымат, эртыше
йӱдым
вискален-терген лекнеже ыле, но шонымо ок шу, кодшо кӱчык жапыш ала-можо ок
пурто, шӱка. Тудлан кызыт ласка, могыржо сурлен кана, чонлан куштылго, а
молыжо ок
кӱл, весыже таче уто. Шонаш лиеш вес ганат, аклаш шкенжым, весыжым.
Анатолий комдык лие, кидше дене туп шеҥгел мландыш эҥертыш. Но каваште нимо
ок
кой, вӱд тӱсан вудака пелганде гына. Ынде Элнет вес вел серыш ончале,
тушкыжо
пеледше вӱдуа ото-влак радамынак шогат, яндар южышто гын нуно пешакат
сылнын
волгалтыт ыле, воштырлаже чевер-чевер кӱрен, пеледышыже ошо-ош мамык
лийман, но
ты сыным кызыт юж вӱдыжгак шойышта.
Анатолий шеҥгекше, Красногорко манме изи поселко велыш ончале — уке, тушеч
толшо
нигӧ ок кой. Кузе вара ынде эҥержым вончаш? Толшыжлан пуш дене
вончыштарылше
Сергей Кирилловичын окнажым пералтынеже ыле, ыш тошт: паярын огылыс,
Маршуков
кугызан эргыже. Сергей Кирилловичшат лӱмын вончыштараш тарлен шогалтыме
огыл,
шке пушыжо уло да, толшо-кайыше еҥ йодмылан веле кажне шошым вӱд шарлыме
годым
корныеҥлан полшаш лектеш.
Кызыт Элнет келгыт мӧҥгештын, серышкыже возын веле огыл, а ятырак пучен. Ты
корнымбал тураште кеҥежым пулвуй даҥыт веле кодеш, орван имне денат,
йолынат вик
келын вончат, а кызыт але содыки келгак. Вончашыже лийшаш гай коеш, пеш
шуко гын
оҥ дене тӧр шуэш дыр, но вӱдшӧ, мутат уке, чот йӱштӧ. Конешне, шотшо почеш
Сергей Кирилловичымак кычкыралаш кӱлеш ыле, тудо нигунам вуйым ок шупш,
малаш вочшат тарванен толын кертеш, но Анатолий аптыраныш, шке верч еҥым
азапландараш але
тунем шуын огыл.
Эше ик гана шеҥгекше ончале — уке, Сергей Кирилловичын сурт-печыштыжат йӱк-
йӱан
ок шокто. Калык эше мала, конешне. Анатолий кынел шогале, вургемжым кудашаш
пиже. Тувырешыже чыла иктыш кылдыш да, вӱдылкам ӧндалын, вӱд тӱрыш куржын
волыш.
— Что Вы делаете? Не лезьте в воду! — шоктыш шеҥгелныже чарга йӱк.
Ончале — чодыра могырым вӱд сер дене кӱшкыла кӱзышӧ пӧръеҥым ужо. Тудо кужу
вурдан кол удырымо атмам вачышкыже пыштен толеш. Анатолий палыш: пушын
озаже.
Мӧҥгеш сер кӱкшакашке куржын кӱзыш.
— Сергей Кириллович, те улыда улмашыс, а мый вӱдыш пурынем ыле.
— Мый улде, кӧ эше весе тыгай эр эрдене коштеш? Мый гаем пелеголышо шоҥго
да тый
гает ораде самырык. Вара ынде келын вончынет ыле мо?
— Кужер гыч каемат, окнадамат пералтынем ыле, аптыранышым.
— Вот чудак! Аптырана-а... Конешне, самырык еҥ келынат вончен кертеш, но
вет могыр луэтше ок мондо тидым, вес гана кунам-гынат ушештара... Йӧра, чий
вашке, мый
пушгольмым налын толам.
Сергей Кириллович атма шушкыжым кудалтыш, лапкарак лӧза могыржым кок век
пырт
лоҥалтен, шӱдӧ важык ӧрдыжтырак шогышо суртышкыжо вашкыде ошкыл колтыш.
"Пелеголышо кугыза" манмаштыже, Кирилыч кугыза, конешне, ӱмбакше утыжденат
пыштыш. Тудо
але пешакат тазан койшо илалше марий, сын-тӱсшат волгыдо чевер, ший пӱйжат
ончалтышыжым йытыраэмда, манмыла, самырык ватым марлан налынат илен кертеш.

Мӧҥгыштыжӧ шуко ыш шого, вашке кок пушгольмым пыштен тольо веле.
Эҥер вес вел серыште Анатолий пуш гыч тӧрштышат, кӱсенлажым пургед ончыш.
— Ший оксамже укеат улмаш. Сергей Кириллович, теҥгеашым налза, — кагаз
оксам шуялтыш Анатолий.
— Уке, шольо, мый кагаз оксам нигӧ деч нигунам налын омыл. Кӧн ыршийже
лийын
гын, налынам, уке гын, тугакат йӧра.
— Мый эрла кастене мӧҥгӧ толам, лӱмын кычкыралам, йӧра мо?
— Йӧра. Вот тунам изишыже пуэт огыла, содыки кинде сукырлык.
— Тау, Сергей Кириллович. Чеверын кодса.
— Сайын кай, корнет пиалан лийже.
"Теве тыгерак вашлийыт, чеверласат мемнан дене йӧршын икте-весым палыдыме-
влакат. Меже, конешне, шукын тудым палена, а тудлан палымыжат ок кӱл, оксат
уке
гын, ярак вончыктара, огешат ӧпкелалт. Чон тыгай, поро — порак", — тыге
шоналтен
ошкыльо Анатолий мӧҥгӧ вел корныштыжо, шкежат сай кумыл дене авалте.

11

Жап икшырымын йорта. Кечынак пашаш лектын коштшо еҥ тудым ок шиж. Поснак эр
гыч
кас марте вуйым нӧлталде тыршыше, ӧрдыжкӧ ончен шогаш ярсыдыме айдеме
пиалан,
тудлан сомыл тургым деч моло нерген ни шонаш, ни ойгыраш ушешыже ок воч.
Ончет —
кече-йӱдат эрта, арня кужытат шижде кӱчыкемеш, пашадар налме кечат толын
шуэш.
Тугеже эше ик тылзе шеҥгелан кодын, ӱмыр сукырет гыч ик изи шултыш пӱчкылт
возын.
Анатолий Маршуковат кечынак паша тургымышто. Вӱдшор пагытыште шонымышт
семынак
шке вийышт дене машина паркым олмыктышт, лийме семын, кертмышт семын
озанлыкыштым шотыш кондышт. Тиде пашам виктараш мастерской вуйлатыше
Пайбаков шке ӱмбакше
нале. Анатолий утларакше шапаш ужаш-влакым кычалын кудалыште. Морко
сельхозтехникыштат, Шолеҥерыштат, Йошкар-Ола базыштат лиеден, мо улыжым,
пуэныт гын, налын
кондеден.
Шофер ден тракторист-влак руль воктене огытылат, корнышко лекме огеш кӱлат,
шкеныштым утларак вольнан кученыт. Кажне кечын гаяк аракам подыледеныт.
Анатолий
ужын, шекланен: эрденыже нуно эше туркеныт, орвуянак пернылыныт, но
олмыктымо
пашаштат ала-кузе пешыжак воранен огыл, шуйкаленыт, шӱдырнылыныт. Но вот
кечывал
деч варалан ала-кушто дыр подылын шуктат, ырен чевергат да пашаланат
кожганен
пижыт. Ынде нуно чыланат рӱж тарванылыт, чулымын тыршат, веселан
кутыркалат, да
паша лектышыжат койынак чумырга.
Максим Петровичым машинавече калык пагален. Тудо шкежат ик-кок чаркам
шӱкалын
огыл, моло дене пырля иктаж лукышко пурен лектеден, но техникым сайын
палымыж
дене ойыртемалтынак. Ик веч да веч веч тудым кычкыралын полшаш ӱжыныт:
"Максимка!", "Петрович!", "Пайбаков!" — шоктен тутыш, да тудо кажнышт деке
шуын. Кушто
мо ок йӧрӧ, вик умылен моштен да экшыкым, тӧрсырым кораҥдылаш полшен. Тӱҥжӧ
—
Максим Петрович айда-лийже ыштылмым чытен кертын огыл, шыдешкенат кудалтен,
йогыланен, весылан эҥертылаш тӧчышӧ ӱмбаке кычкырал колташат тоштын, но
тидлан сырен огытыл, мастерской вуйлатышын чытамсыр койышан улмыжым
паленыт.
Аракам нуно моло вес семын огыл, а ик мут денак веле лӱмденыт: стимулятор.
Мом
ыштет вет, мемнан калыкшат тугай вольнаште илаш тӱҥалын гын, саде
стимулятор деч
посна кертынак огыл докан, кеч-могай сомылланат тудак кӱлын. Тидым участке
вуйлатыше Волгинат ужын-пален, сандене Анатолий гай йӱдымӧ еҥже вуйлатыме
пашаште
вашталташ лийдыме акан лийын.
А Маршуков шкаланже куаныш. Пайбаковлан полыш кидым шуялтымыж дене пеш чын
ыштен, Максим Петрович огыл гын, кызыт тудо кушко шкетын шуэш ыле? А
Пайбаковлан
ӱшанаш тӱрыс лиеш: подыледа гынат, шке пашажым сайын пала да радамын шукта,
технике келшышын олмыкталтеш.
Лач ик тылзе шуйныш тиде ачалкалыме сомыл. Южо шоферын але трактористын
машинаже
йӧршын ямде лийын гынат, озашт паша верыш толеденыт, йолташыштлан
полышкаленыт,
а паша уке гай чучын гын, кечывал марте мотайкалат да мӧҥган-мӧҥгышкышт
каеныт,
я поселкысо столовыйыш миен, сырам подыледыл тӱшкан шинченыт. Икманаш, тиде
тылзе жап каныш семынрак эртен: каненыт да ончыклык пашалан ямдылалтыныт.
Май тылзын кокымшо пелыштыже чодыра участке угыч ылыж кайыш. Чодыра руышо-
влакым
лӱмын ойырымо машина мӱндыр руэмлашке шупшыктен, лесовоз-влак рокмалтен
кудалыштыныт. Участке кӧргыштӧ пилораме, ширпотреб сатум лукшо цех-влак
пашаштым
тӱҥальыч. Чылажат шке корныж дене ончыч палыме семынак вийналте.
Ик кечын Анатолийым участке начальник Волгин шке пӧлемышкыже ӱжын пуртыш.
Ончыч
"Кузе илет? Пачерет мо чок? Тазалыкет, настроениет могайрак?" — манын,
иктым-весым йодыштшын койо, вара каласыш:
— Машина паркым ме йол ӱмбак шогалтышна, шонымына семынак пуйто лие. Но вот
иктым але йӧнештараш кӱлеш: шкенан кудалыштме газикна нимолан ок йӧрӧ. Шкат
палет,
шолдырген пытен, тӱжвал тӱсшат — лектын кошташ намыс. У машинам мыланна
тений
адак ышт пу, вес ийланат ӱшан уке, а илаш кӱлеш. Тый давай-ка шкендан
кундемыш
чымалт ончо, Ошнур ПМК-шке неретым тушкалте-я. Нуно кызыт поян илат,
мелиораций
ушемыш пурталтыныт, ынде шкеныштымат мелиоративный передвижной колонна
маныт.
Токан у легковойым пуэныт. Тоштыж дене мом ыштат, кушко чыкат? Шапаш
ужашыштат
шуко дыр. Каен ончо-я.
Можыч, кок-кум кече кучалтат, можыч, арня лият, но шкенан машинам шотыш
кондаш
кӱлеш. Олмешет Пайбаковым кодо, чылалан вуйын шогыжо. Пашаже теве кушто.
Ошнур
ПМК начальник мый декем йыҥгыртыш. Нунылан пиломатериал кӱлеш, чодырамат
изиш
йодыт, пеш вашке кӱлеш, манеш. А лесхоз гоч налаш, шкат шинчет, паша вашке
ок
ышталт, вес ийлан гына планыш пуртен кертыт. А раз тыге, нунылан чодыра
кӱлеш
гын, мыланна — весе. Сомыл кӱса-кӱса. Складыштышт мом ужат, мо мыланна
кӱлеш,
тудым йод. Ит аптыране. Манам вет, нуно поян улыт. Кызыт мелиораций ушем
пӱтынь
элыштыжат эн поян, нуным лӱдде-вожылде лӱшташ лиеш...
Тыге кутырен шинчыш участке начальник Волгин, икмарда капан, пушкыдо
могыран, но
пеҥгыде шӱм-чонан марий вуйлатыше. Теве ынде Анатолий Маршуков Ошнур МПМК-н
столовыйыштыжо шинча. Кечывал жап. Верысе пашаеҥ-влак: механизаторжо-можо,
мастерскойышто шогылтшо, канторышто шинчылтше-влак — тӱшкан-тӱшкан пуреден
лектын кайышт, ынде интеллигенций корным такырта — сельпо, школ,
больницыште ыштыше полко,
ӧрдыж ялла гыч толшо-влакат тышке ончалде огыт эрте.
Анатолий кок окна кокласе зал лукышко пурен шинчынат, мӱшкыржым тымырен
темен
гынат, лектын каяш ок вашке, кочкышым пуэдыше ош калпакан, ош халатан кок
ӱдырым
ончыштеш, кӱтенак кӱта. Нуным вет тудо икечак ужын ыле, салтак шинелян
улмыж годымак вашлийын, кутыраш, палыме лияш гына йӧн ыш лий. Кызыт ынде
теве нунымак
эскера, койын-койдымын пӱсӧ шинчаж дене лӱйылтеш.
А мемнан палыме ӱдырна-влак, ӧрдыж гыч шекланымым шижде, шке пашаштым
шуктеныт,
черетыште шоген лишемше-влаклан кочкыш кӱмыжлам пуэденыт. Тыгодым икте
денат,
весе денат иктаж-мом да пелештал колтеныт, вет нуно тыште ваш-ваш чыланат
палыме
лийыныт.
Анатолийлан кӱжгырак, тӧпкатарак могыранже утларак келшыш. Можо дене гын
ала?
Ала тыматлырак койышыжо? Ала пушкыдо йӱкан йылме ой-савыртышыже? А теве ала-
кӧм
туге ончал колтыш — шинчаже волгалтын ылыже, пуйто весын шӱмыш тулым чыкыш.

"Оҥай, оҥай тиде ӱдыр! Шӱм-чонышто пожарымат ылыжтен кертеш, витне", —
келанен
шоналтыш семынже.
А весыже путырак чулым, утларак куштылго ала-мо. Веселан коеш, куанен пашам
ышта, воштылал колта. "Тидыжат уда огыл, пешакат уда огыл", — аклен вискала
Анатолий. Но шинчам кораҥдыде ӱмбакышт ончен шинчаш оҥай огыл, ужын-шижын
кертыт.
Сандене тудо вуйжым кумык ыштышат, ужын шуктымыжо шумлык шонкалаш тӱҥале.
Уло тудын кызыт шӱм луштышыжо — Алима, тудын дек чон йӱленак, йӧратенак
коштеш.
Алималан чумыр вий-куатшым, кумыл шымалыкшым пуа, вашеш тыгаяк чон савышым
налеш. Ончет гын, айдемылан тетла нимо весе ок кӱл. Но уш-акыл пала,
ушештаренак
шога: тиде ӱмыраш огыл, кӱчык пагыташ гына йӧратен илыме савыртыш. Тудлан
ӱмырлан йӧрышӧ илыш йолташым муман, шӱмым вӱчкышӧ, ырыктен шогышо пелашым.
Сандене
теве икечак ужмо кок йолташ ӱдырым эскера. Ала нунын кокла гычак иктыже
тудлан
пӱрен? Вет сын-кунышт дене коктынат пеш келшат, кеч-кудыжым кучо, ӧндал —
шӱмет
ок чыгыне, мӧҥгешла, пижеш гына докан. Адакшым вет нуно шке калыкак улыт,
ала-можо дене лишылракын чучыт, шке еҥ гаяк. Руш вате Галинат пеш лывырге,
сай чонан
ыле, суас Алимат эн йӧратышашлык ӱдырамаш, туге гынат нунын ала-мошт ок
сите.
Очыни, шке калыкын ала-могай лишыл ойыртемже дыр, чон шӱлыш ямже.
Тыге шоналтен шуктыш Анатолий, вашешыже толын шичше еҥым шиже. Ончале — ош
калпакан, ош халат дене чымалтше кӱкшӧ оҥжым петырыше оҥжым ужо. Тиде кок
йолташ
гыч кӱжгыракше, тыматлынрак койшыжо ыле.
— Уна марийлан ала-мо ок сите, витне. Шаҥгысек шекланена. Иктаж-мо эше
кӱлеш? —
йодо повар ӱдыр, йылме тӱҥ дене ала-кузе пушкыдынрак пелештыме шомак
ойыртемже
палдырныш.
— Уке, нимо ок кӱл. Тау. Мый кочкын темынам, жапем уло да веле, так,
каналтен
шинчылтам, — трук лийын, ӧрмалгенрак вашештыш Анатолий.
— Йӧра тугеже, — манят, пеленже кондымо стакан гыч кофем подыльо, Анатолият
буфетыште налме боржом вӱдшым шкаланже темыш. — Клавий йолташ ӱдырем дене
шаҥгысек
ончал-ончал колтена. Ала-мо пешакат ужмыла чучыда, но нигузе шонен огына
му:
кушто ужынна ала? А вет ме, ӱдыр-влак, пеш любопытный улына.
Анатолий ласкан шыргыжале:
— А мый тендам когыньдамат палем.
— Ну... Мемнам шукын палат. Ошнурыш толшыжо мемнан деке пурыде огытак кае
гын,
кузе палаш огыл? Теже вара кӧ улыда?
— Толий улам, Маршуков Толя.
— Ой-йой! Пеш шуко ойлышыч. Вара ынде мый мом пален нальым? — воштылале
ӱдырет,
тыгодым пешакат чапле пӱй радамже ош шӱшер гай волгалте.
— А утларакше вара кастене палыме лийына. Клубышко коштыда вет? Таче кино
монь
лиеш докан. Мый тендам Клавий ден когыньдамат киношко ӱжам. Ончылгоч кум
билетым
налын ямдылем.
— Ну вот, вигак ынде киношко. Ме палыдыме марий дене клуб воктен перныл
огына
кошт.
— Манамыс, вара палыме лийына. Мо удаже?
— Удаже тудо укеат да...
— Мый, вик ойлаш, тендамак когыньдам шонен шинчем ыле. Икече, мартыштак
эше,
пырт гына ужым, коктынак улыда ыле.
— Кушто? Кушан ужындаже вара?
— Салтак гыч толмем годым, шинель вургеман эше ыльым. Кугу кевытыште
шинчаончалтышна ваш тӱкныш.
— Э-э, а-а... Эчакай, пачер озаватына, ойлен ыле, ик ковыра салтак тендам
йодо,
мане. Те лийында улмаш, ужат?
— Мый...
— Чынак, еҥ шинчаш вигак перныше улыда. Шуко ораде ӱдырым ондален пытаренда
чай,
тыгай деч лӱдат веле.
— Н-да... Сын-кун манмаште, тиде мыйын заслуго огыл, мом пуэныт, тудо.
Повар ӱдыр, ушан шомакым колын, рвезе еҥым порын ончале, койдаркалаш шонымо
кумылжо мӧҥгеште, витне.
— Мыйым Маню маныт. Сынет пелен чонетшат уло гын, палыме лийынат кертына.
Шогоян пыртак, мыламат кечывал ышташ жап. Ӱстелышкет шкаланем кӱмыж-совлам
кондем.
Повар ӱдыр, кынелын, кухньышко пурен кайыш. Анатолий тудын чапле могыржым
ончен
кодо, пӧрдем гай йыр чымалтше кап-кыл лывыргын лугалтын эртыш, лач тыгаяк
пӧръеҥ
чоным вик шуралта, шкеж век шупшылеш. Но рвезым эн ончыч ӱдырын кумылжо,
мут кучемже, койыш-шоктышыжо азапландарыш. "Ого, — мане семынже, — тиде
ӱдыр поҥго
пундаш огыл, шкеж верч шоген кертше, весымат тура ужеш, тура пелешта. А
молодец
такше, тыгаяк лийман".
Маню поднос дене тольо. Тушкыжо кок гуляшым, пешакат шыланым, да кок стакан
чайым шынден, кок катыш гыч киндым пыштен. Ик порцийжым Анатолий ончык
шӱкале, весыжым шканже.
— Мыйже але кочкым веле да... — ӧрмалгыш рвезе.
— Тыгай кап ора дене менюсо чыла кочкышым эше ик гана авызлен пытарен
сеҥеда.
Кочса давай, уке гын палыме огына лий, — воштылале ӱдыр.
— Куш пурет вет, ӱдыр йодеш гын, шортат да ыштет, — вилкым кучен, мыскарам
шурале Анатолий.
Ӱдыр тунамак шинчам каралтыш. Ынде рвезыжат умылыш: шомакше вес семынрак
лекте,
ӱдырамаш-пӧръеҥ кокла паша ыштымым ушештарыш. Когыляныштат йӧндымӧ лие. Но
Анатолий вашке шонен муо: тыгай годым йӧндымылыкым палдарыме ок кӱл, пуйто
иктыштат
нимо утым шижын огытыл. Тыге мане:
— Мый Мӱшылӱмбачын улам, Маршуков Йыван кугызан эргыже.
— Кай, тыгай лишыч? — тунамак, утарыше олым пырчым руалтымыла, шомакыш
ушныш Маню, пуйто тудат качын полдыран шомакшым шижын огыл. — Ме Мӱшылӱмбал-
шамычшым чылаштым паленас. Тыгай эргым ужын-колалтын огыл.
— Мый ялыште, кушкын шумекемже, лийынат омыл. Школ деч вара техникумыш
тунемаш
кайышым, вара кум ият пеле утла армийыште коштынам. Кызытшат мӧҥгыштем ом
иле.
— Кушто вара?
— Кужерыште. Армий деч вара тушто пашаш пурышым.
— Тидыже йӧра. Мӱндырнӧ огыл.
— Тугеже палыме лийына?
— Лийына, витне, — ӱдыр ласкан шыргыжале.
— Кастене клуб ончылно вучем.
— А тый коч, мом вилкым пӧрдыктыл шинчет?
— Йӧра, йӧра. Тыгай тамлын ямдылымыдам кодаш язык.
— Ну вот, языкыш ит пуро тугеже.
Шомакшат куштылгын мыскара шотыш савырнышат, когыляныштат ласка лие, ваш
шыргыжал ончальыч, ала-могай шокшо юап коклашкышт пурыш. Маню шке кӱмыж
кӧргыжым ястарышат, чайым подыльо. Вара мане:
— Тугеже Клавийлан каласем, клуб ончылно кастене тыйым каче вуча, манам.
— Шкаланетат тидымак ойло.
— Ойлышаш гын веле, чынак?
— Воштылын огыл, Маню, айда кастене вашлийына?
Ӱдыр кынеле, ӱстембач кӱмыж-совлам погалтыш, качымарий велыш шыргыжал
ончалын,
кухньышкыжо пурен кайыш. Анатолий пӱкен эҥертышеш сакыме шӱштӧ курткыжым
чийыш,
эркын тошкалын, тӱжваке лекте.

12

МПМК начальник Лапов Николай Яковлевич тений февральыште гына ты кундемыш
толын.
Ончычшо Косолоп велне тыгаяк ПМК-ште тӱҥ инженерлан ыштен, да вот Ошнурышто
начальникыштым колхоз вуйлаташ кусареныт, а верже кодын. Николай
Яковлевичлан паша
огыл, а ончычсо начальникын барак пачерже ыш келше. Ешыже кум еҥан, ватыже
да
изи эргышт веле гынат, барак тудо баракак, шоналтыш семынже. Поснак сындыме-
кундымо коридор кумылжым волтыш.
— Ну, могай улыт нине, марий-влак?! — ватыжлан толмо кастенак мане, ончычсо
начальникым вурсаш тӱҥале. — Шкаланже кеч ик кӱполатым нӧлтен шынден ок
керт ыле
мо? Уке, аҥыра шорыкак улыт, лӱдшӧ мераҥак. Эре кугыраклан келшаш, йӧраш
тӧчат.
Ну, нюмырий тӱшка! Вот ынде иле тиде баракыште!
— Начальниклан толынат гын, тӧрлӧ тиде чырымат, — мане ватыже. — Шкаланетат

особнякым чоҥо, моло пашаеҥланат шотан пачер лийже.
Николай Яковлевич, ватыжын ойлымо шомакым тунамак вуйышко пыштен. Чынак,
шке паша тургымжын ик тиде могыржым монден огыл. Ончен, шекланен да ужын:
ик баракын
пелыштыже нигӧ илен огыл. Шокте гай рож лиймешке шоген гын, мом тушто? Вес
пелыштыжат ик шӱкшӧ кува гына шкет илаш тӧчен. Шочшыжо-влак, эрге-ӱдыр,
шукертак
тушеч шикшалтыныт. Лапов кувалан унагудышто шокшо пӧлемым пуа да ӧрдыж ял
гыч
пӧръеҥ-влак бригадым конден шогалта.
— Теве тиде вувер полатым кызытак, телымак, сӱмырал шуаш кӱлеш. Тушеч ик
вӱта,
ик мончалык материалым лукташ, сарай ден чыве вӱталанат можыч эше лектеш.
Кеҥеж
марте чыла тиде сомылым шукташ, монча ден изи вӱтам нӧлтен шындаш, а
кеҥежым теак тиде мыскылтыш олмеш пеш чапле кӱ полатым нӧлтеда. Колхоз
вуйлатышыда дене
кутырен келшенам: тендан тыште ыштымыда колхоз пашаш лекмыланак шотлалтеш,
пашакече минимумышкыда пура. Умылышда?
— Уке, — ончык лектеш кугурак капан марийышт. — Кӧ мемнам пукша-йӱкта?
— Йӱмӧ шотыштыжо шке шинчеда, мыйын тушто сомылем уке, а кочкашыже мемнан
столовыйыштат лиеш, но шкендан пашадарда ӱмбач.
— Иктаж льготшо мойн лийман огыл мо? — ок чакне саде марияк.
— Ну, тушто ончалына, мыят ялеш шочын-кушкынам, кузежым-можым палем. А ик
льготшо кызытак коеш: мыйже тендам аккордно-премиальне тарлем. Пашам кӱчык
жапыште да
чаплын шуктеда гын, пожалысте, премий, ешартыш окса.
Тыге ик пу барак ПМК кундемыште пыта. Но йӧршынжак ок йом, изирак пакча
участке
шеҥгелне монча ден вӱта, леваш чумырген шогалыт. Николай Яковлевич шомакше
дене
пуйто казна пӧртымак чоҥен, но шкеже шолып пеш сайын пален: тиде тудын
илемже
лиеш. "Вара-вараже кеч шӱкшӧ конюх лиям гынат, ты кундемешак илаш кодына
гын,
мемнам тушеч нигӧ поктен ок лук", — манын шке ватыжлан да кӱполатлык
проектым
районысо архитекторын полшымыж дене шкеак ямдылен.
Теве ынде кӱполат пырдыж нӧлтеш. Лач тудын ончык толын шогальыч МПМК
начальник
Лапов ден Анатолий Маршуков. Нунын деке иктын-коктын чоҥышо-влак лектыч.
— Кызытеш теве тиде пӧртым шотыш кондаш кӱлеш. Кермыч мыняр кӱлеш уло,
чодыра ик
пырчат уке, — мане Николай Яковлевич.
— Тугеже тыланда тыртыш чодырамат, пӱчкедыме пиломатериалымат ситарыман.
Мынярракшым шотленда дыр?
— А ия пала, кузе тудым шотлаш? Мый тыге шонем: оҥаже — леведышлыкше, кӱвар
—
туврашлыкше можо — иктаж вич кубометр гыч кӱлеш чай. Кызытеш тидым конден
шуаш,
вара пале лиеш.
Чоҥышо-влакын кугуракышт, саде кӱкшӧ капан марияк, лишкырак тольо,
пудыргылшо
кермыч ора ӱмбак йолжым торалтен шинче да мане:
— Ынде, начальник-шамыч, мыйым колыштса-я. Мыланна, Николай Яковлевич, эн
ончычак пӧртым леведаш йымак пуртен шындаш кӱлеш. Тидлан, шотлыза, кӱ
пырдыжла ӱмбак
кок нерген пырня вочшаш. Тушко пыштыза: кум авагашта, кум кӱваргашта.
Тугеже
пӧрт кутыш латныл пырня кӱлеш. Ынде умбакыже: пӧрт леведышым савыраш
вӱчылык ден
кашта-влак, тушкак ешарыза верандылыкым, пӧртӧнчыллыкым да эше пӧртӧнчыл
пелен
клат лийшаш, манат, — бригадирет тамакым пижыктен, шикшым луктын колтыш да
мутшым умбаке шуйыш: — Тый, Николай Яковлевич, эрлак кум "Беларусь"
тракторетым
"кычкен" шогалте, ме чумыр бригаде дене теве тиде мариймыт деке, кутырен
келшенда гын, Кужер чодыра участкыш кудалына. Кок тракторжо пиломатериалым,
леведышлык
ден кӱвар-туврашлык оҥам кандаш кубометр гыч опта, а кумшыжым чодыра руымо
делянкышкышт наҥгаена. Тудо, конешне, кылде-голдо шӱкшӧ тележкыж дене
пӧртлык кужу
пырням конден ок керт, ме тушко ломашым, вӱчылык материалым оптена, иктаж
вичкуд кубометрже погына чай. А пырня кондаш, Николай Яковлевич, тылат
Волгиным
шкенжым сӧрвалашет перна, тек ик лесовозшым пуа. Ну, лесовозлан, конешне,
латныл
хлыст шагалрак лиеш, ме вичкыжрак вес пушеҥгымат пыштен кертына, клатлан да
мо
да мыланна лач лиеш, — ойлен-ойлен шкежат нойыш ала-мо, ик жаплан шыпланен,
тамакшым поче-поче шупшыльо. Вара мутшым кошарташ лие: — Ынде иктешлем:
коло кубометр йыргешке чодыра, латвич-латкуд кубометр оҥа — теве мо кӱлеш
тылат, Николай
Яковлевич. Эше ешарен кертам: теве тиде мариймытын комбинатыштышт ширпотреб
сатум лукшо цех-влак улыт. Нуно тушто окна-омса янакымат пеш чаплым ыштен
кертыт,
окна рамымат, кӱлеш гын, пӱчкеден пералтат. Заказым гына пуаш кӱлеш...
Плотник бригадирын тыге радамлен каласкалымыжым начальник-влак шомак лукде
колышт шогышт, коклашке ышт пуро. Вара Николай Яковлевич, куанжым шылтыде,
Анатолийым ончале.
— Анатолий Иванович, ончыза ынде нине пашаеҥ-влакым! Вет ниныже тыглай
айдеме
огытыл, шкеак каменщик, шкеак платник, шкеак инженер улыт. Мыйын пӧртлык
проектем архитектор семынак лудын моштат. Колхозник маналтыт, а чынжым гын
— универсал-шамыч.
— Тый, Николай Яковлевич, мемнам моктымо дене утлаш ит шоно. Тый чоя улат
гын,
меат поҥго огынал. Эрла-кумышто ойлымо чодыранам конден кертына гын,
магарычым
шындашет возеш. Ну... мыланна шуко ок кӱл, бригадыште кандашын улына гын,
лу
кленча ошо сита. А молан лу кленча? Потомушто мемнан кокла гыч южыжо ик
кленча
денак льыптырга, а весыжлан ешарен пуыде ок лий, — тугак икшырымын, лачымын
кутырен шинча бригадирет.
Лапов воштыл колтыш.
— Ах ты, дорогой Кузьминов! Да мый тыланда лу кленчам огыл, тичмаш
яшлыкымак налам, эше вес яшлык пивым конден шындем — каныза, пайремлыза.
Пашана гына чыла
шотеш толжо. Но вот только тый мылам иктым каласе: Кужер чодыра участкыш пу
материаллан каяш шонымемжым кушеч палышда? Вет мый тыланда тидыжым ойлен
омыл.
— А ме вет туп дене пашам ыштыше улына. Мемнан тупна шижеш. Уке гын, молан
теве
тиде пошкудо ял марийжым конден шогалтенат? Меже вет колынна, палена:
Маршуков
Йыван кугызан эргыже Волгин дене пашам ышта, инженер шотышто коштеш.
— Ужат, Анатолий Иванович, колат? Нине марий-влак дене илаш лиеш. Йӧра,
Кузьминов, магарыч лиеш. А вот чодыраже лиеш але уке — тиде эше вопро-ос!
— Могай вопрос? Тый керта-ат, кутырен келыштарет тудо. Шке калык шомакетым
мондышыч мо? Рука руку моет, тыге вет?
Николай Яковлевич рашкалтарен воштыл колтыш да Анатолийым кидпӱанже гыч
вӱдалтен, мӧҥгӧ каяш ӱжӧ. Анатолий тарванымыж деч ончыч чоҥышо-влак век лие
да марла
пелештыш:
— Те, пӧръеҥ-влак, мылам пешыжак ида ӧпкелалт. Мыйым те паледа улмаш, а мый
тендан дене шот дене пелештенат шым мошто. Ончен-ончаш иктыдамат ом пале
ала-мо,
можыч, изиракем годым ужынамат чай да вет ындыже чылан вашталтынна.
— Нимат огыл, теве иктаж гана лишычракат палыме лийына. Меже Кужерыш коштде
огына илыс.
— Нелеш ида нал, пашада ушныжо, — манын, Анатолий Лапов почеш ошкыльо.
МПМК конторышто нунын коклаште тыгай мутланымаш лие. Анатолий ӧрмалгенрак
кала-сыш:
— Ме, очыни, тынар чодыражымак пуэн огына керт. Мемнан порядкыже тугай вет:
йыргешке чодырам нигӧлан ужалышаш огынал, ямдылыме чодыра продукцийым гына
договорплан почеш колтылына.
— Тек туге лийже, — чолган пелештыш Николай Яковлевич. — Йыргешке чодырам
пиломатериалыш савырен кагазеш ончыктен кертына?
— Но тыгеже пеш шергын шуэш.
— Шужо, нимат огыл. Казна тӱла, ик кӱсен гыч весыш пышта — государствылан
нимогай эҥгек ок лий.
— Йӧра, тек туге. Эше ик "но" уло. Меже ямде продукцийым план почеш веле
колтылынас. А тыланда кызыт нимомат пуышаш огынал.
— Ох, ия! Заявкыжым мый тачак возен кертам.
— Но тудым адак госплан гоч пеҥгыдемдыман. Вот вет пашаже кушто.
— Н-да...
— Чыла пашажат, Николай Яковлевич, вес ийлык веле шол. Тений кӱлеш кагазым
ямдылаш, вес ийлан планыш пураш.
— Тыге шол, мемнан эре тыге...
— Но Волгин мыйым тышке колтен гын, иктаж-мом шотым муэш докан. Тудо тошто
пашаеҥ, пычкемыш гыч лекташ рожым пала дыр.
— Да мый шкежат тыланда чыла пуаш ямде улам. Тендан мастерскойда уло,
мемнанат
тугаяк. Тендан машина парк, мемнанат. Икте-весылан полшыде ок лийыс. Кольыч
вет:
рука руку моет. Мо тыланда кызыт кӱлеш?
— Начальникнан кудалышт коштмо газикше нимолан ок йӧрӧ, пеш тошто,
шолдырген пытен.
— Арня гыч тудым у гайым ыштена. Эше мо?
— Ончалаш кӱлеш, складышкыда пурен лекташ лиеш?
— Йӧра, ончалына. Теве мом мый тыланда каласем, Анатолий Иванович. Паледа
вет,
мемнан мелиораций системылан кугыжаныш кызыт кугу оксам ойырен. Вик ойлаш,
мыланна нимом огыт чамане. А рашрак манаш гын, ойырымо оксам кажне ийын
кучылт пытараш кӱлеш. Сандене ме кызыт кугу строительствым тӱҥалын улына.
Коремлаште вӱд
пӱя-влак шочыт, колхоз олыклаште орошений-осушений манмет, пасулашке химий
толеш... Тидын дене пырля калыклан илыме верымат чоҥен кодена гын, уда мо?
Вес ийланже, конешне, мый чыла кагаз-документым ямдылем. А тенийже кеч ик
изи пӧртым
нӧлтен шындынем ыле. Вик ойлем, тудо МПМК начальникын пачерже лиеш, кызытеш
мыйын, вес гана — Юмо пала.
— Мый тидым шижым, Николай Яковлевич, шаҥгак умылышым. Теве Волгин дене
кутырен
ончем. Полшена, шонем, мемнан начальникна уда марий огыл.
— Эше теве мо, — Николай Яковлевич пӱкеныштыже эҥертен, ласкан шинче, —
мемнан
деке бортовой изи УАЗ-ик толшаш, эше микроавтобусым пуат. Икманаш, мыланна
кок
легковой газикше ок кӱл. Тоштыжым мый списаем да, чаплык олмыктен, тыланда
пуэм.
Теат ласканрак шӱлалтыза: начальник ик машина дене кудалыштеш гын,
инженернотехнический составынат шке ораваже лийже. Волгинлан тугак каласе:
Лапов, ман,
тый денет кугу родо лийнеже, айдеме тачеш веле огыл, вес ганат кӱлеш лиеш.
Анатолий, чынак, Волгин дек йыҥгыртыш, кузежым-можым радамын каласкалыш.
Участке
начальник вашеш воштылале гына: кумло-нылле кубометр чодыра мыланна
проблеме
огыл, ала-кудо рожышкат тушкалтена, мане. А легковой машиналан куаныш:
"Молодец!
Кондо когынек!"— шоктыш.
Ты уверым Анатолий МПМК начальниклан шуктыш. Тудыжо йывыртен тӧршталтыш да
марий
эргым шкеж дек унала ӱжӧ. Но Анатолий тореш лие, мыйын, мане, свиданийыш
каяш
кӱлеш.

13

Майысе шошо кас сӧрале да вучымо. Вучат тудым ӱдыр-каче-влак шӱм йӱкланен,
ӱшанен. Ужаш шонат, вашлияш вашкат чон пелашым да чыла-чылажымат эреак
ончыклык пиал дене кылдат. Могай тудо, кунам толеш да кӧн пелен лиеш? Тиде
курымашлык йодыш
кажнын вуйышко пура, шӱм-чоным тарвата.
Тыгай годым ӱдыр-качын омо уке. Йӱдвошт кошташ гынат, йӱд ок сите. Кушто
лийыт,
мом коштыт — лач шкештак гына палат. Да йӱдшат тунам эн кӱчык, сандене
йомартле.
Кас ӱжара шапалга — эр каватӱр почылтешат. Чеверлыкше пел кавамак авалта,
тугай
кумда, тугай волгыдо — лач самырык шӱм-чоным йӧратыктен вӱчкашак пӱралтын
пуйто.
Теве тыгай касым эртараш толын шогале Ошнур селасе клуб ончык Анатолий
Маршуков.
Толын шогале пеш серьезеш поген пыштыме шонымаш дене: тудо илыш йолташлык
мужыр
пелашым мунеже. Клуб ончылно ӱдыр-каче-влак южлен шогат. Нине але илыш
нерген
шонаш шуын огытыл, чылажат чыгылтылеш да веле оҥырешлат, воштылыт,
чориклат,
куржталыт. Нунын коклаште, конешне, Манюмыт гай ийготанракше ок кой.
Анатолият
кораҥе, урем дене ялсовет век ошкылалят, ик капка ончыл теҥгылеш шинче.
Шошым ик кечыжак арням шога, маныт. Чынак, Маршуковат таче мом гына ыштен
ыш пытаре. Эрдене эше Кужерыште ыле, вара МПМК-ште чыла пашам шотеш конден
оҥарыш,
эсогыл шонен толмо ӱдыр-влак денат вашлияш йӧн пышталте. МПМК гыч лекмекше
кече
эше кӱшнӧ ыле, мӧҥгыжӧ миен, ача-аважлан иктым-весым ыштылаш полышкалыш.
Теве
ынде угыч Ошнурыш толын, ӱдыр-влакым вуча. Да вучен шуктыш.
Анатолийын шинчыме велымак, радамын шындыл кайыме самырык пистерла йымалсе
лопка
йолгорно дене, мужыр ӱдыр волен. Йолыштым колт-колт шолткыктен, таҥ
тошкалын,
шкеныштым рыҥ кучат. Нуно адакат ик тӱрлӧ платье-костюмым чиеныт, тувыр
урвалтышт ни кӱчык, ни кужу огыл. Качымарий лишке шуычат, корно ӱмбалан
шогальыч, тудын век лийын, коктынат вуйым савалтышт.
— Поро кас лийже, Анатолий, — саламлалте иктыже, Манюжо. Весыже йӱкым ыш
лук.
Анатолий вашешышт кынеле.
— Поро кас, Маню, — ик ӱдыржын кидшым кучыш, вара весыжлан мане: — Теже
Клавий
улыда вет, а мый Толий.
— Салам лийже, — Клавийын шинчаже йыл-йол койо, качын кидшым чотак
кормыжтыш.
"Ого, тиде моло огыл, чыган дечак шочын", — ала-молан шоналтыш Анатолий да
Манюн
йӱкшым кольо:
— Ну, качымарий, кушто кум билетет? Але налаш монденат?
— Обижает, мотор ӱдыр, — ыштале рвезе. — Айста, таче те мыйын ӱжмӧ унам
лийза, —
порын мане да кораҥын корным пуыш.
Ӱдыр-влак ончыч ошкылальыч, Анатолий почешышт. Кинозалыште туге верланышт:
ончыч
Маню вӱдышӧ гай ошкыльо, почешыже Клавий, шеҥгечышт Анатолий. Яра верым
муын,
тугак шинчыч, Анатолий Клавий воктен лие. Киножурналым пӱтырымышт годым
Анатолий, шинчыме эҥертышеш комдыкрак лийын, ӱдыр-влакын койышыштым, сын-
куныштым эскералтыш. Маню ласкан шинча, шарлен-шаралтенак лачемынат,
ойгыжат-шонымыжат пуйто уке, экраныш веле кӱта. Клавийым пуйто ала-можо
кормыжтен-ковыжлен, чымалт
вийнен шинча. "Ит лӱд, шӱжарем, мый тыйым ом тӱкӧ. Тӱкаш, кучен ончаш мыйын
весе
уло", — шыргыжалын шоналтыш качымарий да экраныш шинчажым виктыш.
А кино чапле ыле — "Человек-амфибия". Анатолий тудым армийыштак эше ужын
ыле,
кызытат пеш вургыжланен ончыш. Ӱдыр-влакым ышат шоналте манме гай, южикте
семын
нунын велыш ыш савырнал, пелешткалаш ыш тӧчӧ.
Клуб гыч лекмекышт уремыште вудака пычкемыш ыле. Ӱдыр-влак икте-весыштым
кидпӱан
гыч налын каяш тарванышт, Анатолий нуным ойырен коклашкышт пурыш. Тора огыл
ыле
корнышт, клуб деч ялсовет деке кум-ныл пӧрт гоч веле, а туштыжо ӱдыр-влакын
пачерыштат пеленак. Озаватын сиренян палисад воктене теҥгылат улмаш.
Тушкыжо вара
ынде кузе от шич? Верланышт. Клавий Манюн кидпулышыжым ӧндал шинче, вес
вечынже
Анатолий лие.
— Кино вара келшыш? — изиш шинчылтмек, мутым лукто Анатолий. — Мый тудым
армийыштак ужынам ыле. Тушто вет айдемын пиалже нерген ойлалтеш. Вот илыш
ман, кушто
вара тудо, мемнан пиалже? Ни мландӱмбалне, ни вӱд йымалне...
Ӱдыр-влак кугун шӱлалтышт.
— Чынак, чынак. Меже вет чыланат пиалан лийнена. Ала-кӧм, ала-мом вучена, а
ончет гынже... — Маню мутшым ыш кошарте, ала шонен ыш му, ала вуйыш толшо
ойжо
йӱкын каласащ ыш йӧрӧ.
— Очыни, илышым куштылгынрак ончыман. Мо уло, тудым налман, а укежым кушто
кычалат? Еҥын-весын деч сайжым от му докан иканат, — мане Анатолий.
— Мый тудо вӱдэргым пеш чот чаманышым. Кино мучко шортын колтымем шуын
шинчыш, —
ушныш кутырымашке Клавий.
— Мом ыштет вет, айдемылан Юмыжак тыге пӱрен дыр, ӱмыржӧ мучко сай ден осал
коклаште илаш. Шортатат, куанетат вет, тыгай докан мемнан пиална, —
шонкален кутыралтыш Маню.
— Вот тидыже чын, вес семын толыкан айдеме илен ок керт, — иктешлыш
Анатолий.
— Ну... Мыланна ынде пурашат жап, — манят, Маню кынел шогале. Почешыже
Клавият
тарваныш.
Анатолий кенеташте ӧрын шинче: тыге вашке? Но, кузе лияш манын, шоналтен
шукташ
ок лий, пеш писын мом-гынат пелештыман, да тудо вик мане:
— Маню, мый тыйым кодаш йодам. Пычыриклан. Клавий, а тый нелеш ит нал, ме
тый
денет эше ужына.
— Кузе тыге? Иктыжым шӱкалаш да весыжым... — Маню койышланен шогале.
— Мый Клавийым ом шӱкал...
— Умылем: кумшо уто. Мый нелеш ом нал, Анатолий, — ласкан мане Клавий.
— Садак... сӧрал огыл.
— Йӧра, Маню. Мом кычалтылатше? Вет чыла раш, чыла сай, — манын, Клавий
йолташ
ӱдыржым каче велыш шӱкале да капка кылым кучыш.
— Содыки, Клавий, пале: мый тыйым нимынярат ӱлык ом шынде, — манын колтыш
Анатолий.
— Тый сай рвезе улат, Толя. Мый тылат ом сыре, — манын, Клавий кудывечыш
пурен
кайыш.
Маню, вуйым пӱгырталын, урем покшек лекте, почешыже Анатолият ыш код.
— Маню, ӧпкелалтме ок кӱл.
— Мыйже пешакат умылем, тыйже кенета тыге пелештышычат, йолташ ӱдырем
ончылно
йӧндымын чучо. Ынже иралт, ынже йӧслане, шонен, тыге койым.
— Йолташым пагален моштет аман.
— Палет, Клавиемже вет моткоч сай ӱдыр. Чонжо поро, ласка. Йошкар-Олаштак
палыме
лийын улына, кулинарий училищыште тунемме годым. Да вот ынде ойырленат
огынал,
эре пырля.
— Мыйже вет ала-мо утыжымак шым ойло...
— Тыге да ала-кузе поктен колтымо семынрак лекте.
— Чынак, кенеташте йоҥылышат лийын аман. А те, киямат-влак, пеш тӱткӧ шӱман
улыда, изи юл пуалмымат шижыда.
— Йочажак огыналыс, ужалтын-колалтын, умылашат тунемынна чай.
— Тиде сай, Маню... Йӱдшат теве ончо, могай леве, ласка.
— Ынде адак шӱдырым ойло, мочол шуко ман.
— Ну, йылме тыйын, койдаркалаш ямдак улат аман, ужамат.
— Уж, уж.
— Уке, Маню, мыйын шӱдырым шотлымо жапем эртен. Латкандаш ияш годым, можыч,
шотлалтын.
— Тугеже, шӱдырымат шотлаш огыл гын, мемнан ийготанже вара мом ыштат йӱдым?
— Тыйын оет почеш каяш гын, мылам кызыт тыге вашештыман: мемнан ийготанже
йӱдым
ӧндалалтыт да шупшалалтыт.
— А мый тыге вашештем ыле: ну, тыгайжылан латкуд ияшат кертеш.
— Тыге-е... Содыки, Маню, ала-молан шомакна латеш ок тол. Мый тыге вашлияш
шонен
омыл ыле.
— А мый лач тыгак шонышым.
— Молан мо?
— Ну... Йорга улметше вет умбачак коеш. Салтак шинельымат кудаш шуктен
отыл,
мемнам пачер оза дечат йодыштат, ескыч, кӧмыт нине улыт. Шаҥге кечывалымат
столовыйышто мемнам лӱйылтын шинчылтыч. Чыла раш: тылат иктак гына кӱлеш:
яжарланаш.
— Да-а... Ну мо, тыге шонет гын, шоно огыла. Но иктым пале: коло вич ийыш
тошкалше качымарий чонлан келшыше ӱдырым яжарланаш шонен ок кучо. Тудо ынде
ончыклык илыш нерген шона, тудлан, можыч, илыш йолташ кӱлеш да ӱдырым
авырен шогалеш.
— Проститле, Толя, мый, чынак, йоҥылыш ойлышт кышкышым.
— Уке, тый колышт: мый армий гычшак коло ныл ийым темыше пӧртыльым. Тунам
ик шонымашем гына лийын: пашаш пураш, йол ӱмбак шогалаш да ӱдырым налын, ял
калык семын илаш тӱҥалаш.
— Йӧра, Толий, ит сыре. Манам вет, йоҥылыш лийым. А шонашыже, чынак, ончыч
кала-сымем семынат шоналтенам ыле.
— Райвоенкомат гыч пӧртылам ыле, ялсоветыш военный учетыш шогалаш пурышым.
Окна
гыч тендам ужым, Клавий ден коктын воледа. Келшышда, конешне. Уремыш куржын
лектым. Почешда кугу кевытыш пурышым... Такшым яжар-влакат ӱдырамаш почеш
тыге куржталыт докан.
Маню рвезе еҥым кидпӱанже гыч нале, пеленже пызныш.
— Йӧра, Толий, мый шомакем мӧҥгеш налам. Ындыже лыплане, айда лучо урем
мучко
коштын савырнена.
— А мый эше ойлынем. Почылташ гын, чумыр чоным почаш. Палынет гын, тунам
кевытыште мый тендан дене шомакым пелештынем ыле. Воштончышышто шкемым
ончальым да
тӱҥын шогальым: шинелем тугай кужу пунан сӧрма, а те тугай тыге чиен
шогалында,
шкежат тунар моторын волгалтыда. Палынет гынже, эрлашынак Кужерыш лектын
куржым:
пашаш пураш, вургемым налын чиен шогалаш да тендан деке палыме лияш толаш.
Вот
молан шаҥге столовыйышто шагат утла шинчылтым. А тый чыла вес семын
савыральыч.
Конешне, чонышкем логале. Мый сай кумыл дене, а тый...
— Мыят, мыят сай кумыл дене, — воштыл колтыш Маню. — Ой, Юмыжат... От пале
вет,
еҥын чоным почын ончет мо? Ну, айда, мотор каче...
Маню рвезе еҥын кидшым кучыш, пеленже шупшыльо, воштылалын, воктекше лие.
Анатолий тудым тупшо гыч ӧндале, шкеж век эркын лишемдыш, ӱдыржат ыш лӱд,
утларак
пызныш гына. Урем дене ошкыл колтышт.
— Толий, изиет годым тый могай ыльыч? — эркын, шыман йодо Маню.
— Изи — изиак. Пешакат чот модын куржталына ыле. Маткала модына, оравам
чактарымыла, а телым пукла. "Ивук, пук! Васлий, пук! Колышыч, лек!"—
кычкырет. Еҥ оралте йыр, пакчалаште куржталат. Лум курык ӱмбалне войнала
модат. Нер гычет вӱр йога, пулвуй коваштет нузылга — нимом от шотло, авай
дек шортын от курж... Вара
авайна-влак воштырым налын лектыт. "Те кызыт кочкаш пуреда, уке?" Ушет кая,

мӱшкыр шужымымат от пале, модаш лийже, вес командым сеҥаш...
— А школышто кузе? — тугак шыман йодеш Маню.
— Школышто мый мут колыштшо ыльым чай. Урокышто лӱшкен омыл, парт ӱмбач
куржталын омыл.
— Ӱдыр-влакшым обижает ыле чай?
— Уке, нуным мый изишыже чаманем ыле. Ну, тунемаш кертдымырак-влакшым.
Урокым
ойлен огыт керт да пеш жалын койыныт. А тунемаш кертшыже чот койышан ыльыч,
томаша веле, чаргыжыт. Тугайыштым йӧратен омыл, кораҥ коштынам.
— А техникумышто?
— Туштыжо ме вет эртак пӧръеҥ икшыве веле лийынна.
— Техникумжо, училищыже Йошкар-Олаште икте веле огылыс, тӱшкагудыжо
кунаре...
— Йолташ-влак дене пырля миен лектына ыле коклан, да могай шотшо? Мыйже
йоча
гайрак ыльым чай. Ӱдыр нерген пешыже шонкален омыл. Морко вел ик рвезе дене
коктын ме утларакшым киношко коштынна, марий театрыште ик у постановкымат
ончыде
кодын огынал.
— Меат театрыш коштынна, адак марий паркыш куржталына ыле.
— Ну-у, марий паркыш лекде кӧ чытен гын, ала? Тудо вет марий ӱдыр-качын
йӧратыме
верышт.
— Мом ойлаш, шарнаш веле кодеш ынде.
Нуно икмыняр жап шып ошкыльыч. "Ынде мо нерген мутым тарваташ?" — Анатолий
шонкалаш тӱҥале, но келшыше ойым ыш му.
— Маню...
— А...
— А молан умбакыже нимом от йодышт?
Но ӱдырлан тетла йодышташ кӱлын огыл. Тудо умылыш: сай каче ӱмбаке шинчам
пыштен. Чонжат уда огыл, витне, ушан-шотан. Молым огыл, а ӱдырым налаш
шонымо денак
тудын деке толын. Тидыжак пеш шергын чучеш. Вет шкежат Маню садымак веле
шона,
сай пӧръеҥын пелашыже лийнеже. Жапыс ындыже, врема шуын. Шкежат коло ийыш
тошкалын гын, мом тетла вучаш?
Маню шогале, качын шинчаш тура ончале. Кумылжо почылтын, чонжо ырен шарлыш.
Лиеш
гын, тудо кызытак каче шӱйыш кержалтеш ыле, но тидым ышташ кызыт але ок
лий.
Пычкемыш вудака огыл гын, чыла тиде кумыл толкынжо тӱжвакат палдырна ыле
докан,
йӧра эше тынарыжак ок кой. Нимом тыгайым шижтараш огыл манын, Маню
тоштыжлак
мыскара шотын вашештыш:
— А умбакыже нимом йодыштмо ок кӱл. Мый тугакат ынде чыла палем.
— Шого, шого. А мом палет такше? — ӧрмалгыш Анатолий, иктаж-могай уто шомак
шоктен огыл дыр манын, шекланен шоналтыш.
— Ну-у... Тый коло вич ий, мый коло ий марте илен шуынна гын, мом тушто
палаш
огыл? Тыйынат ӱдыр таҥет лийын, мыйынат рвезе качем лийын. Капка ончылно
шогылтмыжо, сӱан годым монь кечыгут пырля коштмыжо кӧн вара огеш лий? Но
вот тый ӱмыр
пелашым шонен, мыйым кучышыч гын, мыйжат пеленет лекташ келшышым гын,
тугеже ни
тыйын, ни мыйын йӧратен шонымына кызыт уке.
— Ну и ну-у... Тыйже ынде чылт профессорлак радамлен пыштышыч.
Маню кенета чот воштыл колтыш, рашкалтаренак, комдык кадыргенак ракатланен
нале,
воштылчык чыгылтышыже пытымеш ойоклен толашыш. Вара рошт чарныш, тыге ок
йӧрӧ
вет манме шонымаш ушышкыжо пурыш, витне. Вуйжым пӱгыртале, шинчавӱдшым
шовыч
лукшо дене ӱштыльӧ.
— Мо? Мо лийын кайыш? Кушеч тынар воштылчыкшо? — ӧрын шогале рвезе.
— Шкат ӧрам, мом тынар тӧчышым? А шуралтенже колтыш тыйын шомакет. Палет,
Толий,
мыйым вет столовый кухньыштынат профессор маныт, южгунамже...
— Пеш оҥайыс. Ну-ну, ойло.
— А-а, мый ом йӧрате, кунам тамлын огыт шолто. Старший повар манмышт
уламат, чыла кочкышымат подыл-пурлын ончем да тунамак тидыда уке, тудыжо ок
сите, манын
тототлен кышкем. Ну, маныт, адак профессорна тӱҥале. Клавий, керемет,
ӱмаштак
икана тыге ойлен колтыш да алят огыт мондо.
— Пеҥгыде улат тугеже.
— Кугуракеш шогалтеныт гын, тӧчем такше.
— Сай, тиде сай, Маню.
— Мо сайже?
— Шонымет сай, кумылетат. Да тый... тӱрыснек сай улат! — Анатолий ӱдырым
кок пулышыж гыч кучыш, мыняр кид вийже сита, ваш темдале. Тыгодым ӱдыр
лӱдын шоналтыш:
"Ӧндалеш — уке? Ӧндалеш — уке?" Уке, колтыш. Молодец! Ато южыжо вик лапаяш
тӱҥалеш, кушко ок кӱл, удыркала. Маню качын шинчаш куанен, ласкан ончале.
Анатолий
лывыргын мане:
— Эр волгыдо юапат шарла, айда ынде, Маню, мемнан вел уремыш савырнена. Мый
тылат пасу ӱмбал корным ончыктем.
— Мыйже палемыс.
— Тыге гынат. Вес гана ончалын шарнашет... Ала вучашет, маншаш.
Маню рвезе еҥым кидпӱан гыч нале, ик татлан ӧндалме гай шкеж пелен ишыш,
ласкан
ошкыл колтыш. "Содыки сай каче тиде", — куанен шоналтыш семынже.
А рвезе еҥым весе тургыжландарен. "От пале тый, ӱдыр, да палыметшат ок кӱл.
Вет
мыйын корныштем Алима уло. Утаре тудын деч мыйым, мондыкто йӧршынлан,
кертат
гын. Уке, мый шке, мый шке тудын деч кораҥам. Тый гына шонымем гай виян
лий".
Урем мучашке лектыч. Шогальыч. Анатолий рашемаш тӱҥалше эр волгыдышто ӱдыр
чурийыш ончале: яндар, ош мотор ончалтышым ужо — куаныш семынже, йывыртен
куштылеме. Шола кидше дене ӱдырым туп-вачыж гыч ӧндале, весыж дене тудын
пурла пулышыжым кучыш, пасу велыш савырале.
— Ончал, Маню, мемнан вел пасу ӱмбалым. Тайылынат вола, чоҥгаташкат кӱза,
лапка
корем олыкат коеш, арка роша чашкерат палдырна. Теве тиде кундемеш мыланна
шочаш
пӱрен, тыштак ӱмырнам илаш кӱлеш. Кӧ шинча, можыч, тиде ӱмыр пасунажым
мыланна
пырля эрташ перна? Мо гынат, чонем тылат куаныш. Тиде куаным йомдараш огыл
ыле.
А Маню аптыраныш. Тыге моторын ӧндал шогалшым, тыге ойлен моштышо еҥым тудо
але
ни ужын, ни колын огыл ыле. Ик татлан лӱдынат шоналтыш: пеленсе рвезыже ала
тыглай айдемат огыл? Ала тудо... мланде ӱмбак илаш толшо суксо? Мо гынат,
кумда чонан, кугу шӱман дыр, ушыжат таляка огыл — чыла ужеш, чыла умыла,
шижеш...
Ах, Манюжат! Шкежат теве тыге шоналтен, тыге умылен, шижын моштет гын,
тыйжат
вет моло южикте деч чот ойыртемалтат, тиде шот гыч нунын деч кӱшнырак улат.
Но
тый тидым от шоно, сандене шкендым але тӱрысшак от пале. Тый пеленсе рвезет
нерген шоналтышыч да чын умылышыч: тудо, чынак, тыглай еҥ огыл. Но асыжат
але шкенжым чыла ок пале...
Икте-весыштым адак ваш ончальыч.
Ала-кузе ӱдырын шинчаже шарлыш, тура ончымаште рвезын тӱсшӧ выде-вудо лие,
ала-можо шупшыльо тудын деке, да Маню рвезе оҥыш чурийжым шылтыш. Ӧндале
тудым
пӧръеҥ кид шыман, вара пеҥгыдыракын ишыш, пырт нӧлталын, чымалтше ӱдыр оҥым
шке
шӱм турашкыже темдале. Маню сайынак, лишычак весын шӱм пырткымыжым шиже,
ӧрын,
шинчашкыже ончале да тӱрвышкыжӧ тӱрвыж дене тӱкныш. Пич кайымеш нуно шупшыч

тӱрвышт дене шӱм-чон ямыштым, да Маню лушкыш, рвезын кидшылан ӱшанен, йол
кучемжым колтыш, ласкан, чон канен кечалте пеҥгыде ӧндалтышеш.
"Ынде вет мыйым нумал веле кае, ик вий падырашем денат торешланен ом керт.
Омат
шоно торешланаш. Мылам сае, мылам тыге кӱлеш, — пӧрдеш ӱдыр вуйышто. — Мый
тидын
нерген шӱдӧ гана шоненам. Келшыше пӧръеҥжым веле вашлийын омыл. Ала тудыжо
тый
улат? Наҥгае — каем..."
Но рвезе ӧндалтышыжым луштарыш, ӱдырым йол ӱмбакше шогалтыш. Вара шӱргыжым
ниялтыш, шыман, ласкан шупшале, ӱдыр чон адак шулыш, камвозаш огыл манын,
шкеак рвезын капшым руалтен кучыш, ӧндале, пеленже чот ишыш.
Коктынат сурлышт докан, кораҥ шогальыч. Маню, вуйжым пӱгыртен, икмыняр
туркалтышат, каче кидым кучен, шып пелештыш:
— Айда, ынде мыйым ужате, — вуйжым чошт нӧлталын, рвезе шинчаш чолган
ончале. —
Урем дене огына кай, пакча шеҥгеч корно уло, — качым шупшыльо.
"О-о, кузе тыйын шӱргетше йӱла!" — ужын шуктыш рвезе. Кугорно гыч торлымек,
Маню
качын кидшым колтыш, ончык тошкалын, писын ошкылале. Мо тудын дене? Ала
вожыльо?
Ала шке шӱм пырткымыжым алят кучен ок керт? Мо гынат, тудо илышыштыже але
первый
гана тыге лушкыш, тынаре чот чонжо левыш. Эше изиш лийже, эше ик лӱҥгалтме
тат —
тудо ушым йомдара ыле докан, йоҥылыш пашашке, можыч, шкеак шупшылеш ыле. "А
могай йоҥылыш? Нимат йоҥылыш огыл! Тыге лийман, тыге кӱлеш! Эчакай манмыла,
пӱртӱс
шочынава тыге пӱрен гын..." — пеҥгыдын мане шканже да шеҥгекше ончале.
Анатолий шеҥгеланрак кодын, ласкан ошкыл толын. Маню вучалтыш, рвезын
шинчашкыже
ончалын шыргыжале, угыч тудым кидпӱанже гыч налын, чак тӱкнен, пеленже
ошкыльо.
Пачер озаватын оралтыж деке толын шогальыч. Маню шеҥгел капка тӱкым вӱта
лук рож
гыч кидшым чыкен почо, савырнен, кӱжгӧ пӱнчӧ меҥге тупыш эҥертен шогале.
Анатолий лишеме, кок кидшымат кучыш.
— Мый тендан МПМК-ште эше арня наре лиям, паша эше уло. Кастене вашлийына
вет
эше?
— Конешне! Уке гын, молан ӧндалалташ? — Маню чолган ончал колтыш.
Анатолий ыш чыте, шыргыжалын, адак чот ӧндале. Ӱдыр эшеат йол йыжыҥ кайымым
шиже, ындыже шӱмжат чытыраш тӱҥале. Но тудо ынде шкенжым луш ыш колто, олян-
олян
шӧрышкырак лие да шеҥгел могыржо дене капкам шӱкале.
— Колто ынде... Кас мартелан, — манын, леваш йымак пурен кайыш. Тунамак
шулт
шоктыктен, капка тӱкым шӱкале.
Леваш йымалне вӱтамбак кӱзымӧ тошкалтышеш тӱкныш, ӱлыл торешышкыже шинче.
Эрдыжым, пулвуйжым ниялтен колтыш, могыржо шырге шергылт кайыш. Вара веле,
изиш йыжыҥже пурымо гай лият, эркын тарванен, пачерышкыже пурыш.
А тыгодым Анатолий пасу корно дене ошкылын. Тудын ушыштыжо икте веле лийын:

"Сай, шотан ӱдырым вашлийым. Йӧратенат мошта".

14

Паша кечыже мучко Маню шке чот чытамсырланыш. Тудым ала-могай ӧрдыж вий
пуйто
шупшкеден, нӧлтыштын, темдал шынден, ӧндал пыштен. Тыгай годым чонжо пуйто,
капше деч утлен, чоҥештен лектеш, кайык коштмо кӱкшыт гыч йыр ончал колта,
эрвел
чодыра сывыным ужеш, пасу ӱмбал шурно постолан куана, эсогыл шке окна ончыл
сирень пеледыш пушым шижеш — шӱм-кылже, тамлын-тамлын йыҥысалтен, йӱкым
пуа, шерын-шерын, ямлын-ямлын чучеш, шке йыр пӱтынь тӱняжат эн шерге, эн
лишыл кундем
семын койылалта да илышыжат, пагытшат эн йомартлын, эн сылнын ӱмбакше
возеш. Тунам тудо шкежат эн поро, ныжыл, куштылго лиеш. Ала-кушеч вийже
лектеш — пашаште
кид-йол модеш веле, эре ойлымо, мурымо, куштымо шуэш. Да йылме мучаштак ик
ойшомак веле: "Мылам шошо толын! Шӱм-чонем пеледеш! Мый йӧрате-е-ем!"
Но теве тудо ала-кушко йоҥылыш миен тӱкна, эртен кайышыжла йолжо тормылдик
шогылтшо пӱкеным чумал колта, кидше гыч яра ведра чоҥгыр-р шоктен камвозеш
— чыташат ындыже ок лий, маншыла, йорт-йорт тошкалын, кухньо ончык лектын
куржеш, изи
теҥгылыш шинчын йыма. "Мом тӧчем тынаре? Мо томаша?", — манын шоналта да
кугун,
кужун шӱлалта. Да кенета шӱмжӧ лӱдын чытырна: "Мо ынде лиеш? Вет кастене...
кастене адак вашлийына. Вашлийына да... Ом чыте вет ындыже... А кеч!
Йӧраташ гын,
чумыр чоным пуаш! Мый первый омыл..." Тынарышке шонен шуэшат, кӱэмалтше кап-
кылже шулен кая, шӱм-чонжо лыплана. Ласкан шӱлалтен, могыржым тодышт-туржын
рӱзалта, паша верышкыже лыпланен пура.
Кечываллан столовыйыш пурышо Анатолийым ужын, Маню юрт лие. Клавийлан "Тый
пукшо" манят, шкеже пуэдыме окна деч кораҥе, иктым-весым ыштышыла койын,
тупынь шогале. Клавий йолташ ӱдыржым, буфет ончылно шогышо Анатолийым
ончале — семынже
шыргыжале. Эрденак эше, мален кынелмекышт, Маню деч водно мо лиймым
йодыштнеже
ыле. Вет нунын коклаште нимогай секрет уке, чыла-чылажымат икте-весыштлан
ойлыштыныт. "Вара теҥгечет кузерак? Мо лие, мом ыштыл пытарышда?" — манын
йодын веле
шуктыш, Маню кидшым лупшале. "А-а, нимо тыгай-тугай уке. Шогылтна,
шинчылтна,
перныл коштна. Кай, лучо ит йодышт", — манын, кораҥ веле кайыш. "Келшен
огытыл,
ала ӱдыржӧ йӧрен огыл, ала качыже. Ну, тугеже мый шке тиде кавалерым
солалтем!"
— куаныш тунам Клавий.
Теве ынде тудо буфет деч кораҥе, кухньо окна дек толеш. Качымарий пашазе
спецовкым, изиш амыргалше комбинезоным чиен, йолыштыжо кӱжгӧ коваштан
пеҥгыде ботинке,
а шӱргывылышыже яндар, волгыдо, кӱреналге шем ӱпшӧ вольнаште, куштылгын
нӧлталалт толкыналтеш. Ӱдыр ужын шуктыш: кидшат пеш ару, виян да шыма.
— Поро кече, Клавий! — талоным шуялтен, саламлалте рвезе еҥ.
— Поро лийже! — рвезын шинчаш ласкан ончалын вашештыш. Талоным нале, ала
ужо,
ала уке, но садак вет пала, мо сайышт нунын уло, мом тыгай качылан пукшаш
кӱлеш.
Туге гынат эше ик гана талоным ончале — йоҥылыш лийман огыл. А шылжым
тышкыжат,
тушкыжат лыҥак пышташыже йодмо ок кӱл, пала. Анатолий кӱмыжлам нумалмыж
годым
ужо, конешне, ӱдыръеҥын орален оптен пуымыжым, чайлан толмыж годым лыжган
пелештыш:
— Тау, Клавий.
Ӱдыръеҥ лач шинчаже да вуйым савалмыж дене вашештыш, вара кенета "Чу!"
мане, эше
вес стакан чайым шуялтыш, окнаш лапрак лийын, йышт шижтарыш:
— Тыйын кочкышетлан ик стакан чай ок сите.
Коктын ваш шыргыжалын ойырлышт. Ӱдыръеҥлан ситыш веле: шке кумылжым
ончыктыш,
вашеш поро ончалтышым ужо.
Паша гыч мӧҥгӧ пӧртылмекышт, Клавий йолташ ӱдыржым шекланаш, эскералаш лие.
Содыки оҥай вет, кузерак кояш тӱҥалеш? Вашлиймашышт нунын лиеш мо але
йӧршын
йӱкшен ойырленыт? Вик йодаш — йӧндымын чучеш, адакшым Маню, векат, туражым
ок
ойло. Кӧ тудым шинча? Эрдене ала-молан сырышыла койо. Ончыч мардежла кошто,
вара
лывыжгыш, ындыже йӧршын кумылжо уке. Очыни, келшенак огытыл да ойгыра, вет
качыже пешак чонеш пижше. Кунам ынде вара от пуштылане?
Тыге шонкалыш семынже Клавий да шкежат варажым лӱдӧ: тыгай качым савыраш
манаш
веле вет, тудо ала-могай артист ӱдырланат келшен кертеш. Ик йоҥылыш ошкылым
ыштет — йӧрыш веле, кораҥ кая.
Маню мӧҥгыштыжӧ шукак ыш тошкышт, нойымыжо чот шижалтын. Водныжат йӱдвошт
малыме
огыл, эрдене пыртак папалтен гын, сайынже канен шуктен мо? Кечыгут пашаште
шогылтын, витымеш ситен. Могыржат сургалтын шула, канышым йодеш. Малыме
верыш пурен, койкышкыжо комдык шуҥгалте. Сурлалын, адак вӱр тарванымым
шиже, кас вашлиймашым шоналтыш, шӱмжӧ вургыжалтыш. Уке, нералташ кӱлеш.
Шӧрын савырнен, кугырген-чумырген возо. Ик жап гыч омыжо лой-й тольо.
Клавий озаватылан полшаш сад-пакчашке лекте. Емыж-саскалыкшым нуно икечак
шындылыныт ыле, кызыт ынде вӱдым шаваш, кушто-икте койшо шӱкшудым кӱралаш
кӱлеш. Эчакайышт дене коктын изи пакчаштышт лышткеак шогылтыч, шодо-шодо,
шыве-шыве кутыралтен нальыч. Йыраҥлашке вӱдымат оптышт, шӱкшудымат
пӱгырналын кӱральыч. Вара
озавате чай шолташ, каслан кочкышым погалташ пурыш, а Клавий вӱдварашке
мужыр
ведрам сакалтыш. Эрла кастене йыраҥлаш шаваш вӱдым конден ситарыман, тек
кечеш
ырен, левен шога, шкалан кучылташат ик-кок мучеже кӱлеш. Уремыш лектын,
лишыл
таве велыш йытыран, лывыргын ошкыл колтыш.
Да вет могай вуеш-капеш шушо ӱдыр вӱдлан каяш ок куане?! Вӱдым кондымо
годым
кап-кылетым тӧр, йошкатан да лывыргын кучаш кӱлеш. Тунам веле ведра вӱдет
ок
лӱҥгалт, ок чӱчалт. А тыге ошкылаш йол мӱшкыр виет лийже, эрдет, кыдалет
лугалт
моштышт, тупрӱдет комдыкрак кадыргалже, тунам веле оҥет нӧлталт шарла,
ласкан
чучеш чонетланат. Тиде наукым Клавий шке гыч тунемын, ынде кеч-могай пӧръеҥ
шинча ончылнат экзаменым кучен кертеш. Шала коштшо южик ӱдыр семын вӱдвара
йымалнак тудо йӱксӧ гай могыржым шижеш, шкежат куана, пӧръеҥ шинчан йӱлен
ончалмыжымат ужеш. Да вуча, кунам тыгай шинча иктаж гана тудын шӱмжым
шуралта.
Кас чайым подылал шинчымышт годым малымвер гыч Маню лекте. Клавий ончал
колтыш —
шинчаштыже омо вашакат уке. Мо тиде? Шаҥгак помыжалтын улмаш мо вара? А
тудо
Эчакайлан Манюн теҥгече качымарий дене коштмыж нерген поҥгартыл шинчыш. Ала-
мо
утыжымак ыш ойло гынат, мыскаралан так тӱрлым куктештыле. Омыюан огыл
гынат, Маню, коҥгалукыш каен, вӱдчылвыр воктен шогылто, кужунак мушкылто.
Вара тушеч эр
маке гай чеверген лекте.
— Ой, ласкан маленам, Эчакай, ик пырче омемат ыш код. Ынде йӱдымжӧ мом
ышташ?
Уна, Клавий манмыла, качым кычал лекташ гын веле?
— Тол, тол. Шич. Шокшо чайым подылал колтена, иктым-весым пурлына. Кӱлеш
гын,
рвезе декат лектына, пӧръеҥымат муына. Нимат огына коляне, — лодыманда
озавате.
Маню илалше ӱдырамашым миен ӧндале.
— Ай, Эчакайжат, тыяк веле чонем куандарет! Иканат тореш от ойло, иканат
кумылнам от волто. Уна, Клавийым ончо, йолташ ӱдыр ман, а кузе мыйым
мыскылен, койдарен ыш пытаре.
— Ой, ой! Адак мыскылен манеш вет. Мый койдарышым мо, Эчакай? Качымарийым
йӧратен шынден да кечыгут шканже верым ок му, эре чоҥештылеш, эре куржталеш
веле,
маньым вет.
— Адак шойыштат, качымарийже дене келшен огытылат ала-мо, пешакат чот
коляна,
маньычыс.
— Ай, ай! Вара ынде чын огыл мо?
— Уке, Клавушем, йоҥылыш лият, — кугун шӱлалтыш Маню.
— Чын огыл, а шке кугун шӱла, — адак воштылеш Клавий.
— Йӧра, шалеҥге, чарне ындыже, чайым кеч ласкан йӱаш эрыкым пу.
Эчану йыгырпелаш гай кок ӱдырын икте-весыштым пӱшкыледымыштым ласка кумылын

йӧратен ончен шинча, шкежат тыгодым самырык жапшым шарналта докан. Вет
тудынат
тыгак вӱр модын, шӱм-чонжо юарлен. Тидыже тыгакыс, теве кутырымашкат тыгай
шомак
дене ушныш:
— Ах, самырык жапшат, ман! Мом ыштет вет, тудыжо моткочак кӱчык. Ончалынат,
шижынат от шукто, ала-кушко йомешат. Вара, Манюем, саде йылдырий салтак
эргет тыйым кучыш мо?
Ӱдыр-влак коктынат озаватым чурге ончальыч.
— Йылдырий, мана-ат? — шуйдарен колтыш Манюжо.
— Мо, тыгайжымак ом пале да... А мыланем пеш моторын волгалте. Тыгай деч
шекланаш кӱлеш, маннем. Чечасак нунын лӧдышкышт коля гай логалат.
— Ой, логал ончаш ыле, — воштылале Клавийже.
— А вет мый тудо эргым алят ом мондо. Пыртлан гына ужым, ик-кок шомакым
веле пелештышна, а чылт ӧрыктарыш.
— Ка-ай, а молан? — йодылдальыч иканаште ӱдыр-влак.
— Кеч йорга, кеч йылдырий лийже, а мый тудым ала-молан иканаште йӧратышым.
Шомакшылан кӧра, чолга койышыжлан кӧра. Уке-е, тыгай еҥ нигунам ок йом. Ато
ончал
южо мемнан качымарийым, ночко чыве гай коштыт, ӱҥгӧ гай пуным овартен
шинчат.
— Верне, верне! Койышан, чылдырий рвезыже, мый кӧ улам маншыла, оҥжым
кадырта,
тӱняштыжат пуйто тудо веле, а весышт айыкышт годым ик ушан шомакым пелештен
огыт
мошто, йӱын шындат гын, шке коклаштышт вӱрвузык кучедал пытарат, ӱдыр дек
пижыт
да вик лапаяш тӱҥалыт, волям пуэт гын, ала-кушкат шуыт, — кожганен тӱҥале
да шыдешкен кошартыш мутшым Клавий.
— Санденат вет, Эчакай, меже Клавий дене коктын ынде шоҥго ӱдыреш киен
кодына
ала-мо. Тынаре илена, Йошкар-Олаштат пырля тунемна, тыштат ынде кок ий утла
коштына — алят таҥна уке, нигӧм йӧраташ, нигӧм чон канен ӧндалаш.
— Моло деч ушанрак улыда, ӱдырем-шамы-ыч. Ужыда вет, мемнан уремыштат кас
еда
шолыт веле, чылан ӧндалалт коштыт, чылан йӧратат, витне.
— Шовашыж ден комдышыжо вашлийыт... — тӱрвыжым куптыртыш Маню.
— Мемнан декат пижедылыт вет. Манамыс, пуэт гын, вик руалтат, — воштылеш
Клавий.
— Туге-е, мемнан пӱрымашнак тугай, кучылтшашлык улына, — кугун шӱлалтыш
Эчану.
"Кучылтшашлык гын, кучылтышт айда", — шоналтыш семынже Маню да ӱстелтӧр гыч
лекте. Пӧлемышкышт пурен, уремыш лекшаш вургемым чийыш.
— Свиданьыш кает? — вик руалтыш Клавий.
— Лектын ончем, — пеш тыглайын вашештыш Маню.
— Ончо, а у платье-костюметшым от чий мо?
— Теҥгече кастене чиен лекна, сита.
— Эй, тыгежат пеш йӧра, пеш мотор, — вычымалтыш Эчану, ӱдыръеҥым вӱчкен-
вӱчкен
ужатыш.
Мӧҥгыштыжӧ Маню "нимат уке, нимо лийын огыл" манме семын кояш тӧчыш гын,
пычкемыш уремыш лектын шогалят, кумылжым луш колтыш. Ласкан шӱлалтыш,
шӱдыран кас кавам йӧратен огнчале, могыржат куштылемме гай чучо. Клуб велыш
содор ошкыл колтыш, но тунамак чурк лие: "Тыге сай огылыс, пуйто кайык гай
чоҥештен мием. Мом
шоналта?" — волгалте вуйыштыжо, икшырымын, вашкыде тошкал волыш. Анатолий
клуб
ончылнак, изиш ӧрдыжтырак шога ыле.
— Киношко шыч пуро мо? — саламлалташат монден, шке еҥ семынак йодо Маню.
— Тый дечет посна мо? — Анатолий ӱдыр кидым кучыш, тудат "поро касым"
пӧлеклаш
мондыш.
— Пурена мо?
— Киношко?.. Шаҥгырак гын, лиеш ыле, — ӧрмалгыш рвезе.
— Йӧра тугеже. Айда иктаж... вере, — "лукыш" маннеже ыле Маню да жапыштыже
аптыраныш, шинчажым модыкталын, качыжым кидпӱан гыч кучыш.
Урем покшеке лектыч. Икмыняр ошкылмек, Маню йыштрак пелештыш:
— Ончо, Толий, воднак шижым, тачат... А вет мый... вожылам.
— Мый дечем мо?
— Уке, тый дечет огыл. Ну... тыге вот уремыште кошташ. Ийготем кугурак
лийын
кайыш гын веле?
— Йоҥылыш ит шоно, Маню.
— Чынак, чынак. Токан але воштылынамат, юарленамат, каче-шамыч денат
кутыркаленна. Иктаж-кӧжӧ дене коктын коштмынат лийын. А мылам пуйто нимат
огыл, йӱкынак
лӱшкен эртенам. А ындыже мо лие? Уремыште кызыт иктаж-кӧм вашлияш лӱдам.
Вет
мыйым тыште чылан палат.
— Ӧрам веле. Шоненат ом му иканаштыже. Йӧра, айда тугеже иктаж лукыш
пызнена.
Тендан ончылнат теҥгыл уло.
— Мемнан каче-влакым пуйто от пале. Товатат, юмончылно, кажне эртен
кайышыже
ӱмылканам ужын мия — кӧмыт шинчат? мом ыштылыт? — иркалаш тӱҥалыт. А мыйын
нигӧлан кончымем ок шу.
— Тугеже пасугорныш лектына, нимом умылен шуктыде, каласыш рвезыжат.
Ах, самырык, самырык... Те ала, чынак, тыгайжым иканаште умылен ыжда шукто.
Ӧрын
шоналтышда, а моланжым ышда тогдае. А кушеч палетше? Вет шкеже ту
корнышкыжо
тошкалыда веле. Пашаже гын пешакат проста, улыжат-укежат икте веле: тиде —
ӱдыр
шӱм-чоныш йӧратымаш толын. Але вара ты ныжыл, пеш пӱсӧ да путырак шерге чон
кумылым весылан ончыкташ лиеш? Але вара тушко иктаж-кӧ лавыран кидше дене
шӱшкылтеш гын, йӧра? Тудо вет тыйын гына, лач шкендын иктын, да тудыжат эше
нерештеш
гына, шкежат але тудым пешыжак от умыло, лач тамжым, шере ямжым веле шижаш
тӱҥалынат. Да тыланет сае, куштылго, шокшо. Тый тудым ынде весылан ынет пу,
ынет ончыкто, аралынет. Арале, переге, самырык еҥ, пӱртӱс пуымо тиде
шижмашым. Тудым от
уж, кид шӱмет дене от кучо, лач кӧргӧ Юмет тиде юым пуа да ала-моэт дене
шижат.
Лач тидын годым веле тый эн пиалан, эн чапле, эн лӱдыкшӧ, виян да сылне
лият.
Акле тиде пагытым, самырык еҥ, тудын почеш тыйын чумыр ӱмыр корнет
викталтеш...
Села мучашсе МПМК кундемеш, пасугорно тура нуно шогальыч, ынде кушко,
маншыла,
йыр ончальыч, тӱр пакча пече воктене пырня орам ужыч. Анатолий ӱдыр шинчаш
ончале. Тудыжо умылыш, витне, шыргыжале гына да качым тушкыла шупшыльо.
Лишеммекышт,
Маню тӱр пырням ниялтен ончыш — ягыла, пурак деч молыжо нимо уке. Вийнен
шогале
да... тунамак качын ӧндалтышыш логале.
Нуно чот шокшын ушнышт. Вара, йол йыжыҥ кайымым шижын, Маню ойырлыш, "Айда
шинчына" манын, качыжын шинчашкыже ончале да ыш чыте, шкеак шӱйышкыжӧ
кержалте. Шижеш: ынде могыржат мамык гай лие, оҥжат мунчалтен волаш тӱҥале,
вуйыштыжо вуж-ж
веле, но пӧръеҥ кид тудым пеҥгыдын кучыш, нӧлталын, пырня ӱмбак шындыш.
Анатолий шӱштӧ курткыжым кудаше, ӱдыр вачыш пыштыш. Пеленже шинче, ӧндале.
Ӱдыр
лопка оҥышкыжо чурийжым шылтыш. Анатолий шинчымаштак ӱдырын шӱргыжым,
шӱйжым
шупшаледыле, тудыжо, "Чыгылтылат" манын, кораҥыштшын койо, вара пылышыжлан
тыгай
шомак шоктыш:
— Палет, Маню, мый шке нергенем чылажым тылат ойлен омыл.
— А кӱлеш мо? Мый тугакат палем: тый сай айдеме улат, чонемлан келшышыч.
Мылам
тетла нимо ок кӱл.
— Вот садланак... Тыят мыйын чоныш эн лишычын возыч. Садланак чыла-чыла
палышаш
улат.
— Ну ойло туалгын, иктаж-можым...
— Мӧҥгыштына мый кызыт эн кугу эргышт улам. Ачам-авам шоҥгемыныт, пенсийым
налыт. Альыже кертыт такше. Суртым нунак кучат, вольыкым ашнат. Шӱжарем
армийыште
улмем годым марлан лектын, кызыт икшыванат лийын. Эше кок шольым уло, тений
школым тунем пытарат, коктынат тений умбакыже тунемаш кайынешт. Мыламак
туныктен
лукташ перна. Торашке шикшалтнешт, ача-аван кинде-шинчалышт, вольык
йӧрварышт
гына ок полшо. Окса кӱлеш тугеже, а шийвундыжо мыйын веле.
— Ой, Толий, тунемнешт гын, кайышт айда. Мо тудо окса? Пашам ыштет гын, эре
толеш. Чаманенат огыл чай?
Анатолий воштыл колтыш, ӱдырым, мутшылан куанен, чотрак ӧндале.
— Уке, Маню, оксам чаманыма гыч огыл, тый пале манам да веле ойлемыс.
"Ой, Юмо, чылт ватыже семын мый денем кутыра. Марланак налаш шона мо?" —
шоналтыш ӱдыръеҥ, чытамсырланен-тургыжланен колтыш, а шӱм-чонжо выр-вур
веле, кап
мучкыжо шерын-шерын шергылт кайыш.
— А пашаште мыйын чыла шотеш толмо гай чучеш, — умбакыже кутыра Анатолий. —

Участке начальникна Волгин мыйым первый полышкалышыжлан ужеш, чылажымат
коктын
кутырен виктарена. Волгин нерген колынат?
— Мыйже колын омыл да... Тылат гына сай лийже.
— Пачер озакувам адак вет пеш кумылзак логалын, чылт шке еҥ гаяк.
— Мемнанат Эчакайна сай айдеме, авана гаяк.
— Эчакай, манат? Мылам тудын ончылно изиш намысрак. Тунам, первый ужмем
годым,
ала-мом тугайым ойлышт пытарышым. Нелеш ынже нал, извиненьым йодам теве.
— Уке, уке. Палет, тый тунам эн чаплын койынат. Эчакай ойла: мый тудо эргым
иканаште йӧратышым, манеш. Чолга койышыжлан кӧра, ушан шомакшылан кӧра,
манеш.
— Кай, верне мо?
— Товат.
— Вот вет, кузе вет, — Анатолий ик жаплан шыпланыш, вара воштылал йодо: —
Шинчен
шыч нойо?
— Нойышым.
— Айда тугеже.
Маню юрт веле койо, кынел шогале, кидыштыжак лийше шӱштӧ курткым качын
тупыш шоҥале, рвезыже тидымак веле пуйто вучен, нӧлтале тудым азала
оҥышкыжо, корнышкыла
нумал кайыш. Манюлан икте веле кодо: тудым шӱйжӧ гыч ӧндалаш да кушеч шуын
шупшал пытараш.
Корнышто нуно вийнен шогальыч. Анатолий шочмо ялже велыш иктутыш ончыш,
вара эркын мане:
— Шольым-влак тунемаш пурен кертыт гын, шыжым мылам ӱдырым налман. Можыч,
тидыже
але мемнанак сӱанна лиеш, Маню.
Ӱдыр тудым ӧрын ончале: "Мо семын кутыра? Молан тура ок ойло?"
— Вара тыйже ынде мыйым йодат мо? — ӧрын-ӧрынак пелештыш.
— Огына вашке, йӧра, Маню. Меже эше кок кас веле вашлийынас. Икте-весынам
огынат
палыс. Йоҥылыш лиям огыл, вашкен, еҥым воштылташ огыл ыле... Эх тый! —
Анатолий
ӱдырым кучыш, чыла тодыштын-туржын пытарыш, чон канымешкыже модо, куаныш.
Манюат
пӱжалтмешкыже торешланыш пуйто, воштыльо, эҥырыш. Вара коктынат улнен
шогальыч,
мӧҥгӧ велыш каяш тарванышт.
Уремыш ышт пуро, пакчала шеҥгечын, ындыже селан вес мучашыж гыч кайышт.
Пачер
оралтыже шеҥгелне Маню тыге мане:
— Толий, таче эр марте огына шого, йӧра? Тылатат канаш кӱлеш, мыламат. Эрла
адак
паша вет.
Анатолий ӱдырын ӱпшым ниялтыш, шола кидше дене шӱйжӧ гыч ӧндале, пурлаж
дене
тупшо гыч вӱчкалтыш, шыман кучен кормыжтале.
— Йӧра, Маню. Мылам, чынак, каяш кӱлеш. Чеверын.
— Сайын кай.
Маню почешыже икмыняр ошкылым ыштыш, пакча пече меҥгым ӧндалын, ятыр жап
рвезын
кайыме велышкыже ончен шогыш.
"Ой, могай Юмыжо мыйым тый денет ваш ыштыш? Иканаште уло чонемак нальыч.
Тетла
тый дечет посна иленжат ом керт. Тымарте кӧ гына мыйым пӱтыркален огыл?!
Ватан
марий-влакат мылам верч ватыштым ойырынешт ыле. Мый тыйым вученам улмаш.
Тыйынак
лиям. А умбакыже — кеч!"
Тыгай шонымашке толын шуат, куаныш веле, вий-алже ешаралтме гай чучо.
Чылаланат
ямде улшо гай, пеҥгыдын тошкалын, мӧҥгыжӧ пурыш.
Эрдене пашаш кайымышт годым, Клавий деч кораҥын, озаватылан йышт мане:
— Эчакай, таче каслан мончаш олталат гын, йӧра ыле.
— Кӱлешак гын, олталам огыла.
Чынак, нуно шуматкечым монь ондакат вучен огытыл, мончаш чӱчкыдынрак
олтеденыт.
Столовый кухньышто кечынак шокшешт шогылташ перна гын, пӱжвӱд шырчаже вет
саҥгаш
веле огыл лектеш, тудым мушкын колтыде ок лий. Озавате тидым пален да
йодмыштым
шуктенак шоген.
Тачат тыгак лие. Ӱдыр-влакын пӧртылмашеш монча, манмыла, рокмалтен гына
шоген.
Клавий тунамак чыла кудаш кышкыш, ӱлыл-кӱшыл петыртышыж дене гына кодо,
тыгак
лектын куржнеже ыле — Маню шогалтыш.
— Халатетшым кеч чий, калтак! Капка гыч ала иктаже пура...
— Пура гын, вара мо? Уна, ончыжо — чыла уло! — эрдыжымат-можымат чоп-чоп
пералтыш, Манюн кидше гыч халатым руалтен, воштыл-воштыл лектын куржо.
Эчануат шыргыжалде ыш чыте:
— Ай, самырык чонжат, пыльдырийжат! Те, Маню, ласканак пурыза, ракатланен
мушкылтса айда. Мый кевытлашке монь коштын савырнем. Ида вашке, — манын
лектын кайыш.
Маню шкетын кодо. Изиш тышке-туш пернылят, шке малыме верышкышт пурен
кайыш. Тушеч тошто ваткан одеялым луктын, кӱварвак шаралтыш. Омсадӱр пӱрдыш
шеҥгеч тошто
пальтом, озаватын ватышникшым, фуфайкым монь налын, одеял ӱмбак кышкыш.
Чыла тидым погалтен пӱтырале да тӱгӧ лекте. Йошт-йошт ошкыл колтен, леваш
йымак пурыш,
содор гына вӱтамбаке кӱзыш. Пакча вел лукеш кодшо ӱмашсе шудо ӱмбалан
вакшышым
шарыш да содор ӱлык волен кайыш.
Пӧртыштӧ йол йыжыҥже кайымыла чучо. Шинче. Вур-вурт-вурт шӱм-кылже ӱчаш-
ӱчаш пера. Кугун шӱлалтыш. "Вара мо?.. Тыге кӱлеш", — мане шканже да Клавий
семынак
ӱмбал вургемжым кудаш кышкыш.
Клавий лӧкамбалнат парланен кия ыле.
— Ах, мончаже ве-ет! Могай Юмыжо тудым мыланна пуэн гын? Ик коркам кудалте
да
вашкерак воктекем воч, — йӱкым пуыш.
Маню ик корка вӱдым кӱ ӱмбак рашкалтарыш, лӧкамбаке тӧрштыш.
— Пуштат! Пуштнетак мо? — чорикын кычкырале Клавий.
— Чытет! Шкеак йодычыс, — шаяра весыже.
Клавий ыш чыте, тӧрштен волыш. Кок выньыкым руалтен, Манюм роведаш тӱҥале.
Тудыжо пеҥыжеш, йыҥыса, пӧрдалеш веле. Вара, шокшо изиш пучымо гай лият,
кынел шинче.
— Пу-ян выньыкет, ындыже мо кӱлешыжым шке ропкем!
— На, мый шаҥгак шкемыным мо кӱлешыжым поньыж нальым.
Монча гыч толмекышт, чайым йӱын, каналтен шинчышт. Вара коктынат уремыш
лектыч.
Шокшо могырыштым юалтарен, кошкен коштыч. Кече волгыдо денак мӧҥгӧ пурышт.
Ты
жаплан озаватат монча гыч толын ыле. Кас кочкышлан погыстараш тарванышт.
Ӱстелтӧр гыч кочкын-йӱын лекмеке, Маню таче ондакрак тарваныш. Эше волгыдо
юапанак ыле, киноат эше тӱҥалын огыл. Омса воктене, билет пачкым кучен,
кудырвуян
механик шога. Еҥ тӱшкаште Анатолий ыш кой, да Маню клуб ончык ыш лишем,
эртен
каен, тореш уремыш савырныш. Ял мучаште корныеҥ койылалтыш, Маню качыжым
палыш,
ваштарешыже тарваныш. Вашлийыч, лишем шогальыч.
— Таче кинош пурена, йӧра?
— Киножо могай?
— А кеч-могай лийже...
Маню ала-молан ынде ок вожыл, клубышкат ик мужыр семын пурышт. Ончен кодыч
моло-влак нуным — тек. Толийжым тыште пешыжак огыт пале, тидыже сай веле.
Кином Маню ончышат, ышат ончо, манаш лиеш. Экраныш кӱтен гынат, умылаш ыш
тӧчӧ.
Так шке семынже иктым-весым шонкален шинчыш. Тудым ик йодыш тургыжландарен:
кузе
ышташ? Туге кӱлеш улнеже: Толий шке тараныже ыле, шкеак тудым, лыдыртен
пыштыже.
Маню шкежак титакан шол, яжар-йорга манын игылтме ок кӱл ыле, вот ынде тудо
шеклана...
Ончыч тыге шонкалыш, вара тидлан шкенжым шке воштыльо. Вот, ораде: мо
лийшаш,
тудо вет садак лиеш, ӱдыр шке тидым шона гын, кунам лийман огыл?
Куштылгынрак
шӱлалтыш.
Кино пытымек, уремыште Маню рвезым кид пулышыж гыч нале.
— Кушко ынде? — йодо каче.
— А кеч-куш, садак вет шкенан пакча шеҥгекак миен лектына, — воштылале
ӱдыр.
— Верне, йолнаже садак тушко наҥгая, — рвезе ӱдыржым пырт ӧндале.
— Айда лучо кызытак тушкыла. Мом еҥ шинча ончылно пернылаш?
Кайышт. Эркын ошкыльыч. Икте-весыштым шӱкедылыт, чонышт юарлен модеш. Ала-
кӧн
пакча пече торешеш эҥертылын, ӧндалалт туржалтыт, вара Маню качын кидшым
куча да
ончыкыла шупшылеш. Ала-кӧн монча пура деке шуыт — туштат ваш-ваш кучылтын-
ниялткален ындыралтыт. Маню адак ончык шупшеш — чак лийын, могырышт ваш
йыгалтын каяш
тӧчат. Эчанун пакчашкыже ынде калитка омса гыч ышт пуро, Толий ӱдырым кучыш
да
лапка пече гоч вушт веле нӧлтал колтыш, шкежат шордо гай тӧрштыш.
Адакат шеҥгел капка. Маню тӱкым шупшыльо, омсам шӱкале, качын пелен пызныш,
кыдалже гыч чот ӧндале, тунамак шокшын шӱлалтыш:
— Таче ит кай... Пеленем код...
Анатолий тудым кидышкыже нале, леваш йымак нумал пуртыш. "Тыге, тыге
кӱлеш", —
куаныш Маню, кидпӱан гыч мучыштен волыш. Пычкемыште рвезын кидшым кычал
муо,
тошкалтыш дене кӱзаш почешыже шупшыльо. Вӱтамбалне лукышко вӱден наҥгайыш.
— Только тый нимом ит ойло, ик шомакымат ит пелеште, — йышт мане ӱдыр.
Анатолийын шинчаже йӱд пычкемышлан тунем шуо, раш огыл гынат, вудаканже
ужеш.
Маню эркын курткыжым кудаше, вара, пӱгырнен, чулкажым волтыш. Вийнен шогале
да
тувыржо йол мучашке волен кайыш.
— Мый... — ала-мом каласынеже ыле рвезе, но Маню умшажым копаж дене
петырыш.
— Нимом ойлымо ок кӱл... Кудаш вашке! Мый кылмем...
Анатолийын чараҥ шогалмекше, Маню оҥышкыжо пызныш.
— Только тый, Толик, эркын, йӧра? Мый первый гана... Мый лӱдам, эркын,
эркын,
йӧра?
Тыгай мутым колын, ончыч рвезе пеш чот ӧрӧ, вара кӧргыжӧ ырен кайыш, моткоч
кугу
куан тул тудым авалтыш. Ӱдырым курчакла кӱшкӧ нӧлтале, йыр пӧрдыктен
савырныш.
— О, Юмыжат! А мый шонышым... Тый первый гана?..
Анатолий ӱдырын оҥжым, шӱйжым, оҥылашыжым, шӱргыжым шупшал пытарыш,
тӱрвыштыжӧ
шинчал тамым шиже.
— Тый шортат, Маню?
— Тиде куан... Куан шинчавӱд... — пелешткалаш тӧча ӱдыр, шкеже дыр-дыр-дыр
чытыра, качыжым чотрак да чотрак ӧндалеш, шупшалеш... Вара эркын, лыдырген,
шартышыш
возо...
Эрлашын кечывалым Анатолий столовыйыш пурыш. Кочкын шинчымыж годым
ваштарешыже
Маню кышт верланыш. Рвезе ӱмбаке аптыранен ончале.
— Вара кузе? — йышт йодо Анатолий.
— Чыла сай. Таче кастене уремыш ом лек... Пычкемышалтмеке шке мий. Шеҥгел
капкам
почын моштет. Мый туштак лиям, — манят, Маню вурт веле койо, кынел кайыш.
Тыге тӱҥале нунын мӱй арняшт, калык йӱла деч посна эртарыме шӱм-чон сӱан
куанышт.
Арня гутлаште МПМК начальник Лаповат шонымыжым шуктыш, кӱлеш чодырамат,
пиломатериалымат конден оптыш. Тошто газикшым списайыш, чодыра участке
комбинатлан
"пӧлеклыш", эше ныл у оравам, у тентым пыштен колтыш, Волгинын куштылго
газикшымат ойлымыж семынак у гайым ышташ полшыш. Лаповын платникше-влак
накладеш ышт
код; мӧҥгыш коштмо корнымбал корем лавыраште пӧрдалмеш пайремым ыштен
толашышт.
Анатолий, Кужерыш пӧртылмекше, кечым коклаш коден, Ошнурыш кошташ тӱҥале.
(Мучашыже вес номерыште лиеш.)



071798
************************************************************************
7—17

Марла календарь

ИЮЛЬ

Кеҥеж рӱдӧ тылзе. Уржа-сорла тылзе. Сӱрем тылзе.

Июль — пӱртӱсын пеледалт шогалме жапше, кеҥежын рӱдыжӧ. Марий сылнымутын
мастарже М.Шкетан теве кузе возен: "Кеҥежым мо тӱрлын айдеме ок иле гын?!
Ала-мо
тӱрлын ок шоно гын?.. Кеҥежым кӧргылан шыгырын ок чуч. Кеҥежым илаш кугу
эрык
лиеш: вий кертмын солалтен колташ пашат пытыдыме; пасуэтат сылнешт шурнаҥын
шога; олыкетат ужар посто гай кандын-чеверын пеледалт шарлалт киялеш; тӱрлӧ
саска,
емыж лиеш. Теве мӧрат кӱын шуэш, ломбет, шоптырет, модет, эҥыжет шуэш —
чылажым
шотленат от пытаре. Ик тӱшка кая — поген толеш, вес тӱшка кая — поген
толеш...
Чылаланат пӱртӱс ситара..."
Калык июль тылзым тӱрлын лӱмда: кеҥеж рӱдӧ тылзе, шырка тылзе (тылзе
тӱҥалтыште
тиде ойыртемынак пале), уржа-сорла тылзе (чынак, кокымшо декадыште
тӱредашат
лектыт), чинла тылзе (25 июль гыч 5 август марте кече пелтыме шокшо жап),
кугу
кырлась (телын эн йӱштӧ жапше дене таҥастарымаште эн шокшо пагыт),
курыкмарий
велне ӹнгыж тӹлзы манын попат. Эрвелне илыше Малмыж марий-влак Сӱрем тылзе
малдат. Моркысо Ӱшыт ден Вончо велне, июнь тылзе дене икгайлыкыштым ужын,
ӱдыр модмо (орымо), шурно кӱмӧ, емыж-саска шумо тылзе семын палемдымымат
колаш лиеш.
Руш, украин, белорус калык-влак июль тылзым тӱрлын лӱмдат. Липень — писте
пеледме дене белорус палемда, серпень але грозник манын, руш ойла.
Кызытсе июль шомакым Рим полководец, император, календарь реформым ыштыше,
тиде
тылзынак шочшо Гай Юлий Цезарь лӱмеш идалыкын шымше тылзыжым тыге палемдат.
Варажым, 1582 ийыште, Римский Григорий папа илышыш у календарьым пуртен.
Юлиан ден
Григориан календарьла коклаште 13 кечан ойыртем уло.
Июль — кеҥежын тӱвака пагытше. Шокшо. Кечывалым веле огыл, йӱдымат пич-пич.
Эн
келге агур пундашат ты пагытыште ыра, сандене эҥер ден ер серлаште эр гыч
кас
марте йӱк-йӱан озалана. Тыге йоча-влак каналтат, кечыште капыштым шуарат.
Пасушто шурно умаҥеш. Шырка жап эртымеке, парча вуйысо пырчыште шӧр
нугыдемеш,
пеҥгыдемеш, тылзе мучашлан кӱчешалт тодылалташ тӱҥалеш. Калык философий
тыге иктешла: уржа кок арня вуйым луктеш, кок арня пырчым тема, кок арня
пырчым кошта.
А шырка жапшым эскерен, кугезына-влак шушаш шурно могай лийшашым пален,
тыге палемденыт: шырка годым умыр игече огыл гын, кинде лектыш эксыкан
лиеш; Шырка колтымо годым йӱран шога — уржа ошкыл пырчан (кажныже туто
огыл) лиеш; ояр — туто
пырчан. Чылажат келшен толмо годым, В.Колумб манмыла, "Пырдыж гай уржа
чока, йолымат чыкаш ок лий".
Тылзе тӱҥалтыште писте пеледалтеш, мардеж пуал колта — нерым мӱй пуш
чыгылта,
шӱлалтет — мардежшат мӱй таман. Поланвондо кӧргыштат шау-шау шокта,
манмыла,
тӱжем ӱдыр шаула. Тиде мӱкш пашаче-влак йӱдшӧ-кечыже манме гай тыршат.
Йӧнлӧ кечын нуно ик омарташке 3-5 килограмм тамле мӱйым чумырат.
Курык ден корем сер тайыллаште снеге, кугымӧр чевергат. Тунам йылме мучашке
тыгай ойсавыртыш толеш да муралтенат колтет: "Кеҥеж кече ояран весела,
ояреш кӱэш
изи мӧр". Жап шукак ок эрте, чодыраште тыгыде вондерыште модо кандалген
шемемеш.
Тыгай изи вондо гынат, тудо 300 ий марте иланен шога.
Чечен кеҥеж эше мо дене пеш яжо, чоным куандарыше? Чылажым шотлен пытарашат
ок
лий. Эмлык шудо — теве кушто тиде тылзын эше ик поянлыкше. Кажне
йолтошкалтыште
манме гаяк тудым муаш лиеш: шем арымшудо, нуж, поранвуй (одуванчик),
вӱршудо
(зверобой), папашудо (мать-и-мачеха), омылча (цикорий)...
Кеҥеж рӱдӧ илыме курымын кумылзакше гынат, кайык ешыште вашталтыш шижалтеш.
Тылзе кыдалне кукун йӱкшӧ йомеш."Тудо Петро кече деч вара мура гын, шыже
кужун шуйна" маныт ожсек. Вараксим-влак, вашкӱзышт дене южым пӱчкын,
"Хитрый Митрий, хитрый Митрий, шун чык-чык, шун-чык!" вычыматен чоҥештылыт,
ӱлыкӧ кӱла шуҥгалтыт,
то кӱшкӧ пикшла нӧлталтыт. Уржа лоҥгаште карш шодо логарже дене, "Куд пуд,
куд
пуд" манын, поян шурно лектышым сӧрен кычкыра.
Пасушко лектат, леве мардеж то уржа ӱмбач толкыналт куржеш. Лышташан чодыра
велым нерым чыгылтыше ӱпшым конда. Туге шол, Шошо мардеж йӱр пушан, кеҥеж
мардеж
мӱй пушан. Мардеж касвелым пуале гын, йӱр пыл кояшат тӱҥале. Писте
лышташлаште
точкан-точкан кагам кучен, йоча-влак кычкырат: "Тра тыр-тыр, тра тыр-тыр,
йӱр
толеш гын, ӱлыкӧ, ок тол гын, кӱшкӧ!". Вара, кидыштым лупшалын, южыш
кудалтат
але копашт гыч пуал колтат. Тыге йоча модышеш кугезе коча-кованан пӱртӱс
палымышт аралалт кодын. Нуно паленыт: йӱр деч ончыч южышто вӱдыжгӧ шуко,
тран вичкыж
шулдыржо нӧра, тудо кӱшкӧ нӧлталт ок сеҥе. Курыкмарий велне икшыве-влак,
ваш-ваш
вӱдым чужик ден шыжыктыл кычкырлат: "Аяран юю! Толок, толок. Ӱан немырым
пукшем!" Йӱр шывыме годым огытат шыл, аваштын ойлымыштым шарналтат: "Йӱр
йымалне
шудо веле огыл, йочат кушкеш".
Пыл пелке эрта. Йӱр чарнен ок шу — кече ончалеш, шым тӱсан пӱгӧ-шонанпыл
шогалеш. Эх, могай сылне сӱретше! Ты пагытым калыкыште "Маска ӱдырым налеш"
маныт.
Шудо каванышке чумырген гына шуэш — уржа пасу шкеж деке ӱжеш. Кинде верч
тургым
тӱҥалеш. "Эрла игечыже могай лиеш?"— умылаш тыршат. Пырдыжыште кечыше
барометрым
але шке ыштыме гидрометрым ончалыт, гидрометестанцийын увержым колыштыт.
Шукышт
кугырак-влакын ойлымыштым шарналтат: "Эй, ожно Йормак Васлий тыге ойла
ыле!" А
Йормак эрге Васлийже курымжо мучко манме гаяк кеҥеж еда вольыкым кӱтен,
телым
сонарзе лийын, игече могай толшашым ончылгоч пален, уныкаже-влаклан ойлен
коден:
Пӧртшӧ мардеж (калыкыште эше чарагутан малдат) тарванен — йӱрым вучо; Чезек

(стриж) урем корно ӱмбалне чоҥештылеш — йӱрлан; Шаленге эрдене клик-клик
магыра
— игече вашталтеш; Шулдыран кутко чоҥештылеш — сутка гыч йӱр опталеш. А
теве Куженер районысо Марий-Шойял тулаче-влак пӱртӱс койышым тыге рашемдат:
Чодыра кандалген шога — йӱрлан; Курык тӱр чодыра гӱжла — адак йӱрланак. А
Волжск районысо
Нурсола калык ял мучаш ерыште ийын коштшо мучывуйым эскера: Ватынъер отро
(остров), тарванен, вержым вашталтен — игече вашталтеш.
Мланде паша дене илыше еҥ, кинде верч азапланен, коча-коважын палыштлан
эҥерта:
Кожвуй мучаште пӱгыльмӧ шуко — шӱльӧ туто (лектышан) лийшаш; Пызлыгичке
орлаҥге
тӱвыргӧ — лектышан киндылан; Первый кӱшӧ эҥыж лӧза ончыч ӱдыман. Кресаньык
озанлыкыште шуко паша шыжылан кодеш. Тидлан кӧра адак пӱртӱсыштӧ мо, кунам
да кузе
вияҥмым эскерыман: Куку Петро кече (12 июль) эртен мура — кужу шыжылан;
Петро
кече ояр — кодшо кеҥежшат кукшо жапан лиеш. Тыге, тӱткын шымленак, шушаш
теле
нерген иктешлат: Кеҥежым пачемыш шуко — йӱштӧ телылан; Тумлеге шуко —
чатлама
телылан; Первый кӱдырчӧ у тылзе дене мӱгыралта — шушаш телым кок ужгам
чикта.
Июль тылзын ик ойыртемже — тиде кӱдырчан йӱр. Калык шотан кӱдырчыжым ок
орло.
"Кӱдырчӧ кавам эрыкта" манеш. Эше ойлат: кӱдырчӧ кужун кӱдырта гын, шӱльӧ
кужу
лиеш; Кӱдырчӧ йӱкым колын, поҥгат помыжалтеш".
Калык календарь ожнысо илышын шуко кышажым арален коден. Нуно идалык жапын
йыжыҥже дене кылдалтше улыт. Теве Курыкмарий кундемыште Юлъял курык ден
Ватага
коклаште шудо солаш тӱҥалме деч ончыч торгоца манме пайремым палемденыт.
Ярмарке
лиеден, кызытат тиде вержым торгоца лап малдат.
Виче эҥер воктенсе марий яллаште июльын 2-шо кечыжым Чыкын пайрам маныт.
Рожки
ялысе-влакын каласкалымышт гыч пале: тудо Сӱрем пайрем семынрак эртаралтын.
Провой кундемысе марий яллаште (Чакмарий, Шелангуж, Маламас, Мӱшылтӱр) июнь
мучаш ден июль тӱҥалтыш жапым (кече кужу, уржа шыркам колта) кванча маныт.
Тудо
кок арня шуйна. Ты пагытым шудо солаш келшышылан огыт шотло: удан кошка,
тамже
шопалге лиеш да телым вольык тамлен ок коч.
Пошкырт кундем Дӧртылӧ районысо Байгелде ялысе-влак кеҥеж рӱдӧ жапым чинла
жап
маныт. Ты жапын мландым тарватылаш, ужар шудо-пеледышым тодышташ, кӱрышташ,

нӧргӧ саскам логалаш ок йӧрӧ.
Курыкмарий-влак 7 июль деч вара шудо пашам тӱҥалыт. Ончыл кечыжым пысырман
пайрем семын палемдат. Пареҥгым урат, шудо солымаште, чумырымаште кочкыш-
йӱышым саемдаш тагам шӱшкылыт.
Кеҥежым тиде йыжыҥже деч вара эркын-эркын паша тургым ылыжеш, чылаштым шке
сомылжо дене авалта. Теве Угарман вел Тоншай марий-влак июльын 7-ше кечыжым
Шудо
Йыван кече маныт. Тиде пайрем кече деч вара олыкыш курго ямдылаш лекташ
йӧра.
Эрдене эр олыкыш лекмеке пеледышым рӱзалтен, лупс вӱдым погат да шинчам,
шӱргым
шӱалтат. Тыге пашалан писе шинчан, чулым лият, тазалык пеҥгыдемеш. Шудо
Йыван
кечын ӱдыр-каче чодыраш каят да пелйӱд жапын тул коймым кычалыт. Тиде
тулжым ожнысо еҥ апана тул манын. Тудо пуйто шылтен кодымо окса, шӧртньӧ
ӱмбалне коеш.
Миен руалтет — наста тыйын лиеш.
Шудо сомыл деч ончыч чимарий-влак кӱсӧ пайремым эртареныт. Тылзын 12-шо
кечыже
Петро пайремым эртарат. Тиде кече пӱртӱс илышыште поснак йыжыҥан. Тудын
дене
кылдалтше ятыр пале уло: Куку Петро кечын монден мура гын, шыже кужу лиеш,
лум
вашке ок воч; Петро кече ояр гын, кеҥеж варажымат мотор лиеш.
Петро кечын эрлашыжым марий калыкын кумдан шарлыше йӱлаже — Имне кушкыжмо
кече —
эртаралтын. Шудым шупшыкташ, тӱредаш да чодырам ямдылаш пижме деч ончыч
имньын
могай улмыжым тергеныт. Малмыж кундемысе чал пондашан-влак тидын нерген
кызытат
куанен шарналтат.
Шудо солаш да тӱредаш лекме деч ончыч чимарий-влак кугу, йӧратыме Сӱрем
пайремыштым эртареныт. Тудо кызытат эрвелне (Немда, Виче, Чолман да моло
эҥерла) илыше да шке йӱлашт верч пеҥгыдын шогышо марий-влак коклаште ила.
Ты пайремым кузе
эртарыме эрвелмарий мурылаште аралалт кодын:
Озаҥ гыч кондымо ший оҥгырем
Алаша шӱйым йылкындарыш.
Кок ий гыч толшо Сӱрем пайрем
Немнан чоным йылкындарыш.

Сӱрем сий отышто эртаралтын. Кумалтышым тарваташ эн келшыше кечылан шочмо
шотлалтын. Сӱрем ден кум-ныл арня ончыч кугырак-шамыч пырля погынат да кугу
кумалтышым тарватыме нерген каҥашат, юмылан могай вольыкым пуышашым
палемдат, карт
ден ӱсӧ-влакым (картын полышкалышыжым) ойырат. Сӱрем деч тылзе ондак сӱрем
пучым
пуалтат, пуч йӱк киндылан кушкаш, лектышыже тичмаш лияш полша. Ожно тошто
марий
пасу воктене шӱвырым шоктен, йомартлын муралтен колтен. Санденак "Пасу
воктен
шоктен кайыме шӱвыр сем" просветитель Т.Ефремовын возымаштыже аралалт
кодын.
Сӱрем кечын, ош вургемым чиен, калык отышко погына. Кинде, вольык перкем да
тазалыкым йодын, тӱрлӧ юмылан кумалеш. Кугу Юмо, Пӱрышӧ Юмо, Эрге пӱрышӧ
Юмо,
Тӱня, Мер, Перке, Кава помыш, Кӱдырчӧ Юмылан, Юмын авалан, Юмын Пиамварлан,
Кече, Тылзе, Мардеж Авалан, Юмын Сукчылан да молыланат сукат. Кӱсле дене
Юмын мурым шоктеныт.
Сӱрем кумалтышын ик эн оҥай ужашыже — осалым поктен лукмаш. Кумалтышке ялла
гыч
15-20 имне дене толыныт. Кӱсото покшелан ыштыме "казначий" манме олмышто
тулым
ылыжтеныт. Онапу (тӱҥ кумалме пушеҥге) пелен шаге лийшаш верыште тоя
мучашеш
сортам чӱктат. Тӱҥ карт, шикшан тулвуйым кучен, кумалшаш юмо деч чыла поро
серлагышым йодын, сорта тул йыр кум гана савырна. Молышт сукен шинчыт. Тиде
жапыште
имнешке-влак тавен шогышо имне ӱмбак тӧрштен шинчаш да кудал колташ ямде
шогеныт. Чоклышо карт сӱрем пучым мӱгырыктен але "Оть! Оть! Оть!" манын
кычкырал
шукта — йыгыт-влак, лупш дене имньыштым лупшалын, кӱсото йыр кум гана
савырнат.
Капка воктене тӱҥ карт, солыкым кучен, нуным вучен шога. Ончыч савырнен
толшылан
солык логалын. Варажым йыгыт-влак ялышке тыгак ӱчаш-ӱчаш кудалыныт да, пӧрт
еда
пуреден, ӱдырамаш але вуеш шушо ӱдырым лӱмжылан "почкалтареныт". "Шинча
вочмыжо,
йылме пурылтмыжо, чыла осалже кайыже. Марий ден вате, келшен илыза, шочшан-
кушшан, суртан-печан, вольыкан, кайыкан лийза, порым шонен илыза!"— сугынь
мутым
ойленыт, вачӱмбалым, урвалтым кум гана шыман лупшалыныт. Тыгай койыш-шоктыш
эртымеке, сурт оза йыгыт-влакым сийлен колтен. Тыге чыла суртым эртеныт.
Арака
йӱмаш лийын огыл. Вес кечын мер калык отышко уэш погынен. Радам шот дене
кумалтышым эртарен. Пайрем эртыме жапыште самырык тукым сӱрем пучым
пуалтен. Кӱсото
кумалтыште кӱсле йӱк эре йоҥген. Посна верлаште 4-ше кечым пуч пуалтыме
кече манын лӱмденыт (вет пайремже арняшкенат шуйнен кертын). Ты кечын каче-
влак имне
дене олыкыш, чодыра тӱрыш кудалыныт да тушан пундыш вуеш пучыштым
пудыртылыныт.
Угыч кӱсотыш кудал толмекышт, ончыч савырнышылан оръеҥ вате-влак солыкым,
тӱрлеман тувырым кучыктеныт.
Ешарыман: тӱрлӧ верыште пайремым шке йӧныштлан келыштарен эртареныт,
кугырак-влакын ойыштым колыштыныт. Посна вере Сӱремым шыжымат палемденыт.
Иям поктымо
годым шуко вере пырдыжым шуанвондо, пызле воштыр дене лупшеныт, коҥгамат
ӧрдыжеш
коден огытыл. Тидын годым чот кычкырленыт — шайтаным, иям, албастам да моло
осал
шӱлышым кожгатеныт.
Сӱрем пайремын посна палдырныше йӱлажат лийын. Тумылан вулно ӱштым
пижыктеныт,
куэ кӧргышкӧ оксам кышкеныт.
Сӱремын кышаже калыкмутлаштат коеш: Сӱремлан ушкалат почшым шогалтен
кудалыштеш;
Сӱремлан имне кум кече ончыч чӱчкен шога, сӱанлан кум кече ончыч ойгырен
шога;
Тудлан кеч сӱрем пӱчым пуалте (акым пуат).
Этнограф-влакын иктешлымышт почеш, ожно уржа-сорла тылзын 20-шо числаштыже
Угинде кечым палемденыт. У шурно гыч йоҥыштымо ложаш дене киндым пыштеныт,
сурт оза-влак ешышт да пошкудышт дене сукырым тамленыт, вет у кинде у вийым
ешара.
Июль мучаште кече кужыт кӱчыкемме шижалтеш. Калык тидымат философ семын
иктешлен
да мыскара йӧре тыгай палым шочыктен: Кече турташ тӱҥалеш — ушкал поч вес
велыш
пӱтырналташ тӱҥалеш; Мужыр ӱжаран июль порсын шовычым пидеш, у корныш
ямдылалтеш.
Тиде тылзе нерген сылнымут корныла дене эше тыге ойлаш лиеш:
Йоҥгалте олык. Шудо пушым
Каван шара. Уржа лоҥеш.
Варен чевер снеган лай южым,
У шурно толкыналт модеш.
Александр Китиков,
филологий наука доктор, профессор.



072298
************************************************************************
7—22
ТИДЫМ ПАЛАШ ОҤАЙ

Российысе да вес элласе автотранспортын у номеран кодышт

Автомобиль-влакын номерышт пелен квадрат рамкыш налме цифр код-влак нунын
могай
кундем (регион) да государство гыч улмыштым ончыктат.

Российын регионлаже

Адыгей Республика      01
Башкортостан Республика     02
Бурят Республика 03
Горный Алтай Республика     04
Дагестан Республика    05
Ингуш Республика 06
Кабардино-Балкар Республика 07
Калмык Республика      08
Карачаево-Черки Республика  09
Карел Республика 10
Коми Республика  11
Марий Эл Республика    12
Мордва Республика      13
Саха (Якутий) Республика    14
Северо-Осетин Республика    15
Татарстан Республика   16
Тува Республика  17
Удмурт Республика      18
Хакас Республика 19
Чечен Республика 20
Чуваш Республика 21
Алтай край  22
Краснодар край   23
Красноярск край  24
Приморский край  25
Ставрополь край  26
Хабаровск край   27
Амур область     28
Архангельск область    29
Астрахань область      30
Белгород область 31
Брянск область   32
Владимир область 33
Волгоград область      34
Вологда область  35
Воронеж область  36
Иваново область  37
Иркутск область  38
Калининград область    39
Калуга область   40
Камчатке область 41
Кемерово область 42
Киров область 43
Кострома область 44
Курган область   45
Курск область    46
Ленинград область      47
Липецк область   48
Магадан область  49
Моско область    50
Мурманск область 51
Нижегородский область  52
Новгород область 53
Новосибирск область    54
Омск область     55
Оренбург область 56
Орел область     57
Пенза область    58
Пермь область    59
Псков область    60
Ростов область   61
Рязань область   62
Самара область   63
Саратов область  64
Сахалин область  65
Свердловск область     66
Смоленск область 67
Тамбов область   68
Тверь область    69
Томск область    70
Тула область     71
Тюмень область   72
Ульяновск область      73
Челябинск область      74
Чита область     75
Ярославль область      76
Моско ола   77
Санкт-Петербург ола    78
Еврей АО    79
Агинск. Бурят АО 80
Коми-Пермяк АО   81
Коряк АО    82
Ненец АО    83
Таймыр АО   84
Усть-орд.Бурят АО      85
Ханты-Мансийск АО      86
Чукотка АО  87
Эвенк АО    88
Ямало-Ненец АО   89
Россий МВД резерв      90

Вес государстве-влак

Великобританий   001
Германий    002
США   004
Японий      005
Испаний     006
Греций      009
Турций      015
Австрий     017
Финляндий   069
Швеций      073
Болгарий    082
Венгрий     083
Польша      086
Китай 090
Румыний     091
Литва 132
Эстоний     134
Латвий      135
Армений     138
Грузий      139
Узбекистан  142
Азербайджан 145
Украина     146
Молдова     147
Беларусь    150



072398
************************************************************************
7—23

УНАНА — КОМПОЗИТОР ЮРИЙ ЕВДОКИМОВ

Марий Эл искусствын заслуженный деятельже композитор Юрий Савватеевич
ЕвдокимовТойварс Пермь область Суксун район Энертӱҥ ялеш 1950 ийыште шочын.
Йошкар-Оласе
И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищым тунем пытарымекыже, шке
шинчымашыжым
Озаҥ консерваторийыште нӧлтен. 1977 ий гыч Россий композитор ушем член.
Юрий Савватеевич ятыр симфонический да камерный произведенийлам возен.
Тыгак тудын хорлан, фортепианылан серыме пашаже-влак улыт. Пытартыш жапыште
муро-влаклан
шӱмаҥын.
Ю.Евдокимов-Тойварс — Марий Эл Кугыжаныш Моктеммурын (Гимнын) авторжо.

КАЙЫШЫЧ ТЫЙ ВЕСЕ ДЕКЕ...

Мутшо Василий Крыловын

Мом ыштет,
Куш пурет,
Шоналталын ойганет —
Шӱм-чонемым умылен тый ыжыч керт.
Шыматал
Ом ончал,
У пӧлекым от вучал,
Веселаҥын, ынде тыйын йыр ом пӧрд.

Припев:

Кайышыч тый весе ден пырля,
Кодышыч мемнан йӧратымашым.
Мый шонем: "Жаплан гына чыла,
Толеш садак куанле кечына".

Шӱмбелем,
Умылем,
Иктылан тый ӧпкелет:
Луктын омыл йӱлен коштмо шомакем.
Ӱжара
Йыр шарла,
Тӱтыра чыла шула,
Вашлиймеке, чыла почын каласем.

Припев.

Эрденат,
Кастенат,
Мый палем, шоналтеныт:
Кок шӱм-чоным ок керт весе паремден.
Йыр модеш
Лай мардеж
Да пырля лияш ӱжеш,
Кӱдыкем тыят толат ман ӱшанем.

Припев.

МОТОР ӰДЫР

Мутшо А.Баязитова ден Ю.Евдокимов-Тойварсын

Мотор, ямле чуриетым
Омыштем эре ужнем.
Йӱксӧ гае кап-кылетым
Шокшын-шокшын ӧндалнем.

Припев:

Мотор ӱдыр, ӱпет кудыр,
Шоптыр гае кок шинчат.
Мотор ӱдыр, чевер ӱдыр,
Кӧн пиалеш шочынат?
Мотор ӱдыр, ӱпет кудыр,
Лач ик тыйым шонкалем.
Мотор ӱдыр, чевер ӱдыр,
Уло чон ден йӧратем.

Ал тӱрветым, ям тӱрветым
Кажне кечын шупшалнем.
Ямле шӱшпык гай йӱкетым
Шер теммешке колыштнем.

Припев.

Урем дене мый каем гын,
Тыйым веле вашлийнем.
Мыйже тыйым ужалам гын,
Мурым веле мурынем.

Припев.

Ошкыл-ошкыл, чевер ӱдыр,
Суксо гае тый волгалт.
Ты тӱняште, мотор ӱдыр,
Саска гае пеледалт.

Припев.



072498
************************************************************************
7—24

Сылнымут уремет, шеремет уверет

Калык писатель-влаклан памятник

Тений 29 майыште Советский районысо Шнаран (Чкарино) селасе шӱгарыш калык
лыҥ
погынен ыле. Тиде кечын Марий Элын калык писательже Аркадий Крупняковын
шӱгар
ӱмбаланже мрамор памятникым шогалтыме. Митингыште республикысе культур да
калык-влак кокласе пашам виктарыше министрын алмаштышыже С.Домрачев,
Писатель ушем
Правлений вуйлатыше В.Крылов, "Ончыко" журналын тӱҥ редакторжо А.Тимиркаев,

С.Чавайн лӱмеш национальный библиотекын директоржо Т.Суханова да молат
ойленыт.
А 1 июньышто Йошкар-Оласе Турун шӱгарыште тыгаяк памятникым калык писатель
Никандр Лекайнлан почмо. Тушко писательын ӱдыржӧ Нина Никандровна ден
веҥыже Ю.Евсеев, шешкыже С.Лекайн Роман уныкаж дене, Марий Эл госсекретарь
службын консультантше Ю.Алексеев, писатель-влак В.Крылов, И.Горный,
А.Селин, В.Абукаев-Эмгак,
В.Осипов-Ярча, Г.Зайниев да молат толыныт.

Писатель радам кушкеш

Июнь кыдалне Россий Федерацийысе писатель ушемын приемный комиссийже гыч
куан
увер тольо: прозаик Геннадий Пирогов ден поэт Ипполит Лобановым писатель
ушем
радамыш пуртымо. Ынде Марий Эл писатель ушемыште 34 член уло.

Марий просветительын лӱмгечыже

11 июньышто Морко районысо Унчо ялыште тыштак шочын кушшо марий
просветитель Тихон Ефремовын шочмыжлан 130 ий темме лӱмеш кугу пайрем
эртыш. Тудым "Передовик"
КДП вуйлатыше, Марий Эл Кугыжаныш Погынын депутатше Г.Григорьев
почо.Юбилярын
чап оҥаж воктеке пеледышым пыштышт, ончыкыжым памятник шогышаш верым
палемдышт,
вара Пайрем тӱҥале. Тушто "Ончыко" журнал редакцийын пашаеҥышт-влак
А.ТИмиркаев,
В.Осипов-Ярча, Г.Зайниев ойлышт, почеламутым лудыч. Тихон Ефремовын кугу
суапле
пашаж нерген академик К.Сануков ойлыш. Верысе артист-влак да кумдан палыме
самодеятельный мурызо В.Осипов концертым шындышт.

Тим ТОЛИН.



072598
************************************************************************
7—25

Марий художник Сергей Таныгин

Россий художник ушем член Сергей Иванович Таныгин Куженер районысо Старсела
ялеш
1968 ий 7 августышто шочын. Йошкар-Оласе икымше номеран интернат школым,
художественный училищым тунем пытарен. Вара корно Сергейым Москошко,
Кинематографий
институтын (ВГИК) художник-простановщик факультетышкыже, конда. Тушто тудо
Художество академийын член-корреспондентше М.С.Богдановын мастерскойыштыжо
мастарлыкым шуара. Палемдаш кӱлеш, М.Богданов кумдан палыме "Война и мир",
"Старики-разбойники", "Необыкновенные приключения итальянцев в России" да
моло киносӱрет-влакын художник-постановщикше лийын. Институт пырдыж
коклаште уста еҥ-влак дене
вашлиймаш проста марий рвезын шинчаончалтышыжым келгемдаш кугун полшен.
1993 ийыште, институтым пытарен толмеке, Сергей Марий самырык театрыште
художник-постановщиклан ышташ тӱҥалеш. Тиде жапыште тудо "Эрге", "Янлык
суд", "Шем
оржан ош поран" да моло спектакль-влакым сӧрастара.
1994—1995 ийлаште тудо кок гана Германийыш миен коштеш, "Тошто Тюбинген" да

"Италийыш коштмо деч вара" выставкылаште шке пашажым ончыкта. 1996 ий гыч
Сергей
Таныгин — М.Шкетан лӱмеш кугыжаныш театрын тӱҥ художникше. Тыште тудо
"Морко
сем", "Ой, луй модеш", "Калевала", "Кем ургызо" да моло спектакль-влаклан
декорацийым ышта 1997 ийыште Сергей уэш Германийыш миен коштеш.
Республикыште Таныгиным утларакшым шке шотан, у шӱлышан театр художник
семын палат.
Самырык чия мастар шке корныжым живописьыштат кычалеш. Тудо ныжылге пӱртӱс
сӱретым, портретым, натюрмортым устан воза. Вес эллашке миен коштмыжо у
шӱлышан корным муаш полшат. Кызыт художник — кычалме корнышто. Ме Сергей
Таныгинлан шке усталык корныжым муаш да чоннам у сӱрет-влак дене
чӱчкыдынрак куандараш тыланен
кодына.



072698
************************************************************************
7—26

Волгыдо саманын мурызыжо

Поэт Илья Стрельниковын шочмыжлан 90 ий

Илья Николаевич Стрельников 1908 ий 26 июльышто У Торъял районысо Пектубай
селаш
шочын. Йошкар-Оласе марий шымияш школым пытарымеке педагогический
техникумышто
тунемеш. Туныктышо специальностьым налмек, ятыр ий республикысе тӱрлӧ
школлаште
тырша.
1934 ийыште Илья Николаевич радиокомитетыш толеш, йоча да сылнымут
редакцийым
вуйлаташ тӱҥалеш. 1938 ийыште Марий книга издательствыш кусна, тушто
чылажге
кумло ий наре шке моштымашыжым ончыкта.
Кугу сар тӱҥалмеке, Илья Стрельников военно-политический училищым пытара,
Москва
да Воронеж воктен, Курский дугаште кучедалеш, политрук, рота командир лиеш.
Лӱддымылыкым ончыктымыжлан Йошкар Шӱдыр орден да медаль-влак дене
палемдалтын.
Нелын сусыргат, шуко жап эмлалтеш. Мӧҥгӧ велыш пӧртылмеке, уэш книга
издательствыште ышташ тӱҥалеш.
Илья Николаевичын икымше почеламутшо "У илыш" журналеш 1925 ийыште
савыкталтын.
"Салам" лӱман икымше книгаже 1936 ийыште ош тӱням ужеш. Мурызо ола илыш,
пашазе-влак темым марий поэзийыште ик эн ончыч нӧлталын. Сар нергенат тудо
шуко сай
произведенийым возен.
Илья Николаевич — "Ме сеҥен улына", "Салам, у мланде!", "Полкын знамяже",
"Шошым
толшо кайык", "Ой, пайремем, пайремем", "Ужар урем" книга-влакын авторжо.
Тудо
тыгак марий йылмыш А.Пушкинын, Н.Некрасовын, М.Лермонтовын, И.Крыловын,
М.Горькийын произведенийже-влакым кусарен. Поэт 1939 ий гыч Писатель ушем
член лийын.
Мурызын шӱмжӧ 1977 ийыште кырымым чарнен.



072798
************************************************************************
7—27

Вуйлымаш

Лудыш
3 А.АЛЕКСАНДРОВ-АРСАК. Каче таҥ. Повесть.
Поэзий
82 А.ЛАВРЕНТЬЕВ. Шӱмбел уна. Тӱтыран эрдене. Руслан ден Людмила. Элнет.
Кумыл
шонанпыл. Йӱкан оҥгырем. Почеламут-влак.
85 Ю.ИКСАНОВ. Поэт-влак. Почеламут.
87 Г.КАЛИНКИН. Чевер пызлан кундем. Чонаҥын чыла лумэҥер. "Шокшо толкын —
шывешыве...". "Кеҥежын ӱмыр кӱчык пеш...". Почеламут-влак.
89 В.ДМИТРИЕВ-ОЗИ. Мыскара да койдарчык-влак.
Лӱмгече
91 М.Шкетан да серыш-влак. М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме вашеш.
99 Волгыдо саманын мурызыжо. Поэт Илья Стрельниковын шочмыжлан 90 ий.
Фотоочерк.
Келшымаш саска
104 Коми мландыш, погыныш.
105 В.ТИМИН. Коми мланде. Шочмо йылме. Почеламут-влак.
106 А.ЕЛЬЦОВА. "Тулан пызлыгичкым...". "Ир йомшо мардеж пирыла урмыжеш...".
Почеламут-влак.
107 Е.КОЗЛОВА. Лум айдеме. Ойлымаш.
109 Н.ЩУКИН. "Шоненам мый, шошым йӧратем...". "Чодыран мутланымым...".
Почеламут-влак.
110 А.ПОПОВ. Соҥгыра. Ойлымаш.
115 А.КАНЕВ. Маскаиге-влак. Ойлымаш.
119 М.ЕЛЬКИН. "Торасе, мӱндыр жап шарналте угыч...". Почеламут.
Шочмо мланде
120 "Эрвел", лӱметым сулышыч, ракмат... Россий Федерацийысе да Башкортостан
Республикысе культурын заслуженный пашаеҥже Я.Янгубаев дене вашмутланымаш.
126 В.ЛЮБИМОВ. Мом ыштеныт тый денет, Россий? Ойлышаш мутем уло.
"Команмелна" конкурсыш
132 З.ТИМИРБАЕВА. Эмай ден Темай. Мыскара ойлымаш.
134 Унана — марий художник Сергей Таныгин.
Шочмо мланде
140 В.ЮШКОВ. Салтак шинча сӧй пасум онча. (Мучаш.)
Калык ойпого
167 О.СЕРГЕЕВ. Марий анатомий мутер. (Мучаш.)
Критике
179 С.КУЧЕРОВА. Колжо молан ший? А.С.Пушкинын шочмыжлан 200 ий темме вашеш.
Марла календарь
187 А.КИТИКОВ. Июль. (Кеҥеж рӱдӧ тылзе. Уржа-сорла тылзе. Сӱрет тылзе.)
192 Сылнымут уремет, шеремет уверет.
Комышто Российысе автотранспортын у номеран кодышт.
Номерыште А.Щербаковын да статья автор-влакын фотоштым кучылтмо.

Содержание
Проза
А.АЛЕКСАНДРОВ-АРСАК. Жених-любовник. Повесть. (Начало.)
Поэзия
А.ЛАВРЕНТЬЕВ. Ю.ИКСАНОВ. Г.КАЛИНКИН. В.ДМИТРИЕВ-ОЗИ. Стихотворения.
Наш календарь
М.Шкетан и письма.
Певец Светского времени. К 90-летию со дня рождения поэта И.Стрельникова.
Фотоочерк.
Плоды дружбы
Гости журнала — коми писатели и поэты.
Родная земля
Название оправдал, "Эрвел", спасибо... Интервью с заслуженным работников
культуры России и Республики Башкортостан Я.Янгубаевым.
В.ЛЮБИМОВ. Что с тобой сделали, Россия? Размышления писателя.
На конкурс "Слоеные блины"
З.ТИМИРБАЕВА. Эмай и Темай. Юмористический рассказ.
Гость журнала — марийский художник Сергей Таныгин.
Родная земля
В.ЮШКОВ. Война глазами солдата. Воспоминания. (Окончание.)
Народное творчество
О.СЕРГЕЕВ. Анатомический словарь марийского языка. (Окончание.)
Критика
С.КУЧЕРОВА. Почему рыбка серебряная? К 200-летию со дня рождения
А.С.Пушкина.
Марийский календарь
А.КИТИКОВ. Природа и быт человека. (Июль.)
Вести из Союза писателей Республики Марий Эл.
В номере использованы фотографии А.Щербакова и авторов статей.



080198
************************************************************************
8—01
Юрий САЙТАЕВ

Шкетын вашлиям

Кас лишемын, ӱжара ден модын.
Паленам: памаш деке волет.
Вашлиймеке, ныжылгын шӱм шолын,
Пайленам пиалым тый денет.

Ял мучашыш, яндар памаш тӱрыш,
Молан ӱдыр толмым чарненат?
Тый, памашын яндар йӱштӧ вӱдшым
Йӱылдалын, ала йӱкшенат?

Памаш деке, вашлиялме верыш,
Кас лиймеке, угычын лектам.
Ончалалын тыйын толмо велыш,
Шкетын вашлиям эр ӱжарам.

ШАРНЕН ИЛЕМ

Чонлан неле, шӱмлан кочо.
Шке ом пале, куш пураш.
Пиал эртыш, шӱмлан шочо
Шоныдымо тургыжмаш.

Ой, пеш неле, шӱмлан неле,
Нелылык темда капем.
Чоныштемже йӱштӧ теле,
Йӱштӧ, кечынак кылмем.

Чонлан неле, шӱмлан кочо —
Марлан лектын шӱмбелем.
Пиал йомо, ойго шочо,
Сайжым лач шарнен илем.

Пу кидетым, йолташ

Поро жап, поро кас!
Пу кидтым, йолташ,
Пырля ошкыл эрташ,
Эре коктын лияш.

Йӱд эрта, жап шуэш,
Нӧлтеш кече уэш.
Колат? Шӱшпык шӱшка.
Молан жапше вашка?

Изишак тый вучал,
Мый денем кутырал,
Ончалал шинчашкем,
Ӧндал чотын, шупшал.

Ок лий жапым чараш,
Волгалтеш ӱжара.
Пӱртӱсшат озала
Тӱтыражым шара.

Тыгак ӱмыр эрта,
Тудым ок лий чараш.
Ынже пӱрӧ гына
Вескана ӧкынаш.

Пу кидетым, йолташ,
Илыш корныш пураш,
Шӱм шижмашын тулеш
Ӱмыр мучко йӱлаш.

Башкортостан, Калтаса район, Калмиямучаш.



080298
************************************************************************
8—02
"Команмелна конкурс"

"ЛӰДШӦ МЕРАҤ"

— Йоча-влак, тиде урок деч вара чыланат актовый залыш каена: доктор дене
вашлиймаш лиеш, — Зоя Тимофеевна класс ӱмбак туран ончале.
"Доктор дене...— Миша Яперов чытырналт колтыш.— Могай доктор? Молан толеш?—
рвезе шонкала. — Доктор толмеш кузе-гынат шылаш кӱлеш. Урок гыч йодын
лекташ гын
веле? Уке, тыге сай огыл. Коридорышто иктаж-кӧм вашлиям гын, мом ойлем?
Урок пытымеш шинчаш перна. Оҥай, такше пален налашак кӱлеш ыле: доктор
школыш молан толеш? Кунамрак толеш вара? Окнаш эскераш перна. Кидыштыже изи
чемоданже уло гын,
раш: уколым ышта.
Тунамже!.. Теве ӱмаште шошым, урок деч вара, чыланат медпунктыш мийышна. А
туштыжо... Доктор Маруся прививкым ышташ вучен шога. Мый медпунктышкыжат
ынем пуро
ыле, но йолташем-влак шӱдыренак наҥгайышт. Черетем шумеш шӱмем лектын возеш
шонышым, тунар чот чытырышым. Шприцым огыл, ош вургемжымак ужын, лӱдаш
тӱҥалам...
Ӱдыр-влак огыл гын, магыренат колтем ыле дыр. Нунын ончылно изиш намысын
чучо.
Йӧра, кеч нунышт, прививке деч вара вик уремыш лектыч. Уке гын...
Шоналтемат,
шкаланемат йӧндымӧ. Но тыгай улам дык, мом ыштет. Доктор толеш гын, адак
кодшо
ийысе койышымак коям дыр. Вот ӱмаштет...
— Яперов Миша,— доктор Маруся лӱмем каласыш.
— Миша, тыйым ӱжыт,— Зоя Тимофеевна пелештыш.
Мый верем гычат ом тарване, пуйто пудален шынденыт.
— Миша, куш йомыч?— уэш лӱмем кольым.
Шӱмем йолвундашкак волыш ала-мо, йолем тарваныш да штор шеҥгек кайыме олмеш
омса
велыш савырныш. Омса кылым руалтен веле шуктышым, Зоя Тимофеевнан пушкыдо
кидше
копашкем возо:
— Тый кушко? Прививкым ыштыде, нигуш от кай.
— Мый таза улам, мыланем прививке ок кӱл!— мучышташ тӧчем.
— Прививкым огына ыште гын, черланенат кертат. — Ош халатанет лишеме.—
Миша, ит
лӱд. Нимынярат ок коршто вет. Карме пурлмыла веле чучеш,— лыпландараш тӧча.
— Мыланем прививке ок кӱл, мый таза улам!— иктымак тӱем, кушетке деч
кораҥаш
тӧчем.
— Э-э, тыге ок лий, Полина, тол-я тышке,— доктор техничкым ӱжӧ.— Тиде
геройым
пеҥгыдынрак кучаш кӱлеш, полшо.
Зоя Тимофеевна ден саде Полинат йолем да кидем ишен шындышт, кушеткыш
пыштышт.
Мый садак тып ом кий, чумедылам, кадыргылам.
— Миша, лыплане,— Маруся ака пелештыш.— Почаҥаш тӱҥалат гын, име
тодылалтеш. Мучашыже тупешет киен кодеш гын, пӱчкын лукташ перна.
Тыгай ойым колмек шыпланышым.
— Теве, лият,— Зоя Тимофеевна ласкан шӱлалтыш.— Койышланашыжат ок кӱл ыле.
Мыят верем гыч кынельым. Магыралташ манын, умшам важыкынрак ыштышым, но
корштымым шым шижат, шайыкынракын шыргыжал колтышым. Вара медпункт гыч
писын лектым.
Теве тыге". Тиде ӱмаште ыле. Тунам кокымшо классыште тунемынам... А
кызытше...
Доктор шкежак школышко толеш... Молан? Эй, мом лӱдаш? Можыч, тудо огешат
тол.
Урок пытымеш 10 минут гына кодын, а мый школыш пурышо ош халатан еҥым шым
уж.
Ала тудо шаҥгак толын? Толеш гын, перемен жапыште садак ужам ыле. Можыч,
иже толеш? Окнаш сайракын ончалшаш,— шӱем окна деке шуялтшым.
— Яперов, мом тӧчет? Урок мучко окна гыч шинчатым шыч кораҥде. Кӧм тынаре
вучет?— Зоя Тимофеевна йодо.
— Нигӧм,— вуем кумык ыштышым. Ойлаш але уке, шоналтышым да йодышем шкеак
йылмем
гыч мучыштыш:
— Зоя Тимофеевна, а докторжо молан толеш?
— А-а, теве кузе улмаш!— Зоя Тимофеевна шыргыжале.— А мыйже семынем шонем:
Яперов мо лийын кайыш, молан кенета ошеме? Тый вет доктор деч лӱдат. Ит
лӱд. Тиде
черым эмлыше доктор огыл, а наука доктор дене вашлиймаш лиеш. Вес семынже
ойлаш
гын, ученый дене. Да те, йоча-влак, тудым паледа. Уремыштат вашлийында. Вет
тудо
шочынжо мемнан ял гычак,— Зоя Тимофеевна порын шыргыжале.— Ончыч тиде
школыштак
тунемын, а кызыт ученый степеньым налын, наука доктор лийын. Кӧ нерген
ойлена,
тогдайышда?
— Николай Иванович Петров нерген,— рӱжге вашештышна.
— Тугеже урок деч вара актовый залыш каена, а кызыт мӧҥгысӧ пашам возен
налза.
Антонина Шакирова.



080398
************************************************************************
8—03
Гаврил ПЕТРОВ

Корным ончыктен

Тошто илыш гыч мазак*

Эргычак кече чот ырыкта, пич шокшо. Ме, йоча-влак погынен, апшаткудо
воктенсе
пӱяшке йӱштылаш кайышна. Кудашмеке, вигенат вӱдыш шуҥгалтна, икте-весым
чывылтен, кӧ кузе моштен,рушла, марла, комдык возын ийын толашена. Мемнан
коклаште
кугурак ийготан Семон, пеш писе да виян, кумшо классыште тунемше, рушла ияш
пеш
кертеш, а ме сер тӱрыштӧ йолна дене вӱдым чумен шувыртатена вакш шулдыр
нӧлталме
семын луген ийына. Пӱя кумда, покшекыже пураш лӱдына: келге лаке, подкем-
влак
шуко улыт. Ожно тыште вӱд вакш шоген, меҥге-влакат уледат, пурен кайышат
лиеден.
Кугурак-влак лӱдыктен ойленыт, пуйто пӱя покшелне вӱдия ила, тудо шканже
келшыше еҥым вӱд йымаке шупшеш. Садлан вӱдыштӧ кужун кучалтде, вашкерак
лекташ тыршенна. Йӱштылын лекмек, Семонын ойжо почеш, снеге ден мӧрым
кочкаш чыланат кожерыш чымышна. Мӱндырчын ончымаште, кожер олмысо пундыш-
влак шорык-каза кӱтӧ комбо
гай койыт.
Согыш** деч ончыч тиде кумда тӧр верым, киш ӱпшан, весела да ямле кожер
айлен.
Ял воктечын тыгыде шартнерла кокла гыч лыкын-лукын йогышо Аса эҥерын пурла
серже
гыч тӱҥалын, эрвелышкыла келге Саҥрат коремын мучкыжо, торешла шуйналт
вочшо
пӱкшерман Чормак корем дек шумешке, ужар-шем кандын койын, мӱндыркӧ
мучашдымын
шарлен киен. Тыгыде вондерла коклаште эрат-касат шӱшпык лым лийде шуко
тӱрлӧ йыжыҥан семым шӱшкен, ял калыкым куандарен.

* Мазак — мыскара.
** Согыш — сар.

Укш гыч укшыш чоҥештылыныт моло тӱрлӧ кайыкат. Келге коремын сержым
шӱткален,
пыжашым ыштен, нерге ден суслик-влакат иленыт, а мераҥ ден шоҥшыжо пытышаш
огыл
лийыныт.
Сӧй тӱҥалын. Ялеш шоҥго коча, кова да ӱдырамаш-влак йочашт дене веле
кодыныт.
Ожно пуым шукыжо ямдылен огыл, кожла гыч руэн толмышт, пытымек, уэш каен
конденыт. Тунамат тыгак лийын: ял калык вашке пу деч посна кодын. Каен руэт
— нимо
дене кондаш: имне-влак шужен ярненыт, шукыжо ӱштыштӧ кечат. Олым ден
леведме леваш вуйым пукшен толашат. Патырракышт изитер дене арама воштырым
шупшыт. Теле
пеш йӱштӧ шоген, пӧртешышт кылмен колышо-влакат лийыныт. Тӱгӧ шӱкшӧ мыжер
дене
от лек — эрдетым, шӱргетым йӱштӧ налеш. Тыге ял калык ямле, чевер кожернам
йӱдым-йӱдым шолышт руаш тӱҥальыч. Вара семын йӱд-кече, лӱдде-чаманыде, кум
йӱштӧ
теле жапыште кӧ кузе моштен, туге толашен: писке * ден пӱчкын, товар ден
руэн,
изитер дене шупшыныт. Руэн пытармек, пундышыжым куклаш, каткалаш тӱҥальыч.
(Кызыт ты кожер ото гоч Нефтекамск — Уфа асфальт корно пышталтын).
Ме пундышла коклаште, нылйола нушкын, снегым, мӧрым поген, умшашке
ястарена.
Воктенна Макусь акай, пӱжалт пытен, пундышым каткален, шанчашым мешакыш
опта.
Вигенат "пашам" ыштена, ӧрдыжкӧ, шеҥгеке шинчам шолымаш уке. Ышнат шиж:
кенета
воктекына торчак тоян салтак толын шогалын улмаш. Йолешыже вынер ыштыр
гайым
пӱтырен, шӱкшӧ катам чиен. Ик йолжо шеҥгекыла кадыр, лустра ден кылдыме.
Гимнастеркыжо ошемше, вуйыштыжо пилотка, тупыштыжо котомка, оҥыштыжо ик
медаль кеча.
Торчакешыже эҥертен, тайнышт-тайнышт шога, шем мыйыкшым пӱтыралын
саламлалте.

* Писке — пила.

Акай ваштарешыже пелештыш:
— Здрасче!
Салтакет туддеч ала-мом йодшын коеш.
— Минь рушла ойлен ом мошто, — манеш акана. — Семон, тол тышке лишкырак.
Мом йодеш?
— Корным... Йыкымыш ала-мо.
— Тинь ойлен пу-ян, кугурак улат вет.
— Умылашыже умылемат, только миньжат рушла ойлен ом мошто, — манеш
йолташна.
— Тьфу, керемет! Шӱет тӱҥдышаш, пермак! Молан коштат школышко сумкам
сакален,
йондалым тӱгатен, рушлат ойлен от мошто гын?
Ме вигенат шинчам карен, ончен шогена, рушла она шинче. Миньше ӱй заводыш
йыралан коштамат, "пахта" мутым веле палем.
Макусь акай пӱжалтше шӱргыжым ялук мучашыже дене ӱштыльӧ, пырчын-пырчын
сакалтше
шем ӱпшым тӧрлатен шӱкале да эркын ойлаш тӱҥале:
— Керемет, кушеч толын лектыч? Вет корныжо Йыкымыш ял мучаш гыч, кӱварым
лекшын,
пурлашке савырна. А тыште корно уке, — руш салтакетлан умылтараш тӧча. —
Улашыже
уло да, сокмак, тошто йолгорно, шудо кушкын, каен от керт. Ягуз, ыҥлет чай?
—
Кидшым пеш рӱчкален марла шелыштеш.
— Не понимаю, чо говоришь? — ышталеш рушет.
— Туге шол, марла ойлем вет. Вот, чорт, кушко конден тудым!
— Я шел сюда, к вам, только не черт, а настоящий человек, фронтовик-солдат.
— Умылем, солдат улат... Туге шол.
Руш ик торчакше гыч весышке эҥертен, тайныштеш веле. Макусь акай ынде уло
ӱнарже
дене моштымыж йотык * ыҥытараш пиже. Кидшым ончыко шуялтен ончыкта.
— Миклай, пундышым рушла кузе маныт?
— Пинчук! Апшат Опоня чӱчӱ, каналташ пундышеш шинчешат, эре туге манеш, —
вашешта йолташна.
— Вот, вот — пинчук! Тӱвӧ, ончо, ончылно, умбалнырак, шӱч пинчук шинча,
кӱкшын
коден руэныт, тудын йыкрик ворочишь, туге шол, не йыкрик ворочишь, а вара
пинчук-влак кокла гыч брык-йрык тӧршталтен топашь, шапиге вондерла дек
прамая топашь, а вара коремышке уэшын йыкрик ворочишь, эркын сержым волет.
Туге ынде, родо. Молыча ыҥылтараш ом пале.
Руш ялт аптранен шогалын.
— Ничего не понял, — манеш.
Акай икмагак рушым ончен шогышат, уэш ойлаш пиже.
— Йолетше окшак, кадыр, кузе Саҥрат келге коремым волет да кӱзет? Вет
вӱдан, шунан, тазыла, йол мунчалта, верын-верын лӧза, пурен кает. Йогын гоч
пыштыме ломашым шошо вӱдшор йоктарен наҥгаен. Икманаш, лапаш дык лапаш.
— Нет, я лапать не могу...
— То-то шол лапаш. Чыным ойлем, кеч-мом ман — капут!
— Я воевал, немцев бил, а ты мне — капут?!. — рушет сырен кычкырале.
— Умылет ала-мо, только тыште немыч уке.

Йотык — семын.

Иктапыр шоналтышат, уэш ончыктылаш пиже.
— Теве, ончо, кузе кӱлеш: шеҥгелетым нӧлталын, псльоп да псльоп лавраш
шинчын,
шӱдырнен волет, а йогынжо келге огыл, чыват лектын кертеш. Лӧзашке ит пуро,
капланет. Корем серым топи да чапи эркын кӱзет. Вара ужат: тушто рожым
ӱденыт.
— Хлеб ман, — Миклай тӧрлата.
— Туге, хлеб. Йыкымыш корныжо хлеб воктеч кая, умбакыже прямай топашь, —
ойленойлен, нойышат ала-мо. — Ынде пылышешет лодышым, ыҥленат чай кузе
каяш? Айда,
Юмет дене, пшел, пшел, ит шого тыште, — шӱкал колташат ямде. — Вот, киямат,
ыҥлыш, коеш, огеш пелеште...
Руш, йӱдыген, кид рӱзымӧ велыш ончен шогыш-шогышат, торчакшым тарватен, пел
йолжым шӱдырен, Йыкым ял могырыш эркын ошкедыш.
Ме мӧҥган-мӧҥгышкына шаланышна. Акайнат, шанчаш мешакшым тупышкыжо
лупшалят,
теркыже * чошыш.
Вара пошкудо ватылан моктанен каласкален: илыме ӱмырыштыжӧ первой гана
рушла ойлен. Тудыжо кузежым-можым умылен налынат, воштылаш тӱҥалын, манеш.
Когыньыштын
кудывечыште тӱсен кертде, эрде кырен, пӧрдалын воштыл кийымыштым Вакай
павай ончен шоген.
Тыгай томаша-мыскара ял калык коклаште вашке шарлен.

*Терке — мӧҥгӧ.

Красноуфимск ола.

Пийнерешке

Ойлымаш

Ожнырак ялыште пошкыдо ден пошкыдо да вес уремла гыч родо-тукым, тыглай
палыме
еҥ-влак икте-весышт дек толын-пурен коштын иленыт. Паша деч вара, сурт
сомылым
пытарен, кидпашам пеленышт налын, ик суртыш чумыргеныт, эсенлыкым шинчен,
мӧҥгӧ
каеныт. Веселан иленыт.
Шарнем: ме Якуп кокай деке кас еда йомакым колышташ коштынна. Тудо пешак
шуко
ожнысо марий йомакым, туштым, мурым пален. Туешкыше еҥ-влакым паремденат
кертын.
Могай гына чер дене толшым эмлен огыл?! Чыланат йывыртен, таум ыштен
каеныт. Кокай тидлан оксам икте дечат налын огыл, языклан шотлен. Марийже,
Якуп павай, эргышт ден ӱдырышт-влакат пеш поро кумылан, весела чонан ыльыч
мурым мураш, скрипкам йыгаш ӧрканен огытыл.
Согыш тӱҥалмеке, Якуп павай ден кугурак эргыжым, Йываным, фронтышко
ужатышт. Туге гынат кокай дек пурен лекташ калык корным ыш йомдаре,
толеденак шогыш. Мурым
муреныт, кидпашам ыштеныт, ялысе ден фронтысо уверым каласкаленыт.
Погынышо-влак шукышт шке илышыштым ойлен, чоныштым пасылтареныт *. Менасьын
каласкалымыжым кызытат шарнем.
Тудын икыр-кокыр оксажат, пӧртыштӧ керосинат лийын огыл. Марийже фронтыш
кайме
годсек, пич пычкемышыште шинчен, касым эртарен. Эрак возын, йӱдвошт пӧрдал
лектын...
Икана касым эртарен, пӧртан-пӧртышкышт каяш тарванат. Менась ден Ямет
павайын
ватыже иквереш пырля ошкылыт. Ойласен-ойласен, мут лектын. Кокай, Менасьым
чаманен, пылышешыже шолып каласа:
— Минь тиньым пешак ужын ойлынем, икшывет-влак шужен, йӱштӧ пӧртыштӧ
шинчат,
садлан, полшаш шонен, тегак когаргем. Пийнерешкым тылат иярташ** кӱлеш!
— Э, вара кузе тидым ыштыман? Минь тыгай деч пеш лӱдам. Йӱдым пырыс тӧршта
гынат, ӧртем лектеш.
— Молан лӱдашыже, тиньым огеш логал, только пукшаш веле ит мондо.
— Колашыже колынам, оксамат конда, маныт, ялыште шуко еҥын тудо уло мо?
— Шукак огыл гынат, шкат ужат вет, кӧ сайрак ила.
— Шуко конда мо оксажым?
— Кажне кас-йӱд огеш, коклан, а кочмекыже, йошкар оксам кумлашым ӱстелеш я
теркеш пыштен кода.
— Тугеже сайыс. А кузе ияртыман?

* Пасылтараш — луштараш.
** Иярташ — туныкташ.

— Тудын мутшо уло, теве вуешет пыште: "Пийнерешке, тиньым сӧрвален ӱжам,
миньын
нужнашкем шогал. Кече шинчеш — тарванет, лектеш — йымет. Шем йӱдлан — дос,
пелйӱдлан — оза. Шинчат пӱсӧ, нерӱпшет — келге. Кӱртньӧ, чойн, той, вӱргене
сурам
руден, пурен-лектын коштат. Окса чондайын, яшлыкын киймыжым шижат. Тудын
перкежым (лӱмым каласыман) конден шого. Окса чондаем кӱрылтде оварен
шогыжо, четлыкем
тич кинде дене темже. Минь оксатлан ваштареш эре ӱян мелнам пукшаш тӱҥалам.
Савырле лий, тыланымем кабыл ыште!"
Кольыч, ит мондо. Изирак пий йылме гане мелнам кӱэштын, ӱйлен, теркеш
кышылен,
пӧрткоклашет шынде, тудо вашке иярга. Вара семын пӧртышкет ӱжат, кочкышетым

ӱстембак шындет, кеч-кунамат мелнат монь ямде лийже, уке дык, сырен,
йолвундашетым чот чыгылта. Кочкышын пушыжым, тамжым налмеке, теркешет
кумлаш йошкар оксам
пышта. Эрдене налат. Тудо кужу неран, пий нер гане, ик йыргеш шинчан, пырыс
равышанрак, коҥга салыш эрдене кӱзен шинчеш. Озалан южо-кунам коеда, чыла
годым
огыл.
— Ракмат веле, кокай, поро кумылетлан, шерге каҥашетлан! — манын, ойырлат.
Менась йӱдвошт, чыр омым ыштыде, шонен, вакшыште пӧрдал кия. Эрлажышын рошт
кынелын, вуйушыжым пудыраташ тӱҥалын: кузерак мелналык ложашым йӧнештараш,
кушто
муаш, кӧ деч йодаш, кушко кычал каяш?.. Ик жап шонкален шинчымек, ушештара:
яшлыкыште кийыше ӱдыр годсо чока, мотор саскан кашемыр ялукшым шӱдырен
луктеш. Почингаш каен, ложашлан вашталтен толеш, мелнам кӱэштын, теркеш
ӱйлен опта, кастене пӧрт коклаш кӱзыкта. Тамле пуш, уремыш шарлен, нерым
чыгылта.
Миклай, тулык рвезе, урем ден эртен кайышыжла, тиде пушетым шижеш.
Пычкемышалтмек, лапка, карниздыме, олым вуян пӧрт пусак дене пырля
пӧрткоклаш кышт кӱзен,
мелнам кочкын вола. Оза ватет волгыдо тӱр дене мелна теркыжым ончалеш —
яра! Йывыртен колта: "Ракмат, пийнерешке, миньын сием келшен, тамлештын
кочкынат!"
Тыге кече кечым, йӱд йӱдым алмашта, мелнам кӱэштын, пийнерешкым со пукша.
Ик
кастене Меҥасьын кугырак эргыже, Санька, пычкемышалтмешке уремыште йолташыж-
влак
дене модын куржталын. Пӧртышкӧ пурымыжла пӧрткоклаш ончалеш — ужеш
пийнерешкым:
вуйжо кугу, пылышыже модеш веле, мелнам пеш кочкеш. Лӱдмыж дене пӧрт омсам,
почын пурен, рошт петырен шында да олымбалне нералтен кийыше аважым
кынелта.
— Авай, пийнерешке мелнам кочкеш, ончална мо?— манеш.
— Айда кочшо, она пезыҥтаре,* воч малаш.
Озавате волгалтмым пеш вуча, огешат мале. Пычкемыш денак эргыжат кынелын
шинчеш,
Йошкар оксам моткочак ужнешт.
Ончалыт — терке яра, оксаже уке.
Кум-ныл кече пукшымек, Ликасет шонкалаш, азапланаш тӱҥалеш.
— Томаша, мо ыш келше? Йоҥылыш кумальым ала-мо. Мо-гынат уло, таклан огыл,
мемнан деч авыра, мешая.
Кокайын ойлымыжым шарнаш тӧчен, пеш шонкала. Кенета ушештара! "Вот, окмак,
ушдымо, аҥыра вуй, вет кокай туге каласыш: тудо кочкышын пушыжым, тамжым
веле налеш,
мелнаже садыгак кодеш. Таче, векат, ваҥемак!"— ойым пидеш.
Пычкемышалтеш. Меҥась шинчажым тӧрза гычат огеш кораҥде, пычкемышыш тӱткын
онча.
Миклай, йӱкым лукде кыштак толын, эплын пусак ден кӱшкӧ кӱзен, пӧрткоклаш
йомеш.
Озавате, чытырен, шӱмжӧ кӱлткен, тулвондым налешат, вашкерак почешыже кӱза
да
уло шыдыж дене, чарга йӱкшӧ мӱндыркӧ йоҥыжалтын, пошкудо-влакым тарватен
кычкыра:
— Мом ыштет тыште! Пуштам, шакше сӧрма! Пуштдегече ом кодо! Каваршаш, муын
вет
корным кушко толаш?! Лаптыртем, рожын мӱшкыр, чара коля! Керемет тетла
йолетым
тышке ит пыште, уке дык пуштам, шолетым эргем! Кай тышеч, шинчашем ит кой!
__________
*Пезыҥтараш — лугыч ышташ.

Меҥасьын "пийнерешкыжым" вашке ял калык пален налын, икте-весе коклаште
шикш семын шарлен.
Тылеч вара шукат ыш эрте, рвезын дигарже*, алже каен, вашке шужен колен.
Коваже
пукшен кертын огыл.
__________
*Дигар — йыжыҥ.
Красноуфимск ола.



080498
************************************************************************
8—04

Алексей Александров

Каче таҥ *

Повесть

Ик мотор каныш кечын, июнь тылзе тӱҥалтыште, мемнан марий-влакын Пеледыш
пайремышт деч лач ик арня ончыч, чумыр Кужер калык Элнет серышке лекте.
Лӱмжылан тиде
канышым Сабантуй маньыч, а чынрак ойлаш гын, тысе чыла калыкын тӱшка
пайремышт,
массовый гулянье манмышт лие. Тидлан Анатолий Маршуков шуматкечынже
мӧҥгышкыжӧ
ыш кай, пайрем тӱҥалтышыжым, мончаш пурен лекмыжым манам, Пайбаковмыт дене
ыштыш. Максим Петрович ӱжынак наҥгайыш, унажым лӧкамбаке пыштен, выньык
денат шкеак лочкыш, Лидия Васильевнан лӱмын пайремлан ямдылыме пуражымат
йӱктыш.
Теве ынде таче, рушарня кечын, Анатолий уремыш лектын шогале. Иктаж индеш
шагат
эр ыле. А калык йогын тарваненат. Кугу эҥерат изи памаш гыч тӱҥалеш манме
семын,
тыштат ик лук гыч лектыт, вес вечын толыт да чыланат ик корнышко ушнат,
Элнет
эҥер кок велсе калыкым ушышо кыл гае кӱвар деке викналтыт. Анатолият ты
толкыныш
шупшылто.
Элнет серыште, кумда кужу олык гай шуйналтше чара верыште, погын лоҥалташат

тӱҥалын ыле. Кочкыш-йӱшым темлыше кевытче, сатучо-влак радамынак тыште-
тушто вераҥын шогалыныт. Нунын деке миен ончалде иктат ок чыте, кажне
шканже мо кӱлешым
пога, да ешын-ешын, лишылын-лишылын чумыргышо-влак йошката пӱнчер йымаке,
ужар
вондер воктеке верланат.

* Мучаш. Тӱҥалтышыже 1998 ий 7 номерыште.

Анатолий ик векат, вес векат коштын савырныш, Элнет вес вел гыч толшо марий-
влакымат тогдайыш. Чынак вет, Сабантуй манмым кӧн ончалмыже ок шу? Тӱшкаште
лиймыжак, каналтымыжак мом шога! Сабантуй модмашын эн тӱҥ рӱдыжӧ — тиде
патырлен кредалмаш. Тидлан лийынак суас-влак мӱндыр кундем гычат толедат.
Конешне, ик поселкын вийже дене ышталтше надырлан кӧра, тыште ала-могай
кугу приз, пӧлек нерген
ойлыман огыл, но йочалан куанаш ситышыже лийын. А кугурак ийготанлан
сеҥымаште
пӧлек огыл, а лӱм шерге.
Чыла лие: модын ӱчашымашат, сеҥыше-влакат, изи-кугу пӧлекат, но погынын
ямже,
конешне, пайрем куан ыле. Теве суас изи гармонь йӱк ала-кушеч шергылт
тольо, вес
могырышто руш аккордеонат йӱкым пуыш, чылалан палыме Курыкйымал марий Ильян
Вадимын шокталтен муралтымыжат шоктыш. Анатолий, марла мурымым колын, лач
тушкак
кайынеже ыле — шеҥгечше ала-кӧ толын руалтыш, кидпулышыж гыч кучен ӧндале.
— Толик, Анатолий Иванович, Максим шаҥгысек вуча, айда мемнан тӱшкашке.
Анатолий куанен шыргыжале: ну, конешне, тиде — Лидия Васильевна. Савырныш —
чынак, тудо. Шинчаже весела, чурийвылышыже чевер, яндар.
— Шаҥгысек кычалам. Ончычшо ужна, но тунам але эр ыле, шке семынет ончышт
савырнаш эрыкым пуышна. А ындыже — уке, эрыкет пытыш. Ме тыйым пленыш
налына. От сыре?
— Огым. Ай, Лидия Васильевнажат? "Лидук акай" манын колтымем веле шуэш.
— А тый ман, ийгот дене акатак лиямыс. Айда, — Лидия Васильевна, рвезе еҥым
кидпӱанеш налын, шке шӱмбелже пелен ошкылмыжлак, могыр-могырыш тӱкнен,
вӱден наҥгайыш.
Коҥгамбал гай нӧлталтше изи чоҥгаташте, самырык ломбо ото воктене, нунын
тӱшка
шинчен: ик велне — Максим Петрович, тукым шольыжо Байдуков Миша ден
Машукшо, вес
велне — Алима ден Асхатше да, Анатолий палыш, Алима дене пырля клубышто
куштышо
йолташ ӱдыржӧ ден пелашыже, витне.
Анатолий мыскарам ыштыме семын киносыла куштылгын саламлалте:
— Ба! Знакомые все лица! Всем привет!
Пайремлен шинчыше-влак чылан вашештышт. А Алиман марийже, лӧчен чевергыше
чуриян, руштылдалше йылме дене пелештыш:
— Знакомые, да не все, — кидшым шуялтыш. — Асхат. Ай, лучо марла ойлена.
Теве
Варька — руш ӱдыр гынат, марий вате лийын.
Асхатын мутшылан чылан кожганен воштылальыч, а Варька манмыштын марийже
Анатолийлан кидшым шуялтыш:
— Валерка, — ик мут дене паластарыш.
— Варька, — ӱдырамашат кидым пуыш.
— А мыйын ватым Кужерыште чылан палат — Алима, — ыштале адак Асхат да
ӱдырамашын
вачыжым лоп перыш.
— Токта, Асхат, уняма! Ярами! — пеҥгыдын мане Алима да Анатолийым ончалын
чевергыш.
Рвезе Алиман шомакшым умылыш, кумылжымат шиже, вашешыже порын вуйым
савалтыш —
Алима утыр веле тарайгыш. Но тудын тыгай йӧнысырыш логалмыжым пайремлен
ырыше-влак ышт шиж, у йолташ толмо лӱмеш аракам темкалаш веле кожганышт.
Чыланат шке
чаркаштым Анатолий дене пералтышт, йӱын колтышт. Анатолий Алимам ончале,
тудыжо
"йӱ" маншыла, шинчаж дене ончыктыш, шкеже шолт подыл колтышат, чаркажым
кумыктен
шындыш. "Тыге кӱлеш" маншыла, адак Анатолийым ончале. Рвезе еҥлан моло-влак
койышым кояш веле кодо.
Лидия Васильевна Анатолийым вачыж гыч эркынрак тӱкалтыш, пылышышкыже йышт
мане:
— Эр годсек нимом кочкын отыл чай? Коч давай. Теве ончо, Алима могай
пушкыдо когыльым кӱэштын конден. Кучо-я, — Лидия Васильевна шке пуражымат
темыш. — А тидыжым водно пеш моктышыч. Подыл-подыл коч.
Анатолий когыльым кучыш, пура коркам нале, Алимам ончале. Тудыжо нуным
кӱтен,
шыргыж шинча. "Кочкаш нигунам аптыраныман огыл" ойлымым шарнен, Анатолий
авызлаш
пиже. Тыгодым пӧръеҥ-влак "штрафнойым" темалтышт. Тудымат Анатолий нӧлтале
да
изиш гыч, йыжыҥ каен, шулен шинче. Йӱдымылан шуко ок кӱл манмым пален,
Лидия Васильевна рвезе еҥ кидыш кевыт соктам кучыктыш, тудын дене пырля
пӱтыралаш Анатолий Алиман вес пӱчкыш когыльыжымат нале да, вуйым нӧлталде,
йоҥыжаш тӱҥале.
— Мишка! Байдуков! Муралте шке муретым, — Асхатын йӱшӧ йӱкшӧ шоктыш.
— Э, уке-е, таҥ-влак, — ласкан вашештыш Байдуков. — Таче тендан, суасын,
пайремже. Те давай тӱҥалза.
— Мыйже ни "тыр-р", ни "но-о", — вачым туртыктыш Асхат.
— Те вет чыланже але огыда пале, Алима ден теве Варюш шӱжар школышто
тунеммышт
годым пеш сай мурызо ыльыч, — йӱкым пуыш Лидия Васильевна. — Концертыште
коктын
шогалын муралтат да кумылет тодылтеш, тугай сылне. Айста нуным когыньыштым
муралташ йодына.
— Верне! Йодына! — куаныш Асхат.
Кок йолташ ӱдыр ваш ончале.
— Споем, Алка? — школысо семынак йодо Варька.
— Тӱҥал тугеже, — марла вашештыш Алима.
— Нет, лучше ты начни, по настроению...
Алима ӱлык ончале, чашкасе пуражым подыл-подыл шоналтен шинчыш. Вара вуйжым

нӧлтале, Лидия Васильевнан вачыж гоч Элнет эҥер ӱмбаке ужын-ужде ончале,
нимыняр
тургыжланыде, эркын, ласкан муралтыш:
Вечер тихой песнею над рекой плывет,
Дальними зарницами светится завод.
Варька тугак лыжган ушныш:
Где-то поезд катится точками огня,
Где-то под рябинушкой парни ждут меня.
Туштак Асхат ден Валерка оралге корак йӱкышт дене припевым мураш пурышт:
Ой, рябина кудрявая, белые цветы,
Ой, рябина-рябинушка, что ж взгрустнула ты?
Вес куплетын шомакшым пӧръеҥ-влак шинчен огытыл, витне, сандене тетла караш
ышт
тӱҥал, а Алима ден Варька туге йоҥгалтареныт — чонышко логалмеш. Йӱкыштат
яндар,
муренат моштеныт: ни кычкырлен, ни семым шке семын кадыртылын огытыл.
Анатолий
нигунам тыгай сылным уждымо гай Алимам ончен. Ӱдырамаш чумыр шӱм-чон
куатше,
кап-кыл ныжылгылыкше дене ала-кушто умбалне лийын, мурысо гай тӱняште, да
шкенжымат, очыни, пызле йымалсе ӱдыр олмышто ужын. Тыгаяк шулдыраҥше
кумылан ыле Варюшыжат, Алима касвел кава могырыш ончен гын, Варюшыжо
ваштареш шинчен, эр кече
лекмашкыла чумыр чонжо дене викталтын.
Анатолий тидым ужын, кенета шоналтыш: "Могай нуно икгай улыт! Але вара
Варюшынат
еш илышыже Алиман гай? Мом нуно мужедын мурат? Кӧм вучат? Кӧм шонат?" А вет
тыгай весым шонымо кумыл койыш-шоктышышт мурымышт годым лач койо.
Руштылдалше марийышт тидым шижыч мо? Кӧ пала...
Мурен чарныме почеш чыланат копаштым пералтышт, Максим Петровичат шыман
гына
"Браво, браво" мане, а Лидия Васильевна пелен шинчыше Варюшыжым ӧндале.
Мурымым лишнырак шинчыше моло тӱшка-влакат колыштыныт улмаш. Шола вечын,
пурла
вечат икмыняр еҥ нунын дек толаш тӱҥальыч. Кӱжгӧ коя руш, шампанский атым
кучен,
ончычрак шуо.
— Милые вы наши дамочки! Алимушка! Варенька! Прекрасно! Прелестно! — манын
шуктыш, шоҥго кугыза коклаш пурыш:
— Солнышко ты наше, Алимка! Свет наша, Варя! Спасибо вам. Позвольте мне,
старику, обнять вас, — кугыза Алиман ӱпшым ниялтыш, пӱгырналын, ӧндалме
шотым ыштыш.
— Спасибо, дядюшка! Выпей тогда за мое здоровье, а? — Алима писын гына
йошкар
аракам темалтыш.
— За твое здоровье — всегда рад. Живи, дочка, радуйся жизни, — манын,
шоҥгыеҥ
чаркам кучыш.
— А мне позвольте, милые дамочки, угостить вас шампанским, — мане коя
рушетак.
— Шампанское — это хорошо. Налейте, пожалуйста, Иван Никифорович, — манын,
Алима
яра фужерым шуялтыш. — Выпей, Варька, наверное, и вправду заслужили.
— Заслужили, заслужили, певуньи вы наши, — пелешткала руштылдалше руш,
Варькала-нат темалтыш. — Лидия Васильевна, где ваш фужер?
— А мне за что, Иван Никифорович?
— Как за что? Это Вы обучили, воспитали их. Вам больше всех, — манын,
кленчажым
ястарыш да шӱшкалтен-муралтен, шкешт век ошкыльо: "Ой, рябина кудрявая,
белые
цветы..."
— За песню, за вас, милын женушки, надо и нам выпить, — Валеркат рушла
каласыш.
— Ты как, Максим Петрович?
— Как пионер, всегда готов!
Пӧръеҥ-влак кӧ мыняр кертын подыльыч, ӱдырамаш-влакат шке коклаштышт
шампанскийым тӧр пайлышт, Машукымат ойырен ышт кодо. Анатолий вуйым сакен
шинче. Алима
ӱмбак ончалаш ок тошт. Чонжыланат шучкатан чучо, умылыш: тудо Алимам тоштыж
семынак чот йӧрата. Кӧргӧ йӱкшӧ каласыш: тый Алимам ӱмырет мучко от
кудалте, тый
тидым нигунам ыштен от керт.
Алимат чыла тидым шӱм-чонжо ырен шиже ала-мо да шинчаж гыч йӧратыме сескем
ынже
кой манын, кумалтыш, кужу шем шинчапунжо дене леведе. Шкеже чот ойгырышо еҥ
семын комдык-кумык лийын колтыш, кок век лӱҥгалте. Но тудо ойгырен огыл,
чоҥештен
лектын каяш тӧчышӧ чонжым гына лыпландараш тыршен.
Йӱын-кочкын, мурен-веселитлен ситарымеке, мӧҥган-мӧҥгышкышт тарванышт.
Корнышто
нуно ик кугу тӱшка ошкылыныт. Пӧръеҥ-влак чыланат руштыныт, нуным ватышт
кидпӱанышт гыч кучен каят. Асхат ден Валерка гына икте-весышт деч ойырлен
огыт керт,
тугак ӧндалалтын, лодыманден лӱҥгат. Ала ватыштын нуным кучымышт ок шу, кӧ
шинча
вет. Теве Алима ден Варька коктын мужырлалтынытат, шкешт пеш веселан койыт,
ала-мом кутыркален воштылыт. Анатолий тӱшкаште гынат, шкетын лийын, йол
йымакше ончен ошкылын. Ала-мо гутлаште Алима йолташ ӱдыржым кодыш, рвезе
век лийын, пулышыжо гыч чот ӧндале.
— Мый руштын омыл, Толик, лӱмын тыге коям, — ыштале чоян. — Асхат чечасак
пекарньышкыже кая, тушто мала, йӱдым коҥгаш олтышаш... Пычкемышалтмеке, мый
тыйым вучаш тӱҥалам. Ойлышашем шуко уло, — каласышат, Алима ончыкрак
тошкале, Варька
йолташыжым поктен шуо.
Ынде Анатолий ик Алимам гына ужын, тудын ӱмбачше шинчажым кораҥден огыл.
Лопкарак, вольна тувырым чиен гынат, Анатолий пала: Алиман нужгол гай
йымыжа кап-кылже кызыт ала-мо семын тып лугалтын, чымалтын-модын каен,
тидыже чарашкырак койшо
эрде пӱтырналтмаштыжат палдырнен. Лиеш гын, коктын гына лийыт гын, Анатолий
кызыт тудым нумал кая ыле, корным шотлыде, чашкер кокла гыч иктаж пушкыдо
аланыш
луктеш ыле.
Корно воктенсе лапка пӱнчӧ йымалне нуным ик пӧръеҥ вучен. Йолаш кӱсеныштыже
кок
велнат арака кленча шӱй койын. Окшак шуэш, сокыр ужеш, маныт. Йӱшӧ еҥат
шкеж
гайым умбачак тогдая, витне. Валеркат шке йолташыжым ужо.
— Сашко-о! Айда с нами! Сегодня гулять будем! — кычкырале. Пӧръеҥ нунын дек
ушныш, Валеркам ик вечше ӧндале.
— Я ждал вас. Идем! — пичрак йӱкын мане.
Тидым ужын, Варька Алиман шеҥгекше лие, шылаш тӧчышыла койо.
— Ты что испугалась? — шып йодо Алима.
— Нет, нет. Ничего, — вашештыш Варькаже.
Нунын шеҥгеч кайыше Анатолий тидым кольо, но шотыш ыш нал. А лудшо еҥлан ты

пӧръеҥым тӱткынрак ончалаш кӱлеш, ме тудын дене эше вашлийына.
Сашко манмышт — икмарда капан, тӧпката руш. Валерка дене иквереш ширпотреб
комбинатыште пашам ыштен. Тӱжвач ончымаште ойыртемже, пожале, икте веле:
ончалтышыже неле лийын, туп-вачыжым пӱгырталын коштын. Чоклака шем арава
чурийвылышыже
ала-можо дене мераҥым ваҥыше кугу варашым ушештарен. Кап кучемже, кид пулыш
чогаже да йол тошкалтыш шындалтмыж гыч койын: тиде виян айдеме, кӱртньымат
кучен
кӱрлын кертеш. Паша ыштыме верыштыже тудын деч чыланат шекланеныт,
кораҥынрак
коштыныт, а Валерка дене келшеныт. Тудыжат макым пуэн огыл, вичкыжрак
чоклака
могыран, пеҥгыде лийын, шӱм-чонжат кӱжгӧ, нимо деч лӱдшаш огыл.
Теве тыгай пӧръеҥ деч пырт кораҥе Варька, моланже-можо — тидын нерген мут
але
ончылно.

16

Пачерышкыже толын пурымек, Анатолий вик малаш пурен возо. Аракам тудо шукак
йӱын
огыл, руштмыжымат ок шиж, но могырлан неле, ала-кузе йӧсын гына чучеш.
Сандене
пыртак каналташ лие, но вашке Кузьма куван, озаватын, лӱшкымӧ йӱкешыже
помыжалте. Тудат пайрем сийлалтмаш гыч толын пуренат, пӧртыштӧ пеш
тошкыштеш, квартирантшым ӱжеш:
— Эргым, Толикем, кушто улат? Малаш возынат мо?
Анатолий шке пӧлемже гыч лекте.
— Чынак, кувай, ик омым маленат темым, — мане чылт орвуян лийше Анатолий.
— Э-э, кызыт, пайрем годым, самырыклан мален кийыман, ужат? Нуно кызыт
уремыште
шолыт. Тыят каяш тарване.
Анатолий мушкылташ шогале.
— Суас кува-шамыч дене шинчылтым. Элнет тӱр гычак пырля толнат, э-э чай
йӱаш
ӱжыт, э-э йошкар аракаштым йӱктат. Саяк улыт такше мыйын суас кувам-шамыч.
Ончо
теве могай чапле когыльыштым пуэн колтышт. Кӧвакма, маныт. Квартир эргычым
сийле, маныт. Тол, эргым, ӱстелтӧрыш шич. Суас куван когыльыж воктек мый
тылат марий перемечым луктам. Ой, тугай пушкыдо лийын ве-ет! Торык перемеч,
пареҥге немырже изиш веле.
Кузьма кува изиш руштылдалын да, кутырен-кутырен, ӱстембалым пога. Тошто
манер
кужу шӱян черпыт атеш сырам луктын шындыш. Адак кутыра:
— Мо тудо кевыт арака? Кеч ошо, кеч йошкарге лийже — садак тамле огыл. А
вот тый
теве марий ватын сыражым подыл ончо — шадырге куатше вик йол мӱшкырет мучко
волен кая. Умыла вӱдеш шуктенам, коштымо шож ложашеш варенам, сакырложашым
пыштен
шинчыктенам. Нимогай пӱрӧ дечат ончылно, нимогай аракат ок кӱл. Мый эрденак
подыл ончышым, тугай чапле — ячедам!
Анатолий воштыл-воштыл ӱстелтӧрыш шинче.
— А мом воштылат? Мом тый палетше, самырык еҥ? Теве подыл ончо шке — вара
ойлет.
— Тыйын шомакетше пеш йытыра да воштылалде ок лий.
— Шкеже йытыра шочын омыл гын, шомакемже кеч яклака лийже... Ой, ындыже
муралтен
колтымем веле шуэш. Чу-я, ончыч шке подылам, — Кузьма кува шканже ош изи
чашкаш
темалтыш, Анатолийлан кугу чукырым кучыктыш.
Рвезе подыл ончыш, чынак, пеш мотор. Чыла йӱын колтыш.
— Ну? Вара кузе?
— Нерым шуралта, логар аҥым чыгылта.
— Вот! Чыгылтыже, шуралтыже! Теве чечасак йол йыжыҥышкет кая. А ынде коч.
Когылемат уло-о, перемечемат уло-о, изи-кугу чесемат ӱстембал тич. Айда,
эргым, подыл, айда пурлал, изи-кугу кумылемат чонем гыч, — муралтен колтыш
Кузьма кува.
Анатолий шинчажым каралтыш: шоҥго ман, кува ман, а кузе шомакым келыштарен
муралтыш вет! Мо ушыштыжо уло, мо чоныштыжо — вигак мурышко пыштыш да пешак
шотеш
кондыш. Кузе ынде вара тыгай еҥым поэт дене от таҥастаре? Поэтшак огыл гын,
уста
импровизатор семын мемнан шуко-шуко еҥым, ӱдырамашымат-пӧръеҥымат, аклаш
лиеш.
Гармоньчым нал але куштышо ӱдырым — могай гына лудыш мурым шонен огыт му,
кузе
гына огыт поч шке чоныштым?! Тидыже калыкнан вӱрыштыжак, очыни.
Тыге шоналтен колтыш иканаште Анатолий да озакуважым пагален ончале. А
тудыжо
пӧрт покшелне чӱчкалтен, муралтен гына шогылтеш, кидшым шаралтен, лоҥалтен
веле
колта.
Изи гына пӧртем, изи гына угылем,
Изи гына чонем кандарыше.
Изи гына ӱмырем, изи гына пиалем
Кӧлан гынат илышыште йӧрышӧ, —
муралтыш Кузьма кува. Анатолий кочмыжымат чарныш.
Муралтенат колтем, шӱшкалтенат колтем,
Муралташак чонем йодеш да.
Изижымат ончем, кугужымат ончем,
Пырля илаш чонем йодеш да...
Теве тыгерак мемнан айдеме чонжым почеш, шонымыжым муро гоч каласа. Вара
кува
воктекше толын шинче.
— Чонем ынде каныш, эргым. Мемнан марий айдемын кумылнажак тыгай вет,
муралтен
савырныде, шерна ок тем. Йӱашат, кочкашат уло вет, а муралташыже садак
кӱлеш.
Мый ынде, эргым, каналташ возам, тый айда семынет гуляен пӧртыл...
Алима, чынак, Анатолийым вучен улмаш. Толын веле пурыш изи пӧртышкыжӧ каче,
тунамак Алима изин-кугун койылалтыш, тышке-тушко куржтал савырныш.
Пӧръеҥлан ӱмбал
вургемжым кудашашат полшыш, ӱстел декат вӱден конден шындыш.
— Мый, Толик, чечас шӱрым шолталам. Чыла ямдыленам, тыйын толметым веле
вучышым,
— занавеске шеҥгек каен, электроплиткым розеткыш тушкалтыш, мӧҥгӧ лекте,
рвезе
вашеш шинче. — Мый, палет, тый денет вашлиймына почеш кочкаш шолташ
тунемынам.
Ондак суас куван ыштылмыжым гына погкалем ыле, а ынде шке тӧчем, тыйым
шонен ямдылкалем. Шаҥге Элнет тӱрыштӧ когылем кочкын ончышыч вет, келшыш
дыр изишыже?
Анатолий тыге кумылаҥын ыльдыргыше вате таҥжым йӧратен онча, шомакым
пелештыде,
воштылалын, шинчаже дене гына вашештыш. Алима ик верыште шинчен ок турко,
кынел
кая, ала-мом пуйто ыштынеже, но сомылжо нимогай уке. Адак пӧртылеш, адак
шинчашкыже ончалеш.
— Тый вӱдтӱр гыч толмекына изиш маленат, витне, йӧршын орвуян улатыс. А
мыйын
пырче омемат ыш тол, эре пашам ыштышым, эре кок век коштым. Изи пакчаште
шогылтым, вӱдым нумальым...
Кутырен-кутыренак ӱстембаке иктым-весым луктеда. Ликер атымат шындыш.
— Аппетитлан ик чарка гыч подылына?
— Алима, вик ойлем, йӱмем нимат ок шу.
— Палем, Толик, палем. Тиде кумылетымат йӧратем. Но тачыже... кӱлешак.
— Кӱлеш, манат?
— Кӱлеш...
— Ну, тыйын семынет лийже. Теме тугеже.
Аракам подылмо почеш Алиман кумылжо вашталте, лывыжген шинче.
— Таче кочмемат йӧршын уке гаяк, яра пагарем кузе йӱлалта, — мане вара.
Йылгыжше чапле мискым ӱстембак конден шындыш, пел каван гай койшо кӱкшӧ
тупан
леведышыжым нале, шӱр пар нӧлталт кайыш. Падыштен колтыман шыл йӧршан шӱрым
кок
кӱмыжыш пыштыш.
— Эше ик чарка гыч, Толий.
Анатолий ончале тудым, шекланыш — пешыжак нимом ыш умыло, но йодеш гын,
йӱаш
кӱлеш — тидым шиже. Подыл колтыш да шӱрлан пиже.
Ик кӱмыж гыч кочкыч — ыш сите, Анатолий ешараш йодо, Алима шканжат
пышталтыш.
Вара ӱстембач уто кӱмыж-совлам, шӱр мискым кораҥдыш. Пӱрдыш шеҥгеч пушкыдо
хала-тым чиен лекте да кенета Анатолийын ончыкшо шинчын, шӱйжӧ гыч чот-чот
ӧндале.
— Таче мый тыйым, Толий, туге йӧратен пытарем, тунар чот — ӱмыреш шарнаш
кодшо.
— Тый, Алима, мый денем чеверласынет ала-мо? Туге ойлет.
— Тыге кӱлеш докан, чонем тыге кӱшта... Чу-я, колто, — Алима кынел шогале.
— Тувырет ден йолашетым кудаш, — мане да шкеже пӱрдыш шеҥгек кайыш.
Анатолий тунамак йодмым шуктыш, койкым ончале. Тулымат йӧртынеже ыле, но
Алима
пӱрдыш шеҥгеч ала-могай вӱдылкам нумал лукто.
— Теве тиде вургемым чиен шогал-я, сынетлан келша мо, ончалам.
— Мо тиде?
— Тувыр, йолаш, — Алима шем-ужар тӱсан, кандалгынат, кӱреналгынат
выльгыжалтыше
пушкыдо тувырым пуыш. — Чие, ну, чий-я, ончалына.
Анатолий ӧрынрак йодмыжым шуктыш, Алима тувыр оҥым полдыштарыш.
— Ынде тиде брюкыжым, — тӱрлӧ чиям луген пытарыме сынан йолашым ончыктыш.
Анатолий тудымат ыш шӱкал.
— Тувыр ӱмбач теве ветровко, — ошалге-сур куштылго курткым кучыктыш.
Анатолий тидыжымат чийыш. Алима шеҥгек чакнен ончале да шинчаже йӱлен
волгалте.
— Ну, кӧн эше тыгай каче таҥже уло, а?! — пеле йӱкын кычкырале да, куржын
толын,
рвезе шӱйышкыжак кержалте.
— Тиде вургемым кок арня ончычак налын пыштенам, а тый со от тол да от тол.
Чылажат импортный. Тек тудо мый дечем, порын шарныме лӱмеш, тылат пӧлек
лиеш.
— Но, Алима, пӧлекым пӧръеҥ-влак ыштат.
— Тый мылам шукертак пуэнат, эн шергым, йӧратымашым. Мый тый денет первый
гана
пӧръеҥым йӧратыме тамым шижынам. Тылеч шергыже мылам нимо уке.
Алима тудым воштончыш ваштареш шогалтыш — чынак, шемалгынрак койшо тувыр
ӱмбалне
ош-сур куртко пеш сӧралын коеш, тушкак эше тӱл-дӱл йӱлышӧ шӱргывылышыжым
ешараш
гын, ойлыман огыл.
— Арня гыч тендан велне Пеледыш пайрем лиеш. Вот тушко тидым чиен лек. Тек
ончат
шкендан-влак...
— Мый ынде омат пале, Алима, мом тылат ойлаш.
— А мый палем. Тол, шич ӱстелтӧрыш.
Анатолий ынде ӱмбакше ончал кертын огыл, вожылын. Алимажат ик жап шып
шинчыш.
Вара ойлаш тӱҥале:
— Ах, кузе тый шаҥге мыйым йӧратен ончышыч! Элнет тӱрыштӧ, Варька дене
мурымына
годым. Шинчашкет тура шым ончал гынат, ужым, чумыр чонем дене шижым да
мурашыжат
мый тылат гына муренам. А вара вуйым сакен шинчыч. Ох, кузе мый тыйым
умыленам!
Нигӧ-нимом ончыде, тӧрштен кынелын, тыйын ӧндал шичмем шуын, — шӱлышым
налшыла
ик татлан шып лие, вара мутшым ласканрак шуйыш: — Тый теве ынде кум арня
шыч
тол, эрла кум арня лиеш. Мый шижам, умылем: тый сай, чонешет пижше ӱдырым
вашлийынат. Тиде сай, Толик, а тый орланет. Йӧсланыме ок кӱл, ит шоно,
тыште нимо
удажат уке. Тый мыйын ончылно намыс шонет дыр. Уке, йӧрате мыйымат, кертат
гын,
ӱдыр таҥетымат йӧрате, шӱм шокшет сита гын. Палет вет, мыйже жаплан гына
улам,
жаплан гына-а. А тудо ӱмырешлан лийже. Умылет мо мыйым, Толик?
— Умылаш тӧчем да... А шӱм садак орлана. Вашлийым ӱдырым, чынак. Тунам
тыйым
мондышым, ушем гыч лектын возыч. Так мӱндырчын гына шижынам, ала-кудо чон
лукыштем лийынат. А шаҥге ужым да ушем кайыш, чонем кӱрылтӧ. Умылышым: мый
тыйым
шӱмем гыч луктын кудалтен ом керт, нигунам ом мондо.
— А тый шкендым ит чаре, ит катыкемде. Йӧрате... — Алима кынеле, Анатолийым
шеҥгечше ӧндале. — Кызыт тиде вургеметым кудаш, сайын гына поген вӱдылына.
Рвезе йодмым адакат йӱк лукде шуктыш, Алима шот дене поген, кӱжгӧ кагазеш
пӱтырале, кылдыш да Анатолийын пинчакше ӱмбак ишкышке сакыш. Вара савырнен
шыргыжале, шке халатшым кудаш кудалтыш. Ӱстел деке содор лишемын, эше ик
чарка гыч темыш.
— Тол, ынде тыге, ваш тӱкнен подылына. Ужат, мый тый денет тӧр йӱам гынат,
руштмем нимат ом шиж, чон тулем, чынак, чыла когартен луктеш, витне.
Подылмек, яра чаркаштым ӱстембак шындышт. Вара Алима эркын мане:
— Мый содыки пиалан улам. Светым йӧртӧ...
Эрдене, волгыждӱр годым, Анатолий мӧҥгыжӧ каен. Коҥлайымалныже пӧлек
вӱдылтыш
лийын. Куштылгын, кумдан тошкалын ошкылын. Кумылжо нӧлтшӧ, чоныштыжо сай
ыле.
Вет тудо эрыкыште лийын, Алима чон кепшылжым руден. Ынде ласка кумыл денак
ӱдыр
таҥже деке каен кертын. Тидыже вийым ешарен, шӱмжым ырыктен.

17

Эше ик арня эртыш. Тиде гутлаште Анатолий Ошнурыш коштын огыл. Пашаштыже
ала-могай шыгыр сомыл уке ыле гынат, шке ыш кай, ласкан каналтыш, Алима деч
шкем кораҥдаш манынак, Манюм гына шоныш, тудын деке чынак йӧратыше, шӱм
ӱжмӧ почеш каяш
ямдылалте. Тиде варажым тыгак лие. Арня мучашлан, Манюмак эре шонен, шӱмжат

йӱлаш тӱҥале, ужмо шумыжо рвезе чоным чыгылтен. Тудо иктым ончылгоч пален:
Маню
дене Пеледыш пайремыште садак вашлийыт.
Теве тиде эр толын шуо. Анатолий шочмо мӧҥгыштыжӧ шинчен. Аваже коҥга
ончылно
тошкыштын, пайрем чесым ямдылкален, ачаже тӱнӧ тӱрлӧ сомылым ыштен коштын.
Иктаж
индеш шагат гутлаште Верий шӱжарже ден марийже, Чомук, толын пурышт.
— Алят тарванен ыжда шу мо? — омсадӱр гычак пелештыш изаж гаяк йошката
капан
шӱжарже. Марийже, Анатолий деч кок ийлан кугурак пӧръеҥ, шомаклан пӱсӧ
огыл, мут
лукде, Толийлан кидым гына шуялтыш, воктекше, тошто теҥгылыш, шинче.
— Оний ден Ваний шаҥгак лектын куржыч, мый аваймытым вучем, — мане
Анатолий.
— Авайже, мом алят тошкыштат? Молан вара ынде тынаре кӱэштын толашет? —
лодыманда Верий.
— Э-э, вара ынде... Кум качымарием уло гын, кумытын кум каманде калыкым
пуртат,
яра ӱстел йыр шындат мо?
— Э шол, э шол, — ышталеш ӱдыржӧ. — Ане, туалгын мыят иктаж-мом ышташ
полшем.
— Полшашыже ынде укеат. Уна, ӱстел тӧрыш шичса, веҥым шынде.
— Ме кочкын веле лекна, авай.
— Вара ӱстелтӧрыш шичде каеда мо? Шичса, шичса. Толий, ачатым кычкырал.
— Ачамже теве шке пура, — пӧртӧнчылнӧ йӱкым колын, мане Анатолий.
Чынак, Йыван кугыза пурыш. Ӱмбалнысе тошто пинчакшым кудашын, коҥга шеҥгел
олымбаке кудалтыш. Кидым шӱалтен, ончыко тольо.
— Ачаже, ӱстелтӧрыш шичса, пайрем шомакым пелешташ йӧра ынде, — манын,
Йыван кува шӱр кӱмыжым мелна кышыл ончык конден шындыш.
— Айста, веҥе, икшыве, шичса, — пайрем Юмылан эрденак сортам чӱктен-йӧртымӧ
юмылук велыш оҥжым ыреслен, Йыван кугыза ӱстел вашеш шинче, молыштат
верланышт.
Авашт пел черпыт шке шолтымо аракам лукто, шкежат, оҥжым ыреслен,
ӱстелтӧрыш пурыш.
— Юмо пиалым пуыжо, пайремна сайын эртыже, — манын, суртоза арака атым
кучыш...
Иктаж пел шагат гыч нуно пайрем аланыште лийыч. Ял деч тора огыл кугу корем
аркаште, лӱмынак тыгай погынлан келшыше олык лапеш верысе калык чумырген.
Тыште
ончылгоч чыла ямдылыме: ялысе артист-влаклан сцене, спорт модышлык тӱрлӧ
йӧнештарымаш, покшелне йошкар тарай леведышан ӱстел вик шинчалан пернат,
радамынак
ужалыше, торгайыше-влакын машинашт, тачеш гына келыштарыме пазарышт
гӱжлана.
Анатолиймыт корем аркаште икмыняр ончалал шогылтычат, олык лапыш волышт,
моло
семынак эн ончыч кочкыш-йӱышым ужалыше-влак деке ошкыльыч. Верий ден аваже
лӱмынак пеленышт сумкам конденыт, кызыт ынде тӱрлӧ йӧрварым погкалаш
тӱҥальыч, Йыван
кугыза ден веҥыжат пӧръеҥлан мо кӱлешым наледыктышт. Чыла ямде лийме гай
чучат,
кожер йымал кӱкшакашке миен шинчыч.
Анатолий кидшагатшым ончале — лу шуэш. Тугеже вашке пайремым тӱҥалыт. Лач
тыгодым кугорно велым сӱанла тӱшкан мурымо шергылт тольо.
— Могай сӱан? Тыгайже ыш шоктыс, — ӧрмалген йодыштыт иктышт.
— Сӱан огыл, ПМК-шамыч толыт, — вашештат палышыже.
Чынак, нӧлталме бортан машина кузов тич шогалын, пӧръеҥже-ӱдырамашыже сӱан
мурым
шергылтарен толыт, чапле йӱкан гармонь йоҥгалтеш. Почешышт автобус шып
нушкеш,
туштат калык тич. Савырнышт корем серыш, олык лапыш волен шогальыч.
Анатолий,
тарванен, нунын велышкыла ошкыльо.
Муро дене кумылаҥше-влак машина гычат кожганен волышт. Пӧръеҥышт юшт-юшт
веле
койыт, машина гыч тӧрштат, ӱдырамашышт нунын кидыш шуҥгалтыт. Автобус гычат
лектыч.
Теве нужгол тӱсан тувырым чийыше, тугаяк йыжгын капан йытыра Клавий
койылалтыш,
автобус гыч вашкыде лекте. Воктенже Маню уке ыле. Анатолий палыме ӱдыр деке
лишеме.
— Клавий! — умбачрак ӱжын кычкырале.
Ӱдыр савырныш, рвезе еҥым палыш.
— Ой, Анатолий! — писын ваштарешыже тольо.
— Поро кече лийже, Клавий!
— Поро лийже, Толя.
— Маню ок кой, ыш тол мо?
— Тылат ойлен огыл, ужат? Аваже вет тудын черлырак, теҥгечак мӧҥгыжӧ
кудале.
— Аваже черле, манат? Мылам тидым ойлен огыл.
— Ой, шошо годсек маитлалтеш. Маню чыла ӱдырамаш сомылым виктараш
кудалыштеш.
Шошым шорык тӱредашат кошто, пакча емыжымат Манюак шынден.
— А мый тышан вашлийына шонышым.
— Йӧра ынде, мом ыштет? Мылам тудым алмашташ возеш, — шинчаж дене
воштылалын,
кугун шӱлалтышын койо Клавий.
— Йолташ ӱдыржӧ улат гын, алмашташет перна. А куш пурет? — ӱдыр семынак
воштылале Анатолий да Клавийым ӧндалме гай ыштыш. Вара пырт кораҥын,
шинчашкыже тура
ончале. — Ончо, Клавий, воштылын огыл, а чынак, шонымо качет уке гын, пырля
лийына гын, йӧра ыле. Ато мый тыште ялт шкетын гай улам. Вес иктаж ӱдырым
кучаш ом
шоно. Чынак, айда пайремым пырля эртарена?
— Манамыс, йолташ ӱдырем шке алмаштем. А мыйым шонышо иктаж каче тыште уло
гын,
тек мемнан ӱмбак кӧранен онча, тек чонжо йӱла.
Анатолий адак ӱдырын вачыжым кок вечат поген нале, ӧндалме семын шкеж век
шупшыльо.
— Чу, тыгежак ит толаше, еҥже мом манеш?
— Клавийын таҥже манеш.
— А тидланже мыят тореш омыл! — чолган шыргыжале ӱдыр. Вара изиш гыч
шинчажым
волтыш, шӱлыкаҥын шоналтыш: "А вет мый шошо годсек тыйым шонем, каче, тылат
чонем йӱла. Тыйже гына нимом от пале. Но тачыже, кеч ик кечыже, пеленет
лиям!"
— Мо, Клавий? Кумылет волыш огыл?
— Уке, уке! Мый Манюм шоналтышым, вот, манам, толын ыш керт, — шотым муын
вашештыш ӱдыр.
— Йӧра, Клавий, тый шкендым шоно. Таче пайремыс, кумылетат пайрем гай
волгыдо
лийже, куане.
— Тугеже айда пырля куанена, — Клавий качын кидшым кучыш, калык тӱшкашкыла
шупшыльо.
А пайрем шаҥгак тӱҥалын. Нуно тидым кольыч гынат, ончыч шотыш ышт нал, шке
коклаштышт сӧрасаш кӱлын. Кызыт колхоз вуйлатыше-влак ончыл пашаеҥ-влаклан
пӧлекым
пуэденыт.
Клавий ден Анатолий, ӧрдыжкырак кораҥын, кӱкшакаште шогат. Воктечышт эртен
кайыше-влак тиде мужырым савырнен ончалде чытен огытыл. "Кӧмыт нине улыт?
Могай чапле мужыр!" — манме шомакым колын, Анатолий ӱдыр шинчаш шыргыжал
ончалеш, тудыжат
тугак вашешта, когыляныштат ласка, чоныштлан сайын чучеш.
Теве председатель ден полышкалышыже-влак йошкар ӱстел деч кораҥыт, тунамак
сценысе микрофон гыч баян йӱк йыри-юри-вир-вир-вир шокталта да музыканчын
шомакше
шарла:
— Шкенан ялласе ӱдыр-рвезе-влакын концертыштым ончаш пагален ӱжына!
Калык толкын ынде сцене век тайна. Клавий ден Анатолият чоҥгаташте вес вере
куснен шогалыт. Ик муро почеш весе йоҥга, куштымашым мыскара алмашта —
чылажат куандара, чоным шулыктара, воштылта. Мӱкшава гай койшо баянист, шке
пашажым мучашлен, кораҥеш веле, тунамак сценышке йӱшырак марий вес
гармоньчым вӱден кӱзыкта
да шке кушташ тӱҥалеш.
Ынде калык эркын шалана. Кӧ меҥге вуйыш кӱзышӧ-влак деке мия, кӧжӧ патырла
модын
кредалше тӱшкашке ончаш вашка. А пырня ӱмбалне ошма пундашан мешак дене
шаҥгысек
икте-весыштым лупшат. Икте сеҥалтын волен кая, олмешыже весе кӱзен шинчеш,
тудыжымат волтен шуат я шке сеҥа. Умбалне рвезе-влак волейбол дене модыт.
Ял ден ял
таҥасат.
Чыла тидым ончалын савырнальычат, Анатолий ӱдыржым кевытче-влак деке вӱден
кондыш.
— Мом йӱына: сырам але напиткым? — йодо Анатолий.
— Конешне, сырам, — чолган вашештыш Клавий.
— Сумкат уло, икмыняр кленча пура вет?
— Пура.
Анатолий ӱдырым изиш ӧрдыжкырак кораҥдыш, йышт мане:
— Аракажымат подылаш кӱлеш ыле, могайжым налына — ошым, йошкаргым?
Клавий тугак шыпрак вашештыш:
— Ме шукак огына йӱ, ошым нал, шагал да пеҥгыде лийже.
Клавий сумкаж гыч полиэтилен пакетым лукто. Анатолий тушко икмыняр кленчам
налын
пыштыш, шоколад кампеткым висыктыш, сокта пӱчкышым, когыльым монь оптыш.
"Эше
мом?" — маншыла, ӱдыръеҥым ончале, тудыжо йыштрак мане:
— Пеш шуко налат.
— Кечыжат кужу вет, — лие вашмут. Шоналтен шогыш-шогышат, эҥыжвӱдла чеверын
койшо йошкар аракамат нале.
Сатучо деч кораҥмек, Анатолий ӱдыр ваштареш шогале.
— Ончо, Клавий, мый кызыт тый денет коктын гына иктаж улак лукыш каен
шичнем
ыле. А вет тыгеже сай огыл.
— Молан сай огылжо? — ӧрмалгыш ӱдыр.
— Да вет мыйын тыште ача-аваммыт улыт. Кузе кораҥ кает? Нуно вет садак
мемнам
ужыт. Айда лучо шкеак коклашкышт ушнена.
— Ой, Толя, ачат-аватше вет вик мыйым тыйын ӱдыретлан пыштат, ончыклык
шешкышт
семын ончалыт.
— Нимат огыл, тек ончат да куанат.
— Ну-у... Тыге пешыжак сай огыл да...
— Нимат огыл, Клавий! Тыйын гай шешке лийман гын, мо Юмет ыле.
— Содыки мыла йӧндымӧ.
— А тый ит вожыл.
— Мый такше пеш вожылшанак омыл. Айда, уке гын.
Кожер тӱрысӧ ужар аланыш нуно мужыр йӱксӧ гай толын шогальыч. Йыван кугыза
ден
куваже, ӱдыржӧ да веҥыже нылытын гына шинченыт. Покшеланышт шарыме ӱстел
леведыш
ӱмбалне кленча-влак але почдымак шогеныт. Лач ик ошымак гына изиш посленыт,
коеш. "Мыйымак вученыт, моло огыл", — шоналтыш Анатолий.
— Палыме лийза, ачай, авай... Тиде мыйын палыме ӱдырем — Клавий.
Йыван кугыза йӱксӧ гай ӱдырын эргыж пелен толмым мӱндырчак ужо да умшажат
шижде
каралтын ыле, кызытше кынелынак шогале.
— Аваже, Толиймытлан шинчаш иктаж-мом шаралташ кӱлеш ыле.
— Ай, ачайжат, ит азаплане, шич верышкет, — манын колтыш Верий да сумкаж
гыч пеледышан, пӱтырем йолван порсын кугу шовычым лукто да шаралтен пыштыш.
— Теве
уна, ласканак волен шичса, Толий, Клавий.
— Тиде мыйын Верий шӱжарем, а тудыжо — марийже, Чомук, — Анатолий ӱдыр кид
гыч
шем изирак сумкажым нале, "шич" маншыла, шинчаж дене ончыктыш. Клавий
куштылго
йолчиемжым кудаше, капрон чулка дене шовычым тошкале, йолжым пелвекла поген
шинче. Анатолий воктенже верланыш.
— Чомук, мом шем кораклан умшам карен шинчет? Шке пашатым от пале мо?
— Аха, сейчас! — Чомук пинчак урвалтешыже кидшым ӱштылалме семын ыштыш да
Клавийлан шуялтыш: — Очень приятно — Семен Степанович.
— Клавий улам, — вожылале содыки ӱдыр, чевергыш.
— Благодарю! — рушталмекше, Чомук руш мутым кучылташ пеш йӧрата, тидым ынде
чылан палат да огыт йыгыжге. — Ну, ачий-авий, тыгай событийлан кӧра ошым
темена,
наверне? — йодо.
— Ошым, ошым! Кочырак лийже! Мый Толийын сӱаныштыже садак "горько" манын
кычкыраш тӱҥалам, — мутыш пурен, пелештал колтыш Верий.
Чылан кожганышт, Анатолий ден Клавият ваш ончалын шыргыжальыч.
— За Ваше здоровье, Клавдия Батьковна, и за Ваше тоже, Анатолий Иванович! —
тостым нӧлтале Чомук.
— Чыланат таза лийза, пайрем дене, — мане Анатолий, Клавий век лие. —
Мемнан
лӱмешак тостым ойлышт гын, мыланнат подылаш кӱлеш чай?
Клавий ваштарешыже вуйжым савалтыш. Чыланат чаркаштым ваш тӱкышт. "Лӱмынак
чыла
йӱам", — шоналтыш Клавий, писын гына подыл колтынеже ыле, но кок-кум гана
нелмекак пич кайыш. Чаркажым шынден, умшажым копаж дене петырен кучыш.
Анатолий содор
гына сыра коркам шуялтыш, а Верий Клавийлан шке чесшым шунен-шунен пукшаш
тӱҥале. Когыльо пӱчкышым кучыкта, перемечым ончыкшо пышта, вилкеш кералын,
соктам
пуа, шинчалан колым темла. Клавий иктыжымат ок шӱкал, налеш, тамла, кочкеш.
Моло-влакат тыгак пурледат. Вара адак Чомукын йӱкшӧ шокта:
— А ну-ка, Анатолий Иванович, повторим! Ӱдырамаш-шамычлан йошкар аракам
предлагаю, пушкыдырак лийже.
— Ик чаркажымак але лиеш, темалте, Чомук, — мане Анатолий.
— Извините, Чомук огыл, а Семен Степанович, — тӧрлатыш тудым веҥе.
— Мемнан Арий Йогор руштынат шуктыш, шке мурыжым тӱҥале ынде, — марийжым
шылтален пелештыш Верий.
— Молчи, женщина! У меня душа радуется — и я пою.
— Рушла чокайыметше мурым мурыметла чучеш мо?
— Вот именно!
Ватак-мариякын тыге порын икте-весым шылталыме, а чынжымак гын ваш йӧратен
пелешткалымыштым Анатолий куанен колышт шинчыш да Клавийын пылышышкыже йышт
кала-сыш:
— Тиде Чомук пешакат поро айдеме, шомакше торжан шокта гынат, осалже
нигунарат
уке. Икте-весыштым пеш йӧратат, сайын илат.
— Мыламат туге чучеш: сай чонан айдеме, — тугак йышт мане Клавий.
— Вы чево там шепчетесь? Угощай давай свою даму, братец.
Анатолий адак Клавийын пылышышкыже:
— Ме шкенан налмынам тыште огына лук, йӧра? Нунылан тугакшат сита,
утыжденат эше
лиеш чай. А ик чаркажым айда пырля подылына.
Клавий рвезым ончале, тугак шып мане:
— Мый тетла ынем йӱ ыле.
— Кузе-гынат чыте, кумылыштым шукташ кӱлеш, — мане Анатолий да молыштым
ончалын,
йӱкшым кугемдыш: — Айста тугеже, ачай. Авай, тыят йӱын колто.
— Мыйым шунымо ок кӱл, эргым. Мый тендам ончен куанен шинчем. Айда, кугыза,
самырык-шамычнан пиалышт верч меат йӱын колтена.
— Подылшаш огыла, — ыштале кугызаже, а Клавийым пушкыдын, ласкан ончалмыже
шомак
деч шуко каласыш.
Ӱдыр тиде ончалтышымат умылыш, семынже тауштыш. "Толиймыт ешыштге сай улыт,
витне", — шоналтыш да качымарийым ончале. Тудыжо шинчаж дене чаркам
ончыкта. "Тидыж
денак ом рушт чай", — шоналтышат, кугун шӱлалтен, йошкар аракам чыла йӱын
колтыш. Анатолий перемеч пӱчкышым кучыктыш.
Изиш гыч Клавийын вуйыштыжо тыж-вуж лие, йол йыжыҥжат кайыш. "Руштымак,
витне",
— лӱдын шоналтыш. Но икмыняр жап гыч эртыш. Тидлан куанен, чонжылан весела
лие,
тугаяк чолга, куштылго кумыл авалтыш.
— Пеледыш пайремым ыштышна, ынде айста шкенан Лышташ пайремыш каена. Шокшо
шӱрым
кочде, могай тудо йӱмаш лийын кертеш? Айста, тарваныза-я, — манын, Верий
кынел
шогале.
— Кайышаш. Айда, аваже, погалте, — келшыш Йыван кугызат.
Чылан кынельыч.
— Верий, мый тиде шовычетым пеленем налам, йӧра? Мыланна тудо але кӱлеш
лиеш, —
мане Анатолий.
— Йӧра, йӧра, — шӱжарже кидым веле лупшале.
Чомук Клавий ончык толын шогале.
— Клавий, мый тылат тура ойлем: чонемлан келшышыч, пагале тыят мыйым. Мый
тыйым
шкенан деке уналыкеш ӱжам. "Огым" манаш ит шоно, кумылем волтет.
Верий Клавийым пулышыж гыч ӧндале.
— Верныяк, верныяк. Айда, Клавий, изишлан кеч пеленна лий. Ужат вет: ме,
чынак,
тыйым йӧратышна. Айда пырля.
Ӱдыр, ӧрмалген, рвезым ончале.
— Нимом от ыште, Клавий, калык йодмым шукташ кӱлеш, — воштылале тудыжо.
"А мыламже мо? Качыдан таҥжак омыл вет, молан аптыранаш?"— шоналтыш семынже

ӱдыр.
— Сӧрвалыме ок кӱл, Верий. Миена. Молан мияш огыл? Мый шкежат поро еҥ-влак
пелен
лияш куанем.
Клавий ден Анатолий ваш ончалын шыргыжальыч, икте-весыштым кидпӱан гыч
налын,
ончыч ошкыл колтышт. Кугырак-влак почешышт йӧратен ончал кодыч, вара
шкештат
тарванышт. Корнышто Анатолий ӱдыр пелен чакрак лие, ласкан пелештыш:
— Тау тылат. Тый от лий гын, мом ыштем, кушко пурем ыле мый таче?
— Иктаж ӱдыр пелен садак лакемат ыле.
— Ала... Уке дыр, кумылем иктын декат ок шупш.
— А ӱдыр-влак пеш шукын ыльыч. Ола гыч толын темыныт. Ужыч, шекланышыч вет?
— Уке, мый эре тыйым ончышым, Клавий, — шокшын пелештыш каче.
Клавийын шкенжынат шӱм-чонжо йӱкланен, вургыжалтын. Таче шонымо качыж пелен
лийын, качыжат тудым пагален, жаплен. Тидыже кумылым чот нӧлталын.
Ял вуйышто нуно шеҥгелан кодшо-влакым вучалтышт.
— Теве чечасак ачий-авай тыйым мемнан деке пураш ӱжаш тӱҥалыт. Тореш ит
лий,
йӧра? Мемнан деч вара Вериймыт дек каена. Ит лӱд, мый тыйым вара Ошнурыш
шумеш
ужатем.
"Ай, окмак улат вет. Тынаре мыйым сӧрвален ончет. Мыйже тендан суртыш
йӧршешлан
пураш ямде улам. Таче кодо — тачак кодам! Йӱдвошт оҥешем пыштен малтем.
Туге
ӧндалам ыле вет, ушем кайымеш!", — вуйым кумык чыкен, шонен шогыш Клавий, а
Анатолий иктым-весым ойла, ӱдыр кумылым савырынеже.
— Йӧра, Толий, мыйже вет тореш омыл. Пурем, конешне.
Шеҥгелнысе-влак поктен шуыч. Верий Клавийым кидпӱанже гыч нале.
— Айда, Клавуш, ончыч аваймыт деке пурена. Кузе эртен кает? А вара мемнан
деке
ошкыл колтена.
— Айста, айста. Ой, Юмо, Юмо, — манын, Йыван кува азапланен колтыш, ончыч
ошкыл
кайыш.
Пурышт. Вериймыт декат шуыч. Арака дене модаш, ӱчашаш ок лий улмаш. Тудым
сеҥаш
шоныманат огыл. Клавий темлымышт почеш аракажым подыл-подыл веле пуэден
гынат,
руштмешкыжак погынен шуын улмаш. Тидым шке пешыжак ыш умыло: ушыжо
вишкыдемын,
ик векыла лупшалтын ыле. Зато кӧргыжӧ ырен, вӱржӧ шолын, чонжо модын.
Кастене Вериймыт деч лекмеке, Анатолий "Ял шеҥгеч каена" мане веле, Клавий
тунамак кидшым кучыш, тӱр пакча пече воктене шйнышо корно дене пасушкыла
шупшыл куржо. Рвезе шкежат арака дене ырен ыле, тудат ӱдыр семынак куаныше,
юарлыше лийын,
почешыже кидым шаралтен чымалте. Клавий куржын нойыш, шӱлалташ манын
шогале, каче пелен эҥертыш.
Анатолий тудым уло кумылын ӧндале, шупшале. Ӱдыр шкежак варажым шӱйышкыжӧ
кержалте, шупшал пытарыш. Но каче кид гыч утлыш, угыч ончыко шупшын кайыш.
Теве
шинчажлан пасу покшелне шкет шогышо лаштра пушеҥге пернышат, кыдал даҥыт
ужар
уржам келын, тушкыла савырныш. Лаштыра пушеҥге вӱдшинчан изирак тыртыш
лапем аркаште шога улмаш. Толын веле шогальыч тушко, Клавий качым ӧндале,
шкеж ӱмбак
шупшыльо да коктынат йӧралт возыч. Ӱдыр ынде качым шӱашленан налын, со
утларак
да чотрак веле ӱмбакше шупшын. Нуным когыньыштымат йӧратыме тул йӱлалтен...
Темыч йӧратен икте-весыштым, йымышт, Клавийын ушыжо почылто. Тунамак моткоч
куштылго улмыжым шиже. Тудым ынде нимо шыгыремден, темден огыл. Четлык гыч
эрыкыш
лекше кайык гай лиймыжым палыш. Пуйто кап-кыл нелытшат уке, пуйто кайык
семынак
шулдырым шарен ик верыште кеча, кӱшнӧ-кӱшнӧ, яндар кава пундаште. Да куаныш
тыгай ласкалыклан. Качыже велыш савырнен, ӧндалын шыматынеже ыле, но
тарванымыже
ок шу, эсогыл вийдымын шарлен шуйналтше йолжымат ваш ыш ише, урвалтыжым
ӱлыкрак
шупшылаш кидшымат ыш нӧлтал.
Анатолият комдык киен, кидышкыже перныше вичкыж шудо вургым пурын. "Мо тиде
мый
денем ышталтеш? Могай вий мыйым шупшкеда? Клавият теве тӱкыдымӧ ӱдыр улмаш.
Вет
лучко ияш ораде огыл, молан тыге? Шинчам шылтен, воктечше кынел куржаш мо
ынде?
О-о, тидыже эн чот намысдымын каргыме лиеш. Уке, вет йӧратышым, уло чонем
денак
йӧратышым. Кӧ улам мый тугеже? Могай айдеме?.." — шонкален.
Ӱдыр век савырныш, тудын шаланыше ӱпан вуйжым нӧлталын, шола кидше ӱмбаке
пыштыш, шкеж век пӱтыралын, шокшын ӧндал возо. Пурла кидше дене тупшым
вӱчкалтыш,
ӱлыкрак ниялтен, ӱдырын пел могыржо чараште кийымым умылыш. Тувыр
урвалтыжым
шупшыльо — садак шагал. Воктенжак кийыше пакет-сумка гыч Верийын шовычшым
лукто,
чаражым леведе. Тауштен, Клавий тудым шыман-шыман шупшале, ӧндалын, оҥжо
пелен
ишыш.
Клавий чыла шижеш, шке шӱм кырымыжымат, рвезынымат. Чонжылан ласкан-ласкан,
шерын-ямлын чучеш. Тудат, качыжат икте-весыштым ниялтат, шыматен колтат,
чон шокшыштым ваше-ваш пуат. Тиде когыньыштланат вийым пуртыш, ылыжтыш.
Кынел шинчыч,
шкеныштым тӧрлышт.
— Мыйын кочмем шуэш, Толий. Шаҥге пешыжак шым тошт, аптыранышым, витне.
— Чечас. Мемнан чыла улыс.
Анатолий чумырген шичше ӱдырым пушкыдо порсын шовыч дене вӱдыльӧ, сумкашт
гыч мо
улыжым луктеден оптыш. Клавий вигак сокта пӱчкышым тодыл нале, вес
кидышкыже
пушкыдо булкым кучыш. Анатолий пайрем лоп гычак кондымо кагаз чукырлам
луктедыш.
— Могайжым темена — ошым, йошкаргым?
— Йошкарге дене амыргылмешке, вуйым корштараш веле йӧра, айда ошыжымак
лучо, ик
чашкам вошт йӱын колтем.
— Руштына вет?
— А тек... Сыражымат теме...
Кагаз чукырыш пеле утларак темыме кочывӱдым коктынат пытымеш йӱыч, почешыже
сырам подыльыч. Вара кочкаш пижыч. Теммыла чучмо годым Анатолий вуйжым
нӧлтале.
— Эше изиш гыч темалтем чай?
— Изиш гыч огыл, шот денак теме. Тынар кочмеке, огына рушт, руштына гынат,
мокмыр ок лий.
"Ну, Клавий... Тачыже аҥыргынетак мо ынде? Чыла монден, йӧрлаш шонет чай?"
—
ӱдырым чаманен шоналтыш рвезе да аракам темалтыш. Шомак пелештыде, Клавий
тудымат йӱын колтыш, адак шодырге кочкаш тӱҥале. Вара, икмыняр жап гыч
вуйжым нӧлтале.
— Айда, Толий, кленчасе кодшыжымат пытарена да... вара мый мӧҥгӧ каем.
"Уке, таче мый тыйым шкететым ом колто", — шоналтыш каче да йодмым шуктыш.
Подыл пурледымекышт, утышо йӧрварым сумкашке оптыш, тушко йошкар арака ден
кок
сыра кленчам шурале.
Тарванышт, корнышкыла лекташ тӱҥальыч. Анатолий ӱдырым кыдалже гыч кучыш,
тудыжо
чакрак лие, пеленже пызныш. Пачер озаватын оралте шеҥгеке толын
шогалмекышт,
Клавий качын шинчашкыже ончале.
— Пурет мо?
— Пурем, Клавий! Таче тый дечет ом ойырло.
Клавий капкам почо, вигак пычкемыш леваш йымаке логальыч. Ынде ик корно
веле —
вӱтамбаке. Клавий тушко кӱзыш, почешыже рвезыжат. Ямде шартышыш, леведыш
йымаке
возыч.

18

Арня мучко варажым Анатолий орланыш. Кеч-могай моло-весе шӱргӧ намысан,
яндар
чонан айдеме семынак тудат йӧсланыш. "Молан тыге? Мо мыйым кок век
шупшкеда?"
манын, шкенжым тергыш, аклаш тӧчыш, шылталыш, вурсыш гынат семынже шкенжым,
но
карген ыш керт. "Шакше улам" ыш ман. Тудым икте мыняр-гынат лыпландарен:
вет тудо, чынжымак, йӧратен. Но ала-молан иктым огыл, кажныштымат иканаште
да поснапосна. Лач тидыжак ӧрыктарен да шкенжым вурсаш амал лийын. "Тый
бабник улат" манашат тӧчыш шкенжым, но тунамак тиде мут деч кораҥе: тугай
еҥ лавыран гай чучын,
а тудо яндарын, уло чон дене йӧратен. Да эшеже кӧм шуын огыл.
Нигунамат шонен огыл ыле, тыгай лиям манын. Тудынат волгыдо шонымашыже ыле:
эн
моторым, эн чеченым вашлияш да курымлан йӧратен шындаш. Иктым гына. А ынде
мо
лекте? Ончыкшо мо лиеш? Вет тыгайже эре шуйнен ок керт, мучашыже лийман,
можыч,
мутым кучашат перна. Но кӧн ончылно? Мо верч? Вет тудын титакше уке гай
чучеш.
Тудым йӧратеныт, шкежат тугак вашештен.
Но Маню ончылно намысше кечынак шӱргыжым йӱлалтен, чонжым нултен. Тудын уло

ӱмбач молан весыжым тӱкаш? А весыжын могай титакше? Весыжат вет йӧратен,
ӧрынӧрын, можыч, лӱдын-лӱдын, но йӧратен, уло чон лыжгажым почын. Варажым
вожыл шинчыш, тудат Маню ончылно намысыш пурымыжым пален, можыч, эшеже
ӧкыненат. Кӧм вара
ынде тыште титаклаш? Шӱмым мо? Тыгай улына манаш веле кодеш...
Маню деке Анатолий каен кертеш ыле эрлашынак, шочмын кастене, кушкыжмынат.
Но
уш-акылже эре чарен: чу, изиш туркалте, ала иктаж-можо эше рашемеш? Шӱм-
чоным
темдыше тиде намысше ала эше сӱмырла, да тудо шонымо ӱдыржӧ деке яндарын,
титакдымын мия. Тунам шӱмланат эрык лиеш ыле толкынжым, вий ямжым
йӧратымыжлан кышкалаш. Уке, тыгай эрык ласка нигунамат тетла ок тол: тудлан
пугомля семын кумыте
шелалташ гына кодеш. Шелалташ — тугеже катыкемаш. Но тидлан ӱшаныме шуын
огыл.
Тудо пален: шуматкечынже садак кайышаш, кеч-могай гынат мийышаш. Вет Маню
вуча,
кодшо арнянат вашлийын огытыл, тидыжынат ок лий гын, мо лиеш? Манюм
йомдарымыже
ок шу. Но коклаштышт, шоналтат, вигак Клавий шогалеш.
Шуматкече шуо, Анатолий намысше деч ыш утло, а Ошнур вел корнышко лекте.
Кас
ӱжара печкалтме годым села воктенсе коремйолым вола ыле, ваштарешыже
самырык
пӱнчерла гыч ӱдыр лекте.
— Клавий?!
— Мый...
— Ой, кенеташте ыжымат пале. Поро кас, Клавий.
— Поро лийже, Толя. Паша деч вара кас кече вашеш могырем кӱктен кийышым,
кугымӧрым погышым...
— Кугымӧрым?
— Кече ваштареш корем серыште кӱашат тӱҥалын. Пурлын ончет мо?
— Кушто?
— Айда почешем, — Клавий каче кидым кучыш, пӱнчерла воктене корем сер дене
вӱден
наҥгайыш. Лыве шулдырла койшо куштылго тувырым чиен, ӱмбачше сур кофтым
чымыктен
полдыштен, чоҥештен-ийын кайымыла койын. Савырналын, качымарийым ончалеш,
шыргыжал колта, шинчаже сескемалтеш. А йытыра тиде ӱдыр! Йӱксыжат — йӱксӧ,
чонжат
тулшол гай шокшо, койышыжат куштылго-чолга, кумылжат пушкыдо поро. Ужын
шуктымешкет веле — тунамак шкежат куан тул дене ылыжат, шӱмет йӱкланен
йыҥысалта.
Анатолият тыгак: ончале, пелештале гына — чыла моло-весым мондыш, кумылжо
нӧлтын, юарлен колтыш. Кызыт шеҥгечше йӧратен ончен ошкылеш, ӱдырын модын
лугалтше кап-кылже чоным тарвата, шкеж дек шупшеш.
— Теве мыйын пыжашем. Ончал, йырже пушкыдо шепка авыртыш гай, нигуш торашке
ок
кой, а пундашыже тӧр-тӧр, тӧшак шартыш гай.
— Тугеже мый Ошнурыш кече улмо годымак толаш тӱҥалам.
— Тол! — Клавий чодыра йос гай йошт савырныш, каче шинчаш ончале.
— Тул улат тый, Клавий, шӱмым савора гай ылыжтет, — Анатолий ӱдырым кыдалже
гыч
ӧндалын нӧлтале, Клавий качым шӱашлыш.
— Мый тыйым вученам, Толий...
Анатолий тудым ӱлык нумал волыш, кечым ырыктен кийыме шартышышкыже пыштыш,
йӧратен шупшал пытарыш.
— Чу, туркалте, мый леведаш одеялымат конденам, — йышт мане Клавий.
...Кынел шичмышт годым пычкемышалтын ыле, но йӧршынак огыл, вудака
волгыдышто
але сайынак койын.
— А кугымӧрым мый вет, чынак, погышым. Теве тудымат тамлена. Кодшын тый
мыйым
пукшышыч-йӱктышыч, ынде мыйын черет.
Клавий шӱштӧ кугу сумкаж гыч луктедаш тӱҥале, тушто чыла ыле: арака, сокта,
кол,
кинде, эшеже перемеч, когыльо, кампетке...
— Аракажым мый ошым шым нал. Палем, тый йӱшӧ отыл, мыламат кумыллан гына
кӱлеш.
Вате-влак теве тиде йошкарге пеш чапле маньыч, кок кленчамак нальым. Айда
токасе
семынак шыпак йӱылдена, кочкына.
Клавий йошкаргылан кӧра чаркам огыл, стаканымак конден, тич темен, качыжлан
пуыш. Анатолий подыл ончыш, "Чынак, чапле ала-мо" манын, йылт йӱын колтыш
да сокта
ден шем киндым кочкаш тӱҥале. Клавий шканже пелым веле темыш, эркын тамлен-
тамлен йӱӧ, перемеч пӱчкышым нале.
— Эчакай таче кӱэштын, пеш тамлым ыштен. Кочкын ончо теве, — Клавий ынде
лыжган
кутыра, шаҥгысе чолгаже лушкен, кумылжо пушкыдемын, йӱкшат йымыжа, ласка.
Шуненшунен, качыжым йӱкта-пукша, шкежат подылеш-пурлеш. Коктынат сайынак
ырышт, ылыжыч, патырештыч. Анатолий тудым эшеат йӧрал пыштыш, но Клавий выр-
вур веле койо,
кынел шинче.
— Ок кӱл ынде, Толя. Тыйым кызыт Маню вуча. Тугакшат мый кугу языкыш
пуренам.
Анатолий вуйым сакен шинче. Клавий воктекше лие, шыман ӧндале.
— Умыло, Толик, коктынат иктым йӧратен шынденна гын, мом ышташ вара?
— Да вет мыйжат тендам когыньдамат йӧратем! Ик семынак! Чот!
— Вот йӧра, вот йӧра... Лыплане.
— Мылам йӧсӧ, Клавий.
— Умыло, ни мый, ни тый титакан огынал. Тыге пӱрымаш мемнам ваш ыштен.
Сандене
вуетым нӧлтал. Кай ынде Маню деке.
— Кузе? Кузе тый мыйым весе деке тыге куштылгын колтен кертат?!
— А тый кушеч шинчет, можыч, мый вара йӱдвошт шорташ тӱҥалам?
— О господи! Мом ме ыштена, а?
— Маню арня мучко тыйым вучыш. Мыят шкаланем верым муын омыл.
Анатолий ӱдырын ӱпшым шыман ниялтыш.
— Мыйынат чонем Маню деке шупшеш, тыйымат коден каен ом керт. Кӱрылтам мый
теве,
шӱм-кылем кӱрлеш.
— А тый чыте. Илыш, маныт, шке чыла тӧрла, чыла верышкыже шында. Мемнанат
кылдышна иктаж семын рудалтеш. А кызыт тек тыгак кая, мыйынат шӱмем тыйым
йодеш.
Ну, ну... Айда тарване.
Анатолий кынел шогале. Тетла ик мутым пелештыде писын ошкыл колтыш. Клавий,
кумык йӧрлын, кидвургыжым пурльо...
...Шеҥгел капка тӱкӧ шупшылмым колын, Маню вурт лие. Колыштале — капка
эркын почылтын чӱчылтӧ, тӱкӧ шӱкалалте. Ӱдырын вуйыштыжо мардеж пуалме гай
вуж-ж лие,
шӱмжат, капшат шулен шарлышт, чонжылан ласкан-ласкан чучо. Шиже: йол
йыжыҥжат
чытыраш тӱҥале. Изиш вучалтыш. Воктекше йолшӱма толын шичше пӧръеҥ
пычкемыште
тудын шӱргыжым кычал муо, ӱпшым ниялтен колтыш. Маню эркын пелештыш:
— Кодшо шуматкечын авам деке каяш кӱлмым тылат ойлаш монденам, ушешемат
возын
огыл чай. Ынде вот тынаре вучен орланем.
— Шинчашкет ончалмем шуэш, Маню. Ок кой.
— Эрдене ужат. Йӧра, тол...
Анатолий вургемжым кудаше, шокшо помышыш пурен возо. Пӧръеҥ могырым шижын,
Маню
эҥыралтыш, шӱм-чонжо изолык гай шарлыш.
Эрдене волгыждӱр дене Анатолий помыжалте. Тыгай эр шижаш тудо ынде тунемын.
Кынел шинче, пеленже кийыше ӱдырым волгыдо юапыште ончале. Маню эн
титакдыме йоча
гай ласкан мален. Ош тыртыш шӱргывылышыже пырт чевергалын, шинчагомдыш шем
шулдыржо тудын омыжым пуйто темдалын возын. Водно шупшал пытарыме тӱрвӧ
утларак
лӧзаҥын чеверген. Анатолий тудын шӱргыжым ниялтыш, шаланен кышкалалтше
ӱпшым шыматыш, Маню шинчажым почо. Чара пулышан кок кидшымат качыж век
шуялтыш, тудыжо
тунамак ӱдырын ӧндалтышыштыже лие.
"Нигунам, нигунам тыйым весе дене ом вашталте, тый мыйын эн лишыл, эн
йӧратымем
улат", — товатлыш шканже каче, йӧратыме тул толкыныш пурен кайыш, ушыжо
лыжгайыш, чонжо веле кодо, пӧръеҥ вий-куатше ылыже...
Вес шуматкече толын шуо. Тудо ынде аважын мончажымат шотыш ыш нал, кече
кӱшнӧ
улмо годымак Ошнур лишнысе корем пӱнчерыш пурыш. Палыме вынем гай лапемышке
ончалын, тевак кычкырал ок колто — куанже тунар кышкалалте: ӱлнӧ кечыйол
ваштареш
чап-чара ӱдыр киен. Клавий, тудым ужын, ышат тарване, кидшым веле
шуялтыш...

19

Ял калык шудо пагытышке пурыш. Кужерыштат тиде тургымышко шукын ушнышт. Вет
тыште ятырышт шке суртан озанлык дене иленыт, а йӧнышт лийын гын, казна
пачерысе-влакат вольыкым ашненыт, чылалан шудо курго кӱлын. Анатолиймытын
чодыра участкыштат тиде жапыште паша лектышышт мӧҥгештын, Волгин шке
калыкшылан эрыкым пуэн,
кӧ йодын гын, кӧлан кӱлын гын, кеч-кунамат шке сомылжым виктараш лектын
каен
кертын. А техникым, шудо кондаш машинам я тракторым, паша кече мучаште, вич
шагат каслан ойыреныт да тидлан оксамат кучен огытыл.
Шудо шумлык Анатолият тургыжланен. Ача-аваже ынде лач ик тудлан гына
ӱшаненыт.
Ондакрак колхозышто пашам ыштымышт годым тӱшка озанлык кӱшеш кузе-гынат
илен
лектыныт, шудымат, олымымат амалкаленыт. Ынде пенсионер кува ден кугыза
нимодымыш лектыч. Колхозышто нунылан паша лийын огыл, тугеже лектышыжат
уке.
Кугу эргыже армий гыч пӧртылмыж дене Йыван кугыза мыняр-гынат ласкан
шӱлалтыш.
Шошымак эше кок каныш почела кум эргыжым вӱдалтен, Элнет пӱнчерлашке
намийыш,
лесник деч йодын, кукшо пуым погышт. Толий трактор дене кок кугу возым
кондыктен
кодыш. Тудым тунамак Оний ден Ваний модмо гай пӱчкеден, шелышт кышкышт,
леваш
йымаке нумал оптышт. Ынде шудымат ик-кок машинам Толий дечак вучат, Элнет
воктене иктаж семын шотым муэш дыр манын ӱшаненыт.
Анатолий тидым пален да тӱрлымат шонен вискален. Пытартышлан Максим
Петрович дене каҥашыш, кузе ышташ лиймым йодышто. Конешне, посна участкым,
олык гай чара
верым тудлан нигӧ пуэн кертын огыл, тыгайжын кундем йырыште чыла вере шке
озашт
лийын. А эҥер сер мучко савам сакалтен, тылзе дене солкален кошташ
Анатолийын
жапше уке, тидын нерген шоныманат огыл. "Можыч, оксала иктаж-кӧ деч налаш
лиеш?"
— йодо тунам Максим Петрович деч. Но тыште шудо курго дене огыт торгай,
кажныже
шкалан гына ситаркалаш тӧча. Максим Петрович рвезе йолташын азапышкыже
пурыш,
пелашыже Лидия Васильевна да тукым шольыжо, верысе лесничийын
полышкалышыже,
Байдуков Миша, дене кутырен ончаш лие.
Байдуковшо йӧным кычалаш сӧрен, а Лидия Васильевна шке пайышкышт Анатолийым
пурташ лийын. Тек шкаланышт шагалрак кодеш, пеш мо гын, вара лишыл
колхозлашке олымым йодаш каяш лиеш. Ик колхозышто огыл гын, весыштыже садак
выписаен пуат дыр,
манын.
Тыгеракын ик шуметкече эрдене Анатолий Маршуков Ошнур МПМК гыч кондымо
газикше
дене Пайбаковмытын капка ончыкышт кудал толын шогале. Лидия Васильевна ден
Максим Петрович, кӱлеш ӱзгарым погалтен, кок суткалан ситыше кочкыш-йӱшым
налын,
кумытын Элнет чодырашке лектын кудальыч, эҥер вӱд воктенсе ик лапрак верыш
миен
шогальыч.
Анатолий тымарте але кидышкыже савам кучен огыл ыле. Лидия Васильевна
чылажымат
радамын умылтарыш, солен ончыктыш, туныктыш. Пытартышлан мане: "Ончыч тый
вондерла коклаште, уала йымалне солкален кошт, кечывал марте садак вийнет,
тунем
шуат".
Анатолий эн ончычак тыште, Элнет воктене, пешакат кугу эрыкым, ласкалыкым
шиже.
Йырваш тымык-тымык, кече шыматен онча, вӱд юалге лишнак, ӱмбалнетак да
кушко от
савырне — эртак ужар лышташан пушеҥге сывын. Максим Петровичмытын солымо
верышт
колхоз олык гай кумдык огыл, а посна-посна чара веран, уала кокласе кыштек
гына,
эше эҥер серыште, вӱд тӱр ден чодыра урвалте коклаште ял пакча кумдык ик
коремйол кужунак шуйналт кия. Тудыжо мӱндырч олыкла коеш, лач шудыжо веле
ошман роклан
кӧра весе, утларакше пызлышудо — пижма йӧршан. Тудо але пеледаш тӱҥалын
веле,
вургыжо нӧргӧ, сандене кургылан пеш йӧра, манеш Лидия Васильевна.
Шокшым кергалтен, кумытынат пашалан пижыч. Чодыра тӱр воктене, луклаште
солкален
коштмаштыже Анатолий лийже манынак тыршыш, солаш тунеме, вийныш. Кечывал
деч варалан ласкан солен моштымашке шуо. Эрдене тӱҥалме луклажым со
кумдаҥден, лопкаҥден тольо. А Лидия Васильевна ден Максим Петрович чаплын
соленыт. Конешне, ончыч
кайышыже, талынрак солышыжо ӱдырамаш лийын. Мемнан марий вате шудо
солымаште
эреак пӧръеҥ деч виянрак, мастаррак да нигунам нойыдымо гай. Пӧръеҥ кеч-
могай
таза лийже, ӱдырамашыж деч ончыч ярна, чӱчкыдынрак канаш шогалеш, вашкерак
ӧркана. А ӱдырамаш кеч явык-какши, кеч кугу-таза лийже, савагорнышто кок
пачаш утларак кушкеш, талышна, вӱржак тудын тугай, очыни, чодыра пӱртӱс
виян, лышташ йымал
памаш гай эре яндарештын шогышо.
Теве Лидия Васильевнат куштылго тувыржым ӱштыле колтен, оҥ мелжым кечылан,
леве
южлан почын, лоҥалта веле, кужу шудо коклаште ийын кайымыла коеш. Максим
Петрович тувыржым йӧршын кудашын, чара кодын гынат, кеч пеш чаплын, моштен
сола гынат, пелашыжым нигузе поктен ок шу, мӧҥгешла, со чакна, шеҥгелан
кодеш.
Анатолий нуным йӧратен ончен шога-шогат, тудат кыртмен пижеш, савагорныжо
йытыран почылт возешат, чонжо куана, вийже ешаралтеш.
Кас кече чодыра ӱмбаке волен шумо годым Лидия Васильевна шӱр шолташ кайыш.
Улнен
ярныше кок пӧръеҥ эше солкалена манын кодо гынат, пашашт ыш ушно. Анатолий
гын
йӧршын вийдыме гай шулен шуын ыле. Тидым умыленак докан, Максим Петрович
саважым
кудалтыш. "Айда лучо колым эҥыраш шинчына", — мане да шыгыр вондерлашке
пурен
кайыш. Тушеч пеш чапле шем падыран кок эҥырварам нумал лукто.
— Тидым ӱмаштак ыштенам ыле. Пӱнчӧ пелен шогалтен, кылден кодышым. Кайышна,
мыйын эҥыр ӱзгар чыла ямде.
Тулдӱрышкӧ толын, эҥыр шӱртым кылдышт, йыл атым налын, йогын серыш
лупшалтыч.
А вет колжымат кучышт! Лидия Васильевнан нуным налаш толмеш изи ведра
пундаште
ятырак погынен ыле. Поснак Максим Петрович мастар колызо улмаш, икте почеш
весым
луктедыш. Лидия Васильевна ведрашке кидшым чыкалтен ончышат, куанен
кычкыралде
ыш турко:
— Ка-ай, тынар кучышда мо? Пешакат моктышашлык улыдас! Эрла мален
кынелмешкыда
тугай тамле кол лемым шолтен сакем, кечыгут тӱрвыдам нулаш тӱҥалыда.
— Тыйын лемет шумешке, ме чырык олыкым солен шуэна, — ышталеш марийже.
— Ончена теве. Можыч, але тӧтыретпуч дене помыжалтараш перна, — манын,
Лидия Васильевна кол кӧргым лукташат пӱгырныш.
Тулдӱрышкӧ тольыч, кас кочкышлан шинчыч. Лидия Васильевна шке шолтымо
аракам
лукто.
— Эрла эрдене теве чумыр могырна коржаш тӱҥалеш. Тунарак, сӱванлак ынже кер
манын, теве тидым эм шотеш подылаш кӱлеш. Максим ден коктын лӱмын
ямдыленна.
— Кевыт аракам от ситаре, да тудыжо кӱлешат огыл. Мемнан тамлырак, —
шӱвылвӱдым
неле марийже.
Лидия Васильевна стаканеш тич темен, ончыч шке ялт пытымеш йӱын колтыш,
вара марийжылан шуялтыш. Тудыжо "Поехали!" веле мане. Анатолий пеле наре
йӱӧ, тамлыш.
— О-ой, Лидия Васильевна, мо пешакат куатлыс! Эшеже, чынак, тамле.
—Йӱ, йӱ айда, тидыжым подыл колто, — шуна озавате. — Вара шокшо шӱрым
чаплын
кочкын шындыза, эрдене мокмырда ок лий.
— Мыйын нормем таче кум стакан гына, утларак колтем гын, вара йӱдвошт
сумкатым
удыркалаш тӱҥалам, — ыштале Максим Петровичше.
Лидия Васильевна воштыл колтыш:
— Кумытшат але шукырак лиеш чай. Теве ончо, ик стакан денак лывыжген
шинчат.
— Ну, кокытшым садак сеҥем.
— Йӧра, подылза огыла. Эрла пашалан гына йӧрышӧ лийза.
Ик кӱмыж гыч шӱрым кочмеке, Лидия Васильевна адак аракам темыш, марийжылан
шуялтыш.
— Шкеже?
— Мылам сита, айда те йӱза.
— Мыламат пелым веле, тетла огым. Тудыжат ок кӱл ыле, да ала-мо пеш тамлын
чучо,
— мане Анатолий.
— Шке шолтымо вет тудо кеч-кунамат ыштыш-кучышым онча, — воштылале Лидия
Васильевна. — Теве кеч шӱрымак нал, айда-лийже шолтет гын, мо тамже, мо
можо. Аракамат
тӱрлын шолтат, южыжо яра вӱдеш сакыр ложашым лугалта да дрожам кудалта.
Кушеч
тамже, ямже? Йӱаш огыл, подылмек, мӧҥгеш шӱвалмет шуэш. Шкендымат, еҥымат
пагалет гын, аракажымат йӱаш йӧрышым ыште. Теве кевыт прикащик-влакым ончо,
могай
лиеш нунын аракашт? Нуно шуктымо пурагашкышт ужалыме деч кодшо кампетке
ложашым,
печенье пудыргым монь, тӱрлӧ фруктым оптат да аракаштым йӱын от тем.
— Руштын веле йӧрлат, — воштылал ешарыш Максим Петрович.
— Мыйже ала-можымак оптен омыл, киндым пыштенам да кевыт гыч лӱмын шулдакан
кампеткым налын тольым. Вот сакыр йӧре сайын шуын... Йӧра, икте гыч йӱза да
малаш
пурен вочса. Шудо годым вет эр кынелме сай.
— Туге, волгыжтӱр денак тарванет гын веле паша ушна.
Лидия Васильевна палаткышкат пурен кайыш.
— Мый тӱреш возам. Покшелныда лиям гын, вара йӱдым ом пале, ала иктыже
ӧндалеш,
ала весыже, — воштылеш кӧргыштӧ Лидия Васильевна.
— А тый когыньнамат ит шӱкал, — темла марийже.
— Айда толза...
Тыге, мыскарам ыштылын, иктым-весым кутыркален, кок кечым эртарышт. Пашамат
чот
ыштышт. Участкысе ик лукымат ышт кодо, чыла лупшен пытарышт. Паштеҥгешыже
Максим
Петрович савар корнешыжак шуйнен возо, воктекше Лидия Васильевнат лыдырныш,
марийже ӱмбак вуйжым пыштыш.
— Анатолий Иванович, айда лучо таче мӧҥгӧ огына кай, — улнышо чыве гай
шулдырым
шарен шогышо рвезылан мане Лидия Васильевна. — Кушко тыгай ярныше тарванет?
Эрдене ласка дене кудал колтена, пашашке садак миен шуына.
Тулдӱрышкӧ йолым пыкше алмаштыл ошкыльыч.
— Ондак ме тыште Максим дене котын арня утла юватылынна.
— Теният але толман, ик кечыштыже удырен, поген налын от шукто.
— Э-э, тидыжым ынде шуко огына шого. Копналашке чумырен шынденат, йӧрыш
веле.
Машина верч ойгырышаш уке.
Тулдӱрыш толын шумекышт, Лидия Васильевнан кумылжо волыш.
— Ай-яй-яй, Максим, йӧршын монденамыс, вет шӱрым шолташ кӱлеш ыле!
— Кай, кӱлеш огылым ит ойлышт, мо улыжым пурлына да шуҥгалташ веле.
— Чу, тыге огыл. Шӱрымат шолтем, чайымат йӱктем, — малдале.
Чынак, Лидия Васильевна шуко ыш юватыл, марийжын кидыш арака атым
кучыктышат,
изи подым руалтыш веле, ведрашке пареҥгым пышталтыш.
— Я, аракажым огыт мо?
— Мом йодышт шинчет? Теме.
Ик стакан гыч подыл колтымекышт, Лидия Васильевна вӱд тӱрыш ошкыльо.
Почешыже
ончалын, Максим Петрович ӧпкелалтынрак мане:
— Ия вате. Тудо вет садак шонымыжым шукта. Ынде адак тарванаш кӱлеш. Мый
чечас
кукшо оргажым тодышт толам, тый тиде кодшо тормакшым руэштат моли.
Тулым ылыжтен веле шуктышт — Элнет тӱр гыч муро йӱк шергылте:
Эҥерынат-эҥерын вӱдшӧ йогалеш,
Лукынжынат-лукын колжо модалеш.
Эҥер семын лыкын-лукын ӱмыр эрталеш да
Илышыште ик моторлан чонна йӱлалеш.
— Вот ӱдырамаш ман, эре мураш веле лийже.
— Тыште вет эрык, чонлан ласка, — Анатолий мурылан куаныш.
А Лидия Васильевна тугак шергылтара:
Кӱшнӧ шӱдыр шуко, ӱлнӧ корно шуко —
Кудо корныж дене лектын кайыман?
Кӱшыл шӱдыр огыл, ӱлыл корнат огыл,
Илышыште шке йолташак шергакан.
Чынак, кечыгут солен улнымо вашке мондалте, тулдӱрыштат, чоныштат шокшо,
ласка
лие.
Лидия Васильевнан марийже дене тыге шӱраҥыштмыже, то мыскара, то муро дене
пӧръеҥ кумылым лывыртымыже Анатолийлан эреак Алимам шарныктен. Шкеже Лидия
Васильевнам ончен, ушыж дене Алимам ужын, тудын койышыжым шижын, йӱкшым
колын. Кок
кечым коден, кумышешыжлан угыч тышке, Элнет серыш, толмекат, шудым удырен
чумыркалымышт годым эреак Лидия Васильевна воктен лияш логалынат, адак
Алимамак веле
шонен, вате таҥже верч чонжо йӱлен. Но нуно ынде чеверласеныт, Алима тетла
тудым
ок вучо. Тидыжак пӧръеҥ кумыллан эрыкым пуэн огыл.
Ты участке гыч Максим Петровичмытлан пеш кугу машина возым кукшо чапле
шудым оптен наҥгайышт, Анатолий вӱтамбакышт кышкашат полшыш. Кодшыжым вес
кастене Анатолийлан оптен колтышт. Тидыжат изиак огыл ыле. Тылеч посна
Байдуков Миша йӧным
муо. Нуным вес вере намиен шогалтыш. Тыштат шудо ятыр лекте. Изиракын
гынат,
Анатолият машина денак оптен наҥгайыш.
Тыге шудо толын вочмылан Йыван кугызан ешыже веле огыл, Максим
Петровичмытат йывыртышт: шкаланыштат ситыш, йолташланат полшышт. Лач ик
Анатолияк гына кугу куаным шижын огыл. Тыгай паша тургымышто тудо Ошнурыш
мияш ыш шу, тушто паленыт да
вучен огытыл. А вот Алима алгаштарен, Лидия Васильевнам ужмешкыже веле —
вик вате таҥ ушыш пурен да шӱмым шуралтен.
Ик кечын ыш чыте, кечывал шушаш годым Анатолий кевытыш пурыш. Прилавке вес
велне
Алима книгам лудын шинча ыле. Кызыт кеҥеж паша тургым годым кевытыш калык
пешыжак коштын огыл, витне. Анатолий тудын ваштареш мийыш, саламлалте.
— Мо пеш явыгенат, Толя? — Алиман шинчаже выр-вур лие.
— Фатима-апаже уке мо? — вашештыме олмеш шкежат йодо веле.
— Нуно Элнет воктене шудым ыштат. А тыйже? Тыйже молан тыгай шӱлыкан улат?
Анатолий прилавке ӱмбак кынервуйжо дене эҥертен пӱгырныш.
— Йӧсӧ мылам, Алима. Чынак...
— Молан? Мо лийын?
— Шуко ала-моат лийын такше. Эрыкше гына, ласкалыкше уке. Теве тый денетат
ынде
вашлийын ом керт, а чон шупшеш, ужмем шуэш, оҥышкем пыштынем.
— Ну... Мый денемже молан, кузе вашлийын от керт?
— Ойырлышнас, чеверласышна...
— Ой, яним! — Алима прилавке шеҥгеч куржын лекте, Анатолий тудым руалтен
кучыш,
кевыт покшелне пырдыж пеленрак шогышо кӱртньӧ калай дене комыжлымо коҥга
шеҥгекыла шупшыльо, чот-чот ӧндале.
— Тый дечет посна ом керт мый, Алима!
Ӱдырамаш пӧръеҥ могырын пеҥгыдеммыжым шиже, шкежат чытырналте.
— Тунарак мо? — йышт пелештыш.
— Чытыш пытен...
— Чу, токта! — Алима пурымо омсам кӧргӧ гыч тӱкылыш, прилавке шеҥгел
клатышке
пурен йомо, тушто омса руалыктыш почылтмо шоктыш. Пӧртылын, уремыш лекте,
омсаш
кугу кӧгӧным сакыш да кевыт шеҥгеке куржын колтыш.
Анатолий чыла умылыш, шкежат клатышке йожныш. Изиш гыч тушко Алима пурыш,
омсам
руалыктыш. Ужалышаш ваткан матрас ора гыч иктым налын, кӱварыш кудалтыш да
качыж
дек кержалте.
— Мыйжат... мый шкежат орланем. Йӱдет-кечет тыйым вучем. Вет миенже кертат
ыле.
Мый тылат мияш огыл манын омыл, — йӱк чытырен пелешткала, тыгодым кидше со
руалткала, я качын вургемжым кудашаш толаша, я шкенжыным...
Тылеч вара Анатолийлан чыла раш лие, тетла тудым нимо кугун тургыжландарен
огыл.
Порыс йодмо почеш ик канышлан Ошнурыш каен, вес канышлан Кужереш кодын.
Тудо пален огыл, шоналташ шотшо але лийын огыл; вет кок кундем коклам
йолтен коштмо
корныштыжо могай-гынат кышаже кодын. Айдемын веле огыл, эсогыл эҥыремышынат

мӧҥгеш-оньыш коштмыж почеш вотгорно кодеш: мыняр шуко коштат, тунар кугу да
кумдарак лиеш тиде эҥыремышвотшо.
Такшым ушыжо тудлан шижтараш тӧчен: тыге сай огыл, тиде порыш ок шукто. Но
тудо,
шотышко налде, тыгай шонымашым ӱштыл шуаш веле вашкен.

20

Шижын шуктыдымын писын жап эрта. Тудым нигунам чарен шогалташ ок лий. Тока
эр
ыле — касат шуэш, тока самырык ыльна — шоҥгемме лишеммымат шижына. Йӧратыше

шӱмланат тыгак: теҥгече гына шошо ыле, чылажат йырваш пеледе, а таче шыже
юалге
сӱсандара.
Мемнан ӱдырна-влакымат койын-койде лишемше шыже азапыш пуртыш. Иктыжлан
вӱтамбал
вакшышым кораҥдаш кӱлын, йӱд юалге пӧртыш пураш кӱштен, весыжлан шканже
посна
пачерым муман ыле. Но кузе чыла тидым ышташ? Вургем шартышым вӱтамбач налаш
лиеш, а кузе пӧртыштыжӧ каче таҥым пелен ӧндал пыштет? Вет ваштарешак, ик
йолтошкалтыш коклаштак, йолташ ӱдырын койкыжо, мо чон дене тудо нунын
почаҥмыштым колышт кияш тӱҥалеш? Весыжлан вес пачерыш лектын каяшат йӧн
уке. Кушто Эчакай гай
шкет илыше вес озаватым муат? Вет пӧръеҥан ешышке от шӱшкылт, тунам каче
таҥым
ӧндал возаш итат шоно.
Тыге кок ӱдыр кок семын шкаланышт йӧным кычалын, икте-весыж деч шолып
йӧсланен
коштын.
Ик кастене Клавий ондакрак малаш пурен возо. Тудо пытартыш жапыште
утларакшым
шкет лияш тӧчен, шке йӱдыкшӧ дене илен, ешыште ондакысе семын вольна
койышым
койын огыл. Маню ден озавате ятыр йӱд марте кидпашам ыштен шинченыт. Ӱдыржӧ
ош
меж носким пидын, ӱдырамашыже шем меж шӱртым шӱдырен.
"Клавий ынде иктаж шым омымат ужеш чай?" — шоналтен, Маню озавате пелен
миен
шинче, пушкыдо кыдалже гыч ӧндале.
— Эчакай, икечысек икмомак ойлынем да со вожылам, — эркынрак мане.
— Кай, мый дечем вожылат мо? Шинчетыс, мыламже чыла ойлаш лиеш. Мыйже
тыланда
авада гаяк уламыс.
— Санденак ой-каҥашым йоднем ыле.
— Ну, ойло.
— Палет, мыйын ынде кум гана шкемын лийын огыл...
Малымверыштыже шинчам карен комдык кийыше Клавий вурт лие. "А мыйын кок
гана
лийын огыл", — шкенжым шоналтыш.
Озавате кӱнчылавондыжым омсадӱр койкышкыжо пыштыш.
— Тый, Маню, ну-ко, чыла радамже дене каласкале-я, — пуштыланен пелештыш.
— Ну... Шошым годсек саде салтак качымариет дене ме ватак-мариякла илена.
— Виешлыш мо?
— Уке... Мый шке, мый шке чытен омыл. Тыгай качым пешакат йӧратыме шуын.
"Мыят, мыят тыге... Шкеак ӱмбакем шупшыльым", — Клавийынат ушешыже возеш.
— Ну... Кеч марлан налаш сӧрыш мо?
— Уке. Тунам тыгайже ушышкат пурен огыл, кутыренат огынал.
"Тыге, тыге... Окмакем, Манюэм", — семынже воштылале Клавий.
— Ну... Качетше вара кызыт кузе? Йӱкшен огыл чай?
— Могай йӱкшаш? Кызытше чотрак веле йӧрата чай...
"Чай веле шол... сакырже уке чай. Ала тыйым огыл, а мыйым чотрак йӧрата?" —
Манюн шомакшым адак тӧрла Клавий.
— Вот тидыже йӧра, йӱкшен огыл гын, пеш сай, — манеш озавате.
— Сайже сай да... А мӱшкыремже пеҥгыдемашат тӱҥалын.
— Шкаланже ойлен отыл мо?
— А кузе ойлет? Лӱдам веле. Тыгайым колын, ала кораҥеш, шонем.
— Огеш. Кызыт закон пеҥгыде. Чечас тудым пӱтырал налыт.
— Тидыжым палем, но садак ойлаш вожылам.
— Йымакше возаш вожылын отылыс!
— Кузе каласемже? — ӱдыръеҥ кугун шӱлалтыш.
— Ну, йӧра, мый шке иктаж семын шижтарем. Кунам толшаш? Тый тудым пӧртыш
ӱжын
пурто, чай йӱаш ман.
— Таче толшаш ыле. Шаҥгысек вучем. Вӱтамбалне уке улмем палышат, мӧҥгӧ каен
ала-мо? Ала кудывечыште лекмем вуча?
— Шеҥгел капка гыч коштеш, ужат?
— Шеҥгечын.
— Тыге-е... Ушанат улат, сын-кунетат чапле. Марлан налаш ок сӧрӧ гын, пуаш
ок
кӱл ыле. Тыйын гай чапле ӱдырым ала-могай качат налаш ямде.
— Тудат... шошымак эше, первый вашлиймына годымак, ойлыш: шыжым, можыч,
мемнан
сӱаннна лиеш, мане. Тидым колын, вара мыят шкемым луш колтышым.
— Ну вот, йӧра туалгын. Ойгырышаш уке. Мӱшкыран улметым ойлаш да сӱаным
тарваташ
веле кодеш.
"Но уке-е, тидыже тендан лийын ок шукто", — мане шканже Клавий да рошт
кынел
шинче, кугу пӧлемыш лекте.
— Сӱанет, Маню, лийын ок шу, наверне, — пӧрт покшелан шогалын, пеҥгыдын
каласыш
Клавий.
— Тый... от мале улмаш?
— Мыйынат, тыйынат ынде омо пытыш, Маню.
Озавате ден йолташӱдыржӧ тудым ӧрын онченыт. Клавий рышт-рошт тошкалын,
пӧрт
покшелне коштын савырныш, урем вел окна йымаке, ӱстел воктек миен шинче.
— Тый, Клавушем, ала-мом ойлынет, витне? — шыман йодо шоҥгыжо.
— Ойлашыже... Мыйынат садак: Манюн теве кум гана шкенжын лийын огыл, а
мыйын кок
гана.
— Чу, чу. Тыйжат ынде... Ушда каен мо? Тыйже кӧн деч вара?
— Мемнан, Эчакай, качына икте веле — Толияк.
— Толий?! — Манюк ошемын-какарген кайыш.
Эчану кылде-голдо кынел шогале, шӧрын йӧрлшӧ пӱкенжым чумале, вара нӧлтал
шындыш, шкежат угыч тушкак лопток волен шинче.
— Ынде ушемак кайыш, — пыкше пелештыш.
— Тыйже... Тый, Клавий, мемнан келшымынам паленатыс. Кузе тыге?
— Мыйжат вет тудым йӧратенам, Маню! Столовыйыштак эше, первый кечын
ужмекак. Те
ӱстелтӧрыштӧ палыме лийда, мый кухньо гыч кӧранен ончен шогышым. Тый
свиданьыш
кает, мый шкаланем верым ом му. Те йӱдым вӱтамбаке толын возыда, мый
кудывечыште
шортын шогем.
— Ой, Юмыжат! — озавате эрдыжым кырен шинча.
— Юмончылно, товатат, коклашкыда пураш шонен омыл. Арака керте... Пеледыш
пайрем
годым... Тый шке ялышкет каенат ыле, ме ПМК гыч машина дене пайрем лопыш
кудал
мийышна. Тунамак Толий толын шогале. Мыйжым пала да йодеш, Маню, манеш, ок
тол
мо? Мый кузежым-можым каласышым. Тудо воштыл-воштыл ойла, тугеже, манеш,
йолташ
ӱдыретым алмаште, тачеш пеленем лий. Йӧра, манам, алмаштем, вес ӱдырлан
тыйым ом
пу, воштылам мыят. Пырля коштмаште нимо удаже уке, шонем семынем. Мыйымат
Толий
шке ешыж дек ӱжын наҥгайыш. Ачаже-аваже, шӱжарже-веҥыже ыльыч. Нуно мыйым
Толийын таҥжылан пыштышт чай, пеш куанышт. Мыйже лӱмынак, теве Толийын
таҥже тыгай,
маншыла, ик чарка ошым чыла йӱын колтышым. Вара йошкар аракам. Вара нуно
шкешт
деке унала ӱжаш пижыч. Кузе от кай? Кайышым мыят. Да эшеже, мом ойлаш,
мыйжынат
вет Толий пелен лиймем шуын, чонемже вет мыйынат йӱлен, — Клавий ик жаплан
шыпланыш. Умбакыже ойлаш, уке, маншыла, шоналтышын койо. Вара мутшым содыки
шуйыш:
— Ну вот, ача-аваж дек пурышна, вара шӱжарже вӱден наҥгайыш. Аракажым подыл-
подыл веле пуэденам гынат, вуйышкем каен улмаш. Кастене Толий мыйым ужатен
тольо.
Пасушто... лакемна. — Клавий йолташ ӱдыржым ала-кузе сырен, йӱштын ончале
да
ешарыш: — А вараже кажне шуматкечын тудым вашлияш олык коремышке, пӱнчер
аркашке
коштынам.
— И те... маленда? Вара мый декем толын?
— Туге. Мый тудым варажым шке поктыл колтылынам. Кае, манам, ынде Маню
вуча.
— Ну могай тый... улат!
— Вольык, маннет? Уке, Маню! Уна, кидвургем ончо — чыла пурын пытаренам.
Кажне
гана, мый дечем кораҥмекше, йӱкын урмыжаш огыл манын, кидвургем пурлын
возынам.
Ончо — чыла вӱр кошкымо пале! — Клавий нунын дек толын, пурлажымат, шола
кидшымат ончыктыльо, вара верышкыже каен шинче. Туркалтыш, туркалтыш да,
ӱстембаке
вуйжым пыштен, чон утен шортын колтыш.
Тунамак воктекше Маню мийыш, ӧндал шинче. Коктынат ваш пызнен нюслаш
тӱҥальыч.
Ындыже Эчану нуным чаманыш. Нимолан ӧрын ойгыралтенат колтыш. Мом ышташ?
Кузе
ынде нунылан полшет? Вет коктынат каласен моштыдымо намысыш пурат. Чын,
ожнат,
война почешат ӱдырвуя мӱшкыран лийыт ыле. Но тунам Юмо проститлен, качыжат,

пӧръеҥжат шагал лийыныт. А ындыже вет шукертсек тыгай ок шокто. Кызыт ӱдыр-
влак
шке качым ойырат, шонымыштлан марлан лектын кертыт. Сӱан деч ончыч мӱшкыр
пижеш
гынат, шке качыжак марлан налеш. А ниныже ынде? Кушко пурат? Мом ыштат? Ик
каче
когыньыштымат иканаште марлан налын ок керт. Вет чумыр кундем калык ойлаш
тӱҥалеш.
Тыге шонен, ик жап йӧсланен шинчыш озавате. Тыгодым пӧртыш Анатолий пурен
шогале. Тудо таче мӧҥгыж гыч вараш кодын тарванен. Ончыч мончаш пурен
юватыле, варажат ыш вашке, "йӱд але кужу" манын мотайкалыш. Пычкемышалташ
тӱҥалын ыле гынат,
корем сер пӱнчерыш пурыде ыш код. Палыме верышкыже ончале — уке, "Вучен
шуктен
огыл аман" манят, вӱтамбаке вашкыш. Но туштат шонымыжо лийын огыл, эсогыл
вакшышымат поген налме. "Конешне, ынде йӱд юалге, тыште тетла малаш ок
лий", — умылыш
да ӧрын шинче. Кузе умбакыже лийман? Пӧртыш пураш шоныман огыл — тушто нуно
коктынат улыт. Кӧжым, кузе кычкырен лукташ?
Вӱтамбачын волыш, кудывечыште окна тул йымак шогале. Колыштале — йӱк шокта,
улыт
такше. Коктынат мо? А, можыч, Клавийже киношко каен? Тидыже пеш лийын
кертеш,
вет Клавий ура чонан, кас мучко пӧртыштӧ шинчен ок турко, кушко-гынат
лектеш
дыр.
"Кеч-мо лийже, пуремак! — шоналтыш Анатолий. — А коктынак улыт гын? Ну мо
вара?
Маню мемнан Клавий дене кылнам ок пале, сандене тудак ужаташ лектеш, а
Клавийлан
верешыжак шинчын кодаш перна. Вес семын ок лий". Тынарышке шонен шуат,
йывыртыш
семынже, лӱдде-вожылде пӧртӧнчыкӧ тошкале.
— Поро кас лийже! — пурымекше, саламлалте Анатолий.
— Лийже, лийже. Порак лийже, — ӱдыр-влакын ӧрмалгымыштым тогдаен, вашештыш
озавате. — Анатолием толеш аман. Тол, тол, ончык эрте.
— Ончыкшо — йӧра, мый теве тышанак верланем, — мане качымарий да коҥга
воктене
шогышо пӱкеным омсадӱрыш шупшыл шинче. — Вот тольым, пӧртышкетак пурышым,
Эчакай.
— Пеш йӧра, пеш йӧра. Вара ынде... кудо ӱдыржым тылат пуаш? Мыйын вет
коктын
улыт, — воштылалме семын койо шоҥго.
Анатолият воштылалынак вашештыш:
— А кеч-кудыжым, мылам коктынат пеш келшат.
— А можыч, черет дене? Ончыч — иктыжым, вара — весыжым?
Анатолий трукышто аяртыш лугымым ыш шиж, тугак шаярале:
— Тыгат йӧра, мый иктыжымат ом отказе.
— А вет мый воштылын ом ойло, — тунамак когаргыш Эчану. — Кудыжым ӱжын
луктат?
Коктынат теве тый денет мӱшкыран лийын шинчыныт, коктынат тый декет лекташ
ямде
улыт. Мый кызыт гына тидым пален нальым!
Пӧртыштӧ йӱд шӱгарласе гай йӱштӧ тымык лие. Пырдыж шагатын коштмо йӱкшӧ
веле раш
шокта: кылт-колт, кылт-колт... Анатолийын ӱмбакше пуйто ик ведра вӱдым
оптальыч,
могыржо сургалтын, сӱсанен кайыш, шинчаже кечывал тумнан гай шарлыш,
шӱлышыжат
йомо.
— Кузе?.. Мо?.. — манын веле моштыш, вуйжым йӱлер гай кок век кышкылт
шинча.
Эчанун тетла пелештымыже ыш шу. "Кеч-мом ыштышт", — манын шоналтышат,
кӱнчылажым
налын шичнеже ыле — кидше чытыра, шӱм-кылже утыр чымалтеш. Иктат, нимо
семынат,
ик мутымат каласен ок мошто. Тыге икмыняр жап эртыш. Анатолий ток перыме
гай
рашкалтыш деч утлыш, шкем йӧратыме кумылжо моло-весым темдале, ушыжо
почылто.
Тудо тымарте але шкенжым ӱлык шынден огыл ыле, кызытат вуйжым нӧлтале.
— Чыла ӱдырамаш мӱшкыран лийме деч аралалтеш. Теже тидымат пален огыдал мо?
—
эркын, шкем кучаш тыршен мане.
Маню, пеш жалын койын, ваштарешыже ончале.
— Тыйже вет сӱан нерген шке ойлышыч...
Клавий нимом ыш каласе, тӱрвыжым гына пурльо. Тудат мӱшкыраҥме деч лӱдын
огыл,
тыге качым йолышташ лиеш, шонен.
— А мый ала шке мутем деч шӧрлен омыл, — качын йӱкшӧ пеҥгыдемеш веле.
— А мыланем, Толий, ынде тый от кӱл. Кок век коштшо шала пӧръеҥ нигунамат
мыйын
марием ок лий! — тыге каласышат, Маню сын каен какаргыш, ошеме.
Клавий вӱр гай чевергыш, тӱрвыжым утларак пурльо. Но ыш турко.
— А мыйже?! — чон йӧсыж дене эҥыралтен-йыҥысалтен, чуланыш пурен,
койкышкыжо
йӧрльӧ.
— Ну вот, ала-можо рашеме. Маню тылат марлан ок лек, тугеже давай Клавийым
налына. Сӱан деч поснаже вет садак от утло, — ала койдарен, ала чынжымак
тыге шонен,
мане озавате, йӱкшӧ гыч раш тогдаяш ыш лий.
Анатолий адак вуйым сакыш. Содыки чот кугу намысыш логалын, пундашдыме
поргем
гай урылтышыш пурен каен. А лекташ волгыдо ок кой. Теве чуланыште койко йӱк
шоктыш. Клавий пӧрт волгыдышко лекте.
— Уке, Эчакай. Мыят вольык омыл... Ынде ом лий. Кӱтӱштӧ веле ӱшкыж ик
ушкалымат
ок кодо. Тачысе кече марте ӱшанен илышым, йоҥылыш лийынам улмаш, ораде...
Клавий Маню пелен миен шинче, коктын адак ӧндалалтыч. Уке! Анатолий ыш
ӧпкелалт,
ыш сыре. Чонжылан пеш чот йӧсын чучо гынат, тудо нине кок ӱдырым йӧратен
ончен.
Нуно, чынжымак, сылне улыт ыле. Мутышт ушан-шотан, шкеныштымат лат дене
кучат.
Иктыжат ок кычкыре, ок туманле, икте-весышт ӱмбаке ӱпа-ӱпа огыт пиж,
Анатолийымат огыт шӱрдыл. Нуно, чынак, яндар айдеме улыт. Лач тудо гына,
Анатолий, нине
ӱдырамаш-влак ончылно чот ӱлык волыш. Умылыш, чонжо дене шиже: курымешлан
нуным
йомдарен. Да шкаланже шке мыскыньын, жалкын чучо. Яндар улам шоныш — уке,
ляп
лавыран улмаш, ушанлан шкенжым шотлыш — тидат тыге огыл, жапше годым шонен
ыш
мошто. Тудлан тыште тетла нимом ышташ. Кырен луктын шуымо пий гай, уремыш
гына
лектын чошыман.
Нелын тарванен, Анатолий эркын кынеле. Пытартыш гана ӱдыр-влакым ончале,
савырнен, омса кылым кучыш.
— Толий! — кенета Клавий кычкырале, куржын тольо. — Пӧръеҥ лий, шкендым
кучо!..
Анатолий тудын шинчашкыже ончале, ӱпшым ниялтыш, лишемын, тупшо гыч
вӱчкалтыш.
— Тау, Клавий, — манын, содор лектын кайыш...
Ынде тудо нигушко вашкен огыл. Чоныштыжо ала-мо кӱрылтын, тап яра. Мӧҥгӧ
велышкыже йӱшӧ гай тайнышт ошкылын. Ачажын суртышкыжат ынеж пуро ыле, вигак
йӱд пычкемыш денак Кужерыш каяш шоныш, но йыжыҥже йӧршын уке гай. Кызыт
тудлан шуҥгалташ да кияш гына кӱлын. Корно мучко вуйжым пудыратыш, кажне
ошкылжым тергыш, йоҥылышыжым кычале — ыш му, шкенжым нигудо велымат
титаклен ыш керт. Но изишакше
садак шижын: ала-можо тыге огыл. Уке гын, молан чонжылан тынар йӧсӧ?
Тыге шонкален кайымаштыже лач ик изи падыраш йодыш деке миен ыш шу: а кузе
ынде
ӱдыр-влакше? Мо лиеш, мо нуным ончыкшо вуча? Уке, тыгайым нимом ушышкыжо ыш
нал.
Анатолийын уш-акылже шке йырже пӧрдаш гына ситен, тудо весын чонышкыжо
вончен
моштен огыл.
Эрдене, ачажын суртшым коден, Анатолий ял шеҥгек курык серыш лектын шогале.
Элнет ӱмбал чодырашке, пӱнчер лоҥгаште палдырныше Кужерышке ончале, тушеч
мӱндырмӱндыр каватӱрыш шинчажым нӧлтале — чонжо дене ырыш: илыш эше пытен
огыл, ончылныжо сылне деч сылне тӱня, йырым-йырже калык шке ойгыжо-куанже
дене ила. Тугеже
тудланат тичмаш оҥ дене шӱлыман, вет рвезе курымжо але содыки ончылно. Ты
ӱшан
гыч шӱмым ырыктен вӱчкышыжат уло, эреак вучышо саскаже — Алима. Шочмо велыш
корныжо ынде йӱкша гын, можыч, але ача суртышкат толмыжо ок шу лиеш, но
тудын шке
шокшо пыжашыже уло. Тушто тудым эреак вучат, вольыкеш огыл, айдемешак ужыт.
Тыге шоналтен шогыш, эр южым ласкан шӱлалтыш да корем лапыш писын волен
кайыш.
Таче рушарня — каныш. Пачерыштыже шке изи озанлыкшым шотыш конда, озакуваж
дене
теле вашеш лекше сурт сомылкалан пижыт, а эрла у кечын у вий дене пашашке
кыртма.
Тыгай кумыл дене шым меҥге коклам вашкыде, икшырымын эртыш. Чолгаҥе, вияҥе,
пачерышкыже куштылгын толын пурыш. Кузьма кува тудым тыгай шомак дене
вашлие:
— А мемнан Кужерыште ойго: Алима колен.
Анатолийын шӱлыш корныжо тунамак петырныш, пиктежалте, омсадӱрысӧ пӱкеныш
лыдыргыш. Вара пыкше пелештен керте:
— Кузе? Мо лийын?
— Ой, Юмыжат, могай сай айдеме ыле вет! Чумыр Кужер шортеш...
Анатолий пырдыжыш эҥертыш, вуйжым комдык кудалтыш, шӱвылвӱдшым колдырт
неле,
шӱмжӧ ишалте. Тыге чон коржмым тудо але шижын огыл ыле. Куптырген шичше
Кузьма
куван йӱкшӧ шокташ тӱҥале:
— Водно кастене Алима ден йолташ ӱдыржӧ клубыш миеныт, манеш. Кино деч вара
клуб
ончылно юватыл шогылтыныт. Танце улмаш. Клуб кӧргыштыжӧ йӱын орышо-шамыч
кучедалаш тӱҥалыныт. Нылытын иктым кыреныт. Вара саде иктыже кӱзым луктын.
Орышо кидыште тыгайым ужын, молышт тӱжваке лектын куржыныт, а тудо —
почешышт. Алиман
йолташ ӱдыржӧ ӧрдыжкӧ тӧрштен шуктен, Алима саде орышо янлыкетлан корным
авырен
шогалын, манеш. Но кӧ тугайым чарен кертеш? Корныштыжо кеч-кӧ логалже...
Алимамат кӱзыж дене солалтен колтен. Ик йӱкымак гына луктын шуктен, манеш.
Тунамак
колен. Шӱмышкыжак логалын докан. Саде йӱшетын кычкыралме йӱкешыже веле
ушыжо почылтын. Колен вочшо ӱдырамашым ужын, шкежат тушанак кумык
шуҥгалтын, милице толмеш верже гыч тарванен огыл.
— Кӧ тудо маньякше? Кӧ пуштын?
— А-а, уло ыле мемнан ик тугай шучко еҥ. Ончалаш лӱдат. Шочынжо шкенан
Кужерынак. Изиж годымак тӱвыт тулыкеш кодын. Ача-аваже машина ваш
тӱкнымашеш иканаште
коленыт. Шкенжым йочапӧрт ончен куштен. Вара ала-кушто тунем коштын,
мӧҥгыжӧ
пӧртылын. Ынде иктаж ныл ий дыр тыште ила. Пачерым пуэныт, шкетынак чодыра
пире
гай коштеш. Ӱдыр-шамычшат туддеч лӱдыт ала-мо, иктымат марлан налын ок
керт. Вот
садетлан ушым пуртынешт улмаш, да корнешыже Алима логалын.
— Кӧ тудо, манам? Мый палем мо?
— От пале дыр, Сашко маныт, руш эрге.
— Сашко?.. Тудым икана ужынам ыле. Сабантуй гыч пӧртылмӧ годым Алиман
йолташ
ӱдыржын марийже дене ӧндалалтын тольыч. Тудак дыр...
— Тудак, Варькан марийже Валерка дене пырля пашам ыштеныт.
— Тугеже нуно икте-весыштым паленытыс?
— А кӧ мемнан Кужерыште ваш-ваш ок пале? Пырля илымаште чылан чылам палена.
— Но Алимаже, Алимаже... Кузе тыге, а?
— Мом ыштет, осал корнеш логалын. Пеш жалке да вет...
Анатолий тетла кутырен шинчен ыш сеҥе, шке пӧлемышкыже каен, койкышкыжо
йӧрльӧ...
Алимам чумыр Кужер дене тоеныт. Ужатыше калык урем тич лийын. Моло дене
пырля
Анатолият шӱгарлашке миен, ӧрдыж гыч чон шортын ончен шоген. Пытартыш
ӱшанжым
рокыш волтымо годым, шижде урмыж колташ огыл манын, вуйвустык кораҥ каен.
Чодыра
шыгырыш ала-кушко пурен возын, кас марте ушым йомдарыше гай киен. Вара
пычкемыш
тӱр дене угыч шӱгарлашке пӧртылын, Алиман йол мучашкыже шинчын, иле рокым
ниялткален, кормыжтылын. Ик шомакым гына пелешткален кертын: "Алима,
Алима... Молан
тыге? Мыйже ынде кузе?"

21

"Осал корнеш логалын" мане Кузьма кува. А содыки молан, мо верч тиде
самырык
ӱмыр пытыш?" — тиде йодыш Анатолийым тургыжландарен. Умбачрак еҥ ойым
колышташ
тӧчен, шкежат йӧнан годым, кутырышо-влак коклашке ушнен, иктаж-мом пален
налаш
манын йодыштын. Но иктат раш каласен кертын огыл. "А кӧ пала тушто? Иктаж-
мо
лийын дыр коклаштышт, таклан огыл дыр", — маныныт. "Алима — весела
ӱдырамаш, а
Сашкожо — шоҥго каче. Можыч, пижедылаш тӧчен, да Алимаже келшен огыл", —
тыге
ойлышат лийын.
А тӱрыс чынжым Кужерыште лач ик еҥ гына пален, но тӱжваке нигунам луктын
огыл.
Тыгай еҥже Алиман йолташ ӱдыржӧ, Варька, улмаш.
...Сабантуй деч вара арня утларак эртымеке, кечывалым ыштен, пашашке
ошкылшо
Варькам Сашко поселко уремеш авырен шогалтен. Нуно коктынат руш улыт, шке
йылмышт дене кутыреныт, меже мом палымынажым шкенан семын каласкалена.
— Ну, мо тылат эше кӱлеш? — келесырын йодеш Варька.
— Тый кӱлат, Варя, — лывыргынрак пелештынеже Сашко, но ончалтышыже тугаяк,
ӱшкыжын гаяк, тудым вашталтен от керт.
— Господи, адак мо?
— Умыло, Варюха, чыташыже ок лий вет?
— Но, ия пӧръеҥ, тидымат от умыло мо? Мыйже вет мариян вате улам. Тылат вес
яра
ӱдырамаш уке мо?
— Огыт чыте иктыштат, ик гана логалмекышт, варажым умбачак кораҥыт.
— Маньяк, садист улат гын, кӧ тыйым чыта?
— Тый... тый гына, Варюха.
— Ындыже шкат ӧкынем тылат верештмемлан.
— Но кажне гана куанетыс.
— Мом ыштет вет, марийже ок куандаре гын...
— Ну вот, айда.
— Кызытак мо?
— Конешне. Каласышаш шомакем уло, иктым йоднем.
— Йӱдым мий уке гын. Мый мончашке лектам.
— Йӱдым ок лий — мариет йӱшӧ огыл, а кызыт тудо — пашаште.
— Ия, ия... Мыйжат пашаште уламыс. Каяш гын, вара кас марте тый дечет от
утло.
Сабантуй кастенат мариемын йӱын шуҥгалтмыжым веле вучышым, вара эр марте...
— Таче тунар огым. Айык уламыс.
— Йӧра, кай мемнан деке. Ик-кок шагатлан паша гыч йодын лектам. Адак урем
гычак
пуро, кечывалым шеҥгеч огыт кошт.
— Тыгайжымак шонен муам, тендан декыже сомыл дене эре коштамыс.
Коктын кок век каен колтат.
Сашко — кумык айдеме, руш-влак тыгайым сутулый маныт. Тудын туп-вачыжак
шӱйышкыжӧ пызнен тӱҥмыла коеш. Но пудыргылын монь, эмганен огыл, тугаяк
таза, виян
кап-кылан. Кызытат, тупшым пӱгырталын, ӱлык ончен ошкеда. Йырвек але
кӱшкыла
монь нигунам ок кӱтӧ, ваштареш толшо еҥымат пешыже ок уж, нунышт шкежат
умбачрак
веле кораҥ эртат. Санденат, очыни, тудым йӧратыше уке, да айдеме орлана. Кӧ
шинча, можыч, чонжат тудын поро, сае, можыч, шкежат коклан урмыжмашке шуэш,
но тиде
тӱжвак койын огыл да еҥ-влаклан "осал айдеме" лийын.
Варькамыт ончылно Сашко йыр ончалеш, ончылнат, шеҥгелнат еҥ ок кой. Кеҥеж
кечывалым уремыштыже кӧ вара пеш шинчылтеш? Лач шоҥго кува-кугыза гына,
нуныштат кызыт ӱшыкракыш йытеныт, витне. Капка тӱкылымым почын пура, угыч
тӱкыла да кудывечыште шишланен ончалеш. Пӧрт суралымаште, монча омсаштат
кӧгӧн. Сашко леваш йымаке пура, вӱтамбаке ончалеш — уке, тыште келшыше
верым от му. Монча ончыкак каен шинчеш.
Ах, тиде монча! Ныл ий жапыште мыняр гана тушко пураш логалын вет! Шокшышко

огыл, йӱштӧ кӱварыш. Такше чоныш витымеш шерым темен тыгай мончаже да...
Кушто
иктаж ӱдырамашым шкан йӧршым муаш улнеже? Вот Алима, можыч, келша? Эре
порын пелешта, веселан ончалеш, могыржат лач мыйынлык. Марийжымат ок
йӧрате, тидыже ужын
моштышылан вик коеш. Варьканат теве икшывыже уке, но марлан лекташ йодмылан
воштылеш веле, тый мыйым пызыренак пуштат, манеш.
Кузе первый ганаже лие? Ӱдырамаш-влак чылан, очыни, ончыч тӱкаш лийдыме гай
койыт, юмарале веле — лишкат уке. Варькат тугак. Але марлан лектын веле
улмаш, вес
пӧръеҥ кӱлын огыл. Но Сашко тудым икана авырыш, шорык пачам руалтыше пире
гай
клуб шеҥгеке нумал наҥгайыш. Кычкырашат тӧчыш, да тудо умшажым пеҥгыдын
петырыш.
Варажым янда завод оралте шеҥгелне шкеак лыпланыш, ласка кумыл денак
келшыш...
Сашко эше икмыняр сай шонымаш дене шкенжым куандара ыле дыр, да Варька
толын пурыш. Тунамак ваштарешыже кынеле, ӧндал кучыш.
— Кушко? Адак мончашке мо?
— Чу, колто-я... — Варька изи пӧрт сурам почо, коктынат тушко пурен кайышт.
Ятыр жап эртымеке веле мӧҥгеш лектын кертыч, коктынат шаланыше шинчан,
нойышо,
пӧртӧнчыл тошкалтышеш шинчыч. Варька товаҥше ӱпшым погалтыш, шералын
пӱтырал
шындыш, чара эрдыжым халат урвалтыж дене петырыш.
— Йӧршын вет шулыктарышыч, чыла лулегем — мочыла гай. Эре тыге гын, колет.
— От коло.
— Ала-мом ойлышашем уло маньыч огыл мо?
Сашко вуйжым нӧлтале.
— Шкат вет шижат, тыйым алмаштыше иктаж вес ӱдырамаш кӱлеш. Тыйым эре
сӧрвалаш
йӧсӧ да шканетшат куштылгыжак огыл, витне.
— Му, манам вет, шагал улына мо меже?
— Вот тыяк полшо, весе нигӧ ок керт. Мый шукертсек Алимам шонем.
— Алимам? Ну, темдыме, тиде нигунам ок лий.
— Лиеш!
— Алимам ит логал! Тудо суксо гай айдеме.
— Содыки — айдеме. А айдемылан эре кӱлеш.
— Кай, арам ойлышт ит шинче. Алима тыйынлык огыл.
— Ончалына теве... Мыйже ужамыс, пеш йокрокын ила тудо. Кӧ шинча, ала мыяк
келшен толам. Теве тыят вет шке пӧръеҥетлан от куане.
— Алимат ала тыге, манат?
— А мо шонет? Тыгат лийын кертеш.
— Можыч, тыгак. Чон куанже вет кажнылан кӱлеш. Но тый, Сашко, пешыжак
умшатым ит
каре, Алимам савырен от керт.
— Тиде мыйын сомыл.
— Тудо, чынак, йӧраташ шочын. Йӧратыме еҥжылан гына чонжым пуа.
— А мый вара йӧраташ шочын омыл мо? Можыч, мый южгунам йӱдвошт ом мале, тый
от
пале вет.
— Ой, Юмыжат, умылем тыйымат. Тугаяк чонан айдеме улат вет. Ончалтышетше
гына
пеш неле.
— Ӱмырем мучко мыйын эре орлык гын, веселан кузе коят? Вот ватем лиеш гын,
можыч, изиш шулем, пушкыдемам ыле.
— Но молан Алима? Тудо пеш яндар, изина годсек шинчем.
— Тыят яндар улат, Варя. Мый денем вашлийметым лавыралан ит шотло. Мыламат
волгыдо кӱлеш. Алима кӱшта гын, тулышкат пурем ыле.
— Ушем кайыш, шке гаетракым кеч ончалман вет.
— Шке гаемже мый шкат улам. Шемылан эре ошо кӱлеш.
— Ну... Мыйже вара кузе полшен кертам?
— Изирак еш пайремым ыште. Тый Алимам ӱж, мыйым Валерка садак кычкыралеш.
— Лӱдам веле. Мо, виешлынет огыл дыр?
— Нигунам! Тый кузе эн первыйже мый денем шке келшышыч, Алимат тугак тореш
ок
лий.
— Ала-а...
— Ик ӱдырамашат, сакырже уло гынат, кампеткым пурлде ок чыте. Адакше пайрем
арака ала-кӧ денат родым-йолташым ышта.
— Но тый мылам мутым пу: Алимам от виешле, намысыш от пурто.
— Ит ойгыро: чыла сай лиеш.
— Садак тылат ом ӱшане. Пален шого: мый тендам шекланаш тӱҥалам. Алима
торешланаш, кычкыраш монь тӱҥалеш гын, вигак куржын лектам.
— Йӧра, келшем.
— А изи йӱмашым ышташ йӧсӧ огыл. Аракалан шуктымем уло, Валерка вучен
коштеш.
Шолтымешкет кевытысым налын ом йӱ, чытем, манеш.
— Ну вот. А тый туге савырал. Айда, ман, шкетын йӱын кийымешкет, лучо
изирак
пайремым ыштена, веселарак лийже. Мый, ман, Алимам ӱжам, тыят иктаж
йолташетым
кондо. Шкеак тудым мыйым ӱжмашке шуктем, нимом ок шиж.
— Ну шучко улат тый, Сашко. Ала-момат шонен муат.
— Йӱдым омо уке гын, мом гына от шоно.
— Йӧра, кум кече гыч аракам шолтем. А ынде кай. Валеркан иктаж-могай
ӱзгаржым
нал, сомыл дене толынат лийже.
— Шаҥгысек ончем. Теве газ ключ кеча, мылам тудак кӱлеш.
— Вара кондет.
— Тыйын кӱлеш лиймекет кондем.
— Йӧра, ия, ошкыл, — воштыл кодо Варька...
Кум кече гыч кас велеш Варькамытын пӧртыштышт музык йоҥген. Суртоза,
ватыжын тыгай еш пайремым шонен мумыжлан куанен, шулдыран гай коштын.
Варька ден Алимат
"Йокрок илыш деч кеч ик жаплан чоннам куандарена" маньыч. Паша деч вара
вигак,
эше кече кӱшнӧ улмо годымак, тӱҥальыч гын, пычкемыш тӱрлан чыланат чот
льыптыргеныт ыле. Но Варька ден Сашко пален, шекланен йӱыныт, нунын
ушыштышт весе лийын. Валерка вашке ӱстел коклаштак нераш тӱҥалын. Тудым
коктынак ончыл пӧлемыш
наҥгаен пыштеныт. Варька марийжым кудашаш кодын, Сашко Алима деке шеҥгел
пӧлемыш
лектын.
Шукеш огыл, нунын деке халатым чийыше Варька тольо.
— Алима, малаш кодат гын, шке веретым палет. Мӧҥгет кайынет гын, Сашко
ужата.
Кызыт эше шинчылтса, йӱза-кочса. Вара, светым йӧртен, капкам тӱкылен
кодыза. А
мый ом керт, кугызам пелен шуҥгалтам, — манын, Варька, лӱмын тайныштын,
ончылпӧртыш пурыш.
Алималанат ситен улмаш, шинчаже шуйнылын веле.
— Сашко, давай-ка, тыят мӧҥгышкет чымалт. Сита. Мыят малаш вочнем, — мане.
— Теве Варька марийже воктек пурен возо, тылат пӧръеҥ ок кӱл мо?
— Кӱлешат дыр. А тылатше мо? — воштылале Алима.
— Пӧръеҥже улыс. Воктенетак.
— Мый тыйым ом йӧрате, — тугак воштылеш Алима.
— Мыйым йӧратыме ок кӱл. Тый шке шоныметым йӧрате. Шинчатым кумо да тудым
уж.
— Мый тудым шинчам кумыде ужам, эре ушыштемак.
Алима шкежат нераш ямде, шинчаже кумалтеш, ушыж дене, чынак, йӧратыме
таҥжым шоналта, ужеш, пылышыж денат колеш.
— Ну вот, шиж, теве тудо тупет гыч тыге ниялта, тыге шымата... Кыдалет гыч
ӧндалеш...
Алима пӧръеҥ кидым кыдалже гыч кораҥда, тудыжо эрдышкыже возеш. Алима эркын
эҥыралта.
— Ну вот, тылат сай вет?
— Сае...
Сашко ӱдырамаш эрдым шыман ниялткала, тудыжо ок чыте, пӧръеҥ пелен эҥерта.
— Ынде тыйым тудо ӧндал куча, шке оҥышкыжо пышта, йӧратыме верышкыда нумал
кая.
— О-ой, мом тый ыштыла-ат? — вийдымын кечкыжалта Алима. — Светым йӧртӧ-ӧ...
Ончылпӧрт омса окна шӧрыштӧ пычкемыш гыч ончен шогышо Варька эрдыжым роп
лупшалеш. "Ну, ава пий улына ме!" — манын, халатшым кудаш шуа, марийже
воктек возын,
тудым кучылташ, ӧндалкалаш, рӱзкалаш тӱҥалеш. Марийже пеле помыжалтше гай
шинчажым почеш, ватыжым пален ӧндал пышта...
Эрдене Алимам кычкырен помыжалташ вереште. Тудлан йӱдым эрык лийын огыл, эр
велеш гына колышо гай мален колтен. Варькан кычкырымыжым да изи пӧртыштӧ
улмыжым
пален, койкышкыжо ончал колта — воктенже иктат уке.
— Кунам тидыже каен?
— Кӧ?
— Сашко.
— Ом пале. Мый шкежат але помыжалтым веле...
— Ну, йӧра. Мо лийын гын, лийын, тетла нигунамат... Тый, Варька, палет дыр,
туныктымо ок кӱл.
— Конешне, мый дечем нимо ок лек. Шкежат языкан улам, шинчетыс.
— Чыланат ме языкан, чот языкан улына, Варюша!
Тылеч вара, чынак, Алима Сашком лишкыжат намиен огыл. Тудын шке йӧратымыже
лийын.
Сашком да тудым кырыше ныл пӧръеҥым судитлымышт годым Варькамат
свидетельлан
ӱжыктеныт. Варька клуб ончылно кузе мо лиймым радамын ойлен, тидым моло-
влакат
пеҥгыдемденыт. Сашко ден Алима кокласе шке суртысо тупела кылым нигӧ весе
пален
огыл да тидым ойлаш кӱлынжат огыл. Сашко шкежат варажым Алимам чот чаманен,
кычкырал колтымо йӱкешыже гына ушем пурыш, манын судышто. Тудлан кандаш
ийым пуэныт, ныл вес пӧръеҥыштымат закон почеш титакленыт.
Тылеч вара идалык эртымеке, Варя, марийжылан Йошкар-Олашке паша дене миен
толаш
кӱлеш манын, Сашко деке свиданьыш коштын. Тюрьмашке тудо Сашкон закондымо
ватыже
улам манын пурен. Тунам Сашко Варялан Алимам паленак пуштмыж нерген ойлен.
Мылам
от йӧрӧ гын, весынат ит лий, манын, шӱм туражак шуралтен.
Но тидын нерген Анатолий Маршуков ӱмыржӧ мучко пален налын ок шукто, моло-
влакланат рашемдалтдыме пычкемыш кодын.

22

Анатолийын пеш чот вашталтмыжым эн ончыч, очыни, Максим Петрович шиже.
Тӱсленрак, шекланенрак эскералтыш, ужо: рвезе ала-могай азапыш логалын.
Пашашке кажне
кечын коштын, шке сомылжым ыштен, но чылажымат ала-кузе шӱмдымын, вийдымын
шуктен. Воктенет шога, а тыйым ок уж, шомакым пелешта, но шкежат ок кол
докан —
ушыжо, чонжо дене ала-кушто коштын, только тыште, пашаште, огыл.
Ик кастене, мастерской мучко эртышыжла, Максим Петрович тӱҥ механикын
пӧлемыштыже свет йӱлымым ужо. Пурыш. Анатолий ӱстел коклаште вуйжым кидше
дене чараклен
шинча ыле. Пурышо вашеш вуйжым нӧлтале.
— Шич, Максим Петрович. Иктаж кастене пуретак манын шонышым.
Анатолий верже гыч нелын кынеле, омсашке руалыктышым пыштыш. Ӱстел тумбыж
гычи
арака кленчам, киндым, сокта пӱчкышым лукто.
— Тый йӱаш тӱҥалынат? — шып йодо Максим Петрович.
— Уке, тыге ит шоно. А таче айда пырля подылына.
Подыльыч, пурледышт.
— Ну, ынде ойло, мо тыйым нулта? Мыйже вет ужам, — мане Максим Петрович.
— Шучко паша, Максим. Нелеш ит нал, шке изам семын лӱмет дене пелештымем
шуэш.
— Изатланак шотло, шольо, да чонетым поч.
— Чонемже уло мо ала? Кодын огыл нимат. Яра ората гына коштам.
— Ужам... Ну-ну, каласкале.
Анатолий эше ик чарка гыч темалтыш. Вара радам дене Ошнур томашам ойлен
ончыктыш. Алима нерген гына ик шомакымат ыш лук, кеч тидыжым еҥлан палдараш
огыл. Но
Максим Петрович ден Лидия Васильевналан тидыже секрет огыл улмаш. Нуно
шукертак
шижыныт, пален шогеныт, но еҥлан веле огыл, Анатолийлан шканжат нигунам
нигузе
палдарен огытыл. Кызыт Максим Петрович, рвезын могай азапышке логалмыжым
умылен,
Анатолийым пӧръеҥ семын чаманыш.
— Мылам, Максим, ик корно веле: тышечын каяш кӱлеш, ала-кушко мӱндыркӧ-
мӱндыркӧ,
ик палымымат ужаш-колаш огыл, мыйымат чылан мондышт. Теве Красноярский
крайыш
оргнабор дене ӱжыт.
— Чу, а можыч, ик ӱдыржым содыки марлан налаш, а весыж дене иктаж семын
кутырен
келшаш? Але вараш кодын огыл, калык ойлаш тӱҥалын огыл.
— Мый Манюм налаш шоненам ыле, вара палышым: Клавийжымат кудалтен ом керт.
Так
ойлаш, Манюм налам лийже, кок-кум арня гычак Клавий дек лектын куржде ом
чыте
гын? Тыгай шочынам улмаш.
— Уке, тыгежак ит ойло. Вара-вараже чонет лыплана, шке ешетак шерге лиеш.
— Мыят тыгак шоненам, но ынде палем: нуно шке тетла лишкемат огыт тол, мый
нунылан пеш шакше еҥыш савырненам.
— Адак йоҥылыш ойлет. Толыт. Арня гыч, тылзе гыч, но садак проститлат,
шӱмышт
шӧрла, савырна. Вет те, чынжымак, ваш-ваш йӧратенда.
— Тыштак азапше шол: мыняр чот йӧратет, тунарак чот ужмышудымыш савырнет.
Медальын вес могыржо семын.
— Но вет мӱшкыран улыт! Коктынат тыйын лийнешт улмаш! Кузе ынде нуным
кудалтет?
Коден каяш куштылго, — кожганен колтыш Максим Петрович.
— Икте веле лиеш гын, эрлак ончыланже сукалтем ыле. А весыжым кушко чыкет?
Вот
вет, кузе вет, могай наказанье...
— Да-а, проблема... Чу, айда Лидия Васильевна деч каҥашым йодына? Тудо
ӱдырамаш
чоным утларак пала.
— Уке-уке! Юмет-пӱрышет! Мый Лидия Васильевнам пеш чот пагалем, тудын
ончылно
вольыкыш савырнымем ок шу. Тек мыйын кайымекем чыла пален налеш. Ужаш огыл,
колаш огыл...
— Кайынетак содыки?
— Вес семын ок лий.
— Мый ӱдыр-шамычетым чаманем.
— Нуно кугешнышан улыт, сеҥат.
— А тый от сеҥе?
— Но вет пимом ышташ ок лий, Максим!
— Чын, алиментым огыт йод...
Коктынат вуйым кумыктен шинчыч. Анатолий кленча пундашымат ястарен темыш.
— Аракам гына йӱаш ит тӱҥал, Толя. Тиде — шучко, лӱкӧ куп гай.
— Ом шинче, мо ынде мыйым вуча? Кушко каен шылаш?
— Шылашыже, конешне, лиеш. Но кузе илашыже тӱҥалат? Шӱметше вет тышан
кодеш?
— Угыч, манам, илаш тӱҥалаш ок лий мо?
— Угыч ок лий, тӱҥалмыжым веле шует. Ӱмырет мучко тиде тамга деч от утло.
Сандене манам: тышанак кодаш кӱлеш, чылажымат тыште чыташ.
— Ом керт... Мый лушкыдо шӱм-чонан улам улмаш, кӧргӧ виян огыл. Шӱмем кушко
шупшын, тушко каенам. А илаш тыге ок лий. Но кызытак лунчыргымем ок шу.
Угыч илаш
тӱҥалнем, тидлан у вер кӱлеш.
— Йӧра, Анатолий. Келшем. Тек тыге лиеш. Но мемнамжым ит мондо, йӧршынак ит
йом.
— Шочмо верым кӧ монденже кертеш?
— Каяш гын, давай, эрлак тарване. Нечыве орланен кошташ. Тарванет — виет
пура. А
кызыт, айда, мӧҥган-мӧҥгыш.
— Иктым йодам, Максим: Лидия Васильевналан тачыжак ит ойло. Кайымекем
вара...
— Йӧра. А содыки тый лӱдшырак улат. Шӱмет вичкыж, витне...
Тыгаяк мутланымаш эрлашыжым Волгинын пӧлемыштыже лие. Чодыра участке
начальник
чыла радамын колышт шинчышат, эсогыл рушла пелештен колтыш:
— Ну и набедокурил ты, брат, и теперь хочешь бежать как последний трусишка!
Анатолий вуйым сакен шинче.
— А вет мый тыйым шке олмешем кодаш ямдылынем ыле. Пенсийыш лекме пагытемат
лишемеш. Тыйже теве мом ыштыл коштынат. Пӧръеҥын чон йодмыжо веле огыл, уш-
артамжат лийыман. Мом ынде ыштет? Куш пурет? Вет кеч-куш лектын кай,
койышетше почешетак мия. Шке дечет от утло, нигушан от шыл, — шылтален нале
Волгин да тупынь
савырнен шогале, икмыняр жап окна гыч уремыш ончен шогыш, вара рвезе век
лийын
мане:
— Теве кузе ышташ кӱлеш. Тый нигушкат от кай. Тышанак кодат, тугак
сомылетым
шукташ тӱҥалат. Умбакыже мо лийшашым илыш шке ончыкта. Но чыла чытыман. Кеч-
могай рашкалтыш лиеш гынат, пеҥгыдын шого. Камвозаш йӧсӧ огыл, кынелаш
неле. Кажне
каныш кечын ӱдырет-шамыч деке кай. Кошт, мутлане. Кӱлеш гын, иктаж семын
полшо.
Конешне, ынде нуно тыйым марийышт семын огыт вашлий, шкеныштым тылат огыт
кучыкто. Тылат шыдешкен кертыт, можыч, вурсат, игылтыт. А тый чыте. Поктен
луктыт —
лектын кай, но вес арнян адак мий. Тылат нунымат ойго-йӧсышт гыч кораҥдаш
тыршыман. Тыгай жапыште нуным шкет кодаш ок лий. Тиде шучко. Кӧ пала, мом
нуно ыштыл
пытарат эше? Ура чонышт, ораде улмышт дене иктаж туткарыш пурен ынышт кай.
— Уке, тыгай лийшаш огыл. Нуно мый дечем ала-мыняр пачаш виянрак улыт.
Кызытат
кӧранем: мыйын шулдырем волен кайыш, а нуно кӱшкӧ веле нӧлталтыч. Тыгай-
влак нимо огыт лий, огыт йом.
— Туге гынат нуно ӱдырамаш улыт. Чонышт пушкыдо, чытышышт вичкыж, ушышт
кӱчык.
Ончылнет гына тыге койыт. Сандене манам: арале нуным. А еҥ кеч-мом ойлыжо —
чыте. Тынарыш шуынат гын, туркыде верет уке. Кеч-могай йӧсылык гычат айдеме
чапым
кучен лекташ кӱлеш.
— Мый тидым шоненам, Владимир Андреевич. Ӱдыр-влак верчат ом ойгыро. Нуно
айдеме
улыт, айдемак лийын кодыт. Но тиде але пел ойго веле, — вуйым сакен колышт
шинчыше Анатолий кенета ылыж кайыш. — Ачам семынак мыйым туныктен, полшаш
шонен кутыреда, да ындыже чоным тӱрыс почде ом керт. Кужерыште тидым ик
еҥат ок пале,
ӱшанем, ты пӧлем гычат тӱжваке ок лек. Шӱмемже мыйын , Владимир Андреевич,
кевытче Алима дене пырля рокышко возо. Ынде мый йӧршын пуста кодынам. Нимо
уке,
нимо ок кӱл...
Алима дене ме Май пайрем гычак пырля иленна. Мый тудым шылын куржаш ӱжынам,
Россий кугу, кеч Сибирьышке каена, манынам — келшен огыл. Юмо тыге пӱрен
огыл, ойла
ыле. Тудо шкеак мылам марлан налаш йӧршӧ марий ӱдырым кычалаш темлен. Мый
тыгайым муынам, ынде паледа: иктым огыл, а иканаште кокытым. Алима тидым
шижын, мыйым
шкеж деч утарынеже ыле, — Анатолий нимом шылтыде кутыра. Шкеже тунар
кожганен,
уло кап-кылже чытыра. Жап эртыме семын раш лие: мый Алима деч посна илен
кертын
омыл... Да вот тыгай кӱрылтыш. Чыла пеленже наҥгайыш. Кызыт мыйын нимоэмат
уке.
Кажне кечын, пычкемышалтмеке, тудын дек каем, шӱгарлашке. Илаш кумыл уке,
чонем
тушко шупшеш, Алима деке. Тока омым ужым. Алима олыкышто, пеледыш коклаште
коштеш. "Мыйын верч тынар ит шорт. Мый эрыкыште улам. Мылам сае, ласка", —
мане.
Ваштарешыже кидем шуен каем, а тудо воштыл-воштыл чакна, кидым рӱзенак
йомеш...
Волгин шке ӱстел коклаштыже пӱкенже тупыш эҥертен шинче, кидшым ончыланже
ыреслен пыштенат, каласкалыше ӱмбач шинчажым ок кораҥде. Вуйыштыжо йодыш-
влак мӱкш
ройла пӧрдыт: "Кӧ тиде? Могай айдеме? Вурсаш мо тудым але чаманаш? Но вет
пашажымат пеш чаплын тӱҥале. А ынде? Шкенжым тынар шалаш колтен да...
лунчырген. Но
самырык эше, тӧрлана, пеҥгыдемеш".
— Ужам, Анатолий Иванович, умылем: тылат, очыни, чынжымак, тышан кодман
огыл —
йомат. Можыч, чынак, у верыште у вийым налат. Келшаш перна — колтем. Но
только
ик условий дене: у верыште вуйым сакаш огыл. Кок ий гыч пӧртылат, лач мыйын
пенсийыш лекме жаплан. Пешакат чапле паша характеристикым кондет. Мый тыйым
шке олмешем темлаш тӱҥалам. Вет тый кертат, пашам ыштен моштет. Тыйын чыла
уло...
Йӧра. А кушко кайынетше? Шоненат мо?
— Красноярский крайышке теве оргнабор дене ӱжыт.
— Пеш сай! Кызытак Йошкар-Олашке лектын кудал. Машинат уло. Вербовко
документым
ыштен тол. Толмешкет мый характеристикым возен ямдылем, окса расчетым
ыштена...
Ну, Маршуков эрге, ӧрыктарышыч тый мыйым. Но эре пален шого: тый мемнан
улат...
Йошкар-Олашке миен толаш, Кужер дене чеверласашат йӧсӧ огыл ыле, ача-ава
шинча
ончыч лектын каяш чот неле лие. Ачан ойгыжо, аван шинчавӱдшӧ, шӱжарын тӱрвӧ
чытырымыже шӱмым кӱрыштыныт. Ошнур ӱдыр-влак нерген шонымо чоным кочкын. Но
каяш
кӱлын. Волгин манмыла, "последний трусишка" чап лӱмым ӱмбакше пыштен,
Анатолий
Маршуков шочмо кундемже дене чеверласыш, Озаҥ оласе вокзалыште эрвел
поездыш
шинче.

23

Пасутӱр чоҥгаште, чодыра ӱшык деч пырт чараштырак шогышо пушеҥгылан нелыже
утларак логалеш. Мардежат тудым йырвечын шиеш, кӱдырчат перен, волгенче йол
дене корен кертеш. Тыгак айдеме илышыштат. Тӱшка деч мо дене гынат изиш
ойыртемалтшылан, ӧрдыжтырак шогышылан — кӱкшырак ма тудо, йытырарак але
ушан-шотанрак — мо
дене гынат моло гай ик сынан шыри-вури огыл гын, пале: Тудлан шуко чыташ
пӱралтын. Кӧраныше еҥын шинчажак, тӱшка гыч ойырен ончалмыжак мом шога!
Шинчаже вет
тӱрлӧ уло: шемат-ошат, пычкемышат-волгыдат, шыдат-порат, шучкат-саят. Тыгак
еҥ
уш-чонат икгай огыл, нунын коклаште кӧранышыже, шыгырланышыже, осалым
шонышыжо —
тич, яндар суксо гайже гына шӱдылан, а, можыч, тӱжемланак икте лектеш гын?
Маню ден Клавият коктын ик мужыр гай тымарте волгалт коштыч Ошнурышто, чыла
шот
денат — сын-кун, кап-кыл, шӱм-чон, уш-акылышт денат — мыняр-гынат
ойыртемалтыч
тӱшкаште, койыш-шоктышышт денат сымыстарышт шуко моло еҥым. Теве на ынде,
кӱлын
вет тыгай азапыш логалаш, ӱдыр ӱмырын эн пӱсӧ, эн вичкыж тӱрышкыжак намыс
тамгалан возаш? Конешне, нунын нерген пӱтынь кундем ойлаш тӱҥалеш, конешне,
нуным
воштылаш, мыскылаш пижыт, кӧранышыже чот куана да тудак эн ончыч укежымат
улышко
савырен шаркалаш куржеш.
Тыге лийшашым Маню ден Клавий раш паленыт, но тиде огыл нуным утларакше
ишен.
Содыки ончыкшо кузе илаш — вот тӱҥ йодышыжо. Шинчашт почылто, шӱмышкышт
умдо керылте гынат, иканаште коктынат йоҥлен кайышт гынат, нуно вет
качыштым кажныже
шкет-шкет йӧратеныт, кызытат, мом ойлаш, икте-весышт деч шолып йӧратат.
"Ах, тыге ок лий гын... Ах, тыге ынже лий ыле!" — манын, кугун шӱлалтен
колтат. Уке,
нуно кажныже шке мӱшкыран лиймыжлан огыл, а весыжынат тыгайыш шумыжлан
ӧкынат,
ойгырат. Коктынат кугун йомдарымыштым шижыт, умылат, но кузе тидын дене
келшаш?
Вот кушто чон ындырыше йӧсыжӧ.
Маню шӱмжӧ дене шижын: тудлан тыгай пӧръеҥ ок кӱл. Йоҥылыш лийын, чон йодмо
толкыныш куштылгын пурен каен — шкенжын титак. Ындыже мом ӧкынаш? Ончыко
гына пеҥгыдын тошкалман. Ик йоҥылыш — тиде эше илыш пытыме огыл, ӱмыр
курымышто але волгыдо кечыжат лиеш.
Клавий содыки ӱшанен, чон лукыштыжо чевер тулойып але йӱкшен огыл, сандене
вучен: толеш, садак ужде, вашлийде ок чыте. Вет нуно пален ушненыт, чыла
шинчыме
ӱмбачак икте-весыштым йӧратен кертыныт. Толеш — Клавий ок шӱкал, отказен
кораҥын
ок керт. Кеч-мо лийже, кеч-могай туткар ончыкшо авырыже, садак мучаш марте
кая,
пеленже лиеш.
Тыге коктынат нуно альыже йол ӱмбалне пеҥгыдын шогеныт. Шинчашт тугак
ончыко ончен, туп-вачышт азап дене темдалалтын пӱгырнен огыл. Да ялеш
шочшо, вий-патыр
паша дене тапталт кушшо, тӱрлӧ шокшо-йӱштым изинек чыташ тунемше могай
кресаньык
икшыве неле-йӧсӧ ончылно иканаште лунчырга? Ӱдыр-шамычын койышышт гына изиш
вашталте: нуно ынде вуйвустык юарлен огытыл, тыматлын шкеныштым кученыт,
шонышын
койыныт.
Нунын азапышт пачер озавате Эчануланат чот логале. Тудыжо, вик ойлаш, чот
лӱдӧ.
Ӱдыр-влак, можыч, эше огыт тогдае, чылажымак огыт шиж, шонен огыт шу, но
вет тудыжо, илалше ӱдырамаш, пала: тиде ӱмыр корныштым палемден виктарыше
курымашлык
тамга. Тетла ынде чевер кугу йӧратымашым ит вучо — тудо ок тол; пиал, ала-
могай
кӧвелен оваргыше куан нерген шоныман огыл — тудо ок лий. Пӧръеҥым, конешне,
нуно
эше вашлийыт, ушнен, пырля илаш тӱҥалыт, но могай лиеш ынде чон куанышт, еш
пиалышт? Шапалгыше докан. Вет эн чеверже — шонымыжат, вучымыжат — пытен,
пеледтӱзланен шогалше шошо саска орлаҥге семын кенета кӱрылтын, тугын,
лывыжген.
Ах, йӧратымаш, шӱм-чоным йӱлалтен когартыше, сандалык гай кугу, тунамак
умыр юж
гай шыман ниялтыше ныжыл шижмаш! Молан тудо кажнынамак тыге ондален авалта?

Авалта, ырыкта, нӧлталеш да ала-кушко каен колта, йомеш да мемнам волтен
шында.
Вара косаже гына кодеш, мыскыньже, чаманаш йӧрышыжӧ...
Анатолий Маршуковын шочмо кундемже гыч кайымыж нерген уверым ӱдыр-влак пеш
вара,
почеш кодын кольыч. Тунам гына, кунам нунын могырышт чот кӱжгемын ыле,
кунам кок
столовый ӱдырын мӱшкыраҥмышт нерген калык ойлаш тӱҥале. А еҥ вет тугае,
тудо чыла палынеже. Кӧмыт улыт вара нунын таҥышт? Кӧ деч мӱшкырым погеныт?
Конешне, чылажымат вашке пален налыныт. Нине летешка-шамыч Мӱшылӱмбал
Маршуков Йыван кугызан кугу эргыж деч коктынат иканаште мӱшкыраҥыныт. А кӧ
тугай тудыжо? А тыгай,
тыгай... Вара ынде кудыжым марлан налеш? Вучен шинче, качымарий шыжымак
мӧҥгыж
гыч лектын чымалтын, нигӧ ок пале, кушко йытен...
Тыгай шомак ӱдыр-влак декат шуын. Ик каче деч манмыже кушеч лектын?
Озаватышт
Эчану ӱдыр-влак ончылан, сукен шинчын, оҥжым ыреслен: мый нигӧлан ойлен
омыл.
Тугеже Анатолий велым лектын?
Каче-таҥыштын каен шылмыж нерген колмекышт, Маню ик мутым гына каласыш:
"Трус!"
Клавий нимом пелештен ыш керт, тулшол гай ырен кайыш, вара могыржо
чытырналт
шергылте. Вет тудо вучен ӱшанен илыш, кунам-гынат толеш, ыштале. Огешак
пӧртыл
гын, йочам ыштымекем, шке каем, икшывыжым ончыктем, мане. Тудо ӱдырым огыл,
а
эргым, ачаж гай йытырам ужаш шонен, семынже ончыл вашлиймашлан куанен илен.
Но вот теве тыгай увер. "Чыла пытыш", — кок мутым гына шкаланже каласен
керте
Клавий, ушыжо лугалте, йыжыҥже кайыш, койкышкыжо миен возо. А Маню шкенжым
вурсен: "Тыгай лӱдшӧ мераҥ деке пижынам улмаш. Шинчамже кушто лийын?.."
Озавате ынде шке пӧртыштыжат шып коштын, утыжым тошкышташ ӧрын. Но эре-
эреак
ӱдыр-влакым шекланен, иктаж уто-ситым ынышт ыште манын эскерен. Шӱм
йымалнысе
изи чумыртышышт таза кушкышт манын, ӱдыр-влаклан тӱрлӧ-тӱрлӧ шере-шопым
пукшаш
тыршен, кевытыште саска-емыжым, йӧрварым наледен коштын.
Ура чонан Клавий тетла тыште илен кертын огыл. Нимо деч посна яраш кодшо
кӧрган
улмыж гай чучын, шканжат пуйто нимо ынде кӱлын огыл. Увер колмо эрлашын
пашашкат
ыш кай, койкешак комдык ончен киен кодо. Нимолан кумыл уке гын, мом ыштет,
куш
пурет? Паша гыч лекташыже вереште. Тунамак озавате Эчакайже дене, шортын-
ӧндалалтын, йӧршынлан чеверласыш. Ик корно веле — шочмо суртыш, поро-осал
ача-ава
деке. Кеч вурсышт, кеч кырышт — Клавийлан садак.
Миен пурен увертарымекше, ача верешыжак тӱҥын шинче, аван шинчавӱдшӧ
кышкалалте.
Ала-кӧ ой-каҥашым пуэн: кудалташ кӱлеш. Кундемыште Сарвар лӱман павышка
илен,
туткарыш логалше ӱдыр-влаклан "мыскыньышт" деч утлаш полшен. Клавийымат
Сарвар
деке наҥгаеныт — каен, жап шуде азам ыштыктеныт — ыштен. Колышо изи эрге
моклакам ужын, йоҥлен возын.
Тунам больницыште абортым ыштен огытыл, тыге шолып толашымыланат закон
пеҥгыде
лийын. Клавийым варажым милице пашаеҥ-влак кучен наҥгаеныт. Тылеч вара
тудым
шочмо вер-шӧрыштыжӧ иктат ужын огыл.
А Маню, жап шумеке, ӱдыр азам ыштен, ончен куштен. Икмыняр ий гыч пошкудо
ялысе
качымарийланак марлан каен.

24

Тылеч вара коло ий эртыш: утларакат, шагалракат огыл — лач коло. Ик шошо
йӱдым,
уремыште ӱдыр-рвезе-влакын йӱк-йӱанышт лыпланымеке, шочмо ялышкыже Анатолий
Маршуков толын пурыш. Тудо, Ошнурыш шумешкыже, пытартыш кас автобус дене
тольо, но
волгыдо дене ялыште кончаш ыш тошт, пасу межа ӱмбалне калык тыпланымым
вучен
шинчыш. Теве ынде вачыгочшо кугу шӱштӧ сумкам сакен, шочмо сурт олмышкыжо
пелйӱд
лишан толын шогале. Ача-аважын оралтышт гыч ик нимоат кодын огыл, эсогыл
пӧртйымал вынемат уке, чыла тӧрешталтын, яндар шудан сӧремыш савырнен.
Тыгак эн тӱр
пошкудо сурт олмыштат лач окна ончылсо тормакан-тормакан кок шоҥго куэ гына
шога...
Коеш, нунын пакча олмешышт кызыт ялмучаш пошкудо-влак шке презыштым
йолыштат,
тыштак, очыни, лудо-комбо тӱшкашт коштеш. Анатолий ынде тӱреш кодшо вес
пошкудыштын пакча печышт воктеке мийыш, сумкажым пыштен, ӱмбакше верланыш.
Нимом шонен-аклен моштыде, ятыр жап шинчыш. Мо лектын каен, тудо тышке
иканат толын савырнен огыл, ни ачажым, ни аважым пытартыш корнышкат ыш
ужате. Ындыже нунын деч
але суртводыж деч прощенийым йодашат вараш кодын дыр. Шоҥгыжо-шамычын шӱгар
олмыштым ок пале, суртводыж тышеч шукертак кораҥын...
Тудо чарайолын куржталмыжым шарналтыш. Тидыже чоным пешакат чот корштарен
шуралтыш. Пошкудо изи ӱдыр-влак дене чачала модыныт, рвезе ньога-влак дене
пакча шеҥгел курыкышто пӧрдалыныт... А вет тиде шукертат огыл пуйто ыле, но
мыняр жап тылеч вара эртен, мом гына ужаш-чыташ пернен огыл. Колаш шумешкет
кеч-кушто илен
коштат гынат, шочмо веретлан пытартыш гана вуйым саваш садак пӧртылат.
Тылат
тыште чон пурен, тышкак тыйым чонет шупшеш.
Чу! Ушешыже возо. Вет тудо ача-аважым ушташ икте-весым наледен ыле.
Тарванен,
сумкаж гыч ош аракам, чаркам, булкым, молымат луктедыш.
— Ну, ачий-авай, тендам ушташ ушешем возо, — кленчажым почын, чаркашке
темыш. —
Тау, ачий-авай, ончен куштымыланда. Ош тӱняште сайжымат, осалжымат шуко
ужым.
Иктым гына чаманем: тендам ужаташ толын шым керт. Пешакат чот тораште
иленам.
Вурсыза мыйым, но проститлыза. Шужо, ачий-авай, — ик чаркам подыл колтыш,
пурледыш. Вара кленчажым капрон петыртыш дене темдалын, сумкашкыже поген
пыштыш. —
Мый, ачий-авай, але тендан деке толам. Кызыт кайышашем уло.
Анатолий пакча олмо шеҥгек савырныш. Ожнысо семын тышеч вик тура корно дене
Кужерыш кайынеже ыле, но шоналтыш: Элнетым келын вончаш але ок лий, кӱвар
гоч каяш
кӱлеш. Йырже шым уштыш олмеш латкокытым ышташ перна, но нимат огыл.
Анатолий
ялышке мӧҥгӧ пурыш, урем вошт лекте, Кужер велыш эркын ошкыльо.
Эр волгыдо юап шарлыме годым шонымо верышкыже толын шуо да вик палыме
шӱгарлашке
кайыш. "Муам мо ынде? Палем мо?" — манын азапланыш. Муо, палыш. Алиман
шӱгарже
ӱмбалан шогалтен кодымо кӱ але уло, тошто верыштыжак. Рок кӱкшакаже гына ок
палдырне, лаптырген. Анатолий кӱ воктелан сумкажым шындыш. Ончыч Алиман
шӱгар
ӱмбакше велалтше куштырам, тыгыде воштырлам погкалыш, пеленжак кондымо изи
выньык гай ӱштервоштыр дене ӱштедыш, вара сумкашкыже вӱдыл пыштыме олык
шудо пеледыш
аршашым лукто, кӱ ончылан пыштыш. Сумкаж гыч ликер аракам, чаркам, тичмаш
сокта
оҥгым, кукшо колым, киндым, шоколад кампеткым луктедыш. Кӱ ваштареш
сукалтен
шинче.
— Вот, Алима, толын шуым ынде тый декет. Пешакат шуко жап эртыш, пеш кужу
корным
йолтышым. Чонем эре тыйым шонен, тый декет толаш ӱжын. Теве тылат шӱметлан
келшыше олык пеледышетым кондышым, лӱмынак тылат ликер аракамат нальым.
Айда угыч
тошто годсынам, самырык лиймынам шарналтена. Ончыч айда ондакысе семынак
йӧратыме ликер аракатым подылына. Шужо тылат, Алима, мыйын суксо кайыкем,
эн йӧратыме
вӱдӱдырем... — Анатолийын шинчавӱдшат лекте, логараҥыш кукшо комыля тольо.
Колдырт нелын, чактарен, мутшым шуйыш: коло ий эртыш коктын
ойырлымыланна... Иктым
каласен кертам ынде: тый дечет вара мый нигӧмат весым йӧратен омыл. Да ом
ӧпкеле: коктын ваш йӧратымына ӱмырешлан кодын улмаш. Тый мыйын шӱмем
пеленет наҥгайышыч, весылан шыч кодо, можыч, чын ыштенат, мыйын шӱм тулем
тыланетак веле ситен. Мый тидым шарнен иленам, тудак веле докан мылам илаш
вийым пуэн. Тидлан
кӧра айда эше ик чаркам подылына. Шужо, Алима, мый тыйым иканат монден
омыл, —
чаркам ястарен, умшажым гына ӱштыльӧ, кочкыш логарже гыч ок кай. — Тетла
огым,
йӱаш тунемын шым шу. Тошто гаяк, тунамсе годсылак, кӱлеш да веле виеш
подылам.
"Молодец, йыгыт!" — манат ыле тидлан. Ни йыгытше, ни молодецше лийын омыл,
но
пышткойшо илышымат шым иле. Вуем нигунам сакен омыл, шкемым тошкаш шым пу,
эре
тыйын моктымо шомакетым шогаш, сулаш тыршенам. Тидланат тылат тау, — ик
жаплан
шыпланыш, шонкален-шарнен, шып гына шинчыш. Кумылжо тодылалтын гынат, ойжым
кошарташак тӧчыш: — Мый, Алима, тый декет ынде пытартыш гана тольым,
пожале. Вашке
мыят тендан деке тушко мием. Ужына мо туштыжо, ом пале, ӱшаным ом кучо. Вет
тыйын тукым Юмет весе, тый вес лончышто лият докан. Туге гынат ом ӧпкеле:
мланде
ӱмбалне ме тый денет коктын кеч изи катыш пиалым содыки палышна. Мыланем
тидыжат
сита, — ты мутеш эркын кынел шогале. — Ну вот. Тый денет кутырышымат, изиш
чонем
лушкыш, Алима. Йырваш рашак волгалте, мыйым тыште иктаже ужеш гын, сай
огыл. Тек
мемнан ваш шӱм кылна когылянна палашак веле кодеш. Чеверын ынде,
йӧратымем...
Анатолий шӱгарла гыч лекте, Кужер поселкышко эр кечыйол волгалтме годым
пурыш,
чодыра участке комбинат ончык толын, капка воктенсе кужу теҥгылыш шинче.
Проходной будко гыч тошто пальтом чийыше орол кугыза лекте, пеленже
верланыш. Нуно ваш
ончалын, шомакым пелештыде, икте-весыштлан вуйыштым савалтышт да шинчаштым
кораҥдышт. Анатолийлан тиде кугыза палыме гай койо. Конешне, ужын докан
тудым ондак, тыште ыштымыж годым вашлиеденыт дыр. Но кӧжым ыш шарне, шонен
ыш му. Анатолий адак ончале, кугызажат мелын савырныш. Ала-можо, чынак,
палыме. Да кенета:
— Максим Петрович... тыяк улат огыл? — йодо.
— Мый улам, Максим Петровичак. А тыйже кӧ? Палымыла коят...
— Максим Петрович! О Юмо! — Анатолий кынел шогале, кугызан кидшым кучен
рӱзалтыш.
— Йӱкетше пеш палыме... Ончо... Анатолий улат вет? Маршуков!
— Мый, мый, Максим...
Нуно ӧндалалтыч. Максим Петровичын шинчавӱдшат лекте, пальто кӱсенже гыч ош
яндар изи солыкым луктын, ночкыжым ӱштыльӧ.
— Ужаш пӱрен улмаш. Колымем деч ончыч вашлийына гын, уке гын, манын
шоналтем ыле
южгунам. Тау, толынат.
— Тышке толаш тарванышымат, мыят эре тудымак шоненам. Максим Петровичем,
манам,
ила гын, уке гын? Лидия Васильевнаже шогылтеш мо?
— Чыла, чыла пален налат. Илена, шӱлена альыже. Эргына, ӱдырна шукертак
ешаҥыныт, тыйын годым нуно эше изи ыльыч.
— Ну, тау тугеже... Ах, кузе мый куанышым тылат, Петрович! Шочмо изам гаяк
улат
да...
— Меат Лидия Васильевна дене коктын тыйым чӱчкыдын шарнена, кажне пайрем
годым
ушеш возат. Мый икана воштыл ойлышым. Ай, манам, Анатолийлан шужо манын
подылам.
Колен гын, шуэш, а ила гын, ушешыже вочшо. Вот вет кузе, айдеме ик гана
чонеш
логалеш гын, ӱмыреш ок мондалт.
— Тыге, тыге, Максим...
— Тый, Толий, изиш вучалте, йӧра? Теве вашке сменщикем толеш.
— Конешне, вучем. Мыйже лӱмынак тендан деке толынамыс.
— Кызытше Алима деке мийышыч?
Анатолий тудым тура ончал колтыш.
— Алима деке... А тыйже кушеч палет?
— Ах, шоляш... Кузе мый ом пале? Меже, Лидия Васильевна дене коктын, эше
первый
вашлиймаштак, май пайрем годымак, Алима ден когыньдан ваш кумылдам шижна.
Варажат тогдаенна.
— А мылам нимат ойлен огыдал.
— Йӧратыше шӱм коклашке шӱшкылташ ок лий. Ме вет тыйжымат, Алимажымат
шкежат
йӧратенна, тыланда сае деч молыжым шонымо огыл.
Анатолий семынже шоналтыш: "Улыт вет тӱняште поро чонан-влакат, пеленнак
илат. А
ме чылаж годым огына уж, кораҥ каена, а, можыч, шӱкалынат кодена. Ах, илыш,

илыш! Кӱчык ӱмырыштат мыняр йоҥылыш ышталтеш! Мочол языкыш пурен пытена!
Вара
иже, жап эртымеке, тидыжым умылена, можыч, ыҥлыдеак кодына..."
— Максим, мыйын почмо аракам уло. Ача-авайымат, Алимамат уштышым. Подылат
мо?
— Кузе огым? Только кызыт огыл, але объектым сдаватлаш кӱлеш. Йӱшӧ лиям
гын, шомак лектеш. Иктаж-мошт йомеш гын, мыйым титаклат.
— Ну, каласкале... Кузе тыгай пашашкыже верештыч?
— Ай, тиде паша мо? Так шинчылтам огыла... А тыйын кайымекет, мемнан илышна
ыш
воране, нимо сайжат ыш лий. Олмешет Волгин мыйымак шогалтыш. Владимир
Андреевич
улмо годым эше илышна, чылажат шот денак кайыш. А пенсийыш лекмекше
сӱмырлышна.
Волгин олмеш институтым пытарыше самырык руш эрге тольо. Пешакат чылдырий,
"Мый
кӧ улам" манше. Арака подылшым ужмешкыже веле, тунамак паша гыч луктын шуа.
Тыге
коллективыште пел калыкше вашталте, начальник умшашке ончышо-влак тольыч,
оза
лийыч. Мый чодыра руышо бригадышке куснышым. Ала кылмен, ала йӱштӧ арака
дене
локтылалтым. Инвалид лийым, кумшо группым пуышт. Капка ороллан шогальым.
Лидия
Васильевна пашашке ынежат колто ыле, шого, манеш, мӧҥгыштак, иктаж-могай
кидпашалан тунем, а мыйын калык коклашке лекмем шуын. Теве шинчылтам ынде
тыште, —
Петрович ӧкымрак шыргыжале. — А вет Волгин тыйым пеш чот вучыш. "Мый тудым
кок
ийлан веле колтышым, монден мо?" манын. А тый йӱкымат, уверымат пуэн отыл.
— Кумыл ыш лек, Максим. А Волгинын шомакшым мый монден омыл, ӱмырешем
тудлан таум ыштем. Но йодмыжым шуктен шым керт. Мыйын пашашке толаш огыл,
илымемжат шуын
огыл.
— Н-да... Йӧра, вара чыла кутырена. Теве пашашке толаш тӱҥальыч, мыйын
сменщикемат коеш.
Максим Петрович калык дене пырля территорий кӧргыш пурыш да ятыр жап
кучалте.
Капка ончылно шинчаш оҥай огыл, ала иктаже палыше лектеш да кутыраш тӱҥалеш
манын, Анатолий кораҥе, урем вес век вончен, пече воктенсе пырня орашке
шинче.
А комбинатыш икте почеш весе толедат. Анатолий нуным ӧрдыж гыч ончен
шинчыш. Иктаж-кӧжым ала палем манын шоналтен ылят, уке, тыгайым ыш уж.
Конешне, калык вашталтын, кӧ шоҥгемын, кӧжӧ угыч толын. Илыш вет эре тыгай,
коло ий гыч огыл, вичкуд ий гычат чот весемеш.
Максим Петрович пальтожым кудаш коден, тоштырак костюм дене лекте.
Ваштарешыже
Анатолий кынеле.
— Оролын вет паша тугае, — мане лишеммекыже, — кажне машинамат шинча
ончылно кучаш перна. Шофер-влак икте-весыштын ӱзгарыштым шке наледат, вара
йомын манын,
оролым титаклат. Тыгай годым йӱшырак лият гын, куанат веле — ӱмбакет
шындат. Да
йӧра, айда Лидия Васильевна деке школыш пурена. Тудымат куандараш кӱлеш.
Школ кудывечыш пурымеке, Анатолий тӱжвалан кодо, Максим Петрович кӧргыш
пурыш.
Шукат ыш лий, Лидия Васильевна куржын лекте, вигак Анатолийын шӱйышкыжӧ
кержалте.
— Анатолий Иваны-ыч! Ой, Юмыжа-ат! Кунамсек ужын огынал ве-ет! — манын,
пӧръеҥым
ӧндалын вӱчкалтыш. — Мый чечасак утлем, таче кок урокем веле. Максим, теве
тылат
окса, уна толмо лӱмеш мо кӱлешым наледе, а мый урокышкем куржам, — манят,
тӧргалте веле.
Уремыш лектыч, поселко мучко вашкыде ошкыл колтышт. Столовый дек лишеммышт
годым
Анатолий шола велне кумда кугу чара верым ужо.
— Тысе барак-влакше пытеныт аман, — мане.
— Сӱмыреныт. Теве иктаж-мом чоҥаш тӱҥалыт дыр.
— Кузьма куваемат ынде уке докан?
— Конешне. Кугезе коча-коважмыт деке каен. Волгинат, пенсийыш лекмекше,
шуко ыш
мотайкале, чеверласышна. Мый, Толий, шижынам: тугай-влак, мут кучыман
кугурак
пашаште улшыжо, ну, кеч туныктышым нал, пенсийыш лекмекышт, вашке
лунчыргат, то
паралич пера, то рак кочкеш.
— Туге шол, шӱм-чоныштым луштарат, ынде ласкан илена ман шонат, а
организмже
шоҥгемын, чыла тазалыкшат лӱшкен-шурген илымаштак пытен.
— Ялыштыже кызыт кӧ шуко ила? Шып-тымык кува гына, очыни. Пӧръеҥ кокла гыч
чылан
шке ӱдырамашышт деч ятыр ончыч каят.
— Молан тыге, шоналтен онченат мо, Максим?
— Ну... Ӱдырамаш гын иктымак веле кукташ пала: арака кочкеш, манеш. А мый
эше
весымат ужам: пӧръеҥын пашажат нелырак, ноя, а мӧҥгыштӧ шкенжым ушанеш
пыштыше
ораде ватыже чонжым нулта. Тыгай илышыште кунар вара пеш шукыжак туркет?
— Тыйын пелашет тыгайла ок чуч, Максим.
— Мыйын вате гайже тӱжемлан икте веле, тудлан кӧрак ош тӱняштыжат але илем.
Весе
гын "йӱшӧ корак", "йолагай" манын, шукертак вес тӱняш ужата ыле.
Тыге кутыркален, ятырак шуйкалышт; кевытлашке пуредышт, ик вере, вес вере
шогылтыч. Вара, ынде Лидия Васильевнат тольо дыр манын, Пайбаковмыт деке
кайышт. Озавате, чынак, мӧҥгыштӧ ыле, ӱстембалым погашат тӱҥалын.

25

— Иже савырнышда мо? А мый вашкем, мӱндыр унам вучыкташ сӧрал огыл, шонем,
—
шыргыжалын вашлие Лидия Васильевна.
— А ме ыжна толаше. Тый дечет посна могай пайрем? — манеш марийже.
— Тыге шонен моштенда гын, мый куанем. Анатолий Иванович, мӧҥгысет семынак
ласка
лий, кудаш. Айста, пӧръеҥ-шамыч, киддам шӱалтыза да ӱстелтӧрыш шинчына
веле.
— Мый, Лидия Васильевна, корнымбач улам... Шочмо суртемын олмыжо веле
кодын,
шӱжарем деке але шым пуро. Корно вургемем вашталтен чийынем ыле.
— Кастене мончаш олтем, а кызыт, Максим, полшо. Изи пӧртыш лектыда гын
веле?
— Чынак, айда изи пӧртыш, — мане марийже.
"Але вара Алимаж дек вик толын? — ӧрын шоналтыш Лидия Васильевна. — То-то
ончем
— шинчаштыже илыш вий ок кой, ни куан, ни кумыл. Шкежат чот мӧҥгештын,
явыген.
Ой, Юмет..."
Анатолий чапле костюмым чиен, оҥешыже галстукым сакен, мушкылтын яндарештын
пурыш. Максим Петрович шкежат вургемым вашталтен. Лидия Васильевнаже
пеледышан
куштылго платьыж дене самырыкеммыла веле коеш.
Ӱстелтӧрыш шинчыч, икте-весыштым ваш ончальыч.
— Ну вот. Пешакат лишыл родо-тукымем ужмем гаяк чучо. Тау, Анатолий
Иванович,
толметлан, монден отыл тугеже, мемнам, чынак, куандарышыч.
— Мыламат, Лидия Васильевна, тендан дене ласка, мӧҥгыштем улмо гаяк чучеш,
тыландат тау.
— Айста тугеже толмет лӱмеш изирак пайремымак ыштена, — ыштале озавате.
Ӱстел коклаште лышткеак шинчылтыч. Вара ончылпӧртышкӧ куснен, пушкыдо
диваныш,
креслылашке шинчыч. Лидия Васильевна мутым лукто:
— Анатолий Иванович, тый вет умылет, мемнан чылажымат палымына шуэш. Илыш
корнет
кузе савырныш, пиал часет могайрак — чонетым поч айда.
Анатолий кугун-кужун шӱлалтыш.
— Чонжымак почаш гын, тыге манман докан: мыйын шочмем годым саҥгашем пиал
возалтын огыл. А илыш эртыш, шуко-шуко моло еҥын семынак, айда-йӧра. Тыгай
шомакымат
вет колалтын: айда-йӧра илена, айда-йӧра колена. Вот саде семын.
— Ну... Ӱмыр йолташетше кеч уло дыр? — ала-кузе жалын койын йодо Лидия
Васильевна.
— Уло. Кузе уке гын? Контрактовайыме ӱдырамаш.
— Кай... Умылтаре.
— Ну, кузе колхозышто але совхозышто вольыкым контрактоватлат, договор
почеш
ужалат я налыт.
— Кай, чылт тыгежак...
— Мый, Лидия Васильевна, ӱдырамашым ом мыскыле, тудым нимыняр ӱлык ынем
шынде. А
шоналташ гын, мыйын илышыштем лач тыгак лие. Вот колыштса теве... —
Анатолий
вуйжым кумыктыш, икмыняр жап шонкален шинчыш, вара эркын мане: — Ошнур ӱдыр-
влакем мыйым кӱтӱсӧ ӱшкыж дене таҥастарышт. Ӱшкыж, маныт, ик ушкалымат ок
кодо.
— Ка-ай, тыгай шомакат лектын мо? — ӧреш Лидия Васильевна.
— Тыгай шомак, конешне, чонышко чот логалеш. Но уке, Эрвел Сибирьыште мый
ӱмырем
мучко ик ӱдырамаш денак иленам. Весым ончалаш ни шонен омыл, ни кумылем
лийын
огыл.
— Тыге шотеш толын, а шкеже контракт да монь ойлыштат.
Анатолий шыргыжалме семын мыр ыштале.
— Красноярск кундемыш мый чыла мондаш, у илышым тӱҥалаш кайышым. Лач шыже
ыле
вет, мландым кылмаш куралыт. Совхоз конторышто чыла документем ончыктышым,
тракторым йодым. Мыйым сменщиклан шогалтышт. Пашам чот ыштенам. Эре-эре
нигӧ деч шуко. Телым шке тракторем олмыктен шогалтышымат, молылан полшаш
пижым. Мастерскойышто оза семын коштынам, нигӧ, нимо деч аптыранен, лӱдын
шогылтын омыл — эре паша, паша гына лийже. Ужынат вет, шинчашышт койынам.
Механиклан шогалтышт, вара
инженерлан. Но кеҥежым тракторым кудалтен омыл, эше комбайныш шинчынам, —
Анатолий йӧнанрак шинчын, шоналтен-шарнен, вашкыде каласкала. — Но тиде ик
могыр илыш
веле. Вес могыржат кӱлын — шӱм йолташ. Мийыме почешак нимом шым кодо:
клубет,
школет, мочет шерын лектым. Но кумыл волыш, шулдыр кечалте — мый ик
ӱдырымат
йӧратен кертын омыл. Иктыжат сай, весыжат уда огыл, а шӱмеш пижшыже уке.
Умылышым: тудо мыйын тышан кодын улмаш, шочмо кундемеш, — кенета ала-кузе
сынже волгыдеммыла лие, шинчажат ылыжыч. — Ӱдырамаш деч посна черле пӧръеҥ
гына ила. Совхозыштына экономист-бухгалтерлан ойырлышо вате ышта ыле. Мый
дечем самырыкрак,
но ик пӧръеҥымат лишкыже намиен огыл. Сын-кунжат, кап-кылжат, манмыла, чыла
уло.
Ик кечывалым тудын паша пӧлемышкыже пурышым. Вот, манам, тыге-тыге, мылам
ӱдырамаш кӱлеш, тылатат пӧръеҥ деч посна илыман огыл. Давай пырля илаш
тӱҥалына, экономист семын ойлаш гын, контракт-договор почеш. Мый тылат пел
чонемым пуэм, пелыжым шкаланем кодем, тый мылам тыгак пелыжым пуэт, пелыжым
шкаланет кодо. Тый
мылам кочкаш шолтен пукшет, тувыр-йолашем мушкат, кӱлеш годым чонем
луштарет, а
мый мӧҥгыштӧ могай пӧръеҥ сомыл лектеш, тудым ыштем. Мый тыйым айдеме семын
пагалаш тӱҥалам, тыят мыйын ӱмбак айдемым ужынак ончо.
— Молодец, Толя! Манамыс, таклан огыл мый тыйым йӧратем! — куанен воштыл
колтыш
Максим Петрович.
Анатолият мыр-р ыштале.
— Вот. Саде ӱдырамашет мыйым шинчам карен ончен шинчыш. Мыйже тетла ик
шомакымат
шым пелеште. Вара тыге мане: "Я и сама разочарована в жизни. Согласна.
Переходи
сегодня же вечером ко мне со всем своим скарбом. Будем жить вместе, пока
живется". Тевыс тыге, таче мартеат пырля улына, вате-марияк.
— Но вет тидыже уда огылыс, Толя! — Лидия Васильевнат куанен ылыже.
— Удаже огыл, конешне, тӱжвач ончымаште. Но кӧргышкырак кӱнчалаш гын,
куанже пеш
шагал. Сай ӱдырамаш вет, кумылжат поро, чонжат ласка, а йӧратымаш тул ок
чӱкталт, мыйынат, тудынат йӱлен пытен, витне. Кажне гана, шочмо верем
шоналтем
да, шӱмышкем умдо керылтеш, Ошнур ӱдыр-влакем ушыш возыт...
— Тышкыже Алимам эше ушо, — эркын малдале Лидия Васильевна.
— Чын. Те тидым паледа улмаш, таче Максим ойлыш.
— Тудыжо вет шинчаштыда койын, Алиман да тыйын ончалтышыштыда.
— Тудо ила гын, ала илышемат вес семын савырна ыле. Но вот Алима пытыш,
мыят
порволышым, — нелын шӱлалтыш уна.
— Шӱм паша вет, кӧ тудым умылен, умылтарен кертеш — молан тыге? — мутышкышт
Петровичат ушныш.
— Мыят тудымак манам. Мария дене — тиде Сибирь ватемын лӱмжӧ, тудо шкенжым
лач
тыге гына маныкта — пырля илымына годым южгунам чонем шорташ шушо гай
орлана
ыле. Ужам вет, тудат шижеш — шӱм ок почылт да тудланат куанже шагал. Теве
кызыт
мыйым тышке ужатымыж годым шортынат колтыш: арам, манеш, самырык ӱмырем
эртыш,
тылат кӧра пиалдыме лийын кодым. Молан, манам, Мария, тыге ойлет? Вет ме
тый денет моло дене таҥастарымаште эн чаплын илышна, иканат ваш сырен
огынал, коклаштына келшыдымаш нигунам лийын огыл. А тый, манеш, мыйым
йӧратен шыч керт, йӧра
кеч пагаленже илышыч. Тидланжат тау.
— Чу, а тыйже ойырленак тольыч огыл дыр? — лӱдын, шекланенрак йодо Лидия
Васильевна.
— Уке, но ала-могай чон лукшо дене шиже, витне: ала пӧртылам, ала уке...
— А шкеже кузе шонет?
— Илем гын, конешне, тудын декак каем, тетла нигушко.
— Шаҥгысек колыштам да шижам: йылмет гыч эре ик тӱрлӧ ой лектын кая: илем
гын,
ӱмырем эртыш... Мо, тыйже ынде колашак ямдылалтынат огыл дыр? — тура йодо
Максим
Петрович.
— Чу, чу, Максим. Лидия Васильевналан чонем тӱрыс почаш эрыкым пу, —
воштылале
Анатолий. — Але Мария дене илымем ойлен пытарен омыл. Маньым вет, пел чонем
тудлан пуэнам, пелыже шкаланем кодын. Тудат тугак, тӱрыс почылтын огыл.
Пырля илена, а изишакше йот улына. Чон манмаште веле огыл. Мый пашадар
оксамат пелыжым
гына пуэнам, тудат шке пелыжым сберкассыш оптен. Молыжым пырля кучылтын
улына.
Первый гутлаште мый шольым-влаклан оксам колтыльым, тунем лекташышт тетла
кӧ
полша? Иктыже политехнический институтым, весыже горный техникумым
пытарышт.
Ешаҥыч, шке семынышт илаш тӱҥальыч. Ынде мыйын пел пашадарем сберкнижкаш
опталтын. Кызыт тышке толмо деч ончыч тудым централизованный банкыш
кусарышым, ынде
Российын кеч-могай лукыштыжат шонымем семын налын кертам, — Анатолий мутшым
йоҥылышрак савырал колтымыжым шиже ала-мо, айманыме гай лие. — Мый,
конешне, окса
верч, поянлык верч тыршен илен омыл, тудо шке толын, погынен. А чонемын
пелыжым
мо дене гынат темаш кӱлын. Мӧҥгыштӧ нимо вес паша укеат, поснак теле кужу
йӱдым
нимом ышташ ыле. Тунам мый книга дек шӱмешкышым. Руш классик-влакын
возымыштым
чыла лудын пытаренам докан. Йот элласе кугу лӱман писатель-влакымат коден
омыл.
Мый тӱрлӧ фантастикым але криминалым монь огыл, а илыш нерген возымым лудаш

йӧратенам. Лидия Васильевна, тый теве школышто литературым туныктет гынат,
мыйын
наре лудын отыл дыр. Тидлан тыйын жапетшат уке.
— Ой, конешне, уке! Моткоч чаманем, руш классический литератур деч молыжым
омат
пале, лач институтышто тунеммем годым веле лудмем дене серлагаш логалеш. Да
туштыжат мом пеш шукыжо лудын шуктымо? Так пеле-пеле, изиш-изиш погкалыме
да йӧра.
— А Мария кас еда кидпашам ышта ыле: свитерым, кофтым пидын, носким,
пижергым,
шовычымат. Шкаланнат ситарен, еҥланат ужалкален. А телевизорышто ме лач
киномак
веле онченна, моло кӱлеш-огыллан вуйнам пуэн огынал. Телевизор вет айдемым
йолагайыш веле колта, ямдым вучен шинчыше еҥыш луктеш, руш манмыла,
инертный еҥыш
савыра але мӧҥгешла, ушан преступник лияш туныкта, — коло ий ӧрдыжтӧ илымет
арам
эртен огыл, Анатолий кутырымашкыже уке-уке да руш шомакым пуртен колта. —
Но
книга лудмат чонлан ситен огыл, тудлан эре ала-мо кӱлын. Мый варажым
умыленам:
илышыштем цель лийын огыл. Пашам ыштет, а молан? Кӧлан кӱлеш тыйын тыге
тыршымет? Логарлан? Ӱмбал-йымаллан? Тиде пеш шагал. Илет, а молан? Кӧлан
кӱлеш тыйын
илымет? Икшывына лиеш гын, нунын верч кеч илена, манат ыле. Нуным ончен
кушташ,
йол ӱмбак шогалташ, шонет. Тидат илышыште цель лийын кертеш.
Но Мария йочам ыштен огыл. Моланжым мый йодын омыл. Аптыраненам, йӧндымын
чучын.
Весын чон сусыржым тарваташ сай мо? Ала локтылалтын, ала иктаж семын
йоҥылыш
лийын, манын шоненам. А тидыже тыге огыл улмаш. Кызыт тышке мыйым шортын-
шортын
ужатымыж годым ойла: тыгай пеле илышланна кӧра йочам шым ыште, манеш.
Шкетын кодам гын, йочамжым кузе ончен куштем, шоненам, лӱдынам, манеш.
Тылат кӧра ава
лийме пиалымат шым уж, мыйымак титакла.
Анатолий ик жаплан туртын шинче, вуйжым сакыш. Вара шинчажым нӧлтале, ала-
кузе
йӧсын, чон йӱлен пелештыш:
— Тыгай илыш вес еҥлан ынже пӱрӧ! Тынар еҥым пиалдымым ыштыше айдемылан ош
тӱняште илашыже кӱлеш мо? Ончыза, Максим Петрович, Лидия Васильевна,
шоналтыза... Могай Юмо мылам тыгай пӱрымашым возен шынден? Вет мый кушко ом
мие, кӧн
илышышкыже ом пуро — эреак эҥгек, еҥлан азапым, ойгым веле кондем. Ошнур
ӱдыр-влак деке коштым — ӱмыр корнышт пужлыш, Алима тыге лие, кызыт ынде
Мария шортын
кодо. Те эше огыда пале, армийыште сверхсрочниклан служитлымем годым ик
офицерын
ватыж дене шолып вашлийына ыле, тудынат пиалже пытыш докан: марийже мемнам
пачерыштыже кучыш... — чон йӧсыж дене Анатолий теве-теве тышанак шортын
колта, шонет. Пыкше кутыра: — Мариян тыге ойлен шортын колтымекше, кенета
Ленрмонтовын
Печоринже ушышкем тольо. Налза теве тудымат: Таманьыш миен тӱкна — честный
контрабандист-влакын илышышт сӱмырла, "Бела" повестьыште пешакат чапле ӱдыр
пыта,
Печоринлан кӧра Вера лӱман дворянке ӱмыржӧ мучко орлана, княжна Меринат
илышыже
локтылалтеш. Поездыште толшемла умылышым: Онегин ден Печорин семынак мыят
утышо
улам, илышын чеверже гыч лектын вочшо, кӱлдымӧ, але, марий манмыла, подышко
пурыдымо ӧрдыжлу. Вот вет можо чоным кочкеш. А вет мый илышыштем иктыланат,
нигӧланат осалым шонен омыл... — Анатолий ынде вийдыме гай канен-канен
кутыра. — Мый
ончычат тиде кӱлдымем шижынам, умылен омыл гынат, арам илымем тогдаенам.
Ах, манам, кеч кугу сар тӱҥалже ыле! Войнаш каен, кеч геройла колем, лӱмем
шарнаш кодеш. Афганистаныш кайынем ыле. "Куда тебе, дядя? В твоем возрасте
в горах нечего
делать" — маныт. Чернобыльышко содыки колтышт: механик улам вет, кеч-могай
техникымат виктарен сеҥем. Тушеч радиацийым налын пӧртыльым. Кызыт пенсийым
шагал
огыл пуат. Ындыже ласкарак улам такше, палем: илашем шуко кодын огыл. Шочмо
кундемем дене чеверласаш тольым, ужын коштын савырнемат, вара йӧра. Иктым
гына чаманем: айдемылан пӱралтше порысым шуктен омыл. Айдеме, маныт вет,
илышыштыже кеч
ик пушеҥгым шындыже, пӧртым чоҥыжо, шке олмешыже эргым илаш кодыжо. Мыйын
ни тидыже, ни тудыжо уке. Кузе ынде арам иленам манаш огыл?..
Чыла тиде чон почын каласкалымым ушыш шыҥдарен, шонен-аклен шинчаш кӱлеш
ыле,
чон денак шижаш да умылаш, но Максим Петрович ыш турко, вуйыш керылтше
первый
шомакымак луктын пыштыш:
— Чот, пеш чот шкендым судитлет, Анатолий Иванович. Тӱняште, векат,
простанрак
илыман, тыгежак шкем ындырыман огыл.
— Айдеме тудо орланаш шочын, но илышыште сайжым ужаш тыршыманак. Таче илет,
эрла
ош кечым ужат — тидыжак сае огыл мо? Кеч ик тидланжак куанаш лиешыс, —
ешарыш
Лидия Васильевна.
— Теве Алиман марийже Асхатымак нал. Мом вара тудо пеш коляныш? Ватыже
колымеке,
шукат ыш лий, Нужа суас ял гыч ӱдырамашым конден пуртыш, — ешарыш марийже.
— Мый
такшым тылат кӧранем, Анатолий Иванович. Илышет гӱжлен эртен: самырык шӱм
модмо
пагытетат, кеч-мом ман, оҥай, чыгылтарыше лийын, Сибирь ватет денат шот
денак
иленат. Мом тынаре колянашыже?
Ватак-мариякын шомакым тыге савыралмыштым Анатолий раш умылыш: нуно вет
унаштын
кумылжым нӧлтынешт, да шкежат ӧкымрак шыргыжале.
— Вара Асхатдаже пекарньыштыжак почаҥеш мо? Со киндым нумалеш?
— Уке, у ватыже тунамак йӱд паша гыч кораҥдыш, воктечше кынелтен колтымыжо
шуын
огыл дыр, — воштылале Максим Петровчи.
— Но суасым "шокшо вер" гыч от ойыро. Кечывалым имне дене киндым шупшыкташ
тӱҥале: кевытыш, столовыйыш конда, йочасадыш, больницыш наҥгая...
Анатолий кынел шогале, могыржым виктарыш, вӱр коштмыжым кожгатыш, витне,
вара
мане:
— Айда, Максим, чынак, мончаш олтена. Ондакысына семын чыла ойго-азапнам,
тазыланам тушан мушкын колтена.
— Чу, чуза! Айдыза-я ӱстелтӧрыш угыч шинчына. Анатолий Ивановичым колыштын,
мыйын шкемын умшам кошкыш, — манын, Лидия Васильевна пӧръеҥ-влакым ӱстел
коклаш
шындыш, шунаш тӱҥале. — А мончаш чечас мый шке олтем, пӧръеҥлан тушто
почаҥман
огыл. Те лучо подылал-пурлал шинчыза, иктаж сай шомакым тарватыза. Эре
тыгай
шӱлыканым огыл. Илышыштыже сайыжат лийын вет, тыге огыл мо, Анатолий
Иванович?
— Лийын, лийын, Лидия Васильевна, — унашт иже веселанрак пелештыш. —
Мыйынат пиалан пагытем ыле. Мый тунам тичмаш илыш дене илышым, шӱм юарлен,
уло кумылын. Да
тудо тыште ыле, шочмо верыштем.
Подылал пурлмекышт, Лидия Васильевна мончаш олташ лектын кайыш, а Анатолий
Максим Петровичлан йыштрак мане:
— Мый водно йӱдвошт чыр омымат ыштен омыл, монча шумешке изиш каналтем гын,
сай
ыле.
— Конешне, конешне. Айда ончылпӧртыш. Чуланыште малымвер уло...
Эрлашын эрдене Максим Петрович ден Лидия Васильевна унаштым ужаташ лектыч.
Поселко мучко эртен, чодыра тӱреш шогальыч. Тыште нуно чеверласышт.
Ӧндальыч иктевесыштым, ваш-ваш йӧратен ончальыч. Лидия Васильевнан кумылжат
тодылалте. Анатолий тудын вачыжым шыман ниялтыш.
— Ида ойгыро, Лидия Васильевна, мыйымат чаманыме ок кӱл. Чыла сай, чыла шке
корныж дене кая. Ну, айста чеверласена. Тыландат пашашке кайыман, —
Анатолий когыляныштат кидым пуыш да, савырнен, писын ошкыл колтыш.
Марий ден ватыже почешыже ончен шоген кодыч. Вара Лидия Васильевна шыпрак
пелештыш:
— Кумло ий наре руш литературым туныктем, а тыгай ушышкат пурен огыл.
Шоненам:
Печоринмытын курымышт эртен. А тидыже кушеч лектын? Мо тудым ончен куштен?
Лач
нунын гаяк колаш лектын кая, очыни. А вет пала, чыла умыла. Ик пушеҥгымат
шынден
омыл, манеш. Шында гынат, ок илане, кошка. Кузе тудым от чамане?
— Чу, Лидук! Шого-я, — Максим Петрович кенета кожганалтыш, Анатолий почеш
куржын
колтыш. — То-оля-а! Толя-а-а!
— Макси-им! — почешыже ватыже кычкырале. — Шӱметым шеклане, ит курж! Черле
улат
вет!
Максим Петрович куржмыжым чарныш, Анатолият кычкыралмым колын шогале, да
писын
ваш лишемыч.
— Мо тугай, Максим?
— Лида... Лида ала-мом каласынеже, — Макисм Петрович шӱлешт-шӱлешт
вашештыш,
коктын содор Лидия Васильевна деке пӧртыльыч.
— Мо лие? Мом каласынет, Лидия Васильевна?
— Мые? — ӧрын, тудыжо марийжым ончале.
— Тиде мый, Толя, каласынем. Теве Лидия Васильевна ончылно, — пыкше мане
Максим
Петрович: — Тый вот мо, Анатолий Иванович: колаш лектын ит кай. Тудо шучко
кувам, колымашым, икмыняр ийлан поктен колто-ян. Але ом чрсе ман, паша пеш
шуко...
Ик пушеҥгымат шынден омыл, маньыч. Айда тудым пырля шындена. Ачат-ават сурт
олмеш, шочмо-кушмо верешет у оралтым нӧлтена.
Анатолийын вачыгоч сакыме кугу шӱштӧ сумкаже йол воктекше волен кайыш,
шкежат
лыдырген шинче.
— Мыят тидын нерген ала-кунам шоналтенам ыле, — Анатолий ойганен пелештыш,
— да
ала-кузе эре варалан коденам. Манам вет, илымемжат шуын огыл. А кызыт ынде
вараш
кодмо докан.
— Уке, вараш кодын отыл. Лач веле. Лач кызыт тидлан пижаш кӱлеш. Илышым
шуяш,
колымашым чактараш. Цельым шындет — илаш вий пура, чер чакна. Шкаланет огыл
гын,
кеч шӱжаретын икшывыштлан йӧрыжӧ. Кугу чӱчӱн суртшо манышт, шке нергенет
шарнымаш-памятник кодеш. Вес шот дене, ача-аватын сурт олмышт ок пыте,
вожышт ок кошко. А ача-ава вож — тиде калык вож, калыкна мемнан почешат
илаш кодшо. Теве кузе
шоныман...
Максим Петрович шыпланыш, мом вашешта манын вучалтыш, но Анатотолий нимом
пелештен огыл, тугак йол йымакше ончен шинчен.
— Оксам уло, маньыч. Ме тенияк чумыр оралтым нӧлтал-чумырен шындена. Мый
тачак
паша гыч лектам, капка воктене шӱкшӧ кугыза гай орланен шинчымем ок шу. Мый
пашам ыштынем, тачак тыйын сомылетлан хлопотаяш пижам. Байдуков Миша гоч
чодырам
мыняр кӱлеш налына, тудо кызыт ынде шкеак лесничий лийын, — Петрович туге
талын
кутыра, коклан шӱлышымат налын ок шукто, пич каен колта. — Ме тый денет,
Толя,
Элнет чодыраште але поҥгым поген кошташ тӱҥалына, шкенан чернам чактараш эм
шудымат, саска вожымат муына. Ато мыйынат омыштем толаш тӱҥалын ыле тиде
шучко кува — колымаш. Уке, давай ме тудым коктын поктылаш пижына. Нечыве...
Тачак Сибирь
Майрукетлан серышым колто, шортын ынже кий. Пӧртым ышташ тӱҥалынам, ман,
шыжым
мый декем толат, у пӧртыш илаш пурена, ман.
— Тыгай серышым налеш гын, тудо шыжым ок вучо, кызытак чыла кудалтен кудал
толеш.
— Ну вот, мом туалгын колянашыже?
— Чыла тидыже лийын шуэш мо вара? — ок ӱшане Анатолий, — виемже сита мо?
— Тӱҥжӧ цельым шынде — чыла лиеш, кумыл нӧлтеш, вий пура. Мыят ылыжам,
чапле пашашке керылтам гын, чонем мураш тӱҥалеш. Давай, Толя, пытартыш
мурынам тарватена, йӱксӧ мурым. Эше ик кужытым юарлен илен кодына.
— Лидия Васильевна, мом тиде Петровичет ойла? Ӱшанен кертат мо?
— Мый шукертсек палем: марием мыйын — ушан айдеме. Тудо палыде, шоналтыде
ок ойло. А ӱшанаш лиеш да кӱлеш, витне. Ужат, кузе тудо ылыже? Мыняр вий-
куат кӧргыштыжӧ почылто! Куан огыл мо тиде? Айда, Толя, пырля куанаш.
Куаныше шинчалан веле
илышын чеверже коеш. Кынел, Анатолий Иванович, кызыт мемнан деке каена. Эн
шергыже, нелыже — кеч-момат тӱҥалаш, а вара кая, чыла лиеш.
Лидия Васильевна Анатолийым пулышыж гыч налын кынелтыш. Тудыжат куштылгын
тарваныш, сумкажым вачыгоч лупшалын, ӱдырамаш пелен пеҥгыдын тошкал кайыш.
Максим
Петрович, шеҥгек савырналын, шинча йыр налше ночкыжым содор ӱштыльӧ да
писын почешышт покталтыш. Нунын корнышт лач эр кече лекме велышкыла лийын,
чодыра ӱмбак
нӧлтшӧ шошо кече пӱнчеран кундемым шӧртньӧ чияж дене волгалтарен шыматен. А
кум
илалше айдеме шке корнышт дене ончыко ошкылыныт, коклаштышт ала-мом ӱчашен,
кидыштым нӧлтыштыныт, солкаленыт.

* * *

...Ончыл пӧлем гыч иктаж ныл ияшрак изи ӱдыр лекте, шем ӱпан шем моклака.
Маню. Теве мыйын кугу игем... Куку игемын игыже.
Мый. Ка-ай, вара ынде тый уныканат лийын шуктышыч мо?
Маню. А мо шонет? Тиде мыйын уныкам, изи падырашем.
Мый. Ой, Юмет! А жапше кузе писын эрта! Тока але вет ӱдыр-каче улына ыле...

Ончо, Маню, а тый варажым Клавий нерген нимом колын отыл?
Маню. Колынам ыле, тюрьма гыч лекмекше, офицерлан марлан каен мангыч
шоктыш.
Мый. Ну, тидыжым мыят палем. А шинчет, нуно вет кызыт Йошкар-Олаште илат.
Маню. Верне мо? Ка-ай...
Мый. Чынак. Йошкар-Олаште илымем годым мый Юл тӱр ик марий дене палыме
лийым.
Пырля ик организацийыште пашам ыштен улына. Пеш сай пӧръеҥ. Ошалге-чевер
чуриян,
икмарда капан, тӧпкатарак, но пеш куштылго могыран. Кумылжат поро, осалже
нимо
уке. Ме тудын дене йолташ семынак келшенна, ала-момат кутыркаленна. Икана
садет
ойла: а вет мый, манеш, тендан вел ӱдырым марлан налынам. Но-о, манам, кӧ
тугай,
кушеч? Ватыже, ӱшанет мо, мемнан палыме Клавийна улмаш... Ну мый, Клавийын
ӱдыр
годсыжым палемат, умбакыже кӧргынчаш, йодышташ шым тӱҥал. От шинче вет, ала
тудо
ватыжын ӱдыр годсыжым йӧршынат ок пале, ала чон сусыр семын пала. Молан
ушештараш монь? Да йодыштдеак умылышым: Клавий сай йолташым муын, марийже
тудын верч
эре азапланен, иктым-весым суртышко эре наледен, амалкален. Тугеже нуно
сайын
илат. А тӱҥжӧ, тудо моло пӧръеҥ гай аракалан ок кержалт ыле.
Клавийым мый ужын омыл, ала вашлийынамат да пален омыл. Можыч, Клавийжат
мыйым
монден, ала кораҥынрак коштын. Такше Йошкар-Ола шӧрыштӧ ик кундемыштак
иленна,
корнына иктак, ваш тӱкнышашак ыльна. А икана нуным, вате-марийым,
когыньыштымат
ужым. Лач У ий кас ыле. Чатлама, кукшо йӱштӧ шоген. Мый музей воктене
автобус
остановкышто шогенам. Иктаж-кушко кайынем улмаш дыр, тидыжым ынде монденам.
Ну
вот, ончем — урем вес велне, вес остановко воктечын пеш писын гына ик мужыр
ошкыл эрта. Конешне, палышым: саде Юл тӱр марием, а воктенже шкеж
кӱкшытанак ӱдырамаш. Ну, конешне, Клавий! Сынжым ужын шым шукто, эртен
кайышт, но кап-кылже
тудынак: йыжгын, йоштката, куштылго могыран. Совет уремым куржын вончышт да
ваштареш тӱр пӧртышкӧ, подъезд пӧртӧнчыкӧ йырт-йорт кӱзен кайышт. Ну, чылт
ӱдыр-каче! А вет марийже военный службо срокшым темен, пенсийым налеш, но
эше пашам ышта. Клавиймыт почеш мый куанен ончен кодым. Родо-тукымышт ала
палыме йолташышт
деке У ий пайремым вашлияш толыныт улмаш, витне.
Маню. Вот тау поро уверетлан. Уке гын эре шонем ыле: кузе ынде Клавием ила,

илыш пиалже кузерак савырныш?
Мый. Туге, Маню, туге. Сайлан саяк лектеш. Вучен гына моштыман, чытен
сеҥыман.
Маню. Пеш да южгунамже йоҥылыш тошкал колтена шол. Вара ӱмыр мучко орланет.

Торта кокласе имне гай: нигуш от кораҥ, шупшат, шупшат, шке ораватым
наҥгает.
Маню шыргыжале. Шинчаончалтышыже гына ала-молан шӱлыкын койо.



080598
************************************************************************
8—05

ЛӰМГЕЧЕ

Шергылтеш марий оет...

Николай Иванович Зайцев Киров область, Малмыж кундемысе Кошай ялеш шочын-
кушкын,
а ила Кугу Кетекыште. Профессийже дене — чоҥышо, шӧртньӧ кидан айдеме.
Моткоч
пашаче, калык дене кутырен моштышо, лым лиймым палыдыме. Марий калык верч,
тудын
шке шотан культурыжым, йылмыжым, йӱлажым арален кодышаш, самырык тукымым
марий
шӱлышеш куштышаш верч тырша. Гармоньым шокта, муралтенат колта, почеламутым
возкала. Кодшо ийын августышто Кугу Кетекыш поэт Николай Тишинын шочмыжлан
90 ий
темме лӱмеш эртаралтше пайремыш мийымына годым чыла тидым ме шке шинчана
дене
ужна, шке пылышна дене колна. Да пайремжат Н.И.Зайцевын, тудын чолга
землякше-влакын шӱм-чон йӱлен азапланымыштлан кӧра эртаралтын.
Тений 16 августышто Николай Зайцев, але, ялысе семын, Вани Микалай, витле
ийым
тема. Ме тудым чапле лӱмгече дене шокшын саламлена, кужу ӱмыран, таза лияш,
шочмо калыкна верч ончыкыжат тыгак тыршаш тыланена да кок почеламутшым
савыктена.

Николай ЗАЙЦЕВ

ЭРДЕНЕ

Сай ометым коден, куш тынаре вашкет?
Пеленем лий, каналте, эрвел волгалтмешке!
Кече лекмым ужат, пӱртӱслан куанет,
Луж вӱд дене мушкат шӱшпык семын шӱргетым.

Шинча пунжым ший кече нӧлтале шыман...
Пуйто тиде шинчаже эн сай пелашемын.
Кече дене пырля эре угыч шочам:
Вет мый тыште гына муынам пиалемым...

ШОЧМО ВЕР

Шочмо мландыш, угыч толын,
Ю вер-шӧрым ончалат,
Памаш вӱдла лектын, шолын,
Вӱдыжга вигак шинчат.

Ну кузе от шорт ты кечын:
Вашлият родет-шочшет,
Кеч ит шоно, шӱмым пече —
Шергылтеш марий мурет.

Поро, пушкыдо шӱм-чонжо,
Волгалтеш яндар чурий,
Таклан огеш кыре оҥым
Мемнан вел — Малмыж марий.

Кеч-кӧлан шке шочмо верже
Эн мотор, эм гае юж...
От ӱшане, кеч ик эрым
Ӧрдыжтӧ вашлийын уж...

Киров область, Малмыж район.



080698
************************************************************************
8—06

Виталий ШАПКИН

ШКЕМ НЕРГЕН ГЫНА ОГЫЛ

Жап йорталтенак йорта. Теве мыйынат ӱмыр мундырам ятырлан рончалте.
Южгунамже
чучеш: шеҥгелан кодшо витле ием весылан кок, кум илышыжланат ситыше лиеш
ыле докан. Вӱчкен чоным куан шулдыржат, ишен тудым ойгыш логалме кепшылжат;
чытен лекме неле-кочымат, но волгыдо ӱшан ончыклыклан корным волгалтарен:
кумдан палыме
лийынам, рушла каласаш гын, триумфшат ӧрдыжеш кодын огыл — мастарлыкем
кӱкшын
аклен, шуко вере мыланем совым рӱж кыреныт. Уке, шкемым моло деч кӱшкырак
шындаш
ом тӧчӧ, Юмылан тау, тыгай шонымаш шӱмем нигунам туржын огыл да ок турж.
Вуйлатыше лияш але депутат-влак тӱшкашке логалаш? Тидат — мыйынлык огыл.
Эше 1974 ийыштак, Оршанка райисполкомын культур отделжым вуйлатышылан
ыштымем годым, тыгай
кумыл дене ӱмыр мучкылан чеверласенам. Андрей Яковлевич Эшпай манмыла, уло
вий
ден моштымашым шке пашалан пуыман. Лач тыгак ыштем Оршанка деч вара. Но
тидын
нерген каласкалаш жап эше шуэш. Ынде чылажымат — радам дене.
Чаманаш веле кодеш, метрикыште могай кечын шочмым палемден огыт кодо,
ончыктат
числам, тылзым да ийым гына. Могай кечын да кушан шочмем нерген авамын
ойлымыжым
ынде ом шарне. Тидыжым палем: 1947 ий 25 сентябрьыште Марий Элысе Шернур
район,
Тумерсола ялыште чарга йӱк дене икымше гана кычкырал колтенам, ош тӱняш
лекмем
нерген шижтаренам. Гороскопым кокланже шотыш налам, но тудлан кумал
илымашем
уке. Южо ойыртемже мыланем келшыше, туге гынат чӱчкыдынракше шотлан ок тол.
Такше Виса улам, япон гороскоп почеш Ирсӧсна ийын шочынам. Очыни, иктаж-
можо мыйын
илышем нергенат ушештарен ойла.
Шкемым икымше классыш ошкыл колтымо кече годсек шарнем. А тиде — витле
визымше
ий. Ты жаплан ешыште ныл йоча кушкынна: мый — эн кугужо, Валерий, Владимир
да
Нина. Вара эше кумытын шочыныт: Вера, Аркадий да Эльвира. Ачам, Владимир
Яковлевич, шукыжак илен шуктен огыл —1919 ийыште шочшо пӧръеҥын ӱмыржӧ 56
ияш улмыж
годым кӱрылтын. Тудо ашнаш налме эрге лийын да эре Тумерсолаште илен
эртарен.
Ешыжлан кум пӧртым ыштен. Икымшыжым вудакан шарнем, кокымшыштыжо иленам,
кумшыжым нӧлташ шкежат полшенам.
Ачам шым классым тунем пытарен. Тудо газет ден журналлам лудаш пеш йӧратен.
Кундемнасе пӧръеҥ-шамыч коклаште кӱшнырак шогышо семын палыме лийын, изирак
"Волгыдо", вара кугемдыме "За коммунизм" колхозласе правленийыште эре
ревизионный комиссий председательлан сайлалтын. Моткоч чытамсыр коммунист
лийын, чыла гаяк политзанятийыш коштын. Колхоз председательлан кӧ шоген
гын, кажныже тудын деч шекланен. Нунышт вашталтыныт, ачам чылашт пелен
правленийын ревкомжым вуйлатышыланак кодын.
Кугу Отечественный сар гыч старший сержант лийын пӧртылын. Тушман ваштареш
пытартыш кредалмашке Кенигсберг лишне пурен. Оҥжым Слава кок орден, Йошкар
Шӱдыр
орден, икмыняр медаль сӧрастареныт. Командованийын Слава кумшо орденым пуаш

представленийым ыштымыж нергенат каласкала ыле, но тунамсе пуламырыште
документ-влак йомыныт. Шонаш лиеш, ачам — герой. Кугешне, сайжым тудын деч
пример шотеш
нал, мокто — пуйто пӱралтынак улмаш тыгай кумылым чоныш пыштен илаш. Туге
гынат
нимом шылтыде каласем: тидым ышташ ом тӱҥал, вет ме коктын чарныде икте-
весе
ваштареш шогышо лийынна. Мыйынат эргым-влак, илен-толын, ачаштым порынжак
шарнаш
огыт тӱҥал, очыни. Арам огыл ойлат: илышыште чылажат икте-весе дене
кылдалтын,
мо лиймым ӱштын от кудалте. Тидын нергенат умбакыже каласкален лекде ом
код.
Ачам шкеж нерген икшывыже-влаклан поро шарнымашым гына коден кертшаш ыле.
Но
тидлан пӱралтын огыл улмаш. Амалже — йӱаш йӧратен. Мыйым, чынжым ойлаш гын,

йӧратенак огыл. Авайлан ойлен, пуйто тудын эргыже лийын омыл. Ала-ала, ом
пале.
Йӱын шот деч посна, шӧрлен шуктыде, арня дене. А тидыже — ешлан тамык дене
иктак. Авам дене пырля тыгеракын кумло ий наре илен толашеныт, пытартыш
кечылаж
йотке шурген-туманлыме коклаште. Февральын поранан ик кечыштыже ачам
пытартыш
гана пӧрт гыч чылам кожен луктын. Шкетын кодын. Кидыш кружкам налын.
Пӧртйымал
омса деке миен, коҥга воктеке шинчын. Тунамак, мокмырым шӧрен шуктыде,
шӱмжӧ кырымым чарнен. Икманаш, йоча пагытем теве могай эртен.
Ачам велым ковам ден кочам ом шарне. Но авам могырым мыйым нуно коктынат
тачат
эн волгыдо кечылашке пӧртылтат. Авам, Елена Григорьевна (ӱдыржӧ годым —
Глазырина), шочынжо пошкудо Кугу Коклала гыч. Мемнан кундемыште утларакше
Нольымарий
семын палыме. Тумерсола воктенак, пасу гоч веле. Тудо 1924 ийыште шочын.
Ешыште
кумытын лийыныт: авам да изак-шолякмыт Лекандр ден Илья. Кугуракше — авам.
Шинчымашыж дене кӱшнырак шоген. Пашам страховой агентлан ыштен, сельсовет
исполком
секретарьлан шоген, продавец лийын, почтышто тыршен, колхоз правлений
членлан
сайлалтын, Памашъял кӱ карьерыште складым вуйлатен. А марлан лекме деч
ончыч
Отечественный сар корным эртен, действующий армийыште радистка лийын. Теве
кушеч
боевой наградыже-влак. Очыни, фронтовой корнылаштак ончыкыжо вате-марий
лийшаш
воин-шамыч вашлийыныт. Но тылеч ончыч ачам весыланат икшывым "пӧлеклен"
шуктен
улмаш. Фронт деч вара, шонем. Шуко жап эртымек гына, капеш шушо ӱдыр тудым
кычал
муын. Но ачажым ужын шуктен огыл.
Теве тыгай "ула" дене 1946 ийыште ачана сар гыч пӧртылын да Елена
Глазыринам
марлан налын. Ешыште але ик икшыве веле улмем годым икана авам мӧҥгӧ гыч
лектын
каен. Тидын нерген мыланем шкежак ойлен. Но ача-аваже уэш пӧртылаш кутырен
келыштареныт. Ӱмыржӧ ачамын деч коло ийлан кужурак лийын. 1997 ий 17
апрельыште
мемнам курымешлан коден кайыш. Тунам мыйже Москваште концертым пуэнам.
Каласыде ок лий, витлымше ийлаште Тумерсола кугужак лийын огыл. Кок
уремыште
витле утла сурт-оралте шотлалтын. Кызыт тынаржат уке — коло утларак веле
кодын.
Ял покшелне имне вӱта лийын, воктенжак кинде клат, апшаткудо, шорык ферма,
сушилке верланеныт. Тушто пырчым шийыныт. Тунамак эсогыл клуб пашам ыштен.
Ик
вӱташте, тачат шарнем, кумло наре имньым кученыт. Тунамсе колхозышто тидыже
яллан тӱҥ паша вийлан шотлалтын. Пашалан мый изинек тунемынам. Имньым гын
кызытат
кычкен кертам. Кеч орваш, кеч терыш. Мыланем утларакше шыма огыл койышан
имньым
ӱшаненыт. Талгыдымат сорлыклен кертынам. "Нюрка" лӱманже — тачат шинча
ончылнем.
Эскерен-шижын от шукто гын, тыманмеш пурлын пуа але изинрак сусыртен кертеш
ыле.
Но тыгайжымат кидыш налаш тептерем ситен.
Изижге-кугужге, эр ӱжара гыч тӱҥалын, кас рӱмбалге марте пасушто, олыкышто
я вес
вере трудоденьлан пашам ыштенна. Кӧлан пел кечыдар, кӧлан тичмашнек
шындалтын.
Тыгодым нормым шотыш налыныт. Тудыжо бригадир дене лийын да экраныште
ончыкталтын. Экранже орол пӧртыштӧ кечен, кече еда пашалан кумылаҥден.
Шыжым чылажат иктешлалтын. Тӱленыт пырче дене: мыняр ыштен налынат, тунарак
вараже оптен колтеныт. Мутлан, ик кечыдарлан вич килограмм киндым ойырен
кертыныт. Кунамже утларак
але шагалрак — шурно лектышын могай лиймыжым онченыт. Южо ийын ик килограмм
денат логалын. Школышто тунемше кеҥеж каникул годым эн шукыжо 200
трудоденьым ситарен кертын. Тидлан пашаш кажне кечын лекташ кӱлын. Теве
тыге мемнам шочмо элым
чапландарыме лӱмеш пашам ышташ туныктеныт. Тыште мый пайда деч молыжым ом
уж.
Ялнан верланыме вер-шӧр поянжак огыл: кумда чодыра марте мӱндыр, эҥерлажат
тошкалтыш лопкыт веле улыт. Садланак пу, шудылык шотышто нелылык лектынак
шоген.
Кудо ешыште ача, озанлыкыште ушкал лийын огыл, тушто поснак чот йӧсланен
иленыт:
телым коҥгам олым дене олтеныт, кочкаш — пареҥге да кинде. А мом ойлаш
вургемже
нерген? Йолышто — талук мучко йыдал. Фуфайке деч чапле моло вургемым
ужалтын
огыл. Кеҥеж мучко чарайолын коштмо.
Мый алят витлымше ийлам шарнен каласкалем. Тунам ача лийын гын, шуко ешыште
йочамат шагал огыл ыштеныт. Адакше сар деч вара эл мучко ӱдырамаш-влаклан
абортым
ышташ чареныт. Кӧ тоштын, закон почеш мутым кучен. Икманаш, мыняр пӱрен,
тунарак
шочын. Тиде амал денак, очыни, ачамын возалтдыме ӱдырамаш-шамыч деч
икшывыже-влак Тумерсолаште веле огыл, пошкудо яллаштат лийыныт. Авам
мыскылен коштмыжлан
да орландарымыжлан тудлан Илья чӱчӱэм деч ик гана веле огыл чот логалын.
Шинчыр
денат лупшалтын. А чӱчӱ мыйын патыр марий лийын. Ачам садак пытартыш
кечылаж
йотке ушым шынден огыл. Лудшо йодын кертеш: "Ачат нерген тыге удан возет, а
шкеже, Виталий, могай лийынат?" Вашештем: тачеш мыйын ӧрдыжтӧ йочам уке, но
сулык
ышталтын. Ӱлнырак тидын нерген шомакым луктам.
Электротул ялыштына кудлымшо ийла тӱҥалтыште волгалтын. Тул пӧртлаште кас
еда
веле чӱкталтын. Дизельный электростанций "тулен". Ушеш тиде сайынак шыҥалт
кодын. А тылеч ончычшо керосин лампе дене шинчыме. Тунамак школыш каенам.
Школ
Нольыкмарийыште верланен, Кугу Коклала шымияш школ маналтын. Пу оралтыже
кызыт
пеш чот тоштемын, вет революций деч ончычак чоҥалтын. Туге гынат тушто алят
тунемыт. Тушко шым ий коштынам. Мо шарнем, тунемаш нелын тӱҥалынам. Ондак
нимом
пален омыл, манаш лиеш. Икымше туныктышем — Кугуӱдыр Яковлевна Березина.
Кугу
опытан да пеҥгыдын йодын моштышо педагог, мыланем эн сайын тунемше-влак
коклаште
лияш полшен. Вараже тудо мемнан республикысе школын заслуженный туныктышыжо

лӱмым сулен налын.

* * *

Тӱҥалтыш класслаште марла гына туныктеныт, умбакыже — чыла предмет дене
рушла.
Туге гынат тидыже музыкальный училищыш пурымем годым мыланем руш йылме дене
диктантым возымо годым "кокытан" деч утлаш полшен огыл. А эн чотшо школышто
труд
ден пений уроклам йӧратенам. Математика дене кылдалтше предмет-влак дек ала-
молан чонем йӱштӧ лийын. Физкультура дене кокла кӱкшытыштӧ лийынам.
Книгамат моло
деч кодаш огыл манын лудынам. Сад-пакча пашам кызытат чытенак ом керт,
санденак,
очыни, тачат мыйын дачемат, мланде участкемат уке.
Иктаҥаш-влакем дене ялыште келшен иленам. Пырля модынна, пашам ыштенна. Шке
деч
изиракым обижаен омыл. Школыш коштмо пагытыште чыла шотыштат примерный
лийынам
манаш ок лий. Тудын шумлык шарнымашеш теве мо кодын. Ик жапыште карт дене
модаш
шӱмаҥ шинчынам. Ялысе пӧръеҥ-влак дене шырпыла модынна. Орол пӧртыштӧ
пелйӱд
марте лӱшкенна. Карт дене модаш пижат гын, вет ойырлен от керт. Тидын
нерген
школ директор пален налын. Да мемнам, модшо-влакым, туге "кушкед" налын,
тачат
тидым ом мондо.
Теле жапыште мый коча-ковам деке чӱчкыдын унала пуренам. Нуныжо авамын ача-
аваже
лийыныт. Иленыт школ вераҥме ялыште. Поснак йӱштӧ годым нунын дене малаш
кодаш
тыршенам. Ковамым Окима манын лӱмденыт. Тудо грамотдымо ӱдырамаш ыле.
Уныкаже-влакым моткочак йӧратен. Уныкаж-влак кокла гыч мый икымше лийынам
да сандене,
очыни, поснак чот йӧратымыла чучын.
Кочам, Григорий Москвинович, граждан сарыште кредалын. Манмыла, чыла
марийлан
марий лийын — таза, кугу капан. Пашам милицийыште имне ончышылан ыштен.
Койышшоктышыжо ачамын дене икгайрак ыле, тидланак, векат, икте-весышт дене
келшеныт.
Авамын ойырлен, шочмо суртышкыжо пӧртылмек, лач кочам тудым мӧҥгеш ачам
деке
пӧртылтен.
Ковам дене ласка да шокшо лийын. Тудо эреак сакыр дене чайым йӱктен. А
сакырже
мыланна тунам пе-еш шуэн логалын. Нунын денак мый икымше гана пырдыжыште
кечыше
гитарым ужынам. Илья чӱчӱ гармоньым моткоч мастарын шоктен. Чыла тидыже
йоча
годсо пагыт гыч эн куанле шарнымаш.
Мыланем тыгак ял калыкын кас еда шинчаш погынымыжо моткочак келшен. Чылан
могай-гынат кидпашам ыштеныт, мурым муралтеныт, модынат налыныт. А кузе
сылнын шокталтен шӱвырым Мартын кугыза! Эше радиом колышташ пеш йӧратенна.
Марий спектакльым
колтеныт гын, талинга радиоприемник деч ойырлен огынал. Мыланна, Шернур
кундемысе-влаклан, Шабдар Осыпын "Ӱдырамаш корно" романже почеш ямдылыме
инсценировка
поснак чонеш пернен. Туштыжо мемнан могыр тошто муро-влак кумылым тодыл
йоҥгалтыныт. Писательжынат Шернур вел гыч улмыжо кугешнымашым луктын.
А могай кугу пайрем лийын ял калыклан марий актер-влакын спектакльым
ончыкташ
толмышт! Нуно утларакше кеҥежым миеныт. Спектакльым кушто гына модын
ончыктен
огытыл?! Уремыштак, школ воктене, пырчым коштымо леваш йымалнат. Эн волгыдо
шарнымашым ала-молан "Кай, кай Йыванлан" спектакль коден. Поснак мастар
артист Андрей Кудрявцевын Кузякын рольжым модмыжо. Тунам тиде артистын
фамилийжымат пален
омыл, Йошкар-Олаште тунемаш тӱҥалмекем гына, театрыште угыч ужын пален
налынам.
Эше йочам годым Сепан кугызан — Степан Егорович Березинын — йомакым
каласкалымыжым пеш йӧратенам. Кунаре тудо пален — ӧрат веле! Ме тудын дек
мӧҥгыжат коштынна, шкенан декат ӱжын конденна. Кугу капан пӧръеҥ ыле,
таклан огыл Кугу Сепан
маныныт. Кеҥежым чӱчкыдын мыйым кол кучаш пырля налын. Атма дене кученна.
Мӱндырнат огыл изи эҥерыш (ола воктенсе Нолька гайрак) кает да шылын вочшо
колым
кычалат. Чонлан эн келшышыже ошмаголак веле ыле. Икана тормакан пургем гыч
мокшинчымат кучен луктынна. Тудыжым кугыракем шкаланже нале. Ой, кунаре
коштмо кол
кучаш! Икте атмам кучен шога, весыже чумбык дене колым лӱдыктыл поктен
конда.
Тыгак ялысе кува-шамыч дене пырля чодыраш саска погаш кошташ йӧратенна.
Могай
кужу корным эртыме, но нигӧ йыҥысен огыл. Саскам погенна, йӱмӧ шуын гын,
вӱдым
лаке гычак йӱынна. Поҥгым гын кызыт кумдан палыме поэт, драматург да актер
Василий Гороховын шочмо Изи Регеж ялже воктенсе чодыраште погенна. Тунам
ме, Тумерсола рвезе-влак, тудын садше гычат олмам шолыштынна, очыни. Вет
тиде изи ял садлан пеш поян лийын. Воктенсе чодыра гыч йышт лектын, иктаж-
кудо садыш шекланен
пурет. Кунамже кӱрын шуктенна, кунамже шеҥгек ончалде куржаш логалын. Эх,
йоча
пагыт, йоча пагыт!..
Кызыт чон йӱлен шарналтыт тунамсе пайрем-влак. Эн поян, эн шуко уна
погыныманже
мемнан ялыште витлымше ийлаште Шыжевазар ыле. Тудо кажне ийын, шыже паша
пытымек, 21 ноябрьыште тӱҥалын. Тиде пагытлан кажне суртышто киндат, шылат
лийын,
туге гын, пайремымат эртараш сулык огыл. Ялысе кажне ешышкак уна-влак
толыныт.
Толыныт тора кундемласе родо-тукым-шамыч. Нуно, шагал гын, кум кече уна
лийыныт.
Муреныт, куштеныт, пӧрт гыч пӧртыш коштыныт. Сийленыт, мутат уке, шке
шолтымо
арака дене.
Мемнан велне Шыжевазар эн пагалыме пайремлан шотлалтын гын, изиш
тораштырак, Куженер районысо яллаште, Миколо пайремым палемденыт. Тудо эре
19 декабрьыште
тӱҥалын. Тунам мемнан-влак тушко унала каеныт. Меат, йоча-влак, кодын
огынал.
Тыгак ваш коштын палемдалтыныт Семык ден Петро кече кеҥеж пайрем-влак. Ял
калык
лач нине пайремла годым гына аракам подылын. Да йӱынытшӧ вийвал пӧръеҥ ден
илалше-влак гына. Ӱдырамаш-шамыч йӧршын подылын огытыл. А моло пайрем,
мутлан, Шорыкйол, Агавайрем, арака деч посна, пура дене веле палемдалтыныт.
Тунам калык
чынжымак йӱдымӧ ыле. Чот йӱшыжӧ кажне яллан кок-кум еҥ гына лийын.
Кудлымшо ийлаште трудоденьлан оксам пуэдаш тӱҥалмеке, Брежневын кажне
арнялан
могай-гынат, "Колызо кече" гай, пайремым шонен лукмекше, арака дене тӱргоч
"модаш" тӱҥальыч. Да ынде теве илен шуынна — окса уло гын, кажне кечын
пайрем. Йӱыт
чылан: шоҥгыжо, самырыкше, рвезыже, ӱдыржӧ, ачаже, аваже, кочаже, коваже...
Кӧ
ок йӱ гын? Южыжо веле. Чылажат тупела савырнен — ончыч ик-кок еҥ йӱын гын,
кызыт
мӧҥгешла. Теве могай "революций" лийын кайыш ял дене. Да ял дене веле мо,
уло
Россий дене. Ӧрам веле, тыгай "революцийыште" кузе мыйын пеҥгыдылыкем
ситен? Ончылно эше тидын нерген мутым луктам.
Ялысе йӱла витлымше ийлаште пеҥгыдын аралалтын. Коммунист партий поктылын
гынат,
тӱрлӧ юмынйӱла, кӱсотышто да мӧҥгыштӧ кумалмаш садак шукталтыныт. Ача-авам
коммунист лийыныт, но тиде йӱла мӧҥгыштына эреак шукталтын, ӱжыныт карт
кугызамат.
Утларакше пошкудынак, Сакар Максым, толын. Тудо шӱвырымат ялыштына эн
мастарын
шоктен. Чын, шкенан ялыште кумалме вер гыч калыкым партийный-шамычын поктен
колтымыштым ом шарне. Очыни, чогышо уке улмаш. А вес яллаште тыгайже
чӱчкыдын лийын. Отышто шурген толашыме деч вара поктылшо-влакет дене чылашт
денак я суртышт
дене, я шкешт дене иктаж-могай эҥгек лийын. Тыгай годым вара нуно ӧрдыжкӧ
илаш
куснен каеныт, Юмын паша декат койышышт вашталтын. Тыгай ик еҥым мый
кызытат палем. Тудо Йошкар-Олаште ила.
Мыйым нигӧ тынеш пуртен огыл, но кажне еҥын шке Юмыжо лийшаш манын шотлем.
Тидын
денак илем.
Витлымше ийла тӱҥалтыште кресаньык-влакым могай гына налог дене пызырен
огытыл?!
Окса уке, налог инспектор-влак тунамже кудывече гыч вольыкым вӱден
луктыныт: кӧн
презыжым, кӧн шорыкшым, а южыжын ушкалжымат. Тыгай трагедийже йоча шинча
ончылнак лийын. Юмо утарыже, мом гына ужмо огыл тунамсе ийлаште! Кызыт
ынде, колымшо
курым мучаште, налог полиций мыйын омсам кыра. Мо тиде тыгай? Шинчамлан
конча
мо? Чаманаш логалеш, тиде — тачысе илышын чынже.

* * *

Ом мондо, кузе ик кеҥеж кечын ялысе пӱяш пурен кайымем. Чынжымак пуренак
каенам,
ушым гына йомдарен омыл. Тунам капеш шушо рвезе, кызыт уло яллан пагалыме
марий
Артем Яшпулатов жапыште вӱд йымач шупшын луктын шуктен. Тидын нерген эше
газетешат возеныт. Утареныт — куане. Уке, мый лӱдмем дене кас марте мӧҥгӧ
пӧртылын
омыл, ача-авам деч ала-кушто шылын-йымен шинченам. А вет чоным почын
каласен
кертам: ачамын але авамын иктаж-молан кырымыштым ом шарне — лийынак огыл
тыгайже. Туге гын, ача-авамлан чонышкышт витарыше эрге лийын омыл.
Но ик гана, ала нылымше классыште, ала визымшыште тунеммем годым,
кеҥежымак,
кӱдырчан йӱр деч вара ачам ваштареш лӱдде шогалынам. Авамым орландарымыжлан

кӧра. Шургаш тӱҥалмекше, ме, йоча-влак, уремыш куржын лекна. Ачамын
кырымыжлан
кӧра авамын кычкырымыже кудывечышкат шоктен. Мыйын шӱмем кӱрышталтме гай
лие.
Омсам почым да уло шыдем дене кычкыральым: "Ушдымо Япык Лайдемыр, чарне
авайым
кырымым!" Авамын ойлымыж почеш, тудо вигак айыкланен каен да омсашке
керылтын.
Тӱрлын лӱдыктылын, почешем покташ тарванен. Куржынна кужу пасу гоч, йӱр
почеш
лавырам келын, чодыра марте. Чарайолын мый тудын деч куштылгын куржын
эртенам.
Чодыраш пурен, кас марте шылын шинченам.
Тиде кечын мӧҥгӧ пӧртылаш шоныманат огыл ыле, сандене ялнам тора гыч
савырнен,
пасу да эҥер сер мучко адак ковам дек, пошкудо ялыш, толынам. А ачам мӧҥгӧ
мийымекыже каласен, пуйто мыйым чодыра воктенсе пӱяш пуртен колтен. Мутат
уке, тушто
кычалаш пижыныт, но муын огытыл. Шарналташат шучко, мом чыташ логалын тунам
мылам. Да мыланем веле мо?! Уже кугурак лиймек, вийым шижаш тӱҥалмек,
ачамым ик
гана веле огыл пӱтырал пышташ, кидшым-йолжым кандыра дене пидаш логалын. Но
ончычак ойлышым, тудо "сорлыклалтын" огыл, пытартыш шӱлышыж марте тугаяк
кодын.
Шаньык, кӱзӧ-товар дене ӱмбакем кержалтын гынат, ачамым мый садак нигунам
кырен
омыл. Тояшат айдеме семынак тоенна.
Йоча годым шуко орлык пернен, санденак, очыни, шке илышем ача-авамын деч
вес семын илен эртараш шонымаш пеш эр шочын. Тидланже тунемаш кӱлын. Вот и
тунемынам.
Шым йоча кокла гыч мыланем гына вузым тунем пытараш Юмо пӱрен. Но ачамлан
садак
йӧрен омыл. Консерваторийым пытарымекемат, эре ойлен: "Молан йӧра тыйын
флейтет,
так "тыли-тыли" гына".
Школыш коштмо жапыштак мый мураш тӱҥалынам. Шочмо марий мурымат, руш
мурымат
шуйдаренам. Мутлан:
"Я трогаю русые косы,
Ловлю твой задумчивый взгляд.
Над нами весь вечер березы
О чем-то чуть слышно шумят..."
Шонымашыжым умыленат омыл чай, но муренам. "Кумалме Юмем" тунам пений дене
туныктышо Зоя Георгиевна Гордеева ыле. Тудын йӱкшым Марий радио дене
чӱчкыдын колаш лийын. Римма Ивановна Ветишева дене коктын муреныт. Теве
могай лийыныт самырык, моткоч сай туныктышо-влак, нуным ужын, колын,
мурыдежат кертын омыл. Адакшым Зоя Георгиевна уроклаштыже музыкальный
грамота шотышто тӱҥалтыш умылымашым
пуэн. Тудо тыгак хорышто мандолина дене шоктен. Лач тунам библиотекыште кок
радаман гармонь дене шокташ тунемаш самоучительым нальым да эркын-эркын
семым лукташ тӱҥальым. Вараже изин-изин ялысе муро семымат шокташ пижым.
Тыге умбакыже
кайыш.
Художественный самодеятельность концертлаште мурымем ял калыкын чонешыже
перна
ыле. Поснак марла лудышмурым шергылтарымем годым пушкыдо чонан ӱдырамаш-
влак
шортыныт. Авамат шинчавӱдшым кучен сеҥен огыл.
Кугурак класслаште тунеммем годым пенийым эше ик моткоч сай айдеме —
Николай
Лаврентьевич Богданов, журналист да поэт Виталий Богдановын (ӱмыржӧ кодшо
ийын
лугыч лие.— В.Ш.) изаже — туныкташ тӱҥалын. Тудо пушкыдо ныжыл кумылан, эре
шыргыжше лийын. Баяным шоктымыж дене чылаштын кумылыштымак налын. Шкеже
мотор, кугу
капан, адакшым спортсмен. Тудымат ончен, кузе музыкым йӧратен от шынде?!
Чаманаш
логалеш, Николай Лаврентьевич гай сай, талантан еҥ-влакын ӱмырышт ала-молан
пеш
кӱчык. Тудат кӱчык, но волгыдо да поро шарнымашым кодышо ӱмыран лие, но
шӱмыштем
тачат ила.
Лач тыгай еҥ-влаклан кӧра мыланем корно музыкальный училищыш почылто, манаш
лиеш. 1962 ий майыште "Марий коммунышто" И.С.Палантай лӱмеш музыкальный
училищыш
тунемаш налме нерген увертарымашым ужмек, нигунаре шонкалыде, Йошкар-Олаш
каяш
шонен пыштышым.
Школышто шым ий тунемме пагыт шеҥгелан кодын. Эртыше жапыште куанымат,
йӧсымат
шуко ужаш пернен. Мый шкежат коклан туныктышо-влакым йӧсландаренам. Поснак
руш
йылме дене туныктышо Александра Захаровнам. Тудо иктаж-могай предложенийым
шонен
возаш каласен гын, мый кажне гана ала-молан "собака" мутым пурташ тыршенам.
Тидыже туныктышемлан моткочак келшен огыл да шыдыжымат луктын. Руш
литература урокышто тудо йомакым лудаш йӧратен. Тидыже тунемше-влаклан
моткоч келшен. А мый
руал пелештенам: "Мом урокышто йомак дене толашаш? Тема почеш пашам ышташ
кӱлеш!" Лийын тунам тыгай "окмакланымашем".
А школ деч вара пеҥгыде шонымаш дене музыкальный училищыш йодмашым возенам.
Йодмаш, автобиографий, тазалык нерген справке деч посна характеристика
кӱлын.
Кызыт училищын архивыштыже нине документым кычал муым. Характеристикыште
мом возымым лудын, угыч тошто жапыш пӧртылам. Кызыт тудым возышо еҥжат уке.
Николай
Николаевич Иванов эше йӧршын самырык лийын. Туныктышем тунам мыйым ик гана
веле
огыл, сога гыч кучен, класс гыч луктын кудалтен. Но вараже ме Йошкар-Олаште
пеш
поро кылым кученна. Класс гыч луктын колтымек, омсам тӱкылен шындымыжымат
ик ганат шарналтен огынал. Пелашыже Александра Яковлевнан (тудат школышто
туныктен)
ойлымыж гыч пале: Николай Николаевич шкенжын ончычсо тунемшыже дене, мый
денем,
вараже эсогыл кугешнен.
Мый моткочак сайын шарнем пионер дружинын сборыштыжо, смотрышто да моло
погынымашлаште пучым пуалтымем. Шарнем тыгак кӱтӱм кӱтымымат. Тунам ачам
ӱмырыштыжӧ
кумшо пӧртым чоҥаш шонен пыштен ыле. Окса кӱлын. Сандене 1961 ийыште
кеҥежым Кугу Коклалаште кӱтӱм налынна. Кӧ кӱтен ончен гын, пала, могай тиде
паша. Йӱр я
мардеж, йӱштӧ але шокшо, лавыра — вольыкым, эр ӱжара дене луктын, кече
шичме
марте коштыкташ кӱлын...
Училищыш пураш экзаменым кучымо годым рушла диктантым "котытанлан" возенам
гынат, мыйым ямдылалтме отделенийышке нальыч. Тидланже, очыни, сай
характеристикат
полшыш. Тунам вет верлаште музыкальный школ йӧршын гаяк лийын огыл, манаш
лиеш,
сандене марий ӱдыр-рвезе-влаклан музыкальный училищыш тунемаш пураш
ямдылалтме
курсым почмаш пеш кӱлешан лийын. Тушто тунемше-влаклан чыла шотыштат
кугыжаныш
полшен шоген, тидыже тунам, ой, кузе кӱлын. Кечеш кум гана пукшеныт,
вургемым
ярак пуэныт. Тидлан кӧрак тушко тунемаш пураш конкурс изи огыл лийын.
"Люблю тебя, Йошкар-Ола,
Ты хороша зимой и летом,
В мои ты годы расцвела..." —
шомакан мурым яндар йӱк дене муралтымемат экзаменатор-влакын кумылыштым
савырен
докан.
Тыге йоча жапемлан мучаш лие да мый сем тӱняш тӱҥалтыш ошкылым ыштышым. Ача-
авамын шинчаштышт кугу куаным шым уж. Нуно, очыни, мыйым вес пашалан
вученыт. Но
чонем тидлан ӱжын гын, мом ыштем? Ончылно мыйым музыкальный училищыште куд
ий
тунеммаш вучен. Тиде жап мыланем мом конда? Кушко ӱмыр корно намиен луктеш?
Нине
йодышлан вашмут тунам лийын огыл. Иктым гына шоненам — тунемаш.
Йошкар-Оласе илышем куштылгынжак ыш тӱҥал. Икте куандарен: пырля тунемше
ӱдыррвезе-влак шкенан республикысе, Киров областьысе, Удмуртийысе,
Башкирийысе ялла
гыч толшо лийыныт, чыланамат марий йылме ушен шоген. Чын, кутырымаште
ойыртем
лийын. Тӱшкагудышто илыме годым тӱҥалтыште столовыйыш строй дене коштынна,
манаш
лиеш. Чыла вере эре пырля лийынна. Тидыже мыланна, илышыште у ошкылым
ыштыше-шамычлан, вийым да ӱшаным пуэн.
Моткоч уста воспитательница Зинаида Лаврентьевна Пятницкая икымше кече
гычак
ача-авам олмеш лийын. Тунам мо сайлан тунемынам гын, чылажат тудлан кӧра.
Зинаида Лаврентьевна чыла куд ий коклаште йырем иган чыве гай пӧрдын. Кугу
Отечественный сар жапыште марийже дене пырля Одесса гыч эвакуироватлалт
толшо ӱдырамаш
вара уло ӱмыржым Йошкар-Олалан пуа да шкеж нерген поро шонымашым шуко еҥлан
кода.
Марийжымат ик заводым вуйлатыше семын шукын сайын шарнат. Пушкин урем дене
музыкальный училище воктеч эр еда пашаш ошкылмыжо кызытат шинча ончылнем.
Кӱкшӧ капан, чатка, сур ӱпан мотор пӧръеҥ ыле.
Нунын пачерышт мыланем шочмо суртем гай лийын, ӱшаным да эҥертышым пуэн
шоген.
Тушто мыйым эреак порын вашлийыныт, чӱчкыдын пукшен-йӱктеныт. Ешыште мо
мыйым
тургыжландарен, пален шогеныт да илыш "коридор" мучко шекланен вӱденыт.
Зинаида
Лаврентьевна 1969 ийыште, Москваште тунеммем годым, колен колтыш да
Туруново
шӱгарлаш тойымо. Леонид Григорьевич йӧратыме Зиночкаж (тудо илымышт годым
пелашыжым тыге гына лӱмда ыле) деч посна шем пыл дене вӱдылалтме гай лийын
да икмыняр жап гыч Ленинградыш йочаж-влак дек илаш куснен. Чон шоҥгеммек,
тушанак колен.
Йошкар-Олаш мый путырак изи капан, пеш тазажак огыл толынам. Чӱчкыдын шола
пылышем корштен, логарат витарен. Музыкальный училищыш тунемаш пурымо годым
пуымо
медицина справкыште тыгак возымо: "Левосторонний хронический гнойный
средний
отит". Орланенам кужу жап. Школышто тунеммем годымат Шернур эмлымверыште
"палыме" еҥ лийынам. Олаш илаш куснымек, мыйым "вашке полыш" дене больницыш
ик гана
веле огыл колаш шушо гайым наҥгаеныт. Черланаш ик подылтыш йӱштӧ вӱдат
ситен.
Ончык пурен каласем: 70-ше ийлаште гына республикын заслуженный врачше
Тамара
Никифоровна Турчина гландым пӱчкын луктын да пылышым эмлен. Тулеч вара гына
кунар-гынат куштылгырак лийын. А тунам...
Школыш коштмо годымак кок гана шола кидем тугенам. Икымше гана турник гыч
шуҥгалтмылан кӧра, вес ганаже тер корнышто яклешт камвочмо дене. Ала-молан
эре шола
кидлан логалын. Сандене тудо кызытат изиш кадыр. Гипс дене, ой, кунаре
кошташ
пернен!
60-шо ийла. Шарнымашеш кодшо кунар событий лийын! Олаш илаш куснымо
тӱҥалтыш ийлаште кевытлаште сату эше ыле — оксам луктын пыште да нал веле.
А икмыняр жап
гыч "талон курым" тӱҥале. Ятыр ий элна тудын деч утлен ыш керт. Туге гынат
ме
иленна да тунемаш тыршенна.
Шарналтен, илышыштем эн кӱлешан тат дек шуам. Флейта! Тудо тӱняште ик эн
тошто
семӱзгар манын, тунемшем-влаклан кызыт ӱшанлын ойлем. Адакшым тудо эн мотор
да
юзо йӱкан. А тунам, тунемаш пурымо годым, тиде семӱзгарым йӧршынат пален
омыл.
Пионер пуч дене таҥастарен, труба дене эше шоктен кертынам, очыни. Ну тудо
мыланем келшен огыл. "Могай инструмент дене шокташ тунемнет?" — приемный
комиссийыште тыге йодмылан, тунемаш пурышо чыла рвезе семынак, "Баян дене"
манынам. Но вара пален налынам: баян деч посна эше кунаре семӱзгар улмаш!
Тунемаш тӱҥалмек,
баян шотышто тептеран улмым ончыктен кертын огытыл, сандене чонлан келшыше
семӱзгарым ойырен налаш йӧным пуэныт. Ме кок тылзе наре тиде але вес
инструментын
могайрак улмыжым, кузе тудын дене шоктымым, кузе йоҥгалтмыжым эскеренна.
Кугурак
курсышто тунемше, тыгак преподаватель-влак дене палыме лийынна.
Ончылнем теве шкенан курсын фотосӱретше кия, очыни, иктаж 1964 ийыште
ыштыме.
(Кызыт 167 сантиметр кӱкшытан улам гын, тунам иктаж метрат пеле гына
лийынам).
Мый икымше радамыште пурла велне верланенам. Воктенем Володя Павлов,
кларнетист,
Пошкырт элысе Мишкан район гыч. Кызыт Йошкар-Олаште ила да пашам ышта.
Сапаев
лӱмеш опера да балет театрын артистше. Кызытат вашлийына, тӱрлӧ нерген
мутланена
да икте-весынам ваш сайын умылена. Воктенже баянист Василий Чернов, шочынжо

Козьмодемьянск ола гыч, Москваште Гнесинмыт лӱмеш Российысе музыкальный
академийым пытарен. Кызыт Йошкар-Оласе ик музыкальный школышто туныкта,
Марий Эл Республикысе искусствын заслуженный деятельже. Шола тӱрыштӧ
Куженер район гыч трубач Сергей Васильев ош костюмжо дене. Москвасе
консерваторийыште военный дирижер
семын сай образованийым налмеке, ончычсо СССР-ысе да вес элласе ятыр
гарнизонышто служитлыме деч вара майор званий дене отставкыш лектын да
кызыт Йошкар-Олаште
ила. Чаманаш логалеш, шке паша опытшо ден шинчымашыжым нигӧлан ынеж пу.
"Мый, —
манеш, — лучо сӧснам ончаш да садыште пургедаш тӱҥалам". Мемнан илыш гыч
тыгай
примержым шукак ончыкташ лиеш. Мутлан, "Самырык талант" конкурсын (1991)
лауреатше баянист Андрей Бабушкин Озаҥ консерваторийым тунем пытарен гынат,
кызыт Курык марий районыштыжо ковыштам ончен кушта. Чыла тидыже — кызытсе
Российын кугыжаныш политикыжын экшыкше.
Кокымшо радамыште мемнан ӱдырна-влак улыт. Пӱрымашышт могай лийын,
чылаштынымак
ом пале, но теве пурла гыч кумшо — Галина Окунева, Шернур ӱдыр. Озаҥ
консерваторийым тунем лектын. Кызыт тудо — Галина Трофимовна Ластовка,
тӱнямбал оперын
шӱдыржӧ, чапланыше меццо-сопрано, Татарстанын да Марий Эл Республикын калык
артисткыже, Муса Джалиль лӱмеш опера да балет театрын солисткыже, Озаҥ
консерваторийын преподавательже. Тудын нерген книгам возаш лиеш да кӱлеш.
Илышыже тӱрлӧ
йыжыҥан, оҥай савыртышан. Покшелне мемнан мондаш лийдыме воспитательницына
Зинаида Лаврентьевна Пятницкая шога.
Кумшо радамыште — мемнан "арсланна-влак". Чылан кугу капан, пеҥгыде кап-
кылан
ыльыч. Пурла гыч икымше — дирижер-хоровик Геннадий Семенов. Тудо мемнан
республикын веле огыл ӱшанже ыле, но... Шочынжо Удмуртийысе марий ял гыч.
Кирзе кем
дене коштын. Тачысе семынак шарнем: музыкальный училищыште, уло вийжым
пуэн,
шкенжым чаманыде тунеме да чылам ӧрыктарыш — Гнесинмыт лӱмеш Российысе
музыкальный академийыш куштылгын пурыш. Моткоч чаманаш логалеш, Москваште
Гена утыждене
подылаш тӱҥале, йоҥылыш корныш лупшалте да колыш. Куштышо да мурышо "Марий
Эл"
ансамбльын художественный вуйлатышыже лияш шонымыжо шукталтдеак кодо.
А теве мемнан курс гычак вес рвезе, илен-толын, Эрик Сапаев лӱмеш опера да
балет
театрын художественный вуйлатышыже лие. Тунам тидын нерген шоналтенат
кертын
огыл, вет республикыште тыгай коллективше лийынат огыл. Тиде — Иван Егоров,
тунам баянист. Фотошто шола тӱрыштӧ шога. Шочынжо Волжский район гыч. Талук
тунеммек, вараже виолончельым ойырен нале. Мемнан музыкальный училищынам да
Гнесинмыт
лӱмеш музыкальный академийым тунем пытарен. Кызыт Россий искусствын
заслуженный
деятельже, дирижер, композитор.
Теве могай курсым "ончен куштен" Зинаида Лаврентьевна. Тушеч пелыже утла,
И.С.Палантай лӱмеш Йошкар-Оласе музыкальный училищым пытарымек, вузлашке
тунемаш
пуреныт. Палемдем, тиде снимкыште марий-влак гына улына. Мый изиш ончыкырак
пурышым ала-мо. А тунам...

* * *

Келшыше семӱзгарым ойырен налаш йӧным ыштымек, мый флейтылан кумылаҥым.
Молан?
Эн ончыч туныктышем Семен Тимофеевич Курочкинын темлымыж почеш. "Тӱрвет
тиде
семӱзгар дене шокташ келшыше", — мане тудо. Весе-шамычын шоктымыштым ончен
да
колыштынат, флейта чонемлан келшыш. Тидыже уло пӱрымашемлан кугу савыртыш
лие.
Ты шотышто таче изиш философски шонкалашат лиеш. Флейтым, можыч, мемнан
марий
семӱзгарна — шиялтыш — семын йоҥгалтмыжланат ойырен налынам. Ойлаш гын,
кажне
калыкын шке флейтыже уло: марий-влакын — шиялтыш, башкир-шамычын — курай,
руш-влакын — свирель, марлаже такше шиялтышак манына... Сандене
специальностьым ойырен налмаште Семен Тимофеевичын темлымыже ик еҥлан веле
огыл кумылым савырыше
лийын. Тудо шкеже пу-духовой семӱзгар дене уста туныктышо семын чапланен,
шочынжо У Торъял район гыч. Гобой дене шоктен, Озаҥ кугыжаныш
консерваторийым тунем
пытарен, Эрик Сапаев да Гаврил Таныгин дене иктаҥаш да йолташышт лийын.
Поро кумылан, тыматле, пеш проста, мыскарам йӧратыше айдеме ыле. Ончычат
возышым, адак
палемдем: сай айдемын ӱмыржӧ ала-молан кӱчык. Теве Семен Тимофеевичат Юл
сереш
трагически колыш, а ыле эше вийвал ийготышто. Тунемшыже-влак тудым кызытат
порын
шарнат да, таум ыштен, пашам ыштат. Мый фотосӱретшымат аралем. Тушан 1968
ий
июньышто мыланем тыге сералтен пуэн: "Мыйын шерге Витя Шапкинемлан икымше
туныктышет да наставникет деч. Пагалымаш дене — С.Курочкин".
Музыкальный училищыште туныктышо-влак кокла гыч тыгаяк поро шарнымашым
Звенигово
район гыч марий Леонид Андреевич Тайгильдин коден. Дирижер-хоровик, Москосо
кугыжаныш консерваторийым тунем лектын. Сем теорийлан кок тылзе гына
туныктен гынат, пушкыдо кумылжо, весын чонжым умылен моштымыж дене мыланем
ӱмыр мучкылан
поро шарнымашым коден. Луктеш урокышто помыжшо гыч шиялтышым да марий семым
йоҥгалтара ыле. Тидыже чоннамак шулыктарен да эше утларак тыршен тунемаш,
сем тӱнян
тайныжым келгынрак пален налаш кумылаҥден. Леонид Андреевичат,
автокатастрофыш
логалын, самырыкак трагически колыш. Мыланна, семын юзо вийжым шымлаш гына
тӱҥалше-влаклан, моткоч кугу ойго ыле.
Тудым марий музыкальный искусствын легендыже Лев Николаевич Сахаров
алмаштыш.
Шашке дене модаш пеш йӧратен, чӱчкыдын ваш шинченна. Тудо шке классышкыже
тунемше-влакым веле огыл, педагог йолташыже-шамычымат пога ыле. Шарнем,
ойла ыле:
"Ну, Лев, кошт-ян, ончыко!" Модын налмек, йочала куанен. Сеҥалтын гын,
кумылжо
тунаре волен, эсогыл шыдешкен. Чыла тидым шке шинчам денак ужынам. А
шинчымашыже
могай поян ыле!
Иктаж-могай концертыште марий мурызо Леонид Кириллович Красновым колышташ
шукынжо пиаллан шотленыт. Тудо марий национальный музыкальный
исполнительский культурын чапше лийын. Чынжымак интеллигент улмыжо, путырак
чапле лирический баритонжо, кӱкшӧ профессионализм, кугу мастарлык дене
ойыртемалтын. Петр Никифорович
Никифоровын вуйлатыме калык инструмент оркестрын шоктымыж почеш "Славное
море,
священный Байкал!" руш мурым шергылтарен колта да могыр коваштылан копыж-ж
чучеш
ыле. Леонид Красновым мый тачат марий коклаште эн тале вокалистлан шотлем.
Тунемшыже-влак тудым Юмеш ужыныт. Тудымат жап шуде колымаш вучен. Илыш гыч
самырыкымак белокровий манме чер солалтен.
Тунам, 60-шо ийла тӱҥалтыште, марий искусствын пашаеҥже-влакым шем ойго
эскеренак коштын ала-мо. Кунар еҥ ӱмыр лугыч лие, ӧрат. Кузьма Смирнов,
Эрик Сапаев!
Нине кок еҥым йомдарымыжак могай кугу трагедий. Талантан композитор-влакым
тойымым тачат шинча ончылнем ужам.
Теве тыгай ийлаште мый музыкальный шинчымашым налаш тӱҥалынам. Чон
корштымаш,
ойган шарнымаш дене. Специальность дене экзаменыште икымше "кумытаным"
налмемат
шарнем. Роберт Шуманын "Веселый крестьянинжым" шоктымем кугурак акшылан
шуын
огыл, очыни. А экзамен кечын, шарнем, ныл шагатланак кынелынам да, училищыш
миен, флейта дене заниматленам, да на тылат — "кумытан". Тыгай "кумытан"
кумыл денак музыкальный училищыште икымше тунемме ийым пытарышым. Но тылеч
вара тыгай
отметке лийын огыл да вес ийлаште эре кӱшкырак нӧлталт толынам. Кумшо
курсышто
чай чыла экзаменым "визытанлан" кучышым да отличникыш савырнышым, кугемдыме
стипендийым налаш тӱҥальым. Эсогыл училищын Почет оҥашкыже фотосӱретем
сакеныт.
Шкеат шижыда, мыланем чылажак куштылгын толын огыл. "Курыкыш" кӱзаш курс
гыч
курсыш кажне кечын чот тыршаш логалын.
Калык ончык флейта дене икымше гана 1964 ий февральыште, кокымшо курсышто
тунеммем годым, лектым, да начарын огыл вашлийыныт. Тидыже музыкальный
училищыште тунемше-влакын Тельман уремыште оласе больница воктене верланыше
2-шо номеран
школ-интернатыште ончыктымо концертыштышт лийын. Кызыт тушто
политехнический лицей верланен. Концертмейстер Татьяна Федоровна Портнова
дене пырля Чайковскийын
"Колыбельныйжым" шоктенам да мыланем икымше гана совым кужу жап кыреныт.
"Бис"
почеш эше ик гана шокташ пернен. Тидыжым кузе мондет! Вара илышыштем тӱжем
дене
тыгай выступлений лиеш, но икымше сеҥымаш ушеш эрелан кодын.
А конкурсышто тӱҥалтыш сеҥымаш икымше курсышто тунеммем годым толын, тылеч
ончычшо кок ий ямдылалтме курсыш коштынам. Конкурсышто ойыртемалтмем нерген
училищын пуымо кокымшо степенян диплом ушештара. Тушто возымо:
"И.С.Палантай лӱмеш
музыкальный училищын 1-ше "В" курсыштыжо тунемше Шапкин Виталийлан
М.П.Мусоргскийын шочмыжлан 125 ий темме лӱмеш эртыше конкурсышто кокымшо
верым налмыжлан".
Жюрин председательже П.Никифоров лийын. Кокымшо верым налынам гынат,
кумылем волышо ыле. Амалже теве могай. Икымше тур почеш мый чыла участник
коклаште ончылно
лийынам да икымше призым — кидшагатым — сеҥен налаш ӱшан лийын. Но
оркестровый
отделенийым вуйлатыше Л.В.Сергеева йӧратыме тунемшыжым, валторнист Радомир
Камышевым, вигак кокымшо турыш шуралтен сеҥен. Тудо иктаж кок курслан
ончылно тунемын, сандене ӱшанжат кугурак лийын. Тыге кидшагат да икымше вер
нер йымачем мучышлышт. Тунамсе кочым ала-молан тачат шижам. Тыгай йӧным
Л.В.Сергеева кызытат
кучылтеш, тидыже тудын тунемшыже-влаклан сай, а весылан кузе?
А Радомир Камышев дене вараже ме Москосо консерваторийыште тунемме годым
МалаяГрузинская уремысе тӱшкагудын ик пӧлемыштыже иленна. Неле койыш-
шоктышан айдеме,
весын кумылжым шотыш налдыме, тӱргоч тура йылман. Тидлан кӧрак, очыни, илыш
тудым чот пӱтырыш, консерваторий деч вара музык дечат ойырлыш. Йошкар-Олаш
пӧртылмек, тыште-тушто ыштен ончыш, вуйлатыше-влак дене нигуштат ик ойым ыш
му да ТЭЦыште оператор лие, тачат туштак ышта. Коклан уремыште вашлиям.
Тудо эре чаткан
чийыше, ару. Мутланыме годым студент жапыш пӧртылына. Шарнаш пуымо
фотосӱретыштыже возен: "Шапкин пошкудемлан (мыскара йӧре, векат — В.Ш.)
пырля тунеммына
нерген шарналташ. Марий Элын кумда пасужым шергылтарыше шӱшпыклан. Радик.
1967
ийыште сниматлалтме". Тиде фотосӱрет мыланем шерге, молан манаш гын, тудо
уста
валторнистын, пагалыме еҥемын. Тидым тудо шкежат пала. Теве тыгайрак шкенан
ойырен налме пӱрымашна.
Музыкальный училищыште тунемме ий-влак писын эртеныт. Практикем калык
творчество
пӧрт пеленсе молодежный хорын калык инструмент оркестрыштыже тӱҥале. Тиде
коллектив нерген пӧртын ончычсо директоржо Иван Александрович Виногоров
"Марий Эл"
газет страницыште пеш оҥайын каласкален. Оркестрыште С.Н.Петуховын
вуйлатымыж
годым мыят икмыняр жап шоктенам. Семен Николаевичат илыш дене пеш эр
чеверласен.
Москвашкат икымше гана лач тиде коллектив дене пырля миенам. Тушко плацкарт
вагонышто кудалынна. Вер чылалан ситен огылат, мый кумшо полкыш кӱзен
возынам. Тыгеак столицыш миен шуынам. Тунам ме ВДНХ-ште, телевизионный
театрыште мастарлыкнам ончыктенна.
Шуко пайдам налынам тунам Озаҥыш миен коштмо годым. Тушкыжо оперым але
симфонический оркестрым колышташ чӱчкыдынак кудалыштынна. Тидын годым
консерваторийыш
пурен лекташ, уста туныктышо-флейтист А.Е.Геронтьев дене вашлияш тыршенам.
Тудо
порын вашлийын, пайдале ой-каҥашым пуэн. Тыге эркын-эркын флейта дене
шоктымо
мастарлыкымат погенам. Озаҥыште коклан фестиваль ден конкурслаштат шокташ
логалын, но тушто кугу сеҥымашкыжак шуын омыл.
1963 ийыште Эрик Сапаевын "Акпатыр" оперыжым шындыме шарнымашеш
мондалтдымын кодын. Тудо уло республикылан чынжымак кугу пайрем ыле. Вараже
тиде икымше марий
оперын чыла постановкыжым онченам але шке тушто участвоватленам, но нуно
чыланжат икымше постановкым ӱмылтен сеҥен огытыл. Шулен каен онченам тунам
Гаврил Федорович Таныгинын дирижироватлымыжым. Моторын тарванылмыже мыланем
поснак келшен. Дирижер мастарлыкыштыже эн кӱкшӧ тошкалтышлан мый тудын
Шостаковичын визымше симфонийыштыже дирижироватлымыжым шотлем. Тидыже
музыкальный училищын концерт
залыштыже лийын. Озаҥ консерваторийын оркестрже дене дирижироватлен. Тунам
тудо
аспирантурышто уло тӱнялан палыме дирижер Шерман дене тунемын. Икымше марий
дирижер-симфонист Г.Ф.Таныгинын надыржым мемнан республикыште нигӧн дене
таҥастараш ок лий.
Эше музыкальный училищыште тунеммем годымак тудын вуйлатыме симфонический
оркестрыште шокташат логалын. Эх-х, шарналтет кызыт тудын Листын "Венгр
рапсодийжым"
да Эрик Сапаевын "Торъял сюитыжым" дирижироватлымыжым да уло чон ырен кая.
Тудак
дирижироватлыме шотышто мыланем икымше урокым пуэн. Тунам, жап эртыме
семын, дирижер-симфонист лияш мыят шоненам, но Юмо ты шотышто мастарлыкым
пуэн огыл улмаш. Тидын нергенже мыланем тӱнямбалне кумдан палыме дирижер
Одиссей Дмитриади
тура каласыш. Тунам Москваште тунемам ыле. Оперно-симфонический
дирижирований
предмет дене занятий деч вара нимом шылтыде каласымыжлан таум гына ыштем.
Йошкар-Олаште тунеммем годымак Марий телевиденийыш икымше гана лектынам.
Студийже тунам эше Осипенко уремыште верланен да моткоч изи лийын. Вигак
каласем, ом
шарне, мом тунам шоктенам.
Каникул жапыште мыйым эре ял вучен. Мӧҥгыш миен шуам гына, эрлашынак
строительный бригадым вуйлатыше мыйым пашаш ӱжеш. Але иктаж-кӧлан пӧртым
чоҥаш, але озанлык оралтым нӧлташ. Очыни, пашалан ӧрканыдыме улмем келшен.
Икмыняр кеҥеж бригадирын полышкалышыжланат ыштенам. Ялыште изиж гыч
тӱҥалын, кугуж марте чылаштым фамилий дене паленам. А могай мотор ӱдырамаш
лӱм-влак тунам
лийыныт: Алима, Алипа, Калича, Калима да молат. Важык тоя дене вискален,
озанлык
пасу мучко кунар меҥгым эрташ логалын! Важык тоя тунам ялысе бригадирын тӱҥ

ӱзгарже лийын. Пурсам солымо але вес ял озанлык культурым — эре вискалет.
Тунам
чыланат пашам ваш ӱчашен ыштеныт, вет кӧ шукырак сола але тӱредеш,
процентшымат
шукырак налеш. Ушыштем пагалыме бригадир семын Иван Яковлевич Бердинский
кодын.
Шкенжым тыматлын, ласкан кучен, моткоч ушан-шотан пӧръеҥ ыле.

* * *

Жап писын ончыко чыма. Музыкальный училищым тунем пытарыме кечат толын
шуын. Тидыже 1967 ий сентябрьыште. Мо-гынат, поснак флейта дене шокташ мый
тунем шуынам,
адакше эртыше ийлаште эре уым налаш шонен тунемынам.
Мыйым М.Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драме театрын оркестрышкыже пашаш
налыт.
Тунам тыгай оркестрат лийын да чыла спектакль тудын шоктымыж почеш эртен,
кызытсе семын фонограмма почеш огыл. Марий театрын историйыштыже тидыже
шӧртньӧ пагыт
лийын. Сценыште марий искусствын корифейже-влак Т.Г.Григорьев, Г.М.Пушкин,
А.Г.Страусова, С.И.Кузьминых да молат мастарлыкышт дене шӱдыр семын
волгалтыныт.
Москваште Луначарский лӱмеш ГИТИС-ым тунем пытарыше самырык артист-шамычат
—
В.Горохов, Г.Иванова, Г.Копцев, Ю.Рязанцев да молат — шкеныштым кажне кечын

ӱшанлынрак да ӱшанлынрак ончыктеныт. Тунам чылан, манаш лиеш, чынжымак уло
вийым
пуэн, чоным пыштен, профессионально модыныт, тидыжым калыкат кӱкшын аклен.
Чаманаш логалеш, пытартыш ийлаште Марий кугыжаныш театрын сценыштыже тидыже

йӧршын гаяк ок шижалт. Театр вес эллаш коштеш да тушто ойыртемалтеш манын,
газет, радио да телевидений гоч тӱят гынат, мыланем таче тудо ок келше.
Тидым чон
почын ойлем. Артист-влак сценыште ала-мом эре куржталыт, пычкемыште
кычкыркалат.
Интонаций ден дикцийышт шукыштын келшен толдымо. Тиде амаллан кӧрак мый
ынде театрыш омат кошт.
А ончыч вет драматург-влакше шке комедийышт ден драмыштым посна
исполнительлан
келыштарен возеныт. Чапле пример семын Арсий Волковын "Кунам ломбо пеледеш"
комедийжым ончыкташ лиеш. Мыйын шонымаште, чылажат лач Георгий Максимович
Пушкинлан келыштаралт позалтын. Таклан огыл тушто артист шкенжын
ойыртемалтше мастарлыкшым тӱрыс почын пуэн сеҥен. Кузе гына куандарен огыл
тудо ончаш толшо-влакым:
шӱвыр денат, шиялтыш да моло семӱзгар денат шокталтен. Кеч-мом ойлыза, кеч-
кузе
мыйым ӱшандараш тыршыза, но тыгай волгыдо личность, калык гыч лекше артист
М.Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш театрын труппыштыжо, а ТЮЗ нергенже омат
ойло,
таче уке. Таклан огыл спектакль годым нине театрыште зал шукыж годым пеле
пуста.
Тунам театрыште мыланем пел ставкым, 48 теҥгем, тӱленыт, а пашам пӱжвӱд
лекмеш
ыштыктеныт. Лектеш, мыйым окмакеш ужыныт. Но мый йырымлен омыл, тыгай
ставкыланат куаненам, вет мыланем илашат куштылгырак лийын. Илышыштем
икымше гана шкала-нем шке плащым налынам. Эше молыланат окса ситен.
Оркестрыште воктенемак шинчен
да скрипкам шоктен тунам уже легендыш савырныше Николай Михайлович Арбан.
Тудын
гай еҥ дене йыгыре лиймыжак тиде нылле кандаш теҥге дечат шергынрак чучын,
сандене чыла репетицийыш да спектакльыш кугу кумылын коштынам. Николай
Михайлович
дене йолташла кылым тудын пытартыш кечыж марте кученам. Тудо пашамым тӱткын
эскерен, пачерышкем шуэн огыл телефон дене йыҥгыртен. Тидын шотышто
дневникыштем
теве кузе возенам:
"1994 ий 29 ноябрь, кушкыжмо. Таче кастене 20 шагат 30 минутышто Н.М.Арбан
йыҥгыртыш. Ойлыш, мыйым шукертсек кычалеш. Николай Михайлович шоктымем
колыштын куанымыж нерген кутырыш. Тый, манеш, проста семымак туге шоктет,
колыштмо годым
эсогыл шӱлалташ от тошт. Кушеч тыгай йӱкшым луктат — шонен ом му. Тый,
манеш,
великий музыкант улат. Тыгайже тӱнямбалныжат шагал. Кузе марла каласаш ом
пале,
великияк улат".
(Умбакыже лиеш.)



080998
************************************************************************
8—09

"Команмелна" конкурсыш

М.АКАШ

ИЛЫШ ОГЫЛ — ШЕМ МЫСКАРА

Ойлымаш

Шукерте огыл мыят ешаҥым. Йӧратен модын коштын монь ыжна толаше, вик
ушнышна.
Ӱдыржымат ом нал ыле, да, шкетын илен, шужен колымо деч лӱдым. Пелашемже
лач веле лие: тудо пазар тургым дене илыше, сатум ужалыме-наледыме коклаште
пӧрдшӧ.
Такшым ӱдырамашлан шинчам пыштышашлык пӧръеҥ омыл: ны кап-кыл тӱвыргылыкем,
ны
чиен шогалме шотем. Кӱсеныштет мардеж шӱшка гын, тыге тудо.
Ватем эн ончычак, сайын пукшен, пӧръеҥ тӱсым пуртыш, вий-куатат ешаралте.
Еш
илышлан ынде чыла могырымат йӧрышӧ лиймемла чучеш. Но эн чотшо фазендыштыже
тыршымаште. Ола деч тораште огыл сад-участке манмыже уло. Ыштыш-кучышлан
пеш ом
мошто да ӧрканышанрак улам ыле гынат, чылалан тунемым.
Кече гыч кечын пелашем дек шӱм шупшмым шижаш тӱҥальым. Маньымыс, ондакше
йӧратымаш кумыл деч поснак, шужен колымо деч утлаш манын, ушненам.
Ватем ушанже ушан да, но ик каньысырлыкше уло: ушкалаш пеш йӧрата. Тидланак
тошто паша верем гыч каяш логале. Туштыжо эртак ӱдырамаш полко ыле. Ынде
мый калыклан услугым пуышо предприятийыште тыршем. Тидыже сай: мыйын ыштыме
участкыште
чылан пӧръеҥ улына, ынде ушкалашыже нигӧ уке. Ме колышым поген пышташ
колоткам
ямдылена. Паша куштылгыжак манаш огеш лий, поснак шумат-рушарня деч вара,
арня
тӱҥалтыште, шӱлалташ от ярсе. Шукынжо каныш кечылаште ош тӱня дене
чеверласаш
йӧратат, витне. Вара арня кыдал гыч изиш тыпланат.
Пашадар шотышто тыштат азап: ынде кунамсек оксан тӱсшымат ужмаш уке. Ик
кечын
участке вуйлыкна мемнам чумырышат, копашкыже кокыралтен-кокыралтен ойлаш
тӱҥалнеже. Шижына: ала-мом пеш тугайым каласынеже, но мутшым йылмыж гыч
мучыштарен ок
сеҥе.
— Мом ойлышашет уло гын, айда рашкалтаре, Михайлыч! — чолган мане воктенем
шогышо коллегем.
— ... Вообщем, — ыштале вуйлыкна, — пашадарым колотка дене пуэдаш
пунчалме...
— ?!.
— Тынаржак ида ӧр, — ышталеш, — кунам-гынат садак кӱлеш лиеш вет, — манят,
мемнан деч писынрак кораҥаш вашкыш.
Ме, шинчам пашкартен, икте-весым ончална.
— Раз пунчалыныт, значыт, тыгак лиеш, — ыштальым мыят.
Пунчалыштым, чынак, илышыш пурташ тӱҥальычат. Мый декемат ик тылзаш
пашадарем
шотеш колоткам намиен шуктеныт. Тудо кечын шкеже паша деч вара изиш
кучалтым.
Йолташемын ик-кок коркалык шийвундыжо ылят, сырам йӱаш пурышна. Вуйыш
кайымек
юванышна.
Колоткам намийымышт годым ватем мӧҥгыштак лийын. Омсам почын колтенат,
"Тиде пелашдан колоткаже" манын, кок пӧръеҥ пуртен шынден коденыт. Ватем,
ойлыманат
огыл, нимом ышташ ӧрмыж дене пошкудо-влак деке тӱкалаш пижын.
Пӧртыл пурымем годым ӱдырамашыжат, пӧръеҥжат колотка йыр чумыргеныт ыле.
Ватемлан ойгыраш полшен шогылтыныт улмаш.
Лондем гоч вончен пурен шогалмем ужын, чылан шеҥгек чакналтышт: "Ах!" да
"Ох!"
шӱлалтымышт веле солнен кодо.
Вуйыш кайыше сырат мыйым веселаҥденат, кидем оҥайын солалтышым:
— Пачер гыч лекса чылан. Мемнан тыште вате-марий кокла сомыл, кумшылан
тидым
ужаш нимолан, — ыштальымат, пелашемым ӧндалаш лишемам. А тудо чакныш-чакныш
да
чорикын "А-а-а!" кычкырале.
Мыят иканаште айныме гай лийым, ынде шкежат ӱмбакше лӱдын-ӧрын ончем. Пален
омылыс, калтак, мыйым колышылан шотлымыжым. Колотка кӧргеш капем
конденытат, теве
кызыт чонем мый лийын кончаш тӱҥалынам шонен, ӧрт лекшашла лӱдын.
Чорикын кычкыралят, рӱ-ӱҥ кӱвар ӱмбак йӧрльӧ. Куржын мийышым гынат, руалтен
ыжым
шукто. Шинчажымат петырыш, капшат вийдымын лыдыргыш. Пылышем оҥышкыжо
тушкалтен
колыштальым гын, шӱмжат пырткымым чарнен. Нимом ышташ ӧрмем дене "Ой,
Юмыжат,
могай илыш толын?!" манын мӱгырен шортын колтышым.
Теве тыге пашадарлан пуымо колоткалан кӧра тока гына уло чон дене йӧраташ
тӱҥалме пелашем деч посна кодым. Чынак, илышна илыш огыл, а ала-могай шем
мыскара.



081098
************************************************************************
8—10

Геннадий ПИРОГОВ

ШОҤГЕМАШ ОМ ШОНО

Шоҥгемаш алят ом вашке,
Ок тувырго шокшо вӱр.
Йӧратен ончем кавашке
Кеч кечан ма, йӱреш йӱр.

Шочынам кеҥеж эрдене
Ужар ломбо йымалан.
Мланде оҥ пелен сандене
Лоҥеш илыш шепкала.

Эрелан лай рвезе пагыт
Колтен вожым шӱм-чонеш.
Шоҥгеммашым ялт ом пале,
Угыч шочмыла чучеш.

Таҥемла пӧрдеш жап-ӱмыр,
Тӱрлӧ семын семала.
Омешат конча ош ӱдыр,
Пуйто воктенем ила.

А тугеже карта омыл,
Кертам курыкым сеҥен.
Вуча шуко тӱрлӧ сомыл,
Лийже илышна эсен!

ИТ ОНДАЛЕ...

Почешем ӱмыл семын коштат,
Йӧратен шынденат мо вара?
Мыйынат йӱд омемже кошка,
Вашлиям эҥыж гай ӱжарам...

Ӱжара гай чевер чуриет,
Ӱшаналын ласкан ончалмет —
Чылажат савыра кумылем.
Тидым тые моткоч умылет.

А тугеже лий кече мылам
Ӱмырешлан шӱмем ырыкташ.
Чот ӧндалын шупшал-я ӱмам,
Вӱрын модмым ок лийыс чараш...

Ит ондале, чамане, таҥем,
Ӱмыл ит лий чапнам леведаш.
Тунам веле почам мый чонем,
Лиям тыйын ӱшанле пелаш.



081198
************************************************************************
8—11

Тим ЛОКАМА

Шинчатым поч да нал марийлык алым

Шӱшпыкла моднем

Йомдаренат вет мыйым, Юмын ӱдыр,
Ометым кӱрыштын, ончем каваш.
Но йӱдымат вашмутым ок пу шӱдыр,
Кок шӱм йӱкша — от тошт ласкан малаш.
Туге гынат шинчатым монден ом керт:
Волгенчыла ончалтыш йӱлалта.
Уке лиям — тек нигунам тый от ӧр,
Мемнам куан гына тек пӧртылта!
Тидлан кӧра мо йӧршын тувырмелын
Лач тый декет чоҥештыме шуэш.
Ӧрмаш кончен шӱмлан лач тыйын велым,
Туге гынат вашлийынна уэш.
Тугеже тол, йӧратымаш-тулгайык,
Кидем шуен, моткочак ырынем.
Чот эмганаш пернен, но угыч лайык...
Омсатым поч, куаным пуртынем.
Тый ӱшанет: волгалтыч шонанпылла —
Эрлат тылат у мурыла йоҥгем.
Пеледалтат эн сылне локамала —
Чонет пелен сар шӱшпыкла моднем.

Ой, мо тиде тыгай?

Таче тыйым гына чот ужаш вашкенам мый.
Йӱд-шыҥалыкым шерын, волгенче кончен.
Ой, мо верчын ала монденам ялт пӱжалтмым,
Кеч кертат шоналтен: можо тудым конден?
Ой, уке, нигунам, тек огеш пӱрӧ Юмо
Тый денет курымешлан мондалт ойырлаш!
Чонышкемак возалтын ончалтыш... Ит кумо
Пеледалтше шинчатым пырля чоҥешташ!
Нигунам тыйын ончылно лийын мый омыл
Калык чапым нумалше полмезе герой.
Кеч сукалтыныт шукын, луген тамле омым...
Тек шуктен омыл лийын марий Виктор Цой!
Но кунам тый денет поро кече уша да
Рвезе шӱм пудешталтын лектешак, шонет,
Модылден почылтеш чевер тӱрвӧ-умша да
Уло кӧргӧ, йӱлен, пуйто лумыш возеш...
Ой, уке, чинче-чон, кумылетым ит волто,
Вет мый, тыйым ончалын, чотрак вожылам.
Шӱдыремым гына йол йымаке ит колто,
Ит шортаре арамак Йошкар-Оланам!
Пеленетак лийнем вет тӱжем курым чоло...
Можо тыйын чонетым ушашак тырша?
Ик шомак деч посна поро вийже, эн поро
Эшеат яндарракым, чолгамак ышта.
Пуйто Мландыште мый шочынак таче угыч,
Тый денет телымат чот волгалтме шуэш.
Нигузе, чон-пеледыш, от керт лектын уш гыч.
Можо тудым туржеш чарныде чот, уэш?!.
Але тиде жап шуын: поэтын-шепкаште
Тый денет гына коктын ласкан лӱҥгалташ,
Шӱвылвӱдымак нелын, сандалык-капкашке,
Кечыйолла чымалтын, торашке лекташ.
Тый от му гын вашмутым, кидетым шуялте,
Тек парнят, чытырнен, ӱшаненак келша!
А уке гын, от келше — шӱкалын кудалте,
Шинчавӱдым луктеш я ораде пелчан.

Эшеат яндар лиям

Илыш — пешак тале марафон,
Шочынак, эре вашкаш перна.
Ойго ден вита гын ава чон,
Чытырналт кая Марий Элна.
Ме куан ден кечын кушкына,
Туртына у тургымым чытен.
Ситыже гына вийна, ушна,
Лӱдыкшым сеҥен лекташ, шытен!..
Теве мо верч, кече нӧлталтмек,
Мландым кидкопаш пыштен шымлем,
Шӱмымак поктем мӱян ял дек:
Тудо вет эн самырык сынем.
Мый санденак курымым шерам,
Шарнымаш-куатым виктарен,
Чон-шерге ден эртышым шерам,
Чот шымлен шокнем у пиалем.
А уке гын тый, ӱшан йолташ,
Сово чын ончалтыш ден шӱргем.
Лач тыге ыштет — от тошт колташ
Каналташ шӱгарыш шӱдырем...
Тек тыге, но мый яндар лиям,
Тылзым йӱштӧ телым мурыктем.
Сукыктенак шортарем иям —
Кӧм гын Юмо шылтала утен?
Илыш тек эре мемнам лупша,
Озыркан мардежла талышна.
Неле годым ава чон ушна —
Виянрак лиеш Марий Элна.

Кӧн могай арня?

Шке шочмо ялыш пӧртыл толмо годым
Ош лум гына чонемым чыгылтен.
Автобус молан шортын шоген кодын,
А Нольо вӱдшӧ мӧҥгӧ куржыктен?
Вет кӧргыштӧ тугае вий чот шолын! —
Мый пуйто Нобель премиян улам.
Кеч Горбачем тос налын, ужын омым,
А калык — демократий уалам...
Чучеш изи улметла: ялт Швейцарий —
Яндар памаш вӱдан шӱмбел ялем.
А таче гын — шинчавӱдан Финляндий,
Садлан тынеш пура мо пиалем?!
Уке, уке, Высоцкий, логаретым
Ит кӱрышт уло йӱк ден шуҥгалтмеш;
Тек Бродский семын ятыр витымеке,
Америкат мылам моткоч пуста.
Тӱня ситыдымашым чот ужмеке,
Чыла ойгат куаным я кушта...
О теве мо верч чон, Российым шоктын,
У Ленин гаяк оным кычалеш.
Кунам шуэш ял шӱмлан саде толкын
Да калык куана волгалт, талешт?
Уке гын мый шоякле миллионым
Ош пургыжлан гына кучен пуэм.
Шке калык гыч муат гын марий оным,
Мый Юмылан гына пыштем вуем.
Тунам гына радио-телевизор
Йӱдат-кечат тототлымым чарна.
Тунам шканет тый от лий инквизитор...
Тунам я тӱҥалеш куан арня.

Ала мыят омеш кончем?

Шӱмем кузе чот ишыктен шынденыт:
От тошт эсогыл йол вак шогалаш...
Ну, молан верчын у азап ден темыт,
Куаным я конда у колымаш?!
Уке, уке, шинчатым эр ит кумо,
Ия ден тек модеш ораде чон,
А тый эн поро Юмын вӱржым туло,
Тунам гына лият полмезе он.
Мылам гын шыргыжеш шӱгар гыч Ванга,
Кушта ӱшаным йӱд омешемат,
Эсогыл пургыж тылзын локамала
Волгалт кая тулгайк-чонемат.
О теве мо верч уш-шинча-шокте гоч,
Вуемым пӱтырен, тӱням шерам;
Велеш гын лай пун шыжым ир шопкер вошт,
Шарналтыза поэзий эргыдам...
Но, ӱмырашлык корным такырталын,
Вашкен куржам гын, шӱдырым шотлен, —
Шинчатым поч да нал марийлык алым,
Тунам ала мыят омеш кончем.
Тунам ала от ман: ош вуй чыган-пасужым
Сандалыкын йот велыш кудалтен,
Мучашдымын волгалтше шӱдыр пушым,
Шке шӱмжӧ ден ишалтын, руалтен.



081298
************************************************************************
8—12

Венгр поэзий гыч

Михай Витез Чоконаи

Товатлымаш

Тыйым, Лила, мый, вашлийын,
Ялтак йӱшӧ гае лийым:
Мыйым руштыктыш шинчат;
Юмын ӱдырым ужам ма,
Тул дек пикшым вашлиям ма,
Шке шӱмем ом поч пырчат.

Мыйым тый денет кылдале
Кече гае патыр, тале,
Волгыдо йӧратымаш.
Товатлал тыгак моторын,
Уло кумылын да порын
Мыйым пагален илаш.

Мый гын товатлем кидет ден,
Снеге гай чевер тӱрвет ден
Лияш тыйынак гына.
Товатлем мый: ӱмыр мучко
Весым пелашлан ом кучо —
Лила? Але — вес тӱня?!.

Ойган Жужи

Канде печетан приказым
Кондышт умыр шошо касын
Да тӱкалтышт Янчи дек —
Лекташ йодыч ял покшек.

Янчи лачак тидын годым
Воктенем киен да модын:
Я шупшалын уш кайымеш,
Я ӧндалын пӱжалтмеш.

...Пуч йоҥга, шӱм-чоным кӱрышт,
Йолташем кая пеш мӱндырк
Турок-влак ден кредалаш;
Ок логал ваш-ваш ужаш.

Сад лоҥгаште йомын коштын
Тольым лагерьыш мый, шортын.
Мушкылтеш тугак шӱргем,
Шкеже кедыла мурем.

Шинчавӱд ден каска нӧрыш,
Пӧлеклан шем шовыч йӧрыш,
Розам пуышым тудлан,
Йолжым ӧндалал тазан.

Ойырлаш шумек ӧндалын,
Уш каен мый шортым талын,
Тудо мыйым чот шупшал
Мане: "Юмо ден илал".

Шандор КИШФАЛУДИ

* * *

Кайык еш мемнам кодале,
Мландыш возыт лышташ-влак.
Йоҥго муро шыпланале,
Ойгана чодыра шыпак.
Шортылда мардеж пасушто,
Отылаште, аҥырген.
Шергылтеш тумер гыч шучкын
Курныж йӱк утен-каен...
О, могай идалык йыжыҥ:
Шып кола пӱртӱсна шыжым!
Ӱшанем — пӱртӱс пелен,
Да мыйжат пырля колем...

Ференц КАЗИНЦИ

Поэт

Осал ден сай нерген ок ойло янлык,
Осал ден сай нерген ойла айдеме.

Поэт вурса, мокта осал ден сайым,
Акла чыла шке семынже мо ужмым.

Тыглай еҥ, тудын ден таҥастараш гын,
Ойган, эсогыл, вийдыме да шӱлык.

Мыняр тыглай еҥ вольык дечын кӱшнӧ,
Тунарак тудын дечын кӱшнӧ мурызо.

Йылмым каргыше-влак

Чоҥыш Палладий, ыш локтыл, а тый гын, ир пагыт,
Тоштым карга манын, вурсышыч тудым.
Жап дечын мурызо тале. Колышт чон йӱкшым:
"Мыйым от сорлыкло, шке сорлыклем мый".
Чапле полат шога, пӱтынь тӱнялан ойлалын:
"Лӱддымӧ мурызо кӱшнӧ нимо деч".

Даниэль БЕРЖЕНИ

Таҥемлан серыш гыч ужаш

Поро таҥем, тый чон йӧсын ит йодышт,
Мый яра жапым кузе эртарем.
Тыште мый шкетын, ялт тулыкла кодын,
Тыйым шоналын, йӱлен когаргем.

Курык саҥгаште погат виноградым,
Кудыр шикш модын нӧлтеш йырым-ваш,
Мый гына, шоҥго пӱкшермыш пуралын,
Йӧрышӧ тулым тыршем ылыжташ.

Плащым леведын, кием мландӱмбалне,
Йӱштӧ каваште ик шӱдыр йолга.
Уш гычат ок лек эртыше пагыт,
Тул огеш йӱлӧ — чонемже йӱла.

Чылт воктенак пӧрдеш шыже копшаҥге,
Ойгым шӱм-чонышко утыр шавен.
Эртышын ӱмылжӧ, пуйто коршаҥге,
Мый декем пижын, мый ом керт утлен.

Вот тыгерак мый илем пич тӱняште,
Лач кок йолташ гына мыйын вием:
Иктыже — пайлыдыме ош шижмаш гын,
Весыже — кӱ гае неле мурем.

Ференц КЕЛЬЧЕИ

Пуш

Пуш дене иям мый —
Эҥер шолеш.
Вуй ӱмбалне, кӱшнӧ,
Турня пӧрдеш.
О кавалык тукым,
Чоҥеште сай!
Эх, молан гын мые
Пырля ом кай?

Тый мотор у мландым
Кычал муат.
Тушто сылне кушкыл
Да лыҥ саскат.
Каяш ыле тушко
Пырля мылам:
Ала рай пыжашым
Мыят муам?

Тушто уке йӱштӧ,
Уке телат,
Нимолан сандене
Кышкар-полат.
Кече-влак волгалтыт
Шонанпылла,
Неле, кочо ойгым
Поктен пылла.

Тушто лышташлаште
Модеш мардеж,
Да йӧршеш воктенак
Памаш куржеш.
Мо лиеш, лиеш, эх!
Мыят куржам:
Кӧ тушечын кидшым
Шуя мылам?

Шандор ПЕТЕФИ

Шочмо Эл, малаш сита!

Шочмо Эл, малаш сита!
Калыкем, кынел, ит кӱпӧ!
Эр лишеммым шижтарен,
Агытан шаҥгак муралтыш!

Шочмо Эл, малаш сита!
Кечыйол, каван тулумдо,
Шуркала шӱргетым шыдын...
Тый пырчат от шиж мо тудым?

Шочмо Эл, малаш сита!
Тӧрштылеш изи пӧрткайык
Идымыште, овартен
Темдыме пагаржым сайын.

Шочмо Эл, малаш сита!
Пырысат теве кынелын:
Шӱргыжым пешак мушкеш, —
Тамле шӧрым теммеш кочкын.

Шочмо Эл, малаш сита!
Вольык — от уж мо? — пасушто
Озымым тошкен коштеш?
А озаже тудын кушто?

Шочмо Эл, малаш сита!
Нӧреплам толат лӱшкалын
Арака мастар-влакет...
Садвечет шога кошкалын!

Шочмо Эл, малаш сита!
Пошкудет-влак солалтеныт
Шканышт чӱдӧ мландынам —
Вожылде, лӱдде куралыт!

Шочмо Эл, малаш сита!
Шокшынрак чучаш тӱҥале...
Йырым-йыр шикш пуш... Кынел!
Кеч чаҥ йӱкшым тый колат дыр?

Шочмо Эл, малаш сита!
Венгрий — шочмо-кушмо мланде,
Маленак от коло чай?
Кӧ пала ала... Ом пале!

Василий Регеж-Горохов кусарен.



081398
************************************************************************
8—13

Писатель да тачысе илыш...

Июнь кыдалне Моско гыч куандарыше увер тольо: Россий Федераций писатель
ушем
членыш адак кок сылнымут мастарым пуртымо. Тиде — Геннадий Пироговым да
Ипполит
Лобановым. "Ончыко" журнал редакций нуным уло кумылын саламла да у
муркӱкшытым
сорлыклаш тылана. Палемдена: тылеч ончыч РФ писатель ушем членыш Алексей
Мурзашевым да Леонид Васильевым пуртеныт ыле. Ынде Марий Эл писатель ушем
радамыште
34 еҥ уло.
Йолташна-влакын илышыштышт лийше вашталтыш дене пайдаланен, А.Мурзашевлан,
Г.Пироговлан да И.Лобановлан икмыняр йодышым пуышна.
1. Кузе те сылнымут корныш лектында? Могай амал, кӱтӱчылан солам кучыктымо
семын, кидышкыда ӱмыр мучкылан ручкам йолыштен шынден?
2. РФ писатель ушемыш пурымешке, икманаш, писатель-профессионал лӱмым сулен
налмешке, те шагал огыл сылнымут аҥаште пӱжвӱдым йоктаренда. Кызыт южо
возышо ойла:
"Молан кӱлеш Писатель ушем?" Тиде йодышлан вашмутда могайрак?
3. Социализм койыш эркын-эркын йомын толеш, рынке саман вийым пога.
Демократий,
эрык, еҥ-влак кокласе у кыл да моло капиталистический сын илышышкына
шеҥынак пурат. Тачысе илыш да писатель... Могайрак вара ты саманыште
Айдемын ончыклыкшо?
4. "Литературный газетыште" лу-латвич ий ожно тыгай лукым почмо ыле: "Мый
предприятий вуйлатыше лиям ыле гын..." Те Российын але Марий Элын
Президентше лийыда
ыле гын, ты илышыш эн ончычак могай вашталтышым пуртеда ыле?
5. Лишыл жапыште могай у произведений дене шке лудшыдам куандараш шонеда?
6. "Ончыко" журналыште те савыкталтынак шогеда. Тудлан тендан тыланыме
шомакда.
Алексей МУРЗАШЕВ:
1. — Ужмо-колмо оҥай нерген эше изиэм годымак еҥ-влаклан каласкалаш йӧратем
ыле.
Лач тидак варажым ойлымаш-влакым возымашке кондыш. Конешне, ындыжым
илышыште
лийшылан могай-гынат акым пуаш тыршенам, чӱчкыдынак тушко шке гыч шонен
лукмемым
ешаренам. Тыге мый писатель корнышко лектынам. Кызытат ужмем-колмем нерген
йолташ-влаклан шуко каласкалем. Южо писательже мый дечем колмыж негызеш
произведенийымат возен. Тыге ыштымыштлан южгунам чонат коршталтен колта.
Тидын дене пырля теве эше мом палемдынем: чыла каласкалымемат, чыла
возымемат
айдемым яндар шӱм-чонаным ыштымашке виктаралтыныт, тудлан чын корным
ончыктымаш
дене кылдалтыныт. Тидлан кӧрак южо произведением илышым вашкыктыме шӱлышан
лектеш. Теве "Пӧтыр веҥе" повестемын, "Яндар кид" да икмыняр моло
ойлымашемын мучашышт тыгай улыт. Повестьым возымем годым пашазе-влакын шке
начальникыштым паша
гыч поктен лукмышт нерген конкретный фактым ом пале ыле. А ынде тыгайым
шагал
огыл колынам да лудынам. Тугеже возымаштем илышым вашкыктымем дене йоҥылыш
лийын
омыл, шонем.
2. "Молан писатель ушем кӱлеш?" манше еҥлан теве мом каласем: ик самырык
авторат, поснак марий-влак, кугу опытан писатель деч полышым налде кодын
огыл. Шке
жапыштыже мылам Сергей Ибатов, Миклай Казаков, Валентин Косоротов, Семен
Вишневский, Константин Исаков, Анатолий Бик шагал огыл поро ой-каҥашым
пуэныт, возаш
кумылаҥденыт. Нуно чыланат Писатель ушем дене пеҥгыде кылым кучат ыле,
ушемын
шӱдымыж почешак, конешне, шке шӱм йодмышт денат, самырык автор-влак дене
пашам
кӱлынак тыршен ыштеныт. Поснак Ушемын эртарыме семинар-влак мыланна кугу
пайдам
пуэныт. Кызытат Писатель ушемын пашажым мый кӱкшын аклем.
3. Мый социализм саманыште шочын-кушкынам, шӱм-чонем, уш-акылемым коммунист
партийын идеологийже шуарен. Ме, тунамсе самырык-влак, пӱтынь илышнам, уло
вий-куатнам шочмо эллан, шочмо калыклан, коммунист партийлан пуаш ямде
лийын кушкынна.
Тунам чыла вереат тыге лийын: школыштат, армийыштат, пашаштат. Тидымат
ешарыде
коден ом керт: мемнам шочмо ава-ачана верч лым лийде тыршаш туныктеныт.
Могай
айдеме лийшаш нерген, ончыкыжым шке илышым могай корно дене виктарыме
нерген тунам моло нимом пален огынал. Чыла книга, газет, журнал, радио
тидлан пуалтыныт.
Кызытат мый тидым чынлан да кӱлешанлан шотлем.
Но, илен-толын, ме партийын изи огыл йоҥылышлаж нерген пален нална. Поснак
нимогай титакдыме еҥ-влакым илыш гыч кораҥдыме факт чоным пеш чот
корштарыш. Тыгак
вуйлатыме пашаште ыштыше коммунист-влакын шканышт верч тӱргоч тыршаш
тӱҥалмышт
нунын деч шӱм-чоным йӱкшыктарыш. Молан кӱлын шканышт посна больницым,
магазиным,
санаторийым ышташ? Пачер шотышто нунын нимогай черетышт уке ыле, манаш
лиеш. Лач
тидыжак калык ончылно партийын чапшым волтыш. Конешне, шочмо эл, шочмо
калык мылам курымеш эн шерге лийын кодыт.
Лудшо йолташ-влак мый денем ӱчашаш пижын кертыт, шонем: "А кызытсе демократ-
влак, ончо, мом ыштылыт?! Коммунист-влакым ятыр пачаш эртен каеныт! Кузе
тидым
от уж?.." Чын, чыла тыге. Вуйлатыше коммунист-влак кӱшнӧ ончыктымо йоҥылыш-
влакым огыт ыште гын, ала ме кызытат социализм сынанрак обществыште илена
ыле? Ала
калык нунылан тупым ок ончыкто ыле? Тунамсе программынам сайынак ачалаш да
тӱҥ
вийым калыкнан илышыжым саемдымашке виктараш гын, ала перестройко марте
огына шу
ыле... Вет шке калыкнан вийже дене ыштен налме шагал огыл поянлыкнам йот
эллашке
ак деч посна колтылаш тӱҥална, тидын годымак шкенан илышна йорло лийын
кодо.
Кызытсе саманыште илыш-корныш лекшаш самырык-влакым тӱҥ шотышто шкешт верч
гына
тыршаш, чыла вереат шкан пайдам ыштен налаш туныктат. Шочмо эл, шочмо калык
нерген кӱлынак да келгын огыт кутыро. Школыштат, пашаштат, самырык-влакын
тӱрлӧ
ушемлаштыштат. Кызыт айдемым тудын поянлыкшым ончен аклат. Оксаже уло,
тудын дене кылым кучаш ямде улыт, уке — тыгай дене йӧршын вес семын
кутырат. Шӱмдымӧ,
шке гына пояш тыршыше еҥ-влак шукынракын да шукынракын властьышке толыт.
Межат,
проста калыкше, нунылан кӱшкӧ нӧлталташышт полшена, могай улмыштым пален
шуктыде, нунылан шке йӱкнам пуэна.
Тыгай саманыште айдеме шӱм-чонжо дене пеш чот йорлештеш. Мотор, патыр
сынан,
шочмо калыкше, шочмо элже верч чон корштен, нунылан мом-гынат сайым ышташ
шонышо
еҥым, тудын пашажым ужде кодеш, уло ӱнаржым пойымашке, кӱкшӧ лӱмым налмашке
виктара. Тыгай-влаклан окса деч моло нимо ок кӱл. Ожнырак техникумым,
институтым
тунем пытарыме нерген шояк диплом-влак тынар теҥгем шогат манын ойлат ыле
гын,
ынде наука кандидат, наука доктор лӱм-влакым налаш тынар тӱжем теҥге окса
кӱлеш
манмым колаш перна.
Чыла тиде айдемын лӱмжым, чапшым ӱлыкӧ волта, чон моторлыкшым, яндарлыкшым
йорлештара, чылажымат оксала налмашке покта. Тыгай "лӱмлӧ" еҥ-влакын эллан,
шочмо
калыкланна могай пайдашт? Нуно чын верч, порылык верч тавадаҥ кучедалше
тукымым
ончен-куштен кертыт мо?
Тыгай оргажан да умылаш лийдыме пеш неле саманыште писательлан у
произведенийлам
возаш куштылго огыл. Вет мутмастар, первыяк, калыкым утларак порым, элже
верч
уло вийжым пыштен тыршышым ончен кушташ тырша. Эре удам ончыктымо дене гына
серлаген ок керт. Конешне, кызытат ончыл еҥ-влак улыт, но ятырлан
шагалемыныт. Поснак самырык-влак коклаште нуным муаш неле. Илышын тӱргоч
нелеммыжат тидлан чот
полша.
Мутат уке, мый ончыклык сай илышлан ӱшаным ом йомдаре. Конешне, шкеже тудым
ужаш
ӱшаным йомдаренам. Кызыт мылам 65 ий, порыжым вучен ом шукто, шонем. Но
самырык-влак сай илышым ужыт — тидлан мый пеҥгыдын ӱшанем.
4. Российын президентше лиям гын, эн ончыч йот эл гыч кондымо сатулан
корным чотак петырыктем ыле. Шкенан элыште завод, фабрике, тӱрлӧ тыгыде
предприятий-влак
ситышын улыт. Нунын продукцийышт ударак качестван гынат, калыкланна тудым
гына
ужалыктем ыле. Тек шкенан предприятий-влак коклаште кӱкшӧ качество верч
кучедалмаш вияҥже. Тыгак предприятий-влаклан тӱлыктымӧ налогымат ятырлан
иземдем ыле.
Колхоз, совхоз, фермер-влакын кочкыш сатуштлан казна акым нӧлталам ыле, а
калыклан ужалыме акым казна кӱшеш шулдештараш тыршем ыле.
Марий Элыште пӱтынь Российысе илыш деч тӱргоч ойыртемалтше порядкым ышташ
куштылго огыл. Сандене Марий Эл кышкарыште гына шуктышаш паша нерген
кугунжак кала-сен ом керт. Но иктым ойлемак: кеч-могай заводышко,
предприятийышке, учрежденийышке мие, марий вуйлатыше еҥым йӧршын гаяк от
уж. Паша гыч эн ончыч марий-влакым
луктын колтат. Молан тыге? Шке жапыштыже мый "Новатор" заводышто ныл ий
ыштенам.
Марий бригадирым, мастерым иктымат вашлийын омыл. Мо, ме ушдымо, пашам
виктарен
кертдыме калык улына мо?
5. Кызыт "Тӧлдӧ" лӱман романым возем. Мучашке шукташ эше пашам шуко
ыштыман. Возен пытараш ӱшанем уло. Конешне, ушышто эре мо-гынат шочын шога.
Но нунын нерген
эсогыл умшам почашат ом тошт.
6. "Ончыко" журнал — мылам эн шерге изданий. Тудлан чылаже индеш ийым
пуэнам,
шуко йӱштӧ-шокшым ужаш пернен. Газет, журнал-влак теҥыз наре улыт. Но нунын
кокла гыч иктыжат шочмо калыкна нерген марий изданий-влак наре кумдан да
келгын
огыт возо. "Марий Эл", "Кугарня" газет-влак, "Пачемыш", "Кече" журнал-влак
да
мемнан йӧратыме "Ончыкына" веле марий илыш нерген кажне номерыштышт серат.
Ме,
марий-влак, нуным огына нал гын, кӧ налаш тӱҥалеш? Чын, илышна пеш неле,
кузе
пашадарым, тугак пенсийымат жапыштыже огыт тӱлӧ. Газетлан да журналлан
сералташат оксам муаш куштылго огыл. Марий-влаклан лукмо изданий-влакым
огына нал гын,
нуно петырналт кертыт вет манын, чон коршта, лӱдеш. Сандене, марий йолташ-
влак,
йӧсӧ гынат, марла лекше газет ден журнал-влаклан сералташак тыршыза. Кеч
кумныл, вич-куд ешлан ик номерым налдалза. Тидын дене шкенан илышнам
мынярылан гынат ончыко колташ полшышо изданийлам арален кодаш полшеда.
Журнал пашаеҥ-влакын тыршымыштым ужын шогем да нунылан чылаштланат
"Ончыкынам"
эшеат сылныракын, поянракын ыштен лукташ тыланем.
Геннадий ПИРОГОВ:
1. — Калыкыште улшо ик ушан-шотан ойсавыртыш шукертак мыйым кепшылтен:
"Пӱрымаш
деч нигунам от утло. Тудо пӱйым пудыртен пура..." Эше кузе-е!
Илышыштем нигунамат мо дене гынат ойыртемалтше еҥ лияш шонен омыл. Садеран,
кужу
уреман Тошто Торъял селаш шочшо да верысе тӱҥалтыш школышто первый гана
"Букварьым" кучен шичме марте гармонь мекыла кадыргал-кудырген йогышо,
коллан поян,
ший толкын дене модшо Лемде (Немда) эҥер тӱреш верланыше Ушемнур хуторышто
илыше
икшывылан эше мо кӱлын? Мӱшкыр темын — йӧра веле. Макар Васлий кочам але
уста
артистке Майя Романован ачаже, Ондре Тымапий, эҥер воктек кол кучаш
наҥгаеныт
гын, мыланем кок пачаш куан лийын.
А иленнаже кузе-е! Омеш кончышо коммунизмыште гай. Лачшым ойлаш,
Ушемнурышто
тӱшка озанлык сомыл коммун йӧн дене эртаралтын, лачымын шукталт толын.
Чыланат
тӱшкагудышто — икмыняр пачеран, ик пачашан пу пӧртыштӧ — ик ой дене иленыт.
Тыгай зданийлаже лу наре ыле. Кечывал кочкышым куп тӱрысӧ кудеш ямдыленыт
да коя
шыл шӱрым, тар але шӱльӧ пучымышым, тамлен-тамлен, иквереш кочкыныт. Пайрем
еда
мӱй пӱрӧ дене сийленыт. Манмыла, ялтак коммунизм илыш! Вара шучко сар
тӱҥале,
рай пагытна пытыш, поян озанлык шолдыргыш, пӧръеҥ ден ӱдыр-каче-влак
фронтыш каен пытышт...
Сар каен шогымо ийлаште да тулеч варат илышна чотак нелеме, тунемашат
куштылго
лийын огыл. Туге гынат, ончыклык сай пӱрымашлан ӱшанен, чыла йӧсым чыташ,
нелым
сеҥен лекташак тыршенна. Ойган кумылнам шочмо вер-шӧрысӧ сылне пӱртӱс шӧраш
полшен да изинекак пашаш кычкалтмына мондыктарен. Торъял кундемна пеледышан
кумда
олыкшо, Юл велыш йогышо Лемде вӱдшӧ, кажне сурт-пече пелен одарланен кушшо,
ямле
пушан сирень, акаций да ломбер, кудыр вуян куэр, тыгак акрет годсо тумер да
пистерже дене ойыртемалтеш. Ош шовыран ломбер помышто чечен шӱшпык шошо еда
сылне
семжым йоҥгалтара. Тыгайым ужын-колын, мыйынат кумылем оварен, шӱм-чонем
чӱчкен,
кӱшкӧ-торашке, тӱня мучко чоҥештен савырныме шуын.
Тидланак, очыни, талант памашлан чымалт лекташыже эрык утларакшым тувелне,
Торъял велыште, лийын. Кудло кок ийыш тошкалынам гынат, ала-можо эре
мурымем да куштымем, яндар йӱкан гармонем шокталтыме, ӱмыр лугыч колышо
писатель изам Валентин
Николаевич Косоротов да моло мутмастар семын оҥай деч оҥай произведенийлам
возымем веле шуэш. Кугешнем Тошто Торъялнан уста да лӱмлӧ ӱдыр-эргыже-шамыч
дене!
Эх, манаш веле, артист кокла гыч Георгий Пушкин ден Мария Сапожниковажак,
Россий
калыклан палыме Шӱшпыкна — Майя Романоважак мом шогат! Улыт ученый ден
художник,
музыкант-влакат. Сар ок лий гын, писатель радамнат утларак поя ыле. Сӧй
пасуэш
увер деч посна йомыч ончыклык поэт Андрей Якимов, творчествым уло чон дене
йӧратыше Федор Глушков. Йӧра эше шочмо селашкыже чонан пӧртыльӧ фронтеш
пурла кидшым
йомдарыше поэт-прозаик Михаил Косоротов, изамын чӱчӱжӧ, "Сальский
степьыште"
лӱман повестьын авторжо.
Нунак сылнымут корныш лекташ кумылем таратеныт. Творчество сомыллан пӱртӱс
да
книгам йӧратыме сымыстареныт. Йылме лывыргылыкым Торъяллан мотор да пашалан
тале
авам Елизавета Александровна Казанцева пуэн. Кид ден йол лывыргылыклан
Советский
районысо Кукмарий ялысе клубышто вуйлатышылан ыштымем годым тунемынам.
Гармоньым, гитарым, балалайкым да Прокош чӱчӱм семын шун шӱшпыкым шоктен
моштымемлан
пырчат ом ӧпкеле. Йӧра шочынам, шонем!
Авамын ӱдыр годсо келшыме качыжын "пӧлекше" — Валентин изамын "Чевер
кеҥеж",
"Канде шинчан шошо", "Шыже муро", "Памаш вӱд", "Тура кугорно"
произведенийлажым
уэш-пачаш лудын, вий шутымо семын шкеат могай-гынат у ойлымаш-влакым, ялеш
ылыжше йӧратымаш нерген повестьым возен ончаш кумылаҥым. Тыге сылнымут
пашалан кыртменак пижым. Ынде изам семынак мыят Россий Федераций писатель
ушем член радамыш
ушнышым. Тидлан эн первыяк марий калыкемлан, поро йолташем-шамычлан
тауштем!
Лудшо-влакем мыйым вич книган да тыгак "Ончыко" журналеш савыкталтше
"Корнымбал
ломбо", "Кочо мӱй" повесть-влакын, Шернур районысо газетыште кумда верым
айлыше
"Кочай" роман-хроникын авторжо семын палат. Шукерте огыл "Шӱмеш возалтше
серыш"
лӱман лирический повестьым мучашлышым, кызыт "Сорла" романлан шокшым
кергалтен
пижынам. Икманаш, творчество сомыл ешаралтынак шога, возаш гына ит ӧркане.
2. Йогыланаш жап тӱвыт уке. Яндар южым шӱлалташ лекме амал дене веле кол
кучаш
миен савырнем. Вара адак кидышкем эҥырвара олмеш ручкам кучен шинчам.
Шонем, шонем да адак возем. Тӱрлӧ шӧрынан илышнам чын да кумданрак
ончыктыде, калыкнан
ончыклык пӱрымашыж нерген айыквуя шоналтыде нигузеат ок лий. Ты шотышто
Писатель
ушемна поро ой-каҥашыж дене мыняр-гынат полшаш тырша. Но тудо алят йол
ӱмбак
пеҥгыдын шогал ок керт. Окса чӱдылык калык коклаш лектын кошташ, пошкудо
республикыласе писатель-влак дене кылым пеҥгыдемдыме да моло йодыш шотышто
мутланен
лачымдараш чаракым ышта. Адакшым пӱсӧ уш-акылан, у йӧным кычалаш вуйын
шогышо,
тале профессионал-кадр шотышто шоналтен-вискален налманак, очыни. Вет
сылнымут
поянлык дене пайдаланен моштымаште ӱшанле ошкылым ышташ, творчество пашанам

кӱлынак виктарымаште тыгай рӱдер да тудын шке "пыжашыже" лийшаш веле огыл,
а
моткочак кӱлыт. Кугезына-шамычын шомакышт пешак лачеш толеш: "Кӱтӱлан —
кӱтӱчӧ
оза". "Писатель ушемда ынде кӧлан кӱлеш?" маншылан шыде лектеш, тудын
умшажлан —
тореш пашкар!
3. Социализм койыш эркын дене йомын толеш, рынке, тӱшка пазар иланыме
политике
ылыжеш гына, вийым пога. Демократий, утыждене эрыкланыме, еҥ-влак кокласе у
кыл,
тыгак капитализм шӱлыш илышышкына келге вожым колтат. Тыгай пӱрымашым ме,
тыглай
еҥ-шамыч, омешат ужын огынал да помыжалтмекат, огына вучо. Вучат тудым
калык
кӱшеш мындырланен илаш йӧратыше йолагай, кугу оксалан верч опкынланыше
кызытсе
тӧра кашак. Демократий улмо амал дене спекулянт, арамлогар да алкаголик-
влак пошеныт. Но тидлан кунам-гынат мучаш лийшаш. Айдемын волгыдо, пиалан
ончыклыкшо
верч ме, писатель-влак, тӱшка вийнам, уш-акылнам ушышаш да пӱсӧ перонам
виктарышаш улына. Сылнымут аланыште мыскара да койдарчык, критике шӱлышан
жанрланат
кумда верым ойыраш кӱлеш.
4. Тиде йодышлан теве мом каласем: "Эн ондак шочмо калыкетын илышыжым
саемдышаш
верч вуйын шого, ял озанлыкым нӧлталаш, пӱртӱснам перегаш чыла вийым ушо.
Верысе
промышленностьым йол ӱмбак шогалтышаш нергенат ит мондо, калык поянлыкым
перегаш
да оксам пайдалын кучылташ тунем. Президент тыгай лийшаш".
5. Пытартышлан "Ончыко" журналлан тыланыме шуэш: сай деч сай
произведенийлам гына савыкташ тыршыза, тӱрлӧ темым авалтыше публицистикылан
кумдарак верым пуыза,
"Критике" разделлан кугу вийым ушыман. Эн тӱҥжӧ — журналлан чыла шотыштат
полшен
шогыман, калык коклаш кумдан шараш жапым муын моштыман. "Ончыкын" ончыклык
пӱрымашыже — неле саманын азу пӱйжым вожге пытарымаште. Тидлан мый моткочак
ӱшанем
да кертмем семын полшаш эре ямде улам.
Ипполит ЛОБАНОВ:
1. — Южо еҥже туге ойла: "Пушкинын, Лермонтовын почеламутлаштым лудынамат,
мыйынат возаш кумыл лекте". Мый гын, нине мастар-влакым палымешкак, йоча
жапыштак
сылнымут корнышко шогалынам: витне, пӱртӱсын, чонемын ала-могай вийже тиде
пашаш
шӱкен. Мый Пушкин семын огыл, Ипполит Лобанов семын возем. Кажне поэтын шке

йӱкшӧ, илыш умылымашыже лийшаш. Серем эре, кунам вуйыш шонымаш толеш,
лийынам ма
туныктышо, партий, комсомол пашаеҥ, армийыште офицер. Поэзийымат, прозымат
ик
семынак йӧратем.
2. Чылан инженер, ученый, врач лийын огыт керт. Тугак поэт, писатель
шотыштат.
Конешне, шуко еҥже кидыш ручкам кучен онча, но талант гына келге шонымашан
произведенийым шочыктен сеҥа. Марий писатель-влак йӱдым гына сылнымут тӱняш
пурат
да эр кечым нӧлталыт, вара оксалан кӧра пашашке куржыт. Тыгайжым вес
эллаште от
уж. Йот кундемыште писатель-профессионал книгам печатлен луктеш, поян
айдемыш
савырна. Кызыт Марий Элыште изи гонораржымат жапыштыже огыт тӱлӧ. Тунамак
вес
сандалыкысе писатель-влакын айдемым пушташ туныктымо сынан книгаштым шарат.
Сай
произведений яндар, чоным куандарыше лийшаш, еҥым шкевуя илаш туныктышаш.
Кызыт
оксан чӱчӱн халтурыжым шке кӱшеш луктын кият. Садланак Россий да Марий Эл
кӱкшытыштӧ писатель ушем пашам ыштышаш. Вет футбольный командышкат талын
модшо-влакым
веле пуртат, тугак — писатель ушемышкат. Тыгай командыште капитан уло.
Литератор-влак коклаштат сай вуйлатыше кӱлеш. Марий писатель ушемын пашаже
изишак лунчырген. Кызытсе ушем вуйлатыше В.Крылов да "Ончыко" журналын тӱҥ
редакторжо
А.Тимиркаев у шӱлышым пуаш тӧчат. Тӱрлӧ погынымаш, вашлиймаш-влакым эреак
эртараш кӱлеш, тиде сомылнам у семын ворандарен колташ полша.
3. Мо тугай социализм? Пырля, коллектив дене илымаш, пашам ыштымаш. А
капитализм
— ончычак шкалан гына оксам таптымаш. Мый планово-рыночный экономике верч
улам.
Тидым повесть да ойлымашемла гоч калыклан умылтараш тӧчем.
Социалистический реализм шӱлышан литератор мемнам "коммунизмыш" каяш ӱжын,
а
кӱлеш ыле айдемым шке вуй денат шонен илаш туныкташ. Чыла еҥ нигунам ик
семын
илен огеш керт. Чылалан икгай талант ок пуалт.
Демократий нерген ойлаш гын, чыла закон семын лийшаш. Вет Россий
Конституций почеш ме правовой государствым чоҥышаш улына. Тидым марий
писатель-влак чыланжак
огыт умыло. Южыжын произведенийжым лудам да коеш: шуко манеш-манешым возат,
герой-влак аракам йӱыт, вурседылыт, а илыш нерген шонымашышт огеш кой.
Писатель
шке произведенийыштыже тӧра-влакымат "пӱшкылшаш". Тиде уло Н.Ильяковын
"Эдемвлӓ
дӓ ивлӓ" романыштыже (тушто марий литературышто эн ончыч партийный босс-
влакым
критиковатлаш тӱҥалме, очыни), М.Рыбаковын "Мокмыр" пьесыштыже.
Палемдынем: могай общество, тугай вуйлатыше-влак лийыт. Кызыт Российлан
Юрий
Владимирович Андропов гай еҥ кӱлеш. Тудын жапыште дисциплинат ыле, пашаште
у
арендный йӧнымат кучылтыныт, аракалан акымат шулдештареныт, писатель-
профессионал-влак книгам печатленыт, гонорарым налыныт.
Ты неле илышыште колхозникше, молыжат ик оян лийшаш улыт. Кызыт шахтер чын
верч
шога гын, ялысе еҥ йылмыж дене веле тӧра-влакым вурса. А писатель эре ончыл
радамыште шогышаш. Сай пример уло: Владимир Любимов калык коклашке лектеш
да книгаже-влакым шара, марий калыкым чулым лияш ӱжеш.
4. Мый чынжымак шкемым Марий Элын Президентше лияш кандидатурем лукташ
шонем.
Ӱстелым кыраш огыл, а планово-рыночный экономикым вияҥдаш. Кӧ сатум,
продукцийым
луктеш, корным почам. Тидлан верчынак пырля чумырем ыле ик тӱшкаш
культпросветпашаеҥ-влакым, туныктышо ден писатель-влакым. Вияҥаш тӱҥалеш
Российысе производство, пашадарым чылан налаш тӱҥалыт.
5. Ямде улыт "Айдемын — ик курым", "Кум корно", "Озым" да "Ямде лий"
повесть-влакем. Ушемыште "Вуй мучаште турий мура" ойлымаш да Марий книга
савыктышыште
почеламут сборникем-влак кият. Моло шонымаш уло. Возынем романым, пьесе-
влакым.
Эх, лияшет ыле свободный художник манмет. Мемнан элыште кызытсе жапыште,
кузе
окса деч посна илен толашет, ты шонымаш деч кораҥаш перна. Ме кызыт
правовой государствыште илена мо? Айста вор, жулик-коммерсант-влакым,
лавыра чонан тӧра-влакым шушаш съездыште, сылнымутан произведенийна гоч
рӱзалтен колтена.
6. "Ончыко" журналлан сугыньлем: лӱдде ончыко каяш, печатлаш
профессионально возымо произведений-влакым. "Ончыко" — шонанпыл гай шуко
чиян (прозыжат, поэзийжат, публицистикыжат, самырык-влакын лукыштат,
информацийжат, интервьюжат лыҥак). Курыкмарий улам гынат, подпискым ыштен,
тудым лудын шогем. Сандене, пагалыме писатель, лудшо йолташ-влак, "Ончыко"
журналлан эреак возалтса, лудын шогыза.



081498
************************************************************************
8—14

М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме вашеш

Ахмет АСАЕВ

М.Шкетан нерген

Армий деч вара

Кокымшо кече тӱнӧ поран шога. Пасу корным сип лум петырен. Тер кыша ок кой.
Теле
пургыж чыла чара ден лакылам мамык тӧшак дене леведын.
Чарла гыч Оршанкыш кайыше улам коден, ик еҥ Тошто Крешын ял велыш пасу
корно дене ошкылеш. Ӱмбалныже лудо шинель, пылышан сур упш, вачӱмбак
шеҥгекыла сакыме
башлык, ужар обмоткым пӱтырымӧ ботинке, тупышто изирак салтак котомка.
Корно
рӱдым еҥ йолшӱм дене кычал ошкылеш. Тудлан, очыни, неле. Но еҥ пӱжалтмыж
нергенат, нойымыж нергенат ок шоно. Тудо ялыш шуаш вашка.
Ял тӱрысӧ тайылым кӱзышыжла, тудо тупшо дене савырнен шогале, толмо
корныжым
шинчаж дене висаш шоныш, очыни. Но нимом раш ыш уж — йыр эртак лум веле.
Эсогыл
курык йымал тайыл гыч йоген эртыше Ошла вӱдын сержат раш ок палдырне.
Еҥ ялышке пурыш. Но урем корнат пасусо деч куштылгыжак огыл. Южо суртын
капка
ончыланже поран кыдал таҥыт лумым шынден. Ошкылшыжла еҥ кажне суртын
окнашкыже
ончалаш тырша. Ала иктаж палыме еҥжым ужнеже, ала, "теве мый пӧртылам вет"
маншыла, шкенжым ончыктынеже.
Ятыр суртым тыге ончен эртымек, тудо кок пачашан пу пӧрт ваштареш шогале.
Пӧрт
кок пачашан гынат, кӱкшыжак огыл. Толшо еҥ, рушла капкам почаш манын, капка
кылыш кидшымат шуен ыле, урем дене йортен толшо имньым ужылдыш. Шем ужгам
чийыше
ӱдыр тудын велке кидшым нӧлтал кычкырале:
— Прокой, шого!
Еҥ шогале, ӱдыр, имньыжым чарен, терже гыч писын тӧрштен волышат, сумка гыч

письмам лукто.
— Пӧкла! — капка воктен вучен шогышо салтак ӱдыр деке лишеме.
— Япык изай?! — ӱдыр ӧрын ончале. — А вет мый Прокой, шонышым... Ой, юмет-
пӱрышет!.. Теве, на, — ӱдыр тудлан письмам кучыктыш.
— Мыйын письмам? — салтак фронт гыч колтымо письмажым ӱшаныдымын кидыштыже
пӧрдыктылеш.
Тиде жапыште кудывече могырым капка почылто, тувыр мелынак куржын лекше вес
самырык ӱдыр салтак шӱйыш кержалте.
— Япык изай! Япык изай, тиде тый?..
— Мый! Мый, Натар шӱжарем!
— Ачай! Авай! — ӱдыр ынде окнаш ончен кычкыраш пиже. — Япык изай толын!
Япык!
Пӧртыштӧ, витне, ышт кол, окна гыч ончалше ыш лий. Натар изажым кид гыч
налят,
имне воктен шогышо ӱдырлан мане:
— Пӧкла, Япык изайым шынден кондыметлан тау! Вара, кастене, ужаш тол!
— Мый конденам, мый! — Пӧкла йолташ ӱдыржым воштыл ончалят, имньыжым
солалтен,
кудал колтыш. Пӧклан шояжым Япык Натар шӱжаржылан ыш шижтаре, шыргыжалын,
кудывечыш ошкыльо.
Япыкын ачаже, Логин Пагул, пылышлан пеҥгыде еҥ, ӱдыржын урем гыч
кычкырымыжым,
очыни, колын огыл. Кӱшыл пачаш пӧртын лумаҥ кылмыше окнаж гыч шылт-шолт,
шылтшолт шокта. Векат, тудо кем таганыш ваштар пудам тыге тыршен кыркала.
Аваже Япыкым кудывечыште вашлие. Натар дене пырля салтак вургеман еҥын
пурымыжым
ужын, тудо ондак ӧрынрак ончыш, а вара, палымек, "Ой, Япык!" манын
кычкыралят,
ӧлтӧсӧ пужым йол йымаке шылде-голдо волтен шуыш.
— Юмылан тау! Ой, осподи, савырен кондыметлан пеш кугу тау! — ава эргыжым
ыреслен налят, ӧндале, шупшале, шортынат колтыш.
— Авай, молан? Ужат вет, таза-эсен пӧртылынам, — Япык аважым эмыраташ пиже,
а
вара, кидысе письмажым аважлан пуэн, йол йымалне пӧрдалше пу комыля-влакым
погыш
да кӱшыл пачашыш ошкыльо.
Натар изаж ден аважын куанен юарлымыштым изишак ончен шогышат, увер каласаш
ӱлыл
пачашыш ачаж деке куржын колтыш.
— Авай, мыйым вученжат одал чай? — ӧлтӧсӧ пум коҥга воктен пыштымек, Япык
письма
калтам аваж кид гыч уэш нале.
— Молан?
Япык аважлан каласынеже ыле: "Тевыс, толшашем нерген увертарыме письмам шке
кидыштемакыс". Но тудо изишак воштылалят, йӧршын весым каласыш:
— Толшашем вашеш капка ончылымат куэн ямдылен одал да.
Япык тиде мутшым нимогай йӱлам але ырымым шоныде, мыскара шот дене веле
каласыш.
Но калык йӱлаште пеш шуко "йӧра" ден "ок йӧрӧ" илат. Тидым Япыкын аважат
шагал
огыл пала. Сандене эргыжым шке семынже умылышат, лыпландараш пиже:
— Ит ойгыро, такыр корно дене толын, такырын кает. Тудо уналан веле йӧрышӧ.
А
лавыра ден лум озам йӧратат, нуным орлымо ок кӱл... Кузе вара, корно мучко
йолынак тольыч мо?
— Чарла гыч.
— Поранже вет ынде кум кече шога. Уна, Прокой шольыч Яраҥыш каенат, алят
уке.
Салтакыш вигак наҥгаен огытыл гын, йӧра. Лӱдам веле.
— Комиссийыш каен мо?
— Прикискыш ала-мо мане.
— Прикискыш огыл, припискыш чай.
— Ала ынде, ала.
Аваж дене тыге кутыркален, Япык йолжым веле руден шуктыш. Натар шӱжарже ден
ачаже пурен шогальыч.
— Ончо, чынак улмаш,— ачаже кидше дене эрдыжым роп пералтен колтыш. Тудо
Натарлан ӱшанен огыл, молан манаш гын, ешыште эн изи, эн нечке улмыж дене
пайдаланен,
Натар чӱчкыдынак шоя мыскарам ыштылаш йӧрата. Кызытат, шоям ойлен, кочкаш
ӱжеш
дыр, шонен ыле ачаже.
— Ончо, кӧ тиде? Япык огыл мо? Ну, ачай, ынде мом манат?— ӱдыр кидше дене
солкала.
Натар ачаж ден изажым тыге таратен вашлийыктыш гынат, нунышт икте-весын
шӱйыш
кержалташ ышт вашке. Япык мыняр шарна, ачаже тудым нигунам ӧндалын але
шупшалын
огыл. Кызытат Япыкым кукшын гына саламлышат, ӱстел тӱрыш миен шинче. "Вара,
мыйын эргымак улат мо?" маншыла, шинчаж дене эскераш тӱҥале.
Япык — Логин Пагулын кыдалаш эргыже. Кокла кап-кылан, лопкарак ош
шӱргывылышан,
оварген шогышо ошалге ӱпан, кава волгыдо гай канде-сур шинчан качымарий.
Мӱндырчын ончен от пале, но ваштарешыже шинчын, рашрак ончалат гын, тудын
чурийыштыже эше ик ойыртемым ужылдет: тиде — шедра пале да эше шола шинча.
Пурла шинчаж дене таҥастарымаште шолаже шагалрак пӧрдеш, шагалрак модеш,
утларак ошалгын
коеш. Чыла тиде — йоча годым шедра дене черланымын палыже.
Япыкат ачажым шымла. Нуно икте-весыштым талукат пеле утла ужын огытыл.
Ачажын
лывырге кужу капше кызыт Япыклан изишак пӱгырнышыла коеш. Ала тодылтшо
кумылжым
шылташ тырша, ала шинчаже утларак пужлаш тӱҥалын, кеч-мо гынат ача шке
шинчажым
чӱчкыдын пыч-пыч ышта. Япык пала, ачажын шинчатӱржӧ шукертсек нолен коштеш.

Йӱдвошт кемым ургымыжо, очыни, тыгайыш шуктен.
Ачажын тӱсыштыжӧ мо вашталтын огыл гын, тиде — пондаш. Тудо ожнысыж гаяк
йошкарге, кошарге. Ачан ойлымыж годым пондаш эре чытырналтшыла коеш.
— Вара, йӧршынлан?
— Эше пале огыл,— манят, Япык котомкажым рудаш пиже. Рудаш толашыш — ыш
керт.
Вара Натар полшаш пиже, тудат ятыр толашыш, пӱйжӧ денат пуро — ыш сеҥе.
Поранеш
нӧрышӧ кыл чот пышкемалт шинчын.
— Ой, эргыжат, мый йӧршынлан толынат шонышым. Мо, сарже пыта манын
ойлатыс,—
Япыкын вашмутшым колын, аваже йырымлаш тӱҥале.
— Йӧра, йӧра, изиш илен кая гынат, пеш йӧра. Уна, Васли изаже кузе кайыш,
эше ик
кечыланат толын огыл, — чылаштымат кораҥден, ача котомкам шке кидышкыже
нале.
Пидышым вӱрыж дене рудышыжла, Япык деч йодо: — Толмет нерген мо возен отыл?

— Кузе уке, тевыс, — Япык ӱстел ӱмбач саде письмажым налын, ачажлан
шуялтыш.
Письман ӱстел ӱмбак кузе логалмыжым ачаже ужде кодын. Пален налмекше,
каласыш:
— Кодшо письматат тылзе утла толын. Саде чойн орга корныштет жулик шуко
погынен,
взяткым от пу гын, огытат шынде, а так шинчат гын, кырат, пуштыт, манеш.
Ачажын оҥайсырын ойлымыжым колын, Япык воштыл колтыш. Вет пашаже жуликыште
огыл,
сарыште. Кӱртньыгорно ятыр вере шаланен, шолдырген, вагон дене паровоз огыт
сите. Йӧсылыкым чытыде, шуко машинист, моло пашаеҥ паша гыч шылыт.
Фронтышто перемирий. Демобилизацийыш логалше салтак-влак чыланат мӧҥгӧ
вашкат.
Тевыс Япык шкежат кок тылзе ончыч Тернополь гыч колтымо письмаж дене пырля
толын
пурыш. Тидлан ӧрмӧ ок кӱл, вет салтак гынат, ты корным тудо шкежат кум арня
толын. Южо вере вагон ӱмбак ок керешт гын, ала кызытат толын ок шу ыле.
Москваштат
Озаҥыш кайыше кок поездыш ыш логал, варажым военный комендант деч полышым
йодаш
вереште.
А письма салтак огыл, ок кычкыре, ок шурго. Шыгыр верыш логалеш гын,
арнямат вучалтен кия.
Тыге кӱртньыгорнышто веле огыл, моло вереат. Теве Озаҥ ден Чарла корнышто
вес
йӧсылык. Тыште кӱртньыгорныжат уке, имне денат пеш шуэн коштыт. Озаҥ ола
мучко
кок кече улам кычал нойымек, Япык корнышко йолын лекте. Йӧра эше, пиалешыже
салтакымак ужатен мийыше Чарла руш корнышто поктен шуо, ик кремга сакырлан
олаш шумеш шынден кондыш. Тевыс садланак, салтак котомкажым рудымек, Япык
аважлан сакырым кок кремга олмеш иктым веле кучыктыш.
— Ой, эргым, ме сакыр кочкын тунемше огынал, кеч шкеже таза толынат,
тидыжат
сай, — йывыртыме йӧре мане аваже.
Натар шӱжаржынат котомка йыр пӧрдмыжӧ арам ыш лий, тудлан порсын солык
логале.
— А тыланет, ачай, теве, — Япык салтак упшым луктын пуыш.
— Монден отыл, ужат, — воштылале ачаже.
Тидым кузе мондет? Эше шыже йӱштӧ тӱҥалынат огыл ыле, ачаже иктаж колышо
салтакын упшыжым кондаш йодын возыш. Тыге йодаш амалжат лийын: сар вашке
пыта, салтак-влак мӧҥгышкышт пӧртылыт манме мут ялышкат шарлен шуын. Ачан
письмаже Япыклан веле огыл, фронтовой йолташыже-влакланат оҥайын чучын.
"Ужат, тыйын ачат колышо салтак деч пайдам веле вуча", — ӧпкелен манын
южыжо. "Пӧръеҥ салтак упшым
упшал ончен огыл гын, тудо пӧръеҥ огыл, тугайым ӱдырамашат ок йӧрате, а
Майоровын ачаже, очыни, пӧръеҥак лийнеже", — мыскарам ыштен весе. "Молан
воштылыда,
мераҥ упш деч весым кызыт ялыште муаш йӧсӧ", — мутым чыкен кумшо.
Кеч-мо гынат, ачажлан упшым кучыктышыжла, Япык каласыш: "Колышо салтакын
огыл,
у". Тидын годым шкенжын йоча годсыжым шарналтыш.
Япык нылымше классыште тунемеш. Учительже, Антон Павлович Афанасьев, тудым
эреак
мокта. Вет Япык чынжымак сайын тунемеш. Лудаш йӧрата. Арифметикыланат тале.
Сандене Антон Павлович тудым Великопольский двухклассный школыш тунемаш
колташ ачаж
дене кутырен ямдылен. А кузе тушко каяш? Великополье марлаже Имаруш
маналтеш,
тушко Тошто Крешын гыч вич меҥге лиеш. Адакшым школышто поянрак рвезе-влак
тунемыт. А Япыкын ӱмбалныже ыштыраш дене ургымо марий мыжер, йолышто йыдал
але кугу
шӱкшӧ кем, а вуйышто упшат огыл — корак пыжаш.
Чын, перемен годым школ кудывечыште але урем лумышто кучедал модаш тыгай
упш дене пеш сай. Вует гыч налын шуат але тошкен кодат — нимат жалке огыл.
Но тудын
дене вес ий школыш кузе коштман? Моторынрак чийыше рвезе-ӱдыр-влак коклаште
Япык
тиде упш дене кузерак кояш тӱҥалеш? Тудын семынак ачажат, очыни,
тургыжланен.
"Ит ойгыро, шем пачана, очыни, вашке кола. Кола гын, коваштыж дене тылат
упшым
ургена", — манын.
Япык кызытат шарна, кузе тудын йоча шӱмжӧ ала-мо семын кокыте лие. Ик
пелыже эре
шурен: "Вашкерак колыжо, вашкерак!" А вес пелыже шортшаш гай вургыжын. Вет
тымарте саде шем падыраш тудын йӧратыме пачаже ыле. Черланен, кочмыжым
чарненат,
Япык тудлан киндым шке умшаж дене пурын пукшаш толашыш.
Но чер сеҥыш, пача колыш, упш ургалте. Япык саде упшым упшал кошто гынат,
шӱмжылан уке-уке да каньысырын чучын колта ыле. А вет колышо пача колышо
салтак огыл,
улыжат пача веле...
Да, Япыкын фронтышто талукат пеле наре кредал коштмыжо, ужмыжо-колмыжо,
шуко еҥ
дене вашлиймыже, нунын кокла гыч ятыржым ӱмырешлан йомдарымыже арам эртен
огыл.
Илыш дене пырля тудо айдемымат келгынрак умылаш тунемын. Уна, тиде виса
денак
кызыт тудо шке ачажым висаш тырша. Тудлан упшым пуымыж годым "умылыжо"
маншыла,
лӱмынак каласыш: "Колышо салтакын огыл, а йӧршын у упш". Шучко сарлан верч
колышо салтакын упшыжым кондаш Япыкын шӱмжӧ нумалын огыл, ачаже тидым
умылышаш...
Ачаже ял увер нерген, а Япык фронтовой илыш нерген сайын каласкаленат ышт
шукто,
аважын обедше, а Натарын мончаже шуыч. Ачаже Япыкым ондак мончашке
колтынеже
ыле, аваже мане:
— Корнышто ноен толшо еҥым адак мончаште нойыктарынет мо? Ондак кочшо,
вийым
налже.
Ача ыш торешлане, коҥга шеҥгек кайышат,, шке шолтымо черпыт аракам нумал
лукто.
— Токан Кугунур марий конден, — малдале. Молан кондымыжым ыш каласе гынат,
Япык
пала. Уржа, шӱльӧ, ложаш, шыл, коваште ачажын кем урген налме пашадаржым
ожнат
шуко гана алмаштеныт. Но шке шолтымо аракам налмым Япык ок пале ыле.
— Кызыт кагаз оксалан ӱшан уке. Таче ик власть, эрла весе. Ик кугыжа толеш
— шке
оксажым луктеш, весе толеш — вес окса. Керенский шылын, маныт. Тудын
оксажат пыта, очыни. Вара, салтакыште колын отыл, могай окса лиеш? Саде
Ленин кугыжан мо?
— аракам атыш темкалышыжла, йодо ачаже.
— Тый алят кугыжам вучет? — Япык воштылале. — Ынде вет республик. Калык
власть.
Ленин кугыжа огыл, улыжат председатель.
— Ала-ала. Уна, кугыжа деч посна талук илен ончышна да шерыже-кочыжо
тунарак, ни
пӱчкаш, ни ешараш. Тугак сар, тугак киндым, оксам погат. Ынде нигӧ нигӧн
деч ок
лӱд. Ала, ала. Ушан кугыжа деч посна кузе, ала...
Тыге ӱчашымыла, тыньыш-оньыш кутыркален, пӧръеҥ-влак кок чарка гыч
ястарышт. Тунам аваже мане:
— Япык, кызыт шукыжак ит йӱ, мончаш кает.
Мончашке кайышыжла, Япык ушкал вӱташке ончале. Олым дене пӱрдымӧ чашма
вӱташте
кок йошкар ушкал, вич шорык шогылтыт. Изирак ушкалжым Япык ок пале, армийыш
кайымыж годым тудо туна веле улмашын. Кызыт тудо Натарын пуымо "кукшо
паекым" кочкын пытаренат, Япык ӱмбак сӧрвален онча, пуйто ойла: "У еҥ улат,
ала иктаж-мом
сайракым пуэт?"
Марий ушкалын "кукшо паекшым" Япык пеш пала. Тиде — шаньык дене йол йымак
кудалтыме уржа але шӱльӧ олым. Олым вуйым да олым коклаштак верештше шӱк
шудым ойыркален кочкешат, варажам тудо, пагаржым ондалаш шонен, касше-йӱдшӧ
йоҥыжа. Япык
изиш годым саде "кукшо паекым" нӧртенат мошта ыле. Олымеш шалын шындат,
ушкал,
йочалан таум ыштышыла, саде шинчалгыше олымым пӧжген кочкаш пижеш ыле. Уке,
кызыт Япык тыге ышташ вожыльо, имне вӱташке ошкыльо.
Имне-влак пелыгыч шелме пырня дене ыштыме вӱташте шогат. Кӱрен вӱльӧ дене
Прокой
Яраҥыш каен. Япыкын йӧратыме тор алашаже кӧргыштырак лугымо волак воктен
шога
ылят, тудын пурымыжым шыпак ончен вашлие.
— Мо, от пале? — Япык тудым тупшо гыч ласкан пералтыш. Алаша тошто озажым,
витне, палыш, рокмалтен колтыш. — Эх, тый "Торай", "Торай!" — манын, Япык,
алаша
вуйым ӧндалаш тӱҥалын ыле, "хап" веле шоктыш, Япык иктаж кок ошкыллан
ӧрдыжкӧ,
волак мучашке, миен возо. Ваче корштымыла чучеш. Кучен ончале гын, ужга
шокшат
кушкедлен.
— Ораде, кузе тыге монденам. Имньым йӱшывуя шупшалаш лиеш мо? — вургемжым
кудашмек, мончаште Япык шкенжым шке йӱкын вурсаш пиже. Ваче коваштыже
шӱтлен огыл гынат, пӱй пале какаргын койын палдырна.
Монча гыч чиен лекмекат, тудым вучыдымо койыш вашлие. Мончаончылсо кудо
омсам
почаш тӱҥале — ок почылт. Омса воктенак мяу-у шоктыш, изиш лие — эше.
Япыкын
ушыш вигак ожнысо толын пурыш. Ожно тыге Натар "пырыс сӱаным" ыштен модеш
ыле.
Сандене Япык омсам шӱкаш ыш тӱҥал, а йодо:
— Пырыс, пырыс, тылат мо кӱлеш?
Вашмут олмеш Натар ден Пӧкла иканаште воштыл колтышт.
Натар мончаончыл кудеш ыш чарне, омсам почын, вигак мончаш пурен йомо.
Пӧкла гына ыш вашке. Ондак монча омсам чотрак петырыш, эше вес еҥ уке гын
маншыла, тыштуш ончале. Пеле пычкемыш гынат, тудын шинчаже Япыклан
пырысынла йолт койын кодо. "Мо тудын дене? Мом толаша?" — ӧрын шоналтыш.
— Шаҥге тый мыйым мо пеш ӧрын ончышыч? — Натар ынже кол манын, ӱдыр лишкыже
толят, умша кӧргыж дене шып гына йодо.
Япык мом пелешташат ӧрӧ. Вара шижынат ыш шукто, ӱдыр шкеак тудын оҥышкыжо
кержалте, рвезын тӱрвыжлан шокшын-шокшын чучо. Вашеш ни ӧндалмет, ни
шӱкалмет —
ӱдырын чара йолвургыжо веле йылт-юлт койын кодо — Пӧкла монча омсаш пурен
йомо.

Совет пашаште

Пӧкла — пошкудо ӱдыр. Акаже империалист сар тӱҥалмекак тулык ватеш кодо.
Вашке
марийжын аважат колыш. Самырык шешке озаватыш савырныш. Эше Япыкын ялыште
улмыж
годымак тиде тулык вате "озадыме реве" лӱмым нале. Первыйжым пошкудо-влак
воштылынытат, вурсенат ойлышт. Варажым чыланат шӱвальыч: тудын деке кӧ
толеш, кӧ кая,
кӧ пура, кӧ лектеш — эскерымым чарнышт. Самырык марий кастене мӧҥгыжӧ вараш
кодын пӧртылын гын, пылышыжлан эре икте шоктен: "Адак саде ревым оролышыч?"
Армийыш кайымыж деч ончыч Япык шкежат моло рвезе-влак дене пырля йӱд-кас
эртараш
ятыр гана саде салтак вате деке пуреден. Туштак южгунам латвич-латкуд ияш
Пӧклам
ужеден. Тевыс чарлаҥге йолан ӱдырет ынде нарашта капым поген шынден, илыш
тамым
кычалеш. Но Япыкым вес шонымаш аптыратыш: "Неужели пужленат шуын, акажын
корным
тошкаш тӱҥалын?"
Самырык ӱдырын шупшалмыжлан куаныме олмеш Япык кокыте шонымашке логале.
Первый
шупшалмаш да тыгай йӧндымо!.. Но вес семынже лийшашат огыл ыле. Вет Пӧклам
тудо
нигунам ушыштыжо кучен огыл. Чын, Пӧкла тымарте изи лийын. Такше изи ӱдырат
ала-мож дене чонлан келша. Но Япык Пӧкла велым нигунам тыгайым шижын огыл.
"Уке,
уке, тиде так, йоча койыш", — шоналтышат, пӧртыш ошкыльо.
Аваже салтак эргыжлан таче пун тӧшакым шарен ямдылен. Казармыште, шыгыр
вагонышто да вагон ӱмбалне, окопышто, а, окопым коден, канаш лекме годым
иктаж-могай
сарайыште але чодыраште пӧрдал тунеммек — пун тӧшак!
Малаш ыле ӱмыр мучко тыгай пушкыдо тӧшакыште!
Но Япыкын ушыжым кызыт тыгай ласка шонымаш огыл, весе авалтыш. Умбакыже мо
лиеш?
Сар йӧршын чарна гын, кушто, могай пашам ышташ тӱҥалеш?..

* * *

Ончыко мо лийшаш нерген шоно але ит шоно — жап эртенак эрта. Мо лиймым вара
саде
кодшо жап деч йодман. Теве Япыкын армий гыч толмыжлан кок тылзе утларакат
эртен
кайыш. Черланен толшо рвезе тиде жапыште ача-ава кинде да йӧрвар шумлык
тазалык
ден кап-кыл вийымат сайынак поген ситарыш. Кеч кызытак уэш фронтыш кудал.
Но сар годым мӧҥгыштат фронт гаяк, только паша фронт. Теве ял калык дене
пырля
Япык ден Прокой шольыжо шошо пасу пашаш лектыныт, куралыт, ӱдат, тырмалат.
Самырык еҥлан тиде неле паша огыл. Я кас еда, я касым коден, самырык-влак
дене уремыш модаш лектедат. Лудмо пӧртыштӧ тидым-тудым кутыркалат. Япык
утларакшым элыште мо лийын шогымо, сар уэш шуйнен кертме але уке нерген
уверлам эскера. Газетлаште лудешат, еҥ-влаклан каласкала, нунышт эреак
йодыт. Марина таҥжат капка ончылно кастене шинчылтмышт годым чӱчкыдын
йодыштеш. Но кажне гана кутырымаш Япыкын йодышыж дене пыта; ӱдыр тудым
вучаш тӱҥалеш мо? А тудыжо Юмым сӧрвален илаш
сӧра.
Теве жап яра кеҥеж манме жапат толын шуо. Япыкын йӧратыме жапше, кол эҥырым
нумалын, Ошла эҥерыш куржталме жапше. Икана пушышто шинчымыж годым тудын
деке Натар шӱжарже куржын мийыш, мӱндырчынак кычкырале:
— Япык изай, тыйым Суворов ӱжеш!
Волисполком председатель шкежак ӱжаш толын гын, таклан огыл, очыни. Такше
Суворов Иван Прокопьевич Япыкмыт ешлан йот еҥ огыл, сомыл деч поснат пурен
кертеш.
Тудо самырыкше годым, Япыкын ачаж дене йыгыре шинчын, кем ургаш тунемын,
шке шотан курсым эртен. Тудо пошкудо Лапсола ял гыч.
— Могай сомыл, Иван Прокопьевич? — омса лондемым вончымек, кидым пуышыжла,
йодо
Япык.
— Сомыл, уна ӱстел ӱмбалне, — кочкыш дене пырля шинчыше кленчам ончыктен,
воштылале Суворов.
Ынде вет Япыкын ачажлан Суворов ожнысо "подмастерий" огыл, а чумыр
волостьлан
оза еҥ. Логин Пагул Суворов ден Япыкым ӱстел коклаш йыгыре шындыш.
Кочкын-йӱын да илыш тургым нерген мутланен ситарымек, уна семын шинчыше
Суворов
Япыкым тӱткын ончал пелештыш:
— Мый вет тыйым налаш толынам. Айда волисполкомыш, финотделыш секретарь
кӱлеш.
— Вараш кодын толынат, Иван Прокопьевич. Мылам вашке армийыш "топаяш"
кӱлеш, —
Япык, йол йӱкым луктын, воштылал вашештыш.
— Мо пеш вашкет? Колымет шуэш гын, тыштат пуштын кертыт. Уна, чодыраште
мыняр
дезертир-влак пычал дене модыт. Кызыт вольык ден кайыквусым лӱйкалат.
Варарак
мемнан ӱмбакат лӱйкалаш тӱҥалыт, — Суворов сар тарванышашым шижын ойла. —
Ну,
кузе, миет?
— А армий шотышто кузе?
— Тиде тыйын паша огыл, а мемнан. Закон мемнан велне. Верысе пашаште кӱлеш
еҥ-влакым мобилизаций деч утарен кертына, — Суворов Япыкым вачыж гыч
пералтыш.
...Совет власть Октябрь революций дене пырля шочын. А Ернур (Великополье)
волисполком — 1918 ий февральыште. Сайлымашым эртараш Яраҥ уисполком гыч
М.А.Шаров
толын. Волисполком куштылгын шочын огыл. Класс кучедалмаш ончыл верыш
лектын.
Поян-влак, утларакшым Великополье села гыч, Временный правительство годым
комиссар лийын озаланыше поян Полушинымак вуйлатышылан кодаш тыршеныт. Но
марий ялла
гыч толшо выборщик да фронт гыч пӧртылшӧ салтак-влак волость
председательлан
фронтовик И.П.Суворовым шогалтен кертыныт. Волостьыш пурышо нылле утла ял
гыч
кугурак ужашыже — марий ял. Сандене волостьлан села воктенак улшо Марий
Ернур
ялын лӱмжым пуэныт.
Шучко жап койынак лишемын — граждан сар тӱҥалын. Власть ончылно неле йодыш
шогалын: ӧрдыж гыч толшо да эл кӧргысӧ тушманым кузе сеҥаш, элым кузе
арален кодаш?
Самырык Совет властьлан ятыр чрезвычайный законым лукташ верештын:
чрезвычайный
налог, продовольственный налог, трудповинность да молат. Чыла нине законым
шукташ яллаште йорло комитет — комбед манме — шочеш.
Теве тыгай жапыште, 1918 ий июль тӱҥалтыште, Япык Ернур волисполкомысо
финанс
пӧлкан секретарьже лиеш. Великополье гыч (Има эҥер воктен шинчымыжлан марий-
влак
тудым Имаруш ял маныт) Тошто Крешыныш вич меҥге лиеш. Пачерлан Япык
Великополье
воктенак улшо Кугунур ялысе Микал кресачаж деран шогалеш.
Кок тылзе гыч Суворов исполком пашаеҥ-влакым совещанийыш пога. Яраҥ
уисполком
гыч уполномоченный толын улмаш. Совещанийыште "секретно" манын палемдыман
кагазым лудыт. Тушто чрезвычайный налогым погымо нерген ойлалтын. Спискым
ыштат, кӧн
могай ялыште налог погышашым ончыктат.
Яков Павловичын ты пашам кузе эртарымыж нерген мылам 1952 ийыште, 30 ий
утла эртымеке, Кугунур ял марий Егор Спиридонович Рыбаков каласкален.
Рыбаков дене йыгыре пӧртыштӧ (Йошкар-Оласе Свобода уремыште) иленна. Мыйым
тудын дене шольо
лийшыже Василий Филиппович Рыбаков палдарыш. Е.С.Рыбаков 1918—1919 ийлаште
волисполкомышто Яков Павлович дене пырля ыштен, волземотдел секретарь
лийын.
Е.С.Рыбаковын каласкалымыж почеш, Яков Павлович налог погаш Какшамарий
кундемыш
коштын. Тушко шагал гын 15 меҥге лиеш. "Уна" Шуарсолаш шогалеш. Тыште —
ялсовет,
йорло комитет. Пырля погынен, поян-влакын спискыштым ямдылат, кӧлан мыняр
оксам
казнаш пуышашым палемдат.
Шуарсола воктен Шуармучаш лӱман ял уло. Эн поянлан тушто вакшоза Столяров
Павел
(Йыван?!) да торговой Васильев Максим ("Сӧсна Максим" манын лӱмдылыныт)
шотлалтыныт. Яков Павловичлан нунын дене ятыр гана вуяваш шогаш логалын.
— Эн кугу налогшым молан мыланна пуаш ыштенда? Йолаш деч посна кодынеда мо?
Але
вуешда логалмым вучеда? — кычкыреныт нуно, ӱчым шукташат сӧреныт. Яков
Павловичланат саде поян-влакым лӱдыкташ верештын: обыскым ыштыме дене,
поянлыкыштым
описьыш налме да арестовайыме дене.
Тунам вес семын ышташ лийын огыл. Граждан сар каен шоген, Йошкар Армийым
кучаш,
пашазе классым, ола калыкым пукшаш кинде кӱлын. Ял киндым тунамсе шулдо ак
дене
ужалымым чарнен, спекуляций тӱҥалын.
Яков Павлович кум сутка жапыште шке сомылжым тӱрыс шуктен, 30 тӱжем теҥге
оксам
поген.
Мӧҥгеш каяш Шуарсола ялсовет улам пуэн. Но корнеш ула эҥгекыш логалын:
пушеҥге
пундашеш пижын, тарантас шӱдыр тугын. Яков Павловичлан кодшо шым-кандаш
меҥгым
йолын каяш пернен. Йӱр кум сутка чарныде йӱрын, Какшан эҥер сер марте вӱд
дене
темын. Изирак эҥер ден коремла гоч пыштыме кӱвар-влак шаланеныт. Тыгай
верлам
келын вончаш верештын. Има эҥерымат Яков Павлович кыдал даҥыт келын вончыде
кертын огыл.
Йӧра пачер оза-влак поро кумылан лийыныт — вигак мончаш олтеныт. Тушан
Майоров
йӱштӧ вӱдеш кылмен тӱҥшӧ капшым ырыктен.
1919 ий февральыште Егор Спиридонович Рыбаковым Вяткыш, губнадотделыш, паша
ышташ налыт. Тудын олмеш волземотделыш Япыкым кусарат. Кум-ныл тылзе гыч
земотдел
вуйлатышылан шогалтат. Тыге тудын ӱмбак эшеат неле паша возеш. Эн чотшо
продразверстко закон почеш кресаньык деч киндым погаш йӧсӧ лийын.
Яраҥ уезд тунам киндан верлан шотлалтын. Садланак, очыни, 1919—1920 ийлаште
киндым государствылан погаш Ернур волостьышко кум гана продотряд толын.
Отряд пелен
Яков Павловичлан адак ялла еда коштедаш, улан кресаньык-влак дене вуяваш
кредалмыла шогаш верештын...
Егор Спиридонович кинде погымо паша кузе эртыме нергенат ятыр каласкалыш.
Декабрьыште Яраҥ гыч 30 еҥан продотряд толын. Нуным 4—5 еҥан тӱшкалан
шеледен,
яллашке колтылыныт. Богатырев лӱман еҥын вуйлатыме группо дене Яков
Павлович Пуялыш верештын.
Ялыште эн поянлан Орехов Епрем шотлалтын. Но урем гыч тудын суртшым ончен,
озам
эн йорло еҥлан шотлаш лиеш улмаш.
Пӧртшӧ уремышкыла кумык каен, пырня дене чараклыме. Пӧртыштыжӧ самоваржат
уке,
чайым подеш шолтен йӱыт. Кычкен лекташ ни тарантас, ни сай орва. Имне
кычкыме
омытан сӱспанжат мочыла керем дене ыштыме. А вӱташ пурет гын, ӧрат веле:
вич имне, куд ушкал, коло наре шорык, кум-шым ава сӧсна. Идымыште кандаш
тошто каван
шога. Икманаш поян марий, кулак.
Но киндым пуаш тореш лийын. Клат сравочым йодмылан руалын: "Клат мыйын,
тендан
могай пашада!" Ала-кушеч Александр лӱман эргыжым кычал конденыт, тудыжо,
арестоватлыме деч лӱдын, сравочым муын пуэн. Клат пуралаште пырчым ончымо
годым Епрем
кугыза, пече тоя дене Яков Павловичым пераш толашен, но вуй олмеш вачеш
логалтен. Вара уремыш куржын лектын, орышыла кычкырен: "Караул! Пошкудо-
шамыч, караул! Грабитель-влак! Утарыза!"
Эрлашыжым Епремын кудывечыж гыч лу утла орва дене киндым Шулко ялысе
складыш
наҥгаеныт.
Орехов Епрем гай поян-влак Яков Майоровлан ӱчӧ шуктымо кечым вучен
шуктеныт. Тиде лийын Великополье селаште 1920 ий 5 майыште.
Ф.Майоровын "М,Шкетан" романыштыже тидым тыге сӱретлыме:
"Кийыше еҥым кыраш пеш каньыле, кӧ мо дене мошта, тудын дене поньыжеш. Икте
чума, весе мушкындо дене ӧрдыж воктен шура, кумшын тоя Якып тупышто модеш.
Кырыше-влакым ӧрдыж гыч ужаш огеш лий, йыр авырен шогалыныт, тушко нигӧм
огыт пурто.
Шке титакыштым шылташ ончычынак ойлен келшеныт коеш. Шып кырат, огыт
кычкыре,
лач кажне кырымылан Япыкын эҥыралме йӱкшӧ веле шокта.
— Мыйым пуртыза! Мыйым! — ала-могай марий резинке тоя дене лупшкедылеш,
пешак
кыраш пурынеже. Тудлан корным пуышт. Якып йӱк гыч палыш: Шуармучаш ял гыч
Столяров Павыл.
— Майоров, налогым конденам, на! — резинке тоя дене туп тореш уло вий дене
пера.
Тунамак кырыме олмышто тувыр кӱзӧ дене пӱчмыла кушкедла, капеш парня кӱжгыт
пуалме корно лийын кодеш. — Теве тылат кинде разверстко! — вес гана
лупшалеш, лупшалмыла, ых-х! манме йӱкым луктеш, — теве опись! Теве адак
налог!! Эше мом монденам?
— Сволочь! Гад! — Якып пеҥыжеш.
— А недоимкем уло! На! — поче-поче лупша. — Кӱлеш мо, налогшым, киндыжым
ончыклыкге тӱлен кодем, а? — Эше ик-кок гана лупшалешат, йырже ончалеш. —
Кӧн тӱлышашыже уло, толза. Ок кычалтыл, чыла налеш —Якып ӱмбак шӱвале,
тӱшка гыч лектын,
шке кашакше деке каен йомеш.
Якыпым адак йол дене чумаш тӱҥальыч..."
Экспедицийым эртарымына годым МарНИИ-ште завхозлан Ефремов Федор Васильевич
ышта
ыле. Тудо Оршанка районысо Солонер ял гыч, руш. 1920 ий декабрь гыч тӱҥалын
1922
ий май марте Ернур волисполком председательлан ыштен.
Ернур волостьын тунамсе илышыж нерген мылам Ф.Ефремов шуко каласкален. Саде
пудыранчык деч вара Яраҥыште суд лийын. Суд ончык 11 еҥым шогалтыме улмаш.
Тушечын
кок еҥым оправдатленыт, кок еҥым лӱяш ыштеныт, ик еҥым 7 ийлан шынденыт. Но
иктыжынат ни лӱмжым, ни фамилийжым возен коден омыл.
Волисполкомышто пашам ыштымыж годым Яков Павлович коклан кол кучашат
коштеден,
школышто эртарыме самодеятельный вечерлашкат миеден. Тунам акак-шӱжарак
Пиголинамыт дене палыме лийын. Изиракше учитель Загайновлан марлан лектын.
А Таня
лӱманже деке Якып шӱмешкен. Ӱдырын ӱжмыж почеш Япык А.Н.Островскийын
"Бедность
не порок" пьесыжым шындыме годым модын. Но келшымаш кужун шуйнен огыл, 1919
ий
шошым тунемме ий пытымек, Таня ачаж деке Яраҥыш пӧртыл каен.
Кыралтме деч вара пареммек, Яков Павлович Яраҥ уотвацыш паша ышташ каяш
келша.
Кӧ пала, тушко каяш кӧнымыжӧ ала Таня дене кылдалтын. Но тидын нерген кызыт
нигӧ
раш каласен ок керт. Икте пале: Таня Пиголина вара Ленинградыште тунемын, а
1937
ийыште Яраҥ педтехникум директор Муреев, Великополье школын ожнысо
директоржо
Загайнов да моло туныктышо дене пырля репрессийыш логалын.

Кок герой да нунын прототипышт

1952 ий июльышто МарНИИ "М.Шкетанын корныж дене" манме экспедицийым
эртарыш. Мый
денем пырля Оршанка районысо Кугунур ял марий, учитель-маровед Василий
Филиппович Рыбаков, МарНИИ-н наука пашаеҥже, композитор Кузьма Алексеевич
Смирнов да
Марпединститутын студентше А.Черняев ыльыч. Корнына Санчурск, Яранск,
Солабеляк,
Оршанка, Изинур, Тошто Крешын гоч эртыш.
Экспедицийыш В.Ф.Рыбаковым налмем пеш кӱлешан лие. Тудо Яков Павлович дене
Великополье школышто ик жап пырля тунемын, ийготшо дене кок-кум ийлан гына
изирак.
Василий Филипповичын йылме шотышто мастарлыкше лиеш гын, Шкетан нерген
биографический повестьымат возен кертеш ыле, очыни. Вет тудо М.Шкетаным
веле огыл, Оршанка ден Яраҥ велым, тусо еҥ ден событийлам пала ыле.
Очеркыштем тидын нерген
ом возо, "Эреҥер" романыште кугу верым налше Комиссар Ванька ден Герман
Вӧдыр
нерген ойлымыжым гына ончыктем.
Экспедиций годым ме Герман Вӧдырын прототипше — Федор Семенович Краснов —
дене
вашлийна. Тунам тудын биографийжым тичмашын возен шым шукто. Амалже —
МарНИИ директор К.А.Четкарев Йошкар-Олашке телефон дене ӱжыктыш.
Ленинградыш каяш ямдылалтынат, мыйым шкеж олмеш кодыш.
"Эреҥер" романыштыже М.Шкетан Герман Вӧдыр нерген ятыр возен, портретше раш
коеш. Вараже Ф.Майоров "Марий Эл" газетеш Ф.С.Краснов нерген "Дезертир"
лӱман
очеркым печатлыш. Но тудо шке погымо материалже негызеш возен.
1952 ий деч варат ме Ф.Краснов дене икмыняр гана вашлийынна. Тудо мыйын
МарНИИште ыштымем пала ыле. Икана мый декем лу утла йомак ден анекдотым
возен кондыш.
Ончен лекмек, пеле утлажым ойырен, научный фондыш нальым. Тунамак оксам
тӱлышна.
Ончем, кастене мыйын пачерышкем толын пурыш, кӱсеныштыже — кленча. Уна
лийын пурышым поктен от лук вет. Тыге ме касым кутыркален эртарышна.
Южгунам пазарыштат ужалтын. Ларек-влак воктене мландеш верланен, фокусым
ыштылеш
ыле. Ончылныжо — комдык пыштыме кепке.
...Ф.С.Красновын ачаже колымек, аваже весылан марлан лектеш, кандаш ияш
Вӧдырым
кочаж пелен кода. Кочаже уныкажлан шӱман еҥ лийын огыл, арамлогар семын
ынже иле
манын, пашаште орландарен. Школышто тунеммыж годым учитель тудлан Ежовский
монастырьыш пураш полша. Послушник шотеш туштат тӱрлӧ пашам ышта,
утларакшым кухньышто. Тудыжо сай: чиктат, пукшат, йӱктат, кумалаш туныктат,
монах лияш ямдылат.
Но кухньышто ыштыше монах йӱаш тӱҥалеш. Тидым да тудым туге ыштен отыл
манын,
Вӧдыр ӱмбак кержалтеш, южгунам кырымашкат шуэш. Икана кыраш пижмыж годым
Вӧдыр
тудын парняжым чот пурлеш. Монах кычкыра, варгыжеш. Игумен куржын толеш.
Тыге
Вӧдырлан монастырьым кодаш перна.
Ала-могай монах полшымо дене Вӧдыр Калтаса кундемысе Николо-Березовский
монастырьыш логалеш. Тушто тунемеш, кок ий наре ила.
Оксам кӧ ок йӧрате? Вӧдыр ужеш; кумалаш толшо еҥ-влак оксам часовньышто
лӱмын
ыштыме шелшыш (рожыш) кышкат. Саде вер суралыме. Ик йӱран йӱд годым Вӧдыр
кӧгӧным пудырта, чыла оксам поген налеш. Тургым эртымеке, пароходыш шинчын,

Вӧдыр Озаҥ олаш чыма.
Икмыняр кече тушто перныл коштеш, рестораныште шинчылтеш. Ужеш, кастене
утларакшым купеч-влак погынен йӱыт, оксам шот деч посна кучылтыт. Тидым
ужешат, Вӧдыр,
йӧным муын, тышке официантлан пура.
Кап-кыл топката, чурийвылыш мотор, йылме пӱсӧ, кид-йол фокусым ыштен
тунемше.
"На чай" манын пуэдыше купечлан комплиментым каласкалаш тудым тарлыме ок
кӱл,
чыла кертеш. Талук мучко Вӧдырын кӱсен овара да овара. Купеч койышым кояш
ынде
шкенжынат чонжо чыгылташ тӱҥалеш.
Икана йолташыже тудлан ойлен пуа: "Мый ик озаватым палем. Кажне кастене
пачерышкыже ӱдыр-влакым пога. Айда тудын деке пачерлан шогалына". Тевыс,
притон ямде.
Но шуко жапат ок эрте, кӱсен пустаҥеш. Ший окса кузе шӱшкен толеш, тугак
шӱшкен
кая!..
Империалист сар тӱҥалеш. Калыкым армийыш погат. Ожнысо семын перныл кошташ
ынде
ок лий, чыла вере паспортым йодыт. Вӧдырланат паспорт налаш мӧҥгыжӧ, ялыш,
толаш
верештеш.
Кузе паспортым налеш, кузе допризывник семын, военный столыш комиссийыш
коштеш,
кузе армий гыч шылын утла — чыла тидын нерген Ф.Майоров "Марий Эл"
газетыште уже
возен. Пачашлаш ом тӱҥал.
Октябрь революций лиймек, Вӧдыр Йошкар армийыште служитла, Нэп жапыште,
аваже
деч кодшо суртым ужален, ялла еда ӱдырамаш сату дене торгаен коштеш.
Варарак
колхозыш пура, сай льновод лиеш, премийым наледа. А Отечественный сар годым
армийыште лиеш.
Теве могай еҥым М.Шкетан "Эреҥер" романысе ик геройын прототипшылан налын.
1952 ийыштак, Тошто Крешыныште вашлиймына годымак, Федор Семенович Краснов
мылам
каласыш:
— Яков Павлович мыйым "Эреҥер" романыштыже сайынак "чиялтен". Но мый тудлан

ӧпкелымаш уке. Мӧҥгешла, моктанем веле. Мыйым калык ончылно "Ятман" еҥыш,
кумдан
палыме геройыш луктын. Шке жапыштыже тудын дене тӱҥалтыш школышто пырля
тунемынна, пырля йӱштылынна, пырля модын куржталыштынна.
Василий Филиппович моло герой-влакын прототипышт нергенат каласкален. А
Комиссар
Ванькан пӧртшымак ончыктыш. Прототипын лӱмжӧ Макаров Федор Александрович —
Тошто
Крешын марий, армийыште служитлен толмекыже, волисполкомын военный
отделыштыже
ыштен. Тылеч вара южо еҥ тудым "комиссар" манынат лӱмден. Ванькан кушто да
могай
пашам ыштымыжым могай коммунист лиймыжым романыште кумдан ончыктымо.
Макаровын вич угылан да чердакан пӧртшӧ Ошла эҥер серыште шинча. Фотожо
1973 ийыште П.Е.Емельяновын печатлен лукмо "М.Шкетан" альбомышто уло. Тиде
пӧртым Тошто
Крешынысе ял озанлык кооперативыште председатель улмыж годым "шола велым"
толшо
окса кӱшеш чоҥен.
Жулик пашажлан Макаровым кооператив гыч поктен луктыт. Судыш логалаш огыл
манын,
ватыжым да кок шочшыжым шуэн, ял гыч шылеш... Теве могай еҥ лийын Комиссар
Ванькан прототипше.



081598
************************************************************************
8—15

"Мыйын муро — илыш йӱк!.."

Гани Гадиатовын шочмыжлан 60 ий

Пеш чын каласыме. Илышым эскерен, шымлен, мом ужмым иктешлыме почеш чынак
шӱм
муро шочшаш. Гани Гадиатовын возымаштыжат тыгак. Тудын илыш корныжо —
почеламутлаштыже.
Гани Газизович Гадиатов 1938 ий 19 августышто Пошкырт мландысе Калтаса
районышто
Торасола ялеш шочын. Жап деч ончыч кӱрылтшӧ тӱвыргӧ пашажым почеламут
книгаже-влак шарныктарат: "Рвезе кумыл" (1965), "Кумыл оҥгыр" (1970),
"Оҥгыран оргамак"
(1975), "Сонет-влак" (1991).
Кажне у книга — у ошкыл, у кӱкшыт. Автор шкежат моктаныде ойла: "... кӱзем
кӱшкӧ, кӱшкӧ!" Вара иктешла, поэтический кредожым каласен пуа: "Кеч-кунам
ошкылемым илыш дене таҥлем корныштем!"
Марий издательстве "Оҥгыран оргамак" книга тӱҥалтышеш Г.Гадиатов нерген
воза:
"Тудо, "мый улам" манын, оҥым кырыше поэт огыл". Чын ой. Поро, сай.
Умбакыже
ӧрде ок лий: "Садлан Гани Гадиатовын возымыжым умылаш книгаж дене шинчаваш
кодмеке гына лиеш. Пачаш-пачаш лудмеке гына". Уке, мый ом келше. Уло
творчествыж
нерген тыге ойлаш нигузе ок лий. Книга лекме годым шкеже мом ончен? Ала
шкежат
лач тыге шонен? Садак йоҥылыш шонымаш. Вет сай произведенийым "пачаш-пачаш"
лудмо деч поснат умылаш куштылго.
Келша Гадиатовын геройжылан курымашлык кумыл — йӧратымаш. Арамак огыл чыла
книгаштыжат шӱм-чон тулжо ныжыл, ӱшанле, шокшо йӧратымаш верч йӱла. Ты
корнышто
лийын куанжат, ойгыжат, ты корныштак муын пиалжымат.
Г.Гадиатов — йӧратымашым уло шӱм-чон дене моктышо поэт-лирик. Тыште —
поэтын
шокшо кумылжо, волгалтше чурийже, илыш шижмашыже.
Шочмо эл, шочмо ял, сареш колышо ача, жап деч ончыч чалемше ава, поро
йолташ да
моло нергенат поэтын чонмурыжо йоҥгалтеш. Чыла вереат — авторын шӱм ойыпшо,
илыш
куанже, кочо ойгыжо, пиалже.
Поэтын йылме ойыртемже могай вара? Почеламутын тӱжвал тӱсшым кузерак
сӱретла?
Нине кок йодышлан вашмутым кычал ончена.
Сылнылык йӧн дене пайдаланымыж годымак шомакым шӱм-чонжо вошт пужарен
луктеш.
Тыге шочыт метафора, перифраза, мутлан:
Керей вӱд воктенсе лап верыш
Кас рӱмбык велеш шаҥгысек,
Кӱзен тӱтыра кӱкшӧ серыш,
Юалгын шӱлалтыш ял век.
Шомаклан ешартыш вийым пуашат Г.Гадиатов усталыкшым ок чамане. Тудлан
"оргамак"
мут келша. Арамак огыл книгажланат "Оҥгырак оргамак" лӱмым пуэн. Но тыште
саде
мутын молан келшымыжым ме пален огына нал. А "Кумыл оҥгыр" книгаштыже тидым
ик
гана веле огыл вашлийына. Вияш, тӱҥ значений дене: "Чынак, ынде мемнан ялын
каче
мом ыштен огеш мошто ала! Мо тудлан оргамак! Нур ӱмбалне тул оржан
тракторжо
ноя". Вончештарыме значений дене: "Сылне илыш лӱмеш яндар йӧратыметым,
оргамак
кумылетым налам пеленем", "Мый, рвезылык оргамакым кушкыж... эреак
тӧчынем",
"Ийготын кычкалтдыме ош оргамакше — латшым ияш пагыт — кудале тораш", "У
поезд —
у курымын тул оргамак". Тысе чыла ойыштат "оргамак" у значений дене
пойдаралтын:
оргамак кумыл — чолга кумыл, рвезылык оргамак — рвезылык вий-куат, ийгот
оргамак
— латшым ияш пагыт, тул оргамак — поезд.
Поэтын кумыл корнылажым оҥай мут мужыр-влак сӧрастарат, мутлан: У канде
торашке,
шарнымаш шулдыр, пиал пӧрт, пӱртӱс зал, илыш шулдыр, тылзе ший, шинча лупс,
шинчапун лупс, тул кид, ӱмыр имне, жап шӱдыр, вий кашта, мутвундо чондай,
чолга уш
патыр, лум лыве, шӱм-чон шулдыр, рвезе жапын шошыжо, чонын кеҥеж рӱдыжӧ.
Иктешлен ойлаш лиеш: поэт мут дене пашам ыштен мошта. Но чылажат сай манына
гын,
лудшо ончылно языкыш пурена. Южгунам умылаш лийдыме корнат вашлиялтеш,
мутлан:
"Каем эрдене мер пашашке — кок илыш йогыныш пурем!" "Кок илыш йогынжо" мо
лиеш?
"Мемнан коклаште — кум ава, кум жапын, — кум тукымын кум волгыдо кава".
Туштым
туштымо. Вашмут уке. Шошо нерген возымо: "Йытыралык верчын ок чамане
вийжым, —
телын тегыт шӱргым пӱжалтмеш мушкеш". Могай сӱретым пуынеже? Неужели телын
шке
моторлыкшо уке? Молан тудо тегыт шӱргӧ лийын? Уке, сылнылык тыге ок шоч.
"Оҥгыран оргамак" книгаште "Умдан шӱшпык — йолташем" ужаш уло. Ӧрат веле!
"Умдан
шӱшпык!" Калык ойпогышто, чыла прозаик ден поэтын возымаштышт "шӱшпык" мут
эн
сай, поро шонымаш дене тич темын. Лыкын-лукын йоҥгалтше, шымле шым
савыртышан
ший йӱкшӧ — сылнымут образ. А Г.Гадиатов "умдым" тушкалтен.
Мутым умылен-аклен да кучылт моштыдымо тыгай шӱлык вер, поэтын пиалешыже
шагал.
Но садыгак кумыл вола.
Почеламут чоҥалтме ойыртем книга гыч книгашке вашталт толеш. "Рвезе кумыл"
классический форма деч ӧрдыжкӧ кораҥаш але ок тӧчӧ. Чыла почеламутым тыште
чатка калыпеш тодын лукмо. Шуаралтше вийым палдарыме йӧн семын сонет-влак
пурталтыныт.
"Кумыл оҥгыр" ончыко ятыр сай ошкылым ышта. Классический форма тӱҥ шотышто
аралалтеш гынат, ынде почеламут корным "сӱретлаш" тыршыме койыш палдырна.
Южгунамже
ик корныш возаш лиймымат тошкалтыш семын ужашла. Мутлан, "Рвезе кумыл"
возен
ыле:
О теҥыз, тые — чинче олык,
Йолген, вӱд толкынлам поктен,
Лӱҥгет, рӱпшалтын, эркын шолын,
Шӱмеш ӧрмашым ылыжтен.

Лудаш каньыле. Но "Кумыл оҥгыр" ала-мо шот дене тидымак весемда:
О теҥыз, тые —
чинче олык,
Йолген,
ший толкынлам поктен,
Лӱҥгет, рӱпшалтын,
эркын шолын,
Шӱмеш ӧрмашым ылыжтен.
Молан тыге вашталтыме?
"Кумыл оҥгыр" книгаште сылнымут синтаксис сӧралештеш. Анафора йӧн корнылам
икгай
мут дене тӱҥалаш полша да шонымым утыр вияҥден каласаш йӧным пуа.
Тиде сборникышке келге шонымашан, кандаш корнан почеламут-влак пурталтыныт.
Вуймутышт икте — "Кандаш корнывожышто". Идейже — "Лудса калык ушым, лийза
эре паче,
вет калык чон корныш чын дене лекман". Тиде — илыш, паша, келшымаш, усталык
нерген келгын шонкалымаш. Тыште поэтын мо верч чон йӱлымыжӧ палдырна —
гражданственность тема чыла почеламут гоч озаланен эрта.
"Кумыл оҥгыр" книган эше ик ойыртемже — руш поэт В.Панов дене пырля возымо
"Тӱҥ
большевик" поэме.
Чыла шотыштат утларакше "Оҥгыран оргамак" ойыртемалтеш. Тудо поэтын йоҥгыдо

йӱкшым, сылнымут вийым налмыжым рашрак палдара. Шинчаш вик перныше сай
ойыртемже
— сылнымут синтаксис пойдаралтмаште. Строфам оҥайын чоҥымо тӱрлӧ йӧн
шонымым виянрак, сӧралынрак каласен пуаш полша. Мутлан, южо почеламутышто
кажне мургорным
икгай шомак але мут мужыр тӱҥалеш. Тыге пачаш-пачаш каласалтыт: "Тый ит
сыре...", "Ида ӧр...", "Ида ӧр мыланем..."
"Оҥгыран оргамак" мурпогышто синтаксический параллелизм ончычсо деч
кумданрак да
виянрак йоҥгалтеш, мутлан:
Ужынам гын — мо титакше?
Вашлиям гын — мо уда?
Мутланем гын — мо асамже?
Шупшалам — мо сомылда?
Усталык — эн ончычак илыш чыным сылнымут йӧн дене каласен моштымаште. "Муро
корно" почеламутшо, сборникым почын, поэтический кредо семын шергылтеш.
Тудо авторын эн суапле шонымашыж дене палдара: "Эн сай корно — илыш йогын!
Эн сай муро —
илыш йӱк!"
Илыш тургымеш шолын, калык куанеш шулдыраҥын, муро дене таҥым кучышо
почеламут
шочеш. "Ойго калыклан перна гын, шке пиалым мый мондем; калык тукым куана
гын,
мушкылтеш чыла ойгем", — моктаныде манеш Г.Гадиатов. Да чон пашаж дене,
ойгым
чактарен, пиалым шукемдаш шӱм-чон сескемжым почеламут корнылашке шерлен
опта.
Тунамак М.Горькийын "Человек — это звучит гордо!" мутшо дене айдемылан чап
муро
шарла:
Ида таҥастаре, йолташ-влак, айдемым, —
Нимо дене тудым огеш лий таҥлаш.
Уш дене, чон дене, вий дене, чап дене
Тӱняште тудлан огеш лек иктаҥаш!
Илышна тӱжемле йыжыҥан. Чыла йыжыҥжым поэт шке шинчаж дене ужын аклаш
тырша.
Уке, чара моторлык дене модын, шинча ончыч ковыраланен ок эрте. А лудшын
чоныш
йолгорным муын, шарнымашеш кодеш. Илыш нерген поэтын пачаш-пачаш
шонкалымыже
поснак шарналтеш. Ну, кузе ужде эртет тыгай корнылам: "Оҥай илыш — эре еҥ
коклаште. Еҥ коклаште — пашаште шолаш".
Илыш да паша. Пеленыштак — йӧратымаш. "Йӧраташ гын, мондалтдыме лийже"
ойжылан
келшен толшо почеламутшо-влак дене Г.Гадиатов кеч-кӧмат лудаш тарата.
Тыгодым
лудшын ончылан почылтеш поэтын ныжыл кумылжо, шарлен кая койдарчыкше, да
игылт
налашат амал ден йӧным муэш. Мом ыштет, адакат илыш йӱк сылнымут дене родым
куча.
Поэтын творческий тематикыж нерген, идейно-нравственный пеҥгыдылыкше да
яндарлыкше шотышто шуко возаш лиеш ыле. Туге гынат таче весе нерген ойлымо
шуэш. Мом
воза? Тиде йодышлан вашмут куштылгын муалтеш. А вот кузе воза? Ужын-шижын
шуктена але уке? Ончетше гын, творчествыште тиде тӱҥ йодыш. Арамак огыл
творческий
лабораторий нерген ойлат. Но "кузе воза?" йодышат пеш кумда. Садлан иктым
гына
ойырен налына: поэт шке ойжым кузе чоҥа?
Тыглай ончалмаште чылажат молын гаяк. Ритмат тӱрлӧ, рифмат поян. Шонымашат
келге. Икманаш, чын поэзийлан мо кӱлеш, чыла шинча ончылно: луд, акле, поэт
дене
пырля я куане, я ойгане. Кумылетлан келшыше могай почеламут кӱлеш, садак
муат.
Но тӱткынрак, вашкыде ончал лекмек, "Оҥгырак оргамак" книга вучыдымо оҥайым
мыланна лыҥак пӧлекла. Поснак ойыртемалтшыже — ойым чоҥымо сылнылыкыште.
Вес семынже, поэтический синтаксисыште. Ты могырым аклыме годым
Г.Гадиатовын мастарлыкше кушмым раш ужына. Америкым ок поч, но Америкыш у
корным ончыкта.
Эртак ик семын возымым лудын, чоным пешыжак от куандаре. "Оҥгыран оргамак"
нерген тидым каласаш ок лий. Тыште поэт уым кычалаш тыршымыжым ончыкта.
Шукыж годым
сайым муын моштымыж дене куандара. Конешне, сылнымут синтаксисын йӧнжӧ
мучашдыме. Ик але икмыняр книгаште кучылтын пытараш йӧсӧ. Ты шотышто ятыр
тунемаш лиеш
В.Колумб деч. Тудын синтаксисше эн поян, эн оҥай. А строфаште параллелизмым
кучылтмо мастарлыклан Г.Гадиатов деч тунемаш уто огыл. Шке усталыкшым
почын, тудо
тӱрлӧ йӧн дене пайдалана. Айда-лийже ок ыштыл. Кажне корнеш, кажне строфаш
илышын я йомартле, я шӱлык чынжым шыҥдара. Эртак шыман ойлымо дене ок
серлаге.
Кӱлеш годым торжанат кутыралтен колта.
Туге гынат "Оҥгыран оргамак" книгаште мо оҥайже уло, чыла дене келшаш лиеш
мо?
Мый гын тыге каласаш ом тошт. Южо почеламутшо эн ончычак формылан кӧра
возалтын.
Теве "Чоткар" почеламут. Келге шонымашан. Сай. Но поэтлан "фигурный строфа"
шергырак лийын. Конешне, тыште нимо удаже уке. Мӧҥгешла, кугу мастарлыкым
йодшо
йӧн. Вийымат шагал огыл пыштыме. Икманаш, омат шылтале, омат мокто. Адакше
тыгай
почеламутшо сборникыште икте веле. Утыжым кычалтылаш нимолан.
Южо почеламутшо рифмылан кӧра шочын. Почеламутшак огыл гын, посна корныжо
туштым
ушештара. Теве сборник мучаште лудына:
Мыняр акле шкетын,
Ушан манын, шкендым —
Пыртак шотет лийже,
Садак йомеш вийже.
Кеч-кузе тӧчӧ, пытартыш корным от умыло. Рифмылан кӧра веле пурен шинчын.
Ончетше гын, рифма шонымаш радам гыч лекшаш ыле дыр.
Экшык экшык дене тудо. Но Гани Гадиатовын мурпашаштыже ужын шуктыдымо
шылтык семын гына кодеш. Пӱтынь творчествыжым ончалаш гын, тудо — ӱшанле
йӱк дене мурышо
поэт. Куштылгын шарналтше, виян, келге шонымашан почеламутшо дене чоным
савыра.
Самырык, йӱлышӧ кумылым умылен моштышо ныжыл лирик улмыж дене ойыртемалтеш.

Йӧратымашын кочыжым чын да тура каласымыж дене лудшылан келша. Гражданский
лирикыштат поэтын мастарлыкше кушмо раш коеш. Кӱдыратле у ошкыл — "Сонет-
влак" книга
(1991). Шӱдыр семын вучыдымын йӱлен кайыш, поэтын тиде мурпогыжым шымлымаш
умбакыже лийшаш.

Зиновий Учаев, Марий кугыжаныш университетын профессоржо.



081698
************************************************************************
8—16

Поэт-фронтовик

Борис Даниловын шочмыжлан тений 1 сентябрьыште 75 ий темеш ыле...

"Спутник", "Разведчик", "Ужар патруль", "Миша-артиллерист" да моло книга-
влакымат кумло-коло ий ожно йоча-шамыч школ библиотеке гыч ӱчашен-ӱчашен
лудаш налыт
ыле. Мо дене вара нуно кумылым савыреныт? Нине книга пӱртӱсым йӧраташ,
шочмо
мландым перегаш, изинекак пашаче лийын кушкаш, лӱддымӧ, патыр лияш
туныктеныт.
Авторжо, Борис Данилов, шкежат Кугу Отечественный сарыште кучедалын. Шочмо
мландынам осал тушман деч утарымаште нелын сусырген...
Данилов Борис Григорьевич 1923 ий 1 сентябрьыште У Торъял районысо Чобык ял
кресаньык ешеш шочын. 1941 ий шошым педучилищым тунем пытарен. А кеҥежым,
август
тылзыште, Йошкар Армий радамыш налыныт. Военно-политический училище деч
вара
Икымше Белорусский фронтышто кучедалын, "За отвагу" медаль дене
палемдалтын.
Сар деч вара илыш-корно Борис Григорьевичым ВЛКСМ У Торъял райкомыш конда,
тушто
тудо икымше секретарь лиеш. Самырык тукымым воспитатлымаште сеҥымашыш
шумыжлан
Совет правительство тудым "Знак Почета" орден дене палемда. Тылеч вара
Б.Данилов
тӱрлӧ газет редакцийлаште тырша.
Савыкталташ 1937 ийыште тӱҥалын. Икымше возымыжо "Ямде лий" газетыште
лектын.
Борис Григорьевич — лу утла почеламут, ойлымаш да повесть-влак книган
авторжо.
Тылеч посна тудо шочмо йылмышке ятыр произведенийым кусарен. Марий Эл
культурын
заслуженный пашаеҥже. 1976 ий гыч писатель ушем член ыле.
Нелын черланымек, ӱмыржӧ 1993 ий 3 ноябрьыште кӱрылтын.
Поэт манын: "Тӱс чеверлык жаплан веле, чон чеверлык — ӱмыраш". Поэт Борис
Даниловын возымо почеламутшо, ойлымашыже-влак книгаште илат, тушеч, мемнан
шӱм-чонышко корным муын, порылык, волгыдо дене кумылнам нӧлталыт.



081798
************************************************************************
8—17

Иван ЧУРИКОВ, педагогика наука кандидат

Таза капыште — таза чон

Айдемым чыла велымат сайын шуарыме пашаште физовоспитанийлан кугу верым
ойырат.
Икшывым пеҥгыде кап-кыланым ончен кушташ тыршеныт мемнан кугезына-влакат.
Тидын
дене кылдалтше сомылым марий эреак шинчаончылныжо кучен. Вет тудо эреак
илышлан
куаныше, таза, пашам ыштен кертше тукым верч шоген. Лач тыгай-влак нацийын
лӱмжым да чапшым арален кертыныт. Калык тыге шотлен: тазалык — эн кугу
поянлык,
тудым оксала налаш ок лий; таза капыште — таза чон. Теве молан марийын
пӧръеҥ
идеалжылан таза кап-кылан, пеҥгыде, чулым да патыр еҥым шотленыт. Тыгай
койышым
калыкын ойпогыштыжо да мурыштыжо шагал огыл чапландарыме. Марий патыр-влак
нерген шуко йомак, калыкмут, муро шочыныт. Лач туштак айдемын поро
койышыжым сӱретлыме. Тушеч шукылан тунемаш лиеш. Лач тыгай улыт "Онар",
"Чоткар патыр", "Алым
патыр" легенде-влак. "Кокша патыр" нерген йомакыште гын осалым сеҥыше поро
да
чолга еҥ нерген ойлалтеш.
Чодыра кокласе эҥер серыште шукерте ожно пеш осал Вараш тӧра илен. Сонарзе-
влак
тудлан янлык коваштым, мӱкшым вопшышто ашныше-влак мӱйым да шыштым конден
пуэденыт, а незер мландыпашаеҥ-влак — пырчым да тӱрлӧ пакчасаскам.
Кӧ тӧра ваштареш каен гын, тудым воштыр дене чаманыде кыреныт.
Ик чодыра илемыште незер вате-марийын эргышт ош тӱняш шочеш. Тудлан Кокша
лӱмым
пуат.
Икымше йӱдымак шепка воктеке Кугурак патыр толын шогалеш. Йочам ончалын
манеш:
— Нал, Кокша, мыйын вием, а чолгалыклан ачат туныкта.
Кокымшо йӱдым шепка воктеке Чоткар патыр толеш:
— Нал, Кокша, мыйын писылыкем, а порылыкым шке ават деч налат.
Кумшо йӱдым шепка воктеке Акпатыр толеш:
— Мый тыланет, Кокша, уш-акылем пуэм, шке шочмо мландынам йӧраташ тыйым
калык
туныкта.
Тылеч вара Кокша кече еда огыл, шагат еда кушкаш тӱҥалеш. Латкок сутка гыч
тудо
кугу капан, кумда вачан рвезыш — чынжымак патырыш савырна. Ачаже тудлан
йоҥеж
ден пикшым пуа да сонарыш каяш кӱшта. Кокша, йоҥежым чымалтарен, пикшым
кӱшкӧ
лӱен колта. Йоҥеж чымалтын кӱрлеш, а пикш пыл дечат кӱшкӧ чоҥешта —
мландышкат
ок пӧртыл. Кокша апшаткудыш кая да пикшым тапта. Пикшын кошар мучашыже гына
пудат пелым шупшеш. Мӧҥгӧ толмыж годым самырык тумым вожшыге шупшын луктеш
да йоҥежым ышта. Кучымо пӱчын шӧнжӧ гыч пикшвучым пуна. Пудат пеле нелытан
наконечникым пикшын кошар вуйышкыжо йӧнештарен, Кокша йоҥежым терген ончаш
шона. Пикшвучым шупшылеш да курым ончыч кушкын шогалше пушеҥгыш лӱя. Пикш
пушеҥгым вошт шӱта
да пушеҥге пелыгыч шелеш.
Арнят ок эрте, Варашлан тарзыже-влак юзо патыр нерген шижтаренат шуктат.
— Туддеч патыр-влакын вийыштым налаш кӱлеш, — манеш да тидым кузе ыштышашым
тарзыже-влаклан туныкта.
Кокша сонарыш чӱчкыдынак пеш тораш коштын, а пӧртылын ик кӱчык корно денак.
Тыгеракын, Варашын тарзыже-влак Кокшан эҥерым вончымо верыште вакым кӱнчат,
вичкыж
ий дене комыжталтмеке, ӱмбакыже лумым оралат. Поян лектыш дене, чот ноен,
мӧҥгыжӧ пӧртылшӧ Кокшан йолжо йымалне вичкыж ий пудырга да сонарзе йӱштӧ
вӱд йымак кая — ияш тунем шуын огыл. Умшаш, неррожыш темше вӱд дене изиш
гына ок
тӱнчыгӧ, ушым йомдара. Кенета пылышыжлан йӱк солна:
— Шарналте Кугуракын вийжым. Эҥер пундашыш шогал да йолет дене тазан гына
шӱкал.
Тунамак Варашын полышкалышыже-влак шинчаштым пашкартат: эн ончычак ий
оварген
нӧлталте, тыгыдын-тыгыдын падешталте да Кокша патыр эҥер серыш лектын
шогале.
"Тудлан садак мучаш лиеш, — семынышт шыриялтеныт нуно. — Вургемже ночко.
Чоткыдо
йӱштӧ тудым кепшылта".
Кокша шкежат тидым умылыш: вашке тудо кошарга. Вургемым ий комыжлыш. Лач
тыгодым
пылышыжлан йӱк солнен кодо:
— Чоткарын писылыкшым шарналте. Ечым чие да шикшалт.
Кокша тыгак ышта да уло вийже дене шке суртшо велыш шикшалтеш. Мунчалтен
кайымыж
годым легендым шарналта: вет Чоткар ватыжын вӱдым шолаш пуртымешкыже, ечым
чиен,
нылле уштыш кокласе ерыш миен, колым кучен да мӧҥгеш пӧртыл шуктен. Кокша
йӧршын
Чоткар семынак мӧҥгыжӧ пеш писын толын шуын. Пуйто тудо йӱштӧ вӱдыш пуренат
каен
огыл. Йӱштӧ тудын вургемжым тӱҥден кертын огыл.
Кокша титакан-влакшымат пеш писын пален налеш: вакым Варашын полышкалышыже-
влак
кӱнченыт. Варашын крепостьшо воктеке миен шогалешат, кычкыралеш:
— Эй, Вараш! Лӱдшӧ мераҥ отыл гын, лек. Чын кредалмаште вийнам терген
ончена!
— Йӧра. Мый тый денет кредалаш келшем. Тыят лӱдшӧ мераҥ отыл гын, пуро
крепостьыш. Мушкындетын вийжым тергена, — вашешта Вараш, да крепость капка
комдык почылтеш. Тунамак Кокша йӱкым колеш:
— Акпатырын уш-акылжым шарналте: шкетын тушман ваштареш ит шогал, йолташет-
влакым пого, тушманым чытен кертдыме калыкым кынелте.
Ушан шомакым ыш колышт Кокша, крепостьыш шкетын кайыш. Кугуракын вийжым
ийым пудыртылаш пытарымыжым, а Чоткарын писылыкшым ече корнеш йомдарымыжым
ыш пале.
Ор капка тӱчылтӧ веле, Кокшам орол кашак авырал нале. Кужу жап кредальыч.
Осалын. Тушман шуко, да Кокшам чеп дене йолыштен шындышт.
Йолташыже-влак Кокшам утарышт. Тудо эркын вийым погыш, сарзе-влакым
вуйлаташ
тӱҥале.
Вараш ваштареш кугу вий дене кынеле да тудым поктен колтыш. Калык Кокшам
шке онжылан ойырыш, а чодыра кокласе эҥерым тудын лӱмжӧ дене Кокшага манын
лӱмдышт.
Марлаже Какшан.
Тиде йомак рвезе тукымым виян, лӱддымӧ, ушан да поро лияш туныкта.
Калык тазалыкым аралыме, тудым шергын аклыме нерген шуко ушан мут шочын.
Мутлан,
"Ик еҥ кок гана рвезе ок лий", "Таза ача-ава деч таза йоча шочеш".
Весымат мондымо ок кӱл: пашаште веле сайын шуаралташ лиеш. Таклан огыл
тыгай ой
коштеш: "Паша ӱмырым шуя, паша деч посна кошкашат лиеш".
Мутат уке, тазалык мом да кузе кочмо денат пеш чак кылдалтын. Кочкышым
тазалыкын
негызшылан шотла калык да манеш: "Таза кочкыш — таза вий",, "Кӧ кузе
кочкеш, тудо тугак пашам ышта". Тышечак шытен лектеш самырыклан ой-каҥаш:
"Сайын коч — шуко илет". Марий еҥ утларакше сонарыш коштын, колым кучен,
тыгак пӱртӱсын саскажым поген, пакчасаскам ончен куштен.
Пӱртӱс вийымат — южым, вӱдым, кечым — ӧрдыжеш кодыман огыл. Вет "Вӱд, юж да
кече
— тазалык пече". Кушто, кушто, а Марий Элыште йоча-влаклан пеҥгыдем
кушкашышт
пӱртӱс вий кугун полша: самырык еҥ ятыр жапым яндар южышто эртара. Кеҥежым
тудо
тӱрлӧ модыш дене модеш, кугыеҥлан могай-гынат пашам ышташ полша, эҥерыште
але
ерыште йӱштылеш. Телым, ечым чиен, чодырашке лектеш, я издер, я ийвол дене
мунчалта. Икманаш, таза кап-кылан, пеҥгыде кушкеш, нелылыкым чыташ тунемеш.
Ожнырак южо вер-шӧрыштӧ лум чот вочмылан кӧра кужу корныш ечым чиен гына
лектыныт. Ечыгорно кугу тӱня дене ушышо ик эн пайдале йӧныш савырнен. А
рошто да ӱярня годым изижге-кугужге, ече ӱмбак шогалын, веселан юарлен
мунчалтеныт. Шкетынат, тӱшканат. Тыгак ыштеныт ийвол да издер денат.
Кеҥежым да телым тӱрлӧ национальный модыш дене модмо годымат тазалыкым
шуараш
келшыше йӧн лектынак шоген. Тидын шотышто мече дене модмаш оҥай. Модшо-влак
меж
мечым могай радам деке кышкаш ончылгоч кутырен келшат. Тӧр вереш, кум-вич
метр
коклаш, изирак лакым кӧргынчыт. Икымше модшыеҥ мечым, саде лакыш пуртен
колташ
шонен, пӧрдыктен колта. Тудо шонымашкыже ок шу гын, вес модшыеҥ ушна. Кӧ эн
шуко
очком пога, тудо сеҥа.
Вес модыш — мечым лакыла гоч перен модмаш. Тыште кажне еҥ шкаланже модеш
але
участник-влак кок тӱшкалан шелалтыт. Адакат тӧр вереш лу лакым ыштат.
Лакыже кугуак огыл. Мече тушко пурен возын кертше. Лаке ден лаке коклаште
вич-куд сантиметр лийшаш. Модшылан шогалашыже кореш икымше лаке деч ик але
1,5 метр коклаш
верлана. Мечым саде корешыш шогалын пӧрдыктен колтат. Тудо лу лакым эртышаш
да
иктышкат пурен кайышаш огыл. А иктаж-кудо лакыш пурен кая гын, эше мыняр
лаке
кодмым шотлат. Мыняр лаке кодын, тунар штрафной очком сералтат. Ынде мечым
вес
тӱшка гыч еҥ пӧрдыктен колта. Тыге кок командысе еҥ-влак модмашке черет
дене ушнат. Чыланат ик гана гыч пӧрдыктен пытарымекышт, очком шотлат. Кӧн
штрафной очкожо шагал, тудо сеҥа.
Мечым кышкылтын модмо годым йоча тура шуаш, кужытым инструмент деч посна
палаш,
палыдыме вер-шӧрым чын аклаш тунемеш.
"Паҥга" манме национальный модышыш ушнышо икшывын вийже ешаралтеш. Тудо
писынрак
куржталаш тӱҥалеш, тӱрлӧ чаракым чыташ тунемеш. Модаш адакат тӧр площадке
кӱлеш.
Тушан куд метр диаметран тыртышым корат. Шке кумылын вӱдышым ойырат. Кажне
модшыеҥ (вӱдышӧ гына тидым огеш ыште) 50—100 сантиметр кутышан паҥгам шкеж
тура кералеш. Вӱдышӧ тыртыш йыр коштеш да кажныжым "Кум, кум, паҥгатым
ужале" манын
сӧрвала. Модшо тудын ойжо дене келшен кертеш да тунам вӱдышӧ дене верыштым
алмаштат. Тыге пеш шуэн лиеш. Такше вӱдышӧ эреак ик ойым гына колеш: "Эҥер
вес
велке кае". Тыгай ойым колмекыже, вес еҥ деке кусна. Модшо кокла гыч паҥгам
ужалаш иктат ок келше гын, вӱдышӧ кеч-могай модшымат таҥасаш ӱжеш. Вӱдышӧ
саде еҥ
деке лишемеш да тудын паҥгаже ӱмбак кидшым копаж дене кӱшкыла пышта. Саде
еҥжат
паҥгам тӱкалта. Вара коктынат тыртыш мучко икте-весылан ваштарешла куржын
колтат. Кӧ писынрак куржын савырна да паҥгам тӱкалта, тудо паҥган озаже
лиеш, а вараш кодшыжо вӱдышын вержым налеш.
Вара ӱмбач мунчалтымаш але Ӱарня вара модыш утларак неле. Тидын годым кок
модшо
капыштым ик семынак тарватылшаш, писын мунчалтыме годым йол ӱмбалне
пеҥгыдын шоген кертшаш улыт.
Яндарын эрыктыме кок кужу варам (икте-весыж коклаште ик метр лийже) тайылеш
пыштен, вӱдым шават. Шке шотан 50—200 метр кутышан "рельс" шочеш. Телым
гына модыт.
Вуеш шудымо рвезе, самырык еҥ да кугыеҥ-влак ушнат. Чылаже нылле еҥ марте
лиеш.
Поснак пайрем годым шукын погынат.
Участник-шамыч кап кӱкшыт да нелыт шот дене мужырын-мужырын шогалыт. Икте-
весым
я ваче, я кыдал, я кид гыч пеҥгыдын кучен, тайыл почеш мунчалтен волат.
Курык
йымаке камвочде шуаш кӱлеш. Вара ӱмбалне шкем пеҥгыдын кучен кертше еҥ веле
тидым ыштен сеҥа. Тылеч посна коктын ик еҥ семын ласкан мунчалташ ок лий.
Камвозыт, юарлат. Тыге Ӱарня пайремыш погынышо калык жапым веселан эртара.
Монча деч посна могай тазалык лийын кертеш. Марий еҥ акрет годсекак мончам
пагала. Шымлыше-влак ик ойыш толыныт: марий моло калык деч ятырлан ончыч
мончаш пураш тӱҥалын. Калык таклан огыл тыге манеш: "Монча тазалыкым онча",
"Мончаш ик
гана пурет — кум кече от шоҥгем".
Мончам вӱд сереш ыштеныт. Тидыже, шокшо лӧкамбалне выньык дене кырымеке,
йӱштӧ
вӱдыштӧ чывылалташ моткоч йӧнан. Тыге шке тазалыкыштым кугыеҥ-влак
шуареныт,
тидланак туныктеныт йочаштымат. Лач тидак кӱлын тазалыкым аралаш, тудо
вучыдымын
ынже лунчырго манын эскераш. Нӧргӧ организмым нечкыш колтен огытыл. Вет
чылан
паленыт: "Нечке койыш — тазалыклан уто тумыш".
Марий пӱртӱсын поянлыкшым, поснак мӱйым, эм семын кучылтыныт. Тудын юзо
вийжым
пеш шукерте ожнак пален налыныт: "Мӱй — чыла эмлан эм", "Мӱй шоҥго еҥым
рвезешта, самырыклан вийым пуа", "Мӱкш черлым пайремда".
Мемнан кундемыште таза илыш-йӱла вера ожсекак тыршат. Айдемын тазалыкше
ваштареш
мо уло гын, тудым, поснак арака йӱмашым да тамака шупшмашым каргеныт.
"Аракам
йӱаш да тамакам шупшаш айдемым шайтан туныктен", "Арака ава шӧр огыл:
ушанымат,
кугумат ок ыште", "Тамака кинде огыл: кудалташ лиеш", — манын калыкна.
Ушан калык ой шке вий дене чын пайдаланаш кумылаҥда: "Кугорныш лекме деч
ончыч
виетым йолгорнышто терге".
Марий калык педагогика физпоспитанийлан кугу верым ойырен. Таза, патыр,
нелылыкым чытен кертше, пашам йӧратыше, чын илен моштышо еҥ рвезе тукымлан
эреак идеал
семын лийын. Сандене марий илыш-корныштыжо шке тазалыкше да икшывын
ончыклыкшо
верч эреак тыршен, тудым пеҥгыдемдаш келшен толшо ятыр йӧным, поснак
пӱртӱсын
пайдале йӧнжым, кучылтын. Кызыт, илаш утларак неле лийме пагытыште,
тазалыкым
шуарыме калык опыт, физический вияҥмашын национальный традицийже самырык
тукымым
куштымаште чаплын полшен кертыт.



081898
************************************************************************
8—18

Критике

Галина ЯКОВЛЕВА, МарГУ-н аспиранткыже

К.Коршунов — драме жанр тӱняште

Константин Коршуновын творчествыже пӱтынек драме жанр дене кылдалтын. Тудын
произведенийлажым тыге шеледаш лиеш: "Кӱрылтшӧ сем" — лирико-
психологический драме,
"Шарнет, Элиса?", "Шӱм парым" — нравственно-психологический, "Кӱдырчан
ӱжара",
"Шочмо мланде", "Корныеҥ" — социально-психологический, "Аксар ден Юлавий" —
психологический драме-легенде. Молан лач тыгай шеледыме, ынде рашемден
лектына.
"Кӱрылтшӧ сем" — драматургын кокымшо пьесыже (1964). Палемдышна: тудо
лирикопсихологический семын возалтын. Тыгай драме нерген ойлымо годым эн
ончычак герой-влакын кӧргӧ шӱм-чон тургыжланымыштым, шонкалымашыштым ушыш
налаш кӱлеш. Чыла тиде лиризм шӱлыш дене эрта.
Тудо айдемын шке пиалже, идеалже, пашаже, илышыште чын верч кучедалме
нерген каласкала. Тыгак йӧратымаш, шӱм-чон шижмаш, еш илыш иктеш
кылдалтыныт. Действийжат
композитор Андрей Бобровын пачерыштыже эрта. Тиде илем кугу океаныште пурен
каяш
тӱҥалше корабльым ушештара. Тыште нимогай еш пиал, еш кокласе умылымаш огеш
шижалт. Тыгай азап кызыт гына огыл, ала-кунамак тӱҥалын.
А.Иванов "К.Коршуновын драматургийже" пашаштыже тидын нерген тыге возен:
"Вет
Андрей ден Лизан илыш корныштым тӱрлӧ идеал вӱден. Йӱштӧ шӱман, утларакше
"мотор" илыш нерген шонышо Лиза марийжым чон пытен йӧратен огыл, тудлан
ӱшаным пуышо композитор лӱмжӧ келшен. А Андрей? Тудо музык дене илен
(Ончыко. 1969. 3 ¹,
101 с.)
Тугеже, тиде еш тӱҥалтыш гычак шолдыргаш тӱҥалын. Кок тӱрлӧ характеран, кок
илыш
умылымашан еҥ-влак ушненыт да латкандаш ий "еш дене" иленыт. Тиде кылым эн
ондак
Ирина ӱдырышт кӱрлеш. Тудо тетла тыге илен огеш керт; кӧргыштыжӧ кучедалмаш
тарвана. Ик могырым, Ирина ача-аважым йӧрата, пагала, нунын верч коляна, а
вес могырым, тыге шып, нимом ужшыла илен огеш керт. Лач тыштыжак ме Иринан
образыштыже
индивидуальность шӱлышым ужына; тудо сложный, виян характер.
Марпат, Андрейын аваже, ойгырен коштеш. Вет кеч-могай авалан шке икшывыжын
пиалже шерге. А Андрейын тудо уке. Тыште адак ава ден йоча кокласе
отношений йодыш
лектеш.
Лач Андрей ден Лиза гына шке тидым тӧрлаташ огыт тырше. Садланак нунын
коклаште
эре ӱчашымаш, вурседылмаш, икте-весым пагалыдымаш.
"Кӱрылтшӧ сем" драмын тыгай тӱжвал тӱсшӧ; тудо лач драме жанрлан келшен
толеш.
Но тыште кӧргӧ тӱсат палдырна. Автор шке произведенийыштыже илышыште
вашлиялтше
философский йодышым шында: мо тугай пиал? Мо тугай йӧратымаш? Нуно кузе
кылдалтшаш улыт? Чыла тидым драматург шке геройжо-влакын образышт гоч почын
ончыкташ
тырша.
Драмыште виян конфликтым, герой-влак кокласе кучедалмашым от уж. Тыште
кӧргӧ,
герой-влакын кӧргешышт ылыжше кучедалмаш кая. А.Ивановын шонымыж почеш,
"герой-влак чон драмым чытен илат". Еш пиал укелыкым умылен, Андрей шке
семынже пуштылана. Лиза тыште Андрейым титакла. Ирина, тидым ужын, торашке
лектын куржнеже.
К.Коршунов геройжо-влакын йылмышт дене йоднеже: тыгай мо лийшаш еш пиал?
Ме палена, Андрей — композитор. Тудо музык дене ила. Но еш кокласе
тӧрсырлан
кӧра Андрейын паша ышташ кумылжо уке. Лач тыгай жапыште Катя, Андрейын
рвезе
годсо йӧратыме ӱдыржӧ, толын лектеш. Тудын дене вашлиймаш Бобровым шке
мастарлыкшылан ӱшанаш кумылаҥда, ала-кунамак тӱҥалме семым муаш полша. А
тиде семым
кычалмаш шке пиал верч кучедалмашыш савырна. Тыште музык ден йӧратымаш
кокласе
вияш кыл палдырна. Лач тиде йыжыҥ пьесышке лирический шӱлышым пурта.
Эше ик шке шотан персонаж пьесе мучко эрта. Тиде Проска, Лизан аваже. Тудо
шкенжын поянлыкше верч гына азаплана. Тудын койыш-шоктышыжо ӱдыржын
характерыштыжат
палдырна. Проскан образыштыже комический шӱлышат уло: пазар гыч вигак
черпыт самогон дене ӱдыржӧ деке пура. Драматург тыгай еҥ-влак ваштареш
кучедалаш ӱжеш;
комический йӧнжӧ — геройым яндар вӱдыш лукмо йӧн.
Эше ик геройын, Альбертын, илыш умылымашыжым ончалына. Тудо улан еш гыч
лекше
рвезе. Садлан илышыште чыла окса дене налаш лиеш манын шона.
Лиризм дене шыҥдаралтше тиде поэтический драме чоҥалтме шот денат йӧнан.
Чыла
гаяк пьесе семын, "Кӱрылтшӧ сем" драмыште действий эртыше жап дене эрта
(автор
ретроспекций йӧным кучылтеш). Чыла герой-влак, манаш лиеш, шарнымаш дене
илат.
Шарналтат самырык илышыштым Андрей ден Катя, Сергей ден Лиза, ожсо илышым
шергалыт Марпа ден Проска, йоча годсо пагыт нерген ойлат Ирина ден Яша.
Тыгай йӧн
шонкалымаш, шижмаш дене темалтше драмылан пеш келшен толеш, герой-влакын
характерыштым почын пуаш полша.
Тиде пьесым лудмо годым тыгай иктешлымаш шочеш: тудо илышыште ик верым, шке
пиалым кычалме да мумо нерген туныкта. Тидыже произведенийын тӱҥ шонымашыж
семынат
лийын кодеш. Тиде шонымаш Андрейын образше дене кылдалтын. Тудо — чын,
шкенжым
критиковатлыше айдеме. Но илышыштыже шуко йоҥылыш лиеден. Тидым Андрей
умыла, но
нимомат ыштен огеш керт. Туге гынат Андрей Бобров шкенжын музыкыштыжо у,
йӧршеш
идеальный айдеме. Тудо шкенжым лач семыште тӱрыс почеш. Лач музыкак
геройлан поэтичный, кугу кумылан шӱлышым пурта. Тугеже, "Кӱрылтшӧ сем"
драме шаланыше йӧратымаш нерген огыл, а эн ончычак волгыдо йӧратымаш, еҥ-
влак кокласе яндар умылымаш нерген шонен возымо произведений.
"Кӱрылтшӧ сем" драме нерген иктешлен каласаш гын, тиде — айдемын кӧргӧ шӱм-
чон
шижмашыжым ончыктышо сылнымут паша. Чыла действий герой-влакын кӧргӧ
ваштӱкнымашышт гоч эрта. Тудым лирический кумыл дене чиялтыме.
"Кӱрылтшӧ сем"-ыште айдемым нравственный йодыш-влак тургыжландарат. Тидыже
варажым нравственно-психологический драме-влакым возаш негызым ышта, туштат
лиризм
шӱлыш раш палдырнаш тӱҥалеш.
"Шарнет, Элиса?" сар жапысе ял илыш, мӱндыр тылыште илыше да пашам ыштыше
еҥ-влак нерген каласкала. Тудо — К.Коршуновын сар темылан возымо икымше
сылнымут
саскаже.
Тиде пьесыште действий тыглай ялыште эрта, тыште ялысе илыш, сын, койыш-
шоктыш
ончыкталтеш. Чылажат Арсений дене кылдалтын, тудын йыр вияҥын эрта. Ачаже
фронтышто кучедалеш, олмешыже тракторыш аваже, Ану, шинчеш. Эрге кертмыж
семын аважлан полша. Ленинград гыч эвакуироватлалт толшо рвезе, Лева, дене
кугу йолташ
лийыт. Ялыш сусыр салтак да эстон ӱдыр толын лектыт. Пьесе кум йолташын
чеверласымышт дене пыта.
Герой-влак коклаште пӱсӧ конфликт шижалтеш. Шкеж верч гына коляныше,
кугешныл
коштшо колхоз председатель Йыван ден Буркова, Ану, Арсений коклаште виян
ваштӱкнымаш почылтеш. Ме тыште кок тӱрлӧ характер кокласе конфликтым ужына.
(Тиде отношений ялыш сусыр салтакын да эстон ӱдыр Элисан толмо сӱретыште
раш почылтеш).
Йыван нине кок еҥым уто логарлан шотла: "Райком мыланна адак кок яра
логарым
колтыш... Нуно мыланна йӧршынат огыт кӱл. Нуным пукшымо огыл, шкенан-шамыч
шужен
ярненыт", — манеш йӱштӧ шӱман Йыван (Коршунов К. Шарнет, Элиса? //Коршунов
К.М.
Шӱм парым. — Йошкар-Ола, 1989. — 136 с.) *
Умбакыжат тиде геройын моло образ-влак ваштареш шогалмыжым ужына, мучаште
тудын
осал пашаже-влак чарашке лектыт.
Тыште тӱҥ верым тыглай марий ӱдырамашын, Анун, образше налын шога. Тудо —
поро
кумылан ава, еҥым пагалыше пошкудо. Эстон ӱдыр Элисам шке икшывыж семын
вашлиеш,
шокшо шӱм-чонжо ден леведеш. К.Коршуновын Анужо М.Рыбаковын "Салтак вате"
пьесыжэ гыч Лыставийым ушештара. Нуно коктынат пашалан тале, чулым улыт,
нимогай нелылык деч лӱдын огыт шого. Фронтыш кайыше пелашыштым алмаштен,
сеҥымашым кондаш
полшат. Нуным "тылын салтакше" манаш лиеш.
Пьесыште каен шогышо ятыр событий Элиса дене кылдалтын. Тудо —
произведенийын
тӱҥ предметше. Ӱдырын характержым почмаште моло образ-влак полшен шогет.
Элиса — тыматле ӱдыр. Тудо Анушым кокымшо аважлан шотла, шке аваж семынак
пагала, марий кундемым йӧратен шынден гынат, шке шочмо вержым шарналтен
йокроклана.
Тыштыже героинян вӱрыштыжак улшо пагалымаш, колянымаш кумыл палдырна.

* Умбакыже цитата тиде книга гыч налалтеш, странице-влак скобкеш
ончыкталтыт.

Пьесе чеверласыме тат дене пыта. Арсений шерге йолташыже-влакым — Элиса ден
Левам — шочмо верышкышт ужата. Куан дене пырля ойго шӱлыш авалта. Кӧ пала,
ала нуно курымешлан ойырлат. Но йӧсӧ пагытыште пырля илыме нигунам огеш
мондалт. Тидымак Элиса ойла: "Мый тиде мландым, тиде калыкым нигунам ом
мондо" (171 с.)
"Драмын лӱмжӧ тунамсе огыл, а тачысе Арсенийын йодышыж семын йоҥга:
"Шарнет,
Элиса, сар годым кузе илымынам?" Нине шомак-влак сцене гыч огыт йоҥгалт
гынат,
ме, лудшо да ончышо-влак, Элисан йӱкшым шӱмна дене шижына, колына. "Шарнем.
Чыла
шарнем. Тыгай нигунам огеш мондалт", — манын воза Г.Зайниев (Марий коммуна.

1987. 17 февр.).
Тыштыже, мыйын шонымаште, драмын тӱҥ шонымашыже почылтеш: ваш-ваш келшен
илымаш,
ваш полшен шогымаш курым мучко илышаш улыт, мондалтшаш огытыл.
Пьесым ончымек, теве мом каласаш лиеш: тудо шке содержанийже, темыже,
идейже дене айдемым вургыжтарыше нравственный йодыш-влакым нӧлталеш. Герой-
влакын образышт гоч илышыште вашлиялтше тӱрлӧ характеран еҥ-влак
ончыкталтыныт. Нине еҥ-влакын "кӧргӧ тӱняшт" пашашт, поступкышт дене
кылдалтын сӱретлалтеш.
"Шӱм парым" пьесыштат автор, тыгай йӧным кучылтын, ача ден йоча кокласе
кылым
почын ончыкта. Но нуно садыгак шке илыш верыштым, у пӱрымашыштым муыт,
пайдале
еҥыш савырнат.
Драматург шке тӱҥ геройжын шӱм парымжым шуктымо дене сареш вуйым пыштыше
чыла
салтак ончылно вуйым саваш кӱлмӧ нерген мутым луктеш. Тидыже —
произведенийын
тӱҥ шонымашыже.
Тусо йодыш-влакын могай улмыштым иктешлаш пьесын чоҥалтмыжым, геройыштым
ончал
лектына.
"Шӱм парым"-ыште действий-влак кум корно дене эртат. Икымше — тӱжвал корно
(Миклай ден Клавдия Петровнан, ик могырым, Тамара ден Викторын, вес
могырым, коклаште ваштӱкнымаш). Кокымшо — психологический сынан корно
(Миклай ден Клавдия Петровнан йӧратымашышт). Тиде тӱҥ огыл гынат,
психологизм йодыш дене чак кылдалтын.
Кумшо — Аидан корныжо.
Нине кум сюжетный корным Миклайын образше ушен шога. Лач тудак чылам шке
верышкыже шында. Тышечынак автор Миклай дек мелын савырна. Тидыже адакат
подтекстыште
драматургын шке идеалже дек лишемме шонымашым рашемда.
Миклай шке ӱмыргорныжым Клавий дене мутланымаш, эртыше илышым шарнымаш гоч
почын
пуа. Сар жапыште Миклай шке калыкшым, мландыжым арален, сеҥымашым лишемдаш
полшен. Тулан жап тудын пел кидшым налын коден. Война деч вара шочмо
колхозшым
нӧлташ тырша. Пьесын действийже тачысе кечын кая. Миклай ятыр ий шке
пошкудыжым,
Клавдия Петровнам, йӧратен ила. Еҥ мыскылымаш деч лӱдын, манеш-манеш деч
кораҥаш
тыршен, мыняр жап кок йӧратыше шӱм йӧсым чыта.
Пьесыште Миклайын образше ваштареш Виктор эргыж ден Тамара шешкыже шогат.
Нунын
коклаште пӱсӧ конфликт шочеш. Нунылан окса, шерге арвер, поянлык лийже.
Ачажын
пӧртшым ужален, Юл эҥер серыште дачым ышташ шонат.
Аида марий калыкын историйжылан пӧлеклалтше семым возынеже. Тудо шке
калыкшын
культурыжым акла. Аидан образше гоч драматург ончыклык марий
интеллигенцийын могайым ужмыжым почын пуынеже. Пьесыште Аидан образше гоч
музыкын вийжым ончыктымо
дене лирический шӱлыш вияҥеш.
Кӱшнӧ каласыме ыле, "Шӱм парым" пьесе "ача ден йоча" проблемым тарвата.
Миклай —
шоҥгыеҥ. Тудо вестӱрлӧ илыш умылымаш дене кушкын. Миклайын йоча жапшат вес
пагытыште эртен. Сандене тудо кугу ийготан еҥым пагала, изиракым шотла,
туныкта. Тиде герой пагалымаш, мутым колыштмаш, ӱшанымаш кумыл дене илен
тунемын. Виктор
ден Тамара кызытсе саманыште кушшо улыт. Сандене нунылан илыш куан — окса,
поянлык, мотор илыш. Аидат самырык. Но тудо, Виктор ден Тамара деч
ойыртемалтын,
Миклайын образше деке лишемеш. Тыге сылнымут мастар тӱрлӧ образым сӱретлен,
нунын характерыштым почеш, илыш философийыштым рашемда. Автор каласынеже:
айдемым
тудын пашаж ден койышыжо чапландарат.
Эше теве мом палемдыман: Миклай ден Клавийын тынар жап йӧратен коштмышт
нунын
кокласе виян, яндар йӧратымашышт нерген ойла. Тугеже, тыште "шӱм парым"
дене
шойышталтын, йӧратымаш тема вияҥеш. Иктешлен каласаш гын, "Шӱм парым" —
лирикопсихологический драме гыч лекше нравственный йодыш-влакым, герой-
влакын шӱм-чон
шонымашыштым нӧлталше произведений.
Социально-психологический драме — илышыште, обществыште вашлиялтше
проблемылам,
социальный йодыш-влакым, геройын уш-акылже, шижмашыж гоч радамлен ончыктышо
произведений. Тыгай пьесылаште айдеме илыш ден ӱчашымашыш пура, тудын тӱрлӧ
социальный вийже, йыжыҥже-влакым умылаш тырша. Тыгай паша кызытсе, тыгак
тошто илыш
негызеш чоҥалт кертеш, илыш событий шкенжын чыла могыр шӧржӧ дене геройын
характерже гоч почылтеш. Герой тӱжвач да кӧргӧ гычат почылтшо социальный
тип лиеш.
Тидым тудын поведенийже да психологический могырым келгын умылтарыме.
Социальнопсихологический драме семын К.Коршуновын "Кӱдырчан ӱжара", "Шочмо
мланде", "Корныеҥ" пьесылажым ончыктыман.
"Кӱдырчан ӱжара" (1968) пьесе орланен-йӧсланен илыше шемер калыкын
помыжалтмыжым, вий-куатше кушмым, Голованов ден марий поян Микитан Кргорий
гай опкын ваштареш тарванаш тӱҥалмыжым, исторический толкыныш ушнен
толмыжым сӱретла, руш революций нерген ойла. Темыже, шындыме проблемыж дене
тудо марий еҥлан лишыл, лудшо-влаклан шукертсек палыме сылнымут саскам
(С.Чавайнын "Кӧн верч?" С.Николаевын
"Вӱдшӧ йӧга", Олык Ипайын "Шӧртньӧ ӱжара") ушештара. Но ты жапыштак автор
илышын
у шӧрынжым почеш, марий кундемыште эртыше революций пуламырым шке семынже
ончыкта.
Арам огыл И.Иванов "К.Коршуновын драматургийже" пашаштыже тыге возен: "Тудо

("Кӱдырчан ӱжара") авторын ончычсо пьесылаж деч ятырлан ойыртемалтеш.
Илышым
кумдан почшо калык драме семын возалтын. Чын, тӱшка массовый сцене тыште
шуко
огыл, икте-кокыт веле. Но пӱтынь шонымашыже, структурыжо, илышым авалтымыж
дене
— этический сынан геройлык традициеш негызлалтше произведений" (Ончыко.
1969. 3
¹. 102 с.).
Тыште действий социально-общественный план дене кумдан вияҥ толеш. Марий
ялын
илыш-йӱлаже, шемер коклаште класс шижмашын помыжалтмыже, посна персонажын
оргажан илыш пӱрымашыже, самырык герой-влак коклаште шочшо йӧратымаш — чыла
тиде
драмын композицийыштыже верым муэш.
Чумыр пьесе социальный конфликт негызеш вожланен. Тиде конфликт гоч герой-
влакын
илышыште вашлиялтше, нунын уш-акылыштышт шонымашын лӧзаҥмыже ончыкталтеш.
Тидын
шотышто тӱҥ герой Головановым палемдыман.
Автор тудын илыш-корныжым тӱҥалтыш гыч мучаш марте гаяк почеш, характержым
ӱшандарыше чия дене сӱретла. Федор эше рвезыж годымак именийым "йӱын-
кочкын", картла
модын колтышо дворян ачажын таляка корныж гыч кораҥын, "тыматле, кугыракым
шотлышо, илыш ратым умылышо" лӱмым налын, пӱсӧ ушыж дене ойыртемалтын.
Садлан колаш
вочшо Токтар ӱмыр мучко чумырымо поянлыкшым веле огыл, а шочмо Вачук
ӱдыржымат
тудлан ӱшанен пуа: "Вӧдыр ачаж гай огыл... Тыматле, илыш ратым умылышо
рвезе.
Вӧдыр, мый тылат имньым огыл, а шке ӱдырем ӱшанен пуэм" (227 с.).
Тыге Токтарын колымо кечын кок у еҥ шочеш: иктыже у оза — Голованов, весыже
—
Токтарын тарзыже Ямбатырын эрге аза. У оза ден у тарзе — тыгай шонымаш
кодеш
пьесын прологшым лудмо деч вара, тиде шонымашымак шуя икымше кыдеж.
Умбакыже ме пален налына: Элыксан, Головановын тарзыже, озаж ваштареш
шогалеш.
Лач тыштак нунын коклаште пижмаш вияҥаш тӱҥалеш, варажым кугу социальный
йодышыш
савырна.
Произведенийыште Вачукын образшат социальный йодыш-влакым почын пуаш полша.
Тудо
поян ден йорлын ваштӱкнымашышт дене чак кылдалтын. Чыла тидым автор
ӱдырамашын
тӱжвал да кӧргӧ действий-влакше гыч почын пуа. Ачажын ойжым шуктен, шкенжым
шке
торта коклашке шогалта. Вачук тидым шижын гынат, йӱштӧ шӱман марийже денак
илаш
тӧчен, калык деч утыр торлен. Вачук — ожнысо правадыме, индыралт илыше
марий
ӱдырамашым ончыктышо типичный образ. Но К.Коршунов тудын образшым
сӱретлымашке у
шӱлышым пурта. Мучашыште марийже деке шыдыжым кучен кертде, Вачук тудын
ӱмбак
кидшым нӧлталеш, шке чон орлыкшым чарашке луктеш: "Шого, Элыксан! Тиде
мыйын янлыкем, мыяк пытарышаш улам. Ну мо, господин Голованов?" (278 с.).
Вачукын марийже ваштареш тарванымыжым ме ӱдырамашын шке праваже, пиалже
верч кучедалаш тӱҥалмыжым ужына. Но тиде шонымашын вес могыр тӱсшат уло.
Вачук шке илышыжлан ӧкына,
марийжылан ӱчым савыра, вара шкенжынат илышыжым пытара. Вачуклан ынде у
илышым
тӱҥалаш вийже ок сите. Тиде героиня шкешотан, но социальный тӱсан протестше
тӱҥ
герой-влакын вашпижмашыштым эшеат пӱсемда.
Йӧршеш у сынан, Вачуклан ваштареш, вес ӱдырамашын, Оринан образше. Но тудо
революций жаплан келшен толеш: калыкын пиалже, эрыкше верч кучедалеш. Тиде
пудыранчыкыште тудын ӱмыржӧ лугыч лиеш. Но тудын лӱмжӧ, поро пашаже калык
шӱмыштӧ ила.
Тиде шонымашым пеҥгыдемдат Элыксанын шонымашыже-влак: "Тыйым нигунам огыт
мондо,
Орина. Кажне эрдене йошкарген нӧлтшӧ чевер ӱжара тыйын орлыкан, виян
тӱсетым
шарныкташ тӱҥалеш!" (279 с.).
"Кӱдырчан ӱжара" драме марий калыкын национальный самосознанийже вияҥ толмо
нерген каласкала. Вет революций незер еҥын илышыштыже пеш кугу верым налын,
поян-влак деч веле огыл утарен, а эн ончыч марийын национальный шӱлышыжым
вияҥден,
шемерлан национальный утарымашым конден. Тыгеракын, "Кӱдырчан ӱжара"
кугезына-влакын ожнысо илышыжым сӱретлен пуэн. А вес кок пьесе ("Шочмо
мланде", "Корныеҥ") кызытсе илыш проблеме-влакым нӧлталыт.
1966 ийыште возымо "Шочмо мланде" драме пӱсӧ социальный йодыш-влакым
нергела.
Тудын гоч драматург уло кӧргӧ чонжо дене 60-шо ийлаште ялыште вашлиялтше
шуко
йодыш-влакым кораҥдаш ӱжын. Пьесын лӱмжак тӱҥ шонымашыжым умылаш полша —
мландым
шке икшыве семын аралаш кӱлеш. А илышыште йӧршеш вес семын ышталтын: изи ял-
влакым пытареныт, ача-авам, шочмо мландым коден, самырык тукым олаш каен.
Паша кид
деч посна мланде нужнаҥын. Тыге К.Коршунов мланде ден айдеме кокласе кылым
радамлен, сӱретлен пуаш шонен. Шкенжын шонымашыжым тудо Омылянын мутшо дене
ойла:
"Мланде деч налына, а тудлан вашеш нимат она пу. Тушман гай ыштылына".
(Коршунов
К. Шочмо мланде //Пьесе-влак. — Йошкар-Ола, 1979. — 120 с.) *
"Шочмо мланде" драмын геройжо, Вершинин Павел, лачак кӱшычын колтымо
указаний
почеш илаш тунемын. Садланак тудын вуйлатыме колхозышто нимогай шот уке.
Калыкынат паша ышташ кумылжо йомын. Лач тыштыжак произведенийыште нӧлталме
проблеме
шижалтеш.
Драматургын шонен пыштымыже, ончыктен пуымыж почеш Павел чылт тептердыме
еҥак
огыл. Шке жапыштыже тудын "тургым паша жапыште кечывал кочкышымат ышташ
жапше
лийын огыл". Но тидыже ынде ушеш шарнаш веле кодын.
Шоҥго Омылян кугыза ден Вершининын ялысе илыш, мланде паша нерген
ӱчашымашышт
философий сыным налеш, вуйлатышын шке пашазыж-влак дек отношенийым почын
пуымаш
пьесын конфликтше лиеш. Драматург тиде куктежым писын рашемда: Вершининым
паша
гыч кораҥда, у вуйлатышым, Беляевым, шогалта. А тиде конфликт Вершининын
ешышкыже кусна.
У вуйлатыше Беляевын образше тӱрыс почылтын огыл. Тудым ме моло персонаж-
влакын
кутырымышт гоч гына пален налына. Нимогай конкретный действийыште огына
вашлий.
Беляевын пашалан чоным пуэн ыштымыжымат тудын мутшо гоч веле пален налына.
Мыйын
шонымаште, драматург тудым кӱктен шуктен огыл.

* Умбакыже тиде книга гыч странице-влак скобкеш ончыкталташ тӱҥалыт.

Утларак ӱшандарышын вес положительный геройын — Омылян чочойын образшым
сӱретлыме. Тудо "У шурно" колхозын ик эн первый вуйлатышыже лийын. Тудын
кызытсе колхоз
верч азапланымыжым ме пьесыште раш ужына. Павелланат шӱм-чон вургыжын
луктын каласа: "Гектар гыч 5—6 центнер дене шурным налат. Идалык жап ыштен
налме поянлыкет парыметым тӱлаш ок сите!.. Война деч ончыч, война деч варат
15—17 центнер
деч шагал налмым ом шарне. Тунам вет чыла кид дене ышталтын. А кызыт?
Намыс, Павел Андреевич, намыс! Мо мланде уда, але вӱд уке, чодыра?! Ала
мландын шӱмжак
мемнан деч тупынь савырнен?" (125 с.).
Кужу илыш корным эртен тиде шоҥго: порыжымат, осалжымат ятыр ужын. Но чонжо
дене
эре самырык кодын. Омылян шокшо кумыл дене ялын ончыклыкшо верч кучедалаш
пижеш,
тиде пашашке Люба уныкажымат, ӱдыр-рвезе-влакымат уша.
Тиде еҥын ушан шомакше шонаш тарата, кызытсе куктежан илышым у
шинчаончалтыш дене ончаш ӱжеш. Туге гынат Омылян кугыза второстепенный
герой семынак веле кодеш.
"Тиде сай, келге образ, но сюжетыште тӱҥ рольым огеш мод, действийым пьесе
тӱҥалтыште веле вӱда", — воза А.Иванов (103 с.).
Пьесын тӱҥ геройжылан Вершинин Павелак шотлалтеш. Тудын ваштареш Люба шога.
Нунын коклаште писе конфликт шочеш (колхоз планыштат, еш илышыштат).
Омылянын Люба уныкажат путырак кожмак. Тудо шке шочмо вер-шӧржым, калыкшым,

мландыжым яндар, шӱм-чонжо дене йӧрата. Люба еҥ кӱшеш илыше, колхоз
поянлыкым
шолыштшо айдеме дене илен кертын огыл, шке пиалжым Валентин пелен муэш.
Валентин — Павел Андреевичын эргыже. Тудо шотан, поро кумылан рвезе. Тургым
пагыт годым уло вийжым, уш-акылжым колхоз пашалан пуа.
К.Коршуновын тиде пьесыжым лончылымеке, А.Иванов тыге каласен: "Автор ял
илышын
ик шӧржым чын почын. Но лачак ик шӧржым гына, а чылажым огыл. Вет пашаже
йӧрдымӧ
председательым сай вуйлатыше дене, тошто администраций йӧным у стиль дене
вашталтымаште огыл. Ял озанлыкым, мланде пашам аклымым туп-вож гычак,
келгын вашталташ кӱлын. Тыгай келгылыкше пьесыште ок кой" (102 с.).
Чынак, икмыняр ситыдымаш палдырна. Эн ончыч тиде экшык социальный
конфликтым почын пуымаште. Ала-кузе действий вияҥеш, но тӱҥ конфликт еш
кӧргышкӧ кусна. Тыге
тудо кокымшо план дене эрташ тӱҥалеш. Кокымшо ситыдымаш — Беляевын образшым
куакшын сӱретлыме.
Но тидын годымак К.Коршуновын драмыж шотышто моктемурымат каласыман.
Критикын
кӱшнӧ каласымыже ӱчашымашымат луктын кертеш. Ала драматургын чонжым
социальноэкономический, общественно-политический йодыш-влак виян йӱлалтен
огытыл. Вет тудо илышым философий кӱкшыт гыч шымлен. Адакшым драматруг
шочмо мландым, калыкым,
тудын кугезе йӱлажым йӧраташ да пагалаш кӱлмым шке геройжо-влакын койыш-
шоктышышт гоч ончыкта. Чыла тиде поро, сай шомакым веле йодеш.
Тыгеракынак К.Коршуновын "Корныеҥ" драмыжат чоҥалтын. Тиде произведенийлан
драматург 1986 ийыште Марий АССР-ын Государственный премийжым налын.
...Юл кундемысе ик совхоз вуйлатыше Валерий Степанович, калыкын илышыжым
ончен,
южгунамже ӧреш: кузе тыге лиеш? Школат у, самырык-влаклан канашышт культур
пӧртат уло. Йочасадымат чоҥымо. Паша верат сита. А самырык тукым ӧрдыжкӧ
кая да
кая...
Теве тыгай шонымашым луктеш К.Коршуновын "Корныеҥ"-же. Тиде сылнымут саска
самырык рвезын неле пӱрымашыжым ончыкта. Геройлан шуко нелылык гоч эрташ
перна. Но
шочмо ялжын тӧрсыр илышыжым ужмеке, уло кӧргӧ чонжо дене тидын ваштареш
шогалеш
да ялжым уэмдаш пижеш.
Шочмо ялым, вер-шӧрым йӧратен, тудын верч тургыжланаш, ситыдымаш-влакым
ужмаш да
тӧрлаташ пижмаш — тиде геройын веле огыл, авторынат тӱҥ шонымашыже лийын.
Садлан
К.Коршуновын пьесыже Юл эҥерын моторлыкшым, тудын серысе ош пӧрт-влакым
сӱретлымаш дене тӱҥалеш. Тыштак лудшо еҥ ик эн тӱҥ героиням, Валентинам,
вашлиеш. Школым шӧртньӧ медаль дене пытарыше ӱдыр вузыш пураш ямдылалтеш,
шке ончыклыкшо
нерген шонкала. Но ялыш вучыдымын Евгений толын лектеш. Тиде сюжетын ик
элементше — завязкыже — лиеш.
"Корныеҥ" драмын конфликтше у огыл, тудо 50-ше ийласе пьесылам ушештара.
Тиде
"новатор ден консерватор-влакын" тавадаҥ пижмышт. Но К.Коршунов тудым
йӧршеш у
сынаным ышта. У шонымашым илышыш пурташ, тошто корно деч кораҥмаш — моткоч
неле
да кужу корно. Лач тыгай корным Евгений ойырен налеш. Лач тудо
произведенийыште
да конфликтыште тӱҥ герой лиеш.
Евгений шкенжым "корныеҥлан" шотла. Тидлан амалжат уло. Йоҥылышым
ыштымыжлан икмыняр ий тюрьмаште шинчен лектын, институтым кудалтен, ача-
аваже, йолташыже-влак
дене кылым йомдарен. Тудлан илышын ямже шере огыл, илыш дек интересше
йомын.
"Мыйын илышем тендан деч нелырак. Мыланем садиктак, кушко каяш. Сандене
нимогай
амал деч посна, катерышкыда шинчын, тышке тольым. А эрла... уже эр", —
манеш Евгений (24 с.).
Вот тыгайрак рвезе икымше вашлиймаште. Но умбакыже ме тудым вес
характераным
ужына. Пашам йӧратыше, мастар кидан еҥ ялеш кодаш шонен пышта, озанлыкыште
улшо
тӧрсыр-влакым кораҥдаш шона. "Да, Валентина, мый тышак кодам. Чылт чара
вереш у
илышым тӱҥалам", — манеш герой (36 с.).
Нимогай у ошкыл илышыш шыман ок пуро. Могай-гынат чарак лектеш. Эре у
трактор
дене ыштыше Кирилл Матвеевичлан тыгай койыш огеш келше. Тудо самырык
тукымлан ок
ӱшане. Кирилл Матвеевич ончыл механизатор лӱмжӧ дене кугешнен коштеш,
шкенжым
кӱшкӧ шында, чылам шке кидыштыже кучынеже. Тидлан кӧрак тудо Евгенийлан
сыра.
"Могай таргылтыш Евгенийым тышке пӱтырен кондыш? Кузе содор ужаташ ыле? У
график
дене ышташ тӱҥалыт, индустриальный йӧныш вончат", — манеш герой (47 с.).
Лач Кирилл Матвеевич ден Евгений коклаште умылыдымаш тарвана. Тудо пьесын
тӱҥ конфликтше лиеш. Тышечын у илыш йӧн ден тошто койыш коклаште ойыртем
шочеш.
Валентинат, чыла шерын-вискален лектын, ялеш кодеш. Евгений дене пырля у
илышым
тӱҥалыт. Тугеже, ялын ончыклык пӱрымашыже — ӱшанле кидыште.
Мучашлан кеч-кӧнат йодыш лектеш: Евгений корныеҥ мо? Тудын койышыжо, пашаже
корныеҥын огыл манын ойла. Евгений илышыште, шкенжын вержым муын, пеҥгыдын
шога. Да
адакшым рвезын илыш-корным тӱҥалме вожшат тиде ял гычак атыланен: тудын
ачаже,
Вӧдыр Эчан, кызыт наука кандидат, ончыч тиде ялыштак илен, пашам ыштен.
Тыгай шонымашым луктеш К.Коршуновын пьесыже. Тыште воспитательный функцият
палдырна. Тудо шке содержанийже дене кушкын шогышо ӱдыр ден рвезе-влакым
шочмо вершӧрым йӧраташ, калыкым пагалаш, илышыште шке верым муаш туныкта.
Самырык-влакым
туныктымаш шӱлыш дене авалтше пьесыште адакат авторын тӱсшым, тудын путырак
сай
деке, идеал деке ӱжмыжым шижына. Драматический событий-влак дене темалтше
геройын илышыжым автор волгыдо ӱшан, пеҥгыде ошкыл дене кошарта. Нӧргӧ
калыкым шочмо
мланде дене кылдалтшым, пеҥгыдын шогышым ужнеже. Садланак огыл мо тудо
тюрьмам
эртыше геройын образышкыже идеально-романтический сыным пурта.
К.Коршуновын чыла социально-психологический пьесыж-влак нерген теве мом
иктешлаш
лиеш. Эн ондак нуно чыланат келге социальный проблеме-влакым (шочмо ял,
мланде,
илыш саманыште калык кузе вашталтеш) нӧлталыт. Шукыж годым социальный йодыш-
влак
нравственно-этический дене кылдалтыныт.
Герой-влакын социальный типышт тӱрлӧ. Мутлан, Федор Голованов, тарзе
Элыксан да
молат.
Нравственный йодыш-влак ден авторский идеал чак кылдалтыныт. Автор эре сай
деке
ӱжеш. Тудын произведенийлаштыже драматизм вашлиялтеш, шучко, осал вий ден
вӱран
кучедалмашат коеш. Но подтекстыште тыматле, поро вий эре сеҥышыш лектеш.
Тышечынак пьесыште шындыме йодыш-влак авторын шӱм-чонжо гоч кылдалтыт.
Произведенийлаштыже социальный проблеме-влак герой-влакын психологийышт
(шонымашышт, тургыжланымашышт) гоч почылтыт.
К.Коршуновын "Аксар ден Юлавий" пьесыжым (1975) психологический драме-
легенде,
манаш лиеш. Молан?
Драматург тиде пьесыж дене марий калыкын историйжым почын пуаш шонен. Тиде
пьесе
18-ше курымысо илыш нерген каласкала. Кугезынан традицийжым, илыш-йӱлажым,
койыш-шоктышыжым сӱретлыме годым произведенийын тӱҥ шонымашыже шочеш: татар
хан дене кылым кучышо марий князь Курайын руш кугыжаныш верч шогышо Ялантай
князь коклаште власть верч кучедалмаш. Тиде шонымаш чумыр пьесе мучко ончыл
план дене эрта. Тудо фольклор, эн ончычак калык легенде негызеш пуалтеш,
пеш кугу драматизман конфликтыш савырна. Тӱҥ темыже, конфликтше, ваш шогышо
геройжо-влак денат
тиде пьесе исторический драме-легенде, драме-преданий семын возалтын.
Но "Аксар ден Юлавий" исторический сынан гына огыл. Тыште чын, яндар
йӧратымаш
нергенат мут лектеш. Тугеже тыныс верч кучедалмаш да йӧратымаш идей-влак —
кок
тӱрлӧ сюжетный линий произведенийыште мужырлалтын каят.
Драмыште калык легенде семын пуымо йӧратымаш йыжыҥым пуртымылан кӧра герой-
влакын образыштат моткоч виян, шкешотан лийыныт. Нунын коклаште эре
ваштӱкнымаш,
ваш шогалмаш шижалтеш. Йӧратымаш теме драматический шӱлышан исторический
конфликтыш пурен, тудым эшеат пӱсемда, келгемда.
Пьесыште кугу верым пӱртӱс поянлыклан, моторлыклан ойырымо. Герой-влак
чылан гаяк тудын дене кылдалтыныт. Вет кугезына-влакын ӱшанышт, нунын
илышышт пӱртӱс
илыш пелен эртен. Тудын денак нунын чимарий верашт кылдалтын.
"Аксар ден Юлавий" драмын ик эн тӱҥ геройжылан Ялантай кугыза шотлалтеш.
Тудо
марий калыкын рӱдӧ еҥже. Тиде шоҥгыеҥ кеч-могай ойымат, пашамат Юмо деч
йодеш.
Шке йӧратыме ӱдыржӧ, Юлавийланат, пиалым Юмо деч сӧрвала: "Поро Кугу Юмо,
кугу
пӱрышӧ, адакат чал вуем ончыланет савем: йӧратыме Юлавий ӱдыремлан,
сулыкдымо
кӧргӧ шочшемлан пиалым да уш-акылым колто. Осал шинча дечат, торжа шомак
дечат
араленак шого". (Коршунов К. Аксар ден Юлавий //Шӱм парым. — Йошкар-Ола,
1989. —
185 с.).
Ялантайын трагедийже — у пагытын шӱлышыжым шотыш налде, акрет годсо йӱлалан
вуйын шогымаште. Тидлан верчын изиш гына ӱдыржын пиалжылан мучашым ок ыште.
"Уке,
Юлавий, мыйын шомакем пазар сату огыл. Тыге ыштем гын, Курай гына огыл,
пошкудо-влакат шӱвалыт. Ӱмырыштем мый иктымат ондален омыл, шке мутемлан
оза лийынам"
(189 с.). *
Ялантай марий калыкын пиалже, эрыкше верч чот шога, уло вийже дене
кучедалеш.
Тиде кучедалмаштак ӱмыржӧ лугыч лиеш. Но вашшогалмаште кок йыжыҥ иктыш
ушалтеш:
Ялантайын илыш-пӱрымашыже да Аксар ден Юлавийын илышышт. Тиде шонымаш
Ялантайым
пуштмо сценыште раш почылтеш.
Кураят — князь. Тудо — шыде, торжа, еҥым шотлыдымо айдеме. Илыш ямже —
власть да
поянлык. Извате аважын "Марий йӱла почеш кочкышым кӱвар ӱмбак шындаш огеш
лий"
манмылан тыге вашешта: "Семынет шке Юметлан кумал, ончылныжо тудым пагалыше
гай
кой" (180 с.). Иктаж-кӧм шке могырыш савыраш кӱлеш гын, Курай шке мут
поянлыкшым
огеш чамане. А молылан тудо эре кӱштен, шӱрден каласа.
Кӱшнӧ каласыме ой гыч эше теве могай шонымаш лектеш: ожно марий калыкым
татар-влак ондален, толен иленыт, нунын деч шуко йӧсым чытеныт.
Ялантай ден Курай кокласе ваштӱкнымашым ончал лекна. Нуно коктынат марий
князь
улыт, ала-кунам ожно нунын кугезышт пырля иленыт. А кызыт нуно икте-
весыштым пытараш шонен илат (Курайже). Тиде сюжетный линий дене кылдалтын,
Аксар ден Юлавийын илыш-корнышт эрта. Кылдалтдеже нигузе огеш керт. Вет
Аксар — Курайын тарзыже, Юлавий — Ялантайын ӱдыржӧ. Тугеже, лач Ялантай ден
Курай нерген веле огыл
ойлыман, а кок самырык еҥын образыштымат почман.
Аксар — лӱддымӧ рвезе. Уш-акыл шот денат Курайлан макым огеш пу. Тудо уло
шӱмчонжо дене озажын налшаш ӱдыржым, Юлавийым, йӧрата. Тидлан кӧра оза ден
тарзе
коклаште кучедалмаш шочеш. Аксар йӧратыме еҥже верч тулыш, вӱдыш пураш
ямде. Курайлан тидым вигак луктын каласа: "Палем, Курай, виян улат. Мый
денем тый мом
шонет, тудым ыштен кертат. Но мыят айдеме улам. Поян ма, нужна ма — илаш
шочынна. Сандене мый тыланет лӱдде каласем: Юлавийым йӧратем... Юлавий
каласа гын,
ужар вуем товар йымаке пыштем"(206 с.).
______________
* Умбакыже цитата тиде книга гыч налалтеш, садлан станице скобкеш
ончыкталтеш.

Тыште лач йӧратымашын чын вийже почылтеш. Тышечынак Аксарын виян, патыр
улмыжо
коеш. Тиддене пырля тудо эрыкым йӧрата, йоҥгыдо, ласка илыш дене илынеже.
Драматург чыла тидым шочмо калыкшын илыш-пӱрымаштыже ужнеже, садлан Аксарын
образшым
чоҥен.
Юлавий — мут колыштшо, ныжыл, мотор ӱдыр. Тудат Аксарым уло чонжо дене
йӧрата.
Ӱдырын моторлыкшым сӱретлаш автор чиям огеш чамане: "Тудын моторлыкшым,
чевержым
шомак ден каласаш огеш лий. Чурийжым ончалат — чевер ӱжара, шинчаже — канде-
канде ер. Муралтен колта, пӱртӱс шыплана" (178 с.).
Юлавийын образшым муро сӧрастара. Куанжымат, ойгыжымат муро дене лош пайла.
Юлавий — марий калыкын чын, мотор, виян ӱдыржӧ.
Нине образ-влак фольклор шӱлышан улыт. Нуно калыкын илышыж нерген шонкалат,
моторлыкын юзо вийжым иктыш ушен шогат. Иктешлен каласаш гын, Аксар ден
Юлавий —
авторын идеалже дене темалтше, легенде сынан калык герой-влак.
Пьесыште Аксар ден Юлавий Курай ваштареш шогалыт, шке йӧратымашышт верч
тавадаҥ
шогат. Тыште сылнымутышто кумдан шарлыше йӧратымаш треугольникым ужына. А
тиде
вашшогалмашым луктеш. Вет иктыже тушто уто. Тиде кучедалмаште Юлавий ачажым
йомдара.
Ынде кӱшнӧ шындыме йодышлан вашмутым пуаш жап шуын. К.Коршунов виян, илыше
характер-влакым ончыкташ манын, легенде приемым кучылтеш, тудым пӱсӧ
конфликтан
произведений марте шукта. Аксарын образшым налаш гын, тудо историйыште чын
улшо
еҥ огыл, а фантазий негызеш чоҥалтше, легендыла гыч налме образ.
Пьесе гоч марий калыкын исторический культурыжым сайын почын пуымо. Драмын
финалышкыже яндар, пеҥгыде йӧратымаш сеҥышыш лектеш. Сеҥышыш лектеш калыкын
иктыш
ушнаш кӱлмӧ нерген шонымашыже. Но авторлан романтический сын дене пуымо
йӧратымаш пеш шерге. Садлан, очыни, йӧратыше еҥ-влакын лӱмышт драмын
вуймутышкыжо лукталтын. Тыштыже авторын романтический шӱлышан улмыжо
палдырна. Пьесын вуймутшо
гыч ончалаш гын, тӱҥ сюжетный линийлан йӧратымаш линий шотлалтшаш, а
исторический йыжыҥ полшышо элемент семын веле кодшаш. Илыш чын могырым
ончалаш гын, исторический линийже тӱҥыш савырна.
Тыгеракын К.Коршуновын творчествыжым ончен, шымлен лектын, тыгай иктешлыше
ойым
ышташ лиеш: писатель драме жанр тӱняште шкенжым тӱрыс почын пуаш тыршен да
кертын.



081998
************************************************************************
Константин КОРШУНОВ
МОДШО-ВЛАК:
ТАЙЛА КУГЫЗА — 70 ияш.
МИКЛАЙ — эргыже.
АНА — Миклайын ватыже.
ЭЧАН — Миклайын эргыже.
КРГОРИ — артель вуйлатыше.
ВИНЯ — ӱдыржӧ.
ЛИЗА — лагерь гыч шылше ӱдырамаш.
МАРИНА.
ТАРЬЯФИЛИПП ЛАЗАРЕВИЧ — поп.ПАНКРАТОВ.
ИВАН ВАСИЛЬЕВИЧ — милиционер. КОНВОЙ НАЧАЛЬНИК.

Ялысе да пристаньысе калык, милиционер да заключенный-влак.


ИКЫМШЕ УЖАШ

Тайга. Пич йӱд. Печора эҥер. Тымык. Кайык-влак йӱкланат. Коклан шемкоракын
лорга
йӱкшӧ шергылтеш. Мланде оҥ гыч пеҥын лекше кужу семым тора гыч лишемше
поездын
йӱкшӧ алмашта. Поезд йӧсын магыралтен, нойышо имньыла шӱлалтен, лишемме
семын
тӧргымыжым чарна, тиде тура шогалеш. Кидеш керосин фонарьым кучен, этапым
наҥгайыше конвоир-влакын начальникышт толеш, йыр ончышт савырна.

Начальник (ӧрдыжкӧ). Э-эй, толза тышке!

Конвоир деч посна коштшо заключенный-влак куржын толыт. Кидыштышт
кӱртньыгольмо.

Ик заключенный. Гражданин начальник, шӱгаржым кушан кӱнчена?
Начальник. Ала тый эше, шӱгареш тоен, нунылан памятникым шогалтынет?!
Теве ончылнет Печора эҥер!.. Кышкыза тушко! Эй, фельдшер!

30-35 ияшрак ӱдырамаш куржын толеш. Тупыштыжо — мешак, кидыштыже —
медицинский сумка.

Лиза. Колыштам, гражданин начальник.
Начальник. Поезд тыште кужун шогаш ок тӱҥал... Тугакшат вараш кодын
каена... Моло вагонлаште мыняр колышо уло?
Лиза. Латкудыт. Теве списке.
Начальник. Тиде вагон гыч нуным луктын кышкыза, мый вес вагоныш миен
ончалам.
Лиза. Кузе кышкаш? Огына тойо мо?
Начальник. Чылаштымат — эҥерышке! (Писын лектын кая.)
Лиза. Кышкаш гын, кышкаш. Вашкеракын кондыза.

Заключенный-влак лектын каят.

Ой, Юмо серлаге... Юмак полшыжо ыле...

Брезентеш вӱдылын, колышо еҥым нумал кондат, ӱлыкӧ шуат, вара — весым,
кумшым...

Изиш эркынрак, шот дене кудалтыза!.. (Кожганыше.)

Колышым кудалтат.

Латкудымшо вагон гыч луктедаш полшыза, мый мучаш вагоныш ончал савырнем.
(Кая.)

Поезд йӱк шергылтеш. Начальник толеш.

Начальник. Кушто фельдшер?!.
Ик заключенный. Шеҥгел вагоныш каем, мане.

Нелын шӱлештын, поезд тарвана.

Начальник. Чыланат вагоныш!.. Писын!

Заключенный-влак куржыт. Почешышт начальникат кая. Поезд кайымеке, Лиза
пӧртылеш. Почешыже ончен колыштын шога. Колышо-влакым кышкыме велыш миен
шогалеш, колыштеш.

Лиза. Ой, Юмо, серлаге... Миклай?! (Ӱлыкӧ ончыштеш.) Эй?.. Молан шып улат,
йӱкетым пу! Николай?!
Миклайын йӱкшӧ. Колам... Ит кычкыре. (Кӱзаш тӧча.) Кӱзаш полшо...

Миклайым Лиза кидше гыч кучен шупшеш. Кӱзен шумеке, Миклай мландыш волен
шинчеш.
Кечкыжалта.

Лиза. Мо лийынат? Эмганенак отыл дыр? Моэт коршта?
Миклай. Курык гыч пӧрдын волышемла, ӧрдыжем дене пундышыш керылтым.
Лиза (Миклайын тувыржым нӧлталеш, сусыр верым терга). Эше тиде ситен огыл.
Ӧрдыжлуэт таза. А тидыжым ме тыманмешке!.. (Сумкаж гыч йод атым, бинтым
луктеш.)
Ну, кузе вара, колышо-влак коклаште кияш лиеш?
Миклай. Оет дене келшымемлан шӱдӧ гана ӧкынышым. (Эркын кынел шинчеш.) Тый
айдеме отыл, Лиза, товат. Мом шонен тыге ыштышыч?
Лиза. Теве кузе? Колымо деч утарымемлан таум каласет, шонышым. (Сумкаж гыч
флягым луктеш.) На, подыл, но шекланенрак йӱ, яндар спирт.
Миклай (подылеш). Тау. (Флягым пӧртылта.) Лиза, ала мыланна тиде вер гыч
содоррак кораҥаш кӱлеш? Ме вет ынде шылше улына. Ӧрат, илен шуым...
Лиза. Вес этап тышеч сутка гыч веле эрта. Илем-шамыч тораште улыт. Кызыт
тыште пире да маска деч моло нимо уке. Ит вашке, каналте, Миклай. Каласе,
вӱдыш кудалташ нумал кайымышт годым чонетлан кузе чучо?
Миклай. Чылажым ом шарне. Очыни, лӱдмем дене йоҥлен каенам улмаш. Такше
оҥаяк улат, Лиза. Тыге ышташ кузе ушышкетше пурен?
Лиза. Илыш туныкта. Илыш чылалан туныкта, Миклай! (Кенета.) Николай, айда
йӱштыл кӱзена! Вӱд леве...
Миклай. Мий, йӱштыл, мыйын кумылем уке.
Лиза. Пырля йӱштылаш вожылат? Ме ынде кок сорта семын иктеш пуналтын улына,

Миклай!..

Лиза кая, Миклай шып шонен шинча.

ШАРНЫМАШ

Чодырасе чара вер. Мӱкшотар. Тора гыч Анан йӱкшӧ шокта: "Ми-иклай!.." Вара
шкеже
койылалта. Шижалтеш тудын кумылжо весела, пиалан. Кӧргӧ куанже дене,
семынже
шыргыжын кавашке ончен шога. Кргори толеш, очыни, тудо Ана дене вашлияш
шукертсек ваҥен коштын.

Кргори. Поро кече лийже, Ану. Молан ӱмбакем тыге ончет? Толмемлан ӧрыч?
Вуйшиймаш пурен, чодырам шот деч посна руат, маныт. Ты поянлык мыланна
огыл, ончыклык тукымлан кӱлеш. Чодыраште пила-товар йӱкым ыжда кол?
Ана. Ме эр годсек тыште улына, нимогай йӱк ыш шокто, иктымат ыжна уж.
Кргори (келгын шӱлалтен). Эх, Юмыжат!.. Ану, молан тыге ыштышыч?
Ана (умылыдымын). Мом? Мом тугайым ыштышым?
Кргори. Пӱтынь илышем локтыльыч!
Ана. Мо лийын, тудо эртен.
Кргори. Мыят эрта, шонышым. Огеш эрте, огеш мондалт, Ану! Чӱчкыдын самырык
жапнам омешем ужам.
Ана. Те, пӧръеҥ-шамыч, эре ӱдырамашым титакледа. Шыжым ушнена маньыч, а
шкеже
шыже шуат, олашке лектын кудальыч.
Кргори. Мый тый дечет шылын омыл, комвузыш колтышт. Кайымемлан ом ӧкынӧ,
уке гын тачат сокыр кресаньык кодам ыле. Арам мо ачам ончыклык волгыдо илыш
верч
вуйжым пыштен. Кок ийжым вучен кертат ыле вет?
Ана. Тый, ужамат, мыйым йӧршынак окмакеш ужат. Чылан палат, возаш лийыч,
возымым чарнышыч... Мыйже, ораде, йӱдшӧ-кечыже вучышым... Вара шкендан-
шамычак толын
ойлышт: Ана, Кргорилан ӱшанен ит иле, тудо ӱмаштак ӱдырым налын, вашке
йочашт
лиеш...
Кргори. Тыге савырныш, оптышеш пижым. Общежитийыште вер уке ылят, пачерлан
пураш вереште.
Ана. Ой, ит ойло, огеш кӱл, Кргори...
Кргори. Нунын деч лугыч лектын каем гын, мыйым тунемма гыч поктен луктыт
ыле. Комвуз пытарымешке чытем, шонышым. Вара колам, тый Миклайлан марлан
лектынат. Мый тыйым умылем, тыят мыйым умылаш тӧчӧ. Илышыштем нигӧмат тыйын
семын
йӧратен омыл.
Ана. Тидын нерген тетла нигунамат мутым ит лук!
Кргори. Мыланем сырен от керт, Ану!.. Тыйым тӱкен омыл. Иктылан нелеш налын

кертат: почешем ӱдырамашым шӱдырен кондышым.
Ана. Тыланет, Кргори, сырыме огыл, таум ыштен илем. Тыге огеш лий гын,
Миклайлан ом лек ыле. Тудо мыланем тӱняште эн шерге, эн поро айдеме. Мыняр
илена, але
иканат торжан пелештен огыл, шӧрын ончалмыжымат ужын омыл. Очыни, эртыше
орлыкан
илышем паленак, Юмо мыланем еш пиалым колтыш.

Кргори кынел шогалеш.

Кргори. Але вара ынде мыйжым тынарак уда еҥеш ужат?! (Анам кидше гыч
руалтен куча.) Ану-у!..
Ана (утлаш тӧчен). Колто. Мом тӧчет, ушет кайыш мо?!
Кргори. Ану, шого!..
Ана. Колто, манам!
Кргори. Ит лӱд, ом нел. (Анам виеш ӧндалеш.)
Ана. Мый кычкыраш тӱҥалам!..
Кргори. Кӧм? Ме коктын веле улына...
Ана (Кргорийым шӱргыж гыч сова). Вожылдымо!..
Кргори. Тӱҥалтышлан тидланжат тау. Колышт, Ану!.. Тыланет мый теве мом
ойлынем...
Ана. Нимат ойлымет огеш кӱл, колыштмемат, тетла тыйым ужмемат огеш шу! Мый
тидым тыге ом кодо, Миклайлан чыла каласем!
Кргори. Ойло, тачак ойло! Мый теве (казапарняжым ончыкта) туддеч тынарат ом

лӱд! Ану, пален лий, мый мланде ӱмбалне пеҥгыдын шогем, а те келге агур
тӱрыштӧ
улыда! Изи мардеж пуалеш, ер пундаште лийыда. Яллан шкетын единоличник
кодында!.. Ану, ӱшане, мый тыланет порым гына шонем. (Писын руалтен,
пеҥгыдын ӧндал
куча.)
Ана. Колто, колто, манам!..

Ана, утлен, ӧрдыжкӧ куржеш. Кргори почешыже покта.

Лишкем ит тол!.. (ӧрдыжтӧ кийыше товарым руалта.)
Кргори. Тыйын ушет каен!.. Ану!..

Тайла кугыза толеш.

Ана. Товат, руалам!..
Тайла. Шешке!.. Ит логал!.. Колат, шешке!

Кргори ден Тайла ужмышудымын ончен шогат. Ана вийдымын изи чоҥгаташке волен
шинчеш. Шортеш. Кргори кая. Тайла Анан воктеке миен шинчеш. Ик жап коктынат

шып, семынышт шонат.

Ана. Тений омартам молан ӱмасше верыш ыжда шынде?..
Тайла. Вер ок келше, утыжым лапка, корем лишне мардежан. Мӱкшлан ӱшык вер
кӱлеш. Адакшым тений саманыште чылажымат пеленрак кучыман. Ынде маска деч
огыл,
кок йолан янлык деч шекланыман. Кӧ пала, ала ынде отаржымат артельыш поген
налыт. Мыйже айда илышашым иленам, теже кузе илаш тӱҥалыда ала. Миклай
эргымлан
ӱшанже тунарак, мӱкш пашалан шӱман огыл. Чаватар паша дене ешым ончымо
гала, шке
логаретым от теме. Кемым урген, улан илышым але ужалтын огыл.
Ана. Калык ила, меат огына йом.
Тайла. Микувыр кугыза могай ушан-шотан еҥ ыле, кошартышт. Ала мемнамат тудо

корнак вуча. Ялыште тудлан иктат сырен илыше лийын огыл. Чын, поян ыле.
Латик
еҥан ешыже... Изижге-кугужге озанлык пашам куткыла ыштеныт. Эр гыч тӱҥалын,
кас
марте. Кулак тӱшкам пытаренат, погышт дене поена, шонышт. Вожылдымо тӱшка.
Пӱтынь ешге поген наҥгайышт. Пеленышт уто погым ынышт нал манын, мыскылыме
гай
йолын поктен наҥгайышт. Кушан йомыч, иктат ок пале. Шижам, вашке мыланна
пижыт.

ПЫЧКЕМЫШ

Тайга. Печора эҥер. Лиза йӱштыл толеш. Миклай тугак семынже шонен шинча.

Лиза. Ой!.. Ӱлнӧ шыҥаже моткочак шуко!.. Чыташ ок лий, витара! Сер воктене
сонарзе-шамычын йолыштен кодымо салкышт шога... Айда, Миклай, тушко
шинчынат,
иктаж станцийыш шумеш вӱд почеш волена! Умбакыже кузе лийшашым тушто ужына.
Миклай, шке ватетым кеч-кузе чот йӧратет гынат, чыташет перна. Э-эй!.. Кузе
ойлат:
Юмо ок пу гын, сӧсна огеш коч!.. Кайышна, йӧратыме пелашем!.. (Сумкажым
вачыгоч
лупшалешат, писын кая.)

Чыталтенрак, почешыже Миклаят тарвана.


САЛКЕ

Миклай ден Лиза салкыште шинчат.

Миклай. Окмак улам!.. Молан тыге ыштышым? Куд ийым чытышым, ныл ийжым кузе-
гынат чытен лектам ыле. Тунам кидышкем могай-гынат кагазым пуат ыле докан.
Кызыт
ынде ме кӧ улына?!
Лиза. Айдеме!.. Эрыкан айдеме! Тый эрыкыште улат, Николай! Эрыкыште!..
Кайык
ма, янлык, чылаштлан эн шерге - эрык! Теве ынде тыят эрыкыште улат!
Миклай. Ойлыманат огыл, моткоч чапле эрык! Но йӧра!..
Лиза. Шого, ит тарге. Нине заключенный-шамычым кушко наҥгаят, палет?
Миклай. Гражданин начальник деч ала-кузе йодаш мондышым!
Лиза. Тиде тӱшка калык гыч тушеч пелыжат ок пӧртыл. "Новая Земля" манмым
колынат? Тыгай остров уло.

Миклай, "Ом пале" маншыла, вуйжым рӱзалта.

Теҥыз покшелан верланыше кугу остров. Йырже нигунам шулыдымо кӱжгӧ ий...
Тушто
тугай тале мардеж!.. Заключенный-шамыч, кужу кандырам кучен, поче-поче
коштыт.
Кандыра гыч мучыштышо еҥым тӱтан мардеж шовыч ластыкла пӱтырен наҥгая. Тыге
тудо
курымлан йомеш, иктат кычалаш ок тӱҥал.
Миклай. Молан калыкшым тушко наҥгаят?
Лиза. Молан!.. Вет политический-шамыч Советын да партийын эн шучко тушманже

улыт.
Миклай. Йӧра, йӧра, колалтын... Тый эн тӱҥжым ойло...
Лиза. Калыкыште кузе ойлат: "Мыланем шуко огеш кӱл, теве колен колтемат,
Юмын
пуымо кок аршынжат сита, молыжо чыла тыланда кодеш". А политический, калык
тушман-шамычлан, тиде кок аршынжат ок логал. Тый зонышто пел срокетым кемым
ургенак
эртарышыч, а мый срокем изилан кӧра конвой деч посна коштым. Сандене зона
деч
ӧрдыжтӧ мо ышталтмым шке шинчам дене ужынам. Нине титаклыме еҥ-шамычлан
мланде
ӱмбалне вер уке... колымекышт тояш ситышат... Нуно шӱдӧ, кокшӱдӧ еҥлан ик
кугу
вынемым кӱнчатат, чылаштым артанала оптен тоят, вара ӱмбаланже чодырам
шындат
але, курал-тырмален, шурным ӱдат. Тыйын кушто кийыметым нигунам, нигӧ палаш
ок
тӱҥал. Палет, тиде кумло кандаш вагонышто ик уголовникат уке, чыланат
политический улыт. Советлан вор, бандит, тӱрлӧ вес уголовник-шамыч шучко
огытыл. А те,
политический-шамыч!.. Мыняр академик, кугу ученый, писатель-шамыч пытышт!..
Совет ушан-шамыч деч лӱдеш, а тӱрлӧ шӱкшак деч огыл.
Миклай. Тыгай пӱрымаш.
Лиза. Уке, Миклай, тиде пӱрымаш огыл... Кузе каласаш... Пӱрыдымӧ пӱрымаш!

Лиза Миклай ваштареш сукен шинчеш, вуйжым тудын пулвуйышкыжо пышта. Ик жап
коктынат шып лийыт.

Миклай, тый тушечын нигунам илыше от пӧртыл ыле. Тушечын огыт пӧртыл,
Миклай!
Миклай. Но йӧра, меже калык тушман улына лийже, а тыйжым вара молан тушко
наҥгаят?
Лиза. Мыйым тушан огыт кодо, ынде кумшо гана тыге этапым ужатем.
Миклай (икмагал шинча). Сталинын райже гыч утлышна лийже... Манметла,
эрыкыште улына... Тушто мыланна кеч кремга киндым, ковышта вӱдым пуат
ыле... Кызыт
ынде мемнан нимоат— киндынат, оксанат — уке. Эн шучкыжо — мемнан кидыште
нимогай
кагазат уке.
Лиза. Эх, Коля-Коля, Николай!.. Тыланет лӱдаш нимолан, тыйым нигунам
кычалаш
огыт тӱҥал. Манмыла "живой труп". Тый колышо-шамыч спискыште улат. Мӧҥгет
миен
лекташ шонет гын, могай-гынат кагаз кӱлеш. Мыйын пашам томамрак. Садак
кычалаш
тӱҥалыт. Тыланет ик ойым ыштынем: айда тайгашке каен шылына! Иктаж-могай
сонарзе
артельыш ушнена... Тый пӧръеҥ улат, тыланет паша эре лектеш. Мыйынат
специальностем уло, эмлыше эре кӱлеш. Икмыняр жап гыч паспортымат
йӧнештарена. Тунам вара!.. Тый моткоч шотан пӧръеҥ улат... Пӱтынь илышем,
капем, шӱмем тыланет пуаш
ямде улам. Шонет, кызытак ончылнет, ӱшан пелашет лияш сӧрен, сукен шинчын
товатлем!
Миклай (йӧндымын). Ли-иза... Мыйын ватем, эргым улыт... Нунын деч посна
илен ом керт. Ужам, Лиза, тый тунемше, ушан, поро чонан ӱдырамаш улат...
Мыйым
мӧҥгыштӧ вучат.

ШАРНЫМАШ

Тайла кугызан пӧрткӧргыжӧ. Миклай кемым урген шинча. Тайла пура.

Тайла. Таче адак ик мӱкш еш лектын кайыш. Мо ок келше ала? Кызыт, Миклай,
сурт коклаште сомыл тунарак уке, ик жап отарыште илашет логалеш. Кеметым
туштат
урген кертат. Тидыжым ынде кӧлан ургет?
Миклай. Филипп Лазаревичлан...
Тайла. Бачышкалан?.. Тиде вес шот. Совет тӧра-шамычлан урген ситарышыч?..
Миклай. Садак огыл мо? Оксашт чылаштын икгай. Тӱняште Юмат тӱрлӧ уло, огына

ойыркалыс. Кӱсотыш лектын, Шочынавалан кумалына, тунамак черкыште тынеш
пурена.
Тайла. Чын, тӱняште тӱрлӧ Юмо уло, туге гынат нуно айдеме семын икте-весышт

дене вашпижын огыт кредал, пытараш огыт тӧчӧ. Ынде илен шуынна: йолагай
ончылно,
улан, поян — шеҥгелне!

Миклай, вуйжым кумык сакен, шып шинча.

Миклай. Таче черкым пужаш тӱҥалыт.
Тайла. Мо?..
Миклай. Черкым шалатат, манам.
Тайла. Кӧ ойлыш?
Миклай. Васли Кргорин ӱдыржӧ, Виня.
Тайла. Илен шуынна!.. Волгыдо илышым чоҥашышт нунылан ынде черке чарак
лийын! Уремыш лектыт карат, скотыш чумыргат карат!.. "У илышым ыштена,
нужнам
уланым, Юмо ден поян тӱшкам вожге пытарена!.." Эх, шуктат, витне, кошартат!
Орышо айдеме ажа гын, нимом огеш ончо, чыла тошка, чыла шалата!

Ана толеш.

Ана. Колда, чаҥым сӱмырал шуышт, ынде черкым пужаш тӱҥалыт!
Тайла. Тыйже тушко мом шонен миен шогалынат?! Ала ынде тыйжат анархист
тӱшкашке ушнышыч?
Ана. Мом ойлыштат, ачий?
Тайла. Молан лугыч кудалтен тольыч? Черке рожгаш полшем ыле!.. Артель дене
чумырген, сомылда вашкерак шукталтеш ала!
Ана. Арам мыйым тыге вурсет, ачий. Вӱдвакш деч толшыла, ончем, черке
кудывечыш
калык чумырген, мом тӧчат манын, кудывечыш пурышым. Села гыч визытын ала
кудытын
толыныт. Коклаштышт милицият уло... Чумыргышо калык, черкым ида логал
манын, сукен шинчын сӧрвала. Нунын мутым кӧ колыштеш... Кудывече покшеке
ведра аракам
луктын шынденыт. Пужаш толшо пӧръеҥ-шамыч, миен-миен, корка дене йӱыт...
Тайла. Ораде паша эре йӱшывуя ышталтеш. Бачышкаже туштак ыле мо?
Ана. Шылын, маныт. Кычалыт, огыт му. Тудым милицийыш кучен наҥгайынешт,
маныт.
Тайла. Уке, Юмо тидым такеш ок кодо. Илен-толын, нуно чыланат тамыкыште
лийыт. (Кенета.) Эчан уныкамже кушто?
Ана. Туштак, моло йоча коклаште. Мурымаш-куштымашым ончыктат.
Тайла. Черке кудывечыште?!. Молан пеленет шыч кондо?!
Ана. Кузе моло-шамыч деч ойырен кондем?..

Филипп Лазаревич толын пура.

Тайла. Э-э, бачышка толеш-ыс!.. Пеш йӧра, пеш йӧра...
Филипп Лазаревич. Толмыжо... Нигушко пурен каяш ӧрынам, Тайла таҥ.
Черкым пытарышт, чыла юмоҥам ломыжыш савырышт. Мо уло погем, сурткӧргӧ
арверге,
кок оравашке оптен, селаш наҥгайышт. Ынде мыйым кычалыт. Мыланем кеч жаплан
тышеч шылаш кӱлеш. Марфа Сидоровна шкетын кодын... Кочкашыже иктаж-мом
кодышт мо
ала?.. Тайла таҥ, йӧным муын, миен ончал савырныза... Укем шеҥгеч полшыза
тудлан, парымеш ом код. Кызытеш мыланем тышеч шылде ок лий.
Тайла. Сидоровна шотышто ит коляне. Кӧна гын, шкенан деке кондена.
Филипп Лазаревич. Полшыза, пожалуйста... Поро кумылдам Юмо ок мондо. Мый
эше теве мом йоднем ыле... Билямыр велне палымет кӧ уло?
Тайла. Казанцев тукымым ожсек палем.
Филипп Лазаревич. Йӧра. Тугеже жаплан имнетым пу. Тушко миен шуамат,
Казанцев деке пуртен кодем. Вара эргыч миен налеш. Палем, имне шканетат пеш

кӱлеш...
Тайла. Тыгайым ит ойло, Филипп Лазрыч... Юмо гына тыйым утарыже.

Миклай толын пура.

Миклай. Бачышка!.. Район гыч толшо-шамычет Кргори деке толын пурышт...
Вашкыза!..
Тайла. Имне тошкем шеҥгелне, йолыштымаште шога!.. Ну, Юмо утарыже!

Филипп Лазаревич каяш тарвана.

Шого!.. ӱмбал вургеметым вашталташ кӱлеш!

Филипп Лазаревич ден Тайла содор лектын каят.
Вес кыдеж гыч Ана пура.

Ана. Могай илыш толын, ала? Четлыкеш петыралтше коляла чытырен илена. Икте
ик
семын лӱдыктылеш, весе — вес семын... Миклай, мыланнат ончыклык нерген
шоналташ
кӱлеш. Эҥерыште вӱдшор тарвана гын, нимо денат чарен от шогалте. Ме калык
деч
торлен улына.
Миклай. Мый артельыш нигунам ом пуро! Ончыклыкым огыл, эрласе кечым ом уж.
Шоҥго ачам огыл гын, тачак тышеч лектын каем ыле!
Ана. Кает ыле? Мыланем тый дечет посна тышан кодаш ок лий. Теҥгече ачат
нимат
ыш ойло?
Миклай. Мо нерген?
Ана. Мӱкшомарталан пытартыш гана кайымыда шеҥгеч отарыш Васли Кргори толын
лекте.
Миклай. Кргори?.. Молан?
Ана. Чодырам айда лийже руат манын кольымат, ончаш тольым, манеш. Шинчаже
пырысла йӱла, ӱдыр-каче жапым шарнен ойлышташ тӧча... Лӱдмем дене чытыраш
тӱҥальым, ала-кузе кенета товарым ужылалтышым!..
Миклай. Тынар ий эртен, алят монден ок керт.
Ана. Миклай, мыйын титакем уке... Мый титакан омыл...
Миклай. Палем... палем, Ану. (Ӧндалеш.)


ПРИСТАНЬ

Печора эҥер воктенсе пристань. Тыштат-туштат пароходым вучышо еҥ-влак
верланеныт. Кийышыже кият, южышт шинчышылак малат. Ончылно Миклай ден Лиза
верланеныт.
Теҥгылышт тура электротул йӱла. Воктенышт кок кугу мешак кия.

Лиза (сумкаж гыч кок кленчам луктеш, иктыже яра, весыже аракан). Дежурный
милиционер-шамычын толмыштым ужат гын, вигак йӱаш тӱҥал. Эн тӱҥжӧ,
мешакетым шарнышт. Умылышыч? Мӧҥгеш эртен кайымышт годым нимом шарныдымыла
кой. Мый пристаньыш кайыше лиям. Тый денет кеч-мом ыштем гынат, чыла чыте.
Чылан малат, йӧнан
жап. Кодшыжым йӱын пытарымекет, мландыш йӧрл.
Миклай. Тынаржак йӱам гын, чынжымак йӧрлам.
Лиза. Кленча кидыштет лийже, тидыже воктенет... Мый кайышым.

Кок милиционер пура, йыр ончыштын, вес велкыла кая.
Рвезе толеш, кӧн можо шаларак кия, шекланен ончыштеш. Миклай мландыш
йӧрлеш. Лиза шекланенрак пура, рвезым шкеж деке парняж дене ӱжеш.

Лиза. Шоляш, тый мыланем полшен кертат?
Рвезе. А тый?..
Лиза. Марием йӱын йӧрлын... Калык ончылно сӧрал ок кой, ӧрдыжкырак
кораҥдынем
ыле. Тиде кок мешакым пристань вес могырыш наҥгаяш полшо. Мыланем нелым
нумалаш
ок лий. Намиен шуктымекет оксам пуэм.
Рвезе. Кызытак мо?
Лиза. Почешем намий.

Лиза кая. Миклай деке рвезе мия, кок мешакым налеш да Лиза почеш кая.
Миклай
комдык шарлен возын кия. Рвезын мешак нумал кайымыжым ик ӱдырамаш ужеш.
Лиза
шекланенрак толеш. Милиционер-влакын пӧртылмыштым ужын, содор Миклай деке
куржын
мия.

Лиза. Ой!.. Ой, Юмо серлаге!.. Кушко, кушко кайыш?!. (Йыр куржталеш.) Кӧ?!.

Кӧ наҥгайыш?! (Миклай деке миен, оҥжо гыч кучен рӱза.) Коля, помыжалт!
Миклай,
манам!.. Кынел! Кушто вургемна, кушто погына?!. Пытарышт! Йомдарышт!

Икте-весе малыше-влак помыжалтыт. Лиза нунын коклаште куржталеш.

Вургем мешакнам шолышт каеныт. Пытыш, чыла пытыш!.. (Уэш Миклай деке куржын

мия.) Алкоголик, проклятый!.. Сволочь! Кынел, кынел, манам, пелторта!
(Теҥгылыш
шинчын, йӱкын шортеш.) Тыйын логаретлан кӧра мый ынде чараголяш кодым!
(Милиционер-влакын толмым ужын, Миклай ӱмбаке тигрла тӧршта.) На, теве!..
На, алкоголик!
(Шӱргыж гыч совкала, оҥжым рӱза.)
Милиционер. Гражданка?! Ну-ка, чарне!
Лиза. Ой!.. Полшыза, полшыза, пожалуйста!..
Милиционер. Шот дене ойло. Мо лийын?
Лиза (куанышын койын, милиционер оҥыш кержалтеш). Юмо гай лийза, полшыза!..

Ой, йӧра эше толын улыда. Мемнам толеныт... Чыла погынам нумал каеныт!
Полшыза!.. Кучыза, муза, пожалуйста!.. Изишлан гына ӧрдыжкӧ кораҥым,
пароход кунам
толмым умылаш мийышым... Тиде жапыште кок кленча аракам йӱын пытарен! Теве
ужыда, картиҥга кия! (Уэш Миклайым шӱргыж гыч совкалаш тӱҥалеш.)
Вес милиционер. Чынак, воктенже кок мешак ыле...
Милиционер (Лизам вачыж гыч кучен кынелтен шогалта). От уж мо, тудо
сӧсна гай йӱшӧ. Таче огыл, тудым эрла поньыжаш кӱлеш. Документдам
ончыктыза!
Лиза. Могай документ!.. (Миклайым ончыктен.) Теве документ. Сволочь! (Уэш
Миклай ӱмбаке тӧрштынеже, но милиционер кучен шогалта.) Ой, мом ыштем,
кушко пурем!.. Ой, авай, авай!..
Милиционер. Мешак нумал кайышым иктажше ужын огыдал?
Ӱдырамаш. Мый ужым... Кок мешакым кучен... теве тушкыла куржо. (Йыр
савырныл ончыштеш.) Кӧн мешакшым наҥгая, кушеч палет.
Ик милиционер. Самырык але шоҥго?
Ӱдырамаш. Мый тогдаен ончаш шым тӧчӧ. Адакшым пычкемыш, кушеч палет.
Ошкылмыж гыч шоҥгыла ыш кой.
Лиза (помыжалтме гай лийын). Милиционер йолташ, полшыза, кычал муаш
полшыза,
пожалуйста. Але тудо торашкак каен шуктен огыл.
Вес милиционер. Полшыза!.. Шкендан погым шке аралышаш улыда. Тыште
тыланда ял-илемда огыл, тайга!
Милиционер. Фамилийда кузе?
Лиза (куаныше гай). Сидоркина... Елизавета Петровна... Мариемын фамилийже
Эшплатов... Эшплатов Николай Тайланович.
Милиционер (кагазеш воза). Эрла отделенийыш мийыза. Кузе, мо лиймым
умылтарен возеда... Вара ончена. (Парняжым рӱзалта.) Тетла мариетым ит
кыре. Тек
мала.
Лиза (шортшын коеш). Оксам лиеш гын, тиде тортам коден, тачак мӧҥгеш
кудалам
ыле. Ынде кыдач пижше мераҥ гай лийынам... Мом ышташ, нимо шотымат ом му.

Илалше пӧръеҥ Лиза деке мия.

Пӧръеҥ. Кугу экшыкыш логалын улыда, умылем. (Лизалан оксам пуа.) Шуко огыл
гынат, кучыза.
Лиза (оксам налеш). Тидын олмеш Юмо тыланда кум пачаш шукырак оксам волтен
пуыжо.
Милиционер. Эрдене индешылан мийыза!
Лиза. Йӧра.
Ӱдырамаш. Ончо, тый Курыкмарий гычак отыл?
Лиза (куанен). Ой!.. (Ӧндалалтыт.) Шочынжо Курыкмарий гыч улам, теве тиде
ораде олыкмарий пӧръеҥлан марлан лектым.
Ӱдырамаш. Олыкмарлат пеш яндарын кутырет.
Лиза. Ӱдырем годым Йошкар-Олаште медтехникумышто тунемынам. Теже кушко
каеда?
Ӱдырамаш. Пашам кычал каена, кушан шогалына, огына пале.
Лиза. Меат тыгак шонен лекна да пытышна. Ынде ни оксана, ни документна...
Ӱмбал вургем дене шоген кодна.
Ӱдырамаш (молылан). Поро еҥ-шамыч, чылан ужыда, ватыж ден марийже пеш кугу
эҥгекыш логалыныт... кертмыда семын, кӧ мыняр кертеш, полшыза.

Еҥ-влак ӱдырамашын шовычышкыжо оксам пыштат.

Кӧ мыняре, мо дене кертеш, полшыза... Поро кумылдам Юмо ок мондо. Ончыкыжым
мемнам мо вуча, шкеат огына пале... Икте-весылан полшыман...
Миклай. Ала ындыжым кынелам?
Лиза (воштылеш). Айда, малалте, малалте, чукаем... (Кынелаш полшышын коеш.)

Теҥгылыш воч.
Миклай. Шӱргем тул гай йӱла. Изиш эркынрак совкалаш ок лий ыле мо?
Лиза (воштылеш). Кыраш гын, кыраш! Совкалыме семын шкежат ӱшанаш тӱҥальым.
Йӧра, чыташет перна, Николай!..
Миклай. Илышыштем иктат тыге кырен огыл.
Лиза. Вескана шкемым шке кырыктем... Чот йӧратен ӧндалат гын.
Миклай. Кӱлдымашым ойлыштат.
Лиза. Ой, Юмыжат!.. (Кок копаж дене шӱргыжым кучен, вуйжым кумык сакен
шинчеш.)

ПӰРДЫШ

КОКЫМШО УЖАШ

Милиций отделенийын кудывечыже. Тыртышдыме шем фургон воктене Миклай кемым
урген
шинча. Лиза, мушмо вургемым ведраш конден, кандырашке сакала. Кумылжо
весела.
Урем велым репродуктор гыч музык йоҥга. Лиза, мыскара семын музык почеш
чӱчкен,
Миклай деке чакемеш. Вара тудым кидше гыч кучен шогалтат, кушташ ӱжшыла
йырже
чӱчкен пӧрдеш.

Лиза. Миклай, мый пытартыш кече марте тыйын ӱшанле пелашет лийнем! Ой, кузе

йӧраташ тӱҥалам ыле! Тый мыйын Юмем лият, ӱшан эҥертышем, мыйже тыйын
суксет,
илышыштет эн лишыл, ӱшанле пелашет!
Миклай. Ах, Лиза...
Лиза. Палем, ватетым монден от керт. Очыни, тудо чынжымак сай ӱдырамаш...
Туге гынат... Мыланна шочмо кундемышкына каяш лӱдыкшӧ. Ик изи йоҥылыш
ошкылат мемнам тамыкыш шуктен кертеш. Жаплан пуымо паспортым налынат,
торашке-торашке лектын кудалына! Иктаж-кушан верланенат, пашам ышташ
тӱҥалына... Тӱҥалтышлан оксана
сита...

Коктынат семынышт шып шонен шогат.

Молан мемнам Юмо ваш ыштыш ала? Сайлан але осаллан? Но мый ом ӧкынӧ. Шылме
деч
вара ынде тылзе утла пырля илена. Кугу туткарыш логалын улына гынат, эше
огына
пале, эрла кече мыланна мом конда, но мый садак пиалан улам. Ӱмыр мучко
пиалан
илыш дене илаш пӱрен огыл гын, кӱчык тамле омыжат кугу пиалла чучеш. Илышын
шучко толкынжо мемнам эше кушко намиен шуралеш, огына пале. (Шып.) Але вара
тӱняште
ик семын ваш йӧратен илыше ик мужырат уке? Икте - йӱлышӧ тулшол, весыже -
йӱштӧ
вурс.
Миклай. Лиза?..
Лиза. Ит ойло, Николай. Мо ойлышашетым шинчат гычак раш ужам. Очыни,
мыланем
тыге пӱралтын... шочмем годымак. Нимо шотыштат моло деч мӧҥгеш лийын омыл:
тунеммаштат, пашаштат... чурийвылыш денат, кап-кылем денат... Мый эре каче-
шамычын
шинчаштышт лийынам... Иктат шӱмем ылыжтен кертын огыл.
Миклай. Мариет лийыныс, тудыжлан йӧратенак лектынат дыр?
Лиза. Лийын... Лийын, Николай. Кундемыштына эн чолга качылан шотлалтын.
Шуко
ӱдырын чонжо тудлан кӧра йӱлен коштын. Моло ӱдыр-шамыч коклаште мыят
ойыртемалтынам... Шонышым!.. Ом пу, иктыланат тудым ом пу! Ӱчым ыштен ом
пу! Тугак ыштышым! Ушнышна. Пырля илымына годымак вес ӱдыр дене коштын.
Келшеныт ом ман, чынжымак коштыныт. Ыле тыгай ик ӱдыр, самырык, мотор...
Школ директорын ӱдыржӧ.
Икана саде мотор ӱдырет мый декем полыш йодын тольо... Мӱшкыран лийын
улмаш.
Ыжым келше. Тылеч варат ятыр гана толын, шортын-шортын сӧрвалыш.
Торешланышым,
умылтараш тӧчышым... Шижам, ӱдыр шке ойгыжым чытен кертшаш огыл. Шкемым шке
пытарем, манеш. Чаманышым. Ӱмбакем сулыкым нальым.
Миклай. Качыже кудалтен мо? Кӧ улмаш?
Лиза. Тудо школысо туныктышо, мыйын марием. Вара иже палышым. Мыйым
судитлымышт годым.
Миклай. Вара?
Лиза. Мо вара?.. Суд... этап... Коми... Устьем лагерь...
Миклай. Мариетше нерген иктаж-мом палет?
Лиза. Чыла палем. Саде аза кудалтыше ӱдырет дене ушнен улыт. Вес йочашт
шочын. Южгунам тыгеат шонем: ала марием огыл, шке титакан улам? Нуно икте-
весыштлан пӱралтыныт. Мый нунын коклашке пуренам. Нунылан ом сыре, илышт,
пиалан лийышт.
Миклай. Ала мыланна шочмо нерген кагазшым йодын колтымо огеш кӱл ыле? Ме
тыге шкенан кушто улмынам веле палдарышна.
Лиза. Тиде кагаз деч посна мыланна паспортым огыт пу. Адакшым мемнан
судитлалтме нерген загсыш огыт увертаре.
Миклай. Кок арнят эртыш, увер алят уке.
Лиза. Иктаж тыгай-тугайым шижына гын, мыланна тышеч юватылде шылман.
Миклай. Адак...
Лиза. Икте веле кодеш, Миклай: тайга лиеш мемнан шочмо кундемна, илыме
суртпечына!

ШАРНЫМАШ

Эчан куржын пура, куаныше.

Эчан. Кочай, ачий, таче ынде мыйымат комсомолыш пуртышт! Кок ий
шуйкалышт!..
Тачат торешланаш тӧчышт, Александр пыдал нале. Эчан, манеш, ий еда класс
гыч
классыш отлично отметке дене гына вонча, кечым огеш кодо... Иктаж-мом ышташ
йодат, вуйым огеш шупш...
Тайла. Тугеже ынде тыйын кочат Ленин лие?
Эчан. Мыйын гына огыл... чыла тунемшын. Кугурак-шамычлан — ача, мыланна
коча.
Тайла. Шот дене тунемат, уке гын, йолашетым волтен, кӱзанӱштӧ дене поньыж
налам ыле! Черке пужымаште лийынат?
Эчан. Концертым ончыктышна.
Тайла. Тыланет тушко кайыме огеш кӱл ыле.
Эчан. Кузе ом кай, тугакшат мыйым ойыркалаш тӧчат, мыскылат.
Тайла. Кузе мыскылат?
Эчан. Ну... тӱрлын...
Тайла. Единоличник, кулак иге?.. Тый шкеже кузе шонет, ме кулак улына але
тыглай кресаньык?
Эчан. Поян-шамычын суртыштат мемнан гай огыл. Нуно мемнан семын йыдалым
пидын
огыт кошт.
Тайла. Туге гынат мемнам поянлан шотлат. Шканна ситыше мландына уло, ий еда

витле-кудло омарта мӱкшым ончена. Еҥым огына тарле, чыла шке вийна дене
ыштена!.. (Семынже.) Волгыдо илышым чоҥашышт нунылан ынде черке мешаен.
Шалатен моштат, тидлан уш огеш кӱл. Тиде черкым мемнан ачана, кочана-шамыч
чоҥеныт. Таче те
тудым шалатышда.
Эчан. Мый шалаташ полшен омыл.
Тайла. Те черке кудывечыште куштен-муренда. Пужышо-шамыч дене пырля чыланат

ӱмбакыда сулыкым налын улыда!
Эчан (Миклайлан). Юмыжо тынарак виян гын, молан вара черкыжым утарен ок
нал?
Тайла. Чукаем, Юмо нерген тыге ит ойло. Господи, Кугу Юмо пӱрышӧ, проститле

ужар вуян икшывым, тудо еҥ шомакым ойла. Юмо айдеме семын шке кидше дене ок
ыште. Туге гынат Юмын вийже нимучашдыме. Пӱтынь сандалык, мланде, чодыра,
чыла чонан тудын кугу порылыкшылан кӧра ила. Тудын порылыкшо, вийже еҥ-
шамычын шӱмыштышт ила. Айдеме чонышто кок вий озалана, иктыже поро пашалан
кумылаҥда, весыже
осаллан. Нуно икте-весышт дене эре ӱчашат. Айдеме Юмым огеш пагале, огеш
шотло
гын, тудым осал вий сеҥа. Тунем, чукаем, тыршен тунем, кугыжат, министр-
влакат
кугун тунемше лийыныт. Тунем, айдеме лий, но Юмым ит мондо! Таче тый нӧргӧ
ушет
дене кугу сулыкыш пуренат. Юмо ончылан сукен шинчын проститлаш йод, уке гын
шонымашкет от шу. Сулыкетым кудалташ йод. (Пеҥгыдын.) Сукен шич! Йӱкын
пелештымет
огеш кӱл, чонет дене йод. Тудо чыла умыла. (Вачыж гыч кучен сукыкта.)

Миклаят юмылук ваштареш савырнен шогалеш.

Кугу Юмо пӱрышӧ, сулыкан улам, титакем кудалте, ман. Ушет, чонет дене тыге
йод.

Виня куржын пура.

Кугу Юмо пӱрышӧ, таче ме кугу сулыкыш пурышна. Проститле мемнам, ушан,
шотан,
калык пагалыме еҥ лияш полшо.
Виня. Тайла кугызай?!. Мыйым авам колтыш. Ойлышаш уло...
Тайла. Ойло, ӱдырем, мемнан тыште уто еҥ уке.
Виня. Села гыч толшо начальник-шамычет таче тендан погылан спискым ышташ
кутырат, мӱкшотардам артельыш налнешт. Мом шылтен шуктат, шылтышт, мане
авам. Мый
каем...

Виня кая. Почешыже Эчанат тарвана.

Тайла. Илен шуна, коеш. Эчан, шого, нигушкат ит кай. (Вес пӧлемыш кая,
тушеч
изи калай шондыкым нумал конда.) Мемнан чыла шийвундына, мӱкш оксана тыште.
Содоррак чодырашке курж, иктаж вере шылте. Кӧ пала, ала тувыр-йолаш деч
посна кодат. Кушан шылтыметым ит мондо!
Эчан. Йӧра.
Тайла. Шкеже мӧҥгеш пӧртыл. Тыге ит наҥгай, ведрашке пыште, ӱмбачше левед.
Миклай. Мыланна тиде илемым коден каяш кӱлеш.
Тайла. Тый, эргым, кузе шонет, туге ыште. Мый ынде шке илышем илен
эртарышым. Нигушкат ом кай, тышанак колем.
Миклай. Але вара нимо деч посна коднет?
Тайла. Юмо мемнан деке тупынь савырныш, ынде ия озалана. (Чыталтенрак.)
Никифор Ивановичым ужынат?
Ана. Ончыгече школ тура вашлийым.
Тайла. Нимат ыш ойло?
Ана. Уке.
Тайла. Пуйто газетеш возеныт... мемнан гай мӱкш ончышо-шамычым кулаклан
шотлаш огеш лий. Ала-могай Калин... Калинов серен, манеш.
Ана. Калинин, очыни.
Тайла. Мемнан шотышто тудлан серышым возаш лийын ыле. Шкеже шотан айдемыла
коеш, так, ӱшандарыш веле тугеже.
Ана. Тудо так арам ок ойло. Эчанымат мокта. Яндар ушан рвезе, туныкташак
тӧчыза, манеш.
Тайла. Урлыкшым поктен. Куд арнят эртыш, серыш алят уке. Кенета
раскулачиватлашак тӱҥалыт гын, мом ыштен кертына? Кӧ деке миен тӱкнена? Кӧ
пыдал налеш?

Район гыч толшо кок милиционер, пошкудо-влак пурат.

Панкратов (кагазыш ончалеш). Тый... Эшплатов Тайла? (Уэш кагазыш ончалеш.)
Филимонович?

Тайла вуйжым сава.

А тый Эшплатов Николай Тайланович?

Миклай, "Тыге" маншыла, вуйжым сава.

Панкратов (Ана деч). Тыйже?.. Кӧ лият?
Ана. Эшплатова Анна Сидоровна.
Панкратов. Николай Эшплатовын ватыже... Тыге. Тендан эше ик школьникда
лийшаш... тудыжо кушто?
Миклай. Уремыште, моло рвезе-шамыч коклаште, очыни. Ӱжаш?
Панкратов. Шуэш. (Пырля толшо-влаклан.) Пӱтынь сурткӧргым терген, ӱстел,
пӱкен йотке кагазеш возыза. Клатысе шурным, ложашым, моло кочкышым кокла
шот дене палемдыза.

Коктын содор лектын каят. Милиционерат почешышт тарвана.

(Тайламытлан.) Кумытынат теве тушко шогалза. Уто шомакым ида вӱдыл.
Йодышлан раш
вашмутым пуыза! Умылышда?

Шып шогат.

Кум имньым кучеда?
Тайла. Кокыт.
Панкратов. Кузе тыге? (Кргорим ончалеш.)
Кргори. Тайла кугызай, кум имнет улыс?
Тайла. Урлыкаш шемшыдаҥ ыш сите, ужалаш логале. Шемшыдаҥым от ӱдӧ, мӱйым от

нал.

Панкратов Тайлам тура, шымлен ончен шога.

Кргори. Кунам ужаленатше?
Тайла. Мо улым шалаташ йӧсӧ огыл.
Панкратов. Ушкал?..
Тайла. Ушкална кумыт уло, кумытынат презым ыштеныт. Латкуд шорык, коло утла

чыве...
Панкратов. Чыла чын?
Тайла (Кргорим тура ончалын). Эше Олач шем пийна уло, тудыжо отарыште,
йолыштымаште шога!
Панкратов. Тый мо?.. Воштылат?
Тайла. Чыным ойлем. Теве нолнер Кргори деч йодса, тудо еҥын мо уло-укежым
чыла пала. Вожылдымо!
Панкратов (возгален шинчыше ӱдырамашлан). Возо! Еҥым, да эше вуйлатышым,
мыскылымылан посна статья уло. Возо, возо!
Миклай. Тый, кугу начальник, мемнам пешыжак ида лӱдыктыл! Меат законым изиш

палена! Мӱкш ончышо еҥым раскулачиватлаш тендан правада уке!
Панкратов. Кузе, кузе?.. Тидыжым кушеч колынат?
Миклай. Те мо, газетым огыда луд? Калинин тыге каласен.
Панкратов. Та-ак... Мӱкшомартада шымле визыт...
Тайла. Кудло.
Панкратов. Лучко омартаже кушко каен?
Тайла. Телым пытен.
Панкратов. Пӧрт... Кок пачашан, ныл пӧлеман клат, кум вӱта, монча... Эше
чыве вӱта... кум орва, кок тарантас...
Миклай. Эше кок издернам монден коденда.
Панкратов (койдарен). Мо мондалтын, вара ушештарет. Тидлан тыйын жапет
пеш-еш ситышын лиеш. Тайла Филимонович, ме эше иктым монден улына. Тендан
погымо
шӧртньӧ ден оксада кушто? Шке кумылын луктын пуэда але кычалаш тӱҥалына?
Миклай. Тендан, коммунист-шамычын, еҥ погылан нерӱпшда пе-еш писе, кычалза!
Панкратов. Мо-о?
Миклай. Чын огыл мо? Ме чыла кокыр-кумырым шке вийна дене ыштен налынна!
Еҥым тарлен, еҥ шултышым шупшын налын кочкын огынал. Мо шарнем, ял калык
мӱйым
эре мемнан деч налын. Молан? Пошкудо-шамычлан ме пазар ак деч шулдынрак
пуэнна.
А тендан гай начальник-шамычыштым яра мыняр пукшышна?!
Панкратов. Мо-о? (Возышылан.) Возышыч? Тиде клевета, маналтеш.
Миклай. Григорий Васильевич мемнан мӱй дене тендамат икана веле огыл
сийлен! Ик ыр оксамат ужын огынал.
Кргори. Шойыштеш!..

Пӧръеҥ-влак каят. Эчан толеш, ачаже воктек миен шогалеш.

Панкратов. Чыла раш! Ынде пытартыш йодышлан раш вашмутым пуыза! Молан
артельыш огыда пуро?
Тайла. Мыйын артелем — вес тӱняште!
Панкратов. Тый мом каласет?
Миклай (ешыжым ончыктен). Мыйынат шке артелем уло. Теве. (Кргорим
ончыктен.) Яра сумкам нумал коштшо тыгай еҥлан паша ыштымем ок шу! Тудо
шонданышкат
сумкаж деч посна ок кошт. Сумка кӧргыштыжӧ мо уло, шонеда? Арака кленча,
кочо
шоган! Эше коммунист улам, манеш! Тидымат возыза!

Содор милиционер куржын пура.

Милиционер. Александр Иванович!.. Ужыда, попын вургемже! Поп тыште лийын!
Панкратов (вургемым шаралтен онча, вара Тайла деке миен, оҥжо гыч руалтен
куча). Тиде вургем кузе тендан деке логалын? Ну?! Кушто поп!

Панкратов ден Тайлан коклашке Эчан шогалеш.

Эчан. Кочамым ида тӱкӧ!
Панкратов. Попым шылтен улыда?! Корак корак шинчам огеш чӱҥгал, маныт.
Кызытак чыла погым, арверым орвашке оптыза! Мӱкшотар таче кече гыч артельын
лиеш! (Милиционер-влаклан.) А тидым орва пелен йолыштен шогалтыза!
Тайла. Чыте, шешкым, чыте... (Шинчажым ӱшытлеш. Эчаным ӧндалеш.) Шаҥге
ойлымынам ит мондо. Тунем, ушан, шотан лий... (Вес пӧлем велыш тарвана.)
Панкратов. Кушко?!
Тайла. Ала совет власть кужу корныш лекме деч ончыч Юмо ден чеверласаш
эрыкым пуа ыле?!

Тайла кая. Пошкудо кокла гыч шортшыжо шортеш, южыжо, мӧҥгешла, пуйто
тидымак вучен куанен. Тайлан кайыме велым лӱйымӧ йӱк шергылтеш. Миклай,
Ана, Эчан
йӱк шоктымо велыш писын тарванат, нуным авырен шогалыт.

Миклай. Ачи-и!..

Ана Миклайын оҥышкыжо вуйжо дене эҥерта. Чылан умылат: Тайла шкенжым
пытарен.

МИЛИЦИЙ КУДЫВЕЧЫШТЕ

Милиций кудывече. Миклай кемым урген шинча, Лиза мушкеда. Иван Васильевич
толын пура. Куаныше. Эртен кайышыжла Лизам коварчыж гыч ниялта.


Иван Васильевич. Здрасте, кем ургызылан кугу салам!
Миклай. О-о, поро лийже, Иван Васильевич!

Иван Васильевич, кемжылан куанен, кудывече йыр койышланен коштын савырна.

Иван Васильевич. Толам тыге урем мучко, шкеже ваштареш ошкылшо-влакын
шинчашкышт тӱткын ончем. Лӱмын чотрак кочыртаташ тӧчем, але вара, шонем,
мыйын мотор кемем иктат огеш уж?! Ятырын ончальыч! Южышт эсогыл савырнен
ончен
шогышт. Начальниклан ончыктышымат, шинчам карыш. Срочно, манеш, кемлык
таварлан
Печорыш кудал!
Микале. Лиза, уна сийым тышке кондо-ян!

Лиза содор пӧртыш куржын пура.

Иван Васильевич. (пелен кондымо вӱдылкажым рончен шаралта). Теве.
Заказет шуко мо?
Миклай. Куд мужыр ургышаш уло.
Иван Васильевич. О уке, начальниклан черет деч посна ургашет логалеш.

Лиза йӱаш-кочкаш конден шындат, ӧрдыжкӧ миен шогалеш.

Миклай. Да... оксам локтылын улыда.
Иван Васильевич. Молан?
Миклай. Теве ончо!.. Ситартышыжлан сӧсна коваште. Тидыжат керек, тиде
кемлык огыл, ӧрынчаклык суран. Кем пундашыже кок йӱрлан сита, ночко шовычыш
савырна. Кузе тыге, шканетше пеш сайым налынатыс?
Иван Васильевич. Шканемже палыме йолташем деч нальым... Теве тыланет окса,
Николай Тайланович, кае да шке ойырен нал! А тидыжым иктажлан ужалем.
Миклай. Мый тидым нигузеат ыштен ом керт, Иван Васильевич.
Иван Васильевич. Молан?
Миклай. Пуйто огыда пале? Мыняр жап эртыш, алят нимогай документым
келыштарен огыда керт. Теве Елизавета Петровнан вашталтен чияш вургемже
уке, олашке миен толаш кӱлеш, огына керт. Те кунамак сӧрен улыда ыле...

Иван Васильевич аракам подылеш.

Тыге петыралт шинчен, шер темын. Шотан ургымо ӱзгарым наледаш кӱлеш... Ай,
мом
ойлаш!..
Иван Васильевич. Олашкыже кунам кайынет?
Миклай. Паспорт лиймеке.
Иван Васильевич (кемжым ниялтен). Поселкышто ятыр еҥым урген чиктышыч!.. Ме
начальник дене лӱмынак Сталинын капге сниматлалтме фотосӱретшым кычал
муын ончышна. Чынак, копий!
Миклай. Теҥгече кула алаша дене кӧ, кушко миен коштын?
Иван Васильевич. Мый, а мо?
Миклай. Ала-кушан йолжым сусыртен. Ветеринар деке наҥгаяш кӱлеш.
Иван Васильевич. Наҥгай тугеже! Кӧ конюх? А, да, паспорт!.. Так,
так!.. (Миклай деке миен, шинчашкыже ончен шога.) Паспорт, манат?!

Миклай Иван Васильевичым умылаш тӧчен онча. Лиза лӱдын чакналта. Иван
Васильевич
ӱстел воктеке миен шинчеш. Оҥ кӱсенже гыч кок паспортым луктын, койышланен,

кӱшкӧ нӧлталеш.

Тугеже таче паспортым мушкына! (Ӱстембаке шуа.)

Миклай паспортым шергалеш. ӧрын, куанымыжым шылташ тӧча, но ок керт.

Миклай (аракам стаканыш тема). Тау, тау, Иван Васильевич! Йодам!..
Иван Васильевич. Паша есть паша!.. Кастене!.. Тунам вара шот дене
мушкына!.. (Кая.)

Лиза, кок кидшым шаралтен, Миклайын шӱйышкыжӧ миен кержалтеш.

Лиза. Ой, Юмыжат!.. Мыйым, ӧрыктарыше ӱдырамаш улат, манат! Мый тыйым,
ӧрын,
куанен ончен шогышым! Кузе шкендым ӱшандарышын, шот дене кучышыч! Ик уто
шомакетат ыш лий. (Ӧндалеш.) Коля!.. Николай!.. Йӧратымем! Сӧрвален йодам,
ит шӱкал
мыйым!.. Тынар шуко йӧсым, тамык илышым илен лекмеке, кузе икте-весе деч
ойырлен
кертына?! Тыге ыштена гын, мемнам Юмо ок умыло. Колат, ме мӧҥгӧ огына
пӧртыл.
Кушко шонет, тушко мыйым наҥгае! Кызыт чыла вере кугу стройко кая! Калык
коклашке варнена, шканна у илышым чоҥена! Пиаланым, моторым! Мемнам ончен,
весе-шамыч
куанышт! Кок шӱмнам иктыш ушен, ик шӱлыш дене, ик еҥ семын илышлан куанен,
йывыртен илаш тӱҥалына. Тый таза, шотан пӧръеҥ улат, мыят ораде омыл,
Юмылан тау,
таза улам!.. Йочана-влакат мемнан гаяк лийыт, Николай!..
Миклай. Елизавета Петровна...
Лиза. Мый тыланет Петровна огыл, Лизат улам.
Миклай. Тол, шич, лыплане... (Чыталтенрак.) Мый мӧҥгӧ пӧртылде ом керт...
Тушто ватем, эргым улыт... Мый тыйым нигунам ом мондо... Нигунам! Тый гает
ӱдырамашым нигуштат вашлийын омыл. Чонет нимучашдыме поро, уш-акылет яндар,
писе.
Мыланем пеш чот келшет. Ӱмырлан чонешем шыҥен кодат! Кӧ пала, ала тыге
ойырлымылан ӧкынаш тӱҥалам... Но ешем кудалтен омак керт. Тыге ышташ вием
ок сите.

Лиза, эркын кынелын, ӧрдыжкӧ миен шогалеш.

Лиза. Илышыштет кӱлеш лиям гын, мыйым шарналтен, ӱжара нӧлтмӧ годым
пакчашкет
лектын, лӱмем пелеште. Мый тора гычак колам. Тый денет кеч-мо лиеш гынат,
кеч-кушто лият гынат... садак муам, уэш тамыкыш каем, но тыйым садак муам.
(Миклайым
миен ӧндалеш.)


ШАРНЫМАШ

Мӱкшотар. Миклай ден Ана улыт.

Миклай. Мом тынар шонет, Ану?
Ана. Ала-молан чонемлан каньысырын чучеш. Илышлан ӧкынымыж годым ачам
мыланем
тыге ойла ыле: "Тиде ош тӱняжым мый шонен луктын омылыс. Ала нужна еш гыч
улам,
да сандене?.."
Миклай. Чарне... Нигунам тыге ит ойло, Ану. Колат, нигунам. Иктаж гана
тыйым шӱрден пелештенам? Ынде мыняр ий пырля илена, эргына мемнам поктен
шуын... Но
тый мыланем алят ӱдыр-каче годсылак келшет. Уто поянлык мыланемат огеш кӱл.
Тый
мыланем эн шерге улат. Юмо ончылно товатлем.
Ана. Калык деч торлен улына, Миклай. Ялыште меак веле посна озанлык дене
илена.
Миклай. Ала тый мыйым артельыш пуртынет?
Ана. Мый мо?.. Тый озам улат, кузе шонет, туге ыште.
Миклай. Оза?!.. Эргымын ачаже, тыйын мариет улам!



Пытартыш сӱрет.

Миклаймытын пӧрткӧргышт. Ӱстел, малыме вер. Волгыжаш тӱҥалын. Олача одеялым
кораҥден, Ана малыме вер гыч кынелеш. Ӱмбалныже ӱштыл колтымо тувыр. Окна
деке миен ончалеш. Мӧҥгеш малыме вер деке лишемеш.

Ана. Кргори... волгыжеш. Калык кынелын, колат? Тыланет каяш жап.
Кргори (йогым колтен). Тушто эше уло мо? Теме изишак. (Анам, кыдачше
ӧндалын, шкеж деке шупшылеш.)
Ана. Огеш кӱл, Кргори, сита... Колат? (Кргори чот ӧндалын шупшалеш.)
Кргори,
мом тӧчет?!
Кргори. Мый тетла тыге илен ом керт! Айда тачак ушнена. Колат, тый дечет
посна илен ом керт!
Ана. От уж мо, Кргори, волгыжаш тӱҥалын. Тугакшат мемнан нерген мом гына
огыт
ойло.
Кргори. Тек ойлат! Кӧн могай пашаже! Тый шкетын, мый шкетын!.. Кузе шонена,

туге илена.
Ана. Тетла мый декем ит тол. Толат гынат, ом пурто.
Кргори. Ом керт, тый дечет посна илен ом керт.
Ана. Ватет колымылан але талукат эртен огыл.
Кргори. Тый дечет моло мыланем иктат огеш кӱл! Тый... тый мыланем
пӱралтынат.
Ана. Тый теве "Миклай кайыме вер гыч огыт пӧртыл" маньыч. Ом ӱшане. Мый
Миклайым омешем эре илышым ужам.

Омса пералтыме йӱк. Ана, Кргорийым ӧрдыжыш кораҥден, содор кынел шинчеш.

Кргори. Кӧ?
Ана. Ом пале. Марина гын веле? (Окна деке миен ончалеш.) Марина, тый улат
мо?
Миклайын йӱкшӧ: Мый улам, Ану... Миклай улам...
Ана (тӱҥын шогалеш). Ой, юмашне!..

Кргори тӧрштен кынелеш, содор, вургемжым чияш тӱҥалеш.

Кргори. Шого, ит поч, мый пӧртончыко шылын шогалам...

Кргори ден Ана каят.

Анан йӱкшӧ: Ой, Юмыжат?! Миклай толын! Илыше, илыше улат, Миклай!

Миклай Анам нумал пурта, пӧрт покшелан волтен шогалта.

Миклай. Анукем!.. Пелашем! (Анам ӧндалеш.) Ану, эргымже, Эчанемже кушто?
Ана. Кокаж деке каен... Мый чайым, иктаж-мом кочкаш...

Ана вес пӧлемыш куржеш. Миклай пӧлем йыр ончышт савырна. Кӧргӧ куан дене
малыме верыш волен шинчеш, шинчажым ӱштылеш. Ана самоварым нумал пура.

Пӧртыштӧ вӱдем уке улмаш...
Миклай. Ит тургыжлане, Ану, шуэш. Тол, пеленем шич. Ах, Анукем!..
(ӧндалеш.) Пуйто тыйым адак омешем веле ужам... Лугыч помыжалтын, тыйым
йомдараш
лӱдам. Йӱдшӧ-кечыже шӱмыштем иленат... Йӱдшӧ-кечыже тый декет вашкенам. Тый

йӧршын вашталтын отыл, тугаяк кодынат. Кӱлеш вет... Кузе тыйым ужмем, оҥ
пелен
ӧндалмем, йӱдшӧ-кечыже шинчашкет ончен шинчымем шуын.
Ана. Шкеже кузе иленат, Миклай?
Миклай. Тунамсе илышым кызыт шарнымем огеш шу. Мый шочмо мӧҥгыштем улам!
Йӧратыме пелашем, эргым кӱдынь. Ох, палет ыле гын, кузе тендам ужмем
шуын!..
Ана. Куанымем дене мом ыштышашыжым ом пале. (Вес пӧлемыш кая.)
Миклай (пӧрт покшеке лектын шогалеш). Поро Юмо пӱрышӧ, пӧртылтен
кондыметлан тау. Ончыкыжым ынде сайынак илаш полшо.

Ана пӧртылеш, ӱстембачын теҥгечысе атылам погаш тӱҥалеш, консерве ате
кӱварыш
камвозеш. Папирос-влак ӱлыкӧ лектын возыт. Ана содор погаш тӱҥалеш. Миклаят
погаш полшаш пӱгырна, папиросым кидыш налын ӧрын шогалеш.

Ана, тый тамакым шупшаш тӱҥалынат?
Ана. Теҥгече Марина ден Тарья толыныт ыле да... (Атылам налын, содор вес
пӧлемыш ошкылеш.)

Миклай кидысе папиросым ӧрын ончен шога, вара ӱстел воктенсе теҥгылыште
Кргорин
монден кодымо полевой сумкажым ужылалта. Сумкам кидышкыже налеш, тудым
шымлен
ончыштын чакна. Чурийже койын вашталтеш. Чыла умыла. Сумкам койкыш кудалта.

Кӧргӧ шыдыже койын ылыжеш, тудым шылташ тӧча. Ана пӧртылеш.

Миклай (сумкам ончыктен). Кргорин?..

Ана шып шога. Миклай Анам ик жап тура ончен шога, вара, ӱмбал вургемже ден
ваче
сумкажым налын, пӧлем йыр чеверласыме семын ончалын, содор каяш тарвана.
Ик жаплан чарнен шогалын, Анам тӱслен ончалеш, вара эркын ӱстел велышке
ошкылеш.
Теҥгылыш шинчеш.

Миклай. Эх, орлыкан пелашем!.. Тыйым пиаланым ыштем, шонышым, шотем ыш
лий... Проститле.

Коктынат шып шинчат.

(Пеҥгыдын.) Пошкудо-шамычым ӱж!..
Ана. Шуэш але.
Миклай. Вара пашашке каят.
Ана (верже гыч кынелын, ӧрдыжкӧ миен шогалеш). Огыт кай. Таче пайрем.
Пеледыш
пайрем!..

Тора гыч гармонь почеш тӱшкан мурымо йӱк шокта. Муро лишемме семын,
волгыжеш.
Тӱшкан мурен, тӱрлӧ вел пайрем вургеман ялысе ӱдыр, рвезе, пӧръеҥ ден
илалше
ӱдырамаш-влак пурат. Ана ден Миклай толыт.

Марина. Ой, юмыжат!... Миклай толын!.. Могай Юмыжо пӧртылтыш?! (Миклайым
миен ӧндалеш.) Пӧртыльыч!.. Уверет уке, да нигузе шонашат огына пале.
Миклай. Те гына огыл, мый шкежат ом пале, ала илыше, ала колышо улам. Кузе
вара шкеже иледа, Марина?
Марина. Илена... Ынде ялт шкетак кодым.
Миклай. Эргычше?.. Санук?..
Марина. Санук эргым финскийыш каен йомо. Колымо кагазшат толын.
Миклай. Тыгай самырык... илыш уждеак...
Марина. Ой, Миклай, шкет илыш - илыш огыл. Южгунамже вуйыш тугай шонымаш
толын пура...
Миклай. Але самырык улат, шонет гын...
Марина. Мужыр муаш жап эртен ынде, Миклай. Шотанже ешан улыт, шотдымыжо
мыланем огеш кӱл.
Тарья (Миклай деке лишемеш). Ой, Миклай, Миклай!!! Юмо кондыш?!.
Миклай. Вара Тарья пошкудемже кузерак илыштеш?
Тарья. Икана шочмеке, кушко пурет, колымешке илыман ынде.
Миклай. Марина, тыйже шала пашашке коштат, але...
Марина. Ана дене пырля фермыште ыштем. Тудо вет ынде мемнан ферме
вуйлатыше... Шукерте огыл Москошко миен кошто. Ану вет мемнан депутат!..
Сталиным шке
шинчаж дене ужын...
Миклай. Да-а, илышет вашталтеш!.. (Калыклан.) Таче Пеледыш пайрем,
маныда?!. Тугеже шупшылза гармоньдам!.. Ончыктыза шке моторлыкдам!..

Гармонист-влак куштымо семым шокташ тӱҥалыт.

Кргори. Николай Тайланович!.. Пӧртылмет дене саламлена!
Миклай. Тау, тау, Григорий Васильевич! (Кргори кидым шуялта, Миклай уждымо
гай лиеш.) Пошкудем-шамыч, мыйым лу ийлан шындышт... жап шуде пӧртылмемлан
ида
ӧр!.. Пашам сайын ыштышым, сандене срокем иземдышт. Вара икмыняр жап
милиций отделенийыште имньым ончен илышым!.. Теве "серпастый, молоткастый
советский паспорт"!
Кргори. Молодец!.. Значит, заслужил. Ялсоветыш миен, пропискым ышташ
кӱлеш...
Миклай. Шуэш!.. Эй, гармоньчо!.. Шочмем годсек тӱшка калык ончылан куштымем

лийын огыл!.. Ану, илышыште иканат пырля шогал куштен огынал!.. Ончыкто шке

кӧргӧ чон моторлыкетым!.. Ончыкто яндар, волгыдо шӱм-чонетым! Йӧратыме
мариет
йодеш!

Миклай, кидшым кумдан шаралтен, тӧрштен чоҥешташ ямдылалтше турняла йыр
савырна,
вара, рыҥ шогалын, пел йолжо дене сем почеш кок-кум гана пеҥгыдын тошкалеш.
Чурийыштыже ала шыде, ала пеш кугу вий-куат. Чыланат шып шогат, тудым ӧрын
ончат.
Миклай икмыняр гана йыр коштын савырна, вара Ана ваштареш миен кушташ ӱжын
тавалта. Тудыжо кенета, вуйжым комдык кудалтен, кидшым лыжган рӱзалтен
кушташ лектеш. Коктынат куштат. Ана, лугыч чарнен, кумылдымын ӧрдыжкӧ
ошкылеш. Миклай шыдын ончен кодеш. Вара Кргорим шыдын ончалеш.

Молан шып лийда, шокталтыза, муралтыза, пайрем эре огеш тол!..

Мурат. Икмыняр жап гыч Виня куржын пура.

Виня (виян). Чарныза!.. Шыпланыза!.. (Гармонь шоктышо-влаклан.) Чарныза,
манам!..
Кргори. Мом тӧчет?.. Мо лийын?!
Виня. Сар!.. Сар тӱҥалын, маныт. Район гыч ялсоветыш йыҥгыртеныт!..

Чыланат кӱэмалт шогалыт. Миклай да Ана деч молыжо тӱшкан-тӱшкан шаланен
каят.

Ана (семынже). Тыйын чонетак шижын улмаш.
Миклай. Але вара мыланна шот дене илаш пӱралтынак огыл?

Миклай содор пӧртшӧ велыш ошкылеш. Ана шкетын шоген кодеш. Икмыняр жап
гыч, толмо вургемжым, котомкажым нумалын, Миклай пӧртылеш.

Илышна нимолан йӧрдымӧ товаҥше мундырашке савырныш. Чыла раш. Кузе ойлат:
"Вопросов нет! Приговор к обжалованию не подлежит!" Иктылан чонем коршта,
эргым,
Эчанем, ужын шым шукто.

Музык.

Ана (Миклайын оҥышкыжо миен кержалтеш). Миклай!.. Миклай.. Проститле...
Проститле мыйым,.. Юмо гай лий!.. (Сукен шинчеш.)

Миклай Анан тупшым шыман ниялта, шып шортеш.

Миклай. Юмо мемнам проститла. Мый тыйым ом титакле. Кргори тыйым огыл,
мыйым сеҥыш. Тыйым пиаланым ыштем, шонышым... Мыйымат проститле, Ануш. Эчан
эргымлан илыш-корныш лекташыже полшо... (Анам кум гана шупшалешат, каяш
тарвана.)
Ана. Миклай!.. Кушко? Молан?!..
Миклай. Кумылет лиеш гын, эрла военкоматыш ужаташ мий.
Ана. Ит кай!.. Ит кай, Миклай!
Миклай (туп дене чакнен кайышыла). Чеверын, йӧратыме Анукем!

Миклай кая. Ана шкетын шоген кодеш. Музык йоҥгалтеш.

ПӰРДЫШ



082098
************************************************************************
8—20
МАРЛА КАЛЕНДАРЬ

АВГУСТ
Уржа-сорла тылзе. Угинде тылзе.

Мутат уке, кажне пагытын шке тӱсшӧ уло, кажныже шке кышажым палдарен кода.
Январь пеҥгыдылыкым терга: йӱштӧ-шокшым кузе чытет, тидлан куатет могай.
Февраль
мардеж ден поран мурымо семым колыштыкта. Март пӱртӱсын помыжалташ жапшым
шижтара. Апрель мландылан, кушкыллан илыше вӱдым йӱкта, теле гоч мален
кийыше-влакым
верлашт гыч кожгатен луктеш. Май тылзе мландылан ужар вургемым чикта,
пушеҥгылам
тӱрлӧ тӱс дене чиялта. Июнь шке тӱржӧ дене сӧрастара. Июль тылзе чыла
чонаным,
илышым, шӱлышаным шокшыж дене семала, пуйто манеш: "Пуымо шокшемым капешда
арален кодыза, тыгайым вес ий марте огыда уж. Илыш авана — кече — умбакырак
торла,
ӱлыкырак вола, волгыдо жап иземеш, кече кужыт кӱчыкемеш." Шукыж годым июль
тылзын ойлымыж семынак лиеш, но тудын шольыжо — августын — шке ойыртемже
уло, тудо
у киндылан, шурнылан, саскалан, поҥгылан, емыжлан поян.
Куан дене пырля август мыняр азапланымашым, тургыжланымашым, у сомылым
конда?
Июльышто шудо пашам пытарен гына шуктет, уржавечыште вес тӱшка сомыл
ешаралтеш —
киндым поген налман, кугезына-влак тиде жапым уржа-сорла, угинде тылзе
семын палемденыт. Тӱнямбал календарьыште август манын палемдат. Тудо Римысе
император
Август лӱмеш пуалтын. Калыкыштына адак моло лӱмжат уло: шыже аҥа тылзе,
Спас
тылзе, уржа ӱдымӧ тылзе, курыкмарий велне агарман, ӹнгыж тылзы манын
попымым колаш лиеш. Пытартыш лӱмжӧ калык мурылаште чӱчкыдын йоҥга:

Пӱкш погым верема шоэшат —
Шыгыри-шыгыри кӓрыш юк.
Эче изиш лиэшат —
Цытик-цытик кӓндыра юк.
¯нгыж тылзы шоэшат —
Ӱак-ӱак манылдалеш.

Кажне тылзын — шке тӱсшӧ, шке ойыртемже, шке сомылжо. Санденак вет славян
калыкат (руш, белорус, украинец) тӱрлын лӱмда: серпень, жнивень, зарев
(кинде волгенче) да моло семынат.
Август шокшо кеҥеж тылзылан шотлалтеш гынат, мучаште игече йӱкшемдаш
тӱҥалеш.
Йӱдвел Арктике гыч Йӱштӧ кугызан шӱлышыжӧ шижалтеш. Южгунамже чотырак пуал
колтыш гын, покшымат возеш. Чын, Покшым кугыза ош портышым июль тылзыштат
шаралтен
кертеш. Теве 1972 ийын тыгайже 25 ден 31 числалаште лийын. 1963 ийыште
августын
7 ден 9 числалаштыже. Верысе гидрометобюро шымлымыж почеш, тиде тылзын
кокла
температуржо 16-17 градус леве.
Август — саскан пагыт. Чодыраште эҥыж, шордымодо, мызымӧр (шымаш) лӧзаҥыт.
Сандене саска погышо, "Тылеч эр — вес эр, тошто умша — у саска!" манын,
леҥежшым
але корзинкажым темаш пижеш. Коча-коважын каласымыштымат шарналта: "Кожла
саска
кочкаш тамле, сугыньо дене илыш каньыле", "Кеҥеж телым пукша", "Кеҥеж
ямдыла,
теле пытара", "Йолагайым кеҥежым лыват койдара". Теве уржавече ошемын.
Тӱредаш
лекташ йӧра але ондак, мланде пашаеҥ адак кугезынан ойжым шарналта: "Уржа
пырче
кӱчеш тодылалтеш — тарванаш жап". Лектышыже могай лийшаш, адак тургыжланыде
ок
йӧрӧ. Тыгодымат тоштыеҥ палым ушештара: "Ломбыгичке чот уло — шӱльӧ
лектышан",
"Пӱкш ятыр — киндат ток лиеш", "Пызле аршаш яжо гынь — кинды лиэш".
Шурным поген налмеке, ончыклык кинде нергенат шоналтыман, ӱдаш времаштыже
лекман. Могай жапше утларак келшыше — адак кугезынан опытшылан эҥертыман:
"Первый
кӱшӧ эҥыж яндар, сай гын, ондакрак лекман, котыран але куньырий —
чыталтенрак",
"Пызле укш падырашым эҥер вӱдыш кудалтет да йымаке вола гын, кокияш ӱдаш
йӧра";
"Куэ ден пистын лышташышт кӱшыч оралгаш тӧчат — эр лекман".
Урлыкаш пырче нергенат кресаньык азапланен шога: могай пырчым ӱдыман —
тений
тӱредме шурнын але кодшо ийысым. "Пызлыгичке шуко — тошто уржам ӱдыман".
Ӱдышаш
нормыжым тений техникым келыштарен ыштат. Ожно гын тыгай норма лийын: "Имне
йол
кыша кумдыкыш 4—6 пырче возеш — йӧра". Ӱден пытарымек, жапат шекланалтын:
"Торта
мучашым йӱр нӧрта — ӱдымым чарныман". Чынакак, варасе йӱр лапка пыл гыч
йога,
торта мучашкат логалеш. Тудын волен вочмо угылжо (йожекше) ятырлан ӱлыкӧ
вола,
торта мучашетымат вӱдыжта. Адак маныныт: "Шемкизавондо пелед чарнымешке
ӱдаш лиеш". Шемкизан пеледышыже — пылышыш сакалтыме алга гай.
Тӱредме жапыштак коча-кова уныкаштлан шижтарен ойлат: "Эр-кас еда лоп
верлаште
тӱтыра наледа — поҥгат уналыкеш толын". Тыгай ойым колын, ньога-влак мыняр
куанат! Эрлашыжым, эр кече деч эр кынелын, чодырашке вашкат. Кечывал
туралан куршешышт поҥгымат кондат. Мыняржым телылан шинчалтат,
мариноватлат, коштат. Кочашт
деч кодшо мыскара писылудышым шарналтат: "Шоҥго шоҥшо поҥгым пога". 4—5
гана писынрак каласаш тӧчен ончыза-ян — пеш рашыжак ок йоҥгалт. Рвезе-влак
ваш ончал
воштылыт, ваш-ваш койдаркалат, сырымашкат шуыт. Кочашт нуным лыпландара:
"Поҥго
вет кечывал марте веле сайын коеш, кече кӱзыш гын — шудо коклаш шылеш";
"Поҥго
тӱшка ешым йӧрата"; "Курезе шылмыла модеш".
Уржа-сорла тылзын паша мучашдыме. Тидлан кӧра игече могай лийшашымат
ончылгоч
пален шогыман. Тиде сомылышто самырык тукым адак кугезынан опытшылан
эҥерта.
Тидлан шуко пале уло. Икмынярже дене палдарена:
Эҥерыште вӱд леп-леп левешта — йӱр вашешлан; Кастене корем лопышто тӱтыра
погына
да эрдене шула — оярлан; Вӱд эҥерыште шоҥешталтын йога — йӱрлан; Пыл кок
велке
шарлен кая — кӱдырчан йӱрлан; Кӱдырчӧ кужун кӱдырта — кужу ночко лиеш; Шем
пыл
ош тӱр дене гӱжлен толеш — шолем лийшашлан; Шонанпыл лапкан шогалеш — эше
йӱр
толшаш.
Тыгай пале-влак кажне кундемыште ятыр улыт. Нуным илалшырак-влак деч,
колызо,
кӱтӱчӧ, сонарзе, чодыра пашаеҥ-влак деч йодыштса-ян, нуно тесте дене палат.

Адакшым шке кундемысе эҥер, ер, памаш, курык, корем, чодыра да моло дене
кылдалтше шуко палым ешарен кертыт. Тидын нерген "Ончыко" журналышкат возен
колтен
кертыда.
Уржа-сорла тылзыште йӱдат шке шотшо дене ойыртемалтшан. Юж палынак юалге.
Кавашке ончалза-ян. Тушто, тул корным коден, шӱдыр-влак велалтыт. Калыкыште
тыгай
сӱретым "шӱдыр йӱр" маныт. Молан тудо лиеш? Мемнан Мланде планетышке, чынже
дене
тудын атмосферышкыже, сандалык гыч метеорит-влак керылт пурат. Нунын
писылыкышт
кугу — ик секундышто 11 гыч 72 километр марте чоҥештат. Тыгодым, южеш
йыгалтын,
пеш чот ырат да йӱлаш тӱҥалыт. Варажым газыш савырнат.
Тылзе тӱҥалтыште кугезына-влак Угинде пайремым палемденыт. Кечыжлан
кугарням ойыреныт. Озанлыкын вольыкшо ситышын лийын гын, кумалаш
шӱшкылыныт. Тазалыкым йодын, перке юмылан тауштеныт.
Этнограф-влакын возымышт почеш тиде пайрем кызытсе Илин кече манме (2
август)
времаште эртаралтын. Очыни, христиан вера дене лугалтын. Посна кундемлаште
(утларакшым эрвел марий-влак) шыжым эртареныт.
Тӱредме жапыште, тошто ойлан ӱшанен, шуко парчан уржавуйым муаш да тушеч
урлыкашым налаш тыршеныт. Тыгай кушкылжым уржа ава але шӱльӧ ава маныныт.
Мумекышт,
тудым кугу куан дене вожге луктыныт да мӧҥгӧ конденыт. Пырчан шурно
парчажым
авагашташке керыныт. Вес иешыжым тудым моло урлыкаш дене иквереш ӱденыт.
Адак тыгай йӱла эртаралтме нерген шымлызе-влак ойлат: тӱред пытарыме деч
ончыч
сорла пукшымаш шотым ыштымаш. Тидлан аҥа ӱмбалне лӱмын икмыняр парчам
тӱредде
кодат. Кумалтыш мутым ойлымеке, сорлам шурно ярым дене вӱдылыт да парчажым
вожге
шупшын луктыт. Шупшшо ӱдырамашыже тыгодым тыге ойла: "Вес ий марте тиде
пырче
дене темше лий, шурно казнашкыже ит логал!" Варажым пайрем пасу озажын
мӧҥгыштыжӧ эртаралтын, чеслан агытаным шӱшкылыныт. "Чыла пырчым чумырен
шого, иктыжымат ит йомдаре!" манын йодыныт.
Тылзе тӱҥалтыште, 2-шо кечын, Илян пайрем. Ты кечын коча-кована, эрденак
эрак
кынелын, мончаш пуреныт, у пареҥгым пелыгыч шелын шолтеныт. Тений тулымо
мӱйым
ӱстембак шынден, Юмылан тауштен, перкем да тазалыкым йодын кочкыныт.
Варажым
шӱгар ӱмбаке тошто еҥым шарналташ каеныт. Тыгай ырымат аралалт кодын: "Илян
кечын пареҥгым кочкаш тӱҥалат, тудо шӱяш ок тӱҥал"; "Мӱйым авызлет — мӱй
перкеан
лият".
Илян кече калык илышыште ончыко илышлан эҥертыш лийын. "Илян кечын
мландымбак
шинчат да шеҥгелетлан йӱштын чучеш — эр ӱдымӧ келша"; "Илян кечын мардеж
йӱдйымач — уржам эр ӱдыман"; "Кынем, йытыным тиде кече деч 7 арня ончыч
ӱдыман, пареҥгым 9 арня ончыч шындыман".
Илян кечын могай улмыжым ончен, ончык лийшаш игечымат палемденыт:
Илян кече йӱран — ночко шыжылан; Илян кечын юр — полой вӹд икпорадка лиэш;
Илян
кече йӱр уке — Ошламбал (28 август) марте ок лий; Илян кече айват — вес ий
мӱй
лектыш лиеш.
Калык шымлыме почеш, Илян кече кеҥежым кошарташ пижеш. Тудын деч вара вӱд
йӱкшаш
тӱҥалеш, куэ кумыжат ок тӧргалт, пижыкталт шинчеш, саскат тамжым йомдара.
Теве
Киров область марий-влак тиде кече деч вара шочшо снегым його снеге малдат,
тудым огытат коч.
Август тылзын 3 кечыжым пайрем семын палемдат — тиде кум Спас. Икымше Спас,
тудым эше мӱй спас маныт, 14 числан палемдат. Тиде жаплан "юмын кайык-влак"
карашыш мӱйым поген ситарат. Мӱкш гаяк тыршыше еҥ куанен пайремым ыштат.
Тудым 9 калак пайрем манын лӱмден. Калак — мӱй, пеле кӱшӧ муным кочкаш
ыштымо изи кольмо
(илян). Озанлык оза, ешыжым, пошкудыжым ӱжын, у чесым тамлен. Кӧ ты тӱшка
кочмаште ончыч мӱй деч кочештын, тудо у киндым ӱдаш тӱҥалын. Кокымшо спас,
кокла
спас маныт, 19 числан эртаралтын. Тиде кече деч вара олмам кочкаш тӱҥалаш
лийын:
эр шушо сорт олма тамым поген ситарен. Кумшо спас — Почеш, пытартыш спас —
Вынер
спас маныт руш-влак. Нине кум спас дене кылдалтше пале-влакат улыт. "Шӱшпык
Спас
марте веле шӱшка" (Корамас, Волж.р-н); "Кокла спас деч кок арня ончыч кылме
покшым возеш, лум ондак толеш" (Памашэҥер, Волж.р-н); "Пытартыш спас кече
йӱр —
ночко шыжылан"; "Спас кечылаште пӱкшым погат — тудо ынде тутло, томым поген
ситарен", почеш Спасшым Изи Ошла эҥер воктен илыше сорокан-влак Ошламбал
пайрем
маныт. Тынеш пурышо-влакышт Черке пайрем малдат.
"Вӱма пашаште кылымде ок воло", — манеш калыкмут. Тидым умылен, неле жап
але
тургым годым пошкудо-влак ваш-ваш эҥертеныт. Шурно поген налме жапыштат
тулыкеш
кодшо еҥлан, шуко йочан ешлан, нужна але шоҥгырак ешлан тӱшка калык нимогай
акым
налде тӱредаш полшен. Тыгай полышкалымашыже 3-шо спасын кечылаштыже
эртаралтын.
Курыкмарий велне тидым шурнысит пайрем семын палат.
Калык август тылзе нергенат тыгай иктешлымашыжым палемда:
Августышто сорла ырыкта, вӱд (йӱд) кылмыкта; Августыштак йӱштӧ кугыза ик
парняжым вӱдышкӧ чыка; Августышто олымым — ӧрдыжышкӧ, агавуйым — кашышке.
Август — кеҥеж мучаш. Туге гынат кеҥежын шӱлышыжӧ але йырым-ваш шижалтеш:
кечшудо вуй-влак изи кечыла койын волгалтыт, чодыраште тӱрлӧ саска
куандара, кайык-влакат улыт, но муро йӱкышт ятырлан иземын, шагалемын. Нуно
тӱшкашке чумыргат,
эркын-эркын шокшо велыш чоҥештен каят. Ты пагыт нерген поэт-лирик Юрий
Чавайн
тыге возен:
Тымык августын кечыже дене
Пӱртӱс але, волгалт, чот ыра.
Но шижат: кайык-влак шыпланеныт,
Йӱкышт дене ок йоҥго чодыра.

Ончалат: ужар писте парчаште
Койылда ик-кок шӧртньӧ лышташ.
Кечыйолжо мемнан пакчалаште
Тырша утыр олмам чеверташ.

Варарак волгалташ тӱҥалын,
Ондакрак йӧра кас ӱжара...
Ынде шыжын лишеммыжым палын
Тӱрлӧ семын пӱртӱс шижтара.

Александр КИТИКОВ, филологий наука доктор, профессор.



082498
************************************************************************
Тӱҥалме пашам мучашке шукташ кӱлеш,
але тачысе кечылан Советский поселкысо кинде завод директор Петр Павлович
Ильиным мо тургыжландара?
Йодыш: Кызыт илыш неле, чылан палат. Шуко завод ден предприятий тичмаш огыл
куат
дене пашам ыштат але йӧршеш шогат, манаш лиеш. Палыме шуэш ыле: кузерак
тендан
завод ила, пашам ышта?
Вашмут: Таче кечылан заводышто обстановко пешыжак моктышашлык огыл. Моло
предприятий семынак рыночный экономик, ик могырымжо, сай пашалан ӱжеш, но
вес могырым
— шуко нелылыкым луктеш. Меат киндым кӱэштме дене ик жап мӧҥгештынна ыле.
Тиде
жапыште вес паша дене огына заниматле ыле гын, коллективым арален кодашат
ок лий
ыле дыр. Мый шкеже тыште 1991 ий гыч пашам ыштем. Ынде шым ий лиеш. Тиде
жапыште
шуко цех-влакым пашаш колтенна. Тиде — макароным лукмо, консервым лукмо цех-
влак. Тушко паша деч посна кодшо пекарь-влакым кусарыме. Мутлан, киндым
кӱэштше-влак ончычшо кажне сменыште 10 еҥ дене ыштеныт гын, кызыт 4 смена,
4 бригаде.
Кажне сменыште шым еҥ дене пашам ыштат.
Паша графикым вашталтыме дене 12 пекарьым вес пашашке кусарыме. Завод гыч
иктымат колтен огынал. Эше вермишельым лукмо цехым почынна. Тушко 3 еҥым
кусарыме.
Вермишельым талукышто 75 тонным ыштен луктына. Районышто тиде продукцийым
85
тонным ыштен луктыт гын, тышеч 75 тоннжым мемнан завод колта. Кызыт у
оборудованийым пашашке колтынена. Ынде шке районлан веле огыл, пошкудо
районланат ситараш
тыршена.
Тиде жапыште теплицым пашашке колтен улына. Тушко ик еҥым налынна. Ондак
консервный цех кеҥежым веле пашам ыштен, вареньым ыштенна. Кызыт ий мучко
тыршат. Пытартыш ийлаште кайымым чарнен, шкат паледа, кажне шкаланже
вареньым ышта. Ынде
повидлым ышташ тӱҥалме. Ондак ме тудым Москва гыч шупшыктенна. Повидлоат
сезонный паша, но тудын дене 3-4 тылзе пашам ыштыман. Тылеч посна салатым,
томат соусым ыштена. Тушто 3 еҥ тырша. Тыге адак 3 еҥлан паша верым муынна.

Ме ужалыме вер-влакым ешаренна. 1991 ийыште райпо ик кевытым пуыш. Вес ийын
райрӱдыштӧ «Кинде» кевытым налынна. Тушто 6 еҥ тырша. Кевыт каныш деч посна
пашам
ышта.
Тыгак «Алексеевский» совхозышто ик кевытым арендыш налынна ыле. Ӱмаште ик
ужалыме киоскым ешарышна. Туштат шкенан еҥ пашам ышта. Вот тыге тӱрлӧ йӧным
кычалын,
пашанам вораҥдараш тыршена.
Йодыш: Петр Павлович, тыге лектеш: паша тыршымашым веле огеш ончо,
производствым
кугемдаш тӱрлӧ йӧным кучылтман, ончыкыла шонен мошташ кӱлеш.
Вашмут: Тугеже каласкалымем умбакыже шуем. Ик ий ончыч ложашым молкомбинат
але
фермер-влак деч налаш огыл манын, пырчым йоҥыштымо цехым пашашке колтышна.
Но
тудлан эше келшыше пӧлем кӱлын. Сандене ик складым келыштарыме. Ондак
капитально
олмыктымо, шурным аралашлан вес верым кычалаш вереште. Тыге ӱмаште у пашам
тӱҥална. Адак у паша вер почылто. Ме угыч ешарен, 7 еҥым пашашке нална.
Такшым
мемнан дене шукыжо ӱдырамаш-влак пашам ыштат гын, тиде цехыш пӧръеҥ-влакым
приниматлыме. Вет мешакым кучылташ вий кӱлеш.
Кызыт моктаныде ойлен кертам: ӱмашсе паша лектышна куандарыше ыле. Теният
тиде
цех кӱрылтде пашам ышта. Тышке адак ешарен ойлышаш улам: тений Украина гыч
шӱрашым лукшо агрегатым кондымо. Ме адак у продукций дене куандараш шонена.
Сандене
тыге ойлем: верыште шинчен, нимо ок тол.
Йодыш. Коллективда кугу мо?
Вашмут. Коллективыште кызыт чылаже 123 еҥ ышта. Тышечын производствыштыжо
102 еҥ
улеш. Моло ий дене таҥастарымаште, изин-изин ешаралтын толын. Вет цех-влак
ешаралтыт, паша вият кӱлеш. Каласыман: пашадарланат пеш огыт ӧпкеле.
Йодыш. Пашаеҥ-влакын кокла пашадарышт мынярыш шуэш?
Вашмут. 1997 ийым налаш гын, завод мучко 588 теҥге лийын, ты шот дене
производствышто тыршыше-влак 595 теҥге, транспортышто — 531 теҥге, а
ужалымаште — 478
теҥге. Ужалымаште пашадар волен. Молан манаш гын, товарооборот иземын.
Ӱмаште
завод 538366 тӱжем теҥге парышым налын. Цех-влак дене налаш гын, эн шуко
киндым
кӱэштын лукмаште, вара макароным лукмаште, ложашым йоҥыштымаште. Тыгак
напиткымат шагал огыл лукмо. Но теве консервный цех да теплицыште парымыш
пуреныт. Туге
гынат нуным арален кодаш тыршена. Ужалыме пашат начарын каен. Рынке
условийыште
чылажымат вучыман. Сандене вуйым огына саке, шонкален-шонкален, пашанам
тӧрлатен, саемден колтышаш улына.
Теве консервный цех таче кечылан уже сайрак ышташ тӱҥалын. Кондитерский
цехым
кок смена ыштымашке кусарыме. Растениеводствым йол ӱмбак шогалташ вес йӧным
кычалман.
Йодыш. Кызыт те, тӱҥ шотышто, производствылан эҥертеда, ужалыме пашам
шеҥгекырак
кодеда. Тыланда тиде йӧнанрак мо?
Вашмут. Тыге лектеш. Вет ӱмаште ме парымыш гына пуренна. Адакшым вес
нелылык шижалтеш: бюджетный организаций-влак тӱлен огыт сеҥе. Ончыкыжым,
векат, ужалыме
паша деч кораҥына. Йӧршын огыл, тӱҥжӧ производствым вияҥдаш кӱлеш. Оксам
шукырак
ыштен, у агрегат-влакым налаш утларак йӧн лектеш.
Йодыш. Продукций кызыт кушко колталтеш? Очыни, ик район кӧргӧ дене огыда
серлаге.
Вашмут. Тачысе кечылан ятыр вере колталтеш. Шуко точка уло. Районышто веле
огыл,
Йошкар-Олашкат, пошкудо районлашкат, вес кундемлашкат колтена.
Ме эше ургымо цехым почынна. Ондак спецвургемым, мешакым шупшыктена ыле,
кызыт
шкак ургена. Тыгай кагаз мешакым ужалена.
Волжскысо Марий целлюлозно-кагаз комбинат гыч кагазым кондена, шкенан дене
ургена. Ужалыме мешакын акше 1 теҥгеат 90 ырыш шуэш.
Но адак производственный паша декак пӧртылам. Ме эн ондак шке продукцийым
йӧнанрак да шкалан пайдам пуымо шот дене ужалаш шонена. Кӧ, кушто мом
налеш? Теве калыклан кинде деч посна ложаш кӱлеш. Но ондак тудым шкалан
йоҥыштена. Но южгунам
утат лийын кая. Тунам иктаж организацийыш йыҥгыртена. Ложаш кӱлеш гын, пуэн
колтена. Теве мемнан деке чӱчкыдын Килемар, Юрино районла гыч толыт. Тыгак
калыкланат ужалена.
Тӱрлӧ напиткым луктына. Тудат сай кая. Калык поснак квасым кумылын налеш.
Адакшым кевытлаште ончычсыла яшлык дене огыл, полиэтиленовый мешакеш
колтена. А тыгай мешакшым шкеак ургена. Тидат пашанам ятырлан куштылемден.
Вет яшлыкым налаш
кӱлеш, а колтет гын, мӧҥгеш огыт пӧртылтӧ.
Чаманенрак ойлаш логалеш: кинде продукцийна шагалрак кая. Шкеат паледа:
кызыт
чыла вере конкуренций. Адакшым теве мемнан районышто гына ныл озанлыкын
пекарньыже уло. Эше «Шокта» фирме ышта. Сандене могай киндым пышташ да
качествыжым саемдыме верч мыланнат азапланыман.
Йодыш. Петр Павлович, продукцийдам ужалашыже ужаледа, но вет тидлан
транспорт
кӱлеш. Кузе тиде йодышым рашемден шогеда?
Вашмут. Манмыла, корнышко имньым кычкен от лек. Чынак, тиде йодыш поснак
1991 ий
деч вара пӱсын шогаш тӱҥале. Ондакше ме эре районышко эҥертена ыле. Эсогыл,
тыгыде йодыш денат. Вот тышке миен толаш кӱлеш, вот тушко кайыман. Эре
машинам
йодман. Вара, изиш йолымбаке шогалмеке, ме заводлан автотранспортым налаш
тӱҥална. Тидын дене пырля шокшо гаражым чоҥышна. Машина-влакым шогалташ
кӱлеш условийым ыштышна.
Кызыт мемнан тӱрлӧ маркан 8 машина уло. Ынде сӧрвален, райпошкат, вес
организацийышкат огына кошт. А кудалыштына тӱрлӧ вере. Тыге Нижний
Новгородыш, Москвашке
шумеш шуына. Коммерческий паша шот дене просна ӱшанле еҥ-влак дене пашам
ышташ
куштылгырак.
Йодыш. Лач тышкак куснынем ыле. Коллективда изиак огыл. Заводын уста
пашаеҥже-влакын лӱмыштымат каласеда ыле?
Вашмут. Посна ойыраш йӧсӧ. Чыланат кумылын тыршат. Туге гынат южыштын
лӱмыштым
каласыде огеш лий. Теве консервым лукмо цехыште Э.Соколова кумылын тырша.
Тудо
кугу опытан пашаеҥ. Вермишельым лукмо цехыште С.А.Семенова,
Л.И.Ведерникова,
В.И.Мамаева да молат. Теплицыште Л.Николаева пӱтынь чон кумылжым пуа манына
гынат, йоҥылыш огына лий.
Йодыш. Пашаеҥда-влак, тӱҥ шотышто, райцентр гыч улыт мо? Але воктенсе ялла
гычат
толыт?
Вашмут. Тӱҥ шотышто Советский поселко гыч улыт. Ӧрдыж гыч шуэнрак налына.
Тыште
амалжат уло. Южо еҥлан вара пачер кӱлеш. А пытартыш жапыште пеш шуэн
чоҥена.
Тидлан кызыт ятыр окса кӱлеш. Но южо пашазылан ссудым пуэна. Теве ик ешлан
ончылий тошто окса дене 36 миллион оксам ойырымо ыле. Нуно кок пӧлеман
пачерым нальыч. Вате ден марий кызыт пеш куаныше улыт. Вет ончыч пеш неле
условийыште иленыт. Ӱмаште кандаш пачеран пӧртым капитально олмыктен улына.
Тушкат тошто окса
дене 170 миллионым ойырымо. Завод гыч ныл еш ила. Полшыде огеш лий.
Йодыш. Шке пашаеҥда-влакым кумылаҥдаш эше мом ыштеда? Мутлан, канаш
колтеда, иктаж-могай льгота лиеш.
Вашмут. Тиде йодышым ӧрдыжеш кодымаш уке. Шыжым-шошым тазалыкым аралыме да
тӧрлатыме шот дене массажистым ӱжына. Кӧ кумылан, чыланат сеансым эртат.
Тыгак
"Алексеевскийыште" озанлыкын санаторий-профилакторийыштыже лийыт. Тушко
паша деч
вара коштын кертыт. Тӱрлӧ пайрем-влаклан Марий радио дене йодмо почеш
концертым
колтылына. Ӱдырамаш пайремлан артист-влакым ӱжыктена. Потребкоопераций
кечын эре
пӱртӱсыш лекташ тыршена. Бартер йӧным кучылтын, шкенан пашаеҥ-влаклан
шулдыракын, сатум ужален шогена. Тыгай поро пашам умбакыжат ышташ шонена.
Ӱмаште гына благотворительный полышым пуэн улына. Тиде верысе школлан,
музейлан
да молыланат. Тыгак районыштына лекше газетлан яра подпискым ыштена.
Тыландат
икмыняр экземплярым ойырымо.
Йодыш. Петр Павлович, оҥай, коллективыштыда мыняр процент марий ышта?
Вашмут. Иктаж 90 процентше лиеш. Вет, паледа, шкеат марий улам. Палем:
мемнан
калык пашалан вуйым ок шупш.
Йодыш. Ала шкендан илыш-корныда дене палдареда?
Вашмут. Мыят тендан семынак Морко марий улам. Советскийыште илаш тӱҥалам
манын,
такше шонен омыл. Но тыге лектын шинчын. Ондак заочно Озаҥысе ял озанлык
институтым пытаренам. Кужеҥер РТП базеш дипломный пашам возенам. Сандене
Кужеҥер-Советский гоч кудалышташ логалын. Тунемын пытаренам 1978 ийыште.
Тунам мый Октябрьский нефтебазыште тыршенам. Вара верысе автотранспортный
предприятийыш кусарышт. Тыште директорлан шогышым. Тунамсе вуйлатыше-влакын
пӱрымашышт семын партийный пашашке куснышым. Партий Морко райкомышто
секретарьлан ыштенам. Тылеч вара Горький оласе ВПШ-те тунемым. Направлений
дене Советский районыш логальым. А
вара, шкеат паледа, илыш вашталте. 1991 ий гыч тиде заводым вуйлатем.
Йодыш. Ешда нергенат палыме шуэш.
Вашмут. Кугу огыл. Икшыве-влак ынде кушкыныт. Кок эргым коктынат высший
образованийым налыныт. Иктыже — офицер, весыже — торговльо пашаеҥ. А
пелашем районысо
сбербанкыште пашам ышта.
Йодыш. Яра жапыште мом ышташ йӧратеда?
Вашмут. Йӧратем мӧҥгыштӧ тошкышташ. Мо кӱлеш тӧрлатылам, олмыктем, техника
дек
шӱман улам. Но вот моло семын кол кучашщ але сонарыш ом кошт, а чодыра емыж-
саскам погаш йӧратем. Садыштем тӱрлӧ саска кушкеш гынат, пӱртӱсыш лекде ом
чыте.
Паша деч посна шинчаш йӧршын ом йӧрате.



082598
************************************************************************
8—25
Пагалыме лудшо йолташна-влак!

Ынде визымше ий "Ончыко" журнал тылзе еда шке лудшыжо-влак деке мия, у,
сылне
произведений-влак дене куандара.
Кызыт 1999 ийын икымше пелыжлан подпискым ыштыме пагыт. Мо дене вара
куандараш
тӱҥалеш у ийыште шке лудшыжо-влакым "Ончыко" журнал? "Тӧлдӧ" — тыге лӱмден
шкенжын икымше романжым А.Мурзашев. Автор тушто 1940-1947 ийласе марий ял
илышым
кумдан сӱретла. 30-шо ийласе репрессий, Кугу сар, война деч варасе уэш
шындылмаш
— теве тыгайрак йыжыҥ гоч эртен М.Павловын "Пӱрымашын кочо косаже"
повестьшын
геройжо-влак. Тылеч посна В.Крыловын, Д.Рычкован, И.Адигановын повестьышт
улыт.
Ю.Артамонов, А.Савельев. И.Лобанов, Г.Эшкинина, Л.Яковлева, Г.Алексеев,
Г.Пирогов, А.Филиппов, А.Конышев да молат ойлымашым ямдыленыт.
"Поэзий" кавам Сем.Николаев, А.Иванова, В.Изилянова, А.Селин, Р.Петухова,
И.Першин, Г.Сидорова, Ник.Якимов, Ева Тот да молат сылнештараш тӱҥалыт.
А.С.Пушкинын
шочмыжлан 200 ий темме вашеш "Евгений Онегин" романже гыч ужаш-влакым
марлаш кусарен луктына.
Ю.Галютинын, Осмин Йыванын, Г.Гордеевын, Е.Семеновын, А.Якушеван пьесыштат
лудшына-влакын шӱмышкышт корным муыт, шонена.
Вес ийын ятыр писательын лӱмгечыштым палемдена. 70 ий темеш К.Коршунов ден
А.Юзыкайнлан, 75 ий — В.Бояринова ден К.Васинлан, 80 ий — А.Докукин ден
А.Крупняковлан, 90 ий — Ш.Булатлан, Й.Кырлялан да П.Першутлан. Нунын
илышышт, сылнымут
пашашт нерген у шарнымаш, очерк, статья ямдылалтыт.
Россий да Марий Эл искусствын заслуженный деятельже С.Иванов калыкнан
йӧратыме
артистше-влак В.Бурлаков, Т.Григорьев, С.Кузьминых, И.Матвеев, А.Тихонова
да
И.Якаев нерген очерк-влакым ямдылен.
Ончычсо семынак "Мер илыш", "Калык ойпого", "Шочмо мланде", "Туныктымо
паша",
"Писатель да жап", "Писатель илыш гыч манеш-манеш", "Критике" да иоло сайын
палыме лук-влак лийыт. Тушто калыкнан эртыше да тачысе илышыже, финн-угор
тӱня,
ӧрдыжтӧ илыше марий-влакын пашашт, проблемышт нерген каласкалаш тӱҥалына.
Журналым Россий каталогыш пуртымо. Подписке ак тӱрлӧ кундемыште тӱрлӧ.
"Ончыкын"
индексше 73294. Калза, лудса марий сылнымут журналым! Пырляште чыла неле-
йӧсым
сеҥена.



082698
************************************************************************
8—26

Марий художник Анатолий Муржин

Россий художник ушем член, Марий Элын заслуженный художникше Анатолий
Андреевич
Муржин 1939 ийыште Киров областьысе Тужинский районысо Муржино ялыште
шочын.
1971 ийыште Краснодарысе художественный училищым тунем пытарымеке, Муржин
направлений почеш Йошкар-Олашке толеш, верысе художественный училищыште
самырык
сӱретче-влакым туныкташ тӱҥалеш, тӱрлӧ выставкылаште шке сӱретше-влакым
ончыкта.
Шке ошкылжым художник пӱртӱс сӱретым, портретым сӱретлыма гыч тӱҥалын. Ты
жапыште ямдылыме "Ӱдырамашын портретше", "Ава", "Козьмодемьянск. Кас"
сӱретше-влакым
поснак палемден ончыкташ лиеш.
Ятыр пашажым Уренгой-Помары-Ужгород газпучым чоҥышо-влаклан пӧлеклен.
("Сварщик
Зуфарын портретше", "П.Николаев", "Трассыште", "Помар станций").
Кугу Отечественный сар темат художникым творчествыштыже изи огыл верым
налеш.
Пытартыш жапыште Муржин тӱҥ шотышто портретым сӱретла. Ты радамыште
Российын калык артистше В.Бурлаковын, Российын заслуженный артистше-влак
Г.Пушкин ден М.Романован, Марий Элын заслуженный артистше-влак З.Берникова
ден Р.Данилован портретше-влакым поснак ойырен ончыкташ лиеш.
А.Муржин зональный, краевой, российский выставке-влакын участникше. Тудын
пашаже-влак республикысе да Российысе музей-влак деч посна США-ште,
Германийыште,
Голландийыште да Финляндийыште аралалтыт.



082798
************************************************************************
8—27

Вуйлымаш

Писатель да жап
3 Мут мастар да тачысе илыш.
Лудыш
12 А.АЛЕКСАНДРОВ-АРСАК. Каче таҥ. Повесть. (Мучаш.)
Поэзий
80 Т.ЛОКАМА. Шӱшпыкла моднем. Ой, мо тиде тыгай? Эшеат яндар лиям. Кӧн
могай арня? Ала мыят омеш кончем? Почеламут-влак.
84 Г.ПИРОГОВ. Шоҥгемаш ом шоно. Ит ондале... Почеламут-влак.
85 Ю.САЙТАЕВ. Шкетын вашлдиям. Шарнен илем. Пу кидетым, йолташ. Почеламут-
влак.
87 Н.ЗАЙЦЕВ. Эрдене. Шочмо вер. Почеламут-влак.
89 Унана — марий художник Анатолий Муржин.
Драматургий
96 К.КОРШУНОВ. Пӱрыдымӧ пӱрымаш. Кок ужашан драме.
Лӱмгече
122 А.АСАЕВ. Илыш да сылнымут. М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме вашеш.
136 Поэт-фронтовик. Борис Даниловын шочмыжлан тений 1 сентябрьыште 75 ий
темеш
ыле... Фотоочерк.
141 З.УЧАЕВ. "Мыйын муро — илыш йӱк!.." Гани Гадиатовын шочмыжлан 60 ий.
Экономика
146 Тӱҥалме пашам мучашке шукташ кӱлеш, але тачысе кечылан Советский
поселкысо
кинде завод директор П.П.Ильиным мо тургыжландара?
Келшымаш саска
151 Венгр поэзий гыч. В.Регеж-Горохов кусарен.
Шочмо мланде
157 В.ШАПКИН. Шкем нерген гына огыл. Шарнымаш. (Тӱҥалтыш.)
Туныктымо паша
177 И.ЧУРИКОВ. Таза капыште — иаза чон.
181 Йолташла шыргыжалын.
Марла календарь
184 А.КИТИКОВ. Август. (Уржа-сорла тылзе. Угинде тылзе.)
189 Писатель илыш гыч манеш-манеш.
192 Унана — композитор Юрий Евдокимов.
Номерыште А.Щербаковын да статья автор-влакын фотоштым кучылтмо.

Содержание

Писатель и время
Писатель и сегодняшняя жизнь.
Проза
А.АЛЕКСАНДРОВ-АРСАК. Жених-любовник. Повесть. (Окончание.)
Поэзия
Т.ЛОКАМА. Г.ПИРОГОВ. Ю.САЙТАЕВ. Н.ЗАЙЦЕВ. Стихотворения.
Гость журнала — марийский художник Анатолий Муржин.
Драматургия
К.КОРШУНОВ. Несужденная судьба. Драма в двух частях.
Наш календарь
А.АСАЕВ. Жизнь и творчество. К 100-летию со дня рождения М.Шкетана.
Поэт-фронтовик. К 75-летию со дня рождения Бориса Данилова.
З.УЧАЕВ. "Моя песня — жизни голос...". К 60-летию со дня рождения Гани
Гадиатова.
Экономика
Начатое дело надо довести до конца или что беспокоит сегодня директора
Советского хлебзавода П.П.Ильина.
Плоды дружбы
Из венгерской поэзии. Переводы В.Регеж-Горохова.
Родная земля
В.ШАПКИН. Не только о себе. Воспоминания. (Начало.)
Трибуна учителя
И.ЧУРИКОВ. Марийская народная педагогика о физическом воспитании.
Дружеские шаржи.
Марийский календарь
А.КИТИКОВ. Природа и быт человека. (Август.)
Байки из жизни писателей
Наш гость — композитор Юрий Евдовикмов
В номере использованы фотографии А.Щербакова и авторов статей.



090198
************************************************************************
9—01
Анатолий МОКЕЕВ
Басне-влак

ВУЙЧАРА
Ик эрдене Вуйчара —
Нӱжеш веле — Вуйым сотара,
Йошкарген пытен — тунар кожа:
— Тый, — манеш, — улат начар оза!
Шке кундемет нерген от шоно тый пырчат:
Ужат вет, ӱмбалнем ыш код ик ӱп пырчат!
Ӱпанже — лач Вуйвичкыж да Шоягорем.
Уке, тыге тетла ом чыте мый — орем!
Да Вуй ушан гын,
Ӱп коден ок кай, ок його!..—
Эше ойла ыле, но Вуй каласыш:
— Шого!
Тый кодынат чара
Мылам кӧра?
Йӧра!
Но мый тыге шонем:
Тек Вуй лиеш чара —
Лач ынже лий тӱп-тӱмыр гай яра!

Нимом умылыде, кеч-кӧм вурсаш лиеш —
Чын Вуйжо тидланат ок нал вуеш.
Пала: ӱп огыл Вуйым, чынжымак, сӧрастара.
Но шижында:
Ушан Вуяк,
Тӱҥ шотышто,
Кодеш чара?..

ОЗАДЫМЕ ШЕМЕЧ
Ила Шемеч.
Озаже лийын — ончыч,
Но... чаманен манаш, уке, ок лий:
Чумалын кертын — шыдыж дене — оҥ гыч,
Пукшаш монден...
Садлан ик кечын пий
"Ай, пеш кӱлеш тыгай оза!" шоналын,
Шӱйӱштыж деч утла да
Кудалеш.
"Тунемже тек Оза
изиш шымалан,
Тек шкенжынак осалжым шудалеш!.."
О эрык!
Ынде шинчыр кутыш огыл:
Кеч-кушко кай,
кеч-кӧм таҥлан кучал!
Кудал вес ялышке,
вес элышке эсогыл —
Нигӧ ок вурсо тыйым, ок кычал.
Теммеш кочкаш гына
огеш логал эрежак:
Шӱк яшлыкат сийлан моткоч нужна,
Озадыме пийжат шукемын пешак:
Тӱшкашке икте, весе эреак ушна...
Шона Шемеч:
"Уке, тыгат ок келше:
Мо — эрык, пагарет кунам яра!
Каем Озам деке.
Сырен, чумалже, шелже —
Шужен колашак ок пу, кеч йӧра..."
Пален титакшым,
Шижын логалшашым,
Моткочак палыме кудывечышке мия,
А тушто — тудын верыште! —
нултен лу падырашым,
Ошеч
ӱмбакыже урлен кия!..
Тачат Шемеч озадыме.
Озажлан лийын уто:
Тудлан кок пий молан — иктат сита.
Кеч кызытшат коклан пукшен ок шукто —
Ошеч ок йыҥысе, ок кай — чыта.
Да ындыжым Шемеч шкежат рат ыле
Озажын кидшым тауштен нулаш:
Шала пийланже нелырак улмаш илаш!
Молан тунам ыш чыте,
Вигак шыле?..

Да, шӱлыкан историйым баснемлан нальым:
Тыгай "пий илышым"
моткочак умыла чонем.
Но вот тышеч лукман могай моральым —
Вик каласен ом керт:
Шкеат эше шонем...



0901б98
************************************************************************
9—01

Палыме лийына: у лӱм

Асоль КУГУБАЕВА

Шыже йӱр

Шыже йӱр тӧрзам мушкеш,
Пуйто тыйын лӱмым...
Шӱлык нушкынак нушкеш, —
От ондале шӱмым.

Ик ий ончыч шыже йӱр
Ваш ыштен кастене...
Тиде кечын волгыжтӱр
Йӱлыш шӧртньӧ семын.

Йӧратальыч воштылмем, —
Ынде мый ом воштыл;
Шижынат вик ошкылмем, —
Ошкыллыж ом мошто...
Лукто шӱкыш еҥ шомак
Ваш йӧратымашым...
Мый ом пале йӱр гаяк,
Кузерак лийшашым...

Шыже йӱр — шинчавӱдем:
Пиалан... да кочо...
Тол, Сережа, кӱдыкем,
Ош лум семын эрым почын...

Башкортостан, Нефтекамск ола.



090298
************************************************************************
9—02

"Команмелна" конкурсыш

Михаил ПАВЛОВ

Илен-илен, куш от шу

Мыскара ойлымаш

Вашка, вашка Сапан Кори. Шым шагатлан Покровский селаш миен шуаш кӱлеш,
райцентр
гыч рейсовый автобус лийшаш. Тудыжо таче корныш лектеш мо ала? Села ден
Ишыттӱр
ял коклаште поран ынде кудымшо кече ӱштын толаша. Бульдозер каен огыл гын,
тачат
корно огеш лий. Милицийышкыже теҥгечак шуман ыле, да кузе, мо дене? Власть
дене
пырыс-коляла модаш огеш лий, кӱлеш гын, арестоваенат наҥгаят. Тыгайышкыже
шуктыман огыл. "Молан ӱжыктат гын? Нимо тыгай-тугайым ыштен омылыс, закон
ончылно титакем укела чучеш", — пӱжалт пытен, лум пургыжым келшыжла
шонкала.
Селаш миен шумыжлан автобус ок кой ыле, но калык погынен шога. Колхозын
бульдозерже корным эрыкташ лектын, маныт. Тудат вучалташ лие.
Автобус пеш вараш кодын тольо. Милицийышкат Сапан Кори кӱштымӧ жапшылан
миен ыш
шу. Ӧрын-ӧрынрак, дежурныйлан повесткыжым шуялтыш.
— Кушто тыгай пӧлемым муаш? — йодо.
Милиционер, ӱжмӧ кагазым ончалын, пеҥгыдын йодо:
— Молан жапыште толын огыдал?
— Так вет поран. Корно уке, автобус лийын огыл, — Сапан Кори умылтараш
тӧча.
Дежурный тетла нимом ыш йод, ыш каласе, кӱлеш пӧлемыш намиен кодыш. Ӱстел
коклаште шинчыше гражданский вургеман рвезе пӧръеҥат тудым тыгак шылтален
вашлие.
Сапан Кори адакат поранлан йолам ыштен аралалташ тӧчыш.
— Автобус лийын огыл гын, йолын толаш кӱлеш ыле, — пӧлем озат шомакшым
шотыш ыш
нал.
Сапан Кори сыренат кудалтыш:
— Тый рвезе кап-кылет дене кечывал кочкышланат мӧҥгет йолын от кошт чай,
мыйым,
шоҥгым, тыгай игечыште коло вич уштышым йолын коштыктынет?
Тунам иже асет шкеж дене палдарыш.
— Мый Угрозыск следователь старший лейтенант Сухоруков Сергей Николаевич
улам, —
мане.
Ӱстелыштыже пургедале да ала-могай кагазым муын лукто. Фамилийым, лӱмым,
ача
лӱмым, шочмо верым, ийготым серен нале.
— Тендан шотышто делам мыланем ӱшанен пуэныт, — шоҥгын "Тидыже молан?"
йодмыжлан
каласыш следователь.
— Могай дела?
— Йодышташ мый тӱҥалам, те чыным да раш вашмутым пуышаш улыда. Шойышташ,
следствийым йоҥылыш корно дене наҥгаяш тӧчымылан закон почеш мутым кучаш
тӱҥалыда.
Умылышда? — следователет эше пеҥгыдынрак мане.
— Йӧра, йодыштса, — кидшым лупшале Сапан Кори.
— Тугеже тышан киддам пыштыза, — кагазым шуялтыш, вара пашаланат пиже. — Та-
ак.
Тӱҥалына веле. Икымше йодышем тыгай лиеш: Белков Петр Силаевич нерген мом
паледа, мом тудын нерген каласен кертыда?
— Белков Петр Силаевич? — ӧрын колтыш шоҥго. — Мый тыгай еҥым ом пале.
— Шоналтыза.
— Ом пале манамыс.
— Те Ишыттӱр ялыште иледа?
— Туге.
— Кузе шке ял еҥымат огыда пале?
Ишыттӱр гыч кӧ Белков Петр Силаевичше? Сапан Кори уло ялым пӧрт еда ушыж
дене
шерын лекте, но тыгай еҥым ыш му.
— Мо тушто илем, тыгай еҥым ом пале.
— Кунамсек Ишыттӱрыштӧ иледа?
— Кодшо шошым суртым налынам.
— Шочынжо ты кундем гычак улыда вет?
— Такшым тывелымак. Шуко ий олаште иленам. Пенсийыш лекмеке, ешем дене
кутыралтышна да шочмо ялышкем пӧртылаш ойым пидна. Тушто суртым налаш ыжна
му, Ишыттӱрыштӧ ужалат манмым колна. Нална. Эргым ешыж дене олаш кодо, ме,
ватем дене,
тышке илаш толна. Шоҥгылыкеш шочмо кундемыште, пӱртӱс лоҥгаште эртарыме
шуэш. Но
тендан йодыштмо еҥдам ом пале: ужынат, колынат омыл.
— Огыда пале? Кузе тудым пуштын улыда?
— Ой, Юмашне. Мый еҥым пуштынам? Илышыштем пийым тоя дене перен омыл.
Сапан Корин могыржо иканаште вӱд кашка гай лие, шӱмжат ишалте, шинчажлан
выдивуди койо, пылышыште буҥ-буҥ-буҥ кыраш тӱҥале, кап-кыл чытыралте, пӱйжӧ
шолткыкташ тӱҥале.
Следователь, тудын тыге чытамсырланымыжым ужын, графин гыч вӱдым темен
пуыш.
Шоҥго чытырыше кидше дене стаканым нале. Вӱдшӧ ловыкталтеш веле, пӱй дене
чукыр
тӱрым шолткыктен йӱаш тӧчыш, утларакшым велыш.
Изиш лыпланымыжым вучалтымек, следователь уэш йодышташ пиже. Тудыжо ынде
ойжым
сайынжак огеш умыло, чылажым огешат кол.
— Ну йӧра. Белковым огыда пале, лийже. Ядриков Алексей Петрович нерген мом
кала-сен кертыда? Тудыжым молан, кузе, кунам пуштын улыда?
Сапан Корийын ушыжак пудыранен кайыш. Нимом шонен, вашештен шотым ок му.
Пеле ораде гай еҥым йодышташ следовательын шерже теме ала-мо, милиционерым
ӱжыктыш, подследственныйым оролаш кӱштыш да шкеже ала-кушко лектын кайыш.
Шукат ыш
лий — мӧҥгеш толын пурыш.
— Те арестоватлыме улыда! — манын, ордерым ончыктыш.
Тыгай шомакым колын, титаклыме еҥ кӱварваке шуҥгалте.
Сапан Кори больничный палатыште веле ушым нале. Ондак кушто улмыжым ыш
умыло.
Воктенже шинчыше ош халатан ӱдырамашым ужын, ӧрын йодо.
— Больницышке тыйым инфаркт дене милиций гыч конденыт, пыкше колымаш деч
утарен
коденна, — мане тудыжо.
Следовательын титаклен ойлымыжым шарналтен, шоҥгын шӱмжӧ уэш ишалте. Черлын
чурийже вашталтмым ужын, медшӱжар дежурный врачым ӱжӧ, уколым ыштышт.
Асетын
шӱргыначкаже чевергаш тӱҥале, илыш тӱсым нале. Реанимаций палатыште Сапан
Кори
илаш-колаш ятыр кийыш, тӧрланыме гай лиймекше, общий палатыш кусарышт,
коридорышто эркын кошташат темлышт. Ведаси кувандайжат кушко верештмыжым
умылен, кычал
муын, толын коштеш. Каныш кечын эрге, шешке, уныка-шамыч савырнен каят.
Нуным
онченак шоҥгын чонжылан ласка лиеш. Кийышыжла уке-уке да следовательым, мом
ойлыштмо-йодыштмыжым шарналта. Ядриковшо ала-мо палымыла чучеш, а весыже,
Белковшо, ушыжлан йӧршын йот. Э-э, чу-чу. Ядриков Алексей Петровичше
сылнымут персонажыс, тудын нерген повестьым возен ыле, лач тушто садетым
пуштын пыштен. Эше Марлян Пӧтырым шарна, тудымат Ишыттӱр ялыште илен манын,
ик ойлымаштыже ончыктен,
тожо "вес тӱняш ужатен". "Белковшат ала литературный персонаж, тудымат
возымаштем пуштын пыштенам гын веле?" — шонкала Сапан Кори.
Черлын тазалыкше койын саемеш. Врач-влак тошкалтыш дене ӱлыкӧ волен-кӱзашат
огыт
чаре. Икана обход годым врач каласыш:
— Тый денет следователь вашлийнеже. Кертат мо, келшет?
— Вашлийнеже гын, толжо, — каласыш тудо.
Эрлашыжым саде следователяк тольо. Ӱмбакыже ош халатым шоҥалын, койко
воктене
ӧрын-ӧрынрак верланыш, тазалыкше нерген йодо.
— Сайла чучеш, — ыштале, а шке йодышташ тӱҥалмыжым изин-кугун вуча.
— Лиеш гын, ик-кок йодышлан вашешташ йодам.
— Кертыда? — милиционерет шке кабинетыштыже огылат, витне, тыматлын кутыра.
— Кертам, кертам. Мом вара адак йоднеда?
— Белков Петр Силаевич ден Ядриков Алексей Петрович нерген мом каласен
кертыда?
— Ядриков Алексей Петровичым мый пуштынам. А Белков Петр Силаевичше нерген
нимом
каласен ом керт, тыгай еҥым омат пале. Эше ик титакем каласем. Марлян
Пӧтырымат
пуштынам, — черле следовательын шинчашкыже тура ончен вашештыш.
Асетын чурийжым куан тул авалтыш, шинчасортаже кугеме, тӱрвыштыжӧ
шыргыжалме шот
палдырныш. Эше ала-мом йоднеже ыле, но врачын вуйжым савалтымыжым ужын,
черлат
тидым шекланен шуктыш, умшажым петырыш. Тазалыкым тыланен, чеверласен
лектын
кайыш.
"Йывырте, йывырте! Делам рончен кертметлан погонышкет эше ик шӱдырым
тушкалтат",
— игылтынрак шоналтыш Сапан Кори.
Вес гана следовательын толмыжлан тудым тӱҥ врачын кабинетышкыже ӱжыктышт.
— Те кодшо вашлиймаште кок еҥым пуштмыда нерген чон почын каласышда? Тугеже
тиде
тендан пӱрымашдам куштылемда. Кузе лийын, чыла ойлыза, — лыжган йодо
следователет.
— Ойлем, чыла ойлем, молан огым? Ядриков Алексей Петровичым 1947 ийын шошым
лагерный лазаретыште пуштынам. А Марлян Пӧтырым — больницыште. Тидлан кум
ала ныл
ий, ала тулечат шукырак лиеш, монденамат.
Следователь врач ӱмбак ончале, вара кагазышкыже ала-мом сералтыш.
— Киддам тышан пыштыза, пожалуйста, — манын, ручкажым шуялтыш.
Черле еҥет кенеташте утен каен воштылаш тӱҥале. Кузе следовательым чиялтен
кертмыже оҥайын чучо. Врач вашке гына вӱдым темен пуыш, виешак подылтышат,
коктын,
кидпӱанже гыч кучен, палатышке вӱден наҥгайышт.
— Черлылан лыпландарыше уколым ыштыза! — шӱдыш сестралан. — Очыни, чер да
тыгай
оптышыш логалмыжлан психикыже пужлен, — солнен кодо эше пылышыжлан.
Икмыняр кече гыч Сапан Корим уэш тӱҥ врачын кабинетышкыже ӱжыктышт. Пеленже
ош
халатым чийыше ала-могай палыдыме еҥ ыле. Тудо вигак рыҥ шогалаш, шинчам
кумен,
парня дене нер мучашыш логалташ йодо. Черле чыла шӱдымым шуктыш.
— Ынде шичса. Пурла йолдам шола пулвуйыш пыштыза, — мане, вара резинке
чӧгытшӧ
дене кылт перыш. Йолжо пулт гына тӧршталтыш, ваштареш шинчышетым теве чумал
колта. Вара, саде чӧгытшымак ончылныжо коштыктен, тудым эскераш йодо,
икмыняр йодышым пуыш. Чылажланат Кори лыжган, шыман вашештыш.
Вес кечын следователь тольо. "Айста эше ик гана чыла рат дене рашемдена", —

тӱҥале шке мурыжымак.
— Мом рашемдашыже? Ядриков Алексей Петровичым пуштмо нерген "Ончыко"
журналыште
"Пӱрымашын кочо косаже", Марлян Пӧтыржӧ шотышто "Марий Эл" газетыште "Ынде
чот
шорт..." повесть ден ойлымашым ужын огыдал мо?
— Уке.
— Эх-х, тендам. Марла журнал-газетше руш але чувашлан огыл вет, а мыланнак,
марий-шамычлан. Шке йылме дене лекшымат огыда луд, могай улыда?! Мый
тыланда ынде
полшен ом керт, библиотекыш кайыза да саде повесть ден ойлымашым лудын
лекса,
сайын шергалза, тушто, мо кӱлеш, чыла муыда. Белков Петр Силаевич нерген
гына,
вуеш ида нал, нимом каласен ом керт.
Следовательын кайымекше, Сапан Кори койкышко кок кидшыге вуй йымакыже
пыштен
шуйнен возо. Пуштмо нерген так арам делам почын огытыл, кӧ-гынат шижтарен,
чоген
возен дыр. Кӧ гын? Асам ойлышт коштмашемат уке. Ала йӱшывуя иктажшылан
куктыштынам? Такшым кугун йӱмашемат уке. Кунам гала пытартыш гана
пелталтенам? Омат шарне. Э-э, иктаж кок тылзат эртен чай. Шыжым, Сапан
Мичулан коҥгажым ачален пуышым. Шуко шочшан, да оксамат ыжым нал, арака
денак серлагышым. Коктынат сайынак
колтышна. Ӧндалалт, шупшалалт, мурым мурен шинчышна. Тудланак йомакленам
гын веле? Йӱшывуя кутырашыже йӧратемак да. Тудланак улде мо, кӧлан эше? Но,
Мичу, теве
могай витньызе улат улмаш! Кӧ пален. Тыгай пошкудо дене илен, ломаш варамат
чодыра гыч нумал от кондо. Кажне ошкылетым эскерат. Мыйже суртым налме
годым йывыртенам ыле: чодыра, эҥер, олык тошкем шеҥгелнак, илаш пеш айват
лиеш, шонышым.
Теве кузе айватет савырнен шинче. Поро пошкудо — Юмын пӧлек, маныт. Мом
ыштет:
тыгайже кажныланак ок логал гын?
Эмлымвер гыч лекмыжлан врач "Тылат милицийыш пураш шӱденыт" мане. Шӱдымым
шуктыман.
Следователь кумылын вашлие. "Григорий Степаныч, шичса, пожалуйста...
Григорий
Степаныч, ала чайым подылыда?"— веле малдалеш, эртак "Григорий Степаныч да
Григорий Степаныч..."— пеш ӱэдылеш.
— Тендан возымыдам лудынам, пеш келшыш. Умбакыжат серен шогыза. Юмо тыланда
ушакылым, тазалыкым пуыжо, эсапда шукталтше. Мыланем вуеш ида нал, йоҥылыш
лийын
улына. Ишыттӱрыштӧ чынжымак Белков Петр Силаевич илен, Марлян пуртымо
марийже.
— Мыйже тыгай лийшашым шинчем гын, геройын лӱмжым, илыме вержым вашталтем
ыле,—
сыренрак каласыш "писатель". Сай тазалыкым, возымо пашаште сеҥымашым эше ик
гана
тыланен ужатенак колтышт.
— Тыланда кугу тау! Шкеат паледа: кызытсе саманыште оксалан чӱдын илена.
Кугыжаныш кӱшеш тазалыкем пеҥгыдемден лектым да пенсий оксам аныклен
кодышым,— манын
чеверласыш Григорий Степановичат.— Ынде кеч-мом тыланыза, шӱм эмганен гын,
мӧҥгеш от пӧртылтӧ, тиде машина мотор огыл, вашталташ огеш лий.
"Неле пашам ит ыште, аракам ит йӱ",— мане врач. "Мыняр роскотыш пуртышт,
пашам
кодышт, лӱмнерем волтышт. Тидым так арам кодаш огеш лий, судышко пуыман.
Ушкалем
ужалем да тидым ыштем",— тыгай шоныш-ойым пидын, Сапан Кори эргыжлан олаште
тале
адвокатым муаш шӱдыш.
Э-эх, ман, илен-илен, куш от шу.
Советский район.



090398
************************************************************************
9—03
Зоя ДУДИНА
УМБАЛНЕ УЛАМ ДА...
Шере нур — Шернур

Вес тыгай шере нурым тӱняште ом пале,
Мӱй шудан, мӱй вӱдан Шернурем!
Мӱкш тӱня гыч родем, пошкудем, шочмо калык!
О,кузе мый тендам йӧратем!
Канде-канде кава чылт торасе авам гай:
Вашлиеш, ужата да вуча.
Пӧрдын нойышо мланде торасе ковам гай
Шылтала, шымата да вӱчка.
Оно вӱд мыланем кодо поро ачамла,
Тудо мыйым ияш туныктен.
А пушеҥге, пеледыш — изай ден еҥгамла
Аралат, ӧрчыктат тукымем.
Пӧртылам да лиям шулдыраҥше айдеме,
Шып чонем турий муро йӱкан.
Кунам кажне вӱршер шере нур дене темын,
Мо мылам ӧрдыж вер — кеч саскан?

ШОЧМО ЯЛ
Уло мландымбалне
Муро — шочмо ял.
Ах, молан умбалне
Тудо утыр жал?
Ончык кайыме ошкыл,
Кайык гай улам:
Ковыжемын ош кыл
Кӱрылтеш молан?
Пӧртылын толам гын,
Суртышкем уэш,
Выльгыжше поланым
Лыҥ шуна мардеж.
Ал поланын тамжым—
Кочыжым палем.
Шочмо ялын ямже
Шеремда шерем.
Шеремет Шернур гоч
Купсолаш мием.
Ошкыл колтем нур гоч,
Ӱмырем илен.

Волгалтам, йӱлем, йолгем...

Мыйын уло шӱшпыкем,
Шӱлыкем тудден пайлем.
Шӱшкалтем гын, чон йӱштем
Йол йымак возеш шулен.

Пеленем шиялтышем —
Азапем шиялтара.
Пуалам шӱлалтышем —
Шӱдырла каваш шарла.

Воктенем ший гармонем —
Шем зияным шияҥда.
Чон ойгем вигак мондем
Да лиям шергаш таҥда.

Волгалтам...
Йӱлем...
Йолгем...
Кӧ манеш: илем удан?
Но молан вот, шкет кодмек,
Адакат ойган улам?

ЙӦРА КЕЧ
Йӧра, моштем кеч шортын,
Чон лушкымеш, яндар лиймеш.
Еҥ ой — тунаре шолкын,
Шӱгарышке шуктен кертеш.

Йӧра, илем кеч модын.
Мый модышвуй ом лий гынат,
Пеледын мӧржӧ ошын —
Коршаҥгыже темда гынат.

Йӧра, кертам кеч воштыл,
Кӧраныде, чонем элнен,
Тыге вет ӱмыр воштыр
Ок тугылдо кеҥеж эрден.

Мый воштыл-модын шортым.
Тыге кеч кертынам, йӧра...
Кычальым илыш шотым,
А шӱмыштӧ садак йора.

ЧЫЛА КЕРТАМ
Курымем нур гоч эртен,
Илышем пален, мо там,
Помыжалт, мотор эрден,
Шып йӱклем: "Чыла кертам..."
Поро эр ден саламлен,
Йӱк солна: "Авай, авай..."
Икшывем-влак дек тайнем —
Нунылан лиям кава.
Сурт аралышышт улам,
Сомылкам ыштен пӧрдам.
Лийже шочмо еш улан,
Сад-пакчан, тату пӧртан.
Уло порсын кумылем,
Ший йолвам куча таҥем.
Кушто шочмо тувырем?—
Шовырем висен сакем.
Нойымем канаш пыштен,
Сылне солыкым тӱрлем.
Кожмылан малаш шӱден,
Оно олыкыш гӱрлем,
Умыр касым ужатен,
Окна тул йӧрал пытен...
Тымык йӱдым тыланем,
Шып ойлем: "Йӧратымем..."
Вот тыге. Чыла кертам,
Мландывалне йыр пӧрдам...
Шӱмыш умдым керыда —
Чоҥештем кавашкыда.

НЕЛЕ
Колыда, чонемлан моткоч неле...
Пуйто мландына пеле гыч шеле,
Шем поргем ласка илышым неле,
Да тӱжем ойго орлыкыш веле...
Ончылгочак азапым шижат мо?
Але эртыше — шӱмым иша мо?
Неле кӱжӧ шупшеш вӱд йымаке?
Пуйто ямде мылам ынде лаке...
Шижыда, чонемлан тынар неле?..

ПУРГЫЖ ТЫЛЗЫН
Пургыж тылзе йӱдвошт пургыжта гын,
Да мардеж эр мартен туманла гын,
Толын самырык пагыт шӱм-чоныш,
Конден вучымо таҥым йӱд омыш.
О, кузе ме йӧратышна вожыл,
Ойырленна пыртлан, шортын-воштыл,
Ӱмыр корным кылдаш товатленна,
Илыш шӱртым тыге товатенна.
Мый шым пале тунам теле йӱштым.
А поран почешнак кышам ӱштын.
Ах, молан гын, молан мый шым акле
"Тулвуят шкет ок йӱлӧ" шомакым?
Ош суртемым йӱдвошт пургыжта гын...
Мардежат трук марла пелешта гын...

ШКЕТЫН...
Чонем пудештыл йӱлымеке.
Мондем йылт: кушто ал ден гӱл.
Шижам, эсогыл, юлымеке,
Тӱняште ни-гӧ-лан ом кӱл.
Мый шкетын, шкетын, шкетын кодын,
Эше илем, эше тӧчем...
Ош корныштем кия шем водо,
Туддечын чаманаш ячем...
Уке. Тыге — нимат шот огыл,
Вуча гын садеран урем,
Сар шӱшпык шичме укшым тодыл,
Кукун шкет мурыжым мурем.

ЭРГЫМ, ПАПАЛТЕ...
Эргым, папалте:
Мур ден рӱпшалтын,
Мамык кизаштет
Тымыкым малте!
Эргым, папалте:
Реве ӱдалтын,
Курш гай шепкатын
Шӱшпыкшым малте!
Эргым, папалте,
Модыш мондалтын,
Шочмо оралтын
Кечыжым малте!
Омым рончалте —
Эргым, папалте,
Шыгыр тӱняште
Орлык йымалтше!

Эргым, папалте...

* * *
Умбалне улат да, умбале — корнем,
Эр толшо вӱдшорлан вӱд корным корем.
Пызнаш нигӧ дек да пушеҥгыш тӱкнем,
Мый тиде зиян гыч моткочак лекнем.
Кидемым шуем — кидшеремым шижат?
Чонемым пуэм — "Чон огеш кӱл" манат?
Ала вара вургыжмо, йӱлымӧ так?
Йӧратыме пагыт — ондалыше тат?
Уке, ом ӱшане: ом шоно — от шоно,
Уке, ом инане: мо лийын — лач омо,
Умбалне улам да, умбале — корнем,
А корштышо шӱм кенета ок парем.

* * *
Мылам кӱлеш йӧратымым чарнаш!
Шукертак возын ӱмыл ош парчаш...
Мо лийын — кодын тудын деч шанчаш,
Мылам нигуш, нигуш канаш шинчаш.
Йӧршеш нигӧ ден мутым вашталташ.
Нигуш пураш! Лекташ нигуш! Нигуш
Ойгем ден орлыкым тоен кодаш!
Мылам кӱлеш йӧратымым чарнаш!
Но чоным кӧ тоштеш чараш?



090498
************************************************************************
9—04
ФОТООЧЕРК

Писатель Тимофей БАТЫРБАЕВЛАН

1998 ий 28 сентябрьыште 70 ий темеш ыле...
30-шо ийлаште, репрессий годым, тыгак Кугу Отечественный сар жапыште арка
вел
писатель радам палынак шуэме. Эсай Чапай, Эрвел Осып, Кузьма Ижболдин да
молат
вийым поген шуктыдеак пытышт. Ик жаплан тывелсе сылнымут памаш пуйто
лыпланыш,
кошкыш...
Лач витлымше ийла тӱҥалтыште гына усталык алан адак иланыш, пеледаш тӱҥале.
Ту
жапыште возымо пашаш ушныш Тимофей Умытаевич Батырбаеват. 1949 ийын шошым
Пошкырт Республикылан кумло ий теме. Тиде пайремлан тунам шке нӧргӧ, но
чевер сылнымут саскажым — "Пелед, Республикем!" лӱман почеламутшым — верысе
"Ленин корно"
газетеш печатлыш. Вара икте почеш весе почеламут, ойлымаш газетлаште
койылалташ
тӱҥальыч.
1950-1953 ийлаште Тимофей Батырбаев Тихоокеанский флотышто служитла, теҥыз
тематикым марий сылнымутчо-влак кокла гыч ик эн первый, манмыла, тарвата,
айла.
"Ош Вичын толкынжо"(1966) книгаштыже да 125 тӱжем экземплярым кум йылме
дене
лекше "Куку иге" повестьышт Тимофей Батырбаев арка вел марий-влакын илыш-
саманыштым, йӱлаштым, вераштым пеш айватын, моторын почын пуыш, моктен
мурыш. Лач
тышечын лудшо-влак сайынрак палыме лийыч, эрвелмарий-влак дене, нунын
ойыртемле
сын-куныштым, мурыштым йӧплышт, йӧратен шындышт. Тыге пӱтынь калыкна ик
чумыр еш
улмыжым сайынрак умылаш тӱҥале.
Писательын ыштен кодымо пашаже але лудшо деке тичмашын миен шуын огыл: кок
книгаже шке лекме жапшым вученак вуча. Иктыже — йоча сборник, весыже —
ойлымаш ден
повесть-влак книга.
Писатель, педагог Тимофей Батырбаев, Калтаса вел Кӧкыш ялын шочшыжо, тений
28
сентябрьыште шымле ийым тема ыле. Тудо, нылле ик ияш веле, мемнам, жап
шуде, коден кайыш. Тыге гынат, мом ыштен шуктен, могай усталык поянлыкым
сугыньлен коден
калыклан, чылажат тудын лӱмжым, чапшым шарнен, пагален илаш мемнам таратен
шога.
Василий ИЖБОЛДИН.



090598
************************************************************************

9—05
Чодыраште огыл,
Ӱштымбалне "Кӱдыроҥгыр" пеледеш

1986 ийыште веле Куженер районысо Ӱштымбал ялыштына кандашияш школ почылто,
а
ныл талук гыч, кок пачашан типовый у зданийым чоҥымеке, йоча-влак кыдалаш
шинчымашым налаш тӱҥальыч. Тылеч вара сылнымутлан шӱмаҥдыме пашашт, южо
ийын эркышнен, а южгунам талышнен, эре вияҥын толын. Ынде визымше ий
"Кӱдыроҥгыр" литкружокна "пелед" шога. Тудын радамыштыже тӱҥ шотышто
кыдалаш класслаште тунемше-влак шке усталыкыштым шуарат, мутын ямжым
тамлен, литератур теорийын секретшым
умылен налын, изирак сылнымутан произведенийым чумыркалат. Южыжо чонышкат
логалеш вет. Кружокнан лӱмжымак нумалше пырдыжгазетна лектын шога. Тачысе
кечылан
поэт — землякна М.М.Иванов-Батракын йолгорныж дене ошкылшо радамыште улыт
Майя
Александрова, Таня Сидыганова, Дима Сидоров, Таня Иванова, Руслан Андреев,
Валя
Иванова да молат. Кружок член-влак республикыште, районышто "Ямде лий"
газетыште
увертарыме сылнымут конкурслашке ушнат да сеҥыше-влак коклаш логалыт.
Ялна воктенысе памашшинча гыч Ӱшӱт эҥер тӱҥалтышым ышта да, пеледышан олык
лап
мучко куржын, ужар чодыра коклаш пурен йомеш — Морко мландыш вашка. Тиде
изи йогын семынак, йоча-влакын ныжыл шӱмышт гыч йоген лекше усталык Шомакат
кугу поэзий теҥызнам икмыняр чӱчалтышлан веле пойдара гынат, ме шкенам
пиаланлан шотлен
кертына.

Николай ЗОЛОТАРЕВ,
"Кӱдыроҥгыр" сылнымут
кружок вуйлатыше.

ОЛЫК ГОЧЫН
Олык гочын ошкылам—
Шӱшпык йӱкым мый колам:
Йӱкшӧ сылне-сылне пеш,
Колыштмет эре шуэш.
Олык гочын ошкылам —
Ший лупс пырчым мый ужам:
Ший лупс пырчыже тугае —
Йымыкта ялт чинче гае.
Олык гочын ошкылам —
Лупсан шудым мый келам.
Мыйым ит вурсо, нӧлпер:
Ом кынел эртак гын эр...


Шуко малаш — вожылмаш.

Эр кече, кавашке нӧлталтын,
Эҥер вӱдеш шӱргым мушкеш,
Воштончышыш пуйто ончалын,
Пыл-солык ден йыклык ӱштеш.

Вашка пуйто таче пашашке,
Пӱжалт нойымеш, чот тыршаш.
Пала тудо: шошо ага гын,
Огеш лий яра чылт кияш.

Мыят кынелам эрак таче:
Малаш — вожылмаш, товатат.
— Эй, кече, чевер Ший Пампалче,
Чыталте, лектам вел мыят!
Лина Золотарева, 9 класс.

КОМБО
Комбо комдышто шинча.
Комбо муным пеш мунча.
А воктенже узо комбо
Тудын лекмыжым вуча.
Сергей СИДОРОВ, 7 класс.

ТАЧЕ ОМЫМ УЖЫНАМ
Таче омым ужынам,
Пуйто Юмо деч йодам:
— Ыште кугурак капем,
Чылаштлан тунам полшем.

Омым кино гай ужам:
Тевыс чылт кугу улам,
Пӧртым пеш вашкен чоҥем,
Башне краным алмаштем...

Ынде вот спортсмен улам,
Кудло метрым пеш куржам...
Кӱшкӧ Бубка гай тӧрштем —
Шӧртньӧ кубокым нӧлтем...

Мӧҥгӧ тольым. — Куш пураш?
Капем ок пуро омсаш.
Угыч юмым сӧрвалем:
Шкем гаяк адак лийнем.

Юмет полшыш, но оҥай,
Лийым угыч тошто гай...
Ах, вет, омо, омыжат,
Конча улмаш чылажат...
Дима Сидоров, 8 класс.

РУШАРНЯН
Адак тольо рушарня —
Ой, ит кылме тый, парня,
Уло жап модаш куржаш,
Тӱрлым лум гыч сылнешташ.

Модыш пӧртым чоҥена,
Лум ден тортым ыштена,
Перемечым ненчена,
Мелнамат кӱэштына.

Ӱдыр-влакым ӱжына,
Ӱстелтӧрыш шындена.
Тевыс, ончо, самовар,
Кеч ок тӱргӧ шокшо пар.

Тамле сий ден шунена,
Шере чайым йӱктена,
Вер сита чылаланат,
Вуйым ит шупш, шич тыят!

... Лумжо, лумжо, ну, лумеш,
Модыш пӧртым леведеш...
Эрла угыч лектына,
Шӱдӧ тортым ыштена!
Марианна Золотарева, 7 класс.

МАРИЙ ЧОДЫРА
Кугу чодыра
Могай йытыра:
Кушкеш сорта пӱнчат,
Кушкеш кугу кожат.

Кугу чодыра —
Поян чодыра:
Шочеш чевер снегат,
Шочеш ошкурезат.

Кугу чодыра —
Марий чодыра,
Эр-кас гӱжлет, мурет —
Мемнам куандарет.

Кугу чодыра,
Улат ковыра:
Элнам сӧрастарет,
Чоннам сымыстарет.
Марина Иванова, 10 класс.

КОК ЙОЛТАШ
Надя ден Танюша
Улыт сай йолташ:
Кидым ваш кучалын,
Ошкылыт модаш.
Пидын ош калпакым,
Пийлан упшалтат,
Шепкашат курчакым
Эркын рӱпшалтат.
Таня Сидыганова, 8 класс.

ВАРАКСИМ
Вараксим — пеш чулым кайык,
Вожын почшо пуйто шаньык.
Изи тупшо шем шӱч гай,
Мушкылтынат огеш кай.

Тевыс кӱшкӧ чоҥештале —
Угычын волаш мондале.
— Кушко тый гын йомынат?
Молан мыйым коденат?

КНИГА
Кидышкем книгам кучем,
Почын, ончыкем пыштем.
Сӱретшат моткоч оҥай,
Кажне мутшо шӧртньӧ гай.

Тушто тӱрлым возымо,
Сай шомакым ойлымо.
Ок кӱл жапым чаманаш
Кас еда книгам лудаш.
Ирина Домрачева, 8 класс.

ПАМАШ
Кӱ гочын, шун гочын
Лектеш изи вӱд.
Куржеш пеш торашке,
Куржеш, огеш лӱд.

Мый тиде памашым
Тӧрлалын шындем.
Мый тиде памашым
Сӧралын лӱмдем.

Мый тиде памашлан
"Тӱзлане!" манам
Да ий гае вӱдшым
Шыман подылам.
Инна Паймерова, 6 класс.

"Команмелна" конкурсыш

ПАЛЫДЫМЕ ЧЕМПИОН
Ойлымаш

Кажне йочан каратэист лиймыже шуэш. Теве мыят нунын кокла гыч иктыже улам.
Боевик кином ончен теммеке, уремыш лектын, "Ия-а-а!" манын, кермыч-влакым
шалатылаш
веле кодеш. Пуйто мый чынак кугу чемпион улам. Тевыс мыйын ваштарешем
кумытын
лектын шогальыч. Ӧрын шогыде, иктыжын шӱйжым пӱтыральым, весыжымат пеш
нӧштылам.
Тидын годым кумшо хулиганже шылын куржнеже ыле. Тудымат поктен куржым. А
садет
пеш аҥыражак огыл улмаш — савырныш да мыйын ваштареш паровозла тарваныш.
Ала
лӱдмем дене, ала иктаж-могай йӱкеш тӧрштен кынельым. Вара иже умылышым:
пошкудо
Семон Васлий окна йымачын машинаж дене кудал эртен улмаш. Молан гын кызыт
кудалыштеш? Машина йӱкеш ом помыжалт ыле гын, кумшо пелтортажымат пӱтырал
пыштем
ыле.
Омо кончымылан арнят эртыш. Таче мыйын кугу куан: мемнан деке ачамын лишыл
йолташыже — ончычсо каратэист — унала толын. Садет мыланем икмыняр приемым
туныктыш. Ынде мыйым эре орландарыше коя Ольошым сайынак почкем, мый декем
пижедылаш
мондыжо. Тачеш индырен налеш гынат, кок-кум кече гыч кӱсыным шкаланже
пӧртылтем:
тудын марте икмыняр приемым сайынак тунем шуктем.
Теве ынде ик кечын урем дене куржам, кӧ дене кредалаш лиеш, шонем.
"Клиентет"
лекте — пече воктене олмам рожген шога. Пижедылаш амалым шонен муым:
мийышым да
олмажым шупшын нальым. Тудат сырен кудалтыш, кредалаш пижна. Мый тудым
шырльопшырльоп кырен оптышым. "Э-э,— шонем,— лочырак логале. Умбаке куржам.
Лачак ваштарешем кӱжгӧ Ольош толеш". Пожале, кыралташ логалеш,— шоналтышым.
Кыралтымак
вет! Мӧҥгӧ какаргыше шинча денак миен пурышым. Каратистет мыйым ужын мане:
— Сита эре какаргыше шинча дене да лӱдшӧ мераҥ гай кошташ. Мый тыйым
борецым
иканаште ыштен ом шукто. А тый эрла гычынак школыштет кучедалаш тунемше-
влакын
секцийышкышт возалт.
Мыет, "Йӧра" маншыла, вуем савалтышым да шке семынем шоналтышым: "Ну,
чыталтыза,
кӱжгӧ Ольош да моло-влакат! Вашке ялыштына але марте палыдыме чемпион
лектеш".
Мушкындем чот гына кормыжтышым.
Руслан Елчуев, 7 класс.

МЫЙЫНАТ СКЛЕРОЗ МО?
Ойлымаш

Ик шуматкечын эрак школыш тарванышым. Миен шумек, уроклан ямдылалташ
тӱҥальым.
Йокрокланен шинчыме деч тетрадьым пургедам. Ончем: номер шинча, а задачым
шотлен
омыл. А таче геометрий дене тетрадьым погышаш улыт. Давай мӧҥгысӧ пашам
талын
ышташ! Шинчым гына — йыҥгыр йӱк йоҥгалте. Тудо линейкыш погынаш ӱжеш. Но
мый
ӧрмалген шым шого: книга ден тетрадьым руалтен, класс гыч лектын куржым.
Кокымшо
пачашыш волышым да коридорышто умбал лукыш шылын шогальым. Тек шонат, пуйто
мый
мален кодынам. Шинчаштлан гына койман огыл. Икмыняр жап гыч лектым, ончем:
уло
школ линейкыш погынен. Но вет линейке деч вара садак классышкак кайыман.
Мом ышташ? Угыч шылнем ыле, но Георгий Зиновьевич, геометрий дене
туныктышо, вес коридор мучаш гычак ужын шуктыш. Урокыш каяш логале.
Туныктышо мӧҥгысӧ пашам тергаш
тӱҥале.
— Кӧ доска деке лекнеже?
"Молан доска деке? Таче вет тетрадьым погышаш ыле",— шонем.
— Нигӧ ынеж лек, ужат. Тугеже Елчуев лектеш,— шыргыжалын пелештыш
туныктышо.
"Йӧра, иктаж-мом ыштен ончем",— шонем семынем. Лектым да квадратым сӱретлаш
пижым. Классыште чылан воштылаш тӱҥальыч. Кругым сӱретлышым — адак
воштылыт. параллелограммым ыштем — угыч люргат.
— Мо, чертитлымаш огыл мо?— йодам.
— Шич,— мане туныктышо,— нимом чертитлыман огыл, таче алгебра урок.
Руслан Елчуев, 7 класс.



090698
************************************************************************
9—06

ИЛЬЯ КАРАЕВ

САМЫРЫК ЭР

Ал ӱжара окнашке тӱкалта
Да аваемым эплын кынелта,
Луктеш пӧртӧнчык, ӱжын, сагынен,
Налеш ӱмажым, шӱргым чевертен.
Кок шулдырым пуа тич пашалан
Да поро кумылым у кечылан...
Мемнан, ньога-влак, помыжалтме годым,
Ӱстел ӱмбалне шокшо шӧр ден модын,
Вучен у кече, шыргыжын ончал...
Йоча жап... Омо ужмыла конча.
Ушкал шӧр гае тудо шокшо, тамле,
Шарнет, да илыш волгалтеш пеш ямлын.

* * *
Урем.
Шаршудо-шовычым кеҥеж шарен.
Чарайол-влак лым лийдымын чӱчкат.
Кушеч дыр лектын лывырге мардеж —
Ош лум гай ломбым вӱчкалта шыпак.

Пеледыш лум
Шаршудым тӱрлалеш.
Пеледыш пуш
нер кӧргым чыгылта.
— Эрла адак тол! — ик йоча ӱжеш.
Кастен
йолемже
мӧҥгыш чымыкта...

Эрла...
"Эрлаже" мыйым наҥгаен торашке —
Йот велне илыш ӱй-мӱйла кончен,
Йолем пурен торасе ир тайгашке,
Эртен Байкалым,
сопкылам вончен...

Да угыч тольым теве, сагынен!
Тугак ош лум гай ломбо пеледеш,
Тугак йоча-влак модыт погынен,
Шумен чарайоллаштым шаршудеш,
Пикш семын воктечем эртат.
Но чал вуян эрталше еҥым, мыйым,
Модаш огеш ӱж ынде ик йочат...

Урем капкам почам,
Ола гыч толын, —
Оралтыште изамже шогылтеш.
Ончалын мыйым, шӱм-чон шолын,
Шуэн товаржым, вашешем толеш.

Ме ӧндалалтына, чот ужмо шуын,
Пура воктен пырля чак шинчына.
Посна илен ужна ме ойгым шуко,
Мурен ок чарне шӱм-чон памашна.

Шарнен ме колтена эрталше жапым,
Кузе ачайым пыштышна поген.
Тений изам шукташ шона у клатым —
Ачам тӱҥалмым.
А мый ойлем оласе шке ойгем...

Да чон шижде ласкаҥ кая тыгодым.
Эх, шочмо велын ямле пӱртӱсшат!
Коеш ачам гай кече шичмыж годым,
Авам йӱк ден мура сар шӱшпыкшат...

КӰДЫРЧАН ЙӰР

Кава тич юмын оҥгыр — кӱдырчӧ йоҥга,
Эсогыл лӱдын чытыра мемнан коҥга.
Шарт-шарт марла сем дене кӱшнӧ тавалта,
Кокла гыч пушто семын пуштыжым шолта,
Я кроп пера рушла, да пылыш моклештеш,
Я турко кердыла волгенче волгалтеш...
Да теве тич ведраже кумыкталт кая,
Шонет: печетым йӱр вӱд мушкын наҥгая.
Оҥ помышыш коча эсенлын шӱведен, —
Ексуко * деч утлаш ош юмым ӱедеш.
А уныкаже эскера оралтым:
"Озон лиеш. Эй, юмо, чот тавалте!.."

* Ексуко — шем вий.

* * *
Шыве-шыве шудо-влак ойлат:
"Эр, кас — йӱштӧ! Шогена кылмен..."
Чаке-чаке чумырген шогалыт,
Икте-весын оҥышко йымен.
Йӱштӧ йӱр, нӧртен, умбаке куржо,
Мардежат пеш чотын нуным туржо...
Ий тоя гай кылмышт шудо-влак.
Кылт-кылт-кылт пералыт нуно кидым,
Пеш ончат эрвел арка ӱмбак.
Но туштат,
шӱеш
ал шарфым пидын,
Грипп ден черле кече вел нӧлтеш.
Лач кава гына эрлажым,
Йӱдым,
"Игем-влак кылматыс" манын, лӱдын,
Ош ужгаж ден мландым леведеш...

ПЕЛЕДЫШЫН МОНОЛОГШО

Пеледыш лийын шочым мый тӱняшке
Ший кечыйолым йӱын лӱҥгалташ.
Но чаманалын возым шем лавырашке
Салтакын вержым пушкыдым ышташ.

Салтак сай рвезе ыле,
элже верчын
Тышакын возо курымлан малаш.
Шуялтыш кидшым кӱшкӧ, пуйто кечым
Пеленже шоныш тудо ӧндалаш.

Сай рвезе ыле,
кӧн-гынат да эрге —
Аваже лийын тудын кӧ-гынат.
...Тачат тӧрлен вакшеш дыр пун мындерым, *
Кеч эрге тушко ок воч ик ганат.

Сай рвезе ыле...
Очыни, ик ӱдыр
Пырля илаш шоналын ӱмыреш.
Но тыгеракын кӱрлын рвезе ӱмыр,
Да шкетын ӱдыр вӱд воктек лектеш...

Пеледыш лийын шочынам тӱняште
Ош кечыйолым йӱын сылнешташ.
Лойген шогем салтакын шуҥгалтмаште,
Тек весе тышке ок тошт шуҥгалташ...

* Мындер — кӱпчык.

* * *

Ик еҥ
пустынь гочын эрта —
Почешше сад гӱжлен нӧлтеш.
Вес еҥ
сад гоч тошкен эрта —
Пурак гына тӱргалт кодеш.

Аваже уло тидынат,
Аваже уло весынат.
Но иктыжым вӱчка куан,
А весын — ойго курымлан...



090898
************************************************************************
9—08

ВАСИЛИЙ ЮШКОВ

САЛТАК ШИНЧА СӦЙ ПАСУМ ОНЧА... *

ОНЧЫЛМУТ

Кугу Отечественный сар нерген кугу военачальник-влакын шарнымашышт ынде
ятырак
погынен. Нунын коклаште Совет Союз Маршал Г.К.Жуковын "Шарнымаш да
шонкалымаш"
мемуарже эн сайлан шотлалтеш. Изирак начальник-влакын шарнымашыштат лыҥак
уло. А
тыглай салтакын шарнымашыжым мылам лудаш логалын огыл. Икманаш, салтакын
шинчаж
дене сӧй пасум ончалын омылак. Вет туштыжо тӱҥ вийлан ни маршалым але
генералым
(такше нунат кугу рольым модыныт) огыт шотло. Тулан жапын чыла нелытше
тыглай
салтакын вачышкыже возын. Тидыже командир-влакым нимынярат ок лапкаҥде.
Оперативный планым нуно кузе ямдыленыт, туге мастарлыкышт почылтын. Тылеч
посна южо
командирже патырлыкым, лӱддымылыкым ик гана веле огыл ончыктен. Мут
толмашеш,
генерал Д.М.Карбышевым шарналташ лиеш. Але чапланыше летчикым, асым,
А.И.Покрышкиным.
Кеч-кузе гынат, атакыш тарванымеке, тушманын окопшо деке тыглай салтак
сержант
дене пырля миен лектеш. Нунын ушыштышт да чоныштышт мо озалана, ик
маршалат, ик
генералат шке бинокльжо дене огеш уж. Бой кузе пыта? Тыгай йодышлан вашмут
тӱрыснек салтакын тыршымыж дене кылдалтын. Сандене кугу военачальникым
чапландарыме годым эн ончычак вуйым тыглай салтаклан савыман: вет тудо
кодшо кугу сарын
нелытшым тулан да шикшан корно дене нумал каен. Теве молан тудын лӱмеш
элнан
рӱдӧ олаштыже — Москваште Кремль пырдыж воктене Курымашлык тул йӱла. Тыгай
тул
кажне республикын рӱдӧ олаштыже, герой олалаште ылыжын. Тыгай тул чӱкталтын
мемнан Йошкар-Олаштынат.
Весымат палемдыде ок лий: вет кодшо сӧйыштӧ южо командирын титакшылан лийше
ситыдымашат шагал огыл. Мом шылташ? Вет лийын тыгаят.
Сарыште эн кугу нелылыкым пехотинец-влак чытеныт. Нунын коклаште

* Умбакыже лиеш.

эн шукын сӧй пасуэш шке вуйыштым пыштеныт. Мыланем да йолташем-влаклан чылт
тунаржак йӧсӧ лийын огыл. Ме изишак пиаланрак улына улмаш ала-мо? 119-ше
отдельный
мото-инженерный батальонын салтакше лийынна. Вараже тудым 3-шо гвардейский
Симферопольский кок гана орденан батальоныш савырыме. Шкенан куштылго
понтон паркна
да миныш шупшыкташ келыштарыме специальный машинана лийыныт. Икманаш, ме
"орва
ӱмбалне" лийынна, фронт линийын ончыл радамыштыже гына йолын коштынна.
Нейтральный полосаш миным шындылме годым. Але мӧҥгешла, тушманын минан
верыштыже корным
эрыктыме годым. Мемнам эн шучката участкыш кусаркаленыт. Эсогыл тушманын
танкан
армийже ваштарешат шогалаш пернен.

САР ДЕЧ ОНЧЫЧ

Мый салтак вургемым Озаҥ кугыжаныш университетын икымше курсыштыжо тунеммем
годым чийышым. Ровенский областьысе Дубно олаш логальым. Кудымшо посна
маскировочный ротыш. Тышкак логалын Озаҥ химико-технологический институтын
первокурсникше
Дима Лющанов. Шкеже тудо Владимир областьысе Коврово ола гыч. Вараже ме
тудын
дене пеш ӱшанле фронтовой йолташ лийна.
Тунам шаланен пытыше Касвел Украиным олмыкташ тӱҥалыныт веле. Калык Йошкар
Армийым пеш порынжак ыш вашлий. Совет власть ваштареш шогышо-влак ятырын
ыльыч.
Шуко кресаньык дене шинчаваш мутланенам. Шукынжо колхоз ваштареш ойленыт.
Луцк
кундемысе чодыраште банда коштын. Йошкар офицер-влакым пуштеденыт.
Ме, кудымшо ротын салтакше-влак, пӧръеҥ монастырьын оралтыштыже иленна.
Тораштак
огыл греко-католический костел верланен. Православный черкыш логалаш урем
гоч
гына вончыман. Изиш тораштырак еврей черке. Кок храм пашам ыштен. А
костелым
ала-молан сурален шындыме.
Южгунам мемнан деке монастырьыште илыше-влак миен лектыныт. Нуным частьыш
пуртен
огытыл. Авыртыш гоч гына мутланаш пернен. Калитка воктене. Монах-влак мылам
порыла койыныт. Тыныслын. Осал койышым ончыктенак огытыл. А олаште кошташ
лӱдыкшӧ
ыле. Сандене мыланна увольнительныйым пеш шуэн пуэныт.
Илыме верыштына поян библиотека ыле. Поснак рушла книга шуко лийын. Салтак
йолташ коклаште иктыже В.И.Ленин лӱмеш библиотекыште, Москваште, пашам
ыштен. Тудлан жаплан библиотекарь пашам ӱшанышна.
1940 ий. Февральыште мемнан рота финн сарыш каяш ямдылалташ тӱҥале. Дубно
оласе
кӱртньӧ корно станцийыш икмыняр платформым конден шогалтышт. Ме тушко сар
куралым опташ пижна. Пашана шуйныш. Тиде жапыште саржат чарныш. Кеҥеж марте
тышанак
кодна. Кажне кечын материальный ужашым, воинский уставым, командир-влакын
ойлымыштым, мина дене пудештарыме пашам да строевой ямдылалтмашым тунемаш
тӱҥална.
Караулышто шогенна, кухньышто да казармыште дежуритленна. Командирна-влак
кокла
гыч кумытынжо веле офицер лийыныт: рота командир, комиссар да штаб
начальник. А
молыштын иктынат шинчымашыже шым класс деч кугу огыл, а мемнан отделений
командир Николаев гын ныл классым гына пытарен. Мо ойлышашыжым слог дене
лудын шога
ыле. Тидыже мыланна келшен огыл. Занятий годым эреак лӱшкенна, а вийдыме
командир-влак мемнан ӱмбак кычкырленыт, черет деч посна нарядым
тушкалтеныт. Когаргымына дене кажныжлан лӱмедышым тушкалтен пуэнна. "Держи
морда" лӱмедышым да мойын. Тыгай лӱмедышым пуэнна рота старшина
Лукьяновлан. Чыланат сверхсрочник ыльыч. Иктынат гражданский профессийже
лийын огыл.
Рота комиссарым шкетшым гына пагаленна. Тудо Киевский областьысе партий
Мироновский райкомын икымше секретарьже лийын. Петлицыштыже ик "шпал" ыле.
Рота командирын — кум кубик. Тудыжым ме тора гыч гына ужынна. Комиссар
утларак ыштен.
Тӱнямбал событий дене палдарен, мемнан государствын политикыж нерген
каласкален, армийым сеҥаш лийдыме вий семын ончыкташ тыршен. Тудлан кӧра
ротыштына дисциплина пеҥгыде ыле. Мемнам икоян коллективлан шотленыт, да
кеч-могай тушман
ваштарешат кынел керташ ӱшанышна.
Тышеч раш коеш: мемнан армийыште офицерский корпус моткоч нужна улмашын.
Шагал
тунемше командир салтакым молан туныктен кертын? Сар тӱҥалман гын, тыгай
оза мом
ыштен кертеш? "Шып", "рыҥ шогаш" да вес команда деч посна молыжым мом ыштен
моштен? Тыгай командир верчынак фронтышто кугу ойгым чыташ пернен.
Кеҥеж гоч Днестр эҥер дене эртыше чекыште авыртышым ыштен толашышна.
Украина,
Хмельницкий областьысе Каменец-Подольский район кундемыште чоҥымо дот-
влакым
тушман шинча деч шылтенна. Тӱҥ шотышто мландыпашам да плотньык пашам
шуктенна.
Ятыр дотым курык тайылеш вераҥдыме, южыжым — погранзаставысе сараеш. Южо
вереже
амбразур ончылно вынемым бетон дене леведынна.
Кажне дотшо кок пачашан. Метрат пеле бетон потолокан кӱшыл пачаш
наступатлыше
тушманым чактараш ышталтын, а ӱлылжӧ — казармылан. Кажныжым вес кок-кум дот
гыч
пеш сайын лӱйкалаш лийын. Тушеч наступленийым тӱҥалме годым тушманым кинжал
денат пытараш лиеш.
Нине дотым сар деч ончычак сайын ямдылен шукташ да кӱлеш наре воинский
часть дене пеҥгыдемдаш гын, Гитлерын войскажым тошто чек тураштак ятыр
жаплан чарен шогалташ лиеш ыле. Тыге ыштыме дене тудын кугу кумдыкым сеҥен
налаш ӱнаржат ок сите ыле. Сар тӱҥалмылан нине дот нимогай лӱдыкшымат ыштен
сеҥен огытыл: тушто
кӱлеш вооружений уке улмаш. Нимогай войскамат тушко намиен шуктымо огыл.
Тидыже
вара мемнан командованийын, И.Сталинын вуйлатыме правительствын пеле-пуле
пашашт
нерген ок шижтаре мо?
Мемнан элна сарлан ямдылалтын огыл манмылан, очыни, иктат ок ӱшане.
Укрепрайоным
ыштыме дене калыкна шке эл чекшым пеҥгыдемдаш тыршен. Тыгай шонымаш денак
жапынжапын эртарыме чек воктенсе военный округлаште маневрым. 1940 ий шыже
лишан мемнан ротына Киевский посна военный округын маневрышкыже ушнен.
Тудым Винницкий
областьыште Гнивань станций деч латшым-коло меҥге коклаште эртарыме. Тунам
мый
илышыштем икымше гана артиллерийский канонадым колынам. Снаряд почеш
снаряд,
мемнан вуйна ӱмбач чоҥештен толын, кок шӱдӧ — кум шӱдӧ метр коклаште
пудештылын.
Вара танк ончыко каен, тудын почеш — пехота. Чынжымак кугу кредалмаш
тарванен,
шонет. Эсогыл увер шарлыш: пуйто ик салтак тул лоҥгаш вуйжым пыштен.
Маневр пытышаш годым Киевский посна военный округ Бессарабий ден Йӱдвел
Буковиным ушымаште лийын. Мемнан рота Йӱдвел Буковиным утараш полшен. Ме
Прут эҥер серысе Коломин деч тораштак огыл курык тайылеш вераҥна. Тушеч
Карпат курык моткоч
сайын коеш. Тӱвыт шыже. Йӱр уке. Тораш коеш. Курык вуй лишне верын-верын
пыл чумырген. Ме Дима Лющанов дене коктын шинчена да шонкалена: тиде курык
тайылыште
мыняр руш еҥын лулегыже уло гын? Тунам ме пален огынал: Кугу Отечественный
сар
жапыште эше ятыр мемнан землякна шке вуйжым пышта.
Ме кугу кредалмашлан ямдылалтынна: командный пунктым ыштенна, тушманын
пуляж деч
лӱдде кошташ вынемым, траншейым, блиндажым, огневой точкым кӱнченна. Мый
шотлен
луктым: ик меҥге кутышан фронтышто 26 гаубицым вераҥдыме. Тунам тиде пеш
шучкын
чучын. Но Йӱдвел Буковиныште илыше калык мыланна тулым почмо олмеш пеледыш
аршашым кучыктыш.
1940 ий мемнан эллан пеш нелыжак огыл ыле: Финн сӧй чарнен, СССР-ыш
Прибалтикысе
республика-влакым, Бессарабийым, Йӱдвел Буковиным ушымо. Но тӱнямбал
положений
утыр нелемын. Чонна дене шижынна: Гитлер, мемнан эл дене соглашенийым
подписатлыме гынат, кызыт але изиш варарак садак керылтеш. Тидым шуко факт
пеҥгыдемден.
У касвел чек воктене полевой аэродромым ышташ тӱҥалыныт. Моло инженерный
оралтымат. Войскам чумыреныт. А телым мемнан рота ТМ-35 противотанковый
миным ямдылаш
тӱҥалын.
Дубно деч кандаш меҥге тораште, Иква эҥерын тура серыштыже, эше икымше
тӱнямбал
сар годымак мланде йымалсе крепостьым ыштыме улмаш. 1940 ий марте тудын
ӱмбалан
пушеҥге кушкын шуын. Ӱмбач ончымаште, тудо изирак чодырам але паркым
шарныкта.
Тыгай йӧнан верым боеприпас складыш савырыме. Кок тылзе жапыште ме лу тӱжем
наре
яра кӱртньӧ коробкашке толан шашкым зарядитленна. Вес семын манаш гын,
противотанковый миным боевой действийлан ямдылен шуктенна. Но нуным
кучылтмо огыл. Сар
тӱҥалме жаплан артиллерийский полк кеҥеж лагерьыште лийын, а материальный
ужашым
олмыкташ рончен налме. Мемнан ротым Львовский областьысе Стрый ола кундемыш
кусареныт.
Кызыт гын акым пуаш йӧсӧ: мемнан командованийын титакшылан кӧра тыге лийын
ала
мемнан орваш кӧ гынат чаракым лӱмынак чыкен. Сар тӱҥалмеке, Ровно, Дубно,
Луцк
олала воктене кугу танковый кредалмаш лийын. Мланде йымалсе крепость гыч
пушка
дене тушманын танкшым пеш сайын пытараш лийын. Тушто пеш шуко амбразурым
ямдылыме. Тышке эше мемнан ямдылыме лу тӱжем противотанковый миным ушаш
гын, тушманын
вийжым чеслынак шагалемдаш лиеш ыле. Эсогыл ончык кайыме корныштыжо кугу
чарак
лийын сеҥа улмаш. Но тыге лияш пӱрен огыл.
Умбакыже илыш корнем йӧршын вес велке лупшалте. Кудымшо маскировочный рота
деч
посна. Мыйым икмыняр йолташем дене пырля (нунын коклаште эн сай йолташем
Дима
Лющанов лийын), Киевский особый военный округысо 45-ше отдельный инженерный
полкын полковой школышкыжо тунемаш налыт. Тиде 1941 ий мартыште лийын.
Полковой
школым почмо фактшат шуко нерген ойла. Тушко утларак сайын ямдылалт шушо да
кыдалаш образованиян салтакым тунемаш налыныт. Йошкар Армийын
командованийже шижын: ончыклык сарлан тунемше командир кӱлеш. Сандене
тыгайжым пеш писын ямдылаш
тӱҥалыныт.
Мемнам, коло еҥым, полковой школ гыч взвод командирым ямдылыме кум тылзаш
курсыш
кусарышт. Младший лейтенантым ыштынешт. Тудым пытарен, мӧҥгӧ пӧртылшаш
ыльна.
Курсышто кандаш кече гына тунем шуктышна. Тиде кӱчык жапыштат мый пеш чот
шуаралтым. Мыланем утларак ӱшанышт да курсант отделенийын командиржылан
шогалтышт.
Рвезе-влак чыланат мый дечем кугу капан лийыныт. Мыланем пеш йӧндымын
чучын. Шукыж годым приказым пуымо олмеш мый шыргыжалын гына шогылтынам.
Икана тидым Инженерный войска академийын практикантше ужын шуктен. Мыйым
тудо туге "чыптале",
командир улмем викак шижым, йоча койышем йӧршын йомо.
У полкышто, ончычсо дене таҥастарымаште, мастар командир ден комиссар
ятырын
лийыныт. Полк командир Гусев, штаб начальник Шевчук ушешем кужу жаплан
шарнаш
кодыныт. Мыланем нуно пеш ушан, военно-инженерный пашам сайын палыше еҥла
чучыныт. Да тӱня умылымашыштат келге ыле. Шевчук руш классический
сылнымутым сайын
пален.
Апрель тӱҥалтыште эртыше ик политзанятий ушешем пеҥгыдын шыҥен кодын.
Святошенск
чодыраште верын-верын лум шулен пытен огыл. Комиссар (фамилийжым монденам)
мемнам туш конден да Ужаргын бандыж нерген каласкалаш тӱҥалын. Тыгай
бандыже тыште
граждан сар деч вара озаланен. Колыштна тудын каласкалымыжым шер теммешке
да йодышым пуэдаш тӱҥална. Пеш чот пален налнена: сар лиеш але уке? Тудо
викак вашештыш:
— Вашке Киевский особый военный округ маневрым тӱҥалеш. Лач тиде маневрак
вара
семын сарыш савырнен сеҥа.
Вара тудо мемнан элын у чекше воктене чумыргышо немыч армий нерген ойлыш.
Тылеч
вара ме шкежат шижын шуктышна: сар деч утлаш огеш лий. Но тудо тынар писын
тӱҥал
кертеш манын шоналтенат огынал.

САР ТӰҤАЛМЕ ИЙ

Тудо ийын ме Житомир шоссе воктенсе яктерыште, кеҥеж лагерьыште, лийна.
Ирпень
эҥер тораштак огыл йоген эрта. Вич шагат эрдене мемнам тревога дене
кынелтышт да
ме чыланат лагерьысе тӱҥ линейкыш вийналт шогална. Омыюа нимомат пален
огынал.
Вуйна ӱмбач, неле бомбыштым мландыш кышкен, немыч самолет-влак касвеке
чоҥештеныт. Изиш гына якте вуйым шулдырышт дене пӱчкын огыт кае. А ме
стройышто шогена
да икте-весе дене кутыркалена. Киевский военный округын кеҥеж маневржо
тӱҥалын,
шонена. "Кӱлеш вет, — манына семынна, — эсогыл самолетым нарынче чия дене
чиялтеныт да шем ыресым сӱретленыт".
Шым шагат эр. Полкым кеҥеж клубыш чумырышт. Митинг лие. Полк командир Гусев
мутым нале да сар тӱҥалме нерген увертарыш.
— Тыныс кече йымалне тунем коштмо пагыт пытыш, — мане тудо. — Налме
шинчымашым
практикыште терген ончымо жап толын шуо.
Шкеже шыргыжаш тӧча, но пешыжак огеш керт.
Митинг деч вара ме Дима Лющанов дене вашлийна. Кужун мутланышна. Вет ме
коктынат, служба деч вара Казаньыш пӧртылын, умбакыже тунемаш шоненна.
Сар тӱҥалме кече гычак мемнан полкысо командир ден красноармеец-влакым
немыч
танк ваштареш шоген да тудым пытарен кертше батальоныш чумыраш тӱҥальыч.
Курсыш
коштшо кокла гыч икмыняр еҥ йодмашымат пуэн шуктен. Но нуным иктымат тиде
батальоныш налын огытыл. Амалже варарак рашеме. 1941 ий 28 июньышто. Лач
тунамак
полкыш 1922 ийыште шочшо ныл шӱдӧ новобранец ешаралте. Мемнам, коло наре
курсантым поген, увертарышт.
— Киевысе "Большевик" заводыш, — маньыч мыланна, — у вийым вашлияш каена.
Тушко писын миен шуна. Новобранец-влак завод лишнак верланыше школышто
ыльыч.
Гитлеровец кашак мемнан военный заводым пеш сайын пален. Теве молан тиде
кечын
"Большевикым" икмыняр гана атаковатленыт. Зенитчик-влак кавашке тулым
пӱргеныт.
Тыгай авыртышымат сеҥен, шуко самолет завод кудывечыш бомбым шуэн кертын.
Икмынярже школ воктек волен возын. Ме самырык салтак-влакым, школ гыч
луктын, коршаҥге дене кушкын шогалше коремеш шылтен шуктышна.
Кеҥеж лагерьыште паша шолаш тӱҥале. Самырык-влак стрелковый, саперный да
минноподрывной пашам тунемаш тӱҥальыч. Мыйын вуйлатымем почеш коло еҥ ты
пашалан пиже. Мыйым взвод командирын полышкалышыжлан шогалтышт. Тыгак
сорлыклышт курсышто
тунемше моло йолташем-влакымат.
Икмыняр жап гыч мемнан деке эше кугу вий ешаралте. Ындыже запасыш лекше
командир-влак ушнышт. Тӱҥ шотышто Киев гыч. Лӱман инженер-влак. Мут
толмашеш, Головком шарналташ уто огыл, тудо Киевын тӱҥ архитекторжо лийын.
Ушнышо кок тӱшка гыч шымше запасной инженерный полк чумыргыш. Мемнам,
ончычсо
курсант-влакым, взвод командирын полышкалышыжлан шогалтышт, а командир
запас гыч
толшо офицер-влак лийыч. Мыйын командирем — младший лейтенант Кесельман,
полк
командир — майор Жарчинский. Поляк. Пеш пеҥгыдын йодын. Утыжденат торжа
ыле.
Взводым кумло еҥ марте кугемдыме. Лу еҥан кум отделений ик взводыш ушнен.
Кажне
отделенийын ик винтовкыжо гына лийын. Тудыжат тошто. Патрон ситен огыл.
Салтакын
тӱҥ оружийже — саперын кольмыжо, кирка да товар. Тыгайрак кугытан да
оружиян
шымше полк Киевский областьысе Васильковский районыш авыртышым ышташ
коштын. Верысе калык полшымо дене ме танк ваштареш вынемым да пехотылан
окопым кӱнченна.
Командир-влак военно-фортификационный пашаште шукертсек лийын огытылат,
пӱтынь
нелыт мемнан вачышкына возын. Мыланем молын деч утларак логалын. Вет
фортификаций шотышто инструктор лийынам. Кечыгут йолӱмбалне кошташ пернен.
Кузе мом ышташ
— ончыктылынам, йоҥылышым тӧрленам, верысе калыклан полшенам, ямде пашам
приниматленам. Чолга койышемак, очыни, верысе ӱдыр-влаклан келшен. Миске
тич мылам
черешньым конденыт, кастене модмашке мияш темленыт. Лач тунамак "чывышинча"
дене
черланенам. Ӱдыр-влак, школ окна йымаке толын, мыйым кеч-мыняр ӱжыныт
гынат, мый
уремыш лектын кертын омыл. Умшашкем вӱдым подылаш верештын. А эмлен мыйым
тиде
чер деч Умань гыч повар Максим. Шолтымо мокшым пукшен.
Окоп гыч окопыш миен лекташ вынемым кӱнчымӧ годым шурно пасум арален кодаш
тыршенам. Тудо ийыште Украиныште шыдаҥ пеш чаплын шочын. Айдеме кӱкшыт
отылан.
Илалше-влак пеш шукертсек тыгай чапле шурным ужын огынал, маныт. Игече
мотор.
Улыжат кок гана йӱр шӱведаш тӧчен.
Окопыштак ме немыч мотоциклист-влакым вашлийынна. Нуно ала-кушеч вучыдымын
толын
лектыныт. Шотан оружий уке: кӧ кольмым, кӧ киркам, кӧ товарым кучен.
Сандене
шурно пасу воктеч Триполь велкыла чакнаш перныш. Вара, баржыш шинчын, Днепр
вес
серыш вонченна, Калнэ кеҥеж военный лагерьыш миен лектынна.
Днепр гоч шола серыш вончымо деч ончыч, тура тайылеш верланыше ик украин
ялеш
суткалан шогална. Игече пеш мотор. Шокшо. Йӱдым эртараш кӧ кушто шотым
муын,
тушто верланыш. Тӱҥ шотышто уремыштак. Мыят ик озан кудывечыштыже олым ора
ӱмбалан верланышым. Кудывече манашыже огешат лий. Олым ора улалеш да.
Тудыжат свежа
огыл, кодшо ийысе каван олмо. Озавате дене (пӧръеҥ уке ыле) кутырен
шогышемла
мемнан деке ӱдыржӧ толын шогале. Пеш мотор, латшым ияш. Пеленем кодаш аваже
дечын йодо. Мый эсогыл ӧрынат кудалтышым. Кодо. Йӱдвошт мутланышна. Тудо
сынже дене гына мотор огыл, а шӱм-чонжо денат пеш яндар, ушан, илыш нерген
келгын шонкален моштышо ӱдыр ыле. Мутат уке, ме ончыклык илышым нергеленна.
Тудын палымыже
шуын: ме нунын ялыштым кужу жаплан кудалтен кодена мо? Уэш вашлияш перна
мо? Иктым гына пеш раш шижынна: ончыклыкна раш огыл. Туге гынат шкемынат,
тудынат кумылым волташ тыршен омыл, ӱшандаренам: кугу сарыште ме садак
тушманым сеҥена.
Тыге шонаш тарата мемнан элын историйже. Шӱм коржын ойырлаш перныш саде
украинка
дене. Кызытат ӱшанен илем: тудын илыш корныжым сар тургым лугыч ыштен огыл.
Тудым тушман кашак пуштын огытыл, концлагерьышкат наҥгаен огытыл. Кодшо
сарын чыла
орлыкым чытен лектын, тудо шке шонымашкыже шуын манын кызытат ӱшанен илем.
Но
тудым уэш вашлияш логалын огыл.
Чакнен кайышыла моткоч чот ноялтын. Кузе вуйым пыштыме, туге полк мален
колтен.
Часовой-влак веле шинчам кумаш тоштын огытыл. Лач тунамак мый салтак
илышыштем
ик кугу титакым ыштен кудалтенам: часовойлан верысе украин рвезе-влакым
Олешко
ден Тимощукым шогалтенам. Тылеч ончыч иктыже мый дечем мӧҥгыжӧ кеч ик
суткалан
колташ йодын: вет полкла нунын ялышт гоч кайышаш ыле. Коктынат мӧҥгышт
каеныт да
тетла пӧртылын огытыл. Кычалынна, но нигуштат муын огынал. Полк командир
Жарчинский пеш тургыжланыш. Госбезопасность Бориспольский районный
комитетыш шижтаренна. Умбакыже нунын дене мо лийын — тачат ом пале.
Калнэ гыч ме Полтавщина гоч эрвеке кайышна. Ончылнына нимучашдыме шыдаҥ
пасу.
Леве мардеж шурно толкыным рӱза. Туге чучеш, пуйто ме теҥыз серыште улына.
Тыгай
поянлыкым ончен, шке шотна дене ойгыренна. Вет чыла тидыже гитлеровец
кашаклан
кодеш. Кодыт тыгак йоча, ӱдыр, ӱдырамаш да шоҥгыеҥ-влак. Мемнан калыкна.
Тидлан
верчын чонна тулын-тулын йӱлен.
Перяславыште эше ик йӱдым эртарышна. Тиде ганат азап деч посна ыш лий: эше
ик
салтак, Гончаренко, куржын. Полк командир ындыже чотак шыдешкыш. Утларак
осалын
койо. Кажным гаяк дезертиреш ужаш тӱҥале.
Сула эҥер серысе Лохвица районыш толын шумылан полк кертмыж семын сар
тарманым
поген шуктен. Ончыко вашкыше немыч войскам чактараш йӧнжӧ ешаралтын. Мемнан
шапаш полкна але ик ганат тул лоҥгаш пурен огыл. Ешартыш пашам ыштенна.
Шарнем,
Гадяч гоч Ахтыркыш чакныме годым мыйын взводлан Кечывалвел-Касвел фронтын
командующийже маршал С.К.Тимошенколан да фронтын военсовет членже генерал-
лейтенант
Н.С.Хрущевлан леведышан вынемым кӱнчаш кӱштеныт. Ме нуным вич-куд
йолтошкалтыш
кокла гыч ужынна. Мый, кугурак семын, фронт штабын буфетышкыже коштын
кертынам.
Тушеч тӱҥ шотышто шупшаш конденам: "Казбек", "Беломорканал", "Йӱдвел
Пальмира"
папиросым. Шкежат шупшаш тӱҥалаш шоненам. Но кертын омыл. Сержантын
шийвундыжлан
пеш кугунжак от нал. Кондымо "йокмажымат" салтак-влак шке коклаштышт
пайленыт.
Фронт штаб ик пачашан пу пӧртыштӧ верланен. 1941 ийысе Ахтыркыште лач тыгай

оралтым ыштеныт. Пошкудо пӧрт деч изиш кугурак. Тошкалтыш мучаште кок таза
автоматчик шогат. Пӧртыш кудывече гыч пурыман. Кудывече кумда. Лач тудын
покшеч ме
канавым кӱнченна. Ӱмбач леведынна да шинчаш теҥгылым ыштенна. Чыла тидым
фанер
дене комыжленна, а вынемыш пурымо олмым — оҥа дене. Оҥа шуко ыле. Полкысо
ик батальон пилорамыште пырням шелын. Заводшак огыл, но раман пила кокыт-
кумытшо улмаш.
Ахтырка ӱмбалне южгунам немыч самолет толын лектын. Тӱҥ шотышто разведчик.
Тудыжат южгунам тыгыде бомбым кудалтен кертын.
Эше иктым шарнем: кужу йытыран немыч пушкым икана шӱкен кондышт. Штаб окна
йымакак. Пеш тӱслен ончышна. Поснак чот ончыш Никита Сергеевич.
Ахтырка деч вара полкна Чугуево деке миен лекте. Ончычсо помещикын
именийыштыже
верланышна. Лач тышеч мемнан 7-ше шапаш полк йолын Саратовыш шумеш 800
меҥгым
эртен. Чыланат вичкыжын чиенна: вуйышто — пилотка, шокшо йымал тувыр-йолаш
деч
посна, йолышто — обмотка да ботинке. Кажне кечын нылле-витле меҥгым
эртенна.
Салтак-влак ноеныт. Ятырын йолыштым нӱжыныт. Каналташ олым каван воктен
веле
шичме, степьысе илемлаште йӱдым эртаренна, кугу ялым ӧрдыж гыч коден
каенна.
Ик привал годым эше зиян лийын кайыш. Кочкыш деч вара ик салтак олым
каваныш
кӱзен возын, пеш чеслын мален колтен. Полк умбакыже каен, а тудо олым
коклашак
киен кодын. Иктат шижын огыл. Нер йӱкшым колын, садетым верештыныт.
Жарчинский
делам военно-полевой судыш пуэн, салтакым дезертирлан шотленыт да лӱэн
шуэныт.
Мый гын туге шонем: могай тудо дезертир? Полк командир моло-влаклан
палашышт тыгай приказым пуэн. Урок, мутат уке, пеш шучко. Да тыге ышташ
кӱлеш ыле мо? Но
сар чыла кертеш. Мемнан шикшан корнына умбаке шуйна.
1941 ий шыжым да телым моткоч йӱштӧ ыле. Саратовыш миен шумешке, чыланат
пеш чот
кылменна. Ятырын капышт мучко кокша ажыш. Тупешем тугай лӧза лӱмӧ шочын,
шӱйшӧ
йӧршан вӱр тылзе годым йогыш. Полкыштына тептеран медик лийын огыл. Сандене
ме
шкенам шке эмленна.
Саратов. Тыштыже мемнан полкнам маршевый ротыш савырышт. Ме Дима Лющанов
дене
119-ше отдельный мото-инженерный батальоныш логална. Теле чиемым пуышт,
машинаш
шындышт да Ртищев велке ужатышт. 1941 ий. Декабрь мучаш. Саратов кундемысе
степь. Шинчам почаш ок лий. Корным пыкше-пыкше гына тогдает: чыла вере чока
пургыж леведын. Кече мучко улыжат вич-шым меҥге чоло гына каена. ЗИС лум
пургыжеш
пижын шогалеш. Шӱкен-шӱкен ӱнар пыта. Тӱтан утыр гына талышна. Ятыр сутка
дене
улак верыште шинчаш перна.
Палемдыме верыш, Пензенский областьысе Беково олаш, пыкше-пыкше толын шуна.
Тыштат эн ончыч пилорамыште тыршаш перныш. Шарналтем да мый кызытат раш
каласен ом
керт: пиломатериалым тунам кӧлан ямдыленна? Ала фронтлан, ала военный
заводлан?
Но оҥажым пеш шуко йыгенна. Кок смена дене. Беково олаште кок арня чоло
гына
илышна. Мемнан мото-инженерный батальоннам чумырен шуктышт. Подразделений
командирлан ончычсо 7-ше шапаш полкын командирже-влакым шогалтышт. Салтак-
влак кокла
гыч шукынжо Орджоникидзе (Владикавказ) гыч толыныт.
Тыгеракын, шуко национальностьым ушен шогышо батальон шочо. Орджоникидзе
гыч
толшо коклаште утларакше Полтавский, Днепропетровский, Черкасский,
Киевский,
Черниговский да Житомирский областьла гыч украинец-влак улыт ыле. Чот шот
дене
кокымшо верыште Саратовский, Оренбургский, Владимирский да Ярославский
областьла
гыч руш-влак ыльыч. Лийыныт тыгак татар, еврей, грузин, осетин,
азербайджанец,
чеченец, мордва да молат. Марий кокла гыч шкетын гына лийынам. Вараже
семынем
шонкаленам: вет мыйым армийыш Озаҥ гыч налыныт, сандене марий-влак пеленем
логалын огытыл.
Тӱрлӧ калыкын эргыже-влак, ме пеш писын ик оян ешыш ушнышна да ик шонымаш
дене
гына илаш тӱҥална: тушманым писынрак сеҥаш.
Батальонлан куштылго понтон паркым, кӱлеш наре стрелковый оружийым, миным
да
продовольствийым шупшыкташ икмыняр машинам пуышт. Да ме корныш тарванышна.
1942 ий январь мучаште батальон Беково гыч Воронежский областьысе Бобров
олаш
кусныш. Тыште ме фронтыш каяш пеш чот ямдылалташ тӱҥална. Кажне кечын
пытартыш
йыжыҥ кодмеш тыршенна. Утларакше занятийым ола деч ӧрдыжтӧ, луман пасушто,
эртареныт. Наступатлаш ямдылалтынна, куржталынна, нушкынна, иман воштыран
чаракым да
моло инженерный авыртышым вонченна.
Иленна казармыште. Кок ярусан койкышто маленна. Политзанятийым эртараш
лӱмынак
вер лийын огыл, сандене малыме верыштак эртареныт. Ик занятийым кызытат
шарнем.
Замполит (шкеже азербайджанец) эртарен. Тудын ойлымыж гыч иктым пален
нальым:
ылыжше сар — техникан да моторан сар. "Мотор — мланде ӱмбалне, мотор —
южышто,
мотор — вӱд ӱмбалне да мотор — вӱд йымалне", — манын тудо "Мотор" мутым
тудо
ятыр гана уэш-пачаш каласен. А мый шоналтенам: "Мотор шке сарланен ок керт.
Кушто тудым сорлыклышо айдеме? Кушто салтакын патырлыкше?"
Ом шарне, куш колтеныт взвод командир Кесельманым. Боброво олаш у командир
тольо. Фамилийже — Мыцик. Фронтышто лийын. Чакныме годым, тудо шкежак
каласен,
икмыняр кӱварым пудештарен. Мый тудын алмашвуйжо лийынам. Воктенем ӱшанле
йолташ
улмылан кумылем нӧлтын. Вет мый эше бойыш пурен ончен омыл. Киев воктенсе
пуламырым шотыш налаш огыл гын. Тунам тушманын самолетшо бомбитлен кодыш.
Да Киевский областьысе Васильковский районышто тушманын кок мотоциклистшым
вучыдымын
вашлийынам. Мутат уке, артиллерий канонадым колаш, зенитный снаряд
пудештмым
ужаш, мемнан летчик-влакын южышто кредалмыштым ончаш ятыр гана пернен. Но
вет
тиде чылажат тораште лийын.
Бобровышто ме тылзе наре илышна. Тушеч фронт лишке Валуйкыш куснышна. А
тушеч
Тошто Оскол кундемыш. Понтоным терген ончаш. Оскол эҥер гоч понтон кӱварым
вакшаш да вес серыш вончышо десантник-влаклан полышым пуаш тунемынна,
материальный
ужашым рончен погенна. Занятийым тӱҥ шотышто йӱдым эртареныт.
Туге лектеш, мемнам сарланаш пеш кужун да сайын ямдыленыт. Икымше бойыш мый
1942
ий май мучаште Харьков воктене пурышым. Ротынам понтон парк дене пырля
Северский
Донецыш колтышт. Лач туштак 9-ше да 28-ше армийым тушман авырен налын.
Мыланна
раш каласышт: Северский Донец гоч вончышо десантлан полшаш — авыралтше-
влакым
пурла сер гыч шолаш вончештараш. Тидым Балаклей кундемыште майын кокымшо
пелыштыже ышташ кӱлын. Палемдыме верыш ме Быковка села вошт кайышна. Тушман
пален налын да шуко самолетым колтен. Пеш талын бомбитлаш тӱҥальыч.
Куштылго авиаций изи
бомбым пытыдымын кышкен. Самолет-влак пеш кӱшкӧ нӧлтын огытыл. Оравашт
пӧртвуйыш
логалшашла гына чучеш. Тыге летчик-влак шке цельыштым пеш сайын ужыныт. Ме,
шкенан машинанам кудалтен, ӧрдыжкӧ куржмына дене гына илыше кодынна.
Южгунамже верештме вынемыш шылын утленна.
Рота командир Л.К.Новожилов пеленна уке ылят, Шаповаловым кугурак олмеш
ыштышт.
Маньыч, пуйто мемнан у комиссарна тиде верым сайын пала, пуйто вончештараш
келшыше верым муын. Шола серыште, кӱкшакаште, пуста сарай шинчалан перныш.
Изишак
олым ыле. Салтаклан тиде — кеч пыртак каналташ пеш келшыше вер.
Эҥер йогын почеш кайыме годым кум меҥге тораште эше ик кӱвар уло. Тудым
мемнан
пулеметчик-влак оролат. А шым меҥге коклаште, чодыраште, немыч-влак эше ик
кӱварым ыштеныт. Лач тиде пу кӱварым йӱлалташ ямдылалтынна. Конешне, чакнаш
логалеш
гын.
Саде чоҥгатасе сарай воктеч эҥер йогын почеш кайыме годым ӱлнырак, шола сер
тайылан. Эҥер олык мучко шарлен йога. Лач туштак тушман минан пасум ыштен.
Пехота
ваштареш. А миныже пеш шучко — тӧрштылшӧ. Тыгай минан пасуш ик минерым веле
колтат. Молышт ӧрдыжтӧ тудын мом ыштымыжым эскерен шогат. Моланжат раш:
тыгай мине
пудештеш гын, шӱдӧ метр кумдыкышто йырым-йыр чыла чонаным пытара. Лӱмын
ыштыме
калай стаканыш 350 кӱртньӧ шарикым оптымо. Пудештмеке, нуно чыланат
"чоҥештен"
лектыт.
Мемнан 119-ше отдельный мото-инженерный батальонышто мыйым эн тале минерлан
шотленыт. Саде минан пасуэтым мыланем ӱшанышт. Ужар посто мландым леведын.
Тидыже
пашам кум пачаш нелемден: миным шындаш кок йӧн уло. Иктыже — пудештарыше
ӧрыш,
весыже — шупшылшо воштыр полшымо дене. Ӧрышым темдал колтет але воштырым
шупшылат — шпринг-минет пудештеш. Ӧрышыжымат, воштыржымат ужар чия дене
чиялтат — шудо тӱсанак лиеш. Ужын шукташ огеш лий гаяк. Чылажымат
правилыште ончыктымо семын
ыштен, 120 наре миным ронченам. Конешне, нервем чот чымалтын ыле. Тидлан
кум шагат кӱлын. Сокшым пунчал налме лимон гаяк саде пасу гыч лектым.
Шаповалов тынар
тыршымем ик мут дене аклыш: "Молодец!" — мане. Тидыжланат тау. Вет ме
наградым
вучен огынал. Чылажымат тушманым писынрак сеҥаш ыштенна.
Переправым ме черет дене сутка чоло кучышна. Но, чаманен каласаш логалеш,
вончышыжо веле пеш шагал ыле. Улыжат кумло наре еҥлан полшенна. Ик эпизодым
кызытат
шарнем. Тораштак огыл бой тӱҥалын. Бомбо ден снаряд-влак пудештылыныт.
Йогын почеш вӱд ӱмбак аҥырген лекше кол йоген кая. Ик салтак вӱдыш пурен да
колым шӱдырен луктын. Пуд чоло нелытан шийгол логалын. Повар пеш тутло кас
кочкыш дене
сийлен.
Май. Шокшо. Кече пелта. Лач тыгай пагытыште немыч-влак кӱварым штурмоватлаш
шонен пыштеныт. Кажне салтаклан шнапсым йӱктеныт. Психический атакым
тӱҥалыныт.
Кок шӱдӧ наре немыч салтак рюкзак деч посна пеш куштылгын атакыш кынелын.
Ме
кӱкшакаште шинчена. Чыла раш коеш: кузе нуно кӱвар дене куржыт. Южыштын
эсогыл
йолышт лыги-луги гына лийын кодеш. Ала-мом кычкыркалат. Чотак руштыныт,
коеш.
Мемнан пулеметчик-влак, чакрак толмыштым вучен шуктыштат, кок пулемет гыч
тулым
"пӱргальыч", меат винтовка дене прицельный тулым почна. Кок шӱдӧ гыч,
векат, пелыже мланде ӱмбалне киен кодо. Йол ӱмбалне шогышо-влакше, шыҥшале
семынак нушкын, шке окопышкышт шуҥгалтыч. Эр велеш ик колышо капат мланде
ӱмбалне ыш кой.
Тыгай "арулыкым" мый тетла нигуштат ужын омыл.
6-шо немыч армий "Клейст" тӱшка дене пырля наступленийым тӱҥале. Ме тиде
вер гыч
Валуек велкыла Купянск гоч чакнышна. Купянск вокзалыште шучко сӱретым ужна.
Кок
эшелон йыгыре шога ыле: иктыже — танкан, весыже — горючийым оптыман
цистернан.
Немыч бомбардировщик-влак вучыдымын чоҥештен тольычат, горючиян эшелоным
бомбитлаш тӱҥальыч. Моткоч шуко пожар ылыже. Эсогыл танк-влак йӱлат.
Вара ойлымо гыч шоктыш, пуйто мемнан контрразведчик-влак немыч наводчикым
кученыт, тудо совет салтак вургемым чиен, пуйто тудо капше йыр
кӱртньывоштырым пӱтырен, кучымо деч ончыч раций дене увертарен шуктен:
"нуммер фюнф" капут. Тыгак
лийын гынат, лийын огыл гынат, ме эше ик гана шижын нална: немыч-влак
сарлан пеш
чот ямдылалтыныт. Мемнан тылыш разведчикым гына огыл, диверсант кашакымат
колтен
шуктеныт. А мемнан частьыштына эсогыл пожарым нимо дене йӧрташ. Тевыс могай
парадокс шочо.
А корнына умбаке, Валуек велке, шуйналте. Лач туштак Кечывал-Касвел фронтын

штабше улмаш. Мемнам корнымвач вигак штабной пашаеҥ-влаклан блиндажым
ыштымашке
ушышт. Блиндажым рельс дене кок пачаш леведна, ӱмбач кум пачаш пырням
нӧлтышна
да метр кӱжгыт мландым оптышна. Вес рота тыгаяк пашам Россошьышто шуктен.
Туштыжо фронт штаблан шапаш блиндажым ямдыленыт.
1942 ий. Кеҥеж. Мемнан фронтын кечывалвел флангыштыже немыч-влак
наступленийым
тӱҥалыныт. Россошь деч вара мемнан батальон Дон гоч понтон кӱварым вакшын.
Тушеч
Кечывалвел-Касвел фронтын командующийже маршал С.К.Тимошенко эртышаш улмаш.
Кунам? Тидымат немыч-влак пален налыныт. Бомбитлаш самолет-влакым колтеныт,
но вараш кодыныт. Маршал вес серыш вончен шуктен. Кӱварым аралыше кокла гыч
куд салтак колен.
Мемнан частьна вараже Дон вес серышке кусна. Чодыра лоҥгасе Павловск
кундемышке,
лач тыштак шке жапыштыже Петр кугыза Азовский походлан корабльым чоҥен.
Тыште
лийше ик случайым кызытат монден ом керт: ик еҥ адакат шыле. Тудым кычалын,
корабль мачтылык пӱнчеран чодырам шерын лекна. Иктаже лучко-коло меҥгым
эртышна да
вес векыла аланыш лекна. Но дезертирым ыжна му. Арам гына кычал коштна.
Лым лийде кучылтмылан кӧра мемнан понтон паркна йӧршын шолдырген. Бомбо
йымакат
ик гана веле огыл логалын. Капитально олмыкташ кӱлын. А олмыктатше
Сызраньыште
гына. Туштыжат эше иктаж мыняр лу меҥгым Жигули могырышкыла наҥгаяш перна.
Тиде
пашам кӧлан ӱшанаш? Отвественностьым шижын моштышо еҥ кӱлеш. Мыйым ойырен
нальыч. Полшаш эше иктым, сайын шонкален моштышо осетиным колтышт. Ме
коктын понтон
паркым намиен шуктышаш да олмыкташ пуышаш улына. Олмыктымо завод, манмыла,
Юмо
йымалне. Улыжат ик леведыш гына лийын. Тудыжат орван будкеш верланыше завод
конторын. Мийымына годым директор верыштыжак ыле. Мый тудлан умылтарышым:
мемнан
кондымо понтон парк Сызраньыште. Мо кӱлешым нуно вара шке ыштеныт: мемнан
понтоным ястареныт, шке транспортышт дене заводыш конденыт, мыланна у
понтоным оптен
пуэныт да уэш корныш ужатеныт. Пашам тыге писын ыштымыштлан мый моткоч чот
куаненам да ӧрынам. Пашазе-влак шагалын лийыныт гынат, пашам пеш писын
ыштеныт.
Моштеныт, витне, тунам кугу пашам шагал вий денат шуктен. Кызытат шонен
ӧрам:
кушко лийын сар годсо поро койыш тачыже?
Мӧҥгеш пӧртылмӧ корнына моткоч чот кӱчыкеме. Фронтыш поезд-влак пеш писын
каеныт. Сталинградский областьысе Серебряково станцийыште мемнам кондымо
понтон
парк дене пырля волтен кодышт. Мемнан батальонна Михайловский селаште
лийын. Тышеч корнына Сталинградыш шуйнен. Полтавщинысе семынак нимучашдыме
шыдаҥ пасу дене каена. Июль тӱҥалтыш. Вертячий хутор. Вараже тудо пешак
чаплана. Лач тышечак
Паульс Сталинградыш генеральный наступленийым тӱҥалын. Кава йымалне
концлагерьым
почыныт. Совет военнопленный-влаклан.
А мый тиде хуторым йӧршын весылан кӧра шарналтышым. Лейтенант Павленко дене
коктын, разведкыш каен, чыла шымлен лекшаш улына ыле. Пален налаш кӱлын:
военно-инженерный сооружений-влак могайрак улыт, шаланеныт мо? Весымат
пален налаш кӱлын:
тушманын танкше кушеч толын сеҥа, кушан минан пасум ышташ келшен толеш?
Саде хуторыш толын лекна. Ик уреман веле. Но уремже путырак кужу. Иктаж ныл
меҥгышкат шуэш. Кече пелта. Логар кошкен. Окна яндам тӱкален, йӱаш йодына.
Вӱдым
иктат ок пу. Школ деке толын шуна. Хутор покшелан верланен. Пиалешна
туныктышо
верыштыжак ыле. Мыланна леве вӱдым пуыш. Шер теммешке йӱна. Тудо шкеже
верысе
огыл, а ала-кушеч толшо еҥ ыле.
Пырля служитлыме донской казак Карташевын каласкалымыже ушеш кодын. Сар деч
ончыч кужу корным йолын эрташ, ятыр украин селаште лияш пернен, манын. Сурт
оза
деч вӱдым йодат, тудо я компотым, я шӧрым темла. Южгунамже йошкар аракамат.
Тудо
жапым шарналтен, Карташев манеш ыле: "Ух, могай ораде улыт украинец-влак. А
мемнан дене — Донышто — вӱдым чаманат".
Вертячий хутор кундемыште мемнан батальонна сӱмырлышӧ блиндажым, окопым
ачалаш
тӱҥале. Дон гоч понтон кӱварым вакшаш пижна. Лач тыштак Сталинград верч
кредалмаш тӱҥале.



0908б98
************************************************************************
9—08
ТОШТЫЕҤ ОЙЫМ МОНДЫМАН ОГЫЛ

Тоштыеҥ ойым, легенде ден преданийым погаш, шымлаш гын, тиде але вес
кундемын
ожнысо илышыжым, акрет годым тыште мо ышталтмым мыняр-гынат пален налаш
лиеш.
Конешне, чыла тидыжым историй документ дене ик кӱкшытыш шындена гын,
йоҥылышым
ыштена ыле. Туге гынат пеҥгыдын каласен кертына: калыкын историйже калык
ойыш
келгын шыҥдаралт кодын.
Мый шкеже Йошкар-Ола деч тораште огыл, Азаново велне, шочын-кушкынам, кызыт
Челябинск олаште илем. Тиде возымаштем шочмо вер-шӧрем нерген изиш
каласкалынем.
Кызыт Азаново селам рушыжат, марийжат тӱҥ шотышто ик семынак лӱмдат. А вет
тудын
марла лӱмжӧ уло — Мишкансола. Тоштыеҥ ой почеш, пеш шукерте ожно Озанай
лӱман
марий Монаҥ (Манага) эҥерын пурла вел кӱкшӧ серешыже шкаланже илемым ыштен.
Тышечын налын тӱҥалтышым тачысе Азаново. Озанайын икмыняр эргыже лийын.
Тыге ик
вож гыч Ялпай, Шыванай, Талан (Ловин), Самойла да моло тукым-влак шарленыт.
Тунамракак марий йылме верлашке руш-влак шеҥын пураш тӱҥалыныт. Нуно шке
пеленышт православный верам конденыт да марий коклашке шыҥдараш пижыныт.
Руш-влак,
маныт, ондакше кызытсе Кузнецово (марлаже Пурсанур) ден Ежово селалаште
верланеныт. Тушечын Озанайын илемыш Богомолов ден Лебедев фамилиян кок
Мишка толыныт.
Иктыже эн ончычак черкым чоҥаш кумылаҥын, весыже торгайыме сомыллан
шӱмешкен.
Ожно ты верлаште йырым-ваш чодыра гӱжлен шоген, тушто тӱрлӧ янлык,
кайыквусо
иленыт. Эҥерлаште пытыдыме кол ийын-модын коштын. Санденак тысе калык
коклаште
сонарзе ден колызо шуко лийыныт.
Кугезына-влак илемыштым кудо маныныт. Туштак кочкаш-йӱаш ямдыленыт,
икшывыштым
ончен куштеныт. Кудывечыште вольыклан вӱта верланен.
Марийым у верашке вончыктараш йӧн шукырак лийже, тудо у — православный
юмылан
кумал илыже манын, Ежовышто черкым, вараже монастырьым чоҥеныт. Илен-толын,
Ежово селажымат Уюмо, Уюм манаш тӱҥалыныт.
Тышке юмылан кумалаш тора верла гычат коштыныт.
Жап эртыме семын Азаново (Мишкансола) кушкын. Ик могырым, Озанай тукым
тӱлен.
Вес могырымжо, ӧрдыж гыч руш-влак чарныде толын шогеныт. Нунын тӱрлӧ чоя
йӧн дене пояш толашымышт, шкем торжан кучымышт марий-влаклан пешыжак келшен
огыл, сандене икмыняр ужашыже, лачшым манаш гын, Шыванайын, Самойлан да
Озин тукымышт,
тораштат огыл шуйналт кийыше корем воктеке кусненыт. Туштыжо, маныт, нерге
(нерде)-влак иленыт, сандене угыч шочшо яллан Нердаш (Нердашево) лӱм пижын
шинчын.
Изиш варарак тышке Талан ден Сави толыныт. Нуно илаш йӧным тӱрлӧ семынат
кычалыныт: мӱкшым ашненыт, пӱям пӱялен, эҥерыште колым шукемденыт, курал-
ӱдымӧ мландым
кумдаҥденыт, вольыкым ашненыт.
Уюмысо миссионер-влак Нердашыш корным угыч такыртеныт, "юмын вӱдым"— аракам

йӱктылын, чылаштымат ӧкымеш манме семынак тынеш пуртеныт.
Вара Мишкансола гыч эше ик "укш" ойырлен — Ялпай тукым марий-влак вич меҥге
тораште Сретень яллан тӱҥалтышым пыштеныт. Но тиде вер-шӧр илаш пешыжак
йӧнан огыл
улмаш, сандене Ялпай тукымын вес ужашыже сайрак верым кычал муын да тушан
Оршанка ялым негызлен.
Шуко ий эртымек, руш-влакат, Мишкансола деч ойырлен, Удельна ялым ыштеныт.
Туштыжо (Шнаран) ялыш кайыме корнышто лийын.
Нердаш ял моло илем деч кок кугу пушеҥгыж дене ойыртемалтын: Самойла
илемыште
патыр тумо да Шыванай нурышто онар пӱнчӧ кушкыныт. Нуным пеш тора гычак
ужаш
лийын.
Нердаште калык ешаралт толмылан верчын мланде шагалеш кодын. Сандене иктышт
Сретеньыш кусненыт, весышт, у верыш лектын, Шашкэҥер лӱман ялым ыштеныт.
Туштыжо,
маныт, Пайсола гычат икмыняр еш толын. А Пайсолаже Ернур могыр гыч куснышо
марий-влакын ялышт лийын.
Нердаш деч тораштат огыл Яндуш ял верланен. Тушан эн первый илемым Яндуш
лӱман
марий чоҥен. Воктенак Келмеке лӱман марий млен, вара тышан Келмеке ял
шочын.
Нердаш дене таҥастарымаште Пайсола ден Яндуш тоштырак, ожнысырак улыт.
Нерде коремже кок лӱмым нумалын. Эрвел могыржым Эксыбай корем маныныт.
Тушто пеш
ожно Эксыбай лӱман еҥ рок пӧртыштӧ шылын илен. Шкеже тале сонарзе, колызо
улмаш.
Коремын касвел могыржо Кугарнягорем маналтын. Тушан погынен, кок ялысе
калык кугарня кечым пайремла веселитлен эртарен. Кеҥежым лӱҥгалтыш дене
лӱҥгалтеныт,
тӱрлӧ модыш дене модыныт, а телым курык гыч ече да издер дене мунчалтеныт.
Нердаш деч пел меҥге ӧрдыжтӧ Пактар (Бахтиярово) ял верланен. Тудын
историйже
пеш оҥай. Пеш ожно, маныт, Нижний Новгород вел гыч изак-шоляк Пектай ден
Пактай
Монаҥ эҥер серыш ешышт дене толын шогалыныт. Да вара, ӱчашен-таҥасен,
шкаланышт
илемым ышташ пижыныт. Ӱчашымаште кугуракше, Пектай, сеҥен. Ӧпкелалтше
Пектай утларак сай вес верым кычал каен да кок меҥге тораште, чодыра
кӧргыштӧ, шкаланже
илемым ыштен. Тыге Петяксола (Петяково) ден Пактар (Бахтиярово) ял-влак
шочыныт.
Пактар ял марий-влакын кутырымо йылмышт молын деч изиш ойыртемалтын.
Тидыжым теве мо дене умылтараш лиеш: нуно тышке ондакрак толыныт, йӱлаштат
тоштырак. Ялын
кок кӱсотыжо ыле.
Петяксолат у ялым шочыктен: тышеч куснышо икмыняр марий еш Регенсолам
негызлен.
Вара Петяксолаштыже марий-влак огыл, куснен толшо руш-влак иленыт.
Мишкансола деч кок меҥгылан йӱдвелнырак эше ик марий ял — Пӧтырсола
(Петриково)
уло. Тудат акрет годсо. Негызым Пӧтыр лӱман марий пыштен. Пӧтырсола ожнысек
волость рӱдӧ лийын. Вес ял марий-влак тысе калыкым шоячылан, Кажай тукым
гыч лекшылан шотлат. Кажай лӱман марий чынак пеш мыскараче, тӱрлӧ шоям
шойышташ йӧратыше еҥ улмаш. Тудын тукымжо гыч иктыже, маныт, нӧрӧпшым
ужалыме нерген уверым шарен. Нӧрӧпдымӧ марий-шамыч тудын деч аптыранен
йодыштыт:
— Нӧрӧпым ужалаш лиеш мо?
— Кузе ок лий?— вашешта тудет.— Теве пуражге, вӱдге кӱнчен луктам, терышке
пыштем да Кугусола пазарыш ужалаш наҥгаем.
Тидым колын, ушанракше воштылеш, а окмакракше ӧрын пелешта:
— Молан тынар торашке наҥгаяш? Лишыл яллаште налше уке мо?
Жап эртен, илыш вашталтын. Ожно кундемыштына вӱд да мардеж вакш шуко лийын,
а
кызыт ниможат кодын огыл.
... Тиде серымаштем чыла чын але уке, ӱшандарен каласен ом керт. Мо гынат,
шоҥгыеҥ-влак тыге ойленыт, нунын мутышт ик тукым деч весе дек куснен. Мыят
тидым
кугурак-влак деч колынам. Шонымаштем, тыште шукыжо чын илыш гыч налалтын.
Кажне
кундемыште тыгай тоштыеҥ ой-шамыч улыт. Нуным возен кодаш, палаш кӱлеш, вет
тиде
— кугезе тукымын ӱмыр кышаже, элнан историйжын изи ужашыже.
Иван САМОЙЛОВ.
Челябинск ола.



090998
************************************************************************
9—09
Кодыт ий-влак корно ӱмбалан...
Антонов Ивукын шочмыжлан 80 ий темме лӱмеш

Шарналтеш 1975 ийысе шошо. Май кыдалне КПСС Морко райкомын кокымшо
секретарьже
Е.А.Хлебников мыланем, райком инструкторлан, ик арнялан отгулым пуыш.
Шоналтышым: "Ала йочам годсек йӧратыме поэтем Антонов Ивукын шочмо-кушмо
вер-шӧрышкыжӧ
миен толаш?" Эрлашыжымак корныш тарванышым.
Теве Йошкар-Ола гоч Шернурышкат кудалам. Автобус виян чыма. Ушем дене
поэтын
"Корнышто" почеламутшым лудам:
Олам эртен лекмеке нурыш,
Мый кумыл, нӧлтын, йыр ончем.
Вет кудалам родной Шернурыш —
Шке шочмо-кушмо мӧҥгышкем...
Антонов Ивук тиде почеламутшым 1940 ий кеҥежым возен. Тунам Йошкар-Ола —
Шернур
трактын нылле меҥге наре участкыже гына кошташ йӧршӧ лийын, тудыжат аҥысыр
улмаш. Автобусшо гын лийынат огыл, автомобиль-грузовик гына кудалыштын.
Тыге вер-шӧр кеч-кӧн чонжымат куандара. Мыламат кече "чодыра ӱмбачын
йолважым
шарыш, нӧлтын кӱш".
Эҥерже, ший ока гай койын,
Чодыра шеҥгек каен йомеш.
Эҥер ӱмбалне, шийын-тойын
Йолгалын, кечыйол модеш...
Шинча ончылнемак сӱретлалте тиде тат. Илышыште, пӱртӱсыштӧ лийше
вашталтышат
палдырна: ончылнына ынде "кӱан шоссе" огыл, а воштончыш-асфальт шарыман
трасса
"ош лентыла шуйнен кия, шыма". Чодыраже, мӧҥгешла, вишкыдемын.
Шернур поселко гыч корнем Мустай ялыш шуйналте, тысе кыдалаш школыш (тудо
ынде
Шабдар Осыпын лӱмжым нумалеш). Тунам школын тошто зданийже аралалтын ыле,
вич
окнаж дене уремыш ончен. Кудывечыште тополь ден писте-влак кава помыжыш
эҥертымыла шогылтыныт. Вес могырышто — ош шовыран куэр. Шеҥгелнырак —
чашкер, тыштак
памаш шыргыктен.
Тиде школышто шымше класс йотке Антонов Иван Андреевич (ончыклык поэт
Антонов
Ивук) тунемын. Тудым туныктышо да ик жапыштырак тунемме йолташыже-влак
кокла гыч
южыж дене вашлийын кутыраш йӧн лекте.
Математикым туныктышо Илья Михайлович Каменщиков, кӱкшӧ, пеҥгыде кап-кылан
илалше пӧръеҥ, тыге малдале:
— 1932 ий августышто школна колхоз молодежь школыш савырныш, визымше класс
почылто, а 1934-1935 тунемме ий тӱҥалтыште — шымше класс. Тунам мый визымше
классыште тунемынам, а Антонов Ивук — шымшыште. Ончыч школ вуйлатышына Анна
Меркурьевна Печенкина ыле. Руш йылмым Семен Владимирович Скворцов туныктен,
марий йылмым да физикым — Александр Данилович Дмитриев, пионер пашам
Федосия Гавриловна
Яндыганова наҥгаен, тудак мураш туныктен. — Илья Михайлович ала-мом
шарналтен
шыргыжал колтыш да мут мундыражым тыгерак рудалтыш: — Ивук пеш чолга рвезе
ыле,
шке йырже полмезе-влакым чумырен моштен. Шымше классыште тунеммыж годым
аваже
ранецым налын пуыш веле, лотерейым эртарыш. Вич ыраш ик лотерейжым мыят
налынам.
Модын налме у ранецше вес рвезылан логале.
Тыгодым Ивук дене кылдалтше вес эпизодат шарналте.
— Тидыжат шыже тӱҥалтыштак лие, — мане Каменщиков. — Школыштына икмыняр
рвезе
чеверташ оптымо помидорым шолып авызлен. Титакан-влакым пален налмеке,
нуным
"судышто" ончаш кӱлмӧ нерген Ивук мутым лукто. Тӱҥ "судьяжлан" шке лияш
келшыш.
Заседатель-влакымат ойырышт. "Судыштет" титакан-влакым ончышт вет. Мут
кучаш шогалтыме-влак классыштак лийыныт. Заседатель-влак дене Ивук судья
семын классыш
пурен шогалеш да пелешта: "Шогалза! Суд толеш". Вара "приговорым" лудын
пуа: титакан-влаклан пуым пӱчкыкташ — пел кубометр гыч икте марте. Икмыняр
жап гыч газетеш "Суд толеш. Шогалза!" статья савыкталте. Тиде амал дене
Анна Меркурьевна
Печенкинам, директорнам, паша гыч кораҥдышт. Олмешыже Василий Михайлович
Мамаевым шогалтышт. Тудо, 1929 ийыште "Мустай" колхозым почшо, тиде жапыште
ЙошкарОлаште химий да естествознаний дене курсым эртен улмаш, варажым, паша
деч кӱрылтде, Марпединститутышто тунемын...
Феодосия Гавриловна Яндыганова (Пряникова) дене Мустай ялыштак, шке
суртыштыжак,
вашлийын кутырышым. Тудо Куженер районысо Марий Тунья ялеш шочын. 1921
ийыште
ача-аваже да акаже шужен коленыт. Кок изаж дене пырля тулыкеш кодмеке, лу
ий йоча пӧртыштӧ илен. 1934 ий кеҥежым Шернур педтехникумым тунем лекмеке,
Мустай
школыш толын. 1934—1935 тунемме ийыште кумшо классым наҥгаен а визымше гыч
шымше класслаште — мурымаш урокым. Тиде жапым шарналтен, Феодосия
Гавриловна тыге
мане:
— Ивукын тунемме шымше классыште латшым йоча ыле, рвезе-влак гына. Нуно
"Дубинушка", "Кӱсле", "Эй, шемер марий, йывырте" муро-влакым поснак йӧратен
шергылтареныт. Мурен, йошкар флагым кӱш нӧлтен, ял гыч ялыш коштына ыле.
Тӱмырат, горнат
лийыныт. Ивук — аважын ик эргыже гына. Эре арун чиен коштын, тыршен
тунемын.
Изиш тӱкненрак ойла ыле. Возымыж годым пурла кидшым шолаж дене шӱка ыле.
Арун
возен, кеч буква-влакше шер гайжак лийын огытыл. Тунамак концертлаште шке
возымо
почеламутшым лудеш ыле. Гармоньымат шоктен. Сценыште мурымыжым, куштымыжым
ом
шарне. Школышто литкружок ыштен, "Ударник" пырдыж газет лектын шоген. Ты
сомылым
маровед Александр Данилович Дмитриев кумылын шуктен шоген, шкежат стихым
возен.
Антонов Ивукым тудак сылнымутлан кумылаҥден шогыш. Шымше классыште тунеммыж
годым "Ямде лий" газетыш возаш тӱҥале...
Тиде пионер газетын икымше номерже 1934 ий 3 январьыште лектын. 3 апрельысе
номереш Антонов Ивукын кок шарадыже савыкталтын, 6 майыште — эше икте, теве
тудо:
Ончыл кок буквам
Отметкыште муыда.
Вараже кок буквам
Мланде висымаште колыда.
Почеш кок буква ден
Йыдалым ыштеда,
Пытартыш ик буквам
Ынде шке кычалза.
Чумыр мутем ушеда —
Шке коклаштыда муыда.
Кӧ пашаште тыршалеш,
Лачак тудо лиялеш.
"Ямде лиешак" 30 майыште "Мемнан унана", 21 июньышто "Погынен канена"
почеламутлаже савыкталтыныт. Кокытыштыжат шошо да кеҥеж пӱртӱс мӱретлалтыт,
йоча-влакын
тыршен тунеммышт, тынысле пашалан шуаралт кушмышт раш коеш.
Мустая ял гыч корнем Антонов Ивукын шочмо ялышкыже — Тоски (Антоновка) ялыш

шйналте, шочмо-кушмо суртыштыжак шӱмбел аваж дене вашлийын кутыраш пиал
шыргыжале.
Шӱмбел ялже, аваж нерген поэт тыге возен:
Ужам тора гыч Тоски ялым —
Вашке шуам мый мӧҥгышкем.
Палем: авай чот йывырталын,
Кузела шокшын вашлиеш.
Могае ныжылгын тунамже
Шке поро мутым ойлалеш.
Мӧҥгем миен пурымек, авамже
Кузела шокшын вашлиеш.
Конден шынде коя шыл шӱрым,
Ӱстел тич тӱрлӧ чесымат...
Поэтын аважлан, Анна Максимовна Басовалан, тунам (1975 ийыште) 82 ий ыле.
Покшым
ӱпан, но эше путырак чулым. Мылам эргыж семынак кумылын вашлие, ӱстелтӧрыш
чесым
погыш. Пырня дене шыҥалыме ныл угылан чатка пӧртыштыжӧ шкетынак тошкештын,
арулыкым эскерен шоген. Нигуштат уто-сите койын огыл. Пӧрт ончылныжо кок
ваштар
кушкын, пакчаштыже — пызле, олмапу тӱшка.
— Ончычшо латкок омарта мӱкшна ыле. Шулдыран пашачынам шкеак онченам.
ЙошкарОлаште тунеммыж илаште Ивукем пакчаш ятыр олмапум шындыш. Кандаш
йыраҥ мӧрна
ыле. Сар деч ончыч улан иленна. Ялыштына 27 сурт лийын, кызыт 19 веле.
Фронтеш
19 пӧръеҥ колыш, — мане Анна Максимовна. Шинчавӱдым ӱштылмеке ешарыш: —
Ивукемын
ачаже, Антонов Андрей Данилович, Тоски ялешак шочын-кушкын. Тудо мыйын
семынак
икмарда кресаньык еш гыч. Мыйже У Торъял районысо Нурӱмбал ял гыч улам.
Марием
ныл ийлан мый дечем кугурак. Андрей дене Тоски ял гычак ик торговыйын
темлымыж
почеш палыме лийынам. 1913 ий 19 майыште сӱаным ыштышна. Коло ияш ӱдыр
толынам.
Эргына 1918 ийыште, кыне кӱрмӧ жапыште, Йыван кече деч вич кече ончыч,
шочын.
Пӱтӧ Йыван манме пайрем кече вашеш шочмыжлан тудым Ивук манын лӱмдышна. У
семын
жапым шотлымаште, эргымын шочмо кечыже 6 сентябрьлан толеш. Ачаже гына
эргыжын
капеш шумыжым ужын ыш шукто: Ивукналан куд тылзе темме годым граждан сарыш
кайыш
да 1919 ий кеҥежым увер деч посна йомо. Эргынаже тӱсшӧ, койыш-шоктышыж дене
ачажымак поктен. Кутырымыжо, воштылмыжо тудынак ыле.
Андрей Данилович Антонов, поэтын ачаже, Мустай школышто ныл классым
пытарен. Анна Максимовна Басова лудаш да возаш ликбезыште тунемын.
Ликпунктыштат илыме суртыштыжак улмаш.
Мустай шымияш школым тунем лекмеке, Антонов Ивук Йошкар-Олаш толеш да
Марпединститут пеленсе рабфакыште шинчымашыжым нӧлта, 1938 ий шыжым
учительский институтыш пура.
— Олаште тунеммыж годым Ивукем арня еда мыланем серышым возен шогышщ.
Чаманем,
иктыжат аралалтын огыл. Ончалашем альбомжо ден зачет книжкаже веле кодыныт,
—
мане Анна Максимовна. Ик фотосӱретшым мыланем пӧлеклыш.
Зачетный книжкаж гыч рашеме: 1938—1939 тунемме ийыште икымше семестрыште
Антонов
Ивук кум экзаменым кучен: литератур теорий дене (экзаменатор Фатов) —
отлично,
йылме наукыш ончылмут (Савченко) — хорошо, марий йылме (Григорьев) —
отлично.
Кокымшо семестрыште кум предмет денат отлично: марий йылме (Григорьев),
педагогике (Куимов) да СССР калык историй (Терешкина). 1939—1940 тунемме
ийыште марий
литератур дене (экзаменатор Асылбаев) — отлично...
Кеҥеж каникул жапыште Антонов Ивук шочмо ялыштыже, "Октябрь" колхозышто,
бригадирын полышкалышыжлан ыштен. Тидын нерген Тоски ял гыч Татяна
Никитична Бирюкова
тыге ойлыш:
— Мый Ивук деч изишлан изирак улам. Йоча годым пырля модынна. Йошкар-Олаште
тунемме жапыште каныш вашеш коклаш толын кая ыле. Кеҥежым мӧҥгыштыжак
эртарен. Икмарда капан, каҥгарак, ӱпшӧ ошалге. Яра жапше годым гармоньым
шокта ыле. Финн
война нерген каласкалымыжым кызытат шарнем. Южгунам почеламутшымат лудын.
Мутлан, 1940 ий кеҥежым, отына нерген почеламутым возымеке, мыланна вигак
лудын пуыш. Тӱҥалтышыжым кызытат шарнем:
Те шарнеда мо, ӱдыр-шамыч,
Кузе ӱмаште нур паша гыч
Толна тӱшкан ме ик кастене
Тӧр куэран Кӱрвел воктене.
— Кӱрвел, — умылтарыш Т.Н.Бирюкова, — тиде кӱсото, тудо Тоски ял деч ик
меҥге
наре тораштырак. Тунам тыште вольык коштын огыл, сандене кеҥеж еда эҥыж
шуко
лийын.
Тиде почеламут "Эҥыж кӱмым шарналтен" маналтеш. Кажне корныжо кумылетымат
сымыстара. Мучашыже тыгай:
Могай мотор мемнан чашкерже,
Кунаре уло саскажат.
Кузе тӱзаҥ шога садерже —
Тыгак кушкеш мемнан элжат.
Антонов Ивукын сылнымут пашаштыже пиалан, тӱвыргӧ жап 3 тиде 1939, 1940
ийла да
1941 ийын икымше пелыже. Лач тунам эн сай почеламутшо-влак — "Мыйын
мечтам",
"Кировым шарнымаш", "Корнышто", "Поезд дене", "Шыже шумым шижам", "Шошо
муро" —
возалтыныт да савыкталтыныт.
1941 ий тӱҥалтыште Антонов Ивук йоча-влаклан почеламут сборникым ямдылаш
пижын
улмаш. Тидын нерген республикысе писатель ушем правленийын ответственный
секретарьже Сергей Николаев 1941 ий 3 январьыште лекше "Марий коммуна"
газет гоч
увертарыде чытен огыл. А 18 январьыште тиде изданияк "Марийский писатель
ден поэт-шамыч 1941 ийыште мом возат" статьяж гоч увертарен:
"Антонов Ивук. — Кызыт йоча-шамычлан пиалын илышышт, тунеммышт, мечташт да
канымышт нерген стих-шамыч лийыт. Адак Лермонтовын, Низамин да Навоин
стихыштым кусараш тӱҥалеш да йоча-шамычлан икмыняр стихым воза".
1941 ийысе шошым да кеҥеж тӱҥалтышым Антонов Ивук кузерак эртарен? Ты
нерген Зоя
Степановна Янаева (тудо утларакше Марий радион ончычсо дикторжо семын
палыме)
тыгерак шарналтыш:
— Мый Ивукым ончычак паленам. Эсогыл мӧҥгыштыжат лийынам. Икана пакчаштыже
пеледше пызле укшым тодыл нале да кидышкем кучыктыш. Мый тунам Коҥганур
школышто
мураш туныктенам. 1941 ийыште Йошкар-Олашке руш йылмым туныкташ ямдылыме
курсыш
толынам ыле. Ивук дене чӱчкыдын вашлиялтын. Поэтын йӧратыме верже тунамсе
Коряково ял шеҥгелсе уржавече воктенсе пеледышан олык ыле. Тудо костюмым
чияш йӧратен. Лум гай ош тувыр ӱмбач замокан канде тувыр. Галстук. Путырак
мотор шӱргывылыш, канде шинча, пӱгыррак нер. Писын ошкылаш йӧратен. Икана
пеледышан олыкышто,
оҥ кӱсенже гыч тетрадьым луктын, мыланем мадригал сынан почеламут аршашым
лудо.
Когыньна коклаште иза-шӱжар кокласе гай кыл ыле. 22 июньышто,
демонстрацийыш погынымо деч ончыч, ала-молан коктын сырышна.
Антонов Ивук педагог да поэт лияш шонен. Школышто марий литературым
туныктымо
пашам тӱҥ гычак саемдыме нерген шонкален, тидын нерген эше 1940 ий 21
мартыштак
"Марий коммуна" газетеш тургыжланен возен. "Тунемше-влаклан марий
литературым
келгын туныктымаш уке, а тӱҥ шотышто лудмаш шот дене гына эртаралтеш. Тидын
годымат ятыр вереже лудын моштымым веле ончат, а умылымаш ок требоватлалт.
Марий
литературым туныктымаш дек тыгай отношенийлан мучашым ышташ жап. Марий
литература тунемме программыште шке вержым кумдаҥдышаш. А вет кызыт марий
литературылан
тунемме программыште пеш шагал жап ойыралтеш", — лудына "Школлаште марий
литературым туныктымо нерген" статьяштыже.
А.Айзенвортын В—ВИИ класс-влаклан ямдылыме хрестоматийже-влакым шылтален,
Антонов Ивук тиде статьяштыже тыге палемден: "Айзенворт школ-шамычлан кӱлеш
литературный материалым, марий литературын чын чурийжым пуэн огыл, шкенжын
начар, кукшо ойлымашыже-шамычым шӱшкын".
Кугу Отечественный сар тӱҥалмеке, Антонов Ивукланат повесткым кучыктат. Но
фашист-влак дене вуяваш кредалын шуктен огыл: 1941 ий 24 сентябрьыште
Саранск оласе гарнизонный комиссий НКО-н 184-ше приказше дене келшышын
тудым, начар тазалыкшым шотыш налын, учет гыч кораҥда, Йошкар-Оласе военный
комиссариатын распоряженийышкыже колта. Тиде документеш штаб начальник
Мясников кидшым пыштен.
Йошкар-Олашке пӧртылмекше, тудлан ош тӱняште илашыжат шагал кодын огыл
улмаш.
Антонов Ивук 29 сентябрьыште йӱдым оласе пачерешыже аҥырген колен. Тудлан
улыжат
23 ий 23 кече гына улмаш. "Марий коммуна" газетеш савыктыме некрологеш шке
кидыштым С.Николаев, В.Элмар, М.Майн, И.Осмин, М.Калашников, С.Эчан,
Н.Иванов пыштеныт. Капшым 1 октябрьыште Туруново шӱгарлаш тойымо.
М.Ильинан "Ивук, чеверын!" почеламутшо гыч (тудо Петр Клюкинын архивыштыже
аралалтын) тыгай корныла таче возымо семын йоҥгалтыт:
Мом возенат — она керт мондалын,
Ушнаже дене угыч шерына.
Куэ шога, лыжге парчам рӱзалын.
Ару тӱсетым да лыжга муретым
Марий Элнаже тӱҥалеш шарнаш.
Марий лудшо-влак коклаште Антонов Ивукын почеламутлажым палыдыме уке. Нуным
Марий книга савыктыш 1948 ийыште "Пиалан жап", а 1954 ийыште "Почеламут
сборник"
лӱм дене луктын. Нуным Петр Клюкин ден Осмин Йыван чуыреныт. Композитор
Евгений
Волков "Корнышто" да "Май муро" стихше-влаклан сылне семым келыштарен, нуно
Марий радион фондыштыжо аралалтыт. Ила ыле гын, тений 6 сентябрьыште
Антонов Ивуклан 80 ий темеш ыле.
Морко поселко. 1998 ий.
Аркадий БУКЕТОВ, Марий Эл Республикын заслуженный корреспондентше.



091098
************************************************************************
9—10

Геннадий АЛЕКСЕЕВ

ЙОТЫШНЫШО

Повесть

Вери кува ден Павыл кугыза пакчаштышт пареҥгым урен улныштат, каналтымыла
кудышко пурышт, кечывал кочкышым ышташ шинчыч, кенета омса комдык почылт
кайыш —
аҥыште почто Качырий койылалтыш.
— Кочкышда перкан лийже! — ыштале умбачак.
— Тол, тыят пырля шич, — Павыл кугыза ӱстелтӧрышкӧ ӱжӧ.
Ӱдырамаш вуйым ыш шупш, "огым" манын ыш шогылт, вигак ончыко эртыш. Но
кочкаш
шинчаш шоненат огыл улмаш. Ала-могай уверым конден моли. Газет ден
письмажым тудо капка меҥгысе изи яшлыкеш пыштен кода. Кажне суртышто
кутырен-сийланен шинчаш
тудын жапше уке. Вери кува почто Качырийым йӱкым лукде, лӱдынрак шымла.
Арам пурен огыл тиде — ты гана мом луктын пышта гын, могай уверым конден?
Осалым огыл
гын, йӧра...
— Тыланда телеграмме! — ала куандараш шонен, ала-мо почтальонкет чарга
йӱкын
кычкыралят, кӱжгӧ, келге сумкавомыштыжо пургедалын, "Марий Эл" газет дене
пырля
кандалге кагазым шуялтыш.
Кува ден кугыза ондак икте-весыштым ончальыч, пуйто саде уверетым кӧ
налшашым
коклаштышт йӱк лукде каҥашальыч. Вара коктынат иканаште совлаштым ӱстембаке
шӱр
кӱмыж воктеке пыштышт. Ынде шинчаштым Качырий велыш савыральыч.
"Телеграмме"...
— шомакшак ӧрыктарыше-ла — тыглай письма огыл, тудым колтышо еҥет ала-мом
пешак
писын увертарынеже. Павыл кужакарак ужар пластмасс ате гыч кӱжгӧ яндан
шинчалыкшым лукто, шулдыр-кучемлажым кок век торалтен, лопка нер ӱмбакше
кушкыжыктен
шындыш да иже кидшым телеграмметлан шуялтыш. Вашкыде, йӱкынак лудылдале:
"Шуматкечын кастене мием. Вучыза. Ольош".
Вара сово кумдык ластыкетым тупынь савыралын ончале, пуйто вес велныже эше
ала-мом, умылтарымашым моли кычалеш. Уке, тетла нимат ок кой. Телеграммым
ӱстембаке
шаралтен пыштышат, кукшо шоҥго кидше дене туржалтмыжым тӧрлатышыла ниялтыш
да
ала куанен, ала шылтален, пеле йӱкын шӱлалтен лукто:
— Толеш туалгын... Мӧҥгӧ корным иже шарналтен, ужат?
Вериже копавундашыж дене куптыр умшажым ӱштыльӧ, кидшым ончылсакышеш
йыгалтыш да
телеграммым тудат шекланенрак нале. Чынак мо? — шке шинчаж дене ончалнеже.
Букважым тудо ынде огешат уж, а шинчалыкым гын ӱмыржӧ мучко ик ганат чиен
ончен
огыл, садак канде лапчык гай кагазыште тыгыде шем тамгалам икмагал тӱслен-
шерген
шинчыш. Павылже, кидшым шаралтен, почто Качырийым, сай увержым кондымыжлан
дыр,
уэш ӱстелтӧрыш ӱжӧ:
— Шич, ӱдырем... Эр гычак йол ӱмбалне улат чай. Каналте... Матрушка чайым
подыл.
Почто ӱдыр ты ганат сӧрвалтарыкташ ыш тӱҥал, но шуко шинчаш ом ярсе
маншыла,
пӱкен тӱреш гына кыштке верланыш.
— Ольошдаже шкетынак толеш, але...
— А кӧ пала тудым.
— Туге, шукертсек толмашыже уке, — почтальонкет ала-молан келгынрак
шӱлалтыш: —
Ок ярсе дыр... Кугу еҥ лийын ынде тудо, садлан мӧҥгышкыжат корным мондаш
тӱҥалын...
Вери кувалан Качырийын ойжо ыш келше.
— Кугу еҥ тудо — чынак! Но Ольошым арамак ит орло, — тӱрвыжым ваш ишенрак,
келесырын пелештале. — Эрге мемнамат, шочмо суртышкыжо корнымат ок мондо:
письмамат
воза, оксамат колта...
— Йӧра, кува, тынаржак ит моктане, — Павыл кугыза, шоҥгыжым шылталышыла,
шӧрынрак ончале. — "Монден огыл...", "Письмамат воза..." Мыняр письмам да
кунар гана
оксам колтымыжым Качырий пуйто ок шинче. Идалыклан ик гана шарналта гын,
Юмылан
тау...
— Эргыч нерген тыге ойлаш кузе йылметше савырна?! — кувандайже шужымат
шогалтыш:
пачкатаже-шамычым аралыше иган чыве веле. — Тыге ойлашыже кузе от вожыл?
Тый декет кажне арня вуеш кудалыштшаш мо? Жапше уке тудын, пашаже шыгыр,
пуйто тидымат
от шинче! Ала-кушто огыл, пи-и-ирмыште ышта вет!
Вери кува "фирме" маншаш шомакым кужун-кугешнен шуйдарыш. Мо тудыжо тугай,
шкежат сайын огеш пале. Почто Качырий велышке шайыкын ончале — чынак
каласыш, уке;
"пирме" манмын мо тугайжым умылыш, уке?
— Портышкем гай шокшо кемым тылат кӧ колтыш? Ольош... Кӧн оксаж дене пӧртым
шыгалышна? Ольошын дене... Тьфу! Тьфу! — йол йымакше шӱвалме гай ыштыш. —
Йылмешет
кукшо кошар лийже, шоҥго карта! Йӱдыгашак тӱҥалынат мо?!
Качырий омсадӱрыштӧ кечыше кугу шагатым чый-й ончалят, ӧрткышыла койо.
— Ой, шукат шинчышым... Йӧра, сай кодса, — манын, верже гыч выр-вур
тарваныш.
Омсакылым кучымыж годым, мӧҥгеш савырналтен, ешарыш: — Толеш гын, мый дечем
саламым каласыза. Ала ватыжымат конда... Ик гана ужшаш ыле...
— Ольош вате курчак гай, йытыра... "Санта Барбарым" ончет чай, вот тусо
чисти
садет... кузе гала, э-э, накас, шоҥго ушем дене пеш вашке мондем-ла. Идыл
ма?
Уке, Идынет гай! Чисти тудо! — шонен мумыжлан шоҥго тунар йывыртен, верже
гычат
кынел шогале, ӱстелтӧр гыч лекте. — Чылажат тудын чевер, — ынде шешкыжым
пеш
мокта: — Чурий сынжат, кап-кылжат, чиемжат... Ужат гын, ӧрат!
— Сай кодса!.. Чеверын! — кӱртньыкыл кылды-голт муралтен кодо.
Качырий содор лектын кайымыж дене омсамат шот дене ыш петыре — пеле виш
кодыш.
Могай пачемыш тидым пурльо? Писыжат писе да... утларакат тыр-тор.
Вери кува почешыже омсам пеҥгыдынрак шупшылят, изи кыдежыш пурен кайыш.
Шкенжын
гына палыме шолып вер гыч шовыч кылдышым кышт луктын, кок чеверрак оксам
чывышталын, кугызаж ончык толын шогале. Да тӱен-тӱен ойлаш тӱҥале:
— Павы-ыл, тый кевытышке миен тол, кок ате аракам нал, иктаж-могай
консервым...
Кильким мойн огыл, шергыракым... Кинде уло гын, тудымат кок сукырым, только
ошым
йод. Ольош ынде тугайлан тунемын дыр... Ончал эше тушто, ала иктаж-могай
кол,
селедко гай уло. Шинчаланым тудо йӧрата-а... Мый руашым лугалтем, коҥгаш
олтем.
Толмашешыже мелнам кӱэштын шуктем чай. Мотри, иктаж кугулогар дене ит
варне.
Кодшыжым чыла мӧҥгеш пуэт.
Павыл кугыза вашеш ик йӱкымат ыш лук, картузшым упшалын, ватыжын кучыктымо
суран
сумкам налын, пӧрт гыч лекте. Вери куват почешыжак пулан соптыртатыш.

2

Кечывал деч вара иже тарванымыж дене Ольош чын ыштен. Корно ты жаплан
ярсен. Машинан-шамыч дачышкышт, ялышкышт эр-эрденак каен пытеныт, садлан
шоссеште вольна.
Покто веле — корно сай. А тудыжо, чынак, айват. Ондак эртак лакылан,
тумыштыл
пытарыме ыле гын, ынде мучкак йымыжа асфальт.
"Жигули" сур корно тасмам орвашкыже пӱтыренак пӱтыра, шӱшкалтен чымыкта,
пуйто
вольнашке лекмыжлан, озажым унала наҥгайымыжлан тудат куанен. Воктенсе
почмо изи
окнашке мардеж шуйдарен пурат, салонышто юалгым ышта. Уке гын тыгай шокшо
кечыште машинаште шӱлалташат ок лий ыле. Корно кок велне, уштыш почеш
уштышым шотлен,
олача-вулача изи меҥге-влак йолтке шоген кодыт. Мотор икшырымын, сылнын
муралтен
мӱгыра. Спидометрын йошкар умдыжо 80 ден 90 цифр коклаште лакемын
чытыралта.
Ваштареш толшо машина-влак воктечше шӱшкен-гӱрлен эртат.
Ольош, кумло ийым эрталтыше пеҥгыде марий, машинажым ӱшанлын, ласкан вӱда,
пӱсӧ
шинчаже корным тӱткын эскера. А чон-кумылжо изин-кугун юарла. Тиде кечан
каныш
кечын тудлан чылажат келшен: моторын икшырымын мурымыжат, почмо окна гыч
пурышо
юалге мардежын шыматымыжат, корно кок велнысе шышталге шыдаҥ пасужат,
йытыра,
яндар ош куэрлажат, йымыжа, тӧр асфальт корныжат. Да чонышкыжо весат куаным
ешара: тудо шочмо суртышкыжо, ача-аваж деке кудалеш вет. Ожнысыла автобус
дене
огыл, а шке машинаж дене. Шукертак, нылымше ий тушто ынде лийын огыл.
Мӧҥгыжӧ
пытартыш гана, ӱдырым налмекше, Альбинаж дене пырля миен коштыныт. Манмыла,
тылеч вара ача-ава пыжашыш йолымат пыштен огыл. Теве ынде вашке миен шуэш.
У машинажым ужын, чыланат ай чурият чай!
Ольош пушкыдо, йӧнан сидень эҥертышышке комдыкрак возын, ялысе пошкудо-
шамычын
чурийыштым ушештарен, шыргыжалынат колтыш. Вот, маныт, Ольош гын, Ольош!
Тиде
саманыште теве кӧ илен мошта! Ужыда, могай чапле машинам солалтен кертын.
Туалгын вуйторыкшо сайын шолеш. Пашадарымат чот тапта, витне. Тугайышке,
кугу оксанышке, кажне аҥыравуйым огыт нал тудо. Арам огыл олашке илаш каен,
мемнан гай
лавырам ок нӧштыл...
Шинчаштыже, ушешыже тиде сӱретым сӱретлышат, уэш шыргыжале, ракатланен
уэштале.
Шарналтыш, кузе икана нунын ял марий, Мачук Сергей, мӧҥгыжӧ такси дене
толын.
Ох, тиде койышан марийым! Калыкым эртак мо дене гынат чуриктараш тӧча —
моктанаш
пешак йӧрата-ла. Манметла, тудын презыжат туна гай, чывыжат комбо гай. Вич
лукан
пӧртым нӧлтен шындымекше, кузерак койын коштмыжым кызытат шарнен
каласкалат.
Кажне эрдене уремышке лектын шогалеш улмаш, манеш, сурт-оралтыжым тӱрлӧ
велымат
шымлен-аклен ончалешат, чыланат колышт манын, уло йӱкын ала-кӧ деч лӱмынак
йодшын коеш:
— Тыгай пеҥгыде, чапле оралтыже кӧн гын?
Да тунамак шканже шкеак вашешта:
— Тиде мо? Мачук Сергейын вет. Сергей Матвеевич Платовын полатше.
Вара, кок век ончалешат, эше ешара:
— Кай, пеш поян дыр тугеже, паярла ила чай. Тыгай оралтым чумырен шындаш —
манаш
веле!
Тыге чонжым кандарат, капкажым колдырдок почын, топ-топ-топ кудывечышке
пурен
кая...
Вот самый тиде Мачук Сергейет икана ола гыч такси дене толын. Чыланат ужышт
манын, окнашке вуйжым луктын пыштенат, ял урем дене шӱшкалтен веле кудалын,
манеш.
Таксиетым шке пӧртшӧ тура огыл, а кевыт ончылан шогалтен. Туштак эртак
калык лиешыс. Мӧҥгыжӧ вара йолын топкен волен, манеш...
Тидын мӧҥгӧ моло-шамычат такси дене ола гыч толыныт гын, машинам эртак
кевыт тура шогалтеныт. Ялыштышт тымарте иктынат шке машинаже лийын огыл,
кызыт иктажше
налын шуктен гын веле? Южыжын мотоцикл веле лийын гынат, шкенжым ала-моэш
ужын
коштын. Ой, уке, йоҥылыш лиеш — ялыштышт машинан еҥ икте ыле. Сарын
инвалидше
семын школ директорлан "Запорожецым" пуэныт. Садетым эн поянлан шотленыт.
Оҥай,
иктаж-кӧ кызыт машинам налын, уке? Ала тудо, Пӧтыр Павылын эргыже,
чылаштымат
ончылтен кертын?
Корно тӱрысӧ олача меҥгыште "Памаштӱр" манын возымым ужын, Ольош машинажым
эркыштарыш. "Кӱртньӧ ожыжо", рокмалтен, вес семынрак мӱгыраш тӱҥале. "Ынде
тора
огыл, вашке миенат шуам... Мӧҥгыштӧ лиям!" — уэш куанен шоналтыш. "Мӧҥгыжӧ"
такшым тудын ынде оласе пачерже лийын гынат, ача-аван, шочын-кушмо суртымат
тидланак шотлен.
Корно кок велне "шемкорак-влак" койын кодыт. Попутко машинам вучен шогышо-
шамычым пырля пашам ыштыме йолташыже тыге манеш. Ольошланат тиде шомак
келшен. Теве
тидыже пел шулдыранла койын, кидым шуэн шога. Пешак вашка, витне. Ала
ӱдырамаш,
ала ӱдыраш... Вес вере, вес жапыште лиеш гын, товатат шынден наҥгая ыле!
Ужат,
могай: че-есле — чарлаҥге гай кужу йолан, йытыра кап-кылан... Кӱчык юбкыжо
коварчыжым чуч гына петыра. Пеш шында ыле да... Кызыт огыл, вот вес гана
логалат
гын...
Тыге вучен шогышо гыч иктаже шке ялже гыч лиям ыле! Тыгайжым Ольош, пален
шукта
гын, шкеак чарнен шогалеш да шында. Эх, тунам машинажым кайыкла, мардеж деч
писын чоҥештыкта ыле! Тек вара уло яллан каласкала: могай писе да тале
тудын машинаже. А шкеже кузе мастарын вӱда!
Йӧра машинам налын, пеш чын ыштен — ала-мынярымше гана тидым шоналтыш. Ынде

шканже шке оза. Машинат уло гын, кеч-кунамат кушко шонет, тушко кудалын
колто —
нине "шемкорак-влак" семын ны автобусым, ны попуткым сӧрвален-вучен шогыман

огыл. Йӧра ушан лие — ватыжым, Альбинам, ыш колышт. Шке семынже ыштыш,
мутыштыжо
пеҥгыдын шогыш, пелашыжым чактарен, кутырен келыштарен сеҥыш. Тудыжо
пачерым кугемдаш шонен улмаш: шкенжын ик пӧлеманым да Ольошын тугаякым
вашталтен, кум
пӧлеманышке савырынеже ыле. Тыге ышташ Ольош окмак огыл. Ватыжын пачерым
ужален,
машинам нале, а когылянышт гына илаш тудын ик пӧлеманжат ок сите мо? Вара,
илен-толын, ала эше вес пачерат лектеш? Машинам шкенжын лӱмеш возыктыш,
пачерат тудын. Пампалчыже ойырлен каяш тӱҥалеш гын, кайыже; кайышылан —
корно. Тудо, Ольош, нимомат ок йомдаре. Кызыт тыге илен моштыман. Иктыланат
ӱшанаш ок лий: ны
шольылан, ны изалан... Шке ватетланат. Илышыште тудо ала-моат лийын кая.
Вара —
кынервуй пеш тыштак да... пурлаш гына ок лий-ла.
Садлан тудо ӱдырымат налаш ыш вашке. Ондак шер теммешке гуляен налман, эн
тутло
шӧрвалжым, ӱй дене мӱйжым авызлен кодман. Вара веле, кульымаш, кочешташ
тӱҥалмеке, вате нерген шоналташ лиеш. Тыгай ойпидышым шканже армий гыч
толмекшак ыштыш.
Ялыште иктаж тракторист я шоферлан ыштен кертеш ыле — ача-аван шулдыр
йымалне
каньылырак веле вет. Но тудо тыгай илыш дене ыш кӧнӧ. Ялыште ӱмырым шуэн,
мом
ужат? Лавырам нӧштылын, айдемышке лекташ шоныманат огыл — лавырашак кодат:
кеч-могай тале лий, кеч-кунар толаше. Садлан салтак вургемжым кудашмеке,
вигак олашке чымалте — пырля служитлыме йолташыж деке. Кидет-йолет пеҥгыде
лийже, вует
пыртак шонен моштыжо — кызыт от йом. Пашашке от пуро гынат, илен лекташ
лиеш.
Иктат завод станок воктеке виеш поктышо, тунеядец манын шыгыремдылше уке.
Армий
гыч толмыжлан лачак пазар илышет, рынке саманет тӱҥалын ыле. Эй, илышет-
моторет
кушто улмаш! Тоштыеҥ арам ойлен огыл тудо: йӧным мушо йӧрымак кочкеш.
Коктын ондак ик фирмышке грузчиклан пурышт: палатке-лареклашке сырам,
аракам,
тӱрлӧ "Сникерс-микерсым" шупшыктыльыч. Вара оза нуным "орол-леведышым"
ыштыш.
Шефым шындышт — шке оза лийыч. Кызытше ынде ойгымат огыт пале — илат. Лач
налог
инспекций гына ласкалыкым пужгала. Но нунын денат такшым кутырен келшаш
лиеш улмаш.
Оксат уло — чыла лиеш. Ӱдырым гын перчаткыла вашталтыле. Мотор дене
качымарий
годым модаш сай, илышлан огыл. Пачеран-дачан-машинан ватым налын, шкеже
тарзышке
савырнет; иктаҥаш але самырыкрак дене ушнен, кум кече гычак шорташ шуат —
ны пачер, ны ӱзгар, ны окса... Ялысыж нерген тудо ойлыманат огыл. Нуныштын
ӱмбалнышт
мо уло — тудак гына, а кузыклан — кугу тий.
Альбинаже чыла шотыштат лачеш тольо. Утыжым поянат, чылт чараголяжат огыл.
Ольош
деч пыртлан кугурак гын, вара мо? Капше изирак, чурийже араванрак. Койкышко
вочмеке, чыланат иктӧр, йымыжа-яклака лийыт, манеш. Вате — сурт кӧргым
эрыкташ, тувыр-йолашым ошемдаш, тамле кочкышым ямдылаш. А йӧраташ — йырваш
тунар мотор-шамыч коштыт! Шийвундем лийже, парня дене гына удырал — кӱтӱ
дене куржын толыт.
Ынде теве машинажат уло — эшеат сай. Орваным кеч-кӧат йӧрата...
Шке районышкышт пурымо чек тура заправке койылалтыш. Прибор оҥашке ончале —
бензин але пел бак утла уло, садлан ышат эркышне, умбаке кудале. Вашкерак
мӧҥгыжӧ
миен шунеже шол! Ача-аважым куандарынеже, пошкудо-шамычым ӧрыктарынеже.
Вончак кӱварым эртышат, шинча ончылныжо йоча годсек тугай лишыл вер-шӧр
почылто!
Корно кок велнат — йытыра куэрла чӱчкалтен, лоҥын шога, у машина дене
толмыжым
ужын, ӧрын, шоҥго писте вуйжым рӱзалтен кодо. Кӧжымат палыш, пожале.
Умбалнырак
Сарман курыкын ужар ӧшлӧкшӧ мӱндырчынак коеш. Кӱкшакаште Ерсолан шуко
пачашан у
ош пӧртшӧ-влак волгалтыт, пуйто йӱксӧ еш гына волен шинчын. Чылажат тунар
палыме, лишыл! Шӱм-чонжат йыҥысалтмыла лие, кумылжат тодылалте. Тыште тудо
йочаж годым чарайолын куржталын, чодыраште поҥгым, емыж-саскам поген,
ерыште колым кучен, йолташыже-шамыч дене куэрлаште сарла модын...
Ольош вуй турасе изи воштончышышко ончалмыж еда шке чурийжым ужеш.
Кабиныште
шинчыше тиде кумло ийым эрталтыше пеҥгыде, йытыра марий ала-кунам
чарайолын, нерым йоктарен куржталше ньога лийын манын, кӧ каласа? Отат
шоналте. Изиж годым
тудо явыкрак, начар кушкын. Кызыт веле шӱргыначка чумыргымо гына огыл, туп-
вачыжат шарлен, лужат пеҥгыдемын. Виян, таза кап-кылан, мом ойлаш! Ожнысо
какши,
ючыли, ӱҥышӧ Ольошетым шукышт ужыт гын, огытат пале дыр. Йыргешке чурийже
юалге
мардежеш, машина мотор шокшеш чеверген, саҥгаштыже, нер ӱмбалныже пӱжвӱд
шырча
чолгыжеш. Шинчаже воштончышышто койшо палыме да тунамак палыдыме марийым
тӱткын,
шымлен, тунамак ала-молан шыриен ончен.

3

Кугорно гыч шочмо ялышкыже савыртышыште шӱм-чонжо ала-мо семын куанен
колтыш,
чӱчкалтен пералтыш. Кӧргышкыжӧ южым келгынрак налын, уло йӱкынак муралтыш:
Куржам мый, куржам шочмо ялыш,
Изин-кугун чон вургыжеш.
Йоча годсек лишыл вер-шӧрым
Ончал савырналме шуэш...
Уке-е, кызыт ожнысыжла йолын ок топко, а шке машинаж дене йорталта. Покто
веле —
корно сай! Тиде шулдыран ой уэш чон-кумылжым авалтыш. А шочмо ялже тевыс,
шинча
ончылныжак. Могай ожно ыле, кызытат тугаяк, шып-тыпке гына арка ӱмбалне
шинчылда. Акрет годсо ӱепу ден писте, куэ ден тополь-влак шулдыр-
парчалаштым шаралтен,
оралте-шамычым иган комбыла шке йымакышт поген шынденыт. Ӧрдыж гыч
ончалмаште
тыште пуйто ниможат вашталтын огыл: ялыште пурымаштак школ, изиш умбалнырак
колхоз правлений, клуб... Но тыге коеш веле. Ольош пала: тиде жапыште
ялыштат вашталтыш шуко лийын. Вет шкежат тудо ожнысыж гай, могайрак тышечын
олашке лектын
каен, тугай огыл.
Теве чолгыжшо, чапле машинаже ялышкат пурыш. Пыртак эркышнен, кылдырге
кугурем
дене кудалеш. Тыштат-туштат у пӧрт-влак койыт, коклаштышт кок пачашанат,
ола
воктенсе сад-дачыласе гай кӱкшӧ, лопка, каван орала оваргыше леведышанат
койыт.
Мансардан манмет. Ялыштат айдеме семын илаш тӱҥалыныт гоеш. Ынде изи
пӧртыштет
шыгырнен огыт толаше. А эше ойлат, ялыште пуйто калык нужнан ила. Тидым эше
шоналтыман. Кызыт шукыштын вӱташте кок-кум сӧсна дене ӧрден шога дыр,
олыкышто ушкалышт коштеш, презе вӱраҥлымаште, чыве-комбыжо...
А оласын можо уло? Ик пачержак гына, тудыжат чылаштын уке-ла. Ятырышт эше
эр шошо гыч тӱҥалын, лум толмешкак куд сотко пычырик мландыштышт пургед
илат, кочкашышт кунар-гынат йӧрварым ончен куштат. Тудыжымат, тӱвырген
шукта ма уке, шолышт
катыкемдат. Туге-е, йӧным муын моштышо гына ала-могай пуламыр жапыштат илен
лектеш. Тыгай саманыште тыгак лийман дыр: икте поя, весе нужнаҥеш.
Айдемыжат тӱрлӧ
вет: икте пашаче, весе його. Такшым эре тыге лийын дыр.
Тыге шонкален, Ольош пӱягоремымат эртыш, шкеныштын изуремышкышт савырныш.
Тыштыже корно лакылан, вынем почеш вынем. Машинажым чаманен, эшеат
эркышнашыже логале. Изи еҥым ма, изи уремым ма эртак ойырен кодат. Изи вет
шинчашке кугун ок логал.
Ольош пеле кошкаш тӱҥалше шоҥго тополь йымалан, ача-аважын илыме, шочмо-
кушмо
суртшо ончылан эплын чарнен шогале. "Кӱртньӧ имньыжым" рокмалтыктен
лыпландарышат, ласка помышыж гыч вигак ыш лек. Окнаште я капка ончылно
иктаже койылалта мо
— вучалтыш. Вучен ыш шукто — машина йӱкым иктат колын шуктен огыл дыр.
Тудыжо у
гынас, садлан уто йӱк-йӱаным ок лук. Адакшым машина дене толмыжым иктат ок
пале,
огытат тогдае вет! Пыртак тыге каналтымыла шинчылдалят, вашкыде, эркын
лекте.
Кужу корнеш шумшо могыржым тодыштале, тамлын карныштале. Машинажым, йыр
савырнен, шымлен ончале — чыла верыштыже, кугун пуракаҥмыла ок кой.
Тудо тупшо, шоягоремже дене шижын, пален: кызыт пошкудо пӧрт окнала гыч,
машинам
ужын, шыпак кӱтат, пеш мужедыт — кӧ тиде толын гын? Такси я тарлыме
легковой дене толшо-шамыч Кугурем дене веле кудал эртат да кевыт воктелан
шогалыт. А тидыже, ончыза, Изуремышкак пурен, лавыра-лакыла дечат лӱдын
огыл. Ала иктажше паленат шуктен да иканаште шке шинчажланат ок ӱшане:
Пӧтыр Павылын Ольошыжо мо? Кайкай-кай... Тудат машинан лийын кертын?
Ольош тунамак Мачук Сергейым шарналтышат, шканже йӧндымын чучын колтыш.
Ужыда:
тудат моктанен, койышланен шога, мыскынь! Толын шогалмыжым, машинаж воктене
тошкыштмыжым шукырак еҥ ужышт, шона. Огыда пале, тудат поен.
Йӧра лач тыгутлаште капка лопток почылто. Шольыжо, Аркаш, ала-кузе
кожганышын
койын лекте. Ӱмбалныже майке ден трико йолаш веле, йолыштыжо пӧртыштӧ
коштмо
лапчык ката. Изажым ала-кузе юалгынрак ончале. Тудат иканаште ӱшанен ок
керт да
вара веле, айманен, шыргыжалын, уна ваштареш тарваныш.
— А меже шонена: кӧ тиде кудалын волыш? Тый улат улмаш, — вожылалын, изажым

ӧндалме гай ыштыш.
— А мыйже шонем: мо тиде иктат вашлияшат ок лек? — шольыжым койдарымыла
пелештыш
Ольош. Вара Аркашым пеҥгыдын ӧндалтышышкыже погалтале. — Телеграммым пуэныт
мо?
— Налынна... Кас автобус дене толат шонышна, — шольыжо шӱлышым налмыла,
пеле
йӱкынрак пелештале.
Аркаш изаж деч ала-молан кораҥеш веле. Ала тынар жап уждымыжлан, ала
палынак
вашталтмыжлан... Изаже кызыт ала-могай палыдыме, йот еҥ гай чучын. Ожнысыж
гай
огыл. Тунам Ольош лишылрак, кугу йолташ гай, эҥертыш лийын. Олашке
кайымекшат,
толмыж еда шольыжлан иктаж-могай вургемымат, тамле сийымат налын кондеден.
А кызыт тунар чот вашталтын: чурий сын денат, кап-кыл денат... Умбачын ужат
гын,
иканаште палашат ок лий. Пушыжат туддеч весе толеш — оласе таман. Палыдыме,

мӱндыр... Кугу иза улмыжо вигак коеш.
— Автобус дене... Мыланем ынде молан автобус? Ончал... — кечыште чолгыжын
шогышо
машинаж велышке савырнынеже ыле — капкаште аваже койылалтыш.
— Ольо-ош! Э-эргым! — Вери кува кугурак лопка суас галошым шӱдырен, лыпте-
лопто
содор тарваныш.
Вашкымыж дене теве-теве кумык керылтеш, шонет. Ольош шольыжым ончычшо
кораҥден,
торжанрак шӱкалят, тугак кидым шарен аваж велыш тошкале. Кумда
ӧндалтышышкыже
поген налят, изи годсыжлак шуйдарыш:
— Ава-ай!
— Толын шуыч, эргым, — аваже нюслалтенат колта, шинчавӱдшым шылташ манын
дыр эргыжын лопка, пеҥгыде оҥ пеленже пызна. Вара шыпрак пустыртатыш: —
Шкетынак тольыч мо?
"Тыгак шонышым... Адакат вигак тидым йодеш, — эрге иралте. — Мыйын толмем
ок сите мо? Эргым огыл, а шешкым утларак вуча аман". Но йодышыжлан ала-мом
вашештыманат, ӧкымрак эҥыралтыш:
— Шкетынак, авай... Альбина санаторийышке каен...
— Мо адак? Черланен огыл дыр? — ава чылажымат умылынеже.
— Кӧ пала тудым... Пагар коршта, манеш...
— Ой мор-мор-мор... — ава утыр веле йырымлаш тӱҥале.
Вара, кенета вуйжым нӧлталын, эргыжым ӱлычын кӱшкыла шымлен, тӱткын ончале.
— Еҥ ончылно пышткойын мом уремыште шогылтыда? — капка велым оралгырак
пӧръеҥ
йӱк шоктыш.
Ачажыныс! Аважлан умбакыже умылтарен шогылтмо деч йӧра утарыш. Да-а, чотак
шоҥгемын. Кап-кылже сугырген, кошкен. Вуйжат чылт ошемын. Ольош аважым
ӧндалалынвӱдалтенак ачаж векыла тарваныш. Тудыжо тугак капка ончылно
лишеммыштым вучен
шога, ваштареш толаш огешат шоно. Пуйто эргыже нигушко каенат огыл, пычырик
жап
веле икте-весыштым ужын огытыл. Могай лийын, тугаяк кодын — шкенжым
пагалыше,
пеҥгыде чонан. Шкенжым нигунамат ӱлыкӧ ок шынде, нигӧн ончылнат эпере вуйым
ок
саве. Но кугурак эрге — еҥ огыл, адакшым унала толын. Вашеш ошкылым ыштен
кертеш
ыле, йолжо ок эмгане. Садлан Ольош тудым ӧндалаш ышат тошт, кидшым гына
шуялтыш.
Ачан кап-кыл сугырген гынат, копаже тугаяк пеҥгыде, козыра.
— Айста кудывечышке! — ача кӱчыкын кӱштыш, тугак командываяш йӧрата.
Нунын суртыштышт эре тыге лийын — чыланат ачам колыштыныт. Колыштдеже,
кузе, тудо мутым эпере кышкылтын огыл. "Мо тиде, сокыр улыт мо шоҥгем-
шамыч? — Ольошын
кумыл тодылалте. — Машинамат огыт уж мо? Тудыжо велосипед огылыс. Але еҥым
тарлен веле кудал толынам шонат?"
— Шого, ачай, — Ольош тиде чырым тыманмешке тӧрлаш лиеш — тунарак сокыр
улыт
гын, шинчаштым почман. — Машина гыч сумка-шамычым налам.
Каласышат, тунамак шканже йӧндымын чучын колтыш: тыге кенета толын
лекмыжланат,
уремыште шольыжо, аваж дене ӧндалалтмыжланат, пуйто ала-кушеч салтак гыч
але сар
гыч гына толын. Ялыште тыге койын шогылтмым огыт йӧрате. Еш куан
кудывечыште,
сурт коклаште кодшаш, тудым еҥ шинча ончыко лукман огыл. Осалже гына вигак
тӱжвак лектеш. Шукышт тидлан э куанат вет. Сай илыше ешлан кыжганат веле. У
машинам налын кертмыжланат: ны мокталтымышт, ны можо... Пуйто тидлан мутым
лукде я
шылталат, я еҥ деч шекланат. Молан? Шолыштын огыл, шке оксаж дене налын.
Уке,
ала-можо ок келше.
Ача-аваж деч ойырлен, Ольош машинаж деке миен, кӱсенже гыч сравоч калтам
лукто,
багажникым лыпток почын колтыш.
— Аркаш, тол, полшо, — манын, ондак чемодан гайым, вара кугу сумкам шӱдырен
лукто. Изиракше нумалтышым шольыжлан кучыктыш.
Ала-молан адакат йӧнысырын, титаканла шӱмбелже-влак ӱмбаке ончалын,
шыргыжалшын
койо. Нылытынат капкашке пурен йомыч.
— Теже кузерак шогылтыда?
Ольош, кудывечышке пурымеке, йыр ончале. Чылажат тугакла чучеш, тынар
ийыште
пуйто нимо вашталтынат огыл, но тунамак ала-можо палыдыме, у: клат, вӱта,
леваш... Э-э, вӱта ден клат коклаште вес левашым ыштеныт аман. Кеҥеж
кудымат пужен, кермыч дене нӧлтеныт гоеш.
— Илыштына тевыс, — ава эн ончыч йӱкым пуыш, вара чылажымат рат дене
каласкалаш
тӱҥале: — Шошым пӧртым шыгалышна, вич нергем вашталташ логале. Тау тылат...
окса
дене полшыметлан. Ынде эше иктаж лу-лучко ийжым шинча. Мемнан ӱмырлан сита.
Аркаш ден ачат теве кудым весым ыштеныт. Шудым тений погаш тӧченна. Мыйже
молгунамсылак Ошкупышто соленам, ачат чодыраште погкален. Аркашлан эше пай
шудым пуэныт. Ок сите гын, шошым эше налына. Шыжым тунам ужалаш шонена. Кок
ушкал дене
мом ыштена — кумылянна Мугылавуйнат шӧр-торыкым ситара, эше кунамже утенат
кодеш, сӧсналан веле пуэм. Пуат теле гочлан сита. Ачат ден Аркаш коктынак
руэн коденыт, йыген-шелыштын оптеныт. Тӧвӧ, пу левашымат кышкарленыт, ынде
лум йымач
артана гыч комыля-шамычым толашен луктедаш ок логал.
"Эртак Аркаш ден ачат", — Ольош адакат иралте. Аважат пуйто тудымак
шылтала.
Ольошын шке суртшо уло, пашажат шуко, жапшат шыгыр, садлан шонымо семын
мӧҥгыжат
толын савырнен ок керт. Но келесыр кумылжым ончыкташ огыл манын, мутым
шольыж
шумлык лукто:
— Аркашыже кузерак?
Йыр ончале — шольыжо ала-кушко каенат йомын, ок кой. Ачажат, кудышко
пурышыла,
тупым гына ончыктыш. "Мо тиде, толмемлан куаненат огытыл мо? Чыланат кораҥ
каяш
веле тӧчат. Молан? Можо ыш келше? Ала толмыжат ок кӱл ыле, ала вученат
огытыл?"
— Аркаш... Шошо гыч тракторышко шинчын. Идалыкым ыштемат, институтышко
тунемаш
каем, манеш.
Йӧра эше ава кудывече покшелан шкетшым шогалтен коден огыл. Ончет гын,
тудынат
сомылжо уло дыр. Ольошыжо тыште утышо огыл?
— Могайышке?
— Тидыжым тый туддеч шке йод.
Кутырен-кутыренак, пӧртышкӧ пурышт. Тыштат Ольош аклен-шымленрак йыр
ончале. Тынаре тыште лийын огыл да. Пӧрт кӧргӧ ала-кузе иканаште шыгырракын
чучо, да тунар
чатка, яндаржат огыл пуйто. Ола пачерыште илышылан туге тудо. Ӱстел, пӱкен,
пу
эҥертышан теҥгыл — ожно тудо диван шотеш лийын... Шинчажлан ончыл лукышто
шке
ыштыме книга полко перныш. Книга-шамычым лудын-возаш йӧнештарыме
ӱстембаланат
орален оптымо.
— Тидыже кӧн? Кушеч тынар книгаже?
— Аркаш пога, — шоктыш омсадӱрыштӧ ачажын оралгырак йӱкшӧ. — Пӧрт тич
темен,
кнагаче!
Почешыштак пурен улмаш. Оҥжо пелен кум литран банкым ӧндал шога.
— Поҥго?! Тенийысе мо? — Ольош банкыште мо-можым тогдаен кычкырале. Куанен,
шыргыжын, ачаж ваштареш мийыш. Пуйто ты шергакан нумалтышым, мучыштарен
колтен, шалатен шумыж гыч веле лӱдын.
Ача шарна: кугэрге чыла сий гыч поҥгым эн чот йӧрата. Погашат, кочкашат.
Ольошын
чон келесырже тунамак шулен кайыш.
— Тенийысе улде... Ӱмаште поҥго ала-молан ыш шоч. Пычырик такшым погенам
ыле,
толметлан... Тугак шинчен кодо. Шопышыжым вара ават сӧсналан луктын
кышкале...
Ӱмаште толдымыжлан ача пӱшкылаш тыштат амалым муо. Эргын куанжым кызытат
катыкемдыш.
Ольош чыла "языкшым" иканаште вашкерак шӧраш шонен, кидысе чемоданжым
кӱварваке,
пӧрт покшелнак пыштен, йырже чепым кож-ж шупшыльо — пӧлек дене шкенжын-
шамычын
кумылыштым пушкыдемдынеже. Эн ончыч аважлан пушкыдо чевер джемпер ден
йолван кугу шовычым кучыктыш, ачажлан меж кӧрган кӱчык ужга, тыгайым летчик-
шамыч чиен
коштыт.
— Аркашыже кушто? Иктаж-кушко лектын кайыш мо?
— Мый тыштак, — шоктыш малыме чулан велым.
Тунамак шкежат лекте: тувырым, йолашым чиен. Изаж ончылно пеле чара
шогылташ
сӧрал чучын огылат, вургемжым вашталтен. Изаже тудлан ош-кандалге джинс
йолаш
ден кыдыр-кудыр кӱжгӧ пундашан кроссовкым шуялтыш. Тыгай пӧлекым ужын,
Аркаш
ала-кузе волгалтын кайыш, лопка пӱйжым ончыктен, шыри-и шыргыжале, Ольошым
чон
дене келанен, тауштен ончале. Изаже кузе тыге тудын мом налаш шонен
коштмыжымак
конден моштен? Вашлийме годым арам тудын нерген коштанрак шоналтен улмаш.
Иза
чонжо, кумылжо дене тугаяк, сын-кунжо веле вашталтын. Уна тыгутлаште
ӱстембаке
кужу шӱян коньяк атым, соктам, тыртышанымат, пугомля гайымат, тӱрлӧ булко-
калач
орам луктын оптедыш.
— Ачаже, кудо гыч теҥгылым пурто! Уна-шамыч толыт гын, пӱкен ала чылаштлан
огешат сите.
Суртышто ӱстел оза — ава. Тидат эре тыге лийын. Ачажат тыгай годым тудын
мутшым
колыштын.
— А тый, Аркуш, Клави кокатмытым,, Пӧтыр чузаетым, Вачи кумым, Ондри
чӱчӱтмытым
кычкырал тол.
"Пайрем гайымак ыштынешт аман... Вученыт тугеже", — иже ласканрак шоналтыш
Ольош.
Ача ден Аркаш аван шӱдымым шукташ лектын кайышт. Аважат кыч-куч веле коеш —

ӱстембаке сийым погкалаш тӱҥале.
— Авай, ала иктаж-мом полшаш кӱлеш?
— Кай, мом полшет, шке шуам. Корно ӱмбач шӱргет-кидет шӱялте, каналте.

4

...Ольошым вашлийме лӱмеш чумырымо пайрем касышке эн ончыч кресачаже,
Изиван Вачи, толын пурыш. Пӧртшӧ тудын воктенак, ик сурт гоч веле.
— Э-э, кресэрге толын улмаш. А мыйже, машинам ужымат, шоналтышым: кумамыт
деке
кӧ тиде тыге кудал тольо?
Омсадӱр гычак тототлен толеш. Ольош деке миен, ӧндалынак колтыш, эргыжлак
вӱчкалтыш. Шке ача тыге кумылзакын ыш вашлий. Садлан кресэргыжын кумылжат
тодылалте. Кресачат пытышын коеш, шупшылалтын. Тудат шоҥгемын: туп-вачыжат
лу оргаж
веле, шкежат туртмыла, иземмыла чучеш.
— Вара кузе ола ила? — йодылдале молгунамсыжлак.
— Илыштеш, — тоштыжлак кресэргыжат вашештыш.
— Илыштеш веле чай? Гӱжла, лӱшкалтеш гына дыр.
— Тыгай саманыште, пазар жапыште вес семын ок лий.
— Мом ыштет, паша уке гын, пазарышке лектат.
— Шкеже кузерак?
— Эркын тошкыштам.
— Тошкыштат веле чай? Эркын тошкыштын, тыгай техникым налаш от шу тудо...
Тыйын
вет? Шкендынак?
— Мыйын... Шкемынак...
Ачаже тидын нерген ик мутымат ыш лук, тудын мо — ышат йод. Кресача гын
чылажымат
иканаште умылен нале. Вот тиде кресача гын, кресача!
— Ну молодец! Мемнан тукымат ынде машинан лие. Ялыште эн ончыч, — мокталтыш
тудыжо. — Шӱмбелетше кушто? Ок кой... Толын огыл мо?
— Уке... Санаторийыште тудо.
— Иктаж-могай Анталий-Манталийыштет дыр?
— Туштыжак огыл, шкенан "Ваштар курыкышто".
— О-о, пеш ямле вер. Мыят икана тушто лийынам — колхоз виешак колтыш. Но лу
кече
деч коч чытен шым керт — мӧҥгӧ шикшалтым.
— Мыйымат пешак пырля ӱжӧ — ыжым кай. Мыят тугайыште канен ом керт. Мыланем
кол
эҥер, поҥго корзинка лийже, — Ольошын кумыл утыр пушкыдемеш.
— Вот-вот, садыге шол... Йӧра туалгын, санаторийыште шешкылан келша гын,
каналтыже. Ато мыйже шонем: мо тиде кресэрге пелашыж денат палымым ок ыште?
Шылтен
ашна мо? Ялышкат ок кондо...
Кресача Ольошын тугай: кочкаш-йӱаш тудлан ок кӱл — ляпкаш эрыкым пу.
Путырак
йылморгаж. Суртышто ялт шкетак кодынат, пешакак йокроклана, товро.
Тыгутлаште пӧртышкӧ вичкыж-кужу, ючыли-ючыли кап-кылан Ондри омсам пералтен
пурыш:
— Пураш лие-еш? — шуйдарен кечкыжалтыш, каза магыралтымыла веле шоктыш.
Ондрият шке тукымышт гыч — аважын шольыжо — Ольошлан чӱчӱ лиеш.
— Куштырак саде йомшо турняна-а?.. — тидыже эҥыраш тӱҥале гын, пӧшыр
лектеш. —
Тынарыште веле шочмо суртышкет корным муыч, ужат? — шылталаш керылте. —
Монденат
мемнам, шоляш, мондена-ат... Шарнет...
Ала-мом шарналтен ойлаш тӱҥалын ыле, но мутшым тӱҥалын ыш шукто, уэш омсам
пералтыме шоктыш — пӧртышкӧ ӱмылла койын, юпызге Чимош пурен шогале. Тидат
толын
шуын гын, пайремым тӱҥалаш жап.
Чимош — пайрем айдеме. Тудо тидланак шочын дыр. Кушто сӱан але шочмо кечым
палемдат, колышым тоят я ныллым эртарат, кушто могай уна толеш — Чимош чыла
пала.
Садлан тудын, шке манмыжла, кечын пайрем. Ме тиде тӱняшке унала веле
толынна,
малдалеш. Вот и пайрем гыч пайремышке унала коштын ила. Кушеч чылажым
умылен налын шукта гын, ӧрат веле. Иктат тудым нигушкат ок ӱж гынат, ала-
могай нерӱпшыж
дене шижын, йолжым вигак тувек виктара. Шке ялыште веле огыл, пошкудышкат,
ала-кунар мӱндыркат тудо миен шуэш. А толшо унам кӧ поктен луктеш?
Ондакше шотышкат налын огытыл, вара-варарак шӧрынрак ончаш тӱҥалыныт.
Такшым ынде кызытракше южо вере поктенат колтат, нерлужо гычат ик гана веле
огыл логалтеныт. Но тудо садак чакнаш ок шоно. Ны вожылмо, ны лӱдмӧ... Ала-
кузе садак
тӱшкашке койын-койде ушнен кертеш, тидлан Юмак Чимошлан мастарлыкым пуэн
дыр.
Южылан пила-товарым кучаш гын, тудлан чаркам нӧлташ. Ӱстел коклаште
жапыштыже
озаватын сийжымат мокталта, суртозамат ала-мо семынат ӱйлен кертеш. Еҥ
мутышко
ондак, ӱстелтӧрышкӧ шичмекше, кугун ок шӱшкылт, колыштын веле шинча.
Чылаштын
руштылдалмеке гын оламак налеш. Пытартышлан чыланат тудымак гына
колыштыныт. Мурымат муралтен колта, тавалтенат мошта. Мом ойлаш: пайрем
айдеме. А эше шкенжын
возымо почеламутшо дене витара. Палыдыме еҥже ала-могай кугу поэт-
мурызыланат
шотлен кертеш.
Теве кызытат толын шуын. Толын гын, толын огыла. Кугунак ок шыгыремде,
пешыжак
мешаяш ок тӱҥал дыр. Адакше ала-кунам Ольош дене ик жапыште школышто
тунемыныт.
— Ну, уна-шамыч, эртыза ончыко, тетла вучаш огына тӱҥал. Толшо лиеш гын,
верым
муына. Вараш кодмыжлан ынже ӧпкеле. Ӧрдыж еҥла койын ида шого, — аваже
ӱстел
коклашке шинчаш ӱжӧ.
— Мом Юмо пуэн, тудым подылал-пурлына, — ачажат унаже-шамычым тарватышын
койо.
Эркын-эркын чылаштын шичмекышт, коҥга вел чуланышкыла савырнен, куважлан
кычкырале: — Аваже, айда, шич тыят пырля. Еҥым эпере ит вучыкто!
Ӱстел коклашке Аркашымат ӱжыч. Тудыжо ондак "огым" манаш тӧчыш, но кугыеҥ-
влакым
сӧрвалтарыкташ сӧрал огылат, изаж воктене верланыш.
Оҥай тиде Аркаш. Тудын таҥаш-шамыч армийышкат миен толыныт, шукышт ӱдырымат
налыныт, ешаҥынат шуыныт, икшывым куштат, а тудо алят йоча радам гыч
ойырлен огыл.
Изиж годым имне ӱмбачын камвозын, пулышлужым пудыртенат, моло дене пырля
армийышке ышт нал, тидланак, очыни, пӧръеҥышке ыш савырне. Шкежат тиддеч
ӧрын-вожылын
коштеш. Кызыт веле тудо армий гыч ала-мо семынат шылын кодаш тӧчат, а тунам
рвезе еҥым, армийыште служитлен огыл гын, пӧръеҥланат шотлен огытыл.
Чылан верланен шумекышт, жаплан тыпланымек, ачаже суртоза семын кевыт гыч
налын
толмыжым, шкенжыным, ошым почнеже ыле, но Ольош коклашке пурыш.
— Ачай, айда ондак костенечем тамлена, — ыштале.
Ваштареш шомак лиеш, шоныш, но ты гана ача ик мутымат пелештыде, ошвуйжым
мӧҥгеш
шындыш. Чаркалашке Ольош коньякшым шкеак темкалыш. Ыш чамане, кажныжлан тӱр
дене
тӧр. Чыпчыкташ огыл манын, шекланен, тамлен подыльыч. Кудыжо кечкыжалтыш,
кудыжо
ӧкат ыш ман — кидыштым вигак ӱпшынчыклан шуялтышт: кӧ кинде падырашым катен
нале, кӧ поҥгым коштале, кудыжо умшам шокшмучашыж дене ӱштылмӧ денак
серлагыш.
Ольош шотырге олмам пурльо. Чимошат тудын койышым койо. Коньяк деч вара кӧ
шинчаланым пурлеш?
— Костенечет ковыра, кресэрге, — ты ганат мокталтыде ыш код Изиван Вачи. —
Левыктыме ӱй ден мӱй гай куштылгын кая, логарым ок когарте. Чапле самогон
гай...
Тыгайым коштымо йошкарушмен дене Силай кува шолта ыле.
— Самого-он!.. Ойлыштат шол! — Кужу Ондри, пошкудыжым койдарен, шӧрын
ончале. —
Сайынрак ончал — коньяк тиде, от уж мо? Тевыс, вич шӱдыран... Эн чаплыже...
Шергакан!
— Э-э, тидетым умдыла таман маныт мо? Ала-мо нимо тугайым ыжым шиж, — аваже

тӱрвӧ тӱрышкӧ гына тушкалтен гынат, арака коклаште палышыла мутшым ушыш.
— Кӧ пала, ала иктаж шӱкшӱжӧ, можыч, саде таман, а тиде — ча-апле, — ачажат
иже
поро шомакым каласыш. Ала тудат аракам огыл, а эргыжым арален налнеже.
Чимошат ыш чыте, тудат мутланымашке ушныш:
— Коньяк почеш, пошкудо-шамыч, эн сай закуско — лимон. Вара умдыла пушетым
пырчат от шиж.
— Тыйже тидым кушеч палет? — кресача ӱждымӧ унатым туге йырныкын ончале.
— Рестораныште...
— Тушкат шуынат?
— Ужынам... Киноштат, шарнеда, могай ыле гала? Э-э... "Семнадцать
мгновений...",
Штирлиц нергенет. Коньяк почеш Мюллер эртак лимоным пурлешыс.
"Пошкудо-шамычет" Чимошым тетла ыштат ончал. Йӱк деч посна пуйто сотарен
ойленыт: "Тыйже кеч шыпак шинчем ыле. Мом темат, йӱ, мом пуат, коч!"
Кокымшо чаркам
эше чеслынрак, тамлен-тамлен подыльыч.
Ачажын ялысе кевыт гыч налын кондымо "ошвуй-влакланат" черет тольо. Кумшо
чарка
деч вара уна-шамыч чеверген шуыч, йылмыштат куштылгынрак рудалте. Чыланат
иканаште ӱча-ӱчаш, тавален-тавадаҥ ойлаш тӱҥальыч. Кажныжын ола гыч толшо
уна дене
мутым вашталтымыже шуын. Эн тале йылморгажше, конешне, кресача. Тудлан ик-
кок
чаркам гына кумылешыже темалте, ойлаш тӱҥалеш гын, сутка дене лодыманден
кертеш.
Но ты гана умшажым почын гына шуктен ыле, Кужу Ондри тунамак шояжым кӱрльӧ:
— Тый, Вачи, лучо каласе, пытартыш ватетшын лӱмжӧ кузерак ыле гала?
Ӱстел коклаште шинчыше-шамыч у-уге воштылальыч. Чылан палат: Изиван Вачин
кажне
талук огыл гынат, ик вий ийжылан тудын у вате. Руш манмыла, ӱдырамашым
перчаткыла вашталтылеш. Ольошак нылытшым пала, кызытсыже ынде мынярымше
гын? Мо тудлан
ок сите, мом тынар кычалеш? Ала шкеже ок ситаре? Садланак дыр тынар вате
дечат
ик икшыват укес. Ала ӱдырамаш-шамычет тудлан чыланат исыр логалыт, ала
шкенжын
калтаже вусо... Кудо ӱдырамашыже мынярымше ватыже — шкежат кызыт сайын ок
шарне
дыр. Поче-поче шотлаш тӱҥалешат, шкежат путаялтеш: "Елуш — икымше, первый
йӧратымашем, тидым сайын шинчем, вара Веруш... Лександра... Тудын почеш
Чачук...
Уке, Чачук Кычыри деч вара толын..."
— Уке-е, меат ний дене тодмо огынал, — Изиван Вачи пӧръеҥ-шамычын
логарыштым шотышкат ок нал, мутшым умбаке шуя: — Палена, кӧ могай еҥ да мош
тудо шога. Иктылан, мутлан, теве тыланет, Чимошка, Покро пазар кечынат
шелше кумырымат огыт пу,
а весым ала-мыняр тӱжем теҥгеланат от нал. Кумшыжо шканже шкеак акым пешак
кӱзыкташ толаша да... Ончет гынже, нимоэшат ок шу, — вара кенета Ольош век
савырнен, вачыж гыч вӱчкалтыш: — Тый, кресэрге, сай марий улат: коньякымат
мыланна
эн шергаканым луктын шындаш ыжыч чамане, а южыжо пошкудыштым веле огыл,
тӱняштым
монденыт. Теве Кузьман Миклайын эргыжым, Павылымак налаш. Тудо ынде Павел
Николаевич... Кугу еҥ лийын, путырак кӱшкӧ кӱзен шичмыжла чучеш дыр — ала-
могай НИИште директор, манеш. Но кушеч лекмыжымат, айдеме семын мутланаш
шкенан йылмымат
монден. Мемнан ял-шамыч ала-кузе икана олашке Шкетан театрышке спектакльым
ончаш
миеныт да "Таир" ресторанышке пурлаш-подылаш пуреныт. Да туштет Павылым
ужыныт.
Тудат кечываллан миен улмаш. Толын пурышат, ӱстелла коклаште оҥым кадыртен
коштеш, манеш. Яра вер уло, а тудо нигушкат ок шич. Администраторым ӱжын
кондыктен
да ойла: "Мыланем верым муза". — "Вер яра шуко, кушко шонеда, кушто келша,
тушко
шичса", — вашешта администраторет. А Павыл нержым куптыртылеш: "Тыште
тамакым
шупшыт... Тушто лавыран... Тышке кече логалеш... Мыланем кабиныште посна
ӱстел
кӱлеш". Саде посна кабинетше яра лийын огыл улмаш ала-мо — пуэн огытыл.
Тӱшка
залыштак ик лукысо ӱстел коклашке шинчашыже логалын. Вара официант ӱдырым
поктылаш тӱҥалын, чотак индырен, манеш: тидым ӱштыл, тудым вашталте, шӱр
йӱштӧ, котлет кукшо, чай вишкыде... Кугу мӱшкыржым теменат — тудыжо могайым
икана ялышке
толмыж годым мыят ужынам: чисти мӱшкыран ӱдырамаш — лектын кайымыж годым
таумат
каласаш шотшо лийын огыл, ала йылмыже савырнен огыл. Ошкылеш, манеш: вуй
комдык,
нер кӱшнӧ — иктымат ок уж, нигӧмат ок кол. Мемнан ял-шамычымат палыдымыла
эртен
каен, пуйто шинчашкыжат логалын огытыл. Нуныштат тудым палымыштым ончыктен
огытыл. Тыгай пышткойшо ӱмбаке шӱвалын шынде! Мемнан ялыште тыгай-шамыч уке
улыт, —
кресача пуйто шкежат тушто лийын, йырынчыкын нержым куптырталын, кидшым
лупшале,
ӱстел коклаште ок лий гын, шӱвалынат колта ыле дыр. Вара чаркажым кучен,
вуй турашкыже нӧлтале. — Айста подылалына! Сай еҥ-шамыч верч, кресэргымын
тазалыкше,
поро кумылжо верч!
Ойжо дене чыланат келшен, рӱжге чаркаштым ястарышт. Тиде Изиван Вачи
чаркамутланат пешак тале, каласен пуа гын, ала-могай грузин-армян дечат
сайын лектеш.
Подылын пурлалмеке, мутшым умбаке шуйыш:
— Тиде йырынчык койышан, утыжым кугешнылше Павылетым мый икана туныктенам,
сайынак...
— Чиялтет чай, — шӧрынрак ончале пошкудыжым Кужу Вӧдыр. — Тыгай ушаным
туныкташ
тудо манаш веле — ала-могай тале акылан лийман.
— Юмончылно, товат! — весыже верыштыже тӧршталтен колтыш, коварчыжым иктаж
шуршо
пурльо. — Тунам эше студент ыле гына, но кугешныме кумылжо тунамак тӱр ден
тӧр
лийын. Икана ала-молан мӧҥгышкышт миен пурышым — Павыл ӱстел коклаште
шинча.
Аваже, шунен-шунен, шелме пареҥге ден шуктымо киярым пешак пукша. Павылже
каникуллан толын улмаш. Мыет йодам: "Павыл Иваныч, могай пареҥгыште кояже
шукырак,
палет? — Кузе — могайыште? — асет шинчам пашкартен шинче. — Тыгыдыште але
шолдыраште? — манам. Пыртак шоналтен шинчышын коят, ойла: Тиде йодыш
мыланем огыл. —
Вара кӧлан? — йодам адак. — Тыгайым биолог-шамыч шымлат, манеш. — Тыйже
вара
кӧлан тунемат? — умылаш тӧчышын коям. — Мый историк улам, ышталят, оҥжым
кадырталтен колтыш. А мыйже ойлем: Мый нимогай биологат, историкат омыл, но
палем:
пареҥге кеч кавун гай але пӧрткайык муно гай лийже — кояже тушто ноль
целых,
ноль десятых".
— О-ох-хо-хо-о! — сургалте пӧрт кӧргӧ.
Ольошат пырля шинчавӱд лекмешкыже, чон каненак воштыльо.
— Ну керта-ат, кресачий! Историк-пистонетым сайынак чиялтен пуэнат!
— Ольо-ош, Павылже дене ала-кунам посанат лийында вет?
Тиде пелодар Чимошыже кушеч лекте? Мом тыште эше куктыштын шинча?!
Ольош шыргыжалаш тӧчыш, но воштылчыкшо ала-кузе орланен, келесырын лекте.
Кузьмин Павыл дене, але кузе тунам йоча-шамыч мыскылат ыле, — "Кузе-кузе-
Кузьма" —
дене нуно иктаҥашрак улыт, пырля кушкыныт. Ольошыжо Павыл деч кум ийлан
кугурак
гынат, ик классыштак кок ий дене шинчымыж дене визымше гыч пырля тунемыныт.
Тиде лӱмым колаш уке — Ольошын тунамак шыдыже тарвана. Йолташ нуно
нигунамат
лийын огытыл. Уке шол, шыдат огыл, очыни, кажне гана чоныштыжо ала-молан
кӧраныме кумыл моли ылыжын. Тыге каласаш гын, чынрак лиеш докан.
Павыл йочаж годымак моло ньога-шамыч деч ала-можо дене ойыртемалтын. Ны
утыжым
орадыланен, оҥырешлен огыл, ны пырля модмашкат ушнаш тӧчен огыл. Тӱшка
дечын кораҥынрак коштын. Шукыж годым шкетын лийын, а кидыштыже эреак книга
— кочмыж годымат туддеч ойырлен огыл дыр. Моло деч ойыртемалтмыжым
ончыкташак тӧчен ала-мо:
ны шот дене пелештымыже, ны можо — шке таҥашыже-влакым кугешненрак ончен.
Школышто гын тудо туныктышо-шамычын эн йӧратыме тунемшышт лийын. Тунемашыже
такшым
тыршенак тудо. Школым пытарымеке, вигак Озаҥ университетышке тунемаш пурыш,
саде
историческийышкыже. Университет деч вара кок ий гычак кандидатский
диссертацийым
арален, манеш, кызыт докторскийымат кошартен докан.
Ольош гын, мӧҥгешла, йоча-шамычым тӱрлӧ ораде пашалан таратыше лийын. Еҥ
пакчашке олмам але шоганым шолышташ пураш ма, йӱдым еҥ пӧрт пырдыжым кермыч
дене йыген, суртоза-шамычым лӱдыктылаш ма, Шорыкйол йӱдым пугач пычалым
пудештарылын
кошташ ма... Ушан-шотан Павылым тудо тунамак чытен кертын огыл, тӱшка
погынымашке мийыдымыжлан ала-кузеат ӱчым ыштылын, тӱрлӧ семын игылтын.
Тудын, атаманын,
таратымыж дене йӧн лийме годым "отличникетым" ала-мыняр гана нӧшленытат.
Тунемаш Ольош пешыжак толашен огыл. Кандаш классым пыкше пытарышат,
вашкерак
вольнашке лекташ да шкеак оксам ышташ тӱҥалаш манын, СПТУ-шко шоферлан
тунемаш
кайыш. Тунамак, Моркышто илымыж годым, пазарым йӧратен шындыш. Тунемме
олмеш
классыште але гаражыште, машина воктене огыл, утларакше пазарыште
тошкыштын,
ужалыше-налше-шамычым эскерен. Тыште йоча ушыж денак куштылго окса вашке
толмым
вигак шижын налын да шкеат тудым ышташ аярген. Ондак мӧҥгыж гыч олмам,
киярым,
чыве муным наҥгаен-наҥгаен ужалкален гын, варажым ялысе пошкудо-шамыч дечат
шулдыракын налын,. пазарыште шергыракын ужатен. Еҥ пакчашке пурымыжат,
пошкудо
вӱтамбалне шишланымыжат лийын. Тыге изин-изин оксам чумырен, армий деч
ончычак
мотоциклым нале. Чийыме вургемжат тудын шке таҥашыж-шамыч деч ойыртемалтын
—
модный манмет дене веле кыльдыртатен коштын. Кызытат шарна: сокта гай
аҥысыр
стиляге йолашыжым, йол коптакше огеш пурат, шовыным йыген веле чия ыле.
Армийыштат, Мӱндыр Эрвелышке логалмекше, шокшырак да каньылрак верым
кычалаш пиже. Рота командирымат, старшинамат, тӱрлӧ семын ылдыртен, ик
тылзыштак шке векше
савырен керте. Йылмылан тудо тале, чоя. Карантиным эртымекак, ондак
каптерлан
шогылто, вара, ефрейтор лийын, йошкар погонышкыжо ик нарынче тасмам
пижыктымекше, вещевой складышке логале. Икманаш, казалан туштат ковышта
пакча лекте. Армий
гыч кок ий жапыште мом гына посылке дене ыш колтыл: маскхалатет, бушлатет,
упшет, пижет, а дембель вашеш кок танковый шокшо курткым солалтен керте.
Салтак гыч тольо, илыш йӧршын вашталтын — отат пале. Тунам лачак кооператор-
шамычет шочаш гына тӱҥалыныт ыле. Салтак гыч колтымо "поянлык" тудын
стартовый капиталже лие. Ола пазарыште шолыпак пеш сай ак дене ужалкедылыш
— тӱҥалтышлан мыняр-гынат окса погыныш. Москошко каен, тушеч тӱрлӧ сӱретан
полиэтилен пакет-шамычым налын тольо. Арнят ыш шого — ужаленат пытарыш.
Капитал койынак ешаралташ
тӱҥале. Вара пырля служитлыме оласе руш йолташыж дене ушныш... Теве ынде
машинамат налын кертын. Паша, бизнес манмет, тудын ынде утыр веле шарла,
кӱсенет шинчаора овара. Пӧрдаш гына ит ӧркане. Тиде илышым кызыт шукынжо
орлат гын, тудлан
пазар саманет келша веле. Тунемаш толашен, вуйжым арам аҥыртылын огыл —
йӧрас.
А саде ученый-точеный Павылетын можо уло? Кузерак кызыт тыгай "ушан-
шамычет"
илат — Ольош пала. Пычырик пашадарыштымат пел ий дене огыт нал. Вот
садланак
мыскынь кӱчызӧ гай койын, эртак вуйым сакен коштыт. Тидлан тудо ок кӧране.
Павыллан ӱмыр мучкыжлан сыраш ик амал уло.
Ольош армий деч ончыч школышто пырля тунемше Катя Аталаева дене келшаш
тӱҥале.
Салтакышкат тудак ужатыш, вучаш сӧрыш. Ик жап ваш-ваш письмамат возгалышт.
Но
ӱдырым Ольошын укеж шеҥгеч ала-можо дене Павыл савырен кертын, келшаш
тӱҥалыныт.
Тидым серышыште аважат возен колтен ыле. Павылже Катям марлан налмашкат
шуын улмаш, манеш.
Армий гыч толмекше, Ольош можым-кузежым чыла умылен нале. Павылат лачак
мӧҥгыштыжӧ лийын — шке школыштыштак педагогический практикым эртен.
Учичылат лийын
шуктен — от шинче? Йолташыже-влакым таратен, Павылым ик кастене ваҥен,
авырен,
сайынак нӧшлен нальыч. Вуйжым кок веч кидше дене кученат, "Молан, рвезе-
влак?
Молан, а?" манын пӧрдалын, йыҥысен кийымыже кызытат Ольошын шинчаштыже
коеш. Тылеч вара марлан налшаш качымариет Катя деч шкеак кораҥе. Ушыжо
пурен дыр. Ольошат тудын деч йӱкшыш. Ӱдыр годымак тудым весе дене вашталташ
рат лийын гын,
пӱтыремпоч, марлан толмекше, могай тудо вате лиеш?
Ольош чыла тидым уэш шарналтышат, аракам стаканышкыже темен, нигӧм вучыде,
шкетынак лопке йӱын колтыш. Тидым ӱстел коклаште шинчыше-шамыч тогдайышт
гынат, мутым ышт лук.
— Тыйже, Ольош, кызыт кушто ыштет? — Кужу Ондрин йӱкшӧ печке гыч шоктымыла
сургалте.
— Мо?.. А-а, мый — бизнесыште.
— Э-э, тугеже бизнесме-ен улат. Господи-ин...
— Мом тыйже койдарен шинчет? Кызыт ушанракше чылан тушто тыршат, — кресача
туштак пыдал налеш. — Йӧным муын моштышо гына кызыт шот дене ила.
— Вара, бизнесет сай оксам конда дыр? — ок чакне Кужу Ондриетат.
— Шем киндылан ситалеш. Шужен шинчымашемак уке, — ӧкымрак рокмалтыш уна.
— Айда, ойлыштат... Тый тудо ынде шем киндын тамжымат монденат дыр.
— Туге-е, манамыс, кызыт йӧным мушо веле йӧрым кочкеш.
— Кугун тунем толашымат ок кӱл. Теве Микывыр Мику... Школжым тунем лекте
але
уке, кажне погынымаште учичыл-шамыч тудымак вурсат ыле. Кокытан ден кумытан
деч
моло оценкыжымат пален огыл дыр. Тудат кызыт бизнесмен лийынам, манеш.
Олаште
шке кевытше уло гыч шокта.
— А вот Ӧртӧмӧ Санюк полковникым налын, манеш. Ӱмаште отпускышко толын ыле,
шарнеда?
— Павылетат профессор лийын, манеш, колында?
Пӧрт кӧргӧ толкыналтын гӱжлалтеш веле, чыланат тавадаҥ, икте-весым сеҥаш
тӧчен
кутырат. Шке ялысышт гыч кӧ "айдемышке" лектын, чылаштымат шерген-терген
лончылышт. Такшым, чынак, изи гына ялышт гыч кунар лӱмлӧ еҥ улмаш. Врачет,
инженерет,
ученыет, военныет, министр гына але уке ала-мо. "Вара мо... Мыят ний дене
тодмо
омыл. Ялыште ик эн ончыч бизнесмен лийынам, машинамат налынам... Чыла мыйын

уло", — Ольош еҥ шомакышке шке ойжым семынже ешара.
— Те кочса, кочса, — аваже уна-шамычым шуна. — Уке гын арака вашке
вуйышкыда
кӱзен кая.
Ольош пӧръеҥ-шамычын лӱшкымыштым колыштеш-колыштешат, чонжо койынак сӱсана.
Тыгай мут мундыра йӧршынак ок келше. Туге, тудо ны врач, ны инженер. ны
военный
огыл, кугун тунемшат огыл. Такшым прапорщиклан армий деч вара вигак кодын
кертеш
ыле. Туштат удан ок иле ыле дыр. Тудо эртак кугурак оксам кычалын, шукырак
ыштен
налаш толашен. Иктым пален: илышыште йӧным от му — йомат. Садлан дипломым
налаш
огыл, а сайрак, оксанрак пашам верешташ тыршен. Тидлан нимом чаманен огыл:
вийжымат, кӧргӧ куатшымат...
Бизнес пашаште ала-можат лийын кая: тыйымат ондалат, тыят ондалет, кокланже
кӱзӧ
нерышкат логалат. Тудо нигунамат лӱдын чакнен огыл: мом шонен пыштен гын,
шуктыде ок код. Садлан кызыт пашаже воранен толеш. Моло-шамыч, тудын дене
ик жапыштак
тӱҥалше коммерсант-шамычет, ала-мыняр пачаш "йӱлен", йорлештын пытеныт.
Шукышт
бизнес пашаштымат кудалтеныт. А тудо уке-е, тидым ышташ огешат шоналте.
Пазар
саманыште пеҥгыде лийман, садлан арака ате денат родыланымым чарнен.
Тӱҥалтыште,
йӱмым кудалташак манын, кодироватлалтынат ончыш... Иктым умылыш: шкендын
чытышет
вичкыж гын, арака деч утлаш нимоат ок полшо.
Чынак, кызыт тудын чыла уло: пачерат, дачат, мончат, теве ынде машинанат
лие.
Оксаланат нигунам кошкен ок шинче, кӱсеныштыже эре уло. Банкыштат счетышто
ок
пучо, ешаралтын веле толеш. Ия, саде "МММ"-ет, Мавроди сотана сайынак
чиялтыш —
кӱжгӱнак коптарен нале. Ынде ончыкыжым тыгай окмак ок лий. Пала: окса
куштылгын
толшаш огыл. Манмыла, яра туара лӧдыштӧ гына.
Мо эше кӱлеш? Но айдеме тугай шол: тудлан эре ок сите. Мландӱмбалне эн
темдыме.
Молан вара саде Павылланак кӧранаш? Ну мо вара — профессор. Рожын кӱсенан
профессор лиймешке, лучо иктаж поянрак фирмыште грузчиклан кошташ: шуженат
от шинче, кӱчызыланенат от кошт. Оксат уке гын, кеч тый академик улат —
кӧлан кӱлат.
Молан вара чоныштыжо ласка огыл?
— Ольо-ош, кочатшым шарнет чай? — Кужу Ондрий неле кумылжым, келесыр
шонымашыжым
жапыште кӱрльӧ.
— А, мо?.. Кочайым? Изишак шарнем такшым, — шыргыжалшын койо.
— А мый тудым пеш сай шарнем. Ай чоя марий ыле вет! Мемнан гай чодыра
пашаште
шылыжшым ыш тӱҥдӧ, эртак Озаҥ пазар воктене пӧрдӧ. Ял гыч ӱштервоштырым,
кольмо
вурдылык тоям оптен кая, Озаҥ гыч шулдаканрак аракам, денатуратым —
шарнеда,
пӧръеҥ-шамыч, садетым "Дина" малдалына ыле — ӱдырамаш-шамычланат тӱрлӧ
кырчамарча сатум оптен конда ыле. Ялыште мо кӱлешым тудо пеш пален. Тале
торговой
ыле. А кузе ковыран чиен коштын! Ончалат — чисти купеч. Такшым купечак,
марий
купеч тудо лийын.
— Ольошат саде корнымак тошка, маннет? Тудат изинек тиде пашалан шӱмешкыш,
шарнеда вет? Кочажымак поктен.
— Туге-е, пеш койышан марий ыле...
Ынде кочажым тергаш пижыч. Изиван Вачи уэш шке шояжым тӱҥале:
— Армий гыч толынат, марлажат йӧршын монден улмаш, манеш. Ондак сарыште
коштын,
вара эше сверхсрочныйым служитлен — латик ий салтакыште — мондет шол.
— А мо тудлан служитлаш огыл: ондак писарь, вара дивизий командирын
ординарецше
лийын, манеш, — Кужу Ондрий адакат коклашке пурыш.
Изиван Вачиже, шомакшым кӱрлмылан, пошкудыжым сыренрак ончале, кидшым
нӧлтале:
"Чу-чу, ойлен пытараш эрыкым пу, ит мешайкале" маннеже дыр.
— Ну вот, ялышкет толынат, нигушко пураш ӧрын, манеш. Кочкышат тудлан ок
келше,
пӧртат шыгыр. Кажне кечын кечываллан Кокласола столовыйышко кошташ тӱҥалын,
манеш. Манешыже можо, мый шкеат ужынам. Чаҥа-чаҥа пасу дене вик кая ыле,
шканже
лӱмын корным почын. Кӱсеныштыже кампеткым тудо эре коштыктен: ала лӱмын
еҥым
сийлаш налын, ала шкеак шерым тунар йӧратен... Кокласола гыч пӧртылмыжым кӧ
эн
ончыч вашлийын, тудым кампетке дене сийлен. Меже тидым пален налыннат,
толмыжым
изи кожерлаште э вучен киена вет. Кӧлан вашлияш — шке коклаштына вара
черетымат
ыштенна ыле. Уке гын ончылныжак тавален-сайрашен кияш сай огыл, — чылан
колыштыт
уке маншыла, йомаклышет ӱстел йыр шинчыше-шамычым ончале. Колыштыт. Тидыже
тудлан келшыш, витне. Мутшым ӱйлаш манын, очыни, кидышкыже чаркам кучыш. —
Айста,
темалтыза... Ойлен-ойлен, умшат кошкаш тӱҥале, подыл колтена. Орват
шӱралтыде
кочыртата, — манын, шкетынак шолт ыштыш. Нимом ыш пурл, умшажым пинчак
шокшыж
дене гына ӱштыльӧ. — Э-э, кушан шогальым гала? — ыштале, пуйто шке мутшымат
монден кудалтен, ала арака дене пырля нелын.
— Кокласола гыч толмыжым ваҥен киеда...
— А-а, вот-вот... Икана столовыйышкет миенат, подкогыль тушкымым ужын да
тудым
пешак кочмыжо шуын колтен. А рушлаже кузе лиеш — пален огыл. Шонен шоген-
шогенат, "Мне, пожалстыр, котел пирожки" малдалын. Ӱдырамаш-шамычет умылен
огыт
керт: мом тиде йодеш? Пирожкиже — раш, но могайым? "Какой пирожки?" —
Парняж денак ончыкташ логалын: "Вот эти самые!" — "Подкогыльым мо?" — "Ане,
подкогыль-пирожки". — Вигак тыге каласем ыле, уке гын ала-могай котел
пирожки. Подкогыльыжо
мемнан подпольный да, — повар-шамычет нуным шканышт тушкеныт улмаш — йӧра
огыла,
тыйжым сийлышашак, уна ато лӱмжымат монденат" манын, подкогылетым мӱшкыржӧ
тореш
кайымешке пукшен колтеныт, манеш. Тыге шочмо марий йылмыжымат
шарныктареныт.
Пӧръеҥ-шамычын воштыл колтымашешышт пӧрт кӧргӧ угычын пудеште. Моло дене
пырля
Ольошат воштыльо, но нунын семын чон канен огыл, а лӱмжылан гына.
Уна-шамычет эше кунар йомаклен, гӱрлен шинчат ыле, но чытышышт пытыш —
тамакым
шупшылмышт шуын колтыш. Йӱмӧ годым туге вет — арака воктене тамака, а нунын
воктене йӧнанрак верыштыже чон кумыл эше весым, кумшымат йодеш. Иктын-
иктын, сигарет-папиросыштым луктын, пижыкташ гына тарваненыт ыле, озавате
верже гыч кыж-гож
кынелын кайышат, чулан аҥ гыч шылталыме шомакше шоктен кодо:
— Тамакшым шупшаш тӱгӧ лекса! Уло пӧртым шикш дене темеда, вара малашат ок
лий.
Лекса, лекса, кызыт йӱштӧ огыл! — кожгатен нале.
Уна-шамычет гӱдыге поче-поче пӧртӧнчыкӧ лектыч. Кудывечешат ышт шогал,
уремышкыла шуйналтыч. Тушто вольнарак да сайрак: капка воктене теҥгылат
уло, пырня ораштат пеш йӧнан. Тушанак йыгыре-йыгыре чумырген шинчыч.

5

— Да-а, чапле ожо, — кресачаже, машина йыр савырнен, ниялтен-вӱчкалталме
гай ыштыш. Пуйто машинаже чонан веле. — Тидлан шӱльымат пукшаш ок кӱл.
— Шӱльым ок йод, а бензинжым сайынак кочкеш дыр. Тудыжат кызыт шулдо огыл,
— Кужу Ондри таче пошкудыжлан вуйвустык тореш руа.
— А кызыт шукышт газ дене коштыт, шулдырак шуэш, манеш, — Чимошат коклашке
пурыде ыш чыте. Шке жапшым нигузе вучен ок шукто. Тудат йылманыс — чонжым
кандарынеже. Пӧръеҥ-шамычлан палымыжым ончыктынеже огыл?
— Э-эй, калтакшат, Чимошка чыла шинча — тӱня турня!
— Тыгай имньылан шӱлят ок кӱл, огешат чумедыл, чыгыненат ок шогал, огешат
нойо,
— а кресача ойлаш тӱҥалеш гын, иктымат ок кол, еҥ мутым пылышышкыжат ок
нал.
Моло-шамычат ышт чыте, тамак пундашыштым шӱвылтен, йол йымак тошкальыч,
машина
деке лишемыч. Йыр пӧрдыт, ниялтенат ончат. "Ча-апле", — ышталыт. Машинаже
кӧн —
озажым пуйто монденытат. Тудыжо ӧрдыж гыч шыпак гына ончен-эскерен шога.
Пӧръеҥ-шамыч коклаште ачажат уло. Кӧжын-можым иже умылен аман, кугешналшын-
куанышын коеш, эргыжым чоянрак ончал-ончал колта. Мут дене мокталташ гына
шотшо уке-ла. Тудын кажне шомакше шӧртньӧ гай, эпере ок кышкылт. Арам огыл
аваже коклан, сырымыж
годым, "Уй, пӧкмӧр! — манеш, — кажне мутым тый дечет вӱраҥ дене шупшын
лукман".
Теве тудо, ончыкыла миен, капотымат нӧлталын ончале, ала-мом пеш шымлышын
коеш.
Ача — шофер, нылле ий утла машина дене коштын. Вот тудо кеч-могай
техникымат пала гын, пала! "Ну, кузе? Мом каласет? Уда огыл вет?" маншыла,
эрге ачажым пеш
кӱтыш, но тудыжо Ольош велышке ышат ончал. Омсам почын, кабинышке шинче,
рульышко кидшым пыштыш. Молыштат ынде машина кӧргым пеш шымлат.
— Э-эх, тыгай кугыжан тарантасышкет мыят шинчын ончышаш, — малдалын,
кресачажат
воктекше вес велым верланыш.
— А рульым вашке пуренгайышым ышташ тӱҥалыт, манеш, — Чимошат туштак
пӧрдеш, но
кабинышке пурен шинчашыжак ок тошт.
— Кузе туге — пуренгайышым?
— Кӧргышкӧ пурен кайышым, — Чимошланат мутым гына пу — куанен, иктаж-кӧн
коклашке пурымо деч дыр писын гына ойлаш тӱҥале: вет палышетат лектын. —
Аварийышке
логалат гын, иктаж-кушко керылтмеке, руль пелен ишыктен ынже шынде манын,
тудо
кӧргышкыла пурен кая, тый илыше кодат, оҥетат, кидет-йолетат таза лиеш.
— Аварийышке логалат гын, таза кодат чай — вуйгоҥгырат шун кӧршӧкла шалана,
— ок
келше Кужу Ондри.
— Вуйым-саҥгамат аралаш шонен муыныт, манеш. Аварий годым ончылнет вигак
лӱмын
кӱпчык гай овара. Тыгайым вес эллаште ышташат тӱҥалыныт.
— Тыйже вес элыште лийынат мо? Так ойлыштат шол, — кресача Ольошын
машинажым
удашке ынеж лук, арала, лиеш.
— Телевизорышто ончыктышт, — Чимошет низаштат ынеж чакне, шылтален, игылтын
ойлымымат шотышко ок нал.
— А-а, — кидым лупшале Кужу Ондри, — тыйын пашатше тудак веле шол — йӱдет-
кечет
телевизорым кӱтен кияш.
— Да-а, технике уда огыл. Салонжат йӧнан, вольна, рульжат модыш гай
куштылго, —
Ольош ачанат поро мутшым иже вучен шуктыш.
Тудыжо кабин гыч лекте, эше ик гана, аклышыла, ӧрдыж гыч йыр савырнен,
ораважымат чумалын ончыш.
— Сиденьже могай пушкыдо-о... Ӱдырамаш коварче гай, шыматымет веле шуэш, —
кресачан аклыме шомакше шке шотан.
Шагатыште иктаж шӱдӧ километржым нипочом чымыкта.
— Могай шӱдӧ?! Спидометржым тый ончал — шӱдӧ кандашлымат лупшалеш! —
кресача тидымат тогдаен шуктен.
— Ну-у, кум, тунаржак ок керт чай, но иктаж шӱдӧ нылле — шӱдӧ витлыжым
колталта
чай, — ача тӧрлата.
Ачажын мокталтымыжлан Ольош йочала куаныш, но ок лишем, тугак ӧрдыж гыч
ончен
шога. Айда, тек шымлат, ниялткалат — тымарте уждымыштым ужынытыс. Да
кенета...
шӱмжылан адакат неле-йӧсӧ лие, ӧпке кумыл уэш ылыже. Машинам чыланат моктат
лиеш, а озажым огыт шарналтал, монденытат. Нимом ойлаш: машина чапле,
пытартыш модель — "десятке". Ялыште огыл, олаштыжат тыгайже кушто икыте
гына коеш. Але лукташ тӱҥалыныт гына. Иномарке деч нигунарат ок ойыртемалт,
ала эше туддечат чаплырак — мемнан корнылан келыштарыме. Но тудо капка
ончыко шке толын шогалын
огыл, кондышыжо, озаже уло. — Тудыжо теве воктенак шога, но Ольошым кызыт
пуйто
иктат ок уж, огешат шарналте. Сатум ончен, озажым аклыман огыл мо? Кузе
ожно,
имньым ончен, озажым акленыт. Тыгай "ожылан" чыланжак оза лийын огыт керт-
ла —
кылымдышт вичкыж. А тудо, Ольош, "десяткымат" "сорлыклен"!
Чытен ыш керт — тудат пӧръеҥ-шамыч деке лишеме, шкеж нерген шижтарышыла,
веселанрак кояш тӧчен каласыш:
— Родо-шамыч, ала олыкышко, Кугуер воктеке каена? Яндар южышко, а?
Чылан иканаште шыпланышт, ӧрын, йӱк шоктымо велыш ончальыч. Кӧжым-можым иже
тогдайышт. Шарналтышт, коеш.
— Тушкыжо молан? — ача пуйто шылталенрак ончале: эрге оккӱл мутым веле
луктын. —
Кол кызыт чӱҥгымым чарнен, эргаш...
— Кузе молан? — ынде Ольош ӧрӧ. Мом вара тугайым каласыш? — Каналташ... Ме
йолташ-шамыч дене пырля погынена гын, подылаш, каналташ эре пӱртӱсышкӧ, ола
воктеке, Какшан серышке лектын кудалына.
— Каналташ... Олыкышто кӧ кана? — ача ындыжым шинчаорак шылтала.
Чыланат ала-кузе иканаште сӱсанен шогалмыла койыт. Йӧра, тиде туткар гыч ты
гана
Кужу Ондри утарыш. Молан кенета айманымыштым умылтарыш, тау.
— Шольым, тый ит сыре... Мом ыштет: ял илыш деч ынде изишак торленат,
торленатак. Ме вет саде олыкшо гыч, пӱртӱсет гыч, манам, кеҥеж гоч огына
лек. Тушто
мемнан паша верна. А каналташ, йӱаш-подылаш — мӧҥгыштӧ. Ме тыге тунемынна.
— Айста пӧртышкӧ, подылашат, пурлашат эше кодын, — ача эргын пелодар ойжым
тӧрлышыла, унаже-шамычым ӱжылдале. — Тендам тышеч иктат ок покто.
— А мо, ала кудалышт савырнена? Тыгай машинашке кунам эше шинчына? — вес
ойым
пуыш тунамак кресача. — Эртак кумам витарышаш огыл, шотымат палыман. Тынар
логарлан аракажым кушеч ситара? Кызыт унала шке арака дене коштыт. Кевыт
але петырен огыл ман. Озаже ӱжеш гын, айста иктаж атым налын толына, —
манят, весе-шамычым вучаш ыш тӱҥал, машинашке пуренат шинче. — Кресэрге,
чапле ожетым кычке веле. Ончалына — могайрак.
Ольошлан келшаш гына кодо.
— Шичса чыланат! Кудалына! — содор, миен, машина омсажым шупшыльо.
Шупшын пытарыдыме сигаретыштым пӧръеҥ-шамыч йол йымакышт тошкальычат,
машинашке
шыгырнен пурен шинчыч. Капка ончылно ачаже шкетынак кодо.
— Кумский, тыйже мом шогет, айда пырля! — кычкырале кресача. — Теве эргыч
воктек, ончыко, шич — тыланетак лӱмын верым коденна.
Но ачаже "Айда, кудалза" маншыла, кидым гына лупшале. "Тынаржынак шичме ок
кӱл
ыле да... нимогай рессорат ок чыте", — машинажым чаманенрак шоналтыш Ольош.
Но
чакнаш ок лий: кӧм ойырен, волтен кодет? Сырен кертыт. Теве кузе чыланат
туртын,
икте-весе пелен пызнен шинчат. Тыгай машинаште пешыжак кудалыштын тунемше
огытыл.
— Э, озаже воктек каен шичшаш. Ача олмеш! — манын, кресача шеҥгечын
шыгырнен
лектат, ракат ончыко пурен шинче.
— Айда, эркын кудалына огыла... Юмо дене пырля, — семынже ышталят, Ольош
зажиганий сравочым пӱтырале. Садыже пел савыртышыштак ылыже, ожылак
рокмалтыш. Машина
эплын верже гыч тарваныш. Лый-лый лӱҥгалтын, ласкан гына изурем дене кӱзен
кайыш. Изиш кудалмеке, Кугуремышкат савырныш.
— Э-эх, шепкаште рӱпшалтметла веле чучеш! — кресачаже шып шинчен ыш турко,
кычкыралын колтыш. Шкеже изи йочала куаныше, шыргыжеш.
Кугуремыште лакыла тунар уке, корно тӧр. Машина, нимо нелытымат шиждымыла,
шыман
гына кудалеш, йӱкшат кугун ок шокто. Ольош "ожыжым" лӱмынак покталтыш:
спидометр
умдо кудлан цифр велышкыла тайналте. Пӧръеҥ-шамычет ӧрын кутыркалат:
— Ужат, пычырикыште кудлымат поген шуктыш, тынарын улмынымат шотышко ок
нал.
— Ӱй ӱмбачын мунчалтымыла кая!
— Ойлыштат шол, ӱй ӱмбалныже каен ончы-ян, тыманмешке мунчалтен, сапналтын
возат.
— Машина огыл — самолет!
— Вот тиде ожо гын, ожо!
"Э-эх, Аркаш уке, ачай ыш шич гын, кеч тудыжым пелен налаш кӱлеш ыле, —
чаманен
шоналтыш Ольош. — Ай куана ыле чай..." Куана улде: ала-кӧ огыл, а шочмо
изаже
тыгай машинам налын кертын. Нунын тукымышто веле огыл, ялыштыжат нигӧн
"десятке"
уке дыр. Ольош эн ончыч кунештарен.
Магазин деке, шижынат ышт шукто, миенат шуыч. Ольош кевыт омса тура чарнен
шогале. Пӧръеҥ-шамыч иктаж-можым пудыртен колташ але амырташ огыл манын,
тугак ньызнюз поче-поче лектыч. Ольош гын верже гычат ыш тарване. Ял
кевытыште тудо мом
ужын огыл? Шӧрлыклаже моло верласе семынак пеле чара улыт чай: кинде, арака
да
иктаж-могай консерве деч коч мо лийын кертеш? Роскотланашат тудлан утыжым
нимолан: сита, пӧръеҥ-шамычым сийлен, шотшылан, кресачаже манмыла, эн
шергакан, вич
шӱдыран армян коньякымат ыш чамане. Тек ынде нуно налыт. Ачажат ала тидын
шумлыкак ыш тол: пырля толат, ала ешараш, ала шкеак налаш верештеш. Тудат
тиде шотым
шинча, окса акым пала. Эргыж декат тиде койыш куснен. Ольошат шке пӱжвӱдшӧ
дене
огыл гынат, ушыж дене ыштен налме шийвундым арам нигунам ок шалатыл.
Шукат ыш лий, пӧръеҥ-шамыч ювыге кевыт гыч мӧҥгешат лектыч. Кажныже ик ате
гыч
сакен.
— Тынарже молан? — Ольош кабиныж гыч вуйым луктын кычкырале.
— Кузе молан? — кресача пӱйым веле шырия. Пайремым тудат йӧрата: амал гына
лийже
— пытартыш йолашыжым кудашын, аракам налеш. — Машинам мушкына!
— Тынарже кушко? Уто вет...
— Кузе уто? Нимат уто огыл — кажне оравалан ик ате — лач веле лиеш!— манын,
йолаш кӱсенже гыч эше иктым шӱдырен лукто.
Эше ойлат — ялыште кызыт пешак йорлын илат, пуйто идалык дене оксан
тӱсшымат
огыт уж. Такшым пашадаржым олаштат кызыт чыла вережак жапыште огыт пу,
ялыштыже
кушеч лектеш? Кресаньык курым дене я помещиклан пычырик киндылан, я
колхозышто
яра паҥгалан пашам ыштен орланен. Кызытшат, эр шошо гыч тӱҥалын, лум
вочмешке,
йӱд-кече шелше кумырлан пашам ыштен толаша. Вучымеш налыныт гын веле? —
шонкала
Ольош. Чонжылан изиш йӧндымат огыл. Машинам мушкашыже такше тудо шындышаш
ыле.
"Налыныт гын, налыныт — шке кумылышт, — тунамак вес семынрак шоналтен
колтыш. —
Кызыт шуко вере кочкышымат, подылтышымат пашадар олмеш тыге ярак колтат.
Тудат
шке "тарзыже-шамычым" коклан тыге куандара. Налог деч шылаш йӧнан.
Коммунизм!
Коклан шоналтет да ӧрат веле — кушко илен шумо вет!
"А кевытышке вес гана пурен ончаш кӱлеш: ала иктаж-мом ужалаш налын кертыт.

Угарман гыч кондымо консерве-шамычын срокышт вашке лекшаш, тышке конден
ястарышаш. Ялысылан тыгаят кая, пагар нунын пеҥгыде — кӱртньымат шулыкта",
— Ольошын
чонышто коммерсант койышыжат ылыже, вуйжо пайрем йӱмаш годымат пашам шона.
Кас кечыйол дене чеверын-алын модын, "Жигули" ынде тайыл почеш ӱй ӱмбач
мунчалтымылак йӱкым лукде кыжге вола, лыж-лыж веле рӱпшалтеш. Тыге бензинат
аныклалтеш, моторат кана. Поктымат ок кӱл — корно тугакшат сай.
Но Ольош ала-мо татыште шекланен ыш шукто — изурем савыртышыште машинаже
кенета
лакышке мунчалтен волыш. А туштыжо лавыра лӱкӧ улмаш. Волымо годым тиде
ондалчык
нимат ок кой, кушеч ужын шуктет. Ольошыжат, тынар жап ялыште лийын огыл да,
кузе
пала?
"Ожет" иканаште чыгынен шогале. Озаже, скоростьым вашталтен, мӱгырыктале —
уке,
верже гычат ок тарване. Шеҥгекыла пуаш тӧчыш — шотлан ок тол.
— Се! Толын шуна! — кычкырале кресача. Ала кумыл волен, ала куанен веле —
тудым
чылаж годым палашат ок лий.
Пӧръеҥ-шамыч шыпланен, йымен шинчыныт. Окнашке веле ӧрын ончат, пуйто тиде
лӱкӧ
лакыжым кызыт гына ужыт.
— Да-а, ожына тышечын шке шотшо дене лектын ок керт чай, — кресача омсам
почын
ончалят, пӧръеҥ-шамыч велыш савырныш.
— Ныл йолжыге кепшылалтын ала-мо, — ешарыш Кужу Ондри.
Ольош ала машинажлан нелеш налын, ала пӧръеҥ-шамычын ласкан гына кутыркален
шинчымыштлан сырен, эше ик гана газ педальым кӱвар мартеак тошкале, машина
чон лекшашла мӱгыралтен сигыралтыш, но верже гыч пычырикат ыш тарване.
Ольошат омсам
почын ончале — машина ныл орваге лавыра лӱкышкӧ пурен каен. "Ниныже мом
пызнен
шинчат, кӧм вучат? Пуйто мом ыштышашымат огыт пале! Машина гыч лекман,
окмак
полко!" — Ольош пошкудыжо-шамычым семынже шудалын нале. "Теве тыге кӱлеш"
маншыла, ончен шкеак лекнеже ыле, но йол йымакше ончалят, ыш тошт, йолжым
мӧҥгеш шупшыльо. Ош ката, ош йолаш дене тыгайышке лектын шогалат гын, вара
эрыкташ шоныманат огыл — луктын гына кудалтыман. Кресэргын шонымыжым, чон
азапшым кресача эн
ончыч тогдайыш.
— Мом умшам карен шинчеда? Айста лектына да шӱкалына! — пӧръеҥ-шамычлан
командым
пуыш.
Нунышт пуйто тидымак веле вученыт: тунамак лавырашкак льыптыр-льоптыр
лектынат
шогальыч. Нунылан первой огыл, лавыралан тунемыныт. Чыланат, шеҥгеке каен,
капот
ӱмбак кумык возын, шӱкаш тӱҥальыч.
— Айста иканаште! Раз-два-а, взяли-и! — кресачан командир йӱкшӧ шергылтеш.
"Мом
тынар тужеш? Уло ялым тарвата", — кресэрге тудланат иралте.
— Ольош, эркын, чоян тарвате!
— Тыге огыл, тый мӧҥгеш-оньыш, мӧҥгеш-оньыш коштыкто!
Чыланат туныктат! Кажныже — палыше!
Тыгутлаште ала-кушеч йоча-шамыч толын лектыч, ӱдырамаш полкат койылда.
Машина
тура погынен, чурге кӱтен шогат. Тьфу, сӧралат огылыс! Кузе-гынат тиде
керемет
лаке гычет вашкерак лекташ кӱлеш. Ольош шеҥгек-ончык шеклана, машинажым чон
лекшашла магырыкта.
— Тракторым ӱжын толшаш... Мом арам толашеда? Машинам гына орландареда.
— Туге улде, трактыр тыманмешке шупшыл луктеш.
Ынде ончен шогышо-шамычат ойым пуат. Ну, калыкат!
— Теже пашымлен ида шого! Могай трактыр, ме шке тале улына! — Кужу Ондриат
ыш
чыте, сырен кычкырале. Пӧръеҥ огыл мо — моктана. Ончет гын, шкеже лӱҥген-
тайныштын веле шога.
— Ме тиде модышым кидеш нумал луктына, — кресачат ушна. Ньога ден ӱдырамаш-
шамыч
ончылно намысышке ынеж пуро.
Ольош деке миен, кӱштымыла каласыш:
— Ну-ко, кресэрге, мый шке шинчын ончем... Верым пу-ян!
Ольош, йӱкым лукде, ӧкымрак вес сиденьышке кораҥын шинче. Кресачан лавыран
кемжым ончале — чонжат, ишалтмыла лийын, корштен колтыш. Йол йымалан
йытыралыкеш
лӱмынак ковер пӱчкышым шарен пыштеныс — тӱвыт лапаен пытара! Кресача тидым
шотышкат ыш нал. Омсашке кержалтынат, пӧръеҥ-шамычым кожгатылеш:
— Иканаште, манам, иканаште пижса! Р-раз-два-а, взяли-и!
— Р-раз-два-а, взяли-и! — шӱкышӧ-шамычат пеҥыжыт.
Машина, мӱгырен-сигырен, эркын ончыко тарваныш. Теве ончыл орваже кукшышкат
лекте. Изиш гына лавыра лӱкет деч утлыш. "Мо лийын пытыш гын?" Ольошат,
кабиныж гыч
лектын, машинажым йыр ончал савырныш. Сӧснаигыла лавырген пытеныс, калтак!
Шоналтымыжым кресача адакат тунамак шиже.
— Ну-ко, йоча полко! Нечыве ончен шогаш, айста кугырак лавыражым ӱштылына,
— манят, корно воктенсе шаршудым кӱрын, машинам йытыраяш тӱҥале.
Ольош гын адакат ӧрдыжтӧ ончен шога.
— Ну вот, изишак йӧра... Ит ойгыро, кресэрге, мӧҥгӧ миен шуынат, ньога-
шамыч
чолгыжмешке эрыктен шындат, — кресача лыпландарышын коеш. — Шич, ожетым
кушкыж
веле. А ме тыгай лавыра йол дене тетла огына шич, йолын волена, мӱндыр
огыл, —
манын, изуерм дене чыла деч ончыч ошкыл колтыш. Молыштат почешыже
тарванышт.
...Уна-шамыч ятыр йӱд лиймеке иже шаланен пытышт. Ольошын толмыжо
пайремышкак
савырныш. Машинамат чеслынак мушкыч.

6

Ола уна эрлашыжым ятыр вара помыжалте. Шагатым ончале — индешат эрталтен.
Верандыште шыҥалык коклашке возынат, яндар южыштет сайынак мален. Суртысо-
шамыч шукертак кынелыныт дыр — Ольош нимом колын огыл. Кӱтӱ кайыме годым
веле пылышыжлан
ала-мыняр гана сола рашкалтыме гыч шоктыш. Кудывечыштат, пӧртыштат шып.
Кушко
чыланат лийын пытеныт? Аркаш тудо пашашкыже лектынат возын дыр. Ялыште туге
тудо: ны каныш, ны рушарня...
Шыҥалык гыч нержым лукто веле, пелтыме ӱй пуш пурен кайыш. Ольош вигак
тогдайыш
— ава мелнам кӱэштеш! Пала, мелна — кугу эргын эн йӧратыме кочкышыжо. Йочаж
годымак ала-кӧ деч колмыжым, "Мелна дене ӱпшалтеш гын, тӱня тӱрышкат каем"
манмыжым шарна. Такшым мелнажым тудо веле йӧрата мо? Тыгай сийым авызлаш
чыланат рат
улыт. Пайрем йӧрвар эре ок логал, кажне кечын от мӧзгӧ.
Чийышат, Ольош пӧртышкӧ пурыш. Чынак, йоҥылыш лийын огыл — ава мелнам
кӱэштеш!
Пӧртыштӧ тыгай ныжылге, тамле пуш шога! Шӱвылвӱдет шкеак лектеш. Ачаже
ӱстел
коклаште шинча, мелна осым шӧран атышке тушкалтен кочкеш. Ольошат тыге
йӧрата.
— Тол, шич, — ача эргым ужылалтыш веле, пеленже ӱжӧ. Пӱкенымат тӧрлатен
шындыш.
— Вара кузерак малышыч?
— Пеш сайын, — ыштале эрге.
— Эрдене мешайышт чай. Кӱтӱшкӧ таче чӱчӱт кайыш, Кужу Ондри... Солажым
мемнан
тура лӱмынак рашкалтен-рашкалтен колта. "Ит туж, мом лӱшкет?" манам. А тудо
"Ола
уна алят мала мо?" манын веле лорга. Мокмыржылан ик чаркам подылтен, пыкше
кожгатен колтышым, — аваже коҥга ончычак йырымла. Эргыжым ончалашат ок
ярсе.
— Вует коршта дыр... Теҥгечсе деч пычырик кодын. Пыртак подылат мо? — ачан
кумыл
таче пушкыдо. — Аваже, кушто саде кодшет, конды-ян!
— Мый огым, ачай, — вуйым рӱзалтыш Ольош. — Эрдене мокмырым шӧрымаш уке.
Тунемалтын огыл...
— Вот тидлан, эргым, тыйым моктем! — ачажын йӱкшӧ гыч эрге тогдайыш — тудо
"пычырикетым" подылынат шуктен. — Тиде ия вӱд сайышке ок шукто да...
Нигӧланат ушым
эше ешарен огыл. Кунар сай еҥ тидын пелдык пытен, йӱштӧ мландышке возын! —
шоҥгын йылме таче эрденак рудалтын. Ольош молгунам подылмыжлан сыра ыле
гын, кызытше тудлан сайын веле чучеш. "Пелешталмекше", ачан чон пушкыдемеш.
— Мыйже, йӧра тудо, ӱмырым илен эртаренам. Мыланем эрдене вуйымат тӧрлаш
лиеш,
эм шотеш... А тыланда, самырык-шамычлан, илыман да илыман... Кувандай,
кушто,
манам, кодшет? Кондо тышке!
— Кай, тужын ит шинче! Ольош огым, маньыс. Шке логаретым эрденак темынет
мо? —
Ава шылталенрак кутыра. Тугеже ача йыгыжтаренат шуктен. Тудо мокмырым
шӧрыде
огешак керт.
Ӱстел коклаште шольыжо укем ужын, Ольош йодылдалшын койо:
— Аркашыже кушто? Пашашкат каен огыл дыр?
— Тушко улде, кушко эше, — коҥга гыч шокшо салмам лукшыжла, вашештыш аваже.
—
Мелнам кӱэштам, вучалте, манам. Уке, ыш колышт. Вараш кодам, манын,
ӱстембалне
мо улыжым муын, теҥгече кодшымак пурлылдалят, лектынат кайыш. Таче
колхозлан чодырам шупшыкташ тӱҥалыт манме гыч шоктыш.
Ава кугурак-кумда теркешке мелна почеш мелнам, йыргешке, чевер-нарынчалге
лышташ
гайым, кок велже гычат ӱйым шӱралтен опта. Кышылже шинча ончылнак кушкеш.
Мелнам
Ольош йӧрата-а... Нылыте тодылын, ик осыжым шӧр кӱмыжышкӧ тушкалтет, а тудо

вӱдыжгетым вигак шупшылеш, лӧча, тугай пушкыдо, вужгата лиеш! Шӧр
кӱмыжыштыжӧ
нарынчалге ӱй тамга-влак чолгыж кодыт... Ы-ым! Тамле вет!
Ольош ялысе мелнам шукертак кочкын огыл: тыгай пушкыдым, вужгатам,
кӱжгӱм...
Олаште тудо кагаз гай вичкыжым веле кӱэштыт. Ны тамже, ны можо, шот дене
кучен
кочкашат ок лий. Ватыже гын тыгайжымат кӱэштын ок мошто. Мелна кочмо годым
ачаже
эре ик мутым ойла ыле — кушто колын, ала шкеак шонен муын, пеш оҥай шокта:
"Мелнам пурлам, аракам подылам — мо иялан ойгырем!" Тачат ӱстел коклашке
шичмыж годым, ындыжым монден огыл гын, тыгерак муралтен каласен дыр. Ава
гын эргым йочаж
годсыжлак шунаш тӱҥале:
— Коч, эргым, коч...
"Вара кугу лият" манмыжым гына кызыт ешараш ок тошт, витне. Эрге ынде изи
огыл.
Коҥга шокшо дене чурийже чеверген, саҥгаштыже пӱжвӱд шырча, шинчажат йӱлен
волгалтмыла чолгыжалтат. "Пеш шоҥгыжат огыл, ала-кузе самырыкеммыла веле
коеш", —
шоналтыш эрге.
Ачаж дене коктын мелнам чон канымешкак, але, марий манмыла, мӱшкыр тореш
кайымешке авызлышт. Ты лугычак ача "кодшетымат" кошартыш.
Аважлан таум ыштен, Ольош кудывечышке лекте. Йырваш тугай шып-тымык, ласка.
Оласе йӱк-йӱан деч вара иканаште пылыш пеҥгыдеммыла веле чучеш. А кечыже
тугай чевер да волгыдо, весела. Эрденак сайынак пелташ тӱҥалын. Уло тӱня
сурлен, вашкыде, иктапыр илана. Теве чыве-шамыч леваш воктенсе пуракыште
йӱштылын кият. Коя,
лудо тӱсан шоҥго пырыс, ӧрканен-йогыланен, кунам ик гана тошкалын,
кудывечым эртышат, клат йымаке пурен йомо.
Машук вет? Алят ила? Мыняр ияш тудо — иктат каласен ок керт дыр. Пий дечат
ушан
тиде пырыс. Мом каласет — чыла шукта. Колямат кучаш пеш тале. Колям веле
гала?
Шарна: икана чодыра гыч иленекак шудым конден ястарышт, уремешак коштен
налаш
шарышт. Кенета Аркашышт уло кертмын, утен каен магыраш тӱҥале. Чыланат изи
пачката деке куржын мийышт, мо деч тынар лӱдмыжым, молан шортмыжым
умылкалаш тӧчат.
Ончат — кишке! Шудо дене пырля чодыра гыч толын улмаш. Йӧра эше кумыжвуян
гына,
шеме але той огыл. Но йоча садак лӱдеш — могайжым тудо кушеч пала? Изи
йолташыжын шортмым колын, Машукат ала-кувелым толын шуо. Кишкетым ужын,
лӱдын шогыде,
вигак вучыдымо унат ӱмбаке кержалте. Йолташыжым аралас. Сеҥыш вет тунам
саде
кишкымат. А колям кучашыже пошкудо-шамычат "на прокат" манмыла наҥгаеныт.
Кызытше ынде тудат шоҥгемын. Коляжым эше куча гын? Уке чай. Мӱшкырым
теменат, кечывал
марте, шужымешкыже, клат йымалне ӱмылыштӧ ласкан малаш тӱҥалеш чай.
Кудывече покшелне машинаже чолгыжын-йолдыманден шога. "Ожыжым" ужат,
Ольошын
чап-кумылжо эшеат йывыртен, чӱчкалтен колтыш. Пошкудо йоча-шамыч, оласе
костенечым тамлыме тарешет, сайынак эрыктен шынденыт. Ӧрканен, айда-лийже
ыштен огытыл.
Ольош садак йырже савырныш, ыраш тӱҥалше леведышыжым шыман ниялтале. Чыла
верыштыже, чыла сай.
Кенета ала-кувелым кугу гына кӱрка чыве "кӱрт" да "кӱрт", ала-мом ойлен-
ойлен,
толын лекте.
— Тыйже кӧ улат? Кушеч лектынат? — ӧрӧ уна. — А-а, тыят тыште илет? Ну,
тугеже
айда палыме лийына.
Ольошын тудын велышке кидшым гына шуялтыш, асет кенета иканаште ала-кузе
овареншарлен кайыш, нермучаштыже рун гай йошкар льывыра кечалте. Кок кугу
шинчажат
йошкаргеныт, осалын йӱлат. "Кӱрт-кӱрт-кӱрт!" кычкырал колтыш. Ольош пыртак
лӱдмылат лие.
— Кыш-ш, айда кай, кай, кай шке корнет дене... Мый тыланет нимо осалымат ом
шоно. Йот еҥат омыл — мый тыште шочынам, кушкынам, — йӱкынак кӱрка чывет
дене кутыра, лиеш.
Тудыжо ала ок умыло, ала мутшо дене ок келше — ваштарешыже шӧрынрак лийын,
тугак
кӱртланен, вурсен-вурсен лишемеш. Теве-теве ӱмбаке тӧршта шонет.
— Кай, пешак осал улатыс. Ала-мом шонен пыштенат... Тый дечет аралалташ
кӱлеш
дыр, — манын, Ольош эркын, чакнен-чакнен, капка велышкыла тарваныш.
Кӱркат низаштат ок код — тудат почешыжак. Унат ыш чыте — тӱргалте. Капкам
содор
почын, уремышке юлт веле койо. Тушто гына шӱлышым нале. Шкенжын тока гына
кузерак коймыжым ушыштыжо сӱретлаш тӧчен, семынже шыргыжале. "Ай-ай, чотак
лӱдын
аман... Да кӧ деч? Ха-ха-ха! Ала-могай чыве деч". Иктаже ужеш гын, ну
воштылеш
ыле дыр. Лӱдат шол. Шкеже тунар шучкын коеш, а йолжо, йолжо могай: кугу,
лопка,
укш тормыла гай кужу кӱчан. Курныжын гай чисти. Логалат гын, ала-момат
ыштен пытара.
Тока гына чакнен куржшо намыс вер гычын умбакрак кораҥаш шонен, урем дене
кӱшкыла ошкыл колтыш. "Кевытышкыла савырнышаш, — шканже сомылымат муо. —
Ала,
чынак, иктаж-мом кутырен келыштараш лиеш. Толмемат чылт арамжак ок лий.
Кевыт
озаже кызыт кӧ гын?"
Тиде волгыдо, леве тымыкым, свежа шӧр, коҥга гыч лукмо кинде да эше ала-мо
ныжылге, мондалташат тӱҥалше пушым шӱлен ошкылеш.Оҥжат пуйто лоптокак виш
почылтын, шӱлалташ ласка, вольна. "А-ах, могай сай вет", — пел йӱкынрак
пелештыш.
Туге вет: ялыште шочын-кушшылан ял урем, чыла тиде пуш шерге шол. Кеч ала-
могай
кугу еҥ лийже, кеч ала-могай узьмак верыште илыже, но шочмо верлан нимоат
ок шу.
Жапын-жапын туге шкеж деке шупшаш тӱҥалеш — шинчын-шогаш эрыкым ок пу. А
толын
лектеш шочмо-кушмо ялышке — шӱм-чонжак шулен кая.
Кызыт Ольош денат тыгак. Кумылжат тодылалте, шинча йырже теве-теве вӱд
налеш.
Йӧра уремыштыже иктат ок кой. Иктышт, рушарня гынат, пашашке каеныт дыр,
весышт
сурт коклаште, пакчаштышт тошкыштыт, векат. Ялысе еҥ пашаштак кана, манеш,
яра
шинчен огешак керт.
Уна еҥ, кок век ончыштын, урем дене эркын эрта. Йоча годсек лишыл вер-шӧрым
пуйто уэш шымла: пала да огешат пале. Ялат, Изуремыштат пычырик жапыште
чотак вашталтын аман. Теве таве олмеш колонко коеш. А кугу, волгыдо, кумда
окнан у пӧртшӧ
кунаре?! Кермыч дене оптымат, пырня дене нӧлтымат улыт. Полатовын полатше
дечат
чапле.
Изурем прогалыште ӱдырамаш койылалтыш. Кӧ гын? Еҥыштымат кызыт иканаште
палаш ок
лий-ла. Нунат вашталтыныт: иктышт шоҥгемыныт, весышт кушкын шогалыныт.
Ошкылмыжо
ала-мо пешак палымыс: вуйым кӱшкӧ нӧлталын, роштке тошкалын, кидым пӧръеҥ
гай
лопканрак лупшалын толеш. Кап-кылжат пеҥгыде гоеш, яшката, туп-вачыжым вияш
куча... Чылажат пешак палымыс... Но Ольош кӧжым нигузе ушештарен ок керт.
Ӱмбалныже шолдыра кына пеледышан платье, йолышто куштылго ош ката,
вачӱмбалныже кӱляш
гай волгыдо, вужгата ӱптолкын шарлен кия, тошкалмыж семын лый-лый лийын,
тарванен-кудыргалын колта. Чыла тиде ала-кунам ужмо, рвезе годсо шарнымаш
лукшо гыч
кенета савырнен тольо — кудыррак кӱляш ӱп, кужурак, яшката кап-кыл...
Теве шинчаштат вашлие — тудо! Да коктынат руалмыла тӱҥын шогальыч. Икте-
весыштым
шинчаваш ончен-шымлен-эскерен шогат. Ӱдырамашыже ондакрак ушым нале — эплын-
эркын тарванен, уна марий ваштареш ӧрын-аптыраненрак лишеме.
— Ольош... Салам, — тугак тоштын-тоштдерак йӱкым пуыш. — Толын шуынат мо?
Мый
теҥгече тендан-шамычлан телеграммым намиен пуышым, — да кидшым уналан
шуялтыш.
Тудыжо ӱдырамашын изирак, аҥысыр гынат, пеҥгыде, виян.
— Салам, Катя! — Ольошат тыге кенета, шоныдымын-вучыдымын вашлиймылан ӧрын,
айманен колтыш, пыкше пелештен керте. — Умбачын вигак паленат ыжым керт. Кӧ
тиде
вола, шонем.
— Туге, ынде мемнан гайжым палыметат ок шу, — весыже шомакышкыже шуанвондо
имымат керале.
— Кузе?.. Могай тендан гайым? — Ольош акмук лийын колтыш.
— Мемнан гайым... ялысым, манам, — ӱдырамашыже ала козырарак мыскарам ышта,
ала
игылтынрак веле кутыра. — Шке шочмо суртетымат, ялжымат мондаш тӱҥалынат
да...
— Мый?.. Мондаш?.. Уке-е, — мугыматале ожнысо таҥ. Но тудым шомак дене
пешыжак
от сеҥе, вашке шкенжым кидышке нале. — Монден омыл... А ялна пычырик
жапыште чотак вашталтын, — мут мундыражым пӧрдыктенат колтыш. Коммерсант
йылмылан тале
лийшаш, уке гын йомеш. Ольош такшымат шомаклан тоҥгак огыл. — Шкежат тый
вашталтынат.
— Шоҥгемынам, маннет чай, — весыжат шомаклан еҥ кӱсенышке ок пуро.
— Уке шол... Моторрак веле лийынат, маннем ыле.
— Ой, ойлыштат! Могай тушто моторрак да мойн? Койдарен ит шогылт! — манын,
пачемышым поктышыла, кидшымат рӱзалтен лупшале.
— Игылташ ыжымат шоно, йоҥылыш ойлет...
— Мо йоҥылышыжо? Шкеже эре самырыкемам шонет мо? Меат эркын шоҥгемына-ла.
Ийгот
эрта — шижашат ок лий.
— Ой-йой-йой! Кӧ тидым ойлаже? — Ольошын иже шыргыжалаш шотшо лие.
— А мо, эрта улде... Теве кумлат шеҥгелан кодо... Вашке кумло визыт... А
тушто —
шижынат от шукто — ныллат шуэш. А нылле ий мыланна, руш манмыла, — бабий
век.
— Так уж — бабий век...
Катян атакыжым чактараш манын, Ольош ваштареш тугак чолган вашешташ тырша,
а шке
чыла шеклана. Рвезе годсыжлак тудым йӧратен онча. Нимом ойлаш — Катя эшеат
сылнырак веле лийын: чевер, лӧза... Тиде моторышто чевер кеҥеж кече, тамле
ял пуш,
леве юж толкын дечат ала-можо уло.
— Туге улде.
— А мый вес мутым палем — "Сорок пять — баба ягодка опять".
— Нылле визытышке илен шумеке, кавыскышке ягодкышко савырнена чай.
— Айда уж... Ит ойлышт.
Ӱдырамаш тугай: мут дене чактараш тудым, ой, неле! Ольошат ала-могай
татыште мут
ярымжым йомдарыш, пуйто шомак мундыраже кидше гыч мучыштен, пӧрдын кайыш,
товаҥалте. Иканаште мом каласаш, кузе вашешташат ӧрӧ.
— Мом "ит ойлыштшо?"
Катяже тидым шиже, витне. Оласе еҥетым кеч пычырик чуриктарен кертмыжлан
куаныш
веле. Шинчапунжым лый-лый модыктале, шара шинчажат утыр волгалтыч. Ала-кузе
саҥга йымач чый-й ончалын, чоянрак шыргыжале. Шӱргыначкаштыже рвезыж
годымсыжлак
кок изи лаке сӱретлалте. Тидланат Ольош тудым шӱм пытен йӧратен. Нине кок
лакым
омыштыжат ик гана веле огыл ужын, шыматен, шупшалын. Садланак ӱдырын
шыргыжалмыже тунар келшен, вашлиймекышт, тудым ышташ йодын, тӱрлын ойлен,
вашталташ тӧчен.
— Тиде те, пӧръеҥ-шамыч, ийгот нерген огыдат шоналте. Пуйто нуно тендам
кораҥын
веле эртат, — Катя Ольошын мутшым вучен шуктыде, шкеак шуйдарыш. Тудыжо мут
мундыражым кидше гыч мучыштарен, товаҥалтшыжым кунам шерген шукта? Ушыжат
товаҥалтмыла веле чучеш да. — Ӱдырамаш ден пӧръеҥ илыш азапым
таҥастарышашыжат уке тудо.
Чылажат мемнан ӱмбалне вет: пашашкат шуман, йочамат ончен куштыман, сурт
сомылкамат тӧрлен шогыман... Э-э, манамыс, мом тушто ойлаш! — адакат кидшым
чытамсырланен лупшале. Вара чый-чуй ик век да вес век ончале. — А мом ме
тыге урем покшелне шогылтына? Олаште огынал... Ял калыкын шинча-пылыш пӱсӧ
тудо... Ойырленат
огына шукто — шомак шарла. Тыланет кушкыла?
— А... мо? Мыланем?.. Мый так гына, ончал савырнаш лектым...
— Туге, тый уна улат... Ончал, ончал... Кушко вашкаш?
— Тыйже?
— А мыйын — паша азап. Мемнан так гына ончен кошташ жап уке-ла, — Катя,
тока гына мыжыкын койшет, шужымак шогалтен, кажне шомакше дене шуралтынеже.
"Мыйже мом тугайым ыштышым але каласышым... Могай титакемже?" — шонен шога.
— Пашашке мо? — йодылдале, иралтмыж дене мутшат кошкаш тӱҥале.
— Уке, пашамже варарак тӱҥалеш — почто машинан район гыч толмекше, —
ӱдырамашет
тидымат шиже. Да чаманыш дыр унажым, эплынрак кутыраш тӱҥале: — Ветеринар
деке
вашкем. Теҥгече олашке каем манме гыч шоктыш. Кудалын ынже колто ыле.
Сӧснаиге
ала-мо лийын: ны ок коч, ны ок йӱ, кия веле.
Шкежат кушко кайымыжым иже шарналтыш докан. "Тый денет так арам ляпкен
шогаш ом
ярсе" маншыла, корно гыч кораҥын, ӧрдыжкӧ тошкале.
— Вуеш ит нал, вашкем, — манят, эртен кайынежат ыле, да кенета чарнен
шогале.
Токасыж гай, вашлийме годымсыла, ала-кузе айманен йодо: — Тыйже шкетынак
толынат
мо? Ватетше кушто?
— Шкетынак, — ала-кузе кумыл воленрак пелештыш Ольош: ала тыге йӱштын
кутырымыжлан иралтын, ала кенета кораҥ кайымыжлан ӧпкелалтын?
— Мо эртак тыге шкетын коштат?
— Вате санаторийышке каен.
— Мо тугай? Черле?
— А кӧ пала тудым...
— Э-э, туге ужат... А мыйже шонем: мо тиде Ольош ватыжымат ялышке унала ок
кондо
— намысышке пураш лӱдеш але еҥлан ончыкташ вожылеш?
— Ала-мом ойлыштат!
— Йӧра, йӧра, тынарак сырышаш уке. Мыйже йодым гынас.
— А мый сырымаш уке.
— Уке чай... Ужамыс, — вара мутшым вес семынрак савырале: — Теҥгече
пӱягоремыште
пижын киймыдам ужымат, тыгак шоналтышым, — Катя ынде "языкшым" тӧрлынеже
гоеш. —
Машинаже тыйын мо?
— Мыйын...
— Шкендынак?
— Шкемынак улде! — "мом тыгайым йодыштын шогылтат?" маншыла, пеҥгыдын
вашештыш
весыже.
— О-о, туалгын ынде машина дене веле кудалыштат? Кызытше молан йолын? —
ӱдырамаш
мыскаражым эшеат шуйынеже ыле, но Ольошын кенета тыге вашталтын кайымыжым
тогдаен, тудат вуйжым кумык чыкыш, тура ончалтышыж деч шыле. Ошкыл колташ
тарванен
гына ыле, кенета ӱмбакше адакат йолт ончалын, пеле йӱкын пелештыш: — Ала
мемнан
декат унала пурет? — а шкенжын шӱргыначкаже тунамак пылыш мучаш марте мӧр
вӱдла
чеверген кайыш. — Иктаж шагат, шагатат пеле гыч ярсем чай, мӧҥгыштак лиям.
Пӧртнажым але монден отыл дыр? — шомакшым Катя ынде йол йымакше шалатен
шога,
тугак вуйжым нӧлталаш ок тошт.
— Монден омыл, — ынде пӧръеҥже, тидым ужын, кӱсыным пӧртылтымыла, талышнен
кутыра.
Нечыве тудым нимо укеланак койдарен шогылташ. Тидлан Ольош нимогай амалымат
пуэн
огыл.
— Тугеже пурет?
"Тиде ала адакат игылтеш?" манын шоналтен, уна марий Катя велышке ончале, а
тудыжо верже гыч выр-р тарваныш. Яшката кап-кылжым модыктен, Изурем дене
роштке
ошкыльо.
— Вучо, мый вашке миен шуам! — Ольош почешыже кычкырале. Пуйто воктечше
ынеж мучыштаре, тыге кенета каен йоммыж деч лӱдеш.
"Йӧра, вучем" маншыла, Катя кидшым вуй ӱмбакше нӧлталын гына рӱзалтыш,
савырненат ыш ончал. Ольошыжо урем покшеланак шоген кодо. Икмагал почешыже
ончен ужатышат, тудат шке корныж дене кӱшкыла ошкыльо.

7

Ольош тиде вучыдымо вашлиймаш нерген шонкален ошкылеш. Такшым тудо чылт
вучыдымыжак манаш ок лий. Кажне гана, шочмо ялышкыже толын пурымыж годым
веле огыл,
корнышко лекташ погыстараш тӱҥалмекшак, мӧҥгӧ велжым шоналтыме еда Катя-
Катеринажым шарналтен. Тудын дене иктаж гана тыге шинчаваш вашлиймым чонжо
дене вученат, кузе тиде лиймым ик гана веле огыл шонен, ушыж дене
сӱретленат ончен. Мом
ыштет — икымше йӧратымашыже вет. А тудо, мурышто манмыла — "Ок мондалт
икымше
йӧратымаш, ок мондалт эн первый вашлиймаш..." Кеч-могай айдемынат чонышто
тудо
курымжо мучко ила. Тыгак докан. Ольошат тудым, Катюшыжым, нигунамат монден
ок
керт дыр.
Ала-кунам нуно пырля кушкыныт, ик классыште тунемыныт. Ондак молын гаяк
тыглай
ньога-шамыч лийыныт: нечкырак йытыра ӱдыр ден полдалге чолга рвезе. Иквереш
модын куржталыныт, пырля школышко каеныт... Вара, тиде ала кумшо, ала
нылымше
классыште тунеммышт годым ыле, нуным ик парт коклашке йыгыре шындышт. "Катя

Алексейым буксирышке налеш", — мане туныктышышт Зоя Якимовна. Ох кузе сырен
ыле
вет тунам Ольош! Тудын дене пырля шинчаш мыскылалтмыжла чучын. Катям
воктечше
поктен колташ манын, кузе гына ыш толаше, могай гына ӱчым ыш ыштыл, мо
семынат
ыш индыре?! Шичмыж годым йымакше я чернила атым шында, я тыгыде пудам
кырыман пу
паҥгам пышта, а кынелын шогалмыжлан урвалтыжым киш дене пижыкта, парт
эҥертышеш
платье ӱштыжым кылден шында... Ой, мом гына шонен луктын огыл — чылажым
ойленат
от пытаре. Тунемаш шот кугунак лийын огыл гын, пермакланаш тудо пеш кертын.
Кеч-кунар шинчавӱдшым йоктарен гынат, нимо денат сеҥен, воктечше кожгатен
колтен
кертын огыл. Мӧҥгешла, школышто кечыгут ик парт коклаште шинчымышт ситен
огыл,
Катя эше мӧҥгыжӧ тунемаш полшымо амал дене кас еда уроклан ямдылалтмыжым
тергаш
коштын. Йӧратен да але рвезе келшенат огыл тыге пижедылын, Катя тунамак
пешак
мут колыштшо лийын: каласеныт, классыште иктаж-могай порученийым пуэныт
гын, чыла шукташак тыршен. Тидланже Ольошлан таум веле ыштыман ыле: тудо
огыл гын,
тӱҥалтыш класслаштак ала-мыняр ий дене шинча ыле дыр.
Визымше классышке пошкудо Кокласолашке кошташ тӱҥальыч. Катя деч Ольош
тунам иже
утлен керте. Тугак ик школышто тунемыныт гынат, такшым классышт тӱрлӧ лийын
—
Ольош "А"-ште, Катя "Б"-ште, ынде икте-весыштым уждымо-колдымыла койын
коштыныт.
Коклан полшышет пешак кӱлеш лийын да, Ольош рвезе лӱмнержым волташ лӱдын,
намысыш пурымо деч шекланен, мӧҥгылан пуымо пашамат возен налаш йодаш
тоштын огыл.
Кандашымше классыште алгебра дене экзаменыште ок полшо гын, товатат кок
ийлан
кодеш ыле. Тунамже Ольошлан намысымат, кугешныме койышыжымат мондаш логале.
Но экзамен деч ончычак Ольош Катян "кепшылышкыже" вереште. Ты ганаже шке
кумылынак манаш утларак келша докан. Ойлат вет: мо улыжым огына арале,
йомдарена —
шортына. Тыгак ала-мо. Изишт годым тиде ӱҥышӧ, мутым колыштшо, чылаланат
ӱшаныше
пеш проста ӱдырым тӱрлӧ семынат игылтын, кокланже ужмыжат шуын огыл гынат,
кушмышт семын Катя рвезым ала-можо дене утыр шкеж деке шупшын. Ольош ынде
шкеак йыгыре лияш тыршен, коктын шинчаваш кодаш чонжо шупшын. Катя черланен
але иктаж
вес амал дене школышко толын огыл гын, ойганен, йокрокланен, кумыл волен
коштын.
Кунамже азапланенат колтен — вашкерак тӧрлана гын йӧра. Вик ойлаш гын,
кажне кечын тудым ужмыжо шуын. Ӱмбакше ынде ала-кузе вес семын, вес шинча
дене ончен.
Чоныштыжо ала-могай у шижмаш, палыдыме чон кумыл ылыжын. Вашлиймекше,
вожылалын
колтен, чеверген шогалын, тыгай годым мутшат йомын. Шижын: Катят тидым
тогдая —
тудат тыгай годым вашталтын каен, ожнысыжла уждымо-колдымыла койын огыл,
шижде
ваш ончал колтымышт годым ала-кузе айманен, канде шинчажым шылтен.
Мо-можым умылен кертде, тыге орланен кошто-коштат, икана рвезын ушыштыжо
кенета
волгенче гай волгалте: а вет Катя классыште, уке, чумыр школлан эн мотор!
Школышто веле мо — тудын гайже уло тӱняштыжат уке! Тыгай чевер чуриян,
чатка капкылан. Вургемжат тудын эре эн йытыра, капшылан келшыше, яндар.
Кӱляш гай ошалге,
нугыдо ӱпшым туге чаткан пунен шында — ончен йӧратет. А кумылжо могай поро,
тыматле! Сыренжат тудо иктыланат ок мошто, очыни, кеч-кунамат, кеч-кӧланат
полшаш
эре ямде лийын. Моло-шамыч гай утыжым огешат койышланыл, шкенжым шалан ок
кучо,
рвезе-шамыч воктенат ок шӱраҥышт. А иктаж-молан вожылалын, шинчажым шылтен,
вуйым кумык чыкен шогалмекше, пасу покшелнысе шкет рвезе куэла койын. Тыгай
годымжо
Ольошын шӱмжак пуйто шогалын, кырымымат чарнен, — тунар тудым чаманен,
воктечше
ала-могай осалымат кожгаташ, ала-могай шучко туткар гычат арален налаш рат
лийын. Рвезе-влак кокла гыч иктажше игылташ тӧчен гын, тыгайым Ольош
тыманмешке верышкыже шынден, кӱлеш гын, мушкындо денат "ушым пуртен". Рвезе-
влакшат тидым шижыныт, садлан, Ольош леч лӱдынак, тыгай чатка пеледышым
эпере тӱкален огытыл.
Икымше гана нуно ӱдыр дене качыла кандашымше классым пытарыме лӱмеш
выпускной
кас деч вара вашлийыч. Ольош тунам Катям шке ялысе-шамыч деч ойырен,
мӧҥгыжӧ
воштак ужатен тольо. Тунам тудо тугай ӱҥышӧ, аптыраныше лийын. Иктаж шала
шомакше я койышыж дене тиде шытиркан чонжым сусырташ, весела пайрем
кумылжым волташ
лӱдын. Такшым нуно кугунжо кутыренат огытыл. Катя лач тунам шкеак ала-кузе
пиал
нерген мутым лукто.
— Алеша, Семен Вишневскийын "Пиал" поэмыжым шарнет? — йодо.
— Почеламутым мо? — ӧрӧ Ольошыжо. — Кандаш ий тунеммына гыч мый ик
почеламутым
гына шарнем, Лермонтовын ала-мо: "Белеет парус одинокий, в тумане моря
голубом..." Вараже кузерак ыле? Ай, тудыжымат монденам улмаш.
— Что ищет он в стране далекой...
Почеламутым умбакыже Катя шуйыш. Мучаш мартеат лудаш шонен ыле, но Ольош
тудым
торжанрак чарыш:
— Ай, огеш кӱл. Палем: тый чыла тунеммынам шарнет. А мыйын тетла нимогай
почеламутым колмем, ик задачымат решатлымем ок шу. Шоналтемат, могыремат
шергылт кая.
Сита, кандаш ий орланышым, чисти йыгыжтарен шуктышт. Тетла вуйым тыгай дене

аҥыртараш — Юмет аралыже!
— Кузе? Тунеммым йӧршын чарнынет? — йӧратыме еҥын канде шинчаже шошымсо
вӱдлаке
гай кугемын, шарлен кайыш.
— Школышко тетла йолемат ом пыште! Надоело!
— Вара мом ышташ тӱҥалат?
— СПТУ-шко каем.
— А-а...
Ик жаплан коктынат шыпланышт. Ала-мом пеш шонышын койын, йыгыре ошкыльыч.
— Моркышко мо? Кӧ лияш шонет? — изиш лиймеке, уэш йодо.
— Кӧ лиям — ом пале, но школышко тетла издер денат шӱдырен огыт намие.
Каласышат, шканжат йӧндымӧ лие. Вич-куд ий ожнысо ушышкыжо тольо. Икана,
чынак,
йоча-шамыч, погынен толын, тудым школышко издер дене шӱдырен намиеныт. Арня
наре
школышко мийыдымыж деч вара Зоя Якимовна шкеак лӱмын колтен улмаш — чумыр
октябрятский звездочкыштым. Ожно школышто тыгаят лийын. Катяжат шарна дыр —
тудат издерым шупшаш полшен.
— Тугеже тракторист лият, — тӱрыс чыла рашемдыде, нигузе шомакшым ынеж
кошарте,
пижын веле.
— А мо? Ок келше? Армий марте ала-мом ыштыман вет — тетла куш кает?
— А вараже?
— Вара?.. Вараш пала. Илена — ужына, — Ольош сыраш тӱҥале.
— Вара вара вуйышко кая, маныт, — весыжат калыкмут палымыжым ончыктыш.
— Мый аракам йӱмаш уке! — Ольош торжан руале. Тиде чыр койышыжым пешак
кызыт
ынеж ончыкто да, тыгай "ушан мут" тудын шыдыжым веле тарватыш.
— Тиде сай, — Катяже тыгай-тугайым пуйто ышат шиж, тугак тыматлын, ласкан
кутыра.
— А можо сай огыл?
Шып. Тура мут тудымат чуриктарыш товро.
— Кӧ лияш шоныметым алят от пале да...
— Тый, конешне, чыла палет. Учичыл лият, наверне!
Рвезын игылтмыжым, очыни, шиже гынат, Катя ыш сыре.
— А вот и шыч пале! — ала-молан куанышыла веле кычкырале.
— Вара кӧ?
Адакат шып. Рвезылан шке шонен пыштымыжым ынеж поч, витне. Варарак веле
пеле
йӱкынрак пелештыш:
— Мый врач лийнем...
— Вра-ач?.. Тый? — Ольош шинчажым каралтыш. — Вӱрым ужат гын, шкеже
иканаште йоҥылен кает дыр, — каласышат, кыт-кыт-кыт воштылале.
— А вот и ом лӱд! — ӱдыр иже шыдешкыме гай лие. — А мый хирург огыл, а йоча
врач
лиям! — пеҥгыдын ешарыш.
— Изи ньога-шамыч дене аҥыргылаш тӱҥалат? Нечке-шамычым...
— Шкеже изи лийын отыл мо? Тыят иктаж-кунам черланенат вет? — ончыклык
врачет
ындыжым шортшашла ойлаш тӱҥале. Шижалтеш: рвезын койдарымыже чонышкыжак
логале.
— Мый улыжат ик гана веле черле киенам... Ырлыган пижме годым, — Ольош
мутшым
мӧҥгешташ тӧчен, эплынрак вашештыш.
— Вот! А кӧ тыйым эмлен, тӧрлатен?
— Першыл Маний кокай ок лий гын, ала сокырак кодам ыле...
— Вот, ужыч? — ӱчашымаште шке сеҥымыжым шижын, куанен кычкырале.
— Ну йӧра-йӧра, лий тый йоча врач!
— А тый?
"Ну, тидым!.. Пижеш гын, киш ден меж гай. Изиж годым, кунам мыйым
буксирышке налын, могай ыле, тугаяк кодын". Ындыжым сырен огыл, ала-кузе
порын, веселан шоналтышат, ӱмбакше шыманрак ончале. Кок канде ойып дене
вашлият, шинчажат йымыш,
могыржат чытырналтын кайыш. "Могай тудо мотор!" — шоналтыш уэш, тидыжымат
теветеве йӱкынак каласен колта.
— А тый? — Катя ты гана шинчажым ыш шылте, йодышыжым гына ушештарыш.
— Мо мый?.. — рвезе акмук лие. — А мый тугеже каза врач лиям!
Шонен мумыжлан куанен, Ольош лоткыктен воштыл колтыш.
— Могай каза врач?
Ӧрат веле: тиде пермак вет чылажланат иканаште ӱшана. Шкеже шойыштын
тунемын
огылат, еҥ-шамычат тыгаяк улыт манын шона дыр.
— А-а, ветеринарный врач мо? — тогдайышат, коеш.
— Ане... Ониса куван казаж гаяк пондашым куштем... Чапле имньым, тарантасым
пуат, — Ольош ончыкылык илышыж нерген йомаклаш пиже. — Каза врачым ялыште
пагалат
вет...
Шкеже тыгайым шонен ок му ыле дыр. Шке ялысе ик марийым, Пӧкмӧр Пӧтырым
шарналтыш. Тудо врачшак огыл, но ала-могай ветеринар лийын. Тарантасан
имньыжат ыле.
Ялыште тудым утларакше "вольык першыл" маныныт. Ольошмыт декат кок-кум
ганаже
пурен лектын. Икана сӧснам вускемден кайыш. Ольош тунам сӧсна муным
жаритлен
кочмым икымше гана ужо, да шинчам карыш. Вара, шарналтымыж еда, арня наре
йырнен, укшинчын-вакен кошто. Вес гана, толын, презыштым эмлыш. Тудыжо ала-
мом кочкын улмашынат, пушкедын толашыш. Пӧкмӧр Пӧтыр тунам ош аракаш кӱчымӧ
чыве муным
луген йӱктышат, вес кечешак тӧрланыш. Кодшо арака шке логарышкыже кайыш.
Тудо
такшымат эре подылалше, тул гай йошкар чуриян коштын. Вольык вӱрымат йӱэш
улмаш,
манеш. Ала садлан сынже кугече муно гай чеверген. Йоча-шамыч туддеч
шекланеныт.
"Чечасак мунетым вускемдем" манын лӱдыктылеш ыле. "Вольык першылетым"
аракак кошартен. Кожлаерыште йӱктен колтенытат, кошопкаш гыч лектын возын,
Йӱштыгуп коремеш кылмен колен, манеш.
— Молан вара школым кудалтен, СПТУ-шкыжо кайынет?
"Ох, тиде Катям! Южгунамже йыгыжтаренак шукта: шыгыр ката гай кудаш
кудалтымет
шуэш".
— Можо вара тыланет ок келше? — Ольош молан тынар витарымыжым нигузе умылен
ок
керт.
— Ветврачлан тунемаш каяш шонет гын, кыдалаш школым пытарыман. Ветеринарный
институт Казаньыштак уло... Медицинският...
"А-а, теве кузе улмаш?! Тугеже пырля ик олаште тунемаш тӱҥалына маннет мо?"
— Уке, Катя, мыланем нимогай институтат ок кӱл. Туддеч поснат серлагем,
шонем.
Илышыште кажныжын шке корныжо лийшаш, — кенета тунар ушан-шотан кутыраш
тӱҥале —
шкежат ӧрӧ. — Шаҥге пиал нерген мутым луктыч вет? Вот тудымат кажныже шке
мушаш
дыр. Тый теве, можыч, медициныште, а мый... Маньымыс: илена — ужына. Ит
ойгыро,
мыят ом йом дыр. Йӧра, ситыш тидын нерген. Вуемат коршташ тӱҥале...
Тыге тунам мутыштым лугыч кошартышт. Да ойырлышт. Кажныже шке корныж дене
кайыш.
Кандашияш школым пытарымеке, Ольош Морко СПТУ-што тунемаш тӱҥале, а Катя
саде
школ корнымак эше кок ий тошкыш. Но икте-весышт деч йӧршынак ышт ойырло.
Каныш
годым такшым вашлиеденыт. Ольошым ӱдыр деке чонжо утыр веле шупшын. Икмыняр
кече
Катям ок уж — йокрокланашат тӱҥалеш. Тунеммет, мочет — автобусышко
шинчешат, кудалынат толеш. Ӱдыр кастене клубышко ок лек гын, пӧртшӧ воктене
шӱшкен коштеш,
но пураш ок тошт.
— Мо лийынат? Ала тунемметым кудалтен толынат? — лӱдын-ӧрткен йодын тыгай
годым
ондак аваже, вара тиде йодыш денак ӱдыр тудым вашлийын.
Аважлан вургемым вашталтен чияш толмо амалым шонен муын, Катяжым мыскара
дене
лыпландарен:
— А мыланем отпускым пуэныт. Тендан дене школысо гай огыл. Сай тунемшым ик-
кок
кечылан каналташат колтат.
СПТУ-шко кайымыж дене тудо шкенжым изишак гынат кугуэш ужын, шке таҥаш
рвезе-влакымат кугешненрак ӱлыч кӱшкӧ ончымыла койын коштын. "А мо, тыгак
огыл мо? —
шонен. — Нунын школ сумкам лупшен коштмешкышт мый "тракторист-машинист
широкого
профиля" лиям. Пашашке пуремат, шкеак оксам тапташ тӱҥалам. Эртак ача-аван
шинчам ончен шинчаш мо? Шке оксам лиеш: кузе шонем, туге кучылтам; мом
шонем, тудым
налам..."
Тудо такшым изинекак шке уш дене илаш тӧчен. Ача-ава шулдыр йымач вашкерак
утлен, вольнашке лекмыже шуын. Тыгай шонымаш денак Моркышто тунеммыж годым
изинизин пазарыште оксам ышташ тӱҥале. Мо тыште удаже? Тидлан ачажат,
аважат пешыжак
вурсен але тореш лийын огытыл. Армий деч ончыч пешакак мотоциклым налнеже
ыле —
шонымашкыже шуо вет! Ачаже пыртак гына ешарыш. Тунамже Ольош шкенжым,
чынжымак,
качымарийлан, кугу еҥланак шотлаш тӱҥале. "Теве кузе илыман, — куанен,
шкенжым
моктен. — Тиде — пиал деке эше ик ошкыл огыл мо?" — Катялан чӱчкыдынак
ушештарен. Ӱдырат ваштареш нимомат ойлен кертын огыл. "Ну тиде Вӧдыр
Павылын Ольошыжо
талак кушкеш вет", — ойленыт ялыште, тудым ончен, шке эргыштым сотареныт. —
Пыкше гына школым пытарышет, уна, мотоцикланат лийын, оксамат шке ышташ
тӱҥалын, а
тый..." Ятыр ешыште тудо тумам тарватен, шуко ача-авалан ӱдыр-эргыштым
кожгаташ
амалым пуэн, таратен шоген...
СПТУ-штыжо кум ий тунемман ыле, но Ольош тынарат ыш чыте. Латкандаш ийым
темымекше, армийыш каяш таранен шинче. А тудо тугай: мом шонен пыштен гын,
шуктыде
ок код. Ача-аваже, Катя нимом пален огытыл. Пӧръеҥ икшывылан армийышкыже
ала-кунам садак кайыман. Салтак корным вашкерак эртен, йӧршын эрыкан лияш
шонен.
Эрла салтакышке лектын кайышашыж кастене, кунам ломбо пеледыш йӱдымат ошын
койын
шоҥешталтын, а шере-тамле пушыжо вуйым руштыктаренак аҥыртарен, шӱшпык-
шамыч
шымле шым лыкын-лукан семыштым пуйто тудланак пӧлекленыт, рвезын шӱм-
чоныштыжо
шукертсекак шочшо да шылтен ашныме, кажне кечын утыр ылыжын иланыше кӱчык
да эн
ямле, нигунам мондалтдыме шомакым Катяжлан каласен — "Йӧратем!" Ты йӱдым
нуно
шӱшпык мужыр семынак чыр омымат ышт ыште. Но молгунамсыла, мотоциклышке
шинчын,
ала-кушко вес ял клубышко коштын огытыл, а эртак ял йыр савырненыт. Кугун
кутыренат огытыл. Вет паленыт: кужу жаплан, кок ийлан, ойырлат. Садлан
когыньыштымат
ойганрак кумыл авалтен. Жапын-жапын, икте-весыштым чый-й ончал-ончал
колтен, ваш
шыргыжалшыла койыныт. Молан? Ала икте-весыштым тыге лыпландареныт, шӱмышт
гыч
шӱлыкым моштымышт семын чактареныт.
А волгыжтӱр дене чеверласен ойырлымышт годым Ольош Катя деч йодо:
— Тый мыйым вучаш тӱҥалат?
— Конешне, Алеша... Вучаш да кажне кечын письмам возаш тӱҥалам. А тый?
— Мо мыйже? Письмам кажне кечынак возен ом керт дыр. Шкат палет, тиде
сомылым
мый пешыжак ом йӧрате. Жапшат тушто тынар ок лий дыр.
— А тый... Мыйым... от мондо? — шинчавӱд йӧрерак йодо ӱдыр, теве-теве
шортын
колта. Толат да... от кудалте?
Катя шолдыргаш тӱҥалше магнитофонла ик шомак йырымак гына пӱтырен.
— Мо-о? Мондаш?.. Кудалташ? — шинчам карышын койо эрласе салтак. — Луктын
кудалташ шӱкшӧ ката отыл. Тый мыйын эн мотор улат! — лыпландарышыла,
лывырге вачыж
гыч, нарашта кыдалже гыч ӧндале да вуйжым лопка оҥжо пелен таялтыш. —
Нигунамат!
Мый тыйым икте денат ом вашталте! Мыланем тетла нигӧ-нигӧ ок кӱл! Умылет:
мый
тыйым веле йӧратем... да эре-эре йӧраташ тӱҥалам! — манын, шинчавӱдеш
нӧрышӧ чурийжым копа коклашкыже налын, чевер, пушкыдо тӱрвышкыжӧ шкенжыным
тушкалтен,
илышыштыже икымше гана ӱдыр ӱмам тамлыш.
Шупшалалтынжат нуно эше моштен огытыл: коктынат шӱлалташ тоштде, тарванен
кертде, уло капге чытырен, тӱрвыштым ваш ыштен шогеныт. Тунам Ольош лач
тыгак, ойлымыж семынак шонен, шке мутшылан моткочак ӱшанен, лач тыгак лиеш
шонен. Вет Катя
гайже тетла тӱняштыжат уке — тидым тудо сайын пален. Нигӧ-нимо денат тудым
таҥастараш ок лий, иктат тудлан ок шу: ошалге кӱляш ӱп, канде-канде памаш
шинча,
шымавуч гай кап-кыл, пыстыл гай пушкыдо кид... Эше мо? Эше кузе тудым
таҥастараш
лиеш? Нине шомакшымат рвезе ала-кунам лудмо книга гыч гына пален. Уке гын
шке
шотшо дене мом каласа, мо дене таҥастара ыле? Тунам шоналтыш: "А книга
лудмет
такшым кӱлешак улмаш..."
А чонжо дене могай поро, кумылжо пешак пушкыдо. Тидыже вот сай мо? Илышыште
ала-моат лиеш, пеҥгыдылыкат кӱлеш. А Катя левыктыме шыште гай: кузе шонет,
туге темдышташ, мом шонет, тудым тушкаш лиеш. Еҥ мутланат моткоч, утыжымат,
очыни, ӱшана. Адак пешак чаманыше. Урем пийымат айдеме олмеш ужеш,
чылаланат полшаш тӧча,
южгунам шкеж нергенат огеш шоналте. Теве тунамат, школым ший медаль дене
тунем
лекте гынат, шонымыж семын мединститутышкыжо тунемаш ыш кай. "Ачай — черле,
авай
шкетын кузе илаш тӱҥалеш? — манын, ялешак кодо. — А тунемаш але шуам", —
шкенжымат лыпландарен. Шоҥго-шамычшым чаманен, шкетыштым кудалтен коден
кертын огыл.
Нунышт ала-мо семынат поктеныт гынат, ик парня гай пачката икшывышт
шонымашыж
деч ыш шӧрлӧ. Школ деч вара фермыште презым ончаш тӱҥале.
Ольош гын ончыкылык нерген ала-кузе кугун колянен огыл. "Ондак армийышке
миен
толам... Вара илыш ончыкта", — шонен. Тудо тачысе кече дене илен, ончыко
мужедаш
йӧратен огыл. Илышыште утларакше кузе: шонет — иктым, лиеш — весе.
Айдемылан
такшым ала тыгак илыман?

8

Кевытышке кайыме олмеш коммерсант изурем дене еҥ пакча шеҥгечын пӱя деке
волыш,
серже йыр савырнен, Епим коремышке лекте. Сайынрак шоналта гын, вик умыла
ыле:
лач саде чеверласыме, кастене коштмо корныштымак уэш тошкас! Ала садлан
тиде
шарнымашыжат ушыштыжо тыге раш сӱретлалтеш. Теве тиде ладыра ломбо йымалан
ӱмам
налыныт, изиш умбалнырак уэш тамлен онченыт — тудыжо эше тамлырак чучын.
Коштын-коштын, корныжо уэш ял велышкыла наҥгайыш. Саде изурем денак
кӱзышыжла,
кок окнан, изирак тошто пӧрт тура пуйто шӱртненак шогале. Тышкат йолжо
шкеак
конден шогалтышыс! Суртшо пешак палыме, но тышке тудо тымарте иканат пурен
огыл.
Ӧрын-аптыраненрак капкайымал авыртышым вончыш, ӱҥышынрак кугу капкам
кылдырдок
шӱкале. Кудывече вел окнашке ончале — иктат ок кой. "Ала савырнен толын
шуын
огыл", — шоналтыш. Ужеш: пӧртӧнчыл омса виш, тугеже пӧртыштӧ кӧ гынат уло.
Тугак
вашкыде тошкалтышым кӱзыш. Шӱлышым налшыла, омса ончылан чарналтен шогале.
Чонжылан ала-кузе йӧнысыр чучеш, шӱмжӧ ӧрткышыла кылт-кылт-кылт пералта.
Пыртак
лыпланыме гай лият, парнялажым тодылын, омсам пералтыш:
— Пураш лие-еш? — ышталын, омсам шупшыльо, тугак тоштын-тошдеак лондемым
вончыш.
Да тушанак тӱҥын шогале, оҥжым пуйто печке шӱдыш дене ишен шындышт —
шӱлалтенат
ок керт. Ӱстел коклаште школышто тунеммыж годсыж гаяк изи Катюш шинча:
вачӱмбалныже шер гай кок йытыра ӱппунем, кок канде памашшинча, чумыраш
чевер тӱрвӧ. Ольош иканаште ырен, вара сӱсанен кайыш.
Толын пурымыж деч ончыч изи падыраш ала-мом возен я сӱретлен шинча ыле.
Палыдыме
пӧръеҥым ужын, ручкажым ӧрдыжкӧ пыштыш, кок канде волгенче йолт волгалтын
кодо.
"Чисти Катя! — Ольош тугак омсадӱрыштӧ тӱҥгылген шога. — Мыняр ияш гын?
Иктаж
визыт-кудыт дыр..." Пыкше мутым муо:
— Салам, мотор ӱдыр? Лӱметше кузерак?
— Та-аня... — изи пачката ӧкым-ӧрынрак шуйдарыш.
"Тыйже кӧ тугай улат? Мемнан декше молан толынат? Лӱмемжым молан йодат?" —
йодыш-сескем-влак шинчаштыже йылт-йолт волгалтын чӱчкалтен колтышт —
йӧратыме пашаж деч ойыренытыс, лугыч ыштеныт. Книга ден тетрадьше-влакым
содор погалтен
пыштышат, ӱстел кокла гыч лекте. Ситце занавес дене пӱлымӧ пӧлемышкыла
савырнен,
пыртлан чарналтыш.
— Авай, мый Олюкмыт деке каем, йӧра? — каласыш.
— Йӧра, шуко ит шого, — шоктыш тувелым палыме йӱк.
Палыдыме пӧръеҥ деч шинчажым кораҥдыде, шӧрын-шӧрынрак лийын, омсашке юлт
веле
койо.
— Алеша, тый толын шуыч мо? — солныш тыгодымак. — Изишак вучалте, йӧра? Мый
вашке ярсем.
Тунамак "шыр-р" муралтыш. "Ала-мом урга, витне. Ургымо машина йӱкла шокта",
—
шоналтыш Ольош. Йолым кудашаш, уке? Ондак кӱвароҥам, вара ош кроссовкыжым
ончале. Йолчием тудын лум гай ошо. Кӱварат шышталгын-кӱреналгын чолгыжеш,
покшелне
шке куымо тӱрлӧ тӱсан корнан-корнан йолгорно-шартыш. Ала пӱгырнаш ӧрканыш,
ала
йолчиемжым яндарлан шотлыш — саде корнан-корнан йолгорнет дене ончыко
эртыш,
ӱстел воктенсе пӱкенышке шинче.
Пӧрткӧргым шымлен-аклен ончале. Пурымаштак, омсадӱр лукышто, шийын чолгыжшо
вуян
тошто манер койко шога. Ожно СПТУ-што тунеммыж годым Ольошат тыгайыште
мален
илен. Койко покшелан кӱпчык орам ӱмбала овартен оптымо, эн кӱшылжым кошар
нерже
дене шогалтыме, ӱмбачше тюль дене леведме. Вес вел лукышто, комод ӱмбалне,
телевизор шинча. Кызытсе, чиянет огыл, ошо-шемын ончыктышак, иктаж лучко-
коло ияш
дыр. Тыгайже ынде ала-могай акрет годсо настала веле коеш. Тудынат экранжым
тюль
дене леведме. Воктенже — проигрывателян кужакарак радиоприемник. Икмыняр ий
ожно
тудат суртышто шергакан ӱзгарлан шотлалтын, улан илыме нерген ойлен. Такшым
пеш
йӧнан наста: шонет — радиом колышт, шонет — пластинкым колышт. Кугу ош
коҥга пелен — изирак диван. Тудынат ийготшо изи огыл докан. Такшым кок
вуйжым кужемдашат
лиеш, тоҥедыш гайже кок велышкат окнагомдышла почылтыт. Тудын ӱмбакшат шке
куымо
корнан-корнан лопка попана гайым шарыме — ковер олмеш. Юмылук йымалне —
этажерке, шӧрлыклаштыже книга-журнал-влак койыт.
А йырваш тугай волгыдо, яндар. Пӧртыштыжат одеколон-духи огыл, ала-могай
ныжылге-шыма, тамле пуш шога. Тӱнӧ тынар шокшо гынат, тыште юалге, ласка,
чонак кана.
Ола пачерысе дене от таҥастаре. Тушто утларакше ковер-палас, кӱ пырдыж
пушан.
Кеҥежым шокшо, телым йӱштӧ. Ольош шижде-годде шке илемжым Катян сурткӧргыж
дене
таҥастараш кумылаҥе. Тушто тудын пачерже ик пӧлеман веле, но мом гына
темыме
огыл? Яра вержат кодын огыл, савырнаш нигушко: ик велне лак дене чолгыжшо
стенке
— тыглай огыл, вес элыште ыштыме, "горка" манмет, молыштыжо — кӱжгӧ межан
ковер,
кӱварыштат тыгак кия. Туштак кок книга шкаф: чолгыжшо сынан, иктыже весыж
деч
йытырарак коман книга-влак тичак, радамын, чык-чык шыгырланен шогат. Ик
шкафыштыже эртак фантастике ден боевик-влак — тиде Ольошын; весыште —
"йӧратымаш
тӱня", тӱрлӧ лечебнице, магий, косметике нерген — нунышт ватыжын кучылтмо.
Но
Ольошыжо шке шкафысе книгаже-шамычым, мо налын шогалтен, кунам икана кучен
ончен
гын? Шукыштым тӱкенат огыл. Ольош ондакат книгам лудаш пешыжак йӧратен
огыл, кызытше жапшат уке. Ватыжланат утларакше видео лийже, книга гаяк
тӱрлӧ кинокассет
дене чыла антресольым темен. Телевизор, видеомагнитофон, музыкальный центр
— чылажат тудын ик фирме — "Панасоник". Диван-кресле-шамычат вес эл гыч
ыштен кондымо улыт: кӱкшӧ, пушкыдо эҥертышан, "угловой" манмет. Шонет —
тугак шуйнен воч,
шонет — шарен пыште. Кечывалым — диван гай, йӱдлан — сексодром — вате-марий

пӧрдал-йыгкалыме вер.
Туге-ла, илыш ынде йӧршынак вашталтын, вич-куд ий ожнысо денет от
таҥастаре. Ожнырак кузе ыле? Кеч-могай пачерышке пуро — эртак икгай стенке,
диван-кресле,
ӱстел-пӱкен... Нуныштымат ала-мыняр ий дене черетыште шоген, палыме гоч,
утым
ешарен тӱлен, толашен налме. А кызыт оксат гына лийже — мо кӱлеш, тудым,
могайже
чонетлан келша — тугайым нал.
Тыгутлаште озавате пӱрдыш шеҥгеч лектын шогале. Чиемже шаҥгысыж гай огыл.
Ӱмбалныже — пеледышан кофто гайрак.
— Келша? — шыргыжалын, кӱчык урвалтым тывеч-тувеч шупшкедыл нале. А шке
тунар
куанышын коеш: ала Ольошын толмыжлан, ала у чиемжылан.
— Кай, тыгай моторым шкеак ургет? — мокталтен йодшыла койо унаже.
— Шке улде мо? Мемнан дене, ялыште, модный ательет уке вет. Эсмасан
Кокласолаштат быткомбинатым петыреныт. Э-эх, ынде мыланна чыла шке ышташ,
чылаланат тунемаш верештеш, — Катяжат ала вучен, ала тыге толын пурымыжлан
ӱшаненат огыл —
ӧрмалгышын, ала-молан аптыранышын коеш, но тидым ынеж палдаре, шомакше дене
шойыштынеже. Парняже, тӱрвыжӧ чытырналтме веле важмалдыкын шижтара. —
Вургемымат
шке ургена, киндымат коҥгаш пыштена... А тидым "Бурда" журнал гыч ончен
ургенам.
Да-а, айдемылан куанаш шуко кӱлеш мо? Ольош теве у машинам налын кертмыжлан
йывыртен, а Катя шулдакан ситце дене шканже кофтым урген чиенат, кумылжо
кава пундаште.
— Эше пыртак вучалте...
Озавате, шинча ончычшо содоррак йомаш тӧчышыла, омсашке лупшалте. Изиш
лиймеке.
оҥжо пелен шун кувшиным ӧндал пурыш, ӱстембаке конден шындыш.
— Сырамат теве шке шолтена.
Омсадӱр чуланышке миен толын, кок чайгоркам кондыш. Кувшин гыч шкеак
шемалгыраккандалге тӱсан шоҥешталтше сыра манмыжым тӱр дене тӧр темалтыш.
Пӧрт мучко тунамак тутло, ныжылге, ала-могай палыдыме пуш шарлен кайыш.
Такшым ала-мом шарныкта
улнеже, можым гына Ольош умылен ок керт.
— Тыгай шокшо кечыште кочмет ок шу дыр, а умшатше кошкен докан, — манын, ик
коркажым уналан кучыктыш, весыжым шке нале. — Ну, айда толмет лӱмеш, икымше
гана
пӧртышкем унала пурымет верч подылына, — шке коркажым Ольошын дене
тӱкалтыш.
— Да тыйын у кофтет верч! Кузе ойлат ыле? А-а... кужу ӱмыран лийже, шуко
жап
чий.
— Мыскыле-ет?.. Кофто огылыс, а блузко. Кеҥежлан, тыгай шокшышто чияш йӧра,
—
Катяже рвезе годсыж гаяк чумыраш тӱрвыжым куптыртыш.
— Ну-ну, вуеш ит нал, — манын, Ольош туп-вачыж гыч ниялтыме гай ыштыш.
Озавате тидлан тӧршталтымыла лийын, чакналтыш. "Мыйже кишке улам шонышыч
мо? Ом
чӱҥгал вет, молан тынар лӱдыч?" — унаже, ӧрын, ӱмбакше ончале. Коркажымат
мӧҥгеш
ӱстембаке шындыш. Ниялтымашешат ӧрткышет уэш шыргыжале:
— Йӱ-йӱ, ит лӱд — аяран огыл. Итат йырне — шкеак шолтенам маньымыс.
"От ӱшане мо?" маншыла, коркажым тӱрвышкыжӧ тушкалтыш. Вашкыде, шӱрен
йӱмыла,
пелыж наре подыльо. Ольошат, ончыч тамым налшыла, ик-кок изирак подылтышым
ыштыш
— ломбыгичке сырас! Уке, сырат огыл — пеш чапле пӱрӧ: шере, нугыдо. Куатшат
улдалеш веле ала-мо. Иканаште йылме мучашымат чыдыртатен нале. Йӱштӧ.
Логарым кылмыктен колтымо деч шекланенрак, тамлен-тамлен, пундаш марте
подыльо. Тунам иже
мокталташ шотшо лие:
— Та-амле! Сыра огыл — чисти бальзам! Нимогай "Хольстен-мольстен" дене ом
вашталте ыле — эре йӱмет веле шуэш. Мемнан ялыште гына тыгай сырам шолтен
моштат
дыр.
— Адак эре бальзамым подылын гына ила манын ит шоно, — Катя моктымо
шомакшым вес
семынрак умылыш ала-мо. Вара, вуйжым кумыкрак ыштен, шыпрак ешарыш: —
Мариемын
талукшылан ямдыленам...
Ольош шомакым шуяш иканаште мутымат ыш му. Веселажат шулыш, пуйто пӱрӧ дене
пырля тудат тыманмешке йолвундашке волен кайыш. Кӧргыжым гына ырыктен-
тарватен кодыш. Ала-могай шонымашке вочшыла, келгын шӱлалтышат, ала-молан
уэш пӧрт йыр ончале.
— Колынам... Кузе коленже?
— Кузе?.. У пӧртым шындынена ыле. Чодыра руаш каен, Йӱштыгуп памаш гыч
вӱдым
йӱын — кылмен. Кок шодыжат пуалын, — Катялан ойлашыже неле гынат,
шӱлалтеншӱлалтен, чарналтен-чарналтен, радамленак ойла. — Больницыште киен
лекте, паремме гаяк ыле. Мӧҥгӧ толят, ончем: адакат чодырашке тарвана.
Могай, манам, тыланет
кызыт паша? Эше чодыра руаш... Каналте, сурт коклаштат сомыл лектеш. Йол
ӱмбаке
пеҥгыдын шогалатат, вара кеч ала-мом ыште. Уке, манеш, шудо тӱҥалмешке
пурам
нӧлтен шындаш кӱлеш. Иктаж-мом шонен пышта гын, тудым кучен, чарен сеҥет
чай...
Арня наре шкетынак чодыраште толашыш, вара... Ӱмаште лач тиде жапыште
тойышна...
Ик жап коктынат шыпак шинчышт.
Ольош Катян марийжым ик ганат ужын огыл. Туге гынат ала-молан чоныштыжо
чаманыме
кумыл ылыже: ала тиде палыдыме да тыге ондак илыш дене чеверласыше пиалдыме

пӧръеҥым, ала Катюшыжым жалайыш... Кузе нуно коктын вашлийыныт, кузе иленыт
гын?
Вате лийшыже тыге чаманен ойлыш гын, пеш уданжак огыл, векат.
Вате... Катя... Нине кок шомакым тудо ала-молан нигузе йыгыре шынден ыш
керт.
Кызыт тидым умылышат, шканжат ала-кузе йӧндымӧ лие. Катюшыж ончылно моткоч
кугу
титакан улмыжла чучо. Тыгай ушан-шотан самырык ӱдырамашын ача-аван тошто
суртыштышт илымыжлан, марлан лектын, тыге вашке тулыкеш кодмыжлан...
Титаканже кӧ? Молан тудлан тыге пӱралтын? Мо верч орлана? Но... чаманен,
мом ыштет? Кажне еҥын
шке пӱрымашыже. "Айдеме шке пиалжым шкеак моштымыж семын чоҥа", — шарналтыш
ала-кунам лудмыжым.
Тудат, Ольош, ял гыч нимо деч посна, ик дембельский чемоданже дене олашке
лектын
каен. Тӱвыт ярашке миен пурен, иктат тудым тушто вучен шинчен огыл.
Моштымыжо,
кертмыже семын шке илышыжым шкеак вораҥдарен, чаманыше огыл, нигӧ полшышат
лийын
огыл. А ондалаш, ошкылмаштак йолым эҥыралтен шындаш ваҥен коштшыжо йырже ия
виса
пӧрдыныт. Тудо чыла сеҥен, илен лектын.
Тыгай саманыште пеҥгыде лийман. А эше — ушан. Вий шутыдымо нелытым арам
нӧлтыштын, йошырнымешке пашам ыштен толашен огыл, а шоналтен-висалтен, йӧн
гыч йӧрым
ыштен моштымо дене. Книга почеш илет гын, тыманмешке йомат. "Паша орадым
йӧрата"
манме кочажын шомакым ӱмырешлан шарнен, ушешыже пеҥгыдын лодемалтын кодын.
Тыгеак тудо илаш, ӱмыр корным шекланен эрташ, шоналтен илаш тырша.
— Чодыра руашыже еҥ-шамычым тарлаш ок лий ыле мо? — шонкалыме лугычак
кенета йодын шындыш.
— Тудо еҥым нигунамат сӧрвален коштын огыл-ла, — Катяже пуйто тиде
йодышымак вучен, кугун шоненат ыш шинче, вигак вашештыш.
— Туге шол... Ялысе пӧръеҥ, його огыл гын, паша деч молым нимом ок пале.
Шкенжым
чаманыде, тазалыкше нерген, ешым тулыкеш коден кертме нерген шоналтыде,
ӱшкыжла
толаша. Черлана гынат, больницышке каяш — Юмо аралыже — ок ярсе. Тыге —
кумык
керылтмешкыже... Вара ныл-вич йоча, вате тулыкеш кодыт...
Ольош пуйто семынже кутырен шинча. Тыге палыдыме пӧръеҥым, Катян марийжым,
ватыж
ончылно эпере шылталымыжым умыленат огыл. А тудыжо, вуйым кумык чыкен
шинчынат,
ала колыштеш, ала шке семынже шонкала. Вара кенета помыжалтмыла лийын, тыр-
тор
тарваныш, коркалашке пӱрыжым темалтыш. Шкенжыным налын, йӱкым лукде,
ваштареш
шинчыше унажым ончалде, пырля подылаш темлыде, пундаш мартеак йӱын колтыш.
— Катя-Катерина, шкеже тый вара кузе илет? — унаже озаватын тиде кумылжым
шотышко налде, шомак оргамакшым вес корнышко савырале. Вара тудат шке
коркаж гыч подылалят, вес турарак йодышым ешарыш: — Марлан лекташ от шоно?
Ала пӱрӧ вуйышко кӱзен шуат, ала Ольошын тиде шомак салымже когартышат,
ӱдырамашын чурийже тулла чевергыш, пычырик татлан гына канде волгенче йылт-
йолт волгалтын кодо. "Игылтеш але так йодыштын шинча?" — умылынеже дыр.
Ольошыжо вожылмашеш
чевергалше тиде йытыра шӱргыначкам, торгавуй пеледыш гай канде шинчам, ӱдыр
годсыж гаякым, ужын-шижын, ты татыштак ырен кайыш, шӱмжӧ самырык годсыжлак
кӱлткӱлт-кӱлт талын-вашкен пералтыш. Тиде чевер ӱдырамаш деч молым тетла
нигӧмат палаш, шонаш огыл, тиде канде памашшинча деч весым нимом ужаш огыл,
ты ныжылге,
тыматле йӱк деч молым нимом колаш огыл...
— Кузежым теве шкеак ужат, — озаватын йӱкшӧ лышташ тарванымыла шоктыш. —
Ӱдырем
дене коктын тошкыштына... Юмылан тау, кеч тудыжо уло. Таня мыйын ынде кугу,
тений школышко каяш ямдылалтеш. Икымше сентябрьым вучен ок шукто. Лудынат,
возенат
мошта, шотлашат тӧча. Кеч вигак кокымшо але кумшо классышке шынде.
— Тугеже тыйын гаяк ушан кушкеш... Эртак отличница лиеш... — тунемме нерген
мутым лукмыжлан унаже пуйто пыртак иралте.
"Тыйын гай огыл" манмыла шоктыш. Катяже ала тидым тогдайыш, ала уке, вашеш
шыргыжале.
Вик коеш: ӱдыржӧ нерген мут лекмеке, чыла монда, тудын верч чонжымак пуаш
ямде.
Тугак лийман дыр — тиде изи пачкатаже кызыт тудын эн кугу поянлыкше, уло
илышыже: куанже, ойгыжо, пиалже, йӧратымашыже...
— Тый мыланем эше ик йодышемлан шыч вашеште, — ушештарыш Ольош.
— Марлан ом кай мо, манат? — канде волгенче уэш шинчажым йымыктарыш. — Уке,
омат
шоналте... Тыгайже, тулыкеш кодшыжо, мый шкетынак веле улам мо? Вес марийже
могай эше логалеш — кӧ пала? Кызыт пӧръеҥ-шамычлан ӱшанашыжат ок лий.
Нунылан пелаш, еш, йоча огыл, арака лийже. Чыланат тудлан вуйымак пуэныт,
пуйто тымарте
уждымыштымак веле ужыныт.
— Да ну-у, чыланжак огыл дыр, — Ольош тӧрлатышын койо.
— Ой, вуеш ит нал, тыйжым мый тиде радамышке ом пурто, — кидшым оҥышкыжо
ваш
пыштен, титак шомакем мӧҥгеш налам, маншыла, вуйжым савалтыш. Вара ӱмбакше
ончале. — Мо, тыйже эре йодыштын веле шинчетыс. Шкеже вара кузе илет —
мыйынат палыме шуэш. Ватетше кузе? Могайрак гын тудо — ик гана ужаш ыле, —
ончалмыж гаяк кенета йодо.
Ольош иканаште акмук лие. Коркаж гыч кок-кум подылтышым ыштымеке иже мутым
муо:
— Илем такшым, толашем... Пешыжак илышлан ӧпкелымаш уке. Ватыланат...
— Мый тидым огыл, Ольош, палынем. Конешне, ужам: илышлан ӧпкелаш тыланет
нимолан, — озаватын шинчаончалтышыже ынде шуко ужшо, шуко палыше сыным
нале. — Шарнет, армий гыч колтымо ик письмаштет пиал нерген возенат ыле.
Кажне айдеме илышыште шке пиалжым мушаш манынат. Вара тыйже тудым муынат?
Мутйогын тыге савырнымылан Ольош уэш ӧрмалгыш. Катям шымленрак ончале.
Тудыжо
ӱмбачше шинчажым кораҥдаш огешат шоно, тугак тура ончен шинча, вашмутым
вуча.
— Ом пале, Катя, — пӧръеҥ ты ойым ала-кузе адакат нелын шӱлалтен лукто.
Изиш шонен шинчышын коят, шомакшым умбаке шуйыш: — Чынак, ом пале, — ожно
урокым тергаш
толмыж годсыжлак йодышыжлан нимом вашештен шотым ыш му, ыш керт.
Такшым тиде тыглай гына йодыш тудлан шоныдымо-вучыдымо лие. Ну кузе тудлан
вашештет? Тидын нерген ала-кузе шоненат огыл. Армийыште тудо, самырык
годым, постышто шкетын шогымо годым вуйышко ала-моат пура, тӱрлымат
шонкалет. Письмаштыжат
мом-гынат возаш кӱлын вет, эртак салтак илыш нерген гына каласкалаш гын,
кок-кум
предложений деч коч серашыжат нимом. Такшымат тыгай келге, философский
йодыш кызыт тудым тургыжландарен огыл. Ынде илыш философийжат весе-ла:
оксам ыштен моштет — илет, уке — йомат.
— Ом пале, Катя... — саде кӱчык ойымак уэш пелешташ муо. — Кажне еҥ такшым
илышыште мом кычалеш, тудым муэш дыр.
Мом тидын дене каласынеже ыле — шкежат ыш умыло докан. Садлан чонжылан
йӧндымын
чучо. Эркын пӱкен гыч кынеле, сийлан таум ыштен, ӱстел кокла гыч лекте.
— Пӱретше, чынак, моткоч тамле. Йолйыжыҥат каен колтыш. Но, манмыла, уналан
шуко
илаш ок лий. Мӧҥгыштат йомдареныт чай. Иктаж-мо ыш келше гын, вуеш ит
нал... Нелеш налын, вурсен ит иле, — манын, эркын омса велышке чакналтыш.
— Ой, итат ойло — молан вурсемже? Мо лийын — эртен, Ольош. Тыге вет? —
Катян
йӱкшӧ чытырналте, шомакшат шӱртньыш. — Чын ойлет — илышыште кажне еҥ мом
кычалеш, тудым муэш. Йоҥылыш ошкылымат ала-кунар гана ыштет. Но жап чыла
тӧрла...
Чылажат эрта. Чеверын, Алеша. Тыят сырен ит кай, йӧра? Толат гын, кораҥ ит
кошт,
пуро.
"Чылажат эрта", — почешыже пуйто омсажат тыгак муралтыш. Туге, жап чыла
тӧрла,
эмла, сӧраса...

9

Ольош эркын урем дене ошкылеш. Ындыже ны у сурт оралте-влакым, ны капка
ончылно
шинчыше кува-кугыза-шамычым ок уж, ны эртен кайыше тошто палымыже-влакын
саламлалтме шомакыштым ок кол. Ушыжат шаланыме гай лийын. Вуйвичкыжшым изи
чӧгыт гай
ик ой гына перкален: "Кажне еҥ мом кычалеш, тудым муэш..."
Мом вара тудо илышыште кычалын да мом муын? Оксам?.. Тидыжым тудыным кызыт,
марий манмыла, чывыжат чӱҥген ок пытаре. Но садак чон ласкалык уке, тугак
илыш
пӧрдемыште урла пӧрдеш. Молан? Саде окса верчак. Айдеме тугай вет: тудлан
эре ок
сите, эре шагал...
Тугеже вольна, ласка илышым? Тидын шотыштат тудо кайык гай: кушко шона,
тушко
чоҥешта. Ӱмбалныже эскерен, поктен шогышо иктат уке. Салтак йолташыже
манмыла,
сам себе брат, сват да кум. А эше шкан шке начальник: шона — пашам ышта,
шона —
кана. Но... Тиде киямат тӧра гай "ножо" эре воктен ваҥенак шога-ла. Вара
илышыже
пеш тунарак ласка мо? Бизнесыште пӧрдат гын, ласкажым омыштетат от уж,
ракат маленжат от керт. "Ласка — колоткаште веле" манын, арам огыт ойло
улмаш. Теве тыште, ялыште, илыше-шамыч, тудын деч ала-мыняр пачаш
ласканрак, вольнарак илат.
Катят йодо: пиалан мо, шке пиалжым илышыште муын мо? Тунам чыным ойлыш —
тидлан
вашмутым огешак пале. Тидын нерген шоналтыде илен да илен... Ончет гын,
айдемылан пиалан лияш тудын кызыт чылажат уло гай чучеш: оксат, пачерат,
дачат, ватат,
машинат... Мо эше кӱлеш? Пӧръеҥлан, манеш, илымыж годым ик пӧртым чоҥыман,
пушеҥгым шындыман да ик йочам ончен куштыман. Кокытшым тудо шуктен: дачыште
кок
пачашан пӧртым чоҥен, а пушеҥгыжым — ойлыманат огыл — илыме курымыштыжо ала-
мынярым шынден, вот икшывыже иктат уке...
А кӧ пала — ала тудат уло да, иктаж вере кушкеш да... Ик хохлушко пешак
пижын
ыле: мӱшкыраҥынам манын, марлан ала-мо семынат толнеже ыле. А Ольошлан
ӱдырым
налме огыл, шканже ала-кузе илен лекман ыле, суас кува деке пачерлан пурен
веле
йӱр-лум деч могай гынат леведыш лийын. Саде вожынпоч деч пыкше утлыш: теве
йоча
деч эрнашет окса, тетла мый тыйым ужшаш-колшаш огыл манын, пел лимонымак
катен
пуашыже логале. А тидыже тунам, ой, могай кугу ак ыле! Окса тудо чыла
тӧрла,
ала-могай туткар гычат утара. Тылеч вара ушанрак лие: кеч-могай ӱдыр денат
кум
йӱд деч коч эртарен огыл, тунамжат резинке аралышет дене гына... Илет-илет
да,
мом-гына от уж.
Такшым, шоналташ гын, мом вучен, илышыште тудым мумыжла чучеш. Чылажымат
шке
вийже дене ыштен налын, ала-могай нелылыкымат чытен лектын. Но айдемылан
илышыште пиалан лияш тиде гына сита мо?
— Ольо-ош, кушко тыге эрденак коштын савырнышыч? — шоктыш ала-кувелым
оралгыракын кочыртатыше йӱк.
Савырнен ончале — чӱчӱжӧ, Кужу Ондри. Чурий сынже кызыт гына трактыр йымач
лукмо
гай йыклык куптыргыл-кӱпнен пытен, шинчаже кроликын гай йошкарген. Теҥгечсе
пайреметын кышаже — пӱтынек шӱргывылышыште. Кӧргыштыжӧ кызыт мо ышталтеш
гын? Мокмыр витара чай, аваже манмыла, логар юлгыжеш.
— А, так коштын савырнышым, — ыштале вашеш Ольош.
— Мыйже лач тендан деке тарваненам ыле, — кечкыжалтыш чӱчӱ.
"Ала мокмыретымат мыяк шӧрышаш улам? — сыренрак шоналтыш шольыжо. — Кресача
теҥгече кокытымак нале, вот тудо вуйым тӧрлаш миен кертеш, а тыйже иктыжлан
эше кузе келанен кертынат гын?"
— Марий чер — мокмыр орландара мо? — игылтынрак йодо Ольош. — Ачай кодшыжым
кошартыш дыр.
— Логарым сакен каем манын ит шоно, шольыкай, — асет койдарымым вигак
умылыш,
коеш, ала-кузе иканаште кумылжат волен кайыш. — Кувандай тугай тамле мелнам

кӱэштын — йылметге нелат. Тыйым мелна кочкаш ӱжаш колтыш. — Вара шинчашкыже
тура
ончен ешарыш: — А мокмыр шотышто тый, шольыкай, ит ойгыро — шукертак
тӧрленам.
Вате шкеак ик стаканым шке шолтымыжым темен пуыш.
Ольошлан нине мут деч вара адакат чонжылан каньысыр лие. Языкшым сулаш
тӧчышыла,
тыматлынрак пелештыш:
— Тау, чӱчӱ. Аваят мелнам эрак кӱэштын ыле, ачай дене коктын мӱшкыр тореш
кайымешке кочна. Шӱлашат неле лие да уремышке лектым.
Пуйто кушко-кушко миен савырнымыжым шылтынеже. Тудлан кызыт могай мелна?
Иктымат
ужмыжо, колмыжат ок шу — шкетын лийнеже. Но тидлан ялыштат эрык уке аман.
— Ну мо туалгын... Кызыт, кеҥеж рӱдыштӧ, тыйым тетла нимо дене сийлаш.
Сӧсна поминка марте тора... Ит ӧпкеле, шольыкай, — Ондри вара гай вичкыж,
кужу кидшым
кок век шаралтыш.
— Уке-уке, чӱчӱ, могай ӧпкелыме да мойн. Ӱжметлан тау. Чӱчӱньыланат таум
каласе,
кумылжо ынже код. Иктаж вес гана пурем, йӧра? — Ольош сайынак айманен каен.
— Тачыжак але мӧҥгеш олашкет от чымалт чай, изишак шогет дыр?
"Ну нигузеак ойырлаш ок лий!" — Ольошын чытын пыташ тӱҥале.
— Уке, пыртак кучалтам, — манын, шкеак кораҥын каяш йолжым тарватыш.
— Ну, йӧра туалгын... Ала мемнан декат пурен лекташ кумылет савырна, —
каласышат, Кужу Ондри, шольыжым ончылтен, тырын-тӱрын тайнышталын, вуйым
кумыкрак чыкен, ӧрдыжкӧ урем гоч соптыртатыш, Ольошыжо шочмо суртшо велышке
тарваныш. "Фуу, тиде йыгыжтыш деч пыкше утлышым, — ласкан шӱлалтыш. — Иктаж-
кушко ешараш кайыш чай". Коли вара, жап эртымеке, Ольошат тыгайышке илен
шуэш?
Но мӧҥгыжӧ пурымо олмеш Ольош, ача-аван суртыштым эртен, изуремышкыла волен
кайыш: ала-молан тыге кенета, шканжат вучыдымын, шоналтен шуктыде. Такшым,
моланжеможо — еҥ шинча деч шылнеже, ик жап шкетын лийнеже. Мӧҥгыштат эрыкым
огыт пу,
аваже адакат тидым-тудым йодышташ тӱҥалеш. Тудо тугай: чыла палынеже, шонен
коштмыжлан тӱрыс вашмутым налнеже. Ачаже гын вигак иктаж сомылымат муэш
докан. Тудат яра шинчаш ик татымат ок пу. Шкеже лым лийде тошкыштеш, эре
ала-мом ыштылеш,
ик верыште шинчен-шогенак ок керт. Еҥат тудын гаяк лийшаш, шона дыр.
Тиде изуремже — ялыштышт эн тымык, пожале. Такшым тудо уремат огыл, кок
велым
пакча пече гына, ик суртат ок шинче. Тиде вик корно Ӱлурем ден Кугуремым
ушен
шога. Тыште нуно ала-кунам Катя дене коктын кошташ йӧратеныт. Йолгорныжо
тура
кая-кая да иканаште Памашкоремышке, шуҥгалтмыла, кадырген-кудырген куржын
вола.
Корем серыштыже шошым мланде эн ончыч кошкен топланен, — йоча-шамычын
йӧратыме
модмо верышт лийын. Ӱдыр-шамыч чертапаҥгала, рвезе полко топым чумен
юарленыт.
Вара ужар шаршудо атыланен шытен — комбо кӱтӱ нарынчалге-ужар пунора игышт
дене
толын лектын. Изиш лиймеке йӱд кавасе гай тӱкӧ пеледыш-влак волгалтыныт,
варарак
мучкыжо ош шӱшерым шаралтен колтымыла изимӧр пеледын. Тыште саскажат эн
ондак
шуын, садлан эн тамле лийын. Чодырашке але Лапшэҥер куэрлашке коштын
кийымат ок
кӱл — тыгай кумда да тамле йыраҥет — пакча шеҥгелныштак. Иктат тудым
ороленат,
саскам кӱрмылан поктенат огыл. Но тыште кружкашке погаш ок лий, а мыняр
кертат —
йошкар кӧршӧкетым веле теме. Тидыже курым-курымла дене кугезышт деч толшо
акрет
йӱла гай лийын. Да тудым пудыраташ, пужаш иктат тоштын огыл. Нунат йоча
ушышт
дене тидым умыленыт дыр. Но кугурак рвезе-шамыч изиракыштым да поснак ӱдыр-
влакым тышеч тӱрлӧ семын кожгатен колташ тӧченыт. Икана Катямат сайынак
лӱдыктеныт
— кишке манын, Ольош йол йымакше мортийыше укшым кудалтен. Ондалалтмыжым
умылымеке, курык серыште нюслен шортын шинчымыже Ольошын тачат
шинчаончылныжак.
Ольош уэш Катяжым чаманен нале, шӱм-чонжылан тока тудын пӧртыштыжӧ кутырен
шинчыме годсыжлак йӧндымӧ-неле лие. Ошкылеш кызыт чыла тидым шарнен-
шонкален, да
шканжат ӧреш. Арам огыт ойло улмаш: шочмо вер — шочмо верак, нигунам тудо,
ниможат тыште ок мондалт. Тыге толын, йыр ончалын савырнет — чыла илышетым
уэш-пачаш
шергалын лектат. Тидлан чӱчкыдынак жапшат, йӧнжат эре уке гай. Илыш
вашталтмым,
шкендычын весеммым тыште гына иканаште умылет докан, тидыжланат, тудыжланат
ала-могай акым пуаш тыршет, кенета толын лекше йодыш-влаклан вашмутым
кычалат, тымарте эртыме корнетлан могай-гынат иктешлымашым ышташ толашет.
Манаш веле: Ольошын ньога-рвезе пагытшыланат тынар идалык эртен.
Памашкоремат
теве кузе вашталтын. Тышеч ожно изирак вӱдйогын йыргыктен шинча ыле. Мланде
йымач шеҥын лекше памашшинча тура изирак таве лийын, ӱлнырак — кугу пу
волак. Ӱдырамаш-шамыч тушто телыже-кеҥежше вургемым шӱялтеныт, шошым
вынерым ошемденыт.
Памаш вӱдшым подылат — нимогай "Кока-Колет", "Пепсиет" дене от таҥастаре:
тугай
тамле, чоным кандарыше. Саде памаш Микулай пӱяшке йоген пурен, тудын вӱдшым
эре
уэмден, яндарештен шоген. А кызыт тыште кукшо корем. Сер гыч волымаштак
куштырам
кышкыме верым ыштеныт. Тыгайыште ынде нимогай изимӧрат ок пелед, ок чеверге
дыр.
Памашыжат кошкен, пӱяжат лӱкӧ куп гайышке савырнен, кок вел серыштыже акрет
годсо ӱепу ден писте-шамычшат чотак шоҥгемыныт: кудыжо пеле гыч катлен,
кудыжо мекшаҥын, кудыжо кукшо укшерлаштым гына торкален шогат.
Туге-е, чылажат вашталтеш. Но пӱя воктенсе йолгорно гына тугак резан коеш,
кыдырик-кудырик куржын колта, йолешкым почешыже ала-кушко тутыш ӱжеш. Ольош
тудын
кажне савыртышыжым, чыла кагыржым пала, шарна. Теве тиде шоҥго писте
йымалан нуно Катя дене икымше гана шупшалалтыныт. Нуно веле мо: тиде шоҥго
пушеҥге мочол
ужын-колын, кунар самырык мужырлан ӱшанле ӱшык лийын. Йымалныже леваш-омаш
гай,
иктаж еҥ воктечынак эртен кая гынат, нимом ок уж.
Тудат вашталтын: укшерлаже шуэмын, лышташлаже вишкыдемын. Туге гынат
Ольошлан
шоҥго писте ала-могай йолташыжлак, самырык пагытшым шарныктыше ӱжвата гай
чучын
колтыш. Чу теве, мо тыге шокта? Лышташлаже лай мардежеш лыйге тарванылеш
мо? Ала
тудат Ольошым пален? Тыге шып-шыман мӱндыр, вучымо унаж дене саламлалтеш
гын веле? Ала "Туге-туге, мыят шарнем" манын, самырык годсыжым тудын дене
пырля ушештара? Ала нимо тыгаят уке да, шочмо велышке толмо да йоча годсек
лишыл вер-шӧрла
дене вашлийынат, вуйышкыжо тӱрлат пура, чонжо ала-мо семынат вургыжалта.
Теве Памашкорем гоч пу кӱвар. Тудымат жап чаманен огыл: тоштемын,
шолдырген, шаланашат тӱҥалын. Оҥажат тодышталтын-йоген пытеныт, кӱвар
кучемжат шӧрын йӧрлын.
Кызыт тиде тошто кӱварын кӱлешыжат кунарак? Памаш эҥерйол кошкен, гочшо,
манмыла, чывыжат вончен кертеш.
Тыштат ала-кунам Катя дене коктын, кӱвар кучемеш эҥертен, тылзе волгыдышто
йолдымандыше памаш йогыным ончен, кӱвар свай меҥге кокла гыч эртымыж годым
икшырымын, веселан мурымыжым колыштын ик гана веле огыл шогеныт, ик йӱдым
гына эртарен
огытыл. Тыштак выпускной кас деч вара Маршан курык шеҥгеч лекше эр кечым
вашлийыныт. Мочол тунам нуно лишыл ыльыч, кунар ӱшан, волгыдо шонымашышт
лийын. Ольош
тунам эреак Катя дене гына пырля лияш, иквереш ӱмыр корным эрташ шонен.
Тидын
нергенак тунам коктын кутыреныт, ончыкылык илышым чеверым тугайым ушышт,
мутышт
дене сӱретлен ончаш тӧченыт. Теве тыге чылажат тупела савырна манын, тунам
шоненыт мо? Ушыштыштат лийын огыл.
Памашэҥер коремым кӱзымекак — корнывож. Иктыже Кокласолашкыла наҥгая,
весыже Чодыраялышке. Лач тышан Ольош Катяж дене, икымше йӧратымашыж дене, а
кумданрак ончалаш гын, рвезе пагытше, ял илыш дене чеверласен. Кызытат
шинчаштыже, кузе Павыл нерже гыч кышкалалтын йогышо вӱрым пӱрген, чон йӧсыж
дене, ала тунар чот
корштымашеш йыҥысен кия: "Молан? Мо верч тыге... рвезе-влак?" Мо верч огыл,
сойыр, а кӧн верч! Катя ден коклашкышт пурымыжлан, келшымаш кылыштым,
ончыкылыклан
ӱшаныштым, чечен йӧратымаш пӧртыштым шалатымыжлан ӱчӧ.
Ольош тунам Павылым шкеже парня денат тӱкен огыл. Корнывож деч ӧрдыжтырак
шогышо
теве тиде шкет тумо йымалне тамакым шупшын, ончен гына шинчен. Молан шкан
кидым
амырташ? Тидлан милиций кепшылышкат верешташ лиеш. Ты шотышто тудо ынде
ушан —
армий тидланат туныктен. Моско гыч толшо ик койышан, кугешнылше агытаным,
самырык-влак кокла гыч — черепокым, салтак илышлан "туныктымыжлан"
гаупвахтыште шинчен лектын. Сайынак пижыт гын, дисбатышкат логалын кертеш
ыле. Тыгай "сомылжо"
армийыште, дед лиймекше, ятырак ышталтын. Ондак тудым "шоҥго-шамыч"
туныктеныт,
вара — Ольош. Армийыште эре тыге. Тыгайым лучо еҥ кид дене ышташ — ласкан
малет,
иктат нигушко шӱдыркалаш ок тӱҥал. Тидымат Ольош тунамак умылен. Кызыт
тыгай еҥжым киллер маныт — тарлалтын пуштедышетым. Бизнесыште ала-моат
лийын кудалта.
Юмылан тау, Ольош тыгайышкыжак, тарлымашке, шуын огыл. Ончыкшымат ынже
пӱрӧ.
А тунам вот ялысе рвезе-шамычым тарлен. Ӱмырыштыжӧ ик гана. Тунам тидлан
кызытсе
гай миллионым тӱлаш кӱлын огыл, "для смелости" манметлан икмыняр кленчам
шындышыч, "киллер-шамычет" ала-момат ышташ рат лийыт. Ольош аракам ыш
чамане — ик яшлык йошкаргым нале. Окса тудын лийын. Армий деч ончычак
сберкассыште пыштымыже
киен, эше процентат ешаралтын. Пален: салтак гыч толмекше, у илышым тӱҥалаш
шапаш пешак кӱлеш лиеш. Весымат тунамак пален — оксан вийжым. Шийвундет
лиеш —
ала-момат савырет. Такшым армий деч вара ик жап чон канен каналтынеже ыле,
но
пӱрен огыл улмаш. Павыллан ӱчым шуктымеке, эрлашыжымак олашке лектын кайыш
—
язык деч мӱндыркырак. Да тудо тетла ялыштыжат илен кертын огыл.
Тиде томаша пашашке шоныдымын-вучыдымын Катя варныш вет. Ала тыге лийшашым
паленак, ала иктаж-кушко каяш лектын улмаш — корнывожышкет кенета толын
лектын. Ольош тудым умбачынак ужын шуктыш. Ондак куаныш: "Йӧра велыс...
Йӧратыметым теве
кузе нӧшлат, ончо". Катяже, тыгай-тугайым ужат, ондак лӱдӧ дыр — верешыжак
тӱҥын
шогале. Рвезе-влак кредалытыс — кузе от лӱд. Кӧмытшым ондак пален ыш шукто
ала-мо. Мом ышташ? Савырнен куржаш? Иктаж-кӧм полшаш кычкыраш? Але кораҥын
каяш? Нимоланат ӧрын, йыр ончале — писте йымалне шинчыше Ольошым ужылалтыш.
Ӱмбакше икмагал ӧрын-ӧрткен ончен шогыш, пуйто шке йодышыжо-влаклан
туддечын вашмутым вуча. Вара ончалтышыжым уэш кучедалше-влак орашке
кусарыш. Тунамак кузежым-можым
иканаште умылыш. "Кораҥза! Мом те ыштылыда?!" манын кычкырен, кредалше-влак

ӱмбаке изи варашла миен кержалте. Пӧрткайык, шке игыжым арален кодаш манын,
нимом ончыде, пырыс ӱмбакат тыге кержалтеш, манеш. Уло кертмын кычкырен,
пашымлен,
рвезе-влакетым тувыр шӱшашт, ӱпышт гыч шупшкеда. Нунышт, савырнен ончалде,
пормым поктышыла, солалтен-солалтен веле колтат. "Утарыза-а! Пу-уштыт!"
манын васараш тӱҥалмекше веле ушым налме гае лийыч. Кӧжым-можым пален,
иктын-иктын, лыпланен, ӧрын, ӧрдыжкӧ кораҥын шогальыч.
Утарышет тунамак мландывалне вӱрвузык кийыше Павыл воктеке сукалтен шинче,
шовычшо денак вӱржым, маҥгажым ӱштедаш тӧча, вуйжым, туп-вачыжым ниялткала
— можо
сусырген але эмганен — терга. Кугу осалым ыш муат, витне, уэш Ольошын
шинчыме
велышке вуйжым савырале. Шинчавӱдшым ӱштшыжла дыр тудынат шӱргыжӧ, кидше
вӱраҥын, амырген пытен.
— Тый!.. Тый!.. — ала-мом ойлынеже, но нигузе мутым ок му.
Шинчаже тунар шыдын онча. Тыгайжым тудым Ольош тунам икымше да пытартыш
гана
ужо, товро. "Ончо, тый эше могай улат улмаш", — шоналтышат, ӱдыр деке
йӱкшымӧ
кумылжо келгеме веле. "Мыйже мо? Мый нимомат ом ыштыс" маншыла, ӧршӧ семын
кояш
тӧчен, кидшым шаралтышат, эркын верже гыч кынелын шогале, тамак пундашыжым
ӧрдыжкӧ шолен колтыш.
— Тый!.. Ит лишем! Кораҥ тышеч! — Катя утыр ташлыше шыде пушешыже я
тӱнчыга, я
уэш ылыжеш.
— Йӧра, ит туж... Пешак тый кӱлат, — нер йымалныже мугыматылын, рвезе-влак
кораҥме верышке ончале. Шкеже ӱдыр ончылно садак яндар коднеже, йолажым
рвезе-влак
ӱмбакак кусарынеже. Нунышт, ала-могай кугу пашам шуктышыла, Сукырэҥер
лопышкат
сый-суй волен йомыч. Тупышт гына койын кодо.
— Тый!.. Тый!.. — Катя тугак йоҥлышыла ик мутымак веле тӱя, тетла нимом
ойленжат, келшыше мутымат муын ок керт.
— Мо — мый?! Лӱмемат монденат мо?! — Ольошат ты гана йӱкым пуыде ыш керт.
— Кузе тыге кертынатше?.. Рвезе-влакым тарлен... — нюслымо лугыч куктешташ
тӧча
ӱдыр.
— А тый кузе кертынат?
— Мо-ом?
— Ондален!.. Теве тидын дене мыйым вашталтен!
— Э-эх, тый!.. Окма-ак!
— Туге-туге, мый окмак уламат, теве ушаным муынат!
— Мом тый палетше?
— Чыла!
Руалмыла кидшым лупшалят, пуйто чынжымак коклаштышт чыла кылым,
йӧратымашыштым
кӱрльӧ: тетла нигунамат ушаш, пӧртылташ лийдымын. Ындыжым нимом колдымыла,
рвезе-влакын каен йоммо велышке эркын ошкыльо. Мочол тунам чонжылан неле-
йӧсӧ лийын?! Кузе тудынат тунам уло кертмын мӱгырен шортын колтымыжо шуын?!
Кӧ тидым пала?
Туге. Мо лийын — эртен!.. Жап чыла тӧрла. Мӧҥгеш нимомат от пӧртылтӧ.

10

— Кушто йомын коштат? — аваже Ольошым шылталенрак вашлие.
"Ала Катя дене лиймем иктаже увертаренат шуктен? Садлан шоҥгыжо тыге
иралтын гын
веле? — шоналтыш эрге, но тидын нерген мутым ыш лук. Йодешак гын, чыла
чыным каласа. Тошто палыме, школышто пырля тунемме, ала-кунам келшыме ӱдыр
деке пурен
веле лектыныс — вара мо? Тыште нимо удажат уке, намысланашат нимолан.
— Так ял йыр коштын савырнышым, — ыштале.
— Тачат теҥгечсе-шамычет толын коштыч.
Аважат нимом йодышташ ыш тӱҥал. "А-а, теве молан шоҥго иралтын улмаш", —
иже
ласканрак шӱлалтыш Ольош.
— Ондри чӱчӱм уремыште вашлийым, мемнан деке толаш лектын ыле.
— Тудо уке ыле, кресачат ден Чимошка логарыштлан шишланен толыныт ыле.
— Ачайже кушто? — мутым вашталташ шоненак, Ольош йодылдалшын койо.
— Мончаш олташ кайыш, кресачатат пырляк чай. Подылеш гын, тудын тетла сурт
коклаште сомылка уке. "Оласе унам ялысе мончаш уэш тынеш пуртена, уке гын
мӧҥгӧ
корным йӧршынак монда", — мане. Монча шумыжлан Аркашат толын шуэш чай, —
ава радамлен нале.
— Монча — тиде сай, — куаныш Ольош. — Кочай манмыла, монча чыла черым эмла,
чыла
сусырым паремда, — каласышат, тунамак йылмыжым пурльо. Аважат тиде мутшылан
эргым ала-кузе ӧрынрак ончале.
— Э-э, каваренлык! Шоҥго вуй, теве мондем. Укет шеҥгеч кевыт Юлюк толын
кайыш.
Райпо дене кутырен келыштаренам, сатуэтым конден кертат, мане.
— А-а, пеш йӧра, — малдале, а шкенжын чонжыланат йоч чучо.
Тиде сомылжо нергенат иктыланат ынеж палдаре ыле. Уке гын шоналтен кертыт:
тиде
унала огыл, ала-могай шке пашаж дене веле толын.
— Сатуэтше могай вара, Ольош? — ава йодышташат тӱҥале. Пылышышкыже иктаж-мо
пурыш гын, тудо чыла пален налде ок код.
— А так тугай, кочкыш йӧрвар...
— Мо, тугеже кает веле? Пычырикат от шого? — шоҥгыжо ӧрткен колтыш.
— Каем да адакат толам веле, — пычырик лыпландараш манын, эрге шыргыжалшын
койо.
Ыш чыте — миен, кукшо, сугыргаш тӱҥалше туп-вачыж гыч вӱчкалтенак колтыш —
ит
ойгыро, манеш пуйто. Вуйыштыжо гын вес шонымаш — ах тиде шытирка! Куржын
толынат
шуктен. Пи-исе! Райпо — тиде амал веле. Мом каласынеже улмаш?
Кевытышке эрдене миен пурымыж годымат, шинчапуным чиялтылын, йокрокланен
шинчышет — калыкше кевытышке кызыт пеш шуэн коштеш гын, мом ыштет-я —
Ольошым ужын,
чечен кайык гай верже гыч чоҥештенак кынеле. Кӧжым иканаште ышат пале:
палымылат, палыдымылат коеш. Сатужо нерген мутым кузерак тӱҥалаш манын,
корно мучко
шонкален-азапланен тольо. Тудо тугай: кеч-могай мутланымаш деч ончыч
чылажымат,
кажне шомак йотке уэш-пачаш эн ондак ушышто шонкален-вискален налеш —
нимогай
осечке ынже лий. А кызытше тыгай мотор кевытозам ужат, аптыраненат кайыш.
Сынкун, кап-кыл — чисти Барби курчакын. Кызыт тыгайым пазарыште пеш ужалат,
ик партийым Ольошат ужатыш. Тугаяк йытыран вачӱмбаке шумеш толкыналтын
кайыше кудыррак
ӱп, чевер-свежа шӱргыначка, вараксим шулдыр гай шинчапун, кок вишне пырче
гай
тӱвыргӧ-лӧза тӱрвӧ, йӱксын гай кужурак йытыра шӱй, аҥысыр-чатка туп-ваче,
топ
гай йыргешке, пеҥгыде кок чумыраш оҥ... У-уй, чылажымат таҥастарен-ойлен
лекташ
мутымат от му. Нимом от ман — суксо-суксо, кава гыч волышо юмынӱдыр! Э-э,
лач
тыгай нерген мурат улыс.
Юмынӱдыр, юмынӱдыр,
Ош кава гыч воленат.
Пиалемлан, орлыкемлан
Мыланем тый шочынат...
Тиде юмынӱдыржӧ кӧн пиалешыже але орлыкешыже шочын гын? Тыгайлан тиде пеле
пычкемыш, тошто ял кевытыште, четлык гайыште шинчыман мо? Тудын верже — ший-
шӧртньӧ
кугыжаныш полатыште, эн чапле супермаркетыште.
— Ой, кӧ толешыже-е?! Алексей... Ой, вуеш ида нал, ача лӱмдам иканаште
шарнен ом
шукто, — Ольошым туге куанен, семален вашлие.
— Мо, ача лӱм дене ойлаш мыйже тунарак шоҥгын коям? — ӧрмалген пурен
шогалшет
тунамак чечен ӱдырын тул сескем гай ончалтышешыже ылыж кайыш, мут
мундыражат
шырге пӧрдын возо.
— Ой, ида сыре... вуеш ида нал... — ӱдыр эшеат утыр чеверген шогале.
— Йӧра, йӧра, тынаржак лӱдшаш, вожылшаш уке... Мый сыренат, вуешат налын ом
мошто, — ала-кӧ деч ала-кушто колмыжым шарналтен, мыскара ой дене
лыпландарыш. "Вуеш налаш тий омыл" манаш гына тиде суксылан пелешташ ыш
тошт. — Тыйже, тыгай мотор пеледышыже, кӧн пакчашыже шочын-кушкынат? —
туштенрак каласыш.
— Мо?.. Могай пакчаште? — ӱдыр вараксим шулдырлажым лупшале — ыш умыло,
витне.
— Такшым палымыла коят, но кӧн тыгай мотор ӱдыржӧ улат, пален ом шукто.
— Чынак ыжда пале мо? — асет верыштыже тӧршталтен колтыш — тидланат молан
тынар
куанаш?
— палем гын, омат йод ыле. Ынде мыланем чевергаш логалеш аман — шкенан ял
ӱдыр-шамычымак нигузе пален ом керт.
Ольошын кумылжо уло гын, мутшо памаш вӱдла йыргыкта — тиде сылне йӱк кунар
ӱдырын кумылжым савырен, сымыстарен — шотленат от пытаре. Тыге шыман,
веселан шыргыктенак ала-могай келге агурышкат намиен луктын кертеш. Улыт
тыгай качымарий-шамыч: йылдырий йылмышт дене ала-могай ӱдырымат тыманмеш
савырен моштат.
— А мый тендам теҥгечак ужым... Кевытышке толында ыле... Машина дене...
Тыгай
мотор! Шкенданак мо?
Вашмутым пуымо олмеш ӱдыр весым гына вычымата. Тудат Ольошын шыргыктен
йогышо
мут агурышкыжо логалят ала-мо.
— Мый еҥ машина дене коштмаш уке — ом мошто...
— Мыят тыгак шонышым! Йӧра эше лавыра гычше шкеак лектын кертда... Ме Элюк
дене,
йолташ ӱдырем дене, ӱчашанет улына ыле.
— Парим кученда тугеже. Оҥа-ай... Вара кӧ чынышке лекте?
— Конешне, мый!..
— Ну, саламлем — парим сеҥен налмет дене, мотор ӱдыр. Ындыжым кеч лӱметшым
кала-се, — манят, вашмутым вучен шуктыде, мутмодыш йогынышко шкеак ондак
лупшалте: —
Ынетак каласе гын, тугеже мужедаш тӱҥалам, келшет?
— Ой, могай оҥа-ай! — весыже изи копажымат ваш пералтыш, шкежат прилавке
кокла
гыч теве-теве чоҥештен лектеш шонет.
— Мо лия-лия — тӧчен ончышаш, — манын, Ольош мужедаш пиже: — Та-ак, Таня?
— Уке, ыжда пале!
— Ала Марина?
— Уке-уке-уке!
"Ялыште могай лӱмым пуат гын?— семынже шонкала, шкежат тиде модышышко вуйге
пурен каен — лӱмжым пешак палынеже. Тыгай вучыдымо туткарышке логалмыжлан
шкенжымат вурсен нале. Иктаж весылан "Лӱметше лӱмедыш, к...ше пушкедыш"
манын, савырнен лектын кая ыле, но тидланже тыгайым кузе каласет? Шкеак
мужаҥчышке савырнен
гын, намысышке пураш огыл ыле. — Ондакрак ялыште эртак Зинук, Лидук, Нинук
ыле... Кызытше илышат вашталтын, йоча-шамычланат иктаж-могай оҥай лӱмым
пуат
дыр. Могайым? Вероника? Анжела? Чу-чу, шаҥге ала-молан ушышко Юмынӱдыр
тольо!
Юмынӱдыр пелен могай лӱм келша? Мурыла йоҥгалтше. Та-ак, юмо... Ала...
— Юля?
Ӱдыр кенеташте тунар ӧрмалген шогале — шинчаже кугеме, тӱрвыжӧ чытырналте
да...
туге кычкыралын шындыш — теве-теве пылышчорат кушкедла:
— Палышда-а!
— Чынак? — ынде Ольош, ӧрын, умшам карыш.
— Чынак, чынак! — прилавке коклаште ок лий гын, Ольошым тыманмешке
шупшалынак
колта ыле дыр.
"Ну чадырта-ан! Кузе писын да талын ылыжеш... Эх, тыгай дене ик гана..." —
кенета шоналтыш Ольош. Кеч тышанак ӱма-ӱма модын налме кумылжо копыжге
ылыже, могыржат шергылтын кайыш. А "юмынӱдыржӧ" кузе куанен?! Тыгай мотор
кушкын шогалмыжлан, тудым иканаште Ольошын пален кертдымыжлан, тыгай
самырык улмыжлан, очыни.
"Э-эх, мотор суксо, илышыште тыйым ончылно мо вуча? Ялыште тый илышаш улат
мо? —
уэш шоналтен, Ольош тудым ала-молан чаманен нале. — Пареҥгым кочкынат тыгай
сынкуным, кап-кылым погаш лиеш улмаш. Но иктаж йӱшӧ, лавыран трактористлан
але шоферлан марлан лектын, так арам кавыскет вет. Тӱҥалтышлан ала тыйым
оласе киоскышкем намиен шогалташ? Уке гын кызыт тушто шогылтшо Маня
тӱняжым, кӧ улмыжым
монден, озам ондалкалаш тӱҥалын: оксам шылтен кода, шолып ала-кӧн спирт да
вӱд
йӧршан шке "шолтымо" аракажым ужалкала... Тыге тудо ала-кушкат шукта. А Юля
миен
шогалеш гын, "юмынӱдырым" ужашак пӧръеҥ-шамыч кӱтӱ дене кошташ тӱҥалыт.
Илен-толын, Ольошынат шотан кевытше, супержак огыл гынат, кеч минимаркетше
лиеш дыр..."
Мутым кышкылтын модмо лугычак бизнесмен ушыж дене шонкален-вискален лекте,
но
тиде пыльдырийлан кызытеш нимогай тыгайым ыш палдаре, шомакымат ыш лук.
Тидыже
тудлан молан тышке толмыжым гына ушештараш полшыш. Нимом йодмат, ӱйлен
толашымат
ок кӱл улмаш — тыгай кевытоза Ольош деч кеч-момат — консервым веле мо,
шопаш
тӱҥалше колбасамат — налаш тореш ок лий. Но самырык, пыльдырий ман — акым
пала:
сатуланат, шканжат. Ӧрын-вожылын шогыде, вик каласыш:
— А тидлан мыйым ик гана машина дене кудалыштыктеда, йӧра? — бизнесменетын
шинчашкыжак ончен пыльгыжалтыш.
Акым палымыжланат, тыге тура каласымыжланат Ольошлан утыр веле келшыш.
Чынак,
тыгай дене бизнес пашаштат от йом.
— Уло кумылын! Кудалына иктаж-кушко... каналташ, пӱртӱсышкӧ!
Ындыжым Ольош ньогала йывыртыш. Тыгай мотор дене вашлиймыжлан, шонымыжо
тыге
куштылгын шукталтмылан...
— Уй-й-й! Чынак?! — ӱдыр уэш чорикын кычкырал шындыш.
— Мый ондален ом мошто, — серьезнын каласыш "качымарий".
Ӱдыр ончылно пеҥгыде пӧръеҥ койышымат ончыктыман — уке гын ала-могай аҥыра
рвезыланат шотлен кертеш. А тыгайым нуно ваҥат веле, пушкыдетым шижын налыт
гын,
тыманмешке чиялтен кодат. Ольош тидымат пала — илыш чылалан туныктен. Да
тунамак
тыге шоналтыде каласымыжлан шӱм-кылжат сӱсанен кайыш. Но, манмыла, мут —
кайык
огыл, чоҥештен лектеш — кучаш ок лий. А тудо шке мутшылан тымарте пеҥгыде
лияш
тыршен, тидланак бизнесмен йолташыже-влак пагалат. Каласен гын, вара мо —
тидым
ыштен ок керт, ужат? Иктаж йӧным садак муэш, шкежат теҥгече пӧръеҥ-шамычлан

пӱртӱсышкӧ лекташ темлен ыле. Тунам шонымыжо ыш шукталт, ойжым койдарчыкыш
гына
луктын гын, лӱмынак тиде мотор юмынӱдыр дене Кугуер тӱрышкӧ ракат каналташ
кудалеш — нунылан ӱчым ыштенак.
— А кунам? — чытамсыр йодыш шонымыжым лугыч ыштыш.
"Ну писе улат вет! Чытышетат вичкыж дыр..." — шоналтыш тунамак. — Ала тидат
сай
гына". Можо сай — ышкежат кызыт ыш умыло.
— Кунам каласет — тунам.
— Ой, кунамрак кертам?.. — тунар тургыжланен шонаш тӱҥале, саҥгажат
куптыргалме
гай лие, но тидыже нимынярат тидым ыш шоҥгемде, эше йытырарак веле койо. —
Таче
— шуматкече, мыйын кӱчык кече. Ой, а шуматкечын — мончашке! — кыт-кыт-кыт
воштылал колтыш, йӱкшӧ ший оҥгыр гай шаланен-шарлен кайыш. — Тыгай
спектакльым онченда? Мый изием годымак ужынам...
— Чын ойлет: шуматкечын — мончашке. Мемнан-шамычат олтеныт дыр, — Ольошат
чарак
лекмылан кумыл волышыла пелештыш.
— А эше... аваймыт олашке каеныт, вара иже толыт дыр. Вольыкым пуртыман,
ушкалым
лӱштыман... — асетат титаканла кутыра, иканаште шинча тулжат йӧрен кайыш.
Ӱдыр кумыл тугай, шыже кече гай: я шыргыжеш, я шӱлыкаҥеш...
— Йӧра, ит ойгыро, юмынӱдырлан Юмо эрлат кечым пуа вет? — "качымариет"
лыпландараш пиже.
— Кузе-кузе манда? Юмынӱдыр? — кевытоза веселаҥе. Шкетын уэш тышан шоген
кодмо
деч лӱдын дыр, мутым ала-мо семынат шуяшак тырша.
— "Юмынӱдыр" мурым палет вет? Шакировет мура...
— Пале-ем, — ӱдыр эше умылен ок керт, коеш.
— Вот тыят юмынӱдыр гаяк улат... Лӱметшат келша, — "качымарийжат" тугак
ылдыртата. Но кевытышке еҥ пурымым ужын, вашкерак чеверласаш лиеш: — Ну,
тугеже эрла
марте, — манын, савырнышат, омсашке ошкыльо.
Уремышке лектат, еҥ шинчашке логалаш огыл манын, вашкерак кевыт шеҥгечын
корем
дене волен кайыш. Пуйто ала-могай титакым веле ыштен. "Кутырымаште мо
осалже? —
шкенжым лыпландара. — А кайыкет, чынак, ӧрат — тул гай". Мутланенак теве
кузе
ырен, шӱм-чонжат ала-мом шижшыла, рвезе годсыжлак чытырналтын веле колта.
Коремым куржын кӱзен, шӱлышым налмеке, пыртак лыпланыш, тока вашлиймашым
шарналтен,
Катян суртшо велышке пакча шеҥгечынак ошкыльо.
"Молан тиде юмынӱдыр толын? Мом каласынеже улмаш? А лӱмым мый тудлан сылным
муым", — шоналтымыж гутлаште пӧртышкӧ ача ден кресачаже толын пурышт, изиш
лиймеке
Аркашат койылалтыш. Ава мончашке тарванаш шӱдыш.

11

Монча у. Ольош тышке але пуренат огыл. Мончаончылно вольна, йытыра изирак
ӱстелым келыштарыме, каналтен шинчаш теҥгылат уло, вургем сакаш — ишке
радам. Ача
молодец, тудо чылажымат чаплын ышташ, арулыкым йӧрата. Кӧргыжат волгалтеш
веле —
ошо. Кызыт ынде чылан тыгайым ыштат. Шӱчан, шыгыр шем мончат гай огыл.
Калыкат
арулыклан тунемын. Кудашын, пурен шогальыч веле, ачаже тулшолла алын-
йошкаргын
чолгыжын кийыше кӱйышкӧ ик корка вӱдым вужгыктыш.
— Кодшо пушыжо лектын кайыже.
Кӱ орат тунамак чож-ж чужгалтыш, кукшо пар иканаште уло могырым вӱдылын
когартен
нале. Чыланат кӱварваке волен шинчыч. Омса лопток почылто, шокшет тушко у-
уге
шик-пуракла тӱргалте.
Ял мончам нимогай саун дене от таҥастаре. Такшым Ольош пытартыш жапыште
тугайлан
тунемын. Пашам ыштыме верыштыжак каналташышт йӧн уло. Могыр дене пырля
чоным куандарыше массажистке-шамычат коклан миялалыт. Кычкырал веле —
тыманмешке куржын
толыт. Молан огыт тол? Ярак кочкыт, йӱыт, мушкылтыт, шкештат ракатым налыт.
А
тыглай кечынже тудо эр-кас мӧҥгыштыжак душышто шӱялталтеш.
Ача выньыкым шокшо вӱдеш пуштылят, шокшо кӱ ӱмбалан вужгымден почкалтыш да
Ольошлан кучыктыш. Тудыжо "Мый пыртак каналтен, пӱжалтын шинчем" манаш
тӧчыш, но
садак виешак лӧкамбаке эн ончыч поктен кӱзыктышт. Келшаш вереште. Ик-кок
гана
выньык дене лупшале — тунамак могыржо когарген кайыш. Кугун шӱлалташат
лӱдат,
шокшо юж логар пундашымат йӱлалтен кертеш. Шкенжым чаманенрак, шекланенрак
лупшкедылаш тӧча. Шинчашӧржӧ дене ала-кузе ужын шуктыш: кресача кӱйышкӧ уэш
ик корка
вӱдым шуыш. "Тугакшат чыташ ок лий, мом тиде тӧчат? Нине таргылтыш-шамыч
дене
ласкан пураш шоныманат огыл", — шоналтен ыле, шокшо толкын тӱнчыктарыш,
ушыжат
шыпланыш. Пылыш мучаш когарген, шыже лышташла кугырген-пӱтырналтын мучыштен
возеш, шонет.
— Айда, лӱмжылан гына лупшкедылын ит шинче... Арам кресачат дене олтен
толашенна
мо? — ачажын келесыррак йӱкшӧ ӱлычын солныш.
— Ола лавыратым, чыла языкетым пастырен лук, — кресачажат, тареш пурышо
тараканет, мут имыжым шуралтыде ок чыте. — Шкендын йыжыҥет ок сите,
тидланат кунет уке
гын, ме чечасак полшена.
"Кеч оҥырешлен ом шинче ыле! Шкеже кӱварвалне веле почаҥыда, лӧкамбалныже
кузерак кояш тӱҥалыда, ончалына але", — Ольош семынже монча ия-шамычетым
шудалеш,
выньык йӱкым лукташ толаша.
— Тунарак чытен от керт гын, вуетым нӧртӧ, вӱдшӧ вуй ӱмбалнетак, изи
волышто, —
ачан чаманыме шотшо эше уло, коеш.
Ольош мончашке толын пурымеке, вигак тыге поньыжаш тунемын огыл-ла.
Сауныштет
ондак нуно ласкан пӱжалтын, сырам подылал шинчат, вара веле выньыкым кучат.
Мом
ыштет, тыштат тудо уна веле, кугурак оза-шамычын мутыштым колыштде ок лий.
Пыртак йӱкшаш, шӱлышым налаш бассейнышке лектын тӧрштымӧ олмеш неле пу
корка дене
ӱмбакше леве вӱдым оптале — изишак луш лие.
— Иктаж шӱдӧ граммым ешараш мо? — кресача, лым уке, ала игылтеш, ала
мыскарам
ышта.
— Те мо, мыйым тышанак аҥыртарен але пуштын кодынеда огыл дыр? — Ольош
кӱшычын
эҥыралтыш. — Те тушто кӱварвалне ракатланен киеда, а тыште иктаж шӱдӧ
градусак
уло ала-мо, вуйдорыкат кӱэш.
— Монча але иктымат пуштын огыл... Гы-гы-гы...
— Айда тупетым пералтем, — ача, вес выньыкым налын, кынел шогале.
"Ой, Юмет-пӱрышет... Кузе илен кодаш гын?" — эрге ынде йӱкым лукташат ок
тошт,
кумыкла лийын, шуйнен возо. Ача нуным изишт годым эре шке кырен. Ольош
тунам
"ох" да "ух" манын, лӧкамбалне пӧрдал киен. Ой, кунамак тиде лийын!
Ачажын ик-кок гана пералтымекшак Ольошын шӱлышыжӧ йомо. Тупышкыжо пуйто
саде кына тӱсын йолдыманден кийыше кӱ орамак шалатен пыштышт. Вуйжым вес
век савыралмыж
годым Ольош кресачан коркам кучен шогалмыжым ужын, "Пытышым, — маншыла,
йыҥысалтыш веле, илыш денат чеверласаш ямдылалте. — Пуштынак пыштынешт мо
нине? Тынар
жап толдымемлан чыла шыдыштым луктын ястарынешт аман, — шоналтен гына
шуктыш,
тунамак шокшо пар чыташ лийдымын могыр коваштым когартен нале, ньыгылтарен
лукмылак чучо. Лӧка пелен пызнен возо — "мо лия-лия". Ача кок выньык дене
роведеш
веле. — тудыжо кузе чыта гын? Нойымыжат уке мо? Сита ындыжым, тынарак
индыраш
лиеш мо — шке эргыже уламыс, изишат ок чамане мо? Шӱмем шелеш гын?" —
аҥыргыше,
шокшеш тӱлыжгышӧ ушыжо со ала-мом вудыматымыла пӱтыра.
— Выньык — мончаште чылалан начальник! — шокта кресачан игылтме йӱкшӧ.
Тудыжо
кеч шып лиям ыле!
Тыгутлаште ача, вуй ӱмбалне шинчыше волым налын, ӱмбакше пелыж наре леве
вӱдым
ло-ож-ж оптале. Ну ласка вет! Иканаште могыржо сурлен кайыш, шӱлышыжат
куштылеме. "Языкем касаралте ала-мо... Утлышым, илен кодым аман", — манын,
куанен шоналтен веле ыле, туп мучкыжо уэш выньык модаш тӱҥале. Но ындыжым
тунарак ок когарте, спортсменын кокымшо шӱлышет лекмыла, эше тудат чытен
кертеш. Кунам-гынат
тидланат мучаш лиеш...
Теве содыки вучен шуктыш. Ачажат нойыш дыр. Выньык дене тупрӱдыж мучко
туржынйыген налят, кугун шӱлалтен, воктечше кораҥе. Ольошын монча ончыко
лекташ вийже
ыш сите, лӧкамбачын нушкын волен, кӱварешак шуйнен возо.
Ынде лӧкамбалне кресача озалана. Чашма аньык гай кажне ӧрдыжлужо,
пулышсовлаже
палдырныше какши, кукшо, чывын гай ош могыржым тудат кок выньык дене
роведеш.
Шӱйжӧ ден кидвургыжо веле пелыж наре кечеш кӱшӧ — пижергым чийымыла коеш.
Налеш
веле — тывечат-тувечат лупша, а шке умшажымат ок петыре, лым уке — со ойла
да
ойла:
— Ай чесле-е! Аркуш, ик шӱдӧ граммым ешары-ян. Э-эх!.. Ох!.. Уй-уй-уй!..
Черпыт
аракат ок кӱл — выньык дене могырым кандараш лийже. Мончам йӧратет гын,
шокшымат
чытыман. Аркуш, мыйынат тупем изишак ровед нал-ян. Ой-ой-ой!.. Аха, уху-
у!..
Эше, эше, сайрак рашкалте — ит лӱд, шулен-шаланен ом кай. Виетат уке мо,
качымарий! Шокшым ешаре. Вот тыге, вот тыге! У-уй-уй!.. Ӱлычынрак ниялтаре,
ит вожыл.
Мончаште чыланат тӧр улыт: генералат, салтакат, президентат, мыят. Вот тыге-
е!
А-ах!.. Ох!.. Ух!.. Йӧра, ситыш, шольым, тау. Чыла луэм лазыргыш ала-мо.
Ынде ик
арня кочыртаташат ок тӱҥал.
Лӧкамбач волен, тудат кӱвареш шуйнен возо. Ольошын нерышкыже ала-могай
йыгыжгырак, неле пуш пурен кайыш. Можым гына иканаште умылен ок керт.
Иктажшын могыржак ала ӱпшӧ когаргыш гын веле? Теҥгылыште шӱлышым налаш
тӧчен шинчыше шольыж
век вуйжым савырале да вигак умылыш. Саде пушет туддеч толеш. Тогдайыш —
солярке-мазут пуш. "Пычырик тракторышто ыштымашешак кажне клеткыж йотке
витен шуын
аман", — йыгыжген, ӧрдыжкырак лие.
Лӧкамбал уэш гӱжлаш тӱҥале: шокшым ешарен, ача ынде шкенжым пеш ропка, но
тудо
ик йӱкымат ок лук, огешат кечкыжалте. Кеч-могай пашамат эре шып ышта.
Кресачалан
гын тототлаш лийже — йылморгажак:
— Уке-е, кызыт калык вашталтын. Ала-могай вийдыме, вишкыде. Кап ора уло, а
йыжыҥ, кӧргӧ вий — йок. Туге вет, Павыл кум?
— Ане-е...
— Мончаште кырашат кунышт уке. Вот Кыргори кугыза кузе поньыжеш, ужыда ыле
гын... Кидыште пижгом, вуйышто малакай... Тудын кыраш тӱҥалмекше, иктат
чытен ок
керт, чыланат монча ончыко куржын лектыт. Шоҥго ман — иктаж шымле ийжымат
эртен
дыр — кызытат але нимогай качымарийланат макым ок пу. Мончашке тудо эртак
пеленже сырам конда, умла дене шолтымым, шкенжыным. Так ик коркам шокшо
кӱйышкӧ шуа,
монча тич тугай тамле пуш шарла, арака деч посна иканаште руштат. Тыге
могыр
сайынрак шӱла, шокшыжо пайдалырак, бальзам гай лиеш, манеш.
Пӧръеҥ-шамыч икте-весыштым шер теммешке, канен-канен, роведыч, мончаончык
лектын, каналтенат шинчышт, вара мушкылтыч да пыкше-пыкше пӧртышкӧ толын
пурышт.
Аважын шапашлен кодымо ошвуянетат уло улмаш, ӱстел покшелнак волгалтын
шинча.
Лийын ынже ончо, ача молгунам темыме чаркамат шӱкалеш веле гын, монча деч
вара
подылде огешак керт. Суворовак ойлен, манеш: монча деч вара — пытартыш
йолашетым
кудаш, но подыл. Пурлашат погкален: ужар кияр, шоган тӱшка, жаритлыме муно.

Пӧръеҥ полкым ӱстел коклаш шынден кодышат, мончашке шке кайыш.
Ик чарка гыч подыльыч. Кресачан йылме эшеат рудалте веле.
— Вот тый манат, кресэрге, — мутшым тӱҥалят. Ольошыжо такшым нимом тугайым
эше
пелештенат шуктен огыл. — Илыш, манат, кызыт пеш оҥай. — Умылыш: теҥгече
кутырымым шарнен ойла аман. Эр годсек пуйто тидымак веле шонен коштын. — А
тудын тӱҥрӱдыжӧ мо, шинчет? Ме ачат дене теве-теве ала-момат ужын, чытен
лектын улына:
сайжат, осалжат, оҥайжат, ойгыжат — чыла лийын. Но ме ӱмырнам яндарын,
чоннам
амыртыде эртаренна...
"Мом тиде тӱҥале? Мом каласынеже? Але вара мый йоҥылыш илем маннеже? Ужыда,
могай философ лектын, тудат илыш нерген ушан мутым кутыркала", — Ольош
келесынрак
шоналтыш, кресачажым ӧрынрак ончале. Мутшо ыш келше.
А тудлан нимогай вашмутат ок кӱл улмаш, шкеак ойжым шуйдарыш:
— Илышыште шке шӱм-чонет дене келшен илет гын веле ласка. Шӱдӧ ийым тиде
мландыште илаш пӱрыжӧ, но еҥ ончылно вуйым сакен, шинчам шылтен кошташ —
Юмо аралыже. Нимо верчынат калык ончылно намыс лийшаш огыл... Вот кузе илаш
тыршыман... —
Кресача чаркажымат кумыкташ монден, кутыра да кутыра: — Молан самырыкак
пикталтын але шке лӱялтын колат? Але иктаж амал дене пеш кенета каен
колтат: я пушеҥге
йымалан пызыргат, я кӱдырчӧ рашкалта... Чонышт яндар огылат, нуным кугурак
языкым ыштен шуктымышт деч ончыч Юмо вашкерак поген налеш. Шкешт ынышт
орлане, еҥымат орлыкышко ынышт пурто манын...
— Шого-шого, кресачий, — Ольош шоҥгын "ушан" ойжым кӱрльӧ. Тудат эртак еҥым
колыштын гына, тӧҥге шинчышаш, ужат? Мо мӧҥгыжӧ толын пурен, чыланат
туныктат. Изи
мо? Тудат илышым ужын, шуко пала, мутланенат мошта. — Тый вот кызыт айдемын
совестьше нерген ойлынет ала-мо. Туге вет?
— Туге дыр, мый тыгай шомакшымак ом пале, — мутшым кӱрлмылан йылморгажет
иралте
ала-мо.
— А вет тудыжат, совесть манмет, кажне айдемын — шкенжын. Кажне еҥ тудым
шке семынже умыла. Теве парня ден парнят тӧр огытыл, айдеме ден айдемат
тӱрлӧ улыт.
Совестьышт, тидын нерген умылымашыштат тӱрлӧ, векат.
Тидым ала-кузе шокшештын, пеш писын ойлен кышкышат, Ольош шке мутшыланат
ӧрӧ.
— Чу-чу-чу, кресэрге, тый ала-мом ойлыштат! — шоҥгет верже гыч кынеле,
парняжым
рӱзалтыш. — Йоҥылыш попет вет. Совесть — тиде айдемын арже, ойла ыле ачай.
Тугеже кажне еҥ тудым ик семынак умылышаш, совесть манметат икте гына
лийшаш... Тыге
огыл мо, кум? — полшаш Ольошын ачажымат ӱжӧ гоеш.
— Туге улде мо? Кузе тыге тӱрлӧ але кажне еҥын шке совестьше лийын кертеш?
Тиде
вет языкым касарен, намысланен, еҥ деч вожылын, молым пагален моштымаш. Мый
тыге
шонем. Тудым кажныже шке семынже умыла гын, могай тудо совесть? Чын — икте,
маныт, тугеже тидетат икте лийшаш.
Ача Ольошын шинчашкыже ончен, сырен кутыра. Пуйто ала-молан тудым пешак
шылталат, но тура огыт ойло, теве тыге важмалдыкын веле мутыштым савыралыт.
Молан?
Тиде чынышкет шке ушыж дене шужо манын? Ольошыжо вара илышыште могай тугай
титакым, але тынарак кугу языкым ыштен? Айдеме вара илымыж годым нигунамат
йоҥылыш
ок лий мо?
Ыш чыте — ӱстел кокла гыч кынеле. "Тӱгӧ лектын пурем" манын, омсашке
тарваныш.
Кудывече покшелне чолгыжалтен шогышо у машинажым ужын, чонжо иканаште
лыпланыме
гай лие. "Теве тыланда мыйын вашмутем, эн сай аргумент — илен моштем але
уке? Те
тыгайым курымыштыдат ужын огыдал, шинчын кудалыштынже онченда?" — семынже
шоҥго-шамычын муторгажыштым шалатен колтыш. Пакчашке лекте, йыраҥ гычак
киярым налын
пурльо, шоптырвондышто шадырге саскам тамлыш. Аважын монча гыч кайымыжым
ужын,
тудат пӧртышкӧ почешыжак пурыш.
— Кузе каен керте? Ну йыгыжтыш вет тиде Вачи кум, — аваже ӱстембаке
чайгорка-шамычым конден шындылеш ыле. — Самоваремже йӱкшен огыл дыр? Тол,
Ольош, ласкана
дене чайым йӱына, — ыштале.
Кумылжо пешыжак уке ыле гынат, уэш ӱстелтӧреш верланаш логале.
— Ынде шке коклаштына ласкан кутыралташат лиеш, уке гын теҥгечсек эрык уке,
эртак еҥ, эртак уна, — ава изи кӱмыжеш вареньым пыштен тольо. — Снеге тений
кугун
уке ыле, пычырик-пычырик куэрлаштак погкаленам. Коч, тазалыклан пайдале,
манеш.
— Вара кенеташте мутшым вашталтыш. — Ольо-ош, шешкыже вара кузерак? Тунарак
черле мо? Врач-шамычше мом ойлат? — йодыш ӱмбалан йодышым оптен пуыш.
— Врач-шамыч?.. Нимо шучкыжат уке, маныт. Чержым тудо шкеак шонен лукташ
йӧрата.
Тыгай чер дене шӱдӧ ий марте илат, — Ольош кумыл деч посна кутыра. "Кунам
тиде
чарна?" — шона семынже. — Ик татланат мӧҥгыштат ласка уке..."
— Туалгын, Юмылан тау. Мыйже шонем... Йочадат уке...
— Черле огыл гын, вара мом курорт-санаторий воктене кычал коштеш? — ачажат
ыш
чыте, мутланымашкышт ушныш. — Йочада лиеш гын, тышке-тушко кудалышташ жапше
ок
лий, ок ярсе ыле.
— Тынарышкеве иледа ынде, чынак, икшывыда молан уке, эргым? Врач деке
коштын мо?
— Ала-мыняр гана... Больницыштат киен лектын...
— Вара? Кӧ титаканже: тый але тудо? — ава чайгоркажымат шындыш, пуйто ала-
могай
шучко уверым веле вуча.
— Тудо йочам ыштен ок керт, манеш...
Ольошлан тидын нерген кутыркален шинчаш ачаже, шольыжо ончылно тунар
йӧндымӧ. Но
кушко пурет, мом ыштет? Йодыш деч утлаш шонен, кынелын, лектын от кай вет.
Чыташыже перна. Эрла эр марте.
— Ӱдырвуяк яжарланаш тӱҥалытат, марлан лекмешке авагудышт яра пурса
калташке савырна, — ача туге руалын пуыш. Ну каласыш гын, каласыш!
— Ачай, тыге ит ойло! Мый ӱдырым налынам! — Ольошат ыш чыте, вашеш руалынак
пуыш.
— Вара молан ньогада уке?
— Рвезынекак кылмыктен, манеш.
— Кылмыкте-ен!.. Теле гоч чара эрдан коштат гын, кылмыктет шол, пышткойшо
полко!
— Вернак, нимомак огыт шоныс, калтак. Теве кевыт Юлюкымак налаш. Ала-могай
чатлама йӱштыштат капрон чулка дене коштеш. Кузе чытат, ала?
"Тенданжын мо пашада, мо ойгыда?" — теве-теве кычкыралеш эргышт. Ача ден
ава ынде пуйто коктын веле кутырат. Тиде амал дене Ольош ӱстел коклаште
шыпак гына
шинчыше шольыж век савырныш. Мутымат вес велыш кусараш амал сай.
— Аркаш, тыйже кузерак? Когылянна мутланашат жап ыш лий, — кугурак иза
семын
мутвундыжым эплын рончалтыш. — Умбакыже кузе илаш шонет? Ӱмырет мучко
тракторышто ыштынет мо?
— Уке... Вес кеҥеж марте веле, — ала-кузе ӧкымрак вашештыш шольыжо, но
чайгоркаж
деч шинчажым ыш нӧлтал — изажым ышат ончал.
— Вараже?
— Вара?.. Илена — ужына.
— Э-э, шольыкай, — Ондри чӱчӱжын шомакше дене ойласыш Ольош. — Кузе туге:
илена
— ужына? Тыге шотлан ок тол. Илышыште корным ончылгоч палемдыман.
— Мый палем, — мугыматале Аркаш.
Шольыжым ончен, изаже уэш сыраш тӱҥале. Чонжыланат ала-кузе ньыге-ньуго
чучеш.
Шольо шӱмешыже нигузе пижын ок керт. Ала туддечын тынар вара шочынат, пырля
модын кушкын огытылат? Ала тынар ӱҥышӧ, кӧргӧ вийдыме улмыжлан?.. Шольыжо
тыгаят,
вожылеш гын веле? Ну могай тиде рвезе? Чисти ночко презе! А ӱмбакет ончал
шында
— пуйто эре ала-молан шылтала. Нолнер! Мом тудо илышыштыже пала? Мом ужын?
—Йӧра, тунемаш кает, лийже... Авай теҥгече ойлаш тӧчыш. Кушко кайынетше?
— Сельскохозяйственныйыш.
— Вара кӧ лийын лектат?
— Инженер-механик... Тунемашыже пурен кертам гын...
— Инжене-ер, эше механик... Ӱмырет мучко тугеже лавырам нӧштылнет? — тока
мончасе пушым шарналтен, ешарыш: — Солярке дене ӱпшен кошташ тӱҥалат...
Тыге ял деч
умбаке от торло.
— А мый ял гыч каяш омат шоно.
— Ала мый ялланат йӧрен омыл, олаштат пыкше илышташ тӧчем, маннет?
— Мыйже тыге шым ойлыс... Шукын ялыште тыланет кӧранат... Йӧра, тый тыге
илет,
тыланет олаште келша. Мыйынат шке корнем лийшаш. Книгаштат тыге возатыс.
— Книга-аште... Ужамат, книгам лудын-лудын, пешак ушан лийынат.
— Могай улам, тугай...
— Чылан тыйын семын ужалкален веле илаш тӱҥалыт гын, пашажым кӧ ышта? Вашке
ужалышаш сатудажат ок код, тунам кушко пуреда, мом ыштеда? Завод ден
фабрике-шамыч
шогат, чодыра пытен толеш. А киндыжым, шылжым теат кажне кечын кочкыда.
Шурным
кушташ, вольыкым ончаш чарнена гын, шужен коледа вет? — ача изи эргым
чаманен,
изаж деч пыдал налшыла, тӱен-тӱен ойла.
— Аркаш чын кутыра... Ольош, тыланетше сырышаш уке, — аважат мутшым
тушкалтыш. —
Межнеч ача-ава суртышто илышаш. Тудат почешет олашке лектын кая гын,
суртнажат
петырна.
— А-а, вот кузе? А мый шонышым...
— Мом шонышыч? — ачашт коклашке пурыш, авашт шып гына колыштын шинча.
— Ала мый денем пырля ышташ тӱҥалеш, манын...
— Шкет гай коммерсантым ыштынет мо? Иктаж вере вуйда йомшашым?!
— А мо, ок келше? Удан илем мо?
— Эре налын-ужалкален, ончыко от кай.
— Молан? Теве йол ӱмбаке пеҥгыдынрак шогалам. Илен-толын, иктаж
производствымат
ала почам... Полышкалыше кӱлеш лиеш...
— Мый ачай ден авайым кудалтен ом кай. Нунат шоҥгемыт... Кӧ ончаш тӱҥалеш?
"Ончо, шольо — тиде ночко презе, могай азапланыше, ушан лектын!"
— Мый нунын нерген ом шоно мо? Ала ачай ден авай мый денем олаште илаш
тӱҥалыт,
сай, йӧнан пачерыште. Сита ӱмырышт мучко ялыште орланаш.
— Кай, лийдымашым куктыштын ит шинче! Олашке мемнам машинат дене вӱраҥеш
кылден
шупшын кает гынат, огына мий!
Аркаш, ӱстел кокла гыч лектын, шке малыме пӧлемышкыже ошкыльо. "Тыгай ночко
презын ӱдыржат уке дыр, — аҥысыр, какши туп-вачыжым шекланен, почешыже
ончен кодшыжла, изаже шоналтыш. Кас пужлыш. Эркын поче-поче ӱстел кокла гыч
лектыч. Ава
малаш возаш погыстараш тӱҥале.
— Мый верандеш возам, — манын, Ольош тӱгӧ лекте.
...Ты йӱдым тудо ятыр жап мален колтен ыш керт. Шочмо мӧҥгыштыжӧ сутка веле
шогыш, но чонжылан туге чучеш, пуйто тыште тылзе, идалык ила. "Ончо, шольо
могай
ушан лийын... Кузе эше кутыра... Эх, Аркаш, шоҥго-шамычым колыштын, тиде
илышыште панкрутышко ит савырне! Мом ты саманыште нуно умылат? Книга
почешат илаш ок
лий-ла. Йомат".
А тудо, Ольош, шкеже чын ила мо? Катят йодо: илышыште шке пиалжым муын мо?
Таче
кечылан мынярымше гана ынде шканже тиде йодышым пуа, вашмутшым гына нигузе
ок
му. Йодашат нигӧ деч. Иктаж ӱшанле йолташыже тудын уло мо? Уке, векат.
Эртак пычырик палыме, паша дене кылдалтше-шамыч веле. Пашат сайын кая,
оксат уло — кажнылан йолташ улат. Так иктаж туткарышке логалат — чыланат
воктечет кораҥыт, ала-кушко йомыт. Ужыт гын, кидым пуымо огыл — огытат
пелеште. Тыгаят лиялтын. А еш
илышыже пиалан мо? Могай тушто... Вот тыште тудын — осечке гын, осечке!
Ӱдырым
налмекше, Ольош кузе шке ӱдыржым але эргым ужнеже ыле! Юмо пӱрен огыл
улмаш. Чынак, йоча лиеш гын, еш илышат ала йӧршын вашталтеш ыле. А кызыт
эше иктаж-мом
вашталташ вараш кодын мо?
"Чыла эрта... Нимомат пӧртылташ ок лий" — Катяжын каласыме ойжо ушышкыжо
уэш толын пурыш. Да кӱлеш мо пӧртылташыже, иктаж-мом вашталташыже? Манмыла,
мо ышталтеш — чылажат сайлан. Ялышке ок тол гын, тидын нерген огешат
шоналте, семынже
ила да ила ыле. Чылажат ала тыгак лийшаш улмаш? Ик кече дене илаш кӱлеш,
ала-кушко ончыко мом мужедаш? "Ушан" Аркашат мане: илена — ужына. Ольошынат
эше ала
чылажат ончылно. Илаш тӱҥалмыжла веле чучеш.
Молан гын мӧҥгыжӧ толаш тарваныш? Шӱм-чоным тарваташ веле йӧрыш. Теве ынде,

тӱрлымат шонкален, вуйжым аҥыртара, чон кӧргыштыжӧ ала-мом пургедеш.
У машинаж дене моктанаш шоныш? Кӧлан тудо кӱлеш? Мом умылатше? Вет машина —
айдемын сайын илымыж нерген ойла. Ик гана шинчын кудалын ончыштат, тунамак
мондышт. Такшым ялыште тыгай машинаже молан? Иктаж грузовой гай пашалан эше
йӧра.
Ситыш! Эрла эрак олашке, шке мӧҥгыжӧ, лектын кудалеш. Тушто эртыше дене от
вашлий, тыге чоным арам туржаш жапшат ок лий. Ола кугу, а чонлан шыгыр,
манеш кресача. А Ольошлан тушто утларак келша. Могай шыгыр? Тугай вольна!
Иктат тыйым
уремыштак шогалын илаш туныкташ але иктаж-молан шылталаш ок тошт. Кажныже
шке
чокшо дене ила.
Шого, а саде юмынӱдыр Юля дене кузе лияш? Ала тудымат Ольошлан Юмыжак пӱрен
да?
Йомдара гын, ала вара ӱмыржӧ мучко чаманен, орланен илаш тӱҥалеш? Ала лач
тудо
Ольошын илыш пиалже? Мутымат пуымо — шуктыман. Умбакыже мо лиеш — илыш
ончыкта.
Эрдене теве иктаж узьмак лукышко кудалытат...
...Эрлашыжым Ольош агытан йӱкешак помыжалте. Лектын, ондак машинажым чыла
велымат тергыш. Чыла сайла чучо, ик вере гына лавыра пале койо. Саде кӱрка
чыветак,
очыни, капотым амыртен шуктен. Лустырам налын, сайынак йытырайыш.
— Каяшат тарванышыч мо?
Ончале: пӧртӧнчыл мучашыште ачаже шога.
— Миен толаш кӱлеш.
Моланжым можым умылтараш ыш тӱҥал, ачажат тетла йӱкым ыш лук. "Ну ӱскырт
улат
вет", — шоналтыш эрге. Аважын кычкыралмылан, пӧртышкӧ пурен, "Мый эрдене
кочмаш
уке" манын, ик кружка шӧрым веле подыльо. Аваже тыгутлаште тидым-тудым
погкалаш
пиже.
— Авай, нимат ок кӱл маньым вет. Мыйын олаште чыла уло, — чараш тӧчыш, но
тудым
чактарет чай.
— Кузе туге костенеч деч посна?
— Каем да толам веле вет.
Каласыш, а шке шоналтыш: "Уке, тетла мыйым пеш вашкежак ида вучо".
— Толат вет? — ава шинчашкыже сӧрвален онча. — Ала шешкат... Пырля кондо.
Аван шӱлыкаҥше шинчажым, куптырген пытыше чурийжым ужын, Ольошын кумылжо
тодылалте.
— Кондо, кондо, — ачажат шоктыш. Ӧрдыж гыч гына ончен шога улмаш. — Тудымат
ужмына шуэш. — Теҥгече торжан, сырен кутырымыжлан изишак йӧндымӧ ала-мо,
тыматлын
кутырышын коеш.
Аркаш лекте. Ик мутымат ыш пелеште — вигак капкашке.
Ольош чеверласыде гаяк — такшым нунын ешыште ӧндалалтын-шупшалалтын
ойырлымым
огыт йӧрате — машинашкыже шинче, ачажын комдык почын шындыме кугу капкашке
чакен
лекте. Урем корнышко савырнен, тӱтӱтым пуышат, кыжге кӱзенат кайыш. Пуйто
вашкерак шочмо суртшо деч торлынеже. Катян пӧртшӧ тура эртыме годым окнаште
шовыч
пӱрдыш тарванале, ала-кӧ пуйто койо. Ала тыге чучо гына. "Чыла эртен...
Нимом
уэш от пӧртылтӧ" — тошто таҥжын йӱкшӧ пылышыштыже уэш солныш. Скоростьым
вашталтен, газ педальым уло кертмын тошкалын, уло кертмын выжгыктыш.
...Эр кече дене йытыран йолдымандыше машина кевыт тура чарнен шогале.
Тунамак
ала-кувелым Юля толын лектат, юлт веле койо — машина помышеш шыле. Машина
ял
вуйышкыла тӱргалте.
...Вара тиде косир машинам кӱтӱчӧ ужын, манеш. Шукат ок лий — трактыр толын
лектеш. Уло кертмын кудалмаштак машина ӱмбаке миен керылтеш да виге-ораштге
тура
сер гыч Кугуерышке шуҥгалтыт...



091198
************************************************************************
9—11

Критике

У книга нерген

Аксакалын сугынь мутшо

Пиалан тугай книга, кудыжо возен пытарыме деч вара кӱчык жапыште лудшо дек
миен
шуэш. Тыгайлан шотлаш лиеш П.А.Алмакаевын шарнымашыжым. Тудо ондакше
"Ончыко"
журналын 1995 ийысе куд (кудымшо-латикымше) номерешыже савыкталтын ыле, а
тений
шошым Марий полиграфическо-издательский комбинатыште посна книга дене
лектын.
Лӱмжӧ — "Годы и люди".
Петр Афанасьевич Алмакаев — кундемыштына кумдан палыме еҥ. Тудо, Медведево
районысо Кӱвервуй (рушлаже Юж-Толешево) ялын эргыже, кужу жап республикысе
органлаште пашам ыштен. 60-шо ийлаште КПСС Марий обкомын кокымшо
секретарьже лийын, тунам чумыр идеологий, наука да культур паша верч вуйын
шоген. Искусство мастар,
писатель, артист-влак, молат изи да кугу азапышт, йодышышт дене лач тудын
деке
коштыныт. Конешне, кокымшо секретарь чылаж годымак огыл да чылаштланак огыл
полшен кертын. Конешне, шуко еҥ коклаште тудлан сырышыжат, торжа
чиновниклан шотлышыжат лиеден. Но чумыр налмаште П.А.Алмакаев тиде кукшо
пӱкеныште шинчымыж годым
пагалымашым сулен, шкеж нерген поро шарнымашым коден.
1968—1980 ийлаште Петр Афанасьевич совет пашаште тыршен — Марий АССР
Верховный
Совет Президиум председательлан ыштен.
Ош тӱняште эртыме кужу корно нерген шарнымашым П.Алмакаев марий сылнымут
журнал
редакцийын темлымыж почеш возен. Тудо тидым ышташ иканаште кӧнен огыл, ятыр
жап
шонкален коштын, пуйто шкенжым ончыклык кугу творческий пашалан ямдылен.
Кеч-могай сомылат тудлан пижмешке гына нелыла, сеҥаш лийдымыла чучеш. Тӱҥжӧ
— ӧрынлӱдын шогыман огыл. П.А.Алмакаеват тыгай кумыл дене сераш шинчын да
кок ий коклаште шке шарнымашыжым мучашлен шуктен. Возен рушла, кид дене,
нимогай литераторын але иктаж-могай консультантын полышыж деч посна. Тыге
1995 ий шошым редакцийын ӱстембакыже 250 утла страницан рукопись толын
возо. Вуймутшо уке ыле. Ме
редакцийыште "Корно — вожынан, илыш — йыжыҥан" манаш темлышна. Петр
Афанасьевич
ойна дене келшыш, но ала-молан вигак йодын шындыш: "А рушлаже кузе лиеш?"
— "Дорога извилиста, жизнь изменчива", — вашештышна.
Мут толмашеш каласаш гын, паша ветеранын шарнымашыж гыч ятыр ужаш 1996—1997
ийлаште "Марийская правда" газетеш лач тыгай вуймут дене савыкталте.
Марлаҥдыме мемуарын "Шочмо ялыште" лӱман икымше ужашыже журналын 1995 ийысе
кудымшо номерешыже лекте. Вашке редакцийыш увер солнаш тӱҥале: ончычсо кугу
вуйлатышын шарнен серымыжым лудшо-влак уло кумылын вашлийыныт. Чын,
произведенийын
тӱрыснек печатлалтмекше, южо еҥ тугерак ойлаш тӧчыш, пуйто южо вере авторын
шкем
сайыш лукташ тыршымыже шижалтеш, сандене пуйто илыш-корнышто коклан лиедыше
йоҥылыш ошкылжо нерген нимом каласен огыл. Но шукышт мемуарым кӱкшын
акленыт, авторланат, редакцийланат тау мутым ойленыт. А кӧ П.А.Алмакаевым
ожнысек пален да
тудын лишыл еҥже лийын, нуно вигак темлаш тӱҥалыныт: ты возымым марла
савыктыме
дене серлагыман огыл, тудым посна книга дене рушла лукман, тек тӱрлӧ йылман
еҥ-влак лудыт, эртыме корнынам сайынрак пален налыт.
Пален налыт манмаште, Марий АССР-ын эн кугу вуйлатышыжлан (партий обкомын
икымше
секретарьжылан) ыштыше еҥ-влак нерген, нунын вуйлатыме йӧнышт, койыш-
шоктышышт,
пашам кузе ыштымышт нерген П.Алмакаев марте нигӧ да нигунам возен огыл. А
Петр
Афанасьевич ятырже дене йыгыре пашам ыштен, кажныжым вуйлатыше да тыглай
айдеме
семын лишычын пален. Мемуарын страницылаж гыч мемнан ончыко Кушнарев,
Навозов,
Кондратьев, Спиридонов, Павлов, Ураев, Никонов лектын шогалыт. Нунын дене
йыгыре
сӱретлалтыт партий обкомышто, правительствыште да район ден олалаште
вуйлатыме
пашаште шогышо моло еҥ-влак.
Содержанийже дене оҥай, фактлан поян книгам савыкташ кӱлмӧ нерген ой Марий
Эл
Республикын эн кугу вуйлатышыж декат солнен. Да правительстве тидын дене
кылдалтше чыла роскотым шке ӱмбакше налаш кӧнен. Тыге Марий полиграфическо-
издательский комбинатын издательский рӱдерыштыже паша шолаш тӱҥалын.
Авторын йодмыж почеш
рукописьым редактор семын ончен да тӧрлен лекташ кугу опытан журналист,
"Марийская правда" газетын ончычсо редакторжо, Марий Эл да Россий культурын
заслуженный
пашаеҥже Вадим Карташов келшен. Книгам печатьыш тений 26 январьыште
подписатлыме. Но тиражын печатлалт лекмешкыже П.А.Алмакаев илен шуктен
огыл, мартыште неле
чер тудын ӱмыржым лугыч ыштен.
"Годы и люди" книга тале мер пашаеҥын йӱксӧ мурыж семын кодеш. Тудым
чеверласыме
шомак але шоҥго еҥын (автор 82 ийыш тошкалше колен) сугыньжо манашат лиеш.
Ветеранын возымыжо — кундемнан историйже нерген учебниклан сай ешартыш. Но
Алмакаев
шке книгаштыже шарнен ойлымо дене гына ок серлаге. Эртыме корно нерген
каласкалышыжла, тудо тачысе саман нерген чон вургыж шонкала, илышна тыге
тупела савырнымылан, калыкнан тӱҥ ужашыже чот йорлештмылан, эрласе кечылан
ӱшан деч посна
кодмылан ойгыра, сӧрал муторгаж дене леведалтын, элнам изин-изин ужалкалыше-
шамычым чот вурса.
Кунам кум-ныл тылзе але тылечат утларак жап пашадарым огыт тӱлӧ, кунам
пенсийым
ярнымешке вучыктат да тидын годымак официальный пропаганде калыклан
"пайдам"
кондымашке виктаралтше "реформо" нерген ойлыштеш, тунам мемуаристын шыде
дене
шыҥдаралтше мутшо вӱрвемышкетак шыҥен шинчеш: "Намысдымын ондален, властьыш
толшо тӧра ден чиновник-влак, кугу государствынам шалатымек, озанлыкым
йӧршын шолдыртымек да калыкын кугу ужашыжым кӱчызыш савырымек, умбакыжат
эллан оза лийын
коднешт. Тидлан мом гына огыт ыштыл. Чаманен ойлаш перна, шуко еҥже, поснак
самырык-влак, "вождь-влакын" йомакыштлан ӱшанат, сӧрал шоя шеҥгелне чыным
ужын-шижын огыт мошто",
Тыге воза П.А.Алмакаев книган пытартыш страницыштыже. Рукописьым рушла
лукташ
ямдылыме жапыште редакцийыш толмыж годым тудо сыренрак ойлен ыле: редактор-
влак
кӱшнӧ ончыктымо абзацым луктын шуаш, шарнымашым шыма шомак дене мучашлаш
тӧченыт. Но автор тидын дене келшен огыл, чылажымат шке возымыж семынак
кодаш йодын.
Тыгак ыштыме.
"Годы и люди" книга калыкнан уш-акылжылан, вий-куатшылан ӱшаныме шомак дене
пыта: "Что будет дальше, за порогом ХХ века, трудно сказать. Но только
верится,
что народы России сумеют в конце концов выйти из этого кошмара, сумеют
создать
при переходе в новое столетие и новое тысячелетие иную, справедливую жизнь.
А
смутное время останется как дурной сон".
Мучашлан тидым каласен кодыман: лудшо-влакын ойыштым шотыш налын,
редколлегий
П.А.Алмакаевын "Корно — вожынан, илыш — йыжыҥан" шарнымашыжым "Ончыко"
журналын
1995 ийысе премийже дене палемден ыле.
Г.Зайниев.



091298
************************************************************************
9—12

Зинаида ЕРМАКОВА

Корно ӱжеш

Корно, корно... Мучашдыме корно...
Тӱня йыр. Ит ӧркане гына.
Кажне корно пуа мыняр порым.
Кажне ошкылна тӱрлӧ сынан.

Йолын корныш. Рюкзак вачӱмбалне.
Мо кӱлеш — чылажат пеленет.
Оҥай илыш вуча корнӱмбалне,
Ончо, лончыло, шер мом ужмет.

* * *

Чодыра, пасу ден олык
Да эҥер эше шыма...
Поро дечын весым молым
Корныштем шым уж нимам.

Йӱр нӧрта — кошта сай кече.
Йол ноя — шинчам, канем.
Корно ок ончо игечым,
Йоллан корно — эн сай эм.

Пелештат коклан, иралтын:
"Курык мо ли Чумбылат?"
Ӱшанем: ала пӱралтын
Мылам корно — курыклаш.

* * *

Ӱжын, мо шочмо вер гыч наҥгайыш?
Мо ок пу илаш молын гаяк?
Тиде ӱжмым кузе умылаш?
Ӱжмӧ годым кузе шып илаш?!

Вот садланак погем мый рюкзакым,
Шӱмын ӱжмым налам кидыш, сапым,
Савырем мланде мучко улам,
О Кавказ, лапыштет мый улам.

О Кавказ, лапыштет мый улам,
Виктарем тый декетак улам.
Кӱкшытетым ом керт мый монден,
Кумылем тый декетак конден.

Пеш вашкем тый денет вашлияш,
Да шонем вуйышкетак кӱзаш.
А кертам шонымемым шуктен —
Ош вует шыматем кугешнен.

* * *

Шинчам адак пӱжвӱд кочкеш.
Эртак ме кӱшкӧ нушкына.
Эҥер кодеш ӱлан, почеш...
Кӱ курык — корнына.

Ок лий шогаш, вет перевал
Вуча. Налшашак улына.
Так йолым эскерен от нал —
Кӱ ӱлык мурыкта гына...

Садлан пеш эркын кӱзена.
Шыман йол йолым алмашта.
Рюкзак ок пуо писешташ,
Вачеш кержалтын ал налаш.

Мыят каем, ом код почеш,
Чонем шупшеш лач кӱш гына...
Шинчам кеч чот пӱжвӱд кочкеш,
Чылан ме кӱшкӧ нушкына.

* * *

Мый курык гоч каем, чыла монден.
Мылам уке ни нелылык, рюкзак.
Вибрам декат тунемынам ынде,
Коклан кӱ веле чытышем рӱза.

Садак, монден, мый ончык ошкылам:
Омеш Тый таче конченат мылам.
"Вучем, — малдальыч, — пиалан улам,
Кунам лач тые воктенем лият".

Ошкылам садлан, сеҥен эре,
Курык вуй кӱкшӱ гынат, кӱзем,
Эртышашым мый чыла эртем,
Неле лийже, куштылго — тӱсем.

Эртышым Кавказым. Теҥыз дек
Корно лукто. Каналтем мый иже.
Ончылнем Батуми. Ожнысек
О мыняре корно тышке ӱжын.

* * *

Йӱштылам да канем. Тӱрлӧ верым
Савырнем йыр шымлен. Эрелан
Кодынем тиде верын чеверым.
Трук волгалте куэ, ош йолан.

Ош куэм, кушко тыйым конденыт?
Мый шижам: йӧсланет да шортат.
Тарванал мӧҥгӧ велыш, коден тый
Теҥыз серым да курык орам.

Паленат куэран вер гыч толшым,
Ой, кузе тый шыман модылдет,
Вашлият, пеш лыжгет, адак шокшым
Лышташеш, ужаргеш, тый шылтет.

Да мыят, куэрла дечын толшо,
Ой, кузе тый декет вашкенам.
Шокшо велыш лекмем куэр колын
Да саламым колтен. Конденам.

Нал саламым, шарналте куэрым,
Шошо мурым, ужаргым, шымам.
Кеч от керт тый коден шокшо верым,
Лач ит мондо элетым гына.

Умылем мый: от кай тый тышечын,
Тый кодат вашлияш, ужаташ.
Тый мемнам кандарет шокшо дечын,
Тӱзланет куэрлам шарныкташ.

* * *

Эртенам Кавказым, кӧн мо сомыл?
Шӱм йодеш у кӱкшытым висаш.
Арамлан дыр калык ойлен огыл:
"Курык деч моторжо курыкак лийшаш".

Наҥгая корнем Саян лоҥгашке...
Сибирь мланде... Вес сӱрет чылтак.
Курык гоч да курык гоч кожлашке...
Кедр-влакын мурым колыштам.

* * *

Адак шинчем палаткыште. Ал кече йомын.
Лач йӱр мура да кумылым волта.
Шурга воктенак курыклаште йогын,
Ӱшаным чылтак мушкынак колта.

Мый Юмо деч йодам чевер игечым,
Да умылыш, векат, чон шонымем:
Пӧлек шотеш колта волгалтше кечым,
Кӱ курык гоч каем, чыла монден.

* * *

Йол йымалне перевал. А кумыл
Курык вуй деч кӱшнӧ гай, товат.
А мардеж, шонет, шӱта вошт луым,
Тый шогет сеҥен мардежлан ваш.

Налынат тый таче перевалым,
Июльышто ош лумым тошкенат,
Вонченат эҥерым, писым — талым...
Ынде шогылтат кугешненак.

Пеленет йолташ-влак, кӱзен шуын,
Перевал ден тыйым саламлат.
А вара адак, у вийым муын,
Ӱлыкӧ волат шып почела.

Тыге кечын наҥгаят умбаке
Корно, курык... Весе перевал.
Ӱжеш тыйым чал Саян торашке,
Нелыракым тыланет темла.

От ӧр йылт, кает умбаке кечын,
Шкендычым сеҥаш тунемынат.
Чал Саян, ончал кеч-кудо вечын,
Тый йолташ гай лишыл лийынат.

* * *

Кавказат, Саянат пурат ушыш,
Ӱжыт угыч, но лектын ом керт.
Ӱшанен мыланем, эре вучышт.
Кызыт коштмо корнем — Шочмо вер.

Адак йолын... Рюкзак вачӱмбалне.
Мо кӱлеш — чылажат пеленем.
Визым ял вуча, маньыч...
— Умбаке?
— Курык лоҥгыш адак шуҥгалтнет?

Кӧ манеш "курык лоҥгыш"? Чын огыл.
Унала Чалай деке вашкем.
Шукертсек паленам, ужын омыл.
Визым ял мурыж ден лишыл пеш.

Вот шогем курык валне. А ӱлнӧ
Визым ял. Ом вашталте оем:
Поэтлан лач тышан шочаш кӱлын!
Шочын кертын лач тыште поэт!

Курык лоҥгышто рӱпшыш кожлаже,
Поран вӱдылын мурым мыняр!
Курыкла гыч чыма олыклашке
Кажне шошым вӱдшор. Пеш яндар
Ыле кӱшнӧ кеҥежым каваже,
А йыр муро ужарге, ужар.
Тӱрлӧ тӱсын волгалтын вараже,
Аҥыртен шӱмым шыже пожар.

Визым ял ончылнем лач тыгае:
Поро кумыл ден темше урем
Вашлиеш мыйым чылт уна гае.
Уло ялын унаже — пурем.

* * *

А ынде наҥгая луман олык.
Теве кӱшкӧ кӱзем да кӱзем.
Да чылтак мый ом керт шонен молым,
Шып йоҥга шӱмыштем лач кӱ сем.

Мый ом керт умылен эше тидым.
А кунам кӱш кӱзен шогалам,
Йымыкта шинчам ший йогын вӱдын,
Памашет кышка семжым мылам.

Лач садлан вашкенам пеш полмезын,
Монден нойымым, нелым — чыла.
Кӱ лоҥга гыч памаш чылт волгенче
Чолга вӱдшым кундемлан тула.

* * *

Адакат мый вашкем ончык йолын,
Марий Шойыш, Руш Шойыш корнем...
Висынем курык кӱкшытым, молым.
Шойын кумыл вӱда йолгорнем.

А кастен вашлиеш Чодраялын
Кужурем да ик сурт унала.
Нойымек, кап налеш тыште алым.
А кокай, йомаклан кумылан,
Лӱмынак шылта ойын мучашым,
Да туге трук мемнам авалта,
Огеш шукто ойлен мо лийшашым,
Пеш чоян лач шонаш тарата.

Огеш колто мемнам турист пӧртыш,
Пешак пушкыдын вакшым вакшеш...
Трук пурет гын, кает чылтак ӧрын:
Кӱвар кумдык мала турист еш.

А эрден адакат, поген вийым,
Налын корныш йомак мундырам,
Каена эскераш телын шийым...
А йомак лишемда пеш торам.

Адакат курыкла. Да Горнякак
Вашлиеш пӧртыл толшо ешнам.
Она вашке кодаш курыклажым,
Шымлена, шеҥына йыр пешак.

А эрла адакат мӧҥгӧ велыш,
Мӧҥгӧ велыш у корным йолдаш.
Раш ом пале, эше кудо велыш
Уш ден шӱм йодыт мыйым лекташ.

О йолем, тый наҥгае, наҥгае!
Мый каем, тыланет ӱшанал.
Ит кычал корным, тӧр шӱштӧ гайым,
Ойырен, эн йомартлыжым нал!

1991—1998 ийла.



091398
************************************************************************
9—13

"Команмелна" конкурсыш

Александр САПИН

Уш чытырнымаш

Ойлымаш

Мо тугай мланде чытырнымаш, вуй чытырнымаш — чыланат палат, а уш
чытырнымашым
колында, паледа? Уке мо? Ну, уке гын, мый тыланда фактический факт дене
доказаен
пуэн кертам, потомушто шке ужынам, шижынам, чытенам. Но сразу ончылтенак
шижтарем, тыгай тыланда ынже пӱралт. А палашда оҥай гына огыл, кӱлешак,
шонем. Южыда,
конешне, можыч, огыда ӱшане, мыскаралан луга, манылдалын, шоналтедат вара.
Эше
икана каласем: мыйын гай положенийыш ида логал.
Вет могай сай ыле, чыла шке шотшо дене илыш каен шогыш да... Шарналтен
колтемат,
чонемлан ала-кузе ньыге-ньуго чучын, корштен колта.
Максим пошкудем дене вет маҥганам эрыктен моштыдымо жапна годсекак йыгыр
гай
ыльна. Йоча садыш, школыш, модмашке, тӱрлӧ мероприятий, таҥасымаш,
конкурслашке
— эре пырля! Руш манмыла, водой не разведешь. Армийыште гына посна
служитлышна.
Вара тудо сельхозтехникумышто, а минь СПТУ-што адак ик олаштак тунемна.
Икте-весым кечын кырт огыл ужына ыле. Тевыс шочмо аулыштынак йыгыреак
илышна. Тудо —
механикет, совхозышто вер укелан верч шофер лие, а минь прораб олмеш
строительлан шогылтам.
Э-э, кырт мондем. Сӱанымат ик кечын эртарышна. Чаплын! Ӱдырамашна-влакат
тату,
ойыраш лийдыме йолташ улыт. Эх, тыге илаш да илаш ыле!
Но... каварен кайышаш, капитализма вуйышкына кенета сӱмырлымӧ дене чыла...
кузе
манашат, ойлен ом мошто, наперекосяк лийын лекте. Икманаш, кышмар тӱҥале. А
кузе
лие? Максим бизнесыш куснышашыж нерген мылам тошто йолташ семын ойла гынат,
лиеш
ыльыс. Уке вет, ыш ойло нимом. Шолып ыштыш. Ала юмо, ала ия полшыш, ушыжо
ситен
вет, пӱсӧ нерӱпшан пий гане у илышыште шӧртньӧ сондык дек корным вашке
муын.
Клондайкыш корным почшо первооткрыватель гай чыла деч ончылтен капитализмын
тӱҥ
законжым умылен. Ала-кушеч оксам муын, "КамАЗ" машиным солалтыш. Йодам:
— Посна озанлык дене илаш тӱҥалнет ала амыркан фермер гай?
— Шке моштымем дене тӧчен ончем, была — не была. Пробоватлен ончаш кӱлеш!
Садак
совхозышто пашат, толыкат уке, пашадарат йок! — мане.
Ялысе еҥ-влакын шапашлен оптымо пиломатериалым, леспромхоз гыч брусым,
тӱрлӧ
кӱжгытан оҥам пӧтынь налын, кечывалвел областьлашке шупшыктыш. Пайдаже
могай
лийын дыр, ыш ойло, секретыште кучыш. Ончем, оралтышкыже у "Жигульым"
конден шогалтыш. Ту кечынак шӱмбелем кукшо ояр кечын юмо кӱдыртымыла мылам
кержалте:
"Максимет миллион-влакым арня еда тапта. А тинь стройцехыштет кечым
эртарет,
икыр-кокырет уке эсмаса. Ӱнардыме, йӱндай! Йолташет машиналан шуо, а тинь?
Купайке налашет оксат укес! Калтачок! Пӧръеҥ улат мо? Совхоз пашаш пыжашеш
шургутанан чыве гай пижынатыс!"
Пелият ыш эрте — Макисмем МТЗ—82 тракторым кудвечыш пуртен вераҥдыш.
Техникыжлан
гаражым калтурщик-влаклан ыштыктыш. А мыланемже адак пелашем деч: "Молан
йӧрет?
Коштат рӱзен арам! Калык ала-момат налеш, ышта. А тинь? Эсогыл мотоциклетет

укес! Налдал от керт, мыскынь!"
Вуйоҥгыраже лийшаш, Максим, ӱчым ыштымыла, ватемын кӧранымаш тулжым ылыжтен

ылыжта. Другемын суртышто иктаж-мо уэмеш — мылам ватем деч шокшо перна, чон

рӱдалтеш, тыныш вита, спокой уке. Нерат! Миньын шыде лекташ тӱҥале, мален
ом
керт лие. Олинамлан умылтараш тӧчем. Манам, еҥлан ит кӧране, чевер огыл,
некультурно. У-у, тыге арлен каласымемлан тудо пушо веле ажгына, дос!
Умшаште шоҥ —
шыжа веле, миньым нӱжеш. О-ой, кузе-гына манын ок пытаре! Такше умылем.
Чыным
ойлал толаша. Верныяк, совхозышто ыштем на совесть, ешартыш икыр-кокыр
толжо манын, калтуритленат тӧчем: кӧлан рамым, омсам, тиде-тудо ремонтым
ыштылам, кӧлан
янакым вашталтем. Аракаланат оксам кышкымаш уке. Мотоциклым, кеч кок
тыртышаным
але цветной телевизорым налаш нигузе оксам ситараш ок лий. Да кушеч
ситарет? Пашадаржат кугу мо? Да эше жапыште от нал. Кызытат пел ий вучена —
аман уке.
Илена — умбакыже эше шучкырак сӱрет, Максим-иян кожлам ужален шерже ыш тем
ала-мо. Панкрутыш лекше рабкопын лапкыжым шулдо ак дене прихватизироватлыш,
ялешна
кевытым почо. Тушко дефицитный тавар-влакым тӱрлӧ олала гыч, эсогыл Моско
гыч
шӱдырыш. Окса шошо ташкын вӱдла, витне, пурен. Йӱр деч вара орен кушшо
шурвоҥго
гане талукат пелыште кермыч полат нӧлталт шогале, сурт-печыжым сылнештарыш.
Тидыже так эртыш мо? Олинамже кузе-гына ыш кой, кузе гына миньым ыш
шӱктаре, ыш
толаше! Ушет кая! Настояшне уш чытырнымаш лие. Мом ойлен, кузе сеҥен кертам
вашешыже? Манам:
— Миньын еҥым шойыштын, еҥ кӱшеш илымем ок шу. Еҥ пӱжвӱд илышым кочештарен
кертеш. Еҥ пойымылан ит кӧране. Палет, окса — кишке: вуйым кочкеш.
А Максим вате, Валя, синьым лӱмын толаштараш, мыскылаш тыршышыла, чевер деч
мотор плачым кечын весым чия. Вес эл гыч кондымо чиемет ӱмбалныже йӱла
веле, шинчам йымыктара, йылгыжеш. Телевизырыште моктымо француз чия-влакым
шӱргешыже
шӱркала, шергакан духим ӱмбакше опта, оҥ кадыртен копшыланен каял колта.
Кевытыштыже курчакла койын шогылтеш.
Миньын ватемже, тыгайым ужмеке, мом ышта, шонеда? Очыни, шӱмжӧ кӱйылдалеш.
Миньын пӧръеҥ авторитетем камбузитла, лӱмнерым волта, тошка. Мотор шинчажым
вӱд налеш, чевер чурийже кошкышо поҥго гай купчырга. Ынде мӱгыра, шонет.
Копашыже мушкындыжым лочкен тототла:
— Еҥын кузе илымыжым от уж. Сокыр. Ӱскырт. Эре шке семынет толашет. Тореш!
Кугу
ексуко!
Чонеш эше тугай лодем-влакым мутшо дене ыштылеш — чылажым омат каласе.
Тунар кумылем волтышо дык, ватемын умшажым шуралтен колтымем шуын колта.
Тынарак лӱмнеремым волташ кӱлеш мо тудлан? Ну, ӱдырамаш! Южгынамже
Максимым, вет тудо титакан, кырен кышкымем шуын колта. Машинажым, лапкыжым
пудештараш шоналтымемат лие.
Тунар вет чот сырымем тарватышт, керемет иге-влак!
Ия, мом ышта вет! Ик машиным пел ий куча, ужала, весым эше сайракым, уым
налеш.
Ялт миньым мыскылымыла толаша. Ватемже ужде кодеш мо? Ужеш! Ялкын адак
мыланемак
логалеш — кеч-куш пуро! Мом ышташат, чылт аптыранен пытышым. Ватемым ужмем
ок шу
лияш тӱҥале, дос. И чыла другемлан верч. "Чарне, утыж дене ит оваре, тылат
верч
тергалт, орланен илем" манат мо тудлан? Коли илышыже тугай гын. Тугат
шоналтенам
ыле: ала минят Максим гай спекулянт лияш. Но совесть, совесть чара!
Калыкмутат
ушем гыч ок лек: шуко оксан лият гын, йымаланже пызырналтат!
Шыже велеш Максим ден тарлыме шофержо пошкудо республикыш таварлан кайышт.
Эрта
арня, кокыт... тылзе... Мӧҥгӧ огыт тол. Куш пуреныт? Кӧ пала? Кушко
кайымыштым
эсогыл Валяжат ок пале: Максим каласен огыл. Милиций кычалеш, маныт. Жапше
дене
ончымо годым, Максим ден Миша шофержо, чонан улыт гын, ала-кунамак толшаш
ыльыч.
Но шонымаш чыла еҥын икгай: рэкетир-влак кидыш логалыныт. Нуно, шайтан-
влак, кышам кодат мо? Нигушеч нимогай увер ок тол. Кушто капышт, машинышт,
оксашт?
Теве ынде, ик могырым, мылам йывырташ кӱлеш ыле: чон когартыше, вӱр
шӧнчалтыше,
кӧранымашым ажгындарыше уке лие. Но сайынрак шоналтышымат, Максим йолташем
чаманышым, жал чучеш. Теат мый денем кӧнеда дыр? Максим титакан мо? Тиде
капитализма
ок тол ыле гын... Вот шол, "гын" шол. Максим алят ила ыле. Аманат поро
йолташ,
шӱгарыш миен пурымеш, манын кертам, нигӧ деч лӱдде, тату лийына ыле.
Умыледа ынде, уш чытырнымашын кушто улмыжым? Ну, кызыт огыл гын, вескана
умыледа, шонем. А
такше тыгайым шке коваштет дене чытен налат гын, конешне, вашке умылет. Но
тыланда эше ик гана ойлем: тыгайым ужаш ом тылане! Товатат! Пелашда умылышо
лийже.
Еҥлан кӧранен, чонешда ынже витаре, вес тӱрлын манаш, уш чытырнымашке ынже
шукто. Юмо саклыже!
Мый Олинамлан маньым:
— Арам огыл маш ойлат: "Окса вуйым йомдара".
Олина умшам ыш поч. Минь ӱмбакемат ыш ончал. Мом шоныш гын? Палаш ыле. Но
ок каласе вет, керемет ӱдырамаш.

Ожно лучырак ыле

Мыскара

Больнице палатысе койкышто илалше кугыза пеҥыжмым чарнен, ик пагыт тыпак
кийышат, мугыматымыже шоктыш:
— А ожно илыш лучырак ыле.
— Молан? — пошкудо койко гыч йӱк пызырналт лекте.
— Ӱдыр-влак рвезе да чевер ыльыч!

Писке *

Мыскара

Пайрем вашеш оралте кӧргым эрыктат. Сагет дек Йыван йолташыже полшаш толын.
Ик
пу сорым мешаен кия. Сагет савар кашташ шогалын, пошкудыжым кычкыралеш:
— Малек иза! Ик-кок минутлан пискетым удружитле! Йыван мия. Пуэн колто!
Йыван толын пурымыжым ужын, Малек манеш:
— Тӱвӧ леваш йымалне. Наҥгай!
Йыван ик лукыш, вес лукыш миен онча да мӧҥгеш Малек дек толеш.
— Укес. Шым му.
Малек ӱштмым чарна, вуйым нӧлталеш. Леваш йымалне шӱкым изорваш оптышо
ватыж велыш вуйым савалтен каласа:
— Кузе уке? Тӱвыс! От уж шол? Изорва воктен. Писке огыл гай коеш мо?

* Писке — пила.

Автовокзалыште

Мыскара

Неле сумкам да рюкзакым нумалын, кокла ийготанрак ӱдырамаш теҥгылыште
шинчыше-влак деке толын шогале. Самырык пӧръеҥ ӱмбак ончен, тамлын
шыргыжалеш:
— Туҥгерак лийза ыле, а? — коклаш пурен шичшашыжым шижтарен, кидше дене
ончыкта.
— Яра вер улыс, шичса! — пӧръеҥ йӱштын вашешта.
— Верет жал мо?
— Автобусем толмешке верем иктыланат пуымаш уке, — пеҥгыдын руале рвезе еҥ.
— Ну вет могай культурдымо айдеме улыда! — ӧпкелалт каласыш ӱдырамаш.
— А тендан умылымашда огатак ӱлыш, ала огатак чоя улыда!
Ӱдырамашын шинчаже кугеме.
— Айда, умылдымыла ит кой! Пыкше веремым ырыктен ырыктен шуктышым. Кажнылан

ырыктен пуаш тӱҥалам гын, исыреш кодаш мо? Ужат вет, йолашем вичкыж! А
тыйын коварче сӧснан гай коя, шкежат шокшо ужган улат. Так што, акай,
культурный улат
гын, совестет лийже!

Эмлалт мала

Кугыза йолташыже-влак коклаште пылышым кучен, пеҥыж шинча.
— Мокмыр мо? — йодыт тудын деч.
— Ала. Вуят коршта, пылышат тӱкаш огеш лий. Ала-мош тӱкненам ала йӧралтынам
дыр.
Ом шарне.
Пылышыжым ончат.
— Йӱмет еда тыге лиеш?
— Туге шол.
— Рецептым пуэм, — шокта Пагул, — подыл аракам ӱпшлан гына, а куватланже,
чот
руштшын койын, миен пуро мӧҥгышкет. Вигак вует молан корштымым умылет!
Кок кече гыч уэш нунак вашлийыт.
— Пагул! Ай-яй-яй, рецептет огатак лачеш тольо.
— Умылышыч мо?
— Кува пылышемым кӱреш да вуем гыч кыра улмаш.
— Моланжымат палышыч?
— Кува шке каласыш. Руштатат, йыгыжтарет, тӱрлын йӱнчет, шке от мале,
йӱдвошт
малаш эрыкым от пу, манеш.
— Ну, вот, кыралтын малаш тожо поро эм! — Пагул шинчам пӱалеш.

Йӧра ушкал огыл

Ик еҥын шляпашкыже корак шур волен возеш.
— Пеш сай! — шляпам эрыктышыжла, манылдалеш.
— Нимо сайжым ом уж! — шокта воктене ошкылшыжо.
— Йӧра ушкал огыл чоҥештен! — куанле вашмут йоҥгалтеш.

Александр САПИН.



091498
************************************************************************
9—14
Филимон ИБАТОВ

ЭН СЫЛНЕ КАЙЫКЕМ

Ош тӱняште шуко
Тӱрлӧ-тӱрлӧ муро,
Но вуем ик муро аҥыртен.
Кеч улам мый кулжо,
Кумылем ом лушто,
Вучалтем эн сылне кайыкем.

Ӱжӱвӱр мура ма,
Я йомартле шӱшпык,
Йыҥгыр ший йӱканже — эр турий.
Каватӱр урвалтеш
Пӱтырналтше йӱкшым
Шӱмыштем саклем мый ятыр ий.

МАРИЙ
Кугешна гын калык лӱмжӧ дене,
Гӱл каваште моктана турий.
Кеч йӱдвелне але Виче велне
Шочмо лӱмжым перега марий.

Ик ешнажым Юл эҥер ӱмбачын
Тӱрлӧ вере шалалтен Ю вий,
Но кугезын ожнысо ӱнаржым
Ыш йомдаре каньысыр марий.

Эр кынелын, ӱжара деч ончыч
Чылажымат шуктыде ок лий.
Нигунамат паша жапын шотшым
Ок мондо дыр кеч-могай марий!

Кугешна гын таче калыкемже,
Пӧлеклен тазалыкым чон вий.
Виче велне шочмо йылмыж дене
Эр турийла муралта марий.



0914б98
************************************************************************



9—14

Лӱмгече

Агрономий наукын классикше

Тений 24 сентябрьыште кумдан чапланыше ученый, агроном, первый марий
академик
В.П.Мосоловын шочмыжлан 110 ий темеш. Тудын илыш-корныжо, шанче пашаж
нерген,
очыни, лудшына-влаклан палаш оҥай, пайдале. Редакцийын йодышыжо-влаклан
РСФСР ял
озанлыкын заслуженный пашаеҥже А.Е.Егошин вашешта.
— Пагалыме Андрей Ефимович, тений, марий манмыла, идым тылзын землякна,
уста агроном, академик Василий Петрович Мосоловын шочмыжлан 110 ий темме
кечым палемдаш
тӱҥалына. Лӱмын Йошкар-Олаште элна кӱкшытысӧ научно-практический
конференций эртаралтеш. Тушко ученый ден производственник-влак погынат,
Мосоловым шарнен,
мланде пашам у кӱкшытыш нӧлтал колтымо нерген кутыраш тӱҥалыт.
Ме калык писатель В.Юксернын "Вӱдшӧ йога — серже кодеш" повестьше гыч
Мосоловын
йоча да рвезе годсо пагытше, неле илыш-корныж нерген палена. Но сылнымутан
книга, конешне, документым огеш алмаште. Кушто шочын, могайрак йыжыҥым
эртен вара
мемнан тале землякна?
— Те чын палемдышда: кугу айдемын илышыже, пашаж нерген каласкален пытараш
огеш
лий. Тидын шотышто марий писатель, шымлызе-влаклан сомыл але ятыр, у роман,
поэме, пьесе, шанче паша шке авторыштым вучат...
Мосолов Василий Петрович 110 талук ончыч 24 сентябрьыште Марий Турек селасе
(ожно тудо Вятке губернийысе Вӱрзым уездыш пурен) йорло марий кресаньык
ешеш шочын.
Верысе тӱҥалтыш школ деч вара Нартас ӱлыл ял озанлык школышто тунемын.
Тидлан
шагал огыл оксам тӱлаш кӱлын улмаш, садлан Василийлан Нартас вакшыште,
тарзе
лийын, пашам ышташыже да туштак илашыже логалын. Школым 1907 ийыште отличий
дене
пытарен. Но пашам муын кертын огылат, тӱҥалтыш школышто туныктышо лияш
экстерн
дене экзаменым сдатлен. Тиде тудын корныжо Озаҥ губернийысе Масловка
селашке
шуйналтын. Тушто шым ий земский училищыште пашам ыштен, ял озанлык классым
да
учебный озанлыкым вуйлатыше лийын. Ты жапыштак В.П.Мосолов уездный учитель
лийшашлан экзаменлан ямдылалтын да тудым сайын кучен. Тылеч вара Озаҥ
губернийысе
Лаишево ремесленный школышто мланде пашалан туныктышын должностьшым айлаш
йӧн
лектын. Ты школышто 1914 ий гыч 1917 ий март йотке тыршен. Вараже Озаҥыште
учебный фермын управляющийжын полышкалышыжлан ыштен. 1918 ий мучаште Озаҥ
земледельский училищыште кокла квалификациян агроном специальностьым
налшашлан экзаменым
адакат экстерн дене сдатла да, участковый агроном лийын, Шернурышто пашам
ышташ
тӱҥалеш.
— А Шернур деч вара илыш-корныжо тудым Москвашке конда...
— Уке. Российыште кокымшо ий граждан сар лӱшкен гынат, 1919 ийыште Мосолов
Озаҥ
политехнический институтын агрономический факультетышкыже тунемаш пурен
кертын,
вара, кок ий гыч, К.А.Тимирязев лӱмеш Московский ял озанлык академийышке
кусна,
тудым адак отличий дене тунем пытара. Вара академийын общий земледелий
кафедрыжын аспирантурыштыжо тунемеш. Шымлыме пашаже Московский областьыште
кокияшын пытыме амалжым пален налме дене кылдалтеш. Тиде тема почеш
диссертацийым сайын
арала.
1924 ийыште В.П.Мосоловым Озаҥысе ял озанлык да чодыра озанлык институтын
общий
земледелий кафедрыжын доцентшылан сайлат, ик идалык гыч тудо профессор лиеш
да
кафедрым вуйлаташ тӱҥалеш.
Озаҥыште тыршымыже чапле саскам пуа. Тудын вуйлатымыж почеш севооборот,
такыр,
мландым пушкыдемдыме да ӱяҥдыме шотышто шуко опытым ыштыме. Мутлан,
кокияшым,
икияш шыдаҥым, шӱльым, шожым, тарым, пареҥгым, кечшудым, сакырушменым,
кукурузым, клеверым, люцерным ончен куштымо агротехникым келгын шымлен
налме. Тыге
В.П.Мосоловын научный школжо ышталтеш.
1935 ийыште Мосоловым ял озанлык наука докторлан да В.И.Ленин лӱмеш
Всесоюзный
ял озанлык наука академийын действительный членжылан (академиклан)
пеҥгыдемдат.
Ик жапыштак Озаҥ ял озанлык станцийым научно вуйлатыме пашам кучыктен пуат.
1934 ийыште ВКП(б) член В.П.Мосолов Татар ЦИК членыш кандидатлан сайлалтеш.
1936
ийыште Марий Турек районысо шемер-влак тудым Совет-влакын ВИИИ Всесоюзный
съездыштын делегатшылан сайлат. Тиде съезд СССР-ын у Конституцийжым
пеҥгыдемден. Кугу эл мучко чапланыше марий ученый тыгак Татар АССР Совет-
влакын да Марий АССР
Совет-влакын ХИ съездыштын делегатше лийын. Сай пашажлан 1936 ийыште тудлан
Татар АССР-ын ХВ идалыкше лӱмеш лукмо почетный знакым да премийым —
легковой автомашинам — пуат. 1938 ийыште академик Татар АССР гыч РСФСР
Верховный Совет депутатлан сайлалтеш. 1939 ийыште тудым СССР Министр-влак
Совет ВАСХНИЛ-ын вице-президентшылан пеҥгыдемден. Тыге ял озанлык наукын
уста организаторжылан кугу лектыш дене тыршыме чапле корно почылтын. Тиде
жапыште ятыр капитальный пашам ямдылен: "Зимняя агротехника",
"Агротехнические основы севооборотов и многолетние
травы", "Углубление пахотного слоя" книга-влак да молат. Иктыш чумырен
лукмо вич
томан сочиненийже-влакым Сельхозгиз 1952-1953 ийлаште савыктен.
— Академикын Кугу Отечественный сар жапысе пашаж нерген мом каласеда? Вет
сар
жапыште тудын пашажым СССР Государственный премий дене палемдыме?
— Кугу Отечественный сар годым, тидым ме туготсо йоча-влак сайын шарнена,
киндылан, пареҥгылан моткоч чӱдӧ, йӧсӧ ыле. Шошым, мутлан, урлыкаш пареҥге
ситен
огыл. Марий ученый да тудын изирак ӱдыржӧ Л.В.Мосолова пален налыт,
пареҥгым
нерже гыч пӱчкын шындаш лиеш, кугурак ужашыжым кочкышлан кучылташ йӧн
лектын.Тиде шымлымашым "Агротехника картофеля при посадке верхушками"
брошюрыштыжо иктешлыме. Ты пашажлан Мосоловлан 1943 ийыште СССР
Государственный премийым пуат,
премийым тудо тӱрыснек оборона фондыш колтен.
Академикын тыршымыже шужен ийлаште шуко еҥым арален кодаш полшен.
"Агротехника" пособийже ял озанлык шинчымашым налаш тыршыше шуко рвезе ден
ӱдырлан сото корным почын. Тиде книгалан В.П.Мосоловлан, колымекыже, СССР
Государственный премийым пуаш палемдыме.
— Могайрак вара лийын Василий Петровичын шочмо пыжашыж дене кылже?
— Шке кундемже дене тудо пеҥгыде кылым кучен шоген. 1947 ийыште тудым Марий
АССР
Шернур избирательный округ деч РСФСР Верховный Советыш сайлат. 1950 ийыште
шемер
депутат-влак Московский областной Советын депутатше лиеш.
Тудын полшымыж денак 1937 ийыште Марий ял озанлык опытный станций почылтеш.

Станцийын икымше тематический планжым возымаште марий ученый шкежат тыршен.
1948
ийыште тудын редакцийже дене "Полевые культуры Марийской АССР" книгам
савыктыме.
Тыгай пашам шукташ шуко агроном, бригадир, тыглай колхозник дене кылым
кучаш
кӱлын. Мосолов еҥ кумылым савырен моштышо, поро чонан, кеч-кӧланат полшаш
ямде
лийын. 1947 ийыште Шернур район Марийсола ялсовет избиратель-влак дене
вашлиймаш
деч вара верысе школлан шӱдӧ сылнымут книгам пӧлеклен. А тунам книга моткоч
чӱдӧ
лийын да кресаньыкын оксажат уке улмаш.
Наукышто тудын лӱмжым эреак элысе эн кугу ученый-влакын лӱмышт пелен
шынденыт.
Социалистический Паша Герой академик К.И.Скрябин "Моя жизнь в науке"
книгаште
ученый-организаторын заслугыжым палемден, тыге возен: "Мемнан эл академик
С.И.Вавилов дене чеверласенат ыш шукто, тунамак вес азап толын лекте:
ВАСХНИЛ-ын
вице-президентше академик В.П.Мосолов колыш. Тудо моткоч ушан-шотан еҥ
лийын,
шке вачыштыже эн кугу нелытым нумалын: ВАСХНИЛ-ын секцийже ден институтшо-
влакым
виктарен шоген".
— Мосоловын ӱмыржӧ 1951 ий 10 февральыште кӱрылтын улмаш...
— Тунам тудо кудло кум ийыш тошкалын ыле. Ученыйын пашажым тунемшыже-влак
умбакыже шуят. Кушкылым ончен куштымо да мланде пашан общий йодышыж шотышто
тудын
возымыжо тачат кӱлешан. Кокияш культурын ӱшанле урожайжым налме шотышто
шымлымыже да ой-каҥашыже Российысе Шемрокдымо кундемыште классический
шотлалтеш. Кокияш
культура сайын кушкын шуде ынже пыте манын, ученый чыла агрономический
йӧным
моштен кучылташ ойым пуэн: тыште ӱдымӧ деч ончыч мландым пушкыдемдымат,
тӱрлӧ
такыр дене пайдаланымаш, ӱяҥдышым кучылтмат, урлыкашын сортшат, ӱдымӧ
жапат,
пырчым кӱлеш келгытыш вераҥден моштымсат — чылажат моткоч кӱлешан, шыжымсе
да
телымсе агротехникат тӱрыс шукталтшаш, вет кушкылын лектышыже лумын кунам
вочмыжо денат чак кылдалтын. Ученыйын ой-каҥашыжым илышыш шыҥдарен,
республикысе шуко
озанлыкыште гектар гыч 40-50 центнер пырчым налмашке шуыныт.
— Иаманаш, Василий Петровичын илыш пашаже умбакыже шуйна, у шонымаш, йӧн-
влак
дене пойдаралтеш...
— Туге. Мосоловын вуйлатымыж почеш Татарийыште икияш шыдаҥым ончен куштымо
агротехнический йӧным чыла могырымат сайын шымлыме. 1936 ийыште ученый
"Культуры
яровой пшеницы" брошюрым возен. Кызыт Татарстан пасулаште шыдаҥ ик тӱҥ
культурылан шотлалтеш. Икияш шыдаҥым мемнан республикыштат шыҥдарен толыт.
В.П.Мосоловын тунемшыже-влак — Шернур районышто шочын-кушшо А.Н.Вершинин,
тыгак
профессор А.А.Зиганшин (кызыт Озаҥ олаште ила) да молат икияш шыдаҥын,
шожын,
пурсан, кормалык культурын агротехникыштым умбакыже шымленыт, нунын шымлыме
результатыштлан ял озанлык пашаеҥ-влак ӱшанлын эҥертен кертыт.
Тыгак Н.Ф.Маслова, В.И.Макаров да молат академикын научный поянлыкшым калык
коклаш шараш чот тыршат.
В.П.Мосолов Татар да Мари Республикылаште клевер пасум шымлаш экспедицийым
колтен; тыгак шукияш шудым сайын ончен кушташ кӱлеш опытым погымо. Ученый
ончылгочак каласен: люцерна йӱдвел пасушкат шыҥдаралтын кертеш. Тидланже
мландым известкаҥдыман да эр шушо сорт люцерным шукемден толаш кӱлеш.
Чынак, кандашлуымшо ийлаште Марий Турек район, "Восход" совхозышто тиде
культур тӱжем гектар утла пасум айлен, чапле шудым, витаминан шудо ложашым
ямдылаш йӧным пуэн. В.П.Мосоловын
тыршымыж дене "Кызыл Татарстан" сорт кукуруз шочын, тиде — эр шушо сорт, 80-
шо
ийлаште мемнан республикыштат ӱдаш тӱҥалыныт. Тыгай кукурузым кучылтын,
чапле
силосым оптымо, шышталге да тӱрыс шушо кукуруз початкым "корнажлан" оптен,
сӧсна
кӱтӱлан телым пукшаш йӧршӧ поян кормам ямдылыме.
В.П.Мосоловын севооборот нерген туныктымыжо моткочак пайдале. Тудо
рашемден: кокияшым яндар такыр почеш да икмыняр ужашыжым икияш шудо дене
айлыме да ондак поген налме такыр почеш ӱдаш гын, чапле лектыш лиеш. Тиде
ой-каҥаш 80-шо ийла кыдалне республикысе колхоз-влакын пашаштышт тӱрыснек
пеҥгыдемдалтын. Ученыйын
йӧнжым кучылтын, республика олымым ӧрдыж гыч кондымым чарнен ыле.
Кӱчыкын каласкален кайыме гычат раш: В.П.Мосолов ял озанлыкыште кугу
лектышым
налшаш верч тыршыме шуко йӧным ончыктен. Тудо кум ярусан плуг дене ломыж
тӱсан,
сӧреман мландым келгын куралме технический йӧным шонен муын, конструкцийжым

Т.Г.Боготов дене пырля ямдыленыт. Тыгодым рок кум лончын пел метр наре
келгытыш
куралалтеш, кашеш ломыж тӱсан лончыжо эн ӱлыкӧ возеш, лектышым пуэн кертше,
ӱянрак лончыжо покшелне кодеш, сӧреманже ӱмбалан кодеш. Куралме тыгай
мландыш органический да минеральный ӱяҥдышым ситышын лукташ гын, келге каш
лиеш, тушко
вӱдыжгат, южат сайын шыҥдаралтыныт.
Степян кундемыште сӧреман, ломыж тӱсан мланде гайрак шинчалан (солонцовый)
мланде уло. Тыгай мландым курал-ӱдымӧ, шурным шочыктен кертше мландыш
савыраш кум
ярусан плуг моткочак полшен кертеш. Тидым Российыште веле огыл,
Украиныштат, Узбекистаныштат, Казахстанысе сӧреман мландыштат сайын пален
налыныт.
Шуко у йӧным кычалаш кумылаҥме шӱлышым икымше Мосоловский лудмаш палынак
шыҥдарен манына гын, йоҥылыш огына лий. В.П.Мосоловын, тудын ончычсо
тунемшыже-влакын
да моло ученый шымлыме результатыштлан эҥертен, мемнан республикыштат
куатле
производственный потенциалым ыштыме ыле. Тиде потенциалже (ял озанлыкнан
ыштен
кертме вий-куатше) тыгай: тудо гектар гыч 25 центнер да тылеч утларак
пырчым,
35—40 центнер кормовой единица кургым пуэн кертеш.
Таклан огыл республика эн сай ийлаште 700 тӱжем тонн марте пырчым, ик
условный
вуй вольыклан шотлымаште 30—35 центнер кормалык единице кормам ыштен
налмашке
шуын. Общественный секторышто тӱкан шолдыра вольык кӱтӱ 260 тӱжем вуй марте
ешаралтын. Тидын шотыштак 82 тӱжем ушкал, 300 тӱжем сӧсна лийыныт.
Талукышто ик ушкал деч 3500 килограмм шӧрым лӱштымӧ. Государствылан
талукышто 110—130 тӱжем
тонн пырчым, шӱшкылдымӧ нелыт дене шотлымаште 88 тӱжем тонн шылым, 270
тӱжем
тонн шӧрым ужалымашке шумо ыле. Нине ийлаште марий мландым интенсивно
кучылтмо
да вольык озанлыкын продуктивностьшо шотышто республика Российысе моло
регион —
эн тале икымше вич кундем коклаште лийын.
Ынде, тыгайым колмеке, шуко еҥже ӧрынат колта докан. Туге гынат каласена:
ХХИ
курымышто мемнан республика ял озанлыкым вияҥдымаште лач тыгаяк кӱкшытышкӧ
шушаш
да шуын кертшаш. Марий Эл Правительство раш пала: пайдале агропромышленный
комплекс деч посна республикым кызытсе неле кризис гыч лукташ, калыкын
илышыжым саемдаш огеш лий. Президент В.А.Кислицын, пӱтынь Российысе
семынак, мемнан республикынат неле туткарыш логалмыжым чын умыла, пашам
саемдышаш верч шӱм вургыж тырша.
Кугу ученый, элысе агрономический наукын классикше кокла гыч иктыжын —
академик
В.П.Мосоловын научный поянлыкше — тиде Российын поянлыкше. Тудым ме шке
практический пашаштына шымлен, пайдалын кучылтын, кугу сеҥымашке шушаш
улына.



091598
************************************************************************
9—15
Юрий ИКСАКОВ

ПОЭТ-ВЛАК
Эй, кугурак поэт чӱчӱ-влак,
Кӧ илыш ден чеверласен,
Да кӧжӧ ончычсылак чулым,
Ручкам тугак куча эсен!

Кеч тидыже кугу эҥгекым
Мылам ок ушештаре ялт,
Садак ончал колтем шеҥгеке
Кӧранымаш ден сескемалт:

Эше куатлынрак, кыр-горын
Пера муралже манын тек,
Коктебель, Ялта, Сочи корным
Те такыртенда ожнысек.

"Зачемже Рица мне марийцу?"—
Колумб кеч тыгерак серен,
Кунам шкенанак уло Рица,—
Чеченле Кичиер серем.

Садикте семален мут юзым
Шем теҥыз вӱд, акрет Кавказ.
Оҥ тичак шӱлалташ эм южым
Вашкеныт чылт узьмак капкаш.

Чын, калыкна вучен ыш шукто
"Бахчисарай фонтанымак",
Садак вет ӧрчыш шуко-шуко
Легенда, стих-влак кылдыш ма...

Сарсаде "Мустафажым" теве
Вик "сорлыклыш" уста Семон.
А весым ылыжтыш Коктебель
Лияш у кӱкшытлан тӱҥ он.

Поэт-влак! Тачысе у тукым!
Мо ӱҥышын пеш койыда?
Могае азыренже тӱкыш?
Мондалтыныс вынер, йыдал...

Туге шол, возын кеч каваре,
У илыш йыжыҥнам тӱсен.
Могае тушто Сочи, Гагра,
Шокте гай рожын гын кӱсен?

Тений почеламутлан, таҥ-влак,
Огеш воч шергакан калач.
Шийвундыжо сита шотанла
Мияш изи вӱд серыш лач.

Кӧм титаклаш — олам мо, ялым?
Я президентым, я шкенам?
Эх, Тошто Крешыныш миялын
Йодаш — мом каласа Шкетан?

Пиал верч "нӧштылын" лыҥ темым,
Вӱр вузык — шкенжым кем таган!..
Но келге-келге омо дене
Мала Шкетан, мала Чавайн.

Икшонетат, шанчашла уто
Шомакым мом арам кышкаш?
Жап кошарташ почеламутым.
Ынем лий шотдымо кашка.

Эн "исыр" ийыштак каваным,
Палем, ок кодо чын оза
Лач пеле да пула товаҥдыл,
Кеч шӱдыжат — пакма оржа.

Мый иктешлен ойлемак ынде
(Вует йыр ну шоналте шке,
Уш-акылеш тыгодым шынде):
Ош Юмын пуымо сескем

Уке гын "сондыкет пундаште",
Сырет, от сыре шерге таҥ,
Тунам вет огыт полшо даже
Коктебель, Ялта, ни шайтан.



091698
************************************************************************
9—16

Виталий ШАПКИН

Шкем нерген гына огыл *

Николай Михайловичын чонжым, очыни, радио дене мыйын концертем нерген
каласкалыме тарватен. Тунам Андрей Эшпайын Флейта ден оркестрлан концертшым
шоктымем нерген каласкаленыт. "Яков Андреевич Эшпай (Андрейын ачаже) пеш
поро айдеме ыле, —
каласыш Николай Михайлович. Вара ешарыш: — Мыят тыланет флейта дене
шокташет икмыняр семым возынем". Теве тыгай чон почын мутланымаш лие тудо
кастене Н.М.Арбан
дене. Тудо мыланем пытартыш гана йыҥгырта манын, кӧ шонен. Сӧрымӧ семжым
так и
возен ыш шукто, вучыдымын илыш дене чеверласыш.
Николай Михайловичым мый эше тале шахматист семын шарнем. Музыкальный театр
дене
пырля гастрольышто лийме годым шахмат дене иктаж-кӧ дене йӱдвошт модын
кертын.
Чӱчкыдынжӧ контробасист Игнат Никифорович Соловьев дене шинчылтыныт.
ЙошкарОлаште театрыште Арбан утларакше марий мурызо Арсений Венедиктов дене
модын. Николай Михайлович шахмат дене ӱчашымаштат талак лийын.
1968 ийыште мыйым военкомат "поктылаш" тӱҥале. Повестка почеш повесткым
колтылыныт. Армийыште служитлыме деч музыкальный училищын тунамсе
директоржо Борис Сергеевич Мишурин утарен кодыш. "Тый, — манын тудо, —
консерваторийыште тунемшаш
улат, а армий тый дечет поснат илен сеҥа". Военкомлан тудо тӱрлӧ амалым
шонкален
луктын. Москваш кайымешкем, тыге толашен. А консерваторийыш пурымем нерген
справкым кондымек, военкоматлан кораҥаш логалын, вет вузын студентше
лийынам.
Тунам студент-влакым армийыш налын огытыл.
Йошкар-Ола военкомат мый декем вара эше ик гана пижын. Тидыже 1972 ийыште
шыжым
лийын. Дипломан музыкантым тунам ала-молан моткочак лач стройбатыш гына
колташ
пижыныт ыле. Но тиде ганат утлен кодым, еш шумлык. Ындыже, шонышым,
йӧршынлан
кораҥыт. Уке вет, адакат ик гана мый декем пижыч, тиде ганаже ала-могай
сборыш
пеш колтынешт ыле. Музыкальный театрын дирекцийже гына утарен коден керте.
Теве
тыгайрак историй лие армий дене.

* Умбакыже. Тӱҥалтышыже
8-ше номерыште.

* * *

1968 ий. Музыкальный училищыште государственный экзамен лишемын. Тудлан мый
уло
вийын ямдылалтынам. Тидын годымак Москвасе вступительный экзамен нергенат
шоненам. Тудо ийын Йошкар-Олашке кумдан палыме профессор-флейтист Юлий
Григорьевич
Ягудин тольо. Ме палыме лийна да тудо вигак Москвасе консерваторийыш пураш
темлыш. Тыгакак каласыш: "Мий мый декем". Тидыже мыланем кугу ӱшаным пуэн.
Тыгай моткоч кугу тургым жапыште чоныштем йӧратымаш тул ылыже. "Кӱлдымаш
паша"
дене толашымемлан тунам чылан пеш чот ӧрыныт. Воктенем улшо-влак, ачам ден
авам,
училищын директоржо Капитолина Леонидовна Кузнецова (кызыт Йошкар-Олан
почетан
гражданинже, чолга мер пашаеҥ) йоҥылыш ошкыл деч кораҥаш турак темленыт.
"Шоналте, Виталий, помыжалт! Мом ыштылат? Тыланет умбакыже тунемаш кӱлеш",
— ойленыт
нуно. Но мый, нимом шотыш налде, сӱан нерген шонаш пижынам. Йӧратем гын,
ушныман! Кузе уке гын, вет мый шотан, честный рвезе улам. Ӱдыр дене уже
илаш тӱҥалынам гын, налманак. Июнь тӱҥалтыште Йошкар-Ола загсыш йодмашым
пуэнна. Саде жаплан госэкзаменым кучен шуктенам, чыла "отличнылан".
26 июньышто 1948 ийыште шочшо гражданка Лидия Григорьевна Еремеева дене
ушнышна.
Нимогай шергаш да сӱан деч посна. Окса уке гын, могай тушто шергаш да сӱан!
Лач
ик свидетельница лийын. Ушнымо лӱмеш ик ате ала-могай шулдакан аракам
налынна.
"Ай-да, Шапкин! Мом тый ыштен кудалтышыч", — ойленыт тунам мылам.
А эрлашын, 27 июньышто, Йошкар-Ола — Москва поездыш шинчым да тӱнямбалне ик
эн
чапле вузыш, П.И.Чайковский лӱмеш Московский государственный
консерваторийыш,
тунемаш пураш кудальым. Казанский вокзалыште вучыдымын Радомир Камышевым
вашлийым. Тудо уже консерваторийыште тунемын. Тудак мыйым ужатен наҥгайыш,
чыла ончыктыльо, мом кузе ыштышашым рашемдыш. Тыге тӱҥале консерваторийысе
экзамен пагыт.
Палымем, профессор Ю.Г.Ягудин, мыйым порын вашлие. Икымше экзаменым сайын
кучышым, минусан визытаным шындышт. Тидыже пурен сеҥаш ӱшаным пеҥгыдемдыш.
Вет мый
республикысе культур министерствын направленийже дене миенам, тушан тунамсе
министр Н.Ф.Рыбаков кидым пыштен.
Ойыртемалтынак шарнымашеш кодын руш йылме дене экзамен. Возенна
сочиненийым. Налынам эрыкан темым, "Мыйын биографием" маналтын чай.
Оркестровый факультетысе
духовой отделенийыш пурышо-влак кокла гыч (а лийыныт шӱдӧ деч шагал огыл)
шкетын
"визытанлан" возенам. Тидыже чылаштым ӧрыктарен. Тунамсе ректор Александр
Васильевич Свешниковынат сочиненийым "визытанлан" возышо марий еҥым
ончалмыже шуын. Приемный комиссийын секретарьже мыйым тудын дек вӱден
наҥгайыш. Кугу капан
ректор мыйым кӱшыч ӱлыкла ончале да... чыла. Теве тыгайрак лие Марий
республика
гыч толшо рвезын палыме ректор дене икымше вашлиймашыже.
Шкеат шижыда, тунемаш налме еҥ-влакын спискыштышт тиде ийын мыйын лӱмемат
ыле.
Тидыже мыланем пиал гына огыл, моткоч кугу куан да кугешнымаш лие. Мом
шижынам,
чылажым каласенат ом керт. Тыге Москосо ныл ияш илышем тӱҥале. Чыным ойлаш
гын,
мыланем тушто тунемаш неле огыл ыле. Чыла зачетым, экзаменым нелылык деч
посна
кученам, "поч" ик ганат лийын огыл.
Нелылыкше весе лийын — еш илыш. Вет самырык ватем Йошкар-Олаш кодын.
Сандене кызытсе "челнок-влак" семын, тылзе еда мӧҥгеш-оньыш кудалыштынам.
Тыге чыла ныл ий
мучко. Лийын тыгаят, кунам Озаҥыш куснаш але, тунеммым йӧршын кудалтен,
Горный
Алтайыш пашам ышташ каяшат кумыл лектын. Кутыренат келшенам, ӱжмашат лийын.
Но
Москошто консерваторийым пытараш пӱренак улмаш ала-мо. Адакше койыш-
шоктышем
пеҥгыде улмо, сайын шоналтыде ыштылмаш укелыкат, очыни, тидлан йӧным
пуэныт.
Икымше ватем дене илымем да эргым-влак нерген мый тыште лӱмынак каласкалаш
ом
тӱҥал. Ом возо тыгак шольо да шӱжарем-влак нергенат. Тидын нерген, шоналтет
гын,
романым сераш лиеш. Но кызыт тидын нерген йылмым тугаташ нимолан. Москошто
тунемме пагыт сайракат лийын кертеш ыле, очыни, но садак музыкант семын
гына огыл,
чыла шотыштат рашемдыше лийын. Кугу чапым налше вузышто тунеммыжак мом
шога! Вет
ваштарешак классыште шке тунемшыже-влак дене моткоч чапланыше скрипач Давид
Ойстрахын заниматлымыжымат ужын кертынам. А коридор дене эртыше легендарный
Мстислав Леопольдович Ростроповичым кузе онченна. Йырже эре тунемшыже-влак
лийыныт.
Консерваторийыште кушеч гына тунемын огытыл! Уло тӱня тышке чумырген,
шонет. Эше
Арам Ильич Хачатурянат илен, тудыжын родо-тукым кылже мемнан республикышкат
шуйнен. Теве тыгай жапыште мый Москваште тунемынам. Шарнем Солженицынын
книгажым,
шолып печатлен налын, студент-влакын йӱдым лудмыштымат.
Иленам тӱшкагудышто, землякем-влак дене пырля ик пӧлемыште. Икымше ийын,
угыч
пурышо еҥ семын, раскладушкышто маленам. Лийынна Радомир Камышев да Виталий

Алексеев дене пырля. Иленна скромнын, икте-весылан полшен. Оксам ыштен
налаш манын, тӱрлӧ пашаш коштынна. Мыланем гын ача-авам кугунак полшен
кертын огытыл.
Пашам ышташ тӱҥалмекше, икымше ватемын полшаш тыршымыжымат ом шылте. Тыге
эртеныт консерваторийыште тунемме ий-влак. Мый шылын шичше гай лийынам —
нимогай
землячествыш але тыгаяк моло мероприятийыш коштын омыл. Коклан Вахтангов
лӱмеш
театрыш коштынам, тушто саде ийлаште ончыктымо чыла гаяк спектакльым
онченам.
Вет студент профкомын пуымо пропуск дене такше чыла театрыш кошташ лийын,
но
мый, кызыт чаманем, тудын дене пайдаланен омыл. Тидын шотышто шотдымо улмем
тышеч раш коеш. Но ынде мом ыштет?
Консерваторийыште тунеммем годым икымше ийынак тудын Изи залыштыже
выступлением
лийын. Тидыже ончыкылан заявка огыл мо?! Концерт программым да "Советский
музыкант" газет гыч мӱчкын лукмым кызытат аралем. Тушто возымо:
Среда, 19 марта 1969 года
Вечер студентов кафедры
духовых инструментов
Малый зал
1-ое отделение
Гайдн-концерт (11 и 111 ч.ч.)
Исп. В.Шапкин (кл. флейты проф. Ю.Г.Ягудина).
Тыгай программкыже вара мыйын шуко погынен, но тиде икымшыже мыланем поснак
шергакан. Кеч тунам кугу намысыш пуренам гынат. Сценыш лекме деч ончыч,
кушто выступатлымем нерген шонен, чот тургыжланаш тӱҥальым. Шоналтен ончо-
ян, могай залыште выступатлышаш улам! Тушто музыкальный искусствын
корифейже-влак шке мастарлыкыштым ончыктат. А ынде теве мый, Марий мландын
ала-могай эргыже, тушко
лектам. Тидыжым академический духовой инструмент кафедрын выступленийыштыже
сулен налынам. Тушто мыйын шоктымем эн сайлан шотленыт да палемдыме шотеш
Изи залысе концерт программыш пуртеныт. Чыла тидын нерген шоналтышым да
шоктышаш текстем йӧршын монден колтышым. Шоктымем чарнышым, концертмейстер
дек лишемым, нотыш
ончальым. Тыге гына произведенийым шоктен кертым. Вара шке статьяштыже
рецензент
воза: "Студент 1-го курса В.Шапкин, обладающий красивым, выразительным
звуком,
ясной фразировкой, испортил впечатление от своего выступления плохим
знанием
текста". Амалже могай лийын, те ынде паледа, а рецензент тидым шинченат
огыл.
Начарын выступатлымемлан кӧра кумылжо кузе волыш профессорем Ю.Г.Ягудинын!
Тыгай
"порволымаш" вараже илышыштем нигунам лийын огыл. Консерваторийысе духовой
инструмент кафедрысе студент-влак коклаште совет композитор-влакын
произведенийыштым
шоктымо дене кок гана конкурсышто сеҥенам. Икымше гана 1970 ий мартыште,
кокымшо
курсышто тунеммем годым. Тунам Василенкон "Шошым" сюитыжым шоктымо дене
кокымшо
верым налынам. Кокымшо гана 1971 мартыште, кумшо курсышто, Анатолий
Лупповын
"Флейтылан концертшым" шоктенам да кумшо верым налынам. Тидын нерген
архивыштем
аралалтше диплом-влак ушештарат. Да пеҥгыдемден ончыктат: тудо ийлаште
консерваторийын духовой инструмент кафедрыштыже тунемше В.Шапкин ик тале
студент лийын.
Тунемме дене пырля ик ий консерваторий пеленсе оперный студийыште пашам
ыштенам.
Тушто кугу практический опытым налынам. октенам Пуччинин "Богема", Римский-
Корсаковын "Царская невеста", Чайковскийын "Евгений Онегин" да моло
оперлаштат. А
дирижер-влакше могай лийыныт! О.А.Дмитриади, Дмитрий Китаенко, Александр
Лазарев... Тидыже мыланем моткоч кугу школ лийын. Адакат чаманаш логалеш,
тиде паша
гыч кугу тума дене кайышым. Тӱҥ дирижер, профессор Евгений Яковлевич
Рацерын
кумлжым волтен.
А пашаже тыге лийын. Москвашке уло тӱнялан кумдан палыме француз флейтист
Жан
Пьер Рампаль толын. Консерваторийыште тудо студент-влак дене вашлийшаш ыле.
Лач
тиде жаплан студийыште репетиций палемдалтын. Мый йодын кайынем ыле, но
Рацер
ала-молан тореш лие. Ончычшо тудо эре умылен моштен. Тидыже шыдым луктын
ала-мо,
мый кагазым нальым да, пульт ӱмбаланак пыштен, паша гыч шке кумылын колташ
йодмашым возышым. Тудым дирижерын пультышкыжо намиен пыштышым да репетиций
гыч лектын кайышым. Ты марте тыгайже лийынат огыл, очыни. Тӱҥ дирижер,
мутат уке, оркестровый факультетын деканже Татьяна Алексеевна Гайдамовчилан
вуйым шийын. Тудо
моткоч пеҥгыде ыле, но мый декем ала-молан эре поро кумылан лийын. Тиде
конфликтымат тӱжвак луктын огыл. Шкеже гына паша деч посна кодым. Да эше
пашадар деч
посна. Эрлашын декан коридореш вашлие да ойла: "Тый мо тиде, шоҥгым
обижатлет?"
Извиненийым йодаш темлыш. Мый, конешне, тидым ыжым ыште. Ужат, мыят чот
обижаялтынам. А вет кышаже саяк огыл лийын кертеш ыле.
Но кеч-мо гынат кумдан палыме флейтист дене вашлиймаште лийын кертынам.
Тудын
шоктымыжым, шӧртньӧ флейтыжым шоктен, студент-влакшым туныктымыж нерген
каласкалымыжым колыштынам. Каласен кертам, оперный студийын тӱҥ режиссержо
дене "модышем" шке акшым сулен.
Йошкар-Олаште тунеммем годым кеҥеж каныш жапыште ялысе профессийлан
тунемынам
гын, Москошто тунемме годым, Йошкар-Олаш толын, оласе пашашке ушненам.
Кевытыште
грузчиклан ыштенам, главпочтамтыште посылкым колтылмо отделыште сортировщик
лийынам. Ала-кузе гынат илаш кӱлын вет.
Нылымше курсышто тунемаш тӱҥалме годым вуйыш ик шонымаш толын: ок лий мо
консерваторийым вич тй олмеш ныл ийыште, жап деч ончыч, пытараш? Вет
визымше курсышто
предметше пеш шагал. Тиде шонымашем шкенан деканлан каласышым. Татьяна
Алексеевна Гайдамович илышем да проблемем пален, "челнок" семын мӧҥгеш-
ончыш кудалыштмемат ужын. Сандене шонымашем илышыш пурташ кӧнен. Тореш
лийше молат уке ыльыч.
Профессорем Ю.Г.Ягутинат келшен.
Тыге кок курсым иканаште "поктымаш" тӱҥале. 1972 ий январьыште латшым
экзамен
ден зачетым сдатленам! Иктешлыше ведомостьышто кок "кумытан" веле лийын:
диамат
да истмат дене. Тидыже нимыняре лӱдыктен огыл. Тыге мыят Москосо
консерваторийын
шӱдӧ кумшо выпускысо 187 выпусникше коклаш логальым. Тиде выпусклан
пӧлеклалтше
буклетыште возымо: "Шӱдӧ кумшо выпускышто — оркестровый факультет гыч 77
еҥ, 18
вес элын 32 представительже, 44 пианист, шым вокалист, 17 хоровой дирижер,
35
музыковед да композитор. Тӱрлӧ могырым ямдылыме специалист-влак вуз ден
училищылаште, опер театр ден филармонийлаште кугу лектыш дене пашам ыштен
кертыт. Консерваторийыште тунемше-влак практический опытымат кугум налыныт.
Конкурслаштат
моткоч кугу сеҥымашке шуыныт. Ик ийыште гына коло премийым налыныт!
Туныктышо-влак пеҥгыдын ӱшанат: 1972 ийысе дипломник-влак кугыжанышын
ыштыме кугу ӱшаным
тӱрыс сулат. Чулым, таза да пиалан лийза, самырык йолташна-влак!"
Тыгай тыланымаш кажне выпускниклан вийым ешарен. Теве тунам тунем пытарыше-
влакын спискыштым ончем да уло тӱнялан палыме лийше ятыр лӱмым ужым:
пианист-влак
Наталья Гаврилова, Борис Петрушенский, Аркадий Севидов, оперно-
симфонический дирижер Александр Лазарев, вокалист-влак Анатолий Моксяков
ден Михаил Маслов. Выпусник-влак коклаште мемнан республика гыч мый дечем
посна валторнист Николай
Гусев ден дирижер-хоровик Олег Герасимов ыльыч. Специальность дене
шосударственный программе тыгай лийын:
Шапкин В.В. (флейта)— класс профессора Ю.Г.Ягудина
Моцарт — Концерт ¹1, ИИ, ИИИ части
Дютийте — Сонатина
Василенко — Сюита "Весной" — И, ИИ, ИВ, В части
Лядов — Прелюдия
Концертмейстер — Наталья Розова.
Тиде начар огыл программа лийын. Тачысе семынак шарнем, государственный
комиссий
программыште ончыктымо гыч пелыжым гына шокташ йодын да "визытаным" шынден.
Тыге Москошто тунеммемлан мучаш лие. И.П.Чайковский лӱмеш консерваторийын
дипломжо дене оркестрын солистше, камерный исполнитель да преподаватель
квалификацийым налын, шочмо республикышкем пӧртыльым. Тольым флейта дене
тек шокташ огыл
манме кугу кумыл дене. Лачшымак тыге. Молан? Очыни, лу ий флейта дене
кӱрылтыш
деч посна заниматлен ноенам улмаш. Адакшым шкемын, лач шкемынак тыгай
семӱзгаржат лийын огыл. Консерваторийыште чапле флейта дене шоктенам, а
Йошкар-Олаште
тыгайжым ужашат лийын огыл тунам.
Теве кузе возен Москвашке мыланем колтымо серышыштыже икымше туныктышем
Семен
Тимофеевич Курочкин: "А кузе заниматлет ыле, Витя! Мый коклан шоналтем:
музыкантлан мо кӱлеш гын, чылажымат налаш могай кугу кумылет лийын... Лач
тыге тыршымаш
гына айдемым музыкантыш савырен кертеш".
Тыгай шонымаш денак И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищын духовой
инструмент
отделенийыштыже преподавательан ышташ тӱҥальым. Икымше курсышто класс
вуйлатыше
лийым. Тунемше-влаклан жапым ятырак пуаш логалын. Пел ий эртымек, мыланем
уло
духовой отделенийым вуйлаташ ӱшанышт. Ужыныт, векат: самырык специалист ала-
мом
вашталтынеже, тунемше ден преподаватель-влакын шӱлыкан илышыштым
ылыжтынеже. Дирекций полшен шоген гынат, ончычсо туныктышем-влак дене
умылыдымаш лекте. Тӱшкагудышто изи пӧлемыште илымат чоным нултен. Тунамсе
система годым чыла шотыштат
йӧнан пачерым налаш нимогай ӱшан лийын огыл, сандене паша гыч кайыме нерген
шонкалаш тӱҥальым.
1973 ийын шошым Москва гыч Виталий Алексеев йыҥгыртыш. Государственный
экзаменыштыже Флейта ден оркестрлан возымо кум ужашан концертшым шокташ
йодо. Вот тиде
увер! Мыйже вет талук наре флейтым кидышкат налмаш уке. Но кӱлеш гын,
полшыман.
Училищыште пӧрдалше ала-могай флейтым налын, Алексеевын произведенийжым
тунемаш
тӱҥальым. Кокымшо ужашыжым тудо мыйын Москваште тунеммем годымак композиций
дене
экзаменлан возен ыле. Тунам Виталий Андрей Эшпайын классыштыже тунемын.
Тиде семым Алексеев ончычшо Скрипка ден фортепианылан пьеса манын лӱмден.
Но музыкыжым
ончыктымо годым экзаменыште скрипач лийын огылат, тудо мыйым флейта дене
шокташ
йодын. Тыге сем вараже Флейта ден оркестрлан концертшын кокымшо ужашышкыже
савырнен.
Тушто Эшпайын гармонийжым рашынак колаш лиеш, тудын влиянийже чот шижалтеш.
Вара
ала-могай амал дене Андрей Эшпай ден Родион Щедрин консерваторийыште
туныктымо
паша гыч "омсам лупшалын" каят. А Виталий Алексеев композитор семын
консерваторийым доцент А.И.Пирумов дене тунем пытара, тунамак Флейта ден
оркестрлан концертшын икымше ден кумшо ужашыже-влакым воза.
Тиде экзаменыш ончылгоч кайышым. Репетиций-влак лийыч. Да теве
торжественный
тат. Увертарат, да илышыштем икымше гана солист семын консерваторийын уло
тӱнялан палыме Кугу залышкыже лектым. Тунеммем годым тушто такше
репетицийымат эртараш, концертлаштат шокташ пернен. Но солист семын лекме
годым шижмаш йӧршын весе. Концертыште мемнан республика гыч "Элнет" эстраде
коллективын артистше-влакат лийыныт. Нуно тунам Москваште тунемыныт.
Кӧргыштем мо ышталтын, каласашат ок
лий. Икымше да кокымшо ужашым сайынак шоктышым, а кумшым изиш гына ыжым
кӱрл.
Изи гына пауза коклаште листам савыралаш кӱлын, тидыжым жапыште ыштен ыжым
шукто. Но шкемым кидыш нальым да оркестр дене пырля мучаш мартеак шоктышым.
Пленкыш
возымаште тиде экшыкем сайынак шижалтеш. Тыге мый консерваторийын Кугу
залыштыже
"тынеш пурышым".
Виталий Алексеев композиций дене экзаменжым сайын кучыш. Тудын южо мурыжо
кузе
шочын, мый шке ужынам. Мутлан, "Йолгорно", "Лек уремыш, таҥем" муро-влаклан
семым тӱшкагудышто ик пӧлемыште илымына годым возен. Флейта ден оркестрлан
концертшын пӱрымашыже пиалан. Кунар гана тудым шкенан дене Йошкар-Олаште да
ик гана
Москваштат шоктенам. Чылаж годымат Эрик Сапаев лӱмеш опера да балет театрын
оркестрже дене пырля. Дирижер-влак гына тӱрлӧ лийыныт: В.Павлов,
В.Венедиктов,
В.Прасолов. Марий радио ден телевиденийын фондыштыжо возен налме тӱрлӧ
вариант
аралалтеш. Уже 90-шо ийлаште Виталий Алексеев Флейта ден оркестрлан кокымшо
концертым возаш тарванен ыле. Кокымшо ужашыжым возен, да мыят шоктен
шуктенам.
Икымше ден кумшо ужаш-влак кунам лийыт, шкеже веле пала, очыни.
1973 ий августышто, велосипед гыч камвозын, вачылум пудыртышым. Велосипед
сай,
спортивный, харьковский заводышто ыштен лукмо. Тыгайым иктаж-гана налаш
йоча
годсекак шоненам. Но туткар деч вара, чот орланымек, тудым вигак
комиссионный
кевытыш наҥгайышым да тылеч вара велосипедыш шинчын омыл. Музыкальный
училищын
бухгалтерийже вачылум пудыртымо дене больничныйыште лиймылан ик ырымат ыш
тӱлӧ.
Тидыже мыйым чотак шыдештарыш, сандене, кугу ӧпке да лӱшкымаш дене паша гыч
кайышым.
Кайышым Йошкар-Ола гычшат. Йодышем дене рсеупбликысе Министр-влак Совет,
Культур
министерство заниматлышт, да мый Оршанкыш логальым, тусо райисполкомын
культур
отделжым вуйлаташ тӱҥальым. Шоненам, селаштат иктаж-кӧ иктаж-мом ыштышаш.
Шонымашем сай лийын, но илыш дене келшен толын огыл. Шым тылзе коклаште
Оршанка районым тореш-кутынь кудалышт пытарымек, ойган сӱретым ужым. Могай
тушто культур,
кӧлан тудо кӱлеш? Клублаште, библиотекылаште да тӱвыра пӧртлаште кӧ гына
пашам
ыштен огыл! Омсам почын-тӱчыныт, отчетым жапыште возеныт да чыла, а пашаже
кӱлеш
семын лийын огыл.
Мыйым, беспартийный еҥым, тиде пашаш райком бюрон заседанийыштыже
пеҥгыдемдыме
годым воштылмо шуын. Номенклатурыш савырненам! Вара икте партийыш пураш
темлен,
весе йодмашым возаш кӱштен, рекомендацийымат пуэныт. КПСС-ыш пураш нимогай
кумыл
лийын огыл. Такше, книгам, газетым лудын, кинофильмым ончен, ушем да шӱм-
чонем
дене шкемым чын коммунистланак ужынам.
Лачшым ойлаш, кино мыланем эше йоча годымат пешыжак келшен огыл. Ончымо
годым
чӱчкыдын мален колтенам. Школыш коштмо годым лач Сергей Бондарчукын "Судьба
человека" фильмже гына чоныш логалын. Пытартыш гана "Эрвий" кинотеатрыш 80-
шо ийла
тӱҥалтыште Эльдар Рязановын "Вокзал для двоих" фильмжым ончаш миенам. Тунам
тудым мый революцийыш ӱжмӧ семын акленам. Да 90-шо ийла тӱҥалтыште
революцийже
тӱҥале, манаш лиеш. Тылеч вара кинотеатрлаш йолем пыштен омыл. Телевидений
денат
ом ончо. Тӱрлӧ сериал, боевик, эротика манме мыланем нимыняре оҥай огытыл
да
йӧршын огыт тургыжландаре. Нимыняре!
Оршанкыште ӧкымлалт илен, музыкальный школын коҥган йӱштӧ пӧлемыштыже
кылмен толашен, лач кок выговорым гына нальым. Тидын нерген министерствын
приказше дене
уло республикым палдареныт. Икымшыжым бюджет оксам кӱлешлан огыл
кучылтмылан.
Калык театрын участникше-влаклан Йошкар-Олаш миен коштмыштлан
командировочныйым
тӱленам ыле. А ок лий улмаш ала-мо. Кокымшыжым "Марий Эл" ансамбльын
концертышкыже тиде театрын участникше-влакымак шке вуя яра пуртымылан
тушкалтеныт. Сайым
ышташ шоненам, а лектын мӧҥгешла. Калык театрыш коштшо-влаклан сайже лийын,
а
мыланем кокымшо выговор дене пырля тылзаш пашадарем кучен кодаш ыштеныт.
Тидыже
утыждене! Тунамсе системылан йӧршынак келшен омыл, адакше тыгай койыш-
шоктышем
да илыш умылымашем дене келшен толынжат кертын омыл.
Ик кечын Йошкар-Олашке командировкыш тольым. Ала-могай амал дене
музыкальный театрыш пурышым. Оркестр, тачысе семынак шарнем, Кальманын
"Марица" опереттыжым
репетироватла ыле. Ончальым, колыштым да чонем ишалте. Тугай йӧсӧ лийын
колтыш.
Иялан мо Москва консерваторийым пытаренам! Оркестр гыч шукертсек палыме
рвезе-влак дене кутырымо годым пален нальым: лишыл кечылаште нуно
гастрольыш каят, а
икымше флейтистышт уке. Ик тат жэапыште решитлышым: пырля каем! Тиде 1974
ийын
20 май гутлаште лийын. Оршанкыш пӧртыльым, уремыште райисполком
председатель
Л.М.Стольниковым вашлийым да вигак каласышым: "Мый ынде тендан дене пашам
ом ыште, театр дене пырля гастрольыш каем!" Савырнышым да кудальым. Сравоч
ден печатьым изиш ончычрак культур отделын инспекторжылан пуэнам ыле.
Чеверын! Тунам
ӱмырешлан шкаланем каласышым: вуйлатыме пашаш тек нигунам шӱшкылташ огыл.
Гастроль гыч пӧртылмек, Оршанкыште трудовой книжкам пуышт. Ӱчашымаш монь ыш
лек, вет
мый партийный лийын омыл.
Тыге 1974 ий май гыч республикысе музыкальный театрын оркестрыштыже икымше
флейтистлан ышташ тӱҥальым. Тунамсе директор М.Ю.Капланский специалистын
могай улмыжым вигак умылен моштен, сандене тудлан чыла семынат полшен.
Мыланемат, сӧрымыж
семынак, вашке у пачерым пуэн. Тыге театрыште тургым илышем тӱҥале. Шкевуя
шуко
заниматлаш, репертуарыш пураш, сценыште ончыкталтше чыла спектакльын
партийжым
тунемаш кӱлын. Тидыже куштылгак лийын огыл. Вет мый тидын годымак 1 ¹-ан
школинтернатыште да моло вереат пашам ыштенам.
Илышем гыч коло ий утлам музыкальный театрлан пуэнам. Кызыт тудо Эрик
Сапаев
лӱмеш опер да балет театр маналтеш. Лӱмжым вашталтыме дене спектакль-влакым
сайынрак шындаш тӱҥалыныт манаш ок лий. Мӧҥгешла, репертуарыште "сур"
постановка-влак эре шукем толыт. Татрын трупыштыжо у вий йӧршын ок ешаралт.
Сценыште ынде
кунарий эре ик чурий-влакымак ужына. Спектакльлаште интрига уке, а кулис
шеҥгелне тӱргоч.
Оркестрыште пашам ыштыме жапем музыкальный театрын "шӧртньӧ" пагытшылан
келшен
толын. 1975-1985 ийлаште театр кушто гына лийын огыл. Луцк, Львов, Донецк,
Керчь, Феодосия, Гродно, Могилев — гастроль дене коштмо корнына теве могай.
ине
олажат ынде вес эллаште улыт.
Кызытсе Российыште мыланна Курскышто, Орелышто, Казаньыште, Новгородышто,
Сыктывкарыште, Чебоксарыште, Ижевскыште да моло вереат совым кыреныт.
Мемнан сценыште моткоч уста да тале режиссер-влак спектакльлам шынденыт.
Мутлан, Юлий
Хмельницкий ден Нияз Даутов. Лагерын "Цыганская любовьшым" Хмельницкийын
шындымыж почеш премьера деч вара витле наре гана ончыктымо, эре аншлаг дене
каен. А
кунар гана гастроль годым эше вес олалаште тыгак ончыкталтын! Пуччинин
"Тоска"
оперыжат Даутовын шындымыж дене театр труппылан кугу чапым конден. Тыгай
волгыдо
примержым ятырак ончыкташ лиеш.
Театрлан сеҥымашке шуаш тудо жапыште дирижер Вадим Венедиктовын вуйлатыме
оркестр кугун полшен. Тудо кӱкшӧ классан музыкант-исполнитель-влакым
чумырен кертын. Уста скрипач Виталий Каракуз оркестрын концертмейстерже
лийын. Петр Васютин, Вячеслав Панов, Климентий Степанов тунам чынжымак
личность ыльыч. Нунын йыр
тале музыкант-влак чумыргеныт. Оркестр музыкальный искусствын ятыр
шедевржым
шоктен. Тӱҥ дирижер В.Н.Ведедиктов творческий шонымашлан поян лийын да
кажныжым
илышыш кырменак пуртен толын. А вет тунам чылажымат "кӱшнӧ" решатлаш кӱлын.
Кокланже республикым вуйлатыше-влак ваштареш тавадаҥ шогеныт. Но Венедиктов
нуным
ӱшандарен сеҥен. Тудым колыштыныт да творческий пашалан йӧным ыштен
шогеныт.
Тидлан кӧра гына олаштына симфонический музык концерт кӱрылтыш деч посна
ончыкталташ тӱҥалын. Оркестрын да тӱҥ дирижерын пашашт шуко колыштшылан сай
шарнымашым коден, оҥай еҥ-влакын шинчашкышт пернен.
Тунам кумдан чапланыше татар композитор Назиб Жигановын, Анатолий Луповын
авторский концертышт лийыныт. Андрей Эшпайын концертшат ик гана веле огыл
ончыкталтын. Ме эре шарнышаш улына: Казаньысе консерваторийын ректоржо
Назиб Жигановын
тыршымыж денак Эрик Сапаевын "Акпатыр" икымше марий оперыже шочын. Анатолий
Луппов "Чодыра сем" икымше марий балетын авторжо лийын, ооркестр дене
моткоч пеҥгыде кылым кучен.
Тыгай поро шарнымашыже чонышто ятырак ила. Ончыкыжо "Марий композитор-влак
да
флейта", "Андрей Эшпай — мыйын илышыштем", "Иржи Лабурда дене ваш
возгалымаш",
"Константин Романович Гейст" публикаций-влакым ямдылаш шонымаш уло. А
материал
тидлан мыйын ятырак погынен, кажныж нерген радамын каласкален кертам. А
тыште
поснак шарнымашеш кодшо икмыняр сӱретым гына ончыктен кодынем.
1979 ий 17-18 октябрьыште Шкетан лӱмеш театрыште республикысе кугыжаныш
музыкальный театрын симофонический оркестржын отчетный концертше
эртаралтын. Тудо
театрын лу ияш юбилейжылан пӧлеклалтын. Тушто Совет Союзышто икымше гана
Андрей
Эшпайын Скрипка ден оркестрлан кокымшо концертше йоҥгалтын. Шоктеныт Эдуард
Грач
да Вадим Венедиктовын вуйлатыме мемнан оркестрна. Тунам Йошкар-Олаш автор
шкежат
толын, симфонический музык касыште лийын.
Симфонический оркестр марий композитор-влакын произведенийышттымат шоктен:
Владислав Куприяновын Оркестрлан сютыжым, Виталий Алексеевич Флейта ден
оркестрлан
концертшым (туштыжо мый солироватленам), Лев Сахаровын Симфонический
танцыже-влакым, Анатолий Лупповын "Кӱрылтшӧ пайрем" балетше гыч сюитым да
Фагот ден орвкестрлан концертшым. Искусствым йӧратыше-влаклан тиде
симфонический концерт
программа моткочак келшен. Тиде событийлан да марий композитор-влакын
симфонический произведенийыштым ончычат шоктымылан талук гыч, 1980 ий
октябрьыште, КПСС
обком бюро ден Министр-влак Совет оркестр гыч куд еҥлан Государственный
премийым
пуаш пунчалыныт. Нунын коклаште Марий АССР искусствын заслуженный
деятельже,
симфонический оркестрын тӱҥ дирижержо В.Н.Венедиктов оркестрын
концертмейстерже
В.Б.Каракуз, оркестрын солистше (кларнет) В.И.Панов, скрипка группын
концертмейстерже Л.И.Скворцова, оркестрын солистше (флейта) В.В.Швпкин,
ударный инструмент
дене солист Б.Н.Комаров лийыныт. Тидын нерген кызыт мыланем 50-ше ¹-ан
диплом да
оҥеш пижыктыме знак ушештарат. Тунам ме тӱжем теҥге ик премийым кудытын
шелынна.
Мутат уке, шукыжак логалын огыл, но... Литературышто тунамак Сергей
Николаев да
изобразительный искусствышто Сергей Подмарев налыныт. Тидыжат чоным
куандарен.
Мый денем пырля лауреат лӱмым налше-влакын пӱрымашыштым шарналтыме шуэш.
Вадим
Венедиктов театрыште 1989 ий январь марте ыштен. Ту жаплан РСФСР искусствын
заслеженный деятельже лийын. Шонаш лиеш, рспубликына музыкышто суапшым
тӱрыс аклен.
Вет чап лӱм-влакымат пуэн, ола рӱдыштӧ чапле пачерымат ойырен. Вараже тудо
Волгоградыш илаш да пашам ыштеш куснен, пачержымат тушкак вашталтен.
Кызытат туштак
ила.
Тӱҥ дирижер ден мемнан коклаште кыл оҥай лийын. Ме агытан семын тӱрлӧ амал
дене
ваш пижедылынна. Но Вадим Николаевич шыдым нигунам чоныштыжо кучен огыл.
Икмыняр
жап гыч нелеш налаш огыл манын йодын. Кызытат тудын дене эн поро кыл шуйна.
Марий Элымат пеш порын шарна, пӱртӱсшымат, пашам пырля ыштыше еҥ-влакымат
ок мондо. Оперыште але симфонический концертыште дирижеватлаш коклан толын
коштмыж годым республикыштына илыме пагытше нерген чон пырткен шарналта.
Тыште Венедиктовын вожшо кодын. Тудым шукын уло кумылын вучат.
Моткоч тале скрипач Виталий Каракуз премийым налме деч вара ӧрдыжкӧ кая,
Союз
мучко ятырак "коштеш" да кызыт ала-кушто йот элыште ила, маныт. Вячеслав
Панов
кларнетше дене кызытат тиде оркестрыштак коклан шокта, лауреат группа гыч
тушан
шкетынак веле кодын. Изирак пенсийым налеш, тазалыкшат лунчырген.
Лариса Скворцова — сай музыкант, тыматле ӱдырамаш. Музыкальный театрым
почмо
годсекак оркестрын концертмейстерже лийын. Шарнем, Вердин "Травиата"
оперыштыже
гастрольлаште шкетак шокта ыле. Вара тудым верже гыч шыгыремден кораҥдышт.
Тидыже, мутат уке, кумылжымат волтен, чонжымат сусыртен, тазалыкшымат
лунчыртен. Лариса Ивановна уто йӱк-йӱан деч посна оркестр гыч кайыш да
кызыт оласе ик музыкальный школышто завучлан ышта.
Борис Комаров марий музыкальный тӱняште кумдан чапланен. Пенсийыш шумек,
тудат
театр гыч кайыш да кызыт И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищыште да
культур да
искусство колледжыште ӱдыр-рвезе-влакым ударный инструмент-влак дене шокташ
туныкта.
Шкемын нерген каласаш гын, 70—80-шо ийлаште мыняре да могай гына
концертлаште
шоктен омыл, а спектакльже кунар лийын! Тунам возен толын омыл, 2 90-шо
ийла гыч
кушто кунам выступатлымем тетрадеш серкалем. Шарналтеш музыкальный театрын
пудуховой инструмент дене шокшышо квинтетыштыже лиймемат. Вич еҥан тиде
коллектив
мыйын толмем деч ончычак театрыште лийын. Оркестрыш толмек, тудын дене
пырля репетицийыш чулымын ушнышым. Мемнан посна выступлений-влак шочыныт.
Эсогыл посна
программымат, туштыжо мурызо (сопрано) Инна Мосалева да лудшо Евгений
Туренко
ушненыт. Ончычшо чапланыше классический репертуар дене лектынна: Бах,
Дворжак,
Фаркаш, Чайковский. Вараже, квинтетнам аклен, марий композитор-влакат шке
произведенийыштым темленыт. Тыге В.Куприяновын, В.Даниловын, А.Яшмолкинын
квинтетышт
йоҥгалтыныт.
Теве тыгай репертуар дене ме республика мучко тӱрлӧ вере концертым
ончыктенна.
Кушто гына выступатлыме огыл — клубыштат, комплексыштат, школыштат...
Икмыняр ий
йоча-влаклан "Муха-цохотуха" спектакльым "ужатен" коштыктенна. Тудо шӱдӧ
гана
утла ончыкталтын. Марий телевиденийыштат выступатленна. Чыла тидланже 1978
ий 31
октябрьыште мемнан концерт бригадылан Марий комсомолын Олык Ипай лӱмеш
премийжым
пуымо нерген ВЛКСМ Марий обкомын пунчалже лектын. Пашанам тыге аклымаште
музыкальный театрын тунамсе комсомол комитет секретарьже Анатолий
Питерскийын суапшымат палемдыман огыл. Лач тудо ВЛКСМ обкомлан мемнан
бригадым "ужаш" полшен.
Премий дене квинтет деч посна солист-влак Инна Мосалева ден Евгений Туренко
палемдалтыныт.
Квинтетыште мый дечем посна Клим Степанов (гобой), Вячеслав Панов
(кларнет),
Петр Васютин (фагот), Николай Гусем (валторн) ыльыч. Пытартыш кок
музыкантшын
ӱмырышт пеш кӱчык лийын.
Курык марий рвезе Петр Васютин денже И.С.Палантай лӱмеш Йошкар-Оласе
музыкальный
училищын ямдылалтме отделенийыштыже пырля тунемаш тӱҥалынна ыле. Вара Петр
Озаҥысе посна музыкальный школыш кусныш, тудым тунем лекмек, туштак
консерваторийыш
пурыш. Но икмыняр жап гыч Ленинградысе консерваторийын заочный
отделенийышкыже
кусныш, но тудым тунем пытарыдеак кудалтыш. Тӱрлӧ оласе музыкальный
театрлаште
ыштен коштмо деч вара Йошкар-Олаш кужу жаплан "лакеме". Тыште сай пачерым
нале,
республикын заслуженный артистше лие. Но тудо ик верыште ласкан илен кертын

огыл. 80-шо ийла кыдалне трук, мемнан театрым коден, Дальний Востокыш
кудале,
тушеч Якутскыш лупшалте да тушанак инсульт дене колен. Шонымыж семын сай
пенсий
марте илен ыш шу. Пелашыже, Зоя, капшым Якутск гыч шочмо кундемышкыже
конден да
туан ялже воктенсе шӱгарлаш тоен.
Илыш шуко тодыштын гынат, Петр Васютин кӱкшӧ классан музыкант-фаготист
лийын.
Тудо шке пашаштыже чынжымак кугу мастар ыле. Моткоч поро айдеме ыле,
пачержат
палымыже-влаклан эре почмо лийын. Чонешем тудо поро кышам коден.
Николай Гусевынат пӱрымашыже неле лийын. Изиж годсекак тулык рвезе
Шернурысо
школ-интернатыште тунемын. Музыкальный училище деч вара Москосо
П.И.Чайковский
лӱмеш консерваторийыш тунемаш пурен. Ме йыгыре пӧлемыште иленна. Валторнаже
дене
толашымыжым шке шинчам денак ужынам. Пеш тыршыше, уло жапым мастарлыкым
шуараш
пуышо ыле. Консерваторийым ик ийыштак пытарышна. Йошкар-Олаш пӧртылмекше,
оркестрыште ыштыш, республикын заслуженный артистше лие. Ик пӧлеман пачерым
нале, тудым кӱлеш семын йӧнештарыш, сберкнижкаш изиш шийвундым погыш, но
утларак подылаш
тӱҥале. Кокланже кужу жапланат "йомын". Тидлан кӧрак, очыни, шӱмжӧ ыш чыте.
Олык Ипай лӱмеш премий — илышыштем икымше кугу награда. Такше гын, оксажым
ужынат омыл. Шым еҥлан — 200 теҥге шуко мо. Чыла банкетлан каен, а мый
тушко миенат
омыл. А лауреат значек ден диплом коклан чоным ырыктат.
1974 ий май деч варасе пагыт творческий да физический пашаште моткоч кугу
тургым
лийын. Мый музыкант-духовикым чӱчкыдын тале спортсмен ден таҥастарем.
Спортсмен
эре тренировкышто, эре таза лийшаш. Тыгак мыят. Тамак шикш лоҥгаште
кушкынам гынат, тудым умшаш ик ганат налын омыл. А вет ачамат мӧҥгыштӧ
тӱрген, орол
пӧртыштӧ картла модмо годым чылан шупшыныт, кеч товарым саке ыле.
Шупшынытшо вет
эше махоркым.
Аракам кунам тамлен онченам, ом шарне. Ялыште, школышто укеак. Очыни,
олаште музыкальный училищыште тунемем годым лийын. Такше ик случайым сайын
шарнем. Училищыште госэкзаменым сдатлыме деч вара туныктышына С.Т.Курочкин
мемнам, выпускник-влакым, шке йолташыже Константин Коршунов деч пачерышкыже
вӱдалтен кайыш. Манмыла, мушкаш. А сайынак первый гана консерваторийыште
икымше курсышто тунеммем годым йӱын шынденам ыле. Ешыште умылыдымаш
лекмылан кӧра. Йӱшӧ толынам да ватемым
кыренам. Тидыже илышыштем икымше эн кугу сулыкем лийын. Вет ӱдырамашым
нигунам
парня денат ом тӱкӧ манын, эше йоча годсекак шоненам. Но илыш илышак — эре
годымак шонымо семын ок лек. Кеч ойырлымо деч вара икымше ватем чын кыренат
манын
гынат, тидыже мыйым лыпландарен ссеҥен огыл. Мом ыштет, сулыкан айдеме
улам.
Москваште пивым йӱаш тунемым. Земляк-влак погынена да ВДНХ гостиницыш
ошкылына
ыле. Але Новый Арбатыште "Жигули" пивбарыште кугу черетыште шогена.
А кокымшо гана ӱдырым налмек, латкок ий умшашке нимогай "пенгыдым" налын
омыл,
эсогыл сырамат. А пытартыш ийлаште могай улам? Сай йошкар аракам да пивым
йӧратем, но руштмеш йӱмаш уке. Мо тугай мокмыр, ом пале. Пашашке пушан
коштмаш уке,
тыгай лийшаш огыл манын, шкаланем пеҥгыдын каласенам. Калык коклаште такше
мыйым
йӧршын йӱдымылан шотлат. Тыштыже кунар-гынат чынжат уло. Шонем, арака деч
поснат
илаш лиеш, кеч койыш-шоктыш дене мый лывырге айдеме омыл.
1976 ий декабрьыште Йошкар-Олаште МАССР Композитор ушем правленийын ВИИ
пленумжо
лие. Тунам мыланем концертлаште шуко шокташ перныш. Оркестр дене пырля
Вениамин
Захаровын Флейтылан концертиножым, Виталий Алексеевын Флейтылан концертшым
шоктышым. Тылеч посна мемнан композитор-влакын камерный сочиненийыштым
исполнятленам. Каҥашыме годым уна-влак вара мыскара йӧре маньыч: "Мо те,
марий композитор-влак, мемнам Шапкин дене "лупшышда"?" Чуваш композитор
В.А.Хожяшев нине мутым
эсогыл трибуна гыч каласыш. А Андрей Яковлевич Эшпай "Советская музыка"
журналеш
"Радуюсь успехам своих друзей" статьяштыже тидын шотышто тыге возыш:
"Отмечу
Концерт для флейты с оркестром В.Алексеева, удивительно поэтичный по музыке

(особенно запомнилась вторая часть) и строный по форме. Хотелось бы сказать
об
отличной игре флейтиста В.Шапкина. Его мастерство, я уверен в том, послужил
стимулом для многих композиторов, и мы услышим в его интерпретации немало
своеобразных флейтовых сочинений". Кумдан чапланыше композиторын нине
шомакше чыныш
лектын. Вараже кернак шуко тыгай пленумышто, съездыште, Юл ден Урал
кундемысе
куд республикысе композитор-влакын фестивальыштышт шоктенам. Уфа, Казань,
Чебоксар. Лач Ижевскыште да Саранскыште ик ганат лийын омыл. Куан. Но...
1982 ий 12 апрельыште мый икымше ешем коден кайышым. Тунам ойлышт: вич
йочам кудалтен, мӧҥгӧ гыч лектын каен. кушко? Шкежат пален омыл. Кок ий гыч
кокымшо ешым
погем. А тунам, кастене спектакль деч вара мӧҥгӧ толын пурымек,
прихожийыште
вургемем да моло ӱзгарем оптен шындыме чемоданым ужынам. Вара суд лие, кум
минут
кайыш. Ойырлышна уто мут, тума деч посна, пачерым да погым шеледыде.
Чылажымат
эргым-влаклан да ватемлан коденам. Но тиде жап гыч мый ик татыште йӧрдымӧ
айдемыш, подлецыш, негодяйыш да т.м., т.м. савырнышым.
Ӱмбакем сакен пуымо тӱрлӧ шакше мут вара кужу жап ойырлен огытыл. Тиде
ошкылым
молан ыштенам, тыште ойлаш ом тӱҥал. Тидын нерген посна книгам возаш лиеш,
но
мый тидым нигунам ом ыште. Лач иктым каласем: мый шкежат йӧратенам, мыйымат

йӧратеныт, кызытсе семынак.
Тура савыртышым ончыде, илыш умбакыже шуйнен. А тудо кастене, 1982 ий 12
апрельыште, чемодан дене таксиш шинчын, мӧҥгеш театрыш кудальым. Театрын
тунамсе директоржо Зоя Яковлевна Прыгунова тушто йышт илаш йӧным пуыш. Кок
тылзе тӱҥ дирижер Вадим Венедиктовын кабинетыштыже диваныште мален
эртарышым. Кӱпчык олмеш
пальто, малашыжат йӧнан огыл — диван изи. Икманаш — чылт бомж. Нимогай
правам
уке, эре эскерыше-влакын шинчаончыланышт улам.
Икмыняр жап гыч ончычсо "Онар" гостиницын икымше пачашысе мушкылмо
пӧлемышкыже
илаш пуртышт. Тунам гостиницым культур министерствын общежитийышкыже
савыреныт
ыле. Тувыраш гыч чарныде вӱд чыпчен, сандене йӱдымат таз да ластык дене
куржталаш пернен. Кокымшо пачашыш куржам да вӱдым ӱштын налам, шке
пӧлемыштем йыгкалем... Но Юмылан тау, шкемым шот дене кученам да театрлан
кӱлмем шотыш налын,
"Советский" гостиницыште ик веран номерым ойырышт.
Вара шкемым угыч айдемыш лукшаш верч шогаш пижым. Республикысе вуйлатыше-
влакым
йодмаш, серыш, а кокланже ультиматум денат виктаренам. Мыланем вет нимом
йомдараш лийын! Мый чылалан ямде ыльым. Тидыже яра шомак огыл, а чынжымак
тыге лийын.
Очыни, архивлаште тунам возгалымем аралалтеш.
"Советский" гостиницыште тугай жапат лийын, кунамже почешем чынжымак
эскерен
коштыныт. Кузе илем, шкемым кузе кучем? Но лӱмем волташ нимогай амалым пуэн

омыл. Чылажат "о, кэй!" лийын. Икана театр коридорышто Г.Ф.Таныгин вашлие
да ойла: "Витя, тыланет республикысе вуйлатыше-влак моткоч шыде улыт. Мом
ыштен кудалтат, ала?!" Мыйым "коверыш" ӱжыч. Ӱстел коклаште шым еҥ ончыч
шке коклаштышт
каҥашышт, вара иктаж коло минут гыч мыйым кабинетыш ӱжыч. Южыжым паленат
омыл,
но пелыже утла палыме чуриян ыльыч. Тӱҥ йодмашышт тыгай лийын: ультиматумем
деч
кораҥшаш улам. А пашаже теве кушто. Мый тыге каласенам ыле: огыт
прописатле, общежитийыште пӧлемым огыт пу гын, чыла званием деч кораҥам (а
тудо жаплан Марий
комсомолын Олык Ипай лӱмеш премийжын лауреатше, республикысе кугыжаныш
премийын
лауреатше, МАССР-ын заслуженный артистше лийынам) да шкемын чыла грамотем
ден
дипломем "сур" пӧрт ончылно площадьыште йӱлалтем.
Ойлен ышт савыре. Омсам лупшальым да лектын кайышым. Но тиде
"воспитательный мероприятий" деч вара вашке гына Советский уремысе 118
номеран пӧртыштӧ общежитийыш прописатлышт, кандаш квадратный метр кумдыкан
пӧлемым пуышт. Пӧлемжат 8-ше
ыле. Тылеч вара вуйлатыше-влаклан ончышаш паша радам гыч ультиматумем
кораҥдыме
нерген йодмашым возышым.
Икмыняр ий эртымек, тунамсе культур министр, а вара МАССР Министр-влак
Совет
председатель Г.С.Петров А.Эшпайын ала-могай концертыш толмыж лӱмеш
банкетыште
каласа: "Виталий, эре тыгаяк принципиальный да пеҥгыде лий!" Тидыже мыланем
чынжымак вучыдымо ыле. Вет "ковер" деч вара тудо кужу жап мыланем кидемат
пуэн
огыл.
Ынде изиш шеҥгек чакнем. 1981 ий мартыште Москваште Марий АССР-ын
литература да
искусство кечылаже эртаралтыч. Тушто музыкальный театрын симфонический
оркестржат лийын. Марий композитор-влакын симфонический музык концертыштышт
Виталий
Алексеевын Флейта ден оркестрлан концертшым шоктенам. Тидыже Композитор-
влакын
пӧртыштышт лийын. Шоктымем москвич-влакын шинчашкышт пернен. Концертым
каҥашыме
годым Композитор-влак пӧртысӧ ресторанын банкет залыштыже кумдан палыме
композитор-влак Родион Шедрин, Ян Френкель, Микаел Таривердиев, Андрей
Эшпай мыйын нерген пеш шокшын ойленыт. "Ужыда, тендан могай флейтистда уло.
Аралыза тудым, аклыза",— маныныт КПСС обком секретарь И.А.Новоселовлан да
Министр-влак Совет
председательын алмаштышыже А.И.Шорниковалан.
Москва гыч пӧртылмек, 1981 28 апрельыште республикысе Верховный Совет
президиумын указше лекте. Кидыштым В.И.Романов ден Луценко пыштеныт ыле.
Мыланем, республикыште музыкальный мскусствым вияҥдымаште тыршымем шотыш
налын, Марий АССРын заслуженный артистше лӱмым пуэныт. А 29 апрельыште
эрдене тунамсе Паша дворецыште КПСС обкомын икымше секретарьже Г.А.Посибеев
молын дене пырля мыланемат
почетан лӱмым пуымо нерген граммотым кучыктен. Тудо пагытыште тиде
дворецыште
тӱрлӧ концерт, моло мероприятий эртаралтыныт. Кызыт тудо сессий гыч сессий
марте
яра шинча, манаш лиеш. Да шагал мо мемнан дене тыгай озадымылык, улшыжым
шот дене кучылт моштыдымылык?!
А Москосо банкетыште тунам И.А.Новоселов кужун шинчылташ пуэн огыл.
Ӱстембалне
тӱрлӧ кочкыш-йӱыш эше лыҥак лийын, мемнам Френкель ден Таривердиев ынешт
колто
ыле гынат, тудо поктен лукмо гай кӱштен. "Айста, айста, сита шинчылташ,
каяш
жап. Эрла эше концерт!"— ышталын. Гостиницеш кодшо йолташем-влаклан
ӱстембач
изиш ала-мом сумкаш пыштен шуктышым.



091898
************************************************************************
9—18
МАРЛА КАЛЕНДАРЬ

СЕНТЯБРЬ
Шыже тылзе. Вӱд йӱкшымӧ тылзе. Идым тылзе.

Жапын ораваже икшырымын пӧрдеш. Ик кече весым алмашта, арня — арням. Теве
ужар
августымат шӧртньялге сентябрь алмаштыш.
Кызытсе юлианский манме календарь мемнан эра деч ончыч икымше курымышто
Юлий Цезарьын, Римысе императорын, кӱштымыжӧ почеш ышталтын. Идалыкысе
латкок тылзын
официальный лӱмжат тудо жапысе. Римлян-влакын У ийышт март тылзе гыч
тӱҥалын.
Сандене тудо икымше тылзе лийын, а сентябрь — шымше. Тидлан ты жап йыжыҥым
септембер (марлаже шымше манме лиеш) мут дене лӱмденыт. Русьышто саде
тылзын лӱмжӧ
шуко лийын: вересень — покшым тылзе, руэн — нарынче тылзе, хмурень —
шӱлыкан кава тылзе, ревун — мардеж тылзе, листопадник — лышташ велме тылзе
да молат. Тиде
жапын койыш-шоктышыжым ончен, кугезына-влакын календарьыштат тӱрлӧ лӱман:
вӱд
йӱкшымӧ тылзе, шыже тылзе, идым тылзе (кылтам кырыме жап) киса тылзе
(чылдырий
кайык сурт воктеке лишемеш), пакча саска тылзе. Пытартыш лӱмжым поэт Осмин
Йыван
возымаштыже тыге сӱретлен ончыкта:
Вате-шамыч пакчаште кавуным погат,
Тылзе дечын кугум орвашке оптат.
Пундыш кугыт ушменым пыкше нуно луктыт.
Мӧдывуй гай кугу ковыштам пеш нумалыт.
Шыже тылзе тӱҥалын гына. Игече ала кеҥежымсе гаяк ояр, шокшо. Тыге гынат
южышто
шыже лишемме палынак шижалтеш: олык ӱмбач пуалше изи мардеж юалге, чодыра
велымат шорык коваште гай пыл койылалта, пеленже мардеж дене саргайыше
лышташ-влак,
лыве семын койын, мланде ӱмбаке велалтыт. Тыгай сӱретым ужын, ушыш калык
муро
толын пура:
Кугу йӱрым чытышым,
Таул мардежымат чытышым,
Ик покшымым чытен шым керт,
Лыб-лыб-лыб, быр-быр-быр...
Тымык. Пӱртӱс эркын теле омылан ямдылалтеш. Лач коклан, кырлык кырлӱк
шоктен,
вуй ӱмбалне ятас лу гай койын, турня кашта южым пӱчкеш. Кужу шӱйыштым шуен,
кайык-влак шулдырышт дене икшырымын лупшат, шочмо кундемышт дене шӱлыкаҥын
чеверласат. Калыкыште тыге ойлат: "Кайык каштан эрвел шулдыржо кужу гын,
теле вашке толеш; Касвел гын — шуйнышо шыже лиеш".
Ош шиферан оралтын леведыш ӱмбалныже оралгыше куэ парча кумда теҥызысе
йошкар
парусла коеш. Марде пуалешат, укшла гыч лышташ-влак кок могырыш лӱҥген-
лупшалтын
велыт, ужар кайшӱдым, пареҥге йыраҥым, кадыргал шуйналтше йолгорным
леведыт.
Шыже чодыра ӧрыктарыше: тудын помыштыжо шошо ден шыже йыгыре улыт.
Оралгыше, пеле кошкышо лышташ-влак ужар кайшудо пелен тӱрлӧ чиян пеледышла
койылалтат, эрдене, лум гай йылгыжше покшым ӱмбалне, нарынчалге лывыла
чоҥештылыт. Тымык-тымык.
Тунамак кайык муро шергылтеш.
Шыже тӱҥалтыш — тыгыде йӱран пагыт. Вондер ден пушеҥгылам йылтак нӧрта.
Чодыра
шыпланен шонет. Но уке тиде тымыкым кӱдыр вудыматыме йӱк кӱрлеш. Логат,
почшо
дене шовыртатен, тымыкым пудырта. Чодыра аланыште, чодыра тӱрыштӧ моло
кайык
йӱкат йоҥгалтеш. Туге гынат, чонлан йокрокын чучеш. Мом ыштет, жапын
йогынжо тыгай: ала-можо шула, кошка, саргая, пеледалтеш, илыш вийым пога.
Но вучыдымын, чевер кеҥежым шарныктыше семын, уэш теве, шокшо, яндар каван
тымык
кече-влак шогаш тӱҥалыт. Тидыже сентябрь кыдалне лиеш. Тыге иктаж 7—9 кече
ояр
игече шога. Тиде жапым калыкыште куван кеҥеж, курыкмарий-влак арвӓты кӓнгыж

(оръеҥ вате кеҥеж) маныт. Ты жапыште шуко кайыкше шошо годсылак муралта,
уэш лыве чоҥештылеш, йымен шинчыше пеледыш-влак коедат. Поланвондат
сылнылыкше дене
моло кушкыл деч ынеж мӧҥгешт. Тудат тӱрлеман лышташлаже пелен чевер саскам
сакален. Икмыняр покшым эртымек, поланын шкенжым шке моктымо пагытше шуэш,
тунам тудо: "Мый мӱй дечат тамле улам. Когыльо кӧргыштӧ гын, виноградымат
ончылтем!" —
манеш.
Куван кеҥежын вес ойыртемже — тиде южышто куштылгын пӧрдшӧ сур эҥыремышвот.
Тидлан кӧрак, очыни, чех калык сентябрьым эҥыремышвот тылзе манеш. Поэт
В.Колумб
тиде йыжыҥым ужын да возымашкыже тыге пуртен: "Порсын шӧрмычкыл — куван
кеҥежын
эҥыремышвот". Тидын нерген калык икмыняр палым (приметым) шочыктен: "Куван
кеҥежым эҥыремышвот шуко уло — теле йӱштӧ лийшаш"; "Эҥыремышвот кужу — ояр
кужун шога"; "Куралме аҥа ӱмбалне эҥыремышвот вес ий — кинде тӱвыргын
шочеш".
Сентыбрь — шыже тӱҥалтыш. Йӱдым мландымваке покшым возеш, эрдене лоп
верлаште,
чодыраште, эҥерла воктен, ер ӱмбалне шӧр тӱсан тӱтыра налеш. Кече кӱзымӧ
семын
тудо шула, юж яндарештеш. Мӱндыр чодырат, тораште сӱретлалтше ялат лишкырак
толмыла койыт. А теве мардеж пуал колта — пыл ора толын лектеш, йӱр
тарвана, корно
тазылаҥеш. Кече ончале — адак шокшо лиеш. Чынак, калык манмыла, шыже игече
латкок тӱран. Туге гынат калык пӱртӱсын койышыжым эскерен, шыже могай шыже
тошашым
пален: Лышташ пушеҥге тӱҥ гыч оралга — кужу шыжылан; Шыже тӱҥалтыште
олмапу,
ломбо пеледалтыт — кужун шуйнышо шыжылан; Турня кӱшыч кечывалвелыш чоҥешта
— кужу шыжылан; Коля пыжашыжым копна вуеш ышта — йӱран шыжылан; Кайыккомбо,
турня
кычкырен каят — ночко шыжылан; Сентябрьыште кӱдырчӧ лондемын-лондемын
йоҥгалтеш
—тиде пытартыш кӱдырчӧ; Кӱдырчӧ ораваж дене мӱгырен кудалыштеш — кужу да
леве
шыжылан.
Куван кеҥежын (мемнан дене тудо утларакшым 14—21 числалаште эрта) шокшыжо
пытен
огыл, поҥгылан кушкашат йӧн уло. Ошпоҥгым, рыжикым, курезым, пундаштӱҥым да
молымат погат. Нуным кочкаш йӧрварым ешараш гын, моткоч тутло лиеш. Теве
ошпоҥго
(южо кундемлаште кояпапка маныт) чыла поҥгылан поҥго. Тудым шӱр шолташат,
жаритлашат кучылтыт. Коштымеке, тудым йоҥышташат келша. Ложашыж дене лугымо
лем
шӱвылвӱдетым луктеш. Пайдаж дене чыве шылым але муным алмашта. Вет тушто 70
процентше чапле белок, тӱрлӧ витамин да микроэлемент. Рыжикат моторлыкшо да
тамже
дене ошвоҥго деч вараш ок код, мӧҥгӧ кондышыч, кож, пӱнчӧ киш шӱлышым
шижат. Курезе нерген ойлыманат огыл — чыланат палат. Нине кум поҥго эн
сайлан шотлалтыт
да икымше категорийыш пурат. Поҥгын койыш-шоктышыштым эскерен, тӱткын
эскерыше
еҥ тыгай палым шочыктен:
Пундыштӱҥпоҥго лектын — кеҥежым пытымылан шотло;
Поҥго вараш кодын лектеш — лумат варарак толеш.
Игече игече дене, а кугезына-влак вара талукын тиде йыжыҥжым кузе
палемденыт?
Илыш-йӱлаштышт могай ойыртем лийын?
Шыжын койышыжо эҥер ден ерла воктене раш палдырна: вӱд яндарештын нелемеш,
тымык
икса ужар пӱдпорсын деч эрна. Памаш йыгынат весештеш. Тидым пален, кугезына-
влак
памаш деке тамле чес дене кумалаш коштыныт. Кызытат ты традиций мондалтын
огыл.
Тидыжым сентябрьын 2-шо кечынже эртареныт. Тыгодым памашшинчам ончылгоч
миен
эрыктеныт, йырже авыртышым ыштеныт, вондер ден пушеҥгым шынденыт, волакым
келыштареныт, эртен кайышылан вӱдым подылаш кумыж эртньым ужмо-коймо вереш
йӧнештареныт. Памаш вӱдшинчам кӱ дене шареныт. Памашым пагалыше-влак
пеленышт йочаштымат
коштыктеныт, вӱдым йӧраташ, аныклаш да пагалаш кӱлмӧ нерген ойленыт. Ты
кечым
памаш пазар кече манын лӱмденыт. Тиде йӱлам Куженер район Изи Лаждӱр ялыште
кызытат палемдат. Теве тошто еҥын экологий нерген умылымашыже могай улмашын
—
пӱртӱсыштӧ чылажат порын аралалтшаш!
Кок арня эртымеке, пӱртӱс илышын йыжыҥже эше утларак рашемеш: 14-ше кечылан
вӱд
утларак йӱкша, температуржо иземеш. Санденак вет тылзыжымат вӱд йӱкшымӧ
тылзе
манын лӱмденыт. Тиде кече дене кылдалтше ятыр пале уло: Вӱд йӱкшымӧ кече
айват —
шыже ояр, йӱран гын, лавыран лиеш; Вӱд йӱкшымӧ кече деч вара нӧлпӧ лышташ
эҥер
пундашке вола. А эрвелмарий-влак маныныт: Вӱд йӱкшымӧ кече ден Овдоким кече
(14
март) айват гын, вес ийын мӱй лектыш тичмаш лиеш, нунын кокла гыч иктыже
веле
гын — пелыж гына.
Иктаж 60 — 80 ий ожно вӱд йӱкшымӧ кече вуеш шушо ӱдыр-влакын вучымо жапышт
лийын. Теве А.П.Лебедевын "Шой кадыр" ойлымаштыже лудына:"Вуеш шушо ӱдыр-
влак, марлан каяш жап шуынат, пуч дене пич чодыра вошт шергылтарен пуалтен
колтат улмаш.
Качым кычкырен толашышт йӱкым пуэн шогеныт. Кызытат Шойышто шыжым вӱд
йӱкшымӧ
кече гыч тӱҥалын, изи лум вочмешке, Микал кече (19 ноябрь — А.К.) марте
ӱдыр-влак пучым пуалтат. Шыже пич йӱдыштат легылден "Таут-таут-таут-ту-у,
то-то-тоо!" колтат, йолйыжыҥетлан шыр-р чучеш, колышт шулет (У вий — 1930.
— 1 ¹. — 16
с.).
Посна кундемлаште тиде кечым эше пареҥге лукмо кече малдат. Тиде врема гыч
роколмам лукташ тӱҥалаш лиеш.
Калык календарьыште шыже тылзын 21-ше кечыжат палемдалтеш. Черкызе-влакын
календарыштышт тудо Рождество пресвятой богородицы маналтеш. Пуйто тиде
кечын Дева
Мария, Иисус Христосын аваже, шочын. Тудо мланде пашаште кугу
полышкалышылан,
шочшым кушташ йӧнлыктарышылан шотлалтын. Отылашке лектын кумалше-влак ты
кечым
(пайремым) шке семынышт лӱмдат. Юмынава шочмо кече — тыге палемдат Оршанка
велне, Яран кундемыште. Изи Покро кецы маныт Курыкмарий велне. Кугу Покрожо
14 октябрьын лиеш. Сандене Изи Покро ден Кугу Покро кокласе жапым шуко
курык яллаште
ӓрваты кангыж маныт. А Чарла йырысе яллаште пасу пашам пытарыме пайрем
семын палемденыт. Черкыш миен, шурно шочыктымыжлан, поген налаш
полшымыжлан, еш илыште
тынысым пуымыжлан тауштен кумалыныт. Тыгодымак тошто еҥым шарналтеныт.
Пайрем
кече мучаште чыла иктешленыт: кӧ пашаште тыршен, кӧ йогыланен. Пашачыжым
чапландареныт, йогыжым пылышыж гыч кӱрыныт. Сандене пылыш кӱрмӧ кече семын
мыскара
йӧре палемденыт.
Шыже тылзын пашаже мучашыш лишемеш: шурным поген налме, олым каванлаште
аралалтеш, пакчасаска ден емыжымат кертме семын чумырымо. Тургым деч вара
икмыняр каналташат йӧн уло. Тыгай годым ӱдырамаш-влак кыне кӱрмӧ йӱмашым
эртарат. Тидлан
лӱмын нӧшмӧ тувыртошым ямдылат. Кастене, тӱшкан погынен, кумалтыш мутым
пелештен, ыштен шуктымо пашалан куанен, у чесым авызлат. Лыжган муралтен,
шыман кушталтен, чоныштым куандарат да кандарат.
Марий калык календарьын куван кеҥеж ден куван кум кечыжым лугаш ок кӱл.
Куван
кум кечыже Покро деч вара тыгаяк ояр лиеш. Курыкмарий манмыла, "Ӓрвӓты
кӓнгыж
пиш мытык".
Куван кеҥеж деч вара чонан тӱня палынак вашталтеш. Коям, кочкышым поген
ситаратат, йӱштӧ дене ӱҥгыргат, теле омылан ямде лийыт. Маска кӱкшака
верыште савырнен
вочшо пундыш вожым кычалеш, шокшемдаш регенчым ямдыла. Тӱрлӧ кишке, нушкын
коштшо-влакат кукшо верлам ойырен налыт: вет лумат йӱштӧ туга. Тылзе
мучаште нуно
кӱлеш верышкышт толын лектыт. Кокла шот дене нуно 27-ше кечын "унагудышт"
воктене лийыт. Сандене калык тиде йыжыҥым Кишке пурымо кече, Маска вочмо
кече семын
палемда.
Иктаж шӱдӧ але утларак ожно моло финн-угор-влак (поснак ханты, манси, коми,
саам
да моло) калык семын кугезе сонарзына-влак маска вочмо кечым кугу пайрем
гаяк
ужыныт. Вет сонарзе паша кочкышым, вургемым пуэн, эм шотыштат кугу полышым
да
парышым налыныт. Маскам сапландарыме кыша калык драмыште (У ийысе "Маска"
пантомиме), модышлаште "Маска ден малыше йоча-влак", "Маска чия"), ӱзгар
лӱмлаште
(маска кутан — куралме кашым ик велыш савырен кайыше тошто шога, маска умша
—
яндадыме лампе), шудо лӱмлаште (маска пота, маска писан — аяр пелчан)
аралалт
кодын.
Кишке пурымо кечыжым Курыкмарий велне Свизын (Звизын) маныт. Тиде кечын
тоштыеҥ
ой почеш нимогай пашам ышташ ок йӧрӧ улмаш.
Сентябрь — кеҥежын мучашыже, шыжын тӱҥалтышыже. Метеоролог-влак шыже толмым
сутка кокла температуржо +10 градус деч ӱлыкыла волымыж гыч шотлат. Тыгайже
мемнан
кундемыште 12-15 числа гутлаште лиеш. Астроном-влак шыже тӱҥалтышлан 22—23
кечым
шотлат, тунам кече ден йӱдын кугытышт икгай лиеш. Сентябрь тылзын кокла
температуржо 9—12 градус, но кажне ийынжак тыге огыл, вашталтыш лиеда.
Тидын нергенак
калыкмут ден калык пале-влак ойлат. Икмынярыштым ончыктышна, ешаренат
кертына:
Сентябрь тӱрлылан поян, но чотак коштан; Сентябрь шӧртньым шава, кайыкым
мӱндыр
корныш ужата; Сентябрь толын — кӱшта чияш пижергым; Сентябрьыште шуэмеш
чодыра,
кайык муро лыплана; Сентябрьыште толеш уна — чодыра гыч ужар оҥан киса;
Сентябрь
могырым сӱсандара, мӱшкырым тема; Кишке арня эртымек (14—21 числа), ӱдаш ок

йӧрӧ; Сентябрь постом шара, шӧртньым шава; Сокырумдыр пыжашыш пураш-лекташ
рожшым кечывалвелым ышта — йӱштӧ телылан, касвелым — вӱдыжгылан, эрвелым —
кукшылан, йӱдвелым — леве телылан; Лышташ рӱж-ж йога — йӱштӧ телым вучыман;
Шыже
тӱҥалтыш — ӧрш толмо пагыт; Шыжым колат тамлештеш.
Туге, шыже тылзе кеч-могай койыш-шоктышан лиеш гынат, шке семынже мотор,
пашаче
калык чоным куандарыше. Поэт Антонов Ивук тудын шочмыжлан тений 6
сентябрьыште
80 ий теме арам огыл шыжым тыге моктен возен:
Кунам окна ончыл куэм оралга,
Кунам саска шумым пакчаште ужам,
Кунам пызлыгичке кечен лозырга,
Тунам, мотор шыже, толметым шижам.

Я писе мардеж ладыра куэрлажын
Ӱмбал той вургемжым рӱзен кудашеш,
Йыргешке лышташым, шарен сад коклашке,
Пеш пушкыдо шӧртньӧ тӧшакым вакшеш.

Пыл дене авалте — ок кой каватӱржӧ,
Олма пушым луктын, южшат пуалеш.
Выжга шыргыкталын, йога поҥго йӱржӧ,
Садшат, йӱр ден йӱштыл, арун мушкылтеш.

Вӱргене окса гай йолген, чапле шыже,
Толат адак угыч, мемнам пойдарен...

Александр Китиков,
филологий наука доктор, профессор



091998
************************************************************************
9—19

Мӱндыр да лишыл Финляндий нерген

кумдан палыме финн политолог Сеппо Лаллукка каласкала

Финляндий гай улан элыштат социальный илыш шотышто нелылыкын улмыжо тидым
ончыкта: ме чыла шотыштат вияҥ шушо тӱняште огыл илена. Йырым-йырна эше
ятыр умылыдымаш уло. А Россий ден Суоми коклаште икте-весе ӱмбак тушманла
ончымо пагытат
лийын.
Коло кум ий ончыч Хельсинкиште Европышто пашам пырля ыштыме да безопасность
шотышто совещаний эртаралтын. Тӱрлӧ шонымашан еҥ-влак тушто икте-весышт
ӱмбак
икымше гана у семын ончалыныт. Эсогыл тунам "Хельсинки шӱлыш" ой-шомак
шочын.
Туге гынат шонымашым ваш-ваш чон почын каласыме марте вигак шуын онал.
Мыйын йодышем-влаклан вашештыше Сеппо Лаллукка 1970 ийыште социологий да
демографий специальность дене Хельсинки университетым тунем лектын. 70-ше
ийла мучаш
гыч Россий да Эрвел Европа институтышто пашам ышта. 1990 ийыште доктор
диссертацийым арален. Тудын шанче шымлымашыже: Российысе эрвел финн калык-
влак да этнодемографический процессым лончылымаш. Сандене шонымашыже чыла
шотыштат келге,
вет тудо Российысе финн-угор калыкын илыме кундемлаште чӱчкыдын лиеда да еҥ-
влак
дене чон почын мутлана.
— Тыгай шонымаш илана: финн-угор тӱняште Финляндий чыла могырымат иза
шотышко
лекташ тӱҥалын, Венгрий ден Эстоний, векат, кыдалаш эрге шотышто улыт.
Ешыште
изак-шоляк-влакын верышт дене мемнан кылнам таҥастарымым сайлан шотледа але
тидын нерген тендан шонымашда вестӱкырак?
— Тыште тыге але туге манын, вик каласаш йӧсӧ. Мыланем туге чучеш: финн-
угор
тӱняште чыла пашам икте-весе коклаште мыняр-гынат шеледыме. Мемнан дене
Финляндийыште шке нелылыкна уло гынат, экономикым вияҥдыме шотышто йӧнна
утларак кумда. Мемнан дене, мутлан, пашадымылык кугемын, тидыже еҥ-влакын
илышыштым нелемда. 80-ше ийлаште еҥ-влакын илышыштым куштылемдаш окса
ятырлан шуко ойыралтеш
ыле. Кызытсе правительстве шке полномочийже пытымеш пашадыме еҥым пелыжлан
шагалемдаш сӧрен ыле. Кызыт раш: тиде ок шукталт.
— Финляндий — финн-угор тӱнян лидерже, тылеч посна тудын рӱдӧ олаже,
Хельсинки,
ХХ курымын историйышкыже тӱнямбалсе эл-влакын вуйлатышыштын вашлийме
традиционный вер семын пурен, Европышто пашам пырля ыштыме да безопасность
шотышто 1975
ийыште тыште эртарыме совещаний "йӱштӧ" сарым чарымаште путырак кугу полыш
лийын. Тендан шонымаште, изи Суоми эл тӱнясе политик-влакын чоныштым мо
дене савырен кертын?
— Тыште, мыйын шонымаште, икмыняр амал уло, иктыже — тӱнян Европа
ужашыштыже тудын йӧнан верыште улмыжо. Тылеч посна, палемдаш кӱлеш,
Финляндий Касвел ден Эрвел коклаште шке шотан кӱвар гай. Мемнан эл тыгай
рольым икмыняр ончычат шукташ
тӱҥалын.
— Тиде суапле сомылым Финляндий, очыни, Кокымшо тӱнямбал сар деч вара шке
кидышкыже налын. Мыйын шонымаште, политикыште икмыняр йоҥылышым ыштымек,
тудо шке чын
вержым умылымашке шуын.
— Туге-туге, тиде Европа Союзыш ушнымекына лийын. Мут толмашеш, туштат
пӱтынь
пашам икте-весе коклаште шеледыме, а теве Россий дене кылдалтше ятыр
йодышлан
Финляндий вуйын шога.
— Каласыза, финн-угор тӱняште шкенданат улмыдам те кунам шижында?
— Тиде неле йодыш. Тидын шотышто мый, векат, романтик улам. Мыйын калыкемын
историйжым, финн нацийын кузе лиймыжым, тудын вожшым пален налаш тыршымаш
эше школышто тунеммем годымак тӱҥалын. А 70-ше ийла тӱҥалтыште Москвасе
университетыште
ик талук стажировкышто лиймем годым чӱчкыдын тыге шоненам: Москва деч ала-
кушто
эрвелныла мемнан акрет годсо тукымна-влак илат, но нунын деке логалаш,
нунын дене вашлийын мутланаш йӧн уке ыле. Тукымна-влакын кундемышт мыланна
петырыме лийын. 80-ше ийла кыдалне мый тушко икымше гана логалаш тӧченам, а
ынде Российысе
финн-угор кундемлаште тунамсе шонышат чӱчкыдын лияш тыршем.
— "Кӱртньӧ" пӱрдышым почмеке, могай финн-угор республикыште эн ончыч
лийында?
— Коми Республикыште. 1985 ийыште тушто Финно-угровед-влакын тӱнямбал
конференцийышт эртаралте. Мый финн делегат-влак коклаште лийынам. А Марий
Элыш мый икымше гана 1988 ий шыжым логалынам. Илышыштем тиде кугу событий
лийын. Мийыме деч
ончыч республикыште мо да кузе ышталтме нерген шуко лудынам ыле. Тиде
нигунамат
ок мондалт: шке ойсавыртыш йогынжо дене финн йылмым ушештарыше марла
ойлымым
первый гана кольым. Шарнем: Озаҥ гыч Марий Эл мландыш автобус дене кайышым,
автобус Волжск олаш шогале. Мый, пылышым шогалтен, марла ойлымым колыштым.
Южо шомакшым умылышым, южыжым чонем дене шижым. Кугезе-влакын шӱлышышт
мыйын кумылем
вӱчкен.
— Те, мый колынам, марлат ойлен моштеда?
— Изиш (ты шомакым марла пелештыш. — Е.С.). Мемнан дене Финляндийыште
йылмым тунемаш йӧн уло. Хельсинки университетыш эрвел финн-угор йылмылам
туныктышо-влак
толедат. Кок ийлан — марий, кок ийлан — мордва, удмурт да тыге молат. Черет
почеш. Мый марий профессор Валентин Васильев деч тунемынам. Чаманаш
логалеш, ятыржым монденам.
— Финляндийыште марий йылмым палыше еҥ, очыни, пеш шагал.
— Турку университетыште улыт. Тушан тӱҥ рӱдерым почмо. Тушто , 6—7 еҥ марий
йылмым сайын пала. Хельсинкиште гын марла начарын огыл умылышо-влак улыт.
Адакше
мутер шотышто кугу паша ышталтеш. Шукерте огыл марла-финнла мутерым лукмо.
Тиде
— Васильев дене пырля Туркусо шанчыеҥ-влакын пашашт.
— Родо-тукым калык-влак дек интересда, Сеппо, тендан профессийда гычат
лектын
шога, вет те Эрвел Европысо да Российысе проблемым шымлыше институтын
пашаеҥже
улыда. А теве Российысе финн-угор-влак шотышто тыглай финн-влакын
интересышт
нерген иктаж-мом ойлаш лиеш мо?
— Тидым ӱшандарен каласаш неле. Вет тыглай айдеме кече еда шуктен толмо
пашаж
дене кылдалтын. Матиас Кастрен ушем да икмыняр моло общественный
организаций —
тиде содыки шукыжак огыл еҥ, специалист-влак. Нуно, мутат уке, финн-угор
тӱня
нерген калыклан каласкалат, да тудо мемнан тӱшка вожна нерген мом-гынат
пала. Но
мыланна икте-весына деке кошташ, вашлияш чарыме пагыт содыки кугу эҥгекым
ыштен.
Туге гынат эрвел финн-угор-влак деке миен коштмо, оҥай вашлиймаш нерген
каласкалыме годым тыглай еҥ-влакын кумылышт ылыж кая.
— Финляндий нерген мемнанат шинчымашна тӱрыс лийын огыл. Ош тамгаже, мутат
уке,
шукырак лийын. 70-ше ийла кыдалне мый тунамсе Ленинградысе военный
училищыште
тунемынам. Сайын шарнем: рушарня еда эр кочкышлан Финляндий гыч кондымо
чыве муным пуат ыле. Ала-молан лишнак улшо Псковщина але Новгородчина гыч
огыл, а лачак
Финляндий гыч кондымым. Ме тидын дене кугешнен улына: мемнан армийнам
пошкудо
касвел кугыжаныш пукша.
— Тунам Ленинградыште Финляндий нерген тендан шонымашда вестӱкырак лийын
кертын.
Мый каныш кече еда олашкыда ош аракалан коштшо шуко турист нерген ойлем.
Нуно
мемнан эл нерген ушыштыда йоҥылыш шонымашым шочыктеныт.
— Уке, мый тыгайым ом шарне. Ме тидым гына паленна: каныш кечылаште финн-
влак
Ленинградыш автобус дене нимогай чарак деч посна толын кертыт. Но мыланна,
курсант-влаклан, вес элла гыч толшо-влак дене вашлийын мутланаш чарыме ыле.
Вашлийме гын, тидын нерген училище начальниклан каласаш кӱлын.
— Тидлан ӧршаш уке, икте-весылан ӱшаныдымаш тунам пӱтынь илышыш
шыҥдаралтын.
Сандене икте-весынам шинчалан койдымо пырдыж ойырен.
— Но эсогыл тунамат ме икте-весына деч йӧршын ойырлен кертын онал. Адакше
1917
ий марте курым утла жап мемнам историйыште ик пӱрымаш ушен шоген.
— Тиде ӧрыктара гынат, лачак тудо пагытыште Российысе финн-угор кундемлашке
финн
шанчыеҥ-влаклан миен кошташ йӧн лийын. 1883 ийыште ыштыме Финн-угор
общество
Российыште кугу экспедиционный пашам виктарен. 1884 гыч 1914 ий марте
экспедицийлаште 41 шымлызе лийын. Родо-тукым калык-влакын йылмышт дене
пырля тюрк да
Российын азий ужашыштыже илыше калык йылме-влакым шымлыме. Калык илыш-
йӱлам, верам, музыкым, фольклорымат лончылен лекме. Петербургысо наука
академий финн-угор
кундемлам научно шымлаш ятыр шотышто полшен шоген. 1820 ийыште Петербургыш
илаш
куснымекыже, Андерс Йоган Сьӧгрен тиде пашашке, очыни, эн кугу надырым
пыштен.
Лу ий гыч тудо Андрей Михайлович Шегрен лӱм дене Российыште кумдан палыме
академик лийын. Тудо карел, вепс, саам-влакын илыме мландыш, тыгак коми,
марий, удмурт-влакын илыме эрвел кундемлаш шымлымаш экспедиций дене
лектеден. Матиас
Александр Кастрен Российыште шымлымаш экспедицийыште лу ий лийын. Кызыт
тудын
лӱмжым Финн-угор общество нумалеш.
— Икте-весе коклаште кылым кучымо шот гыч шымлызе-влак дек тендан
интересдам
умылаш лиеш, но мемнан ик тӱшка историйыштына тек вес шонымашан, но тидлан
кӧра
палыдыме огыл улшо еҥ-влакат лийыныт. Шарнем, Валентин Пикульын "Честь
имею" романжым лудын лекмекем, мый ӧрын пален нальым: Финляндийын ончыклык
Президентше
Карл Густав Маннергейм коло кандаш ий руш армийыште служен. Тудо, Российысе
Генеральный штабын полковникше, пеш моторын имньым кушкыж коштын моштен,
Петербург
ола тӱрыштӧ кугу княжна-влакым яра имне дене кошташ туныктен, нуныжо тидлан
тудым моткоч пагаленыт. Ӱшанаш лиеш: тендан элыштыда кызытат, очыни,
Маннергеймым
пагален шарнат?
— Финн-влакын ушешышт Маннергейм кугу да лӱмлӧ айдеме семын аралалт кодын.
Кеч
1940 ийысе теле сар да 1941—1944 ийласе сар годым оперативный решенийым вес
военачальник-влак луктыныт, маныт гынат, виян противник ваштареш пеҥгыдын
шогымо
символ семын тудым тачат кӱкшын аклат. Тудын шочмо кечыжым кызытат флагым
нӧлталман пайрем семын палемдат. Могай пайрем годым флагым нӧлталаш —
мемнан дене раш палемдыме. Тиде кечын армийыште, тендан семын ойлаш гын,
самырык салтак-влак товатлымашым пуат, а кадровый офицер-влакын званийыштым
кугемдат.
— Мутланымынам мучашлен, векат, каласаш лиеш: кодшо курым мучаште да
революций
деч ончыч финн-влак, Российысе финн-угор-влакын илыме кундемлаште лийын,
шуко
уым пален налыныт. Тиде шинчымашыже шкеныштым, шке вожыштым сайынрак умылаш
полшен. Кызыт илыш вашталтын: эрвел финн-угор-влак, шке нергенышт, шукерте
ожно
пырля лийме нерген рашрак пален налаш манын, тендан деке коштыт.
— Да тиде, мыйын шонымаште, сай. Россий ден Финляндийлан йыгыре илаш пӱрен.
Икте-весына нерген мыняр шукырак палена, тунар сайынрак умылаш тӱҥалына.

Вашмутланымашым Евгений Суслов виктарен.

Селин марлаҥден.



092098
************************************************************************
9—20

Резолюция
В Международного конгресса финно-угорских писателей

Заслушав доклады по теме "Финно-угорская литература: общность и
своеобразие", В
Международный конгресс констатирует, что главными и неизменными в
литературе
финно-угорских народов остаются общечеловеческие ценности: идеи гуманизма,
духовности, верность нравственным идеалам, взаимоуважение народов, а также
исследование и раскрытие своеобразия и неповторимости национального
характера. Именно
все это и характеризует современную финно-угорскую литературу.
ВМеждународный конгресс считает необходимым:
1. Продолжить исследование общности и своеобразия финно-угорских литератур,
как
категории, сближающие братские народы и раскрывающие своеобразие и
богатство духовного мира каждого народа, независимо от его численности и
положения.
2. Скорейшую разработку "Программы взаимных переводов финно-угорских
литератур".
Для этого необходимо подготовить списки литературных произведений,
рекомендуемых
для перевода на финно-угорские языки в жанрах прозы, поэзии, драматургии,
детской литературы.
Подготовить и издать на каждом финно-угорском языке:
а) Мифы, легенды и предания финно-угорских народов;
б) Сказки финно-угорских народов;
в) Антологию финно-угорской поэзии;
г) Сборник избранной прозы;
д) Сборник лучших детских произведений.
3. Учредить 3 литературные премии международной ассоциации финно-угорских
писателей:
— за лучшее художественное произведение;
— за лучшую литературоведческую работу;
— за художественный перевод.
Контроль за выполнением всех вышеперечисленных проблем возложить на вновь
избранное Правление и Президента международной ассоциации финно-угорских
писателей
при самом активном участии соответствующих союзов писателей.

Обращение
В Международного конгресса финно-угорских писателей

К руководителям республик, автономных округов и регионов проживания
Финно-угорских народов в составе Российской Федерации
19—22 августа 1998 г. В г. Сыктывкаре проходил В Международный конгресс
финноугорских писателей под девизом "Финно-угорская литература: общность и
своеобразие".
Участники конгресса с удовлетворением отмечают, что такие встречи стали
возможны
благодаря содействию руководства соответствующих республик и регионов,
которые
пошли навстречу финно-угорским писателям в их естественном стремлении к
взаимному общению. Стало очевидным, что это общение, ставшее традиционным,
принесло
практическую пользу в развитии культур.
Вместе с тем, кризисные явления, охватившие все стороны жизни общества,
негативно влияют на развитие литературы, культуры и искусства.
Писатели финно-угорских стран, республик и регионов глубоко обеспокоены
резким
сокращением книгоиздания на языках народов России, что в свою очередь
создает
реальную угрозу исчезновения языков и народов.
Участники В Международного конгресса финно-угорских писателей призывают вас
оказывать практическое содействие развитию литературы, культуры и искусства
на языках финно-угорских народов, способствовать изданию литературы.



092198
************************************************************************
9—21

Лӱмгече

Тыгай ыле Арсий Волков...

Марий калыкын йӧратыме писательже, драматург Арсий Афанасьевич Волковын
колымыжлан тений 12 сентябрьыште ныл ият теме. Илыш йорта, тудым кучен от
шогалте. А
шочынжо Арсий Афанасьевич шымле вич ий ожно, 1923 ий 9 сентябрьыште. Адак
сентябрьыштак...
Уста писательым, поро йолташнам порын шарналтен, мутым тудым сайын палыше,
ятыр
ий пырля пашам ыштыше искусство мастар-влаклан пуэна.

Сергей ИВАНОВ, Федерацийысе да Марий Элысе искусствын заслуженный
деятельже:
— Кумдан палыме писатель-драматург Арсий Волковын лӱмжӧ марий театральный
искусствышто поснак ойыртемалтеш. 50-ше — 80-ше ийлаште тудын кажне у
пьесыж почеш
шындыме постановка-влак чапле пайремыш савырненыт, калыкым эреак куандарен
шогеныт. Пӱсӧ йылмен, илыш гыч налме викшым каласаш гын, Оршанка район
Тошто Крешын
ялысе еҥ-влакын тӱрлӧ койыш-шоктышышт авторын сылнештарымыж дене чылалан
палыме,
йӧратыме геройыш савырненыт. Тимошка, Осяндр, Ортюшка, Василиса, Епи
кугыза, Селифон да моло. Образ-влакым сценыште ужын-колын, театрыш толшо-
влак шке палымыштым, пошкудыштым вигак паленыт.
Арсий Волковын кажне у пьесыжым эреак вученыт, кӧм гын таче автор сценышке
луктеш, чот койдарчык гоч воштылта я, шылтален, ушан ойым пуа. Мутат уке,
Арсений
Афанасьевич сценын, драматургийын законыштым, манына, моткоч сайын да чыла
могыр
гычат келгын шинчен. Кузе уке гын, артист пашалан тунемын вет. Тиде неле,
шӱмчоным тарватыше профессийым тӱрыснек пален, шкежат сценыште вес режиссер-
влак
дене кузе образым чоҥымо нерген пеҥгыде шинчымаш школым эртен, вара лӱмынак

М.Горький лӱмеш Литературный институтышто шинчымашым, мастарлыкым поген.
Москваште М.Ермолова лӱмеш театрыште "Ксения" лӱман пьесыжым кумдан палыме
режиссер, СССР-ын калык артистше профессор Андрей Гончаров шынден. Тале
режиссер
дене пырля пашам ыштымыже Арсий Волковлан кугу полышым пуэн.
1954 ийыште М.Ермолова лӱмеш театрыште "Ксения" пьесым 100-шӧ гана
ончыктымылан
эртарыме пайрем касыште мыланемат лияш пиал логале. Тудо моткоч кугу чапле
шарнымашым кодыш. Мый тунам А.В.Луначарский лӱмеш театральный институтышто
тунемынам. Манаш веле, марий драматургын пьесыжым элнан рӱдӧ олаштыже калык
куанен ончен. А варажым М.Шкетан лӱмеш Марий театрыште Арсий Волковын "Илыш
йолташ",
"Оръеҥ мелна", "Каче-влак", "Шошо мардеж", "Кунам ломбо пеледеш", "Алдиар",
"Посана" пьесыже-влаклан у илыш шӱлышым пуаш мыят полшенам.
Писатель-драматургын Тошто Крешын ялыште илыше еҥ-влакын койыш-шоктышыштым
эскерымыже, нунын дене ваш мутланымыже, паша верч тургыжланымыж
нимучашдымын возаш
лиеш, возаш веле огыл, тичмаш художественный образым чоҥаш.
Арсий Волковым эн ончыч ойым мастарын сылнештарыше койдарчык-драматург
семын палат. Чынжымак, калык йылмым кӱлеш семын, оҥайын кучылтын,
койдарчыкын возен кертше вес тыгай драматург уке, манаш лиеш. Арсений
Афанасьевич ӱмыржӧ мучко театр
илыш дене илен, тудын деч моло вере нигуштат пашам ыштен кертын огыл.
Садланак
уло вийжывм, тазалыкшым, моштымашыжым, усталыкшым театр пашалан, калыклан
пуэн
шоген, артист-влаклан творчески кушкашышт чыла йӧным пуэн. Режиссерланат
тудын
дене пашам ышташ куштылго ыле. Молан манаш гын, пьесыштыже кажне шомакше —
шокшо
коҥгаш вулным левыктен лукмо гай, ойсавыртышыже — шке верыштыже, уто, вусо
шомак
уке, образ-влак оҥай дечат оҥай улыт. Пьесыже эре вучыдымын тӱҥалеш, шӱм-
чоным
тарватыше шонымаш, илыш гыч налме ваш пижмаш дене пойдаралтеш. "Каче-влак"
комедийын мучашыже ӧрыктарыше гын, "Оръеҥ мелнан" — куандарыше, "Илыш
йолташын",
"Шошо мардежын" — ойгандарыше, келгын шоналташ тарватыше. Мутлан, "Кунам
ломбо
пеледеш" спектакльыште йылме шотышто гын кугу талантан артист Георгий
Максимович
Пушкин чынжымак ӧрыктара ыле, ойла, пуйто яндар памаш йыргыкта, йылме огыл,
а
шӱмеш логалше сылне дечат сылне, мотор сем, музык йоҥгат. Чаманен
каласыман, кызыт тыгай йылман пьесе уке, артистат уке.
Марий театрын артистше-влак — Иван Якаев, Мария Михайлова, Георгий Пушкин,
Елена
Сошникова, Мария Сапожникова, Майя РОманова, Иван Никитин, Виктор Бурлаков
да
молат Арсий Волковын пьесылаштыже ӱмырешлан калык шӱмеш кодшо образ-влакым
чоҥеныт, шке мастарлыкыштым вияҥденыт. Виктор Бурлаков, мутлан, "Каче-влак"
комедийыште улыжат ик чапле веле сценышке Ортюшка лийын лектеш ыле, но
ончаш толшо-влак
тудым кызытат уремыште кая ма, ялыш мия — "Теве Ортюшка кая" маныт. Артист
Геннадий Копцевым кужу жап "Теве Тимошка модшет толын" ышталыт ыле. Нуным
веле
огыл, моло артист-влакымат мастар драматургын пуымо лӱм дене лӱмденыт. Моло
драматург-влак театрышке пеле кӱчымӧ пьесым конденыт гын, Арсений
Афанасьевич ты
шотышто йӧршын ойыртемалтын. Тудын кажне произведенийже чыла шотыштат
пеҥгыдын
чоҥымо лийын. Артист-влак ончылно первый гана лудмыжо (а тудо пьесыжым
эреак,
модын-модын, мастар кугу артист семын лудеш ыле) артист-влакым рӱжге совым
кыраш
тарата ыле. Тыге вигак у пашалан кумыл нӧлталтын.
Шке пьесыжым кӱлеш семын сӧрастараш манын, музыкымат Евгений шольыж дене
пырля
возеныт. Таче мартеат калык нуным йӧрата, радио дене йоҥгат.
Арсий Волков комедийым веле огыл, а кугу шӱлышан "Алдиар" лӱман виян
исторический драмым возен. Тиде произведенийыште кугу талантан артист
Степан Кузьминых
тӱҥ геройым каласен мошташ лийдыме мастарлык дене чаплын модын. "Алдиар"
марий
театрлан 50 ий темме лӱмеш шындалте. Тыште Георгий Пушкин, Галина Ямаева-
Иванова, Виктор Бурлаков, Иван Никитин да моло артист-влакат йӧршын у,
тымарте уждымо
образ-влакым чоҥеныт.
Уста марий драматург Арсий Волковын пьесыже-влак мемнан республикыште веле
огыл,
тыгак пошкудо Чуваш, Татар театрлаште кужу жап йоҥгалтыныт, а "Ксения" гын
вес
элыштат ятыр ий ончыкталтын. Кужу жап пырля пашам ыштыме деч вара иктым
каласыме
шуэш: марий калыкын йӧратыме эргыже Арсий Волковын илышым йӧраташ, эреак
поро
дечат поро пашам ышташ, икте-весым пагалаш, уто-сите койышым койдарчык гоч
воштыл-воштыл кораҥдаш, поро кумылым моктен, айдемым чапландарен возымо
произведенийже-влак эреак калык ончылно лийшаш улыт.
Виктор БУРЛАКОВ, Россий Федерацийын калык артистше:
— Кугу сар пытымеке, Арсий Волков Марий театрыш пӧртыльӧ. Ме тунам
театральный
студийыште тунемына ыле. Тудым латкок еҥ пытарышна, пелыжым Козьмодемьянск
олашке колтышт. Тунам тушто Колхоз театр ыле.
А.Волков дене ятыр ий пырля пашам ыштышна. Шарнем: "Салика" пьечыште
сӱанвуй савушлан модо. Кудыр вуян самырык артист пеш оҥайын сӱаным наҥгая,
порсын тасма
дене сӧрастарыме лупш — кидыштыже пешак чулымын кушта.
А.Волков артистат, завлитат, администраторат, ик жапыште искусство
управлений
начальникат лийын.
Администраторлан ыштыме жапысе (тиде 1947 ий кеҥеж гастроль годым ыле) ик
сӱрет
тачат ушыштем.
Шокшо кеҥеж. Морко районын Арын селаште улына. Школ коридорышто сценым
ыштышт.
Кастене ныл керосин лампе тул волгыдышто концертым пуышна. Калык шукыжак
лийын
огыл. Молан манаш гын, оксашт уке. Тудо жапыште кресаньык-влаклан пашадарым

тӱлен огытыл, "трудодня" дене паша кечым палемденыт. Арын селаште интернат-
школ
ыле, тушан ме малышна. Эрдене адак вес ялыш кайыман. Кочмо шотышто,
ойлыманат
огыл, йӧсӧ. Арсий Волков колхоз гыч ик кило шӱльӧ ложашым выписатлен
кондыш.
Кӱчымӧ торыкымат ала-кӧ деч нале. Тимофей Григорьев (Российын заслуженный
артистше Марий Элын калык артистше. — Ред.) чыла тидым мыланна пайлен пуыш.
Вот тыге
эр кочкыш лие. Имньым кондышт. Оравашке артист ӱжватам оптен, Кокласола
ялыш
кайышна.
Тыге ик ял гыч весыш концерт але спектакль дене лектынна. Кеҥеж гастроль
годым
веле огыл, шыжымат, телымат, шошымат, Арсий Афанасьевич Башкирийыште илыше
марий-влак декат миен коштын. Спектакль тӱҥалме деч ончыч театр илыш,
искусствын
кӱлешлыкше нерген калыклан каласкала ыле.
1976 ийыште ме, марий артист-влак, Эстонийыш гастроль дене мийышна.
А.Волковат
ыле. Таллин оласе телевиденийыште марий театр нерген каласкалыш.
Шочмо театрын пашаштыже Арсий Афанасьевич Волков шагал огыл надырым пыштен.
Тудын дене пырля пашам ыштыше-влак тудым кызытат порын шарнен илат.



092298
************************************************************************
9—22

КУАНДАРА ШӰМЕМ МАРИЙ ЭЛЕМ

Мутшо С.Вишневскийын

Марий Элем, кугу тӱнян картлаште
От нал ваштар лышташ гай верымат.
Но тый илет эртак мемнан шӱмнаште,
Пеледыш гай, мотор, рвезак улат.

Изи гынат, куандара шӱмемым
Да мыланем эн волгыдын коеш.
Шӱм волгалтарыше Марий Элемым
Мый йот эллаште ужынам омеш.

Мыняре шӱдыр верланен каваште —
Ончал гына, куза йӱлат чӱчкен.
Шке шӱдырем муам тӱжем коклаште,
Вет тудо мыйым ятыр жап вучен.

Чодыра, пасу йолгат ужар тӱс дене,
Эҥер воктене мӧр олык пеледеш.
Пеш поро кумылан Марий Элемым
Кечат тора гыч саламлен лектеш.

ЛӰМЕГОЖ

Мутшо Мардан Раян

Чодыра покшел аланыште
Лыжга йӱр кышам кода,
Чинчылаже кечыште
Лӱмегожым чывылта.
Лӱмегож, лӱмегож,
Кузе пеҥгыдын шогет.
Лӱмегож, лӱмегож,
Канде тӱсым тый пуртет.

Лӱмегожым тый ит каткале —
Шуралта гын, эмганет.
Чоян канде кичкым тамле —
У куатым тый погет.
Лӱмегож, лӱмегож,
Пӧртым чоҥаш огеш лий,
Лӱмегож, лӱмегож,
Уло тыйын асу вий.

Ах, арам огыл куэрлашке
Шӱм корнем эре вашка.
Лӱмегожем чашкерлашке
Мыйым шыматен вуча.
Лӱмегож, лӱмегож —
Юмын чӱктымӧ сорта.
Лӱмегож, лӱмегож,
Тек эре тыге йӱла.

САКЛЕН КЕРТЫН ОМЫЛ

Мутшо Дмитрий Исламовын

Умылен моштен омыл, саклен кертын омыл.
Яндар шижмашетым еҥ мутлан пуэнам.
Йорга койыш дене чеверым вел кычальым.
Мо татыште тыйым мый йомдаренам?

Припев:

Тетла огеш лий мемнан чонна икте.
Ок ушно илыш корнына пырля.
Шымата тыйым вес пӧръеҥын кидше,
А мый гын весын тӱрвыжым шижам.
Тетла огеш лий мемнан чонна икте.
Ок ушно илыш корнына пырля.
Лий пиалан, аралыже юметше.
Лач порым веле тыланен кодам.

Пеленсе пиалым ужат, йомдармеке.
Шочшетым ӧндалын, вашкет тый мӧҥгышкет.
Мыят аклем ыле тыгае еш куаным,
Но шкет пӱрымашлык лие илышем.

Припев.



092398
************************************************************************
9—23

Марий республикын калык артистше, кугыжаныш премийын лауреатше, композитор
Виталий Алексеев Морко район Нуръял ялеш 14 сентябрьыште 1946 ийыште шочын.
Кугу
Кожлаял школым тунем пытарымекше, Йошкар-Оласе И.Палантай лӱмеш музыкальный
училищыште да Москвасе Чайковский лӱмеш консерваторийыште композитор семын
профессор А.И.Пирумов да СССР калык артист А.Я.Эшпай дене шинчымашым
шуарен. Республикышке пӧртылмеке, И.Палантай лӱмеш музыкальный училищыште
да 23 ий М.Шкетан
лӱмеш марий театрыште пашам ыштен. В.Алексеев икымше марий мюзикл
"Марийский сувенир", кантате-влак, симфонический да камерный музыкын
авторжо.
Шуко спектакльлан семым возен. Тудо ятыр палыме мурын — "Морко сем", "Лек
уремыш
таҥем", "Ош куэ" молынат авторжо.
Кызыт В.Алексеев А.Искандаров лӱмеш мари хоровой капеллыште пашам ышта.



092498
************************************************************************
9—24

Марий скульптор Борис Козлов

Россий художник ушем член Борис Михайлович Козлов 1946 ийыште Татарстан
Республика, Бондож районысо Палгашэҥер ялеш шочын.
Шочмо кундемысе сылне пӱртӱсшак, очыни, Борисын кӧргӧ тӱняжым почаш,
ылыжташ
полшен, мурызо лияш кумылаҥден. Элнет ялыште кандаш классым тунем
пытарымек, Борис Лениногорск оласе музыкально-художественный педагогический
училищыш кая.
Тушто художник лияш шонымо кумылжо утларак пеҥгыдемеш. Училище деч вара
армий
ешыш ушна. Вара Пермь олаште художник-оформительлан ышта.
1972 ийыште, экзаменым сайын кучен, И.Е.Репин лӱмеш Живопись, скульптура да
архитектура институтын студентше лиеш. Куд ий жапыште Борис шукылан
тунемеш: мастарлыкым шуара, теорий шинчымашым келгемда. Тыге тудо скульптор
специальностьым
налеш. Шкенжын икымше вернисажшым — выставкыжым — Нева серысе олаште
эртара.
1978 ийыште самырык скульптор Ижевск олаш илаш кусна. Тушто тудо мастар-
монументалист семын чапым налеш. Таче марте Борис Козлов ятыр скульптурный
памятникым,
декоративный рельеф панном ыштен. Мастарлыкшым ужын, тудым Россий художник
ушем
членыш пуртат.
Козловын икымше кугу пашажлан Удмуртийын рӱдӧ оласе Пионер дворецлан ыштыме

"Мальчиш-Кибальчиш" рельефше шотлалтеш. Тылеч вара Борис Михайлович Совет
Союз
Герой Татьяна Барамзиналан бюстым, руш писатель В.Г.Короленколан гранит
памятникым, тале мер пашаеҥ, Удмурт калыкын автономийжылан негызым пыштыше
И.Н.Наговицынлан бронза монументым да моло пашамат шукта. Пытартыш жапыште
Козловын мастерскойыштыжо ончыклык произведений-влакын эскизышт ятыр
погыненыт. Ты радамыште
поснак палемден кодаш кӱлеш марий илыш негызеш ышталтше "Онар", "Кугезе
пагытын
мурыжо" скульптура-влакым.
Икманаш, художникын шонымашыже кугу. Ме тудлан чыла пашаже сайын шукталтше
манын
порын тыланена.



092598
************************************************************************
9—25

Кроссворд

(М.Шкетанын произведенийже-влак почеш)

Шола гыч пурлашке. ,6 31, 41 — М.Шкетанын ойлымашыже-влак. 9. "Какшан
воктен"
ойлымаш гыч персонаж. 10, 19. "Ачийжат-авийжат" драме гыч персонаж-влак.
11.
"Лапчык ..." (комедий). 14, 25. "Эреҥер" роман гыч персонаж-влак. 16.
М.Шкетан
дене ик ялеш шочшо марий драматургын лӱмжӧ. 17. "Шурно" драме гыч Романын
ватыже. 18. "Яку" ойлымаш гыч персонаж. 20. "Капка орол" ойлымаш гыч
персонаж. 24.
"Вакш агур" ойлымаш гыч персонаж. 26. "Ораде" комедий гыч ялсовет орол. 27.
...
Тропим — "Арака кочкын" ойлымаш гыч персонаж. 29. М.Шкетанын комедийже. 33,
35.
"Кодшо румбык" драме гыч персонаж-влак. 36, 42. "Кок сӱанат пеле" комедий
гыч
ватак-марияк. 38. "Ормыж" комедий гыч шоҥгырак ӱдыр. 39. "Илыш ӱжеш"
ойлымаш гыч
врач. 43. Лапчык Каритонын ватыже.
Кӱшычын ӱлыкӧ. 1. "Нернош Йогор" ойлымаш гыч персонаж. 2. "Вакш агур"
ойлымаш
гыч персонаж. 3, 5, 15, 22. "Эреҥер" роман гыч персонаж-влак. 4. "Анукын
титакше" ойлымаш гыч ӱдыр. 7. "Илыш ӱжеш" ойлымаш гыч персонаж. 8. "Кок
сӱанат пеле"
комедий гыч ӱдыр. 12. "Мыйын упшем" ойлымаш гыч персонаж. 13, 28, 36.
"Ачийжатавийжат" драме гыч персонаж-влак. 21. "Ораде" комедий гыч персонаж.
23. М.Шкетанын романже. 24. "Шурно" драме гыч персонаж. 30. М.Шкетанын
драмыже. 32. "Ормыж"
комедий гыч персонаж. 34. "Пычал пудеште" ойлымаш гыч ӱдыр. 35, 37. "Кодшо
румбык" драме гыч персонаж-влак. 38. М.Шкетанын почеламутшо. 40. "Ече"
ойлымаш гыч
йоча.

Вашмут. Шола гыч пурлашке. 6. "Якшывай". 9. Ондран. 10. Савлий. 11.
Каритон. 14.
Алгаева. 16. Арсий. 17. Пӧкла. 18. Вечук. 19. Арпик. 20. Мишут. 24. Вайса.
25.
Верук. 26. Евсей. 27. Шамай. 29. "Кышал". 31. "Календарь". 33. Остап. 35.
Оврем.
36. Семон. 38. Сапайда. 39. Арканов. 41. Уляна. 43. Сапани.
Кӱшычын ӱлыкӧ. 1. Япык. 2. Оклина. 3. Шамрай. 4. Анук. 5. Марина. 7.
Мараев. 8.
Нина. 12. Аркаш. 13. Осып. 15. Вачай. 21. Терей. 22. Микита. 23. "Эреҥер".
24.
Васик, 28. Матра. 30. "Шурно". 32. Мемеля. 34. Плагуш. 35. Опанас. 36.
Сану. 37.
Ната. 38. "Сӱан". 40. Веню.

И.Никин ыштен.
Николаев Иван Николаевич, г. Йошкар-Ола, ул. Коммунистическая, д. 42, кв.
14,
тел. 72—39—74.



092698
************************************************************************
9—26

Шӱмыштына илаш тӱҥалеш

1998 ий 28 августышто, кандашлу ик ий кӧргыштӧ улмыж годым, кугу марий
писательна Василий Юксернын (Василий Степанович Столяровын) шӱмжӧ кырымым
чарныш. Ойган
чоннам лыпландараш ойлен кертына: айдеме пӱртӱсын икшывыже, мемнам пӱртӱс
шочыкта, жап шуэш ла шкеж дек налеш. Марий еҥ гын акрет годсек Юмыж гоч
пӱртӱс дене
мутланен, тудым сӧрвален. Арам огыл кызытат шошо мучаште рвезе марий
йӧратыме
кайыкшылан тыге кычкырал колта: "Куку, куку, мыняр ий илем — шотлен пу!" Но
Василий Степановичын колымыжлан кӧра шӱмышкӧ вочшо ойгым мут огыл, жап гына
шулыктен кертеш, очыни, вет тудын вийже кугурак.
Эше вийвалне да таза улмыж годым тудо ойла ыле: "Иктаж вере пашам ыштыде,
мый
возенжат ом керт". Чынжымак, оранекше 1 миллион экземпляран "Атаманыч"
повестьшым, тыгак "Вӱдшӧ йога — серже кодеш" книгажым, "Кӱсле", "Кас ӱжара"
романже-влакым, моло повестьым да ойлымашым тӱрлӧ вере пашам ыштыме ийлаште
возен. 1983
ийыште пытартыш паша верже (республикысе Писатель ушем правлений
председатель)
гыч кайымекат, кугу ийготым ончыде, Василий Юксерн лудшым талук, тылзе еда
у
произведений дене куандарен. Марий литературым "Чарла" роман, тыгак
шарнымаш шотан да ӱмыржӧ мучко аогынышо материал негызеш возымо шуко очерк
дене пойдарен.
Возымыжым уэш-пачаш ончал лекмеке, тиде палдырна: ик вере пӱтынь Российлан
палыме марий академик В.П.Мосоловын рвезе годсо илышыжым сӱретлыме ("Вӱдшӧ
йога —
серже кодеш"), весыште Юл кундемыште 1921 ийысе шужымаш ончыкталтеш
("Кӱсле"),
кумшо произведенийлаште ("Атаманыч", "Волгалтшаш лишан") япон самурай-
влакым совет войскан геройла кредал сеҥымыжым ужына. Тема, вер да жап
шотышто чылажат
пӱтынь элысе лудшылан келшен толшо. Такшымат Василий Степанович Россий
кӱкшытан
писатель ыле да тыгаяк лийын кодеш.
В.Юксерн шочмо калыкшым моткоч йӧратен, тудын уш-акыл пӱсылыкшылан, чон
усталыкшылан куанен. Марий илышым сӱретлаш, марий еҥым чапландараш уло
мастарлыкшым кучылтын. Тудлан осалын кӧраныше-влакат лийыныт. Тале
литературовед улын гынат,
Василий Степанович нунын ӱмбак шуым шогалташ тӧчен огыл. Чыла неле годымат
шкенжым тыматлын кучен моштен, чыла йӧсыштат сылнымут пашаже тудлан илен
лекташыже
полшен.
Кугу писательын нылле утла книгаже лектын. Марий лудшылан тудо журналын
"Ончыко"
лӱм дене лекташ тӱҥалмекыже, икымше редакторжо лиймыжланат шерге.
Пӱтынь марий калыклан кугешнаш лийме писатель, поро чонан, кугу ушан айдеме
семын, Василий Степанович мемнан шӱмыштына ӱмыреш илаш кодеш.

"Ончыко" журнал редакций,
Марий Элысе писатель ушем правлений.



092798
************************************************************************
9—27

Писатель да жап

Мастарлыкат сита, кумылат уло

Тений 19—23 августышто Сыктывкар олаште финн-угор писатель-влакын В
Тӱнямбал
конгрессышт эртыш. Тиде вашлиймаште 13 делегаций: финн, эстон, венгр, коми,
мордва, марий, удмурт, карел, манси, вепс, хант, ненец да Моско гыч толшо-
влак —
лийын. Марий Эл гыч вич еҥ миен: писатель ушем вуйлатыше Василий Крылов,
"Ончыко" журналын тӱҥ редакторжо Анатолий Тимиркаев, критик-литературовед
Аркадий Васинкин, прозаик Виталий Петухов да поэтесса Валентина Изилянова.
Каласаш кӱлеш, финн-угор писатель-влакын икымше тыгай кугу погынымашышт
марий
кундемыште, Йошкар-Олаште, 1989 ий 22—27 майыште эртен. Тунам сылнымут
мастар-влакын форумышт "Калык-влак кокласе келшымаште, тыныслык, икте-весым
умылымаш да
прогресс верч кучедалмаште писательын верже" девиз дене пашам ыштен. Тыгаяк
вашлиймаш-влак Эспошто (Финляндий, 1991), Эгерыште (Венгрий, 1993),
Лохусалушто
(Эстоний, 1986) лийыныт. Кажне конгресс посна темылан пӧлеклалтын. Мутлан,
эстон-влакын эртарыме погынышт кӱчыкын "Кӱвар" маналтын. А коми мландыште
чумырымо
вашлиймашын тематикыже "Финн-угор литератур: шонымашын икгайлыкше да
ойыртемже"
ыле.
Мыланем кумшо тыгай конгрессыште лияш пиал логалын. Шуко финн-угор олалашке
лектын коштмо, но Сыктывкарым нигунамат ужын омыл ыле, сандене тушко кумыл
нӧлтын
тарванышым. Вуйлатышына-влак мыланна посна микроавтобусым ойыреныт. Ик
палыме
мурышто манмыла, "Покто веле — корно сай". Шым шӱдӧ утла меҥге пеш писын
эртен
кайыш. Тӱрлым мутланен, йырым-ваш ончыштын, латкок шагат жапым шижынат
шукташ ыш
лий. Адакшым ме чыланат икте-весе дене шукертсек палыме улына, ийгот шот
денат
коклаштына ойыртем кугужак огыл. Йошкар-Олаште тыге иквереш шуэн погынена,
сандене ойлышашна, каласкалышна ятыр. Мемнан кызытсе илышна, сылнымутын
историйже,
традицийже, тачысе да эрласе кечыж нерген кажныжат чон почын каласкалыш.
Тидын
деч вара ме икте-весынам умбакыже утларак умылаш да пагалаш тӱҥалына,
шонем. Чылан верч ом ойло, но мыйын лач тыгай кумыл шочо.
Йошкар-Ола гыч лекмына годым кече волгыдо, шокшо ыле. Йӱдвелыш лишемме
семын чылажат эркын-эркын вашталташ тӱҥале. Ме вучыдымын кеҥеж гыч шыжыш
вончышна. Кечывал пагыт гынат, рӱмбалгымыла чучеш. Мемнан дене 25 градус
наре ыле гын, шукат
ыш эрте, температур палынак волыш, машина озаланна коҥгам "ылыжташ" перныш.
Икманаш, шонымо верыш пеш писын да сайын миен шуынна.
Сыктывкар ола Сысола (ончыч верысе-влак тудым Сыктыв маныныт) эҥер серыште
верланен. Йошкар-Ола семынак ужар, сылне ола. Кугыт шот денат 200 тӱжем
утла еҥ веле ила.
Мемнам "Югор" унагудышто порын вашлийыч. Финн-угор писатель-влакын Коми
мландыште вашлиймашышт дене палдарыме деч ончыч изишак ончычсо пагытыш,
историйыш куснымем ыле. Палемдышым, икымше тыгай погынымаш Йошкар-Олаште
эртен. Тунам мемнан
деке финн-угор писатель-влакын делегатышт веле огыл, а Швеций да Канада
гычат
лийыныт ыле. Лач Йошкар-Олаштак ончыклык паша программым, паша радамым да
моло
тӱрлӧ кӱлешан йодышымат рашемдыме.
Тунамсе вашлиймаште моткоч кумдан палыме мутмастар-влак С.Михалков,
Ю.Шесталов
да молат лийыныт. Икманаш, финн-угор конгрессын историйже, традицийже
мемнан родо-тукым кугезына-влакын ожнысо илемыштышт, Марий кундемыште,
вожым налын. Тидыже мыланна, Йошкар-Ола гыч толшо делегат-влаклан, пешак
шерге, сандене корно
мучко тидын нерген кугешнен мутланышна да Сыктывкарыште чапнам волташ огыл
манын
кутырен келшышна.
Кок ий гыч тыгай конгресс Финляндийыште, Эспо олаште, лийын. Тыште тӱҥ
мутланымаш шочмо йылмым аралыме, национальный самосознанийым вияҥдыме
нерген тарванен.
Венгрийысе конгрессыште (тушко мыят миенам) шочмо йылме да кызытсе
литератур
нерген мутланыме. Мо эн тӱҥжӧ: Венгрийын Президентше Арпат Генц, илалше
гынат,
ийготым ончыде, писатель-влак дене вашлияш, жапым муын, лӱмынак толын да
мыланна
кажнылан шке сылнымутан книгажым пӧлеклен. Мутат уке, тыгай творческий
кумылан
вуйлатыше улмо годым венгр писатель, художник, артист да моло культур,
искусство
пашаеҥ-влаклан кӧранаш веле кодеш.
Эстонийыште лийше нылымше погынышто кусарыме нерген мутланыме. Сандене
вузлаште
финн-угор кафедра-влакым почаш ӱжыныт, студент-влаклан финн, эстон, венгр
йылмым
веле огыл, тыгак коми, марий, удмурт, мордва да моло финн-угор калык йылме-
влакымат туныкташ тӱҥалаш кӱлешлан шотленыт. Сыктывкарыште эстон делегат-
влак дене
мутланыме годым теве мо рашеме: Тарту да Таллин олалаште кызыт марий рвезе
ден
ӱдыр-влакат эстон йылмым тунемыт, кусарыше лияш ямдылалтыт. Но мыйым икте
тургыжландара: нуно шке коклаштышт, Эстонийысе руш але вес элласе студент-
влак дене
утларак келшат. Ончыклык пашаштлан нунылан эстон йылмым, литературым да
культурым сайынрак палыман, шымлыман ыле. Мемнан самырык-влакым шылталаш ом
шоно (нуно
кызыт але чылажым пешыжак огыт умыло), мо кӱлешыжым, тӱҥжым огыт уж.
Титаканым
огына кычал, но тидым ончыклык кусарышына-влак шотыш налшаш улыт.
Тыгай шке шотан ончылмут деч вара Сыктывкарыште эртыше конгресс нерген
тӱрысынрак каласкалынем. Эстонийысе да Финляндийысе погынлаште паша
программе кузерак
шукталтын ом пале, но ты гана ик ойыртем пешак раш палдырныш: В конгресс
тӱҥ шотышто лач теме дене келшышынак веле эртыш, каныш да культур программе
ыле гынат,
тудо шагал верым налын. Мемнан, марий-влакын, конгресс почылтмо годымак
чонна
путырак шулдыраҥе. Поснак Марий Эл правительство лӱм дене кугыжаныш
госсекретарь
Николай Никандрович Гавриловын В финн-угор конгрессым саламлыме
телеграммыжым
лудмо годым чот куанышна. Моткоч ушан-шотан да кӱлешан ыле тиде серыш. Тусо
шомак-влак мыланна шке чапнам эшеат кӱшкырак нӧлташ ӱжмаш семын
йоҥгалтыч...
Пешак шуко шонкалымашым тарватыш да кок кече шуйныш пленарный каҥашымаш. Ты
жапыште моткочак кумда да келге содержаниян доклад-влакым колыштна. Коми
республикын Госсоветшым вуйлатыше В.А.Торопов, мемнам шокшын саламлен,
мутым эн ончычак
верысе писатель ушем вуйлатыше, йоча-влаклан возен шогышо прозаик Елена
Васильевна Козловалан пуыш. "Мемнам, Российысе финн-угор калыкым, родо-
тукым йылмына,
икгай социально-экономический илышна, религийна ушен шогат, шонымашнат ятыр
шотышто икгай, но ойыртемат шагалак огыл", — палемдыш тудо.
Чынак, ме тӱрлӧ улына, шонымашнат чылаж келшен ок тол. Адакшым финн-угор
мутмастар-влакын творческий организацийыштат тӱрлӧ йӧныштӧ пашам ыштат.
Мыланна, марий-влаклан, моктанаш утыжым нимом. Мутлан, мемнан писатель ушем
33 еҥан гын,
Венгрийын 7 тӱжеман. Нуно неле илышнам умылат гынат, марий манмыла,
"коваштышт
дене огыт шиж".
Кумдан палыме венгр ученый-литературовед Петэр Демокош тидын шотышто пеш
чын палемдыш: "Ме чыланат моткоч тӱрлӧ да шукертак шаланен пытыше улына.
Финн-угор калыкын кызытсе пагытлан ны ик идеологийже, ны религийже да пырля
чумырген мураш
келшыше мурыжо уке. Ме чыланат шке йылмына дене гына кутыраш тӱҥалына гын,
иктевесынам огына умыло, сандене финн-угор писатель-шамычлан кусарыме
пашалан кӱлынак пижаш кӱлеш".
Кернак, финн-угор калык-влак икте-весышт деч пеш шукерте ожнак торленыт.
Мутлан,
венгр-влак кызытсе кундемыштышт ынде 1100 ий утла илат, но Российысе родо-
тукым
калык дене кылым огыт йомдаре. Теве Петэр Домокош ӱмыржӧ мучкак финн-угор
калык
сылнымутым икте-весе дек лишемдаш тӧча да тидлан моткочак шуко ышта.
Вашлийын
мутланыме годым тудо книга, информаций шотышто полшен шогаш йодо, шкежат
пӧлек
шотеш Венгрийыште лекше справочный характеран ятыр оҥай изданийлам
кучыктыш. Тудо мемнан пашанам сайын пала, у лектышнам эре куанен вуча да
тидын дене моло родо-тукым калыкымат палдарен шога.
Пешак тӱткын колыштым финн профессор-литературовед, наука доктор Кари
Салламаан
шагатат пеле наре шуйнышо докладшым. Тудо шонымашыжым моткоч келгын,
философий
категорий-влакеш негызлен кутырыш. Тӱҥ ойжо кызытсе финн-угор калык-влакын
сылнымутыштышт этнофутуризмын верже да вияҥмыж нерген ыле. Мо тугай
этнофутуризм?
Тидын нерген кужун каласкалаш лиеш, но чылан умылышт манын, пример шотеш
сылнымутым гына налам. Утыжым пӱтыркалыде, тыге палемдаш кӱлеш:
этнофутуризм — тиде
литературышто калык философийлан, культурылан, традицийлан, ойыртемлан
эҥертымаш, чыла тидым тачысе шинчаончалтыш дене ончен сӱретлымаш. Уке,
этнофутуризм
литературын фольклорлан эҥертымыжым гына огеш ончыкто, ты йӧн дене возышо-
влак
шинчаончалтышыштым утларак эрласе кечышке виктарат.
Кызыт илышыштына калык философийым шымлымаш писын вияҥеш. Кари Салламаа
ятыр
шымлызе-влакын радамыштышт марий ученый-фольклорист Виталий Акцоринын
лӱмжымат
моктен каласыш. Тидыже мыланем, МарНИИ пашаеҥлан да Виталий Александрович
дене
ятыр пагыт пырля пашам ыштыше айдемылан, моткоч шерге.
Пытартыш пагытыште ме тудын дене национальный философий, психологий шотышто

чӱчкыдын мутланена ыле. Кугу опытан ученыйын шонымашыже мыланем южгунам
лийдымашла чучын. Чаманаш логалеш, таче мемнан коклаште Виталий
Александрович уке,
сандене, тудын омсажым тӱкалтен пурен, пырля чайым подылын мутланен ом
керт. Тидым угыч ышташ лиеш гын, каласем ыле: "Виталий Александрович, нелеш
ида нал, мый
тунам арам ӱчашенам". Поснак религий шотышто тудын шонымашыже моткочак оҥай
лийын. Мутлан, финн-угор калык-влакын кече — ача, тылзе — шӱжар, мланде —
ава, а
шӱдыр — шочшо-влак. Санденак марий-влакат, йӱлен волышо почан шӱдырым ужын,

"Тӱняште адак ик еҥлан шагалеме" малдалыт. Мутат уке, родо-тукым калыкнан
шукыштын поян мифологийышт эркын-эркын йомын толын. Лач кугезе традициян,
пешак келге
вожан идеологий, религий гына тыгай неле пӱрымашым чытен, сеҥен да вияҥ
толын
кертын. Мемнан философийнат, калык медицинынат Эрвелдысе деч нимыняр
лушкыджо
огытыл. Тыге аклыш марий ученыйын пашажым финн шымлызе. Икмыняр ий гыч,
очыни,
тидын нерген марий-влакат уло йӱкын кугешнен ойлаш тӱҥалыт. Тунам
В.А.Акцоринын
лӱмжым йот элысе ученый веле огыл, меат утларак аклен шарналтена.
Кари Салламаа тыгак соцреализм нерген "Тиде — торжа литератур" манын ойлыш.
Мемнан социализм саманысе сылнымутнам тунамсе пагытыште кумдан шарлыше
"общепит"
дене таҥастараш лиеш. Шарналтыза, республикыштына кочмо верлаште Карлыган
гыч
Килемар марте шӱр, котлет да чай деч моло шагал ыле, сандене нигӧ утыжым
кычалтылын огыл. Мом пуэныт, кочкыныт, да йӧрен. Тыгак сылнымутыштат
соцреализм йӧн
дене нӧштылмӧ. Чыла национальный литературышто икгай теме, йодыш да герой-
влак
озаланеныт. Икманаш, социалистический содержаний пелен национальный
формыжат эркын-эркын шапалген толын. Уке, чыла ончычсым мый каргаш ом шоно,
талантан писатель тунамат сылне произведенийым шочыктен да лудшын кумылжым
авалтен кертын.
Моткоч кугу эрыкым шижын, таче южо мутмастарна ончычсо пагытым лач шемемден
веле
сӱретла, тушто нимо сайжымат огеш уж. "Кайыза, марий ӱдыр-влак, вес элыш,
кычалза тушто шкендан пиалдам. Узьмак лач йот каче пелен веле", — кумыл
нӧлтын туныкта ончыклык тукымым ик тыгай "перестройщик", палыме марий
прозаик. Мыскара маныда? Моткоч шучко мыскара! "Ушан" пророк пала мо тидым:
вет кеч-могай нацийын эн
тӱҥ поянлыкше — ӱдырамаш. Шочмо пыжашым мондаш ӱжын мутмастар ойла гын,
мынярак
тыгай айдемын, писательын акше?! Тудо шкенжым веле огыл, лудшымат ок
пагале.
Кажне еҥ таче, тыгай неле пагытыште, шке кӧргӧ поянлыкшым, чон яндарлыкшым
моткоч раш почеш, сандене кызыт писатель ответственностьым молгунамсе деч
чотрак
шижшаш. Молан манаш гын, чараш кодшо шӱмым сусырташ пешак куштылго,
айдемылан,
поснак писательлан мо вуйышкет толын пура, тудым куктыштман огыл.
Тӱнямбалне чылажымат космичесский уш-акыл виктарен шога. Порым ыштет —
тудо, шӱдӧ пачаш ешаралтын, тый деке мӧҥгеш пӧртылеш. Осалат тыгак ок
мондалт, тылат огыл гын, тукыметлан логалеш. Тидын нерген да шке илыш-
корныж нерген моткочак оҥайын каласкалыш мемнан марий делегаций дене посна
вашлиймыж годым руш прозаик Лев Николаевич
Смоленцев. Сылнымут пашам тудо, "Печорские дали", "Родные гнездовья",
"Вьюга",
"Последний скит", "Голгофа России" да моло книган авторжо, 50 ияш тӱҥалын.
Возымыжо тӱрлӧ издательствыште ик гана веле огыл савыкталтын. Лев
Николаевич шукерте
огыл телефильм-триптихым экраныш луктын. "Рябушкинские", "Святой Стефан
Пермский" телесериалже-влаклан тудлан Преподобный Сергий Радонежскийын ший
медальжым
кучыктеныт. Смоленцев 1926 ийыште Куженер районысо Сабанер ялыште шочын.
1953 ий
годсек Сыктывкар ола воктене ила, пӧртшымат шке кидше денак чоҥен. Шке
жапыштыже
тудым ял озанлык опытный станцийыш специалист-экономист семын пашам ышташ
колтеныт улмаш. Икмыняр пагыт тиде станцийым, вара колхозым вуйлатен. Коми
мландыште
45 ий утла ила. Туге гынат, Марий кундемжым нигунамат монден огыл. Кызыт
шочмо
ялжат, суртшат уке, но садак, шуэн гынат, Куженер районышко толынак коштеш.
Марий Эл, палымыже-влак нерген чон вургыжын йодыштеш. Шкеже руш гынат,
мемнам уныкаже-влак семынак порын вашлие. Пӧлек шотеш конгрессыш толшо
кажне делегатлан
шкенжын икмыняр книгажым кучыктыш да мемнан дене вашке марий мландыште
вашлияш
сӧрыш. Тиде оҥай да Коми Республикыште моткоч кумдан палыме землякнан
илышыже да
пашажым моктен, моткочак шуко каласкалаш лиеш...
Ойлышым, жап чӱде ыле гынат, коми-зырян да пермяк-влакын йӱлашт,
сылнымутышт,
культурышт да искусствышт денат палыме лияш икмыняр йӧн лекте. Мыланна
фольклор
коллектив-влак посна программым ончыктышт, этнографический музейыш,
выставочный
заллаш коштыктышт, В.Савинын музей-пӧртышкыжӧ намийышт. Чыла тиде ужмо-
колмо гыч
рашеме: чынжымак, тынар тораште илат гынат, нуно мыланна садак коми родо
улыт.
Мутат уке, кушталтен муралтен колтымышт ятыр шотышто славян калык деке
лишыл, но
вургемышт да йылмышт мордва ден удмуртым ушештарат. Тачысе проблемыштат
мемнан
гаяк: пашадымылык, жапыштыже пашадарым огыт тӱлӧ, школлаште шочмо йылме
лӱмжылан
гына тунемалтеш да тулеч молат.
Сыктывкарыште И.Куратовын да Небдино селаште В.Савинын литератур музейлашт
поян
экспозиций дене ӧрыктарышт. Тыште тошто арвер-влакым тыглай гына чумырен
огытыл.
Шепка гыч тӱҥалын, ожнысо радиоприемник марте чылажымат моткочак шонен,
писатель-влакын илыш-корнышт да творчествышт дене чынжымак кылден погымо да
вераҥдыме.
Мемнан Йошкар-Олаштына посна литератур музей таче марте але ик марий
писательланат почылтын огыл. Чын, районлаште улыт, но нуным Шернурыштат,
Моркыштат, Оршанкыштат, моло вереат але ятырлан пойдараш лиеш да кӱлеш.
Ме, финн-угор сылнымутышто пашам ыштыше-влак, икте-весынан литературым пеш
начар
палена але йоҥылыш информацийым налына. Кыл тӱҥ шотышто кусарымаш гоч
шочеш, тыгодым оригиналым пешак арален кучылтман. Ты сомылым шуктымо годым,
поснак поэзийыште, ик родо-тукым калык гыч весыш кумшо йылме гоч кусараш
огеш лий. Теве
финн-шымлызе Сиркка Сааринен С.Г.Чавайнын "Ото" почеламутшым кусарыме
шотышто
кузе ойла: "Финн йылмышке Чавайнын произведенийже пешак кукшо, ягылген
пытыше
трафарет йылме дене кусарыме". Тидлан ӱшаныде огеш лий, молан манаш гын,
Сиркка
Саарнен марий йылмым мый дечем удан огыл пала.
Сыктывкарысе конгрессыште родо-тукым калыукнан икте-весе кокласе кылышт
нерген
пленарийыште да секцийлаште каҥашыме годым пешак шуко кутырымо. Ты
мутланымашын
лач ик могыржым гына рашемдынем ыле. Марий да коми сылнымут кокласе кыл
кузе вияҥеш? Тудын эртыше пагытше да ончыклыкшо могайрак?
Эн ончычак палемдынем: ожно иза-шольо калык сылнымут кокласе кыл нерген
ойлымо
годым тиде йодышым пеш простан онченыт. Национальный литературылан
А.Пушкинын,
М.Горькийын, В.Маяковскийын влиянийже нерген ойленыт. Варарак ты радамыште
А.Фадеевын, М.Шолоховын да моло кугурак совет писательын лӱмышт лийын. Уке,
мый
А.С.Пушкинын шочмыжлан 200 ий темме вашеш тиде кылым ынем орло. Адакшым
А.М.Горький лӱмеш Тӱнямбал литератур институтын ончычсо аспирантшылан тидым
ышташ сулыклан шотлем. Мый весым палемдынем: тыгодымак удмурт, марий,
мордва, карел да моло финн-угор калык кокласе кыл нерген мутланымаш тунам
мыняр гынат
ӧрдыжеш кодын. А тыгай кылже лийде кертын огыл. Молан манаш гын,
сылнымутлан негызым пыштыше, икымше профессиональный почеламутым, ойлымашым
але пьесым возышо
финн-угор автор-влак тӱҥ шотышто Российысе кугу научный рӱдерлаште —
Москваште,
Санкт-Петербургышто, Озаҥыште, Угарманыште, Вяткыште да моло вереат — пырля
шинчымашым погеныт. Нуным иквереш тунемме веле огыл, тыгак ик семынак шӱм
йӱлен
шочмо калык верч тургыжланымаш ушен шоген.
Марий, удмурт да мордва писатель-влакын литератур кылышт нерген посна
книгат,
статьят шуко савыкталтын. Марий К.Васин, мордва Е.Черапкин, А.Алешкин,
удмурт
Ф.Ермаков, А.Уваров, В.Ванюшев, А.Шкляев тидын шотышто ятыр ыштеныт. Тыгак
марий
ден пошкудо чуваш, татар-влакын сылнымутысо кылышт нергенат возымо, икте-
весым
шагал огыл шочмо йылмыш кусарыме.
А кузерак вияҥын, пеҥгыдемын коми да марий сылнымут кокласе кыл? Чаманен
каласаш
логалеш, пошкудо литератур нерген ме але шагал палена. Теве, мутлан, 1963
ийыште
лекше "Очерки истории марийской литературы" книган икымше ужашыштыже коми
сылнымут нерген лач ик предложений веле: "Интересовались жизнью народа
мари, поддерживали связь с передовой марийской интеллигенцией родоначальник
коми литературы
И.Куратов, выдающийся мордовский ученый-просветитель М.Евсевьев, татарский
писатель Е.Насыри, первые удмуртские литераторы И.Михеев и Кедра Митрей..."
Умбалнырак эше изи информаций уло: Йошкар-Олашке 50-ше ийла мучаште коми-
романист Яков
Рочев толын коштын. Икманаш, материал пеш чӱдӧ. Марий ден коми литератур
кокласе
кыл нерген ойлымо годым эн ончычак кусарыме пашам ушештарыман.
Марла лекше тӱрлӧ анталогийлаште, сылнымутан журналлаште коми автор-влакын
возымышт пеш шагал савыкталтын. Коми родына-влакат писательна-влакын
творчествыштым
пален огытыл. Тыгай вашкыл лач 60-шо ийла тӱҥалтыште кӱлеш семын вияҥаш
тӱҥалына
манына гынат, очыни, йоҥылыш огына лий. 1963 ийыште Сыктывкарыште лекше
"Югыд
туй" (16 аперль) газетыште (кызыт "Коми му" ("Коми мланде") писатель-
литературовед Ким Васинын "Коми писатель марла" лӱман статьяже савыкталтын.
Кок ий тиде
изданийыштак (21 август) притик-литературовед С.Эманын "Коми да марий
литератор-влакын вашкылышт тек пеҥгыдемеш!" статьяже лектын. Тидын деч
посна коми писатель-влакын творчествышт дене "Ончыко" журнал икмыняр гынат
палдарен шоген,
адакшым посна изданийлаште ик-кок коми авторын почеламутышт савыкталтын.
Мутлан,
1962 ийыште Марий книга издательствыште лекше "Шӱдӧ поэт" книгаште коми
сылнымутлан негызым пыштыше И.Куратовын "1865 ийыште" да "Мыйын шӱдырем"
почеламутлажым И.Осмин кусарен ыле.
Коми писатель-влак дене кылым пеҥгыдемдымаште эн кугу ошкылым, мутат уке,
1989
ийыште лийше Икымше Тӱнямбал конгрессыште ыштыме. Тунам лӱмынак Йошкар-
Олаште
"Родо-тукым улына" книгам марла лукмо. Тушко сылнымут мастар-влакын —
М.Куратовын "Мом тынар ӱчашеда?", "Пуйто суксо-чевер...", "Ой, илыш,
илыш...", А.Ванеевын "Фредерико Гарсиа Лорка" почеламутлаштым да Г.Юшковын
"Рвезе ден ӱдыр" ойлымашыжым пуртымо.
Тений визымше конгресс вашеш "Ончыко" журнал коми писатель-влакын
произведенийыштым кусарыме пашашке кугу да суапле надырым пыштыш. Шымше
номерыштыже В.Тиминын, А.Ельцован, Л.Попован, Е.Козлован, Н.Щукинын,
М.Елькинын да А.Каневын произведенийлаштым савыктыш. Коми автор-влакын
возымышт мыланна моткочак лишыл. Нунын геройышт марий гаяк скромный,
вожылшо, пашам йӧратыше улыт. Журналыште лекше
почеламут да ойлымаш-влакын сылнештарыме йӧныштат, стиль ойыртемыштат —
марийын
гаяк. Тидын шотышто Ким Васин кӱшнӧ ончыктымо статьяштыже тыге палемден
ыле:
"Героями их произведений, полных суровой правды жизни, стали люди
угнетенные, но
не покорившиеся суровой участи".
Мутат уке, коми писатель-влакын произведенийлаштышт йӧршын вес вер-шӧр, вес

илыш-йӱла сӱретлалтеш. Тӱҥ верым тушто мучашдыме тайга, нефтяник ден
газовик-влакын пашашт, илышышт налыт гынат, мыланна родо-тукым мут мастар-
влакын шонымашышт, илыш умылымашышт, ужмашышт садак лишыл, палыме.
В.Колумб манмыла, "кажне калыкын, пагытын шке тӱсшӧ". Кызытсе марий
литературын
коми сылнымут дене вашкылже нерген ойлымо годым тидымат шотыш налман. Ончыч
Россий писатель-влак икте-весе дек чӱчкыдынрак коштын кертыныт, тидланже
эре гаяк
эртыше сылнымут Арня да Кече-влакат полшеныт, национальный книга
издательствынат
йӧнжӧ тунам утларак лийын. Кызытат вуйым сакыме ок кӱл. Мемнан йодышнам
ӧрдыж
чӱчӱ рашемдаш огеш тӱҥал, сандене писатель ушем, газет, журнал редакций
вуйлатыше, шымлызе-влак икте-весынан пашажым сайынрак палышаш улына.
Мутлан, "Интернет"
компьютер программе шукертсек пашам ышта, мӧҥгыштӧ шинчышылак, финн-угор
тӱняште
мо ышталтеш, чыла пален налаш лиеш. Ме таче тидын нерген нимом огына пале
гын,
эн ончычак шке титакан улына.
Каласаш кӱлеш, кызыт МарНИИ-н шымлызыже-влак коми ученый-влакын пашашт дене
сайын палыме улыт. В.Н.Делин, Т.Л.Кузнецова, А.К.Микушев да моло денат
кылым кучена. Мутлан, шукерте огыл ме "Литератур да жап" книгам савыкташ
ямдылен шуктышна. Тиде изданийыште Т.Л.Кузнецован коми писатель В.А.Савинын
творчествыж нерген
возымо статьяжат печатлалтшаш. Тыгай вашкылым ме умбакыжат шуяш шонена.
Мутат уке, тӱҥ сылнымут кыл "келшымаш кӱварым" чоҥышо-кусарыше-влакын
тыршымыштлан кӧра вияҥеш. Тидын шотышто марий писатель-влакат шагал огыл
ыштеныт да ты
суапле пашам умбакыжат шуят. А кузерак палат марий сылнымутым коми лудшо-
влак?
Кусарымаште моткочак тыршен ышта коми поэт да литературовед Альберт Ванеев.
Лач
тудак А.Бикын, М.Казаковын, В.Колумбын да молынат почеламутлашт дене икымше
гана
коми лудшо-влакым палдарен. Г.Юшковын мастарлыкшылан кӧра С.Чавайнын
произведенийлаже коми йылме дене йоҥгалтыныт. Я.Рочев, Вл.Попов, Н.Щукин,
Д.Конюков прозаик Н.Лекайнын, А.Мичурин-Азмекейын, В.Косоротовын,
В.Юксернын ойлымаш ден повестьлажым кусареныт.
Конгресс годым финн-угор калык сылнымутын ончыклыкшо нерген ятыр кутырымо.
Марий
делегаций могырымат икмыняр пайдале ой-каҥашым ыштыме. Мутлан, 2000 ийыште
Саранск олаште финн-угор писатель-влакын кудымшо конгрессышт школышто
туныктымо
паша да йоча сылнымутлан пӧлеклалтеш. Тиде — марий-влакын ойышт. "Ончыко"
журналын тӱҥ редакторжо кажне делегацийлан шкенжын ямдылыме оҥай проектшым
кучыктыш.
Финн-угор писатель-влакын Йошкар-Олаште эртыше Икымше тӱнямбал конгресслан
вашке
лу ий темеш. Анатолий Тимиркаев тидын лӱмеш сӧрал фотоальбомым ямдылаш
темла. Ты
ой погынышо-влаклан моткоч келшыш да кӱлеш фотоматериалым лиышл жапыште
марий
писатель ушемышке колташ сӧрышт. Тыгак вузлан родо-тукым литератур дене
посна
учебникым лукташ темлыме. Адакшым компьютерлан кажне посна финн-угор
калыклан
келшыше программе-влакым ямдылаш тӱҥалаш ойым пуышна. Тидыже кусарыме пашам
утларак вияҥден колташ йӧным ышта.
Литературысо вашкыл посна еҥ-влакын келшымыштлан кӧра вияҥеш, сандене жапын
вашталтмыжым вучаш нимолан. Финн-угор калык кокла гыч йылме наукышто, икте-
весын
сылнымутым пойдарымаште эстон-влак Пауль Аристэ ден Арво Валтон, венгр
Петэр Домокош да финн-влак Райя Бертенц ден Сиркка Сааринен шуко ыштеныт.
Арво Валтон тений гына Альбертина Иванован, Валентина Изилянован, Светлана
Эсаулован да Надежда Никитинан почеламутыштым эстонла кусарен луктын ыле.
Тиде книга
"Ныжыл кумылан йӱксавыш" маналтеш. Эстон мутмастар тыгак коми ӱдырамаш поэт-
влакынат возымыштым посна савыктен. Сиркка Сааринен, мутлан, удмурт
поэтесса Ашалчи
Окин возымыжым финла лукто, а Райя Бертенц удмурт да коми поэзий
антологийым чумырен печатлыш. Кызыт тудо финн лудшым марий-влакын возымышт
дене палдарынеже.
Мом ойлаш, сай тӱҥалтыш. Мыланнат почеш кодаш намыс. Илыш нелылан лийын,
вуйым
сакен шортын шинчымие дене нимогай паша ок кораҥ. Петэр Домокош, Арво
Валтон,
Лев Смоленцев гай ура чонан еҥ-влакын сай тӱҥалтышыштым умбакыже шуйыман.
Мемнан
марий писатель ден литературовед-влакын тидлан мастарлыкыштат ситыше,
кумылыштат
уло. Тыгай шонымаш дене пӧртылна ме чыланат Коми мланде гыч. Поро
шарнымашым да
паша кумылым пӧлеклышт мыланна мӱндыр родына-влак.

Аркадий ВАСИНКИН.



093398
************************************************************************
9—33
ВУЙЛЫМАШ

ПИСАТЕЛЬ ДА ЖАП
3
А.ВАСИНКИН. Мастарлыкат сита, кумлат уло. Финн-угор писатель-влакын В
Тӱнямбал
конгрессышт деч вара шонкалымаш.
ПОЭЗИЙ
16
З.ДУДИНА. Шере нур — Шернур. Шочмо ял. Волгалтам, йӱлем, йолгем... Йӧра
кеч. Чыла кертам. Неле. Пургыж тылзын. Шкетын... Эргым, каналте... "Умбалне
улат
да...". "Мылам кӱлеш йӧратымашым чарнаш!..". Почеламут-влак.
20
З.ЕРМАКОВА. Уорно ӱжеш. Почеламут аршаш.
27
А.КУГУБАЕВА. Шыже уӱр. Почеламут.
ЛУДЫШ
28
Г.АЛЕКСЕЕВ. Йотышнышо. Повесть.
ЙОЧА ЛУДЫШ
105
Н.ЗОЛОТАРЕВ. Чодыраште огыл, Ӱштымбалне "Кудыроҥгыр" пеледеш.
106
Куженер район Ӱштымбал школысо Юнкрп-влакын сылнымут погышт.
112
Унана — марий скульптор Борис Козлов.
ЛӰМГЕЧЕ
118
А.АСАЕВ. "Элнет" романет, Марий Элет.
128
Первый марий академик. Россий ял озанлыкын заслуженный пашаеҥже А.Егошин
дене
вашмутланымаш.
ШОЧМО МЛАНДЕ
133 Мӱндыр да лишыл Финляндий. Политолог Сеппо Лаллунна дене вашмутланымаш.
"КОМАНМЕЛНА" КОНКУРСЫШ
138
М.ПАВЛОВ. Илен-илен, куш от шу. Мыскара ойлымаш.
144
А.МОКЕЕВ. Модыш. Ял илыш гыч сценке.
148
П.ЭРАЙ. Миенам США-ш, каем Пондашсолаш. Мыскара ойлымаш.
152
А.САПИН. Уш чытырнымаш. Ожно лучырак ыле. Писке. Автовокзалыште. Эмлает
мала.
Йӧра ушнал огыл. Мыскара-влак.
157
М.АКАШ. Илыш огыл — шем мыскара. Ойлымаш.
159
А.ШАКИРОВА. "Лӱдшӧ мераҥ". Мыскара ойлымаш.
ЛӰМГЕЧЕ
162
Тыгай ыле Арсий Волков. Шарнымаш-влак.
166
Писатель Тимофей Батырбаевлан 1998 ий 28 сентябрьыште 70 ий темеш ыле...
Фотоочерк.
ШОЧМО МЛАНДЕ
170
В.ШАПКИН. Шкем нерген гына огыл. Шарнымаш (Умбакыже.)
КРИТИКЕ
185
Г.ЗАЙНИЕВ. Аксакалын сугынь мутшо. П.Алмакаевын "Годы и люди" книгаж
нерген.
МАРЛА КАЛЕНДАРЬ
188
А.КИТИКОВ. Сентябрь. (Шыже тылзе. Вӱд йӱкшымӧ тылзе. Идым тылзе.)
192
Шӱмыштына илаш тӱҥалеш.

Комышто — кроссворд. Номерыште статья автор-влакын фотоштым кучылтмо.

СОДЕРЖАНИЕ
ПИСАТЕЛЬ И ВРЕМЯ
А.ВАСИНКИН. И мастерства достаточно, и желание есть. Размышления после В
Международного конгресса финно-угорских писателей.
ПОЭЗИЯ
З.ДУДИНА. З.ЕРМАКОВА. А.КУГУБАЕВА. Стихотворения.
ПРОЗА
Г.АЛЕКСЕЕВ. Стыдливый. Повесть.
ПИСАТЕЛИ — ДЕТЯМ
Произведения юнкоров Иштымбальской школы Куженерского района.
Наш гость — марийский скульптор Борис Козлов.
НАШ КАЛЕНДАРЬ
А.АСАЕВ. Роман "Элнет"— песнь Марий Эл.
Первый марийский академик. Интервью с заслуженным работником сельского
хозяйства
России А.Егошиным.
РОДНАЯ ЗЕМЛЯ
Фмнляндия: знакомая и незнакомая. Интервью с финским политологом Сеппо
Лаллунна.
НА КОНКУРС "СЛОЕНЫЕ БЛИНЫ".
М.ПАВЛОВ. А.МОКЕЕВ. П.ЭРАЙ. А.САПИН. М.АКАШ. А.ШАКИРОВА. Юмористические
рассказы.
НАШ КАЛЕНДАРЬ
Таким был Арсий Волков... Воспоминания.
К 70-летию со дня рождения писателя Тимофея Батырбаева. Фотоочерк.
РОДНАЯ ЗЕМЛЯ
В.ШАПКИН. Не только о себе. Воспоминания. (Продолжение)
МАРИЙСКИЙ КАЛЕНДАР
А.КИТИКОВ. Природа и быт человека. (Сентябрь.)

На обложке — кроссворд. В номере использованы фотографии наших авторов.



100298
************************************************************************
10—02
Василий Николаевич Каменский Марий элысе Морко район, Волаксола ялеш 1938
ий 14
декабрьыште шочын. Волаксола шымияш да Весьшӱргӧ кыдалаш школлам тунем
лекмек,
1957—1960 ийлаште тунамсе Совет Армий радамыште лийын. Тушеч пӧртылешат,
вигак
Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш пединститутыш пура да, 1965 ийыште тудым
пытарымекыже, республикысе школлаште ятыр ий йоча-влакым туныкта.
Икымше почеламутшо шымше классыште тунеммыж годым "Марий коммуна" газетеш
лектын. Возымыжо тӱҥ шотышто студент улмыжо ийлаште савыкталтын. У шӱлышым
налын,
кызыт уэш поэзий йогыныш ушнен. Почеламутшо-влак нугыдо чиян, ойыртемалтше
йӱкан, пагытнам сайын ужшо ончашлтышан улыт. Илажат кызыт тудо Юл воктенсе
Козьмодемьянск олаште. Возымаштыже тиде кугу эҥерымат у шинча дене ончалеш.

Василий КАМЕНСКИЙ

Йӱран эрдене

Нурышто кеҥеж эрден
Йӱр качетым авырен.
Кӱпчыкыш вует пыштен,
Тыйже нералтет ласкан.

Шымавуч гаяк капет,
Кече гай чевер тӱсет,
Мӱндыр ялын рвезылан
Пӱрымаш пиал сынан.

Шерге, йытыра воктеч,
Пеҥгыде ӧндалтыш деч
Ыш шу тыйын кораҥмет,
Йӧршынак ойырлымет.

Уш гыч ок лек тудын лӱм.
Лие шӱмжӧ шӱм пелен.
Но ок вучо кӱчык йӱд,
Шӱмбелет чеверласен.

Пел шагат ондак молан
Ыжыч колто ужатен?
Шурнывече покшелан
Ынде тудо чывылген.

Такшым нӧрыш — мо вара?
Тӱҥжӧ вет — йӧратымаш.
Ок кӱл, ӱдыр, ойгыраш,—
Улат тыйже шергырак.

"Сергей Чавайн"

Арде велне шып эрден,
Тӧр шуйналтын, йошкарген,
Ӱжара чылт ленчешка
Юл вес велым сылнешта.

Тымык. Уке
Мардежат.
Тич арулык
Каваштат.
Вӱд ӱмбалне ик йӱкат
Огеш шокто нигуштат.

Икте-весым толкын-влак
Огыт поктыл шоҥешталт.
Ок тарване пушыжат,
Ок чоҥештыл чайкыжат.

Тӱрлеман,
Ош тувыран
Патыр еҥ,
Юл гоч вончен,
Пуйто шкет шога ончен
Омюан черкан олам.

Пуйто пеҥгыдын тошкал,
Яклака куан, ошман
Серыш ошкылын кӱзен,
Ола муч эрташ шонен.

Пеш ару айдеме гай
Патыр катер шып шога.
Волгалтмек лектеш чолган
Юл ӱмбак "Сергей Чавайн".

Шӱшпык

Олмапужо ӱлыч кӱшкӧ
Вошт пеледын оварген.
Вучыдымын ужым: шӱшпык
Шкетын толын садышкем.

Чон поремдыше маэстром
Йывыртен ончем тӱслен.
Но йыраҥ ӱмбач шиждеак
Йомын шуктыш кайыкем.

Кундемнаште, мландымбалне
Чапланет, мурызына.
Ужамат, тый еҥ шинчалан
Коймо дечын лӱдынат.

Иге-влакым молын гаяк
Лым лийде пукшен куштет.
Ӱмбалнет чием тыглаяк,
Ок шижалт кугешнымет.

Но акла айдеме тыйым:
Пӱртӱснам сӧрастарет.
Поро кумылын ший йыҥгыр
Йӱкым шошо гоч шавет.

Йыргыкталше сем чӱчалтыш
Шӱмышкак тӱкнен ала
Мурым сылнын муралталше
Масканур ӱдырланат*.

Сай артистым кажне калык
Шӱшпык ден таҥастара.
Шӱшпык ӱдыр-каче-влакын
Келшымашым пойдара.

*Татьяна Денисова.

Шошо йӱд

Сылне шошо йӱдшӧ,
Шӱлашат ласка.
Мӱндырк шӱшпык йӱкшӧ
Йоҥгалтеш, шарла.

Пеледалтын ломбо,
Тамлын нералта,
Оваргалын шоҥла,
Йырже волгалта.

Нигуштат ок шокто
Уто йӱк-йӱан.
Кандара сай омо
Мемнанат ялнам.

Тылзе веле шкетын
Шып тӱням онча.
Мо гын омешетше
Тыланет конча?

Йогын

Угарман шеҥгеке волыш
Йӱд вашеш кеҥеж кас кече,
Чодыра ӱмбачын погыш
Шулдырлажым вашкыдегыч.

Паша тургым йӱк шыпланыш
Сер воктене, вӱд ӱмбалне.
Мардежлан йокрокын койо,—
Рутка велыш шылын йомо.

Толкын серым огеш лупшо,
Колым колызо ок пукшо.
Нулалеш кӱ лончым йыштак,
Йӱк лукде, вӱдоҥго йылме.

Кас рӱмбалге умыр, леве.
Юл — кугу "урем" — покшелне,
Кодын толшо комбо ешла
Койын, барже-влак лишемыт.

Чот кугу "уремын" кутыш —
Савырнен толашак суртыш,
Ик сутка, арнят ок сите,
Теплоход кеч лийже писе.

Степь, пасу да курыкла вошт,
Шуко шӱдӧ курымла гоч,
Ончыде чаракым-торым,
Юл йога эреак порын.

Эн кугезе да кугезышт
Пеш ожнат тыштак иленыт;
Пашамат тыршен ыштеныт,
Икте-весе деч тунемын.

Жап эртен. Вашталт уэмын
Чарныде чурий кундемын.
Ик тӱсан гына лач курым,
Алмашта мемнам у тукым.

Адакат кечан торашке
Жап эрта чын пӱрымаш гоч...
Писынжак, тӱжем ийла гыч,
Ок мондалт дыр саманнаже.

Тунамат, Юл тӱрыш толын,
Шарналта марий лӱм-вожым,
Тунамат эҥер вӱд корно
Дечын еҥ кораҥ ок торло.

Тӱтыра

Пуш дене пӧръеҥ
Юалге эрден
Ик сер гыч вес серыш
Вонча, мӧҥгӧ велыш.

Пуш кольмо вӱд толкын
Йыраҥым шӱка.
Йырваш огеш шокто
Йӧршеш йӱк-йӱан.

Куалмыже семын
Шола сер торла.
Эре нугыдемын
Шарла тӱтыра.

Туп-вачыже шумын,
Ноен кидпӱан.
Иеш ынде шуко,—
Пурла сер лийман.

Ни тул волгалтмаш
Огеш кой, ни курык.
Кӧлан ӱшанаш?
Эртен пуйто курым.

Изишак гына
Кеч волгыдо лончо
Лиеш гын, мочоло
Вийжат погына.

Кушечын палаш:
Сутка я шагал
Тыге пӱтырналтын
Шога тӱтыраже?

Но еҥ але чулым,
Пеленже ӱшан.
Ӱнар эше уло,—
Сер веке ийман.



100398
************************************************************************
10—03
Георгий ГАЛКИН

Воштылаш шортшо чон дене...

Эх, артистлан тыгак дыр пӱралтын:
Чон пылаҥын, кӱлеш кече гай волгалташ.
Теве таче ава ночко мландыш уралтын,
Сценыш лектын, перна шӱм элнен воштылаш.

"Ой, авай, вуеш ит нал, пашамжак тыгае,
Мӧҥгыштемже чот шортым, а тыште ок лий.
Мыскараче лийман, героемже тугае,
Лийже калыклан шӱмым кандарыше сий".

Воштылаш шортшо чон ден мыняр кӧргӧ вийым
Саклыман дыр оҥеш, шке мошта лач пален.
Шылтен йӧсым тушан, огеш кошт вуйым шийын,
Кече гай кумыл шокшым еҥлан пӧлеклен.

Кутыралже марла уныка

Кернак, мут-ойна чинче-вунчо,
Порсын кумыл йолга калыкнан.
Кушкына шке ойлан молан пунчык,
Вет сакла йӱла-койыш сыннам.

Ош тӱня йылме олык пеш сылне,
Кажне ой дене тудо мотор.
Марий мут аршашнат ынже пылне,
Ынже варне мик-мек ой шӱк-тор.

Марий шочыч, йылмет деч ит вожыл,
"Авай" мут ден вӱрвемыш шыҥен.
Тӱзатен кушто шочмо ой вожым,
Моло дене иктӧрак шынден.

Мондаш сулык кугезын шомакшым:
"Йылме йомо гын, калык пыта".
Шкем саклалме нерген ший йомакше
Шӱмешна оварген тек шыта.

Перегальыч шке ойым шӱм шолын
Курымла вошт кугезе-влакна.
Саклаш тудым мыланнаже жап толын,
Кутыралже марла уныка.



100498
************************************************************************
10—04
Туныктымо паша

"ОШКЫЛЕШ МАРИЙ ӰДЫР, УЧИТЕЛЬ..."

Жап пеш писын эрта, тудым шижашат ок лий. Теве Оршанкыште педучилищым
шукерте
огыл почмо гай веле чучеш, ончет гын, тудлан тений кумло вич ият темеш.
Ынде
училищыжат педколледжыш савырнен, садлан туныктышо ден воспитатель-влакым
ямдылымаште ятыр вашталтыш уло. Школьный отделенийыш 9 класс деч вара
пурышо-влак
вич ий тунемыныт, а 11 класс деч вара школьный отделенийыштыжат,
дошкольныйыштыжат — кум ий. 9 класс деч вара кумшо талук школьно-дошкольный
группыш погат.
Тыште йочасадлан воспитатель да тӱҥалтыш школышто туныктышо лияш
ямдылалтыт.
Школьный отделенийыште тӱҥалтыш класслаште туныктышо профессий дене пырля
кокымшо специальность пуалтеш: музыкым сайын палыше-влаклан — музыкым
туныктышо,
сӱретлен моштышо-шамычлан — изобразительный искусствым туныктышо, а
молыштлан —
воспитаний шотышто организатор.
Педучилищысе икымше ийлам шарналтет да тудым тачысе условий дене таҥастарет
гын,
мутат уке, ятырлан ончыко кайыме. Тыште кызыт материальный базе поян. Тӱрлӧ
технический аппарат да моло денат оборудоватлыме 27 кабинет, сай стадион,
кок спортзал, кок актовый зал, кок столовый, кок буфет, студент-влаклан
илашышт вич пачашан кок общежитий уло. Библиотекыште 75 тӱжем наре книга
аралалтеш, тудо марла
книгаланат поян. Педколледжыште музыкым туныктымашлан кугу вер ойыралтеш:
школьный отделенийыште улшо-влак баяным шокташ тунемыт гын, дошкольныйышто
— фортепианом. Музыкальный воспитанийым ончыклык туныктышо ден воспитатель-
влак кок пачашан посна учебный корпусышто налыт. Тыште тыгак музей,
информатике кабинет, медпункт, книга киоск уло.
Педколледжыште 91 туныктышо пашам ышта. Ветеран-влак дене пырля кугу
тыршымашым
самырык-влак ончыктат. Каласаш кӱлеш, 24 туныктышыжо — тиде педучилищынак
выпусникше. Нунын кокла гыч иктыже — Эльвира Яковлевна Полушина.
Педучилище деч вара тудо ик ий школышто тыршен, вара вич ий Марий
пединистиутышто руш-марий отделенийыште шинчымашым келгемден. 1975 ий. 5
курс шеҥгелан кодын.
Ӱдырлан отличиян дипломым кучыктат, преподаватель ден студент йолташыже-
влак
шокшын саламлат. Выпусник-шамычын чеверласыме касышт, тылзат пеле гыч —
ойырен
налме пашавер.
Руш йылме предметым марий икшыве-влаклан ушан-шотан марий педагогак
туныктышаш,
очыни. Молан манаш гын, тыгай еҥ кок йылмыжымат пала, садлан йоча-влак
тудым утларак умылат. А марий йылмым палыдыме туныктышо тидым ыштен ок
керт. Тыгай нелылык школышто веле огыл шижалтеш. Мутлан, 1963—1975 ийлаште
Оршанке педучилищыштат марий отделенийыште руш йылмым, руш литературым да
руш йылме методикым ончыклык туныктышо-влакын шочмо йылмыштым палыдыме
преподаватель-шамыч вӱденыт,
садланак тунемше-влак шагал огыл нелылыкым шижыныт (конешне, чыланжак огыл,
но
ятырже).
А 1975 ийыште педучилищыш (ты учебный заведенийым вуйлатыше-влакын йодмышт
почеш) у туныктышо толын — тиде Марий пединститутын выпускницыже Эльвира
Яковлевна
Кудрявцева. Мутат уке, тиде учебный заведений тудлан у огыл, шкежат куд ий
ожно
тиде училищымак тунемын лектын. Тыге тудо ынде кокымшо гана Оршанкыште илаш

тӱҥалеш. Самырык преподаватель марий группылаште руш йылме ден литературым,
адак
марий тӱҥалтыш класслан руш йылме методикым туныкташ тӱҥалеш. Йошкар диплом
дене
институтым пытарыше Кудрявцеван кокымшо профессийжат уло — тиде лектор-
общественник да драмкружок вуйлатыше. Кок профессийжат илышыште моткочак
кӱлешан. Каласаш кӱлеш, Советский районысо Йӱледӱр лӱман изи ялеш шочшо,
Кужмарий кандашияш
школым пытарыше Эля геологат, зоотехникат, агрономат лияш шонен. Но пеле
тулык
ӱдыр (латкок ияш ава деч посна кодын) туныктышо профессийым ойырен налын.
Тыште
кугу верым икымше туныктышыжо Сергей Александрович Куклин налын шоген.
Институтышто тунеммыж годымат Эльвира Кудрявцева шочмо училищыжым монден
огыл,
коклан-коклан Оршанкыш толеден. Мутлан, 1975 ий апрель тылзыште Шкетан
ушемын
черетан научно-практический конференцийже эртыш. Тушко 5 курсышто тунемше
Эльвирамат пагален ӱжыныт ыле. Конференцийыш школла гыч, тугак Яраҥ ола гыч
уна-шамыч
тольыч. Пленарный заседанийыште (тудо руш йылме дене эртен) Кугу Ӧрша
кандашияш
школын тӱҥалтыш классшым вӱдышӧ Р.Г.Козырева "Уроки русского языка в
младших
классах марийской школы", Яраҥ оласе краеведений музей директор
Л.И.Винокурова
"Роль краеведческого музея в воспитании подрастающего поколения" темылан
возымо
пашашт дене ончыклык туныктышо-влакым палдарышт. А Эльвира Яковлевнан
темыже тыгай ыле: "Психологическое обоснование наглядности на уроках
русского языка в марийской школе". Тиде Оршанкысе студент-влаклан моткоч
кӱлешан материал. Наглядностьым туныктышо шке урокыштыжо моштен, кӱлеш
годым гына кучылтшаш. Тудо урокын
кажне этапшылан келыштаралтеш. А тӱҥалтыш класслаште тиде йӧн утларак
кучылталтеш, вет тудо изи йоча-шамычым кугу корныш лукташ полша. Теве тыге
Эльвира Яковлевна студент улмыж годымак педучилищын марий школьный
отделенийыштыже тунемше-влак деке методике дене кылдалтше тӱҥалтыш ошклым
ыштен.
Педучилищысе марий школьный отделенийыш тунемаш ӱдыр-рвезе-влак ялысе школ
гыч
толыт. Вик каласена, шагал огыл тунемшын руш йылме дене шинчымашыже
лушкыдо:
йылме окшакла, шомак-влакым умылтарымаште нелылыкым шижыт, состав шот дене,
тугак предложенийым член шот дене лончылымаште йӧсланат. Шуко моло
экшыкымат ончыкташ лиеш. Садлан Эльвира Яковлевна тыгай цельым шынден:
марий ӱдыр ден рвезе-влакым рушла чын ойлаш туныкташ, грамотно возен
моштымыштым вияҥдаш, икманаш,
ончыклык профессийлан ямдылаш. Вет педучилищыште тунеммыж годым руш йылме
шотышто окшаклымашым ик шинча дене ужын гын, ынде тудо тыгаяк экшыкым
преподаватель
семын кок шинча дене онча да шоналта: тиде студентын йылмыже молан окшакла,
молан возымаште ятыр йоҥылышым ышта, а чыла тидыжым тӧрлаш могай йӧным
кучылтман.
Чынак огыл мо, ала школ да тусо руш йылмым туныктышо, ала тунемше шкеже
титакан.
Теве тидым Эльвира Яковлевна икымше кече гычак шотыш налеш да ончыклык
педагог-влакым туныкта, умылтара, вара пеҥгыдын йодынат мошта. А тыгай
качестве кажне
туныктышылан моткоч кӱлешан. Йодын моштыдымо туныктышым кукшо вӱдвакш дене
веле
таҥастараш лиеш, очыни.
Кажне уроклан сайын ямдылалтде, урокым пайдалын эртараш ок лий. А тидлан
Эльвира
Яковлевна эше педучилищыште тунеммыж годымак шӱмаҥын: урок-влакым тыршен
ямдылен, уроклаште чын да келге содержаниян вашмутым пуэден. Шочмо, руш
йылме денат
яндарын кутырен. Чын, экшык деч посна возен. Тудын дечын моло примерым
налаш
тыршеныт. А педучилище деч вара пединститутышто тунемаш, вик каласыман,
неле
огыл. Но адакат кажне айдеме шке шонышаш: тыршен тунемат — паша лектыш сай,
йогыланет — институт дене чеверласашат перна. Оршанкысе педколледжыштат
тыгак,
садлан чылажат тыште пашам ыштыше преподаватель-влак деч ончык але шеҥгек
кайыме
шижалтеш. Эльвира Яковлевна — руш йылмымат, методикымат туныктымаште тӱрлӧ
йӧн
ден прием-шамычым пеҥгыдын да келгын палыше специалист. Руш йылме урокышто
ончыклык туныктышо-влакын кутырымо йылмыштым лывырташ пеш кугу верым ойыра,
тидлан
тӱрлӧ йӧным кучылтеш. Урокышто, пожале, ик эн тӱҥ верым мутер паша налеш.
Туге,
тиддеч посна нигузе ок лий, вет руш йылме — моткоч поян да лывырге йылме.
Садлан
шуко шӧрынан руш шомакым йоча-влаклан умылтараш тыште, педколледжыште,
тунемман.
Адак теве мом шотыш налман: шуко лудман. А таче кушкын шогышо самырык тукым
лудаш пешыжак кумылан огыл.
"Книга — шинчымаш памаш",— манын Максим Горький. Чынак, самырык тукым чыла
шотыштат ушан-шотан кушшо манын, тунемме верыште нимогай сомылат тудын деч
посна
ок эрте. Вот садланак Эльвира Яковлевна шке пашатыже эре книгам лудмылан
эҥерта:
кеч руш йылме, кеч методике урокла лийышт, кеч педагогический практике
эртыже.
Вет книга уш-акылым пӱсемдаш, шинчымашым келгемдаш полша.
Руш йылме урокым эртарымыж годым Эльвира Яковлевна эн ондак тунемше-влакын
школышто налме шинчымашыштлан эҥерта, вара теорий материалым пуымыж годым
научный
грамматикым кучылтеш. Тыге ончыклык педагог-шамычын руш йылме дене
шинчымашыштым
нӧлта, ятыр уым пуа. Педколледж гынат, туныктышо-влак чыла предмет денат
классноурочный системе дене пайдаланат. Тиде пеш чын! Вузышто гына тыге:
ондак лекций, вара семинарский але практический занятий-влак. Мутат уке,
йот йылмым колледжыштат лекций-семинар изи огыл верым налеш. Но йылмым
туныктымаште эн ончылно
классно-урочный системе шога, вет практический занятий негызеш веле кеч
шочмо
йылмым, кеч рушыным, кеч туныктымо тӱвыргӧ саскам пуа. Эльвира Яковлевнат
практический занятийлан ятыр жапым ойыра. Кузе уке гын, вет тунам веле
лексикым, фонетикым, мутым состав шот дене да молымат лончылымо морфологий
шотышто чыла сайын умылаш лиеш. Тачысе студент шкеже чын лончылаш тунем
шуэш гын, ончыкыжым пашаже куштылгын каяш тӱҥалеш.
Йылме урокым эртарымыж годым Эльвира Яковлевна эреак занимательный,
дидактический материалла дене пайдалана. Улшо дене веле огыл, а шке гыч
шона да тунемше-влаклан ямдылен ончаш темла. Нунышт тиде творческий сынан
заданийым уло кумылын
шуктат. Икманаш, уста преподавательын урокыштыжо ешартыш материал эре кид
йымалне. Материалым илыш дене кылдыме шотышто ойлыманат огыл. Тиддеч посна
ок лий.
Тыге веле самырык тукым пеҥгыде шинчымашым налын кертеш. Урокым эртарыме
годым,
материал дене келшышын, технический йӧн денат пайдаланыман. Садлан Эльвира
Яковлевнан уроклаштыже видеоматериал, диапроектор, магнитофон,
проигрыватель изи
огыл верым налыт. Чын ышта. Марий школьный отделенийыште тунемше-влакын руш
йылме дене шинчымашышт пеҥгыде, ӱшанле. Чыла тидыже мастар туныктышылан
кӧра шочеш.
Руш йылме предметым марий тӱҥалтыш класслаште кузе да мо семын туныкташ —
тидын
шотыштат Эльвира Яковлевна кугу верым практикылан ойыра. Мутат уке, теорият

ӧрдыжеш ок код. Тыгак, учебникысе материал дене пырля элысе лӱмлӧ методист
да
туныктышо-практик-влакын опытыштым шотыш налын, верысе йӧнлан келыштарен,
кӱлеш
шинчымашым пуа. Шкежак руш йылме дене педагогический практикым вӱда. Келге
консультаций, практикантын шонен ямдылыме тичмаш конспектше але план-
конспектше,
ончыклык педагогын туныктен эртарыме урокшо, урокым лончылымо годым
методистын
ушан-шотан кӱлешан ойжо — чылажат сай паша лектышым пуа. Руш йылме дене
пробный
урок-влакым кызыт Кугу Ӧрша тӱҥ базовый школышто эртарат, но тыгай практике
Каракша ден Тошто Крешын тӱҥ школлаштат лиеден. Методистын почеркше
практикант-влакын урокыштат пеш раш коеш, молан манаш гын, показательный
урок-влакым методист шкежак эртара.
Туныктышо профессийым айдеме ойырен налын гын, очыни, тудо ик вереште
тошкышт ок
шогылт, кушкеш, мом-гынат уым кычалеш, муэш, вара шке пашаштыже кучылтеш. А
туныктышо-влакым ямдылыше преподаватель-методист шотышто ойлыманат огыл.
Тыгаяк
ура чонан специалистлан Эльвира Яковлевнат шотлалтеш. Тышечынак тудын
методике
дене у темыж ден разработко-шамычше шочыт. Теве икмыняр темыже: "К вопросу
о
развитии речи на уроках русского языка в национальных группах педучилища";
"Самостоятельная работа на уроках русского языка и методики русского языка
в национальных группах педучилища"; "Использование наглядности на уроках
русского языка
и методики в национальных группах педучилища"; "Внеклассная работа по
русскому
языку в начальных классах национальной школы" (тыште методист тӱҥалтыш
школышто
руш йылмым урок деч ӧрдыжтӧ эртарыме нерген воза).
Ынде ятыр ий Эльвира Яковлевна училыщыште руш йылме, литератур да руш йылме
методике предметный комиссийым вуйлата. Тышке кугу опытан преподаватель ден
методист-влак С.И.Овсянникова, А.В.Кондакова, Н.И.Летова, Н.Л.Золотова да
молат ушненыт. Комиссий член-шамыч открытый урок-влакымат эртараш огыт
мондо. Эльвира
Яковлевна шкежат, тӱрлӧ проблемым нӧлталын, коллегышт-влаклан шагал огыл
урокым
эртарен да кызытат вӱда. Мастарын чоҥымо занятийлаште лийыныт Юл да Виче
кундемыште верланыше педучилищыла гыч толшо директор-влак, тугак шкенан
республикысе
кыдалаш специальный учебный заведенийлаште марий йылмым туныктышо-шамыч.
Икманаш, Эльвира Яковлевнан чыла урокшымак открытый манаш лиеш.
Лӱмлӧ туныктышо да методист, шке мастарлыкшым кугемдаш, шинчымашым
келгемдаш манын, тӱрлӧ семинарлашке миен толаш ок мондо. Мутлан, нуно 1982
ийыште "Руш йылме
да тудым туныктымо методике, кызытсе йоча литератур" тема дене Орехово-
Зуево пединститут пелен, а 1989 ийыште "Ончыл опытын школжо" тема дене
Грозный олаште
эртеныт. Пытартыш жапыште Марий Элышкат лӱмлӧ методист, туныктышо-практик,
новатор-влак толедаш огыт мондо. Тыгай семинарлашке Эльвира Яковлевна
логалашак тырша, вет туштыжо мом-гынат уым каласат. Мутлан, кок ий ончыч
"Личностно-ориентированный образованийыш куснымашын методологический ден
психологический основыж
нерген" темылан республиканский погынымаш эртаралте. Ӱмаште кок пайдале
семинар
эртен — тиде "Тӱҥалтыш школышто традиционный огыл форма дене туныктымаш"
(лекцийым Т.В.Щербакова лудын) да чылалан палыме Ш.А.Амонашвили дене
вашлийын мутланымаш.
Эльвира Яковлевна шкежат коло кок ий жапыште погымо опытшым туныктышо-влак
коклашке шара, тӱрлӧ курслаште лекцийым лудеш, семинарский занятийым
эртара. Пытартыш жапыште пеш кӱлешан да тачысе илышлан келшыше темым
ямдылен — тиде "Марий
школын тӱҥалтыш класслаштыже руш йылме да лудмаш урокым эртарыме годым
развивающий обученийын элементше-влак дене пайдаланымаш". Марий Эл
Республикысе туныктыш
институт тиде гана курсым посна верлашке лектын эртарен. Лектор-влак
коклаште
Э.Я.Полушинат лийын.
Методист Полушина программе-влакым ямдылымаштат тыршымашым ончыкта. Марий
пединститутын доцентше З.К.Иванова дене пырля йочасадыште икшыве-влакын
шочмо йылмыштым лывыртыме пашан теорийже да методикыже программым
ямдыленыт, тудо 1990 ийыште савыкталтын. Эльвира Яковлевна 1995 ийыште
"Марийский язык для групп с разноязычным контингентом учащихся в
педколледже" лӱман программым ямдылен. Тудын дене кызыт колледжыште
туныктышо-влак пайдаланат. Пагалыме методист яра ок шинче:
"Программа по русскому языку и культуре речи для 1—2 курса марийских групп
школьного отделения педколледжа" у программым ямдыла.
Туныктышо... Тудо кугу грамотан, кӧргӧ шижмашан, яндар чонан чын еҥ, эше
палыме
личность, йоча ден кугыеҥ коклаште авторитетан айдеме. Но туныктышын чыла
вере
шке позицийже лийшаш: школышто, илышыште, педагогикыште. Теве тыгаяк
Э.Я.Полушинат. Тудо ойла: туныктышо кеч-мыняр сай лийже, но шке тунемшыже-
влакым ок уж,
коклаштышт пеҥгыде пырдыж шога гын, нимом ыштен от керт. Чынак вет,
илышыште
сайжымат, удажымат ужын моштыман.
Педучилищыш паша ышташ толмо гычак Полушина группо вуйлатышылан тырша.
Тачысе
кечылан вич выпускым ыштен. Каласаш кӱлеш, уста педагогын туныктен лукмо
группыласе ӱдыр-влак чылан гаяк тыршен тунемше лийыныт, келге шинчымашым
налаш шӱман
улмышт дене ойыртемалтыныт, туныктышо профессийым ойырен налмыштлан
нимынярат
ӧкынен огытыл, мер пашаштат чулымлыкым, чолгалыкым ончыктеныт. Эльвира
Яковлевнан икымше выпускшо 1979 ийыште лийын. Нунын кокла гыч поснак порын
шарналта Зинаида Милютинам, Светлана Ивановам, Вера Русаковам, Антонида
Пекельдинам, Роза
Соколовам да Нина Яковлевам. Моло выпуск-влак гыч ӱмырешлан сай могырым
кодыныт
Миральда Самойлова, Алевтина Япаева, Юрий Исутов, Владимир Кораблев, Лилия
Петрова, Светлана Купцова, Анжела Ямбаршева, Светлана Гордеева, Елена
Иванова, Ольга Иванова да шуко-шуко молат. Эше теве мом палемдыман: Эльвира
Яковлевнан вуйлатыме группылаште тунемше-влак коклаште шагалын огыл
творчестве деке шӱман лийыныт, утларакшым почеламутым возкалаш йӧратеныт. А
тидлан группа вуйлатышак кумылаҥден шоген. (Каласыман: Эльвира Яковлевна
педучилищыште тунеммыж годым шкежат газет редакцийлашке чӱчкыдын возен
шоген.) Теве икмынярышт: Светлана Иванова, Алевтина Григорьева, Светлана
Данилова, Светлана Гордеева, Татьяна Милютина.
Ӱдыр-рвезе-влак, тунемын лектын, чыланат шке паша верыштышт тыршат, но
тидын годымак группо вуйлатышыштым огыт мондо: тӱрлӧ вер гыч поро да
тауштымо шомакан
серышым колтедат, шочмо кечыже да пайрем-влак дене саламлат. "Шӱм гыч лекше
шокшо салам дене вашка Света. Эльвира Яковлевна, тыланда моткоч кугу тау!
Вет мыйын
самырык пагытем училищыште эртен. Пелен ава лийын огыл. А те кокымшо ава
гай
лийын улыда. Мый тынар авамлан ӱшанен омыл, кузе тыланда ӱшаненам", — воза
ик
письмаштыже Светлана Мамаева. "Поро, сай кумылда лийже, Эльвира Яковлевна!
Колта
тыланда шокшо сай саламым Ольга. Эн ончыч саламлем тендам шушаш У ий пайрем
дене! Тыланем чыла сайым, но эн тӱҥ — пеҥгыде тазалыкым. Жап тыгак писын,
шижде
эртен кайыш, ме тунемынат пытарышна, шкеат туныктышо лийна", — теве тыге
тӱҥалеш
ик серышыжым Ольга Иванова Башкортостан Республикысе Краснокам районышто
верланыше Ушмен школ гыч...
Кызыт Э.Я.Полушина, класс вуйлатыше семын, кудымшо выпускым ямдыла: тушто
26
ӱдыр да 2 рвезе тунемыт, педколледжым 1999 ийыште тунемын лектыт. Тений
пробный
урок-влакым эртарышт, кеҥежым школлаште але йоча лагерьлаште практикыште
лийыч,
а 5-ше курсышто адакат пробный урок-влак, пытартышлан — Марий Элысе
школлаште
государственный педпрактике. Нуным туныктен лукмешке, ик эн тӱҥ сомыл
группо
вуйлатышыланат логалеш. Вет кажныж верч тыршыман, тургыжланыман, туныктымо
ойым
пидман. А тидлан нунын группо вуйлатышыштын вий-куатше ситышын уло.
А 5 "а" курсышто тунемше-влак шке вуйлатышыштым пеш пагалат, йӧратат. Айста
икмыняр ончыклык туныктышым колыштына. "Кажне группо вуйлатыше шке
тунемшыже-влак
верч тургыжлана. Эльвира Яковлевнат мыланна эре полшен шога. Жапше уло ма,
уке,
переменыште куржын толешат, мемнан илымына, тунеммына нерген пален налнеже.
Кӧн
могай йодышыжо уло, шке группо вуйлатышыж деке кая. Эльвира Яковлевна тӱрлӧ
ойкаҥашым пуа, кажныжым умылашак тырша. Мыят ик гана огыл тудын деке
полышым йодаш
миенам", — каласкала группын старостыжо Фаина Чермакова. Лювена Дмитриева
тыгай
ойым пидеш: "Мемнан группо вуйлатышына — Эльвира Яковлевна Полушина. Тудо
ынде
визымше ий авана олмеш улеш. Вик каласем: поро чонан айдеме. Мемнам эре
умылаш
тырша. Кӱлеш годым мокталта, кӱлеш гын, шылталенат налеш. Ме тудлан нимом
огына
ойло гынат, мемнан нерген чыла пала. Тугеже, ме тудлан пуста вер огынал".
Эльвира Яковлевна Полушина эреак пашаште. Тидлан тудым ачаж ден аваже,
школысо
туныктышо-влак, йолташыже-влак кумылаҥденыт. Адак шке педучилищысе
туныктышыжо-влакланат тау шомакым ойла. Поснак группо вуйлатыше
Н.А.Ивановалан, тудын тунемме жапысе преподаватель-влак И.К.Глушковлан
(директорын алмаштышыже лийын), К.Г.
ден М.К. Бессергеневмытлан да молыланат. Марий пединститутысо преподаватель-
шамычымат ок мондо — тиде профессор-влак Н.Т.Пенгитов, И.С.Иванов, доцент-
влак
В.Т.Тимофеева, З.И.Кузнецова...
Чынак, туныктышын пашаже мучашдыме, поснак педагогический учебный
заведенийыште.
Но Эльвира Яковлевна чылаланат пагытым муын мошта. Шке пелашыже Николай
Петрович
дене Маша ӱдырыштым ончен куштат, тудыжо 8 классыште тунемеш. Ӱдыр аваж ден
ачаж
гаяк ушан, чолга, чулым, пашалан кумылзак лийын кушкеш.
Э.Я.Полушинан пашам тыршен ыштымыжым чын ужын шуктеныт, садланак 1986
ийыште 3шо степенян Паша чап орден дене, 1989 ийыште "Отличник народного
просвещения"
знак дене палемденыт, а 1994 ийыште "Марий Эл Республикысе образованийын
заслуженный пашаеҥже" почетан лӱмым пуымо.
Теве тыге ила да пашам ышта Оршанка поселкышто ончыклык туныктышо-влакым
туныктышо Эльвира Яковлевна Полушина. Чын, рынкыш куснымо жап — куштылго
пагыт огыл.
Туге гынат Оршанка педколледжын коллективше, нунын коклаште Эльвира
Яковлевнат,
пала: нунын ончылно ик сомыл — тиде уста педагог-влакым ямдылаш. Уста,
кожмак
чонан туныктышо Полушина нерген очеркнам тудын ончычсо тунемшыже Светлана
Иванован "Студенткын шонымашыже" почеламутшо дене кошартыме шуэш:
Ошкылеш, ошкылеш марий ӱдыр,
Педучилище велыш вашкен.
Умыр-леве мардеж кӱляш-кудыр
Ӱпшым ӧрдыш шыман шып кышкен.
Тудын вуйышто таче лач икта:
— Жап шуэш — тӱҥалам туныкташ!
Мутшо оҥгыр йӱкла шергылт лекте:
— Йоча-влакым лудаш, возыкташ.
Рӱжге толын пурат нуно школыш,
Саламлалтын эртат ӧрынрак.
"Кӧ тыгай?"
Лачак икте вел палыш:
"У учитель мемнан, кугырак".
Оҥгыр йӱк, коридор мучко шергылт,
Мыйым первый урокыш ӱжеш.
Кузе шӱм-кыл кыра пеш чот кӱлт-кылт,
Лач возак гыч, шонет, тул пижеш.
— Но ынем лий тыгае мый шӱч тул, —
Тӱҥалам возыкташ, лудыкташ.
... Ошкылеш марий ӱдыр, учитель,
Сур шинчаштыж йӱла тул аршаш!

Петр Емельянов, СССР калык туныктышо.



100598
************************************************************************
10—05

Лудыш

М.Шкетанын сылнымут ойпогыжым икымше гана 1962 ийыште чумырен лукмо ыле.
А.Асылбаевын ямдылыме, ныл томан тиде изданийыш писательын эн сай
произведенийлаже
пурталтыныт. Но ятыр возымыжо, поснак колымшо ийлаште газетлаште лекше
статьяже-влак, тушко логалде кодыныт. Тиде чырым С.Черных "М.Шкетанын
публицистикыже"
книгам ямдылымыж дене петырыш (1966). Вара тудынак тыршымыж дене марий
классикын
ойпогыжо ончычсо деч кугурак кум том дене савыкталте (1990—1991 ийла). Тиде
изданий Яков Павловичын творчествыжым утларак тичмашын авалта, вет тушан
тылеч ончыч йӧршын печатлалтдыме да тыгак писательын книгалашкыже тымарте
нигунам пуртыдымо ятыр произведенийым (кок пьесым, икмыняр ойлымашым, ятыр
статьям да серышым) вераҥдыме.
Мутат уке, нине томлам ямдылыме годым шымлызе С.Черных шуко пашам ыштен.
Чыла
кугу произведенийлан умылтарымашым пуымо, кажне ойлымаш ден статьян,
фельетонын
возалтме да савыкталтме жапше, изданийын лӱмжӧ ончыкталтыныт. Эн тӱҥжӧ,
очыни,
тыште: рукописьым печатлаш ямдылыме годым писательын возымашкыже ончычсо
"ушан"
редактор-влакын пуртылмо тӧрлатылмашым кораҥдыме, авторын ойжым, стильжым
угыч
пӧртылтымӧ. Шымлызын тиде поро сомылжылан кугу таум гына каласыман.
Но нине кум томышкат чылажымак чумырен шуктымо огыл. Ме тыште газетлан
серыме
изи заметкыла нерген огыл ойлена. Тыгайже шагал огыл логаледа. Нунын дене
пырляк
литературоведын шинчашкыже перныде кодыныт ятыр ойлымаш, очерк, кугурак
статья.
Икмыняржым кызыт, М.Шкетанын шочмыжлан ик курым темме ийыште, "Ончыкын"
лудшыжо-влаклан темлена.
Кум ойлымашым ("Шикш", "Келшыше тип", "Чеверет-моторет") 1934 ийысе "Рвезе
коммунар" газет гыч налме. Икымшыже тушан 24 ден 28 февральыште да 1
мартыште, кокымшыжо 27 апрельыште, кумшыжо 24 мартыште савыкталтыныт.
Икымше гана "Йошкар
кече" газетын 1925 ий 13 августысо номерешыже лекше "Марий поэт-влаклан"
статьям
писательын томлашкыже кок ганажат пуртымо, но тудым ала-могай амал дене
пелыжлан
кӱчыкемденыт, ятыр примерым, шонымашым луктын шуэныт. Тиде гана М.Шкетанын
серыме тичмаш текст темлалтеш. "Марий театр кокла" статья "Йошкар кече"
газетеш 1922
ий 28 сентябрьыште савыкталтын.
Чыла нине материалым журналлан Г.Зайниев ямдылен.

М.ШКЕТАН

Шикш

Ойлымаш

Пасушто, кандалгын сӧралген, йытын пеледалт шогалын. Мардеж пуалме семын
колхозын ужар порсынла койшо, йыштыра койышан йытынже кугу ер гай
толкыналтеш,
лӱшкалта.
"Ошла" колхоз ден "Куралше" колхозын йытын пасушт ик массивыште. "Ошла"
колхозын
лу гектар йытынже эҥер воктен, лоп верыште. "Куралше" колхозын кӱшнырак,
шуҥго
верыште. Тушко вӱд пуш шагал кӱза, шагал вӱдыжта.
Игече сай шогыш, мардеж эре кечывал йымач тольо. Жапын-жапын йӱр ӱдымӧ
шурным
нӧртыш, йытынымат сӧрастарыш.
Ик ояр кастене "Ошла" колхоз вуйлатыше Чопай Кори ден "Куралше" колхоз
вуйлатыше
Пагул Йыван йытын пасуэш вашлийыч. Нуно коктынат рвезе улыт, коктынат
комсомолышто шогат. Коктынат нуно йытыным ончаш пасуш толыныт.
— Сай илет-кутырет, Кори родо! — манеш Пагул Йыван.
— Илена. Шке сай илет мо?
Коктын кидыштым ваш кормыжталыт.
— Йытынет могайрак вара? — йодеш Кори Йыван деч, шке чоянрак воштылеш.
Пала:
"Куралше" колхозын йытынже томамрак.
— Мемнан шуҥго вер, йытын тендан гаяк мотор огыл. Тыйын эҥер мӱндырнӧ огыл,
эре
вӱдыжтен шога, садлан йытында сай, — манеш Пагул Йыван.
— Лоп верлан куаныман огыл, тудо пеш ондала. Лоп верым известка дене кошташ

кӱлеш. Ме теният ятыр минерал ӱяҥдышым кышкен улына. А тый мыняр кышкенат?
— Шагал...
— То-то, шагал, садлан йытынетше шуэ лийын.
— Тудлан огыл.
— Тудлан шол. Йытыным ӱдымашке минерал ӱяҥдышым ий еда опташ кӱлеш. Ончы-ян
мемнан йытыным: порсын гай йылгыжеш!..
Йыван "Ошла" колхозын йытынжым шӧрын, кӧранен ончалеш. Йытын чынак вӱд гай
яндар.
— Тыйын йытыныштет нарынчывуй шудо пытыдыме шуко, а мыйыныште огеш кой. Мый
кум
гана сомылыктенам, — моктана Кори.
Кори йытын верчын чынак чот тыршен. Тудо техник культурын кӱлешыжым пален
налын,
колхозник-влакланат эре умылтарен шоген. Кодшо шыжымат тудо йытын заводышко

нигӧн деч сай, кужу йытыным намиен, премийым налын. Пагул Йыван йытыным пеш

кӱлешан культурлан шотлен огылат, тыршымашыже лийын огыл, садланак
"Куралше"
колхозын еҥже-влакат йытыным сомылымо годым кӱлынак пашам ыштен огытыл,
кугурак
шӱкшудыжым гына кӱрылдал эртеныт. Комсомолец Йыванын "Техник культур верч!"
манме лозунгшым илышыш пуртен толын огытыл.
— Мо тый эре моктанет? — Йыван изишак сыренрак пелешта. — Йытынет дене
мӱшкырет
шукак ок тем. Тый мландыжым таҥастарен ончо: мемнан чоҥга вер...
— Мый ом моктане, фактым гына ончыктем, — манеш Кори, шке адакат кок
колхозын
йытынжым таҥастарен ончалеш. — Тый шонет, йытын пайдам ок пу?
— Ок пу ом ман, йытын дене мӱшкырет ок тем, манам.
— Йоҥылыш, йоҥылыш ойлет, Йыван...
— Йытын шуко клопотым ышта. Теве мый тыгай повесткым нальым: йытын верч
участкыш
ӱжыт. Тыланетат повестке уло мо?
— Уло. Эрла каен толаш логалеш...
— Мый ом кай.
— Молан?
— Так... Ом ярсе...
Моско Рӱдӧ метеорологий станцийыште йӱдет-кечет эксыде могай игече толшашым
шекланен, шымлен шогат. Кушко, могай корно дене йӱштӧ полоса кая, кушко,
могай верлашке йӱр полоса кая — метеорологий станций ончылгоч пален налеш,
вара верлашке
увертара. Садыге Марий областьышкат увертарен: "Тиде кечылаште тендан
кундемыште
йӱштӧ лийшаш. Ӱдымӧ шурныдам эскераш ямдылалтса".
Теве тиде уверым каласаш, шурным йӱштӧ деч кузе утарышашым умылтараш колхоз
вуйлатыше-влакым участкыш погеныт. Райзо гыч толшо, кугу портфелян рвезе
айдеме
колхоз вуйлатыше-влакым "туныкташ" тӱҥалын. Участке агроном уке, тудо
санаторийыш эмлалташ каен. Пашам чот ыштымыж дене шодыжо локтылалтын.
Чопай Кори йӱштӧ лиеш манмым колынат, вигак лоп верыште, эҥер лишне улшо
чапле
йытынже верч ойгыраш тӱҥалын.
— Векат, йытынем покшым кочкын кая, — шонен. Санденак Гривовын ойлымыжым
пеш
кӱлынак колыштын.
— Покшым возеш гын, кече лекме деч ончыч пасу ӱмбалне шикш тӱтырам ышташ
кӱлеш,
— ойлен Гривов. — Шикш тӱтырам от ыште гын, шурнет чыла йомеш, йӱштӧ
кочкеш. Эн
чотшо йытыным шекланыза...
— Тый кузе ыштышашыжым умылтаре, — манын Кори Гривовлан.
— Кузе? Теве кузе: кастене мардеж йӱд йымач ыле гын, пасун тудо тӱрышкыжӧ
радам
дене олым увыра орам шуко вере ыштыза, гектар кумдыклан вич ора кӱлеш. Олым
орам
иктаж-мо дене пызырыктыза, йӱлен ынже керт, шикшын гына кийыже.
— Покшым годым эрден мардеж ок лий, — ала-кӧ манын.
— Чуч гына лиеш, ме тудым огына шиж. Покшым йӱдйымал мардеж деч вара возеш.
Покшым вочмекат, мардеж изиш лиеш, шикшым наҥгаен кертеш...
"Агроном" Гривов колхоз вуйлатыше-влак дене тыге ятыр мутланен, вара
пытартышлан
каласен:
— 29 ден 30 июньышто шекланыза.
Кори, мӧҥгышкыжӧ пӧртылмек, вигак олым увырам ямдылкалаш тӱҥалын. Жап
шагал. 29
июнь марте кечат пеле гына кодын.
Кастене Кори дек "Куралше" колхоз гыч Пагул Йыван толын. Йыванын кидыштыже
гармонь, шкежат сай вургемым чиен.
— Ме эрла каныш кечым ыштена, — манын тудо. — Вара участкыштет мом
каласышт?
— Йӱштӧ толшаш, йытын пасуэш шикш тӱтырам ышташ ямдылалтса, маньыч.
— Мый ом ойгыро, мыйын йытын шуҥго верыште. Шуҥго вереш покшым ок лий. А
тыланет
чынак чур пагар толеш... Тидлан гына ӱжыктеныт, ужат?
— Ие.
— Ну, йоча модыш...
Йыван, гармоньжым мурыктен, ял мучко эртен каен.
— Мемнан эрла каныш кече, — уэш манын тудо.
Эрлашым эрденак мардеж йӱдйымак савырнен, игече кенета юалген. Кас лийшаш
годым
мардеж утыр талышнен. Кори кече мучко йытын пасу тӱрыш олым увырам
шупшыктен,
шуко вере орален шындыктен. Йӱдлан чыла пӧръеҥ-влакым йытын пасуш луктын.
Йӱдым
мардеж ниялтен налме гай шыпланен, йӱштӧ лийын. Кори шижын: эрденлан
садыгак
покшым лиеш. Чынак, эрдене волгыжмек, йытын ӱмбалне покшым ошын кояш
тӱҥалын.
Кече кавам чевертен, вашке лекшаш. Кори вий кертмын кычкыралын:
— Тулым пижыктыза!
Олым ора-влак шикшаш тӱҥалыныт.
Корин шӱмжӧ чӱчкыдын кырен, логарышкыже ала-молан комыля толын шинчын,
кидше чытырен. Шикш орам ончен: шикш йытын пасу ӱмбаке ок кай, йырым-йыр
коло-кумло метрлан гына шалана. Юж ик пырчат ок тарване.
— Мо шатын! Гривов ондален мо? — вуйжым ырыктен шонен Кори.
Кече печкалтын, йошкар шар гае лектын, чевер йолжым пасу ӱмбаке шуйдарен
колтен.
Йытын утларак ошем каен.
— Пытыш! Мотор йытынна пытыш! — шортшаш гай куржталын Кори. — Шикшым
утларак ыштыза, ӱмылтен шогыжо!
— Уке, Кори, тыйын шикш тӱтыраэт пуста мут веле улмаш, — манын бригадир
Кузьман
Пӧтыр. — Мыйын шонымаште, тый йоҥылыш ыштыктенат. Пасу покшекат шуко вере
шикшым
пышташ кӱлеш ыле...
— Мый мо, калтак! Вет Гривов, агроном, мыланна тыге ышташ каласен! — чон
йӧсыж
дене ойлен Кори.
— Тенийысе агроном-влак лӱмыштым гына нумалыштыт. Кӧ шинча, Гривов ала
шкежак
вредитель...
"Ошла" колхозын пел йытынже покшым дене когарген, шикш тӱтыра арален кертын

огыл.
— Тыгай чапле йытын ыле, ынде нимолан йӧрдымӧ лийын, — ойгырен Кори
кечывалым.
Тунам тудо лӱмын йытын пасуш ончалаш миен. Вара шинчажым "Куралше" колхозын
йытынышкыже кусарен.
Мо асат! Тудо йытынлан покшым логалын огыл мо? Ужаргын, кандын койын шога,
толкыналтеш. Корин пылышыжлан гармонь йӱк шокта. Тиде, очыни, Пагул Йыван
йытынжым
ончаш толеш.
Чынак, корно дене кумытын толыт. Йыван гармоньым шокта. Йытын дек шуычат,
шогальыч. Корин шӱмжылан йӧндымын чучо. Вет шукерте огыл тудо Йыван ончылно
йытынже дене моктаныш, ынде Йываным ужашат вожылмаш. Йыванын йытынже покшым
дене когарген огыл, чыла тӱрыс кодын. Тудын йытынже шуҥго верыште.
Кори, шеҥгек ончалде, эҥер векыла олыкыш волен кая. Шеҥгечынже Йыван ала-
мом
кычкыра. Очыни, Корим койдара.
Олыкышто колхозник-влак шудым солат, йырым-йыр сава шумымо йӱк шергылтеш.

* * *

Кече касыш тайнен ыле, ялышке МТС-ын автомобильже кудал тольо.
— Кушто колхоз вуйлатыше? — йодыч автомобильыште шинчыше-влак. Нунын
коклаште
Пагул Йыванат уло.
Кори автомобиль дек куржын мийыш.
— Шич, йытын пасушкет мемнам наҥгае!
Корин шӱмжылан йокрокын чучо.
МТС директор ден политотдел гыч толшо "Ошла" колхозын йытын пасужым, шикш
пыштыме верым ончальычат, вигак пелештыш:
— Тыштат йоҥылыш ыштыме... Кӧ тыланда шикшым тыге пышташ каласен?
— Гривов, райзо гыч толшо, — манеш Кори.
Директор ден политотделзе, ваш ончалын, вуйыштым рӱзалтат.
— Кӱлдымаш! — сырен кудалта политотделзе. — Дымованийым тыге ыштыман огыл.
Кажне
гектарлан вич вере шикшым ыштыман. Ныл вере ныл лукеш, иктым — покшеке.
Икманаш,
пӱтынь пасу мучко шикшым опташ кӱлеш ыле. Гривов я агроном огыл, я агроном
да
вредитель...
Вара Йыван дек савырнен йодеш:
— А тый кузе ыштенат? Тыгак мо?
— Мый нигузеат ыштен омыл... Мыйын йытын шуҥго верыште... Нимат лийын
огыл...
— Шикш тӱтырам ыштен отыл?
— Уке.
— Директивым налынат?
— Налынам ыле...
— Пеш сай комсомолец улат, — койдарен ойла политотделзе. — Комсомолын
лозунгшым
пеш сайын шуктен шогет. Кори шикш тӱтырам ыштен да йоҥылыш лийын гын, тудын
титак огыл. Корин тыршымыже коеш, а тый, векат, йытын нерген нимынярат от
шоналте.
— Вет мыйын йытын кылмен огыл...
— Кылма ыле гын? Мом манат ыле?
— Мыйын йытын шуҥго верыште...
— Попугай!..
Кум кече гыч Пагул Йыван выговорым налын. Тудо кызытат ӧрын коштеш:
— Молан мыланем выговорым пуэныт? Вет мыйын йытын локтылалтын огыл... А
Корин
кылмен гынат, моктат веле...
1934.

Келшыше тип

Мыскара

Мыйын ваштарешем, кугу, пурка капше дене ӱстембак эҥертен, Камаев шинча.
Тудо
мемнан ялсоветыш паша ышташ шукерте огыл толын гынат, мыйын кӧ улмемым
вашке пален налын. Камаев шке портфелешыже ик кленча "дубнякым" конденат,
чаркашке темалтен йӱэш, мыланемат шуялта.
— Арака дене пырля мутланаш каньыле, — манеш Камаев, шкеже кумшо чаркам
темен
йӱэш.
Тудо мыланем илышыж нерген ойла, пачаш-пачаш ямлен каласкала. Чурийже тудын
ийготшо дене таҥастарымаште шоҥгыракын коеш, изишак пеле одар улмыжым
палдара.
Йӱкшӧ — тенор, мут мучашеш ячокын йӱкла дискантыш савырна. Мутланымыж
годым, южо
мутым ойыртемын каласаш кӱлеш гын, Камаев кошар парняжым пӱгыр нерже дек
нӧлталеш, саҥгажым утыр куптырта.
— Мый кызыт, — манеш Камаев, — основной комсомолец улам... Партийыш
кандидатлан
налыныт... Мыйын чумыр илышем — революций верч кредалмаш! Мый 10 ияшем
годымак
Карл Маркс ден Энгельсым лудын пытаренам. А пашажым мыняр ыштенам!.. Ушет
кая!..
Тый, Шкетан йолташ, колышт: нерешет руэн пыште. Шкенан колхозым кӧ
организоватлен? Мый. "Комсомол" колхоз изи огыл, вӱд вакшак кокыт уло.
Пашам сайын шындышым, кулак кашаклан пеҥгыде отпорым пуышым... Вара
ялсоветыш сайлышт, паша туштат томам ыле. Мый вияҥден колтышым. Икманаш,
мыйын авторитет кугу...
Камаев адак ик чаркам умшашкыже опталеш, вара мыланем шуялта.
— Йӱ, Шкетан йолташ. Писатель-влакым пеш йӧратем.
— Классик-влакым лудынат мо? — йодам мый.
— Класс шотышто мый чыла лудым: кушто мыняр кулак, кушто мыняр йорло —
тидым мый
чыла рашлен ончыктем...
— Уке, мый тидым огыл ойлем... Классик писатель-влакым лудынат мо, манам...
— Лудынам, иктаж кок шӱдӧ уло... Гладков, Чементов, Панферов, Брусков,
тулеч молат — пеш шукын улыт, чылаштым лудынат от пытаре.
— Комсомол литминимум нерген мом шонет? Марий писатель-влакын возымыштым
лудат
мо?
— Лудам, пеш лудам, — манеш Камаев, чаркашке аракажым тема. — Уке, — манеш
вара
Камаев, — тый мыйын илышымак романыш возо. Пеш келшыше тип улам вет. Изиэм
годсек еҥ ӱмбалне илен коштынам... Тунемаш толашенам... Вара совет пашам
идеально
ыштенам... Икманаш, идеальный комсомолец улам... Тый возаш тӱҥал веле. Мом
палынет гын, мый дечем йод, мый политик шотышто утларак шинчем.
— Камаев йолташ, шке пашаштет ик ганат йоҥылыш лийын отыл мо?
— Уке, нимогай перегиб, нимогай уклон лийын огыл. Государствын, партийын
кӱштымыштым мый тӱрыс шуктен шогенам... Возет мо вара?
— Ӱшанымыла ок чуч, Камаев йолташ, — манам мый. — Очыни, тыйын ситыдымашет
уло... Тевыс: аракамат йӱат, теҥгече йӱмет дене прогулымат ыштенат...
— Тиде — основной огыл, — манеш Камаев, умшашкыже чаркам кумыкта. — Кузе?
Возет
мо мыйын илышем нерген?
— Возем, но сай могыр деч посна уда могырымат ончыктем, фамилиетым тыйыным
ом
шынде...
— Уке, фамилийжат Камаев лийже, уда могыржат ынже лий... Возаш сӧрет мо?
Чыным ойлаш, мый шаҥгак Камаевлан йыгыжген пытенам, пелйӱдат эртен.
Тӧшакыште
почаҥше изи эргымат, ик омым мален шижын, мыйым кычкыра:
— Атя, папа, о-о!..
Камаев чарныде мутлана, романышке мом-мом возышашым каласкала...
Волгыжшаш лишан иже пачерышкыже кайыш.
Эрлашыжым ялсоветышке ала-молан мийышымат, Камаев вигак йодо:
— Вара кузе? Возашет тӱҥальыч мо?
Тиддеч вара ялсоветыш коштмымат чарнышым. Камаев корнеш ужеш ма, еҥ деран
вашлиеш ма, але урем гоч ужеш — эре кычкыра:
— Вара? Возет? Пытарет?
Тугайышкат шуын: икана, Камаевын капкаш пурымым ужын, коҥга шеҥгек шылын
шогалынам. Пӧртыштӧ нигӧат уке. Камаев пурен шогылто, семынже пелештыш:
— Ок возо, ниямат... Писатель огыл, проквост.

* * *

Тау ВКП(б) райком ден райкомоллан, нуно мыйым вашке утарышт. Районный
газетыште
райком бюро ден райкомол бюрон пунчалыштым лудын нальым: "Комсомол"
колхозышто
вуйлатышылан шогымыж годым, ялсовет вуйлатышылан шогымыж годым Камаев,
кулак кашак дене ушнен, 10 тӱжем пуд вакш киндым шалатен пытарен. Камаевым
партий членыш
кандидат гыч лукташ, комсомол гыч лукташ. Винаматан-влак закон почеш суд
ончык
шогалталтыт..."
Гражданин Камаев! Фамилиет кузе? Лӱмет? Ачат лӱм? Мом ыштен илет?
Тыге суд тергаш тӱҥалеш...
Чынак, мом ыштен иленат, Камаев?..
Ынде йодыштметат ок кӱл — тыйын илышет нерген возе-эм!
Пеш келшыше тип улат!

1934.

Чеверет-моторет

Мыскара ойлымаш

Йӱд пычкемыште поран мардеж туманла, пӧрт леваш воктене савалтын сигыра,
кечкыжеш, шӱшкалта. Южгунам кугурак толкын толешат, кольмо дене кышкымыла
окнашке
шоштыра ложаш гай лум толын савалтеш. Ала тӱньыкыштӧ поран мардеж мӱгыра,
ала
телеграф воштыр мура — пылышлан, чарныде, ду-ду-ду-у-у шокта, шӱмлан
йыгыжакан
чучеш. Пӧртыштӧ шокшо, ласка, поран туманлыме йӱк дене омат пызыра.
Никитин шке пӧлемыштыже, волгыдо тулым чӱктен, ӱстелтӧрыштӧ шинча,
ончылныжо кагаз, карандаш кият. Никитинын ӱстелже подтопко воктен, шокшо
верыште, шкежат тиде подтопкым эҥертен шинча. Шинчылтеш, папиросым шупшеш,
шонкала, орышо пораным
колыштеш. Тупрӱдыжӧ ыренат, кок гана неренат колтен. Но... малаш ок лий,
таче
выездной редакцийыш Абаснур прорабпунктышто чодырам ямдылыме нерген
материалым
возеш кӱлеш. Никитин — область газетын сотрудникше. "728 тӱжем кубометр
верч!"
газетым организовайымеке, область газет ден комсомол ячейке Никитинымат
моло дене пырля Сурок лестранхозыш колтышт. Никитин выездной редакций кидыш
вереште.
Тудо Абаснур прорабпунктышто (Сурок лестранхоз) кок арня илыш, выездной
газетышке ик материалымат пуэн огыл.
Тыге шонкален шинчышыжла, Никитинын нерже кир гай нелемеш, вуйжым пызыра,
ӱстембаке шолт логалта.
— Фу! — манеш Никитин, шинчажым почеш. — Адак нералтен колтенам...
Омыжым пыкше сеҥен, кагазым, карандашым налын возаш тӱҥалеш.
"Соцсоревнований вияҥеш" манын, заголовкым воза. Тиде гутлаште тӱнӧ поран
утыр
урмыжалта. Никитинын ушышкыжо Куяр прорабпунктышто илыше йӧратыме ӱдыржӧ
перна.
Никитин Марусям шукертак йӧратен. Марусят тудым йӧраташ тӱҥалын ыле...
— Эх, могай мотор кызыт Маруся дене пырля пораным колышташ, коктын пырля
муралташ!..
Мардеж, лумым пӱтырен,
Пылпомышым петыра,
Корным ӱштын тӱргыктен,
Корныеҥым йомдара.
Южгунамже пирыла
Коремлаште урмыжеш,
Тӱньыкыштӧ азала
Изи йӱк ден шорталеш...
"Уке, тыге ок келше, материалым возашак кӱлеш", — шоналта Никитин, вара
"Соцсоревнований вияҥеш" йымак возаш тӱҥалеш. Но мом воза?
"Эх, Маруся, что мне делать? Я некак не могу без тебя жить. Почему ты там
осталась? Маруся, вот что, ты как небудь приезжай сюда. Я без тебя не могу
работать,
за тебя я кончу свой жизнь..."
Ду-ду-ду-ду-у-у шоктен, тӱнӧ поран мардеж модеш, шошт шоктен, окнашке лум
шӱраш
шыжалтеш. Вес пӧлемыште сторозо кува нержым коргыктен мала, комака шеҥгелне
шырчык эксыде чаргыжеш... Никитиным сеҥен кертдыме омо пызыра... Омешыже
тудо Марусям ужеш, пуйто Маруся тудын дек толын, шӱй йырже ӧндалын, тудын
пылышышкыже ныжылгын ойла: "Коля! Коля милый! Я тебе работать не дам...
Хоть ты и комсомолец,
но ты меня не сможешь одолеть..."
Вара пуйто Никитин дек выездной газет редактор толын, тудо пуйто воштылеш:
"Ну,
Никитин! Тый чоя улат, мый тый дечет чоя улам вет!" Тӱрлӧ тӱкӧ омым ужеш
Никитин...
Индеш шагат эрдене сторозо кува тудым тӱкалтен кынелта.
— Мом? Молан кычкырет? — помыжалтеш Никитин.
— Тыйым содор телефоныш йодыт.
"Кӧлан кӱлеш лийынам?" — семынже Никитин шона, кидышкыже телефон трубкам
налеш,
тунамак выездной газет редакторын йӱкшым колеш:
— Никитин, тый улат мо? Молан тый нимогай материалым газетлан от колто?
Паша кузе кая?
— Паша ничево... Кая...
— Сайын кая але сайын огыл?
— Сай, манаш лиеш.
— Сайын кая гын, молан нимомат от возо? Ынде кок арня эртен, ик мутымат
возен
отыл!.. Молан тый комсомол билетым нумалыштат? Сӧраллан мо? Таче кечывалым
Куяр
станцийыш тол, уло материалым чыла кондо. Уке гын, пӱтыралаш тӱкна. Колат?
Ну
вот, вучена!
Мут пеш раш, Никитинын могыр коваштыжым шергылтара. Но... могай материалым
наҥгаяш? Укес, калтак!
Пачерыштыже Никитин шуко шонен шинча-шинчат, вара саҥгажым кроп пера:
— Кеч-мо лийже, йӧным муаш кӱлеш. Ом возо гын, ала суточныйымат огыт пу, —
манешат, возаш тӱҥалеш.
Кум шагат гутлаште Никитинын ятыр материал погына.
...Кастене Никитин адак, Абаснур прорабпунктышко толын шуын, пӧлемышкыже
пурен
шинчын, тӱнӧ йӱштӧ пудештмым колыштеш. Тудо редакторлан станцийыш
материалым
наҥгаен пуэн, тудын деч авансымат налын толын. Ситартышлан тудым редактор
мокталтенат пуыш:
— Тыгай чапле материалым арам кийыктет. Пеш сай материал...
Туге гынат Никитинын кӧргӧ шонымашыже ала-молан курмыжга, пеҥеш. Ала-
моланат
огыл: участкыште чодыра паша пеш томам каен, а Никитин...
Никитинын лӱдмыжӧ шукыланак огыл. Ушыжо садак Маруся велышке савырна,
Маруся
нерген шонымаш тудын ойгыжым пытара. Теҥгече возен пытарыдыме письмажым
ешараш
тӱҥалеш:
"Почему ты меня провожала? Чем провожать. надо было вместе ехат. Я за тебя
захворал, нет не могу, все время думаю. Но, Маруся, ты меня не забудь, я
тебя не
забуду. Как небудь а приезжай, здесь работа много, вместе будем работать.
Но Маруся пока досвидания, писать не когда работа много... д-о-с-в-и-д-а-н-
и-е, п-ри-е-з-ж-а-й. Писал твой любимый Коля. Это письмо читает мой любимый
Маруся.
Н.Никитин, 11 ХИИ—33 г."
Кум кече гыч "728 тӱжем кубометр верч" газетын у номерже толын шуын. Первый

страницыште кугу буква дене печатлен шындыме: "Чылалан пример". Вара
Никитинын
возен пуымо материал-влак печатлалтыныт... Абаснур прорабпунктым моктат,
йошкар
оҥаш возат... "Нигӧ деч ончылно..."
Выездной редактор йодмо почеш возымыж годым Никитинын коваштыжлан кыжат
чучын
огыл гын (тунам тудо суточный ден Маруся нерген гына шонен илен), кызыт
Никитин
чылт лӱдын, аптыранен. Шканже ӱшаныдымын чучын: неужели тидым чыла Никитин
возен
пуэн? Кузе тыге лийын?
... Ик арня гыч Никитинын выездной газетым ондалымыже чыла чараш лектын.
Никитиным мом ыштеныт — мыланем нимогай уверат шоктен огыл. Тудым гына
паленам:
Марусяже тудлан каласен:
— Мерзавец! Иди ты от меня: такой "любимый Коля" мне не нужен!..

1934.

Марий поэт-влаклан

Почеламутым возаш поэт лийде ок лий.
Кажне еҥак поэт лийын ок керт.
Тӱҥалше поэт-влакна шуко возат, но сай огыт возо. Шагал да чаплын возыман.
Кызыт редакцийышке почеламутым пеш шуко возен колтылыт. Южыжо книга семын
ышта
да иктаж 20—30 почеламутым сера. Пӱтынь почеламутым налаш гын, кум тӱрлылан
шелалтыт.
Ик тӱрлӧ — возен моштат, шонымашыжат сае, да раш тӧрлен, каласен огыт керт.
Теве М.Ивановын "Агытан" почеламутшо. Воза да мом каласынеже улмаш, раш
умылаш
ок лий. Кыдетлыше агытаным марий дене таҥастараш тӧча, ок керт, почеш тыге
веле
манеш:
Тыгай еҥна шуко уло
Марий калык коклаште;
Тӱҥалтышлан кыдетлат,
Вара йӧршеш мондетат.
Тиде шомак нимомат ок умылтаре.
Адак вес поэт, Тишин, тыгай почеламутым воза:
Тиште
Тушто.
Тиште
Тудо.
Тиште
Пошкудо...
Тиде шомакланымым кӧ умыла гын?
Тыге почеламутым огыт возо. Тишин йолташын тыгай почеламут ятыр уло. Вигак
кала-саш кӱлеш: иктыштат огыт печатлалт.
Умылаш лийдыме почеламут-влак Ягдарын, Изи Маякын, Крендылын, т.м. шуко
уло.
Вес тӱрлӧ почеламут-влак — "подражатель" — поэт-шамычын. Ямблат Йыван
"Школыш"
манме почеламутшым "Йошкар кече" гычак (1923 ийысе номер) налын возен ала
мо.
Лач тугаяк. Адак Г.Смирновын почеламутшо вес поэт-влакынла возымо. Тудат,
молат
подражаят.
Кумшо тӱрлӧ почеламут-влак йӧршеш нимолан огыт йӧрӧ. Тишинын, Охотинын,
Г.Смирновын, И.Смирновын, Стрельниковын, У вийын, моло-шамычынат. Южыжо
почеламутшымат
(М.Танышев) иканаште сера да йӧра шона.
Теве кузе Г.Смирнов воза:
Ончыкыжо илашна
Ласка лиеш илалаш...
"Илалаш" да "илышна"-же ик шомакак огыл мо? Тудо кок вережат пуртен шынден,
пырчат сӧрале лийын огыл.
У вий возен:
Тудын шочшышт шужалеш,
Ватыж кочде шинчалеш...
Тиде "стихи" огыл вет. Вигак тыште кок ошибке уло. "Шочшышт шужалеш" манаш
ок
лий, "шужалыт" манман. А У вий рифмым "шинчалеш"-лан келыштарынеже да
"шужалеш"
манын возен, садыге грамматикым локтылын. Вара "шужалеш" да "кочде
шинчалеш"-ыже
иктак огыл мо?
Тыгай почеламут пеш шуко.
Поп нерген, марий кумалтыш нерген, пӱртӱс нерген да революций нерген
возымо, Ленин нергенат возымо ятыр уло. Поп илышым кеч-кӧжат пеш шинча.
Тудым мыскылен,
койдарен возаш гын, пеш чеслын пижыкташ кӱлеш.
Революций нергенат возаш лиеш. Туге гынат мондымо ок кӱл: революций теҥгече
лийын огыл. Революций эртымек, шуко паша ышталтын. Пӱртӱс нерген возымаштат
тенийсе
йӱла, илыш койын шога гын, утларак йӧнан лиеш. Ленин нерген возат гынат,
руш
манмыла, эре "общие фразы" веле. Ленин почеш илена гын, мом ме ыштена?
Тидым ончыктыман.
Кызыт мом ме ужына? Мом мыланна илышна ончыкта? Сай илыш койын шога але
илышна
томамеш? Ме шинчена: илыш уэмеш. Теве тидын нерген возаш кӱлеш.
Поэт лияш пера кучен моштымо ок сите. Тунемаш кӱлеш. "Теория словести"-м
лудаш
гын, поэтлык еҥ чынак поэт лийын кертеш.
Поэтлык еҥ, манам. Кӧргӧ вийже уке гын, шӱмжӧ вужген ок шого гын, нимогай
еҥат
поэт лийын ок керт.
Адак ритм (пералтмаш) ден рифме (мут мучаш келшыме) нерген ойлышаш уло.
Шукыштын
ритм шот иктӧр огыл. Тӱҥалеш ик пералтме дене. Теве С.Элнет 30 ¹
"Комсомолышто"
кузе перен-перен пуэн. Лудмет веле шуэш. Чонет тарвана, шкежат нӧлталтат.
Рифмымат эре глагол дене веле ыштат. Глагол рифме дене кеч-кӧжат воза.
Почеламут возаш иканаште ок лий. Возо, луд, адак угыч возо, тӧрлате, еҥлан
луд,
тудын каласымым шотыш нал, тунам тунем кертат.
Адак каласем: кӧн кӧргӧ шонымашыже илышым шижын ок шого гын, тудо нигунамат
поэтыш ок лек. Возаш лиеш. Возен от мошто гын, тунемашат лиеш.

Марий театр кокла

Кызытрак "Йошкар кечын" пусакешыже Марий театр нерген ятыр возышт. Ончыч,
Облполитпросветлан ушештарен, Марий театрым угыч почашлан возышт. Вара
театр пашалан
пижат, моктен да мойн возышт. Адак кодшо номерыште Т.С. артист-шамычын
модмыштым
орлен возыш. Артист-шамычын модаш кертмыштым лончылен возаш лиеш, вуя-вуя
вурседылаш гына ок келше.
Ынде мый мыняр ужмем-колмемым ойлен пуынем.
Марий театр пеш моштенак пашам ок ыште.
Артист-шамыч шукыжым тунемдыме улыт, шукыжым, ялла гыч толын, театр паша
мастарлыкым пален огытыл. Театр вуйлатыше Янаев эре моштышо-шамычым муын
огыл, ала,
Москошто театр пашалан тунем илен гынат, вуйлаташ моштен огыл. Тудыжым мый
лач
ом шинче.
Южо артист-шамычын удан модмыштым кӱтен, раш пален налынам. Тымарсек театр
уэмдашлан, чынак театрым ышташлан каҥашым шуко пуэныт, шкеат театрыште
модаш келшеныт ыле. Туге гынат артист-шамыч тоштак кодыч, модашат тошто
семынак ни кӱлеш,
ни уке модыч (южыштым манам). Теве шукерте огыл оласе театреш "Эрмак" манме
пьесым шындышт. Саде шындымым, модмым "Йошкар кечын" 66-шо номереш П.К-ов
(Прокопий
Карпов — Ред.) моктымыла возыш. Чынак, К-ов манмыла, "Шуко моктет гын,
мокшышт
шелеш". "Эрмак" модмым мокташыжак амалже шагал.
Сайын лончылена. Эрмак-Гаврилов модмо дене разбойник койышыжо тӱсыштыжат,
ончалмаштыжат, ойлымаштыжат, тарванылмаштыжат ялт койын огыл. Разбойник,
чоныштыжо
керек-могай ойго лиеш гынат, пьесе сем поштек Эрмак гай ик омарта вӱлнӧ эре
ок
шинче, шӱкшӧ кувала эре йӱк дене ок эҥыре.
Яҥгелде-Кузнецовын модмыжо — пылпомышко ончылт ок шого гын — сай лиеш ыле.
Капкылже, тарванымыже чылт келшен. Кузнецов ожныжат сайын модеш ыле.
Акнаш-Савинов изиш шуктен ыш мод. Кап-кылже, шогылтмыжо, йӱкшӧ келша, чурий
дене
модмыжат уло, а "Эрмакыште" весе-шамычын мешайыме дене ала-мо тӧрлатен
модын
огыл.
Окави-Соколова пырчат модын ыш мошто. Пӱтынь семым локтыльо. Каче ден ӱдыр
"йӧратем" манме годым, шупшалме годым кӱвареш пижыктен шогалтымыла шогат
мо?
Ялысе марий ӱдырла вожылын ала-мо. Вес ӱдыр-шамыч ала сайынат модыт улмаш,
да
шке рольыштым раш ыҥлен огытыл. Режиссерын йолаже.
Шемеч куван модмыжым кӱтен, марийлан порым шонышо-шамычын чонышт изин-кугун
вожыльо, корштыш. Вара, сценыште йолаш нӧлтен, иктаж-молан туныкташ лиеш
мо? Але
уке? Туге ыштылмым воштылыт веле. Пьесын чапшым, кумыл тодылшашыжым Шемеч
куван
йолашыже ялт локтыльо. Тыштат режиссерын айда-йӧра манмыже койын.
Моло рольым ом ойло.
Вес велым кугу титакше теве кушто: артист-шамыч модмышт годым тыге, туге
шогылтыт, руш манмыла, мизансценым режиссер шекланен огыл.
Адак пьесым сценылан содор келыштарыме денат модыш сай лийын огыл. Кажне
акт мутыкла чучеш. Пытартыш акт пеш символический, садлан ялысе марийлан
ыҥлаш йӧсӧ.
Почешыже манына: Марий театр паша кумылым нӧлтыман лийже шонена гын,
театрым
уэмдаш пижашна возеш. Модаш моштышо артист-шамычым погаш кызытак тӱҥалаш
кӱлеш.
Репертуарым (модшашлык пьесе-шамычым) поген ситарыман. Кнагаче, возаш
моштышо-шамычлан, угыч шонен, пьесым возыман. Театр — пеш чапле модыш. Тудо
илыш коклан
сайжым, удажым лончылен ончыкта, марийым илаш туныкта.
Тиде паша ынде шкенан кидыштына. Политпросвет паекымат пуаш лийын.
Театрым чаплым ышташ!..



100698
************************************************************************
10—06

С.Г.Чавайнын шочмыжлан 110 ий темме лӱмеш

"Пытен поэт... Но йомын капше веле..."

Марий сылнымутлан негызым пыштыше писатель-классик да тале мер пашаеҥ
Сергей
Григорьевич Чавайн да тудын илыш-корныж нерген шуко возымо. Но
материаллаште икте нергенак тӱрлӧ семын возымым ужаш логалеш. Мутлан,
А.С.Патрушев Татарстанын
Центральный государственный архивыштыже аралалтше материалым шымлыме
негызеш
"С.Чавайн в Казани" очеркым серен да посна книга дене луктын. Тидын нерген
возымыжо "Ончыко" журналешат савыкталтын (1963 ий).
Кок вережат воза: С.Чавайн церковно-приходской школым шочмо Изи Корамас
ялыштыже
тунем лектын. Тидым Озаҥысе архивыште аралалтше свидетельстве пеҥгыдемда.
А.С.Патрушевын савыктыме документлан эҥертен, Ким Васинат Сергей Чавайн
первый
шинчымашым шочмо ялысе школыштыжо налын манын воза. Нине источникла гыч
тиде ой
молын возымашкыжат вончен.
Но С.И.Ивановын да писательын шочмо шӱжарже Овдачийын шарнен ойлымышт гыч
пале:
Сергей тӱҥалтыш первый шинчымашым Изи Корамасыште огыл, а пошкудо Нуръял
Корамас
ялыште налын. Тудо арендоватлыме кресаньык пӧртеш верланыше школыш тунемаш
коштын.
С.И.Иванов "Чавайн нерген тугерак каласкален ыле, — воза шке статьяштыже
туныктышо Н.Тихонов ("Марий коммуна", 1988 ий, 24 июнь):
"Ме, кок Сергей-влак, ик ийготанак лийынна, пырля тунемынна. Школна
кресаньык
пӧртыштӧ лийын, классна кугу огыл, ик пӧлеман, икымше ден кокымшо класс
пырля
тунемыныт. Сергей Чавайн капше дене кугуат, шеҥгел партыште шинчен.
Туныктышына
Кузьма Герасимович Герасимов ыле, Морко районак, Олыкъял гыч...
1902 ий. Кеҥеж. Тунемме ий пытен. Нуръял Корамасыште илыше-влак школ
воктеке погыненыт. Арын черке гыч руш поп толын. Тунеммым иктешленыт.
Школым тунем пытарыме нерген документым Сергейлан эн ондак кучыктышт. А руш
поп сайын тунеммыжлан
пӧлек шотеш юмоҥам пуыш да умбакыжат тунемаш каяш кӱштыш".
Кок ял кокла кок меҥге лийын. Н.Тихоновын возымыж почеш, Нуръял Корамас
ялысе-влак Изи Корамасым кызытат вес ял манын лӱмдат.
Свидетельствыште "Сергей Григорьевич Стрелков, сын крестьянина деревни
Малый Карамас... успешно окончил курс учения в Мало-Карамасской церковно-
приходской школе" манын возымо гынат, ты школжо пошкудо ялыште верланен
улмаш. Молан? Изи Корамасыште келшыше пӧрт лийын огыл. А школжо 1892 ийыште
почылтын.
Писательын Овдачий шӱжаржат изажын Нуръял Корамас ялыш тунемаш коштмыж
нерген
шарнен ойлен.
Кок ий Сергей Григорьев-Чавайн Уньжинский Братский центральный черемисский
второклассный школышто тунемеш. Ты школын выпускникше-влак тӱҥалтыш
школлаште йоча-влакым туныктен кертыныт (Н.С.Мухин семын тылзеш 5 теҥге
пашадар дене). Но ончыл
шонымашан учитель П.Г.Григорьевын темлымыж почеш Сергей Озаҥысе учительский
семинарийыш тунемаш пураш йодмашым пуа. Тудо тушто казна кӱшеш тунемын.
Учительский семинарий закрытый учебный заведенийлан шотлалтын да
православный
верам кучышо руш (ик кумшо ужаш) да инородец-влак (кок кумшо ужаш) кокла
гыч
сельский руш да инородческий училищылан учитель-влакым 1872 ий гыч ямдылен
шоген.
Ты учебный заведений интернат типан лийын да семинарист-влак казна кӱшеш
тунем
иленыт. Воспитанник-влакым миссионерски-русификаторский шӱлышеш воспитатлен
туныктеныт. Нунын койыш-шоктышыштым, кажне йол тошкалтышыштым тунемме
жапыште веле
огыл, каникул годым мӧҥгыштат тӱткын эскереныт.
Семинарийын уставше почеш тунемше-влак ни семинариеш, ни вес вере
собранийыш але
сходкыш погынен, шке шонымо ойыштым але петицийым дирекций лӱмеш возен пуэн
кертын огытыл. Книгамат семинарийысе библиотек печатяным веле лудаш лийын,
а туштыжо семинарист-влаклан руш историй дене шотлаш огыл гын, религиозный
ден педагогический литератур веле лийын. А административно-педагогический
персоналлан поян
научный библиотек улмаш, С.Г.Чавайн руш классический сылнымутан литературым
лудын да келшышыжым марлаш кусараш тӱҥалын.
1905—1907 ийласе революцийын тулойыпешыже вияҥше революционно-
демократический
шӱлыш 15—18 ияш рвезе-влакын шӱм-чоныштым тарватыде, уш-акылыштым
волгалтарыде
кертын огыл.
Тиде жапым шарнен, С.Г.Чавайн варарак автобиографийыштыже возен:
"Семинарийыште
тунеммем годым, 1905—1907 ийлаште, шыпак кумытын-нылытын погынен, южгунам
музык
классеш, южгунам вургем сакыме классеш шылын, политэкономийым тунемына
ыле".
Первый руш революцийын тулойыпешыже руш огыл калык-влак национальный да
политический самосознанийышт вияҥ кушкеш. Марий интеллигенций коклаштат
шочмо йылме
дене лекше книга, газет, литератур нерген сӱсаныде, вожылде ойлаш тӱҥалыт.
Ты революцийын толкынешыже С.Григорьев-Чавайнын уш-акылже помыжалт вияҥын,
тулойыпешыже шӱм-тулжо сескемалт ылыжын, тулсавышешыже чоншижмашыже эр
ӱжарала
волгалт нӧлталтын. Лач тиде татыште рвезе Сергей Григорьев-Чавайнын шӱм-
чонешыже
первый гана чылт марла йоҥгалтше, лывырге ойсавыртышан, йытыра, чоным
сымыстарыше, йымыжа муро гай первый марий сылнымут аршаш, марий
художественный литературлан тӱҥалтышым пыштыше "Ото" почеламут шочеш.
Унчо школышто марий йылмын сӧраллыкшым пален налше Чавайн Озаҥ учительский
семинарийыште мастарлык шулдыржым утыр вияҥда. "Тушто, — воза С.Г.Чавайн
автобиографийыштыже, — руш поэт-влакын возымыштым марлашке кусараш
тӱҥальым. Эн чотшо Пушкин, Гоголь, Никитин, Кольцов мыланем келшеныт.
Вараракше Лермонтовым йӧраташ
тӱҥальым. Кольцовын почеламутшо — шукыжо руш калык муро гай. Сандене
мыланемат
ушышкем пурыш: марий муро семын марла йылме дене почеламутым возен ончаш.
Тӧчен
ончышым, лиеш. Вара руш поэт-влакын возымыштым марлашке кусараш тӧчышым,
южыжым
кертым. Тиде лийын 1905 ийыште, ноябрь тылзыште. Тунам мый 17 ияш улам
ыле".
Тунамракак Г.Микай ден Н.Мухин почеламутым возаш тӱҥалыныт. Каласаш кӱлеш:
икымше руш революцийын тулсавышыже марий сылнымутлан тӱҥалтышым пыштыше кум
поэтын
шӱм-тулжым веле огыл ылыжтен, Юл ден Урал кундемлаште илыше моло калык-
влакынат
художественный литературыштым шочыкташ йолгорным волгалтарен колтен. Ты
кундемласе чумыр гаяк национальный интеллигенций Озаҥысе учитель
семинарийыште шинчымашым налын, чуваш, удмурт, марий календарь-влак ты
оласе типографиеш печатлалтыныт да культур илышыште кугу рольым шуктеныт.
Сергей Григорьевын почылташ тӱҥалше талантшым семинарийын администрацийже
ту жапыштак ужын да мыняр-гынат кумылаҥден шоген. Марий рвезе тунемме
жапыштак, 1906
ийын, йоча-влаклан изирак сборникым чумырен шуктен улмаш. Тидын нерген
писательын архивыштыже мумо тыгыде почеламут ден ойлымаш-влак тетрадь ойла,
тушан палемдыме: "Цензурой дозволено к изданию, Казанская учительская
семинария, 11 ноября
1906 года". (Савыкташ оксам мудымылан кӧра ты кнага ош тӱням уждегече
кодын).
Семинарийыштак В.Ипатов дене пырля "Кумшо марла книгам" ямдылен.
Переводческий
комиссийын сайлан шотлымекше, книга 1910 ийыште савыкталт лектеш.
В.Ипатовын кусарыме сылнымут материал дене пырля Чавайн тушко индеш
почеламутшым да латик изи
ойлымашыжым пуртен. 1908 ийын "Марла календареш" "Марий калык нерген"
публицистический статья да "Юмо деч Ю патыр" почеламут печатлалтыт. Озаҥ да
Вятка олала-се учебный заведенийласе преподаватель-влакын погымо оксашт
дене да В.М.Васильевын полшымыж дене 1908 ийыште "Марий калыкын тошто годсо
илышыже" лӱман книгаже
ош тӱням ужеш. Семинарийын преподавательже И.С.Михеевын вуйлатымыж почеш
марий
воспитанник-влакын тыршымышт дене 1908 ийын савыкталтше "Рассказы из
русской истории на черемисском языке" книгам марлаҥдымаштат С.Григорьев-
Чавайнын надырже
уло: "Иван Сусанин" статьям да "Сусанинын колымыжо" ужашым К.Рылеевын
"Думы" поэмыж гыч кусарен.
Чыла тиде творческий паша семинарий администрацийын, преподаватель-влакын
шинчаш
верештде кертын огыл, сандене С.Григорьев-Чавайнын 1908 ийын семинарийым
тунем
пытарымекыже, дирекций, ола дек чакрак лийже да мурпашаже ынже кӱрылт
манын, тудым Озаҥ уездысе ик марий ялыш — Пинжан Кукмор (Шӱргыял) земский
училищыш — колташ Казанский учебный округ ончылно ходатайствоватлен. А тиде
ялже Казанский
тракт воктенак, кугорныш ик уштыш чоло веле лекман. Ты ял Озаҥ ола деч пеш
торажак огыл, иктаж 35 меҥге веле лиеш, мӧҥгыжат, Изи Корамасыш, тынарак
гына. Шуматкечын, урок деч вара лектын, каслан Озаҥыш миен шуаш лийын.
С.Григорьев-Чавайн 1908 ий 7 ноябрьыште семинарий директор
А.А.Воскресенскийлан
тау шомакым возен колтен: "Благодарю Вас, Алексей Андреевич, за Ваше
ходатайство
о назначении меня в Пинжан-Кукморское училище".
С.Чавайнын пеледаш тӱҥалше талантшым семинарий администрацийын тунамак ужын
моштымыжо да кӱкшын аклымыж нерген наставник А.Емельяновын Казанский
учебный округыш возен пуымо характеристикыже раш ойла:
"... В семинарию Григорьев поступил в 1904 г. в приготовительный класс 15-
ти лет
от роду. Успехи обнаруживал очень хорошие, без задержек переходя из класса
в
класс...
Путем усердной практики Григорьеву удалось приобрести порядочный навык в
деле
переводов на черемисский язык. Его переводы, ровно как и самостоятельные
статьи
на черемисском языке, отличаются правильностью слога и красотою выражения.
Некоторые из его статей имеются в печати. Трудом и старанием С.Григорьева
была составлена и представлена к печати 3-я книга для чтения на черемисском
языке".
Семинарий директор А.А.Воскресенский С.Григорьевым Пинжан Кукмор земский
училищыш вераҥдышаш верч ходатайствоватлен возен гынат, ты школыш пашаш
шогалтыме
нерген 2295 ¹-ан пакетым 25 октябрьыште иже колтен, кеч Казанский уездысе
калык
училище инспектор Шӱргыял школыш пашаш налме нерген 940-ше ¹-ан пакетым 2
октябрьыштак семинарий администрацийыш ямдылен пуэн.
А.А.Воскресенский деч уверым вучен ок шуктат, нигузе лияш ӧрмыж дене
С.Григорьев-Чавайн Чарлаш, калык училище инспектор дек, коштын савырна,
иктаж школыш учительлан пашаш пурымо нерген умылкала. 11 сентябрьыште тудым
Чарла уездыш запасной учительлан налыт.
Творческий еҥ семын С.Г.Чавайн провинциальный мещанский, тичмашынек руш,
манаш
лиеш, Чарла олаште кушкын кертын огыл, сандене, ончыл шонымашан марий
интеллигенцийц дек чакрак лияш манын, тудо Озаҥ дек лишкырак улшо Петъял
земский училищыш пашаш колташ Чарла да Чебоксар уездласе калык училище
инспектор Добронравов
деч йодын докан. Мо-гынат инспектор тудым Петъял начальный училищыш
командироватла да 4 октябрьыште Чарла уездысе училищный совет тидым
пеҥгыдемда. С.Григорьев командироватлыме нерген пакетым 14 октябрьыште
почта дене налеш да ты
школышто туныкташ тӱҥалеш. А Казаньыш увертара: "Ваш же пакет за ¹ 2295 от
25-го
октября и пакет Господина инспектора народных училищ Казанского уезда за ¹
940
от 2-го октябры получил только 5-го ноября сего года".
С.Григорьевым 11 сентябрьыште запасной учительлан налмеке, калык училище
инспектор Добронравов 1908 ий 22 сентябрьыште 2062-шо ¹-ан пакетым Озаҥысе
учитель семинарий директор лӱмеш колтен:
"Покорнейше прошу Ваше Превосходительство почтить меня уведомлением,
получили ли
назначение на должность преподавателей окончившие ныне курсы вверенной Вам
семинарии Василий Ипатов и Сергей Григорьев. В Царевококшайском уезде
освобождаются
должности учителей: 1) в Петъяльском Сотнурской волости земском училище, и
2)
должность запасного учителя по Царевококшайскому уезду. Означенные
должности
могли бы быть представлены Г.Г.Григорьеву и Ипатову".
Петъял школ Пинжан-Кукмор училище деч торажак лийын огыл, коклаштышт куд
уштыш
чоло гына. Петъялжат казанский тракт воктенак.
Ик теле С.Григорьев-Чавайн Петъял земский училищыште ты кундемысе йоча-
влакын
уш-акылыштым шинчымаш тӱня йолгорнышко виктарен шога. Школлан Сотнур
волостной
Яков Павлович Яковлевын (1866—1939) кок пачашан пу пӧртшын кокымшо
пачашыжын ик
ужашыжым арендоватлыме лийын. Пӧт эҥер велнысе кокымшо пачашыште, куд окнан

классыште, йоча-влак тунемыныт, пеленже, вес могырысо пӧлемыште, суртоза
шке
ешыж дене илен. Тунемме классыш йоча-влак урем гыч тошкалтыш дене коштыныт.

Классым да озан илыме пӧлемым ик коҥгам олтен ырыктеныт. Коҥгам, кокла
пырдыжым
пӱчкын, покшелан оптыктеныт да аҥжым суртозан илыме пӧлем векыла
ыштыктеныт.
Пачерлан С.Г.Чавайн кудывечысе вич окнан посна пӧртыштӧ илен.
Тошкемыште озан чапле кугу олма садше улмаш. Тачысе семын, оралте шеҥгелне
пареҥге пакча лийын огыл.
Волостной Кугу Павыл Яшайын ӱдыржӧ Мария Яковлевна Аканаеван (1908—1995)
шарнымашыж почеш, тиде кок пачашан пу пӧртым тудын шочмыж деч ятыр ончыч
чоҥымо.
Поэт Н.С.Мухинын шочмыжлан 100 ий темме вашеш "Марий коммуна" газетеш
туныктышо
П.И.Столяров "Кӱшыл Азъялыште" материалым савыктен ыле. Тушто лудына: "Тиде
1909
ийыште юалге шыже кечын лийын. Октябрь кыдалне йӱржат, коклан лумжат чоныш
витарен. Тыгай пагытыште, очыни, кажне еҥ суртпече кӧргыжым шокшемдынеже да
саемдынеже. Тыгаяк шонымаш С.Г.Чавайным, тунам Петъял школышто туныктышым,
Кӱшыл Азъялыш коҥга оптышым кычалаш корныш тарватен. Толын тудо шкетын
огыл, а шкенжын лишыл йолташыже, туныктышо да поэт Н.С.Мухин дене пырля.
Калык ойлымо почеш, вашке
нуно тыгай мастарым ялыште муыныт. Тиде мастарже Александр Григорьевич
Печников
(Койсток Эчук) лийын. Коҥга оптышо нине пагалыме еҥлан тореш лийын огыл,
йоча-влак шокшо школышто тунемышт манын, полышым пуаш келшен".
Тиде "шарнымашым Василий Александрович Печников (Эчукын эргыже) 1980 ийыште
каласкален", манеш автор. Вараже тиде увер "Николай Мухин. Фотосӱрет,
документ да
шарнымаш-влак" пособийыш логалын.
Но илышыште вес семынрак лийын. Пале, С.Г.Чавайн Петъял училищыште ик теле
веле
туныктен, а 1909 ийын "юалге шыже кечын" тудо Сотнур двухклассный школышто
туныкташ тӱҥалын, пачер дене Куршамбалне (Тыныш Осыпын шочмо ялже)
кресаньык Гурьян Федоровын кок пачашан пӧртыштыжӧ, кокымшо пачашыште, илен.
М.Я.Аканаеван ойжо почеш, коҥга-влакым (кок коҥга лийын, ӱлнӧ да кӱшнӧ)
Оразъял
(Уразла ял, Зеленодольский район, Татарстан) суас Баширов Гбайдулла
Гайнулович
оптен. Кермычшымат тудак кырен. Коҥга мастар Кугу Отечественный сар деч
изиш ончычрак колен.
Мо чын гын, чын: Койсток Эчук школ коҥгам оптен, но Петъялыште огыл, а
туныктымо
Учимсола школышто.
П.Столяровын "Толын тудо шкетын огыл, а шкенжын лишыл йолташыже, туныктышо
да
поэт Н.С.Мухин дене пырля" манмыже чылт ӧрыктара. Молан? С.Чавайнын
Петъялыште
туныктымо жапыште Н.С.Мухин Ямбатыр школышто (Унчо кундем) тусо йоча-
влаклан
шинчымашым погаш полшен.
Тудо жапын ялысе школлаште (1828 ийысе приходской училищын уставше почеш)
пасу
паша пытымеке туныкташ тӱҥалаш да вес ийын шошо пасу пашам виктарыме деч
ончыч
чарнаш лиеш улмаш. Приходской училищыште рушарня да пайрем деч посна кажне
кечын
ныл шагат туныктыман. Каникул телым да шошым лийын: 16 кече Рошто годым (23
декабрь гыч 6 январь марте) да 14 кече — Кугече годым.
Шкат тогдаеда, Н.С.Мухин 1908 ийын Петъялыш (Ямбатыр гыч тышке 70 уштыш
чоло погына) шыжым нигузе толын кертын огыл. Олмешыже кӧ туныкта ыле вара?
Очыни, нуно
икте-весыштым паленжат огытыл. Н.Мухинже С.Чавайн нерген "Марла календарь",
"Марий калыкын тошто годсо илышыже" книга гыч пален кертын. Шабдар Осып
"Имериализм
саман жапысе марий литература" пашаштыже "Кумытын (С.Чавайн, Н.Мухин,
ГерасимовМикай) кум вере ваш-ваш ужын-палыде иленыт" манын воза. "Тудлан
(Н.С.Мухинлан)
марла возаш тунемаш нигӧн деч улмаш (тунам тудо Чавайн ден Микайын
поэзийышт
нерген колынат огыл).
Н.С.Мухин С.Г.Чавайнын Туркестан гыч толмекыже гына тудын дене шинчаваш
ужын палыме лиеш, да нуно йолташыш савырнат. А революций деч ончыч нунын
илыш-корныштым
пӱрымаш ваш ыштен огыл, такше коктынат Морко мландеш шочын-кушкыныт.
Сотнур кундемысе школлаште шым ий ыштымек, 1915 ий август тӱҥалтыште
С.Г.Чавайн
мӱндыр Арал кундемыш, "Аральское море" кӱртньӧ корно станцийысе русско-
туземский
школышко, туныктышылан кая.
1934 ийын возымо автобиографийыштыже поэт тидым тыге умылтара: "1914 ий
марте
мый "под негласным надзором полиции" шогенам. 1915 ийыште, первый
империалистический сар годым, тиде сарышке логалме деч шылын, Ташкент
кӱртньӧ корнышко
"Аральское море" станцийышке кӱртньӧ корно школышко туныктышылан кайышым.
Марий
кокла гыч ӧрдыжкӧ кайымылан вес шотшат ыле. Мый, семинарийым пытарымекем,
Чарла
уезд, Сотнур волостьышто шым ий учительлан шогышым... Тиде шым ий коклаште
великорусский шовинизм деч шуко чыташ тӱкныш. Кертмем, моштымем семын мый
тудын ваштареш кучедалынам, но тудо жапыште марий калыкым калыклан огыт
шотло ыле.
1914 ийыште шошым экзаменыш толмыж годым Чарла уезд кӧргысӧ школ ончышо
инспектор Ткаченко мыланем тыге каласыш:
— Что ваши ученики плохо говорят по-русски?
— Не забудьте, Данил Авксентьевич, — манам мыйже, — у нас не русская школа,
а
черемисская.
— У нас в уезде, в моем ведении, нет черемисских школ, а имеются начальные
училища по положению 1876 года, и я имею полное право требовать от ваших
учеников
то же, что и от учеников других училищ, — мане инспектор...
Тунам тыгеракын туныктымо пашам вуйлатыше еҥ ойла ыле.
А мещан-влакше марий лӱметым тӱрлын мыскылаш, марий улметлан вожылтараш
тӧчат
ыле. Нуныштлан мый вуйым ом пу ыле".
Тыгаяк шонымашым Н.С.Мухин "Ӱжара" газетеш 1918 ийын возен.
"Аральское море" кӱртньӧ корно станцийысе школышко туныкташ кайымекыже,
тусо
йылмым шинчыдыме Чавайнлан шкаланжат рушла гына туныкташыже тӱкна, молан
манаш
гын, руш ден "инородец" йоча улман школлаште кокымшо ий гыч руш йылме дене
гына
туныктыман улмаш.
С.Г.Чавайнын тора корныш тарванымыжым тачысе кечынат классовый идеологий
шӱлышеш
умылтарат. "Желая избавиться от полицейского надзора, С.Чавайн в 1915 году
уехал
в Казахстан к Аральскому морю, и стал учителем в местной железнодорожной
школе",
воза, мутлан, йылмызе А.Куклин.
Айста сайынрак вискален ончена — кернак тыге мо? Полицейский надзор деч
чынжымак
шылын утлаш Аральский теҥыз деке огыл, а Германийыш, Австро-Венгрийыш,
Францийыш
але иктаж моло элышке кайыман ыле докан. Аральский теҥызше вет Россий
кугыжаныш
кӧргыштӧ лийын.
"Под негласным надзором" шоген гын, кеч Сахалиныш кай, садак туштат эскераш

тӱҥалыт ыле. Раш, илыме верым вашталтыме дене гына полиций шинча деч нигузе
шылын от утло. Адакше тудо официальный запрос почеш каен. Теве 1915 ий 22
июльышто
Царевококшайск уездысе калык училище инспектор А.Воздвиженский Руш Шайра
школыш
С.Григорьевлан тыгай письмам колтен:
"Управление Ташкентской железной дороги от 17 июля за ¹ 9170 уведомило
меня, что
комитетом образовательных учреждений названного управления Вы избраны на
должность учителя железнодорожного училища при ст. Аральское море
Ташкентской ж.д.
От должности учителя Шарибоксадского училища Вы подлежите освобождению с 1
августа с.г."
Теве полицейский департаментлан раш адрес — почто дене пакетым веле колташ
кодеш.
С.Г.Чавайн, мемнан шонымаште, пацифист чонан улмыжлан кӧра тора верыш каен.
Ты
кундемешак кодеш гын, первый империалистический сарыш кайыдегече ок керт
ыле
але, сар пасуэш рвезе вуйым йомдараш огыл манын, иктаж черкыш дьячоклан я
псаломщиклан пурашыже верештеш ыле. А черке паша кӧргӧ чоншижмашыжлан
келшен огыл.
Тыге поэт, чон коржын, мӱндыр кундемыш тарвана.
А.А.Асылбаев ик сӱретан "Ужатымаш" пьесын почешмутыштыжо воза: С.Чавайн
"Чарла
уездын калык образований пӧлкаж гыч "каяш лиеш" манме кагазым кеҥеж мучаште
иже
налеш. Юватылде, тунамак корныш погына. Шкеже заведующий, школ сдатлыме
нерген
нимогай актым возыде, туштак туныктышо ӱдырамашлан школ сравочшым кучыктат,
лектеш веле. Тидын нерген мыланна каласкалымыж годым тунамсе пачер оза эрге
Тихонов
Семен "Сергей Григорьевич шылын кайымыла кайыш" манын ойлыш. Тыге гын, тудо

"добровольный ссылкыш" каен манын кертына.
Тихонов Семенын мутшо, очыни, чын. С.Чавайнын шӱжарже Овдачият мыланна
ойлен:
"Сергей изам Аральск гыч мыланна, ешлан, письмам возен огыл, ме тудым
колышылан
шотлен иленна".
Тидымат палемдыман: революций деч ончыч пашазе поселкылаште да олалаште
школ занятий тачысе семын 1 сентябрьыште огыл, а 17 августышто тӱҥалын да
15 май марте
шуйнен. Сандене Сергей Григорьевич, у паша верышке 17 августлан миен шушаш
манын, Шарибоксад школым акт почеш сдаваен шогылтын огыл.
Чавайным мӱндыр кундемыш каяш Ӱлыл Азъял марий (Пӧтъял кундем гыч) Михаил
Александрович Александров (1880—1918 але 1919 ийла) таратен. Тудо тусо
школышто паша
вер лекмым пален да запросым ыштыктен.
М.А.Александров Нӱлмари курык (Кленовая гора) воктен Ужар памаш минеральный
источникым почшо Андрей Александрович Александровын (1888—1939 ийла) шочмо
изаже.
Андрей Александров Озаҥ семинарийыш С.Г.Чавайн дене пырля 1904 ийын тунемаш
пурен, да подготовительный ден 1 курслаште нуно иквереш тунемыныт. Шольыж
гоч Микале изаже С.Григорьев-Чавайн дене Озаҥыште тунеммыж годымак палыме
лийын докан.
Михаил Александров шкеже Озаҥ учительский семинарийым Иванаев Ефим
(Коҥганур,
Уржум уезд) Орлов Иван (Кокшамарий, Чебоксар уезд) дене пырля 1900 ийын
тунем
лектын. Семинарийыш 1896 ийын Озаҥ оласе церковно-приходской школым
пытарымекыже
тунемаш пурен. Церковный пенийым шотлаш огыл гын, семинарий курсым
"отлично"
шинчымаш дене тунем лектын. Вара ты кундемысе Учимсола земский училище ден
Ярамарий школым вуйлатен.
М.Александровын ӱмыржӧ ача-ава суртыш отпусклан толмыж годым, граждан сар
каен
шогымо жапыште, Оренбургеш кӱрылтын — вуйдорыкыш вӱр логалме дене колен.
Тудо ош
тӱняште 38 ий веле илен, ешым поген огыл.
Андрей Александровын ӱдыржӧ Вера Андреевнан ойжо почеш, М.Александров
Аральск
кӱртньӧ корно станций начальник лийын да пуйто Москосо академийыште заочно
тунемын.
Станций начальниклан, очыни, революций жапыште шогалтеныт. А кугыжан власть
годым тыгай верыш специалист огыл еҥым сомсора шынден огытыл. Революций деч
вара
пашазе-кресаньык кокла гыч лекше шкерак еҥым нӧлташ тыршеныт. С.Г.Чавайнын
Аральскыш мийымыж годым М.А.Александров кӱртньӧ корно школышто пашам ыштен.
Южо
еҥ саде школым вуйлатен манын ойла.
Икманаш, М.А.Александров марий литературын классикше С.Г.Чавайнын илыш-
корныштыжо изи огыл суапым ыштен да тидым йӧршын удырал шуаш ок лий, шонем.
С.Чавайнын тора вер-шӧрыш молан кайымыжым 1988 ийысе "Марий акын"
статьяштыже
Ким Васин "тунам транспорт системыште пашам ыштыше еҥым салтакыш налын
огытыл"
манын умылтара. Тыгодым весымат ушышто кучыман: Россий кугыжанышын воинский
повинность нерген законжо почеш, ятыр кундемыште, ты шотышто "Аральское
море"
станцийын верланыме Семиреченский областьыште, илыше инородец-влакым
действующий
армийыш налын огытыл.
Чын воза финн ученый Сеппо Лаллукка: "Убежденный пацифист Чавайн хотел
обойти
строевую службу. По этой причине в начале войны он уехал работать учителем
в
школу при железной дороге нынешнего Казахстана".
Ме палена: пацифист улмыжлан кӧра С.Чавайн революций деч вара, 1923 ийыште,
компартий радам гыч лектын. Обкомлан возымо заявленийыштыже каласыме: "На
военной
службе я никогда не был и быть не желал. Даже возможность получить золотые
погоны во время империалистической войны, что соблазняло многих, меня
ничуть не
прельщала. Я питаю врожденное отвращение к военщине и ко всякого рода
оружиям,
даже такое невинное оружие, как марийское охотничье ружье, не пользуется
моей
симпатией...
На основании вышеизложенного прошу областной комитет РКП и совет ЧОН
освободить
меня от обучения военному строю..."
Тиде заявлений деч вара Марий областной комитет РКП бюрон пунчалже почеш
С.Чавайным РКП членыш кандидат гыч луктыныт.
Первый империалистический сар тул деч утлен кодаш Ӱлыл Азъял марий
М.А.Александров полшен гын, 1936—1937 ийлаште Марий кундемыш толын коштшо
руш писатель-влак
Иван Катаев ден Николай Зарудин икмыняр писательым (нунын коклаште
С.Г.Чавайнымат ончыктымо) лӱдыкшӧ саманыште ик жаплан Москош пашаш налаш
темленыт. Но тиде
ой шукталтын огыл. Тунам чыла гаяк марий писатель репрессийыш логалын.
Чавайным
1937 ий 25 майыште арестоватленыт да тудо ийынак 11 ноябрьыште лӱен
пуштыныт.
Илыш тыге тура савырна да тыгай кугу туткар марте шуына манын, Чавайн
тоштынтоштде шоналтен дыр, но лишыл йолташыже-влакым иктын-иктын пуртен
шындымек, шижде-умылыде кертын огыл: черет тудын декат лишемеш. Тыгай
жапыште руш кугу поэт
А.С.Пушкинын юбилейже вашеш возымо почеламут гыч ужаш ушышкыжо ик гана веле
огыл
толын докан:
Пытен поэт... Но йомын капше веле,
Лирешше чонжо кодын курымлан;
Онар гай тудо тарванен кынелын,
Мура куатле мурым тӱнялан.
Шонет да ӧрат: пуйто ты серыпле шомак-влакым лӱмынак шкаланже возен да
калык
шӱмыштӧ илаш тӱҥалшашыжлан ӱшанен.
Павел ЧУБАРОВ.
Волжский район.



100798
************************************************************************
10—07

Юрий ГАЛЮТИН

ГЕОРГИЙ ПУШКИН

Дневникше негызеш возымо шарнымаш-роман

Тӱҥалтышлан кок ончылмут

Йӧратыме артистнан шочмыжлан 1997 ий 21 ноябрьыште индешле ий теме...
Пеҥгыде коман 19 тетрадьыш тудо шке илыш корныжым кузе возаш тӱҥалын, могай
корным нуно эртеныт, кӧн кидыш шуыныт — мыланем раш палыме. Тымарте тудын
нимогай
дневникше лийын огыл. Шкеак тиде пашалан тараташым. Тунам книга
издательствыште
ыштем ыле. Ик гана веле огыл мый декем пурен коштын. Кажне гана вашлиймашна
путырак кумылеш толын. Тудо илыш корныжым каласкален, мый колыштынам. "Чыла
тидым,
серен налын, калыклан кодаш гын, сай ыле", — мане. Мыйжат, ырен-шокшештын,
"Тидым таче кече гычак ышташ тӱҥалман", — вашештышым.
Икмыняр жап гыч тӱҥалтыш кандаш тетрадьшым возен кондыш, лудын лектым.
Мӧҥгеш
налын кайышат, толмым чарныш. Очыни, вуйге-почге эртен толмо илышышкыже уэш
пурен йомо, коштедаш жапшат ыш код, очыни. Кок ийлан йомдарышым. Вашлийна
Кичиер
каныме верыште. "Возен пытаренам гаяк, — увертарыш шке пашаж шотышто. —
Тудым
писатель Александр Юзыкайнлан пуышым. Мый такше вет туге: кеч
повестьышкыже, кеч
романышкыже пуртымо, авторствет да мочет керек, тольык калыклан кодшо ыле,
шке
денем пырля наҥгаяш сулык. Мо, Марий театр шочаш тӱҥалме гычак йол ӱмбалне
шогем, чылажат шинча ончылнем ышталтын. Шкеже материал пуышо веле улам.
Тыланет
ӱшанен коштым, но пашат пеш шуко. Юзыкайнже мом ыштен шукта гын ынде".
...Колымыж деч ончыч вич комедиемлан, ик драмемлан сай акым пуэн кодыш
драматург
Арсий Волков. Кумшо гана тудын дене вашлийме годым йодо: "Палет мо Пушкинын
возымыжым?" Рат дене каласкалышым.
Теве ынде Георгий Максимовичын пелашыже Мария Михайловна мыйым кычал тольо:
"Арсий Афанасьевич Волков да шкежат, Георгий Максимович, тетрадь-влакым
тыланда гына пуаш шӱденыт".
Теве нуно ончылнем кият... Дневникын озажат, Арсий Волковат, Александр
Юзыкайнат
илыш дене чеверласеныт. Чыла тиде серымым могай йӧн дене лудшылан шукташ?
Тӱрлӧ
сынан материалым кугу шокте гоч лоҥын, сылнымут кышкарыш пуртен колтыман.
Дневникыште Георгий Максимович "мый" манын гын, ынде возымаштем "тудо"
лиеш. Тудо —
марий калык артист, Сергей Григорьевич Чавайнынак тунемшыже, ача ден эрге
кокласе гаяк кылым кучышо, тунам эше сценыш кудо-кунам гына лектедыше
тыглаяк марий
кресаньык икшыве Георгий Пушкин. Тыгеракын, пагалыме лудшо-влак, тӱҥ-
тӱҥалтыш
гычак ме тудын 90 ияш корныж дене эртышаш улына. Мо гына, кӧ гына тушто ок
вашлиялт! Могай шолын шогышо илыш чатламам чытен лектын Йоргий! А кызыт эше
ик ончылмут — Георгий Максимович Пушкинын.

* * *

Элна ӱмбалне Столыпинын шӧргаже кечыме пагыт гычак илаш тӱҥалынам. Тунамсе
ийлам
саде "реформаторын" лӱмжӧ дене кылдат, пеш моктен толашат гойо. Моктышаш
нимаят
уке! Мый 1907 ий 21 ноябрьыште шочшо айдеме, тунамсе еҥ-шамычын кузе
"моктымыштым" пеш сайын колынам. Мемнан Коҥганур волостьыштат еҥ-влакым
саҥга гыч олдырчо
дене пиктен, кырен орландарен толашеныт, маныныт. Марийышке саде реформо
кугунжак шыҥен огыл, Юмылан тау. Кочам ойла ыле: "Эн шучкыжо марийыште
лийын огыл.
Ялна туддеч вара икшырымын илен".
Тошто Торъялна Коҥганур волостьышто культура рӱдер гаяк лийын. Кок классан
школ
чапланен. Тунемше-шамыч кугу капан, чевер чуриян, мотор чиеман ыльыч. Нунын
формыштым ончен куаненыт, кажныже туныктышыла койын. Кок ступеньым эртеныт.
Черкыште службо годым мурен шогеныт. Регентше Зайцев лийын, пеш сайын хорым
вуйлатен.
Элыш тушман шӱшкылт пурымо годымат тудо Йошкар-Оласе черкыште тыгак
регентлан
ыштен. 1950 ийыште лӱмынак черкыш миенам ылят, мурымыштым чон шулен
колыштынам.
Первый ступень школышто тунеммем деч ондак мыят шуко молитвам муренам.
Иисус
Христосын шочмыж гыч тӱҥалын, пылпомышыш кӱзен кайымыж марте шуко молитвам
палалтын. Ача-ава деч посна, тулык улмем чаманен, туныктышем Феодосия
Яковлевна
мылам книгам, ручкам, тетрадьым, кампеткым пуэн...
Ныл кеҥеж кӱтӱм кӱташ логале. Пӱртӱс помышто неле-йӧсыжат эрта, кумылат
куштылемеш. Арама, шун дене шӱшпыкым ышташ тунемым, кандаш ияшак шӱвырым
шокташ тӱҥальым. Шкенан вел кужу муро, куштымо сем тунамак мыняр-гынат
шӱмыштем искусство
шӱлышым ылыжтеныт. Тошто Торъял шымияш школышто тунеммем годым
концертлаште,
спектакльлаште вийым тергенам: почеламутым лудынам, хорышто муренам,
инсценировкышто модынам. 1925 ийыште корно Йошкар-Ола педтехникумыш
лупшалте, тыштыже вигак И.С.Палантайын хорышкыжо логальым.
1929 ийыште театральный студийыш толмек, мыйым пӱтынек артист паша авалтыш,
тылеч вара нылле ий утла сценыште илышым. Первый кугу роль "Мӱкш отар" гыч
матрос
Евсей ыле. Всероссийский смотрышто кок гана лауреат лийым. Илыш
пӱрымашемлан ом
ӧпкеле.
Мый денем мо лийын шоген, кузе илыш корнем тӱҥалын да шуйнен, вий шутымо
семын
каласкалем. Шкеже литератор омыл, сандене иктаж-кӧ полша гын, кугу таум
ыштем
ыле.

Георгий ПУШКИН,
Россий Федерацийын заслуженный,
Марий Эр Республикын калык артистше.

Ӱмыргечын тӱҥалтышыже — кугече

Алтарь ваштареш шогалын, ӱдыр ден рвезе-шамыч мурат, мурымо лугычак оҥыштым

ыреслалын колтат. Кугече годым йӱдвошт тушто шогыман. Арня мучко, черке
вуйыш
кӱзен-кӱзен, чаҥым черет дене кырен шогат. Тыште, черкыште, кӧм гына от уж,
кӧм
гына от вашлий, тӱрлӧ калык толеш. Бачышка алтарь омсам шуко гана почеш-
тӱчеш,
кадилым рӱзен, калык ваштареш шогалын муралта. Якынже бас йӱкшӧ дене полша,
пономарь нылле ик гана "господи помилуй" манеш. Калыкыштат так огыт шого,
"Символ
веры" манме молитвам уло йӱкын слог дене шергылтарат, тыгак "Отче нашым",
шуко
мурым палат. Тиде пеш сӧрале. Сулык касарымыже эшеат чонеш пижше. Попын
ончылшовыч йымакше сукен шинчат да кажне языкым ойлымылан "лийын дыр"
вашмутым пуэт,
шкеже языкым ыштылын отыл гынат, тыге каласаш шӱдат.
Кугу юмоҥаланак шотлымо Миклай кугыжан портретше 1917 ийыште школ кӧргӧ гыч
кудывечыш лектын возо, тудын олмеш школ пырдыжеш Ленинын сӱретше
пижыкталте, тӱрлӧ
лозунг, воззваний-влак шочыч. Молитва олмеш "Интернационал", жаплан келшыше
моло
муро шергылташ тӱҥальыч. Кок классан школет шымияшыш савырныш. Пеленже
ликвидаторский манме курсым почыч, туштыжо лудын-возен моштыдымо кугыеҥ-
шамычым поген
шындышт. Саманлан шӱвыр-тӱмыр оза лие, концерт, спектакль шочыч.
Писатель Тыныш Осыпын шӱжарже, Мария Алексеевна Борисова, режиссер сомылым
шукташ тӱҥале, чыла концерт, спектакль тудын уш-акылже гоч эртат, шкежат
рӱдӧ рольым модеш. Конаковын, Чавайнын, Борисовын пьесыже-шамыч шындалтыт.
Чавайнын "Йыландажым" туныктышо-влак модыч. Чачавийын шольыжым модаш
Йоргийым ойырен нальыч.
Тиде 1923 ийын лие. Тошто Торъял марий театр искусствышто умбакыже шкенжым
тӱрыс
почын ончыкта, сандене "Йыландаште" модшо-влакын лӱмыштым возыде ок лий,
шонена:
В.Веткин, М.Борисова, К.Казанцев, Н.Яндулова, И.Соколов... Массовкышто
лийыч:
А.Сапожников, И.Сапожников, Гаврил Пушкин, А.Милютин, М.Королев, Н.Королев,

Ф.Камашев, Н.Волков, В.Волков, Ф.Казанцев, И.Мамаев, А.Никитин, В.Соколов,
Е.Яшметов, Ф.Пушкин, Д.Соколов, Д.Соколова, А.Соколова, М.Рыбакова. Чыланат
тунемше
улыт.
Тыныш Осыпын шӱжарже Йоргиймыт дек классыш пурен шогалмым рвезе ӱмыржӧ
мучкат
огеш мондо. 1923 ий. Пушкинлан латкуд ий, туге гынат визымше классыш веле
шуын.
1921 шужен ий тунеммыжым лугыч ыштен.
Писын гына яшката ӱдыръеҥ классыш пурыш, ӱстел дек ыш шу, савырныш, кынел
шогалше-влакым яндар-сӧрал шинчаж дене шыман ончале, шыргыжале, пелештале:
— Шичса, икшывем-шамыч. Айста палыме лийына. Мый Мария Алексеевна улам,
классыштыда руш йылме ден литературым туныкташ тӱҥалам.
Самырык, путырак сӧрал кап-кыл, пеледышан платье. Француз шовыч йолва
вачыжым
сӧралын леведеш. Кӱкшӧ йошкар ботинкан. Шулышыжо пулвуйыш тевак ок шу, шнур
дене
пидме — тунам тиде эн шергакан ыле. Некрасов, Пушкин гыч тӱҥале, шочмо эл
нерген
кумыл нӧлтын каласкалыш.
Вараже рвезе-влак пален нальыч: шкежат кресаньык ешешак шочын — ондакысе
Сотнур
районысо Куршембал ялеш. Ача ден аваже мланде пашам ыштеныт, кинде ваш
марте нигунамат ситен огыл. Шужен колаш огыл манын, икшыве-влакым нуно родо-
тукымышт дек
колтеныт. Изи Майра деч ончыч шочшо-влак — Лиза акаже, Осып изаже (умбакыже
писатель Тыныш Осып) лийыныт. Шым ияш Майра нянькылан коштын, ачаж дене
пырля ял
мучко кӱчен, кеҥежымже шыже марте вуй нӧлталде кулак-поянын пасуштыжо
тыршеныт,
кечылан 12—13 ыр логалеш гын, сайлан шотлалтын. Лу ыршийым ик кече пареҥге
лукмылан пуэныт. Лавыра, трахом, туберкулез, нужналык, шужымаш тиде еш
почеш ӧндалалт коштыныт. Туге гынат ача йочаже-влакым туныкташак шонен,
нимом-нимом чаманен огыл. 1909 ийыште Майра Озаҥ олаште тӱҥалтыш школышто
тунемын, 1911 ийын
Сотнур кок классан школым пытарен. Семинарийыш тӧчен онча да, нужна ок
пурто,
вара Унчо кок классан школышто тӱҥалтыш класслаште туныкташ тӱҥалеш. Шужен
ийыште (1921) Краснококшайскыште кум ияш педкурсым пытара да пашашке Тошто
Торъялыш
колтат. Лач тыште тудо Йоргийым туныкта...
Урок пытымек, йоча-влак деч йодеш:
— Кӧ тендан коклаште мураш-кушташ йӧрата? Хорда уло мо?
— Йӧратена! Уке! — кычкырат, рӱжгат, хорым чумыраш кӱлеш, маныт.
— Айста чумырена, — туныктышат ылыжеш. — Концертым, спектакльым шындена,
калыкыш
луктына. А ялыштыда самырыкше шуко мо?
— Кунар кӱлеш! — шоктат, — муренат моштат, гармоньымат шоктат, шӱвырымат,
шиялтышымат...
Тӱҥалмыже лийже, паша кая. Майра мутым вӱдыш ок кышке улмаш. Концерт деч
вара
спектакльлан кӱлын пижыч. Первыяк Александр Конаков Чавайнын "Йыландажым"
пьесыш
пышта. Йыланда тӱҥ рольым путырак чаплын, курымешлан манме гай шарнаш
кодшын
Веткин Василий Григорьевич модын пуа, вара тудым, кӧ артист лийын лектын
гын,
чыланат шарнаш тӱҥалыт — юмыжак пуэн улмаш чонышкыжо артист тулым. Майра
шкеже
Чачавий лиеш, тудат ушет кая келыштара. Варажым илыш корныжо тудым Палантай
дек
лишемда да марий калыклан легенде семын кодшо Москосо кугу сеҥымашке
наҥгая: кокымшо верым Марий хор налеш, Пятницкийын хоржо деч вара. А
ӱчашашыже мыняр хор
элын тӱрлӧ луклаж гыч толын!
1932 ийыште Майра Марий пединститутым тунем пытара. Тудын шочмыжлан 1999 ий
19
январьыште шӱдӧ ий темеш.
Теве кӧ туныкташ толын Йоргиймытым. Ме ончык пурен каласышна.

* * *

Марий кундемыште могай куругак школ але вес тӱрлӧ тунемме заведений лийын
гын,
революций деч вара тугай нӧлталтмаш лие — чыла вере кугу спектакль, чапле
концерт, кугу деч кугу да сӧрал выступлений-шамыч. Торъял школ семынак
Морко Арын
школыштат туныктышо-шамыч калык ончык у деч у постановкым луктыныт... Тидын
нерген газетеш возымат толан.

Тунемат гын, вес пайда

Тыге шке коклаштышт ойым пидыныт Йоргий ден ялысе рвезе Каврий. Озаҥ олаш
ула
дене пырля каяш лийыныт, медтехникумыш испытаний кучаш. Шотлет гынже, Тошто

Торъял гыч Озаҥыш 150 уштыш. Чыла гаяк йолын топкыман, адакшым тӱрыс шотлаш

гын, 20, 18, 12, 8 уштыш кутышан чодыра верештеш. Тиде вет манаш гына
куштылго:
чодыра. Могай тушто лӱдыкшӧ ила! Шуко улазым агеныт, имньыштым, погыштым,
оксаштым толеныт.
Но Озаҥыште садыгак лийыч рвезе-шамычна. Рабфакыш йодмашым пуышт,
испытанийым
кучаш тӱҥальыч. Коктынат Пушкин фамилиян улыт. Нунын деч йодыт: "Александр
Сергеевич Пушкинын тукымжо лийыда мо?" — "Уке, — ойлаш тӧчат, — ме пычкемыш
марийын
икшывышт улына". — "Э-э, пеш пычкемыш — шижалтеш, пычкемыш калыкыште Пушкин
фамилиян-шамыч веле илат".
Экзаменым сайын кучышт. Вараже врач-шамыч дек наҥгайышт, кап-кылыштым
ончат.
Йоргийым тӱрлӧ велымат кучылт-ончен лектыч, вара ик семын каласышт: "Тыйже,
чаманаш перна, пеш куньырий капан улат. Тунемаш огына нал", Каврият, тидым
ужын,
шонымыж деч чакныш. Мӧҥгӧ корныш пырля лектыч. Ярнен-ярнен, Тошто Торъялыш
пыкше
толын пурышт. Корнышто ужмыштак веле эн шергаканеш кодо, мочол ялым эртышт,
шуко
калыкым ужыч. Шке ялышт дене ынде утларак кугешнаш тӱҥальыч: йырым-ваш
куэрла,
кожер, кӱсото, кум эҥер Лемдыш йоген пура. Немда-Лемдыже села воктечак
эрта, кечывалвел кече лекма гыч тӱҥалын, касвел-йӱдйымал велыш тӱрлӧ чодыра
кокла гыч
йоген, Шуй вӱдыш ушна. Тыште ожно Маковеевын изи пароходшо коштын, кажне
ныл-вич
меҥге коклаште вӱдвакш чарныде йоҥыштен. Села воктенже, ныл меҥге коклаште,
кок
вакш — Очий вакш ден Печкан вакш — ыштен. Печкан куп емыжлан поян. Эҥыж,
шем
шоптыр, йошкар шоптыр, пӱкш, полан, ломбыгичке, полдыран, пулежвуч,
шинчаланшудо, поҥго... Кайыклудыжо, мераҥже, рывыжше, кӱдыржӧ эреак
ешаралтыныт. Шӱшпыклан
гын чылт узьмак! Колышт шогетат, кушто улметым мондет. Тышан шочшо еҥ ӧрдыж
велыш кудалтен кунам кая вара? Тыгай ӱдыр мурым вес велне от колыс:
Куку йӱкан куэрна уло,
Шӱшпык йӱкан ломберна уло,
Гармонь йӱкан селана уло,
Саска пеледыш гай таҥна уло.
Мо, чыла уло да, укем кычалат ужат?
Йоргийын аважат йыгыре пӧртаныш пошкудыланак марлан лектын улмаш. Ача ден
аван
ӱмырышт веле кужун шуйнен огыл, рвезынекак вестӱняш каеныт. Ачаже 1910
ийыште
кугу поранеш йомын, кож йымалан канаш шичше тӱпланен. Ватыже туддеч вара
вич ийым веле илен, вуйжо чот корштен. Кычкырымыже урем вес могырышкат
шоктен. Икшыве
кугу ойгыш логалын, йӧра кеч коваже лийын. Тудыжын кок эргыже герман войнаш
каен. Уныкаж дене коктын лишыл кожла гыч кукшо омартам шупшкеденыт. Кова
вара,
уныкан школ гыч толмеш, пареҥге шӱрым шолтен ямдыла. Кастене ӱдыр-шамыч
кидпашашт дене шинчаш толыт. Каче ден пӧръеҥ-шамычат лийыныт, муралтенат,
кушталтенат
колтеныт. Йоргин кож оҥан кӱслеже улмаш. Каласенмурым шке шонен луктеденыт.
Ик пуд, кок пуд, серебражге шым пуд.
Тыри пудат помошньык.
Помошньык тияк — Ондре Тымапий,
Тияк вате — Устин Александре.
Тошто Торъял тудо тугай: шкеж дек лучко-коло уштыш кокла гычат уна ӱдырым
сымыстарен конден, села кугу, адакше мотор верыште. Сурт ден сурт кокла
саскан пушеҥге дене темын. Тошкемыште могай гына саска вондо нелем ок шого!
Тыгайышкак марлан толаш чонышт юлгыжын. Шымле ий утла эре ӱшандараш
тӧченыт: ожно илыш путырак
чот тыран улмаш, поянже незерым чот индырен... Мо палалтеш, пеш поян иленыт
шукынжо. Ну, лийын улыт Йоргиймыт гай, незерат, кӧжын нимогай эҥертышыже
уке, ну,
кӱтӱм кӱтымӧ, шонымо семын чияш лийын огыл да монь. Калыкыште такше шужен
колышат лиеден. Кӧн кидыште паша ылыжын, тудо садыгак шкенжым пукшен
луктын, эше шке
тукымжым. Мастеровой-шамыч чот нӧлталтыныт: кем ургызо, вургем ургызо, меж
кырыше, портышкем йӧрышӧ, коваштым илыше, чылымым ыштыше, йыдал тодшо,
шӱшпыкым мастарлыше... Казна гыч налмыже чойн кӧршекетак веле лийын ма?!
Чыла шке ыштыш-кучыш вет! Йытын ӱй кырыме имне вакш... Ӱшанеда але уке,
тыгайым кызыт нигушто от
кол. А уло ыле! Йоргиймытынак. Кыне нӧшмӧ денат ӱйым пелтен лукмо. Икманаш,
села
поян лийын. Мастар шӱвырзыжак тыште кумло еҥ. Кӱсле, ковыж, гармонь,
балалайка... Кабак почылтын, могай гына кагазан арака ате уке! Эн
шулдыракше, йӧраракше
— немычын "Киндер Бальзам". Престольный пайремет, сӱанет, ӱдыр йӱышет,
тулеч моло пайремет рӱжгалтын веле.

Семык

Кугу кевыт ваштареш ужар шудылукышто рвезе калык погынен да модын-воштыл,
муренмурен, пӧрдеш. Йоргият тышке толын. Мӧр чуриян тӧпката поян рвезым,
Епим Миклайым, покшек ӱжын пуртыш. Коҥганур ӱдыржӧ, Йоргийын таҥже, шкеж
гаяк сӧрал ӱдырым
лукто.
Йоргиже йодеш:
— Мотор шӱжарем, Коҥганур вел муретым муралтен колто-ян...
Тудыжо Миклайым ончен шергылтарыш:
Епим Мичушыжым, Епим Мичушыжым
Окна ончыл топльыж гыч палем.
Кукуланат мураш йӧралеш,
Шӱшпыкланат шӱшкаш йӧралеш...
Кугун огыт сӧрвалтаре ыле, мо ушыш пура, тудымак каласенмурыш пыштат. Витле
вич
ий деч варат Мотям, первый таҥжым, йӧратен шарнаш тӱҥалеш варажым Георгий.
Шонкала: "Мотя эреак пеленем коштеш ала-мо... Тудын тошкен коштмо вержым
кычалам
ыле, школыш коштмо йолгорныжым ончен, шинчавӱдем лектеш. Кок пачаш акрет
годсо
школ эре ушышто. Теве 1981 ийыште Анна Ивановна дек, шоҥго кокам дек миен,
Мотян
сондыкшо гыч тӱрлеман ончылшовычшым луктын, шӱмем пелен ӧндал шинчышым,
шӱвыр-влакем сондыкыштыжо кийыктышым. Тӱрлымӧ тӱржым, кажне пӱшкылжым
шинчавӱд йӧре
ончышым, тошто йӧратымашнам, школышто модмына нерген шонкалышым. Ой,
Юмыжат, кузе мый тудым йӧратенам улмаш. Весат ушыш пурыш: Ленин колымо
уверым вашлийын,
Мотян пӧртвуйжым онченам, шӱмем туржынам. Мландаван помышешыже гына тиде
йӧратымашем паремеш дыр, Мотя таҥем. Тыйын мый дечем тупынь савырнымекет,
йӧрдымыш
лектым. Пел ий тунем шым керт, черланыше гай лийынам. Мланде паша гына
вийым пуыш. Косиля дене куралынам, комдым налын, ӱденам, вара шийынам,
пырчым кольмо дене пуалтенам, шудым соленам, поҥгым, тӱрлӧ саскам, пӱкшым,
пулежым, шопышудым
погенам. Тидыжак мыланем эм улмаш. Но саде Семык пайрем ӱмырешлан кодо".
"Сита. Чарлаш тунемаш каена", —
тыге ойым пидыч адакат Каврий ден Йоргий, да шымле вич уштышым Чарла
олашке, ондакысе Цвревококшайскыш, йолын ошкыльыч. Такше весела ыле
нунылан. Корно кок могырышто Екатерина кугыжа годымак шындылме куэ-шамыч
гӱжлен шогат. Рвезе-влак ноят да, мландыш комдык возын, йолым куэ тӱҥыш
нӧлталын, канен кият. Йоргий тиде
гана ныл рожан шӱшпыкым, шун дене ыштымым, пеленже налын, кужу-кужу пасула
мучко
тӱрлыжымат шоктен ошкылеш. Ваштареш толшо коеш гын, чарна. Нойымек, Каврий
шокташ пижеш.
"А кузе ме корнышкыжо лекна, мо таратыш?" — тыгай йодышым Йоргий шканже шке
пуэн
шонкала.
Корно котомкам сакалтен, шочмо ялышт гыч Каврий дене коктын тошкемышке
лектыч.
Куэран-садеран йолгорно йол йымак шкак яклакан куржын пура. Умбалнак огыл
таве
уло, тудым тысе калык колодич манеш. Тышеч ял калык вӱдым нумалеш. Пашма
дене
корем гоч вончен, курык тайыл дене кугорныш лектыт. Шола велне, сарай
коремыште,
нигунам кошкыдымо эҥер уло, сер дене тӧр йога. Черкым чоҥаш тыште ожно
кермычым
кыреныт, шуареныт. Руш-шамыч ыльыч тыгай пашаштыже. Нунылан илаш лӱмын пӧрт
лийын. Пеленышт — оркестрлан ситыше инструмент-шамыч. Концертым тугайым
ончыктат
ыле — ушет кая: мастарын шоктат, мурат, куштат, эсогыл почеламутым
йоҥгалтарат.
Ончаш толшо пӧръеҥ-шамыч куанымышт дене нунын дек полшаш мият вара.
Черкыжым
латкандашымше ий марте нӧлтеныт. Тунамак пужен шуэныт. Революций шӱлышет,
Юмо
ваштареш шогышет, тышкат шке юапшым пуртен колтен, чаманаш логалеш.
Кермычшым У
Торъялыш шупшыктеныт, школыш пыштышт. Селан пу черкыжым шалатен, "Ушемнур"
колхозеш клубым ыштышт. Клубшым 1930 ийыште кугу концерт дене почыч,
Йоргият мастарлыкшым ончыктыш.
Шемермучаш чоҥгашке кӱзыштат, кок рвезе ялышт дене чеверласен шогылтыч. Кок
пачашан школ леведыш пушеҥге кокла гыч нӧлталтеш.
— Каврий, Йӧрӧман Тымапийын куэрже школнам петырен, ончо.
— Э-э, туге шол, туге шол. Чонет коршта чай. Тиде вет Матран таҥетын
куэрже.
— О-й-й, путыракат йӧратенам, Каврий. Кузе мондаш, умбакыже кузе лияш —
омак пале, — йыга Йоргий оҥжым.
— Педтехникумыш пурена, вес кашак дене илаш тӱҥалына. Чыла мондет.
— Мондаш ок лий. Первый йӧратымаш вет, ушдымо... Нылымше класс гычак чон
йӱлен
да... Вашла серышым пуэден улына. Школыш толмыжым корныштак вучем ыле да...
Молан тыге трук кудалтыш гын?
— Шкеже тый Матвуй Овдакий дене от келше мо вара?
— Овдакий пеш чапле да, Матраналан ок шу шол. Тыйынат агытанет муралта чай?
— Икте келша. Но ачам лӱдыктен.
— Кузе?
— Налашак тӱҥалат гын, вуетым товар дене руал ойырем, мане.
— Анушетше пеш ушан-шотаныс.
— Ачаж ден мыйын ачам огыт келше...
— Э-э, Йынатай кугызан тояже шӧлдыравалнак кия-ла. Кочмет-мочет ок ончо,
сыра
гын, вик вует гыч колта.
Шуйдӱр ял турашкат толын шуыч рвезе-шамыч. Корно тугаяк кужу, нойыктара,
тӱрлым
ойлыкта. Кутыркален веле корнын кужытшым кӱчыкемден кертат. Сандене
йылмыштлан
вольнам пуэныт.
— Куэрла дене вашке Куэръял вакш дек волена, — ончыктылеш Йоргий. — Тольык
шӱльым кожыктымо станокышт уке. Лиеш гын, тушым кӱсен тич оптен луктына
ыле.
Шарнет, Очий вакш гыч кузе шолып удыренна? Шкат кочкынна, колымат пукшенна.
Мый
тиде вакш шеҥгелнат олаҥгым пеш лупшенам. Еҥгамже вет Шуйдӱр гыч. Вакш
деран айда изишак каналтена, ала иктаж гана кол кучаш толашет логалеш,
тунемашыже пурен
кертына ма, огына ма, Юмо пала ынде. Но вержым ончен кает,, вара мыйын
тыште
лиймем огешат кӱл, шке оза лият. Тый Виталий Данилычым палет, тений Москош
межовой институтыш кайыш. Гена шольыжат пеш тале. Жалке, нунын гай лийын
огына керт,
кунна уке.
— Матра огеш кудалте гын, мый нерым пеш кӱш нӧлтем ыле да, — Йоргий чарнен-
чарнен курыктылеш. Шкеже шона: "Ой, ялемже ӱмыремлан ситышын келшышаш.
Нимом кычалаш уке тетла ӧрдыж велне, мотор пӱртӱсем коден каяш пеш йӧсӧ,
пуйто салтаклан
наҥгаят ынде... А такше савырне веле мӧҥгеш, нимогай Йошкар-Олат — Чарлат
ок
кӱл. Шке шинчам денак ужынам шол, кузе Епий Йыван лучко ияш Матранемым
Шӱгарла
коремеш пызырыш, шке шинчам денак ужым вет, калтакшат!" Шонымыжым йӱкын
ойлаш
тӱҥале вараже. Йолташ пылышым шогалтыш.
— Тыйже шӱгарла велыш кузе логалынатше?
Ойлымыж гыч лектеш: Йоргий Лемдыште колым куча улмашат, Шӱгарла корем дене
толеш
пешак. "Ой, аваем!" манын кычкыралмашеш тӱҥын шогалеш. Ужеш, Йыван Матран
ӱмбалне кужу жап кия. Тарванат, огешат тарване. Вара ужеш, Епий пӧръеҥын
ӱлыл могыр
капше ӱлык-кӱш коштеда, пеш кужу жап тыге пуйто апшат пошым тулат. Вара
Йыван
кынелеш, тувыржым, йолашыжым тӧрлатылеш. Ӱдыржӧ йӱкынак шортын кия. Йоргий
Печкан купыш пурен кая, тушеч умбакыже йышт онча. Кужун юватылыт. Кынелыт
да коктын
йыгыре ошкылыт. Кайымекышт, Йоргий нунын лийме верыш ошкылеш. Шудым
такыртыме,
вӱраҥше носовикым туржын шуымо. Тиде сӱрет ушыж гыч нигунамат ок лек.
Йолташыже колышт пытара да кӱчыкын ойла:
Сударики-фонарики,
Против не говорят!
Шке гыч ешара:
— Тыге муралтен ыле Йӧрӧма Тымапийын ӱдыржӧ. Колынат — уке?
— Тымапий шкежак тидым шонен луктын. Тыге муралтен гын, Тымапий деч умбак
кораҥман улмаш, от кораҥ гын, воштыл-воштылынак, туге тыйым мушкынден шуа!
Тудо эҥыр
дене колым пеш кучен. Матранат ачаж дене пырля коштын. Ой, Матран...
йӧратымашем, тый мыйым кӱзӧ дене шуралтен пуштыч!
— А ӱчым от шукто мо? Кӱсын корка вет кужу вурдан.
Йоргий тошто йӧратымашыжлан кумалын-кумалеш, эн чаплеш ужын мокта, шӱмжым
туржылдал колта, нигуш пураш ӧршӧ гай лийын, кӱсенже гыч изи шӱвырым
луктеш, мурыкта, адакат вара ойгыраш пижеш. А корно кӱчыкемеш да кӱчыкемеш.
Кеҥеж кече молемеш. Ола марте коло вич меҥге кодеш. Рушла муралтат: "Во-
кузнецы, кузнецы,
Во-ку, во-ку-кузнецы,
Во кузнецы, молодые кузнецы,
Во кузнецы, молодые кузнецы.
Они куют, куют..."
Вара Йоргий шыргыжалеш: — Тиде муро дене ошкылаш пешак сай. Печкан вакш дек
кол
кучаш кайымына годым эре тыге мурена ыле вет. Ачатак туныктен. Тудо ипон
сарыште
кредалын. Медальым сондык гыч луктын ончыкта ыле. Кол кучаш — ачат пырля
шуко
коштын. Тӱрлӧ йомакым колтылын. Ну йӧра, рабфакыш ышт нал, ала
педтехникумыш нерым шӱшкын кертына. Такше туныктышо лиймем нигунарат ок шу.
Чахотко деч лӱдам.
Рабфакыште медкомиссият мыланем возен пуэн: "Кап да тазалык шот дене
лунчырий".
Ала тыштыжат тыгак лиеш ынде.

Малашет нигушто гын, малашат пуртем...
Ялыш пурат да тӱр пӧртыш пералтат. Окна вошт шокта: "Коктын улыда аман. Пеш
кычкыреда да, ала пурташ, ала уке. Экзаменыш каена, маныда? Тугеже сай
улыда дыр...
Пурыза уке гын. Сай лийза тольык. Чарлаш каеда мо? Экзамен кучаш, маныда?
Самырык годым тиде йӧра, Кусо улыда? Торъял кантоным колалтын. Ну, пурыза
уке гын".
Поро кумылан озавате чайым йӱкта. Вашке гына малаш возыт. Йолышт юлгыжеш.
Озакувалан вашештенат огыт пытаре, олымбаланак нералтат. Эрдене чайым йӱын
огыт шого.
Уюмо монастырь вуй кояш тӱҥалеш. Ежово. Йоргий шарна: шым ияшыж годым
Тынапий
кочаж дене йолын топкеныт. Черкыже могай кугу! Монахше чыла пӧръеҥ гына
улыт,
пӧръеҥ монастырьлан шотлалтеш. Кӧргыжым кузе сӧрастарыме ыле! Хоржо тушто
могай
кугу да куатле! Йоргий Георгий Победоносец Юмылан сукалтен кумалын.
Победоносецше имне ӱмбалне шинча, кердыж дене кишкым шуралтен шынден.
Йоргийын темлыме почеш кок рвезе Уюмо черке ваштареш сукен шинчыт, олаште
испытанийым сайын кучаш полшыза манын, шуко Юмым сӧрвалат. Йолташыже
тӧрштен кынелеш. Шортшаш гай коеш, кычкыра:
— Мыланем юмылташ ок лий ыльыс, молан мыйым лугышыч?! Мый комсомолыш
пуренам
вет, ленинец улам. Мый лучо Ленинлан кумалам! — адакат сукалтен шинчеш да
ынде
тӱнямбал пролетар вождьлан вуйым сава, шкеже черке вуй деч пурла могырышто
монах-шамычын "даче" манмыштым шинча тӱржӧ дене онча: Ужат, могай сӧрал
пӱртӱсан,
чодыран верым, мландым пӱчкын налын, шкешт куанен илат. Туштак вӱд йоген
кая
ала-мо, олык уло, вӱдвакш коеш. Тиде эн кӱкшака вер, очыни. Чарла под
пундаште
шинчымыла коеш. Тышеч ынде лучко меҥгырак веле кодеш чай.
Кынелыт да адакат ошкылыт. Княжна руш ял ала-мыняр меҥгыш шуйна, очыни, кок
пачашан кугу кӱ пӧртат коеда. Суртым йырваш "глухой" манме савар авырен
шога, чывылан лекташ рож уке. Чыланат сад дене леведалтыныт. Ой вет
тӱвыргын илат тыште!
Толстовкым чийыше кугу капан руш-шамыч уремыште пондашым шаралтен шинчат,
купечла лопка шӱштӱштым ӱшталыныт. Уремышт веле пеш лавыран. Йоча-шамычын
йолышт витыш, ял деч вара иктаж кок уштыш наре нӧлпер коклам, куп вӱдым
шеҥыч, кыдал марте нӧрен пытышт.
Красноармейский слободко деч вара ола кӧргысӧ вакш дек волат, ыштыр-йыдалым
мушкыт, коштат. Кугу кӱвар дене вончен, педтехникумыш ошкылыт. Вараш
кодмышт дене
тиде кечын нимомат вораҥдарен огыт керт. Унагудышто малат. Эрлашын
канцелярийыш
пурат.

Палантай темла: "Муралте, шоляш"
Иван Степанович Ключников-Палантай Йоргий деч йодеш:
— Фамилиетше кузе?
— Пушкин, — манеш йоча.
— Кусо улат?
— У Торъял кантон гыч. Тошто Торъял семилеткым пытаренам.
— Пеш йӧра. Айда ӱлык волена.
Туштыжо — актовый зал. Рояль воктен шинчын, туныктышо аккордым нале:
— Мый маршым шоктем, тый маршировает.
Рвезе савырныл налеш. Ынде нотым палымыжым терга. Гаммыште Йоргий ок
путаялт,
аккордыш мыняр йӱк пура, чыла лӱмышт дене шотлен лектеш.
— Молодец, — шокта Палантай. — Ынде Тошто Торъял муретым муралте.
Шилой-милой кукужо
Куэрла вуетым таҥлалеш.
Шилой-милой шӱшпыкшӧ
Ломберла вуетым таҥлалеш...
Эрлашым экзаменым кучышт, тунемше радамыш ушнышт. Первый гана "Кожаные
перчатки"
лӱман американский немой кином ончат. Лӱмын ыштыме кинотеатр, тунам уке
ыле,
Волков уремыште, музей тураште, кок пачашан кӱ пӧртын кугурак пӧлемыштыже
кӱварвак шинчын кӱтат. Карл Маркс уремыште марий театрым але чоҥаш гына
тӧченыт. Олажат изи гына, музейжат пасушто шинча. Вес мучаште (кызыт
Толстой урем) пасушто
ял гай коеш. Олажымат йырым-ваш ял-шамыч авырат: Коряково, Березово,
Лапшино,
Вараксино, Жуково, Ширяйково, Гомзово, Нечаево, Заречная. Олаже кум уремат
пелан
веле: Карл Маркс, Волков, Зарубин урем (пел могыран). Тӱрыснек кресаньык
пӧрт-шамыч койыт. Сайракше, кугун, чаплын нӧлтымыжӧ лу пӧрт нарырак лиеш
гын? Чыла
вере лавыра, тротуарже оҥа, пеле шӱйшӧ. Теве Ленин сад, Пазар площадь...
Туштыжо
пӱян-пӱян ораван "Фордзон" трактор пелыже утла лавыраш пурен шинчын. Шыжым
кылме
дене веле луктын кертыч. "Озаҥ дене таҥастарем, манат? Тьфу, Чарла — эн
шӱкшӧ,
уда ял!" — кок илалше пӧръеҥын кутырымыштым колыштеш Йоргий. "Нимогай
производство!" — шокта мӱндырчын. Чынак, Какшан серыште шогышо шӱкшӧ леваш
йымалне кермычым кид дене кырат, леведышлык оҥамат ялысыла кугу пила дене
ӱлыч кӱш йыгат.
Подвал гайыште, кугу коҥгам оптен, кинде пекарньым ыштеныт, Йоргият тушеч
педтехникумлан мешак дене киндым эрден-эрден нумалын. Шошо велеш тавален-
тавален
каеныт оралтыла ӱмбач лум куаш, изишак окса толеш тыгеже, уке гын пеле
шужен веле коштат. Какшан вӱд яндарештешат, кече лекме деч ондак кол кучаш
кая. Тӱрлӧ
вере шогышо кум вӱдвакш шулдыр-шамыч колдыртатат, вӱдым куат. Кол пеш
чӱҥга, мален от код гын. Пӱртӱсшӧ — ойлен моштыдымын чевер. Пӱнчӧ рошажак
мом шога, тушто
янлык пеш тӱла. Пӱнчыжӧ тушто путырак кӱжгӧ, южыжым кок еҥат ӧндал ок сеҥе.
Педтехникумын Ноля вӱд воктене шке мландыже уло, ожно тыште ӱдырамаш
монастырьын
дачыже улмаш, оралтыжат тӱрыс кодын. Икшыве-шамыч тиде оралтым черет дене
оролат, пашам ыштат. Куралыт, ӱдат, ломашым, пуым руат, икманаш, пычырик
капан кресаньык улыт. Тыштак поҥгым пого, кунар кӱлеш, тунар эҥыжым, тӱрлӧ
саскам. Такше
мурен-куштен, куанен гына илат. Нунак олалан шке шотан интеллигент сыным
пуртат,
духовой оркестрышт, кугу хорышт уло — ола урем дене мӱгыралтен гына каен
колтат
гын, чылан ончаш лектыт. Оркестржым тале музыкчо Федоров вуйлата. Йоргий
тушто
торилкым кыра. Шуко гана тойымашке коштын. Хоржым Палантай вуйлата. Икымше
гыч
нылымше курс марте, кӧн пылышыже да йӱкшӧ музыкылан келшен толеш, рушге-
марийге
марла мурым мураш пеш йӧратат, шелыт гына, шуко йӱкын тунемыт эшежым: ик
партий
чарна веле, весе тунамак тӱҥалеш, кумшо партий ушна, нылымше, тыге муро
толкыналтеш, модеш, тӱрлӧ сынан да йоҥгыдо куатан лиеш. Иван Степановичым
тунемше-шамыч путырак йӧратат, "кунам хор лиеш?" да "кунам хор лиеш?" —
пеленжак коштыт.
Кажне пайремлан але олаште эртаралтше иктаж-могай кечылан эре кугу концерт!
Кажне кечын гаяк эре у мурым тунемыт, тошто дене калык ончыко лектын от
шогал.
Икшыве да йоча манын, тидын дене йоҥылыш лийына: первый курсыштак латшым-
коло
ияш-шамыч погынат, а нылымше курс мартеже могай кугу марийыш савырнат! Ушым
шындыше-влак. Кӱлдымаш пашашт нерген шагалже годым колалтын.

Марийын эн марий ученыйжо
Туныктышо-шамыч пеш кугу ушан-шотан ыльыч. Валериан Михайлович Васильевымак
нал
теве. Ур гай чулым ыле, туге талын куандарен, кутыралтен колта — ӧрат. Урок
пытымымат от шиж. Крыловын басньыже-влакым марлаш туге кусарен шында, пуйто
тудо
марлак возалт лектын. Марий йылме урокшо Йоргийлан путырак сайын чучеш. Шу-
у
воштыл колтат Валериан Михайлович йыр. Мутерым пога ыле, эре-эре тудын у
марий
мут лектеш, тӱрлӧ калык коклаште тӱрлӧ марий шке семынже ойлас, лач тудым
пога.
— А ну-ко, Пушкин, "Маймыл ден Кӧзгӧм" лудын пу-ян, — манеш.
Григорий Степанович Курицын, педагогика наука кандидат, тыште,
педтехникумышто
кок ий марий йылмым вӱдышӧ В.М.Васильевым шарна: "Куатле педагог, кугу
культуран
интеллигент. Марий йылмым эн тӱрыс пала веле огыл, тыгак тале методист. Руш
кугу
мутерзе Даль але Ушаков семынак тудо калык лоҥга гыч снеге семын шуко мутым
поген, кажныжым тунемше лоҥгашке шуктен, мутым пӱй дене пурлын ончымыла
терген —
ончыкшым тудым кучылташ йӧра але уке? Можо оҥай, тудын туныктымыж годым руш-
шамычат марла кутыраш тунемыч, урокышкыжо тавален коштыт ыле. Теве ик
пример. Йодыш: "Валериан Михайлыч, как сказать: "Я очень хочу есть".
Вашмут: "Мыйын пешак
кочмем шуэш". А как будет: "Мый марлан пеш кайынем". Так мне сказала Женя
Тымбаева. Валериан Михайлович ӱдыр ӱмбак кидым лупша да ойла: "Рано, рано
еще тебе
замуж!"
Шкат шижыда, могай оҥай тат. А тыгайжым тудын уроклаште шотленат от пытаре.
Кугун умылтарен ок толаше, йоча чыла вере шке шуэш. Курицын, вожшо гычак
руш рвезе, вараже ученый, чылт марла кутыраш тунем шуо. Филологий наука
доктор Васильев, марий тӱнян чолга марий шӱдыржӧ, решотка коклаш логале —
кӧлан тиде кӱлын?
Талылан корно петыралтын: ончык ит кай. Кӧмыт тыге марий талантым умбак
ынешт
колто улмаш? Пытартышлан ученый йӧршын сокыр лийын. Тазалыкшым виеш
пытареныт.
Родо-тукымжо-шамычат жаплен огытыл, изи кухньыштыжо коҥга воктен веле
мландава
помышыш пурен вочшашыжым вучен шинчен. Йолжат пуал-пуаҥын, кидше дене
пулвуйым
йыгаш тӧчен шинчылтын. Йоргий вараже тидым шке шинчаж денак ужеш... Да
шона:
"Мемнан кӱшыл, эн кӱшыл властьшак калыклык огыл. Ученый-шамыч элым
нигунамат але
вуйлатен ончен огытылытыс... А эл тиде лабораторий огыл. Эре ала-могай
кугун тунемдыме еҥ-шамыч улыт тронышто. Мый гын эн тале еҥ-шамычлан ӱшанем
ыле, эн кугу
ученый-шамычлан. Тек ученый совет вуйлата пӱтынь элым, ала-могай ик
пелторта
огыл!"
Кугу революционный деятель манашат лиеш, Иван Степанович Ключников-
Палантайын
1925—26 ийлаже путырак начар лийын. Шарна: классыште музыка теорийым
туныктымыж
годым утен каен кокыраш тӱҥалеш, вӱр йӧршаным шӱведа. Хорым дирижироватлыме
годым кузе кокыртышым кучаш тӧчен йӧсланенже! Тушто вет ик татланат шогалаш
ок
лий, муро кӱрылтеш — ок чамане шкенжым, утен каенак кокыртышым шылта,
тарайла
чеверга чурийже, тунамак какарга... Кузе чот йӧратеныт шкенжым тунемше-
шамыч!
Тудым ончен йӧсланеныт, ӱдыр-шамыч шортыныт... Музыка гала, техникум
вуйлатыме
веле огыл, тӱрлӧ моло пашамат шуктыктеныт вет йолташыже ден озаже-шамыч,
чаманен
огытыл: шупшеш гын, кугунрак пыштен пуышаш... Чаманымым огыт пале.
Йоргиймытым
сайынрак чикташ Москошкыжо мочол кудалыштын, тӱрлӧ вургемым, кемым
клопотаен
коштын. Шкак конден пуэден, ача семын чиктен шогалтен. Поснак хорышто кӧ
мура —
нуным вӱчкен.

Эй, йорло-шамыч, те шогалза!
Теве икана палемдыме деч ятыр ондак тунемше-шамыч хорыш погынышт. Йоргият
туштак. Иван Степаныч варашрак кодын тольо. Иканаште молгунамсыла мурыкташ
тӱҥалшаш
олмеш пӱкеныш волен шинче, шып шинчыш.
— Йӧратыме мурызем-шамыч! — мане вара. — Шичса, ида шого. Таче гыч ме пеш
кугу
концертлан ямдылалташ тӱҥалына. Февральыште тудо ямде лийшаш. Икымше
мартыште
Марий область почмылан вич ий темеш. У театрыште мураш тӱҥалына, тудым
почына.
Могай кугу куан! Таче гыч черет дене вургемдам гладитлен, ачален ямдылыза,
уна
Моско гыч шагал огыл оҥай вургемым конденам. Ботинкыда воштончышла
волгалтше. А
кызыт, таҥем-шамыч, первыяк — "Интернационал"! Посна партий дене мураш
тӱҥалына,
йӧршын вес семын: дискант, альт, тенор, бас... Перекат дене! Вара тӧрлатена
весым, "Эй, шемер марий, йывырте". Мыйже таче ом кертрак, но замем уло,
тудо тӱҥалеш. Александр Васильч Матвеев, тенор, шке верышкет — шагом марш!
На теве тылат
дирижерын изи тояже. Мый тыштак лиям, умбач колыштам.
— Дискант деч молыжлан — шинчаш! — командым пуа Ключниковын "замже", Йоргий
гаяк
тунемше. — Аккордым!
Эй, йорло-шамыч, те шогалза
Вӱр йӱын темше ваштареш!..
Альт, тенор, бас тыгак шке партийышт дене тергалтыт, уэмдалтыт. Вара иктеш
погынен рашкалтарат. Ӱпет вуйышто выжге кынелеш. Йоргийын чонжо шаҥгысек
кава дечат
кӱшнӧ, могыр коваштыжлан шыр-р да шыр-р кушкедалт волымыла чучеш,
шинчавӱдшат
лектын кая. Чынакыс, тудо ушыж дене Тошто Торъялыштыже нимодымо-шамычым
ужеш,
кузе нуно, кӱрым да нийым кушкедын, тӱрлым ыштылын, ужалкален, илышыштым
шуяш
тӧчат. Кӱшнырак шога, шеҥгел ратыште, да тудлан уремыште мо ышталтме раш
коеш.
Пӧрт тура шуко еҥ погынен шога, колыштеш, южышт, сайын мурымым колын, вуйым
куанен рӱзат. Тудлан сайын чучеш, вет тиде Матвеевшат У Торъял кантон
гычак, Кугу
Пызак ял гыч. Сӧрал чуриян, патыр, чумыраш кап-кылан ош мотор, ӱшандарыше
мутан,
тугаяк пеҥгыде койышан, пеш вашке еҥ коклаште чапым муын мошта, шке декше
иканаште савыра. Мурылан чыла пуаш ямде. Тудым олаштыжат путырак пагалат,
лӱмжӧ чыла вере шокта. Чавайнын "Ямблат кӱвар" драмыштыже Ямблатымак пеш
келгын, ончышо
калыкын шӱм-кылжым лӱшкыктен модын — тулеч вара палыдымыже укеат ыле чай.
Саде
драмым шуко вере шынденыт. Первыйже Йоргий тудым Тошто Торъялыште омаш
левашыште
ончен, калык тунам пазарла погынен ыле, вер ситен огыл. Ончат, йӧсӧ годым
шортыт, мыскаралан воштылыт, чылажымат пеш келгын "ушышкышт, чонышкышт
шыҥдарат".
Марийынат илышыже тугай улмаш ужат?! — тыге ойлат ыле. Ямблатым модшыжым
вара
сцена гыч уремыш калык нумал луктын, кӱшкӧ кышкылташ тӱҥалын. Шуат да
кучат, шуат да кучат. "Саша Матвеевше кузе тынарыш шуын?" — манын шонен
Йоргий эше тунамак. Тунемашыжат ондак пурен улмаш тудо. Йоргий гына ноло
илышым ялыштыже илен,
жапым йомдарен. Теве ынде Саша — дирижер, музыка грамотым пеш чаплын пала,
Палантайын пурла кидше. Ончык пурен, могай пӱрымаш вучымымат лудшылан
палдараш лиеш: педтехникум деч вара обкомолыш налыт — митинглаште первый
оратор, кугу организатор. Москваште тунеммек, вӱд йымал пушышто коштеш —
адакат талак. Кугу сарыштат вӱд йымал корабль дене командоватлен.
Балтийский флот лӱмым арала. Шольыжат, Василий Васильевич — Йоргий тудын
дене кокымшо курсышто ока, тыгаяк тале
шӱм-чонан рвезе. Варажым тудынат корныжо — Москва, КПСС ЦК марте. Ик жап
Марий
Элыште совнархоз, Совмин председательланат ышта. Ӱдыржӧ, Лариса, олаште
дикторлан тыршен, заслуженный артистке лийын. Варажым ачажат, ӱдыржат
Москваш лакемыныт. Матвеев тукым гыч кумытын Ленинград гыч артистлан тунем
толыныт. Иван Сергеевич Матвеевше — Марий Элын калык артистше, Россий
Федерацийын заслуженный артистше...

Да теве пытартыш концерт...

Февраль мучашат толын шуо. Педтехникум мӱкш отарла ызгалтеш, актовый залым
тема.
Палантайым, пианистым вучат. Матвеев кидым лупшалеш:
— Шогалына!
Нуно кӱшыл пачаш гыч волат.
Палантай пура, кечыла шыргыжеш:
— Салам лийже, мурызем-шамыч!
— Салам, Иван Степанович!— икте-кодде кычкыралыт.
Пианисткат вараш ок код:
— Здравствуйте, товарищи!
— Здравствуйте, Маргарита Павловна!
Концерт деч ончыч эше ик гана мурыктат. Чылан пеледалтше гай койыт.
Композитор
ойла:
— Эрла у театреш кантонла да ола гыч толшо-шамыч дене пырля репетицийым
эртарена. Икымше мартыште концерт кастене индеш шагатлан тӱҥалеш. Чыланат
эн сайын чиен миеда. Александр Васильевич — конферансье. Первыяк
"Интернационалым" кӱдыртена. Калыкат кынел шогалеш, мемнан дене пырля мураш
тӱҥалеш. Саша, мыйым ончен,
хорланат, калыкланат дирижер лият.
Ик жаплан Йоргийын кидыш программа кагаз логалеш, писын гына лудын лектеш,
чылан
гаяк палыме улыт. Охо, теве Матвеев украинла мура аман, М.М.Иванов шке
почеламутшым йоҥгалтара, Сергей Николаев ден Петр Николаев Морко вел
куштымашым луктыт, Никита Смирнов баяным шокта, солист тоже, П.Стекольщиков
кӱсле дене Морко
мурым шокта, Курык марий кӱслезе ансамбль шке мастарлыкшым ончыкта, Петр
Пайдуш
мыскара такмак дене лекшаш, Т.Соколов поянла, незерла, орадыла куштышаш,
А.Янаев
шоҥго марий кува лийын лектеш, тошто мурым шортын мураш тӱҥалеш. О, теве
Йыван
Кырля "Мыйым ыштыш марий вате" почеламутым лудшаш. Тӱмыр-шӱвыр почеш
Торъял,
Шернур, Марий Турек марий-шамыч лоҥын налыт.
28 февральыште Йорги ден Каврий йолташыже театр ончылно шогат, вуйым
кӱшкыла савырен ончат:
— Ойе-е, вот тиде пӧрт гын, пӧрт! Пырняжат чыла икгай.
— Омса кылже шӧртньӧ ала-мо. Ондак айда йыр ончен коштына.
Тунамак йырымлат:
— Ну вет кертман айдемат, ышта гын, ышта вет, а! Нине кугу меҥге-шамычым
молан
шогалтеныт? Электро толеш чай. Айда кӧргыш пурена. Теве мемнан-шамычат
тыште
лийыт.
Лӱдын-лӱдын, кӧргыш пурат. Тошкалашат аптыранет вет. Шола велне тоштер
вуйлатыше
Евсеев тӱрлӧ ӱзгарым пижыктылеш, вераҥдылеш. Туддек мият.
— Эрла калык тек онча,— манеш тудыжо,— ямдылен шындем. Теже делегат улыда
мо?
— Таче тыште мемнан репетиций, педтехникум гыч улына. Хор.
— Пеш сай, пеш сай. Иван Степанович мемнан — шӧртньӧ айдеме, Москоштат
чылан палат. Эх-ма, тазалыкше пеш начар тольык, чот кокыра. Ончен коштса,
ида вожыл, ида
лӱд. Ужыда, кок ийыште могай чапле марий театрым чоҥен шуктеныт. Ойлыманат
огыл,
рай лийман гын, лач тыгай. Электрожо кечывал кече гай. Театрын директорже
Гвоздецкий шке проектше почеш ыштыктен. Шкак архитектор, инженер, техник,
строитель,
эсогыл театр шкенжым шке ырыкта, электростанцийжат шкенжын, кок локомобиль
ышта.
Теве кокымшо пачашым ончалза.
Но рвезе-шамыч кӱзен огыт шукто, йолташышт-толын темыт, веран-верым шканышт
ойырат, пашам тӱҥалыт. Матвеев-конферансье логаржым эрыкта: "Первый марий
композитор Иван Степанович Ключников-Палантайын хоржо тендам, шӱмбел марий
родо-шамыч,
юбилей пайрем дене шокшын саламла. Ме таче, марий кундем почмо кечын,
визымше
идалык темме пайремнам ыштена. Тушман кид йымалне кум шӱдӧ ий пызырналт
илымек,
мемнан калыкымат революций утарыш..." Шуко ойлыш тудо.
Концерт, ойлыманат огыл, путырак чаплын эртен. Йоргият, моло семынак, чыла
ужын,
чыла шӱм турышкыжо пыштен, куанен, юарлен... Туддеч вара Тошто Торъялышкыже
каен. Мо лийын тушто... Тольык техникумыш мӧҥгеш пӧртылын огыл. Чынак, мо
лийын,
мо тудлан мешаен?

Тыйым, таҥем, пеш йӧратем
Чарлаш коштмо корно дене шымле кок меҥгым йолын толын, Шемермучаш чоҥгаш
Йоргий
канаш шогале. Тышеч мӧҥгышкӧ кум меҥге веле кодеш. Нойымыжат шакти: теле
корно
пӱжалтара, нойыктара, шым пӱжвӱдым пунчалеш. Тышечынак койыт ял, кок
пачашан
школ, черке. Чыла вере ошо. Ош шӱлык. Ик тӱньыкат шикш лукдымо уке, кава
волен
ынже воч манын чараклылыт. Теве Матранын тӱньыкшӧ пеш тура шикшым луктеш,
тудыжо
рвезын кӧргыштыжӧ уэш йӧратымашыжым ылыжта. Ой, Юмыжат, кузе тудым йӧрата,
нигузеат уш гыч ок кайыс! Адакат теве мураш тӱҥалеш: "Тыйым, таҥем, пеш
йӧратем".
Семжат, мутшат пеленжак коштыт. Ӱлыкыла волен, Матранын пӧртшӧ воктекак
мия, окна гыч онча: окна ваштареш коҥгаште тул йошкаргын йӱла, воктенже ик
еҥат ок кой.
Ӱдырын школыш коштмо йолгорным тӱткын онча. Вошт школышкак пура, эшеат
йокрокын
чучеш. У Торъялыш кайыме кугорныш ойырлен, корем кӱвар дек вола, вончен,
Кабак
курык дене кӱза — тыште кугыжан власть годым кабак лийын улмаш, еҥ-шамыч
тышан
погынат да чот руштмешке, кредалмешке, уш кайымешке йӱыт улмаш. Колышат
лийын.
Ӱярня еда курык гыч мунчалтеныт. Ледянкым ыштен, ий волакым, Йоргият
Матранже
дене юарлен волен, тӱшка йӱкыштӧ когыньыштын йӱкым кызытат колеш:
Ӱярня йор-йор-йо-о-о-ор,
Мелна чыж-чыы-ы-ы-ыж,
Пушкыдет лот-лот!
Пычкемыш лиешат, иктаж пӧртыш пурен, ӱмам налын модыт. Матранын ӱмаже
кызытат
тӱрвыштыжӧ йӱла.
Еҥгажмыт суртыш миен пура. Ӧндалыт, кидым лупшат, куаненыт.
— Йоргием толын улмашыс, мыйже Йывырай гыч Эчан пура, шонем.
— Тугеже Эчан полшаш толеш?
— Толеш. Самварым шындаш мондышым, эй, калтак-калтак! Кылменат вет, ноенат
вет,
шӱкшӧ вургемет дене тынар меҥгым Чарла гыч толын ончы-ян!
— Еҥгаем, ковамже кушто почаҥеш кызыт?
— Вӧдыр чӱчӱетын ватыж дене. Чайым йӱатат, миен толат, тыйым пеш ойлен кия
гойо,
кажне кечын йылмыж гыч от кае.
— Коҥгаш олташетше пуэт уло але уке? Э, мом йодамже, ончальым, пычырик
веле. Эрла, чодыраш каен, кукшо кожым оптен толам. Полшаш Япык Кузьма толеш
гын, сай
ыле. Мӧҥгыштыжак чай?
— Куш кая тыгайыште. Илья дене пырля илат. Коктынат йыдалым пеш тодыт гойо,
пазарыш ужалаш коштыт.
— Ӱлык волышемла тушкат савырнем. Ой, путырак чот пошкудем-шамычым ужмем
шуэш
вет, чонем туге йӱла, чылт кукшо чыра гай лийынам тендан деч посна илен.
Чу,
талгыдынам ончал пурем, могайрак лийын.
— Вара, вара. Ынде кугунракак коеш, кукшо пужымак шупшын кертеш чай.
— Эрла кычкена. Тернаже уло мо? Матвуй Овдакий мӧҥгыштыжак?
Эше шуко йодышым пуэда, чылажлан еҥгаже вашештенат ок шукто, но кутырымаште
чылажат вара рашем кая: икмардан чыланат почаҥашак толашат.
Самварат шуын колта. Каслан шыл шӱрым шолташ лийыт, еҥгажын сӧсна шылже
пычырик
гына улалеш. Йоргий пешыже огешат шого, тудат талгыде гаяк, чыла иканаште
ончалнеже, авалтынеже. Пычырик пурлалеш да лектеш. Еҥгаже куанен, эрла пу
толшашым
шона, начаррак капан гынат, Йоргийын чонжо паче, мом вий дене ок нал гын,
еҥым
йылмыж дене савыраш тале, тыгак ушыж денат. Мом ушыж дене ок керт гын, адак
музыкылан тале. Кӱслемат, шун шӱшпыкымат, омыж шиялтышымат налыктара веле,
колта,
чечасак эн осал еҥымат савырен шында. Еҥгаже Йоргийым путырак чот йӧрата.
Коваже
гын шинчавӱд денак вӱчкаш тӱҥалеш чай, шорташ тӱҥалмешкыже. Кунар чот
укеште
илет, тунар чонет тӱжвалне, коя ок петыре, иге пунет уке утыжым моктанаш,
эре еҥ
шинчам ончымаште: шкежат "тиде мый улам" манме йӧрдымӧ койыш деч йӱкшет,
чонетым
порылык леведеш. Тыгайыште еҥын изи осалжат иканаште коеш — умбакыже тудын
дене
келшаш але укем шӱмет дене шижат. Тыге шоналкален, еҥгаже пӧртйымак пура,
пареҥгым луктеш: шӱрланат, кудалташат, салмаш вичкыжын оҥгылен кӱэшташат...
А тиде
жапын Йоргий Япык Илья ден Кузьмамыт дек кайыкла шуын. Саламлалтыт,
ӧндалыт, икте-весым вӱчкат.
— Йыдал производствыда ышта вара? — воштылеш рвезе.
— Ышта-а! Тый каникуллан тольыч мо?
— Каникулжо-можо... Кызыт шуко ом шинче тендан дене, ужым да йӧра веле,
йыдалдам
умбакыже тодса, социализмлан пеш сай. Кызыт ӱлык, Вайдий Йыван вате дек
ковам
ужаш куржам. Пӱтынь ялым иканаште савырнымем шуэш, чытенат ом керт тетла.
Кунар
тыште лийын омыл да... Якыльч, эрла чодыра гыч пу кондаш полшет? Тыландат
иктаж
возым кондена.
— Мийыде, кузе ом мий? Эрдене чай йӱаш воло.
— Йӧра. Мый кызыт ковам дек вашкем.
Лекте веле пӧрт гыч, Овдакийже колодич дек вӱдлан толынат, ведрам темен да
ваштарешыже ошкыл толеш! Вот вет вашлиймаш! Тичмаш пиал дене! Йоргий
куржынак мийыш, ӧндал шындыш. Ведра когынек пыжалте.
— Ой, таҥем, шилой-милоем, Овдкием!
Тудыжат вашла пиже, ӱмамак нальыч ындыже, йырваш нигӧм-нимом огыт уж —
Матраным
йӧратышаш кумылжо Йоргийын чыла Овдакий дек кусныш, очыни, сандене нигуш
пураш,
тидым ӱдыр куанен гына шижеш, ваштареш шогымыжо чылт уке, кеч тачак марлан
мияшат ямде, тольык ийготышт гына келшен ок тол. Но ваш-ваш пешак йӧратат!
Тыге
первый гана ужмаштыже — эшеат чот.
Кузе вашлийыч, тугак вашке ойырлышт, коважым рвезе путырак ужнеже. Ӱдыр уэш
таве
дек тольо, вашкыде вӱдым лукто, ведра-шамычым темыш, шкеже йӱкын куанен
кутыра:
"Ой, юмыжат, кузе чот мый тудым йӧратемже, а! Юмысерлаге, кузе вученамже,
а! Кузе тудым ӧндал-шупшалмем шуэш. Чылтак ом ойырло ыле вет, йӱдет-кечет
шыматылам
ыле", — мураш тӱҥалеш: "Шыма-лыжга шомакетше ила изи шӱмыштем. Ший оҥгыр
гай
йӱкетше кызытат пылышыштем".
Кова чонжо денак уныка толшашым шижын улмаш ала-мо, окнаш ончен шоген:
Йоргий
пурышат, шоҥго тӱҥгылгымӧ гай лийын кайыш, вара куанен йырымлаш пиже:
"Уныкамшӱмбелем, шоптырем-падырашем, пеш йӧра, толынат, шоҥго коватымат от
мондо. Але
гына тыйым шонен шогем ыле, чонем шижын моштен".
Уныкажат мутым вӱдла йоктара, кумылжо тудынат каваште. Эрла пу
кондышашымат,
олаште кузе илен толашымымат, эсогыл Овдакийым вашлиймымат йӧре-варе оптыш.
Еҥгаж дек ӱжаш тӱҥале: шыл шӱрым ямдылышаш ыле, шуынат дыр, айда пырля да
айда
пырля. Вӧдыр вате чӱчӱньыжат уналан пеш куанен, ӱстел воктен чесым ямдылен
тошкыштеш. Уремыште Йоргий йодеш: "Ковай, шошо велеш шке пӧртышкетак илаш
пурет
вет?" Тудыжо кӧна, тольык Йоргий тумарте пуым конден ямдыла гын... Чарлаш
кунам
кайышашым йодеш.
— Тетла туш ом кае, учитыл лиймем тӱвытат ок шу. Мӧҥгыштак илаш тӱҥалам.
Тыйже
Микай Йыван кува деч, пукшыма гыч, ушкалетым кунам налат?
— Тений кӱтӱш колтымо деч ончыч. Шижат чай, шӧрдорык деч посна илаш каньыле

огыл. Тый полшет вет, колоем? Теве толынат шуына аман...
Оклий шӱжарже денат шоҥгыеҥ шокшын саламлалтеш, тудыжо чот вучен шоген. Шыл

шӱрымат волтыш, пакчасаскамат, шинчалтымым, пӧртйымач луктеден шындыш.
Кидым шуялтен, кова юмылук ваштареш шогале: "О поро кугу пӱрышӧ, тичмаш
кинде сукырым
пыштен, тӱр ден тӧр шокшо шыл шӱрым темен, кӱмыж тич шылым оптен, тый дечет
кинде перкем, вольык перкем, тыште кӧ улшылан таза алыкым, кужу ӱмырым
йодам. Варсеҥге гай вычыматен, порсын ярым гай ӱмырым шуен, ото гай
койышланен, курык гай
куанен илашна полшо. Уш-акылым, тазалыкым, ласкалыкым пу, мемнам сайын
арален
ашне, илашна йӧным ыштен шого".
Тудо чарныш веле, Йоргий эшеат чотрак пашымлен улдаш тӱҥале, кок ӱдырымаш
ӧрын
шогалеш.
— Чарлаштына, столовыйышто кечывал кочкыш годым, — манеш рвезе, — Казанцев
Элексей Выльып тыге чокла ыле. Мемнан ял гычак, Вайдий Йыван ватын пӧртшӧ
ваштареш
илат, паледас теже... — Вара, мутым кошартен, еҥгажым ончалеш: — Мый тетла
Чарлашкыда ом кай, тый денетак илаш тӱҥалам.
— От кай гын, мыланемже сай велыс. Шкетын илен, йӧсланем веле. Талгыдына
шуын,
кеҥежым куралаш туныктена, эрла уна первый гана пуым шупшыктен ончена,
кузела
коеш тудо. Япык Кузьма полшаш толеш. Илена-а! Ой, пеш кугу тау от кай гын.
Тый
коватланат пуым кондет гын, сай ыле, кеҥежлан ямде лиеш. Лум кайымеш,
илашыже
пурыман огыл дыр, шкетлан йӧсӧ.
— Еҥгаем, ала ковайым шкенан дек налына ыле, тек тыште ила.
— Тол, иле, вернаже ситас. Йоргийланат кочкаш ямдылкалаш тӱҥалат, мыйже
пашаш
коштам, унала миен толам да монь. Шылжым, шылжым пурлза, лемым веле ида
ропко,
— Кызытше толын ом керт дыр. Вӧдыр эргымын ватыж денак илаш логалеш,
тудынат ик
изи эргыжак веле, сурт кӧргыштӧ полышкалаш перна.
— Шке палет тугеже.
Чайым тышеч-тушеч подылын, Йоргий чияшат тӱҥале:
— Кыргорий дек кӱсле шокташ миен толам. Ковайже таче от кай дыр, мыйым ида
вучо,
малаш вочса веле.
— Йӧра, йӧра. Мый теве шоҥгыеҥ семын трупкам шупшылам да шӧлдыравак кӱзен
возам.
Йоргийлан олымбалан тӧшакым шарен ямдылышаш, толеш да возеш. Оклий,
пӧртӧнчылым
ит тӱкылӧ, тӱкалыде пурыжо, омым лугыч ыштен кертеш. О Кугу Юмо, Кугу
Пӱрышӧ,
серлагыза. Юмо, тазалыкым пу... Тыйже коҥгамбак кӱзет чай?..
Жап эрта. Веселалыклан андыгенрак илыше рвезе кӱслем шер теммешкыже шокта,
пӧръеҥ-шамыч лым лийде колыштыт, йыдалым керыштыт.
Шуко жап эртымек иже Йоргий ден Овдакий йӱк-йӱаным ыштыде толын пурат. Кова
ден
еҥгаже нер йӱкын малат. Кутырыде, кудашын, одеял йымак коляла мунчалтен
пурат,
ӧндалалтыт, чытыдымын шокшын шупшал-шупшал колтат.
Матвуй Овдакий — тысе ӱдырак, улан еҥын шочшыжо. Оралтышт йырваш пеҥгыде,
кугу,
пӧртышт куд угылан. Матвуйжо ӱдыр ӱмбак толын пурен, ӧрдыж марий. Микыт
Ондре
кугыза тудлан изача лиеш. Пеш мастар ургызо. Торъял кантонышто мыняр черке
уло,
тусо чыла поплан, дьякынлан, пономарь-шамычлан службым эртарашышт тӱрлӧ-
тӱрлӧ
вургемым урген. Моло кантон гычат ургаш кондат. Окса сайын толеш. Индешын
илат
тиде пӧртыштӧ. Мландышт кугу кумдыкышто, ток шочыкта. Икманаш, тылеч сайжым

ялыште кычалманат огыл. А Йоргий — кӧ тудо, ачадыме-авадыме икшыве. Туге
гынат
Овдакий тудым путырак чот йӧрата, кеҥежым ваш малашат коштыныт, имне
пукшымаште
эреак пырля улыт. Тӱвыргын кочкын-йӱын илыше Овдакий ийгот шудегечак
лӧзаҥе, чурийже кӱын шушо эҥыж гай, кап-кылже могай сӧрале! Спектакльыште
модын пуа гын,
муралтен колта гын, кушто шинчыметым мондет, да ситартышлан пешак поро,
весела,
шып шинчен ок мошто, эре кумылетым ылыжтенак коштеш. Рвезым магнитла шкеж
дек
шупшеш. Марлан лекмым-толмым огыт ойло гынат, вате-марий семынак икте-весе
дек
шупшылтыт. Теве тудо волгалташ тӱҥалме годым кынелынат каен, ӱпшыжат
пӧртыштӧ
кодын огыл.

Илынет гын, пу кӱлеш
Япык Кузьма толмашеш вуйвочым погеныт ыле, кочкаш пырля шинчыч. Тидын лугыч
кандырам, товар-пилам муын ямдыленыт, талгыдылан чоканрак варен пуэныт.
Омытам, сапым, шӧрмычым, ӧрынчакым, пӱгым налын, кычкашат лектыч. Йоргий
улдышмут дене
вӱташте талгыдыжлан шӧрмычымат чиктыш. Тудыжо куанен рокмалта — ожсекак изи
озам
пала. Кычкен шындат, тарванат. Шот денак капкам лектыт, имне шкенжым ласкан
куча. Кум ияшын, тудын, модмыжат пеш шуэш дыр, но ала-можо полдалге деч
куча. Самулан чодыраж гоч Йоргийын аважмытынак кожлаш шуыт. Вич кукшо кож
коеш теве. Тудым йыген налыт гын, кум возыш лач веле пура чай. Лум але
келгак огыл, паша сайын кая. Кок возлан ситыше лият. Иктыжым теве кылденат
шындышт.
— Кунар кертат, пӱчкедет, мый шупшыкташ тӱҥал ончем, — мане Япык Кузьма,
тарватыш. — Кодшыжым толмекем ыштена.
— Эрла Очий вакш дек нӧлпӧ руаш кудалына. Кукшо пу дене пырля олташ пеш сай
лиеш. Толмешкет тиде кок кукшо кожым сорымлен шуктышаш ыле.
Ойырлат. Рвезе пашалан тале. Шогышо пушеҥгым кугу пила дене шкетын пӱчкаш
йӧсӧ
гынат, йыга да йыга. Йӧра, пилажым сайын шумымо, ок сӧрвалтаре. Йыж да йож
ош
ложаш кок велыш йога.
Тиде — ача-аван йол кышаштым аралыше вер, чыла сантиметржым пален коштыныт.
Туштак пуым ямдыленыт, снегым, мӧрым, эҥыжым погеныт, пӱкшат шочеш. "Меат
Овдакий
дене тыгак кошташ тӱҥалына, — шона рвезе. — Яра кеҥежым тиде Маркан пӱям
кӱкшемден, тӧрлен, йырже арамам шынден сӧрастараш кӱлеш. Немда гыч колым
кучен, тыш
колтена. Коллан пеш сай вер, чодыра гыч памашвӱд чарныде йога. Тото кол
тӱлышаш
тыште. Арам огыл дыр Марка кугыза тышан пӱям пӱялен. Верже, верже могай
рай!
Ӱшыкыштӧ. Адакат Япык Кузьмам йодшаш, тудо вуйым ок шупш. "Ой, авием,
авием, тыят дыр кызыт мыланем йыгаш полшет, кузе куштылгын кая пиланаже.
Тый таче мыланем
шинчамлан кой ыле кертат гын, Юмо деч йод, путырак чот ончал колтымем шуэш,
товатат, нимаят ом лӱд ыле". Сорым почеш сорым яклакан лектын возыт кид
йымачше.
Товарат модеш веле, пилат ок пиж. Якыльч толынат шуо.
— Тидым оптена, да кумшыжлан мый шкетынат толын кертам. Айда каена. Кочкаш
ямде.
Тачеш сита.
— Сита, пеш сита.
Мӧҥгеш кайыме годым Аҥанур чодыра тӱр перна. Йоргий кумыл нӧлтын ойла:
"Чыла шот
денат поян мемнан Аҥанур чодырана. Мыняр тукымым куандарен гын? Шошым,
пӱртӱс
ылыжме годым, мланде шӱлалта, пушеҥге Юмынвуйыш тарвана, кайыкше,
кайыкше...
Мланде таптылга, да тиде Маркан пӱям сайын ачален, кӱкшемден шындаш ыле.
Ӱдыркаче-шамычым погемак. Тыят толат вет?"
— Толде мо, пеш толам. Тольык кушто тыге йылдыртаташыже тунем шуынат?
— Чарлаште! Очий вакш гыч колым колтена. Кум ий гыч пучымышла шолаш
тӱҥалеш.
— Вот кунам Семьян колшӱрым роведына ыле! — ситара Якыльч. — Ну, Маркан,
ну,
Маркан тос! Чу, тос манаш ынде язык, шкеже уке. Могай ушан-шотан улмаш
тудо, а!
Палет-уке, ала-кунам ожно тыште тудын чодыраже гӱжлен шоген, олмыштыжо ынде
пасу
шарлен возын. Тукымжат иктат кодын огыл. Лӱмжак веле тиде пӱя дене пырля
калык
ушеш шыҥен. Теве кӱсотым ужат вет, Семьян Павыл кӱсото, тушто куэр уло —
Карпиш
Опанас Йыван куэр. Кажне кресаньыкын шке пай чодыраже ыле.
— Пале-ем, колынам. Ковамын чодыражат тевак, Епий куван чодыраже. Маркаже
тыглай
огыл улмаш дыр, калыклан каҥашым ыштен моштен, шонем. Мыйынат тыгай еҥ
лийже
ыле, каҥаш пуышо пешак кӱлеш.
— Ме Илья дене коктын веле иленас, ваш-ваш полышкален, каҥашен огына керт
мо?
— Тыгеже пеш сайыс, тау, Кузьма Якыльч. Кызыт ястарена да эше ик гана кудал
колтем. Кондем да кочкаш ӱжаш мием, йӧра вет?

Чодыра, чодыра...
Адакат саде чодырак куандарен вашлиеш рвезым. Верыш шушаш годым онча, ала-
можо
туге огыл. Имньым шогалта, пырня дек лишемеш. Мӧҥгеш савырна да лӱдын
шогалеш:
имне вуйышто, шӧрмычым кучен, ӱдырамаш шога, вуйжым шальшовыч дене петырен.

"Авамак огыл дыр!" — ӧрткыш рвезе. Вара ом лӱд ыле манын сӧрымыжым
шарналтыш,
ошкыл мийыш: "Мо тыланет кӱлеш?"
— Тый кӱлат, таҥем!
— Овдакий, шӱмбелем! — ӧндал-шупшал толашат.
— Шӱлалташ эрыкым пу.
— Лӱмын толынат мо?
— Лӱмын. Маркан пӱя воктелан ечем керал кодышым.
— Ече денат коштат?
— Йоргием, чонем, кунам каетше?
— Кушко?
— Чарлашкетше?
— Тетла ом кай, эре пеленетак лиям.
— Ой Юмыжат дыр, Пӱрышыжат дыр, мыйже мо дене тыланда сай улам да тыгай
пиалым
пуэн улыда гын? Кузе мый тыйым йӧратемже — палет гын, умылет гын?!
Шкак кучен шупшалеш ынде.
— Мыят тыйым тыгак йӧратем.
— Ондалет чай. Кает вет?
— Ом кай.
— Йоргием, чонем!
— Шич, эре шупшалман огыл, пу опташ каена.
— Каена гын, каена. Шого, ечем налын толам, пырля мием, — йытыран гына
ошкылынат
колта, мурыжо шокта:
Тыйым, таҥем, пеш йӧратем,
Шошым пеледыш тый улат.
Ой, моторем-падырашем,
Изи шӱмем, ой, чонем...
Ечым налын толешат, терыш шинчыт, ӧндалалт возыт, имне шке корныжым пален
налын,
поктымым ок вучо. Шаҥгак пу воктен шога гынат, тудым тарватылше-шамыч уке
улыт:
мом нуно терыште ыштылыт?
— Чу, сита, шӱр йӱкша, Якыльчем вучен орлана. Мыйым огыт гын, тудым,
шужышым,
чамане, — манеш Йоргий. — Пуым опташ кӱлеш. Тый куштылго велыш шогал,
кылымдет
волен кертеш.
— Мыланем кылымде тоят полша.
— Эрла Очий вакш дек Япык Кузьма дене нӧлпӧ руаш каена.
— Мыят мием.
— Кылмен ит кошт!
— Ече дене от кылме. Нигузеат тый дечет ойырлымем ок шу. Таче йӱдымат мием,

тӱкылет гын, пудыртен пурем.
— Ом тӱкылӧ тӱкылашыже.
— Мый йыштак гына помышкет коляла пурен возам. Йӧра, йӱд марте чеверын, мый
тыланет оптен ом шого, йомдарат, вольыкемлан пуаш веле лектынам вет. Вӱта
воктенак
ече шога да, чу, шонем, йӧратымем чодыраште шкетын мом ыштылеш кызыт, лучо,
шонем, ончал толам. Да эше... пуэмат... — чеверген, вуйым кумык ыштен
шогале. —
Тол, тый дечет ойырлен ом керт. Ну вет каче-шамычат улыт, ӱдыр шке
шӱраҥыштеш, а
тудо меҥгыла шога. Ит колто мыйым тыгай йӱштыштӧ шкетемым, терышкет поген
пыште.
Мыйым Юмыжак тыланет пӱрен ала-мо.
Модмо семын рвезе тудым йодмыжлан келшышын тодышт опта, кычкырлат, кидым
вашла
лупшкедылыт, поктылыт, чылт лум лийын пытат. Вара ужатен колта, пуым оптен,
тереш пидеш. Имнят шужен ала-мо, мӧҥгӧ корныш лектын, йорталтен колта.
Овдакий
капка ончылно ечым кудашеш ыле, поктенат шуыныт. Кузьма Якыльч кечывал
ышташ толын улмашат, вашке гына пуым ястарышт, имньым туарышт, волышкыжо
пуышт, шкешт
ӱстел воктек шинчыч.
— Еҥгаем, моторем, кочкына-йӱына, да Козей Иваныч дек кӱсле шокташ миен
толам.
Мыйым ит вучо, омет шуэш гын, воч веле. От тӱкылӧ чай?
— Йӧра, — еҥгаже путырак куанен, манаш веле вет, тынар пу толын возын.
— Таче сайынак ыштышна, — Якыльч тудлан гына темыме чаркам куча.
— Мемнан клатыште йоҥыштышашна уло ма?
— Уло-уло.
— Эрла тугеже йоҥыштен толына ма?
— Сай лиеш ыле. Кузьма Якыльчлан чарка уло годым, — ышталеш еҥгаже.
— Мыят ик мешак уржам наҥгаем тугеже, — ойла шоҥгыеҥ.
— Тый йоҥышташ шогалат, мый нӧлпым руэн ямдылем — кок паша иканаште!
— Ончо, Йоргий могай чоя, мыйын семынак шуко пашам иканаште ышташ тунемын,
— манеш сурт озавате. — Вӱташте мыят вет имньым пукшем-йӱктем, сӧсна игым;
ушкалым
лӱштем, шудым пуэм — мом гына ом ыштыл.
Нуно ӱстелтӧреш кодыт. А Йоргий шонымо пӧртышкӧ миен лекте, кӱслемат шокташ

тӱҥале, йырым-йырже пошкудо-шамыч чумыргеныт. Шокта да мура, шокта да мура
—
иканаште тыге ышташ Чарлаште тунем толын.
Шкенан ялна лийылдалеш ыле гын,
Торешат-кутынят ошкылына ыле.
Шкенан уремнаже лийылдалеш ыле гын,
Торешат-кутынят тошкалына ыле.
Шкенан таҥна лийылдалеш ыле гын,
Чый ончалын, пый воштылына ыле.
Шкенан таҥнаже укалеш, да
Шинчашӧрышт денат огыт ончал...
— Ондалет, ой, ондалет! — кычкырат. — Палена, кӧ тыйым онча!
— Кӧ вара тудыжо?
— Шӱвырзӧ Матвуйын Овдакийже. Ну, Овий манына.
— Тудо але вуеш шуын огыл.
— Зато ӱлылжӧ шуын!
— Марлан кайышаш гаяк тӧпката.
— Улан улыт, шотлан ок тол чай.
— Толеш, ой, толе-еш! Микыт Ондре кочажын оксаже шуко. Тыйымат ургызым
ыштен
кертеш.
— Чот незер улам, мый тудлан ом кӱл.
— Учитыл лий, вара пагалат.
— Ӱдыр эре улан ешыш кайынеже. Йӧрӧман Тынапий Матран незер улмемланак
кудалтыш
вет. Ончычшо кузе йӧратен улына! Йӧра, колыштса ынде.
Шилой-милой кукужо да
Куэрла вуетым таҥлалеш.
Шилой-милой шӱшпыкшӧ да
Ломберла вуетым таҥлалеш.
Кугу Торъял ош моторет
Шеме ден ошыжым таҥлалеш.
Таҥлалеш гын, таҥлалеш-ла,
Мемнан деч сайже ок логал.
Тыге-ла, Анакай, незерланже ӱдыр налаш йӧсӧ. Мыланемже налмыжат ок кӱл.
Иктаж
кок ийым тыгак илен ончем. Мланде паша дене воранен кертам гын, налашат
лиеш вараже. Ом керт гын, ял гыч уэш каяш верештеш.
— Еҥгат дене кугунжак ворандарен огыда керт тудо. Ӱдырымак налашет
верештеш. Ынде имньыда уло.
Эше изишак куандарен шинчат, Йоргий Овдакийжым шоналтен колта. Чия да
мӧҥгыжӧ
вашке гына миен шуэш. Пура — тӱкылкалыме огыл. Кудашаш манын, шартышышкыже
шинчылдалеш, кенета тудым кок шокшо кид ӧндалеш — ӱдыр укеж годымак толын
возын
шуктен!

Эй, калтакшат, мом тынар лӱдын толашат ала?
Чылкий-мулкий годымак еҥгаже кынелын, кочкаш ямдылаш тӱҥалын. Помыжалтше
рвезылан ойла: "Тый кие, мале але, кочкаш кычкырем. Кызыт талгыдылан шӱльым
пуэн пурем, виянрак лийже. Самварым шындем. Якыльчна толын шумылан шуын
шогыжо".
Лектеш да мутшым ок чаре, шотшо дене кутыра, Йоргийланат шокта...
— Эй, калтакшат, мом лӱдын толашат тынаре, ала? Пӧртӧнчыл омсамат
Овдакиемже
тӱкылен огылыс, йӱк шокта манын лӱдын гын веле? Ынде мом лӱдат, тынарыш
шумо
гын. Клатым почын, шӱльым оптал лукшаш... Э, рокмалтет аман. Йӧра-йӧра,
шӱльым
пуэм, ит толаше...
Йоргий теҥгече у мурым колынат, тудак эрдене ушыштыжо пӧрдаш тӱҥале.
Тӧрштен кынелын, шӱргым мушкаш тарваныш, вӱдым пӱрген-пӱрген мура:
Йӱштӧ поранет толылдалят,
Вургем укеанлан нелыже.
Йӱштӧ кычыкат толылдалят,
Тагандыме алашатлан нелыже...
Еҥгаже мучела дене пура, шеҥгечше — Якыльч. Саламлалтын лӱшкат,
мыскараланат, у
кече тӱҥалеш.
— Шӱрым волтем, чайым шуктем.
— Чарла марий пызым пышта да шти манеш, кызытат тугак мо?
— Тугак, тугак, сай илат. Тольык Чарлаш шумеш шуко ялым эрташ кӱлеш. Эк,
тушто
чыла мурым возен лукташет!
— Тувел-шамычын кумылышт могайрак, мемнан гаяк сай мо?
— Йӱктат-пукшат, малаш пыштат, пачерлан оксам огыт нал. Коч тый, коч,
Якыльч,
мешакым поҥгыртылашет вий лийже, мыланем — товар кучаш. Мый темым. Уржа
мешакым
луктедем, имньым кычкем. Почкандырат уло вет, еҥгай?
— Уло, уло.
Тыгак вашкен гына имньым кычкат, мешакым пыштат, писын-вашке капка почашат
шуэш.
— Но-о, талгыдем! Илья дене коктын луктыда, але мый полшем?
— Теве капка ончылнак вучен шога.
Йоргий колодич деран Овийым ужын шуктыш.
— Мыят миен шуам, Йоргием!
— Пеш йӧра, Овукем, мый вучен гына шогем, шӱшпыкем.
Теве мешакым пыштенат шуктышт. Тарванат. Рвезын вӱрвемыштыже адакат шочмо
кундемжак у мурыла пелед шогалеш. Йол йымач кынелаш тӧчышӧ арымшудывуйым
ончалын,
пӧршаҥше куэм шарналтен-шоналтен колтет, шинчатым ӱлыч нӧлталат да шканет
ӱшаныдыме гай кугу куэм ончалат, парчаштыже улметла чучеш. Таклан огыл
Торъял ӱдыр-шамыч кужу йолван шальшовычым йӧратат, тидат куэ йолва гычак
толеш чай. Куэ йолват, порсын йолват, йолва мучко ший окат... "Йӧра эше ола
гыч толынам, — шона, —
тушто Овдакий уке вет!"
Теве Очий вакшат кояш тӱҥале: кок вакшыште ныл кӱ пӧрдеш, вӱд вий дене
ышта. Могай ушан айдеме ыштен шынден! Очий, ӱдыр лӱман марий. Кӱшыл вакш да
ӱлыл вакш
уло. Ур гай веле коеш Йоргий, кӱш кӱзен вола, кычкыра:
— Кузьма Якыльч, пел курш веле, чечас ложаш лийын лектеш. Айда содор
нумалына.
— Айда, айда. Пиална уло. Мый кӱшан кодам, тый ӱлык воло.
— Куршышто пыта гын, оптал веле.
Шукат ок лий, кычкырат:
— Опта-ал!
Кум мешак пуренат возеш. Мешак аҥыш шӱдышым чиктат, совок дене шӱшкыт,
пондо дене чыкландарат, адакат совок, адакат пондо. Ложаш тыгыде толеш,
чаплын кая. Йоргий нӧлпӧ руаш чымалтеш. Иван Андреевич, "мельник-пыльник",
Йоргий толмылан куанен. Чарла нерген йодыштеш. Полшаш сӧрен кодеш. Тудын
шонымаште, Йоргийлан талын
тунемашыже кӱлеш, арам толынат, манеш. Висымек, кажне мешак деч гарнцым
кучен
кода, вич кило ложаш дене. Йоҥыштымылан.
Тидым рвезе ок уж, шаҥгак нӧлперыш пурен да шолдыраракшым руа.
Мешакым шупшшо талгыде таче ноялшырак, еҥгаже терыште "но да но" ышталеш,
йӱкшӧ
мӱндырч шергылтеш. Телым чодыра йӱкым ок арале, воштырла вошт мӱндырк шерын
колта. Йоргий ятыр веле руэн шуктен. Пидыт. Рвезе эрла кукшо укшым
шупшыктышашым
ойла, "Тугеже пулан ынде ойгырымо ок кӱл, пеш йӧра", — шона озавате. Пырля
каят.
Ялыште Кузьма Якыльчым ужын, Йоргий кочкаш мӧҥгыжӧ ӱжеш. Тудыжо лапкыш
пурынеже,
нойымыжлан налнеже, очыни. Рвезе тольо, кочко, шӧрым йӱӧ, Якыльчым сайынрак
пукшаш шӱдыш, шкеже Макарыч Йыван дек кӱсле шокташ кайыш. "Кӱсле, шӱвыр
гына лийже
Йоргийлан, тетла нимат ок кӱл. Шоктымыжым колышташ ик гана пеленже мияшем
кӱлеш,
да эре паша дене толашалтеш шол, — малдалеш нер йымалныже еҥгаже. — Эре
шӱвыртӱмыр денат ок лий дыр ынде, кузе лият теве Овдакиет дене, мом тудын
гоч ужашет
пӱрен? Азап ок кучо гын, йӧра ыле да. Мыланемже мо, налын шынде айда, кузе-
гынат
илена ыле, шкеже йолагай от ул. Шкежат пашалан пеш тале. Жалке, самырык
ӱмыретым
йолымбал гыч тӱҥалат. Ойлашыже ом тошт, сырен кудалтен, олашкет каен
кертат, вара вучо тыйым... Мом ыштет шол, тудын ачажат, мыйын мариемат
шӱвырзӧ улыт ыле.
Тукымым поктет..."
Шонымыжлан йогын тореш ыш пуро Кузьма Якыльчат. Тудат ой пуышо семын эре
тидымак шонкала улмаш. Мут лектын кайыш...
— Пеш чытамсыр лийын, коеш, кок пашам, кум пашам иктеш ышташ толаша, — мане
тудо
Йоргий нерген. — Ик верыште шинчен ок турко, сайын кочкынат ыш шого вет,
куржынат колтыш.
— Кӱслежлан вуйымак пуа, вуйымак, Якыльч. Тудлан ӱдырым налаш кӱлеш манын,
кече
мучко шонымашым пӧрдыктылам таче.
— Тунемаш ок кай гын, пеш налманыс.
— Пашажланат коктын веле улына. Талгыдем шуын. Кузьма, тый куралаш полшет
дыр.
— Шкетын нимом от ыште, коктын кӱлеш. Йоргий улмо годым тудым туныктен
кодыман.

А Йоргийын кӱсле репертуарыштыже таче —
Тыйым, таҥем, пеш йӧратем,
Шошым пеледыш тый улат...
— Ойганым шоктетыс, мом тынар ойгыретше? — йодыт.
— Ожнысым шонем.
— Хы, тудын ожнысыжат уло ужат? — игылтеш шоҥгыеҥ.
— Йӧрӧмӧй Тынапий Матраным монден ом керт-ла.
— Чот йӧратенат улмаш мо?
— Ит гына ман. Нигунар ушем гыч ок лек.
— Пеш самырык улат але. Ойгырымо ок кӱл, ӱдыр шуко.
Кеҥеж кече ояра, весела,
Ояреш кӱэш изи мӧр...
— Пеш сӧрал мурыс. Чарла вел гыч конденат дыр.
— Марий эллан, марий областьлан маннем ыле, вич ий темме концертыште Янаев
шке
мурен тидым! Мый хорышто лийынам. Торъял мурыжо мыланем эн сайла чучеш.
Эрденат волальым, вӱдланет волальым,
Вӱдланет волальым, пеледышлан волальым...
Шоктен пытара веле, аккордым, чока аккордым шында... Весым тӱҥалеш:
Айда, таҥем, таҥ тошкалына —
Кӱртньӧ пашма лыдырга.
Айда вашла ончалына,
Шинчавӱдна ваш ушна.
Мучаштарен шуктымек, кенета йодеш:
— Анакай, кастене кызыт кӧн деран шинчаш погынат?
— Нигӧн денат уке. Ожно веле коват дене рӱжген кийышна.
— Мый каем, сай иле, Анакай.
Тиде Йоргийлан ӧрат веле: теве тыглаяк кутыралтен, веселаен шинча ыле,
трукышто
мо кӱлешыжым йодо — молан кушто шинчымышт кӱлеш лийын тудлан? — да
шикшалтеш веле.

Колен утлышо авам шинчамлан кончыжо ыле...
Эр юэш адакат чодыра. Пужо ынде Йоргийлан керек, коважланат, еҥгажланат пеш
ситарен, теҥгечысе кечым, кугу кож йымалан эртарымым, пӧртылтынеже докан.
Качымарий шотыштыс. Таҥжат ок кульымдаре, эре у, эре вес семын, эре могай-
гынат у чонсавыртыш дене тиде ӱдыр пундашдыме поянлыкым кӧргыштыжӧ арала.
Теве адакат корно
шонымашке лупшалтара. Тачысым але теҥгечысым огыл шона Йоргий, эре эртен
кодшым,
эре пуйто пеленжак аваже коштеш, савырнен ончалеш, "Тиде корно дене колен
пытыше
тукым-шамычем, яндар, тутло южым оҥыш налын, кугун шӱлен каеныт, ошкеденыт,
чодырашкыже кудо велым гына от пуро, садак ик верыш лекде от керт. Рӱдӧ
йолгорно
шке декше пурта. Пушеҥгыжат кидым шаралтен да "тол, игем" маншыла коеш.
Авамже
ала тиде пундыш вуйышто шем тӱнян нелыжлан вуйым шийын — ой, молан мыйже
шем
тӱня манам, кечан тӱняс але, тунам вет колен огыл тудо! — шовыч лукышкыжо
шинчавӱдым поген, ойгырен шинчылтын". Чынак теве кугу пундыш уло! Шинчеш да
муралтен колта:
Ышке авий деч ончен шоген кодмеш,
Ышке ачий деч ончен шоген кодмеш,
Куку иге лийшаш ыле,
Шошым толшашат, шыжым кайышаш ыле.
Нержат кочын пӱтыралеш, шинчавӱдым палдара. Ой, тӱняште ава деч посна
каньыле
огыл.
Курык гыч, чо-о-ож шоктен, Овдакий лопка ечыж дене мунчалтен волен шогалеш
да
иканаште тыгыде йыҥгыржым рӱзалтен колта пуйто:
— Теве кушто шинчылтеш! Коважын чодырашке толын шинчын. А мый тыйым кочатын
кожерыште кычал савырныльым.
Ситарен, Овдакий ден Йоргий ечыш шогалыныт да ойлат:
— Чеверын, чон куандарыше чодырана. Кеҥеж саска шумеш ынде толын огына керт
дыр.
— Пушеҥге лышташым эр шошым ончаш толына, печкалт иланымыжымак! — манеш
ӱдыр. —
Маркан пӱятым тӧрлыманыс. — Овий муралтен колта: "Куку йӱкан чодырана
уло..."
Йоргий вес корным тӱҥалеш. Вара — таҥже, умбакыже черет эшеат рвезылан
толеш.
Дуэтым ыштен каят.
— Теве Агавайрем корем. Каврий дене котын, шоктем налын, колым шӱрен улына.
— Ӱдыр ден вате-шамыч у вынер тувырым, шовырым мушкаш эре тыш толыныт.
Тыште памаш ыле, йӱштӧ-йӱштӧ вӱдан. Аҥамбак авамлан туйыс дене нумалынам.
— Шӱльӧ, шемшыдаҥ тӱредме годым пидышлык уржа кылтам нӧрташ эре тыш
кошталтын.
Кылтажым эн чаплым ойырен налат, кужу вурданым, кужу олыманым. Мыняр шуко
йыжыҥ,
тунарат сай.
— А мый эре мӧрым погенам.
— Сандене мӧр шӱрган улат. Мӧржӧ тыште ӱяча гай шолдыра.
— Тений айда пырля емыжсаскам шукырак погена, поҥгым, пӱкшым — чыла, мо
черет
дене шочын шога, — малдалеш Овий. — Печкан купышто шуко. Маныт тольык:
маска,
пире улыт. Пич, лӱдыкшӧ.
— Шкетлан туге тудо, ковам дене Юмым пелештена да йӱдланат эсогыл омашеш
кодына
ыле, полдыранже, шинчаланшудыжо, пулежше, снегыже... Ожно Йӧрӧмӧйын Тынапий
Матран ачаж дене пырля Печкан вакш дек коштыт ыле, — манеш Йоргий.
— Таҥетым ойлет ужат, пырля колымат кучен улыда чай.
— Пеш чот вожылшо ыльым. Нуным ужын, вик ӧрдыжкӧ куржынам.
— Йӧраташыже кузе тӱҥалын улыда?
— Школышто тунеммына годым. Тудо воза, мый возем. Кид гыч кидыш шкак
пуэдена.
Мый тудым путырак чот йӧратенам.
— А тудо йӧратен огыл.
— Изиракше годым тудат йӧратен. Лӧзаҥ шуо да кудалтыш.
— А тый мыйым садак кудалтет докан. Матран гай мотор ом ул дыр.
— "Комбо мамыкан, илыш йыжыҥан", — манеш ковам. Тый дечет молым мый тетла
йӧратен ом мошто.
— Теве тиде кугу-у кож дек кӱзен, кӱвар дек шумеш мунчалтен волена ынде.
Тый пален шого, тиде — мемнан аҥа тӱрыштӧ шога, — ӱдыр шинчажым йылгыжыкта.
— Тӱредме
годым кечываллан тудын йымак погынет, ужар пӧртла веле чучеш. Ну, айда,
кайышна
ынде!— тояж дене чот гына шӱкал колта. Ечыже, выж-ж-ж шоктен, лумым
шыжыктыл
мунчалта.— Кӱвар деран ойырлашна перна. Мый корем дене Агавайрем куэ дек
шумеш
каем. Йӱдым адакат ужына. Ялыш пырля пураш сай огыл. Ужмешкына чеверын!

Ӱарня-Ӱярня манмет дене

Тиде кастене рвезе тошто ий волакым ачалыш, вашке Ӱярня шуэш. Эрла укшым
шупшыктыман, тыгак пайремлык ломашым — паша шуко, икманаш. Кастене Козей
Иванычын
кӱслежым ишке гыч нале, оҥараш пиже:
Пыльдырым-пыльдырым кӱнчылатым шӱдыральым,
Лычик-лочик вынеретым куальым.
Ломбо пеледмеш ӱма пуымаш уке,
Кеҥеж шуылдалмеш марлан кайымаш уке.
— Педтехникумышто ӱдыр-шамыч тыге мурат ыле,— умылтарыш кӱнчыла шӱдыраш
погынышо-шамычлан.
— Муро, тудо, чыным ойла. Ожно сӱаным паша тӱҥалме деч ончыч гына ыштыме. У
ватым эн ончыч олыкыш шудо солаш луктын шогалтеныт.
— Козей Иваныч, эрла ломаш руашет монден отыл? Молышт палат. Тымапий
Вӧдырмыт
деран погынена.
— Пеш сай. Тыят толынат гын, Ӱярня сай лийшаш тудо. Ынде муралте-ян.
Могайым
моштет, тугайым.
— Колыштса туалгын. "Мичун уке ачажат" маналтеш. Первый марий композитор
Ключников-Палантай возен. Мутшым педтехникумышто тунемше Микал Максимыч
Иванов келыштарен, тудо акаж дене коктын мемнан ялыштат кӱчен коштыныт
улмаш. Траком дене
йӧсланен. Ик пӧлемыште шукын иленна. Кызыт тудо пеш палыме поэт лийын.
Мичун уке ачажат,
Чаманалше аважат.
Садлан верчын Мичушна
Шортын коштын йӧслана.
Тупеш сака котомкам,
Кидеш тоям тояла.
Эртен коштеш уремлам,
Окна еда перкала.
— Э, мыят ынде шарналтышым,— ик марий мутыш ушна.— Тошто Торъял шымияш школ
вуйлатыше Василий Григорьевич Веткин тудлан тунемашыже чот полшен. 1921
ийын, шужен
ийын, ачадыме-авадыме икшыве-шамычлан киндым ситарен, колыма деч утарен
коден.
Микал Максимыч — мемнан еҥ!
Йоргий чеверласен лектеш. Шке гыч мутым шонен верештын, семым кычалеш:
Мотор Лемдет, олык тайылет,
Ужар чодырат, шӱмбел кундемет.
Марий кундемет — шерге кумылет,
Шочмет годсек эре пеленет.
Шеҥгел капка гыч пура, пӧртӧнчыл омсаш тӱкым пышта, йыштак, йӱкым лукде,
пӧртыштӧ лиеш, кудашеш, тӧшакым ниялтен, пурен возеш. Окна велым лишемын,
Овдакий чот гына ӧндал шында.
— Ой, лӱдымат,— тӱрвӧ тарвана.
— Шаҥгысек вучен кием, мо пеш кужун коштат?
— Мийымашешем тӧшакым ырыктыже манын шонышым да...
— Тӧшак шаҥгак ырен. Могай улат тый!
— Эх, таҥем, шӱмбелем... Кузе чот вет йӧратем. Тиде сайланак огыл дыр.

ӰЯРНЯ ЙОР-ЙОР, МЕЛНА ЧЫЖ-ЧЫЖ!

Эрлашым Тошто Торъялыште пасу капка пече воктен кычкыме лу имне йолышталт
шогалеш. Ӱярня курыклан чодырам ямдылаш кугураклан Чопак Семоным шогалтыме
ыле, але
толын шуын огыл.
— Мом тиде Чопак Семоным вучаш, айста кудал колтена,— манеш Кузьма,
чытамсыр марий. Шонымыж дене шке сайлалтнеже улмашат, ынде ӱчым шукташ
лийын: оза мален кодын гын, могай тудо оза?!
— Чынакак, айста тарванена,— Вӧдырат келша.
— Кудалаш гын, кудалаш,— шӧрмычым руда Кыргорий.— Эй, товарда чылан уло?—
йӱк
толма гыч пала: чыланат налыныт.
Йоргий каласыш: "Кок пила веле".
— А кокытат ситен шуэш чай, ломаш вараже пырня огыл вет, кок-кум гана тӱҥ
гыч
руальыч — воленат возеш.
Тиде годым Чопак Семонат толын шуэш.
— Эй, Ӱярнян "уражым" кычкырал колтышаш,— имньым мучыштарен шуктымек, ик
марий
йӱкым луктеш, шкежат чот гына кычкырал колта, молат иканаште ушнат:
Ӱярня-я йор-йор-йо-о-ор,
Мелнаэт чыж-чыж-чы-ы-ыж!
Ындыже иу-иу веле шокта, имньыштым писештарен, шӱшкен-кычкырен-юарлен,
чодыра
велыш кудал пытат. Мурышат лектеш:
Шорыкым пуыза межаным,
Ушкалым пуыза шӧраным,
Ӱдырым пуыза шотаным,
Мемнан каче пеш кертшан.
Тошто мурым палышыже тошто каласенмурым кушкедеш:
Ош калтаже совалта,
Кумыж коптыра кушталта.
Орша-Орша-Оршаже,
Орша марийже в лаптях,
Торъял марий в сапогах.
Кок меҥге кутышым, тыге орен-куанен, имньыштым ылыжтен кудалыт. Вӧдыр
шканже
пӱчкын пуымо чодырашке намиен шогалта да ойла:"Тыштак руаш тӱҥалына.
Ломашыж дене кеҥежым садак идымвечым печем, нигуш ок йом. Тиде кож деч
тӱҥалза, мемнан
границе. Пӧтыр кугызан чодыраш пурыман огыл.
— Вӧдыр таҥ, носилка вараланат ситыже, иктаж коло вара кӱлешак. Кок могырым
понар сакалаш сай,— Йоргий темла.
Шканжак ямдылаш ойлат.
— Кужу якте ломашымат ыштыман, кужу нулгым руалза.
Руат, йыгат: укшым эрыктат, нумалыт, тушко тулым чыкат, шӧр гай нугыдо ош
шикш
кавашке нӧлтеш, пыл семын кая. Чодыра шергылтеш веле.
— Васлий, шарнет чай, кузе ме Йыван изатын шӱвыржым, тӧшак кокла гыч
луктын, шолып магырыктена ыле,— воштылеш Йоргий.
— Шӱйышкем оҥгырым сакен, тыйым урем мучко повозкан изорвашкет шынден,
шупшын
кудалыштмемат ом мондо,— вашешта тудыжо.— Шӱвырым мыят моштем, но кызытше
шоктымашем уке. Кӱслемат кертам. Теве Козей Иванычет дек мыят кошташ
тӱҥалам. Тый
тушко корным ягылтаренат аман, ӱдыр-шамычым чывыштылат. Теве мурыштат
ойлалтеш:
Талгыде имньым кычкенамат,
Корнылан тореш веле тӧршта.
Йорга таҥетым кученамат,
Пычкемыш толметым веле вуча.
Чодыра мераҥын шылже тамле,
Мый падыштем, те кочса.
Мемнан ялын ӱдыржӧ мотор,
Мый таратем, те модса.
Йоргий мокталтыде ок чыте: "Карпиш тукымак улат аман, Васлий. Важмалдыкын
кузе
тый мыланем туштен пуышыч! Пиалан улат. Шӱвырымат, кӱслемат, ковыжымат
шоктет,
мураш-кушташ аяр улат".
Ик тер почеш весет ломашетым ял могырыш йожгыктат веле шупшыт, пасу капка
деран
ястарат да адакат кудал толыт. Тушеч Вӧдырлан мӧҥгыжӧ нумалаш тора огыл,
тек вара йождара.
Неужели огеш келше куку йӱкан чодыра,
Неужели огеш келше мемнан койыш тыланда?
Мӱйым кочкаш, сайын чияш, шуко малаш йӧратем.
Пайрем годым гармонь почеш мураш-кушташ йӧратем.
Капка йымал изи пийже, ой, опталта, опталта,
Элексей Тынапий Вӧдыржӧ койышланашак толаша...
Шарнен шуктет гын, шукто, тунар шуко лудышмур имне могырым толеш.
— Эй вет орадыланет, Карпиш калта!
— Кугу вует-моклака! Чарне, шайтан.
— Огына керт гын, уэш толына. Кунарынже курыкым вакшаш тӱҥалына. Таче
шуктыманак. Мӧҥгыда гыч кукшо пу сорым гыч кондыза. Козлым иле пу дене
ышташ ок лий.
Мый ик сорымлан кайышымат... Эй, Самулай малай, ачат деч шыпак ик сорымым
кондо.
— Нумал ом керт.
— Йыван-йывыштык дене кондеда.
Ынде ломаш сита. Пу сорым-шамычат лумыш вушт да вушт толын возыт. Йыгаш,
локшинчаш, сорым ден сорымым ушаш тӱҥалыт, козло йоллам, ломашын пел
могыржым локшинчаш, чыла шӱмлаш, укшым пытарен, яклештараш пижыт. Урем
шергылтеш веле, йырышт
тӱшка дене йоча-шамыч нямлен модыт. Самулай малай ден Йыван-йывыштык пу
сорымым
кондаш тӧчат, сорымжо пеш кугу да пыкше шӱдыркалат. Нунылан мутан муро
лектынат
шинче, шергылтаренат колтышт:
Йыван-Йыван-Йывыштык,
Кӱшклат омсат кылдырдык.
Олым ора-туара,
Пече ломаш кылде-голт.
— Кузе, кузе? — умылен шуктыдымыжо йодеш. — Мыйымат чиялтынет аман?
— Аман, аман... Туге мане манын ойла манеш ман.
— Кузе, кузе?
— Соҥгыра поплан чаҥым кок гана огыт кыре, вот тыге, кузе-кузе-Кузмандай,
рожын
йолаш да чондай.
Уге воштылыт, рӱжгат, у мыскарам ыштат, товарыштат, пилаштат модеш веле.
Калык
шӱвалеш гын, ер темеш, пашалан пижеш гын, Юмо дек тошкалтыш кӱза.
Йытын кылта — мо кылта, уржа кылта — вот кылта.
Япык Кузьма — мо Кузьма, Опанас Кузьма — вот Кузьма!
— Васлий, мураш сита, козлым шындыл. Молышт йолкурык ломашым оптыза ынде.
Йоргий, ик вуйжым кучо-ян. Мастар кӱслезылан полшаш кӱлеш. Эн кӱкшӱжым пече
лишан
шогалтена, вот тыге. Йолжо мландыш шужо. Вара йолварам пыштена. Кок козло
лийын,
ынде кумшым тӱҥалына.
— Кунам пудалашыже тӱҥалына?
— Эрла апшатлан кугу пудам ыштыктена. Таче сайын тӧрлен, лодакышкыже
келыштарена.
Йымак тореш оптышаш пӱчкыш-шамычымат оптен кӱзышт. Ик пел шагат гыч ынде
саде
курыкым сӱретленат пуаш лиеш, курык вуй гыч тӱҥалын, ӱлык вошт ломашым
шарыме
лопка корно шуйналтеш. Кажне ломашым йытыран локшич вераҥдыме, вуйвелым
лапкаҥдыме — ынже вуялалт. Ынде пуда дене кырен шындатат, вӱдым веле
опталыт. Тидыжым
эрлалан коденыт.
Йоча гвардий веле ок лыплане, кугурак-шамычын кочкаш каен пытымекышт, эшеат
чот
рӱжгат. Нунын шке сомылышт, шке илыш-йӱлашт, шке келшымышт, тиде да тудо,
мурыштат уло нунын, тугак талын лӱшкен кият. Ечанже ече дене мунчалта,
издер шупшшат
пеш шуко. Чылт кугу сӱанымак рӱжгат. Тыге иктаж латик-латкок шагат йӱд
марте
шуйна.
Эрденат Ӱярнялан ямдылалтмышт ок пыте. Апшат Кузьма ден Тынапий Вӧдыр
шондал
ӱмбалан эҥыж тӱсан кӱртньым таптен, кугу калпакан пудам ыштылыт. Йоргий
апшат
пошым, кугум, пошен шога, Чарлаште тунемме мурыжым мура:
Мы — кузнецы, и дух наш молод,
Куем мый счастия ключи...
— Теҥгече Васлий муро дене чот чиялтыле, а тидыже кажне тӱрлӧ пашалан
шкенжыным
луктеш, тожо пеш молоес, — манеш апшат, Йоргийым вачыж гыч вӱчкалта.
Во-ку, во-ку-узнецы,
Во-ку, во-куу-узнецы...
Они куют, приговаривают,
Они куют, приговаривают.
— Молан те мурысо семын огыда кутыркале кырымыда годым? — йодеш мурышо
рвезе.
— Шке шогал да кугу чӧгыт дене ропкен ончо, вара "приговаривать будешь"
чай, —
воштылыт. — Тиде вет мурылан веле туге кӱлеш, а апшатлан огыл.
Сорвем, сорвем Дуне
Сорвем Дуне лопушок, лопушок,
Сошьем Дуне сарафан, сарафан...
Изиш гыч пуда-шамыч йӱкшен возыт, ялмарий-влак, кушко кӱлеш, ломашан
йолгурыкетым нӧлталыт, йымакше козлым шындылыт, кугу теркупшан пудам кырат.
Ынде йолгурык
волак гайрак лие, тушеч арамеш лектын от воч, мучашыш вошт волет.
Паша лугыч вӧръеҥ-шамыч Кузьман Ондрей изажым шарналтат, кузе тудо Москош
верештын — йодыштыт. Ондре 1903 ийыште салтакыш каен, кугу капан мотор
айдеме, мотор
каче лийын. Тӱжвач ончетат, марийла ок кой. Очыни, марий Тошто Торъялыш
вургем
урген коштшо руш вӱр логалын — а мо, южо еҥга, чапле тукым ылыжше манын,
лӱмынак
ӱжын пуртеден, тыгайже шуко вашлиялтын. Ӱдырамаш пеш чояс тудо, тукымжо
верч шона. Ондреже тудын дене ялын ушешыже лакем кодын: Моско гыч унала
толмыж годым
тарантасыш кӱзен шогалын да чыла уремым савырнымешкыже тарантасыште шӱвырым
чарныде шоктен, тунар тудо шочмо вел марий-шамычым ужаш андыген илен улмаш
ӧрдыжтӧ.
Тыге чонжым сийлен, шӱвыр шоктымо дене. Москоштат шӱвырымак шоктен манын
ойлат.
Граждан сар каен шогымо годым рӱдӧ ола гыч эргыже толын улмаш. Тидым колын,
толшашыжым умылен, кочаже имне дене Озаҥыш шӱдӧ витле меҥге коклаш, миен.
Уныкаже
военный формым чиен улмаш, чылт изи салтак! Ялыштат саде вургемым кудашын
огыл,
шкенжым Кузьма Крючков манын лӱмден, йоча-шамычым строевойлан туныктен.
— Вара тудо кушко лие, куш пурен кайыш? — йодыт.
— Ондре коленыс, огыда пале мо?
— Жалке, — шӱлалтат, — путырак чапле шӱвырзӧ ыле.
— Чаманенжат от пытаре. Ну йӧра, илыме годым илыман. Ну, эрла чот чаплын
тӱҥалеш
Ӱярня! Тыгай курыкым ыштен пуышна, вате-шамыч тунар пурам да аракам
шолтеныт,
тунар уна ӱдыр толеш. Эй, йоча-шамыч, курыкдам йылгыжтарыза ынде, йӱдвошт
мунчалтыза, вӱдым оптыза. Ура-а!
Мучашмутшым умшаж гычак кӱрлын нальыч, "урам" шергылтарышт йоча тӱшкаште.
Да тунамак "Ӱярня-йор-йорым, мелна чыж-чыжым" кычкыркален, чумыр тӱшкашт
дене курык
вуйыш кӱзышт. Ынде от ойыро: кӱзышыжӧ кӱза, волышыжо вола, вӱд оптышат
коеш.
Кӱшыл мучаш урем чот ылыже. Нуным ужын, кугурак-шамычат лектедат, нунат йол
курыкыш шогалыт. Коклаштышт "Йыван-йывыштык да Павыл-папка" веле шокта,
кажне еҥын
шке лӱмдылтышыжӧ лийман дык.

Сапан Костинга Йоргиймытым тыге куклыш
Таче Йоргий эрдене эрак, Аҥанур чодыраш миен, кодшо укшым оптен толаш лие.
Ош
луман тамле тымык йырваш озалана. Ушышко тӱрлыжат пура.
1920 ийыштак Сапан Костиҥга Йоргийын коважын чодыражым лошеш руэн пытарыш.
Пӧрт
чоҥаш йӧршӧ пырням шупшыктыш. Озажлан, ковалан, кырве-корво пулан йӧршыжым
веле
кодыш. Латкок ияш рвезын, Йоргийын, чонжо пеш коржын, кугурак еҥлан луктын
каласаш веле тоштын огыл, ужмышудымо Костиҥгам семынже шудалын. Коважат шып
гына
кошто. Мом ыштет, Сапанмыт поян улыт, ала трукышто миен эҥерташ кӱлеш
лийыт...
Кок ий гыч, Чарла землемерым конден, тошкем шеҥгелсе куэрлаштым шканже
опкынла
печен нале. Землемерым шкеж денак ашныш, сайын гына пукшыш-йӱктыш, совесть-
насылжым шканже кӱлешлан намысдымын савырале. Тиде куэрым Йоргиймыт кум еш
дене
кучат ыле, а ынде тудо шкетын оза лие. Адакат тугак эртыш, йӱк пуымо деч
посна.
Ватыже пайрем годым таклан огыл "Ленин гай Костингаэм уло" манын,
каласенмурым
варгыж кошто. Чынакыс, яллан оза ыле. Шкенжын чыла вольыкшо, кайык-вусыжо,
ала-могай вес урлык, тудын гай тетла нигӧн уке. Оралте — Озаҥ крепость гай.
Лудо —
Пекин урлык, комбат кугу урлык. Клеверым чот ӱда, мӱйым тонн дене пога
тудын
отарже, клевер кичкым ужала шерге ак дене. Индюк чывышт адак пеш тӱлышан
ыле.
Имне — ломовик, кажныже. Ушкал, сӧсна — нунат вес урлык. Кузе пошкудым
иштараш
огыл?!
— Но-о, йорталтышаш!
Укш орам погымыж годымат ушыжо пашам ышта. Тиде чодыра кӧргыштӧ аҥашт уло,
тений
курал пыштыман. Такше кресаньык паша дене мучко илаш лийман гын, уке гын?
Кугунак ворандараш ок лий чай. Йӧра, кок ийжым мланде дене аҥыртыл онча уке
гын...
Шот ок лек гын, ойырлен каяш логалеш.

Калыкын чонжо Ӱярняште пеледеш, лоҥеш

Кӱшычын-кӱшычын, кайык дечат кӱшкырак кӱзыма гыч, пӱтынек марий мландым
ончал
колтыман гын, чыла вере Ӱярня пайремымак веле ужат, очыни. Тичмаш арням вет
таче
гыч лӱшкаш тӱҥалыт йырым-йыр, тиде пайрем леведыш йымалне, шып улакыште
огеш эртаралт, пӱтынь калык уремыш лектеш, вашла ӧндалалтын, лӱҥген-лоҥын,
тӱшка дене
чумырген, иктын-коктын ойырлен, адакат вес вере чумырген, мурен-мурен
коштыт. Ош
мланде ӱмбалне ош марий калык кугезе пайремжым эртара. Мутшак тугайыс: ӱй
арня.
Вот сайын кочкын-йӱын, модын-воштыл, мунчалтен-лӱҥгалтен, куанен — йӧратен
илымым ончыктышо, чон келандарыше кугу кечыла. Тошто Торъялыште чыла кугезе
пайремым путырак чот пагален вашлийыт, йӧратен эртарат, ӱмыр мучко шарнаш
кодшо манынак тыршат ала-мо. Ялжат пеш кугу. Ик уремже — кок уштыш кутышан,
вес уремже —
ик меҥге. Кок велымат корем йымак кужу курык тайыл вола, мунчалташ пешак
йӧнан.
Ик велымже лапке дечак волаш тӱҥалаш лиеш, а вес велымже — черке воктеч.
Кок велымжат корем кӱварыш шумеш волет.
Ӱдырым ончыкет шынден, ӱшан чоҥгатаже-шамычым оҥжо велым пушкыдын йӧратен
авалтен, чот ӧндал кучен чоҥешташ — тиде чылтак райыс, томаша! Кок
могырыштыжат калык шуко погынен, чылт куткыла веле шолыт, пазар гай
лӱшкалтыт. Черке вел гычат
ледаҥге-ий волак дене чымат, кабак курык велне ледаҥге денат, йолкурык
денат
шикшалтыт. Тикын курыкыштыжо коньки, ече озаланат. Чыланат ылыжыныт,
чыланат
йӱкланат, чынышт денак йывыртеныт. Кевыт тич шӱшкылт пурат, кампетке,
мӱгинде,
клендыр, пӱкш, калаче, арака, печенье, казна сокта таче пеш чот каят.
Ӱлыл мучаш велым Вӧдыр Миклай, кугу капан, чылдырий чиеман каче, чапле
кошопкан
терым кычкен, имньыжат тойлымо кычкыш арверан. Пӱгым тӱрлӧ тасма, ленчешка
дене
пӱтырен, кум ший оҥгырым покшелан сакен, лапке ончык кудал толын шогале.
Имне
чолгыжеш, йӱла веле. Имнят пеш куанен дыр тыге сӧралын "чиктен"
шогалтымыланИ
тудат пайремым пеш пала дыр, уна кузе, тавен, лумым руэн гына шога. Озаже,
чурий
гыч кече лектеш дыр, ӱмбалныже сур кудыр шӱшан дубленко-шем ужгам чиен,
йолыштыжо — ош бурко, вуйыштыжо — шем каракуль волак, кидыштыже — шӱштӧ
сола. Шем жамсевый перчаткыже йылгыжеш. Йолташыжлан Илюш Йываным налын —
тудат сӧрал, улан
чиеман. Коктынат чолга, тале улыт. Кудалышташ, калыкым ончалаш, шкем
ончыкташ
Ӱярня пеш келшас. Миклай тӧрштен волыш, чолгаланыше имньыжым йолташыжлан
кучыктен, лапкыш куржын кӱзыш. Омсам почо да кычкырал колтыш:
— Салам, пошкудо-шамыч. Салам, Кузьма Николайч. Мыланем черет деч посна —
пешак
ӱдыр дек вашкена — ик кило кампеткым, ик кило пӱкшым, ик кило ола кыдалан
мӱгиндым, ик кило клендырым висыза, сӧрвален йодам. Тенданат ӱдыр-каче дек
вашкыме
пагытда лийын, кузе чон вашка — паледа вет.
— Корным, корным тудлан!
— Вуй ӱмбач колтеда, тендам шыгыремдымем ок шу. Теве лу теҥге окса,
рашчотшым
вара ыштена. Йыван, еумалаш тол! Чыла тидым ӱдыр-шамычлан пукшена, Тошто
Торъял
деч мӱндырак ом наҥгае. Мый ом чамане, калык-шамыч, пӱтыртышым тышке
колтышыла
тамлен кертыда. Таче — пайрем, пеш кугу пайрем, Ӱярня пайрем!
— Ӱдырлан налмым ӱдырлан пукшат,— шокта.— Шотлан толшаш ӱдырлан веле
пукшыза.
Огыт мӱшкыраҥ гын, нуным молан пукшашыже?— ала-могай пӧръеҥ мыскарам ыштем
шоныш
чай.
— Йыван, шувышым, шувышым кондо. Шотлан толшылан веле пукшаш шӱдат,
пылышышкет
пыште. Мый гармоньым шоткем, тый йокмам пуэдет. Черке дек койышланен каена,
вара
ял мучко мурен савырнена.
— Могай мурым мурынетше вара?— йодыт.
— Кужу мурым. Теве тыгайым:
Ӱярня йор-йор-йор, мелна чыж-чыж-чыж,
Ӱет уло гын — Ӱярня, руашет уло гын — чыж-чыж.
Рӱжген-шаулен, Вӧдыр Миклай ден Илюш Йыван гармоньышт дене мунчалтымашкат
миен
лектыт, йокмам пуэдат. Тушто улыт ыле, ынде Корембал тӱр пӧрт декат шуыт.
Тыште
Йыванын изаже Семан ила, ӱдыр ӱмбак пурен.
— Сай лийже тиде пӧртлан, пӧрт кӧргыштӧ илыше-шамычлан, пайремда пиалан
лийже.
— Лийжак, лийжак, ӱстелтӧрыш ӱжам пагалымем-шамычем. Йыван, Миклай,
вургемдам
кудашса.
Миклай марий йӱлам пагалыше кушкеш, тазалыкым, эсенлыкым сӧрен ойла. Вара
ешара:
— Матрен Тимофеевнам пырля кудалышташ ӱжаш пурышна, тыштак мо?
— Лийшаш ыле,— аваже ойла, ӱдыржым ончыштеш.— Чечас ӱжын толам,— пӧлемеш
йомеш.
— Мотя пеш вашке лӧзаҥ шуо,— манеш Йыван.— Марлан каяш лач. Таҥже ко?
Вашешмутым колын ок шукто, аваже ӱдыржым пурта:
— Теве ужат, могай уна-шамыч толыныт!
— салам лийже, рвезе-шамыч,— мужыр лышташ тӱрвӧ гыч мут велеш.
Молан толмыштым уэш шижтарат. Ӱдыр ӧрынрак ончалеш. Тудын ончалмыжым
качыже,
пӧръеҥже, кочаже — чыланат шӱмыштыш пӧлек семын кучат. Ик гана ужат — от
мондо,
кокымшо гана шымлет — адакат ончалмет шуэш.
— Еҥ-шамыч ойлаш огыт тӱҥал?— йодеш.— Таҥда уло вет. Мут лектын кертеш.
— Могай тушто таҥ?! Иктат але уке.
— Анакай, тыйже мом темлет?
— Кечывалым каталтымаште мо лиеш вара, нуно вет йӱшӧ огытыл.
— Туалгын келшем.
Анакаже чесым шокшемден: "Тӧрыш, тӧрыш! Ӱстел воктен веле Ӱярня!" Вара
шунаш
тӱҥалеш:
— Николай Федорыч, мӱй пӱрым шалт шынде, лӱмешет гай ямдылыме.
Тауштен подылыт, кочкыт, йылмышт лым ок лий, моктат, тауштат, шкешт Матран
деч
шинчам кораҥдыде огыт керт — оньышвитымашын чевер. Йыван шувышым пурта,
лӱмынак
пӱрым шканже темыкта да шувыш кылым руда:
— Поро кугу Юмо, кече гай волгалтын, тылзе гай нӧлталтын, теҥыз гай ташлен,
Немда гай серыш пурен, тӱрлӧ-тӱрлӧ перке дене, кинде перке, еш перке,
вольык перке,
шийвундо перке, тӱрлӧ кайык-вусо, мӱкш перке дене мемнам йывыртыктен шого.
Варсеҥге гай вычыматен, порсын ярым гай ӱмырым шуен, ото гай койышланен,
курык гай
куанен илаш полшо. Уш-акылым пу, тазалыкым, тыныслыкым, ласкалыкым пу. Сай
илаш
полшо, сайын арален ашне, ӱмыр курымнам кужум ыште. Юмо серлаге, сайын
пайремлаш
йӧным ыште.
Вара йӱын колта: "У-у-уф, могай тутло пӱрӧ!"
Микалй йокмам пуэда.
— Тынар ок кӱл, тынарже куш чыкем, шкаланда кодыза, сита, сита! Молыжым
шувышыш
пыштем, тыге сай огыл, калыклан лийже.
— Кайышна кататлаш! Анна Иванна, тау лийже поро шомакетлан, тау лийже поян
чесетлан.
— Ай, теже... Ӱярнядам чеслын эртарыза.
Матран ден Миклай йыгыре шинчыт. Йыван козло гыч кычкыралеш: "Но-о!" Черке
тайылым волен, Кабак курыкыш мурен кӱзат, Сапан Костиҥган капка ончылан
имньым меҥге
колчаш кылден кодат, йол курыкыш вашкат.
— Мотя шӱжарем, айда волен ончена,— йодеш Миклай.
— Портышкеман улам, йол ок мунчалте дыр. Иктаж весе дене волен ончо.
— Тугеже ледаҥгыш шич. Шольым, ледаҥгет кугу, пу-ян, — йоча деч налеш.
Матран ден коктын шикш-пурак волат.
Ӱярня йор-йор-йор, мелна чыж-чыж-чыж...
Ледаҥгышт шӧрын лие, коктынат лектын возын кодыт.
— Теве тыланет лот-лот, — воштылеш Матран. — Нимат шыч лий?
Коктын вургемыштым почкат. Матран ылыжын, шӱргыжӧ утыр макемын. Тудо такше
ала-молан еҥ-шамычым кызыт кораҥынрак кошташ тунемын ыле, сандене койышыжо
изишак
кӱэмалташ тӱҥалын. Эре шона, шона, шона, кидпашам ышта да семынже ойгаҥын
муралта... Аважат пеш тарваташ тӧча, но ок керт. Кызыт весемын.
— Айда имне дек кӱзена, тыште мемнам сусыртыл пытарат, — воштылеш Миклай,
курыкыш тарвана. Матранымат ок кодо. Ужыт, Йыван нигуштат коймаш уке. Вара
иже куржын толеш: "Айста мемнан дек пурена!"
— Шке паледа, мый гын мӧҥгӧ каем, — манеш ӱдыр.
— Тый дечет посна нигуш огына кае, — руалтат кок могырым.
Йыванмытын капка ончылан имньым йолыштат, шувышым пырля налыт. Пӧрткӧргыштӧ
поян
ӱстел вуча. Йыван адакат Юмылан пелешта:
— Поро кугу Юмо! Тиде чесым кӱктен луктын, шужен толшым темен колтем, йодын
толшылан пуэн колтем, ик ужашым ончык пыштем, кок ужашым шеҥгек пыштен,
родо-таҥ
дене кочкын-йӱын илаш тӱганыдыме кинде перкем пу. Айста, таҥ-влак, шере
пӱрӧ гыч
тӱҥалына, сыра дене печкалтарена, шелшышкыже аракам колтена, мелна дене
темен
шындена, мӱй дене ӱмбачше йыгалтена да коҥгаш кӱкташ шындена...
— Ой, Йыванжат, Кавырля кугыза дечак тыге чеслын чоклаш тунемын кодын отыл?
— Авам тидлан пеш мастар. Ме вет Кугу Сорта кашак гыч улына. Кужу куэр
кӱсотышто
кумалына.
— Тый кумалашат коштат? — йодеш чевер Матран.
— Мый тушто... соктам кочкаш пеш йӧратем, шикш таман лиеш. А такше мый
Библийым
лудшо улам дык... Библийыште вет кузе ойлен Юмо: "Те вот мый дечем эре
йодыда:
"Молан еҥ-шамыч отылан, кечылан, тылзылан, мардеж ден кӱдырчылан,
волгенчылан
кумалыт?" Шонен ончыза ынде: чыла тидым Мыйын Ачам ыштен. Сандене Ачамлан
да Мыланем туаштен кумалашда кӱлеш. Мый дечем посна, Мыйым ӧрдыжеш коден,
Ачам дек
иктат миен ок керт. Кумалза Ача-Юмылан, Эрге-Юмылан, Святой Шӱлышлан — тиде
чылажат иктак". Матранже, шкежат тый черкыш коштатыс.
— Черкыште путырак сай. Хор клиросышто мура. Пеш мотор шӧртньӧ ризым чиен,
Евангельым вуй ӱмбак нӧлтен, алтарь омса гыч бачышка калык ончык толын
шогалеш. Почешыже якын бас йӱкшӧ дене мӱгыралта, вара пономарь нылле гана
чӱчкыдын "оспои
помилуй" манеш. Сӧрале вет, чонет пеледеш вет. А калыкше-е! Калык кокла
гычат
мураш полшат, мыят "Верую" молитвам шинчем, мыят мурем нунын коклаште. Вара
Гурий поп дарвӱдым, юмынвӱдым подылта.
— Ай, жалке улат, ӱдыраш! Тый черкышкат кошт, отымат ит мондо. Отышто тугай
тамле соктам пукшат. Палет, могай тутло, йылметге нелат, та-ак нулго тамым
налат,
та-ак изишак почешыже пышталте-ет... М-м-м! Мер кумалтышым кодаш язык,
ӱдырашем.
Лучко-коло меҥге кокла гыч калык чумырга, иктаж кумло кугу подышто шыл да
сокта
шолеш. Кӱын шумек, карт кугыза, Онакуэ ончылан шогалын, чоклаш тӱҥалеш.
Тудын
шеҥгелныже латкок кӱслезе чоклымо мутетым семыш пыштен, Юмын каваш
кӱзыктенак
пуат. Пӱтынь калык шӱдӧ ияш пушеҥге коклаште сукен шинчын кумалеш — тиде
вара
Юмо дек ок шу, шонет? Кужун-кужун чоклен ситарымек, карт-шамычше икте-весым
вашталтенак шогатыс! — мер под гычет кочкаш тӱҥалыт. Кунар кертат — коч,
идалыклан
шерет темын илыже. Совлам гына вурго ыштыр йымакет пышташ ит мондо, —
нӧлтыкта
Йыван.
— Тыгайжымак ужалтын огыл шол, — манеш Матран. — Путырак оҥай улмашыс.
— Тетлаже мемнан годсо гайым нигунамат от уж чай. Тений саманыште тынар
вольыкым
кочкын пытараш нигӧат эрыкым огеш пу. Теве вашке гына пу черкынамат
"Ушемнур"
коммуныш клублан пужен наҥгаят...
— Пушо сай лиеш огыл мо? — ӱдыр ӧрын ок шого. — Кушташ-мураш, спектакльым
модаш
тӱҥалына.
— Мурет теве, иктаж-могай кугу тӱня пуламыр тӱҥалеш гын, — манше Йыван
Миклайлан
гармоньым ончыкшо шында. — Айста ик стакан гыч пӱрым подылына.
— Мыйым руштыктарен пыштынеда мо? — ӱдыр вожылын ончалеш.
— Таче пайрем, изишак куанена. Миклай таҥ, тый дечет тӱҥалам.
Тудыжо ок сӧрвалтаре. А Матран пычырик гына тушкалтен пуа. Йыван гармонь
почеш
тавалтен колта, тунамак мура:
Ой, шинчем вет, шинчем вет,
Помидорым шынденат.
Ой, шинчем вет, шинчем вет,
Таҥым весым кученат.
— Каяшат жап, изай-шамыч...
— Кузе конден улына, тугак наҥгаен кодена.
— Мый йолгурыкеш мунчалташ коднем ыле. Тау лийже сийланда, — чиен лектеш,
омса
колдырт шокта, имне ала-молан шинчалеш.
— Ай вет мотор ӱдыр!
— Моторжылан мотор да... — Йыван мучаш марте ок шукто.
— Можо адак?
— Корембал Епий Йыван послен шуктен, калерешыже.
— Айда-а-а-а! Такше Епий Йыванын ончалтышыжак ӱшкыжын гай. Кузе туге?
Йӧратенак
але йӧратыде?
— Могай тушто? Виешак...
Шукат ок лий, коктын, имньыштым коден, тудлан кочкаш ситышым пуэн,
суртозалан
каласен коден, уремыш гармоньым шоктен, мурен лектыт. Ялат тидын марте утыр
ырен
шуын, калык эшеат ешаралтын. Ынде нунын коклаште йоча огешат кой, урвалте
йымалан кодын. Кугыеҥ-шамыч мунчалтат, эсогыл шоҥго кува ден кугыза-
шамычымат шакти
веле ужат: Ӱярня — чылалан Ӱярня.
Кабак курыкышто пазар веле рӱжгалтеш, шонет. Йол курык воктен меҥгылаште
вӱташ
коштмо понар-шамычым сакалтылыныт. Курык йымак мурен-воштыл-юарлен, кутырен-
кычкыркален волат. Таҥым кучаш тыгайыште пеш йӧнан, могай гына уна ӱдыр уке
тыште!
Ай тый, Ӱярня, Ӱярня...
Йоргийын Овдакий дене келшен илымыжым пала гынат, Матранын чонжо ик-нигунам
лым
ок лий, посна-посна ужеш гынат, вигак ойгыраш тӱҥалеш, чонжо саворала йӱла.
Тудо
шаҥгат кошопкаш шинчын гына шуктыш, имньым сӧрастарыме тойжак шокшо,
когартылше
оксала пуйто кӧргышкыжӧ пурен возо. Ший оҥгыр шергылтме, гармонь йӱк, каче-
шамычын весела йӱк-йӱанышт утыр веле вургыжтарыш. Пӧръеҥ йымак ок логал
гын, кызыт
эн веселаже Матран гына лиеш ыле тиде калык коклаште. Тудо тат деч вара ик
йолташ ӱдыржӧ декат кӱнчылам налын миен ончен огыл.
Матраным ужын, чурийвылышыжым шекланен, Йоргий тӱп лие, вуйжат савырныш,
шинчажлан шыри-вурий койын колтыш. Уло кап-кылже чытырналте.
— Овой, черланенам ала-мо, кылмем-пӱжалтам веле. Пурен возаш огыл ыле, —
мане. —
Алем пытыш. Ледаҥгемат пыкше веле шупшам. Лучо мӧҥгӧ каем да коҥгамбак
кӱзен возам. Тый от сыре вет?
— Шич-ян ледаҥгышкет. Капка ончыкет шке шупшын наҥгаем, — Овий кылым кучыш.
— Мыйым ит ончо, мунчалте.
— Йӧра, туалгын мыят кызыт мӧҥгышкем каем, — мане вара ӧкымын.

Ӱдыр-еҥган ӱмаже,
Шурно шиймын вӱмаже
Ӱярнят кузе толеш, тугак эртен кая. Ялыште шурным шийыт, ваш-ваш полшаш
коштыт,
вӱмам ыштат. Шийме машина ик татланат огеш шогал манаш лиеш. Нылытын-
нылытын черет дене пӧрдыктат тудым. Иктын-коктын пырчан олым кылтам рудат
да кормыжын-кормыжын аҥыш колтен шогат. Ончылно лекше яра олымым удырен
налыт, пырчым чумырат,
пуалтат — паша пеш веселан да рӱж ышталтеш. Мыскараже, воштылтышыжо, куанже
мыняре! Каче-шамыч олыман улакыште ӱдырым пӧрдалтарат, чызым кучылтыт,
шупшалыт.
Сандене самырык-шамыч шияш полшаш каяш пеш йӧратат. Йоргият лым лийде
кошто.
Кӧлан шийыт, тудо пайремлан келшыше шылан обедым ямдыла, мелнам, перемечым,
когыльым, подкогыльым, туарам да монь ӱстембак луктедат. Чайже, чайже
марийын могай нугыдо да тутло, шӱдӧ витле вондер, шӱдӧ коло лышташ келшен
толеш марийыште
чайлан, нулго вож марте пыштат, пирывондыгичке марте, тудын вожшо йотке,
тыгак
ломбо шӱм, нӧлпӧ шӱм тӱрлӧ черым поктат, пален-моштен ыштет гын, нимогай
аптекыш
нигунам от пуро, уштымтурак!
Пашам ыштен, Йоргий пырляште сиян пӧртыш пура да улдыммутым пелештен колта,
кидым-шӱргым шӱялтен, пырдыжыште кечыше кӱслем волта, оҥарен-чывыштыл налеш
да
колталта кужу Торъял муретым... Тидлан шуко жап ок кӱл. Эн почетан верым
тудлан
пуат. Вара кочмо лугычак весела мыскара чоҥешта, вате-шамыч чый да чый
ончал-ончал колтат, ӱдыр-шамыч тӱрвыштым пурлыт, ескыч, мемнан качымарийым
молан тый,
вате лийше, ончаш тоштат.
Кугече марте шийыч тиде гана. Кажне ешын шке пасужо, шке шурныжо
каваныштат,
копнаштат уло, рончат да шийме машинашке кондат. Эреже машинам шӱдыркалаш
шотлан
ок тол, молан манаш гын, курык гыч коремыш волтен, эшеат кугу курыкыш
кӱзыктен
от керт. Имнет уке гын, пуат, еҥет уке гын, шке кондат, аракат да обедет,
эше
поро мутет, поро кумылет гына лийже, ойырен огыт кодо.

Пушкин Йоргий кугече чаҥым кыра
...Тидыже, кугечыже, ойлынамат огыл, кугуак! Адакат кугу пайремлан кугу чес
лийман. Эсогыл пӧръеҥ-шамычат нулго уам коремла гыч кондат, муным чиялтат,
кӧ сайынрак кертеш — вара моктанашат рат лийыт. Чия манмет дене, эреже вет
шоган шӱмым
шолтен, муным тушан чиялтен, ончык от кай, южо еҥже тӱрлӧ кевыт чиям вара,
муныжат тудын тӱрлӧ тӱсан лиеш, корнан-корнанат, тыглай шонанпылла койшат.
Пудырташат чаманет веле. Йоча-шамыч, лум йымач лекше мландыште вӱдым келын,
муным
пӧрдыктыл модыт. Пӧрт еда поп да пономарьже, улазыже "Христос воскресым"
мурат.
Улазышт муным, чесым черкыш наҥгаяш погат.
Чаҥым тений пеш мастарын кырышт, чылт чарныде, манаш лиеш. Черке вуйышто,
кӧргыштыжӧ, шогалашат вер кодын огыл, чаҥым кыраш тунарын черетым вучат.
Тушто
Йоргий тений ончык лекте, пералтен колтымыжым мӱндыр яллаштат колыныт ала-
мо,
унала толмышт годым каласеныт: "Тушто Торъял черке чаҥ тений пешак сӧралын
шоктыш, кӧ музикан кырен, Пушкин Йоргий манын шонышна..."
Ял кугулан, калык шукылан кӧра лу лӱҥгалтышым сакышт. Мужырын-мужырын таҥан-
шамыч да шкетынат шер теммеш лӱҥгалтат. Мый кертам манше качымарийже шкетын
йол
ӱмбак шогалешат, мландым, еҥ-шамычым кашта гоч ужмешке кӱш кӱза, ончен
лӱдат.
Тушеч шуҥгалтман гын, вуйымат корем йымак пӧрдыктен колтен кертат. Ӱдыр-
влакше,
вожгокла кояш огыл манын, тувыр урвалтыштым ӱланак булавке дене пӱшкылыт.
Черет
шуэшат, качышт воктек шинчыт. Лӱҥгалтыш воктенак гармонь йыр погынен
куштат, модаш йӧратышыже оҥгылалт шогалыт, икте-весым кучен, шижтарен,
пушкыдо вер гыч
перкален поктылын толашат. Таҥдымыже тышанак таҥан лиеш.
Шемшыдаҥын пеледышыже
Шемым сеҥен ошо вет,
Идалыкет, латкок тылзет
Кугечылан ок шу вет.
Вара шырпакым пуэден модыт. Тудыжо эшеат оҥайрак, эшеат йӧнан. Йолташан
лияш
лӱмын шонен лукмо гай. Ӱдыр шонен коштмыжым тыште пешакат да шуктен кертеш,
качыжым ойлыманат огыл. Да иктат тиде палым ыштыметым ок тогдае, коктынак
веле шижын налыда. Шыпак гына вараже икте пелештен колта: "Мый капка
воктенемак лиям.
Миет гын, ужат". Кеч Ӱярня, кеч Кугече — йӱын перныл коштшо, уш йомдарыше
рвезе
уке, ик пӧръеҥат ӱдырамаш чорик дене ял тамым ок локтыл. Могай улмаш тунам
саман, кызыт ӧрат веле. Мо, пайрем эрта, да вес кечыжынак йорлыжо, незерже,
эн
чотшо уланрак ден поянже тунамак илаш-колаш пашалан пижыт, чай деч молым
вишкыдыжым огытат ончал. Кече лектеш гын, вик кычкалтыт, молан манаш гын,
шке озанлыкет уло, ешетым, шочшетым кӱчаш луктын ынет колто гын, от мале да
йӱдвошт ыштет.
Эрлашынат малаш уке. Шыгыр уржа-сорла годымжо мом ойлет тушто!

Ынде шкежат мландан лие
"Меже, — шона Йоргий, — тарлалташак веле шочын-кушкын улына ала-мо".
Южгунам тазан гына шӱвалешат, чон йӧсыжым ястараш Лемде эҥер серыш кол
кучымо ӱзгарже дене
миен шинчеш, ялыштыжат тудо эн моштышылан, коллан эн пиаланлан шотлалтеш.
Мастаржат кугу мастар адакше. Очий вакш агурышто келгым йӧратыше кугу кол
тукымжо
дене ила, тидым рвезе пеш пала. Могай жапыште мияш, могай сийым нунылан
кышкаш,
кочмыштым мочол вучаш, могай таман эҥырым йӧрата — шийым, вӱргеньым але
кӱртньым
— пала. Такше моло вереат кол шукак. Такланак огыл вет лӱмжат эҥерын Лемде.
Кол
лемде от тол тушеч. Шукыж годым эҥер серешак изи кочолокым сакалта. Ныл
станокан
кок вӱдвакш кокла торат огыл, туштат пеш чӱҥга. Вӱд моло вереат келге. Адак
вет
туге ышталтын, кажне еҥын ялыште шке пай олыкшо уло. Вӱд воктенрак пуалтын
да
иктаж келге вер вашлиялтеш гын, саде лӱмым тушкалтат, еҥын лӱмым: Тальян
агур,
Раман Ондре агур, Вакш агур, Кужу куэр агур, Шем агур... Теве Йоргий шкеже
Кӱшылторъял полкышто ила. Чылаже ныл полко уло, эше кумытшо — Корембал
(Матраным пызырыше еҥ тушто почаҥеш), Кыдалторъял, Ӱлылторъял. Могай гына
лӱман еҥ ок
иле тушто! Пасумат ныл ужашлан шелме. Теве Кӱшылторъялыште илыше витле еш
кокла
гыч кажныжлан шке межашкышт кыраш пел метр кутышан, возыман меҥге-шамычым
нумал
кайышт. Товарымат налыныт. Иктаж кум меҥге лиеш. Корно кок могырышто
Екатерина
Вторая годымак шындыме коя куэ-шамыч гӱжланат. Нунын йымалне кечывалым
ышташ пеш
сӧрале. Вате-шамыч ик-кок минут пурледылыт да кузе вуйыш пыштат, туге мален
колтат. Пӧръеҥышт тамакым шупшын темыт да шурен кынелтат. Кок корем гыч вӱд
Лемдыш
йоген пура, туштыжо шемнюго пеш шуко. Йочаж годым Йоргий шокте дене поктыл
толашен коштын.
Теве Йыврайсола мландын межашкыже толын шуыч. Алфавит почеш мландым пайлаш
тӱҥальыч. Аҥан кужытшо шӱдӧ важык лиеш, а лопкытшо едок почеш пуалтеш: ик
еҥ,
кок еҥ, кум еҥ... Кунар шуко, тунар утларак налыт. Ышт каргаше, тыште сайын
эртыш. Эрлашыжым Кожласола мланде дек кораҥыч. Тугак Кычырий кугыжан куэже-
шамыч
коедат, вер пеш сылне. Кӱсото гыч тӱҥальыч ты ганаже, алфавит почеш
кычкырат.
Вер тора, сандене яклаканак эртыш манаш ок лий.
— Мыйын тевысак, торат огыл, шоло дене аҥам уло, мый шке аҥам налам.
— Кӧ первый налеш? Висыза.
— Адак кӧ, адак кӧ?
Висат. Жап эрта.
— Тиде аҥа кӧн?
— Япык ватын. Э, Япык Микал ватын, маннем. Шкеже толын огыл.
— Висен кодена. Кыргорий, палым ыште.
— Ынде мый налам. Тиде мемнан аҥа.
— Аҥа межатше дек шумо огыл, тывелымат висаш мо?
— Межам гыч веле налам.
— Воктеныже мыйын. Мыйын аҥаш шумеш веле висыза. Мый терыс лукмо аҥам
иктыланат
ом пу!
— Важык наре веле пурас. Келшашет логалеш.
— Мом тудым ончеда, висыза!
— Висаш ом пу!
— А-а, тый от пу эше! — пошкудыжак шӱкал шуа.
— Еҥын терысан аҥажым пӱчнет аман? Шиш тыланет, шиш! — меҥге дене шелын-
шелын
колта.
— Ик важык мландылан колынеда мо теже?!
— Нине кок сутлан пел важыкым утыжым висе, шольо.
— Висе, терысан аҥам шке налам. Мельник-пыльник ямдеш тунемын! Вакшыште
гарнц
погымыж дене илана, тыште гын, весын терысан аҥашкыже пура, могай тиде, а?!
— Ямшык аршынет дене весым ит вискале, — мельникат макым ок пу.
Вакшыште йоҥыштен илыше Ондре Йыван, Очий вакш гыч, калыклан утларак
пагалыме.
Йогыр Миклайже кугыжан власть годым ямшык лийын илен, волостной-сволотной
тӧра-шамычым шупшыктен. Сандене тӧра койыш тудланат пижын. Эшежым тудо тале
сонарзе,
карсак мераҥлан пеш мастар.
Ожнысым шарнаш гын, тиде кок еҥ пуредылме — так гына, шуршо пурлмо дечат
начар.
Тунамже кӱзӧ-товар дене шуко еҥ пуштма гыч шоктен.
Тӱшка паша — ӱяк-мӱяк,
Пӱялалте Маркан пӱят...
Шошо шуат, Йоргий талгыдыж дене куралаш лекте. Имне такше ушан, пылде-полдо

огыл, ик гана кузе туныктет, тудо вара ок мондо. Але иге чонжо шуркала да
тыштуш шупшыл колта, кашым локтылеш. Но нимат огыл, кужу кече нойыктара,
ӱҥышемда.
Шочынат гын, кушкынат гын, ынде пашам ышташет кӱлеш. Таклан мо тыйым тынар
пукшымо-йӱктымӧ, пунетым щетко дене Лемде вӱдеш йылгыжтарен шерме? Озатше
кеч-кунам
кочкаш шинчеш гынат, кинде шултышыжым первыяк тыланет катен пуас. Мочол
тыйым
йӱдым-йӱдым олыкыш пукшаш коштын, йӱд омыжым коден орланен... Кушто Йоргий
койын
гын, туштак вашке Овийым вучыман веле. Нерӱпшан гай толынат шуэш, кеч-кушто
лийже Йоргий.
Куралат ма, огыт ма, нойымым от пале, тачат Аҥанур чодыра покшелне Маркан
пӱя
воктек ӱдыр ден рвезе-шамыч чылан гаяк погыненыт, пеш рӱжгат. Йоргий тиде
гана
орвам кычкен толын. Пилам, товарым, шуко кольмым оптен, рок нумалаш носилка-
шамычат улыт. Кужу юлдришка капше писын тарванылеш, теве ястаренат шуктыш,
кугу
ораторла орва талышке кӱзен шогале:
— Таҥ-шамыч! Ме пеш палена: ушан еҥ, ушан акрет кугызай мыланна, у
тукымлан,
пӱям пӱялен коден улмаш, тудо колланат, копшаҥгыланат, вӱдпорсынланат поян,
йымалныже шаршудо ила, коллан кочкаш пеш чапле. Тышке кожла гыч нигунам
кошкыдымо
памашвӱд пура, сандене вӱдшат кажне ийын яндаррак да яндаррак гына лиеш.
Толын,
вате-шамыч тувыр шӱялтымышт дене локтыл огыт керт. Ме тышке таче тул воктен
орадыланен кияш погынен она ул, тиде такшат мемнан деч нигунамат вараш ок
код. Айста акрет пӱянам ачален шындена. Тото кол тыште пеш чот тӱлен
кертеш. Лемдыш коштмынат ок кӱл вара. Айста нӧлталына пӱя вуйым. Ныл
пушеҥгым руэна, теве нуно шогат, урылт ынже керт манын, пырня дене
пеҥгыдемдена...
Шуко ойлыш тудо. Южо еҥже йыгыжгенат пытыш, кидым лупшале: "Мом тиде
агитироваен
толашаже, ме ямде улына, чечас тарванена. Эй, оратыр, воло, пашам тӱҥалаш
жап".
Тарвана гын тарвана калык, нимо денат чарен от шогалте. Тыштат тугак лие.
Кыжгож йыгалтен, ныл пушеҥгыге йӧрыктен пыштышт, укшым заман руэн нальыч,
тыгыдын
каткален оптышт, вес ганалан кол шӱр шолташ чапле пу лиеш, кошка. Вӧдыр,
Марина,
Семнян Павыл, Кыргорий, Пӧтыр, Овдакий, Сепан, Васлий иле арама йӧре
мландым
пеҥгыдемден тошкат, нумалыт, оралат. Арамаже вӱдыжгӧ мландыште чечасак
илана веле, тек вара вожшо дене мландым кучен шога. Адакшым йырым-йыр
шындылыт. Ик шагат, кокыт эрта, пӱжалт-йӱкланен толашен кият, ыштыме
лугычак ӱдыр-влакым магырыктылыт, пызырен пыштен, коҥылайымалым чыгылтылыт.
Имне денат, йолынат ынде пӱявач куштылгын вончаш лиеш, салма гай тӧр
ышталте.
Колым гына колташ кодын.
Пече вара гай кӱжгытан ломашым тӧр оптен, кӱвар семынак саемдышт. Мучашлан
рвезе-шамыч, уам чумырен, кугу тулым ылыжтышт: "Паша дене веле огыл, мурен-
кушташат
лийже!" Йӱдвошт олташ лийже манын, Йоргийын коважын аҥаште кукшо шолым
йӧрыктышт, пӱчкедышт, тӱшка дене кондышт. Вашла кидым кучен, тул йыр мурен-
мурен
пӧрдыт:
Шӱдыр-влакше, йылгыжалын,
Кава помышто йӱлат.
Шӱдыр семын койылдалын,
Воктекем кунам толат?
Пелйӱд эртен ыле, иктын-коктын малаш верым кычал коштыт.
— Ноенам, пӱжалтынам. Тул ваштареш тувырем кудаш кошташ логалеш...
— Овой, кушан шаралтена?
— Мыланнаже ӧрман огыл, тыйын орват улыс. Шудым кӱрын оптышаш.
Молышт орва тала йыр кож уам шогалтылыт, парчажым ӱлан вакшыт, ӱшыкым
ыштат,
вуйла-мучашла возыт. Умбалне ӱдыр тӱрвышкыжӧ лышташым налын да пеш
лӱҥгалта:
Эрдене волальым, вӱдлан волальым.
Вӱдлан волальым, пеледышлан волальым...
— Ӱжара кояш тӱҥалын, эй!
Но але шуко жап йомаклыл кият. Нунын коклаште южыжо нерымат шупшеш.
Шагат утларак эрта, да кастенак кутырен келшыше рвезе-шамыч — Вӧдыр Сепан,
Кыргорий, Йоргий — имньым кушкыжытат, Очий вакш дек кудал колтат. Ялыште
Кыргорийын
мӧҥгыж гыч кок кугу ведрам нумал луктыт.
— Иктат ыш шиж, эргудым омо пеш тамле.
— Ида шауло, йышт каена...
— Раман агур дек волена. Тушто аҥысыр вер уло, тушан Купсола Пагул мурдам
шындылын, луктеден ончена.
— Но-о!..
— Шып-шып-шып...
Шӱшпык тарванен ыле, кандаш лукын, южышт латкок-латкум йыжыҥ дене колтат,
айдемын илаш шумыжым нӧлталыт.
Пурат. Кыдал даҥыт веле чывылыт — таляка.
— Э, тевыс Пагулын ик мурдаже. Ой-йой чот неле, тарваташат ок лийыс, кай-
кайкай. Талкарак верыш луктам. Йоргий, ведратым кондо.
Вес вер гычат шижтарат:
— Эше икте. Ушет кая, кунар колжо, куна-аре! Ых, ведрам, ведрам, манам,
вашкерак
тышке тожо.
Кок кугу ведра тичак темын шинче. Коктын шӱлешт-шӱлешт куржыч Маркан пӱя
дек,
вашкерак колташ кӱлеш, уке гын пич каен колен пытат, ведрашкыже вӱдым
пышташат
вер уке, тунар кол темын.
Тугак куржын тольыч. Эше кок тичмаш ведрам верештыч, оптен пуышт. Ынде
нойышо-шамыч канен кертыт. Свежа вий наҥгая.
Шотан улмаш кугезе Маркан кум, маныт. "Йоргий, — шокта, — тыйынат лӱмет
тиде пӱя
сереш кодеш, тый ыштыктышыч, саемдыктышыч вет. Тошто Торъял калык тыйымат
ок
мондо".
Поро пашалан жапыштыже таратен моштышо Йоргият нунылан таум ыштыш.

Овийын шинчаштыже Йоргийжак лийже
Йӧратымаш ылыжынак ылыжеш. Утларакшым тудо кеҥежым ялт саворала шӱмыштӧ
йӱлаш
тӱҥалеш. Овийлан "Йоргиет дене ала-мо лийын" манат гын, ала-мыняр ий пырля
илыме
ватыжлак шортын караш тӱҥалеш дыр, ик минутымат туддеч посна илен ок керт,
тугай
лийын. Ындыже ик йӱдланат огыт ойырло, могай-гынат амалым муыт да йӱд
пашаштым
ыштенак ыштат. Телымже арнялан ик гана веле вашлийыт ыле, молан манаш гын,
Йоргийын мӧҥгыштыжӧ еҥгаж деч сайын ок чуч: "Тыйже, Овий, орланен-орланен,
мӧҥгыш
коштман огыл ынде, раз йӧратеда, раз кылтам пуртен модыда, вате-марий лияш
жап,
уке гын вет калык воштылаш тӱҥалеш, шканда сай ок лий". Сандене мончаш
кошташ
тӱҥальыч. Овиймытын пурен лектытат, монча вет чылт яраш кодеш, шокшо тугай,

вӱдат лыҥ уло, кузе шонет йӱштыл, кузе шонет мале.
Крешене йӱштӧ перыш. Пайрем деч ончыч мончаш пурен тольыч Овийын ешыште, да
ӱдыр
шижтараш Йоргий дек мийыш: "Айда, ынде иктат пурышо уке". Содор гына
погынышт да
каенат колтышт.
Шокшо пашалан таранен гына шуыныт ыле, Овийын ачажын йол йӱк пулдырышто
шокта...
"Ну паша лийшаш, — Йоргийын ӱпшӧ вуйышто шоҥшо шула кынеле. Мо пӱрен, ужаш
перна
аман..."
— Кӧ тушто? — шокта пӧръеҥ йӱк.
— Мый, ачий, — Овийлан йӱкым пуыде ок лий.
— Эше кӧ тушто?
— Мый улам, Йоргий! — керале Йоргият.
Омса почылто, ондакше понарым кучышо кид пурыш, вараже ача шкежат.
— Йӧра веле, кертыда пеш, — мане тудо. — Йӧратен модыда аман. Межым
почкеда. Нуну...
Овий ден Йоргий мо кӱлешым содор чыкалтыштат, туманлыде лектын кайышт.
Ачаже понарже дене пулдыреш шоген кодо. А вет лийын кертеш ыле ала-можат.
Йоргий вестӱрлынрак тарваныже але ойлен колтыжо ыле иктаж-мом... Вӱр
мартеат шуын сеҥат ыле.
Овий тунам йолташ ӱдыржӧ дек малаш пурыш, а Йоргий Чарлаш Каврийлан колтымо
серышыжлан молан вашмутым ок нал — тудым шонкален шогылто. Шӱмжӧ чомала
кычкырале:
"Мыйже ялзак пийла тыште коштам, да умбакыже кузе илыман? Ых, узо пий, узо
пий!
Теве тыланетат шӧргам чиктен шындат. Вара тунеммет-мочет, ни мланде пашат-
прайовет... Тарзе семынак ӱмыретым иктаж пече йымалан кошартет огыла".
Овийланат чонышкыжо чот пернен. Тудат ты йӱдым мален кертын огыл,
коҥгамбалне
ӧрдыж гыч ӧрдыж век савырнен, нералташыже шокшо кермыч эрыкым пуэн огыл.
Эрлашыжым, мӧҥгыжӧ пурыде, Овий Колокудо ялыш, кокаж дек, уналыкеш кудал
колтен, тичмаш тылзе эртымеш толын тошкалын огыл. Мӧҥгыштыжӧ тудын верч
аваже пелашыжлан
путырак чот логалтен — шарлыш ой ялыште: "Коштеш гын, тыйын тушто, шоҥго
калерын, мо пашат?! Ну, пуыжыс, кызыт пуэн ок кодо да, мый гаем шоҥгеммеке,
каче дене коштеш мо? Марлан кая ма, уке ма — пашат уке! Ик логарым ынде
пукшаш чаманенат, вожылдымо, тегыт шӱргӧ. Качет годым тыйже мом ыштыл
коштын отыл?! Мыйымат
послен веле конденат, азырен марий. Ала пиалже уло? Йоргий, мо, плока каче
мо,
мом кучыктет, чыла шокта — шӱвырет, шиялтышет, кармонет, шӱшпыкет. Калыкат
пеш
пагала. Иктыланат удам ыштен огыл. Тетла ик мутымат тореш ит ойло. Шӧргам
чиен
кертеш, уштымтурак!"
Сурт тума Колокудышко Овий декат шуын. Аважым чаманен толын, шӱйышкыжӧ
кержалтын, коктынат шер теммеш шортыныт.
— Мом тыйжат ыштылат, Овукем, шоптыр падырашем? Йоргийжым тунарак мо
йӧратет?
— Йӧратыде... Теве тылзе эртыш, кажне кастене тылзылан урмыж киенам, манаш
лиеш.
Ала-молан аза ок пиж? Пижеш гынат, ойырлен кертам ыле вет. Тыйже мыйым
ашнет ыле
вет икшывем денат?
— Ашныде мо, кузе от ашне. Но тый але тыгайышкыжак шуаш ит вашке. Уке гын
вот
кузе...— шып гына шке пӧлемышкыже ӱдыржым наҥгая да туныкташ тӱҥалеш. Овий
пылышым шогалтен колыштеш:— Уке гынже Йоргийжылан марлан лекме шотым от
ыште мо?
Илышдаже кая але уке — тидыже мыланна пеш кӱлеш! Лӱмет лийже. Ачаже тыйым
молан
вурса, шонет? Ялыш лекташыже оҥай огыл, садлан толаша, лӱмем амырга, шона.
Ынде
вот мо эше. Пешыже еҥгажмыт дек малаш ит кошт. Тунарак пӧръеҥлан юлгыжат
гын,
такше, шайтан, мыйымак поктенат, мыят пӧръеҥ дене малаш путырак чот йӧратем
ыле,
ала-можо ме тугай тукым гыч улына, ай, вӱр модмо годым модын кодаш кӱлеш
такше,
нимаят мый тыйын ваштарешет ом ул!— тыйже вет шкетын ик пӧлемыште малет,
ачат
проч вес могырышто, мом ыштылыда тушто, йӱк ок шокто. Мыйжын пылышем ок
кол,
воктенет улам гынат. Пурто уке гын окнат гыч пушеҥгыла йымач, палисаднаже
пӱтынек ынде кугу пушеҥге дене леведалтын, чылт леваш гай. Еҥ дене кийылт
коштмо гай
огыл. Шкенан денак лият. Ида вожыл. Тиде — кугезе тукым шуйнымо паша веле,
вожылмыда ок кӱл, раз тынарыш шуын улыда. Но пале: марлан лекташет кӱлеш.
Раз
йӧратеда, раз икте-весе деч посна нимаят илен огыда керт, мом тетла
вучашыже?
Йоча ыштымекат загсышке, миен возалташ лиеш.
Икана ӱдыр-каче модмаш гыч Овий Йоргийым ондакрак шӱдырен лукто.
— Каена мемнан дек.
Йоргийын шинчаже эсогыл кугем кайыш...
— Кузе-е-е? Ачатлан пуштыктынет мо?
Овий тудын умшажым лывырге кидше дене петырыш.
— Йӧратымем, окмакем... Тӧшакемже, палет, могай? Тый але ик ганат тугайыште
мален ончен от ул. Мый тыйым окна гыч пуртем, пият ок шиж.
Чынак, куштылго Йоргий окна гыч чуй веле пӱркытла чоҥештен пурыш, ӱдырын
пушкыдо
шинчыр коклашкыже вереште. Ала-могай тамле, черкыште веле кучылтмо аракам
лукто,
темкалыш. Кугу гына шыл моклакам, тутлын пуштылын шинчалтымым, кидышкыже
кучыктыш. Ойла: "Коч, имнем", шкеже кочмо лугычак шупшал-шупшал колта,
лыргыктен воштылалеш, пуйто шӱшпык умша гыч ший шер велалтеш... "Уке,—
шоналтыш Йоргий,— Матран тек яндар йӧратымашеш кодеш, а кидысыжым, тидым,
нигунамат тетла ок мучыштаре. Кочкын темешат, шке ватыжлак кучылташ
тӱҥалеш. Когыляныштат путырак сай.
Тӧшакан узьмакыш волен каят."
Ик тыгай леве йӱдым Овийын малыме верыштыжак, тӱрвым тӱрвыш тушкалтенак,
ятыр
жап кутырен кийышт. Вате-марий мом ойлымым ият колышт ок сеҥе, манешыс,
нуныжо
ны пелештат, ны уке, шонымыштым вуй гыч вуйыш йӧратымаш ю денак колтен
сеҥат
ала-мо.
— Овием, тыге, йышт, шерет темын огыл мо,— шке тӱҥал пуыш.— Мыйын гын ял
калык
деч вожылмыла чучаш тӱҥалын. Ончат йӧршын вестӱрлын. Тидым кажне гана
коваштем
денак шижын шогем, чеверген каем. Качак улам такше, а ватан марий деч нимо
денат
ом ойыртемалт, молан манаш гын, ме тый денет чылт пелаш семынак мален
илена.
Мом-гынат ышташ кӱлеш дыр, шонем.
— Еҥгатше, мый тугак миен пурем гын, мом манеш вара?— йӧн лекмылан утыр
куаныш
Овий. Чымалтше оҥжо дене Йоргий пелен пызныш.
— Молан тугак? Родо-тукымем дене кочмо-йӱмӧ шотым садыгак ыштыде ок лий.
Кугу
сӱанлан мемнан вий ок шуто. Ачатмытше кузерак ончалыт гын?
— Эй, ачийым ойлымат ок кӱл лучо, огынат тарвате. Мемнан еш гыч иктат тугай
сӱаныш ок мий. Нуно кугу сӱан дене пуаш шоненыт мыйым... весылан. Ик
пачката ӱдырышт веле кодынам да... Эй, тыге илен толашаш,— мане вара, кыч-
куч тарваныш. —
Налатак мо мыйым вара?
— Миет гын, ик кечыланат тышан ом кодо, ик минутланат.
— Мутлан, тачак мием гынат?
— Кызыт тарванена гынат!
— Мо, туалгын мом шуяшыже? Теве тӧшак, теве кӱпчык, сондыкем — нумалаш
тӱҥал веле. Тый, Йоргием, имнетым кычкен тол, чыла окна гыч луктына, лӱм
лийже!
Авантюрист койышыжо огыл гын, Йоргий тиде ӱдыр дек чакшат нигунам лишемаш
ок
тошт ыле, очыни. Овий тӱрлӧ спектакльыште модмыж дене тусо койдарчыкым,
йӧршын
вучыдымым ыштылаш тунемын, тыштак ушыман дыр ешыште ава деч молыжым
йӧратыдымыжым. Ача дене тылзылан ик-кок мутым пелештат гынат, йӧра, уке
гынат, тау веле.
Эшежым Йоргийым чон пуэн йӧрата... Мо лиеш, тудак лийже айда манын шона,
тольык
рвезым гына йомдараш огыл.
— Мо, тый ямде улат гын, мыйже мо дене тый дечет вараш кодшаш улам?— мане
Йоргий. — Чечас кондем.
Да йӱдымак окна гыч чыла вургемжым, ӱзгаржым орваш оптышт. Аважат, ачажат
ышт
шиж, ӱдыр шочмо суртшо гыч тӧргалте. 1928 ий: Йоргий — 21 ияш, Овдакийлан —
16.

ЮМО ПОЛШЫМО ДЕНЕ КУЗЕ-ГЫНАТ ИЛЕНА ДЫР

Марийыште вет оҥай: мом калыкыште ойлат? А кынельыч мален Овий ден Йоргий,
кочкыч-йӱыч... Еҥга изиш ойлышташ тӧчыш, но тудын мутшо нунын ваштареш ыш
кай.
— Йӧра, Йоргий ден Овий, ынде ик леведыш йымалне илаш тӱҥалыда, кузе-гынат
тачеэрла иктыж шотым ыштена да сӱан йорварым поген ямдылена. Кугу сӱанлан
шкежат тореш улыда дыр, кеч пешак ыштыман ыле. Тиде вет ӱмырлан ик гана
толеш. Тыйжат,
Овий, шкемын гаяк улат, тыйжат, Йоргий, шкемын улат, ынде тендан деч посна
тыланем йолым гына чымалтен вочман такше, коват дене пырля. Мый тендан
ваштареш нигузеат лийын ом керт. Мӧҥгешла, эн кугу айдемем улыда. Кырен
пыштеда гынат, мый
ялыш вуйым шийын ом кай, пуштыда гын, эшеат сай веле. Марий кресаньык илаш
але
колаш манме чекыште гына ӱмыржӧ мучко ила. "Юмо налеш садак",— манын шонем.
Мый
теве пошкудыш куржтал толам. Овий, Овием, тый мыйын ӱдырем гаяк улат. Тый
шонет
чай, пуйто Йоргий дене тиде вакшыште мален кийымыдам тогдаен ом ул? Йоргий
кунам
Чарлаж гыч тольо, тунамак мый чыла пален иленам. Тыйын ваштарешет, Йоргийын
ваштарешат мый ик мутымат луктын ом ул да, аҥыраланжак ида шотло.
— Ой, еҥгаем, тый пеш кужу мутым ойлет,— мане Йоргий.
— Ит лӱд, Йоргием. Тыйжат шкенан талгыде гаяк улат. Юмо тыланет сай
илышымак пуыжо ыле. Кӱч мучаш гыч илен толашена, Юмо мемнам коремыш луктын
ок кудалте. Тый
гына ушан лий. Да эше Овием. Овий, шкеже кузе манат?
Овият кынелале, вара ӱстелтӧр гыч лекте, суртоза ватын шӱйышкыжӧ кидым, кок
кидымат, пунен пыштыш.
— Мый, еҥгай, пеш изи улам кугу мутым ойлаш. Ынде тый да Юмо кузе пӱреныт,
тугак
илена да йӧра. Мый ом пале, мӧҥгыштӧ мом шонат, кузе лийыт, но шкеже те,
кеч-кузе лиеш гынат, луктын ида шу. Йоргийым ом йӧрате гын, шкат палет, мый
тыште нигунамат ом шогылт ыле. Тудо ынде марием.
Эн кӱчык, эн проста сӱан лийын нунын. Кастене шинчылтыч. Шуко сай мутым
ойлышт,
коваже, сортам чӱктыш, улдышмутым пуныш. Тидын дене серлагышт. Ӱдыр могырым
ик
еҥат ыш тол. Самырык мужырланат тушко корно петырныш. Команмелна такше
кӱэштме
годым чот вужга лекте. Шыл шӱрат тутло ыле.

МАТРАН, ТЫЙЖЕ МОЛАН АЛЯТ ОТ МОНДАЛТ ГЫН?!

Петро пайрем кечын шудым солаш шке талгыдышт дене кудал колтышт. Чыланат
ошын,
ош марий семынак чиеныт. Корнышт Очий вакш дек наҥгая. Мийымашешышт
олыкышто ош
марий калык ош комбыла веле коеш ыле. Пешак талын солат, ондак толыныт.
Кызыт
гына толын лекше-шамычын чоныштлан ньыге-нюго чучо: шуко маленыт, тиде ок
проститлалт.
Те шкежат вет марий ял гыч улыда да шуко солымаште кузе калык коймым
тыланда
сӱретлен пуымо ок кӱл чай? Но каласыдежат ок лий: ӱмыр мучкет кажне кеҥеж,
кажне
шудо пагыт ок мондалт, могай-гынат тудын ойыртемже садак коеда. Кайыкше
чыгымалтат, солышыжо солат, калак дене йыгалтыме йӱк чыжик-чожик йоҥгалтеш.
Да мландын
шӱлалтымыж семын чучеш чо-ож, чо-о-ож сава пӱчмӧ. Миллионло пеледыш тудын
йымак
велалтеш. Тидыже пеледышын колымыжым ок ончыкто, тудо теле гочлан сарайыш
пурен
возеш, шке ӱмыржым тамле кукшо южышто шуя.
— Йоргий, савам ок пӱч, солалтен пу-ян.
— Солалтен гына от серлаге, шулынак пуышаш. На, кызытше мыйын дене соло.
Овий солалта — кидше кана, туге сайын пӱчкеш.
Чо-ож да чо-ож муралта олык. Лев Толтойын "Война и мир" романыштыжат чылт
марий
семынак солат. Тиде йӱк чыла сеҥен толеш, кайык мурымат, еҥын калак дене
йыген
толашымымат от кол. Мландак кож да кож шӱла пуйто. Сылныс. Путырак чот
сылне.
Илашыжат айдеме пуйто тидланак веле лӱмын шочын да ила, мландым шӱлыкта.
Йоргий тыге шонен кая, колыштеш, кажне солалтымаште калыкын чонжылан
келшыше сем
улыла чучеш. Савам шуалмыж годым йыштак кок велыш ончыштеш. Матран кая
улмаш...
Ой Юмыжат... Могыржо тулла ылыжалтеш. Кузе вет сава почеш тарваненже
моштыман
тудын гай лыжган, кузе вуйым тура кучыман да кузе йӱксӧ кидым кышкыман. Ой,
Юмыжат... Кузе чот йӧрата улмаш тудым Йоргий! Молан йот еҥ пызырен пыштыме
годымак
куржын миен, иканаште пытарен огыл гын?! Ӱмбачше пӧръеҥ кынелме годым
Матран кузе шортын кийыш, чонжылан кузе гын чучын огыл, а Йоргий — на,
таҥде, нимом ыштыде, тарваныде, нунын малымыштым кӱтен кия. Тидлан ик —
нимогай Юмат, ок проститле ынде. Кыралтат гын, кыралтат огыла, ӱдыр тыйжым
ужмем ок шу манеш гын манеш
огыла, молан тунам тый шып ончен киенатше, куржын миен, тумам нӧлтал ок
керт ыле
мо, кызыт ала Матран тый дечет молым ончалынат ок керт ыле, мо тый денет
Овий
коклаште лийын, уло, тудак лиеш ыле вет!
Кушто гына ок лий Йоргий, могай кугу пашам ок шукто, тиде шонымаш тудым
эреак
ӱлык темдаш тӱҥалеш.
Кызытат Йоргий але шукак йомдарен огыл. Молан Матран дек миен лекташ да
кутыраш
тӱҥалаш огыл?
Уке! Марий путырак нюмырий чонан! Уке, чонжо тудынат чолга, да "еҥ вара мом
ойла" манмет гыч лӱдыкшӧ почеш илаш тунемын. Шу тидым чыла, мие, саламлалт
руш семын чолган:
"Матран! Салам. Мый тольым. Кузерак кая солымо пашат?!"
А тудо вуйым нӧлталеш ыле да пелешта:
— Салам лийже, поро кече. Солем теве тыгеракын. Савам нӱшкымеш ала-мо,
шудым
поктен ом шу.
Да саважым шуалын пуэт ыле. Ала вара мутдажат вийна? Кеч тыгеракын:
— Тыят ынде ватан лийыч. Ой, Юмыжат, жапшат кузе эрта вет...
Вуйым сакет да пелештышын коят:
— Матран... Ватан улам гынат, тыйым Юмо мондаш шӱден огыл. Эр-кас лач
тыйымак
веле шонен илем вет. Куржаш ыле кызыт тый денет тиде олык, тиде ял гыч
йӧршешлан. Ала тиде шонымем дене келшет? Тыйын лӱмет дене малаш возам,
лӱмет денак кынелам.
Ала тылеч вара йӧратымашда уэш ылыж кая да пожарыш савырна ыле?!
Пӱралтын огыл. Вот-вот, пӱрымашым кызыт ыштыман ыле!..
Сола Матран. Овийым ончалеш — тудат талын сола. Матран дечат чаплын кая
пашаже.
Ончен йӧратет. Йоргий савам ачала. Адакат онча. Матранже кеч шинчашӧржӧ
дене савырныже ыле. Уке. Ала огешат уж? Туге огыл дыр. Уже-еш! Ӱдырамаш
шинча пӱсӧ. Молан вара ик ганат ок ончалже? Могай тиде кӱртньӧ чонан ӱдыр?
Адакат вес вере ончалман: пушеҥгеш пӱтырнышӧ талгыдыже рокмалта, озам
рончаш ӱжеш. Тушко миен толеш, шӱйжым вӱчкен, вуйжым оҥыш чакемден, шокшын
ӧндал шога. Талгыдат йӧратымым
пала. Озаже шупшалынак колта. Шупшалме талгыдылан ок келше. Шарналта
Йоргий, ик
кугу улазе ойлен ыле: "Имне айдемын воштылмыжым, шыргыжмыжым ок йӧрате,
молан
манаш гын, воштылмо годым умшат гыч пӱй коеш. Тиде пӱй коймым вольык ок
чыте.
Мыланем удам ыштынеже манын шоналта ала-мо. Имньылан, манын тудо, нигунамат
пӱетым ончыктыман огыл. Ниялткале, шырие, но тӱрвет дене веле, пӱйым чараш
ит лук."
Тышеч Матран дек торат огыл. Йоргий пеш онча, пеш вуча, но Матран пуйто
йӧршын
вестӱрлӧ тӱняште. Тиде тӱняште Йоргийлан пуйто вер уке. Ок уж, ок кол, ынеж
уж.
Да ок ончал. Шинчашӧржӧ дене пеш эскера дыр да...
Тыге шуко почаҥаш ок лий, Овий вуча. Мия да савам шуялта.
— Мо пеш юватыльыч?
— Вашке ок лий вет, вурс тудо.
— Мыйынат нӱшкеме,— еҥгаже толеш.— Шуалын пу-ян.
Адакат Йоргий тошто верышкыже, талгыде могырыш, Матран дек лишке кая,
адакат саваж дене толаша. Уке, ӱдыр огеш ончал. Шӱлык гына тудын велым
пуалеш. Чон йӧсыж
дене Йоргий муралтен колта:
Тыйым, таҥем, пеш йӧратем,
Олык пеледыш тый улат...
Уке, Овий дене Матраным от таҥастаре. Юмет-пӱрышет, мом шке илышыж дене
ыштыл
пытарен тиде Йоргий? Еҥ виешлымым молан ончаш ыле, раз тынар тудым монден
от
керт? Шке почат, да вет тудо вараже почмак лиеш. Йӧра ыле уке гын, еҥ почын
гын,
пытарен налын огыл вет, тыланетат садак кодеш. Тыгат шона южгунамже Йоргий.
Да
калык, марий калык нерген ушышкыжо шонымаш йып пурен кая: пуйто ӱдыр толын
огыл
гын, тудо вате огыл! Кузе вате огыл? Ала ӱдыр шкеж верч нимо семын шоген
кертын
огыл, кидыштыже пычал уке вет, лӱен колтен, виешлыше пӧръеҥым ӱмбаланет
кошарташ. Кӧ тыште титакан? Ӱмыр мучкыжо ӱдыр тиде ойгым вара вачӱмбалныже
нумал коштеш. Чын мо тиде?!
Да Йоргийын кӧргыж гыч йӱк шкеак мӱгыралт лектеш, логараҥым когартен
чымалтеш,
оҥжым кум гана тӱмыр гай пера да пелештен, колта:
— Матран! Колем гын иже тыйым мондем!
Шкеже вуйым кумык чыкен возеш, шып кия.
Матран шогале. Савам шуыш. Шке ешыж дек олян гына ошкыл колтыш.
Можо мешаен кок самырык еҥлан, ик кастене вашлийын, чонысо когарым эрыктен,
поро
дене мутым вашталташышт?
Йоргият кынеле. Вашкерак каен, еҥгажлан савам шуялтыш:
— На, пеш сайын солышаш ынде. Писынрак солена. Вашке кечывал шуэш.
Талгыдем,
йӱштылтен, сайын мушкаш кӱлеш. Теже шудым савырымеш каналтыза. Толам да
оварташ
тӱҥалына.
Ватыжат пижын мия: "Путырак чот ыренам, кеч талякаштыже лювыртатен лектам,
чытышашла ок чуч. Нал мыйымат, Йоргием!"
Шаргӱан вӱд пундашым верештын, талгыдым пуртыш, лӱмын ыштыме торжа пӱян
шерге
дене вошт шерын нале. Имне сурлен гына шога. Вӱд, чевер кече, поро пошкудо,
шудо
паша, тымык да мӱян юж — мом шога чыла тидыже кызыт! Да эше кувандайжат
тыштак
йӱштылеш. Миен, кучылтынат ончаш лиеш. Йоргий тыгак ышта, тока пудыраныше
чонжым
лывыжтара. "Тыге, чынак, Матраным тетла ончымем ок кӱл, чылт вет чадыртан
уала
ылыжам улмашыс, кычкыралынак колтенам. Овием колын огыл гын, йӧра ыле..."
Имньым шотыш конден, серыш колтышат, Овийым улак верыш наҥгайыш. Койдымаште
изи
кайык кугун мура, "Печетым пече, печетым пече" манмыла шокта.
— Овий, печетым печенат мо?
— Могай печым мыланем печыктынетше?— чеверген кая Овий, умша воктен
шӱргыштыжӧ
йӧратышашлык лакыже карандаш вуй пурымо семынрак коеш. Сӧрал лаке. Йоргий
эре
тудым ниялткала, южгунамже кызытсылак шупшалынат колта: "Уке, тыгай мотор,
Матран дечат самырык айдемым мый нимо семынат азапыш пуртышаш омыл. Йӧратас
тудо..."
Овийым пӱтынек кудаше, шовыным йыген, тупшым ошемдыш: "Пӧрьеҥет деч ит лӱд,
эре
пырля лий, уке гын вӱдия шупшыл кертеш",— туныктымо шотым ышта.
— Мый языкан омыл. Эре Юмым наламыс.
— Языкше шке дечет кугу.
— Мыйым лучко ияшымак ватым ыштенат, да языкше чыла мыйын лие ужат?—
савыркален
туштылаш Овий пеш мастар.
— Мый титакан мо?
— А кӧ эше?
— Йӧратымаш да пӱрымаш. Вот мо титакан. Айда мокшинчым кучена,— кӧргышкырак

шӱкалеш. Тыште вӱд яндар, пундашыже ошман. Сай.
— Ыж-ж-ж, йӱштӧ...
Шовыным Овийлан пуэн, Йоргий тореш-кутынь ийын коштеш, пӱргалеш: "Ах сай,
ах,
яжо-о-о!" Вара ожо улмыжлак чучеш ала-мо, Овийжымак веле кӱта. Миен,
ӧндалын,
ӱмам налын модыт, коктынат сылнеш ылыжше чоныштым йӱкшыктараш тӧчат, тошто
марий
пашаштат шукталтде ок код. Жап эрта да эрта. Еҥгашт вучен ноен. Кочкыт да
шудым
овартат, чыкелат, мӧҥгӧ шупшыкташ тӱҥалыт. Тений олыкеш ышт каванле.
Каврийлан возымо серышыжым йӱдым Овий воктен кийылтшыла ала-кузе шарналтен
колтыш, тудо чоткыдо шонымашке лупшалте. Вашмутат, Каврий йолташыжат уке.
Серышыште
шкенжым пеш карген ыле: "Йолташем, пеш кугун йоҥылыш лийым. Мӱкшла ызгалтше
тунемше ешым коден, неле илышым кычалын, мӧҥгӧ тольым. Йӧра, мланде
пашаланже кугурак шотем лиеш да чыла шонымемым шукталтеш гын. Уке вет, утыр
веле озанлыкем
шалана. А полшышо ок кой. Чылан шоҥго да вийдыме улыт. Лач талгыдемак веле.
Очыни, Овий мыйым куш-гынат шукта. Йӧра эше тынар пырля илымаштат, ватак-
марияк
лиймаштат икшыве шочмо деч перегалт кертна. Мый, очыни, олаш тый декет уэш
мием.
Кузе шонет, вашке гына серен колто". Теве нимат уке ынде. Кынервуй тыштак,
да
пурлаш ок лий.

СОРЛАМ КУЧЕТ — СОРЛА КОГАРТА

Тӱредаш лекташат жап толын шуо. А рвезын ушышто лач тунеммым коден толмыжак

пӧрдеш, ласкан илаш эрыкым ок пу. Кажне кормыж уржам шулмыж годым шонаш
тӱҥалын
ындыже. Илашак огыл тетла, мом тӧча тудо?! Уке, тиде ийынак, 1928 ийын,
Чарлаш
уэш кудалман.
Кече лекташ тӱҥалме годымак Овийже дене касалыкым шелын шогалытат, чот
шокшо
лиймешке уло самырык вийыштым аҥаштлан пуат. Сай шочшо аҥаштат, плока йыжве-
яжве
уржанат улыт. Чыла вере сайын шочаш мланде дене чот тыршаш кӱлеш шол, шуко
вольыкет лийман, шуко терыс лукталтше, вара иже шурно кормыжет чокан пура
кидышкет.
Пӱжалтыт, тувыр-йолашге кудашыт. Овийым тӱрыс кудашыктен ок керт.
— Мый вожылам!— кара тудо.
— Могыретлан каньыле лиеш. Еҥ ойлымым мом ончет! Таза лият зато!
— Сӧрал огыл. Вожылам.
— Чызе петыртышым ачатлан ургыкто, тыгак мотор йымал йолашым урген пуыжо.
Ынде
вет ныл кандыраным огыт чие. Халатым йод эше, еҥ коймо годым вашке чыкалташ
лийже.
— Шовырем конденам.
— Вот-вот, шовыр эн чапле халат. Чыкалте. Тыгеракын вот, ындыже чылт
Юмынӱдырла
коят,— сӧрасен воштылеш рвезе марий, кидшӱма ӱдыр капым ниялтен вола.
— Чу, адакат ылыж кает, адакат вара шуко жап эрта,— Овий вожылшын савырна.—
Еҥгат толмешке тӱред пытараш кӱлеш, вара кылтам нумалына. Кочмо деч ончыч
суслам
оптена, уке гын пеш чот кошкат, пырчыже йога.
— Сита, каналте тиде шовырет дене, мушкылт тол. Тый эше пеш нӧргӧ улат,—
чамана
Йоргий. Чылтак вет нуно кидым-йолым тарваташ нелеммешке пашам ыштат. Ончыч
шылыжышт витара ыле, ынде тунемыныт.— Аженжак ит толаше, сай огыл.
— Мый кылтам ом пид, писынрак тӱредше улам, сандене тый шке пидеде,—
туныкта
Овий.
— Тый тӱредме машинашке савырненат. Почешет пидынат ом шуктыс...
Еҥгашт толмешке, кок касалыкге лектын, тиде верысе аҥам пытарат. Овийлан
кок
кылта дене веле нумалыктат, коктынат еҥгаж дене тудым, писе ӱдырамашым,—
але
проч йочам, маншаш!— йӧратат: лымже уке тудын, эре ышта, ышта, ышта...
Кыдалым
волтен колта, шонат, вара паша пытыш. Куш тудым эмлаш наҥгает? Адак тидлан
у
роскот почылтеш. Ача-ава деч ик шомакат, ик изи полышат уке, пуйто чыланат
Тошто
Торъял гыч мланде рӱдышкӧ порволеныт. Тошто манер еш тугай вет, мутшым ок
колышт
да йодмыж семын от ыште гын, тыйым йӧршешлан чон гыч луктын кудалтат.
Еҥгашт моктен ок тем, эре Овий почеш Овийымак веле колыкта, путырак тиде
шешке
чонжо семын. "Кунар самырык айдеме, тунар тудо мут колыштшо",— шона илалше
ӱдырамаш. Да изинекак Овийым тудо пеш йӧратен коштын, мемнанак лийже ыле
манын,
Юмылан кумалын. Ынде шонымыжо шукталтын. Кажне гана эрдене кужу кутышын
юмоҥа
ваштареш шога, чыла поро улдышмутшо Йоргий ден Овийлан сайым йодмашке
виктаралтын. Кызытат пеш куанен кычкыра:
— Толза, шӱшпык игем-шамыч, теже тӱредынат пытарен улыда. Айста ломбо йымак
ӱмылыш шинчына. Шокшынек-йӱштынек йӱын-кочкын колтена.
— Еҥгай, ме эше йӱштыл толшаш улына. Содорын гына ме... Тый ямдылкален
шого. Тыгай шокшыштыжо йӱкшышаш нимат уке чай.
— Кужун ида юватыл!
Пӱтынь марий ялласе калык тыге ила. Могай колхоз, могай тӱшка вий да тӱрлӧ
машина?! Нимат тиде уке эше. Кузе моштет, молан виет шута — туге шкетын
ешет дене
илен толашет. Шоналтыза, кунам Йошкар-Ола — Шернур кугорно дене автобусышто
каеда: мочол кок могырышто кугу мланде: кунар шеҥгек, келгын тудо пурен
йомеш...
Тӱржат-мучашыжат уке гай. Да эше шоналте: чыла ты мландым посна еш дене
кучен
илыме, куралаш, ӱдаш, кид вий дене поген налаш толашыме... Ик-нимогай
трактор,
машина... Лач айдемын кидше да сорла...
Адакат Лемде леве вӱд, шӱшпыкшӧ, тӱрлӧ кайыкше, колжо... Йоргий кече
когарым
капше гыч мушкын колта, пуйто сӱспаным кудашеш, каньыле лиеш. Овий памаш
воктен
волакыште почаҥеш, вургемым шӱялткала. Вара адакат пырля колла ийын коштыт
да
улакеш шып лийыт. Нуным леваш гай ломбо йымалне поген шындыме сий вуча:
пулашкамуно, пучымыш, коҥгаш пелтыме нугыдо шӧр, пушкыдо, але гына коҥга
гыч луктын
кондымо кинде... Чоклалтыде кочкаш шинчаш огыт тошт. Ик марий теҥгече корно

ӱмбач пурен да ойлен шинчылте. Мане:"Морко районысо Немычсола ял шӱгарла
воктен
куралам тыге. Кечывал шуо. Юмылан нимом пелештыдегеч кочкаш шинчым. Киндым
налын
шуктенам ыле, ончем, мыйын ваштареш куралме каш кӱшкыла ик вере музырген
лектын
возо, тушеч айдеме вуй кушкаш тӱҥале. Ваче марте кушко. Чылт чал вуй, чал
ӱпан
вуй, манем ыле. Вачыштыже ош тувыр пале... Мый тӱҥын шинчым." Мый вет чечас
тыйым шкенан дек налам",— мане саде вуй. Кочмо гала, чыла шуэн куржын
колтымемат
шижын омыл. Мӧҥгыш толын пурышым, шкеже вынер гай ошемынам, чытырен гына
шогем
авам ончылно. Тудо ойла: "Эргым, мо лийыч?" Тутынен-тутынен каласкалаш
тӱҥальым.
Авам тыгодым юмылукеш сортам чӱктыш, мыйым вурсен, Юмым сӧрвалыш. "Кочкаш
тӱҥалмет деч ончыч нигунамат Юмылан, тошто марийлан каласаш ит мондо",—
мане. Тулеч
вара чес воктен паярынла пурен шинчат мо, чылтат от тошт."
— Поро Кугу Юмо, тиде тичмаш кинде сукыр, тичмаш пулашкамуно, ик кӧршӧк
шӱльӧ
пучымыш дене пасу ӱмбалнет тыйым сӧрвален, уло ешна дене таум ыштена. Чыла
атешӧрешет кинде перкем пу. Тӱредме годым кормыжешат перкем пу, кылташтат,
суслаштат, каваныштат, шийымыштат, пуалтымаштат, кышылыштат, Поро Кугу Юмо,
перкем пуэн шого... Толза ынде, шичса, тутло пушан чес дене шернам
темена...
— Йоргий, кушто тый тыге ойлашыже тунемынат?
— Кӱсотышто мер кумалтыш годым колынам. Кочкына да мый Куэр аҥаш тӱредаш
каем,
те суслам оптеда.
Тыгак ыштат. Нунын Куэр аҥашт тышеч ок кой, ял авырен шога. Чошт да чошт
шулын
тӱредеш Йоргий. Пидме кылтам кучылтшыжла адакат Матраным шона, шӱм пеленак
кылтам ӧндалеш... "Тыйым, таҥем, пеш йӧратем" манын, жапше годым
когыньыштын йӧратыме мурым мура. Тудат пасуштак дыр. Лывырге, яшката кап-
кылже дене тӱням сӧрастарен шогылтеш. "Эх, Матран, Матран... Молан Епий
Йыванлан шкендым пытарыктышыч
гын?! Ончыкшым кузе илаш тӱҥалат — палышаш ыле... Молан мыйже тунам варашла
чоҥештен шым мие, тек мыйым Йыван лупшал шуа да сусырта ыле, молан тунам
лӱдын-чытырен шогышым мыйже? Ынде ӱмырем мучко шкемым шудалаш тӱҥалам
тыгеракын. Кузе
иканаште тыге пӱралт шинче? Ялыштат ӱлылетше вате улмым палат, кӧлан марлан
лектатше ынде? Мыйже йӧра огыла, Овием уло, садыгак тыйын пел йӧратымашетым
шога,
очыни. Кеч кызытше тӱред шогыметым ужшаш ыле... " Уке, ок чыте Йоргий.
Чодыра
велым, вачышкыже сорлам пыштен, аҥа тураш шуын, межа дене кугорно могырыш
тӱшка
куэ-шамыч деке кӱза. Тышеч Корембал уремысе-шамычын пасушт пеш раш коеш.
Калык
ош комбо гай выжге уржам тӱредеш. Мӱндырчшӧ кӧм ойырен палет?
Мӧҥгеш пӧртылеш, шудылыкышто кийыше Овийым авалтен, вуйжым шыман ниялткала,
ӱмам
налеш. Вара пырля шуйнен возеш. Нералтен колта. Овий кӱлешыжлан куэ коклаш
миен
толеш, марийже пелен пызна.
Оклий еҥгашт трук помыжалт кая, лӱдын-лӱдын, кечым ончалеш. Сорлам руалтен,

тӱредаш пижеш:
— Ой мор-мор-мор, шоҥго кувала мыйже чот мален колтенам. Кынелза, игем-
шамыч.
Кече касвелыш каен. Тиде аҥанам таче кодыман огыл.
Овият тӧршта.
— Йоргий, манам! Уна, еҥгайна мыланнат ок кодо ынде. Ой, тыйын чара оҥетше
кузе
йошкарген йӱлен! Кастене малымет годым чот витараш тӱҥалеш.
Кумытынат лап лийын тӱредыт, шӱлалташат огыт ярсе. Кече ынде тунарак ок
пелте.
Туге гынат чот толашыме дене пӱжалтыт, миен-миен, кувшин гыч шопым подылыт.
Йоргий когыньыштымат шаҥгак ончылтен, лопка касалыкшым оҥа вуйыш шуктен,
нунын ваштарешышт чожген-лупшен толеш. Тудым аважын аважак туныктен коден
эше, эн изимак.
Уто тарванылмыже йӧршын уке, чыла пашашке кусна. Пуйто эркын-ласкан гына
шогылтеш тудо, ӧрдыж гыч ончет гын, а мочол ушна тудын шеҥгелне, тӧр гына
отыл кодеш.
Ик шагатрак эртымек, вашке гына "андрий-обедым" ыштен налыт. Аҥа пытен!
Ынде
кылтам нумалаш да суслаш шогалтылаш веле кодеш. Еҥгашт кас кочкышым ямдылаш
кая.
Суслален пытарымек, Овий дене коктын поҥгым кычалаш тӱҥалыт. Кудыр Памаш
чодыраште кызыт жапше дене пеш шочшаш тудо. Снегым погат. Шулен коштыт.
Снегым умшаш
налын, иканаште нелаш огыт тырше, икте-весе дек лишемын, умшам вашла пуэн,
йокмам колтылыт. Тыге шупшалме дене уло кап-кылет ылыжеш, коктын ик айдемыш
савырнат, ваш ишкылалт шогалметымат от шиж. Теве могайрак Лемде эҥервал
чодыран вийже.
— Овием, тиде шоҥго кожетым шарнет чай, шудылукышто ӧндалалт шинчышна,
тошто марий пашанат лийын кайыш...
— Тиде пашаже ынде мемнан кушто гына лийын огыл! Шкенан пӱртӱс гыч кажне
улак
лукеш авыркаленат ала-мо, чыла моторжым тиде паша денак веле кылден шарнаш
кодын, нигудыштымат мондымашем уке,— воштылеш Овий. Шкеже утыр шокшын
ӧндалеш.
— Таче "кокытан" лиеш мыланна, тунамсе талышнымашке шуын огына керт. Айда,
поҥгетымак пого. Шулен серлагена да йӧра.
— Сарай коремышкыже волен огына ончо мо, йӱштылалташ пеш сай ыльыс.
— Ну тыйым! Так мыйым ужеш, вигак йӱштылалташ лийже тудлан,— нимаят
келесырын
огыл пелешта Йоргий.
— Снеге чайлан сита, поҥго ик шӱрлан уло. Ынде йӱштылаш пураш да кылта
пурташ
веле кодеш. А тыште иктат ок кошт, шӱльӧ пасум але тӱкаш эр.
Шонымышт семынак мушкылтыт, шонымышт семынак шогылтыт. Самырык вӱр модмо
жап чот
тӱредметымат, нойыметымат шотыш ок нал. Пуйто але гына мален кынелынат,
туге
кап-кылет яндарештеш, вашке нойымо деч эрна.
Куку йӱкан куэрна уло,
Шӱшпык йӱкан ломберна уло.
Гармонь йӱкан селана уло,
Пазар сату гай таҥна уло...
— Тиде мурым,— манеш Йоргий,— тыйынлан шотлем. Семык пайрем годым кид кучен

тӱшкан коштмына годым пеш мурен шогылтыч, монден отыл вет.
— Кузе мондетше? Тый денет кушто, мо лиймымат чыла палем да... Ончыкшым ме
тошто
марий семын коштмына дене чыла чодырам шеҥын лектына, чыла вере шкенан
пундыш-шамыч кодыт.
Миен пурымылан еҥгашт ӱстембак мо кӱлешым луктын шындыле.
— Эрла киндым пыштем, поҥго шӱрым шолтем, салмагиндым кӱэштам. Те эррак
кынелза
да кылтам конден пытарыза, шияш тӱҥалына. Ложаш ик гана киндым пышташ
ситыше гына кодо. Шийын, пуалтен, кечеш коштен, йоҥыштен толыда,— шеледыш
Оклий.
— Тугеже мый идымнамм ямдылем.
— Малаш вочмешке шуктетат дыр. Эше йымалклатыште пудапкам, ларым
ачалкалашет
кӱлеш. Коля рожым петыркалаш ыле эшежым. Теве калай кия, лар йымак кырен
шынде.
— Сайынрак кочса, тыланда вий кӱлеш,— еҥгашт шуна.— Овием, киндеш шӱшмӱйым
шӱралте. Шӧрторыкнат йӧра веле, Юмылан тау. Шылжым ме, йорлырак шамычше,
кугу
пайремлан веле шинчалтен аралена дык... Эрла каслан чывым руалына, шӱрым
шолтена. Эре пареҥге шӱр дене нимо паша ок кай. Ӱмбалжым шукырак пыштыза.
Уржа ложаш,
шӱльӧ ложаш пыртак утарат тудо... Шемшыдаҥым, пурсам йоҥыштышаш ыле, изишак
кодын гойо. Пурса ложаш, шемшыдаҥ ложаш дене мелнам кӱэшт ончышаш ыле,
шӱвылвӱдем
толаш тӱҥалын,— Оклий пуйто шке йӱдыкшӧ дене шерын коштеш, кутыра.— Пурса
ложаш
дене кышалым луген, йытын ӱйым пышталтен кочкаш тутлын кая адак. Жап лийме
семын
Овиемлан лӱмын ыштем теве... Кидвакш кӱна тоштемын, изишак руаш кӱлеш.
Йоргий,
моштет вет. Мый кид денак йоҥыштен налам. Ожно кочат-коват тыге гына
йоҥыштен
иленыт, манеш. Пареҥгым коҥгаш кудалтыме, салмапареҥгым ыштыме, сӧсна коя
ден
пареҥгым кӧршӧкеш коҥгаш шынден паритлыме — йылмет нелат. Шоган веле
шукырак логалже. Шӱльӧ ложаш гыч шергинде... Овий, тый тыгайым тамленат
чай, аватше пешак
мастар. Э, тый ала-момат, катламат-мочет, тамлен иленат. Ынде веле йорлыш
логальыч. Шӱльӧ ложаш гыч шергиндет... Теве шуареш мый пешкыде кинде дене
пырля
коштымо кыне нӧшмым пырля шуремат, чуҥгам ыштена. Шолтымо пурса денат
чуҥгам ышташ лиеш тудо. Лӧчыктарыме пурсанам эше...
— Тый мо таче, еҥгай, эре кочмо шотышто азапланет?— малдыш Йоргий.
— Пӧръеҥлан — мо, тудлан такше нимат ок кӱл. Ынде вет ме кумытын улына,
тичмаш
еш. Кузе от шоно? Салтак ушменым коҥгаш шындена ыле, чумырашымат коҥгаш
кудалтен
кӱктымӧ. Палет, могай тамле. А пареҥге перемечше, нӧшмӧ когыльыжо, полан
торыкшо... М-м-м... Теве пашанам чыкландарена да Овийым тырлыктараш пижам.
— Тырла теве тудо шкежат,— важмалдыкын воштылеш Йоргий.
(Умбакыже лиеш.)




100898
************************************************************************
10—08
МАРЛА КАЛЕНДАРЬ
ОКТЯБРЬ
Шыже тылзе. Покро тылзе. Сӧса тылзе

Кече почеш кече комбо каштала эртыш, шыже рӱдат толын шуо. Тиде пагытлан
мланде
пашаеҥ шуко сомылжым мучашке шукта. Кугезыжын каласкалымыжым ок мондо:
"Шошым —
вашке, шыжым — кугешне".
Шочмо калыкнан календарьыштыже октябрьым тӱрлӧ семын лӱмдат: шыже тылзе,
Покро
тылзе (Покро — тиде еҥ лӱм огыл, покров — вургем). Ожнырак кугезына-влак
кырпак
тылзе (лум велаш тӱҥалме жап), сӧса (йолва, орлаҥге) тылзе маныныт. Чынак,
тыгодым пызле ден поланвондо оралген чеверген йӱлат. Южо вере агун тылзе
чыве-агытан
тылзе манме лӱмат кодын.
Руш калык календарьыштат октябрь тӱрлӧ семын лӱмдалтеш: грязник, листобой,
позимник, свадебник.
Шыже тылзын игече ятырлан йӱкшемда. Эҥер ден ерлаште вӱдат яндарештеш.
Шияҥдыше
покшым, лазыртыше шыже йӱр да юалге озыркан мардеж пушеҥге парчалам
чиялтат, икмынярыштым рӱзенат налыт. Телым вашлияш олача-вулача тӧшакым
шарен ямдылат. Лышташ велмым, тудын кузерак мланде воктек пызнымыжым ончен,
калык ятыр палым шочыктен:
Куэ лышташ комдык велеш — чатлама йӱштан телылан; Ваштар лышташ комдык гын
—
мӧҥгешла, леве телылан; Пушеҥгылаште чыла лышташ йоген огеш пыте — йӱштӧ
телылан.
Ломбо, шопке, куэ лышташыштым шотлен-шотлен йоктарат гын, южо пушеҥгыже
ужар
вургемжым лум вочмеш огеш кудаш. Тиде — арама, тумо, вишня. Посна пеҥгыде
тумыжо
лышташлажым телымат ок йоктаре, шошо марте ковыралана. Тыгайжым шоҥгырак-
влак
теке тумо маныт. Кӧргашан лиймекыштат, нуно ужарген шогат. Кӧргашыштышт ик
мӱкш
еш ракатланен ила. Садланак, очыни, мӱйжымат тек(т)е мӱй малдат.
Шыже эн ончыч нарынче чиям чатката ваштарын, куэн да пӱкшермын лывырге
укшан
лышташышкышт тушкалта. Почешрак пызле, писте, шопке чевергат. Тыгодым
чодыра
йоҥгыдеммыла, нужнаҥмыла чучеш.
Ужар поянлык велым ончен, калык манеш: Октябрьыште тумын да куэн лышташышт
йӧршын йоген огыт пыте — йӱштӧ телылан; Лышташ рӱж велеш — чатлама йӱштан
телылан: Лышташ комдык возеш — йӱштӧ телылан.
Пӱнчерыш пурет гын, идалыкын жапшымат луген кертат: тудо — кеҥежымсе гаяк.
Пӱнчын лыгыже (ыльчыкше) йӱр вӱд дене яндарын чывылталтеш да волгыдын-
волгыдын
коеш. Пӱкшерме коклаш пурет гын, тудо чылт чара, лач посна вондылаште веле
пӱчкедыме тӱран теркупш гай пӱкш ора кыртмен кержалтын.
Янлык илышышкат шыже сыным пуртен. Шайык шинчан шеҥгел йолжо ошемаш
тӱҥалын. Мераҥ ош йолашым чиен — воштылалыт сонарзе-влак. Шинчаш пернаш
огыл манын, кужу
пылышет руэмыште кия. Шордо мужыраҥме жапшым кошарта. Маска, коям поген,
чот
кӧтыремештын да кӱчешпум (крушина) кычалеш. Кичкыжым авызлен,
мӱшкырвуштыжым
эрыкта, вара теле гоч малаш ямдылыме пыжашышкыже соптыртата.
Куш ит ончал, тӱрлӧ тӱс дене сӧрастарен, мландым лышташ леведын. Тошкалме
еда
йол йымалне коштыр-коштыр шокта, пуйто тушто ала-кӧ шылын шинчын. Лышташым
нӧлталын савырнальыч — мотор теркупшан парня куштыш поҥго шинчалта. Куэран,
пистеран чодыраште иле курезым але салмашӱрыш гай шемкурезым муаш лиеш.
Шошым, лум
шулымо годым, куптырвоҥгым але кудыречым погена гын, шыжым, лум толмешкак —

ужарлӱвалым да сурлӱвалым.
Самырык пӱнчер ден кожерлаште лоптыра ӱйвоҥгым, ужар-нарынчалге рыжыкым
верешташ
лиеш, куэрлаште — пундыштӱҥым да рывыжнерым. Чын, верлажымат палыман: нунын
курык чаҥга тайылын кечывалвелныже да корныла воктене кычалман. Шыже поҥго
вашке
ок шукшаҥ, сандене погаш гына ит ӧркане.
Октябрь мучаште игече сокыр, але шем, шыжыш савырна. Йырым-ваш ночко,
тылзыла,
пычкемыш, куш тошкалашат ӧрат. Калык манмылак: шыже ик совла вӱд дене ведра
лапашым луга. Кава гыч шыже йӱр йога, коклан кырпак лумат велеш. Эн ончыч
вочшо
лумым комбо-влак моткоч йӧратат. Тудым кочкын, коям погат. Сандене ты
пагытым
комбо лавыра маныт. Тыгай кырпак лум деч вара, вич-куд арня гыч, ош тӧшак
мландым теле гочлан леведеш.
Октябрь кыдалне, южгунам изиш вараракат, шыже мемнам шке моторлыкшо дене
куандарен кода: куван кум кече шуэш. Тудым куван кеҥеж дене лугыман огыл.
Тиде кум кече Покро пайрем деч вара лиеш. Тунам оралте коклаште, чодыра
аланыште, олык воктен шошымсо гай тӱрлӧ тӱсан лыве-влак чоҥештылыт: волгыдо-
нарынче шулдыран лимонница, ошалге ош точкан ковышта лыве, шем-чевер корнан
нуж лыве да молат. Пале: тыгай пагыт шыже ден теле йыжыҥ коклаште лиеш.
Тунам эсогыл кайык-влак чогыматен колтат: мӱндыр корныш тарваныше шулдыран
таҥна-влак кундем дене шошо марте
чеверласат.
Калыкыште куван кум кече дене кылдалтше ырымат уло. Пуйто ты жапыште вес еҥ
суртыш нимом наҥгаяш ок лий, пуашат ок йӧрӧ: коштшо еҥ кола. Мутат уке,
тиде його
еҥым туныкташ шонен лукмо ырым. Вет тиде жапыште озанлыкыште шуко паша
лектеш:
шурным, шийын, клатыш поген оптыман, оралтымат телылан ямдылыман, коҥгамат
ончал
лекман, кынемат шӱяш чыкыман да молат. Икманаш, пошкудыш коштын, времам яра
йомдараш ок йӧрӧ.
Но йокрок жапым пашаче айдеме шке усталыкше дене кӱчыкемда: шошо-кеҥежым
виктарыме пашажым иктешла, пошкудыжо дене куанжым пайла — тӱрлӧ пайремым
эртара.
Кызытсе жапын утларак палемдыме пайрем — Покро кече. Тудо пасу пашам
пытарыме
лӱмеш эртаралтын. Арам огыл руш калыкын тыгай тоштыеҥ мутшо уло: "На Покров
до
обеда — осень, после обеда — зима". Тиде кечын поян чесым ямдыленыт,
пошкудо-влак вашла коштыныт. Шуко верлаште пазар эртаралтын.
Марий кундемыште Покро пайрем христиан вера шарлыме жапыште, марий-влакым
тынеш
пурташ тӱҥалмеке, этаралташ тӱҥалыныт. Тунам Покро Юмо черкым чоҥеныт —
Кокшайск да Роҥго селаште. Сандене ожнысо книгалаште нунын нерген возымо
годым кок
лӱмым ончыктеныт: село Покровское (Роҥга тож), село Покровское (Кокшайск
тож).
Курыкмарий велне, Покро деч ожнысо кечым, Изи Покро (13 октябрь) але
Сумский кече (тиде кечын Сумка черке воктене пазар лийын) маныт. Тыгай ырым
уло: тиде жап
марте пӧртым шокшемдет — йӱкшаш ок тӱҥал. Малмыж марий коклаште тыгай
ӱшанымаш
ила: Покро вашеш шылтыме окса йӱла, ӱмбалныже тул коеш. Тыгай тулым муын,
лӱмегож тоя дене тӱкалтет, пералтет — окса ораш савырна. Тыштак ойлат:
"Покро марте
лум ок кой — Ӧртӧмӧ (2 ноябрь) марте ок тол".
Покро пагытысе пӱртӱсым тӱткын эскерен, калык тыгай иктешлымашым ыштен:
Покролан лум шуэн возеш; Покро кечын мардеж йӱдвелым — йӱштӧ телылан,
касвелым —
лывырге; "Эрла Покро" манме йӱд вашеш шемгорак кая; Похро гӹц перви мазар
ӓрня
дым кайык, тӹнар ӓрня вара вазеш.
Пушеҥгыла гыч лышташ йоген пытымеке, ожно Шорык шочын ава манме кече
палемдалтын. Тудым шорык аламан тӱрлымӧ годым тарватеныт. Тӱҥалтышым
озавате ыштен. Тудо
пошкудышко лектын, модын куржталше ӱдыр ден рвезе-влакым палемдыме кечылан
ӱжын
(тиде октябрь тылзе тӱҥалтыште лиеден). Нуно озавате дене тага ден шорыкла
модшаш улыт улмаш. Юмым сӧрвален кумалаш пылышан тумна але вес чодыра
кайыкым налын, озавате шорык вӱташке тарвана. Почешышт ӱдыр ден рвезе-влак,
нылйола, пелйола але кок йола шогалын, шорык модмыла койын, почешышт каят.
Нуно вашла шӱкедылыт, ломыжыт, пачала магырат, тӱкедылыт. Тыге вӱта марте
миен шуыт. Озавате
вӱта покшелан шогалеш, тудын йыр йоча-влак, модын-тӧрштылын, кум гана
савыврнат.
Туштак шолтымо але тулеш поньыжмо тумна але вес кайык шылым кочкыт. Лужым
вӱта
ӱмбак кышкат. Палемдыман: тиде модышышко утларакшым ӱдыр-влакым ӱжаш
тыршат,
пуйто тунам шорыкаш пача утларак шочеш.
Тыгай пайремым озакува кажне ийын огыл, а шорык тӱлыдымӧ годым гына
эртарен. Тудын кышаже кызыт Киров областьысе Малмыж, Татарстанын Кукмарий
кундемыштыже,
Пермь областьыште илыше марий-влак коклаште палдырнен кодын.
Шорык шочын ава кечын вӱдышӧ озавате лийын гын, вес пайремыште — Вуй кочмо
кечын
— вӱдышӧ суртоза пӧръеҥ улмаш. Тидын нерген Уно Хольмберг, финн ученый,
палемда:
"Поздней осенью, в октябре, ноябре, а иногда даже в декабре, марийцы
Елабужского
и Малмыжского уездов празднуют еще праздник, который называется вуй кочмо
пайрем
(праздник поедения головы)... Этот праздник справляется почти в каждом
доме, но
в разные дни, чтобы можно было пригласить гостей и самому принять участие в
угощении других. Ко дню жертвоприношения, на котором бывают все члены семьи
без исключения, приготовляют пиво и мед, пекут пироги прочее. В качестве
жреца (карта)
приглашают какого-нибудь человека, знающего молитвы, который в зависмости
от
степени состоятельности данного дома, колет одно из домашних животных:
лошадь,
корову, овцу или козу. Для праздничного угощения варят только голову
животного,
а также внутренности: сердце, печень, легкие и прочее. Вечером, когда все
готово, родственники и соседи собрались на пир. Карт встает возле головы
жертвенного
животного, которая лежит в большой деревянной чашке на столе. Жрец просит
благо
об успехе в разведении скота. Затем семья и гости садятся за стол и едят
голову,
откуда праздник и получил свое название.
Прежде всего карт берет и откусывает три куска мяса, потом он предлагает
домохозяину, который вместе с хозяйкой поступают таким же образом. После
них идут ближайшие родственники по порядку, а затем пробуют мясо от головы
и другие гости..."
Мутат уке, варажым шолтымо лемым кочкыт, сырам подылыт, шӧрвамат огыт
мондо.
Сийлалтын, ятыр жапышкен кутырен, ончыклык илыш нерген шонкален шинчылтыт.
Йылмышт да капышт лывыргымеке, шыман муралтат, кушталтат, озалан вольык
перкем тыланен, мӧҥган-мӧҥгышкышт шаланат. Кодшо лемжым эрлашыжымат тӱшкан
кочкыт. Но шылым огыт логал, тудым сурт еш теле-шошо жапыште кучылтын.
Октябрь кыдалне, пасу пашам мучашке шуктымеке, у пучымыш, Угинде пайрем
эртаралтын. Ӱстембаке поян чесым: мелнам, у ложаш дене ыштыме киндым,
пучымышым, торыкым, ӱячан ӱй теркем, поньыжмо мераҥым, лудо-комбым, сырам,
шӧрвам луктыт, икманаш, кӧ мыняр кертын, мом моштен, тудым ешыже, пошкудыжо
ончыко шынден. Пайрем
деч ончыч мушкылтыныт, яндар вургем дене ӱстел коклашке шинчыныт. Кастене
сӱремвучым пуалтеныт, пошкудыштлан да тукымыштлан шижтареныт. Тыге ял калык
Микал кече (21 ноябрь) марте у киндым пагален пайремлен. Суртоза але лӱмын
ӱжын кондымо
карт кумалтыш мутым ойлен: "О Кугу Юмо! Тау тыланет, у кинде кочмаш жапыш
илен
лекташ полшышыч. Ончыкшымат тыгак перкан кинде деч перкем пуэн, ешемланат,
вольыкланат тазалыкым пуэн, чыла гычынат йӧным ыштен, пиалым пуэн илаш
алалым ыште!"
Сийым авызлымеке, мураш, кушташ жап шуын. Кушташ кок пӧръеҥ ден кок ӱдрамаш
лектыныт. Пӧръеҥ ден ӱдырамаш шагалже годым мужырын куштеныт. Тыгай койыш
курыкмарий коклаштат лийын. Ӱстелтӧрыш шичме деч ончыч нуно, черкыш миен,
молитвам лудыныт. Южо вере тыгай йӱлам агун мелна (Звенигово), кышал пайрам
(Чарла могыр)
лӱм дене эртареныт.
Идалыкын кажне пагытшым, кидым ваш кучыктен, ик модыш йыр шоглташ лиеш гын,
шыже
рӱдӧ жап ака-шӱжарже-влак деч тӱвыргӧ саскаже да шӧртньӧ тӱсшӧ дене
ойыртемалтеш
ыле. Поэт Анатолий Тимиркаев "Кӱрлык-кӱрлык шыже" почеламутыштыжо воза:
Кече, сур пыл оҥгым кӱрлын,
Шӧртньӧ нержым йышт луктеш.
Вуй мучаште кӱрлык-кӱрлык:
Чоҥешта мемнан деч мӱндырк
Кеҥежна турня тупеш.

Александр КИТИКОВ,
филологий наука доктор, профессор.



100998
************************************************************************
10—09
Писательын ойпогыштыжо — калыкнан уш-акылже, шӱм-чонжо

М.Шкетанын илыш-корныжо да мурпашаж нерген шуко возымо, посна книгамат
иктым веле огыл савыктен лукмо. Марий писатель-классиклан пӧлекленыт шӱм-
чон гыч лекше
ойыштым вес калык-влакын шочшыштат. Нине возымаш гыч ужашла дене таче шке
лудшына-влакым палдарена.

"Шкетан темым, типым моштен налеш, нуным лудшо-влаклан илышле, шке почеш
шупшшо
форма дене ончыкта. Тудын кеч-могай произведенийыштыжат тип-влакым икте-
весышт
дене пулаштарен, ик еҥын ойлымыжым весылан ойлыктен от керт. Тудо кажне
типым
шке семынже сӱретла, кажне типлан шке сынан характеристикым муэш, кажне
типын
шке тӱрлӧ йылмыже, шонымыжо, кӧргӧ ойжо лиеш. Тышкак адак Шкетанын кугу
сылнылыкан, путырак поян, моштен пайдаланен кучылтмо йылмыжым ешараш кӱлеш.
Тидын дене пырля, Шкетан — путырак шымлыше еҥ. Тудо марийын йӱлажым,
койышыжым,
илыш-шонышыжым, йылме творчествыжым пеш пала. А ме шинчена: кеч-могай
калыкын
социальный тӱсшӧ, мыняр атыланен шумыжо эн ончычак йӱла гыч, йылме
творчествыж
гоч пален налалтеш. Теве тидым келгын шинчымаш Шкетанлан совет марий
литературышто шке тӱсшым, шке вержым муаш, социализмым ыштыше шемер марийын
пагалыме писательже лийын шогаш йӧным пуа".
      Алексей ЭРЫКАН. 1933.

"Я могу перечислить фамилии лучших наших поэтов, композиторов, драматургов,
чтобы трудящиеся Маробласти знали этих людей. Чавайн является одним из
лучших наших
драматургов, прозаиков... Шкетан — прозаик и драматург, имеет ряд пьес на
марийском языке. Его пьеса "Шурно" о колхозной жизни, с моей точки зрения,
является
классической. Кто имел возможность видеть эту пьесу, говорит, что она
производит
исключительное впечатление своей новизной и тем, что она отражает новую,
колхозную жизнь. В настоящее время он пишет роман".
      Иван ПЕТРОВ,
      Марий облисполком председатель. 1934.

"Саде "Мыскара ойлымаш-влакым" лудмо годым кӧ шӱм утымеш воштылде чыта гын?
Яндар йылме дене, шемер калык ойлымо йылме дене, сылнын возымо мыскара
ойлымаш-влакым колхозлаште куанен лудаш тӱҥалыт дыр манын, ме саде ойлымаш-
влакым, посна
книгаш поген, савыктен лукташ ойым ыштышна... Тидымат каласыде ок лий:
Шкетан
мыскарам веле ок ойло, тудо, лудшо-влакым воштылшыла койын, нунын ушыштымат
тарвата, шонымашым пуа... Шкетан илышын чынжым ужын мошта. Кызыт тудо
утларакше титак могырым ужеш. А.М.Горькият тыге ойлен ыле: мемнан илышыште
улшо титакым
тӧрлатымаште критический реализм полшен кертеш... Шкетанат, критический
реализм
метод дене серен, мемнан пашанам чараклен шогышо ситыдымаш-влакым чот
лупшен шога. Ончыкыжат тудлан юморжым кудалтыман огыл. Но тудо жапыштак
социалиститческий
реализм метод дене илышыште улшо ударник-влакын сылне пашаштым ончыкташыже
кӱлеш".
      П.КАРПОВ-ПӰНЧЕРСКИЙ.

"Писатель братского народа, не находивший ответа в традициях собственной
литературы, искал и находил его в русском реализме и прежде всего — у
Горького. С первых шагов своей литературной деятельности Я.П.Майоров,
учитель и журналист по
профессии, пришел к М.Горькому и навсегда полюбил его... Знакомясь с
творчеством
М.Шкетана, мы видим, что при всех его отдельных неудачах или противоречиях
зачинатель марийской литературы упорно и настойчиво стремился овладеть
методом социалистического реализма, беря материал в самой марийской
действительности, но
стремясь при этом творчески освоить опыт Горького. Доказательство
сказанному —
роман М.Шкетана "Эреҥер". Роман дает широкую картину жизни марийского
народа на
рубеже 30-х годов... От многих образов, сцен и страниц романа протягиваются
нити
к М.Горькому и прежде всего к его повести "Мать".
      Корнелий ЗЕЛИНСКИЙ,
      руш литературовед. 1957.

"Мутат уке, марий калыкын эн уста сатирикшылан М.Шкетаным шотлыман. Чыла
ойлымаш
ден пьесыже-влаклан сюжетым, герой-влакым тудо пӱтынек илыш гыч налын,
марий калыкын образный, сылне йылмыжым пеш мастарын кучылтын да шкеат
пойдарен толын.
Садлан Шкетанын творчествыже марий лирературын шӧртньӧ фондышкыжо
курымешлан пурен. Тиде шотышто ик йолташын ойжо дене ме тӱрыснек келшена:
"Шкетан — марий сатирын пеледме жапше, тудын эн кугу сеҥымашыже".
      Миклай КАЗАКОВ. 1960.

"1956 ийыште "Филологий увер" журналеш Йожеф Ӧрдӧдин "Марий литератур —
Венгрийыште" статьяже лектын... Профессор Ӧрдӧдин тиде трудшо первый гана
марий литературым марксистски, научно да пеш келгын шымла. Автор посна
писатель-влакын
лӱмыштым гына ойлен ок кай, а кажнын творчествыжым чыла велымат лончыла.
Тудо
М.Шкетаным пеш кугун акла, "марий литературын ачаже" манеш. Статьяште
ойлалтеш:
"М.Шкетан шуко могыран писатель лийын да ончычак ыҥлен: литератур калыклан
кушкаш полша. Садланак тудо шке жапысе эн кӱлешан йодышлан вашмутым пуаш
тыршен".
      Дьердь РАДО,
      венгр писатель. 1962.

"Марий литературын кушкын толмо историйыштыже М.Шкетан кугу верым налын
шога.
Тудын творчествыже Октябрь революций тулеш шочын да чумыр марий литературын
негызышкыже возын... М.Шкетанын пьесылаже марий драматургий ден театральный
искусствын кушмаштышт кугу рольым модыныт, тудын ойлымаш ден очерклаже да
"Эреҥер"
романже марий прозылан негызым пыштеныт, манаш лиеш... М.Шкетанын
творчествыжын
вийже — калык илыш дене чоткыдын кылдалт шогымаште, руш литературын сай
традицийжым моштен кучылтмаште. Шемер калыкын эргыже, писатель-самородок
М.Шкетан калыкын шонымыжым, тудын чонжым сайын умылен моштен. Шкенжын
шонымашыжым калыкын
шонымыж дене ушен моштымыжлан, шкенжын творчествыжым калыкын интересше дене
кылден моштымыжлан М.Шкетаным калык пагала, тудын творчествыжым йӧрата".
      Ахмет АСЫЛБАЕВ. 1962.

"Не умозрительным путем создавал Шкетан образы своих героев. Активный
участник
социалистического строительства, организатор колхоза в родной деревне, он
изучал
и находил новых людей в самой жизни. Именно поэтому многие герои его, в том
числе и эпизодические, свободны от всякого рода схемы... В драмах Шкетана,
наряду с
уже сложившимися и выступившими на путь идейного, нравственного
формирования характерами, нередко выступают персонажи, для которых
свойственны внутренняя, душевная запутанность, противоречивость, неумение
преодолеть вставшие перед ними
трудности. Причем, в их числе отнюдь не обязательно оказываются
отрицательные
типы, но и персонажи, которым автор не отказывает в симпатии. В свое время
именно это приводило в смущение критиков-догматиков, и они бросали писателю
политические обвинения, отлучали его произведения от пролетарской
литературы".
      Аркадий ИВАНОВ. 1969.

"Самой разительной чертой Шкетана мне казалась его полнейшая
самоотрешенность от
каких бы то ни было бытовых забот о самом себе. В обстановке
неустроенности,
постоянных личных неудобств ему, вероятно, трудно было заниматься
творчеством.
Да и жег себя этот талантливый, своеобразный человек, как говорится, со
всех четырех концов... Творчество Шкетана, как мне кажеться, запечатлело
своеобразный
синкретизм крестьянской психологии в его сложной противоречивости, в
оглядках на
прошлую печальную судьбу заброшенного и обездоленного, горячо любимого
писателем
края. Он охотно изображал сермяжный быт и первозданную природу марийской
деревни. Произведениям Шкетана, однако, присущи и отчетливые социальные
мотивы. Он
был в марийской драматургии революционером. В известной мне ранней пьесе
"Ачийжат-авийжат" ("Эх, родители!") изображается крушение собственнической
психологии, высмеивается косный, отживший жизненный уклад... Ранний уход из
жизни этого
крупного театрального деятеля был тяжелой утратой для молодого марийского
театрального искусства".
      Николай СТАНИСЛАВСКИЙ,
      Марий театрын 30-шо да 40-ше ийласе тӱҥ режиссержо. 1969.

"Наряду с историко-революционной тематикой романисты Поволжья писали и о
советской деятельности — от событий Октябрьской революции, гражданской
войны, нэпа,
коллективизации до победы социализма в нашей стране. Первым романистом,
создавшим значительное произведение об утверждении социализма, был
известный марийский
писатель М.Шкетан (Яков Павлович Майоров)... "Эренгер" охватывает первое
десятилетие обновленной жизни марийского народа, строящего свою судьбу в
условиях Советской власти, в братской семье народов. В центре повествования
находится во
многом автобиографический образ Петра Эвая... М.Шкетан намеревался
написатель
вторую книгу "Эренгера", в которой, безусловно, отразилась бы возросшая
писательская культура автора. Однако и первая часть романа представляется
собой достижение марийскеой литературы, поскольку в то время ни в
мордовской, ни в чувашской литературах роман о современности еще не
появился".
      Николай ЧЕРАПКИН,
      мордва литературовед. 1973.

"Осознание подлинной роли личности в жизни общества, пафос гуманизма,
рожденного
революцией, определили характер новаторских исканий М.Шкетана, который в
своих
художественных произведениях нарисовал яркие, надолго запоминающиеся образы
мужиков-землепашцев, деревенских женщин и детей... До М.Шкетана типический
герой
марийской литературы был статичным, обладал раз навсегда заданным
характером.
Этот герой, даже обретая новое сознание, оставался психологически
неизменным,
однолинейным. Герои же, созданные творческим воображением крупнейшего
марийского
реалиста, предстали в процессе внутреннего развития, в бурном движении,
изменении характера... М.Шкетан своим творчеством не просто говорил "да"
или "нет", а
аналитически раскрывал жизненные обстоятельства и людские характеры во всей

сложности. Его герои содержат в своем облике, психике многие противоречия и

трудности переломной эпохи... С появлением произведений М.Шкетана
одноплановый
герой, плакатность стали в марийской литературе пройденным этапом и
возникла необходимость в художественном новаторстве для других марийских
советских писателей".
      Ким ВАСИН. 1975.

"Марийский писатель М.Шкетан в романе "Эренгер", повествуя о рождении
прекрасного в быту, во взглядах, в эмоциональном мире людей, утвержадает
мысль об исторической необратимости победы социалистических форм жизни над
уходящим, остервенело защищающимся старым. Революция сделела людей
разносторонними, она наделила их
даром слышать и понимать волшебную музыку жизни, ощущать ценность
собственной
личности. Вот таким человеком, имеющим "самый мощный из всех двигателей",
ощущает себя в романе М.Шкетана коммунист Петр Эваев... Романист
показывает, в каких
муках растет прекрасное, какими усилиями, настойчивостью берется каждый
рубеж. В
романе М.Шкетана события не завершены. Автор как бы утверждает: не надо
умиляться, людей ожидают трудности и испытания, жизнь создается неустанными
усилиями
человека, и то, в какую сторону она повернет — будет ли она полнокровной,
чистой, — зависит от человека".
      Георгий ЛОМИДЗЕ,
      руш совет литературовед. 1986.

"М.Шкетан илымыж годым "калык писатель" лӱмым налын огыл. Туге гынат тудо
шукертак шемерын ик эн йӧратыме да пагалыме сылнымут мастарже семын палыме,
чынжымак
калык писательыш савырнен... Тудо марий шемерын уш-акылыштыже, йӱлаштыже
лийын
шогышо вашталтышым сылнымут гоч тале реалист семын сӱретлен. Тидыже
произведенийлаштыже чыла шотыштат раш коеш. М.Шкетанын мурпогыштыжо —
мемнан калыкнан
волгыдо уш-акылже, шӱм-чон ойыпшо. койыш-шоктышыжо, ойыртемже. Тушто илыш
нерген
шонкалыме ой, куаныме кумыл дене пырля калыкнан азапше, ойгыжо почылтеш,
тӱрлӧ
тошто койыш койдарчык воштончышыш лектеш. М.Шкетанын творчествыже шочмо
мланде
да тудын калыкше дене ойыраш лийдымын кылдалтын. Вет тудын сӱретлыме шуко
геройжо чынжымак илыш гыч налме, а икмынярышт шукертак нарицательный лӱмыш
савырненыт".
      Семен ЧЕРНЫХ. 1990.



101098
************************************************************************
10—10
ШОЧМО МЛАНДЕ

СУЛЫМО ӰШАН

"Эре икте нергенак возен шога" манын, лудшо таҥ мыйым огеш вурсо, шонем.
Чынак,
ачам — марий писатель, туныктышо да мер пашаеҥ Илья Михайлович Токмурзин-
Ломберский — нерген шарнен серымем пытартыш жапыште "Ончыко" журналеш кок
гана савыкталтын: 1992 ийысе нылымше номереш — "Поро мутым гана каласем" да
1996 ийысе визымше номерыш — "Писатель, туныктышо, поро ача". Тидлан
редакцийлан, возымем печатлаш ямдылыше йолташ-влаклан кугу тау лийже.
Ачамын илышыже да пашаж нерген шонкален коштымат, умылышым: ончычсо
шарнымашлаштем чылажымак ончыктен шуктен омыл, сандене, изишак ӧрын-
аптыранен, эше угыч сераш шинчым. Ты гана И.М.Токмурзинын педагог пашажым
утларак почын пуаш кумыл
лекте.
Илья Мтхайлович 1915 ийыште Озаҥ оласе учитель семинарийым экстерн дене
тунем
пытарен, но тудлан туныктымо пашаш шогалашыже империалист сар мешаен —
латиндеш
ияш рвезым кугыжан армийыш налыныт. Фронтышто ачам шуко неле-йӧсым чытен
лектын,
сусырген, вара ятыр жап госпитальыште эмлалтын. 1918 ийыште шочмо кундемыш
пӧртылеш, да тудым Зуевы Ключи ялыш тӱҥалтыш школ вуйлатышылан колтат. Тиде
руш
ялыште кугыжан власть годым шовинист койыш вожым колтен улмаш: тысе калык
руш
огыл еҥ-влакым тӱрлӧ семын койдарен, игылтын. У туныктышымат тыште шӧрынрак
ончен вашлийыныт, но поро кумылжым, келге шинчымашыжым, йоча верч чот
тыршымыжым
пален налмек, еҥ-влак тудым пагалаш тӱҥалыныт. Илен-толын, марий еҥым
шӱктарыме,
шке деч ӱлыкӧ шындыме койыш шке вийжым палынак йомдарен. Тидланже Илья
Михайловичын калык коклаште умылтарымыже шагал огыл полшен.
Школ вуйлатышылан чылаж верчат шкалан тыршаш пернен. Кажне гана теле вашеш
пуым
ямдылаш кӱлын. Тыштыже тудлан пошкудо Ныргындыш ялыште илыше Артемий изаже
полшен. Нуно шкеак укшерым, йӧрлшӧ пушеҥгылам чумыркаленыт да имне дене
школ воктеке шупшыктеныт.
И.М.Токмурзин Зуевы Ключи ялыште 1922 ий марте пашам ыштен. Тышечын Калтак
лӱман
марий ялыш (кызыт — Татарийысе Менчела район) куснен, опорный манме школым
вуйлаташ тӱҥалын. Тыште чылаже вич ий туныктен илен. Икымше ийыштак верысе
калык
дене пеҥгыде кылым ыштен: кӧн кузе илымыжым пален, кӱлеш годым полшен,
умылтарен, ой-каҥашым пуэден.
Ты школышто изиш ондакрак, граждан сар пагытыште, И.М.Токмурзинын Филимон
изаже
туныктен. Совет власть верч тыршымыжлан ӱчым ыштен, тудым колчаковец-влак
лӱен
пуштыныт. Филимон Михайловичым пагален, еҥ-влак Калтак воктенсе капшым
ондак
тойымо вер гыч луктыныт да Калтак ялын шӱгарлашыже тоеныт.
1927 ийыште Илья Михайловичын илыш-корныжо Буймо ялыш (кызыт — Татарстанысе
Агрыз район) шуйналтеш. Тусо шымияш школышто паша томам каен: тунемше-влак
келге
шинчымаш дене моктанен кертын огытыл, дисциплина окшаклен, школ пӧртын
тӱжвал
тӱсшат, классласе мебелят кумыл волташ гына йӧреныт. Педагогический
коллективын
пашажым сайын виктарен колтышаш верч И.М.Токмурзинлан шуко тыршаш логалын.
Кум
ий жапыште Буймо школ ончычсо "чер" деч йӧршын утлен, чыла шотыштат
районысо ончыл школ-влак дене тӧр ошкылаш тӱҥалын.
Марий культур ден литературын рӱдышт — Йошкар-Ола — дек лишкырак лияш
тыршымаш
Илья Михайловичым Звенигово районысо Красногорский поселкыш куснаш тарата.
19301931 тунемме ийыште тудо поселкысо леспромхозучышто завучлан ышта,
тыгодымак газетлашке возен шога. Но Марий кундемыште илыме жапше талук деч
утыжым ок шуйно.
1931 ийыште ачам Башкирийыш кая, Калтаса районысо Ушмен шымияш школын
директоржылан ышташ тӱҥалеш (кызыт тиде ял Краснокам районыш пура).
Школ дене кылдалтше сомыл пеш шуко жапым налмылан кӧра Илья Михайлович 20-
шо ийла мучаште литератур творчестве деч икмыняр торла, шагал воза да
печатлалтеш. Но
Ушмен ялышке туныкташ толмек, ачам писатель пашалан кыртмен пижеш. Чын,
творчествыжлан жапым муаш ончычсылак пеш неле лийын, сандене тудо тӱҥ
шотышто йӱдым да
каныш кечын возкален.
Ушменыште "Миллион-влак" романжым серен пытара. Шке произведенийыштыже
империалист сар пагытым сӱретла, элын тӱрлӧ кундемже гыч армий радамыш
налме пӧръеҥ-влакын фронтышто орланен коштмышт нерген каласкала. Автор
шкежат чыла тидын гоч
эртен, окопышто тийым пукшен йӧсланен. Романыште писатель шкенжым чын лӱмжӧ
дене ончыктен: мый манын каласкалыше еҥын лӱмжӧ да фамилийже — Илья
Токмурзин.
Романын рукописьше кок ужашан лийын. Икымше ужашыже авторын колымыж деч
вара,
1959 ийыште, Йошкар-Олаште посна книга дене лектын. А кокымшо книган
рукописьше
куш пурен — таче мартеат пале огыл.
Шарнем, ачам романын возен шуктымо главалажым школышто пырля пашам ыштыме
йолташыже-влаклан йӱкын лудеш ыле. Нуныжо Илья Михайловичын окымыжым тӱткын
колышт
шинченыт, вара шке шонымыштым луктын ойленыт, иктаж-мом тӧрлымӧ але
вашталтыме
шотышто писательлан ойым пуэныт.
Тидын годымак И.М.Токмурзин-Ломберский "Ленин корно" райгазетын ик эн тале
авторжо лийын. Тышан тудо ойлымаш ден очеркым, фельетон ден зарисовкым,
почеламут
ден такмакым савыктылын. Ачамын шочмыжлан 100 ий темме вашеш мый Калтаса
райгазетын (тудо ынде "Ӱжара" маналтеш) 30-шо ийласе чыла номержым шерген
лектым,
Илья Михайловичын тушан печатлалтше произведенийлажым серен нальым. Утларак
сайжым, тачысе жаплан келшышыжым посна книга дене лукташ лиеш да кӱлеш ыле,
но окса
чӱдылан кӧра кызыт тидым ышташ йӧн уке.
Ушмен ялыште вич ий илымек, ачам уло ешыж дене ончычсо паша верышкыже —
Татарстанысе Буймо ялыш — кусна. Ондак тыште шымияш школ лийын гын, угыч
мийыме жаплан
тудо кыдалашыш савырнен. Тунемше-влакат палынак ешаралтыныт — Татарийысе да
Удмуртийысе кандаш марий ял гыч ныл шӱдӧ наре рвезе ден ӱдыр школ корным
такыртеныт. Нуно кок смена дене тунемыныт.
Буймышто ачам Кугу Отечественный сар тӱҥалмешке пашам ыштен. Тазалыкше
лушкыдылан верчын Илья Михайловичым действующий армийыш огыт нал, а колтат
паша фронтыш: 1941—1943 ийлаште тудо Ижевск оласе ик военный заводышто
ышта, уста кадрым
ямдылаш полша. Тыштат ачам сай могырым ойыртемалтеш, тудлан ик гана веле
огыл
Почетный грамотым, премийым пуат. Яллаште туныктышо ситыдымым шотыш налын,
И.М.Токмурзиным завод гыч мӧҥгыжӧ колтат, Тыге шочмо ялыштыже школ
директорлан
пашам ышташ тӱҥалеш. Тымарте тудлан эреак ӧрдыж верлаште туныктен илаш
логалын.
Тунам Ныргындыш шымияш школ элысе моло тунемме вер семынак кугу нужналыкым
чытен: учебник, тетрадь, наглядный пособий, тыгак туныктышо ситен огытыл.
Но иктат
нелылыклан вуйым шийын огыл, чыланат кыртмен пашам ыштеныт, илышым
куштылемдаш
тӱрлӧ йӧным кычалыныт. И.М.Токмурзинын йодмыж почеш, колхоз правлений
школлан
мландым пӱчкын пуэн, тушан шӱльым, шыдаҥым да моло культурым ӱдаш
тӱҥалыныт. Нуныжым школ пашаеҥ ден тунемше-влак шке вийышт дене ончен
куштеныт да поген налыныт. Тыге йоча-влаклан шокшо кочкышым ямдылаш тӱҥалаш
йӧн ышталтын.
Кеҥеж жапыште ӱдыр ден рвезе-влак ача-авашт дене тӧр нур пашаште тыршеныт,
а туныктышо-влак калык коклаште агитацийым шарен колтеныт. Икманаш, школын
коллективше колхозлан эреак полшен, сандене правленият школлан мо кертмыжым
ышташак
тыршен. Да Илья Михайлович шкежат кажне паша кечыжым школ гыч огыл, а
правлений
гыч тӱҥалын: эр еда тушко пурен лектын, председатель дене мутланен,
озанлыкыште
паша кузе кайымым пален налын.
Ачамын педагогический да мер пашаж нерген шуко ойлаш лиеш. Но иктым
каласымат
сита: алал кумылын тыршымыжым, самырык тукым верч ача семын азапланымыжым,
калык
илыш дене пеш чак кылдалт шогымыжым шотыш налын, тудым Ленин орден да "За
трудовое отличие" медаль дене наградитленыт, а республикысе Верховный Совет
Президиум
"Удмурт АССР школын заслуженный туныктышыжо" почетан лӱмым пуэн. Тудлан
тыгак
"Отличник народного просвещения" знакым кучыктеныт.
Школышто 34 ий пашам ыштымек, 1952 ийыште ачам черлырак улмыжлан кӧра
пенсийыш
лектеш. Тудлан илашыже ныл талук гына кодын улмаш. Ӱмыржӧ кужуак лийын огыл
—
кудло ийым гына илен шуктен.
Ынде Илья Михайловичын ача-аваж нерген изишак каласен кодем. Ачаже, Михаил
Михайлович Токмурзин, грамотым палыдыме кресаньык лийын, сонарыш кошташ,
колым кучаш йӧратен. Илыш пелашым пошкудо Ныргында ял гыч конден, лӱмжӧ —
Татьяна Прокопьевна, ӱдыр годсо фамилийже — Виноградова. Токмурзинмыт шым
икшывым ончен
куштеныт, тышеч нылытше гимназийым але семинарийым тунем пытарен, туныктышо
профессийым налын. Ойлыманат огыл, тунам марий коклаште тыгай еш моткоч
шагал лийын.
Кочам ден ковам эргыштлан Елисей, Емельян, Илья, Филимон, Порфирий, Артемий

лӱмым пуэныт, ӱдырышт Матрена лӱман улмаш. Филимон нерген статья тӱҥалтыште
изиш
каласышым. Тудын семынак туныктымо пашаште тыршеныт ачамын кок изаже —
Емельян
ден Порфирий. Икымшыже ӱмыржӧ мучко Свердловск область, Арти районысо
Свердловское (ожныжо Могильниково маналтын) селаште пашам ыштен, кыдалаш
школ директор
лийын. Пелашыж дене коктын индеш йочам йол ӱмбак шогалтеныт.
Кочамын нылымше эргыже, Порфирий, Кукарка оласе (кызыт Киров областьысе
Советск
ола) учитель семинарийым тунем пытарен. Кугыжан армийыште званийым сулен, а
империалист сарыште батальон дене командоватлен. Совет власть ышталтмеке, у
илышын
тушманже-влак ваштареш кучедалын, 14-ше Туркестанский полкын командирже
лийын.
Элын кечывалвелныже басмач-влакым кырен шалатыме деч вара тушанак илаш
кодын да
кужу жап Ташкент воктенсе ик ялыште кыдалаш школ директорлан шоген.
Ачамын изаже ден шӱжарже — Артемий Михайлович ден Матрена Михайловна —
грамотлан
кугунак тунем кертын огытыл, ӱмырыштым кресаньык паша дене эртареныт.
Икмыняр мут — шкенан ешна нерген. Илья Михайлович ден Ирина Николаевнан куд
шочшышт лийын: ныл эрге да кок ӱдыр. Эн кугужо, Анатолий, военный летчик,
капитан
ыле, неле бомбардировщикын экипажшым вуйлатен. Сарын тӱҥалтыш жапыштыже
тудат
Берлиным бомбитлаш чоҥештылын. Лӱддымылыкым ончыктымыжлан ятыр наградым
налын.
1977 ийыште шкенан райцентреш, Каракулино селаш, колен. Ныргындыш ялын
шӱгарлашыже тоялтын.
Кокымшо эрге, Владимир, Ульяновский пехотный училищым тунем пытарен да
вигак
фронтыш каен. Латкандаш ияш лейтенант стрелковый ротын командирже лийын.
1942
ий февральыште тушман ваштареш кредалмаште колен. Калуга область,
Мосальский
район, Людково ялысе иза-шольо шӱгареш тойымо. Родо-тукымжо-влак, мрамор
плитам
ямдылен, В.М.Токмурзинын шӱгарже ӱмбалан пыштеныт.
Мый ача-авамын кумшо эргышт улам. Уло илышем туныктымо да культур паша дене
кылдалтын. Сар годым эрвелне лийынам, Маньчжурийым япон империалист-влак
деч утараш
полшенам. Вара Йӱдвел Корейыште кум ий службым эртенам. Мый эреак мер
пашалан
шӱман лийынам, латкок ий годым "Ныргындыш сем" фольклор ансамбльым
вуйлатенам.
Чыла тидым шотыш налын, мылам Марий Эл культурын заслуженный пашаеҥже лӱмым
пуымо. Боевой наградемат шагал огыл, а тӱлӧ грамот дене дипломжым, пожале,
шотленат
от пытаре. Пытартыш ийлаште пенсийыште улам, туге гынат мӧҥгыштӧ шинчымаш
уке,
эреак калык коклаште лиям, вием шутымо семын мер пашаште полышкалем.
Леонард шольым куштышо да мурышо Марий кугыжаныш ансамбльыште пашам ыштен,
ик
жап школышто туныктен, а вара илышыжым Совет Армий дене кылден: ракетный
частьыште служитлен, капитан марте кушкын. Армий деч ойырлымекше, Березники
оласе калийный комбинатыш пашаш пурен. Ӱмыржӧ 1989 ийыште кӱрылтын.
Токмурзинмытын ӱдырышт Лилия да Тамара лӱман улыт. Кугуракше Сарапул олаште
садоводлан тунем лектын да шке специальностьшо дене шочмо колхозыштына
пашам ыштен. Вара офицерлан марлан каен, марийже дене пырля тӱрлӧ
кундемыште илен коштын. Кызыт Ижевскыште ешыж дене ила, пенсионерка.
Тамара Ильинична, Башкирийысе Благовещенск педучилищым тунем пытарымек,
пенсийыш
лекмешкыже Пыргынде ялысе тӱҥалтыш школышто пашам ыштен. Кызытат туштак
ила.
Илья Михайлович музыклан шӱман еҥ лийын, тӱрлӧ семӱзгар дене шоктен моштен
да
йочаже-влакымат тидланак туныктен. Шке жапыштыже ме шкенан еш ансамбль дене
калык ончык чӱчкыдын лектынна. Анатолий изам гитарым шоктен, Владимир —
мандолиным, мый — балалайкым, Леонардат балалайкылан кумылан ыле. Мемнан
репертуарыштына марий ден руш калык муро ден такмак-влак кугу верым
налыныт.
Ийгот дене мый ынде ачамым эртен каенам. Ушем дене вискален наламат,
умылем:
ачам ӱмыржым арам илен эртарен огыл, кеч-куштат да кеч-кунамат ӱшаным сулаш
тыршен, пашаште нойымым пален огыл, учитель да гражданин лӱмым эреак кӱшнӧ
кучен.
Пеш кугу тау — мемнан велысе калык И.М.Токмурзин-Ломберскийын шочмыжлан
шӱдӧ ий
темым ончылий кумдан палемдыш. Кызыт Ныргындыш ялын ик уремже тудын лӱмжым
нумалеш. Ялысе школышто директорлан да туныктышылан ыштымыжым шарныктен,
пырдыжыште
мемориальный оҥа волгалт кеча. Тыгаяк оҥам пижыктыме писательын илыме пӧрт
пырдыжеш. Илья Михайловичын шӱгарже ӱмбалан мрамор плитам шогалтыме. Саде
юбилей
жапыштак пунчалме ыле: Ныргындыш ял покшелсе садыште уста писательлан,
туныктышылан памятник-бюстым шогалташ кӱлеш. Кызытсе неле саманыште тиде
ойым илышыш
пурташ куштылгыжак огыл, но мый ӱшанем: лукмо пунчал кагазеш ок код,
шуктымо лиеш.

Роберт Токмурзин,
писательын эргыже.



101698
************************************************************************
10—16
Виталий ШАПКИН
Шкем нерген гына огыл*
ЗИЛ-ын культур дворецыштыже А.Эшпайын творческий касше деч вара Андрей
Яковлевич
мыланем Флейтылан солом возымыж нерген икымше гана каласыш. Кумылет уло
гын, нотыжым намием, мане. Тидыже, мутат уке, мыланем моткоч кугу куан ыле.
Вашке нотым
кидышкем нальым да шокташ тунемаш тӱҥальым. Пьесе неле, сандене кужу жап
тунемаш
перныш. Икымше гана тудым 1981 ий 22 декабрьыште шоктенам. Тиде марий
композитор-влакын ИХ отчетно-сайлымаш пленумыштышт эртыше камерный музык
концертыште
лийын. Палантай лӱмеш училищын концерт залыштыже Эшпай шкежат шинчен. Тудо
куанжым шылтен кертын огыл, ик мутым гына ойлен: гениально! Тунам шуко еҥ
деч тиде
мутым колынам. Ты концерт деч вара мый изи триумфем шижым. А.Эшпайын
пьесыжым
вара эше шуко гана тыгакак шоктенам. Москоштат, моло олаштат. А илен-толын,
Андрей Яковлевич нине пьесым Виталий Шапкинлан пӧлеклалтше "Три пьесы для
флейты
соло" произведенийыш чумыра. "Советский композитор" издательстве 1987
ийыште тудым тыгай лӱм денак савыкта. 1985 ий 16 октябрьыште мый тудым
"Московская осень"
фестивальын камерный музык концертыштыже ончыктышым. Эшпай тунам Москвасе
консерваторийын Изи залыштыже лийын огыл, Будапештыш каен ыле.
Шарнем, моткоч тургыжланенам, вет афишыште чылалан палыме шуко лӱм-влак
лийыныт.
Залыштат лӱмлӧ еҥ-влак шинченыт. Сценыш лектым, шокташ тӱҥальым — залыште
тыптымык лие. Лач телекамер ден кинокамер-влакын шоргыктымышт шокта.
Пытартыш нотым
шуйдарем, мый дечем молыжо пуйто нигӧ огеш шӱлӧ. Шоктен пытарымек, икмыняр
тат
тыгаяк тымык ыле, вара гына зал совым кырыме дене пуйто пудешталте. Иктаж
кум
гана вуйым саваш сценыш лекташ перныш. Тыгайже ӱмырешлан шарнымашеш кодеш.
Искусствоведений кандидат С.Бирюков "Советская культура" газетыште
"Прозвучали
последние аккорды фестиваля "Московская осень" статьяштыже 1985 ий 29
октябрьыште теве кузе возен: "Осмысливая современность, композиторы
обращаются к бессмертным творческим традациям, накопленным человечеством, к
великим и светлым именам. Таковы народные традиции, с претворением которых
был связан один из "пиков"
фестиваля — Три пьесы для флейты соло А.Эшпая, великолепные по
органическому
единству задушевного мелодизма и виртуозного темперамента",

* Умбакыже. Тӱҥалтышыже 8, 9 номерлаште.

1986 ий 13 февральыште мый тиде произведенийым "Мелодий" фирмын грамзапись
студийыштыже возышым. 1987 ийыште А.Эшпайын произведенийлажым возымо тиде
пластинке
ужалымашке лекте. А возен нальыч Москваште командировкышто улмем годым.
КПСС
ХХВИИ съездын делегатше ден унаже-влаклан СССР искусство мастар-влакын
концертыштышт шокташ миенам ыле. Элын тӱрлӧ кундемже гыч тӱжем дене артист-
влак лийыныт. Лужникисе "Дружба" универсальный спортзалыште репетиций годым
ну толаштарышт вет. Шокташыжат ыш логал. Тӱрлӧ калыкын представительже-влак
тӱшкаште национальный чием дене шогыктеныт. Кидыштем шиялтыш лийын да мый
тудым шоктышыла
койынам. Тидыже маразм огыл мо?! А вет чылан моткоч серьезнын да кугешнышын
койыныт.
Но миен коштмем арамжак ыш лий, кеч чыла знаменитостьым ужын тольым. Да эше

пластинкыш возалтым. Возышт писын, нимогай уто-сите деч посна. Вара А.Эшпай
серышыштыже манын: "Дорогой Виталий! Спасибо за прекрасную запись! Я выбрал
в основном из первых вариантов. Они очень "в характере". Как всегда у Вас —
глубоко
и одухотворенно!' Тыге 80-ше ийла уэш нӧлталташ тыршыме, шкем паша дене
ончыкташ
тӧчымӧ шӱлыш дене эртен. Ужышт, шоненам, мый "верблюд" омыл!
1984 ий апрельыште у ешым погышым. 1985 ий 29 мартыште кугурак ӱдырем,
Марта,
шочо, да мыланем тиде общежитийыштак 25 квадратный метр кумдыкан кугу
пӧлемым
пуышт. 1987 ий 8 январьыште Надя ӱдырем ешаралте. Тылеч вара чыла шотыштат
йӧнан
пачерым налшаш верч "кучедалмаш" тӱҥале. Курык наре тӱрлӧ документ кызытат
аралалтеш. Илыме верым налашлан черетым уэш-пачаш пеҥгыдемдылын, мый денем
мом гына
ыштылын огытыл! Я черет гыч луктын кудалтат, я уэш шогалтат, я шеҥгек
шӱкалыт...
Тӱрлӧ кӱкшытыштӧ "радамлат". Местком гыч прокуратур марте, тушеч
министерстве
йотке. Вара эше Министр-влак Советыште ончат. Чылажымат чыташ, пӱйым пурлын
сеҥаш логалын. Йӧра, кеч тунам эше принципиальный да честный еҥ-влак
лийыныт. Мутлан, музыкальный театрын тунамсе местком председательже
Владимир Серегин (кызыт
тудо Марий Эл Республикын заслуженный артистше), КПСС обкомын кокымшо
секретарьже В.А.Елчев.
Елчев дек йодмаш дене лекмем годым театрыште пачерым налшаш-влакын
черетыштышт
мый кокымшо лийынам. Кок пачерым пуышт манын, Виталий Алексеевичлан Йошкар-
Ола
горисполкомын тунамсе председательже Ю.А.Минаковым темдашак логалын. Вияш
телефон дене мутланымыштым шке колышт шинчышым. Лудшо йодын кертеш:
"Елчевше Шапкин
дек молан вара тыгай утыждене поро кумылан лийын?" Тиде йодышыш эше
пӧртылам. А
кызыт каласем: ешем Сомбатхей микрорайонысо у пӧртысӧ кум пӧлеман пачерыш
1989
ий августышто музыкальный театр дене гастрольышто улмем годым илаш пурен.
Но угыч 80-ше ийла тӱҥалтышыш пӧртылам. Илыш туржмо жапыште мый, уло вием
пуэн,
флейта дене заниматленам, у программым ямдыленам. Мом ыштет, кеч тидыже
чоным
кандара. Икымше сольный концертем пианистка Раисия Малинина дене пырля 1983
ий
тӱҥалтыште Палантай лӱмеш музыкальный училищын концерт залыштыже пуэнам.
Мыланем
тидыже келшыш да 1984 ийыште Малинина дене эше кок программым ямдылышна. Но
вараже ме тудын дене ойырлышна. Икымше номеран школ-интернатын фортепиано
дене самырык туныктышыжо Раисия Малинина, илен-толын, Марий Эл Республикысе
искусствын
заслуженный деятельже, Яков Эшпай лӱмеш Марий государственный филармонийын
директоржо Раисия Лукьяновна Яшметоваш савырна. А кызыт Йошкар-Оласе
музыкальный
училищым вуйлата. Эше школ-интернатыште ыштымыж годым тудын классше гыч
кугу сем
тӱняш пианист-влак Елена Рябинина ден Сергей Чечетко лектыныт.
А мыйын вараже кажне ийын у сольный программа-влак шочыныт. Концертмейстер-
влак
гына тӱрлӧ лийыныт. Но вет ойлат: тӱҥалтыш шерге. Илышем гыч тудо пагытым
аклен,
Владимир Добрынинын мыланем пӧлеклыме почеламутшым ушештарем. Тудо 1985 ий
24
июльышто Чернигово олаште гостиницын 1101 номерыштыже пырля илымына годым
возен.
Ме тунам музыкальный театр дене гастрольышто лийынна.
"От всех напастей развевая скуку,
Ход дал флейтовому звуку.
Остались позади отчаянье и страх
И стал не Шапкин, а Шапкин-Мономах!" —
мыскара йӧре возен тудо.
Владимир Добрынин тачат Эрик Сапаев лӱмеш опера да балет театрыште мура. А
почеламутым кумыл лекме семын воза, но нигушан ок савыкте.
80-ше ийласе неле пагытыште мыланем журналист-влак Раиса Данилова (тунам
Абакова), Елена Брагилевская да Галина Воробьева кугу полышым пуэныт. Нунын
радиопередачышт да публикацийышт мыйым илаш да творчествылан кумылаҥденыт.
Тӱрыснек марий композитор-влакын произведенийышт гыч ямдылыме икымше
сольный
концертем Москваште икымше гана 1985 ий 27 сентябрьыште лийын. Теве тушко
ӱжмашын текстше:
Министерство культуры Марийской АССР,
Союз композиторов Марийской АССР
и Совет Всесоюзного Дома композиторов
приглашает Вас
в пятницу, 27 сентября 1985 года
на КОНЦЕРТ
ФЛЕЙТОВОЙ МУЗЫКИ
МАРИЙСКИХ КОМПОЗИТОРОВ
Исполнитель —
заслуженный артист Марийской АССР,
лауреат Государственной премии Марийской АССР,
лауреат премии Марийского комсомола им. О.Ипая
ВИТАЛИЙ ШАПКИН
Вступительное слово — ОЛЬГА ЯШМОЛКИНА
Начало в 19 часов
Наш адрес: ул. Неждановой, 8, 10 или Огарева, 13
ПРОГРАММА:
— Горномарийская лирическая
— Сернурские мелодии
— Марш Акпарса
— Горномарийская плясовая
И.ЕГОРОВ — Раздумье
К.ГЕЙСТ — Вариации на тему Искандарова
К.ГЕЙСТ — Романс
К.ГЕЙСТ — Сюита "Летом"
В.АЛЕКСЕЕВ — ИИ часть из Концерта для флейты
Ю.ЕВДОКИМОВ — Наигрыши
А.ЯШМОЛКИН — Монолог
В.ЛЮСТРОВ — Соната
А.ЭШПАЙ — Три пьесы
В концерте принимает участие ансамбль гусляров
Руководитель —
заслуженный работник культуры Марийской АССР
Тамара Ягельдина
Концертмейстер — Виктор Московский
Тиде концертым СССР Композитор ушемын секретарьже А.Я.Эшпайын полшымыж дене
гына
ончыктен кертынам. Ончыч тудлан тыгай шонымаш улмо нерген серышым возенам
ыле.
Икмыняр жап гыч шкеж дек ӱжыктыш, а вара "шӱкаш" пиже. Концерт тыгай кугу
сеҥымашан лиеш манын вученат омыл. Концерт деч вара каҥашыме годым тынар
моктымо мутым колынам, шоналтен шукташат ок лий. Марий искусство дене
вашлияш тыглай еҥ-влак дене пырля толшо композитор-шамыч А.Эшпай,
В.Казенин, К.Волков, профессор-влак Р.Габичвадзе, А.Пирумов, музыковед-влак
— "Советская музыка" журналын тӱҥ
редакторжо Ю.Корев, "Музыкальная жизнь" журналын тӱҥ редактор И.Попов да
молат
программым тӱрыснек тӱткын колыштыныт да чылан ик семын кӱкшын акленыт.
{"Без
преувеличения можно сказать, что в этот вечер в уютном зале Всесоюзного
Дома
композиторов в самом центре столицы повеяло свежестью марийских лесов и
полей,
воцарилась атмосфера соприкосновения с эстетически благородным и этически
чистым, возвышенным искусством, кровно связанным с родным краем", — тыге
возен 1985
ий 12 октябрьысе "Марийская правда" газетыште "Великолепный праздник
флейты"
статьяштыже Ленинград гыч искусствоведений кандидат Лариса Казанская.
А ынде угыч В.А.Елчев дек пӧртылам. Мемнан республикыш КПСС ЦК-н
направленийже
дене логалын ыле. Тудо жаплан келшышын шонен моштышо, кугу шинчымашан,
искусствым умылышо самырык обком секретарь лийын. Мый декем пагалымашыже
1987 ий ноябрьыште Кугу Октябрь революцийын 70-ше идалыкшым палемдаш
Венгрийыш культура делегаций дене пырля коштын толмо деч вара лектын манын
шонем. Шукын лийынна — 70
еҥ. Делегацийым В.А.Елчев вуйлатен. Пачерым налмем деч вара шукат ыш эрте,
тудым
КПСС ЦК-н аппаратышкыже нальыч. Но кылым тудын дене таче мартеат кучем.
Москваште концертышкем мия, паша кабинетышкыжат чарак деч посна пурем. А
ышта кызыт
Россий Кугыжаныш Думын аппаратшым вуйлатышын алмаштышыжлан. Республикына
нерген
эре кумылын йодыштеш, палымына-влак нерген каласкала.
Москваште кокымшо сольный программем 1990 ий 21 мартыште ончыктенам. Тиде
гана
концерт дене тушко лекташ куштылгырак ыле. Россий Федерацийысе Композитор
ушем
вуйлатыше В.И.Казенинлан йыҥгыртышым да уто нелылык деч посна концертым
организоватлышт. Тудын деч вара Лариса Казанская "Музыкальная жизнь"
журналыште возен:
"Прозвучали сочинения авторов разных поколений, национальностей, живущих в
разных городах и воспитанных в разных консерваториях. У каждого из них свое
видение
мира, свой композиторский почерк, и это многообразие замечательно.
Объединяет же
все эти творческие индивидуальности связь с марийским фольклором".
Тиде концертыште Т.Денисован "Яндар-яндар" мурыжым колмек, А.Эшпай ӧрын
каен
ыле. Вигак нотыжым возен пуаш йодо. Мый йодмыжым шуктышым. Икмыняр жап гыч
тудо
Скрипка ден оркестрлан кумшо концертым возыш. Тудо скрипка-соло дене "Яндар-
яндар" мурым шоктымо дене тӱҥалеш. Тиде Концертшым А.Эшпай икымше
исполнительлан,
чапланыше скрипач Эдуард Грачлан пӧлеклен. Йошкар-Олаште Э.Грач тиде
сочиненийым
музыкальный театрын В.Прасоловын вуйлатыме оркестрже дене пырля шоктен.
А.Эшпайын шуко авторский концертыштыже Эдуард Грач дене вашлияш, пырля
шокташ логалын,
да кажне гана скрипкажын ямле йӱкшым шулен колыштынам.
80-ше ийласе чумыр творческий пашам РСФСР-ын заслуженный артистше лӱмым
пуымаш
иктешлен. Грамотышто возымо:
"Тов. Шапкин Виталий Владимирович
За заслуги в области искусства Указом Президента Российской Советской
Федеративной Социалистической Республики от 18 декабря 1991 года Вам
присвоено почетное
звание "Заслуженный артист РСФСР"
Президент РСФСР — Б.Ельцин".
Ом пале, кӧ тиде лӱмым мыланем пуаш темлен, но мый шкеже тидын нерген
мутымат
луктын омыл. Такшым тӱрлӧ лӱмым шкаланышт шке "шӱкат". Шып гына кӱлеш кагаз-
шамычым погат, служебный верышт дене пайдаланен, темлымашым ямдылат да
шонымо
лӱмым налытат. А ончет гын, тидым нимо дене сулен огытыл. Оҥышкышт лач
"заслуженный аракалогар" але тыгаяк вес "заслуженныйым" гына сакаш лиеш.
Мыйын кунар
званием уло гын, иктыжымат йодын-кӱчен але вес йӧн дене налын омыл. Кажныже
мыланем чынжымак вучыдымо лийын.

* * *

Константин Романович Гейст! Тиде лӱм — марий искусствышто ынде легенда
гына. Тудо кужу, но неле илыш корным эртен. Но оптимизмым нигунам йомдарен
огыл. Ӱмыр
мучаштыже мый тудын дене поснак чак лийынам. Композитор семынат, айдеме
семынат.
Кызыт архивыштем Гейст нерген иктаж кок шӱдӧ материал аралалтеш. Тиде —
серыш,
нота, записке, фотосӱрет-влак. Мыйым марий мурызо Клавдия Иванова (сопрано)
дене
пырля уже Москваште илымыж годым газет публикацийла гоч кычал муын. Нуно
республикыштына лекше чыла газетым налын шогеныт. Марий йылме дене
лекшымат. Вет Гейст
марлат сайын умылен, Йошкар-Олаште кумло ий наре илымыж годым тунемын.
Икана вучыдымын серышым нальым. Почым, лудам — Гейст деч. Тудо Флейта ден
фортепьянолан романсым возымыж нерген увертарен да шокташ йодын. Тыге ме
ваш возгалаш тӱҥална. Икмыняр жап гыч нотым колтыш. Темыже нота гоч
"В.В.Ш." буква дене
палемдалтын. Сочиненийжым тудо мыланем пӧлеклен. Тидыже моткоч кугу куан
лие.
Произведенийым концертлаштат, радио ден телевиденийыштат шуко гана
шоктенам. А
композиторын 80 ияш юбилейжылан тудын авторский концертшым эртараш
Российысе
Композитор ушем вуйлатыше Владислав Казениным кутырен савырышым. Лӱмгече
концерт
Москваште, Композитор-влакын тунамсе всесоюзный пӧртыштышт, лие.
Концерт деч вара программеш Константин Гейст тыге сералтыш: "Дорогому,
талантливому исполнителю моих произведений, моему хорошему другу по музыке,
прекрасному
флейтисту, любящему свой инструмент. А это самое главное.
С уважением — К.Р.Гейст. 25 ИИИ—87 г."
Мый Константин Романович дене келшымашна нерген шуко каласкален кертам да
тидым
посна публикаций гоч ышташ шонем. Тыгак моло композитор нергенат, кӧн
произведенийжым шоктенам.

* * *

А ынде вес эллаш миен коштмо нергенат каласкалаш жап, очыни. Тыгайже шукак
лийын
огыл, но шарналташ ситыше уло. Венгрийыште теве кум гана лийынам. Икымше
гана —
1983 ий март мучаште мемнан музыкальный театрын оркестрже дене пырля.
Дирижержо
Вадим Венедиктов ыле. Тунамсе пагытым шарналтем да туге чучеш, пуйто
коммунизмыште лийын онченам. Тыге тушто мемнам кузе вашлиймым шотыш налын
ойлем. Ӧрат
вет! Ӱстембалне могай гына кочкыш-йӱыш лийын огыл! Делегацийым тунамсе
культура
министр Г.С.Петров вуйлатен. Оркестрыште шоктымо деч посна пу-духовой
инструмент
квинтет, трио дене пырля выступатленам. Да, мутат уке, соло исполненият
лийын.
Миен толмо деч вара А.Спивак "Марийская правда" газетыште 1983 ий 1 майыште
теве
кузе возен:
"С первых же минут пребывания на земле брасткой Венгрии мы все,
почувствовали
внимание, заботу и сердечное отношение к нам. Каждый день пребывания на
венгерской земле был полон значительными событиями, яркими впечатлениями...
Публике очень понравился флейтист Виталий Шапкин, он украсил вечер чудесной
пьесой Эшпая "Анданте"."
Кокымшо гана Венгрийыште 1987 ий ноябрьыште лийынам. Адакат культур
делегаций
дене пырля. Тидын нерген ончыч ушештаренам ыле. Но каласынем, тиде гана
мемнам
ончычсыла вашлийын огытыл, нелылыкат чыла шотыштат шижалтын.
А 1992 ий октябрьыште 1-ше ¹-ан школ-интернатын кӱслезе ансамбльже дене
пырля
тушко кумшо гана миен лектым. Икымше гана да тиде гана миен коштмым
таҥастарен
ончалат да пуйто ик лӱманак тӱрлӧ элыште лийме гай чучеш. 1983 да 1987
ийлаште
эше социализм жап лийын. СССР-ымат кунар-гынат пагаленыт, вийжым шижыныт да

лӱдынытат. Садланак, векат, мемнамат коммунизмысыла вашлийыныт. Тунам
Венгрийыште совет войска кажне ошкылышто, манаш лиеш, шоген. Да артист ден
музыкант-влак
мемнан частьлаште чӱчкыдын концертым ончыктеныт. Тунам эре тыгакак лиеш
манын
шоналтын: Ленинлан, утарыше совет воинлан памятник-влак... А лекте кузе —
чылажат шӱкшӧ омашла иктатыште шаланен кайыш.
1992 ийыште мемнан офицер-влакын поезд дене шке погыштым лукмымат ужаш
логалын.
Тидлан кажныже уло купем налын. Кызыт Венгрий мыланна пеш тора эл, да,
очыни,
ынде тушко логалашыжат огеш лий. А вет лийыныт иза-шольыла келшыше
Сомбатхей ден
Йошкар-Ола. Но ынде чылажат шарнымашеш веле кодын. Да мыланем эше
дневникыштем
тудо жапыште возымо ушештара. А такше гын Венгрийыште, Сомбатхейыште, эше
ик гана лийме моткоч шуэш. Вет тушто шуко палымем, йолташем-влак улыт. Мо
нунын дене
лийын, кузе илат — ончалаш ыле.
Тушто гастрольым эртараш полшаш йодын, Венгрийын Российысе кызытсе посолжо
господин Дьердь Нановскиланат серышым возенам. Москваште ик концертыштем
вашлийме
годым полшашат сӧрыш. Но... Тудын советникше Рита Майер тыгай вашмутым
колтыш.
Тудым мемнан дене гын отписка маныт ыле.
"Посольство Венгерской Республики. 246.97
Москва
Заслуженному артисту РФ
г-ну Виталию Шапкину
г. Йошкар-Ола
Уважаемый господин Шапкин!
Я не забыла о письме, которое отправила Вам 19 апреля 1995 года.
Должна Вам сказать, что ни господин посол, по поручению которого я писала
мэру
города Сомбатхей, ни я не имеем возможности влиять на те учреждения, в
основном
частные, которые занимаются организацией концертов. Я даже не знакома с
новой
системой концертных агенств, не знаю их адреса, круг их деятельности.
Поэтому мы
обратились к мэру города Сомбатхей с просьбой оказать помощь в этом деле.
После получения Вашего письма, я опять напомнила ему о возможности Вашем
выступлении, но он тоже играет лишь роль посредника.
Я была бы рада, если бы в Венгрии состоялись Ваши гастроли, но обещать или
гарантировать ничего не можем.
Желаю Вам дальнейших творческих успехов.
Москва, 20 июня 1997 г.
(Рита Майер) советник".
Мом каласаш? Нимом, очыни.
Эстонийыште ныл гана — 1989, 1992, 1994 да 1995 ийлаште — лийынам. Могай
жап
ыле, шкеат паледа. А чылажымат шке шинча дене ужмек, тушто мо ышталтмым кеч

кӱчык жап эскерымек, эше сайынрак умылет. Ужмем-колмем корнысо тетрадьыштем
возенам. А кызыт лач иктым гына каласем: ик нацийын весым шӧрын ончымыжо,
тыйым
ӱлык шындаш тӧчымӧ мыланем огеш келше.
Хельсинкиште мыйын триумф лийын. Тушкыжо кок гана миен коштынам. 1993 ий 24
гыч
28 май марте Марий культурын кечылаже эртеныт. Мемнан делегацийыште мыят
лийынам, изирак сольный программым намиенам. 25 майыште, кушкыжмын, 19
шагатыште Ош
залыште мемнан концернтна лие. Тушто Вячеслав Сазонов, Элина Архипова,
Лидия
Бочкарева, Александр Беляев, Нонна Швед, Андрей Эшпай, Сергей Чечетко да
мый
выступатленна. Концертым мый мучашленам, да колыштшо-влак совым кужу жап
кыреныт. "Бис" почеш Бахын Скерцожым уэш шокташ перныш. Эшпай тидыжым вара
мыйын
фантастический сеҥымашем семын аклыш.
Кокымшо гана Финляндийыште 1995 ноябрьыште лийым. Тунам сольный концертым
пуэнам. Теве программыже:
Венӓйӓн тиеде-йа култтуурикескус
Российский центр науки и культуры
КОНЦЕРТ
28.11.1995
18.30
ВИТАЛИЙ ШАПКИН
(флейта)
ЛАРИСА СЕМЕНОВА
Программа
Бах-Гуно Аве Мария
Моцарт Анданте
Моцарт Рондо соль-мажор
Эшпай Две марийские песни
Кульшетов Финал сонаты
Евдокимов Наигрыши
Элембаев Концертная пьеса
Сибелиус Ноктюрн
Эллер Пьеса
Эркель Венгерский танец
Кочар Песня
Богар Танец
Дебюсси Лунный свет
Шопен Ноктюрн
Шопен Вариации
Бах Менуэт
Бах Скерцо
Тома Религиозное анданте
Моцарт Рондо ля-минор
Продолжительность концерта 1 час 15 мин.
Тиде гана концерт скромнын, йӱк-йӱаным лукшо сеҥымаш деч посна эртыш.
Россий посольствын изи залыштыже колыштшыжат шагалын лийыныт.
Теве тыгайрак шарнымаш кодын ӧрдыж эллаш миен коштмаш гыч.
Лийынам кызыт йот элыш савырныше Украиныште. Тунам тудо эше "шкенан" ыле.
1991
ий августышто Киевыште Марий республикын литератур да искусство кечылаже
эртеныт. Мемнан музыкальный театр тусо оперетта театрыште тылзе мучко
гастроль дене
лийын. 1991 ий 19 августышто Крещатикым сайын шарнем. Тунам тушто путч ыле.
Лач
тулеч вара СССР-на шаланаш тӱҥале. Шӱлыкан, тургыжландарыше жап лийын. Кеч
украин радио дене мыйын нерген передачым колтеныт гынат.
СССР шаланымылан кӧра Бакушко кызытсе музык фестивальышке мийыде кодым.
Таиландыште, Бангкоккышто, сольный концертым ончыктымо нерген переговор
кайыш, адакат
— пшик. Иктаж гана концерт выступлений дене тӱнямбал орбитыш лектам манын,
шкемым ом куандаре. Тыге нигунам огеш лий, очыни. Вет мый палыме тӱнямбал
кок лига
гыч иктышкыжат ом пуро, а искусство тӱняште, да тушто веле огыл, лач нуно
кугыжаланат. Лӱмем интернет сетьыш пурен, 1991 ийыште Английыште,
Кембриджыште (тиде
— тӱнян международный биографический рӱдерже), талук еда луктын шогымо "Кто
есть
кто" книгаште чапланыше еҥ-влак радамыште шотлалтам гынат, куанже кугуак
огыл.
Чын, тидыже чоным мыняр-гынат вӱчка.
(Мучашыже лиеш.)



101798
************************************************************************
10—17

М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме лӱмеш

ЯРАҤ УОТНАЦЫШТЕ

Писательын илышыж гыч
Съезд деч ончыч

1898 ий 23 октябрьыште (тошто стиль дене) Имаруш Благовещенский черке
настоятель
Овчинников — отец Изосим — ятыр азам тынеш пуртыш. Эрге-влаклан Якып лӱмым
тушкалтен пуыш. Ты кечын ньогам вес лӱм дене лӱмдаш Священный Месяцеслов
кӱштен
огыл. Молан манаш гын, тиде кечын, ала-кунам ожно, Иерусалим еписком
Ияковым
(колымыж деч вара) святой апостол радамыш пуртеныт. Тидыже — азалан лӱм
пуаш негыз. Тынеш пуртымо коклаште Логин Пагулын Тошто Крешын ялеш 17
октябрьыште (у
стиль дене 29 октябрьыште) шочшо эргыжат ыле. Тудат Яков лие...
А 1912 ий 8 июльышто Имаруш церковно-приходской 2 классан училище директор
И.А.Чущин Якыплан училищым устан тунем пытарыме нерген свидетельствым
кучыктыш.
Самырык рвезылан умбакыжым тунемаш, илыш-корно пиалым тыланыш. Тиде
кеҥежымак
Якып Кукарка олаш туныктышо-влакым ямдылыше семинарийыш тунемаш пураш
кайыш. Но
Юмын закон дене кумытан оценкылан веле экзаменым кучышат, семинарист
радамыш ыш
логал.
"Кукарка семинарийыш кок ий годым тунемаш пураш мийышым — ик ганажат шым
керт.
Ончычшо экзаменым чыла эртаренам ыле — томамракеш кодым. Вес ийын, киямат,
"закон божий" керте: Новуходоносор ден царь Давид коклаште мутаялтым. Руш
йылмым
сайын шинчем ыле". (М.Шкетан "Шке илышем нерген").
1917 ий феральыште Якыпым кугыжан армийыш наҥгайышт. Салтак илыш Кӧҥгыр
олаште
верланыше 153-шо запасной полкышто тӱҥале. А май тылзын Кременчуг ден
Тернополь
олала кундемыште тушман ваштареш шогышо ХИ руш армийыш Урал вел гыч кугу
ешартыш
тольо. Шуко тӱжем салтак коклаште Якыпат лийын.
1917 ий 18 июньышто Временный Правительствын Касвел фронтышто тӱҥалме
наступлений шовын шӱвыроҥла пудеште. Кум ий жапыште руш салтак, вӱрым
йоктарен, тушман
деч шке мландыжым утарен налын гын, ынде кум кечыште тудым коден кайыш.
Тушман
кидеш Польша, Буковина ден Добрудж, Галиций, Белоруссий, Эрвел Литва да
Эстоний
кодыч.
Кугу Октябрь революцийым Якып позицийыште вашлиеш. Кужу жап ночко окопышто
лийме
дене Якып чотак явыга да черлана. 1918 ийыште, шошо велеш, тудым мӧҥгыжӧ
эмлалташ колтат.
Кеҥежым, шудо тургым жапыште, тудым Ернур (Имаруш) волисполком финотделыш
секретарьлан налыт. Вес ийын Якыплан мланде пӧлкам вуйлаташ ӱшанен пуат.
Волисполкомышто ыштыме пагыт годсо архивыште Ернур волостьышто илыше марий-
влакын 1920 ий
31 мартыште лийше Волостной съездын протоколжо аралалтеш. Ты погынышто
марий-влакым административный шот дене руш-влак деч ойырымо нерген йодышым
каҥашеныт.
Тунам верысе власть вуйлатыше кокла гыч южышт национальный политикым чын
огыл
умыленыт. Марий калыкым руш деч ойырен, посна марий волостьым почмо нерген
шонкаленыт.
1919 ий январьыште Вятка губернский исполком пелен национальный отделым
почыныт.
Тушто кум секций лийын: марий, удмурт да мусульман. Отдел ончылно тыгай
задаче
шоген: РСФСР Конституцийым, совет закон-влакым калыклан умылтарен толаш;
политический литературым, рушла гыч губерний кӧргыштӧ илыше руш огыл калык
йылмыш кусарен, кумдан шараш; агитаций пашам митинг, беседе гоч эртарен
шогаш да шочмо
йылме дене газетым лукташ тӱҥалаш.
Февральыште Малмыж олаште грамотым шинчыше (лудын-серен моштышо) марий-
влакын
Икымше общеуездный погынышт лийын. Саде съездыште национальный пашам
виктарен
колтымо шотышто ятыр йодыш каҥашалтын. Марий калык культурым нӧлталме, йоча-
влаклан ясльым, национальный школым, культпросветучрежденийым почмо нерген
пунчалым лукмо. Съезд туныктышо-влакым ямдылыме курсым почаш темлен.
Тиде ийынак, шошым, Яраҥ уезд исполком пелен посна марий секцийым почыныт.
Но
Вятка деке Колчакын армийже лишемме дене совет, партий пашаеҥ-влак самырык
республикым аралаш каеныт, да марий секций петырналтын. Вятка губернийым
тушман деч
эртыктымек, Совет-влакын нылымше губернский съездше уездлаште секций олмеш
национальный отделым (уотнацым) почаш пунчалын.
Яков Павловичын пашаш миен пурымыж годым Яраҥ уезд национальный отделым
Токмала-ев Савва вуйлатен. Граждан сар жапыште поэт, корреспондент, вара
Партий ЦК пеленсе ВПШ-ште политэкономий кафедрын доцентше, Кугу сар годым
ополченец лийын.
Тунамат отделыште пашаеҥ ситен огыл. Уотнацлан Центр оксам шагал ойырен.
Вуйлатышылан инструктор, секретарь пашам шуктен толаш пернен. Ондак Яков
Павлович
секретарьлан ыштен. С.Токмалаевым губотнацын паша ышташ налмыштлан кӧра
1920 ий
18 августышто лийше уисполком заседаниеш Я.Майоровым уотнац вуйлатышылан
пеҥгыдемденыт.
Уезд кӧргыштӧ 60 тӱжем наре марий илен. Верысе волостьлаште тӱҥ шотышто руш-
влак
пашам ыштеныт. Пытартышлан Яков Павлович уотнацеш шкетын шинчен кодеш.
Чытыш
кӱрлеш — Москошко Рӱдӧ марий пӧлкаш вуйшиймашым воза:
"... Сейчас в отделе абсолютно нет работников (лишь один заведующий). Нет
помещения и, ясно, работы никакой, кроме приема посетителей, не ведется.
Кажется
странным — отделу помещения не дают. Задается вопрос: почему? Ответ может
быть
только один. Местные учреждения никакого внимания на отдел национальностей
не
обращают и не хотят с ним вести какие-либо переговоры по жилищному вопросу,
и
если ведут, то непременно иронически. Товарищи!!! Где же справедливость?
Неужели
мы этим ничтожным из ничтожных вопросов должны ронять перед глазами мари
достоинство Советской власти, и тем менее ронять свое национальное
достоинство перед
русскими "коммунистами", сидящими в гор. Яранске, сыпящими иронические
возгласы
по адресу мари и нисколько не ведущими того, что виновниками замещательства
марийского учреждения являются они сами, и тем самым становятся
противниками Советской власти в смысле национального вопроса вообще.
Квартиру не дают, материально не обеспечивают и сами же говорят, что "вы,
дескать, дурака валяете".
Ну, есть ли в этой интонации какая-либо логика? Или логическая часть мозга
у
русских коммунистов аннулирована? Я просил у них письменно, что дайте
помещение,
требовал устно, на что сие указали коридор, где вешаются одежды русских
служащих, с предложением, что тут можно прекрасно устроиться. Положение
нелогично и
глупо..."
Тышеч коеш: уездный исполком ден укомпартийын уотнацым пешыжак шотлен
огытыл.
Я.Майоровын командировкышто улмыж годым уотнац пӧлемыш госстрах отделым
кусареныт, а уотнацым коридорышто улшо вургем кудашме лукыш шӱкал шынденыт.
Самырык
вуйлатышылан тидыже шугынь дене перымыла чучын, паша ышташ кумыл йомын.
Яков Павловичын колтымо вуйшиймашыштым тергаш Моско наркомнац гыч
инструктор
Иванов толын. Тудын полшымыж дене уотнацлан Нетелин купечын пӧртшым пуат.
Тыгак
уисполком заседаниеш вуйшиймашым лончылат.
Яков Павлович кумылаҥеш. Уотнац пашам кӱлеш корно дене виктарен колташ,
Марий
кресаньык-влакын съездышт кугу полышым пуэн кертеш манын, тыгай погынымашым
эртараш губотнац дене ойым пидеш.
      "ЧЫЛА ВОЛИСПОЛКОМЛАН!"
      Яраҥ национальный паша отдел уезд кӧргысӧ чыла
      волисполкомлан Волостной съездым эртараш темла да
      Яраҥ олашке 1920 ий 5 декабрьыште Кумшо марий съездыш
      делегатым колташ йодеш... Волисполкомын пуымо путевка дене
      делегат-влак Яраҥ уисполкомыш 2 декабрь кечын толшаш улыт.
       Национальный паша отдел вуйлатыше — Я.Майоров."
Съездым эртараш палемдыме кече койын лиешемеш. Уотнацын чылажат ямде:
волостьлаште делегат-влакым сайлыме, докладым возымо. Но паша шукталт ок
шу: съездым
эртараш губотнац йодмо кредитым ыш пу, а уисполкомын окса чӱдӧ. Палемдыме
кечын
делегат-влак Яраҥыш ынышт тол манын, волостьлаш увертарымашым колтылаш
логалын.
Съездым февраль тылзыш кусарат, адакат окса уке амал дене тудо погынен ок
шу.
Пытартышлан Марий съездым 1921 ий 15 май кечылан палемдат. Ты ганат Яков
Павловичлан шуко тыршаш, ятыр чаракым сеҥаш логалын.

ЯРАҤ УЕЗД, ИИИ КРЕСАНЬЫК СÚЕЗД
Съезд шке пашажым 1921 ий 15 майыште 16 шагатат 30 минутышто тӱҥале. Уотнац
вуйлатыше Я.Майоров съездым почо, делегат-влакым шокшын саламлыш да
"Интернационалым" мураш темлыш. Партий гимным Яраҥ марий педагогический
курсышто тунемше
ӱдыр-рвезе-влак тӱҥальыч, да мурым уло зал авалтыш.
Саламлыме мутым ойлышт: уисполкомын (уездный исполнительный комитетын)
туныктымо
паша отделжым вуйлатыше Евдокия Рокк, Марий область гыч толшо уна И.Беляев,
Сернур кантон гыч марий калыкын колтымо делегатше Кушелев, педкурс
вуйлатыше Муреев, Яраҥ уездысе марий рвезе-ӱдыр-влак лӱм дене М.Иани да
молат.
Погыным вӱдышӧ Муреев докладым ышташ мутым Я.Майоровлан пуа. Национальный
отдел
вуйлатыше шке отчетыштыжо палемда:
— Мыйым Яраҥ уисполком 1920 ий март тылзыште Ернур волисполком пелен
национальный пашам виктарен колташ пеҥгыдемден ыле. Май тылзыште чот
кыралтым да кужу жап
черле кийышым. Июнь мучаште уотнацыш куснышым да секретарь пашам шуктен
толаш
тӱҥальым. Март тылзыште тыште латик пашаеҥ лийын. Вара икте почеш весым
Йошкар
Армийыш (граждан сар каен) наҥгайыштат, пашадар окса фондым губотнац
палынак
иземдыш. Губотнац ден уотнац коклаште йодыш кагазым возкедылмаш ылыже.
Пытартышлан губерний гыч кӱлешан директив толмым чарныш. Тидын денжат
уотнац шке пашажым
кӱлеш кӱкшытыш нӧлтал ыш керт...
Докладчиклан йодышым пуэденыт.
Рокк: Губотнац ден уотнац коклаште кыл йоммек, штатный расписаний почеш
кадрым
погымо шотышто отдел вуйлатыше кузерак тыршен толын?
Муреев: Уотнацлан кӱлшӧ марий пашаеҥым кычалме шотышто мом каласен кертыда?
Майоров: Пытартыш жапыште информаций подотделыште пашаеҥ укелан верч
губотнац
дене кыл кӱрылтӧ, манаш лиеш. Марий пашаеҥым кычалме нерген тыгерак
каласем:
уотнацыш паша ышташ толаш нигӧ келшен огыл. Шукерте огыл верысе волостьнац
паша
наҥгайыше кок марий еҥ тышке толаш келшыш. Шке ойыштым огыт вашталте мо,
каласен
ом керт.
Прений тӱҥалын. Эн ончыч мутым Муреев йодын.
— Майоров йолташ шке докладыштыже конкретный пашаж нерген кыдач-покшеч веле
ойлыш, — манын тудо. — Доклад кукшо лекте. Уотнацын деятельностьшым терген
лекмек,
раш лие: 1920 ий 1 январь гыч август марте ончычсо вуйлатыше Токмалаев
Савва Федорович ялла воктен командировкыш коштмыж дене веле серлаген
(С.Токмалаев съезд
президиумышто шып шинча). Вара Майоров йолташ вуйлатышылан кодо. Но тудат
Токмалаевын кышажымак тошкен. Садлан уотнац тайыл почеш ӱлыкыла мунчалтен
волаш тӱҥале. Тидлан кӧрак уисполком уотнацым вургем кудашме пусакеш
вераҥдыш. Наркомнац
гыч инструктор Иванов йолташ ок тол гын, тачат саде пӧлем гыч лектын ок
керт
ыле. Уотнацыш толшо деловой серыш-влак ала-кузе вес учрежденийлашке
верештыныт
да, жап эртымек гына, шке адресатыштым муыныт. Отделыште эреак пашаеҥ ыш
сите.
Южо кечын тушто нигӧ лийын огыл. Туге гынат уотнацын начар пашаже Токмалаев
ден
Майоров ӱмбалан кодеш. Нуно вуйлатыше улыт, нуно мутым кучат. Уезд
учрежденийлаште ыштыше руш-влакын мемнам, марий-влакым, "Калык дене пашам
ыштен ода мошто"
манмышт шӱмеш логалеш. Йӧршеш окмак онал дыр? Ме, Яраҥ кундемыште илыше
марий-влак пашам ыштен моштена да ыштена! Ты шотышто педкурсышто тунемше-
влакын общественный пашам виктарен толмышт гыч раш коеш.
Ашаев: Мыйын шонымаште, вуйлатыме вер Майоров йолташлан келшен ок тол.
Мутым Маробласть гыч толшо И.Беляев йодеш. Яков Павлович ден Иван
Тимофеевич
съезд деч ончычак вашлийыныт. Марий театр, литератур, газет нерген, мутат
уке,
шуко кутыреныт. Майоров "Утышо" лӱман пьесым возымыж нерген ойлыде кертын
огыл.
А толшо уна тӱҥалше авторлан марий интеллигенций дек чакрак лияш темлен.
Чарлаш
ӱжын. Яков Павлович шкежат чон пуэн вуйлатыше паша деч мучышташ шонен.
Шочмо
кундемыште марий культур вияҥеш, театр пашам ышта, марла сылнымут литератур
йол
ӱмбак шогалеш. Тыгай шонымаш ончыклык лӱмлӧ писательым сымыстарен.
Беляев, литературный псевдонимже — Ошламучаш Йыван, Кусныл коштшо марий
театрын
ончычсо режиссержо, "Тупела илыш" пьесын авторжо: Уотнацын пашаже тӱвырген
толын
огыл гын, тыште вуйлатышым утыждене титаклат. Чылалан раш: отделыште пашаеҥ
ситышын лийын огыл, губерний велым полыш уке, уисполком уотнац улмым ала
пала, ала
уке. Тиде сеъздеш у составым ойырыман. Тудлан раш корным ончыктымаште
губотнац
ден уисполком тургыжланышаш улыт. Партийный организацият национальный
йодышым
ӧрдыжеш кодышаш огыл.
Президиумышто шинчыше уотнац коллегий член Розинов уотнац вуйлатыше Яков
Павловичым авырал нале. Но критиковатлаш йӧратыше-влак шке шонымашышт деч
кораҥаш
огыт вашке. Кок-кум гана мутым йодыт.
Муреев (верже гыч): Беляев ден Розинов Майоровым авырал налаш тӧчышт. А
Яков
Павлович шке титакшым губотнац ӱмбак шӱкалаш тыршыш. Аза ок магыре гын,
аваже
шке кидышкыже ок нал. Чыла ситыдымаш Токмалаев ден Майоров вачеш кодеш.
Нуно
коктынат партий членыште шогат. Партийын полшымыж дене пашам виктарен
кертыт
ыле. Но чаманаш веле кодеш, Токмалаевшат, Майоровшат партий погынымашыш пеш
шуэн
коштыныт.
Ашаев: Майоров — партийный еҥ. Тышеч коеш: уотнац вуйлатыше кугу
шинчымашан,
пеҥгыде администратор лийшаш. Ӱшанен пуымо пашам кӱшыл орган деч лӱдын
огыл, а
шке чон дене шижын, кумылым пуэн шуктен толшаш. Тунам веле тыршымашын
саскажым
ужаш лиеш.
Рокк: Майоровын шкенжым кучен моштыдымыжлан кӧра тудын деке йодыш дене
толшо-влак вашмутым налде кораҥ каеныт. Тыгай койышым вурсыде ок лий.
Шуко еҥ ойлен: икте Яков Павловичым вурсен, весе пыдал налын.
Протоколышто икмыняр палыме лӱм вашлиялтеш: Токмалаев, Муреев, Беляев, Иани
да
молат.
Муреев нерген М.Шкетан возен: "Марий литератур нерген 1919 ийыште шонаш
тӱҥальым. Пьесым возаш тӧчышым. 1921 ийыште Яраҥ педкурсын марий учительже-
влаклан лудым. Педкурс вуйлатыше Муреев — литературым шинчыше еҥ. Тудо
мылам ончыкыжымат
возен шогаш каҥашым пуыш".
Иван Беляев Арпик (А.Д.Белков, вара ял озанлык наука кандидат) дене коктын
"Тупела илыш" пьесым возеныт. Арпик кумлымшо ийлаште Нужъял школышто
туныктен.
Кажныжын — шке пӱрымашыже. Беляев ӱмыр лугыч колен. Муреевын да Ианин
илышышт
нерген 1989 ий 7 октябрьыште лекше "Кировская правда" газет тыге рашемда:
"1937
ий 27 октябрьыште НКВД Особый тройкын приговоржо почеш Киров олаште вигак
куд
еҥым лӱеныт: Яраҥ марий педтехникум директор, учебный часть вуйлатыше
Муреев
Петр Максимовичым, кок преподавательым, киномеханик курсышто тунемше
рвезым, Ленинградский журналистике институтын студенткыже Мария Андриановна
Иани-Пигалинам". Тудын кок акаже лийын. Иктыже, Агафья Андриановна, Яраҥ
педтехникумышто
туныктышылан ыштен. Ака ден шӱжар ик суд ончылно шогеныт. Шӱжаржым лӱен
пушташ,
акам 10 ийлан эрык деч посна кодаш суд приговорым луктын.
Вес акаже, Парасковья Андриановна, Йошкар-Ола Марпромсоюзышто тӱрлымӧ да
вургем
ургымо пашалан ӱдыр-влакым туныктен. Тудым Марий АССР НКВД тройко суд тыгак
10
ийлан лагерьыш колтен.
Съездыште ойлышо-влаклан ӱшанаш гын, уотнац вуйлатыше Я.Майоров кернак айда-
йӧра
пашам ыштен манын шонен кертына. Чыным кӧргынчалаш икмыняр документым
шергалде
ок лий.
Яков Павловичлан Ернур волисполкомышто ыштымыж годым, мутат уке,
куштылгырак улмаш. Пӧлка вуйлатышын кидыште — властьын пуымо закон.
Уотнацыште закон дене пайдаланаш ок лий. Чылаштлан йылме дене умылтарыман.
Пычкемыш марий калыкым культур
корныш шупшылаш манаш веле. Коча-кован кылден кодымо акрет годсо илыш
кылдышым
рудаш ятыр кӧргӧ вий, шинчымаш кӱлыныт. Рвезе еҥымат, шоҥгымат ӧрдыжеш
кодаш ок
лий. Нуным у илыш корныш лекташ йылме дене кумылаҥдыман, у илыш ӱмбак вес
шинча
дене ончалаш туныктен толман.
Яраҥ уездысе тӱрлӧ волостьышто 60 тӱжем утла марий еҥ илен. Марий областьым
ыштымек, икмыняр волость ты кундемыш вончен. а 46 тӱжемат пеле Яраҥ уездеш
кодын.
Я.Майоров уездысе 25 марий волостьым, тушко пурышо 376 марий ялым учетыш
налын.
Верлаште тӱҥ шотышто пашам руш-влак виктареныт. Садлан волостьнац дек
пешыжак
мелын огыт шого. Яков Павлович первый кечыла гычак яллаш лектын. Тушто
лудмо
пӧртым почын, вуйлатышылан йӧршӧ еҥым кычалын.
"Помажсолаште лудмо пӧрт уке. Ялысе-влак дене кутыралтымек шижым: тыгай
тӱшка
вер нунылан кӱлеш. Саватий Данилович Пайметовын суртыштыжо лудмо пӧртым
почаш
полшышым", — палемда отчетышто.
"Пайгишыште лудмо пӧртым Лешкаев Наум Павловичын пӧртеш вераҥдышна".
"Тожсолаште
Иванов Матвей Еремеевич шкеж деке пуртыш. Но тудын ны чыраже, ны керосинже
уке.
Кастене газет лудаш толын огыт керт". "Пекшикыште Лачков Павел
Прокопьевичым ойлен савырышым. Лудмо пӧртым почаш келшыш", — вес отчетышто
ойлалтеш. Тыгак Яков
Павлович командировкышто улмыж годым школ пашам, продовольствий йодышым
лончылен, полышым пуэн. Яраҥ педкурсыш рвезе-ӱдыр-влакым тунемаш каяш
кумылаҥден.
1920 ий октябрь тылзыште губотнацыш колтышаш отчетышто палемден: "Отделлан
посна
пӧлемым ойырымо шотышто уездный власть нимыняр ок тургыжлане. Ик пӧртым
ачален
чиялтен ямдылыме. Но тушко партий уком пашаеҥым пачерлан вераҥдат. Икманаш,
марий отдел критический жапым чыта да пашам ышташ тӧча. Пашаеҥ гыч ик
вуйлатыше
кодын. Уисполкомышто шуко марий еҥ пашам ышта, но уотнацыш кусаралташ нигӧ
ок
кӧнӧ".
...Пренийым чарнымек, съездым вӱдышӧ иктешлымашым ышташ мутым Я.Майоровлан
пуа.
— Шке нергенем ойлаш ом тӱҥал. Тыште шукын да южышт утыждене каласышт.
Икмыняр
ойым Токмалаев шотышто каласем. Тудын жапше тӱрлӧ инструкцийым, кагазым
возымаште эртен, яллашке шуко лектын коштеден. Пӧлемыште шинчен, верласе
пашам от вораҥдаре. Манмыла, чылажымат шкан ышташ перна. Тудланат, мыламат
верысе властьын
оптымо тореш пондым шуко кораҥдылаш логалын. Мый уло чонем дене ӱшанен
пуымо пашам шуктен толаш шоненам, но бюрократ-влак виянрак ыльыч. Ятыр
кагаз возалтын,
Возкедылде лийын огыл: уезд кугу, кажне ялыш миен шуаш жап уке. Ашаев
уотнацым
уисполкомын миниатюрный организацийлан шотлыш. Тудын ойжо дене ом келше.
Уотнац
— губотнац ден уисполком кокласе кыл, калык коклашке культурым шыҥдарыше
учреждений. Тудо кугу сомылым шуктен толеш. Рушла гыч марлаш кусарыме
комиссий нерген
мут шоктыш. Каласем: тыгай комиссийым чумырымо огыл. Адакшым тудын
кӱлешыжым ом
уж. Тиде пашам педкурс ышта. Пашаеҥ укелан верч информаций подотдел
ышталтде кодо. Шукын мыйым "яра илен" манын шылталышт. Мый кажне кечын
службышто лийынам,
южгунам каныш кечымат ужалтын огыл. Толшо-влак дене кутыренам, ик еҥат
вашмут
налде каен огыл, вием шутымо семын полышым пуаш тыршенам. Беляев ден
Розинов веле мыйым умылышт. Викшым каласаш, отделыште шкет шинчен кодмек,
мылам вургем кудашме лукыштат ласка ыле! Шке веремым уисполкомышто ыштыше
шуко марий еҥлан темленам. Но нуно, йырныкын воштылал, тупыштым ончыктеныт.
Пытартыш сугынем тыгай
лиеш: ончыкыжым уотнацым кажныже пагалышаш, тудын дек мелын савырнышаш.
Тунам
гына калык коклаште эртарыме политический паша шке саскажым пуэн сеҥа. У
составлан у сеҥымашым тыланем!
Съезд 18 май марте шуйнен. Уотнацыш у составым сайленыт. Яков Павловичын
йодмашыжым шотыш налын, вуйлатыше деч утареныт.
1921 ий 1 июльышто, Яраҥ уотнацын у вуйлатышыже Агаев Семен Николаевичлан
дела-влакым кучыктымек, Яков Павлович шочмо ялышкыже пӧртылын.
И.Беляев дене Яраҥыште вашлийын кутырымышт деч вара Яков Павлович Марий
театрыш
артистлан пураш шонен ыле. Тымарте театр тудлан йӧршеш палыдыме лийын.
Сценыште
модын гына, драматургий законым пален налаш йӧн лектын. Но шужен ийлан кӧра
театр петыралтын. Ончыклык писатель, ача суртышто арамлогар лияш огыл
манын, 1 август гыч Марий область мланде пӧлкаште канцелярий начальниклан
ышташ тӱҥалеш.
Фкликс Майоров.



101898
************************************************************************
10—18

Йолташла шыргыжалын

Феликс Майоровлан

Шукертсе илышым пургедын,
Тидлан кӧра коклан роҥгедын,
Йӧршешак, Феликс таҥ, сурештыч.
Тылат кӱлеш чӱчкыдынрак
Эрвелыш, Ӱпышкӧ, мияш
Да ӱдыр ӱпыштӧ йомаш.

Светлана Эсауловалан

Почеламут-влакетше,
Эсаулова,
Ялт чонышкак логалыт,
Эх, сай улыт вет.
Но тале кугарнязе лиймекет,
Ок шокто йӧршын ямле шӱм йӱкет.

Юрий Галютинлан

Кокланже мом от возо,
Йоҥга мутетше виртуозно.
Кӧршӧк пареҥгым шолтыктет коклан
Тунар кужун героетлан —
Шонет, кӱкта чили йыраҥым.

Вячеслав Абукаев-Эмгаклан

Тыйым кажныже пала вигак,
Кӱчыкын ойлет гынат: Эмгак.
А писатель — во! улат.
Лудшыеҥын чон шула.
От ончал ик жанрымат тый шайык.
Кӧ улатше
Драматург? Поэт? Прозаик?

Геннадий Калинкинлан

Возет, Волжск вел Каврий Геннадий,
Моктен марий каван ош-кандым,
Пасум, Юлнам, ынде мыняр ий.
Чылажат — тыйын чон пелен...
Молан от возо шӱмбелет нерген?

Капитон Галкинлан

Тунемын Петербургышто,
Москошто служитлен,
Да ӱдырын йолвургышто
Поэзийым рончен.
Пеш йӧрата тӱнян тӱҥ олалам,
Ужнеже ыле Вашингтоным,
Но кайыш Моркышко, ала-молан
Шыпланыш йӱкшӧ Капитонын.

Виталий Дмитриев-Озилан

Тый улат таза капан, Ози,
Возыметше кӱчык да изи.
Раш палет дыр: мӱкш изи гынат,
Пӱшкылеш — шинча ялт петырна.
Шарне тидымат: пачемыш уло,
Пӱшкылеш — пера саҥга гыч вулно.

Андрей Гориновлан

Андрей нимом огеш васартыл,
Тудлан чыла пашат йӧра:
Кая Йошкар-Ола пазарыш,
Эн тӱҥ купеч гаяк ыра,
Кастен, пачерыш пӧртылмеке,
Адак поэтыш савырна.

Гельсий Зайниевлан

Поэзийым жаплет — шке серенат,
Ачаленат мочоло еҥын прозым!
А сылнымут да сем нерген, векат,
Иктат тынаре, тыйынла ыш возо.
"Союзыш пуро" ойым колмекат,
Вашештыде, шагатыш ончалат.

Александр Селин.
Вл.Богданов сӱретлен.



101998
************************************************************************
10—19

Семен Николаев,
Марий Эл Республикын
калык поэтше

Мер игече

Шӱлыкым ом шоно кеч нимом,
Вӱдыжга шинчам адак, нелемын.
Мыйже, тудо, нигушан ом йом,
Йомыт арже, корныжо элемын.

Икшыве деч воштылмым вучет —
Тудо, йӱк лукде, кӱта ӱстелым.
Тый шӱметым корштымеш темдет:
Шошо почешак ит кондо телым!

Власть кучемыш пелодар кӱза,
Вуйлыкышко сайлалтеш ораде.
Кӧ сайла? — Осаллана окса,
Чон торжалык таче — вуй оралте.

Чиялтат, сӧрат тунар чеченлын —
Ух, йывыртена шояклан меже!..
Да чыган чонан тора чеченлан
Ужалат вара марий ден элжым.

Эр гычак пич арака когар
Когарта лулегышкак пӱртӱсым,
Акылым тӱтыраҥда пагар,
Еҥ-влак йомдарат айдеме тӱсым.

Шолыштыт, агат, пиктат эше,
Кандыра деч кӱзӧ кужырак...
Мӱгырымӧ йӱк — илем йыше,
Кажнына незер деч нужнарак.

Мландым кече ырыктен ок керт,
Ӱлыкӧ онча шышталгын кушкыл.
Кеч-кузела шкеже лий чевер,
Шӱлыш пиктежет нимат ок лушко.

Ах, пазар манмет — тӱня салпун,
Илышнан тӱзланымыже кушто?
Чалемеш лекмекак игыпун,
Немыр лийын пӱтынь илыш пушто.

Чонышто лач Юмо ынже йом,
Арже ынже петырналт элемын —
Таче ом кумал тетла нимом,
Лач Россий шӱлалтыже молемын!

Неле, неле...

Ялт имне туп гаяк вола туп-ваче,
Шинчам от вашке эр южлан почаш.
Ах, веселалан неле пешак таче,
Но тулыканлан неле кум пачаш.

Кузе-я вашкенна эше вотнат пайремыш,
А ынде лучо пӧртйымак йымаш:
Тый шӱшпык отыл ынде, эҥыремыш
Улат,
Да пуйто сурт олмеш — омаш.

Омаш вошткойшо, мардежлан вошткоштмо,
Огеш керт кече левыктен шӱмнам.
Каяш осаллан чыланан чон вошт мо?
Осал сеҥа мо шонымо семнам?

Эрдене ойго: мом пукшем кастене,
Кас ойго: мом муам эрла эрден?
Йоча кушкешыс ожнысо рат денак:
Орва оржам тӧрлатыман терлан.

Шӱм-чон тугак викталтын кӱшкӧ, Юмыш,
Тушкак онча чыла тӱнян ӱшан.
Эсогыл колышат ынеж воч тумыш,
Со ӱшана: чонем кодеш кӱшан.

Ну, мо? Тунемынна.
Тунемына ме угыч.
Коншудо жап у семын пӧртылеш.
Ой, Юмыжат!..
Шкенам ит ыште лугыч.
Ме чытена адак
Икшыве рыскалеш...

Куголя, палисад да Пегас

"Петыралтше сурт" цикл гыч

Кумшо йӱд йылкынем ялкын вӱдыштӧ,
Пӧрдалам — ош тӱня кугытан.
Тиде
      укш гае кукшо йӱд рӱдыштӧ,
Мом тӧчен, ажгына агытан?
Малынем мый моткоч тымык пӧртыштӧ,
Но шинчамым гына кумалтем—
Куголя мыйын нойышо ӧртыштӧ
Кагаземым пуреш шырткыктен.
Мыйын тушто, кагазыште, мурылык
Кум корнем кынелмемым вуча.
А коля,— очыни, кугу урлык,—
Очыни, тушто киндым онча.
Тарванаш гын — ӧрам, кычыр-кочыржо
Тошто пу малымверын йӱкан...
Да тӧшакын товаҥдыме лончыжо
Пуйто — кажныже!— ӱшкыж тӱкан.
Юж
      чуланыште куп гаяк амыше,
Чылт таза айдемат тӱрвынчат.
Чу! Ала керосин кодын лампыште?
Але пужымо огыл мончат,
Вӱтанат але палыме верыште.
Пӧртылаш петыреныт суртнам?
Шого, пырдыж вес велсе вондерыште
Кӧ орен поктылеш пырыснам?
Трук адак имне йол йӱк асфальтыште
(Да, Сарсаде мемнан асфальтан!)...
Мом-я перныл коштеш пелйӱд жапыште?
Имньылан кызыт кепшыл лийман.
Кынелам да коштам мый кок велышке,
Муым содыки тич лампымат.
Сокыр сотыжым пӧртышкӧ велыше
Трук чолгаҥе ойган тылзыжат.
Чарайолын лектам кудывечышке —
Ай, юалге шаршудышто лупс!..
Вигак ылыже пӱчмыла кечыже
Кумылем — сомыллан пижман, ну-с!
Муын нылымшым, саде кум корнышко
Негыз кермычла эплын пыштем.
Ынде шӱлык нимат огеш кормыжто,
Лайык муро солна кӧргыштем.
Саде амыше юж ынде мӱйышкӧ
Савырна мыланем кенета.
Лач тыгак — куп гыч лектыч гын кӱышкӧ —
Вийым кӧргӧ ӱшан кынелта.
Лийын огыл —
      уке!—
      шочмо пӧртыштӧ
Нимогай куголят, пырысат.
Тиде,
      шкет кодын,
      нойышо ӧртыштӧ,
Мардежеш йӱкланен палисад.
Шыгыр ынде поэзийлан чонышто,—
Ах, строкаже!— эҥерла йогас.
Саде йомшо
      пелйӱд имне олмышто
Кынелтен коштын мыйым Пегас.

ЭЛНЕТЫШ ЧОННА САВЫРА
Г.Микайын шочмыжлан 110 ий темме лӱмеш

Элнет* марий-шамыч урман** корным налыныт,
Кузе йот мландеш ӧрчыман да кушман?
Окаш*** — кнаганам шем ушкал кочкын, маныныт,
Кочкаш — киндынам солалтен шем тушман.

Ӱшанышна шкат: пӱрымашым от ончылто,
Ме шкат шоненна: пытена, йомына.
Но теве Элнет ӱмбалан кава почылто,
Каласыш кава гычын Ош Юмына:

"Тӱня саманда кеч-кузе пуналт эртыже,
Марий воранен огеш керт мурыде.
Ушан авачан да улан еҥын эргыже
Огеш керт илен калыклан илыде".

Туге шол, ик ешынак тӱрлӧ икшывыже,
Ик элымак тӱрлӧ вуча пӱрымаш.
Йыр шарлыш тора гыч осал шыве-шывыже...
Могай вий рестанлыш Российым тюрьмаш?

Кава гычын Юмын палемдыме эргыже
Кугун куптырта але рвезе саҥгам:
"Айдемылан эрык нимо дечын шергыже,
От ырыкте чоным, олтен еҥ коҥгам".

Налеш негызлан шочмо калыкын мурыжым,
Йомакым шомакышке лыҥ тӱвырта.
Тывечла, тувечла поген акыл курышым,
Марий шомакна кумдыкеш кӱдырта.

Чавайнын, Савин чын оҥарыме йӱкыштӧ
Чон модмыжо Ӱпымарийын икгай.
Ший-шӧртньымак пуйто кычал муо шӱкыштӧ
Да серыплын ойыпым лукто Микай.

Марий шомакна савырна шӱм сескемышке,
Мыняр чия тушто — тый ончо тӱслен!
Театрыш, кӱсотыш, пасушко, тошкемышке
Йоҥгалте кумдан тывырдикше "Кӱслен".

Тӱжем лукын ынде шӱм шӱшпыкна васныже, ****
Мемнам колыштде, шӱшпыкат огеш кай.
Ах, ныжылге мурыжо! Умдо гай басньыже! —
Моткоч латештарышыс мутым Микай.

...Чонна савыра мемнам шкежак Элнетышке,
Микайын садерже мутер гай лӧза.
Шӱм-чон чоҥешта кӱшкӧ, почылтшо кечышке,
Шӱм-чон тава: мурылан мелын лийза!

Июлт-август 1995 ий.

* Элнет — Г.Микайын шочмо ялже.
** Урман — шем кожла (суасла).
*** Окаш — лудаш, тунемаш.
**** Васнаш — чон почын мураш.

Кӧ титакан?

Молан тений ондак чараҥе ломбо?
Молан йошкарге кызыт тулдымо кава?
Тугак кая каштаҥ-каштаҥын теве комбо.
А шӱм чомала оҥышто тава:
Кӧ титакан?
Кончен когылянна ик омо.
Кӧ титакан?
Тӱня волгалте — омо эртыш.
Кӧ титакан?
Чыла тошка еҥ ужмо-колмо.
Кӧ титакан?
Тетла мылам от лий эҥертыш...

Кунам мемнам чара мардеж пуале?
Кушан эрелан йомо чонысо чома?
Нигӧлан вуйым, ойлышна, она пу але,
А ынде йодыш южышко чыма:
Кӧ титакан?
Кончен когылянна ик омо.
Кӧ титакан?
Тӱня волгалте — омо эртыш.
Кӧ титакан?
Чыла тошка еҥ ужмо-колмо.
Кӧ титакан?
Тетла мылам от лий эҥертыш...

Мыят илем, тылат чонемым туржын,
Тыят йот велне, маныт, мыйынлак коржат.
Молан она лек ме тенийже, вашла куржын?
Мемнам ок ушо эр луман нуржат...
Кӧ титакан?
Кончен когылянна ик омо.
Кӧ титакан?
Тӱня волгалте — омо эртыш.
Кӧ титакан?
Чыла тошка еҥ ужмо-колмо.
Кӧ титакан?
Тетла мылам от лий эҥертыш...

Ӱмыр кас

Йол йымачын шуйнал возо ӱмыл,
Вӱдыжга, юалга умыр кас.
Ӱмыл огыл — тыге мемнан ӱмыр,
Вашкыде, тайыл дене волас...
Ыле жап, вученна пагыт кӱмым
Чевер снегыла,
Сар олмала.
Ӱжым тыйым —
Ужым тыйым илыш-корныштем.
Жап мо йортен?
Пагыт эртен.
Мый кидетым
Рвезе гаяк эплын кормыжтем.

Сырымат, очыни, мемнан лийын,
Ӧпкенат сӧрасен, очыни.
Теҥыз серысе толкынла ийын,
Пагыт йогыныш угыч от мий...
А вет шке вученна пагыт кӱмым
Чевер снегыла,
Сар олмала.
Ӱжым тыйым —
Ужым тыйым илыш-корныштем.
Жап мо йортен?
Пагыт эртен.
Лай кидетым
Рвезе гаяк эплын кормыжтем.

Водо велышке вочшо айдеме —
Мо накас? — порым веле шарнас.
Мӧрла погымо чон левыж дене
Уныкам шымата ӱмыр кас...
Кызытат вучена пагыт кӱмым
Чевер снегыла,
Сар олмала.
Ӱжым тыйым —
Ужым тыйым илыш-корныштем.
Жап мо йортен?
Ойго эртен.
Пу кидетым —
Рвезе гаяк эплын кормыжтем.



102098
************************************************************************
10—20

Съезд гыч съезд марте

Сылнымут садвече пылан пагыт кечын

Тений 26 ноябрьыште Марий Элысе писатель-влакын ИХ съездышт лиеш. Тушто
пытартыш
вич ий жапыште ыштыме пашам иктешлен, у сомылым палемдаш тӱҥалыт. Кузерак
иленыт
вара тыгодым сылнымут мастар-влак, могайрак мутпого лектышышт? Тидын нерген

ӱстел йыр шинчын, шинчаваш кутыреныт писатель-влак Эврик Анисимов, Юрий
Галютин,
литературовед Аркадий Васинкин, поэт да критик Виталий Егоров, МарГУ-н
преподавательже Галина Бояринова, тиде вузынак аспирантше Надежда
Федосеева. Вашмутланымашым "Ончыко" журнал пашаеҥ писатель Алексей
Александров-Арсак вӱден.
АЛЕКСАНДРОВ. 1993 ий 23 ноябрьыште республикысе писатель-влакын ВИИИ
съездышт
лие. Тидлан ынде вич ий шуэш. Черетан тыгай кугу погын вашеш ме шкенан
сылнымут
лектышнам ончал шерген налшаш улына. Мо мемнан ышталтын? Сайжым-удажым
почын шоналташ кӱлеш ыле. Шинчаваш ончен мутланаш йӧнанрак лийже манын,
ушештарем: 1994
ий гыч 1998 ийын пелыж марте "Ончыко" журнал гына кандаш романым, кумло вич
повестьым савыктен, калык ончык луктын. Арсий Волков, Осмин Йыван, Владимир
Любимов шке илышышт негызеш шарнымаш романым возышт. Василий Ижболдинын
"Турий",
Юрий Артамоновын "Какшан", Василий Сапаевын "Вашлияш перна гын" ("Кӱдырчан
йӱр
годым" романын кокымшо книгаже), Виталий Петуховын "Акрам", "Писе пикш,
лывырге
йоҥеж" романышт лудшо деке мийышт. А повестьлам возен савыктышыже 24 автор
погыныш.
"Поэзий" пӧлкам ончалаш гын, журналыштак латкок поэме, ятыр шӱдӧ почеламут
лектыч. Драме жанрат латшым у пьесе дене пойдаралте. Тидын годымак Марий
издательстве чылаже 26 книгам савыктен луктын. Тыште мый пытартыш жапыште
лекше оригинальный произведений-влакым гына шотыш налам. Икманаш, возышо
йолташна-влак лудшын ончылно шке порысыштым мынярлан-гынат шуктеныт,
калыклан чон поянлыкыштым
почын пӧлекленыт. Туге гынат, лудын шогышо айдеме семын ойлем: мемнан марий
сылнымут толкыныштына ала-можо да ок сите гай чучеш. Те кузе шонеда, мо
верч кажныдан кызыт чонда йӱла? Шушаш писатель погынышто могай шонымашым
луктын каласеда
ыле, могай ой-каҥашым пуэда?
АНИСИМОВ. Ик велымже мый куанем: тыгай незер жапыштат ме кеч тынар да
книгам савыктен кертынна. Тыгеже писатель-влак мален огыт кий. Теве Виталий
Петухов гын
пеш кугу сеҥымашке шуын — С.Чавайн лӱмеш кугыжаныш премийын лауреатше лие.
Манаш
веле, марий калыкнан эртен кодшо жапшым шергалаш. Моштымашат, шинчымашат
ятырак
кӱлыныт.
ГАЛЮТИН. Кодшо съездым шарналташ гын, тушто ончышаш паша радам поянжак огыл
ыле:
тыглаяк отчет да сайлымаш... А вет саманже тунам эн кугун пужгалалташ
тӱҥалше да
писатель-шамычлан нимо сайымат сӧрышӧ огыл ыле. Меат шкенан выступленийна
дене
мален шинчышна, нимо уымат ышна кычал, кузе илен лекташ да ушемнам арален
кодаш
манын, уто мутым ышна лук. Тугак лекте шол, уло-уке жича деч посна кодна,
кудалаш транспорт шупшын налалте, финанс пытыш, штат расписаний кумыкталте,
пропаганде бюро шаланен возо. Калык дек лекме йӧнна кошаргыш. Моло
республикысе ушемлаште чыла-чыла тугайымак, тошто гайымак, арален кодышт.
ВАСИНКИН. Чын, мемнан илышыште моткоч кугу вашталтыш лие. Эн ончычак
писатель
ончылно "савар", цензура, йомо, сылнымут мастар диктовко почеш возымым
чарныш.
Но марий писательым савар вес могырышто сайжак вучен огыл. Пашадарым,
гонорарым
жапыштыже тӱлымым чарнышт, книга издательствыш корно петырналте.
Писательлан каласышт: книгам лукташ оксам шке кычал, кузе моштет, туге
йӧным му.
ГАЛЮТИН. Тынар романым, тынар повестьым шыратарен лукна манына гынат,
печатлыме
йӧннаже кечын гаяк шагалем толын. "Ончыкын" тиражше эре ӱлык да ӱлык волен.
Окса
укеште веле мо амалже манын, ятыр гана вуйым пудыратылынна гынат, кӱлешан
вашмутшым мумо огыл. Ала публикаций шотшымак иктаж семын уэмден моли,
вашталтен,
чаплештарен толман, ала калыкнаже чынже денак ниоэш киен кодын? Олмыштына
Валентин Колумб лиеш гын, мом ышта ыле? Первыяк, журналын содержанийжылан
шуын пижеш
ыле чай. Ала-кузе тугай произведений-шамычым муман, лудшо еҥ номер гыч
номерыш
эре кычалынак шогыжо, тудын деч посна иленжак ынже керт. Архивым пургед
возышо-влак дечат кульымалтеш мо ындыже? Ала архивыштыже эшеат чот
пургедман. Петухов
семын историй темым нӧлтышыжӧ моло уке мо? Теве Мирон Мумаринымак налаш,
чылт
тӱкыдымӧ историй йыжыҥ кия тыште, тудым сылнымутан роман семын ыштен пышташ
ыле
гын?! Мемнан сылнымут толкынышто ала-можо ок ситыла чучеш манмет лач тыште
кия
чай.
АНИСИМОВ. Сылнымут аланыштына ала-можо ок ситым меат пеш шижын шогена.
Книга
лектеш, но тудо, мутлан, Никандр Лекайнын "Кугу сарын тулыштыжо" гай калык
коклаште ок чаплане. Шарналтыза тунамсе жапым. Вет тиде романым,, кид гыч
кидыш солалтен, туржалт пытымешкыже лудыт ыле. Лекайнын геройжо дене пырля
куаненыт але
шортыныт. А кызыт тыгай романын лӱмжым ойлыза. Кӧн романжым тыге лудыт?
Вашештенжат от керт. Шоналтет гын, моланжымат каласаш лиеш: тематика куакш,
мастарлык
ок сите, лудшын чонышкыжо ок шу.
ЕГОРОВ. Чын дечат чын каласыме: марий сылнымутыштына ала-можо да ок сите
гай чучеш. Тиде "ала-можо" шӱм-чоныштына ок шижалт, чылажат сай манын,
ласка кумыл дене илена гын, тыге гына каласыман ыле: марий сылнымут уке,
тудо колен. Но мемнам
"ала-можо" тургыжландара. Пытартыш жапыште печатьыште, поснак кутырымаште
писатель-влак дечак колаш лиеш, пуйто марий сылнымут йӧршын ок вияҥ, пуйто
верыште
тошкыштеш. Тыгодым образецлан С.Чавайнын, М.Шкетанын возымыштым шотлена. Но
лийыныт туддеч вара Н.Лекайн, В.Иванов, В.Косоротов, А.Юзыкайн, В.Юксерн...
Улыт
Ю.Артамонов, В.Петухов, Г.Алексеев, В.Абукаев-Эмгак да молат. Ик тукымым
весе
алмашта, аксакал писатель-влакын традицийыштлан эҥертен, кызытсе писатель-
влак у
сынан, у форман, тачысе лудшын кумылжым савырыше произведений-влакым возат.
АНИСИМОВ. Кызыт сылнымут мастарымат ик йодыш гына тургыжландара: незер
жапым кузе илен эртараш? Эн чот кӱлешан жапыште Литфонд полшен ок керт.
Кызыт пенсийыш
шушо писательын илаш шке лукшо уке. Ойым пуаш куштылго, но кузе тудым
шукташ? Да
путаялт пытыше жапыште чын ойжым ышташат ӧрат веле. Мыйым эше ик йодыш
тургыжландара: Писатель ушемнам арален налын ышна мошто. Моло вере тыге
шалатыл ышт
пытаре. Меже молан тынар вийдыме улына?
АЛЕКСАНДРОВ. Роман жанрыш куснена. Ала тиде жанр мемнан проблемыш савырнен?
Теве
писатель-влак А.Волков, И.Осмин, В.Любимов шке илышышт гыч шарнымашым
возышт гынат, роман манын палемдышт. Шогат мо нуно тыгай кугу лӱмым?
АНИСИМОВ. Мый гын роман ом ман. Тыглай мемуар. Автор-влак шке жапыштым
чаманен
шарналтат.
ЕГОРОВ. Нине кум авторын произведенийышт кокла гыч И.Осминын "Кава ден
мланде
коклаште" манмыжым веле шарнымаш-роман манын кертына. Тудо йылме сылнылык
денат
ойыртемалтше, илышымат кумдан авалтен, типизироватлен ончыктышо.
ГАЛЮТИН. А мо жанрым рашемден огына керт? Осминын сайын лудалтмыжлан кӧра
романак лие мо вара? Критик шинчашкак ончаш перна вет.
ВАСИНКИН. Чылажымак роман радамыш пурташ, мутат уке, огеш лий. Нуно авторын
биографийышт дене утыжым пеҥгыдын кылдалтыныт, сандене "шарнымаш-хроника"
манаш
утларак келша.
ГАЛЮТИН. Мыят теве "Георгий Пушкин" роман дене тӱтаным шке ӱмбакем почнем.
А чот
толашаш вереште вет, йолташ-влак! Мемуар манат да, кажне фактым шке гочет
колташ
перна, ала йоҥылыш, ала мо, нимогай марий энциклопедий укеште кеч-куш пуро.

Лӱмлӧ еҥ-шамыч нерген возымо тӱрлӧ газет-журналлаште шаланыл пытен.
Погышыжо
алят иктат уке. Школлаште мочол йӧсылык логалеш туныктышо-влаклан! Кӧ тугай

Глезденев, Мосолов, Баринов тушто ала-могай, тулеч моло просветительже
можо?
Шӱдӧ дене лӱм погына. Оксаныште шинчыме годымак лукташ кӱлеш ыле
энциклопедийым.
Ынде тыгай патриотло, но оксадыме пашам кӧ шке ӱмбакше налеш?
ФЕДОСЕЕВА. Кум произведенийжат шарнымаш почеш возалтын. Автор-влак,
илышыште мо
эн чот тургыжландарен, мо утларак ушеш кодын, ончыктен пуэныт. Эртыше
нерген каласкалымаш шарнымаш-романлан огеш сите. Структур да йылме ойыртем
дене нуным мемуар манман.
АЛЕКСАНДРОВ. "Турий", "Какшан", "Акрам" да В.Абукаев-Эмгакын, М.Илибаеван,
В.Бердинскийын пырт ончычрак савыкталтше романышт могай чон шижмашым
тарватышт?
Тачысе лудшын кумылжым кузе шуктат? Коммерций кевытыш ужалаш лукташ гын, мо
акан
лийыт ыле?
ГАЛЮТИН. Лудшын кумылжым нуно шукташыже шуктат, могай-гынат шем рожнам
петырат
да южышт волгалт кодыт. Коммерций кевытыш нуно огыт шу тольык. Чыла нине
произведеният, тыгак Илибаеван, Бердинскийын возымыштат, лудшым йол ӱмбак
шогалтен
огытыл, манаш тоштына. Пурышт ыле кеч шкенан возышо-влак деч, лудшо-влак
деч шотанрак серымышт, аклымышт. Укес. Шагалыс. Тывеч-тувечше каласалтыныт
поро шомак-влак. Уда огытыл нине паша. Шукырак лийышт ыле, маншаш.
АНИСИМОВ. Коммерций кевытыш виешак лукташ гын веле? Тыгай кевытше нуным
огеш
нал. Налеш гынат, ужален ок керт. Кугу оксан еҥже американ детективым, секс
книгам веле чумыра.
ВАСИНКИН. "Турий", "Какшан", "Акрам" веле огыл, моло марий сылнымутан
произведеният коммерций дене нигузе огыт кылдалт. Возымышт начарлан кӧра
огыл, нуно сылне
да оҥай улыт. Амал весе: калык кызыт сылнымутан книгам веле огыл, газет-
журналымат чылаж годым налын ок керт — окса уке. Кӱшнӧ ончыктымо
произведений-влак тачысе кече дене огыл, а авторын позицийже дене утларак
кылдалтыныт.
ЕГОРОВ. Сылнымутыштына изи огыл верым исторический роман налеш. В.Юксернын
"Чарла" дилогийже, В.Петуховын "Акрам" ден "Писе пикш, лывырге йоҥеж"
романже-влак
шочмо калыкна дене кугешнаш лийше кумылым луктыт. Мый тыште эпический
сынан,
келге содержаниян улмыштым, илышым кумдан авалтен ончыктымыштым палемдынем.
Марий прозына тема да формо шот денат вияҥын толеш.
ФЕДОСЕЕВА. Виталий Петуховын "Акрам" романже марий литературышко у шӱлышым
пуртен, у ошкыл лийын: тыште у тема да герой-влак оҥайын ончыктымо улыт.
Утларакшым
авторын "Писе пикш, лывырге йоҥеж" романже нерген ойлымо шуэш. Тыште пеш
шукертсе илыш ончыкталтеш. Герой-влак гоч автор ту жапысе айдемым, тудын
илышыжым, шонымыжым почеш. Тунамак писатель, саде жапым кузе ужын мошта,
шижде, лудшылан каласкала. ХИИИ курымысо Чумблат нерген возен кодымо кагаз
уке, но ты лӱм калыкын
ушыштыжо аралалт кодын. Писатель, мутат уке, произведенийым мастарын возен,
марий калыкын йӱлажым, пошкудо калыкын илыш ойыртемыштым сӱретлен, ту
жапысе событийлам исторически да политически чык аклен. Но каласыде ок лий:
романыште ӱдырамашын образше шагалрак верым налеш. Тудым кумданрак почмеке,
сайрак лиеш ыле.
АЛЕКСАНДРОВ. Повесть-влакым шергалаш гын, тыште ме мыскара стильымат,
фантастике
ден криминал ойыртемымат, эртыше сар пагытымат, тачысе илышымат ужына.
Очыни,
повесть мемнан литературышто чот шарлен толшо, кушкын шушо жанрыш савырна.
Но
вот мастарлык шотышто могайрак кӱкшытыштӧ нуно улыт? Тугайжым ончыкташ лиеш
мо?
Але икмарда олачаште почаҥына?
АНИСИМОВ. Повесть-влакым мастарлык шотышто тек критик-литературовед кашак
лончыла. Но тыштат шке шонымашым каласаш латеш толеш, шонем. Чылажат
мастарлык дене
кылдалтын. Тошто семынак икмарда олачаштак пӧрдына. Пуйто чодыра аланыште
йомынна да тушеч лекме корным кычалына. Мастарлыкым кучымо школна уке. Ни
прозаик-влак, ни поэт ден драматург-влак, шке секцийышкышт погынен, у
произведений нерген мутым огына лук. Тыгай илыш вара возышын мастарлыкшым
нӧлташ полша мо?
ГАЛЮТИН. Такше тошто гай икмарда олачаже ынде возымына гыч эркын-эркын
эрна.
Илышыжак, ончалза, могай да... Тудым кажне возышо шымленак тӱкалта,
келгышкырак
пураш веле але пешыжак огыт тошт. Олача уке, манаш кӱлеш. Возымет Алексаей
Александровын "Роза" гай але Феликс Майоровын "Телеграмме" гай гын, лудшым
садыгак
тарвата. Шкенамат ӧрдыжеш огына кодо гын, тиде уда мо? Теве мыйын "Сажидэ"
повестем газетеш печатлалте, але пелышкыже гына шуын ыле, садыгак ик марий
лудшо
ӱдырамаш, Йошкар-Ола школышто марий литературым, йылмым туныктышо, толын,
шинчаваш каласыш: "Марийыште але тыйын возымет гай лийын огыл, — мане. —
Темыжат але
марте тӱкалыдыме, да серымыжат вес семын. Тый ит сыре, — каласыш тудо, — но
тошто кышкареш серымым лудын тунемшылан тый от келше, адак Галютин ала-мом
пургедын
вӱдыл пытарен манынат кертеш. Тиде тыге огыл. Куанен лудам, альыжак мучашым
ит
ыште, шуйо тудым эше..."
Мом каласашат ӧрым. Сырыме гала, мутшо чонемым ӱян пыстыл денак шӱралтыш.
Чынак,
мый В.Любимовлан вурсашыже огыл вет серенам, чон йодмым тӱжвак луктын
пыштенам.
Тек мый эн удан возышыда улам лийже, южгунам шурнысавышат толын лектеш.
Вурсашда. Да эше вет шердам темышна Валерий Мастаков дене пырля шкенан
"Порсын шӱртӧ
мучаште" повесть ма, романна дене. Такше романышкак шуктен улына ыле чай,
мый
тыге шонем. Уэш чаплын гына ончен лектын, тӱрыс книга дене лукташ гын,
бизнес
саман печкалтме у НЭП-ланет путырак келшен толшаш. У темым йӧршын огыт
кычал,
жаплан келшыше произведений уке манме — йоҥылыш, але лӱмынак тыге ойлалтеш,
але
ӱчым ыштенак! Да "Марий Эл" газетеш лекше ойлымаш-шамыч у темылан огыл
возалтыт,
ала тошто кышкареш шочыт, шонеда? Уке, тоштым эртен кодымо!
ЕГОРОВ. Чын, повесть жанрат верыште ок тошкышт, ончыко кая, вашталтын,
мыняр-гынат вияҥын толеш. Теве тендан "Роза", "Каче таҥ" повестьда-влак
марий сылнымутлан у сыным пуышт. Икымшыж нерген писатель-влак шке
шонымыштым ойленыт ыле, тӱҥ
шотышто сайлан шотленыт. Кызыт кырча-марчажым кычалаш ом тӱҥал. Тӱҥжӧ
тыште, шонем: ондак йӧратымаш темым писатель-влак йӧршын вес семын, "Совет
элыште секс
уке" манме позиций гыч сӱретлат ыле гын, те тиде шижмашым, ӱдырамаш ден
пӧръеҥ
кокласе кылым сылне йылме дене поэтизироватледа... Мо сайже: тушто уке
натурализм, эше уке шояк вожылмаш. Юмо пӧръеҥ ден ӱдырамашым ыштен гын,
икте-весым
йӧраташ ыштен — тыгайрак шонымашым луктеш поснак кокымшо повестьда.
Тыгайрак сынан, но, конешне, йӧршын вес тӱрлӧ Ф.Майоровын "Телеграмме"
повестьше. Уста писательна марий рвезе ден татар ӱдыр кокласе йӧратымаш
кылым лончыла.
Палемдышда, марий сылнымутышто мыскара, фантастике, криминал повесть-влакат

улыт. Чын. Мыскара жанрыште Ю.Артамонов тырша. Тудын "Окмак Йыван", "Суоми
мландыш кайынем" повестьше-влак литературыштына у йыжыҥым почыт. А
В.Абукаев-Эмгакын
"Нине кок произведений шотышто гын, реальный илышым сатир могырым
ончыктымо, художественность велым нигузеат умылен ом керт" ("Ончыко", 1996
ий, 10 ¹, 140 с.)
манмыж дене келшаш ок лий. Ты от умыло гын, айда тек от умыло лийже, но вес
лудшынат шке шонымыжо уло.
А молан писатель ушем посна писательын творчествыжым аклыше мутланымашым
луктын
ок керт? Ок лий мо, мутлан, Ю.Артамоновынак мыскара произведенийже-влак
нерген
поро, сай, келге шонымашан мутланымашым эртараш да тыгай материалым варажым
посна брошюр дене лукташ?
Самырык автор-влак кокла гыч Ю.Соловьевын "Кӱрен коман тетрадьшат" сай,
кумылым
савырыше. Тудо илыш факт негызеш возалтын дыр, но тыглай шарнымаш
произведенийыш
але очеркыш савырнен огыл, жанр ойыртемже дене повесть лӱмым сула.
В.Филипповын,
П.Афанасьевын, М.Павловын, самырык автор-влакын — М.Ушакован, М.Илибаеван,
Мардан Раян, И.Фадеевын да молынат — периодический печатьыште савыкталтше
произведенийышт шотыштат келге, ушан шымлымаш кӱлеш. Но тыгай пашам посна
критик, лӱмын
тыгай сомыл дене шинчыше должностян еҥ гына ыштен кертеш. Сандене Марий Эл
писатель ушем ик штат единицылан кугемшаш, литконсультант-критик должность
деч посна
шот огыл.
Васинкин. Повесть жанрыште мыскара да криминал веле огыл, таче парнографият
вашлиялтеш. Нунын сылнымут кӱкшытышт моткоч тӱрлӧ. Теве, мутлан,
А.Александровын
"Роза" повестьшымак налаш. Материалым тӱрыснек палыше автор кумдан палыме
мурызо
нерген воза. Произведений куштылгын лудалтеш, шуко оҥай материал уло, но
тыгодымак художественный вымысел ден илышысе факт коклаште пропорцийым
шуктымо огыл.
Тидын шотышто А.Мокеевын "Тиде лийын, лийын" повестьше утларак келшыше.
Тыште
шонен лукмо факт але событий уке гаяк, но автор чын илыш материалым пешак
моштен
ойырен ончыкта, сандене ӱшандарыше сӱрет шочеш.
Александров. Поэзий жанрым мый таче теве мо шот гыч тарватынем. "Марий Эл"
газет
пелен "Чавайнын самварже воктене" манме "йыргешке ӱстел йыр" погынымышт
годым
литературовед Иван Семенович Иванов шинчаваш вик каласен: "А поэзийдаже
укес...
Илыш поэзий уке". Тидлан В.Изилянова вашештен: "Поэзий уло, но... огыт
печатле".
Ну, печатлыме шотышто кугу ӧпкежак лийшаш огыл дыр. Журнал ден газетлаште
возымынаже лыҥак. Но профессор Иванов теве тыге манеш. Те кузе шонеда,
молан тудо
тыге тура руа? "Поэзийда уке" манмын амалже кушто?
Анисимов. Мыйын шонымаште профессор Иванов "Колумб кӱкшытан поэзийда уке"
маннеже. А вет тудо чын ойла. Кызыт возышо-влак коклаште кӧн сылнымут
аршашыжым Колумбын философий сынан поэзийже марте нӧлталаш лиеш? Вес
семынже, кӧн лӱмжӧ Россий кӱкшытыштӧ але тӱнямбал кӱкшытыштӧ йоҥга? Укес
тыгайже.
Галютин. Иван Семенович Ивановым, вочко ӱмбак шогалтен, ик йодышыжлан
поньыж
налме олмеш, шоналташ темлем: гражданский позициян поэзийже, чынжымак,
кушто?
Йӧратымашке лупшалтше ӱдырамаш гвардий шке пашажым ыштенак ышта, нуным
ончен,
самырык рвезына ден студент-влак лирикыш ушнат. Уда огыл тиде. Илыш опытым
чумырымо семын, нунат вараже "Авамланде" роман декак толыт — моктана манын
ида шоно.
Нуно шканышт тольык вес тӱрлӧ романым серат. Серышт веле, тольык вашкерак
гражданский поэзийлан кушкын шуышт ыле. "Нелмаш" поэмыштем так огыл ойленам
вет: у
саманлан пояшыже, пойышо-шамычлан пояшышт, тыйын гражданский позициет кӱлеш
мо?
Политикым ит тӱкӧ, тушто тыйым сеҥымаш ок вучо пуйто. А Маяковскийже,
Луговскойжо, Асеевше, Василий Федоровшо молан иленыт вара? Кузе
кресаньыклан илаш — от
полшо гын возымет дене, тудо газетешет, лирикешет вӱдылын, пытартыш
комбыжым пазарыш наҥгая. Чын дечат чын каласен Иванов-профессор. Тидын
годым тудо Казаковым, Матюковскийым, Колумбым шарнен, нунын дене
таҥастарен. Теве кузе шочын кочо
мутшо. А Вишневскийна мемнан гражданский позициян огыл ыле мо? Лирик, да
тунамак
пеҥгыде граждан шӱлышан. Бикат тыгак. "Поэзийдаже укес" манме лач тыгай
негызан.
Айдеме лачак шке кӧргӧ чоныштыжо гына пургед кийышаш огыл — тушто шуко ия
погына, мучашым от му. Йырым-йырет мо ышталтеш, куш лупшалтеш калыкын
пӱрымашыже,
тудым шекланал. Возетше вет шканет огыл, калыклан. Лудшыжо кӧ да судьяже
кӧ? Калык огыл мо?
ВАСИНКИН. Юрий Ивановичым мый умылем. Но... "Илыш поэзийда уке" манме дене
условно гына келшаш лиеш. Кажне пагытын — шке ойыртемже. Тыгак поэзият
вияҥеш. Ончалза, могай сылне марий муро-влак шукерте огыл иланышт да тачат
шочын шогат.
Мурыш савырныше почеламут, мыйын шонымаште, эн чапле поэзий. Тачысе
политик,
экономка нерген поэт ок возо гын, ала чын ышта? Тидлан публицистике уло.
Теве,
мутлан, Маяковскийын "илыш поэзийже" тачысе кечылан кӱлеш мо тудо?
ЕГОРОВ. А мый йоднем: мо тугай илыш поэзийже? Калыкын илыш нерген ойлаш
гын,
кажне поэтше — калыкын ик чӱчалтышыже огыл мо? Тудо кӧргӧ чон шижмашыж
нерген
воза гын, тиде илыш огыл мо? Тудо шке почеламутыштыжо тачысе шучко, осал
илыш,
айдеме-влакын икте-весым ужмышудымашышт, пуштедымаш, шужен колымаш, йоча-
влакын
кӱчен коштмышт да тулеч моло уто-сите нерген ок возо гынат, садак илышымак
сӱретла. Чыла ситыдымашым ужын-чытен нойымеке, тудо шке кӧргышкыжӧ ончалеш,
шке
тӱняшижмашыж нерген возаш тӱҥалеш. Теве мый тыланда руш философ Н.Бердяевын
возымыжым лудын пуэм: "... мне казалось, что я никогда не вступлю в
"объективный"
мир. Каждый человек имеет свой особый внутренний мир. И для одного человека
мир
совсем иной, чем для другого; иным представляется. Но я затрудняюсь
выразить всю
напряженность своего чувства "я" и своего мира в этом "я", не нахожу для
этого
слова. Мир "не-я" всегда казался мне не интересным. Я постигал мир "не-я",
приобщался к нему, лишь открывал его, как внутреннюю составную часть своего
мира
"я".
Тиде вел гыч ончалаш гын, Н.Бердяев пуйто мыйын чон шижмашем почеш. Поэт
шукыж
годым кӧргӧ шижмаш дене ила, да ты шижмашын ик ужашыж семын илыш, мер тӱня
лиеш.
Садлан манам, сай, келге шонымашан, кӧргӧ шижмашан почеламутат гражданский
шӱлышан.
АЛЕКСАНДРОВ. Чыла тиде тыге. Чын. Но содыки Иван Семеновичын "Илыш поэзийда
уке"
манмыж дене келшаш кӱлеш. Таҥастарыза теве Н.Некрасов ден С.Есенинын
творчествыштым. Некрасовын поэзийже — тиде пӱтынек руш илышым ончыктышо
гражданский лирика, Есенин, мӧҥгешла, шке кӧргӧ чонжым чараҥдыше, но
тунамак пагыт ойыртемым
шижтарыше автор. Тидыжат, тудыжат эн чапле кӱкшытыш шуыныт, калыкын
йӧратыме поэтше лийыныт. Но вет тиде посна автор-влак улыт, а пӱтынь поэзий
нигунам ик век
гына лупшалтше лийшаш огыл. Мемнан марий поэзийна кызыт утларакшым шке
кӧргӧ
шижмашнам чапландарыме марте аҥысыремын. Тыгеже лийман огыл вет? Шке чон
кӧргӧ
веле огыл, а калык илышым кумдан ончыктышо гражданский манме поэзият кӱлеш
дыр.
ВАСИНКИН. Некрасовын поэзийже нерген мутым лукда. Эн ончычак "Кому на Руси
жить
хорошо" поэме нерген шоналтышда докан. А ме утларак шарнена тудын пӱртӱс
нерген
возымыжым. Гражданский лирика, йӧратымаш нерген возымо... Кӱлеш мо тачысе
поэт-влаклан тыгай разнарядке? Теве пытартыш жапыште этнофутуризм нерген
литературовед-влак шуко ойлат. А поэт-влак уто йӱк деч посна шинчыт да
возат. Мый Семен
Николаевын творчествыж нерген ойлем, тудо тӱрыснек фольклорыш лупшалтын, но
вес
кӱкшытыштӧ сера. Поэтын шинчаончалтышыже эртыше пагыт гоч ончыкыш, шушашыш
виктаралтын. Сай тиде але уда? Мужедшаш уке, сылнымут мастарын шӱмжӧ кузе
кӱшта,
тек туге сера.
АНИСИМОВ. Айдемым кызытсе илыш моткоч чот лапкаҥден. Торжалык вуйым пеш
чолган
нӧлталын. Тидыжак гражданский лирикылан вияҥашыже пеш чапле йӧн лийшаш ыле.
Но
тыге ыш лий. Гражданский лирика памашшинчала кошкыш. Айдеме чоным окса
алгаштарыш. Лач тидымак мый поэзийыште ик амаллан шотлем. Амал, мутат уке,
шуко уло.
Тугай жап толын, тыйын гражданский поэзиет иктыланат, эн чотшо
государствылан,
ок кӱл. Конешне, тыгак лийман тудо, вет государствыжым могай кашак вуйлата
— паленас.
ЕГОРОВ. Вашмут икте: поэзий уло, тудын лӱмжӧ — илыш поэзий. Руш поэт
Н.Некрасовын поэзийжат — илыш поэзий. Але вара "Кому на Руси жить хорошо"
поэмыштыже шке
кӧргӧ чон шижмашыже ок почылт? Тудо чыла кӧргӧ чон йӧсланымыжым, калыкын
пӱрымашыж верч тургыжланымыжым ты данле произведенийыш, моло почеламутлаш
пыштен. Кызытсе марий поэзийыштат улыт тыгай произведений-влак. Теве
А.Васильев эл кӧргӧ
сарым карга:
А ынде сар, эл кӧргыштӧ пуламыр.
А кӧ тушман — ок пале нигӧат.
А кӧн титакшым адакат тӧрлашлан
Ужар салтакым тулышко колтат...
АЛЕКСАНДРОВ. Но вет тидыже адакат шке кӧргӧ чоным почмак. Ну, йӧра. Айста
ынде
драме жанрыш куснена. Драматургийышке пытартыш жапыште у автор-влак тольыч:

Г.Гордеев, Ю.Байгуза, Л.Яндаков... Спектакль шындалтын, пьесе савыкталтын,
ик
тидыжак авторлан акым пуымо лиеш. Туге гынат, шоналтен каласаш кӱлеш докан,
могайрак мутсаска дене лектыч нуно калык ончык? Уым, утларак сылне
произведенийым
пуышт мо?
ГАЛЮТИН. Драматургийым тӱкымем ок шу. Тудо — Юмын пӱрыдымӧ паша гай. Жанрже
такше пеш тамле, да тудын йыр кум-ныл еҥ гына пижын кертеш, монополийым
пуйто налеш. Тиде бетон оҥгым шалатен пураш кум ӱмырым илыман.
АНИСИМОВ. Чынак, драматургийыште у лӱм-влак шочыч. Да нуно овартышым
пыштыме семынак лӧчышт. Кажныже шке серымыжым театрыш лукто. Но калыкше
веле нуным пешыжак
куанен ыш вашлий. Ончаш толшыжат шоягоремжым ӧрмалген удыралеш гын... А
южышт
маньыч: витлымше ийласе газет гыч ончыл статьям сценыш лукташ кӱлеш мо?
Калык
тыгайрак акым пуа гын, драматургийын сеҥымашыж нерген ойлаш лиеш мо?
ВАСИНКИН. Театрыш еҥ шагал коштеш, маныда? Тыште творчестве пашаеҥ-влакын
титакышт уке. Могай кӱкшытыш шуын тачысе марий драматургий? Ончычсо семын
"Салика"
дене гына таҥастараш гын, йоҥылыш лиеш. Финн-угор театр-влакын фестивальышт
ончыктыш: мемнан театрат, драматургият почеш огыт шӱдырнӧ. Утыжымат
нӧлталтын огынал.
ЕГОРОВ. А мый манам, марий драматургийна кушкын толеш. В.Абукаев-Эмгакын
"Межа"
трагикомедийже, Г.Гордеевын исторический трилогийже, Ю.Байгузан философий
сынан
кок драмыже, М.Рыбаковын "Окса мешак" детектив комедийже, Л.Яндаковын
"Тулык
ава" драмыже, "Пусаксолаште томаша" комедийже, Е.Семеновын "Тойыде кодшо-
шамыч"
шке шотан ӧрыктарыше пьесыже — чыла тидыже, жанр шот дене ончалаш гынат,
пеш поян лектышыс. Эсогыл А.Иванова "Арале мыйым, волгыдо Юмем" поэтический
пьесым серыш. Тылеч посна мыняр йомак-пьесе йоча-влаклан шочо.
БОЯРИНОВА. Но нунылан акым пуыман. Лиеш гын, драме нерген мый кумданрак
каласынем. Тымарте марий драматургийыште исторический тема калык творчестве
негызеш
ончыкталтын ыле, кызыт документ материал негызеш шымлымаш палдырна. Тыгодым
ик
сай могырым палемдаш лиеш: калыкын ончычсо илышыжым реалистический чия дене

сӱретлаш тыршымаш, тыгак айдеме ден событий коклам жап кышкар кӧргыштӧ
ончыкташ
тыршымаш коеш. Калыкнан кочо пӱрымашыже, тудын эрык верч кредалмыж нерген
Г.Гордеевын кок сылнымутшо савыкталте: "Ӧртӧмӧ он", "Болтуш" дилогийже.
Икымшыжым автор трагедий манын. Жанр шотышто ӱчашаш лиеш. Вет трагедий
кугу, келге, виян характерым йодеш. Тудын геройжо моткоч пӱсӧ ушан, келге
да поян шижмашан, эн тӱҥжӧ
— пеш тале, шке йырже вийым чумырен шогышо лийшаш, тудын куатше кугу, уш-
акылже
кумда. Герой моткоч неле, кӧргӧ кучедалмаш гоч эртышаш, тудын чонышто у
шонымашым шочыктышаш, йӧсӧ илыш пӧрдем геройым вашталта. Трагедий тыгак
йылме шотыштат
кугу мастарлыкым йодеш. Геройын йылмыже яндар, кажне мутшо шым вӱдеш мушкын
лукмо гай лийшаш. Жанр тыгак тӱрлӧ шоныш-влакын ваштӱкнымыштым почшаш,
кучедалмаш
геройын шӱм-чонжым мучаш марте раш почын ончыктышаш. Мыйын шонымаште,
жанрым ончыктымо годым ты йодышым келгынрак шергалман. Мемнан авторна
калыкын тунамсе
илыш трагедийжым ончыкта да пьесе жанржымат тыгак палемда.
Икымше драмыште действий 1530 ийыште эрта, кокымшыштыжо — 1552 ийыште. Кок
произведенийыштыжат действийым вӱдышӧ тӱҥ конфликт: кӧн дене лияш — руш
кугыжа але
татар хан век лупшалташ. Йодыш пеш пӱсӧ. Лач тиде конфликт драмын рӱдыжым
ышта.
Чоя ханын кидыштыже ик сай лупш уло — тудо тӱрлӧ марий князь-влакым ваш
шогалташ
амалым кычалеш, он-влакым ваш сырыкта, тыге уло марий-влакын вийыштым
пызыралаш
йӧным муэш. "Ӧртӧмӧ он" драмыште действий тӱжвал планан гын, "Болтушышто"
тӱҥ
шонымаш тӱжвал да кӧргӧ действий гоч почылтеш. Тӱҥ ваштӱкнымаш икымше
драмын
конфликтшым умбакше шуя, икмыняр вес йодыш да вашшогымым почеш. Образ-
влакат
тыште келгынрак сӱретлалтыныт. Мутлан, Сылвийын образшым кӧргӧ гыч почаш
тыршыме, тӱҥ геройым почмаштат тиде шижалтеш. Нуно коктынат тале
кредалмаште колат,
тидын дене калыкын эрык верч мучаш марте кредалаш ямде улмыжым ончыктымо.
Мучашат оҥай, тудо — драмын эн виян точкыжо.
Икмыняр мут ситыдымаш нерген. Икымше драмыште ваштӱкнымашын амалжым автор
моткоч
шуйдарен почеш, тидым икмыняр изирак сӱрет гоч ончыкта, нунышт икте-
весыштым пеш
вашке вашталтылыт, кугыт шот денат сӱрет кокласе икгайлык уке, тидыже
чоҥалтме
чаткалыкым волта. Кокымшо действийыште чылаже вич сӱрет пуалтын, южыжын
кӱлешлыкше ок шижалт. Чоҥымо чаткалык окшакла, сюжет линият шапалге,
действий герой-влакын койыш-шоктышыштлан кӧра ок ышталт. Герой-влакын йылме
ойыртемыштлан кӱлынак пижман ыле. Кокымшо драмымат чыла могырым чатка манаш
неле. Туге гынат, авторын шонымашыже моткоч раш негызлалтеш, публицистике
шӱлыш драмылан посна сыным
пурта. Дилогийыште авторын пафосшо кугу верым налын, тидыже, мыйын
шонымаште,
сылнылык кӱкшытым волта. Но сай могыр гыч ончыкташ лиеш: пьесе-влак тачысе
кечын
проблемылаж дене кылдалтыныт.
А.Иванова "Арале мыйым, волгыдо Юмем" поэтический драмыж дене лудшо ден
ончышо-влакым куандарыш. Поэзий ден драмын вий-куатшым иктыш ушымо сай
саскан лийын.
Драмын тӱҥ йодышыжо курымашлык проблеме-влак дене кылдалтын. Тиде — чон
моторлык, порылык, кӧргӧ вий сылнылык. "Илышыште айдеме порылыкшо дене
виян" — тыгай
шонымаш шочеш, драмым лудмеке. Писатель герой-влакым келге драматизм
шӱлышеш шуара. Сылнымутын йыжыҥлажым событий-влак огыл, а койыш-шоктыш-влак
ыштат, нунын
кӧргӧ кредалмаште кушкын толмышт произведенийын негызше лиеш. Тиде
сылнымутым
лирико-психологический драме манаш келша.
АЛЕКСАНДРОВ. Профессиональный критикына уке, манына. Туге гынат кажне
писатель
шке возымыжлан акым налнеже. Кузе лийман тыгай ситуацийыште?
АНИСИМОВ. Критике ден публицистикым эреак вурсат. Писатель-влак икте-весын
мурсаскаштым, конешне, аклен кертыт. Но тидыже профессионал критике
кӱкшытыш ок шуыс. Но кызыт тыгайжат укес. Мо мешая? Йогылык. Вик каласаш
гын, торленна ме, писатель-влак, шкенан тӱҥ пашана деч.
ГАЛЮТИН. Ондакысе критике мемнам чылт йӧрдымын, айдемылан огыл семын возаш
туныктен. Шкемын "Авамланде" романем печатлаш толашен коштмем годымат мый
тидым
сайын пален нальым. Тудын дене кулуарыште, критикыште мо ышталтын гын,
мыйын
вӱрвем гочем эртен гын, чыла тидым кандашле машинописный ластыкеш серенам
ыле,
жап шуын огыл манын, печатлаш шым тошт. Ынде тудым лудшо ончык луктын
кертам,
очыни. Оҥай историй, шӱмым кочшо туткар. Мый але тӱжвач гына ниялтенам ыле
гынат, йолташ-влак лӱдынрак ончальыч: неужто Галютин тидым печатлаш тоштеш?
А тоштман дыр. Мом йомдараш лиеш гын, чыла йомдарыме, лучо чыным ойлен
кодаш.
Шуко роман ден повестьлан, отчет жапыште печатлалтшылан, ни газетыште, ни
журналыште критике ыш выступатле. А можыч чын ышта? Молан критик автор деч
толшо тулым чытышаш? Вет кажне возышо, тудын нерген иктаж удам каласет гын,
нержым кадырта. Да эше гонорар шотшат уке. Пытыш гонорар, пытыш первыяк
шотан критике.
Лач Иван Семенович патриот семын кодо, Иванов-профессорна. Кушто МарНИИ-н
литератур отделже?
ВАСИНКИН. Литературный критике нерген ончычат шуко ойлымо, тиде тема
кызытат
ӧрдыжеш ок код. Мом каласаш лиеш? Вий эркын-эркын ешаралтеш. Но чулымлык ок
сите.
ЕГОРОВ. Профессионал критик, векат, МарНИИ-н литератур пӧлкаштыже тыршыше
научный пашаеҥ-влак лийшаш улыт. Но туштыжо кызыт кум шымлызе да ик
лаборант веле
пашам ыштат. Ты вий дене пӱтынь марий сылнымутым авалташ ок лий. Отделым
кугемдаш, у еҥ-влакым налаш кӱлеш. Но кызытсе неле жапыште кузе тидым
ыштет? Тугеже
писатель-влаклан, шкем гына йӧратыме кумыл деч кораҥын, йолташ-влакын
возымо
произведенийыштлан чӱчкыдынрак акым пуыман. Но критике поро да ушан лийшаш.
АЛЕКСАНДРОВ. Сылнымут литературым вияҥдыме корнышто Писатель ушем
правленийын
надырже могай лийшаш?
АНИСИМОВ. Уке Писатель ушем мемнан дене. Рыбаков деч вара шаланен тудо.
Кӱтӱ
кӱтӱчӧ деч посна кодын. Авырал налшет, корным ончыктышет уке гын, куш
пурет? Пасу мучко шаланен кает, илыш пасу мучко. Талыракше сапым шке
кидышкыже поген налынат, книга почеш книгам савыкта, куньырийже, ямде
рукописьшым кучен, ӱмыржым
илен эртара. Моткоч йӧндымӧ сӱрет, шӱлыкан сӱрет. Литератур процессым чын
корно
дене виктарен шогымо нигунамат уто лийын огыл. Кызытат тудо моткоч кӱлеш.
Тыгай
писатель еш веле могай-гынат сеҥымашке шуын кертеш. Ик вуй — сай, кумыт —
сайрак.
ВАСИНКИН. Творческий пашам вуйлатыме ок кӱл, манын ойлат. Тидыже тыгак,
очыни,
но литератур процессым виктарыде ок лий. Айдемым воспитатлымаште тудын
значенийже иземын огыл. Кидыш ручкам кучышо еҥ таче ответственностьым
утларак шижшаш.
АЛЕКСАНДРОВ. Кугу тау, пагалыме йолташ-влак, тыге, ӱстел йыр шинчын, вич ий
жапыште ыштыме сылнымут лектышна нерген шӱм почын кутырымыланда. Конешне,
ик вашлиймаште чыла йодышым рашемдаш йӧсӧ. Ӱшанем: тиде мутланымаш пытартыш
огыл, тушко моло писатель-влакат ушнат. Каласынем: кидыш ручкам кучымо
годым веле огыл,
теве тыге ӱстел йыр шинчын кутырымо годымат шомакнан нелытшым шижман. Теве
Эврик
Васильевич, "Писатель ушемна уке" манын, тӱргоч, вуй гычак руале гын, меже
вет
тидлан огына ӱшане. Ушемнаже уло, пашажат ятыр ышталтеш, но литератур
процессым
виктарыме шотышто ончыкшым кыртменак пижман. Адакшым писатель-влаклан
шканыштат
чулым лийман, ала-кӧ тылат ала-мом ыштен пуа манын, ожнысыла, Совет власть
годымсыла, вучен шинчыман огыл. Тидын дене чыланат келшена докан.



102198
************************************************************************
10—21

М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме вашеш эртарыме "Команмелна" мыскара
конкурсын
лектышыже

Ӱмаште Марий писатель ушем правленийын пунчалже почеш "Ончыко" журнал
редакций
да Писатель ушем М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме вашеш "Команмелна"
мыскара
конкурсым увертарышт. Тудо 1997 ий сентябрь тылзе гыч тенийысе идым тылзе
марте
шуйныш. Редакцийыш ик ий жапыште кумло наре авторын шӱдӧ утла мыскара
ойлымашыже, сценкыже, монологшо, политический памфлетше, кӱчык мыскараже
пурышт, коло
кум авторын произведенийже "Ончыко" журналеш савыкталте. Конкурсын
условийже почеш кум премийым палемдыме. Икымше премийын акше — 300 теҥге,
кокымшын — 200,
кумшын — 100.
8 октябрьыште конкурсым иктешлыше жюри пунчалым луктын:
чыла премийым кокытлан пайлаш да нуным тыгай автор-влаклан пуаш:
— ИКЫМШЫМ В.Абукаев-Эмгаклан ("Кандидатын монологшо" политический
памфлетшылан
(1 ¹) да А.Мокеевлан ("Модыш" сценкыжлан (2 ¹);
— КОКЫМШЫМ Ю.Артамоновлан ("А тый ПЧТ-м ужынат?" (1 ¹) да М.Акаш-
Илибаевалан
("Илыш огыл — кочо мыскара" (9 ¹);
— КУМШЫМ М.Павловлан ("Илен-илен, куш от шу" мыскара ойлымашыжлан (9 ¹) да
Н.Артемьевлан ("Вуртем мыскара-влак" кӱчык мыскара аршашыжлан (5 ¹).
Жюри "Команмелна" конкурсышто вийым терген ончышо чыла авторлан кугу таум
ышта
да у сылнымут кӱкшытым тыланен кодеш.



102298
************************************************************************
10—22

Марий калык улына — "Марий элым" лудына

Тиде тӱҥ марла изданийлан 1 октябрьыште 80 ий теме. Кужу корным эртен!
Тудыжо
эше неле лийын. Манмыла, мом гына ужаш логалын огыл. Но чыла чытен, вий-
куатшым
йомдарен огыл. Лудшо-шамычын ойлымыштла, ондаксе гаяк самырык чонан кодын.
Кӱкшӧ
мут деч посна каласаш гын, "Марий Эл" газет эре марий-влак дене пырля
ошкылын да
ошкылеш.
Тудым шкенан республика деч ӧрдыжтат — коло наре кундемыште палат да вучат.
Эн
шуко — 405 экземпляр — Башкортостаныш кая, утларакше куд районышто налыт.
Татарстаныште 160 еш возалтын. Кумшо верыште — Киров область — 108.
Свердловский — 50
(эн ятырже Красноуфимск могырыш мия — 14). Волгоград областьыш — 23.
Удмуртий
кандашым налеш. Тюмень кундем — 7. Москваш, Ямало-Ненецкий округыш,
Краснодар
велыш кокыт дене кая. Красноярск крайыш — 5. Тыгак Нижегородский, Пермь,
Самара,
Саратов, Тверь, Томск, Чуваший велне налыт.
Икымше пелийлан республика деч ӧрдыжыштӧ 406 еш возалтын ыле, кокымшылан —
709 —
кок пачаш наре шукырак. Мут толмашеш, мемнан дене лукмо моло изданийым
лудшо-шамыч палынак шагалемыныт. Шкенан деч ӧрдыжкӧ периодика изданийым
колтышо почта
пашаеҥ-влак маныт: "Марий Эллан" ты шотышто ӧпкелышаш уке". Нунын дене
мутланыме
годым теве мо изиш ӧрыктарышын чучо. Мемнан лудшо-шамычын шукемме амалым
кала-сышт: "Те ятыр сайым, оҥайым савыктеда". "Кушеч паледа" йоджмылан
вашештышт:
"Почтысо моло еҥ ойлат". Шкешт марла возымым лудын огыт мошто, но газетын
могай
улмыжым умылкалат.
Республикысе чыла связь отделенийыште тыге лийже ыле. Поснак — Йошкар-
Олаште.
Чаманаш перна, шкенан республикыште лудшо-шамыч шагалемыныт. Мо сай улмым
ала
аклен она мошто, ала вес амал мешая. Кеч-кузе гынат, "Марий Эл" ончыкыжат
шке
калыкше пелен лияш тырша.

Л.КУДРЯШОВ,
тӱҥ редакторын алмаштышыже.



102398
************************************************************************
10—23

Экономике

Кажне коллективын шке чурийже

Йошкар-Оласе 1-ше номеран пазар кудывечыш тӱҥ капка гыч пурымеке, вигак
шинчалан
кугу черет перна. Теле ма, кеҥеж, фургонан кок машина воктене еҥ лыҥ
чумырга,
тӱрлӧ сорт колбасам налыт. Паша, окса уке жапыште тыгай сӱретлан ӧрын,
палыдыме
унаже йодылден колта: "Мом толашат? Колбасам тыште веле огыл ужалатыс?" —
"Туге.
Но тидыже — "Звениговский" совхозын, Казанковын озанлыкше гыч", — умылтарат
саде
палыдымылан.
Чынак, "Звениговский" совхозын ыштен лукмо шыл продукцийже моло озанлыкын
деч
шкенжын свежа, тамле да тунамак шулдо улмыж дене ойыртемалтеш.
Тений кеҥеж мучаште угыч Шолэҥерыш миен толаш да "Звениговский" совхозын
директоржо Иван Иванович Казанковлан, Марий Эл Кугыжаныш Погынын
депутатшылан, республикысе В.П.Мосолов лӱмеш госпремийын лауреатшылан,
Марий Элын заслуженный зоотехникшылан, Трудовой Йошкар Знамя ден "Знак
Почета" орден-влакын кавалержылан,
йодышым пуаш йӧн лекте.
— Иван Иванович, кажне коллективын, еҥын шке чурийже уло. Могайрак вара
тудо
тендан озанлыкын?
— Озанлыкын чурийже — тӱрлӧ сынан, шонанпыл гай. Тушто чыла тӱс палдырна.
Пашам
тыршен, лийже манын тыршышат; куштылгын, тыршыде илаш тӧчышыжат. Но мемнан
озанлыкыште шке паша кӱшеш илышыже шукырак.
— Мемнан тыгай торжа, ормыж времаште озанлыкын, коллективын тыгай пашаче
чурийыштым ышташ, лӧзаҥдаш моткоч йӧсӧ лийын очыни?
— Тиде вес йодыш, чурийын вес велже. Кызыт республикыштына озанлык-влак
акционерныйыш савырнат, мемнан совхозат ынде ожсо гай огыл, а комбинат
сынан, но туге
гынат, тудо проста калык деке лишыл лийже манын, совхозак манына. Мемнан
2700
гектар курал-ӱдымӧ мландына уло. Озанлыкна ты шотышто Марий Элыште кокла
радамыш
пура. Шолдыра тӱкан вольыкым налаш гын, 700 утла вуй уло, янлыкна — 900
наре,
чывына — 300 утла. Но сӧснам эн шуко — 17 тӱжем утлам ончена. Ты шот гыч
ончалаш
гын, ме кугу озанлык радамыште шогена, тидыже республикысе чотын 25
процентше
лиеш, очыни. Сандене шыл продукцийымат шуко ыштен налына. Шыл — ик паша,
вет тудым перерабатыватлаш да эше ужалаш кӱлеш. Сандене ме коммерческий
службым почна.
Шыл гоч тӱрлӧ продукцийым ямдылыме цех-влакым пашаш колтышна. Ынде озанлык-
комбинат шыл дене кылдалтше операцийым тӱҥалтыш гыч мучаш марте шке шукта:
вольыкым
онча, шылыш савыра, тушеч тӱрлӧ продукцийым ыштен ужала.
— Можыч, тидыжым икмыняр цифр дене рашемдеда?
— Тений икымше пелийыште озанлыкын реализаций деч доходшо 20 миллион наре
лийын,
а ӱмаште гын тиде жапланак 14 миллион утла, парыш — 5 миллионат 27 тӱжем
теҥге
да 5 миллионат 640 тӱжем, рентабельность — 40 процент да 43,5 процент,
кокла пашадар чот — 591 теҥге да 465 теҥге. Икманаш, ты пелийыште пашадар
ӱмашсе деч тыгаяк жаплан 186 теҥгелан шукемын.
— Кузерак вара кресаньык-влак у паша йӧнлан тунемыт, у производствышто
тыршат?
— Налына колбасам ыштен лукмо сомылым. Тыште тӱҥалтыш гыч мучаш марте чыла
пашам
шке шуктат, ужалымеке, оксам налыт. Икманаш, тиде промышленный йӧн. А
шурным ончен куштышо-влакын лектышышт йӱштӧ, йӱр, шокшо да пӱртӱсын тӱрлӧ
моло "пӧлекше"
дене кылдалтын. Кызыт сӧснам ончышо лийын ышташ але вольыкым шӱшкылмӧ цехыш
каяш
кумылан-влак шагал улыт, пашам йодын толшо-влак вик колбаса цехыш
логалнешт.
Тушто чылда гаяк механизаций, пашам ышташ куштылго. Тыге кресаньык-влакын
ушакылышт вашталт толеш, нунат куштылгырак, йӧнан пашам кычалыт. Ожно тыге
ойлат
ыле: "Кол келге верым кычалеш". Чыла тыге. Но кӧ киндым ончен кушташ
тӱҥалеш?
Переработко гоч оксам налына гынат, эре шонена уржа-сорлам кузе эртарнен
колтена, кузе шудо, силос дене телым вашлийына? Чыла тидым шотыш налын,
шыл, колбаса,
шӧр продукцийым, кӱлеш, кечеш кандаш тонным луктына, кӱлеш — визытым.
— Кузе те тыгай шонымашке шуында: моло огыл, а лач тыгай озанлык веле ты
неле
саманыште кресаньык-влаклан — эн тӱҥ эҥертыш, илыш памаш?
— Мыланем эре ойлаш тӧчат: совхозын мо-кӱлешыжым Совет власть годымак
ыштыме,
ынде тудын дене те пайдаланеда веле. Чынак тыге лийын мо? Уке шол. Да,
комплексым тунам чоҥымо. Шукыжым тунамак шканна йӧнештараш перныш. Моло
вуйлатышылан
150 процент дотаций логалын гын, мыланем 10 процент деч шукыжым пуэн
огытыл. Дотацийжым 80-шо ийлаште пуаш тӱҥальыч. Тунам районысо райком
вуйлатыше-влак тыге
ончат ыле: ты озанлык шке вийже дене илен кертеш, а вот тидлан — полшыман,
оксам
пуыман. Тунам озанлык вуйлатыше-влак чояланаш тӱҥальыч: мият райкомыш,
"шорташ"
тӱҥалыт: тиде уке, тудо ок сите, тулеч молат. А мый шинчавӱдым йоктарен
тунемын
омыл: эре шке моштымем, паша дене иленам.
Кунам тиде "пазар" илышет шарлен кайыш: пеш неле лие, налаш комбикорма уке
ыле.
Тыге шонаш, кычалаш тӱҥална: кушто пырчым муына, кузе тушеч комбикормам
ыштена.
Шылым мясокомбинатыш колтена, она пале, кунам тушеч оксам налына. Сандене
1992
ийыште лӱмын машинам нална да шылым шке ужалаш пижна: Уралыш колтышна,
Сибирьысе, Йӱдвелысе олалашке. Тунам мемнан вольык, сӧсна шуко ылят, нуным
изишлан шагалемдышна. Оксаж дене автомашина-влакым нална. Ончычын Урал,
Сибирь кундемысе
предприятий-влак оксам жапыштыже тӱлышт, вара семын нунат нужнаҥыч, тӱлымым
чарнышт. Тидлан верчын ме республикыштак шкенан магазин-влакым почна.
Йошкар-Оласе
пазарыште, моло вереат шке ужалаш тӱҥална.
— Кызыт мыняр автомашинам ужалымаште кучылтыда?
— Шуматкечын, рушарнян куд машина продукцийым ужалаш кая гын, моло кечын —
нылыт. Республикыште кызыт латныл магазинна уло, ӧрдыжтӧ уке. Но договор
почеш
Озаҥыш, Чебоксарыш колбасам, шылым, субпродуктым колтен шогена.
— Йошкар-Ола пазарыште тендан колбасалан эре черет кугу, кеч пеш шуко моло-
влакат ужалат. Мыят южгунам тушто налам. Колбасада эре свежа, тамле, шулдо
акан.
Тыште, очыни, шкендан секрет уло?
— Нимогай секрет уке. Шкенан комбинат улмо годым колбасам ышташ сай шылым
веле
кучылтына, тӱрлӧ торым огына ешаркале, вет мемнан шкенан чурийна, маркына
лийшаш. Чынжым ойлаш гын, мый моткоч лӱдынам: йӧра, шыл комбинатым чоҥена,
но могай
качестван продукцийым лукташ тӱҥалына. Сай мастар деч посна кӱкшӧ качествым
ит
вучо. Чебоксар гыч мемнан деке Мария Аникеевна Порфирьева тольо. Тудо —
специалист, технолог. Чувашийыште ончыл радамыш лектын кертын огыл, шкенжым
ончыкташ
корным петыреныт. Тыште кум ий ышта. А кызыт тудын бригадыже республикысе
выставкылаште эре ончыл верым налеш. Сай колбасам ышташ тунемаш иктаж лу ий
кӱлеш,
маныт.
— А могай колбаса-влакым ыштеда?
— Полукопченыйым, тиде — "Краковский", "Полтавский", "Одесский" да молымат.
"Вареный" манме шым тӱрлӧ высший сот колбасам ужалена, тылеч посна икымше,
кокымшо
сортлам ямдылена. Сарделькым, сосискым, корейкым, грудинкым, ветчинам,
балыкым,
окорокым, беконым, шпигым, шартаным ыштена. Илен-толын тушонкымат лукташ
тӱҥалына.
— Мыняр вара еҥ шыл комбинатыште тырша? Мыняр вольыкым, сӧснам кече еда
тендан
деке кондат? Коваште дене мом ыштеда?
— Мый айдемын пашажым сӱретлен пуынем. Шыл комбинатна кызыт тӱрыс куат дене
ок
ыште. 12—15 тонн — тудын кечаш куатше. Кызыт кӱлеш оборудованийым ямдылена.

Тӱҥалтыште тушто 30 наре еҥ тыршен гын, кызыт — 90 наре. Илен-толын, 100
утла
пашазе лиеш. Кечын 50 вуй вольыкым да 200 наре сӧснам шӱшкыл кертына. Но
вет тиде шылым ужалаш кӱлеш, сандене рынкым кычалман. Пашам отхотдымо
технологий йӧн
дене ыштена. Шыл айдемылан кая, шылан лу — янлык озанлыкыш (ме чернобурко
ден
песец-влакым ашнена), нунын деч кодшыжо — чыве-влаклан, а яра лужо —
мясохимкыш...
— Раш, а шӧр лектышда могайрак?
— Ӱмаште ик ушкал деч 4004 литрым лӱштен налме, тений пелийыште — 2000
литрым.
Ушкална 200 вуй уло. Тений ик ушкал деч 45ӧӧ литрым лӱштымашке шуаш шонена.
— Озанлыкда мыняр ялым ушен шога? Мыняр пашаеҥ уло?
— Латкум ялым. Совет власть жапыште совхозыштына 360 еҥ тыршен. Тиде ситен.
А
кызыт 600 утла еҥ тырша. Производствым эре кумдаҥдена, сандене пашаче вий
эре
кӱлеш. Ынде ожсыла илыме пӧртым чоҥымаш уке. Чоҥаш тӱҥалаш гын, угыч Совет
властьым кондыман. Кызыт чоҥаш вийна ок сите. Совхозыштына 800—900 еҥлан
паша верым
муына, тидын деч лӱдмаш уке. Тунам ме эше виян, пеҥгыде лийына. Икманаш,
совхоз
эре кугемын толшаш. Озанлыкыштына ик еҥ ойла ыле: "Оралте коклаште кечылан
ик
пудамат от кыре гын, оралте эркын сӱмырла". Мыят самырык специалист-влак
дене
вашлийме годым ойлем: тый яра ит шого, кеч туалетым да чоҥо, тунам калык
ужеш:
тиде пашаче, шотан, вик кумылжо нӧлталтеш.
— Туге. А пашадаржым жапыште пуэда дыр?
— Эре жапыштыже налыт. Кажне тылзын 22 кечыже — тиде пашадар кече. Тыгодым
контор пӧрт мӱкшотарла гӱжла.
— Иван Иванович, тендан озанлык йорло огыл, пашадарым тӱледа, тугеже
спонсор полышым йодшо-влакат лектын шогат дыр?
— Улыт, конешне, но межат эше Савва Морозов гай поен шуктен огынал...
Шкежат
йорлынрак илена. Пашаеҥна-влак сайын чиен лектыт гын, чон куана, кумыл
нӧлталтеш. Моло озанлыклаште шӱкшынрак чият. Тидыже шӱмым кӱрыштеш. А вет
ожно тыгай
шеледымаш шинчалан пешыжак ок перне ыле.
— Тендан озанлыкда йол ӱмбалне пеҥгыдын шога, манына. А тыланда моло, почеш
кодшо-влакым шкендан деке налаш темлен огытыл?
— Молан? Такше, тидын нерген эре шонем. Но пашаже вот кушто: государствылан
ял
озанлык-влак огыт кӱл гын, мыйже шкетын мом ыштен кертам. Ты йодышым
кугыжаныш
кӱлеш семын ончаш тӱҥалеш гын, полшаш, йол ӱмбак шогалташ йодеш гын, мый эн
ончыч тыц сомыллан пижам. А кызыт те колында, айста кредитым налза, тудым
чоҥыза,
тыге калыклан илашыже куштылго лиеш. Укес тыге маншыже. Уна ынде МТС-влакым
ыштат. Молан? Озанлык-влакын техникышт шолдырген, оксашт уке. Ончалаш гын,
Совет
власть годым мемнан озанлыкын тыгай куатле техникыже лийын огыл. Чыла шке
паша
дене ыштен налме. Сандене кӧ тырша, тугай-влаклан полшаш кӱлеш. Мутлан,
мемнан
сӧснам ончышо пашадарым куд шӱдӧ теҥгем налеш, планым ок шукто — ныл шӱдым
тӱлена, а весе тема — индеш шӱдӧ логалеш.
— Иван Иванович, эре паша нерген кутырышна, айста ынде илыш-корныдам
шергалына...
— Мыйын туныктышем ачам ден авам улыт. Мый, нуным ончен, пашам ышташ
тунемынам.
Кокымшо классыш коштмем годым ушкаллан шудым пуэнам, шорыкым, сӧснам
пукшенам.
Терысымат вӱта гыч кышкаш логалын. Ачам апшат ыле. Тудо тыге ойлен: "Таче
тидым
ыште, кастене тергем". Тамакым шупшын омыл, аракат йолташ ыш лий. Кызытат
ом
шупш. А йӱаш коклан логалеш, "ош коракым" огыт йӧрате. Нылымше класс деч
вара,
шкевуя имньым кычкен, колхоз пашаш коштынам. Математикым йӧратенам, а
пытаренам
Озаҥ оласе ветеринарный институтым.
— А тиде озанлыкыш кунам толында?
— Институтым пытарымеке, мыйым Марий республикыш колтышт. Тольым, тышеч вик
армийыш логальым, Мурманск олашке. Кодынешт ыле армий деч, но тунам ты
шотышто
пеҥгыде ыле. Авиацийыш логальым. Армий деч вара шочмо ялышке пӧртыльым.
Тушто
мыйым колхоз председательлан шогалтынешт ыле, авам ваштареш лие. Тыге мый
угыч
1972 ийыште Марий Элыш пӧртыльым, Юринский районыш, "Ветлужский" совхозыш.
Тушеч
илыш-корно Параньга велыш кондыш. 1979 ий "Звениговский" совхозым вуйлатем.
Тудо
ийын 26 июльышто КПСС Марий обкомын икымше секретарьже В.П.Никонов ӱжыктыш
да
"Совхоз вуйлатышылан кает" мане. Тыге латиндеш ият эртыш.
— Шочынжо те, Иван Иванович, кушеч улыда?
— Татарстан кундем гыч улам. Тушто Алькеевский районышто Сиктерме лӱман
чуваш ял
уло...
— Те тугеже чуваш калык поэт Педер Хузангай дене ик ялыште шочын-кушкында?
— Петр Петровичын ачаж дене мыйын кочам изак-шоляк улыт. Тудынат чын
фамилийже —
Казанков. Пытартыш гана тудым, чӱчӱмым, 1966 ийыште ужынам. Ялышкына эртак
толын
коштеш ыле, илаш мемнан дене шогалын. Моткоч ушан-шотан айдеме, кугу
писатель
ыле.
— Тугеже Педер Хузангайын эргыже — писатель-критик, чуваш национальный
толкынын
лидерже Атнер Петрович Хузангай тендан родыда.
— Чын. Мый — коммунист, тудо — демократ...
— Атнер Петрович пытартыш гана чуваш Президентым сайлыме годым коммунист
Шурганов верч калыкым йӱклаш ӱжын, маныт.
— Туге гын (воштылалын), мо нерген мутланаш йӧн лектеш...
— Иван Иванович, ачада, авада илат? Йочада-влак кушто илат, тунемыт?
— Ачам колен, авам ила, 91 ий тудлан. Иктыже — врач, пеленем пашам ышта,
весыже
Чебоксарыште университетыште юристлан тунемеш. Икманаш, тукым шӱртым шуйышо-
влак
улыт. Тугеже Казанковмыт тукым ончыкыжымат калык верч тыршаш тӱҥалеш.
— Иван Иванович, пытартыш йодышем тыгай лиеш: тендан озанлыкдан
административный
корпусшо ӱмбалне йошкар флаг, лум ма, йӱр ма, эреак лойга, тудо кугу
капиталистический океан покшелне социализмын изи гына опугож семын
палдырнен шога...
— Тиде флаг — мемнан историйна, ача-кочана-влакын эрык верч, сай илыш верч
йоктарыме вӱрыштын тӱсшӧ, тудым ужын, еҥ-влак семынышт шоналтат: "Сай
илышым йомдараш моткоч куштылго, тушко угыч шуаш моткоч йӧсӧ улмаш. Улан,
поян илышым чын
паша дене веле чоҥаш лиеш". Эше лач тиде тисте лойгаш тӱҥалмеке веле,
марий, чуваш, татар, удмурт, мордва да моло изи чотан калык-влак шке
автономийыштым ыштеныт, айдеме семын илаш — шке йылмыштым, сылнымутыштым,
наукыштым, культурыштым,
искусствыштым вияҥдаш тӱҥалыныт. Ончыза, мутлан, чуваш калыкын космонавтшат
уло.
Тиде кугыжан Российыште лийын кертеш ыле мо?.. Кеҥеж Юл кундемысе область
ден
республикыла гыч губернатор да президент-влак алмаштышыштлан мемнан
совхозышто
семинар эртыш. Йошкар тистым ужын, южыжо ӧрмалген кайышт, а икмыняр еҥже
мане:
"Тудо мыланна илаш, пашам ышташ ӱшаным пуа". Чын каласыме.
— Тау, Иван Иванович, шке озанлыкдан пашаже, уста, кожмак еҥже-влак, тачысе

илыш-саман нерген тыге чоным почын каласкалымыланда. Ӱшанена: моло озанлык
вуйлатыше-влакат тендан семынак у сеҥымашке шуыт, элна утларак виян, поян
лиеш.

Вашмутланымашым Анатолий Тимиркаев вӱден.



102498
************************************************************************
10—24

Вуйлымаш

3 М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме лӱмеш эртарыме "Команмелна" мыскара
конкурсын лектышыже.
4 Писательын ойпогыштыжо — калыкнан уш-акылже, шӱм-чонжо.
11 Мондалтше, лудшылан палыдыме.
12 М.ШКЕТАН. Шикш. Ойлымаш. Келшыше тип. Мыскара. Чеверет-моторет. Мыскара
ойлымаш. Марий поэт-влаклан. Марий театр кокла.
26 Ф.МАЙОРОВ. Яраҥ уотнацыште. Писательын илышыж гыч.
34 Шкетан, шӱмыштына илет! Фотоочерк.
Поэзий
41 С.НИКОЛАЕВ. Мер игече. Неле, неле... Куголя, палисад да пегас. Элнетыш
чонна
савыра. Кӧ титакан? Умыр кас. Почеламут-влак.
Писатель да жап
48 Сылнымут садвече пылан пагыт кечын. Съезд гыч съезд марте. Ӱстел йыр
шинчын
мутланымаш.
Лудыш
62 Ю.ГАЛЮТИН. Георгий Пушкин. Дневник негызеш возымо шарнымаш-роман.
(Тӱҥалтыш.)
124 Г.ПЕТРОВ. Корным ончыктен. Тошто илыш гыч мазак. Пинерешке. Ойлымаш.
Поэзий
133 В.КАМЕНСКИЙ. Йӱран эрдене. "Сергей Чавайн". Шӱшпык. Шошо вӱд. Йогын.
Тӱтыра.
Почеламут-влак.
136 Г.ГАЛКИН. Воштылаш шортшо чон дене... Кутыралже марла уныка. Почеламут-
влак.
Шочмо мланде
138 П.ЧУБАРОВ. "Пытен поэт... Но йомын капше веле..."
148 В.ШАПКИН. Шкем нерген гына огыл. Шарнымаш. (Умбакыже.)
Экономика
161 Кажне коллективын шке чурийже. Звенигово районысо "Звениговский"
совхозын
директоржо, Марий Эл кугыжаныш погынын депутатше И.И.Казанков дене
вашмутланымаш.
Туныктымо паша
168 П.ЕМЕЛЬЯНОВ. "Ошкылеш марий ӱдыр, учитель..."
Шочмо мланде
177 И.САМОЙЛОВ. Тоштыеҥ ойым мондыман огыл.
180 Р.ТОКМУРЗИН. Сулымо ӱшан.
Марла календарь
186 А.КИТИКОВ. Октябрь. (Шыже тылзе. Покро тылзе. Сӧса тылзе.)
190 Унана — марий композитор Виталий Алексеев.
Подписке — 99
192 Л.КУДРЯШОВ. Марий калык улына, "Марий Элым" лудына.
Номерыште В.Ивановын, В.Романовын, М.Сидоровын, М.Скобелевын, А.Щербаковын
да
статья автор-влакын фотоштым кучылтмо. Повестьлан сӱретым В.Яковлев ыштен.

Содержание
Итоги конкурса "Команмелна" на лучшие сатирические произведения,
посвященный
100-летию со дня рождения М.Шкетана.
В книгах писателя — мысли, душа народа
Из творческого наследия М.Шкетана
Дым. Подходящий тип. Красавица моя. Марийским поэтам. О марийском театре.
Рассказы и статьи.
Ф.МАЙОРОВ. В Яранском уотнаце. Страницы жизни писателя.
Шкетан, ты с нами! Фотоочерк.
Поэзия
С.НИКОЛАЕВ. Новые стихи.
Писатель и время
Литература и наше непростое время. Беседа за "круглым столом".
Проза
Ю.ГАЛЮТИН. Георгий Пушкин. Роман-воспоминание. (Начало.)
Г.ПЕТРОВ. Два рассказа.
Поэзия
В.КАМЕНСКИЙ. Г.ГАЛКИН. Стихи.
Родная земля
П.ЧУБАРОВ. "Погиб поэт, невольник чести..."§ Очерк.
В.ШАПКИН. Не только о себе. Воспоминания. (Продолжение.)
Экономика
У каждого коллектива свое лицо. Интервью с директором совхоза
"Звениговский"
И.И.Казанковым, депутатом Госсобрания Республики Марий Эл.
Трибуна учителя
П.ЕМЕЛЬЯНОВ. "Шагает учительница...". Очерк.
Родная земля
И.САМОЙЛОВ. Фольклор нельзя забывать...
Р.ТОКМУРЗИН. Оправданная надежда. Очерк.
Марийский календарь
А.КИТИКОВ. Природа и быт человека. (Октябрь.)
Гость журнала — композитор Виталий Алексеев.
В номере использованы фотографии В.Иванова, В.Романова, М.Сидорова,
М.Скобелева,
А.Щербакова и наших авторов.
Рисунок к повести В.Яковлева.



110198
************************************************************************
11—01

Палыме лийына: у лӱм

Сергей ШАБДАРОВ

Мутланыме шуэш, монден чыла тӱняште...

* * *

Марий калыкын Онаржым
Ала-молан чон вуча.
Чӧгыт ден сорлан ӱнаржым
Кызытат шӱмем куча.

Жап чот туржын илышнажым,
Илыше кӱат торлен.
Марий калыкын вий-алжым
Ала-можо лунчыртен.

Мый палем: иктаж эрдене
Ӱжара пелен ӱнар
Юл эҥерын сер воктене
Каласа: "Толеш Онар!"

* * *

Паша гыч толам мый кастене,
Ручка да тетрадь — сай йолташ.
Аланыш поэзий — варсеҥге
Ӱжеш унала мутланаш.

Шинчеш воктекем пелашемже,
Вынерышке тӱрым пышта.
Шижеш шокшо капшым шӱмемже —
Поэзий ден тӱр ваш ушнат.

Авам мутлана коҥга дене,
Кӱэштыт эн тамле мелнам.
Ик кышыл поянлык воктеке
Пышта мӱй карашым ачам.

Тек кажныжын лийже шке шийже.
А шӧртньӧ — мемнан чумыр еш.
Йолташ ден пырля тудын вийже
Йолгаш тӱҥалеш ӱмыреш.

* * *

Корно ден куржам мый угыч школыш,
Кидыштемже сылнымут аршаш.
Зина Ермакова таче ойлыш:
"Школышто поэзий кас лийшаш.

Кумылет лиеш гын, куд шагатлан
Марий йылме кабинетыш мий.
Погынат поэзий дек шӱман-влак:
Света, Юра, Галя... Кӧ гына ок лий".

Наҥгая йолемже писын ончык,
Кужу корным кӱчыкеш коден.
А шӱмемже ик йодмашым почын:
"Ок лий мо Кырлам ӱжаш пелен?"

Тевыс шинчамлан коеш лач шкеже,
Пешак чулым, шыргыжеш коклан.
Чоянрак ончале ӱмбакемже:
"Эй, йолташ, тый кӧ улат? Молан

Мыйым пеленет ӱжат тый школыш?" —
Йодо мый дечем Кырла, шижде.
Да вашмутым вучышыжла волыш
Кӱшыч мландыш! Шып, кугешныде.

Ӧрынат ок шого тудо йӧршын,
Пуйто мыйым ужын куана.
Лач мылам вел вашешташ пеш йӧсӧ.
"Купсола гыч мый улам, — манам. —

Лудынам почеламут-влакетым,
Кызытат шӱм вургыжын лудам.
Да киношто онченам модметым.
Кӧ ок пале тыйын Мустафам?"

Каена ме ынде коктын школыш,
Чылт изак-шоляк гай мутланен,
Илышын пуаҥше жапшым тодышт,
Тачысе шинча дене ончен.

Чумыргеныт ӱдыр, рвезе-шамыч.
Кажныже шӱм йӱлымым ойла.
Улына ме тӱрлӧ вер гыч, жап гыч.
Мутым пуышна поэзийлан.

* * *

Йолташем, шӱмбелем, шӱшпыкем,
Кок шӱмнаже ваш-ваш йӧратен.
Сӧренат ыле кок ий вучаш.
Шонанпыл семын молан шулаш?
Пален омыл тунам мый йӧршеш:
Шып гына серышемже йомеш...
Кок ий эртыш, жап шуо толаш.
Кидыштемже пеледыш аршаш.

Йолташем,
Тый шарнет куанен пӧртылмем?
Пӧртышкет пуренам мый йодде,
Еҥ сӱаныш логальым шижде.
Муро сем кочын чучо тунам...
Ыш ӱшане шӱмем шинчамлан...
А кидем гыч пеледыш йоген,
Шинчат йыр шинчавӱдым коден...

Йолташем,
Лийынат йӧраталме таҥем,
Кодынат курымлан шӱмыштем.
Шӱмыштем шинчавӱдым ашнем...

* * *

Вӱдылам мур сем лышташым,
Шӱм гыч лукмо пӧлекем.
Йолташемлан мут шергашым,
Кӧгӧрчен пелен колтем.

Тамле омо семын койын,
Кечыйол гай тек мия.
Муро сем, шӱметым почын,
Шергашем пыштен кода.

Чонетлан келшен толам гын,
Кӧгӧрченже мый лиям.
Пеленем кондем шергашым, —
Кумылет лиеш чияш?

* * *

Йӧраталме таҥем, ынде лийна ме коктын.
Ош куэ ден тумат лийын кертыт пырля.
Илена иквереш, пӧлеклен ваш шӱм шокшым,
Мурымат мурена йӱштыштат кайыкла.

"Пелашем", — ик шомакым ойлал кугешналын,
Тыйым мый ӧндалам оҥ пелен, шӱм пелен.
Мыланемже чучеш, пуйто тиде пиалым
Ныл ияш ӱжара мыланна пӧлеклен.

Тый пашашке вашкет, ончалам почешетше,
Вашлиям толмеҥгет поро мут ден адак.
Ачам ден авамлан тый улат ынде шешке,
Мыланем суксо гай пелашем тый улат.

* * *

Мутланыме шуэш,
Кунам улам мый шкетын,
Кунам шинча лукеш
Памаш гыч вӱд шып темын.

Мутланыме шуэш,
Монден чыла тӱняште,
Йомаш турня йӱкеш,
Волаш пырля пӱяшке.

Мутланыме шуэш,
Кунам ужам мый тыйым.
Но мут эре шылеш,
Да титаклем чон шыжым.

* * *

Шӱшпык муро йӱкеш
Йолташемже иеш.
Агытан мурымеш
Пеленемже лиеш.
Пеледеш кеҥеж йӱд,
Йогалеш тылзан вӱд.
Сур тӱсан пинчакем
Ӱдыр вачыш пыштем.
Ломбо пуш ден мардеж
Когыньнам вӱдылеш.
Йолташемлан ойла:
"Йӧрата, йӧрата..."

* * *

Шыже йӱк.
Шыже тӱс...
Кычалам шыже тамым.
Пеледалтше пӱртӱс
Шӧртньӧ тӱр ден иеш...
Тевыс кондыш поктен пыл орам пешак талын
Шарнымашыш наҥгайыше шыже мардеж...
Шӱмышкем, чонышкем
Мый пуртем шыже вийым.
Нарынчалге лышташ...
Йӱштӧ юж.
Тымык йӱд...
Шӱлыкаҥше эҥер ӱжарам йышт вашлийын,
Да каваште шокта чеверласыме йӱк.
Шыже вийым шижеш ынде кажне вӱргорно,
Пуйто шыжын ужашыже мые улам...
Шыжын тамже ынде шӱмешем шыман кодо.
Шыже йӱк,
Шыже тӱс —
Тиде лач шыже там.

Шернур район, Марисола.



110298
************************************************************************
11—02

Альберт ВАСИЛЬЕВ

"Илыш ок пагале лӱдшым..."

* * *

Ошвисвис гыч ош вуйшӱдыш
Ош ӱпетлан пеш келша.
Ошвисвисым кучен кидыш,
Тольыч тый ош йӱксыла.
Ошкыл тольыч, куржын тольыч
Ош мотор Пампалчыла.
Шер йӱкетым шыпак колышт,
Шогышым мый меҥгыла.
Мый шым колышт, мый шым муро,
Мый шым пале, мом ышташ.
Мый йомак омсаш шым пуро —
Лӱдым ошкылым ышташ.
Куржын тольыч, шып кораҥыч.
Волыш шыпак тӱтыра.
Ныжыл муро пеш тора да
Огеш солно тылетла.
Мый висвисым, ошвисвисым
Кӱрыштам ынде арам.
Мыланем кузе от сите,
Палышым моткоч вара...

* * *

Эре ик сем йоҥга моткочак лишне —
Кучен гына ом сеҥе нигузе.
Эре ик ошкыл мыланем ок сите,
Миен шуам —
Кая каваш кӱзен.

Тора каваште пыл ден петырналтын
Шулеш йомеш...
Вараже мондалтеш.
А эр велеш адак ош тӱтырала
Пасу ӱмбаке шып гына возеш.

Уэш куржам.
Уэш кучен ом шукто.
Адак, кӱзен, пылпомышеш шылеш.
А мыйын ынде уке писе шулдыр
Кӱзаш почешше кече дек шумеш.

Адак шым кучо мурылан у семым
Шем ӱмыл гае чоным волгалташ.
Векат, изин-изин мыят шоҥгемым.
Жап, очыни, шыпак йымен возаш...

* * *

Кеҥежым чон гыч покшым шып наҥгайыш.
Шем шыже велыш вончыш кумылем.
Вот ынде куптыр палдырна саҥгаште —
Ок пӧртыл шошо, иже умылем.

Ийгот поянлык, шӧртньыжак кеч огыл,
Пеш шым переге тудым нигунам.
Арам эрталше кечым шотлен омыл —
Шомакдыме салтак вет лийынам.

Мый пӧрдынам шолашке да пурлашке
Еҥ шӱдымӧ почеш гына эре.
Тептер ыш сите ончалаш эрлашке,
Ыш йӱлӧ чон, куан дене ырен.

Молан турийын пӧрдмым вуй ӱмбалне
Шым ончо, уло чон ден келанен.
Ончен уржан мардеж ден толкыналтмым
Шым пале — тиде кинде лӱҥгалтен...

Садлан моткочак жал эрталше пагыт.
Арам мо тудым ынде кычалам?
Куржнем мый ынде, кужунрак тошкалын,
Но ончылнемже пырдыжым ужам...

* * *

Мутчача дене модын шым мошто,
Савыралын шым керт кумылет.
Ӱвыра семын пижедыл коштшым
Шкаланет тый нальыч ойырен.

Нальыч, нальыч, мом ызгаш, торасым
Угыч ынде пургедаш молан?
Каенат гын мый дечем кораҥын —
Сай шомакым муым весылан.

Сай шомак ден савырышым весым,
Эн шымам, моторым да чолгам.
Муым мый тудлан тугае семым —
Сылнештарыш шошо куэрлам.

Сылнештарыш. Шошо куэрлаште
Шӱшпык ден таҥасышна йӱдвошт.
Тый гына ынде мемнан коклашке
Шем чонет ден шӱшкылташ ит тошт.

Шкаланем сугыньо

Ит вашке тый, пургедын тура серым,
Содор гына йымен возаш.
Тек шочшо муро
Я йолташлан серыш.
Эре кӱлеш возаш, возаш...
Тый руштынат?
Тугеже айне.
Сита илаш шоналтыде.
Иктура ошкыл,
Нигушкат ит тайне,
Ок лий тӱням ончал савырныде.
Тек пуро тулыш, купыш, вӱдыш,
Лач ит кораҥ
Да лугыч ит шогал.
Тый пале, илыш ок пагале лӱдшым...
Шонет, тӱняште лӱдшыжӧ шагал?!
Палем, мынярын пижыч лӱкыш.
Палем, мыняржым шупшыльо агур.
Осал налеш шкеж деке лӱдшым —
Садлан ит лий чон дене сур.
Иктура ошкыл,
Мландына йыргешке.
Сеҥен лектат гын, пӧртылат мӧҥгеш.
Тунам гына от савырне регенчыш,
Чонет адак у сем дене темеш.



110398
************************************************************************
11—03

Кол ОРЛОЙ

Пародий кышыл

Унчыли кумыл

Шинчена ме, кок Иваныч,
ер воктене йӱдым.
Ош ландрин гай шӱдыр-шамыч
луктыт шӱвылвӱдым.
... Туара гай катык тылзе...
... Шож оварчык — пылже...
Йылгыжеш ер шийын-тойын,
пуйто ӱй — салмаште.
Шыл подкогыльо гай койын,
пуш иеш тораште.
Леве юж конда умбачын
тӱтырам, шӧр гайым.
... Каватӱрыш кӧ гын велыш
эҥыжан компотым?
Кӱшнӧ пыл — йӧршеш эгерче.
... Теве эркын нӧлтӧ кече,
салмамуно гае...

Анатолий МОКЕЕВ

Шинчена ме, кок Иваныч,
ер воктене йӱ... дым.
(Шого, тый кузе, мом маньыч?!),
ончена шып кӱшкӧ.
Шӱдыр гае ош ландриным
кӧ кышкен коден гын?
Апельсин ден мандариным
сакалташ монденыт.
Тылзе гае туаражым
кӧ каваш кудалтыш?
Йӱштӧ, тамле тӱтыра пуш
нерым чыгылталтыш —
леве юж, пун гае лайык,
мый декем пуале:
тӱтыран ӱмбал, шӧр-лайжым
вашкерак нулальым...
Пыл-эгерче эркын толын
оваргаш тӱҥале.
Шонымемым пуйто колын —
ӱмбакем шӱвале!
Пурылдаш шылжат ыш лийыс
чапле сий ораште —
пуш-подкогыльо, шып ийын,
кошто шол тораште.
Волгыжеш... Эрвел кышкале
эҥыжан компотым!
Мӧҥгӧ кайыман, пожале:
кученам кок тотым.
Укшинчым, толмеке, шекшым...
Лугенам сандене
Юмо-Пӱрышын пӧлекшым
салмамуно дене.

МОДЫНА...

Шот уке дыр: мом возем,
шӱклык верышке возеш.
Серымем ала киш-миш,
ала критик йӧршын киш.

Георгий ГАЛКИН

Йомо моли шот: возем —
верыштак кодеш возем:
"Бешбармак ала киш-миш", —
мане критик Пӱнчӧ Киш.
Ӱжын мӧҥгӧ конденам
тудым: чаплын йӱктенам...
Киш, руштмек, пижедылаш
тӧчыштеш, ӱедылаш:
— Тый, — ойла, — поэт Йорги,
возо прозым, стих — порви!—
ошемеш да шемемеш,
шупшалам ман, лишемеш...
Керте: мыйын ойгешем
пижын шинче оҥешем!
Колын шургымым, пура
вате... Кухньышто — пурак...
Кӱпчыкым кучен: ну, вот —
чыте ынде нерве-вот!
Мый кунам — тыгай, эре
кӱпчык ден модеш перен:
кӱпчык — пыстыл, пун моэт...
Содык чамана — поэт!
Ты ганаже ярнымеш
лупшыш, кӱпчык ярсымеш...
Киш ден коктын — пун мӧчӧр
шогена... Лудшем, ит ӧр:
южгунам мемнан тыге
лийылда мыге-муге...

ТИДЕ ЛИЙЫНАК!

... Кызыт мый толынам лучко ий жапышкем.
Лайыкан авалта кеҥеж йӱдын чеверже.
Мый вуемым гына кӱпчык ваке пыштем —
кынелта омо лугыч сола йӱкан эрже...
... Ик сӱрет вӱдылеш мӱндырч кумылым шокшын:
тӱнян ныл велышкат возын шочмо куэр...
да кӱтӱм кӱтена ме Есенин дене коктын...

Геннадий ОЯР

Иленам кодшо ӱмырым тошто Рязаньыште:
пу ола, ялт села гай, кӱ пӧрт — икте-кокыт...
Ожно тудым лӱмденыт мемнанла — Ряж аньык ман,
икманаш, кызытат меря тукымак кодыт...
Вот, Рязаньыш Есенин толедыш кеҥежым,
Константиновкыж гыч йолын, кокаж дек, канаш.
А кокажын йочаже уке, да эрежак
лийынна кок кӱтӱчӧ пырля, иктаҥаш.
Палем ынде: кӱтӱм кӱтенам гений дене,
С.Есенин — кӱтӱчӧ, а мый — подпасок...
Ой, кузе муралта ыле тудо кастене:
"Я в весеннем лесу пил березовый сок..."

ЯРА УКШ

... Тый — шӱшпык, укшым йӧратет,
мый — укш, ик тыйым йӧратем...

Валерий РЫБАКОВ

Тый — шӱшпык, мыйже укш лиям:
тыге, ончал, — могай пиал!
Но... шошо эртыш — ӱмбакем
шыч тол, да шкетын лӱҥгалтем.
Йорга улат маш, йолташем, —
тунам лупшалын колташет...
Вес укш келшен дыр тыланет,
мыламже мом тый тыланет?

ИТ ОЙЛО "ИТЕ"

      Ой, молан тый шинчатым шылтет гын,
      Ой, молан гын тынар вожылат?
      ... Мыйынат илышем пешак кочо...
      Мом тугеже ышташ умыр водын,
      Кӧ деч волгыдо ушым налаш?
      ... А тыге гын шочмат ок кӱл ыле,
      А тыге гын, тӱня кумалтеш...
      Ой, тугеже шинчатым ит шылте,
      Рвезе гае ӧндалын ончал.
      Вожылат гынат, ит ойло "ите"...
       Тимофей ПЕТУХОВ

Шошо кас. Вашлиям ӱдыр таҥым:
— Шуко вучышыч мо?— воштылеш...
Ӧндалнем ыле, "Тол лишкем" манын,—
ой, молан гын тынар вожылеш?
Шып ойлем, шонымемым ом шылте:
— Рвезе гай ӧндалат гын, келшем,
а уке гын, шочмат ок кӱл ыле,—
ош куэ пелен эплын ишем,—
умылет, илышем пешак кочо...
Эркын ӱлык кидемым волтем...
— Ушет кайыш, коеш,— шинчам почын,
ӱдыр,— ите!— кара... Да колтем.
— Ой, молан тый шинчатым шылтет гын,
ужат: йыгыт тылат кумалеш—
"ите" манын, тоет кумылетым,
а тыге гын, тӱня кумалтеш...
Мом тугеже ышташ умыр водын,
кӧ деч волгыдо ушым араш?
Жап эрта да эрта... Кумыл кодо,
но эше кодмо огыл вараш:
— Ала уло,— ойлем,— шийвундетше?
Пу, тугеже, изиш арымеш...
Кӧргӧ йӱкын, шкалан:
— Тый денетше
ынже эрте касем... арамеш.



110598
************************************************************************
11-05
Василий КРЫЛОВ

ТЕ ШОЧЫНДА МУРАШ

      Йошкар-Олаштына марий сылнымутын икымше
      С.Г.Чавайнлан да марий профессиональный
      музыкылан негызым пыштыше И.С.Палантайланат
      памятник уло. Нунылан эреак вуйым савыме шуэш.
       Автор

Бульвар дене Какшан воктеке ошкылам Чавайн ден Палантайым угыч вашлиям.

Гранит калда ик шонымашым ылыжта:
Ойпого да семйогын лийын илышда!

Эҥерын писе йогын гае пӱрымаш
Тендажым ыш чактаре, те шочында мураш.

Садлан ыш мондо пагыт, калыкна - у еш,
Марий олаште ужына тендам уэш.

А ойыра Какшан эҥер гына тендам.
Ок йӱкшӧ кызытат пашаче кумылда.

Шке корныштыжо шинчын каналташ пыртлан
Да шонкала ончалын коштмыжым Чавайн.

А Палантай эҥер вес серыште коеш Почеламутлан тудын ныжыл сем шочеш...
Бульвар дене Какшан воктеке ошкылам,
Шӱм-чоным вӱчкышӧ у мурыштым колам!



110698
************************************************************************
11—06

Юрий ГАЛЮТИН

Георгий Пушкин

Шарнымаш-роман *

Дневник негызеш возымо

Черле илыш деч утаре, Чарла!

1928 ий. Декабрь. Чатлама йӱштет толын шуо. Тальян Кырля Чарлаш каяш
тарваненат,
Йоргий изин-кугун сӧрвален сеҥен керте: "Нал да нал мыйым, пырля каяш
сайрак лиеш". Вараже тудат, самырык кресаньык, "Йӧра" мане. Оклий ден Овий
— ынде тудым
Йоргий куштылгынрак Овдакий олмеш эреак Овий ӱмбалан Овийым ешарен нӧлтыкта
— эр
юапыште кынелынытат, писын-писын коштедат, тӱрлыжымат ямдылкалат. Коҥгаш
олтен
петыреныт, пӧртат пеш шокшо да тутло таман, кудалтен кодаш йӧсӧ. Кочкаш-
йӱашат
ямде — тидымат вараже Йоргий шке шотшо дене пешакак аклышаш, ӧрдыж велне
вучен
шинчыше кувандает уке вет, кудо лукеш шӧрын йӧрлын мален колтет, кушан
пурлат,
изи пагаретым Кугу Чарлаште темет... Шкештат, сурт вате-шамыч, — иктыже
шоҥго,
весыже але гына илаш тӱҥалше чевер, — Йоргийын пелашыже, шӱлыкан улыт.
Нуным коден, сурт эҥертышышт умбак кая таче. Шкеже кумыланла коеш. "Артист
лийын ом керт
гын, — манеш йӱдыкшӧ дене, — упшымат вуйыш шындыман огыл. Чыла тӱрлӧ музык
тарман дене шоктен моштемыс. Кӱлеш гын, ожыла тавалтенат пуэм, муралтенат
кертам.
Сценыштыже кузе коям гын? Неужто вара тугайышке логалын ом керт?"
Шона тудымат: театрым, у марий театрым, почмо ыле, эше кок ият шуын огыл.
Почмаштыже шкежат лийын, йолташыж-шамыч дене мурен. Кызыт тушто илыш
йыжыҥалтеш
дыр. Ялыште, кресаньык пашаште, нигузеат ворандараш ок лий гын, ынде шке
чонемым, чылт весемден, пояҥден, койыш-шоктышым тудлан йӧршым ыштен, шуарен
налаш
Юмо полшыжо ыле.
Лач тиде гына пӧрдеш ынде самырык марийын вуйыштыжо: тунемаш, тунемаш,
тунемаш!
Йоҥылыш деч утлаш...
— Еҥгаем-моторем, корнылан котомкам ямдыле. Кырля толын шуэш чай.
— Йӧра, чулан гыч пуртышашат, опташ тӱҥалман. Овукем, ямдылкале. Кинде
сукыр дене пырля ик когыльым, чыве пызым пыштена, кок туарам, лу муным.
Сита мо тиде?
— Пеш сита, пеш сита.

* Умбакыже лиеш. Тӱҥалтышыже 10 номерыште.

Овийлан опташ шӱден, марийже талгыдылан варен пуаш лектеш. Омсаш шумыж
годым
Овий вачышкыже кержалте, пудештшаш гай пеҥын коштеш улмаш тиде кечылаште.
Шинчаж
гыч шинчавӱд шыжалте.
— Мыйже шкетын тыште ынде кузе илашыже тӱҥалам, ну, шоненат але уке. Вет
тый
шкетын отыл, марием улат. Пеш йӧсӧ лиешыс. Пашажым ыштем мый, укемат, незер
улмынамат сеҥем, кочдеат чытен кертам, а кӧм ӧндал малашыже темлет, пырысым
мо?!
Вурсашак ямдылалтын, витне. Марийжыланат, тымарте чодыраште да мо да
пӱртӱсыштӧ
коктын палым ыштен коштмыжым шарналтен шуктыш гын, логарыштыже кочын чучо,
ӧндал
шындыш пелашыжым: тудынакыс йымал кӱжӧ...
— Овукем, пеш да, пешак чот йӧратем да, шкат палет тидым, тунемашыжат кӱлеш
вет.
Тунемаш пурен кертам гын, эреак тыйым шонаш пижам, кузе гын да иктаж
пӧлемым кугу олаште муаш ок лий мо, Юмыжак вара пӱрен огыл мо мыланна
сайынрак еш илышнам
тӱҥалаш? Шочынна гын, пиалнажат иктаж-вере мемнам вучен кия вет. Тыште
илышна
огешак лек, ит шыдешке. Ни ачатше, ни аватше, ни кодымо ешет мемнам огытат
ончал, ик мутымат огыт пелеште, тышечла пиал мыланна ок волгалт, да омат
вучо яра
толшо пиалым. Тудым шке кид дене кучымыла. Стипендийым налаш тӱҥалам дыр,
Юмо
полшымо дене. Чыташет верештеш вет. Чылт чытыдыме лият гын, мый декем
куржын миет. Нигунам-нигунам мый тыйым луктын ом шу, Овукем.
— Ой, Йоргийжат, колойжат, мыйже эшеат изи колой веле уламыс, латшым ияшак
ындыже тый дечет, марием деч, мӱшкырым нумалынам. Аралалтынат шуктен омыл.
Тыйже пеш
ожыланышыч да...
Шортеш, шинчавӱдым шӱргӧ мучко ӱштыл кукшемдаш тӧча, ындыже йӱкынак веле
мӱгыралтыш, керемет йоча! Марийжын алже йолыш вошт шулен йомо, капшым омса
янакеш
эҥертыктыш, оҥжо пелен шокшынрак ӧндале, шинчавӱдшым ӱштылале. Шкенжынат
шинчаже
вӱдыжгыш.
— Мом лӱрген шогеда тынар?!— келесырын чачырале Оклий.— Марш пашашке!
Тыге мане да шкеже кӱш клатыш содор кӱзыш, вургем ораш кумык возо. Вачыже
веле
тыге-туге коштеда. Чылт нимогай эҥертыш деч посна илен тунемше, Йоргий
годым веле шкенжым пыртак айдемылан ужаш тӱҥалше, тудо эшеат чот шортын
мошта, лачак еҥ
гына ынже уж, нюмырийлан ынже шотло. Тыге лушкыдо улметым ялмарий пошкудет
пален
налеш гын, шӱлышет лекмеш пытара вараже, марийлан вет марийым чаманаш
пӱралтын
огыл: тошка, шура, ӱмбачет ошкыл кая, эше тупешет йолым ӱштыл кода.
Тиде анди-мунди пыташ тӱҥалме годым Кырля пурыш. Клат гыч тошкалтыш дене
волышо
еҥга йытыран шыргыжал вашлие:
— Йӧра-йӧра, пеш кутырена, пеш сайын илена, Юмылан тау. Юватылаш огына
тӱҥал.
Йоргий, Овий, ӱстелтӧрыш шичшаш ынде. Айста нямын налына.
— Мыят тугеже ужгам кудашам. Шокшо оведылан вер лийшаш тудо, туге вет,
Йоргийын
еҥгаже? Тӱнӧ йӱштӧ, чот кочшаш, чытыраш ынже логал.
— Ме огына чытыре. Чытырашак тӱҥалына гын, тортам кучен куржына. Имне
куржеш,
мый кудалам, имне кудалеш, мый куржам,— Йоргий мыскараж дене тале.— Шӱржым
мӧҥгыштат лопкенат чай, Кырля тос, шылжым, шылжым пурледе.
— Ай, чоя могай! Лемже кресаньыклан эн айват вет, пошкырт манмыла. Шылжым
становой кочшо. Становой пристып.
— Эх, чыве шӱр ынде вашкежак ок логал, тымырен шындышаш, Овукем. Иктаж гана
шолтеда гын, Оклий еҥгай, "Йоргиемланат шужо" манашет перна...
— Чу!— йолым шӱт тошкале Оклий.— Намысдымыла ит ойлышт. Шужо манмашке каен
утлынет, коеш. Пуэм теве тыланет! Сеҥаш кает гын, сеҥе, нечым вашке гына
мланде ава
помышыш пурышашым мужедаш, тыгайым Юмо ок нал тушто, але илашет, калык
коклаш
лекташет кӱлеш. Кертат гын, керт, уке гын праме тышке шыжалт, тыйым
талгыдет вучен шога. Мланде аҥат. Уй, могай тушто лектын эше! Куват уло,
йочат лиеш, мо эше
тыланет кӱлеш? Мо кӱлешым Юмо чыла тыланет пуэн. Ынде шкендым онча: мом
кертат
тиде илышыште?!
Оклий чоткыдо ӱдырамаш. Чоткыдо денак веле сеҥаш лиеш нюмырий кресаньыкын
йорло
илышыжым.
— Кеҥеж каникул марте толаш ок лий дыр ынде,— Йоргий шӱлыкаҥеш.
Пӧрт гыч лектыт. Йоргий имньылан тупуй тер вуйыш шинчеш, чиемже Кырлян гай
ужгачока огыл. Овий — ӧндалтышыштыже, марийжым ала-мом шижше гай нула, лиеш
гын,
кӧргышкыжак шылын шинчын, пырля кая ыле дыр. Оклийлан тудым кораҥдаш
перныш:
"Йӧра, Йоргием, чытенак тунем айда, тыштыже кеч пареҥгына, ушкална, имньына
уло,
нунымат кузе гынат пукшен лукташ Юмо полшыжо ыле. Шканна ситышым тений
ыштен
улына, тау, кидет-йолет ынде Чарлаште изишак каныже. Шкендым шоно, мемнам
огыл.
Тол, на сакый шупшал колтем, от пале вет, Юмын корно могай",— Йоргийын
вачыш
вуйым пыштыш. Тыштыже ойырлен каяш ямдылалтше суртвуй чытен ыш керт...
"Кырля
изай, тарватышаш!"— тӱрвыжӧ лыве-лыве лие, йошкаргыше шинчажым Матранмыт
вел ошкыпушко савырале. "Чеверын, шочмо суртем, Тоштыторъялем,— лапке
воктеч шола велыш кайымаште Кабак курык йымак волен, черке ваштареш кӱзат,
вара Корембал ял
мучко кудалыт. — Тиде черкыште шуко кумалынам, сулыкем касаренам да ялыште
уэш
ыштылынам, молитвам муренам, кугече годым чаҥым кыренам. Поп эрге Виктыр,
Гермын
дене Павыл Тикын курык гыч мунчалтенам. Теве школ кодеш, ожно тышке формо
дене
коштыныт, клиросышто муреныт. Теве йӧратыме ӱдыремын пӧртшӧ кодеш,
воктеныже ладыра пӱнчӧ кушкеш. Матран, илышна локтылалте! Корембалыш шалтай-
балтай еҥ ок пуро ыле, тугай урем. Незерынже тыште шӱвырзӧ пастук Ликандыр
веле илен. Теве Келесын руш кугызан пӧртшат кодеш, тыште ешыштге юмынкиндым
кӱэшт иленыт. Суртвуйжо Аҥанур чодыра гыч комдо тич курезым нумал
шинчалтен. Раман Вӧдыр кугызан чердакан пӧртшӧ ыле, тудо пеш тӱвыргын илен.
Шӱдӧ олмапун кугу садше лийын, тарзымат кучен. Шкеже карт дене оксала пеш
чот модын кертын, сандене пашамат ыштен
огыл. Ынде Ондре чӱчӱмын, ачамын шольыжын пӧртшӧ, тышке ӱдырваке пурен,
Елий
лӱман ӱдырлан "марлан" толын. Эн мучаште кызытат сайын илат. Теве
Шемермучаш
чоҥга тӱҥалеш. Чеверын, эн йӧратыме Йӧрӧман Тынапи Матранем!"

Эшеат ик гана чеверын!

Манеш тыгеракын да тер гыч вола, тайылым ошкыл кӱзаш лачеш толеш. Чыла
шыҥдарен
кодыман... Шемермучаш чоҥга гыч мланде ден кава ушнымашке лу меҥге тораш
коеш,
шым ял шинчатлан перна, Тошто Торъялже, тудо, под пундаште шинча. Айда
шинчыже
ынде. Серапим Моско МГУ-што, Илюш Элексей Нартасыште, Каврий ден Епий Тарля
Чарла педтехникумышто, ынде Йоргий деч вара мочол кугу шинчымашым поген
улыт! Тудат
кызыт нылымше курсышто лиеш ыле... Такше тунам коважым чаманен толын ыле. А
мо,
тудо ила да ила, Вӧдыр чӱчӱн ватыже тудым пеш пагала. Кеҥежым шонымыж семын
шке
пӧртышкыжӧ кусна, пыртак мландыште почаҥеш, Йоргият пеш полшен.
— Кырля изай, кувавайлан изишак полшо, — манеш Йоргий, тер дек лишемеш. —
Суртшо
тендан воктенакыс. Кола гын, полшымо тарешет пӧртшӧ да клатше кодеш. Йӧра
мо?
— Кузе полшаш огыл. Шекланем тугеже.
— Мыланемат ешем нерген шижтарен шогашет возеш.
— Тугак лийже. Шич, Куэръял вакш тайылым йорталтена ынде. Но-о! Палет —
уке, тиде кукшо тайылеш ноен, Коя Настачий канен шинча улмаш, манеш, мемнан
ялыш унала
коштмыж годым. Шуко каче тудым тышан кӧндарен... Чот пӱжалтареныт, манеш.
— Пеш таза, лӧчката Настачий. Тудым ойлет вет?
— Тудым. Шӧлдыравалне ик гана пырля лийынам. Ӱшан чоҥгаташ пызнен, илыш
лончым
рӱзен, пар оҥгыр дене кудальым, ой вет аярын кертеш. Тый шогылт шуктенат
мо?
— Мыйын ийготемже эше могай? Шуына дыр.
— Э-э, тидын шотышто йорлыла ит кой. Мый икана Сарай коремеш лӱмегож
йымалан
Элеволко ӱдырым ишыметым ужынам. Шарнет чай, вараже Шӧрынвуй Вӧдырлан
мемнан декак марлан тольо. Кӧ ӱдырвуя Тошто Торъялеш пернен гын, марлан
лекташыжат тышкак
удырен. М-м-м, Саван лаке воктен Элексей вате, Элексейже кызыт укеат, чот
мастар, манеш. Тудын деран картла модаш погынат да коҥгаваланак йыҥысыктат,
манеш.
Оксам ыштен луктам да мыят карт дене модаш каем теве, — улазе имньыжым
покталта.
— А чын мо, Тальян Сепан Начийын тичмашыжым налмет годым тунар чот ишен
шынденат, манеш, шинчашыже тул койын колтенат, тыге кычкыралын, манеш: "Ой,
еҥгай!
Тулжым молан чӱктенат гы-ын?!" А еҥгаже вашештен: "Эй, ушдымо, мом карет?
Мыйымат тыгак карыктышт ыле! Клатеш кызыт кӧ тулым чӱкта? Селкетым пытарыме
тыге
тулла коеш гын веле?"
— Лийын, лийын тыгай паша, — лыткыкта Кырля.
— А молан тугай шоҥго ӱдыр декше пижынатше? Сепанжат шотдымо, тӱрыс ушанжак

огыл. Мый икана, аҥа ышташ тарленамат, ялтак ӧрын пытенам, эре кычалтылеш,
эре
туманла. Теве тыят Начиет дене куш пураш вараже от пале.
— Илена да ужына.
— Ужына манын да сокыр еҥ нуж ӱмбак чарак волен шинчын. О, Екэръял вакш
коеш,
ужат? Адакат волаш верештеш, имньылан неле.
— Таче куш шумеш каена?
— Кӱварсолаш шуашна кӱлеш. Качырий кугыжа годым шындыме куэ лакан кӱжгыт
лийын,
йолым тӱҥышкыжӧ, кӱшкӧ пыштен, шуко гана комдык киялтын. Кужу корнышто
йолыш вӱр
пеш вола. Тудын ӱмбач йӱштӧ вӱдым йӱат гын, тетла нигуш тарванен от керт.
Шеклане вес ганашет. Э, корным кӱчыкемдаш кужурак мутна пытыш аман, ынде
мом тӱҥалына?
— Оҥайым! Тиде ӱма-ӱма пашатак веле айдемылан, мемнан гайжылан, пеш тамлын
чучеш. Йылме мутланаш пуалтын. Япык Микал ватым палет чай? Тудо пӧръеҥым
пеш оҥайын вашлийын мошта, манеш. Самула ден Серапим туддек йышт коштыныт
ужат, тугерак
шокта. Япык Микал ватын сӧралланымыже, ӱма-ӱма пашаже, ял ӱмбалне йылмыла
гоч
йоҥгалт кодшыжо, Кӱверсолан кӱкшырак верыштыже первый пӧртла коймеш ситыш.
Ондакше чодыраш логалат, вара иже ял пӱтынек ончыланет почылтеш. Йоргийын
тушто
ик-кок гана мален лекме Качырийже уло, ушыж дене туш пураш шона, тольык вес
улазе-шамыч ынышт лий ыле. Пурташыже садыгак пурта, кумылжо пеш сай тудын.
Каникуллан коштмо годымат тышанак шогалашыже пернен. Вес пошкудышкат
пералташ лиеш, кугорнысо семын ял калык але йылкынен пытен огыл. Ула шуко
гын, акым кӱзыкташ
тӱҥалыт ыле. А кызыт марий еҥ марий деч ик ырымат кӱрын ок толаше. Шкенанак
улмыштым пален шогат. Кӱверсола шкеже пеш кугу ял. Воктенже чодыра коклаш
ала-мыняр сурт посна лектын да, у саман дене келшышын, коммуным чоҥен.
Нунын Тошто
Торъялыштат тыге ыштынешт ыле. Спискымат ямдылышт. Таче возалташ толеш южо
еҥ,
эрлашын уэш толеш, шӧрлен кая, огына пуро манеш. Павыл Тихыныч кугу
авторитетан
вуйоза огыл ала-мо, пашаже нимаят ок воране. Ӧрдыж гыч толын дык... Кокла-
середнякым ончат, нунышт тугакат йӧралын илат. Незерат вара вуйым шупшаш
тӱҥалеш.
"Ушемнур" коммунышт сандене нигузеат ынеж шулдыраҥ. Тихыныч шкеже Очий
вакшыште
веле шогылташ тӧча дык... Вуйлатышылан тале еҥ кӱлеш, ӱшандарыше. Костиҥгам
шогалтыман, вот кӧлан калык ӱшана ыле. Шкеже чаплын ила пешак, шуко урлык
кайыквусым куча, уло кантонлан пример. Теве Йоргиймытын куэран мландыштым
кузе шканже
землемерлан пӱчкыктыш... Вуйжо дене пий модшашлык! Ынде Йоргий шкеже Чарлаш
каен
утла гын веле?

"Качырий шӱжарем, мотор шӱжарем"

— Палыметшын пӧртшӧ кудо велыште?— толынат шуыныт улмаш да йолташыже
тӱкалта.—
Пурен йод, пурта але уке? Тыр-р-р!
Имне шогале. Йоргий куштылго капан, кыч-куч пуренат йомо. Капкат тӱкылымӧ
огыл.
"Качырий шӱжар, эй, Качырий шӱжа-ар!"— кычкыралеш кудывечыште.
— Кӧмыт улыда, лӱмемат паледа ма?!
— Торъял марий тиде, Торъял тора толын! Кум ий ожно ик гана ӧндалынамат
ыле,
эшеат чот йодеш. Тиде ганат йолташем дене коктын улына.
— Пурыза, мом кылмен шогаш?
— Кырля изай, давай, имнетым пурто. Капкам почшаш, чу.
Веселаште паша пеш вашке ышталтеш. Имньым вӱташкат, леваш йымакат пуртен
кертыт.
Кызытше леве гын, айда вольнаште кодеш огыла.
— Качырий шӱжарын вӱтаже уло, имньыже гына уке. Имньыже таче йӱдым шке лиям
ала-мо,— Йоргий калыкыште шкенжым веселаҥден мошта. Молымат, тудым колыштшо
кашакым.— Кырля изай, туаре, мый самварым шындыктем.— Пӧртӧнчылнак йӱкланаш
тӱҥалеш:— Качырием, шолтымо вӱдет уло мо? Кужу корнеш могыр сӱсанен. Меже
таче йӱдым
коҥгамбак коктын возына гын, лач веле ырашем йӧрет. Ула озамже шокшым ок
йӧрате,
шӧлдыравак пыштена, эн лукыш... Кум ий ожно малаш пурымем деч вара
локтылалтын
отыл, Качырий шӱжар?
Путырак кумылан тиде Качырий, кыч-куч веле коеш, ялт вырляҥге гай лывырге
капан,
ончал колта гын, шара шинчаже шӱметым шара. Тудат чыла вашмутлан писын
ойлен
кышка, пӧръеҥ вет ӱдырамаш йылмым садыгак поктен ок шу.
Кырля-Пырля пурен шуэшат, эшеат веселарак лиеш. Озаватын шыл шӱр кӱмыж
воктек
уна-влакын кылме йокмашт лектеш. Коҥга рож гыч чон ырыктыше кленчат
легылдалеш:
марий пӧрт марий-шамычлан нимат ок чамане гай. Чыве шыл, кылме когыльо —
Йоргиймыт крешеньылан ямдыленыт ыле — салмаште чыжгыктен ситарышт, ӱстембак
тольыч.
Торъял кинде — тамле кинде, шокшо коҥгаш пыштен ырыктышт, ынде вужгавоҥгыла
оварен, шокшештын. Та-амле.
— О кугу Юмо, кугу пӱрышӧ, эре тыгак вашла кочкын-йӱын илаш полшен шого,
Качырий
шӱжарлан чыла тӱрлӧ сий перке ден каче перкемат ваш ыште, тачыже ынде
качыже ок
кӱл, тудым шке алмаштен сеҥена, шонем.— Йоргий йылдыртата, чесым посла.
Кырля
шкем утыждене вольнан кучышо йолташыжым чый да чый ончалеш, "Нине ондакак
иктевесым ӱпшыч шуктеныт ужат,— шоналта,— мо шайтанлан корно мучко йылдырий
вате-шамычым шереш, шонем, тудо шкенжым вес еҥга дене вашлияш ямдылен шога
улмашыс, эй,
мо, пеш тыге сӧрал рвезе жап годым. Йоргийым олаш ужатен колтемат, мыят
пурен
ончем мӧҥгӧ корнышто".
Малаш возыт. Тудым шӧлдыравак урем пырдыж велыш пышта йолташыже, шкеже
коҥга велыш возеш. Коҥгавалне Качырий киялта, кутырат пешак.
— Еҥгат ден коктын веле улыт манат, ватетше, самырыкетше, э-э, шкендын ял
гычак
налынат мо?
— Ала-кузе лиеш дыр ынде. Шкенан ялак такше. Мыйым вучен ноен, мӧҥгыжӧ каен
колта дыр, шонем. Тудо такше улан еш гыч, шужен шинчышашлык огыл. Эй,
Кырля, малет
мо?
— Ом мале эше, тольык шинчам шке петырнынеже...
— Ача-аваже, коча-коваже, акаже, кок шольыжо уло Овиемын. Кочаже тале
ургызо.
Марлан кайымаште эше ик ӱдыржӧ... Мыйын веле еҥгам деч моло уке, ну, ковам
эше
кодын. Ачамже кум ияшем годым, авамже кандашым темымем годым шемнер оза дек

мланде йымак кайышт. Кандаш ияш гычак пастук улам.
— Ой, идалык эрта веле-ла. Мыланем коло кум ий теме, — манеш оза вате. —
Кок йочам але изи.
— Шкежат ӱдырла веле коят да... Олаш кодам гын, вес гана эре тый декет
пураш
тӱҥалам. Келшет вет? Кырляланат темлем, толшыжла пурыжо.
— Эрланда пареҥгым ямдылен шындышым, жарен пукшем. Шопо ковышта, кияр дене
телым
пеш кая.
"Ок кӱл" манаш тӧчат, но ок чакне. Йоргий йомакым колташ пижеш... Шордо
Какшан
серыш воленат, манеш, пирым ужын шогалын.
— Тый кӧн улат?
— Поянын, — манеш шордо.
— Тугеже тыйым кочкам.
— Игем-шамыч улытыс.
— Чеверласен тол уке гын, — колта. Шордо тыгак ышта. Корнеш вес шордым
вашлиеш.
— Куш кудалат?
— Вӱд йӱаш.
Тидым колын, икымше шордо пеш йывырта: пире тудым кочкешат, мӱшкыржӧ темеш,
тыге
утлашыже йӧн лектеш. Тыгеже чеверласымат оккӱлыс. Шыгыр верыш малаш веле
возеш.
Кастене вӱд йӱаш кая. Эҥер тӱрыш мия, онча, пирет киялта. Йӱэш, пылышымат
ок
тарвате. Ойырлаш тӱҥалмыж годым пирет йодеш:
— Куш кает?
— Мӧҥгышкӧ.
— Мый тыйым кочшаш улам, монденат мо?
— Темынат дыр манын шонышым, — вашешта шордо.
— Молан тыге?
— Вес шордо толын ыльыс.
— Мый тудым шым коч, тудо — незер еҥын. А тый поян гыч улат, тушто ок
катыкем.
— Пеш самырык улам да... Пычырик гына иленам. Шоҥгым коч, пашам ыштен
кертдымым.
— А тыйже мо пашам ыштет вара?
— Поян озамлан уна шуко чумыргымо годым полшем.
— Кузе полшетше?
— Орваш кычкалтам, оза сапым куча, сонарзе-шамыч дек кая, шуко янлык
коваштым
пога.
— Туалгын йӧра, изишак вучалтем. А тый озатым шупшыктымым чарне.
Шордо тыгак ышташ сӧра да мӧҥгыжӧ кудалеш.
Эрдене поян оза шордылан у шӧрмычым чикта, ший оҥгырым пижыкта. Шордет моло
деч
эн мотор улам манын, оҥырешлен кудалеш. Шуко-шуко коваштым орваш оптен, оза

мӧҥгӧ тарвана. Пире чыла ужеш. Саде серыштак шыдештын вучен кия. Шордо йӱаш
вола. Йодмылан тыге вашешта: "Мый пеш удан кудылаштым, тидлан озам сола
дене кырыш".
— Шойыштат. Кочшаш улам тыйым.
Икшыве-шамыч дене чеверласаш колташ йодеш. Жапым пуа пире. Шордо кок кече
ок
пӧртыл. Вучен ноен, пире почешыже мия. Шуко шордо коклаште икте деч йодеш:
— Эн сайын кудалыштыктыше шордыда кушто кия?
Ӧрын пытеныт, ынештат ойло веле. Пире умылтара: "Тудо поян озажлан кажне
гана
йорло сонарзе-шамыч деч шуко-шуко коваштым пеш акеш конда".
Чаплын шупшыктышо шордым пирылан ончыктат. Тудо мия да кӱрышт кышка
садетым. Молыштлан ойлен кода: "Иктаж-кӧн чаплын шупшыктымым ужам гын,
мучаш тыгаяк лиеш!"
Кырля тиде вереш нерым коргыкташ тӱҥалеш.
Эрдене тудым коктын пеш веселан койын кынелтат: "Кынел, кашка, мераҥ
тошка!" Тугай чесым ямдылен шынденыт, пайрем веле пуйто. Корныланат чыкен
колта озавате.
Мален кынелше уна пӧрт гыч тӧрштен лектеш да имньыж дек вашка. Пура: "Ой,
мый
шолыштыныт дыр шонышым". Качырий воштылеш: "Тыге ит шоно. Ворым кучат гын,
мемнан дене уло ял дене кырен пуштыт". Кочкаш шичме деч ончыч ныл йолан
йолташыштым
пукшат-йӱктат, корныш ямдылат.
Кырля йӧратымаш шотышто шуко-шуко йӱштӧ-шокшым ужынат, шкеж семын вуй йыр
пӧрдыктылеш, шкеже совлам модыктылеш веле, лупша:"Поян еҥын веле
йӧратымашыже
Юмын шӱдымӧ гай иктак лиеш дыр, ик таҥ. Незержылан тӱрлӧ пашаште еҥ кид
йымалне
лияш перна. Оза ӱдырымат ончалде ок лий — шкежак шӱйышкет кержалтеш гын...
Кумылжым от шукто гын, кожен колтыкта. Шке кумылжо дене незер айдеме
иленжат ок
керт, эре-эре еҥ шинчаш ончыман. Тыште шке чонйодмыжым гына огыл шуктышаш.
Мутлан, шке гаетак пеш йорло ӱдыр шке чеверже дене поян еҥын ӱдыржымат эрта
гынат,
укеанжын улан лиймыже шуынак йӧратымашыжым логар гыч муро семын тошкалеш,
незер
гыч огыл, поянрак гыч налын, илышым чоҥынеже. Тыге ӱмыр мучко йӧратыдыме
дене
илаш перна. Йоргият йӧратымаште пиалым ыш му, очыни. Теве Матраным вӱр-вем
денак
йӧратенак, Овийым налашыже перныш. Ынде Овий ден Качырий лектеш. Олаш кая
гын,
туштат тудын йӧратымаш лийшаш, шукак тушто илаш тӱҥалеш гын. Овий дене мо
лиеш
гын умбакыже? Матранже йӧршынланак мучыштыш дыр... Эх, Йоргий, Йоргий,
могай
ушан, шотан, музыкылан мастар улат вет, а! Эх, илышыжат дыр, вет! Чыла саяк
лийже ыле".
Могай чевер мутым Качырийлан шубыш тичак оптен кода тиде рвезе марий...
"Чарла
гыч йокма дене пӧртылеш тый декет Кырля таҥем. Тый тудым вучен шого, йӧра
мо?"
"Айда, оксам полганлан ида кышкылт. Вуйда тичмаш лийже. Теве мый шовыч
кылдышым
пыштем, на, сайын ончо. Корныштыда кочкаш кычалме ок кӱл ӧрдыжыштӧ.
Малашыже
олаште куш пуреда?"— "Педтехникумын тӱшкагудыжо уло, тушто амбар койын ыле.
Каврий йолташем тушто тунемеш, тудлан веле ӱшан. Тудак мыйым шӱден возен
вет, уке
гын ом тарване ыле дыр. Кочна-йӱна, чот роведна, тыланет тидын шоҥыш Юмо
деч
шӱдӧ пачаш утларак сиет толжо, калыкым ончаш Юмо тазам пуыжо. Ӱмырет
кужемже". —
"Мыят суртем петырем да тендан дене пырля Кужмарийыш кайышаш ма? Игем-
шамычым
кондем".
Озаватат писе. Тӱкылкален лектеш, олым кылтала терыш камвозеш, Йоргий кучен
шукта, пеленже пызыралеш. Да Йоргийын тӱҥал пуымо ойган муро когыньыштын
умша гыч
йоҥгалт лектеш:
Вӱдшын келгыжым шинчем ыле гын,
Тагына пушышкет ом шич ыле.
Корныжын кужужым шинчем гынже,
Чапле алашамак кычкем ыле.
Илышын нелыжым шинчем гынже,
Ачий ден авий деч ом шоч ыле.
Эх, ачийжат, молан ончалын,
Эх, авийжат, молан ышталын.
Туге-ла, илыш йыжыҥан, муно кыдежан, комбо мамыкан. Туге вет, Кырля изай?

Корно гыч улан илышат коеш

Ынде мардежвакш-шамычым ончен каят. Икте йомеш веле, весе тунамак шинча
ончылнет
шогалеш, патыр шулдыржо мардежыште шӱшка. Тыштыла Лемде вӱдет уке, вакшкӱм
пӧрдыкташ лач мардеж гына келшен толеш. Какшан эҥер серыштат эсогыл
икмынярым
ужаш лиеш. Ныл вакш йоҥышта. Вакш йыр вӱдыштӧ кол пеш тӱла, исакше коллан
кочкаш
ситарат ала-мо. Йоргий ондакат олаште лийын, сандене мутым тушкыла савыра.
Качырий терыште шинчыме годым Йоргийлан ныжылгылык толын гын, ынде
йокрокештын, коеш.
Кугу Окаш руш ялышке пурышт. Ожно тыште кугу пазар лиеден. Черкыжат пеш
кугу,
кермыч дене нӧлтымӧ. Воктенже Изи Окаш лӱман марий ял туртын. Вакш туштат
уло,
Какшан серыште шога... Вара эркын-эркын Уюмо черке кояш тӱҥалеш. Ӧрын
куанымет
денак кугун чапланыше черке ончылан кумык возын кумалаш тӱҥалыт. Поп-
шамычше Юмо
гай койын коштыныт. Клирос гыч хор шергылтара гын, могыр коваштет вуй гыч
йолыш
шумеш шогалеш, дыр-дыр-дыр чытырналт кая. Куандарыше, ӱшандарыше,
ӧрыктарыше
черке. Пӱнчерыште монах-шамычын дачышт уло, мланде, олык — кунар кӱлеш.
Шкак курал-ӱдат, тӱредыт, шийыт. Тыштыже, Уюмышто, пӧръеҥ монастырь,
Чарлаште — ӱдырамаш-шамыч. Кызытшат нуно тушто шукын улыт. Кудывечыштышт
черкат тугак шога,
службо веле ок эртаралт. Монашке кашакетым кожен луктыныт, кушто моштат,
тушто
илен толашат. Кугыжан власть годым нуно пеш ракатланеныт. Ӱма-ӱма паша
саскаштат, азашт, шуко шочын. Какшан вӱд пала... Йӱдым тышке Ежово гыч
монах-шамыч толеденыт. Шӱдӧ ийымак налаш гын, мыняр ушан-шотан еҥын
йӧратымаш верч ӱмыржӧ кошарген.
Корнышто эше ик руш ял вереште, Юшково.
— Мыят пален налынам: марий коклаште руш-шамыч путырак кугу поянлык дене
илат,
ушет кая,— манеш Кырля.
— Шкежат марий улам гынат, ойлемак,— ылыжеш Йоргият.— Мемнан йогына шкенан
деч
ондак шочеш. Ну, ялнамак нал теве. Кӧ мешая чапле теплицым ышташ, чыла
материал
уло, яндамат налаш лиеш. Иктыланат ок кӱл. Пакчаште ик-кок олмапу гына
шога.
Емыжвондет-мочет керек. А тыште, рушышто, шинчатым карен ончет — кузе чыла
шуктыманже? Э, Кузнецово черкет коеш теве! Тожо путырак улан илат.
Оралтымат "калпакым" чиктат. Кудывечышкат эсогыл йӱр вӱд ок логал.
Игнатьево, Якимово коеш,
туштыжо отна ковышташт дене толашат, пеш тӱвырген шочеш. Пазарыште нунын
шуктымо
ковышташтым кычалыт, пеш тамлым ыштат, шерет ок тем. Адак теве Княжна. Теве
кум
пачашан пӧрт! Тышан Даниловым, Зарубиным, Волковым пуштыныт, манеш, ты ялыш
пурашат лӱдам ыле. Ужат, капка ончылно теҥгылыште кольмо пондашан руш
кугыза шинча. Очыни, шӱдӧ ият темеш. Мемнан незер власть тудлан келша,
шонет? Тыгайже тыште шуко темын. Кузе шучкын онча кугу, сут шинчаж дене!
Даниловым вет ӱдырамаш
шаньык дене шурен пуштын. Черемис деч молым от кол тыште. Олаште тунеммем
годым
икте йолгорнем гыч шуралтен шуыш дык, праме лӱкыш логальым. Нунылан
воштылчык, а
тый школыш кайыде кодат. Мушкын кошташ кӱлешыс.
Палет, Кырля, Чарлам молан йӧратем? Шуко черке уло! Какшан эҥер эреак тумер
кокла гыч кадыргылеш, путырак сӧрале. Туштат, Ошлаштат вӱд вакш-шамыч улыт.
А колжо
поше-ен, ушет кая. Тидыже-Красноармейский манме слобода. Тушто, ужамат,
вашталтыш уке. Пу кӱварат тудак. Педтехникумышкат толын шуна, коеш. Ондакше
тиде верыште ӱдырамаш гимназий улмаш, тудым Мария Алексеевна Борисова
вуйлатен, писатель Тыныш Осыпын шӱжарже. Айда, савырал, кок пачашан
тӱшкагудышкына пурена.

Пӱрен гын, пӱрымат йӱына

Йоргий, куанен шокшештын, имньым шотыш кондаш полша, вырляҥге гаяк пыр-пур-
р
койын, тӱшкагудышкат пурен лектеш, палыме-шамычым йол ӱмбак шогалта.
Кӧгӧным
конда, имне шогымо верыште омсам тӱкыла, таче огыл, эрла тарванет, манеш —
Кырлялан. Каврий шаҥгак лектынат, мӧҥгеш ок пуро. Изи Чарлалан иканаште кум
Пушкин
шочеш: Кырля, Каврий, Йоргий. Ӧндалалтыт, оксам шотлат, кочмыверыш лым
лийде кутырен каят. 1928 ий, 15 декабрь. Чарла инвалид-шамычын столовыйышт.
Кумытынат
шӱрым, пучымышан котлетым, чайым, киндым налыт. Буфет оза самырык-шамычлан
куанен, коеш, кум кленча пивым темла. Огыт шӱкал. Чарныде кутырат, икте-
весыштлан
чот куаненыт. Кум ий коклаште олаште кугу вашталтыш нимат ок кой. Совет
уремыш
лектын, ӧндалалт ошкылыт. Йоргий тургыжлана. Кырля улмо годым чыла пашам
техникумышто вораҥдараш кӱлеш. Огыт нал гын, пырля кудалман. Стипендийым
пуат але
уке?
— Пуртат,— манеш Каврий.— Драмстудийыш возалтат гын, тылзылан кумло вич
теҥгем
налаш тӱҥалат. Завуч Романов дене ойленам. Шӱвырым, кӱслем, шӱшпыкым
шоктет,
куштен-мурен моштет, спектакльлаште чот толашенат, почеламут, йомак тыйын,
да
эшежым ковыра койышет. Лач тыгай-шамыч кӱлыт.
— Такше кертам, шонем. Тольык тунемаш тӱҥалмыланда ныл тылзат шуэш да.
Йӧра, эрже кас деч талырак маныт ыле ожнырак.
— Тиде кок пачашан пу пӧртыштӧ горсоветвуй Кугу Нурмо марий Пирогов ила.
— Лапкатарак капан вет? Ватыжымат палем, руш вате. У Торъял пазарыш эреак
ковамын аньыкышт гоч каят ыле. Пурен лекташ логалеш дыр. Ала иктаж пачерым
муаш полша.
— Кызытше мый денем пырля илет,— Каврий "шулдыржым" шаралта, "Торгсин"
кевытым
ончыкта.— Шӧртньӧ сӧрастарыш шуко тыште.
— Шӧртньым муын, вургемым налын чияше-ет! Тынапий Матранем шӱйышкем
кержалтеш
ыле. Епий Йыванже, кавалеристше, тудым кудалтен коденат, Чарлаш толын, вате
вак
пурен. Путырак кугу моктанчык.
Тудымат ойлат: ӱдырамаш монастырь воктен сад уло да, туштат чыла ожсо гаяк.
Лучко тошто писте улалеш. Кеҥежым спорттаҥасым эртарат, а телым — каток.
Кастен гуляяш чумыргат. У властьлан лу ий гынат, пеш шагал ыштыме.
Тӱшкагудышто пачемыш пыжаш гай рӱжгат, Йоргийым ончаш лӱмын качыжат,
ӱдыржат толын-толын каят. Шукышт тений чеверласат, тӱрлӧ школыш шаланат.
Йоргийын чонжылан
ньыге-нюго чучеш: "Йоҥылышем тӧрлышаш улам. Туныктышо шым лий гын, ала
артист
паша налеш?" Да Костий йолташыжым авыра: "Мый тылат театрыш каяшет кемым
пуэнам
ыле, кузе тудо?"— "Йолемлан ок келше, так гына кия, чечас кондем". Ял гыч
толшо
рвезе чот куана: йӧра, йомын огыл.
— Драмстудийыште сылнымутым чот палыман ынде. Вует ит нӧлтал, луд. Кызыт
марий
труппышто Лев Толстойын "Власть тьмы" драмыжым толаштарат, марлаже
"Пычкемыш
лоҥгаште" манын кусареныт гойо,— Костий чыла пала докан.— Чавайн "Мӱкш
отаржым"
палыдыме еҥ артист лийын ок керт, давай, чыла-чыла луд. Труппыштыжо У
Торъял
кантон гыч шуко еҥ пошен: Александр Голубев — Укташ гыч, Василий Якшов —
Кадашплак, Парасковия Смирнова — Коҥганур, Петро Казаковым ом пале, пеш
чапле марий,
мемнанак чай. Элексей Проска теве куш шуын! Але гына ноло йоча тӱҥалтыш
школыш
коштеш ыле...
Кум Пушкин тиде йӱдым пырля ӧндалалт малыш.

Вучаш, поктен шуаш эн йӧсӧ

Кырля эрдене ныл шагатлан тарванен лекташ сӧрен ыле, тугак ыштен. Пушыжат
кодын
огыл. Кавриймыт тунемаш куржын колтеныт. Йоргийланат тачак, кызытак
театрыште
лийман дыр. Мом таче ош декабрь латкудымшо кечыже каласа? Костийын
пӧртылтымӧ
шке кемжым чиен ончыш, кремым йыген, муныла йытырайыш — лачак веле,
Чарлаште уке
улмо жапыште йолжо кушкын огыл. Моткоч сӧралын коеш ынде. Вургемым веле
алмаштен
чийыман да, тудыжо уке. Снеге таман шовын шӱргӧ мушмо верыште кия ылят, ну
вет
ӱпшынчеш, ну ӱпшынчеш, шӱлен ок тем — тыгайым ялыште ужат мо? Нулалынат
онча
эсогыл, палынеже: кузе тыге тамлын ӱпшалтман вара? Пурлын колтыметат
шуэшыс,
калтакшат! Снеге там адакат Тошто Торъял велышкак рвезын ушыжым, шижмашыжым

вӱден куржо. Театр труппыш пурен кертеш гынже, тыштат Лемде деч кугу Какшан
йога, колжат ия виса — пӱтынь театрлан кучен кертеш ыле, мастарлыкше уло,
да эшежым колжат тудым йӧрата докан. Нигӧн кучен кертдыме верла гычат тудо
тичмаш куршым оптен конда. Тыштыже, Чарлаштыже, мӱндырк каяш, чодыра коклаш
йомаш лӱдыкшӧ,
шучко еҥ кидыш логалын, вуй кошартышат шоктат. Кушто ола, тушто кугу
преступник
илыман. Курым мучко тыге дыр. Тудо вет тунемаш толметым, илаш шоныметым
огеш
умыло, шуралтен шуа да пытет. Вот вара тыланет театр, вот кол тыланет.
Ужга кӧрган пальтом чия, Совет уремыш лектеш. Педтехникум тура шуын,
пулдырыш
пура. Тышке шуко гана пуреден тудо такше. Икшыве-шамыч дене пырля
тунемыныс.
Окна гыч актовый залыш ончалеш. Рояль тошто верыштыжак шога. Кӧ ынде тудым
шокта? Иван Степанович Ключников-Палантайжат уке, Моско шӱгарлаште капшым
руш шукш
тымарте ягылтарен пытарен дыр. Верже мамык гай пушкыдо лийже ыле кеч.
Шинчавӱд
лекмешке онча йӱштӧ янда гоч. Теве-теве чучеш, Иван Степанович дирижер
тояжым
нӧлталеш да каласа: "Интернационалым" кум йӱк дене мурена. Ямдылалташ. И-и-
и!.."
Ок чыте, йӱкынак шортын лектеш уремыш. Еҥ-шамыч лӱдын кораҥыт — мом тӧча
тиде
йоча? Изиш кая да чурма капка дек миен перна. Ӱмыр мучкат тудо вара тиде
йодышлан вашмутым ок му, кызытат йодеш: "Молан тыгай сӧрал вереш, рӱдеш,
власть чурмам нӧлтен шынден? Ала властьшат, чурмаште шинчыше кашакшат ик
пашамак полшенполшен шуктен толыт да... Капкаштак могай шучко, чонлан шуй-й
чучеш". А ынде пазар площадь манмышт. Туштыракак столовый уло.
— Морозовский матер дене ургымо шараварым налза!
— Товарвондым, товарвондым эртен ида кай.
— Йыдалым, индеш ниян йыдалым...
Черке ваштареш Карл Маркс урем гоч кочмо вер уло. Пурен, шодо-мокш ӱзгар
дене
шолтымо тичмаш кугу кӱмыж шӱрым, котлетым, кленча сиропым, ситром налеш,
кум
шӱдӧ грамм киндым. Нылле ырым шога сироп деч молыжо, тудым окса укеште
киндеш
шӱралтен кочкаш сай.
Горчицыже пеш келша адак! Сайын ӱпшалтеш. Мӱеш лугеныт, ужамат, вигак нер
шум
пера. Шодымат, мокшымат ситышын пыштеныт, шинчалжат лачак. Официантке
котлетымат
конден шуктен. Марий улмаш, марий ӱдыр.
— Тау, пеш кугу тау.
— Тазалыкешет лийже.
— Ял деч сайын иледа аман. Артист лиям гын, тыйым рестораныш наҥгаем,
келшет мо?
— Келшыде мо, — шыргыжеш тудат. — Юмо туш пурашет полшыжак ыле. Чынак,
ресторанышкет миемак. Ӱжметше лийже.
— Чесым пеш тамлым ыштен моштет. Марлан налаш ала-мо.
— А мо, тачак тыш пашаш пуро, кӱмыж-совлам пырля мушкедет. Илашем вер уло.
Мый
вет Морко гыч Вуртем могыр ӱдыр улам. Але ик ганат марлан лектын ончен
омыл.
Марлан лектынже кузе илат, палышаш ыле. Шке мариет дене тӱргоч сай дыр...
Теве илаш эше ик йӧн — тыге шонен лекте Йоргий, мӱшкыр-тӱмыр лийын.
Педтехникумын завучшо Николай Иваныч Ивановын кок пачашан пӧртшым ужеш.
Шкеже тудо Морко
кантон Овдасола марий, пеш чатка, кугу капан, сӧрал пӧръеҥ. Ватыжат тугаяк
шолдыра плема гыч. Марий от ман, коча марий улыт. Туге чаплын чиен коштыт
ыле ожнырак ужмыж годым, кадыр тояжак мом шога. А теве Екатерина
Григорьевна Тарасова —
врачын илемже, шкеже педтехникумыш коштын, пеш поро еҥ тожо. Пурлаште
ӱдырамаш
монастырь, чыла кӱ савар дене авыралтын. Кудывече покшелнак мотор вуян
черке.
Игуменше манмышт кок пачашан пӧрт гыч кок пачашан столовыйыш лӱмын
кӱкшынрак
вакшме оҥа тротуар дене коштеден. Юмынъеҥ тугак илыман дыр тудо. Монастырь
ваштареш оласе электростанций тулым пуэн шога. Воктенжак келге корем гоч
кугу да
лопка вуян облисполком пӧрт. Туштыракак, сад кӧргыштӧ, у театр ожнысо
Булыгин
купечын арака шолтымо вержым сӧрастара. Театржым кузе лӱмын ойыркален
кондымо
строевой пырня дене чоҥымо, пала. Ныл ий веле але. Шӧртньӧ кылан омса —
омсаже
тыглай ужат адак! — кӱкшӧ, пыкше гына почат, комдык колтышат, вуйым
чыкалтыш.
Юмет-пӱрышет, театр кӧргӧ чытыра гына, кӧжӧ мура, кӧжӧ кушта, кӧжӧ
почеламутым
лудеш. Шукынжо чӱчкыдӧ мутым ойлат, рушлат, марлат. Шукыжо, конешне, рушла.
Колыштеш: "Писе товар пистеш катла, нӱшкӧ товар тумым руа", "Ик поп, кок
поп, кум
поп". Пианиным перкала икте, вара чот кара: "Гнев, Богиня, воспой,
Ахиллеса, Пелеева сына!" "До" лӱман ното гыч вес "до" марте рӱдал налеш
вара. Кидым, йолым,
капым кадыртылыт, мучко коштшат уло, йӱдыкшӧ дене тазан кутыра.
Омсадӱрыштӧ шогышо рвезе тарванашат лӱдын.
"Не красна изба углами, а красна пирогами", "Карл у Клары украл кораллы, а
Клара
у Карла украла кларнет" — чӱчкыдын вӱдылалтеш. Коя айдеме кӱшнӧ шога, тудат
иялана: "Сшит колпак не по-колпаковски, колпак надо переколпаковать,
переколпаковывать в новый колпак!" Лучко-коло пачаш тӱя, кереметешыже!
Йолташыже тудын вуй
гыч упшым, огыл, калпакым нале да ӱлык шуэн колтыш. Тыгодым мане:
"Переколпаковал!" — "Тый шкеже шӱкшӧ калпак улат! — вашештыш кояже. — Эй,
йоча, калпакемым
тышке кӱзыктӧ-ян!"
— Мыланемже кӱшкӧ кӱзаш лиеш мо? — йодеш Йоргий, калпакым кӱвар гыч налеш.
— Лиеш, лиеш, кӱзӧ да кӱзӧ!
Кӱзымӧ годым скрипка тӱҥале. Пӧръеҥ дискант мурым шолен колтыш, йытмыжыкта,
пылышлан чыр-чыр-чыр чучмешке:
Ужар посто гай лопка олыкет...
Упш пуаш кӱзышӧ еҥет чыла мондыш. Омса шеҥгелне пӧръеҥ йӱкыш сылне-сылне
ӱдырамаш йӱк ушныш, ынде эшеат сӧрале. Коя марий калпакше дек тольо.
— Шогыза-ян, йолташ, ӱдырамашыже кӧ тыште тыге мура?
— Торъял кантон гыч Смирнова Паня. Скрипкажым Мамуткин Онис шоктен. Омсам
поч да
кидыштымат кучен кертат. Заняче латиктылан иже тӱҥалеш. Чечас Паняжым
кондем.
Теве ужаш шонымыжо лишнак лие.
— Парасковья Алексеевна, маке кылта гай салам Торъялет гыч. Пырля
семилеткыште
тунемынна манынат от шоно ынде, кузе сайын вашталтын улыда!
— Салам, Йоргий. Мо кондыш тышке?
— Мо огыл, кӧ. Юмо конден. Драмстудийыш пураш. Кертам гын, уке гын...
— Ой, меже тый денет мочол концертыште, спектакльыште лийын улына да, кок
кида
налына, экзаменымат огыт кучыкто. Романов дене кутырен налам.
— Паню... ой, Юмыжат, ойленат ом мошто, тау, кугу тау.
Тӱҥалтышлан директор дек пураш темлыш, омсажымат ончыктыш, пылышыш шып
пелештыш:
"Тиде ӱшкыжшӧ так гына тудо, но гочшо эртыман. Юмо полшыжо ыле!" — кайыш.
Рушла гына кутыраш вереште. Пеш кӱжгӧ йӱкан ыле саде директор-"ӱшкыж".
"Опоздал.
Проучились уже три месяца!" — руале. Вара мӱгырале: "Образование!" —
"Шымияш
школым 1925 ийыште пытаренам, ият пелым педтехникумышто тыште тунемынам,
альт
маналтеш йӱкемже, Палантайын хорыштыжо муренам".
Романовым вучаш шӱдыш. Александр Иосифович Германовский тыгай ыле... Йоргий
шонен — тудо директор. Администраторжо гына улмаш, вара пален нале.
Вуйлатышыже
йӧршеш вес еҥ, Иван Павлович Ибраев, марий. Шкежат саде техникумымак
пытарен
лектын.

Иленат, коленат — от кӱл иктыланат
Вучыдымо, пашадыме, тунемдыме еҥлан олаште нигуш пураш. Да эше кумылет
волышо
гын, путырак йӧсӧ. Иктыланат от кӱл, — илет але коленат, кӧн палымыже шуэш?
Шуко
айдемын тыглай тыныс илышыште увер деч посна йоммын амалже лач тыште. Ила-
ила
да шканжат шкеак кульымеш вара, ӱмбакше кидым пышта. Йӧра эше Йоргийын
йолташыже-влак улыт. Нуно парт коклаште шинчат. Рвезылан вараш кодмыжо ыш
шу, педтехникумыш миен, библиотеке вуй Виноградов дек пурыш, Лев Толстойын
"Власть тьмы"
драмыжым, Чавайнын "Мӱкш отаржым" вереште. Тыште кок ий уке лийме жапыште
картычкем йомдареныт але луктын шуэныт дыр, шоныш. Уке, верештыч, тау веле.
Саде
картычке уэш "ровотаяш" пиже. Ынде тышан шуко книга лӱм возалтшаш.
Тӱшкагудышто ӱлыл пачашыште столовый ден кухньо верланеныт, сий пуш нерым
йытыран пӱтыралеш, шкеж дек ӱжеш. Ял гыч толшетат чытен ыш керт, пурен
ончаш лие.
Тошкалтыш кӱзымӧ годым чарнен шогале: Княжна рушкува тыште поварлан ышта,
пешак
шыде тудо, ондакат Йоргийым чот витарен, поснак тыште дежуритлыме годым,
пареҥге эрыктышыла. Ала ынде пенсыш лектын манмыла,— трук черланен да
кораҥын?— кеч-мо лийже, омсам шӱкале, "Можно-о-о?"— ышталалеш, шканжат тыге
йодмыжо ок келше,
пуйто поч пӱтырышӧ пий веле тудо ынде. Ай, кереметлык, саде Княжна шыде
Лидак
шогас. Почым пӱтыркаленак кутыраш тӱҥалашыже перныш: кузе, кушто, молан,
кӧлан,
тулеч молат.
— Тендам, Лида кокай, ялыште илымем годым чот ужмем шуын ыле, — ӱедылаш
тӱҥале
рвезе, шканжат оҥайын чучын колтыш: артистыс, ынде чыла еҥым шке век
савырыман,
шыдым мондыде ок лий. Шканже тура йодышым шындыш: кертам-уке савырен тиде
азырен
кувам? — Омешемат кум гана ужынам, теве тиде ончылсакыш денак, — миен,
лавыран
ончылсакышым ниялтыш. — Те тудым тунам руден налда да э мыйым лупшеда вет,
э
лупшеда, вара кенета шорташ тӱҥалда. Мыйым чаманен, ӱстембак сийым э
нумалыда, э
нумалыда, мыйже ок кӱл да ок кӱл манам. Кумылдаже омышто ызыра чот пушкыдо
лие,
чылт авамын гай. Те паледас, авамже мыйын кум ияш улмем годымак ош тӱня
дене чеверласен, — Йоргий сукалтен шинче, шӱргыжым тувраш могырыш Юмо дек
савырале. —
Авай, Юмын воктеч шкендын тулык эргычымат ужат дыр да, ӱмыр мучкем мыланем
сукалтен шинчын, йодышт коштшо лияш пӱралтын гын, нимат ышташ ок лий ынде,
кеч Лида кокайын кумылжым мый декем, тулык дек савыре ыле...
Ешартышлан "Отче наш" улдышмутым рушла чаткан гына савырен пуыш.
— Кынел, кынел, — коя Лида тудым кынервуй гыч кынелтыш. — Пока дорогу к
моему
сердцу искал, сволычь ты эдакий, я приготовила тебе пожрать, жри да скорее
помоги картошку чистить, мои-то руки как грабли стали, — рӱзалтенак
ончыктыш. — А
почему бы тебе каждый день не помогать мне, а?! Чово на это скажешь, а?!
Келшаш гына кодо Йоргийлан. Раш лие: Лида тудын артист семын гына модмыжым
шиже,
чотшак чоныш пурен ыш керт. Тыгеже чот тунемман сценылан. Эн шучко лӱкӧ
чонанымат артист шке декше савырен, шортмашке шуктышаш, вот вара чын артист
лиеш —
шканже лоден шындыш. Мӱшкыр тӱмыр манмешке пукшыш такше Лида. Ынде тудлан
пареҥгым эрыктен пуыман. Тиде пеш палыме паша.
— Ты вет, как я помню, — кугу шинчаж дене рашкалтарен онча, — Пушкин
будешь, Георгий. Дай те Бог, дай Бог, опять на учителя прешь?
— Уке, ынде мый драмстудийыш пурынем, — умылтарен пуыш.
— То-то на коленях стоишь. Играть вздумал со мной, — парням рӱзалтыш, эшеат
веле
Йоргийын шонымашыжым келгемдыш: модын ок мошто. — Пошли-ко таперя, ведра
два почистим к вечеру, и на завтра хватит чай...
Пареҥге эрыктымаште эре шып шинчен от турко, тӱрлыжымат ойлет. Кугу ойган
улмаш
тиде ӱдырамаш, ик марийжым тудыным, первыйсыжым, йӱмаште кырен пуштыныт,
вес марийже Лидам шӱлышым ончен-ончен роведын чот лӧкен толмыж еда. Чот
кыралтмылан
кок гана ышташ шушо йочамак, азамак, кудалташыже верештын. Пыкше-пыкше
ойырленам, манеш, кокымшо марием деч. Кызытат южгунам толын ропкен кода,
сандене пире
дене кучедал сеҥаш йӧршӧ кугу пийым ашнаш тӱҥалын, пӧртыштак куча.
Пӧржмарий дене веле азам ыштен кертын. Кызыт ынде кугу лийын, Озаҥ олаште
тунемеш эргыже...
"Могай ме эше ноло пача улына, поснак мый, — шона Йоргий. — Мочол мый тиде
кувам
шудал коштынам, а на, могай чатламам чыта ӱмырыштыжӧ тиде ӱдырамаш. Яра
жапем
лектеш гын, эреак ынде тудлан кухньыштыжо полшаш тӱҥалам. Суап лиеш".
Шокшын чеверласымек, кӱшкӧ верышкыже кӱзен, Чавайным лудаш пиже, первый
корныла
гычак Клавийым чаманыш. Мӱкш дене мыз-з да мыз-з модмыж гыч тарзе ӱдыр ала-
кузе
Юмынӱдырла чучо. Тидын марте такше спектакль шуко вере ончыкталтын, шарна.
Яллаште калык шортмым ойлат ыле тушто модшо-влак. Жапшат калыклан пеш неле
лийын
да, маныныт, так Клавий мӱкш дене модаш тӱҥалеш, так залыште мӱгыралтен
колтышо
лектеш, поснак ӱдырамаш-шамыч. Йоргийын коважат кок эргым Герман сарыш
ужатен,
шым ияш уныкаж дене шортын кодыныт. "Мӱкш отарыштыже" марий марий дене
кредалеш,
кунар чот поен, тунарат веле шучкыш савырнен — тидыже шӱмыш логалеш.
Пьесыжым
Морко илыш негызеш возымыс, коли вара тугай Полат Акпай-шамыч тушто йорлым
индырат? Маныт ыле шол Морко гыч тунемаш толшо-шамыч, Яшка ден Ромашка
лӱман шылшебандюго-шамыч пеш шуко еҥым толен пуштеденыт... Шке ялыштыже
Йоргий пьесе дене
таҥастараш еҥлам кычалеш — огеш му, тугай шучкыжо шоктен огыл.
Толстойын "Власть тьмы" манмаштыжат ондалчык шучко илышак аман... Ик черле
поян
руш шке пӧръеҥ пашажым ворандарен ок керт да незер рушын чолга эргыжым
тарзылыкеш налеш. Черле еҥетын пеш йорга изи ватыже коштылда. Ӱма-ӱма
йӱлашкет пижын
шинчыт, икте-весе деч посна малаш возаш нунылан ынде йокрок. Поянетым
наргӱмыжым
пукшен пуштынат шуэн колтат, окса тарзе кидыш верештеш. Лев Толстоетат вес
кугу
драматург А.Н.Островскийын ягылтарен пытарыме корнышкыжо тиде темыж дене
лупшалтын улмаш, Островскийын пӱтынь творчествыже манме гаяк тыгай поян-
незер-шийшӧртньӧ-наргӱмыж-пуля коклам шерешыс. Тарзет поян лийын шуэшат,
ондаксе поян деч
ала-мыняр пачаш шучкырак, шакшырак лиеш. Лудмаште ситартышлан эшежым
ондаксе
тарзет кугыватын ӱдырлан мӱшкырым пижыкта, аза шочеш. Лӱмым шӱктараш огыл
манын,
икшывым, шке чон шочшыжым, оҥа йымалан лаштыртен пуштеш. Ялыштат ик тичмаш
ӱдырым кошартымашке шукта шке узо койышыжлан. "Тыгай янлыкшым сценыш лукман
мо ала?
Ой вет мыланем шуко лудашем кӱлеш эше — шонкала Йоргий. — Тудын дене ваш
шогалман огыл дыр, лӱмжак могай да... Лев Толстой! Ленин манмыла, "зеркало
русской
революции".
Тунемма гыч эн ондак Морко кантон рвезе Мухин Йогор толын пура, коктын
вашлиймылан куаненыт. Пален налмыштым икте-весылан ончыкташ тӧчат. Йоргият
таче так эртарен огыл. "Кудыжо чотрак келшен?" — йодеш Йогор.
— Коктынат чон лӱшкыктарышын сереныт! — ойла Йоргий. — Чавайнат Толстойлан
вуйым
ок пу, пеш ӱшандарен возен. — "Мӱкш отарыште" мом пален налмыжым ялысе
рвезе
тисте семын рӱзаш рат: пӱртӱс гын, пӱртӱс ала-мо семын сайын сӱретлалтын,
поян
ден нужнан ваш шогалмышт раш коеш.
— Да-а, тиде — марий поэзийын эн кугу кӱкшытшӧ, — драмым поэзий дене
таҥастарен
йӱклана Йогорат. — Толстойыныштыжо ик яжарланымышт да ондалкалымыштак веле,
мыйын шонымаште, гуляят да пуштедат отна...
Каврият толын.
— Ибраев-директорым шыч уж мо, Романов деч вара тудо тыланет эн чот
кӱлешан, —
манеш тудо чыла колышт налмеке. Тудо "Мӱкш отарым" нылымше курсыш вончымек
сценыште ужын. — Калык муро, музыка, фольклор юап постановкым мландӱмбач
каваш
нӧлталыт. Тудын ӱмыржӧ путырак кужу лийшаш, ойлат. Тыйын фамилиетшат
Пушкин,
сандене тыланет, Йоргий, "Евгений Онегиным" палыде, оза-шамыч дене
кутырымашкыже
кайыманат огыл, почеламутшымат наизусть тунемман!
"Золотой ярлык" какаом налынытат, тудын дене азапланаш тӱҥалыт, студент
семын
йорло кочкышым, йорло сийым сӧрастарынешт: киндым шуледен оптат, сакырым,
кампеткым луктыт, соктам пӱчкедат, оласе койышымак койнешт.
— Каврий, мый эрла Мария Алексеевнан изаж дек пурен лекташ шонем, —
нӧлтыкта
Йоргий. — Тый манынат ыле, Майра сайын туныктен, концертлаште пырля коштын,

спектакльлаште. Пӧрт ончылныжо лумым куэм гынат суап лиеш. Кум ий ончыч
пӧрт
ӱмбачше лумым кышкен улына ыле, ынде монденат шуктен дыр. МарНИИ ваштарешак
илат
вет?
Икте-весылан куанен ноен, урокым ямдылен, тунемше-влак малаш возыт.
Эрласе кече Йоргийлан мом конда гын ынде? Эрдене волгалтшаш лишан Каврий
пурт
тӧршталта. Омым ужын... Йоргийым шурен кынелта: — Колышт, мый теве мом
ужым, —
манеш. — Мӧҥгыштӧ улам, шонем. Ачам пеш вурса: "Придон Анам марлан налат
гын,
шӱет гыч товар дене руалам".
— Теже Ана дене келшен улыда мо? — шыпак йодеш Йоргий.
— Сайынжак уке тудо, так, изишак. Ана такше шем мотор, яндар шӱрган ӱдыр.
Але
шонен гына коштам ыле.
— Чу, Анаже Чарлаштакыс, судьялан ышта, палетыс.
— Пачержымат муам. Чӱксола Соколов, керемет, марлан нале. Ушкалаш йӧрата
маныт.
Анам кыра. Тудыжын Качырий шӱжаржат тыштак, Торъял марийлан лектын.

ТЫНЫШ ОСЫПМЫТ ДЕНЕ
Кугу кӱвар деке, Какшан серыш, волен, Анис уремыш лекте. Кок пачашан черкым

ужын, Йоргин чонжылан йырк-юрк чучылда, Торъялжым шарналтен колта. Тушто
кугу
чаҥ-шамыч кечат. Мӧҥгыштӧ Гурий попын ший совла дене Юмын кинде падырашан
Святой
дарым подылтымыжо умшаште улмыла чучеш. Тиде Какшан серыштыже кум вере
калык,
Юмым сӧрвален, сукен кумалеш. Пайрем годым чыла черкыштат Йоргий лийын
ончен,
путыракше хор шупшын. Тале регент-шамыч чолган вуйлатеныт. Туге ӱшандарен
муреныт: рай капка ончылно шогымыла чучеш, от ыресле гынат ыреслет.
Теве Горький урем. Иосиф Алексеевич Борисовын, Тыныш Осыпын, суртшо
волгалтеш,
пӧрт ончылно ятыр пушеҥгым шындылме. Капка вес велне олмапу, ломбо, сирень.
Чыкма велне пакчаже лупшалтеш. Кызытше чыла лум дене леведалтын. Миен
шумыжлан Осып
изайже лумым куа ыле. Капка ончылно кандыра шупшылто, сура йӱк шоктыш.
Йоргий
Мария Алексеевнам сайын палат, "сандене толынам" манеш. Шокшын саламлалтыт,
ик
жап гыч туге лектеш, пуйто нуно ойырленжат огытыл. Тошто Торъялыште
вашлиймыштым
шарнат. Тошто Торъял маньыч гын, Иосиф Алексеевичат ылыжеш улмаш, вержат
пеш
келшен, пӱртӱсшат, калыкшат.
— Лучо кольмыдам пуыза-ян, лумым кышкен кодем, — манеш рвезе.
— Нигуш огыда вашке мо?
— Латик шагатлан веле миен шуман, Романовышт Моско гыч толын ок керт, ала-
можо
куча тудым тушто.
Шарнен, Романовым ушыштыжо кычал муэш суртоза.
— Артист лийнет мо?
— Драмстудийыште тунем ончынем да... Ала тыштыже шот лектеш. Ялыште шым
керт.
Лумым мый шке куэн пытарем, изай, тый пашашкет вашкет дыр.
Келшыш. Ынде утларак талышныман, шкетын кодыныс, а тӱкыдымӧ ош лум лончыжо
таляка огыл, сайынак шынден. Вушт да вушт веле койыкта, лачымын гына
тӱргыкталеш,
сарай вишым ошемда, лум пурак мардежеш кынелеш.
— Чайым йӱ, ватем тылат ямдылен, — манылда. — Иосиф Алексеевич, мый
ешартышлан
пуымат шелын кышкынем. Ала пашамже олаште кая, ала уке, раш огыл, а мый
паша деч
посна ом керт. — Мый тореш омыл такше. Но шкендым утыжден ит индыре-я,
сита.
Чайым подыл лек. Кайышым.
Шелыштеш да шелыштеш рвезе, пашам мумыжлан куанен, перныл коштмыжо ок шу.
Анна
Семеновнат чытамсыр чонан, кудывечыште тувырмелын койылда.
— Палыме лийына. Тошто Торъял гычак улам, Мария Алексеевнан ученикше,
Георгий
Пушкин, — кидым шуялта. — Пеш сайын туныктен. Тиде дареш пуым шелышт
кодынем.
— Саят огыл тыгеже. Чай йӱкша, айда пӧртыш. Кочкат да ӱнарет пура.
Артанаш оптен пытарымешке шотыш ыш нал. Леваш йымалне ынде сӧралын коеш.
Пурымылан самвар уэш ырен. Сият пушланаш тӱҥале. Перемечат, когылят коеш.
— тышеч вик театрыш каем. Романов толын огыл гын, уэш шелышташ пижам. Те
нигуш
огыда кае дыр?
— Капкам ом тӱкылӧ. Драмстудийыш пурынет манеш мо?
— Ала тыште пиалым муам, шонем.
— Кычалман, кычалман. Самырык годым огыл гын, кунам вара?
— Мария Алексеевна ден Михаил Петрович кузерак почаҥыт?
— Сорлам налын, тӱредаш коштыныт. Майраже вет Мишам шкевуя туныктен толаша,
тудо
огыл гын, ялысе кресаньыкак кодеш ыле, товро.
Кузе нуным туныктымыжымат палдара Йоргий, кужу ӱмырым тылана. Чеверласен
лектеш
да адакат монастырь верланыме кундемым ӧрын онча. Черкышт путыракат сӧрале,

кӱшнӧ чыла вел окналаште чаҥ-шамыч койыт. Кӱртньӧ решоткан печым ыштыме,
кугу
пушеҥге-шамыч гӱжлат. Вич кок пачашан пӧртым, ик пачашанымат шуко шотла.
Шола
велне, Какшан сер воктен, облисполкомын чердакан кугу у пӧртшӧ волгалтеш.
Чердакешыже председатель шканже кабинетым ыштыктен. Марий областьлан вич ий
темме
пайрем кечын кудывечыште кугу тыртыш пӧрдын, тушеч тӱрлӧ тӱсан шар-шамыч,
лектеден, кӱш кӱзеныт, тушан пудештылыныт. Калык куткыла шолын.
Театрыш омсам шупшылеш — тӱкылымӧ. Вахтер лектеш, кӧжым пала ынде, ок
вурседыл,
почеш. Эше студийыш иктат толын огыл. Деревяшкин Миклай кагаз ора ӱмбалне
кугырген кия. Тудо Арбан ял гыч. Романов уке эше. Адакат шувырчык лие.
Исполком ончылно ик курык гыч весын пелышкыже шумеш ече дене волен-кӱзен
каят икшыве-шамыч,
нуным кӧранен онча, Матранымак ушыжо кычалеш: "Эх-ох-ох, йӧратымаш лончо...
Тудым чот ишаш кӱлеш ыле, а тый, Матран, ишкылыктенат веле. Жап шумеш межым
кыраш
ок йӧрӧ-ла.
Чу, ала Пӧтыр Пайдушын ошкылмыжым ужаш лиеш? Ваҥышаш". Шагатат эрта,
вучымыжо ок
шукталт. Тыныш Осып декак пӧртылеш, утыр веле талынрак пуым шелыштеш.
Кечываллан
кычкырат гынат, ок пуро. Анна Семеновна тургыжлана, ик гана веле огыл ӱжеш.
Иосиф Алексеевич дене гын пурат ыле дыр. Пӱчкыш-шамыч тетла огыт код. Пилам
налын,
йыгаш пижеш. Суртоза таче ондак пӧртылын, тетла ок ойырло. Коктын йыгат.
Путырак
куанен Тыныш Осып изайже: "Ай вет кожмак улат, артанамат оптенат, кузе
кумылетшылан толын але, пеш кугу тау, кугу таум ыштем. Нигунам ом мондо".
Озаватат лектеш: "Мо томаша тыгай? От уж мо, рвезе пӱжалтын, ноен. Чарныза,
— пилаштым шупшын налеш. — Сием йӱкша". Чылтак пайремыш логалмыжла чучеш
Йоргийлан, кумылжо
кашташ кӱзен. Могай порылык, чаманыме шот... да шот огыл, кӱлынак
азапланат. Тыгеже шкендымат айдемыланак шотлет вет. Таклан огыл Тыныш,
таклан огыл Осып, манеш шканже. Ватыже коҥга аҥ гыч пареҥгым кондышыла
муралта:
Пареҥге да чай, картопка да чай.
Эрежак тыге веле огеш лий чай.
— Писательын ватыж семынак койшаш айда, — шыргыжеш.
— Мемнан Тошто Торъялыште тыгерак колталтат тидым, — рвезе ушна:
Чай да пареҥге, чай да пареҥге,
Тенийысе ийготетлан первый саска.
Чай да пареҥге, чай да пареҥге,
Казаныский пайреметлан йӧра-ла.
— Ондакрак тӱҥалын улыда чай, але чаркатшат ок кой, оза кува, — манеш Осып.
Кондат гынат, Йоргий ок кучо:
— Илыш корныш лекмешкем омак подыл манынам. Гурий попын кагоржо денак, чай
совла
дене, ожно подылмо дене, туркынем. Мый такшат арака деч пеш лӱдам. Мемнан
ешыште
кумытын йӱын кошаргеныт.
— Кузе туге лийынже вара?
— Ачам 1910 ийыште У Торъялыш Йогырин пазарыш каен. Подылкален, юватылын,
касеш
кодын. Шинчам почын ончалаш лийдыме кугу поран урмыжаш ок тӱҥал мо...
Тӱҥалеш да
мӧҥгӧ толаш лекшетым авыралеш. Кум меҥгым эртен, Кугу Шӱвылак ялыш пыкше
шуын,
колышашла ноен, ик пӧртыш пурен кертын. Озаж деч имньым тарлынеже улмаш да,
тугай игечыште могай ушан еҥ кӧна? Ныл меҥге вет кодын эше! Ачамет пыртак
каналта
да ойла:
— Йӧра. Тау. Мый кайышым. Тӱнӧ тройко вуча!
Ну и каен. Пасушто аҥырген коштын-коштын да кож дек миен пернен, каналташ
шинчын. Ӱмырешлан мален колтен. Йӧра, тиде лие. Пеш ок йӧрӧ да, туддеч
посна уто
ойгым нумалме да... Ынде вес чӱчалтыш шинчавӱдемлан кокымшо корным почам,
ачамын
шольыжат, кочамын куважат тыгак кылмен тӱҥын коленыт ве-ет... Ачамжым уло
ял дене кычалме. Поран тройкет теве куш наҥгая. Тачат ом подыл, эрлат,
кечем пытымешкат — тунар шучко тудо, арака.
— Кертметым ончалаш иктаж ий гыч пеш йӧра ыле, — чоян шыргыжеш Осып. —
Артист
лоҥгаш логалаш шонет. Мый манам — садак логалат. Нуныжо вет лач арака пуч
лоҥгаште пьесе-сӱаным ыштен коштыт. Шонет, кочо деч посна туркет?
Осып иза кӱслем налеш, аккордым чокан пуа. "Йоласал ялет кугилан-кугилан"
мурым
пералта. Йоргият вараже таҥасаш тарвана. Чоныштым кандарат. Осып изаже
ӧреш: самырыкет тунар мурым пала да туге йоҥгалтара, куанен улныметымат от
шиж.
— Йӧра ынде, — манеш, кӱслем пышта. — Пуым оптен пытарышаш да, Онегин
Евгением
вуча. Пушкинемын романже. Ик Пушкинже возен, вес Пушкинже ока.
Куанен воштылыт.
— Рушарнян тол, шашке-шахматым тӱкален ончена, кӱслем шоктена.
Испытаниетлан лач
лиеш.

Театрже мо тугай?

Рвезылан але Пайдуш Пӧтырым ужман. Тудын дене пырля ондакше педтехникумышто
пырля лийыныт. Лач веле улыжымат йыген, шелышт, поген оптат: кум шагатлан
студий
петырна. Куржын колта. Тунемше-шамыч шке семынышт чӱчкыдӧ мутым вӱдылыт:
"Кырламарла-тӱмырла, пӱнчӧ вует сӱмырла. Йыгыр-йогыр моклака, тыйын вует
моклака".
Тӱкалат икте-весыштым, шӱкедылыт: лӱшкен волат, ишкылаште вургемыштым
кычалыт.
— Пӧтыр Пайдушда уло мо? — йодеш Йоргий.
— Кокымшо курсын урокшо пытен огыл.
— Теже икымшын улыда мо, мынярын?
— Кумлын, — шоктат. Шукын погыненыт, калтакшат. Тыш огыт нал гынат кертыт.
Пырт
гыч кодшо-влакат вуйым луктыч. Тыштыже сайынрак чийыше улыт, топката-
яшката,
чатката кашак. Соколов Тымапий гына йыр-юр кадыргылеш, кӱшыч ӱлык тӧрштыл
вола,
ялт шудышырчык. Иктым шуралта, весым. Паня Смирнова йӱксыла ийын лектеш,
Йоргий
дене саламлалтеш. "Пайдуш библиотекыште шогылтеш", — манеш. Тушко пура
веле,
Пӧтыр иканаште пала:
— Пушкин?!
Ятыр жап ужын огытыл. Кӱчыкын ял илышым палдара тудлан Йоргий: куралын,
ӱден,
тӱредын, шийын, йоҥыштен, арня лиеш — олаште вакшкӱла пӧрдеш. Вара кум
тылзе жапыште мом нуно тунемыныт — тетрадьым пуаш йодеш, возен налнеже.
Книгаланат таум
ышта ыле...
— Шкетланетше тергымашым огытат эртаре дыр. Шоктен-мурен моштет,
мастарлыкет
сценылан сита, модметым мый ужынам. Молан ойгыретше? Шым шагат марте тыштак
лий,
возо, мо кӱлеш, луд. Вара репетицийыш наҥгаем. "Мӱкш отарым" у семынрак
шындынешт.
Серен шинча ынде: "Гнев, Богиня, воспой, Ахиллеса, Пелеева сына!" Слог дене
шеледен, ре-ми-фа-соль-ля-си-до нота почеш йӱк яндарештмешке кече еда мурен-
мурен
кычкырыман. Шуко да кугу секретым почеш тиде тетрадь Йоргийлан! Ой, шуко-
о...
Пеш кӱлешан мыскара шомакым серен лукмо, тичмаш оят ситышын — ушеш
тунемман.
Рушла да марла пӱтынь чон йӱлымӧ почеш почеламутым ойлаш темлалтеш.
Умбакыже чурийым чиялтыме грим. Ондакше шӱргыш пычырик гына вазелиным
пыштет,
вара волгыдо тӱсан чумыр тоным, тӱс юапым, шӱргылан пуртет. Тиддеч вара
шинча
лакым йытыраяш пижат. Айдеме ошалге сынан гын, канде грим келша,
шемалгыраклан
пачашур тӱс... Э-э, тыште тӱрыс академий кая!
Ынде мимике манмет тӱҥалеш аман, чурийвылышым, кап-кылым вашталтылыт.
Куаныме
годым мо лиеш? Айдеме трук ылыжеш, умшаже пыртак почылтеш, пӱй шыргыжеш,
шинча
кугемеш, понар гай лиеш, шинчапун кӱш кӱзен кая, кид кок могырыш куанен
коштеш.
Шортмо тӱс могайжым чурийончыш ваштареш шкат ыштен кертыда. Ӧрт лекме тат —
тудланат закон уло.
Театрже мо тугай? Умылтараш тыршеныт: ушан архитектор, тӱрлӧ спец-шамыч
тӱнямбал
театр зодчество гыч келшышым ойырат, шке гыч ешаркалат, чапле, кугу
дворецым чоҥат, искусствын храмжым. Лавыран йол дене пурен, лыпте-лопто от
кошт — тугаяк
черке. Эн мотор вургемым чиен мийыман. Тале ушан, лӱмын тунемше режиссер,
музыкант, балетмейстер, сӱрет мастар, артист вий дене трагедий, драме,
комедий, опера, оперетта, балет, симфоний да молат ончыкталтеш.
Серен ноя да диваныш эҥерта. Шижынат ок шукто, маленат колта. Шым шагат деч
ондак Пайдуш толеш. Репетицийым кушеч ончаш верым муын пуа: "Мотри тольык,
режиссер Наум Исаевич Календерын шинчашкыже ит верешт, счас поктен
луктыкта". Йоргий
ложын шеҥгел лукешыже койдымын пызна. Чаҥ пера, шовыч ок кай. Эше ик гана.
Тугак
шып. Кумшо гана чаҥ пера да шовыч кок могырыш торла. "Мӱкш отарет" тугай
чапле
пӱртӱс лоҥгаш верланен, ончен ӧрат, пӱртӱсат тынаржак пуэн ок керт. Пистер,
тумер — нигуш уке, тугаяк. Шӱшпыкат шӱшка, кукуат мура. Корий кугыза чын
йыдалымак
ышта, кузе вет тарванылешыже, кузе ӱшандараже! Клавият, нигуш уке, ялысак,
эшежым искусство юапет сынжым вестӱрлым ышта, курымашлыкым манаш мо шке.
Мӱкшыш савырнен ойлымыжо, мурымыжо, куштымыжо ончышым пеш чот ӧрыктарат,
шортарат. Мочол
нунылан кӧранен шинча рвезе! Иге мӱкшыш савырныше-влакын костюмышт могай
чечен
лыве деч налалтын! Эшежым тӱрлӧ тул волгыдо вургемышкышт ешартышым пышта.
Марий
ӱдырат тыге кертеш улмаш манын, чуч шинчавӱдшӧ ок тол. Мӱкшигым кочшо кугу
лопшаҥгат, Пӧтыр кугыза, толын шуо. Нелын колта, шонет, Клавийым. Пеш патыр
кугыза,
йыклык вес тӱня гыч талышнен орен толшо. Мӱкш отарлан веле огыл, пӱтынь
Элнет
кундемлан озала куча шкенжым. Очыни, артист коклаште ончыл верым налеш.
Чурийвылыш йытыра, кап таза, кид-йол пеҥгыде Онарын гай. Тыгай осалым сеҥаш
калык шуко
вийым пыштышаш... Мичийым модшо келыштарен ыш керт, рвезын шонымаште. Рушын
кутырымыла шокта, чаткан ок керт. Чурийвылыш, нер шарнаш огыт код. Кӧ модеш
тидыжым, шона. Пален налшаш ыле... Ончаш толшо тыште эн кугу судья.
Икымше кыдежым гына шуктышт, театрын электростанцийже пужлыш, локомобиль
шогале.
Пайдуш Йоргийым кычал лектын: паша пытен, мӧҥган-мӧҥгыш. Тӱшкагудышто ила
улмаш,
йыгыре ошкылыт.
— Тиде репетице огыл, чын илышак, — куанжым ок шылте рвезе. — Ну вет мастар
улыда, ну кертыда вет. Тыйын модмет ыш лек аман.
— Эрла ужат. Корий кугыза кӧ, палет? Стекольщиков Павел Степаныч. Морко
марий.
Кожлаер гыч. Кертеш вет?
— Ушетак кая. Клавийжым?
— Филиппова Настя, Чарла марий ӱдыр, Волков уремысе пӧртыштӧ.
— Шӱмемлан логале. Кок гана шортынат колтышым. Пӧтыр кугызаже кӧ?
— Голубев Александр Александрович, Торъял кантон Укташ марий.
— Уй-юу-у-уй, тале-е! Марий огыл, руш чапле купеч тудо, йыклык... Мичиет
тӱвыт
тыран аман.
— Свердловский область гыч руш, марла ойлаш тунемеш.
— Рольжым весылан огыда пу мо?
— Теве икымше курсышто ик рвезе уло. Тудо тӱҥалеш чай. Мичий лӱман тудо,
туныктышылан пеш келшен толеш, яшката-сӧрале. Тудат Торъялет гыч,
Кандашплак ял икшыве.
— Э-э, мемнан деч лу меҥгат ок лий, ялжат коеш. Меже Чехов урем марте каена
мо?
— Уке, Красноармейскийым эртена да Волковыш лектына. Ужат, тевыс Филиппова
Настян пӧртшӧ. Вара йоча комиссын шога, уна, тыште фотомастар уло, толын,
ешет дене
войзалт кертат. Артист-шамыч тӱшкан толын войзалт илат. Умбалнырак
радиокомитет.
Тушто Турун ял рвезе Василий Орлов диктырлан ышта. Мый шуко гана микрофон
ончылно лудынам. Тӱрлӧ ойлымашым, мыскарам, йомакым. Лудметлан оксам тӱлат.
Эре артистым ӱжыт. А мыйже тыште илем, унала ӱжам.
Уремеш чеверласышт. Йоргий шкетын кодо. "Укташ гыч тыгай чапле еҥ лектын,
кугу
артист... Паня Смирноват шкенанак, мӱкшиге кашакыште ойыртемалтын куштыш,
мурыш.
Кандашплак гычат Якшов Вачий ямдылалтеш. Мо, Юмыжак пӱреныс мыланна.
Каврий ок мале ыле. Ӱян киндым, чайым темла. Кечыгут нойышо Йоргий комдык
возеш,
шинчам кумалта веле, пычкемышыш ушыж дене порвола, яндар шонымашеш шкенжым
кучен
ок сеҥе. Эрденат кочмо шотым ок ыште, кумылжат чевер огыл. Вуйым сакен,
шӱлыкын
ошкылеш тыге...
— Йоргий! Йоргием!
— Овий! Тый улат мо, кайыкем? Ушемат каен колтыш. Тыяк улат але так
шинчашем
кончаш тӱҥальыч? — миен, кучылт онча.

"Ой, Овийжат, Овийжат, молан Матранем от ул?!."
Тевак тыге кычкырал колта тудо, йӧра, шкенжым кучен сеҥыш. Чон канен мутым
вашталтылыт, вашла ниялткалат. "Жентрудаш" толынам, манеш. Тудым У Торъял
КОНО колтен. Туныкташ. Тыште Совет уремыште икымше ступень школ улмым
Йоргий пала, кызыт
тушко шуман. Документымат эше ястарен шуктен огыл Овукшо. Йоргийлан
моктанаш нимо дене, мо тыш толын, так гына южым чумен коштеш, ӱшан дене
веле ӱмыржым куча.
Оҥа ӱмбалан серымым лудыт: "Школа женского труда имени Восьмого Марта".
Кагазым
виктарымек, тӱшкагудыш корно гоч йолым алмаштат, Кавриймыт тунеммаште улыт.
Эше
Овий деч йодмашым сераш шӱденыт ылят, кагазым кучат, тыгеракын тӱҥалыт: "От
ученицы школы крестьянской молодежи села Старый Торъял Больше-Нурминского
сельсовета Ново-Торъяльского кантона Соколовой Евдокии Матвеевны..."
Ямдылен шуктымек,
ватыже конторыш намиен толеш. Укеж годым Йоргий куанен шыргыжеш: "Тиде пеш
сайыс! Кузе тыге ышташыже шотым муын вара? На теве, олашкат шуын..." Пурышо
Овийым
ӧндал колта:
— Йӧра эше тыште улат.
— Мом мый тушто, еҥгат дене, ышташ тӱҥалам ыле? Тыйын кайымекет тунар
йокрок
тольо. Мӧҥгӧ куржым. Туштат каньысыр лие. Шотым верештым, Юмем мыйым КОНО-
шко
намиен пуртыш. Ӧндал ынде, шупшал, кунар кертат. Э, утыжым ок лий,
кӧргыштем
тыйын йочат илана, латшым ияшын мӱшкырыштыжӧ. Артист лият гын, ала мыйын
илышемат модын ончыктеда.
Йоргий ойыпланен шогышо сӧрал Овийым кыдежыш пуртыде ыш керт... Уто шинча
ужде
ӧндалалтыч. Йӱлен-юлгыж шогышо ӱдырамаш марийым шкенжымат кӧргышкыжак
пуртен
пышташ да аралаш рат.
Ургаш тунемаш толшо-шамычын тӱшкагудышт уло, туштак тунемыт. Шкеныштым
сайын кучен моштат гын, Йоргий ынде туштат, Кавриймыт денат йӱдым эртарен
кертшашлык.
Тугак кутырат. Кочмыверыште палыме официанткыж дек наҥгая Йоргий, тушто
кудло
ырлан шер теммеш кочкын да ситромат подыл кертыт. Сий толмекак мыскарам
ышташ
тӱҥальыч, оза ӱдырамашыжат умылен моштышо, путырак весела шинчан, шуко
мутан,
ару кидан. Горчицылан керылтше-шамычлан ойла:
— Ял гыч толшым мый ынде горчице кочмышт гыч иканаште палем. Киндеш парня
кӱжгыт
шӱрен кочшат улыт. Котомкашт гыч эшежым шоганым, чеснокым да кевытыште
налме
соктам луктыт, путырак куанен пӧжгат. Тендан Йоргий гайже вара горчице деч
кульымеш. Мый шижам, тиде пелашет лиеш?
— Пелашем, Овий, — кушеч толмыжге, моланжыге тототлен пуат, Овият полша. —
Буткен нал, пелашем-пелушем, бутко да бутко. Буткен-бутка маныт вет мемнан
дене
совла модыктылметым. Мӱшкыр шувыр, киса шӱвыр...
Ял гыч але гына толшетлан молыжо керек, ситро пеш тамлын чучын, эше ик
кленчам
кондыктышт. Пашаш пурен кертын, тунемме сайын тӱҥалын, саскаже лӧза лийман
гын,
Овий ден коктын иктаж пачерыште илышашым марийже ӱшандараш кумылаҥын:
"Садак вет
тыйым кондем ыле!" Олаште театрым, палыме пӧртлажым ончыктылеш, "Мӱкш отар"

кӧргыштӧ лиймыжым путырак кугун ылыжын ойла. Саде театр олмышто ончычшо
Булыгин
купечын арака заводшо шоген, шкеже кызыт оласе шӱгарлаште кия — тушкат
лектыт,
шуко жап тӱслен ончыштыт. Вараже уремлам ончыктылеш. Овий шкеныштын
тӱшкагудышкак лакемнеже, омем пеш шуэш мане, ойырлат. Йоргийын ушыш шкенышт
ялак Миклай
Кузьман Серапимже толын пура, пӱям пӱялаш, плотинам, ГЭС-ым ышташ лӱмын
Москошто
тунемеш, МГУ-шко пурен кертын — вот могай пиал! Первый класс гычак пырля
тунемалтын. Э, мый дечем кугурак пелтортаже нигуштат уке дыр. Галя
Столяровам сӧрвален ончаш верештеш, палымым, ала ватем ден когылянна лукым
муын пуа... Телым
олаште сай. Шошым, шыжым уремлаште шот пыта, ялтак лӱҥгышӧ купыш савырна,
йыдал
йола эре ночкышто лият. Горсовет вуйлатыше Торъял марий, Кугу Нурмо гыч
Пирогов,
уремлам кукшемдаш шотым муын огыл".
Эрлашым пазарыште... Овийым вашлие.
— Мо, теже огыда тунем мо?
— Таче вакшышым ыштена, тӱрлым наледена, мане, поктен колтыш озана. Чечас
тый
денет кочкаш каена.
— Оксанажат эре катыкемеш да... Мыйын шийвундо чечас ойырлышаш веле.
— Мыйын уло. Кочамыт деч утыктаренам. Пыта гын, йодын возем.
— Туге гын веле... Эй. Юмыжат дыр.
Туалгын Торешпашкар ден Торешпашкарова мӱшкыр темаш каят. Майоров-Шкетан,
кугу
писатель, тыге серен. Тудо Ошла эҥер воктен Тошто Крешын марий ял гыч
шкеже. Колымшо ийлаште артист семынат коштын. Кузе модеш ыле гын! 1922
ийыште шкенан Тошто Торъялыште "Ачийжат-авийжат" спектакльыште модмыжым шке
шинчам денак ужынам.
Санюкым модо, келыштарыш. "Арлан ден Кестен" журналымат тудак ыштен пуыш
чай?
Мочол книгаже уло да...

Салам, 1929-ше У ий!
Мӧҥгеш-оньыш олам вискалыме дене шижынат огытыл, У ият толын шуын. Тӱрлӧ
лончешкан, модышан кожшо, пӧлекше, тидыже-тудыжо... Пайрем под шолаш пурен.
Йоргий ургаш тунемше ӱдыр-шамыч дек миен да артистлык койышыжым кояш лие:
— Кужу ӱмыран, таза кап-кылан, мотор лийза эре! Тунеммыда, илышда сайын
умен шогыжо. Мыйже таче пеш куаныше улам, чонем ала-мом шижын. Айста
чыланат, пагалыме
марий незер калыкын ӱдыржӧ-шамыч, сийым авызлаш тӱшкан столовыйыш каен
колтена...
Чылашт дене кидым куча, ӧндалеш, южыштым шупшалеш. Нунышт "Овий — Йоргий,
Овий —
Йоргий" рӱжгат, когыньыштым авырат да туврашыш кышкаш тӱҥалыт. Тӱшкагудо
шуын
огылат, тыштак нуно кӱварвалне малат, кынелыт да тунемаш пижыт.
Столовыйыштыжо,
мутат уке, сӧралже эшеат шукырак лектеш, рӱжген-рӱжгат. Шочмо велын кӱкшӧ
шудан
олыкыштыжо улметлак чучеш.
Нуным ужатен, шкетын кодын, Какшан сер дене театрыш корным куча. Гогольын
возымыжым наизусть тунемынат, кажне мутыш чонысо тул куатым шыҥдарен, шолен
веле
колта, лудеш: "Как упоителен, как роскошен летний день в Малороссии!.." Уло
капкыл ылыжын, пӱртӱс ямымат шыҥдарен, шинчаваш ужынак, йӱкым вашталтылын,
лудмаште
илен моштыман. Тидым от мошто гын, режиссер дек йолым ит пыште. Календер-
Клендыр
путырак строгий, манеш Пӧтыр Пайдуш. Лап лийын, кынелын, сукалтен возын,
пеш чот
пашам ыштыман, манеш шканже Йоргий. Пӱжалт пытымешке.
Какшан серыште вӱд тулымо башне — кызытат тудо уло кӱвар воктене! — деч
театрыш
савырна, омса воктен Пожар Петуховым ужеш, тудо тыште тул деч аралыше гыч
кугуракше. У ий дене саламлат икте-весыштым. Романовет толын — куандара
тудыжо. Мо
лиеш ынде, мо лиеш?! Омсам пералта. У ий денак саламлен тӱҥалыт...
— Мыйын илышем тендан кидыште! — чон вургыжын каласен колта Георгий Пушкин.
— Кузе тыге? — ӧреш вуйлатыше.
Шинча вӱдыжгымеш сӱретлылеш ондак Озаҥыш тунемаш пурымыжым, вара
педтехникумым,
мӧҥгысӧ кресаньык пашажым, тыште тынар вучен коштмыжым, мом-мом шоктен,
мурен
моштымыжым — Юмыжак ала-мо полша, вӱдла кая рвезын йогынжо-мутшо.
— Педтехникумжо пеш йӧра ыльыс, молан кудалтенатше?
— Сӧралат огыл да... Ключников-Палантай колымек... Йӧра, ондак каенам.
"Очыни, психологический кӱрылтыш, — шона Романов. — Шӱвыр, тӱмыр, гармонь,
тӱрлӧ
шӱшпык, кӱсле... "Тыгайым от нал гын, артистланже кӧм погыман вара?"
— Тачысе кече гыч драмстудийыш пуртымо лият!
Сӧрале гын, катажымак шупшалеш ыле, сукен возеш ыле Йоргий.
— Кум тылзе ыштыме, тунемме. Поктен шуашет кӱлеш вет, чот тыршашет
верештеш.
— Йолташ-шамычем полшат, — Торъял гыч кум артистым шотлен пуа. — Экзаменат
лиеш
чай?
— Календер каласа, тудо мемнан режиссер-озана.
Кӱшыч рвезе ужар шудышырчыкла тӧрштыл волыш, пожарник-Петуховым ӧндал
шындыш:
"Тый пиалан улат улмаш, первый вашлийынам. Нальыч! Нальыч, манам, изай!"
У ийыште у илыш тӱҥалеш — уремат куандара ынде, могай тиде пиал. Кече еда
шарне:
айдеме лияш, айдеме лияш! Ленин таклан ойлен огыл: тунемаш, тунемаш,
тунемаш.
Ӱдыр-шамыч декак миен пура да туврашыш шумеш тӧршталта: "Мыйым налыныт!"
Овийым
пӱтырен кучен, йырже пӧрдыкта, вуйжо савырна да кӱварвак йӧралтыт. Тӱшкан
кочкаш
куржыт. Овий шуко-шуко наледа.
— Чот ит коч, Овий, фигурет пыта.
— Ынде фигур ончык овараш тӱҥалеш. Пел ий гыч вес фигур лектеш.
— Малаш тый декетат, Каврий декат коштедем. Овий, омса дек лишеммем шижаш
тунем.
Тыгерак пералтем, — ончыкта. — Мыйже керек, тыланет шужаш ок йӧрӧ, коктын
улыда.
— Э, мом ойгыраш? Кочам поян, ачамат, авамат улыт. Тыйымат пукшен луктам.
— Нигӧн деч йодаш мыйже... Облонош полшаш йодын сӧрвалем теве, палымем уло.
Йыдал йола студийыш кошташ сӧрал огыл. — Адак палымыже-шамычым шотлаш
тӱҥалеш.
Смирнова Проска дек шумек, Овий чара:
— Мемнан школыштат тунемын. Пеш шӱкшын чиен коштеш ыле, кӱчызӧ гай. Ой,
тунеммет
айдемым кузе тӱзата вет!
— Ала тыят миет ыле, шуко модынатыс.
— Мӱшкыран вате кузе артист коклаш миен шогалат, кай, турак иге, тидым
тӱгала-нен, куш шуат.
— Йӧра ынде. Мӱшкыр тӱмыр, киса шӱвыр.
Уремыште Йоргий адакат экзаменлан ямдылалтеш, мутым тӱен кая. Умшаже палыме
пашам ышта, ушыжо шканже кая: "Овийжат-Овукшат, тыйже Матранем лий ыле!
Теве кушто
тыйын верет улмаш — артист лоҥгаште".
Адакат Гвоздецкийын Марий калыклан чоҥымо пу полатше. Шкак директор,
инженер,
архитектор, техник, строитель... Кум тӱжем теҥгем утым кучылтмылан тудын
ӱмбак
суд делам почыныт улмаш, теве марийын таужо могай. Шкежак эшежым юрист
улмаш,
аралалт сеҥен. Да Чарла гыч йӧршешлан сырен лектын кудалын.
Кум ий ончыч тыште кулис, падуга, неле шовыч, прожектор уке ыле. Ынде чыла
у,
шинчатым йымыктара. Рояльже, рояльже! Люстрыжо, ложыжо, омсаже... Мочол
лампе
йӱла...
— Наум Исайычлан мом лудаш? Аха-а... "Когда-то царь персов Дарий Гистас
переправился через Дунай и вторгся в киевскую землю..."
Ешартышлан М.М.Ивановын, кӱчызӧ поэтын, "Тракторжым", Чавайнын "Шошым
пасушто"
почеламутшым, жап кодеш гын, Крыловын басньыжым але Микайыным ямдылаш лиеш.
Эшежым Матранын мурыжым — вот, тудым ала-мо семын чонеш вочшын мураш
тунемын ынде.
Умбакыжат тыгак эрта. Йӱдым шып гына Овий дек омсам тӱкала да пырысла йӱк
лукде
возеш, эрдене кудытат пелылан еҥ ужмо деч ончыч театрыш тӱргалтеш. Чыла
сай!
Чонлан йӧсӧ лийме годым уремешак еҥ коклаште тӱҥал кертеш: "Вихри
враждебные веют над нами..." Палантайым шоналтен колта тыгай годым,
шинчажым ӱштылалеш: "Кийыме верет мамык лийже". Палантайын ыштыме пашаже,
марий гыч чумырымо хоржо
пӱтынь марий мландым кынелтен шогалтышаш гай ыле. Сӧрале, куатле муро
таулым чыкен кодыш чонышкыжо, Москваштат кокымшо верым нале. Пятницкийын
хоржо деч вара.
Ынде туддеч вара тыгай хор чумырга мо?
Йӧн лекмылан путырак куанен коштеш тудо театрыш. Орол-шамыч вашталтыт, а
Йоргий
эре тудак, капше дене ок молем, латик шагат йӱд марте да утларакат шкенжын
кресаньык чонышкыжо кугу искусствым пурташ толаша, пӱй пурын тырша. У ий
деч вара
пожарник-Петухов вуйым сакыш: "Эх, Йоргийжат, кочегарем мален колтен,
утларак
логарышкыже пышталтен да, батарей-шамыч пудештыныт. "Томаша! Теве тыланет
экзамен... Йӱштыштак грим пӧлем Пушкинын шодо логарешыже йоҥгалт шинча:
"Царь персов
Дарий..."
Икмыняр кече гыч Календер-Клендырым учырен кертеш, шкенжын нерген рушла
каласкален пуа, кузерак тудын илышыже тӱҥалын, олаш шуын, Озаҥышкат,
эсогыл, кузе Палантайын хорыштыжо альт тӱшкаш пурен, юбилей концерт,
спектакль, кӱсле, шӱшпык,
гармонь... Тичмаш экзаменым кучыктыза, мый ямдылалтынам, ескыч, тулеч
молат.
— Молодец, — манеш тудо колышт лекмек. — Вот ты экзамен и сдал. Завтра на
занятия.
— Наум Исаевич, до гроба ваш! — шоктен кодеш рушла.
— Иди-иди, артист, — шыргыжеш тудыжо.
Кресаньык пӧрт гыч кочкын лектын, пӧртӧнчыл ваштарешла кӱртньӧ, пу, мрамор
ырес,
памятник темман шӱгарлам ончен шога: "Мыняр тӱжем ушан-шотан еҥ тыште кия!
Колышо-шамычым мурен ужаташ, языкыштым улден ӱштылаш лӱмын тыгай мотор кӱ
черкым оптымо. Такшат кум уреман Чарлалан шым черкым кынелтыме. Чу-ян,
шӱгарлаш пурен
лекшаш". Ырес тӱшкаш пура. Кӱрен мрамор гыч кок икгай памятник шога:
"БулыгинБулыгина". Тыштат эн сай верым налын улыда. Шуко калыкым арака дене
сийлышда.
Шкежат шер теммеш кыпкен вочда чай... Вошт кӧргышкат шуын ыле, поран
тӱҥале,
якын ден поп-шамычын куштыжым рашлен ыш шукто... Тудо мо, ялын Йоргийже,
ончык
ужшаш ыле? — кузе чыла нине мраморым шолышт пытарат, бульдозер дене
священный
кӱкшака-шамычым нулалыт, неле катокым пуртен, идымым ыштат, вуги-вуги
телыже-кеҥежше кадыргылаш тӱҥалыт.
Какшанышкак вола. Серыштыже клуб уло. Кугун возымо: "Медвежья свадьба"
кино. Вера Малиновская модеш, А.В.Луначарскийын ватыже, малдат. Тыште руш-
шамыч почаҥыт.
Поян улыт нуно. Мебель чыла у, икгай, куд чурийончыш, окналаште чапле
шовыч,
кӱшнӧ люстра тӱча.
Немой кино гынат, лудын шуктет гын, умылет. Чон лӱшкыктышӧ фильм.
Малиновскаятат
пеш кертеш. Очыни, рушат огыл тудо, еврей калык гыч, шона Йоргий. Нуным
чурийышт
гычак палаш лиеш. Пытымеш чапле.
Овий пуртыш. Йодеш: "Кузе, тыйым пуртышт мо?" — "Пуртеныт. Экзамен деч
посна".
Куанат, шӱм пеленышт ӧндалыт икте-весым, шокшын шӱлат. "Сита, ок лий тегак,
уке
гын азана яклешт лектын возеш, манеш". — "Возеш гын, лугыч лиеш гын, сай
веле
огыл мо?" — "Уке-е. Мый ыштынемак. Тыгай кугу артист деч ом ыште да, кӧн
деч
эшежым", — лык-лык-лык воштылеш. "Йӧра, чаманена туалгын, ала артистак
шочеш
да... Тыге шымыт шуде эрденак каем гынже, нигӧлан огына мешай. Заняче
тӱҥалмеш
кочегаркыш кошташ тӱҥалам, тушто шокшо, йӱкын чот занимаяш лиеш".

Ола гынат, возын малаш нигушан
Тугак эрдене кочегаркыш шикшалтеш, М.М.Ивановын "Тракторжым" трактор
семынак
мӱгырен лудеш. Коҥгавал утыжым шокшо огыл, подогревыште шога коҥгаже,
пычырик
олтат. Пӧтыр-патыр кочегар издер дене пуым шӱдырен пурта:
— Тый мо, комаканаже сцене шонет мо?
— Мыланем уло тӱняжат сцене. От пале, таче кушто тунемаш тӱҥалыт?
— Строитель-шамычын клубыштышт.
— Нералтем гын, лу шагатлан кынелте. Чуменак кынелте, йодам.
— Ола маналтеш да, айдемылан малашат вер уке, — семынже мугымата кочегар.
Вот
вет тӱнят могай. А эшеже мо лийын пытышаш?
"Теве кузе, Матранем-моторем, ыштыр-йыдал йолем дене первый кечын таче
студийын
занячышкыже каем, кочегарке ӱмбалне артист лияш тунемам. Тидыже нимат огыл,
вожылмем кузе чыташ, чиемем деч..."
Вара йодеш:
— Театрыште мый гаем пелторта ыш шокто?
— Икте пианином перкала ыле гойо. Мо тиде лиеш: "Гнев, богиня, воспой"
манмыже,
чисти шолышкемак шуын ындыже, эре тидым кычкырат. Йӱшат огытыл шкешт.
Йӱдегеч
кузе мурат ала? Тый кайынетак ала-мо, Матранет нерген кужу Торъял муретымат
шергылтарен шыч шукто, вот, тудо муро пеш сай, мыят тунемнем, тугак вет
йӧратымашке
вараш кодынам. Пеш андыгет гын, тышкак малаш тол, весела лиеш. Мый иктаж-
мом
пурлашет кондем. Йорло артистым мый ызыра чот чаманем. Калыклан сайым ышташ

тӧчеда гын, калыкше молан тыланда ок полшо гын? Тек шокшышто малет. Аха?
— Тау порылыкетлан, изай. Мураш туныктемак тыйым але... Йӧра, кайышаш.
Театрыште гамма почеш йӱкым эрыктышат уло ыле. Гекзаметрым кычкырашыже
репзалыш
кӱза, омса виш гыч колыштеш. "Тиде Аксамат рвезе Смирнов докан".
— Эр кайык шинчам ӱштеш, почеш кодшо нержым кӧргынчеш, — манеш Пушкин. —
Вич
меҥге кокла гыч толынат шуын улыда? Айста клубыш, мый палем. Эрлан йоча
камис
столовыйыш каяш йӧра ыле да, окса уке.
— Мыйынат уке.
— Йӧра, кочмо ок шу лийже. Таче ик шагат — пластике, вара ик шагат
куштымаш, тулечат вара — дикций. Мимике, грим лийшаш эшежым.
Рушла-марла писе мутым рӱден каят.
Ынде Йоргий "ик поп, кок поп" манын мошта, ок луго, "поп-коп" ок шокто.
Рушла
тӱҥалын: "На дворе дрова, под двором дрова, за двором дрова, дрова вдоль
двора,
дрова в ширь двора, дрова кругом двора, никак не выдворишь из двора".
Вудыматылынак клуб дек толын шуыт, пурат. Ваня толеш: "Мый Мюллер соктазе
деч кум шӱдӧ
грамм соктам налын тольым, пеш тутло. Заняче деч ончыч кочкын налаш кӱлеш.
Серафима Алексеевна кок шагат тӧрштылыкта. Иктыже пластинкылан кая, весыже
— кушташ.
Шужен мӱшкыреш пешыжак от казапачалане.
Йолташышт-шамычат Совет уремыш куржыт. Немыч, шайтан, ыштен мошта, путырак
тутло. Такше вет шылжат шылла ок кой, мом коваште йымак шӱшкеш ала?
Студент-шамыч толаш тӱҥальыч. Йоргий дене шокшын саламлалтыт, кидым кучат,
туп
гыч вӱчкат. Кузе капым модыктылаш перна тыште — ончыктылыт.
Балетмейстер Серафима Алексеевна толеш, шуко мутан огыл. Свежа ученикым
ужеш,
пырляш ушнымо дене саламла. Тудо рушла гына кутыра: "Догоняй теперь!"
Соколов Тымапий почеш шогалын, Йоргий йолташыже-влакым шеклана, нунын
койышымак
кояш тырша. Лектешат южыжо, огешат лек. Але капым шуко тодышташыже перна.
Музык-пианино почеш шокта: "И-и-и-и..."
Тымапий шайтан пластикым огыл, а так шке гыч тӱрлӧ семын кадыргыл гына тӧча
улмаш, туддеч тунемаш шотлан ок тол. Шуко "па" ышталте. Вара матросла
куштымаш
тӱҥале. Тидыже чотак келшыш. Тӱрлӧ йыжыҥ гыч ятыржым Йоргий сценылаште
ондак
ужын, шкежат тӧчылын, сандене "Яблочко" сем почеш келыштарыш. Туныктышо
сайын
лекмым шекланен шуктен. Ончык лукто. Да Йоргий пеш куанен гына кушталтен
пуыш,
тудын чыла арун лекте. Вес шинча дене ончальыч йолташ-влак! Нунын але огеш
келыштаралт. Тӱҥалтышлан посна-посна куштышт гын, ынде кажнылан мужырым
муаш
пӱралте. Ӱдыр кокла гыч Паня Мусаева чот талышныш тыште, ойлыманат огыл, эн

сӧралын кушта. Курык марий ӱдыр. Тугай арама кап-кылан, чока оҥан, пӧрдымӧ
йолан
— ушет кая, шинчат йыма. Сӧрал овартыш-шамычым шекланышыла Йоргийын
оҥылашыжат
кечалте: теве кӧн дене тавалтен пуаш сай ыле!
Йӧратыме урок вашке эрта, шижынат от шукто. Эрлалан мужыр дене тавена, мане

вӱдышӧ.

"Тый Александр Сергеевич Пушкинын тукымжак отыл?!."
Ынде Наум Исаевич Календерын ватыже Мария Сергеевна мимикылан туныкташ
тӱҥалеш.
Тидыже Паня Мусаева деч кум пачаш сӧралрак ӱдырамаш — кӱын шушо олма гае,
укш
гыч руалтен налшашлык гай чевер, лӧза, лач гына шушо. Чылт оньышвитымаш...
Тыгаят лийман мо тӱняште — шонкала рвезе. Шкеже драмылаште героиням гына
модшо артистке, Москошто карьерым ыштен, ынешт колто улмаш пешак, да Наумжо
почеш пижын
шӱдырналтын. Мом ыштет, чонжо тусо театрыште кодын дыр да...
Мо тугай, кузе умылаш сценыште, пьесыште лӱдмашым, куаным, воштылмым, кузе
чыла
тиде ышталтеш — еҥлан, ончаш толшылан койдымын, но театр йодме семын?
Якшов Вачийым ӱжын луктеш, воштончыш ваштареш шогалта, лудаш, чурийым
вашталтылаш, кӧргӧ чонымак тидлан тараташ шӱда. Якшовшо тунар чынже денак
лӱдын да
лӱдыктен мошта — тевак шкежат шеҥгек вуйжо дене камвозеш, йӧра эше кучен
шуктат.
Рӱжге воштылыт.
— Смирнов Ваня, тыланет черет!
Лектеш садет. Вуйым кумык чыка, камвозеш. Кынелтат. Йодыт — молан?
— Мый лӱдым, иканаште сандене пурен кайышым, — чоялана. Огыт келше, садыгак

лӱдаш туныктат.
Садет чот гына "О-о-ой!" манын лӱдыкшын каралеш, вуйжым шылта. Тидыже чылам

лӱдыкта, иканаште огытат шиж урокышто лӱмын ыштылмыштым. Преподаватель
мокталта,
"вышел из положения" манеш.
— Молан кычкыральычше?
— Иям ужым!
— Черле улат мо?
Ольга Домрачевам луктыт, "чарла-марла" ӱдырым, шеҥгелжым туге чот чымен
коштеш
коленкор лум гай тувыржо дене, шуко каче пералтен кая, так, мыскарам
ыштышыла,
конешне. Таза тудо, чока шкеже, коя. Чесле ӱдыр!
— Тый иктаж гана чо-от лӱдынат — уке?
— Уке.
— Ончыктен кертат гын, ончыкташ йодам.
— Ой, коле-ем, пуштеш, утарыза-а-а-а! — та-ак чот карал шында садет,
кӱварвак
волен шинчеш, тыгодым вожгоклаже вошт почылтеш. Вашке гына иша.
— Ну вет Оля, ну, Оля! Тольык кычкырыме ок кӱл. Ынде кычкырыме деч посна
лӱдаш
тунемына. Э, Якшов туп шеҥгелне кӧ тушто пеш воза тыге?
Йоргийым луктыт. Лӱдмым ончыкташ йодаш тӱҥалыт.
Йоргий умшажым чыла пӱй коймешкак шарен шында, шинчам пашкарта, южым пеш
келгын
гына кӧргышкыла ж-ж-ж нелеш, кид дене шкем аралыме семын ышта. Чын лектеш
тудын.
— Тау, Георгий. Тый Александр Сергеевич Пушкин тукымак от ул?!
— Мый шем марий гыч улам, могай тушто поэт?
— Пушкинже марий ялыш кузе логалынже кертын? — йодеш туныктышо.
— Мыйын Андрей чӱчӱэм, ачамын кокла шольыжо, школышто ыштен. Пушкинын
книгалажым
лудын. Ялыште лӱмым возен коштмо годым шканже Пушкин фамилийым книга лудмыж
почеш налын — вот и чыла.
Ынде весе дек куснат. Сакар Огавийым йодыт: лӱдыкшыштӧ лийынат мо?
— Лиялтын, шуко гана. Мӧҥгыштӧ. Марий ончыктен.
— А ме ӱдыр улат шонена.
Садет Йоргий дечат талынрак ончыктен керте лӱдмыжым.
Гримыште чыла шаулымо утыш лекте, тыште пеле йӱкын кутыренак, чия, вазелин
дене
шӱргым, шинча йымалым йыгат, чиялтылыт, тӧрлатылыт. Йоргийлан тиде ужак
огыл,
ялыште шуко гана чурийым шӱч дене да мо да весемдылын. Кызыт путырак чапле
качымарийыш савырнен шуо. Эсогыл мокталтышт. Тиде урокат пеш кӱлешан,
шоналтыш Йоргий.
Канымеке, мураш тӱҥальыч. Кугу хор лийын шинче. Солистке Александр Голубев,
кокымшо курс гыч. Мурымыж годым воктенже шогаш ок лий, пылышчорам чот
витара. Шкеже икмарда веле тугай, но пеҥгыде капан. Пенснеже Чеховын гай.
Чиемже чапле,
тройко костюм, тувыр, чечен оҥлапчык. Духи. Граждан сар гыч пӧртылын. У
Торъял
кантон гычак, Укташ ял. Пӧтыр Пайдушат таче утыр сӧралешт толын, тудынат
капыштыже чыла шергакан. Тошкалтышеш шогалеш да кычкыралеш:
— Шы-ып! Сӱан мурым мурем. Келша гын, концертыш луктам.
Лыҥге-лоҥго шокталеш,
Метрий сӱан кудалеш.
Шӱвыр йӱкшат шергылтеш,
Тӱмыр йӱкшат сургалтеш.
Рия-рия шӱвыржым
Чобык Анис шокталеш.
Тӱбӧ-дӱбӧ тӱмыржым
Максым Йоргий кыра пеш.
Тӱрвӧ тӱсет мо уке?
Пӧтыр Пайдуш шупшалын.
Йыдал нерет мо важык,
Тудак, тудак тошкалын.
Тыгат илен мо пайда,
Тугат илен мо пайда,
Эй, качыжат, эй, Пайдуш,
Кушталтал-ян, вот пайда!

Ура-а, гастрольыш лектына!
Александр Иосифович Германовский, администратор, пурен шогалеш:
— Кугу концерт лиеш, — манеш тудо. — Рушла-марла программе дене. Мартыште
кӱртньӧ корно мучко, Куяр гыч тӱҥалын, пашазе-шамычым куандарена. Марбум
марте
каена. Кодшо кок тылзыште чыла ямдылен шуктыман, концертет мочет, рушла-
марла
чиемет — чыла, икманаш. Шкак ургеда, тӱрледа. Стекольщиков Павел,
дирижерлан шогалат. А кызыт — "Интернационал", кум йӱк дене. Альт, тенор,
бас.
Тиде чаплын лекте.
Марлат шуко мурышт. Вот, арака ман, у театрыште тудын верч чыла радиатор
пудешт
лектын. Кажне кечын ныл сеанс дене тыште кино кая ыле, тыгак толедыше
труппа-влакын да шкенанат концерт, тыгак гастролер-влакын опереттышт,
оперышт, спектакльышт... Мочол окса толын тышке! Массовкылаште студент-
шамыч оксам ыштен налын
кертыныт.
Календер ден директор Ибраев Иван Павлыч тунемше-влакым кугу пашалан
ямдылышыла
койыт. Пале лиеш: радиаторым налаш окса кӱлеш, сандене нуным кӱртньӧ корно
мучко
колтат. Ынде репетиций гына эртаралтеш. Тулупым, портышкемым пуат, моло
шокшо
чиемым.
Тиде кастенак кокымшо курсым Александр Жаровын "Гармонь" поэмыж дене
толаштарышт. Молышт залеш лакемыч. А чаплын тунем шуыныт... Гармонь, баян
дене келыштарат:
Гармонь, гармонь, гуляют песни звонко
За каждый покачнувшийся плетень,
Гармонь, гармонь, родимая сторонка,
Поэзия российских деревень!
Поэмыште Тимошка гармоньым шокта, тиде — поэтынак образше. Тудым Алексей
Иванович Егоров-Маюк шке айдемсӱретше вошт колта. Театрыш толмыж деч ончыч
тудо Козьмодемьянск велыште туныктен илен улмаш, чыла палыше, чапле
мировоззрениян,
тӱняончалтышан маншаш, рвезе. Кум йылме денат вӱд ӱмбач кая, мура, кушта,
тӱрлӧ
музык настам шокта. Коло кок ияш гынат, тынар кертман... Режиссер тудым
шкеж деч
ок колто, марла пьесым рушлашке иканаште кусарен шинча. Пӱртӱс — вот тудын
Юмыжо! Путырак йӧрата Какшаным, пӱнчерлам, тумерым. Эшежым тале колызо.
Мемнан артист-влакнам шуко тӱрлӧ кол дене сийла. Эре туныктен шога. Йолташ-
он маныт. Телым Какшаныштак ий рожышто йӱштылеш, марийыште эн пӧрвӧ ГТО оҥ
палым нале, Йоргиймытым физкультура дене толаштара.
Икана "Динамо" вӱд станцийыш наҥгайыш. Кидыштышт винтовко. Кӱш нӧлтен, ийын
каяш
кӱлеш. Йоргият пычал денак вӱдыш пурыш да шуҥгалте, начаретым винтовко вӱд
пундашыш шупшеш. Шуа да, могай улат, ужава семын серышке удыркален лекташ!
Элненыт
гына, воштылыт.
— А Пушкиннам вӱдия шупшыльо вет! Винтовкыжымат азырен поген налын.
Пелештенат ок керт рвезе, чурийже какарген шинчын. А чыштырат:
— Лук ынде винтовкетым.
— Яклака, уэш пурем гын, колем.
— Теҥгем пу, луктына.
— Товат ом чамане, лукса тольык...
Маюк-Егороват маныныт, Егоров-Маюк манынат сереныт. Шыдешкен огыл. Кол
кучаш нылымше верым муын: кӱртньӧ корно вес могырышто агур коллан пеш поян
улмаш. Латкуд
килоан нужым лач тушеч шӱдырен луктын...
Шкеже кугу капан, шемалге чуриян; сӧрале чурийвылыш шуко ӱдырым сымыстарен
кертын. Икманаш, атлет кап-кыл. Путырак пагалыме еҥ. Ик артистке вараже,
тугаяк шемалге-чевер шӱрган, тул гай шинчаж дене савырен кертын, коеш,
марлан лектынат,
кепшылтен шынден. Кушкыжын, икманаш...
Гармонь нерген куатле, чон лӱшкыктышӧ поэма музык дене пырля чеслын
йоҥгалте.
Маюк огеш керт гын, кӧ кертеш тыгай произведенийым? Марий ӱдыр-шамыч чылт
рушмайра лийын модыч, путыракат келыштарышт.
Наум Исаевич поэмым чылалан ушеш лудаш йодо, тунемаш мане, зачетым ышташ
сӧрыш.
Модшо кокла гыч Филипповам, Мусаевам, Смирновам, Миловидовам, ойырен,
примереш
шындыш. Мусаева ден Миловидова Курык марий улыт, Юл вӱд воктеч толыныт.
Мусаеваже...о, мо гынат лиеш! — Йоргий дек толын шогале.
— Пушкинлан — артпривет!
— Салам, Паня.
— Мый тыйым партнерлан ойыренам. Концертыште куштена. Матросла да эше
"Чардашым". Репетиций тачак.

Кишкыла коваштым кудаш лекмешке...
— Огына коч мо? — ойырымылан тӱргоч куанен, молым ойлаш ыш му Йоргий. Шкеже
шона: "О Юмо, о Пӱрышӧ! Кужу ӱмыран, пиалан лий, Паня Леонтьевна. Мом
кертам, чыла
ыштем, ом керт гынат, коваштем гычат кишкыла лектам, а пеленет куштем!"
Кугун кочкаш ышт тошт: савырнылаш неле лиеш. Котлет да когылянышт ик кленча
ситро. Пыртак шинчылтме гыч рашеме: Якшов Вачий Коряково руш ялыште ик
пӧртыштӧ
шкетын ила, ала озаже Йоргий ден ватыжымат пурта?
Пӧртылын, умша денак "Яблочко" семым шкан шоктен, ондак 16 тактым шотлен,
тӱҥалтышым ыштат, чыла куд "па" вараже вӱд кашка гай лиймеш пунчалеш нуным:
угыч да
угыч, тидлан мучашат уке. Ӱдыр ситартышлан венгр "Чардашым" тӱҥалеш. Йӧсӧ.
Но
куштылгыжо артистын вуй савымаште веле, да тудымат сайын ыштен моштыде ок
лий. А
ӱдырын эше вес партнержо уло, Соколов!
Паня тудым кычал кайыш, а Йоргий эше кум гана чыла кертмыжым терген нале,
кушто
кертмыжым сӧрастарыш. Ынде йолжат кая, капшат тӱҥшӧ огыл. Теве кузе туржыт
улмаш
тыште. Пеш йӧра тидыже. Чот туржышт. Спектакльлаште тиде ӱдыр дене логалаш
ыле,
кузе гын йыгырерак логалаш... Ужат, могай тале тудо. Ойгыренрак шогылтеш
ыле
рвезе варажым шелше радиатор воктен театрыште, Мотян мурыжо ушыш толын
пурыш.
Муралтыш. Да кенета вуйым рӱзалтыш, сем шкак лекте: "Вихри враждебные веют
над
нами..." Эй, мо эртен — шеҥгек, шеҥгек! Чараш ит лек. Ынде весе, у илыш
кая.
Чылт ноен лунчыргымешкыже матросла тава. Кап ноен да тетла ынеж тарваныл
гын,
мурым тунемман, шона. Ушеш пыштен тунемынат, ынде ок тутыно, рашкалтара.
Рушлат,
марлат. Лӱдын, вожыл шогымо пытен. Артист вожылшаш огыл. Теве Антон
Рубинштейнын
"Демон" оперыж гыч... Тудым тичмашнек ончаш кӱлеш. Ик арийжак мом шога:
"Ноченька темная..." Книгам, книгам тудын нерген муаш!
А тӱнӧ сай. Ӱдырамаш монастырь кӧргыштӧ тул йолва окнала гыч шыжалт лектеш,
шӱдӧ
ияш кугу пушеҥге-шамыч шогат. Тиде кӱ савар кӧргыштӧ вӱр чӱчалтшаш гай
монашке
ӱдыр-шамыч пӱртӱс пӱрымӧ азалык дене кӧргӧ гыч чымалтын, Йоргиймытым ужде
орланен иленыт, кошкеныт... "Узо кереметак улам огыл мо, языкан шонымаш
дечат ом
лӱд..."
Тыге шонкален, педтехникумышкыжо ошкылеш. Омса кылым ниялта: "Палантай,
Палантай, тыят тиде омса кылым кучен, актовый залыш пуренат. Роялетат саде
верыштак
але, пӱкенетшат тудак, уна, дерматинже ик вере удыралалтын. Ныл ият эртыш
пытыметлан". Виноградов дек кӱзен, Рубинштейн нерген книгам йодеш. Шуко
кычалмек,
верештыт. Кавриймытын ӱстел воктек шинчын, Облоно вуйлатыше Китаев Дмитрий
Васильевичлан йодмашым сера. Йыдал дене чардашым перкалаш ок лий... Мыняр
вере ынде лумым куэн гына оксам лукташ тӧча, ватыж ден когыньыштым
пукшынеже... Алмашташ йымал вургем йок, тувырат, пинчакат, йолашат...
Пиалеш гын, уке гын, тунамак Облонош кайыш, туштыжо Смирнов Никита
Алексеевич
шинчылтеш. Пиалак улмаш ала-мо, марий еҥ марийым умылыш. Чаманыш. Шкеак
окса шотышто театрыш йыҥгырташ сӧрыш.
Овдакийым ужаш ыле... Уремыште вес кӱ "монастырь" — чурма! "Шем капкажак
могай
шучко. Мо иялан тышан нӧлтенытше, ну? Верымат муыныт вет сӧсна кашак.
Уремым кӱ
дене вакшаш гын, нуно уке улыт, тӱрлӧ энкеведеже, ияже. Эн йӧратыме, чапле
Совет
уремеш вет амыртылыныт. Страм-шамыч!"
Жентруд тӱшкагудо торат огыл. Уке тушто Овий, але тунемеш, маныт. Вынер
куышо-влак дек савырна:
— Эй, ӱдыр-шамычем, салам кугу артистда деч! Тыланда мурым муралташ мо? —
да
тӱҥалеш веле:
Пыльдырым-пыльдырым кӱнчылатым шӱдыральым,
Лычик-лочик, лычик-лочик вынеретым куальым.
Ломбо пеледмешке ӱма пуымаш уке,
Сӱремет толмешкет марлан лекмашем уке.
— Ончыза, саде тортат кугу артистак лийын шинчын аман!
— А мом кужун юватылаш, теве ме кӱртньӧ корно воктен концертлашке лектына.
Овийлан ойлыза, клубыш репетицийыш каем, эшеат тодышташ тӱҥалыт. Кызытеш
чеверын,
чевер кече ваштарешда лийже.
— Мотор артистке ӧндалже!
Клубышто, сайрак верым муын, Рубинштейн нерген книгам ятыр жап ока. "Уло
Российым, Европым, Америкым талантше дене ӧрыктарен... Кечылан кум-ныл
концертым пуа
улмаш. Паша — илыш, його — колымаш..."
Пӱтынь концерт программыжак але ямдылалт шуын огыл, но шукыжо раш. Йоргий
ден
Панян куштымыштым артист-шамыч такше сайын вашлийыч, шуко номерыште
рвезылан
тӱмырым кырашыже вереште — ынде штатысе тӱмырзыланак шогалтена, маньыч,
молан
манаш гын, тыштыже Йоргий иктыланат макым ок пу.
Чылан каен пытымек, Паня дене кодыч. Мусаевам, Курык марий ӱдырым, кыдал
гыч кучымыжак пиал... Лӧза, таза, кушкын шушо ӱдыр, чыла еҥ шинчаш иканаште
перныше...
Оҥжат кӧгӧрченын гай, чурийже гычат вӱдым йӱаш ыле... Капше тудын, капше...
Волгарь ӱдыр, чон когартарыше. Утыр веле ушым колта. Да пырля пӧрдмаште
эшежым,
тӱкнылмаште... Ойырен налмыжак рвезылан куатлын чучеш, чонжым кӱртньӧ
коҥгала
ырыкта. Шкежат куатле лийын, туге чучеш, ойырлымыжат ок шу веле. Мом
ыштыман?
Пала такше: ӱдырын казаварняжымат ок шого, томаша-а-а-а... Уке, почым
пӱтыркалыман огыл. Чылан пашам йӧратыше улыт, чынже денак Москосо гай
артистак, тольык
марий калыкын артистышт лийнешт, нуным шочмо калыкым йӧратымышт тышке
конден.
Сай, ӱшанле йолташ лийман, нунын деч тунемман. Полшыман. Илаш лие-еш!
Ончылно
ынде лачак ик паша гына, ик рӱдӧ шонымаш — искусство Юмылан кумалаш да
тудланак
пӱжвӱдым эҥер виса йоктараш.

Гастрольыш!
Ындыже театрыште кечыгут-йӱдвошт кӱртньым перкалымыштлан кӧра вич кечыште
радиатор-шамычым олмыктен да вашталтыл пытареныт. Шабдар Осыпын серыме
"Илыш йыжыҥ"
драмыжым туштак ямдылаш тӱҥалыныт. Марла гыч иканаште манме гай Алексей
Иванович
Маюк-Егоров кусарен.
Тиде драме шке почешыже печатлалтме кышам коден огыл, сандене рашрак
шогалман
дыр. Шучко илышым ончыктышо драме... Мо нерген каласкала, мом ончыкта тудо
вара?
Поян марийын мотор ӱдыржӧ уло, тудо ушан-шотан туныктышым чот гына йӧратен
шынден. Икманаш, ойыраш лийдыме гай таҥ лийын шинчыныт. Ачаже ӱдырым улан
качылан
гына пуаш рат. Кок йӧратыше чон ушнен ынышт керт манын, ӱдырым, намысыш
пурташ
лийын, виеш пызырат — шке ачажак тиде йӧрдымӧ пашам ылыжта, пызыраш оксалан
келшышымат муэш.
Йоргий ик кастене, репетиций гыч толынат, вуйжым кок кида авырен, иктура
ончен
шинчыш: "Драмыште ончыктымо йыжыҥ такше марий илышлан келшен ок тол. Тыгай
шакшыжым мемнан марийыште ыштен огыт мошто чай альыже. Теве мый Лев
Толстойын
"Власть тьмы" драмыжым окышым, сценыштат ужым. Тудым мый шотем дене
А.Н.Островскийын поян ден незер коклаште ышталт толшо тӱрлӧ пакызым
ончыктымыж дене таҥастаренам ыле. Окса, окса, куш от ончал, эре кӱлдымашым,
чонын порылыкшо ваштареш
кайышым, ыштыкта. Теве Шкетанын "Ачийжат-авийжат" уло, шкежат
спектакльлаште,
авторжо, шагал огыл модын, эсогыл мемнан Тошто Торъялыштат. Вара "Салика"
але
"Полатовын сӱанже" — поянет тыгай ӱдырым, эсогыл ашнаш налмыжым, улан еҥлан
шынден колтен, шканже кугурак оксам тидын гоч ыштынеже. Но тунар шакшыжак
але сценылашке мемнан дене шыҥен огыл. А Осып чӱчӱлан Толстойын чапше
эрыкым пуэн огыл,
очыни, тудат тыгай йыжыҥым ончыкташ шонен пыштен. Да сайын кертын, ужамат".
Рукопись денак спектакль ямдылалте, театрешак ала-куш йомо. Авторын
архивыштыже
кычалман дыр.
Йоргий школышто тунемше йоча рольым модо, Маюк-Егоров — тудын туныктышыжым.
Поян
марийым пеш чот чокан чоҥен шындыш Александр Голубев, поян ӱдыр лие
А.Г.Страусова — вате гынат, путыракат чевер ӱдыр деч ончылно лие шке
сӧралже дене. Пеш шуко
еҥан драме. Икымше, кокымшо курсге модыт.
Календер икана Пушкинлан тулупым чияш шӱдыш да суфлерлан шындыш. Ӱлныжӧ,
эше батарей уке годым, моткоч йӱштӧ ыле. "Мӱкш отар" шындалте. Пире вӱта
залыште калык
шкенжым шке шӱлен ырыктыш, совым кырен рӱжгымӧ дене ялт шокшештыныт вараже.
Суфлер паша пытымек, рвезе дневникешыже нине кугун чапланыше артист-шамычын
рольыштым да лӱмыштым серен шындыш, кеч-кунар жап эрта гынат, мане шканже,
иктат мондалт ынже код, мыйын тетрадеш кеч чапышт волгалтеш... Корий кугыза
— Стекольщиков П.С., Клавий — Филиппова А.А., Пӧтыр — Голубев А.А., Епсей —
Маюк-Егоров
А.И., Ондрий — Мамуткин А.П., Онтон — Казаков П.И., Мичий — Сорокин М.Г.,
Ӧрӧзӧй
— Соколов Т.И., туныктышо — Страусова А.Г., Пӧтыр вате — Рыбакова А.С.,
Марпа —
Родионова А.И., Ӧрӧзӧй вате — Шуреева В.Н., Ошӱдыр — Мусаева П.Л., Ик мӱкш
—
Речкина В., Ракш ӱдыр — Домрачева О., Милиционер — Якшов В.Н., кӱслезе —
Захаров
П., Онтон вате — Захарова М. Чыла мӱкшым тунемше-шамыч модыч, шкак муреныт,
шкак
шулдырлаштым шаралтен куштеныт — теве марийын первый балетше, балет ужаш.
Спектакль ындыже, шуко гана шындыме да ягылтарыме дене, тичмаш да кугу
куатан
ансамбльыш савырныш. Календер труппым шоҥшо коваште гыч ургымо пижгомжо
дене чот
кормыжтал кучен, иктымат шалашке ок колто, путырак тале режиссер. Театрысе
калык
веле огыл, ончаш толшо-шамычат тудым чот пагалат. Модшыжо-шамычым гын,
ойлымат
ок кӱл, ик мут гычак мом ойлаш шонымыжым палаш тӧчат. Тудын годым марий
театр
пеледме рӱдышкыжӧ толын шуо. Паша, тунемме, концерт, спектакль, пытыдыме
репетиций шошо вӱдла шолеш, Торъял рвезылан шӱлалташат жап ок код — тидак
кӱлеш тудлан, чонжак йодеш тыгай чатламам. Да мом шӱдат, шӱдымӧ деч кум
пачаш сайын ышташ
тӧча. Модшо-шамыч ик-кок шагат ончычак толыт да луклаште йӱкынак рольыштым
тунемыт, мурат, куштат, мимике, пластике дене толашат, кӧжӧ музык настаж
дене аҥыргылеш — ушетак кая, чыла вере рӱжгалтеш веле. Тыгайыште вара шып
шоген туркет
гала? Йоргийын толмылан Толстойын "Пычкемыш лоҥгаште" драмыже, Шкетанын
чыла комедийже ямде лийыч, вараже — Ш.Осыпын "Илыш йыжыҥже", Чавайнын
"Йыланда" ден
"Мӱкш отарже", "Ямблат кӱварже", "Илыше вӱдшӧ", эшежым рушла "Карусель" —
изирак
концерт деч ончыч шындаш йӧнан комедий. Лекте Жаровын "Гармоньжо".
Ондакше Йоргий шукыж годым массовкышто эртарыш — марлат, рушлат тӧчыльӧ.
Яновскийын "Ярость" ("Шыде") драмыште подкулачник сельсовет секретарьым
ыштышт, Пташкиным, икымше рольым илышыштыже келыштарыш.
Рольым налмекше, ушыж дене шуко кычале: илышыште кӧм тугайым ужалтын,
Пташкин
гайым? Тошто Торъялыште ала иктаж еҥ келшен толеш? "А-а-а, прототиплан теве
кӧм
ойырыман... Торощин Семоным! Йӧрыш. Икымше ступень манмыште тунемме годым
тудо
нылымше классыш шуын ыле, эн шакше, эн осал чонан. Пырдыжыште иктаж
лозунгым,
"Ленин" возымым ужеш гын, садыгак кушкед шуа, коҥгаш шуралеш. Шкеже
мушкындым
рӱза: "Каласеда гын, пытарем!" Совенат колта нимо оккӱллан, шуралтен шуа,
мушкынден колта. Вуйым шияш от тошт, уремеш пеле колымешкет кыра. Тудын
ешыште кугу
сорта верам кученыт. Кӱсотышто кумалын, коя соктам тымыреныт. Ӱлыл мучаште
поян-шамыч илатыс, у власть ваштареш шогат".
Рушетлан, тушман секретарьлан, Семонын коваштыжым чиктыш — кутырымыжо,
койышыжо,
ошкылмыжо, кид лупшымыжо, ойлымыжо — чыла тудын лийын шинче. Наум Исайыч
тидымак
йодеш вет, шканет келшыше еҥым ойырен нал, тудынла кой... Адакше олаште
немой
кино пеш чот талышнен, ныл сеанс да монь почела театрыштак эрта, тусо
мастар-шамыч деч шкем кузе кучаш тунемыт. Куснылшо театр гастрольыш толын
лектешат, марий
театрешак шогалеш, тудлан лӱмын вес вер ышталтын огыл. Кажне кум тылзыште
тыге
вашталтыт: ик ганаже драмтеатр уна лиеш, вес ганаже оперный, кумшо гана —
оперетта... Нунылан еҥ шуко кӱлеш, сандене студийыште тунемше-шамычым
пеленышт налыт. Рушла мурет-куштет, модат.
Йоргийланат икана кугу пиал логалын ыле: кум тылзе оперный театрын балет
сценылаштыже куштыш... Ик пеш тале тӱҥ героинян, балеринан, мужыржо
черланен возын,
кынелынат ок керт. Мом ышташ? Ала-кузе садет Пушкин ӱмбак шинчам пыштыш. Да
ну
вет туржаш тӱҥале, ну вет орландара рвезым! Лодкала, локшинчеш, келыштараш
тӧча... А кастене — чын сценыш... Куснылшо, уналаныше театрын артистше-
шамыч,
марийын дене таҥастарымаште, тылзе ден кечыла ойыртемалтыныт, могай тале
улыт,
мастар — ончен кӧранен шогет. Йӧратен шындыш нуным Йоргий. Саде балерина-
героиня, тудым ойырен налше, шкенжым пырчат ок чамане. Кугу партийым
сценыште пӧрдын
налын, туге чот ноя, тунар йӱла — сцена шеҥгек лектын гына шукта, тунамак
йӧрлеш, лу-лучко минут чылт тарваныде кия — рвезе путырак чот лӱдеш, шӱла
але
уке манын ончыштеш, тиде шайтан ӱдыр коленак ыш колто дыр? Кугу школ лие
чыла
тиде.
Юрино гыч, Шеремет замок гыч, ора книгам конденыт, академический изданий!
Теве
кушто улмаш тӱнямбал театр историй... Эшежым тушечынак ик шкаф тичак
грампластинкым шӱдырыктеныт. Якшов, Мамуткин, Пушкин бутафорий пӧлем
сравочым сӧрваленпийланен налытат, шагат дене колыштыт. Ленинын "Что такое
Советская власть?" ойлымыжат уло. Мочол опера, оперетта гыч арий тыште
аралалтеш... Романсше, мурыжо.
Шоненат от шу, могай кугу поянлык. Мамуткинже Европысо танец-шамычлан
шӱман, эн
тале куштышо. Анисим Петрович кугун ок сӧрвалтаре, мом йодат — ончыкта.
Спектакль, концерт деч вара залыште теҥгыл-шамычым иктура оралат, Мамуткин
туге
тӱҥалеш — ӱдыр ден каче-шамычын оҥылашышт ӱлык кержалтеш — оньышвитымаш
поран
але мардеж, вот мом ыштылеш марий еҥ Анис Мамуткин. Вальс почеш вальс
ылыжеш вара. Эн сӧрал ӱдыр эреак тудын кидыште. Пушкинат туддеч вараш ок
код. Йоргийын
кидыш логалмек, ӱдыр тетла весе дене ок кушто, тудланак веле чонжо юлгыжаш
тӱҥалеш. Вараже мӧҥган-мӧҥгыш ужаташ йодыт ӱдыр-шамычет. Куштышо-шамыч тӱнӧ
вес специальностьым налыт, астроном лийыт, шӱдырым ончыштыт, мутышт вӱдла
кая: "Тылзыште, ужат, чевер-ош ӱдыр муче вӱдым нумал кая... Ожно тылзе
марий ӱдырым памаш
воктеч шупшыл налын, манеш".
— Толын шуна, Ленушем... (Олюкем, Тачанам, Зикем). Чеверын. Ынде кунам тыге
вашлийына гын? Ок логал дыр. Чеверласыме лӱмеш огына шупшалалт мо?
— Шке палет. Но вет тый эрла весым ужаташ тӱҥалат...
— Эрла тыйымак шупшалам. Ончаш мие. Контрамарке тевысак.
— Йӧра. Такше торажак огыл. Вучет?
— Уло кумылын...
Соколов Тымапий ден Смирнов Микита тыште эн кугу опытым чумыреныт,
жапыштыже
ӱдыр дене чеверласен кертдымыштлан кӧра латкандаш ий алиментым тӱлен
иленыт.
Кампет модыш тугайышкат шукта. "Ик шинчан ожым" черландарышат лектеда.
Константин Максимыч дек паремаш куржталыт. Уке-е, ожым вес вӱташ колтыманак
огыл. Шелтемымат ӱдыр-шамычлан аралашышт кӱлеш. Туге да вет, мом ыштет,
тиде паша тыйын
шонымет семын ок ышталт, кугезе-кугезе дечак толеш гын...

Куяр пӱнчерет, сорта рӱдет
Кӱртньыгорно гастроль тӱҥале. Куяр теве... Кӱртньӧ ожо, куатле шикшым
пӱргал
луктын, умбак чымалте. Уна-шамыч курымаш кугу пӱнчер коклаште шогал кодыч.
Йыгыреак Какшан. Рабочком вуйлан шотлалтше оза кок пачашан пӧртыш артист-
влакым намиен пуртыш, вераҥаш полшыш. Кочмо верышкат шкеак наҥгайыш.
Икымше вичияш планым калык шӱй ӱмбак пыштыме пагыт. Куш от ончал, кажне
телефон
меҥгыште манме семынак йошкар плакат, лозунг, тисте дене леведалтын, алын
пеледын. Яллаште колхозым почедат, станцийлаште кӱ пӧртым чоҥедат, чодырам
руат,
шупшыктат, йыгат. Тыште кочмывер шуко шӱдӧ еҥлан келыштаралтын, залжым
тымарте
кино ончашат кучылтыныт, сценымат кугум келыштарыме. Концерт тыште лийшаш.
Уна-шамыч але марте пар дене ыштыше краным ужын огытылат, кӱртньыгорно
мучко ончен
коштыт, чодырашкат умбакак пурен лектыт. Йырваш пӱнчӧ, путырак кӱжгӧ, кок
еҥлан
ӧндалаш сита тудын тӱҥжӧ. Ала-кудыжо муралтенат колтыш.
Куяр пӱнчерет, сорта рӱдет,
Шыгыреш кушкын, кӱш кӱза.
Какшан эҥерет, чурийончышет,
Вож йымач йоген чымалтшет.
Какшаным йӱктышӧ изэҥер-шамычат тыште лийшаш улыт, кушеч нуно йогаш тӱҥалыт
гын?
Кугурак-влакын ойлымышт почеш 1921 ийысе пожар чодыран пеш кугу ужашыжым
Юмыш
кынелтен наҥгаен. Шикш теммылан кӧра кечыжат ӱжакала веле койын. Ынде
улыжым эллан яра наҥгаят, план почеш.
Каналташат кӱлеш. Ойырен пуымо верыште Йоргийлан Петрова Ануш воктен
верланыман.
Тудо лӱдын-вожыл ок шого. Марийже ялеш кодын. Йоргият ватан марий. Сандене
иктыштырак коштыт, "молойож" воктек огыт лишем. Петрова такше рвезым
пагала, шӱраҥышташат тӧча. Йоргийже веле "Мӱкш отарыште" Клавийым начарын
модмыжлан ок келше, тутыш йоҥылыш почеш йоҥылышым луктеда. Филиппова Настя
— вот артистке гын
артистке, уло шӱмет-чонетым пудыратыл пытара: кушта, мура, модеш, шинчат
гыч
кӧргышкетак шовын йыгалтыдегеч пурен возеш, спектакль гоч эре тудын
лекмыжымак
веле ваҥет. Шем яндар ӱдырамаш адакшым! Героинямак ончыкташ пӱралтын. Айда-
лийже
тудым ончал от мошто, йылмыж дене пила гай пӱчкын пуа, мыскарамат ок
шалатыл,
манешымат ок колтыл — чакше миен моштет ма! Тудат вате, садыгак Йоргийлан
ала-мо
семын лачымын чучеш. Алексей Маюк-Егоров эн пиалан шочын, шона рвезе, тугай
ватын марийже лийын ончо-ян... Маюкын казаварняжымат огына шого, шона
Йоргий. Тиде
мужырым театрыште путырак йӧратат. Да иканаште чыланат. Иктат ваштареш ок
ру.
Омым ужам дыр шонен, Йоргий малымыж годым кидым шаралта, тарватылеш. Овийым

ӧндалмыжла чучеш, пызна да пызна... Шинчам почын ончалеш, Овий огыл, Анук
тудым
шыматылын, шупшалын кия. Кынелын, вес вере кусна. Модыш гыч лодышат лийын
сеҥа.
Но тиде але ончылно.
Кастене, калык погынымек, Наум Исаевич Календер оратор мастарлыкшым чаплын
ончыктыш, иктаж коло минут шӱлышым налде манме гай вӱд ӱмбач йылмыже
чоҥештыле:
марийым пеш мокта, руш иза дек эҥертен, манеш тудо, изи калык-шамычат акрет
годсо чон чеверыштым ынде тӱрыс почын ончыктен кертыт, тугай кугу театрым,
манеш,
олаште чоҥен шындыме. Тендан декат, манеш, толын савырнышна, уна.
Соцреализмымат
нӧлтыкта, ескыч, тӱжем дене чапле еҥын койыш-шоктышыжым спектакльыште ик еҥ

ӱмбак туарыме, ескыч, типизаций йӧн дене теат, тыглай калык, спектакльыште
модшо
геройышкак лектыда. Тушто шкендам кычалза. Теве Жаровын "Гармонь" поэмыжым
тыланда шӱмышкыда пыштен пуэна — курымеш ида мондо. Иктаж-можо ок келше
гын, тореш
руаш ида тырше, ме эше пеш самырык улына, иктаж-можым ала кӱлеш семын огына

керт. Икманаш, шке акледа.
Рушла-марла программан концертым сово кырымашеш увертарыш.
Ондакше "Карусельым" тӱҥальыч. Шуко муран, йоргаланыман, кутырыман
произведений,
мурыман да куштыман. Эшежым соло шуко. Рушетлан лач веле лие, путыракат
совым
чот кырышт.
Тудым ончыктымо шеҥгеч хор марий тувырым чиен ямдылалтын. "Интернационалым"
рашкалтышт. Залыште икте-кодде кынел шогальыч — тӱрлӧ вере эре тыгак лийын,
очыни,
партий кӱшта. Тиде муро ныл йӱкан, икте тӱҥалеш, весе кошартен мия, йӱк
шелалтеш, ушна, угыч торлат вара, чылт могыр коваштетак выж-ж да выж лийын
кынелеш,
чонетшат йол ӱмбак нӧлталтеш, часовойла рыҥ шога.
Марий-шамычат куатлын сӧрастарышт тиде пашаче концертым. Пытымеке, Куяр
ӱдыр-шамыч залыште шканышт келшыше партнерым верештыч, баян мӱгыралтыш,
тӱен-тӱен тӱҥале чӱчкыдетым, да педйӱд эртымеш вальсет, танцет, тангот лым
шогаш эрыкым ышт
пу. Йоргий эррак йӱкшыш, поселкысо мотор кокла гыч эре кугу неран улыт да
ыш
ылыж. Мӧҥгӧ миен, ик кайык омым ыштыш. Молышт тыгодым толын возыныт ыле.
Тӱгӧ
лектын пурыш, Ануш деч умбаланрак шканже тӱшкаште верым муо.
Эр кынелше Йоргийым Ануш эскерале. Пӱртӱсым йӧратыше рвезым садыгак иктаж
чашкереш авырем манын, шыргыжалын, почешыже варашрак лекте. Такше
столовыйыш эре пырля коштыт.
Икана, чынак, пӱнчӧ шеҥгеч Йоргий ончык лектынат шогале. "Ынетак ӧндал мо,
Йоргием?" — ышталале, тичмаш чурийже тылзыла волгалт кая.
— Иктаж гана йӧра ыле да, мариет улыс. Кукшо корем олмеш мыланем шоягоремым
ончыкта чай.
— Тыге ышташ кидшым мушкын огыл! Мый тудым, палет гын, выньык гай
лывыжтенам.
Ала-ала да, илашет пачеретат уке вет, айда мый декем.
— Э-э, тыге шотлан ок тол.
Молын кынелмеш коктын кочкынат толыт. Мусаева Паня шижтара: "Тый, Йоргий
таҥ,
Сурокышто нигуш ит йом. Кок номерге программыште. Ала репетируен налына
ыле?" —
"Йӱдвоштшак монден пытарен огынал дыр!"
Таче "гармоньым" адакат луктыт. Номер тунар ягылгемын, ниялген, ынде тушеч
ик
почеламут корнат ок йом.

Молан тудо ондак ватаҥын?
Сурокыштыжо клуб вокзал деч пел меҥге тораште. Малашат вер туштак. Моло
гуляяш
ошкыльыч, Паня Йоргийым сценыш поктен пуртыш, муштроваяш тӱҥале. Шагатат
пеле
тодышто. Чылт вӱд кашка лийын пытышт.
— Паня, молан мыйым тынар индырет?
— Артистын илышыжак тыгай.
— Ӱнаремат ыш код.
— Ынжак код. Анюклан ушкалем манын шоналташ тый але кушкын шуын отыл мо?
— Теве кузе улма-а-аш...
— А тый кузе шонышыч? Мыяк тыйым муынам, артист лоҥга гыч шупшын луктынам,
шкеак
туныктенам, ынде жапым весе дене веле эртарет, аха?
Курык марла йылме дене шиялтара веле, от пале, ала мыскарам ышта, ала
чынжымак
"попа".
— Эмлыше мыланем яндар южым пӱнчерыште шӱлен кошташ ойлен.
— Ну, пытарена теве, эше кум гана локшич лекмек вара мыят пеленет шӱлалташ
мием.
Мый шке партнерем йомдарышаш ом ул. Нимо тудын дене ынже лий: ни уто
йӧратымаш,
ни арака, ни осал еҥын мушкындыжо... От пале мо, кушто коштына ме кызыт?
Пашаче
класс шуко модын ок шого, коклаште тӱрлӧ кулиган лектын кертеш. Шуралтен
шуыш
тыйым иктаж коремеш да, и мо лиеш, палет?
— Шижам, шижам, — малдыш Йоргий. — Мыланемже пеленет сӧрал огыл, ватан улам
вет.
— Икече шкак ойленат, ватетше ӱмбакет шкак миен пурен.
— Тыйже Якшов Вачийлан шӱман улат да...
— Йолташем семын тыйымат ончал кертам.
— Пӱнчерыште когылянна кошташ оҥайжак огыл, ойлаш тӱҥалыт.
— А тый кугун гына шӱвал шынде. Пӧръеҥ улат эше... Ончыкетланат раш лийже
манын
кутырем мый: еҥ манеш деч лӱдын вожылшаш улат гын, нигунамат чын артист от
лий.
Умылышыч?
— Умылышым.
— Ну и йӧра. Тачыланат, весканаланат. Курымешлан тидым пален шого. Корнышто
артист ала-момат ужеш-колеш, кушан гына возын ок мале, кӧн дене гына
вакшышым ок
пайле...
— Ала ынде малашыжат пырля возына?
— А молан огына шонет? — шыдынрак ончале тиде Юмынӱдыр... Йоргийын
шинчаштыже
волгенчыла йолген гына шога Паня: "Але вара мыйын ӱмбак шинчам пыштынеже?"
—
Еҥым ончаш огына тӱҥал. Мый ом вожыл гын, тыйже молан вожылшаш улат? Ала
шкендым
кӱш шындынет?
— Ой, уке, Паня, мыланем тиде ойлымет пиалла кӧргышкем кызыт шыҥен пура.
Шӱмем
почын ончыкташ лиеш гын, ӧрат ыле, кузе тушто вӱр шолеш. Мыйже вет лӱмет-
нерет
ынже воло шонем. Тыгай мотор, сӧрале, куатле улат, тыйын воктенет мыланем
шогылташат сӧрал огыл, товат. Шем кӱчетым ом шого, шонем.
— Ну вет улыда те, пӧръеҥ кашак. Ну чиялтылат вет.
Рассыпчатые, трельные лады!
Какому парню ваша речь не снилась?!
Нет радости такой и нет беды,
Которая бы в нас не уместилась...
Тыге манын, Йоргий лукеш шканже матрасым шаралтыш.
— Мый тиде лукеш возам.
— А мый — тудо лукеш, — Паня вургем кокла гыч ваштареш лукыш миен шогале. —
Но
йӱд кужу, лук ден лук вашлийынат кертеш... Шого, а тый Жаровын поэмыжым
наизусть
лудатыс.
— Клендыр тунемаш шӱден. Чыла! Ну, мый вуйышкем пуртен пыштышым.
И даже ветер подпевает тонко,
Ласкает свежестью шумящий день...
Гармонь, гармонь, родимая сторонка,
Поэзия советских деревень!..
— Тыланет шӱдат гын, Библийымат наизусть тунемаш тӱҥалат, очыни?
— Сценыш лекташ кӱлеш гын, кузе от тунем? Мый вет ынде театр деч посна илен
кертшаш омыл.
Ӱдыръеҥ вуйым рӱзалтыш: "Чынак, могай тыгай Йоргий толын мемнан дек? Шукат
але
тунемын огыл, ну, але гына коклашкына пурен, а эн сайын кушташ тунем шуын,
оперыште, балетыште йот тӱшкаште кошто. Теве мом ышта рвезе дене
искусство... Молан
тудо ватан гын?"
Рвезе ӱмбакше простыньым шупшылын гына ыле, Петрова Анюк ден Мамуткин Анис
толын
пурат:
— Ончыза нуным ынде! Коктын куштен темыныт да кок лукеш малаш
келыштаралтыныт!
Йӧршынак сындареда ындыже, йӧршынак сындареда. Кынел, Йоргий, тӱмыр кыраш
кӱлат.
Клендыр чыла куштымашым шке принимайынеже.
— Тӱмыржӧ кушто?
— Сценыште.
— Кайышна туалгын.
Мусаева кынелале:
— Репетиций пытымек толза веле, Йоргий, изиш каналташет кӱлеш.
— Тиде эше мо тугай? — Анюк шуым шогалтыш. — Ватыже улат мо?
— Партнер.
— А Йоргий — мыйынат партнер. Тый вараш кодынат.
Мамуткин сценыште шӱвырлана, кынелтен наҥгайыме рвезе тӱмыр кыраш ылыжын.
Койышланат, кадыргылыт. Куштышыжо поянла, незер кувала, хулиганла,
тыглайынат тават.
Кечываллан совлам нӧлтыштмышт годым Анюк шӱраҥыштеш:
— Паня тыйынлык огыл, тудо Якшов дене пырля эре кином онча. Меже леҥеж ден
комдыш улына дык, лач огыл мо? Ик гана тӱҥалме гын, мӧҥгеш-оньыш огына кошт
тегак.
Ушкалымыла ит ойлышт.
— Йодам, мыланем ит мешай, — Йоргий пеҥгыдемеш веле. — Тыгай куатле артист
тӱшкаш логалынам да, шеҥгеланем терысым ыштен кодем мо? Йоргий улам да
йорга лияш шочынам шонет мо?
Анюк вуйым сакен. Малыме верыш толыт. Паня вуйым нӧлтен онча.
— Пурсам, шӱльым, лапка-лопка пареҥгым лопкыктат, — мане Йоргий. — Курык
марла
"Кравечет" уке тушто. Мий, нямын тол, Паня Леонтьевна.
Тыге манеш да кӧргыжым ӱян пыстыл дене шӱралтымыла чучеш. Паням мыняр тӱжем
еҥ
ончен, мынярын эше ужыт — чолга марий ӱдырым. Аважын шольыжат, чӱчӱжат
Левентей
да Леонтий ыльыч. Аван шольыжо герман сарыште кредалын, революций мӧҥгӧ
гына
пӧртылын. Вара эше ик сарыш, граждан сарыш, кайыш. Тушанак лие. Увер деч
посна
йомо. Коктын эсогыл кӱтӱчыланат коштыныт.
— Паня, иктаж гана пеленет драмыште модаш лектын кертам гын, уке гын? —
мӱндырк
ончен ойла Йоргий. — Могай кугу куан ыле.
— Чулымрак лият гын, лектат, — ойла тудыжо.
— Таче тыйын кум танце. Чот нояшет верештеш, — воктекше миен шинчеш. — А
кумытын
кушташ ок лий мо? Налаш ыле Якшовым.
— Якшок кушташ шочын огыл. Эксцентрикыже уке. Молан тудо тыгай ала...
Марлатрушлат ок кушто.
— Тудо драмыште тӱҥ рольлан келыштаралтын.
Паня кочкаш кая, Йоргий адакат вуйым тӱрлӧ шонымаш дене индыра. Петрова
Анюк
лӱмын вучымыла, вучен шуктышыла, куржын пура.
— Кушкыла йоргаланыш?
— Кочкаш кайыш. Молан тыге шӱрдылат? Паня Леонтьевнам ит логал.
— Ой, ой, кузе манеш эше? Проска тудо, Параска.
— Шке аршынет дене ит вискале. Ме тудын ончылно коктынат ньома колой улына.
Ӱдырым кузе тыге ойлаш тоштат!
— Вуйжо веле ӱдыр. Нигӧн дек ит пижедыл. Кеч-кӧм шоно, воктенет мыяк лийшаш

улам. Йӱдым садыгак мием.
— От тошт.
— Вес пӧржым муам тугеже.
— Юмо полшыжо.
Анюк сырен кая. А такше гын чаманет. Шӱм тӧрштылмӧ дене орлана. Ӱмыржӧ кужу
ок
лий ала-мо, шона рвезе. Шыдыже шкеж деч кугу, тунеммыже шагал. Тышке шӱм
йодмо
дене огыл верештын. Йоча, йолымбал, йӱшӧ марий — тыгайыште Мельпомена
юмынӱдыр
илен кертеш мо?
Окна гыч Паням ужын, вашлияш куржын лекше Йоргий репетицийыш каена дыр
шоныш.
"Кочкынам веле, тӧрштыл ом керт але, — мане ӱдыр. — Айда лучо пӱнчерыш".

"Воч. Тольык мален ит колто"
Тысе южшым ленчешка семын пӱчкын наледаш да весканалан аралаш пышташат лиеш
ала-мо, тунар йоҥгыдо, нугыдо, киш таман. Келгышкырак да умбакрак пурат,
тыште еҥ
йӱкат, машина гӱрлымат йӧршын тыплана.
Мучашдыме пӱнчерна уло,
Мӱй дечат тутло саскана уло.
Чевер деч чевер ӱдырна уло,
Пеледыш деч чевер шке улына...
Рвезын мурымым шып гына колышт кая Паня.
— Тый Курык марий пеледыш улат, Паня, — манеш, чакше лийын ӧндалеш. —
Шупшалам
мо?
— Шупшал ончо уке гын...
Когыньышт вуйыш вӱр кайыш, ылыжальыч. Мут дене ышт лӱдыктыл. Мӧҥгӧ велыш
ошкыльыч. Палат: тиде шупшалмым ни тӱҥалтышлан, ни мучашлан, ни ончыкылыкым
сӧрышылан
шотлаш ок лий. Когыньышт коклаште кӱ савар уло. Илыш тудым чоҥен шогалтен.
Концертышт Куярысе дечат талырак ыле. Марий-шамыч руш полшымо денат тыгай
номерлам луктедышт. Муро гыч: "Эй, шемер марий, йывырте", "Рия-рия
шӱвыржӧ", "Кылтиҥ-кылтиҥ кӱслеже", рушла-марла куштымаш, Мамуткинын —
скрипка, шӱвыр, шӱшпык,
Смирнова Панян "Торъял калык мурыжо", А.Страусован "Краснококшайск марий
мурыжо", Т.Соколовын, А.Петрован, А.Мамуткинын, Г.Пушкинын куштымышт, тӱмыр
ден
шӱвырышт, П.Миловидован "Курык марий калык мурыжо", А.Страусова ден
А.Филиппован, П.Смирнован "Кок клат коклаште" Марий Турек калык муро,
А.Голубевын "Ужар
посто олыкет" мурыжо, тыгак Курык марий куштымо сем — П.Миловидова кушта,
А.Егоров-Маюк гармоньым шокта, Т.Соколов "Черкысе службым" лудеш. "Акпарс
маршым"
кӱсле дене П.Стекольщиков шокта, спектакль гыч мӱкшиге куштымым чыла марий
артист-влак шындат, ончыктат. Моло номерат лыҥ. Рушлажым ойлыманат огыл,
шуко.
Чылт ноен пытымешкышт сита. Пӱтынек пуртат гын, кум шагатат пелыланак сита.
Куярысе деч чот ылыж толыныт артист-шамыч. Йоргий Паням авырале.
— Уло шӱмем-чонем дене саламлем, Паня Леонтьевна. Пиш яжо! Шупшалам?
— Шупшал.
Кужун ӧндалалт шогат, шупшалыт.
— Сита, Йоргий. Пужен чием. Вара шупшалат.
— Ом кай?
— Ит кай.
— Ялтак пӱжалт пытенат. Солыкетым пу-ян, тупетым ӱштам. Эше... ик гана
шупшалам?
— Вара.
— Ой, Паня, Паня, шошым лум кайымек ночко олыкеш колдырма чача кушкын
шогалеш
вет, почылташ гына тӧча, нарынче кече гай чылт, вот, тый лач кызыт тугай
улат.
Кӧлан логалат гын?
— Нигӧлан.
— Марлан вашкежак ит лек. Поэзий моторлыкет шуко-шуко ий тыгаяк лийже, аза
йымак
йолымбалла ынже пурен воч.
— Шеҥын кошташ тиде чодырам сай ыле да, шӱдыр тӱчам ончаш, но йӱштӧ... Тый,
Йоргий, мыйым утыждене моктымет дене шкендым эре ӱлык шындаш тӧчет. Такше
вет палет, сайын куштен от керт гын, воктенем от лий ыле. Пеш палынет гын,
мый тый дечет тунемам... Пашам чот йӧраташ, искусствылан кумалаш...
— Одессе мастар-шамыч семын чечеткым кырен-тавен моштышаш ыле! — ылыжеш
рвезе. —
Кушто тугай туныктышым муаш гын? Кертынак гынже, мыланна ак уке лиеш ыле
вет,
кушко гына огыт наҥгае ыле, Паня, кузе шонет?
— Такше садыгак маска пусакыште илена шол. Москош але Петербургыш логалаш
ыле.
— Йӧра огыла ынде, кушан шочалтын, тушанак вуйым пыштена дыр. Тачыже кеч
воктекет миен возам мо?
— Воч. Мален ит колто тольык.
— Огым дыр.
"Огымжат-можат", кузе Йоргий кӱпчыкыш вуйым тушкалтен, тугак порволен. Да
кужу,
шыгыр омым ужеш, пич кайышаш гай толаша, пӱжалтеш. Тошто Торъял Аҥанур
велыш коя
Устина дене коктын имне пукшаш кудалыт пешак. Моло миенат шуыныт докан,
нуно гына вараш кодыныт.
Устина имньым тӧргыкта. Йоргий чараш тӧча: "Тынар ит кыре, шуҥгалт возат
теве.
Мӱшкыретым пудештарет, уна, мӱшкыретше тыйын пудапка гай кугу. Уке, тӧрга
да
тӧрга, шикш-пурак! Вуйжо мугыльдик да мугыльдик коеш, коя шеҥгел оварчыже
имне
тупеш кыралтеш, лыптык да лоптык шокта, кӱза-вола.
Помыжалте гын... Анюк ӱмбалныже шӱлешт-шӱлешт толаша улмаш. Теве тиде омо
гын
омо! Тунар йӧндымӧ лийын кайыш, нигуш пураш ӧрын, ӱдырамашым ужмышудымын
кораҥдыш, Панян малыме верышкыла тарваныш: "Теве могай королеве киялта
тыште. Ойлан
лияш гын, лач тыгай верч!" Тудыжат еҥ шинчам чытен ыш керт, помыжалте.
Йолым
кидше дене тӱкалыш: "кынелташ да пӱнчерыш наҥгаяш толынат, очыни? Воч,
ӱжара годым нераш пеш тамле".

Лена
...Илет-илет да момак от уж гала? Каен-каен, Сӱзлеҥерышкат шуыч. Тыштат
шӱдӧ да
утларакат ияш пӱнчӧ-шамыч поселкым йыр авырат. Нуным саде чойн ожак кондыш,
ынде
тудо мӧҥгеш-оньыш чӱчкыдын кудалыштеш. Шинчын, вагонышто мутым веле
алмаштен
шуктет, тудо толынат шуын... Пешак каньыле. Чоҥатшат тыште икгай кӱжгӧ
пӱнчӧ
пырня дене, теве могай кужу кутышан пӧрт-шамыч волгалтыт. Но садыгак барак
гына.
Тысе пашазе-шамычат, моло вереат еҥ-влак але сӧрал пӧртӧнчыл, палисад,
пулатньыкын пу кружева-куржва нерген огыт азаплане: илашет лийын гын, таум
ыште. Йоргий
пӧртым ужын гына шукта, "тыгайже мыланна олаште шочшо ыле" манеш шканже.
Тудланат сӧралже керек, почаҥашет лук лийже!
Тыште клуб сӧралже дене сайынрак ойыртемалтеш. Туге нӧлтымӧ, — кӧ-гынат сай
мастар лийын, зодчествым палыше. Кугу пӧлемым малашышт ойырышт. Репетиций
ынде уке,
тугакат мастарлыкышт кас гыч касыш вияҥ толеш, сандене тӱшка дене чодыра
коклаш
куржыч.
Йоргий ынде тыште йот огыл. Да артист коклаште йот лийынак от керт, кунам
тый
кас гыч касыш икте-весым алмаштет, полшет, зрительым шке ӱмбакет налын,
йолташетлан вургемым вашталташ полшет. Иктеш йӱд эртарымыжак мом шога
тыште, пырля
кочкат-йӱат, малаш возат, кынелат, юарлет, воштылтет, икте-весым иза-
шольылан
ма, акак-шӱжараклан шотлет. Лектеш такше кугу ешыштат тугай пелторта... Но
Юмо
арала гын, тугайже пешыжак ок кой. Верым йомдарыме дечат лӱдыт. Клендыр-
Календерлан логал ончо-ян...
Ала-мом пеш кутырат ыле ӱдыр-шамыч. Да Йоргий воктен йоргаланышат уло ыле.
Тудыжо вучыдымын пелештен колтыш: "А мо, калык коклаште улына, тушто ӱдырат
шагал
огыл" малдыш.
— Кай, кай, кыралтмешкет пешак кае, — мане Анюк.
— Кайышаш тугеже, поктедак гынже. Шонеда, иктаж рушмайрам ом му?
— Тупет воктен муат.
— Ида лӱдыктыл, лӱдшыжак ом ул. Чеверын кодса, Паня кашакем. Муралтен гына
колтем.
Да чынак чот каралеш:
Ужар посто гай лопка олыкет,
Порсын ярым гай йолгорнет.
Корнет воктен пӱнчер отет,
Ончен шогет да куанет...
Тудо ынде столовыйыш первый миен пураш тунемын. Моло але малаш верым веле
ончыштыт, Йоргий верымат шканже налын шуктен, столовыйышкат миен шуын.
Туштыжо оласе
гаяк ӱдырамаш-шамыч шке кугу совлашт, шинчалышт, лаврушкышт дене шогылтыт,
пареҥгым эрыктат... Йокрок деч толшо уна утара, палыме семынак мыскарам
ыштат.
Тӱнямбалне кажне столовыйышто, шона тудо, поро ӱдырамаш-шамыч тӱням пукшат.
Мыскарам марлат-рушлат ыштыл мошта ынде.
— Дайте мне лапка-лопка пареҥгым, кортупкам, роколмам але картошкым — кузе
тыланда келша, туге...
Да вот кая вара: "Мо тугае лапка-лопка пареҥге", тулеч молат. Тыште
пареҥгыжым
палат, тугакат раш, руш да марий коклаште ыштат, но суасат шакти веле
чаравуя
коштеш тыште. Тиватай дене, манше лийшаш. Кызыт огыл, кеҥежым. Телым
чылалан упш
кӱлеш.
— Это что же такое?
— Низенький широкий ломтик картошки, а может и толстой быть, если клиента
любят...
— Ба-а, есть, есть такой ломтик, низенькая широкая повариха.
— Ончыктыза.
— Лена, лек-ян тиде качымарий дек.
Лектеш садет. Чынак, мланде воктеч кугунжак ойырлен огыл, пеҥгыде туп-
вачан,
вичкыж кыдалан, тылзе гай шӱргывылышан тичмаш руш ӱдыр. Йоргий тунем налме
программыж дене вашке палыме лие. Артист улмыжым ала-кудо ӱдыр паленат
шуктен, ужын,
очыни, поезд гыч волымышт годым.
— Чайым кондаш мо?
— Кондаш. — Да муралтен пуа:
Всех чаем я вас накачаю,
Чтоб язык ваш у вас не сох.
А я считаю, таю, таю,
От десяти до четырех.
Эшежым концертыш ӱжеш вара. Кевытым ончыкташ йодеш. Ленам колтат, воштылыт,
изиш
весела лиймыланат куаненыт. Пале лиеш: Лена унала веле толын улмаш. Красный

Стекловар гыч. "А мый, — манеш Йоргий, — Краснококшайск гыч. Коктынат
йошкарге
улына. Кавалерет тыште уло?" — "Уке". — "Миет концертыш? Коктынат вара
кушташ,
вальсым пӧрдаш тӱҥалына. Келшет?" — "Келшем. Эше вара тый мыйым ужатен
кает".
Мӧҥгышкыжак наҥгая, мый буфетыште ыштыше акам дек толынам, манеш Елена
Ивановна
Шикарева. Ӱдыр эше локтылалтше огыл, йоча гай раш, шояклен ок мошто.
Серышымат
вашла возаш гын, йӧра ыле, ышталеш. Матранжым шоналтен колта, тудым
тичмашынже
лӱмденат огыл ыле — Рыбакова Матрена Тимофеевна... Чай йӱшыла пластинке
почеш
муралтенат колтат: "Любовь нечаянно нагрянет..."
— Кастене коктынат концертыш миена, — манын кодо.
Ойлымышт семынак лие. А концертым калык эшеат чот саламлыш, шуко номерым
кок гана шукташ перныш. Поснак куштышо-шамычлан шокшо логале. Чыла пытымек,
уна-шамыч
тысе молойожлан Европысо танце-влакым ончыктышт.
Йоргий пелен ош толкын ӱпан, путырак сӧрал руш ӱдырым ужын, ойырлыде
куштымыштлан ӧрын-кӧранен ончен шогат палымыже-влак. Эсогыл Паня, тудат
сырышын коеш. Лена шке акажымат конден, Полина Сергеевнам.
Тудыжым Якшов ужатен мийыш. Вигак пачерыш ышт пуро, пӱнчер коклаште коштыч.
Вараже ӱдыр-влак мӧҥгышкышт чайым мо да ямдылкалаш куржыч.
Ӱстел воктенат пеш весела ыле. "Янда шолтышо-влакын поселкышт, — манеш
Лена, —
чылт тӱкыдымӧ гай пӱртӱс коклаште. Клуб пеш чапле, ондак тушто черке
улмаш".
Тӱгыч, очыни, нӧреп гыч, Полина шинчалтыме киярым, ковыштам пуртыш. Якшов
муралтен колтыш:
Полюшко-поле,
Полюшко широко поле.
Едут по полю герои,
Ой-да марий рвезе-влак, герои-и-и...
— Чынак герой-шамыч улыдас, ончо тый, ончо тый, — кенета марла пелештен
колта
Полина, воштылеш, лыткыкта.
— Марий улыда улмаш мо теже? — ӧрын пытеныт уна-шамыч.
— Вот здорово! — йӱклана Йоргийын йолташыже. А Полина —
Здорово, здорово, у ворот Егорова.
А у наших у ворот все идет наоборот.
Вара эше марла ешарен колта, лыдырга муро семеш:
Йӱза, кочса, родем-шамыч,
Эре пайрем огеш тол...
Самырык улына, илен кодына. Тенданат таҥда уке, мемнанат тыште уке. Айста
ик
чарка гыч подылын колтена. Руш коклаште марий семын илен моштымына лӱмеш,
тендан
пиалеш. Вашла йӧратен илыза. Йӧратымаш веле илышым шуя, колымаш деч утара.
Да вара Полина, озавате але оза ӱдыр, воштыл колта:
— Те шонеда чай, марияк улам. Уке шол, ачамат, авамат руш. Тольык мыйым
илыш марий коклаш чот шуарен. Марийым шкенжымат ынде ужален колтенам.
Чынак, мыйын марием руш огыл, марий ыле. Шкеак мӱндырк лектын кудалын:
толам ик гана — кагаз
кия: "Прощай, Полина, навсегда. Искать не надо никогда".
Тунар чыланат ик еш лийын шинчыт, эр ӱжарат теве-теве печкалташ тӱҥалеш.
Нунылан
лукеш кӱварешак вакшыт. Олаш мийышашым, уна лийшашым ойлат, воштылыт,
спектакльым ойлат... Пушкин пушкыдо кӱпчыкыш вуйым пышта, шинчам кума,
Торъялыштыжат лийын кудалта: теве мотор кече адакат шыргыжеш. Пожар машина
шогымо сарай шеҥгелне
ужар-лопка шудылыкышто ӱдыр ден каче-шамыч тӱрлӧ модышым шонен луктыт да
модыт.
Кызытше поче-поче мужыр дене шогат. Икте ончылно орола. Ик мужыр, кок
могырыш
куржын, ваш ушнен, кидым кучен шуктат гын, оролышет тоштак кодеш, а ушнышо
мужыр
ончык толын шогалеш.
Овий дене куржын колтышт, кашакыш тетла ышт ушно. Корем велым куржыт,
Овиймытын
тошто, кудалтен кодымо пӧртышкышт пурен, кылым пыштат, ӧндалыт, шупшалыт,
могырышт дене оварен чымалтыт. Ӱпш гыч кенета шижеш — уке, тиде Овийла огыл
ӱпшалтеш, тамле духиан тиде. Лена пызнен улмаш... Ончалеш, Якшов ден Полина
тыште уке
улыт. Лена тӱгӧ лектеш, тӱкылтышым шуралеш да уэш воктекше возеш, тугак
пызна.
Йӧратыше ӱдыр эрлам ок шоно, нимом ок чамане. Тыштат тугак лие. Одеял йымак
пурен возынат, шокшын когартыл шӱла:
— Мый тыйым иканаште пеш чот йӧратен шындышым. Кузе ойырлаш, ынде чылт ом
пале.
— Ойырлымеш эше ик арня уло. Помар станций гыч веле ойырлена дыр.
— Ончыкшым кузе илаш вара?
— Серышым возаш! Олаш мияш. Вигак театрыш.
— Тый кузе шонет, латкуд ияш эн чот йӧрата але кумло куд ияш?
— Латкудыташ, очыни...
— Вот, мыланем лач тынар.
Сердце красавицы склонно к измене
И к перемене, как ветер мая...
Сайын волгалт шуэшат, кочмыверыш куржыт. Полина Сергеевна нунылан эн
тутлыжым
конден шындыш. Якшов кулинар семын тудлан эр йӱдым полшен улмаш. Полинажат,
тудыжат ик кантон гыч улыт — пален налыныт. Торъял гыч. Полинажын, конешне,
мӱндыр
родо тукымжо веле тушто илен.
Нунын дене чеверласаш неле ыле. Ленат шинчажым ӱштын кодо. Пел шагат гына
поезд
толмешке кодынат, йолташыже-влак дек куржо. Паня пӱнчер гыч лектеш:
— Якшов ден коктын кушто лийын улыда?
— Ик вере. Малаш пырля вочна, а эр йӱдым тудо уке лие. Тый шонен отыл,
Курык
марла куштымашым шындашна кӱлеш. Вургемда тендан велын пеш келшыше. Пӧръеҥ-
шамыч
тендан велне мом чият?
— Тӱрлеман косовороткым. Йолван ӱштым ӱшталыт, плисовый шароварышт уло,
йолашышт. Хром кемым чият. Йылгыжше неран картуз эше... Теве тӧчен ончена,
пеш уке
гын...
— Вара пеш уло лиеш ыле. Айда тиде гастрольыштак тӧчен ончена.
— Вургемнаже укес.
— Эй, калтакшат, кушко ит тӱкнӧ, чыла тӱкылымӧ. А олык марла шолен колтена
гын,
мо лиеш, палет?! Торъял семын мый кертам, шонем. Шолеҥерыште ончен-ончена,
йӧра
мо?
— Йӧрде мо, пеш йӧра. Ондакше Курык марла. Мемнанат вет каче-шамыч ял гыч
ялыш
ӱдыр ончаш коштыт. Сӱан шергылтеш гын, уло калык уремыш чымалт лектеш. Сӱан
ончаш пеш келанат. Мыят вет Кузьмаште шымияш школышто тунемынам. Шуко чыташ
логалын.
— Мыят тугак. Кызыт кумло вич теҥгем налам, стипендийым. Йӧра, кресаньык
пӧртын
буфет озаже вучымеш пукша, уке гын йолым веле чумалтен воч. Мӧҥгӧ еҥгамлан
полшен ом керт. Пачерланат тӱлӧ...
Умбач Стекольщиков кычкыра: "Ямдылалтса, билетым налынам!"
400—500 ийым илаш йӧршӧ пӱнчерла гыч корныш лектыт. Йоргий манеш: "Тиде
пушеҥге
пелен 400 ийым илаш лиеш. Лудынам ыле, Шем теҥыз воктен самшит ден тисс
лӱман
пушеҥге кок тӱжем ийым илат. Калифорнийыште секвойя — шым тӱжемым. Вот тиде
ӱмыр
гын ӱмыр. А ме тый денет мынярым? Иктаж кудло-шымлым. Сандене вашла чот-чот

йӧраташ кӱлеш".
Панят шуко лудеш улмаш. Ожно Петр Первый годым кугу пушеҥгым руаш чарыме
лийын,
манеш. Кӧ руэн гын, кученыт, пуштыныт. Чодыра аралыме указшат лектын. Кугу
эҥерла воктене шочшо чодырам, эҥер кок велым, витле меҥге лопкыт наре тӱкаш
лийын
огыл. Мемнан Элнет гайыштыже — 20 меҥге лопкытышто. Кугыжа шке кидше денат
шуко
шындылын.

Чеверын, Лена. Салам, Шура!
Лу меҥгым вурс корно ӱмбач чойн имне тӧрген кудалешат, кӧ кодшыжым волтен
кода.
Шолеҥер да Шолеҥер маныт, а нимогай эҥерат ок кой. Йырваш кугу пӱнчӧ пырня
дене
чоткыдын тодын шындыме ала ял, ала поселко тугай кугу кушкын, ӧрат веле.
Чыла у
пырня. Шолаштат, пурла велнат у-ух да у-ух шоктен волен возыт кугу сорта
рӱдӧ
пӱнчӧ кашакет, вичияшлан пижыныт тыштат. Клубышт йӧнан, сӧрале.
Торъял могырышто тыгай кугу пушеҥгыже уке да Йоргий пешак чаманен. "Тыгыде
вондержым огытат шотло аман" манын пеҥыштылеш.
Поезд гыч волымек, тӱшка деч поснарак кайымыжлан кӧра йолгорнышто ӱдырым
ужо. Ик
велыш каятат, поктенак шуо. Мут гыч мут лекте. Лекте манашыже ынде
йӧндымырак:
калык коклаш шыҥен, Йоргий чыла-чыла палынеже, вет тиде велыште эрежак от
лий.
Чыла ушыш пыштыман, шона, кажне еҥ илен-толын кӱлеш лиеш. Тулден-тулда
садетым,
лӱмжымат пален нале: Шура. Мӱндырнӧ огыл илат. Нунын еш лӱмыштат Пушкин,
вот можо оҥай. Ачажым Пушкин Созон манын лӱмдат. Концертыш ӱжмат ӱдырлан
пеш келшен
тольо. Авам дене кутырем гын, келша гын, те мемнан дене уна лийын кертыда,
мане.
Тыгай марий артистым ончыде колташ язык. Мыйже, мане тудо, илышлан пешыжак
шуын
шым керт, еҥгаватыште коштам. Тыят так от перныл дыр — шыргыжеш. Вара
Йоргийын
але гына руш вате дене пырля олаште илаш тӱҥалмыжым пала. Овийлан, манеш
Йоргий,
алиментым тӱлем... Кумло теҥге гыч лучкыжо тудлан кая. Вот, коло кок ияшак
шӧргам чиенам манын ылдыктара. Манеш, уке гын вет пачерымат олаште от му. А
тыгеже шокшо пӧлемыште илет. Овий азажым мӧҥгӧ намиен коден.
Кастене вашлияш сӧрен, кевыт воктен коктын кок велыш ойырлат. Паня пырля
толмыштым мӱндырч ужынат, тӧршталтен гына миен шогале:
— Адакат Сӱзлеҥерысе гайымак верештыч?
— Уке. Тудо ойырлышо огыл ыле, ӱдырак.
— Ынде ойырлышо? А кушташ сӧренат ыле вет.
Петя Казаков кевыт гыч лектеш, парням удырал ӱжеш. Паня кораҥеш.
— Тый кушто йомын коштыч, Йоргий?
— Каслан базым ямдылыде кузе тудо.
— Ужым, пеш мотор ӱдыраш. Тудын таҥватыже уке мо?
Икманаш, таҥватат уло, пайремат лийшаш, тольык пӧлек деч посна кайыман огыл
тыгайыш. Налаш кӱлешлан шотлышт ик кило соктам, тунарак кампеткым,
изинракын клендырым, мӱгиндым. Тӱҥалтышлан йошкаргым. Эше веселалан Анисим
Петровичым, шӱвыржӧ
дене. Тудынак шиялтыш, скрипка. Да шкежат теве тыштак лӱҥга улмаш.
Келыштарат.
Петян шылталыме койышыжат лекте тыгодым:
— Йоргий, ик омыта гыч вуйым утарышыч веле, весыш чыкенат шындышыч. Шулко
руш
ӱдырамашыже кузе тыйым авызлен керте? Марийжын Горькийыш тунемаш кайымыжлан
шукат эртен огыл, а тудо кумшо марийымат муэш, тиде гана тыйым. Пачержым
вес вереат верешт пуэна ыле. Тый ӱдырамаш-шамыч дене вуетым ит йомдаре,
молыжо огыл...
Концерт эртымек унала ӱжмӧ пӧртыш кумытын каят... Суртоза кумылын вашлиеш —
Иван
Созонович Пушкин. Пеш куаненыт, йодыштыт. Ондакше Бирюковмыт улыт улмаш.
Ачан
шольыжо, Ондрий, Пушкинлан вашталтен.
Шолеҥерыште таче концертым Александр Жаровын "Гармоньжо" денак почыныт.
Ондакше
Наум Исаевич кӱчыкракын кутыралтыш. "Гармонь" кок шагат, тичмаш кок шагат
йоҥга,
чыла ончышын кумылжым иканаште поген налеш, нӧлталеш, кумда кавашке кайык
семын
наҥгая. Сценыште марий-шамычын пашашт ынде ӱй шӱралтыме гай яклакан кая да,

пӱжалтын, шеҥгек лекмекышт Йоргийын тачысе пайрем йыр шогымыжым шижын,
йылмыштым
тӱгатылашат жапым муыч. Вараже партийный муро-шамычым, Палантайынымат
чытырыктат, шкетын, коктын, нылытынат мурат-куштат, баян, гармонь, кӱсле,
шӱвыр,
шӱшпык... Ковыж лиеш гын, ковыжымат шоктат ыле дыр, ӱдырвучымат, мо марийын
курым мучко мастарлалтын — чыла-чыла. Путырак чот ылыжыт концертлаште марий-
шамыч,
марла совла дене кӧргышт гыч шӱм-чоныштымак коштал лукшашла толашат. Тугак
вара,
мучашлен шуктымек, теҥгыллам ик тура оралат, театр илыш-йӱлаш пурымо весела
сомылым шуктат, кушташ тӱҥалыт. "Европысо куштымашым тӱҥалына!" — мыскара
шотеш
увертарышын койыт да ончаш толшо калык тӱнян эн мотор ужашыжым артист-шамыч
пеленышт ӱжын луктыт. Тыште ынде регламент уке, кунар кертыт, тунар
мастарланат.
— Чӱчкыдын тыге толын огына керт, шоҥ налмеш куштыза!
— Теве чӱчкыдынрак толаш тыршыза. Тыгай кугу мастармыт Чарлаште улыт манын
шоненат она ул.
Шып-шып мутым коштыктышат лектедат: "Эй, Шура, шого, йолташ-шамыч дек миен
толам, кушташ весым ӱж. Петя, Онис Петровичет кушто йымен кия. Налшашым
налшаш да
чымалтшаш..."
— Йокмам ида мондо. Мамуткин кереметше мом шона?
Мамуткин семӱзгаржым погыстарен ситарен:
— Те кузе, ом пале, но мый саде шокшо вер гыч таче тиде клуб-клатыш малаш
толмаш
уке. Пират эше авырен кертеш...
— Э, пирак адак тыланет.
— Шагал мо шонет пирыже? Йырваш чодыра.
— Йӧра, тыйым шӧлдыравак еҥгавате пелен пыштена.
— Кугызаже уке мо?
— Уке. Воктен пӧртыштӧ.
— Шӧлдравак ом воч, оҥа мура.
— Тугеже коҥгамбак возат?
— Тушто пӱжалтат.
— Кӱварвак туалгын?
— Бр-р-р, тушто йӱштӧ.
— Айста, тарваныза. Тудым еҥгавате дене ушкал вӱташ колтена. Коктын садак
от
кылме. Ик велым ушкал ырыкта, вес могырым — шӱжараш. "Пӧтыр Пайдуш-Казаков
кереметше кушто, мом тынар юватылеш!"
Олян гына уремыш лектын шогалыт. Йыҥгыр-йыҥгыр йӱштылан кӧра кава ояр-ояр,
шӱдыр-шамыч тукымын-тукымын кӱшнӧ пайремланат.
— Анис, астрономийым тунемынат мо?
— Ожно тудым кӧ туныктенже? Юмылан кумалат, молитвам-улдышмутым лудат да
йӧра
огыла. Але тунемам, коло кок ияш веле улам.
Ванюш корным ончыктен кая, шеҥгечше Онис-Анис нушкеш, Олюк ден Пӧтыр
Иваныч, Шура ден Йоргий тыртыктат. Петя я ончык пура, я шеҥгелан кодеш.
Теве нуным вучен
шинчыше Шолеҥер ял. Ожно тыштат пӱнчер гӱжлен докан, кызыт чот ньыгылтарен
налыныт. Кодем ыле! Марийын чыла мӧҥгешла, чара илышлан чара вер кӱлеш...
Вученак шогеныт, налаш лектыт:"Пурыза, пурыза, шергакан-шамычем, пагален-
йӧратен
ӱжына тендам".
— Эсен лийже тиде суртлан, сурт кӧргӧ озажлан, Созон Пушкин марийын
ватыжлан.
Шуралан, Олюш ӱдыржылан, Ванюш изергылан.
— Мемнан тугай йӱла: киддам кучем, тупдам вӱчкалтем...
Еҥган ӱдыржӧ тыманмеш шокшо кочкышым нумал тема, йӱштыракше ондак
ямдылалтын:
шинчалтымет, шеремдымет, пӧчыж, турнявӧчыж, поҥго, кияр, ковышта, помидор.
Шылшӱр воктен шыл терке. Перемеч, когыльо, шулмо кинде... Мучаште черпыт
арака,
ошырчыкан. Коҥга гыч эшежым жаркойын тамле пушыжо нерым чыгылтарен толеш.
Созон
вате вырляҥгыла веле тыш-туш чоҥештылеш, йылмыже вӱд ӱмбач кая. Йоргий
тошто палыме семын пӧрдеш: "Анисим Петрович, чоклен пуашет верештеш!"
Тудыжо ямдак. Чылам лыпландара да шӱвыр тӱкым кӱш нӧлталеш: "Тошто марий-
шамычат ала чес воктек
погыненыт, кӧмытшӧ шуын огытыл гын, "Вниманий! манмым ыштена", — шокталтен
колта. Вара кужу мутым каласа:
— О Поро Кугу Юмо, Кугу Пӱрышӧ, шке пылгомыш тӱтыратым ӱлык волто, мланде
тӱтырам кӱш кӱзыктӧ. Кок тӱтыра коклаште, поро Кугу Юмо, ӱдымӧ киндылан
перкем пу,
умыр мардежым, тыныслыкым пу, вольык перкем пу, тӱлӧ вуяным ыште, тазалыкым
пу.
Шокшо гычын, тул гычын, кугу вӱд гычын арале. О Поро Кугу Юмо, ынде кече
гай
волгалтын, тылзе гай нӧлталтын, теҥыз гай тич темын, чыла тӱрлӧ перке дене
— еш
перке, вольык перке, шийвундо перке, тӱрлӧ кайыквусо, мӱкш перке дене
мемнам йывыртыктен шого. Варсеҥге гай вычыматен, порсын ярым гай ӱмырым
шуен, ожо гай
койышланен, чома гае тӧршталтен, шорык гае умен, комбо гае ошемын, чыве
семын
ӱстел кашта йыр чык-чык шинчын, курык гае куанен илаш полшо.
Ме, рвезешач, шикш йымал калык улына, шеҥгелан каласышашым ончылан, ончылан
каласышашым шеҥгелан каласышна гынат, уш-акылым, тазалыкым, ласкалыкым,
тыныслыкым
пу, сай илаш полшо, ӱмыр-курымнам шуйо, юмысерлаге, юмысерлаге, юмысерлаге!
Чыла
уна-шамыч дене келшен, сайын йӱын-кочкын, пырля коктын возын, кумытын
кынелаш
йӧным пуэн шого. Тушман деч арале. Кузе кече покшым деч шке кушкылжым
арала, тугак тый йылме пурылтыш деч арале. Ший тӱкан ший шӱвырна дене,
эҥыжвӱдмуро семна
дене эшеат ик гана поян чесым эсенлен колтена...
Шӱвырлан курым-курым гоч марий лоҥгаште шочшо сем аршашым кужу кутышын
лоҥылдал
налеш, вара шӱвыроҥжым ӧк-ӧк-ӧк манын пызыралеш, чаркам куча, шалт колта.
Молат
тугак ыштат.
Чесым авызлатат, кокымшо чаркам озаватын Ванюш эргыже да ӱдыржӧ лӱмеш
нӧлталыт:
— У тукым вашкерак кушшо, лӧзаҥже, вара ме тудым музыкально-театральный
техникумышкына тунемаш наҥгаена. Ванюшын концерт ончымыж годым чурий денак
вашталт-ылыж
кайымыже пеш келшыш: чурийже йошкарга, куана, шкеже верыште шинченат ок
турко,
воштыл колта, копам шиеш, сцена дене пырля ила. Эргым, ямдылалт шого,
шкежат муро-кушто, почеламутым тунем, каласкале, клуб деч ит ойырло.
— Маныда-огыда гынат, тугайланак шочын ала-мо, — манеш аваже.
Утыр веле ылыжыт пырля толшо марий артистке-шамычат. Тӧр ваштареш шогалын,
почылтдымо алым почылтарен, налыт веле, чокан тӱрлӧ семӱзгар шоктымо почеш
лоҥылдалыт, путырак яндар йӱкан улыт:
Йытыран-йытыран ош куэже шога,
Кавашке шумеш нӧлталтеш.
Яндар-лай ловыкан памаш вӱдшӧ йога,
Йылдырым-йылдырым волгалтеш.
Ой, кумдан, пеш кумдан чодыраже шарла,
Янлыкшат-кайыкшат шуко пеш.
Чодыра воктенет Шолеҥер ялна,
Унала толмет веле шуэш.
Йылдырий шӱшпык йӱк йоҥгалтеш оҥгыр гай,
Шӱмышкет-чонышкет логалеш.
Тиде сай верыштет ушан ӱдыр ила,
Шупшалал колтымет веле шуэш...

Варарак Анис воктен ик ӱдыр гына кодеш:

Шокто, Анис, шӱвырым, илена ик ӱмырым.
Шуко еҥым куштыктет — кужу лиеш ӱмырет.

Уке, тиде шагалла чучеш. Чотак ырен шуыныт, ужамат:

Йоҥ-йоҥ шокталеш, Метрий сӱан кудалеш.
Тӱмыр йӱкшат йоҥгалтеш, шӱвыр йӱкшат шергылтеш.
Индеш ияш алашажым шыматал-шыматал толынна.
Шолеҥерын ӱдыржым вӱчкалтен-вӱчкалтен наҥгаена.
Шовыч, сывын, рывыж упшет кок век тайналтеш.
Шолеҥер ялын урем лукшо, ай, пеледеш вет, пеледеш.

Лоҥыт-лоҥыт да кушташак тӱҥалыт ындыже. Койышыштым ончен пеледат. Аваже
Ванюшлан
ойла:
— Уна, ужат, артист-шамыч могай улыт! Тыят туге тунем, кожмак лий.
— Мыят левашнам чылт такыртен пытаренам, пеш толашем.
— Кузе тыгай-шамыч дене вашлийын кертынамже, кузе кертынам, тиде колен
пытыше
кугезе вавает ден кочатак конден пуртен улыт, моло огыл, нунак конденыт,
эргым... Йӧра эше ик йорга Йоргийым корнеш ужынам. Теве тудо изат шинча,
эргаш,
уно, уно... Ӱстел вуйышто. Теве кушташ лектеш ынде.
— У ачамым мыланем муаш шонет гын, вот, тиде куштышо гай лийже, — Ванюшат
Йоргийым ончыкта.
— Роҥгыж вуян, роҥгыж пондашан лийза, лум гай ошеммеш илыза. Ошемше веле
рай
капка гыч эн ондак пура манеш...
— Тау, тау, тау! — манын карат ынде, чылт сӱанмарийлак чучеш.
Йоргий тамада веле, Анисым кычкен шынден:
— Петрович, тукым гыч тукымыш толшо мурым шиялтышет дене колто ынде!
Шоктен чарнымекше суртозаватын кумылжо тодылтеш, шинчавӱдшым ӱштылеш,
аваже,
шоҥго кува, оҥжым ыреслен ойла:
— Мо пеш акрет годсо, ушет каяс, монден пытарен огыдал мо? Иван Грозныйлан
Озаҥ
олам сеҥен налаш полшымо годым лектын тиде муро, манеш ыле мыйын
кугызандай. Але
марте, колымекше, колынат омыл ыльыс. Уло чонетым рӱпшен налеш азала. Пеш
неле,
йӧсӧ илышым илен улмаш марий калык, ой, Юмет-Пӱрышет... А тый, Анис эргым,
эшеат
акрет годсетым от мошто мо, теве кузе гала ыле... "Изи корнет воктен
каяльым"
ма, мо ма. Казаков ден Пушкин шоктымо почеш тиде мондалтше акрет годсо
мурымат
ала-кушеч тунем налыныт, ушет гына кайыже ынде...
Изи корнет воктен каяльым, тыгыде куэрыш шуылдальым.
Тыгыде куэрла йымалныже изи тулым пыштальым.
Изи тулетын ылыжмеке, снеге погаш каяльым.
Снегым поген толмекемже, снеге мелнам ыштальым.
Снеге погаш йӧсӧ огыл, тулыкеш кодаш пеш йӧсӧ.
Молан пӱрымаш пӱрен огыл куаналын-лай илалаш...

Неле, но путырак волгыдо тиде муро, чевер.
Тичмаш концертымак, но эшеат поянракын пуышт Шолеҥерыште тиде йӱдым, чылт
пелйӱд
деч вара кокытак эрталтен ыле. Уна-шамычат, озаватат келшышт: нигуш кайышаш
уке,
вер чылаланат пеш сита, кӱвар кумда. Эрла Элнет станцийыш кайышаш поезд
марте
каналтен кертыт, шонышаш уке.
Йоргий ынде калыклан тауштен мошта, улденат кертеш, мутлан кӱсеныш ок пуро.
Чынже денак кресаньык илышымак илен гын!.. "Пагалыме кувавай, — шоҥгыеҥ дек
вуй савен миен шогале, — ончымыланда пешакат кугу тау. Торъялышкат шуыда
дыр, пурыде
ида пӧртыл, тендамат тыгак унам ыштен колтена". Петям тӱгӧ лектын пураш
ӱжӧ. Тудыжо але кочкын темын огыл. Шурам йодаш перныш: "Ялда мучко ончал
огына савырне
мо?.."
— Шкетын лӱдат огыл дыр?
— Шужышо пире руалта гын, шкемым ом чамане ыле, мӱшкырышкем оптымо чевер
чесда
жалке. Эшеже мый вет астроном улам, шӱдырым пеш тунемам, могай нуно да
кушто
улыт. Шкетын йокрокрак тольык.
— Лач шӱдыр нерген веле?
— Кушто шӱдыр, тушто йӧратымаш. Марийын тиде ожсек тыге.
— Тыгеже каяш гын веле. Кужунлан огыл, тый адак кылметат. Концертшат вара
тый
дечет посна ок шындалт, лӱдат веле, — мыскарам авалтыш.
Пӧртӧнчыл тошкалтышым волымо годымак руш мурым шарналтыш:
Шура, Шура, Шура, что с тобой,
Шура, ангел, вместе вступим в бой.
Мы уедем в дальние края,
Шура, дорогая ты моя...
Ситартышыжлан ӧндалынак шында вет шайтанешыже. Черпытын пычырик ужашыже
вуйыштыжо тӱтаным тарватен гын веле? Мардежшат уке шке, яндар каваште шӱдыр-
шамыч шып
гына йыли-юли йӱлат.
Тӱрвымак веле вашмутлан лишемда суртоза вате. Вара трук шарналтыше лиеш:
"Ой,
вӱташте ушкалем ончалшаш, тудлан ора шудым волтен пуэнам ыле. Але такше
лийшашлык огыл да, ончалде ок лий. Мый шкетын лӱдамрак ма?"
— Тыйже мыйжым йӧратенак шындышыч мо? — йодшын коеш Йоргий.
— Тыгай артистым кузе мый йӧратышаш ом ул? Ушетак уке гын веле? Тол, эше ик
гана
пызнем.
Рвезе шаулышо вӱр дене йӱштым от шотло шол. Вӱтаже ару, яндар.
Чынак, шудо ора уло. Тымыкыште ушкал йоҥыжа.
— Дочка, але арун веле шогылтат аман, — йӱкым пуа Шура.
Му-ук ышталеш тудыжо, лийшаш ушкал-ава. Амалжылан веле пурымыштым, да
эшежым йот
пӧръеҥ ӱпшым шижылден, йоҥыжымым чарналта. Ушкал ушыж дене шоналта: "Теве
могай
шокшештын улыда теже, так пурымеш лучо мушкылтышым мыланем подылаш луктам
ыле.
Пиалан-шамыч вольыкым шонат мо нуно... Пеш туге, пеш туге, ынде шудышто
пӧрдалшашда уло".
Эр юап деч ончычак Шуран аваже пӧртыштӧ шиже, шке малымверже гыч кынелын,
коҥгаш
олташ пиже. Пареҥгым эрыкта, шылым руэн пуртымек, шӱялтен налын, кӧршӧкыш
колта,
самварым шында. Чес ямдылалтеш.
— Авай, тый пешыжак ит лӱшкӧ, шергакан уна-шамычем помыжалтет!
— Пешакат йышт тӧчем да, йӱк-йӱанже лӱмын веле лектеш тыгай годым. Айда тек
Шолеҥерым шонен кият огыла.
— Мелнажым мый шке кӱэштам, йӧра? Шого, салмаш пареҥгым мелнала пӱчкын
кӱэштшаш.
Жарковыйымат шындена мо?
— Шындыде мо, эре-эре мемнан дек унала огыт тол. Вучен огына шукто дыр
тегак.
Уло чонетым кушташ шогалтат вет, асамат, ну вет мастар улыт, ну, мастар
кашак.
Лулегыштат уке ала-мо нинын. Ӱйым левыктышаш, тек мелнам чыкалтенак кочкыт.

Шӧрым ямдылем теве.
— Шыл шӱр ямде ала-мо, шинчалым да шоганым пыштенам. Авай, тыйже ынде исак
каналташ воч.
— Йӧра. Але ик шагатрак уло чай. Кычкыре вет! Тетла она кутыро. О Кугу Юмо,
тазалыкымак пуэн шого.
Шоҥгыеҥ шыпланыш, а тудын шоҥыш Олюк одеял йымалне шувыртатылеш.
— Мо теҥгече пеш кужун коштда? Станцыш каен улыда шонышым.
— Йӱдым тушко кӧ коштеш, мале!
— А Йоргий сӧрале! Петят келша, мыскараче. Мочол мыйым воштылтарыш!
— Элнетыш концерт ончаш ала адакат кайынет?
— Огым-ла, сита, онченам. Петяже эре ойганла коеш. Йодаш сай огыл.
Кычкыралам
мо?
— Ит кычкыре, малыже. Тудо пеш ноен.
— Нояшыже мом ыштеныт?
— Лучо мый Йоргиетым ончалам.
— Шинча возеш, ит логал. Пожалтет эше.
Ӱдыр кычал коштеш: "Мо, тыште укес, куш каен тудо? А-а, тый тудым йӱдым
конденат
да шӧлдыравак шокшыш пыштенат улмашыс. Шӱдырым ончен ситарен улыда, коеш.
Чыла
пала мо?"
— Палыде... Шӱдырет-мочет, медицинет, эше Бах, Шуберт, Моцарт мане чай,
тугай
айдемат улыт улмаш тӱняште, йылмет тӱгана, кочде ойлашат каньыле огыл.
— Кӱзем да нержым чыгылтем...
— Теве шкендым чыгылтарен налеш. Тудо вет чыгылтылаш пеш мастар.
Олюк шӧлдыравалне Йоргийын неррожышкыжо шӱртӧ мучашым чыка. Тудыжо кенета
тӱрвыч
колта. Ну вет воштылеш ӱдыр, ну воштылеш.
— О-о, Кармен толын, Кармен, — манеш Йоргий, модын кучедалыт.
— Кӧ вара Карменже?
— Кармен — тиде опера гыч тӱҥ героиня. Тиде спектакль гаяк, тольык огыт
кутыро,
эре мурыман веле. Кап-кыл мотор, йӱк тале лийман. Эн мастар композитор веле
оперым возен кертеш. Озаҥыш миен толза ик гана.
— Олюк, шӧлдыравач волет-уке, чечас салмавондым логалтем!
— Мом волет, авырен шынден, ӱмам пеш налеш.
— Тыйже пырысла шулен возынат чай, рат улат пешак.
Шочмо пӧртыштет улмет гаяк чучеш йӧршын палыдыме марий еҥмыт дене, чонет
пеледеш.
Чынак, Шура салмавондым кучен мия, ик-кок гана Олюкым логал кертеш. Сырен
огыл,
модмыла, веселаже шукырак лийже манын. Йоргий муралта:
Качырий-пучырий, Нердым Курий.
Куда пошол? Сундур пошол.
Почом мука? — Руп соро-о-о-ок!
Ындыже чыланат помыжалтыт. Шӱргым мушкын коштыт, тӱгӧ лектын пурат, йӱштӧ
манын
чытырышын койыт, икте-весым туржыт. Вара, тӧрланен, чес йыр ӱстел коклаш
шинчылдат. Моштышыжо адакат улдышмутым тӱҥалеш. Шоҥгыеҥ вольыклан пуэн
толеш да мучашмутым пылышышкыже пышта: "...тӱганыдыме окса перкем пу, уш-
акылым, тазалыкым,
ласкалыкым, тыныслыкым пу, сайын арален ашне, ӱмыр-курымым шуйо, мемнам
теҥгече
да таче сийлен ончен колташ могай сийым кучылтыныт гын, тиде сийже шӱдӧ
коло пачаш утларак лийже, калыкмарийым умбакыжат тыгак ончен-йӱктен-пукшен
колтен, начальник кумылым авырен налын кертышт. Ынде тиде суртым муно гай
тичмашым, пояным
ыштыза, поянлыкыште озаже-шамыч паярын гай мындырланен илен кертышт. Эсен
лийже
ынде!"
Вара тыглайын йӱкланат:
— Вӱд яндарештмек, вигак кол кучаш толын лектам, малаш пуртеда вет?
— Колжо керек, Кармен ден Шурам ужам. Марланак каен огыда колто чай?
— Она кае, кок могырым шӱйышкет кержалтына.
Петя вуйым сакен шинча, шинчаже вудака, вара чон йӧсын пелешта:
— Молан мыйже Йоргий гай шочын ом ул гы-ы-ын!
Оля семалаш тӧча, шӱргыжым ниялта, чевер мутым ойла.
— Уке, Олюк, мый пиалдыме улам. Мотор ӱдыр-шамычлан мыйым йӧраташ огеш лий.
А
кырве-горвыжым мый шкежат ом ончал. Мом ыштем гы-ын?!
"Мо шайтан тиде, стакан шолтымо лем денат вуйжо аҥыргыш мо? — шонен чамана
шоҥгыеҥ, — ӱмыремак пыта мо манын йырымла да, сайжак огыл, молан тыге
шкенжым пуштылешыже?"
— Товатат пытем, теве тыге мане манын ойлыш мане ман!
Шура ондакше азапланенат колтыш, вара мыскараш савырале:
— Лӱмынак воктекетше Олюкым пыштышна огыл мо? Тый тугеже таужым тыге веле
шӧргаш
вуйым чыкымет дене ӧрыктарынет? Олюк, ала ушкаллан шудым пуэн пуреда ыле?
— Э-э, уке-е! — мане ӱдыр. — Мый, сельсоветыште возалт толде, тудын дене
пырля
ушкаллан шудым пуаш нимаят ом лек!
Ну вет пӱшкыльӧ дык пӱшкыльӧ! Шура вӱрланен гына кайыш...
— Уке гын кузе тендан деч алиментым налаш тӱҥалат? — ок чарне, утыр веле
чадыртанла ылыжеш мыскараже.
— Возалтына да пырля наҥгаем гынат, илыш ок лий, — манеш Петя. — Пачер уке,
чием
уке, акам дене вел тӧчем илашыже.
— Шужен илыш — илыш огыл, — манеш Олюкат.
— Мыйым Юмо карген ала-мо? Пытышашлык улам. Нигузеат утлаш ок лий. Так арам
мыйым йӧратышашат уке веле. Куандарен ом керт. Чеверын, Олюк, мыйым осалеш
ит уж! —
тӱгӧ лектын кая. Ӧрын кодыт: Шортын шога докан. Тудо пушкыдо кумылан. А
тыйже
чылтак Кармен, чыган ӱдыр улат. Мий, лектын ончал, кылма вет. Мий, ит шого!

Олюк чиен лектеш. Молыштат тарванат, коктын айда келшат дыр да мемнан почеш
мия,
маныт.
Йоргий Шура воктен кодеш, таушташ тӱҥалеш, кузе сайын ончымыштым,
малтымыштым
ойла да ӱстембак ныл теҥгем луктын пышта. Шура тӧршталтенак колта:
— Пачерлан, манат?! Ушемак колтышыч ынде, могай тый намысдыме айдеме улат?
Ик
кумырымат огына нал. Пагален, сай родо лияш шонышна, а те мом ыштылыда
тыште?
Нал, ит мыскылен шогылт, теве товарым пуртен руалам аҥыра вуетым! Марий еҥ
ынде
марий еҥ деч малтен колтымылан оксам налеш лиеш, намысдыме-шамыч!
Сыренак кутыра Шура, тул салым гай йошкар шовычан, йошкар платьан, йошкар
ончылшовычан... Теве могай вате тыланет кӱлеш манше гай йыҥгыр-йыҥгыр
пеҥгыде
кӧгӧрчен оҥан сӧрале ӱдырамаш... Моло почеш лектыт.
— Ой калтакшат, Петяже Олюкым тугак мо чот йӧратен шынден да вуйым куш
шуралашат
ок пале? Юмашне, пӱршашне, серлаге нуным, арале. Нуно кушто улыт гын?
— Ялешак кодыч огыл дыр?
Станцийыш Шура ужата, вара Йоргий тудым ялышкыла кодылеш. Шкет кодын, кочын
шонкала: "Пӧтыр Иваныч Казаков-Пайдуш! Чаманем тыйым, чаманем. Но нимогай
профессор-хирург тылат полшен ок керт, ачат ден ават тыгайым ыштеныт гын.
Куш оккӱлыш
неретым шӱшкат? Рази Олюкым ӱлнет уке дене савырен кертат, тудо вет ялтак
Кармен, чыган ӱдыр, тул гае йӱленак шога. Тӱс денат, койышыж денат ямде
артистке.
Шӧлдыравалне кузе тудо мыйым тӱрлӧ семын шупшал пытарыш... Э, мо тиде...
кӧм ойлем, тудак толеш огыл ли?" Корно воктен оргаж йымак лап лиеш. Но
тудым Олюк ондакак лӱен-ончен ужын шуктен, ала кычалынак, кӧ пала:
— Ужым ла, ужым ла! Садак муам. Шылын от утло. Жора, кузе мый тыйым
йӧратемже,
а! — пӱгырнен шогышо Йоргий ӱмбак тӧршта, коктын модын пӧрдалыт.
— Петям от йӧрате мо?
— Огым! Концертыште тый гына эн моторын койыч. Чонеш йытыран пижын моштет.
Иктаж пел шагат тӱрлӧ кӱлеш-окылым вӱдылын, мыскараланен эртарат, пыкше
гына
ӱдыр деч ойырлен утла да шона: "Эх, мотор деч мотор, чатка деч чатка-шамыч,
марий-влакем! Мыняр куаным, йӧратымашым, ойгым шканда мыскара дене кондеда.
Мыняр
калык йӧратымашеш курым коклаште йоҥыжалт пытен, ончыкшым эше мынярым
тыгаяк
пӱрымаш йӧратымаш верч вучен шога. Молан айдемым моторлык да йӧратымаш
темдымыш
савыра? Уке, йӧратымаште сут лийме ок кӱл дыр. Мый утыжденат ынде осалыш
каенам,
очыни. Йӧратем, йӧратем, а калыкыште йӧратен пытараш чылт ок лий, моторлан
мотор
лектынак шога, да эшежым эре мыйымак веле савыркалат. Пижса Петя декат...
Чаманем, пӧръеҥын кӱлешыжым тудлан Пӱрымаш чаплын ситарен кертын огыл.
А мом тымарте модынамже? Ну, артист семын. "Мӱкш отар" гыч Епсей матросым
ямдылаш тӱҥалаш мо шке? Маюк — теве кӧ кӱлеш мыланем. Тек муштровая. Шкеже
вет кузе
тиде рольым модеш, пуйто тудланак веле шочын. Юл тӱр марий. Йоргийым
туныктыжо!
Кок ийлан веле кугурак. Чыла шотыштат эн первый, ончыл еҥ. Театрыште тудо
чылалан палыме, пагалыме. Телым ий рожышто йӱштылеш эсогыл. Шошым намет
дене колым
куча, шкак пидеш. Кучен конда да Миша Сорокиным, Тымапий Григорьевым
пазарыш
ужалаш колта. Нунышт пел оксажым вара шкаланышт пижыктен кодат. Нуно,
артист-шамыч, райцентрлашке, яллашке шӱвыр-тӱмыр, гармонь почеш мурен
пуреныт, тидыже чонан афише лийын. Калык сӱан лӱшкен толеш манын, уремыш
чымалтын, шке декышт ӱжыныт. Черетлан эреак билет ситен огыл.
Ик ялыште кандаш ияшрак пӧръеҥ йоча артист Соколов Тымапий ончык куржын
лектын
да кычкырен: "Ачий, мый тыйым ончаш толынам вет!" Илья Россыгин татым пеш
сайын
умылен моштен. Рвезетым ӱжылден да — "Мий, аватлан чайым шындыкте, кочкаш-
йӱаш
миена!" Чымыктен веле йоча.
Маюк-Егоров Епсей рольышто тӱжвал тӱсшӧ дене тыгай ыле: шем-яндар
шӱргывылыш,
кугу капан марий, вий дене атлет, ӱпшӧ, ӧрышыжӧ курныж шулдыр тӱсан.
Ӱмбалныже
тоштырак кӱрен тужурко, вуйышто шӱштӧ картуз, вачыгоч шӱштӧ сумка, йолышто
куп
кем. Грамотыжо шагал. Икманаш, ӱшандарыше, шып шоген кертдыме патыр еҥ.
Пече гоч
сценыште вигак йолт тӧршталтен вонча. Рывыж гай чоя. Пьесыште договор текст
уло,
тудым Маюк шкежак пуртен. Кугун воштылаш таратыше тиде договор сценыште пеш
динамичнын каен: "1914 года июля 25 мая (калык — рӱж-ж) мы нижеподписавшие
крестьяне Казанской губернии Царевококшайского уезда Семусатской волости,
деревни Шопкеръял Петр Самсонов с одной стороны деревни и Епсей Самсонов с
другой, заколотили настоящий договор (калык рӱж-ж) в том, что я, Петр
Самсонов, уезжая на войну, сдаю Епсею Самсонову свою постройку (калык рӱж-
ж), находящую в казеннном лесу Артакского лесничества, в квартире 8 (калык
— рӱж-ж), состоящую из 20 стульев
с пчелами, ветхой избы в аренду (рӱж-ж), впредь до моего возвращения со
службы,
в случае, если не вернусь, до совершеннолетия моей дочери Клавдии или до ее
замужества, а я, Епсей Самсонов, обязуюсь платить семье Петра Самсонова
арендную
плату по одному рублю с каждого улья ежегодно, при чем долги Петра
Самсонова в
размере сорока трех руб, которые он имеет платить мне, погашаются в течение
первых трех лет ровными частями, т.е. по 14 руб в год. По достижению его
дочерью
Клавдией совершеннолетия, обязуюсь возвратить пасеку ей. В чем подписуемся:
Петр
Самсонов, Епсей Самсонов. Настоящий договор удостоверяет Семусадское
волостное
правление Царевокок-о уезда Каз-й губернии. Вол. ст. Аракайӱашин, вол.
писарь
Оксаналшев. С под. верно: Полышкалышев".
Содор муаш тӧчымылан, йоҥылыш лиймылан калык рӱж воштылеш.
Мо палаш тӱҥалеш умбакыже кужу ӱмырыштыжӧ Георгий Максимыч, "Мӱкш отарым"
ондаксе артист тӱшка деч сӧралынрак да куатлынрак модаш пӱралтын огыл.
Йоргийын театрыш толмо ийын тудо эн-эн сайын шындалтын, кульминацийышкыже
шуын, тетла тушто
саемдышаш верым киносо Довженко гай айдемак муын кертеш ыле гын веле?
Тидланат
ӱшан шагал, молан манаш гын, чон-мокшышт денат артист-шамыч лач тиде
спектакль
денак веле иленыт, тугай куатым калыкыште налыныт — ӱшанашат вараже тидлан,
тылеч сайын модын кертмылан, йӧсырак да нелырак лиеш. Теве тиде спектакльым
кӧмыт
вачӱмбалнышт атлант семын кучен шогеныт: Филиппова Анастасия Андреевна,
Алексей
Иванович Егоров-Маюк, Голубев Александр Александрович, Стекольщиков-
Тойдемар Павел Степанович, Якшов Василий Никитич. Нунын лӱмыштым театр
пырдыжеш шӧртньӧ
буква дене возен шындыман.



111098
************************************************************************
11-10

МАРЛА КАЛЕНДАРЬ

НОЯБРЬ

Кылме тылзе. Кӱсӧ тылзе. Йӱштӧ тылзе.

Ноябрь - телын капкаже, сар лышташан тӱня гыч ош поранан саманыш куснымо
пагыт. Икманаш, ноябрь - шыже мучаш, теле тӱҥалтыш. Кавапомыш вулно тӱсан
лапка пыл дене вӱдылалтын. Йӱдвелым вӱд пушан йӱштӧ мардеж пуа. Могырым
шӱтен лекшаш гай мардеж пасу мучко чарныде шӱшка, уржа отылыш савалтын
урмыжеш. Йӱд путырак пычкемыш - важык тораште нимомат ужаш ок лий. Кумда
нур яраш кодын. Олым каван-влак веле онарла кӱш нӧлталтын шогат. Южо вере
озым пасун ужар тӱсшӧ шинчам куандара, кумылым нӧлта.
Ноябрьысе игече ковыра койышан. Теве яндар кава гыч кече шыргыж онча -
корнылаште пурак тӱргалтеш. А касвел мардеж пуал колтыш - содор гына пыл
пеҥыжалтен нушкын толеш да пун йӱр шыжыкташ тӱҥалеш. Ик тат эртымеке,
шолдыра пырчат леведыш ӱмбалым перкалаш пижеш. Шукат ок лий, киса гай
тӱрлеман лум чинче эплын, изи парашют дене лойгымыла велаш тӱҥалеш. Мардеж
йӱдвелыш кусна - уремым, пасум вичкыж ий ком йылгыжтен шында. Градусникын
йошкар корныжат ятырлан ӱлыкӧ вола. Ер ӱмбал янда гай ий дене комешталтеш.
Йоча-влак тудын ӱмбаланжым коньки дене тӱрлат. Тыге шыже игече теле шотыш
возеш. Тылзын кокла температуржо - 3-5 градус йӱштӧ. Южо ийын ноябрьыште 30-
35 градус марте йӱкшемда. Тиде тылзе эшежым эн пылан жап. 13-18 кече чоло
йӱр йӱреш але ночко лум йога. Тылзе кыдалне лум сайынак возеш, мучаште
поран тарвана.
Идалыкын тиде йыжыҥжым марий калык, пӱртӱсын тӱсшӧ да шке илыш-йӱлаж дене
кылден, тӱрлын лӱмда. Очыни, эн тоштыжо сӧс тылзе. Тыге эрвел марий-влак
малдат. Финн ученый Хейки Паасонен умылтармыж семын, тиде тошто еҥым уштымо
пагыт лиеш. Чӱчкыдынак йӱштӧ тылзе, кылмыктыш тылзе ышталыт. Ожсо йӱлам
шекланен да шуктен толшо-влак ноябрьым кӱсӧ тылзе семын маныт. Тиде пагытын
кугу кумалтыш-влак эртаралтыныт. Тылеч посна чыве-агытан тылзе, шорык-тага
тылзе шомакат шокта. Кеч-кузе гынат, калыкын шем шыже манмыже утларак
келшен толеш.
Йӱдым парням шуралтет гынат, ок кой. Идалыкын моло жапыштыже тыгайым от уж.
Ты пагытым писатель Яков Элексейн "Ӧрмӧк" повестьыштыже сайын палемден:
"Каваште шӱдыр-влак кояш тӱҥалыт. Эн ончычак Чолгашӱдыр ончалеш. Тудын
почеш моло шӱдыр чолгыжаш тӱҥалеш. Йӱдйымалне Шордошӱдыр волгалтеш,
умбалнырак Вӱдварашӱдыр ончалеш. Вара Шоктешӱдырат кояш тӱҥалеш. Йӱд
эрвелыш савырна. Пытартышлан Эрӱжарашӱдыр нӧлтеш".
"Кунам телыже йӧршешлан толеш?" - умылаш тыршат тыгай коктеланыме
пагытыште. Калык тӱжемле ий дене игечым эскерен да тудын койышыжым умылаш
тыршен. Кавам, пушеҥге ден вондерлам, калык ден янлык койышым шымлен,
кожмакрак еҥже чыла тидым иктешлен. Тыге кугезе деч кугезе кочанан шымлыме
пашаже пунчал кылдышыш савырнен - калык палым (приметым) шочыктен. "Кызыт
теле йӧршешлан толын, лум тетла ок шуло мо?" - йодышлан калык уш вашмутым
пуэн кертеш. Теве нуно: Первый лум тошто тылзын коеш - вес тошто тылзылан
йӧршешлан возеш; Кечывалым вочшо лум шулен кая, йӱдым велше йӧршешлан
кодеш.
Сонарыш коштшо еҥын шинчаж ден пылышыже пӱсӧ, сандене нуно ойлат: Лум
ладыра кож йымаке пура гын, ок шуло; Маска вынемышкыже лум толмо деч тылзе
ончыч вола; Вочшо лум пыштыр-пуштыр шокта гын, йӧршешлан возын огыл, а
шытыр-шытыр мура гын - йӧршешлан; Кырмак лум - тер корно огыл.
Пӱртӱсымак эскерен, калык телын йӱштӧ-леве лийшашыжым, лумын келгытшымат
ончылгочак пален кертын: Шыжым куэ ден тумо лышташ чыла йоген огыт пыте -
йӱштӧ телылан; Ур пыжашыжым пушеҥгын ӱлыл укшлашкыже опта гын, йӱштӧ
телылан: Пасуголя пыжашым кӱшан ышта - келге лумлан; Сокырголя рокым
мландымбак луктеш - леве телылан.
Кушкыл тӱняште йӧршеш весемын. Олыклаште, чодыралаште ужар чия моткоч чӱдӧ.
Иман пушеҥге ден пӧчыж шудо гына кеҥежымсе гаяк чоным куандарат. Теве
шертне воктеч эрте, тудо йӧршеш чараҥын. Чу! Мо тыгай?! Укш тормак шеҥгеч
ужар йолва-влак чуй-й ончалмыла койыт. Кече пыл шеҥгеч лекте - ужар йолва
ужар тасмала койын колтыш. Лишемын да тӱслен ончальыч - шертньын кӧргашыж
гыч тормакан-тормакан ужар уа-влак шуйналтын кушкыт. Чуяка лышташ-влак
йыжыҥан-йыжыҥан шудо вургыш клей дене тушкалтен шындыме гай улыт: нунын
лышташ кылышт уке. Кӱшкырак ончалат - туштат укш йыжыҥлаште тыгаяк ужар
пыжаш-влак палдырнат. Нуным йӱштат тӱкалтен огыл. Да! Тидыже калыкыште
пӱтыремпыжаш манме шудыс! Мардеж рӱза, йӱштӧ почка - тудлан керек, талук
мучко эре ужар чиеман. Южгунам пӱтыремпыжаш писте, ваштар, куэ укш
вожыныштат помылала койын кушкын кертеш. Рушла тудым вихорево гнездо маныт,
научный литературышто - омела. Калык медициныште тудын тыгыде ош саскажым
вӱр давленийым, шӧн шупшкедымым эмлаш кучылтыт. Тиде саскам, ноябрь гыч
тӱҥалын, теле мучко погаш лиеш.
Ноябрь - теле капка гынат, тудын гоч поҥго корзинка дене эрташ лиеш. Туге,
туге - курш дене. Огыда ӱшане? Савырныза-ян пӱнчеран чодырашке. Тушто пӱнчӧ
регенче йымач терке упшыжым нӧлталше да пеле шыргыжше ужарӱвалым але
сурӱмбалым ужыда. Рушла нуным зеленушка да сердушка маныт. Пӱчкын ончальыч
- ик шукшат уке. Конден жаритлышыч гын - йылмымат нелат. Тудо мланде йӧршын
кылмыктымеш эре шочеш, тидлан регенче йымал шокшо полша.
Марий Элыште теле эн ондак могай кундемыш толеш? - очыни, умылынеже
иктажше. Тидлан журналист Л.Яндаковын уста краевед семын умылтарымыже
полша.
Моркыш кеч-могай могырым мие - эн ондак Чӱкшӧ курык шинчалан перна.
Теҥыз вӱд уровень дене таҥастарымаште Чӱкшӧ курык вуй кум шӱдӧ утла метрлан
кӱшнырак. Морко поселкысо Эҥысул ер тудын деч 102 метрлан ӱлнӧ. Садланак
шошым оҥай сӱретым ужат. Чыла вере лум шулен пыта, а Чӱкшӧ курык икмыняр
жап гыч веле ош "упшыжым" налеш. Воктенысе пасушто шошо ага лу-латкок
кечылан почеш кодын тӱҥалеш.
Шыже гын Морко районышто эн ондак Чӱкшӧ курыкыш толеш, тушеч моло кундемыш
шарла. Моло вере ноябрьыште толшо лум чӱчкыдынак шула, ужар озым, сур пасу
чараш лектыт, а Чӱкшӧ курык вуйышто лум иканаште манме гаяк йӧршешлан
возеш.
Кӧ тыште лийын, тудо пала: тысе вер-шӧр мочол сылне. Курыкыш кӱзет - ала-
мыняр кӱшкӧ нӧлталтметла чучеш. Ончылнет ты кундемысе олык, пасу, канде
чодыра шарлен кият. Тышеч Карман, Коркан курык-влакым, пошкудо Татар
республикын мландыжым ужат.
Пасу паша мӧҥгештмеке, мланде лум йымаке каналташ кайымеке, кресаньык
каналташат йӧным муын. Кугу пайремжак палемдалтын огыл гын, шке семынышт
ваш-ваш пошкудыш коштын, унала миен эҥертен, изи пайремым эртареныт. Ончыч
кочмо чесым чыве-агытан гыч тӱҥалыныт. Ашнаш кодымо вуй деч утыжым пайрем
годым авызленыт. Пошкудыштым, родыштым ӱжын, тургым жапым шарналтеныт, муро
да куштымаш дене чоныштым луштареныт, шкеныштым да молымат куандареныт.
Тыгай чыве-агытан пайремже тылзын 8-12 кечынже эртареныт.
Игече телыш вонча. Яндар южышто сурт кокласе пашам шукташ, чодыраш кошташ
вий-куат утларак кӱлеш. Вет кайык лем дене гына серлагаш ок лий. Сандене
кугурак чонаным - шорык ден тагам - шӱшкылыныт. Шӱльӧ шӱраш, свежа вӱр дене
варен, кӧргӧ коя йӧре шоктам (соктам) оптеныт. Коча-коваштым, родо-
тукымыштым, сареш вуйым пыштыше-влакым, ужар шоҥан шож пурам, сырам,
шорвам, мӱй пӱрым подылалын, порын шарналтеныт. Тыгай кечыжым шорык-тага
пайрем маныныт. Нунын посна кечылашт лийын огыл. Кӧ кузе шонен, туге
эртарен. Пӱртӱс вий деч тазалыкым, порым йодын кумалыныт, кӱсӧ пайремышке
лектыныт. Тул воктене пиалым йодын, сукен шинчын, шке еш, тукым, уло ял,
уло кундем дене пӱртӱсын поро улмыжлан тауштен, ончыкыжым эшеат эсен илаш
йодын кумалыныт. Кӱсотыш лекшаш нерген ончылгоч кутырен келшеныт.
Шем шыже жапыштак посна кундемлаште пазар, йӱмаш-влак эртаралтыныт. Нуным
пайрем семынак палемденыт.
Тылзын 12 кечыже - киса пайрем. Кызыт тудо посна палдырныше кече семын ок
палемдалт. Туге гынат акрет ожно тудо кугурак да йоча-влакын пагалыме,
куанен вучымо кечышт улмаш. Киса - марий фольклорышто кумдан палыме образ.
Йомаклаште ушан тумна дене икверешак кисам палемдат. Тудо чулым, оҥай
вургеман, уста мурызо. Калык палылаште ты кайык - ончылгоч шижтарен
каласыше шулдыраҥ таҥ: Киса эрдене чип-чи, чип-чи! манын мураш тӱҥалеш -
йӱдлан йӱштым вучо; Киса сурт деке толеш - йӱштылан; Игече шошо велыш
тайнымеке, киса "Шӱкшӧ пӱй, шӱкшӧ пӱй! манын муралта.
Руш калыкмут манеш: "Слово - не воробей, вылетит - не поймаешь". Марийын
пӧрткайык огыл, а - киса. Адак муро-йомак калык ушышто кодын, нунын
коклаште "Киса чий-чий, мом кочкат?" вариантан икмыняр текст аралалтын
кодын. Геройжо адак саде кайыкак. Садлан ӱшаныман: кугезына-влак киса
кайыкым пагаленыт, тудым моло семын кучаш, орландараш чарыме лийын. Киса
вет адак кугу санитарлан шотлалтын. Телым, кисам пӧртыш пуртен, тараканым
кошартеныт. Чыла тидым шотыш налын, школлаште киса пайремым эртарыме тыгай
сомылым эртараш келшен толеш: йомакым модын ончыкташ, кайык-влак нерген
туштым тушташ, мурым тӱшкан тунемаш, сӱретым ыштылаш, нунын пайдале улмышт
нерген палдараш, илыме верыштым аралаш, теле йӱштӧ годым полшаш ӱжаш.
Ноябрь - идалыкын касше. Туге гынат тудо пӱртӱсым йӧратышылан кугу куаным
конда. Кажне ужмо сӱрет пӱртӱс илыш нерген шинчымашым пойдара.

Александр КИТИКОВ,
филологий наука доктор, профессор.



111298
************************************************************************
11—12
Людмила ШАБДАРОВА,
МарГУ-н аспирантше

ОКНА ОНЧЫЛ КУЭЖЕ...

Марий фольклорышто — кушкыл тӱня

Марий вера ден йӱла илышыште лийын кертдыме тӱрлӧ юлан але палыдыме вийлан
ӱшаныме да нунын деч полышым йодын кумалме дене кылдалтыныт. Акрет годсо
калык
пӱртӱс вийым веле шкеж деч кӱшкӧ шынден да тудлан вуйым савен. Еҥ-влак шке
илыш
пиалыштым, пашаштым янлыкын, кайыкын, кушкылын да пӱртӱсыштӧ вашлиялтше
моло явленийын полшымышт але шыдешкымышт дене кылдаш тыршеныт. Шукыж годым
нунын деч
лӱдын иленыт.
Марий вераште пушеҥгылан кумалме йӱла кугу верым налын шоген. Тыгай ӱшан
пеш ожно шочын да таче мартеат аралалт кодын. Мемнан кугезына-влак пушеҥге
кокла гыч
эн чотшо тумым, куэм, пистым, ломбым жапленыт. Куэ ден пистым юмын пушеҥге
дене
таҥастареныт, сандене юмылан кумалме, тудлан надырым (вольыкым, кайыквусым)
пуымо йӱла утларакше куэр отышто эртаралтын. Куэ укшеш шергакан шырчам,
кидшолым,
омулетым сакалтеныт. А кукшо ий годым писте дек миеныт. Тудын дек мийымеке,
сортам чӱктен, тулотым ылыжтен, тушко мелнам каткален кышкен, ӱйым, мӱйым
йоктарен
да йӱрым йодын, юмым сӧрваленыт. Н.Поповын "Марий веран йыжыҥже" книгаштыже

(1985) тыге каласыме: "Волжский район Корамас кундемысе марий-влак "сӱрем"
жапыште ялышке лӱмынак изирак куэм да пистым вожге кондат улмаш. Нуным сурт
гыч
суртыш кондыштыныт, ончыланышт шогалын, юмо дечын поро илышым йодын
кумалыныт".
Каласышна, куэм марий-влак пеш чот жапленыт. Сандене кӱсотышто кумалме
годым кучылтмо чыла гаяк ӱзгар куэ але куэкумыж гыч ыштыме лийын. Тулымат
лач куэ пу дене гына ылыжтеныт да тудденак олтеныт. Адакшым куэн ош
тӱсшымат марий калык эн
чот йӧратен. Лач тидын нерген марийын вургемже раш ойла. Куэ — моторлыкым,
ныжылгылыкым, арулыкым ончыктымо образ-символ. Мотор куэн образше калык
мурылаште
пеш чӱчкыдын вашлиялтеш. Тудын гоч айдемын шӱм-чон шижмашыже,
шинчаончалтышыже,
кумылжо почылтыт. Мутлан:
Окна ончылно куэ шога,
Лышташыже ваш модеш.
Меат коктын вашлийына,
Ныл шинчана ваш модеш.
Тиде муро, мутат уке, йӧратымаш нерген. Тыште тӱҥалтыш кок корныжо пӱртӱс
явлнийым ончыкта гын, вес кокытшо — ӱдыр ден каче кокласе кылым.
Тумыланат марий йӱлаште кугу вер ойыралтын. Тудланат акрет годсек
кумалыныт.
Мутлан, Угарман областьыште илыше марий-влак илышыште неле лийме але шочмо
кундемым коден (поснак сарыш) кайыме годым тумо укшыш ний ӱштым, а писте
укшыш шовычым кылден коденыт. Тыгай пале осал деч арален шога манын
шоненыт. Тидын нерген Н.Морохин "Нижегородские марийцы" книгаштыже (1994)
воза. "Эрыкай" легендыштат тумо нерген у сӱретым ужаш лиеш: "Пӧръеҥ-влак,
саркуралым налын, тумо деке
погынат, тудын деч вийым йодыт. Эрыкаят пушеҥге деке пызна да кенета
кӧргышкыжӧ
вий пурымым шижеш..." ("Марий Эл", 1997 ий 9 октябрь). Нине примерла гыч
рашемеш: тумо — вийым, куатым, кужу ӱмырым почын пуышо образ-символ.
Икманаш, тумын
чыла тӱжвал тӱсшат тидын нергенак ойла.
Тумын образшым ме марий фольклорын тӱрлӧ жанрлаштыже вашлийына. Айдемым
пушеҥге
семын ончыктымым калыкмутышто шагал огыл ужына. Мутлан: "Тумо деч тумлегыже

мӱндыркӧ ок воч"; "Тумат кичке гыч кушкеш"; "Тумыжо шоҥго да вожшо
пеҥгыде".
Але налаш мурым. Марий калык чӱчкыдынак пӱртӱсым, шке шочмо кундемым моктен
мура. Муро тыгак айдемын чонжым луштара, кӱлеш годым кумылаҥда, эртен
кайыше жапым
шарныкта. Икманаш, мурышто — калыкын шинчаончалтышыже, философский
шонымашыже,
кумылжо, куанже. Мутлан, эрвелмарий калык мурышто тумын образжым тыге почын
пуымо:
Пасу гына покшелне кугу тумо,
Кугу тумо йымалне — ош куэ.
Кугу тумо, ачаем, тинь улат,
Ош куэн парчаже минь улам.
Мурызо нине корнылаште ачажым кугу, патыр, пеҥгыде тумо дене таҥастара, а
шкенжым — лаштыра ош куэ дене. Каласыман, марий калык мурышто ӱдырым шукыж
годым мотор, яшката ош куэ семын ончыктеныт. Сандене, тидым шотыш налын ме
ойлен кертына: тыгай мурым ӱдыръеҥ гына мурен.
Этнографий да фольклор материалым шымлыме годым теве мо шижалтеш: ожно
марий калык ӱшанен, пуйто пушеҥге ден айдеме коклаште родо-тукым кыл уло,
пуйто пушеҥгын
да моло кушкылын ю вийжым айдемылан кусараш лиеш.
Тошто еҥ пушеҥгыште ала-могай палыдыме "кушкыл вий" улмылан ӱшанен. Тиде
вий тунамсе калыкын вес тӱнясе "вий" дене але колышын чонжо дене
кылдалтшыла чучын.
Тидым шуко пример шижтара. Мутлан, кугезына-влак колышо еҥ пушеҥгыш
савырнен
кертеш але южо пушеҥге гыч айдеме шочын кертеш манын ӱшаненыт. Тыгай
ӱшанымаш
тыгак чуваш, мордва да моло калык-влакынат лийын. Н.С.Поповын ончылно
палемдыме
книгаже ушештара: колышым тойымо годым кызытат куэ воштырым (южо вере пызле
воштырым) колоткаш пыштат. Колышым шӱгар велыш наҥгайыме годым корно мучко
лӱсым
кышкен каят, шӱгар ӱмбалан куэ, писте укшым шогалтат але рвезе пушеҥгым
шындат.
Умбакыже автор шуя: "Пушеҥге ден колышо еҥ коклаште кыл ожно ныллым
эртарыме годымат вашлиялтын. Эше ХИХ курым мучаште южо марий нылле эртарыме
касын мончаште,
колышо еҥым мушмо семын, лӱмын ямдылыме нымыште варам уштен-уштен мушкын.
Нуно
тиде вараште колышын чонжо верланен манын шоненыт".
Кызытсе жапыште марий-влакын ойлымышт почеш, кажне пушеҥгын але кушкылын
шке
вийже (биоэнергийже) уло. Но южо пушеҥгыже (тумо, писте, куэ, кож, пызле,
ломбо)
"поро виян" улыт, а весе (шопке) — "осал виян". Мутлан, Курыкмарий
районышто
пызле сӱан годым кудывечыште, ӱстембал воктене шоген. Тыгак эрвелмарий сӱан
мурыштат пызлым вашлийына:
Тугларем, тӧрза ончылныда
Парчан-гына пызле шочылден.
Парчан-гына пызле — кече ок воч,
Шешке, тые ит вожыл — шинча ок воч.
Нине пример теве мо нерген ойлат: пызлым аралтыш семын кучылтыныт. Троица
але
Сӱрем пайрем годым южо вере кызытат, чодыра гыч куэ, писте але нулго укшым
конден, осал пурымо деч капкашке пижыктылыт. Ушештарыман, ожно годым шочын
вочшо
азамат шинча вочмо деч пеш чот араленыт. Сандене тудын пелен шепкаште пызле
воштырым пыштеныт.
Пушеҥге-влакын поро вийыштым кучылтмо нерген кӱлешан материалым
В.А.Акцоринын
"Фольклор как один из видов национального культурного комплекса марийского
народа" пашаштыже муына. Тудын ойлымыж почеш, кызытсе жапыштат Курыкмарий
районысо
Алмансола ялыште илалшырак ӱдырамаш-влак пушеҥгын поро вийжым эмлалташ
кучылтыт.
Кугу давлений лийме годым писте йымак шогалаш темлат, а изи давлений годым
—
куэ, кож воктек. Умбакыже автор воза: "А родо-тукым гыч иктаж-кӧ нелын
черланен
гын, тудым вес семынат эмленыт: олыкышто, эр кече лекме деч ончыч 77 тӱрлӧ
шудо
да пеледыш гыч лупсым поген, черле еҥлан шужен мӱшкырешыже йӱктыман. Тыгай
эмлымаш калыкыште "77 шудо да пеледыш дене тӧрлымаш" маналтеш". Мемнан
эскерымына
почеш, Волжский районысо Пӧтъял кундемыште чылт тыге погымо лупс дене ик
илалше
ӱдырамаш чурийжым мушкеш. Тиде йӧн аралтыш семын (нимогай еҥат осалым ыштен
ынже
керт манын) кучылталтеш.
Фольклор материалым шымлымеке, теве мом ойлен кертына: кушкыл тӱня марий
калыкым
пукшен, чиктен, арален да эмлен веле огыл, тыгак пашаштыжат изи огыл верым
налын
шоген. Ожно годым марий-шамыч тӱр тӱрлаш шӱртым эреак шке чиялтеныт. Чияжым
шудо
лышташ, шудо вож, пушеҥге лышташ дене ыштеныт. Шошым да кеҥежым ӱдырамаш-
шамыч
шудо вожым кӱнчен луктыт да тудым моло чиялык дене пырля кечеш коштат
улмаш.
Марий-влакын шӱртӧ чиялташ кучылтмо тӱрлӧ шудо нерген эше Н.П.Рычков ХВИИИ
курымыштак возен: "...Шудо-шамыч шӱртӧ, меж чиялтымаште кучылталтыт. Нунын
нерген
умылтарен ойлаш кӱлешыже уке, молан манаш гын, нуным чыланат палат".
Т.А.Крюкова "Марийская вышивка" пашаштыже кӱлешан тӱсым могай шудо дене
ыштен
налме нерген пеш раш воза: "...Йошкар чия ышташ пакча ден пасу шудо вожым
погат,
ужар чиялан — пӱнчерыште кушшо шондашшудым (плаун-баранец). Чия сайын
чиялтыже
манын, шӱртым эн ончыч тиде чия вӱдеш нӧртен, пычкемыш верыште иктаж кум
арня
кийыктат да вара иже шолтат". Умбакыже автор шуя: "Нарынче тӱсаным
ыштышашлан
шӱртым шондашшудо ден куэ лышташ вӱдеш нӧртат улмаш. Нугыдо ужар тӱсан
шӱртым
ыштышаш верч нарынче чияш чиялтыме шӱртым куэ лышташ вӱдеш, пирывондо
(крушина)
але арымшудо вӱдеш шолтат".
Умбакыже автор шӱртым тӱрлӧ пушеҥге шӱм (куэ, тумо, нӧлпӧ, шараҥге), кож
пӱгыльмӧ дене чиялтыме нерген каласкала.
Марий калыкын илышыштыже кушкыл тӱня пеш кугу верым налын шоген. Еҥ-влак
акрет
годсекак кушкылын сай ден осал вийжым ужын моштеныт, тудым юшто, эмлыме
пашаште,
обрядовый действийлаште, тыгак озанлык сомыллаште кумдан кучылтыныт.



111398
************************************************************************
11—13

Виталий ШАПКИН

Шке нергенем гына огыл *

Ончыч палемдышым: "Марий композитор-влак да флейта" темылан икмыняр
публикацийым
ямдылаш шонем. Тидын дене кылден, кызыт мутым Марий Элын гимнжылан семым
возышо
автор Юрий Саватеевич Евдокимов-Тойварс нерген лукнем. Мутат уке, тудо кугу
талантан, ординарный огыл айдеме. Палымыже улына эше музыкальный училище
гычак.
Юрий ик курслан варарак тунемын. Эше тунамак Флейта ден фортепианолан
пьесым возен ыле. Мый тудым марий композитор-влакын пленумыштышт ик
концертыште шоктышым.
80-шо ийлаште Евдокимов мыланем Наигрыш-влакым воза да тыгай тыланымашым
ышта:
"Юл кундемысе эн тале флейтистлан". Вара Размышления-раздумья ден Вальс
шочыт.
Флейта ден оркестрлан концертымат возынеже ыле. Чӱчкыдын мутланенна. Тудо
чон
корштымыж нерген каласкален. Шарнем "сур" пӧртыш ятыр гана коштмыжымат. А
пашаже
тыге лийын. Гимнлан семым возымаште республиканский конкурсышто сеҥышыш
лектын,
а гонораржым огыт тӱлӧ. Я ик акым ойлат, я весым палемдат, такше кугумат
огыл.
Ойлат, пуйто Башкортостаныште гимнын авторжылан эсогыл автомашиным
пӧлекленыт,
пачерым пуэныт, а гонорар шотышто каласыманат огыл.
Шуко орланыш, чынжымак шкенжын кӱкшытыштӧ улшо еҥлан келшыше верым кычале
Ю.Евдокимов мемнан республикыште да пытартышлан чыла кудалтыш, шочмо Пермь
областьышкыже кудале.
"Тыште пӱртӱс да мӱкш — пеш сай, а молыжо — шӱкшӧ, — возен тудо мыланем
колтымо
ик серышыштыже. — Тышке даже марий радио ок шокто. Ссыльный улмемла
чучеш...
Мыйым эре тыгай шонымаш авалта: ужалаш пӧртлык пурам, мӱкшым да угыч
ЙошкарОлашке каяш. Ом пале: тушто возаш тӱҥалам, уке, но марий культур деч
ӧрдыжтӧ
иленак ом керт.

* Мучаш. Тӱҥалтышыже 8—10 номерлаште.

Витя, тый интернатыштат ыштет вет, директор И.И.Гордеев дене паша шотышто
кутырен ончо. Композиций класс нерген ойлем. Можыч, тудо пашаш налеш ыле?
Ӱмаште тышке Йошкар-Ола гыч "Марий" группа толын ыле. Администраторжо
хоровой
капелла гыч Надя Чиркова ыле. Тудо мемнан денысе культур отделыште ойлен
коден,
пуйто мыйым паша гыч статья почеш луктыныт, тудлан верч мый Уралыш
толынам... А
мыйже ачам коленат, шке лектын каенам.
Паша нерген шонымаш мыланем кызыт эн тӱҥлан шотлалтеш. Пашам ом му гын,
миен ом
керт".
Ужыда, республикынан гимнжын авторжо уло чон корштымыжым луктын пыштен.
Серышым
налмек, вигак "сур" пӧртыш тунамсе Госсекретарь Н.Ф.Рыбаков дек кайышым.
Тудо,
молгунамсе семынак сайын колышт нале да чылажымат шотыш кондаш сӧрыш.
Сӧрыш...
Кызытсе правительствышкат миенам, адакат чылажат вашталтде кодын. А
пытартыш жапыште республиканский газет-влакын страницыштышт Ю.Евдокимовын
гимнже шумлык
адакат ала-могай "коля пыжаш" тарванен. Тидыже ала-кузе чоным корштара,
ӧпкем
луктеш.

* * *

1983 ий гыч тӱҥалын, тачысе кече марте мый 21 сольный концертым ончыктенам.
1972
ийыште консерваторийым пытарыме деч вара элын рӱдолаштыже коло гана утла
выступатленам. Поснак волгыдо шарнымашым кодышыжо — кызытсе музыклан
пӧлеклалтше
"Москваште шыже — 94" тӱнямбал фестивальыште шоктымем нерген изиш
каласкалынем.
Моско консерваторийын Кугу залыштыже выступатлаш — уло тӱнясе музыкант-
влакын
чон шонымашышт. Вет тудым музыкальный искусствышто Олимплан шотлат. А кунам
шонымашкет шуат да эше тыланет тушто совым кужу жап рӱж кырат — тидыже
чынжымак
пиал. Мыланем чыла тидым тунам ужаш, шӱм-чон дене шижаш логалын. Шокташ
тӱҥалме
деч ончыч моткоч чот тургыжланенам, но вараже шкемым кидыш налын сеҥышым.
Шоктымем дене колыштшо-влакын чонышкыштак шуым ала-мо. Залыште тып-тымык,
тидыжым ӱп
пырче марте шижын, эше сайынрак шоктымо шуын.
Теве кузе возат вара южо газетлаште.
"...Флейтовый концерт А.Эшпая — первая находка нынешней "Осени". Эшпай
вновь порадовал живой интонацией, чуть загадочным с оттенком горечи
звучанием и соразмерностью пропорций, прекрасно переданными флейтистом из
родной композитору Республики Марий Эл В.Шапкиным и Большим симфоническим
оркестром имени П.Чайковского". ("Культура" газет).
"...В концерте для флейты с оркестором А.Эшпая блистательно солировал
В.Шапкин
(Марий Эл). Помните, к нам привозили "Джоконду" и кое-кто утверждал, что
это
портрет на фоне неземного, инопланетного пейзажа? Такова и загадочная
флейта в
этом концерте на фоне оркестрового аккомпонемента"... ("Вечерний клуб" —
Москва).
"...Концерт для флейты с оркестром А.Эшпая захватывает внимание и держит в
напряжении от начала до конца. "Тайна" — в удивительном мелодизме
сочинения...
Концерт для флейты полностью раскрывает возможности инструмента"...
("Московская
правда").
Тиде шоктымем вараже уло тӱня мучко шарла, компакт-дискым США-штат
луктыныт. Тидын нергенже мыланем шукерте огыл А.Я.Эшпайын эргыже увертарен.
Теве тунам дневникыштем кузе возенам.
1994 ий 31 октябрь. Шочмо.
Шинчем А.Я.Эшпайын паша ӱстелже коклаште. Москосо пачерыштыже.
Студенческая, 44—
28 адрес дене. Игече тугай, уремыш лекмет огеш шу — лум йӧршан йӱр кая.
Москвашке сайынак толын шуым. Толынамже Таллинн гыч, тушто сольный
концертым ончыктенам. Сайынже сайынак, но вагонышто йӱштырак ыле.
Спортивный костюм дене малаш
логале, одеял садак ырыктен ыш сеҥе. Ленинградский вокзалыш расписаний
почешак
13 шагатат 17 минутлан толына шуна. Тыштат йӱр, пуйто Таллинныштак улына.
А.Я.Эшпайлан мӧҥгыжӧ йыҥгыртышым. Пураш ӱжӧ. Моткоч сайын вашлие.
Пачерыштыже
шокшо, чонланат куштылго. Чайым йӱаш темлыш, но мыйын йӱмем огеш шу ыле,
мушкылташ гына шоненам, поездыште пуракаҥ пытенам, фракым кудашым да вигак
— ванный
пӧлемыш. Ватыже Александра Михайловна йымал чиемым, ӱштылташ солыкым
ямдылен.
Чон канен мушкылтым. Андрей Яковлевич паша дене ала-кушко кайыш, а мый теве
возен шинчем. Сайынже кутыренат ыжна шукто. Таллинн нерген изиш йодышт нале
такше.
Моткочак ноенам. Корным чытенак ом керт, кеч уже тынаре кудалыштам. Ӧрдыжтӧ
мыланем моткочак неле, такше Москваште мӧҥгыштӧ улмо гай чучеш. А Йошкар-
Олаштыже
гын чыла шотыштат шӱм кана. 16 шагатат 25 минут.
Кызыт 23 шагат. Кечывалым кайымыж деч ончыч ме Андрей Яковлевич дене сайын
гына
кочкын шындышна. Тудо яичницым ыштыш, сарделькым шолтыш, сырым, ӱйым,
кефирым,
йогуртым лукто. Чыла тидым ончен, мый Эшпайым Козьмодемьянскыште кузе
пукшымым
шарналтышым. Тунам музейыште лийынна. Кечываллан пареҥге да лу ора чыве,
эше эрденак шолтымо чай дене сийленыт.
Вара Андрей Андреевич Эшпай тольо, Андрей Яковлевичын изи эргыже. Чайым
йӱаш
шинче, а мый заниматлаш кайышым. А.Я. дене Концертшым шоктен толашышна.
Дирижер
Александр Ведерников йыҥгыртыш. Тудын дене эрла А.Я.-ын пачерыштыже вашлияш
кутырен келшышна. Андрей Андреевич пелашыжым Ленинградыш ужаташ кайыш.
Тудыжо Маяковский лӱмеш театрыште спектакльыште модеш. А.Я. мыйын шоктымем
возен налме
пластинкым пӧлеклыш.
1994 ий 1 ноябрь. Кушкыжмо.
Возем кастене. Кугу тургыман кече ыле. Йӱдым маленат кертын омыл, манаш
лиеш.
Пырдыжыш сакыме шагат-влак чыла пӧлемыште кажне пел шагат гыч кыреныт. А
эрдене
иктаж индеш шагатыште А.Я. куржын пурыш да кычкырале: "Батарей шӱтлен, вӱд
йога!" Омыюа умылен ом керт. Колам, оза домоуправленийыш йыҥгырта. Тӧрштен
кынельым да пӧлемышкыже куржым. Ончем, кӱвар мучко вӱд. Батарей гыч фонтан
семын шыжа.
Батарейжым оҥа дене авырыме. Толашен-толашен, тудым ойырышым. "Ведра ден
ластыкым кондо вашкерак!" — кычкырем Эшпайлан. Тудо писын гына нумал толеш,
мый шыжалт йогымо верым ластык дене пӱтыралам да йымакыже ведрам шындем.
Чарышна ала-мо. Вашке гына кӱвар гыч йыген налаш пижына. Тиде жапыште
слесарят толын шуэш.
Тыге коктын "кугу аварийым" кораҥдышна. Мом ыштышаш нерген писын шонен
мумемлан
шкежат куаненам. А Эшпай тидын нерген вараже чыла палымыжлан увертарен
шуктен.
Вӱдым ӱштын налме деч вара теҥгечысе меню почешак эр кочкышым ыштышна.
Ярсымек,
флейта дене заниматлышым, А.Я. дене уло Концертшым шоктен лекна.
Аккомпониаторжо
шке лие. Южо ужашыжым ик гана веле огыл шоктенна. Шагат утла шинчылтна,
очыни...
Эшпай вес пӧлемыш кайыш веле, угыч кычкыра — адакат вӱд йога. Уэш пашалан
пижаш
логале. Оза ноен пытыш, шыдешкен тиде батарей верч.
1994 ий 2 ноябрь. Вӱргече.
... А.Я. дене Радио пӧртыш кайышна. Репетицийыш. Йӱр опта. А.Я. "Жигулижым"
пеш
сайын виктара. Оркестр Свиридовын сочиненийжым репетироватла ыле. А.Я.
мыйым дирижер А.Ведерниковлан палымым ыштыш. Кидым кучышна. Тудо эше
самырык, манаш лиеш, 33 ияш гына. Шинчалыкан, капше дене мыйын кӱкшытырак.
Репетиций годымак перерыв жапыште дирижер ден А.Я. Концертысе темпым ончал
нальыч. Мыйже, флейтым
кучен, зал мучко мӧҥгеш-оньыш коштынам, тургыжланенам. Латик шагатат нылле
минутышто оркестр погыныш да дирижер ынде мыйым музыкант-влаклан палдарыш.
Мый оркестр ваштареш шогальым. Чарнен-чарнен, уэш-пачаш иктымак шоктем,
Концерт
лач ик шагат шуйныш. Шокташ тӱҥалмек, мутат уке, икмыняр жап гыч лыпланышым
да
нимогай нелылыкым шым шиж, кеч дирижерым туп гыч веле ужын кертынам.
Шижынам:
оркестрант-влак шке "прожекторыштым" мыйын ӱмбак виктареныт. Оркестрыште
икмыняр
палыме чурийым ужынам. Репетицийым пытарымек, уло оркестр мыланем совым
пералтыш, "бравоат" шоктыш.
...Икманаш, репетиций сайын эртыш. А.Я. йывыртен ыле. Оркестрланат келшыш.
Тидыже вигак шижалтын, вет ик семйогынышто лийынам.
Мӧҥгышкыжӧ толмек, А.Я. кечывал кочкышым погыш. Продуктым ятырак налын.
Батарейым олмыктеныт. Композитор дене тӱрлӧ нерген кутыркалышна, Концертын
партитурыжо
мучко уэш эртышна. Телефон гоч А.Ведерников денат партитурым мучкак ончал
лекна.
Вара адакат чайым йӱна. Оза йошкар мӧртньым лукто. Кумылжо шаҥгысе гаяк
нӧлталтше. Телефон дене йолташыже-влаклан йыҥгырта да концертыш ӱжеш.
... А.Я. эрлалан шемшыдаҥ пучымышым шолта. Мый пел шагат еда кырыше шагатым
чарен шогалташ йодым. Келшыш. Кызыт 21 шагат.
1994 ий 3 ноябрь. Изарня.
Кандаш шагатат пелылан кынельым. Уремыште ночко лум лумеш. Уэш слесарь
толын
лекте да гайкым пеҥгыдемдыш, вет вӱд чыпчымым чарнен огыл. Вара А.Я. дене
порядкым ыштышна, мебельым верышкыже шындылна. А малаш мый теҥгечысе деч
сайынрак маленам. Диванже аҥысыррак. Чон мӧҥгыш шупшеш, ӧрдыжтӧ коштын
ноенамат.
...Латкок шагат лишан А.Я. дене, "Жигулишкыже" шинчын, репетицийыш кудална.
Теҥгечысе семынак Концертым мучкак шоктышна. Неле верлажым уэш-пачаш
шоктенна. Кодшо ганасе семынак, репетиций мыланем куаным кондыш. Кандашлу
еҥан оркестрлан мелын шогаш да тӱҥ семче лияш, манаш веле! Дирижер икмыняр
ой-каҥашым пуыш. Тӱҥжӧ
— ончыко пураш огыл. Таче теҥгечысе семын огыл, тургыжланыде шоктышым.
Радио
пӧртысӧ 5-ше студийыште эртарыме нине кок репетиций шарнымашеш кодыт.
... Малаш возаш ямдылалтам. А.Я. "оҥгыржым" йӱдлан адакат чарен шогалта. 21
шагатат 37 минут.
1994 ий 4 ноябрь. Кугарня.
Йӱдым чыташ лийшын малышым. Кандаш шагат лишан кынельым. Уремыште
йӱкшемден.
Тӱжвачын окнаш шындыме термометр 10 градус йӱштым ончыкта. Эр кочкыш деч
вара
иктаж пел шагат заниматлышым да индешат пелыште консерваторийын Кугу
залышкыже
репетицийыш кайышна. Оркестр уже ямде шинчен. Дирижер репетицийым, кас
программа
дене келшышын, радам дене эртарен. Мый репетицийым 12 шагатлан тӱҥальым.
Дирижер
ончыч кок-кум верым оркестр дене пырля шоктыктыш, вара Концертым тичмашнек
эртарышна. Чарнымат огыл, манаш лиеш. Лач пыртлан шогале. А.Я. мый дечем
кугурак йӱк
дене шокташ йодеш. Тыгай залыште, тушто кок тӱжем вер, шокташ куштылгак
огыл.
Ответственность пеш кугу. Йӱкым ешарен кертам тудо. Тургыжланем. Вет
репетицием
годым Юрлов лӱмеш хор тӱрыснек залыште шинча да мыйым колыштеш. Тудо
Свиридовын
произведенийжым репетироватлаш черетым вуча. Кастене концерт тӱрыснек
"Орфей"
радио дене йоҥгалтшаш, телевидений кокымшо отделенийым возен налшаш.
... Консерваторийын Кугу залжын артистическийыштыже улам. Концерт уже
тӱҥалын.
А.Я. дене ме тышке куд шагат эрталтымек толынна. Мый ӱлык волышым да Марий
телевидений гыч Кудрявцев ден Камышкиным вашлийым. Нуно лӱмынак мыйым возен
налаш
толыныт. Тидыже чоным куандара. Ӱлнак венгр посол Дьердь Нановским
вашлийым.
Ужатен толшо-влак дене пырля ыле, пеленышт пеледышан кугу корзинка.
Каласыш,
лӱмын мыланем конденыт.
В.А.Елчев ешыж дене толын, В.Люстров, З.Н.Тугаринова, Сиватеев улыт. Икымше
номер деч вара артистическийыш дирижер А.Ведерников тольо да каласыш:
залыште Российын иностранный паша министрже Козырев шинча.
...Концерт гыч толмеке, пелйӱд деч вара, Эшпайын ӱстел коклаштыже шинчем да
возем. Артистическийыште ямдылалтмем годым кылмен пытышым. Икымше отделений
деч
вара фойесе батарей воктек ошкыльым — кидым ырыкташ. Диктор Анна Чехова
фамилием
кузе чын каласаш артистическийыш лӱмынак мийыш. Кокымшо отделений 20 шагат
15
минутышто тӱҥале. Оркестр дене пырля ямдылалт шогена. Сценыш лекмек,
концертмейстерын кидшым кормыжтышым, оркестрлан да залыште шинчыше калыклан
вуем савышым.
Тургыжланымаш, мутат уке, кугу. Тӱҥалтышым тургыжланенак шоктышым, но
мучаште
уже залым тӱрыс кученам. Шоктышна сайынак, да совым кырымаш шергылте.
Концертмейстерлан кидшым кучен, оркестрлан вуем савен тауштышым. Дирижер
ден авторым
сценыш ӱжаш тӱҥальыч. Совым эре утларак вияҥ кырат. Пеледыш аршашым кондат.
Венгрийын посолжо мыланем саде корзинкам шкеак кучыктыш. Мый кулис шеҥгек
кайышым.
Уэш кумытын вуйым саваш лекна. Адакат пурена. А залыште совым тугак кырат.
Мый
оркестрын икмыше флейтисткыжлан пеледышым кучыктышым да адакат кулис шеҥгек
ошкыльым. Зал ок лыплане. Уэш лектым да дирижерым ӱжым. "Бис" почеш ик изи
ужашым
шоктем. Вара тудо эше иктаж-мом шокташ темла. Пюпитрыш нотым шогалтышым да
Концерт гыч каданцийым вес вариант дене шкетынак шоктышым. Залыште тып-
тымык. Пытарышым да уэш совым кырымаш, "браво" шергылтеш. Уэш-пачаш вуем
савем. Теве тыгай
кугу сеҥымаш, триумф манаш лиеш!
Эшпай деч вара эше Свиридов лийын, но совым тынаре кырен огытыл. Концерт
деч вара артистическийыш еҥ-влак шыҥ-шыҥ темыныт. Чылан Андрей Яковлевичым
да мыйым
саламлат. Эшпай ден Евгения Симонова да тудын ача-аваже куаныше лийыныт.
Тидыжым
шылташат тӧчен огытыл, мыйымат уло чон дене саламлышт. Поро мутым тыгак
Серафим
Туликов, Казенин, Дробышевская, Елчев, Нановски деч ятырак кольым. Мемнан-
влакат
пуреныт ыле да мый денем пырля куаненыт. Туштак Венгрийын посолжым залыш
Марий
телевиденийлан интервьюм пуаш вӱден луктым. Вара чумыр венгр свита дене
пырля
фотографироватлалтна. Интервьюм тыгак дирижер А.Ведерников, А.Эшпай дене
возен
нальыч. Тунамак шонен пыштышым: Венгрийын посолжын кучыктымо пеледышан
корзинкам
Йошкар-Олаш намиен шуктышаш улам.
... Кугу зал гыч ме А.Я. дене пытартышлан лекна. Пачерышкыже толмек,
телефон ик
татланат шып лийын огыл, манаш лиеш. Моткоч шукын йыҥгыртеныт да
саламленыт.
Г.Свиридовын мыйын нерген А.Эшпайлан каласыме мутшо поснак шергакан. "Могай

проста, почылтшо чонан, чылажымат шылтыде ончыктышо айдеме, мый да тый
(тудо Эшпай дене кутырен. — В.Ш. гаяк", — манын. Нановски дене интервьюлан
лекмына годым
тудын А.Я. дек лишеммыжым мый ужым такше.
Теве тыге таче Кугу залым сеҥен нальым. Немыч пианист ӱмбакем ӧрын ончыш,
моткоч
мутланынеже ыле, телефонжым темлыш, но тургымышто возен налын шым шукто.
Самарасе симфонический оркестрын тӱҥ дирижержо ӧрын ойлен: "Тыгай
гениальный флейтист
Йошкар-Олаште улмылан ӱшанашат ок лий!" Икманаш, пашам сайын шуктышым,
А.Я.Эшпайын ӱшанжым сулышым.
Мӧҥгыштыжӧ чайым йӱна. Вара адакат Концертшым ончал лекна. Южо вере
коктеланымаш
уло. Мый уже чемоданым погенам. Ынде малашат лиеш. 5.ИХ — 94 ий. 01 шагатат
45
минут.
Теве тыге возалтын тунам дневникыштем. Лудшо йодын кертеш: тыгай сеҥымаш
деч вара аракамат подылмо чай, а молан тидын нерген огеш возо? Уке, арака
лийын огыл
да огешат лий. А.Я.Эшпайын эн йӧратыме йӱышыжӧ — тиде чай. Тидыже мыланемат
моткочак келша.
1995 ий 27 февральыште А.Эшпайын Флейта ден оркестрлан Концертшым Москосо
консерваторийын Кугу залыштыже уэш шоктенам. Тидыже "Музыка друзей — 95"
фестивальым почмо годым лийын. Шоктенам Кинематографийын Российский
государственный симфонический оркестрже дене пырля. Дирижироватлен Сергей
Скрипка. Тиде концертын
программешыже А.Я.Эшпай тыге сералтен коден: "Удивительное исполнение!
Волшебное! Разговор с богом".

* * *

90-шо ийла тӱрлӧ юбилейлан поян лийын. Творчестве пашамлан 25 ий темме
лӱмеш
концерт ятырак ончыкталтын. 1993 ий 25 октябрьыште ме А.Я.Эшпай дене Шернур
поселкышто выступатленна, а 26 октябрьыште — Маргосфилармонийлан 55 ий
темме лӱмеш
эртыше концертыште, Шкетан лӱмеш театрыште. Тиде ийынак 23 октябрьыште
"Маригражданстрой" АО-н премийже дене палемдалтым. Мыйын шонымаште, тиде
акционер обществын президентше Г.П.Александровын ойырымо ты премий
престижный да сай эҥертыш. Генннадий Петровичак 50 ияш юбилеемлан
пӧлеклалтше концертым эртарыме шотышто инициатор лийын. Тудо тыгак каласыш:
"Шке концертышкет кӧм шонет, тудым
ӱж, а мый чыла шотыштат полшем!" Каласыш да ыштыш. Тиде концерт афишымат
аралем.
В национальном театре им. М.Шкетана
ЮБИЛЕЙНЫЙ КОНЦЕРТ
заслуженного артиста России
и Республики Марий Эл,
лауреата государственной премии,
лауреата премии
ОАО "Маригражданстрой"
Виталия ШАПКИНА
25 сентября 1997 года
в 18 часов 30 минут.
В концерте принимают участие:
Народный артист СССР, Российской
Федерации, Республики Марий Эл,
лауреат Ленинской и Государственной
премии, композитор Андрей Эшпай,
народная артистка Татарстана и
Республики Марий Эл
Галина Ластовка (меццо-сопрано),
заслуженная артистка Татарстана
Юзефина Сокольская (фортепиано).

Вступительное слово — заслуженный
деятель искусств Российской Федерации
и Республики Марий Эл Сергей Иванов.
1997 ий 25 сентябрь кече, мыланем 50 ий темме лӱмеш кас тыгай лиеш манын
шоналтенат кертын омыл. А вет, мом шылташ, юбилейный каслаште шукыж годым
шижат: чылажат яра мут гына, айдеме иктым ойла, но весым шона, чон вошт ок
колто. Шкемым
саламлыме годым гын тыгайым нимыняре шижын омыл. Тиде концертым тичмашнек
мемнан
телевиденийыш да радиош возен налыныт. Залыштыжат калык шыҥ-шыҥ лийын.
Мыланем
тиде кас чынжымак волгыдо пайрем лие. Кужун каласкалаш ом тӱҥал, лач
республикыштына палыме журналист Нина Ефимован мутшым гына ушештарем. Тудо
каласыш:
"Республикыште пашам ыштыме коло вич ий жапыште тыгай касым ужынжат омыл.
Моткоч
шуко пеледыш, путырак чапле концерт, колышташ да саламлаш толшо-влакын чон
гыч
лекше мутышт!.."
А саламленытше, музыкым йӧратыше тыглай еҥ гыч тӱҥалын, Марий Эл
Республикын
Президентше марте.
Туп шеҥгелнем — пел курым утла эртыме корно, йӧсыжат, куанжат, тӱжем дене
выступлений, вашлиймаш, серыш, афиша, программе, илышемын тӱрлӧ йыжыҥже.
Чылаж нерген каласкален шукташат, возен пытарашат ок лий. А можыч, тидыжым
ышташат огеш
кӱл. А мом лудында гын, илышем гыч икмыняр чын страница. Ончыкыжо мо лиеш,
кала-сен ом керт, но "Шкендым ит чамане!" девизем ӱмырешлан кодеш. Тыгай
шонымаш дене
уло сознательный илышем иленам. Чонем дене мый оппозиционер улам, сандене
кеч-могай жапыштат илаш куштылгак лийын огыл. Тидыжым лудмыда годым шкеат
шижда,
очыни? Власть мыйым нигунам вӱчкен огыл, кеч почетан шуко лӱм дене. премий
дене
палемдалтынам гынат. Нунышт ондакше символ шотан веле лийыныт. Таклан огыл
Николай Федорович Рыбаков икана тыглай мутланен шинчыме годым каласыш:
"Кунаре тый
мемнан чоным кочкынат!" А вет тудо эре власть пелен лийын да, очыни, таклан
огыл
тыге ойлен. Тидлан кузе манаш, ала?
Кызыт чыла шонымашем да тыршымашем Марта ден Надя ӱдырем-влак дене
кылдалтыныт.
Илышышт кузе савырна? Кузе тунем лектыт? Чылажат сай лиеш гын, иктаж лу-
лучко ий
гыч шке илышем, тӱрлӧ вашлиймаш да концерт нерген ала эше каласкалем? Да
тидын
нерген гына огыл...
1998 ий 10 январь — 4 апрель.
Возымем эн ончыч Марта ден Надя ӱдырем-влак да пелашем лудыныт.
Автор.



111598
************************************************************************
11—15
У КУРЫМЫШ У ӰШАН ДЕНЕ

Марий сылнымут мастар-влакын черетан ИX съездышт лишеме. Пытартыш погын деч
вара, вич ий жапыште, шуко вӱд йогыш, ятыр вашталтыш лие. Туге гынат,
чаманен каласаш логалеш: демократий шӱлышан илышна эше пеҥгыде ошкылым
ыштен ыш керт. Тидыже культур сферыштат раш шижалте. Таче чаҥым кырыме гае
уэш нравственный йодыш-влак тургыжландараш тӱҥальыч. Элыштына социально-
духовный илышат окшакла веле. Тыгай годым творческий шӱлышан еҥлан, ты
шотышто, литераторланат, могай темым ойырен налме шотышто нелылык лектеш.
Вет ынде идеологий гына огыл, нравственный орентират вашталтын толеш,
илышыште окса вий-куатше утыр палдырна. Туге
гынат, у курымыш у ӱшан дене вончымо шуэш. Вет тӱшка вий дене ятыр поро
пашам
ыштен кертына, нелылыкымат чактарен сеҥена.
Эртыше вич ий жапыште Марий Элысе писатель-влак шагал огыл у произведенийым
шке
лудшышт деке шуктеныт, шочмо сылнымут пасушко ятыр у еҥ толын. Ты шотышто
Писатель ушем правлений шагал огыл организационно-творческий пашам ыштен.
Шеҥгеке ончалде, ончыко от кае, маныт. Организационно-творческий
сомылыштына
сайжым ужын, ситыдымашым тӱжваке луктын веле, ме у кӱкшытыш нӧлталтын
кертына.
Чынак, Россий писатель ушем деч окса дене полшымым налмым чарнымеке, ме
ятырлан
йорлештна. Эн ончыч штатна кум единице марте иземе. Тудыжымат Республикысе
Правительствын кидым шуялтымыжлан кӧра гына арален кодымо. Лудшо-влак деке
лектын
кошташат йӧнна уке гаяк. Сандене шуко пашам, шочмо сылнымут дене кылдалтше
тӱрлӧ
мероприятийым Культур да калык-влак кокласе пашам виктарыше министерстве
дене
пырля эртарена. Моло учреждений да ведомство декат ушнаш перна. Ик шотшо
дене
тыге пашам виктараш йӧнан, но тидын годымак эре, еҥ шинчам ончен гына,
тӱрлӧ
тӱшка сомылым наҥгаяш йӧсӧ.
Писатель-влакын кугу форумлаште участвоватлымышт, фестиваль ден
семинарлаште
лиймышт творческий кушкаш, тӱня шинчаончалтышым кумдаҥдаш мыняр-гынат йӧным
ышта, шке пашам таҥастарен аклаш кумылаҥда. Тыге, марий мутмастар-влак 1996
ийыште
Эстонийыште да тений Коми мландыште эртыше финн-угор литератор-влакын
тӱнямбалсе
конгресслашкышт миеныт. Тыгай вашлиймаш-влак икте-весе кокласе кылым
пеҥгыдемдаш, ваш-ваш кусараш йӧным ыштат. Башкортостаныште эртарыме Марий
Элын культур
арняже, Уфаште лийше "Юл ден Урал кокласе" поэзий фестиваль, тыгак Удмурт
кундемыш, Киров областьыш миен коштмаш поро саскам пуэныт.
Организационно-творческий сомылын вес корныжо — самырык-влак дене пашам
ыштымаш.
Республикыштына илышыш пурышо "Сылнымут шыже" семинар-погынымаш эреак у лӱм-
влак
дене палдара. Теве ӱмаште Волжск ола гыч толшо самырык литератор-влак
(нуным Писатель ушем член Вадим Охотин вуйлатен), Марий пединститутын
студентше-влак,
Шернур районысо Марисола кыдалаш школын тунемшыже-влак шке творчествышт
дене куандарышт. Посна Владимир Смирновым (У Торъял), Дина Рычковам
(Шернур), Вячеслав
Комаровым (МГПИ), Татьяна Пчелкинам, Марина Худяковам (Йошкар-Ола)
палемдыман. А
семинарист, "Канде кайык" гуманитарный гимназийын выпускникше Александр
Колчин
ӱмаште Москосо А.М.Горький лӱмеш Литературный институтын студентше лийын.
Тыгай "Сылнымут шыжым" эртарашлан ӱмаште лӱмын у Положенийым ямдылышна.
Ынде тудо кок ийлан ик гана Марий Элысе Самырык-влакын ушемышт дене пырля
эртаралташ
тӱҥалеш. Вет тыгай семинар-погынымаш шкешотан мастарлык урок гына огыл, а
иктевесе деке лишке палыме лиймаш, у лӱм-влакым лудшылан почмаш. Икте
жалке, финанс
нелылыкыш логалмылан кӧра, ме Россий Писатель ушем гыч лӱмлӧ писатель ден
поэт-влакым ӱжын огына керт. Адакшым Моско велат тыгай погынымашлам пеш
шуэн ышта.
Амалже — окса чӱдылыкак.
Тӱҥалше автор-влак денат Образований да воспитаний, культура да калык-влак
кокласе пашам виктарыше министерствыла дене пырля поро паша ышталтеш. Кажне
ийын
гаяк "Самырык тукым" да "Рвезылык тукым" смотр-конкурс эртаралтеш.
Тӱҥалтыш,
кокла ийготан да кугурак класслаште тунемше-влак шке возымо почеламутыштым,
ойлымашыштым, кӱчык пьесыштым сцене гоч ончыктат. Районлашке миен коштын,
жюри
член-влак эн келшыше номерым республикыште эртаралтше смотр-конкурсышко
луктыт.
Ойыртемалтше самырык литератор-влакым посна приз дене палемдат.
Кодшо ийыште Писатель ушем Образований да воспитаний министерстве дене
пырля эн
сай учебниклан да йоча книгалан писатель, ученый да педагог В.Ф.Сапаев
лӱмеш
премийым ий еда пуымо шотышто мутым луктын ыле. Положенийым ямдылыме.
Финанс шотышто нелылык лекмылан кӧра пашана чыгынен шогале. Но ме тиде
шонымаш деч кораҥын огынал.
Шуко паша але ӧрдыжтӧ кодын. Тидлан амалжат шагал огыл. Кызытсе саманыште
шукташыжат йӧсырак да, манмыла, шкаланат шагал огыл пӧрдман. Сандене
мыланнат утларак
провор лияш кӱлеш. Тидым шкежат огына шылте.
Кузе ойлат: "Писатель книга деч посна, тиде — саскадыме пушеҥге дене
иктак".
Экономический "цензурет" Марий книга савыктышланат ласкан илаш ок пу.
Мӧҥгешла,
окса укелык утыр нелылыкым веле луктеш. Ончычсо "соцтаҥас" графикет шке
показательже дене, тематический планым шуктымыж дене ӱлыкыла веле вола.
Цифр-влакше
теве мом ойлат: ончыч сылнымут книгам ик ийыште 40—50 лӱм дене лукмо гын,
кызыт
тынаржым вич ийыште савыктат. Манаш веле, кызыт книга издательствын 1995
ийысе
тематический планже гыч веле рукопись-влак "ош тӱням" ужыт.
Тыгай туткарым шижын, 1997 ий апрельыште писатель-влакын республиканский
погынымашышт лийын. Выступатлыше-влак чон коржын ойленыт. Тушто Марий Эл
Президент деке ӱжмашымат лукмо. Но, чаманен каласаш логалеш, сай могырыш
вашталтыш ок шижалт, республикысе Правительствын пунчалже ок шукталт.
Тыгай саманыште южо автор спонсор полшымо дене, шке окса кӱшеш изирак
сборникым
лукташ тырша. Мутлан, Виталий Дмитриев-Ози тыге кум книгам савыктен.
Луктыныт
Геннадий Ямбаршев, Геннадий Егошин, Вадим Карташов, Поликарп Емельянов,
Филимон
Ибатов, Яков Егоров да молат. Нуным саламлыман гына. Но тыште ик поро каҥаш

кӱлеш: самоиздат дене лукмо произведений-влакын качествышт пырчат ӱлнӧ
лийшаш
огыл. Тыге савыктыме деч ончыч Писатель ушем пеленсе секцийыште ончаш уто
ок
лий. Икманаш, книга лекмеке, автор ынже йошкарге.
Пытартыш жапыште тӱрлӧ фонд, оласе да районысо администраций, обществе-влак
премийым ыштат, стипендийым пуат. Мутлан, поро тӱҥалтышым ик эн ончыч
Шернур районысо администраций ончыктен. Тыште 1993 ий гыч ий еда Шабдар
Осып лӱмеш районысо
премий пуалтеш. Сылнымут конкурсын условийже почеш, тудым тиде кундемеш
шочынкушшо литератор-влаклан ойырат. Тиде ийын сеҥыше-влак радамыш Зинаида
Ермакова,
Анатолий Мокеев да Юрий Соловьев пуреныт.
Поро тӱҥалтышым Башкортостан Республикысе Мишкан ден Калтаса районласе
администраций-влакат авалтеныт. Нуно "Яныш Ялкайн лӱмеш премийым ыштыме
нерген" пунчалым
луктыныт. Премийын учредительже-влак коклаште Образований всероссийский
фондын
Башкортостанысе "Магрифат" пӧлкаже, РБ-ысе "марий ушем" рӱдер, Мишкан
районысо
Ленин лӱмеш АКХ (Чорай ял) улыт. Писатель-влак кокла гыч тений эн ончыч
тиде
премий дене прозаик В.Абукаев-Эмгак палемдалтын.
Марий Элын калык поэтше Семен Николаев М.А.Кастрен лӱмеш финн обществын
стипендиатше, самырык драматург Юрий Байгуза Россий Писатель ушемын
стипендиатше лийыныт.
Марий сылнымутышко кугу надырым пыштымым шотыш налын, тиде вич ий жапыште
"Марий
Элын калык поэтше" сулло лӱмым Семен Николаев ден Осмин Йыван, "Марий Элын
калык
писательже" лӱмым Николай Арбан, Александр Юзыкайн да Миклай Рыбаков
налыныт.
Тылеч посна писатель Виталий Петуховлан С.Чавайн лӱмеш Кугыжаныш премийым
пуымо,
поэтесса Альбертина Иванова "Марий Элысе искусствын сулло пашаеҥже" лӱмым
налын,
Олык Ипай лӱмеш Кугыжаныш молодежный премий дене поэтесса Валентина
Изилянова
палемдалтын.
Марий Эл Президентын указше дене писатель Юрий Артамоновлан Почетный
Грамотым
пуымо. "Марий Эл культурын заслуженный пашаеҥже" лӱмым Александр Селин,
Анатолий
Тимиркаев, Владимир Любимов налыныт, а "Марий Эл" газетын пашаеҥже, поэт
Эврик
Анисимовлан "Марий Элын заслуженный журналистше" почетан лӱмым пуэныт.
Писатель ушем правлений шке радамышкыже у тукым толмо нергенат азаплана.
Тиде
жапыште Россий писатель ушем членыш Алексей Александровым, Геннадий
Алексеевым,
Евграф Поствайкиным, Леонид Васильевым, Алексей Мурзашевым, Геннадий
Пироговым
да Ипполит Лобановым пуртымо. Тыгак икмыняр еҥын — Геннадий Гордеевын,
Виталий
Дмитриевын, Валерий Бердинскийын, Анатолий Мокеевын да Валерий Якимовын —
творчество пашаштым лишыл жапыште Москошто Приемный коллегий ончен лекшаш.
Кызыт
мемнан Писатель ушем 33 профессиональный литераторым уша. Тӱҥ шонымашна —
вашла
эҥертен полшен шогаш.
Писатель ушем правлений тӱрлӧ сылнымут мероприятийым, мутланымашым,
вашлиймашым,
семинар ден конкурсым да молым эртарыме нергенат эре азаплана. Шарналташ
кодыт
Н.Игнатьевын, Ш.Осыпын да М.Шкетанын оҥайын эртыше 100 ияш лӱмгечышт,
С.Чавайнын
шочмыжлан 110 ий темме кече, поэт-влак М.Казаковым да М.Большаковым,
драматург
Н.Арбаным шарныме сылнымут кас-влак.
Марий Эл Президент В.А.Кислицынын распоряженийже почеш республикын калык
поэтше
Г.Матюковскийлан, калык писатель-влак Н.Лекайнлан да А.Крупняковлан шӱгар
ӱмбаланышт памятникым шогалтыме, тыгак поэт М.Большаковын ешыжлан полышым
пуымо. Марий Элын калык поэтше Иван Осминын лӱмжым Звенигово районысо
Керебеляк школлан,
писатель-классик Шабдар Осыпын лӱмжым Шернур районысо Мустай школлан пуымо,
мемориальный оҥам сакыме. Тыгай поро пашам умбакыжат наҥгаен шогена. Вет
вес ийын
поэт Михаил Якимовын шочмыжлан 70 ий темеш, а поэт-артист Йыван Кырлялан —
90.
Адакшым финн-угор писатель-влакын Тӱнямбал ассоциацийыштым ыштымылан лу ий
темме
кечымат сай кӱкшытыштӧ палемден колташ кумыл лектын. Вес ийын кеҥеж
тӱҥалтыште
кугу руш поэт А.С.Пушкинын шочмыжлан 200 ий темеш. Тиде кугу юбилей вашешат

кӱлешан мероприятий-влакым ямдылышаш улына.
Ме шижына: писатель ушемын пашаштыже эре у формым кычалаш кӱлеш. Тидын
годымак
весымат ужына, шке помещений да транспорт укелан кӧра, литфондын чондайже
пусталан верч ятыр нелылык перна. Но кумыл уло авторский кас-влакым
эртараш, у книга-влаклан презентацийым ышташ, районлашке лектын, калык дене
вашлияш да тулеч молымат шукташ. Тунамак писатель-влаклан творческий пӧртым
чоҥымо але келыштарыме,
нунын илыш йӧныштым саемдыме нергенат ойлышаш да пашам ыштышаш улына.
Да, писатель деч, ученый-влак деч йодмылак, тымарте палыдымым вучат. Вучат,
тугеже ӱшанат. Шонымо оемым ынде марий сылнымутышто пытартыш жапыште
шинчалан перныше произведений-влак дене кусарынем. Калыкнан историйже дене
кылдалтше теме
нигунам огеш тоштем. Возат самырыкшат, илалшыжат. Кажныжат шке кышажым
сылнымут
аҥаш кодынеже. Ты шотышто Виталий Петухов ятырак ыштен. ХВИИ курымысо
исторический событийлан пӧлеклалтын тудын "Атаман" поэмыже. Тушто Степан
Разин могырышто
кредалше марий повстанец-влакым, нунын вуйлатышышт Мирон Мумариным моктен
мура.
Писательын творчествыштыже "Акрам" исторический романат — у ошкыл. Тыште
ХИХ курымысо марий да чуваш кресаньык-влакын руш кугыжан властьше ваштареш
тарватыме
восстанийышт нерген каласкала. А "Писе пикш, йоҥгыдо йоҥеж" у романыштыже
марий
калыкын Чумбылат онжылан кугу верым ойыра, тыгак Волжский Булгарий да
ВладимироСуздальский Русьышто лийше событий-влакым мастарын сӱретла. Тиде
произведений
летопись документ, марий преданий, легенде-влак негызеш возалтын. Ынде
ужына:
сылнымут лектыш вусо огыл, тӱвыргӧ.
Пытартыш жапыште шке чолгалыкшым самырык драматург Геннадий Гордеев
ончыкта. Тудын историй темылан возымо "Ӧртӧмӧ он", "Болтуш" да "Мый ом суко
садак..." пьесе
трилогийже нерген критик-влак шке мутыштым чын каласеныт.
Пытартыш жапыште марий сылнымут шонкалымаш да шарнымаш сынан произведений-
влак
дене виян пойдаралтеш. Тӱҥалтышым Марий Элын калык поэтше Осмин Йыван
"Мланде
ден кава коклаште" роман-хроникыж ыштыш манына гын, йоҥылыш огына лий,
очыни.
Тылеч вара Арсий Волковын "Илыш толкын" да Владимир Любимовын "Илыш корно —
кужу
корно" романышт лекте. Южо илалшырак литераторжо, мутлан, Василий Юксерн
ден Ахмет Асылбаев, очерк-влакым серышт. Нунат ятыр исторический событийым
авалтымышт
дене шергакан улыт, лудшо-влакым ятыр палыдыме факт дене палдарышт. А
тидыже мыланна эше теве мо дене шергакан: литератор-влак эртыше илышым у
шинча дене аклат, кочыжым луктын каласыде огыт чыте.
Марий писатель-влак тачысе илышын социально-нравственный проблемыжымат
ӧрдыжеш
огыт кодо. Ты шотышто Юрий Артамоновын, Алексей Александровын, Алексей
Мурзашевын, Геннадий Пироговын, Вячеслав Абукаев-Эмгакын, Геннадий
Алексеевын, Валерий
Бердинскийын, Мария Илибаеван да молынат произведенийлаштым ончыкташ кӱлеш.
Марий мутмастар-влакын ик эн йӧратыме жанрыштлан повесть шотлалтеш. Нуно,
тӱҥ шотышто, "Ончыко" журналыште савыкталтыныт. Герой-влак утларакшым
ялыште илыше
улыт. Нуно, тачысе саманын нелылыкшым ончыде, порылык да чын верч
кучедалыныт.
Критик-влак чын палемдат: илыш проблемым шындыме дене очерк сынан
произведенийым
возышаш огынал, сылнылык кӱкшыт верч тыршышаш улына.
Палемдаш кӱлеш, 1994 ий гыч тӱҥалын, "Ончыко" журналат тылзе еда лекташ
тӱҥале,
а тений тудын кӱжгытшӧ 32 лышташлан ешаралте, вес семынже 2 печатный
листлан нелеме. Тидыже журналыште сылнымут йогыным утларак ончыкташ йӧным
ыштыш.
Илыш — асфальт корно огыл, кайымаште сакналтышат ятыр логалеш, шере-кочыжат
ситышынак. Тидым, очыни, поэт-влак утларак шӱм-чонышт гоч колтат. Марий
поэзийыштат лирико-философский шӱлыш озаланен толеш. Ончычсо семынак
кӱдыратле шомакым,
шӱм-чон вургыжмо кумылым поэзий корнылашке кусарен толыт. Семен Николаев,
Василий Регеж-Горохов, Эврик Анисимов, Александр Селин, Юрий Галютин,
Анатолий Тимиркаев, Альбертина Иванова, Валентина Изилянова, Светлана
Эсаулова, Татьяна
Пчелкина, Зоя Дудина, Зоя Висвис... Те, лудшо-влак, очыни, шекланышда:
пытартыш
жапыште возышо-влак коклаште утларак ӱдырамаш лӱм йоҥгаш тӱҥалын. Эше ик
гана
тидым пеҥгыдемдыш ӱмашсе "Сылнымут шыже" семинар-погынымаш. Тушто пелыж
утла
ӱдыр полко ыле. Можыч, чынак, саман вашталтын толмо дене нуно пӱсынрак шке
шӱмчон йӱкыштым пуат, неле-йӧсым утларак шижыт. Тиде шке шотан ӱдырамаш
поэзий толкын умбакыже кумдаҥеш мо, жап ончыкта...
Марий драматургийыштат уэш помыжалтме гай пагыт шижалтеш. Тидлан, мутат
уке, кугу шӱлышым Марий самырык театрым почмашат пуэн. Лӱмлӧ драматург-влак
Миклай Рыбаков, Константин Коршунов дене пырля сценыште Леонид Яндаковын,
Юрий Байгузан,
Геннадий Гордеевын, Вячеслав Абукаев-Эмгакын, Валерий Якимовын да молынат
пьесыштым ужына. Адакшым самырык-влак тӱрлӧ жанрыште тыршат, кугу теме да
проблеме-влакым нӧлталашат огыт ӧр. Тидыже ӱшанле алмаштыш тукым кушмо
нерген ойла.
Мый кызыт марий сылнымутнан пытартыш вич ий жапысе йыжыҥжым гына
палемдышым. Мом
тӱшка вий дене эше ыштен кертына? Могай корно дене шке вий-куатнам
виктарена?
Чылажат мемнан кумылна деч, мастарлыкна да шочмо калыкнам йӧратыме деч
шога. Вет
кызыт XXИ курымын пеле почмо омсаж деке историй йогын дене толын шуын
улына. Тугеже, марий сылнымутна йоҥгыдын, волгыдын йоҥгалтше манын, тушко
кугу ӱшан да у
шонымаш дене пураш кӱлеш.

Василий КРЫЛОВ,
Марий Эл писатель ушем правлений вуйлатыше.



111698
************************************************************************
11—16
Вячеслав АБУКАЕВ-ЭМГАК

ШӦРТНЬӦ ПӰКШ

Кок ужашан йомак

      Пьесын негызшылан Семен Николаевын
      "Юзо керде да Ямберде" ден "Киддыме
      ӱдыр" йомаклажым налме

Модшо-влак:
Кишкон.
Шемӱдыр.
Ямберде.
Янсит.
Айвий.
Айдар.
Ур.
Сарваш.
Тарзывуй.
Орол-влак, ӱдыр-влак, калык.

ПРОЛОГ

Мотор чодыра алан. Олык покшелне Ур ден изи йоча — изи Айдар — модын
куржталыт.
Нунын деке Айвий ушна, мура.

Айвий. Ужар-ужар чодыра лоҥгаште
Ик памашеш кодын урзо вӱд.
Ту памашеш кодшо йӱштӧ вӱдым
Тый йӱат гынат, мый ом кошко,
Мый йӱам гынат, тый ит кошко.

Кӱкшӧ-кӱкшӧ курык вуйышто
Ик пӱкшермеш кодын икте пӱкш.
Ту пӱкшермеш кодшо туто пӱкшым
Тый кӱрлат гынат, ом опкеле,
Мый кӱрлам гынат, ит ӧпкеле.

Чевер-чевер олык покшелне
Ик орлаеш кодын икте мӧр.
Ту орлаеш кодшо кӱшӧ мӧрым
Тый налат гынат, мый ом сыре,
Мый налам гынат, тый ит сыре.

Кенета пычкемышалтеш. Осал сем йоҥгаш тӱҥалеш. Алан тӱрыштӧ кишке-влак
койыт.
Ончыко тронжо дене Кишкон лектын шинчеш. Ур, Айвий, изи Айдар лӱдын куржаш
пижыт, но иктыже Айдарым чӱҥгал шукта.

Икымше кыдеж
Икымше сӱрет

Чодыра. Алан. Сценын шеҥгел ужашыже пӱтынек пушеҥге, вондер да кушкыл дене
пырдыжлалтын. Тыглай ончымаште тушто нимогай вишымат от уж. Но чынжым гын,
тиде
пӱртӱс пырдыжыште омсат, тӧрзат, кӱшнӧ почылтышат уло. Пӱртӱс тыште
шӱлыкан,
рӱмбыкан. Шып. Лач коклан ала-кушто шелше пушеҥге кочыртата, курныж
каралеш, эше
умылыдымо шекш йӱк шокта.
Кишке нушкын толеш, сип пырдыж йымак пура. Изиш гыч тушто йӱк-йӱан ылыжеш.
Кенета кӱшыл виш почылтеш, зал велыш кӱварла шарла. Тушто трон гай
пӱкеныште
Кишкон шинча. Капыштыже кишке коваште гаяк вургем, вуйыштыжо чинче-вунчан
упш.
Шкеже куптыр чуриян, пондашан, какши, шоҥго. Но йӱкшӧ шыде да виян.
Кишкон. Кузе тыге иктымат савырен кертын отыл?
Йӱк. Чодыраштына янлык ден кайыквусо пеш шагал кодын. Улыжат чылан мемнан
деч
кораҥ кудалыт.
Кишкон. Молан?
Йӱк. Нунылан ала-могай Ур мемнан чоялыкна нерген ойлен пуэн.
Кишкон. Чинче-вунчым сӧренат?
Йӱк. Вуйым веле савырат.
Кишкон. Шийым-шӧртньым сӧренат?
Йӱк. Кочкаш ок йӧрӧ, маныт.
Кишкон. Лек, пуалте!
Йӱк. Ом ӱшане!
Кишкон. Лек, пуалте!

Омса почылтеш. Тушто кишке коваште гаяк вургеман шем мотор ӱдыр конча.
Пучым кучен. Эркын пуалта.

Шемӱдыр (чарналтен). Манамыс, чодыраштына илыше кайык ден янлык йӧршын гаяк
пытен, а кодшыжо тый дечет шӧрлен.
Кишкон. Чот пуалте!
Шемӱдыр (пуалта). Эсогыл коляжат огеш тол, ужат?
Кишкон (семынже, шарнен). Могай ыле жап! Пуалтен колтет пучым — кӱтӱ дене
янлыкет, кайыкет ончыкем кудалын, чоҥештен, нушкын толыныт. Кеч-кудыжым
руалте —
да авызле! А ынде... (Шемӱдырлан, чот). Тугеже тый мыйым шужыктен пуштнет?
Чот
пуалте!
Шемӱдыр (сырен). Огым! (Пучым шуа.) Садак шот уке!
Кишкон. Чодыра кугыжа — Кишкон — "шот уке" мутым ок пале!
Шемӱдыр. Ок пале гын, ок уж да ок кол мо?
Кишкон. А тукымна, кишке-влак, кушто улыт?
Шемӱдыр. Пуйто от шинче!.. Нуным шкак ваш-ваш сӧйлаш тарватенат. Шарналте:
"Мыйын олмышкем шинчын кертше иктат ынже лий!" Ваш кредалын, чылан колен
пытеныт. Шке титакан улат.
Кишкон. Тиде ожно, самырыкем годым лийын. Тымартеже молан огыт тӱлӧ?
Шемӱдыр. Мо, кишкыже мераҥ але шыҥа деч шочеш шонет мо?
Кишкон. А тыйже молан от шочыкто? Тыйже Кишке ӱдыр улатыс!
Шемӱдыр. Шочыкташ полшо!
Кишкон. Ит воштыл! Мый шоҥго улам, да эше теве тыге чонан вӱр деч посна
илаш тӱҥалам гын, йӧршын кавыскем!
Шемӱдыр. Карта!
Кишкон. Ит лӱмдыл! Мый тыланет Кишке ден Айдемын пӱрымашыжым ушенам. Тый
айдемылан марлан лектын кертат.
Шемӱдыр. Тиде сип лӱкыштет кеч ик пелодар айдемым муын пу, вик лектам.
Кишкон. Муам.
Шемӱдыр. Но айдеме деч садикте кишке ок шоч.
Кишкон (шоналтен). Шого-шого!..
Шемӱдыр. Шого да кушто!
Кишкон (тугак шонен). А мо шочеш?.. Мо огыл, кӧ! Кӧ да эше могай?! Кишке
чонан айдеме! Теве кузе мыланна тукымым шараш тӱҥалман! Мый тыйым марлан
пуэм!
Шемӱдыр. Тау. Ыштен пыштем иктаж шым кишкигым, вара, шонет, тыманмешке
кишке тукым шарлен шуэш?
Кишкон. Моло йӧн уке гын, кеч тышеч тӱҥалман, ӱдырем.
Шемӱдыр. Мо-о? Могай мый тыйын ӱдырет? Ме тӱрлӧ тукым улына... Ха-ха-ха!..
Кишкон. Уке, таче кече гыч тый мыйын ӱдырем лият, а мый — йӧратыме, пален
лий — йӧратыме — ачат улам.
Шемӱдыр. Ачам? Ха-ха-ха!..
Кишкон. Ит люрго! Уке гын ик айдеме качымат от уж, кошкен колет.
Шемӱдыр. Ужшаш тымарте ужам ыле. Кӧ тиде пич лукыш корным почын кертеш?
Кишкон. Мый!
Шемӱдыр. Тый?
Кишкон. Мый!
Шемӱдыр. Ха-ха-ха! Йӱдыгенат, коеш, карта! Почшаш шукертак почат ыле!
Кишкон. Таче марте мый чодырасе чыла чонанлан оза лийынам, тымарте чыла
чодыра чонан ончылнем нушкын коштын, шӱдымем почеш шке вуйжым да вӱржым
надырлан
пуэн, сандене ласка илышым лугаш тышке ик еҥат ынже пуро манын, мый пӱтынь
кундемым савыралынам. А ынде почам!
Шемӱдыр (сырен). Ах, шоҥго карта! Ах, мекшан пундыш! Тугеже, тый лӱмын
айдеме-влаклан тышке корным петыренат? О, тымарте мыняр гана мый марлан
лектын
кертам ыле! Да мый тыйын регенче пондашетым!.. (Кишкон дек миен пижеш,
пондашыжым руалткала.) Да мый... Мый!..
Кишкон. Чарне! Мом тӧчет? Чарне, ӱдырем!
Шемӱдыр. Ончыктем мый тылат "Ӱдыретым"!..
Кишкон. Шого, манам, ит толаше, уке гын...
Шемӱдыр. Мо "уке гын"?..
Кишкон. Уке гын нигунам качым от уж!
Шемӱдыр. Писын корным поч! Уке гын лӱкыш унчыли керылтат!
Кишкон. Почам, почам! Лӱкыштӧ ожно нушкынам, сита. Кугыжалан кӱшнӧ лийман.
(Пучым куча, ик велыш шуен пуалтен колта, вес велыш шуен пуалта.)
Шемӱдыр. Поч вашкерак!

Пычкемышалтеш. Кӱдырчӧ кӱдырта, волгенче волгалтара. Моло йӱк-йӱан иктеш
варна,
кайык-влак васнат, янлык-влак урмыжыт. Эркын волгалтеш. Шаҥгысе пычкемыш
алан
йолга веле. Чевер кече онча. Пӱртӱс сылне. Йырваш кайык муро. Шемӱдыр
аланыште
коштеш. Тудо эшеат мотор. Кишкон тудым йӧратен эскера, шыргыжеш. Ынде тудо
мунло
кочала веле коеш. Умбалне йӱк-йӱан шокта.
Шемӱдыр (шекланен). Ачай, колат?
Кишкон. Могай мотор улат, ӱдырем!
Шемӱдыр. Ит ляпке! Колат, манам?
Кишкон. Колам, колам. "Ачай" маньычат, шуле-енак кайышым. Куп регенчыла.
Шемӱдыр. Айдеме тӱняш лекташ шонымеке, куп регенчетым кеч ик жаплан мондо,
карта!
Кишкон. Вӱдым лавыра ок эрыкте, ит туныкто! Да кишке чонан улметымат ит
мондо. Колам, соҥгыра омыл! Тышке айдеме тукым — сонарзе толеш!
Шемӱдыр. Вашке толын шуэш мо?
Кишкон. Ит туж, шуэш.
Шемӱдыр. Вара тудын дене кузерак кутырыман? Тый ожно айдеме кӱдынь
чодыраште иленат, палет дыр?
Кишкон. Вигак ит келше. Изиш кадыргыл. Тыгодым шкендым ончычат, шойычат,
тышечат, тушечат ончыктыл... Тунемат.
Шемӱдыр. Вара?
Кишкон. Мый дечем каҥашым йодшын кой да монь...
Шемӱдыр. Ой, толеш...
Кишкон. Мурым муралте, туныктенам ыле, шарнет?

Айдар толеш. Тудо пикш-йоҥеж дене, но нимом кучен огыл.

Шемӱдыр. Парня еда шергаш — молан?
Ший кӧржым сакалаш — молан?
Молан оҥем тура шӱмем
Пыртка когаргыде йӱлен?

Налам да кудалтем шергашем ерыш,
Ший кӧржым пижыктем лопшаҥге нерыш.
Шӱмемым луктын, укшыш
Керам лучо эн кӱкшыш.

Ош шовырым чияш — молан?
Сар солыкым пидаш — молан?
Молан шинчам почам, кумем —
Нигӧм ок ончыкто юмем?

А теве шовырем шуэм кушкедын,
Да солыкем шуэм мардежын кидыш.
Шинчамым налже шӱдыр!
Кӧлан кӱлеш ты ӱдыр?
Айдар (колышт пытарымек). Эй!
Шемӱдыр (пуйто тымарте ужын огыл). Ой!
Айдар. Мо "ой"? "Ой-ой" манаш, шылыжет коршта мо? Мом мурен шогылтат?
(Моткоч торжан кутыра. Шкеже сырве-сорво вургеман, чурийже амыргыше, шокшыж
дене
нержым ӱштылеш, коклан тышеч-тушеч, шеҥгелжымат удыралеш.)
Кишкон. Мотор каче! Еҥ-влак, вашлиймеке, эсен мутым ойлат. Эсен лийже!..
Айдар (кидым лупшалын). Кӧ тушто коракла варгыжеш? Тый денет кутырымаш уке.

(Шемӱдырлан.) Мом мурен шогылтат, маньым?
Шемӱдыр. Тыгай сылне олык покшелне кузе от муро?
Айдар. Ит муро. Тый кӧ улат?
Шемӱдыр. От уж мо?
Айдар. Ужам. Шинчам пеле гынат, весыже пӱсӧ.
Шемӱдыр. Кушеч улат, поро айдеме?
Айдар. Мый поро омыл, мый осал улам.
Шемӱдыр. Осал?
Айдар. Тыйым эртак сырыктат гын, керемет гыч поро лият мо?

Нуным Кишкон шеклана.

Шемӱдыр. А молан сырыктат?
Айдар. Мо пашат? Мом чыла иканаште пургед лукнет? Эй!
Шемӱдыр. Мо?
Айдар. Мый, такше, сонарыш лекше улам, но тыйым ужымат, акайым шарналтышым.
Шемӱдыр. Акатла коям мо? Сай.
Айдар. Можо "сай"? Шыдем ит лук, йӧра? Палет, мыйын акайын шкет илен шерже
темын.
Шемӱдыр. Марлан лекше.
Айдар. Огеш лий.
Шемӱдыр. Молан? Качыже уке мо?
Айдар. Каче ӱвыра наре.
Шемӱдыр. Тугеже молан ок лек?
Айдар. Ачай-авайын сугыньым ынеж пудырто. Нуно колымышт годым тыге ойлен
коденыт: ончыч Айдарлан ешым пого, вара шке нергенет шоналте.
Шемӱдыр. Тугеже тыланет акат верч шукертак ӱдырым налман ыле.
Айдар. Налам ыле да, иктат огеш тол.
Кишкон. Кхм! Тый, поро сонарзе, ала мераҥым лӱяш кает ыле?
Айдар. Ит каре, маньым! Теве вуйгоҥгырашкет... (Тоям налын шуа, Кишкон
кораҥ
шукта.)
Шемӱдыр. А молан тыланет иктат марлан ок лек?
Айдар. Ай!.. "Окмак" маныт; "пелшинча" маныт; "лоптырес" маныт... Айда,
лучо
тый лек!
Шемӱдыр. Ой!.. Мыйже... (Кадыргылеш.)
Айдар. Ит кадыргыл, кишке отыл вет. Лектат?
Шемӱдыр. М-м-м... Ом пале... Тыге иканаште...
Айдар. Лектат але уке?
Шемӱдыр. Ы-ы-ы... Ачай деч йодде кузе вара?
Айдар (пикшым виктен шогалеш). От лек мо? Тый мыйын акайым от чамане, да?
Шемӱдыр. Чаманем, но...
Айдар. Йӧра, йӱлажлан йодшын кой. Эй, шоҥго пундыш, ӱдыретлан йӱла шот дене

"лек" ман... (Мландыш волен шинчеш.)
Шемӱдыр (Кишкон дек мия). Ачай!
Кишкон. "Чапле" каче.
Шемӱдыр (куанен). Мыят тыгак шонем. Теве айдеме-влак могай улыт улмаш. А
мый кутырен моштышым?
Кишкон. Шыпрак лий. М-мда... Йӧра, лек. Кызыт паша чаплыште огыл.
Шемӱдыр. Тылеч чаплыжат лиеш мо?
Кишкон. Вескана ужат. Йӧра, келше.
Айдар. Вара кузе?
Шемӱдыр (лишемеш). Ачай кӧныш.
Айдар (чот йывыртен). Ой, могай тый поро ача улат?! Мый шоненам ыле:
тӱняште
ик поро ачат, ик поро ӱдырат уке. Теве кушто акайын пиалже улмаш! (Чот.)
Эхехей!
Ака-ай! Колат, уке — вашке тыланет э-эрык лиеш! (Молемын.) Кунам толаш?
Кишкон (шып). Арня гыч.
Шемӱдыр. Арня гыч.
Айдар. Йӧрыш. Тый чыла ямдылен шого. Вургемет, кузыкет-мочет... Мый тачак
ямдылалташ тӱҥалам. А... тый от ондале?
Шемӱдыр. Огым.
Кишкон. Огеш, огеш.
Айдар. Ондалет гын, когыньдамат шӱшкыл кодем. (Каяш тарвана. Чот.) Эхе-
хехе! Ака-ай!
Кишкон (почешыже). А тымарте иктыжым шӱшкылынат мо?
Айдар (чарналтен). Теве тынарым! (Кок кидге нӧлталеш, парнялажым шаркален
ончыкта.) Эх-хей! (Куржын йомеш.)
Кишкон (куанен, ӧндалеш). О-ой, ӱдырем!
Шемӱдыр (куанен, ӧндалеш). О-ой, ачай! Могай мый пиалан улам!
Кишкон. Теве тиде каче гын, каче!
Шемӱдыр. Мыламат пеш келшыш. Чолга.
Кишкон. Чын. Сандене тудо мемнан ончыл пашаштына эн ӱшанле кул лиеш.
Шемӱдыр. Молан кул? Мый тудым йӧраташ, шыматаш тӱҥалам. Тыгай йытыра
капкылемым куп регенчеш йыген коштын, шерем темын!
Кишкон. Ит вашке, ӱдырем, шерет эше тӱргоч кошлана. Тый иктым ит мондо:
мыланна тиде тӱняште шкенан тукымым шараш кӱлеш. А йӧратымаш дене оза от
лий. Тыят
ны тудым, ны весым йӧратен от керт. Кишке тукымышто йӧратымаш уке, ме
тукымым
шараш гына узак-авак вашлийына. Тиде — пӱртӱсын пӱрымашыже. А айдеме тукым
тудым
пудыртен, ваш-ваш йӧратен илаш тӱҥалын. Мыланна нунын чон гыч ты шапшак
койышым
кожен лукман.

Умбалне имне рокмалтыме, йолйӱк шокта. Йӱк лишемеш.

Шемӱдыр. Мо тиде? Могай йӱк шокта? Кишкон?
Кишкон. "Ачай"!
Шемӱдыр. Ой, ачай! Тиде могай йӱк?
Кишкон (колыштеш). Шого! Тиде имне йолйӱкла шокта.
Шемӱдыр (йывыртен). Ой, ала тудо кызытак толеш?
Кишкон. Ораде. Мий, пуро, да шып шинче. Шого, мыят пурем. Ала эртен каят?
Шемӱдыр. Кӧмыт?
Кишкон. Ужамат, каласем. (Пурат. Чыла виш, омса петыралтеш.)

Имне йолйӱк лишемеш. Муро сем йоҥгаш тӱҥалеш. Мурыжат шокта.
Тр-р, манам!
Но-о, манам!
Имне не ишак, манам.
Тр-р, манам!
Но-о, манам!
Денщик не солдат, манам.
Эхе-хей, о-охо-хой!
Денщик, громче песню пой!

Ожсо кугыжан армийысе вургеман кок салтак толеш. Иктыже — Ямберде —
чатката, кугу кап-кылан, кугу чиным ончыктышо пале дене, кыдалыштыже —
керде. Весыже — мызи
капан, тошто вургеман. Пырт окшакла. Йыр ончат. Мурыштым шуят.
Куш каяш, молан каяш?
Ынде мыланна садак.
Тулык ватым ӧндалаш
Ватыже укес, калтак!
Ха-ха-ха! Ох-ха-ха!
Все теперь нам чепуха!
Ямберде. Тр-р-р!
Янсит. Но-о-о.
Ямберде. Тр-р-р-р.
Янсит. Ми-на-мат!
Ямберде. Прива-ал!
Янсит. Есть привал!
Ямберде. Денщик!
Янсит. Слушаюсь!
Ямберде. Позицийым ончал савырнаш!
Янсит. Есть. (Йыр коштын савырна.) Падкоящий! Шып-тымык! Нимогай тушманын
пушыжат уке!
Ямберде. Распа-ла-гайсь!
Янсит (шуйнен возеш). Есть!
Ямберде. Па-дъем!
Янсит (кынел шогалеш). Ми-на-мат!
Ямберде. Минамат огыл, а виноват! (Возеш.)
Янсит. Миномат!
Ямберде (кидым лупшалын). Ай, лу ий туныктышым — чыла арам. Воч, кане.
Тетла ме ынде салтак онал, чын, денщик?
Янсит. Чын, но...
Ямберде. Мо "но"...
Янсит. Колышт, Ямберде!..
Ямберде. Колыштам.
Янсит. Ончо, Ямберде, ме ынде салтак онал, а мый... тугак денщик мо?
Ямберде. Вара кузе? Лу ий — денщик, да ынде — генерал? Ха-ха-ха! Тый
мыланем келшет. А вет денщиклан ом нал гын, тый тымарте рокеш шӱят ыле. Ала-
молан
чаманышым, чонет порын койо. А служитлышыч мылам тый сайын. Окшак лийметлан
от
ӧкынӧ?
Янсит. Рад стараться, уке, но...
Ямберде. Тыланет "денщик" лӱм ок келше? Ха-ха-ха! Вес семын лӱмдаш тӱҥалам
гын, тунам мут колышметымат чарнет эше...
Янсит. Эре тыланет служитлаш тӱҥалам. Вет окшак амал дене тый мыйым армий
гыч утарышыч. Колышт, Ямберде!.. Иктаж-могай капыр еҥ але ир янлык ӱмбакет
кержалтеш гын, мый лучо шке вуем пыштем, а...
Ямберде. Йӧра, тетла тый "денщик" огыл, а, мутлан, Янщик лият. Келша?
Янсит (кынел шогалеш, честьым пуа). Слушаюсь. Тау. Но...
Ямберде. Тылат Янщикат ок келше?
Янсит. Келша, но... Колышт, Ямберде, Янщик садак деньщикла шокта. Келшет,
мый лучо Янсит лиям?
Ямберде. Янсит!
Янсит. Мый!
Ямберде. Ха-ха-ха! Янсит, кызыт тыйын мӱшкыретлан кузе чучеш?
Янсит. Мӱшкыр верам ок пале.
Ямберде. А мӱшкыр шужа гын, мом ышташ, палет?
Янсит. Шужымылан — кочмо сае.
Ямберде. Давай тугеже.
Янсит. Никак нет, котомка пуста.
Ямберде. Но тый улат уста.
Янсит. Имею честь. (Кая.)
Ямберде (семынже). М-мда!.. Сай малай! Да пиалан. Тудлан улыжат кумло ий.
А мый... Коло вич ий — салтак. Ну, йӧра, чин дене кӱзенам; ну, йӧра — таза-
эсен
кодынам; ну, йӧра — кугыжа шке кидше дене кердым пӧлеклен колтыш; а
умбакыже?..
Кӧ дене кредалаш тӱҥалам? Ты керде дене? Янситын ача-аваже Ипоныш куснен
каеныт,
маныт... А мыйын?..
Коло вич ий ондакат
Ыльым ик парня гай тулык.
Но салтак чыта садак,
Ойгыраш салтаклан сулык.

Кишконын кӱшыл вишыштыже Шемшӱдыр койылалта, но Кишкон, тудым торжан
кораҥден,
вишым петыра.
Янсит толеш, пеленже Ур уло. Шӱкал-шӱкал покталта. Ур торешлана.

Янсит (йывыртен). Шыл укеште шодо томсык! (Урым тӱка.) Ужат, могай тӱвыргӧ?

Почыштыжак иктаж пуд коя лектеш.
Ур. Ит тӱкале, мый гаемак падыраш улат!
Янсит. Изи гына, а йылмыже могай, а?
Ямберде. Оҥай, оҥай!
Ур. Чӱчӱ, тиде изи салтаклан ит ӱшане, тудо мыйым кучен огыл.
Янсит. Ала тый мыйым кученам, маннет? Хе-хе! Йылморгаж! Кож вуеш поктен
шуын, почшо гыч руалтышым.
Ур. Шойыштеш! Мый тышке шке тольым!
Ямберде. Шӱр котелокыш пураш мо?
Ур (ӧпкелен). Арам те мылам ода ӱшане.
Янсит. Товатат, йылморгаж.
Ур. Мемнан кундемыште тыгай кугу азап, а те тыште перныл коштыда!
Ямберде. Могай азап?
Ур. Илыш кавыска. Юмын пӱрымӧ пайдажым пӱртӱс нигӧлан пуэн ок сеҥе. Теве ме
кызыт кугу чодыраште улына. А тышке ынде о, мыняр ий ик айдемат пурен
кертын огыл.
Ты кундемысе еҥ-влак тукым гыч тукымыш сонарыш коштын, колым кучен, саскам
поген, вольыкым ашнен иленыт. Но чыла тидым Кишкон кугыза поген налын, шем
вийже
дене чодырашке корным петырен. Тудо кажне кечын чонан вӱрым йӱэш. А илем
калык
чодырашкат пурен ок сеҥе, янлык ден кайыквусым кучымо гала, шке сурт
вольыкшылан
шудылыкат ок сите.
Ямберде. Шого-шого, тый манат, пуйто ты чодырашке иктат пурен ок керт, а
шкеже... Тыйже теве пуренатыс. Меат Янсит дене нимогай саварым вончен
огынал.
Ур. Лийын тыгай савар. Таче марте. А тачыже кузе почылтын — мый шкат
ӧрынам.
Янсит. Тый шойыштат!
Ур. Юмончылно.
Янсит. Тыгай кугыжа йомакыште гына лиеш. Котелокыш тудым!
Ямберде. Отставить!
Янсит. Есть отставить! Но... Колышт, Ямберде!
Ямберде. Кушто тудо ила?
Ур. Тидым иктат ок пале. А кӧ ужын гын, ок каласе.
Янсит (оҥжым пералта). Молан? Лӱдеш мо? Хы!
Ур. Колышо кутырен ок керт.
Ямберде. А Кишконым шкенжым пушташ гын?
Янсит. Да, пушташ! Ых!
Ур. Ойлат, пуйто тудо нигунам ок коло. Но ик еҥ тудым сеҥен кертеш.
Янсит. Чыла раш! Ончыкто мылам Кишконетым! Кызытак кӱрышт оптем!
Ур. Ты-ый? Мыйым кучашат тептерет ыш лий да...
Янсит. Ну-ну... Мый эше...
Ямберде. Кӧ тудо еҥже?
Ур. Поро чонан, юзо кердан айдеме!
Янсит. Тый, Ямберде! Но... Мыят калып дене ыштыме омыл. Пу тышке кердетым
да
ӱшане мыланем! Мый Кишконым мланде йымалнат кычал муам!
Ямберде. Коло вич ий салтакыште коштмек, мый чонем поро але торжа лийын —
ынде шкат ом пале. Адакшым мыйын кердемат юзо огыл.
Янсит. Мемнан чон поро... Да эше мыйын чонем юзо!
Ур. Поро улметше, чӱчӱ, вигак коеш. А кердым юзыш савыраш лиеш. Но тидлан
тудын
озаже эн ондак шке ӱшанышаш. А вара... вара мыйын кугезе кочам дечын кочам
деке,
кочам дечын ачам деке, ачам дечын мый декем куснышо юзо шӧртньӧ пӱкшым
пурлын
катышаш, томжым кочкын колтышаш.
Янсит. Кхм! (Пӱйжым терга.)
Ямберде. Але вара кундемыштыда тыгай еҥ иктат уке?
Ур. Тымарте иктат кӧнен огыл.
Ямберде. Паша — томаша, денщик!
Янсит (тӧрлатен). Янсит!
Ямберде. Да, Янсит! Ур шоляшым колто!
Янсит. Есть Ур шоляшым колташ. (Урлан.) А шӧртньӧ пӱкшет кушто?
Ур. Ӱшанле верыште. Мый тудым Кишкон дечын чот шылтенам. Пӱкш тудлан
логалеш
гын, юзо куатше шем вийыш савырнен кертеш. Чеверын. Мый тендам илемыште
вучаш
тӱҥалам. (Кая.)
Янсит. Хм! "Чеверын"... Ала-мо ӱшанымыла ок чуч... Мӱшкырат мура. Мом
ыштена, ваше высочество?
Ямберде. Парням шупшына.
Янсит. Мый шупшын онченам.
Ямберде. Тамле?
Янсит. Тамле кочкыш роҥгедыкта.
Ямберде. Тугеже кузе лийман?
Янсит. Товар дене пучымышым я шӱрым!
Ямберде. Тидлан мом ыштыман?
Янсит. Колышт, Ямберде! Была не была! Тиде Ур мемнам ондалыш гын, ойгыраш
нимолан, иктаж тулык вате дек пурен, шер теммеш кочкын лектына. Ала эше
шокшо
помышкыжат пышта, а?..
Ямберде. Шонымаш моткоч яндар, лийже веле...
Янсит. ... шыл кандар!
Тр-р, манам!
Но-о, манам!
Имньым ончыко, манам!
Тр-р, манам!
Но-о, манам!
Тулык ватым "Дай" манам!
Тр-р, манам!
Но-о, манам!
Товаретым пу, манам!
Тр-р, манам!
Но-о, манам!
Шӱрым шолтенам, манам!

Имне рокмалтыме йӱк шокта. Янсит ден Ямберде каят.

Тр-р, манам!
Но-о, манам!
Пырт шӱраш кӱлеш, манам!
Эхе-хей, охо-хой!
Каша с маслицем вкусней!..

Муро йӱкышт лыплана. Кишкон ден Шемӱдыр лектыт.

Шемӱдыр (сырен). Изишак гына ончалам, маньым вет! Ух, шоҥго карта!
Кишкон. Ончыктем мый тыланет картам! Кольыч, мо нерген нуно ойлышт?
Шемӱдыр. Мыланем ойлымышт керек!
Кишкон. Керек дене темеш шерет!
Шемӱдыр. Ме колыдымаш улына, садлан нимо деч лӱдаш!
Кишкон. А мый айдеме деч лӱдмаш уке. Но нине салтак улыт! А салтак — айдеме

огыл! Кызытеш нуным мондо! Шӧртньӧ пӱкш нерген кольыч вет? Мыланна тудым
поген
налаш кӱлеш! Тиде юзо вий мемнан кидыште лиеш гын, ме пӱтынь айдеме тукымым
кулыш савырена!
Шемӱдыр. Тугеже шоно, мом-гынат содор ышташ кӱлеш!
Кишкон. Сӱаным!
Шемӱдыр. Карта! Сӱан нерген кутырен келшыме, а тудо...
Кишкон. Сӱаным арня гыч огыл, а тачак ышташ кӱлеш! Умылет, тачак?
Шемӱдыр. Тачак?
Кишкон. Да, тачак. Мый айдеме кӱдынь шуко лийынам, могай нуно улыт, палем.
Айдеме коклаште тӱрлыжат уло. Икте вигак кулыш савырна, весым савыраш вий
кӱлеш.
Тый шаҥге йӧратымаш нерген ойлышыч, ушыштет тыгайым ит кучо! Йӧратыше шӱман-
влак
дене чот кучедалман... Но улыт эше тыгай-влакат, кудыштым тыйын мариет гай
еҥ
пикш але керде дене гына лыпландара. Мыланна тидым когылянна ышташ йӧсӧ
лиеш,
сандене айдеме коклаште шкенан гай кишкычон-влакым муман. А кызытеш
мариетын
полшымыж дене кеч ик илемым кид йымаке налына. Вара эркын-эркын уло
кундемым,
тӱням авалтена. Теве тунам тыште ӱскыртыш савырныше янлык-кайык-влакат
нушкын
кошташ тӱҥалыт. Умыло, ӱдырем, жап шумешке, тиде айдеме, тыйын мариет —
мемнан
вуйна, капна, почна, уке, огыл, ындыже кид-йолна лиеш. Охо-хо, мый угыч
Кугыжа
лиям!
Мура.
Шӱм тулан ок кӱл айдеме,
Ынже лий чон мурыжат.
Мыйын шӧртньӧ ӱдыр, веҥе,
Шке улам мый кугыжа.

Йӧратем, кунам кумалыт
Вуйым мландыш тӱкалтен.
Надырым, оксам нумалыт
Да илат лач сукалтен.

Омыштат йӧратымашым
Ынже уж ик айдемат.
Лач тыгае пӱрымашым
Тыланем чылаланат.
Шемӱдыр (Кишконын мурен пытарымек). А мый кӧ лиям?
Кишкон. Тый?..
Шемӱдыр. Ӱдыретак?
Кишкон. Уке, тунам тый Кугыжан вате лият!

Пычкемышалтеш. Музык. Шовыч.

Кокымшо сӱрет

Илем. Кудывече. Покшелне ӱстел шинча. Ӱстембалне киндеркым леведме. Айвий
ӱштервоштыр дене оралтым ӱштеш. Кечым шойыштен, торашке онча. Ӱштервоштырым
шогалта,
шинчеш. Мура.

Айвий. Чевер кече пылымдыш угыч,
Молан канде пыл вузалеш?
Ах, йӱржӧ опталеш манме лугыч
Мыйын кок шинчам вӱд налеш.

Йӱржӧ йӱрын эртымек, лӱмын
Чинче падыраш йылгыжеш.
Ах, чинче падыраш гае кумыл
Шочмо шольым верч йӱлалеш.

Мурым пеле мурымо жапыште капкашке Сарваш пура. Колышт шога.

Сарваш (Айвийын мурен пытарымекше). Могай сылне муретше, Айвий!
Айвий (чурк). Ой!
Сарваш. А йӱкетше, йӱкетше! (Ончык эрта.) Шӱшпыкат тыге ок муро, Айвий!
Айвий. Шӱлыкан муро сылне ок лий, Сарваш!
Сарваш. А тый вескана веселаракым йоҥгалте.
Айвий. Молан мылам куанашыже?
Сарваш. Умылем. Тиде окмак шольычлан кӧра юмын пӱрымӧ пиал деч кораҥ илет.
Айвий. Мыйын, очыни, юмын пӱрымӧ пиалем тыгай.
Сарваш. Да шӱвал шынде тый тиде Койдарчык-Айдарчык ӱмбак!
Айвий. Кузе тыге ойлаш тоштат? Ачай-авайын пытартыш сугыньыштым ом шукто
гын, кидем кӱрлын вочшо. Эшежым мыйын марлан кайышаш качыжат але шочын
огыл.
Сарваш. Тый мыйым игылтат, Айвий. Ынде мыняр ий шинчашкет ончен сӧрвалем —
лек мыланем марлан!
Айвий. Ом керт.
Сарваш. От йӧрате?
Айвий. Мый мутым пуэнам.
Сарваш. Мутет денак шинчен кодат. Окмак шольычлан эн окмак ӱдыржат марлан
ок лек. Вуемым руалаш пуэм — ок лек.
Айвий. Коктынак илаш тӱҥалына. Тудо тыгай лийын гын, шке титакан огыл вет.
Сарваш. Ну, кишке чӱҥгалын йочаж годым. Ну, колен шуктен огыл — аяр
шагалрак логалын. Тидланже тый титакан улат мо? Келшет, мый тудым иктаж
гана сонар
корнешыже...
Айвий. Сарваш! Кай тышеч! Айдар иктаж-мо лиеш гын...
Сарваш. Ит сыре, так ойлем. Илыже. Тек кажнылан теве тынарым (парнялажым
шарен ончыкта) шӱшкылынам манын коштшо... Мераҥым кучаш тептерже уке, а
тудо...
— пелодар! Лишыл илемлаште иктаж сокыр ватат уке, шке тулартен пуэм ыле. Да
такшым шинчан сокырынат шӱмжӧ сокыр огыл. Ну, Айвий?
Айвий. Мо "Айвий"?
Сарваш. Тыге шкетын орланен почаҥмеш, айда, лек мылам марлан!
Айвий. Огым!
Сарваш. Ӧкынаш тӱҥалат! (Каяш тарвана.)

Шӱлешт-шӱлешт, Айдар куржын толеш.

Айдар. Ака-ай! Акай! Ой, акай! Куане!
Айвий. Ит оҥырешле! Лудымат лӱен отыл аман?
Айдар. Лӱен омыл, муынам! (Сарвашлан.) Сарваш, куане, чот куане!
Сарваш. Тьфу! (Кайынеже.)
Айдар. Шого, ит кай, Сарваш! Сарваш, тый вес арнян акайым марлан нал.
Айдар (Айвийлан). Акай, тый вес арняште Сарвашлан марлан лектын кертат.
Айвий (сырен). Кай, мушкылт. Висте пучымышым шолтенам, коч.
Айдар. Ом мушкылт, ом коч. Мый арня гыч ӱдырым налам. Мый оръеҥым муынам,
тудо вашке мыйын ватем лиеш. Ачажат кӧнен. Акай, сӱанлан ямдылалташ тӱҥал
веле.
Айвий. Тый мом куктет, Айдар?
Сарваш. Айдар, тый чыным ойлет?
Айдар (кумыл волен). Те мылам ода ӱшане?
Сарваш (йывыртен). Мый ӱшанем, Айдар.

Кудывечыш Кишкон пура. Тудо чылт шоҥго кугызала коеш.
Пондашан. Тоям тоялен.

Кишкон. Эсен лийже!
Айвий ден Сарваш. Эсен лийже.
Айвий. Кугызай, тый кӧ лият вара?
Кишкон. Мый... Лийшаш веҥе марий деке тольым.
Айвий. Тый, ужамат, оръеҥын ачаже улат?
Айдар. Мо лийын?
Кишкон (Айдарлан). Колышт, веҥе лийшаш манам ынде, паша тыгай. Кайымекет,
кудышкына вес каче толын...
Айдар. Молан?
Кишкон. Моланже пале... Мотор шинчалан перна, маныт... Путлаш толын...
Айдар (пӱй вошт). Вар-ра?
Кишкон. Но мылам тудо йӧршын ок келше. Ӱдыремат ыш кӧнӧ, но...
Айдар. Можо "но"?
Кишкон. Арня чоло жапыште иктаж уто туткар лийын ынже кай, шонем.
Айдар. Мый тудым пуштам!
Кишкон. Огеш кӱл. Тый лучо кызытак, тачак, имньым кычке да сӱан дене мий!
Айвий. Тачак?
Кишкон. Кызытак.
Айдар. Ой, могай тый поро ача улат.
Сарваш. Чын! Сӱаным тачак ышташ кӱлеш!
Айвий. Ой, ӱшанымылат ок чуч...
Кишкон. Ме вучена. Эсен кодса. (Кая.)
Айвий. Шольым! (Ӧндалеш.)
Сарваш. Шольым! Могай тый сай рвезе улат!
Айдар. А те ышда ӱшане!
Айвий. Омо ужмыла веле чучеш...
Сарваш. Айдар, мый тылат шке ожем кычкен толам. Сӱанватымат, сӱанмарийымат
муам. Чияшет эн мотор тувыр-йолашым пуэм.
Айдар. Мылам тидат йӧра. Тый лучо акайлан ямдыле.
Айвий. Тумарте эше илаш кӱлеш.

Айдар пучым пуалта. Пуч пуалтыме йӱк ял мучко шергылтеш. Сарваш ден Айдар
каят. Музыка фонышто ӱдыр-ӱдырамаш-влак сомылкалат, кудывече покшелан кугу,

поян ӱстел погына. Кудывечеш икмыняр ӱдыр гына кодеш.

Ик ӱдыр. Айвий акай, могай тый пиалан улат!
Айвий. Тыгай вучыдымо пиал, ӱшанымылат ок чуч.
Вес ӱдыр. Ынде шкежат кузык нерген шоналтен кертат.
Айвий. Ой, тыгайым идат ойлышт. Мый шольым верч куаненам.
Кумшо ӱдыр. Айвий акай, эше мом ышташ кодын?
Айвий. Мӱй пӱрым ӱстембак шынде.
Ик ӱдыр. Ынде ме каена.
Айвий. Тыштак вучалтыза.

Вес ӱдыр. Ме Куклемнур капка дек вашлияш каена.
Айвий. Йӧра, тугеже юмо дене пырля.
Чылан. Кайышна. (Куржыт.)

Ур толеш.

Айвий. Шольыкай, тый куш йомынат?
Ур. Ожсо илемыш миенам.
Айвий. Кишкон кундемыш? Кузе тушкыжо пурен кертынат?
Ур. Палет, акай, таче чодырана йӧршын вашталтын. Пушеҥге, кушкыл-влак
ужаргеныт. Кайык ден янлык-влак пӧртылаш тӱҥалыныт. Уло пӱртӱс ылыжын.
Айвий. Мый тидым умылем.
Ур. Мом умылет?
Айвий. Айдар шольо, изает, ӱдырым налеш, кызыт гына оръеҥлан кудальыч.
Сӱанлан ямдылалтына.
Ур. Изай ӱдырым налеш?
Айвий. Налеш, шольыкай, налеш.
Ур. Кӧм?
Айвий. Йодынат шым шукто, чылажат содорышто лие. Шканже келшен гын, йӧра
веле.
Ур (семынже). Ала-можо тыште мыланем ок келше. (Айвийлан.) Акай, мый
пӱкшермыш
коштын толам?
Айвий. Кае, кае, коштын тол.

Ур кая. Уремыште имне рокмалта. Йӱк:

— Тр-р-р! манам!
— Но-о! манам!
— Тр-р-р! манам!
— Минамат!

Капкам тӱкалат.

— Эй, уло мо озаже тыште?
Айвий. Кӧ тушто?
Ямберде (пура, честьым пуа). Улам Ямберде. Кум ошкыл шойычын — салтак!
Янсит (пура, честьым пуа). Янсит! Тугаяк пӱчмӧ шултыш!
Ямберде (тӧрлатен). Пеле пӱчмӧ.
Янсит. Пеле пӱчмӧ шултыш.
Ямберде. Пураш лиеш?
Ямберде. Ик йӱдым малтен колтет?
Янсит. Иктым веле, кокытым огыл.
Айвий. Малтем, малтем.
Ямберде. А веретше сита?
Янсит. Кок еҥлан?
Айвий. Чонан еҥлан чыла сита.
Ямберде. А кушан малтет?
Янсит. Кушан?
Айвий (мыскарам умылен). Икте коҥгамбак, весе коҥга йымак.
Ямберде. А шкеже кушан возат?
Айвий. Мылам садак. Лиеш коҥгамбакат возаш, лиеш ӱлкыракат волаш.
Янсит. Мый...
Ямберде (чот). Янсит, тый кушан возат?
Янсит. М-мый... коҥга йымалан.
Ямберде (Айвийлан). Тугеже коҥгамбак возат?
Айвий. Возам, возам.
Ямберде.А ӧндалаш чот тӱҥалат?
Айвий. Пич колтымеш.
Янсит. А коҥга йымакше?
Айвий. Эр велеш возам.
Ямберде. А кочмо шотышто кузе?
Янсит. Подылмо шотыштат.
Айвий. Товарда уло гын, ик кӱмыж пучымыш лектеш.
Янсит. Товар уке, но уло керде. Тудо кум кӱмыжлан сита.
Айвий. Сий чылалан сита. Толза, шичса. Вурсен ода кошт улмаш. Ямде сийлан
толын лектын улыда.
Ямберде. Ме куш пурышашым палена. (Шинчыт.)
Янсит. Салтакын нерӱпш — пийын гай. (Кочкыт.)
Айвий. Пайрем мемнан таче.
Ямберде. Пайрем?
Айвий. Лийыт оръеҥ ден каче.
Ямберде (кочмым чарнен). Отставить!
Янсит. Е-есть... Никак нет! (Кочкеш.)
Айвий. Кочса, кочса. Ида аптыране.
Ямберде. Тугеже таче тый марлан кает?
Айвий. Налат мо?
Ямберде (кынелын, копам пера). Вӱтат уло?
Айвий. Тошкемыште.
Ямберде. Шӱльет уло?
Айвий. Вӱташте.
Ямберде. Янсит!
Янсит. Я!
Ямберде. Имньым — тошкемыш, тошкем гыч — вӱташке. Вӱташте уло тутло шӱльӧ.
Имньым сийле!
Янсит (мелна осым руалта, кумылдымын кая). Слушаюсь!
Айвий. Могай тый чолга улат! Но чолгалан чолга лектын кертеш!
Ямберде. Ямберде коло вич ий жапыште кок шӱдӧ витле ик тушманым теве тиде
кердыж дене руэн оптен.
Айвий. Йылмет дене докан.
Ямберде. От ӱшане? (Кӱдыкшӧ мия.) Лӱмет кузе?
Айвий. Айвий.
Ямберде. Мый тыйым ала-кушто ужынам.
Айвий. Омыштет дыр.
Ямберде. Ала омыштат.
Янсит (куржын толеш). Ваше высокобезобразие!
Ямберде (Айвий деч кораҥын). Тр-р-р! В чем дело?
Янсит. Колышт, Ямберде!
Ямберде. Ойло содор!
Янсит. Имне уке!
Ямберде. Тр-р-р, манам! Кузе уке?
Янсит. Колен.
Ямберде. Кузе колен?
Янсит. Шӱлымым чарнен.
Ямберде. Пр-рекратить!
Янсит. Векат, кишке чӱҥгалын. Воктечше нушкын кайыш. Нушкын ок кай гын,
вуйжо гычак тошкалам ыле! Кердем лиеш гын, вуйжым ойырем ыле!..
Айвий. Ой, юмыжат, могай кишке?
Ямберде. Кишке, манат?
Янсит. Кишке. Тыгай (ончыкта) вуян, почан.
Айвий. Кушечын кишкыже? Мемнан велне шольымым чӱҥгалме деч вара кишке
кончымыгыч шоктен огыл ыльыс.
Ямберде. Шого-шого, шольычым кишке чӱҥгалын, манат?
Айвий. Изиж годымак. (Шортеш.)
Янсит. Кийыме верже пушкыдо лийже.
Айвий (трук). Высмылла. Тудо колен огыл.
Янсит (шкенжым тӧрла). Имньын кийыме верже пушкыдо лийже.
Ямберде. А кушто кызыт шольыч?
Айвий. Маньымыс: таче тудо оръеҥым конда. Чыла тиде сий сӱанлан ямдылалтын.
Ямберде. Хм! Кишке... — сӱан... — адак кишке... Янсит!
Янсит. Колыштам!
Ямберде. Тый тидын нерген иктаж-мом шонет?
Янсит. Шонем.
Ямберде. Мом?
Янсит. Мый тиде кишкым эше ик гана ужам гын, да тудо нушкын ок кай гын,
шӱйжӧ гыч тошкалам, а кердем лиеш гын...
Ямберде. Отставить! Так, Янсит, командованийым мый шке ӱмбакем налам!
Янсит. Так точно!
Ямберде. Мом каласем — чыла шукташ!
Янсит. Есть!
Ямберде. Тый таче Урым кучыметым шарнет?
Янсит. Так точно!
Айвий. Урым? Могай урым?
Янсит. Чуч шӱрыш ышна пыште тудым.
Ямберде. Айдемыла кутыра. Ала-могай осал вий нерген ойлыш.
Айвий. Тиде Ур мый денем ила. Кызыт гына пӱкшермыш кайыш.
Ямберде. Моткочак сай! Янсит!
Янсит. Я!
Ямберде. Кызытак Ур шольым муаш!
Янсит. Есть! (Кая.).
Айвий. Ой, чонем ала-мо лийын кайыш. Кушечын кишкыже толын лектын? Мом
ышташ?
Ямберде. Ит ойгыро, Айвий. Сомылетым пале да йӧра. Мый тыланет азапыш
логалаш ом пу. А кызыт пӧрт йыр коштын савырнем. Ала саде аярумшам
верештам?!
(Кердыжым кормыжтен кая.)
Айвий. Шеклане шкат, Ямберде.

Вигак Сарваш пура.

Сарваш. Ну, саламлем, Айвий, саламлем. Тынар вучен илымет ынде шукталте.
Айвий. Тый сӱан дене каяш сӧрышыч огыл мо?
Сарваш. Мый олмешем эн провор рвезе-влакым колтенам. Нуно оръеҥым шикш-
пурак тӱргыктен кондат.
Айвий. А мо дене тый мыйым саламлетше?
Сарваш. Айдар шольын сӱанже дене.
Айвий. Тымарте окмак Айдар ыле, ынде шольо?
Сарваш. Кузе уке гын? Эрла меат сӱаным ыштена. Родыш пурымеке, Айдарат
шольо лиеш.
Айвий. Ик кечын кок сӱан нерген огыт ойло.
Сарваш. Тый мыланем тугак ынет лек?
Айвий. Тидын нерген мутат лийын ок керт.
Сарваш. Ах, теве кузе! Мый гын тыйым ушан-шотанеш ужам ыле.
Айвий. Могай улам — тугай улам.
Сарваш (йыр коштеш). Ужам, ужам. А шольычын сӱанжым чот вученат, коеш.
Айвий. Вученам.
Сарваш. Шешкычымат чот оролаш шонет улмаш. Эсогыл салтакым тарленат, маныт.

Ямберде толеш.

Ямберде. Кӧ тушто мыйын вуем корштарынеже? А-а, сӱан уна толын, коеш.
Сарваш. Кӧ уна, а кӧ туна — тидым але ончалаш кӱлеш.
Ямберде. А тый мо пеш торжа улат?
Сарваш. Могай ме улына, кажне перныл коштшылан ойлаш уке кумылна.
Ямберде. А мый шомакем тарватем гын, кузе?
Айвий. Ямберде, огеш кӱл, тудо кая веле.
Сарваш. Тый мыйым поктет?
Айвий. Мый тыйым ӱжын омыл.
Ямберде. Кольыч? Ӱждымӧ уна — суас дечат уда.

Айвий пӧртыш пура.

Сарваш. Ӧкынаш ит тӱҥал, Айвий!
Ямберде (Айвий почеш ошкылеш). Тудлан нимолан ӧкынаш, а тый тиде суртыш
корным мондет гын, сайрак ыле! (Пура.)

Сарваш, сырен, кок могырыш коштеш. Ур ден Янсит толыт.

Янсит. Эй, эй, шого, шого, манам! Пу тышке!
Ур. Мый тудым кугу салтак чӱчӱлан гына пуэм.
Янсит. Колышт, падыраш: а мый тугеже кӧ улам? Салтак дечат салтак огыл мо?
Ур. Тый моктанчык улат!
Сарваш. Охо! Тыйже эше кушеч толын лектынат? Эше ик орол мо?
Янсит (честьым пуа). Салтак Янсит!
Сарваш (Янситым торжан кораҥден). Терыс калта! (Кая.)
Янсит (почешыже геройла). Эй, тый кӧ тыгай улат? Молан позиций гыч куржат?
Тр-р, манам! Трус! (Урлан.) Кӧ тиде?
Ур. Акайым марлан налнеже.
Янсит. Тыгай ӱскырт? Ух, мый тудым! Каен ок шукто гын, тодыштам да падыштем

ыле! Айда, илыже! (Урлан.) Ынде пӱкшым пу! Кызытак пурлын катем да... — бой

окончен лиеш!
Ур. Тый тудым пурлынжат от керт. Эсогыл мыят, кеч мыняре неле лийын гынат,
пурлын сеҥен омыл. Икана кожлаште туге ярненам, шуженам, колем, шонышым.
Шарналтышым тиде пӱкшым, пурам — ок катле. Векат, тиде пӱкш эн чолга, эн
виян айдемылан
гына пӱралтын. А тугодым ончылнемак рок йымач поҥго нӧлталте.
Янсит. Шукшан кармывоҥго! Пӱкшым пу!
Ур. Кармывоҥго шукшан ок лий. Ом пу!
Янсит. Тый тудым йомдарет! Пу, манам!

Коктын икте-весым поктылыт, кучедалыт.

Ур. Мый тудым нигунамат ом йомдаре!
Янсит. А мый пӱкшетын юзо вийжылан ом ӱшане.
Ур. Товатат! Ур нигунам ок ондале. Ме янлык коклаште эн яндар сонаран
улына,
нигунам вес чонанын вӱржым она йоктаре.
Янсит. Но пӱкшетын юзо вийже садак уке!
Ур. Уло.
Янсит. Уло гын, кеч кучен ончаш пу!
Ур. Пӱкшын вийже эн неле пагытыште гына юзыш савырна.
Янсит. Мыланем кызытат неле. Теве имньым оролен шым шукто. Э-эх! Имньыже
тиде айдеме гай ыле вет!
Тамакем ыле, таҥем ыле,
Кӱнчылавондо тушманем ыле,
Ош ожем йолташем ыле,
Тидыжат, тудыжат ынде уке,
Илыш мый денем мом ыштыле?
Ур. Вашке ме чыла пӧртылтена. На. Кучен ончо. (Пӱкшым пуа.)
Янсит. О, теве ынде мый тыйым умылем. (Пӱкшым пурлеш.) Ой! Тиде пӱкш?
Ур. Пӱкш улде.
Янсит. Тиде шаргӱ! Тый мыйым ондалет! Да мый тыйым!..
Ур. Могай тылат шаргӱ? Пӱкш! Мый шаҥге лач тидын нерген ойлышым.

Тораште йӱк-йӱан шокта. Муро йоҥгалтеш, кенета кӱрылтеш. Сем ылыжаш тӧча,
адакат
руалмыла лыплана. Ямберде лектеш.

Ямберде. Сӱан толеш, манам гын?
Янсит. Сӱан тыге толеш мо? Сӱан толмо годым мекшан пундышат чӱчка. А
тиде...
Ур. Мый ончал толам. (Кая.)
Янсит. Сӱан эртымекат йӱшӧ гармонист тыге ок шокто.

Айвий лектеш.

Айвий. Тыланда сӱан йӱкла ыш шокто?
Ямберде. Ала-можо шокталтыш, ала-можо покталтыш. Лач мужед шогена.
Янсит. Гармоньчыжо йӱын тӱҥын огыл чай? Эх, толын шуыт гын, шке шокталтем.
Изиэм годым шем мончаште тунемынам.
Ямберде. Ну-ну, моктане.
Айвий. Ида ӱчаше, унам-влак! Те таче мыйын шерге унам улыда. Пайремыште ида

аптыране, шкендам моло дене тӧр кучыза.
Янсит. Муралтена, кушталтена, иктаж сӱанватым ӧндалына.
Ямберде. Денщик Янсит!
Янсит. Слушаюсь!
Ямберде. Таче мемнан пашаште кужу йылме ок полшо, раш?
Янсит. Раш, ваше высочество!
Айвий. Айда, сӱан годымжо салтак улмыдам мондыза!

Сарваш пура.

Сарваш. Сӱан толеш, Айвий, капкатым поч.

Ямберде келесырын кокыралта. Сарваш тудым шыдын онча.

Айвий. Ой, шого, кинде-шинчалым налам. (Ӱстел дек кая.)
Ямберде. Сӱан толеш, манат, а кушто сӱан мурыжо?
Сарваш. Сӱан муро тиде гана варарак йоҥгалтеш. Айвий, кинде-шинчалет верч
ит азаплане, огеш кӱл.
Айвий. Кузе туге огеш кӱл?
Янсит. Обязательно кӱлеш!

Ямберде Янситым шолып тӱкалта. Янсит кораҥеш.

Сарваш. Мо кӱлешым нуно пеленышт кондат.
Айвий. Шочмо суртын кинде-шинчалже деч посна кунам сӱаным вашлийыт?
Сарваш. Таче. Уна толыт. Поч капкатым!

Йӱк-йӱан лишемеш, но муро йӱк тугак уке. Айвий, нимолан ӧрын, вийдымын
капкам
почеш. Сӱан калык толеш. Ончылно: Кишкон, Шемӱдыр, Айдар, сӱанвате,
сӱанмарий-влак, калык. Кишкон шке вургемже дене.

Кишкон. Эсен лийже, озавате! Эсен лийже, оза сурт!
Айвий (пыкше). Эс-ен лий-же...
Айдар. Акай, ме толна. Теве тиде мыйын вате. Ужат, могай чапле? Чапле вет?

Айвий шып шога.

Мо, ала ок келше? Тыгай шешке тыланет ок келше?
Айвий. Келша, шольым, пеш келша. А молан сӱан муро ок йоҥго, шольым?
Гармонист, тӱмырчӧ, молан тӱҥын шогеда?
Кишкон (ончык лектеш). Чыталтыза. Сӱан, мутат уке, тиде — пайрем. Но кажне
пайремын шке тӱсшӧ уло. Тачысе сӱан — тыглай сӱан огыл. Сандене колыштса
мыйын
мутем.

Калык шыпланен шогалеш.

Те але ода пале, кӧ мый улам. А мый тендам палем. Палем илем саманым, палем
кузе
илымыдам. Палем, чодыра моткоч нужнаҥын, эҥерыштыда кол пытен толеш.
Пӱртӱсда
кавыска. Но таче те чыланат шижында, шонем, кузе йырым-ваш илыш волгалташ
тӱҥале. Кузе тиде лийын, шонеда? Да, тендан кундемыште тымарте ала-могай
Кишкон кугыжа озаланен, тендам нужна илыш дене мерчыктен. Но тетла тудо
тыланда пулаштараш ок тӱҥал. Мый тудо осал вийым ты кундем гыч йӧршешлан
поктен колтенам.
Йӱк. А тый шкеже кӧ улат?
Кишкон. Мый Юмын колтымо у Кугыжа улам. Тыланда чечен илышым пӧлеклаш,
пиалан лияш, поянлыкеш йӱштылаш Юмо мыйым тендан деке колтен. Те Юмым
пагаледа?
Йӱк-влак: Пагалена.
Кишкон. А мый тендам пагалем. Мутем пеҥгыдемдашлан таче шке ӱдырем теве
тиде мотор Айдемылан марлан пуэм. Кугыжан ӱдыр ден Айдеме коклаште кылым
ыштыме
кече тӱняштыжат первый гана. Сандене ме таче сӱан йӱлам уто йӱк деч посна
эртарена. Тек мемнам осал шонышо-влак ынышт кол. А тыланда мый тӱрыс
ӱшанем. Но теат
мыланем ӱшанышаш улыда. Мемнан коклаште ик йӱла курымешлан пеҥгыде вожым
колтышаш: мыйын мутемым эре колышташ! Тунам илышда рай-ракат лиеш. Кӧ мый
денем кӧна,
ончылнем сукалтыза!

Кишкон тояжым нӧлталеш, калык ӱмбак виктара, тоя волгалтеш, тул-шикшым
пӱрга.
Еҥ-влак иктын-коктын сукалтат, но шукын ваш ӧрын ончат. Сарваш эн ончыч
сука,
Ямберде чытымсырланен шога.

Ямберде (кенета ончык лектын). Родо-влак, те мом ыштеда? Те кӧлан ӱшанеда?
Янсит (шекланен, чытырен). Ямберде!
Ямберде (тудым колыштде). Родо-влак, тиде нимогай Кугыжа огыл, тудо чыла
шойыштеш. Ушда каен мо? (Ик сукышылан.) Тыйын ушет вуйыштет але теве тыште?

(Шеҥгелжым чумалеш.) Тиде нимогай Кугыжа огыл, тудо — шкеже Кишкон!
Кишкон. Тиде эше кӧ тыгай?
Сарваш. Перныл коштшо салтак!
Ямберде. Чын, мый салтак да эше генерал улам! Ида суко, родо-влак! Тудо
тендам кулыш савыраш толын!
Янсит. Ямберде!
Ямберде (колыштде). Ида чаре мыйым! Мый тиде Кишкон деч пырчат ом лӱд,
арам мо кидышкем кердым кученам?
Ур. Чын, салтак чӱчӱ, мемнан эше шӧртньӧ пӱкшна уло.
Кишкон. Шӧртньӧ пӱкш? Кушто тудо?

Янсит кидшым кӱсеныш чыка, но ончыко Ур лектеш.

Ур. Мый денем, Кугыжа.
Кишкон. Пу тышке!
Ур. Поктен шу, вара пуэм! (Кудалеш.)
Кишкон. Эй, Урым содор поктен кучыза!

Сукен шичше кокла гыч кок-кум еҥ Урым поктен кая.

Кишкон. Веҥе!
Айдар. Мо?
Кишкон. Ужат, мо ышталтеш?
Айдар. Сӱан.

Кишкон угыч тояжым нӧлталеш, тул-шикшым пӱрга.

Кишкон. Сукалтыза! Ну?! Кӧ ончылнем кызытак сукен ок шич, тудо йӱштӧ
нӧрепыш логалеш. (Ямбердылан.) Эн ондак тый!

Еҥ-влак ятырын сукалтат.

Ямберде. Мый сукаш тунемше омыл. Адакшым шкенжым шке Кугыжа манше тӧрам
йӧршынат умылен ом керт. Умылен ом керт теве нине сукен шичше-влакымат!
(Чот.)
Эй, родо-влак, шинчадам почын ончалза! Гармонист! Сӱан семым! Тӱмырчӧ!

Ончыко Янсит лектеш.

Янсит. О, поро Кугыжа! Ит сыре мыйын салтак изамлан! Тудо вашке ыра да
вашке
йӱкша. Илем калыкат тыйын мутетым колышташ тӱҥалеш. Калыклан кугыжа деч
посна
илаш ок лий.
Ямберде. Денщик! Тый мом ойлыштат?
Кишкон. Тудо моткоч чыным ойла.
Янсит. Но... Поро Кугыжа, тый иктым шотыш налын отыл.
Кишкон. Мом?
Янсит. Кугыжа ончылно чара мландыш сукен шинчаш Кугыжам пагалыдымым
ончыкта.
Кишкон. Кхм!
Янсит. Мый ужам: тый виян: поян улат, сандене, очыни, илем калыклан
сукалташ
ситыше шартышет уло?
Ямберде. Тый предатель улат, денщик!
Кишкон. Шып лий! Тудо ушан мутым ойла. Уло мыйын тыгай шартыш. Да ик илем
калыклан ситыше веле огыл, а уло тӱнялан! Э-эй! Кече шичме марте тиде
шартыш
тыште лийже! (Тул тояжым нӧлталеш.)

Тыгодым Ямберде кердыжым нӧлталеш, Кишкон дек кержалтеш. Калык кожгана,
икте чара, весе кара, Янсит сукалтыдыме-влакым шолып шӱкен поктен колта —
ятырын шылын
куржыт. Янсит Ямбердымат чоян кораҥдынеже, ок керт. Кишкон тул-тоям
нӧлталын,
Ямберде вак виктара, Ямбердын кердыже камвозеш, шкежат шуҥгалтеш. Тудым
Сарваш
ден сукен шичше икмыняр еҥ пидыт.

Шовыч.

Кокымшо кыдеж
Кумшо сӱрет

Модмо вер кокымшо сӱретысак. Шемӱдыр, кидеш воштончышым кучен, сырен, кок
могырыш коштеш.

Шемӱдыр. Илыш огыл, тамык тиде. Айдеме коклаште илем, маналтеш!.. Лучо саде
куп лӱкыштак почаҥшаш ыле! Ала-могай таргылтыш пыжаш гай сурт, таргылтыш
гай
марий... Ик гана чӱҥгалын, вӱржым йӱын кудалташ ыле да... Тиде керемет
шоҥго
картажат, кугыжа улам манын, ямдым вучен, полатыштыже кия... Ах, кунам тиде
юзо
шӧртньӧ пӱкшым руалташ ыле! Тунам... Тунам ты кундемлан оза Кугыжа огыл, а
Кугыжиха лиеш ыле!..

Айвий толеш.

Айвий. Шешке, мо эре воштончышым кучен пӧрдат? Иктаж сомылкам тарваташ
кӱлеш
ыле.
Шемӱдыр. Воштончыш ончаш ышталтын.
Айвий. Вӱдым кондаш шӱденам ыле, памаш воктек миенат?
Шемӱдыр. Шешкычым памашыш унчыли колтен пуштнет мо?
Айвий. Кеч пакчаште сомым сомылем ыле...
Шемӱдыр. Рокым пургедаш мый сокырӱдыр омыл.
Айвий. Тугеже олык гыч шорыкым, казам, пачам поктен тол.
Шемӱдыр. Шорык, каза, пача!.. Кузе кутырен колта эше! Пуйто тудо вольык,
юто верч тургыжлана, а шкеже сурт малым шалата, эн сылне, эн мотор, эн ӱшан
оролым кудо гыч поктен колта.
Айвий. Могай оролым ойлет, шешке? Кӧм мый, куш поктен колтенам?
Шемӱдыр. Марлан толмем годым тыште Ур ила ыле, молан тудым поктен колтенат?
Айвий. Эх-хе-хе! Ойлыштат вет, шешке! Кӧлан да молан верч тудо тышеч йомын
—
пеш палет да...
Шемӱдыр. Палем, ом пале — мо сомылет? Кычал да муын кондо. Суртышто кеч ик
наста ок сите гынат, чонлан шыгыр.
Айвий. Кушто ынде мый тудым муам?
Шемӱдыр. От му гын, суртыш толын ит тошкал! Кай, кычал!
Айвий. Ой-ой-ой! (Кая.)
Шемӱдыр. Ужмем ок шу! Сурт кӱлеш тудлан, вольык кӱлеш, вӱд кӱлеш... Да тый
тышеч порволет да шӧртньӧ пӱкш кидыштем лиеш гын, Кишконлан тышан нигунам
уждымо
полатым чоҥыктем ыле. Чыла сомылым тарзе шукта... Айдар капка йымал орол-
пий лиеш... А мый кажне кечын эн чатка пӧръеҥ-влакым пеленем пыштем,
вӱрыштым йӱам да
кишкычон тукымым шарем ыле... Ы-ых! Сарваш толшаш ыле, кушто коштеш?

Сарваш пура.

Сарваш. Эсен лийже, шешке!
Шемӱдыр. Миенат?
Сарваш. Тушеч гына толам, шешке.
Шемӱдыр. Кузе тушто ачам?
Сарваш. Таза, эсен, но...
Шемӱдыр. Мо "но"?
Сарваш. Тудо таче моткоч сырыше. Черет почеш таче тудлан иктат вольыкым
намиен огыл.
Шемӱдыр. Кӧн черетше?
Сарваш. Тендан, шешке!
Шемӱдыр. Мемнан? Кузе мемнан?
Сарваш. Тендан.
Шемӱдыр. Ах, вожылдымо, тегытшудан шӱргӧ! Кузе тудо шке ӱдыр-веҥыжым черет
гыч лукташ монден? Сарваш!
Сарваш. Мо, шешке?
Шемӱдыр. Тый мыламат, ачамланат ик ужмаштак келшышыч.
Сарваш. Мый тысе илем калыкым чытен ом керт, а те ик вӱр гай чучыда. Теве
мариетын акаже гына...
Шемӱдыр. Палем, тый тудым марлан налнет.
Сарваш. Йӧратем мый тудым.
Шемӱдыр. Йӧраташ ок кӱл. Йӧратымаш дене илыш мемнан деч кораҥеш. Вате-марий
коклаште иктыже оза лийшаш, весыже — кул. Тӱҥ ешвуй лияш пӧръеҥын тептерже
уке гын, ты сомылым ӱдырамаш налеш. Шонымаштем, тый мыйын Айдарем гай отыл,
сандене вуйозаже шкак лият манын ӱшанем.
Сарваш. Моткоч чыным ойлет, шешке. Мый Айвийым кызыт гына йӧратем. А вате
лиймекше... тудым сола туныкташ тӱҥалеш. Мый ончыл кувамат, тыгак кырен-
кырен,
шӱгарыш шуктышым.
Шемӱдыр. Йӧра! Айвийлан мый каласем: тудо тылат марлан лектеш, но... Тый
мыланем ӱшанле улметым кузе ончыктен кертат?
Сарваш. Ӱмыр мучко служитлаш тӱҥалам.
Шемӱдыр. Юзо шӧртньӧ пӱкш нерген мом палет?
Сарваш. Тиде шомакым ятыр годсек Ур пӱтыркала. Саде пӱкшым эн патыр еҥ
гына, маныт, пурлын катен сеҥа. Кертеш гын, эн виян да куатле лиеш пуйто.
Шемӱдыр. Эн виян да куатле ме улына!
Сарваш. Мыят тыгак шонем.
Шемӱдыр. Сандене саде пӱкшым Ур деч кузе-гынат руалташ кӱлеш.
Сарваш. Умылем. Полшаш рат улам.
Шемӱдыр. Пеш сай. Мый тыланет ӱшанем. Тугеже, вольык пуымо черет таче
мемнан, манат?
Сарваш. Ачат тыге ойлыш.
Шемӱдыр. Тошкем гыч Айдарын ушкалжым кучен лук да ачамлан намиен кодо. Но
шеклане: иктат ынже уж, да иктыланат тидын нерген пел шомакымат ит ойло.
Сарваш. Ик пият ок уж, ик пырысат ок кол! (Кая.)
Шемӱдыр. Ха-ха-ха! Теве тендам кузе кучыман, айдеме тукым пырче-влак!

Айдар толеш. Тудым ужын, Шемӱдыр теҥгылыш шуйнен возеш.

Айдар. Мом киет?
Шемӱдыр. О, Айдарем толешыс. (Кынелаш тӧча.) Ой, кузе мый тыйым вученам!..
Йӧратымем! Вара чодыраште могайрак? Мом таче лӱен налынат?
Айдар. Ик мераҥым да кок ирлудым.
Шемӱдыр. Ой, тынар шуко кученат? Пеш йӧра, пеш йӧра, пагалымем, йӧратымем!
Ой!
Айдар. Мо лийынат?
Шемӱдыр. Черланенам ала-мо, Айдарем!
Айдар. Ит черлане, колет гын, вара адак акай марлан лекде кодеш.
Шемӱдыр. Мыят лач тыгак шонем. Кеч акатше мыйым шке шӱгарыш шукта дыр.
Айдар. Кузе?
Шемӱдыр. Тудо мыйым ялт шешкеш ок уж, кул семын гына онча.
Айдар. Кузе онча?
Шемӱдыр. Ончылнет мӱкшавала коеш, а кунам сонарыш лектын кает, ӱмбакем
варашла кержалтеш.
Айдар. Тый от шойышт?
Шемӱдыр. Йӧратыме еҥлан шойышташ лиеш, ужат?
Айдар. Таче мом ыштенат?
Шемӱдыр. Кочкаш ямдыленам, пакчам сомыленам, коҥгалан пум руэнам, памаш
гыч вӱдым мыняр мучем дыр конденам... Ой!..
Айдар. Акамже мом ышта?
Шемӱдыр. Пурен возеш да кӱпа.
Айдар. Ом ӱшане. Акам нигунам сомыллан вуйым шупшын огыл.
Шемӱдыр. Тый мыйым от йӧрате, Айдар.
Айдар. Йӧратем.
Шемӱдыр. Тый мыйым ватетлан от шотло.
Айдар. Ит кукто. Марлан налынам гын, шотлыде вер уке.
Шемӱдыр. Кӧ тыланет шерге: акат але мый?
Айдар. Акай — акай семын, тый — ватем семын.
Шемӱдыр. Мый тыге илен ом керт. Тачак ойырлен каем.
Айдар. "Каем" мый тылат!
Шемӱдыр. Тугеже акат дене мом-гынат ыште.
Айдар. Йӧра, мутланен ончем. Такше тудо пашаче, уло суртым кучен.
Шемӱдыр. Суртым кучен, манат? А палет, таче тудо уло-уке пытартыш ушкалнам
чодыраш колтен, маскалан пукшен. Аза шочеш гын, кушто шӧрым муына?
Айдар. Ушкалым пытарен?
Шемӱдыр. Лулегыжат кодын огыл, мый миенак ончышым. Айдар, шӱмбелем, акат
поро чонан огыл, тудо мемнам йомдара. Уло илем калык акатым шӧрын онча.
Чыла еҥ
ачамлан, у Кугыжалан, кумал ила, а тудо осал мут дене веле ойлыштеш.
Айдар. Чыланжак огыл, илем гыч шуко еҥ кожлаш шылын каен.
Шемӱдыр. А молан каен, палет? Тидат акатын сомылжо. Сӱан кечын салтак-
шамычым пуртен, иктыже ачамым ондален, сукалташлан шартыш кӱлеш, мане. А
шартышым
конден шуктымешке илем гычын пел калыкшым чодыраш вӱден ошкылын.
Айдар. Мый таче тудым вурсем. Мыйын мӱшкыр шужен.
Шемӱдыр. Акат, овырлогар, чыла ровед пытарыш. Айдарлан кеч терке пундашеш
кодо, манам, шужен-ярнен толеш, манам, а тудо "Кожлаште саска шуко,
тӱмыржӧ!"
манеш. Кузе умбакыже лийына, Айдарем-падырашем, каласе? (Шортеш.)
Айдар. Кушто тудо?
Шемӱдыр. Ом пале. Эре перныл коштеш. Айда тудым йӱштӧ нӧрепыш петырена?
Айдар. Акайым йӱштӧ нӧрепыш?
Шемӱдыр. Изиш каналта, юалгыште ушым шында.
Айдар. Шочмо акайым — йӱштӧ нӧрепыш?
Шемӱдыр. Тый мыйым, товатат, от шотло, Айдар! Мый, товатат, ойырлен каем.
Але теве колен возам...
Айдар. Колен гына ончо!
Шемӱдыр. Огым, огым, Айдар. (Йӧсланышын коеш.)
Айдар. Адак мо?
Шемӱдыр. Вием уке, ала пӧртыш нумал пуртет ыле?
Айдар. Пуртем. (Йӧндымын, пу сорымла нумал наҥгая.)

Рӱмбалга. Кас лиеш. Кече шинчеш. Шыпак Ур ден Янсит толыт.

Янсит. Вара, ынде мом ыштена?
Ур. Каналте изиш.
Янсит. Могай лишыл сурт ыле, а кызыт чылт йотла чучеш.
Ур. Мыйынат толын пурымо ок шу.
Янсит. Но мый ӱшанем, тиде сурт мыланна угыч чонлан лишыл лиеш.
Ур. Сандене мутемым колышташет перна.
Янсит. Но мом тый шонен пыштенат?
Ур. Кишкон тукымым кошарташ!
Янсит. Тидыжым мыят пеш сайын палем. Но ондак тудын илыме вержым муаш
кӱлеш.
Ур. Да Ямбердым утараш!
Янсит. Кишконым пытарена гын, Ямберде эрыкыш лектеш.
Ур. Кишконым Ямберде гына пытарен кертеш.
Янсит. А мый ом керт мо? Шӧртньӧ пӱкш мый денемыс!
Ур. Да умыло тый, Кишконым пытартышлан шӧртньӧ пӱкшын юзо вийжым кердылан
пуыман! А кердым Кишкон Ямберде пелен наҥгаен. Умылет?
Янсит. Умылашыже умылем. Адакшым пӱкшымат пурлын каташ ок лий. Тугеже мом
ыштыман?
Ур. Мый ик-момак шоненам. Кудаш вургеметым!
Янсит. Молан?
Ур. Тыйым кызыт Кишконат, молат ты кундем гыч кайышылан шотлат. Сандене
вургемым вашталташ кӱлеш! Тый тарзе лият!
Янсит. Мо-о? Мый — тарзе? Кугыжан армийын салтакше — тарзе? Да тидым
Ямберде
пален налеш гын, денщик гычат кожен колта.
Ур. Ит коляне, чӱчӱ! Ме кызыт тыге гына Ямбердым да илем калыкым утарен
кертына.
Янсит. Эх, мыняр мый тудлан шижтараш тӧчышым, шартыш нерген йомакым шонен
луктым.
Ур. Тидыже сайын полшыш. Шартышым конден шуктымешке, шуко еҥ чодыраш шылын
куржо. Ну, йӧра, мо лийшаш — лийын. Мый кызытак тыланет айдарын эн тошто
вургемжым
муын толам. (Кая.)
Янсит. Оҥай илыш улмаш. (Вургемжым кудашеш.) Оҥай да эше осал. Осал,
маньым?
Хм! Салтак вургемым кудашымат, чытыраш тӱҥальым мо? Нет, брат!
Куш каем, молан каем?
Кӧ вучен шинча да кушто?
Йӧршын тулык мый гаем
Иктын чонымат ок лушто.

Йырым-ваш шикшан адак,
Ир тушман воктенна уло.
Но салтак чыла садак,
Ойгыраш салтаклан сулык.
Эх, Ямберде, Ямберде! Нигунам шонен омыл ыле тыгай оптышыш верештат
манын...

Ур толеш, вӱдылкам конда.

Ур. Теве. Чыла уло. Тувыр-йолаш, йыдал...
Янсит. Эх, шольыкай, могай намысыш тый мыйым пуртет. (Шке вургемжым
ончыкта.) А тидыжым мом ыштена?
Ур. Шылтен пыштена. Сеҥымаш кече марте.

Янсит тошто вургемым чия, пондашым пижыкта.

Янсит. Ну, кузе?
Ур. Иктаж-кушан вашлиям гын, товатат, ом пале ыле.
Янсит. Эрла памашыш каем, тӱсем ончалам.
Ур. Янсит чӱчӱ, мый иктым йодаш шонен коштам да...
Янсит. Йод.
Ур. Молан Кишкон чыла еҥымак кид йымакше налын ыш керт?
Янсит. Кӧм, мутлан?
Ур. Илем гыч чодыраш шылын кайыше-влакым... Але тыйым, Айвий акайым,
Ямбердым...
Янсит. Ямбердын чонышто йӧратымаш вий ила, шольыкай, сандене.
Ур. Тудо Айвий акайым йӧрата?
Янсит. Йӧрата. Нуно коктынат ваш-ваш йӧратат.
Ур. Могай пиалан Айвий акай!
Янсит. Кызыт тудлан моткоч неле докан.
Ур. А тый кӧм йӧратет? Тыйын нигӧат укес. Мыят теве шкетын улам.
Янсит. Уке, шольыкай, йоҥылыш лият. Мыят, тыят моткоч чот йӧратен моштена.
Але тый мыйым, Айвий акатым от йӧрате? А илышым? Эрык илышым?..
Ур. Йӧратем, моткоч йӧратем. Мый эше чодыра лоҥгам, эҥерым, вӱдым, а эше —
пӱкшым йӧратем.
Янсит. Мыят тыгак. А жап шуэш, кунам чыла калык икте-весым, кундемым, шочмо

верым ик еҥла йӧраташ тӱҥалеш. Тый тидлан ӱшанет?
Ур. Ӱшанем, Янсит чӱчӱ.
Янсит. Пеш сай. Шаргӱэт пеленет?
Ур. Пеленак.
Янсит. Мый ужынам, тиде Сарваш эре эскерен коштеш. Кенета толын лектеш гын,

кутырен келшымына семын ыштет.
Ур. А тый чын пӱкшыжым ит йомдаре!
Янсит. Ит тургыжлане. Ну, мый шагом марш — тарзе лияш! (Кая.) Эй, озаже уло

мо?
Айдар (пӧрт гыч). Уло.
Янсит. Пураш лиеш мо?
Айдар. Пуро.

Янсит пура. Ур кок могырыш коштеш. Йол йӱк шокта. Сарваш пура, йышт
шога, шеклана.

Ур (лӱмын, чот). Ой, тыгай пычкемыш. А мыйын пелен шӧртньӧ пӱкш. Кушан
тудым
шылташ гын? А, теве кӱ йымак пыштен кодем. Эрла толамат, налам. (Пыштен
кода,
кая.)
Сарваш (йывыртен). Тевыс, пиал — шӱшмӱй гай улмаш, умшаш мунчалтен пура.
("Пӱкшым" налеш.) Эх, куандарем вет казыр Айдар вате шешкым. (Кенета,
шоналтен.)
Чу, Айвий уке, Айвий эше ватем огыл, тугеже молан мый кызытак шӧртньӧ
пӱкшым пушаш улам? Шого, Сарваш, ит вашке! Тыгай пашаште шым гана огыл,
шымлу шым гана
висен, ик гана пӱчкаш кӱлеш!
Шем чодыра покшелне
Волгалтше тул чӱкталтын.
Шолшо шӱмын кумыл дене
Чон шонымем шукталтын.

Чон тулем тӱняште
Ок шойышто ал кече.
Эпле лийынам ӱмаште,
Эн куатан — мый таче.
Янсит (лектеш). Ой! Кӧ тыште?
Сарваш. Мом ойойлет? Шкеже кӧ улат?
Янсит. А тый кӧ?
Сарваш. Мый илем марий, лужавуй улам.
Янсит. А мый — толшо, Айдар дек тарзылыкеш пурышым.
Сарваш. Кызыт куш кает?
Янсит. Клатышке, малаш.
Сарваш. Тугеже колышт: ты суртпечыште мом ужат-колат, вигак мыланем
увертаре.
Янсит. Йӧра, йӧра.
Сарваш. Мутем от шукто гын, шеклане.
Янсит. Шуктем, товатат!

Сарваш пӧртыш пура.
(Пеҥгыдын.) Шуктем, товатат! Янсит мутшылан эре оза!

Янсит кая. Ик жап гыч шыпак Айдар лектеш. Тудо, нимом пелештыде, кужун
каваш онча. Айвий мурен толеш.

Полан одарга кудырген,
Пакчам воктен,
Молан ок тол ӧрш чоҥештен,
Саскам моктен?
Орлай йошкарген путырак
Лӧзан, яжон,
Поген пуртемак, садыгак
Сийлаш нигӧм.

Ала ме поланвондынам
Руал шелна,
Ала кочырак чынжымак
Полан мелна...
Кошка я огеш пушеҥгем —
Ом шич вучаш,
Куклем да умбач мый кондем
Пакчам вӱчкаш.
(Айдарым ужеш) Айдар? Шольым? (Шортеш.)
Айдар. Ит шорт, акай.
Айвий. Мо лийыч, шольым? Мо лие мемнан дене?
Айдар. Акай, лек Сарвашлан марлан.
Айвий. Нигунамат.
Айдар. Тугеже молан мый ӱдырым налам?
Айвий. Ӱдырым еш погаш налыт.
Айдар. Мый тылат верчын нальым.
Айвий. Ит ойло тыге. Мый Сарвашым ом йӧрате.
Айдар. Иктаж весылан лек.
Айвий. Йӧратен шындем гын, лектам.
Айдар. Тугеже мом юватылат?
Айвий. Йӧратымаш пече воктен ок кий.
Айдар. Ит индыре мыйым, акай. Лек вашкерак марлан. Тый тыге илаш тӱҥалат
гын, нигӧм нигунам от йӧрате. Адакшым мемнан кугыжа йӧратымашым чытен ок
керт.
Уке йӧратымаш. Илет да йӧра. Мо эше кӱлеш?
Айвий. Чот вашталтынат тый, шольым.
Айдар. А тый вашталтын отыл? Молан шешкычым от шотло? Молан Кугыжалан от
кумал? Кушто тыйын арет? Акай, колат мо мыйым?
Айвий. А тый мыйым колат? Тый шкендым колат? Тый теве умыр кеҥеж касын
йӱкшым колат мо? Чодыраште коштшетла, шудын, пушеҥгын, эҥер вӱдын ямжым
ужат,
шижат мо? Кӧ тый лийыч, Айдар? Пу кидетым мыланем?..
Айдар. Ит логал мыйым!

Пычкемышалтеш.

Нылымше сӱрет

Модмо вер икымше сӱретысе. Но сип пырдыж ындыже кумдан почылтын. Трон-
пӱкеныште
Кишкон шарлен шинча, парняж дене умшажым пургедеш. Кок велне, тарваныде,
кок
орол шога. Кишкон пелеомыюа кутыра.
Кишкон. Эй, тарзывуй!
Тарзывуй (лектеш). Мый колыштам оетым, Кугыжа!
Кишкон. Мыняр вуянчым таче казамат гыч луктыч?
Тарзывуй. Кӧм луктынам, нуно тетла вуянче огытыл. Нуно илемыште тетла
нимом, нигӧм йӧраташ огыт тӱҥал. Нуно тыланет, Кишкон Кугыжа, ӱмыр мучко
кумалаш
тӱҥалыт.
Кишкон. Шомакет мыйым куандара. А мыняр еҥ эше тумарте кӱын шуын огыл?
Тарзывуй. Икте, Кугыжа!
Кишкон. Кӧ тудо тугай?
Тарзывуй. Эртен кайыше салтак — Ямберде.
Кишкон. Керде дене кержалтшет мо?
Тарзывуй. Тудо. Мыйын шонымаште, тудын вуйжым руал шуаш кӱлеш.
Кишкон (трук пӱтынек помыжалтын). А-а, Ямберде! Уке, ме тудын вуйжым руалаш

кеч-кунамат шуына. Тудо кердылан юзо вийым пуэн мошта. А тидланже шӧртньӧ
пӱкш
кӱлеш. А пӱкшым Ур нумал каен. Кунам ончылнем Ур лиеш?
Тарзывуй. Кычалыт, Кугыжа!
Кишкон. Начар кычалыт.
Тарзывуй. Тыршат, Кугыжа!
Кишкон. Начар тыршат. Тол тышке! (Тарзывуй мия.) Пӱем ончал, кузерак
кушкеш?
Тарзывуй (терга). Сайын кушкеш. Теҥгече ик тагам кочкыч, таче ик пӱй
ешаралтын.
Кишкон. Икте шагал. Мылам шылым пураш йӧсӧ, а кунам шӧртньӧ пӱкш кидыштем
лиеш, тунам тудым кузе пурлын катем?
Тарзывуй. Тумарте шуко пӱй кушкеш, Кугыжа.
Кишкон. Мо марте? Мыланем рвезешташ кӱлеш. Ик вӱрым йӱын гына эсогыл
мӱшкырат ок тем. Шотло, чылаже мыняр пӱй кушкын?
Тарзывуй (кӱсен гыч кормыж тич пашкарым луктеш, кӱварыш шалалтен опта).
Пӱй — пашкар, пӱй — пашкар... (Тыге ик гана Кишконын умшажым ончалеш, вес
гана
пашкарым кормыжта.)
Кишкон. Кужун шотлет.
Тарзывуй. Теве тынаре, Кугыжа! (Ик кормыж пашакарым ончыкта.)
Кишкон. Кунар?
Тарзывуй. Тынар.
Кишкон (сырен). Тынарже мыняр лиеш? Тый Тарзывуй отыл! Теҥгечат тынар,
тачат тынар! А мыняр? Тый чот дене каласе!
Тарзывуй. Мый пашкар дене веле шотлен моштем, Кугыжа!
Кишкон. Мыланем пашкар дене шотлышо Тарзывуй ок кӱл! Вес Тарзывуйым кычал
кондо!
Тарзывуй. Но... Кугыжа, мемнан илемыште чылан пашкар дене веле шотлат.
Кишкон. Шотдымо илем. Мий, йод, саде Ямберде шотлен мошта мо?
Тарзывуй. Тудо мошта. Ямберде коло вич ий салтак лийын.
Кишкон. Кондо тышке! Только кидшым-йолжым чот пид!
Тарзывуй. Йӧра. (Кая.)
Кишкон. Аҥыра-влак! Пӱйымат шотлен огыт мошто!

Шемӱдыр толеш. Почешыже шыпак Ур эскера.

Ик орол. Шогал! Кугыжа дек нигӧлан пураш ок лий!
Шемӱдыр. Ончыктем мый тылат ок лийым! (Сова.) Ачай!
Кишкон. О, ӱдырем толын! Могай увер дене?
Шемӱдыр (орол-влаклан). Кайыза тышеч!
Вес орол. Ме кугыжан мутшым веле колыштына!
Шемӱдыр. Ачай, нине корак-шамычым тышеч чоҥештаре-ян!
Кишкон. Кайыза, полшыза Тарзывуйлан Ямбердым чотрак пидаш!

Орол-влак каят.
Ну?
Шемӱдыр. Пел паша ышталтын, Кишкон!
Кишкон (сыренрак, тӧрлатен). "Ачай"! Кунар тыланет ойлаш лиеш!
Шемӱдыр. Ну, йӧра-йӧра, "ачай"!
Кишкон. Молан пел паша гына ышталтын? Молан пӱтынь огыл? Да могай пел паша?
Шемӱдыр. Пӱкшым Ур деч поген налме.
Кишкон. Пеш сай. Кондо, пу тышке!
Шемӱдыр. Пӱкш мый денем уке.
Кишкон. Кузе уке? Кушто?
Шемӱдыр. Сарваш дене.
Кишкон. Сарваш, тол тышке.
Шемӱдыр. Сарваш уке.
Кишкон. Кушто?
Шемӱдыр. Илемыште.
Кишкон. Илем, тол тыш... Илемыште?
Шемӱдыр. Илемыште.
Кишкон. Кунам конда? Молан пеленет толын огыл?
Шемӱдыр. Сарваш Айвийым марлан налмек гына пӱкшым пуаш сӧра.
Кишкон. Налже. Пуэн колто. Ынде вет тудо тыйын акат, мом шонет, тудым ыште!
Шемӱдыр. Айвийым Сарвашлан марлан пуаш ок лий.
Кишкон. Молан?
Шемӱдыр. Айвийым нигӧлан марлан пуаш ок лий.
Кишкон. Молан?
Шемӱдыр. Эн ондак, тудо шкеже ок келше.
Кишкон. Виеш пу!
Шемӱдыр. Да колышт тый мыйым, шоҥго карта!
Кишкон. Кӧ шоҥго? Ужат? Мыйын кажне кечын ик пӱ кушкеш. Чыла пӱэм кушкын
шуэш гын, угыч рвезе лиям.
Шемӱдыр. Йӧра, лият. Но колышт. Айвийым эсогыл виеш марлан пуаш гынат, тудо
садак Ямбердым йӧратымыжым ок чарне. Ямбердат тудым йӧрата. Ынде чыла
айдемым
тыланет кумалаш савырен шуктымо, но тудым, ужамат, нигунам савыраш ок лий.
Мом
ыштыман?
Кишкон. Шӱйжым руалаш!
Шемӱдыр. Тудо, колымекшат, ача-ава сугынь почеш шольыжым йӧраташ тӱҥалеш.
Тидыже эше шучкырак.
Кишкон. Чын, шучко. Мемнан кугыжаныште йӧратымаш пуш колышо чон дечат
лекшаш огыл. Тугеже кузе Сарваш деч пӱкшым поген налаш?
Шемӱдыр. Сырыкташ Сарвашым але ок лий, тудо кӱлешан еҥ!
Кишкон. Поктен колто!
Шемӱдыр. Кӧм?
Кишкон. Айвийым.
Шемӱдыр. Куш?
Кишкон. Мемнан кугыжаныш вес велыш наҥгаен шукто — и пашаже!
Шемӱдыр. А чын вет...
Кишкон. Хе-хе! А тый манат "шоҥго". Шоҥго еҥ тыгай сай шонымашым муэш мо?
Э-эх, ӱдырем, вашке тышечын калык коклаш пӧртылам, кугу полатым чоҥен
шындем да
чыла чонаным шинча дене ужын вуйлаташ тӱҥалам. Поктен колто Айвийым, а
Ямбердым
мый шке кошартем.
Шемӱдыр. Мыят тиде кечым моткоч вучем, ачай.
Кишкон. Ах, да, тушто, илемыште, пашкар деч посна шотлен моштышо еҥ уло мо?
Шемӱдыр. Пашкар деч посна?
Кишкон. Да! Ато тиде Тарзывуй кече еда ик кормыж пашкарым тушка да тынар
пӱет уло, манеш. Пелторта!
Шемӱдыр. Уло, уло. Кызыт ме тарзылыкеш ик кӱчызым налынна, тудо пече
меҥгымат, куклемыште пундышымат, вольыкымат пашкар деч посна шотла.
Кишкон. Пеш сай. Колто мый декем тудым тарзывуйлан.
Шемӱдыр. Колтем, ачай.
Кишкон. Олмешыже тиде аҥыра мия. Айвийым поктен колташ Айдар ок пулаштаре
чай?
Шемӱдыр. Амалым муам. Айдар йол йымал пий гай. Чыла колыштеш. Ну, мый
кайышым!
Кишкон. Пӱкш нерген ит мондо!
Шемӱдыр. Шуко туныктет, шкат палем. (Кая.)
Кишкон. Эй, аҥыра-меҥыра-влак!

Орол ден Тарзывуй Ямбердым пидын кондат.

Ямберде (веселан, койдарен).
Но-о, манам!
Тр-р, манам!
Кушто Кугыжа, манам?
О, теве кушто улмаш Кугыжа! Эсен улат мо, поро Кишкон?
Кишкон. Тый ончылнем орадыла ит кой. Палем мый тыйым, салтак-калтак! Теве
кызытак вуетым руал шуэм! (Кердым нӧлталаш тӧча, пырт ок шуҥгалт.)
Ямберде. Шоҥгемынат, Кугыжа! Веретым самырыклан пуаш кӱлеш!
Кишкон (тӧрланен шинчеш). Кӧлан самырыклан?
Ямберде. Мутлан, мылам.
Кишкон. Тунам тый мом ыштет?
Ямберде. Олмышкет шинчам.
Кишкон. Вара?
Ямберде. Тыйым казаматыш петырем.
Кишкон. Мо-о?
Ямберде. Можо мо? Казамат пуста шинчен ок керт.
Кишкон. Мый тылат казаматым ончыктем! Каласе: шӧртньӧ пӱкшын юзо вийже кузе

керде деке кусна?
Ямберде. Хм, кузе! Тудым пурлын каташ, вара томжым кочкын колташ кӱлеш. Но
тый тидым нигунам ыштен от керт.
Кишкон. Молан ом керт?
Ямберде. Эн ондак, тыйын шӧртньӧ пӱкшет уке. Лиеш ыле гынат, тый тудым
пурлын катен от керт — пӱет йоген пытен.
Кишкон. Ха-ха-ха! Ух-ха-ха! Ончыза, ончыза, мом тудо ойла? (Чот воштылеш.)
Уке, Ямберде, теве тыштыже тый йоҥылыш лият. Ончал! (Умшажым кара.) Ужат?
Ямберде (трукышто ӧрын шогалеш, но шкенжым вашке кидыш налеш). Мом?
Кишкон. Кажне кечын ик рвезе пӱй кушкеш, умылет?
Ямберде (лӱмын). Пӱй? Кушто пӱй? Иктымат ом уж.
Кишкон. Кузе от уж? Тарзывуй!
Тарзывуй. Колыштам!
Кишкон. Тый мыйын умшаште пӱйым ужат?
Тарзывуй. Шуко пӱйым ужам! Теве тынар! (Пашкар-влакым луктын ончыкта.)
Ямберде. Ха-ха-ха!
Кишкон. Тый молан воштылат?
Ямберде. Тиде пӱй мо? Тарзывует тыйым ондала. Пӱй олмеш пашкар-влакым
кереден шынден.
Тарзывуй. Тудо шойыштеш.
Кишкон. Пашкар?
Тарзывуй. Шойыштеш, Кугыжа, ит ӱшане тиде вуянчылан!
Ямберде. Пашкар, пашкар. Чылаже кумыт.
Кишкон. Кумыт?
Тарзывуй. Пашкар огыл, пӱй! Кажне кечын ик пӱй кушкеш!
Кишкон. Лишкырак кондыза.

Ямбердым лишкырак кондат.

Шотло!
Ямберде. Икыт, кокыт, шымыт, кумыт, икте, иктат уке.
Кишкон. Кузе иктат уке? Шотлышыч гын, мыняр гынат улыс!
Ямберде. Пашкарже уло, пуйжӧ уке.
Кишкон. Тарзывуй!
Тарзывуй. Мый, Кугыжа!
Кишкон. Кызытак илемыш кай! Тушто ӱдырем дене шотлен моштышо тарзе уло.
Вашкерак тышке толжо.

Янсит толеш, шеҥгечынже койын-койдымын Ур шишлана.

Янсит. Кугыжа, тый мыйын нерген ойлет?
Кишкон. Тый кӧ улат?
Янсит. Ӱдырет ден веҥычын тарзышт.
Кишкон. Пеш сай. Тол тышке! Тиде окмак Ямбердылан шотлен пу — мыняр мыйын
пӱем уло.
Янсит. Тыманмеш! Икыт, кокыт, кумыт, нылыт... (шотла)... шымле шым пӱй,
Кугыжа!
Кишкон. Кернак пӱй!
Ямберде. Пӱй. Умшаште эше мо лийын кертеш?
Кишкон. Пашкар огыл?
Янсит. Могай пашкар? Тугай яндар, мотор пӱй. Чыла рвезе еҥын тыгай таза
пӱйжӧ ок лий.
Тарзывуй (куанен). Маньым вет!
Кишкон. Мом маньыч? Шотлаш тептерет уке гын, кай илемыш тарзылан! Таче кече

гыч мыйын тарзывуем тудо лиеш!
Тарзывуй. Колыштам, Кугыжа! (Кая.)
Янсит. А тидыже кӧ тыгай, Кугыжа?
Кишкон. Ямберде. Пермак салтак. Вуянче. Мутем ок колышт.
Янсит. А мый теве тудым сола дене!
Кишкон. Кызытеш ок кӱл. Орол-влак! Ямбердым петырыза! Сравочым тыш! А тый,
Тарзывуй, мыйын чыла шӱдымем шукташ ямде лий!
Янсит. Есть! Слушаюсь! Так точно! Ваше высокобезобразие!
Кишкон. Мо-мо, кузе маньыч?
Янсит. А, тиде мый кӱтӱм шарналтышым. Тушто тыгай лӱман шорык, каза, пача-
влак улыт.
Кишкон. Ынде кӱтӱэтымат, кӱчызӧ улметымат мондо.
Янсит. Мондем, Кугыжа! Чыла кӱштыметым шукташ ямде улам! Эй, орол-влак!
Тиде
вуянче Ямбердым чот тӱкылыза!

Ур толын лектеш.
Ур. Кишкон Кугыжа, Кишкон Кугыжа!

Чылан верешышт чарнен шогалыт.

Кишкон. Ур?
Ур. Мый улам, Кугыжа!
Янсит. А ну, шогал! Мом Кугыжан кундемыште перныл коштат?
Кишкон. Шого-шого, Тарзывуй! (Урлан.) Тиде тыяк шӧртньӧ пӱкшын озаже отыл?
Ур. Мый улам.
Кишкон. Кучыза тудым!

Орол-влак, Янсит "тарзывуй" тудым авыраш тӱҥалыт.

Ур. Чыталте, Кугыжа. Мый тый декет яндар шонымаш дене толынам. Чын, мыйын
шӧртньӧ пӱкшем ыле, но кызыт уке.
Кишкон. Молан улыж годым толын отыл?
Ур. Йоҥылыш лийынам, но кызыт титакем тӧрлынем. Шӧртньӧ пӱкш — ӱдырет ден
Сарвашын кидыште.
Кишкон. Вара?
Ур. Нуно коктын пӱкшым тыланет ынешт пу, тыйым петырен, шкешт Кугыжа ден
Кугыжан вате лийнешт.
Кишкон. Тый чыным ойлет?
Ур. Тыйын лӱмет дене, Кугыжан лӱм дене, товатлем!
Кишкон. Теве кузе улмаш! (Шонен.) Кошартем! Чылаштым кошартем! (Орол-
влаклан.) Чылалан корныш ямдыдылалташ! Ямбердым эше чотрак пидса!

Пычкемышалтеш.

Визымше сӱрет

Модмо вер кокымшо сӱретысак. Шемӱдыр кугу мӱшкыр дене коштеш.
Шемӱдыр. Тарзывуй!
Тарзывуй. Колыштам! (Толеш.)
Шемӱдыр. Нӧреп гыч Айвийым лук. Вара Сарвашым ӱжаш кай.
Тарзывуй. Йӧра. (Кая.)
Шемӱдыр (тыш-туш проворын коштеда). Ух! (Мӱшкыржӧ вола, торжан нӧлтал
колта.) Сайын киенат от мошто! Ну, Айвий! Йӧратыше Айвий! Таче тый вес вере
вес
йӧратымашым кычалаш тӱҥалат!

Тарзывуй ден Айвий толыт. Айвий пыкше ошкылеш.

Йӱштӧ нӧрепыште изишак ушет пурыш але уке?
Айвий (йӱштын). Моткоч шуко пурыш.
Шемӱдыр. То-то, тулык шольо ден шешкым йот еҥат чамана, а тый...
Айвий. Могай удам мый тыланда ыштенам?
Шемӱдыр. Тудо эше йодышт шогылтеш, намысдыме!

Песте воктен Ур койылалта.

Чӱва! Ух, шапшак лузгавоч!
Айвий. Уржым молан поктет?
Шемӱдыр. Чыла вере пургед коштеш, вориге! (Урым Тарзывуй поктен колта.)
Айвий. А ик гана тудым шкак кычалаш колтышыч.
Шемӱдыр. Ик гана кок гана огыл, эше ӱчашен шогылтеш! Кай, сомылым ыште,
шуко канен кийышыч, його пырыс! (Тарзывуйлан.) Тыйже мом шогет? Мом
шӱденам, ыште!

Тарзывуй кая.

Айвий. Юмо ужеш.
Шемӱдыр. Мемнан Юмына — Кишкон Кугыжа. Тый гына тудым от шотло.
Айвий. Мемнан Юмына каваште. Те Азырен тукым улыда. Тый, шольымым ондален,
тудлан марлан лектыч пуйто. Кертда Айдарым азырен юапышкыда авалтен, ынде
тудланат акаже ок йӧрӧ.
Шемӱдыр. Ака ден шольо ик юмым жаплышаш улыт. Тый шольыч ваштареш кает.
Айвий. А илем калык кӧн ваштареш кая?
Шемӱдыр. Илем калык ожсо титакшым умылен, чын юмыжым муын, ынде тудлан
кумалеш. Шого але, Айдар пӧртылжӧ, чыла тудлан ойлен пуэм.
Айвий. Лӱдыктӧ, лӱдыктӧ, йыпшет темеш ик гана.
Шемӱдыр. Ондак тыйын ынже тем.
Айвий. Мыйын пӱрымашемым тый от уж. (Шемӱдырым тӱткын онча.)
Шемӱдыр.Мом шинчатым пашкартен ончет? Мом ужын отыл?
Айвий (ӧрын). Ой, мор-мор, вара пеш содор мӱшкырет кушкын шинчын аман,
калтак!
Шемӱдыр. Айдар шольычым тептердымылан шотлет мо?
Айвий (койдарымыла). Товро, ом шотло. (Кая.)
Шемӱдыр. Ух, теве Айдар гына пӧртылжӧ! Ужшашетым ужат!

Сарваш пура. Кидыштыже — вӱдылка.

Сарваш. Кузе, кутырен келыштарышыч?
Шемӱдыр. Ох, Сарваш, Сарваш! Мый тыйым ончем-ончемат, эсогыл чаманен
колтем. Ачам тыйым илемын лужавуйжо семын ужеш, а тый, лӱмнеретым шӱктарен,
ала-могай пелтортам марлан налнет. Тыге лиеш гала?
Сарваш. Шкет илен шер темын.
Шемӱдыр. А виеш налме ӱдырамаш дене кузе илынет?
Сарваш. Тугеже, кӧнен огыл?
Шемӱдыр. Огешат шоно. Виеш наҥгая гын, малымыж годым логарышкыже кӱзым
чыкем, манеш.
Сарваш. Кӱзым чыкем, манеш?
Шемӱдыр. Да вуйжым ойырен, пийлан кудалтем, манеш.
Сарваш. Тый от шойышт?
Шемӱдыр. Кугыжан ӱдыр шойышт мошта, шонет?
Сарваш. Ом шоно, но...
Шемӱдыр. Сарваш! (Шыман.) Сарваш, ончем-ончемат, тиде аҥыра ӱдыр тыйын
ушетым тӱвыт луген пытарен. А тый от шиж, молан мый тыйым чӱчкыдын тышке
ӱжам?
Сарваш. Кутыраш.
Шемӱдыр. "Кутыра-аш!.." Нимомат тый от умыло, аҥыра! Колышт: тый таче тиде
илемлан оза улат, а чумыр ты кундемлан пеҥгыде кид лиймет ок шу мо? Пӱтынь
кундемым кучаш кумылет уке мо?
Сарваш (ылыжын). Уло-о-о... Но... Мемнан Кишкон кугыжа уло!
Шемӱдыр. Тый ачам дек ятыр жап коштын отыл, а мый тачат миен савырнышым.
Пыкше ила. Векат, лишыл жапыште ӱмыржым шукта.
Сарваш. Туешкен, ужат?
Шемӱдыр. Шоҥго тудо, тӱжем ияш. Мемнан тукым пӧръеҥ-влак юзо вийым налын
огыт керт гын, тылеч коч огыт иле.
Сарваш (умылаш тыршен, йывыртен). Мом тидын дене каласынет?
Шемӱдыр. Тиде пелторта Айдарлан мый, шонет, марлан толынам? Мый калыкыш
лектынам? Тый гает пеҥгыде пӧръеҥым муаш шоненам. Ачам колымеке, кундем
калык
угыч тошто верашкыже лупшалт кертеш. Сандене мыланна у Кугыжам ямдылыман.
Сарваш. Тыгайже...
Шемӱдыр. Тыгай еҥ тыште икте гына. Тый, Сарваш!
Сарваш. Мый?
Шемӱдыр. Ачамын поянлыкше полат тич. Ший, шӧртньӧ, моло тӱрлӧ чинче-
вунчо... Ме шканна вес полатым тышан нӧлтен шындена. Кӱкшым, кӱкшым. Туш
кӱзен ончалат — уло кундем коеш, кажне еҥ кидкопаште лиеш. Нуно сонарыш
коштыт, нурым
куралаш тӱҥалыт, пеленышт ӱшан орол-влак лийыт. Чыла пашам тарзе виктара.
Айдар
гайышт капка йымал пийыш савырнат. Тый Кугыжа лият, мый — Кугыжан вате!
Йоҥга?
Сарваш. Келшем мый, шӱмбелем!
Шемӱдыр. Мутетым мо дене пеҥгыдемдет?
Сарваш. Теве. (Кӱсенже гыч "пӱкшым" луктын ончыкта.)
Шемӱдыр. Пу! (Налеш.) Тидыжымат. (Вӱдылкам налеш.) Ынде тышеч кай!

Сарваш кая.
(Мӱшкыржӧ гыч кӱпчыкым луктын кудалта, вӱдылкам аза семын куча, вичкыж
йӱкым
луктеш — азала магыра.) Айвий! Айвий акай! Айвий акай, манам!

Айвий лектеш.

Айвий. Адак могай поро уверым каласет?
Шемӱдыр. Айдар шольычын эрге шочын!
Айвий. Аза? Эрге?..
Шемӱдыр. Ит йӱклане. Чызым пукшышымат, мален колтыш. На, изиш кучо. (Кая.)
Айвий. Эрге... (Нимолан ӧрын, вӱдылкам кучен шога.) Эрге...

Ур койылалта.

Айвий. Ур шольо! Мом ынде ыштена? Ямбердым Кишкон кучен каен. Янситше лӱдшӧ

мераҥ улмаш — шылын куржын.
Ур. Янсит нигуш каен огыл. Ямбердат вашке тыште лиеш. Но осал деч утлаш
тыйынат
полышет кӱлеш.
Айвий. Мыйже мо дене полшен кертам?
Ур. Кишкон ден ӱдыржӧ пеш осал пашам шонен пыштеныт. Нуно тыйым вес
кугыжанышыш
наҥгаен кудалтынешт.
Айвий. Лучо пуштышт, но шочмо вер гыч нигуш ом кай!
Ур. Ме тыйым утарена. Сандене колышт: кунам тылат тыгай пунчалым луктыт,
тый
тыге ойло: Айдар шольымлан верч келшем, но пеленем Ямбердымат колтыза!
Вашке
Кишкон тыште лиеш, пеленышт пидме Ямбердымат кондат. Пӱкш — Янсит дене.
Янсит
тудым Ямбердылан пуа, но керде — Кишкон кидыште, сандене Ямбердым рудаш
амалым
муман.
Айвий. Умылышым.

Ур кая. Шемӱдыр лектеш.

Айвий. Шешке! Мый ом пале, могай тиде аза, ыштенат гын, на, ончо! (Теҥгылыш

пышта.)
Шемӱдыр (азам налеш, онча). Ой! О-о-ой! Пуштын! Пу-штын! Тудо азам пуштын!
Айвий. Тыйын ушет каен! (Лӱдын колта.)
Шемӱдыр. Пошкудо-влак! Родо-влак! Мемнан Юмына — Кишкон Кугыжа ваштареш
шогалше албаста тудын икымше уныкажым пуштын! Сарваш! Сарваш! Кушто коштат?
Тол
вашкерак!

Айвий нимом ышташ ӧрын, тыш-туш тошкыштеш. Сарваш ден Тарзывуй
толыт.

Сарваш. Мо лийын? Мо тугай?
Шемӱдыр. Мыйын эргым... Айдарын эргыжым... Кугыжан уныкажым пуштыныт...
Сарваш. Кӧ пуштын!
Шемӱдыр. Тудо!
Сарваш. Кучаш! Эй, Тарзывуй!

Айвийым кучат, пидыт.
Айвий. Пидса, пуштса, кишке чон-влак!
Сарваш. Вуйжым руалаш кӱлеш!
Айвий. Руалза! Садак тендан семын ок лий!

Айдар толеш.

Шемӱдыр. О, Айдар! Айдарем! (Шортеш.)
Айдар. Мом шортат?
Шемӱдыр. Кузе мый тыйым вучышым!
Сарваш. Жапыштыже толын шуыч, Айдар.
Шемӱдыр. Айдар, тыйын эрге шочын.
Айдар. Йӧра. Ончыкто!
Шемӱдыр. Теве.
Айдар. Шып кия.
Шемӱдыр. Колен тудо.
Айдар. Молан?

Шемӱдыр шортеш.
Сарваш. Айдар шольым, азап. Тыйын але гына шочшо эргычым акат, Кугыжан
ваштареш шогалше осал айдеме, пиктен пуштын.
Айдар (акаж дек мия). Молан пиктен пуштынат?

Айвий тудым онча, нимат ок пелеште.

Сарваш. Шкенжым пушташ кӱлеш.
Айдар. Пуштса!
Шемӱдыр. О, уке, Айдар. Тудо мемнан ончылно, Кугыжа ончылно, тыгай кугу
языкым ыштен, тидлан тыглай касар гына ок сите.
Сарваш. Тулеш йӱлалташ кӱлеш!
Айдар. Йӱлатыза!
Шемӱдыр. О, уке, тыгай айдемын шикшыжат, ломыжшат мемнан кугыжаныште ынже
код. Мый тудым азам пиктыше кок кидшымат руалаш кӱштем!
Айдар. Руалза!
Айвий. Айдар! Шольым!
Айдар. Мо?
Айвий. Айдар, изиэт годым тыйым шемгишке чӱҥгалын, ушетым лугыш.
Шемгишкымак
марлан налын, шӱм-чонет лугалте. Тылат верч калыкна юмыжым йомдарыш...
Шемӱдыр.Ит мутлане, Айдар, икшыветым пуштшо дене!
Айвий. Шонеда, тыге мыйым кепшылтен сеҥеда?
Шемӱдыр. Шыплане! Таче кече шичме годым тыйын теве азам пиктыше тиде кидет
эрелан капет деч ойырлен возеш. Колыда, Сарваш, Тарзывуй! Таче пелйӱд вашеш
тышке уло калыкым чумырыза! Тиде шапшак кид руалмым тек чыла айдеме ужеш. А
вара ме
тудым шкенан кугыжаныш деч ӧрдыжыш наҥгаен шуэна. Ха-ха-ха! Ну, кузе,
келшет тидын дене?
Айвий. Келшем. Но тылеч ончыч пытартышлан ик йодмашем шуктыза!
Шемӱдыр. Могай эше йодмаш?
Айдар. Йод.
Айвий. Ачатын казаматыштыже ик салтак — Ямберде шинча. Колтыза тудымат
пеленем, тыге шкандак веле каньыле лиеш.
Шемӱдыр. Ха-ха-ха! Уло кумылын! Эй, Сарваш! Тарзывуйлан каласе! Тыманмеш
кондыжо тышке саде салтакым!

Кенета рӱмбалга. Волгенче волгалтеш, кӱдырчӧ кӱдырта. Пеш содор Кишкон,
орол-влак толыт. Кишкон Ямбердын кердыжым кучен. Почешышт "Тарзывуй-Янсит"
Ямбердым вӱден конда.

Шемӱдыр. О, ачай толеш! Тый кызыт мыланна моткоч кӱлат!
Кишкон (Шемӱдырлан). Шого! Кушто Сарваш?
Сарваш. Мый тыште улам!
Кишкон. Шогал пеленже! (Шемӱдыр пелен шогалта.)
Шемӱдыр (ӧрын). Ачай!
Кишкон (кердым нӧлталын). Кушто пӱкш?!
Шемӱдыр. Пӱкш? Мый денем.
Сарваш. Тудын дене!
Кишкон. Пу!
Шемӱдыр. На, кучо. (Пуа.)
Кишкон. Нимат ом умыло, кушто Ур? Да мо тыште ышталтеш?!
Сарваш (ончык лектын). Чылалан! Чылалан! Чылалан! Таче мемнан илемым вуянче

чонан пытартыш кок еҥ кудалтен кая. Нуно калыкна ончылно моткоч кугу языкан

улыт. Иктыже, Айвий, Кишкон кугыжан нарашта уныкажым пуштын. Весыже —
пелодар
салтак Ямберде — Кугыжа ваштареш кидшым нӧлталын. Нуным...
Кишкон. Чын! Нунылан мемнан кугыжаныште вер уке. Тек ӧрдыжыштӧ пиалым да
йӧратымашым — ха-ха-ха — кычалыт. Рудыза!

"Янсит-Тарзывуй" Ямбердым руда, Сарваш Айвийым рудаш толаша.

Кишкон. Чеверласаш йӧным пуэм!
Ямберде. Чеверын, Кишкон Кугыжа!
Кишкон. Мый денем огыл...
Ямберде. О, уке. Эн ондак тый денет чеверласаш кӱлеш! Тый тӱҥ оза улат. Ну
мо, родо-влак! Саламлем мый тендам уло чон дене! Таче кече гыч ме чыланат
шӧртньӧ гай волгалтше чон дене, ик орлаҥгеш пижше пӱкш аршаш гае, юзо виян
ушакыл дене ваш йӧратен илаш тӱҥалына!
Кишкон. Тый мом куктыштат?!
Ямберде. Шонымемым, кумылемым, шомакемым! А ынде тый чеверласе, Кишкон!
Янсит. Кугыжа, пу тышке кердым, мый вуйжым ойырем! (Кердым налеш. Ямберде
дек мия.)
Кишкон. Когыньыштымат руалаш.

Кенета Янсит ӱмбал вургемжым кудаш кудалта — чылан Янситым палат.
Янсит. Пӱкшетым пурл, Ямберде! Да кучо кердым!
Кишкон. Мо тиде тыгай?
Ямберде. Мо тыгай, маныда? Тиде тыланда мучаш толеш. Ончалза — волгенче
волгалтеш. Шонеда, тиде волгенче? Уке, тиде шӧртньӧ пӱкшын ойыпшо
волгалтеш.
Шемӱдыр. Ачай, пӱкшым... Пӱкшым содор пурл...
Кишкон (пӱкшыжым луктын пурлаш тӧча, ок керт). Тиде мо тыгай?..
Ямберде (Кишкон деке лишемеш). Колыда, кӱдырчӧ кӱдырта?! Шонеда, тиде
кӱдырчӧ? Уке. Тиде юзо керде Кишконын вуй вакше нӧлталтеш!
Шемӱдыр. Пӱйдымӧ карта! Пу тышке пӱкшым! (Кишкон деч "пӱкшым" налеш, тудат
пурлын ок сеҥе.) Ы-ых!
Сарваш. Пу мылам! (Налеш, тудат нимом ыштен ок сеҥе.)
Кишкон. Пу мӧҥгеш!

Пычкемышалтеш. Ямберде пӱкшым пурлеш, кердыже йолт волгалтеш. Прожектор
Ямберде
ден Кишконын кредалмыштым волгалтара. Кишкон сеҥалташ тӱҥалеш.

Кишкон. Шого, Ямберде, айда кутырен келшена?
Ямберде. Тый денет таче шӧртньӧ пӱкшын юзо вийже кутыра.
Кишкон. Шӧртньым, шийым, уло поянлыкем пуэм, Ямберде, чамане!
Ямберде. Мемнан шкенан шӧртньына уло.

Ямберде Кишконым руалеш, кугу тул шыжалтеш, верже гыч шикш нӧлтеш. Угыч
пычкемышалтеш. Эркын волгалтеш. Сарваш йышт шылын кая. Калык тӱҥшыла шога.
Айдар (уш пурышыла). Могай шучко омым ужынам... Акай...
Айвий. Пеленетак улам, Айдар.
Айдар. Акай, мыйын кок шинчамат ужеш. Акай, акай, манам! Тый молан шортат?

Ямберде лишемеш.

Ямберде. Айвий!
Айвий. Ямберде!
Ямберде Айвийым шинчыр гыч утара, мландыш камвочшо шинчырым кердыж дене
руалеш. Тушечат тул-шикш нӧлталтеш. Калык иктыш чумырга.Кече лектеш. Чылан
кавашке ончат. Чурийышт волгалтеш. Янсит ден Ур ончыко лектыт. Уремште имне
рокмалта.
Янсит. "Тр-р", манам!
Ур. "Но-о", манам!
Пырля. И денщик солдат, манам!
Янсит. "Тр-р", манам!
Ур. "Но-о", манам!
Пырля. Денщик, во, солдат, манам!
Эх-хе-хе-й! Охо-хой!
Илышлан мучаш ок кой.

Ямберде, Айвий, Айдар ӧндалалтыт. Нунын деке Янсит ден Ур ушнат. Калык ваш
кидым
куча, тӱшка мурым тӱҥалыт.

Шовыч.



111798
************************************************************************
11—17
ШОЧМО МЛАНДЕ

КЕЛШЫМАШ КЫЛ ЭШЕАТ ПЕҤГЫДЕМЕШ

Октябрь мучаште Марий Элын делегацийже Башкортостан Республикыш миен кошто.
Делегаций вуйлатыше Президент, Правительство вуйлатыше В.А.Кислицын ден
Башкортостан Республикын Президентше М.Г.Рахимов кок республика коклаште
Келшымаш да пырля пашам ыштыме нерген договор йымалан кидыштым пыштеныт.
Тыге иза-шольо кылын
историйышкыже эше ик страница возалте.
Республикын делегацийыштыже Президент деч посна Марий Эл Кугыжаныш Погын
председательын алмаштышыже В.Г.Каписов, Государственный секретарь,
Правительство вуйлатышын икымше алмаштышыже Н.Н.Гаврилов, Президент
администрацийын внешний кыл
департаментшым вуйлатыше О.А.Дмитриев, Морко район администрацийым
вуйлатыше
Ю.Н.Алексеев, Марпотребсоюз совет председатель Е.П.Овчинников, Волжский
райпо
правлений председатель С.Г.Пономарев, Морко районысо "Передовик" озанлык
вуйлатыше Г.С.Григорьев, "Марий Эл" телерадио компаний председательын
алмаштышыже
Г.Н.Михайлова, "Марий Эл" газетын законодательный да исполнительный орган-
влакын
пашашт шотышто редакторжо Б.А.Шамиев лийыныт.
Ӱлан Борис Шамиевын каласкалымыжым савыктена.
Делегаций иза-шольо республикыш 26 октябрьыште, шочмын, кастене тарваныш.
Латик
шагаташ кужу корным эртен, эрлашыжым ныл шагат лишан Республикын пӧртшӧ,
вес семынже, Башкортостан Президентын резиденцийже, ончыко толын шогална.
Тыште куд
шагат эр лишемеш гынат, Республика пӧртыштӧ тымык, тул ок йӱлӧ. Оролышо-
влакым
кынелтен, Президент администраций вуйлатыше дене мутланымеке, мемнам ола
деч
ӧрдыжысӧ "Лесное" резиденцийыш наҥгайышт, сылне чодыра лоҥгаште нӧлтен
шындыме
пӧртлаште вераҥдышт.
Кечывал деч вара делегацийым Республикын пӧртыштыжӧ шокшын вашлийыч. Лач
тыште
кок республик коклаште Келшымаш да пашам пырля ыштыме шотышто договор
йымалан
кидым пыштыме торжественный церемоний эртыш. Марий Элын Президентше
В.А.Кислицын
да Башкортостанын Президентше М.Г.Рахимов договорым подписатлат. Тудым ныл
йылме
дене — руш, марий (курык марла да олык марла) да пошкырт йылме дене
ямдылыме.
Президент-влак текст йымаланат кидыштым пыштат да чыла текстат юридически
икгай
акан улмым пеҥгыдемдат.
Тиде документ нерген шуко мутланыме, ӱчашыме. Президент деч интервьюм
налмем годым да тыглай вашлиймаштат тидын нерген шуко гана йодышым пуэнам.
Теве ынде тудо
ямде. Договорын икмыняр проектшым возымо, ешартышым, йашталтыш-влакым
пуртымеке
гына келшышылан шотлымо. Россий Федерацийын субъектше-влак коклаште ваш-ваш
кылым ыштышаш кок республикынат политикышт моткоч кугу верым налын шога.
Вет элын
экономикыже койын шолдыргымо жапыште кок республик илен лекташ веле огыл,
ончыко
вияҥаш келшыше йӧным кычалыт да муынак шогат. Тидын годым, Москвалан кугун
ӱшаныде, лишыл да торасырак пошкудо-влак дене вашкылым ыштат. Башкортостан
ден Марий Эл коклаштат экономикым вияҥдаш полшышо йӧным муыныт. Тидат веле
огыл, вет
Башкортостаныште 106 утла тӱжем марий ила. Тыгеже экономикыште келшымаш
вашкыл
деч посна тышке эше национальный, социальный да культурный вашкыл ойыртем-
влак
ешаралтыт. Вашкыл умбакыжым промышленностьышто, ял озанлыкыште,
строительствыште, транспортышто, связьыште да моло отрасльыштат вияҥшаш.
Арня гыч, 4 ноябрьыште, Марий Элын шочмо кечын, Марий Эл Кугыжаныш Погын
ден
Башкортостан Республикын Кугыжаныш Погынжо (Курултайже) коклаште
парламентше
коклаште келшымаш кылым ыштат. Ончыкыжым кок правительство коклаште
соглашенийым
подписатлаш палемдалтеш.
В.А.Кислицын торжественный церемонийыште ойлышыжла договор йымалан кидым
пыштымашын марий калыклан могай акан улмыжым палемдыш. Тудо пошкудо
республикыште
илыше марий-влак верч тыршен шогымыштлан Башкортостан вуйлатышыже-влаклан
кугу
таум каласыш. Тиде шонымашым умбакыже Президент М.Г.Рахимов шуйыш:
— Башкортостаныште илыше чыла калыкынат йӱлажым, культуржым, йылмыжым
арален кодымо йодыш государство кӱкшытыштӧ ончалеш.
договорым подписатлыме деч вара журналист-влак дене пресс-конференций
эртыш. Нунын тӱрлӧ, южгунам ӧрыктарыше йодышыштлан кок Президентат раш да
келге вашмутым
пуышт.
Торжественный церемонийын тӱҥ шонымашыже да акше теве могайрак ыле:
чылаланат
кызыт куштылго огыл, Марий Эл гай изи республиклан поснак неле. Сандене
икте-весылан эҥертен, ваш-ваш полшен гына тыгай умылаш лийдыме жапыште илен
лекташ лиеш.
Калык-влакын келшымашышт пӧртыштӧ Уфаште илыше марий-влак дене вашлиймаш
оҥайын
эртыш. Туштат марий делегаций вуйлатыше В.А.Кислицын ойлыш, эрвел марий-
влак
кокла гыч лекше писатель, ученый, артист-влакын лӱмыштым пагален палемдыш.
Нунын
тыршыме саскашт, каласыш тудо, чумыр марий культурлан вияҥашыже,
пеледалташыже
полша. Вашеш мутым "Марий ушем" мер толкынын Башкортостанысе пӧлкажым
вуйлатыше,
философий наука кандидат П.И.Бикмурзин ойлыш. Тудо мемнан Президентын
пашажым
кӱкшын аклыш. Марий художник, Балтач районын шочшыжо, Башкортостанын
Салават
Юлаев лӱмеш кугыжаныш премийжын лауреатше Георгий Калитов Марий Элын
Президентшын портретшым шканжак кучыктыш. В.А.Кислицын художниклан вашешыже
кид шагатым
пӧлеклыш.
Вашлиймаште ойлышо марий-влак кок республик коклаште келшымаш кыл умбакыже
вияҥашыжлан ӱшаныме мутым каласышт. Президент В.А.Кислицын чыла ойлышымат
тӱткын
колышто да шокшын вашлиймылан кугу таум ыштыш.
Эрлашыжым мемнан делегацийым марий-влак эн шуко илыман Мишкан районын
чекыштыже
кинде-шинчал дене шокшын вашлийыч. Тидын годым теве мом ойырен палемдыман:
В.А.Кислицын тиде кечын Саранскыш, Россий Правительство вуйлатыше
Е.М.Примаков
дене вашлиймашке, кайышаш ыле. Но тудын чумыр марий культурлан тынар
талантан
эрге ден ӱдырым пуышо район дене, тусо калык дене вашлийын мутланаш, кундем
нерген утларак пален налаш шонымашыже сеҥен керте, мемнан дене кайыш.
Ончылгоч кутырен келшыме почеш, Мишканыштат торжественный церемоний лийшаш.
Иза-шольо кок
республикысе марий калык эн шуко илыман район-влак коклаште келшымаш да
пырля
пашам ыштыме шотышто договорым подписатлыман. Тудо район администрацийын
заседаний кугу залыштыже эртыш. Договор йымалан кидыштым Марий Элысе Морко
район администрацийын вуйлатышыже Ю.Н.Алексеев ден Башкортостанысе Мишкан
район администраций вуйлатыше А.А.Аптулманов пыштышт. Торжественный
церемонийым марла да рушла
эртарыме, договор тектымат кок йылме дене ямдылыме. Кок текстат юридически
икгай
виянлан шотлалтеш.
Погынышо-влак ончылно В.А.Кислицын ойлыш, договорым кӱкшын аклыш да кугу
лектышым тыланыш.
Мемнан делегацийым Нерге кыдалаш школышто шокшын вашлийыч. Школыш пурымаште
марий вургеман ӱдырамаш-влак келшымашым чапландарыше, уна-влакым вашлийме
такмак-влакым йоҥгалтареныт, тунемше-влак кинде-шинчалым тамлен ончаш
ӱжыныт. Марий
Элын Президентше тыгай вашлиймашлан моткоч куаныш да рвезе ден ӱдыр-влаклан
шарнымашан пӧлек-влакым кучыктыш.
Школым коло ий утла Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический
институтын
выпускникше Г.И.Изибаев вуйлата. Башкортостан Республикысе калык
образований министрын ӱмаште 29 майыште лукмо приказше дене школыммарий
йылме дене литературым
тунемме шотышто базовый школ семын палемдыме. Коллектив "Школа года — 97"
всероссийский конкурсышто сеҥышыш лектын да лауреат лӱмым налын. Марий Элын
Президентше икымше классыште тунемше индеш икшывылан "Азбука" книгам
кучыктыш. Кажнылан шке подписьшым шындыман книгам пуыш да лу ий гыч икшыве-
влак дене уэш вашлияш сӧрыш.
Мемнам марий писатель, ученый Яныш Ялкайнын шочмо ялыштыже — Чорайыште
чытен-чытыде вученыт. Делегаций лӱм дене В.А.Кислицын марий калыкын кугу
талантан эргыже
Яныш Ялкайнын памятник-бюстшо ончылан пеледышым пыштыш, вуйым савыш. Вара
Я.Ялкайн лӱмеш тоштерыште вашлиймаш эртыш. Тушто вераҥдыме экспозиций-влак
дене палыме лиймеке, Марий Элын Президентше лӱилӧ уна-влакын книгашышт ой-
шомакшым возен кодыш.
Уна-влак дене ял калык умбакыже культур пӧртыштӧ вашлийын. Делегаций
вуйлатыше
В.А.Кислицын эрве марий-влаклан тыге шокшын вашлиймыштан шокшо таум каласыш
да
Марий Элыш уна семын мияш ӱжӧ. "Передовик" озанлык вуйлатыше Г.С.Григорьев
ончыкыжым тысе Ленин лӱмеш колхоз дене келшымаш договорым ышташ шонымашым
каласыш.
Тиде ой дене калык моткоч келшыш да совым рӱж кырен вашлие. Вара районысо
художественный самодеятельность коллектив-влак уна-влак лӱмеш чапле
концертым ончыктышт. Сцена гыч йоҥгышт марла, рушла, башкирла муро-влак,
тавалтышт ты калык-влакынак куштымашыштым. Артист-влакын мастарлыкыштым
кӱкшын аклен, В.А.Кислицын
"Эрвел" куштышо калык ансамбльым вуйлатыше, Российын да Башкортостан
культурын
заслуженный пашаеҥже Я.Янгубаевлан кид шагатым кучыктыш.
Вашлиймаш годым чылажат ӱй да мӱй гына лийын манына гын, йоҥылышым ыштен
кертына. Южо еҥ дене мутланыме годым кок республик коклаште решатлен
шуктыдымо йодыш-влакымат палемдышт. Теве Чорайыш пошкудо Бирский район гыч
лӱмын икмыняр марий
рвезе толын ыле. Нуно марий делегацийын пеш кӱчык жаплан толмыжлан ӧпке
мутым
каласышт. Тыгеже Башкортостанысе моло район ден олалаштат марий-влак тӱшкан
илымым налман ыле. Поснак кугу ӧпкем Калтаса район администраций вуйлатыше
С.А.Сатылбаев каласыш.
— Меат Марий Эл дене кылым кучена, вет районыштына илыше чыла калык гыч 47
процентше — марий,— мане тудо.— Тыгеже меат лишыл район дене кылым ыштен
кертына.
Но тидат веле огыл. Марла книга ок сите, газет-влакым кумылын лудына, но
нуно
кӱрылтыш дене лектыт ала-мо, сандене мемнан деке пеш вараш кодын толыт. Эше
марий артист-влакын айда-лийже койышышт ӧрыктара, южыжо шкенжым начарын
куча,
программым тывеч-тувеч ямдылат. А Шкетан лӱмеш Марий театр мемнан деке
толаш,
чынжымак, вожылеш да чын ышта: мемнан калыкын вес йылме гыч кусарен шындыме

спектакль-влакым ончен шерже темын. Неужелий марий драматургий йӧршын
вийдыме?
Тыгайрак ӧпкем пасылтараш полшеда манын ӱшанем.
Башкортостаныште марий делегаций кок кече гына лийын. Но тынар жапыштат
кугу пашам ыштен шуктымо. Келшымаш да пашам пырля ыштыме шотышто кок
договор илыш вийым
налын. Тудо кок республик коклаште политический, экономический, культурный
кылым
вияҥдаш полша веле огыл, ваш-ваш умылымашым пеҥгыдемда.
Снимкылаште: 1. Кок республикын президентышт В.А.Кислицын ден М.Г.Рахимов
договор йымалан кидыштым пыштат; 2. Договорым пеҥгыдемдыме деч вара; 3.
Мишкан ден
Морко район-влак коклаште договорым подписатлыме деч вара Морко район
администраций вуйлатыше Ю.Н.Алексеев пӧлекым кучыкта; 4. Марий делегаций
Яныш Ялкайн
лӱмеш тоштерыште; 5. Мишкан район администраций вуйлатыше А.А.Аптулманов
Марий
Элын Президентше В.А.Кислицынлан район нерген каласкала.
Б.Филатовын фотожо.



111898
************************************************************************
11—18
Волгыдо талант

1998 ий 8 ноябрьыште писатель Вениамин Твановын шочмыжлан 75 ий темеш
ыле...

Палыме марий прозаик Вениамин Михайлович Иванов 1923 ий 8 ноябрьыште У
Торъял
районысо Чобык ялыште кресаньык ешеш шочын.
1941 ийыште У Торъял педучилищым тунем пытарен да Совет Армий радамыш шке
кумылын каен. Военный училищым тунем лекмеке, Кугу Отечественный сар
пытымешке,
фронтышто лийын, фашист тӱча деч шочмо элым, тыгак Румынийым, Венгрийым,
Австрийым да Чехословакийым утараш полшен.
Сар гыч пӧртылмеке, Вениамин Михайлович Марий книга издательствыште
корректорлан, редакторлан, "Ончыко" журнал редакцийыште ответственный
секретарьлан ыштен,
республикысе Писатель ушем правленийым вуйлатен.
Вениамин Иванов педучилищыште тунеммыж годымак почеламутым да ойлымашым
возаш
тӱҥалын. Икымше ойлымашыже, "Саскавий", 1939 ийыште савыкталтын.
Писатель "Памаш ден сад" (1953), "Волгыдо ӱжара" (1954), "Эргым ден
мутланымаш"
(1957), "Ломберсолаште" (1960), "Саскавий" (1962), "Тӱтан" (1965), "Вӱдшӧ
келге,
серже тура" (1968), "Арслан" (1976) да моло книганат авторжо. Тудын
возымыжо
Москошто, тыгак татар, чуваш, удмурт, мордва, башкир, эстон, венгр, финн да
моло
йылме дене лектеден. В.Иванов шкежат А.Пушкинын, М.Лермонтовын,
С.Щипачевын,
А.Кутуйын да молынат произведенийыштым марлаҥден.
Посна верым писательын, творчествыштыже "Ава шӱм" повесть налеш. Чаманаш
веле
логалеш: автор тудым илымыж годым ужын ыш шукто. Произведений 1965-1966
ийлаште
возалтын, Сталинын личность культ озаланыме илышым ончыкта. Но тунамсе ий
тӧра-влак повестьлан ош тӱням ужаш чаракым ыштеныт, садлан тудо 1988 ийыште
веле "Ончыко" журналеш савыкталтын. Вара посна книга денат лектын.
Иктешлен каласаш лиеш: Вениамин Ивановын творчествыже марий литературышто
волгыдо кышам коден. Калык тудын произведенийже-влакым йӧратен лудын да
лудаш тӱҥалеш.



111998
************************************************************************
11—19

Лӱмгече

Шайра курык гаяк нӧлталтын шого...

Писатель Алексей Александров-Арсаклан — 60 ий

1960 ийлаште Марий радио дене тыгай корныла-влакым Сотнур кыдалаш школышто
тунемше Роза Рыбакова шергылтара ыле:
Умбалне Элнет ӱмбал канде,
Шурнаҥше пасу ончылнем.
Вет тиде мемнан шочмо мланде,
Пеледше Шайра кундемем.

Тышан пиалан шочынам мый,
Нур шудо шепкам алмаштен.
Мурен мылам кайык авам гай,
Ачам гай ончен ял куштен...
Тунам Рыбакован мурымо чыла мурын текстшым поэт Алексей Александров возен
улмаш,
а музыкшым самодеятельный композитор Василий Очетов.
Жап чоҥештенак чоҥешта: тений 11 декабрьыште писатель мурызо шӱман поэт,
журналнан отдел редакторжо Алексей Александров-Арсаклан 60 ият тепеш. А
шочынжо тудо Волжский районысо Шайрамбал ялеш.
Почеламутым возаш тӱҥалмешке, Алексей шочмо ял воктенсе Пыжаньер вӱдыштӧ
йӱштылын, колым кучен, Кугу сарын шужен ийлаштыже шинчалан шудым,
полдыраным поген,
ньогаж годымак Карайлоп ден Васек олыклаште шудым солен, удырен-овартен,
Кишкан
купышто чодыра емыжым поген...
"Шайра курык ӱмбалне илена. Чумыр Элнет чодыра, Элнет эҥер ончылнет
кандалгенволгалтын кия. Чодыра вес велне Морко мланде копа пундаште улмо
семынак коеш.
Карман курыкшак чонетлан кузе чучеш! Вот тыге кажне кечын чонет дене, шӱмет
дене
тиде кундемла мучко чоҥештыл коштат", — ойласал колта Алексей Александров.
Эн чотшо, мутат уке, кидышке ручкам налаш, шӱм гыч шолын лекше корнылам
кагазышке ястараш тиде Шайра пӱртӱсак таратен.
Сотнур школышто тунеммыж годымат эреак почеламут дене таҥым кучен, тушто
тунам
сылнымут кружокым марий йылмым да литературым туныктышо Михаил Исиметов
вуйлатен.
Варажым пӱртӱсын, Юмын пуымо талантым вияҥдаш Алексей Александровичлан
Марий пединститут кугун полшен. Кызыт кумдан палыме сылнымут мастар-влак
Семен Николаев,
Василий Регеж-Горохов, Эврик Анисимов, Геннадий Пирогов дене пырля ӱчаш-
ӱчаш почеламутым, ойлымашым, поэмым возен лончыленыт, творческий
апшаткудышто шуаралтыныт.
Алексей Александровын "Йолгорно" лӱман икымше почеламут сборникше икмыняр
автор
пелен лектын. Тиде мурпого аршашым кум Валентин — Колумб, Исенеков,
Дмитриев —
поро мут дене "Марий коммуна" газетыште аклен.
Кокланже южо авторын юалгырак шомакшылан кӧра Алексей Александрпов-Арсакын
кумылжо волымо семын лийын, ручкамат кидышке кучымо шуын огыл, сандене тиде
пагыт
возымо пашаштыже могай-гынат кышам коден. Но шолын лекше памашым нимо денат
чарен от шогалте...
Кызыт Шайрамбал кундемеш шочын-кушшо мутмастарна вийвал пагытыште. 1994
ийыште
тудым — "Ӱмыр кыл", "Шонымем, вучымем, йӧратымем", "Йолгорно", "Шымавуч"
книга-влакын авторжым — Россий Федераций писатель ушем членыш пуртымо.
Пытартыш жапыште Алексей Александров-Арсак "Ончыко" журналыште "Роза" ден
"Каче
таҥ" повестьлажым савыктыш.
Редколлегийын пунчалже почеш "Роза" повестьшылан "Ончыко" журналын 1996
ийысе
лауреатше лӱмым пуымо.
Ме йӧратыме йолташнам, пагалыме писательнам, "Ончыко" журналын пашаеҥже
Алексей
Александров-Арсакым 60 ияш лӱмгечыж дене пеш шокшын саламлена, кужу ӱмырым
тыланена, пеҥгыде тазалыкым сугыньлена.
Алексей Александрович! Творчество пашаштат Шайра курык гаяк нӧлталтын шого,

йӱкет курыкла кокла гыч шолын лекше памаш семынак эреак йоҥгыдо лийже!
"Ончыко" журнал редакций.



112198
************************************************************************
11—21
Мут Марий Эл Республикысе национальный президентский школын сылнымут
кружокшын
членже-влаклан
Лилия ПОРФИРЬЕВА

ТЕЛЕ

Теле толын,
      теле толын,
Тӱгӧ лектым ончалаш.
Йол йымалне
      лумжо
      шыдын
Ала-мом тӧча ойлаш.

Сур кышам пакча покшелне
Ош мераҥ эрден коден,
А йошкар полан шеҥгелне,
Чытырен,
      коля шинчен.

Марина ЭЛЬТЕМИРОВА

ЛУМ
Лумжо тыште-тушто
Лывыла пӧрдеш.
Мландывалне верым
Шканже кычалеш.

Пушкыдо ош лумым
Сае кышкылташ.
Шольым ден мый лектым
Лумъеҥым ышташ.

Йӧратена телым
Лум дене модаш.
Чиен ваштар ечым,
Курык гыч волаш.

Лена АКТУГАНОВА

МЕРАҤ
Менам мый икна
Ачам ден сонарыш.
Эртышна пасу воктеч
Да ужна мераҥым.

Ош ужгам чиен мераҥ,
Шыле кож йымаке.
Ме вучаш ышна тӱҥал,
Кайышна умбаке.

* * *
Лум лумеш, лум лумеш,
Мландышке вара возеш,
Эркын-эркын шыргыжеш.
Шыргыжеш тылат,
      мылам,
Шыргыжеш Марий Эллан.




112298
************************************************************************
11—22
ПОДПИСКЕ — 99

1999 ийын икымше пелыштыже

Пагалыме лудшо йолташна! "Кугарня" газет ынде кандашымше ий кажне кугарнян
тый
декет вашка. Кажне гана тудо тыйым у, сылне, чапле деч чапле статья,
мурсаска,
оҥай увер да тулеч моло произведений дене куандара.
"Арнян вӱршерже" лаштык арня жапыште кушто да мо лийме дене палдара гын,
"Мерполитик илыш" пӧлкан содержанийже тудын лӱмжӧ гычак рашемеш. А "Илет-
шӱлет, марий ял?" странице ял калыкын пашаже, сеҥымашыже, шонымашыже да
ончыклыкшо нерген
каласкала.
"Омса вес велне" лаштык, очыни, чылаштымат вургыжтара: вет тудо осал пашам
ыштыше-влак да нунын решотка кокласе илышышт нерген йодышым тарвата.
"Чачавий"— тыге маналтеш ӱдыр-влаклан пӧлеклалтше страница. Тыгак ӱдырамаш-
влаклан уло "Ӱдырамаш тӱня" страницына. Мураш да кушташ, сылне семӱзгар
дене шокталташ йӧратыше-влак нерген "муро тошкалтыш" лаштыкна каласкала. А
"Сылнылык тӱня"
страницыште тый, лудшо йолташ, артист кумылан еҥ-влак дене вашлийын кертат.
"Самырык суртоза" пӧлка сурт-пече кӧргыштӧ тӱрлӧ сомылым эшеат сайынрак
вораҥдарен
колташ полша. "Илыш йыжыҥ", "Изи тӱня, кугу тӱня", "Серыш, серыш,
серыш...",
"Йодыш-вашмут", "Лӱмгече", "Саман", "Пӱрымаш", "Могай ме улына?" да тулеч
молотулеч моло лаштык-влак шкешт нерген шкеак ойлат.
Ончычсо семынак "Кугырня" школ да студент илыш, сылнымут садвече да моло
нергенат увертарен шогаш тӱҥалеш. Тыгай граждан-влакын правашт шотышто
"Мемнан правана" лаштык каласкала. Тыгак "Тазалык — эсенлык", "Ужар лышташ,
"Кугарнягудо",
"Финн-угор улына", "Марий йӱла", "Ой, йӧратымаш", "Родо-тукым кыл",
"Эртышилыш", "Кузе илет, элвелмарий?" да моло лаштык-влак умбакыжат лийыт.
Нуно калыкнан эртыше да тачысе илышыже, финн-угор тӱня. ӧрдыжыштӧ илыше
марий-влакын пашашт, проблемышт дене палдараш тӱҥалыт.
"Кугарня" газетлан подпискым ышташ вараш кодында гын, тудлан кажне тылзын
колымшо числа марте возалташ лиеш. Вара тудо вес тылзын икымше числаж гыч
кӱрылтде
толаш тӱҥалеш.
Газетын индексше — 52748.
Лийза "Кугарня" дене пырля.

Юрий СОЛОВЬЕВ,
"Кугарня" газетын тӱҥ редакторжо.



112398
************************************************************************
11—23
ВУЙЛЫМАШ

3 В.КРЫЛОВ. У кцрцмыш у ӱшан дене. Марий писатель-влакын ИX съездышт вашеш.
ЛУДЫШ
9 Ю.ГАЛЮТИН. Георгий Пушкин. Дневник негызеш возымо шарнымаш-роман.
(Умбакыже)
ПОЭЗИЙ
78 А.ВАСИЛЬЕВ. "Илыш ок пагале лудшым...". Почеламут аршаш.
81 С.ШАБДАРОВ. Мутланыме шуэш, монден чыла тӱняште... Почеламут аршаш.
ДРАМАТУРГИЙ
86 В.АБУКАЕВ-ЭМГАК. Шӧртньӧ пӱкш. Кок ужашан йомак.
133 Волгыдо талант. 1998 ий 3 ноябрьыште писатель Вениамин Ивановлан 75 ий
темеш
ыле. Фотоочерк.
ПОЭЗИЙ
138 Л.ПОРФИРЬЕВА, М.ЭЛЬТЕМАРОВА, Л.АКТУГАНОВА. Почеламут-влак.
ЭРТЫМЕ КОРНО
139 Г.ЗАЙНИЕВ. Яныш Ялкайн: "Шочмо эл верч илышемат ом чамане". Очерк.
ШОЧМО МЛАНДЕ
158 Б.ШАМИЕВ. Келшымаш кыл эшеат пеҥгыдемеш.
163 В.ШАПКИН. Шкем нерген гына огыл. Шарнымаш. (Мучаш)
ЛӰМГЕЧЕ
173 Шайра курык гаяк нӧлталтын шого... Писатель Алексей Александров-
Арсаклан —
60 ий.
175 А.Александров-Арсак. Роза. Повестьлан почешмут.
МАРЛА КАЛЕНДАРЬ
189 А.КИТИКОВ. Ноябрь. (Кылме тылзе. Кӱсӧ тылзе. Йӱштӧ тылзе.)

Номерыште М.Скобелевын, Б.Филатовын да статья автор-влакын фотоштым
кучылтмо.


СОДЕРЖАНИЕ

В.КРЫЛОВ. В новый век с новыми надеждами. Размышления перед ИX съездом
писателей
республики.
ПРОЗА
Ю.ГАЛЮТИН. Георгий Пушкин. Роман-хроника. (Продолжение)
ПОЭЗИЯ
А.ВАСИЛЬЕВ. С.ШАБДАРОВ. Новые стихи.
ДРАМАТУРГИЯ
В.АБУКАЕВ-ЭМГАК. Золотой орех. Сказка в двух частях.
Яркий талант. К 75-летию со дня рождения писателя Вениамина Иванова.
Фотоочерк.
ПОЭЗИЯ
Л.ПОРФИРЬЕВА. М.ЭЛЬТЕМЕРОВА. Л.АКТУГАНОВА. Стихи.
ПРОЙДЕННЫЙ ПУТЬ
Г.ЗАЙНИЕВ. Яныш Ялкайн: "Ради Отчизны не пожалею и своей жизни". Очерк.
РОДНАЯ ЗЕМЛЯ
Б.ШАМИЕВ. Крепнут узы дружбы.
В.ШАПКИН. Не только о себе. Воспоминания. (Окончание.)
НАШ КАЛЕНДАРЬ
Пусть талант твой сверкает, как гора Шайра... Писателю Алексею Александрову-
Арсаку — 60 лет.
А.АЛЕКСАНДРОВ-АРСАК. Роза. Послесловие к повести.
МАРИЙСКИЙ КАЛЕНДАРЬ
А.КИТИКОВ. Природа и быт человека. (Ноябрь.)

В номере использованы фотографии М.Скобелева, Б.Филатова и наших авторов.



120498
************************************************************************
12—04

Юрий ГАЛЮТИН

ГЕОРГИЙ ПУШКИН

Дневник негызеш возымо шарнымаш-роман *

Элнет вӱдет, чурийончышет
Илышыштыже икымше гана Йоргий Элнет вӱдым ужеш. Чока пӱнчер ото гоч теве
кузе
йылгыжеш дыр тудо. Таклан огыл
Элнет вӱдет, чурийончышет,
Вож йымач йоген орлана.
Элнет пӱнчерет, сорта рӱдет,
Шыгыреш кушкын орлана.
Сер гыч серыш кеҥежым вӱд кугу лиеш докан, колжо тыште мыняр тонн гын?
Немда
изирак... Кеҥежымже тыште могай сӧрал! Но чонышто пырыс удыркала: якте
пӱнчерым
тыштат пырняшке савырат, мочол кушкед оптеныт теве, да эшеат тиде паша ок
чарне,
уна, кызытат пила йӱк ызга. Пӱтынь Элнет сер первый сорт пӱнчӧ пырня
складыш савырнен. Шошым шолым ыштен колтынешт чай. Шуко пырняже йомеш, вӱд
йымакат кая,
йышт шупшыктышо начальник тӱчат лиеш, нуныжо Сталин дечат огыт лӱд, ала
Сталинжак нуным тыге куча: шканда налза, йорлылан ик пырнят ынже кай,
тидлан тендам
шындат. Яллан пуаш гын, кузе оварен кая ыле тудо! Уке шол, ялыштыже эре
тоштемше
гына, сырве-сорво печан пу илем.
Теве тиде кундемлаште коштеден Чавайн... Пиалан шӱдыр йымалан шочшо айдеме
—
кӧранен-куанен шона Немда рвезе. Марий калыкын кечыже!

* Мучаш. Тӱҥалтышыже 10—11 номерлаште.

Тиде кечым лучко ияшыж годым почеламутшо дене саламлен. Йоргий кугу поэт-
влакым
наизусть палаш тыршен. Школыштыжат поэтын лӱмжӧ эн чеверын йолген. Чавайн!
"Йыландайыште" модшо ньоган шӱмжӧ помыжалтын. Тыныш Осыпын шӱжарже, Майра,
Чачавийым модо, шольыжлан Йоргийым нале. Кӧ туныкташ коштын гын, роль
чылалан ситен.
Педтехникумышто Валериан Васильев Чавайн деч ыш кораҥ...
Курал, марий, ит ӧркане,
Яра ок лий куралмет.
Ужар посто гай сӧрале
Шурно шочеш аҥаштет!
Теве кузе пӱралт толеш: Немда рвезе кӱртньыгорно кӱвар кучемым ужеш,
эҥертен шогалеш. Тувыр шӱялтыме ий рожышто чара могыран-шамыч койыт:
— Мишай, прыгай. На льду холодно, здесь тепло.
— Ж-ж-ж-ж, Алеша, — манше вӱдыш пура. — Уф, уф, как в бане, правда...
— Бултик вода — Якшывай будешь! Тулуп, тулуп сюда!
Содор чият да пӱнчер коклаш йолгорно дене куржыт. Ваштарешышт ӱдыр толеш.
Тудым
огытат ончал, кылмымышт дене Маюк почеш чымат веле, чошат. А ӱдырет мура
эшежым,
ласкаж дене ошкылалеш, Йоргийым ок шеклане. Тудыжо тулуп шӱшам нӧлталын,
йӱштыл
орланыше-шамычым шаҥгысек ӧрын да кӧранен ончен. Пылышыжлан шокта:
Кӱзалальым — курык, волалальым — Элнет,
Кӱвар декат эркын дене толылдальым.
Ушешемат возат, шинчаштемат коят,
Миен шуын, тул гай салам манылдальым.
Рвезылан пьесыште илымыжла чучын колта, пуйто нигӧм уждымыла шуялта:
Ачан пуымо талгыдыже
Торта коклаш орлана.
Меже шочын-кушкын улына
Йӧраташ да йӧсланаш.
Ӱдыр ден каче муро гоч икте-весым "ӱпшыч" нальыч, пьеса кылдыш лие, ынде
реплике
кӱлеш, вара действий тӱҥалеш:
— Салам, мотор йорга. Ой, Юмем, кӧм мыйын чуриемже уже-еш! Парасковья
Алексеевна, могай мардеж тыйым тышке нумал кондыш, тышке, мый декем. Лачак
чонемлан тый
гына от сите ыле, молыжо, марий пӱртӱсем, шинча ончылнак. Шинчам гыч
капышкем
вошт вита.
— Йоргий! — тудат кӧргӧ чонжо денак пьесым модеш чай. — Паня ман да йӧра, а
тыйже лӱмынак йӧрдымын шуйдарет: Па-ра-ске-вия-а. Мыскылынет ала-мо.
— Ӧндал-шупшалшашым кӧ мыскылаш тоштеш, мыланем тудо еҥым ончыкты-ян,
моторем.
Мыят кӱчызӧ ыльым, тыят кинде катыш почеш коштын орланенат.
— Ковам дене коктынак веле илен улына да...
— Ындыже айдемыш лектына дыр да.
— Пешак тыршем, тудымак шонем мыят.
— Тыйым чылан пеш йӧратат, мый тидым паленам. Кокымшо курс тыланет кумалеш.
— Чаманем, вожынпоч-шамыч дене утларак пижынат.
— Кынервуй тыштак да...
— А тый, очыни, пурлашыже тӧченат отыл. Шотлен пуаш, кӧн дене почаҥат?
Овий, Мотя, Шулко еҥга, Сӱзлеҥер еҥга, Куяр еҥга, Шолеҥер еҥга, оласыжым
мый таче ом
шотло. Ынде Элнетысе еҥгам кычалаш лектынат? Теве мый улам, ом йӧрӧ мо?
Йоргийын шинчаже понар гай лие.
Пьесыште, Элнет воктене, рӱдӧ конфликтше тӱҥалнеже ма?!
— Эшеат нуным шотлаш мо?
— Мый шкат каласен кертам, — умдыжым нӧлтале Йоргий.
— Анюк, Матроска?
— Утыжат лиеш чай. Сита.
— А мыйже, мыйже? Чонем уке шонет мо?
Кушкыла савырна ынде ситуаций? Мугыльген ынже лек ыле. Мом ышташ? Аха,
руалтше
пӱнчерыш пурен, изирак тулым пышташ кӱлеш. Ойлен куандарымыж почеш тугак
ыштат.
Коктынат вара циркысе кугу-кугу тӱмыр семын койшо пундыш ӱмбак шинчыт.
Йоргий
шкеж ден Матран коклаште лийше трагедийым тӱҥалеш. Тидын марте нимом
палыдыме
Паня ӧрмыж дене коклан вуйым рӱзалта, йӧратыше коклаште шочшо мурым шӱм
шулен
колыштеш, а рвезе, тудын шонымо почеш, эн сӧралжым почеш.

Азам ончен шерже темынак Матран вараже Морко рабфакыш тунемаш каен.
Йоргийлан
ятыр серышым колта, рвезе гына утыждене аҥыра да Епий Йыванлан, селке
пудыртышылан, утыждене ушкалыше лийын. Вараже пеш пален: ну, лийын гын,
лийын, мӱшкыр пижын огыл ыле вет... Уке, тудын воктеч ужде гай эртен кайыме
дене... Йоргий вара
шкем вурсен: "Шоненат — уке, марий ызыра чот кугун нелеш налаш тунемше
аҥыравуй!
Садыгак вет кунам гынат почылтшаш ыле вет, печетым кажне ӱдырыным налын
шуат вараже. Марлан нал, аҥыравуй, тунар чот йӧратет гынже, рожлан рож чыла
вереат.
Уке-е! Йоргий кугус тудо, артистыс ынде, але тунемаш веле тӧчен гынат".
Матран
сера, а тудо южо письмам огешат луд, кушкед шуа. Лудеш гынат, вашмутым ок
пу.
"Эх, аҥыра мый, аҥыра..."
Морко рабфакын тӱшкагудыш йӱдым тулым чыкеныт. Йоргий юрист Музуров Сергей
Александрович дене вашлийын, кузе чыла тиде лийын — пала. Ик еҥже пижыктен,
а весыжлан, ӧрдыжлан, йолам ышташ тӧчен. Тушто лач Матран ден эше ик ӱдыр
улыт улмаш.
Ала лектын кертын огытыл, ала лӱмынак кодыныт, кӧ пала ынде нуным. Кеҥежым
Моркыш миен, Йоргий шӱгар ӱмбалныже шога: "Проститле мыйым, аҥыра таҥетым.
Садак
мыламат иктаж-кунам авамланде шокшо помышыш пурыман. Суапыште лий. Мыйым
тольык
ит мондо!"

— Теве вет могай улына ме, Йоргий. Нимомат огына пале, огына ойыро, мо
мемнам
вуча, — Панян оҥжо кугун шӱлалтыме дене овара.
— Слон-шамыч, мый лудынам, пытышашым шижын, ондак колышо слон-шамычын
шӱгарышкышт каят, манеш. Мый палаш тӧченам, Алексей Иваныч дене келшеда?
— Пеш ыле да тугай куатле пӧръеҥ дене... Пырля модмо Филиппова Настя деч
шупшын
налын кертат, ужат!
— Айда меат нунын гаяк тале лийына!
— Айда! Тольык вийжым кузе погаш? Нуным ончен гын веле? Йоргий, власть ок
вашталт гын, тый кӧ лийнет улмаш? Черкыште мый шуко гана ужынам. То чаҥым
кырет, то
мурет, то кугу еҥ воктен юмылтет...
— Очыни, поп лиям ыле. Миссионер корно деч моло марийын уке ыле чай тунам.
Палет, черке службо, тиде, пеш кугу спектакль. Торъял семилеткыште мурымет,
Паня,
нигунам ок мондалт, — мутым вес век савырале рвезе, тул ӱмбак лумым
шыжыктыш.
Чушленак йӧрыш тулото. — Каен колтышна Элнет илемыш...
Паня уло йӱк яндарлыкше дене тӱҥале:
Индеш ниян йыдалемже
Чумалтал ошкылалмем огыл мо,
Куд велыжан шовыремже
Ловыктал ошкылалмем огыл мо...
Шинчаш пернышын арун, у пырня дене чоҥен шындыме пӧртла воктене але гына
нӧлтымӧ
пура шуко уло, шканыштат ыштеныт, ужалашат ямдыленыт. Теве Элнет пырня эше
кушто. Суаслан ужален, оксам ыштат.
— Шкетаным тышкыла колташ кӱлеш, — манеш Паня. — Возен витарыже ыле вор
кашакым.
— Пӧтыр Пайдушат кертеш дыр да...
— Тудынла — нигунамат.
Артист-шамычым илаш шогалтыме клубышто Паня Леонтьева мален кия ыле.
— Кынел, тарване, помыжалт, шуко мален, мом ужат? — миен чыгылтале Йоргий.
Тудыжо уэштмыла кидым кок веч кӱш нӧлтале, рвезым ӧндале, шупшалынак
колтыш:
— А тыйже, у тылзем, молан эре пыл шеҥгеч коштат, ни кечывалым, ни йӱдым
ужаш ок
лий тыйым.
— Ик ӱдыр дене Элнет кӱвар вес могыр гыч толам, пагалымем, йӧратымем, тыят
ит
мале, шонем... Ме тичмаш пьесымак модна, илыш гыч пеледыш семын нӧлталтшым.
Паня теве кызыт гына ылыжше миниспектакльыште шканже ушкалыше ватын рольжым
ойырыш да когыньыштым чотак тергыш: кузе вашлийыныт, кӧжӧ тыште титакан, мо
дене
шуйныш вашлиймаш, ӧндалмышт-шупшалмышт когыньыштым куш кондыш, йӧралынак ыш
пыште дыр, тулеч момат. Каҥашыдежак вашлийын огытыл дыр?
— Илышлан тау, пӱрышылан, — мане титаклыме Паня, — тыге йӧратен
моштымыжлан,
ӱмырым пуымыжлан. Тудым тыйын семын мален эртараш язык.
— Шупшалмашда ӧндалалтме деч вара лиеш але уке?
— Ме икте-весын чоныш пашмам веле пыштен шуктен улына.
— Шупшалаш ида тошт. Тидым мый веле ыштен кертам, ме вет партнер улына.
— Ала иктаж гана шупшаламат да, — ыштал шинчылтеш Йоргий.
— Мый теве тыланет "шупшаламым" ончыктем!
— Мо мыйжым от йӧрате вет?
— Огым гын, пырля тынар куштем ыле мо. Кызытат ӧндал-шупшальымыс, тиде ок
сите
мо?
— Паня, Вася Якшов дене сцене шеҥгелне эре кином ончедас. Кызытше кузе
моторын
койын киет вет, ах! Мыйым чаманен, йолетшым кеч одеял йымак шуралте...
Йолым
ужам гын, поснак тыгай сӧрале ӱдырыным, мый шкемын омыл, эре туге чучеш,
пуйто
мыйын кӱсенем гыч шӱдӧ теҥгем шолыштыныт. А мыйже, куньырий тугай...
— Ну, шкендым тунар ӱлык ит шынде, — кынелале Паня, кенета руалтыш да шкеж
дек
шупшыльо. Смирнова тидыжымак чытен ыш керт: "Те тыште ӱяк-мӱякымат
ыштылнеда
аман, кумшо еҥ тыгайыште уто. Шонымашемже мыйынат уло ыле да, партнерым
кычалаш
верештеш ма?" — мыскара попанаж дене леведалт кайыш.
Тидын дене спектакль одеял йымалан шыпланышаш ыле дыр. Но Йоргий вес
мучашыжым
ужын шуктен огыл. Допрос ылыже. Паня Шолэҥерыште йӱд кузе эртымым тергашак
лийын, коеш. Чыла-чыла сӱретлен пуаш перныш.
— Мыйже тыланет ом йӧрӧ мо, Петрова дечат тыранлан шотлет?
— О томаша! Кок вате дене илаш альыжак мулла омыл. Тый гает Кармен деч Юмем
утарыже: Курык марий-шамыч пеш кугу коммерсант улыт. Алиментым кӱраш
тӱҥалнет мо?
Сита-сита-сита, тетла нимогай допрос. Айда тидым театр да поэзий дене
вашталтена. "Любовь нечаянно нагрянет", — муралта. Вара кенета йодеш: —
Паня, родем, каласе, Речкина Вера кусо ӱдыр?
— Тудын ӱмбакат шинчам пыштышыч мо? Ну и ну-у, улат вет... Яраҥ могыр.
Пешак миниатюрный, шемалге, изи еврей ӱдырла коеш. Тудын дене ит мод,
йоҥылыш лият.
— Молан модамже? Йӧршынат ок келше. Шкеже тудо шинчам пӱяле такше. Марийже
уло
мо тудын? Эшежым... мӱшкыржӧ шолып овара ма?!
— Тол, лишем, пылышышкет каласем: тудым Наук Исайыч йӧрата... Шӧртньӧ
самородко
манын толаша. Ватыже, Мария Сергеевна, олаште, а Речкина пеленжак. Тый
шонет,
нимо ок ышталт тыште? Ышталте-еш.
— Кынелат-уке таче тыйже?
— Огым. Черле улам.
— Моч корштаже?
— Тылзылан ик гана ӱдырын можо корштыман?
— Умылышым. Таче шкетланем кушташ логалеш тугеже. Пурлашет кевыт гыч мом
налын
толаш?
— Мом шонет, тудым.
Йоргийын умшаште муро коштеш. Толеш-кая, эре мура:
Тендан таҥым кӧ пала,
А мемнаным кӧ пала?
Меже шкеже палена,
Тенданымат шонена.
Паня шкежат чытен ок керт, Курык марлажым шуялта:
Кожла сирыштет куку юкет,
Часеш ик гана шынзын муралта.
Туан атям дон туан авам дон
Кунам ик гана шынзын попышаш?
Кевытше тора огылат, кум куплетым мурен пытарымыже лишан Йоргий пӧртылынат
шуын,
кидыштыже кугу кагаз вӱдылка: тичак чес. Паня лӱдын:
— Мый тӱленат ом пытаре тыланет, кажне гана мыйым туге пукшет! Тыгайым мый
кузе
ом йӧрате? Тол, эше ик гана оҥешем ӧндалам, чурикшымак шиж, ала вара
ылыжат, весым кычалын от куржтал...
Мыскара гына, но шонкалыкта...
Пӧръеҥыныш веле огыл, ӱдырамаш чонышкат корно пагар гоч кая. Шолшо вӱдым
конда,
мо улыжым кагаз ӱмбак шаралта. Кугу "пикникым" тӱҥалыт.
Ой пайремем, пайремем, пайремлан келшыше Паням толын!
Мӱгиндемат уло, соктаэмат уло, кинде дене чайым пурлыктем.
— Экспромтым ыштылат. Пеш сай тиде. Соктаже тутло, чеснокан.
— Курык марийын "кровечше" нимо деч тамле.
— Тыгайым ом пале, икече ойленам.
— Иктаж гана шке ыштен пукшем, пачерым гына пуышт.
— Ужават шӱшпыкыш савырна тудын марте.
— Тугеже Кресаньык пӧртышкак шӱр кочкаш куржталаш возеш. Йӧра, буфет оза
Плотников вучымеш пуа. Ме Якшов дене коктын коштына. Коряково ялыште илена,
коктын ик
койкышто малена. Пӧлемнаже ныл метр веле. Эре театрыштак почаҥына. Тушто
вер кунар кӱлеш. Тунем да тунем. Граммофоным реквизит пӧлемыште пӱтырена:
Шаляпин, Вадим Козин, Лемешев, Рейзен, Михайлов, Козловский... Голубев
Элыксандр арийым ок
тунем. Мый гын тудын гай йӱкан лиямат...
Кочкын темын, Паня адакат малаш возо, Йоргий уремыш лекте. Тушто Петям
вашлие да
таче Шолеҥер гыч концерт ончаш кӧ толшашым шарналтышт. Петялан теҥгечсе
Олюк
келшен гынат, сеҥышаш огыл. Йоргий тудлан Шурам темла. Темлымыже керек,
туге коеш. Ондак келшыме Надя Милютина нерген йодо. Вашмут тыгай лие: "Эх,
Йоргий! Ондак пеш келшышна, вашла пеш шупшалалт толашышна. Шуко жап ару
йӧратымашлан кумал
эртен. Кульминаций манмашкет шуаш тӱҥална гын... мыйже вет ӱдырамашым ӱмбач
ончен йӧраташ веле келшен толшо шочынам. Пале-ем, ӱмыремже умбак тыге
шуйнен ок
керт, кушан пытем гын, палышаш ыле. Теве кушто трагедийже, Йоргий.
Ситартышлан
оҥа йол, кӱчык йол... Мый шкемым путырак чот ом йӧрате. Вашкерак вес тӱняш
каяш
да артистлык капым Юмо деч йодаш, уэш марий театрыш толаш!.. Йодметлан
вашештем:
Надям ужын омыл. Калашников Микале дене таҥым кучат. Тудо Микалыже ия гай
таза,
Морко Яшка Бандит гай. Варварий Шуреевам шоненам ылят, тудо мушняклан
гимнастеркем ужален, кампеткым пукшен пытарышым. Сита. Соколов Тымапий дене
ушнаш ямдылалтыт гойо. Но коктынат моткоч чаҥга улыт, сӱанжым ыштат мо ала.
Кампет дареш
аракам йӱктыжӧ ыле кеч. Мый, палет, аракалан шӱмаҥынам. Мо, чеверже лач
сценыште
гына гын, мом мый ыштышаш улам. Манат, сӧрал пьесым возо. Кертамат ыле,
но...
Коштшо виля улам... Теве чоҥат — Марбумкомбинат, гидростанций... Вичияшым
ныл
ийыште, тулеч молат. Те сай илышым ужыда дыр. Вот, чодырам пеш чаманенат.
Чодырат айдеме гаяк. Теве кӱжгӧ тӱҥым ончо, шӱяш тӱҥалме палым ужат. Тудым
руыде кодо-ян, шӱяш тӱҥалеш, кугу мардеж почеш йӧрлын, шӱйын пытат. Чылан
шке жапше".
Эше изишак ӱдыр-влакым вучен шогышат, Шолеҥер могырыш ончен, Йоргий кылмен
пытыш, шкетшым коден куржо. Петян вуйышто шке шонымашыжак пӧрдеш: "Молан
мый тыгай
шочынам? Авамын кӧргыштыжӧ мо ситен огыл гын. Коло кок ияш эрге улам, шонен
моштымемлат чучеш, артистат уда огыл лектын, ӱдыр-влакат йӧратат, а нуным
куандараш
кун уке. Чу, Шолеҥер Шурак ок тол гын? Тудо вет! Вашлийшаш, солалтышаш
Йоргий
уке годым". Куржеш, вӱтельыла коеш, ӱмамат налеш — артистлан тиде неле
огыл, мура, шулдыржо гына уке ынде: "Йоргий кылмымуж вучен ыш шукто,
тӱргалте, тый тудлан жал отыл. Кайышна пӱнчерыш, тулым пыштена:
Ончо, могай сылне
Пӱнчӧ кушмо вер.
Ӱлнӧ тайыл дене —
Тыгыде нулгер!
Олюкемже толын огыл, вовойжылан полшаш кодын — тӱсет гыч ужам. Тудо
Йоргийлан
шочын чай, коктынат тул гай улыт. Айда меже когыньнан чоным ваш ыштена
лучо, тудо, Йоргий, ок сыре, кугу йолташем".
Тулымат пыштышт, ӱмашкат шуыч, тулупымат шаралташ вереште...
— Мый ик гана тыге модын омыл, ом мошто...
— Мий, кевытыш курж, налын тол ик пелштопетым.
— Чечас, чечас, пагалымем.
— Шого, шкеже ит тол, Йоргийлан пуэн колто.
Петя куржеш. Шура шке йӱдыкшӧ дене воштылеш:
— Вот, мага гын, мага. Шайтанын кылымдыже уке докан. Ни ӱдыр, ни пӧръеҥ.
Ух, панай...
Петян ушыштыжат тиде веле: "Йӧра эше тыге чот таратыметлан чумен ыш колто.
Пуштынат кертеш ыле, вара тиде нулгереш киялтен кодат шол. Тылеч вара уто
паша деч
кораҥаш перна мо ли?"
Ик жап гыч Йоргий толеш. Тулым сайынрак овартат. Вара уна марий ойла: "Таче

йӱдым тыйым Петя ден когыньнян коклаш малтена. От кае чай?" Йӱдым коштмо
сайыш
ок шукто, манеш тудыжо.
...ТИде гана Жаровын гармоньжым шоктымо денак серлагат, молан манаш гын,
куштышо
Паня уке. Молат каналтынешт. Но концерт деч вара калык шке пеш талылыкшым
ончыктыш, сандене ӧпке-сапкам кучышо ыш лек. Гармонь коклашкак шӱшкыч шуко
марий номерым, утыр веле саеме тудо, йӧршеш вес куат дене кайыш. Артист-
шамыч шкештат
ӧрыч — пеш сай улмашыс тыге ышташ!
Л.Орлов ден тудын баянжылан паша чот вереште. Уло марий кундемлан саде
Орловынак
веле ыле баянже. Ончышо-шамыч тудын воктеч огыт кай.
Петя, Шура, Йоргий техничке дек кас обедылан погынышт, чумадан чесым почыч.
Тыҥги-тоҥги Московский,
Сеҥган тоҥгыз Козловский...
Торъял марий шке улам,
Максым Йоргий маналтам, — экспромтым ыштылеш рвезе.
Зоя Павловна, тысе техничке, лывыла койын тидым-тудым погкала, моктен шерже
ок
тем, поснак Пӧтыр Пайдушын сий ваштареш улдымыжо келшен. Тудлан лӱмынак
мурым
мурат вара:
Тӱжем денат, тӱжем денат мӱкш каялеш,
Шӱльӧ парчаш шинчынат каналта.
Мемнан декат тыгай уна лийын миялза,
Мӱкшава олмешат ончен колтена.
Тышеч тетла нигушкат ышт кае, малаш кодыч. Эрлашыжым мотор деч мотор
вестӱрлӧ
калык илыме вер шинча ончыланышт почылтеш — Кожласола. Чодыра кӧргыштӧ кужу
тайыл ден волымо деч вара лопка ер пале койылалта. Кечывалвел серже тура
курыкан,
кӱжгӧ кожеран. Кече лекмаш серже лапыште, чодыра кӧргыштӧ. Коеш, ял
верланен.
Кужу тудо, Красногорскыш шумеш лупшалт возын. Оралте гыч пале: калык
шолыштеш
але йӧным весымат муэш. Йоҥгалтарен, умбач-умбач поезд лӱшкен кыралт толеш.
Кудалышташ тӱҥалмыжлан индеш ий веле, но алят сайын тунем шуаш ок лий тиде
чойн
имньын станций дек шушаш годым уэш-уэш шинчал колтымыжлан.
Красногорск шке лӱмжым сула, кугу. Тошто Торъял уремыште ик кугу пӱнчӧ
йымалне
Йоргий шыжым кугу ош поҥгым верештын ыле да кызыт тӱрдымӧ-мучашдыме
пӱнчерым ончен шонкала: тыште ош поҥгыжо сава дене лупшаш ситыман, Кугу
пӱнчержым Ларивон
Вӧдыр кугызан пӱнчыжӧ маныныт. Шкежат тудын гаяк топката улмаш, лаштыра
пондашан
йытыра марий. Озаҥыш воз дене муным шупшыктен, путырак куатле шӱвырзӧ.
Ондрий
эргыже Москошто илен, тудат тугаяк шӱвырзӧ. Ялыш толын, орва талаш кӱзен
шогалын, йыр-мучко шогымаште шоктен коштын. Ачажат сареш колен гын, шкежат
тушанак
лийын чай. Москошто иленыт. Левентей чӱчӱжат граждан сареш йӱленыс. Увержат
ыш
тол.
Тыште чодыра завод уло, пашам вичияшын первый шочшыжлак талын ышта, йырваш
тыштат пӱнчӧ мурен йӧрледа.
Тӱшкан столовыйыш пурат. Йоргий буфет оза ӱдыр дек — сӧрале, шайтан, адакат

сӧрале! — эн ондак миен шогалеш да лӱмжӧ денак пелештен колта:
— Нинуша, дорогая моя сестричка, нам всем первое, второе, третье,
четвертое...
— Откуда сведения, парняга?
— Мир полон тайн, а разгадат их — наша задача, Ниночка дорогая...
Да умбакыжат, умбакыжат тиде сравоч денак почаш тӧча черетан ӱдырын чонжым:
"Давайте нам мераҥ когыльо!" Тудыжо ок пале, йодышташ пижеш, чылт палыме
лиймешке
сита тиде ик мутак.
Наум Исаевич чыла вере начальник-шамыч йыр пӧрдеш, столовыйлаште огыт уж.
Еврей
гаяк чоя тудо, ушан да чыла палыше, чыла могырым пайдам конден моштышо вуй.
Тидыже артист-шамычлан вольнам пуа, куанат. Мыскарашт дене мераҥ лашка гыч
"трехэтажные блины" марте шуыт. Ӱдыр ок пале. Артист улмыштым умылен, мо
улыжым чыла
ӱстеллаш вераҥдылыт, вашке тӱчына, шоктат. Ий тарваныш. Тыгодым омсам ала-
кӧ
мӱгырыкта, кыра. Тӱгыч шокта: "Земляк-шамычем ужнем, пуртыза!"
Педтехникумым ондак пытарыше Миклай улмаш, Йоргийым ӧндалаш вашка, вара
кидым
рӱзат икте-весыным:
— Тугаяк чевер марий! О кӧм ужамже, кӧм ужамже!
Звенигово кантон Нурдамучаш школышто туныкта. Воктенже Виктыр, Тудат
Нурдамучаштак илен да келшен огыл, тышкыла чымалт толын. Кызытше Озаҥыш
пӱкшым, коштымо
поҥгым намиен ужален коштыныт.
— Ачатше кызыт кушто?
— Тошто Торъялыштетак почаҥеш. Таче тендам нигуш огына колто, концертет деч
вара
Павел Васильч дек каена.
— Кайышна кызытак! — тарванат. Нина, буфет оза, омсам руалыктыш, иктымат ок
колто: "Пиво дам всем, раз такое дело, режу последний огурец!" Йоргий
Торъял мурыж
дене ӱяҥда:
Чыланат погынен, шӱм-чоннам почылден,
Шӱшпык гай муралтен колтена.
Ӱжмылан куанен, вашлиял йывыртен,
Чот келшен, пагален илена.
Нинажат Торъялынак ӱдыр улмаш, тольык руш ӱдыр, поктен лукташ шоналтымыжлан
пеш
ӧкына, кабак пурам нойыде нумалеш. Концертеш ужаш пӱрыжӧ, манеш.
Виктыр унала Тошто Торъялыш коштынат, пытартыш уверым конден:
— Калык лӱшка, колхозыш таче пурат, эрла лектыт. Черкым пужен кудалтеныт,
"Ушемнурым" але чоҥен кертме огыл. Березин дене толашышна, мыйым
секретарьлан шогалтынеже ыле. Шкеже вапш дене кол кучаш ямдылалтеш. Шканже
огыл, колхозлан пуйто.
— Коремвал-шамыч воленыт мо?
— Аха, "Ушемнурыш". Кӱшыл мучаш гыч Березин Павыл, Опанас Кузьма, Карпиш
Йыван,
Япык Микал вате, Илюш Павыл вате, Ӱлыл мучаш гычат. Паша сайын кая.
— Миклай, тыйым Тошто Торъялыш ок шупш мо?
— Огеш. Марпа акай тек ила огыла. Маленде паша дене шкем вораҥдарен шым
керт.
— Мыят.
— Концертдам ончена, акым пуэна. Павел Васильч, пелашет дене толат чай?
— Кунам эше ужат? Йоргий йолташым сценыште ончалаш — пиал.
— Теве тиде мемнан пӧртна.
Пӧртӧнчылнӧ лумым почкат. Пелашыже Матрена Тимофеевнам кычкыра. Тудыжо
пакча велым толеш, мончаш олтен улмаш. Чесым погаш шӱда пелашыже. Пеш
куанен вашлийыт
оза-шамыч. Куваже команмелнам кӱэштын улмашат, коҥгаш шыл шӱран кӧршӧк
воктек
шынден. Суртоза мончам ончалаш куржо. Йоргий клубыш тарваныш, мо тушто
ышталтеш,
ончалде ок лий, режиссерлан теҥгече ала-можо келшен огыл, очыни, тичмаш
прогоным
тӱҥалеш.
Оза мончаш вӱдым нумал ситара, шокшо вӱдым подышто алмашта, коҥгам
чапландарен
олта. Толешат, Павыл дене ӱстембак погкалаш полшат.
— Виктырын ачаже Тошто Торъялыште службыжым чарныш мо?
— Черкымат, илыме пӧртымат пужен кудалтеныт, Йоргийын коважын пӧртыш
пуреныт,
илаш тӧчат. Мыланнат ойырлаш логале. Авам тыш кондынем, кызытше Сидывайыште

улыт. Миклай дене Нурдамучаште улына. Тыштак колхозыш пурена. Чодыра кугу,
оксам
ышташ йӧн лектеш. Бачышка ачам деч тораш шылаш кӱлеш, мут ынже лек. Теве
вет пашаже могай мемнан.
— Томам, Виктыр.
Паня Смирнова ден Йоргий толмеш ятыр эрта. Паня омсам почынат, монча
ямдылымым
ӱпш гыч пален, пеш куанен.
Йоргий Паням ончалын да вуйыштыжо шонымаш ылыжын, ынде ойла:
— Артист ден артистка мом эн чот йӧратат? Тутлын кочкаш, мураш, кушташ,
пескачыл-спектакльыште модаш, моторын чияш, шокшо мончаш пураш, да шкетынат
огыл эшеже, пушкыдо тӧшакым да сӧрал партнерым, юмынвӱд дене умшам
шӱялташ...
Адакат ӱстембал йоллан паша — тич поген шындыме чесым кучен шогаш. Артист
уна-шамыч пел чарка гыч веле подыльыч, умбакыже кеч лӱен пыште, умшаш огыт
нал:
"Мемнан пеҥгыде оза уло, модаш ок лий. Да концерт деч вара нимат огыл ыле".
Оза-шамычат "концертыште омо пызыраш тӱҥалеш" маньыч. Йоргий "мончаште тиде
пел чаркаже пӱжвӱд дене лектын возеш" манят, ыш чыте, колтыш: "Огым манше
кынергут соктам тодеш". Молыштат тиде амал дене темалтышт.
Йоргий йылдыртата:
— Ожно Тошто Торъялыш Ондрей Микал дек Коҥганур гыч Марина лӱман Кармен гай
ӱдыр
унала толын да теве тиде Миклай йолташым йӧратен шынден. Семымат, шомакымат
ала-кузе иканаште шкеак вуйыштыжо пургед луктын, муралтен коден. Тиде мурым
монден
отыл, Миклай?
Мый тыгаяк шочынам, мый тыгаяк кушкынам,
Ала-молан иктым, тыйым, пешак чот йӧратенам.
Кава гай яндар шинчатым ончалалме веле шеэш.
Шымавуч-ару капетым ӧндалалме веле шуэш.
Оҥгыр гай яндар йӱкетым колыштмем эре шуэш,
Чевер макын гай тӱрветым шупшал колтымем шуэш.
Рвезе мончашкат каен колтыш. Виктыр Миклайын ечыжым чийышат, мунчалташ
чымалте.
Миклай тидлан ӧрӧ. Пала: шкет кодмо деч лӱдаш тӱҥалын, сандене вуйым куш
шуралташат ок пале. Таҥже марлан кайымек вашталтын. Тугай ӱдырым ача-ава-
влак вечр
йомдарен. Тидыже чыташ лийдымак огыл, но уло ешыж дене Тошто Торъял гыч
Савлий
почиҥгаш ойырлен каяшышт верештын. Поп шкетын ондаксе вереш киен кодын.
Ешыже
пеш кугус, пукшаш-йӱкташ кӱлеш. Йӧра, колхозышкыжо пуртеныт. Кызыт Гурий
поп
Йоргийын коважын пычкемыш рожыштыжо почаҥеш.
Паня клубыш тувыр-йолашлан миен толаш лие. Тидын годым Йоргий ден Павыл
шокшым
шуэныт. Уна марий путыракат йывыртен. Шинчет мо, Павыл таҥ, манеш тудо,
тиде
монча мӧҥгыштем Тайла кугызанла чучеш, тугаяк йоҥгыдо, вольна. Латкок ияшем
марте саде мончаште ӱдырамаш-шамыч дене пырля пуренам. Куньырий улмемлан
кӧра ковам
шкеж дене пырля налеш ыле. Кум еш иканаште пурен дык... Могай мотор кап-
кылым от
уж, кӧн тупым от йыге! Мыскарам ыштат дык... Мыйым лӧчката-чумыраш Устинка
мушкаш йӧрата ыле, мый гаемак самырык, пырля модалтын, вашла куржталалтын.
Саде
мончаште мыняр шагат шӱвырым шоктенам гын? Каче могырыш лупшалтше-шамыч
дене
картла модмо. Устинаже пычкемыште мыйым шупшалаш ваҥа ыле... Аха-ах, мончаш
кресаньык мӱшкырымат пижыкта, тушанак азам ыштат, эмлалтыт, осалым поньыж
луктыт.
Мончам сӧрал ончаш. Мемнан дене пӧръеҥ-влакын пурен лекмышт деч вара Опанас

Кузьма лӧкамбак пурысым шавен коденат, ӱдырамаш-шамыч пӱжалташ вараже кӱзен
шинчыныт. Нунетым кочо поньыжаш тӱҥалын. Лумыш лектын от воч, шелтеметым
лум дене
от йыге гала!
Кум гана тӱнчыктарыше шокшеш кырышыт. Павыл кодо, Йоргий Веселовмыт дек
шкетын
пакча шеҥгеч вӱта омсам почын пурыш. Озавате кочкаш шындышат, Павыл дек
кайыш,
Паня толеш гын, мийыже веле, мане. Шукак ыш лий, Павыл тольо. Паня урем гыч
пурыш веле, шокшышко тӱргалте. Павыл дене мутышт мончаш кузе эмлалтме
нергенак
шуйныш: куэ выньыкым тыгыдын руэн, ведра пурыман атеш паритлен, шеҥгеланет
оваргыше мугыльым чактараш лиеш...
Виктыр ден Миклай мунчалтыма гыч чевер чуриян толын пурышт, кидым мушкын,
сий
воктен верланышт. Мутышт эре Торъял велыш лупша, йӧратымышт, ачашт-авашт
могырыш
савырна.
— Виктыр, Прокош Майратше кызыт кушто ила? Шымше классыште тудын дене таҥым
кучет ыле. Ай, могай ӱдыр... Ушненже огыда керт ыле дыр. Тудо марий, тый
руш, да
тукымдат советлан, черке тукым, ок йӧрӧ. Ачаже, жалке, имне шолыштшо ыле.
Сапан
Костиҥган чапле талгыдыжым ужаташ полшымыжлан уло ял дене чот кырышт, пеле
колымешкыже. Ворын лӱмжым каласен да веле чарненыт. Тунамак Шемермучаш ялыш
яраимньын вор кучаш чымалтыныт. Тудым икса чодыраш ломбо вуеш авырен
волтеныт. Ялыш
наҥгаен, калык ончылан уремеш пуштмешке кыреныт: икте кырен ноен чарна,
вара весе тӱҥалеш. Икте тушто чараш тӧчен. Тудымат кыренак пуштыныт.
Иканаште кок еҥ
орланен колен. "Мый, йолташ-шамыч, артист кашакышкем миен толман, шонем".
Миклай, Виктыр, Павыл кодыч. Озавате толын шуо, шунен-шунен пукшаш пиже.
Кок билетым оза-шамычлан кондышо Йоргий дене пырля монча гыч толшо Паня
пурен
шогале, ырыше, снеге тӱсан. Вургемым мушкын, кошташ сакен, шкежат чон
канымеш
чывылген, пӱжалтын. Концерт мӧҥгӧ каяш кӱлеш мане, вургемлан. Тиде кечын
кок Паня да Йоргий Мамуткинын скрипкаж почеш курык марий мурым ямдыленыт.
Концертеш чоныштым сӧрал шонымаш дене порын вургыжтарен, калыкым куандарен,
Кожласолаш пӧртылыт. Суртоза-шамыч йодыштыт, кузе номер-влак ямдылалтыныт.
Паня
Смирнова пеш ылыжын: Наум Исаевич мемнан, манеш, кугу деспот, вурс
дисциплиным
куча. Кулис шеҥгелне артист-шамыч сценыш лекташ часовой гай шогат, иктымат
кычкырен коштмо ок кӱл. Миклайлан "Гопак" куштымо пеш келшенат, йодеш: "Кӧ
ыле рвезыже?"
— Тиде — Настя Филиппова.
— Ӧрмаш! Мый пӧръеҥ йоча шоненам.
— Ӧрӧзӧй кугызам модшо Соколовым ужашда кӱлеш ыле. "Мӱкш отарым" кузе шке
койышыж дене сӧрастара тудо! Вашпулвуйжо дене куштен пуа дык эшежым...
Воштылын,
шинчавӱдет ойгетлан ок сите вара.
— Тиде мо эше, — Йоргий ешара. — Свердловский область гыч толшо руш рвезе,
марла
ик шомакымат палыдыме, ият пелыште марла спектакльлаште модаш тунемын,
йӧршӧ
лийын. Вот тиде да-а!
— А руш Виктырым нал, тожо вет тыгак. Марий ӱдырым йӧратен шынден.
Тунар вашла илышышт дене палдараш кӱлеш ыле, тунар чес пушланен вучен —
мурымат
шуко мурышт, эр лишан иже лыпланышт. Паня ден Йоргий чеверласен лектыч.
Капка кыл кучымек иже Паняже шарналтен колтыш: мончаште вургемже ишкыште да
кандыраште кечас! Ала кошкен, ала уке...
— Кошкен шуын огыл, манат? Изи тулым олталтен кертына. Мый ужынам, тушто пу
ситышын уло. Оза-шамычым огына йод, нуно малат ынде.
Ӱдыр мончаш лӱдын-лӱдынрак ошкылеш. Шумеке, Йоргийым ончык колта:
— Мий, пӧръеҥ семын тый ончыч тошкал.
— Мо деч лӱдатше?
— Монча кува-кугыза деч.
Рвезе ойлен-ойлен пура:
— Юмашне, пӱршашне, арале-сакле, Паня кувам руалте.
— Тый шке кугыза улат!
— Ээ-э, мыйже шоҥго улам ужат? Тугеже мыланем тыште пеш сайыс, лӧкамбак
тулупем
шаралтышаш да вочшаш веле. Вургемет кошкеныс, олтымо ок кӱл. Ынде гладитлаш

тӱҥалнет мо?
Чынак, Йоргий лӧкавак возо да нерашат тӱҥале. Панялан нимом ышташ.
— Ох тыйым, юзо кугыза. Изишак тугерак лий, вуем йымак тоҥедышым пыштем.
Тыланетат кӱкшырак лийже вет?
Кайык омым ыштен, кече лекташ тӱҥалме годым шӱялташ але вӱд лаканыштат,
подыштат
шокшо ыле. Мушкылтыч, шкеныштым тӧрлышт.
— Паня, чемоданнам налына жа айда кызытак Красногорскыш шикшына. Игече пеш
мотор. Пачерлан шогал кертына, сайын канена, кочкына-йӱына.
— Лучо тышанак кодаш. Иктат ынже пале, уке гын вет ляпкаш пижыт. Шомак ынже
лек.
Тыгат-тугат ышт ыште, клубыш кайышт. Петян ужмыжо пеш шуын улмаш, вӱчкен-
вӱчкен
вашлие. Йоргий тудым чаманен онча, ок палдаре веле, веселан коеш. Кузе от
чамане... Чапле костюман, кӱрен туфлян, мотор оҥлапчыкым кылден шында. Оҥ
кӱсеныштыже ший шинчыран шагат, пушкыдо теркупш... Кугурак вияш капан.
Пӱнчерсола ял чапле рвезым нӧштыл луктын. Мыскарам, ойлымашым сера, шкак
лудеш, мура, кушта. Эркын, лач шке чонжо семын гына шогылт моштымыж дене
тудым вашлийше калык иканаште
умыла: тудын гайым тетла нигуштат ужаш ок перне! Рӱжге воштылыт, совым
кыраш
тӱҥалыт, уэш-пачаш ӱжын луктыт. Куатле комик! "Мӱкш отарыште" ялсовет
секретарь
Онтоным классически модеш. Вӱдыштӧ тудо колла иеш. Какшаныште агур покшек
вола,
вӱд пундашыш шуэш, мландыште шогылтмыла шогылтеш, тудын лекмыжым вучен,
ноен ярнет, шӱлыдеат илен кертеш. Нигунар ок кылме, ок какарге телым
йӱштылмыж годымат.
Ӱдырым семален моштымыж дене вашке экстазыш шукта, вараже пӱшкыл ок керт,
умдыжо
уке. Тыгай туткар Петям орландара, сандене Красноармейский уремыште пиве
кафеш
пурен шинчешат, шыдыж дене иканаште коло кружка пивым налеш, пеллитр ош
аракам
ешарен-ешарен кӧпкен шинча, пытымеш ок чарне. Нигӧн дене тыгодым ок кутыро.
Петр
Иванович Казаков, мемнан Пӧтыр Пайдушна, кушко шуэш тыге?
Мутат уке, трагедий гына. Тудо кызытак ок лий. Но садыгак ок утло, азапше
ваҥенак шога. Йоргийлан гын тиде раш. А рвезе сай, ушан-шотан, весела,
нигӧн денат
ок каргаше. Артист коклаште тыгайже пеш чӱчкыдын лиеда, молан манаш гын,
нуно
чоншижмаш дене илыше улыт, нервышт тӱжвалнак. Туге южгунам ӱпа-ӱпа пижыт —
иктат
ойырен ок керт. Тунам нуным ончен шонкалет: могай нине искусство еҥ улыт?
Петрова Ануш Йоргийым шке марийжылан шотлен кучылтнеже. Клубышто ужат,
сондык
дек намиен шогалтыш: "Ороло, а мый кужу почем дене марий кычалаш каем, раз
тый
шылын коштат!"
— Корнет кужу пунан, ковер шарыман лийже!
Почым гына пӱтырале, чынак. "Могай амал дене "Клендыр" тудлан Клавий рольым
пуэн? Да эше Сергей Григорьевич Чавайн шкежак тудлан "Петрова" фамилийым
возыктыктен. Нигунар вет модын ок мошто, мо шот дене тудым кучатше? Модмыж
годым олаште
суфлер будкышто Йоргий шӱведен шинчен: "Мыйже кӧ улам? Ял гыч толшо изи
ученик,
да и то палем — тыгай еҥым сценыш пуртыман огыл, зритель залыште шинчыже.
Уке
вет, кугу мастар-шамыч ала-молан кучат. Мыйын палыдыме амллан кӧра, очыни.
Тыгак
Сорокин Микал Гаврилычын "Мӱкш отарысе" Мичижым шӱведем ыле. Марлаже
ойленат ок
мошто, а тугай кугу йӧратымашан рольыш шӱшкылташ вожылын огыл. Акцентше
денат,
чурийже, капше денат Мичилык огыл. Клавийлан чаракым гына ыштылеш сценыште.
Тудыжат ок керт, тидыже эшеат ситыдымашым ешаркала... Коктын тичмаш
партийым кошартылыт. Моло мӱкш мӱйым поген толаша, артист-шамычым манам, а
нине пытарат.
Мый чыла тидым ойлаш тоштам гын, Клендыр тунамак мыйым кожа, вот можо
ойгандара.
Икана мый упшым сценыште тудын ойлымыла упшалын омыл да тевак йӧршынлан
поктен
луктеш! Коллектив пыкше гына арален кодыш. Начальник шке шӱкшак койышыжым
эреак
ончыкташ тырша. Теве Мичин рольым модаш ямде артист уло, Василий Никитич
Якшов:
кап-кыл кугыжан эргын гай, чурийвылыш ӱжара дене иктак, йӱк яндар, но
режиссер
тура, чыным вик руымыжлан тиде рольымат, моло шотанракымат ок пу. Моткоч
жалке,
уло чон дене чаманена. Филиппова Настачий тудын дене сценыште кузе шӱлалтен
колта ыле! Жап шуко эрта, а роль ок тол. Кунам-гынат чынже лектеш. Тыгай
изи да кугу азап театрыште шуко".
Лудмо залыште пӱтынь концерт номерым уэш-пачаш пӱтырат. Тичмаш прогон кая,
йӱкшӧ
тидын чылт тамыкысе ия-шамычын гай: мурат, лудыт, кычкырлат, куштат — чыла
иканаште ышталтеш, иу да иу веле рӱжгалтеш.
Чоткыдынат кутыралтен колтат:
— Эй, Жора-обжора!
— А тый — муныпулашка, уке, шопо лашка!
— Шып, шувырчык муно, сокыршоло!
— Чечас режиссер Клендырым ӱжам, тӱкыда кушкын аман? Клендыр семын
пӱтыралыктем.
Концерт тӱҥалме деч ончыч таче Алексей Иванович лекте. "Гармонь" поэме
нерген
каласкалымыж годым залыште йодшо лекте: "Кӧ тугай Жаровшо?" Пӱжалт кайышт:
вашештен кертеш але уке? А тудо шинчамат пыч ыш ыште, кушкедеш: "Александр
Жаров —
пеш тале поэт, коло ияшак партийыш пурен, комсомолын кумшо съездыштыже
Лениным
колыштын, Цекаште пашам ыштен, комсомолышто, конешне. "Молодая гвардия"
издательствым почаш полшен, "Комсомольская правда" газетыште шуко ыштен.
Тушанак тиде поэмым серен. Донбасс шахтыште, Днепрогэсыште, Сталинград
трактор заводышто,
Ленинград, Урал, Юл воктен олалаште лиеден.
Тиде концертыште баянче Леонид Орловлан эн кугу чап вереште. Тысе калык
баяным
йӧршеш ужын огыл гын веле? "Кармен" опер гыч увертюрым шоктен пуыш дык!
Совым
кыраш монден, чыланат умшам карен шинчышт. Вара иже сово кӱдырчӧ рашкалтыш.
Огыт
колто — и чыла, марлат, рушлат, суаслат шоктыктат.
Мучаш номер деч вара Орлов тысе молойожлан шокташ пиже. "Амурские волны"
манметым шолен пуыш. Буфет оза Нина Платоновна Йоргийым кычал верешт
кондыш, пӧрдаш
тӱҥальыч. Ынде тиде пашаште Йоргийлан шуко укела веле чучеш. Паня вес
Панялан
пылышышкыже шижтара:
— Шопеш мемнан Йоргий кузе кушкын, а! Э-э, омсашкыла чакнат. Тиде шайтан
рвезе,
такше рвезат огыл, ватан. Ватанлат ок кой.
— Нинам ужатен лукто, — вес Паняжат ушкалышыла пелешта. — Мемнан деч йӧршеш
ойырлынеже ма? Шкенан рвезе шканнат пеш йӧра ыльыс...
А нунышт тидын годым кочмо верыште пыртак лийынытат, астрономийым уремыште
тунемаш тӱҥалыныт. Тыштыже Йоргий ынде иктыланат макым ок пу. Ӱдыр ик
шӱдырымат
лӱмжӧ дене ок пале, вуйым кӱш шуен онча. Кок кутышын чеверласенат тӧчышт, а
ойырлымо ок шу. Тидыжынат, тудыжынат. Театр илышым кӧ ынеж пале? Кужурак
мут лектынак шога.
— Мый тендам ужаташ йодам, Георгий! Ик меҥге веле лиеш.
— Кайышна тугеже.
— Ешем уке, шкетын еҥ пачерыште илем. Тыйын семынак.
— Ала тылат сай огыл, ойлышташ тӱҥалыт.
— Еҥ умшаш кӧгӧным от саке вет. Еҥ ойла гын, илаш сай.
— Уэштам веле. Омо пызыра. Пӱнчӧ там эм дене иктак. Мылам вет мӧҥгеш
пӧртылман.
— Уке, ит пӧртыл. Ик йӱдым малыдеат чытет.
Посна пӧртӧнчылан вич угылан пӧртыштӧ ила улмаш. Шкак кӧгӧным почын пура:
"Тулымат огына чӱктӧ, чыла коеш. Изишак подылына, чайым ырыктем. Особый
сорт аракам
уло. Тиде — поэзий кас. Но икте-весым огына тӱкӧ. Келшет?" — "Келшыде! Ме
эрла
Зеленый Долыш поезд дене кудалына, а тушеч латкок меҥгым пырня шупшыктымо
трактор тереш".
Пыртак нералтен шуктышт гын, ӱдыр шыман гына шупшалын кынелтыш: "Мый кум
еҥлан
кочмо верыште заказым пуэн коденам. Калык толын теммешке кок Панятым кондо.
Кайышна. Тольык шӱргым-кидым мушкына".
Куржынат колтышт. Йоргий Паня-шамычым иктаж вич минутышто йол ӱмбак
шогалтыш.
Миен пурышт гын, сӧрал чес ӱстембак погынен. Тӱҥалме деч ончыч кумытын йыр
шогалын мурат. Ош шовыран куд ӱдыр-влак шергакан унаштым шунен-шунен
пукшат. Кабак
пурамат, "О.С" кленчамат почыныт. Путырак чот келшен нунылан концерт.
Олашке
спектакльым ончаш мияш шонымыштым каласат. Кушан вашлияш — ойым пидыт.
Икманаш,
чылт ик еш гай лийыныт.

Лопачын да бумкомбинат

Кече гыч кечыш нигунам але марте лийдыме верлаште лиедат. Лопатино. Марлаже
Лопачын. Могай тиде вер? Кольмо гай мо? Але купан, мӱндырк пураш лийдыме
вер? Комбинат верч мыняр чодыра пыта...
Поезд гыч Зеленый Долеш волышашлан шуко имнешке шога ыле.
— Улазе йолташ-шамыч, артистмыт дек толын огыдал?
— А, тендам кычалына, — маныт. — Шичса веле, кудал колтена.
Миклай лӱман самырык улазе деч йодыт:
— Тиде кӱртньыгорным кушкыла шупшаш тӱҥалыт?
— Лопатиныш. Тышеч латкок меҥге веле. Кок ий гыч кагаз заводым шогалтат.
— Лопачынетше могайрак вара?
— Кызытше, йӱштыштӧ, теле чыла тӧрлен шынден. Шошым велеш тушко пураш итат
шоно,
чыла куп ташлен шинчеш. Кызыт сандене навесной ик рельсан кӱртньӧ корным
ыштена,
пырням лесопилкыш шупшыкташ. Мланде таптылгымӧҥгӧ купым кошташ тӱҥалына.
Кызыт
чодырам руат, баракым ыштат. Пила, товар, кӱртньӧ кольмо, кирка-тореш
товар.
Комбинатым теве тидын дене ненчат.
Имньыштат лашман имне улыт, писын, виян кудалыт, изирак курыкымат огыт
шотло.
Сӱрет чӱчкыдын вашталтеш. Эре пӱнчер, пӱнчер, пӱнчер.
— Теве тиде верыште Марбумкомбинат лиеш! — куанен ойла Миклай. — Теве тиде
чара
верыште. Ужыда, кызыт нимат уке гаяк. Тыште кугу пӱнчер гӱжлен шоген. Ме
тудым
руышна.
— А кушан концертшым шындена?
— Теве тудо пӧртыштӧ. Ме шкеже умбалнырак баракыште илена.
— Пӧрт огылыс, ала-могай шӱкшӧ леваш гынас.
— Тыштак клуб, тыштак кочмо вер.
Нигунамат огеш мондалт тиде чара вер артист-шамычлан. Тыште нуно концертым
эн
чаплын, очыни, ончыктышт, туге чот нӧлталтын ыле кумылышт, ойленат мошташ
ок
лий. Манаш веле вет, кажне кечын шӱдӧ дене еҥ тыште ончыкылыкым чоҥа, тыште
кок
ий гыч чылажат палаш лийдымын вашталтеш. Ола, тугай кугу ола шочын шогалеш
— Зеленый Дол дене вашла ушнат. Кызыт тидым вуй йыр пӧрдыктен колтенат от
керт, молан манаш гын, ӱшанаш йӧсӧ.
Калык тыште лач шем, неле паша дене веле толаша да сандене ала-мо артист-
шамычым
нумал кошташат рат ыльыч, кумылышт мурышто ойлымо гаяк ӱй да мӱй, парням
веле
тарвате, чыла шуктат, кузе гына огыт ончо. Чеверласыме годымжо мо ышталте!
Марла
спектакльым пеш ончынешт, "Мӱкш отарым" Чарлаште кузе рӱжгалтмыжым пален
налынытат, кеч пел шинча дене ончалшаш ыле, манын йырымлат, чылан погынен,
грузовой
машина денат мияш мужедыт.
Помар станицйыш толмо годым артист-шамыч окна деч ышт кораҥ. Чылт кӱртньӧ
корно
декак пызнен шогалыныт кӱжгӧ-кӱжгӧ пушеҥге-шамыч, шукыжо тушто яндар йыҥгыр

пӱнчӧ. Чылт йошкар сортала койын чолгыжланен шогат, калтакшат! Марий
мландыже
могай поян! Чойн паровоз кужун-кужун шинчал колта гын, йӱкшӧ уэш-пачаш
толкыналт
толеш.
Тыште поезд шуко ок шого, а вагон гыч пуэдышаш-наледышаш ӱзгарже,
котомкаже, чемоданже, тӱрлӧ театр явалаже ятырак: шуктет гын шукто. Ондакак
ямдылалт шогат.
— Тынапий, ит шӱкӧ, поезд йымак шуҥгалтарем, мый дечем амал дене ойырлынет
мо!
— Мый огыл вет, шеҥгеч шӱкат. Чараклен ом керт.
Корно воктенак станцийыште имне кычкыман шуко ула шога. Стекольщиков
"командуя":
"Кажне улашке кумытын-кумытын шинчаш! Мӱндыр огыл, кок меҥге наре веле
лиеш".
Келге корем велыш волат. Тыште кугу-кугу тайыл. Шӱдӧ пӧртан ял вуча нуным.
Концертыште кажне пӧрт гыч кум еҥ дене але шукыракат толыт — теве тыланет
вер...
Гена, самырык рвезе, ӧрын ок шинче, кутыра. Клуб але уке, манеш. Чарла
оласе Булыгин купечын кабакешыже концертдам ончыктеда. Тушто кызыт школ.
Ожно мемнан
ялыште ныл кабак улмаш. Коммуным, маныда? Ик тале еҥна уло, Элексей
Кудрявцев,
"Якын пасушто" вондерлам куклен, кандаш пасум почын. Курал ӱден толашат. Но
кум
озанлык дене мом ешарен кертат? Молышт огыт ушно. А тевыс мемнан Помар
черке.
Службо кая, калык чот кумалеш. Элексан поп мурымо почеш службым эртара.
Путыракат сӧрале. Мыят хорыштыжо мурем. Регент пеш тале.
Тыштыже Йоргият шымшыкын шинчен ыш турко:
— Гурий попнат ялтак Иисус Христос чуриянла коеш ыле. Лемде вӱдыштӧ пырля
колым
эҥырен улына. Мӧҥгыштыжӧ карт дене оксала пеш модынна. Таче рушарня лиеш
гын,
черке вуйыш кӱзен, чаҥым кырен ончыктем ыле.
Памар кугу черке сад кӧргыштӧ верланен, пеш мӱндырк койын шога. Черке
леведыш
кӱртньӧ, ужарге дене чиялтыме. Йырже кӱжгӧ ош куэ-шамыч йолван
шальшовычыштым
вачыш пыштен шогат. Йырже палисад. Кудывечыштыже сиреньым нугыдын шындылме.
Чаҥ-шамычымат Йоргий ужо, тӱрыснек улыт. Можо эше чоным йывыртыкта,
кресаньык пӧрт-шамыч тӱвыргын койыт, чывылан лекташ рож уке. Якте пӱнчӧ
дене чоҥеныт. Кок пачашан клат, кудо, вӱта, монча, тошкемыште сад. Юлат
тышеч тора огыл. Курык туп
рӱдеш шӱдӧ ияш пӱнчер чодыра шогалын. Яльчик ер велыш наҥгая. Ял покшелнат
кугу
ер лупшалтын, капкам гына поч, сово лопкыт колым луктедетат. Мончамат тыште
ер
воктене шуко ужат. Тул гай лӧкамвач ерыш веле чулюк тӧрштет, чывыл лектат.
Но
калыкым лӱшкыкташ вичияшет тыш але толын шуын огыл, кум еш — тудо моак? Кум
ешан
коммунын вуйозаже Алексей Кузьмич Памарыште ок иле, у илемыште почаҥеш,
"Передовик" лӱманыште, тышеч вич-куд меҥгырак лиеш. Концертыш толшаш,
очыни. Ондакше
черке клиросышто мурен, маныт.
Гена уна-шамычым нигуш шалатылшаш огыл — туге туныктеныт. "Мый вик шкенан
дек
наҥгаем", — манеш.
Окна тӱрлемым сайынрак ужаш манын, имньым огыт поктыкто. Кум окна уремыш
онча,
кок окнаже шагал веле. Туге наличникым тӱрлен пытарыме, тунар сылне чия
дене чиялтыме, кажне окна марлан кайышаш ӱдыр семын чучеш. Чынак, Юл
кундемыште палисадым, тӱрлымӧ окнам пеш йӧратат, кажне ешын гаяк кеҥеж кудо
уло. Капкамат тыште
сӧрастараш тунемыныт.
Ик тыгай сӧрал да йоҥгыдо сурт ончылан имньым тыр-р-р ыштен шогальыч.
— Марпа, молан унам налаш от лек?
— Лектам, лектам, — шокта пӧрт гыч. — Йӧра, артист уна-шамычым конден
моштенат.
Кылмен пытен улыда чай?
— Уке, кылменжак ышна шу. Мемнан Паня туртын, уна, ваке гыч лукмо тоя веле.

Йӱштӧ налын мо?
— Шке тый пеш чытырет, ялт кар-кар корак. Какаргенат. Коҥгавак воч, колой
Йоргий!
— А, тый тыге эше, часыже неретым лум дене туржын налам.
Паня дуй веле коеш, пӧртыш куржын пура.
Марпуш, чока кап-кылан ӱдырамаш, пулдыр гыч шыл когыльо тӱшкам пурта да
шолшо
лемыш колта, самварым ӱстембак шында.
— Чӱчӱнем, лӱмдаже Марпак мо?
— Такше Опима улам.
— Мемнан Тошто Торъялыштат ик Опима ыле. Киндым тугай оварышым пыштен
моштен!
Иктат тудынла ок керт, сандене кӱсын налаш вожылыныт. Тенданат киндыда
тугаяк
вужга, йытыра. Пӧрт кӧргыдат пеш мотор, Опима еҥгай.
— Тыгай йылдырийже, эргым, кушеч улат? Э, Торъял маньыч вет. Лӱмет кузе
маннем
ыле.
— Йоргий. А тидыже Проска, тожо шкенанак. Воктенемак шичше мо тудыжо?
— Воктенет улде мо, тыгайым ӧрдыжкӧ колтен ончы-ян, чечас Памар каче
солалта.
Гена имньым йӱктен пӧртыльӧ, пырляш ушныш: "Авай, исак гыч пӱрым подылташна

кӱлеш вет!"
Черпыт янда вошт шуко шӧртньӧ тамга койман пӱрӧ уна-шамыч дек толын шогале.
— Кучыза мӱй пӱрӧ коркадам. Ончыкшым мӱкшиге семын пырля келшен илашна
подыл
колтыза. Эре мемнан декак пурыза вес ганат.
Ик тат гыч артист-влак мӱкшиге-шамычын мурыштым муралтен пуышт.
— Эх шеремет-калтакшат, мурыжо могай сылне. Шӱм-чонышкетак вита. Эше
иктажым
кертыда мо?
Паня ден Йоргий тидын марте "Таҥемлан" манмыштымат концертлан ямдыленыт
ыле, муренат ончыктеныт, сайын каен:
Тыйым, таҥем, пеш йӧратем,
Шошо пеледыш тый улат.
Йӱдшӧ-кечыже пеш йӧсланем,
Йӧрдымышкӧ луктынат.
Адакат сий, адакат пӱрӧ... Сай, поро мутшо мочол йывыртыкта... Шонет гын,
айдемылан айдеме йолташак лийман, Юмак туге пӱрен. Сайрак вер логалже
манын, ондакрак мияш шӱден, кас марте чеверласышт. Тӱшкаш кайыме годым пасу
корнышто идым
логале. Агунат коеш.
— Айда пурен ончалына. Тушто мемнам нигӧат ок уж, — коктын гына кодмыштлан
Йоргий пеш йывыртен.
— Ала иктаж уло да...
— Паня, тол, тыште пеш ӱшык.
Ӱдырат почешыже пурыш:
— Ала иктаж толеш?
— Нигӧат. Эх, Панюша!
Пеш вашкежак тушеч ышт лек.
— Шкалан сай гынат, молат тыгак ыштылыт гынат, весе-влак тыйым эре чояракеш

ужыт. Шкеныштымак веле сайлан шотлат, — манеш ӱдыр. — Еҥ шинчаште шӱкым
ужыт,
шкеныштышт пырням нумал коштыт. Шолып ыштылаш, йышт илаш тунемына...
Элнет пӱнчет — сорта рӱдет,
Шыгыреш кушкын орлана.
Элнет вӱдет — чурийончымет,
Вож йымач йоген орлана.
Эх, илышыжат, эре йоҥылыш веле лиям. Эре вет шканем ойлем такше: "Паня,
шеклане,
Йоргий дене ончыклыкет уке".
Тыге толашен шогылтмыж годым рвезын кышажат йӱкшен. Школыш миен шуо гын,
Паня
Мусаева дене тудо "Чардашым" нӧштылыт ыле. Паня пурымо годым лӱмын уждымыла
ойла:
— Тый кушто эре йомын коштат, а?
— Таҥем дек мийышым.
— Тудым кученат шуктенат?
— Молан шуктенам, ме шукертсек келшен илена.
— А тыйын кочмет шуэш?
Смирнова умшам почеш:
— На, ончал, тушто пӱрат коеш чай.
— Таҥет йӱктыш мо?
— Тудо, — кая.
— А тыйын, Паня, кочмет ок шу? — йодеш Мусаева деч.
— Шуэш, — шуко ок вучыкто тудыжо.
— Кайышна! Мераҥ когыльым пукшем, тугай тамле, йылмет нелат.
— Репетицийже?
— Туддеч поснат кертына.
Да лектыч. Толмо корно денак Йоргий тудым Опима дек наҥгайыш.
Озавате дек омсам почын пурымо годымак Йоргий ончыч коштшыла тӱҥале:
"Йӧратыме
Опима чӱчӱнем! Тиде ӱдыр мемнан кашакыште эн тале, эн мастарын куштышо,
мотор,
чатка артистке. Таче тудо тӱрлӧ семынат кушташ тӱҥалеш. Памарышкыда пӧрвӧ
гана
толын, нимогай палымыже уке. Курык марий ӱдыр. Тыште столовыйжат пеш
тораште.
Сандене мый тудым тышке уна семын сийлен колташда кондышым. Тидлан те тореш
огыдал гын, каена веле.
— О Юмо серлаге! Мом ойлыштеш тиде мотор рвезе! Кызытак ӱстелтӧрыш!
— Ме яра огына ыште...
— О Юмашне, мыйын пылышем петырныже ыле тыгайым колмеш! Тыге сай огыл.
— Титакем проститле, Опима чӱчӱньӧ, йоҥылыш ойлен кеолтенам. Но могай мыйын
эше
ийготемже... Касарем, касарем але языкем.
— Мыйын Генаэм сонарыш коштешат, карсакетымат конда. Крешенье когыльо дене
чайым
чӱчаштараш пеш йӧнан.
— Курык марий-шамыч ик шичмыланак самвар чайым чуас семын коштен шындат.
Тидат
тугаяк, — ылдырта Йоргий.
— Утыждене сӱретлет, Йоргий. Тый денет таҥастарымаште куньырий ӱдыр веле
улам.
— Уке, мый ом келше. Илен-толын йолет ок муклешт гын, мӱндырк тӧрштет,
ӱдырем.
Кызытат шинчалан перныше улат.
Пӧртылмӧ годым "Ломая, ломая анисовый олмапу" муро молан тыгай лиймым
ойлат. Вес
семын каласаш ок лий ыле мо? Вес мутым калык муын огыл ала-мо...
— Туге докан, — ышталеш рвезе. — А такше вет тудо, калык, эн ушан. Шуко
тӱрлӧ
музыкым ыштен моштен: шӱвыр, тӱмыр, ковыж, кӱсле, шиялтыш, пу, олым шӱшпык,
шун
шӱшпык, писте лышташ дене лӱҥгалтыме... Мемнан палыдыме молат улыт дыр.
Олым
шӱвырын йӱкшӧ пеш сӧрал. Йывырайсола, Ямайсола, Аҥанур чодыра, нунын
коклаште
шкенан пасу ылят, эре шоктен коштам ыле.
— А мемнан чодыра лийын огыл. Пӱкшерме веле коремлаште пеш шыгырын кушкын.
А олма саднаже, олмаже-е! Те тыгайым огыда пале. Ӱпшыжӧ, кунам тудым,
чеверым, клатыш кӱвареш шарет... Пеледме годым ялат ок кой. А вишньыже,
вишньыже! Мемнан,
ӱшанет-уке, ик олмапуна ыле. Ковам дене коктын тушеч кок лар олмам погымо.
Телыгочлан ситыше. Олмаже веле пеш шопо. Но ала-кузе путырак тамле...
— Тый шкежат эн мотор олма улат.
— Ну-ну, эн чевержак...
— Ӧндалаш гына чон шона.
— Вара молан огыт?
— Лӱдыкшӧ. Якшовым йӧратетыс. Ме вет пырля илена. Сыра.
— Ала мый тудым пырчат ом йӧрате.
— Кином эре пырля ончедас.
— Залыште вер ок лий.

Марий артисткым марий театрыш пуртыде тоят

Да кенеташте артист илышыш ик мут почмо дене тургыман кыдеж пурен кая...
Школыш
толмо годым Анна Петрова нунылан тиде мутым каласа: "Беда! Вера Речкина
колен!"
Чыланат палат: операций годым. Авагудо деч ӧрдыжеш мӱшкырым нумалын. Теве
азапше
могай.
"Вера, Вера, — Йоргийым пуйто ӱш дене перышт. — Могай артистке ыльыч! Оҥай,
весе
тыйын кертметым кертын огыл. Изи гына кӧгӧрчен иге... Йолетшат китай ӱдырын
гай
пычырик. Кок ноль калошым туфльо ӱмбач чыкен кошташ молан тудлан кӱлын?
Шканже
гына келшыше форс, фасон? Ик гана веле пачерышкет ужатен наҥгайыктышт.
Ӱмырет
чыве нер кужыт гына улмашыс". Пытартыш мутлам йӱкын ойлен шога улмашат,
Паня колын:
— Тыйже тудымат ужатен шуктенат?
— Чыла декат пижын шуктен. Але... тудын дек чылан кишла...
— Э-э, тыйым эҥыралта улмаш, колой.
— Чеверласышым плокан огыт ойло. Эрла олаште лийман.
— Концерт деч вара увертарат, очыни.
— Чыланат палат, мом тушто эше увертарашыже.
— Туге... Теве илыш кузе кӱрылтеш. Тый от пале, кӧ тудлан нумалтенже?
Ондакше
вет тудо Смирнов Микитан ыле. Тудак ыштен пуэн дыр.
— Кӧ пала? Тиде пӧръеҥ шуко дене толашен. Теве, уна, обком ваштареш изи
кевыт
улыс, тушто торгайыше ӱдырымат йождарен.
— Микита деч молан ойырлен?
— Вес моторым, самырыкракым, муын. Тыгай мотор гармонист ала-кӧмат
юлгыжыкта.
Спектакльлаштат тале. Кызытше облонош шикшын.
— Туддек миен ончо, ала тудо пала.
Педтехникумышто вашлийыныт. Микита техничкын ӱдыржӧ дек коштеден. Тудымак
налын
вараже. Адак оҥайжат тыште ятырак. Аваже ӱдыретын плокан илен, йочаже шуко.
Окса
дене полшен шоген у веҥе лийшашет, Микитат. Кунар пуымыжым эреак блокнотеш
серен
шоген, негодяй! Шӱдӧ теҥге утла погынат, ик кастене кидым шуялта:
"Пӧртылташ йодам". А незер вате иканаште тынар оксам кушто мушаш?! Микита
ультиматумым шында:
эрла але оксам пуэт, але ӱдыретым. Теве кузе тудо марлан налын. "Микита-
лопата,
тӱҥдаш окота!" — тыге маныныт артист коллективыште.

* * *

Унала пуртышо оза-шамыч ончыл радамеш верланышт. Памар калык шыҥ-шыҥ
погынен
шинчын. Пеле утла калыкше шога. Шокшо лиешат, окнам, омсам почаш кычкырат,
копам
шийыт. Южик айдемыже тӱшкаште аҥырта, утыждене шкенжын йӧратымыжым
ончыктынеже.
Тамакам шупшеш, шаула.
Маюк-Егоров сценыш лекте:
— Жапыштыже тӱҥалына, ида коляне. Искусство лӱшкымым ок йӧрате. Театр —
тиде
черке дене иктак. Тушеч те шӱмеш, чонеш логалше, илаш туныктышо,
ойгырыктышо,
куандарыше алым мӧҥгыда наҥгаеда. Мо ужмыдам тыште лыжган гына, тымыкын вуй
йыр
пӧрдыктыл, шӱмышкыда пыштыман, ваш-ваш кӧ мешайкала — тудо тушманда. Кок
шагатым
чыташ ок лий мо? Тыгак тӱҥалыда гын, ме савырнена да каенат колтена, виеш
толын
онал. Шкенан моштымынам, пашанам поро кумылын ончыктынена ыле. А те кызыт
вес
гана толшаш кумылнам йыклык пытарынеда. Мемнан ден пырыс дене модмыла модаш
огына пу. Тетла ик йӱкат ынже лек.
Нине мут йӱштӧ вӱдым кышкалме гай лие. Тетла кычкыркалет ма...
"Эй, шемер марий, йывырте" дене рӱжгалтарен пуышт. Кум шагат муро пайрем
эртыш.
Тудо ончаш толшо еҥ-влакын кӧргӧ чонышкышт пеҥгыдын витен кодо.
Опима чӱчӱньӧ дене кас шуко лиймек пӧртылшӧ артист-влак кодшо мӱй пӱрым
йӱыч,
чесым авызлышт, малаш вочмо деч ончыч, ӱстел ваштареш шогалын, "Ужар шоҥан
мӱй
пӱрыжым" мурым лоҥын-лоҥын мурышт.

* * *

Вера Речкиналан кӧра гастроль кӱрылтӧ. Илышлан путырак куаныше, тудым эреак
саламлыше, мӱкшигыла келшен илымым чапландарыше изи капан артистке уке лие.
Ӱмыржӧ
тыгай кӱчык лиймылан йолташыже-влакын чонышт кӱрлмӧ гай чучеш. Ӱдырамаш-
шамыч
тугай тӱняште илат: пырля вашла улмо годым вурсатат, шылталатат, тӱрлӧ
манешым
колтылыт, тӱрлӧ семын каргат. Вара иктыже колен колта да э-э-э чот чаманаш
тӱҥалыт. Эре пален шогыман: таче илет, эрла укеат лият. "Илыше вӱдыштӧ"
самырык изи
овдавате Речкинан сынже дене сӱретлалтеш, кузе тудо веселан, чылт
шудышырчыла
тӧрштыл кошто. Пылышыштлан чаргыжын кутырымыжо шергылт кая, сценыште нигуш
пураш
ӧршӧ гай лук гыч лукыш чымалтеш — ила, вӱр модеш, самырык чытамсырлыкым
нигуш
чыкаш! Тыге содор да йӧршеш таза айдемын уке лиймыже ӧрыктара. Мӱшкыран
улмыжат
нигӧлан кончен огыл, иктат да нимомат ок пале. Йоргият йӧршеш вуйым сакен —
але
гына вет ончыкылык вашлиймашлан ӱшаным кӧргыштыжӧ нумалыштеш ыле: садыгак
иктаж
лукеш ӱмам налшаш самырык еҥ... Йӧратен коштмыж дене усыпалкышкат миен
лекте: на
теве, изи-пычырик айдеме колымашеш тӱҥын возын: "Эх, шеремет-калтакшат, изи
чон
падырашыжат... Кӧ гына тыйым ондалкален да йӧратен огыл. Наум-еврей
кошартыш,
тӱвыт пытарен шуыш. Молан йӧрыш тиде чыла. Шке марий рвезет ситен огыл ыле
мо?
Тыгай мотор ломовой имне гай ватыже улмо ӱмбач, начальник улмыж ӱмбач, тый
декет
пижашыже кузе вожылын огыл? Мо дене сымыстарен кертын тудыжо?" Тыге ыш
пелешткале, вуй йырже мут деч посна колтыш. Вара иже шып гына йӱкым пуыш:
"Вочшаш мландет мамык гай пушкыдо лийже. Курымешлан чеверын".
Корно мучко вуйыштыжо весе пӧрдеш: "Кӧ ынде "Илыше вӱдыштӧ" самырык овда
ӱдырым
модаш тӱҥалешыже? Вера Речкиналан шушо иктат укес".
Эрлашыжым пытартыш корныш ужаташ тарванышт. Кӧ улыжо театреш погыныш. Шӱлык
тугай годым кунар кугурак, тунарат пале лиеш: йӧратеныт! Кудывечыште
кондымым вучат. Теве имне койылдале, тер кычкыман. Верам шке "пӧртшӧ" дене
пырля тушан вераҥдыме. Театр кӧргыш пуртышаш годым... парад омса деч
ӧрдыжыш, театр шеҥгек
наҥгаят. Артист-шамыч кожганышт: кӧ тыге ышташ шӱден, молан огыт пурто, вет

кӧргыштӧ пеледышет-мочет ямдылен шындыме. Иктат да нимомат тыгай чондымылык
вашеш ок каласе мо вара?
Да тыште Наум Исаевичын граждан насылже, совестьше, тудым марий артист тӱня
ончылно нелмашыш волтен колтыш! Толын шогале тер воктек мемнан огыл вӱрым
капыштыже нумалше тӱҥ режиссер, мыньыл-моньыл койын, намысдымын, ик-кок
шомакым колышо
артистке лӱмеш — тудын полшымыж дене колышо марий артистке лӱмеш! —
пелешткалыш,
теве марий еҥлан пӱтынь граждан панихиде, шонен гына ончо тый, а...
Терым савырышт да кудалынат колтышт. Шӱгарлашке.
Теве, колет гын, кузе улмаш! Нигӧланат тетла от кӱл. Йышт веле тоят: нигӧат
ынже
уж, кӧлан верч тыге ӱмыр лугыч лийын йытыра чонан артистке, тудын ӱмбак мут
ынже
воч...
Вакшкӱ возо марий труппо ӱмбак. Кӧлан ойлет, кӧлан каласет? Умшатым почын
ончо,
чечасак гына пашат дене, шултыш киндет дене чеверласет.
"Ме могай намысдыме лӱдшӧ мераҥ улына: мыят, тудат, чыланат, марий еҥ
ӱмыржӧ
мучкат шкеж верч шоген ок керт мо вара? Тыгак пӱралтын гын веле?" — шона
Йоргий,
кӧргыштыжӧ шке ӱмбакшат шӱвалеш...
Тойымо эрлашынак "Илыше вӱдын" прологшым пужараш тӱҥальыч. Самырык овда
ӱдырын
рольжым Паня Смирновалан кучыктышт. Пешыжак ты рольлан келшен ок тол да,
укеште
йӧра, шодат томсык. Весыже эшеат плока лиеш ыле дыр. Смирновалан такше ӱшан
кугу. Но ончыкылыклан. Тӱҥ героинялан тудо пеш келшен толшаш, йӱкшат, кап
тичмашлыкшат, койышыжат, икманаш, чыла. Тудым але чот гына чыла велым
локшичман, сай
режиссер тидым вашке ыштен кертшаш. Йӱкшӧ, йӱкшӧ тудын могай сӧрал
сопрано...
Кузе тыршымыжым, коваштыж гычак лекташ тӧчымым шотыш пышташ гын, Йоргийын
шонымаште, тудо чылаштым ончылтышаш. Сценыште мык-мок огыл, писе, шот мушо.
Эше ик кече гыч "Мӱкш отарыште" Клавийын омыжым "тодаш" пижыч. Тушто Паня
Смирноваланат пиал шыргыжале: изи мӱкш рольым авалтен налын. Тыштыже чотак
пӱжалташ
перна: мураш, кушташ, Клавий йыр пӧрдаш. Артистке-шамыч мончаш пурышо гай
сцена
шеҥгек лектын возыт. Тиде кок спектакль кугу вийым, чулымлыкым йодеш, уло
вийым
пыштет гын веле сово кӱдырчым колат. Тидлан ик арня кайыш. Тылеч вара корно
Оршанке, Торъял, Шернурыш почылто, Марий Турекышкат.
Автомашина йӱкдымӧ киношто веле коялеш але. Телым терыште кылмен кудалат,
кеҥежым орва дене кӧргетым кыралт лунчыртет.
Тиде гана коло вич имньым тарлен налыныт. Вургемым, сӧрастарышым, тӱрлӧ
ӱзгарым
оптат, манаш веле вет спектакль. Ужгам, портышкемым, шокшо вургемым
пуэдышт.

Шкетанын шочмо велыште рӱжгалтыт

Кукшо игечыште кеҥежым да телым корно уланыште гастроль пайремла эрта. Но
йӱраныште чоныш кузе вита, тидым ойлыманат огыл лучо. Корно тич лавыра,
вӱд, Оршанкыш лектат гын, эр йӱдым тарванен, каслан иже миен шуат. Орава
йымак артист-шамыч пушеҥгым руэн оптат, ялтак нӧрен, лавырген пытат. Кушан
гына вараже Йоргиймытлан спектакльым шындаш логалын огыл гын? Идым левашеш,
пожар сараеш, кугурак
имне вӱташ, олыкеш, школ коридореш, кудывечеш. Эсогыл... черкеш! Сценылан
чыла
йӧным кучылтыт, пушеҥгымат шке руэн кондаш логалеш. Электричество виет уке,

вӱташ коштмо понарым да десятилинейкым чӱктылат, сценым волгалтарет. Могай
тунам
эше ялыште клуб? Орол пӧрт! Кантонлаште веле шот шочаш тӱҥалын. Школлаште
да
монь сценылан ондак ямдылкалыме кӱвар оҥа-шамыч театр толмым вучен
киеныт...
Март кече ӱдыр гай шыргыжеш, кӱшкӧ кӱза. Эрдене лум ӱмбач кудалашат лиеш,
нимат
ок воло, кӱрт лийын шинчын. Кумло шым меҥгым Чарла гыч Оршанкыш кудалаш мо
йӧсыжӧ? Сергей Григорьевич Чавайн да тудын "Мӱкш отарже" таче унала
Шкетанын
шочмо кундемышкыже первый гана унала каят. Чавайнже шкеже огыл гынат, тудын
возымыжо кая. Чон лӱшкыктышӧ, куандарыше, лӱдыктышӧ, утен каен воштылтышо,
чын
илышым кӧргӧ гычак ончыктышо калык драме. Мо пала Йоргий, ик гана ончышо-
шамыч
йӧн улмо годым кум-ныл гана уэш пӧртыл ончат. Мочол олаш огыт шынде, билет
нигунамат ок сите. Рвезын шонымаште, Календер да тудын туныктен шуктымо
артист-влак
эн чапле ансамбльыш чумырген шуыныт. Мастарлык шотышто. Роль ден тудым
модшо ик
куат дене ила, кӱшӧ куат дене. Йоргий шкеже тыште суфлер ыле, "шырчык
омарташтыже" эскерен, мом ойлаш кӱлмым шижтарен шоген. Пытартыш кыдежыште
гына тудын ик
кӱчык рольжо уло, кӱслезе кугыза лийын лектеш да тиде ойым гына каласа:
"Мый тыланда кӱсле дене тошто мурым шокталтем". Тидыжланат туге куанен, ну,
туге куанен
ила — ойленат от мошто. Мастар тӱшкаш лектешыс, от пале... Мо вара, паша
гыч айдеме тӱҥалеш, тудо гына сай илышым ышташ полша. Искусство, тиде, шуко
йыжыҥан
паша. Изи-кугу уке.
Йоргий ден Паня Смирнова ик терыш коктын гына логальыч. Чумыр налмаште
кортеж
сӱаным ушештара. Театр кунам вара шып-ласкан, йӱк лукде кайышаш? Чарла
шинчам
пашкартен ончен кодо.
Панян чонжо йӱла. Кугу паша пуалтын гын, тудым сулаш кӱлеш вет. Суфлер
Йоргийым
сӧрвала: "Таче мыланем чот полшо ве-ет! Шомакым ончылгоч пуэн шого. Йӧра?
Лийже
ыле лектрис тулет, изи мӱкш модмо годым кузе кӱлеш тудо".
— Йӱкет яндар, рольым сайын палет, чот волгалтаре, чот йоҥгалтаре, лӱддымӧ
лий,
Веруш гаяк! Калык шинчам карыже.
— Тый, мыйын шонымаште, пеш сай йолташ улат. Чот ӧндал, кумылем.
— Уна, Шкетанын корныжо. Туштат, мӧҥгыштыжӧ, шынден лекман. Паня, таче
Оршанкеш
Торъял чап почылтеш. Нылытын улына. Александр Голубев — Пӧтыр кугыза,
Василий
Якшов — Мичий, адакшым — тый, эше адакшым — мый. Паня, кузе шонет, Настя
Филиппова гай чаплын Клавийым нигӧат модын ок керт вет?
— Мемнан саманлан тиде чынак. Але ме тиде пашалан пеш шагал тунемына, тыйже
кузе
манат?
— Йолагай улына але. Эшеже нужналык тӱнчыктара. Йӧра эше тышке шуын улына.
Такше
чыла илышна шкенан кидыште. Но тый але чот волгалташ тӱҥалат, Паня, кугу
чап вуча. Тыйым пеш йӧратена.
Оршанкыш пурымашке шке пӱрымашыштымак мужед тольыч. Паня тыште але нигунам
лийын
огыл.
— Мыят тугак, — ышталеш рвезе. Но ушыж дене кӧн деран мӱшкырым темаш лиймым
висен налын шуктен: — Тыште вет мемнан черкысе пономарьын эргыже Вениамин
Швалев
милице начальниклан ышта, вот! Кузе ужаш ыле тольык. Амал деч посна тугайыш
миен
от пуро. Ну вет тале рвезе, ӧрат. Кузе тугай лӱдыкшӧ начальникыш шуын ала?
Черкыште ачаж уке годым тудо службым пеш сӧралын наҥгая ыле. Евангелийым
мурен-мурен лудеш, "Господи помилуйым" нылле гана шӱртньыде писын колталта
гын, ушет
кая.
Изи коремым вончышаш годым ула шогале. Тер гыч волен шогальыч. Пулатньык-
шамыч
кок кӱвар оҥам пыштен шуктен огытыл.
— Кунар шогаш тӱҥалына? Полшымо ок кӱл?
— Кунам ок кӱл? Заман пыштена ыле.
Шуко ышт юватыл. Тӱшкалан кок оҥа — мо тудо? Тетла терыш ышт шич, клубшо
шинча
ончылнак. Йоргий Паням кодыш, шкеже нигӧн деч ончыч столовыйыш шикше. Кок
Панялан да шканже "пазар" тӱҥалме деч ончыч налын ямдылаш лие. Клуб воктене
гын кугу
"калык пазарет" тӱҥалят: тер гыч нумалыт, кӧргыштӧ пила-товар йӱк
шергылтеш,
сценым келыштарат, декорацийым ямдылат, пурат-лектыт, омса гына мура. Чыла
ӱзгар
пеленак. Билетлан кужу черет шочын шогале. Полмезышт уна-влаклан полшат,
вара
шулдаканрак билетым налыт.
— Шольым, пескачылетше пеш сай мо вара? — катканрак койышан марий толшо деч
йодеш.
— Шкенан пашам шке мокташ она тӱҥал, но залыште, мо палем, олмалан камвозаш
вер
уке. Ончыде кодат гын, колоткаште кийышетлан ӧкынет.
Мутшат шуко огыл рвезын, а теве на, тер воктеч еҥ-шамыч выж гына койыч,
черетыш
кержалтыч.
А Йоргий тидын годым столовый ӱстембак чесым поген шынден, кажнылан кок ате
кабак пура койылда. Голубев, Якшов, Смирнова пурен шуычат, рвезе докладым
тӱҥале:
— Те шонеда дыр, тиде тыглай чес? Уке-е, таҥ-шамыч. Тыглай огыл. Тиде чес
Торъял
калык гыч толын лекше артист-шамыч лӱмеш погалтын да благословитлалтын.
"Мӱкш
отарыште" пырля модмо лӱмеш. Пура кружка пуалтеш калык артист Александр
Александрович Голубевлан. Тиде кружка — калык артист Василий Никитич
Якшовлан. Кумшо
кружка — калык артистке Паня Смирновалан. Тидыже калык артист суфлер да
кӱслезе
Георгий Пушкинлан. Ура, йолташ-шамыч!
— Ура-а! — шоктышт, пытымеш йӱыч.
Йоргийын клубыш мийымылан бмлетым шаҥгак ужален пытарыме. Эн шуко шоген
ончаш
налыныт. Сценыште алят акырсаманыш логалшыла толашат, куткышуэ веле. Чыла
вуйвер
паша Егоров-Маюк ӱмбалне. Клендыр-Календыр, тысе артистке-влакын
манешыштышт —
мӱкшиге-артистке колымек, шӱлыкыш пернен, руш манмыла, допингым йомдарен.
Тыште
калык шӱлыш, калык чон шокшо дене пырдыж чот пӱжалтеш чай. Кеҥежым гын чыла
окнам рамжыге тӧргалтылыт ыле. Кызыт йӱштӧ, тыге ышташ ок лий. Ситартышлан
артист-шамыч вургемым ямдылаш пижыныт, утюгым тавален куржталыт. Йоргий ик
айдемым мунеже, кычкыра:
— Иосиф Филимоныч! Декорациет кержалтын, ачале!
Моло семын кычкырет гын, тудым муаш ок лий. Ала-кушеч куржын тольо,
ончыштеш, но
чыла верыштыже.
— Кӧ туманла тыште?
— Мый, Йоргий. Чыла сай, сӧрастарыме настат верыштыже. Мый йоднем ыле,
кожгожешет изишак возын каналташ лиеш вет?
Сырымыж дене шӱвал кайыш: "Мале, кӱпӧ, керемет, мыйын пелштоп йӱшашем лугыч
ыштышыч. Ынде пытарыштат чай, керемет йоча!"
Кожгожышто Йоргий киялта да муралта:
Утро красит нежным светом
Стены бедного села.
Просыпается с рассветом
Вся марийская земля...
Паня кӱза, сценыште урла веле коеш.
— Кунам шаренже шуктышыч?
— Пулатньыкын кожгожшо.
— Мый денем от воч мо, шаҥге столовыйышто шижтарышычыс. Вучем, вучем, чылт
исыр
ушкалла шӱлештам тый дечет поснаже. Раз виктарен пуэнат, раз келыштаренат,
раз
мый тыланет келшенам, монча марте шуын улына...
Да шкеже утен каен воштылеш. Йоргийын йошкаргымыже келшен веле.
— Кушто тугай улакым верештынат вара?
— Мыят тый гаетак дипломат лийын пытенам. Йӧратымаш Юмыжат полша витне.
Техничке
шке пӧлемжым пуэн да мӧҥгыжӧ каен, тӱҥалмылан иже толеш. Тугай шӧртньӧ
жапым
йомдарет кызыте...
Кайышт, тӱкылалтыч. Спектакль деч ончыч закон уло: каналташ, вуйыш да капыш
вийым погаш. Шыпланышт. Шагатат ыш эрте чай, сцене уэш рӱжгаш тӱҥале.
Йоргий
тӧрштен кынеле, омсам шӱкал лекте, иктат ок кой. Да тӱжвач чот гына кырыше
лийын
шогале, шелеш веле, колта:
— Паня, Паня Смирнова, кушто улат, тыште мо, шайтан ӱдыр? Мӱкшиге
шулдыретым пижыктыл, керемет! Вараш кодын кертат. Чыла вере кычал
пытарышна, кушто тынар
кӱпыманже?! Паня-а, кынел, кашка, теве маска тошка. Омо кӱпчык. Тынар малаш
лиеш
мо? Шуко мален мом ужат?
Паня пелечиеман куржын лектеш:
— Мом тынар шелыштат, Торъял марий? Пожар манат ма? Лӱдын тӧрштышым. Ӧртем
луктат, Лемде колызо. Чытырем веле, вургемемат ом му. Тол, кычалаш полшо!
Пурат лиеш. Шупшалалтыт, икте-весым ниялткалат. Лывыла койын мурат:
Кече веле ончалеш, омарта гыч лектына.
Кечыгутак кас лиймеш паша дене илена...
Тӱгӧ шӱлалташ лекше Торъял рвезе, йол йымаке ончен, ала-мом шонкален
ошкылеш
ыле, черке кӱ тошкалтыш дек вучыдымын лектын шогале. Черкончыл леведыш деч
кӱшнырак пырдыжыште шӧртньӧ раме кӧргыштӧ Иисус Христосым путырак чеверын
сӱретлен шындыме, чатка чуриян, мотор туп-вачан, чонетге ӱшандарыше Юмо.
Оҥымат ыреслен колтыш шуко языкым ыштыл коштшо Йоргий. Тышеч эртен кайыше-
влакат оҥыштым
ыреслен-ыреслен ойырлат. Изиж годым Йоргий Тошто Торъялыштыже Георгий
Победоносецлан чот кумалын, ӱмырыштыжӧ шкем шке сеҥышашыже да калык
коклашке лекшашыже
уло улмаш ала-мо. Коваже эреак юмынилемыш наҥгаеден. Ынде тиде палыдыме
Оршанкыш
толмо пагытыште черкын ӱнарже пытен, мер калыкыште влиянийже коммунист тӱча
полшымо дене изем толеш. А такше службым ончаш кеч-кунамат пиал. Поп, якын,
пономарь да хор... Кумалше-шамычат мурашыже полшат, сӧрале. Ынде, Йоргийын
шонымо
почеш, Юмат, ият-сотанат, кереметат — нимат кодын огыл ала-мо, еҥ тӱшка гыч
шукыжо шкак Азыреныш савырненыт, мо увер уло гын, пеш шукыжо кӱзӧ-товар
дене вашла
пуштедылыт.

Черке вургемым кудашын, милицийын дене вашталтен...
Клубыш миен, омсам шупшыльо гын, ок почылт. "Мо шайтан, алят канат мо?"
Окнаш
ончале, тушто чыла пӱрдымӧ. Кевытлашке куржо, ала иктаж оҥайым налаш муаш
лиеш.
Уке, ыш верешт. Милиций пӧртыш пурыш. Ваштарешыже тошкалтыш дене
начальникышт
Вениамин Швалев вола, тугай келшыше, капеш левыктен опталме гай казна
вургемым,
шийын-шӧртньын йылгыжшым — теве тудлан кузе пӱрен: черкыште — шӧртньӧ
вургем,
тыште — ший совет вургем! — чиен шынденат, кемыштыже воштончышым
модыктылын,
шырт да шырт тошкалын вола.
— Салам лийже, Вениамин... э-э-э...
— Здравствуйте!
Тугак, чарналтыде, воктечше эртен кайыш. Тетла нимат ыш пелеште. Пален ыш
шукто
гын веле? Пӱгыр нерже гыч Йоргий такше иканаште умылыш, тудакыс! Тудак улде

мо...
Кевыт гыч Паня легылда: "А-а, теве тый кузе репетицийым эртарет улмаш!"
Йоргий
кенета упшыжым нале да саҥгажым совыж дене лоч перен колтыш: "Ит мешай,
Паня,
шонымаш толын! Тыге-тыге... Калыкым черке осалым ыштыме деч шекландарен
шога? Ит
пушт, ит толо, еҥ ватым ит ончо, шинчат тудын мотор кап-кылжым "мыйын лийже
ыле"
манын ончалын гын, тудым пургед лук да пийлан кудалте: лучо капетын изи
ужашыже
ынже лий, штыве тамыкыш вӱге порволаш огыл — теве черкын рӱдӧ пашаже кушто.
А
ынде ончалына, милице мом ышта. Еҥ-шамыч шолыштыт, пуштедат, еҥ ватым
виешлат
гын, тугайым кӱртньӧ четлыкыш шындедаш. Швалев ончыч бачышка олмышто лийын
гын,
ынде — милице начальник. Чыла вет келшен толеш, товат!"
— Вует дене кутыраш тӱҥалынат гын, паша лийшаш, — воштыл шога Йоргийым
урвалте
йымак шупшын пуртышо тиде путырак чечен ӱдыр, артистке.
Уремыште коштын шот ыш лек, адакат клубышкак лупшалтыч, шкеныштын мӱкш
омарташкышт. Тушто ӱдыр-шамыч йолым пидыт, йыдал кандырам шер гай сӧралын
йолвургыш йыр
кӱзыктат.
— Ӱдыр-шамыч, чытыза, таче Элыксан чӱчӱн кидышкыже логалыда гын, иктаж арня
какаргыше кидан коштыда, — шокта ик вере.
— Чынак, Александр Александрович, тый кидемым чот ит кормыжто, уке гын мый
спектакль ом ман, шинчатлан тул коймешке шелам, шыретым пале! Ончылгоч
шижтарем, чыланат колышт, — пеҥгыдын ойла Клавийым модшо Анастасия
Филиппова.
— Йӧра, Настя шӱжар, ом кормыжто, ит лӱд. Тыйын олмеш Петрова Ануш модеш
гын,
какартарем ыле!
— Молан?
— Рольым модаш туныктем. Кызыт тудын ок лек. Туге, Пӧтыр Пайдуш таҥ? Тыйын
чыла
сай. Артист-юморист, "Арлан ден Кестеным" перкалыше,"Жентрудашке"
куржталше, Милютинам ондалыше...
— Теве могай Пӧтыр!
— Э, грим ышташ ида мешайкале, марш тышеч! Пӧтыр, Морко Кокласола ӱдыретше
кузе,
тый декет ялже гыч коштешыс.
— Сату налаш веле толеда, — йошкарген кая Пӧтыр Пайдуш.
— Теве вашке алимент дек коштедаш тӱҥалеш. Тений алимент шотышто шот пытен:
икте
ыштыкта, весе тӱла. Микитамак нал теве...
— О, Микита-лопата, апшат ышташ окота!
— Чарныза, керемет тӱча! Чонлан ньыги-нюги веле чучеш. Йоргий, суфлер пий
вӱтат
гыч мутым пуэн от шукто гын, мыйым сӧсна вӱташ веле намиен кудалтыза. Тек
вара
Наум Исайыч мушкылтыш вӱдым йӱктен кода.
— Наум, Наум... Вера деч вара тудлан — "на ум", толынат огыл, поминкам
ышта, кереметешыже.
— Уна, оҥгыр шергылтеш, кокымшылан йыҥгыртат. Кайыза, Йогор Миклай Марля,
МарляКурля шокте рож!
— А-а, кӧ тиде йӱкланаже? Шедра копилкамак ужат?
— Мыйын изием годым, — ылдыртен шога Йоргий, — кастене авам дек шинчаш пеш
погынат ыле, кидпаша дене: кӧ кӱнчылам шӱдыра, кӧ тӱрла, кӧ тувырым урга.
Пӧръеҥ-шамыч ӱдырамаш юж почеш огыт кошт мо? Коштыт. Мыйын кӱслем, шӱвырем
уло. Эртен
кайыше еҥат мыйын шоктымым колын пура. Вашлийын, юлгыж-мутланен шинчаш
лӱмынак
толыт ыле. Теве тышке кумло ияш гайрак, шемалге тӱсан, шем пондашан Прокоп
Элексей дене тыгайракак ийготан Япык Микал, Лезун коштыныт. Япык Микал ден
Лезунжо
вашла эре лӱмдылыт, ушетак кая, икте-весыштым терыс ораш кушкын шогалше
поҥго
дене таҥастара:
— Шем арап, шем арап! Коҥга саҥга шӱч арап!
— Лезун-пыздӱҥ, Лезун-пыздӱҥ! Пыздӱҥ-дыҥ-дыҥ-пызден-пызден!
Вашла лӱмдылынак, вате-марий лийын, икте-весышт дек нулго киш шӱрымыла
пижын
шинчыч. Теве теат вате-марий лийыда.
— Эй, кумшо звонок! Веран-верыш. Маюкым подводитлаш огыл!
Коло ныл ияш чапле марий, чапле качат манаш лиеш але, Маюк-Егоров Оршанке
калык
дек лектын шогалеш. Туп-ваче — боксерын гай. Шем ӱпан. Яшката. Могай ӱдыр
вачешыже ынеж кержалт!
— Оршанке кантонысо шемер марий калык! Марий театрын артистше-шамыч деч
революциян салам! (Совым пытыдымын кырат.) Марий Автономий областьын мотор
мландыштыже, тендан дене, эн пӧрвӧ Машинно-тракторный станцийым почмо лӱмеш
саламлаш толын улына. Марий тӱнялан первый МТС! Ура, йолташ-шамыч!
Ура шергылт кая омсадӱр гыч сцена мучаш марте. Совым шергылтарат.
Умбакыжат ойла. Шкетан ден Чавайн нергеште шогалеш. "Наум Исайыч тӱнямбал
да
Моско нерген ойла гын, — шона Йоргий, — шкенан марий Маюк кузе чаплын
марийым
кӱш нӧлтал колтыш. Ужат, калыкланже кузе чот келша тиде. Мо шайтан, шкетын
сцене
ончыч ойлымыж денак сово кырышаш запасым налын пытара ма, артистланже мо
кодеш
вара?!"
Чынак, пеш кугу марий патриот семын ойла Маюк, шкежат тулла чеверген
шогалын — а
вет чевергышаш огыл, тудо тыгай сценыжым мочол ужын пытарен, тунемын ынде
тӱрлыжланат! Тыгеже марий чонжым таче калык ончылно кавашкак нӧлталын. Юмо
декак. Юмат колыштман дыр тидым...
Эркын гына шовыч кок велыш кая, сценым чараҥда. А тудо чара огыл. Мӱкш
отар!
Шонен ончет да ӧрат: телым шӱкшӧ клубышто тугай чапле мӱкш отар шочын
шогалын...
Омаш ончылно отар орол Корий кугыза йыдалым ышта, кок-кум гана кередылеш да

сӱзлӧ тош дене кылт-кылт-кылт пералта, ний мучашым пӱчкеда, йыдалжым калып
гыч
луктын, пеш ныжылгын семынже мутланаш тӱҥалеш.
— Таче кече пеш мотор. Мӱкш ондак тарваныш. Мӱкшигат вашке лекташ тӱҥалеш.
Клавийым кычкыраш возеш. Шкемын тошто семын шинча-пылыш пӱсӧ огыл. Мӱкшиге
лекмым
кенеташте тогдаен ом керт. Мӱкшиге кушко каен колта гын, Пӧтыр вара Клавий
ден
когыньнам йӧршеш кочкеш. Ала-мо пеш шучко айдеме, шинчажак поро огыл.
Клавий
огыл гын, тыште ик кечымат ом иле ыле. Клавийым чаманен илем: уныкамла
чучеш.
Мый ом лий гын, тудлан эшеат йӧсырак лиеш. Теве тачат волгыжмо годым иже
малаш
возо. Йӱдвошт пий оптыш. Мый, шоҥго еҥ, чытем. Шоҥго еҥын йӱд омо уке.
Рвезе
еҥын омо тамле. Пеш ом кычкыре ыле да, адак мӱкшиге лектеш гын, шкемын
тептерем
уке. Эк-ок-ок... (Омаш омсам почеш, ныжылгын ойла.) Клавий, Клавий, кынел,
ӱдырем. Кече пеш ырыкта. Вашке мӱкшиге лекташ тӱҥалеш.
Йоргийын суфлер будкышто шинчен колыштшыжла шинчавӱдшат толеш. Такше нине
мутышто мо ужо уло гын? Чыла шукертсек палыме, шижаш да ончылгоч умылаш,
палаш лийше.
Тиде — пьесыште лудмо годым, кунам книгам кидыш налын шинчат. А тыште,
спектакльыште, артистын шӱлышыжат, ончалтышыжат, кап дене тарванылмыжат,
нимогай тургымым вучыдымыжат ик тугай Юмын, Иисус Христосын, мландыште
порын гына, ласкан
илаш пӱрымыж дене кылдалт толеш: теве мӱкшигым кучыман, теве тыге ласкан,
шоналтен гына йытыран илыман манме шонымаш айдеме чоным ласкаш луктеш. Тиде
тӱняште
лач мӱкшигын омарта гыч лектын кайыме гай тургымак веле лийже манме дене
кылдалтын, еҥ да еҥ, калык ден калык коклаште сар куча лийшаш огыл, вӱр
ынже його, еш
ден еш ынышт кредал, ӱмбакышт языкым ынышт пого. Корийын монологшым йӱштӧ-
шокшым
ужшо, илышым шымлен-терген моштышо пеш ушан еҥ гына ойлен кертеш, тудын
тидлан
праваже уло. Сандене тиде ойышко шӱм-чоным, уш-акылым пыштыман. Тышеч уло
спектакль лектеш, чапле, шыма настройым пуа. Оркестрлан негызым пышта.
Спектакль вет
такше оркестрын шоктымо оперыж дене иктак. Чын гыч веле калыкын курым гыч
курымыш толшо виян кӧргӧ акылже тарвана. Теве тыгай шонымаш дене ила Павел
Степаныч
Стекольщиков. Модмыжым, сценыште илымыжым Йоргий эреак чот эскера,
илышыштем
кӱлеш лиеш манын, куанен онча. Павел шкеже Морко кантон Кожлаер ял гыч, ял
калык
тудым Чопай Вачий манеш. Тусо пӱртӱсым ойлыманат огыл дыр, ял кок кугу
лопка
келге ушнымаште, Вончо серыште верланен. Ер серыште мардежвакш шулдырым
шаралтен
шогалын. Лемде семынак кол шуко, эсогыл шукыракат дыр, молан манаш гын,
тиде ер
свежа вӱдым Карман курык йымачак налын шога манын ойлат. Павыл деч Йоргий
кӱсле
шокташ ятырлан тунемшаш, туге мастарын йоҥгалтара, малаш возат гынат
шоктымыжо
пылышыштет пӧрдеш, вуйушым вургыжтара. Очыни, Морко деч вара поэзий
кӱкшытыш
Торъялым шындыман, вара иже Шернурым.
Москошто Кугу театр уло, шона умбакыже Йоргий. А тыште — тиде театрым чыла
марий-шамычлан вашталтен пуышо, марий семыш пыштыше Анастасия Филиппова.
Чонжак —
поэт чон. Теве таче Клавий рольышто чыла могырымат тудо шке чон йӱлымыж
дене кузе сӧрастара, ӱшандара. Тудын дене пырля Чарла — Оршанке корнышто
лийметшак кугу
пиал: мыят тудын жапыште иленам манашет кодеш. А спектакльыште, тудын
тошкен
коштмо сценыштыже, сцене йымалнат суфлер семын шинчылташ могай кугу пиал,
вет
тӱжем дене ончаш толшо калык тыйын верыштет лийын ок керт, тый Анастасия
Филиппова дек лишкырак улат, тудлан колашыже репликым пуэн шогет. Но кунам
тудын дене
пырля модаш узьмак толеш гын?! Вася Якшоват, Клавийын таҥже лийын, йӧратен
модаш
тӱҥалеш. Якшов, Якшов... Тыйын пӧръеҥ, каче тӱнят могай сӧрале. Мо дене
таҥастараш, кузе искусство йылме дене Юмын шӱдымӧ илыш дек чак улмыжым
сӱретлаш ялысе
рвезын мутшат, ушыжат ок сите. Но шижеш: тыгак лийман, пеш сӧрале, чон шке
тидым
мут деч посна умыла. Лиеш мо вес Мичий тудын гай? Ӱшанаш йӧсӧ. Тиде, очыни,

кульминаций. Театр тӱҥалын веле, так ойлаш гын, тунамак — эн кугу кӱкшыт,
Эверест курык.
Филипповажым Йоргий педтехникумышто тунемме годымак чурма ваштареш, кок
пачашан
кевытын ӱлыл пачашыштыже вашлийын. Ик кремга олмам тудо висен пуэн. Вес
ганат
пеш миен да, тунам уке ыле. Садыгак олма налде лектын огыл, пӧръеҥ кид гыч,
вес
ӱдырамаш кид гыч наледен. Анис олмам кочкын кайышыжла эреак Настачийым
шонен ошкылын.
Тиддеч вара ныл ий эртымек — на, теве ынде ик спектакльыште модыт. Кок
тылзе лиеш пырля пашам ыштат. Кокла шот капан, шемалге тӱсан, шем нугыдо
ӱпан ару ӱдыр.
Сынже пеш сылныжак огыл гынат, чонеш перныше. Шем кугу шинчаже вигак
алгаштара.
Но еҥ шӱраҥыштмым ок йӧрате, уто мутым от кол, пӧръеҥым гын вик "бритлен"
шуа.
Туддек пижше уке. Шке искусство тӱняшкыже режиссер деч молым ок пурто. Теве
тудын законжо могай.
Голубев, вес тале артист — граждан сарын салтакше, тӧпката кап-кылан
пеҥгыде айдеме. Вияш. Тенор йӱкшӧ дене налыктара гын, воктен колышт от
керт, пылышчаретым
туга. Моторын чияш йӧрата, пенсне дене Чеховла коштеш. Театрыш, шке
кугыжанышкыже, англий покрой костюмым чиен толеш. Йолчием мура веле. Тудын
тӱрлӧ костюм,
тӱрлӧ тувыр, тӱрлӧ пальто. Гастрольышто эреак командирский шинель, хром
кем,
гетр, ваче гочшо лодакан шашке. Рыҥ-рыҥ-рыҥ ошкылеш. Эре почешыже ончен
кодыт.
Тошто кавалерист. Таче пеҥгыде, осал, поян тушман еҥым модеш. Кугу лопшаҥге
лиеш. Ончаш толшо калыкын чонжым пудыратен пытара, черландара.
Йоргийын шинча ончылныжо вес кугу атлет, Алексей Иванович Егоров-Маюк —
мотор,
чапланыше Юл воктенсе изи Сюндур ялеш шочын кушкын. Юмо мо пуышашыжым чыла
пуэн.
Кугу капан, яшката, чурийвылыш чуяка, вияш нер, римысе патрицийын гай,
консулын.
Шемалге коваште. Йылгыжше шем ӱп. 24 ияш мотор айдеме. Энциклопедийым
шыҥдарыше
ушан. Еҥым йӧрата, полша, кумылетым шукта. Пеш мастар кидан. Кушта, мура,
гармоньым, кӱслем шокта, рояль воктен первый айдеме. Почеламутым талын
лудеш. Рушлат, марлат. Рушла кутыралтен колта — иктат марийлан ок шотло.
Колызо. Тӱрлӧ йӧн
дене куча: намет, шӧрӧка, эҥыр, мурда. Шке пушыжо уло. Вараксино ял шеҥгек,
тумер отыш, каен колта, шуко колым конда, чыла артистлан пуэда. Еҥым
йывыртыктыше
айдеме, нимомат ок чамане. Иеш — чылт кол, иктат поктен ок шу. Телым ий
рожышто
йӱштылеш, Сорокин Мишам, руш рвезым, марий артист лияш туныкта, студийыште
шога
кызыт. Марий-шамыч дене ик руш мутым умшаж гыч ок лук. Таче Епсей рольым
модеш.
Тиде — коронный рольжо. Тудын гайым чоҥаш тетла ончыкылык артист-шамычлан
ӱшан
пытен, мо кертмыжым Егоров пунчал луктын. Кажне спектакльыште Йоргий тудым
ужеш
да тиде рольлан ӱшаным йомдара. Кузе коштеш, мом ыштылеш, йылмыже мом
луктын ойла — чыла терга рвезе. Илен-толын Епсей рольым модшаш ыле, шона.
Рольжым Йоргий
наизусть пала. Кузе коймыжым эреак тетрадьыш воза. Чыла тидым кӧргыштыжӧ
шылтен
ашна. Амал лектеш гын, кидым эн ончыч нӧлталеш ыле...
Революций деч ондак Олыквел марий мландыште поян кашакын ӱдырышт ден
рвезыштым
туныкташ лӱмынак второклассный школ-шамыч лийыныт. Формым чиен коштыныт.
Ныл
йӱкын мурымо хорышт улмаш. Кажне рушарнян, клиросышто Юмылан кумалын, черке

службым эртараш полшеныт. Яра жап годым коремыште ий ӱмбалне коньки дене
тӱшкан
мунчалтеныт. Конькишт, бонтинкышт лӱмын сравоч дене тӱкылымӧ лийын.
Физкультурылан школ кудывечыште чоҥен шогалтыме пу кышкар улмаш. Пагаскин
шаг, турник, трапеций, кӱкшӧ кашта, кок вӱраҥ мучаште кугу колчам кылдыме,
тошкалтышат уло.
Лӱмын эше столовыйышт улмаш. Курык марий мландыштат тыгак ышталтын. Алексей
Иваныч, тыгайыште тунемын, Йоргий гайым, конешне, шукылан шеҥгелан коден
кертын.
Шинчымашымат кугум поген шуктен — мом от йод, чыла раш да кӱчыкын умылтара.
Очыни, кугу интеллигент тукым гыч. Эшежым туныктышо лийын огыл гын? — шона
рвезе.
Чыла йодыш тудлан модыш гай веле. Сандене тудым гуляяш колтат, огыт индыре
моло
семын. Режиссер шкеж пелен шинчыкта. Такшым гын, тыгай еҥ марийын улмаште
Клендыр-Календерже молан кӱлеш?! Чыла вере "Алеша да Алеша" шокта.
Айдемылан — айдеме.
Шукертсек пала гынат, Йоргий Пӧтыр Пайдушын койыш-шоктышыжымат тунемеш.
Эркын
тарванылеш, кужун юватылеш. Вучен ноен пытет. Но мыскарам Юмыжак кучыктен
пуэн!
Мура-кушта, ойла — чылажат воштылта. Кужу капан, чуяка чуриян блондин.
Тройко
костюм, пеш шергакан. Тувыр, галстук, шляпа-теркупш. 43 размер ката, чапле
деч
чапле, шем чепан оҥ шагат, кадыр тоя. Уремыште кая гын, еҥ-шамыч воштылаш
шеҥгек
шогалыт. Идеалже — Чарли Чаплин. Рушла-марла кутыра, тугак чаплын сера.
"Тумлегыжлан' кӧра йӧратымаште пиалан огыл. Пӱнчерсолаште шочын кушкын. Ола
гыч вич
уштыш. Таче Пӧтыр Пайдуш ялсовет секретарь Йошкарӱп Онтоным модеш, еҥ кӱшеш
пойышым. Герман сар гыч толын, геройжо еҥымат пуштын. Модмыжым ончен,
шӱмлан шуй-й
чучеш. А такше вет чонжо дене пеш ӱҥышӧ артист, еҥ ваштареш ок урло. Кузе
тиде
бандюгым модынжо кертеш — теве пӱртӱсын туштыжо эше кушто.
Мамуткин Анисим Петрович. Илышын шере-кочыжым утымеш тамлыше тале музыкант,
артист, могай семӱзгарым от пу — чыла тудын шоктымыжо, да эше чапле мурызо.
Озанлыклан тӱрлӧ ӱзгарым ышташ — шӧртньӧ кидан мастар. Реквизит паша чыла
тудын кидыште. Латкок меҥгым олаш ял гыч кудалыштеш, кок велосипедше уло,
дамский да
пӧръеҥлык. Сар гыч кондымо походный пу раскладушкыжо куштылго, сӧрале,
пеҥгыде.
Кеч-кушто лийже — пеленжак. Возеш да мала, да чыла. Нимом кычал ок кошт.
Путырак
арулыкым жапла. Чобыкнур селажым йӧрата. Тудыжо Ошла эҥер сереш верланен.
Сурторалте мотор, пеҥгыде. Улан илышым ила. Йоргийлан тудо Европысо танце-
шамычым
кочегаркыште туныктен киен. Пырля Кокшамарийыш кол кучашат наҥгаен ыле.
Таче
салтак гыч толшо Ондрийым ончыкта. Анюк тудын пушкыдо кумылжым шканже
кӱлешлан
кучылтеш. Иктаж-мом йодеш да курымешлан шканже лиеш. Мыланем гын, шона
Йоргий,
массовкышто модшо-шамыч эн пашаче улытла чучеш. Тунар тыршат, пӱжалт
толашат,
куштат, мурат. Мӱкш отарыште мӱкшиге лийын ончо-ян...
Голубевын тушманым модмыжо залыште ик еҥлан чонышкыжо шуктен. Эн пӱсӧ тат
годым
та-ак саде самырык кресаньык сценыш тӧрштен кӱза, та-ак Александр
Александровичым пылыштӱҥжӧ гыч вучыдымын шелын пуа-а! Калык — ах! Шовыч
спектакльым лугыч
петыра. Милиций начальник сценыш тӧршта, чолга рвезым шӱдырен волта да
умылтара:
"Йолташ-шамыч, тиде вет спектакль, чын илышак огыл гынат, артист-шамыч
чынла модыт, путырак кугу мастарлыкан улыт, лӱмын тунемыныт, кече гыч
кечыш, шагат гыч
шагатыш. Сандене осал еҥым модшым кыраш ида тошт".
Мо тушто лийын кайыш вараже! Кресаньыкетым пӱтырен кученыт, рожген-рожгат.
Умшаж
гыч вӱрымат луктыч. Рвезе пеш кугу капан, виян еҥ, вӱрым шӱведен кайыш.
Голубевланат логалын, тудынат вараже кугу какар пале шӱргешыже кодын улмаш
— спектакль
пытымек артист-шамыч онченыт, а сценыштыже чия дене петырен шуктен да
рольжым
умбак шуен.
Теве тудо, чын искусствын акше.
Кумшо кыдежыште калыкым кылымдым туржын воштылаш, шӧрын лийын, марийышт але
ватышт пелен шӱраҥышташ да чытен кертде люргаш таратен важык пулвуян
Ӧрӧзӧй, Соколов Тимофей. Спектакль мучко тудым вучен шинчат. Лектедажат
тудо чӱчкыдын. Так
коеш, так совым рӱж кыраш тӱҥалыт. Саде кереметше таче оҥылашыжым лӱмын
муклештарен огыл дыр, умшаже шӧрын каен, кутыраш тӧча, шӱведаш тӧча, пел
кидше кеча
веле, пуйто йӱмаште йомдарен. Йолжо, йолжо могай кугу важык тоя!
Ситартышыжлан
начальник ончылно пӱкеныш шинчеш да йолжым йол ӱмбак пышташ тӧча. Важык йол
вашла ынеж воч, эре ӧрдыжкӧ мунчалтен вола, тудым вара кидше дене шупшыл
пыштынеже.
Тидыже — коронный тат! Шалын гына воштылыт артист-шамычат, толшо калыкат,
ну,
ушетак кая вет мастарлыкшылан, кузе шонен муман да кертман. Йоргий эше
шоналтенат колтыш: мо, Наум Исайыч укелан куанен, пышталтенак лектын огыл
гын? Суфлер
будкышто каналташ веле кодеш, спектакль Ӧрӧзӧйын ияланымыж верч кӱрылтын,
зал
шӧрын кия. Уке, шона Торъял еҥ, тиде калерын модмыжым мут дене нигузеат
сӱретлен
от керт, молан манаш гын, мутшат ок сите, сӱретлашыжат марийыште тугай йӧн
уке
але. Оҥай, иктаж витле ий гыч тиде спектакльым тыгак виян модаш тӱҥалыт але

шӧрлат?
Спектакль пытымек, милиций начальник Швалев сценыш куржын кӱзыш:
— Изишлан шыпланыза. Шергакан театрнам, марий театрнам, тыге шӱмеш-чонеш
логалтен, Москосо Кугу Театр семынак модмыжлан таум ыштена!
Чылан кынел шогалыт, лучко минут чоло сово кӱдырчым ыштат.
— Але марте Оршанке села тыгайжымак нигунам ужын огыл ыле. Тиде — у совет
паша,
калыкын ончык тошкалмыжым ончыктышо чон паша. Чон пуштылшо модмашым конден
улыда. Таче кугешнен каласыде ом чыте: тыште таче Торъял кантон гыч ныл
артист иканаште модо. Нуным калык ончык лекташ йодына.
Смирнова, Голубев, Якшов, Пушкин лектыт. Вениамин Иванович Швалев, ондаксе
поп,
ынде милице начальник, чылашт денат черет дене кидым куча.
Вара тудо тошто артист гвардийым тарвата. Модмаште мом ончыктымо, класс
кучедалмаш тыште кузе шижалтеш да ончыкталтын — рашемда. Пытартышлан Ӧрӧзӧй
кугызам
луктыт. Кӧргӧ чон дене веле огыл, кап денат тошто годсо чолак, важык каза
пондаш, ваш пулвуян керемет, тореш чапа, чара кугу саҥга, ӱдырамаш дек
шӱраҥыштше
узо каза... Чынак вет калык палынеже, кычкыра: "Эй, Веня, Ӧрӧзӧйжӧ чынак
ваш
пулвуян мо, коштыктен ончо!" Сценыште коштын налеш садыже. Нимогаят ваш
пулвуян
огыл! Ура да ура кычкырен кият ындыже.
Пӧтыр Пайдушымат тугак кучен шогыктышт, огыт колто. Милиций начальник тудым
ондакак театрыште ужмыжым ойла. Кызытше, манеш, класс тушманым эн моторын
ончыктен. Путырак кугун мокталте Йоргийын йолташыже.
Европысо танец-влак кок шагат йӱд марте шуйнышт. Куштен ноен, чевер деч
чевер
ӱдыр-шамычым пӧрдыктылын, Йоргий чылт улнен пытыш. Техничкын пӧлемышкыже
толын
возо. Йӱштырак да ужгаж дене вуйге леведалте, пеленже иктат укелан куаныш
веле,
тыге шонкалаш сайрак. Да спектакль тӱҥалтыш гыч мучаш марте вуй йыр шуко
пачаш
пӧрдыктыльӧ, можо кузе ышталтын да эртен... Маюк-Егоров договорым
лудмаштыже таче шинчалым утларак шавалтен аман, мане шканже. Сандене шӱржӧ
кочештын. Тудлан
каласаш кӱлеш... Тиде шонымашке шуат, омо вынемыш уге шуҥгалте.

Торъял, Торъял, тый чонлан эн чот лишыл!

Изирак да чатката У Торъял села Шуй ден Лемде эҥер ушнымашеш верланен. Шуй
эҥерже кечывалвелым толеш, Лемдыже — эрвелым. Иктыш ушнен, йӱдйымал-эрвелыш
йогат,
вара — касвелыш, адакат вара эрвелышкыла. Тушнур ялыш шуын, кечывалвелыш
савырнат, Човыксола велыш. Чылтак кишкыла коеш тиде эҥер, мотор гына
кишкыла. Ныл-вич
меҥге коклаште эреак вакш-шамыч йоҥыштат, вӱдвакш-влакет. Агуржат шуко да
пеш
келге улыт, кол тугайыште путырак чот тӱла. Вӱд сер ден тӧр темын. У Торъял
вакш
деч тӱҥалын, Чӱксоласе вакш дек шумеш изи пароход коштеден: шер теммеш
гуляе,
граммофон тӱрлӧ семым шокта. Кажне рушарнян кугу-кугу пазар погына, мом
чонет
"желая", тудым налат. Кочкаш пеш тутлым ыштат. Галантерей кевыт шуко. Ситня
манме кинде сукырым, клендырым налде тышеч иктат ок эрте, путырак тутло.
Коло уштыш
тора гыч калык лӱмын пазарыш толмеке, ойлыманат огыл тудо, таклан кӧ
коштеш?
Тыште ӱдырым каче ваҥен, качыже шагал огыл вет; тыгак ӱдыржат. Мочол сӱан
пунчал
тыште шочын. Рушыжо, марийже пырля ӧндалалт коштыныт, муреныт.
Пӱнчер коклаште калыкым эмлыме рӱдӧ вер. Тиде больницым 1899 ийын Александр
Владимирович Бодров почын, артист-шамычымат тудак вашлие. Шуко ийым
вачӱмбакше пыштен гынат, пеш мастарын эмла, Йоргий шкежат черлыж годым шым
меҥге коклаш коштын.
Теве тыште, вакш пӱя ончылно, Маковеевын изи пароходшо шога, пайремым веле
вуча,
тарвана. Озажат пешак поро. Тале ветеринар эшежым, калык туддеч ок эксе.
Вольыкым тӱжаҥденат мошта. Шкеже кугу урлык имньым куча, тыгак ӱшкыжым.
Тӱрлӧ вольыкшат, сурткайыкшат шолдыра да чапле тукым.
Рӱдӧ селан клубшат уло, Ший вӱдвакш ер ваштареш верланен. Тудыжо пешыжак ок
волгалт, кидышт шуын огыл, а вот черке гын черке-е! Рушарнян да пайрем
годым кумалтыш кая. Воктенак пазар площадь, калык тыш-туш шолеш веле.
Госбанк воктен
пӧртыштӧ Мария Алексеевна Борисова ила, тудо Йоргийым шымияш школышто
туныктен,
шочынак режиссер. Тошто Торъял марийлан лектын, илышыже веле тудын дене ыш
воране, чаманет.
— Олаш миен, Тыныш Осыпемланже мом ойлем, — мане Панялан Йоргий. —Тудым
ужын
лекде огешак лий. "Кок поп" пьесым вет Осып тулар возен. Баритонжо дене
муралтен
колта гын... Ныл ий ужын омыл Майра акайжым. Спектакльым ончаш ӱжман.
Тыге ойлен шога ыле, онча, шонымо айдемыже шке толеш. Ӧндалалтыт, вашла
вӱчкат.
Ондакше Майраже паленат огыл. Паняжат вара нунын дек кержалте: туныктеныс!
— Пеш мотор лийын улыдас, Юмылан тау. Могай Кугу Юмо-Пӱрышӧ мемнам ваш
ыштен,
кудыжлан таум ышташ ынде...
— "Йыландайыште" Чачавийым модмыдам веле шарналтыза. Тушто мый шольыда улам
ыле.
Вачий Веткин кузе модын пуыш вет? Уке, ме кызыт кочмо верыш каена, чыланат,
вашлиймына лӱмеш. Малашыже тендан дене перна дыр.
Шонымо — ыштыме.
— "Ушемнурышто" ынде Виссарион Егошин толаша гойо, — мане Майра. — Эре
колым куча гойо.
Уло чон гычак йончен лектеш вашлийме мутышт, чыла-чыла шарнынешт. Чес
воктен тыге шуко жап гыч ужаш могай сай!
— Шочынава гай улыда мыланем, — манеш Йоргий. — Ончаш таче ондакрак толашда

кӱлеш, мый верым ямдылен шогем. — Шкеже шона: "Мемнан ял Раман Пӧтыр
Микалылан
так арам вереште вет тиде мотор ӱдырамаш. Шкенжын нимо сӧралжат уке ыльыс,
так
тугай шем чуҥга! Лапката капан, виш пӱян, нимат чулым огыл, ныл классым
веле тунемын, отна тамакым тӱрген. Уланат огыл шке, кушко нержым шуралын
вет, чылт
страм. Ватыже шке гыч туныктен да чылт сай учительышкак савырнен ыле. Но
ӱмыржӧ
кужу ыш лий, ватыжым орландараш кок ӱдыр йочам ыштен кодыш".
Чыла тидым Панялан уремыште каласкалыш.
— Мыйын шонымаште, Майражланат саде еҥ шке чержым коден. Мыланем туге койо.
— Чылтат шым тогдае.
— Ме вет тӱрлӧ еҥым модына, сандене шинчавылыш писе лийман. Палет, ме тый
денет
чечасыжак У Торъял черке вуй гыч Тошто Торъялым кӱзен ончалына. Тышеч чыла
ял
коеш. Шкемынымат ужам чай...
Да черке могырыш шкежак тарваныш. Вот, ӱдыр ман тый. Миен шуын, еҥ укем
ужын,
палыме корнышт дене лектыч, коктынат ыреслалтыч, кӱлешан мутым каласышт.
— Паня, Шочынавалан ыреслашет кӱлеш, — туныкта Йоргий, шеҥгел омсам почеш,
пычкемышыш пура. — Теве черке орол толеш гын, "ӱдыретым" авызла! Пуро
почешем содоррак. Кӱшкыла ончен кӱзӧ, уке гын ок кой.
— Шого, мый лӱдам! — пычкемыште Паня шӱйышкыжӧ кержалтеш. — Ӧндал, шупшал,
тыште
иктат уке.
— Юмо-влак улыт!
— Нунак йӧраташ пуртеныт.
— Тамыкыш логалына вет.
— Колымешке, илен кодшаш.
Вара, ятырракак эртымеке, шкежак шӱлыкаҥ кая:
— Моткоч вольнаш каен улына. Тиде сайыш ок шукто. Шырымна ялтак пытен. Мом
ышташ
тӱҥалынаже?
— Шкеннам сорлыклаш кӱлеш. Мотор ӱмбак шинчанам огына пашкартаре, тӱняште
нуным
пытараш ок лий.
— Мыйжым тыйын воктене эреак ия чыгылтылеш ала-мо. Эре языкыш веле пурена.
— Тыге пӱралтын. Йӧратымаш ваштареш шогаш... коленак веле туддеч утлен
кертына
дыр. Теве мый эре Матраным шонен илем...
— Адакат Матран... Чоныш витаренат. Мый улмаште могай Матран да монь?!
Ындыже
чылт каргенак шогылтат вет, калтакшат. Йӧрата гын тыге ок кудалте ыльыс.
Тый вот
мо, изишак тидын шотышто йылметым кучо. Палет, чылт кугун гына тиде
йӧратымаш
историетым Шолеҥерыште кутырыктышыч, Марбумышто, Памарыште, эше вот Майра
кокайлан тыште, а мыланемже мыняр гана... Изишак пӧръеҥ лий. Туге сай мо?
Тыгайым
шӱмыштӧ арален илат еҥ-шамыч. Мый теве тидын марте йӧратен илен омыл,
шонет?
Йӧратенам, да эше кузе! А мый дечем кольыч кеч ик мутым? То-то...
Йоргийлан келшашыже логале.
Пыртак когыньышт коклаште шелше печкалте ала-мо, шып ошкедат. Тидым шижын,
Паня
кидшым нале да шке мӱшкыржӧ ӱмбак пыштыш: "Ончо, казна кочкышет воленат
каен,
черке вуйла пеҥгыдын ок шого. Тый тысе киндым пеш моктышыч, огына нал мо?!"
Ош киндым, килоат пеле, чеснок дене ӱпшалтше, тамле казна соктам, йошкар
потан
праньыкым кок килом, кило "Сафо" манме кампеткым нале Йоргий. Паня сӧрал
мешакыш
опташ полша: "Молан тынарже? Ойлымемлан сырымет дене мо?"
— Ончыктен турлымеке, Мария Алексеевна дек чес дене унала каен колтена. А
мом
каласенат — пешакат чын, мый шкемым шке орландарем тиде эртен кайыше
йӧратымаш
дене. Тольык эртыше огыл чай. Чылт ок эрте. Ала-молан мыйым тынар индыра?
Еҥлан
каласымем дене пыта шонем да, ок пыте.
— А-а, мый умылышым. Тугеже мыйым проститле. Шого, а мыйже... мыйже вара
тыланет
ом йӧрӧ мо? Таклан огыл вет тынар илен толашем тый денет, шкемымат ом
чамане,
уна, марлан лектын кертшашем, маннем ыле, — мут мучашым кочкаш, тутынаш
тӱҥале
Паня. — Але мый вет илышым чоҥен кертам. Пешыжак шоҥго омыл.
Шортынак колтыш.
Йоргий умылыш: тыштат пӧръеҥ семын пеҥгыде лийман. Чынакыс, мо дене Паня
уда?
Тиде такше иканаште ок ышталт. Шонаш, шонаш кӱлеш, а илыш йогын почеш каен,
корем пундашке веле шуҥгалт возат.
— Тый, тора ял Торъял керемет, мыйым нимоэшат ынет шотло мо?
Лӱдӧ Йоргий. Шкенжым шудал пытарыш. Икте дене тыге ойырло, весым шортаре —
артист тӱшкаште мо лектеш?
Луман аҥысыр йолгорнеш шогалын, сип лумыш пурен, Паням ӧндал шогале: пӧръеҥ
ӱдырамашлан йылмым вольнаш колташ эрыкым пуышаш огыл! Ӧндале, лывыжтарыш,
ниялткалыш, эшеат шупшале да шоналтыш: "Тый мом ыштылат, а, каргыме
пинерешке? Шарналте-ян, олаште, Панян модмыжым ужын, кузе ӧрынат да
куаненат ыле, тыгайыш нигунамат ом шу манын, шорташ тора отыл ыле. А ынде
шкеже чапле артисткым шортарет...
— Тиде пӧръеҥ чапшым кӱшкырак нӧлтале гынат, шкем карген пытарыш. — Тыге
тый куш
шуат ала? Шым классым пытарен, пыртак суфлер будкыш логалын, чапле
артисткым тодышташ? Кӧ тыланет тыгай правам пуэн?!"
Ӱйлен-мӱйлен моштымыжым тӱрыс ончыктыш Йоргий: Паня эр кечыла шыргыжал
колтыш.
Тунамак ик шарнымаш тольо: Тошто Торъялыште ик ӱдыр, таҥжын кудалтымылан
лийын,
пеледше ломбо вуйыш кӱзен да пикталт колен. Врач пӱчкеден: тичмаш улмаш.
Йӧратымаш теве куш шукта. Але вара Паня йӧратен шынден? Тидым терген налаш
кӱлеш. Чынак мо?
Клубыш пурат. Туштат Йоргийын шарнымашыже тичак:
— Икымше гана тиде клубыш кудымшо классыште тунеммем годым пуренам. Василий
Григорьевич Веткин шым меҥге коклаш концерт ончаш йолын наҥгаен. Марла
тыште тунам
ик номерат ыш лий, чыла рушла. Лекна да кӱрт ӱмбач шкенан дек куржна, эше
шым
меҥгым, але кунар погынен гын тушто... 1924 ий, шарнем. Тунам Торъялыште
руш гына илен. Теве ужат, клуб кӧргыжат, сӧрастарышыжат тунамсак. Пашашт
культурышто
пеш начар кая аман... Сцене шыгыр. Тыште чыла пужаш логалеш, "Мӱкш отарлан"
ок
йӧрӧ. Такше декораций чапле вет, а? Мемнан ял Раман Вӧдыр, Настян марийже,
Чӱксола Смирнов, ыштен, кызыт тудо Красноармейский слобода шеҥгелне кок
пачашан
пӧртыштӧ ешыж дене ила. Теве тыге, Паня моторем. Тыште таче, йӱштыштӧ,
почаҥаш
мыланна язык. Тошто Торъялыш шым меҥге маньымыс...
— Э-э-э, пеш кӱлеш пире логарыш пураш.
Моло-шамыч кочкыч да Торъялым ончен тольыч. Йӱк-йӱан ешаралте.
— Йолташ-шамыч, сийлалтса, мый вет таче мӧҥгыштем улам, — мане Йоргий,
наледымыжым лукто, ӱстембалан шаралтыш. — Страпаяш жапем уке гынат, мо дене
сийлаш — верештым. Кержалтса-ян чыланат!
Тауштен сийлалтыт. Ӱдыр-шамычат ӧрдыжеш огыт код. Йоргийын кумыл поро —
чыла почын пыштенат, кажныже шке ешыжла чучеш. Тыгодым Мария Алексеевнам,
пулыш гычше
кучен, вӱден пуртат, шкеже нуным муын огыл. Тудымат тунемшыже чесла. Кумыл
кӱшнӧ. Весела. Йоргий кажне дене палдара, эн кӱкшӧ мутым ойла.
— Ой, мӱгиндым, кампеткым, поснак яра толшым, мый ызыра чот йӧратем. Пӧтыр
Пайдушем, гимнастеркыжым ужален, кампеткым пукшен, тунар чот мыйым йӧратен.
А мыйже
эре кӱжгемам да кӱжгемам.
— Йылметым кучо, Варварий. Конешне, тый тунам кӱжгӧ соктала чымалт ӧрденат
ыле,
чуриетше тичмаш тылзе гай. Уна, Кӱшнур Чопой тылат лийын олаште шке пӧртшым
кум
тӱжемлан ужален колтен. Шкеже Кугу Чигашыш пачерлан куржталын вара.
— Орадым тыгак туныктыман.
— Тудын ынде тугай мотор ӱдыржӧ уло, казаварняжымат от шого. Лопка умшатым
тӱкылӧ веле ынде, тудо роль модашыжат ок йӧрӧ дык.
Йыҥгыр йоҥгалте.
— Первый кыдежыште модшо-шамыч, веран-верыш! Чыла кӱлешым тергаш. Вик
тӱҥалына,
таче кутырен огына шогылт. Торъял-шамычем, таче тендан йошкар касда: уло
кантон
тендам онча. Мый ужам, Тошто Торъял гычат шукын толыныт.
"Епсей роль мыланем логалже ыле, ну вет модам улнеже. Но Наум Исаевич улмо
годым
мыланем ӱшанаш ок логал. Ала иктаж гана йӧнан жап толын шуэш", — иктымак
шканже
рӱда Йоргий, суфлер омашыш пурен шинчеш.
Шыгыр гынат, сценым ямдылыше-шамыч чотак мастарланеныт. Тугак шӱшпык шӱшка,
эсен
гына весе тӱҥалеш. Кок тӱрлӧ куку кукула. Мӱкш отарат, пушеҥге-шамычат
верыштыже
улыт. Тӱрлӧ тулым вашталтен ончыктымо годым олаште мӱкшиге-шамычын
вургемышт,
фосфоран сӱретлам ыштымылан кӧра, эшежым чинчым кучымылан лийын, тӱрлӧ
семын
чолгыжын, йомакысе гай койыт. Тыштат тугак, но прожектор-влак уке улыт.
Йоргий ужеш: шовыч петырнаш тӱҥалмекак зал пудештшашла тавен-тавен,
кычкырленкычкырлен кашакын совыштым пудештарат, вара залыште кӱдырчӧ
тарвана. Тыге шуко
жап содомлат. Таче ала-мо шот дене Клендыр-Календерат Торъялыш толын шуын.
Вуйлатыше-шамыч тудым моктен толашат. Кантон вуй-шамычлан пьесе пеш келшен.
Шижам,
нуно спектакль деч вара кукшеш огыт код, шканышт ӱстелым улак вереш поген
шындыме чай. Ала-кудо вуйозаже Календерлан шижтарен ала-мо да тыге ойла:
— После каждой части зрительскую конференцию устраивать не будем, в конце
поговорим.
Торъялыштат Оршанкысылак лие: Голубевын эн чот "шакшыланыме" жапыште, чытен
кертде, сценыш кум еҥ иканаште кӱзен керылте, теве-теве артистым тодышт
кышка. Но
утарышт. Мый декемат шуыт манын, Йоргий лӱдын шинчыш. Вара кочын шыргыжале:

"Мыйже нунылан ом кӱл шол але. Но чытыза, мыйынат шӱдыран шагатем толын
шуэш!"
Тыштат милиций орола улмаш. Нуно ынде сцене воктенак шинчат. Калык умылыш:
тыге
ыштылме ок кӱл.
А постановко умбакыже шуйна. Тудынат шке законжо: тӱҥалеш, вияҥеш,
южгунамже
кульминациеш кӱрлеш, шовыч толеш, южгунамже кажне кыдежше пудештшашла
пеҥеш. Шовыч петырналтеш вара... Теве ынде Мичий ойла: "Те, ужамат, чыланат
ик шайке улыда. Чытыза, тендам яндар вӱдыш лукде ом код!" Кыдеж пытыш. Клуб
оза калыклан ойла: "Лекса тӱгӧ, йолташ-влак, клубышто шӱлаш юж кодын огыл,
чыла пырдыж гыч вӱд
йога. Артист-шамыч модын огыт керт". Шаулат, но мутым колыштыт. Изишак
Йоргийланат шӱлашыже каньыле лиеш. Омса ден окнала гыч шокшо юж лектеш,
тӱгыч пурышо
йӱштӧ дене перна, шокшо пар оравала пӱтырналтеш. Нимомат ужаш ок лий.
— Вот тиде могай куатле кончыш! — манеш сайын чийыше пӧръеҥ. — Тыгай чапле
спектакльым куд ий ончыч тыштак ужынам ыле, "Ямблат кӱвар". Шернур
педтехникум шынден. Матвеев Александр Васильевичын модмыжым ужат гын,
шинчатым карет ыле...
— Самодеятельный театр дене тидым таҥастарынет?! — ӧрыныт йолташыже-влак. —
Кӧ
вара тудыжо?
— Кугу Пызак Васлий Элыксандырымат от пале? — йодеш Йоргий. — Педтехникум
гыч
вигак обкомыш налыныт. Кугу трибун, Юлий Цезарь гай. Ойла гын, Ленинын
книгажым
ончыде лудеш шонет, вӱд ӱмбач кая. Палантайын пурла кидше ыле, хорымат
вуйлатен.
Умбакыже Йоргий ыш кол. А нуно тиде артистмыт труппылан концертым ончыкташ
темленыт улмаш. Ала-кушто Шолеҥер велне мо ышталтмым колыныт. Оза-шамыч
дене кутырен ончаш лийыныт: молан артист-шамыч концерт ончыктыде кайышаш
улыт?! Маюк-Егоровым ӱжын луктыныт, тудыжо каласен: вургем деч посна могай
концерт лийын кертешыже? Адакат вара чакнен шогалыныт.
Тиде пьесыште финалже туге кая: Корий кугыза Клавийым Чарлаш конден кода,
ургызо
ӱдыр коклашке. Мутат уке, тиде "Жентруда" манмет, умыла Йоргий. Тудо тушто
Овий
ватыж пелен ятыр шӱраҥыштын. Кызытат миен савырнылеш.
Клавий шинчам йымыктарен шыргыжеш. Шем-нугыдо ӱпан, — тудым кумыте пунымо,
лакировайыме гай веле йылгыжеш. Ӱмбалныже — у радам дене ургыктымо,
левыктен пижыктен шындыме гай платье. Шыште гай пеледышан чапле шовычым
вачӱмбакше пыштен. Кыдалешыже шонанпыл тӱсан йолван ӱштым ӱшталын. Марлан
каяш тӱҥалше гая коеш. Воктенже да йырым-йыр кидпаша вургемлам сакалтыме,
ургымо, куымо, пидме машина,
шопш шопшмо олдырчо, шӱдырымӧ орва, шуша, ис койыт, тоштер арвер ятырак.
Теве
тыште тунем кият ӱдыр-шамычет. Клавий тышан палаш лийдымын вашталтын, чылт
кугыжан ӱдыр лийын. Шовыч почылтмо годым кум ӱдыр пӱкеныште шинча. Тидым
ужын, калык
рӱжге лӱшка. Клавий Корий кугызам ужмо шумыжым йылдыртата. Изиш лиймек,
Мичий
пура. Вара пале лиеш, тудо договорым муын конден, Петр Самсоновын возымым.
Ачаже
чыла жичам, тыгак отарымат, Клавийлан коден. Клавий отарым школлан пуышашым
ойла.
Тыгеракын мучашлалтеш тиде шинчавӱдан марий историй. Калык кузе совым кыра
— ойлышашат уке, тувраш гыч свежа известка лый-лый первый лум семын лӱҥгалт
вола.
Шовычым пӱтырен кученыт, огыт колто. Вуйым савен, артист-шамыч ӧрын
пытеныт.
Ӧкым каяшыже сай огыл. Мария Алексеевна саламлаш кӱзыш, путырак шокшын-
шокшын,
чоным кӧргалтен лукшашла тауштыш уло калык лӱм дене. Рушлат, марлат
кушкедеш,
шуко театрыште лиймыжым ойла, тыгайжымак нигуштат вашлиялтын огыл, манеш.
Чынак, кум ий коклаште "Мӱкш отыр" тунар калыклан сӧрасен, чыла
сӧрастарышым
угыч ыштыме: пӧртет, клатет, левашет. Мӱкш отарым чиялтыме, ӱлыкшӧ пече
дене
авырыме. Эн мучаште тыгай сӱрет модалтеш: отарыште пайрем тӱс, поян-шамыч
кугу
йӱмашлан ямдылалтыт. Талын мурен куштен, оҥырешлен толашыме годым милиций
еҥ,
Корий кугыза, Мичий, Клавий, Йыван, Ондрий пурат.
— Кӧ тыште Самсон Пӧтыр?
— Мый улам.
— Поп пуымо лӱметше могай?
— Епсей.
— Прокурор шӱдымӧ почеш отар арестоваялтеш.
Договор лудалтеш. Отар — Клавийын.
Калык мучаште шаула, сово кӱдырчым пӧлекла. Лыпланымек, чыла артистым
луктыт.
Голубев, Календер деч калык ик кечылан тышан кодаш да концертым ончыкташ
йодеш.
КОНО дене кутырен налаш лийыт, сӧрат. Чылан каен пытымеке, Календер вараже
ойла:
— Ай да торъяльцы, здорово нам дали жару. Подавай еще концерт, какие
настырные.
Где хотят, там перекрывают спектакль... А концерт давать не сможем, нет
костюмов. Насчет КОНО сказал для отводу глаз, чтобы поскорее освободить
клуб. Погодите-ка, в Старом Торъяле где же будем играть, там нет клуба.
Кок пачашан школ улмым Йоргий ойла, сценыштат кугу, манеш. Кӱвар оҥам веле
вакшын шындаш. Кевытат уло. Еҥ-шамыч улан илат, пукшен колтат. Йӧн лекме
дене Йоргий мӧҥгыжӧ, Тошто Торъялыш, эрдене лум кӱрт ӱмбач кайынеже, йодеш.
"Йӧра" манмылан чуч ок тӧршталте.
Паня пылыш воктенже шӱлалтен лукто: "Таче нигуш она кай. Мый техничке деч
пӧлемжым йодын нальым. Шкеже Шӱкшан тӱрыш каен".
Тока артист коклаште шочшо мурын мутшо рвезын чоныштыжо модеш:
Йӱлалтен ила шӱмем
Эр пеледышан ӱмат.
Языкан ме лийна, сулыкан.
Сеҥена мо тудым касарен?
Конешне, Пӧтыр Пайдушын шӱм йӱлымыжӧ шижалтеш тыште. Эре языкыш пурашак
веле ваҥен коштеш. Но языкын омсаже шыгыр, тудым гочшо ок колто. Ираш кугу
"шугыньо"
кӱлеш. "Шугыньыжо" — тумлеге калпак". Кеч мурышто да чыла тидым сеҥымыжла
чучеш,
очыни.
Эрдене У Торъялыштак Мария Алексеевна дек куржыт. Тудыжын чес ямде, кидым
мушкыт
да верланат. Йоргий тудым олаш мияш ӱжеш, кеч ончалат ыле, манеш.
Коряковышто,
вес мучаште, пачерлан илена, Якшов дене ик койкышто малена. Мый ынде,
манеш,
мӧҥгышкем лум кӱрт ӱмбач вик каем, кече але волгалтарен шуктен огыл.
Мераҥла писын чымыман. Лумым шулдарен шукта гын, авырналтат. Куржеш содор
гына. Паня ден
суртоза кодыт.
— Мария Алексеевна, "Ямблат кӱварым", "Илыше вӱдым", "Пычкемыш лоҥгаштым",
рушла-марла концертым, хорым, "Ноев ковчегым", "Карусельым", Жаровын
"Гармоньжым",
эше "Яростьым" ужын улыда мо?
— Теҥгечсыдамак веле...
— А вет "Йыландам" кузе чаплын шындеда ыле...
— Теже келшеда ала-мо? Такше вет Овийже уло, ватыже.
— Уло да... Концерт, спектакль пытымек ончаш толшо-шамычым Европысо
куштымаш дене алгаштарен кият. Вальсыш Йоргий эн ондак лектешат, путырак
сӧрал еҥгам але
ӱдырым ужын солалта, пытымешке вара эре икте денак кушта. Мемнам огешат
ончал.
Южгунам ме тудлан ӱчым ыштена. Куштымыж годым кучен шогалтена да чылан
колышт
манын ойлена: "А, тый, адакат кӧгӧрчен йолым муынат аман, а ватетше тыште
шинче
да койышетым ончен кӧране. Айда малаш!" Шӱдыренат луктына. Куштымыжо вара
упжла.
А искусствылан чот шӱмаҥден улыда, тау, йӱд-кече ровотая.
Йоргий чеверласен лектеш, лум пеҥгыде годым кӱрт дене йолын Тошто Торъялыш
каяш
тарвана.
Кок ӱдырамашын кутырен шинчыме жапыште Йоргий Шукшантӱр ял мучаште кем
ургызын
мастерскойжо ончылан шке ялже гыч кок йолташым вашлийын. Вашла тупышт гыч
ропкалтарен шогышт. Кирилл Данилыч Опанас Васлийым вуча, кемжылан толын.
Шкеже ялсоветыштак ышта улмаш. Коваже ила але, тӧчылеш, телылан Вайдий
Йыван вате дек
кая. Йоргий манеш: "Тый изишак полшен шого. Ковам пыта гын, изи пӧртшӧ ден
клатшым, кок ларжым тыланет пуэм айда, полшымо дарешет налат огыла. Шот
дене тойо.
Илышем дене ом моктане, 35 теҥге стипендием веле, лужо пачерлан кая.
Элексей вате чӱчӱнем почаҥеш?"
Вашештыме гутлаште Опанас Васлий койылда. Иканаште ынже пале манын, уна еҥ
туп
дене шогалеш. Уке, шылташ ок лий: "О, марий артист! Мыйын изи годсо
йолташем".
Юватылаш жап уке, сандене Кирилл вашкеракын кемжым налын лекте да алашажым
Изи
Шӱвлак могырыш тарватыш. Ял илышым кутырен кудальыч. Корембал-шамычым
вурсат:
арулан шотлалтмышт дене пурен кошташат ок лий, пайрем годымат шке тӱшкашт
дене
веле сийлалтыт. Марий коклаштак, ик ялыштак кок тӱрлӧ калык. А кевытыште да
монь
тугаяк поро да весела семын койыт. Чаҥгалык озалана тушто, еҥым пукшен-
йӱктен
колтышо уке. Кирилл ойла: "Ондрей чӱчӱмыт дек ик ганат пурен-лектын омыл,
тачат
ом пале, могайрак тудын пӧрт кӧргыжӧ".
Шӱгарла воктеч эртымышт годым Йоргий волыш, ача-ава кийыме верыш пурыш,
йӱкынак
ойлен шогыш:
— Эх, ачыйжат-авыйжат, коло кок ияш эргыда тыште, вуйым сакен, шинчавӱдым
ӱмбакыда йоктара. Теве тышеч, ачый, тыйын кожет коеш, тудын тӱҥешыже,
эҥертен шинчын, кылмен тӱҥынат. Мыйым да ӱдыретым, авам тулыкеш коден,
вожылдымыла тыш толын возынат. Кум ияшымак кудалтен кодыметлан тыйым
чаманенжат ом керт. Тыланет
тӱнӧ вучен шогышо "тройко имне" кӱлын, ия тройко! Поран годым шокшо пӧрт
гыч молан тарваненатше? Тый дечет вара "Катык Максым" манын игылтмым чытен
коштым. Молан уке гын тыгай кӱкшӧ, сӧрале кап-кылан авамым локтыл иленат
гын? Ынде тудат
тыйын воктекет толын возын. Кандаш ияш улмемлан кӧра тойымыштымат шот дене
шижын
шуктен омыл. Ачамлан кӧра ӱмырешак вожыл илаш логалеш мо?
Чеверын, мотор авыем, кийыме мландет мамык лийже. Мый калык верч сай
лийшашемланак ӱмырем илен кошартынем.
Тарванымек, Йогор Васлийым шарнат. Тудым шыл дене торгаен илымыжлан кулак
семын
колтеныт. Эше Сапан Костинкам, Миклайым тушкак луктын шуэныт. Судитлен
колтеныт.
Тыге шуко еҥым пытареныт. Нунын шонымаште, марий ялыштыже могай кулак
лектын
кертеш ала?
— Кӧмыт туге толашатше? — толшылан оҥай.
— Самула, Япык Кузьма, Вера.
— Нуныжо айдеме сӱрет веле улытыс. Його тӱшка, пелторта кашак. Шого,
Кирилл,
мыйым молан Катык Максым маныныт?
— Ачатын тӱрвыжӧ, ала кӱшылжӧ, ала ӱлылжӧ, покшеч шелше, садлан тыге
лектын. Тый
шӱгарвалне ачатым пеш сырен шарналтышыч...
— Тудынла нигунамат аракам йӱаш, тамакым шупшаш ом тӱҥал. А теве мемнан
куку
йӱкан куэрлана. Тудым ныл еш дене кучен илышна. Чоя опкын Сапан Костинка
землемерым йӱктыш да куэрланам шупшын нале, печен шындыш, эсогыл вӱдан
коремымат шеле. Помешшык, сволыч — теве кушто кулакет, а ме уке манына. На,
теве ынде шке
сурт-оралтыжат пуста шинча. Кӱсын коркан вурдыжо кужу. Изак-шолякмыт ынде
языкыштым Сибирьыште касарат. Лу ий дене эрык деч посна илашышт верештеш.
Ужат, ковамын чодыражымат ломаш вара манме гай кодде руэн-бритлен налыныт.
— Мыйже Костинкан пӧртшым налнем да, кертам ала-мо гын... Озаҥ ватыже кодын
шол,
кажне кечын тыште йырже коштеш, изаж дене ила.
— Тыланетат "Ушемнурыш" ушныман, колхозстройыш. Ой, Тошто Торъялемжат-
моторемжат, уло тукымем тыште кия. Мыланемат тышкак толын вочман. Теве ынде
шуна. Тый
ковам налын тол, йӧра мо? Сийланен шинчылтына.
Тудо кудале, Йоргий кевытыш пурыш:
— Кузьма Николайыч, пурлаш, подылаш мо уло, тудым налнем. Ковам ден Элексей
вате
чӱчӱнем сийлен кодынем, — саламлалтмеке мане. Ик сукыр ситня киндым, кок
кило
казна соктам, кило кампеткым, кило ола кыдалан мӱгиндым, кило клендырым,
кило
сакырым налын, мӧҥгеш пӧртылташ шӱдымӧ картон коропкаш оптыш. Кандаш теҥге
кайыш. Эшежым литр йошкар тамле аракам пыштен ыле шол.
Кевыт деч тораштак огыт иле да вашке миен шуо. Шокшын ӧндалалтыч, самварым
шындышт, мо улыжым луктедышт. Ковам Кирилл конден шуктыш, пӧртыш вӱден
пуртыш.
— Коваем, чевер чонем, нимо денат полшен ом кертыс, калтакшат! Олаште
пачерем
лиеш гын, ом наҥгай ыле мо?! Чӱчӱнем, тыйымат наҥгаем ыле, кеч ӱмыр
мучкетлан
кодшо ийлажым коҥга воктен шогылтыда ыле. Кирилл таҥ, айда, шичса веле,
кугун
ямдылаш нимом. Теве чай шуын. Кучыза-ян чыланат кагор арака чаркам, тиде —
черке
Юмын вӱд, изина годымак логаледен попын чевер чайсовлаж гыч. Тиде когарын
пушыжо
ачый ден авыйланат, мланде ава помышто кийыше родо-тукымланат, чыла Тошто
Торъял
пошкудыланат шужо, мландыда мамык лийже. Колтыза. Чӱчкыдын ваш она лий.
Коваже ала-мом шижын...
— Йоргий уныкам, мый ынде вашке гына Мелнасолаш колен каем, тиде — пытартыш
вашлиймына. Тугак Вӧдыр эргымын ватыж дене почаҥам, нимом тетла ыштен ом
керт. Тений шке суртышкем ом пуро дыр, кукшо укшымат нумал ом керт
олташыже. Пӧртна пуста коде-еш... — ӱмыр мучко шортмо дене шинчаже кукшо да
йӧслана, тетла ок керт.
— Пакча кӧргӧ садернаже пеш чаманышашлык, шошым одарген пеледеш дык...
Ломбыгичке, пызлыгичке, пӱкш, полан, олма пеш чот шочыт, уло Кӱшылмучаш гыч
тавален-тавален кӱрыт. Кырля вате пеш озалана. Миклай Йыван кувалан йошкар
ушкалнам ашнаш
пуэнамат, кызытат туштак, кандаш ий шӧрым-ӱйым шӱшкын илат, мыланна нимогай
пайда уке. Налам да Тынапий Улийлан пӧлеклем ойлымет семын, Миклай Йыван
кува мыланна нигӧ!
Тыге чыла пошкудым ушышт дене савырнат: Епим Марпа ден Йогыр Васлий,
Валентин
пырля почаҥыт, мӱкшым ашнат, сайын илат. Сергейже "Ушемнурышто" изи пӧртым
шынден, колхозыш пурен, Макар Йыван Улийым налын, Йывырайсолаште Майрушын
пагарже
коршта... Тудлан арымшудо вӱдым кузе йӱкташ — уна серен кода. Микал Йогыржо
намиен пуаш лиеш. Йоргий тышке пӧртылшашым ок ойло: тошто годсо илыш
кызытсылан
йӧрдымӧ, манеш, у тӧргымлен толеш. Кагорым шунаш пижеш: йӱза, тиде — Юмын
черкылык, Юмын кидым пыштен подылтат. Йӧра эше тынар оксаже кеч лийын да
чесым налын
моштен, кеч ик гана сийлен кода!
— Шкеже мо ик ганат шыч подыл? — кова уныкам чаманен онча.
— Мемнан дене пеш строго, кувавай. Озана чуч ӱпшым шижеш гынат, тунамак
поктен
луктеш. Тыгай чатлама илышыште вара шӧргам гына чие. Мый кастене Коҥганур
Элексей Проскам кондем. Паледас, кӱчен коштеш ыле. Ынде кугу артистке
лийын. Теве
вара ужыда. Эшеат ик кленчам налам, кастене ала Кандашплак Микытан Васлий
йолташем ужам. Те тыште изишак мушкедыза, ӱштса, самварым йылгыжтарыза, чай
кӱлеш,
очыни.
— Лу муным шолтена, чывем пеш мунча. Пареҥгым ӱяҥдена. Тунар кугу орамак
кондет
мо тыйже?
— Оражымак ом керт, мемнан ал ок сите. Ончашыже миен кертыда мо?
— Тугайым ом уж гынат, Мелнасолашке мыйым пуртат дыр, — коваже йӧсын
шыргыжале.
— Чот шыҥдаре чонышкет таче вашлиймынам, олат гыч мыйым тояш толын от керт
гынат, мый тушто вара Юмылан каласем, — кӱш-ӱлык коштедыше тӱрвыжым ынышт
уж манын, шоҥго еҥ умшажым тошто, саргаен пытыше сырвык-сорвык шовыч лук
дене петырыш.
— Чонем ит йӧсландаре, ваваем, — шинчажым ӱштыльӧ Йоргий. — Тый дене йомак
илышым илышна, авам гай чаманен ончышыч, кунам мондем? Кандаш ияшым пашалан
туныктыметлан тау, кузе вет шкенан чодырам шерын улына, мом гына погымо
огыл, эсогыл
кол кучашат полшенат. Пӱрышӧ тыланда ошвуй марте илен шукташ пӱрыжӧ, ару,
языкдыме айдемем-шамыч.
Да Йоргий коважым коден лекте, Тошто Торъялыш толын шушашлык йолташыже-
влакым
вашлийнеже.
— Ончо, туш кораҥмыжлан кум тылзе веле, а могай шот дене кутырен мошта,
кузе чот
вашталтын!— тудым ужын, куаненыт пошкудо-влак. — Юмо сай тазалыкым пуэн
шогыжо,
ушан-шотан лийже.
Матранын корныж дене ошкылеш Йоргий. Тудымак ужеш пуйто кажне кышаште,
йӱкшым
колеш, йымалнышт пуйто леданке шолткыктен вола, а тушто шинчашыже шокшын
шупшалалтыт: "Кушто улат да могайрак лийынат гын, ужаш ыле. Пешак тӱсетым
ончалнем...
Кабак курыкым волен, Тикын курыкыш кӱзыде омак чыте. Тышеч Матранын пӧртшӧ
да
малыме пӧлемысе окнажат койыт. Чу-ян, а молан тушко пурен лекташ огыл, мо
мешаяже? Омса кылжым кеч ик гана шупшыл ончалшаш, тушан вет Матран шокшо
кид палыже
кодын".
Кудывечыш пурен шогалын, йыр ончыштеш. Ятыр вуча. Теве йӱк шокта.
— Молан пӧртыш огыда пуро?
— Матрена Тимофеевнан лекмыжым вучем.
— Кӧ улат тыйже?
— Епи куван Йоргийже.
— Э-э-э, тыгеже... Мӧҥгыштӧ уке ла, уке ла. Шернурышто Марля акаж дене
илылтеш
тудо.
— Таче тыште мемнан дене, Тошто Торъялыште, "Мӱкш отарым", шындена, ончаш
огыда
мие мо? Йӧра, туалгын Шернурышто ужын лекшаш Матраным.
Иканаште ойырлаш сай огыл да тӱрлым шарнат. Вара капка шеҥгелне уна
муралта:
Тӱняште уло шуко урем,
Ом вашталте икте ден.
Тиде мыйын кугорнем,
Шкемынак йолгорнем...
"Тиде школ омсам почын, коктын кӱшыл пачашыш кӱзымӧ, чылт кызытсе семынак.
Тый
гына уке улат. Так шого веле, садак от тол. Йӧра, Шернурышто могай лийметым
ончалына...
...Кечывал деч вара Йоргийын йолташыже-шамыч Тошто Торъялышке толын шуыч.
Артистмыт икымше ступень школеш погыненыт. Ӧрдыжтырак Йоргий Паням
ужылалтыш: "Тыланет чесем ямыде, спектакль деч вара мый декем малаш миет
чай? — Чесымат ямдыленат да, кузе мылам каяш огыл? Эше кӧм налаш кӱштет? —
Иктымат. Мут ынже лек. —
Вургемым, чемоданым техничке деран кодена. А мый варарак гуляйыме амал дене
лектам да вӱд нумалме корно дене мием, иктат ок шеклане. А тый колодич дек
налаш
лектат, аха?"
Эшежым чылаже мут дене огешат ойлалт — ончалтыш, чурий тӱс чевергыме,
ситартышлан — кид, тугерак лыжган, лач йӧратышын семын коштедыше.
— Ме тыге шокшын илаш тӱҥалына гын, пеш чот пижына вет, Йоргий?
— Медициныже молан? Шот дене шекланена гын, нимат огыл дыр. Манатыс, чыла
тӱня
тыге ила. Таче тыланет икмомак ойлышаш да ыштыктышаш улам. Секретшым ынем
поч.
Чиен шогалашет вургемым таче поснак тыршен ямдыле, гримым кучылтын, эн чот
моторешт. Тыште тыйым чыланат але марте кӱчызӧ гай коштметым пален улыт,
таче роза
пеледышын орлаҥге почылтшашыж годым кузе моторештеш, тугай лийман. Ончаш
толшо-шамычын шинчашт саҥга кудырыш шумеш кӱзыжӧ. Уло мастаретым пу, чын
илышым иле.
Тидым ыштен кертат гын, пӱтынь калыкын кумылжым шке декет савырет. Тыгай
паша
таче тыйым вуча, йӧратымем. Наум Исайычын туныктымыжым тӱрыс шукташет
верештеш.
Тудын эн сайже коклаште теве мо уло: сцене гыч айда-лийже кутырымым чытен
ок
керт. Тиде чын огыл мо? Кажне репликет верч тыйым пужара. Шкежат палет дыр,
мыят
тыгай шонымашке шуынам: ӱдырамаш артистке кокла гыч эн чын образым ыштен,
чын
илыш дене илен моштышо икте гына — Анастасия Филиппова.Куш гына сценыште ок
тарване, мом ок ыште, чылажат шукерте шонен-висен пыштыме, сандене путырак
ӱшандарыше, шӱм-чонлан келшыше. Шеклане, уто ошкылым тудо ышта мо? Уке.
Эскере тудым,
тунем улыж годым. Тыгай вес артистке лу-лучко ий гыч тудым вашталта манын,
мыйын
ӱшан уке, Настачий гай еҥ пеш шуко ийлан ик гана гына лиеш. Теве Палантайым
нал,
кӧ тудым алмаштен кертеш? Весе ала туддеч сайракат лектеш, но чылт тудым
алмаштен кертшаш гай — нигунам. Тиде пӱртӱсынак законжо. Эшежым, палет,
Егоров-Маюк
тудым чот туныкта. Таче Клавий-Мичий линийым шекланен шонен лек, кузе чын
модыт.
Ӧрмаш! Чынакыс йӧратат, тидын ваштареш мом каласен кертат? Якшовынат рольжо
чаплын кая. Молан, шонет? Настя дене модаш каньыле, тудо партнержым ылыжтен-
когартен-пелтен кертеш, кече ончалме гай. Кечшудо-шамыч эре кече кайыме
почеш шӱргышт
дене савырнат. Лач тугай тудо, Настя. Шке гыч тый Клавий рольым ямдылен
шого,
тиде секретет лийже. Ит ойлышт. Мый Епсей лийнем пешак. Кызыт рольым ушышто
палем, ом мугедалт. Жап тугай толын шуэш: мемнам когыньнам шкенан тунемме
рольыш
чжок гына пуртен шындат, сӧрвалымат ок кӱл.
— Ну вет оҥайын ойлет таче, пешак шымшык, шеҥгел шонымашан улат улмаш мо? —
ӧреш
Паня.
— Чылажат Юмын кидыште. Айдеме таче ила — эрла укеат лиеш.
— А-а, тый колышо изи мӱкшым монден от керт, очыни.
— Тиде — урок. Тый рольжым вашке гына ӱмбакет нальыч? Нальыч. Весе дене
тыге
лийын ок керт мо? Тык, мыланна чылажланат ямде лийын шогыман. Мутлан налаш,
конда иктаж еҥ Чавайн да Шкетан деч вара тугай пьесым... Клавийым модын
сеҥыше вет
шагал. А тый туштак тӧршталтен лектат: "Кертмемла чучеш". "А молан, — манеш
режиссер, — тӧчен ончаш огыл? Паня, нал-ян тӱҥ героиням шке ӱмбакет". Йӧн
мушо
йӧрым кочкеш, йӧн мудымо шкат йомеш. А йомешыже... йолагай, тачысе кече
дене ситарен илыше. Ну, мый яндар южыш лектын пурем.
— Иктаж еҥ гипнозым ыштен ынже шынде.
— Икте гына тидым ыштен кертеш ыле, Рыбакова Матран. Но ме ныл ий вашлийын
онал.
— Эрла ужат гын веле ынде... Лучо от уж гынат йӧра. Черке шеҥгел уремыште
ила
маньыч вет. Марланат ала лектын?
— Илымыжым палем, а каен але уке, Юмо гына пала.
— Миен толашак кӱлеш. Мый йӧратыме ӱдырет лиям пуйто, тудын ончылно лывыла
пӧрдаш тӱҥалам. Чот йӧратышын кояш, ушкалыме шотшым лукташ кӱлеш тудыным.
Каен
гына шуктена, пӧрдал-пӧрдал шортеш вара, кӧм мучыштаренам, шона. Шкетын
гына
лийже ыле тольык.
Икымше йыҥгыр шергылт кайыш.
— Йӧра, мый пондашым, ӧрышым пижыктем, гримым пыштем. Тӱҥалнешт ала-мо.
Шукат ыш лий, ямдылалт шуктен Йоргий: "Тапий кочай гай веле коям, тыгай
шоҥгым
йӧратет ыле мо?"
Паня йӱкын шонен шога: "А молан шкеже кажне гана кушташ эн чаплыжым веле
луктат?
Мыят вет тыгак ышташ тӱҥал кертам..."
— Тыйын Огневет улыс. Тудо сайын кушта мо?
— Ок мошто.
— Мотор рушым солалтенат. Вашла чот йӧратеда?
— Пешыжак огыл. Комбо ден сӧсна огыт келше дыр. Теве немыч пурса воктен
шинчен
кодам чай.
— Молан?
— Манеш-манешлан. Огыт шукто шонет тыште пернылмынам? А такше возалтынжак
огынал. Тудо тӱшкагудышто, мый частный пачерыште. Айда...
Кокымшо йыҥгыр.
— Пиалан лий таче, Паня. Ролет чытыдымын сайын кайыже. Тыланет чот полшаш
тӱҥалам.
— Тол, тидлан мый ондакак, тауштен, чот гына ӧндалам.
— Тунем коштмынам шарнен мод, мемнан корнына тиде школ гыч тӱҥалын. Тау
Мария
Алексеевналан. Кайышна!
Кумшо йҥгыр йоҥгалтмек, калык ончык Алексей Иванович лекте. Тудлан таче
ойлаш
каньыле: Тошто Торъял шкежак кугу театр гай рӱжген илен. Ожнат, кызытат
тудо
культур рӱдер. Мочол туныктышо, тунемше да ялысе молойож тиде сценеш мо
шонымыштым ончыктылыныт. 1923 ийыштак "Йыланда", "Каык лудо", "Автономий",
"Шем пыл шула, кече лектеш" да молат модалтыныт. А Конаковын чыла пьесыже
тыште каен. Тыныш
Осып "Кок воп", "Закон шумлык" пьесыжым тыште ужын кертын. Каласыш тудымат:

Торъял велын икшывыже-шамыч таче тыште модыт. Ик кыдеж пытымек, нуным
ончыкташ
лие. Тавен-тавен копам кырат.
Сцена почылтмекак Торъял калык уш каен куаныш: мӱкш отарат, пушеҥгат, печат
—
чыла илышыште могай, тугаяк. Кайык чыгымалта, куку мура — манаш веле вет!
Эх вет
кӱдырчет шергылте!
Модаш тӱҥальыч. Клавийын неле илышыжлан калык орланаш кынеле, кычкыралынак
колтат: "Тыште орланымеш, мемнан дек толам ыле!"
Анастасия Андреевна моло вереат модмаште шӧртньӧ комыля гын, тыште,
Клавийыште,
монологым муро дене ешарен, музык полшымо дене илен, калык чоным кӱрльӧ...
— Ит шорт тынар, ит шорт! — кычкырат. — Ну вет улат. Тынаржак мемнам ит
шортаре,
ындыже чытенат она керт ала-мо...
Ситартышлан канде тул чӱкталте. Мӱкш-шамыч мурен кушташ, чоҥештылаш
тӱҥальыч.
Клавий омым ужешыс... Тудат мӱкш лийын. Чыла тидым тале балерина Серафима
Алексеевна Мухина шынден. Тунар калык, чот моктен, йӱкын кутыра, кажне
сӱрет лакемлакем эрта, тунар залыште чытамсыр улыт, чытен кертде, репликым
кышкен толашат,
воштылмо верлаште пӧрдал-пӧрдал воштылыт. Клавийым тынар орландарымылан,
сценыш
кӱзен, теве-теве кырен кышкат! Экстаз!
Тиде сценыште Шкетан шкежат модын. Тудын тыгыдырак комедийжым чыла шындыме.
Мӱкш-шамыч лопшаҥге деч лӱдын чоҥештен каятат, осал Пӧтыр малыше Клавийым,
ӱпшӧ
гыч пӱтырал кучен, омаш дек шӱдырен наҥгая.
Икте залыште тӧршталтыш:
— Тый, Пӧтыр-котыр, обижайыметым чарнет але огыт?! Чечас, кӱзен, тошкен
пытарем!
— Шып лий! Тиде вет спектакль, — чарат тудым.
— Мый тудлан спектакльым ончыктем теве!
Пӧтыр кушта: "Кызытак тумо вуйыш кӱзӧ. Керек-кузе мӱкш игым волтыза!:"
Зритель: "Ит кӱзӧ, Клавий, шке кӱзыжӧ. Тиде ӱдыр паша огыл!"
Клавий кӱза, кӱшыч ай манын, ӱлык волен возеш.
Чытамсыр еҥ зал гыч сценыш кӱзен кайыш, Пӧтырым верештын, ропка веле,
мушкындо
дене шелыштеш, вурса, кычкыра. Йӧра, спектакльын ужашыже пытыш. Ажгыныше
зрительым Календер шке ужатен лекте, умылтараш тӱҥале, молан залыште шкем
тыге кучаш ок лий — каласкалыш. Ме тыгайыште тетла модын огына керт, мане.
Трук иктаж
еҥ сонар пычалым нумал толын, артистым кошарта — тунам вара куш пурена, мом
ышташ тӱҥалына?! Кычкыралынак шындыш вараже: "Где здесь Торощин Семон?!"
Кынел шогале саде еҥ. Туддеч йодыт, молан шкендым кучен от мошто?
— Чылт ажгындарен улыда, — манеш тудо. — Тыште мый чыла монденам, спектакль
мо
тиде? Маныт, тыште Торъял марий-шамыч модыт, молан огыда ончыкто? Пушкин
Йоргийын ачажат-аважат уке, кандаш ияш гыч пастук. Мый моло семын огыл,
шортын-шортын
ончем, сандене ыштен колтымемат ом пале. Тетла огым гын веле...
Вара режиссерынат чоныштыжо чаманыме ылыжтале ала-мо, чыла Торъял артист-
шамычым
ончыкышт луктын шогалтыш. Клавийымат кӱчызӧ вургемже дене кондыктат,
залыште мо
ышталтеш — ойлышашат уке, чон канымеш кажныж дене кутырышт, копам кузе
кырымыштым шкат шижыда, огытак чарне. Теве азапше могай, кокымшо сӱретым
веле тӱҥалыт...
Уке, Торощин Семоным чараш ок лий... Уло калык тудын тӱҥал муымыж дене
совым кыра, воштылеш, шыдешка. Шкеже действийым чот эскерен шинча. Мый
лудынам, манеш
южгунам, тушто тыге огыл, тыште вес семын, молан тыге, а туге огыл — чыла
тудлан
кӱлеш. Тудо тышке унала толын, шкеже Горькийыште автозаводышто пашам ышта.
Чыла
пытымек, сценыш кӱза, Календерым ужеш да кидшым куча, рӱза, ок колто,
таушта:
— Разрешите пожать вашу руку грубой рукой рабочего класса Горьковского
автозавода, гиганта нашей великой Родины!
Йоргий, калык ончык лектын, вуйым савен ноенат чакныш. Пашам пытарен, ондак
келшыме семынак мӧҥгыжӧ тарваныш. Патырым кидыштыже шижын, вашкыде кая.
Роман Ондрен курык тайылже дене корем йымак йыолжым виктара.
Роман Ондре кугызан илымыжым ойлышо-влакын шомакыштым шарна. Ларивон Вӧдыр
кугызан тӱжем ияш пӱнчӧ воктен эҥертен шогалеш. Паня толын шуэш. Кӱжгытшым
авалтынешт. Коктын йырже шогалыт, кидым шуят. Уке, коктын огыт керт. Ныл еҥ
кӱлеш.
Йоргий тыште ош поҥгым ятыр гана верештын.
Овий годсылак, омса шӱкалмыланак почылтеш, тӱкыленыт огыл. Лампе тулым
кугемдат.
Иктыже шӧлдыравалне, весыже коҥгавалне. Чыла ямде, сандене нуным молан
помыжалташ? Шокшо пӧрт там кандара. "Святой дарым" коҥга рож гыч оза
луктеш, шӱрым волта. Сеҥымашым тыланен, чаркаштым нӧлталыт, ончыкшо мо
нунын коклаште лийшаш —
кутырат, мужедыт. Коваже коҥгавач вола.
— Тиде ӱдыр тыйын ялет воктенысак, — кычкыралынрак ойла рвезе. — Коҥганур
гыч!
— Оклий, воло, — кычкыра тудыжо. — Тыланетат чарка логалеш, эре Йоргий ок
тол
вет. Айда пырля шинчылтына. Эрлда адакат шкетын кодына. Овиет кузерак
почаҥеш?
— Кидпашалан туныктымо школышто. Урга, куа, тӱрла. Школыштак кӱварвалне
малат.
Кум тылзе гыч аза ышташ шуэш чай. Тудын дене кок кутышын еҥ пачерыште илаш
тӧчышна. Нимо шот ыш лек. Мылам ӱчым веле ыштыле. Роль-шамычем возен
толамат,
кидышкыже логалеш, тунамак кушкед кышка. Телефон меҥгыланат ушкала. Пазар
гыч
пареҥгым, кешырым, шоганым, молымат налын кондем гынат, тудо ок шолто.
Театрыш
ок кошт. Кузе тыге илен кертам мыйже? Ойырлыман, шоналтышым. Возалтын
огынал.
Ӧрын колышт шинчышт. Чаманетат, могай чулым ыле, кузе Йоргий дене укшым
шупшыктеныт, олыклаш коштыныт, телым лум ӱмбалнак йӧратен моштеныт... Тидат
курымашын
пӧртылташ лийдыме пьесыш кусныш мо?
Кова шарналта: Йоргий дене пырля ик вереш илымыланат кандаш ий эртен.
Когыньыштым шужен ий ойырыш: "Кочатмыт дек колташ вереште тыйым. Вӧдыр
эргымын ватыж ден
Миклай уныкам ончаш каяш логале. Тыйым школ пукшен ашныш. Кинде денат
полшеныт.
Мыланем гын мӱндырч кондымо мландымат, торфым, авызлаш верештын, сӱзлым
налын,
тӱгӧ лектат... Пий-шамычымат шӱшкыл кочмыс, шарнет-уке? Кыльгака тугай
шыл... Но
авызлаш лийшашлык. Беркулез дене орланыше-шамыч шӱшкыледатыс. Меже йӧра,
кугыеҥ-шамыч. Йочалан лийын суас пулеж, пунпулеж, полдыран, шинчаланшудо,
шымавуч, кораквуч, иявуч, серетан, мераҥшудо, кожгичке, пӱнчыгичке,
шуанвондыгичке, ломбыгичке, снеге, мӧр, эҥыж, шем, йошкар шоптыр, тӱрлӧ
кол, поҥго... Нуно огыл гын,
лунаже кушто шӱйын кия ыле гын? Юмо кучен да йӧра. Мемнан олмешат, Йоргием,
кужу
ӱмыран лий. Мыйже Мелнасолалык веле улам ынде, чонем туге ойла — тетла она
уж.
Илыше улам гын, тол, оҥем пелен ӧндалам, икшывем. Вара тидым ышташ огеш
лий.
Юапна гына кодеш чай. Шкетынак веле кодат тиде кугу тӱнялан, чаманен налшет
ок
лий".
Йоргий ӧндале, вачыжым ниялтыш.
— Илышыште шуко йоҥылыш вуча, вавай. Эн шучкыжо — нужна. Чонет тек ару
лийже,
воштончыш гай, садыгак тый, еҥ шинчам ончен, шке чонйодметым кораҥ кает.
Ленинын
"Что такое советская власть" ойлымыжым пластинкыште кажне кечын гаяк
колышталтеш
да шонем: лач тудак веле ала-мо незер калыкым умылен. Да эн ондакше Юмо.
Тау Кугу Юмылан, але марте мемнан чоннам илеште кучымыжлан. Мавзолейыш миен
ончалшаш
ыле Ленинжым.
— Тый шӱвыретым шоктет чай?
— Пеш ыле да, шӱвыремже уке-ла. Теве Карпиш Опанас Йыван деч налам, тудо
кугу
мастар. Коло теҥгем йодеш манеш. Мемнан тӱшкаште иктын улалеш, но мемнан
гай
шӱвыр огыл, тысым шокташ ок лий. Сорока вер мурылан келыштаралтын. Ну, ынде
возын шогена мо, эрла пазар огыл чай.

Йоргий Шернурышто шӱвырым нале, Матран дене курымешлан чеверласыш...

Эрлашыжын рвезе утларак ваш келшен коштмо йолташыж еда Паням эрденак
коштыктыш.
Каласкала: 1918—19 ийлаште Шернурым ола маныныт. Таче рушарня. Регеж Йогыр
шӱвыр
ужалаш лектеш чай. Шкетын гына уло марийлан тугайже. Тошто Торъялыште кумло

шӱвырзӧ шотлалтеш, чылан кидыште тудын мастарлыме ӱзгар. Пеш чатка маныт,
ок
пужло, шуко оҥарен толашыме ок кӱл. Шокташат пеш куштылго. Таче налына гын,
мурым туныктем. Торъял-шамыч дене посна ансамбльым ыштена.
Ула-шамыч Тошто Торъял школ воктек чумыргат. Топкавлак корно дене лекшашым
кутырат. Чылан верланымек, черке воктеч эртен, корем тайылым волат, Кавак
курыкыш
кӱзат. Кевытыш пурымышт годым Йоргий шке ешыжым ужеш, нуно ужаташ лектыныт.
Куржын миен ӧндалеш, вӱчка. "Уныкам, чеверын!" — манеш куваваже, тиде гана
шинчавӱдшак лектын кертын. Тидым ужын, Панян логарвундашыш комыля тольо:
мом ыштен кертеш Йоргий колымаш ваштареш? Кок шинча онченак чеверласет вет,
тетла вес тӱняште
вашлиймешке чеверын манат да йӧра огыла.
Паня воктенак тереш верланен Йоргий. Чинче-вунчо Торъял мланде ош сӧралжым
пытартыш гана ончыктен кода. Куэже могай лийын шогалыныт. Могай спектакльым
модыт
гын? Топкавлак пыртак кояш тӱҥале. Тушеч Шернурыш лучко меҥгым шотлат.
Тыште ондак пеш кугу пазар рӱжгалтын. Тушан кевытыш пураш шогалыт. Йоргият
пел кило кедр
пӱкшым налын, ӱдырлан кучыкта: паша лекте, корнымучко шӱгынчаш лиеш. Черке
тыште
пеш кугу, чылт собор гаяк. Тошто Торъялышкат койын. Хор кугу улмаш, манеш
рвезе... Тыгак ыштат, корно мучко шӱгынчыт да мутым вашталтылыт, тиде
соброрыш пурен ончалшаш ыле манын, чаманен кудалыт. Паняже манеш: "Мыланна
ондакрак вашлияш
кӱлеш улмаш, ала коктын илышым умбакыже вораҥдарен кертына ыле". Шижалтеш:
коктынат вашла чот йӧратат. Ушненже веле огыт керт. Эшежым... когыньыштымат
весе-шамыч йӧратат... Нерым луктат — поч пижеш, почым шӱдыралат — нер
пижеш.
— Тыйже, мо, пижын да пижын манат. Чынак огыл дыр?
— Чын. Шукертсек палет шонем, молан иже йодат? Маска марте ом шукто, —
воштылеш
Паня. — Маскам ужде, почшо деч лӱдман огыл манметлан ойлем.
— Ала Юмылан туге кӱлеш? Ыште уке гын, мый тореш омыл. Мом гынат шонен
муына.
Мый вет Овий дек низаштат ом пӧртыл, палет? Весе чоныштем уке.
— Шонкалаш нимолан. Мый кузе ыштышашым шке палем. Йоҥылышым тӧрлыман. Да
жапыштыже.
— Мыйым от титакле?
— Ой, уке! Тыйым йӧратемыс. Тыгак кӱлеш. Нигунар титакан отыл. Шолеҥер
титакан.
Искусство пашанам первый номер дене наҥгаена, тидым огыл. Чыла, сита тиде
ынде.
Теве Шернурет ола гаяк коеш маньыч, кугурак села велыс! Клубшо тыште кушто
гын?
Кок пачашан кермыч пӧрт дек пуртышт. Клубшо кокымшо пачашыште. Латик
шагатлан
репетиций.
Йоргий пазарыш шӱвыр кычалаш куржеш. Пазар чынжымак кугу, калык шолеш веле.
Ӱдыр
ден вате-шамыч эн мотор вургемыштым чиен койышланат, шеран ӱштым ӱшталыныт,
кидшолым, шергашым чиеныт. Еҥга-шамычше тӱрлӧ тӱран, оксам пижыктыл сакыман
шер
йолван шымакшым, француз шовычым пидыныт. Теле кечеш тиде чот йылгыжеш.
Сатужо
могай уке тыште! Тарай, ситсе, матер, посто, ош мамыкымат кондымо. Хром
кем, ботинке, пинчак, йолаш, тувыр темын. Сава, сорла, шорвондо, йыдал.
Гармоньым шоктат. Шӱвыр йӱкым колыштале, но уке гае. Йогыржо ок кой. Но
Регеж марийым муын
пуышт — кӱртньӧ ӱзгарым ужалкален шогылтеш.
— Йыван кугызай, Регеж Йогырет толын огыл мо?
— Мый Микал кугыза улам, герман сар салтак, пеш палынет гын. Толын Йогыр,
шкеже
веле ойырлен, кабак пурам подылнем мане да, палымыж дек чымен, очыни. Тудын
вет
кажне налшыже — кугу уна. Шӱвыр мешакше тевысак кия, мыланем коден.
— Микал чӱчӱ, ужалаш шӱден огыл мо?
— Ужаленат кертам, могай кӱлеш, ойырен нал веле.
Мешакым почыт, Йоргий кыдалаш шӱвырым ойырен луктеш, шӱвыроҥым пижыкта. Кид
гыч
кудалтымет ок шу, тугай йымыжа шӱвыр. Йӱкшӧ сай гын, кидыш логалше первый
шӱвырымак налман, йӱла туге кӱшта. Ойыркалаш ок йӧрӧ. Сӧснаигымат тугак
налыт: кудыж
ӱмбак ончалтышет пернен гын, тудымак солалте, тӱшкаште ит йомдаре. Эн тыран
перна гынат, туге лектеш вара: сайже колен йомыт, тидыже, тыранже, эн пӧрвӧ
сӧсна
лийын шогалеш. Шочынава туге пӱра.
Шокташ тӱҥале. Калык погына. Сай шӱвыр!
— Мыняр шога вара?
— Лучко теҥге мане.
— Мыйын лу теҥге гына.
— Шкеж дене торгае. Ала пуа да...
Вучаш жапше уке ден ойырлаш вереште. Микал кугызалан каласаш шӱдыш: ала шке
миен
кертеш? Шӱвыржымат намийыже, мане.
Да кенета ушышкыжо Матранже толын пурыш. Репетиций деч вара каяш кӱлеш.
Тудо але
тӱҥалын огыл ыле. Кокымшо пачаш гыч мӱндырк коеш. Тораште курык тайыл
чӱчкыдӧ
пушеҥге дене леведалтын. Урем гоч веле, курымашлык кӱжгӧ куэрла кӧргыштӧ
кермыч
дене оптымо черке верланен. Тудо ошо, ӱдырла коеш. Ӱлыл пачашын окналашт
вондерла вошт огыт кой. Йырым-йыр тыште мландым ужар пече дене ойырымо.
Чыла вере ару,
яндар.
Сценым Стекольщиков дене пырля вашке ямдылен шындышт. Календер толын пурыш.
Тунамак репетиций ылыже: "Текст не проболтать, а жить настоящей жизнью!" Мо
оҥайже: шогалаш огыл, вошт лекташ, пытымешке.
Да тунамак чарнаш вереште: ВКП(б) кантком гыч нарочный кагазым кондыш,
Наумын
ватыже ола гыч телефон дене ӱжыкта. Икымше акт деч вара чылалан канаш лиеш
мане
да куржо, кыч-куч веле койо.
Стекольщиков, тудын алмаштышыже, репетиций шерым теменат, вольнаш колтыш,
клубеш
иктат ыш код. Йоргият тарванен ыле, омсаште тӧпката капан, ӧрышан, чевер
чуриян
мотор марий койылалтыш, кидыштыже мешак.
— Кӧ тыште Пушкин Георгий Максимович?
— Мый. Салам лийже, изай, Йогыр чӱчӱ манаш мо шке?
— Кӱштымет почеш тольым, шоляш. Регеж ял гыч Регеж Йогыр!
Клубеш кодшо йолташыж-влаклан палымым ыштыш: "Тиде чӱчӱ семын сӧралын,
ямлын
шӱвыр ыштыше мастар тетла марийын уке!"
— Мый ойырен кодымо шӱвыретымак кондышым, артист шоляш. Ала шокталтен
колтет?
— Сатум терген налман, чын вет. Паня, шӱвыр почеш лудышмуретым шергылтарен
пуян.
Муралташем, кушталташем
Шӱвыр семже могай сай.
Ончалашет, воштылашет
Поро йолташ могай сай...
Шӱвыр йытмыжыкта веле, налеш, Паня йыҥгыр йӱкшӧ дене куатлын шергылтара.
Стекольщиков йывыртен:
— Теве могай уклыда улмаш! Тидым иктат пален огыл. Тыге кодыман огыл,
концерт
программыш пуртена. Сӧрал номер!
Йоргий пытартыш оксажым луктын:
— Йогыр чӱчӱ, мыйын кызыт тӱняште улыжат тиде оксамак веле. Тетла ни тыште,
ни
олаште ик теҥгемат уке.
— Сита-а! — мане тудыжо, тупшо гыч вӱчкалтыш.— Тунем шокташет. Чырлык пужла
гын,
мый декем иканаште тол, весым шынден колтем. Кусо улат?
— Тошто Торъял гыч.
— А, тушто мыйын шӱвырем ятырак.
— Витле наре. Мастарын шоктышыжо кумло.
— Чыла мыйын шӱвыр мо?
— Чыла. Мыят вет санденак налам. Мыйын лӱмеш именной шӱвырым ыштет гын,
коктын
марийым чапландараш тӱҥалына. Тыйын ончылнет — чот шоктен моштышаш шӱвырзӧ.
— Олаш мием гын, театрыш пураш мо? Шкак намиен пэм тугеже именноетым. Регеж

ялыште лият гын, мыйым ужде ит ойырло. Келшышна?
Чеверласымек, Паня ден коктынак кочкаш кайышт. "Теҥгечсе ойлымынам шуктен
ом
керт, — мане ӱдыр, — ала врач дек миен толаш, ала тугак эрта".
— Черланенат докан.
— Шкак черландаренат. Модын ситарышна, коеш. Ынде мыланем кугу пӧлек лийже
манын, Матранет дек кай.
— Сыренже отыл дыр?
— А мом ыштет сырыме дене? Тыланет тудым ужаш да пытартыш пунчалым ышташет
кӱлеш: кодеш тудо умбакыже илыш корныштет я огеш. А мый — мо мый...
Пунчалет
мыйын могырыш савырна гын... коктынат ме але самырык улына, илыш ончылно.
Ойырлышт. Йоргий курык тайыл дене волыш, кӱвар гоч вончен, Матран илыме
пачерым
кычал кайыш. Пӧрт кугу, кок пачашан. Тыште шуко еш ила дыр. Кӱшыл пачашыш
кӱза,
омсам пералтен пура.
Ончылныжо... Матран шога! Вашталтын гынат, сай велыш гына: лӧза, эшеат
пӧрдымӧ
гай лийше кап-кыл. Но шӱлыкан.
— Салам лийже. Мый тыйын семынак Тошто Торъял гыч улам. Палет дыр? Киддам
кучаш
лиеш?
— Лиеш.
— Пушкин Йоргий. Шукертсек ужын омыл да лӱмын толынам. Ожно пеш чот
йӧратенам
ыле. Но кудалтышыч, йӧрдымыш луктыч. Кавалерист салтакым, Епий Йываным,
верештыч. Мый эре тудлан марлан лектынат манын шонен иленам. А тый курскат
дене аза
няньке веле лийынат. Тидлан мо ме тый денет тунар пырля тунем толашышна,
таҥым
кучен, вашла йӧратымынам, запискым кидж гыч кидыш возен пуэден, серен
толашышна.
Шарнет чай, Печкан вакш гыч колым кучен толшемла, корнеш кумытын вашлийна.
Йӱлышӧ чодыра тура Шӱгарла корем гыч лекда, кок меҥге коклаш мом кычалаш
миен
улыда улмаш? Мый вик палышым, тый лунчыргышо ыльыч, Йыван тунам тыйым еҥга
ватыш
савырен шуктен. Илышем локтыльыч, шкежат локтылалтыч. Мый вет тый денет
пырля
мӧҥгыштӧ, ял гыч нигуш кайыде, пырля келшен, йӧратен илаш шонышым. Могай
пире
чонан лийынат? Первый йӧратымашетым кӱрышт пытарышыч, шӱмышкем кӱзым
шуральыч.
Нигуш пураш, нимом ышташ ӧрмем дене Чарлаш каяш логале, йӧратыме Тошто
Торъялем
деч кораҥдышыч. Чыла тиде тыйын верчет. Тыште тылат шинчылташ огыл, иктаж-
молан
гынат тунемаш тӱҥалман. Самырык улат. Капетше ватын гынат, вуетше ӱдырын
гаяк.
Тунем, икте-весе дене перныл ит кошт. Мӱшкырым нумалат гын, сайынак
кепшылалтат,
ӱмыр мучкетлан ойго ямдак шога, йоымбалет гыч нылйола кудал лектеш. Мый
тыйым
пеш чот йӧратенам, тиде йӧратымашем да мыйын йӧрдымыш лекмем колымешкем
шарнымашеш кодеш. Кызытат тыйым чӱчкыдын шонем. Милютина Надялан пуаш
шӱдымӧ картычкетат кугемдалтын.
Пӱртӱсыштӧ коштмем годым тыйын лӱмешет тыгай лудышмурым шке семынем эре
мурем,
тиде муро ойырлыде пеленем коштеш:
Тыйым, таҥем, пеш йӧратем,
Шошым пеледыш тый улат.
Мом ыштем гын, куш пурем гын,
Изи шӱмемжат, ой, чонжат.
Шабдар Осыпын семже. Тиде кутырымем — пытартыш. Шонен илашет. Могай кугу,
тӧрлаташ лийдыме йоҥылыш лийын каен... Кабак курыкышто леданке дене мочол
пырля ӧндалалт мунчалтышна! Эх, Матранжат, Мотяжат, тыгеже вет незер,
нимодымо улмемлан
лие. Мом ыштет-ян. Изинек тулыкеш кодым. Кресаньык илышым нимо семынат
вораҥдарен шым керт. Ынде теве кум тылзат эрта, артистлан тунемаш тӧчем.
Сай лийын кертам мо ала... Теорийым тунемына кызытше. Практикыже... тӱшка
калыкым веле модаш
ӱшанат, мут деч посна.
Мый, Мотя, кутырен пытарышым. Ынде тый иктаж поро мутым каласет ала?
Матран тарваныш, ондак кӱ меҥге семын шып шогыш. Пешак йӧсланен тӱҥале, я
чеверга, я лум гай ошем кая, какарга...
— Пагалыме, изи годсо пырля тунемме йолташем, таҥем, Георгий, мыйын нерген
пеш
чын ойлышыч. Чынакак, пеш шакше пашам ыштенам. Тидым нигузеат тӧрлаташ,
шылташ
ок лий. Тый тидым чыла раш шымлен, терген шуктенат. Мый титакан улам,
нигузеат
шкемым арален налын ом сеҥе. Намысан ӱдырамаш улам, тыйым ом шого. Могай
поро
айдеме улат, мыйым ужаш, яжар ӱдырамашым ужаш, мый декем пуренат. Пеш кугу
тау
шылтален, туныктен ойлыметлан. Тунемаш обезачылне тӱҥалам. Тунеммет дене
илышетым тӧрлен кертат гын, мыят тугак кертшаш улам.
— Да, тыге пунышкен кертат. Мый теве, коло кок ияш, артист пашалан тунемаш
тӱҥалынам. Тыршем, айдемышке лекташ шонем. Тунемашак, тольык тунемаш! А вот
молан
Епий Йываным судыш пуэн одал? Вич ийлан пурен шинчеш ыле.
— Намысым чараш лукташ вожылын улына.
— Тудо кызыт руш вате ӱмбак марийлыкеш пурен. Чӱчкыдын ужам, Чехов уремыште
ила.
Шкеже вольыкым эмла. Ватыже облисполкомышто ала-кӧлан ышта, ом пале. Таче
"Мӱкш
отар" спектакльым шындена, кумылет лиеш гын, ончаш мие. Пеш сӧрал
спектакль.
Коҥганур Смирнова, Укташ Голубев, Кандашплак Якшов модыт.
Таза, пиалан, кужу ӱмыран лий. Сай иле, изи годсо йӧратыме айдемем.
Кидым кучат. Матран Йоргийым ӧндалеш, шупшалеш, шортеш. Кужун ӧндалалт
шогат.
Вара кенета лыдырге сукалтен шинчеш:
— Йоргий, ала проститлет ыле?!
— Шӱмем-чонем сусыртенат, уло илышем локтылынат. Ӱдырамаш тукым деч
йӱкшенам.
Тиде пытартыш вашлиймашна. Тетла нигунамат вашлиймаш ок лий. Чеверын,
Матран!
Угыч тунемаш тӱҥале. Вот и чыла. Шонымем шуктышым.
Манеш да тыге, лектын кая. Уремыште эркышна, мӧҥгеш пӧртыл ончалеш. Уке, мо
каен
гын, тудын кыша!



120698
************************************************************************
12—06
Иван ВИНОГОРОВ
ТУПЕЛА ИЛЫШ
Ойлымаш
Кеҥеж тӱҥалтыш. Кече шыратен ырыкта. Йырым-ваш тамле пушым шарен, пеледыш
пеледалтын. Пӱртӱс койын сӧраса. Пеледыш гыч пеледышыш изи мӱкш-влак
чоҥештылыт.
Чонлан куштылго, шӱлаш каньыле. Тыгай мотор пагытым Василий Иванович моткоч

йӧрата. Тудо шкежат оҥай айдеме: ӱмыржӧ мучко эре моторым кычалын. Рвезыже
годым
шкежат мотор лийын: яшката кап-кылан, лопка туп-вачан, шем ӧрышан. Ончал
колтымыж годым, ӱдырамашын чонжым тарватен, шинчасортаже чӱчкаш тӱҥалеш
ыле.
Война деч вара капитан погон дене запасыш лекте да вигак институтыш тунемаш
пурыш. Пачерлан шкет илыше Качырий деран шогале. Тунемашыже йӧсӧ ыле, мӧҥгӧ
гыч
нимогай полыш лийын огыл. Поян Качырий тудым пукшен, йӱктен, чиктен
шогалтен —
вате олмешак лие.
Институтышто дипломым налмеке, вигак райкомыш номенклатур пашаш нальыч.
Вара
ӱмыржӧ мучко я ик вере, я вес вере директор пӱкеныште шинчылтын. Но чыла
вере
кабинетшым Пукиревын "Неравный брак" сӱретше сӧрастарен. Тудым икымше
ганаже
Моско картинный галерейыште ужын. Тунам вигак шоналтыш: вот тыгай Пампалчым
кычалын муам гын, шоҥго Качырий дене ик кечат ом иле ыле.
Сӱретысе ӱдырет могай нарашта, лач маке пеледыш гай коеш. Изи кидше дене
сортам
кучен. Койышыжо ялысе марий ӱдырын гай, шинчаончалтышыже ӱҥышӧ, койышыжо
лыжга.
Илыме курымыштыжо шерыжым, кочыжым ужын огыл, витне. Тыгай ӱдыр лач
левыктыме
шыште гай: кузе шонет, туге тушко.
Малаш вочмеке, шоҥгемаш тӱҥалше ватыжын лопка тупшым ырыктен кийышыжла,
ушыж дене еҥгаватыжым шарналтен, чонжым куандарен. Таня миен пурымекше
вигак шупшалеш,
омсадӱрыштак вургемем кудашаш полша да, кухньыш куржын, кофем, коньякым
конда —
шунаш тӱҥалеш. Тыге шижынат от шукто, мамык тӧшакыштат лият. Тыге мотор
еҥгаже
Васям куандарен, илаш кумылаҥден.
Икана Качырийын эмлыме верыште улмыж годым Таня шкежак Вася деке унала
тольо да
лектын кайымыж годым пеледышан шовычшым монден коден улмаш. Тудо кечынак
Качырий
больнице гыч тольо, вешалкыште кечыше шовычым ужын, тужаш тӱҥале:
— Кӧн шовычшо, могай яжарет монден коден?
Шовыч кушечын лектын — шкежат пален огыл.
— Мый... ом пале... кӧн...— вудыматен шогымыж годым Качырий кугу пеледышан
шовыч
дене тывечат тувечат лупшаш тӱҥале. Сырымыж дене "Чара коля, кызытак лек да

кай!" мане.
Погыжым погалтен, шӱдымыжым шукташ тарваныш — Качырий, омса воктен авырен,
кидше
гыч кучыш:
— Ит вашке, шуат! Йӧра, мо лийын гын, лийын. Тый рвезе улат, вӱрет модеш.
Мый —
черле, шоҥгемалтеш. Кеч ик гана еҥгатшым ончыкто. Сай ӱдырамашым мунат гын,
чонем лыплана ыле,— шӱлышым налын, порын ончале:— Ит сыре! Изиш чыталте,
теве вашке ӱмырем шуэш. Тунам кӧм шонет, тудым кондо. Но илымем годым
нигӧмат тышке почешет кошташ ит туныкто. Умылышыч?
Иленыт тылеч вара ласканак, арня эртен. Но Качырий, больнице гыч
пӧртылмекше,
вашке уэш черланыш. Суртозалан тудым коден, вес тӱняшке кайыш. Тудыжо кужун
ойгырен ыш шинче. Ик шот дене, шкет илаш — моткоч сай: мом шонет, коч,
кушко шонет, кай, тидым-тудым ыште, манын тыйым огеш покто. Садлан, витне,
кызыт ятыр еҥ
вольнаште илаш таранен. Поян сӱаным эртарат, кок-кум арня илен ончат —
ойырлат.
Вате-шамычат йогыш каеныт. Кажне кечын кухньышто пӧрдаш, пачерым эрыкташ,
тувырйолашым мушкаш, ой, Юмо серлаге, маныт.
Вес шот дене, шкет кодмекыже, путырак йокрок лие, шканже нигушто верым муын
кертын огыл. Ик кастене, телевизор воктен шинчымыж годым, шоналтыш: мо
иялан шкет
почаҥам, малаш вочмеке, пелйӱд эртымек пӧрдал кием. Кидем, йолем таза,
шӱмем минутышто кудло гана пера, ӱпем чалемаш тӱҥалын гынат,— я-те дам!—
эше кертам.
Пырдыжыште кечыше "Неравный брак" сӱретым ончалын, "Теве тыгай моторым
кычалаш
тӱҥалам",— ыштале семынже.
Кычалын, ала-кушко торашке ом кай. Министерствыште пырля ыштыше кеч Валяже,
кеч
Клаваже ок йӧрӧ мо? Коктынат мотор улыт, чонжылан келшат.
Василий Иванович, когыньышт йыр пӧрдын, иктыжымат савырен ыш керт. Арамак
театрыш, концертыш коштыктыш, шоколад ден шампанский денат сийлыш. Кок
мераҥым поктен, иктыжымат ыш кучо. Шӱлыкаҥе, икана эрдене эрак ола воктенсе
пӱнчерыш яндар
юж ден шӱлалташ лекте. Вуйым кумык сакен коштмыж годым пӱнчӧ укшышто урым
ужын,
"Эше пиалем йомын огыл!"— куанен пелештыш. Эрлашыжым шочмо ялышкыже Пеледыш
пайремыш кудале.
Пеледыш пайрем — марий калыкын ожнысек эн йӧратымыже, тудо тошто годсо
Семыкым
алмаштен. Шошо ага пашам кошартен, мотор пӱртӱс лоҥгаште, чодыра воктенсе
олыкышто калык лыҥ погынен. Кажныже мотор деч мотор вургемым чиен,
койышланен коштыт. Кудыртымо ӱпыштым ончыкташ манын, порсын шовычыштым
вачыгоч лупшалын, ӱдыр-влак ваштареш толшо еҥым ни ончалыт, ни уке. Лӱмын
ыштыме сценыште эр годсек
тӱрлӧ сем йоҥгалтеш, мурат-куштат.
Василий Ивановичын, тынар мотор ӱдырым ужын, шинчажат шаланыш. Кече шокшеш
умшаже кошкыш да, сырам подылаш лийын, черетышке шогале. Воктен шогышо ӱдыр
дене палымат лийыч.
— Лӱмем Ольга, ӱмаште гына, институтым пытарен, шочмо ялышкем туныктышылан
толынам,— мане.
Пырля сырам подылмеке, кече ӱлыкӧ волаш тӱҥалмешке, чодыра воктенсе
пӱртӱслан
куанен, пеледышым поген эртарышт. Чеверласен ойырлымо годым Василий
Иванович
шотшылан "Олашке унала мийыза", ыштале. Шушаш арняште Моско театр толеш,
Татьяна
Денисован концертше лиеш, музейыште у выставка почылтеш. Мияш лекмет деч
ончыч
йыҥгырте, билетым налын ямдылем мане, (визитный картычкыжым кучыктыш.). Оля

вашмутым пуаш ӧрӧ, шоналтем, мане. "Кужун шонаш тӱҥалат гын, путлышо кувам
колтем",— ыштале мыскара семын. Ойырлымекышт, коктынат вашлиймашым вучен
кодыч.
Оляже тунамак шонкалаш, вискалаш тӱҥале: "Ик шот дене ялыште илен, шерем
темын.
Олаште театр, концерт, тӱрлӧ артист-влак толедат. Пачерат йӧнан: вӱдым
нумалын,
коҥгам олтен орланыман огыл. Кочкаш-йӱаш налаш — магазин воктенак. Оксат
гына
лийже. Василий Ивановичын машинаже уло, манеш. Парняштыже шӧртньӧ шергаш,
шагатшат шергаканла койо.
Вес шот дене,— качыже шоҥгырак. Чалемаш тӱҥалше ӱпшым чиялтен гынат,
коклаште
садак коеш." Тыге шонкален, Оля арням эртарыш. Олашке каяш вожыльо, телефон
дене
йыҥгырташат ӧрӧ: чонжо тунарак шупшеш гын, шке кудал толеш.
Чынак, Василий Ивановичет вес арнянак машинашке путлышо кувам шынден,
ялышке кудал тольо.
Оля лач окна воктене шога ыле. Пӧртшӧ ончылан чарнен шогалше машинам ужын,
чеверген кайыш. Ваштареш налаш лекме олмеш пӧртӧнчыл пулдырыш пурен шыле.
"Эше моткоч рвезе улам,— шона. Вольна илыш дене илынем, тачак тиде шоҥго
качым
ужатен колтем". Изиш лыпланышат, пӧртыш пурыш. Тудым вигак путлышо кува
авырен
нале:
— Ӱдырем (Олям тупшо гыч вӱчкалтен), ончал-ян, могай чес дене толынна
(ӱстембалне коньяк, тӱрлӧ чес, олма, грушо, черешне, апельсин). Сайынрак
шоналты-ян, Василий Ивановичым республикыште чыла вере палат, машинаже,
оксаже — чыват шотлен
ок пытаре. Министерствыште ышта... Тыланет эше могай каче кӱлеш? Тый
Василий
Ивановичын пачерыштыже кечыше картинкысе ӱдыр гай коят, садлан толна.
Василий Ивановичым йӧратен огыл гынат, ача-аваж деч, ялысе школ гыч утлаш
манын,
Оля олаш каяш келшыш.
Икмыняр жап эртымеке, Василий Ивановичлан пагаржым эмлаш курортыш путевкым
пуышт. Рвезе ватыже вокзалыште ужатымыж годым шотшылан шинчавӱдшым йытыра
носовикше дене ӱштшын койо. Марийже ласка кумыл дене чеверласыш.
Вокзал гыч пӧртылмек, Оля ятыр жап окна воктене шонкален-шортын шинчыш:
"Пырля
тунемме Сережа дене, Башкирийыш каен, ушнена гын, тыгай туткарыш омат логал
ыле.
Тиде шоҥго карталан верч куанен эртарыме рвезе илышем кошартышым. Сережа
тораште, йӧра эше адресшым йомдарен омыл, серышым колтен ончем, мо лиеш —
лийже".
Вася курортыш кошташ ожнысек йӧратен. Мотор пӱртӱс, йырваш пайремыш толмо
гай
калык. Эр-кас минерал вӱдым йӱаш волымыж годым лыве гай мотор ӱдырамаш-
влакым
ужын, чонжо чӱчкен. Но Оляжым шарналтен, "Молан пеленем ыжым кондо?"
чаманен
колтен. Тыге шижде курорт илыш эртен кайыш. Йытыра Пампалчыже вашлияш лекше
манын, мӧҥгыжӧ телеграммым колтыш. Но тудым нигӧ ыш вашлий. Пачерышкыже
толын,
ӱстембалне кийыше кагаз ластыкым ужын, руалтен налят, содор лудын лекте:
"Мыйым
ит кычал. Ожнысек келшыме таҥем деке мӱндыркӧ каем. Погетым тӱкен омыл. Шке
ийготетлан келшыше пелашым нимогай путлышо кува деч посна кычал! Оля!"
Василий Иванович ятыр жап вуйым кумык сакен шогыш, пошкудыш лекташат
вожыльо.
Тар шӱраш дене пучымышым шолташат вашке тунеме. Курорт гыч чеверген толшо
чурийже эркын-эркын шапалгыш. Йолашыже волымо деч ӱштыштыжӧ ешартыш рожым
шӱтыш. Адакат эрдене эрак ола воктенсе пӱнчерыш ойгыжым вашкерак мондаш
манын кошташ тӱҥале. Тыге кече почеш кече эртен...
Икана радио дене "Марий касышке" ӱжмым кольо да, "Каен ончышаш" ышталын,
сай
вургемым чиен, рушарня кастене культур полатышке ошкыльо.
"Марий кас", мом ойлаш, сӧрал модыш, мыняр еҥын чонжым куандара, южылан
илыш
корным виктараш полша. Тушко кок тӱрлӧ калык погына: иктышт калык коклаште
пӧрдын, куштен-мурен кертме койышыштым ончыктат, чоныштым куандарат;
весышт,
шкаланышт пелашым кычалын, омса воктене шинчаштым модыктен шогат. Шкаланышт
келшыше мужырым эскерат. Чулымракышт ик кастенак "колым кучат". Тидлан илыш
тамым
палыше еҥгавате-шамыч утларак чолга улыт.
Теве, Галя, воктене вожылынрак шогышо чатката вургеман илалшырак пӧръеҥым
ужын,
воктекше лишеме. куштымо сем йоҥгалтмеке, ончыкшо миен шогале. Куштен
чарнымеке,
палыме лийыч, буфетыште сырам подыльыч, модын-воштыл, шкеныштым куандарышт.
Галя — изирак кап-кылан, ош ӱпан, чевер чуриян "илыш пеледыш". Марий
тувырым чиен, пылышышкыже шӧртньӧ кӧржым сакен, парняштыжат шергаш икте
огыл йылгыжеш.
"Шотлан толшаш гай чучеш,— шоналтыш Василий Иванович.— Ала вигак мӧҥгем
пуртен
ончыкташ? Но "Марий кас" мучашке лишеммеке, Галя вес гана вашлиймешке
чеверласен
кайыш.
Василий Иванович тудым пыкше вучен шуктыш. Ик сӧрал куштымаш деч вара,
ӱдырамашын шинчашкыже тура ончен, вик каласыш:
— Ала мыйын йокрок илышем сӧрастараш чӱчкыдынрак пырля лияш тӱҥалына?
Галяже, ковыра койышыжым ончыктен, ондак ӧрмалгышын койо. Но чонжо дене
"Тыгай
марийым кидем гыч низаштат ом мучыштаре" манын шоналтыш.
Галян олашке толмыжлан кок арня веле лиеш. Ончычшо мӱндыр верыште илен, но
первый марийжым тоен, сурт-печыжым ужален, шочмо ялышкыже пӧртылын. Ынде
кок малай
деч утлен, весым садак верештам, шонен.
Василий Ивановичше тудлан ийготшо денат, сурт погыжо денат иканаште келшыш,
жаплан йӧра, мане. Ик кастене пырля малаш возыч, эрдене вате-марий лийын
кынельыч.
Сӱаным ышт тарвате, когыньыштынат чаҥга койышышт сеҥыш. Галя вигак каласыш:
— Ондак илен ончена, вараракат сӱаным ышташ лиеш. Василий Ивановичше у
ватыжлан
тореш мутым каласаш ыш тошт.
Калыкыште ойлат: илен-илен, мом от уж, каен-каен, куш от шу. Иктаж пел ий
эртымеке, мотор вате койышыжым ончыктыш. Эн ончыч пачерым шке лӱмешыже
возыкташ йодо. Василий Ивановичше тудым олаште орланен илыше акажлан
кодынеже ыле. Но вате
сеҥыш. Тидлан Галя ял гыч изаж ден еҥгажым лӱмын ӱжыктыш, чесым погыш. Изиш
подылмеке, Василий Иванович тамакым тӱргыкташ коридорыш лекте, тушеч
ватыжын ойлымыжым кольо: илашыже шукак кодын огыл, пачерже йомын кертеш,
кумылжым савыраш
полшыза! Вара веле марий лийшыжым кычкырале да чылашт ончылно чот ӧндалын
шупшале, эмратен-моктен, вуйжо гыч ниялтыш. Василий Ивановичын куан
шинчавӱдшӧ лекте.
— Айда пачеретым лӱмешем возыктена. Мый тыйым эше чот йӧраташ тӱҥалам,—
манын,
тамлынрак шупшале, виянрак ӧндале. Тыгай ойым колын, Василий Ивановичын
вуйжо
аҥыргыш.
— Могай йодыш лийын кертеш? Келшем,— веле мане.
Илен-илен, вес тума тарваныш. Василий Иванович сарыште лийын, сусырген.
Пенсийым
сайым налеш. Икана почто гыч пӧртылмеке, икмыняр тӱжем теҥгем тоен кодынеже
ыле.
Акаже орланен илас. Толын пурымыжым Галя омса воктенак кӱтен шоген уламш,
кӱсенжым савырен ончыкташ йодо.
— Чыла оксам от пу гын, лек да кай!.. Тачак кай!— мане.
Тыге, умшажым карен, ик кумыр деч посна лие. Шкет кодмекше, шоналтыш:
Средний
Азйыште илен, марий ӱдыр ман, могай опкынышко савырнен. Но Василий
Ивановичлан
ынде мӧҥгеш чакнаш корно уке.
Черланыш. Тамлым йӧратышетлан ынде манный пучымыш, чывышӱр лем да кефир
дене
серлагашыже логале. Курортыш кудалаш итат шоно: ак корныланат чот кӱзен,
путевкат шергештын. Сарын инвалидшыланат яражым кок-кум ийыште ик гана веле
пуат. Но
Василий Иванович эмлалташ каяшат шоныш — тазалык шергырак.
Но "йӧратыме ватыже" тореш лие, руалынак каласыш:
— Могай эше курорт?! Юмо тыге пӱрен гын, нимогай курортат ок полшо. Мый
тыйым
шудо дене эмлаш тӱҥалам, шке тӧрлатем. Курорт нерген ит шоно, сита, ондак
шуко
коштынат. Кассыште мыняр оксат кодын, мыйын лӱмеш кумыр йотке возыктет гын,
вашке тӧрлатем. Теве мужедше кува деке миен толам...
Тума деч лӱдын, Василий Иванович чыла оксажым ватыжын лӱмыш кусарыш да
йӧршеш
яришкашке савырныш. Мотор ватыжын тудым тетла ончалмыжат шуын огыл. Шке
кроватьшым вес пӧлемыш луктын шындыш. Ынде Василий Ивановичлан вишкыде
кефир ден манный
пучымышак веле кодо. Туге гынат тудо калык ончылно шке ойгыжым ончыктен
огыл.
"Тиде ия ӱдырамаш дене мом ыштен кертам?" манын, пӱрымаш дене сӧрасыш. Галя
пырдыжыште кечыше "Неравный брак" сӱретым пу сарайышке луктын кудалтыш. Тый
гай
шоҥго карталан тыгай сӱретым ончаш сулык, намыс,— мане.
Галя дене ушнымо деч ончыч акаже мыняр гана ойлен: тиде ӱдырамаш дене
ушетым
йомдарет, Танятын возен кодымо ойжым шарналте, шке ийготетлан келшыше
ӱдырамашым
кычал: пачерет, оксат уло, тазалыкет аралалт кодеш. Тока толмекше, "Ынде
кынервуетым пурлаш тӧчен шинче" манын, акаже омсам кроп петырен лектын
кайыш.
Пазар гыч толын пурышо ватыже, лифт дене кӱзымыж годым лектын кайыше акажым

ужын, сырен йодо:
— Адак мом оптен колтышыч? Тудым чаманет гын, почешыже кай да тетла тышке
ит
тол. Мый ынде шкетынат илен кертам! Тыйын ынде нимоланат шотет уке, мыйым
сырыктен веле илет!— воштончыш ончылно йыр савырнен, ешарыш:— А мый эше
рвезын коям,
вӱрем модеш. Уремыште ошкылмем годым пӧръеҥ-шамыч мыйым савырнен-савырнен
ончалыт да "тыгай мотор, ковыра дене кеч ик йӱдым пырля возын малышаш ыле"
малдалыт.
Ты кочо шомак Василий Ивановичлан моткоч ыш келше, чонжылан йӧсын чучо.
Содор
чиен, министерствыш, компартийын погынымашкыже ошкыльо. Тушто йолташыже-
влакым
ужын, изиш лыпланыш.
Погынымаш деч вара, урем дене яндар южым шӱлен ошкылмына годым, мый Василий
Иванович деч чоянрак йодым:
— Мотор ватет дене кузе илет?
Тудо мыйым шӧрын ончале да ойганенрак вашештыш:
— Мый курымем мучко эре шкем деч самырыкрак ӱдырамаш-шамычым йӧратен
иленам. Нунын воктене шкежат рвезе лиям шонышым. Уке, йоҥылыш лийым.
Шинчет, йӧратымаш
туткарышкат шуктен кертеш улмаш. Рвезе-шамыч дене тыгайже шуэнрак лиеда. Но
шоҥгеммеке чулымлык иземеш, вий шагалемеш. Тептер изин-изин пыта, йӧратымаш
корнышто куан шула. Мыят, "Неравный брак" сӱретым ончен, илышыштем шуко
йоҥылышым ыштенам. Йытырам поктыл коштын, улыжымат йомдаренам. Пӧрткайык
семын, мыйым арва
дене ондаленыт. А мый, окмак, эре рвезе улам шонен, самырык ватым
кычалынам.
Ӱмырем шот деч посна эртыш.
Мый йолташем лыпландараш тӧчышым:
— Йӧратымашым арам огыл тылзе дене таҥастарат. Ӱдырамашын койышыжо тылзе
семынак
эре вашталтеш: я иземеш, я кугемеш. Адакше, ӱдырамашын тылзе семынак
шинчалан
койдымо могыржо уло. Садлан тудым пален да ончылгоч ужын мошташ кӱлеш.
Тунам иже
чонлан келшыше пелашым суртышко конден, ласка илыш дене илаш лиеш.
Тиде мутешем, Василий Иванович кугун шӱлалтыш:
— Тугак улмаш, тидым мый курым мучаштем веле палышым,— мане.
Тылеч вара мый Василий Ивановичым ятыр жап ужын омыл. Вара веле кольым —
колен
улмаш. Ватыже ала-могай пӧрыжмарийже — у рушет дене Анталий манме
курортышко канаш, яжарланаш каен. Кок арня гыч толын пура — нерышкыже вигак
шакше пуш керылтын. Марийжын пӧлемышке ончалеш — Василий Ивановичет
шемемынат возын улмаш, манеш.



1208б98
************************************************************************
12—08
ШОЧМО МЛАНДЕ
Ял покшелне, клуб воктене...
50-60-шо ийласе марий ялын культур илышыже

50-ше ийла тӱҥалтыште Марий республикыштына 675 колхоз лийын, тушто 265
клуб да
278 библиотек пашам ыштеныт. Тиде жапыште МАССР культур министертвын
культпросветпаша пӧлкаже районласе 21 да оласе ик культур пӧртын, ялысе 154
клубын, 109
лудмо пӧртын, 21 район библиотекын, олаласе шым да ялласе 135, йочалан
келыштарыме 13 библиотекын сомылыштым виктарен шоген.
Каныме, шӱм-чоным пойдарыме вер тынар шуко лийын гынат, ятырже шке пӧртшӧ,
полатше дене моктанен кертын огыл. Теве Курыкмарий районысо 32
культпросветучреждений кокла гыч лачак пелыжын шке оралтыже улмаш, район
библиотек горкомхоз дек,
йоча библиотек гын ДОСААФ райком дек "пачерлан пуреныт". Кандаш клуб ден
библиотек колхоз пуымо пӧртыштӧ верланен.
Культур пашаште вес экшыкат палдырнен. Тиде — пашаеҥ ситыдымаш. Ялласе
культур
учрежденийлаште 1955 ий тӱҥалтыште 568 еҥ пашам ыштен гын, тушеч пелыже
гына кыдалаш специальный образованиян лийын, а 93 еҥже эсогыл лу классымат
пытарен шуктен огыл.
Культур илышым ылыжтарен колташ шонымаш дене 1958 ийыште Марий АССР-ыште
смотр
увертаралтын. Тушко чыла гаяк клуб ден библиотек, культур пӧрт ушненыт.
Нуно шке
пашаштым колхоз-совхоз тургым дене, тӱрлӧ ийготан еҥ-влакын шӱм-чон
йодмашышт
дене утларак чак кылдаш тӱҥалыныт. Каналташ, уш-акылым пойдараш йӧн шукырак
лийже манын, вольык фермылаште йошкар пусакым (красный уголокым) почыныт.
Тушко
корным клуб вуйлатыше але библиотекарь гына огыл, тыгак ялысе туныктышо,
медицина пашаеҥ такыртеныт. Йоласал (кызыт Курыкмарий) районысо "Сила",
Шернур районысо "Коммунар" да Звенигово районысо "Ташнур" колхоз-влакын
фермылаштышт почмо
йошкар пусак-влак уло республикыште эн сайлан шотлалтыныт. Нуныжо чынжымак
клубын филиалышкыже савырненыт, пашаче калыкым шке декышт шупшын шогеныт.
Смотр жапыште районласе художественный самодеятельность коллектив-влак
калык ончык муро да куштымаш аршаш дене лектыныт, мом да кузе ыштен
моштымыштым, мастарлыкышт мынярлан кушмым ончыктеныт. Смотрым да творческий
отчетым эртарымылан
кӧра республик мучко мурышо коллектив 200 утлалан, драматическийже 232-лан,
куштышыжо коло визытлан да музыкальныйже коло индешылан шукемын, эреак
пашам ыштен
шогышо 65 агитационно-художественный бригаде шочын.
Агитбригаде-влак калыкын пашам ыштыме верлашке — пасуш да фермыш — мурпӧлек
дене
лектын коштыныт, ончыл еҥ-влакым моктеныт, йогыланышым койдарчык муро дене
пӱшкылыныт. Тылеч посна нуно уло элын да республикын, районын да озанлыкын
илышышт гыч эн кӱлешан увер-аҥар дене палдареныт. 1958 ийыште Казанский,
Шернур,
Курыкмарий, Медведево да Морко районный культур пӧрт-влакын агитбригадышт
утларак сайын пашам ыштеныт.
Каныме у верлам чоҥашат шуко вий ойыралтын. Ончыл озанлык-влак ты шотышто
казна
деч полышым вучен шинчен огытыл, у оралтым шке вийышт дене нӧлтеныт. Теве
1958
ийыште Оршанка районысо "Знамя" колхозышто 500 веран да Звенигово районысо
"Карл
Маркс" лӱмеш озанлыкыште 300 веран клуб-влак калыклан шке омсаштым почыныт.
Яллаште эсогыл йошкар пусаклан посна пӧртым чоҥеныт. Тыгайжым кандашым
ыштыме улмаш, кажнышкыже 75-100 еҥ пурен.
Калыкын канышыжым пайдалым ышташ моло йӧнымат кучылтмо. Тиде жаплан 25
культур
пӧрт гыч латшымытыштыже пианино лийын, латкумытшылан духовой инструмент
комплектым налме. Баян да аккордеон, радиол да магнитофон нергенже
ойлыманат огыл — нунын дене шуко вере пайдаланеныт. 133 клубышто кином
ончыктымо стационарный аппаратур лийын.
Культур пашалан оксам утларак ойыраш йӧн шочын. 1953 ийыште Марий АССР-ыште
ты
кӱлешлан 6371 тӱжем теҥге колталтын гын, вич ий гыч тиде кугыт 11 миллион
теҥгеш
лишемын.
Лекцийым лудмаш культпросветпашан ик эн кӱлешан ужашыжлан шотлалтын.
Шинчымашым
шарымашке ялысе интеллигенцийым эре кумданрак ушен шогымо. Тидыже тематикым
кумдаҥдаш, содержанийым саемдаш да тыгак лекций чотым ешараш полшен. Еҥ-
влак шочмо
йылме дене каласкалымым поснак кумылын колыштыныт, сандене лекцийым марла
лудшо-влак ий гыч ийыш ешаралтыныт. Ты пашаште эше ик ойыртемым палемдаш
кӱлеш. Тиде —
сеҥымашке кузе шумо нерген ончыл еҥын шкенжын каласкалымыже. 50-ше ийлаште
Волжский районысо "За коммунизм" колхоз чыла шотыштат ончылно каен,
миллионерыш савырнен. Тыште председательлан Н.Р.Семенов ыштен. Тудо шкежак
"Общественный озанлыкым чыла могырымат вияҥдышаш верч" лекцийым ямдылен,
колхоз ешын паша "секретшым" почын пуэн. Ты колхоз гычак ушкал фермын
вуйлатышыже В.Новиков "Шӧр лӱштышым кугемдаш мо полшен?" да Килемар
районысо "Пробуждение" колхозын председательже А.Худяков "Кӱкшӧ лектышан
йытыным ончен куштымо опытна" лекцийым ямдыленыт да ятыр вере лудыныт.
Шинчымашым шарымаште ончык тошкалаш жапын-жапын эртарыме семинар-влак
полшеныт.
1954 ий июньышто лектор-общественник-влакын республиканский семинарышкышт
район
ден олала гыч шымле утла еҥ погынен. Нуно тӱрлӧ темылан, 27 лекцийым
колыштыныт,
тыге шке уш-акылыштым пойдареныт, мастарлыкыштым нӧлталыныт. Лектор-влак
пален
шогеныт: ойырен налме тема илыш дене, колхоз паша дене, калыкым
тургыжландарыше
йодыш дене чак кылдалтше лийже, тунам тыйым шулен колыштыт, иктат нерен
шинчаш,
ойлен чарныметым гына вучаш ок тӱҥал.
Лач тыге виктарен колтеныт шке сомылыштым Марий Турек район, Марий Купто
ялсоветысе лектор-влак. В.Коноваловын, С.Орловын, Г.Бычковын да молынат
каласкалымыштым калык йывыртен колыштын, нунын дене вашлиймаш гыч у
шинчымаш дене каен. Марий Купто ялсовет председатель В.Горячкин, Жданов
лӱмеш колхоз вуйлатыше П.Рябов
бригаде ден фермылаште паша кузе вораҥме, ялсовет ден озанлык ончылно могай
задаче шогымо нерген лектор-влаклан эреак каласкаленыт, тидыже кажне
выступленийым
верысе илыш дене кылдаш, лекцийым оҥайынрак чоҥаш йӧным пуэн.
Пошкудо "Чӧгытсорла" колхозыштат лекционный пропагандым озанлык задаче дене
ваш
келыштарен моштеныт. Пасу ден ферме пашаеҥ-влакын оза улмо кумылышт
пеҥгыдемын,
нуно ӱшанен пуымо верыште кугу лектышыш шуаш тыршеныт. Чыла тидлан кӧра
ончычсо
талук дене таҥастарымаште 1958 ийыште шӧр лӱштыш 600 утла килограммлан
ешаралтын.
Марий ялын культур тӱсшым вашталтымаште пырдыж газетынат полышыжо икмыняр
палдырнен. Мутлан, У Торъял районысо "Тушнур" колхозышто тыгай газетым
кӱрылтыш деч
посна луктыныт, тушто сай увер нерген каласкалыме дене пырля тӱрлӧ
тӧрсырым,
йӧрдымӧ койышым ончыктымыланат кугу верым ойыреныт. Шошо ага кузе эрта, кӧ
ончылно, а кӧ почеш шӱдырна? Фермылаште сомыл кузе ушна? Уржа-сорлалан кузе
ямдылалтме? Комбайнер кокла гыч кӧжӧ талырак, мастаррак? А кӧжӧ гектар чот
верч гына
тырша, а качестве нерген йӧршын монден? Чыла нине йодышлан пырдыж газетыште
вашмутым муаш лийын. Газетыш бригадир, тыглай колхозник-влак возен шогеныт.
Нуно
правленийымат шылталаш аптыранен огытыл. А тудыжо вара кӱлеш мерым ыштен.
1954 ийыште Йоласал районышто эн сай пырдыж газетлан "Мичуринец" шотлалтын.
Тудо
Мичурин лӱмеш колхозышто лукталтын да правленийлан виян полшен шоген. Манаш
веле: тиде талук мучко 28 номерым лукмо! Шошо ага да уржа-сорла кечылаште
газет
кажне вич кече гыч лектын. Да лектын ик экземпляр дене гына огыл: тудым
шукемденыт да бригадылашке колтылыныт.
Ик номерыште ферме вуйлатыше-влакым вурсен серыме улмаш. Молан? Нуно вольык

кӱтӱм кугемдышаш да шыл ден шӧр лектышым ешарышаш верч тыршен огытыл. Газет
лекмек, колхоз правлений ты заметкым шке заседанийыштыже каҥашен, критикым
чынлан
шотлен. Тунамак 82 вуй тӱкан шолдыра вольыкым да шӱдӧ шорыкым ешарен налаш
пунчалыныт. 1954 ий мучашлан колхоз вольык озанлыкым вияҥдыме планым тӱрыс
темен.
Пырдыж газетын вес гана шылтален возымыж деч вара правлений имне кычкаш
нылле
комплект ӱзгарым, 36 терым, фермылан радиоприемникым налын.
Калыкын культуржо кушмо библиотекылашке лудаш коштшо-влакын шукеммышт гычак
койын. Ик ешат книгам лудде илышаш огыл — тиде верч тыршеныт библиотек
пашаеҥ-влак.
1958 ийыште эн сайлан Токтайбеляк (Куженер район), Пӧртныр ден Виловат
(Йоласал), Красноволжский ден Кузнецово (Курыкмарий) библиотек-влак
шотлалтыныт. Мутлан, Токтайбеляк библиотекым вуйлатыше Агния Павловна
Глазырина шке ончыланже
тыгай задачым шынден: лудшо-влак радамым чотак кугемдаш, книгам кажне ешыш
шукташ. Да чолга ӱдырамаш шонымыжым илышыш пурташ вийжым чаманен огыл.
Библиотекыш
ялсоветысе чыла латкандаш ял гыч — 459 сурт гыч — коштыныт. Агния Павловна
шкежат калыкым вучен шинчен огыл — бригаде ден фермылашке, кеҥежымсе лагерь
ден пасу станлашке чӱчкыдын лектеден.
Лудшым шукемдаш тунам тӱрлӧ йӧным кучылтыныт. Ик эн пайдалылан яллаште сурт
еда
коштмым (подворный обход) шотленыт. Тыге, 1954 ийыште Марий Турек районный
библиотекын пашаеҥже-влак райцентрысе кажне пӧртыш пурен мутланеныт, книган
кӱлешлыкше нерген каласкаленыт да кӱчык жапыште 391 ешым авалтеныт. Тидлан
кӧра лудшо
радамыште 533 еҥ ешаралтын. Шукышт тидын марте книга пӧртыш коштынжат
огытыл.
А ятырже годым тыгеат лиеда: айдеме лудаш шона, но библиотекыш кошташ жапше
уке.
Литературым калык дек лишемдаш манын, ончыл пашаеҥ-влак паша верлаштак
куснылшо
библиотечкым почеденыт. Ты йӧн 50-ше ийлаште Курыкмарий районышто кумдан
шарлен.
Районысо рӱдӧ библиотек верлашке колтылаш лӱмын фондым ямдылен, тушто 1954
ий
мучашлан 7 тӱжем утла том шотлалтын. Олаште да яллаште талук еда нылле утла
изи
библиотекым почыныт. Тидлан кӧра пашазе ден колхозник-влак книгам завод
цехыштак
але фермысе йошкар пусакыштак налын да вашталтен кертыныт.
Мемнан республикыште калыкын кугурак ужашыже ялыште ила да ял озанлыкыште
пашам
ышта. Нылле ий ожнат тыгак лийын. Сандене библиотек-влак ял озанлык темылан
серыме литературым утларак шараш тыршеныт. Оршанка райбиблиотекыште "Ял
озанлыкым
нӧлтал колтышаш верч" книга выставке кӱрылтде пашам ыштен. Шошо, кеҥеж да
шыже
тургым жапыште тиде пагытлан келшыше литературлан корным кумдаҥдаш
тыршеныт. Ты
библиотекынак пашаеҥже-влак сылнымут темылан беседым, йӱкын лудмашым
эртареныт.
"Победа" колхозын ушкал фермыштыже Мартыновын "Как получить высокий удой
молока"
книгаж почеш лудмо конференций лийын. Ондакше тудым чыланат лудын лектыныт,
вара
пырля погынен каҥашеныт, авторын темлымыжым илышыш пурташ корным
палемденыт.
Медведево велне ик эн сайлан Озакъял (Азяково) библиотек шотлалтын. Тудын
вуйлатышыже Роза Цыпленкова шке зонышкыжо пурышо чыла 471 ешым книга дене
авалташ
тыршен. Тудо озанлыкыште паша кузе вийнымым сайын пален шоген, фермылаште
чӱчкыдын лийын, тушто тыршыше-влаклан у книга нерген каласкален, лудаш
кумылаҥден.
Р.Цыпленкова книга пӧртыш толшо кажне еҥым шерге уна семын вашлийын, кӱлеш
литературым муаш полшен. Чыла тидлан кӧра ял калык тышке корным эре утларак
такыртен.
Государство культурлан оксам ойырашак тыршен. Тидыже книга фондым пойдараш
йӧным
ыштен. 1954 ийыште республикысе массовый манме библиотекылаште 810 тӱжем
чоло
экземпляр книга лийын гын, вич ий гыч тыгай поянлык кок миллион экземплярыш
лишемын. Районный библиотек-влакын фондышт кок пачаш наре ешаралтын, а
яллаште —
кум пачаш.
Изиш варарак, 60-шо ийлаште, общественный тӱҥалтыш шот дене (пашадарым
налде)
ыштыше культурно-просветительный учреждений-влак шочаш тӱҥалыныт. 1962
ийыште
тыгай йӧн дене Марий АССР мучко 51 калык библиотек, латкум клуб, 71 калык
университет да культур школ, кок тӱжем утла книгоныш, 186 кинолекторий
пашам ыштеныт. Клубла пелен 500 утла общественный советым чумырымо лийын.
Тунам Советский
районысо Вятский клуб уло республикыште ик эн ончыллан шотлалтын, а тыштыже
кугу
чолгалыкым клубын общественный советше ончыктен. Советыш латкуд еҥ
ойыралтын,
нуно ялысе шемерын канышыжым пайдалын эртараш да тудын шӱм-чонжым пойдараш,
шинчымашыжым нӧлташ тӱрлӧ йӧным кучылтыныт, клуб пелен ял озанлык
шинчымашым да ончыл опытым шарыме кабинетым йӧнештареныт.
Калык университет-влак коклаште Звенигово район, Карл Маркс лӱмеш колхозысо
тыгай школ ойыртемалтын. Чумыр пашам озанлыкын тӱҥ агрономжо С.Григорьев
виктарен
шоген. Университетысе кум — вольык озанлык, пасу паша да механизаций —
факультетыште шуко колхозник ешартыш шинчымашым налын, профессиональный
мастарлыкшым
нӧлталын.
Кугурак яллаште ик-кок культур учреждений лийын гын, изиракыштыже клубшат
уке
улмаш. Тусо калыкын шӱм-чон йодмашыжым шукташ манын, 1962 ийыште
республикысе
254 ялыште кино ончыктымо площадкым келыштареныт. Чын, тиде йӧн кеҥеж
жаплан гына йӧрен, туге гынат тудын кӱлешлыкше чылалан раш койын. Тыгай
площадкылашке
изижге-кугужге, шоҥгыжге-самырыкшыге чумыргеныт.
Общественный тӱҥалтыш негызеш шуктымо паша Юрино, Курыкмарий, Куженер да
Марий
Турек районласе культур учрежденийлаште поснак чот вияҥын.
Шке паша йӧнышт дене культур пӧрт ден клуб-влак калык дек эн лишке шогеныт.
Тушко кастене, паша деч вара, кече еда шуко еҥ погынен, чонжым кандарен,
лишыл еҥ
дене вашлийын кутырен, муралтен да кушталтен, тӱрлӧ кружокыш сералтын.
Пеш мастарын чоҥен шке пашажым Шернур районный культур полат. Тургым
жапыште
тыште ий еда агитационно-художественный бригадым ыштеныт да график почеш
колхоз
ден совхозлашке коштыныт. Агитбригаде 1965 ийлан ямдылыме программыжым "Ме
тыйым, пагалыме урожай йолташ, алал кумылын вучена!" манын лӱмден. Тиде але
вес
озанлыкыш мийымек, уна-влак шке радамышкышт верысе чолгаеҥым налыныт,
тудыжо уржа-сорла кузе эртыме дене палдарен, а библиотекарь у книга обзорым
эртарен. Вара
калык ончык мурызо, куштызо, музыкант-влак лектыныт, ончыл пашаеҥлан сылне
семым, мурым пӧлекленыт, його ден аракалогарым койдарчык умдо дене
пӱшкылыныт.
Морко районышто Шале клубат ял калыкын йӧратыме верышкыже савырнен. Тудын
вуйлатышыже В.Филиппов культур пашам колхоз тургым дене чак кылден, кушто
мо да кузе
ышталтмым пален шоген. Тидлан ӧршаш уке — тудо эреак калык коклаште лийын,
ялын
куанже да азапше дене илен. Каныме касым ямдылен ма але ончыл пашаеҥ-влак
дене
вашлиймашым эртарен, наглядный агитацийым сӧрастарен але пырдыж газетым
луктын —
В.Филиппов кеч-кунамат икте нерген шонен: чылажат айдемын шӱм-чонжым
пойдараш,
сотемдараш полшыжо, ял илышыш у сыным, ямым пуртыжо.
Доярка М.Николаевам чапландарыме кас Шале клубышто моткоч сайын эртен. Тиде
марий ӱдырамаш колхоз фермыште коло ий утла ыштен, тиде жапыште айдеме
семынат,
пашаеҥ семынат кушкын, кугу опытым поген. Ончыл еҥлан пӧлеклалтше касыш
тудын
пырля тыршыме йолташыже-влак йывыртен толыныт, верысе артист-влак
М.Николаева
лӱмеш ятыр мурым муралтен пуэныт, тавалтенат колтеныт. А клуб пырдыжыште
кечыше
сылне стенд уста дояркын илыш-корныжо да пашаж нерген каласкален.
Мутат уке, клуб вуйлатыше шкетын чылашкыже шуын огеш керт ыле, тудлан ялысе
актив — туныктышо, медик, колхозник, ял озанлык специалист-влак полшен
шогеныт.
Сай клуб кеч-кунамат тӱрлӧ йӧным кучылтмыж дене ойыртемалтын да
ойыртемалтеш.
Каныме верыште еҥ-влак шӱмлан лишыл йолташ дене вашлийыт, чон почын
мутланат,
талантыштым, моштымашыштым вияҥдат. Ты шот гыч ончалаш гын, клуб дене
радиоат,
телевиденият ӱчашен-таҥасен огыт керт.
Но шылтыман огыл: тунамат, кызытат тугай клуб-влак лийыныт да улыт, кушто
йокрок
озалана, нимогай пайдале паша ок ышталт. Теве, мутлан, Куженер районысо
Тошто
Юледурышто арнялан ик-кок гана кином ончыктымо дене серлагеныт. Советский
районысо "Красный Октябрь" колхозыштат сӱрет тыгайракак лийын.
60-шо ийлаште клуб ден библиотек пашаеҥ-влак фермылаште культур кечым
эртараш
тӱҥалыныт. 1964 ийыште Оршанка зональный библиотек гына вольык ончышо
пашаеҥ-влаклан куд тыгай пайремым пӧлеклен.
Теве таче тыгай кас "За мир" колхозын Овечкин фермыштыже лийшаш. Тидлан
кӧра
йошкар пусакым моторын сӧрастарыме, у обой шинчам куандара. Наглядный
агитацият
уэмдалтын: тудо кызытсе паша дене, кӧн кузе тыршымыж дене палымым ышта,
сеҥымашке шуаш ӱжеш. Палемдыме жапыште чыла пашаеҥ ару пӧлемыш погына.
Мутым зоотехник
Э.Ф.Порошина налеш, ферме коллективын паша ошкылжо нерген каласкала. Эн
шокшо,
поро мут доярка Л.В.Токаревалан логалеш — тудо шӧрым нигӧ деч шуко лӱштен.
Ончылъеҥлан окса премийым кучыктат. Библиотекарь В.Берсенева кормам
химический
продукт дене пойдарыме нерген статьям, доярка нерген ик ойлымашым йӱкын
лудеш.
Вара вольык ончышо-влак художник Касаткинын творчествыж дене палыме лийыт —
репродукцийлажым чумырымо альбомым лостыклат, каҥашат. Пытартышлан
электропроигрыватель чӱкталтеш, тушеч совет композитор-влакын ныжыл мурышт
йоҥга.
Ойлыманат огыл, тыгай вашлиймаш сай шарнымашым кода, паша кумылым нӧлта.
Санденак культур кечыш икте-кодде коштыныт, тудым чӱчкыдынрак эртараш
йодыныт.
Художественный самодеятельность ялын культур илышыштыже кӱлешан верым налын
шоген. Лудмо пӧрт, клуб да культур пӧрт пеленсе коллективлашке чумырген,
колхозник, совхоз пашаеҥ, ялысе интеллигент-влак мурымо, куштымо да шоктымо
мастарлыкыштым шуареныт, программым ямдылен шуктымек, калык ончык, сценыш,
лектыныт.
Жапын-жапын эртарыме смотр тиде пашашке таҥасымаш да творчестве шӱлышым
ешарен,
кружок ден ансамбльлашке у вийым ушаш корным почын. 1954 ийысе смотрыш шке
йогынышкыжо ятыр шӱдӧ коллективым авалтен налын. Сценыш лекше-влак коклаште
самырык
рвезе ден ӱдыр-влакат, кудло-шымле ияш ветеран-влакат лийыныт. Жюри эн сай
могырым Йоласал, Сотнур, Курыкмарий да Шернур районласе коллектив ден посна
исполнитель-влакым палемден. А эн чот ойыртемалтше-влаклан — Йоласал район
гыч кӱслезе
ансамбльлан да куштышо группылан, тыгак Сотнур район гыч кок самырык
куштызылан
— туныктышо Михаил Исиметовлан да тунемше Богдановалан — Москошко каяш да
смотрын иктешлыше концертыштыже Колонный залыште, муралтен-шокталтен-
тавалтен пуаш
пиал логалын.
Смотрлан ямдылалтме да тудым эртарыме пагытыште верлаште ятыр у коллектив
шочын.
Мутлан, Йоласал районышто кажне колхоз хоровой але музыкальный коллективым
чумырен. Сотнур районысо "Ленин корно" ден Ленин лӱмеш колхозлаште мурышо
да куштышо
ансамбльым ыштеныт, нуныжо шке озанлыкыште да пошкудо яллаште концертым
ончыктылыныт. А шошо да кеҥеж тургым кечылаште нине ансамбль-влак
агитационно-художественный бригаде сыным налыныт.
Тудо ийынак, кеҥежым, июньышто, культур министерствын темлымыж почеш чыла
районышто муро пайрем эртаралтын. Мурылан шӱман еҥ-влак тиде тӱҥалтышым пеш
йывыртен
вашлийыныт. Шӱм-чоныштышт, ушыштышт илыше муро аршашым у сем, у чия дене
пойдарен, нуно пайрем кечын сценыш шулдыраҥше гай лектыныт, илышым, шочмо
мландым,
пашам да келшымашым моктен муреныт. Шотлен лукмо почеш, тунам иктешлыме
(сводный) хорлашке чылаже 3 тӱжем утла еҥ ушнен.
Кӱшнӧ мый южо клубым шылталышым, вет нуно шке омсаштым кино ончыктымо кечын
гына
почыныт. Чынжым гын кино шуко могыран культур пашан ужашыже лийшаш. Тиде
ужашым
луктын кудалташат, чыла пашан тӱҥ йӧнышкыжӧ савырашат келшен ок тол. Ончыл
киномеханик-влак раш умылат: нуно лентым "пӱтырышӧ" веле огыл, а калыкын
шӱм-чон
йодмашыжым шуктен шогышо пашаеҥ улыт. Ялыште ончыкташ могай фильмым ойырен
налаш, сеанс деч ончыч калык коклаште могай пашам эртараш, еҥ дене кузе
мутланаш,
шкем кузе кучаш — чыла тидыже киномеханик деч лектын шога. Тудо шке рольжым
чын
умыла да ӱшаным тӱрыс сулен толеш гын, кинон воспитательный значенийже раш
шижалтеш.
50-60-шо ийлаште Параньга районысо киносеть чыла шотыштат ончылно каен.
Киномеханик-влак М.Порфирьев, М.Галлямов, М.Нигматзянов яллаште поснак
пагалыме еҥ
лийыныт. Калык нунын эртарыме сеанслашке пайремыш толмо семын коштын, экран

йӧрымеке, мӧҥгӧ волгыдо кумыл дене каен. Кеч-могай пашат тунам сайын ушна,
кунам
тудым вораҥдарен колташ ялысе чолгаеҥ-влак полшат. Совет киноискусствын
сеҥымашыж дене палдарымаште Параньга районышто уста организатор семын
Л.Липатникова,
Ю.Хафизова, А.Ороспаева да молат ойыртемалтыныт.
Юрино велнат кинон йӧнжым моштен кучылтыныт. Тысе киносеть планым тылзе гыч
тылзыш эртарен темен, кажне киномеханик культурын сото вийжым яллашке,
калык коклашке шараш тыршен. Санденак тиде районысо культур отдел 1954
ийыште культур пашаеҥ-влак профсоюз обкомын куснылшо йошкар знамяжым сеҥен
налын, а эн сай киномехник-влаклан Почет грамотым кучыктымо.
Киносетьым кумдаҥдымылан да тудын пашажым саемдымылан, тыгак калыкын
илышыже
уланмылан кӧра кино ончаш коштшо-влак вич ийыште кок пачаш ешаралтыныт:
1953 ийыште олаште илыше кажне еҥ кокла шот дене 14 фильмым, а ялыште илыше
кажне 2,7
фильмым ончен, а вич ий гыч нине цифр-влак 23,5 да 8,5 марте кугемыныт.
Тыгодымак тургыжланашат амал ситышын лийын. 50-ше ийла тӱҥалтышлан
республикыштына 2447 илем шотлалтын гын, тидын пелыж деч шагалрак
ужашыштыже гына (1119 вере) кино ончыкталтын. 25 деч шагалрак сурт-оралтан
ик тӱжем утла ял лийын, но
тушко кино толын огыл. Ончаш шонышо-влаклан пошкудо яллашке кошташ пернен.
Сар деч вара илыш неле лийын гынат, государстве киносӱретлам марий йылмыш
кусараш йӧным муын. Тиде пашам эше 1947 ийыштак тӱҥалме. А 1959 ийыште
Свердловск
оласе студий марлаҥдыме икымше фильмым аҥысыр лентеш печатлен луктын. Тиде
жап
гыч марла кутырышо киносӱрет-влак мӱндыр да лишыл марий яллашке корным
почыныт.
А кинохроникын Куйбышев (кызыт Самара) оласе студийже "Поволжье"
периодический
журналым марлаҥдаш пижын.
1965 ий 26 июньышто Йошкар-Олаште республикысе культур пашаеҥ-влакын
кокымшо
съездышт эртен. Тушто але марте ыштымым иктешлыме да шушаш жаплан могай
кӱкшытыш
нӧлталташ кӱлмым палемдыме. Тиде жаплан Марий АССР-ыште 26 культур пӧрт,
531
клуб (тидын шотыштак 159 — колхозын, да 92 — профсоюзын), 270 библиотек
лийыныт.
Государственный ден профсоюз киносетьыште 562 установка шотлалтын. Культур
учрежденийлаште кум тӱжем утла еҥ пашам ыштен. Нунын радамыштышт специалист
ий гыч
ийыш ешаралтын. А тидланже Йошкар-Оласе культурно-просветительный школ
кугун
полшен. 1965 ий марте тушто латкуд выпуск лийын. Лудшылан рашемден кодена:
тиде
школ вараже культурно-просветительный да культур училище маналтын, кызыт
ятырлан
у сыным налын да культур ден искусство колледж лӱм дене пашам ышта.
Тыгеракын, витлымше-кудлымшо ийлаште марий ялын культурыжо палынак
нӧлталтын.
Культур пӧрт, клуб, библиотек-влак яра пагытым пайдалын эртарыме рӱдӧ верыш
савырненыт. Нунын йыр верысе актив чумырген. Художественный
самодеятельностьлан
шӱман еҥ-влак шукемыныт. Каныме, шӱм-чоным пойдарыме верлан шуко села ден
ялыште
у оралтым чоҥымо.
Владимир РЫБАЛКА,
историй наука кандидат,
МарНИИ-н кугурак наука пашаеҥже.



121198
************************************************************************
12—11
Алевтина МОКЕЕВА

Кузе эҥер лияш, кӧ каласа мылам?..

Шыже шижмаш

Тений пӱчат пӱям ок румбыкаҥде,
Яндар кавашке тӱкыжым ок кер...
Пӱртӱс ала-мош вӱдылалтын, кандыш.
Тыглай шижмаш, но каласен ом керт...

Йӱдвошт рӱдат одар пызлем корак-влак,
Лышташым шыже ныжылгын кышка.
Иеш каваште Пыл — Кугу Корабль —
Паромщик — Тылзе — тулжым ылыжта...

Молан тыге? Мый нойышым мужедын...
Варажым веле, кидыштем пижетым
Трук шижым, телылан кодыметым...

КӦРАНЕМ
"Йӧрате" манын, тыйым ом сӧрвале,
Но чон перкет тыгак кодеш пелен...
Тыгак эр ӱжарат лектеш сӧралын,
Ойган еҥ ден куаным лош пайлен.

Айдемын шӱм нигунамат ок кане,
Моторлык верчын куанен йӱкла.
Тудлан от ойло, "Ит йӧрате" манын,
От кӱштӧ, "Мондо!" манылден, шӱмлан.

"Йӧрате" манын, тыйым ом сӧрвале...
Шкежат мый вес айдемым йӧратем.
Эре волгалт толеш каватӱр алын —
Садак тылат мый шолып кӧранем.

МЫЙ ПАЛЕМ...
Воштылам да — янда, каура,
Каура, Пудырген кӱвар мучко велеш;
Шыматем да — мый йӱксӧ-уржа
Чоҥешта каватӱрыш шумеш;
Пурем кӧргышкӧ — рвезе чодыра
Шӱлыш йомын, йымен шогалеш;
Шыргыжам да — вашеш ковыран,
Эр эрденак у кече нӧлтеш...
Окнаш ӧрш семын толын тӱкалтыш —
Модаш тӱгӧ ӱжеш ӱдырем...
Пиал — тиде, уке ни тӱҥалтыш,
Ни мучаш огеш лий, мый палем...

ОЗАЛАНА МАРДЕЖ
Озалана мардеж: "Кӧ титакан?",
Шонымашем ден ӱчашен адак...
"Мый — сулыкдымо",— маньым шып тудлан
Ош пырдыжеш тӱкнен пызна шомак.
Малтем азала ойгым мый, пыштен,
Я, ӧлтыш налын, кухньышко лектам...
Пышткойын лач мардеж рӱза чонем,
Титакым мыйыным манеш:"Муам"...
Осал шомак кӱлеш чонем, кӱреш...
О, ӱчаша, орен, шӱшам рӱза...
Шонет, шӱмем гыч тӧргалтеш...

ШЫМАН МУРАЛТЫШ КАЙЫК!
Кузе шыман муралтыш кайык!
Кузе у кечым вашлиеш!
Чонем авалтыш ош ласкалык,
Тыгайже кеч шагал лиеш.

Муралже тек, вет кайык — тудо
Паша куан — айдемылан.
Да шергылтеш гын апшаткудо—
Тыгаяк чонло сем мылам...

* * *
Ӱжара печкалтеш верын-верын,
Агытан пералта эр шагатшым,
Мылам ойлышыч тые: "Чеверын!.."
Ойырлаш моткоч йӧсӧ ты татын.

Лупсеш нӧрышӧ тувыржым висте
Сакалта корно тӱрыш кошкаш...
Тый "Чеверын" каласышыч писын...
Писе ынже лий пӱсӧ шижмаш?!.

* * *
Трук шарналте мондалтдыме шыже...
Чылажат шӱм-чонем гыч торла.
Кушто тые улат, таҥем, кызыт,
Кӧм кидет шыматен семала?

Остановка. Трллейбус, кудалше...
Сӱретлалтын яндаште, куржат.
Чонем ден омыл тыйым пыдалше,
Но молан шкемын шӱмым туржам?!

ИК ШИНЧАШКЕ ОНЧЕМ
Ойлат тек: "Тудын весе лийын!"
Тек ойлышт мыскылен. Ну, лийын!
Кӧн сомыл? Кӧн могай паша?
Ораде, чондымо кашак!

Лектеш ош тылзе кӱшнӧ йӱдым
Пычкемыш корным волгалташ.
Лийнем эреак тыйын кӱдынь
Ош тылзын порыжым шуяш.

Ончем лач ик шинчашке веле,
Кычал пиалым эр, кастен,
Кузе онча торжа пич телым
Ош тылзе мландым, йӧратен...

ВОЛГЫДО СӰРЕТ
Кӧгӧрчен-влак нальыч ваш ӱмам —
Волгалтарышт ош мотор тӱням.
Шонанпыл гай волгыдо сӱрет
Шонымашым ушыштем тӱрлен:
"Илыш вожым утара йӧратымаш,
Ынже кошко, ынже пытен ман шижмаш.
Кӧгӧрчен-влак налыт гын ӱмам,
Волгалтеш раш ончыклык тӱням".

КУПТЫР
О куптыр, куптыр, шоҥгылыкын южо,
Молан чурийыш йотдеак шинчат?
Тек тыйым маныт кӱлдымашын тужо,
Утлен огеш керт тый дечет иктат.
Мылам улат ала-молан тый лишыл —
Ача-аван чурийым шарныктет...
Толметым тек чон ок керт колын-шижын,
Но трук молан эр лупсла когартет?

КУЗЕ ЭҤЕР ЛИЯШ?
Кузе эҥер лияш, кӧ каласа мылам...
Лийнем тугай эҥер — ру-йошкын деч посна.
Да коштыргышо тӱрвӧ ден тылат
"Кидет шуялте-ян", — маннем. Полшаш...

Шке шот дене илаш кугу ӱшан кӱлеш
Чын корнышто каяш пуренгайыдегыч.
Тора да лишыл олаштем йомаш лиеш.
Ондалалтде кузе каяш, Айдеме?

Тӧр корнышко лекташ пеш йӧсӧ лугыч...
"Кузе эҥер лияш?"— йодам мый угыч, угыч...



121298
************************************************************************
12—12
Марла календарь

ДЕКАБРЬ
Теле тылзе. Шорыкйол тылзе. Чатлама. Йӱштӧ тылзе.

Идалык мучашым декабрь кошарта. Мланде койын йӱкша. Кечын кавасе корныжо
кеҥежымсе дене таҥастарымаште путырак чот кӱчыкемын, тудын кӱшкӧ
нӧлталтмыжым кечывалымат огына уж. Шым шагат жапыште Мландым кугунжак
ырыктен ок керт. Йожекын
вочшо кечыйолын волгыдыжат шукак толын ок шу. Пылан игече годым кече кужыт
эше
кӱчыкын чучеш, кечывал эрталта веле — рӱмбалгашат тӱҥалеш. Да, теле кече
мераҥ
поч гай, тудо 20-шо числа марте туртеш. Вара 2 — 3 сутка эре икгай шога.
вараракше кече пӧрткайык йолтошкалтыш кужыт виса дене шуйнаш тӱҥалеш. Лач
тиде пагыт
астрономический телын тӱҥалтышыже лиеш. Игече йӱкшемда, а Кече кеҥеж велыш
савырна. Декабрь теле тылзе гынат, южгунамже шыжым ушештара. Коклан 4—8
градус леве шога. Но шукыж годым 9—12 градус йӱштӧ лиеш. Тиде — тылзаш
кокла норма. Но
"орымыж" годым 35—40 градус марте йӱкшемда. А 1978 ийыште У Торъял ден
Морко
районлаште эсогыл 50—52 градус мартеат шуын.
Декабрьын ойыртемалтше палыже — тиде тӱтыра да пӧрш налмаш, пушеҥге, корно,
молат ияҥмаш. Южгунам тыгай игечыште радио да электровоштыр огыт чыте —
кӱрышталтыт. Лум угыч возын да пеҥгыдемын пижын шичмеке веле тидлан мучаш
лиеш.
Декабрь — латынь йылме гыч куснен толшо мут. Тушто тудо лумшо тылзе манмым
ончыкта. Вет ожныжо Римыште У ий тӱҥалтышлан март тылзе шотлалтын. Руш
калык шке
календарьыштыже декабрьым хмурень, студник, студейый, лютень манеш.
Марий калык тӱҥ шотышто Юл кундемыште, Урал курыкйолла воктене, Пошкырт да
Суас
мландыштат ила. Сандене тудо декабрь тылзе жапым тӱрлӧ семын лӱмда. Шуко
вереже
Шорыкйол тылзе маныт. Вет идалыкын тиде йыжыҥыштыже, кече шуйнаш тӱҥалмеке,
веселитлен, модын-куштен эртарыме пайрем — Шорыкйол толеш. Лӱмжӧ
озанлыкыште пеш
кӱлешан улшо вольык — шорык дене кылдалтын. Вет ожно тудын коваштыже, межше
гыч
вургемым, йолчиемым ямдыленыт. Кочкыш шотыштат шорык йол ойыртемалтын.
Санденак
шорыкым тыге чот пагаленыт, пайремым эртареныт.
Эрвелмарий коклаште декабрьын вес тыгай лӱмжӧ аралалт кодын — имне шыл
тылзе,
кугу шыл тылзе. Кернак, теле йӱштӧ тӱҥалмеш чесышке тыгыде вольык, кайык
шыл
ешаралт шоген гын, ындыжым кугурак вольыкынат — тунан, ушкалын, имньын,
ӱшкыжын
— логалын.
Эрвелнак, Мишкан район кундемыште, декабрьым Кугу кырлась маныт. Тиде
шомакшым
татар йылме гыч кӱсынлымӧ. Тудо кугу лӱман тылзе, йӱштӧ тылзе манмым
ончыкта.
Юл воктенсе да эрвел калык коклаште декабрь тылзын пеш шукертсе лӱмжат
аралалт
кодын — кӱсӧ тылзе.
Талукын тиде йыжыҥыштыже калык, карт-влак, пасу покшелне улшо кӱсотышко
лектын,
ончыклык поро илышым — тыныслыкым, шыма да лывырге игечым, таза ешым, кинде
ден
вольык перкем — йодыныт.
Марий тукым улшо коми ден одо калык-влакат декабрь тылзым тӧл лым, толсур
толэзь
(теле йӱштӧ тылзе) манын лӱмдат. Тидыже, очыни, тукым калыкнан иквереш
илымыж
годым шочын, пеш тошто лӱм...
Мланде ден чодыра, олык вужга ош лум дене шыҥалыклалтыныт. Шудылан,
пушеҥгылан
йӱштат — йӱштӧ огыл, мардеж-поранат керек: нуно шошо марте папалтат. Но
тиде
тӱжвач ончымаште гына тыге. Нуно телымат илат-шӱлат. Шӱлат, шижаш лийдымын,
шинчаш койдымын. Тыгай илышлан кушкыл шыжымак ямдылалтеш — лышташлажым
вела. Тидлан
лышташ ойырымо вержым — лышташ тӱҥым — вичкыж-вичкыж чора дене петыра. А
лышташ
тӱҥ — пушеҥгын шодыж гай. Пушеҥге эше шӱмжӧ (комжо) гочат шӱла. Телым уто
шокшо
ынже кай манын, чылажымат выльын (наукышто тудым камбий маныт) чораж дене
леведеш. Шӱлыде, пич каяш огыл манын, моткоч изи рожым почеш. Нуныжым
вентилятор манашат лиеш. "Тореш коваштан" куэм тӱткын, шымленрак ончалза-
ян, тушто тыгай изи
пычырикым, рож-форточкым ужыда.
Йӱштӧ кугыза тояж дене чодыраште пушеҥгылам перкален коштеш, пуйто терга:
"Таза
улыда вара?" Чодыран верлаште илыше еҥ тыге ойла: "Йӱштӧ дене вичкыж ваштар
шылт
шоктен печкалтеш, ты йӱк мераҥын лу гана тӧршталтен кертме кужытшо марте
веле
шокта. А кӱжгӱрак кож але пӱнчӧ йоҥ-йоҥ-ҥ пудештыт гын, товар йоҥгымо йӱк
мыняр
шарла, тунар торашке колат. Кӧтырем тупан тумо йӱштеш туге пеҥыжалтын
пудештеш —
йӱкшӧ меҥге торашке шокта". Кернак ма, уке ма тиде, шекланен ончыза.
Теле кече кӱчык, шке шем шыҥалыкше дене мландым вашке леведеш. Калык
манмылак
лектеш: "Теле йӱд кок кылдышан" але "Кеҥеж йӱдым шеч дене висат, теле йӱдым
—
вӱраҥ дене".
Туге гынат тылзе мучаште волгыдо кечын кужытшо ешаралташ тӱҥалеш, кече
тарвана.
Тудын дене пӱртӱсын койышыжат вашталтеш — поран тӱҥалеш. Тидым ончен, Юл
воктенсе Арде села кундемыште илыше курыкмарий-влак тыге ойлат: "Кечы
сӓрналташ якте
лым лийде, каҥгыжымат кече сӓрналташ якте юр уке".
Декабрьын вес лӱмжӧ — Шорыкйол тылзе. 2 декабрь гыч 9 январь марте (у стиль
дене) У ийым вашлийме жап. Тиде — пӱртӱс дене кылдалтше йыжыҥ. Ты шотышто
ятыр пале (примета) уло. Теве икмынярже: Шорыкйол пагытыште йӱр лиеш —
кеҥеж юалге игечан лиеш; Шорыкйол времаште пӧрш сакалтеш, лум лиеш —
киндылан келшыше ий толеш,
чодыра саска ума.
Йошкар-Ола ден Чакма кундемлаште тыгай жапыште (пӧрш сакалтме годым) пӱкш
чот
шочеш, маныт. Мӱкш ончышо-влакын шке палышт: У ий ончыч йӱштӧ шога — мӱй
лектышан лиеш. А колызо-влакын палышт муро шотан: Эх, мокшинче, мокшинче,
нимом тудо
ок шинче. Тыге маныт да шкешт, шокшын чиен, ер ден эҥер ий ӱмбаке вашкат.
Теле тӱҥалтыш тылзе тӱрлӧ пайремлан поян огыл. Ынде пасу лум дене
петырналтын —
каналташат келша. Эрвел марий-влак тиде жапын комбо пайремым эртарат.
Акрет годсекак марий-влак шокшо вӱдеш когартыме комбо пун кӱраш
пошкудыштым, родо-тукымыштым ӱжыт. Выче-выче кутыралтен, ямле мурым
муралтен, сомылкаштым ыштеныт. Тыге сурт кокласе тыглай паша куанле
пайремыш савырнен. Кызыт комбо пайремым уэмденыт, илышлан келыштареныт.
Тиде жаплан Шорыкйол пайремат толын шуэш. Шуко вереже тудым христиан
религийын
Святки, Рошто пайремышт дене келыштарен эртарат. Южо вере У ий дене тӱҥалыт
да
Рошто тӱҥалмеш пайремлат. Теве Медведево районын южо ялыштыже февраль
тылзын
йӧнештарат. Молан? Вашмут икте: калыкнан календарьжым сайын шымлен лекме
огыл.
Сандене ме таче, икмыняр материалым кучылтын, рашемдаш шонена.
Ӱчашымаш уке, Шорыкйол кугарня кечын пайремлалташ тӱҥалеш. Ты шотышто
калыкмут
ден калык пале пеш полшат. Теве икмынярышт: Його поя йыгыр кугарнян,
Шорыкйоллан
йӱр толмек; Шартъял анцыл когарня кечын лым — пӱкш лиэш.
Вет кугарняже ожно марийын кугун пагалыме каныш кечыже улмаш. Сандене суас-
влакын тыгай калыкмутыштат уло: "Чармешнен алласа йома". ("Марийын юмыжо —
кугарня"). Чыла кугу кумалтышат кугарня кечын эртаралтын. Сандене тиде
кечын каненыт.
А "Йолко еҥ кугарнян вий шутыдымо кугу шугыньым куча" манме дене йогым
койдареныт. Ты кечым эше тошто семын ойымо кече (Оршанка район Крешын ял)
маныт.
Историк, этнограф-влакын возымаштышт кугезына-влак Шорыкйолым У ий дене
Крешене
коклаште палемденыт манын ойлат. Тидым ме Г.Яковлевын, Н.Никольскийын,
В.Васильевын, К.Четкаревын да ятыр молынат возымаштышт ужына. Тиде чылажат
йоҥылыш пунчалмут. Калыкнан чумыр ойпого поянлыкше, илыш-йӱла ойыртемже
Шорыкйолым вес жапыште эртареныт манаш йӧным ышта. Ончалына тиде дата дене
кылдалтше калык палылам: Шорыкйол кечылаште пушеҥгылаште пӧрш налеш — кинде
шочеш; Шорыкйол кече луман — пакчасаска лыҥ лиеш; Шорыкйол кече поранан,
луман — чодыра саска ума; Шорыкйол кечылаште ояр гын, снеге ума. Кунам вара
тыгай поранан, луман, пӧршан
времаже лиеда? Телым, игече вашталташ тӱҥалме йыжыҥыште. Тиде 21—23 декабрь
деч
вара лиеш. Тугеже пале дене келшышын, Шорыкйолжат 23 числа деч вара шке
правашкыже пура. Рушынат ик калыкмутшо тыге ойла: Агей — сей иней. Агей
кечыже 29 декабрьыште лиеш. Икманаш, Шорыкйол, кече кужемаш тӱҥалмеке,
вигак эртаралтын.
Тидлан кӧрак У ийжымат тиде кече гыч шотлаш тӱҥалыныт. Кече шуйнаш тарвана,
утларак ырыкта, ешартыш вийым пуа — у жапет шке корнышкыжо возеш. Чын
ыштеныт?
Чын. Вет чыла пайремат пӱтӱсын вий-куатше, йыжыҥ ойыртемже дене кылдалтын.
Вара
гына черке святой лӱм дене шукыжым шке кӱлешыжлан келыштарен да Шорыкйол
пайремымат христиан вера дене кылдаш тӧчен. Возен кодымо гыч пале: Шорыкйол
пайремлашке поп-влак коштыныт, пеленышт йоча-влакым коштыктеныт, нунышт
пӧлекым пуэденыт, калыкым христиан вераш пураш ӱжыныт.
Палемдыман: православный верам кчышо калыкланат шорык кугун чапланыше
вольык
лийын. Тудын дене кылдалтше муро, калык пале, тушто, калыкмут ятыр уло.
Шыжым шорыкын шыже межшым тӱред налмеке, пайремым эртареныт. Авраам да
Анастасий
(преподобный ден святой) лӱмеш эртарыме пайремым Овечьий (шорык) манын
лӱмденыт.
Тиде кечын (у стиль дене 11 ноябрьын) тӱшкан муреныт, куштеныт, модыныт.
Тиде
кечын поснак кӱтӱзӧ-влакым пагаленыт, тӱлышаш парымым кошартеныт.
Кеч-мо гынат, жапым сорлыклен шогалташ огеш лий. Кече почеш кече мемнам У
ий деке лишемда. Тыгодым кажныже тушко у ӱшан дене вончынеже. Вончынешт,
икте-весым
саламлен, вашла тыланен, а ош марий калык эше тыге чоклен, пӱртӱс деч
пиалан
пӱрымашым вучен:
Поро Ош Кугу Юмо — Ош кече, Пӱрышӧ Юмо, Юмын Он, мардеж Он, Кӱдырчӧ-
волгенче
Юмо, Мланде Ава, Суртводыж, Пиямбар, тендан пӱрымым конден пуышо Суксо-
влак, ты
толшо У ийым еш коклаште, родо-шочшо ден пошкудо да ял калык дене, воктен
илыше
вес йылман айдеме дене татун илен, ваш эҥертен, мӱндырнӧ улшо йот калык
дене ваш
умылен, уло тӱня мучко тыныс илышым пырля-пырля саклен-арален илаш йӧным
ыштен,
мыланна полшыза манын, тендан деч поро серлагышым йодын, таче У ий кечын,
тичмаш
мелна кышыл ончылно, пура корка ончылно сортам чӱктен удылына. Мом
шонымынам
шукташ полшеда манме шонымаш денак тыланда вуйым савена. Эмен, Кявня лийже.
Александр КИТИКОВ,
филологий наука доктор, профессор.



121598
************************************************************************
12—15
Андрей СМИРНОВ, 7-ше классын тунемшыже

КУГАРНЯН
Газет тольо, "Кугарня":
Мыланна — "кугу арня":
Шӱмым кече ырыкта,
Лукыш йӱштӧ чымыкта.

"Кугарням" мый пеш лудам,
Омат ончо картинкам,
Шольым — родо мыскаран,
Мурым пу шӱжаремлан...

Лудына, да Марий Эл
Ужына эн сылне, эн:
Эртышыже йыжыҥан,
Ончык корныжо поян...

"Кугарня", ай, "Кугарня",
Пеленет лиям пырля:
Моштет чоным шокшемден,
Кажнылан шкем лудыктен.

ЙӦРАТЕМ
Йӧратем мые школыш кошташ,
Уш полатыш пурем, шӱм йӱлен...
Непот велын чевержым мураш
Ошла семын шомакшым тӱрлем.

Медведево район, Непотсола.



121698
************************************************************************
12—16
Юрий КРИВОШЕЕВ,
педагогика наука кандидат
КАЛЫК СЕМ ӰЗГАР ДЕНЕ ШОКТЫМАШ

КУЛЬТУР илышын келгын вияҥ толмыжо общеобразовательный школ ончылно у,
кӱкшӧ йодышым шында. Тудо чыла тунемшым музыклан шӱмаҥдыме, шокташ
туныктымо чумыр пашам
вияҥден колташ полшышо вес йӧным кычалаш, икшыве-влакын кумылыштым чапле
сем
произведений велыш савыралаш кӱшта.
Общий музыкальный воспитанийын ик эн сайже — калык сем ӱзгар (интсрумент)-
влак
дене шоктымаш. Тыгодым тунемше йоча национальный культурлан шӱмаҥеш, тудым
палаш
тӱҥалеш. Адакше калык инструментым кучылтмо годым самырык еҥынат фольклорым
арален кодаш кӱлмӧ нерген умылымашыже вияҥеш. Вет калыкын тукым гыч тукымыш
акрет
годсек куснен толшо сем поянлыкшым умылаш да аклаш йоча-влакым изинек
туныктен
шогаш огыл гын, фольклор эркын-эркын йомын кертеш.
Марий кундемна, тушто илыше калык ожнысекак музыклан шуман. Йӧратеныт
мураш,
кушташ, тӱрлӧ калык инструмент — кӱсле, гармонь, балалайке дене сылне семым
йоҥгалтараш.
Ондак нине инструмент дене шкевуя шоктышо-влак веле калыкым куандареныт
гын, вараже тыште лӱмын тунем лекше музыкант-влак ушненыт. Южо тыгай
мастарже, мутлан,
П.Н.Никифоров, В.М.Газетов калык сем ӱзгар дене шокташ туныктымо
учебникымат возеныт.
Марий калыкын лӱмлӧ композиторжо-влак И.С.Палантай ден А.Я.Эшпай калык
музыкым
вияҥдаш, калык сем ӱзгар-влакым шукемдаш кугун тыршеныт. Яков Андреевич
эсогыл
"Музыкальные инструменты марийцев" пашамат ямдылен, тудым 1940 ийыште Марий
книга савыктыш луктын.
Б.Л.Яворският калык сем ӱзгар дене шоктымым ик эн кӱлешан сомыллан шотлен.
Йоча-влакын сем ӱзгар дене шоктымышт нунылан музыкально пайдалын вияҥашышт
веле огыл,
тыгак социально чот кушкашышт йӧным пуа, ойлен тудо. Сандене музык
инструмент
дене шокташ, тыгак, всеобуч йӧн дене пайдаланен, йоча сем творчествым
вияҥдаш
чот темлен.
Б.В.Астафьев гын ик гана веле огыл ойлен: концерт чотым шукемден толмо дене
гына
музыкым шӱм шулен колыштшо еҥым кушташ огеш лий, тидлан тыгай айдемын шӱм-
чоныштыжо семым шоктышын инстинктшым ылыжташ кӱлеш. Семым шокташ шукырак
еҥым кумылаҥдаш кӱлеш. Музыкыш шыҥыше материалым кӧргӧ гыч шижын моштышо
веле сем йогыным
тичмашын умыла.
Российысе музыкальный культурын кӱкшытшым, сайжым-удажым лончылен аклыме
годым
ужына: сем ӱзгар дене шоктымаш еҥ-влакын илышыштышт ожнат, кызытат кугу
верым
налын шога. Шымлыше-влак Е.И.Максимовын, В.В.Поповын, К.А.Вертковын да
молынат
шонымышт почеш, эше ВИ курым годымак элыштына сем ӱзгар дене шоктымым
колышташ
йӧратеныт. Мутлан, руш князь Святослав Ярославичын полатыштыже эксыде сылне
сем
йоҥген. Тусо ансамбльын репертуарже калык муро негызеш пойдаралтын
(В.В.Попов.
Русская народная инструментальная музыка. М., 1984, 15 с.).
Но калык сем ӱзгар дене шоктымаш поснак чот XX курымын икымше пелыштыже
кумдан
шарлыш. Ялысе да поселкысо клублаште, завод ден фабриклаште, илыме
верлаште,
школлаште, техникум ден вузлаште — чыла вере самодеятельный кружок,
ансамбль,
оркестр-влак шочыныт. Тидыже, ик могырым, обществыш демократий шӱлышын
шыҥен пурымыжо калыкын помыжалтмыже, тудын шинчымашыже кушмо, творческий
чолгалыкше ешаралтме дене умылтаралтеш, вес могырым, тыглай еҥын чон
кумылжым лач калык сем
ӱзгар гына тичмашын пойдарен, почын кертын. Эше палемдыман: ты музык
инструмент
моло дене таҥастарымаште эн шулдо. Тудын дене шокташ тунемашат куштылго.
Пелен
кондыштарашат йӧнанрак. Адакше калык сем ӱзгар калыкын музыкально-
эстетический
умылымашыже да йодмашыж дене утларак келшен толын. Тидымат каласаш кӱлеш:
фольклор кеч-кунамат еҥ-влакым важмалдыкын туныктен, шӱм-чоныштым арум
ыштен шоген.
Туге гынат, 20-шо ийла марте калык сем ӱзгар дене шоктымаш утларакшым
веселаҥдыме сомыл дене веле кылдалтын улмаш, а педагогический цель дене
кучылталтын огыл.
Шымлыше-влак кокла гыч тиде ойыртемым шукышт палемденыт. Ты радамыш
А.С.Каргинымат пурташ лиеш. Тудо тыге воза: калык творчество кеч-кунамат
айдеме ончылно шогышо тӱҥ задачым решатлымашке — паша опытым, культурым
тукым гыч тукымыш пойдарен шуен толмашке, келшен толшо качествым
формироватлымашке да воспитатлымашке
виктаралтын. Вес семын каласаш гын, калык творчество, тидын шотыштак калык
сем
ӱзгар дене шоктымаш, педагогический пашам шукта. Тиде сомыл
образовательный, гедонистический, коммуникативный, эстетический да моло
функцийым авалта. Чылажат
теве мо дене умылтаралтеш: "обществын илышыштыже воспитаний кеч-кунамат пеш

кӱлешан пашалан шотлалтеш. Вет самырык тукымым воспитатлаш огыл гын,
общество
эреак ик верыште тошкышташ тӱҥалеш, ончыко каен огеш сеҥе. Илышашлан да
вияҥшашлан общество материальный ден культурный поянлыкым чарныде ешарен
толшаш. А тидым тунам гына ышташ лиеш, кунам у тукым улшо производственный
вийым шот дене
кучылтын мошта". ("Педагогическая энциклопедия", 3 т., 384 ц.).
Л.Г.Дмитриева, сем ӱзгарым кучылтмашын рольжым рашемдышыжла, тыге ойла:
"Музык
инструмент дене шоктымаш тунемшылан вияҥашыже тунам гына полша, кунам ты
сомыл
туныктымо процессыш тывеч-тувеч огыл, а эреак пурталтеш да тудым туныктышо
уым
кыртмен пален налын шогымо практике семын акла. Тиде пашан цельже тыгай:
йочалан
музыкальный опытым пойдарашыже полшаш" ("Музыкальное воспитание в школе".
15 ¹,
101 с.).
Ты шонымаш теве мо дене кылдалтын: личностьым воспитатлымаш — кужу жапын
шуйнышо
процесс. Занятийыште тунемшын мастарлыкшым, шӱм-чон поянлыкшым
формироватлаш шонымо качествым келгын шыҥдараш негызым веле пышташ,
кумылаҥдаш лиеш. Цельыш шуаш
тунеммашын кажне ужашыжым художественно-тренировочный материал дене
радамлыме
системе почеш урокым пуымо полша, погынышо шинчымашым, моштымашым ваш
кылден,
туныктымо йӧным эркын-эркын келгемден, туныктымо да воспитатлыме пӱтынь
процесс
дек йодмашым кугемден толмо тунемшын шӱм-чон йодмашыжым да интересшым
вияҥда.
Тидын годым педагогикын йӧнжылан моштен эҥертыман.
Тидымат шотыш налаш кӱлеш: тӱҥалтыш класслаште тунемше 7-10 ияш йоча-влак
личность семын пеш писын кушкыт. Тудыжо айдеме тукымын социальный да
культур опытшо
дене кумдан палыме лийме негызеш эрта. Лач тыгай ийготан ӱдыр-рвезе-влакын
илышыштышт пеш кугу вашталтыш эрта, йырым-йырысе тӱням умылымашышт чот
почылтеш.
Йоча школыш кошташ тӱҥалеш. Ондак, мом шонен, тудым ыштен кертеш гын, ынде
тыге
огыл, урокым шуктыман. Икшыве ынде системе почеш тунеммашке кусна. А тидыже
йочам шонкалаш тарата, тудым личность семын шуара. Изирак класслаште
тунемше-влакын койыш-шоктышышт (характерышт) ик эн чот ойыртемалтше да
палдырныше амалжылан
эмоциональность шотлалтеш. Ты ийготышто йочан тыге але вес семын вияҥмыжым
йырым-йырысе ситуаций, воктенже улшо еҥ-влак рашемден шогат. Школьникын
личность
семын вияҥмаштыже кугырак семын кояш але тудын семын ышташ тыршыме пеш кугу
верым налеш. Тидымак пеҥгыдемден ончыкта "Детская психология" пашаштыже
А.А.Люблинская. тудо йоча-влакын койыш-шоктышыштышт тыгай ойыртем-влакым
палемда: весын
семын кояш да ышташ тӧчымаш, интерес вашталтмаш, кеч-момат тӱжвач ончен
аклымаш
(шинчалан мо вигак перна, лач тудо веле йочан кумылжым тарвата), иктаж-мом
келгын умылаш тыршыдымаш, кеч-мом шке илыш опыт гоч аклымаш, иканаште шукым
пален
налмаш, лишыл результатыш шуаш тыршымаш.
Тӱҥалтыш класслашке коштшо йоча-влакын психикышт чот ойыртемалтеш. Эн
ончычак
уым пален налме процесс вияҥ ок шу, ӱдыр-рвезе-влак уш-акыл денат чот
ойыртемалтыт: икте писын умыла, весылан кок-кум гана каласыман. Чыла тидыже
занятийлаште
раш палдырна. Мутлан, ала-мом уым налаш тыршыме кугу вий-куатын, пеш раш
палдырна гын, иктаж-мом критически аклыме шонымаш южгунам да изиш веле
шижалтеш. Тыгодым йоча общий шотан вашмутым пуымо дене серлага, шымлыме
йодышым келгынрак пален налаш огеш тӧчӧ, содержанийым келгын ок рашемде,
кузе возымо, лач туге веле
умыла, важмалдыкын каласымым, ончыктымым умылаш тептерже ок сите.
Кӱшнӧ каласымым иктешлен, шонымынам тыге мучашлаш лиеш: калык сем ӱзгар
дене
шоктымаш — кушкын толшо тукымым воспитатлымаште ик эн кӱлешан йӧн. Тудо
общественно-исторический опытым тунеммашке да илышыште кучылтмашке,
социально кӱлешан
результатыш шумашке — ӱдыр-рвезе-влакым, самырык тукымым, чын туныктымашке
да
воспитатлымашке виктаралтын.



121798
************************************************************************
12—17
ПИСАТЕЛЬ ДА ЖАП

ЙОҤГЫЖО СЫЛНЫН ДА СЕРЫПЛЫН МУТ

Марий Элысе писатель-влакын индешымше съездышт

Тений 26 ноябрьыште Йошкар-Олаште, Печать пӧртын конференц-залыштыже, Марий
Элысе писатель-влакын черетан, индешымше погынышт эртен.
Съездыште писатель ушемын 38 членже гыч кумлыжо лийын, молышт ийготлан да
черланымылан кӧра толын кертын огытыл. А.А.Асаев ден К.К.Васин йолташыштлан
саламлыме, сай летышан пашам тыланыме шомакыштым колтеныт. Нунын поро
ойыштым погынышо-влак совым кырен вашлийыныт. Кандашымше погын деч вара
сылнымутын мастарже-влак
Г.И.Матюковский, А.С.Крупняков, А.А.Волков, Н.М.Арбан, М.Н.БОльшаков,
В.И.Бояринова, М.И.Якимов, А.М.Юзыкайн, И.И.Осмин да В.С.Столяров (Юксерн)
уке лийыныт.
Съездыш толшо-влак нуным кынел шогалын шарналтеныт.
Писатель-влакын пашашт дене палыме лияш, нуным тиде форум дене саламлаш
республикын президентше В.А.Кислицын толын. Тудо сылнымут мастар-влакын
суаплын тыршымыштым кӱкшын аклен, творчествыште у сеҥымашым тыланен, улшо
нелылыкым шотыш
налде, писатель ушемлан ончыкыжат полшен шогаш, правленийлан ешартыш
штатный
единицым ойыраш сӧрен.
Кок съезд кокласе жапыште, 1993 ий ноябрь гыч 1998 ий ноябрь марте,
правленийын
шуктен толмо пашаж нерген отчетный докладым СП правлений председатель
В.В.Крылов
ыштен. Ревизионный комиссийын отчетшо дене Ю.И.Галютин палдарен. Пренийыште
"Ончыко" журналын тӱҥ редакторжо А.Т.Тимиркаев, Марий книга издательстве
директор
А.П.Иванова, писатель-влак В.М.Панов, В.И.Охотин, Ю.М.Артамонов, писатель
ушем
правленийын ответственный секретарьже В.Абукаев-Эмгак, Марий Элысе печать
да информаций шотышто госкомитет председатель Е.В.Суслов, Марий Элысе
журналист ушем
правленийын ответственный секретарьже, творческий ушем-влакын
координационный
советыштым вуйлатыше Г.П.Пирогов, "Марий ушем" мер-политик толкынын
вуйлатышыже
Н.С.Попов, Российысе писатель ушем правлений член В.В.Дементьев, Марий Эл
правительстве вуйлатышын икымше алмаштышыже, государственный секретарь
Н.Н.Гаврилов
ойленыт.
Марий Эл писатель ушем правлений председательлан В.В.Крыловым уэш сайлыме.
Правлений членлан А.Т.Тимиркаевым, А.Я.Спиридоновым, В.А.Абукаев-Эмгакым,
А.П.Ивановам, В.М.Изиляновам, И.Н.Горныйым, В.И.Осипов-Ярчам,
А.А.Александров-Арсакым ойырымо. Кум еҥан ревизионный комиссийым сайлыме,
тудын председательже лияш
Ю.И.Галютинлан ӱшаныме.
"Ончыко" ден "У сем" журнал-влакын тӱҥ редакторыштлан А.Т.Тимиркаевым да
М.И.Кудряшовым пеҥгыдемдыме.
Ӱлан тиде погын нерген Виталий Егоровын шонкалымыжым савыктена.
Съезд деч ончыч тудлан ямдылалтме шот дене шагал огыл паша ышталтын. Тудын
вашеш
икмыняр статья, интервью савыкталте, писатель-влак дене радиошто да
телевиденийыштат мутланыме, яллашке лектын, тӱрлӧ вашлиймаштат мыняр-гынят
каласкалыме.
Такше возаш да ойлаш эше шукырак кӱлеш ыле. Теве "Ончыко" журналын
"йыргешке
ӱстелже" воктене погынен мутланымашат кочырак шонымашым луктын. Очыни,
иканаште
тынар шуко темым тарватыме, пӱтынь сылнымут нерген кутыраш тыршыме дене
йоҥылыш
ыштыме. Лиеш ыле мутланаш, шке позицийым рашемдаш, тӱрлӧ жанр нерген
келгынрак
шоналтен-нергелен налаш ик гана веле огыл, а кок-кум, шукырак гана погынен.
Уке,
мый, тидым каласен, журналын пашажым южо йолташла айда-лийже шылталаш ом
шоно.
"Ончыко" огыл гын, книгам йӧршын гаяк лукташ чарныме кызытсе пагытыште
сылнымутна ик ошкылланат ончыко ок кай ыле, ӱшанже журналланак веле. Но
писательже илышым сӱретла, илыш тургым, саман, калыкын тӱняужмашыже,
тӱняшижмагыж нерген каласкала. Арам огыл вет писатель погынын пунчалыштыжат
тидын нергенак ушештарышт:
кызытсе пагыт нерген возаш, тудым чын сӱретлаш, кугу сылнымутын чапшым,
писательын авторитетшым нӧлталаш. А тидым ме печать гочак веле ыштен
кертына. Совет
власть годым газет лаштык-влак пасу, олык, ферме, завод, фабрик гыч налме
уверинформаций стендым чӱчкыдын ушештареныт гын, кызыт содыки периодический
печатьын
кӧргӧ тӱсшат вашталтын, паша йӧнжат пойдаралтын. Ынде сылнымут журнална
тылзе
еда лектеш, "Марий Эл" ден "Кугарня" газет-влак литератур илышлан изи огыл
верым
ойырен шогат. Тидыже писательын пашажым мыняр-гынат молемден колташ полшен,
у
йӧным пуэн.
М.Горький ойлен: "Литература — это человековедение". Тугеже сылнымут шке
ончылныжо эре калыкым ужшаш, тудын илышыжым сӱретлышаш. Сылнымутын мер
функцийже Российыште эре кӱшнӧ лийын. Ты корно деч кызытат кораҥман огыл
докан. Айдемым лач
"куандарыше, веселитлыктыше" произведенийым сераш лиеш, но кӱлеш сераш
айдеме
нерген, тудын шонымашыже, илыш умылымашыже, койыш-шоктышыж нерген. Икманаш,
айдеме гоч пагытым, историйым сӱретлыман.
Ончылмутем кужурак лие. Но шонымо ойым шылташ ок келше. Садлан тиде
статьямат
тура мут дене, "а"-жым "а" манын, "я"-жым "я" манын сераш тӧчен ончем.
Мутат уке, СП правлений съездлан тыршен ямдылалтын, а погын тугак сайын
эртен
кайыш манам гын, йоҥылыш лиям докан. Содыки мый вашкымашым, ныл-вич
йолташын ойлымо деч вара пренийым кӱрлаш да погыным мучашлаш тыршымым шижым
да нигузе тидым
шым умыло. Мо, меже тӱшка паян озанлыкын черетан погынымашышке толынна ыле?
Уке.
Съезд гыч съед марте эртыше вич ийыште ыштыме пашанам иктешлаш, ты неле
саманыште кузе илен лекташ шонымынам пален налаш, ончыклык корным палемдаш
погыненна.
Садлан район гыч толшо южо йолташ мӧҥгӧ вашка манын, молылан умшам петырыме
ок
кӱл ыле. Ик кече чыталта ыле. Олаште, очыни, палымыжат, писатель йолташыже-
влакат улыт, ик йӱд малтен луктыт ыле. Шонем, вашкыме дене йоҥылыш лийме,
ятыр ушан
ой, пайдале каҥаш каласалтде кодын.
Ынде йолташ-влакын выступленийышт шотышто икмыняр шонымаш. Келшыш мылам
В.Крыловын докладше. Тудо вич ий жапыште шуктымо паша нергенат, а поснак
шкенжын вуйлатыше семын тыршыме ийысе тӱрлӧ мероприятий да сомыл нерген
кумдан каласкалыш.
"Эн нелыже — окса чӱдылык, — палемдыш тудо. — Писатель ушем мер
(общественный)
организацийлан шотлалтеш, садлан закон почеш мыланна бюджет гыч оксам пуаш
чарыме. Йӧра эше Марий Эл правительстве культура да калык-кокласе паша
шотышто министерстве гоч мыланна полша. Кызыт штатыштына кум пашаеҥ уло.
Ондак кум пачаш
шукырак лийын, пропаганде бюро пашам ок ыште, машина уке..."
Тидлан РМЭ правительстве вуйлатышын икымше заместительже, госсекретарь
Н.Н.Гаврилов вашештыш: "Писатель-влакын илышыштым да пашаштым саемдыме
йодышым шинча
ончылно кучена, полшаш тӱрлӧ йӧным кычалына. Но илышым айык шинча дене
ончыман.
Общественный организацийлан закон почеш бюджет гыч оксам колташ ок лий
гынат, ме
икмыняр творческий организацийым кучена. Штат шотышто вашкерак кӱлеш
документым
ямдылыза, полшена. Машина шотыштат йодышым рашемдена".
"Книгадыме писатель — саскадыме пушеҥге дене иктак", — каласыме докладыште.
Чынак, пытартыш ийлаште книга савыктыш поргем тӱрыштӧ тошкыштеш. Кузе тушко
камвозаш огыл, мом ышташ? Тиде йодыш кажне писательын чонжым вургыжтара. Ик
корно —
спонсор-влаклан эҥерташ. Тыге пытартыш ийлаште изирак книгаштым савыктышт
В.Дмитриев-Ози, П.Емельянов, Я.Егоров, Г.Егошин, Ф.Ибатов да молат. Но вик
кала-сыман, ты йӧнжӧ пеш изи, ошма гоч эртыше изэҥерын кошкаш тӧчышӧ йогын
гай. Да
адакшым шке гыч лукмо книган качествыже чӱчкыдын пеш лушкыдо. Самиздат дене
лукмо южо книга возышо еҥын шкем йӧратыме кумылжым шукташ веле йӧра.
Эсогыл, кузе
палемдыш Альбертина Иванова, тушто улшо 150 рукопись гыч шӱдыжым Писатель
ушемыш
саемдаш пӧртылташ гынат уто огыл. Тугеже ушем правлений пелен уэш прозо,
поэзий,
драматургий, критике, йоча литератур секций-влакын пашаштым вораҥдарен
колташ
кӱлеш. Ты шотыштат икмыняр писатель погынышто ойлыш, но иктым монден
колтеныт
ыле: шкештак нине секцийлаште пашам виктарен колтышаш ыльыч, да ты сомыл
деч кораҥыныт, ни самырык литератор-влакым куштьымаште, ни мер пашаште
чулымлыкым огыт
ончыкто.
Южо писатель членский взносым жапыштыже ок тӱлӧ, "монден". Тыгай кӱчык
ушанже
писатель ушемымат вашке монден кертеш. Ынышт ӧпкелалт шке порысыштым, йодмо
пашам шуктен шогышо писатель-влак ты кочо шомаклан. Тидын нерген съездыште
утыждене пӱсемден ышт ойло гынат, коклаште ты "чер" дене орланыше-влакат
улыт. Совет
власть годым ушем член-влакын льготышт лийын: квартирымат пуэныт,
гонорарымат
пеш кугужым огыл гынат, илен лекташ ситышыжым пуэныт. Садлан тунам писатель
ушемыш вашкерак пураш тыршеныт, ятыр моло сай пашамат ыштен шогеныт,
пропагандист
семын районлашке, коллективлашке лектеденыт. Таче, неле пагытыште, ушемлан
утларак полшаш кӱлмӧ годым южыжо кидым лупшалын.
Возышо еҥлан писатель ушем шочмо еш гай докан. Ик парня мо тудо? Тыглай
парняк
веле, вий-куатшат мызи, а иктыш, мушкындыш чумырет гын, кугу вий. Писатель,
конешне, икте-весыштым мушкындылшаш огыл, но шке вий-куатшым шижын шогышаш.
Марий
Эл писатель ушемын ик кугу сеҥымашыже да ончыклык задачыже — ушемым арален
кодымаш, пеҥгыдемдымаш. Писатель ешыште ӱчашымаш, ик ойым кычалаш тыршымаш
лийын
кертеш. Тӱҥжӧ, сырен, вурседылын, посна "ешым", ушемым ыштымашке шуаш огыл.
Моско уна Вадим Дементьев Марий Элысе писатель-влаклан тидымак тыланыш,
пырля лиймылан, пашаште кугу кӱкшытыш шумылан мокталтыш. Российысе тӱрлӧ
книга издательствын панкрутыш лекмыжым, верысе автор-влакын книгаштым рӱдӧ
издательствылаште
савыктымым чарнымым палемдыш. "Кызыт икте-весе коклаштына улшо кылым
вияҥдаш неле, но тудым арален кодаш кӱлеш. Ме ончыкыжат тендам тӱрлӧ
погынымашке, пайремлашке ӱжаш тӱҥалына", — палемдыш тудо.
Вашкыл йодыш, мутат уке, Марий Эл писатель ушемыштат моткоч пӱсӧ. Туге
гынат
тӱня деч ойырлен илымаш уке. Поснак финн-угор писатель-влак дене кыл
пеҥгыде.
Писатель-влак республикысе моло творческий ушемла дене кылым кучат. Тыге
ӱмаште
куд ушем, иктыш ушнен, координационный советым ыштыш. Тудын
председательжылан
Марий Эл журналист ушем правленийын секретарьже Г.Пироговым сайлыме. Ятыр
сай
мероприятийым пырля эртарыме. Ик тыгай оҥайжылан "Сылнымут, сылнысем касым"
шотлыман.
"Писатель ушем — пенсионер-влакын ушемышкышт савырнышаш огыл", — тиде
шонымаш
йыр мутланымаш ылыже погынышто. Вет кызытеш эн самырык писательна — 35 ияш
В.Самойлов. Тудым моло ныл йолташ дене пырля (Г.Сабанцев, Г.Смирнов,
А.Сагирова,
Ю.Байгуза) Россий писатель ушем правленийын Ижевск олаште эртыше выездной
секретариатыштыже шукерте огыл пуртымо. А молан тиде радамыште уке улыт
Г.Гордеев,
В.Дмитриев-Ози, В.Бердинский, Я.Якимов? Теве икмыняр романын авторжо
А.Красноперов да эше икмыняр йолташат шукертак писатель ушемын членже
лийшаш улыт ыле.
Тыште адакат книгам савыктыме йодышыш миен тӱкнена. Чын ойла А.Иванова:
начар
произведенийлан сылнымутышто вер уке. А кузе лияш самырык литератор-влак
дене?
Кеч-могай пашаштат мастарнлык вик, шке ок тол. Товарымат, шаньыкымат вик
устан
кучылташ от тунем. А писательын сомылжо шке шотан, возаш айдеме ӱмыржӧ
мучко тунемеш. Ик-кок кырче-марчам муын, сай произведенийымат йӧрдымыш
лукташ лиеш. А,
шонымаштем, самырыклан полшыман, полшыман моштен, кумылым савырен, чоным
сусыртыде, шекланен, порын. Ятыр ий возышо писательжат Юмын ниялтымыжак
огыл вет.
Очыни, тудат йоҥылыш лийын кертеш. Шӱкшак дене пырля чинче падырашыжымат
луктын
шуыман огыл. Садлан писатель ушемнам кугемдынена гын, эн ондак самырык-
влакым
кушташ, нунын сборникыштым савыкташ кӱлеш.
Сай сомылык шукта "сылнымут шыже" семинар-совещаний. Тушко кажне ийын у
автор-влак толыт, южгунамже ӧрыктарен куандарат. Тыгай куаным пӧлеклышт
ӱмаште Шернур
районысо Марисола школын туныктышыжо Д.Рычкова, Марпединститутын студентше
В.Комаров, Волжск оласе самырык автор-влак, "Канде кайык" гуманитарный
гимназицын
тунемшыже-влак. Эше ондакрак Т.Пчелкина, В.Корчемкина да молат чолга
шӱдырла
волгалт кайышт. Чаманаш гына кодеш, южыжо алят икымше книгамат савыктен
луктын
ок керт. Кокымшо книгаштым ужмо шуэш А.Васильевыным да Ю.Григорьевыным,
А.Мокееваным да Т.Пчелкинаным...
СП правлений самырык литератор-влакым кушташ тырша, тидлан тӱрлӧ йӧным
кычалеш.
Ик тыгай йӧн: образований да воспитаний, культур да калык кокласе паша
шотышто
министерстве-влак дене пырля "Самырык тукым", "Рвезе тукым" смотр-
конкурслам эртарымаш. Нине конкурс шуко тунемшым авалтат. Ӱдыр-рвезе-влак
шке творчествышт
дене палдарат, почеламутым, басньым, йомакым да т.м. возат, сцене гыч
лудыт,
спектакльыштат модыт. Икманаш, изинек творческий шӱлышым пален налыт, шочмо
йылмын ямжым шижын кушкыт.
Марий ушем правленийын пашажым южо йолташ начарлан шотлаш, йӧрдымашке
лукташ
тӧчыш. Чын, вич ий жыпаште тӱрлыжат лийын, южгунамже верыштат тошкыштмо
дыр. Но
съезд гыч съезд марте эртыше вич ий жаплан акым пуымо годым чылт тыгежак
ойлаш
ок келше. Мутлан, "авторитетдыме" манын, В.Крылов деч ончыч вуйлатышылан
ыштыше
И.Горный нерген ойлаш лиеш мо? Але правленийын членже-влак авторитетдыме
улыт?
Уке шол. Адакшым правленийыште шкежат шогенда гын, тугеже "авторитетдыме"
вуйлатышым сайлыме (сайлан шотлымо) ок кӱл ыле.
Весе, кеч-мыняр неле гынат, ик ий жапыште правленийын инициативыж дене ятыр
пашам вораҥдарен колтымо: лӱмгечыже, тулеч моло сомылжо — чылажат правлений
член-влак ӱмбалне лийын. А кок самырыкшылан (В.Крылов ден В.Абукаевлан) эн
нелыжым
вачышкышт пышташ логалын. Тӱҥалтыш уло, ончалына, ала ончыкшым лектыш эше
кугурак лие. Тидымак тыланыме шуэш.
Вич ий жапысым нергелен лекташ гын, поян саскаже раш коеш. Ом шотло мыняр
роман,
повесть савыкталтмым — шагал огыл. А икмыняр еҥын чап лӱмжым палемдем.
Мутлан,
писатель-прозаик В.Петухов С.Г.Чавайн лӱмеш кугыжаныш премийым, поэтесса
В.Изилянова Олык Ипай лӱмеш кугыжаныш молодежный премийым налыныт. Икмыняр
писательлан Марий Эл культурын заслуженный пашаеҥже лӱмым пуымо, Почетный
граммотым кучыктымо. 1993 ий гыч Шернур районысо администраций Шабдар Осып
лӱмеш премийым
кажне ийын пуэда, ятыр литератор ты премийын лауреатше лийын. А шукерте
огыл
Яныш Ялкайн лӱмеш премийым (Башкортостан) писатель В.Абукаев-Эмгак ден
педагогика наук доктор П.А.Апакаев налыныт.
"Литератур — илышын вӱршерже, "Ончыко" — тиде вӱршерын ужашыже. Редакцийыш
шуко
рукопись пурен. Тидыже ойла: илышна ӱчызӧ, орлыкан, торжа гынат, сылнымут
памаш
ок кылме, йыргыкта, йога, тамле йӱштӧ вӱдшӧ дене калыкым сийла", — каласыш
журналын тӱҥ редакторжо А.Т.Тимиркаев. Тудо редакцийын лудшо дене пеҥгыде
кылым кучымыжым палемдыш, 2000 ийлан журналын кугытшым ешараш шонымо нерген
ойлыш. Тидыже книгам луктын кертдыме саманыште писатель-влаклан илыш памаш
вӱдым тамлыме
дене иктак. Редакцийын папкыштыже кызыт ик ийлан ситыше рукопись кия. Нуным
калык деке шукташ — журналын эн тӱҥ сомылжо.
Поро, пеш кӱлешан пашам шуктен шога 1990 ийыште уэш шочшо "У сем" журнал.
Тудо
палынак кӱжгемын, лудшо-влак деке талыклан ныл гана квартал еда толеш. "У
сем" —
курык марла возышо таҥна-влакын сылнымут трибунышт.
Ӱшаныме шуэш: Марий Элысе писатель-влак луымшо съездым — у курымысо,
кокымшо
тӱжем ийысе икымше погыныштым — сай лектыш дене вашлийыт, калыклан тӱрлӧ
жанран
у деч у произведенийым пӧлеклат.

Виталий ЕГОРОВ.



121898
************************************************************************
12—18
САЛАМЛЕНА!

Г.МИКАЙЫН МУРШОЛЬЫЖО

Тудо марий литературышто шагал куралме аҥам — басне жанрым ойырен налын. Ик
лӱм
дене веле огыл тырша, тӱрлӧ авыртышыже уло: В.Дмитриев-Ози, Орлой Канеш,
Кол Орлой... А чын лӱмнерже — Дмитриев Виталий Сергеевич. Марий баснын
ачаже Г.Микай
семынак Татарстанеш шочын, Балтач районысо Ӱлисъял лӱман ялеш 1949 ийын 4
январьыште. Тетюши олаште педучилищым да Марий Госуниверситетым тунем
лектын. Почеламутым возаш 1970 ийыште тӱҥалын, икымше басньым — тулеч
латкум ий вара. 1991
ийыште Шернурышто "Локама вондер" басне сборникым савыктен, а 1997 ийыште
Йошкар-Олаште — "Локама" пеледышым".
Армийыште ракетный войскаште служитлен. Фирмымат вуйлатен, Шернур
райгазетын тҥ
редакторжат лийын, кызыт — кундемысе "Земледелец" тӱшка паян озанлык
председатель.
"Марий, вор тӱча толат элнам,
А Оза "помыжалтеш" кунам?"—
воза автор "Опкын умдыла" басньыштыже. Тидым поэтын илыш корныжо, возымыжын

тӱҥжӧ, манаш лиеш.
Виталий Дмитриевлан — 50 ий. "Куш, пеҥгыдем, таза лий да эре ӧрыктарен шого
мемнам шкендын волгыдо, пӱсӧ уш-акылет дене", — манына шкенан пагалыме
авиорлан.
"Вожет таза гын, пеҥгыде пиал:
Ок йӧрыктӧ тӱтан мардеж, пуал",—
каласен вес баньыштыже поэт. Чын каласыме. Мурвожет эре пеҥгыде, пеледышан
лийже.
Анатолий Тимиркаев, поэт.



121998
************************************************************************
12—19

У ийыште у сеҥымашке

Тыгай шонымаш дене журнал редакций икмыняр йолташлан мутым пуыш да йодо:
эртыше
1998 ий илышыштыда могай пале кышам коден, мо сайже-удаже шӱм-чонешда
возын, ончыклык кумылда, шонымашда могай?

Василий КАПИСОВ, Марий Эл Республикысе Кугыжаныш Погын вуйлатышын
алмаштышыже:
— Ме, кокымшо созыв Кугыжаныш Погынын депутатше-влак, ынде кок ий пашам
ыштенна.
Ты жапыште шӱдӧ утла законым лукмо, индеш постановлений лийын. (Депутат деч
вашмутым декабрь тӱҥалтыште налме — Ред.). Эн ончычак, Марий Эл
Конституцийым илышыш пурташ манын, Конституционный Собраний,
Конституционный Суд, Марий Элын
Счетный палатыж нерген Закон-влакым пеҥгыдемдыме. Вара экономический йодыш-
влакым рашемдымашке куснышна.
Мо ушеш, чонеш кодын? Теве "Инвестиций нерген" Закон, тудо республикыш окса
пурыжо манме шумлык лукталтын. Чынак, первый жапыште окса толынак шогыш.
Тидлан
кӧра чоҥымо паша талышныш, яллашке газпучым, асфальт корным ятыр шупшын
кертыч.
Кодшо августысо кризислан кӧра чылажат тӱҥын шогале.
Але верысе самоуправлений нерген Законым налына. Ончыч шонымо ыле: ик
районышто
ик единый муниципальный образований лийже, ик кид, ик рӱдӧ чыла кундемым
вуйлатен виктарен шогыжо. Но южо депутат тидлан ваштареш чот шогале. Ну мо,
посна ялсовет шкетын илен кертеш гын, илыже — только бюджет сферысе чыла
отрасльым шке
оксат дене кучо, пенсийымат, пособийымат тӱлӧ — эрыкым пуышна, законыш
вашталтышым пуртышна.
Шушаш ийыште тиде муниципальный образований-влакым формироватлен пытарышаш
улына. Паша шуко да неле.
Вес шонымаш: Кугыжаныш Погынышто марий-влак шагалын улына. Ончыкыжым, шушаш
сайлымаш годым, марий калыкна тидым шотыш налже. Илен лекташ манын,
вуйлатышына-влак утларакшым шке калык гычак лийшаш улыт.
Промышленностьышто, ял озанлыкыште кугу вашталтыш лийшаш. Ончычсо военно-
промышленный комплекс калыклан кӱлеш сатум лукмашке утларак мелын
савырнышаш, колхоз
ден совхоз-влакат, вашталтын, пашам виктарышаш улыт. Тидын шотыштат закон-
влакым
луктын, ешартышым пуртен шогена.
У ийыште республикысе чыла калыклан у вийым, у ӱшаным тыланен кодам.

Вячеслав РУСАНОВ, КПРФ Йошкар-Оласе горком секретарь:
— Совет власть жапыште мый шуко ий партийный аппаратыште ыштенам. Вара
Совет
Ушемым шалатышт, компартийын пашажым чарышт. Аппарат кӧ-кушко шаланыш:
иктышт
демократ-реформатор лийыч, весышт коммерцийыш куснышт. Мый школ пашаш
кайышым,
но ленинский партийлан мучаш марте ӱшанле кодым.
Россий Федерацийысе компартий ышталтмеке, первый кече гычак ты пашашке
кыртмен
ушнышым. Ончыч ревизионный комиссий членлан сайлышт, вара республиканский
комитет член лийым, кызыт Йошкар-Ола горком секретарь улам.
Мо дене кодшо ий ушеш кодо? Тунеммем дене педагог уламат, эн ончычак Марий
Элыштына пионер движенийым угыч почаш кыртмышым. Базыжлан Йошкар-Оласе 14-
ше номеран
школым нална. Тушто ты йоча организаций йӧршынат пытен огыл улмаш. Кызыт
пионер
активын школжым почынна, тушто кӱлешан пашалан у вожатый-влак тунемыт. Ятыр
районлаште пионер организаций уже уло: Оршанкыште, Куженерыште, Марий-
Турекыште,
Звениговышто...
"Звениговский" совхозышто (вуйлатышыже республикысе Кугыжаныш Погынын
депутатше,
КПРФ член Казанков И.И.) тений май тылзыште пионер слетым эртарышна. Тыште
оргкомитетым сайлыме. Нуно районлаште пионер движенийым шараш тӱҥалыт.
Мемнан кокымшо сай сомылна — тиде самырык-влак дене пашам ыштымаш. Кушеч
тӱҥална? Оласе горком пелен самырык-влакын секцийыштым почна. Тушко латкок
рвезе коммунист пурыш. Нунын ончылан задачым шындыме: студент-влакым шке
йыр чумыраш. Молан студентым гына? А заводлаште самырык пашазыже кодын
огыл, коммерций сфера
гыч мемнан дек огыт тол — нуно буржуй умылымашан улыт.
Самырык-влак секцийна "Россия молодая" молодежь организацийым ыштымаште
тупрӱдӧ
гай лие. Ты пашаште Киров олашке коштмынат кугун полшыш, тушто Россий
молодежьын
слетшо лие. Йӱдвел да Урал гыч тӱҥалын, Кечывалвел Дагестан марте кундемла
гыч
тушко погыненыт ыле. Ик ойыш толмо: Российыште молодежь организаций кӱлеш
да тудо лиеш.
Мемнан коммунист-влак ончылно могай задаче шога? Тиде — школлаште военно-
патриотический воспитанийым шыҥдараш, калык дене пашам ышташ. Шушаш
сайлымаш кампаний
годым калык коклаш лектын, умылтарен шогаш — ончыкшым вуйлатыме кӱкшытышкӧ
калык
погым шолыштшо буржуй кашакым сайлаш огыл.
Римма КАТАЕВА, Марий Элысе образований да воспитаний министр:
— Эртыше ий мыйын илышыштем моткоч кугу палым коден. Сайыжат лийын, но
шукыжо,
чыла тиде сайыжат, неле гоч эртен. Паша ыштыме верем ынде министерствыште,
а
тушто нимо уке гай. Южгунам нимом ыштен кертдымемла чучеш.
Туныктымо паша, школ сомыл, пытартыш жапыште пешакат нелын ышталтеш. Окса
укежак, пашадарым тӱлен кертдымынажак чоныш витарен. Но коклан куанашат
амал уло.
Теве тений кандаш у школым, чоҥен, пашаш колтен шуктышт. Кодшо тунемме ийым
пеш
шуко икшыве моткоч сайын тунем пытарыш. Шӧртньӧ да ший медальлам налше-
влакым
эсогыл республикынан Президентше Кислицын В.А. шкеж дек поген саламлыш.
Школым тунем пытарыше-влаклан меат полшышна, умбакыже тунемашышт корным
виктарышна. Туныктышо-влакланат тау мутым каласаш тунемме ий мучаште йӧным
мумо. Кеҥеж пагытыште йоча-влакым кандарышна, поснак тазалыкым аралыме
шотышто сайым ыштен шуктышна. Куанен каласем: тыгай туткар пагытыштат
мемнан дене ик школымат
петырыме огыл. Чыла вере оксам тӱлыде тунемыт, а поян-влаклан тӱлыман
коммерческий школымат почмо.
Йоча сад-влак чылан пашам ыштат. Тыште тыршыше-влаклан поснак тауштымо
шуэш, нуно нужнаште утларак чытышан улыт. Пединститут, университет гыч
тений шуко самырык специалист тольо, но чаманен каласаш перна, нунылан
жапыштыже оксам тӱлен
ыжна керт. Илышыже тыгай да, кеч-кузе толаше...
Школлан книгам ситарыме шотышто чылажымак лончылен ыжна шукто, но идалык
мучаште
Москосо просвещений издательстве дене ойпидышым ыштышна: вес ий книга
йочаланат,
туныктышыланат ситыше лиеш.
Бюджетышке, мыняр кӱлеш, оксам пыштен улына. Тидын шотышто Президент
В.А.Кислицын чот полшыш. Тудо мемнам, образованийыште ыштыше-влакым,
кӱлынак пагала, чыла
улшо йӧным ышташ тӧча. Сандене туныктымо пашаште ончыкшым кӱшнӧ шогаш
тӱҥалына
манын шонем.
Калык шке ончыклыкшым йочаж гоч ужеш, а тудым ончен кушташ меат полшена. У
ийыште шкаланемат, чыла педагог коллегемланат иктым тыланынем: мом тений
ыштен шуктен огынал, айста чылан пырля, икте-весе дене келшен, ваш-ваш
эҥертен, у ошкылым
ыштена, сай сеҥымашке шуаш кыртмен пижына. Образований системыште ыштыше
чыла
пашаеҥлан мландыш шумеш вуем савем, таза лийза, пеҥгыдын шогыза.
Никандр ПОПОВ, "Марий ушем" мер организаций вуйверым вуйлатыше:
— 1998 ий шочмо калыкнан илышыштыже поро кышам шукыжак ыш кодо. Ӱмашсе дене
таҥастарымаште, тудо эшеат нелеме. Пашадарым ожнысо семын жапыштыже налме
нерген
ынде мондашат тӱҥалынна. Сатужат кечын шергештеш. Вуйлатышына-влак, ынде у
корным ойырен налынна манын, калыкым йывыртыкташ толашат. Ӱшанашыже гына
йӧсӧ. Очыни, 1999 ий тенийсе деч куштылгыжак ок лий...
Неле гынат, илыш верыште ок шого, жап поктенак покта. Ял марий калыкна,
вольыкым
ончен, пакча кӧргым куштен илашак тӧча, ятыр вере у оралте чоҥалтеш. Тидыже
чоным куандара. Ыҥгайлыкнат (сознанийна) вашталтын. Чыланат ынде умылат:
еҥлан
инанен илен, порым от уж, шкалан чулымрак лийман, эре йӧным кычалман. Тыгай
поро
вашталтыш ӱшаным пуа: калык нелым сеҥен лекташ йӧрышӧ корным муын. Чаманаш
гына
кодеш: яллаште але имне, поснак изи трактор-влак шагал улыт.
Тений "Марий ушем" калык погынын пунчалжым илышыш пуртен керте: регион-влак
кокласе "Марий ушем" мер организаций-влак шочыч. Кызыт вес кундемлаште
илыше марий
да "Марий ушем" толкын-влак дене кылым пеҥгыдемдаш пижынна. Марий чонан
еҥым,
мер организаций-влакым иквереш чумыраш ынде чыла йӧн уло. Шочмо
республикыштына
районласе "Марий ушем" пӧлка-влак пашаштым ылыжтышт. Шуко оҥай пайрем,
вашлиймаш, кӱлешан мероприятий-влак эртаралтыч. "Марий чаҥ" газетат угыч
лекташ тӱҥале. Калыкын "Марий ушемлан" ӱшанже лекте. Но тидын дене гына але
серлагаш эр.
Таче чылажат пӱсемаш, вияҥаш ӱжеш. Политический илыш куатаҥме семын,
мыланнат
пашам чот молемдыман. Таче шуко мер политик калыкым ондалаш ямде, шке
велышкыже
савыраш манын, мом гына ок сӧрӧ. Тыгай лӧдыш калыкна ынже логал манын,
мыланна
чыла вере шкенан изирак пӧлка-влакым ыштыман.
Тенийсе "Марий ушемын" пашаже ончыкта: кеч-момат иквереш чумырген шукташ
куштылгырак. Теве "Марий тиште пайремымак" налына. Тау Президент
В.А.Кислицынлан, марий Правительствылан, образований, культур пашаеҥ-
влаклан. Сай пайрем эртаралте.
Ынде тыгак, иквереш чумырген, Йошкар-Олаште марий елкым эртараш шонена,
шорыкйол
касымат погена. Паша шуко. Вийна гына ситыже ыле.
"Ончыко" журнал пашаеҥ да лудшо-влакым, уло калыкнам У ий дене шокшын
саламлем,
пиалым, тазалыкым, тыныслыкым тыланем. Тек 1999 ийыште тичмашлык, татулык,
шулык
лийже чыла вел гычынат. Марий патриот (элтаҥ) эре ешаралт шогыжо!
Марий Оньыжа ПЕКТЕЙ ВАЧИ:
Керосин лампе тулан, йыдал йолан, вынер тувыран, снеге таман да мӱй пушан
пиалан
йоча пагытем гыч ушыштем чоным вӱчкышӧ да кумыл нӧлтышӧ кок сылне пайрем
лодемалт кодыныт — Кугече ден У ий.
Кугечым ме, поснак йоча-влак, ӱстел тич поген шындыме тамле деч тамле тӱрлӧ
йӧр,
кочкыш-сийжылан кӧра йӧратен вучен улына докан. Теле гоч кочмо шӱр-пареҥге,
шӱрпареҥге, шинчалтыме поҥго ден ковышта деч вара тӱрлӧ ӱяча, салмамуно,
ӱянмуно,
чиялтыме муно, кол, шыл да тулеч моло оҥай кочкыш йоча мӱшкырлан йомак
пайремла
чучыныт. Но мый пӱтынь чонем дене тиде пайрем деч вес пӧлекым вученам:
кугечылан
авый мыланна тувырым ма, йолашым — могай-гынат у чиемым — ургашак тыршен.
Марий
калыкын могай ушан йӱлаже! Шошо толеш, мланде почылтеш, у вургемым чияш
ямдылалтеш, сандене айдеме ӱмбалнат ала-можо да у лийшаш.
А У ий? Мутат уке, шке чиялтыме кагаз шинчыр дене да мойн сӧрастарыме кож
йыр
мурен пӧрдмӧ, кампетке-печенян калта йоча чоным куандареныт. Но ме тунам эн
чотшо Шорыкйолым, Мӧчӧрым вучен улына.
Ах, кок арня чоло шуйнышо могай сылне спектакль, могай оҥай кара модыш,
могай
пайрем! Уремыште келге лумыш кудалтен урен кодат, тоя дене йолетлан-вуетлан
логалеш, а садикте Мӧчӧр (Васли кува-кугыза) тӱшка почеш сурт гыч суртыш
ончен
куржталат.
Мый кызыт тачысе ушем дене марий еҥын У ий пайремжын вийжым, кӱлешлыкшым
вискалем да ӧрам. Могай келге, кумда Юмын пуымо калык уш! Шыже паша пытен,
шурным поген пыштыме, пакча саскат, чодыра саскат лыҥ, шылым, йӧрымат
ямдылыме, шудымат
ыштыме Юмылан тау. Коч да йолым шогалтен кий. Но ынде йӱд кече деч кужу,
ончылно
чатлама январь, пургыжан февраль, келге луман март, шужышан апрель. Лач ты
пагытыште тупела вургеман, кара дене петырыме чуриян Мӧчӧр сурт гыч суртыш
"Шучко
телым илен лекташ кузе ямдылалтынат, мо порым ыштенат, могай языкыш
пуренат?"
манын терген-тӧрлен коштеш, койдара, игылтеш, туныкта, кӱлеш гын, кыренат
кода.
Мыскара йӧре, модын-воштыл, оза ден озавате деч могай сомылым кузе
ыштымыштым
йодышт налеш, мо лийшашым туштен кода: шоно, суртоза, кужу неле телым илен
лекташ ямде улыда мо, шошо-кеҥеж-шыже поро пагытым мурен-куштен, шӱшкен
ыжыч эртаре
дыр, ачат-кочат деч кодшо погетым ыжыч йомдаре, шукемдышыч дыр?
Мыланем руш У ий деч коч Марий Шорыкйол чонемлан чак. Сандене талук гыч
шушаш
кок тӱжем лӱман шорыкйол вашеш тӧрзадам тӱкалтыме шуэш: марий калыкын
телыже
тӱҥалын веле, ончылно чатлама йӱштӧ, шучко поран, шужымо пагыт — чон
погыдам чумырыза, ынже кылме, ынже пыкне. Эн тӱҥжӧ — ида лӱд, лӱдшӧ еҥ
алжым, куанжым йомдара, вийдыме лиеш, черлана. Ӱшаным ида йомдаре! О
Юмыжат, тыгай телым веле илек
лекме мо? Садикте шошо толеш, мланде ужар-чевер сылне сывыным чия — мемнам
марий
Кугече вуча. Тек эн пычкемыш теле йӱдымат чоныштыда ӱшан сорта эре йӱла.
Шушаш
пайрем дене тендам, шӱмбел марий калыкем!



122098
************************************************************************
Инкери КИЛПИНЕН

Кайымаште-толмаште, лекмаште-пурымаште...
Кум кыдежан фарс-комедий

Модшо-влак:
Лаури Эголин — кугыжаныш советник, председатель
Инто Виирияйнен — эмлымвер-влак правленийын членже-влак
Е. И. Раски
Эльвира Хаскален
Сиири Сопули
Ханнес Хеппален — магистр.
Правленийын секретарьже.
Тӱҥ врач.
Пӧлкасе врач.
Лемпи Маттила — санитарка.
Медсестра
Санитар

Мӱттӱӱлясе уш пужлышо-влакым эмлымверын пашаеҥышт.

Европысо Кугыжа — Мӱттӱӱлясе эмлымверын черлыже.
Альма Виртанен.
Эверт Виртанен.
Кок полицейский.
Кок ӱдырамаш.

Икымше кыдеж
Икымше сӱрет

Эмлымвер-влак шотышто мер каҥашын погынымашыже кая. Ӱстел тич кагаз кия.
Мер каҥашын еҥже-влак изиш нойышыла койыт. Погынымашым Эголин вӱда, ӱстел
йыр Хаскален, Сопули, Виирияйнен ден Раски шинчат. Нунын деч изиш
ӧрдыжтырак магистр Хеппанен ден секретарь верланеныт. Секретарь погынымаш
мучко эре воза.

Эголин. Эше кок йодышым ончаш кодын. Хм, хм. (Кокыралта.) Пытартышыже туге
лугалтын пытен, кузе каласашат ом пале. Тиде адакат Мӱттӱӱлясе эмлымвер
шумлык.
Тусо тӱҥ врач адак тореш руа, тидын нергенак серышым колтен. Кӧн могай
шонымашыже?
Хаскален. Господин Эголин, тыште нимо у уке: тӱҥ врач уэш тошто мурыжымак
мура. Тудо мемнан ойнам пырчат шотыш ок нал.
Эголин. Тиде тыге. Тудо ялт шоналтыде воза, пуйто вес тӱняште ила. Теве мом

тыште ойлымо, колыштса? (Очким чия, но тудыжо эре нер мучашкыже вола.)
"Мӱттӱӱлясе эмлымверым кугемдыме шотышто мыын шонымаш тыгай: кызыт раш
черле-влакым илемышт воктенак эмлаш кӱлеш, а кызытсе семын ятыр лу меҥге
тораште
огыл!" (Лудмыжым кӱрлеш.) Ятыр лу меҥге огыл, а ола гыч Мӱттӱля марте
улыжат 4050 меҥге веле лиеш, да шӱдӧ ий гыч олажат марте шарлен шуэш...
Умбакыже тыште
мо... "Тыге ме черле-влакым, тӱшкан конден, писын эмлен, колтышаш улына,
сандене
мый эмлымверым кугемдыме дене нигузеат келшен ом керт. Ончыч кӱлешан пашаеҥ-
влакым ямдылыман, да уш пужлымо черым эмлыме практикым уэмдыман...". Хӧп,
хӧп...
Тыгай сынан серыш-влак ынде талук мучко толыт, но вет ий еда черле-влак
эмлалтыт, Ик семынже тиде сай: тӱҥ врач эн ончыч паша нерген тургыжлана, но
меже профессиональный комиссий дене тӱрыс пашам шымлен лектынна, садлан уэш
тиде йодыш
деке пӧртылаш амал уке, шонем. Мӱттӱӱлясе эмлымверым шараш кӱлеш манын,
пунчалынна гын, пунчалым шукташ кӱлеш.
Виирияйнен. Господин Эголин, мыят тыгак шонем. Тӱҥ врач ончычат, кызытат
тачысе илышым чын умылен огеш мошто.
Хаскален. Ме у вӱдпучым оптен шуктенна огыл мо? Вашке сӧсна вӱта шуэш,
тушкат иктаж 200 черлым вераҥдаш лиеш...
Виирияйнен. Господин Эголин, пеш чын ойледа. Кызытсе илышыште чыла шотышко
налман.
Раски. Господин Эголин. Мый гын тӱҥ врачын серышыже шотышто шоналтем ыле.
Ала, чынжымак эмлымверым шарен колтымо дене эмлыме пашанам луштарена веле.
Тудо
арам ок тургыжлане дыр...
Эголин (кидше дене лупша). ...шӱвал шындем. Тудын ойжым колыштман огыл. Мый

ынде ятыр ий годсек умылен ом керт, кӧн могырышто тудо. Но иктым раш
каласен
кертам: моктанаш тудо йӧрата, шке ойлымыжла жапым ончылтен ила. Можыч,
чынак,
шуматкечысе соктам кугарнянак кочкеш. Ха-ха-ха (Воштылеш.)
Хаскален. Тый ынде ойло. Кодшо гана вашлиймына годым нужголым кочкеш ыле.
Колжо, коеш, тугай тамле, кочшыжла уло нермучашкыже кол пудырго пижын.
Нимом пелештыдеак кочкын шинчыш. Могай айдеме, а? Мыйын ик палымем тӱҥ
врачым тупела айдеме манеш. Ик гана... (Вӱдым йӱэш.)
Эголин. Ик семынже, тиде сай, кунам чыла эмлымвер-влак ола покшелне лийыт
гын. Но тыгайже лийын кертеш мо? Поснак уш пужлымо черым эмлыше эмлымвер-
влак
шотышто шоналташ кӱлеш. Кызыт, тыгай еҥ-шамычым кузе гына огыт лӱмдыл —
"аҥырат"
маныт, "шинчалан койшат".
Хаскален (воштылеш). Шинчалан койшо-влак!
Сопули. Но, но!
Эголин. Мый гын эше иктым палемдынем ыле... (Вудымата.)
Раски. Адак мом?
Эголин. А тудым... икманаш... хм-хм...
Хаскален. Йӧра, шарналтыза, Мӱттӱӱляште могай сылне вер-шӧр. Сер ӱмбалсе
пӱнчержак мом шога! Тушто черле-влаклан шӱлашышт могай куштылго! Мемнан
пӧртыштӧ
илыше ик ӱдырамаш... (Вӱдым йӱэш.)
Эголин. Мый ом умыло, молан ме саде тӱҥ врачын удыркалымыжлан тынар жапым
ойырен шинчылтына. Ме чыланат умылена:тудо олаштак оксала эмлыме практикым
эртарынеже.
Раски. Мый эше ик гана палемден кодынем, тудо тӱҥ врач врач улеш, ме...
Хаскален. Ме профессиональный ушем член-влак улына, мемнам сайленыт.
Раски. Чын, сайленыт. Но тидын дене шинчымашна кушкын шонеда мо? Эшежым
ушемышкыжат, правленийышкыжат ме пеш куштылгын логалынна.
Хаскален (пеҥгыдын). Куштылгын? Мый гын сайлыме кампаний годым пел миллион
наре тошто маркым пытаренам.
Виирияйнен. Мый гын... (Кенета умшажым петыра.)
Раски. Пеле-пула палыше-влак...
Эголин. Тӱнясе илыш ончычат чыла могырым шоналтен чоҥалтын.
Раски. Логар дене кычкырен огыл мо?
Хаскален. Могай логар дене? Мый гын кызыт пеш чот шуженам...
Эголин. Ме ынде ятыр жап кутырена, садлан тыге иктешлена шонем: тӱҥ врачын
возымыжым ончен лекме дене серлагаш. Кузе ме ондак кутырен келшенна, тек
тугак
лиеш. эмлымверым кугемдаш, оксам ойыраш. Тетла нимом огына вашталте.
Виирияйнен. Господин Эголин, мый гын тыге ышташ темлем. Серышым ончен
лекташ да ӱстелышке пышташ.
Хаскален. Мыят тиде ой дене келшем.
Эголин. Йӧра тугеже. Те тореш огыда лий гын, вес погынымашым Мӱттӱӱляште
эртарена, йодышым вара тушто мучашлена. Тек тунам тӱҥ врач чыла йодышым
рашемда.
Раски. Могай йодышым?
Эголин (изиш ӧрмалген. Чылан шыпланат). Но... Тидыже кугыжаныш паша йодышак

мо? Кок шӱдӧ черлылан шукырак але шагалрак — кӧ кугунак шотла, эн шуко
тидлан
пел миллион наре тошто марке кая.
Хаскален. Чылажат? Мыйын шонымаште, тиде йодышым чыла могырымат шымлен
лектынна. Садлан тудым мучашлаш темлем.
Эголин. Мыят тыгак шонем. Йодышым петыраш. (Кидкопаж дене серышым хлоп!
пера. Тыгодымак секретарь протоколым содор петыра. Эголин тудын ӱмбаке
шыдын ончалеш). Ынде вес йодыш. Кӱварышке йыгыме шыште нерген йодышым ончен
лекман.
Хаскален. Тиде чынжымак оҥай йодыш. Мыйын шонымаште, лач тышке ме оксам
ятыр кышкена. Мый декем шукерте огыл ик техничке толын ыле — тудо ондак
эмлымверыште ыштен! Ойлымыж почеш нимучашдыме шуко шовын да кӱварышке
йыгыме шыште арам
кая. Очыни, тиде пашам нигӧ огеш эскере.
Виирияйнен. Господин Эголин! Тиде йодышым шымлаш палемдыме дене ме моткоч
чын ыштена. Мыйын ватем икана эмлымверышке шке палымыж деке миен да ужын,
кузе техничке, кӱварышке ведра дене шыштым кышка. Тыге мыняр арам шыште
йомеш.
Тудо шкеже нигунам тыге огеш ыште, эре шовыч дене пырт гына налын йыга.
Эголин. Тугеже айста магистр Хеппанен деч тиде йодышым рашемдаш йодына.
(Хеппанен ӱмбаке туран ончалеш.)
Хеппанен (очким чиен, садлан чурийже ушан огыл еҥым ончыкта). Пагалыме
председатель, шергакан таҥ-влак! Кӱварышке йыгыме шыште шумлык шотышто
чынжымак
нимогай шот уке, можыч, шала койышат...
Хаскален. Ах-ха! Мыланем эре тыге чучын...
Хеппанен. Садлан эмлымверысе чыла пӧлка еда тиде йодышым шымлен лекташ
кӱлеш. Эн ондак чыла квадратный метр еда шыште кучылтмым терген лекман.
Вара кудо кумдыкышто шукырак, кудышто шагалрак кайымым пален налмек, кокла
шотым шотлен
лукман — тыге шыште индекс пале лиеш. (Правлений член-влак ойлымым тӱткын
колыштыт.) Вара кажне пӧлка коклаште шыштым тӱрлӧ пагытыште тынар кучылтмым
таҥастарен шотлыман.
Хаскален. Мылам гын тиде чынжымак оҥайла чучеш.
Хеппанен. Чыла шымлен лекме деч вара шотлен лукмо индекс негызеш шыштым
кучылтмо стандартым муына. Тыште теве могай пайдаже: тыге ме ий еда мыняр
шыште
кайымым ончылгоч пален кертына — тидлан чыла пӧлкасе шыште кучылтмо
стандартым
гына ушештараш кӱлеш. А умбакыже кажне пӧлкалан шыштым налаш мыняр окса
кӱлеш
бюджетыште ончылгочак палемдаш лиеш.
Хаскален (нимом умылыде). Тунам ме кӱварышке кышкыме шыште огеш йом манын
кертына. Мый лач тидын нергенак ойлынем ыле... А кызыт, шыште айда-лийже
кая,
калык манмыла, шкендын огыл гын, керек.
Виирияйнен. Пеш чын. Шке ыштен налын отыл гын, керек шол.
Хеппанен. Шыште кучылтмо стандарт мыняр шыште кӱлмым кунар-гынат палаш
полша. А шымлымашым эртараш теве тыгай анкета-влак кӱлыт (кагаз-влакым
пуэда),
кушто посна...
Эголин (кӱрлеш). Йӧра. Чын, тыште пайда шуко. Ах-ха. Шымлымашат оҥай
лийшаш. Мемнан вет эше эмлымверлаштына шкешотан политкомиссарна-влак улыт,
нуно,
чылажат шот дене эртыже манын, тӱткын эскераш тӱҥалыт. Магистр шкежат
полшаш
тӱҥалеш, шонем. (Хеппанен ӱмбаке туран ончалеш, тудыжо йошкарген кая.) Вес
шонымаш уке?
Хеппанен. Шымлымашым эртараш икмыняр оксам ойыраш кӱлеш: анкета-влаклан
1000 кызытсе марке, интервьюлан 2000 кызытсе марке, иктешлаш 3000 кызытсе
марке,
а чылаже 6000 кызытсе маркым ойырыман.
Эголин. Ойырена, очыни?
Хеппанен (ончыкыжо пышта). Счет 410304/52/а.
Эголин. Но?
Хаскален. Мыйын шонымаште, шымлымаш моткоч пайдале лийшаш, сандене мый
чыла ой денат келшем.
Виирияйнен. Мыят келшем. Чынжымак, тыгай шымлымашым эртараш кӱлеш. Оксамат
ойырыман.
Раски. Господин Эголин, мыят шымлымашым эртарымаш ваштареш омыл, но... тиде

йодышлан тынар жапым ойырыман мо?
Эголин. Да? (Хеппанен ӱмбаке "умылтаре" манын ончалеш.)
Хеппанен. Талук еда лу эмлымверыште шыштылан 50000 кызытсе марке кая.
Хаскален. 50000 марке! Тынар шуко! Мылам тыге чучеш...
Раски. Келшем. Уло роскот гыч тиде мыняр процент лиеш?
Хеппанен. Мо?
Раски. Уло роскот гыч тиде мыняр процент лиеш манын йодам?
Хеппанен. А-а! Сейчас шотлена. (Кагазеш шотла.) Изиш вучалтыза... Тиде
0,068 процент лиеш... 0,07 процент манаш лиеш.
Хаскален. Шымытыште! Те шоналтыза-ян!
Виирияйнен. Господин Эголин! Процентше изи гына, йодышыж гын садак изи
огыл, сандене мый коллега Хаскаленын ойжо дене мый келшем. Шымлымашым
эртарыман. Тӱҥжӧ эше вет тыште — айдемым чыла аныклен пашам ышташ
туныктыман. Мый гын
шке учрежденийыштем тыгай шымлымашым эртараш палемдем (Хеппанен ӱмбаке
порын ончалеш, тудыжо куанымыж дене ылыжеш.) Аныклыме верч тыршымаш мыланем
келша. Эше
тидым наука могырым пеҥгыдемдаш ыле гын, пайдаже шукырак лиеш.
Эголин. Раш. Тугеже шымлыза! (Хеппанен кагаз-влакым поген лектын кая.)
Ончышаш пашана мучашке шуо. Каенат кертына дыр? Кушто ме черетан
погынымашым эртарена? Да, Мӱттӱӱляште погынаш кутырен келшышнас. Эше теве
мо — мый вес арнян
йот элыште лиям.
Виирияйнен (куанен). Тӱнямбал конференций!
Эголин. Да. Тудо кум кече эрташ тӱҥалеш, вара кок кечылан отпускышко
лектам. Вара мӧҥгышкӧ пӧртылам.
Виирияйнен. Тый отпускышко лектат?
Эголин. Чынжым ойлаш гын, изиш ноенам. (Тӱрвынчеш.)
Хаскален. Тидлан нимыняр ӧрман огыл. Тынар шуко пашам ыштен, кеч-кӧат ноя
ыле. Мылам тыге чучеш...
Виирияйнен. Мый тыйым ончем да ӧрам: йӧршеш от шоҥгем. Кузе эше таче
мартеат ик ӱдырамашат шӱйышкет омытам чиктен кертын огыл?
Эголин. Тыште тӱрлӧ йӧн уло.
Виирияйнен. Эре самырык кодаш манын, ала телым вакышке йӱштылаш коштат?
Хаскален. Могай аҥыра телым вакыште йӱштылеш?
Эголин. Уке, мый вакыште ом йӱштыл.
Виирияйнен. Ватым кычалше-влак шукынжо капым тыге тазаҥдат.
Хаскален. Мыйым теве мо ӧрыктара. Ватым налдыме пӧръеҥым эре рвезе маныт...
Эголин. ... але качымарий.
Хаскален. Тидын годымак марлан лекдыме ӱдырамашым — шоҥго ӱдыр. Кушто
тыште чынже?
Эголин. Тыге. Кунам пӧръеҥым шукын палат, тудо популярный пӧръеҥ улеш, а
ӱдырамаш... Теве шарналтыза Линдблом нерген манеш-манешым. Мыняр жап тудо
лӱмлӧ
ӱдырамаш-архитектор улам манын ойлаш тӧчыш, а шкеж нерген мом ойлат ыле.
"Кажне
кумдан палыме ӱдырамаш — йорга ӱдырамаш". Теве кузе ойлат популярный
ӱдырамаш
нерген.
Хаскален (изиш йоргаланен). Да ну тыйым. Вара мыят йорга ӱдырамаш улам
мо?
Эголин (мыскара семын). Мер паша нерген верысе кучемыште мутланена. Но
тачеш мыйын эше икмыняр сомыл уло. Чеверын. Виирияйнен, колышт, мый
Мӱттӱӱлясе погынымашке толын ом шу. Мыйын олмеш председательлан тый кодат.
(Виирияйнен оҥжым
веле кадырта.) Саде сомыл шумлык шотышто нимом ида вашталте. Ай монденам,
ме эше
таче тый денет кастене уремым виктарыме шотышто комиссийыште вашлийынас.
Вес погынымашке мый ом тол. Садлан кок сомылым шукташ кӱлеш.
Виирияйнен. Ида тургыжлане, чыла сай лиеш.

Чыланат лектын каят. Эголин шкет кодеш. Вуйжым кидше дене кучен шинчеш.
Секретарь пура.

Секретарь. Нелеш ида нал, господин Эголин, информаций рӱдер гыч йыҥгыртат,
тендан эрла кайышашда нерген уверым ямдылынешт.
Эголин. Чын, мый сӧренам ыле редакцийлан. (Тӱрвынчеш.) Те мыйын ойлымо
почеш возыза да вара колтыза. (Секретарь кагазым да ручкам налеш.) "Кумышто
пошкудо элыште эртаралтше тӱнямбалсе конференцийышке мемнан парламентын
депутатше кугыжаныш советник Эголин кая, — мыйын лӱмемым раш возыза. — Тиде
тӱнямбалсе погынышто палемдыме,..— мом гала (кагаз коклаште кычалеш)...
теве,.. — тӱнямбалсе
келшен илыме проблеме-влакым рашемдаш". Йӧрала чучеш? Эше ешарыза.
"Конференцийышке 37 эл гыч еҥ-влак толыт, погын кум кече шуйна". Моштен
возымыла чучеш...
ынде тидым телефон дене увертаре да таум каласе. Вара арня тӱҥалтышлан
палемдыме
чыла погынымашым вес жаплан кусараш кӱлеш. Мый кагаз-влакым тышке пыштем.
(Кагаз-влакым ончыкта.) Тыште 29 погынымаш шотышто документ-влак улыт, эше
парламентышке, вара дирекцийышке мый ом тол манын, увертарыза.
Секретарь. Йӧра, господин Эголин. Кушкыжмын чоҥымо шотышто комиссийланат
увертараш?
Эголин. Икте кодде, чылаштлан увертарыза.
Секретарь. Мыняр кече гыч у погынымашым эртараш палемдаш?
Эголин. Арня деч ондак огеш кӱл.
Секретарь. Тау. Чеверын. (Лектын кая.)
Эголин (шонкален коштеш, кидше кӱсеныште, вара телефон дене йыҥгырта).
Мяки! Поро кече! Тый, лишыл йолташем семын, мылам телым вакыште йӱштылаш
темленат.
Итат ойло... еҥ-влак мемнан ийготышто койыш-шоктышыштым эше вашталтат...
мый эре
ородо ваштареш шогенам... ойлат, пуйто шӱмаҥаш ок полшо... Тиде, очыни,
чынжымак
сай, тый тыге темлет гын... Тымарте мыйым самырыкештынам манын огытыл ыле,
лач
вакыште йӱштылмылан кӧра. Тыйын кызыт жапет уке, вара шкетынат каен кертат,
тый
от керт манын чаманем... мый эрла каем, корно деч ончыч эше пырля шинчена,
шонем. Колышт-ян, мый тушко каен кертам мо, ала: изиш тӱрвынчам... лиеш...
йӧра...
раш... вигак вургемым чияш... Тетла ойлаш ок лий, тиде кугу секрет...
правленийыште гына колын ынышт шукто. Кугарнян, можыч, раш лиеш... чеверын.
(Трубкам пышта, тӱрвынчеш.)

Тиде жапыште Виирияйнен пура.

Виирияйнен. Колошым ала-кушко чыкенам.
Эголин. Уремыште йӱржӧ укес.
Виирияйнен. Ала кӱлеш лиеш, шонышым... Мыйын вет логар пешыжак таза
огыл.
Эголин (тӱрвынчеш). Мыланем тыште колош огеш кӱл.
Виирияйнен. Шыште шумлык шымлымаш мылам чынже денак моткоч келша. Мый
шке учрежденийыштем саде шымлымашым эртараш палемдемак.
Эголин (огеш колышт, кагаз-влакым онча). Мом палемдет?
Виирияйнен (тӧра гай койышланен шогылтеш, Эголинын пел йӱк дене каласымыжым
огеш кол). Саде магистрлан да эше мыйын ватемлан тиде шымлымашым эртараш
темлымыштлан таум каласаш уто огыл, шонем.
Эголин (мыскылыме гай, но Виирияйнен тидым огеш шиж). Туге... туге.
(Шагатым ончалеш.) Кызыт мыланем тышеч каяш кӱлеш. Мыйым эше парламентыште
паша вуча.
Вара погынымашке кайыман.
Виирияйнен. Чыла тидым таче кастене шуктыман? Тый чынже денак кугыжаныш
кучемын еҥже улат.
Эголин. Кучемын радамыштак, очыни, кушто гына пашам ом ыште.
Виирияйнен. Итат ойло. Тылат, мутат уке, сайын каналташ кӱлеш. Но мыйым
кызытат саде тӱҥ врачын серышыже тургыжландара.
Эголин. Тургыжландара? Ончал, тудо тӱҥ шотышто шке верже верч гына коляна.
Мом ме пунчалынна, тек тугак лиеш. Умыло, кажныже шкенжым ончыктынеже,
пуйто тудо ушан улам маннеже. Кучемыште специалист огыл, а обществын ӱшанле
еҥже-влак
лийшаш улыт.
Виирияйнен. Но кугыжаныш пашаште йоҥылышым ышташ огыл манын, калыкын
ойжым колыштман.
Эголин. Можыч, ӱшанен пуымо пашам тӱрыснек шот дене шуктен огына керт.
Виирияйнен. Келшем. Но кӧ мемнан пашам кӱлеш семын акла?
Эголин. А эше тӱрлӧ чояланымаш.
Виирияйнен. Чын, чояже сита. Тетла тыланет мешайкалаш ом тӱҥал. Чеверын!
Эголин. Чеверын. (Тӱрвынчеш.) Колошетым ит мондо.
Виирияйнен. Уке, уке. Чеверын. (Кая.)

Секретарь пура. Коҥылайымалныже кагаз-влак.

Секретарь. Нелеш ида нал, эше теве тышке кидым пышташ кӱлеш.
Эголин. Но, тыгай ора. Кондо тышке. Писынрак. (Кидшым пышта, тидын годымак
мутлана.) Тиде эше мо?
Тӱҥ врач (шоҥго, нойышо, тӱкалыде пура). Поро кече!
Эголин. Поро, поро лийже.
Тӱҥ врач. Шинчаш койшо-влакын ушемышт погынымашым пытарен, коеш?
Эголин. Мо?
Тӱҥ врач. Шинчаш койшо-влакым палет? Чонышт вер гыч тарванен да ынде
шкеныштым кушко чыкаш огытат пале.
Эголин (мыскараш савыраш тырша). Кеч иктажшым лӱдыкташ ала...
Тӱҥ врач. Туге. Мыйын серыш шумлык могай пунчалым луктын улыда?
Эголин. Кум кече гыч протоколым савыктена.
Тӱҥ врач. Мом кутырен келшен улыда?
Эголин. Но...
Тӱҥ врач. Но?
Эголин. Тый тышке лӱмын тидым палаш толынат? Комиссийын вес погынымашыже
арня гыч эмлымверыште эртаралтеш.
Тӱҥ врач. Чыла тиде "пазар" эмлымверышке мия? Тидлан кӧра вара мый пел
кечым йомдарышаш улам?
Эголин. Лач тидланак тӱҥ врачым кучат. Пел кече я тушто, я тыште. Молан
кугун тургыжланашыже.
Тӱҥ врач. Да-а. Мый кумшо гана йодам: мыйын серыш шумлык могай пунчалым
луктында?
Эголин. А молан мый тылат вашештышаш улам?
Тӱҥ врач. Мыланем огыл, а...
Эголин. Тый кеч умылет, окса арам ынже йом манын, ме могай оҥай планым
палемденна, ынде вара пытартыш ошкылым... Да могай тиде корно? Машина
тыманмеш
конден шукта.
Тӱҥ врач. Мый тӱҥалтыш гычак тореш улам, но те мыйым огыда колышт... Иктаж
кок кечылан толын ончалам ыле, тушто чынжымак ышталтеш, вара умыледа ыле.
Эголин. Южгунам ончыко ончен мошташ кӱлеш.
Тӱҥ врач. Мо вара тушто коеш?
Эголин. Тыйын оет йӧршешат оҥайын огеш шокто.
Тӱҥ врач. Оҥай огыл гынат, но раш да чын.
Эголин (шыдешка). Мый тылат эше ик гана раш каласем: ме, комиссий член-
влак, шонымынам мучаш марте шуктена, кутырен келшыме шомакна деч огына
кораҥ.
Мӱттӱӱлям кугемдена да тыйын кӱлеш-оккӱл оет...
Тӱҥ врач. А пашам ышташ туныктымо... у семын эмлыме нерген мыйын чыла
оем... Шеклане, черле-влак начарештын кертыт, лӱшкаш тӱҥалыт...
Эголин. Орадымак ышташ тӱҥалыт гын, ок лий мо вара иктаж-мом пидаш кӱшташ:
шовычым, мутлан.
Тӱҥ врач. ... ийготан пӧръеҥ-влаклан шовычым? Умыло лач тидыжак нуным
алгаштарыкта.
Эголин. Ну, йӧра. Ушышт пужлен гын, мом ынде ыштет? Тыгеже, можыч, сай огыл

гынат, но йӧра эше кеч вуй ӱмбалнышт леваш да йымалнышт вакшыш уло.
Тӱҥ врач. ... ик вакшыш гына мо?
Эголин (мыскарам ышташ тырша). Яра вакшыш гына огыл, можыч, простынь,
кӱпчык, тоҥедыш, леведыш... вакшыш ӱмбалне.
Тӱҥ врач. ... вакшыш деч посна эше. Чарне.
Эголин. Мый чарненам. (Кидым пыштымыжым чарна.) Кунам калыкышке каҥашаш
луктат, эре проблема веле лектеш. Шарналте мыйын мутем.

Кокымшо сӱрет

Самырык-влакын куштымо-мурымо ушемын погынымаш пӧлемже. Хаскален, Раски,
Сопули
да секретарь шинчат. Погынымаш официально эше тӱҥалын огыл.

Хаскален (азапланен, изи сумкаште кычалеш). Ай-ай, кушто гала тыште...
погынымаш паша радам... кушто гын... Виирияйнен... да Эголин... теҥгече
моткоч
почеш малаш возынам... партийный комитетыште... теҥгече чыла луген
пытарыме...
ай, теве, икымше йодыш Хуттутӱллӱн уремым виктарыме шумлык... мылам тыге
чучеш... мыйын палымем саде уремыште ила...
Виирияйнен (нелын шӱлен толын пура). Нелеш ида нал, вараш кодын омыл?
Хаскален. Кушко тый йомынат? Ме тыйым вучен ноенна.
Виирияйнен. Колошым монденам ыле.
Хаскален. Уремыште йӱржӧ укес.
Виирияйнен. Ала кӱлеш лиеш шонышым, мыйын логар таза огыл.
Хаскален. Логаретше коршта мо?
Раски (шке семынже). Сайлымаш годым уло логар дене тынар кычкыре-ян!..
Хаскален. Можыч... мыйын ик палымемын тыгак логарже коршта... мыйын ала-мо
кочмо шуаш гына тӱҥале. Мо нерген ме кутыраш тӱҥалынна ыле, тый вара толын
шуыч, ай, саде Хуттутӱллӱ урем шумлык...
Виирияйнен. Мо нерген?
Хаскален. Хуттутӱллӱ урем...
Виирияйнен. Тиде йодыш паша радамыште уке.
Хаскален. Уке мо? Мыйын гын икымше йодыш семын.
Виирияйнен. Мыйын гын Вилле уремыште армейский кевытым чоҥымо шотышто
йодыш икымше семын ончыктымо.
Хаскален (Виирияйненын кагазшым онча). Кушто?
Виирияйнен. Вилле уремыште.
Хаскален. Тушто мо? Вилле уремыште. Ой, Юмашне! Вилле уремыште. Мыламже
вара молан вес кагаз логалын? Айда-лийже койыш... Мый чытен ом керт. Мылам
тыге
чучеш — мыланна могай лийын, тугай кагазым колтылыт... сандене мыйын
Хуттутӱллӱ
урем шога...
Раски (Хаскаленын паша радам кагазшым онча). Тыйжын кагазыштетше уремым
виктарыме шотышто ой-влак улыт-ыс.
Хаскален. Ой, Юмо да Пӱрышӧ. Чылт уш каяш тӱҥалын ала-мо... Вара вес
кагазше кушто? (Изи сумкаштыже шеҥеш.) Кушко шуралынам гын?
Раски. Самырык... хм (шке семынже) ну, ялт аҥыра.
Хаскален. Теве-теве, верештым саде уремым виктарыме шотышто погынымаш шагат
гыч лийшаш... кызыт мыланна чыла вашкен рашемдаш кӱлеш... мый эше эмлымвер-
влак шотышто правленийын погынымашыже мӧҥгӧ лыпланен ом сеҥе... кушто вара
Эголинже?
Раски. Тудо ом тол манын ойленыс.
Хаскален. Тыге, тыге ойлен. Но тудын дене мый эше вашлийшаш улам.
Виирияйнен. Шагат гыч вашлият.
Хаскален. Туге шол. (Кагазшым онча.) Вилле уремысе кевыт шумлык... Тушто
колбасам ужалаш шонат... Мыйын адакат кочмо шуэш.
Виирияйнен. Мут толмашеш, Вилле урем.
Хаскален. Урем... Мый эше иктаж-мом подылам ыле... Мылам тыге чучеш... а
мо, чынжымак, чучеш... (Пӱжвӱдым ӱштеш, нелын шӱлештеш.)
Сопули. Ялт пӱжалт пытенат.
Хаскален. Тынар куржтал-ян, кузе от пӱжалт.
Виирияйнен. Кызыт мемнан ӱмбалне тыгай кугу ответственность, тудым вет
сулаш кӱлеш. Кӧн кидыште кучем, тудын вачышке чыла нелылык возеш.
Хаскален. Чын, чын. Теве мыйын ӱмбалнемак мыняр паша кеча, тидын мӧҥгӧ
эше ик погынымашыш кайыман. Саде Вилле уремысе кевыт шумлык, мый шонем,
тиде
чын, сай ой. Мылам тыге чучеш, тушто ужалкалаш шонат...
Виирияйнен. Кагазыште тӱрлӧ йокмам, подылшаш лемым да колбасам манын
возымо. Колбаса пелен, мыйын шонымаште, эше ош булкымат пышташ лиеш ыле ...
Хаскален. Мом? Мом?
Виирияйнен. Ош булкам пышташ манам... (Йӱк йомеш.)

Кумшо сӱрет

У погынымаш вес пӧлемыште эрта. Хаскален, Раски, Виирияйнен, Сопули ден
секретарь улыт.

Хаскален. Уф, уф! (Изи сумкаштыже пургедеш.) Саде кагазше кушто гала? Ай,
теве.
Раски (уэштеш). Кушто Эголинже? Тудым вучыман чай?
Хаскален. Мый тудым эше вашлиям, шонышым. Айста тугеже изиш вучалтена.
Мылам тыге чучеш... (тӱрвынчеш) мый ялт Эголинла тӱрвынчам.
Раски. Можыч, тыгай ковыра ӱдырамаш ала пеленжак лийын...
Хайкален. Но, но! Йылметым изиш кучо. Мо ияшкыже йомын гын?
Раски. Вучымо жапыште, айста ончалына... икымше йодыш... саде Хуттутӱллӱ
урем...
Виирияйнен. ... корно.
Хаскален. Чын, корно. Но тый шкеак шукерте огыл урем манын ойлышыч.
Виирияйнен. Но тудыжо Вилле урем ыле. Вара кевыт. Вилле уремысе кевыт.
Хаскален. А-а, Вилле урем. Умылышым.
Виирияйнен. Но тидыже Хуттутӱллӱ урем.
Раски. Уке, корно.
Хаскален. Урем але корно?
Раски. Садиктак огыл мо?
Хаскален. Могай ойыртемже?
Виирияйнен (Раскилан чынже денак сыра). Хуттутӱллӱ урем...
Хаскален. Кузе? Могай йӧн дене?
Раски. Шке кидем дене Хуттутӱллӱ уремым тӧрлатем.
Виирияйнен. Уке, корным.
Хаскален. Чарныза! Мый нимом ом умыло. (Кагаз-влакым шеҥеш.) Ме шукерте
огыл Вилле урем шумлык пунчалым луктынна ыле.
Раски. Урем але корно.
Виирияйнен. Уке, корно.
Хаскален. Мыланем гын саде кевыт келша.
Раски. Эше колбаса.
Виирияйнен. А ош булко шотышто мыйын оем?
Хаскален. Ах, могай тутло шокшо колбасам пушкыдо булко кӧргышкӧ пыштен
пурлаш... эше изишак соусым ешараш... Ах!
Виирияйнен. Да-а.
Раски. Хуттутӱллӱ урем шотышто иктаж-мом да ышташ кӱлеш...
Хаскален. Корно огыл мо? А кушто Эголинже?
Виирияйнен. Тый ынде ойло. Тудо чыла шотыштат моткоч ушан-шотан.
Хаскален. Утыжденат шотан. Кушко вара йомын?
Раски. Тидын годым тек (шагатым ончалеш)... Саде урем... тӱҥалына моли.
Кунам-гынат мучаш марте шуктыман.
Хаскален. А кушко вашкашыже? Тыште вашкыман огыл?
Раски. Вашкаш нигушко.
Хаскален. Кушко поктет? Мо нерген тый ойлет, кушто?
Виирияйнен. Мо, кӧ, кушто?
Раски. Хутту, Мӱллӱ...
Хаскален. Мо тиде тыгай?
Раски. Мыскара.
Виирияйнен. Кызыт мыскарам ышташ жап огыл. Мый, шонем гын, саде
Мӱттӱхуллу уремым (йоҥылышыжым шижын) Хуттутӱллӱ уремым.
Хаскален. Уке, корно.
Виирияйнен. ... йӧра, корно лийже, виктарыме шумлык ой дене келшена.
Хаскален. Мылам тыге чучеш... (Йӱк эркын иземеш.) Мо ияштыже коштеш
Эголинже?..

Нылымше сӱрет

Вакыште йӱштылшӧ-влакын изи пӧлемышт. Пушеҥге-влак шеҥгеч шып, нер йымакыже
мурен Эверт Виртанен толын лектеш. Ӱмбалныже шӱкшӱ вургем. Тиде гутлаште
почешыже кок ӱдырамаш-влак толын лектыт. Виртанен нунын деке миен керылтеш.


Эверт (кылмен, йӱкшӧ оралген). Мыняр шагат?
Ӱдырамаш-влак (моткоч лӱдын). Караул, полшыза! Ой, ай!
Эверт. Мом тӧчеда? Мыняр шагат манын веле йодымыс.
Ӱдырамаш-влак. Полшыза, полшыза (Лектын куржыт.)
Эверт (вургем кудашме пӧлем шеҥгеке каен йомеш). Ох-хо!

Оҥым кадыртен, нерым кӱшкӧ нӧлталын, коҥыла йымалне портфельым кучен,
Эголин толеш. Вургемым кудашме пӧлемышке пура, икмыняр жап гыч плавким чиен
лектеш.
Пушеҥге шеҥгеке каен, вӱдышкӧ тӧршта. Вӱд гыч "Уф, ух!", веле шокта.
Эверт пӧлем шеҥгеч лектеш, шкенжын кӱчызӧ гай вургемжым кудашын кышка.
Пӧлемышке пура, тушеч Эголинын вургемжым чиен лектеш, кодшыжым кидешыже
нумалын
куржеш. Тиде жапыште Эголин пӧлемышке пура. Ала-мом семынже вудымата.
Тунамак пӧлем гыч мӧҥгеш куржын лектеш, уло кертмын кычкыраш тӱҥалеш.

Эголин. Мо тыгай, мо ышталтеш! Кушто вургемем? (Кушкед пытыше тошто
вургемым ужеш.) Киямат! Такси! Такси! Могай окмак солалтен каен? (Кодшо
вургемым
тӱслен онча, но огеш логал. Моткоч кылмен, тӱрвынчеш, изиш ыраш манын
тӧрштылеш.
Нигушко пураш да Эвертын кудалтен кодымо вургемжым чиен, пӧлем гыч лектеш.
Чарныде тӱрвынчеш. Полицейский машинан толмыжым ужеш. Куанымыж дене машина
ваштареш
куржеш.) Ну, вучен шуктышым. Мыняр жап? Мыйым ужатыза да изиш гына... апчхи

(тӱрвынчеш). Шуйкалыде, вашкен тышечын...
Полицейский Эголинын кӱсенже гыч лектын шогышо кагазым ужеш, тудым налеш,
йолташыжлан пуа да тудлан ала-мом шып ойла.
Полицейский. ... кудалына, кудалына... Мӱттӱӱляшке кудалына. Эверт
Виртанен, йӱдышӧ.
Эголин. Кызыт мыняр жап? Мыланем шым шагатлан парламентыште лийман. (Кӱчызӧ

вургем денат шкенжым кугешнен кучаш тырша.) Кайвоауисто урем дене эртена,
мыланем мӧҥгӧ пурен лекташ кӱлеш.
Полицейский (воштылын). Туге, туге, пурена-пурена, вара тыйын
парламентышкет каена.
Эголин. Машинаште эше ала-кӧ уло мо?
Полицейский. Шкет отыл, эше весе... тыйын гаяк.
Эголин. Тендан ушда каен... писынрак... апчхи! Машиныште полицийлан
вуйшиймашым возена...
Полицейский (йолташыжлан). Тидыжын йӧршынак ушыжо пужленыс, весыж дечат
аҥырарак ала-мо...
Вес полицейский (Эголиным ончен). ... чын, эше утларак черле. Могыржо тул
гай шокшо. Кудалына. "Парламентышке".

Визымше сӱрет

Кок кече эртымеке. Мӱттӱӱлясе пужлышо-влакым эмлымвер. Кумшо номеран пӧлка.
Кумшо номеран палата гыч санитар лектеш, ваштарешыже канцелярий гыч
медсестра. Тудо
яшката кап-кылан, пелед шушо самырык ӱдыр.

Санитар. Саде Эверт Виртанен дене ялт уш каен. Температурым висаш гына
тӱҥалам... Правлений вуйлатыше улам манын куктылеш... кунам мый воштылам да
иктаж-мом ойлем, тудо вигак шыдешка да кугу тӧра улам манеш... вара, изиш
лиймеке,
кугыжаныш советник лиеш... вара эше парламент член, министр. Ала, манам,
персидский шах улат. Тудо сырен кудалта, кузе мыйым от пале, манеш, ала-
могай Эголинын
лӱмжым эре тӱя. Тыйже кӧлан тыге тӱрветым чиялтен шогылтат?
Медсестра (ош калпакым чиен, воштончыш ончылно тӱрвыжым чиялтен шога,
пешыжак санитарым огеш колышт). Тыланет. Ай, эмлымвер-влак правленийышке
коштшо
Эголиным ойла, очыни. Жапын-жапын тиде лӱмым колалтын. Изирак тӧра-влак
мемнан
черле-влак семын кугунжак огыт кугешныл. Лемпи шуко гана ойлен: пациент-
влакын
йоҥылыш ойыштым ушештараш огеш кӱл. Тыйже молан тудлан персидский шах
нерген ойлыштынат?
Санитар. Тудо шкенжым тыгай кугу тӧралан шотла гын, мыйын мутемым ушышкыжат
огеш пыште. Теве весыже гын шкенжым кугыжа-влакын кугыжашт улам манеш.
Медсестра. Тиде шукертсе историй. Кугыжа ила тыште, коло ий наре тудым
тыште жаплат, поснак Лемпи. Кугыжам ынде весым ышташ ок лий. Тый чаетым
темен
шуктышыч? Ош киндыже могай тамле пушан...
Санитар (кайышыжла). Палем ыле гын, шаде персидский шахланат ош киндым
налам ыле. Тудо мылам тый шке ош кинде улат манын ойла. Тый молан радиом
петыренат?
Медсестра. Мый? Радиом колышташ огыл, шинчын каналташ жап уке. Мый кызыт
чайым наҥгаяш изи орвам кондем, вара кагазым возаш шинчам.

Медсестра радиом почеш, кухньышко кая, тушеч чайым шупшыктымо изи орвам
конда,
чай ате-влакым шынден, палатышке шупшыкта.

Радио йӱк. Жап латиндеш шагат. Пытартыш уверым колыштса. Таче парламентысе
промышленность шотышто комиссийыште государственный целлюлозно-бумажный
заводын пашаж нерген докладым колыштмо. Тидын деч ончыч комиссий член-влак
тусо производствым чыла могырым шымленыт. Доклад элыште улшо целлюлозно-
бумажный комбинатын сатужо тӱнямбалне ончыл верышке лектеш манын ӱшаным
пуэн.
Таче пашам пырля ыштыме да келшен илыме шотышто тӱнямбалсе конференций шке
пашажым тӱҥалеш, тушко мемнан эл гыч кугыжаныш советник Эголин каен.
Конференцийышке
37 эл гыч кугыжаныш да мер пашаеҥ-влак чумыргеныт. Погын кум кече пашам
ышташ
тӱҥалеш.

Санитар радиом петыра.

Медсестра (канцелярий гыч толеш). Тый радиом петырышыч? (Чайым темкалаш
полша.) Мый саде Эголинын лӱмжым жапын-жапын колынамат ала-мо.
Санитар. Кастене яндар юж дене шӱлаш лектына?
Медсестра. Адак саде чодырашкет мо?
Санитар. Тушко.
Медсестра. Оласе витрина воктене коштын огына керт гын, йӧра айда.
Санитар. Лек, йӧра.
Медсестра. Йӧра, лектам. (Ӧндалалтын, кухньышко каят.)

Кудымшо сӱрет

Вес кече. Эр. Кудымшо палата. Палатыште койко, изи тумбычко да пӱкен улыт.
Пырдыжыште кушкедалтше обой кеча. Палатыш пӧлкасе санитарке пура. Тудо
кокла ийготан, тӧпката, поро кумылан, ала-мо дене поро авам ушештара.
Эголин пудештшашла
сырен шинча. Санитарка тудым кертмыж семын лыпландараш тырша, вакшышыжым
тӧрлата.

Санитарка. Поро эр, Виртанен! Мый кольым, те тӧрланаш тӱҥалында. Тиде
моткоч сай. Чылан тӧрланат. Тендан могырда тул гай шокшо ыле. Айста тиде
таблеткым подылына. (Тыманмеш Эголинын умшашкыже пиллюльым чыка.)
Эголин. Могай мый тыланда Виртанен улам?
Санитарка. Эверт Виртанен. Ме моткоч кылмен ситаренна. Тыште изиш каналтена
да вара чыла сай лиеш. Виртанен вакыште йӱштылшыжла утыждене кылмен.
Эголин. Мыняр гана иктымак рӱдаш лиеш: мый Виртанен омыл.
Санитарка (кӱпчык-влакым тарвата). Туге, туге. Виртаненын карточкыштыжо
тудын "телымсе морж" улам манмыжым поснак палемдыме. Могай вургем дене
тышке логалында, шарнеда? Айда.
Эголин. Вургем дене. Ала-могай аҥыра мыйын вургемем нумалын куржын.
Санитарка (пеҥгыдын). Виртанен! Мый Виртаненын пиджак кӱсенже гыч шкеак
кагазым муын луктынам. Теле эше пытен огыл, пальто деч поснажак коштман
огыл
ыле. Ай-яй-ай!
Эголин (шке семынже). Каргыме! (Шыдын.) Кушто тыште врач? Молан мыйым огыт
терге?
Санитарка. Врач ятыр гана толын ончен, но Виртанен тул комыля гай шокшо
киен. (Вакшышым шараш тӱҥалеш.) Ынде ме каналташ возына. (Эголиным вакшышым
пышташ тӧча.)
Эголин (лӱдын). Ме?!
Санитарка (мыскаралан огеш вашеште). Вашке, чыла сай лиеш. Айдеме тыге
чот черланен гын, тӧрлатыде огеш лий.
Эголин (кӱпчыкышкӧ вуйжым пыштен, нойшыла). Колыштса мыйым, поро озавате,
мый чыным ойлем. Мый кугыжаныш советник, парламентын депутатше, тӱҥ
директор,
председатель Лаури Эмерик Эголин улам. Мый вакыште йӱштылынам. Мыйын ушем
каен
огыл. Ала-кӧ мыйын вургемем вашталтен. Мый Виртанен омыл. (Икмыняр кечысе
ӧрш да
пондашан Эголинын шке чаплӱмжӧ да титулжо-влак нерген ойлымыжо санитаркым
ӧрыктара веле.)
Санитарка. Мый тыште оза омыл, мый санитарка гына улам...
Эголин. Мыят Виртанен омыл...
Санитарка (лыпландара). Изишак ме каналтена, вара чыла тӧрлана, тышечат
колтат. Эм тендам лыпландара. Вашке кочкыш жап шуэш, иктаж-мо тутло лиеш
докан.
Шыл когыльым кочкын ончена, ням, ням... (Кая.)
Эголин (шыдын ончен ужата). Шке тый шыл когыльо улат!..

Шымше сӱрет

Пӧлкасе канцелярий. Санитарка толеш. Тудо ала-мом пеш шонкала.
Европысо кугыжа (толын пура. Тудо кок метр наре кӱкшытан патыр еҥ.
Шинчаштыже волгыдо тул йӱла). Поро эр, Лемпи!

Санитарка. Поро лийже! Кузе пашат кая?
Кугыжа. Тӱняште чыла тымык.
Санитарка. Кугыжан таче кумыл сай.
Кугыжа. Кӧм кудымшо палатышке конденыт?
Санитарка. Шкат эше каласен ом керт.

Кугыжа кая. Санитарка кугун шӱлалта. Кагаз-влакым поген пышта, эм-влакым
шеледен опта. Телефон йыҥгырта, санитарка кӱчыкын вашешта. "Алло, тӧрлане
эркын
дене, йӧра, чеверын". Вара канцелярийысе омсам петыра, телефон номерым
кычалеш
да йыҥгырта.

Санитарка. Поро кече! (Колыштеш.) Нелеш ида нал, тиде Мӱттӱӱля эмлымверысе
санитарка йыҥгырта. Эмлымвер-влак правленийын секретарьже уло мо? Да...
Маттила, Лемпи... Справке, ... уке, справке ок кӱл. Колыштса, могай тиде
номер,
ой, аха, 446221. Нелеш ида нал. (Уэш пӱтыра.) Секретарь уло мо? Тиде
Мӱттӱӱля
эмлымверысе пашаеҥ. Мыйын ик сомыл уло... кузе каласаш гын... мый эше
умылен ом
керт, те паледа мо, кушто кызыт эмлымвер-влак правленийын председательже
Эголин?
Уке, мый вуйшияш огыл йыҥгыртем... вес элышке каен... конференцийышке...
газетыште возеныт... Мыйын газетым лудаш жапем йӧршын уке.
Колыштса эше, мый йоднем ыле, йолташ семын каласыза: тудо вакыште йӱштылаш
йӧрата маныт, чын мо? Пӱнчеран серышке огыл йӱштылаш коштеш?.. Мый нимом
каласен ом
керт... кумылын огеш кошт... чӱчкыдын ойлат... Жапдам налам манын, нелеш
ида
нал... тыште тӱрлым ойлат... Уке, уке, мый телым ом йӱштыл... Сайын кодса,
чеверын. (Трубкам пышта. Шке семынже.) Мом мый шогылтам? Кече мучко
йолымбалне, вуйыштем чыла лугалт пытен. кӧ тыште таза, кӧ черле. Саде
Виртаненжат... (Воштылеш.)
Медсестра (толын пура). Матила акай, нелеш ида нал, кунам те Виртанен
дене шинчен улыда, мемнан озана йыҥгыртыш да таче тышке ала-могай магистр
толеш
мане.
Санитарка. Мемнан ик яра верат укес.
Медсестра. Уке, тудо черле огыл, эмлымвер-влак правлений гыч, шымлызе.
Мемнан дене накладной-влакым шотлаш тӱҥалеш (Кагазым лудеш). "Посна пӧлка
еда
мыняр шыште кодшо кок талукышто кӱварым йыгаш каен".
Санитарка (умылен огеш керт). Мыйын жапем уке. (Умылаш тӧчымӧ гай.) Пуйто
ӱдыр-влакын шыштым шотлымо деч посна нимогай сомылышт уке.
Медсестра. Оза телефон дене раш каласыш. Маттила шотлен шукта гын, тек
вигак тудлан йыҥгыртыже, мане.
Санитарка. Вара йыҥгыртем. Тыланда кудымшо палатыште кийыше Виртанен мом
ойлыш?
Медсестра (кидшым лупшалеш). Вакыште йӱштылмыжӧ да вургемже шотышто ялт
путаялт пытен. Тул комыля гай кийымыж мӧҥгӧ теҥгече кастене орадым веле
ыштылаш
тӱҥалын. Теҥгече кастене мый тыште лийын омыл, сандене ом пале, кузе те
тудым
тышке пыштен улыда.
Санитарка. Те теҥгече канен улыда.
Медсестра. Туге. Кечывалым те да Руохонн гына лийында. (Кая.)

Пӧлкасе врач пура.

Пӧлкасе врач. Поро кече! Кузерак пашада кая?
Санитарка (мутланымыж годым эре ала-мом ышта). Нимо тыгай-тугай лийын
огыл. Те тӧрланен улыда?
Пӧлкасе врач. У чер огеш пиж гын, йӧра. (Тӱрвынчеш, кокыра.)
Санитарка. Ала-мо те тазала огыда кой... Температурым висен улыда?
Пӧлкасе врач. Тидымак ышташ толынам. Айста вашкерак висена, вара пӧлка
йыр савырнаш кӱлеш. Иктаж-мо у уло?
Санитарка. Ала-могай ик черлым конденыт. Ончыч Мӧнккӧлаште эмлалтын,
Эверт Виртанен. Теве кагазше, ончалза.
Пӧлкасе врач (кагазым онча). Ой, температуржо могай! Грипп, моло огыл.
Санитарка. Чын. Тудо Мӧнккӧля гыч вакыште йӱштылаш шокшо вургем деч посна
шылын куржын.
Пӧлкасе врач. Тышкыже кӧ конден?
Санитарка. Полиций. Ончыч эше ӱдыр-шамычым коремыште лӱдыктылын, нунышт
вара полышым ӱжыныт. Мемнан эмлымвер Мӧнккӧля деч лишнырак, сандене ола гыч
Виртаненым тышке конденыт. Мом тудо ойлыштеш, нигӧ нимом ок умыло.
Пӧлкасе врач. Тугак коеш. (Кагазым лудеш.) "Жапын-жапын черле тыглай
илыш деч кораҥеш да пужлышо ушыштыжо шочмо тӱнясе илыш дене гына илаш
тӱҥалеш".
Санитарка. Арамак огыл шкенжым тӱрлӧ тӧра-влак лӱм дене манеш.
Пӧлкасе врач (умбакыже лудеш). "Черле шкенжым оза семын ужмыж годым
веле тыматлын куча. Воктенже улшо-влаклан лӱдыкшым огеш шочыкто, но черже
талышныме годым петырен шындыман". Аха!.. Умбакыжат тыгакынак...
Санитарка. Ынде раш, кунам тудо орадыланаш тӱҥалеш, логалтенат кертеш...
мый дечем посна весым... доктор, те адакат воштылыда гына, но мыйым ик
черлат
кид дене огеш шу. (Порын шыргыжеш.) Мый ик тугай настам палем... Саде
черле...
Тудо...
Пӧлкасе врач. Тудо тендан чондамак савырен огыл?
Санитарка. Мый ойлем ыле, но те воштылаш тӱҥалыда.
Пӧлкасе врач (шке мыскараж деч ӧрын, вара мыскара деч посна). Мый тендан
шумлык ом воштыл (шыргыжалын), южгунам, иктаж гана веле. Кондыза тышке саде

Виртаненым. Тысе йӱдышӧ-влак коклаште тудым Фараон маныт. Виртайнен-фараон.
Мом
мардежвакшла тынар пӧрдат? (Санитарка ӱмбак тӱткын онча.) Мый тыйым
шекланем.
Санитарка. Пырыс-коля семын мо?
Пӧлкасе врач. Тый эре кумылзак улат.
Санитарка. Мый чыве наре веле кочкам.
Пӧлкасе врач. Ужына кузе кочкат, палем.
Санитарка (кугун шӱлалта). Виртаненын Альма шӱжарже уло, тудо изажын
кӱсенышкыже саде кагазым пыштен ыле. Эвертлан неле лиеш гын, йыҥгырташ
йодо.
Альма кызыт шкежат хирургий пӧлкаште кия. Тудо кӱлеш годым полшаш сӧрыш.
Пӧлкасе врач. Тиде сай.

Санитарка кая да икмыняр жап Эголин дене пырля пӧртылеш. Эголин вигак
врач деке куржын мия.

Эголин. Ынде, шонем, чыла рашемеш. Мый тетла тидым чытен ом керт. Поро
кече, доктор. Мый государственный советник улам...
Пӧлкасе врач. Палем, палем.
Эголин. Ынде чыла верышкыже шинчеш дыр. Мый моткоч ноенам. Мылам кызытак
тышечын лекташ кӱлеш...
Пӧлкасе врач. Ондак изиш терген лектына. Теве тышке шичса.
Эголин. Каргыме кашак!.. Юмо серлаге, тендан ушда каен, те кеч паледа, кӧ
мый улам. Мый калык депутат...

Телефон йыҥгырта, врач вашешта.

Телефон йӱк (йӱк моткоч раш шокта, врач трубкам пылыш деч ӧрдыжтӧ куча.
Сценыште
тыгай сӱрет: ик могырышто пӧлкасе врач, вес могырышто гипс йолан тӧпката
ӱдырамаш коляскыште шинча). Тиде кумшӧ пӧлка, кумшо? Поро кече! Поро! Тиде
Альма Виртанен. Те мыйым йыҥгырташ йодын улыда, манын каласышт. Сандене
йыҥгыртем. Мый
кольым, Эверт пелмундыра тендан деке логалын, маныт. Ой-ой. Тудо изиж
годсекак
аҥыра ыле. Уке, уке, тудо шыде-осал монь огыл, поро чонан, но вуйлаташ пеш
йӧрата. Тиде, можыч, сайжак огыл. Эверт тыглай айдеме, нимом тыгай-тугайым
ок ыштыл.
Шкенжым чыла шотыштат советник улам манеш. Ончыч ик гана кугыжа лийын, вес
гана
Египет гыч моли мумий улам манын ойла ыле. Вара тӧра манме койышыжым
кудалтыш.
Кунам тудо Мӧнккӧляште киен, мыйын чон корштен огыл. Мый дечем тудлан
саламым
каласыза, шӱжарже тудым огеш мондо манын ойлыза, шкеже толын огеш керт,
йолжо
тугын манын каласыза.
Тудым тендан деке кондымеке, мый дечем телым тудо вакыште йӱштылеш мо манын
йодыныт. Чын, йӱштылеш, мыяк тудым тидлан туныктенам. Тудо кажне ийын иктаж-
мом
шонен луктеш ыле. Тока уло калыкым, сай лийже манын, тӧрлатынеже ыле, кызыт
теве
вакыште йӱтылаш тӱҥалын. Кылмымыж дене чыла нержат йошкарген пытен, очыни.
Уш
пужлымо чержым ала-кузе тӧрлаш, ом пале.
Альма шӱжарже деч кугу деч кугу саламым каласыза. Эмлымверда олаштак лиеш
гын,
миен ончалам ыле, но пеш мӱндырнӧ улыда, йолемжат эше гипсыште. Тау, Эверт
йыҥгырташ йодеш гын, мый декем йыҥгыртыза. Кирунки, визымше палата. Сайын
кодса...
Орадыланаш тӱҥалеш гын, Эвертлан иктаж-могай кидпашам кучыктыза, вигак
лыплана.
Йӧра лиеш, санитар тыште шурга, телефоным кужун кучет манеш. Чеверын, сайын
кодса...

Телефонышто йӱк йомеш. Пӧлкасе врач трубкам пышта.
Телефон дене мутланыме годым Эголин пӧлем мучко тышке-тушко шып коштеда,
санитаркым тӱткын онча, тудыжо эм-влакым шеледен опта. Эголин моткоч
тӱрвынчаш тӱҥалеш. Пӧлкасе врач, ончен-ончен, шыдешка да санитаркылан
Эголиным вӱден лукташ
шӱда. Тудыжо Эголиным шӱкаш тӱҥалеш. Эголин торешлана. Санитар толеш, вӱден
наҥгаяш полша. Эголин уло кертмын кычкыра.

Пӧлкасе врач (шкет). Ну и тип!
Санитарка (толеш). Мом вара Альма шӱжарже ойла?
Пӧлкасе врач. Альма тудо Альмак. Эше теве тиде Виртаненжым эше тышке
конден шуэныт. Бегемот гай тӱрвынчеш. (Шкежат тӱрвынчеш.) Торешлана гынат,
койкыштак кодаш кӱлеш. (Эшеат чот тӱрвынчеш.)
Санитар. Мыят ӧрам веле: чылт бегемотла тӱрвынчеш, сандене нигушко тудым
огына лук.
Пӧлкасе врач. Мый кок кечылан каем докан. Те тыште чыла чынжым рашемдыза.
Санитар. Мый йӧнымат кычал муынам. Эн ондак телефон дене Египетышке
йыҥгыртем да иктаж мумий тушто йомын огыл мо манын йодам, вара Европышко
иктаж кугыжан ватыжлан телеграммым пуэм да тыште кугыжа пелашет эмлалтеш
манын увертарем.
Пӧлкасе врач. Шкемынат температурым висаш ала-мо? Манмыла, кем ургызын
икшывыже-влак чарайол......
Санитар. Нерве манмет пужлен, очыни. Аҥыра аҥырам тӧрлатышаш огыл мо.
(Калыкмут семын каласаш тырша.)
Пӧлкасе врач (мыскара деч посна). Аҥыра койыш кызытсе жаплан утларак
келша, маныт.
Санитар. Тӱҥ врачын пытартыш серышыже моткоч сай ыле.
Пӧлкасе врач. Кеч-мыняр сайын воза гынат, шӱдӧ ий деч ончыч садиктак
тудым жаплаш огыт тӱҥал. Кызыт илен мошташ кӱлеш, а тудо шканже эре ала-мом
кычалеш. (Тӱрвынчеш.) Тиде пачемыш пыжашым кок кече кидыштет кучо. Дежурный
полшыжо. Моло чыла раш?
Санитар. Кок кечыште мо лийын кертешыже?
Пӧлкасе врач. Кутырен келшышна тугеже. (Телефон йыҥгырта, врач вашешта.)
Шуам гын, мием. Йӧра. (Санитарлан.) Икмыняр жап мый эше пӧлкаште лиям. Мом
каласынем ыле... а! Альма Виртанен Эверт изажлан кидпашам пуаш темлыш.
Санитар. Мом?
Пӧлкасе врач. Альма, "Фараон" изаже лӱшкаш тӱҥалеш гын, иктаж кидпашам
кучыктен пуаш кӱлеш мане.
Санитар. Мом мый шонен муам?
Пӧлкасе врач. Иктаж-мом йӧнештарет.
Санитар. Можыч, пидаш пуаш, кугыжалан туныкташ каласаш.
Пӧлкасе врач. Тудо ончыч терапевт семын шогылтын мо? Эше мо тушто?
Санитар (черле-влакын кагазыштым онча). Йӧра. Теве Валконен, нимо тыгай
уке, нерже гына йога. Перттинен, тиде эре сыра, пашам ынеж ыште, кочнеже
гына...

Кандашымше сӱрет

Кудымшо номеран палата. Эголин койкышто шинча, моткоч шыдешкыше.

Кугыжа (кугу йӱкын тошкалын толеш). Поро кече!
Эголин (шыдыжым изиш кучен). Поро лийже!

Кӱчык жап шып. Кугыжа, чыла деке йӱкшен, койкышто эмлымверысе шӱкшӱ вургем
дене
шинча. Эголин шыде парже дене пӧлем мучко коштеда.

Кугыжа. Вакшыш нимолан ок йӧрӧ.
Эголин. Хм.
Кугыжа. Чыла комыля-влак веле.
Эголин. Гм.
Кугыжа. Кӧ улам маньыч?
Эголин. Тыланда палаш нимолан. Эголин.
Кугыжа. Мом тӧрштылат, лыплане (Шыдешка.)

Эголин шыдын ончалеш.

Кугыжа. Мо тӧра койышет йомо?

Эголин эшеат чот шыдешка.

Кугыжа. Пашат томам, коеш?
Эголин. Тендан могай сомыл.
Кугыжа (шке семынже). Лемпи чын ойла, чылт ушыжо пужлен.
Эголин. Мо?
Кугыжа. Мыйын семынак тыйым электрический пӱкенышке шындаш кӱлеш.
Эголин. Кушко?
Кугыжа. Электрический пӱкенышке. Чытырыктен налаш. Кугыжат кужу жап шинчен
чытен ок керт.
Эголин. Кӧ?
Кугыжа. Мый.
Эголин. Теже кӧ улыда?
Кугыжа. Европысо Кугыжа. (Эголин воштылеш, Кугыжа шыдешка.) Йӧра.
Электрический пӱкенышке шындаш огеш кӱл, лӱдынат, коеш. Лемпи тылат пидашет
конда.
Эголин. Мом?
Кугыжа. Пидаш... име ден шӱртым. (Кӱсенже гыч име ден шӱртым луктын, пидаш
тӱҥалеш.) Пидаш тунемнет? Тунам вара шыде пырыс гай койышет ала изиш
лыплана.
Эголин. Тыйын ушет уке мо?
Кугыжа. Молан? (Пидеш.) Лемпи тыге мастарын пидеш. Но име-влак сай улмо
годым гына. Тиддеч сайын пидмым мый нигунам ужын омыл. Ончо-ян.
Эголин. Те йӧршешак мӧҥгештын улыдас.
Кугыжа. Саде име-влак дене сайын пидаш лиеш. Тӱҥалтыш ийлаште мыят кугунак
тыршен пидын омыл.
Эголин. Ийлаште?
Кугыжа. Туге.
Эголин. Ятыр ий?
Кугыжа. Ятыр ий.
Эголин. Те ятыр ий пидын улыда?
Кугыжа. А мо тугай? Ончыч Лемпи туныктен. Тидын деч ончыч йокрокланенам.
Эголин. Йокрокланен улыда?
Кугыжа. Кузе эше йокрокланенамже.
Эголин. Да-а?
Кугыжа. Тыйже кӧ улат?
Эголин. Кугыжаныш советник Виртанен (Йоҥылышыжым огеш шиж.)
Кугыжа. Мом тый ыштен моштет?
Эголин. Чыла тӱрлӧ сомылым.
Кугыжа. Тыйын паша верет уло?
Эголин (шӱлыкаҥеш). Но... но...
Кугыжа. Нононо! Чыла вере шукташ тыршет!
Эголин. Сита! Чарныза! Мыйын шуко сомыл уло.
Кугыжа. Ну, мутлан? Мом тый ыштен моштет?
Эголин. Ятыр пашам.
Кугыжа. Пидын садиктак от мошто. Сандене тыште тунемаш кӱлеш.
Эголин. Айда-лийжым ит ойлышт.
Кугыжа. Мый тыште ятыр черлым пидаш туныктенам. Тӱҥалтыште шот лектын огыл
гын, вара садиктак тунемыныт.
Эголин. Ну-у.
Кугыжа. Меат тӱҥалына веле. (Кугу йӱк дене.) Тол тышке. (Эголин лӱдын
лишемеш.) Шич! (Кугыжа пеҥгыдын да шолдыран ойла, сандене Эголин койкышко
шинчеш.)
Ик йырым тӱҥалына веле...
Эголин. Юмо гай лий, орадыла ит шогылт.
Кугыжа. Мыйже ораде омыл, тый теве ялт нӧштыл шуктыдымо улат, кидетшат ялт
шорвондо гай велыс.
Эголин (умылен ок шукто). Могай?
Кугыжа. Шорвондо гай. Вес семынже крапля маныт. Ну, айда, ик йырым
тӱҥалына.
Эголин. Йырым?
Кугыжа. Ну, ... теве ик оҥго, весе... ончо тӱткынрак... Лемпи шкенжын
шылтыме верже гыч моткоч сай име-влакым конден, тысе име-влак нимолан
йӧрдымӧ улыт.
Шуко гана пидме дене кадыргыл пытеныт. Теве тиде имым ончо. Йӧршын от
мошто,
витне... Лемпи пеш кумылзак ӱдырамаш, тылатат кидпашам муын пуэн...
Карцерыште
шинчымешке, кидпаша дене тӧрлыктарат... Колышт-ян, тый чынак мо изиш
мӧҥгештынат. Шке изиш пидын ончо, на. (Эголинын кидышкыже име-влакым пуа,
тудыжо име-влакым тембак-умбак шупшкеда да пӱтыркала.) Ну, ончо, кузе мый
оҥго гыч шӱртым
кучем да савырал шындем, вара оҥгым кучашлан имым парням дене шӱкалам. Но
тыйже
ялт аҥыра тунемше улатыс. (Эголин толашен-толашен чыла имыжым йоктара,
Кугыжа
нӧлталеш.) Кугыжа уэш тылат ончыкта, кидетым изишак лывырте. (Уэш Эголинын
кидышкыже име-влакым пуа.) Имынерже дене шӱртыжым тый нӧлтал да, имыжым
шӱкалын,
вес оҥгышко чыке. (Име-влакым шыр-шор шупшкеден Эголин пидаш тӧча.) Теве,
теве,
тиде оҥгышко шӱртым шупш.
Эголин. Те шукерте огыл шке йырым пидаш манын каласышда.
Кугыжа. Мый раш каласен кертын омыл, очыни. Ончо эше ик гана, вес имыжым
мӧҥгеш колто, почешыже тидыжым шӱкал. (Ончыкта.) Теве ик йырым кайышна.
Эголин. Йырым?
Кугыжа. Тиде йыр лиеш, можыч, радам. Теве ик радамым шуктенна, ынде мӧҥгеш
кайыман.
Эголин. Кушко мӧҥгеш кайыман?
Кугыжа. Радам дене пидын.

Эголин кенета шижеш — тудо пидеш. Шыдын пидышым кӱварышке кудалта, име-влак
йоген каят. Кугыжан кумылжо вола.
Кугыжа. Тый изи йоча пеш вашке сырет. Кушто Лемпин пидме имыже? (Эголин
пидме имым кычалеш, Кугыжалан шуялта.)
Эголин. Мыланем тышеч лекташ кӱлеш.
Кугыжа. Кызыт лектын от керт. Ончыч тӱҥ врач толшаш да тергышаш.
Эголин. Кунам тудо толеш?
Кугыжа. Кугарнян толеш гын, йӧра. Черле-влакым ончымо кечын.
Эголин. Ой Кугу Юмо! Лач тудак гына мо луктын кертеш?
Кугыжа. Туге. Но тумарте шуко сӧрал пашам ыштен сеҥена. Пидаш шич, чонет
вигак верышкыже шинчеш. (Эголин айда-йӧра манме семын кидышкыже налеш.)
Лемпи
мыйын пидме иметым муын огыл — тиде сай огыл, но ме пырля ик име дене пидын
кертына. (Эголинын прошмажым пидаш полша.) Шӱртым тӧр шупш. Теве тыге. Тиде
Лемпи
южгунамже тыгай шала улеш, а такшым гын чоным савырыше. Кушко ты име-влакым
пыштеныт гын?
Эголин. Да. Лемпи?
Кугыжа. Да. Самырыкше годым пеледыш гай сылне ӱдыр ыле. Шке жапыштыже мыят
мотор лийынам. Ынде веле тыге пырля шоҥгемынна.
Эголин. Кеч жапыштыже йӧратенна — Лемпим. (Чоян ончалеш.)
Кугыжа. Уке. (Вуйжым "уке" манын рӱза.) Кугыжан чонжат патыр да кап-кылжат
таза. Мый Лемпи деч у вакшышым йодаш каем.
Эголин. Мом? Вакшышым? Тау.
Кугыжа. Тыште чыла комыля ора веле. Прошмам тымарте шукто. Кайышым веле.
(Кая.)
Эголин. Кай. (Пидышым кудалта.)

Индешымше сӱрет

Эрлашыжым эрдене. Пӧлкан конторыжо.

Санитарка (телефон дене). Алло, изиш вучалте, ончалам да йыҥгыртем веле.
Медсестра. Тышке магистр толын. Эше Кугыжа пидме имым йодеш.
Санитарка. Кугыжа, магистр-влак! Мом перныл коштыт. Кушко гала, кушко
гала ты име-влакым чыкенам?
Медсестра. Мый ужын омыл.
Санитарка. Жаплан Кугыжалан шкемын имым пуышаш. Кушко адак имыже йомын
гын? Кушко пыштенам гын?

Портфельым сакалтен, Хеппанен пура.

Санитарка. Поро лийже! Маттила. Эртыза, шичса.
Хеппанен. Поро лийже! Хеппанен. Пӧлка вуйлатыше увертарен, тугеже чыла
ямде, шонем...

Медсестра. Нелеш ида нал, мый, Кугыжалан имым мумешке, кычалына манын
каласем.
Хеппанен. Имым?
Санитарка. Кугыжалан каласе, кушко име-влакым пыштенам, ом шарне. Но садак
кычал муам гын, вигак намием. (Медсестра кая.) Нелеш ида нал, господин
Хепонен.
Хеппанен. Хопонен огыл — Хеппанен. Мыйын йӧршеш жапем уке. Вигак пашалан
пижына, шонем. Вуйлатышыда, очыни...
Санитарка. Туге, туге, но мый ялт монденам.

Кугыжа (толеш). Име-влакым куш чыкенат, Лемпи?
Санитарка. Кушко чыкенам, ялтак ом шарне.
Кугыжа (Хеппаненым ончен). Тыйже кӧ улат?
Хеппанен (лӱдын). Хеппанен, магистр Хеппанен.
Кугыжа. Да. (Пӧлка вуйлатышылан.) Кунам мемнан когыньнанат шке имына лиеш
гын, оҥайрак ыле. Тудо изиш тунемынат шуын. Ялт панкрутшак огыл.
Санитарка. Мый ончылгочак ӱшаненам — Кугыжа иман пушеҥгын укшыж гай
сӧрал прошмам пидын кертеш. Име-влакым муам гын, вигак намием. Еҥ-влак
могай шала ушан лийыныт. Тый кай веле. (Кугыжа кая. Хеппаненлан.) Тендан
могай йодыш?
Хеппанен. Иман укш гай прошма... Шымлымаш шотышто йодыш, сатум кучылтмо
шумлык.

Телефон йыҥгырта.

Санитарка (телефонышко). Кызытак ыштена, тыге, тыге, тылеч молат. (Трубкам
пышта.) Нелеш ида нал, тыште эре йӱк-йӱан. Могай йодыш маныда?
Хеппанен. Йодыш тыгай: ик настам кучылтмо шумлык шымлымашым эртараш
кӱлеш, а настаже тыгай — кӱварышке йыгыме шыште. Те шотлен лукса, мыняр
шыште
кая ик пагытыште кажне пӧлкаште, да вес семынже, мыняр кучылталтеш
квадратный
метр еда. Вара уштарена, шеледена — тыге шыште индексым шотлен луктына.
Санитарка. Тиде шыште индекс мӧҥгыжӧ мо вара? Тендан шыште, мыйын пидме
име ушыштем.
Хеппанен. Шыште индексым кычал муашлан кучылтмо шыштым йыгыме кӱвар дене...
уке, палемдыме шыштым квадратный метр дене шотлымаште кӱвар дене... Тыге
лектеш шыште индекс...
Санитарка. Вара тидын дене мом ыштена?
Хеппанен. Шотлен лукмо индекс шыште йоген пытыме верым муаш полша.
Санитарка (имым кычалшыжла пешыжак огеш колышт). Мо йогымым?
Хеппанен. Шыште йогымым.
Санитарка. Ай. Ах-ха. (Ӱстел яшлыкыште кычалеш.) Ала тыште лийын кертеш.
Тыштат уке... Кушко йомын гын...
Хеппанен. Мо?
Санитарка. Пидме име.
Хеппанен. Пидме име — тиде тендан сомылда. Мыйын жап шерге. Тыланда кызытак
шыште шумлык пашам тарваташ кӱлеш. Тидым шуйкалыман огыл. Шайтан пидме име.
Санитарка. Шайтанлан огыл, Кугыжалан име. Эше пила име. (Воштылеш.) Мый
кызыт гына каласышым — иман укш гай прошмам. Мый Виртанен нерген ойлем.
(Хеппанен шыдын ончалеш.) Нелеш ида нал, господин Хевонен.
Хеппанен. Хевонен огыл, а Хеппанен. Тендам тӱткым колышташ йодам. Теве
тиде анкетышке кок талукышто тылзе еда мыняр шыштым налын улыда манмым гына
сераш кӱлеш...
Санитарка. Кушеч мый тидым шарнем?
Хеппанен. Заказым ыштыме кагазда кодын огыл мо?
Санитарка. Уке.
Хеппанен. Иктаж-кушеч муаш кӱлеш. Тиде эмлымвер правленийын пунчалже. Чыла
шот да радам дене ышташ кӱлеш, чынжымак мыняр шыште кӱвар йыгаш кая — ме
тидым шотлен лукшаш улына. Тӱрлӧ эмлымверыште да тӱрлӧ жапыште шыште
кучылтмаште
тӧрсырым тӱжваке лукман. Мыланна ик нормышко шуаш кӱлеш. Айда-лийже
кучылтмылан
мучашым ыштыман.
Санитарка. Мый шонем гын, ик пачке шыштым тылзыште ик пӧлкалан кучылтам.
Тугеже мемнан пӧлкалан тылзылан ик пачке кая, шонем.
Хеппанен. Тендан шонымыда эше научный факт огыл. Тидым шымлаш да шымлаш
кӱлеш. Шонымо вет палыме дечат изирак.
Санитарка. Мый, шонаш огеш кӱл гын, йӧршынат ом шоно ыле. (Изи жап шып.)
Мый колынам, пуйто шыште дене озанлыкыште тӱрлӧ йӧным кучылтын... (ойжым
кӱрлеш).
Хеппанен. Айста, ынде паша нерген кутыралтена! Мый ужам, те умылаш
тӱҥалында. Шыштылан заказым пуымо кагазым муын кертыда?
Санитарка. Ой, Юмыжат! Шыште! Тошто йошкар шыште пачкышке саде име-шамычым
шылтенамыс. (Эмым аралыме шкаф йымаке кидшым чыка да шыште пачке кӧргыштӧ
име-влакым муэш.) Оҥай веле, кузе шарналтен омыл! Изиш вучалтыза! Кугыжалан
имым веле наҥгаен пуэм.
Хеппанен. Шогыза! Мый тыланда тиде пашам гына умылтарынем.
Санитарка. Мый тыманмеш, саде имым Кугыжалан веле намием, пуэм.
Хеппанен. Мый тыланда писын паша нерген ойлен пуэм, радам дене гына
колыштса. Шергаканем, те изиш лыпланышда? Эмлымвер правленийын пунчалже
дене...
Санитарка (куанен). Туге.
Хеппанен. Туге.
Санитарка. Те саде эмлымвер правлений гыч улыда?
Хеппанен. Туге.
Санитарка. Те кӱшыл советникым, Эголиным, паледа?
Хеппанен. Мутат уке, палем.
Санитарка. Мемнан дене тыште ик черле шкенжым саде советник...
Хеппанен (кумыл волышын). Мый колынам, тыште шкеныштым эшеат кугу тӧралан
шотлышат улыт.
Санитарка. Туге. Кугыжа. Тудо мемнан тошто клиентна.
Хеппанен. Айста пашанам мучаш марте шуктена. Тиде анкета...
Санитарка. Айста саде Виртанен дене саламлалт толына. Наҥгаен пуэна тиде
имым.
Хеппанен (йӧршеш шыдешкен). Но! Тиде анкетеш тидым ончыкташ. (Телефон
йыҥгырта, Хеппаненым ӱжыт.) Поро лийже! Вашке толам. (Пӧлка вуйлатышылан.)
Мыйым
вучат вес пидме име шумлык... мый каласышым вес пӧлкаштат. Вашкаш кӱлеш.
Тиде
анкетыште, колыштса тӱткын...

Пӧлка вуйлатыше ӱҥышын колыштеш, но нимом огеш умыло.

Луымшо сӱрет

Пӧлка канцелярий. Медсестра кагаз-влакым радамын опта. Санитар воктенже
шога.

Санитар. Лемпи каен?
Медсестра. Каен.
Санитар (йолым шуялтен, ласкан шинчеш). Юмылан тау. Тый денет коктын гына
лийына. Шӱмланат ласкан веле чучеш.
Медсестра. Уке шол.
Санитар. Кузе уке, мый арня мучко ты ласка кечым вученам. Тый ала-моэт дене
мыйын чонем савыренат.
Медсестра. Тыйынат моторет сита. Но кызыт кӱварыш йыгаш шыштым налме
нерген кагаз гыч пуракым нелаш полшет мо?
Санитар. Мом?
Медсестра. Тидым чыла терген лекташ кӱлеш. (Ала-кушто почаҥше, пуракаҥ
пытыше кагаз вӱдылка-влакым санитарлан шуялта.) Кодшо кок ийыште тылзе еда
мыняр
шыштым кучылтмым шотлен лукташ кӱлеш.
Санитар. Томаша! Кӧ кӱштен? Лемпи, очыни?
Медсестра. Уке, ала-могай пелмундыра магистр. Теве тиде орам ончен
лектынам. (Рыҥ шогалын, Хеппанен гай оҥжым кадыртен, йырваш онча.) Ты кагаз-
влакым
кас марте шотлен-терген лекташ! Кеч тӱҥалтышым ышташ. Мыскараже мыскара,
садиктак тӱҥалман. Вара адакат — шприц да име.
Санитар (накладной дене счет-влак орам ончен.) Мо иялан тидыже кӱлеш?
Медсестра. Мый шкежат нимом ом умыло. Магистр ала-мом умылтараш тӧчыш,
но мыйын ушышко нимо ыш пуро... Айста, шотлена. Мом шкаланет ойырен налат:
имым
але шыштым?
Санитар (мӧҥгеш пӱкенышке шинчеш). Тидымат-тудымат огыл. Мый йӧршеш весым
шонем.
Медсестра. Тыйын ушыштет ала-мо веле. Нал теве тиде шыште кагаз-влакым,
да терге, ато кугу копаштет эре имым гына кучылтман огыл.
Санитар. Мыйын кидем кугу?
Медсестра. Копат чылт састык гай.
Санитар. Тый палет, кӧм тиде кок копам дене пеҥгыдын кыжатем ыле.
Медсестра. Кӧм?
Санитар. Тыйым.
Медсестра (лӱдынрак). Изиш вучалте. (Омсашке лекшыжла, йоргаланен
кидпарняжым рӱза. Эмлымвер директор йӱлышӧ шинчаж дене тудым ужата. Вара,
сырен,
шыште кагаз-влакым шергаш тӱҥалеш, шотла. Вашкымыж дене, шӱлешт-шӱлешт,
медсестра пӧртылеш, кидыштыже — кофе чашке-влак ден поднос.)
Санитар (кофе пушым шижын). Тый чынжымак кумылзак улат. Тугеже кызыт изиш
нералташат лиеш. Мӱшкыр темын, канымеке, адак пашалан пижаш лиеш ыле. Мый
гын
кечывалымак айдеме-влаклан кӱчык жап малаш манын законым луктам ыле. Но
таче малыме олмеш тек чашке кофе лиеш. (Кофем йӱыт.) Кушеч тыгай тамле сий?

Медсестра. Кочмывер гыч.
Санитар. О-о, тутло!
Медсестра. Эрежак тыгай тутло огеш лий. Мый гын тыште эрежак кочмаш уке
— шижынат от шукто, кӱжгемынат шинчат.
Санитар. Тый але йӧршынат кӱжгӱ отыл. Ялт капышке пурышо ӱдырамаш улат,
лач тыгайжак мылам келша.
Медсестра. Кай, ала-мо кӱлеш-оккӱлым веле ойлыштат.
Санитар. Мом шонем, тудым ойлем.
Медсестра. Сита мыскарам ышташ, кагаз-влакым тергаш кӱлеш.
Санитар. Мыланем гын тиде модышла веле чучеш. А чынжым гын, йӱран, ночко
игече годым шыште шукырак кая. Ме вашке шотлен пытарена. Пу-ян мылам име-
шамычым. Тый, шыште кагазым шотлен, анкетым серкале.

Санитар подносым налеш, тушто име, вате, шырпе, шовын, вӱд, спирт, шприц
кият.
Радам дене мушкын, эрыкташ тӱҥалеш, но чылажат кидше гыч велеш веле.

Медсестра. Мом тыште сераш? (Анкетым ончыкта.)
Санитар. Тӱҥалтыш тылзыште кандаше манын возо.
Медсестра. Кушко? А, теве, кандаш, йӧра. Вара. А тидыже мом ончыкта?
Санитар. Вара шымыт. Тиде шым литр шыште лиеш.
Медсестра. А молан лач шымыт?
Санитар. Ну вес семын возо, вара кандаше ман.
Медсестра. Кушеч тый палет?
Санитар (име-влакым мушкеш). Кушеч? Вуйжо молан? Швед-влак манмыла, "юж
гыч". Могай окмак ты шотышто кагаз-влакым пургедаш тӱҥалеш? Вес тылзыште
тек
анык лийже, садлан шымыт манын возо.
Медсестра (шонкален). Лемпи пален налеш гын.
Санитар. Тиде пашам научный йӧн дене эртарыме лиеш. Ме нимо семынат кас
мучко кагаз-влакым шерын лектын огына керт. Пурак коклаште мом орадыла
шеҥына.
Могай тылзышке шуынна?
Медсестра. Июньышко.
Санитар. Ынде изиш шагалрак сере. Кок ий ончыч йӱран игече лийын огыл чай.
Кудытым шынде.
Медсестра. Кудытым шындышым. (Тыршен воза.) Кофем эше темаш? (Кофем тема.)
Санитар. Тау. Хм. Тый палет... Мый кужу жап ик ойым шонен коштам.
Медсестра. Мом?
Санитар. Мыланем марлан лек.
Медсестра. Ох! Кузе тыге кенеташте?
Санитар. Кузе кенета? Мый тыйын нергенет шуко тылзе шонен коштам, кузе
тыйын пушкыдо капетым пеҥгыдын ӧндалын шындымемым.
Медсестра. Ушетше дене мыйым туржаш веле шонен коштатыс.
Санитар. А мо тыште удаже? Мыланна тыште ешан семын пачерым пуат. Шоналтен
нал-ян, кажне кастене пырля лийына, каныш кече еда соктам ыштена ыле. Кок
пашадарна пырля илаш ситен шуэш, шонем.
Медсестра. Мый тиде маска лукеш пунешташ ынем код? Вес тылзылан мыняр
шындаш?
Санитар. Мутлан, индешым. Ме кайык семын пыжашым оптена, мый палем...
(Оҥгыр йыҥгырта.)
Медсестра. Кудымшо палат гыч! Тиде Виртанен. Кӧ кая? Мый шке каем. Мылам
садак лекташ кӱлеш.
Санитар. Шонданышке мо?
Медсестра. Хм. (Кая. Эмлымвер директор име-влакым мушкын кодеш. Шинчаж
дене шыште шотлымо кагаз-влакым онча. Кӱчык жап гыч медсестра пӧртылеш.)
Санитар. Адак могай азап?
Медсестра (шонкален, анкетым кидыштыже кучен). Вӱдым йодо. Тиде пациент
мыйым ялт ӧрыктара.
Санитар. Мо дене?
Медсестра. Ойжо дене. Теҥгече парламентышке, университетышке наҥгаяш
сӧрыш, тышеч лекташ гына полшо манеш. Тыгак оласе чыла палыме верышке
коштыкташ
сӧрен.
Санитар. Могай тыште эше палыме вер?
Медсестра. Уло тыгай вер. Тыге тудо сӧрал, чоным савырен ойла. Ик гана
огыл тудо мылам сӧрен.
Санитар. Тудо эше вет качымарий.
Медсестра. Мом тый ойлыштат. Черле тудо.
Санитар. Но ойжо тыйын чонетым тарватен.
Медсестра. Орадыла ит кой. Умбакыже мом шындаш?
Санитар. Хм. Мом чаманаш, лу ман шынде. Уке, коло ман возо.
Медсестра. Коло! (Анкетышке воза.) Мый шуко жап тыште шонен коштам, кӧ
тыште таза, а кӧ черле? Теве налаш Виртаненымак, кунам тудо огеш шурго...
Санитар. Тудын тембак-умбак сӧрымӧ шомакшылан ӱшанет мо? Ӱмыр мучкет,
кошаргымешкет тыйым ончаш тӱҥалам манын, ала-момак ом сӧрӧ — парламентым,
тылеч
молым весым. Вует дене шоналте.
Медсестра. Мый садиктак тиде маска лукышто кодаш ом шоно. Иктаж-кушко
садак каем.
Санитар. Кушко?
Медсестра. Эше ом пале.
Санитар. А, мисс ынет лий. Тугеже тылат иктаж шӱдӧ килолан пучаш кӱлеш.
Медсестра. Ит мыскыле.
Санитар. Ом мыскыле, умылтарем веле. Име-влакет ямде улыт.
Медсестра. Мый гын нине анкета-влак дене нимогай шотым ом му.
Санитар. Кагаз-влакым шелаш кӱлеш, тидым таче кас марте шуктена, вес
ужашыжым — эрла кастене. Да эше кумдыкым квадратный метр еда шотлыман.
Медсестра. Саде шприц-влакым мушкынат мо?
Санитар (кенеташте). Шупшалыктет гын?
Медсестра (ӧрмалген лишемеш). Тый чынжымак, чоным савырен кертат улмаш.
(Санитар ӱдырым, вачыж гыч ӧндалын, лыжган шупшалеш. Оҥгыр йыҥгырта. Нуно,
ӧрмалген ойырлат.
Тиде адак кудымшо палата гыч. Виртанен очыни. (Лектын кая.)
Санитар (кумыл волен). Киямат. Адак тиде Виртанен. Ынде очыни кугыжан ватым
ышташ сӧра — моло огыл. Мыланемат тудын семынак чоным йывытылаш, тунемаш
кӱлеш. (Шприц-влакым мушкаш пижеш.)

Латикымше сӱрет

Кудымшо пӧлем. Эголин койко тӱрыштӧ пидын шинча.

Эголин. Каргыме кашак! Мыйым нигӧ огеш умыло. Ынде мый Эверт Виртанен лийын

шинчынам. Кугыжа дене пырля шовычым пидаш тӧчем. (Кенета ала-мом шарналта
да,
тӧрштен кынелын, тембак-умбак кошташ тӱҥалеш.) Ой, Кугу Юмо! Кугарнят шуын.
Таче
правленийым ойыраш тӱҥалыт, а мый эшеат тыште шинчем. Каргыме тӱшка. (Пӧлем
мучко коштшыжла, омса гыч пурышо Кугыжа деке миен тӱкна. Тудыжо поднос дене
чай вӱд
ден сукарам конда.)
Кугыжа. Чайым подыл ончо. (Подносым койко воктенсе изи ӱстембаке шында да
чайым подылеш.)
Эголин. Уке, мылам таче тышеч утлаш кӱлеш.
Кугыжа. А молан лач таче?
Эголин. Тидым те огыда умыло. Таче куд шагатлан погынымаш лиеш.
Кугыжа. Ну, вара мо? Чайым нал, подыл.
Эголин. Тушто правленийым сайлаш тӱҥалыт. Мый правленийыште кодшаш улам.
Кугыжа. Мом тушто ыштетше?
Эголин. Тышеч лекташ мыланем могай серлагыше полшен кертеш?
Кугыжа. Тӱҥ врач таче толшаш. Тудо гына тыланет полшен сеҥа.
Эголин. Чын! А кунам тудо толешыже?
Кугыжа. Кок шагат тура.
Эголин. Тугеже йӧра, эше шуаш лиеш. (Шыдыже изиш лушка.) Тудо мыйым пала,
полша докан.
Кугыжа. Пала? Чает от йӱ мо? Темше мӱшкыр дене шонашат куштылго. (Эголин
шинчеш, чайым йӱэш, но эре ала-мо нерген шона.)
Эголин. Чынжымак мый тыште арня улам мо?
Кугыжа. Чынжымак.
Эголин. Чынжымак?
Кугыжа. Туге. Тӱҥ врач тыйым колта, манат?
Эголин. Луктеш. Толын шуэш мо куд шагат марте?
Кугыжа. А молан ок тол?
Эголин. Тунам погыстараш кӱлеш. Шуам, шонем. Ой, Юмыжат. Мом гына илышыште
ужаш ок логал.
Кугыжа. Туге-туге. Тудо... вуйлатыме сомылет... Мом вуйлатыме сомылет
нерген иктаж-мом каласкалет?
Эголин. Тыланда йӧршеш палаш огеш кӱл. (Шке семынже.) Кудыт деч ончычак
огыт эртаре чай. Уке, вес жапышке кусарен огыт керт. (Пӧлем мучко тыҥге-
туҥге
коштеш.)
Кугыжа. Ну моткоч чытамсыр чонан улат... Аҥыргышыла веле коят.
Эголин. Ала-кӧ чынжымак аҥыргыше вуян.
Кугыжа. Кӧ?
Эголин. Хм.
Кугыжа. Мом тый вуйлатыше пашат нерген каласкалышыч? Тый эше вашкен от
лек... Колышт, мом мый тылат ойлем...
Эголин (шинчеш). Мом эше?
Кугыжа (Эголинын пидмыжым налын онча). Ой, ой, ой, тый тыште йӧршеш йоҥылыш

пидат. Пу-ян, тӧрлатем. Теве тыге савыре, вара тышке колто. Ну, вот, йӧра.
Эголин. Мом эше ойлынет?
Кугыжа. Вуйлатыме сомыл... ончо-ян, мый тыйын черланыметым умылем.
Эголин. Кӧн?
Кугыжа. Мо оҥайже, мыят тыйын гаяк улам. Тидым умылтараш йӧсӧ... (Шкенжым
куандарен воштылеш.) Мыят Виртанен... Альберт Виртанен, почтальон, улам.
Эголин. Кӧ?
Кугыжа. Альберт Виртанен, почтальон.
Эголин. Кузе тый иканаште почтальон да Европын кугыжаже лийын кертат?
Кугыжа (ойганен). Лач тидыжак неле.
Эголин. Мо?
Кугыжа. Тидыжак неле, манам. (Кӱчык жаплан шыплан.) Мый кечыйол гай кошташ
тунемынам.
Эголин. Мо-Мо?
Кугыжа. Тулйол гай кошташ. Кунам врач мыйым рентгенышке колта, мый эре
воштылам веле. Рентгенын тулйолжо моткоч кӱчыкыс.
Эголин. Тулйол?
Кугыжа. Кечыйол. (Пел метр наре кидшым торен ончыкта.) Мый кечыйол коштмо
корным муынам.
Эголин. Мом?
Кугыжа. Тыйын ончыч шонкалаш жапет лийын огыл... Кечыйол-влакым поктен шуаш

моткоч писын шонен мошташ кӱлеш. Уке гын нуно пеш писын пычкемыш
туннельышке пурен йомыт.
Эголин. Пычкемыш туннельышке?
Кугыжа (ушыж дене ала-кушто коштеш). Ончыч мылам нимо койын огыл. Мый
почтальон ыльым. Но кунам кечыйол ончылнем каен...
Эголин. Мом те кечыйол волгалтарыме дене ыштеда?
Кугыжа. Почтальон шуко ужшаш.
Эголин. Хм.
Кугыжа. Мый почтым эре пӧрткӧргышкак пуртен коденам, пӧртончылно нигунам
коден омыл.
Эголин. Кечыйол тулжо пелендак коштеш мо?
Кугыжа. Туге. Кунам пӧрткӧргыштӧ лият, ятыр еҥым ужат. Ару коҥгадӱр,
шовычым сакален пытарыме... кофе шолеш... окнаште пеледыш..
Эголин. Тиде сай... Мыят кофе семын шолаш пурем ала-мо.
Кугыжа. Вара чыла лугалт пытен... Мый чытен ом керт, кунам амыргыше шовыч,
лавыран ате-шӧр-влак кушто лийын почаҥыт.
Эголин. Лавыран?
Кугыжа. Туге. А еҥ-влакше, ай-ай.
Эголин. А мо тыште удаже?
Кугыжа. Мый ом пале, кӧ тыште титакан, очыни, вӱрышкак ты койыш шыҥен —
ондалаш, чояланаш, шургаш.
Эголин. Шургаш?
Кугыжа. Ваш-ваш сырен илат... иктаж-кӧ сӧрасаш туныктышаш.
Эголин. Нуно тендан декат пижедылыт?
Кугыжа. Уке, южышт веле. Мыйым шукынжо чаманеныт веле. Но кузе ик еҥ
чылаштлан полшен кертеш?
Эголин. Шукыж годым ик айдемын кидыштыже чыла улеш.
Кугыжа. Сандене мый тулйол-влакым муынам.
Эголин. Вара ушет пужлаш тӱҥалын.
Кугыжа. Уке. Мый кечыйол тулем дене у кучемым ыштем. Еҥ-влаклан полшаш
кӱлеш.
Эголин (помыжалтме гай лиеш, кынелын кошташ тӱҥалеш). Кӧ мыланем полша
гын... Вашке толеш мо саде тӱҥ врачше? (Омсам тӱкалтат.) Толын шуын, витне.
(Санитарка пура. Тудым ужын, Эголин шке семынже.) Шыл когыльо велыс,
киямат.
Санитарка. Тыште паша шолеш веле, тиде сай.
Эголин. Шергаканем, тӱҥ врач кокытлан толын шуэш дыр? Мый вучен ноенам,
тудо мыйым пала.
Санитарка. Мутат уке, тудо Виртаненым пала. Мӧнкколаште Виртанен годым
лийын. Мый эмлымверысе карточкыжым ужынам. Тунам тудо шкежат черле лийын.
Но таче тудо толын огеш керт.
Эголин (чытырен кычкыралеш). Мо?
Санитарка. Таче тудын ала-могай пеш кӱлешан погынымаш, кас мучко эрта,
мане. Сандене, очыни, толын огеш шу.
Эголин. Мом тынар ляпкашыже. Но тудын тӱҥ пашаже тыште огыл мо?
Санитарка. Тыге, но кызыт моткоч кугу тӧра-шамыч толыт.
Эголин. Могай адак тӧра-влак?
Санитарка. Комиссий член-влак, мый нуным ом пале, но ойлат, пеш кугу
тӧра-влак улыт.
Эголин. Могай эше тӧра-влак?
Санитарка. Ай-ай!
Эголин. Шергаканем, полшыза нуным тышке кондаш. Нуно чыланат мыйым палат.
Мыланем таче тышеч лекташ кӱлеш.
Санитарка (воштылын). Толаш тӱҥалыт тыгай тӧра-влак мемнан пӧлкам ончаш.
Виртанен кушко тыге вашка? Мемнан дене тыште сай огыл мо? Теве шӱжарет
эмлымвер
гыч толеш да чыла рашемеш. Пеленжат наҥгаен кертеш. Альма шӱжарет йыҥгыртен
да
саламым колтен.
Эголин. Толжо да шке шинчаж дене ончалже, кӧ мый улам.
Санитарка. Черле еҥ тышке ола гыч толын огеш керт. Вет тудо йолжым
сусыртен. Вот олаште лийына ыле гын...
Эголин. Мо иялан вара тиде эмлымвержым маска лукеш ыштеныт?
Санитарка. Вот чын ойледа. Тиде кӱлдымӧ историй ынде кужу жап шуйна. Но
кызыт тыште эшеат кугурак эмлымверым почнешт.
Эголин. Те огыда ӱшане, очыни, но кунам тысе эмлымверым кугемдыме нерген
мут лектын, мыят тидын верчынак ыльым.
Санитарка. Виртанен тыгай аҥыра еҥ манын шонен омыл ыле. Но мый тудым
садак шотан пӧръеҥлан шотлем, тудо тыге сайын, моторын пидын мошта.
(Пидмыжым
терга.)
Кугыжа. Чыла тыште сай. У вакшыш да молат. У вакшышым пуымыжлан Лемпилан
тау.
Санитарка. Тошто вакшышда моткоч пытен ыле. Ну, чеверын. (Яра ате-влакым
налын кая. Эголин почешыже тӧршта.)
Эголин. Тӱҥ врач чынжымак толеш гын... (Омса сура петыралтеш.) Киямат!
Каргыме шыл когыльо!
Кугыжа. Таче шыл когыльо огыл, кол да пареҥге веле.
Эголин. Кушко пураш? Тӱҥ врач чынжымак огеш тол гын?
Кугыжа. Лемпи ойлен гын, огеш тол.
Эголин. Но мылам тышеч лекташ кӱлеш. Тачак лекташ кӱлеш.
Кугыжа. Тиде пеш йӧсӧ паша. Лемпиат тыгак ойла. Шкендычым кидыште кучен
сеҥет гын, тыйым тышечын колтат.
Эголин (ӧрмалген). Кузе?
Кугыжа. Мый полшем ыле... Но тыланет Виртанен лияшет перна.
Эголин. Но... йӧра... Виртанен лияш кӧнем лийже, чынжымак тышеч лектын
кертам але Альмам гына ужам.
Кугыжа. Кирунки эмлымвер гыч лектын кертат дыр. Тушеч иктаж-семын утлаш
лиеш. Тушко Лемпи ужатен кертеш. Ну, каласе-ян, кӧ тый улат?
Эголин. Мый Альберт, уке, Эверт Виртанен улам. Мылам куд шагатлан олаште
лияш кӱлеш.
Кугыжа. Тиде сай койыш огыл.
Эголин. Тиде пеш уда койыш. Иктаж-мом шонен муза, кузе мылам тышеч лекташ.
Мый куд шагатлан олаште лийшаш улам.
Кугыжа. Молан?
Эголин (шӱвылвӱдым нелын). Молан?.. Альмам ужаш.
Кугыжа. Лемпи полша гын. (Окнашке онча.) Ала-кӧ кая. Лемпи огыл дыр? Таче
вет кукшыгече. Тугеже кумышто деч ончыч тудо огеш тол. Лемпи деч моло тиде
пашаште полшен огеш керт. Можыч, олашке намиен коштыкта.
Эголин. Лемпи... Лемпи ынде мом ыштен кертеш?
Кугыжа. Лемпи олашке кая... театрышке... ойла. Пеленже тыйым налеш да Альма

деке наҥгая.
Эголин (изиш ылыжын). Тидым тудо чынжымак ыштен кертеш мо?
Кугыжа. Йодде каласен ом керт. Мыланна Лемпи деке лекташ кӱлеш.
Эголин. Кузе?
Кугыжа. Куштылго огыл. Но тылат чынже денак таче тышеч лекташ кӱлеш мо?
Эголин. Чонем пудештеш ала-мо — туге лекташ кӱлеш.
Кугыжа. Кузе Лемпи деке шуаш лиеш, ик йӧн веле уло. Но мый тиде йӧным эше
нигунам кучылтын омыл, колынам веле.
Эголин. Ну, ойло, ит шуйкале.
Кугыжа. Тиде пеш йӧсӧ паша. Ну, йӧра уке гын, ойлем, колышт. (Пылышышкыже
шып ойлаш тӱҥалеш, тудыжо куаныме гай лиеш.) Можыч, тудо таче огеш кай. Но
ныл
шагат гыч веле. Эн келшыше жап. (Кӱчык жаплан шыпланат, тидын годым Эголин,
ала-мом семынже вудыматен тышке-тушко коштеш.) Тулйол лийын лекташ йод. Мый
вуйлатыме пашаште кӱлам манын йод. Тек шомакеш еҥ-влакын чон кӧргышкыштак
пура. (Оҥжым
ончыкта.)
Эголин (шке семынже, ок кол). Чонышко? (Куанымыла.) Ынде раш... полшо тышеч

утлаш... тӱҥалаш кӱлеш... тӱҥалтыш серышым вигак партийный комитетышке...
(эҥырен мура) вот-вот...
Кугыжа (залыш йывышт). Тулйол кӱлеш семын каят, тулйол кугытшо еҥ чонышко
пураш йӧршӧ лийын, коеш.
Эголин (огеш кол, шке семынже). Тыгай йӧн денат келшаш кӱлеш, чыла йӧн
денат келшыман.
Кугыжа. Ынде тӱҥжӧ. тулйол-влак кучемым налыт.
Эголин. Йӧн деч посна кодаш огыл, мый кодшаш улам правленийыште.
Кугыжа. А вара? Кунам тулйол-влак чын коштыт, нуно айдемын чонжым тый декет

савырат.
Эголин (умбакыже огеш колышт). Ой, Юмашне, икте йомеш, весе ылыжеш (Кумыл
нӧлтын.)
Кугыжа. Умбакыже шке ончо, мый тетла тылат ом кӱл.
Эголин. Ынде мый чыла эртенам?
Кугыжа. Эше ик савыртыш кодын.
Эголин (помыжалтме гай лийын). Могай эше савыртыш?
Кугыжа. Мый эше ик сомылым ыштен шуктен омыл.
Эголин. Могайым?
Кугыжа. Тулйол кугытшо келшыше, ик жаплан сай да сӧрал лийже манын, шонем,
ни ондалчык, ни чояланымаш...
Эголин. Мо?
Кугыжа (помыжалтме гай лийын). Уке, нимо. (Шыпланат. Тидын годым Кугыжан
волгыдо кумылжо вола.) Кидпашатым мучаш марте шукто. Можыч, Альма деке
кайыман...
Эголин. Альма деке? (Пидаш тӱҥалеш.)
Кугыжа (омса деч). Тый, мутат уке, кӱзен моштет.
Эголин. Моштем, моштем.
Кугыжа. Чынжымак?
Эголин. Чын. Тугеже шонымынам шукташ тӱҥалына веле.
Кугыжа. Кушто тунемынат? (Шке семынже воштылеш.) Тӧра сомылет шуктымо
годым? Ну ынде кӱзаш кӱлеш!

Латкокымшо сӱрет

Пӧлка канцелярий. Тушто Хеппанен ден Санитар кӱвар мучко рулетке дене
вискален
почаҥыт. Кугыжа омса деч ты сӱретым онча.

Хеппанен. Пагалымем, те ялт шкет тиде кумды
кым вискален кертын огыдал, очыни. Каласыза, шергаканем, коҥга йымалым
шотлымо
огыл гынат, те, очыни, шыштым шукырак колташ манын, чыла кумдыкымат пуртен
улыда. Мутат уке, брутто нелылык нетто деч кугурак. Кунам чыла, мо пурен
огылым
иземдена, тунам шыштын нетто кугытшым муына. Туге огыл мо, шыште кугыза?
Санитар. Уке.
Хеппанен. Тыге, тыге, теве кугу тӧраэм шкетак мучаш марте шуктен.
Кугыжа (ораде мутланымашым онча да таҥ семын санитарлан ойла). Мом тынар
тӧчат, кунам лыпланат? Ала полшаш кӱлеш?
Хеппанен (кӱвар гыч кынелеш да Кугыжа ӱмбаке керылтеш). Полыш? Адак тиде
саде махараджа...
Кугыжа. Могай мушкыр? (Хеппанен деч ӧрдыжкӧ лийын. ) Тиде саде пӧръеҥет,
кодшо гана вашлийынна ыле, лӱмжӧ эше... Хӱттӱпен огыл...
Хеппанен (лӱдмыж дене санитарлан). Тудо ораде огыл? Ӱчым огеш ыште?
Кугыжа. Мыйын сӧрасыме кагаз-влак улыт. Тыйын улеш мо?

Шовыч.

Кокымшо кыдеж

Тудо кечак. Кечывал мӧҥгӧ 15 шагат да 30 минут. Мӱттӱӱля эмлымверысе тӱҥ
врачын
паша пӧлемже. Эмлымвер учреждений-влак правленийын погынымашыже мучашке
лишемеш.
Погынымашым Виирияйнен вӱда. Хаскален, Сопули, Раски ден секретарь ӱстел
коклаште шинчат. Тӱҥ врач докладым ышта. Пырдыжыште сӱрет кеча.

Тӱҥ врач. Ынде ойлымемым тыгай ой дене кошартынем: уш пужлымым эмлыме паша
писын вияҥеш да черле-влакым петырен эмлен тӧрлыман огыл. Уш пужлышо да
тудым
эмлыме сомыл шотышто у семын шонаш тӱҥалыныт. Мемнан клиент-влакымат кызыт
моло
черле еҥ-влак семынак ончаш кӱлеш. Мутлан, ӱдырамашын вӱргорныжо пуал
оварген
(Хаскален ӱмбаке онча...)
Хаскален. Но тыге ок лий...
Тӱҥ врач. Тендан шонымым шотыш налаш гын, уш пужлышо еҥ-влак черле коклаште
эн пытартыш улыт.
Хаскален. Тиде йӧршеш вес паша, тиде йӧршеш вес наста...
Раски. Вес верыште.
Хаскален. Мыйын, чынжымак, кок ий ончыч вӱргорно оварген ыле. Тиде чер
деч нуно мыйым эмленыт. Мо тыште удаже?
Тӱҥ врач. А кунам госпожа ушчер деч эмлалтын?
Хаскален. Тиде йырнык ой, тидым чыташ огеш лий. Мыйын шонымаште...
Виирияйнен. Айста, паша радам деч огына кораҥ.
Тӱҥ врач. Мыйже вет паша нерген ойлемыс. Теве госпожа Хаскален йолыштыжо
вӱргорно оваргыме нерген веле каласкалыш. Но кунам мый ушчер нерген мутым
луктым, тудо вигак нелеш нале. Молан? Кызытат шукынжо эше уш пужлымо чер
деч вожылыт, шылташ тыршат. Ты чер моло чер деч нелыракын эмлалтеш. Молан
манаш гын, ме
тыгай еҥ-влаклан эмлыме вержымат калык деч ӧрдыжтӧ, ала-кушто, шинчалан
койдымо
верыште чоҥена. Тыглай еҥ-влак, обществе деч шылтен, нуным тӧрлаташ огеш
лий. Уш
пужлышо еҥ-влакым тыглай илышышке ушен веле уэш обществышке пӧртылташ лиеш.
Мемнан учрежденийыште, чын, черле-влаклан уда манын ом керт.
Хаскален. Тиде тыгак. Но тин нерген ме ондакак ойленна ыле.
Тӱҥ врач. Но мемнан дене эмлалтше-влак черле улшо кокла ик ужашыже веле
лиеш. Теве тиде сӱретыште мемнан олалан мыняр еҥлан йӧрышӧ эмлымвер кӱлешым
ончыктымо. Чылажге мыланна уш пужлышо-влакым эмлаш тӱжем кудшӱдӧ вер кӱлеш.
Вес
семынже, тӱжем еҥлан шотлымаште ныл вер але ныл промилле. Ола деч ӧрдыж
гычат
черле-влакым кондаш тӱҥалына гын, мыланна кызытсе дене таҥастарымаште
эмлымверышке пелыж наре койко веле кӱлеш. Мемнан кызытат нылшӱдӧ уто вер
уло. Сандене
молан мыланна эше ситарен чоҥаш кӱлешыже?
Хаскален. Тендан ойда почеш, мыланна тетла нимомат чоҥыман огыл. Тиде
оҥай. Тымарте ме чыланат эмлымверым кугемдаш манын шоненна.
Тӱҥ врач (шыдешкен). Тидыжым те тыгакат паледа, кузе пала ыле мыйын Эмма
кокам, кудыжым вара маска кочкын.
Хаскален. Мо? Мый нимом колын омыл, ом пале. Вот томаша. Маска кочкын?
Тӱҥ врач. Оҥай, кузе те тидым огыда шинче.
Хаскален. Кузе мый тендан чыла кокада-шамычым пален кертам...
Тӱҥ врач. Тунам те кузе чыла уш пужлышо-шамычым эмлыме нерген пален сеҥеда?
Мый нимо чоҥаш ок кӱл манын ом ойло. Мый тышан ешартыш пӧлкам почаш ок кӱл
манын ойлем. Эмлымверым калыкын илыме вер воктенак почаш кӱлеш. Тунам черле-
влак
родо-тукымышт дене кылым кучен кертыт, вашкерак эмлалтыт да мӧҥгышкышт
каят.
Сандене эмлымверымат кугемдыман огыл, тугеже ныл промилле... ончалза
сӱретышке
(Сӱрет могырышко савырна.)
Хаскален. Тиде соптыра мелнам? Ме тидым ужынна. Айста вес погынымашым
тӱҥалына...
Виирияйнен. Тау, доктор, чынжымак оҥайын каласкалышда. Туге гынат мыланна
эмлымвер шумлык погынымашым кошартышаш улына да зоопарк шумлык комиссийын
пашажым ончышаш улына.
Раски. А молан вашкашыже? Тек умбакыже ойлыжо! Мый эше тиде сомыл шотыштак
мутланымым колыштнем ыле (Сӱретым ончыкта.)
Виирияйнен (Хаскален тудлан кидше дене ала-мом ончыкта): Мый шаҥгак
ойлышым, тӱҥ врачын шомакше мыланем оҥайын чучо, садлан ме тудын деч чыла
тидым
кагазышке возен пуаш йодына ыле. Ынде, вуеш ида нал, погынымашым
кошартыман. Палемдаш кӱлеш, тӱҥ врачын каласкалымыже, мутат уке,
профессиональный шинчымашым
ончыкта гынат, ме кызыт нимом вашталтен огына сеҥе. Эмлымверым кумдаҥдыме
нерген
пунчалым ме шукертак луктынна. Но ты уверым ме вараш кодын налынна, да
протокол
почешат ончен огына керт.
Хаскален. Ох-хо! Жап кумытат пелышкат шуын. Мыланем кудытат пелылан олаште
лийман. Таче тыште эше Эголин уке. Туддеч посна ме нимогай пунчалым
вашталтен
огына сеҥе.
Тӱҥ врач. Молан те вигак шолаш пуреда?
Хаскален (умылен шуктен оыл). Шолташ? Мом шолташ? Таҥ-влак, чынжымак, иктаж-
мом пурлашат жап, очыни.
Тӱҥ врач (колын огыл манын). Мом колыштытда гын, шолаш, шолташ. Манмыла,
"позднее зажигание".
Виирияйнен. Мый гын тидым палемдынем — мемнан тиде официальный погынымаш, а
айда-лийже кутырымаш огыл. Мемнан кажныжын жапше шерге, сандене погынымашым
петырем.
Тӱҥ врач. Мый правленийышке ом пуро, тыштыжат эмлымвер гыч парламентарий
семын веле улам. Кунам погынымаш пыта, мыйын пашам огыл. Протоколышкыда
возыза,
мыланем мучаш марте шонымемым каласаш пуыза...
Хаскален (уэштеш). Мый гын тореш омыл...
Тӱҥ врач. Мый темлынем тыланда эмлымверым ончал савырнаш. Тушто те черле-
влакым шке шинчада дене ужын сеҥеда. Теве, айста кумшо палатышке миен
толына,
туште неле черле-влак эмлалтыт...
Хаскален. Уш йомдарыше-влакым мом ончашыже? Мылам кудытат пелылан олаште
лияш кӱлеш.
Тӱҥ врач. Вес гана ала вара воштылын шарналташ тӱҥалда.
Раски. Тиде ой дене келшаш лиеш. Мылам тыге чучеш, пуйто ме тиде пашаште
йӧршын нимом огына умыло.
Виирияйнен. Но мый эше ончычак ойлышым — погынымашым петыраш кӱлеш.
Амалжымат сайын те паледа — вес погынымашым эртарыман. Ала вес гана
чумыргена?

Телефон йыҥгырта, тӱҥ врач вашешта.

Тӱҥ врач (телефон дене). Да, миен толаш ом шоно. Кӧ? Мыйым? Кушто? Кумшо
палатыште? Кӧ Виртанен? Мый изиш варарак миен шуам, тек медсестра
лыпландара.
Чеверын! (Трубкам пышта.) Таҥ-влак, мый тетла тыште шинчен ом сеҥе, мылам
каяш
кӱлеш. Чеверын! (Лектеш.)
Сопули. Чеверын.
Раски. Чеверын да ойланда тау. Мыйын йӧршын кумылем волыш. Тыште ала-можо
лач огыл, мый шижам. Нелеш ида нал, доктор.

Тӱҥ врач кайымеке, толшо-влак ваш-ваш мутланат, кагазым погат да чият.

Виирияйнен. Моткоч киш айдеме. Тудо тыгай чыташ лийдыме манын, мый шонен
омыл ыле. Чын каласен Эголин: каръерист да кычалтылше.
Хаскален. Но ме чытена да садак сеҥена. Тиде, мыйын шонымаште, чыла
чиновник-влакын шылтыкым кычалме койыш веле. Йӧра эше Эголин тыште арам
жапым
йомдарен шинчен огыл. (Уэштеш.) Эре вот шылтыкак... Тӱҥ врач ялт ораде
айдеме.
Мом промилле нерген куктышто? Мый гын нимом умылен шым керт. Промилле —
тиде
черлыже але эмлымверже лиеш, але эше иктаж-мо весе? Мый, мутлан, тиде
эмлымверышке толаш йодам ыле гын...
Раски (шып). Тылатше гын лач тыштак веле эмлалтман.
Хаскален (огеш кол). Вот мый, мутлан, промилле лийын кертам ыле мо? "Поро
кече, поро кече, тышке промилле Хаскален толеш, мыйын пуалше йолем шӧрлен".
Мый
уло эмлымверлан, каласынем ыле: промилле пытен, тӱҥ врач йоҥылыш лийын.
Виирияйнен. Тый ынде каласе можо "а" лиеш, а можо "бе". Те шарнеда,
очыни кодшо гана Эголин каласыш, да эше сӱретым сӱретлыш; уло тӱня тиде
"аа" ден
"белан" шелалтеш:"аа" — осал-влаклан, "бе" — шорык-влаклан.
Хаскален (утен каен воштылеш). Юмо серлаге, меже вара кӧ лийына?
Раски. Осел тӱшка. Ме ӱскырт осел тӱшка улына, кеч тидым шкеже огына шиж.
Мемнан погынымаш-влакна чылт кӱктен шуктыдымо шӱр гай веле улыт.
Хаскален. Утларак шинчалым да пурысым ешараш гын, йӧра лиеш. А эше ӱмбалым
ешараш гын?
Раски. Ӱмбалым веле ынде ешараш кодын. Те огыда шиж мо, ме шкежат ынде
аҥырген пытыше ораде гай веле койына.
Виирияйнен. Раски! Те шкендам шотдымын кучеда. Эльвирам тыге игылташ
намыс.
Хаскален. Ончалза, могай тудо чыташ лийдыме айдеме. Мый ик серышым налынам,
кушто тудо гала... (Изи сумкаштыже кычалеш.) Теве, зоопарк шумлык
погынымаште ончышаш йодыш-влак... мый тидымак ойлынем ыле, Виирияйнен, теве
обезьян
четлык шумлык йодыш.
Виирияйнен. Чынжымак, тудым рашемдаш кӱлеш.
Хаскален. Адак обезьян-влак четлык гыч куржыт манын ида шоно, четлык-влакым
ӱшанлын сурален шындыме. Мыланна каен терген лекташ веле кӱлеш.
Виирияйнен. Тыгак лийже. Йодыш оҥайла чучеш.
Хаскален. Тугеже обезьян йодыш мый денемак кодеш.
Виирияйнен. Ты йодыш моткоч кугу верым налшаш. Умбаке каена. Ынде, радам
почеш, попугайым кычалме йодыш.
Хаскален. Мый гын тыге шонем: попугайым кокыт деч утларак налаш кӱлеш.
Мый тидын верч йӱклем. Тек нуно еҥ-влакым куандарат.
Раски (шыргыжалын). Чыла тӱрлӧ попугай?
Хаскален. Туге, изижат, кугужат. Тидлан кӧрак ме нуным налына, кызыт
налашыжат неле огыл. Мемнан партий, мутлан, поснак...
Раски. ... попугай койышан.
Хаскален. Зоопаркым кумдаҥдыме верч шога.
Раски. ... можыч, лев-влакымат ешараш.
Хаскален. У лев-влакым налаш жап шуын огыл. Уке. Мый тидын дене ом келше.
Теве, тудо серыш, колыштса. Конверт ӱмбалне лач мыйын лӱмем, "девиз" мут,
эше
"сайлыме ийысе индекс".
Раски. Ну вара мо?
Хаскален. Тыгай... манаш лиеш, почеламут... кагазым лапайымаш:

Ик тунам йӱк улеш,
Кунам сайлымаш улеш.
Йӱк ден сенат кундемым,
Кунам йӱк тарвата пудыранчыкым.
Ну мом каласеда?

Раски. Ия гай йомартле почеламут. Пу-ян тышке.
Хаскален. Почеламут! Могай тиде почеламут. (Ачывийланен.) Йоча удыркалымаш
веле. Кажныже шке жапыштыже серкален, очыни. Мыланна тарванаш кӱлеш.
Зоопарк
шумлык погынымашке вашкыман.
Сопули. Мылам гын хорын репетицийышкыже миен шуман.
Хаскален. Могай хорышко? Мый тыйын хорет нерген иканат колын омыл. Мый
гын шкеже моткоч хорым колышташ йӧратем. Школысо хорыш коштмем годсек йӱкем
почылтын. Садлан тӱрлӧ йӱкым налын кертам.
Раски (игылтын). Тылат йӱк деч посна ок лий.
Хаскален (мыскарам огеш умыло). Кушеч тый палет?
Раски. Тидын нерген мый чынжымак палем.

Шовыч.

Кумшо кыдеж

Тудо кечак. Латкуд шагат кас. Мӱттӱӱлясе эмлымвер кудывече. Эр шошо. Але
лум
кия. Виирияйнен, Раски, Хаскален да Сопули толыт.

Хаскален (чӱчкыдын шӱла). Ай-ай, оҥем чылт петыралтын.
Раски. Изиш лыпланыза. Машина пӧрт воктенак шога.
Хаскален. Уке-уке, врач мо мыйын коршта садиктак каласен огеш керт.

Полицейский толын лектеш, иктаж палымыжым кычалеш. Виирияйненым ужеш,
шыргыжын
пелешта.

Полицейский. Те Виирияйнен огыдал?
Виирияйнен. Тудо.
Полицейский. Шарнеда, пырля спецшколышто тунемынна.
Виирияйнен. Лийынат кертеш.
Полицейский. Лийын кертеш огыл, чынак. Мый кольым, тый тышке манеш
госпитальный комиссий дене пырля толынат.
Виирияйнен. Мый комиссий вуйлатышын алмаштышыже улам, но ты гана вуйлтыше
лиям, а председательна Эголин...
Полицейский (кӱрлеш). Кушто тудо?
Виирияйнен. Мыйын шонымаште, вес элыште, тӱнямбал конференцийыште.
Полицейский. Мыйын шонымаште, тудо мемнан пырля полицейский машинаште
толын, да кызыт ялт ушым йомдарыше гай коеш.
Виирияйнен. Тудо ушан-шотан айдеме! Кӱлеш-оккӱлым ит ойлышт.
Полицейский. Тиде мыскара огыл. Ме тышке пернылше орадым кучен конденна.
Хаскален. Кӧм? Орадым?..
Полицейский. Орадым, паҥга гай йӱшӧ пӧръеҥым. Тиде эмлымвер эн лишыл
да тышке кондышна. Тудын ушыжо пужлен, кӱсеныштыже комиссий вуйлатыше
Эголин манын возымо кагаз уло, ме умылтараш тӧчышна, но арам.
Хаскален. Можыч, тудо...
Виирияйнен. Тугеже отпускышко каем манын, мемнам веле ондален.
Хаскален. Да почаҥмешке подылын шынден.
Виирияйнен. Вот айдеме!?
Раски. Ончалаш кӱлеш, можыч, тиде йоҥылыш.

Кидше дене оравам пӱтырен, коляскыште шинчыше Альма Виртанен толын лектеш.
Тудо
тӧпката, тале ӱдырамаш, йолжо гипсыште.

Альма. Полицейский машиныште Эверт мом ыштен шинча?
Полицейский. Эверт?
Альма. Эверт Виртанен. Адакат куржын мо? Тудлан эре пӱртӱсышкӧ куржаш
кӱлеш.
Ынде кушеч кондат?
Хаскален. Ой, шучко веле... Мылам тыге чучеш...
Раски. Кызытак чыла рашемдена. Полицейский машинаште кӧ шинча?
Альма. Кӧ,кӧ, Эверт. Уш пужлымо дене черланыше Эверт Виртанен.
Раски. Айста каен ончалына. (Раски, Альма, полицейский каят.)
Виирияйнен. Мый гын нимом ом умыло.
Хаскален. Нимогай шот уке. Тыге вуйлатыме дене ме сайышке нигунамат огына
шу. Чын вет Эголин ойла...
Раски (толын шуэш). Чылт пуламыр! Саде, мутат уке, Эголин огыл.
Хаскален. Мыят тыгак шонем, кушеч тыште Эголин лийын кертеш. Мылам тыге
чучеш, пуйто полицейскийын шкенжынат изиш ок сите.
Виирияйнен. Чын каласышыч! Мыланнаже кузе намыс огыл.
Хаскален. Адак шӱмем ала-можо пызыра. Вӱдым изиш кычалза-ян. (Санитарка
Лемпи эртен кая.) Шергаканем, изиш вӱдым кондыза, а?
Санитарка. Йӧра. Те мемнан деке иктаж-кӧм ужаш толын улыда?
Хаскален. Уке, ужаш толын огынал. Ме госпитальный правлений член-влак
улына.
Виирияйнен. Мый вуйлатышын алмаштышыже улам. Кызыт председатель Эголи...
Санитарка. Кушто тудо?
Виирияйнен. Вес элыште. Мо чыланат тудын нерген йодыда.
Санитарка. Кӧм тудо ушештара? Тысе ик пациентна, Виртанен лӱман, саде
председатель улам манын ӱчаш-ӱчаш ойла...
Виирияйнен. Тиде нигузе лийын огеш керт. Ме тидым рашемденна. Тудо вет
уш пужлышо чер дене кийыше Эверт Виртанен, огыл мо?
Санитарка. Ну йӧра. Мыят тыгак шоненам. Кушто Виртаненым вашлийында?
Хаскален. Тудо тышеч куржын улмаш. Кунам ме тышке толна лач тунам тудым
полицейский тышке кондыш.
Санитарка. Ӧрмаш веле. Мылам каяш кӱлеш. (Каяш тарвана.)
Раски. Полицейский тудым теве тиде пӧртышкӧ пуртыш. (Ӧрдыжтӧ шогышо пӧртым
ончыкта.)
Санитарка. Тау, нелеш ида нал, сайын кодса. (Вашкен кая.)
Хаскален. Вӱдшӧ кушто? (Пӧлка вуйлатыше огеш кол.) Пелмундыра тӱшка. Тыште
нигӧ ушан-шотан уке. Тӱҥ врач Эголин нергенат мом ойлышто гала? Тидым чыташ

огеш лий... кок тӱран кӱзӧ гай... шолташ да пурлаш...
Раски. Чыштыра да шолаш пурта.
Хаскален. Но, тендан койышдат чыташ лийдыме. Кузе кызыт Эголин тургыжлана,
чонжым пудырата...
Раски. Кушто вара тудо чонжым ынеж пудырате ыле?..

Тӧра-влакын мутланымышт годым пӧлка окна гыч йывышт пӧръеҥ йол, вара
тӱрыснек
капше койылалта, почешыже кӧптырем вес пӧръеҥ вола. Тиде Эголин. Кугыжа
тудын
пылышышкыже ала-мом шып ойла. Коктынат эмлымверысе вургеман улыт, вуйыштышт
калпак.

Кугыжа (шып). Тый шоно, пуйто Эверт Виртанен улат. Кунам тышеч утлен сеҥет,

тунам гына уэш советник лият.
Эголин (шыпак вашешта). Йӧра, йӧра.
Кугыжа. Айда, курж. Теве Лемпин пӧртшӧ, тушко каена. (Шекланен, шекланен
каят. Чонышт лӱшкымӧ да лӱдмышт дене Виирияйнен ден йолташыже-влакымат огыт
уж.
Но нунышт ӧрын Кугыжа ден Эголиным ончен шогат. Санитарка куржын толеш.)
Санитарка (шӱлыкаҥын). Кузе тидым умылаш? Мый тендам кычалынам. Илышыштем
нигунам ом ӱшане ыле. (Шӱлыкаҥын, Кугыжам онча.)
Кугыжа. Мемнан чыташ лийдыме кугу сомыл уло, Лемпи.
Эголин. Моткоч кӱлешан.
Кугыжа. Ме удам огына шоно, ончо. (Кузе, могай мут дене каласаш шона.)
Сопули (йолташыже-влаклан шып ойла). Юмо серлаге, весыже ялт Эголинла
коешыс.
Хаскален. Айда-лийже ит ойлышт.
Раски. Тиде лийын огеш керт.

Виирияйнен тӱткын онча.

Кугыжа. Ончо, Лемпи, нигӧлан ит ойло.
Эголин (тӱрвынчеш, вара уло йӱкын). Мый Эверт Виртанен улам. Мый
шарналтышым. Мый Альма шӱжарем моткоч ужнем.
Сопули. Тиде Эголин.

Комиссий член-влак, тидым колын, пеш чот ӧрыт.

Санитарка. Ме тиде уверым икмыняр кече ончычак рашемденна.
Эголин (сӧрвален йодеш). Лукса мыйым тачак. Мый Альма деч посна моткоч
йокрокланем... Таче... таче тудын шочмо кечыже. Те олашке визымше автобус
дене каеда вет, мыйымат пеленда налза. Мый товатлем.
Санитарка (кӱрлеш). Мый таче каен ом керт.
Эголин (ӧрмалген). Молан?
Санитарка. Таче кӱварышке йыгыме шыште кучылтмым шотлен пытарыман, саде
магистр толын лекшаш. Мый кызыт гына тидын нерген шарналтышым.
Эголин. Мо иялан тиде кӱвар шыштыже кӱлеш? Кӱлешанрак паша уке мо? Пырля
Альмам ужын толына гын, ой, кузе тудо куана ыле. Шӧртньӧ Альма.
Хаскален (шып). Могай Альма? Юмо да Пӱрышӧ! Тиде Эголинын, чынжымак ушыжо
каен. (Шӱмжым куча, молышт тудын йыр куржталаш тӱҥалыт.)
Санитарка. Тидым ышташ куштылгыжак огыл. Шыштым шотлен пытарыме огыл, а
мый врачлан шукташ сӧренам.
Эголин (сӧрвала). Ынде раш лийын вет — мый Эверт Виртанен улам. Альма
моткоч йокроклана.
Кугыжа. Туге.

Хаскален шӱмжым кучен шуҥгалтеш, йӱк-йӱан, тарвана.

Эголин (компанийым ужеш, шӱм тӧршталтше гай куанен). Вот ия! Те ынде
чынжымак каласен кертыда — мый кугыжаныш советник Эголин улам вет.
Кугыжа. Ай, йӧршын чытен от керт. (Эголиным шупшкеда, тудым нигуш огыт
колто.)
Санитарка. Айста, мӧҥгеш палатышке каена.
Эголин (шортшаш гай). Нуно мыйым палат.
Санитарка (шып, нигӧ ынже кол манын). Мый нунын деч йодынам, нуно Виртанен
Виртаненак улеш маныт. (Виртаненым кидшокшыж гыч шупшеш.)
Эголин. Таҥ-влак, толза, полшыза. Мыйын ушем каен ман ида шоно, теже вет
мыйым паледа.

Комиссий член-влак лишемыт. Санитарка Виртанен Эголин огыл манмым колын,
сандене
тыге шона.

Виирияйнен (шып). Шергаканем, кузе тудо тышке логалын? Чынжымак мо тудо
орадылана?
Санитарка. Адак начарештын ала-мо.
Эголин. Чынак вет те мыйым паледа? Ончалза, мый вакыште йӱштылынам...
Хаскален (пошкудыжлан шып). Вакыште? Шомакшым колыштат да ушыжо чынжымак
пужлен манын ӱшанет?
Виирияйнен (йывытылын). Тыге, садыге шол. (Пӧлка вуйлатышылан.) Кузе
тудо тышке логалын?
Санитарка. Полиций конден, нимом огеш шарне ыле.
Виирияйнен. Кызыт гына кӧ улмыжым шарналтен мо?
Санитарка. Мыят куаненам ыле, но кужунлан огыл ушыжо пӧртылын, коеш.
Эголин. Наҥгайза мыйым тышеч, мый моткоч вашкем, мыланем пунчалым лукташ
кӱлеш...
Санитарка (Виирияйненлан). Тудо Альма шӱжарже деке хирургий пӧлкашке
кайынеже.
Хаскален. Тудын Альма лӱман шӱжарже уло?
Эголин. Уке, товатат, уке! (Кугыжа ден Санитар утлаш тӧчышӧ Эголиным
наҥгаят.)
Санитарка. Ялт нимом огеш шарне.
Раски. Чынжымак, паша томам. Кодшо жапыште пеш шуко пашам ыштен, садланак
кӧра, очыни, ушыжо пужлен.
Санитарка. Альма шӱжарже тудын изиж годсек ок сите ыле манеш.
Хаскален. Чынак? Ме тидын нерген нимом пален огынал. Шӱжарже, очыни,
сайракын пала. (Лӱдын чытырен.) Тудо орадым огеш ыштыл? Огеш виешлыл?
Санитарка. Ӱчым ыштыме жап шуэш гын, Альма шӱжыржын ойлымыж семын, ме
кидпашам пуэна.
Кугыжа. Тудо пидаш тунемеш. Теве тидым тудо тӱҥалтыш гыч кошаргымеш шке
пидын. (Кӱсенже гыч салмам кучымо шовычым луктеш.) Ме тидым Альмалан
кучыкташ шонышым. Пешыжак, можыч, мотор огыл гынат.
Хаскален. Тидым Эголин пидын?
Кугыжа. Чын, тудо. Мыйын туныктымем почеш. Тӱҥалтыште, лачшым ойлаш гын,
икмарда тунемше ыле, но мый пижынак туныктенам. Варажым шканжат ты паша
келшен.
Эголин (мӧҥгеш толеш). Юмо серлаге! Нылытат пелет шуын! Мыланем кудытлан
олаште лияш кӱлеш.
Кугыжа (тӱшкалан). Вич шагатлан тыште тыга-ай тарвана. (Санитаркылан.)
Тыгай еҥым кушко наҥгает?
Эголин (сырен). Мом шып ойлыштыда? Могай мый тугай томам улам? Мом те
ляпкен шогеда?
Виирияйнен (шып). Мом ме тыште шогылтына?
Санитарка (Эголин йывылтылеш). Ме кызыт малымверышке изиш каналташ каена,
вара ме чыла рашемдена. (Таҥ таҥле Эголиным ик кидше гыч куча.)
Эголин (торешлана, утлаш тырша). Юмо серлагыже, тетла тиде каргыме четлыкыш

мый нигунамат ом пӧртыл. Тыште кеч-кӧнат ушыжо пужлаш тӱҥалеш. Виирияйнен,
тыйын
машинат уло мо? Мыйым кызытак олашке наҥгае.
Хаскален. Уке! Мый мутлан, тудын пелен ик машиныште ом кай.
Виирияйнен (шеҥгеке чакнен). Но, шергакан родем, мыланна эмлымверысе
паша еҥ-влак деч умылен налаш кӱлеш.
Хаскален. Черле дене чынжымак кузе лийман?
Санитарка. Тудын могыржо пеш шокшо ыле, шошо мардежыште кужун шогаш ок
лий, уэш черланен кертеш.
Эголин (шыдешкен). Кушто тӱҥ врачше? Молан тиде каргыме палатышке ок тол?
Тудо, можыч, иктаж-могай шотым муэш.
Санитарка (тӱшкалан шып). Альма шӱжарже тудын моло дене командоватлаш
йӧрататымыж нерген ойлыш, шыдыж дене мом ыштымыжым монда манеш. Ну йӧра, ме
каена веле. (Эголиным кидше гыч пӱтырен куча, вес кидше гыч Кугыжа пеҥгыдын
руалта.
Нуно пырля Эголиным вӱден наҥгаят. Эголин уло кертмыж дене торешлана. Пӧлка
омса
гыч тиде сӱретым Санитар ужеш. Тудо писын, моштен Эголиным кидше гыч куча.
Санитарка ойырла, Эголинын вуйжо гыч камвочшо колпакым нӧлталеш. Эголин
утлаш тырша.)
Хаскален (лӱмжылан шинчажым ӱштылеш). Чеверын. Вашке тӧрлане. Мый тый декет
кошташ тӱҥалам ыле, но корно кужу, шке машинамат уке. Ох-хо-хо!
Сопули. Чеверын!
Раски ден Виирияйнен (чот тургыжланен). Чеверын!
Эголин (шортшашла кычкыра). Мый тышан ынем код. Те паледа мо...

Умбакыже Эголин каласен огеш шукто, тудым пӧлкашке шӱдырен пуртат. Тиде
жапыште
коляске дене Альма толын лектеш.

Альма (санитаркылан). Шергаканем! Эй, шергаканем, могай палатышке мыйын
изамым пыштеныт?
Санитарка (ӧрын). Ой, Альма. Ой, мо тыште кызыт лийын. Теже кушко йомын
улыда?
Альма. Тышке Кируаки гыч ик ушдымым конденыт, эше кугыварняжым тыште
пӱчкыныт, те тудым огыда пале? Икмарда капан, чевер ӱпан. Мылам мӧҥгеш саде
"Вашкеполыш" денак кайыман, шагат гыч тарванена манын ойлышт.
Хаскален (шып). Тиде мо вара Эголинын шӱжарже?
Альма. Адак мыйын изам дене азап лийын? Ай, ай! Эре иктаж-мо да лиеш.
Тӱжвач
ончымаште гын нимом удам каласаш огеш лий. Кӧргыштыжӧ мо — нимом каласен от
мошто. Йолем кӱрлмӧ деч вара чыла удаже пыта шонышым. Уке улмаш. Ой Юмыжат,
мо верч
тыге орлана, ой... ой, адак ушышкыжо мо толын пурен?
Хаскален. Тудат чӱчкыдын — шӱжарже гаяк лиеден?
Альма (кужу жап тӱткын онча, вара шогалде ойла). Ай, ай, ала-можо тудын
чонжым кочкеш! Мыйын семын тудым нигӧ огеш пале, мый веле тудлан эн лишыл
еҥ улам.
Мый шукылан тидын нерген ойленам, нигӧ огеш умыло гына. Родо-влак эше
умылат.
Тый ӱдыр йолташ семын, порын... (Санитарка ӱмбак ончалеш...)
Санитарка. Изада уэш чот черланен, огыда пале, молан куржын? Тудо чынже
денак тендам ужнеже улмаш да шочмо кечыдам пырля эртарынеже ыле мо?
Кугыжа (толын лектеш). Мый пӧлекшым конденам. (Шовычым ончыкта.)
Альма (пӧлекым налеш). Ай, ай. Кеч таче шочмо кечем огыл гынат, чонем
куаныше. Илышыштем тудо эше ик ганат пӧлекым ыштен огыл ыле. (Шовыч дене
шинчажым
ӱштеш. Кугыжа пӧлекым мӧҥгеш налеш.) Нелеш ида нал, кумылемат тодылалте.
Санитарка. Очыни, тидланак моткоч неле таче тендан деч ойырлаш.
Кугыжа. Ончо, Лемпи, садланак мый...
Санитарка (Кугыжалан). Тыште ынде пашана пытыш, айда мӧҥгеш палатышке
каена. (Ныжылгын Кугыжам ончалеш. Тудо кая.)
Хаскален. Кушеч тыгай шучкыжо лектын? Ялт пакчасе каракува гай веле коеш.
Санитарка. Тудо шучко огыл, а ораде. Тиде мемнан Кугыжана.
Хаскален. Кугыжа? (Шинчам карен, Санитаркым онча.) Кушеч тыште Кугыжаже
лийын кертеш?
Альма. Мыйын изамат ятыр гана Кугыжа лийын. Тыште нимо удажат уке. (Нюсла.)

Ай, ай. Кӧргӧ чонжо тудын могай пушкыдо, поро. Шовыч! Кӧ пала, могай тудо
айдеме, ай, ай. Кажне уда падырашат пӱртӱсыштӧ шӧртньӧ гай лийын кертеш,
кеч тӱжвалныже шу да коваште гына. Но кушто тудо аракажым йӱаш муын?
Санитарка. Аракам?
Альма. Пу сорым гай йӱшӧ ыле. Кушеч поян тӧран вургемжым муын? Могай осалже

тудлан полшен?
Санитарка. Можыч!
Раски. Колыштса-ян! Ала-можо тыште келшен ок тол. (Альмалан.) Те тудо
ӱдырамаш, хм, ӱдыр...
Альма. Ӱдыр, ӱдыр! Мый шкемым араленам. Да йодшыжат кугун шукын лийын
огытыл. Ончыч тидын нерген ойлашат вожылалтын, жап эртымеке, пӱртӱс
шкенжыным йодеш
улмаш. Чын, кочо гынат, ойлыман огыл мо? Тыге вет.
Раски. Сита, колыштна! Кызытак чыланат полицейский машинам ончаш каена.
Санитарка (ӧрын). Мо тушто уло? Молан?
Раски. Тушто пӧръеҥ ыле. Кӧ тудо?
Альма. Эверт, кӧ тетла. Эверт Виртанен.
Раски (Альмалан). Те кӧн шӱжарже улыда?
Альма. Эвертын, кӧн эше? Эверт Виртаненын.
Хаскален. Юмо серлаге! Те Эголинын шӱжарже огыдал?
Альма. Те мыйын изамын лӱмжым огыда пале. Эверт, тудо эше ыле Эмиль, тудо
икмыняр ий ондак колен. Кызыт Эверт дене коктын гына кодынна, Эвертшынат
ушыжо
пужлен.
Раски. Саде машинаште тендан изада ыле мо?
Альма. Изам ыле, Эверт... Эмиль огыл... Эмиль (ньюсла)... колен.
Раски (Санитаркылан). Кӧн пелен Эголин тышке толын?
Санитарка (чот тургыжланен). Кӧ? Кӧ кушко толын?
Раски. Йӧра. Кӧ тудым тышке конден? Кушко каен кугыжаныш советник Эголин да

кузе тудо тышке логалын?
Санитарка. Тудыжо тыште мо? Саде Виртаненым те чыланат паледа...
Хаскален. Могай адак Виртанен?
Санитарка. Тудо. (Палата могырышко ончыкта).
Хаскален. Тудыжо кугыжаныш советник Эголин ыльыс.
Санитарка (ушыжо кайыме гай). Ну, тӧра-влак! Те кызыт гына мыланем ойлышда,
пуйто тудо нимогай кугыжаныш советник Эголин огыл, а ушым йомдарыше Эверт
Виртанен.
Хаскален. Ме нигунам тыге ойлен огынал.
Раски. Вучалтыза-ян! Кӧ кызыт полицейский машинаште, кӧ тышеч куржын,
кызытак рашемдена.
Санитарка. Машинаште? Мый тыгай пӧръеҥым ом пале.
Альма. Тудо Эверт. Тендан пӧлка гыч куржын.
Санитарка. Тунам мыняр Эверт мыйын пӧлка гыч куржын? Мый кызыт нимом ом
умыло.
Раски. Кызытак чыла рашемдаш кӱлеш. (Портфель тич шыште кагазым оптен,
тӧрала ошкылын, шыргыжын Хеппанен толеш.)
Хеппанен. Поро! Поро кече!

Чыланат шып шогат.

Хеппанен. Таче комиссийын погынымашыже лиеш манын кольым да сандене шыште
шумлык шымлымашым икмыняр иктешлаш кӱлеш, шонем. Эмлымверыште мо ышталтеш,
мый
чыла пален налынам. Шыште статистикым ончен лектыда гын, чылт ӧрыда. (Кумыл

нӧлтын ойлымыжым нигӧат огеш колышт. Хеппанен титаклыме семын Санитаркым
онча.)
Лач тендан пӧлкада веле шергаканем, нимом шотлен шуктен огыл. (Парням
рӱза.) Но
ме тыштат чыла рашемдена. (Виирияйненлан.) Председательын алмаштышыже йодеш
гын,
тыгай шымлымашым тудын фирмыштыжат эртарен сеҥена. Чыталтыза... (Тугакак
кумыл
нӧлтын портфельыштыже ала-мом шеҥеш.)
Раски. Огеш кӱл! Тыште тыгай томаша лийын каен! Шергаканем! Вашкерак чыла
рашемдаш кӱлеш. Айста, пырля каена. (Каят.)
Хеппанен. Шергаканем, анкета-влак дене ит шуйкале. (Виирияйненлан.) Мо
тыште лийын? Ала иктаж-мом шымлен лекташ кӱлеш?
Виирияйнен. Уке, ок кӱл.
Хеппанен. Ай, ай. Садиктак тыланда мыйын планем деке пӧртылман...
(Портфельже камвозеш, кагаз-влак лектын возыт. Хеппанен погаш тӱҥалеш.)
Раски. Мо осалже тыште чыла луген пытарен.
Хаскален. Каласыза, шӱжарем, молан те тудым уш пужлышо-влакын
эмлымверыштышт кучеда? Могай амал дене? Тиде игылтмаш!
Санитарка. Ындыжым гын мый йӧршеш нимом ом умыло.
Хаскален. Ме чыланат тудын очылно титакан улына.
Виирияйнен. Тый ынде ойло. Тидын нерген шонен шукташат ок лий.
Сопули. Шукерте огыл вет тудо шкак каласыш, Эверт Виртанен улам мане да
Альма шӱжарем деке каем мане.
Хаскален. Чын, Альма деке мане.
Виирияйнен. Мыят тыгак кольым. Можыч, тудо чынжымак черле? Тугеже мый
эрелан председательлан кодам. Лийже ыле тыгак...
Хаскален. Туге. Но тиде куштылго паша огыл. Тудо вет чынже денак черле
лийын кертеш. Айдеме нерген тичмаш чыным нигӧ каласен огеш керт. Молан
гынат
тудлан Эверт Виртанен улам манын каласаш кӱлын. Мылам тыге чучеш...
Альма. Тыге шотлан толеш мо?
Раски. Айста, каен йодышт толына.

Тӱшкан кумшо пӧлкашке каят, Хаскален тореш лиеш.

Хаскален. Мыйын шонымаште тушко каяш огеш кӱл. Ала кенета тудо ораде лиеш
А ораде деч мом налат, виешленат кертеш.
Раски. Но... (Шкеж семын.) Лач тыйымак гына виешлаш шона... Кеч ушет дене
гына шонем ыле.
Виирияйнен. Можыч, чынжымак ончыч тӱҥ врач але вес врач деч пален налаш
гын... Мо шумлык тудо тышке логалын...
Хаскален. Тыгакак ыштыман. Шӱжарем, тӱҥ врач верыштыжак мо? Уке, шӱжарем,
айста мемнан пелен, те гына чыла рашемден кертыда.
Санитарка. Мый? Мый шке илышыштем эше нимом рашемден омыл.
Виирияйнен. Айста, ынде каена. Шӱжар, ошкыл.
Санитарка. Мый шке пӧлкашкем каем гын, сайрак лиеш.
Виирияйнен. Шӱжарем, тушко каяш шуат, кызыт мемнан пелен ошкыл. (Тӱшка
кумшо палата гыч лектеш. Хеппанен кагазшым поген кодеш. Альма коляскыштыжак
шинча.)
Альма. Ой, Юмашне, мыйын ялт ушем каен.
Хеппанен. Мыйын кагаз-влакем.
Альма. Мый гын нимом ом умыло. Ала-кӧн, коеш чынжымак ушыжо пужлен, но кӧн?

Мыйынак огыл дыр?
Хеппанен. Тендан уш пужлен? Те пациент улыда?
Альма. Можыч, те.
Хеппанен. Уке. Мый Хеппанен улам. Магистр Хеппанен. (Кидшым пуа.)
Альма. Тау (Ӧрмалген.) Кумылзак магистр. (Шке семынже.) Магистр. Ала-мо
тыгайым эше колалтын огыл. Эверт шкенжым нигунамат магистр манын огыл.

Альма кая, Хеппанен пытартыш кагазшым портфельышке поген пышта. Тиде
жапыште, йӱр вӱдым погымо трубам кучен, пижаме вургеман Эголин вола да
шолып
автобус могырышко тарвана. Кенета тудым Хеппанен ужеш.

Хеппанен. Ой-ой! Кушеч тиде пациентше лекте? Кӧ пала, мом тудо шона?
Уке?!.. Ялт Эголин гай коеш. (Очкижым налын ӱштеш, уэш тӱткын онча.)
Эголин. Ну мо вара? Эголин, Эголин мый улам. Тый шып гына лий.
Хеппанен (кагазым оптымыжым чарна). Йӧра. (Портфельжым петыра.) Нигӧлан,
нимом. (Кая. Шке семынже) Вот томаша! Эмлыме пашаште тынар шуко йодыш-влак
улыт,
чыла тидым шоналташ кӱлеш. Шыште шумлык научный шымлымашым, шуйкалыде,
мучаш
марте шуктыман. (Вудыматенак, пӧлка омсашке пурен кая. Кӱчык жап гыч Кугыжа
толын лектеш.)

Эголин ужеш, корнышто нигӧ уке. Куржаш гына ямдылалтеш, но тиде жапыште
тудым
Кугыжа ужын шукта.

Кугыжа. Мом тыште шогылтат?
Эголин. Визымше автобус дене олашке чымалтнем.
Кугыжа. Тыланет нигушко каяш огеш кӱл. Тудо тыштак.
Эголин. Кӧ?
Кугыжа. Тыйын шӱжарет, Альма.
Эголин. Но мыйын... эше вес амал уло, мый... сӧренам.
Кугыжа. Лемпилан сӧренат?
Эголин. Туге, туге, сӧренам. (Шояжым Кугыжа огеш умыло.)
Кугыжа. Тиде вес паша. Кудал.
Эголин. Сайын код!
Кугыжа. Пиал дене! (Сценыште шкетын кодеш.) Могай кумылзак айдеме. (Кенета
ала-мом шарналта, да Эголин почеш куржеш.) Эй, тый монден коденат. (Шовычым
шуен
куржеш.) Эголин Кугыжан кычкырымыжлан сырен пӧртылеш, но шовычым огеш нал.
Тиде
жапыште тӱҥ врач толын лектеш, Эголин тудым огеш уж. Тӱҥ врач ала-мом пеш
келгын
шонышыла коеш, йол йымакыже гына онча, вара верыште шогышо Кугыжа ӱмбаке
миен
керылтеш. Кугыжан пытартыш мутшым колын шукта, да тудлан шовычым
кучыктынеже манын шона.)
Тӱҥ врач. ах-ха! Тау... молан... могай ару.
Кугыжа. Уке... Тиде тылат огыл. (Эголинлан шовычым шуя. Эголин ден Тӱҥ врач

ваш ужыт.)
Тӱҥ врач (Кугыжалан пӱй вошт). Мом тыште шогылтат?
Кугыжа. Теве тудо ыштен. (Шовычым ончыкта.)
Тӱҥ врач. Тиде шовычым? Тиде пӧръеҥ? Тыште?
Кугыжа. Тудо изиш гына... ала-кӧлан тӱҥал пуаш кӱлеш. (Тӱҥ врачлан йолташ
семын.) Кунам тудо орадыланаш тӱҥалеш ыле, мӧҥгешташ... Лемпи шӱден...
(Эголинлан.) Тый Лемпилан сӧренат?
Тӱҥ врач. Лемпилан сӧрен? Мом?
Кугыжа. Тудо мутым пуэн. (Тӱҥ врачлан.) Тыште тыгай томаша лийын каен,
тыланда писын пӧлкашке кайыман, тыште ала-можо тыге огыл ышталтын.
Эголин. Мый нимогай осал паша нерген колын омыл. (Кугыжа ӱмбаке шыдын
ончалеш.) Кызыт мылам каяш кӱлеш, куд шагатлан олаште лийман. Мом ӧрын
ончет? Кузе
мый тышке логалынам манын йоднем?
Тӱҥ врач. Кузе тый тышке верештынат?
Эголин. Ик ала-могай осал вий...
Кугыжа. Шуко...
Тӱҥ врач. Мо?
Эголин. Тыште тыгай томаша: мыйын вургемем вашталтеныт, вара ик пелмундыра
мыйым тышке шӱдырен конден.
Тӱҥ врач. Ятыр жап тыште шинчет?
Эголин. Арня наре петырен кученыт. Пуйто казаматыште шинченам.
Тӱҥ врач. Ну кузе вара — сай тыште? Ончал-ян...
Кугыжа. Лемпи малаш у вакшышым пуэн.
Тӱҥ врач. Вакшышыже сай, йӧнан ыле?

Автобус толмо йӱк шокта. Эголин тургыжлана.

Эголин. Вакшыш вакшыш гаяк. Мо вакшыш деке пижынат?
Кугыжа. Вакшыш гына огыл. Простынь, кӱпчык, тоҥедыш да леведыш... вакшыш
ӱмбалне...
Эголин. Ик вакшыш... Чарне-ян, сита!
Кугыжа. Чарнем.
Эголин. Юмо серлаге, ме эшеат тыште шогена, а мылам куд шагатлан олаште
лийман, вараш кодмым кузе умылтараш тӱҥалам.
Тӱҥ врач. Черле-влакым кайыме деч ончыч кум кече тергыман.
Эголин. Кум кече! Мый пытаортыш гана ойлем: таче куд шагатлан мыланем
олаште лияш кӱлеш. Умылет, уке, тый, поро айдеме. Мылам каяш кӱлеш.
Тӱҥ врач. Кече ончыч, кече почеш. Тӱня огеш кумыкталт.
Кугыжа (Тӱҥ врачлан). Колтет, огыт? А то у томаша тарванен кертеш.
Эголин. Киямат! Тыште иктаж-кӧ ушан уло мо? Поро айдеме, полшо мыланем куд
шагатлан олашке миен шуаш. Тыште мыйым нигӧ ок умыло.
Тӱҥ врач. Тыгай вургем дене кайынет мо?
Эголин. Каргыме вургем. Иктаж-мом садак шонен лукташ кӱлеш. Кузе мый тыгай
вургем дене миен пурем олашке? Тышеч мый нигунам каен ом керт огыл дыр?
Тӱҥ врач. Автобусшо молан? Ола марте тыште кайынет, кидетым веле шуялте,
тыманмеш наҥгаен кодат.

Комиссий член-влак толын лектыт, но Тӱҥ врач, Кугыжа да Эголин нуным огыт
уж.
Умбакыжат мутланымышт годым нунын улмыштым огыт шиж.

Эголин (оҥара, шыдын). Кидым шуялте веле... Тиде вер марте олалан кушкашыже

эше шӱдӧ ий кӱлеш... каргыме шовыч... вакшыш... Мыйже ынде тысе черле-влак
семын
веле мутланемыс, но илышыште кажне йоҥылыш лийын кертеш. Кажне шомакым Юмо
семын
ойлаш ок лий, очыни.
Кугыжа. Уке. (Тӱҥ врачлан.) Ойжым кугунжак ида колышт, кӧ улмыжымат сайын
огеш пале...
Раски (Тӱҥ врачлан). Оҥай, тыште те... ты сӱрет йӧршеш ӧрыктара... Кузе
чыла
тидым умылаш?
Эголин. Мо тиде тыгай? (Шыдыже толеш.) Каласыза, мо тиде тыгай? Могай
пуламыр тендам тышке конден... пуйто тӱня кумыкталтмым ужде кодыда. Ялтак
ушда каен
ала-мо. Вашкерак мыланем вургемым, машинам да чымалтам веле. Мыланем
кудытлан
олашке миен шуман.
Хаскален (Тӱҥ врачлан). Тудо чынжымак черле мо? Орадым огеш ыште? Ай-ай,
ме чылт ӧрын улына... Шӱжар каласыш, пуйто полиций тудым... Кузе тыге
пужлен сеҥен... Могай тудын черже? Чынак мо черланен?
Тӱҥ врач (Эголинын шкенжым кушко чыкашат ок пале). Паша томам. Тудо нелын
черланен. Кӧргӧ вийже уке, кучыш-колтышыжо вишкыде.
Хаскален. Ай-ай, вот могай чер. Кузе тидым умылаш?
Тӱҥ врач. Тудо эше йоча жап дене ила, йолашыже ночко, але кошкен шуын
огыл. Теве могай тудын чер. А Эголинын могай тиде чер, палашат огеш лий.
Хаскален. Тиде сай огыл.
Виирияйнен. Мыламат тугак чучеш.
Эголин. Тудо пеш шуко пала. Тыгай еҥлан кӧра тыште чыла лугалт пытен. Тыште

айдемым пуйто казаматыш петырен шындат, тӱня дене кылышт йӧршеш уке.
Хаскален. Мыланемат тыгак чучеш...
Виирияйнен. Мыланемат...
Раски. Мыланем палаш оҥай, молан Эголин шкенжым ала-могай Виртанен улам
манын да Альма деке кайынеже улмаш.
Хаскален. Ах, Альма падыраш.
Эголин. Кунам тышеч лекташ шонет, ала-момат ойлет. Мом куктыштатше!
Кугыжа. Каен толман Лемпи деке, да чыла каласыман.
Эголин. Саде ковыралан мо? Лемпи мыланем тышеч лекташ веле кӱлын. Аҥыра-
влак, мыйын ушем каен манмылан чынжымак ӱшаненда мо? Мый тендан деке
вашкенам.
Ончалза-ян, ала-могай окмакын вургемем вашталтен чийымыж деч вара мый тышке
логальым.
Хаскален. Ушем каен ала-мо, нимом умылен ом керт. Могай жап толын гын?
Эголин. Кунам мыйым тышеч колтен огытыл ик таҥ мыйым туныкташ... Но мый
тидым садак тыге ом кодо.
Виирияйнен. Тиде, очыни, эмлымверын йоҥылыш.
Эголин. Ия пыжаш верын йоҥылышыжо. Мо тыште эше лийын кертеш?
Хаскален. Меже тыштак улынас. Арамлан огыл, очыни. (Тӱҥ врачым титаклыме
семын онча.)
Виирияйнен. Чын ойлет. Мыланна саде эмлымверым сай-йын шекланаш кӱлеш.
Санитарка (толын лектеш). Тӱҥ врач тыште, аман. Мый тудын дене ик йодышым
каҥашен налнем. (Эголиным ужеш.) Каласыза, кудыжо Эверт — садыже але
ончычсыжо. Мый нимом умылен ом керт.
Хаскален. Вуй йыр сайын шонаш кӱлеш. Ме тыланда шаҥгак ойлышна: тиде
Эверт огыл, тиде кугыжаныш советник Эверт, эй, киямат, кугыжаныш советник
Эголин.
Санитарка. Тиде чын? (Тӱҥ врач вуйжым сава.) Тунам тудо мӧҥгыжӧ каен
кертеш. Ой, кылмен кертеш. (Эголинлан ӱмбал вургемым кондаш каяш тарвана.)
Чынжымак кая?
Тӱҥ врач. Йӱкшӧ оралге, тек мӧҥгыштыжӧ эмлалтеш.
Виирияйнен. Мый теве мом каласынем: ончыкшым тыгай туткар ынже лий манын,
ме тӱткын эскерышаш улына.
Санитарка (толеш, Эголинлан эмлымверысе шокшо вургемым чикта.). Пальтом
чияш кӱлеш, уремыште йӱштӧ.

Эголиным чиктыме годым моло-влак мутланат.

Хаскален. ... Мутат уке, мыланна кӱлеш. Колыштса-ян, мыланна у комиссийым
ыштыман.
Виирияйнен. ... але ушемым.
Хаскален. Чын, ушемым. Тыгай томаша шумлык эскераш кӱлеш. Эголиным
вуйлатышылан шогалтена мо?
Эголин. Тыге, тыге, чын... а мом вуйлаташ?
Хаскален. Томаша шумлык ушемым. Мый тыгай сомылым моткоч йӧратем да моштен
шуктем, сандене тиде ушемын членже лияш кӧнем.
Виирияйнен. Мыят, мыят член лияш тореш омыл.
Эголин (пальтом тӱрыс полдыштен). Тугеже каена веле.
Хаскален. Ой, Юмашне, мыйын йӧршеш ушем каен — тыгай пуламыр, тыгай
пуламыр...
Эголин. Мыланна кызытак каяш кӱлеш... машина шаҥгысек вуча. Мый тидын
нерген кушко кӱлеш, увертарем.
Виирияйнен. Ой, Юмыжат, адак кушан колошемым монден коденам? Тиде пуламыр
чыла луген пытарен, кушко ияшкыже колошемым чыкенам?
Тӱҥ врач (помыжалтме гай лиеш). Мо эше?
Виирияйнен. Мыйын колошем.
Раски. Йӱржӧ укес.
Виирияйнен. Тӱрлӧ лийын кертеш.
Эголин. Кушто кызыт колошетым кычалаш тӱҥалына, каяш кӱлеш.
Санитар (кугу колошым нумал толеш). Нелеш ида нал, кӧн?
Виирияйнен. Теве тудо. (Колошым йолышкыжо чия.)
Эголин. Погыстарыза вашкерак, тарванаш жап.
Хаскален. Кокымшо погынымашым. Ой, жапше кызыт мыняре, иктаж-мом пурлаш
кӱлеш, мый гын пеш чот ярненам... Можыч, кайыме годым?..

Тӱшка кая. Сопули, моло деч кодын, порын, "Чеверын" манын, Тӱҥ врач дене
чеверласа. Молышт кычкырлен, шурген лектыт.

Эголин. Ола марте мыняр жап кайыман? Кузе тый, Виирияйнен, шонет, кудыт
марте олашке миен шуына мо?
Виирияйнен. Шуына, шонем... мемнан пелен эше Эльвира кая...
Раски. Попугай погынымашым эртарышет?..
Хаскален. Тушто попугай-влак гына огытыл... (Эголинлан.) Тушто таче эше
обезьяным четлыкыште ашныме йодышым...
Эголин. Могай эше обезьян... (Йӱкышт йомеш, компаний йӧршеш кая.)

Кокымшо пачашысе окна гыч санитар ден медсестра кудывечыште лийше сӱретым
ончен
мутланат.

Санитар. Теве ончо, шкенжым кугыжаныш советник манше кугызат чыма. Тудо
иктажым сӧрыш?
Медсестра (шӱлыкын). Тротуар дене кайымыж годым мыйын могырыш ыш ончал...
Санитар. Окмак деч мом эше вучынет. (Ӱдырым шупшалеш.)

Кудывечышке Хеппанен толын лектеш, медсестрам ужеш.

Хеппанен. Шӱжарем, шыште сомылдам пӧлкаштыда пытарен улыда, коеш, ик
пашаеҥда мылам кагазым конден пуыш. Тӱҥалтыште те шуйкалышда, но чыла шот-
радам
дене ыштыме.
Санитар (окна гыч). Чынак?
Хеппанен. Чын, чын, тау, тыланда.
Санитар. Мемнан пӧлкаште чыла шот дене ыштыме гын, молышт вара... Ӧрат
веле. Чеверын, господин... господин... (Кая.)
Хеппанен. Хеппанен. Магистр Хеппанен. Чеверын. (Кая. Икмыняр жап гыч машина
кайыме йӱк шокта.)

Уло тургым жапыште Кугыжа олымвалне шып шинча, Тӱҥ врач воктекше толын
шинчеш.

Кугыжа. Ну мо вара? Кузе саде Виртаненет, а? Утлатак вет? Эше изиш кучалтеш

ыле гын, сайынрак тунем шуэш ыле... Такшым... Лемпим яришка веле мане...
туныктымыланат таум каласымет, монь...Кушко тыге писын чымалте?
Тӱҥ врач. Нине пелторта-влак ынде томаша шумлык ушемым ышташ шонен
пыштеныт.
Кугыжа (таҥла ӱшанен тӱҥ врачлан). Вара тиде кугыжаныш паша улеш?
(Воштылеш, тыгодым шовычым ужеш.) Ай-ай, тидымат пуаш кумылжо ыш лий. А
сайын пидме.
Тӱҥ врач (шовычым ончыкыжо шарен пышта). Мыланна кӱлеш лиеш. Мом тудо
илышыштыже ыштен, очыни, эн сай пашаже.

Мучаш.

Финн йылме гыч Василий ЯНАЛОВ кусарен.



122198
************************************************************************
12—21
Лӱмгече

ЭН НЫЖЫЛГЕ, ЭН ВЕСЕЛАНА

Поэт Михаил Якимовын шочмыжлан 70 ий темме вашеш

Илыш тудлан (сылнымут илышыжат, сурт-печысыжат) йӧршын вучыдымын изава
чонанышке
савырныш. А тӱҥалынже вет Миша Якимов, манмыла, алын-гӱлын: икымше
книгажак,
лектын веле шуо, аклыше-влакын шокшо ӧлтышкышт логале — моктышт поэт-влак,
саламлыш ончыклык кугу йылмызе; книгаже, "Волгыдо рвезылык", эше чия
пушанак ыле,
Куженер кундемын тунамсе, пожале, эн чеверже Микалын пелашыже лие; шочо
вучыдымо
эрге; йырым-йырже чумыргышт мучашдыме йолташ-влак — ӱшанлыжат, пеле
чонанжат.
Чыла тиде узьмак пале поэтлан ӱмыр мучкылык лиеш манын, еҥ-влак ӱшанышт,
шкежат
шоныш дыр. Но сылнымут илыш тӱҥалтыштыжак шекландарлыше йыҥгыр-влак
йӱкыштым пуэдышт, Миша гын, моло кадыр-гудыржо семынак, тудым мыскарашке
савырыш. Тудым,
тунамсе студентым, ола уремеш шкеж деч вич ийлан гына кугурак, но тунамак
пеш
палыме "энциклопедист" мокмырвуя учырен да тудым "эмлаш" йодын, студентет
кечывал деч вара "эмлен", вара коктынат писатель погынымашке кӱзеныт.
Тӧрланыше писателет, руа веле, погынымаште самырыкым шинчаора игылт
"туныкташ" пижеш:
— Мемнан самырык авторна-влак рвезынек чаркалан кержалтыт. Теве Михаил
Якимов ик
книгам веле луктын шуктен, ончыза, кызыт погынымашке йӱшӧ толын!
Ах, лиям ыле тунам коля рожет, кеч тушан шылташ улнеже тиде шояк намысым!
Но поэт тидым пурыс кочыла нелын, вара ӱмыр мучкыжо мыскарашке савырен
каласкалыш, да
ӱчӧ олмеш мыскараже саде ушанетлан шӱргӧ гыч совымо дечат шучкырак лектын.
Поэт Михаил Якимовын ныжылге-ныжыл лирик чапше тунам эрвел марий коклашкат
нугыдын шарлен. Тавра шымияш школышто туныктышына Илья Васильев тудым ача
гаяк йӧратен аклен, да вара иктаж кум-ныл ий гыч...
1954 ий ыле докан. Краснокам марий педучилищын директоржо Иван Васильевич
Васильев Йошкар-Олаште чумырымо ала-могай кугу марий погын гыч
молыгунамсыжлак у
книга-пӧлек дене пӧртыльӧ, да студентшылан, волгыдо-кандалге сборникым
кучыктыш:
— Луд, тунем, тиде марий поэзийын кугу ончыклыкшо.
Кидыштем — "Волгыдо рвезылык". Директорнан ончыланжак лостыклаш пижым, да
пуйто
Юмын кидше дене ончыкталт почылто кӱлеш страница:
Сылнын пеледше студенческий илыш.
Сессий... Экзамен... Келшалме йолташ...
Волгыдо рвезылык! Йоҥгыдо шӱлыш!
Тидым огеш лий, огеш лий мондаш...
Студент нерген возалтше марла поэзий шомакым тымарте лудалтын огыл: Шабдар
Осыпын "Ораде мардежшылан" мемнан деч эше кум ий НКВД-н шылтымаштыже
пуракаҥман улмаш. Вигак мыйын рвезе чонемым савырале почеламут. Тиде,
кокымшо, строфам шергалмеке иже, тӱҥалтышке шинчам кусарышым, а туштыжо:
Муро шочеш рвезе чонышто ылыжын,
Рвезылык жапым у муро мокта.
Актовый залыште ныжылгын-ныжылгын
Йоҥгыдо вальсым оркестр шокта.
О-о, тидыже йӧршын мемнан илышнас! Мемнанат оркестрна уло, актовый залнат
шкенан. Тушан ме арня вуеш гаяк концертым але спектакльым шындена, каныш
еда, теҥгылым поген налын, моштен-моштыдерак куштена, пӧрдына, лоҥына. Эн
чевер куштышына Петр Андреев (кызыт профессор П.А.Апакаев), а эн йӧратыме
семна Кузьма Смирновын "Молодежный вальсше" ыле.
Кок-кум гана лудмаштак мый почеламутшым наизусть тунемым, йолташ-влаклан
кенета
толшо шонымашым почын, а вес шуматкече кастене у концерт программым ме
кумытын
почна: мый, почеламутым лудын, авансценышке лишемам, "йоҥгыдо вальсым
оркестр
шокта" ой деч вара пуйто мӱндырч — тора гыч, кулис вес велым Борис
Шамшиевын
скрипкаже вивиклам колта, тудын шыма йӱкышкыжӧ Валентин Ипаевын аккордеонжо
миен
эҥерта, мый вальсироватлыме шотым ыштал колтем...
Сылнын пеледше студенческий илыш...
Зал лумалтын авалалтеш. Шып-тымык тугае — изишак кучалтын сово кӱдырчӧ
перымешке, тыште шӱлышӧ еҥжат уке, шонет. Ме, кумытын, пыртак кугешнен,
моткочак келанен вуйым савена...
Михаил Якимов. Мемнан волгыдо рвезылыкна. Тыге мый тудын дене, шкенжым але
ик
ганат ужде, лишыл палыме лийым. Келшыш мылам тудо чон утымешке. Эше
вашлийдеак,
ме Михаил Иванович Якимов дене иза ден шольо лийна, варажым нылле ий утла
шуйнышо родо да йолташ кылан илышна.
Ме Микалын пытартыш кечыж марте ваш шупшылтынна, а кузе да кушан шинчаваш
ужынна, мый юмончылнат кызыт ом шарне. А такше иза ден шольылан тидым
палыман мо?
Чыла пӧлеклыме книгаштыже "Семон шольо" деч посна ок сералт ыльыс. Теве
"Семен
Николаев шольылан мыйын каче жапемым книгам гоч шарнаш да, ала иктаж у
шонымашым
пуалал кертеш манын, — алал кумыл дене — М.Якимов. 1960. 25.10". —
"Йӧратыме жапем". Але: "Литературный конкурсышто икымше верым налше Семон
йолташлан, поэзийлан кумылзо шольылан, — поро кумыл дене. 12 май 1961 ий,
Йошкар-Ола. Михаил Якимов". — "Шочмо велын мурыжо" книга да ятыр молат:
"Марий пеледыш", 1963 ий; "Тыныс толкын", 1968 ий; "Шыже шонанпыл", 1976
ий; "Элем пелен", 1980 ий; "Чылалан
эн лишыл", 1985 ий. Тиде книгаже Михаил Якимовын илышыштыже пытартыш ыле,
кызытеш пытартыш...
Эше ик автографым ончыктыде омак керт: "Илыш пӧртым шортын огыт ыште,
йӧратымашым нюслышын от нал", икана каласыш тыге Микал. Эре тыгаяк лий,
поро шольым.
М.Якимов, 19. ИИИ. ". Тидыжым мый тачат почам да сугынь семынак лудын,
кужун
шонкален шинчем.
Ме Миша дене пытартыш ийлаште телефон дене веле ваш мутланенна. Тудо у
почеламутшо-влакым лудеш, вашешла мый. Тунам, ныл ий ончыч, мурсаска
мучаштыже Михаил
Якимов кушеч тӱҥалын, тушкак пӧртыльӧ — йӧратымаш лирикышке. Шарнем, 1958
ийыште
"Ончыко" журналеш "Чеверын, Лидушем" лӱман акростихше лектын ыле (акростих
— тиде кунам почеламут лӱмысӧ кажне букваж дене почеламут корно-влак
тӱҥалыт), да
вот теве, кумло ий гыч, йӧратыме пелашын образше поэтым угычын поэзийлан
ырыктен
улмаш. А тунамже еш коклаштым ик нӧлпывуй Пермак лугыш. Тиде (эше
савыкталтдыме)
цикл гыч мыланем чылажат моткоч келшен, мый тидын нерген шкаланже каласем,
да
(телефон денак шижам) тудо шкежат йывыртен шыргыжеш ыле.
Шарнем, тунамракак мый Михаил Ивановичлан Валентин Колумб, Миклай Казаков,
Геннадий Матюковский, Валентин Дмитриев, Юрий Чавайнын омешем кузе
кончымышт нерген
"Кончат, со ӱжыт" почеламутем лудым. Тыгай тудын финалже:
Мый таче тыланда угиндым
Послен оптем. Ош аракам
Налам.
Да эплын мушкын кидым,
Темем шкенан тату чаркам.
Чылаланда.
Лач шужо! Шужо!
Чонем вошт шижашда ласкам
Пыштем —
Тек лийже Юмын южо —
Шӱгар ӱмбакыда сӓскӓм.
Тудо колышто. Изиш лиймек: "Шӱгар ӱмбакыда сӓскӓм" манын уэш каласыш. Адак
шыпланыш. Да ешарыш: "Вара мыйымат тышкак (шонымаштем, почеламутышко. —
С.Н.) пурто". Адак шып лие. Тетла нимом ыш ойло. Трубкам пыштыш. Ончыни,
шонаш да аклаш
шинче...
Михаил Якимов путырак поян да лывырге йылман ыле. Тудын шуко почеламутшо
шагал
шомакан, кап дене изи, но кӧргӧ куат дене пеш кугун шоныктышо лийын. Тыге
совет
манме поэзийыште тунам ик еҥ гына пашам ыштен — Степан Щипачев, варарак,
конешне, весе-влакат лектыныт — Николай Доризо, Расул Гамзатов, Сергей
Васильевич
Смирнов, жапын-жапын Сергей Михалков.
Якимовын философический серымыжым ме кудлымшо ийлаште илыш пастулат семын
кучылтынна, наизусть паленна. Тыгайыште коштыныт, мутлан, "Чын, йӧратат
чылан мокталтмым", "Тый кугу сӱрет ончык пеш лишке шогалын", "Могай мотор,
чевер улметым..."
Нуно пӱтынек але ужашын-ужашын афоризм лийын иленыт.
Воштончышлан тый ит ӱшане,
Вет йӱштӧ, чондымо янда
Айдемым, кеч-могай тӱсаным,
Тӱжвачын веле ончыкта.
Теве тиде кандаш корнан миниатюра гын, мыйын умылымаште, тичмаш поэма
куатан.
Йӧратыше шуко самырык тудым ушыштат, йӱкынат кумалтышла уэш-пачаш ойлен:
Шуанвондо пеледыш мотор, да пеш неле
Шуркалалт йӧсланаш тудым кидыш налмеш.
Налнетак гын — чытет, айда корштыжо веле,
Вет тунам тудын акше тылат раш лиеш.

Таҥем тыйын мотор, но кой(ы)шан, садлан неле
Келшалал шуктымеш шӱм-кыл вургыж кошташ.
Йӧратет гын — чытет, чонет корштыжо веле,
Вет тунам раш ум(ы)лет — мо тугай келшымаш!
Тыште классика кӱкшытан синтаксический параллелизмат, кокла курымласе эрвел
поэзийын образ-влакым оҥгештарыме йӧнжат, пӧртыл-пӧртыл ойлымо рифмын
тошкалтышла
вияҥ кӱзымӧ куатшат — чыла верыштыже, чыла шонен да висен ыштыме.
Миша Яикмов марий поэзийыште кугурак тукым ден кушкын толшо-влак коклаште
кыл
кучышына, ушем кылна ыле. Моткоч нуно ваш келшеныт илышыштат, сылнымутыштат
Миклай Казаков дене (нунын кок фамилиян почеламутышт лыҥ ыле). Геннадий
Матюковский
дене, шке дечше рвезырак гыч Юра Чавайным, Альберт Степановым, Николай
Егоровым,
Алексей Александровым эре йолташлан шотлен, мыят ты шотышто ӧрдыжеш кодын
омыл,
тиддене мый эре кугешнем: поэзийыште ӱшанлырак ошкылтышан лияш полшен.
Чынжымак чапле поэт семын, тудым эше ик палдырчык ойырен — Михаил Якимов
моткочак йӧратен мурпашаштыже эрыкым, еҥ ой дене илен кертын огыл, но поро
ойым колышт моштен. Чын, витлымше-кудлымшо ийлаште тудат шӱша йымаллан эн
пеҥгыдыжак
лийын огыл (тидыже эрык йӧратыше-влакын, шонымаштем, тунамсе режимлан
торешланыме йӧнышт улмаш; тыгае вашлиялтыныс моло литературлаштат), сандене
тудлан ятыр
гана паша вер деч посна илаш пернен.
Тыгай ик туткарже 1960 але 1963 ийыште лиймыла чучеш. Тунам ме студент
лийынна.
Шарнем, Микале ту ийын шыжым чыла тӱня деч шылын петыралте, а иленже
республиканский эмлымвер ваштареш ик пӧлеман изи гына пачерыште (мут
толмашеш, ончыч тиде илымвер Миклай Казаковын ыле.) Уке, шылынже йӱаш-
кочкаш вольна лийже манын
огыл, а пашалан чот пижын. Эсмаса кунамже кочкышлан да тамаклан уремыш
лекташат
монден. Тунам иктаж кок арня коклаште тудо "Марий пеледыш" почеламут дене
серыме
повестьшым кӱэште.
Икана ме йолташем Евгений Тойкиев дене пачерышкыже миенна. Омсам Миша шке
почо,
но тунамак йомо, ончена: шӱкшак оптымо ведраште ала-мом пеш пургедеш.
— Мом кычалат, Миша?
— Да чытыдымын шупшмо шуэш, ала иктаж окуркым муам, шонем.
Женя тунамак общежитийышкына тамак кӱсылаш да кочкыш явалалан куржо (ме
коктынат
она шупш ыле), а Микале мылам мо возымыжым лудаш пиже:
Тыге ме таҥ лийшаш деч шукын,
Апт(ы)раныл, кок век торледенна.
Вес еш лиймеке, шинча лукым
Кугун шӱлал ӱштылынна.

Молан апт(ы)раныл коштыннаже,
Эрталше рвезылык жапем?
Тугак йӱлен дыр шӱм-кылнаже,
Тугак вӱр модын дыр, лудшем?
Тиде Галина Световна Марийкинан илышыже да подвигше нерген шӱм йӱлен
каласкалыше
произведений гыч шуко лирический отступленийын ик изи лончыжо. Тидын шот
денат,
— лирический отступлений ятыр улмо дене манам. — "Марий пеледыш" — повесть
радамыште огыл, а тичмашнек поэма лийман ыле, но жанрым автор шке палемден.
Героиньыжын лӱмнер лекме фактымат пеш оҥайын умылтарен.
Галя, тулык ӱдыр, йочапӧртыш логалмыж дене пуйто илыш волгыдышко лектын,
Световна лийын; а фамилийже укем, марий улмыжлан, Марийкина манын темленыт.
Оккупацийыш логалше кундемыште тудо партизанка лиеш. Икана, вес йӧн укеште,
тудо немычлан
пеледыш букетым кучыкта, а букетыште гранатым шылтен улмаш.
Тунамак
Аршаш кокла гыч, роштке шупшыл,
Галю колчам содор луктеш —
Граната кидешыже пудештеш, немычат кола, шкат уке лиеш
Чеверын, эх! — Галю! Чеверын!
Шинчавӱдем лектеш... Ӱштам.
Теве тыге — шинчавӱд йӧре сералтын "Марий пеледыш". Чапле произведений! А
кӱлеш
семын тудо тачат аклалтын огыл...
Михаил Якимовын мурпашаштыже эше вес лончышко куснымо деч ончыч ик
шымлымашем
нерген пелештынем: Ленин тема, Лениниана манына. Марий Лениниана поян манаш
ок
лий. Молан? Мыйын кодшо ийыште яра жапем нигушко чыкаш, нимо дене ойлаш
ыле:
служба гыч пенсийыш лекмеке, айдеме у статусышто вержым иканаште огеш му,
ок
умыло. Мыят уке-уке да шкенан поэт-влакнан Ленин нерген серымыштым, умылаш
тӧчен, лудаш пижым. Чылан гаяк возымаштына мемнан Лениниана эртак йыгыр
шочшо
гае — ик чуриян, ик чонан, чыла ойыртемже шукертак палыме, таче мо
сералтын, ме
тыгайымак лу, коло, кумло але пел курым ончычак весын серымаштыже лудынна.
Вторичность гычат огыл...
Вес йодыш: молан тугеже чыланат "Ленин нерген" содыки возкаленна? А
идеологий
йодын. Книгам лукташ шонет — Ленин нерген (а ик жапыште Сталин нерген)
возымет
уке гын, нимолан ӱшанаш ыле. Книган кӱэмалтше схемыже лийын: почман тудым
Ленин,
партий нерген (кеч-могай кукшо але чондымо лийже), але эше чынрак — нине
шомак-влакан почеламут дене.
Мыйын теве Ленин нерген вич-куд муро шомакем уло, чылан нуно
самодеятельностьын,
профессионал коллективын программыжым почаш кӱлыныт. А тугеже тудо —
репертуарлык, тугеже тудым — налыт, значит — оксам, пашадарым тӱлат, тыгае
— ок йом. Тидын нерген, конешне, лӱмын шинчын шоналтын огыл, но акылыште
(пундаштыже, але
вес могырыштыжо) садак ӱшан илен, мемнам тыге чояланаш илыш туныктен. Вот и
сералтын. Иван Молотов дене пырля ыштыме "Вождьым моктымо мурына" чырык
курым утла
репертуарыште ыльыс...
Марий "Ленинианыште" Михаил Якимов моло деч путырак сайын ойыртемалтын —
тудын
Ленинже газет передовица гыч але ВКП(б) историй гыч налме огыл. Михаил
Якимовын
Ленин почеламутлаже — он манмынан илыш фактлаж негызеш шочыныт, биографийын
посна детальже-влак нуным ырыктеныт, чонаҥ лекмешкыже пӱктеныт, сандене
нуно илышырак лийыныт.
Шарналтыза (але ода шарне гын), лудын лекса "Ава дене чеверласымаш",
"Российыш
Ленин пӧртылеш", "Инспектор толын", "Ленинын кумылжо" да икмыняр моло
почеламутшым. Кунамже кумылетат тодылалтеш, логаретымат пышкем иша, але
чынжымак кумыл
нӧлтеш. "Ленинын кумылжо" вуймут йымалне тыгай эпиграф шот уло: "Казанский
губерний, Козьмодемьянский уезд деч Совет-влакын ВИ Всероссийский
Чрезвыйчайный
съездыштышт М.Криворотов ден С.Локтев лийыныт. Нуно марий калык лӱм дене
В.И.Ленинлан мӱйым да ӱйым пӧлекленыт. Владимир Ильич тиде пӧлекым нужна
йоча-влаклан
колтен". А почеламут кӧргыштӧ:
— Юл воктеч? — Ильич йодо,
Эртен кодшо самырык кечым
Вик шарналтыш. — Волжан-влак!
Ӱжса веле, мом вучыкташ?.. —
Теве коктын пурат кабинетыш
Ӧрмалгыше семын,
Поро кумылышт нунын
Шинчашт гыч волгалтын йонча.
— Салам. Здрасте, Владимир Ильич, —
Пелештат ик йӱк дене.
— Лишкырак толза, здравствуйте!—
Кидыштым Ленин куча.
Ӱшандарыше, шинчалан койшо сӱрет, туге вет? Эшеже, мутер кок могырымат лач
герой-влаклан келшыше... Мый тидым эреак йӧратен лудам.
Ынде Микалын илышыж гыч, койышыж гыч икмыняр посна палым ончыктен кодем:
мыят,
весат палыше-влак тидым огына ыште гын, чапле поэтын шуко палан могыр тӱсшӧ
у
тукымын шинчаж гыч йӧршын йомын кертеш.
Эн ончычак (мый тидым увертараш нимынярат ом ӧр), Михаил Иванович
энциклопедически шинчымашан марий ыле. Мутлан, политический, экономический,
географический
тӱнямбал атласым тудо эн пычырикше марте чыла лӱмге, эн изи ойыртемге пален
да
тидым мурпашаштыже моштен кучылтын. А редактор пашаште ыштыше-влаклан,
мыланна
тыгай палыше путырак кугу эҥертыш ыле.
Кокымшо — Микале деч пӱсӧ йылман мыскараче марий поэт-влак коклаште тудын
дене
таҥасен кертше лийын огыл, Миклай Казаков дене коктын пырляже нуно, пожале,
нипочем тӱжем марий анекдотым паленыт. Ме Миша дене радиошто ятыр ий,
"Ончыко"
журналыште лу ий наре пырля пашам ыштенна. Тудо мемнам, манмыла, южгунамже
шагат
дене, шодо кошкымешке воштылтен кертын. А мыскараштыже нигӧм кумыл волтен
игылтын огыл, лач шкежымак веле тӱрлӧ "ситуацийыш" пернымыжлан воштылын, да
игылтынжат поро дене. Тыгай воштылчык деч вара кажне гана тудо мемнан
шинчаштына кӱшкӧ
нӧлталтын. Ик мыскарамак кунамже шым-кандаш гана колынна гынат, первый
колмыла
"нелынна". Микале эше кугу имитатор ыле, тудо Ленинла, Ленинын мутер да
интонацийже дене кутырен моштен. Сергей Эманым гын шкеж дене шкенжымак
"ойлыктен" кертын, Сергей Ибатович нигунам тидлан ӧпкелен огыл. Эше Никандр
Лекайнла яндарын
кутырен.
Мый Микалым шортшымат ужынам. Икымше гана тыгае Куженер районышто лийын.
Тунам
ме, Чалай, Якимов да мый, кугу сылнымут гастрольышто коштына ыле. Ик ялыште
Микале ойырлышо пелашыжын, Лидан, шочмо суртышкыжо пуртыш, оньыкуваж деке.
Вашлийыч сайын, родылатенак. Но кунам Миша изи Сашук эргыжым ужо, эргын
оҥысо юмын
ыресым шыматыл-ниялтыл, мушкындышко шорто: ача чон эре икшывыж пелен
илен...
Вескана, тулеч вара коло ий гыч, ме редакций лӱм дене Йошкар-Олаштак
колымшо
школышко пӱтынь элысе маровед-влак дене вашлияш миенна. Мыят, Альбертинат,
моло-влакат ойлышт, мутым Микале нале, ятырак поро мутым ойлыш. Но кенета,
"Умылем —
огеш пӧртыл эрталше идалык" веле манын шуктыш — шӱлен кертдыме лие:
шинчавӱд тудын йӱкшым пич колтыш. Мо тугай? Амалжым умылаш тӧчен, тудын
шинчаж почеш, класс
лукышко ончальым, а тушто тугак — мотор тӧпката капан, тичмаш чуриян
ӱдырамаш
Миша гаяк, йӱкдегече, но утен шортеш... А лийынже улмаш тиде Лина Ивановна.
Мый
вигак тогдайышым: Мишан лудын кертдыме почеламутшо эше 1950 ийыштак ик
курсышто
тунемме, чот йӧратыме студенткылан — Лина Воронковалан пӧлеклалтын. Йӧра
мый почеламутым шукертсек наизусть палем ыле; йолташнам лудын утарышым:
Умылем — огеш пӧртыл эрталше идалык,
Кунам шыже мардеж лышташлам ойыра.
Но молан сыренат, нигузе мый ом пале,
Шӱм-чонем тыйымак кычалеш, ойгыра...
...Но йӧра... Кочо мутым тылат ом каласе,
Тыйын семын монден, ойлыдегыч ом кошт.
Шарналтет гын, таҥем, ит чамане ик касым,
Ме чыла рашлена уло рвезе шӱм вошт.

А от лек — шке палет. Шонымет семын лийже!
Тек эрталше идалык ок пӧртыл мӧҥгеш...
Варажым, мӧҥгеш ошкылмына годым, Микале мыйын кидемым тауштен кормыжтале...
Максим Горькийын икана Сергей Есенин нерген каласымыже путырак чын шол:
тӱняште
эн чӱчкыдын поэт-влак шортыт.
Кумшо — Михаил Якимов весын кумылжым йывыртыкташ южгунам жапымат, шомакымат
чаманен огыл. 1987 ийыште ме ешем дене Крымыште, "Коктебель" творчество
пӧртыштӧ,
илен толна. Пӧртылнаже лач мыйын шочмо кечын, 7 сентябрьыште. Тудо кечынак
мемнан дек унала Микале тольо, саламлыме олмеш вигак "петицийым" кучыктыш:
"Писын:
"Марий коммуныш", икымше полосашке.
ТАСС, Киодо Цусин, Синьхуа да Пренса Латина агенство-влак 1981 ий 7
сентябрьыште
увертареныт:
Таче Йошкар-Ола аэропорт ӱмбалне СССР-ын, Украин ССР-ын, Марий АССР-ын
Государственный флагышт эр годсек лойген. Москвасе жап дене 11 шагатат 09
минутлан самолет толын шичме полоса ончык тӱжем дене еҥ-влак чумыргеныт.
Кажнын чурийже веселан шыргыжын, икмыняр центнер чоло пеледыш тӱжем кидыште
ылыжталтын. Крым гыч
канен пӧртылшӧ унам вашлияш аэропортыш республикысе партийный, советский,
профсоюз, комсомол да совхоз-колхоз вуйлатыше-влак толыныт.
Теве кечыйол мучаште совет авиалайнер койо. Тудо, бетон корныш шасси дене
тӱкнымек, вашлийше калык деке рулитла. Самолет люкышто Совет писатель ушем
член, Олык
Ипай лӱмеш марий комсомол премийын лауреатше, поэт Семен Николаев
койылалтыш.
Трап ончыко КПСС ЦК членыш кандидат, республикысе партийный организацийын
Первый
секретарьже Г.А.Посибеев куржын мия. Тудо С.В.Николаев йолташым сайын толын
шумыж дене саламла. Военный оркестр Марий АССР-ын Гимнжым да вашлийме
маршым йоҥгалтара.
Микрофон ончылно ойлымыж годым С.В.Николаев пелештыш:
— Мый теве молан шурно лектыш нерген йодым. Викшым манаш гын, литература
илыш
нерген йодман ыле. Но тидын нергенже мый вараракат пален налам. А кинде
лиеш
гын, мурат лиеш. Пашам ышташ сай, канаш утларак сай. Теве мый 2 килоат 300
кремга да 5 граммлан ешаралтынам.
...Чот куанымышт дене тыштак лийше-влак Ю.М.Артамонов ден М.И.Якимов чотрак
подыл колтеныт. Нуным аэропортыш пуртен огытыл. Пешакак ынышт кычкырле
манын, кок
йолташым, ала-могай вес машинаш шынден, ола могырыш наҥгаеныт".
Мый тиде "ТАСС уверым" пыртак гына кӱчыкемдышым.
Микалын мыскаражын чийже теве кушто: республика вуйлатыше-влак творческий
интеллигенцийым нигунам йӧплен огытыл.
А ту кастене мый 45 ийым теменам. Ме тунам, воштыл-воштыл, Крым аракам
чеслынак
послышна... Ямле-ямле ыле Михаил Иванович дене паша верыштат, пайрем ӱстел
коклаштат!
Очыни, моло поэтын семынак, Михаил Якимовынат шуктымо сомылжо, чон
ӧкынысыжӧ пеленжат каен. Чыла шонымыжым ик айдемат тиде тӱняште ыштен ок
пытаре. Михаил Иванович путыракак эрвел марий-влакым шке мландыштышт ужнеже
ыле — кумылжо ыш шу...
Но шонымыжым почеламут дене каласен кодыш.
Шольым, ӱж унала

Кунам наҥгает унала тый Уралыш,
Кунам ончыктет, Семонэм, Сарсадетым?
Муам да леҥежым шоҥештше пуралан,
Пелен налам ыле сийлаш тӱп родетым.

Налам ыле шочмо Янгет гыч эгерчым,
Вет кинде-шинчал дечын мо шергакан?
Пырля муралташ мый Элнет тӱр воктечын
Налам ыле чон мурынам кузыклан.

Тушеч кондем ыле, шӱм келшымышт семын,
Эрвелысе родым ыштен ӱмырлан,
Мотор деч мотор да ушан-шотан шешкым
Пелен унала налме шке эргымлан.

Могай лиеш ыле кугу сӱан муро —
Урал гыч Йошкар-Олаш вошт шергылтшаш!
Тулар, мӧҥгетлан тый мӧҥгем шотлен пуро,
Тулаче, тый шотло суртем шкендынлан.

Наҥгае тый, шольым, наҥгае Уралыш,
Кеч ик гана ончыкто ял пошкудетым.
Ала иктаж у мутым мурыш пурталын,
Тунем толам ыле, аклет гын поэтым.

Ала эрвел муро ок сите чон ойышто
Умбаке ийготым шуен муралташ...
Айда койын колто Урал марий койышым —
Наҥгае Сарсадышке, Шольым, Йолташ!
Михаил Якимов.
6 ноябрь, 1979 ий.
Ме тыгай почеламутым ваш-ваш ятыр серенна. Савыкташ огыл — пӧлеклан. А мый
теве
Тудыным иктыжым савыктышым: тыште автор чот почылтеш...
1999 ий 14 январьыште Пареҥге вел Янгетсолан волгыдо эргыже, ончычсо
счетоводшо,
комсомол вожакше, ныжыл деч ныжыл поэтше Михаил Якимовлан 70 ий темеш. Мый
тиде
кечын илымыж годым пырля тамлен шуктыдымо ош кленчам почам. Йодмыж семынак,
кумылжо семынак лийже!
Да шортам, очыни.
Семен НИКОЛАЕВ.



122298
************************************************************************
12—22

12 ¹ 1998

"Ончыко" журналын
1998 ийысе лауреатше-влак

Тений нунын лӱмышт республикыштына икымше гана эртарыме Марий тиште кечын,
10
декабрьыште пале лие. Лауреат-влаклан кучыктымо окса премийымат Марий Эл
Правительство ойырен. "Ончыко" журнал редколлегийын пунчалже почеш лауреат
лӱмым прозаик Феликс Майоровлан "Телеграмме" повестьшылан да критик,
литературовед Семен
Черныхлан "Талант пеледме да порволымо пагыт" (1—2 ¹¹) очеркшылан пуымо.
Феликс Васильевич Майоров Оршанке районысо Тошто Крешын ялеш 1931 ийыште
шочын.
Икымше ойлымашыже 1970 ийыште "Марий Эл" газетыште савыкталтын. Тудо —
"М.Шкетан" романын да "Ошласолаште" лудыш книган авторжо. Кызыт сулен налме
канышыште.
Семен Яковлевич Черных Шернур районысо Кӱшыл Кугенер ялеш 1929 ийыште
шочын. Тудо ятыр шымлымаш книгам луктын. Мутлан, "Кум поэт", "Осып Шабдар и
его традиции", "М.Шкетанын творческий корныжо", "Словарь марийских личных
имен", "Марийская антропономия. Истоки формирования и пути развития" да
молымат. Филологий наука доктор, профессор. Кызыт Марий госуниверситетыште
туныкта.
"Ончыко" журналын у лауреатше-влаклан пеҥгыде тазалыкым, памаш гай муро
кумылым
тыланен кодына.



123098
************************************************************************
Газет гыч — следделашке

Рыскалан Совет элем
Шулдыраҥдыш шӱм-кылемым.
Пеш вученыт шинчавӱдым,
А мый воштыл вел илем.

Следствий тӱҥалмек, Калтаса районысо литкружокат повстанческий отрядыш
(ячейкыш)
савырнен, тудым пуйто Александр Афанасьев ден Андрей Чаройн вуйлатеныт.
Оҥай:
Андрейже Яныш дене ик ялеш шочын-кушкын да педтехникумышто тудын дене пырля
тунемын гын, Краснокам районысо Музек ял марий А.И.Афанасьев ХХ курым
тӱҥалтыште
Казаньысе учитель семинарийыште С.Г.Чавайнын ик эн лишыл йолташыже лийын.
Нунын
пырля возалтме фотоштат уло. 1910 ийыште серыме "Кайыклудо" комедийжын
вуймутшо
пелен Сергей Григорьевич тыге палемден: "Ипон эл, Музек ял марий Опанас
Элександрын лӱмешыже тиде возымаш лийже". Да пӱтынь комедийжат Афанасьевын
ойлымыж
негызеш сералтын.
Делаште эше икмыняр Мишкан марийын лӱмжӧ уло. Тиде — партий райком пашаеҥ
Шаяхметов (делаште Шахметов маныныт), туныктышо-влак Айметов ден Паязов
(тудымат йоҥылыш сереныт — Поязовыш савыреныт). Шаяхметов нерген нимом
каласен ом керт, а
Памаш школын туныктышыжо Анатолий Васильевич Айметовым (1912 ийыште Козаш
ялеш
шочын) да Мишкан школын завучшо Пазач Паязович Паязовым (1903 ийыште
Бирский
районысо Кужнур ялеш шочын) Е.Сагадеев да моло дене пырля 1938 ий 14
июльышто
Уфаште лӱен пуштыныт.
Следователь-влакын шонен луктын чумыртылмо лавырам икмыняр ужашлан шелаш
лиеш.
Икымше, пуйто Ялкайн антисоветский организацийыш у еҥ-влакым ондалкален
пуртен;
кокымшо, пуйто повстанческий ячейка-влакым ыштылын; кумшо, литературный
пашаште
вредитлен; нылымше, финский разведкын агентше — шпион лийын, йот эллан
тӱрлӧ
секретым пуэден.
Первый кокытшо нерген изиш ойлышна. Кумшыжо следователь-влаклан тыге кончен
да
протоколыш тыге сереныт:
"... Мной по заданию руководителей нашей организации Мухина Владимира и
Карпова
Прокопия Карповича проводилась подрывная работа на фронте марийской
литературы
путем вредительского издания учебников, через которые широко протаскивалось
националистическое содержание. Так, мною был вредительски составлен еще в
1934 г.
первый в истории марийской науки библиографический указатель,
предназначенный
для студентов, учителей, специалистов, литераторов, журналистов и прочих.
Сущность вредительства заключалась в том, что в библиографический указатель
был
специально подобран материал националистического характера и, кроме того,
мной
специально включен ряд статей Л.Троцкого, переведенных на марийский язык.
В целях пропаганды к каждой выпущенной книге или статье нами специально
давался
соответствующий комментарий в националистическом духе. Общее предисловие в
националистическом духе было дано Мухиным. К моим националистическим
произведениям
также относятся выпущенные мной на марийском языке повесть "Юность";
сборник
статей о марийской художественной литературе с восхвалением
националистической
книги Чавайна; книга рассказов "Солнечный день", призывающая марийскую
националистическую молодежь, оканчивающую вузы, направляться для работы
только в Марийскую республику. Мной также был написан сборник песен и
частушек, среди которых
имеются явно антисоветские. Указанный сборник издан редакцией газеты в
Мишкине,
Башкирия, по рекомендации участника нашей организации Сагадеева.
Мною также написаны положительные рецензии на националистические книги
Чавайна,
Тишина и Мухина... Все указанные книги и статьи были изъяты только после их
разоблачения в 1937 г. Большую вредительскую работу я проводил вместе с
руководителями нашей организации Мухиным, Карповым и Голубкиным..."
Протоколым лудмо годым кажне еҥ шоналтен колта: Ялкайн молан шкенжым шке
тыге
вӱд йымаке (эшеат рашрак каласаш — вес тӱняшке) шӱкен? Молан тынар кугу
йолам
шонен луктын да шке ӱмбакше налын? Молан аралалтын огыл? Тыгай титаклымашын
кушко шуктен кертмыжым пален огыл мо? Молан тыге ыштен? Молан?
Да, тудлан шкенжым арален ойлашыже чыла йӧн, кугу негыз лийын. Нужна ешеш
шочын-кушшо, изинек тулыкеш кодшо, совет властьлан кӧра кугу шинчымашым
налше да
писатель, этнограф, литературовед, библиограф, публицист лийше Яныш Ялкайн
31 ий
илыме ӱмырыштыжӧ совет эллан да калыклан зияным, осалым кӱч нарат ыштен
огыл.
Чыла книгаштыже Октябрьым, революцийым, социализмым моктен мурен. Тидым —
эл да
калык лӱмеш уло чон дене ыштыме пашам — илышыште эн кугу рыскаллан шотлен.
Лач тыге ойлен тудо 1937 ий 1 октябрьысе погынымаште. Уке, талантым
пытарашак
шонен толшо-влак тудын ик мутшымат пылышышкышт пуртен огытыл, писатель
лиймыжым
шупшын налшаш верч кидым нӧлталыныт. Нуно палыде кертын огытыл: тыге чот
вурсымо, винаматлыме мут тышан, погынымаш эртыме пӧртеш, огеш шуло, саде
кечынак але
эрлашыжым НКВД управленийыш солна да ятлыме, Писатель ушем гыч поктен лукмо
еҥым
арестоватлаш амалыш савырна. Тыгак лийын. 1 октябрьысе погынымашын
протоколжым
Йошкар-Оласе архивлаште тымарте мумо огыл. Тудо тыште укеат дыр. Ялкайн
нерген
каҥашымашын материалжым тунамак, очыни, Москвашке колтеныт да вараже ты
кагаз
писатель нерген "делам" тӱҥалаш негыз лийын.
Яныш Ялкайным газетлаште кузе да молан вурсен сереныт гын, вес ийжылан чыла
тидыже следователь-влакын кидышт дене "делаш" пуртен шындалтын. Сандене
кокытеланыде каласалаш лиеш: марий интеллигент-влак ваш-ваш пуредылмышт,
икте-весе ӱмбак
лавырам йыгымышт, партийный, совет да НКВД органлашке, тидын шотыштак
Москвашке
вуй шиймашым, "увертарымашым" возкалымышт дене каратель тӱшкалан ятырак
полшеныт. Такше тыгай "чер" мемнан дене веле огыл палдырнен. Лачак
Я.Ялкайным индырен
йодыштмо жапыште, 1938 ий 16 июльышто, Удмуртийысе писатель-влакын
погынымашышт
лийын да нунын пашаштым тергаш Москва гыч толшо Надежда Вольпин тушто
каласен
"СССР писатель ушем удмурт писатель-влакын нуным творческий пашашт дене ок
пале,
но икте-весе ӱмбак серыме заявленийышт гыч пала". Вара ешарен (ик
ойсавыртышыжым
кусарыдеак кодена): "У вас есть трусость, боитесь, как бы чего не вышло.
Надо
вести борьбу с трусостью и взяться за творческую работу".
Чынак, ваш-ваш вурсен, титаклен серыме статья ден заявелний-влак НКВД-лан
пашам
чотак куштылемденыт. Мутлан, следователь, госбезопасностьын лейтенантше
Мурашкин
Ялкайнын "Ужар жап" повестьшым лудын мо? Уке, конешне, вет тиде руш офицер
марла моштен огыл. Но тудын ончылныжо газетеш лекше "донос-влакым" рушлашке
кусарыме текстышт киен. Тыге тудо, нигунар аптыраныде, "Юность" повестьын
националистический, контрреволюционный содержаниян улмыж нерген протоколыш
да титаклыме
мутыш возен шынден. Ӧршаш уке: следовательын "шымлен налме" тиде факт Элмар
ден
Искаковын титаклен серымышт дене тӱрыснек келшен толеш. Нуныжо тыге
маныныт:
"1936 ийыште националист Ялкайн "Ужар жап" ("Юность") повестьым возен. Тиде
—
ялт контрреволюционный произведений. Тудо тиде повестьыштыже икымше
странице гыч
тӱҥалын пытартыш странице марте буржуазный национализм идейым
пропагандироватла.
Тудын тӱҥ геройжо Антон Чон — националист..."
Повестьым Марий издательствыште савыктен лукмо годым Кузьма Смирнов
(Марский)
редактироватлен, тунамак "Марий коммуна" ден "Рвезе коммунист" газетлаш
"Ужар
жап" ден "Ола" повесть-влак нерген моктымо рецензийым печатлен. Тидлан
верчын 1
октябрьысе погынымаште Смирновланат шокшым пуртеныт. Да ик арня гыч
Маргосиздатын директоржо Петр Егоров приказым луктын: "Ялкайнын "Ужар жап"
лӱман контрреволюционный очеркшым (шыдешкыше оза повестьым очерк марте
волтен — Г.З.) лукташ
полшымыжлан сылнымутан литератур секторын вуйлатышыже К.Смирновым паша гыч
кораҥдаш, тудын олмеш Шадт Булатым шогалташ..."
"Фашизмын шпионжо Атин дене" Ялкайнын кылым кучымыж нерген "йомакат"
мондалтын
огыл — Йошкар-Оласе газет гыч Москвасе следделашке куснен. Аттин Аттий
Петрович
— курык марий, тудат Москвасе университетым тунем пытарен, йылмым шымлен,
статьям возкален (лӱмжым да фамилийжым газетыштат, "делаштат" йоҥылыш
серкаленыт).
Эрвел марий ден курык марийын палыме улмышт обвинительный заключенийыште
тыгай
преступленийыш савырнен шинчын:
"Являясь участником антисоветской националистической организации, был
забербован
Атиным качестве агента финской разведки и установил связь с одним из
разведчиков
финской разведки, через которого вплоть до 1937 года передавал шпионские
данные
об экономическом и политическом состоянии Марийской АССР".
Финн разведчикше Кирьянен лӱман улмаш пуйто. Руш-влакын тыгай мутышт уло:
"Это
было бы смешно, если б не было так грустно (или страшно)". Ялкайнын шпион
"пашаж" нерген протоколышто да "деласе" моло кагазыште лудатат, воштыл
колтымо шуэш. Но вет тиде "воштылчык" денак айдемым лӱен пуштмо марте
шуктеныт. Тиде пуйто
рестан Ялкаев ойла:
"После того, что Аттину я изъявил согласие на активное участие в шпионской
работе, он сказал, что я должен буду работать в целях конспирации под
кличкой "Восточный". Через непродолжительное время, т.е. в том же 1936
году, Аттин вновь
пригласил меня к себе, причем уже не на квартиру, а в свой служебный
кабинет.
Здесь я застал Аттина вначале одного. Несколько минут мы с ним поговорили
на отвлеченные темы, когда вскоре в кабинет зашел неизвестный для меня
человек. Вошедший "неизвестный" поздоровался с Аттиным, после чего я был
представлен ему.
Затем Аттин сразу же перешел к тому, что этот "неизвестный" — представитель
финского посольства и что в дальнейшем я должен буду, как их агент под
кличкой
"Восточный", поддерживать связь только с ним. Представитель посольства
назначил
место и время нашей встречи. Отчетливо помню, что первую встречу он
назначил мне
у подъезда библиотеки Дома Союзов..."
Библиотек воктене вес кечын вашлиймек, Кирьянен шке агентшылан заданийым
пуэн.
Могайым, шонеда? Марий интеллигенцийын, поснак писатель-влакын могай
шонымаш дене илымыштым, арестоватлыме кугурак марий пашаеҥ-влакын лӱмыштым,
марий районлаште экономика могай улмым пален налаш кӱштен. У "шпионын"
пашаже аламанак огыл
каен. Вес гана вашлийме годым тудо Кирьяненлан арестоватлыме марий писатель
да
моло пашаеҥ-влакын спискыштым, Марий республикыште имне мыняр улмо нерген
уверым
пуэн, Москваште илыше марий интеллигенцийын соввластьым вурсымыж нерген
кала-сен.
Ялкайным Писатель ушем гыч поктен лукмеке, тудлан Кирьянен ик военный
заводыш
пашаш пураш темлен. Саде заводын "секретшым" финн разведка пешак пален
налнеже
улмаш. Ялкайн тиде ой дене келшен, но пашаш пурен шуктен огыл — еш илышлан
верчын шочмо элыш лектын каяш логалын.
Ялкайнлан кудыжо шочмо эл лийын — Башкирий але Марий кундем? Тидым
следователь
Мурашкин умыленат шуктен огыл чай. Умыла гын, "вскоре уехал на родину" мут
деч
вара тыге серен ок шынде ыле:
"По возвращении в Москву с Кирьянен была еще одна встреча, на которой я
передал
ему данные о состоянии Марийского бумажного комбината, с которым я
познакомился
за время своего пребывания в Йошкар-Оле".
Писатель родинышкыже (Башкирийыш) миен гын, кузе вара Йошкар-Олаш верештын?
А
Йошкар-Олаштыже кузе вара Марбумкомбинат нерген шпионский данныйым муын
кертын,
вет тиде предприятий 90 уштыш тораште, Лопатино поселкышто (кызыт Волжск),
верланен?

"Яныш йолташ, ме у книгам йодына, вучена"

Таче илена ме, таче шӱлена,
Таче йӱлена, эрла тыпланена...
Илыже элна да шарныже мемнам,
У тӱням чоҥаш пуэнна вийнам.

А сайынрак шоналташ гын, Марбумкомбинатым "делашке" арам огыл пуртымо.
Октябрь
революцийын 20-шо идалыкше вашеш (1937 ий 7 ноябрьлан) Марий издательство
Марбумстрой нерген книгам — художественный очеркым — лукташ палемден, тудым
кумытын
— Яныш Ялкайн, Георгий Ефруш да Миклай Казаков — серышаш улыт улмаш.
Издательство сметымат ыштен: Лопатиныш каяш да тушто илаш мыняр теҥге окса
кӱлмым шотлен
луктын, рукописьым 1 октябрь деч вараш кодде ямдылен шукташ кӱштен.
Марбумстрой
нерген очеркым серен пуышаш кечын Ялкайным Писатель ушем гыч луктыныт.
Ефруш ден
Казаковымат пеш чот вурсеныт, но нуно але пеш рвезе лийыныт, союзышкат
пурен
огытыл. 50 ий эртымеке, Миклай Казаков ты жап нерген лӱмын почеламутым
серен:
... Утлен мый кодым кепшыл дечын.
А мочоло титакдыме йолташ
Йӧралте, шуктыдеак илыш кечым,
Эрелан йомо кӱртньӧ чӧп коклаш.
1937 ийыште Йошкар-Олаште Ялкайнын эше ик книгаже лекшаш улмаш. 27 июльышто
Писатель ушем правлений тудын заявленийже (йодмашыже) почеш кум пунктан
пунчалым
луктын. Иктыштыже ойлалтын:
"Для творческой командировки в передовой колхоз "Ушнымаш" к орденоносцу
Трофимову отпустить 200 руб. с условием представления рукописи к 1
сентября".
Морко район, Шеҥше ялысе "Ушнымаш" колхозын бригадирже Илья Трофимов Марий
кундемыште ик эн ончыч Трудовой Йошкар Знамя орден дене наградитлалтын.
Ялкайн тудын бригадыже да пашаж нерген кугу очеркым серышаш улмаш.
Пунчалын вес кок пунктшо тыгай:
"Запросить для Ялкайна из Литфонда СССР путевку в Мисхор на октябрь месяц;
просить исполком МАССР предоставить Ялкайну квартиру в Йошкар-Оле, чтобы
создать
ему условия для творческой работы".
Мисхор — Ялта воктенсе курорт. Но Литфонд путевкым сентябрьланак пуэн, да
Мисхорыш огыл, а вес санаторийыш — Коктебельыш. Тушто Ялкайн ден Илья
Ломберский пырля каненыт да эмлалтыныт. Тунам Ломберский Краснокам районысо
Ушменыште туныктен
илен. Репрессий утыр шарлымым (тиде жаплан кугурак писатель кокла гыч иктат

эрыкыште кодын огыл) шотыш налын, Ялкайн Илья Михайловичлан каласен: "Пален
лий,
тыйымат шынден кертыт. Вуетым утарынет гын, пӧртылмекет вигак Ушмен гыч
лектын
кай, иктаж-могай мӱндыр ялеш верлане, йӱкетым ит пу, нигушкат ит серкале".
Ломберский тыгак ыштен — Татарийысе Буймо ялыш каен, тушко Ушмен гыч иктаж
200 уштыш. Тидын нерген мылам И.Ломберскийын эргыже Р.Токмурзин ойлыш, вара
статьяштыжат серен ыле.
Но Ялкайн шкенжын вуйжым утарыме нерген шонен огыл. Тидыже совет власть
ончылно
яндар чонан улмыжым умылымо-палыме гыч да шкемын титакдыме улмем ӱшандарен
ончыктен кертам манын шонымо гыч лектын. Могай тушто шылмаш? Писатель
Москва гыч
иктаж улак верыш лектын кайыме нерген огыл шонен, а репрессийын эн чот
вияҥме
пагытыште — 1937 ий июльышто — Йошкар-Олашке куснышашлан пачер кӱлмӧ нерген
заявленийым серен.
Сентябрьыште Крымысе санаторийыш кайымылан кӧра орденоносец Трофимов нерген
серен кертын огыл. Ты пашам вара Осмин Йыванлан пуэныт. Тудо серен, но
очерковый
повестьше лушкыдо, кукшо лектын, сандене таче мартеат архивыштыже
печатлалтде
кия.
Ош тӱняш лектын шуде кодшо книга-влак нерген мутым шуен, тидым каласыман.
1935
ийыште Я.Ялкайн Н.Гогольын "Шинель" повестьшым кусарен да Марий
издательствыш
пуэн. Тунамак "Метро" книгам лукташ договорым ыштен. Кокытшымат 1936 ийлан
ямдылыме планыш пуртеныт. Но иктыжат лектын шуын огыл. Амалже могай —
каласаш неле. Но икте раш пале: Маргиз да тудын тунамсе директоржо
А.К.Эшкинин Я.Ялкайным
пешыжак жаплен огытыл. Эсогыл лекше книгаланат издательство кок-кум ий дене
гонорарым тӱлен огыл. Сандене тудо жапыште писатель оксалан верчын кугу
йӧсым чытен. 1937 ий августышто кок кече шуйнышо погынымаште Ялкайн чыла
ӧпкежым луктын
ойлен:
"... Каждую книгу приходилось издавать с великим боем со всей этой
компанией
вредителей. Я не знаю, испытал ли кто-либо из марийских литераторов больше
издевательства, чем я. Живя исключительно литературным трудом, я, конечно,
часто
попадал в тяжелые материальные условия. И вот в самые трудные дни, когда
умерла
дочь, жена была больна, хозяин квартиры выгонял на улицу, — на просьбу от
уполномоченного Литфонда Чавайна помочь, Карпов написал, что Литфонд не
собес,
обойдешься без помощи. Чего стоит один факт неуплаты гонорара Эшкининым в
течение трех лет! Я вынужден был получить из Маргиза книги в счет гонорара
и везти
распродавать. При этом Калашников прислал мне в счет гонорара вторую партию

книг, большей частью устарелых, неходовых, извлеченных из какой-то
забракованной
кучи книг. Ни телеграммы в обком Сапаеву, ни протест не помогли; так
издевалась
эта группа, причем многие из местных литераторов, быть может, даже сидящих
здесь, злорадно ухмылялись — вот, дескать, Ялкаев пропадает, так ему и
надо, не
выступай другой раз с критикой. Все эти мучения привели к заболеванию
туберкулезом, но я все же работаю, насколько хватает сил и буду работать во
славу нашей
советской родины; если нужно будет, не пожалею жизни своей за Страну
Советов,
завоеванную нашими отцами и братьями..."
Тыште Ялкайн А.Эшкинин ден П.Карповым вурсен ойла, нуно тиде жаплан
тюрьмаште
шинченыт. Мутшо гыч коеш: нунын вредитель улмышт нерген ойлымылан писатель
ӱшанен. Тунам илышыжак, саманжак тугай улмаш: ӱшаныдыме айдемымат
ӱшандареныт. Писатель ушем вуйлатыше П.Карпов Я.Ялкайнлан лӱмынак чаракым
шындылын але уке —
каласаш ок лий. Но шкеж деч рвезырак автор нерген моктымо мутым ятыр гана
кала-сен. Теве ик пример. 1934 ийыште "Андрий Толкын" повесть Москваште
посна книга
дене лектынат, П.Карпов "Марий коммуна" газетеш сай рецензийым печатлен.
Вашке
"У вий" журналеш "Адак терке" повесть да "Моско лук" ойлымаш (кызыт нуно
"Алтай
курык" да "Москва" маналтыт) савыкталтыныт. Карпов Я.Ялкайнын нине
произведенийлаж нергенат сераш шинчеш да шке мутшым тыге тӱҥалеш: "Лудшо-
влак адакат Ялкайн
нерген серат манын вуйым шийыт дыр... Да, адак Ялкайн нерген. Тудо — кушкын
шогышо писатель, сандене, тудын ончык кайымыж нерген возыде, чон ок чыте".
А йылме нерген конференцийыште (тудо 1937 ий январь тӱҥалтыште эртен, тушто
Ялкайнат, тудын Алкима шӱжаржат ойленыт) П.Карпов писатель-влакын книгам
серен
шинчаш жапышт уке манын ойлышыжла тыге каласен:
"Нет у нас писателей-профессионалов, есть люди, которые между прочим
занимаются
литературой. Возьмите меня, Чавайна, Шабдара. Один Ялкаев живет в счет
своего
гонорара, но и он вынужден сам продавать книги".
Ужалаш налме книга-влакым писательлан тӱҥ шотышто шочмо кундемышкыже
наҥгаяш верештын. Калык нуным йӧратен налын. Самырык Анатолий Бик "Марий
коммуна" газетыште (1936 ий 11 сентябрь) серен: "Мемнан велне книгалан
шужымаш пеш кугу. Теве
марий писатель Яныш Ялкайн Маргиз гыч гонорар шот дене ятыр тӱжем теҥгеаш
марий
книгам налят, ты книга-влакым Мишканыште кок кечыште налын пытарышт. Налын
шуктыдымыжо кызытат шортын коштеш".
Землякнан серымыже кугыеҥланат, йочаланат келшен. "Андрий Толкын" книга
лекмеке,
"Ямде лий" газет редакцийыш рвезе ден ӱдыр-влак деч ятыр серыш толын. Южыжо
печатлалтын. Мутлан, Морко районысо Кумыжъял школ гыч Иван Малинов возен:
"Пагалыме Яныш Ялкайн!
Мый тыйын ойлымашетымат, моло возыметымат шуко лудынам, но мыланем эн чотшо
"Андрий Толкын" келшен. Йочан граждан сар жапыште йӧсланен илымыжым сайын
ончыктенат. Ончыкыжат йоча илыш гыч иктаж повестьым возо. Вучена!"
Сотнур школ гыч (кызыт Волжск район) Аркадий Алексеевын письмаже тыгай:
"Пагалыме Яныш Ялкайн йолташ!
Тыйын возымо "Андрий Толкын" повестетым лудым да пеш чонем куаныш.
Повестетым
пешак келыштарен возенат. Коклаште мыланем умылыдымо мут-влак логальыч
гынат,
нимат огыл. Тыршет гын, умылаш лиеш.
Яныш йолташ, ме, тунемше-шамыч, тый дечет адак икшыве илыш гыч тугаяк сылне

произведенийым йодына, вучена".
Моло вич книгаж семынак, "Андрий Толкын" Москваште печатлалтын. Столицысе
издательство-влак, очыни, поянрак лийыныт, сандене автор-влаклан гонорарым
жапыштыже
тӱлен шогеныт. Гослитиздат 1937 ийыште Я.Ялкайнын кок книгажым — повестьым
(планыште вуймутшо ончыкталтын огыл) да йочалан серыме почеламут сборникым
— лукташ
палемден. Вес ийжылан тыштак "Оҥго" романын кокымшо ужашыже да почеламут
книга
лекшаш лийыныт. Планым ыштыме годым романын рукописьше ямде улмаш. Но
репрессий
тӱҥалмылан кӧра сай шонымаш шукталтде кодын, а рукопись-влак кышам кодыде
йомыныт. Писатель тыгак "Царевококшайск — Йошкар-Ола" романым серен улмаш,
тушечын
ик глава 1937 ийыште "Марий коммуна" газетеш лектын. У романын лач ты
ужашыже
гына мыланна аралалт кодын.
Южо книгам печатлалт лекмыж деч вара пытареныт. Тиде статьяште ятыр гана
ушештарыме "Муралтена" сборникым Мишканысе "Коммун корно" газет
редакцийыште 1936 ийыште савыктеныт, вес ийжылан Башгосиздат Ялкайнын "Ме
рвезе улына" почеламут
книгажым луктын. Но 1937-1938 ийласе вӱран тӱтан деч вара иктыжымат нигӧат
ужын
огыл. Нунын пӱрымашышт авторын гаяк лийын.

КӰРЫЛТШӦ МУРО
      Мыйын Муза ыш шу кушкын —
      Кӱрльыч мурым йот еҥ-шамыч...
      Честный еҥ пала ойгемым,
      Ок вурсал шӱгар ӱмбалне.

Нимо уке гыч шонен лукмо шучко йомакым протоколыш серен шындымеке да тудым
рестанын подписьше дене 23 (!) гана пеҥгыдемдымеке (протокол коло кум
страницан,
Ялкайнлан кажнешыже шке фамилийжым возыктеныт), следователь Мурашкин да
тудын
начальникше-влак пашам пытарымылан шотленыт, да 1938 ий 19 августышто
"Протокол
об окончании следствия" манме кагаз шочын. Тудо пеш кӱчык:
"Вопрос: Вам объявляется, что следствие по Вашему делу окончено. Чем Вы
можете
еще дополнить свои показания?
Ответ: Подтверждая полностью ранее данные мной показания и признавая свою в
них
виновность, я больше показать и дополнить следствие ничем не могу.
В протоколе записано правильно и мной прочитано. Ялкаев".
Мурашкин эрлашыжымак титаклыме мутым (обвинительный зключенийым) серен,
тудын
йымалан 3-шо отделений начальник Илюшин подписьшым шынден да "Согласен"
манын
возалтен.
Тиде кагазын содержанийже нерген кужун ойлышаш уке. Тыште протоколышто
каласымым
кӱчыкын серен кайыме да мучашыжым тыгерак савыралме:
"В проведении антисоветской, изменнической работы Ялкаев признал себя
виновным
полностью, а также уличается показаниями Чароина, Сагадеева, Вавилова-Манар
и
Юзеева.
Следствие по делу Ялкаева следует считать законченным, предъявленное
обвинение
доказанным и, руководствуясь ст. 208 УПК, направить дело по обвинению
Ялкаева на
рассмотрение Военной коллегии Верхсуда СССР по закону от 1.ХИИ—34 г."
Тыштат шке подписьыштым Мурашкин ден Илюшин шынденыт.
"По закону от 1.ХИИ—34 г." манмыжым кид дене ӱстарен сереныт. А могай вара
ты
законжо?
1934 ий 1 декабрьыште Ленинградыште С.М.Кировым пуштыныт. Саде кечынак
Сталинын
кӱштымыж почеш СССР ЦИК президиумын секретарьже Енукидзе "О порядке ведения
дел
о подготовке и соверешнии террористических актов" пунчалым шке подписьше
дене
пеҥгыдемден. Ты пунчал вара "закон 1934 года" але "закон от 1 декабря 1934
года"
лӱм дене палыме лийын. Тиде пунчал элыштына террорым шарен колташ кумда
корным
почын, репрессивный аппаратлан мучашдыме правам пуэн. Тушто ойлалтын:
Следственным органам — вести дела обвиняемых в подготовке или совершении
тер.
актов ускоренным порядком;
судебным органам — не задерживать исполнение приговоров о высшей мере
наказания
из-за ходатайств преступников данной категории о помиловании, так как
президиум
ЦИК Союза СССР не считает возможным принимать подобные ходатайства к
рассмотрению;
органам Наркомвнудела — приводить в исполнение приговоры о высшей мере
наказания
в отношении преступников названных выше категорий немедленно по вынесении
судебных приговоров".
Вот тыге: Конституций почеш элнан эн кӱшыл органжылан шотлалтше СССР ЦИК
следствийым вашкерак эртараш, приговорым вашкерак лукташ да лӱяш судитлыме
еҥым тунамак, тыманмешке лӱяш кӱштен, помилований нерген йодын серымым
ончашат огына
тӱҥал манын каласен.
Яныш Ялкайнын террористический актым ышташ ямдылалтмыжым нимо денат
доказатлен
огытыл, тидым ышташ нимогай фактшат уке улмаш да лийынжат кертын огыл, туге
гынат тудланат саде законым "пӧлекленыт".
Титаклыме заключенийын тӱҥалтыш страницыштыже "утверждаю" мут пелен кок
фамилийым печатлен шындыме: иктыже — НКВД майор Глебов, весыже — СССР-ын
прокуроржо Вышинский. Глебовшо шке подписьшым 20 августышто шынден, весыже
— 13 сентябрьыште.
Но кокымшо подписьше чынак Вышинскийын але олмештышыжын — кыри-гури
удыралме гыч
палаш огеш лий. Но икте раш: ты кагазыш всесоюзный прокурорын фамилийжым
серымышт дене чекист-влак Яныш Ялкайным пеш шучко, Совет Союзлан пеш кугу
лӱдыкшым
ыштыше преступник семын ончыкташ тыршеныт.
16 сентябрьыште Военный коллегий "подготовительный" манме заседанийым
эртарен.
Тушто лийыныт: председатель — корвоенюрист (корпусной военный юрист)
Матулевич,
член-влак — бригвоенюрист (бригадный военный юрист) Дмитриев ден 1 ранган
военный юрист Суслин, секретарь — 2 ранган военный юрист Козлов да СССР
прокурорын
олмештышыже Рогинский.
Коллегий тыгай определенийым луктын: титаклыме мут дене келшаш;
Я.Я.Ялкаевым
РСФСР Уголовный кодексын 58-ше статьяжын 6-шо, 8-ше да 11-ше пунктлаж дене
судитлаш; делам закрытый заседанийыште ончаш, тушто прокурорат, адвокатат
лийшаш
огытыл, свидетель-влакымат ӱжман огыл...
Матулевичын лӱмжым марий интеллигенцийын ик эн кугу палачше семын историйыш
ӱмырешлан серен шындаш кӱлеш. Молан манаш гын, тудо 1938 ийыште марий-
влакым пытарыше ик тӱҥ "специалистыш" савырнен. 9—10 май, Казань: тудын
председательствоватлымыж полчеш Военный коллегий "марий контрреволюционный
организацийым вуйлатыше-влакын" делаштым ончен да 19 еҥым лӱен пушташ
приговорым луктын. Нуным тунамак лӱеныт. Тыге пытеныт Марий облисполком
председатель-влак И.Петров ден
П.Андреев, МарНИИ директор В.Мухин, Маргосиздат директор А.Эшкинин,
Писатель
ушем председатель да Маргостеатр директор П.Карпов, МарНИИ пашаеҥ-влак
Г.Кармазин ден М.Янтемир, литератор-публицист, "Коммун корно" газетын
икымше редакторжо
М.Кузнецов, журналист да редактор Г.Голубкин, Марпединститутын кафедрыжым
вуйлатыше М.Веткин, Марбумстройын инженерже С.Ягодаров да молат.
Кок тылзе гыч тиде "специалистым" да бригадыжым Уфашке эрвел марий-влакым
пытараш колтеныт. Тыштат, шуко шонкален шогыде, Военный коллегий саде 1934
ийысе
"закон" почеш БашЦИК-ын нацменьшинство отделжым вуйлатыше В.Юзеевым, поэт
Н.Тишиным, Башгосиздат редактор П.Вавилов-Монарным, Эльян педучилище
директор
П.Звездиным, Мишкан роно вуйлатыше Е.Сагадеевым, "Коммун корно" газет
редактор
Ш.Васильевым, Калтаса райзо вуйлатыше И.Савкиным, Мишкан кыдалаш школын
директоржо Я.Аймурзиным да завучшо П.Паязовым, Мишкан райфо вуйлатыше
А.Сагадеевым,
культура пӧрт директор К.Шуматовым, туныктышо-влак А.Бикбулатовым,
А.Абдреевым,
Д.Асмаевым, Д.Исламовым, Д.Миндияровым, С.Сайрамаловым, А.Акузиным,
А.Айметовым
да молымат (чылаже мыняр еҥ — раш пале огыл) лӱяш пунчалын. Приговор тудо
кечынак, 14 июльышто, шукталтын.
Казаньысе да Уфасе "делалаште" Чавайнын, Мухинын, Мендияровын, молынат
лӱмыштым
тӱрлӧ семын амыртылме. Вараже, Матулевичын йӧплымыж почеш лӱен пуштмо еҥ-
влакын
"показанийыштым" чумыркален, Яныш Ялкайн ваштареш процессым ямдыленыт.
Татарийыште да Башкирийыште кугу опытым погышо корвоенюристлан марий
писатель-москвичын
делажым "шымлен налаш" нимо йӧсыжат лийын огыл. Протокол тыге каласкала:
"Председательствующий удостоверяется в самоличности подсудимого и
спрашивает
его, вручена ли ему копия обвинительного заключения, на что подсудимый
ответил,
что получил. Подсудимому разъяснены его права на суде (айдемым нимо укелан
пуштыт да эше права нерген ойлышташ огыт вожыл!) и объявлен состав суда.
Подсудимый никаких ходатайств, а также отвода составу суда не заявил.
По предложению председательствующего секретарем оглашено обвинительное
заключение.
Председательствующий разъяснил подсудимому сущность предъявленных ему
обвинений
и спросил его, признает ли он себя виновным, на что подсудимый ответил, что
виновным себя не признает. Он виновен только в том, что выпускал
националистические произведения.
Председательствующий зачитывает показания подсудимого о том, что он являлся

участником к—р (контрреволюционной — Г.З.) организации.
Подсудимый заявил, что эти его показания являются ложными.
Председательствующий зачитывает показания Чаройна, Сагадеева и Вавилова о
том,
что Ялкаев был членом к—р организации.
Подсудимый заявил, что все эти показания являются ложными. Почему эти лица
оговаривают его, он не знает и объяснить ничем не может.
Больше дополнить судебное следствие ничем не имеет.
Председательствующий объявил судебное следствие законченным и предоставил
подсудимому последнее слово, в котором он заявил, что он всегда работал
честно и это
просит учесть при вынесении приговора.
Суд удалился на совещание.
По возвращении суда с совещания председательствующий огласил приговор".
Военный коллегий "ончычсо показанием чын огыл, мыйын нимогай титакем уке"
манмымат, айдемын ӱмыр мучко честно пашам ыштымыжымат, чыла титаклымашын
нимогай конкретный факт дене пеҥгыдемдалтдымыжымат шотыш налын огыл, шӱдӧ
пачаш, тӱжем пачаш серыме дене стандартыш савырныше приговорым луктын:
"Руководствуясь ст.ст. 319, 320 УПК РСФСР, Военная коллегия Верховного суда
Союза ССР приговорила:
Ялкаева Яныша Ялкаевича к высшей мере наказания — расстрелу с конфискацией
имущества, лично ему принадлежащего.
Приговор окончательный и на основании постановления ЦИК СССР от 1.ХИИ.1934
г.
приводится в исполнение немедленно".
Кӱчык справка увертара: Я.Ялкайным Москва олаште 1938 ий 17 сентябрьыште
лӱйымӧ.
Ала сайын шоналтыде, ала лӱмынак Яныш Ялкайнлан буржуазный националист,
калык
тушман, вредитель, двурушник, контрреволюционер лӱмдылтышым пижыктылше-
влакын
тыланымышт шукталтын: марий литературым да наукым кӱчык жапыште лу книга
дене
пойдарыше, С.Чавайн, М.Шкетан, О.Шабдар, Олык Ипай, Н.Игнатьев дене пырля
марий
литературым нигунам лийдыме кӱкшытыш нӧлталше кугу мастарын,
энциклопедический
ушан айдемын йӱкшӧ курымешлан шыпланен. Тудын да молынат книгаштым
йӱлалтеныт,
кодшо икмыняр экземплярым шылтен пыштеныт, лӱмыштымат ойлаш да сераш
чареныт.
Сталинский режимын языкшым шылташ тӧчен, родо-шамычыштлан 50-ше ийлаште
(хрущевский оттепель манме жапыште) туге увертареныт, пуйто нине еҥ-влак
1942—1943 ийлаште тӱрлӧ чер дене коленыт. Ялкайн 1943 ий 23 майыште "колен
улмаш".
Ватыжын, Ян эргыжын, Алкима шӱжаржын уэш-пачаш йодын серымышт почеш
Верховный
судын Военный коллегийже шонен лукмо тиде "делам" 1957 ий 23 ноябрьыште
угыч ончен да 1938 ий 17 сентябрьысе приговорым шӧрен, Я.Ялкаевым
реабилитироватлен.
Тидын нерген справкым писательын ешыжлан 4 декабрьыште колтеныт.
1958 ий 3 январьыште Марий АССР Писатель ушем правленийын заседанийже
лийын.
Я.Ялкайнын литературный поянлыкше (наследствыже) шотышто комиссий
председатель
К.Васинын отчетшым колыштмек (комиссийыште тыгак Е.Янгильдин, М.Казаков,
С.Ибатов лийыныт), правлений пунчалын:
Я.Ялкайнын СП член улмо праважым пӧртылташ РСФСР СП оргбюро деч йодаш;
тудын эн
сай произведенийлажым печатлен лукташ Марий книга издательствылан темлаш.
РСФСР СП оргбюро Я.Ялкайнын СП член улмо праважым 1958 ий 21 январьыште
пӧртылтен, Литфонд тудын ешыжлан кок тылзаш пашадарым (6 тӱжем теҥгем)
тӱлен. Марий
издательство "Оҥго" (1958), "Кечан кече" (1959), "Ужар жап" (1960), "Ола"
(1967), "Почеламут ден поэма-влак" (1972) книгаже-влакым марла да "Круг"
романжым (1980) рушла луктын. Тений тыштак "Оҥго" романже, повестьше,
ойлымашыже, почеламутшо да эн сай статьяже-влак кок кугу том дене
савыкталтыт. Изданийыш шуко
фотосӱрет пурталтеш.

Уракче Ялкайын насылже

Эртен чыла Октябрь годым,
Суртна шинчавӱд деч эрнен.
Ила у насыл, тошто родым,
Ойган ача-кочам шарнен.

Писательын ачаже — Уракче эрге Ялкай. Чорайыште тудым Ялек маныныт, сандене
икшывыже-влак ончычшо Ялеков фамилий дене коштыныт. Ялкай Чорай гычак Осып
ӱдыр
Айсылтаным марлан налын.
Уракче — татар мут, тӱредше манме лиеш. Янышын кочаже уржа-сорла годым
пасуэш
шочын, сандене тыге лӱмденыт. Уракче кок ватым налын. Икымшыже кум эргым
ыштен:
Яикпай, Элыкпай да Ялкай. Кокымшо вате деч кок эрге да кум ӱдыр шочын: Ямет
ден
Ямай, Мачий, Айсуло да Майсуло. Писательын ачажын изаже — Яикпай кудыр ӱпан
улмаш, Янышынат ӱпшӧ тудын семынак кудыргенрак шоген.
Ялкай ден Айсылтанын ешыштышт вич икшыве кушкын, тылеч посна кумытшо аза
годымак
колен. Эрге-влаклан Я буква дене тӱҥалше (Яндыбай, Яҥгыбай, Яныш) лӱмым
пуэныт,
ӱдыр-влаклан — А дене тӱҥалшым: Амина, Амика (нуно йыгыр лийыныт, изинек
коленыт), Алика, Алина, Алкима.
Авашт 1917—1918 ийла гутлаште колен, ачашт — шужен пагыт годым. Яныш деч
куд-шым
ийлан кугурак Яҥгыбай граждан сареш йомын. Тудо пеш уста музиканче лийын.
Поэт
тудым пеш йӧратен, арестоватлыме деч икмыняр арня ончыч, изажым шарналтен,
"Семже веле" почеламутым серен.
Гармонь кия ош олымбалне,
Ший лукшо-влак вучат, ончат...
Гармонь, ит шорт, тол кызыт кидыш.
Озат уке гын, мый улам.
Тый воштылал, йолташ, мылам.
Изам мыламыс тыйым кодыш —
Шарнен, пеш лайык шокталам.
Яҥгыбай Чорайыште урем гоч гына илыше Маркиба лӱман ӱдырым йӧратен.
Тудланат
гармоньчо рвезе келшен. Сӱаным ышташ ойлен-сӧрасен шуктымек, марий йӱла
почеш
ӱдырым пошкудо Кульчубай ялыш — эргын родыж дек луктыныт. Молгунамже
пуртымо
ӱдырым иктаж кок арня гыч сӱан дене наҥгаят. Но Яҥгыбай ден Маркибалан жап
пеш
шагал пуалтын: кок-кум кече гычак рвезылан армийыш каяш повестке толын.
Тыге
сӱаным путырак вашкен тарваташ пернен. Ӱчым ыштыме семын, ты кечын игечыжат

йӱштӧ, поранан лийын. Кульчубай ден Чорай кокласе ныл уштыш корным сӱан
калык
икмыняр имне дене пыкше толын кертын.
Вӱдылын Уялым февраль лум шыҥалык,
Изи пӧртын пелыже вел палдырна.
Таче игече пораным шоҥалын,
Мӱгырен магыра пӧрт пулдырна.
Лум кӱртым чоҥалын, Уялын урем гыч
Чот куржын эрта кугу янлык — мардеж.
Корнышто, мурышт ден шыде пораным
Торалын, шӱталын, кудалыт пешак,
Кудалыт Уялыш мариймыт Уялын,
Шем пылже кашакынак кодо кӱшан...
Тыге серен Я.Ялкайн Изылан ден Алинан сӱанышт да тунам могай игече лийме
нерген
"Эрге" поэмыштыже. Тудым лудмо годым чын лийше еҥын — Яҥгыбайын да
литературный
геройын — Изыланын илыш корныштым таҥастарет да ятыр икгайлыкым ужат.
Поэмысе
самырык мужырланат кум кече гына пырля илаш пӱралтын улмаш — рвезым салтак
корно
вучен. Изылан йошкар партизан-влак дек ушна, шочмо кундемыштыже совет
властьым
аралаш полша. А Ялкаев Яҥгыбай мӱндыр эрвелне, Волочаевка лишне, кредалын.
Граждан сарын геройжо, Калтаса районысо Сылвий ялын эргыже Шаптрай Кудаевын
шарнен
возымыж почеш, тудын ротыштыжо кум уста гармонист лийын: Златоуст ола гыч
Иван
Сытин да Чорай ял гыч Яҥгыбай Ялкаев ден Камалий Ямалиев. Нуно ранецыште
яндар
йӱкан изи гармоньым черет дене нумал коштыныт. 1922 ий 12 февральыште
Волочаевка
лишне кредалме годым шуко боецын рвезе ӱмыржӧ кӱрылтын, нунын коклаште
поэтын
изажат лийын.
Изам, тый возыч сӧй шолемыш,
Мурет йӧралте мӱндыран...
Молан, молан, изай, чонна
Мурен илаш тунар йӧратыш?
Муралын, ялт ме йӱлена...
Я.Ялкайн шке изажым "Андрий Толкын" повестьыште Алкай лӱм дене ончыктен. А
шкеже
— Андрий Толкын, Алкима шӱжарже — Алима. Янышын "Элем" вуймутан икымше
поэтический книгаже тыгай пӧлек мут дене почылтеш: "Ленинград студентка Аля
шӱжарем
лӱмеш". Алкима Ялкаева Нева воктенсе олаште университетым тунем пытарен.
Тушко
каяш да переводческий отделенийыш пураш изаже кумылаҥден. Но экзаменыш миен
шумо
жаплан ты отделенийым пытареныт улмаш, марий ӱдырлан историко-
филологический факультетыште языковед специальностьлан тунемаш пернен.
Диплом дене Йошкар-Олашке
толмек, МарНИИ-ште пашам ыштен, 1937 ий январь тӱҥалтыште научный
конференцийыште ойлен, научный сборникеш статьям печатлен. Вара ик жап
школышто туныктымек,
пашам кудалтен да уло вийжым ешлан, икшыве-влаклан пуэн.
Писательын Алика ден Алина акаже-влак мурылан пеш шӱман лийыныт. Москваште
марла-рушла лукташ ямдылыме, но печатлалтде кодшо "Марий калык муро"
книгашке Я.Ялкайн Алина акаж деч серен налме 61 мурым пуртен. Тудын нерген
рукописьыште тыге
каласыме: "Гражданка дер. Чураево, неграмотная, 30 лет. Колхозница. Много
песен
переняла от старшего брата-гармониста и сестры".
Алика акаже ликпунктышто окаш-сераш тунемынат, Янышлан Москвашке серышым
колтымыж годым южгунам тушко мурымат ӱстарен. Кокытшым писатель "Муро ден
литература"
статьяшкыже пуртен, вара иктыжым "Тракторист" почеламутын эпиграфшылан
налын:
Кӱшнӧ гӱр-гӱр шокталеш,
Аэропланже огыл мо?
Ямле Октябрь ауллан
Ме ударник огыл мо?
Писательын акаже, Алина, 1955 ийыште витле ийым эрталтыше колен, а Алика —
1974
ийыште. Тудлан 75 ий эртен улмаш. Уракче Ялкайын шочшыжо-влак кокла гыч
кызыт
Алкима гына ила. Тудо 1909 ийыште шочын.
Надежда Сергеевна Ялкайн икымше ойлымашыжым 1934 ийыште "У вий" журналеш
печатлен. 1942 ийыште Марий пединститутым тунем пытарымек, школышто, ты
шотыштак Мишкан районышто, пашам ыштен. 60—70-ше ийлаште Йошкар-Олаште
"Йоча сад", "У пеледыш", "Ошкылам пеленет" книга-влакым луктын. Н.С.Ялкайн
1987 ий 21 декабрьыште
колен.
Яныш Ялкайнын ныл уныкаже уло: Георгий, Игорь, Яныш да Жанна. Кумытынжо
ынде
шкештат ача улыт. Жанна але школышто тунемеш.
...Ойган 1937 ийыште Яныш Ялкайн "Кудыр шудо" почеламутым возен. Ямле
кеҥежым
кудыр шудо кушкеш, пеледеш. А теле толмеке, шудо кошкен йӧралтеш, чодыра
шыплана, нералтыме гай лиеш.
Можыч, мыламат тышакын
Верештеш малаш.
Саде кудыр шудо лийын,
Верештеш кушкаш...
Уке, Ялкайнын образше, лӱмжӧ, пашаже мемнан шӱм чоныштына кудыр шудо семын
огыл,
а пеш мотор, нигунам лывыжгыдыме пеледыш семын пеледалтын илат.
Гельсий ЗАЙНИЕВ.
1998 ий февраль.



123298
************************************************************************
12—32

1998 ийыште
"Ончыко" журнал савыктен

Лудыш
1. Абукаев-Эмгак В. Кандидатын монологшо. Мыскара. ВИ—118.
2. Акаш М. Илыш огыл — шем мыскара. Ойлымаш. ИХ—157.
3. Александров-Арсак А. Каче таҥ. Повесть. ВИИ—3; ВИИИ—12.
4. Александров-Арсак А. Роза. Повестьлан почешмут. ХИ—175.
5. Алексеев Г. Йотышнышо. Повесть. ИХ—28.
6. Анисимов Э. Йыҥгыран кава. Лирический этюд аршаш. ВИ—14.
7. Артамонов Ю. А тый ПЧТ-ым ужынат? Ойлымаш. И—146.
8. Артамонов Ю. Тамга. Эссе. ИИИ—27.
9. Артемьев Н. Вуртем мыскара-влак. В—151.
10. Бердинский В. Кӱдырчӧ, рвезе да ӱдыр. Ойлымаш. ИИИ—23.
11. Валентинов В. Ош кече йымалне шке верым кычалын. Эртыше илыш гыч.
ВИ—74.
12. Виногоров И. Тупела илыш. Ойлымаш. ИИ—42.
13. Галютин Ю. Георгий Пушкин. Дневник негызеш возымо шарнымаш-роман. Х—62;
ХИ—
9; ХИИ— .
14. Данилов М. Чоя мераҥ. Мыскара. ИИИ—150.
15. Елчуев Р. Палыдыме чемпион. Ойлымаш. ИХ—110.
16. Илибаева М. Орина кова. Повесть. ИИИ—116.
17. Канаев А. Маскаиге-влак. Ойлымаш. ВИИ—115.
18. Канеш О. Кузе кугыза куважым пукшен. Лийше йомак. ВИ—121.
19. Козлова Е. Лум айдеме. Ойлымаш. ВИИ—107.
20. Кондратьева Т. Неле задаче. Ойлымаш. ИИ—167.
21. Конышев В. Мераҥ. Ур. Ойлымаш-влак. И—87.
22. Конышев В. Кайыккомбо корно. Комаголя. Ойлымаш-влак. ИВ—140.
23. Корчемкина В. Сӧсна поминка. Мыскара ойлымаш. И—83.
24. Крылов В. "Ӱршышӧ" окса. Сценке. ИВ—101.
25. Лехтинен Л. Шӱм кӱрылтын. Ойлымаш. ВИ—112.
26. Лобанов И. Пӧлекше келша велыс. Вот вет, кузе вет... Кӱчык ойлымаш-
влак. И—
152.
27. Лобанов И. Йорга авапырыс эре шӱраҥыштеш. Ойлымаш. ВИ—104.
28. Любимов В. Марийжым туныктен. Ойлымаш. И—150.
29. Любимов В. Сутланымаш. Повесть. В—19.
30. Майоров Ф. Телеграмме. Повесть. ИВ—6.
31. Макартук Г. "Москвичымат" йӱктеныт. Мыскара ойлымаш. ИИ—164.
32. Марышев В. Пушеҥге. Фантастике ойлымаш. И—160.
33. Мокеев А. Модыш. Ял илыш гыч сценке. ИХ—144.
34. Николаев А. Шӱгар ия. Ойлымаш. ИВ—108.
35. Павлов М. Илен-илен, куш от шу. Мыскара ойлымаш. ИХ—138.
36. Петров Г. Корным ончыктен. Пинерешке. Ойлымаш-влак. Х—124.
37. Попов А. Соҥгыра. Ойлымаш. ВИИ—110.
38. Савельева Т. Ойго. Шыже пасушто. Ойлымаш-влак. В—115.
39. Сапин А. Уш чытырнымаш. Ожно лучырак ыле. Писке. Автовокзалыште. Эмлалт
мала. Йӧра ушкал огыл. Мыскара-влак. ИХ—152.
40. Смирнов В. "А-а-га...". Шыже гына толын. Ӧрш. Папашудо пеледыш.
"Пагален
ӱжына". Ойлымаш аршаш. И—73.
41. Смирнов В. Пурса Лексан. Мыскара ойлымаш. В—147.
42. Тамлерн М. Смекалке ок сите. Ойлымаш. И—148.
43. Тимирбаева И. Чылажат ончылно. Ойлымаш. ИВ—133.
44. Тимирбаева З. Эмай ден Темай. Мыскара ойлымаш. ВИИ—132.
45. Ушакова М. Мий, кунам ӱжыт; тол, кунам вучат. Повесть. ИИ—16.
46. Фадеев И. Мучашдыме повесть. И—7.
47. Филиппов В. Принципиальный йолташ. Мыскара ойлымаш. ИВ—104.
48. Филиппов В. Изи салтак. Повесть. В—50.
49. Шакирова А. "Лӱдшӧ мераҥ". Мыскара ойлымаш. ИХ—159.
50. Шкетан М. Шикш. Келшыше тип. Чеверет-моторет. Мыскара ойлымаш-влак.
Х—12.
51. Эрай П. Миенам США-ш, каем Пондашсолаш. Мыскара ойлымаш. ИХ—148.
52. Юркан Р. "Мак-макым торем...". "Шольым ачам деч шочын...". Шӧртньӧ
сӱзлӧ.
Поҥго шӱр. Кугече ӱяча. Под нӧра. Мераҥ шодопошыртыш. Мыскара йолва.
ИИИ—151.
53. Юхма М. Камбурка. Повесть. ИВ—117.

Поэзий
!. Актуганова Л. Мераҥ. Почеламут. ХИ—138.
2. Андреев Н. Ах, илыш, илыш. Почеламут. ИИИ—21.
3. Андреева И. Улам марий Инна. Почеламут. И—42.
4. Белякова Т. Олмапу. Почеламут. ИИ—8.
5. Букетов-Сайн А. Ӱмыр сий. Поэме. ВИ—22.
6. Васильев А. "Лопшудын саскаже — коршаҥге...". "Молан турня-влак, вуй
ӱмбалне
пӧрдын...". "Мый, йоҥылыш ты мландышке толын...". "Кандывуй улам уржа
пасушто...". "Мый палем, тый эре шыргыжалын...". "Мален колташ шотлем мый
витлыш,
шӱдыш...". Почеламут-влак. ВИ—122.
7. Васильев А. "Ош висвис гыч ош вуйшӱдыш...". "Эре ик сем йоҥга...".
"Кеҥежым
чон гыч покшым шып наҥгайыш...". "Мутчача ден модын мый шым мошто...".
Шкаланем
сугыньо. Почеламут-влак. ХИ—78.
8. Висвис З. Шӱдыран кастене. Кодын омыл вараш. "Ом шорт...". Почеламут-
влак.
ИИИ—163.
9. Галкин Г. Воштылаш шортшо чон дене... Кутыралже марла уныка. Почеламут-
влак.
Х—136.
10. Горный И. Вучем тендам. Лӱдыкшӧ. Ошкыл. Ит вожыл чал деч. Нелеш ит нал,
герой. Шӱшпык. Почеламут-влак. В—11.
11. Делянов М. Кеч шарналте коклан. Пӱрымаш, тыланет ом ӧпкеле. Почеламут-
влак.
В—45.
12. Дмитриев-Ози В. Шерге, шерге, але кресаньык-пазарыште. Поэме. ИИИ—12.
13. Дмитриев-Ози В. Пылыш валне. Темда. Лош лийже. Тыҥге-туҥге: куҥге?
Кӱнгылмӧ
пагыт. Пашадар лийшаш. Тӧрлынешт. Ончыч... кочман. "Ушкал". Оксам шотлымаш.
Ӱшана, ужат. Мыскара ден койдарчык-влак. ВИИ—89.
14. Дмитриев-Ози В. Пародий-влак. ХИИ—
15. Дудина З. Шере нур — Шернур. Шочмо ял. Волгалтам, йӱлем, йолгем... Йӧра
кеч.
Чыла кертам. Неле. Пургыж тылзын. Шкетын... Эргым, папалте... "Умбалне улат

да...". "Мылам кӱлеш йӧратымым чарнаш!..". Почеламут-влак. ИХ—16.
16. Елькин М. "Торасе, мӱндыр жап шарналте угыч...". Почеламут. ВИИ—119.
17. Ельцова А. "Тулан пызлыгичкым...". "Ир йомшо мардеж пирыла урмыжеш...".
Почеламут-влак. ВИИ—106.
18. Ендылетова Н. У кинде. Почеламут. И—43.
19. Ермакова З. Корно ӱжеш. Почеламут аршаш. ИХ—20.
20. Ефремов Т. Марий калыклан. Чевер ӱжара. Первый март пайрем. Каныме.
Осал йомеш, сай кодеш. Почеламут-влак. В—9.
21. Зайцев Н. Эрдене. Шочмо вер. Почеламут-влак. ВИИИ—87.
22. Ибатов Ф. Эн сылне кайыкем. Март. Почеламут-влак. ИВ—142.
23. Изиланова М. "Йолташем, мылам шуйо кидетым...". "Йӧрыш тул...".
"Мыланем тый
ит сӧрӧ ош кечым...". Почеламут-влак. В—42.
24. Иксанов Ю. Чарлан. Почеламут. ИВ—145.
25. Иксанов Ю. Поэт-влак. Почеламут. ВИИ—85.
26. Ильина Н. "Ме порылыкым монденна...". Почеламут. И—42.
27. Калинкин Г. Чевер пизлан кундем. Чонаҥын чыла лумэҥер. "Шокшо толкын —
шывешыве...". "Кеҥежын ӱмыр кӱчык пеш...". Почеламут-влак. ВИИ—87.
28. Каменский В. Йӱран эрдене. "Сергей Чавайн". Шӱшпык. Шошо вӱд. Йогын.
Тӱтыра.
Почеламут-влак. Х—133.
29. Комаров В. Ом тошт. Почеламут. И—43.
30. Краснова Н. "Йӧратем кеҥеж кастене...". Почеламут. ИВ—4.
31. Кугубаева А. Шыже йӱр. Почеламут. ИХ—27.
32. Лаврентьев А. Шӱмбел уна. Тӱтыран эрдене. Руслан ден Людмила. Элнет.
Кумыл
шонанпыл. Йӱкан оҥгырем. Почеламут-влак. ВИИ—82.
33. Лобанов И. Вишнер. Пареҥге. Имне. Йоча. Почеламут-влак. ИИ—161.
34. Локама Т. Шӱшпыкла моднем. Ой, мо тиде тыгай? Эшеат яндар лиям. Кӧн
могай
арня? Ала мыят омеш кончем? Почеламут-влак. ВИИИ—80.
35. Майков Л.
36. Максютова Н. Корнышто. Почеламут. ИИ—8.
37. Мокеев А. "Ончыко" журнал нерген. (Агитке.) ИИИ—3.
38. Мокеев А. Вуйчара. Озадыме Шемеч. Басне-влак. ИВ—143.
39. Мокеева А. Кузе-гынат?.. Мутемым нал. Пазар ончылно. Ӱдырем — мотор
пеледышем. Ӱмырем эрталешыс улмаш. Пӧртылам. Почеламут-влак. ИВ—94.
40. Мокеева А.
41. Мухин К.
42. Николаев С. Мер игече. Неле, неле... Куголя, палисад да пегас. Элнетыш
чонна
савыра. Кӧ титакан? Ӱмыр кас. Почеламут-влак. Х—41.
43. Паймет Акнаш. Гурий Аксамат. Йӱштӧ, ночко, лавыран. Тыланда манам.
Почеламут-влак. ИИ—176.
44. Пальминова Л. Келшымаш. Авамлан. А лум велеш... Олык пеледыш. "Мом
ыштем...". "Пиалан мый улам...". Ялем. Почеламут-влак. ИВ—97.
45. Панов В. Ушан. Тыланымаш. "Адак мый тольым теле дачыш...". Почеламут-
влак.
В—43.
46. Першин И. Пӱралтмаш. Почеламут. ИВ—145.
47. Першин И. Май сеҥымашым конден. Почеламут. В—3.
48. Петрова Л. Кеҥеж кастене. Почеламут. ИИ—8.
49. Пирогов Г. Шоҥгемаш ом шоно. Ит ондале. Почеламут-влак. ВИИИ—84.
50. Порфирьева Л. "Таня шортеш...". Почеламут. ИИ—9.
51. Порфирьева Л. Теле. Почеламут. ХИ—138.
52. Пушкин А. Чаадаевлан. Сибирьыш. Ия-влак. Памятник. "Ола урем ден мый
коштам
ма...". Вакх муро. Элегий. Теле корно. Ангар. Теле эр. Пыл. Почеламут-влак.
ИИИ—
101.
53. Пчелкина Т. "Кайыккомбым каваште ом шотло...". "Кушто вара шонымашын
тӱҥалтыш?..". Почеламут-влак. И—41.
54. Ризаева М. Шочмо эл. Ит ойло. Порсын мундыра. Почеламут-влак. ИИИ—161.
55. Сайтаев Ю. Шкетын вашлиям. Шарнен илем. Пу кидетым, йолташ. Почеламут-
влак.
ВИИИ—85.
56. Семенова Л. "Он ончал сыренат, модынат...". "Мый палемыс...". Кас
кумыл.
Авамлан. Почеламут-влак. ИИИ—164.
57. Смирнов А.
58. Соловьева Т. Каласе, молан? "Йӱр лыжгыктен нӧрта...". Почеламут-влак.
В—41.
59. Сонар З. Мунчо, мунчо! Я кертам вашештен? Могай йылме дене шӱшпык
мура?..
Пародий-влак. ИИИ—18.
60. Тимин В. Коми мланде. Шочмо йылме. Почеламут-влак. ВИИ—105.
61. Тимиргалин Т.
62. Тихонова Р. "Куэрет эн лыжга...". Почеламут. ИВ—4.
63. Филиппов А. Лыве ден полдыран. Шудышырчык. Шӱмбел куэм. Почеламут-влак.
ВИ—
126.
64. Чатлама Э. Эй, улазе! Почеламут. ИИИ—22.
65. Шабдаров С. "Марий калыкын Онаржым...". "Паша гыч толам мый
кастене...".
"Корно ден куржам мый угыч школыш...". "Йолташем, шӱмбелем, шӱшпыкем...".
"Вӱдылам мур сем лышташым...". "Йӧраталме таҥем...". "Мутланыме шуэш...".
"Шӱшпык муро йӱкеш...". "Шыже йӱк...". Почеламут-влак. ХИ—81.
66. Щукин Н. "Шоненам мый, шошым йӧратем...". "Чодыран мутланымым...".
Почеламут-влак. ВИИ—109.
67. Эльтемерова М. Лум. Кыша. Пием. Почеламут-влак. ИИ—9.
68. Эльтемерова М. Кӱсле. Кокаем. Почеламут-влак. ИВ—4.
69. Эльтемерова М. Лум. Почеламут. ХИ—138.
70. Юхма М.
71. Якимов С. Тумо. Почеламут. ИВ—5.

Драматургий
1. Абукаев-Эмгак В. Шӧртньӧ пӱкш. Кок ужашан йомак. ХИ—86§
2. Килпинен И.
3. Коршунов К. Пӱрыдымӧ пӱрымаш. Кок ужашан драме. ВИИИ—96.
4. Мокеев А. Шочмо кече. Ик кыдежан, кок сӱретан койдарчын. И—52.
5. Яндак Л. Тулык ава. Кок ужашан, вич сӱретан драме. ВИ—32.
6. Калевала. Финн йылме гычкусарыме драме. ИИ—56.

Критике
1. Бережной С. Кызытсе фантастикын йыжыҥлаже. И—154.
2. Васикова Л. Сложный мутым кузе мут кылдыш деч ойыраш. В—174.
3. Васинкин А. Лудын, чон куана. В—181.
4. Зайниев Г. Аксакалын сугынь мутшо. П.Алмакаевын "Годы и люди" книгаж
нерген.
ИХ—185.
5. Иванов И.Г. Марий литератур йылме. Тудын шочмыжо да вияҥме ойыртемже
нерген
шонкалымаш. ИВ—175; В—161.
6. Иванов И.С. Сылнымутышто — илышын тӱрлӧ йыжыҥже. Кок у книгам лончылена.
В—
167.
7. Кульбаева Н. Драматургий могай, театржат тугай. ИИИ—178.
8. Кучерова С. Колжо молан ший? А.С.Пушкинын шочмыжлан 200 ий темме вашеш.
ВИИ—
179.
9. Чеснокова С. "Корнеш пеледше пеледыш гай...". ИИ—179.
10. Яковлева Г. Коршунов — драме тӱняште. ХИИ—

Писатель да жап
1. Александров-Арсак А. Мемнан жапысе прозын ик лончыжо. Писатель Юрий
Артамоновын творчествыж йыр шонкалымаш. ИИИ—76.
2. Васинкин А. Мастарлыкат сита, кумылат уло. Финн-угор писатель-влакын В
Тӱнямбалсе конгрессышт деч вара шонкалымаш. ИХ—3.
3. Егоров В.
4. Зайниев Г. Пеледыш гай улат ыле тунам... Чалай Васлийын чон лирикыже:
илыш,
йӧратымаш, поэзий. И—120.
5. Крылов В. У курымыш у ӱшан дене. Марий писатель-влакын ИХ съездышт
вашеш. ХИ—
3.
6. Мут мастар да тачысе илыш. ВИИИ—3.
7. Поэзий — йолташ але пӱрымаш? Поэт Эврик Анисимовлан — 60 ий. ВИ—3.
8. Сылнымут садвече пылан пагыт кечын. Съезд гыч съезд марте. Ӱстел йыр
шинчын
мутланымаш. Х—48.
9. Чонетым мо туржеш, писатель? Кӱчык йодыш — кӱчык вашмут. ИИ—5.
10. Яныш Ялкайн лӱмеш премий. ИВ—184.

Лӱмгече
1. Асаев А. Илыш да сылнымут. М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме вашеш.
ВИИИ—122.
2. Асаев А. "Элнет" романет, Марий Элет. ИХ—118.
3. Зайниев Г. Эреак кочо пӱрымаш поэтын. Очерк С.Г.Чавайнын шочмыжлан 110
ий
темме вашеш. ВИ—145.
4. Луков П. Марий калыкын йӧратыме писательже. Шарнымаш. ИИИ—110.
5. Майоров Ф. Яраҥ уотнацыште. Писательын илышыж гыч. Х—26.
6. Николаев С. Эн ныжылге, эн веселана. Очерк. ХИИ—
7. Учаев З. "Мыйын муро — илыш йӱк!.." Гани Гадиатовын шочмыжлан 60 ий.
ВИИИ—
141.
8. Черных С. Талант пеледме да порволымо жап. Шабдар Осыпын шочмыжлан тений
27
мартыште 100 ий темеш. И—92; ИИ—127.
9. Черных С. Муро дене тӱня мучко. Очерк. ИИИ—112.
10. Волгыдо саманын мурызыжо. Поэт Илья Стрельниковын шочмыжлан 90 ий.
Фотоочерк. ВИИ—99.
11. Волгыдо талант: 1998 ий 8 ноябрьыште писатель Вениамин Ивановлан 75 ий
темеш
ыле. Фотоочерк. ХИ—133.
12. Калык писатель Сергей Николаевлан 1998 ий 23 мартыште 90 ий темеш
ыле... Фотоочерк. ИИ—154.
13. М.Шкетан да серыш-влак. М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме вашеш.
ВИИ—91.
14. М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме лӱмеш "Команмелна" мыскара конкурсын
лектышыже. Х—3.
15. Шкетан, шӱмыштына илет! Фотоочерк.
16. Первый марий академик. Россий ял озанлыкын заслуженный пашаеҥже
А.Егошин дене вашмутланымаш. ИХ—128.
17. Поэт Мирон Большаковлан 1998 ий 19 февральыште 80 ий темеш ыле...
Фотоочерк.
И—115.
18. Поэт-фронтовик. Борис Даниловын шочмыжлан тений 1 сентябрьыште 75 ий
темеш
ыле... Фотоочерк. ВИИИ—136.
19. Шайра курык гаяк нӧлталтын шого. Писатель Алексей Александров-Арсаклан
— 60
ий. ХИ—173.
20. "Шӱмбел манаш жап шуын...". Т.Е.Ефремовын шочмыжлан 130 ий темме вашеш.
В—8.
21. Тыгай ыле Арсий Волков. Шарнымаш-влак. ИХ—162.
22. Писатель Тимофей Батырбаевлан 1998 ий 28 сентябрьыште 70 ий темеш ыле.
ИХ—
166.

Шочмо мланде
1. Куклин А. Родо-тукым калык нерген. В—144.
2. Любимов В. Мом ыштеныт тый денет, Россий? Ойлымаш шомакет уло. ВИИ—126.
3. Рыбалка В. Ял покшелне, клуб воктене... 50—60 ийласе марий ялын культур
илышыже. ИИИ—171.
4. Самойлов И. Тоштыеҥ ойым мондыман огыл. Х—177.
5. Сапегина Ю. Малмыж вел калык ойпого. ИВ—162.
6. Токмурзин Р. Сулымо ӱшан. Х—180.
5. Четкарева Р. Вӱд — илыш памаш. ИВ—168.
6. Чубаров П. "Пытен поэт... Но йомын капше веле...". Х—138.
7. Хамзин И. Урал кундем — йӧратымем. Серыш. ВИ—127.
8. Шакирова А. Айдеме чонжо дене сӧрале. Очерк. ИИИ—167.
9. Шамиев Б. Келшымаш кыл эшеат пеҥгыдемеш. ХИ—158.
10. Шапкин В. Шкем нерген гына огыл. Шарнымаш. ВИИИ—157; ИХ—170; Х—148;
ХИ—163.
11. Юшков В. Салтак шинча сӧй пасум онча. Шарнымаш. В—127; ВИ—130; ВИИ—140.
12. Янтемир В. "Маскава" — кӧн мутшо. ИВ—147.
13. "Армий эре калык дене пырля..." Марий Элысе военком А.И.Самсонов дене
вашмутланымаш. В—121.
14. Мӱндыр да лишыл Финляндий. Политолог Сеппо Лаллукка дене вашмутланымаш.
ИХ—
133.
15. "Эрвел", лӱметым сулышыч, ракмат... Россий Федерацийысе да Башкортостан
Республикысе культурын заслуженный пашаеҥже Я.Янгубаев дене вашмутланымаш.
ВИИ—120.

Экономика
1. Кажне коллективын шке чурийже. Звенигово районысо "Звениговский"
совхозын директоржо, Марий Эл Кугыжаныш Погынын депутатше И.И.Казанков дене
вашмутланымаш.
Х—161.
2. Тӱҥалме пашам мучашке шукташ кӱлеш, але тачысе кечылан Советский
поселкысо
кинде завод директор П.П.Ильиным мо тургыжландара? ВИИИ—146.
3. Ӱжара дене кынелат, шӧртньым муат. Шернур районысо "Чевер ӱжара"
производственный ял озанлык кооперативын председательже Л.С.Дмитриев дене
вашмутланымаш.
И—140.
4. "Шочеш пырля пашаште кинде лӱм...". Морко районысо "Коркатовский" тӱшка
паян
озанлык вуйлатыше, Марий Эл Кугыжаныш Погынын депутат Г.А.Васильев дене
вашмутланымаш. ИВ—111.

Эртыме корно
1. Зайниев Г. Яныш Ялкайн: "Шочмо эл верч илышемат ом чамане". Очерк.
ХИ—139;
ХИИ—

Туныктымо паша
1. Апакаев П. Илыш да айдемын сын-кунжо: могай тудо лийшаш? И—169.
2. Емельянов П. "Ошкылеш марий ӱдыр, учитель...". Очерк. Х—168.
3. Иванов И. "Марла календарьыште" — Калык муро. ХИИ—
4. Кривошеев Ю. Калык инструмент дене шоктымаш. ХИИ—
5. Куклин А. Кушкыл лӱман ял да моло тӱрлӧ илем-влак. ИИ—170.
6. Русиева Л. Илышыже — шолын лекше памаш. Очерк. ВИ—170.
7. Чуриков И. Таза капыште — таза чон. ВИИИ—177.
8. Шабдарова Л. Марий фольклорышто кушкыл лӱм. ХИИ—
9. Шакирова А. Шот — шотан, рат — ратан. И—88.

Калык ойпого
1. Гордеев Ф. Шомак лончо. Шкалан шке пуымо интервью, але ученыйын
портфельыштыже мо уло? В—156.
2. Сергеев О. Марий анатомий мутер. ВИ—174; ВИИ—167.

Мер илыш
1. "Калыкын илышыже саемже...". Россий Государственный думын депутатше
С.В.Свинин дене вашмутланымаш. ИИИ—154.
2. "Марий ушем" да марий илыш. Ӱстел йыр шинчын вашмутланымаш. ИИ—10.

Марла календарь
1. Китиков А. Пӱртӱс да илыш йӱла. И—185; ИИ—186; ИИИ—184; ИВ—186; В—187;
ВИ—
187; ВИИ—187; ВИИИ—184; ИХ—188; Х—186; ХИ—189; ХИИ—

Муро толкын
1. Унана — композитор Сергей Маков. И—180.
2. Унана — композитор Вениамин Захаров. ИИ—191.
3. Унана — композитор Дмитрий Кульшетов. ИИИ—191.
4. Унана — композитор Алексей Яшмолкин. ИВ—191.
5. Унана — композитор Дмитрий Кульшетов. В—192.
6. Унана — композитор Юрий Бурдаков. ВИ—191.
7. Унана — композитор Юрий Евдокимов. ВИИИ—192.
8. Унана — композитор Виталий Алексеев. Х—190.

Сӱрет алан
1. Унана — марий художник Иван Ямбердов. И—44.
2. Унана — марий художник Евгений Яранов. ИИ—50.
3. Унана — марий художник Сергей Евдокимов. ИИИ—93.
4. Унана — марий художник Георгий Тайгильдин. ИВ—86§
5. Унана — марий художник Валерий Боголюбов. В—34.
6. Унана — марий художник Юрий Таныгин. ВИ—68.
7. Унана — марий художник Сергей Таныгин. ВИИ—134.
8. Унана — марий художник Анатолий Муржин. ВИИИ—89.
9. Унана — марий скульптор Борис Козлов. ИХ—112.



123398
************************************************************************
12—33

Содержание

В.КРЫЛОВ. Петь вы песню родились... Стихотворение.
В Новом году — к новым вершинам. Слово — политикам, общественным и
государственным деятелям республики.
Писатель и время
В.ЕГОРОВ. Пусть весомо и емко звучит слово. Размышления о ИХ съезде
писателей
Республики Марий Эл.
Проза
Ю.ГАЛЮТИН. Георгий Пушкин. Роман-хроника. (Продолжение.)
А.МОКЕЕВА. Стихи.
В.ДМИТРИЕВ-ОЗИ. Пародии.
Пройденный путь
Г.ЗАЙНИЕВ. Яныш Ялкайн. "Ради Отчизны не пожалею и своей жизни". Очерк.
(Окончание.)
Драматургия
И.КИЛПИНЕН. Уходя — приходи, выходя — заходи. Фарс-комедия в трех частях.
Наш календарь
С.НИКОЛАЕВ. Самый добрый и веселый. К 70-летию со дня рождения поэта
М.Якимова.
Поэзия
А.Смирнов. Стихи.
Трибуна учителя
Л.ШАБДАРОВА. Береза перед домо... Мир растений 3 в марийском фольклоре.
Ю.КРИВОШЕЕВ. Игры на народных инструментах.
Критика
Г.ЯКОВЛЕВА. К.Коршунов и драматургия.
Марийский календарь
А.КИТИКОВ. Природа и быт человека. (Декабрь.)
Произведения, опубликованные на страницах журнала "Ончыко" в 1998 году.
В номере использованы фотографии М.Сидорова, А.Щербакова и наших авторов.

Вуйлымаш
3 В.КРЫЛОВ. Те шочында мураш. Почеламут.
4 У ийыште у сеҥымашке. Шомак — республикысе политик ден мер да кугыжаныш
пашаеҥ-влаклан.
Писатель да жап
10 В.ЕГОРОВ. Йоҥгыжо сылнын да серыплын мут. Марий писатель-влакын ИХ
съездышт.
Лудыш
18 Ю.ГАЛЮТИН. Георгий Пушкин. Дневник негызеш возымо шарнымаш-роман.
(Умбакыже.)
Поэзий
79 А.МОКЕЕВА. Шыже шижмаш. Кӧранем. Мый палем... Озалана мардеж. Шыман
муралтыш
кайык! "Ӱжара печкалтеш верын-верын...". "Трук шарналте мондалтдыме
шыже..." Ик
шинчашке ончем. Волгыдо сӱрет. Куптыр. Кузе эҥер лияш? Почеламут-влак.
83 А.ТИМИРКАЕВ. Г.Микайын муршольыжо.
84 В.ДМИТРИЕВ-ОЗИ. Пародий кышыл.
Эртыме корно
88 Г.ЗАЙНИЕВ. Яныш Ялкайн: "Шочмо эл верч илышымат ом чамане". Очерк.
(Мучаш.)
Драматургий
105 И.КИЛПИНЕН. Кайымаште-толмаште, лекмаште-пурымаште... Кум кыдежан фарс-
комедий.
Лӱмгече
149 С.НИКОЛАЕВ. Эн ныжылге, эн веселана. Поэт Михаил Якимовын шочмыжлан 70
ий
темме вашеш. Очерк.
Поэзий
160 А.СМИРНОВ. Кугарнян. Йӧратем. Почеламут-влак.
Туныктымо паша
161 Л.ШАБДАРОВА. Окна ончыл куэже... Марий фольклорышто — кушкыл тӱня.
165 Ю.КРИВОШЕЕВ. Калык семӱзгар дене шоктымаш.
Критике
169 Г.ЯКОВЛЕВА. К.Коршунов — драме жанр тӱняште.
Марла календарь
183 А.КИТИКОВ. Декабрь. (Теле тылзе. Шорыкйол тылзе. Чатлама. Йӱштӧ тылзе.)
187 1998 ийыште "Ончыко" журнал савыктен.
Номерыште М.Сидоровын, А.Щербаковын да статья автор-влакын фотоштым
кучылтмо.




010199
************************************************************************
1—01

Юрий ГАЛЮТИН

ГЕОРГИЙ ПУШКИН

Дневник негызеш возымо шарнымаш-роман *

А палыдымыже эше мыняр еҥ!

Тиде Шернурым ончен шерет ок тем. Мут модыш семын "Шере нурет-Шернурет"
малден
колтат. Чынак, тыште калыкын кугу йӧратымашыже шыҥдаралтын. Тыге шонен кая
Йоргий. Тора гыч чодырала кугун оварен шогышо верым ужын шогалеш. Тиде
шӱгарла улмаш. Кужу курык семын койшо тайылыштыже мыняр чоҥгата уло!
Сӧрале, юалге вер,
пушеҥгыже мочол! Умбалнырак вӱдвакш ма, мо ма оралтыж дене койылда. Кол
тушто
темын дыр. Кеҥежым толман гын, шона Йоргий, эҥыр пеленак лийман. Олыкат
тыште
пеш лопка. Да чыла тидым ончен коштыныт Конаков Элыксандыр, Шабдар Осып,
ЭмЭм
Иванов (поэт Михаил Максимовичым йолташ-влак тыге ойлат), Йыван Кырла,
Конакова
Нина, Январев Элексей, Шабалина Устя, Лебедев Миклай, Смирнов Север, Костя
Исаков, Синапон Четкарев... А палыдымыже, мӱндыр велне гына чапланыше
Шернур марийже мочол! Шернур шкеже пеш кугу "сола", тудым кок кужу корно
ыресла. Ик уремжым
Нурвел маныт, весат уло, Низовка.
Школышто Йоргийым Пӧтыр Пайдуш вашлие, шкеже кӱвареш тулупым-ужгам шаралтен
да
шыранен кийылтеш.
— Салам, Пӧтыр таҥ!
— Саламже салам да, кушто коштынат? Кок кече ужмаш уке. Тӱняге тыланет
палыме
ала-мо. Йолым пышта гын, тунамак юлтик гына йомеш. Ия улат чисти, маннем.
— Мыйым кудалтыше таҥем дек миен тольым.
— Кузе ила манын ончалаш мо?
— Илаже, азам онча тудо.
— Ыштыктенат шуктенат?
— Мыйже жапыштыже пӱшкылын омыл шол. Эре тӱзланымыжым вучен коштым огыл мо!
Епий
Йыван тӱзландарыш.
— Азаже кӧн вара?
— Курскажын. Йыванже Чарлаште. Ойленам ыле гала... Чарлаште Чехов уремыште
ила,
ватывак пурен.
— Эҥдыл от пу?
— Пуэм ыле да... Кавалерист вет, граждан сарыште Буденный воктен коштын,
басмач-шамычым ковыштала руэн, пешак бойко, ия. Шкенан ялак.
— Судыш пуаш кӱлеш ыле, вич ийым вуешыже пӱтыралаш.
— Лӱмнер лекме деч ялыште тул деч лӱдмылак лӱдыт-ла. Мый тудлан уэш тунемаш

тӱҥалаш ойым ыштышым.
— Мотор докан, начаррак дек тый от пижедыл.
— Алят логарыштем кочо уло. Ынде веле шӱлалтенамла чучеш. Тетла огына
вашлий.
Кастене "Мӱкш отарышке" толеш докан.
— Калык коклаштыже ала ужына, ала уке.
— А шке кызытак ончал от тол мо, Йоргий колтыш веле манат. Пӧртшӧ черке
шеҥгелне, кок пачашан. Кӱшыл пачашыш кӱзет да шола могыр пӧрвӧ омсам веле
пурет.
— Умылышым. Каем веле мо?
— Кай. Мыйым ужынат отыл.
— Йӧра!
Тулуп ӱмбач кынелын, юшт веле коеш Пӧтыр, омсаш йомеш.
"Ай, моторым тыят сакыр гаяк йӧратет!" — кидым лупшалын воштыл кодеш
Йоргий.
Пӧтырын пычырик "тарманан" пӱрымашыж нерген ойганен киялта ыле — "Маскаже
каен
гын, ужгаже кодын!" — Паня пура:
— Тый тыште мом кийылтат?
— Пайдушын шичажым аралем, от уж мо?
— Матран дене мо пеш кужун шогышыч?
— Матран, Матран... Йӱксӧ гай улат тый, отыл тыран, но йӧратымашна кӱын ыш
шу,
страм... Шӱлыкан, шапалге чуриян. Кап тулжо тольык пота вес могырыш куснен.
Улат
тый ныжылге, ночко да шымалге. Мамык, мамык...
"Тый денет иктаж-мо лийын ыш кай гын" манын, Паня йӱштӧ кидшым Йоргийын
саҥгашкыже пыштыш веле, тунамак мӧҥгеш шупшыл нале да шокшо вӱдеш йӱлымӧ
гае тӧрштылын, кидым рӱзкален нале — артистке! — "Ой, самвар гай чожет,
кидем йӱлалтышыч!"
— Кереметньык-шамыч! Гуляят-гуляят да шӧр под гай йӱлен толыт, сволыч
кашак.
— Мыйже йӧра айда, — манеш Йоргий, шкеже пырчат ок воштыл, артист семын
тӱрлӧ
рольыш лекташ ямдылалтеш. —Йӧратымаш утыжденылан кӧра под пундашешем
южгунам шӧр
йӱлен пижеш. Пайдушыжын, Пӧтыржын, йӧратымашыже нимогай пуч гыч лектын ок
керт
да подшым шӧр дене огыл, арака дене тема, йӱлышӧ кӧргыжым йӱкшыктарынеже.
Эх,
пӱртӱс, пӱртӱс, молан тые йолташемлан пычырик кадыретым чаманенат...
Паня ала умылыш, ала уке, ӱмбакыже камвозо да ужга ӱмбалне шкетын
ракатланыше
Йоргийым тӱрлӧ семын туржаш тӱҥале, чыгылтылеш-толаша, йӱклана, воштылеш,
ӱмам
налеш. Коктынат тулла ылыжыт. Йоргий шке йӧратымашыжын лавыраш тошкалтмым
ойлаш
гына тӱҥалын ыле — тыге коктын шып йӱлен кайымаште вестӱрлӧ пашат вашке
тарвана!
— пылышыштыже колеш, ӱдыр еҥ шӱлалтен лукмо гай шокшым луктеш: "Шӱвал
шынде! Тый
декет ме, ӱдыржӧ, еҥгаже, ойырлышыжо, марий колышыжо — чыланат шӱраҥыштына,
чыланат йӧратена. Мо эше тыланет ок ситыже?"
— Мыйын Овдакием уло, вашке азам кучыкта. Пачер укелан кӧра мӧҥгӧ каяшыже
перна.
Возалтшак огынал такше... Айдемыш лекташ кӱлеш, аза йолымбал мемнам пӱтырал
ынже
пыште, шонем. Кузе гын Епсей рольым шканем катен налаш ыле. Омем денат
монологшым кутыраш тӱҥалынам.
— Кертам, шонет?
Йоргий монологым тӱҥалеш.
— Маюк-Егоровын модмыжлан келыштараш тӧчет аман? — шижеш Паня. — Еҥын
мастарлыкшылан шӱвал шынде лучо! Шке кычалман. Тыланет подражайышт! Уке
гын, молан тунем
киетше?! Тьфу!
Уке, Йоргий ок колышт, шкенжынымак кушкедеш. Алексей Ивановичын тиде рольым
модмыжо шӱмышкыжак тичмашын шыҥен пуренат, тудын семынак паузым ыштылеш,
шӱлешт толаша, мутым шуйдарен колта. Да кенета... пеленже Панян нерым
шупшмыжым колеш. Да
мучашым ышта:
— Теве на! Мыйын режиссерем "кемым веле урга". Мастар артист лиям, коеш,
уло зал
калыкым малаш пыштем. — Да Паням тарваташ лие. Тудыжо омыюа ӧндал шындыш да
чуч
гына колаш лийшын тӱрвыжым тарватыш: "Сита, сценыште отыл, мый денем улат.
Пызне
ӱшан чоҥгаташкем, шаҥгысек вучем".
— Мием мый, йыгыр оҥгырым рӱзен, коляла лар пундашышкет пурем... Вашке вет
клубышко каяш кӱлеш.
— Шуына, она мале. Омсам сурале.
Сурален толеш.
— Эх, Элексей Проскажат...
— Эх, Максым Йоргийжат... Молан йӧра, самырык илышна эрта.
Шӱлештыт, шыпланат. Изиш лиймеке:
— Элексей Проска, кынел, яжар кашка! Теве мераҥ тошка. Ӱстембалне вуча
лашка!
Ынеж кынел.
— Палет, илыш могай? — манеш, пыкшерак нӧлталалтын. — Нимоланат ок йӧрӧ.
Нигуштат. Тыгак театрыштат. Театрже, ик шонет гын, чылт ия пыжаш тудо. Ме
колена гын,
иканаште тамыкыш порволена докан, сӱанмарий ышташ. Кӧ-гынат вет мурен-
куштен
моштышаш. Вот тыге, Йоргий, икте-весын капыш шыҥен пурен, ласкам налын
колаш
кӱлеш! Илышыже мемнан ик шӱлышнамат ок шого.
— Ой, тыге ок кӱл, кумылем, Панюкем. Ончал Шернурым кокымшо пачашна гыч,
кузе
шарлен возын, кузе сӧрале тудо. Театрым вурсет... Театр огыл гын, тыге ужын
кошташ, тыге ияланаш мыланна ок логал ыле. Тау, Мария Алексеевна Борисова,
мыланна
искусствыш тӧршташ негызым пуэнат. Теве меат калыкын шӱм-чонжым, кап-
кылжым, чурийжым, копажым "Мӱкш отарна" дене лӱшкыктена.
— Айда погынам пеленна налына, тышан огына кодо. Мӱндырк пыштет — лишне
налат.
Мӧҥгыштет отыл вет. Артист илыш — пожар илыш. А пожарыште кӧжӧ тулым йӧрта,
кӧжӧ
погым шолыштеш.
Погым погкалат. Йыдал пидме йолжо дене тыге-туге йытыран, шер вочмо гай
сӧралын
ошкеден лектеш. Илен-толын, Йоргий возен шында:
Шӱвыр шоктыш, тӱмыр перыш,
Кап-кылнажым лывыртен.
Элексе Проска муралтыш,
Калык чоным лӱшкыктен.

Ыш чамане яндар йӱкшым,
Шергылтарыш оҥгыр гай.
Куд велыжан шовыр лукшым
Лупшалале шулдыр гай.

Нелаш шӱдыр — тудын йолжо,
Йолвургышто — ший окса.
Кок кидыште — ныл кидшолжо,
Манеш, ужын те кодса.

Тошкалалеш шӱдыр йолжо,
Ыштыр валне — ший ока.
Кок кидыште ныл кидшолжо
Рӱзалта: "Ужмеш, пока!"
Тунам тиде почеламут тыгайжак яклака огыл ыле, уданрак лектын. Но такше
саде
Шернурын кок пачашан пӧртыштыжак мален кынелмеке шочын. Колышталмек, Паня
ылыже:
— Шӱвыр-тӱмыр дене мурыктен ончаш кӱлеш. Кунам мурена?
— Айда эрла.
— Почеламут кунан улат мо?
— Могай почеламут, тиде так гына, шке лекше мут-шамыч.
— Кузе мыйын йолемжым тушко шуралтен моштенатше? Чынак, окан, чынак, мыйын
йолем
путырак сӧрале, рушынла кленча семын оварен шога. Марийын эре чыра комыля
гай
веле.
— Шого, тиде пӧлем гыч ит лек. Йолетым онченак ылыжым. Воч тулупышкет эше
ик гана!
— Мыйже эре тыге ойлыметымак гына вучен шогем огыл мо? Айда на, пешак на,
мыланем жал огыл. Ӱдыр-шамыч эре-эре чаманен ишен коштыт, мом тудым ишаш?
Ой, Йоргийжат-моторжат, тол, ӱмбакем воч, нигунамат ит кынел, эре веле
шупшалам, эре
веле шыранем, мӱшкырем луш лиеш вара... Тый мый денем пеш сай мыскарам
ыштылат.
Ойлыманат огыл.
— Тиде уда мо вара?
— Уда огыл, пеш айват. Мастар улат. Шӱм-чоныш пурен моштет.
— Илыш тыге туныкта. Мый але социализм ден вате-марий илышым таҥастарен
ончен
омыл. Еш илышыже нимогай социализм деч сай вет, Юмак тыге пӱрен: пуаш-
налаш. Вате-шамыч тӱшкагудыш налалтыт, манеш, уна, пуйто кӧлан кӱлеш,
тудлан справке почеш пуаш тӱҥалыт.
— Мыйым самый тушко налаш кӱлеш, — лык-лык-лык ыштал кая Паня.
Ласкам налын пытарат да кынелыт, погым погат. Клубыш миен шушаш годым Паня
вожылаш тӱҥалеш:
— Тый ончыч пуро, мый изишлан кодам. Манеш-манеш ынже лек. Ом йӧрате,
чевергем.
— Мӧҥгешла ыштена: тый ончыч пуро, мый кодам, тыге иктат ок пале. Толмына
годым
иктат ужын огыл. А ужыт да йодыт гынат, мый тидлан шӱвалам веле. Артист —
мутшак
вет могай, тудо нимо да нигӧ деч вожылшаш огыл.

ЧЕРКЕ ВУЙЫМ ОНЧАЛАШАТ ВОЖЫЛАТ ВЕЛЕ
Шкет кодмек, Шернурын кугу черкыж воктен коштеда, вуйым кӱшкӧ нӧлталеш —
упшыжо
камвозеш. Чылт вет руш собор гаяк черке! Воктенже яндар шем кӱ плита-шамыч
мочол
улыт, кӧ гына тыште служитлен да илышыжым мучашлен огыл. Почет дене
пыштеныт.
Оҥай ыле ончаш, кузе попым черке служышо-влак тоят, кузе пыштат колоткашке,
могай вургем дене, могай молитвам лудыт — палат ыле! Черке вуйышто шӧртньӧ
чиян
ырес улмыжак пуйто вет оҥыштем илышым куча, вольык койышаныш лекмет деч
арален
саклен шога. Кеч-могай языкым ыштышат черке вуйыш туран ончалаш вожылеш:
пала,
нимоат так ок код, жап шуэшат, тӱжвак лектеш.
Кермыч дене чеслын оптымо тиде черкым. Чаҥже тудын кугу, Тошто Торъялын деч
кугу-у, иктаж витле пуд нелытан докан. Черке вуйыш кӱзен, кырен ончаше-ет.
Могай
йӱкан, мо семым луктеш тудо? Газет лудма гыч Йоргий пален шога: черке-шамыч
пытен толыт. Тидат петырналтеш чай. Клубыш але складыш савырна. Кызыт тора
гыч ончалашак могай сӧрал, шийын-шӧртньын волгалтеш. Черке гыч колышо-
шамычым отпеваен
ужатыме годым чаҥ-шамычын семышт могай кугу шӱлыкан... Пытартышлан вара,
мучашлан, чыла чаҥ йылме-шамычым иканаште шупшыл колтат ала-мо, колын
шогышыла уло
кап-кылет чытырналт кая.
Шукерте оптымо тиде пырдыжым, куэ-влакшат пеш кӱжгӧ да пешкыде коман улыт.
Уремым вончен, Йоргий клубыш пура — ала-могай кугу купеч пӧрт улмаш дыр,
кок пачашан. Артист мутлан каньыле лийман. Тугаяк улыт. Задник шеҥгелне
грим ыштыме
пӧлемыш пура.
— Эсен лийже тиде суртлан, пӧлем кӧргӧ марий артист тӱчалан,— манеш.
— Тый, "влак-шамыч", кушто юватыл поҥгыртылат?
— Огыда пале, унала миен. Тыште тудым кудалтыше Матран таҥже ила.
— Олашке миемат, ватыжлан, Овдакийлан, шортын-шортын каласкалем.
— Шорташыже... Мо, тыят Йоргий дене илен шуктенат мо?
— Шып лий, кукшо корем!
— Ватет ончыкта кукшо коремым.
— Мом ончыкта, манат?
— Ночко коремым, маннем ыле.
— Шке аршынет дене ит вискале, теве аршын тоямат шупшын налам да йолет
олмеш кок
шырпе пырчым кералам.
— На, умшатым тӱчаш "Сафо" кампеткым пыштена,— Йоргий чынак ӱдырын
умшашкыже тугаяк лӱман кампеткым кагаз гыч рончен пышта.
— Ануш шукертак тыйым йӧратен ила,— весе манеш.— Тиде кампеткетлан ночко
коремжым тыланет почеш.
И-и тушто ты мут деч вара тӱргыжыт!
— Тудо марийжым йӧрата.
— Марийже Чихайдаровышто.
— Тек тушто ӱмыржӧ мучко роҥгедеш да тӱрвынчеш: чих-чих-чих — апчиху...
Пайдушын "образше" омсаште койылалта.
— Здорово-были, йолташ-ипташ тӱшка!
— Пӧтыр таҥ, Матран кастене толеш мо?
— Толеш, Йоргий. Билетым пуэнам. Курскаже толын.
— Тугеже, Йоргий, европо куштымаштет мый эн сай мешанчык лиям.
— Ужына манеш сокыр еҥ нуж ӱмбак чаран шичмыж годым.
— Эй, умшадам тӱкылкалыза. Йомак умбак, ме — сценыш!
Але икымше йыҥгыр веле, сандене тугак кутыркалат, йӱкым веле иземдат.
— Кынелза, шогалза,— ышталеш ик ӱдыр,— кайышаш корно кужу вет. Вашке Морко
кантон илыш йӱлам ончыкташ тӱҥалына.
— Йӱлажымак кузе палет, шке шинчана дене ужын, кинде дене кучен ончен
огынал
вет, пиес гыч веле толашалтеш.
— Тушкат вашке шуына дыр. Артистым пире семын йолжо пукша.
Йоргий туштат вараш ок код:
— Ужынам мый Моркым, палем тудым. Озаҥ олаш экзамен кучаш кайымем годым
тиде
мланде гоч йолын топкенам, чылаже шӱдӧ витле меҥгым Озаҥыш лектынам. Ик
чодырам
кает — кандаш меҥге, весе — латкокыт, кумшо — коло уштыш. Эре пӱнчӧ, эре
йыҥгырйыҥгыр пӱнчӧ. Ожно Пӧтыр Первый кугыжа тулпуш мачтылан лач тушеч
шупшыктен, Элнеттӱр кундем гыч. Чодыраштыже шуко-шуко еҥым аген пуштеденыт,
меҥгылаште возымымат ужынам, кӧм да кунам, кузе пуштыныт. Лудын-лудын
кайыме. Каврий мыланем
шойышташ ок пу ыле, пеленем уке, пырля топкен улына.
Кумшо йыҥгырлан артист-шамыч веран-верыште лийыт. Алексей Иванович Маюк-
Егоров
послымо мутым ойла:
— Шернур кантон мланде пашаче-шамыч, туныктышо, тунемше...
Чылаштым шотлен ойла. Чавайн, талант, революцо... Вара адакат талант — тиде
гана
Шернур мландын: Шабдар Осып, тений "Илыш йыжыҥ" драмыжым шындаш ямдылена,
Иванов
Кирилл, поэт, кызыт Москошто кино мастарлан тунемеш, ЭмЭм Иванов, поэт,
Январев,
поэт.
Шуко молат, молат, молат... Тиде Элексейын палыдымыже нимат кодын огыл дыр,

лӱмлӧ еҥан кундемым чот пала. Шернурлан моктеммурым сем дене огыл, мут дене
муралта.
Икымше кыдеж гычак "Мӱкш отар" "ура" дене каяш тӱҥале. Залыште калык чот
рӱжга.
Филиппова-Клавий монологшым шортын-шортын, мурен-мурен ойлаш тӱҥалешат,
залыште
улшо чыла ӱдырамаш мӱгырен шортеш, тидым шке шинчада дене ужыда гын,
ӱшанеда
ыле, очыни. Пеҥгыде пӧръеҥ-шамычынат шинчашт вӱдыжга гын... Фосфор дене
шыри-вури йӱлышӧ мӱкшиге-шамычын шулдырым шарен пӧрдмыштак мом шога да...
Балетмейстер
Серафима Алексеевна Мухина шынден тудым.
Антракт годым чыла калыкшак тӱгӧ шӱлалташ да монь ок лек. Тугай-шамычым
изирак
сценке дене куандарат. Мусаева Паня, Миловидова Поля, Епсей матрос
куштымаште
вашлийыт. Теве ӱдыр-влак, эҥыжым поген, мурен толыт, койышланат, кушталтен
колтат:
Пакча гочет ончалальым,
Кӱкшӧ курыкет кояле.
Кӱкшӧ курыкет ӱмбалныже
Якте печым печышна.
Вара диалог кая.
— Эй, Матрос, товартош! Уна, изи куп деныла чодыратым пеш руат.
— А теже, мотор-шамыч, мом коштыда?
— Эҥыж погаш толынна.
— Билетда уло?
— Тый пу, вара лиеш. Матрос, товартош, ватет тӧрланыш мо?
— Тӧрланыш... Рокыш пурымыжлан идалык эртыш.
— Тугеже шке марлан мием. Лӱмет кузе?
— Епсей.
— Эй, туалгын, ом мие.
— Молан?
— Лӱмет сай огыл. Епсей вате лиймеш, лучо "ничей" вате лиям.
— Епсей, эҥыж верым ончыкто, тиде марлан ок мие гын, шке мием, — весыже
тӱҥалеш.
— Ом ярсе.
— Пӧкмӧр койышет дене шоҥго кувам марлан налнет мо? Код тугеже, ме снеге
погаш
кайышна.
Якте пече воктеланже
Шоген кодо алаша.
Чаманен, мом ыштенаже,
Орлана тек, толаша...
Тыгай сӱрет-шамыч пьеса мучко кажне кыдежлан келыштаралтыныт, молан манаш
гын,
шеҥгелне, шовыч дене авырналтын, пулатньык-шамыч азапланат, тидым-тудым
келыштарат. Калык вучен-ойгырен ынже шинче, тудым эреак веселаҥдыман.
Илен-толын вара чыла тиде йомеш, ӱзгар-шамычым кагазеш сӱретлыме наста-
шамыч
вашталтат. Зритель пуйто шке шонен муаш тӧчышаш: кушан лапчыкым сакалтыме
гын,
тиде тыгеже пыл, ик-кок тренча сценыште коеш гын, тиде — пече. Йоргий, чын
сценым илен эртарыше кугу мастарыш савырнымекше, викшым, кугу чаплӱман
Георгий Максимычыш савырнымекше, режиссер-шамычлан чын сценым
спектакльлашке пӧртылташ шуко
гана каҥашен, но йолагай-шамычлан тиде кӱлын огыл. Калыкым сцена да
спектакль
деч йӱкшыктараш чылажымат ыштыме.

ЧАТЛАМА ШКЕНДЫМАТ ЧАТЛАМАШ САВЫРА
Шернурышто "Мӱкш отар" калыкым утыжденат манме гай чот лӱшкалтарыш. Кыдеж
пытен
шушаш денак залыште кӱдырчӧ тарваныме гай чучеш, ала-мо семын куанен
кычкыркален, совым рӱжгалтарат.
Спектакль пытыш веле, Шернур кантонлан поэт лӱмым налын шуктышо Январев
Элексей
ден Михаил Иванов сценыш вараксимла куштылгын чоҥештен кӱзен кайышт.
Первыяк Чатлама Элексей тӱҥале:
— Йолташ-шамыч, мо тиде тыгай ышталте, мо тынаре калык чоным пеледыктыш!
Артист-шамыч, шеҥгелне ида кошт, ончык лекса, тыланда уло калык лӱм дене
Юмылан ыштыме
гай таум ыштена.
Мо залыште ышталтын тыгодым, шкеат шижыда докан. Элексей ойлаш мастар,
йӱкшӧ
йыҥгыр гай. Почеламут дене колталтен пуа дык!
— Таче мый малашыжат ом воч, — манеш умбакыже тудо, — тыланда моктеммурым
рӱдӧ
газетыш возаш тӱҥалам. Вич артистым, кунар мия — артисткым, — шке мӧҥгышкем
наҥгаем, сийлен-сийлен папаш пыштем. Айста, калык-шамыч, чыланат мыйын
семын ыштена, шӧртньӧ падыраш-шамычнам школ кӱвареш да мойн огына малте,
кугече унам ыштен
колтена.
Михаил Максимович Чатлама семынжак ок керт гынат, мутшо садыгак шкенжын:
— Тугайыш мыйым шуктышда, — манеш, — нимом ышташ ӧрынам. Эрла, кынелын,
тыглай
илыш дене, сур илыш дене, тендан деч посна илаш тӱҥалмемат ок шу. Ну вет
чот
поньыжда вет. Кузе тыланда таум ышташ — туныктен ойлыза. Копам шиям —
шагал, йолем тавем — шагал. Эше мом ыштыман?! Чонем иканаште шортеш да
воштылеш. Мый чечас тышан Чавайнлан сукалтен шинчам...
Шинчеш да пӧръеҥ вуйжо дене шортеш. Тудым кынелтат, вӱден каят. Уке,
лыпланен да
уэш толеш:
— Шкенан артист кашакыште пырля тунемше-влак улыт, Пушкин, Смирнова, Пӧтыр
Пайдуш таҥ, Василий Якшов. Мыйын вате тул гай аракам шолтен. Чесым погенам.
Мый декем таче огыда мий гын, шӧргам гына чияш кодеш.
Да чыла вет тиде калык ончылно ышталтеш — ушет кая. Кӱлешым, огеш кӱлым,
официальный власть кучемыште шогышо, тыште лийын кертшым тӱрлӧ
"провокаторым" да монь
огыт шотло, чылт ик ешыште улшыла рӱжгат, нимом шылтыде, лӱдде, чолган,
вожыл
шогыде! Теве чын искусство айдеме чоным кузе рӱжгыкта.
Михаил Максимовичак лӱшка але сценыште:
— Тышке тендам ончаш коло меҥге кокла гыч, Торешкӱвар школ гыч, толынам.
Калык-шамыч, сценыш кӱзыза, ӧндалына нуным, шупшалына, южыш качаен налына.
Да тыгак лиеш, иктым-весым руалтен кучен туржыт, кӱшкӧ кышкылтыт, йытыран
кучат
да адакат нӧлтал колтат. Пытартышлан, лыпланен шуын, чыланат кынел шогалыт,
"Интернационалым" мурат. Тунам тиде муро кажне кугу партийный але
культурный мероприятий деч вара йоҥгалтыныт. Иктат умшам карыде кодшаш
огыл. Тидат искусство...
Чыла пытымеке, модшо-влак шеҥгел пӧлемыште вургемыштым кудашыт, грим деч
ойырлат, кутырат, лӱшкат, погым погкалат, вашкат. Электротул вашке йӧрен
кертеш,
жапше шуко лийын.
— Чатламаже Шернур гычак, палем. Иванов Микалыже, поэтет, тиде районак чай?
— Пукшамбал ял гыч.
— Почеламутышт сай. Калык ончылно шӱмышт денак илат, вӱрышт дене парланат.
— Коло уштышым Ивановшо деке, ала-ала тудо, каяш ок логал чай, Чатламаже
залыште
вуча гойо. Ватыже тудын курык марий ӱдырак. Мусай Паня, Полина, теат тудо
велак
улыда, огыда тарване мо?
— Йоргий мия гын, каем.
— Якшов мия гын — мый пеленже...
Чатлама чытен огыл, кӱза теве.
— Вашкерак! Мый визытым налам маньым вет. Визыт — пӧръеҥак. А ӱдыраш-
шамычше —
кунарын шонат. Клуб сӱмырла, шонышым. Могай мастар улыда, ончен шерет ок
тем.
Кӧранем, ылыжам!
Пеледышан олыклаште
Чинчывуй сорта йӱла.
Шеремет марий коклаште
Ӱмыреш тӱсда ила.
— Иканаште шонен лукда мо? — ӧрын йодеш Паня Мусаева.
— Иканаште луктын ок керт гын, могай тудо поэт?— вашешта Чатлама.
Шернур ӱмбалне висвис семын шӱдырла дене пеледше кавам ончен каят. Оза
капкам
почеш. Уна-шамыч йолым почкат, лумым ӱштылыт.
— Ай-яй, Элексей таҥ, тӱвыргын илет. Пӧртӧнчылымат обшивайыме, чиялтыме,
нигуш
уке — купеч.
— Вате поньыжеш, ыштыкта. Шкеже Кузьма Демьян гыч. Мый нунын семын
почеламутым
серенам:
Техень цевер ку вал улат?
Йымы вареш мынь ыдылам.
Вылкет анжен, йангем йыла,
Ылше ойхем шожге шыла.
Ватыжат пӧртӧнчык лектын:
— Мо тый, Алеша, тышан концертым ондак тӱҥалынат? Вашке пурто уна-
шамычетым, чес
йӱкша.
Элексейже куанымыж дене куш пурышашымат ок пале, кадыргылеш, кушта, мура,
вуйыш
толын пурышо почеламутым кушкедеш, тавалтенат колта:
Айда коктын муралтена,
Муралталын кушталтена,
Кушталтымек, подылына,
Подылалмек, чӱчкалтена!
Ватыже сыралта:
— Чарне, мытык кугыза!
Мутык улам — мо вара,
Кытык улат — мо вара?
Кытык-мутык улына,
Йӧраталын илена.
Артист-шамыч совым кырат:
— Ну вет Алеша, ну, Элексей! Шипко млоес улат, браво, браво, брависсимо.
Пиш
яжон кертат, пиш яжон. Тыйым артистлан наҥгаена.
Пӧртыштӧ — кид мушкаш черет!
— Йоргий, куш ончык пурет?! Ондак ӱдыр-шамыч шӱалтышт. Шӱалте, мотор деч
мотор
Панюша! Вара Полина шӱалта. Чурийдамат чывылтыза, вара омыда ок шу. Таче
тыште
мален кийыман огыл. Тугай сӱаным ыштен кодена Элексей тослан!
— Ну вет таче вожгоклаш шоҥ налмеш куштена.
— Кува, тышке таче шӱвыр толын. Йоргий тос, оварте, оварте!
— Оварчыкет лиеш гын иже овартем,— манеш Йоргий.
— Оварчыкетым пеленак конденат.
— Ой, колем ала-мо, пешак чот куштымем шуэш, чыташат ок лий. Шокталте,
Йоргий,
шокталте.
Йоргий шокта, Чатлама Элексей кадыргылаш тӱҥалеш, Паням пеленже луктеш.
Кузе гына огыт кой ындыже, кузе гына огыт пӧрд!
Тыгат илен мо пайда,
Тугат илен мо пайда?
Муралтен тавалтена,
Тиде лиеш ик пайда.
Ӱстембалне чес шокшеме, кӱмыж дене конден шындышт, уна-шамычат полшат,
колхоз
дене ыштат. Кузерак пӱралтын артист лоҥгаште, юмылук ваштареш шогалын, кужу
улдышмутым йоҥгалтарат.
— Айста мӱй шӧрвалнам подыл колтена, таза да патыр лийза, марий калыкын
кугу талантше-шамыч. Уло кашакге пуртен ончаш кӱлеш ыле да, кантон вуйоза-
шамычнан тидлан кунышт да шотышт уке, лӱдын илат, одеял йымалне шкет-шкет
йӱыт. Тыгай чапле
"Мӱкш отарлан" вочко дене мӱй пӱрым шындыман ыле.
Айста-ян, погынен, муралтен колтена,
Мурына кандара шӱм-чоннам.
Айста-ян тавалтен кушталтен ончена,
Шӱвырна лывырта кап-кылнам!
Вара шӱвыр почеш курык марий мурым шергылтарат. "Яласал олицат" шергылтеш:
Яласал олицат кугилан-кугилан,
Эрет-вотнет куку йӱк, куку йӱк,
Садын донжо каймак шу, каймак шу...
Тиде семым умшаш лышташым пыштен мурат улмаш Юл серыште...
Йоргий тугак шӱвырым уло кумылын шокта, Элексей мурен кушта. Паня, Полина,
Ольошын ватыже ӱстел коклаште йолыштым модыкталыт, Василий Якшов кок совла
дене
"тӱмырым" кыра.
Пошкудо гыч Овач еҥгавате толын пура. Элексейлан шулдыр кушкеш:
— Тол-ян, тол-ян, шопенат, ынде шопетым мушкын колто. На, стаканым кучо.
Вара
шӱвыр почеш чизиетым лӱҥгыктена. Ала артист тӱчамат сеҥет да...
— Шӱвыр йӱкда чонем унчыливуя савырыш,— манеш Овача, чылашт дене кид кучен
саламлалтеш.— Толде чытен шым керт.
Шокто, Йоргий, шӱвырым,
Илена ик ӱмырым.
Шуко еҥым куштыктет —
Кужу лиеш ӱмырет,—
экспромт почеш экспромтым ыштылеш Ольош.
Тиде шӱвыр сем почеш чонем куанен темеш.
Овачажат чӱчкалта, шӱм-чонетым тарвата.
Шыргыж-воштыл куштена, шинчавӱд ден илена.
Тагына гай лоҥына, лӱҥге гай лӱҥгалтена.
Овачаже кушталта, йогын вӱдым шарныкта.
Элексейже йыр пӧрдеш, шулдырлажым савалта.
Овачам шунен-шунен сийлаш тӱҥалыт, ӱстел коклаш авырен шынденыт. Паням
Василий
Якшов луктеш, Йоргий — Полям. Ынде нине кок мужыр эр марте нойыдегеч куштен
кертеш, каныме шотымат нуно куштымышт годымак ыштен моштат, тӱрлӧ мыскара
муро дене
тӱрлат. Тыге чын илыш-модышым шуараш тунемыныт нуно.
Тыге толашыме дене эр кават печкалтымыла койо. Кашакын каен, малыше-влакым
пожалташ оҥайын ыш чуч да нуно тышанак омо нерым пӱчкаш лийыч. Алексей ден
ватыже
кӱварым шӱялтен нальыч, вургемым шарышт. Овачам шӱвырзӧ Йоргий пелен
пыштынешт
ылят, еҥгавате мӧҥгыжым шарналтыш:
— Мыйын шке койкем яра шога, тӱрлеман-тӱрлеман. Пӧртемат ваштарешак,— кок
млоец-шамычым шке декем наҥгаен кертам.
— Мыйже кайыде омак керт,— мане Йоргий чоянрак,— молан манаш гын, Овача
куштымына годым йолем кум гана тошкале. Кум гана тошкалме мом ойла, шонеда?
Шӱм-чонна
ден кап-кылна путырак чот келшеныт. Ынде тулат-вӱдат ок ойыро. Кеч ик
йӱдлан.
Васяже кузерак манат?
— Ӱжмашке от кай гын, пӧрт карга. Йоргий ден когыньнан сурт-печына уке,
сондык
гай ик койкышто Коряково руш ялыште малаш тӧчена. Канаш веле коштына. Тау
лийже
сийланда, ончен моштымыланда...
Элексей йылканен веле:
— Овача еҥгай, кузе тендан дене ойырлаш ынде? Чонем-кылем шорташ тӱҥале.
Когыньыштымат пеленет шулдыр йымакет пыште, сайын малте, вӱчкен-вӱчкен
семале.
— Мом вӱчкет нуным? Пыштем гынат, колышыла вигак мален колтат, кунышт кодын

огыл,— воштылеш еҥгавате.
Йоргият экспромт дене тауштен муралта:
Маке кылан Нурвелетым путырак чот пагалем.
Муро чонан Элексейжым шӱмем пелен ӧндалем.
Чонем тыйын пеленет, эх, шеремет-Шернурем.
Шӱвыр, шокто у мурем, тек йоҥгалтше лӱмешет.
Тыге толашен лектын каят. Пӧртӧнчылнӧ йӱкышт шокта:
— Овачаем-моторем, шаре мамык тӧшакет.
— Шуктем, шуктем мый йодмет... Уло мотор кожгожем.
— Немда вӱдеш шочынам, пырыс почан тӧшакыште шуко гана маленам.
— Ондак тӧрыш шинчына, ик подыркам подылына.
— Огына аже?
— Тый арунрак подыл,— ойла Йоргий Васялан.
— Тулым йӧртена, ик чарка гыч подылына,— манеш озавате.
Шыпланен лектыт. Ваштареш пӧртыштӧ ик жаплан тул чӱкталтеш. Шуко жап ок
йӱлӧ,
йӧра веле. Тушто тыгодым оҥай сӱрет сӱретлалтеш. Кӱварвалан шовычым
шареныт,
покшекше кленчам шогалтеныт, чарка дене тамлен йӱыт.
— Мый тыге илаш йӧратем, пычкемыште,— манеш Овача.— Марием денат тыгак
ыштылына
ыле. Йолдам суас семын тыртыштен шичса. Мый шодо-мокшым шолтенам. Лемжым ом
волто, садыгак темше улыда. Шылжым авызлаш верда кодын, шонем.
Авызлат, подыледат. Тыгай кас ӱмыр мучкылан шарнаш кодеш, маныт.
Ӱстелтӧрыштӧ
шинчыме гай огыл.
Йолым кандарымыла, Овача шуйнен возеш.
— Эше ик чаркаж денак улнен ом воч чай,— ышталеш Якшов.
— Мусаева Паня тыланет кузерак?
— Тудын нерген тӱрысшӧ ойлен мошташ ок лий.
— Вашке лунчырга дыр,— ойла Йоргий. — Чонем тыге ойла. Тыят тудын деч вашке

йӱкшет теве.
— Тугат лийын кертеш. Такше мый яра каче семынак шуко илынем... Овачана
мален
колтыш аман. Шодо-мокш кӱмыжшым окнаш шындена, тушто ок локтылалт. Тый
Овача
воктек воч. Мый — койкыш. Омем пеш шуэш.
— Тореш от лий?
— Огым. Мый вет ватан улам.
— Петрова денак илет вет?
— Илалтеш такше. Пеш аяр тольык. Ну, пел шинчан ожет дене Кандашплакыш
кудал
колто ынде, чот тӧргӧ. Но кече волгалтме деч ончыч пӧртылашет кӱлеш
Кандашплак
гычет.
Шыпланен возыт. Кӱпчыкыш вуйым пыштымым гына вучен ала-мо, Йоргийлан омо
пеш раш
конча: Матран таҥже дек кок пачашан пӧртыш миен шогалын. Коктын кутырат
пуйто:
— Матран таҥем, илышыштем мом шонен коштам, палет?
— Кузе палем мыйже? Ойло, вара умылем дыр.
— Йомакым колтынем тыланет. Пеш шукерте ожно Морко вел пӱнчер чодыра
коклаште,
Овда курык кӧргыштӧ, овда-шамыч иленыт. Тушто кок мужыр кок вере шканже
курык
кӧргеш пӱнчӧ пырня дене пӧртым чоҥен. Иктыже Кугу Карман курыкеш, весыже —
Изи
Карман курыкеш. Нунын коклашт мӱндырат огыл, ик меҥге утларак веле. Емыж-
саскалан, тӱрлӧ янлыклан курыквел кундемет путырак поян лийын. Йӧсым ужде
иленыт.
Эрыкыште ракатланеныт. Ни йозак, ни налог. Но ик мотор кечын овда-шамычын
илемышкышт шеме-шамыч керылтыныт, чылт кутко семын кок курыкге левед
толыныт. Эн
мотор ӱдырым, овдам, шем качылан наҥгаят. Шем юзо кува дек кондат. Тудыжо
шудо
дене эмвӱдым да монь тулеш пелтен ышта улмаш. Умбалнырак вес курык рожышто
шем
пинерешке верланен, пеш шуко ош овдам кочкын пытарен, лулеге ора кийылтын.
Еҥ
кочшет шем юзо дек толеш, эм кӱлеш лийын улмаш. Тудыжо мотор ӱдырым
ончыкта: теве тыланет эм! Тудетат ӱдырым чыла могырым темдышт ниялткален
онча. Вара ойла:
"Пешак чесле, селт чес лиеш! Теве тыланет окса, кучо веле". Ӱдыретым коҥыла
йымалан иша да кудалынат колта. Тидын годым ӱдырын качыже, Кугу Карман
курык рожышто илышет, яраимньын толеш улмаш, сонарыш миен але шеме-шамыч
дене кучедалаш... Капшым садет кӱртньӧ дене леведын, кыдалыштыже керде
йолгыжеш, кужу да
пӱсӧ умдыжат уло. Умдым йошт шупшын луктеш да шем юзын оҥышкыжо виктара.
Тудыжат
виян, калерешыже! Умдым шупшын налын, тодышт кышка. Коктынат керде дене
икте-весым пытараш ямдылалтыт. Мотор ӱдыр сукен шинчеш, качыжым утараш Юмо
деч йодеш.
Мландым шупшалеш, шочынавам сӧрвала. Юмо полшымо денак ала-мо икмыняр тат
гыч
шем юзын вуйжо вачӱмбач пӧрдын кая.
Ӱдырет мӧҥгыжӧ ынеж кае, садыгак ӱчым шукташ тӱҥалыт ынде, ешыжге шеме-
шамыч кошартат. Качымарий тудым имне ӱмбакше шеҥгек шында. Ӱдыр чот гына
тудым ӧндал куча. Качет тудым шканже гына палыме мланде рожыш наҥгая.
Тудыжо кӧргыштӧ пеш кумда улмаш, шуко пӧлем гай лийын. Шокшо тыште, мардеж
уке, ик пият ок пале кушто
улмыжым. Каче сонарыш коштеш, ӱдыр илемыштым йытырая, пеледыш дене
сӧрастара,
тыгыде кӱм шара.
Сонарыш коштшо качыже чодыраште шоҥгыеҥым вашлиеш. Тудыжо ойла: "Мемнан шем
тушманна-шамыч каен пытышт. Но мӧҥгӧ ида пӧртыл. Тышеч кум кече, кум йӱд
кайыман
тораште мемнан велыш пыл семын вес тушман-шамыч толыт, нуно чыланат изи, но
пешак тале имньым кушкыжыныт. Сар-куралышт вуй ӱмбалне волгенчыла йӱла.
Нуным ме
нигунамат сеҥен огына керт". Качет ешыж деч ойырымо ӱдыр нерген шонен, чот
ойгана: "Марлан налаш гын, ача-аван сугыньышт деч посна сӱан нимоланат ок
йӧрӧ. Тугакше ом тошт. Ынде шкеж деч йодаш гын веле?" Илемышкыже толеш, пыл
гай шем чумырка чоныштыжо ок шуло. Йоднежат, огешат тошт. Мом ышташ?
— Матран, мый йомакым тынартыш веле палем. Качылан кузе лийман? — йодеш
Матран
деч Йоргий.
— Тек качыже чолгарак лиеш. Марлан налаш йодшо, — вашешта Матран.
Йоргий тудын ваштареш сукалтен шинчеш да кидшым шупшалеш.
Сукен шичше Йоргийым Матран саҥгаж гыч йӱштын шупшалеш. Йоргий ӧрткен кынел
шинчеш. Онча — йот суртышто койкышто мала. Овача шодо-мокшым ырыкташ тӧчен
шогылтеш. Якшов чымалтын, куржын шуктен.
Уна марий омыжым ойла. Озаватын саҥгаштыже куптыр палдырна.
— Йӧратымашет пиалан огыл. Ала-мом ужшашда уло, — манеш тудо. — Коктын
нигунамат
пырля огыда лий. Кӧн гынат мучашыже путырак шучко лиеш. Омо вет спектакль
гаяк,
чылажымат тушто йоштекын пален налат, тура огыт ру. Вот, савырна да
пӱрымашет
тугеракын толеш... Вашкеракын кынел да шодо-мокшым ырыктен пукшен колтем.
Подылашна веле нимат уке, жалке. Тыланетше мокмыретлан муам чай.
— Ой, уке, мыланем арака пушан лияш — юмарале. Пашаште ӱпшычшӧ, явитлыше
шуко.
— Марий-шамыч кунар шукырак тунемыт, тунар икте-весе ӱмбак кержалтыт.
Артист-шамычат тугай улыт мо?
— Тугайже-можо, мый, оза лиям гын, тугак кожем ыле, йӱшӧ дене пашам кугунак
ыштен от шукто. Чот кучыман.
Ӱдырамаш нерым куптыртыш: "Эй, ипташ, тыйжат чаде корем ия гычак улат
ужат".
Йӱкынжӧ пелешта: "Васят Мусаева Паня дене шӱраҥыштеш аман..." Вара шонен
шогышат, мутым черке могырыш савырыш. Йоргий куаныш:
— Мый чаҥым кыраш пеш йӧратем.
— Тугеже кыренатат?
— Уке гын кузе тунемат. Тошто Торъялыште отна мый йоҥгалтарылынам. Теве
вашке
чаҥжымат черке вуй гыч кышкаш тӱҥалыт.
— Кузе палетше?
— Олаште черке службо чаҥ кырыме деч посна эртаралтеш.
— Анчыкрис саманет толын шуо ужат.
— Кӱртньӧ кӱлеш, Овача еҥгай. Пеш шуко кӱртньӧ. Черкыже утыждене шуко.
Чарлаштак
кудыт уло. Чувашыныште, Шупашкарыште, чылаже кудло ик черке уло, во кунар!
Ик
олалан тынарже молан?
— Юмыланже ӱшанет?
— Пеш чот ӱшанен кумалынам.
— Кызытше?
— Ленин шкежак черке ваштареш шога да... Тудо вет пеш кугу ушан. Кузе мый,
тыглай еҥ, нимом палыдыме, гениальный Владимир Ильичлан тореш лиям?
Нигунамат! Тудын туныктымыж дене веле илаш шонем.
— Артистак лийнет тугеже. Да, артист гын, артистак тудо, ни Юмыжо, ни
ияже... —
важмалдыкын ойла сурт озавате, ала мокта, ала вурса, шижаш ок лий. — Тый
вашпӧрт
окнаш ончет аман шаҥгысек, мий, куржын миен тол, алят малат мо. Окнаж гыч
нимат
ок кой, кылмен.
Тидын годым пӧртӧнчылнӧ ӱштервоштыр дене йол ӱштмӧ йӱк кыжгыктыш. Омса
почылтеш.
Йоргийын артист йолташыже-шамыч веселан шӱлат, веселан воштылыт.
— Йоргий, мо омым ужыч у верыште?
— Матран дене йӱдвошт ӧндалалт кийышна. Ончем, Матраным огыл, Овачам ӧндал
кием
улмаш, каянный. Тый Чатлама Январев дек шыч шу?
— Уке, тушто пеш шып улыт, малат чай. Таче Елеево селаш кайышыла Кугенер
школышто кечывалым концертым шындена, маньыч. Пӧтыр Пайдуш суд сценыште
кайыше рольжым
тунем кия. Мыланнат репетицийыште лийман.
Айста манын тарванынешт ыле, озавате ок колто:
— Кочде-йӱде ида кай, тиде вет пӧртым шотлыдымо лиеш, — шылым луктын
шындыш. Пычырикак "юмындаржат" улалеш. Чыланат ӱстел йыр погынат. Нунылан
Овача вес гана
Элексей дене мутаяш ок шӱдӧ, вигак мый декем пурыза, манеш.
— Уке-е, вес гана ушанрак лийына, тый декет ик шувыш тич чесым пуртена, раз
тыгай мотор кумылан улат.
— Мый подылалам. Ну, коштмо марий корныда пиалан лийже.
— Сугынет шужак, — манын, кӱсен еда оксам поген, кидышкыже кучыктынешт.
Рӱжгышна, маныт, веселан илышна. Тиде, маныт, тыланет. Овача тевак сырен
кудалта. Ик
ырымат ок нал. Садыгак олымбалан уждымашеш пыштен кодат. Овача, ужатен
лекше,
тидым ок тогдае.

АРТИСТКЕ ЛИЙШАШЛЫКЫМ КУГЕНЕРЫШТАТ ВЕРЕШТЫЧ!
Кугенер ныл классан школ корно воктен, чоҥгата вереш ышталтын. Кугыжан
власть
годымак эше... Пеҥгыде кышкаран, тачат у гай койын шога. Тудын мландыже
кугун
шарлен кия. Очыни, тудо тунемше-влакым пукша. Чыла йырваш ару палисад дене
печен
налме. Олма садшат, пакчавечыжат оварен. Пеледыш шарлыме годымжо тыште
могай
узьмак! Лишне шуко ял коеш. Школ вуйлатыше Исаевын йодмыжлан изи концертлан
шогалыныт, ял калыкым пурташ вер уке. Коридор гаеш чумыргышна, мом кушан
эртараш
лиешым вискалышна манын ойлашышт йӧн лекте. Класслаште содор гына вургемым
вашталтен чийышт, шӱвыр-тӱмырым оҥарышт манме гай рӱжгышт. Репетицийыште
ызгалтыч.
Раш лийын шогалмек, Егоров-Маюк марий артист-шамычын ӱмырыштышт икымше гана
тышке, Кугенерыш, толмыштым ойлыш, верлашке лектын коштмына дене театрын
икымше
страницыжым возена, мане, шагал огыл ойлыш. Чаманалтеш, мане, клуб укелан
кӧра
тыланда "Мӱкш отар" спектакльнам шынден огына керт.
Класс гыч тидын годым тунемше ден ача-ава, туныктышо-влак ончык марий
тӱран,
чинче, ока, кудыр, тӱрлӧ тасма, окса дене сӧрастарыме марий тувыр-шовырым
чийыше, шеран ӱштым ӱшталше, шӱшер, кӧрж, ший аршашан, парнялаште шуко
шергашан,
кидшолан самырык гына вийвал ӱдыр ден ӱдырла койшо ӱдырамаш, тӱрлӧ чиеман
артист-шамыч поче-поче лектын шогальыч, вуйым савышт. Ныл-вич йӱкын ик
мурымак мурен моштат вет нуно, ушдымо! Павел Тойдемар (ончылно ме тудым
Стекольщиков манына ыле) шкетшак мом шога тыште — пеҥгыде капан, кужу гына
кудыргал толкыналтше
ӱпан, тӱрлеман ош тувыран, йолван ӱштан кӱслезе.
Кӱслем налын шинчеш да калыклан ойла:
— Тӱшкан ме тендан дене пырля первыйлан "Интернационалым" муралтена.
Чылалан кынел шогалман. Тиде — индыралтше пычкемыш калыкын, волгыдыш лекташ
тӧчышӧ чыла
шем пашам ыштышын тӱнямбал гимнже. Чечас хорлан ме тоным пуэна, — тоным пуа
да
кидым лупшалеш: — И-и-и...
Школ пырдыжым куатле муро лупшалеш:
Эй, йорло-шамыч, те шогалза,
Вӱр йӱын илыше ваштареш...
Тылеч вара "Кылтиҥ-кылтиҥ кӱслежым", "Изи нуретым" хор шергылтара. Ынде
"Изи нурет" мурым шукынжак огыт шарне, сандене мутшым тӱрыс ончыктен
кодена.
Изи нурет, тумерет,
Кугу нурет, шолерет.
Шолер йымал шоганжыным
Пылышыжым ончен йӧратет.
Пистер йымал вистыжыным
Вуйжым ончен йӧратет.
Чарла марийын качыжыным
Койышыжым ончен йӧратет...
Вара "ӱдырым ончен йӧратет" манме кая. Тетла нимат уке. Семже тудын путырак

"вошт койшо", чылт памаш вӱд гаяк яндар да шерым темыдыме.
Хорым канаш колтен, Анисим Петрович Мамуткин легылда, кидыштыже — скрипка.
Шкеже
тудо ош кудыр ӱпан, икмарда кап-кылан сӧрал пӧръеҥ.
— Мый тыланда шкемын стрепка дене, кузе чаҥым кырыме, тудым шоктен
ончыктем. Ондак вет черке вуйыш кужу тошкалтышым тошкен эртыман, теве тиде
тыге шокта.
Чынак, оҥай!
— Ынде чаҥым кырат.
Чылт чаҥым кырымылак шокта. Ӧрын колыштыт, вуйым рӱзат.
— Кырен ситарышт. Тошкалтыш дене волымо деч ончыч омсам тыге петырат...
Стрепкаж дене омсам "кочыри-и-ик" шоктыктен петыра. Вара еҥын тошкалтыш
дене ноен волымыжым йӱк дене сӱретла.
— Черке гыч еҥет лектын да ваштарешыже йӧратыме ӱдырамашыже ошкыл миен.
Ӧндалалтыт, шупшалалтыт, — акрет годсо семым, кужум-кужум луктеш. — Те
мутшым кеч серен
кодыза, тиде вет Иван Грозный годсак, — манеш, ойлен пуа:
Олыкет воктен каен колтена,
Ошкылал колтена, родо-влак.
Йӱылдал колтена, подылал лектына,
Ӱмырна эрталеш садиктак.
Эй-рей манеш, ой-рой манеш,
Сай родына подылтен, малдалеш.
Руаш гае руштын улына,
Лапаш гае лийын улына.
Шордо гае эргына уло,
Йӧрлына гын, кынелта.
Йӱксӧ гане ӱдырна уло,
Йыдалнам руден кудалта.
Мамуткинлан путырак чот совым кыраш тӱҥалыт. "Иван Грозный годсак да!" —
манын
талышнат. "Пӧтыр Иваныч Казаков, Пӧтыр Пайдуш, пеш лекнеже" манын веле
кораҥеш.
А тудыжо кугу мыскараче. Ну, тӱҥале-еш:
Сола коцет комбо кая,
Энгер коцет лудо кая,
Какшан коцет корно кая,
Корно коцет йӱшӧ кая.
Йӱшым кӱтен, вилялык,
Вилям кӱтен, ужгалык.
Ужгам кӱтен, Марьялык,
Марьям кӱтен, Йыванлык.
Эше, эше:
Качырий-пучырик, Нердым Курий!
Куда пошол? Сундур пошла.
Почом мука? Руп соро-ок!
Волакыште вӱдет уке,
Изикеште тулет уке.
Тагынаш возын, колымем ок шу,
Аза ыштыде, илымем ок шу.
Пыльдырым-пыльдырым кӱнчылатым шӱдыральым,
Лычик-лочик вынеретым куальым.
Ломбо пеледмеш, ӱма пуымаш уке,
Кеҥеж шумеш марлан кайымаш уке.

* * *
Тор-тор, молан шоцынат?
Пӱгыльмылан модашлан.
Пӱгыльмӧ-пӱгыльмӧ, молан шоцынат?
Цодыралан модашлан.
Цодыра, цодыра, молан шоцынат?
Матвуйлан модашлан.
Матвуй-Матвуй, молан шоцынат?
Империалист модашлан...
Путырак шуко тыгай мыскарам ыштыл пытара Пӧтыр Пайдуш, мӱшкырым авалтен
кученак
лоргат. Мамуткин сово кыраш эрыкым ок пу, скрипкаж дене Анастасия
Филипповам,
Апполинария Миловидовам, Парасковья Смирновам вӱдалтен лектеш.
Жап шумек, Мусаева ден Георгий Пушкин кушташ лектыт. Анастасия Страусова
"Кок
клат коклаште" мурым скрипка почеш йоҥгалтара.
Торъял, Шернур вел "Шилой-милойым" мурат. Йоргийын туныктышыжо Валериан
Михайлович Васильев тудым Коҥганур ял Микалын Майра ӱдыр деч 1920 ийыште
серен налын.
Пӱрымашат оҥай лийман вет! Коҥганур ӱдыр Паня Смирнова, Кандашплак гыч
Василий
Якшов, Тошто Торъял гыч Георгий Пушкин ынде тудлан шке йӱкыштым пуэн
сӧрастарат.
Васильевше кызыт Чарла педтехникумышто туныктен ила, тале, писе айдеме.
Кумыньыштымат жапше годым туныктен.
Талын, мастарын, ойыплын эрта концерт, чылт кугу программе почешак
ышталтеш, изи
школ манын айда-лийже иктат ок шогылт. Тидыже калыкым ойыпаҥда. Тудо вет
пеш
умыла, кузе артист-шамыч койыт — так гына савырненыт але уло чонышт денак,
лийже
манынак...
Ноен-шокшешт пытыше мастар-шамычлан Йоргий тыште Тамара Васильевнам
верештын:
— Шолтымо памаш вӱдет уло гын, еҥгай, ӱстембак кондо, мурен-куштен-кутырен,
казыр кавыскенам, умшам шӱялташ кӱлеш!
— Молан шолтымо памаш вӱдым гына? Мӱкш мӱшкыреш шолшо пӱрымак луктам мый
тыланда
казыр. Чесым шаҥгак ямдыленам. Гамызым чыланат икте-кодде погынен толза да,
шичмыдаже керек, кӧ мом руалтен шуктен, ӱстел воктеч кораҥза, весылан
корным пуыза,
пирайя кол гай лийза, мыланем йӱктен кошташ каньылым пуыза! — чылт сӱаным
вашлийше озавате гай чулымын койын шуна тиде Тамара Васильевна.
Мыскарам ыштенак мӱшкыр теме. Руш таклан ойлен огыл: калык коклаште колашат

каньылырак, йӱаш-кочкаш веле гала...
Тамара ӱмбак шинчам колэҥырла кудалтен шуктышо Йоргий тудым школыштак илыме

пӧлемышкыже наҥгайыш — изишак ондакат палат улмаш ала-мо, шоналтышт ӱдыр-
влак. А
тудыжо тушто шканже вольнам пуэн:
— Первый ончалмаштак шинчада мыйын ӱмбак возо вет? Тольык чыным ойлаш!
— Концерт мучко тый мыланем кече ыльыч, — Тамаражат мутмодышым иканаште
умылен
нале.
— Тидым пешак шижын шогышым-ла, сандене мыйынат чонем юлгыжаш тӱҥале.
Коктын
вашла кечыйолым колтен улына. Тамара Васильевна, мотор улмыдам эре пален
шоген
улыда ала-мо.
— Шкемым воштончышышто ончем ыле такше. Ынде шке чурием шинчасорташтет
ужам. Но
тушто пеш изин коям.
— Тугеже адакат чурийончыш ваштареш шогал колтена мо лучо? — вачыж гыч
кучен,
трюмо велыш шупшылеш. Тушан йыгыре шогалыт. — Чурийвылышет классический,
кап-кыл
театрлан пӧрден лукмо. Йӱкдажат тидлан келшышын сӧрале. Кызытак мемнан
драмстудийыш йодын мийыман. Чыланат полшена.
— Георг, ынде мый тыге кӱчыкын лӱмдем, кок арня лиеш, марлан лектынам.
Могай ынде тунемме да монь.
— Кок арня — тиде нимат огыл. Сцена тый дечет посна шортеш. Мариет тыште
весым
муын кертеш.
— Олаштыже иктымат ом пале да... Трук ышташ сай огыл, Георг.
— Кӱртньым эреак шокшынек таптыман. Вараже вара вуйыш кая. Кынервует тыштак
лиеш
да, пурлын от керт, умша ок шу.
— Шоналтем да тыланет серышым колтем ала-мо...
— Шижам, ме кужу жаплан ойырлена. Ала вашла палашыжат огына тӱҥал.
Шерем ок тем ончен тӱсетым.
Коден каем — йокрокланем.
Тышакын мурылык Тамарам
Вашлийынам ӱмырыштем.
Чеверын, Тамара, марий кугыжан ӱдыр. Шӱдырем лият, Тамара Васильевна.
Ӱдырамаш оҥышкыжо кок кидым пышта. Шупшалалтыт. Йоргийын ӱдыр
коллекцийышкыже
адакат ик мотор ӱдыр ешаралтеш.

"ЛАЖЬЯЛ РОДО-ВЛАК, МАРИЙ ТЕАТР ДЕЧ — ПЕРВЫЙ САЛАМ"
А школ дек улазе-шамыч погынат. Пӧтыр Пайдуш кычкыра:
— Йоргий таҥ, тол, пырля кудал колтена. Улазе ӱдыр дек веле ит шӱраҥышт,
мый
ӱмбакше шинчам пыштенам. Пеледыш вет ӱдыржӧ, а! Кугенер школ вуйлатыше
Тамара
Васильевнат тыланет пеш сита. Марланжат але лектын веле, манат?
— Театрыште тудо могай героиня лиеш ыле — ончен йӧратет.
— Мыят тыгак шонышым.
— Тый шоненат веле, а мый шупшалынат лектым. Уло кӧргетым шолаш пурта. Ну,
марийынат ӱдыр лийман вет. Орвуянак руштын йӧрлат.
— Кушто гына лийын омыл, мыят Тамара гайым ужын омыл.
Ӱлазе ӱдыр толеш. Тудат чесле, айват гына, мотор.
— Ӱдыраш, — Йоргий сапым куча. — Мый ӱмыр мучко кучыр лийынам. Петя дене
тулуп
полшымо почеш леведалтса, тудо тыйым Крымыш наҥгая да йомакым каласкала...
Ӱдыр ваштареш огыл. Сандене тулуп когыньышт ӱмбалне лиеш. Йоргий шуялта:
— Чот пызныза, ида вожыл, ӧндалалтса, самырык ӱмыр кок гана ок тол.
— Мыланемже мо, мый тыгай чапле марий ваштареш торешланен ом керт, —
воштылеш
ӱдыр, йӱштӧ дене ма, мо ма шӱргыжӧ тарайла чеверген эҥеш.
— Пызныза, пызныза, — тулда Йоргий. — Ида вожыл. Ӧндалынат кертыда. Тунам
иже
кап-кыл ыра, шӱм-чон ылыжеш. Петя, ӱшан чоҥгаташке пызне!
— Эй, кучыр! Тый тушто ӱҥгыргӧ ынде, сита, — шокта тулуп йымач.
А ӱдыржӧ мыскарам ыштен йодеш:
— Молан нимат от ойло, воктенем йыменат велыс. Э-э, тушкыжак ит шу!
Йоргий муралтен веле колта, имньым покталта:
Ош моторым ужам гынат, чонем йӱла.
Шем яндарым ужам гынат, чонем йӱла.
Ӱдыр шуко, каче шагал, йорга лияш логалын.
Вашлиешат, ок шогал вет йорга койышан улмылан.
Лажъялыш шушаш дене эшеат веселарак лиеш. Петя ден ӱдыр чотак келшен шинчыч

гойо, шыпланен возыныт, коклан пудештшашла воштыл колтат.
— Мотор ӱдыр, тол-ян лишке! — шокта тулуп-ужга йымач.
— Ала ӱдыр омыл, кушеч палет?
— Мотор вате тугеже. Ялетше могай вара?
— Шӱдымарий, мий да кычал.
Клуб воктек миен шуыт, чемоданым нумалыт, вургемым.
— А тевыс мемнан пӧрт! — ончыкта ӱдыр. — Пӧртыш пурыза. Имньым туарем,
вӱташ
пуртем, йӱктем. Те таче мыйын лийыда, тыштак маледа. Пырт вучалтыза,
коҥгаштем
мо гына уке, мӱшкырда тӱмыр лиеш! — тудат мыскаралан чотак келыштаралтын.
— Ешдаже кугу мо? — Йоргий йӱдлан ямдылалтеш.
— Мый да авам.
— Пайдуш Пӧтыр ипташем, тысе калыклан шинчажым чот кырыкташет верештеш.
Ынде
тыште тыйын таҥет уло, — ышталеш Йоргий. — Лӱметымат йодаш монденам.
— Елена улам.
— Елена Прекрасная!— ӧндалаш ваҥа Петя. Пырля имне йӱкташ кая. Тушто ӱдырым

ӧндалеш, шупшалеш. Тудыжо ок кораҥ.
— Эх, эре тыге гына шупшал илаше-ет, — пеш келшен, витне. — Вер чылалан
сита,
мемнан дене маледа. Ой тый, Петя-петушок, золотой-гребешок...
Калык кастене шыҥ-шыҥ погына, концерт школысо программа денак эрта.
Кумшо йыҥгыр деч ончыч Елена Петяжым сцена ончылан муэш:
— Тыйым муынат кертам!
— Пешак йорга тый улат.
— Тиде йӱдым шкак ужат...
— Мыйже веле пеш лӱдам.
— Лӱдын илаш сае мо?
— Алиментым йодылдет.
— А мо, от керт? Тек тӱлет.
— Мо шайтан, поэт улат?
— Тиде ок келше тылат?
— Лишне шоген, еҥ ужеш...
— Тек иктаж шӱраҥыштеш. Мылам тиде сай гына. Кӧ улат, марием мо?! Мый
моторым
пагалем.
— Оваргет гын, уш пура-а!
— Мӱшкыр вараже пуча.
Якшов колышт шоген улмаш, тудланат кутырымышт келшен:
— Могай оперым тӱҥалында?
Вашештен ышт шукто, кумшо йыҥгыр йоҥгалте, калык совым пеш кыра. Якшов
сценыш
шулдыраҥше гай чоҥештен кӱза:
— Лажъял марий родо-влак! Марий театр деч кугу-кугу, шокшо-шокшо саламым
конден
улына. Таче кугу концертым ончыктена. Тӱшканат, шкетынат мурена, музыкымат
шоктена, тӱрлӧ семын куштена, мыскарамат ойлена. Марий сылне йӱланам тисте
семын
кучена. Концерт пытымек иканаште ида шалане, меат койышдам ончынена, тендан
деч
тунемнена. Палдарыза кертмыдам. Пурак лекше йол йымач. Таза, патыр, кужу
ӱмыран
лийза.
Ойлымат ок кӱл, кузе тыште калык совым кӱдырчыла йоҥгалтара. Калык дене
куштен,
вальсыште пӧрдын ситарымек, Йоргий, Пӧтыр, Васлий Еленамыт дек кайышт.
Тудыжо
шулен кайышашла куанен пӧрдеш:
— Мый тендам моткоч чот йӧратен шынденам. Лиеш гын, кеч-кудыжым пеленем
кодем
ыле.
Оза ӱдырын ача лӱмжым йодыт. Елена Ивановна улмаш. Кузе ӱстел йыр
шинчылтмыштым
ынде сӱретлымат ок кӱл, тудо тугакат раш: кӧгӧрчен муно гына уке
ӱстембалне. Ынде ӱжарат кояш тӱҥалеш манме годым Василий Якшов "Папалташат
жап чай", — ышталеш.
— Йоргийым кыдеж шеҥгелан пыштена, эре шонаш кӱлеш манеш — тек шона огыла.
Меже
кӱварвалан кумытын возына. Мый — коклашкыда. Шкетын лӱдам. Авай унала каен
дык... Муралтен колтем мо вара?
Тӱжем денат, тӱжем денат мӱкш эрталеш,
Шӱльӧ парчаш шинчылдал каналта.
Мемнан денат тыгак уна лийза-ян,
Мӱкшаваже олмешак ужына.

ИЛЫШ ЙЫЖЫҤАН, КОМБО МАМЫКАН, ЧЫВЕ МУНО ПӦЛЕМАН
Малаш возыт гынат, шуко жап тӱрлыжымат веселан кутырен кият. Эрденылан
Елена
Ивановна пулашкамуным ямдылен шуктен — ала-кунам кынелын, иктат шижынат
огыл.
Пеш шуна: "Ужыда, пулашкамже могай чевер чуриян лийын, тендам кузе пагален-
йӧратен онча. Вескана толмыда годым пӧртем тулыкеш ида кодо, пуренат
куандарыза, окнам пералтенат увертарыза".
Погынен, улаш шинчын, корным Елеевыш кучат. Мланде лум йымалне гынат,
путырак
сӧрал вер-шӧр. Лажъялже могай кугу, чока садеран. Лаж эҥер нӧлпер дене
леведалтын. Вӱдвакш Йоргиймытын вел Очий вакшла коеш, тугаяк чиялтыме
кӱртньӧ леведышан. Вӱдшат Лемде нарак уло докан. Кок меҥге гыч адакат вакш
коеш. Нуно чӱчкыдын
ышталтыныт гын, шона Йоргий, колжат тыште лыҥак. Кеҥежым тышке логалаше-ет!
Тура
вел корно дене толшо рвезе воктен имньым шогалташ йодеш.
— Шольым, ял лӱмда могай?
— Торешкӱвар.
— Вакшда уло мо, мыняр кӱан?
— Кумытан. Кокытшо йоҥышта, иктыже кана. Колымат йоднет дыр, чӱчӱ. Шуко
кучена.
— Вакшдаже шуко мо?
— Кум-ныл меҥге коклаште эре вакш. Теҥгече концерт шындыше кашак гыч улат
мо,
чӱчӱ? Вик палышым. Чаплын куштен моштеда. Тӱмыр кырымыда тачат пылышыштем.
Шӱвырымат шоктет мо?
— Тунемаш тӧчем.
— Мыят. Ачам шӱвырзӧ.
— Шоляш, тыят тунем. Ала артист лият.
— Сорокан семым шӱвыр дене пеш талын шоктышт. Нунымат моштышаш ыле.
— Олаш тунемаш мие. Техникумым почаш сӧрат. Кеч-куш кает гынат, шӱвырет
пеленетак лийже. Елеевыш от мие?
— Уке, паша пеш шуко.
Ойырлат. Йоргий шона: марийын пашажак ӱмыржым чаракла. Шӱвырымат чыланат
шке гыч
тунемаш тӧчат. Туныктымо гала, тыгай малайжым пӧрт гычат кожен луктыт:
"Кай,
мончаште кузе кертат магырыктыл. Тунеммешкет пӧртыш толын ит пуро".
Йоргий Ана дек савырнен шинчеш: "Тиде мушняк Тымапий Соколов деч шекланашна

кӱлеш, — манеш. — Кугу сӧснам мыланна пыштен кертеш. Шучко айдеме.
Мариетлан
шижтарен шуктен докан".
— Туддеч лӱдмашем уке. Ойлен ончыжо, вуйжылан муэш. Алиментым тӱлыктен
йомдарем.
— Пеш тӧрштылаш тӱҥалын. Ишыман.
— Ӧрӧзӧйым модмыж дене кашташ кӱзен гойо. Такше вет чыла Наум Исайыч
туныктен.
— Тудлан сырен коштшо шукемеш. Тый от пале, тудын лу зарядан браунингше уло
маныт.
— Теве ватыж деч пален налам.
— Тудо мушняк Тымапийым шотышкат ок нал. Ушдымешыже олаште у пӧртшым кум
тӱжем
теҥгелан ужален. Порананыште, лум пургыжым келын, Кугусолаш коштеш. Оксалан
пеш
сут. Садлан Варварийже ок йӧрате.
— Кугусолаште Варварийын суртшо уло мо?
— Акаже, шольыжо, шӱжарже, суртшо, вольыкшо... Но йогырак улыт, лӧчката-
шамыч.
— "Мӱкш отарыште" Епсей матросым модшашем ыле. Омем денат ужам да...
Роль нерген мут лекмым Ануш пеш йӧрата.
— Тудым тыланет огыт пу. Алексей Иванычын рольжо.
— А мый омат руалткале, шып тунемам. Йӧн лектеш гын, ямдак шогем. Ончо, тый
Клавий рольыш кузе логал кертыч?
— Тиде рольым Сергей Григорьевич Чавайн лӱмынак мыланем возеныс, от пале
мо? Фамилиемат мыйынымак пуэн: Петрова.
— Кунам шындаш тӱҥалын улыдаже?
— 1928 ийыште.
— Филипповаже кунам модаш пижын?
— Вес иешын, мыйын черланен вочмек.
— Черетшын диагнозшо могай улмаш гын?
— Порок шӱман улам, Йоргием.
— Мыйже тый денет эре торжан койынам. Проститле, Ануш, пален омыл.
Ануш шортын колта.
— Кумылем тодылалте, Йоргием. Тау поро мутетлан. Ужат, айдемылан шукат ок
кӱл,
чечас ылыжеш, — вачӱмбакше вуйым пышта. — Ончал, толынат шуынна мо? Могай
тиде
каланча коеш тушто? — кидше дене ончыкта.
Эн ондак клуб воктен шогалыт, Йоргий поян опытшо дене вигак кӧргыш пура,
кӱвар
мушшо ӱдырамашым ужын, йылдыртаташ пижеш:
— Салам, чӱчӱньӧ, пашат ушныжо, кидет лывырге лийже. Озаже кӧ уло, тый оза
улат
мо?
Мутыш мут ушна, поро кумыл шочеш. Ӱдырамаш тыште техничкылан ышта, тудын
пӧртшат
тыштак, самваржат, аважат уло. "Тидыже ватет мо?" — йодеш тудо да "Лажъял
ӱдырым
кондем" манше рвезым мӧҥгышкыжӧ чемоданже дене колта, ватетымат пырля
наҥгай,
ешлан посна вер кӱлеш, манеш, умыла. Нуно каенат колтат, пачеранат лийыт.
Моло-шамыч толын темыт, кушан шогалшашым огыт пале, озан умшам кӱтат. А мом
тыште Наум Исайыч палаже?
Йоргий ден Ануш техничкын илыме пӧртыштат шогылтыт:
— Мемнам ӱдырда тыш колтыш, ме артист улына, тыланда концертым ончыктена.
Тидыже
мыйын кувандаем лиеш. Самварет уло? Ложашда уло гын, ватем мелнам кӱэшташ
пеш
мастар... Тый от пурто гын, вес чӱчӱньым кычалаш перна.
Мутат уке, тыгай унам кӧ вес вере покта? Паша кая веле. Самварат ӱстембак
толын
шогалеш.
— Кудашца, мушкылтса, каналтыза. Ӱдырем колтен гын, тореш лийын ом керт.
Мом
кӱштен, тудым шуктем. Мелнамат лугалтена, чыла ыштена. Пӧрвӧ толмыда мо
тиде?
Умылтарат.
— О юмо-юмо-юмо, тӧрыш шичса. Мемнан шӱм-чоннам вургыжтараш, куандараш,
ӧрыктараш толшо улыдас, эн кугу уна улыда, эн кугу.
Йоргий нӧлтыкта:
— О поро кугу Юмо-о, кугу пӱрышӧ-ӧ-ӧ, Тынапий Элексей ватын шокшо чайже
дене
алалын гына товылен шого-о-о, мемнан кылмыше кӧргынам ырыкташ полшо-о-о,
мыланна
чайым ырыктен шогымыжлан суртоза кувайлан поро сай тазалыкым пу-у-у-у...
Чӱчӱньын чесшым авызлен налына да репетицийыш ошкыл колтена.
— Пеш кожмак улатыс, шольо, улденат моштет аман, кушан тыгай шочын-кушкынат
вара-а?
— Мотор кугу Тошто Торъялеш, чӱчӱньӧ. Юмо серлаге, перкем пуэн шого, ынде
ом пелеште, "кӧ пелетта — пелетта", кочкаш-йӱаш жап шагал кодо.
Ой, пареҥге перемеч, тутло пешак перемеч,
Чай ден шӱкаш пеш йӧра.
Эх, моторжат-шеремет, ӧндалал шупшалаш пеш келша...
Ой, адакат пелештен колтенам аман, ик-кок осым огыл, тичмаш перемечымак
нияльым
ма, ит вурсо, чӱчӱнем.
Озавате умбакрак лиймек, Ануш ден коктын шыве-шывыштым тӱҥалыт.
— "Мӱкш отарыште" Клавий рольым модашет тыланет уда лиеш, — ойла Йоргий, —
шӱмет
пеҥгыде огыл. Иктаж гана теве чот гына сценыште шорташ тӱҥалатат, шӱмет
пылтпулт, пытлӱч гына пудештеш, тиде роль "порок сердцанлан" огыл.
— Мыланемже мом ыштыман вара?
— Мыскара шуко улман рольым тавале, тудо тыланет пеш лач толеш. Мый шижам,
тый
мӧҥгыштет паша дене пеш андыгенат. Мариетше дене ӱяк-мӱяк иледа гын, пеш
ыле да.
— Тиде йодышетлан вашмут ок лий. Вожылам, але кас толын шуын огыл. Эшежым
мыйын
таче, ну... ӱдырамаш кечем толын шуын.
— Умылем. Режиссерлан ойлашет кӱлеш. Ман, революцийым пайремлаш мӧҥгӧ
пачерышкем
куржам.
— Ой, колем гынат, ом йӱклане тидын нерген.
— Колет гын, шорташ тӱҥалыт шонет мо?
— Кайышна Наум чӱчӱ дек.
Кочкын темын, озалан тауштен, клубыш каят. Йоргий Анушым режиссер дек
ӧкымешак
шӱкен пурта. Ик жап гыч тудыжо куаныше лектеш: паша лие.
Тидын дене Йоргийлан еҥым арален налме пашаже пытен огыл улмаш. Пӧтыр
Пайдуш,
"Тый мыланем сыралтышыъ огыл дыр" манын, миен шогале.
— Могай сыраш, ончалаш шагал улат да... Тыйым эшежым кресачам ыштынем.
— Лажъял ӱдырет деч шочшо азатлан мо?
— Ну вет пуэт ындыже! Тений июньышто Овдакием ыштас.
— Келшем, келшем. Овдакий пеш сай.
— Надятше утларак йомартле огыл мо. Зоя шӱжарже ден когыньыштым изишт
годсек палем, тулыкеш кодшо улыт. Аваже пӧръеҥ манер шочын, школыштына
завхоз ыле. Надян
эше кок изаже уло. Иктыже У Торъял кантонышто, весыже Нартас техникумышто
агрономлан тунемеш. Семилеткыште пырля тунемын улына. Таза, мотор рвезе.
Надяжат тудымак поктен, пеш таза, сӧрал капан. Кузе савырен кертынат?
— Серыш денак. Икана эше толынат ыле.
— Удыркалышыч чай?
— Лӱдам! Эше кудалтат.
— Окмак тый, ай, окмак! Тыгай улметым онча-онча да кылым кӱрлеш теве.
"Жентруда
школыштыжо" кӧмыт улыт, палет? Отна кутанора-шамыч! Надятшат нунын коклаште
тунемын чай.
— Ой, пеш чот лӱдыктетыс.
— Лӱдыктымыжӧ... Вара вара вуйыш кая да "Пӧтыр пучырий, нердыме Курий,
почем мука? Руп сорок" лиеш.
— Эй, Йоргийжат-моторжат, кузе мыланем илыман — шуко каҥашенат да, молан
арака
дене родым кучем, палет вет?
— Йожек-важыкетым шылте, тунар ӱдыр дене кылым кучен илет да...
— Тудыжо туге-е. Но капем-кылем ючылий, чурийвылышем ни пӧръеҥын, ни
ӱдырамашын,
йолкоптакемже валяк дене иктак, армийланат ом йӧрӧ. "Скопецым" палет, мый
тудо
улам.
— Тый эн тале да эн плока артист улат, йӧратымем, — оҥылашым удыралеш
Йоргий. —
Пӱртӱс юмо тыйын ӱмбалнет кана, чыла талантым пуэн, возымет книга дене
лектеш,
сценыште мом шонет, тудым ыштен кертат, чылажат садыгак калыклан ала-мо
семын
келша. Тыланет эшеат чот тыршен тунемын, искусствылан гына кумалын, Моско
Художественный театрыш вуйым шӱшман ыле, вот мом йодеш тыланет Юмын пуымо
талант.
Шкеже марий лоҥгаш лакемынак коднет ала-мо, чылт ом пале. Йӧра, марийлан
тыгай
айдеме, тыгай кугу артист юж семынак кӱлеш. Маннем, тыланет эшеат кугу
мастарлык
кӱкшыт пуалтын, вот мо, тудым почын сеҥе. Вара чыла лиеш. Мом эре ӱдырамаш
дене
мален кертдыметым шонен киетше, ну? Тиде вет, малыме пагыт, айдемылан,
пӧръеҥлан, кугу жаплан ок пуалт. Уна, Италийыште мурызо-шамычлан изишт
годымак мом ыштат? Пӧръеҥ йочам вускемдат. Тунам иже йӱк ок вашталт.
Вашталтеш гынат, эн яндар, эн ару, эн сӧрал кодеш. А тыйым вускемдымат ок
кӱл, куане! Операций вет пеш
корштарыше тудо. Тыйын ямдак!
— Шӱгар вынем воктен шогем, шуҥгалташ гына кодын.
— Тыге туныктен ойлымем деч вара тыйын ӱмбакет шӱвалаш веле кодеш: шкендым
сеҥен
от мошто, ӱнардыме коднет, колымым шонет, аҥыравуй тый! Мемнам вашталтыше
вес
тукым вара тыгеракын манеш: Пӧтыр Пайдуш, Пӱнчерсола марий, коло кок ияш
чапле
каче, жап шуде шӱгарлаш миен возын, Юмын пуымо талантшым жап шудегеч
пеленже
наҥгаен, марий калыклан пӧлеклаш чаманен. Тугай мотор Милютина Надя тудым
йӧратен! Чылалан палыме артист, мыскараче писатель, южо ойлымашетлан
Шкетанат кӧранен коштеш манын ойлат кызыт, олаште колынам ыле, вашке тудо
пьесым возен пытарышаш ыле. Кугу джентельмен, чиемже — я те дам, кӱсен тич
окса йыҥгырта. Мо эше
тудлан ситен огыл? Вате? Налже ыле содоррак Надяжым, тек артист-шамыч кугу
сӱаным тудлан келыштарат...
— Айда тетла тиде темым огына тӱкӧ, шер темын, — вуйым рӱзалтыш Пӧтыр.
— Теве "...отарыште" Онтоным кузе чаплын модат. Ончыкшым кунар рольым
чапландарет. Тый калыклан иле, единоличник ит лий. Ондалкален-ниялткален
налмаште нимо
сайжат уке, шканет корным веле локтылат. Теве мемнан аза шочеш, почаҥаш
верна
уке, кӧ пуа, мом ышташ, азаным кӧ пачерлан пуртаже? Тидым ушыш пыштен онал.
Марий-вате йӱла лийже мыланна, молет керек. Тый мемнан гай турак кашакыш ит
ушно,
пеленна ик ушдымо ит лий. Вара пачерлан Пӱнчерсолаш шым меҥге коклаш
курскат дек
лум пургыж гоч ийын лекташ тӱҥалат. Кече еда! Такше пеш сай физкультура,
колышыла мален колтет, ватетат, искусстветат огыт кӱл. Теве могай йомак
вуча тыйым.
— Пожале, шонаш ятырак пуышыч.
— Шонымат ок кӱл. Тый драматургийым Чавайн дечат чот палышаш улат, тудым
поктен
шу возымаштет, ит йолагайлане. Библиотекым театрыште вуйлатет, пырдыж
газетым
луктат, шкак сӱретмастар улат, статья возышо. Модметым ончен кӧранена, мый
тыйым
сценыште поктен шунем.
— О-о-о, шкеже Европысо чыла танецым пала, эн сӧрал ӱдыр-шамыч дене веле
кушта.
Ойгырен, кӧранен шинчем. Такше духи ате пеленемак, партнер ӱмбак кинде
шӱлыш ынже лек, шонем. Но тый юым палет ала-мо, ӱдыр-шамыч йырет пӧрдыт.
— Ю — чолгалыкыште. Нунын ончылно лӱдын-ӧрын шогылтман огыл. Руалте — да
танцыш!
Иктат ваштарешет ок шогал, ок туманле. Кучет гын, тыйын. Ок келше гын,
шӱвал да
савырне, сӧрвален ит шогылт. Нуно — ия виса, тый — шкет. Аптыранен коштмем
дене
первый йӧратымашем, Матранем, весе дене вашталтен. Мо, мый ом керт ыле мо
тудым
шӱгарла воктен олыкеш пызырен пыштен? Ок шӱкал улмаш. Аҥыра лиялтын.
Йӧратен гына ӧндалеш улмаш. Вуеш шумо жапыште ӱдыр пеҥгыде волян ок лий,
кузе савыралат,
тугела кая. Ынде мый, первый йӧратымашым йомдарыше ни пӧръеҥ, ни каче,
ӱдырамашлан порым ыштыше лиям? Уке, мый нунын дене йӧратен модаш гына
тӱҥалам! Чылан ик
калып гыч ыштыме улыт. Тыгайрак мыйын шӱйшӧ философием. Келша але уке, но
тиде
чын. Мыйын "сквозной действий" тыгай. Илыш — кредалмаште.
— Овдакиетше кузерак? Мом шона вара...
— Кӧршӧккучем, радына, йолымбал деч ял ӱдырамаш кунам ойырла? Мом шона,
тудым
ышта да йӧра, ончык мужедше гыч огыл. Кузе аза дене пырля илаш тӱҥалына —
ик мутат ок шокто. Шочдымо азалан нӱшкеварам огыт ру. Кызытше Торешпашкаров
ден Торешпашкарова семын почаҥына да йӧра. Мый Коряковышто пачерым муынам
ыле, тушто
илем, а тудо "Жентруда" школышто. Урок пытымек, туштак кӱварым мушкыт,
вургемым
шарат да возыт. Коммун! Янда окнан верандыште кеҥежым коктын эртарена.
Туштак,
школыштак.
Эшеат лодымандат ыле да, Тойдемар толын шуо. Таче концертак веле лиеш,
мане.
Пайдуш таҥ, Пумарий-шамычым мыскараштет пӱшкыл, сай клубым ыштышт. Тыге
шогат
ыле, Якшов нугыдо йӱкшӧ дене шергылтарыш: "Куда, куда вы удалились?.."
Гекзаметр
олмеш Ленскийын арийжым молат авалтышт: "Весны моей златые дни. Что день
грядущий мне готовит" да тулеч молымат. Вара Васям мокташ пижыч:
— Тенор! Козловскийын гай яндар.
— Уке, Вадим Козинын гай.
— Шагал. Лемешевын гай.
Стекольщиков тӧрлатен каласыш:
— Якшов Вачийын гай! Ямдылалт, Турекыште программыште лият.
Мурызо утларак чот веле шулдыраҥе:
Паду ль я, стрелой пронзенный,
Иль мимо пролетит она?
Анисимат ушнен, тудат лыжга йӱкшым эрыкта:
Вдоль по улице метелица метет,
За метелицей моя милая идет...
Тый постой, постой, красавица моя,
Дай мне наглядеться, радость, на тебя...
Миша ынеж код, йоҥгалтара:
Крутится-вертится шар голубой...
Ӱдырамаш-шамыч пурышт. Нунышт тӱрлӧ марий такмакышт дене сеҥышт.
— Сита орадыланаш. Айста пашаш тарванена. Паня, таче "Чардашым" куштена мо?
Сценыже кууе?
— Огына. Шырпе коропка гай веле. Олмешна Тапи Соколов кадыргылже шке
"хулиганже"
дене. Тудлан вер сита.
— "Яблочкымат" тугеже огына керт.
Тойки-мойки, ме мойки,
Савлий саска — ме саска.
Пӧртанур койышан — ме койышан,
Чарнур чыган — ме чыган.
Шӱшкаш толшо шӱшпыкшӧ
Спас марте веле.
Меже толын улына
Кече лекмеш веле.
Стекольщиков йыҥгырым кокымшо гана рӱзен толеш: "Ямдылалтса!"
"Эх, марий, марий, — умшавомышто кутыра Йоргий. — Елейсола марий. Тыгай
чапле
черкым пургед локтыл пытарен! Мончаланат ок йӧрӧ. Клуб ышталтеш гын, могай
пайда
ыле. Черкыште йӱк сайын коштеш: эркын веле пелешталат — Юмын пылышыш шуэш.
Кермычшым пеҥгыдым кыреныт, лӱмын сарайышт лийын, кужу тӱньыкан. Теве
мемнан денысым налаш. Тошто Торъялыште кермыч кырымым, черке ыштымым шкак
ужынам да... 1918
ийыште оптен шуктымо черкым уэш рончен, кермычшым У Торъялыш шупшыктен,
школым
ыштышт. Тыште кермыч ораш савыреныт, пожар ончаш пу каланчам гына
шогалтыме.
Тьфу! Эртак тупела ышталтеш".
Кумшо йыҥгыр деч вара Алексей Иванович Маюк-Егоров калык ончык лектеш:
— Елейсоласе ача-ава, акак-шӱжарак, изак-шоляк йолташ-влак! Тендан дек
пӧрвӧ гана толын улына, родо лияш кӱлеш манын шонена. Корнӱмбач пураш,
шокшо чайым йӱаш
таҥ-шамычна лийышт, шонена...
Ик еҥ кынел шогалеш:
— Чыным ойлет. Ме кызытак тендам шкенан дек наҥгаена. Пӧртем урем гоч веле.
Пошкудо-влак, концерт деч вара артист-влакым айста иктын-коктын наҥгаен
малтена.
Уке гын вет чара кӱвареш мален каяшышт верештеш. Келшена мо?
— Келшена-а-а! — кычкырат.
Маюк-Егоров таум ыштыш да ешарыш:
— Йӧра, тиде лие. Ынде клуб шотышто ойлынем. Шкат ужыда, могай шыгырыште
илен
толашена. Вес гана толмашеш кугу, йоҥгыдо культурполат шочын шичше. Ме вет
тендак дек путырак кугун чапланыше "Мӱкш отар" дене толын улына. Вер укелан
йывыртыктен огына керт. Шот мо тиде? Эрла Марий Турекыш лӱмын миеда гын
веле, тушто
шындена...
Шуко кутырыш тудо. Вара шовыч почылто. Шеҥгелныже — мотор вургеман ӱдыр ден
рвезе-шамыч. Елейсолаште (артист-влакын тыге лӱмдымышт почеш) тугай чесле
да шокшо
кечан гай пайрем почылт, ылыж кайыш — шинчатым от нал. Кузе, саламлен,
совыштым
кырышт!
Рӱжгалтын эртыш концерт. Адакат ончык Маюк-Егоров лекте:
— Чыланат мончаш пурышо гай лийын пытышна, кузе мӧҥгыда миен шуыда ала.
Мӧҥгыштӧ
вес тувыр-йолашым вашталтен чияшда логалеш. Концертнам шуко жап шарнаш
тӱҥалыда.
Кеҥежым кӱвар оҥа дене сценым уремеш ямдылыза.
— Июньышто ямде лиеш! — шоктыш колхоз председательын йӱкшӧ. — Елеевым йол
ӱмбак
шогалтена.
Сӧрымышт семынак артист-шамычым суртлашке налын кайышт. Мусаева Паня
Йоргийым
кычал муо, "пижын шинче": "Сита мый дечем вольнаште гуляяш. Руалат гынат,
тетла
ом ойырло. Мый тыланет шуженам!"
Корнышто ӱдырым туныкташ вереште:
— Мемнан шогалме верыште ӱдыржӧ ден аваже илат. Петрова дене шомакым ит
лук,
мыскарашкыда мыйым ида ушо, ушан-шотан еҥын образшым модаш тӱҥалам.
— Анушетше "партнершылан" ондакак миен возын, ужат?
— Черле. Ну, ӱдырамашын толын перна южгунам, шкат палет.
Суртвечым сайын нулен шындыме. Капка, кӱкшӧ песте, кок пачашан клат, леваш,

вӱта, кудо, монча. Тошкемыште шуко пушеҥге коеш, садышт уло. Кудывечыште
нимогай
тор уке. Пӧртӧнчыл пырдыжым обшиватлыме, чиялтыме, кӱварат йылгыжеш. А пӧрт

кӧргыжӧ тугай мотор, йӧнан, капет-кылет кандарыше. Шӧлдыравал решоткан,
тудымат
чиялтыме. Коҥга пор гай ошо. Кок койкым шуко кӱпчык дене, тӧрлен, йытыраен
шындыме. Теве кузе илен моштат.
Кудло ияшрак кокашт азапланен йырымла:
— Вараш кодымыс, тыге ок йӧрӧ ыле да... Ужым, кузе ноен пытышда. Пеш
сӧралын
кертыда, тыгайжым пӧрвӧ ужынам. Чечас самварем шуэш. Мурыжо, тӱрлӧ
куштымыжо —
ушетак кая, ушетак кая.
— Кеҥежым спектакльым кондена.
— Тунамат иканаште мемнан дек пурыза. Теве самварем шуо. Шичса ӱстел йыр.
Ануш,
шӧлдыравачет воло вашкерак.
Тудыжат вашке гына ньыз-нюз койын вола да йодеш:
— Спектакль сайын кайыш?
— Уке. Ыш кай. Петрова Ануш черланен. Палет тидым?
— Чылан палат. Пушкин Йогыр таза?
— Йогыр огыл вет, Йоргий!
— Ай, Йоргий эше. Йыгыр-Йогыр Йоклака, кека вует моклака.
Теве кузе марий артистке ялысе суртыш шке "культурыжым" шара, шоналтыш
Йоргий.
Кочкын, кутырен теммек, шканже "малыме вагоным" кычалаш тӱҥале:
— Кокай, тыге ыштена: Пушкин Йоргий — шӧлдырамбак, Мусай Паня — коҥгамбак,
Пӧтыр
Ануш — кӱварвак.
Ануш туштак когарген шога:
— А мӧҥгешла огына ыште мо?
— Ӱмбачше кунар тӱлет? — Пушкин мутлан кӱсеныш пурышо гыч огыл.
— Шинчатлан тул коймеш! — руалеш Ануш, тудым сеҥаш ок лий.
— Лапти врозь! — кӱзен кая Йоргий. — О, тыште узьмакым верештым. О кугу
Юмо, кугу Пӱрышӧ, мыланнат, сурт оза-шамычланат тазамак пуэн шогыза. Нине
кок ӱдырамаш
коклаште, киямат ия, мыйын чонем, кап-кылем ит алгаштарыл, ит чыгылтыл.
Эрыкым
пуышо Йоргий юмем, яраимньын кудал толын, кужу умдет дене киямат иям
шуралтен
шу.
Паня йодеш:
— Могай монологым ямдылет?
— Шкемын Георгий Победоносец сакчем дене кутырем. Мемнан черкыште тудо
алтарь
ваштареш вераҥдалтын ыле, эн чапле юмоҥа, латкок вуян кишкым мланде ӱмбалан
кердыж дене керын шынден, тугай сӱрет. Гурий поп тудын лӱмеш мыйым тынеш
пуртен да
тугаяк лӱмым пуэн. Проска — могай тиде лӱм вет? Эрла теве Марий Турекыште
черкыш
пурет да поп деч йодат. Вара языкетым касара. Языкетше мый дечем вара шуко-
шуко
погынен чай.
Панят шӱктараш тале. Йоргий шке верыштыже шӧлдыраште киялта гынат,
коҥгамбалне
кийыше ӱдыр лӱмынак йӧсын шӱлаш тӱҥалеш, рольым модеш, пеҥыжын ойла: "Мо
тыйже
мыйын ӱмбакем кӱзен возынат да эшеат от воло, тыланет тӧшак улам шонышыч мо
але
ия чыгылта? Мыйым языканым ыштынет аман да... ой, шӱлышем луктат, воло,
Иуда Искариот. Черке вуйышто чаҥ кырыше дене нигунамат малаш пырля ом воч
шоненам ыле,
уке вет, темдале. Эре тудлан ӱшан чоҥгата лийже".
Анушат льыргыктен кия:
— Ну, паша лие, очыни. Вес кеҥежым Кугу Юл дене гастрольышто лиймылан
мӱшкырет
саҥгат дене тӧр кушкеш, Панюк. Йоргий иландараш тале.
— Ануш, шыпырт! Шалтай-Балтай-Тилибом-Тарарам, Пелшуран ия!
— Чарныза, мушняк-шамыч, оза-влак малат, уна.
— Огыт мале чай, але йомакым колтышашем уло.
— Она мале, она мале, — шоктат суртоза кокашт ден тудын ӱдыржӧ.
Да Йоргий тӱҥалеш:
— Илен, манеш, ик вате Йошкар-Ола воктен "Чихайродышто" але вес семынже
Кукшыкоремыште. Малыде орланен. Мален ӱстембалне, мален мландӱмбалне,
йӱштылмаште вӱд
ӱмбалне...
— Чарне, манем, — Ануш чытамсырлана.
— Кӱзӧ, вара йымем.
Йомак мучашыш ок шу. Нералтен колтат. Йоргий у верыште адакат омым ужеш.
Коважын
садеран тошкем тӱрыштӧ кугу ваштар, кӱжгӧ тӱҥан ладыра олмапу, полан,
ломбер,
пӱкшерме, пызле воктене изи тайылыште кум иза-шольын мончашт шогат. Тыште
кум еш
шуматкечын тӱшкан мушкылтеш, могыржым кандара, выньык дене поньыжеш. Омыж
дене
тудат коваж дене пырля мончаш пура. Коваже тыште индешымше. Чылан ӱдырамаш
улыт.
Йоргийлан черет дене тупыштым йыгыктат пуйто. Ну вет толаша, тырша, ялтак
шокшешт ярнен пыта. Пытартышлан кӱкшӧ таза капан Тальян Уляна, марлан
кайышаш ӱдыр,
пӱгырнен шогале:
— Теве тыланет, Йоргием, шовынаҥдыме мушкыш, чот муш ынде. Тупым веле огыл,
чыла
йыге.
Тын гыч лекмеш йыга, йыга, йыга да пурт помыжалтеш: Паня воктен кия. Тудо
йомак
ойлымыла толын возын ыле да тушанак омо шупшылын. Кызыт ӱдыр дек туге чот
пызнен
возын, мо чымалтшашыже уло, пӱтынек кӱсле кылла чытыра. Йывыжан гына кидшым
ӱдыр
оҥыш намийыш. Паня ок помыжалт, ала так сурлен возын, кӧ пала. Пеҥгыде
"курык-шамыч" пернат кидшылан... Шот дене чиенак, тӱгӧ каналтымыла лектеш.
Тӱнӧ ошемын.
Кокашт мучела дене вӱдым конда, "тендам пукшен-йӱктен колтынем" манеш.
Шӱвырзын
пӧртшӧ куштырак манмылан ончыктен колта:
— Черке деч кум пӧртым коден — тышкыла. Кугу Пуялын шӱвырзыжӧ... Кужун ит
юватыл, кочкаш толын шу.
"Тынгий-Тонгий Московский, саҥган доҥгыз Козловский. Ямшык Миклай шке улам"
манын, чӱчкыдын ойлен кайыш Йоргий. Шӱвырзым вереште, тудыжо мӧҥгыжӧ
пуртыш. Шовычеш вӱдылмӧ шӱвырым луктын ончыктыш. Шокташ ок лий ыле,
чырлыкше ок ыште. Регеж
Йогырын ыштышыже огыл улмым пален, Йоргий йӱкшыш, толмо корныжым тошкыш.
Тӧрыштӧ
улыт ыле таҥже-влак, чайым йӱыт.
— Мӱшкыр тӱмыр, Регеж шӱвыр, — ышталеш Ануш.
Йоргият ваштареш пуыш:
Имне манын кушкыжална
Куткышуэн оражым.
Ӱдыр манын налдалална
Латкок азан аважым.
Тиде рвезым, ынде марийым манашат лиеш Йоргийым, Ожсо калыкын тӱрлӧ
койдарчык
мурыжым, почеламутшым, туштыжым палыме кӱш нӧлта. Чыла ялыште кажне лӱмлан
игылтыш пелашым кычал муытыс, рифме денак пижыктен пуат. Сырен кудалтат
гын, тыланет
ала-могай екемет гыч толшо мутымат тушкалтен сеҥат. Тошто Торъял тидын
шотышто
тӱня деч ончылно каен. Пайрем годым модмаште иканаште ушеш вочшо мурымат
пӧлеклат. Уш тале, молан манаш гын, кызытсыла арака дене варныше огыл.
Аракаже могай
тӱрлӧ гына ужалалтын огыл! Коло ияш марте кӧ рвезе кокла гыч подыл ончен?
Шагалже. Чыла тиде Йоргийын вӱршерышкыжак шыҥен, сандене аракам, чесым
огыл, мотор
деч моторым — ӱдырым, сеҥашак, кучылт ончашак веле ваҥа...
Суртозалан тауштен, теҥгечсе "клубышкак" каят. Артист кокла гыч ятырже ала-
молан
тушанак мален. Йоргий упшым нӧлтале:
— Кугу Пура-Пумарийын артистше-шамычлан — поро эр! Искусство храмыште нерым
коргыктен ситарышда, коеш.
— Тыланет пеш весела тудо, а ме тышан карта паҥга гай кылмен улына.
— Тудо шокшо мелнамат авызлен толын!
— Эр кайык шулдырым эрыкта, нерыше нержым кӧргынчеш.
— Мо пеш талештынат, шокшо помыш гыч лектынат веле ала-мо.
— Тендан климатда мыланем ок йӧрӧ. Шокшо помыш веле паремда. Айста
физзарядкыш.
Марий Турекыште суас-шамыч казу дене сийлаш тӱҥалыт.
— Кочкын онченат мо?
— Суас ӱдыр помыш паша деч вара пукшен ыле. Шуреева Варварий дене пачерлан
ила.
Радиошто мурымыжым колын огыдал мо? Овдакий, Паня да Ануш огыл гын, тудым
марлан
налам улмаш. Пагалымыжым практический семинарыште ончыктен. Пазар садыште,
черке
воктене. Мый Чарлам манам...
Ануш ден Паня пурат. Чылт пуйто нуным ужын огыл — Йоргий туге вашлиеш:
— Кушто орланен малышда, чот кылмышда дыр?
— Шкеже кушто, могай пире вӱташте орланенат? — йодыт нунат.
— Шӱвырзылан шӱвыржым ачален коденам, но вес вере маленам.
— Кочкынат але уке?
— Изишак пурлештым.
— Мом?
— Ик чывым да тичмаш кӧршӧк шӱрым роведым.
— Йӧра, меат Турекыште-мекыште суас изайын шӱйышкыжӧ кержалтына. Уна,
Тойдемар
толеш, Коймар-Тоймар-Тоймарий. Эй, тояк улат дыр, Тойдемар, рӱдаҥын отыл?
Ула-шамычымат конден саде Стекольщиков-Тойдемар. Йоргий адакат Петрова Ануш
дене
логале.
— Таче ваткан одеял дене леведалт возына, нечым жалаяш! — мане Ануш.
— Могай тый млоец улат, — мокталта рвезе марий. — Ну вет шупшалалтына-а.
— Шып лий, ит палдаре. Тыште ик окмакат уке, чылан пинерешке улыт. Тыгай
опытшо
кажне артистын утымешке. Уке гын, колен пытат ыле.

МАРИЙ ТУРЕКЫШТЕ СУАС КАЗУ ДЕНЕ СИЙЛАЛТЫНА. УРА-А!
Нерен-нерен, тӱрлым шарнен, адакат йорталтен кудалыт, корно кужу. Шуко жап
эртымек иже Турек оралте-шамыч коедаш тӱҥальыч. Тусо ӱдыр ден рвезе-влак
коремлаште
ече дене, икмынярышт купышто коньки дене мунчалтат. Пӧрт-шамыч кӱкшӧ, мотор

улыт, йырваш оралте дене авыралтыныт. Палисад шуко. Чоҥгата гыч вес кугу ял
коеш, пӧрт вуйым суас семын оҥа дене ургымо. Черке воктелан шогальыч. Улазе-
шамыч
пурла век савырнышт, куэр шеҥгелсе пӧрт дек савырышт. Тиде — Марий Турекын
пырня
дене чоҥымо у клубшо. Тудо шокшо, йоҥгыдо, сӧрале. Погым нумалмек,
столовыйыш
кайышт. Тудо кок пачашан кӱ пӧртыштӧ, черке ваштареш. Мӱшкырым темен,
Йоргий
школыш куржын колтыш, техничкым, завучым вереште, умылтарыш. Техничкын
пӧлемжым
шканже да Анушлан удырал налын сеҥыш. Вара клубышто мо ышталтмым эскераш,
кевытыште кочкаш иктаж-мом погыстараш кайыш. Ануш Клавий рольым йӱдыкшӧ
дене ятыр
тунем шинчылте. Таче такше ок мод, Филиппова Настялан пуымо, сандене чонжо
чон
олмышто огыл. Йӱкынак ойла: "Шке рольым мурен-кутырен толашем, толашашыже,
омем
денат тудымак веле ужам, но вашке чеверласаш логалеш, очыни, Клавий родем.
Настя
мый дечем шуко пачаш сайынрак кертеш. Тӱслан тунар сӧралжак огыл гынат,
модмыжо
пеш нечке, калык шӱмеш пижше. Шкежат тудо ӱдыр, а мый — могыр пуаҥше
вате... Тунемын, ялтак явыгенам. Эпизодышто шогылташ веле йӧрем. Мастарлык
уке, чын илышым
калык ончык конден ом сеҥе, теве вет кушто пашаже..."
Йоргий толын шуо: "Ужар леведышан черке вуйыш кӱзышым, чаҥ кузе муралта,
пыртак
олян пералтен нальым. Черке пеш чапле тыште, но изирак. Репетиций пытен,
чечас
тӱҥалына веле. Тый ит мие?"
— Огым. Клавийым весын модмыжым ужам гын, чонем мӱгыраш тӱҥалеш, шорташ
пижам.
Лучо кораҥаш огыл.
Йоргий куржо. Шовыч кок велыш торлаш тӱҥалын ыле, миен шуо. Якшов калыклан
"улда":
— Марий Турек шергаканем-шамыч, мемнан палыдыме мӱндыр калык-шамыч! Лу ияш
театрнан пашажым ончен кертыда таче. 1918—19 тулан ийын шочын тудо, эн
самырык. Калык ончык лектын модаш — манаш веле, кузерак ме тыршена — таче
палыме лийыда.
Шуко ойла эше тудо. Мучашлан совым шийыт. Сцена почылтешак ындыже.
Спектакльын
сӧрастарышыжланак уге рӱжгаш, куанен кычкырлаш тӱҥалыт. Корий кугыза деч
вара
Клавий лектын шуэш, иканаште ончышо-шамычын кумылыштым савырнен авалта,
ӱдырамаш-шамыч шортыт, чытен огыт керт... Шулдыран мӱкшиге-шамыч лектытат,
чылт ӧрын
пытат: уждымым ужыныт! Коло куплет мурылан коло изи мӱкш эпизод ышталтын,
ӱдыр-шамыч чылт ночко лапчык гай пӱжалт-ноен, сцена шеҥгек лектыт...
Тыштат ончышо калык Пӧтыр кугызалан, тевак сценыш кӱзен, ок логалте, ик жап
модашат ок лий. Южиктышт кычкырен толашат:
— Эй, апак, окмак калпак, тиде вет спектакль, сценышкыжак ит кӱзӧ, чумал
шуат.
Пӧтыржым кӧ модеш гойо? У Торъял кантон Укташ ялмарий вет, граждан сарыште
кредалын манын возымо ыле, Голубев Элыксандыр, Элыксандыр кугызан эргыже...
Матросшо — Маюк-Егоров, Курык марий вел Изи Сундыр гыч. Та-ак чумалыт, так
миен возат
омсадӱрышкӧ, родем. Лучо шып шинче да йӧра.
Маныда-огыда гынат, "Мӱкш отар" литератур произведений семын, пьеса семын,
айдалийже модшо "кампаньыш" логалеш гын, семынешыже тунарак кугу чапан огеш
лий улмаш, шона Йоргий. Артист труппо тӱҥ режиссер деч посна, тудын
талантше деч посна, мом ыштен кертеш ыле? Тӱҥал пуышыжо эн пӧрвӧ тудо,
Клендыр-Календер, путырак
чот шот мушо, уым кычалше мастар. Тудын тӱҥалтышым вара моло артистат чылт
шке
семынже, шке пӱртӱс пуымо талантшылан, келыштара, тидлан корно почмо. Кызыт
тыге
огыл вет? Шкендын трактовкан роль дене вес режиссер дек лектын ончо, кузе
гына
ок тӧрлатыл, кузе гына тыйым огеш "пӱчкеде"! Да лектын шинчеш пшик! Молан
манаш
гын, артистын талантше почдымаште орланен кия, тудлан воля уке. Теве Ӧрӧзӧй

рольым модшымак нал, Соколов чылт шке гыч туге мастарын чоҥен: тӱжвал
тӱсшат,
кап-кылжат уродын гай лийын ынде, тугак пелвек йолым шӱдырен коштын,
кутырен,
тӱрвыч моштен, куштен толашен... Чыла тидым ок ыште гынат кертеш ыльыс.
Тыгай
уродын Клавий дек шӱраҥыштмыже ынде калык чоныш шуэш да куатле мыскарам
шочыкта,
воштылчыкым.
Нартас ял озанлык техникумышто модмо годым образыш эшеат куатле вийым
пыштыш,
чылт мыланна палыдыме гай Соколовыш савырныш. Эше улмаш тудын творческий
лабораторийыштыже образлан ешартыш койыш, ешартыш чия. Марий Пыламарийыште
модмо годым
вес семынрак модо. Калыкше, ну, кӱварвалне мӱшкырым туржынак кия эсмаса.
Олаште
гын тыгежак модмым ужын омыл ыле. Кажне гана у трактовкым пуа вет, шайтан,
кушто
муэшыже? Омыштыжат Ӧрӧзӧйымак ӧндал мала гын веле?
Турек калык пешак почылтшо кумылан улмаш, але марте палыдымынрак, вес
семынрак,
но марлак яндарын кутырышо семын палышна. "Мӱкш отар" тысе-влаклан нигунам
ӱштыл
шуаш лийдыме палым шӱмешышт кодыш. Тудын дене пырля вес кугу сеҥымашлан
театрнан
ӱшанже шочо...

ОЗАҤ ЖУЛЬЫК ЙЫВАН КЫРЛАМ ГЕОРГИЙ ПУШКИН ВАШЛИЕ
Тиде кугу гастроль мучашлалтмек, Йоргиймыт уэш тунемаш пижыч: латикте гыч
кум
шагат марте грим, мимика теорий да практике — кыдалаш ийготан еҥ чия
полшымо почеш качымарийыш савырна да мӧҥгешла — шоҥго кугызашке, ойлымашым
роль дене да
тугакат модыт, лудыт, басне, почеламут тунемалтыт, нота почеш гекзаметрым
кычкырат, пластика, танце — тӱрлӧ калыкын кая, тунамак черетан репетиций...
А кастене
спектакль: С.Чавайнын "Мӱкш отарже", "Ямблат кӱварже", "Илыше вӱдшӧ"...
Толстой
гыч "Пычкемыш лоҥгаште", Шабдар Осыпын "Илыш йыжыҥ", Яновскийын "Шыде",
М.Шкетанын ик кыдежан комедийже-влак — "Лапчык Каритон", "Важык вуян
йыдал", "Ораде" да
молат. Шкетанын возымыжым, тӱҥ рольым, эреак вес тыгаяк, автор гаяк,
мыскараче
да пӱртӱсын пӧлеклыме юмо куатан Пӧтыр Пайдуш модын, тудо шкеже Скопецла
коеш,
ик руш спектакльыште тугай роль лийын. Тудын кидше, йолжо веле огыл коштеда-
тарванылеш, тыгак чурийже ик верыште ок шого, тыгай илышыште вич тӱжем
еҥлан иктын
лиеш чай, пылышыжымат чыла вере коштыктен, савыркален кертын — теве могай
Пайдуш! Йоргий пала: мончаш тиде Пайдуш эреак плавке дене веле пурен,
"шольыжо"
утыжден изи. Пӧръеҥ вийже уке. Пивнушкыш ик кленча ошым пурта, коло кружка
кабак
пурам налешат, варкален йӱэш, колым кочкеш. Шагат дене шинчылтеш. Йырваш
кычкырат: "Пайдуш, пайданет пу, тынар кружкам шканет налын шинчынат. Ведра
дене тол
вескана, тек лӧкӧ!"
Ваштарешыже Пайдуш:
— Мыйын таче шочмо кече. (Тудын эре шочмо кечыже!) Колыштса, муралтен
колтем лучо, — да "Из-за острова на стреженьым" тӱҥалеш.
— Тыште мураш ок лий вет, Падуш-Пайдан.
— Мый вет уло вийын огыл, нер йымалнем веле. Уло йӱкын тӱҥалам гын, пӱтынь
Чарла
куржын толеш. Тыште ок лий ужат, уремыште ок лий, пачерыштат ок лий...
Мыйже еҥ
дене веле илаш тӧчем. Чон йӧсем дене кушто вара муралтемже. Шкетаным модын,
шкетын кодынам. Шкетанже шкетынак, Пайдушыжо кеч пайданже дене... Такше
Шкетанынат
шке пайданже уло чай.
Вакшылдалме тӧшакемже — йӱксӧ пун,
Тоҥедалме кӱпчыкемжат — куку пун.
Ачием-йӱксӧ, авием — куку,
Шкеже улам куку йоча.
— Рифмыжат, ритмыжат лудышмуретын уке! — кычкыра ала-могай поэт.
— Ритмым, рифмым палет гын, мый декем тол, пырля вич кружкам нал, кутырышаш
уло.
Рвезе толеш.
— Шкетанынат шке пайданже уло маньыч да тидын дене мыланем келшышыч, —
манеш
рвезе. — Тудат ойгыжым пайдан полшымо дене луштара ужат? Эре ужат ала-мо
тудым?
— Кузе ом уж? Пьесыштыже модам да... Кушеч улат шкеже?
— Шернур вел Ономорко Купсолам палышыла от кой такше, — шыри-и ышта кугу
вуян,
шемалге лопка чуриян рвезе.
— Тушкыжак "Мӱкш отарнам" шынден шуктен онал ала-мо, ок шарналт... Ала-можо
Озаҥ
жульыкла коят.
Рвезе изи шинчажым эшеат чулийракым ыштен ончале, Пайдушын коваштыжлан
йӱштын
чучо: тыгай деч ала-момат вучен шукташ лиеш. Но ыш лӱд, мутшым чотрак веле
турамдыш: — Шич пеленем ӱстелтӧрыш кум кружкат дене, ойнам шуялтена.
Рвезе шинче. Ӱшаныдымын ончале.
— А тыйже тыште могай окмакым ыштыл шинчет? — шылтыкым веле кычалеш.
— Пӧтыр Пайдушымат от пале мо? Шкеже марий улат, коеш. Почеламутымат палет,
а
марий дене торжан кутырет, пуйто марият отыл, а Озаҥ жульык...
Лоткыктен воштыл колтыш ӱлыкшӧ, но чумыраш капан шемалге рвезет.
— Палышыч ындыже, чынак, Озаҥ жульык. Таклан огыл, Пӧтыр Пайдуш, мыскара
мастар
улат улмаш. Мый тыйым пеш сайын палем. Озаҥ корныш коштылдемат, туш
кайышыла ма,
толшыла ма театрыштыда лиедем. Модмет пеш сай.
— Ай, каласет ыле гын, ипташ-йолташ... Теве кок кружка пиве. Вашмутетым
оксала
налам: марий улат, Озаҥыш коштылдет, а кушеч Йошкар-Олашкыже толат, кудо ял
велым. Ономорко Купсола манат...
— Тый але тиде лӱмым чо-о-от палаш тӱҥалат, — тугак чоян шыргыжеш рвезе. —
Йыван
Кырла. Ит мондо. Озаҥ госрабфак! Тушечын — академий, ха-ха-ха... Ну, келшыш
вашмутем? Кок кружкат ынде мыйын, — йоддеак шкеж велыш шупшыльо.
Умбакыже ласканак ойласен шинчышт. Пайдуш пален нале: поэт кумылан рвезын
ачажым
кулак-шамыч индырен пуштыныт.
Эшеат жапым эртарат ыле да, воктекышт пеш мотор ӱдыр лишеме, Пӧтырлан
парняжым
кадыртен ӱжылдал кораҥдыш, ала-мом шыве-шыве кутырышт. Тидын годым Кырла
улам
маншет кораҥ кайыш.
Тиде У Торъял кантонысо Кӱшыл Ядыкплак Милютина Надя ыле, Пайдушын серыш
гоч кучен илыме сӧрале таҥже, тукымжо дене пырля кок кечылан Йошкар-Олаш
толыныт, нуно
олам шке семынышт тыге лӱмдат. Такше Надя Жентрудаште туныктен шогылтеш,
жаплан
йодын, ялышкыже каен ыле.

ЮМЫЛАН ТАУМ ЫШТЕНА: ЙОРГИЙЛАНАТ ПӦРТ ПӰРАЛТЫН...
Коммунист уремыште тюрьма ваштареш ондаксе поян еҥ кок пачашан, чердакан
чапле
пӧртым чоҥен шынден улмаш, Жентруда манме ӱдырамаш кидпашалан туныктымо
саде
школым чылан ончен эртен каят. Йоргий Овийже дек миен толаш лие. Кӱшыл
пачашыш
кӱзыш.
— Тӱр гай мотор-кудыр ӱдыр-шамычем, салам лийже, — малдале тысе чевер деч
чевер
ӱдыр-шамычлан.
— Салам, салам, мотор марий артист!
— Молан тендан коклаште мыйын мотор ватем ок кой?
— Тудо Мария Афанасьевна дене. Заведующий, ӱлыл пӧлемыште.
Йол дене кылде-голдо перкален, ӱлык вола, вуйлатышын кабинетышкыже пура,
саламлалтеш, шкеж да ватыж нерген кӱчыкын ойла. Манеш, мыланем тышке кажне
кечын толде ок лий. Вара кудывечыште яра шогышо изи пу пӧртын так шогымыжым
шижтара, иккок тылзылан ватем дене пырля почаҥаш пуэда гын, манеш, ме тудым
илаш йӧршын
сайын тӧрлен шындена... Ватем, манеш, шкат паледа, мӱшкыран. Тевыс, уна,
ончыкта, тендан дек толын. Мо шып шинчет, Овий, мыланем ойлаш полшо,
ышталеш, воштылеш.
Коктын умылтарышт. Овият жапыштыже умылен шуктыш: кызыт тиде йодыш сайын
пыта
гын, нунын шке илемышт лиеш, эсогыл вӱрланен-парланен кайыш. Шинчавӱдшат
йоген
лекте.
Ӱдырамаш ӱдырамаш шинчам коракла ок чӱҥгӧ, икте-весым пӧръеҥ деч вашкерак
умылат, эшежым мӱшкыран улмыжлан чаманенат кертыт. Тугак лие. Пеш жапыштыже
Юмо
Йоргийым тыш конден.
Вуйлатышын кумылжым савырен кертыч!
— Пӧрт кӧргым йытыраяшда шканда верештеш, — мане Мария Афанасьевна. — Мый
шкеже
ом шу, кум вере туныктен толашалтеш. Ончалашыже мием. Пиалан лийза. Ондакше
кунарлан йодында — тунар иледа, вара эше ончалына, — ешарыш. — А молан
тыланда
полшаш огыл? Тольык вот мо, уто еҥым поген, ида рӱжгӧ, милице да монь ынже
тол,
вара пашам кертыда, мыланемат, шкандат сай ок лий. Палем, артист чон тугай,
тымыкым ок йӧрате. Веселитлаш веселитлыза, но торжан огыл. Тиде йодмем
огыда шукто
гын, кынервуйдам пурлаш кычалаш тӱҥалыда. Ну, тарваныза веле. Тунемше кокла
гыч
полшаш йодса.
Кузе таушташат огыт пале. Ойгат, пиалат шуко мутан огытыл. Тунамак пашалан
пижыч. Ончат, пӧртын кӧргыштыжӧ шӧлдыравал, коҥгавал улыт. Йоргий кӱшкӧ
урла кӱзен
кайыш, тӱньыкым тергыш — кермыч катлен возын огыл. Коҥгаш кагаз орам
йӱлалтен
ончышт — йӱла! Шикш кая. Кӱварым мушкаш кӱлеш. Пӧрт шеҥгелне олташ ситыше
тор
лекте. Овдакий техничке Таням муын кондыш, йытыраен-йытыраят.
— Ой, Йоргийжат, йоргажат, шӱм-чон йӱлалтарышем, — ышталеш Таня шкетын
кодмекше,
— тыйын лӱмешет тыршем, от уж мо? Тиде пудапка Овийым теменат гын, ынде
мыйымат
тунартыш нӧлтен шукто. Теве Овий ик сукыр ош киндым конда, сакырым, соктам,
вара
ме илалтен колтена-а. Чу, ит лишем, теве пура, ужеш гын, мом манеш.
Чайникымат
ырыктена, лемнат лиеш... Мий, ведра вӱдым налын тол.
Овият йоллан писештын. Мо кӱлешым сумкаж гыч луктедыш.
— Ой, чылтак монденам, Йоргий, кагор арака деч посна сӧрастарыме пашана ок
кай,
— вӱдым кондышо марийжым кевытыш поктен колта. Тудыжо шуко ок вучыкто. —
Чечас
ме матрасым, кӱпчыкым верештшаш улына. Коҥгана кузе сайын йӱла, ончо,
Танюш,
тыште райысыла илаш лиешыс. Кузе але марте илыдыме шинчен тиде пӧртшӧ,
мемнамак
вучен ала-мос.
— Малашда вер пеш сай.
— Тыят тышке толат гын, от шыгыремде.
— Ала Йоргий тореш лиеш?
— Мыйын шонымаште, тудо тыйымат мыйын семынак йӧрата. Кок ватыже лийына.
— Мо, тыйын ушкалыме шотет уке мо, кажне ӱдырамаш тугайыс. Тыйже Юмын
ниялтыме
шочынат мо?
— Ме ынде тул-вӱд гоч эртен улына. Тунем пытарымекем, куш колтат гын?
Очыни,
мӧҥгӧ могырыш кайыман лиеш. Йоргий артист пашажым садыгак ок шу. Вот и иле
ватемарийла. Тиде пӧрт вет кужунак мемнам ок ашне... Азам кум тылзе гыч
ышташ шуам
чай.
Таня ик жап гыч матрасым, одеялым, простыньым, молымат нумал толеш. Йоргий
кагорым, святой Юмын дарым, конда. Овдакий чесым ямдыла. Пӧрт кӱвар
волгалтеш веле,
пырдыжла гыч лавырам кораҥдыме. Коҥгам ошемдаш да — пашажат.
— Башкир Майрадам, Афанасьевнам, ӱжыда мо? — йодеш Таня.
— Тыгайыш садыгак ок тол, шкенан шот дене пайремлена дыр.
Чуланыштат кӱлешан арверым, кружкам да шинчал атым верештыч. Вургемым
почкышт.
Йоргий пеш куанен: "Ынде Коряково ялыште Вася Якшов дене ик койкышто
шыгырнен
малаш ом тӱҥал. Ватем ден коктын Микит Ондрей кугызан сарайыштыже шудо
лоҥгаште
пелашемын ӱшан чоҥгаташкыже пызнен илымыла илалтен колтем!"
Ӱстембак поген шуктымек, у суртоза йырымлалтен колтыш: "О поро кугу
пӱрышем,
эрыкым кондышо Георгий святой юмем, кумылянна да жап шумек нылылянна сайын
келшен, мӱшкыр теммеш йӱын-кочкын, пашам ышташ, сайын илаш полшен шого,
койшо, койдымо тушман деч саклен шого. Кузе емыж-саскам чевер кече оролен
ямдылен шога,
тый йылме пурылтыш дечат, осал шӱлыш дечат арале, черкыште йӱмӧ юмындар
дене тазалыкым пу-у. Танян, Овдакийын да шочшаш азан, Йоргийын тазалыкышт
верч тиде кагорым подыл колтена".
Ешарыш:
— Йӱза, сийлалтса, шӱмебелем-влак, чес изи гынат, ида ӧпкеле. Тиде вет трук
толшо пиал. Чонна куанен, илаш верна уло, омо кончымыла веле чучеш.
Нимодымо поен
шинчын — ӧрат вет.
Таня тиде йӱдым нигуш ыш ойырло, когыньышт коклаште малыш. Эрдене Йоргий
могыржым физзарядкеш да пластикеш туржын пурыш. Ойла:
— Овий, мыланем чапле марий тувыр кӱлеш, шкенан вел тӱрлеман. Пӧтыр
Пайдушын
гай. Тудын тувыржым кондем гын, тугайымак ыштен кертыда мо те шке
тӱшкаштыда?
Овий тореш ыш лий.
Театрыште кечым чон ылыжме дене эртарыш. Тушто у пьесым лудыч. Пӧтыр Пайдуш
Йоргийын пиалжым пален нале. Унала наҥгает гын, нимаят тореш омыл, мане.
Шып, лыжган эртарена. Танюшетым кондет. Репетиций деч вара у верыш илаш
пурымо шотым ыштена. Ошым, кагорым, киндым, кило соктам, тунарак кампеткым,
пел кило сырым, ковыштам, киярым, эше мо шотлан толеш, тудым налына.
Рия-рия шӱвыржым Максым Йоргий шокталта,
Тӱбыдӱп-тӱбыдӱп тӱмыржым Пӧтыр Пайдуш пералта...
Кадыргылмыштым Тынапий Ануш ужылда. Мурышто тудын лӱмжӧ лектынат, пижын
веле,
умылынеже. Пакчасаскам кычалын, кевытлаште кошташ огыл манын, Йоргий пуста
пӧлемыш шупшын пуртыш, тудымат унам ыштынеже.

АРБАН КУП ГЫЧ ДЕРЕВЯШКИН МИКЛАЙ СТРЕПКАМ НАЛЕ
Тиде кастенат "Мӱкш отар" шындалте, рольым кажне шӱлалтыш марте палымышт
дене
артистмыт туге чаплын модыт — ушет кая. Йӱдымат огыт мале ала-мо
сӧрастарыше
сӱрет мастар-шамыч, туге кажне пушеҥге воштыр марте пӱртӱсым нӧлтен
шынденыт...
Художник Горбунцов тыге кертеш! Тудын полышкалышыже, Арбан ял рвезе
Деревяшкин
Миклай озажым ончен тырша. Миклайже эр велеш гына сценешак кагаз ораш пурен
возын мала. Айдеме семын ни кочмыжо-йӱмыжӧ, ни можо... Эшежым эреак
Йоргиймыт дене
пырля массовкышто модеш.
Мамуткин Анисим Петровичын кок скрипкаже уло. Миклай тудын деч иктыжым
эреак
ужалаш йыген, оксаже уке гынат. Ала-кузе тудын могырыш пиал ончал шуктен,
канде
тӱсан лопка атласный йолашым ургыктен кертын, украинла гопакым кушташ
тунемнеже
улмаш.
Вашлийынытат, Анисим Петрович деч уэш йыгылаш тӱҥалын:
— Ончо, могай йолашем уло! Гопаклык! Чылтак у. Кушташ лӱмын ургыктенам.
Мыйын
тольык ни куштымыжо, ни можо, давай скрипкат дене ваш-на-ваш ыштена.
Мамуткин йолашым налеш, шаралтен онча, шинчаже йылгыжалта. Реквизит
пӧлемыште
чиен шында да кушталтен колта: гопакым тудат тунем киен улмаш. Миклай
ылдыртен
шога:
— Капешет ургымо гаяк, ну вет калык тыйым ончаш тӱҥале-е-еш!
— Ай, была не была, вашталтена. Шокто. Сай рвезе улат. Шкеак туныктем. Теве
музыкально-театральный школым почаш ойлат, тушко тунемаш пурет. Кугу
оперыште шокташ тӱҥалат.
— Умшаштет мӱй лийже, мӱй лийже-я. Пу-ян чапле стрепкатым, мый сӱрет
пӧлемышкем
кӱзем да йыгаш пижам. Тунар йыгем — тунеммешке! Мушкашыже тыят, мыят
пеллитр гыч
шындена, Йоргийым ӱжына.
Йоргийышт суфлер омарташте тулупым чиен шинча. Спектакль кая, тудлан шолып
ойлаш
нимом, чыланат шке рольыштым назубок манмыла палат, шке гычат экспромтым
ыштыл
кутыралтен колтат. Чот туржеш Наум Исайыч, шона Йоргий. Тынар толаштарашыже

кӱлешыжат уке да... Южо артист ялыште ила, кум-вич меҥгым мӧҥгеш-оньыш
топка,
пачер уке. Чоныш пеш витара тиде. Изишлан вараш кодын ончо-ян, кӱлдымашке
пылдеволдо лектын возат, иктымат ок чамане тиде руш ма, мо ма, Клендыр-
Календер. Первый курсышто кумлын улыт ыле гын, кудытын веле киен кодыч,
молышт мӧҥгӧ пӧртыльыч. Тыгай тӧрсыр нигуштат ойлалтын огыл, марий чыла
кӧргыштыжӧ шылтен ашна,
тӱжвак ок лук. Йымат. Кодшо куд студиецым кокымшо курсыш уштареныт. Йоргият
кызыт тушто.
Постановко пытымек, Йоргий Анушым ужылалтыш: "Киярымат, ковыштамат,
шкендымат
вучена. Олаш кодаш амалым верешташет перна. Тылзан йӱд лиеш, садер лиеш,
садерыште — Йоргий ден Пайдушет. Ме коктын кевыт еда коштылдена. Уэш ӱжшӧ
ок лий,
дисциплинет лийже, мотри! Куш мияш — палет".
Пайдуш ден коктын Мюллер-соктазе дек мийышт, кок кило "Свежий" манмым
солалтышт,
чынак, та-а-амлын ӱпшалтеш. Кинде — ошыжат, шемыжат — шуко тӱрлӧ моло
йӧрвар,
кампеткыже-можо погынышт, йошкар кыдалан мӱгинде лие, пел кило ош арака,
пел кило кагор...
— Ошыжо кок кило ок кӱл мо? — Пайдуш туштак ямде шога.
— Лийже кокытат, кумытат, — чакна Йоргий: Пайдушын оксам чыват ок чӱҥгӧ,
тек налеш огыла, уто ок лий. Весканаланат йӧра. — Соктат кузе ӱпшалтеш,
кресаньык-шамыч мемнан шеҥгеч ончен кодыт, шижыт, витне. Мюллерже уло
олалан шкетын соктам
пукшен толаша. Тидыже пашаче айда, чытена. А теве грузин, армян, тулеч
моло,
шокшо вел гыч чоҥештен куснышо-шамыч, кажне пачерыште коктын-кумытын
"пачероваен" кият, пеш таза, самырык, йӧрале улыт, мӱшкырешышт тийым тӱчаш
лиеш, нимом
огыт ыште, йылдырге веле гуляен коштыт. Нуныжо молан кӱлыт? Ӱдыр-вате-
влаклан
мӱшкырым нумалташ чай.
— Политссыльный улыт, шокта. Спектакльышкат коштыт гойо.
Эше ик гана кевытлаш пурен лекташ лийыч. Нунышт ончыкшым шочшаш Ленин сад
велне
верланеныт, пазар площадеш. Йоргий мӧҥгыжӧ ондакрак шуын, йыргешке ош кинде
сукырым нумалын. Овий тӱрым тӱрлен шинча.
— Тӱр тӱрлымӧ годым эре мурат вет, мо шып шинчылтат?
— Мураш огыл, шорташ шуынам. Черкыш миен, сортам чӱкташет кӱлеш. Пӧрвӧ аза
ыштыше-шамыч палат: аза жапшым шижеш да чот чумедылаш тӱҥалеш, нигуш пурен
каяш
ӧрат. Южо вате коҥга йымак пура да монь, манеш.
— Йӧра, миен толына. Таче мемнан дек уна-шамыч лишемыт: Пайдуш таҥ ден Ануш
артистке. Пӧрт кӧргым мушкын налына.
— Муралтен-кушталтен колташет ок лий вет, кӱшнӧ ӱдыр-шамыч малат. Кунам
айдеме
семын илаш тӱҥалына, ала. Кызытак погыман мо?
— Ме репетицийым пытарен толынна, чылт настоящий спектакль кайыш. Ынде
кастене
туалгын... Тый кӱварым ит муш, Таня мушшо. Куд шагат деч ончыч пожалте,
театрыште лийман. Малалтем.
Йоргий шӧлдыраште нералта, Таня ден Овий пӧртым йытыраят.
— Теве азам ыштет да ӱдыр гаяк йытыра лият, — манеш Таня. — Мынярым теменат
ыле?
— Латкандашым.
— А Йоргийже?
— Коло кокытым.
— Эше тый марланат каен кертат.
— Мый Йоргийымак йӧратем.
— Э-э-э, йӧратет... Муно кыдежан.
— Пеш ушан улат, ужамат. Шкеже самырыкын коят.
— Ыльым да. Ӱдыр-шӱвыр йӱдым эртараш логалын.
— Мыят. Лучко ияшак пызыралтынам.
Пайдуш толын шуын. Тудат каналтымыла коҥгамбак кӱза. Изиш веле нералтен
шукта,
шучко омо туржеш. Тыгат-тугат каньысырлана, эре шуран-тӱкан вес тӱня оза-
шамыч
толыт да ӧргедылыт.
Ик жап гыч Овий когыньыштымат кычкырен кынелта. Ӱстел йыр шинчыт, соктам
кочкыт,
каслан пареҥге шолташ ойлен кодат, моло чесше ситышын. Толмыж годым Овий
Пайдушын Надяжлан серышым наҥгаен ыле, толын каласыш: эрлалан вашмут лиеш.

"ЧАВАЙНЫМ ШКЕНЖЫМАК СЦЕНЫШ ӰЖЫН ЛУКТАМ"
Мотор у театрлан, Какшан воктенысылан, кум ий веле темын гынат, шуко ешым
поген.
Тӱжвачат пеш чатка, кӧргӧ гычат шӧртняҥден сылнештарен пытарыме. Бронзо
статуэтке-шамыч кидешышт факелым кучен волгалтарыше семын койыт, лампе
йӱла. Кӱвареш
линолеумым кучымо. Барьер-авыртыш-шамыч токарный станокеш пӧрдымӧ улыт.
Кугу,
кӱжгӧ яндан трюмо-влак... Люстрыжо кечыла волгалтарен йӱла. Окналаште
тӱтырала
коеш, шовычым кучымо — кылым шупшылат да петырнат-почылтыт. Чапле буфет,
шкаф
шуко сийым арала, мом шонет, нал да коч, йӱ. Киоск тӱрлӧ книгам ужала. Кугу

бильярд кокыт уло, маркер дене пырля. Гвоздецкий тугай радиом шынден коден
— чыла вес кугыжанышым кучаш лиеш. Театрын шке электростанцийже, ырыктыме
системыже
ышта. Чыла тидым Гвоздецкий кок ий жапыште чумырен шуктен. Мотор полатыште
артист кузе шӱкшын шогылт кертеш, нигузеат! Уло шӱм-чоным пуэн модыт. Тачат
тугак
лие. Кум кыдеж пытымек, Йоргий суфлер будко гыч лекте, сценыш пурымо омса
воктен
Таням вуча. Коридорыш лекте гын, Таня ден Надя тудымак вучат улмаш.
— Надежда Ивановна, могай кугу ӱдыр лийын шогалында!— Йоргий тупшо гыч
вӱчкалтыш. — Аватым, Зоя шӱжаретым да тыйым йоча гайым шарнем. Туныктышо
лийнет манме
шоктен. Аватат пеш бойко ӱдырамаш ыле. Элексан изатат тале, тудын дене
Тошто
Торъял шымияшым пытарен улына. Тений тудо Нартас техникумым пытара, агроном
лиеш.
— Торъялын тыште ныл артистше уло, чылаштым ужым, — вашешта ӱдыр.
— А тевыс Пайдуш йолташ, Пӧтыр Пайдуш! — ужмылан куанен, ӧрдыжтӧ шогышо
еҥым
кычкырале: йӧн лекте ваш ышташ ниным!
— Ынже тол, пеш шучко бандит! — кидым лупшен воштылале Надя. — Лӱдам веле.
Ме
нылымше кыдежым ончаш каен колтена ынде...
Танят тыш толмыжлан пеш куанен. "Теле эрта да майлан театр адакат унала
кая, тиде гана Моркыш манмым колынам ыле. Йоргий каласкален, — мане ӱдыр. —
Моско гыч
пуйто каче ден ӱдырым модаш лӱмын киноартист-шамыч толыт".
— Тугеже шкенан марийынат киножо лиеш? — йодеш Надя.
— Чуваш-шамычын тугайже уло маныт да... Иктыжым, киноштым, мыят ужынам.
Героинян
лӱмжӧ Таниюн. Максимов-Кошкинский калык артист лӱмым налын. Киностудийышт
уло,
манеш. Мо палем, ондак эреак Сенькан ял ӱдыр ден рвезе-шамыч модыныт. Кызыт
иктат ок кой. Театр почмылан лу ий веле темын — тӱҥалше-шамыч йомын
пытеныт. Молан
нуным иктаж касыш огыт ӱж ала?
Мучашлалтмешке, кок ӱдыр шке палымыштым ончышт, куанышт, шинчавӱдыштат
лекте,
шке коклаштышт шыве-шыве кутыралтенат нальыч. Пайдуш нергенат мут кайыш.
Надя
таче "пӧрт мушкаш" мияш ыш кӧнӧ, амалым вереште, Танялан "изаже толын"
манаш
кӱштыш. Шкеже эре мучашым вучыш, садыгак сценыш кӱзем да чыла артистым ӱжын
луктын, калыклан тауштыктем, шоныш.
Таня ондаксе каныш годым вашпулвуй Ӧрӧзӧйым кычал каен ыле. Толын ойлыш:
"Ончылнем кузе гына ыш кадыргыл, ялтак узо кӧгӧрченла пӧрдӧ. Шинчажым кузе
савыркалыш!
Ӱмбакем тӧрштен кӱзен шинчеш, шонышым. Ну и яжар вет! Мемнан ик ӱдырым
авыркала
гойо. Локтылде ок код. Товат! Мыйымат ик гана пӧлемыш шупшын пуртынеже ыле.
Ончылнем кушталтен-муралтен колтыш. Ыжым пуро, лӱдым".
Надя мучаште сценыш тӧрштен кӱзен шуо содык! Туге уло чонын тауштен ойла,
тунар
шкеже вургыжеш-йӱла, тунар висвис мут умшаж гыч вӱдла йоген лектеш — Таня
ӧрын
веле. Шовычым уэш почыктыш, чылаштым ӱжын лукто, совым кырыктыш, Торъял гыч
ныл
артист улмым шӱм йӱлен палемдыш. Эсогыл залыште шинчыше Сергей Григорьевич
Чавайным шкенжымак таушташ сценыш кӱзыктыш:
— Сергей Григорьевич, тыгай пьесым возымыланда мландыш шумеш вуй савен таум
ыштем. Шымияш школышто тунеммем годсек йӧратен лудын шогем. Жентруда
школнамат
чаплын ончыктышда, тау. Мый кидым кучынем, тек тиде мыланем курымеш шарнен
илашем кодеш!
Кучат вет кидымат!
— Уло кумылын киддам шупшалам, — манеш Чавайн, пӱгырнен, лывырге ӱдыр кидым

тӱрвыж дек намия. — Лӱмдаже — Надя, мыланем ойлышт. Вашке "Илыше вӱд"
шындалтеш,
тушкат толза.
Йоргиймыт тышеч каяш ышт вашке. Нуныланат кугу илыш корныш лекмыштла чучеш.
Воктенышт — Чавайн, йӧратыме, палыме артист-шамыч, олаште илыше шуко-шуко
еҥ. Адакшым нуно таче у пӧртым "мушкаш" каят. Йӱдвошт поро мут коклаштышт
йоҥга, шуко
чаркамут волгалтеш. Илаш могай сай!

* * *
Теве тышан пыта Георгий Максимович Пушкинын тетрадьлаштыже шуйнышо
дневникше.
Мом ме тушечын пален нална? Изи годсо пагытше гыч студийыште сайын тунемаш
тӱҥалмыже марте. 1928 ий...
Книгам лукшо марий издательство — сылнымут редакцийыште мыйын старший
редакторлан ыштыме годым тудо тыге маналтеш ыле — когыньнам лач тышан ваш
ыштыш. Кеҥеж
ыле. Лӱмлӧ артист кабинетыш пурыш. Кутыраш тӱҥална. Пашаеҥ-влак гыч пелыже
утла
канышыште улыт, ондаксыла йӱк-йӱан нугыдо огыл. Тымыкыште Тошто Торъялыште
илыме
годсыж гыч тӱҥалын, студийыште тунемаш пижме марте вашкыде ойласен шинчыш.
"Вот
тидым чыла кагазыш пыштышаш ыле, кузеракын озымла мланде деч ужар йолышкыжо

нӧлталтше семын, нимом гаяк илыш университет гыч палыдыме рвезе марий
театрыш
толеш... шке вийже да ушыж дене умбакыже корным кычалеш. Тый шонет, тачысе
театр... Шинчаваш чын шонымашыжым тыланет ик режиссерат, ик артистат, ик
журналистат ок возо, ок ойло, — мастар чылт шке семынже, нимом утыжым
пургедде, леведде,
мыйын улымат ончыде, кутыра. — Театрым палыше ик специалистат... еҥ
ончылно, калык ончылно, шкенжын ончылнат тошто, кумлымшо ийласе марий театр
ден тачысе театрым таҥастарен, мемнан годсо куатле сеҥымашым, артистын
шкенжым шке сеҥен кертын, чылт иле чон денак сценыште куатлын, чылтак чын
илышысе семынак шоген кертмыжым шот дене мучаш марте почын ок ойло. Сандене
мый шке ончыланем, дневникым
але шарнымашым тӱҥалам гын, тугай задачым шындем: кузе тӱҥалын марий театр,
могай дисциплина лийын тушто, йӱдет-кечет артист-шамыч кузе мастарлыкым
погеныт —
кызытсе семын огыл, а лийже манынак, вот мом каласкалем ыле. Возымем лудын,
зритель-шамыч, мемнан марий калык, таҥастарыже, кузе эркын-эркын сеҥен
налме кӱкшыт
гыч ӱлык да ӱлык воленыт. Ынде мыланем туге чучеш: тетла волашыжак
нигушко..."
Кызытсе тунарак плока мо — тыгай шонымаш толын перныш, йодде шым чыте.
— Мыланем гын, тошто годсым сайын палышылан, раш. Мый вет чылажымат
таҥастарымаште палем. Так манаш, кызыт шотан режиссура уке, тыгеже тӱҥ
режиссерат уке.
Улыжо уке дене иктак! Труппо кызыт колхозысо самодеятельный артист тӱшкам
гына
ушештара. Шындаш кӱлеш да шындат.
Мыланем шке илышем нерген каласкалыме, чылт шканемже гын, огешат кӱл:
званий
уло, илышем удан огыл эрта, малаш возашат верем ласка. А чон йӱла. Мый
лӱмышт
дене ынем каласе, тиде нимомат ок пу, лач икте раш: профессиональный
мастарлык
йомын, ок куш, куатле режиссура уке, дисциплина шаланен. Шкенан драматургий
нерген иктат ок шоно — рушла ямдым кусарен шындаш ласкарак!— тӱлымат ок
кӱл, а кусарымылан шке солкалат. Шукынжо тыге ойлымем дене огытат келше.
Мутлан, тыяк. Но
пален налат ыле гын, кузе ме театрыште кушкын улына! Кызыт каласыме ик
мутымат
орлен але шканем мӧҥгеш пӧртылтен от керт. Вот лач тыгай тӱҥалтыш дене
шарнымашыш пурен каем. Кунар шуктем, тунар йӧра... Тӱҥ оем шкенан студий
нерген лиеш.
Умылыза, шонем, театр кузе шочын да молан калык путырак чот куанен коштын.
Кино
вияҥын, телевидений кажне пӧртыштӧ кином ончыкта... Тугеже театрлан ожнысо
деч
ала-мыняр пачаш виянрак лийман, шонем. Туге вет? Илыш корнем студий марте
серен
шуктем гын, путырак сай ыле. Умбакыже омат толаше ыле".
Теве тудо шке мутшым шуктен. 1928 иеш шогалын...
А вет 1993 ий марте жап — у-у-у! Тунемше семын студийыште шулдырым налын
гын,
шонаш лиеш умбакыже, пӱркыт семын илыш мучко чоҥешташ да чоҥешташ кӱлын.
Тичмаш
65 ий, манаш веле...
Тудын кутырымыжымак колышташ пиалем лие.
Мане тунам, Василий Никитьевич Якшов пеш кугу палым кодыш. 1908 ийын У
Торъял
районысо Кандашплак ялысе икмарда еш гыч шочынжо... 1928 ийынак театр
пеленсе
драмстудийыш толын. (Ме тудын нерген тӱҥалтыште каласен лектын улына да
ятыр гана уэш пӧртылынна гынат, тыштат Г.Пушкинын тудым путыракат йӧратымыж
деч огына
аптыране, уэш да уэш ойлаш кӱлеш чапле марий еҥ нерген, тудо нигунамат ок
пӧртыл, тугак, кузе кайыш, чеверласыш Георгий Максимович шкежат. — Ю.Г.)
Тӱҥалтыштак кок курс ыле. Иктыштыже але гына погымо кумло еҥ, весыштыже йол
ӱмбак шогалше артист-шамыч. Пел ий чоло посна-посна коштна, вара иктыш ушен
шындышт.
Тыштыже Якшов утларак почылто. Ончыч педтехникумышто лиймыжлан, эшежым
шкевуя
путырак талын тунеммыжлан дыр, общеобразовательный предмет-шамычым чаплын
пален,
тиде такше тудлан илыш деч вараш кодаш огыллан кӱлеш лийын. А такшым уло
чонге
искусствышто илен. Кечывалым ме чыланат теорий дене толашена ыле, кастене
практике манмет мемнам авырен налеш.
Кузе неле пернымыжым умылтараш гын? Икымше курсышто 30 тунемше гыч ме
кудытын
гына кодна. Шонен ончыза-ян: кудытын — кумло гыч! Нелылан кӧра молышт
куржын пытышт. Марийыште театр тӱҥалмым Якшов икымше "А" буква гычак пален.
Шуко-шуко ойласышна шочмо ялже воктен кол кучымо годым...
Тык вот, тунамсе тӱрлӧ эпизод манметым шарныктыде ок лий. "Марий Кужер"
кином
сниматленыт ыле. Репетиций залыште ӱстел йыр нылытын-нылытын шинчена, а
Наум
Исайыч Клендыр-Календерна, мый мыскара юап дене саде Клендырымак ушем,
С.Чавайнын "Ямблат кӱвар" пьесыж почеш спектакль шындышашым ойла. Кокымшо
курсышто тунемше-влаклан рольым пуэдыш, Якшовлан Тылмач вереште. Меже
массовкышто модшо
лийше лийна. Рушла-марла ойлыман гынат, Якшов мом ок керт? Тудо чыла
верышкыже
шында! Ик тошкалтышлан мемнан деч адакат ойырлыш. Режиссерат, туныктышо-
шамычат
талантым вашке ужыч, полшаш тӱҥальыч. Кап-кылже таза, шкеже лӧза, йӱк
яндар, чурийвылыш йытыра. Варарак "Мӱкш отарыште", манамыс, Мичим
келыштарен, "Илыше
вӱдыштӧ" Миклайым йӧнештарен.
Эре йодат кумлымшо ийым. Ну, тудет толын шуо, мыланна пешак поро лие.
Студийым
тунем пытарышна. Юл ден Турек могырышкыла гастрольна кугун рӱжгалте. Мемнам
Москвашке, искусствын Первый Всесоюзный Олимпиадышкыже ӱжыктышт.
Первый гана марий театр — Москошто! Тыште ме Ленин дек пурен лекде ыжна
чыте,
ончышна кугу оным, марий чонна дене кӧргыштына таум пелештышна. Чылаже,
палет,
мыняр театр Москош толын?! 24 театр! Ме эше йол ӱмбак шогалаш тӧчышӧ веле
улына
гын, молышт вет кугу да чапле корным эртеныт, марий семын вараш кодын огыт
помыжалт... Теве Горбачев перестройкыж дене витарыш, вара тудым Ельцин
алмаштыш —
ынде тыгыде калыкын театржат лийже манын, кӧ вуйым пудыратылаш тӱҥалеш гын?
Тунам уке-е, марийымат чаплын вашлийыныт. Ме Москваште чылаже 24 концертым,
кок
спектакльым ончыктышна. Тылеч ончыч спектакльнаже чыла пианино да гармонь
почеш
кая ыле гын, Москоштет Яков Андреевич Эшпайна улыс! Тудо тунемеш веле
гынат,
йодмыжым колыштыт ала-мо. Оркестрым поген, шкеак тудо чыла мурынам
оркестроватлыш, партитурым возыш, кидышкыже дирижер пондым нале. Эх вет
меат йывыртышна,
чонешна марий Юмо помыжалт кайыш дык — модын-модына ынде, оркестр почеш
мурыжо
спектакльым Юмын садышкыжак савыра ынде, ушет гына кая! Кӧ Москошто тунем
илен
гын, э-э-э, метро чоҥымаштат марий-шамыч шӱдӧ дене лийыныт, мом ойлемже,
калтакшат! — полпредше, тӱрлӧ уполномоченный тӱчаже, марий землячествыже-
можо, Моско
манмет дене, тушко марий тӱняна нержым сайынак чыкен шуктен, эсогыл вет
марла
учебникет, книгат-мочет, тушто луктынытыс, пашаеҥже мочол кӱлын тиде
пашалан...
икманаш, толын темыч!
Паледа, коло ныл театр кокла гыч мемнан марий театрна кокымшо верым...
Кӱлеш
вет, кокымшо верым сеҥен налын керте! А тый манат тушто эше... Тиде
сеҥымашыже
мо дене таҥастаралтеш, умылет-уке? Палантайын марий хоржо, уна, Пятницкийын
хоржо деч вара кокымшо лийын вет, лач тугай тудо. Тыште Васлий Якшов ай-яй
куатлын
калык чоным лӱҥгыктыш. Мый вараже умыленам, Якшовлан чапле-чапле, чот
тӱлыжтарыше — мый тӱлыжтарымым тыште "пашам чот ыштыктыше" манам, —
режиссер кӱлеш лийын,
шкеж гаяк талантан. Э-э-э, теве монден кодем эше ик шонымем.
Украинын але Молдван, Кавказысе шем калыкын театрышт кокымшо верым налын
кертыт
ыле гын, чыла журнал-газет, радио караш, печатлаш тӱҥалыт ыле
моктемшомакым. А
марий... мо тудо, марий, руш Москолан? Да тыштыжат, шкенан дене, руш газет
але
вес изданий, марийын сеҥымашыжлан куанен юарла мо? Кокымшо вер Россий
мучко,
мыйже Россий маньым ужат, Совет Союз мучко — тиде кугу сеҥымаш.
Якшоват, мыят, молат вучен шуктышна 1934 ийыште вес кугу режиссерым,
Н.Д.Станиславскийым. Якшовшо, чот ушым шындыше, уло оҥжо дене шӱлалтен
колтыш, кушкашыже
пешак кугу йӧн лекте. Куш от ончал, Якшов эре тӱҥ рольышто. Режиссер пешак
ӱшандарыше, кӧргӧ виян спектакльым шында. Нина Александровна Конакова шӱдыр
семынак
чолгыжалте гын, коктын тӱҥ герой ансамбльым чоҥен ышт шынде мо?! Фотожым
ончалза, Нинаже могай чевер ӱдыр! Ончалтышыжат кечын, чонжат кече деч,
театр гыч лекмет ок шу, калык ик спектакльышкак касым коклаш коден коштеш я
кажне кас. Якшовланже кандаш ий чаплын модашыже пуалтын улмаш. Ышт чыте
тыгай сӧрал, ушан айдемым, вашке птлӱч гына лӱен шуышт. Тылмач ден Мичи
рольым ойленам ыле, модын шуктыш, тулеч вара кайышт тудын гоч "Илыше вӱд"
гыч Миклай, "Акпатыр" гыч Акпатыр,
"Платон Кречет" гыч Платон, "Слава" гыч Мотыльков, "Любовь Яровая" гыч
Яровой,
"Коварство и любовь" гыч Фердинант, "Доходное место" гыч Жадов, "Салика"
гыч
Эчук... Тудын деч вара "Саликаште" шуко Эчук вашталтын, но Якшовын гай
Эчукшо
гай тетла иктат лийын огыл, мо мый иленам, мо палем. Мутлан налына.
Шарнеда,
мӱндырч-мӱндырч рвезе мурен толеш. Тиде — Якшов, шкежак шонен муын чай.
Тидланак, эше нимом ужде, калык кынел шогалеш да вошт совым кырен вашлиеш
ыле. Тидыже, мо... Шонен ончо ынде! Оньышвитымаш тиде, чылт кавасе Юмо
гычак толшо муро
йӱк.

ОХ, НИНЕ КУМЛЫМШО ИЙЛА...
Чынак, театр нерген кугурак еҥ-шамыч кутыркалаш пижыт да кумлымшо ийлаште
театр
йыр кылдалтше легендым шарнаш тӱҥалыт: кӱшнӧ ончыктымо режиссер-влакым да
нунын
шуарен куштымо артист ден артистке-влакым эн кугу кӱкшытыш шындат. Теве
С.Чавайнын "Чодыра завод" пьесыжымак налаш, малдат... Тунам вет Чавайн
шкежак артист-шамыч дене кече гыч кечыш вашлийын, рольым налше-влаклан мом
кузе ышташ кӱлешым
умылтарен шоген. Поснак тудо И.Якаевын шарнымашыштыже яндарын аралалт
кодын. Тиде пьесыште Мачукым модаш ӱшаненыт улмаш. Теве кузе ик кас эртен:
— Молан тый, Якай тос, сценыште мутым раш ойлаш ынет кӧнӧ? Але от керт?
Нимомат
умылаш ок лий. Тый ваштареш шогышо еҥ деч шинчатым нигунам ит шылте, туран
ончо!
— Сергей Григорьевич воштылалын. Георгий Пушкинат шукыж годым пеленышт
шоген.
Тылеч варарак режиссер Н.Станиславский А.Островскийын "Кӱдырчан йӱржым"
конда,
ну, тыштыже марий артист-шамыч молан мастар улмыштым сайынак рашлен
кертыныт, да
режиссержат Календер гай огыл, утларак, манаш мо шке, демократий шӱлышан,
умылышан. Йоргий ден Якаевлан тыште массовкышто "орланашышт" перна, пырля
тунемше моло студий икшыве-влакланат, южиктыже ик-кок гана сценыште шкенжым
ончыкташ пиалан лийын. Якаевше тиде пьесыште вараже Филиппован йӧратымаш
шотышто партнержат
лийын сеҥа. Сценыш лектеш, но туге чот вожылеш йӧратымым ойлаш, чылт
шуленак
кая, мутшат йомеш.
Сцене гыч огыт эксе "Илыше вӱд", "Акпатыр". Кеҥежым колхозлаште яндар кава
йымалнак модын коштыт.
Музыкально-театральный техникум, манына. Икымше выпускым тудо 1935 ийын
ышта.
Кугу театрыш иканаште индеш артист ешаралтеш. Режиссер Н.Станиславский
тымарте
илымаштыже, моло вере кугу театрлаште ыштен коштмаштыже кугу школым эртен,
ынде
тыште чапланен. Н.Гогольын "Ӱдыр налмаш", С.Чавайнын "Илыше вӱд",
"Акпатыр",
"Окса тул" утыр ягылемыт, нуным кеч-кунамат ӧрдыжкат наҥгаяш лийын. Келгын,
чот,
лийже манынак тыршыше режиссер дене ышташ — кугу пиал, конешне.
Но илыш шкенжыным налеш. А Маюк-Егоров Станиславскийым алмашта.
Н.Островскийын
"Чодыра", А.Пушкинын "Дубровский", С.Николаевын "Салика" репертуарыште
улыт.
Поснак "Саликам" палемдыман: Маюк-Егоровын редакцийже гайым тетла иктат
ыштен
кертын огыл.
Теве кузе илыш шкенжыным налын да "нелын" шога. Маюк-Егороват илыш сцене
гыч чеверласа. Вӱран шучко ийыште, лачак 1937 катырган ийын тудым
Г.Иосселиани вашталта да Шиллерын "Коварство и любовь" произведенийжым
конда. Н.Островскийын "Вурс
кузе шуаралтын", Билль-Белоцерковскийын "Пограничник-влак", С.Николаевын
"18-ше
ий" пьесышт шындалтыт. Н.Островскийын "Вурс кузе шуаралтын", Блль-
Белоцерковскийын "Пограничник-влак" произведенийыштым вараже эше ик
режиссер, Г.Крыжицкий,
шында.
Кече почеш кече эртат, тылзе-влакат юшт да юшт койыт. Театр садыгак
шинчавӱдым
ӱштеш. Йӱкын ойлаш ок лий гынат, артист-шамыч репетиций годым луклаш
шаланат,
талантлан нужнаҥмым шарналтат. Тугай тале артист да пеҥгыде режиссер А.Маюк-
Егоров лӱен шуалтын да!.. Могай шучко ийла толыт эшежым? Тидыжым йӱкын
ойлен ончоян, поснак театрыште... Тунамак уке лият. Моланжым тыят, родо-
тукыметат огыт пале вара. Шонашыже кажне шона: "Йӧра, йомыт гын йомыт
огыла, но кушко лийыт увер
деч поснаже? Очыни, титаклалтше еҥым "Совет власть ваштареш каен улына"
манашыже
титаклыше-шамыч ончылгоч ямдылат: тудым тул дене, азыр дене "калитлат". Мо,
Москошто лектын шогышо газетлаште мочол процесс кая, ондаксе вождь-шамыч
гыч южыжо
шкенжым шке шӱктараш тӱҥалеш, эн кугу титакым. Родинылан изменым, ӱмбакше
шке
кумылын налын ойла. Тыглай айдемыланат тиде раш: индыралтдегеч тыгай паша
ок ышталт. Очыни, тюрьмалаштыже нуным огытат малте, шурен-шурен йодыштыт,
ластыкынластыкын пӱчкедат айдеме шылым... Нигуш пураш ӧрмышт дене иже дыр
шкеныштым
шӱктараш пижыт... Якшовшо, Филипповаже, П.Мусаеваже, Йыван Кырлаже ӱмыр
мучкышт
эре калыклан сайымак веле ыштеныт да, кузе нуным чаманыде пытарышт,
эскала...
Уке, ала-можо тыште сай огыл. Тыге кунам лийшаш?!
Шындалтше спектакль-влаклан рецензийым шукыж годым М.Георгина, писатель-
кусарыше
А.Ток серат. Статья мучаште ынде шуко гана иктак лудалтеш: "Эшеат сайынрак
шындат ыле да, ончычсо гай кугу талант-шамыч огыт шижалт. Адакшым паша вот
кушто:
Актерым туныктымо да йол ӱмбак шогалтыме школ уке. Пашам эреак ыштыше
режиссерпедагог-шамыч йомыныт".
Йомыныт огыл, лӱен кышкеныт! Чылаштым шалатен колтымо. Но Александр Токлан
тидым
тунам ойлаш лийын мо? Тыгак Константин Исаков ден Арсий Волковат тидым чон
йодмо
семын ыштен кертын огытыл. Но ме кумлымшо ийла гыч умбакыже тошкална...
Георгий Максимович Пушкин сценыште "крешеньым" Е.Яновскийын "Шыде" пьесыж
почеш
режиссер Н.Календерын шындыме спектакльыште пайремлен, лач тиде роль дене
умбакыже тошкалеш марий театрын историйышкыже. Ялсовет секретарь Пташкинын
рольжым
модын.
Варажым, артист шке коклаштышт манме семын, репертуарный артист-влак коклаш
логалеш, вес мут дене гын, могай гына спектакль ок шындалт, нунылан роль
эреак логалеш. "Кӱдырчан йӱрыштӧ" Тихон, "Акпатырыште" Эвай, "Чапыште"
Маяк, "Платон
Кречетыште" Аркадий, "Ӱдыр налмаште" Кочкарев. Нине пьеса-влак театрын
сеҥымашыже гаяк лийын кодыт.
Тугакшат тиде раш, очыни, но эше ик гана пеҥгыдемдыде ок лий: кугыжан
армийыште
салтакым кузе туныктеныт, "орландареныт" гын, ондаксе театрын дисциплиныже
кызытсе деч лучко пачаш пеҥгыдырак улмаш, лач тидыжак талантым кушташ да
шуараш
йӧным пуэн, лач тидланак ӱмыр мучкыжо вара тауштен илыш Георгий Максимович:
— Ме, артист-шамыч, ик ава деч шочшо гай улына ыле, — шарнен ойлен
мыланемат. —
Но кугу ешыште южо икшыве орадышкат кайыше лийын дыр, тугайжым тӱшкан
эмлена
ыле. Путырак чот икте-весе дене келшыме. Теве пайрем толаш тӱҥалешат,
иктыже
наҥгаяш толаша мӧҥгыжӧ, весыже, тулеч молат. Музык ӱзгаретым налатат, ик
пайремыштак чыла шке артист йолташет дек мӧҥгышкышт шуат ыле, чыланат пырля
пайремленыт — тиде закон лийын. Кызыт кӧ кушто ила — артист сценыште модмо
шке "таҥжым"
пала мо? Мый гын ом ӱшане. Театрыш толынат гын, режиссер тыйым ончалынак
умыла:
рольым тунемше, палыше улат, тыгеже репетицийым тӱҥалаш лиеш. А мутым от
пале
гын, тыланет тунамак прогулым шынден колтат — айда мӧҥгет кай да пашадарет
деч
посна, ик кечашет деч посна, код. Тугес адакше: рольым палыдымет дене
партнеретым южеш шынден кодышыч, тудыжлан ынде кечыгут нигӧн дене модаш...
Вет вет кузе
вет адакше... Ик тугай мут колыштдымо "шаргенче" лектын гын, чӱчкыдынак
шкенжым
вольнаш колтен гын, ме тугайым тӱшкан кӱч йымак темдалына ыле. Огешак лий
гын,
тудлан театрыште нимом ышташ... Йодышыжо туге шоген вет. Моло семын кузе
лияш
ыле, мый ом пале. Шот керек-куштат шотан.
Якшовын, Конакован, Филиппован, Мусаеван, Смирнован лӱмышт деч посна
мутланымаш
Пушкинын ок лий ыле, нунын койышышт, сценыште илышышт гыч эреак уым
каласкален
кертын — чарныде!

* * *
Илыш корныштыжо мо лиймым, кумлымшо ийласым, возаш Георгий Максимыч тичмаш
амбар
книгам послен шуктен улмаш, но тушто лач ик эпизод гына пуалтын. Но могай!
Изи
да туш.
"1930 ий, кеҥеж. Нижний Новгород, марлаже мый манам, Ӱлыл У ола. Лопка
мотор Юл
ден Ока ушнымо верыш толын лектын улына. Тунам эреак орван-орван пароход-
шамыч
коштыныт. Якшов ден коктын тугаяк пароходын кӱшыл палубыштыжо шинчена,
корно
мучко шкенан артист-шамычлан да монь эҥыр дене чехонь манме колым шӱдырен-
шӱдырена. Тунар писын чӱҥгалеш, луктын гына шукто. Шолдыра тыгай кол-влакым
первый
гана ужын улына, путырак куаненна. Мемнан Какшаныште, Лемдыште тыгай колжат
уке.
Ялт селедкыла койын кият..."
Ынде умбакыже шкенан мут дене сӱретлен колтена, ондаксылак Пушкиным "мыйже"
гыч
"тудышко" савыралде ок лий.
Колызо-влак дек рвезе-шамыч да ӱдырмытат миен шогалыт, пеш ончат, кузерак
тыште
паша кая.
— Шольым, колым кочмет ок шу мо, на, ярак пуэм, — манеш Йоргий.
— Ме тыгайым огына кучо, тамле огытыл, — вашешта рвезе.
— Э, шого, мый рушла ойлем, тый марла вашештет. Марияк улат аман.
— Шкежат марий улатыс.
— Кузе лӱметше вара?
— Торощин мемнан фамилий.
— Шого, ачатын лӱмжӧ Семон вет?
— Туге. Тошто Торъял марий.
— Мыйжат тушечак улам, вот тиде да-а! Ура, эше ик земель! Ока, Ока, ший
ока.
Эҥержат марий мутан, межат марий улына. Сӧрале. Лӱметше кузе?
— Йогор. Кочамын лӱмжым тушкалтен пуэныт.
— Кочатымат пеш сайын палем, — куанен Йоргий. — Ӱлыл мучаш гыч. Кевытыш
сату налаш коштеда ыле. Толмыж еда мемнан дек пуреден лектеден. Мемнан
воктен илыше
Тайлан Улянам ниялткалаш пеш йӧратен. Тӧпката капан, ошалге тӱсан, кудыр
ӱпан
марий. Туныктышо...
Пытарен ыш шукто, курык ӱмбак ончал колтыш. Тушто оркестр погынен шогалын
да
вашлийме маршым ниялеш-шокта. Марий артист-шамычым вашлияш лӱмын лекшаш
улыт
ыле, нуно!
Пароход шогалмашке тӱшкан волат. Теве кок ӱдыр Йоргийын шинчажлан перна:
иктыже
шемалге чурийвылышан, весыже ошалге. Коктынат лыве гай куштылго вургеман,
шонанпыл тӱс дене волгалтшан улыт, нӧргӧ, лывырге.
Иктыже рушла саламлаш тӱҥалеш, шемалгыже:
— Мы, учащиеся школы искусства Нижнего Новгорода, приветствуем вас,
марийских
артистов...

Мутшым мучашла да Йоргийын чемоданжым налаш пӱгырна. Тудыжо, неле огыл
манын,
шке налеш.
Ошалге ӱдырат шемалгылан полшынеже:
— Мы сами, вы с дороги устали.
Мут лекмаште ала-можо марийла чучын колта да Йоргий йодде ок чыте:
— Вы случаем не наши ли марийские девчата?
— Тося, иди, нас здесь знают! — шокта ӱдыр. — Эй, Конакова!
Ындыже Йоргийын шинчаже саҥгаш кӱзен шинче:
— Конакова? Александр Федорович Конаковын, кугу драматургын ӱдыржӧ мо? Ой,
Юмо
серлаге. Могай кугу улмаш пиалем: ӱдыржым ужам... Теве кушто ила улмаш
тулык
ӱдыр. Тау святой Георгий Победоносецлан, Святоемлан, так огыл тудлан кумал
иленам. Паледа ыле гын... Ачат гай айдеме шӱдӧ ийлан икте шочеш. Тудын
пьесыже-влакым школышто тунемме годымак чыла шындыме. Мария Алексеевна
Борисова Чачавийым
модо, мыйже шольыжо улам ыле сценыште. Ачатше вет Коҥганур волостьышто
ыштен.
Тошто Торъялже Коҥганур гыч латкок меҥге гына...
Умбакыжат шокшын каласкалыш Йоргий. Ӱдыр-шамыч, уш каен шогышыла, тӱткын
колышт
шогат. "Нина, мыят тугак, тыйын семынак, Коҥганур волостьышто шочынам. Куд
ийланрак веле мый дечем изи улат. Тумньымучаш черкеш тынеш пуртеныт. Коктын
вара
кӧ лияш шонеда те?"
Нина мурызо лийнеже, ойла. Тосяже циркыште ыштынеже.
Рушла-марла концерт дене толшо-влак йырышт погынат, нуныланат палашышт
оҥай.
Якшов лишемеш:
— Привет честной компании!
— Была честной позапрошлой весной, — туштак ойлен мошта Йоргий, мутлан тудо

кӱсеныш ок пуро.
Тося тудланат кидым пуа:
— Кокушкина Тоня!
Весыжат шуялта:
— Конакова Нина Александровна... Ваш маленький артист Егорка тоже мой
земляк, из
Старого Торъяла...
Умбалнырак шогышо рвезе Йоргийын шинчаш перныш:
— Тыят мемнан улат тугеже?
— Тендан. Мый Тошто Торъял гыч улам.
Умбакыже артист-шамыч мураш тӱҥальыч:
Шилой-милой кукужо да
Куэрла вуетым таҥлалеш.
Шилой-милой шӱшпыкшӧ да
Ломберла вуетым таҥлалеш...
— Йогор, тый Канавиныште, тораште илет, кочмет ок шу? — йодеш Нина Конакова
икшыве деч.
Верыш шумек, чыланат кочмыверыш каят, икшывымат пырля налыт. Путырак весела
лие
Угарман олаште у вашлиймаш... Концерт чон пытен кугу да келге, весела лие,
марлат, рушлат мурышт, куштышт. Оласе калык гыч тымарте палыдыме шуко марий
еҥ лекте, нуно артист-влакым, шеледен-шеледен, шке декышт пачерыш
наҥгайышт.

* * *
Шындедыл, тодыштын, сусыртылын, лӱйкален, ала-мо семынат пеледше мландын эн

сӧрал да ушан, эн уста, чапле еҥыштым испан инквизиций деч мастарын
пытарыме
нерген ойышко толын шуэшат, тошто мастар Г.Пушкин эреак вуйым сака ыле,
шуко жап
тыге пондашыжым чывыштылеш. Ончал колта да ужат, кузе ойгыра тудо эртен
кодшылан.
Пален нальым туддеч, кузеракын тӱҥ режиссер А.Егоров-Маюкым кучен
наҥгайымек,
самырык артист-шамыч лук гыч лукыш ойгырен коштыт. Чылан иктеш погынат да
энкеведе зданий ончык каят, рӱжгат: "Молан мемнан эн талантан режиссернам
нимолан
огыл, арам, так шынден улыда?!" — кычкырат. Рӱжгышӧ-шамыч дек пычалан-шамыч
лектыт, кожен колтат.
Пушкинмытлан пуымо пачерыште ондак илыше Сидоркина (артистке огыл)
каласкала марий калыкын йӧратыме артисткыже Настя Филиппован мучаш татше
нерген. Арестоватлен наҥгаятат, путырак шучкын лӱдыктылын, йолташыже-влак
ӱмбак лавырам кышкаш
таратынешт, а тудыжо кажне ганат пеҥгыдын шога, сеҥаш ок лий. Карачаров
шкежак
допросыш наҥгая. Настя вет путырак лӧза, чатка кап-кылан чевер ӱдырамаш.
Йодыштшын коеш-коешат, кидше дене ӱлыкыла удыралеш. Настят та-а-а-ак чаплын
гына Карачароветын шӱргыжым совыж дене шелын пуа!.. Кузе вет совет саман
Горькийын произведениешыже да монь туныктен толашен: "Человек — это звучит
гордо!" Ынде советынак совестьым йомдарыше шем подвальщик-шамыч айдемын,
ӱдырамашын чапшым кабинетеш намыслынешт. Тидым чытен кертын мо героиня-
влакым модшо артистке?.. Да тӱла
тудо тыге чаплын совымылан самырык илышыж дене. Кастенак, саде совымо кече
касвелыш тайнымек, лӱяш наҥгаят. Лӱят.
Георгий Максимовичын талын модаш тӱҥалме жапше гыч шуко ий лектын возын.
Мый,
нине корнылам дневниклан эҥертыде возышо (артистын биографийыштыжат нине
ийлам
нигудо велым тӱкымӧ, тарватыме, умылтараш тӧчымӧ огыл, тыгак мочол тудын
нерген
рушла-марла газетлаш серыме гын — туштат, Москошто лекше "Театр"
журналыштат,
икманаш, нигуштат ышна верешт) семын каласышаш улам. "Антисоветчик улат"
манын,
тура титаклаш тоштын огытыл гын, шуко вес амалым верыштынат еҥым шӧртнӧ
лукмашке
да монь колтен сеҥеныт. Тыштат тугак лийын. Овдакий пелашыж дене пырля
пачерлан
ик марий кува дене шогымышт годым Пушкин ӱмбак тыгай анонимке-амал
верешталтеш
да куанен гына тудым ӧрдыж велыш колтат. 1938 ий 2 сентябрьыште четлык
кӧргыш
верешташ логалеш, путырак шучко ГУЛАГым шке шинчаж дене, капше дене, ушыж
дене
эскераш йӧнжӧ лиеш. Возашат тӱҥалын улмаш драмым. Икмыняр лостыкым
архивыштыже
верештым.
Тудо такше шке чон ойгыжым луктын каласаш тыршен огыл, эре кӧргыштыжӧ
саклен.
Тидын шоҥыш йолташыже-влак верч кӱ курык гай чот шоген. Кызыт коклаш пурымо
семынрак ик изи татлан кораҥына, вара ончычсо ойышкына пӧртылаш перна. Ик
татше
тыгай. Кагаз коклаштыже муын лукна пеш оҥай ик серышым. Чылт нимом
тарватыде тышан ончыктена:
"Марий Эл Республикын президентше Владислав Максимович Зотинлан,
Госсекретарь
Николай Федорович Рыбаковлан. Россий Федерацийын заслуженный, Марий Элын
калык
артистше ветеран Пушкин Г.М. деч
Йодмаш.
1929 ийысе артист-влак кокла гыч шкетын веле кодынам. Пенсийыш лекмемланат
21 ий
эртен. 85 ийыш каенам гынат, театрыш коштмым чарнен омыл. Марий театрын ик
спектакльжымат ончыде ом кодо. Музыкальный театр денат кугу родо улам.
Илышыштем искусство — тиде чыла. Шӱм-чон куандарыше, паремдыше бальзам.
Искусствым сайын виктарен колтышо еҥже уке тольык. Артист-шамычын пашаштым
аклен
огыт керт, огыт мошто. Марий драмыште теве Валя Моисеева шукертсек сай роль-
влакым эн талын, эн устан, эн мастарын модеш. Чолга шӱдырла йӱла, а нимогай
привилегий деч посна ила.
Музыкальный театрыште Ушакова Людмила Александровна тыгаяк туткарыште.
Оперыште,
опереттыште героиня партийым мура, кушта, ончен шерет ок тем, пеш мотор.
Мастарлыкше пеш ӱшандарыше. Тудат званий деч посна тырша. А начарын
модшылан званийым
пуат. Кунам тиде шотдымо пашалан мучаш лиеш ала? Сӧрвален йодам, полшыза
тӧрлаш.
Г.Пушкин". Числажым шынден огыл.
Ынде адакат саде "подвальщик-влак" дек куснена, мутнам шуена чара вереш,
нимо
уке гыч огыл, а Г.Пушкинын возаш тӱҥалме вес кагазеш негызлалтын. Очыни,
тудо
шуко-шуко пален! Тиде тӱҥалтышыже дневник шотанат огыл, статья лийнеже
улмаш
дыр, тетрадеш огыл, а тыглай машинописный кагазеш сералтын. Ме лач
грамматике
могырым веле пыртак тӧрлен каена: ынже йом саде шучко подвал ӱмыл.
Тыгеракын
тӱҥалеш тудо...
...Эн ушан-шотан, талантан айдеме-влакын ӱмырыштым лугыч кӱрыштын шучко
Сталин
репрессий. Марий театрлан могай кугу эҥгек лие! Одарланен пелед шогалшым,
тудым,
вожшо гычак шӱдыралын луктын шуышт. Драмыште Шекспир гай Сергей Григорьевич
Чавайным, поэтым, драматургым, романистым, следствий кайыме годым туге
торжан индыреныт, кыреныт, тудын поэт чонжо тыгай шучко пыткым чытен кертын
огыл, шинчалык яндажым шыдыж дене шоргыктен кочкын колен. Тидым мыланем
облоно вуйлатыше
(фамилийжым пӱчкын лукмо) больницыште пырля кийыме годым ойлен. Китаев
Дмитрий
пала... Ик парня гай марий режиссернам, Алексей Иванович Егоров-Маюкнам ик
арняште туге лунчыртеныт — шем ӱпшӧ лум гай ошо лийын мане прогулкышто
актриса Паня Мусаева. А Якшов Василий Никитичым шкет шинчыман камерыште
орландареныт. Мый
черланенам да чурма больницыш наҥгаеныт. Больницыже тунам кызытсе "Эрвий"
кинотеатр олмышто ыле. Тушто следствий годым кырен, сусыртыл пытарыме черле-
влак магырен, шортын, йыҥысен киеныт — кӧн кидым-йолым тодыштыныт, кӧн
оҥылаш гыч пӱйым
кырен луктыныт, кӧ лым лийде эре ӱгынчын (мокшым, пагарым, вергым, шолым
сусыртыл пуалтареныт). Кӧ лым лийде йӱдвошт кечкыжеш, чыр омымат мален ок
керт, шинчажымат ок кумалте, совлам комдык кучен возеш да нимом ок пелеште,
эре кия веле.
Кӧн пылыш чорам пудештарен, соҥгырам ыштен пыштеныт. Кӧн ӧрдыжлум вӱге
тодыштыныт. Чуменыт, тошкеныт, кузе шотым муыныт, туге "калитленыт". Чурма
эмлымверыште
йӱдет-кечет электросвет, кугу лампе-шамыч йӱлат, мане Паня Мусаева. Мый
шоналтышым: Ленин шем калыкым электроволгыдыш луктын гын, Сталинже тиде
волгыдо денак
индыра...
Кӱртньӧ клетке кӧргыштӧ винтовко дене салтак орола, омсам эреак суралымаште
кучат. "Мый эше иктыж деч йодымат", — мане Паня:
— Мом эре омсам суралет, тыште куржаш йӧршыжӧ иктат укес.
— Тугай порядке, тыге кӱштат.
— Теве иктаж отчаянный блатарь толеш гын, винтовкетшымат поген налеш.
— Садланак шол омсажым суралем, — мане марий часовой.
— Миклай,— манам, — суратым поч вашкерак, уна, омсам тӱкалат.
— Тышке сайже ок тол. Лунчырген, кырен пытарымыжым веле кондат, — ӧрканен
тарваныш тудо.
Да кенета чевер-тӧпката, икмарда кап-кылан мотор марий пурен шогалеш.
Почешыже
кок милиционер омсам авырен шогалыт, чот вооруженный улыт.
Чевер марий ойла:
— Мо те чыланат лывыжгыше, тумыштылмо улыда? Ай-яй-яй... Тыге сай огыл.
Кӧлан
вуйым шийына вара?
Икте пыкше тарванаш тӧча, нар-койко гыч кынелеш, умша гыч вӱр кая...
— Начальник чурмалан Кузнеч марий Мамаев Иван Петрович ышта. Тудлан кашакын
возаш гын?
— Тудын тыгай пашалан куатше уке.
Панян ойлымыж гыч мый палышым, кӧ тудо тугай. Тошто Торъял семилеткыште
тунеммыж
годым мемнан дене пачерлан шоген, ме уна гай шокшо пӧртыштӧ шокшо кочкыш
дене
сийлен улына. Пачерланат, пукшымыланат ик кумырымат налын онал...
— Теве тудо, — манеш Паня, — чурма савар воктене турышто чытырен шинчымем
ужеш
да ик мутымат ок пелеште. Кокымшо сентябрь гычак тыште илаш тӧчем, — мый
больницым ом ойло, чурмам манам, вуй ӱмбалне нимогай авыртыш уке. Чурмаже
тич темын,
шогалаш нигуш. Черланенам да эмлалташ наҥгайышт.
— Теве тудо могай азырен! Шке пошкудыжо Якшов Василий Никитичым, мемнан ик
эн
тале мастар артистым, одиночный изи камерыште орландара. Ынде акырсаманак
пызыралеш мо?
— Пызыралеш огыл, лаштыртенак шуктен. Тичмаш произвол кая. Таче йӱдым пеш
тале
артисткым, Филиппова Анастасия Андреевнам, следствий деч вара кабинет гыч
Карачаров чумен луктын. Палач Цветков Настям вара лӱен пушто...
Теве тыгерак пыта Георгий Максимовичын шем подвалщик-шамычын пашаштым
тӱжвак
йоҥгалтараш шонен ыштыме тӱҥалтыш лостыклаже...
1938 ий 2 сентябрь гыч 1947 ий марте Йоргийлан сцене — петырымаште.

* * *
САР ДЕЧ ВАРА
— Ынде тиде жапыш пӧртылын, — ойлен Г.Пушкин, — иктым раш палаш да кочо
факт семын тӱяш логалеш: марий театрын кумлымшо ийласе гай школжат, чон
дене йӱлен,
йошкар тистыла нӧлталтмыжат репрессийлан кӧра вускемдалте. Можыч, Календер,
Станиславский, Маюк-Егоров гай режиссерат лектын кертеш ыле дыр, но ончычсо
гай
коллективым чумыраш — шалишь, брат!.. Ик гана веле тугай жапше толеш,
очыни, вара тудым уэш пӧртылташ ок лий. Йӧра-йӧра да, тугак спектакльым
шындаш толашат
да, садыгак ала-можо туге огыл. Ынде театрет шке пашаж денак творческий
куатле
организм огыл, вот мо. Тугак проходной гоч пурымыла пурет, тугак,
предприятий
але организаций семын, тышечын тышке марте ыштет, вара мӧҥгет кает. Адак
толат,
адак... Тыге пытыдыме "текучко" тӱҥалеш. Иктаж-могай юбилей пайрем годым
веле
илыметла чучеш, тунам чыланат куржталыт, тӱмырым, шӱвырым, шиялтышым
кычалыт,
чияш йӧндараш тӧчат, тиде да тудо... Такше вет театр, тиде, шкежак пайрем.
А
пайрем кажне кечын ок лий, шкат палет. Ик режиссер сценым спектакльлан чылт
илышыште улшо пӧрт семынак чоҥа гын, "Саликаште" вакш Сергей Иваныч годсо
гаяк
спектакль мучко кылдырдик да кылдырдик ровотаен шинча гын, Сарра Кириллова
сцене
ӱмбалан иктаж-могай лапчыкым пижыктен шындыш — пашажат пытен, символический
сцене лийын шинчеш. Икманаш, пуста орол пӧрт! Тыгайыште кӧн модмыжо шуэш?
Калыкше
мом ончаш тӱҥалеш? Икманаш, йолагай паша тӱҥале.
Уке, иканаште тыгайышкыже чакныме огыл, поснак война годым да туддеч вара.
Эше
театрым театрланак шотлат ыле. Кеч шукылан-шукылан мӧҥгештын улына, мутат
уке.
Мый куакш кӧрган, пӱтынек воштылаш шонен лукмо комедий-шамычым ом йӧрате,
шукыжо
тушто шарнаш коддымо койдарчык образ веле. Эн йӧратен ыштымем гыч ик роль
шарналтеш, тиде — К.Коршуновын "Шочмо мланде" драмыже, тушто мландын чын
озаже Емела кугыза уло, вот, тудо кугызам путырак йӧратен модынам. Тушман
керылтме годым
шке вӱрет дене мушкылтшо мланде кунам шулдо лиеш? Уна, так манаш, мый тынар
ий
мландым тошкенам гынат, ковам да еҥгам дене пырля колымшо ийла мучаште шке
аҥам
тӱред коштым вет, возенамыс, лач тунам шочмо мландым кузе чот йӧратымемлан
тиде
пьесе вашмутым пуыш. Тиде классический кӱкшытан драме. Лач тыгай пьесылаште
кушкалтын шол. Мочол руш классикын произведенийышт шындалтын, марла
ончыкталтын!
Тугайыште модаш лиеш.
Шкенан драматургий ала-молан нӧлталт ок керт. "Салика" ден С.Чавайнын
пьесылаштышт илыш уло. Сандене модашат каньыле.
Тиде "Саликамак" налаш. Н.Конакова годсо ынде ок пӧртыл, тудым ойлышашат
уке,
шоненам ыле. Йошкар-Олаште туге куатлынже шындаш лийман огылжо, тиде, мыйын
шонымаште, намыс. Ончо, кузе вет марий рӱдӧ театрым ӱлык шынден кодыш...
Морко калык театрын кондымо "Саликаже"! Ушет кая вет, а, кузе модын пуышт.
Эх, шоналтет
да шинчавӱдет толеш. Сергей Иваныч деч вара шарналташат нимом ала-мо. Тудын
"Саликаште" кеч вакш йӱкым колат ыле. Вараже прочак "катапуртинский"!
Манаш лиеш тудо, Георгий Максимович шке курымыштыжо нылле наре режиссер
дене пашам ыштен, шӱдӧ утла рольым модын...
Йодынна:
— Тушеч мынярже чонешда келге палым коден?
— Кудытын. Молышт кышам коден огытыл: толыт-каят, толыт-каят... Тыге
мучашдымын.
Вуй йыр шоналташ оҥайыс: кунам тыге, суртоза чӱчкыдын вашталтме дене, толк
лиешыже, ну? Нигунамат! Икте пытарен кода, вара весыже улыжым пытарен
кая... Могай
тушто школ нерген мут лектын кертеш гын? Нимогаят, мыйын шонымаште.
— Илыш корныдам возыма гыч коеш, артистлан тунам кӧм налыныт... Мурен
кертше,
кап-фактурыжо эше — ончал колтымыжо, кап ораже, чурийже, кушталтен пуымыжо
(ондак марий яллаште лийыда да "нуныжын луыштат уке ала-мо" манын,
калыкыште ӧрын
кутырат ыле), эшежым йылмыже... ынже тӱкныл... Тӱрлӧ семӱзгар дене шоктымым
ме
огынат ман лучо, туддеч посна могай артист да монь.
— Чонжо, чонжо лийман! — кычкыралынак колтыш тунам Георгий Максимович. —
Режиссерым пел мут гычак умылымо, тудо, мутат уке, кӱлешан. Но вет пӱтынь
рольым режиссер тыланет шке чоҥен ок пуыс. Шке чонет дене чоҥет шукыжым.
Ончаш толшо кузе
тыйым ончалеш — иканаште палет: келшенат тый тудлан але уке. Тудын деч
нимомат
шылташ ок лий, чылажат кидкопасе гай раш. Шуко артист вет рольысо мутым
веле
куктежалын лектын кая.
Пенсийыш лекмыланак мыняр ий мыланем лие... Жап тугак писын эрта. Но
тугакак театр нерген шонен кынелам. Ӧрдыж гыч чыла коеш. Театрнан кӧргӧ
илышыжымак вес семын чоҥаш кӱлеш. Тушеч артист-балласт-шамычым чаманыде
поньыж лукман ыле, конкурс тушто эре лийже — вот могай шонымашке толын
лектат вет, а! Моско гыч да мо
да диплом дене толыт, манына. Мый умылем: диплом уло гын, паша лиеш. Тиде
диплометым кажне спектакльыште аралаш тунем! Арален от керт гын, театрым
чамане, шке
дечет тудым утаре. Тидымак талантдыме режиссерлан ойлаш кӱлеш. Тудланже —
ала-мыняр пачаш. Огеш умыло гын, тӱшкан шогалаш!

* * *
1956 ий гыч заслуженный, 1967 ий гыч Марий Элын калык артистше, 1970 ий гыч
Россий Федерацийын заслуженный артистше Георгий Максимович Пушкин шочмо
марий театр
дене уло элым эртен манаш келшен толеш. Москваште Съезд дворецыште шӱвырым
шоктен, самодеятельный искусство фестивальын лауреатше лийын да медаль дене
палемдалтын, марий искусство пайремым тунамсе иза-шольо республикылаште
сӧрастарен.
Пенсийыш лектын, шӱвырзӧ-влак ансамбльым чумырен да шкеак вуйлатен. Кушто
гына
калыкым куандарен огытыл!
Тошто Торъял гыч неле саманыште Чарлаш лектын толшо марий рвезын шонымыжо
шукталтын.
Кӱшнӧ возымым шымленрак ончалаш да корно коклаште мо возымо огыл, тудымат
умылаш
тыршаш гын, пӱртӱс Юмын чонышкыжо шыҥдарыме вийым тудо тӱрыснекшак кучылт
кертын
огыл: рольжат тудлан келыштаралтше ок лий южгунам, шукыж годым вес полман
руалтен налеш — артист илышыште можат ок лий гын?
Ай, шӱвыр, шӱвыр!.. Кертеш мо иктаж весе тудынла чоным лӱшкыктен? Да эше
кунам
тиде шӱвыржӧ Георгий Максимовичын кидыште йытмыжеш... Такак палыде кодна:
гастроль дене мийымышт годым Шернур пазар гыч туддек шӱвыр ужалаш куржын
толшо Регеж
марий "тыланет именной шӱвырым ыштем" манын сӧрен ыльыс, тиде ойжо
шукталтын
гын, уке гын? Мемнан шонымаште, лийын тугай шӱвыр артистын кидыште. Чоным
лӱшкыктышӧ, йолым таваш таратыше шӱвырзӧ семынак кодеш тудо марий калык
чонышто.
Шӱвыр, тудо, нимаят семтарман огыл, тудо шкежак — калыкын чонжо.

* * *
"Кажне спектакль — тиде чон кокласе куатле вашпижмаш" маныныт ыле кугу
мастар-шамыч. Огыт кредал гын, пьесат уке. Артист пенсийыш лектеш гын,
шкетланже пачерыште путырак чот вольна толеш, мом шонет — ыште, куш шонет —
кай. Чонжо кенета
ярса. Кид вола. Ынде кажне кас репетицийыш куржталшаш уке.
Лач тидыжак уто улмаш! Артист, чын денак, чон денак артист гын, вольна
илышым
чытен ок керт.
Пушкинмыт дене шинчена. Паша шуко годым, пачер уке годым тӱрлӧ вере да
тӱрлӧ еҥ
дене пырля илен толашен, ӱмырым таул тӱтан гай эртарен колтат да вара шы-ы-
ып
гына кугу окнашт гыч тӱняшке ончен кият. Ондаксе укеан илышет вара эн чот
кӱлешаныш, эн моторыш савырна. Чынакак, ӱмырышт мучко Пушкинмыт эре
чуланлаште иленыт. Ынде чылажымат шке пашашт дене сеҥен налыныт гынат, эн
чеверже кодын
огыл...
Кудо тошто газет пӱчкышым ит нал, Георгий Максимыч нерген эн шагал, а эн
шукыжо
пелашыже Мария Михайловна Михайлова нерген сералтын. Тудын нерген чока гына
монографийым лудмо шуэш — тылечат чот, Пушкин дечат чот, манаш кӱлеш, неле-
йӧсӧ
саманыште шочын-кушкын, ӱдыр вуйжо дене кузе але артист пашам ойырен
налынже
моштен! Тунар кугу чаплӱм тудым авалтен... Россий Федерацийын заслуженный,
Марий
Эл Республикын калык артисткыже лийын. Нуно коктынат икгаяк чап лӱман улыт,
оҥай
веле. Тидат пӱрымашак, очыни.
Меже ынде палена Йоргийын муро-лирик чонжым, кузе Тошто Торъялыште илышым
тӱҥалын, кузе корныжо Йошкар-Олаште эртен. Йӧра эше яра жапыште ӧрканен
огыл, эркын
дене шарналтен коден.
Монден кодаш ынже лий: Йоргий Паня Смирновалан Овий ватыж нерген кузе
каласен
ыле? "Ме коктын ик еҥ дене илымына годым, пачерыште, шотым ышна му. Рольым
возен
кондымо тетрадем кушкед шуа да театр нерген эре карген гына ойла ыле.
Сандене
коктын илен шотлан ышна кондо, ойырлаш вереште..." Жентруда школым Овий
тунем
лектеш да Тошто Торъялыш каен колта. Шукат ок эрте, рак дене кола... А ме
шарнена Йоргий ден коктын эн кугу теле спектакльыштым модмыштым. Оргаж
погаш чодыраш
имньым кычкен каят да (имньымат огыл, талгыдым) коктын йӧратымаш нерген
мурым
мураш тӱҥалыт... Мурат веле огыл, кидышт денак тиде йӧратымашым кучылт
ончат.
Эх, рвезе пагыт, рвезе пагыт — тыге чон коржын муралтеш. Чаманет веле.
Молан самырык вӱр модмо годымсо илыш чеверым гына пуа Пӱрымаш? Шот дене
ушненат, кужурак
жапым ваш келшенат илен ышт керт...
Адак пачер шот дене руш ӱдырамаш дек пачерлан пурен ыле, марийже Москваш
тунемаш
каен лийын. Тидым Шолеҥер корно ӱмбалне каласкалыш. Тунамат вараже,
пӧртылмек,
шӱм кокласе кыл вораҥ кертын огыл. Ала вораҥашыже шоненат огытыл.
Тылеч вара ме Йоргийын возымаштыже огына уж: кӧн дене илен? Пален нална
содык,
мороженыйым уремлаште ужален коштшо Ульяна дене чевер мут пеледышым пидаш
лийыныт. Тыштыже аршаш кужурак ӱмыран лийын. Кок икшывышт, кок чевер
пеледыш...
1947 ийын театр теҥызыште кок тулпуш вашлиеш. Ик карап капеш шӧртньӧ буква
дене
"Йоргий" возалтын гын, весыште — "Майра". Майраже — Мария Михайлова, сай,
сӧрал
илыш да мер паша верч пеҥгыдын шогышо, эреак порылык верч кучедалше героиня-
шамычым сценыште ӱмыржӧ мучко илен эртара. 1948 ийыште Йоргий ден
когыньыштын Наташа ӱдырышт шочеш, туныктышо корным ойыра. Аня, тудын шӱм
шочшыжо, пединститутым пытара.
Паня Смирнова руш еҥлан марлан кая, кум шочшыжо лиеш. "Кеҥеж йӱд" пьесыште
Ольган рольжым путырак чаплын модеш. Утларакшым пешкыде, чоткыдо койыш-
шоктышан
ӱдырамаш роль-шамыч тудлан келшен толыныт, лирический шыма кумылжым илен-
толын
йомдара. Операций годым шӱмжӧ кенета шогалын.
Йоргийын эн йӧратыме — туге самырык годым серен — таҥже Мотя ыле.
Пӱрымашыже путырак шучко улмаш. Ме Йоргий ден тудым пытартыш гана
Шернурышто азам ончен илымыж годым вашлийна да чаманышна. Йоргий сукалтен
шинчын языкшым касараш йодшо
ӱдырлан ойла: "Тиде мемнан пытартыш вашлиймаш лиеш".
Илыш шуко йыжыҥан. Ик йыжыҥже тевыс.
Майра, тунам эше Морко педучилищыш пураш манын подготовительный группыш ял
гыч
толшо ӱдыр, илен шуын, путырак кугу артистке семын марий калыкым куандараш
пӱралтше, эшежым Георгий Пушкинын пелашыже лийшаш ныжыл чон, Йоргий ден
Мотян
йӧратымашыштын ойган финалым ужеш. Шернурышто йочам ончен ситарен, у илышым

шканже чоҥаш тӱҥалше Матран Моркышто педрабфакыш тунемаш пура. 1932 ий. Мер
илыш
чагремалтын: кажне йӱдым кушто-гынат, ялыште але поселкышто, чодыран
верлаште
але куп воктен, икманаш, кушто еҥ-шамыч иленыт, тушто могай-гынат пожар
нӧлталалтын да мо-гынат, монча гыч тӱҥалын, тӱшка имне шогымо вӱта марте
Юмыш кынелын. Лач ик йӱдым Моркышто кугу пожар волгалтеш.
Майра йолташ ӱдыржӧ-влак дене йӱдым куржын лектеш, лӱдын ончат. Кок пачашан

тӱшкагудо йӱла...
— Поснак тыгай сӱрет шинчаштем да чоныштем кодын, — манеш Мария Михайловна.
—
Йӱлымаштет кокымшо пачаш гыч койко кенета у-у-у-у шоктен ӱлык камвозеш,
вара вес
койко кӱртньӧ чылт чевер маке гай лиеш, адакат ӱлык шуҥгалтеш, весе, кумшо,
нылымше... Моло икшыве-шамыч куржын утленыт, лач кок еҥ кодын... Тиде кок
еҥ гыч
иктыже — палыдыме Михайлова, тунемше. Весыже — Матран, Йоргийын ончычсо
таҥже.
Эрлашыжым йӱлем олмышто следователь-влак да молат лийыт. Кок мӱшкырвуштым,
йӱлыдымым, верештыт. Теве кок ӱдыр деч мо гына кодын... Иквереш тоят.
Следствийым
Сергей Александрович Музуров эртара. Адвокатлан — Ким Васинын ачаже.
Шӱгар ӱмбалныже Георгий Максимович вара шуко-шуко жап ик кечын шарнен
шога...

* * *
Тоштым шарнен, Георгий Максимович кагазым налын да черет дене серен шынден,

кӧмыт-кӧмыт У Торъял район гыч артист пашаш ушненыт. Иктым шынден, весым.
Теве
тиде списке: Голубев А.А., Якшов В.Н., Пушкин Г.М., Смирнова П.А., Якаев
И.Т.,
Бирюков Я.А., Глушков С.Ф., Бирюкова Ф., Сошникова Е.Г., Матвеев И.С.,
Матвеев
А.Ф., Матвеева З.Ф., Иванов Н.А., Иванов Ю., Иванова Н., Янгабышев В.,
Медведев
В., Сатеран М., Сапожникова М., Романова М., Пирогов, Егошин, балет,
филарм.,
Смирнова В., Пивоварова Т., Иванов С., Булыгин Н., Акпулатова З., Бояринова
В.,
Прозоров Ф., Маков.
Георгий Максимовичлан витле ий теме кечын тудын йолташыже Федор Москвин
серышым
колта. Коктын мо вашла паленыт, путырак кугу йолташ лийыныт: "Таче мыланем
моткоч пиалан кече пӱрен улмашын. Эрден эрак кӱпчык гыч вуем нӧлтальым
веле, радио
поро уверым увертара. Уло шӱм-чонем ылыж кайыш. Вигак марий театрын сар деч
ончычсо "Ренессансше", эн пеледме жапше, шарналте. Пеш чот йывыртымем дене
"Ой,
шеремет! Тиде шергакан Йоргий таҥем вет!!!" малден колтыде шым чыте. Теве
могай
шемер марий таҥемын витле идалык темме пайремже!
"РСФСР-ын заслуженный артистше" лӱмым пуымыштлан тыйым, Йоргий таҥем, ала
кумылем почын, шокшын-шокшын саламлем, модмо кеч-могай образет моло деч
ойыртемалт
шогыжо. Ныжылге йӱкет тазанак йоҥгалтше. А сылне шӱвыр муретше гын шкенан
пасу
гыч гына огыл, пӱтынь тӱня йыр Шаляпинын мурымо мурыжо гай виян шергылт
кайыже
манын тыланем.
Йоргий таҥ, мый вет театр кокла илыш-касышым чыла шинчем. Садланак тый
декет
шӱмем утларак мелын почылт шога. Тылат тиде лӱмым пырыс семын коҥга
шеҥгелне
удыркален-сургыктыметлан огыл, очыни, пуымо. Южо-икте тыгаят лийын ыле шол,
маннем. Тыланетше — чынжымак, чын талантетым кызыт иже ужын моштымыштлан
кӧра лийын. Пеш йӧра! А то монден кодат гын, шкак сулыкыш пурат ыле. Да,
авагудо гычак
йоген лекше талант памашым петыраш йӧсӧ. Тудым ни шопке пырня, ни куштыра
оргаж
нимом ыштен ок сеҥе.
Тыйын таҥ-влакетымат палем. Нунын ончылан вуйым саваш эре ямде улам. Вася
Якшов,
Миша Сорокин-Руй, Анисим Мамуткин, Филипп Лебедев, Настя Филиппова, Нина
Конакова да Паня Мусаева... Нине кокла гыч эн устаже, эн чулымжо тый улат
ыльыс... Искусствын нине таҥет-влакым да шкендымат, колем гынат, шӱдӧ ий
утла шарнен кияш
тӱҥалам. Товатат, нигунамат ом мондо.
Чеверын. Пиалан улат гын, кужу ӱмыран лияшетат келша. Теве вескана шокшо
мончаште вашлийына да чеслын гына вашла выньык дене вӱчкалтен налына.
Тошто артист да мыскараче Федор Москвин.
1970 ий.
"Шӱвыр йӱк" почеламутшо дене кӱдыртатыл налын тидын годымак Чатлама
Элексей,
Шернур велын эн марий койышан поэтше:
Колышталза, шыпак лийылдалын,
Сылне-сылне шӱвыр йӱк шокта.
Максым эрге, илышым мокталын,
Лачак Юмынэргыла эрта.
Витле ий шкаланже темме годым
Пайремнажым чот сӧрастарен.
Йӱштӧ телым, тымык умыр водын
Чапле семым еҥлан пӧлеклен.
Максым эрге пыртак чевергалын,
Калык ончык лекте кече гай.
Шӱвыроҥым угыч оварталын,
Кушталталын шоктыш каче гай.
Тӱмырзанже тӱмырым чот перыш.
Тӱмыр чапле, каза коваштан.
Максым эрге сылнын-сылнын шоктыш
Да тавалтыш ямлын, эх, шайтан...
Кажне еҥын шӱмыш толын пурыш
Семже, чоным, вӱрым модыктал.
Уло калык совым роштке перыш
Да лӱҥгалте ловык семын зал.
Пел шагат нар шӱвырзӧ шокталын.
Оварен чымалтын шӱвыроҥ.
Витле ийым веле ситаралын —
Максым эргын таза эше чон!
Кеч тый вурсо, мыйым чотак терге —
Ом чамане семжылан йолем.
Шӱвыр йӱкшӧ мыланем эн шерге,
Шӱвыр ок лий — мый кошкен колем!
Тиде почеламутымак, тӧрлатен, поэт вараже кандашлуымшо ийлаштат шӱвырзылан
пӧлеклаш монден огыл.
Шуко ий илымаштыже Георгий Максимович Пушкинлан автобиографийым ятыр гана
серашыже пернен. Шке мутшо дене серымым лудына: "Марий театрын сценыштыже
да моло
вере гастроль дене коштмаште чылаже, ончаш гын, шӱдӧ дене рольым модаш
верештын.
Икмыняр сеҥымашем лийын гын, 1930—1970 ийлаште шкенан дене лектын шогышо
газет
ден журналлаште, тыгак Москошто печатлалтше "Театр", "Театральная жизнь"
журналлаште, моло вереат ончыктыде кодын огытыл.
Вий шутымо семын ыштыме пашам Кугыжанышат палемден.
1945 ийын 6 июльышто "За доблестный труд в Великой Отечественной войне
1941—1945
г.г." медаль дене наградитлышт. 1956 ий 10 ноябрьыште Марий АССР Верховный
Совет
Президиумын Моктымо Грамотыжым пуышт, тунамак Марий АССР-ын заслуженный
артистше
лийым. 1967 ий 3 ноябрьыште тугаяк Грамотем лие да калык артист званийым
нальым.
Совет властьым ыштымылан 50 ий темме годым Моско Съезд дворецыште шӱвырзӧ-
влак
ансамбль дене выступатлымылан лауреат лӱм логале, медальым кучыктышт. 1970
ийын
2 апрельыште "За доблестный труд в ознаменование 100-летия со дня рождения
Владимира Ильича Ленина" медальым пуышт. 1970 ийын 1 ноябрьыште Россий
Федерацийын
заслуженный артистше званиян лийым. Марий республикым ыштымылан 50 ий темме
годым 1970 ий декабрьыште искусство да литература декадыште Москошто,
вараже Петрозаводск ден Таллинныште, Рига да моло олалаште, Прибалтикыште,
мурен-куштен
коштна, марий калыкнан чолга койышыжым ончыктышна, пеленем шӱвырзӧ-влак
ансамбльымат намиенам, пешак куатлын шергылтарышна, тусо прессыште мемнан
нерген кажне
кечын гаяк возен шогеныт. Карел, осетин, латыш, молдован, узбек, чуваш,
азербайджан калык коклаштат лӱмна шарлыш. Художественный самодеятельностьын
кум гана
лауреатше лияш пиал вереште. 1979 ийын 6 февральыште эше ик медальым
кучыктышт,
"Ветеран труда" лийым. Моло грамотемат, шергакан пӧлекемат ятыр погынышт.
Шонен ончет гын, мыланем тиде утыжденат лие. Пырля пеленем илен шуктат ыле
гын
театрым, Марий театрым, пеледыкташ уло вийын тыршыше, чон тулыштым
театрыште факел семын кӱшнӧ, кидмучаште нӧлтен шогышо, кугун чапланыше,
"Ренессанс" пагытым
аралыше йолташем-влак — лӱмыштым мый шӱмешем шукертак шӧртньӧ буква дене
серен
коденам, ончыч возымаштем паледа, кӧн нерген ойлынем — нуныштым могай
чаплӱм дене палемдыман ыле, ушетак кая вет, укеат, очыни, тугай званий да
медаль, нуно
чыла тиде лӱм деч кӱшнӧ шогат, ынде Юмын кидыште улыт. Шоналтем да тачат
шинчамже шинчавӱд ерыш логалеш... Пытарышт нуным, кузе гына ышт индыре, ышт
лодкале,
ышт тошко, ышт лӱйкале — эх, саманжат! Нуно шкешт да эшежым шкешт гаяк
куатле
артист-шамыч тачат театрыште лийыт гын, марий чон кузе кӱш кӱзен кая ыле!

* * *
Пачерыштыже шола велне шогышо диванын яраш кодшо верым келгын шонкален
ончыш-ончышат, Мария Михайловна ӱп ярымым саҥгаштыже тӧрлатыш.
— Пытартыш эрже тыгак вашкыде тӱҥале. Георгий Максимыч кочко-йӱӧ да икмыняр
жап
черле кийымыжым шарналтыш ала-мо, "Рӱдӧ эмлымверыш миен толам" мане, —
шарна тудо. — Ветеран-шамычым эмлаш рӱдӧ больнице воктен лӱмын вер улыс,
паледа. Вараже
мый йодынам, врач-шамыч дек пуренат огыл улмаш, ужмыла гына коштын. Мый эше
шотем дене вуй йырем пӧрдыктыльым: ондак кынелеш да эре пашам ышта ыле.
Суас гычат, Мордва ден Башкир вел гыч, Удмурт гыч, моло вер гычат тудлан
шӱвырым да мо
да олмыкташ, ачалаш кондеденыт, тыглай каҥаш йодашат шукын коштыныт. Шкеат
паледа, пытартыш вич-шым ийлаште Кичиер, Ваштар курык, ола воктен каныме
пӱнчер да
молат тудым сымыстарен шынденыт, эреак еҥ-шамычлан, каныше кашаклан,
шӱвырым,
шиялтышым, шун шӱшпыкым шоктен коштын. Ӱмыржӧ мучко пӱртӱс деч торлен огыл.
Такше ойла ыле шол: "Вашке мыйымат Мелнасолашке наҥгаят". Но полшымо
шотышто вуйым
шупшын огыл тудо, кажне район гычак, манаш лиеш, шӱвырзӧ ден тӱмырзӧ-шамыч
коштеденыт. Кажне еҥлан поро да кӱлешан шомакым муын.
Манамыс, тунамет, тиде лие 1993 ий 25 июльышто, рӱдӧ эмлымверыш кайышет,
кастене
иже пӧртылеш. Тушеч вошт йолын тольым, манеш. Вара Шкетан лӱмеш театр
воктек шуымат, тӱрлыжымат вуй йыр пӧрдыктылын, куд йырым ыштышым, мане. Мый
шижым: мо тиде тыгай, театр йыр куд гана савырнымыже, тиде... чеверласыме
лиешыс. Могырышкем
йӱштӧ вӱд кышкалме семын чучо. Вара тушеч мый Юрий Иванов йолташем дек
чеверласаш пурышым, мане. Тыге мыйын шижмем эшеат пеҥгыдемдыш веле...
Юрийжым вет шӱдыр
вочмо чер йол ӱмбач пуртен колтен, паралич перен, пӧртыштыжӧ гына эркын
тошкыштеш. Тыге лият, кочна да монь, пыртак шинчылтна. Тудо тарваныш да
уремыш кайыш.
Кушто коштын кастене, ме кутырен онал. Тольо да диванышкыже возо. Эрдене
нимогай
вашталтышымат чурийыштыже але капыштыже шым шеклане, чылт тугаяк тазан
койо. Кынел шинче, шӱргӧ мушкаш каяш кынеле, кок ошкылым урем окна век
ыштыш да крӱ-ӱп
йӧрльӧ. Мыйын але ушешат уке. Кынелтышым. Тудо уэш диванышкыже шинче. Изиш
эртышат, адакат кынеле, адакат тугак кок ошкылым ыштыш, ындыже окна велыш
огыл, омса
декыла. Да эшеат чотрак ялт пу сорымла крӱ-ӱп шоктен камвозо. Ындыже мый
чотак
лӱдын кудалтышым. Ӱдырем ден коктын шӱргӧ мушкаш чылт шӱдырен наҥгайымыла
наҥгайышна. Конден пыштышна шке верышкыже.
— Уремыш лектын, пӱртӱсым ончалнем ыле, — мане. — Уныкажым пеш йӧрата ылят,
ӱжын
кондыктыш. Пеш тура шинчашкыже кужу жап ончыш. Тыгак ӱдыржымат. Вара мыйым.
Шола
шинчаже петырныш вара, почын ок керт. Вес пелыже икмыняр жап пыль-пыль-
пыльт
лие, петырна да почылтеш, тыге чӱчкыдын-чӱчкыдын... А ойленже эше кертеш.
Пытартышлан мом каласыш тудо... "Ой, могай музык! Оркестр налаш толын
мыйым, ой, могай чапле марий музык, оркестрже мога-ай..." Да шинчаже
кӧргышкыла тупынь пурен
кайыш, шинчагомдыш деч ӱлык, чылт вуй могырышкыла савырныш. Да кайыш. Каен
колтыш Георгий Максимович Пушкин. Кок кече марий йӱла почеш мӧҥгыштак
кийыш, кумшылан наҥгайышт. Такше тудо Тошто Торъял шӱгарлашкак вочнеже ыле,
шуко гана ойлен,
ачам-авам пелен пыштыза, манын ыле. Вараже ойжо савырнен: "Илышна пеш
томам,
шупшкедаш кугу окса да монь, транспорт кӱлеш. Театр полша манын, мыйын ӱшан
уке.
Илымет годым веле тудлан пеш кӱлат. Колет гын, вара — пеш кӱлат!" Моло
артист
семынак, Георгий Максимычланат шарныкташ чапкӱ уке. Мемнан ешын тидлан,
шкат паледа, вий ынде ок шуто. Пу ырес шога ӱмбалныже.
* * *
Георгий Максимович! Мый, нине корным возышо еҥ, илымет годымак сугыньлен
кодымо
мутетым шуктышым ынде. Кийыме верет мамык гаяк лийже, суапыште лий,
языкетым,
уло гын, Юмо кудалтыже. Чинчын волгалтше чапкӱм тый шканет, калык верч
шогымо
дене, курымашын пыштен коденат. Тыйын волгыдо лӱмет калык шӱмеш эрелан
кодеш, да
эше ик рвезе але ӱдыр веле огыл Шкетан театрыш тыйын семынетак ӱмыр
мучкылан толеш. Ынде нунылан каньылырак лиеш.



010299
************************************************************************
КӰЧЫКЫН ЮЖО АВТОРНА НЕРГЕН

Иванов Иван Григорьевич
Куженер районысо Чодыраялеш 1935 ийыште шочын. Н.К.Крупская лӱмеш Марий
кугыжаныш пединститутым 1960 ийыште тунем пытарен. Филологий наука доктор,
профессор.
Кызыт Марий кугыжаныш университетыште тырша. 200 утла савыкталтше научный
пашан
авторжо.
Йошкар-Олаште ила.

Гордеев Геннадий Филимонович
1960 ийыште Параньга районысо Ондропсола ялыште шочын. 1989 ийыште Марий
кугыжаныш университетым тунем пытарен. Пашам тӱҥ шотышто драматургий
жанрыште ышта:
чылаже 7 пьесым серен. Нуно чыланат Марий самырык театрын сценыштыже
ончыкталтыныт.
Геннадий Гордеев — "Чоныштем илет" лӱман икымше марий телесериалын авторжо.
Лудшо-влаклан "Омса вес велне" прозо книган авторжо семынат палыме.
Йошкар-Олаште ила.

Петухова Раисия Леонидовна
Морко районысо Шӱргесола ялеш 1960 ийыште шочын. Марий кугыжаныш
пединститутым
тунем пытарен. Почеламутшо-влак чыла марий газет ден журналыште
савыкталтыныт.
Кызыт У Торъял районысо Токтарсола кыдалаш школышто туныктышылан пашам
ышта.

Пирогов Геннадий Михайлович
У Торъял районысо Тошто Торъял селаште 1936 ийыште шочын. Марий кугыжаныш
пединститутым тунем пытарен. Марий Эл телерадиокомпанийыште журналистлан,
верысе книга издательствыште редакторлан тыршен. Россий Писатель ушем член.
Возаш 50-ше ийлаште тӱҥалын. Повесть ден ойлымаш-влак икмыняр книгам
савыктен
луктын.
Йошкар-Олаште ила.

Ижболдин Василий Иванович
Башкир АССР, Калтаса районысо Кӧкыш ялеш 1928 ийыште шочын. КПСС ЦК пеленсе
Высший партийный школым тунем пытарен. "Пачемыш" журналыште, Марий радиошто
тӱҥ редакторлан пашам ыштен. Василий Иванович сылнымут пашашке кудлымшо
ийла тӱҥалтыште толын. Марий да руш йылме дене шуко книгам савыктен.
Йошкар-Олаште ила.

Иванов Иван Семенович
Советский районысо Кӱварсола ялеш 1934 ийыште шочын. Марий кугыжаныш
пединститутым тунем пытарен. Филологий наука кандидат, профессор. Шке
тунемме пединститутыштыжак марий йылме да литератур кафедрыште пашам ышта.
"Марий калык лирика", "Писательын йылмыже" книга-влакым савыктен. Шочмо
сылнымут
да посна автор-влакын мурпашашт нерген ятыр статьям возен.
Йошкар-Олаште ила.



010399
************************************************************************
Николай Якимов

* * *
Ушеш кодо эрталше кеҥеж.
Чеверта чурием йӱштӧ теле.
Кеҥеж гай чучеш рвезе жапем,
Ынде тудым ужам омеш веле.

Шочмо верым эре мый шарнем,
Тусо ошкыл кугорнышко лукто.
Мылам шерге эрталме корнем.
Шуктышашлык пашам але шуко.

* * *
Ончо, лумым шеҥын лектын,
Кӱдыроҥгыр пеледеш.
Ой, могай чечен пеледыш
Лумын чинчыж ден модеш!

Шошын ныжылге унаже
Ылыж лектын лум ком вошт.
Кеч туддеч ок шу кораҥме,
Кӱрлын ошкылаш ом тошт.

* * *
Шарналтем мый ик сӱретым:
Нӧштыльӧ авам руашым,
А эрла коҥгаш кӱэштын
Лукто киндым, оваргалшым.

Кызыт гын ужам мый тидым:
Сукырым ватем пышта.
Тамже таче пурлмо киндын
Кӱчык огылыс пырчат...



010499
************************************************************************
Расия ПЕТУХОВА

Тымык ото — мыйын илемем

Мыйын илемем лиеш лач икте таче —
Тымык ото, тусо ер, яндар кава.
Волгыдын чучеш вуйлан, ок нойо ваче.
Лач турий шке сылне мурыжым шава.

Ямле кугыжаныш — сылне тымык ото.
Нарашта куэ-влак вуйыштым сават.
Весела май кече, шуко шокшым колто!
Аҥырген сай юж ден йӧралтам, товат.

Уло кап кана, поген мландем деч алым.
Канде кавапомыш вийым ешара.
Мардежоҥ ӱжеш ияш пеленже талын...
Шулдыраҥме жап адак толеш ала?

* * *
"Тек корнет лиеш шыма да поро,—
Пелештальыч ныжылгын, авам.—
Шонымаш деч ӧрдыжкӧ ит торло".
Таче гаяк шомакет колам.

Легылдет адак тый капка ончык
Да тупем йоммеш ончет, шижам.
Почо илышем адак у лончым.
Ыле сугынет тидлан, авам.

Пик огеш керт ӱмылтен корнемым
Эртен кодшо кочо пӱрымаш.
Лач тылат верч кумылем пареме,
Морко мланде, мыйын ӱмыраш.

Калык чын ойла: "Айдемын вийже
Кушто тукым вожшо иланен".
Эн сай муремат тыланда лийже,
Шочмо вер да шочмо аваем!

* * *
Кузе моштем, туге илем:
Коклан ойган, коклан виян,
Коклан шыма, ласка лиям,
Коклан шӱмем иша зиян...

Кунам йырваш йоҥга мурем,
Колтем турий дек кумылем.
Кунам кава толеш сурем,
Нӧрта йӱр пырче шулдырем.

Куан ыра гын чоныштем,
Тӱня ӱмбалне чоҥештем.
Кунам шижде корнеш шӱртнем,
Лупс пырче тек мушкеш шӱргем.

Молан мыйым от му кычал?

Эҥертен шога пызле лопка тумо деке
Да ваштар шуялта шопке деке парчам.
Мый вучем тыйымак, шып шинчам кумымеке...
Но молан эшеат мыйым от му кычал?

А каваште иеш кудыр пыл йӱксӧ семын,
Мыйымат шке почешыже пуйто ӱжеш.
Кушко йомын пиал? Ом кол ныжылге семжым.
Ала шып лӱҥалта тымык эрын южеш?

Тый кычалын муат, вашлияш пӱралтеш гын,
Мланде мучко пеледыш йырваш пеледеш.
Шӱшпык оҥгыр аршаш ылыжеш сӧралештын,
Юзо сем шӱм-чонем авалтен леведеш.

Молан?

Ну молан гын, молан эрден эр тые угыч кончальыч,
Кунам эр ӱжара шып нӧлтале йӱд сывын луклам?
Кумык лийын, ласкан ала-молан шинчашке ончальыч,
Пеле йӱкын, шыман шуялтальыч: "Садак пӧртылам..."

Мондаш огыл шонен, окнашкат мый шым ончо, шональым:
"Тиде омо гына? Але чынжымак угыч толат?"
А чевер ӱжара уло мландым йомартлын шоҥалын.
"Мый вучем. Мый шарнем", — ойлынем ыле тидым тылат.

Эх, илыш!..

Эх, илыш, шеремет! Могай жап тольо?
Шӱшка кӱсен, уке окса казнан...
Кӧ налын ужала — ила. Уке — кеч коло...
Кӧлан кӱлеш паша, пӱжвӱд таман?

Саман лоҥеш шӱм-чонышто лыҥ шыдым:
Кеч сар уке, садак йорлештме жап.
Кузе чыташ тыгай нужнам, пич шыжым?
Эше вуча мемнам могай азап?

Ойлат, чыташ кӱлеш, лиеш эшеат неле...
Но куш эше? Пундашыш воленна!..
Садак ӱшан ила. Лач тудак веле
Эн тале, поро Кугыжа мемнан.

У Торъял район, Токтарсола.



010599
************************************************************************
1—05

Мария КАРПОВА

ОШ КУЭ

Ош куэ, ужар лышташет
Лыве семын лӱҥгалта,
Толын мӱндырчын йолташла,
Ӱмбакет ончем адак.
Уке мыйын нигӧмат,
Авам кайыш ош тӱня гыч.
Уке мыйын нигуштат,
Кӧ деке миен пураш кеч.

Куэ, от керт каласен,
От керт тые чаманен,
Орлыкем гыч ойырен,
Лышташет ден ниялтен,
Авам семын ӱштын налын,
"Шич воктенем, шӱжарем"
Манын от керт чаманалын.

* * *
Эх, йӧратымаш,
Тые мом ыштет?
Кукшо шинчам вӱдыжтет,
Ночко шинчам кошкыктет,
Ойган еҥым йывыртыктет.

* * *
Пушеҥгыште пӱкш кеча,
Йол йымалне мӧр лӧча,
Ынешт вучо ик кечат,
Поген налмынам вучат.

* * *
Кӧ ӧндалын — шупшалын,
"Йӧратымем" малдалеш,
Изи кидем кучалын,
Шӧртньӧ шергашым чикталеш.

Киров область.



010699
************************************************************************
1—06

Зоя ВИСВИС

Кум почеламут

* * *
Ош ломбо пелен ошемеш чуриет,
Чевер сирень кӱдынь лиеш.
Ит сыре, таҥем, кумылем умылет,
Палем, шӱм-чонет вургыжеш.

Лӱшка толкынан вӱд воктен шӱм-чонет,
Ала тиде толкынжо мые улам?..
Ала мыйым огыл, тый весым шонет,
Ала жаплан веле тылат мый кӱлам?

Садлан ломбо кӱдынь тый ошо лият,
Сиреньым гына тый ӧндал чевергет...
Шӱмет да чонет ден тораште ият,
Да пӧртылдымашын кает...

* * *
Пелештет: телыжат пуйто шошо,
Шомакет пуйто лишыл тунар.
Ончылнем шемыжат ынде ошо,
Шӱм-чонетше тугае яндар.

Шулдыраҥше йомак кайык семын,
Коркашӱдыр дек пуйто кӱзет,
Корка тичак пиал чинче-влакым,
Мыланем тый волтен кучыктет.

Мый налам да эн шерге шӱшерла
Шӱртӧ мучко шинчем кереден.
...А волгалтме деч ончыч кынелын,
Мый ойлем йӱд омемым эрден.

* * *
Куршем азала лыж ӧндалын,
Шаршудо вачын чоҥештем.
Кожла коеш ужаргын, кандын,
Ончен, товат, шерем ок тем.

Лупсаҥше мландын сылне тӱржым
Йырваш чечен саска тӱрла.
Йӱр, кӱдырчан, кода гын туржын —
Эше сылнешт кая эрла.

Пӱртӱсын у, поян саскаже
Чылалан вуйжым савалта.
Чевер кеҥежын ю алгаже
Чонемым утыр авалта.

А, такше, ты чеченле ямым
Темлат шошат, телат, шыжат.
Но у саска лӧзаҥме жапын
Мый тидым утларак шижам.



010799
************************************************************************
1—07

МЕР ИЛЫШ

Ӱмаште, 10 декабрыьште, Марий Элын Президентше В.А.Кислицынын лукмо Указше
почеш
республикыштына икымше гана "Марий тиште кече" пайрем эртаралте. Тудо ынде
кажне
ийын лияш тӱҥалеш. Ты кечылан лӱмын ӱлнӧ пуымо материалым келыштарыме.

Марий тиште: эртыме пагыт, ончыклык

"Марийын книгажым ушкал кочкын", — тыге вашештен кок шӱдӧ ий ончыч ик еҥ
вес эл
гыч толшо шанчызын "Марийын книгаже уло мо?" манын йодмыжлан. Мӱндыр
кугезына
ала "Мыскарам ыштем" шонен, ала йодышыж дене йыгыжтарыше йот эл уна деч
утлаш
тыршен. Но вашмутшо гыч пале: марийынат ожно книгаже лийын. Тугеже акрет
годымат
кугезынан илышыжым эре пич пычкемыш гына вӱдыл шоген огыл. Ала тудат чон
кӧргӧ
шижмашыжым, уш-акыл артамжым лишыл-мӱндыр пошкудыж дене пайлен моштен? Таче
ме
тидлан вашештен кертына: моштен! Акрет марият возен моштен, лудын моштен.
Тыге
ойла, тыге ончыкта марий илыш эртыш. Ӧршаш уке, нуно лудын-возеныт кызытсе
семын
огыл. Тачысе гай букваштат, кагазыштат, карандашыштат уке улмаш. Мӱндыркӧ
уверым
колташ нуно тиштым кучылтыныт. Тудыжым шанчаш ластыкеш, кумыж лапчыкеш
коркаленыт. Йодыш лектеш: мо вара тугай тиштыже? Тиде иероглиф сынан пале-
влак. Рушлаже
тудым эше тамга маныт. Кажне тыгай пале посна мутым але эсогыл тӱрыс ойымат
ончыктен кертын. Тыге удыркален, кугезына пошкудыжлан уверым колтеден. Но,
илен-толын, ой-шомакым тыге вашталтылмаш йомын. Амалже: марий-влакым
чодыраш поктен
пуртымо деч вара ӧрдыж калыкла дене кыл кӱрылтын. Тыге ожнысо возыктыш
эркын йомын, марий книгам "ушкал кочкын колтен".
Чыла тидыже ала сӧрал шомак веле? Калыкна дене кугештыш кумылым тарваташ
тӧчымаш
гына? Уке, тыге огыл. Ончалза теве:
1. Тошто годсо тиште-влак кызыт мартеат тӱрлӧ архивыште аралалт кодыныт.
Нуным
акрет марий еҥ шереваш (тыге маныныт шанчаш лаштыкшым) коркален, пуышаш-
налшашыжым ончыктен, кумалтыш лийме нерген увертарен але эше иктаж-мом
шижтараш кучылтын. Тыге "серкаленыт" марий-влак южо вере эше ХИХ
курымыштат. Нунын возен моштымышт нерген ятыр шымлызе, мутлан, икымше марий
докторна, Озаҥ университетын
профессоржо И.Н.Смирнов, историк К.П.Гусев, наука доктор археолог
В.В.Никитин,
молат, палемден.
2. Эше шукерте огыл тӱҥ марий-влак мӱндыр эрвелыш кайыше родо-тукымышт деке
кумалтыш нерген уверым йолташ тыгай шеревам кучылтыныт. Тудым налше умылен,
кунам,
кушто, могай кумалтыш лиеш, да вашмутым колтен. "Шеревам колташ" манме
ойсавыртышым марий оҥаен-влак кызытат кучылтыт.
3. Тошто тиште-влакын кышашт тӱрыштӧ кызыт мартеат кодын. Шанчызе-влак
ойлат:
марий ӱдырамаш ожно тӱржӧ дене шке шонымыжым, чон кӧргӧ шижмашыжым почын
пуэн,
пӱртӱс ужмыжым ончыктен.
4. Но эн тӱҥжӧ — шочмо йылмыштына ожнысек возаш мут лийын. Шанчыеҥ-влак
ойлат:
тудо мемнан деке иран йылме гыч кызытсе саманын ИИИ курымжо деч вара огыл
толын.
Тыгеже кугезына эше шукерте ожнак серен моштен. Мутшо лийын гын, тудым
ончыктышо
пашажат улмашын. Вара мемнан деке эше вес шомак толын — сераш, сираш.
Тудыжо кораш манмым ончыктен. Теве вольыкым шӱшкылмӧ годым коваштыжым
ньыктме деч ончыч
серат.
Тиште — финн-угор шомак. Ожно тудо шӱдыр манмым ончыктен. Вара значенийже
вашталтын: ондак кумалтыш, ушемын палыже лийын, вара чумыр ушемжымат
ончыктен. Арам
огыл вет знамям кызытат тисте маныт — тошто пале ыҥже кодын. Тиште мутым 20-
шо
ийлаште эсогыл буква значений денат кучылтыныт. Тышечынак тиштер (алфавит)
мутым
шонен луктыныт.
Теве могай улмаш тачысе возыктышнан ончылпагытше. Тидын нерген ме монденат
шуктенна, манаш лиеш. Но таче тидым ушештарыде ок йӧрӧ. Тыге ышташ тиште
кечына тарата.
Пайрем семын тиде кечым, 10 декабрьым, палемдаш 1990 ийыште марий погын
темлен
ыле. Ӱмаште 18 ноябрьысе Указше дене Марий Элын Президентше тудым
официальный
пайремыш савырен. Тиде кечын 1775 ийыште Петербургысо книга кевытлашке
икымше
марий грамматикым ужалаш лукмо. Тудын лӱмжӧ — "Сочинения, принадлежащие к
грамматике черемисского языка". Тиде книгалан марий тӱвыра вияҥме корнышто
кужу илыш
пӱралтын улмаш. Савыкталтын тудо тыштак, Петербургышто, но ямдылалтын
Озаҥыште,
тусо духовный семинарийыште. Кӧ тудым возен, ончыктымо огыл. Но книган
лекмыжым
Озаҥысе архиепископ В.Пуцек-Григоровичын лӱмжӧ дене кылдат. Ойлышашат уке,
тӱвыргӧ ушан ты черкызын кидше логалде, саде книга лектын кертын огыл. Туге
гынат, грамматикым вес еҥ возен. Тыге манаш ӱшандарыше амал уло. Книгашке
тӱрлӧ
верысе марий-влакын кутырымо ойыртемышт пурталтын. В.Пуцек-Григорович марла
моштен гынат, ты йылмым чыла диалект ойыртемже йотке шинчен кертын огыл.
Книгам,
очыни, духовный семинарийыште тунемше марий рвезе-влак тӱшкан возеныт.
Юмынъеҥ
нунылан полшен, пашаштым виктарен шоген.
1775 ийыште грамматика мемнан тӱвыра илышыште посна верым налеш. Тудо марла
возыктыш ден марий литератур йылмылан шочашышт корным почын. Тидын деч вара
марий
йылме кагаз ӱмбак ӱшанлын возеш. Грамматикым рушла серыме гынат, тушто
марий
йылмын чоҥалтме ойыртемжым моштен лончылен пуымо, тӱжем утла марий мутым
пуртымо. Нуно тӱрлӧ диалектла — какшанвел, моркывел, юлтӱр, эрвел да
курыкмарий наречий гыч налме улыт. Весат оҥай: тушто марий йылмым кызытсе
семын тӱрлӧ диалектлан шеледен ончымо огыл. Тудым чумыр калык умылыжо
манын, чоҥаш тӧчымӧ. Лӱмын ма
тидым ыштыме але огыл, но диалект негызшат тудын ик йылмым чоҥаш пеш келшен
толын — Йошкар-Ола говор. Марий литератур йылмын вияҥме корныжо умбакыжат
тиде туравеллык дене шуйна ыле гын, чумырмарий йылме манмын пӱрымашыжат ала
вес семын
сапналтеш ыле.
Икымше грамматика лекме деч вара марла возыктыш палынак вияҥ кая. ХВИИИ
курым
марий культур илышын "шӧртньӧ саманже" лийын, манаш келша. Ончалза теве
шкеат:
1. ХВИИИ курымышто марий-влак, нунын илыш-йӱлашт нерген моткоч шуко
материал савыкталт лектын. Нуным тӱҥ шотышто йот элысе шымлызе-влак
возеныт. Вара руш йылмышкат кусаралтыныт. Нине пашалашке шагал огыл марий
мут ден текст-влак верештеденыт. Ондак нуно латин буква дене сералтыныт, а
кусарымаште руш буква дене пуалтыныт. Марий нерген возышо йот элласе
шанчыеҥ-влак коклаште И.Страленбергын
(1676—1747), Д.Мессершмидтын (1685—1735), Г.Ф.Миллерын (1705—1783),
И.Фалькын
(1725—1774), И.Фишерын (1697—1771), П.Палласын (1741—1811), И.Георгин
(1729—
1802) суапыштым ончыкташ кӱлеш. Нунын возымо пашалашт гоч тӱҥалтыш марий
мут-влак кагаз ӱмбак логалыныт.
2. ХВИИИ курым — марий мутер-влакым ямдылаш тӱҥалме пагыт. Икымше
грамматикым
лукмо деч вара 20 наре марий мутерым ыштыме. Но нуно савыкталтде кодыныт.
Туге
гынат тушто поян мутвундо чумыралтын. Нине мутерлаште кызыт йомшо шагал
огыл мут
аралалт кодын. Нуно эртен кодшо илышнам шымлымаште кугун полшен кертыт.
Кидвозыш
мутер-влак тӱҥ шотышто Санкт-Петербургысо архивлаште кият.
ХВИИИ курымышто савыктыме мутер-влакат лийыныт. Мутлан, П.Палласын
мутерыштыже
(1787) — 524 марий шомак уло, Ф.Миллерын книгаштыже (1791) — 308 мут.
3. ХВИИИ курымышто посна шомак веле огыл, тӱрыс текст-влакат савыкталташ
тӱҥалыныт. Тунамак кум марий почеламут возалтын да савыкталт кодын. Икымше
почеламут
1767 ийыште сералтын. Тудо Екатерина ИИ кугыжалан пӧлеклалтын. Почеламутым
возаш
В.Пуцек-Григорович полшен, очыни. Авторжо — Озаҥысе новокрещен школышто
тунемше
курыкмарий рвезе. Вес почеламутым 1782 ийыште возымо. Тудат Екатерина ИИ
лӱмешак
пӧлеклалтын. Серенже Озаҥысе семинарийыште тунемше олыкмарий рвезе. Кумшо
почеламут 1795 ийыште лектын. Тыгеракын, тӱҥалтыш марла почеламут-влак эше
200 ий
утла ончычак возалтыныт.
Шкат ужыда, ХВИИИ курым марий тӱвыра вияҥмашке изи огыл надырым пыштен.
Туге гынат посна марла книга тунам эше лектын шуктен огыл. Лектын тудо вес
курым тӱҥалтыште — 1804 ийыште. Тудо моткоч кужу лӱман, но литературыш туге
пурен: "Сокращенный катехизис с присовокуплением некоторых молитв, символа
веры и десяти заповедей". Тиде книга кызыт кодын огыл, лач тудын
кидвозышыжо гына Москвасе архивыште уло. Но раш пале: тиде книгам лукмо,
шке жапыштыже Н.И.Ильминский тудым
лончылен лектын, эсогыл кушко мыняр экземплярым колтымо йотке ончыктен. А
лукмо
улмаш тудым 600 экземплярым. Тиддеч вара ХИХ курымын тӱҥалтыш пелыштыже эше
7
тыгай книгам лукмо. Нуным, очыни, руш але шочмо йылмыштым начарынрак палыше
марий-влак кусареныт, сандене йылмышт умылаш нелырак лийын.
Нине тӱҥалтыш марла книга-влак нерген ойлымо годым эше иктым палемдаш
кӱлеш: нуно кок диалект дене — олыкмарла да курыкмарла савыкталтыныт. Но
1832 ийысе книга
марте нигудыштыжат диалектым ончыктымо огыл. Кажныжымат чумыр марий
калыклан
йӧрыжӧ манын лукмо. Ончыктымо огыл диалектым 1837 ийыште лукмо
А.Альбинскийын
грамматикыштыжат, кеч тудым савыктыме курыкмарий наречий дене. Тушто
возымо:
"Черемисская грамматика учит правильно читать, писать и разуметь
черемисский
язык". Тыгеже, шонаш лиеш, ты пагыт литератур йылмын диалект негызшым
кычалме
жап лийын.
ХИХ курымын тӱҥалтыш пелыже марла возымашлан ик эн кугу суапым ыштен — тудо
марий йылмылан алфавитым пуэн. Икымше гана марий алфавит 1832 ийыште
савыкталтын.
Тудо ты ийын лукмо "Начатки христианского учения..." манме книга пелен
приложенийыште пуалтын. Тудым палыме марий сотемдарче А.Альбинский ыштен.
1775 ийысе
грамматикыште алфавит пуалтын огыл. А.Альбинскийын алфавитше марий йылмылан
вич
у буквам угыч ыштен. Тиде — Ӧ, Ӱ, ¯, Ӓ, ЙО йӱк-влакым ончыкташлан. Ӧршаш
уке,
нунын тӱсышт кызытсе гай лийын огыл. Варажым ты алфавитым А.Альбинский
"Черемисская грамматика" книгашкыжат пуртен. Грамматика 1837 ийыште веле
лектын гынат,
ямде улмаш тудо эше 1831 ийланак. Сандене тыге манашат лиеш: икымше марий
алфавитым марий йылмылан "Черемисская грамматика" пуэн.
ХИХ курым тӱҥалтыште икмыняр марий мутерым да тунемме книгам ямдылыме. Нуно
савыкталтын огытыл гынат, школлаште йочам туныкташ кучылталтыныт. Авторышт
—
Т.Удюрминский, А.Смирнов, А.Филимонов, А.Нурминский, А.Канцеровский,
М.Кроковский, Ф.Земляницкий, М.Рождественский, В.Вишневский да молат —
школлаште шочмо
йылмым туныктеныт але черкызе лийыныт.
Марла возыктыш вияҥме корнышто у йыжыҥ ХИХ курымын вес пелыж гыч тӱҥалеш.
1867
ийыште Озаҥыште св. Гурийын братствыже манмым почыт. Тудын пелен Юл воктене
илыше калык-влакын йылмылашкышт Юмын кнага-влакым кусараш комиссий-влакым
ыштат.
Тыгай комиссий марий йылме шотыштат лийын.
Тунамак "Ильминскийын системыже" шочеш. Тудым Озаҥ инородческий учительский
семинарийын директоржо Н.И.Ильминский шонен луктын. Тудо тыге темлен: руш
огыл йоча-влакым, кеч тӱҥалтыш жапыште, шочмо йылмышт дене туныкташ
тӱҥалаш; тунемме
книга-влакым ямдылаш, ик йылме гыч весыш кусараш шочмо йылмым сайын палыше
марий-влакым ушаш темлен. Ильминскийын шонымыжо вашке илышыш пурталтын.
Тидыже
тӱвыргӧ саскам пуэн. Тыге марла возыктыш вияҥме тӱрыснек шочмо йылмылан
эҥертен
кушмо корныш савырна.
Св. Гурий братствын тӱҥалтыш лектышыже 1867 ийыште лукмо марла букварь
лийын.
Тудо курыкмарла савыкталтын, авторжо — И.Кедров. Тыгаяк букварь олыкмарла
1870
ийыште ош тӱням ужын, тудым Г.Яковлев возен. Тылеч вара икте почеш весе
марла
букварь-влак лекташ тӱҥалыт. Тыге революций марте чылаже 23 букварь
савыкталтын.
Ик йылме гыч весыш кусарыше комиссий Юмын книга-влакымат ятыр марлаҥден.
Тыгайжылан "Священная история ветхого завета", "Священная история нового
завета" паша-влакым шотлаш лиеш. Евангелий, молитвенник, псалме-влак.
Чылаже тыгай книга
революций марте, мыйын шонымаште, 133 лектын. Икманаш, Библий текст чыла
гаяк,
манына, марлаш кусаралтын.
Нине книгалаште шочмо йылме дене возымо вийым налын, марий ой лывырген, мут
поянлык кугемын, марла возымо йылме калык коклаш шарлен.
Кусарыше комиссий марла возыктышылан эше ик кугу суапым ыштен. Тиде пагыт
гыч
марий буква-влак кызытсе тӱсым налыт, алфавит у семын ышталтеш. 1870 ийыште
марла возымашке кызытсе тӱсан Ӓ, Ӧ, Ӱ, Ҥ буква-влакым пуртат. Нуным кумдан
палыме
марий сотемдарче Г.Яковлев ыштен. Ты тале марий Курыкмарий кундемеш шочын,
Озаҥ
семинарийыште тунемын да ӱмыржым олыкмарий коклаште илен эртарен.
Г.Яковлев гай сотемдарче-влак — Т. ден И.Удюрминскиймыт, Смирновмыт еш,
С.Нурминский, Т.Семенов, А.Кидалашев, П.Ерусланов — марла возыктышым
вияҥдымашке серыпле надырым пыштеныт. Тудым, калык деке лишемден, кызытсе
литератур йылмылан
негызым ыштеныт. Шуко шотышто ме кызыт нунылан кӧра тыге возена. Нине еҥ-
влак
кызытсе марий орфографийлан корным почыныт.
ХХ курым тӱҥалме дене марла возыктыш вияҥме корныштат у йыжыҥ тӱҥалеш. Тиде

"Марла календарьым", тунемме, научно-популярный книга-влакым, икымше марий
газетым лукмо дене кылдалтеш. Возымо йылмын тӱрлӧ стильже шочеш, мутвундыжо
палынак
кугемеш, возымо йӧн рашемдалтеш.
Тиде саманыште марий сылнымут илана. Тудын икымше пеледышыже пеледалтеш —
С.Чавайн "Ото" почеламутшым воза. Тӱҥалтыш сылнымутан книга-влак лектыт.
Калык коклаш марла книга утларак шарла. Возымо йылме шке кӧргышкыжӧ
кутырымо ойым, калык
ойпогым чык шыҥдара, нунын кӱшеш чот пойдаралтеш, сылнештаралтеш, лывырга.
Возымо йылмыште у мут-влак шочаш тӱҥалыт, терминологий нерештеш. Икманаш,
марийын
возымо йылмыже тӱвырген кушкын кая.
ХИХ курымышто марла возыктыш кум корно дене вияҥын. Книга-влак олыкмарла,
курыкмарла да эрвелла лектын шогеныт. ХХ курым тӱҥалтыште иктешлыме кумыл
почылташ
тӱҥалмыла лиеш. Олыкмарий ден эрвел возыктыш иктыш ушнат. Курыкмарлат тиде
жапыште книга лектын огыл гаяк, манаш лиеш. Возыктышым чумыр калыклан
йӧнештарен
вияҥдаш кӱлмӧ нерген мут лектеш. "Марла календарь" марий-влакым ушнаш ӱжын
воза,
поро тӱҥалтышыжым шке пашаж дене ончыкташ тӧча.
Тура савыртыш кужунак вучыктен огыл. Каватӱрыштӧ революцийын ӱжараже
волгалтын,
марий калыкын курымла дене вучен илыме эрык куанжым лишемден. Ты тат марий
калыкым шочмо йылмыж дене уло йӱкын ойлаш йӧным пуэн. Тамле йоҥгыдылыкым
шижын, вуйжым кудалтен, тудо у илышыш шуҥгалтын. Тыгодым эн тӱҥ сомыл семын
у илышым чоҥымаште йылме йодыш шогалын. Тиде саманыште йылмычоҥыш сомылым
виктарымаште тыгай
ойыртем-влак шинчашке возыт.
1. Йылме паша, возыктыш пӱтынь калыкым чот тургыжландарен. Тунам кажне еҥын
гаяк
чонжо шочмо йылмына верч йӱлен. Йылме йодыш чыла вере каҥашалтын. Лийын ма
тиде
пашазе погынымаш але краевед ушем, туныктышо погын, обком пленум — нимоат
ты йодышым нӧлталде кодын огыл. Эн чотшо шочмо йылмым у илышлан келыштарыме
верч тургыжланеныт: у мут-влакым лӱдде ыштылыныт, кӱсынлымӧ шомаклам
марлаҥдаш, диалект
мутым литератур йылмыш шупшылаш ӧрын шоген огытыл. Садланак 20—30 ийлаште
литератур йылмына тугай кӱкшытыш кӱзен шуын, могайыш ме алят нӧлталтын
огына керт.
Теве кушеч тунемман ыле мыланна, тачысе марий-влаклан, шочмо йылмына верч
вуйын
шогаш.
Эше 1923 ийыштак марий йылмым кундемыштына кугыжанышыш савырыме ыле, марий
йылме
рушын дене тӧр кучылталтшаш — тыге кӱштен облисполкомын пунчалже. Марий
йылмым
чыла школлаште тунемаш тӱҥалме, литератур йылмым пойдарен лывырташ чот
пижме.
Тиде сомыл йыр совет да партий пашаеҥ-влак лым лийде пӧрдыныт. Шанчыеҥ-влак

тӱрлӧ мутерым, тунемме книгам, грамматикым луктеденыт. Чыла тиде куатле
толкыныш
савырнен. 1924 ийыште марий йылмым илышыш пурташ лӱмын комиссийым ыштыме,
тиде
шкешотан министерстве семын лийын.
Октябрь революций деч вара марла моткоч шуко газет лекташ тӱҥалын. Теве
нунын
лӱмышт: "Йошкар кече", "Марий илыш", "Совет умландарымаш", "Маяк", "Тул",
"Тӧр",
"Незерын шамакшы", "Марий ял", "Социализм корно", "Ямде лий", "Рвезе
коммунист",
"Ленин корно", "Комсомол юк". У журнал-влак: "У илыш", "Арлан ден кестен",
"Туныктымо паша", "Пролетар культур верч", "Марий ӱдырамаш", "Марий илыш",
"Пионер
йӱк", "У сем", "Якшар знамы", молат — шочыныт. Моктанен кертына мо кызыт
тынар
газет ден журнал дене?
3. 20—30 ийлаште марий алфавитым да орфографийым саемдышаш верч чот
тургыжланеныт. Тидлан амалжат лийын. 1925 ийыште икымше гана марла возымо
правилым лукмо
да пеҥгыдемдыме. Тудым тале йылмызе Г.Г.Кармазин ямдылен. Марла возымо
шотышто
шонымаш икте лийын: марий орфографий ден алфавит марий йылмын йӱк
ойыртемжым
тӱрыс почын пуышаш улыт. 1930 ийыште марий алфавитым латин семын келыштараш

тӧчымӧ толкын нӧлталалтын. Тудымат Г.Г.Кармазинак таратен. Мый поснак
палемден
каласынем: марла возымым тӧрлымаш тунам марий йылмын ойыртемжым шотыш налме
дене
кылдалтын. Ӱчашымаш ятыр лийын. Но тӱҥ шотышто калык шочмо йылмын
ойыртемжым
арален кодымо верч азапланен. "Марий калыклан марий йылме лийшаш" манаш
лӱдын
огытыл коча-кована-влак.
4. Чумыр марий калыклан ик возыктыш, ик литератур йылмым ыштышаш верч
кучедалмаш. Поснак пӱсын тарванен ты йодыш 20-шо ийлаште. Тидын нерген
эсогыл лӱмын
пунчалым лукмо. "Ик калыкын возымо йылмыже икте лийшаш", — тыге шоненыт
тунам
шукын. Туге гынат шонымашым илышыш пурташ вийышт ситен огыл.
5. 20—30 ийласе пагытын эше ик суапле ойыртемже — марий йылмын мутвундыжым
чот
пойдарымаш. Тидлан кугезына-влакым шылталыман огыл, а ала-мо семын вӱчкен-
товлен
моктыман. Мыланна, марий-влаклан, умылаш жап: шомакым ыштыде, шке гыч
шонкален
луктедыде, йылме ончык каен ок керт. Литератур йылме кӱкшытыш кӱзен шумеке,
кеч-могай калыкат тыгак ышта.
20—30 ийлаште шонен лукмо мут-влак 1938 ий марте кумдан кучылталтыныт. Но
тиде
ийыште марий возыктышын ӱмыргорныжым адак тура савыртыш вес могырыш
лупшалын.
Тунам йылме реформым ыштыме. Тӱҥ ыҥже — марла возымашым рушын дек чак
лишемдаш.
Мом тиде пуэн, кызыт чыланат пеш палена. 1938 ий деч вара марий йылме
йӧршеш
вашталтын, у мут-влакым луктын кышкеныт, нунын олмеш шот деч посна руш
шомак-влакым кучылташ тӱҥалыныт, марла возымашым чыла вере руш йылмысе
семын савыркалаш пижыныт. Реформо марла возыктыш ден литератур йылмым чот
мӧҥгештарен.
Но 50-ше ийла мучаште марла возыктыш угыч ылыжаш тӱҥалын. Ожнысо марий чон,
марий койыш эркын угыч пӧртылын, шочмо йылме верч тургыжланыме кумыл угыч
иланаш
тӱҥалын. 60-шо — 70-ше ийлаште поэт В.Колумб шке поро тӱҥалтышыж дене шочмо
йылмына ӱмбак чолга кугезына-влак семын ончалаш таратен. Тиде сомыл кызыт
умбакыже
вияҥеш.
Марла возыктыш кызыт пошкудына-влакын кӱкшытышкышт лектын шуын, манаш лиеш.
Но тӧрлен шуктыдымо пашат але ятыр. Эн ончычак, йылмывечым кумдаҥдыман,
марий
йылмым туныктымо йылмыш савыраш кӱлеш. Шочмо йылме дене туныктымо школна ок
лий
гын, йочам изинек шочмо йылмыж деке кумылаҥден шогаш она тӱҥал гын, мемнан
ончыклыкна моткоч вудака лиеш. Таче тӱҥ задачына: марий школ-влакым, ялыште
веле
огыл, олалаштат почаш, марий йылмым чынже денак кугыжаныш йылмыш савыраш,
марий
йылмым марий коклаште тӱшка уверым шаркалыше йӧныш чынжымак лукташ, марла
книгам
утларак савыкташ.
Кокымшо йодыш, мо кызыт чот тургыжландара, — марий мутвундым пойдарымаш.
Кӱсынлен гына, йылмынам ворандарен огына керт. Мутвундым пойдарыме тӱҥ
корно таче
шочмо йылмын мут ыштыме йӧнжым тӱрыс кучылтмаш лийшаш. У шомакым шочыктымо
деч
лӱдын-вожыл шогымо огеш кӱл. Ӱмбале марий-влакын койдаркалаш тӧчымыштымат
шагал
колыштман. Йылмын могай улмыжым тудын мут поянлыкшым ончен аклат. Тидым
мыланна
мондыман огыл.
Эше ик эксыкна тыгай: кок тӱрлӧ возыктышан улына. Тидлан кӧра ме ик калык
семын
пеҥгыдемын огына керт, уш-акыл вийна, тӱвыра поянлыкна чӱде лиеш. Ты
йодышым рашемдыше эн вияш корно кызытсе саманыште возыктыш гоч эрта.
Таче, йылмына ӱмбак йӧршеш вес семын ончалаш кумыл шочмеке, нине уто-ситым
кораҥдаш куштылгырак лиеш дыр. Тидлан кап-кыл куатнат, уш-акыл вийнат сита.
Иван Гр.Иванов, филологий наука доктор, профессор.



011299
************************************************************************
1—12

Пушкинын ийже

Тиде корно мутым возымо годым элысе, тыгак тӱнямбал калыкат У ийым,
Шорыкйолым
пайрем-влакым шокшын вашлийын пайремлышт, эртыше идалыкыште ыштыме пашам
иктешлышт. Марий Элыште илыше-влакым у, 1999 ий дене Саламлымаштышт
республикынан
Президентше В.Кислицын ден Кугыжаныш Погынын председательже М.Жуков
палемдышт:
"...Мемнан кокла гыч шукыштлан кодшо ий неле, ятыр проблеме дене
тургыжландарыше
лийын. Но кажныже тиде ийыште шке куанжымат шижын шоген... Неле финанс
условийыште ме калык кокла гыч утларак аралалт кертдыме еҥ-влаклан полшымо
механизмым
муынна... Шушаш ий тылеч куштылгыжак огеш лий... Ӱшанена, кӧ шкевуя
тыршымашым
да инициативым ончыкта, кӧ пашаште шке мутшылан оза да чулым лиеш, нуно
чыланат
сеҥымашке шуыт..."
Чынак, "Ончыко" журнал редакцийынат, марий писатель-влакынат пашашт,
илышышт тӱҥ
шотышто молын дечын ойыртемалтын огыл. Кагаз чӱдылык, окса ситышын укелык,
молат
кумылым волтеныт, южгунам у номерым жапыштыже лудшо деке шукташ мешаеныт.
Тидлан
пагалыме лудшына-влак вуеш огыт нал, шонена. Но журнална ила, у сылнымут
произведений-влак дене калыкым куандарен шога. Палемдаш кӱлеш: тыгай неле
пагытыштат
марий правительствын полшымыж дене тудын кугытшым 2 печатный лышташлан (32
страницылан) кугемден кертме.
Ӱмашсе ий ятыр тамган. Иктыжлан марий писатель-классик-влак Шабдар Осыпын
да
М.Шкетанын шочмыштлан 100 талук теммым шотлыман, кокымшыжлан — марий
писатель-влакын эртыше ИХ съездыштым. Нине лӱмгече, погын-влак республикысе
калыклан у
шӱлышым, у вийым, илышлан у ӱшаным пуышт; писатель-шамыч кугыжанышнам
вуйлатыше-влакын пеҥгыде туп-вачыштым шижыч, ятыр поро шомакым кольыч да
илыш неле гынат,
у произведений-влакым возаш утларак кумылаҥыч, шонем.
Марий сылнымут мастар-влакын ИХ съездышт палемдыш: пытартыш вич ий жапыште
"Ончыко" журнал 9 романым, 35 повестьым, 12 поэмым, 17 пьесым, шӱдӧ дене
почеламутым, ойлымашым, очеркым да моло материалымат савыктен. Ӱмаште гына
1 романым, 11
повестьым, 2 поэмым, 6 пьесым да моло сылнымут произведенийымат лукмо.
Журналнан
портфельыштыже кызыт вес ийланат ситыше материал уло. Тидыже мемнам моткоч
куандара. Серат, школышто тунемше гыч тӱҥалын, шукертак пенсий тояшке
эҥертыше чолга
шӱм-чонан, шомак тӱнян эн чын йолташыже-влак. Ме огына ончо, кӧ РФ писатель
ушем
член, кӧ просто возышо. Ме жаплена, аклена авторын у семын каласен
моштымыжым.
Колтат Пошкырт Эл, Татар кундем, Одо мланде, Киров да Свердловск областьла
гыч.
Моло вере илыше марий-влакат почеш огыт код. Чылаштын лӱмыштым ойлаш
кӱлешыжат
уке, шонена. Нунын дене те тиде номер гычак палыме лийын кертыда.
Ӱмаште журналыштына ятыр у лукым почна: тиде — "Марла календарь", "Муро
толкын",
"Сӱрет алан", "Фотоочерк". Теният южо ужашыже у вийым, у сыным налын,
мемнам куандараш тӱҥалеш. Тылеч посна лудшо-влаклан пӧлеклалтше "Поро кече"
лукым угыч
вестӱрлемден ямдылена, "Критике" ужашымат тӱрлӧ йӧн дене молемден пуаш
шонена,
автор-влакын илыш-корныштымат лончылена...
"Ушеш кодшо картычке" лӱман у конкурсым увертарена... Икманаш, лудыда —
ужыда...
Журнал дене кылдалтше эше ик йыжыҥым ончыктымо шуэш. Тиде — "Ончыкылан"
1999 ийын икымше пелыштыже возалтше татын кузе эртымыже. Подписке, моло
годсо семынак,
нелын, йӧсын эртыш. Тудын лектышыже тыгае: республика мучко почто пашаеҥ-
влак
"Ончыко" журналым вес ийын лудаш 251 еҥым кумылаҥден кертыныт, республика
деч
ӧрдыжтӧ — 600 еҥым, редакцийна шке вийже дене — 310 еҥым. Кугу таум ыштыме
шуэш
кундемыштына южо ял озанлыкым вуйлатыше-влакым. Нунат тиде сомылыш кугу
надырым
пыштеныт. Чылаштланат пеҥгыде тазалыкым, кугу пиалым, пашаштышт у сеҥымашым
тыланен кодына.
1999 ийым пырыс, кролик да мераҥ ий, маныт. Тудо — тыгак Россий
Государственный
думыш депутат-влакым сайлыме пагыт. 1999 ий — тиде, конешне, Александр
Сергеевич
Пушкинын ийже. Уста, пагалыме, йӧратыме руш поэт-классикын шочмыжлан тений
6
июньышто, рушарнян, кокшӱдӧ талук темеш. Ты кугу да чапле лӱмгечылан
пӧлеклен,
ме икымше номер гыч "Евгений Онегин" почеламут дене возымо романжым
марлашке кусарен савыкташ тӱҥалына...
Кызыт теле. Ош лум кугыжаныш йырваш, а чонышто шокшо, ӱшан... У корно
ӱшан...
Вуйышто А.С.Пушкинын шомакше-влак пӧрдыт:
Кечан эр йӱштӧ: сай игече!
От керт утлен, таҥ, омо дечын —
Жап шуын, моторем, пожалт:
Поч кумымо шинчатым эркын
Йӱдвел Аврорын ваштареш тый,
Йӱдвелын шӱдырла, чӱкталт!
Пушкинын ийже дене, йолташ-влак!
Анатолий Тимиркаев, "Ончыко" журналын тӱҥ редакторжо.



011399
************************************************************************
1—13

"Ушеш кодшо картычке" конкурс

Пагалыме лудшо таҥ-влак! Ӱмаште М.Шкетанын шочмыжлан 100 ий темме вашеш
"Команмелна" мыскара конкурсым эртарен колтен шуктышна веле, тений тендам у
таҥасымашке ушнаш ӱжына, лӱмжӧ — "Ушеш кодшо картычке". Молан? Айдемын
илышыже — сандалык
курымын моткоч изи татше, волгенче гай кӱчык волгалтышыже, сескемже. Туге
гынат
кажне еҥ — личность, историй, тукымшуйыш. Тудо тӱжем кылын пӱтырналтын еш,
пӱртӱс, икте-весе, паша, событий дене... Сандене айдемын ик кече илышыже,
ала-кӧн дене ик гана вашлиймыже, кутырымыжо, воштылмыжо, пашам ыштымыже,
шонымыжо
шкешотан кыша, ончыклыкыш тошкалтыш. Чыла тидым ушышто кучен, редакцийыште
кутырен келшышна: тений идалык мучко "Ушеш кодшо картычке" конкурсым
эртараш да 2000
ий 13 январьыште — Россий печать кечын — лектышыжым иктешлаш. Ты
таҥасымашке чыла лудшо ушнен кертеш (кӧ "Ончыкым" налын ок шого, тугай-
влакланат увертараш
кӱлеш). Кажне еҥ ик, кок, кум нигушан печатлалтдыме картычкым колтышаш да
кажныж
нерген тудын молан тыгай шерге, кӱлешан улмыжым (историйжым) 2—3 страницеш
оҥайын, сылнын возышаш. Сеҥыше-влакым кум окса премий вуча:
икымше — 200 теҥге;
кокымшо — 150 теҥге;
кумшо — 100 теҥге.
Картычке пелен возымым вес ийысе 1 январь марте "Ончыко" журнал редакцийыш
колтыза. Эн сайышт номер еда "Ушеш кодшо картычке" манме лукым сӧрастараш
тӱҥалыт.
Картычке-влакым редакций мӧҥгеш пӧртылтен кертше манын, пуста конвертым
колташ
йодына.
Тыгеракын — ончыко!



011599
************************************************************************
Геннадий ГОРДЕЕВ
ШӰШПЫК МУРО... УМЫР КАС...

Ныжыл мыскара


Модшо-влак:
Йынати,
Такина,
Мичу,
Надя,
Эльвира.

Тиде историй лийын ма иктаж-кунам, але кызыт иктаж-кушто кая, але лиеш
ончыкыжым, пале огыл. Но тудо ала-кунам ала-кушто лийын, але кызыт каен
шога, уке гын,
вес гана иктаж-кушто садак лиеш манын, ӱшанена. Такшым, мом ойлаш, чонышто
йӧратымаш кумыл ила гын, тыгай историйым кажне кечын кажне ялыште, изиш вес
сынаным
гынат, ужаш лиеш. Тугеже ончалына шкенан ялышке, шкенан чонышко да геройна-
влак
дене пырля поро да ныжыл йӧратымашын тулжо дене илышнам вӱчкена.


ИКЫМШЕ КЫДЕЖ
ИКЫМШЕ СӰРЕТ

Ялысе пошкудо кок сурт. Ик велыште Такинан пӧртшӧ, весыште — Йынатин. Кок
суртын
кок кудывечыжым покшеч лапкарак савар авыра. Шып-тымык пеле пычкемыш йӱд.
Кӱшнӧ
шӱдыр-влак чолгыжыт, тылзе шыргыжеш. Теве, ты тымыкым пудыртен саварыште ик
оҥа
кочыри-ик шоктен тарваналта, почылтшо рожышто Йынатин вуйжо койылалта. Тудо
шекланен ончыштеш, вара, толашен-толашен, Такинан кудывечышке вонча,
тунамак лӱдын
чарналта, шекланен йыр ончыштеш. Вара йышт гына Такинан окнаж деке мия,
шыпак
яндам пералта да пӧрт лукышко чакналта. Пӧртыштӧ тул чӱкталтеш, изиш
лиймеке,
окна почылтеш, тушто Такинан вуйжо койылалта.
Такина. Кӧ тушто?
Йынати (шыпак). Такина, тиде мый, Йынати...
Такина (пӧрт лукышто Йынатим ужылалта). Пошкудылан тыгай йӱдыштӧ мо кӱлеш
лийын гын?
Йынати (нимом пелешташ ӧрын). Мо... мо... (Шотым муэш.) Шинчал пытен кайыш.

Шӱрым шолташ тӱҥалынамат, ончем, шинчал уке. (Кидшым шаралта.)

Такинан окна тӱчылтеш, тул йӧра. Изиш лиймеке, Такина шкежат кудывечыш
лектеш.

Такина. Йӱд рӱдыштӧ кӧ шӱрым шолта? Йӱдым малат огыл мо?
Йынати (лӱдын, йыр ончалеш, шып пелешта). А-ай, Такина, йӱкет моткоч кугу,
шыпрак ойло, шыпрак...
Такина (тудат йыр ончыштеш). Иктаж-мо лийын кайыш огыл дыр?
Йынати. Йӱкнам колын кертыт, иктаж-кӧ, Йынати тый декет толын манын,
йоҥылыш шоналтен кертеш.
Такина. Мый декемак толынат огыл мо?
Йынати. Но тый декет толмым вес семынат умылтараш лиешыс...
Такина (умылыдымын). Кузе умылтараш лиеш, омак тогдае.
Йынати (иралтын). Кузе-кузе... Ок тогдае пуйто...
Такина (утыр лыжгаҥын). Шоналтат лийже, вес семын умылтарат — вара тунарак
уда мо? (Пӧрт воктел теҥгылыш шинчеш.)
Йынати (чоян Такинам ончалеш, воктекше верлана). Уда огыл, манат? (Утыр
Такина деке чакемеш, шыман пелешта.) Такина, тугеже, чынак, уда огыл,
манат?
Такина (койын порештеш, тудат Йынати деке чакемеш). Чынжым-можым кӧ пала
ынде?
Йынати (Такинан вачыш кидшым пышта). Чонемланат ласка-ан чучын колтыш.
Такина (тудат куштылгын шӱлалта). Э-э-эх, касше могай тымык, умыр...
Йынати (кӱшкӧ онча). Кӱшнӧ шӱдыр-влак чолгыж йӱлат...
Такина (ик жап гыч пуйто пеш кӱлешаным шарналта). Э-э, Йынати, тыйже шинчал

кӱлеш, шӱрым шолтынем, маньыч вет?
Йынати. Шӱр?.. Пеш йӱдлан кодынамат, мом ышташат, ом пале.
Такина. Туге улде, йӱдым кӧ шӱр дене шогылтеш, эрденат шуат.
Йынати (куштылгын шӱлалта). Йӧра, тек тыйын семынет лиеш: эрдене гын
эрдене.

Йынати мурым шуйдара, Такинат ушна. Мурен чарнымеке, ик жап шып шинчат.

Такина (кугун шӱлалта). Э-эх, Йынатижат, илышетым ончем-ончемат, уло чонем
дене чаманен колтем: кунамсек вате деч посна орланет. Кочкаш шолтымыжо,
мушкедымыже, моло сомылкажат — чыла шке ӱмбалнет.
Йынати (шӱлыкын). Ватем колен колтыш шо-ол... Но ындыже ӱдырем кушкын шуын,

ачажлан полышкалыше лийын шогалын.
Такина. Тудыжо туге да, ешыште озавате садак кӱлеш.
Йынати (аптыранен, кидшым туржеш). Тол манам да, тыйже ала-молан эре от
кӧнӧ...
Такина. Эргым ӱдыр налаш шуын, а тый мыйым марлан лекташ ӱжат.
Йынати (кумыл волен). Тугеже огымак, манат?
Такина (ласкан). Тевыс, тыге изиш пырля шинчылтына да, йӧра, чон лушка.
Йынати (иралтын). Тудо чонжым веле луштараш лектын улмаш, а мыйже
шонышым...
Такина. Пырля шинчылташат ок лий, ужат.
Йынати. Ок йӧрӧ улде.
Такина (ӧпкелалтын). Шоҥгем шуын, ала-могай кӱлдымашым веле ойлыштеш.
Йынати. Мый шоҥгемынам? (Сырен кынел шогалеш, кудывече покшеке эрта.) Шкеже

самырык улам, шонет чай.
Такина. Мыят тыйым поктем.
Йынати (ӧпкелалтын, кумыл волен). Уло кумылын тудын деке вашкем...
Такина (шыман). Йынати, мыйжат вет тый декет кумылан улам, но ончыч эргым
ешым чумырыжо, а вара... вара ончалына...
Йынати. Пуйто тудын гына эргыже, пуйто мыйынат ӱдырем уке...
Такина (ӧпкелалтын). Ала-молан эре сыра, омак умыло...
Йынати. Умылыдымо лийын... Каем, лучо йылмем тӱгатен ойлен ом шогылт. (Каяш

тарвана.)
Такина (шылтален). Ай, Йынатижат, ялт торта улат.
Йынати (чотак сыра). Мый торта?.. Мый?.. А шкеже... шкеже... (Но шомакым
ок му.) Огыда пале, шинчылташ лектын, чонжым луштара...
Такина (тудат сыра). Мый лектынам?.. Шкеже, шинчал кӱлеш манын, йӱд рӱдыштӧ

окнам тӱкален коштеш. Шинчал кӱлеш лийын тудлан. Пуэн колтем шинчалетым,
кызытак
пуэн колтем. (Писын пӧрт деке тарвана.)
Йынати. Ок кӱл мылам шинчалет, шкемын мешак тич уло.
Такина. Уло гын, мом вара йодын коштат?
Йынати. Йӧра-йӧра, тетла суртышкет йолемат ом пыште.
ТАКИНА. Эрлак пече рожым кугу пуда дене пудален шындем. Толнет гынат, пурен
ит
керт. Муын шкаланже рожым.
Йынати. Пудален шындет? Тунам саваржыге сӱмырал пыштем.
Такина. От тошт!
Йынати. Шке ыштенам — шкак шалатем.
Такина (кенета чурк лиеш). Шого-ян, Йынати, йӱкым колат? (Коктынат
шыпланат, колыштыт. Тораште воштыл мутланыме шокта.)
Такина (йыштак ойла). Воштылыт...
Йынати. Мемнам огыл?
Такина. Уке, тораште улыт, но тышкыла толыт... Айда пӧрт шеҥгеке шылына.
Йынати. Лучо пӧртышкӧ пурена.
Такина. Кенета эргым толын лектеш гын?.. (Тӱткын колыштеш.) Шого, тидыже
эргымынак йӱкшӧ огыл? Чынак, Мичу...
Йынати (тудат колыштеш). Весыже мыйын Надямак огыл?
Такина. Тудо...
Йынати. Ола гыч мурызо Арсланов толын манын ойлышт. Концертше мо пеш вашке
пытен вара?
Такина. Вашке манеш, пелйӱд эртен.
Йынати (кидшым шаралта). Логална коеш.
Такина (пӧрт шеҥгеке куржеш). Тол писынрак!
Йынати (Такина почеш куржеш). Шайтан, нунышт тыгай йӱдыштӧ мом ыштыл
коштыт?..

Коктынат пӧрт шеҥгекыла каен йомыт. Урем дене Мичу ден Надя толыт.
Нуно весела, кумыл нӧлтшӧ улыт. Теве, шке капкаж деке шумеке, Надя писын
кудывечышкыже куржын пура, почешыже — Мичу.

Надя (тошкалтыш туран чарналта, чон почын ойла). Таче мый пуйто шулдыран
улам!
Мичу (вургыжын). Молан гын?
Надя. Арслановын мурыжо кумылем нӧлтен!..
Мичу. Мурылан кӧра гына тыге?
Надя. Эше тыйын пелен улметлан!.. (Кенета веселан йырже пӧрдын савырна.) А
касше, касше могай сылне!.. Мотор!..
Мичу. Ынде йӱд...
Надя (Мичум пуйто огешат кол, тугак кумыл нӧлтын ойла). А тылат, Мичу,
пырля
улмына годым сай?
Мичу. Йодеш...
Надя (утыр ылыжын). Кузе, сай?
Мичу. Тыйже тугакат палет!
Надя (модмыла пелешта). Каласе: сай але уке?
Мичу (йӧндымын). Молан тыгай йодышыжо?
Надя. Ну-ка, ну-ка, каласе — йӱкын ойлыметым колмем шуэш.
Мичу (аптыранен). Сай...
Надя (Мичун оҥышкыжо вуйжым пышта). Ой, таче мочол пиалан улам. Чонем ала-
мом
пуйто шижын, ала-мом тугай кугум-кугум шижын!..
Мичу (мом ышташат ок пале: ӧндалнежат, тунамак йӧндымын кидшым волтен
колта).
Мый палем...
Надя. Мом палет?
Мичу. Чонетын мом шижмым палем.
Надя. Ойло-ойло.
Мичу. Ну... кузерак манаш гала...
Надя (утыр Мичу пелен пызна). Ит шуйкале, ойло...
Мичу (адакат ӧндалнеже, но угыч кидшым волтен колта). Йӧндымӧ...
Надя. Тӱҥалынат гын, чонетым мучаш марте поч.
Мичу. Ала кызыт огыл?..
Надя. Лач кызыт. Уке гын умбакыже иленат ом керт... Мичу-у, йодам, поч
чонетым, кеч ик гана.
Мичу. Ойлемыс: йӧндымӧ.
Надя. Ты ныжыл, шерге шомакым тый дечет эше нигунамат колын омыл.
Мичу. Тудо шомак ныжыл да шергыжым кушеч палет?
Надя. А вот палем, ом пале гын — шижам, санденак ойлыметым шаҥгысек изин-
кугун вучем, колат, лач тый дечет вучем.
Мичу (ик жап гыч кӱрышталтше йӱк дене). Надя... Надя... мый тыйым...
Надя (чытен кертде). Ну... ну...
Мичу. Мый тыйым...
Надя. Ит юватыл... (Шинчам кума, Мичу деке тӱрвым шуя.)
Мичу. Мый... тыйым...
Надя. Вучем, Мичу, вучем... каласе писынрак: мый тыйым... йӧратем...
Мичу (кенета кумыл волен кораҥ шогалеш). Эх, чыла локтыльыч, мыйже весым
ойлынем ыле.
Надя (кенета чурк лиеш, пеш чот ӧрын колта). Весым?.. (Кумыл волен ешара.)
Вес мутым ойлынет улмаш, тидым огыл?.. (Ынде кочын.) А мыйже шонышым...
Эх...
тыйым...
Мичу (йӧндымын). Надя...
Надя (чон коржын). Могай ораде улат тый, Мичу... (Пӧртыш пурынеже, но
тунамак
шогалеш, савырналта.) Могай ораде...
Мичу. Надя...
Надя (торжан). Мо эше?..
Мичу. Надя, мыйже вет тидымак ойлынем ыле, но вес мут дене.
Надя (койдарен). Ойло-ойло, Мичу, колыштам.
Мичу. Мый тыйым... тыйым... (Каласен ок сеҥе, кугун шӱлалтен колта.) Тыйым
ынде ачат йомдарен, очыни...
Надя (шыдын). Палет, кӧ тый улат?
Мичу. Кӧ?
Надя. Презе!.. (Эшеат шыдын да кочын.) Ночко презе!..(Савырнен ошкылеш.)
Мичу (нимом ышташ ӧрын). Надя, чыталте изиш... (Кенета шомакше виешак
чымалт
лектеш.) Мый тыйым... мылам марлан лекташ йодам!..
Надя. Койдаре весым...
Мичу. Келшет?!
Надя. Нигунам!.. (Кочын савырналтат, пӧртышкӧ пура.)
Мичу (уло чон дене). Надя!.. (Ик жап гыч вуйым сака, шӱлыкын ешара.)
Нигунам... (Вуйым сакен, эркын мӧҥгыжӧ ошкылеш.)

Надя ден Мичу йоммеке, пече вес могырышто Йынати, вара Такина койылалтат.

Йынати. Тый кольыч, мо нерген нуно кутырат?
Такина. Нимат шым умыло.
Йынати. Марлан налме нерген кутыратыс.
Такина. Ала-мом ойлыштат, кӧ кӧм марлан налеш?
Йынати. Шке пылышем дене кольым: эргыч ӱдыремым марлан налнеже.
Такина. Айда...
Йынати. Юмончылно, товат.
Такина. Вара Надятше мом ойла?
Йынати. А мом тудо ойла, ӱдыр мом ойлен кертеш, марлан кайымешке эре огым
маншын коеш.
Такина. Э-э-э, тугеже вашке тулар-тулаче лийынас.
Йынати. Теве нуно мо нерген кутырат улмаш. А мыйже эре пошкудо семын веле
келшат шоненам.
Такина (изиш шӱлыкын ешара). Тугеже умыр касна пытыш.
Йынати (шокшештын). Уке-е-е, эргычлан ӱдыремым нигунамат марлан ом пу.
Такина (ӧрын). От пу?.. Кузе тыге от пу?..
Йынати (пеҥгыдын). Ом пу!..
Такина (ӧпкелалтын). Мо дене эргымже вара тынар уда?
Йынати (пуйто Такинан шомакшым ок кол). Ончыза, могай улыт, ача-ава
коклашке шӱшкылтыт.
Такина (шыман). Икте-весым йӧратен шынденыт гын, мом ыштет.
Йынати (йыр ончен, шекланен пелешта). Ме нуным шӧрена. Колат, Такина,
шӧрена. Тый Мичуетым ӱдырем деч йӱкшыктарет, а мый Надям... Шарне, нуно
мемнам ойырен огыт керт, ме садак пырля лийына.
Такина (коктеланен). Ынде мом ышташат ом пале.
Йынати (пеҥгыдын). Палашат нимом.
Такина (шарналтен). Э-э, Йынати, кодшо гана сакыр ложашда пытен манынат
ыле. Налын шуктышыч?
Йынати. Уке эше.
Такина. Тугеже эрла кастене тол, изишак пуэн колтем.
Йынати. Эрла манат?
Такина. А кызыт пураш кӱлеш, уке гын эргым йомдара. Тыйынат ӱдырет кычал
лектын кертеш.
Йынати. Йӧра, эрла гын эрла тугеже.
Такина. Тольык йыштырак толаш тырше, ужыт гын, сай огыл.
Йынати. Тыйжат пычкемышалтмеке кудывечыштет шогылтшын кой.
Такина. Кай ынде, кай.
Йынати. Кайышаш моли. (Шыман гына Такинам чурийже гыч шупшалеш, пече рож
гыч кудывечышкыже эрта, кенета шокшешт колта.) А эрла ончыктем ыле
ӱдыремлан, но
ончыктем ыле. Ужын йӱд марте перныл кошташ...
Такина. Ала-кӧлан тынар шыдешка, шыпрак ойло.
Йынати. Йӧра-йӧра... Чеверын, Такина.(Кидшым рӱзалта.)
Такина (тудат шыман кидшым рӱзалта). Чеверын, Йынати, чеверын... (Пӧртышкӧ
пура.)
Йынати (тугак кидшым рӱза). Чеверын, Такинаем... (Пӧртышкӧ пура.)

КОКЫМШО СӰРЕТ

Йынатин кудывечыже. Надя тазыште вургемым шӱялта, семынже шӱлык мурым
шуйдара. Мичу толеш. Надян мурымыжым колышт шога.

Мичу (муро пытымеке). Салам лийже, Надя.
Надя (Мичум огешат ончал). А, Мичу...
Мичу. Кузе илет?
Надя. Сайынак. (Тугак, Мичу велыш ончалде кашташке вургемым сакала.)
Мичу. Мылам гын йӧсӧ.
Надя (кукшын). Молан гын?
Мичу. Титакан улам, теҥгече шонымем умылтарен шым мошто.
Надя. А мый чыла умылышым.
Мичу (йывыртен). Тугеже...
Надя. Умылышым мыскараче улметым.
Мичу (ӧрмалген).Мый... мыскараче?..
Надя. Койдараш мастар улат улмаш.
Мичу. Койдарыме нерген ушыштемат лийын огыл...
Надя. Ужат, мый декем тунар йӱштӧ кумылан улат, эсогыл койдарыметымат от
шиж.
Мичу. Но тыйже мыйым мучаш марте колышт шыч шукто.
Надя. Ынде мыяк титакан улам.
Мичу. Надя, йоҥылыш ойлет.
Надя. Адакат мый йоҥылыш улам. Оҥай-оҥай.
Мичу. Колат уке, Надя, сӱан нерген ойлем.
Надя. Кӧн сӱан? Тыйын?
Мичу. Мемнан.
Надя. Ха-ха-ха, тидыже, кернак, мыскара дечат кугу мыскара.
Мичу. Молан мыскара? Коктын изи годсек пырля улына, шукертсек икте-весе
дене
келшена.
Надя. Тиде чыла?
Мичу. Умбакыже чыла раш шонем.
Надя (вургем деч ярсыше тазым печышке сака). Мылам нимат раш огыл.
Мичу (ӧрын). Надя...
Надя. Тудо сӱан нерген ойла. А мый дечем йодынат?
Мичу. Тевыс, йодам.
Надя (ваштарешыже миен шогалеш). Кӧ тыге йодеш? Кӧ тыге ӱдырым марлан налаш

йодеш?
Мичу. Кузе вара йодман?
Надя (кидшым шаралта, шулдыранла, кумыл нӧлтын ойла). Качымарий семын: шем
костюм, ош тувыр, галстук, а кидыште — роза пеледыш... Толын шогалеш тыгай
каче
ончыкет да пелешта: "Надежда, келшеда мо мыйын пелашем лияш!?" Уке... теве
тыге:
"Келшеда мо ӱмыр пелашем лияш!?" (Мичум кочын ончалеш.) Умылышыч? А тый...
Мичу (ӱҥышын). Мыйжын ни шем костюмем, ни галстукем уке...
Надя (утыр ылыжын ойла). Умылет, куатле шижмаш дене чонем йӱла, чоҥештымем
шуэш. Але вара илышыштем кеч ик гана шулдыран лиймем ок шу, але вара кеч ик
гана
кумылемым кӱшкӧ-кӱшкӧ ынет нӧлтӧ?
Мичу (ӧпке йӧре). Пеш ужам, теҥгече Арслановын концертше деч вара эре
чоҥештылмет веле шуэш.
Надя. Ах-да, Арсланов. Вот тудо йӧратыме ӱдыржӧ деке мия да пелешта ыле:
"Мадам, каласыза, кумылдам нӧлтал колташ манын мом тыланда тугайым... ну...
тугайым... ышташ? Кӱлеш, кава гыч эн чолга шӱдырым волтем да ончыкыда
конден пыштем.
Кӱлеш, чон йодмыдам чыла-чыла шуктем!" Тевыс тудо кузе ойла ыле.
Мичу. Чыла раш...
Надя. Мо раш?
Мичу. Теве тый кӧм шонен илет улмаш.
Надя. Кӧм?
Мичу. Арслановым.
Надя (ӧпкелалтын). Окмак.
Мичу. Да, окмак улам, тылат ӱшанен иленам... (Чон йӧсын.) Чынжымак, могай
окмак лийынам, тымарте йӧршын сокыр лийынам. Ынде чыла рашеме, чыла-чыла
рашеме...
Чеверын!.. (Пеҥгыдын.) Пиалан лий! (Кая.)
Надя (шкет кодеш. Ик жап гыч шӱлыкын ешара). Могай тый окмак улат, Мичу...
(Теве-теве ок шорт.)

Эҥырвоштыр ден ведрам кучен, Йынати толеш. Надям ужын, чарналта, эҥырвоштыр
ден ведражым пӧрт воктеке шогалта, угыч ӱдыржым тӱслен ончалеш, лишемеш.

Йынати. Ӱдырем, шортат огыл дыр?
Надя (чурк лиеш). Мый? (Савырнен ошкылеш.)
Йынати. Шого, ӱдырем, мутланышаш уло.
Надя (шогалеш). Мом ойлынет гын? Сурт сомылкам шукертак пытаренам.
Йынати. Сомылка нерген огыл, илышна шотышто.
Надя. Ойло.
Йынати (теҥгылыш шинчеш, Надяланат верым пуа). Шич. (Шекланен тӱҥалеш.) Пеш

умылем, самырык годым шӱм йӱла, чон вургыжеш... Но... ӱшане ачатлан, чыла
тиде
арам...
Надя (ок умыло). Мо арам?
Йынати. Ужамыс, орланет... Ит ӧр мый дечем, ачат улам, ала полшен кертам.
Надя. Мо дене?
Йынати. Поро шомакем дене, кузе йӧратымашын тулжо деч утлаш, мондаш.
Надя. Ом умыло, кӧм мондыктарынет?
Йынати. Тыйым... тиде яришка Мичу деч. Кӱлешыс, ӱдыремым шортарымешке
алгаштарен. Ну, чытыже гына, мый тудлан ончыктем...
Надя (чон йӧсын). Ачай, мом ойлыштат?! Чарне!
Йынати. Уке-е, нигузе чарнен ом керт. Сита, кеч-кӧн верч шорт, орлане, а
тудын лӱмжым мондыман. Колат, ӱдырем...
Надя. Сита, ачай!
Йынати. Ойленам, мондо тудын лӱмжым. Мондо!
Надя (чон йӧсын). Ачай...
Йынати (шокшештын, сырен). Нигунам, колат, нигунам. Уке гын... (Кынел
шогалеш, мӧҥгеш-оньыш коштеда.)Уке гын мый мӧҥгӧ гычшат лектын каем, шкетын
код,
шкетын иле... Илыза коктын, а мый суртышко йолемат ом пыште. Умылышыч,
йолемат
ом пыште. (Шыдын пӧрт деке тарвана, пурынеже.)

Лач тыгодым уремыште Эльвира койылалта. Ик кидыштыже — куштылго рюкзак,
весыштыже — скрипка футляр. Теве тудо, Йынатим ужын, веселан, кудывечышке
куржын
пура...
Эльвира. О-о, Йынати кугызай! (Нумалтышыжым тошкалтышышке пышта, кугызажым
ӧндалеш.) Салам лийже!
Йынати. Кӧм ужам! (Эльвирам вӱчкалта.) Эльвира ӱдырем!
Эльвира. Тевыс, толын лектым.(Йынати деч кораҥын, йырже веселан пӧрдын
савырна.)
Йынати. Пеш сай, пеш сай, кугызатым от мондо. Ача-аватше уке улыт мо?
Эльвира. Нунын паша, а мыйын каникул. (Надям ужылалта.) А Надяже мо лийын?
Йынати. Самырык-влакын мо лийын кертеш. Йӧратымаш, манеш — орлана, шортеш.
Надя (ӱскыртын). Йӧратымаш манын омыл.
Эльвира (Надя деке лишемеш). Надюша, тый йӧратен шынденат? Кӧм?
Йынати. Шкеж гаяк пелтортам. Эльвира, умылтаре-ян тудлан йӧратымашын
осалжым да эҥгекшым. А мый чай шындаш пурем, корнымбачет пеш сай лиеш.
(Пӧртыш пура.)
ЭЛЬВИРА (Надям вачыж гыч куча, утыр ылыжеш). Тугеже тый йӧратен шынденат?..
Вот
здорово.
Надя. Чоныштем мо ышталтеш — шкат ом умыло. А ача вурса.
Эльвира. Ачат йӧратымашым ок умыло. Нуно илышым тошто семын ончат. Ит
колышт тудым. Чон вургыжеш, йӱла гын, чарыме ок кӱл. Йӧратымаш — тиде
вет... (Шулдыраҥын, кидшым шаралтен ыле, но тетла шомакым ок му.) Тый
палет, уке, мо тыгай
йӧратымаш?
Надя. Тиде — кугу орлык. Ок умыло тудо мыйым. Арслановым йӧратем шона. Ох,
Эльвира, ок умыло, ок йӧрате тудо мыйым.
Эльвира (ӧрын, чот ылыжын.) Кузе-кузе маньыч? Арсланов? Саде мурызет огыл?
Надя. Тудо...
Эльвира. Вот тиде да!.. Арсланов дене вашлийында, мутланенда, ӧндалалтында,
шупшалалтында?
Надя. Теҥгече ялышкына концерт дене толын ыле.
Эльвира (ындыжым, чотак ӧрын, шӱлалтен луктеш). Ну ты даешь!
Надя. Мом даю?
Эльвира. Ӧрыктарышыч манам.
Надя. Могай тудо торжа, шӱмдымӧ, мыйым изишат умылаш ок шоно.
Эльвира. Тугеже умылтараш кӱлеш. Мый саде Арслановым палем.
Надя. Тый Арслановым палет?
Эльвира. Мыйже палем, но тудыжо мыйым ок пале.

Пӧрт гыч Йынатин йӱкшӧ шокта:
— Ӱдыр-влак, чай йӱаш пурыза! Надя, унам тӱнӧ шогыкташ сай огыл!

Эльвира. Ит ойгыро, полшем. Арам мо музыкальный училищыште тунемам.

Коктынат пӧртышкӧ пурат.

КУМШО СӰРЕТ

Йынатин кудывечыже. Кудывечыште, кечеш шыратен, пеле чара Эльвира ден Надя
кият.

Эльвира. Палет, Надя, мыланна Арсланов нерген планым ышташ кӱлеш.
Надя. Арсланов нерген план? Молан?
Эльвира. Йӧратымаш верч кучедалаш кӱлеш.
Надя (утыр ӧрын). Кучедалаш?..
Эльвира (ылыжын ойла). Йӧратымаш — тиде модыш огыл. Йӧратымаш верч айдеме-
влак колен кертыт. Поснак ӱдыр-влак туткарыш логалыт.
Надя. Но Арсланов мыйын чонышто уке.
Эльвира. Уке гын, сай веле. Тек тудын чонышто йӧратымаш тул уло куат дене
йӱлыжӧ, тунам ты айдеме дене мом шонет, тудым ышташ, куш шонет, тушко
савыралаш
лиеш. А тидлан эн ончыч планым ыштыман. (Кынел шинчеш, сумочкыж гыч ручка
ден
блокнотым луктеш, серкалаш тӱҥалеш.) Икымше пункт: Арсланов нерген чыла-
чыла пален налман: мом кочкеш-йӱэш, могай тӱсым йӧрата, гороскоп почеш кӧ
улеш? Кокымшо
пункт: келшыме ӱдыржӧ уло мо? Уло гын, саде ӱдыр нергенат тӱрыс сӱретым
ыштыман.
Тыге конкурент-влакым сеҥаш куштылго.
Надя. Могай конкурент?
Эльвира. Икте веле огыл, очыни. Мурызо-влакым йӧратыше, нуным сымыстараш
тӧчышӧ-влак кеч-куштат, кеч-кунамат тич лийыныт да улыт. Икманаш,
нелылыклан кызытак ямдылалтман.
Надя. Эльвира, но...
Эльвира (Надялан ойлаш ок пу). Нимогай "но". Тый шонышыч: йӧратымаш
куштылгын толеш. (Мӧҥгеш-оньыш коштеда.) Шуко пӱжвӱдым йоктарыман. Но вара
(шокшешт
ойла, кидкопажым кормыжта), чечен пеледышым кидкопашке пеҥгыдын руалтен
кучымеке, тудо курымешлан тыйын лиеш. ("Вот тыге",— маншыла, куштылгын
шӱлалтен колта.)
Надя. Мыйын лиймыже ок кӱл.
Эльвира. Йӧратымаш, ваш умылымаш лачак книгаште веле. Илышыште гын ончыклык
пелашым икганаште кидкопашке поген налман. Тунам веле йӧратымашат, ваш
умылымашат лиеш, тунам тудо ончылнет пинеге гае мут колыштшо марийыш
савырна. О-ох,
мылам иктаж-кӧ логалеш гын, тудым тыге, тыге... (Мушкындым чумырта,
кормыжтылеш.) Но лач тыге лийже манын ончыч кумылжым савырыман, шымалык
дене, уш-акыл
чоялык дене.
Надя. Мый тыгай йӧратымашым ом умыло.
Эльвира. Мутем колышташ тӱҥалат гын, чыла умылет... Та-а-ак, эскерышыч:
шинчаже могай тӱсан ыле?
Надя. Кӧн?
Эльвира. Кӧн эше — Арслановын.
Надя. Тудын шинчажым эскераш ушыштемат лийын огыл.
Эльвира. Вот те на... Шинча айдеме нерген пеш шуко палыдымым пален налаш
полша. А ӱпшӧ?
Надя (йӧндымын). Ом пале.
Эльвира. Тугеже тый концерт жапыштыже мом ыштенат?
Надя. Мурым колыштынам. Адакшым ӱпым чиялташат лиеш.
Эльвира. Тӱрвыжым кеч палемдышыч? Шарне, кӱжгӧ тӱрван рвезе туге шокшын
шупшалеш — уло капетым шулыктара. Тыгай-влак писын шулыктарат, тугак писын
ондален кодат.
Надя. Эльвира, колышт-ян мыйым...
Эльвира. Нимат огыл, ме чыла шотышко кондена, лишыл жапыште досьем чумырен
шуктена. Та-а-ак, вес концертше кушто да кунам эрташ тӱҥалеш?
Надя. Ом пале.
Эльвира. Шарне, тудо мемнан кидкопаште лиеш.

Пӧртончылно Йынати койылалта.

Йынати. Надя...
Надя (ачажым ужын, писын кынел шогалеш, тувыржым чия). Мо, ачай?
Йынати. Кевытышке миен от тол?
Надя. Мом налаш гын?
Йынати. Кинде кӱлеш, сакырат пытен. Ну... ончал тушто ӱстеллан мо кӱлеш...
Теве сумка, теве окса. (Надялан сумка ден оксам пуа.) Мий-мий, ит юватыл,
уке
гын вашке кевытшат петыра.
Надя. Йӧра, ачай. (Эльвира велыш.) Эльвира, мый вашке толын шуам. (Кая.)
Йынати (Надя кайымеке, йыр шекланен ончалеш, кугун шӱлалта). Эльвира, келша

тылат кундемна?
Эльвира (тудат кугун шӱлалта). Келша-а-а...
Йынати. Аватын шочмо ялже. Олашке кайымыжлан ынде коло ият шуэш. Ончал
ынде, пӱртӱснаже могай сылне: йыр олык, садер, тораштак огыл — эҥер.
Эльвира. Южшо могай яндар. Эх, молан авамын шочмо ялже ола воктене огыл
гын, але олажым тышке конден шындаш ыле. Вот сӧрал!
Йынати (шоналтенрак). Олам манат? Тышке? Э-э-э, уке-е, тыге шотлан ок тол,
тунам мемнан сылне вер-шӧрна ола гайыш — шикш-пуракыш — савырна.
Эльвира (кугун шӱлалта). Чын, вара каникулланат нигушко унала толаш,
нигушто чон пытен канаш.
Йынати. А кызыт кеҥеж еда мемнан дене шӱм-чонетым луштарен кертат...Каче-
влакнажат удажак огытыл. (Шекланен ешара.)Туге вет, ӱдырем?
Эльвира (чурк лиеш). Мо, каче-влак? (Пеҥгыдын ешара.) Каче нерген шонаш
мылам але эр, ондак тунем пытараш кӱлеш.
Йынати. Арам тыге ойлет, кокланже качымат мондыман огыл. Жапыштыже иктаж
моторым ойырен от нал гын, шоҥгешат шинчен кодат... Тылат кызыт мыняре...
латиндеше шуэш вет?
Эльвира. Шыжым темеш.
Йынати (ылыжын). Тевыс, мемнан самырык годым латиндеш ияш ӱдыр-влак
шепкаште шке икшывыштым рӱпшеныт.
Эльвира. Йоча — тиде уто паша.
Йынати. Молан вигак йоча? Йоча ок кӱл. Ондак иктаж рвезым семален ончалат,
вара келшаш тӱҥалыда, икте-весым йӧратен шындеда. Ончет...
Эльвира. Кугызай, ала-мом веле ойлыштат. Келшаш йӧрышӧ качым эше вашлийын
омыл.
Йынати. Тугеже мом ӧрын шогет? Вашлияш кӱлеш. Пошкудо Мичум палет вет?
Эльвира. Палем...
Йынати. Вот-вот, ушан-шотан, пеш тыматле рвезе. (Шарналтен, шулдыраҥын.) А
аваже ялт шӧртньӧ...
Эльвира. Аваже эше молан?
Йынати. Кузе молан?.. ( Йоҥылыш ойлымыжым шижеш.) Ну... ну... Колышт,
Эльвира, ала Мичу дене кызытак палымым ышташ?
Эльвира. Ойлемыс, мый тудым шукертак палем. Каникуллан толмем еда Надя,
Мичу, мый эреак пырля модын куржталыштынна.
Йынати. А каче семын эше от пале.
Эльвира (шоналтенрак). Каче семын уке...
Йынати. Чечасак мый тудым кычкырал толам. (Каяш тарвана.)
Эльвира. Шого, кугызай, ок кӱл. Каче семын тудым ужын ом керт.
Йынати. Кертат. Коктын олыкыш миен толыда, эҥер воктене коштын савырнеда,
йӱштылаш пуреда... Тугеже мый ӱжам веле.
Эльвира. Ок кӱл.

Но Йынати тудым ок кол, писын уремышке куржын колта, а ик жап гыч, Мичум
кидше
гыч шӱдырен, кудывече капкаштат койылалта.

Йынати (Мичулан). Айда, айда манам. Ялт чыгын имне гай улат. Теве Эльвира
унала толын, тый...
Мичу (капкаш пурымаште Эльвирам ужылалта, вийналтеш). Салам, Эльвира.
Эльвира (порын шыргыжалеш). Поро кече, Мичу.
Йынати (чулымын тарванылеш). Ӱдыр шкетын, йокроклана — ончыкто рвезе
койышетым, пӱртӱсышкӧ ӱж, эҥер воктене коштын савырныза. (Кенета
шарналтен.) Э-э,
кызыт кол чӱҥгымӧ жап вет.
Эльвира (йывыртен). Кол! Ой, могай сай!
Мичу. Мыйын эҥыр уке.
Йынати. Уло, чыла уло. (Пӧрт шеҥгеке куржын колта, тыманмеш эҥырвоштыр ден
ведрам нумал толеш.) Тевысак... (Виешак нумалтыжым Мичулан кучыкта.) Кайыза
веле, шер теммешке кучыза.
Эльвира. Надям вучена.
Йынати. Могай Надя? Могай эше Надя? (Эльвира деке лишемеш.) Надяже кызыт
тыланда молан?
Эльвира. Пырля веселарак.
Йынати. Толмекше мый тудым вигак колтем, тендам тыманмешке поктен шуэш.
Эльвира (куштылгын шӱлалта). Тугеже...
Йынати. Садымак манам, кайыза веле, уке гын шагат-кокыт гыч кол чӱҥгымым
чарна.
Мичу (эҥырвоштырым пече воктелан шогалта, тушкак ведрам шында). Кастене
утларак налеш.
Эльвира (йывыртен). Чын, кастене эшеат сӧрал!
Йынати (эҥырвоштыр ден ведрам мӧҥгеш Мичулан кучыкта). Кастенат шуыда.
Кызыт, кызыт колын эн чӱҥгымӧ жапше.
Эльвира (келшышын). Тольык, кугызай, толмекше Надям вигак колто.
Мичу. Тугеже миен толына мо? (Эльвирам титаканла ончалеш.)
Эльвира (Мичум коктеланен ончалеш). Кайышна.

Мичу ден Эльвира каяш тарванат, Йынати нунын йыр куанен пӧрдеш.

Йынати (кидше дене ончыктылеш). Вигак арама коклашке кайыза, тушто пешак
сайын чӱҥга. Надяланат тендам муашыже куштылго лиеш.

Мичу ден Эльвира каят, Йынати шкет кодеш, нунын кайымыштым онча, веселан
коеш. Вара, чытен кертде, копажым вашла йыгалтен колта.
Айда, Йынати, айда кертат, сымыстараш мастар улат. Чӱҥгалшаш тушто, товат
чӱҥгалшаш. Арама коклаште ожнысек чаплын чӱҥга... Хе-хе-е, нужголак
чӱҥгалам
ыле. (Кудывече покшеке эрта.) А кастене Такина деке миен толам: лие, манам,
паша, эргычлан тугай чапле ӱдырым муын пуэнам, хе-хе-е... (Семынже
шыргыжалынак
колта.) Тунам Такина дене кок пачаш родо лийына. Иктыже Эльвира гоч,
весыже...
— шке... (Шонкала.) Кунам касше толын шуэш гын?.. Шого-ян, ала кызытак
куржтал
савырнаш. Но куандарем ыле тунам Такинаемым... Ок лий вет, ужын кертыт,
кенета
иктажше вес семын шоналта. Адакшым кечывалым мо сӧралже? А кастене... тымык

йӱдым, шӱдыр-влак йымалне, шӱшпык муро дене пырля!.. (Ок чыте, весела сем
почеш
мурым шуйдара.)

Надя толеш, ик пагыт мурен кадыргыл шогылтшо ачажым ӧрын ончен шога.

Надя. Ачай, мом толашет?
Йынати (чурк лиеш). Мый?.. (Тунамак веселан ешара.) Ай, тевыс, манам:
ӱдыркаче, шӱшпык муро, умыр кас...
Надя. А кушто Эльвира?
Йынати. Садымак ойлем. Мичу ден Эльвира — вычыл-вычыл — сылне мужыр.
Надя. Ом умыло, ачай.
Йынати. Ондакше мыят шым умыло. Но Мичу Эльвирам ужо веле: "Толын шуыч,
шӱмбелем!.." — ойла. Шкеже тунар чот йывыртен. "Кайышна,— манеш,— эҥер
воктеке".
Эльвиражат нимучашдымын куанен. Теве ончал, коктын ялт мужыр кӧгӧрчӧнла
койын
ошкылыт. (Эльвира ден Мичун кайыме велыш ончыкта.)
Надя. Кушто-кушто?..(Торашке онча, шуйнылеш, ужылалта, кумылжо вола,
шӱлыкын
ешара.) Чынак...
Йынати. Вигак арама деке вашкат. (Тугак умбакыла онча.) Ай, могай сӧралын
койыт.

Надя, кумыл волен, кудывече покшеке эрта. Йынати, шӱлыкаҥше ӱдыржым ужын,
тудын
деке мия.

Шӱлыкаҥыч, ӱдырем?.. Лыплане.
Надя (виешак шыргыжалеш). Мӧҥгешла, мый нунын верчын куаненам гына.
Йынати. Чын, кумыл волымым нигӧланат ончыктыман огыл, веселан гына койман.
Уке гын Мичу гайжылан куанаш веле лийже. Мый тиде Мичум шукертсек шижынам —
ондалаш моткоч мастар.
Надя. Колмем ок шу тудын лӱмжым.
Йынати. Тетла ом ойло тудын лӱмжым, огым. Палем, тый мыйын пенгыде ӱдыр
улат, шкендым кидыште кучен моштет. Эше тиде чылдыри верчын шортын, ойгырен
толашаш. Ме шкеннам ӱлыкӧ огына шынде, нигунамат, нигӧ ончылнат. Вуйымат
огына саке. Туге вет, ӱдырем?
Надя (пеҥгыдын, пуйто шкаланже). Мый нимогай Мичум ом пале.
Йынати. Пеш чын, ӱдырем, пеш чын. Эльвираланат ит ӧпкелалт. Кӧ пала, ала
Мичу тудын пиалже. Вара мемнан ялышке марлан толеш, пошкудо лийына. Тыят,
илен-толын, шкаланет келшыше пелашым муат.
Надя. Огеш кӱл мылам нигӧ. (Теве-теве шортын колта.)
Йынати (Надян чотак ойганымыжым ужын, пушкыдемеш, чаманен пелешта). Шортат
огыл дыр, ӱдырем? Мондо тиде Мичум, мондо.
Надя (шыдын). Чарнет уке, ачай, ойленам вет, огеш кӱл мылам нимогай Мичу!
Огеш кӱл! (Куржеш.)
Йынати (ӱдыржым шӱлыкын ончен кодеш, семынже). Нимат огыл, изишак ойгыра да

эрта, монда... (Эркын пӧртышкӧ пура.)

НЫЛЫМШЕ СӰРЕТ

Рӱмбалген. Шып. Пӧрт гыч Йынати лектеш, шекланен, йыр ончалеш, савар деке
мия,
шыпак гына пече оҥам кораҥда, Такинан кудывечышкыже эрта. Тыгодым
кудывечыштыже
Такинат койылалта.

Такина. Ончем-ончем, Йынати кушко йомын, шонем.
Йынати (шӱлыкан гай каеш). Ӱдырем ойганен, ок коч, ок мутлане, мыйым чуй да

чуй веле ончал коштеш.Ынде шкежат тудын деч лӱдаш тӱҥалынам.
Такина. Мо лийын каен вара?
Йынати (Такина деке чак лишемеш, шыман пелешта). Садымак ойлаш вашкем огыл
мо... Такина, паша ышталте, ынде угыч шонымына семын илен кертына. (Такинам

ӧндалнеже.)
Такина (Йынати деч кораҥеш). Ай, Йынатижат, чылт тыгежак ит лишем.
(Теҥгылыш шинчеш.)
Йынати (Такина пелен верлана, ик жап гыч). Теве шӱшпык весела мурсемым
шуйдара.
Такина. А кӱшнӧ шӱдыр ала-кӧлан пиалым сӧрен чӱчка.
Йынати. Мыланна сӧра.
Такина. Кӧ пала, ала иктаж-кӧн чонжо шӱдыр семын вургыжын йӱла.
Йынати (шыргыжалеш). Хе, шонен луктат огыл-ла тӱрлыжым. А мыйын чонемлан
гын таче нимучашдымын ласка. Эх, Такинажат, эре тыге лийже ыле.
Такина. Кузе тыге?
Йынати. Пырля... эре-эре.
Такина. Ала-ала, ужыч вет теҥгече Надя ден Мичум... Йӧра, мый ынде мӧҥгӧ
пурем. Эргым алят уке, ала-кушто коштеш, кенета толын лекше, пырля
шинчылтмынам
ужшо — паша пытыш вара.
Йынати (чоян шыргыжалеш). Эргыч эше кужу жап ок тол.
Такина (азапланен). Иктаж-могай азап лийын кайыш огыл дыр?
Йынати. Могай азап — пиал. Такина, мыланна ынде нунын верч куанаш гына
кодеш.
Такина. Кӧ нуно? Надя ден Мичум ойлет дыр?
Йынати. Эльвира ден Мичум ойлем, Эльвира ден Мичум... Эльвираже таче толын.

Палетыс, шӱжаремын ӱдыржӧ, олаште илат.
Такина. Пеш палем, пеш палем. Тугеже Мичу Эльвира дене манат?
Йынати. Шаҥгысек ты уверым ойлаш вашкем.
Такина (азапланен). Ушемак кайыш ынде.
Йынати. А мо, ӱдыр йӧршынат уда огыл.
Такина. Оласе ӱдыр деч могай пайда?
Йынати. Сай веле, тулар-тулачет деке олашке унала каен колтет. А ялыште мо
тудо, эре шинча ончылно.
Такина. Ялысылан ялысе кӱлеш. Тыге икте-весылан эҥертен илаш сайрак лиеш.
Йынати. Ме тугакат икте-весылан эҥертен илена.
Такина. Итак ойло, оласе чылдыри-влакым чытенак ом керт. Ни сурт сомылкам
ыштен моштымышт, ни весышт. Эльвираже ушкалымат лӱштен ок моштыс, калтак,
кадыргылашак веле пала. Вара колымешке сурт коклаште шкаланемак шогылташ
мо?
Йынати. Тунемеш, ушкалымат лӱшташ тӱҥалеш, моло сомылкаланат тунем шуэш.
Такина. Чиялтыме кӱч дене мемнан сомылкалан кунам тунем шуат?
Йынати. Йӧратымаш курыкым савыра.
Такина (тургыжланен). Вара йӧратенак шынденыт мо?
Йынати (ылыжын). Ойлыманат огыл. Кидым кидышке кучалын, вычыл-вычыл,
йыгыре, туге сылнын арама деке ошкыл колтышт. Алят огыт тол.
Такина (чотак тургыжланен). Арама деке манат?.. Ынде пытышым. (Шӱмжым
куча.) Пытышымак ала-мо...
Йынати. Лыплане, Такинаем, лыплане манам...
Такина. "Лыплане",— ышталеш. А тушто Надя орлана, очыни, чаманышыжат нигӧ
уке. Эх-хе-хе, аваже колен колтыш шол...
Йынати. Илышыште тыгай йӧсым веле чыташ перна мо?
Такина (Йынатим шишланен ончал шында). А тый Надя ден Мичу коклаш шыч пуро,

Мичум Эльвира деке шыч алгаштаре?
Йынати. Тургыжланыме ок кӱл, Такинаем, чыла сай лиеш.
Такина (ындыжым сырен пелешта). Кораҥ мый дечем! "Такинаем"— ышталеш, чыла
сай лиеш, манеш. Кушто сайжым ужат?
Йынати. Коктын умбакыжат пырля лийына.
Такина. Шкендычым веле шонет.
Йынати (ӱедеш). Йӧра, ынде, Такина, йӧра айда...
Такина. Надяже чонемлан путырак лишыл да, чаманалтеш.
Йынати. Ит ойгыро, самырык-влак шкеныштым шке палат. А мемнан шкенан илыш.
(Лыжган ешара.) Колышт теве, шӱшпыкшӧ кузе лӱҥгалта.
Такина (иралтын). Колыштмемат ок шу.
Йынати. Теҥгече вара колыштнас. А кӱшнӧ теве шӱдыр-влак ала пиалым сӧрен
чӱчкат.
Такина. Могай пиал? Тушто Надя орлана, Мичу гын ала-могай шадыртан дене
перныл коштеш, а тый пиал нерген куктышт шинчылтат.
Йынати (Такина деке чакемеш). Такинаем...
Такина (чотак сырен). Эше игылт шинчылтеш!.. Кай лучо, ит тол тетла,
шинчамланат ит кончо.
Йынати. Поктымыжак ок кӱл.
Такина. Кает уке?! (Йыр ончыштеш.) Кушто эргым? Часак эргымым кычкыралам.
Йынати. Ну-ну, тыгежак ит ыштыл.
Такина. Мичу-у-у!
Йынати (савар деке куржеш). Каем, каем веле... (Лӱдын пелешткала.) Чеверын,

Такина, чеверын...
Такина. Чеверын. (Омса шеҥгелан йомеш.)
Йынати. Чеверын... (Пӧртышкыжӧ пура.)

Ик жап гыч Мичу ден Эльвира толыт. Йынатин кудывечышке пурымеке,
Мичу эҥырвоштыржым пӧрт лукыш шогалта да ведрам куш шындашлан верым
ончыштеш.

Эльвира (кумыл нӧлтын ойла). Оласе илыш деч вара ялыште уло чон кана.
Мичу. Тугеже кол кучымаштет келшыш?
Эльвира. Келшыш веле мо — просто чудесно!
Мичу (ведрам Эльвиралан шуялта). Колым Йынати кугызалан пу, тудо кол шӱрым
шолташ пеш мастар.
Эльвира (ведрам пӧртончыко шында). Эрла шкат тол, пырля тамлена.
Мичу. Жап лиеш гын, толынат шуам. А кызыт ынде мӧҥгӧ каем.
Эльвира (сымыстараш тыршышын). Але вара изишат ынет мутлане?
Мичу. Кечыште кужун лиймылан вуй пеҥеш — малаш вочнем.
Эльвира (ӧпкелалтын). Ну-у, кавалер, кӧ ӱдырым шкетшым шогалтен кода?
Мичу (йӧндымын верыштыже тошкыштеш). Шинчылтам тугеже изишак. (Теҥгылыш
миен
шинчеш.)
Эльвира (Мичун пелен верлана, лыжган пелешта). Мичу, тый тугай шыма рвезе
улат.
Мичу (кукшын). Могай шочынам — тугай улам. А чынрак каласаш гын, шӱлык
кумылан пиалдыме айдеме.
Эльвира (Мичун кидшым налеш, копажым ончыштеш). О-о, тыйым ончылно
нимучашдыме пиалан илыш вуча. (Мичун шинчашкыже ончалын, чоян ешара.) А
каласе, келшыме ӱдырет уло?
Мичу. Кызыт нигӧ уке.
Эльвира. Но тыйым шукын йӧратен коштыт, очыни.
Мичу (ӧпке йӧре). Ӱдыр-влак мурызым йӧратат, а мый кӧ?..Чын, йӱкем кумда
тӱнялык огыл, но чоныштемже мыйынат шыма, шокшо, ныжыл сем йоҥга.
Эльвира (ылыжын). Муралте тугеже, а мый уло кумылын колыштам.
Мичу. Муро кӧргыштем веле, тудым йӱкын мурен ончыкташ огеш лий.
Эльвира. "Муро — кӧргыштем" — прелестно каласыме!.. (Вуйжым Мичун вачышке
пышта.) Палаш ыле: кӧргыштет кызыт могай муро йоҥга?..
Мичу (аптыранен, кынел шогалеш). Эльвира, тыйым йомдарат.
Эльвира (писын кынел шогалеш). Да-да, маныт, толын веле — йомынат. Тунамак
тӱрлӧ кӱлдымаш шомак шарла.
Мичу. Товатат, шарла.
Эльвира. Тугеже эрла марте, чеверын! Угыч вашлиймешке!
Мичу. Чеверын.
Эльвира. Тек омешет чеверын ӱдыр конча.

(Эльвира пӧртышкӧ куржын пура. Мичу шкет кодеш, эшеат чот шӱлыкаҥеш.)

Мичу (семынже). Чевер ӱдыр омешет кончыжо. Пеш конча. Чеверже лач тӱжвалне
вел улмаш, а чонжо... Кунаре умыр кас, кунаре ныжылге шомак. Лиешыс тыге
торжан
ондален кодаш. Ойла, пуйто мый ночко презе улам. Мом ыштем, йӧратымашын
тулжо
кепшылтен гын мыйым?! Тидлан лиеш мо койдараш да мыскылаш чонемым?.. Ну мо,
тугеже пален налат эше могай мый ночко презе улам!.. (Кая.)

Шовыч.

КОКЫМШО КЫДЕЖ
ВИЗЫМШЕ СӰРЕТ

Йынатин кудывечыже. Кудывечышке, савам кучен, Надя пура. Ваштарешыже пӧрт
гыч Эльвира лектеш.

Эльвира (веселан). Надя, Арсланов шотыштет мый мом ышташ шонен муынам.
Надя. Мом?..

Капкаште Мичу койылалта. Тудо чапле брюкым, мотор тувырым чиен, а саҥгаште
шем очки кеча. Надя ден Эльвира, Мичум ужын, шыпланен шогалыт, ӧрын, тудым
ончат.

Мичу (чулымын кояш тырша, Надя велыш шӧрынрак ончалын, вигак Эльвира деке
тарвана). Салам лийже, Эльвира.
Эльвира. Салам... Кушто коштат, таче коймашетат уке.
Мичу. Мӧҥгыштак. (Надя велыш.) Кузе илет, Надя?
Надя (кукшын). Пеш сайын. (Савырнен шогалеш.)
Мичу (пуйто моткоч кӱлешаным шарналта, веселан пелештен колта). Ах-да,
Эльвира, мый вет тыйым, йӱштылаш каяш манын, ӱжаш тольым.
Эльвира. Йӱштылаш!? О, чудесно!
Мичу. Тугеже ямдылалт веле.
Эльвира. Мый тыманмешке, солыкым гына налам. (Писын пӧртышкӧ пура.)
Мичу (йӱштын ойлынеже, но йӱкшӧ виешак кӱрышталт лектеш). Надя... а тый
пырля
ынет кай?
Надя (тугак кукшын). Ом ярсе. Адакшым когылянда веселарак лиеш.
Мичу. Тыге шонет?
Надя. Ӱшанем.
Мичу (ындыжым виешак веселан кояш тырша.) Чын ойлет, Эльвира дене моткоч
весела... (Пӧрт могырыш кычкыралеш.) Эльвира!..

Эльвира лектеш.

Эльвира. Тевысак, мый ямде улам! Купальникым чийышым. (Халатшым шаралта.)
Кузе, келша?
Мичу (йӧндымын). Сылне.
Эльвира. Надя, айда пырля.
Мичу. Тудо ок ярсе. Адакшым мемнан Надя шкетын лияш йӧрата.
Эльвира. Адакат арама деке каена?
Мичу. Каена арама деке. Тушто тымык, пӱртӱсат сӧрал.
Эльвира. Куржына! (Куржеш.)
Мичу (почешыже). Тыманмеш поктен шуам. (Куржеш.)
Эльвира (куржшыла). Ала-ала, мый вет писын куржталам.
Надя (икмагал нунын кайымыштым ончен шога, вара шыдын пелешта). Фу,
пышткойшо-влак! А шкеже "Йӧратем, келшет мо мыланем марлан лекташ",— ойла.
Ом керт тыгай шоя торжа ондалчыкым чытен. Эльвиражат киш ден меж гай йырже
вел пӧрдеш. А
шке эше уна улеш. Ода кол мый дечем тетла ик поро мутымат. Коктынат!..

Йынати толеш.

Йынати. Ӱдырем, мо шкетын шогылтат?
Надя (шыдын). Надя шкетын лияш йӧрата. (Кайынеже.)
Йынати. Эльвира, манам, кушто?
Надя. Арама коклашке шӱшпык мурым колышташ каен.
Йынати. Шкетшым колтенат? Вӱдыш пурен кая гын?
Надя. Пайдале веле — ияш тунемеш.
Йынати. Уна нерген кӧ тыге ойла.
Надя. Лыплане, утарышыже уло.
Йынати. Кӧ?
Надя. Тудын гаяк шадыртан Мичу.
Йынати. Мичу?.. Мичу манат?!. (Семынже.) Э-э-э, тугеже нужголет чӱҥгаляк мо

вара?..
Надя. Могай нужгол?
Йынати. Так, семынем ойлыштам. Пеш сылне мужыр, манам. Кӧ пала, ала вашке
сӱан...
Надя (чот ӧрын). Сӱан?..
Йынати. А мо удаже? Пеш сылне мужыр...
Надя ( сырен). Сылне мужыр, сылне мужыр... Пылышем йыгыжтарен пытаренат.
(Ошкылеш.)
Йынати (почешыже). Ончем-ончемат, ӱдырем, моткоч торжа улат.
Надя (савырналта). Те шке торжа улыда. Чыланат!.. (Кая.)
Йынати (семынже). Ой, Юмо-пӱрышет, тыгай ӱдыр дене кузе илен шуктыман?..

Пече вес могырышто Такина койылалта.

Такина (койдарен). Илен шуктет теве...
Йынати (Такинам ужылалта, лыжгаҥеш). Э-э, Такина, тый улатыс.
Такина. Вашке ӱдыретым шӱгарышке шуктет.
Йынати. Мый шуктем?.. Кузе тыге?..
Такина. Умбакыжат тыгак тӧрштылаш тӱҥалат гын, товат, ӱдырет иктаж-мо лиеш,

але мӧҥгет гычшат лектын кудалеш.
Йынати. Умшатлан кошар чыра.
Такина. Тунам кошар чырат ок полшо.
Йынати. Шого-ян, Такина, мый шуктем манын кушеч шонен луктынат? Молан
арамак ӱмбакем лавырам кышкет?
Такина. Ом шиж шонет? Чыла шижам. Тый Надя ден Мичум сырымашке шуктенат, а
Эльвирам Мичу деке алгаштаренат.
Йынати. Ой-ой-ой, пеш кертатыс, шонен лукташ пеш мастар улатыс.
Такина. Тылат кӧрак эргым кунамсек вуйым сакен коштеш.
Йынати. Кӧ-кӧ, но эргычлан ӧпке уке — кызыт гына Эльвира дене, шырчык гай
шулдырым шаралтен, эҥер деке выче-выче йӱштылаш каен колтышт.
Такина (шӱлыкын). Пеш ужым. Нуным ончен, чонем шортын кодо.
Йынати (пушкыдемын, лыжгаҥын). Ман ынде, ялт шырчык гаяк койын кодыч.
Такина, айда меат изи сӱаным тарватена, да пашажат пыта.
Такина. Пытыш сӱан! Тылеч вара йӱкетымат колмем ок шу.
Йынати. Ай, Такинажат, ала-мом веле ойлыштат. (Пече оҥам кораҥда, вуйжым
чыка.)
Такина (тыманмеш Йынатин вуйжым мӧҥгеш шӱкал колта.) Э-э, могай тудо,
адакат пече рожышко онча. Часак пудален шындем. (Пӧртышкыжӧ ошкылеш, изиш
гыч чӧгыт
ден пудам конда.) Суртышкем тетла йолетым ит пыште.
Йынати. Пудален гына ончо, ойленам вет, печыжге шалатем.
Такина. Олмешыже теве тиде чӧгыт дене вуетым шалатем.
Йынати. Вуем шалата. Теве могай улат улмаш, а мыйже, аҥыра, пырля илаш
шонен илем.
Такина (савар оҥам пудалышыла). Шоно-шоно, вует корштымешке шоно.
Йынати. Ончыза тудым, вуем шалаташ шона.
Такина. А тый вуйым веле огыл, шӱмемак шалатышыч.
Йынати. Уке-е, Мичутлан ӱдырем нигунамат марлан ом пу. Тыгай ава дене тудо
илен ок шукто, йомеш, кошарга.
Такина. Огыда пале, эргымлан ӱдыржым марлан ок пу. Раз ӱдырет эргымлан
жалке, мыят тыланет жалке улам.
Йынати. Тугеже весым муам. Теве Тарля шукертсек мыйым сымыстараш тӧчен
коштеш.
Такина (воштыл колта). Ха-ха-ха, шотан пӧръеҥ Тарля дечын лу меҥге ӧрдыжкӧ
кораҥ коштеш. (Печышке пытартыш пудам пералта.) Вот тыге... (Оҥам шӱкал
онча.)
Тетла пурен ит керт. (Кугун шӱлалта.) Ужамат, тый денет вес семын ок лий.
Йынати. Шке ӱжатыс: "Йынати, сакырет уке вет, кастене тол, пуэн колтем"...
Такина. Шотан пӧръеҥ улат шоненам. А тый ала-могай амырчык Тарлям шонен
коштат.
Йынати (изиш лапкаҥын). Мыскарамат ойлаш ок лий ужат... Такина, шыч тогдае
мо, пече рожым пудалыметлан ӱчым ыштен ойлышым.
Такина. Ӱчым ышташ ужын.
Йынати (лыжган). Такина, айда кеч ик каслан вашлийына...
Такина. Тылеч вара вашлийме нерген шомак лукташ кузе йылметше савырна.
Йынати. Пытартыш гана... шинчылтына мутланен, содык, пошкудо улына.
Такина (изиш пушкыдемын). Ӱдыретшым кеч изишак лыпландаре. Еҥын огыл, шке
икшывет орлана, чамане.
Йынати. Лыпландарем, Такина, тачак, кызытак лыпландарем.
Такина. Тугеже эрла кастене тол, а таче сырыше улам. (Кая.)
Йынати. Толам, Такина, эрла кастене толам. (Шкет шоген кодеш.)

Надя толеш, вигак пӧрт омса деке ошкылеш.

Йынати (Надям ужылалта). Ой, Надюшем толешыс. Надюш, лыплане, кугунжо ит
ойгыро, мондо тудым.
Надя (виешак). Кӧм?..
Йынати. Мичум, манам, мондо...
Надя. Монденам! Шукертак.
Йынати. Тудо тыйын кӱч пырчетымат ок шого. Тый мыйын шӧртньӧ улат, а тудо
шадыртан...
Надя (иралтын, сырен). Мичу да Мичу. (Кочын.) Чонем ит турж, ачай.
Йынати. Орланыметым ужам да мыламат йӧсӧ. Ок кӱл ойгырымо. Ачатын мутшым
колышт, ачат чыным гына ойла.
Надя. Мылам вес рвезе келша, умылет, весе.
Йынати. Весе?..
Надя (шкем кучен кертде). Весе!.. Весе!.. Весе!.. (Пӧртышкӧ куржын пура.)
Йынати (шкет шоген кодеш, нимолан ӧреш). Весе... Весе келша манеш... А
мыйже, ораде, Мичу верчын орлана шонем... (Куанен.) Весе улмаш!.. Тугеже
пеш сайыс... (Пече деке куржын колта.) Такина!.. (Пече рожым кычалеш, ок
му.) Э-э, киямат, пудален шындышыс. (Урем могырышкыла куржеш, ик жаплан
йомеш, ынде Такинан
кудывечыштыже койылалта.) Такина!.. (Пӧртышкӧ куржын пура, пӧртыштӧ гылде-
голдо
шокта, ик жап гыч пӧрт омса гоч Йынати пропкыла лектын возеш.)
Караул!..(Кынелеш, тупшым куча, кечкыжеш.) Туп рӱдемак тодыльо ала-мо...
Такина (омсаште койылалта, кидыштыже тулвондо). Ойленам, эрла кастене тол,
а таче сырыше улам!.. (Омса кроп тӱчылтеш, Такина йомеш.)
Йынати. Кузе тыге шиждымын толын лектым? Титакым ыштышым шол, титакым...
(Тупшым кученак, урем гоч эртен, мӧҥгыжӧ пура.)

Пӧрт гыч Такина лектеш.

Такина (шӱлык кумылан, ончалтыш шонышан). Теве кузе, Надя Мичум огыл, весым

йӧрата? Эх, эргымжат, пиалетым мучыштарышыч коеш. (Пӧртончыл тошкалтышышке
вийдымын волен шинчеш.)


КУДЫМШО СӰРЕТ

Йынатин кудывечыже. Вачышке солыкым сакалтен, пӧрт гыч Надя чулымын лектеш,
кудывечышке эрта. Почешыже Эльвира койылалта.

Эльвира. Надя, тый кушко?
Надя (кукшын). Эҥер деке, йӱштылаш.
Эльвира. Тыгай эрдене?
Надя. А мо вара?
Эльвира. Вӱд йӱштӧ.
Надя. Кызыт мылам утларак йӱштӧ вӱд келша.
Эльвира. Тугеже мыят каем, чуриемым чывылтем.
Надя. Мый шкетын йӱштылаш йӧратем.
Эльвира. Шого, Надя, ойлышашем уло.
Надя. Ойло весылан.
Эльвира (Надям авырен шогалеш). Палет, мом шонен муынам. Тыланет
музыкальный училищышке тунемаш пураш кӱлеш. Да-да, но тидлан иктаж-могай
инструмент дене
шоктен моштыман.
Надя (шогалеш). Молан?
Эльвира. Тушко тунемаш пурымо годым эн ончыч музыкальный инструмент дене
шоктымым тергат.
Надя. Молан, манам, мылам инструмент, училище?
Эльвира. Тыге Арсланов дене вашлияш утларак йӧн лектеш.
Надя. Арсланов дене?
Эльвира. Тӱрлӧ концерт, музыкальный кас, тулеч моло. А, илен-толын, кӧ
пала, ала шкат тудын группыштыжо шокташ тӱҥалат. Кузе, тунемына шокташ?
Надя (шоналтенрак). Шокташ?.. (Кенета.) Уке... Мый дечем шот ок лек.
Пылышышкем маска тошкалын.
Эльвира. Ужамыс, чонет семым моткоч пӱсын шижын мошта. Теҥгече Мичулан
икмыняр семым шоктен ончыктымеке, тудат тыйын нерген тыгак мане.
Надя. Мичу шоям ойла.
Эльвира. Надя пешак сылнын мура, тудлан яндар йӱкым пӱртӱс пуэн, манеш.
Надя (кумылдымын). Огеш кӱл тидын нерген, Мичу нергенат ок кӱл.
Эльвира. О-о, Мичу - замечательный рвезе. А скрипка дене семым шуйдарышым
гын, шулен колышто.
Надя. Койын мошта тудо. (Кайынеже.)
Эльвира. Мылам гын Мичу, товат, иканаште келшен шинче. Ондак толмем годым
тудын деке тыгай шижмаш лийын огыл, а кызыт ... Надя, йоҥылыш ом лий гын,
тиде —
йӧ-ра-ты-маш... (Шулдыраҥын, йыр пӧрдеш, мурым шуйдара.)
Надя (ик жап гыч). Ситыш!..
Эльвира. А кузе скрипка?
Надя. Шке шокто... Мичулан... Мый тымарте скрипка деч поснак иленам.
Эльвира. А Арсланов?
Надя Ойлышымыс: мый йӱштылаш каем!.. (Кая.)
Эльвира (шкет кодеш, вачым туртыкта). Оҥай... Просто ӧрмаш... Надя дене
нимо нергенат шотын мутланаш ок лий...

Надя пӧртылеш, пеҥгыдын тошкалын, Эльвира ончылан чарналта.

Надя (кукшын, но пеҥгыдын). Тугеже скрипка дене шокташ туныктем манат?
Эльвира. Уло кумылын.
Надя. Тек тыйын семынет лиеш: каем.
Эльвира. Кушко?
Надя. Олашке... Тунемаш пурем.
Эльвира. Вот здорово!
Надя. Кузе шонет, кертам?
Эльвира (шоналтыде). Кертат!.. Пырля тунемаш тӱҥалына. Товат, Арсланов
тыйым ик гана ужмаште йӧратен шында.
Надя. Савырем, лӱмын савырем. Палыже, кузе ӱдыр чоным кӱрышташ. Ужын торжа
шоя ден ондалаш да шӱмым сусыртен кодаш. Кайышна, йӱштыл лекмеке шокташ
тӱҥалына веле. (Надя, ӱшанлын каен, ошкыл колта.)
Эльвира (веселаҥын, Надя почеш тарвана). Кайышна! Коктынат йӱштылаш каят.

ШЫМШЕ СӰРЕТ

Такинан кудывечыже. Кудывечыште Мичу шкетын. Тудо шӱлыкан мурым шуйдара.
Такина
толеш, мурым колышт шога. Эргыжын мурен чарнымекше, тудын деке лишемеш.

Такина (шыман.) Эргым, тынаржак ит орлане, теве ужат: чыла тӧрлана.
Мичу (эркын Такина велыш савырна, шӱлыкын). Мо тӧрлана, авай?
Такина. Пӧртылеш Надя тый декет, товат, пӧртылеш. Шарне, изи годсек чонышко

шыҥыше айдеме садак эн шерге, лишыл лиеш. Жаплан сыраш лиеш, но вара семын
ӧпке
да шыде мондалтеш, ондак чонышко шыҥыше айдеме деке лыжга кумыл угыч
пӧртылеш.
Мичу (кочын). Тудо мыйым ондален. Мыскарала модын. Уке, авай, шоя огеш
мондалт.
Такина. Мондо ӧпке нерген, чонетлан угыч йоҥгыдо лиеш.
Мичу. Чонемлан шукертак йоҥгыдо.
Такина. Сандене Эльвира дене пернылат. Мӧҥгешла, тыге чонетым утыр веле
ишыктет, кепшылтет.
Мичу. Мылам Эльвира дене сай. Тудо ок кычалтыл, мый денем тыматле, поро да
лыжга.
Такина. Лыжгалык койыш-шоктыш гочын огыл, кӧргӧ чон гочын лекшаш.
Мичу. Эльвира койыш-шоктыш денат, кӧргӧ чонжо денат лач тыгае.
Такина. А Надян орлыкшо тылат садак?
Мичу. Тудын орлык весын верч.
Такина. Тугеже кумылжым весын дечын тырше пӧртылташ, уке гын коктынат ӱмыр
мучко икте-весе нерген шонен, икте-весе верчын ойгырен илаш кодыда.
Мичу. Надя верчын ойгыраш? Нигунам!
Такина. Но Надя мемнан семынак тыглай айдеме. Лач тыгае ӱдыр ӱмыр илышын
ӱшан.
Мичу. Мыняр ойлаш лиеш — Эльвира мыланем келша, колат, Эльвира. Тудо
чоныштем
ила. А Надя... Надя... лӱмжымат колмем ок шу... (Пакча могырыш ошкыл
колта.)
Такина (семынже кугун шӱлалта). Э-эх, эргымжат. (Икмагал Мичун каен йоммо
велыш шӱлыкын ончен шога, вара эркын пӧртышкӧ пура.)

Ик жап гыч Йынатин кудывечышке Эльвира ден Надя толыт. Эльвиран кидыште
скрипка.

Эльвира. Тыге ыштена: тый шкетын код да тӱҥалтыш гыч мучаш марте семынет
шоктен лек. (Скрипкам вачышке налеш.) Но тӱҥжӧ: семым колышт, уло кӧргет
дене
шижаш тырше, чонышкет шыҥдаре. Тунам скрипка кылет струна ӱмбалне шкак ияш
тӱҥалеш. А нотым ынде сайын палет. Раш?..
Надя (коктеланыме семын). Раш...
Эльвира (скрипкам кок кидышке кучен). Юзо скрипка, тудын чонжо гыч сем
шкак чоҥештен лектеш. (Надя велыш.) Тый шокто, а мый чайым шындем,
шоктыметым
пӧрт гыч колыштам. Мый семым тора гыч колышташ йӧратем, тыланетат шкетлан
шокташ
куштылго лиеш. Воктене нигӧ уке годым образышке пураш куштылго... тӱҥалтыш
жапыште. А вара семын, мӧҥгешла, иктаж-кӧн ончылно куштылгырак шокталтеш...
Ну,
йӧра, ом кучо. Ужам: пеш шоктынет... (Надялан скрипкам шуялта.)
Надя (скрипкам налшыжла). А тый колышт вет.
Эльвира. Колыштам-колыштам.

Эльвира пӧртышкӧ пура, а Надя скрипкам вачышке йӧнештара, шокташ тӱҥалеш.
Пӧртшӧ гыч Мичу лектеш, пече деке мия, чарналта.
Мичу (ик жап гыч, пеле йӱкын, лыжган). Эльвира... (Пече рожым кычалеш, но
ок
му.)

Надя, йӱкым колын, шыплана.

Мичу ( тугак пеле йӱкын). Эльвира...

Надя скрипкам ваче гыч кораҥда. Тыгодым савар ӱмбалне Мичун вуйжо
койылалта.

Мичу. Эль-ви-ра-а...
Надя (скрипка дене Мичум вуйжо гыч пера). Теве тылат Эльвира!..

Мичу, "ой" ман йыҥысалтен, вуйжым куча. А скрипка Надян кидыште катлен
кечалтеш.

Надя (кенета лӱдын колта). Мичу... Мичу...

Надя савар рожым кычалеш, но рож уке. Тунам тудо уло кертмын оҥам чумал
колта.
Оҥа лектын возеш, а Надя рож гоч, шаланыше скрипкам шӱдырен, писын Мичу
деке эрта.

Надя (скрипкам мландышке пышта, шкеже Мичу ончылан чӱчырна, тудым чаманен
пелешта). Мичу, нимат шыч лий дыр?.. Мичу?..

Шып.

(Шортшаш гай ойла.) Мичу манам... Чотак корштыш? (Мичум вуйжо гыч
ниялткала.)

Пӧрт гыч Эльвира лектеш.

Эльвира (йыр ончыштеш). Надя, кушто улат? (Пече вес могырышто Надя ден
Мичум ужылалта.) Надя! (Такинан кудывечышке эрта.) Мичу?.. (Ӧрын, Мичу деке
тарвана, но тыгодым тыштак шаланен кийыше скрипкам ужеш.) Скрипка?..
(Скрипка ончылан тӱҥшӧ гай чарналта, шинчаже лӱдын чӱчкалта, эркын скрипкам
нӧлталеш.) Шала-нен?.. Шалане-е-ен... (Скрипкам ончыштеш, шортеш.) Шалане-е-
ен.

Надя ден Мичу лӱдшыла Эльвирам ончат.

Эльвира (шортмо лугыч, торжан). Кӧ скрипкам шалатен?!. Шып. (То Мичум
ончалеш, то Надям.) Кӧ, манам, скрипкам шалатен?!.
Мичу (эркын). Мый...
Эльвира. Тый?!.
Мичу. Мый... Йоҥылыш...
Эльвира (уло шыдын). Маска!.. Чондымо янлык!.. (Йӱкынак шортын колта.)
Кучылт от мошто гын, молан тӱкаш?!.
Мичу (эркын кынел шинчеш). Ит ӧпкелалт, Эльвира, весым налын пуэм.
Эльвира (ньюсла). Вес тыгай скрипка нигушто налаш уке. Тиде улыжат ик
экземпляр, ойыртемалтше йӱкан. Мастар еҥлан лӱмын ыштыктыме.
Мичу. Вот, саде мастарлан угыч ыштыктем...
Эльвира. А палет, мыняр тудо шога? Тынар окса тыйын нигунам лийын огыл да
огеш лий!
Надя. Эльвира, лыплане, шотым муына, ала эше тидымак тӧрлаш лиеш.
Мичу (ӧрын, коктеланен). Чынжымак, Эльвира, ала тӧрлаш лиеш.
Эльвира. Тӧрлаш?!. Кузе тудым тӧрлет?.. Шаланыше скрипкам огыт тӧрлӧ,
луктын кудалтат. (Скрипкам шуэн колта.) Теве тыге! Тӧрлат нуно, тӧрлышӧ
лектыныт!..
Мичу (титаканла). Эльвира...
Надя. Эльвира, лыплане... (Эльвира деке лишемеш.)
Эльвира. Кодыза мыйым! Кораҥза мый дечем! Ужмем ок шу!.. (Куржеш.)

Мичу ден Надя коктын кодыт, вашла ӧрын ончат. Шып. Теве Надя эркын скрипка
деке
мия, нӧлталеш.

Надя (шӱлыкын). Молан скрипкам мый пудыртенам маньыч?
Мичу (ӱҥышын). Ом пале...
Надя. Эльвира ынде тыланет сырен?
Мичу. Тек...
Надя. Тудлан кызыт йӧсӧ.
Мичу (Надя деке лишемеш). А тылат?
Надя. Мыйын скрипкам шаланен огыл.
Мичу. Тугеже мылам йӧсӧ...
Надя (кенета шарналтен, чаманен). Ах-да, вует коршта вет? (Мичун вуйжым
куча.)
Мичу. Вуем огыл, шӱмем коршта.
Надя (ӱҥышын, лыжган). Шӱметше молан коршта?
Мичу. Шаланен...
Надя. Кӧ шалатен?
Мичу. Тый... (Надям вачыж гыч куча.) Шӱмем корштымым чараш полшо.
Надя. А Эльвира?
Мичу. Тудо ок керт.
Надя. Мыят ом керт.
Мичу. Лачак тый гына кертат. (Тӱрвыж дене эркын Надян тӱрвыж деке лишемеш.)

Надя.., мый тыйым йӧратем... Йӧратем!.. (Ӧндалалтыт.)


КАНДАШЫМШЕ СӰРЕТ

Такинан кудывечыже. Такина пӧрт гыч лектеш, а урем велым кудывечышке Мичу
вашка.
Мичу (куанен). Авай!.. Авай!.. Вашке мемнан сӱан!
Такина (кольо гынат, умылыдымыла). Мом-мом маньыч?
Мичу. Мый таче тӱняште эн чот пиалан еҥ улам, а тый вашке шешкан лият.
Такина (ӧрын, шекланен). Кузе шешкан?
Мичу. Мый ӱдырым марлан налам. А кызыт тыйын шомакетым колнем.
Такина (вийдымын, кумылдымын). Сӱан манат?.. Мылам шешкым кондынет?..
Мичу. Туге, авай...
Такина (ынде пеҥгыдын). Нимогай сӱан, нимогай шешке.
Мичу (чот ӧрын). Шого-ян, нимом ом умыло. Шкак эре ойлет ыле: мыят шешкан
лийнем, кид-йолем кандарынем.
Такина. Кандарет тендан дене, ӱмыр мучко шкалан куржталаш перна теве.
Мичу. Авай, ме чыла сомылым шке ӱмбакына налына. Илен-толын тый уныка-
шамычым
гына рӱпшен шинчаш тӱҥалат.
Такина. Палем тендам, пе-еш палем...
Мичу (ӧрын, но пеҥгыдын). Ме икте-весынам йӧратена, вашке ушнаш шонена.
Такина. Ушнедак гын, суртышко йолдам ида пыште, лучо шкет илем, шкетынак
орланем.
Мичу (кумыл волен). А мый тыйым куандарем шонышым. (Ылыжын.) Но ме садак
ушнена да Йынати кугыза дене илаш тӱҥалына.
Такина. Йынати дене кужунак илен огыда шукто. Палем тендам, часак олашке
лектын кудалыда.
Мичу. Олашке?.. Мом ме тушто ышташ тӱҥалына, кушто илаш?
Такина. Оньо кугызат ден оньо куват муын пуат: паша верымат, илыме верымат.
Мичу. Могай оньо кува? Шкат сай палет, Надян аваже уке.
Такина (кенета чот ӧрын, ик жап гыч)... Надян?.. Маньыч, Надян?..
Мичу. Надян.
Такина. Тугеже налшаш ӱдырет — Надя?
Мичу. Эше кӧ лийын кертеш?
Такина (ынде йывыртен). Э-э-э, кай, мыйже Эльвира шонышым.
Мичу. Уке, авай, ме Надя дене...
Такина. Надя гын ялт шке ӱдырем гай. Тугеже когыньдан сӱан? Кунам?
Мичу. Тый кунамлан келшен толеш манат?
Такина. Кеч таче рат улам. Аракам шукертак шолтен ситаренам. (Мичум
ӧндалеш.) Эх, эргымжат, эре вучем, эре вучем, кунам Мичуем ден Надя ушнат
манын эре
вургыжын илем, икте-весе дене келшымыдам шукертсек шижам.
Мичу. Тугеже кугун шуйкалаш огына тӱҥал, шуматкечын ялсоветыш каена веле.
Такина (изиш ӧрмалген). А чесым наледымыже, ямдылымыже, калыкше, унаже?..
Сӱаным шот дене эртараш кӱлеш.
Мичу. Тидлан шуко жап кӱлеш ужат.
Такина. Такшым, мом кужунжо шуйкалаш? Эргым шуматкечылан сӱан манын гын,
тек шуматкечын лиеш.
Мичу. А кызыт мый Надя дек куржам.
Такина. Курж, эргым, курж.

Мичу уремышкыла каен йомеш.

(Семынже.) Юмылан тау, шешкым пуртымо жап мартенат илен шуым тугеже. (Эркын

пӧртышкӧ пура.)
Тыгодым Йынатин кудывечыште.
Надя ден Йынати кутырат.

Йынати (куанен). Тугеже сӱан манат?!.
Надя (кумыл нӧлтын). Сӱан, ачай, сӱан!
Йынати. Пеш сай, пеш сай. Ӱдырем, ачатым чотак куандарышыч. Тол, ик гана
ӱндал колтем. (Надям ӧндалеш.) Лий таза, кужу ӱмыран, тӱҥжӧ: пиалан лий...
лийза
пиалан. (Шинчам ӱштылеш.) Ават деч посна ончен куштышым, шуко орлыкым ужым.
Тевыс, ӱдырем марланат каяш шуын. (Шыргыжалеш.) Чонемланат куштылго лийын
колтыш.
Ынде мыят... (Кидшым шаралта, муро семым шуйдара.) О, умыр кас, о, умыр
кас, мылам кӱлат, кунам толат...
Надя (веселан). Ачай, шукертсек тыгай мурым мурен коштат?
Йынати. Ай, так, семынем... семынем муралтышын коям. Шкак шонен луктынам.
Надя. Ачай, тыйым ынде палашат ок лий, ялт шулдыран гай улат. (Ачажым
ӧндалеш.)
Йынати (ик жап гыч Надя деч кораҥын, аптыранен-йывыртен пелешта). А вашке
мыйынат сӱан лиеш.

Надя воштыл колта.
(Ӧрын, Надям онча.) Молан воштылат, мый эше йӧршын самырык гай улам.

Надя. Ачай, мыят тыйын верч куанем. Умылем, шкетланет куштылго огыл: эре
паша, паша... Мыйжат чонетым шуко когартылынам.
Йынати. Йӧра, айда, йӧра, тидын нерген ок кӱл, шинчавӱдем луктат. (Угыч
шортын колта.) Мый вет пеш пушкыдо кумылан улам, тыманмеш шортын колтем.
(Ик жап
гыч.) А качетше кусо: шкенан але ӧрдыж ялын?
Надя. Шкенан...
Йынати. Пеш сай, пеш сай, шкенан ялыштак лият гынже, ачат декат чӱчкыдынрак

толын кертат, мыланемат веҥе деке ик пелштопкым подылмо амал дене пурен
лекташ
тора огыл.

Капкаште Мичу койылалта, кидыштыже пеледыш аршаш.

Надя (Мичум ужылалта). Теве тудо...
Йынати (Мичум ончалеш, Надям). Кӧ?..
Надя. Веҥе лийшашет.
Йынати. Мичу?.. (Шиждымын теҥгылыш волен шинчеш.)
Мичу (Йынати деке лишемеш). Поро кече лийже, Йынати кугызай.
Надя. Ачай, Мичу мылам марлан лекташ темлен.
Йынати (Надя велыш). Тыйже весе келша манын ойлет ыльыс.
Надя. Мылам эртак Мичу гына келшен, тудак веле чоныштем илен. Сугынь мутет,

ачай, могай лиеш?
Йынати (сырен, кынел шогалеш). Те мыйым пиалдымым ыштынеда, а эше сугынь
мутым вучеда. Кораҥза, кайза мый дечем, илыза кузе моштеда. Ача тыланда ача

огыл, ни авам огыда шотло.
Мичу. Авам Надя дене ушнаш шонымыланна куанен гына.
Йынати. Куанен?.. Тудат мыйын ваштареш?.. Чылан те мыйым пиалдымым
ыштынеда.
Надя. Ачай, мӧҥгешла, тыят мемнан дене пырля пиалан лийман шонена.
Йынати. Каем, шке каем. Мом шонеда — тудым ыштыза.Марлан лектын кайымешкет
мончаште илаш тӱҥалам. (Кайынеже.)
Надя. Ачай...
Йынати. Мылам — пиалдыме еҥлан — мончат йӧра. Ыштыза сӱандам, мурыза,
куштыза, а мылам мончат йӧра. (Монча могырыш тарвана.)
Надя. Ачай, нигӧ тыйым мончашке ок покто.
Йынати (монча омса деран чарналта, шортшаш гай ойла). Ида тӱкӧ мыйым, тылеч

вара мый тылат ачат омыл. Колат, мылам осалым шонышо ӱдырын ачаже ынем
лий...
(Мончашке пурен йомеш.)
Мичу (ӧрын). Мом тӧча?..
Надя. Вашке лыплана.
Мичу. Мыланемже молан тынар сырен?
Надя. От шиж мо — аватым йӧратен шынден.
Мичу (воштылеш). Тугеже...
Надя. Тугеже вашке сӧраса.
Мичу. Лектеш, ачат мыланна йӧршынжак тореш ок лий?
Надя. Кок йӧратыше шӱмлан нимогай чарак уке.
Мичу. Нимогай!..

Надя ден Мичу мурым шуйдарат, шокшын-шокшын ӧндалалтыт.

ИНДЕШЫМШЕ СӰРЕТ
Такинан кудывечыже. Кудывечышке Мичу, Надя, Эльвира пурат. Чыланат
сылне пайрем вургеман улыт. А Эльвиран кидыштыже скрипка коеш.
Эльвира. Надя, ит ӧпкелалт, мый вет Мичу ден когыньдан кокла нерген нимом
пален омыл.
Надя (весела кумылын). Тау, Эльвира, тый огыл гын, кӧ пала, Мичу дене ала,
чынжымак, кугу сырымашке шуына улмаш.
Эльвира (ончыко эрта). А олашке тунемаш кайыме шотышто кузе?
Мичу. Ме ялыште илаш тӱҥалына, ача-ава дене пырля.
Эльвира. А Надя кузе шона?
Надя. Мичун шонышыжо да шомакше — мыланем илыш корно.
Эльвира. Э-эх, тендам ончен, мыйынат йӧратымем шуаш тӱҥале.
Надя. Тый тугакат йӧратет.
Эльвира. Кӧм?
Надя. Скрипкам.
Эльвира (скрипкам шыман ниялта, лыжган пелешта). Сӱаныштыда шокташлан
лӱмын весым налын толынам. (Надялан шуялта.) Ала шоктен ончет?
Надя (скрипкам ок нал). Скрипка дене чыла еҥлан шокташ пӱралтын огыл. Тудо
тыйын пӱрымашет, а мыйын — Мичу. (Мичу пелен пызна.)

Пӧрт гыч ваштарешышт Такина лектеш.
Такина. Э-э, эргым ден шешке лийшашем толытыс. Налаш лекшаш.
Мичу. Молан шешке лийшаш? Надя — тыйын шешкыч. Авай, ме кызыт гына возалт
толна, ынде изирак сӱанымат тарваташ лиеш.
Такина. А Йынати? Надя, ачатше кушто?
Мичу. Авай, ме лач тидын нергенак мутланен налнена ыле.
Такина. Ушемак кайыш. Кузе тыге ача деч посна?
Мичу. Надян ачажын кумылжым савыраш полшо.
Такина (вийдымын). Тылеч вара тудын кумылжым нигӧат савырен ок керт.
Эльвира (веселан). Лийшаш паша лийын, Йынати кугыза дене пеҥгыдын мутланен
налшаш.
Такина. Мичу, тидыже вет ӱдырым ача деч шолышт наҥгайыме дене иктак. Уке-е,

тетла мый пече вес могырыш вуйымат чыкаш ом тошт.

Тыгодым монча гыч гармонь сем йоҥгалтеш, тушко Йынатин ойган йӱкшӧ ушна.

Эльвира (веселан). Тендан дене чыла раш. (Пече вес могырыш эрта, монча
деке мия, омсам пералта.) Йынати кугызай!.. Поч! (Шып. Эльвира омсам утыр
чот
пералта.) Почат, уке!?.

Мончаште гармонь сем шыплана.

Йынати н йӱкшӧ. Кӧ тушто орышо гай тӱкала!?
Эльвира. Мый — Эльвира! Пуртет, уке? (Адакат шып. Эльвира ынде омсам уло
кертмын кыра.) Омсат шалатем!..
Йынати н йӱкшӧ. Монча — мыйын сурт-печем. Нигӧмат ом пурто.
Эльвира. Омсажым кеч поч.
Йынати н йӱкшӧ. Омсамат ом поч.
Эльвира. Мутланышаш уло.
Йынати н йӱкшӧ. Палем, тыят мыйын ваштареш улат. Чылан мыйын ваштареш
улыда.

Монча деке Такина шкеже мия.

Такина (лыжган). Йӧра ынде, Йынати, тынаржак ӱскыртланаш лиеш мо...
Йынати н йӱкшӧ. Лиеш.
Такина. Коктын икте-весым йӧратат, айда тек ушнат, мом ыштет...
Йынати н йӱкшӧ. Ачам ачалан огыт шотло. Тыйжат...
Такина. Мо мыйже?.. Иктаж гана уда мутым ойленам?
Йынати н йӱкшӧ. Ойленат веле мо...
Такина. Кунам?.. (Ик жап гыч.) А шарнет, шукерте огыл умыр касын... Тунам
ме коктын йыгыре, шӱшпык мурым колыштын, вычыл-вычыл шинчылтна... Шарнет,
манам?
Йынати н йӱкшӧ. Нимогай умыр касым, нимогай шӱшпык мурым ом шарне.
Такина. Мыйын гын алят шинча ончылнем. Кузе тунам мыланна сай ыле...
Шарналте...
Йынати н йӱкшӧ. Шарнем, кузе мыйым мӧҥгет гыч поктен колтышыч, тетла
йолетымат ит пыште маньыч.
Такина. Э-э, Йынати, мыскара шомакымат от умыло.
Йынати н йӱкшӧ. Мыскара манеш. Эше савар оҥам пудален шындышыч.
Такина. Савар?.. (Кенета чулымештын.) Тугеже тыланет савар чаракым ышта!?
(Мичу ден Надя велыш.) Эргым, шешкым, кучыза-ян саварым.
Мичу (ӧрын). Молан?
Такина. Наҥгайыза монча шеҥгеке.
Мичу (чулымештын). Такшым, савар мыланна йӧршын нимолан.
Эльвира (саварым куча). Айста, рӱж, чылан пырля.
Мичу (саварын кок кудывечым ойырышо ужашыжым ирен ойыра). Тевыс, шукертак
тыге кӱлеш ыле.

Тӱшкан саварым монча шеҥгеке нумал каят.

Эльвира (саварым нумал кайышыла). Надя, Мичу, тек тендан коклам нигунам ок
ойыро савар.
Надя. Тау, Эльвира.
Такина (саварым кораҥден шогалтымеке, угыч монча деке мия). Йынати, ончал,
мемнан кудывече коклаште тетла нимогай савар уке, тугеже ынде нигӧлан
нимолан
ӧпкелаш.
Эльвира (веселан, изиш койдарен). Йынати кугызай, тыйже тушто мом шкетын
шинчылтат?
Надя. Ачай, ит сӧрвалтаре, лек, уке улат да чонемлан пеш йӧсӧ.
Мичу. Йынати кугызай, тый мыланна эн лишыл, эн шерге ачайна улат.

Ик жап гыч эркын монча омса почылтеш. Тушто Йынати койылалта. Тудо ондак
моло-влакым, вара ӱдыржым ончалеш, лишемеш.

Йынати. Теве... (Оҥ кӱсенже гыч изи вӱдылкам луктеш, Надялан шуялта.)
Ӱдырем ден веҥылан пӧлекым ыштынем... Кучо, ӱдырем, пиалан лий, ачатлан ит
сыре...
(Надям ӧндалеш, логарже пышкемалтеш.) Ит мондо ачатым, ӱдырем.
Надя (Йынатим ӧндалеш). Тау, ачай.
Йынати (ынде Мичу деке мия). Мичу, веҥе, арале Надям, ӱдыремлан энертыш да
ӱшан лий.
Такина. Шукертак тыге кӱлеш ыле.
Эльвира (ласкан шӱлалта). Мо сай — тудо саяк.
Йынати (кумылаҥын). Ну мо, сӱан гын, сӱан гаяк лийже. (Гармоньым шупшылеш,
весела куштымо семым шокталта.) Тулаче, ӱдырем, веҥе, айста куржталтена.
Такина. Эх, Йынатижат, шӧртньӧ гай пошкудем ыльыч, ынде шӧртньӧ гай туларем

лият.

Эльвира скрипка кылым шупшылеш. Тулар ден тулаче куржтат, а эрге ден ӱдыр
нунылан полшат. Йынати гармоньым теҥгылыш пышта, кушташ лектеш, нунын деке
Мичу ден
Надя ушнат. А сем утыр талышна, курштымашке Эльвират ушна. Ик жап гыч
Йынати ден
Такина ӧрдыжкӧ кораҥыт. Йынати деке чакемеш). Чонлан нимучашдыме ласка.

Йынати (чон шулен). А вашке кас шуэш, шӱшпык шӱшкаш тӱҥалеш...
Такина (Йынатин кидшым куча). А ме коктын шӱдырым шотлаш тӱҥалына...

Йынати чоян Такина пелен пызна. А сем тугак шергылтеш, самырык-влак сем
почеш
курштат. Теве эркын рӱмбалга, куштымо семым йырым-йыр шӱшпык муро алмашта.

Шовыч.



011699
************************************************************************
1—16

Шочмо мланде

Василий ЮШКОВ

Шале эҥер серыште, Кораксола ялыште...
Илыш йыжыҥ

Василий Ильич Юшковын лӱмжӧ "Ончыко" журналым лудшылан палыме. Кодшо ийын
визымше, кудымшо да шымше номерлаште тудын "Салтак шинча сӧй пасум онча"
шарнымашыже
савыкталте. Ынде "Шале эҥер серыште, Кораксола ялыште" илыш йыжыҥым темла.
Тушто
йоча да самырык жапше нерген каласкала.
В.И.Юшков — экономика наука доктор, Н.К.Крупская лӱмеш Марий педагогический
институтысо экономический теорий кафедрын профессоржо, Марий Эл
Республикысе наукын
заслуженный деятельже.
Морко районысо Кораксолан шочшыжо ончыч ялысе школышто, вара Марий Кужер
колхоз
молодежь школышто тунемын. Марпединститутысо рабфакым пытарыме деч вара
Озаҥ
университетын студент ешышкыже ушнен гына шукта, тудым Йошкар Армий радамыш
налыт. Шым ий годым тулан да шикшан салтак корным эрта. Сеҥымаш кече деч
вара талук гыч уэш университетын студентше лиеш.
Рвезын кумылжым ойго кӱрлеш: ачашт кола. Куд икшыве кокла гыч эн кугужо —
Василий. Пашаш пурашыже да тыгодымак тунемашыже перна. Марий кагаз
комбинатыште
снабженецлан ышта. Ялысе школышто туныктышо лияш шона, но ВКП (б) Волжский
райкомыш логалеш, пропаганде отделын инструкторжо лиеш. Туныктышо лияш
шонымыжо икмыняр жап гыч шукталтеш: Волжск оласе визымше школышто историйым
да СССР Конституцийым туныкташ тӱҥалеш. Талук гыч Озаҥ университетым
пытара. Наука пашалан политэкономийым ойырен налеш да кугу сеҥымашыш шуэш,
наука доктор, профессор марте
кушкеш.

ШОЧМО МЛАНДЕ
Мыйын йоча жапем Марий кундемын ик маска пусакыштыже, Морко районысо
Кораксолаште, эртен. Тунам ни ял вошт, ни тудын воктеч кугорно шуйнен огыл.
Эсогыл Морко
денжат кыл чӱчкыдын кӱрлын. Поснак вӱдшор годым. Шале эҥер гоч уло-уке ик
кӱваржымат шошо вӱд йоктарен наҥгаен. Тунам Моркыш имньым кушкыжын гына
каяш лийын.
Ялемын маска лукышто верланымыж нергенак ойла эше ик факт: кажне гаяк телым
пире
кӱтӱ толын лектеден. Йӱдым урмыжмыштым ик гана веле огыл колынам. Пире-влак
шорыкым я казам нумал каеныт. А ял лишне кушкын шогалше чашкерлаште
шурмаҥшымат
вашлийыныт. 70-шо ийлаште Одашна коремысе мӱкшотар орол тиде янлыкым лӱен —
пийже шурмаҥшын ушкал вӱташ лишеммыжым шижтарен. Отарыште ушкалым да презым
ашнен.
Ожнырак Морко чодыраште маскамат ужаш лийын. Шарнем, телым пыжаш гыч лекше
да
перныл коштшо маскам поктылшо-влак радамыш ачамат ик гана веле огыл ушнен.
Икмыняр кремга маска коямат конден. Пошкудо-влакын ойлымышт почеш, маска
коя пуалше
шодым эмлаш полшен. А тыгай черанже ялыштына икмыняр еш лийын. Мыйын Леня
шольымын икымше ватыже тиде чер денак колен. Ялыштына гына огыл, моло
вереат кумдан
шарлыше вес чер — трахом. Тудыжым медик-влак чактарен сеҥеныт.
Ожно ялыштына тӱрлӧ манеш-манеш коштын. Тидыжат ялемым "маска лук" манаш
йӧным
ыштен. Пуйто южо суртышто коҥга тӱньыкыштӧ вуверкува ила. Тудын толын
лекмекыже,
чылан гаяк ешыште черланеныт. Тидлан ӱшанышат лектын. Чын лийше ик событий
йомакым шарныкта. Ялыштына Пашкановмыт иленыт. Нунын кокла гыч иктыжын
пӧртышкыжӧ
йыргешке волгенче логалын. Кушеч тудо толын лектын — иктат ок пале. А
чоҥештен
лектын почмо окна гыч. Тидым пошкудыжо-влакат ужыныт. Тылеч вара тиде еш
тышеч
вес ялыш илаш куснен.
А 1930 ийыште пасу капка воктене урмыжшо пийым шке шинчам денак ужынам.
Тудо
"Первомайский" поселко велке ончен да кужу-у-ун урмыжын. Эрлашыжым хутор
вучыдымын ылыжын да йӱлаш тӱҥалын. Кок сурт деч нимат ыш код. Тыгерак, от
ӱшане гынат,
ӱшанет.
Морко велыште пӱртӱс моткоч мотор. Кеч-могай чоҥгаш кӱзен шогал да йырым-
йыр ончышт веле. Куш ит ончал, чыла вере сӧрал рошам але чодыра аланым,
курык серысе
але лоп верысе ялым, икшырымын йыргыктыше эҥерым але салма гай ерым, корем
серысе вондерлам але шкет шогышо пӱнчым ужат. Шагат дене ончет гынат, шерет
ок тем.
Мыланем Морко кундемем нимо дечат шерге: вет тыште мый шочынам. Йоча жапем
тыштак эртен. Изи ялем тунар чот чонешем аралалт кодын, кызыт омешем
чӱчкыдын конча. Кончат кумда пасу ден висвис аршашан олык. Мландывалне
илыше кажне еҥын тыгай кумылжо лектеш, очыни. Моркым коден, шочмо ялышкем
толмем годым ончыч коштмо
орва корным але лыкын-лукын шуйналтше йолгорным ойырен налам. Вечын
чоҥгаташ,
Курыкӱмбал ял тураш чарнен шогалам. Каналташ мойн огыл, а йырым-йыр эше ик
гана
тӱслен ончалаш. Кеҥежым поснак сӧрале. Тысе мотор пӱртӱсым турийын муро
йӱкшӧ
пойдара. Тыгай годым шӱмем юарлен колта.
Шале эҥерын шола серже моткоч тура. Эсогыл курыкан. Лач туштак шошым шокшо
вер
гыч чоҥештен толшо вараксим-влак пыжашым ненчат. Вараже муным мунчат да у
тукымым пӱктен луктыт. Иге лекмеке, кайык пазар ылыжеш. Кайык ава игыжлан
тӱрлӧ кочкышым нумалеш. Чиок-чок-чок веле шокта. Айдемылан ӧраш гына кодеш:
кузе тудо шке
игыжым муэш, весын дене огеш луго. Лач шке шочшыжымак гына пукша. А
пыжашыже тудын пеш тура серыште да моткоч кӱшнӧ. Тушко ни пырыс, ни иктаж-
могай вес янлык
кӱзен огеш керт.
Ояр кече годым Морко чоҥгата гыч торасе чодыра да отыла деч посна пошкудо
Татарстанысе аул-влак пеш раш койыт. А кече шичме велыш ончалаш гын, Карман
курык да
тудын лишне верланыше ял-влак шинчалан кончат. Нуныжо курыкйол мучко пызнен
шинчыныт. Чыла тидым ужын, художник кидышкыже кистьым налде чытенжат ок
керт.
Морко кундемын сӧраллыкше тышке толшо кажне еҥым философ семын шонкалаш але
поэт
семын тиде верым чапландараш гына огыл, тыгак тысе калыкын илышыжым утларак
пален налаш кумылаҥда. Такланак огыл дыр марий писатель, поэт-влак кокла
гыч шукынжо Морко район гыч улыт. Молан лачшымак тыге? Вашештыме годым теве
мом шотыш
налаш темлем: тыште яндар вӱдан памаш тыгай куатым пуа. Свежа юалге яндар
памашвӱд мастар еҥым шочыкта. Шочеш тыгай еҥ да марий сылнымутан
литературым пойдараш тӱҥалеш. Чынжымак, Морко районышто чыла ялак памашан.
Памашшинчадыме ялже
укеак чай? Морко поселкышто гын, эше мыйын йоча жапем годымак кок памаш
йӱштӧ
вӱдшым фонтанла чымалтарен луктеш ыле. Кызыт марте иктыже веле кодын.
Весыже йомын. Айдеме шкак титакан. Шоналтыде ыштымыж дене тыгай поянлыкым
йомдарен.
Мемнан ялна Вечын кӱкшакан кок йыжыҥже коклаш верланен. Корем тудым ныл
ужашлан
шелеш: кугу корем воктенсе кок кугу уремлан, изирак корем коклаште
изираклан, а
изирак кӱкшакаште — ныл суртан уремлан. Ялнам пеш яндар вӱдан памаш
сӧрастара.
Тиде памашлан кӧрак тыште ял шочын, тудым кугезына-влак ужын шуктеныт.
Пошкудем-влак йӱшаш вӱдым лач тушечак налыныт. Эше ныл таве теве уло.
Тушечше вӱдым вольыклан да пакчасаскаш шаваш конденыт.
Лишне кугу чодыра уке улмаш. Изирак роша да вондерла гына корем да Шале
серыште
ужарген одарен. Утларакше пӱкшерме вийым поген. Но пӱкш погаш ме Одашна
коремыш
коштынна. Тошто завод лӱман руш ял воктеке. Йогорсолаш кайыме корнывалне
лапка
пӱнчӧ шкет шога. Лач тудын нергенак серен "Кӱртньӧ вий" романыштыже
землякем,
писатель Никандр Лекайн. Ял лишнак тиде пӱнчӧ воктене кандаш але индеш тумо
кавашке патыр вуйжым нӧлта. Тиде тумерлаштат изирак памаш йыргыктен, маныт.
Кугу
сар годым тумерым руымо да памашшинча кошкен. Эше икмыняр памаш лийын. Но
озанлыклан пеш кугу пайдажымак конден огыл.
Ялнам кум велым авырал налше кум рошам сар годым йыклык кошартыме.
Кумытыштыжат
Юмылан кумалыныт. Такланак огыл марий сылнымутан литературлан негызым
пыштыше
классикнан — Сергей Чавайнын икымше почеламутшо тыгаяк лӱман: "Ото". А
сылнымут
мастарын шочмо ялышкыже мемнан деч вич меҥге гына лиеш.
Тулан жап деч ончыч ялыштына 110 сурт лийын. Кум еш чимарий верам кучен,
молыжо
— православныйым. Туге гынат Агавайремыш пӱтынь ял лектын. Тыгак тӱшкан
пайремленыт Семыкым. Йочам годым нине пайремыш мыят коштынам. Юмылан
вольыкым шӱшкылыныт, шылшӱрым, мелнам, перемечым пукшеныт. Шке шолтымо
аракам да пурам йӱктеныт.
Шкенан карт кугызана лийын да тудо кеч-могай Юмын пайремымат кумал тӱҥалын.
Юмын
йӱлам кузерак тудо шкеже пален? Молитваште мом ойлалтмым умылен мо? Мыланем
аклаш йӧсӧ. Шке семынже мутланен. Тудын ойлымыж гыч ик-кок мутым гына
умылаш лийын. А молыжо тудын умшапомышешыже "шулен". Тиде айдеме шинчымашыж
дене ыш ойыртемалт: ик классымат тунемын огыл. Незер чонан еҥ лийын.
Пашаштат чулымлыкым пешыжак ончыктен огыл. Санденак, очыни, тиде карт
нерген вуешем утларакше уда шарнымаш лодемалт кодын. Да тудын нерген гына
огыл. Семык пайрем нергенат. Тунамсе
ото гыч кызыт икмыняр кож гына аралалтын.
Чимарий-влак вес кок изирак отыш чумыргеныт. Могай йӱлашт лийын — ом пале.
Укшеш
сакыме кандыран шӧрмычым гына ужынам. Тидыже вольыкым Юмылан пуымо символ
улмаш.
Ик отыжо йӧршын пытен, весыже кызытат уло. Сар деч вара пошкудем-влак сурт-
кайыклан кум пӱям пӱяленыт. Иктышкыже колым колтеныт. Чыла корем сереш
пушеҥгым
шынденыт. Шале серыште эсогыл пӱнчӧ озымымат вераҥденыт. Йомшо ото олмеш
нӧргӧ
пушеҥге атыланен кушкеш.
Агавайрем мыланем да иктаҥаш йолташем-влаклан эн волгыдо пайрем лийын. Тиде
кечын лӱҥгалтышым сакеныт. Чыланат мелнам кӱэштыныт, пурам шолтеныт. Икте-
весым
сийленыт. Кумалме отыш огыл, а ял мучашсе тумерыш погыненыт. Лӱҥалтышыжымат
йыгыре шогышо кок тумо укшыш варам пыштен ыштеныт. Кугыеҥ-влак лӱҥгалтыш
оҥаш йоча-влакым шынден лӱҥалтыктеныт. Куанлан мучашат уке. Агавайремыштат
кумалыныт,
Кугу Юмым сӧрваленыт. Чапле лектышан шурным ончен кушташ да тӱрлӧ вольыкым
ешаренак шогаш полшаш йодыныт.
Кошар, Йоплан да Кинер чодыран кундемлашке мемнан ялна гыч вич-шым меҥге
лиеш.
Йоплан деч кум меҥге тораште Татарстан Республикын мландыже тӱҥалеш. Йоплан
пасу
ден Татарийым чодыра лаштык ойыра. Лач тышечак Элнет эҥер йоген эрта.
Колымшокумлымшо ийлаште тушто, Йоплан шеҥгелне, кок вӱдвакш пӧрдын:
Мустайын да Пильненын. Кресаньык-влак туш пырчым йоҥышташ шупшыктеныт. Ачам
дене пырля мыят Мустайын вакшышкыже миенам. Тунам плотина воктене кол пеш
шуко лийын.
Сергей Чавайн "Ямблат кӱвар" повестьыштыже лач тиде кундемым сӱретла.
Вӱдвакшым
Мустай ыштен. Тудо, руш оньыжа деч шылын, Йопланыш илаш куснен. А Йопланыш
мемнан ял гыч ныл меҥге чоло лиеш.
Шарнымашешем Виктор шольымын колымыжо кодын. Тудо 1923 ийыште шочын.
Ӱмыржым
скарлатин чер лугыч ыштен. В.И.Ленин колымымат шарнем. Тунам ялысе школын
нылымше классыштыже тунемше-влаклан почеламутым возаш темленыт: вет кугу он
колен.
Тидын нерген мыланем Михаил Эманов каласкален. Мый тудлан чынжымак
кӧраненам.
Мыланемже вич ият темын огыл. Ни возен, ни лудын моштен омыл.
1925 ий кеҥежым Леня шольым шочо. Пеш кагура икшыве ыле. Тудын тыгай
лиймыжлан
мый шкемым титаклем. Тудлан талукат уке, шольым мыланем кечыгутлан ӱшанен
кодат.
Ачам-авам пасуш коштыныт. Азам шекланыме дене гына серлаген омыл. Эше ик
кӧршӧк
пареҥгым шолтышаш улам улмаш. Могай мый нянька улам: вет шкаланемжат куд
ият
укес. Уремыште модшо пошкудо икшыве коклаш лекмем шуын. Леням шепкаш пыштен
кодемат, кудыш пареҥге шолташ лектын каем. А икана шольым шепка гыч кӱвар
ӱмбак
лектын возын. Авай, толмекыже, мылам шокшым чот пуыш. Тудо тунемдыме, пеш
осал
ӱдырамаш ыле. Йочам ончен куштымо пашаште ик йӧным гына пален: мушкындым
але тоям. Мыланем чӱчкыдын логалта ыле. Ачамже авамлан йӧршын ваштарешла
шоген. Педагогический тактым пален. Кеч-мо гынат ончыл шонымашан улмаш.
Тошто завод руш
ялыште тудо кок классан школым тунем лектын. А тиде школжым 1825 ийыштак
почмо
улмаш. Ялыштына тӱҥалтыш школ Октябрь революций деч вара гына почылто.
Ачам кум сӧйыштӧ лийын: руш-япон, икымше империалистический да граждан
сарлаште.
Граждан пуламыр годымжо тылысе частьлаште служитлен. Сар деч вара, оксам
ышташ
шонен, икмыняр жаплан Озаҥыш каен. Тушто тӱрлӧ калыкын эргыже да ӱдыржӧ-
влак дене вашлийын, рушла пеш сайын кутыраш тунемын. Татар йылмым чаплын
пален. Марий
йылмыжымат келгын тунемын. Мыйым куд ияшем годымак тӱрлӧ пашаш шупшкеден:
пуым
йыгаш, йыдалым ышташ. Чодыраш кож да пӱнчӧ пӱгыльмым погаш пеленже налын.
Погенна да шулдын гынат леспромхозыш пуэнна. Икымше гана пила вургым
кучымем нигунам
ом мондо. Пум йыгаш пеш неле ыле, но ачам садак шӱрдылын огыл, вийдыме
ньогам
кумылаҥден, пилам тура шупшаш туныктен. Шкеже пеш тале плотник, оҥам кутынь
пила
дене пӱчшӧ, пырчым эн сайын ӱдышӧ, мастар куралше, имне ончышо лийын.
Нимогай
пашашкат вуйым шупшын огыл. Кертмыже да моштымыж семын чылажымат ышташак
тыршен.
Шарнем, икана ачамын чытышыже кӱрылтын да титакемлан ӱпем гыч рӱзалтен
налын.
Южгунамже шагал тунемшын веле огыл, а высший образованиян еҥынат чытышыже
ок сите. Тыге шочын ача ден эрге кокласе кылын куанже ден ойгыжо.
1927 ийым пеш сайын шарнем. Тунам мыланем изи сорлам налын пуышт. Кид дене
тӱредаш туныкташ тӱҥальыч. Тиде ийыштак шыжым ачам дене пырля Морко пазарыш
мийышым.
Тушто мо гына уке? Эн чотшо мылам йыргешке ош киндысукыр келшыш. Ужалыше еҥ
туштак киндын моткоч пушкыдо улмыжым калыклан ончыкташ тӱҥале: пеҥгыдын
гына кормыжталеш да мӧҥгеш колта — сукыр шинча ончылнак пеш чот оварга. Ты
марте мый ош
киндым омешемат ужын омыл. Ачай, саде сукыретым налын, мӧҥгӧ кондыш. Куанже
кунар ыле! Але марте ме тыгай вужга ош киндын тамжым пален огынал. Шкежат
уржам
тӱредаш лекна. Мый икымше кечынак казаварням сорла дене шулын нальым. Садак

тӱредмым шым чарне. Пеҥгыдын гына пидын пуышт да мый вес кечынже адакат
нурыш
кайышым. Касалыкна аҥысыр ыле. Кок могырымат межам тошкен кайыме: тӱред да
тӱред
— еҥын касалыкыш садак от пуро.
Тиде ийынак ала эшеат ондакрак ачам мыйым мланде тырмалаш пеленже налаш
тӱҥале.
Тудо комдо гыч пырчым ӱда, а мый почешыже тырмален коштам. Йӧра кеч
имньынаже
сӱмсыр огыл, шоҥгырак алаша. Сапым кучен коштынат, чотак ноем ыле. Паша
пытымым
вучен гына коштам. Тунамже мыланем пайремак шуэш: имньым кушкыжын кудалаш
могай
сае! Ачам мыйым имне тупыш шында, да алаша ласкан гына мӧҥгӧ велке тарвана.

* * *
Мутат уке, йоча жап тудо — йоча жапак. Паша гына огыл, модмо пагыт.
Юарлыме,
орадыланыме жап. Моло рвезе семынак, пӱяште йӱштылаш йӧратем ыле. Йолгорно
дене
ошкылшыла торгавуй погаш могай куан. Икымше гана вӱдыш пурымемат шарнем:
кугурак-влак изиш гына пуртен колтен огытыл. Мыйым виешак ер покшек
шӱкеныт. Туштыжо
келге. Лӱдмем дене лавыран вӱдым чеслынак лӧкенам. Йӱштылмӧ чиемна мойн
лийын
огыл. Чаранек тӧрштенна. Ӱдыр-влакат тыгак ыштеныт. Нуныжо рвезе-влак уке
годым
гына йӱштылыныт. Кугурак рвезе-влак нуным эскереныт да вучыдымын толын
лектыныт.
Ик тыгай "походыш" мыят ушненам. Йӧршеш нимом палыдыме йоча. Ер сереш ӱдымӧ
уржа
пасу шурно толкыным лоҥеш. Тушан шылын шинчаш неле огыл. Йӱштылшӧ ӱдыр-
влакым
ончаш моткоч йӧнан. Икмыняр рвезе мемнан ялысе эн мотор, но йӧршеш чара
ӱдыр
Ксения Еремеева почеш куржын колтыш. Ӱдыр уржа лоҥгаш камвозын да,
шинчашкына
ончен, уло йӱкын кычкыралын: "Нигунамат ужын огыдал мо ли? Ну, ончыза!"
Йолжым
торалтенат, шке моторлыкшым ончыктен.
Тиде сӱрет мыланемже тунар огыл, Ксениялан тунар кужу жап шарнымашеш кодын.
Шкеже кызыт тудо Хакассийыште ила. Икана унала толмыж годым, ту жапым
шарналтен,
илалше-влаклан чыла тидым рат дене каласкалыш. Нуныжо мыланем ушештарышт.
Мый
гын шукертак монденамат ыле.
Рвезе-влакын йӧратыме модышышт — казыля ден салтак. Тыгак шылын модынна.
Телым
мый йолъече да ече дене мунчалташ йӧратенам. Но мыйын ни ечыжат, ни
йолъечыжат
лийын огыл. Чылажымат шке ышташ пернен. Пу йолъече пундашыш кӱртньывоштырым
кырен шындемат, пеш чапле йолъече лиеш. Ечым ышташ каньылак огыл. Жап шуко
кӱлеш.
Но мый чытен-чытенак ыштышым.
Пырля модмо йолташем-влак эреак мый дечем кугурак лийыныт. Мемнан суртна
ваштареш Сережа Опиков илен. Мый дечем ныл ийлан кугурак. Пеш нужна лийыныт
гынат,
рвезым пашалан туныктен огытыл. Мемнан коклаштына тудо эн його ыле. Удан
тунемын, кок классым пыкше-пыкше пытарен. Йоча модышыштат тудо эреак ӧкым
тарванылын. Туге гынат мыйым эреак уремыш ӱжын луктын. Мыйже Ленян шепкаж
воктене шинченам. Пуйто керем дене кылден шынденыт. Тудлан верчынак икана
шольымым (тудлан
тылзе гына темын ыле) окна гыч уремыш камвозыктенам. Йӧра кеч окнаже пеш
кӱшнак
лийын огыл. Мландыжат пеҥгыде огыл, а пушкыдо улмаш. Туге гынат авай мылам
сайынак шокшым пуыш.
Вес йолташемже — Саша Максимов. Пырля модынна, а мучашлан кажне гана
кредалынна.
Мый дечем кум ийлан кугу гынат, эреж годым тудо мыйым сеҥен кертын огыл.
Кокланже мыят тудым поҥгалтарен шуэм ыле.
Иктаҥаш йолташем-влак Саша Еремеев ден Степан Эман йӧршын вес койышан
ыльыч.
Кредалаш огыл, кочо шомакшымат луктын огынал ала-мо? Кумытынат ик классыште
тунемынна, Марий Кужер ШКМ-ым тунем лектынна. Корнына вара тӱрлӧ велыш
шуйналте.
Степан Эманов фронт гыч ыш пӧртыл, а Саша Еремеев нылле ийымат илен ыш шу.
Тудым
туберкулез сӱмырале.
Йоча-влак молат ыльыч. Мый нуныж дене пешыжак вашлийын омыл. Мутлан, Саша
Петухов военный связист лийын, подполковник марте кушкын. Сар деч вара
Ленинградысе
военный связь училищыште туныктен. Кызыт пенсийыште. Санкт-Петербургышто
ила.
Чаманен палемдаш логалеш, иктаҥаш йолташем-влак кокла гыч шукыжо я сӧй
пасуэш
шуҥгалтыныт, я тушманын концлагерьыштыже йӱленыт. Мемнан ял гыч 87 еҥ сар
гыч
пӧртылын огыл. Мыйын таҥаш кокла гыч Иван Губернов шкетын гына фронт гыч
ялыш
толын да вара кумда профилян механизатор лийын.

* * *
Ялыштына коллективизаций тӱҥалме пагытым пеш сайын шарнем. 1929 ий. Изак-
шоляк
Пашкановмыт — Николай ден Элыксандыр, Никандр Еремеев, Владимир Юшков,
Ксенофонт
Коряков да молат тиде кугу пашалан пижыныт. Ачам колхозыш пураш йодмашым
нигӧ
деч ончыч серыш да икмыняр имньым шкенан деке ашнаш нале: тунам тӱшка
озанлыкын
имне вӱтаже уке ыле. Авамлан тиде путырак ыш келше, тудо колхозыш пурымо
ваштареш лийын. Сандене йодмашым мӧҥгеш налаш темлен. Амалжым тыгерак
умылтарен: пуйто колхозышто чыланат ик одеял йымалне малаш тӱҥалыт, а
вургемым кумыж гыч ургат. Ачам эре иктым тӱен: "Пырдыж воктек шогалтен, кеч
лӱйӧ — колхоз гыч садак
ом лек".
Вес шарнымашем тул дене кылдалтын. Сергей Григорьевчи Еремеевын ешыже
ялыштына
эн улан ыле. Кок имньым, презан кок ушкалым ашненыт, латкок каван олымышт,
кид
дене пӱтырен шийме машинашт лийын. Шурно погымо годым Йогорсола гыч кок-кум
ӱдырамашым тарленыт. Латкок каван гыч кокытшым шийын шуктымо. Иктыжым ала-
кӧ йӱлалтен. Вараже манеш-манеш шарлыш: пуйто сурт оза шкежак Опик Йываным
тарлен. Тыгай
шомаклан ӱшанашат лиеш: вет Опик Йыван Опик Сергей гаяк пеш його улмаш.
Тыгыде
теҥгеланат тулым чыкен кертын.
Сергей Григорьевич Еремеев кулак але пашам йӧратыше кумылан кресаньык лийын
—
мыланем тунам каласаш неле ыле, но тудым раскулачитлен колтышт. Иктым гына
палем: ешыштыже пеш осал ыле. Тюрьма гыч толмекыже, кокымшо ватыжын,
Оксинан, икшывыдыме ӱдыржӧ дене эше ятыр илыш. 93 ияш колен. Шочмо ялыштыже
огыл, а Хакассийыште. Оксинажат кокымшо, руш марийже дене туштак илен. Мый
эше теве мом шарнем. 1946 ийыште, армийыште шым ий служитлен толмекем,
С.Г.Еремеев шкетын, ватыже да икшывыж деч посна мончаште илен. Моло
оралтыжым чыла рончен ужаленыт.
Никандр Сергеевич Еремеевын (Лекайнын) илыш-корныжым шымлыше-влак серат,
пуйто
тудым 1932 ийыште "кулак мурызо" семын вич ийлан решотка коклаш пуртен
шынденыт.
Мыйын шонымаште, амалже тиде огыл. Амалже йӧршын весе: нуным кулак радамыш
пуртымаште. Ялыште чылан паленыт: Никандрым ачаж ден извате чӱчкыдын
кыреныт. Сандене рвезе, ачажын мутшым колыштде, ешыж гыч пеш ондак каен. Эн
ончыч — Моркыш
столярлан тунемаш, а вара — Йошкар-Олаш, совпартшколыш. Кумлымшо ийлаште
кажне
еҥым тушманыш лукташ тӧченыт. Никандр Лекайнат тиде йогыныш логалын.
Тушманжат
тудын лийын, очыни.
Кызыт вес жап. Дворянин, купеч, кулак улмышт дене кугешныше-влакат лектыт.
Ончыч
раскулачиватлыме-влакын шочшышт шке социальный положенийышт нерген кугешнен
ойлат да совет стройым шемемден вурсат. Тыгайже мыйын туныктымо студент-
влак коклаштат уло. А Никандр Лекайнын ик произведенийыштыжат кулакым
моктымым да совет
стройым вурсымым ужын омыл. Писатель шке биографийыштыже пеш неле йоча да
рвезылык жапше нерген шарналта да незер еш гыч лекмыж нерген сера. Тидыжат,
конешне,
пеш чынжак огыл.

* * *
1929 ийыште школыш кайышым. Мыняр ияш лийынам, алят ом пале: шочмо нерген
документ Моркышто йӱлен. Школ зданий лийын огыл. Эман Семенын вич лукан
пӧртыштыжӧ
тунемынна. Икымше туныктышем — Тихон Михайлович Халтурин, Морко педучилищым
пытарен гына толын. Шкеже руш. Марла пеш йытыран, литератур йылме дене
кутыралтен
колта. Кугу Отечественный сар деч вара Морко райисполком секретарьлан
пенсийыш
лекмешкыжак ыштыш. Кокымшо классыште мемнам Васаев туныктыш. Лӱм ден ача
лӱмжым
ом шарне. Кумшо ден нылымше класслаште Пашкановмыт кокла гыч кугуракше дене
—
Николай Игнатьевич дене — тунемынам.
Кумлымшо ийла тӱҥалтыште элыштына грамотдымылык ваштареш, тудым писынрак
пытарышаш верч поход тарваныш. Кугурак классыште тунемше дене пырля
тӱҥалтыш классла
гычат тиде пашаш ушаш тӱҥальыч. 1932 ийыште Н.И.Пашканов мыйымат ик
ӱдырамаш деке пеҥгыдемдыш. Шыже да теле гоч кажне кастене мый туддеке лудаш-
возаш туныкташ
коштынам. Вес иешын шошылан тудо слогым ушен лудаш тӱҥале да шке подписьшым
сералташ тунем шуо. Буквам кузе возаш туныктен шым шукто, печатныйже дене
серкала
ыле.
Ныл ий шижде эртен кайыш. Тунеммаште сайжат, осалжат лие. Тыгайже колхоз
пашаште
утларак палдырныш. Кеҥеж каникул годым 50—70 пашакечым ыштем ыле. Ешыштына
ты
жаплан вич йоча кушкынна. А пашажым коктын гына ыштеныт. Сандене мыйым эн
кугу
эрге семын колхоз пашаш шӱдыркалаш тӱҥальыч. Озанлыкыште вольык ашныме вӱта
ден
складым пеш виян чоҥаш пижыч. Ачам ялыштына эн тале плотник улмаш, сандене
правлений тудлан строительный бригадым вуйлаташ ӱшаныш. Мый авам дене пырля
колхоз
пакчаште шӱкшудым кӱраш, пырчан культурым погаш да шияш коштынам. Шурно
погымаште чолгалыкым ончыктымемлан (кечыште 120 кылтам тӱредам ыле) колхоз
правлений
мыланем да эше ик ӱдырлан, Дашалан, пӧлекым кучыктыш: мыланем тувырлан,
Дашалан
платьылан ситцым пуышт. Премийым ялыштына икымше председатель Николай
Иванович
Иванов шкежак кондыш. Пешак поро чонан, ласка пӧръеҥ ыле. Ме Даша дене
путырак
куанышна.
Вич шагат эр гыч кандаш-индеш шагат кас марте пашам ыштенна. Мый кызытат
ӧрам:
кузе ме, самырык-влак, тыгай кужу пашакечым чытенна. Шарнем, эрдене
моткочак кынелме ок шу. Авай иктаж кок-кум гана толын рӱзалта. Шуко ял
озанлык паша кокла
гыч мый шудо солаш путырак йӧратем. Ме, йоча-влак, утларакше шудым удырымо
да
кашташ чумырен коштымо дене гына серлагенна. Но садак куанлан мучаш уке.
Шудо
пушыжак мом шога! Эшеже пеледыш ден снеге пуш варналт лектеш гын, куан кок
пачаш
ешаралтеш. Шӱкшудым кӱраш пешыжак кумыл уке. Тушкыжо мемнам туныктышына
коштыктен. Чумыр классге.
Илышна гыч коеш: ялысе школ самырык еҥым эреак ял озанлык пашалан шӱмаҥден
шоген. Школ ден колхоз правлений коклаште кыл утыр пеҥгыдемын толын.
Туныктышо-влакым чӱчкыдынак озанлык вуйлаташ шогалтеныт але, мӧҥгешла,
колхоз председатель
педколлективыш ушнен. Тыгак лие мемнан ялыште: Калинин лӱмеш колхозым
ыштыше
кокла гыч иктыже — Н.И.Пашканов мемнам нылымше классыште туныктыш. Тудак
кажне
икшывын ончыклыкшым рашемдаш полшыш: кӧлан умбакыже тунемаш каяш, кӧлан
озанлык
пашаш ушнаш. Конешне, шкетын огыл, а ача-ава-влак дене каҥашымеке.

* * *
Колхозыш пурымо дене илышна пешыжак ыш тӱзлане. Кресаньыкым налог пеш
темден.
Тудын нелытшым ачамат шижынак шоген. Кӱсеныште тугак мардеж шӱшкен. Илышнам
кеч
изишак саемдаш шонен, тудо Казаньыш шӱйым ужалаш кошташ тӱҥале. Талукышто
коккум гана кужу корныш тарванен. Шӱй шкенан уке. Ачам смолам шолтышо-влак
деч налын, а Озаҥыште ведра дене ужален. Вет татар-влак шокшо чайым подылаш
путырак
йӧратат. А чай ырыкташыже самварым чӱктыде ок лий. Шӱй уке гын, мо дене
ырыктет?
Ачамын кондымо сатужым налше эреак лийын. Ыштен налме оксаже подоходный
налогым
да сурт-печылан страховойым тӱлаш гына ситен. Мый кажне гана ачамын Озаҥ
гыч
толмыжым шӱм вургыжын вученам. Пӧртылшаш кечынже сарай ӱмбак кӱзен
шогаламат,
Тошто завод могырыш шинчам пыч ышташ тоштде ончем: ачам лач тувечынак толын
лекшаш. Тудо мӧҥгӧ икшывыже-влаклан пӧлек деч посна ик ганат толын огыл.
Шулдакан
кампет ден печеньылан ыршийым эреак муын. Тыгак коштымо колым кондеден. Лач
тунамак ме эн пиалан лийынна да мыланна пайрем тӱҥалын. Авайнат тидлан
моткоч куанен илыш. От пале — мемнам пукшышына-йӱктышына кужу корно гыч
пӧртылын.
1930 ийыште кандашлу ийым темыше кочам колен колтыш. Вет тудо ачамым виешак
туныкташ тыршыш, кок классым пытараш йӧным ыштыш. Тудат ачам семынак шӱйым
ужалаш
Озаҥыш кошто. Икана, пеш тале тӱтанан годым, корным йомдаренат, теле йӱдым
лум
йымалне эртарашыже пернен. Пургыжеш лакым кӱнчен, тулупеш вӱдылалтын да
йӱдвошт
мален. Кылмымым мойн шижынат огыл. Кочай мыйым йӧратен. Туддеке кунам-гына
ом
мие, эре сийлен, а шыжым помыш тич олмам оптен колтеден. Паша деч посна
шинчымыжым ик ганат ужын омыл. Тудо я йыдалым ыштен, я вольыкым поктен
пуртен, кочкаш
пуэден, але, кидышкыже товарым налын, сурт кокласе моло пашам шуктен,
шолдыргышо
оралтым я ӱзгарым олмыктен.
Тунам ялыштына тӱрлӧ койыш-шоктышан еҥ-влак иленыт. Йогат, арака логарат
лийыныт. Ӱдыр-влак пӧръеҥ йыр лывыла пӧрдын огытыл. Ик ӱдыр гына тыгай
лийын. Тудын
капкажым кажне пайремлан тегыт дене йыгат ыле. Ялыштына тыгай йӱла илен. А
такше
молодежь кас еда ик верыш чумыргаш кумылан улмаш. Мужырын-мужырын шинченыт.
Эсогыл каче-влак ӱдыр ончылно верым муыныт. Туге гынат тидым пеш удажланак
шотлен
огытыл. Тыгай келшымаш вараже сӱанымат ылыжтен.
Мемнан таҥаш ӱдыр-влак коклаште раскулачитлыме Сергей Еремеевын Ксения
ӱдыржӧ
ойыртемалтын. Чоным ылыжтен кертше шем шинчан, шем шинчапунан, мотор
чуриян,
моткоч ныжыл ош коваштан, икманаш, ӱдыр ӱдыр огыл, а калач. Ялысе чыла
рвезе тудын ӱмбак шинчажым пашкартен. Но ӱдыр пуйто иктымат огеш уж. Оҥым
веле кадырта
да ошкылал колта. Каче-влаклан тиде келшен огыл. Кугу Отечественный сар
тӱҥалшаш
годым тиде шем моторым мыйын Кыргорий изайын Элыксандрже сорлыклен керте.
Элыксандр изам сар гыч ыш пӧртыл. Сеҥымаш деч вара Ксения Хакассийыш илаш
кайыш, руш
рвезылан марлан лектын, механизаторлан. Но туштат тулыкеш кодын. Кокымшо
марийже
дечат йочаже лийын огыл.
Ялыштына моло ӱдыр-влакат удажак огытыл ыле. Саде Дашак, премийым пырля
налше
ӱдыр. Пеш проста ыле. Эсогыл кастене уремышкат ок лек улмаш. Ӱдыр-влак
коклаште
Вера лӱм чапланен. Вера Пашканова шке кумылын фронтыш каен. Сар деч вара
Озаҥеш
верланен. Вера Еремеева пеш самырыкак илыш дене чеверласен. Вера Матвеева,
акам,
изием годым шукылан туныктен: школыш кайыме деч ончычак лудаш да возаш,
шӱртым
шӱдыраш, тӱрым тӱрлаш да эсогыл вынерым куаш. Илышыжым авам семынак
виктарыш:
шуко икшывым ыштыш. Вера Кириллова кызытат ялыштак ила. Ийготшо изижак огыл
гынат, моторлыкшым алят йомдарен огыл.
Кызыт арака йӱмаш да шолтымаш чот шарлен. Кумлымшо ийлаштат тыгаяк сӱрет
лийын.
Юмын пайрем годым арня дене йӱыныт. Пошкудо ялла гыч тора да лишыл уна-влак
погыненыт. Поснак Крешене годым. Йӱын орымеке, кредалмашат, икте-весым
сусыртымашат, кид-йол тугымашат лийыныт. А пешак чот йӱшыжӧ Крешене
йӱштыштӧ вес тӱняшкат
каен. Крешене вараракше традицийыш савырнен. Тыгаяк лийыныт Семык, Ӱарня да
моло
Юмын пайремат. Икманаш, арака йӱмаш шке вожшым калык коклаш кугезе
пагытыштак
колтен.
Ял калык колхоз пасышто шолын, вольык фермыште, имне вӱташте, стройкышто да
чодыра руымаште вийжым чаманыде тыршен. Поснак шурно погымо годым
шӱлалташат яра
жап ок код. Пӱтынь шурным кид дене тӱредме. Кылтам агуныш имне дене
шупшыктымо.
Тӱҥалтыш жапыште кылтам кошташ сурт еда пуат ыле. Кылтам шке коштет, шке
шият
сапондо дене. Колхоз идымым 30-шо ийла кыдалне гына ыштен шуктышт. Колхоз
тунамак имньым кычкен шийме машинам нале.
Ял икшыве семын имньым пешак йӧратем. Шултыш киндым але изишак шӱльым пуэн
гына
шукто, имне тыйым пеш порын вашлиеш. Эсогыл семынже тыйын капет пелен
шӱраҥышташ
тӱҥалеш. Тыге тудо тыланет таушта. Йӧн лекме семын бригадир деч пашам
йодынак
шогенам. Утларакше имньым кычкен ыштыме пашам. Моло икшыве семынак имне
кӱташ
уло кумылын коштынам. Кӱтӱмат кӱташ логалын. Кӱтӱчын полышкалышыжлан ышт
шогалте, а лу кече годым вольык почеш коштым.

* * *
Ялна кугорно деч тораште гынат, илыш моло верласе семынак шолын. Колхозыш
куснымо дене чыржат палдырныш: ялыште вольык шагалеме, у ден тошто
вашпижыч, класс
кучедалмаш ылыже. Но вашпижмаш келгышкак каен огыл. Манаш веле,
раскулачитлыме
С.Г.Еремеевын Никандр эргыже, илен-толын, Марий АССР-ын калык писательже
лие,
мыланна "Кугезе мланде", "Кӱртньӧ вий" романлам да молымат кодыш.
Поэт Епрем Содоронат мемнан ял гычак. Чын фамилийже Сидоров. Тудым 1938
ийыште
лӱен пуштыныт. Калыкын тушманже семын. Тӱҥалше поэт семын тудо пеш шукыжак
возен
шуктен огыл. Мый гын тудын "Шудо солымаште" почеламутшым гына палем. Тугай
пеш
лывырге кумылан лирический почеламут. Кумлымшо ийласе илышым пеш чын
сӱретла.
Марий литературный йылме дене чаткан серыме. Лийын дыр тудын моло
почеламутшат,
но мыланем ужаш пернен огыл.
Никандр Лекайнын лишыл йолташыж семын шарнымашеш кодын мыйын пошкудем
К.Т.Коряков. Ксенофонт Тимофеевич дене коктын Моркышто столярлан пырля
тунемыныт. А вараракше икмыняр ий годым Коряковмытын пӧртыштышт столяр
семын пырля тыршеныт.
Пырляк пашам ыштеныт Александр Эманов, Михаил Коряков. Пӱкеным. ӱстелым,
окна
рамым да калыкын йодмо моло ӱзгарымат ямдыленыт.
Ксенофонт Тимофеевич Н.Лекайн йолташыж дене пырля Йошкар-Олаш кая да
совпартшколышто тунемаш тӱҥалеш. Журналист лиеш, вара Медведево кыдалаш
школышто туныкта.
Ик жап "Ямде лий" йоча газетым редактироватла. Газетыш серымыж деч посна
"Нигунамат она мондо" книгажым лудаш пернен.
Мыйын Владимир изамат (тудо ачамын икымше ватыж деч шочын) Никандрын
йолташыже
улмаш. Пырля кушкыныт, Моркышто пырля тунемыныт. Но изамже столяр пашам
ыштен
огыл. Школ деч вара йочапӧртыштӧ воспитатель лийын, а вара тудым вуйлатен.
Шарнем, икмыняр жап комсомол Морко райкомын икымше секретарьжылан шогыш.
Вара ВЛКСМ
Йошкар-Ола горкомышто да Оршанка райкомышто тыгаяк должностьышто тыршыш.
Тудын
вуйлатымыж почеш Йошкар-Оласе тошто шӱгар олмышто культур паркым ыштыме.
Комсомол Оршанка райком деч вара изамым Роҥго райисполком председательлан
шогалтат. Тушто куд ий ыштен. Икмыняр ийжым — тулан пагыт годым. Эше тудын
годымак
райрӱдым Роҥго гыч Советскийыш кусарышаш нерген мут лектын. Сар жапыште
военкоматыш йодмашым ала-мыняр гана пуэн — фронтыш колташ йодын. Но кажне
гана медкомиссий тудым верешыжак коден. Тораш ужын кертдымыжлан.
Изамын пӱрымаш корныжо Роҥго деч вара Марий кагаз комбинат дене кылдалте.
Тылеч
ончычшо Свияга рудник директорлан шогыш, цех начальникат лийын ончыш. Кум
ийлан
тудым тридцатитысячник семын Волжский районысо ик колхозым вуйлаташ
колтышт. Пеленже ешыже лийын огылат, чӱчкыдынак умлавечыш пурен лекташ
тӱҥалын. Очыни, тидланак кӧра 59 ияшак колен колтыш.
Ялем гыч кум ученый лектын: мый, И.Н.Николаев да Пашкановмыт гыч иктыже.
Тылеч
посна лийыныт кум подполковник, кумло утла туныктышо, икмыняр совет да
партийный
пашаеҥ. Но ялемын эн кугу поянлыкше тыглай колхозник, механизатор, ял
озанлык
специалист-влак лийыныт. Нуно шке пашашт дене озанлыкнам гына огыл, пӱтынь
Морко
районым пойдареныт.
Ончычшо мемнан ялысе колхозлан М.И.Калининын лӱмжым пуышт. Властьыш
Н.С.Хрущев
толмеке, изирак озанлык-влакым кугуракыш савыраш тӱҥальыч. Амалжым тыге
умылтарышт: пуйто изи колхозын ластык мландыштыже куатле техникым — ЧТЗ,
ХТЗ, СТЗ
трактор-влакым да "Кировецым" кучылташ йӧнан огыл. Такше тунам, мыйын ВКП
(б)
Волжский райкомышто ыштымем годым, изи озанлык ятырак ыле. Шарнем латкум
суртан
"Урняк", коло наре суртан "Передовик" колхоз-влакым. Тыгай озанлык Морко
районыштат шагал огыл ыле. Мемнан ял деч тораштак огыл вич але куд суртан
ял "1 Май"
колхозым почо. А Токсаркино ялыште лучко але латкуд сурт адакат посна
колхозыш
ушныш.
Тыгыде озанлыклам кугемдаш кӱлмым мыят умыленам. Витлымше ийла кыдалне кум
изи
колхозым да Первомайский хуторым иктыш ушышт да "Авангард" лӱмым
тушкалтышт.
Рӱдӧ илемыш мемнан ялым савырышт. Кугу колхоз лие. Тылеч кугужо лийшаш огыл
ыле.
"Авангард" колхозна кудлымшо ийлаште пеледалте. Председательлан тунам
Илларион
Дмитриевич Эманов шогыш. Вараракше Марий АССР Верховный Советыш сайлалте.
Тылеч
ончыч тудо Моркышто бухгалтерлан ыштыш. Потребкооперацийыште гай чучеш.
Мемнан
деке толмекыже, тале организатор улмыжым ончыктыш. Тудын годым паша
дисциплина
палынак пеҥгыдеме, чыла ял озанлык кушкылын лектышыже ешаралте, вольыкат
ӧрдаш
тӱҥале. Тӱкан шолдыра вольык ешаралте, сӧснат шукеме. Озанлыкна нерген
районышто
веле огыл, республикыштат поро мут шарлыш. Тудын нерген районный да
республиканский газетлаште серышт.
Икана, 1963 ийыште, Илларион Дмитриевич дене тудын кабинетыштыже вашлийна.
Озанлыкым нӧлталме да умбакыже кугемдыме нерген мут лекте. Шонымашна тӱрлӧ
ыле. Тудо
озанлыклан парышым пуышо йӧнлан шӧрым шотла, а ончетше гын, тиде отрасль
убыткым
веле конден. Тыгодымак тудо кок кугу озанлыкым — "Авангард" ден "Знамям" —
ушаш
кумылан улмыжым ончыктыш. Тыге ыштыме дене ик пеш кугу озанлыкыш Кинер
сельсоветысе кандаш ял, кок хутор да Азъял сельсоветысе ик ял ушнышаш улыт.
Мылам тиде
путырак ыш келше. Хрущевын "эҥырже" гыч утлаш темлышым. Но Илларион
Дмитриевич
шомакем шотыш ыш нал. Илыш мыйын чын улмем ончыктыш: саде кугу озанлыкет
уэш
"Авангард" ден "Знамялан" шелалте. Кугу колхоз годым кок ял, ик села, ик
хутор
йӧршеш йомыч. Моло ялыштат сурт палынак шагалеме. Лачак мемнан ялна, Йоплан
да
Ярансола тошто семынак аралалт кодыч. Тидын дене мом каласынем? Ушан
еҥланат
кокланже тыглай еҥын ойжым колышташ уто огыл.
Мемнан ялыштына колхозым ыштыше гыч кызыт иктат ок иле: изак-шоляк вич
Пашкановмыт (нунын коклаште — мыйын туныктышем Николай Игнатьевич) фронт
гыч ышт пӧртыл,
молышт, нунын коклаште Илларион Дмитриевич, сар деч вара колышт.
Тиде изирак серымаштем мом ужмем да шижмем кагазыш пыштенам. Шӱдӧ ужаш гыч
кеч
иктыжым. Жап ятыр эртен. Сандене шукыжо мондалтын. А йоча пагыт вуй ушеш да
чонеш ӱмырешлан лодемалт кодын. Тидымак пеҥгыдемда эше ик факт. Кугу
Отечественный
сар деч вара омешем эре фронтовой корнем конча ыле. Корнемже эре шкенан
ялыш
конда. Пуйто тудым фашист кашак деч утарем. Поснак немыч танк-влакым шкенан
пасушто пытарем. Фашист-влакын самолетыштымат шкенан ял ӱмбалнак пеш ятыр
сӱмырен
шуэнам. Шижам: шочмо ялем, неле йоча жапем да сар корнем шарнымашеш пеш
кужу
жаплан кодыныт.
(Мучашыже лиеш.)



011799
************************************************************************
1—17

А.С.ПУШКИН

ЕВГЕНИЙ ОНЕГИН

Почеламут дене возымо роман *

Петри де вахите ил аваит ехцоре плус де цетте еспеце д орqуеил гуи фаит
авоуеп
авец ла меме ихдифферехце лес боххес цомме лес мауваисес ацтиохс, суит б ун

сентимент бе супериорите, пеут-етре имаqинаире.
Тире д уне леттре партицулиере **

Ош кечын шкем лукде орадыш,
Да келшымашым кӱш шынден,
Ончыктынем ыле орайын
Тылат изиш кӧраныктен,
Тугайым, чон дечат сӧралым,
Ик шонымашын ю настам,
Поэзий вийын сотым, алым ***,
Тыглае шонымым, турам;
Туалгын — нал тый, кид тулаҥын,
Глава-влакемын олачам,
Изиш койдарчыкын, ойгаҥын,
Я, калык йылмышке шуҥгалтын,
Ушеш иланыше саскам;
Шиж омо кодмын, кумыл лекмын,
Ий-влакын велме татымат,
Эскерыше яндар ушемын
Да шӱм ойгемын ужмымат.

Икымше глава

И илашат вашка, вик шижашат тырша.
Кн. Вяземский

И
"Кунам чын койышан чӱчӱмжӧ
Чотак шуҥгалте черланен,

* Марий йылмышке Анатолий Тимиркаев кусарен.
** Тудо, моктымым йӧратыше, адакшым утыждене кугешныше семын ойыртемалтын,
садыже я поро, я полдалге койыш-шоктышыжым ик семынак почын пуаш таратен, —
тидыже
молын деч шкем кӱшкӧ шындымын саскаже, можыч, шонен лукмо гынат. Ик еҥын
серышыж
гыч (фр.).
*** Ал — илыше.

Пагалыктеныс керте лӱмжым,
Шонем, шке йӧнжым муылден.
Примерже весылан наука;
Юмет-пӱрышет, могае шӱлык
Воктен йӱд-кечыже шинчаш,
Пыртлан огеш лий кораҥаш!
Могае ӱлыкшӧ ондалчык
Туешке еҥым воштылташ
Да пун мындержым тӧрлаташ,
Йӱкташ ойгаҥын эмым лачым,
Кугун шӱлен, шыпак кияш:
"Кунам шкеж дек налеш ия?"

ИИ
Шонен тыге ужар полмезе,
Почтон улаште чытырнен,
Кавасе юмыжын — Зевесын
Пӱрымаш ден толшо юго еҥ *.
Людмила ден Русланын таҥышт!
Романысе геройым палышт,
Садлан огеш кӱл ончылмут,
Вик каласем, тораш ом лук:
Онегин, лишыл рвезе мыйын,
Шогалын Нева сер воктен,
Тушан ала кушкалда те,
Лудшем, волгалтын уло вийын;
Туштак мыят вет коштынам,
Кеч пеш осал йӱдвел мылам 1.

* Юго еҥ — наследник.

Служен пеш сайын, уло вийын,
Ачажым парым кепшылтен,
Пуэн кум балым кажне ийын,
Варажым йӧршын лунчырген.
Саклен Евгенийым ю суксо:
Почеш Мадаме эн ончыч нушко,
Монсиеур вашталтыш туныкташ.
Йоча шурген, но сай улмаш.
Монсиеур Л абле француз еҥ, йорло,
Ынже орлане ман рвезаш,
Тунеммым лукто мыскараш,
Вийге ыш луд моральым — торым,
Изиш окмакшылан вурсен,
"Кеҥеж сад" манмыш коштыктен.

ИВ
Кунам Евгенийым авалтыш
Вуйвустык пагыт, рвезе жап,
Ӱшанын, шӱлыкын тӱҥалтыш —
Мйнсиеур пыжалте пӧрт гычшат.
Онегинлан вот эрык тольо;
Тӱредме ӱп — пытартыш модын,
Чылт Лондон данду 2 гай чиен
Да кӱшыл светым ужылден.
Моштеныс шочын — чылт французак:
Ойлен, возен ты йылме ден;
Мазуркым ныжылгын куштен,
Савен тыглайын вуйым кумык;
Эшеже мо? Тӱня свет калсен:
"Моткоч ушан да ныжыл еҥ".

В
Чылан тунемна ме пелвелын
Молан-гынат, кузе-гынат,
Тыге кушмаште, Юмо веле,
Мемнан нигӧ огеш волгалт.
Онегин шуко еҥ шомак гыч
(Судья гай тӧр-тура манма гыч)
Ученый лийыч, но педант:
Вет тудын пиалан талант
Коеш чолган мутланымаште,
Изиш чыла пала, кертеш,
Шомакшым пеле гыч кӱрлеш
Эн кӱлешан ӱчашымаште;
Да ӱдырамаш шыргыжалеш
Тул эпиграммыже почеш.

ВИ
Уке тений латыньлан мода;
Вик чыным тыланда ойлаш,
Пален ты йылмым тудо, модын,
Но ... эпиграммым вел шымлаш,
Ушештараш лач Ювеналым,
Возаш письма мучаште вале, *
Да лач кок корным, толашен,
Чал Энеида гыч шарнен.
Кузе да мо гыч лийын мланде,
Ты хронологийын пурак
Ыш вочыс чонышко тугак;
Но анекдотлан уш вик ямде,
Тӱҥал Ромул гыч эсмаса,
Чыла, кӱлеш гын, каласа.

* Таза лий (лат.).

ВИИ
Ыш ылыж тудын кӱкшӧ кумыл
Чон илыш йӱк верч чот шогаш,
Ме тыршышна: тунем ыш шукто
Хорей деч ямбым ойыраш.
Вурсен Гомерым, Феокритым;
Тыгодым лудын Адам Смитым,
Ушан пеш лийын эконом,
Ойлен тунамже теве мом,
Кузе улаҥын кугыжаныш,
Ила мо дене да молан
Огеш кӱл шӧртньыжӧ тудлан,
Проста продукт вет уло кажнын.
Ок ыҥле эргыжым ача
Да мландым ужален тӧча.

ВИИИ
Чылажым, мом пален Евгений,
Каласкалаш ок сите жап,
Но иктылан улмашак гений,
Пӱтынь наука деч тазан,
Тудлан куан, азап мо лийын,
Изинекак пыштен куш вийым,
Куш кечыгут, йогыланен,
Шке моштымашым виктарен —
Пален йӧратымаш наукым,
Могай нерген мурен Назон,
Мо верч кошкен йӱлен шӱм-чон,
Мо верч Молдавийын степь лукшо
Пытартыш корныш савырнен,
Италийжым ужде колен.

ИХ
.................................
.................................
.................................

Х
Шоям кукташ вашке тунемын,
Пышткойын кертын ушкален,
Вашталтын шонымыж йӱр семын,
Эн йӧсын пуйто ойгырен,
Я кугешнен, я еҥ шомакым
Шым колыштын пуэн шке акым!
Я йӱк лукде шонен тунар,
Я лийын шокшо мут онар
Йӧратымаш нерген письмаште!
Тыге шулен, туге йӱлен,
Тӱняште илымым монден!
Йолген кузе шинчасорташте
Торжалык, вожылмо сескем
Я шинчавӱдын ныжыл сем!

ХИ
Кузе моштен у семын койын,
Лыжгалыкше ӧрыктарен,
Шукта лиеш эн вустык ойым,
Шыман ӱедын воштылтен,
Полмезе жапын экшык татыш
Лукташ тӧчен эре титакшым,
Вучен шыматымым ласкан,
Я кумыл тодылтын коклан,
Кумал йодеш йӧратымашым
Шӱм пырткымым пре * колышташ;
Моторым поктылын йолткаш,
Мия трук шолып вашлиймашке?..
Шып тымыкыште ик тудлан
Чон почылтеш, тугай тудлан!

ХИИ
Кузе пеш эр йоргамыт шӱмым
Шижмаш ден кертын ылыжтен;
Тавалыше тушманын лӱмым
Лавыраште нӧштыл пӧрдыктен,
Чаманыде шем мутым, шакшым!
Ыш вакш могай чын манеш вапшым?!
А те, ватан марий-влак, раш,
Сай улыда тудлан йолташ:
Вӱчкалтыш теве икте латын,
Фобласынак тунемшыж чай,
Ӱшаныдыме еҥ тугай,
Но шоҥго ондалалтше ятыр, —
Кочкаш-йӱаш гына илен,
Я ватыжым, я шкем моктен.

ХИИИ, ХИВ
..............................
..............................
..............................

ХВ
Лиеш тыгат, эрден тӧшакыш
Кондат кагазым — запискам.
Ӱжмаш? Кӧн деч? Ӧрмаш, адакыс
Кум пӧртыштӧ вучат унам.

* Пре — первый.
Лиеш бал тушто, сий пайремын,
Йочан лӱмеш гын ойыртемын,
Йӱлерна куш кая? Товат,
Миен перна кум вережат.
А кызыт — эр вургем ӱмбалне,
Лопкан кечалтын боливар 3.
Онегиным вуча бульвар,
Пурен туш, йоҥгыдын шӱлалын,
Канен коштеш, пагар ӱжмеш,
"Кочкаш жап шуын" ышталмеш.

ХВИ
Пычкемыш: тудо терыш шинче,
"Кудал, кудал!" — йӱк шергылтеш.
Йӱштеш лӱҥгалтше лумын чинче
Лай умдыран согаш пижеш.
Талон дек чымышт: тудын верчын
Ок му Каверин шканже верым.
Пура: кӱш чоҥешта пропка —
Нӧлтеш чылт толшо аракан;
Вӱран роаст-беей коеш тембалне,
Кеч трюфель поҥгын таҥже лий,
Француз ӱстелын чесле сий,
Кеч Страсбург когыльым тамлал тый
Сай Лимбург сыр дене пырля,
Пижеш шке ананас парняш.

ХВИИ
Коя котлетын шокшо ӱйжӧ
Бокалын йӱштыжым куча,
Но шижтара шагатын йӱкшӧ:
Балетыш ындыже вучат.
Театрын чӱчкыдӧ унаже,
Актрисын шӱм кӱтӱчынаже,
Кулисын чап еҥ — гражданин,
Шижмашым аклыдыме чин,
Театрыш чоҥешта Онегин,
Вет тушто, эрыкым шӱлен,
Кырет советым, луш шулен.
Клеопатрам, Федрам йӱк ден "нелын",
Ӱжат вара Моинам чот
(Толмет ужде, еҥ ынже код!).

ХВИИИ
О юзо вер! Шке жапше годым
Сатирын лӱддымӧ оза,
Фонвизин, тушто мутым тодын,
Тыгак тыршен Княжнин тазан;
Чап, калык шинчавӱд йогалме
Озеровлан туштак логалын,
Семенова ден лош пайлен;
Ты вер Катенинлан пайрем
Улмаш, кунам моктен Корнельым;
Комедий-шамычын кӱтӱм
Верештын Шаховскойын шӱм;
Туштак Дидло, шиждегыч нелым,
Нӧлталтын, чап ден мужыраҥ...
Кулис, тый ыльыч поро таҥ!

ХИХ
Суксем-влак! кушто улыда те?
Ойгаҥын колыда йӱкем?
Тугодсо ӱдырак кодалын,
Те толыда мо ончыкем?
Колам мо угыч тендан хорым?
Да руш шӱм-чонын Терпсихорын
Шижам чоҥештымым адак?
Ала ончалтышын эмгак
Огеш уж сценыште чак еҥым
Да ӧрдыж велышке викта
Лорнетшым куштылгын, пустан;
Тыге мый, ончышо, чон пеҥын,
Шинчаш уэштын тӱҥальым,
Шарналын ожсым ӱҥгыла.

ХХ
Театр тич еҥ; волгалтын ложа;
Партер, пӱкен — шолеш, шонет;
Кырат рӱж совым кӱшнӧ тожо,
Нӧлталт трук кайыш пӱрдышет.
Йолген лектеш юж толкын гае,
Семлан чот келшыше могае;
Истоминан кид-йол толеш,
Йыр авырен ю нимфе еш,
Ик йолжо шымата кӱварым,
Шып весыже чӱчкен эрта,
Трук тӧршталта, трук чоҥешта,
Эолын тӱрвӧ гыч ӱнарым
Налеш, шонет; о, пеш кертеш,
Йол дене йолжым пералеш.

ХХИ
Кырат рӱж совым. Да Онегин,
Пурен, пӱкенже дек эрта,
Тошкен еҥ йолым, пуйто снегым,
Лорнетшым ложышко викта,
Ончалын палыдыме дамым,
Кӱш, ярусыш, пышта шинчажым;
Чурийже сырыше, ужам;
Варажым вуй пӧръеҥ тӱшкам
Саламлыш тудын; верым налын,
Шып шинче, сценышке ончен,
Трук пелке солныш — мо кончен?
Да шканже мане: "Ну, ситале;
Балетым шуко кӱтенам,
Дидло дечат мый ноенам". 5

ХХИИ
Амуржо, кишкыже, ияже,
Тавалын, сценыште шургат;
Подъезд воктен эше ужгаште,
Ноен, лакей-влак нералтат;
Эше, йол ден тавен кӱварым,
Кырат вел совым, танатарын;
Пӧртӧнчылнӧ да тӱжвалнат
Эше понар тул-влак чӱчкат;
Алмаштыл имне-шамыч йолым,
Йӱд йӱштым ӧрдыжкӧ поктат;
Тул йыр улазе-влак шогат,
Вучен вурсат озаштым шолып;
Онегин лекте, кӱкш вияш,
Кудале мӧҥгыжӧ вияш.

ХХИИИ
Кертам мо, чын пуртен сӱретыш
Шкет кабинетым, ончыктен,
Да тушко шыҥдарен ик еҥым,
Кӧн мода верч уш шаланен?
Чыла, васартылше йӱлерын,
Чонлан мо келшыше, мо мелын,
Мом Лондон Балтий теҥыз ден
Коя, чодыра верч тыш конден,
Чыла, Парижлан мо полдалге,
Эн шергыш, сайыш савырнен,
Шуҥгалтын ӧрын кеч ик еҥ —
Ты кабинетыш шыҥдаралтын:
Философ, латкандаш ияш,
Ыш шоно мода деч кодаш.

ХХИВ
Шышталге Цареградсе чылым,
Ший фарфор, бронзо, куш от мий;
Лият куаныше да чулым,
Хрусталь гыч ӱпшынчын духим;
Шерге, кӱч йыгыме пила дыр,
Вияш вашкӱзӧ але кадыр
Тич тыште; щетко кумло нар —
Аклалтын кӱч ден пӱй кунар!
Руссо (палемдынем шке семын)
Ыш мошто ончык ужын раш,
Лач Грим вел тошто эрыкташ 6
Тунам шке кӱчшым щетко дене;
Права ден эрыкын ача
Ыш умыло модым нимочат.

ХХВ
Лияш лиеш шотан айдеме,
Тыгодым кӱч нерген шонаш:
Мом ӱчашаш саман кун дене,
Йӱла шыҥен гын еҥ коклаш?
Чаджаев кокымшо — Евгений,
Шылталыме деч лӱдын веле,
Чияш тӱҥалыт чылт педант,
Но лӱмдышна садак ме: франт.
Манаш вел, кум шагатым тудо
Воштончыш ончылно шинчен,
"Ӱдырамашыш" савырнен:
Чиялтыме шинча лук-шулдыр,
Шонет, Венера, пеш ушан,
Вашка модмашке йывыжан.

ХХХВИ
Ӱмбаке чийыме вургемжым,
Тендан вучалмыдам шуктен,
Ученый светлан, тек тунемже,
Кертам ыле пырт сӱретлен;
Мутемже сӱретлен кертеш;
Шукташ ты сомылым, конешне,
Чон кумыл куштылгын лектеш шке:
Жилет, фрак, панталон шомак
Уке руш йылмыште, кернак;
Шижам, налам ӱмбак титакым,
Мый ойышкемже южгунам
Йот мутым, шатын, пуртылам,
Тылеч поснат кертам дыр, такше,
Вет ончылнем кӱлеш тептер —
Академический мутер.

ХХВИИ
Ойнажым савырен вес корныш,
Айста ме балыш вашкена;
Каретыш шинчын, пӧрт деч торлыш
Онегин — лишыл йолташна.
Окна гыч тул ок кышке сотым,
Нералтыше урем-влак чотым
Шотла каретын тул понар,
Да шонанпыл возеш тунар
Ший лумыш, волгыдым кышкалын;
Йӱлат "терке"-влак йырым-ваш,
Шога йолген кӱ пӧрт тораш;
Коеш тушеч, окна гыч, калык,
Кӧн ӱмылжӧ, кӧн ӱжака,
Солна кӧн вуйжо кужакан.

ХХВИИИ
Пӧртӧнчылнӧ геройна лие;
Чоҥештыш пуйто пикш, туге
Швейцар воктеч чымалте вийын,
Тӧрлатыш ӱпшымат чурге,
Вара вик залыш пурыш; тушто
Еҥ темын; музык вий гын кушто,
Мазурка сем иеш ноен;
Пеш шыгыр, зал чымалт шарлен;
Шорга кавалергардын шпоржо;
Йол дамын тыш-туш чоҥешта;
Йӱлен, почешыже йыштак
Кодеш пӧръеҥ ончалтыш порын;
Пышткойшо вате-влакын йӱк
Шулен йомеш скрипканеш вик.

ХХИХ
Чон йодмо годым, веселаште
Мый балым чот йӧратенам:
Шӱм почылтын лач ты времаште,
Письмам шуялтыме тунам.
О шергакан пӧръеҥ, мариймыт!
Те колыда мо кызыт мыйым,
Ӱшан шомакым ойлынем,
Тендам тран деч перегынем,
Лийза теат, ава-влак, шытыр,
Шинчаште койжо ӱдырда,
Уке гын, йырлыҥ пӱтырналт...
О, мом куктем... Ушем мо пытыш?..
Да, теве возышым молан,
Шкертсек омыл языкан.

ХХХ
Чынак, мый тӱрлӧ модыш верчын
Кунар йӱлалтышым жапем!
Ок локтылалт гын койыш кечын,
Лиеш ыле бал сай таҥем.
Мый йӧратем ор рвезе жапым,
Куаным, шыгырым, еҥ капым,
Ӱдырамаш чиемымат;
Да нунын йолыштым; чаткам
Иктаж кум еҥынжым муат мо,
Россий йыр савырнен кычал?
Ах! куш ом кай, эртак конча
Ик йол тугай... Кузе куатлын
Да йӧсын тудым мый шарнем,
Тидлан кереш шӱм омыштем.

ХХХИ
Могай пустыньышто мо годым,
Ораде, тудым тый мондщет?
Ах, йытыра йол, кушто кодыч?
Кӧн гын пеледышым тошкет?
Тендам моктен эрвел лыжгалык,
Йӱдвелын шӱлык лумыш, пале,
Ышда те кодо кышадам:
Йӧратенда пун корверлан
Ласкан тӱкалтымым тӱняште.
Теҥгече пуйто монденам
Тендан верч моктымым, ачам
Да шинчымем петырымаште?
Кузе йомда те олыкеш,
Ужар жап шулыш курымеш.

ХХХИИ
Дианан оҥжо, шӱргӧ Флоран —
Сӧрале улыт таҥ-влакем!
Садак эн сылне Терпсихоран
Молан дыр йолжо мыланем.
Сӧрен ончалтышлан шушашын,
Тудлан могай пӧлек лийшашын,
Моторлыкшо ден тиде йол
Шупшеш шкеж дек, чылт кечыйол.
Мый йӧратем, йолташ Эльвина,
Ӱстел йымалне ма ужам,
Я шошым олыкыш лектам,
Я телым тул возеш каминыш,
Паркет воштончыштат — ты йол,
Тудак — гранит скалаште шол.

ХХХИИИ
Шарнем, могае ыле теҥыз,
Кузе вӱд толкын йӱр вашеш,
Поче-поче, куанлын, пеҥыж,
Ты йол йымак возаш вашкен!
Кузе мый тиде толкын семын
Шуялтынем ыле тӱрвемым!
Кунам гӱжлен ужар тат чот,
Пырткен тарваныш вер гыч чон,
Шым шоно самырык Армидым
Трук индыралтын шупшалам,
Я розан шӱргӧ начкатам,
Я персим, толкынаным, шижын;
Тыге йӧратыме таул
Шӱм-кылым ятыр жап ыш шул.

ХХХИВ
Вес пагытат ушеш лакемын!
Шарнем шукертсым, южгунам
Ӧртньӧр тошкалтышым кучем мый...
Да йолым кидыштем шижам;
Адак рудалте акыл пидыш,
Адак шижам мый тудын кидым,
Ал вӱрым ылыжта шӱмеш,
Адак чыла трук кӱрылтеш!..
Сита мокташ пышткойшо-влакым,
Шынден мут лирыш лӱҥгыкташ,
Вет чонышт йӱштӧ кӱ улмаш,
Ышт акле чын йӧратымашым:
Шомак, ончалтышышт, пермак,
Улмаш... шояче... йол гаяк.

ХХХВ
Кузе вара ила Онегин?
Бал гычын нойышо пӧртылеш:
Тыгодым Петербург кынелын
Эрдене тӱмырын йӱкеш.
Купеч, разносчик помыжалтыч,
Улазе биржышке чымалте,
Кӧршӧкым кидышке кучен,
Вашка охтенка эр лум ден.
Тарваныш порын йӱк йырвелым.
Окна-влак комдыш лиеш виш,
Нӧлтеш кавашке, кӱшкӧ, шикш,
Чылт меҥге семын, южым шелын;
Да немыч, киндым ужален,
Шке васисдасше ден ноен.

ХХХВИ
Ноен бал тамыкыште толын,
Эрводым йӱдыш савырен,
Мала шып, кушто тымык, шолкын,
Изи йоча гай сойыр еҥ.
Эртале кечывал, кынеле;
Уэшын илыш тошто семын
Шке ораважым пӧрдыкта,
Теҥгечым тачысе покта.
Евгений пиалан мо лийын,
Тугае эрыкан, таза,
Лыҥ сеҥымашын бал оза,
Кунам яра ракатын кийыш?
Шичмек пайрем ӱстел коклаш,
Могае кумылжо улмаш?

ХХХВИИ
Туге шижмашыже эр йӱкшыш,
Йыгыжтарен "манеш" тӱня,
Пуэн мотор-влаклан шӱм йӱкым,
Вара тидлан ыш код ӱнар;
Ондалымаш деч кульым элныш,
Йолташ-влакат туддечын пезнышт,
Да Страсбург когыльо, Беей-стеайс,
Шампанский деч поснаже пеш
Вик шинчын пуйто логар аҥыш;
Да мут пурысшат тунам
Улмаш пеш шере, колынам,
Вуйжат корштен, шонет, пуаҥын;
Йӱлер кеч ыле, мучашлан
Вет мондыш кердым, вулным ялт.

ХХХВИИИ
Кычалын тиде черын чийым,
Муаш лиеш ыле кунам,
Ушештареныс англий сплиным,
Хандра рушлаже мый манам,
Шыҥен могайыже шӱм-чоныш;
Йӧра, эше лӱялтын огыл,
Но илыш деке чот йӱкшен,
Шонет, йӱр телымат лупшен;
Чылт Цнилд-Харолд, йокрокын, кочын
Гостинный манмышке пурен;
Ни модын огыл, ни шинчен,
Чаманыме кӧн шӱлыш шочын,
Ончалтыш кӧн дыр йӱлалтен, —
Шомак вашеш ыш лек йоҥген.

ХХХИХ. ХЛ. ХЛ И.
...........................
...........................
...........................

ХЛ ИИ
Кумда тӱнян вӱтеле ӱрӧ!
Кудалтыш ончычын тендам;
Чыташ тудлан йокрокым пӱрыш,
Пеш ӱлыкшӧ улмаш сында;
Конешне, икте-кокыт дама
Шарнен кертеш Сей ден Бентамым;
А такшым, нуным колыштат,
Арам, шонет, йомеш ты тат;
Шинчат титакдымын, сӧралын,
Кугешныше, ушан-шотан,
Кумалын чӱктышӧ сортам,
Шомакым лукшо эскералын,
Пӧръеҥым ышт кондо лишкат,
Тек сплин чер дене орланат 7.

ХИ ИИИ
Теат, мотор-лай ӱдыр тукым,
Кӧм мӧҥгӧ чулым орава
Шынден наҥгайыш йӱдым шукым,
Лач Петербург урем пала,
Йомда Онегинын тул-шӱм гыч.
А тудо, ожсо чон шукш, лӱмын
Пыштен омсашкыже сурам,
Карен умшам, куча перам,
Сераш пижнеже, но ок умо
Паша саскаже нимончат,
Нӧлта туддечын укшинчаш;
Чон ылыжташ ыш сите кумыл;
Ты цехын еҥыштым, товат,
Ом вурсо, тушто — мый шкежат.

ХЛ ИВ
Адак, поген кап мучко йогым,
Шӱм-чон пусташте орланен,
Шинчеш лудаш — нӧлташ уш погым,
Шотан лийнеже тудо еҥ;
Книга орам поген пӧлкашке,
Эреак лудо, но мучаште
Кудалтыш, манын кӱлдымаш,
Йокрок, ондалчык йырым-ваш,
Чыла еҥлан ик кӱртньӧ кепшыл,
Тоштемын кызыт ожсо жап,
У пагытат йыр ок шижалт.
Кузе ӱдырамаш-влак ешым
Монден, туге шолен книгам,
Пыштал ӱмбакше шем чаршам.

ХЛ В
Кузе почаҥын, нушкын кӱшнӧ
Тымарте, тидым кудалтен,
Мыят Онегин деке лишке
Тугодым лийым, мом ыштет.
Келшен мылам ӱшанже тудын,
Ойлен тура, ыш шого лӱдын,
Шонен шке семын кеч-кунам.
Ойган, шапшак мый лийынам;
Ме паленна йӧратымашым;
Но илыш кӱрыштын чоннам;
Йӱлен пытен тул шокшына;
Фортунын ужмышудымашыж,
Еҥ-влакын койышышт, осал,
Вучен мемнам, илаш тӱҥал.

ХЛ ВИ
Кӧ раш шонен мошта, тугае
Вес еҥ деч шкенжым кӱш шында;
Шижеш кӧ тӱткынрак, туалгын
Шона, эртен сай пагытна:
Вий, алгаштарыше, йылт йомын,
Ту шарнымаш коден лач омым
Да кочо чоным пургедеш.
Шарнет да тидым иквереш,
Мутланымаш эрта оҥайын.
Ондак Онегинын шомак
Корен шӱм-чоным изишак,
Йоҥген шуктен оҥарыме гае;
Шекш эпиграмме, мыскара
Лий * томсык мыланем вара.

ХЛ ВИИ
Кузе ме чӱчкыдын кеҥежым,
Кунам ква йолген яндар
Пич йӱдым Неван 8 сер йоҥедла,
Да вӱдын весела янда
Ыш сеҥе сӱретлен Дианым,
Шарнен торасе ю романым,
Йӧратымашым ток шарнен,
Трук кайыш кумыл тул шарлен,
Пӱртӱс сем дене шулдыраҥын,
Шична йӱд шывым колышташ!
Кузе кондат ужар чодыраш
Тюрьма гыч кӱпӧ арестантым,
Туге чоҥештыш шонымаш:
Уэш эх! самырык лияш.

* Лий — лие.

ХЛ ВИИИ
Шӱм-чонжо ӧкын дене темын,
Гранит воктене эҥертен,
Шонен шоген шкетак Евгений,
Кузе пиит 9 шке сӱретлен.
Шып йырым-йыр. Орол-влак веле
Пуэныт йӱкым, йӱдым шелын;
Миллионный деч трук ораван
Шокта кудалмыже тазан.
Адак пуш, кольмо ден куалын,
Эҥерым, нерышым, пӱчкеш:
Мӱндырчын муро пуч йӱкеш
Йоҥга эше кожмакын, талын...
Но йӱдын сылныште садак
Октавыже Торкватын чак!

ХЛ ИХ
Адриатикын толкын-шамыч,
О Брента! Мый ужам садак
Тендам, шӱм-чоныш кумыл налын,
Колам йӱкдажым, юм, адак!
Вет Аполлонын уныкаже
Пала ты йӱкым; мые даже
Пеш лишыллан шотлен илем,
Кеч Альбион мут гыч палем.
Италийыште лектам мый йӱдым
Венецианкым ӧндалаш,
То шып шинча, пижеш ойлаш;
Иеш вӱчкен гондола вӱдым;
Ты ӱдыр деч мый тунемам
Шӱм тул, Петраркын йылмылан.

Л
Толеш мо мыйын эрык кече?
"Жап шуын!" манын, мый тужам.
Коштам сер 10 ден, вучен игечым,
Карапын парусым ужам.
Тӱтан йымалне йомын кодын
Да толкын деч ӱчашым йодын,
Шуам мо эрык йол налаш?
Ты шӱлык серым жап кодаш,
Сырен коштмашын экшык вийым,
Да тушко, Африкыш, 11 каен,
Пич кечывал юж ден шӱлен,
Шарнаш пычкемыш эл — Российым,
Кушан йӧратымаш йӱлен,
Кушан мый тоенам шӱмем.

Л И
Пырля ончен кошташ вес элым
Онегин келшыш веселан;
Но пӱрымаш кок велыш шеле
Мемнажым ятыр пагытлан!
Колен колтен тунам ачаже,
Да кӱсын пуышо тӱчаже,
Онегин деке погынен,
Мӧҥгеш оксажым йодылден.
Ӱчашыме, шудалме дечын
Ноен, Евгений нунылан
Пуэн наследствыжым чыла,
Кугун ойганыде ты верчын;
Ала пален, мӱндӱр чӱчӱн
Кузе кыра пеш нелын шӱм.

Л ИИ
Чынак, докладым налын лудо,
Пашам виктарыше * возен,
Ӱжеш чӱчӱжӧ шкеж дек, кудыш,
Ужнеже — нелын черланен.
Лудмек чон кочшо шем кагазым,
Евгений савырныш улазыш
Да лекте корныш почто ден,
Мален, умшажым каркален;
Пален толшашышыжым оксаным,
Кӱлеш — шинчавӱдым луктеш,
Чыл еҥ ончылно шортеш
(Тыгак тӱҥальым мый романым);
Толмекше ялышке, чӱчӱн
Чурийже лийын шеме-чӱҥ.

Л ИИИ
Кӧ кудывечыште уке гын?
Пытартыш корныш ужаташ
Йолташ, тушманже, шудым келын,
Иктеш вет чумыргышт — ӧрмаш;
Тыге тӱшкан чӱчӱжым тойышт,
Уна, поп-шамыч кочкыч, нойышт,
Вара кӱлеш айдеме гай
Шаланышт мӧҥгӧ; вот оҥай,
Евгений ынде ял еҥ лие,
Заводын, вӱдын, чодыран
Да мландынат иза, тура;
Арам тымарте илыш вийым
Йӱлалтыш, почкыш, трук ужат,
Кузе вашталте чылажат.

* Пашам виктарыше — управитель.

Л ИВ
У шӧрынжӧ дене кок кечын
Тудлан йылт почылто пасу,
Тумерын шолкын лышташвече,
Изи эҥерын йӱк, асу;
Чашкер, тӧваже, нур кумшешын
Мондалтын йомыныт йӧршешын;
Шер темын, малымым шуктен,
Вараже ушышко пурен:
Вет ялыштат моткоч йокрокыс,
Уке гынат дворец, урем,
Ни карт, ни бал, ни стих сӧрем.
Уэш пуста, ӧркан йоҥгокын
Почешак пижыныт, шонет,
Чылт ӱмыл але пелашет.

Л В
Тып илышлан мый шочынамыс,
Мый шочынам ял тымыклан:
Пич лукышто йӱкем — йоҥгалтыс!
Мучаш уке мур кумыллан.
Ончен-терген чон кӧргӧ йодмым,
Пуста ер корнышто мый йомым,
Вет Йур ниенте * законем.
Кынел эрден, шонен кӧнем:
Мый шочынам илаш тыматлын,
Шагал лудам, малем теммеш,
Шоҥ чапым ом кучо кидеш.
Шукерте огыл мо туалгын
Шке илышемын кечылам
Яра эртарышым, арам?

* Йогылык, пайремым веле вучышо.

Л ВИ
Йӧратымаш, пайрем, пеледыш,
Пасу ден ял! тендан улам.
Тыгодым раш палемдынемыс
Онегин дене аянам *,
Тек, воштылын кычалтыл лудшо,
Ты возымым издатель-лукшо,
Иктаж тугай, коштан кажай,
Мый лийынам улмаш могай
Пален, варажым ынышт кукто,
Тышакын шкем сӱретленам,
Кузе моктен шкем Байрон таҥ,
Пышташ огеш лий пуйто луктын
Поэмым вес айдем нерген,
Вийна тидлан сита, шонем.

Л ВИИ
Чыла поэт — йӧратымашын
Эн чулым таҥже, ойлынем.
Ужам омеш иктаж-мом кашын,
Вик шолып сынжым ылыжтем;
Пуртем шке возымашке тудым,
Кана тек чон тыгодым, лудын:
Мый курык ӱдырым, юзем,
Шым чыте, моктыде рӱжген;
Тыгак Салгирымат шым мондо,
А кызыт поро таҥ-влакем
Кокланже йодыт мый дечем:
"Шортеш мурет кӧн верчын водын?
Йыр пӧрдшӧ кудо ӱдырлан
Пӧлеклышыч семет, тулан?

* Ая — ойыртем (тоштемше шомак).

Л ВИИ
Кӧн гын ончалтышыш тӱкналын,
Шӱм-чоныш тулым ылыжтен,
Мурет эн вичкыж гыч тӱкалтыш?
Мокта гын кӧм почеламутет?"
Нигӧ, таҥ-влак, ыш сымыстаре!
Йӧратымашын кумыл тарым,
Куаныде, мый шымленам.
Ушан еҥ лийын, кӧ тунам
Лош рифме тургымым туддене
Пайлен, поэзийым нӧлтен,
Петраркын корныжым тошкен
Да орлыкшым йӧртен тул семын;
Шижаш логалын чапымат;
Но йӧратен шым мошто ялт.

Л ИХ
Йӧратымаш эртен, да Муза
Волгалтыш угыч акылем.
Адак вот лийыт чапле мужыр
Шижмаш, у шоныш, йӱкын вем;
Возем, ок ойгыро шӱмемже,
Пера дечат ок кӱл лӱдмемже,
Чарнен шогалын чыгынен
Огеш сӱретле стих воктен
Ӱдырамашын йолым, вуйым;
Он ылыж ломыж, чон йӱла,
Вашке тӱтан кыша шула,
Ом лий тыгае шӱлык, туйо:
Колвич * муран поэмым лач
Возаш тунамже тӱҥалам.

* Колвич — коло вич.

Л Х
Кузе сераш, верештын планым,
Геройлан лӱмым пуэнам;
А кызыт возымо романын
Пытарышым икымше главам;
Чыла терген уэш мый лектым,
Пеш шуко тӧрсыр, вусо лектыш,
Но нуным ом пиж тӧрлаташ.
Цензурылан вуй пудырташ
Да журналистын шекш-пагаржым
Темаш пуэм ты шӱм саскам;
Чоҥеште Нева серышкат,
Шомак шочшемын у онарже,
Да нӧлтӧ кӱш чап йозакем:
Тек шургышт, каргышт возымем!

Умылтарымаш (редакцийын)
1 Бессарабийыште (кызыт Молдавий) возымо.
2 Франт, койышланен чийыше.
3 Тугодсо шляпан лӱмжӧ.
4 Палыме ресторатор, але ресторашым, трактирым кучышо.
5 Дидло, Шарль Луи — француз балетмейстер (1767—1837).
6 Грим шке курымжым ончылтен илен; тудын почеш варажым уло Европа кид
кӱчшым
щетка дене йытыраен.
7 Тыште Пушкинын илыме жапысе дама-влакын тунемше улмыштым да тидым-тудым
ыҥлаш
тыршымыштым изиш койдарен каласыме.
8 Петербургысо йӱдым шке жапыштыже поэт Н.Гнедич пеш моктен улмаш.
9 Пиит — поэт.
10 Одессыште возымо.
11 "Евгений Онегинын" икымше изданийжым ончо.



011899
************************************************************************
1—18

Унана — Вячеслав Осипов

Вячеслав Осипов — самодеятельный композитор, 196 ийыште Волжский районысо
Моркиял лӱман ялеш шочын. Йошкар-Оласе 1 ¹-ан музыкально-художественный
интернат-школым тунем лектын.
1983 ийыште тудын возымо "Вероника" мурыжо (мутшо — самодеятельный поэт
Анатолий
Семеновын) икымше гана йоҥгалтын.
Вячеслав Осипов — 3-шо марий самодеятельный муро фестивальын лауреатше.
Кызыт
"Сескем" эстраде группым вуйлата. Волжский районысо Эмеково школышто музык
предметым туныкта.

ЙОМАКЫСЕ ШЫҤШАЛЕ
Мутшо Маргарита Ушакован. Семже Вячеслав Осиповын.

Ӱепу воктене ӱжарам вашлийым,
Ӱепу лышташ пуналте ӱпешем.
Тыланетше ойлышым эн сӧрале ойым,
Шинчасортат йӧрыш, кечытул сеҥен.

Припев:
Лийынат эн лишыл, лийынат эн шерге.
Сӧренам кава гыч шӱдырым волташ.
Мо-гынат мешайыш, сото пиалнаже
Тӱтырала шулыш, мом ойлаш.

Кеч кузе йӧрате, кеч кузе арале,
Но вием ыш сите пеленем кучаш,
Ах! Ужар шинчан тый, лывырге шыҥшале,
Йомыч, шыльыч ӱепу лышташ лоҥгаш.

Припев.

Ах! Йӧратымем муам садак мужанчым,
Угычын шыҥшальыш от керт савырнен.
Ӧндалам капетым да нигуш ом колто,
Кумылем ит волто, шып ойлем.

Припев.

МЛАНДЕМ МОКТЕМ
Мутшо Вероника Сидоркинан. Семже Вячеслав Осиповын.

Тыште кайыкшат марла мура,
Тыште пӱнчыжат моткоч тура.
Ӱдыр ӱма гае ӱжара
Кече лекмым шыргыж шижтара.
Кудалам ма, йолын мый каем,
Вер-шӧрем ончен, ок тем шерем.
Эҥер ден саламым мый колтем,
Тек тӱня пала: мландем моктем.

Припев:
Марий Элем — мотор кундем,
Мландем моктен мурен колтем.

Пайремлан поян Марий Элем,
Шовыч ден лойга мотор кундем.
Теве черке вуйжым кӱш нӧлта,
Шорыкйоллан чаҥжым пералта.
Поро шӱлыш южышто иеш.
Таче деч эрла сайрак лиеш.
Кайыккомбылан кидем рӱзем,
Марий муро ден мландем тӱзем.

Припев.

ПОРО ЭЛ, МАРИЙ ЭЛ!

Йӱд пычкемыш шулен йомо омо семын.
Шыргыжалын, мландым кече авалта.
"Поро эр, — манам, — тылат, кугезе мланде,
Поро эр тылат, мотор, Марий Элем".

Припев:

"Поро эр, — манам, — тылат, кугезе мланде,
Поро эр тылат, мотор, Марий Элем.
Поро эр, поро эр,
Поро эр, Марий Эл.

"Поро эр", — мура турий кумда каваште,
"Поро эр" ден агытан куандара
"Поро эр" темеш гын кажне уремлаште,
Илышнат ты поро мут ден тӱзлана.

Припев:

Лиеш порылык — сандалыкын вӱршерже,
Тудо веле калыкемын ойыртем.
Поро эр, поро эр,
Поро эр, Марий Эл.



011999
************************************************************************
1—19

Поро кече

Ӱшаным журнал шочыктыш

Пагалыме "Ончыко" журнал пашаеҥ-влак!
Салам лийже Звенигово район гыч (авторын раш адресшым да лӱмжым 3
фамилийжым
огына ончыкто — Ред.).
Тендан дек ты серышым возаш ик азап таратыш.
Мый шкеже фельдшер улам, марием дене коктын кок икшывым — эрге ден ӱдырым —
ончен куштена. Пелашем латшым ий почела ик верыштак шоферлан ыштыш. Илышна
пудыраныл пытымылан кӧра ынде паша деч посна кодо, мӧҥгыштӧ шинча. Тиде ок
сите — мариемлан тӱрлӧ чер пижедылаш тӧча. Рашрак каласаш гын, ик йолжо
пуалаш тӱҥале.
Больницыштат киен лекте, но чер чакнаш ок шоно. Адакше кызыт вет,
эмлымверыште
киет гынат, эмжым шке окса денак налман. А пашадарым огыт пу. Тугеже куш
пурен
кайыман?
Чыла тидым тыланда теве молан верчын возышым. Журналын 1997 ий декабрьысе
номерыштыже калык эмлызе Галина Ивановна Осина нерген возенда ыле. Тидым
мый шымлен
лудым да шканем мо кӱлешыжым возен луктым. Осинан книгажат уло манын
каласыме. А
кушто налаш лиеш? Тудын эмлыме йӧнжӧ нерген умбакыже возаш тӱҥалыда мо?
Г.И.Осина нерген Марий телевиденият каласкалыш — кодшо ийын 26 октябрьыште
лӱмын
ямдылыме передачым уло ешге чон вургыжын, ӱшанен ончен шинчышна.
Сандене тендан деч йоднем: Г.И.Осина дене лишкырак палыме лияш полшыза ыле.
Возен колтыза мемнан деке тудын мӧҥгысӧ адресшым. Кушто ила да пашам ышта?
Тендан
дек уверым налмеке, марием дене тудын дек миен толаш шонена. Ала иктаж-кузе
полшен кертеш? Мый тыланда, редакций пашаеҥ-влак, ӱшанем, шке серышемлан
вашмутым
моткочак вучен кодам. Вучаш тӱҥалына кажне кечын.
Ю.И.
Редакций деч. Ме лудшынан йодмыжым тунамак шуктышна — Г.И.Осинан мӧҥгысӧ
адресшым серен колтышна. Ӱшаныме шуэш: черлан верч азапыш логалше вийвал
пӧръеҥ садак
тӧрлана, кошташ да куржталаш тӱҥалеш, пелашыжлан, ешыжлан ончычсо семынак
кугу
эҥертыш лиеш. А калык эмлызе-влаклан суапле пашаштышт сеҥымашым, вий-куатым
тыланена. Тек нуно полыш йодын толшо-влак деч поро мутым тау шомакым гына
колыт.
Тыгай мастар-влакын эмлыме йӧнышт нерген ончыкыжат каласкалаш шонена.

Чыным возаш ида лӱд
Пагалыме редактор-влак!
Пеш кугу тау мыйын кок ойлымашем ("Корным ончыктен" ден "Пинерешке")
тӧрлатенредактироватлен печатлымыланда. Тыланда илышыште пеҥгыде тазалыкым,
пашаштыда
сеҥымашым тыланем.
Тендан дене мыйын эше кум ойлымашем уло: "Нефтекамскыш унала",
"Авторучкажым
йомдарен" да "Печенка". Нунын пӱрымашыштым палыме шуэш. Ала так гына иктаж-
кушто
пуракым йӱын кият? Печатлаш огыт йӧрӧ гын, мӧҥгеш колташ йодам. Рушлашке
кусаремат, тысе газетыште печатлаш тӧчен ончем. Мут толмашеш каласаш гын,
А.Сапинын
ойлымашыже-влак печатлалтыт, нуным калык йывыртен лудеш. Чиялтенрак воза
гынат,
илышын тӱсшӧ раш коеш.
Мыйын ойлымашем-влак илыш дене кылдалтше, чын лийшеш негызлалтше улыт. Мом
возенам гын, чылажымат шке шинчам дене ужынам, герой-влак дене ойласенам.
Реформо
манмет тӱҥалят, мемнан дене приватизаций (эй, йоҥылыш серышым,
прихватизаций манаш кӱлеш ыле) пеш шурген-йӱкланен эртыш. Йӱдшӧ-кечыже
толашен, оласе ныл чапле
овощехранилищым рончышна да шкаланна мо кӱлешым ыштышна. Шукышт шокшо
гаражым
ыштен ужалышт. Вара рончаш пижыч консерве заводым, оласе покшелсе ныл кугу
столовыйым. Колхоз-совхоз-влакын техникыштым шалатыл пытарышт. Мыйын палыме
кок
пӧръеҥ "Кировец", "Беларусь" трактор-влакым, "Урал" автомашинам шке декышт
дӱргыктен конден шогалтышт. Ятыр жап эртымеке, акшым намиен тӱленыт. Но
тӱлымӧ
оксаштым тиде техникын чын акше дене нигузе от таҥастаре. Колхоз ден совхоз-
влак
шолдыргышт, шуко гектар мланде курал-ӱдыде кия, кеҥежым тушто шурно олмеш
тӱрлӧ
шӱкшудо кушкын шогалеш...
Тендан Марий Элыште тыгай сӱрет уке, очыни. Молан тыге шонем? Писатель-влак
тидын шотышто нимом огыт возо да. Возат тӱрлӧ кӱлдымашым. Лудметат ок шу.
Икманаш,
илыш дене тӧр огыт кае, ӧрдыжтӧ шогат. Тиде — литературышто тӱҥ ситыдымаш.
Те маныда: возымаште ала-можо ок сите. Да, произведенийыште илышым келгын,
ӱшандарышын, сайын ончыктен моштыман. Южо писательын возымыжым лудмо годым
вигак шижат: автор нимо укелан пуэн овартылын, кӱлдымашым нӧштылын. Поснак
чон яндарлык
(нравственность) шотышто окшаклымаш шижалтеш. Тыгайым лудат да воштыл
колтет.
Тунамак вуйым руалтен кучет да шоналтет: Марий Элысе писатель-влакым чот
лӱдыктеныт, сандене чыным возаш огыт тошт.
Тыге серымемлан нелеш ида нал. Молын возымым тӧрлаш мыйын паша огыл.
Мый марла шагал тунемынам, шинчымашемат кугуак огыл. Пеш шуко жап годсек
руш
коклаште почаҥылам, тендан журнал полшымылан кӧра веле марла удыркален
толашем.
Шочмо Арлан ялышкем мийыме годым палымем-влак ойлат: "Мемнан Арлан
кундемнан
чапше пеш кумдан шарлен, тудым чыла вере палат. Давай-ка, тый сере Арланын
историйже нерген". Вик ойлем, тидым ышташ шинчымашем ок сите. Туге гынат ик
поэмым
серен пыштышым, тушто чыла чыным ончыктенам, но огыт печатле манын лӱдам,
сандене редакцийыш колтымаш уке. Кӱшнӧ каласыме ойлымашем-влакын пӱрымашышт
рашемеш
гын, поэме дек уэш пӧртылаш лиеш.
Йӧра, шукат возышым чай, тыланда оккӱлжымат удырышым, паша жапдам шолыштым.
Нелеш ида нал. Мый ынде шоҥго улам, йылме дене лугем да лугем.
Оксалан верч тырша манын ида шоно. Уке, тыге огыл. Илем сайын. Иктым шонем:
ял
калыкем шке историйжым палыже. Шоҥго-влак ынде шагалын кодыныт. Нуно каен
колтат
гын, шарнен ойлышыжат оегш лий. Иктаж-мом йодаш шоналтет гынат, нунын дек
куржын
от колто.
Салам дене Г.ПЕтров.
Свердловск область,
Красноуфимск ола.
Редакций деч. Авторын йодмыж почеш тудын печатлаш келшен толдымо кум
ойлымашыжым
мӧҥгеш колтена. Но шижтарена: кызыт почто роскотлан мыланна ик ырымат огыт
ойыро, сандене редакцийын серышым возашат, бандерольым колтылашат йӧнжӧ
уке. Возымыда редакциеш ынже лакем манын шонеда гын, произведенийдан
кокымшо экземпляржым
пеленда кодыза. Г.Петровын йодмыжым, манмыла, исключений шот дене веле
шуктена.

"Йомакым марлаҥденам да.."
"Пагалыме редакций!
Тений шошым, иктаж март кундемыштырак, ик журналыште ("Советская женщина")
балкар калыкын йомакшым лудынам, лӱмжӧ — "Намыс" (балкарла), рушлаже
"Честь" лиеш
манын возымо ыле. Тиде йомак мыланем пеш келшышат, марлашке кусарышым да
ончалашда колтем. Ала тыландат йӧнеш толеш, шонем".
Тыге возй кодшо ий мучаште колтымо письмаштыже Морко районысо Изи
Корамасыште
шочын-кушшо да кызыт Йошкар-Олаште илыше В.Галкин. Серыш пелен балкар
йомакын
марлаҥдыме текстше уло. Тудо кугужак огыл — кид дене возымо кум странице.
Вик каласыман, лудшо йолташлан кусарен моштымо мастарлыкше ситен огыл.
Кажне ойсавыртышыште, строфаште тӧрсыр, йоҥылыш, козыра вер шинчалан
пернат. Вес могырымжо, сылнын, сайын келыштарен кусарыме лиеш гынат,
редакций ты йомакым савыктен огеш керт ыле докан. Моланже пале: журналын
тӱҥ сомылжо — шочмо сылнымутын у
саскаж дене палдарен шогаш. Чын, кокланже вес йылмыла гыч кусарымымат
савыктена.
Но лач тугайжым, кудыжо классика радамыш пура, Марий кундем дене, финн-угор
тӱня
дене кылдалтын.
Галкин таҥ, кумылда ынже воло. Марий журналым ончыкыжат лудын шогыза.



012999
************************************************************************
1—29

Сӱрет алан

Унана — сӱретче Светлана Турий

Светлана Турий Йошкар-Олаште 1965 ий 7 февральыште шочын. 1987 ийыште
И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищысе фортепиано отделенийым пытарен.
Вара шинчымашыжым Марий кугыжаныш университетыште шинчымашыжым шуарен, руш
йылме да литератур
отделенийыште тунемын. Музыкальный школышто, тыгак литературный лицейыште
шке
специальностьшо дене туныктен, кызыт частный урок-влакым пуа.
Турий — "Стихи и рисунки" (1993) книган да графика каталог-влакын авторышт
(1997, 1998).
Шке жапыштыже поэт И.Бродский палемден: айдеме тукымын вид семын вияҥын
толмыжо
поэзий сынан. Поэзий умылымашым айдеме полкын творчествыж марте шарен
колташ
гын, рашемеш: сандалыкыште чылажат ваш-ваш кылдалтын: икте-весым шыгыремден
лукмымат, тудым молан тыге лиймыжат, тылеч вара мо лийын кертмыжат.
Светлана Турийын графикыштыжат космос гармоний раш шижалтеш: айдемын ик
шижмаштыже весыш кусна, предметын, идалыкын тӱсышт, схемышт иктаж-могай
философий категорийыш шыҥа... Авторын сӱретлыме метафоржо — эртак йӧршын
вучыдымо, но умылаш лийше. Айдеме илышын, курымын, сандалыкын
нимучашдымылыкше да пагытын моткоч писын йоген
эртымыже — теве мо шижалтеш. Светлана Турийын сӱретше-влакым тӱткын ончымо
годым. Тудын сӱретлыме стильже кӧлан келша, кӧлан уке. Тыгай "возымо" йӧн
уло гын,
аклыше еҥат лектеш.
Тиде номерыште Светланан вич сӱретшым темлена.



013099
************************************************************************
1—30

Вуйлымаш

3 А.ТИМИРКАЕВ. Пушкинын ийже. Редакторын шомакше.
5 Кӱчыкын южо авторла нерген
Поэзий
7 А.С.ПУШКИН. Евгений Онегин. Почеламут дене возымо роман. Икымше глава.
Поро кече
20 Лудшо-влакын серышышт.
Лудыш
23 Ю.ГАЛЮТИН. Георгий Пушкин. Дневник негызеш возымо шарнымаш-роман.
(Мучаш.)
92 Марий сӱретче Светлана Турий.
Мер илыш
98 И.Г.ИВАНОВ. Марий тиште: эртыме пагыт, ончыклык.
Драматургий
Г.ГОРДЕЕВ. Шӱшпык муро... умыр кас... Ныжыл мыскара.
Поэзий
141 Р.ПЕТУХОВА. Тымык омо — мыйын илемем. "Кузе моштем, туге илем...".
Молан
мыйым от му кычал? Молан? Эх, илыш!.. Почеламут-влак.
144 Н.ЯКИМОВ. "Ушеш кодо эрталше кеҥеж...". "Ончо, лумым шеҥын лектын...".
"Шарналтем мый ик сӱретым...". Почеламут-влак.
145 Л.МАЙКОВ. Тиде илыш... Почеламут.
146 Т.ТИМИРГАЛИН. Калтаса. Лӱмешет мурсаскам ӱдем. Почеламут-влак.
147 К.МУХИН. Волгалтын йӱлӧ. "Эрта вашке адак ик курым". Почеламут-влак.
147 М.ЮХМА. Шарнымаш эҥер. Ош олмапу. Порылык нерген мут. "Ончем, кузе
кӱшычынкӱшычын...". "Мом сера кеҥеж эрдене...". "Пиалын лач чын гычын
алже...". "Уке
нигӧ...". Кок кайык. Почеламут-влак.
Мыскара лук
152 МАКАРТУК ГЕНЯ. Ловал ыш логал... Мыскара ойлымаш.
159 В.ИЛИКБАЕВ. Илышыжат-моторжат. Мыскара ойлымаш.
Критике
161 И.ИВАНОВ. "Марла календарьыште" — калык муро. Очерк.
Шочмо мланде
169 В.ЮШКОВ. Шале эҥер серыште, Кораксола ялыште... Шарнымаш.
180 В.ИЖБОЛДИН. Калтасан сылнымут аланже, Очерк.
189 Йолташла шыргыжалын.
192 Унана — Вячеслав Осипов да тудын мурыжо-влак.
Номерыште А.Щербаковын да статья автор-влакын фотоштым кучылтмо.

СОДЕРЖАНИЕ
А.ТИМИРКАЕВ. Год Пушкина. Слово редактора.
Коротко о наших авторах.
поэзия
А.С.ПУШКИН. Евгений Онегин. Роман в стихах. Глава первая.
Письма читателей.
Проза
Ю.ГАЛЮТИН. Георгий Пушкин. Роман-хроника. (Окончание.)
Наш гость — художница Светлана Турий.
Политика и жизнь
И.Г.ИВАНОВ. Марийская письменность: прошлое и будущее.
Драматургия
Г.ГОРДЕЕВ. Соловьиная песня... тихий вечер... Веселый юмор.
Поэзия
Р.ПЕТУХОВА. Н.ЯКИМОВ. Л.МАЙКОВ. Т.ТИМИРГАЛИН. К.МУХИН. М.ЮХМА.
Стихотворения.
Сатира и юмор
МАКАРТУК ГЕНЯ. Лещ не попался... Юмористический рассказ.
В.ИЛИКБАЕВ. А все-таки жизнь прекрасна. Юмористический рассказ.
Критика
И.ИВАНОВ. Народная песня — в "Марийском календаре".
Родная земля
В.ЮШКОВ. Жизнь в труде и борьбе. Осерк. (Начало.)
В.ИЖБОЛДИН. Литературная карта Калтасинской стороны. Очерк.
Дружеские шаржи.
Гость журнала — самодеятельный композитор Вячеслав Осипов.
В номере использованы фотографии А.Щербакова и наших авторов.



020199
************************************************************************
2—01

Василий ЮШКОВ

Шале эҥер серыште. Кораксола ялыште *

Ялысе тӱҥалтыш школ деч вара кум ий Марий Кужер семилеткыш коштым. Тунам
тудым
колхоз молодежь школ маныт ыле, а тулеч ончычшо — кресаньык молодежь школ.
Марий Кужер мемнан ял деч вич меҥге тораште верланен. Путырак сӧрал
верыште,
Ировка эҥер серысе кӱкшакаште. Тиде эҥерат, Шале семынак, кеҥежым кошка. Но

тӱрысшак огыл. Вондерлан ужар шулдыржо йымалне йочалан гына огыл, кугыеҥлан

йӱштылаш ситыше эреак кодеш ыле. Эсогыл тыгай верыштыже колат лийын. Чуваш
Кужер
ял кундемыште изэҥер Элнетыш йоген пура. Эҥер кок велымат Марий Кужерыш
шумеш
чодыра шуйна. А ял шеҥгелне Вечын кӱкшакан ик йыжыҥыштыже мотор роша
кумылым савыра. Школ йолгорнына тиде роша воктеч шуйналт возын. Тудым ме
кажне кечын уло
кумылын тошкенна. Роша сар деч варат аралалт кодын. Кызытат, тудым ончен,
шинча
куана.
ШКМ-ыште 1933—1936 ийлаште утларакше лишыл да тора ялласе марий йоча-влак
тунемыныт. Тӱҥ шотышто Йыр, Токсаркино да Кораксола гыч. Чуваш Кужер гыч
икмыняр чуваш икшыве коштын. Руш йоча-влак Мазиково ялысе шымияш школыш
коштыныт.
Марий Кужер ШКМ-ыш мемнан ялы гыч чыла йочак коштын огыл. Поснак ӱдыр-влак
ныл
класс деч вара тунеммым чарненыт. Но иктыж лу икшыве умбакыжат тунемын.
Коклаштына кок ӱдыр ыле: Вера Пашканова ден Катя Губернова. Тыштак
тунемыныт Йыр, Йоплан гыч. Ик рвезе (фамилийже Николаев) Токсаркино гыч
ыле. Мутат уке, шукынжо
Марий Кужер, Ердӱр, Пӱнчыдӱр, Чуваш Кужер гыч лийыныт. Мемнан классыштына
ик
рвезе Ерӱмбал гыч ыле.
Тиде школын шуко выпускникше Кугу Отечественный сар гыч ыш пӧртыл. Вуйыштым
пыштеныт але увер деч посна йомыныт. "Морко мланде" да "марийская правда"
газетлаште пырля тунемме йолташем Семен Иванович Иванов нерген возымым
йӧратен лудым.
Фронт гыч икмыняр правительственный награда дене пӧртыльӧ. Сар деч вара пел
курым эртымеке, тудым эше ик награда — Йошкар Шӱдыр орден — кычал муо.
Минометшо
дене тушманын огневой точкыжым шалатен улмаш, но сусыргымыжлан да кужу жап
госпитальыште эмлалтмыжлан кӧра орденым налын шуктен огыл. Моло йолташем-
влакат
фронт гыч награде дене пӧртылыныт: Василий Егорович Егоров, Виктор Крылов
да молат.

* Мучаш. Тӱҥалтышыже 1999 ий 1-ше номерыште.

Парт коклаште шинчыше йолташем-влак кокла гыч шукынжо Морко педучилищым
тунем
лектыныт да туныктышо лийыныт. Йоплан гыч Кралов тыгай пашам шуктен. Ӱдыр-
влак
кокла гыч Маша Семеновам веле палем. Пенсийыш лекмешкыже тӱҥалтыш классыште
туныктыш.
Кошташ тора ыле гынат, ме кажне кечын мӧҥгак толынна: Кеҥежым йолын, телым
— ече
дене. Такше, манмыла, йоча нойымым пала мо? Эшеже корно мучко орадыланена.
Южгунамже шинчавӱд лекмешке. Старый завод ял гоч пырлярак ошкылаш тыршенна.
Тысе
рвезе-влак авыркалат ыле. Ӱмбакына ик гана веле огыл рок моклака
чоҥештылын. Шуат ыле тыгай "гранатым" мыланна да карат ыле: "Черемисы!"
Старый завод мемнан кундемыште пеш шукертак шочын. Янда завод дене пырляк.
А тиде заводшым Озаҥ купеч-влак ыштеныт. Коклаштышт фабрикантат лийын.
Тушто янда
атым ыштеныт. Мыйын кушкын шумешкем, тыште нимогай заводат кодын огыл. Лач
олмыштыжо янда ора гына кечеш йолгыжын. Ситартышыжлан, Хрущев годым ял
шкежат шаланаш тӱҥале. Кызыт тушто ик суртат уке.
Руш ден марий коклаште лекше умылыдымаш сар жапыште йӧршын йомо. Тиде да
мемнан
ял гыч ятыр пӧръеҥым ик частьыш налыныт. Тыгерак руш Шуралев мыйын Леонид
шольым
дене пырля Крымым утарен. Сар деч вара нунын кокласе кыл утларак пеҥгыдеме.
Тидыже вара мом ушештара? Кеч-могай нелылыкымат пырля келшен гына сеҥаш
лиеш. Ойго
тӱрлӧ йылме дене кутырышо калыкым лишемда.

* * *
Марий Кужер школыш кошташ тӱҥалмем дене яра жапем йӧршынак йомо. Урок деч
вара
авайлан сурт кӧргӧ сомылкам ышташ да вольыклан кормам пуэдаш полшем. Жап
лийме
годым йыдалым ыштем. Ешыште чылаланнат йолчиемым шкетынак ситаренам.
Мӧҥгылан
пуымо пашам ышташат жапым муде ок лий. Красин лампым чӱктемат, кас мучко
шинчылтам. Тунам электричество нерген мутшат лектын огыл.
Кызыт газет ден журналлаште, радио ден телевиденийыште самырык еҥым пашаш
шуарыме нерген мутым луктыт. Тыгай шонымаш денак тӱҥалме ыле школ реформым.
Чынак,
обществынам уэмдыме жапыште школьникым пашалан туныктымаш ик эн кӱлешан
йодыш
лийын кодеш. Шарналташ гын, Совет властьым ыштыме тӱҥалтыш ийлаштак тудо
шке
вержым муын.
Элысе чыла школ нерген ойлен ом керт, но мемнан Марий Кужер ШКМ-ым чынжымак
паша
школ манаш путырак келшен толын. Йоча-влакын кидышт дене тыште моткоч шуко
ышталтын. Нуно школ столовыйышто полшеныт, пуым йыгеныт, шелыштын, кухныьш
нумалыныт, классым мушкыныт, школ пакчаште тыршеныт. Паша урокышто
парниклан рамым,
пӱкеным, столярный инструментым опташ яшлыкым ыштенна. А ял озанлык машинан

ужашлажым пеш чот тунемынна, машинам виктараш ямдылалтынна. Тунам ни
комбайн, ни
куатле трактор лийын огыл, но имньым кычкыман проста косилкым, ӱдымӧ да
тӱредме
машинам кучылт моштенна. Кажне кеҥеж каникулыш кайыме деч ончыч мыланна
ойлат
ыле: кеҥеж гоч витле пашакечым ышташ. Чыланжак тынар ыштен шуктен огытыл. А
мемнан гай шуко икшыван ешыште нормым ятыр пачаш эртарен теменыт. Шарнем,
1935 ийыште мӧҥгыштӧ икмыняр пӱкеным да фотолан рамым ыштышым. Шкенан дене
да Ана кокайын ешыштыже кужу жап кучылташ йӧрыш. Столярный пашалан пеш
сайын туныктеныт.
Тылеч вара ялысе икшывым пашалан туныктымо нерген мутым лукташ кӱлеш ыле
мо? Мый
тыге шонем: 30-шо ийлаште тӱҥалмым кызытат умбакыже шуяш гын, пайдаже
утларак
лиеш ыле. Кызыт пашашке у, куатле техника шыҥен. Тудын дене ыштен мошташ
куштылго огыл. Шинчымаш кӱлеш. Кызытсе школышто ял озанлык машинам утларак
келгын туныкташ кӱлеш. Тек самырык еҥ кажныжым шке пашаштыже кучылт кертеш.
Кызыт ялысе
школ шке пакчаже еда изи фермыж деч посна илен кертеш мо? Эшеат сайрак лиеш
ыле
ялысе школ колхоз-совхоз пасушто але фермыште подряд дене пашам ышта гын.
Тыгак
тудын пашаверже лийын кертеш ыле ял озанлык продукцийым перерабатыватлыше
предприятийыште. Тылеч сай корным кызытсе школлан тыланашат ок лий. Пашам
тыге ыштымаш илышыште лекше икмыняр социально-экономический проблемым
решатлаш полша.
Лудшо еҥ тыге ыжне шоно: пуйто мый шкемын тунемме школем тынар моктем. Уке,
тунам моло вереат сӱрет тыгайракак лийын. Тудо жапыште 20-шо ийла мучаште
да 30-шо
ийла тӱҥалтыште — культур революций кумдан шарлен. Тыгодым элыштына шуко
сай паша ышталтын. Лудын, возен моштымо шот гыч ончалаш гын, Марий кундем
тунам пешыжак моктанен кертын огыл. Пӧръеҥ-влак коклаште латкуд процентше
веле грамотым
пален, а ӱдырамаш-влак коклаште — улыжат кок процент. Грамотдымылыкым
пытарымаште тӱҥ пашам туныктышо-влак шуктеныт. Санденак туныктышым тунам
пагаленыт. Поснак ялыште.

* * *
Могайрак шӱлыш озаланен туныктышо-влак коклаште Марий Кужер школыштына?
Тидын
нерген ойлаш неле. Но ме туныктышына-влак кокла гыч шукыжым пагаленна.
Чыланат
нуно, завучым шотыш налаш огыл гын, самырык лийыныт. Ешымат поген, марланат
луктын шуктен огытыл. Школ директор Александр Иванович Соловьев историйым,
герографийым, рисованийым туныктен. Кок ий тунеммекына, тудым армийыш
нальыч. Ужаташ
химийым да биологийым туныктышо Анфиса Петровна кайыш. Тылеч вара мут
шарлыш:
пуйто нуно келшеныт да ешыш ушнашат шоненыт. Анфиса Петровна шкеже руш ыле,
марла моштен, но сайынжак огыл. Сандене мемнам туныкташыже неле лийын, ме
вет рушла
йӧршынат моштен огынал. Тидлан верчынак тудо директорым ужатымыж деч вара
мемнан
школ гыч кайыш. Олмешыже марий пӧръеҥым колтышт. Тудыжо шке предметшым пеш
сайынжак пален огыл. А кумыжвуян кишкым кидышкыже чолган налеш ыле.
Тидланак ме тудым йӧратен шындышна. Коктын туныктышт гынат, биологий да
химий велке мемнан кумылнам савырен ышт керт.
Руш йылмым да литературым туныктышо Юлия Григорьевна Мухинам пеш йӧратенна.

В.А.Мухин-Савин родыжо ыле. Аваже руш улмаш гынат, марий йылмым пеш сайын
пален.
Кугурак лиймекем, весымат шижын нальым: тудо руш йылмым марий школышто
туныктымо
методикым пеш сайын пален. Визымше классыште рушла йодышлан марла вашешташ
кумылаюда ыле. Поснак серыме правилым каласаш лиеш ыле. Кудымшо классыште
вашмутым
рушла пуаш туныктен, а шымше классыште тиде пашам утларак пеҥгыдын йодын.
Тыге
ыштымыж дене Юлия Григорьевнан предметшым чыланат пеш чот йӧратен шындышна.
Мыйын шонымаштем, тыгай йӧн тунам пеш чот полшен.
Мыланем завуч Григорий Платонович Шкалин пеш келша ыле. Тудо математикым
туныктен. Йоча математикым, тиде пеш шӱлыкан предметым, йӧратен шындыже
манын, тудлан
пеш чот тыршашыже пернен докан. Эн ончычак йоча-влакым шке шонымыж семын
шындыле. Мыйым Йыр гыч кок ӱдыр коклаш пуртен шындыш — Маша ден Таня
коклаш. Коктынат
математикым пешыжак йӧратен огытылы. Сандене нуно мыйын тетрадем гыч возен
налме
дене серлагеныт. Адакше йыгыжтарымешке йодыштыт ыле. Математикым моткоч
йӧратен
шынденам. Южгунам гына нылытаным налам ыле. Молыжо эртак визытан. Тыгай
сеҥымашыш мый Григорий Платоновичын полшымыжлан кӧра шуынам.
Сай туныктышо молат ыле. Поснак трудым туныктышым жапленна. Тудо ял озанлык
машинан кажне гайкыжым да винтикшым пален. Столяр пашаланат мастар ыле.
30-шо ийлаште марий национальный культур чынжымак пеледме жапышкыже шуын.
Уста
писатель-влак лектыч. Поэт, композитор, артист, художник коклаште у лӱм-
влак
ешаралтыч. Тиде кӱлешан паша деч ӧрдыжтӧ лийын огыл школат. Мемнан шымияш
школнат культурым калык коклаш шараш полшен. Марий литератур урокышто
почеламут возымо техника дене палдареныт, йоча-влаклан шкаланышт шонаш
пашам пуэныт. Школышто сай хор шочын. Кок, кум, эсогыл ныл йӱк дене мураш
туныктеныт. Драмкружок почылтын. Марла пьесым сценыште модынна. Мемнан
концертышкына да спектакльышкына
йоча-влак гына огыл, лишыл ялласе кугыеҥ-влакат коштыныт. Шарнем, икана
татар
ялыш спектакльым намиенна. Пеш йоҥгыдо клубышто модна. Калык тич погынен.
Шукын
йол ӱмбалне шоген онченыт. Шкенан толмачна лийын, тудо марла гыч татар
йылмыш
кусарен.
Кеҥежым да шошым ботаника да зоологий уроклам олыкышто, эҥер серыште але
чодыраште эртареныт. Пӱртӱсым ончен, сӱретым ыштенна. Туныктышына-влак
йырым-йырысе
тӱням йӧраташ туныктеныт, пӱртӱсын сӧралжым ужаш да тудым аралаш
кумылаҥденыт.
Марий Кужерыште туныктышо-влак мыйын илышыштем могай кышам коденыт?
Йодышлан вашешташ ик фактым ончыктымат сита, шонем. Сайын тунеммемлан ик
кеҥежым санаторий
типеан лагерьыш колтышт, путевкым яра пуышт. Санаторийже Горьковский
областьысе
Городец ола лишне верланен. Тылеч вара мый шкежат ялысе школышто туныктышо
лияш
шонен пыштышым. Шымияш школым тунем пытарышашем годым Ю.Г.Мухина
педрабфакыш каяш темлыш. Рабфак Н.К.Крупская лӱмеш пединститут пелен пашам
ыштен.
Но раюфакыш пураш документ кӱлеш. А мыйын шочмо нерген свидетельствем уке.
Врач
да свидетель-влак полшымо дене пыкше налын кертым. Авам шочмо кечем пеш
сайын
шарнен. Тудын ойлымыж почеш, Крешеньым кокымшо кечын пайремлыме годым
шочынам.
Тыгеже ош тӱняш 20 январьыште толынам. А могай ийыштыжым ок пале. Шомакше
гыч
туге лектеш: шужен ийыште мый аза лийынам.
Рабфакыш латкуд ияш деч самырыкым налын огытыл. Сандене мылам шагал гын
1920 ийыште шочмо нерген документ кӱлын. Тыгай шонымаш дене врач деке
кайышым. Терапевт
вигак ӧрыктарыш. "Тыланет, — мане, — латныл ий деч шуко пуаш ок лий".
Кумылем
йӧршын волен кайыш. Мыланемже латкуд ий темме нерген документ кӱлешыс.
Вучыдымын
пӱй врач полшыш. "Тыланет, — мане тудо, — латкудытым огыл, латкандаш ийым
пуаш
лиеш". А мыйже манам: "Мыланем латкандаше ок кӱл. Латкудытшат сита".
Тунамак моло врач-влак тольыч, каҥашаш тӱҥальыч да ик ойым пидыч: мыланем
латкуд ийым пуаш
лиеш. Моткоч куанышым. Кӱлеш документым нальым да рабфакыш пурышым.
Приемный экзамен деч посна, вет шымияш школжым Моктымо грамот дене
пытаренам.

РАБФАК МЫЛАННА МОМ ПУЭН
Кум ий кужу жаплан шарнымашеш кодын. Тидым умылаш лиеш: самырык ийгот, уш
пашам
ышта, чылажымат шарнаш куштылго. Лач тыгодым пырля тунемме йолташем-влак
личность семын шуаралтыныт.
Тунемаш тӱҥалаш йӧсырак ыле. Поснак руш йылме да литератур дене. Моло
предметше,
поснак математика гайже, куштылгын чучын. Йолташем-влак математика дене
консультацийым мый дечем налыт ыле. Поснак задачым шотлымо годым. Южгунамже
чытышемат
пыта ыле. Викентий Иванов шерым темен. Кас мучко биллиард шарым
пӧрдыктылеш, малаш вочшаш годым мый декем толеш да ок йод, а задачыжым
шотлаш кӱшта.
Пазар плошадьысе пу баракыште иленна. Кугунрак шӱлалтет гын, йӧрлеш, шонет.
Кочкаш ситен огыл. Ик сукыр киндылан кугу черетыште шогаш пернен. Ме, ик
пӧлемыште
илыше-влак, чыланат пеш незер лийынна. Ача-ава-влак полшен кертын огытыл.
Мӧҥгӧ
миенжат, кугунжак конден огынал, лач пареҥгымак веле шупшыктенна. Туге
гынат
вуйым сакен огынал, тунемашак тыршенна.
Пиалешна туныктышына-влак поро лийыныт. Шуко паленыт, шке предметыштым
йӧратеныт. Мыланна кугурак йолташ семынак чучыныт. Шефна — руш йылмым да
литературым
туныктышо А.Ф.Белавина — мылам чот полшыш. Тудлан кӧрак мый ончыко ӱшанлын
каяш
тӱҥальым. Поснак руш йылме да литератур дене. Икымше пелий мучашлан
отличник
лийым. Премийым пуышт. Оксаже шукак огыл, тылзаш стипендий наре веле. Но
мыланем
сай полыш лие. Премийым тӱшка погынымаш годым биологийым да генетикым
туныктышо,
учебный частьым вуйлатыше С.И.Плотников кучыктыш. Тудым пӱтынь молодежь
пагален.
Сай наставникна ыле. Оксам пуымыж годым Сергей Иосифович пылышышкем шыпак
пелештыш: "Тиде премиетлан ботинкым нал". Але мартеже йыдалым пидын
коштынам. Кольымат, коля рожыш пурен каяш ямде улам ыле. Чынак, йыдал дене
коштшыжо мыяк гына
лийынам ала-мо? Эсогыл пеш нужна еш гыч лекше Лазарев ботинкым чиен.
Тудыжын
йолчиемжым ятыр гана тумыштыл пытарыме гынат, содыки ботинкак. Туныктышемын
ойлымыж семынак ыштышым. Тылеч вара йолышкем йыдалым пидын ончен омыл.
М.И.Анашкин преподаватель-влак коклаште тале улмыж дене ойыртемалтын.
Алгебрым,
геометрийым да тригонометрийым туныктен. Тудын урокыштыжо тӱткын
колыштынна:
изиш гына луш лият — мо нерген ойлымыжым от умыло. Наукын ала-могай
йыжыҥжым
умылен шуктыде кодат. Ик чыр весым шочыкта. Тиде тыгай наука: икте-весе
дене чылажат чот кылдалтын. Максим Иванович мыйым йӧратен. Тидым ятыр гана
шижынам.
Доска воктеке лектын шогалше еҥ темлыме задачым шотлен моштен огыл гын,
тудо эре
мыйым тарвата ыле: {"Ну-ко, Юшков, йолташетлан полшы-ян".
Туныктышына ала-кузе шиждымын йомо. Ме, тунемше-влак, тидлан пеш колянышна.
Вараже палышна: тудым калык тушман семын поген налыныт. Кӧ-гынат тидым
ышташ полшен, кӧ-гынат арам чоген. Вараже, витлымше ийлаште, тудын поро
лӱмжым пӧртылтеныт. Но М.И.Анашкин тиде жапыш илен шуын огыл.
Сай туныктышо молат лийын. Завуч С.И.Плотниковын пелашыже, химийым
туныктышо Вера Михайловна шарнымашешем сай могырым кодын. Марийже дене
таҥастарымаште тудо
шагалрак шыргыжын, тунемше-влак деч утларак йодын. Историйым кугурак
курсышто
тунемше, исторический факультетын студентше С.Д.Есменеев туныктен, физикым
?
Г.С.Курицын, географийым — кугу капан, пеш мотор Л.И.Горинов. Тудым мемнан
ӱдырна-влак кокла гыч шукынжо йыштак йӧратен онченыт. Иностранный йылме
дене орланышна. Пел ий чолырак тунем шуктышнат, туныктышына декретыш кайыш
да тетла мемнан деке ыш пӧртыл. А весым муын ышт керт, витне.
Кумлымшо ийлаште физический ямдылалтмашлан да военный делолан мелын
шогеныт.
Курсыштына чыла рвезын оҥыштыжо ГТО значон лийын. Мемнан кокла гыч шукын
"Ворошиловский стрелок" ыльыч. "Осоавиахим" значок дене коштыч. Винтовкын
материальный ужашыжым сайын паленна, тура лӱен кертынна. Гранатым
кышкылтынна, противогазым чиен куржталынна. Ола воктенсе пӱнчерыште лӱмынак
землянкым ыштыме ыле. Тушко газым колтат да мемнам поктен пуртат.
Противогазым чиен шогалметым от шиж. А
икмыняр рвезе ден ӱдыр парашют спортым ойырен налыныт, аэроклубыш коштыныт.
Чыла
тидыже сар годым мыланна пурытак кӱлеш ыле. Военный делом писын пален
нална. А
ямдылалтде толшо рвезе-влак фронтышто чот йӧсланышт.
Рабфактыште тунемме годсо ик фактым але мартеат ом мондо. Кокымшо курс деч
вара
учительский институтыш пураш шонен пыштышым. Шуко йочан ешыште ачамлан
полшаш
шоненам. Йодмашым возышым да приемный комиссийыш намиен пуышым. Отличник
уламат,
мыйым экзамен деч посна литературный отделенийыш нальыч. Тидым рабфак
директор
А.А.Замятин колын шуктенат, мыйым шке кабинетышкыже пуртен, шокшым пуыш.
Институтышто тунемаш шонымем тӱтырала шулыш. Институт директор С.А.Коробов
деке такше
пурен лектым. Тудлан чылажымат рат дене каласкалышым да "Замятин ок колто"
маньым. Степан Алексеевич колышт налят, кидшым гына кок велке шаралтыш.
Нимо денат
полшен ом керт,"— малдале. Мыйым рабфак гыч колтыдымыж дене Замятин пеш чын
ыштен. Илен-толын, тидым пеш сайын умылышым.
Туныктышына-шамыч пенсий мартеак, а южышт колымешкак шке профессийыштлан
пеҥгыде
улмыштым ончыктеныт. Южыштлан сар йӧршын вес пӱрымашым яидылен. Директорна
А.А.Замятин тулан пагытыште офицер лийын, шуко жап армийыште служитлен.
С.И.Плотниковым тораш ужын кертмыжлан сарыш налын огытыл. Тылыште пӧръеҥ
шагал
кодын. Сандене Сергей Иосифовичым колхоз председательлан шогалтеныт. Кугу
Чигаш
ялыште илен да туштак озанлыкым вуйлатен. Пенсийыш лекмекыжат, яра
шинчылтын
огыл: мӱкшым ашнаш тӱҥалын. С.Д.Есменеев сар деч вара историй наука
кандидат
лийын, Г.С.Курицын — педагогика наука кандидат, а математикым туныктышо
Т.И.Александрова — Социалистический паша Герой.
Рабфакыште тунеммына годым политический репрессий шарлен. Тунам чыла тале
марий
писатель ден поэтым калык тушман семын шындыл пытареныт.
Шабдар Осып педагогический институтысо марий йылме да литератур кафедрыште
пашам
ышта ыле. Лач тугодым, 1937 ийыште, рабфакнам институт зданийыш кусарышт.
Сергей
Чавайным Маргостеатрыште шуко гана ужынам. Тушто тудын "Мӱкш отар",
"Акпатыр" да
моло пьесыже-влакым модын ончыктеныт. М.Шкетаным марий письменностьлан
пӧлеклалтше научно-практический конференцийыште ужынам.
"Калык тушман" манме еҥ-влакым ме, рабфакыште тунемше-влак, вара кузерак
онченна? Чыла еҥ верч ойлаш ом тошт. Шкем нерген мутым лукташ гын, Сергей
Чавайным
арестоватлыме дене чонем нигузе келшен огыл. Тудо жаплан писательын чыла
произведенийжым лудын шуктенам да тушто нимогай буржуазный национализм
шӱлышым шижын
омыл. Кугурак произведенийыштыже класс кучедалмашым сӱретлен ончыктен.
Почеламутлаштыже Марий кундемын сылне пӱртӱсшым моктен, пашам йӧратыше да у
илышлан
куаныше калыкым чапландарен. Тудын пеледме жапшым лугыч ыштен, титак деч
посна
арестоватленыт да пуштыныт.
Тыгайракак шонымаш шочо Шабдар Осып нергенат. Тудын "Ӱдырамаш корно"
романже
эрыкыш лекше марий ӱдырамашым мокта, тудын вияҥ толмо корныжым ончыкта. Ты
роман
мемнан элысе кеч-могай изи нацийынат литературыжлан пример лийын кертеш. А
тудын
авторжым "калык тушманыш" луктыныт. Кызыт шонем: тунам изиш кугурак лийына
гын,
меат "калык тушман" радамыш логалына ыле дыр. Йӧра кеч мемнам "калык
тушман" кашакым карген вурсымо погынымашлашке шӱдыркален огытыл.
"Калык тушманмыт" тунам мемнан республикыште веле огыл, а пӱтынь элыште
лекташ
тӱҥалыныт. Эл нерген ойылмо годым ме, конешне, ӱшаненна. Мутлан,
Н.И.Бухаринын
группыж нерген ойлымо годым ме чынжымак нуно "тушман" улыт манын шоненна.
Мом
ыштет, тыге мемнам туныктеныт. Да мемнам гына огыл, а пӱтынь элым. Лишыл
пошкудына нерген титаклыме мут лекме годым ӧрмалгенна. Вет ме пеш раш
паленна: тудо
Совет власть ваштареш ни ойлен огыл, ни уда пашам ыштен огыл. Тудым садак
арестоватленыт. Тыгай годым шкенан деч шке йодынна: "Молан?" Но шонымынам
йӱкын каласен кертын огынал: жап пеш лӱдыкшӧ лийын.
Историйын шучко йыжыҥжым ончыде, илыш ик верыште тошкештын огыл.
Производство
куатым поген, общество вияҥын. Общество дене пырля ме личность семын
кушкынна.
Кугу Отечественный сар мемнам эшеат чот шуарен.
* * *
Кужу да моткоч неле фронтовой корно деч вара, В.И.Ульянов (Ленин) лӱмеш
Казанский университетым да общественный наукым туныктышым ямдылыме талукаш
курсым тунем лекмек, мый Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический
институтыш
тольым. 1953 ий ыле. Тыште мый ассистент гыч экономика наука доктор,
профессор
марте кушкынам. Чырык курым годым политэкономий кафедрым вуйлатенам. Тудлан
негызым мыланемак пышташ логалын.
Йошкар-Олаште вашлийым ончычсо класс вуйлатышынам. Анна Федоровна Белавина
латикымше школышто туныкта ыле. Жап ятыр эртен гынат, тудын самырык еҥым
шуарыме
идеалже кумлымшо ийласе гаяк кодын. Вашлиймына годым общественный
чолгалыкым
йомдарыше самырык тукым нерген ӧпке шомакым лукто. Мутшо гыч весат койо:
тунемше-влак коклаште мещан койышеш варналтшат шагал огыл. Тыгайышкыже шуаш
нунылан
ача-авашт полшеныт, шке мещан койышышт дене. Мыят Анна Федоровна семынак
шонем:
экономика вияҥме дене калык шкаланже утларак йодаш тӱҥалын. Тудын
интересшым
шуктен толмо годым воспитательный пашан икмыняр йыжыҥжым шинча ончыч
мучыштарен
улына.
Шарнем: рабфакыште тунеммына годым самырык-влакын общественный
организацийышт
кызытсе институтласе деч чолганрак пашам ыштеныт. Комсомол комитетым ик эн
чолга
еҥ-Иван Михайлович Кропотов вуйлатен. Вара тудо философий наука кандидат,
доцент
лийын, икмыше ранган капитан чин дене отставкыш лектын. Иван Кропотов пашам
уло
кумылын ыштен. Мыйым шке группыштем комсорглан сайлышт. Иван Михайлович
дене
кылна пеҥгыдеме. Мыланем я иктым, я весым ышташ темла, тӱрлӧ заданийым пуа.
Активист-влак класс вуйлатыше дечат ойым йодыт. Тудыжо мыланна чылажымат
шке семын, шке вуя ышташ кумылаҥден. Тугай койыш уло ыле: сайын тунемше
начарракым шефыш налеш. Тиде пашам группысо тройка: староста, комсорг да
профорг — тергеныт.
Группыштына Анна Лобазова — староста, Валя Баранова — профорг. Ме кумытын
паша
планым ыштена. Ик семестр жапыште мом ыштышашым чылажымат радамлена, жапым
палемдена. Ямде планым Анна Федоровналан ончыктена. Тудыжо икмыняр
вашталтышым
пурта, да ме чыланат пашалан пижына.
Паша планнаже утларакше обязательство семынрак лектын. Мутлан, тыгай
йодышлам
пуртенна: группышто почеш кодшым палемдыме жап марте ончыл радамыш лукташ.
Тиде
шонымашке писынрак шуаш манын, шӱдырнылшын лӱмжӧ воктене сайын тунемшын
фамилийжым серенна. Да иктыным гына огыл. Кажне предмет дене кӧ-гынат
туддене пашам ыштышаш. Палемденна тыгак тынар ГТО значкистым, тынар
ворошиловский стрелокым,
"Осоавиахим" значокан тыгай самырык еҥым ямдылен шукташ. Палемден улына
тыгак,
ече ӱмбаке шогалын, кунам пӱртӱс лоҥгаш лекташ, театрыш каяш але кинош,
кунам
фотографироватлашташ да молымат.
Мутат уке, рабфакыште ме шинчымаш погымо да мер пашам ыштыме дене серлаген
огынал. Тугай ийготан лийынна, кунам ӱдыр качын шинчаш, а каче ӱдыр чоныш
логалаш
тӱҥалеш. Лач тунамак икымше йӧратымаш ылыжеш. Тиде жапыште Виктор
Константинович
Туманов йолташем ончыклык ватыж дене — Анфиса Лебедева дене— келшаш тӱҥале.
Вараже Виктор шым ий армийыште служитлыш, а йӧратыме Анфисаже пӧртылмыжым
вучен
илыш. Нунын келшымашышт, ваш-ваш ӱшанле улмышт — кызытсе самырык тукымлан
чапле
пример! Люся Онучина институтышто тунемше Тихвинский дене келша ыле. Сар
деч ончыч мужыраҥыч. Но марийже фронт гыч ыш пӧртыл. Люся кокымшо гана
марлан лекте.
Тиде ганаже шке пелашыжлан сарын инвалидше Кузнецовым ойырен нале. Варя
Тимофеева поэт Миклай Казаков дене таҥым кучен. Саша Сабанцев мемнан дене
пырля тунемше
ӱдырым йӧратен шындыш да ешым чумырыш. Кужу пиалан еш ӱмырым нуно илышт.
Икманаш, ме пу сорам лийын огынал, тунемынат кертынна, йӧратенат моштенна.
Но мыйын
икымше йӧратымашем илышыштем пеш поро кышамак ыш кодо. Ӱдыр почеш коштын,
тунеммым луштарышым. Отличник гыч ударникыш волышым. Рабфакым ныл "нылытан"
дене пытарышым. Тидлан кӧра университетыш тунемаш пурымо годым чыла кандаш
экзаменым
кучаш логале.
Сар деч вара Волжск гыч Йошкар-Олаш куснышым. Тунам илыше кодшо йолташем-
влак
кокла гыч икмыняржедене вашлияш пиал логале. Рабфакыште географийым
туныктышо
Л.И.Гориновым кокымшо школышто вашлийым. Уремыште коштшемла Сергей
Иосифович ден
Вера Михайловна Плотниковмытым шинчаваш ужым. Вера Михайловна тунам эше
Кугу Чигаш семилеткыште туныкта ыле. 1964 ийыште С§Д.Есменеевым Москваште
вашлийым. Вараракше тудо икмыняр ий мемнан пединститутышто марксизм-
ленинизм кафедрым вуйлатыш. Армийыште кужу жап служитлымеке, Йошкар-Олаш
ончычсо директорна А.А.Замятин
тольо. А ончычсо туныктышем-влак Г.С.Курицын, Н.П.Софронов, А.Г.Чемекова
дене ик
институтышто пырля пашам ыштена.
Мемнан тукымын пӱрымашыже кочо ыле: тудлан сар тулыш пураш пернен. Шукышт
кредалмашеш самырык вуйыштым пыштеныт. Однокурсникем-влак кокла гыч Егошин,
Глушков, Милютин, Лазарев, Пильшиков, Румянцев, Столяров, Шабдаров, Яшкуич
да молат
фронт гыч ышт пӧртыл. А илыше кодшыжо сар деч вара я школышто туныктен, я
советыште але партийный организацийыште пашаланен. Мутлан, Шамовым Оршанка
кыдалаш
школышто вашлийынам. Тудо биологийым туныктен. Регенче да лийшайник нерген
урокышкыжо мыйым ӱжын пуртыш. Темыже пуйто пеш оҥайжак огыл. А урокым тудо
моткоч
мастарын эртарыш. Тыге ышташ лиеш манын шоналтенат омыл. Экономист семын,
мыланем йолташемын урокыштыжо пален налаш оҥай ыле: регенче ден лишайник
калык озанлыклан пайдам конден кертеш мо? Кондат гын, могайым? Вет нуно
путырак тыглай
улыт да известкан мландыште шочыт. А такше шоналташ гын, регенче деч посна
ик пу
пӧртат ок ышталт.
Советский районысо Роҥго кыдылаш школышто обществоведений ден историйым
Александр Иванович Загайнов, Шернур школышто Виктентий Иванович Иванов,
Медведево
районысо Акашево восьмилеткыште Валентина Александровна Баронова, Йошкар-
Оласе
латикымше кыдалаш школышто да иканаштак пединстиутытшто Виктор
Константинович
Туманов, а Новокуйбышев оласе ик школышто мемнан ончычсо профоргна
Валентина Михайловна Баранова кужу жап туныктышт. Поэт Василий Рожкин
ӱмыржӧ мучко Звенигово
районысо Кужмарий кыдылаш школышто шочмо литератур ден йылмым туныктыш.
Эреак
политический просвещений системыште кугуеҥ-влаклан шинчымашым пуыш.
Фронт гыч инвалид лийын пӧртыльӧ Филимон Григорьевич Краснов. Медведево
районысо
Цибикнур кыдалаш школын педагогический коллектившым лу ий утла вуйлатыш.
Вара
Н.К.Крупская лӱмеш Марий педагогический институтыш кусныш да политэкономий
кафедрын старший преподавательже лие. Филологий наука кандидат Варвара
Тимофеевна
Тимофеева дене пенсийыш лекмешкыжак пырля ыштышна. Любовь Ивановна Онучина
кужу
жап С.Г.Чавайн лӱмеш научный библиотекыште библиографический отделым
вуйлатыш.
Мый шымлыме йодышем дене кӱлеш литературым чумыраш полшаш тудын деч ик гана
веле
огыл йодынам. Александра Васильевна Инягина пединститутысо библиотекым
вуйлатыш.
Пырля тунемме Зоя Степановна Янаева ончычшо ВЛКСМ Марий обкомышто ыштыш, а
вара
пенсийыш лекмешкыже — Марий радион дикторжылан. Александр Иванович Сабанцев

ӱмыржӧ мучкак республикысе ик спортобществым вуйлатыше.
Тиде спискым эше шуяш лиеш ыле. Южо самырык годсо йолташ коклаште тугайжат
уло,
кудыжын пӱрымашыжым ом пале. Южыштым вашлийынат омыл. Еҥын шомакше гыч
колынам:
Татьяна Дерябина, Николай Демаков илат, сулен налме канышыште улыт.
Группыштына
эн мотор ӱдыр Олимпиада Осокина Ленинградыш илаш куснен. Тушто шукыжак илен

огыл, пеш ондак тиде тӱня гыч каен.
Иктешлен каласаш гын, Н.К.Крупская лӱмеш Марий педагогический институт
пеленсе
рабфак мыланна, ужар вуян рвезе ден ӱдыр-влаклан, кумда тӱняш корным почын,
мемнам шуарен да чынжымак гражданиным ыштен. Ме тиде лӱмна дене кугешненна
да тудым
эреак кӱшнӧ кученна.
Эврик АНИСИМОВ марлаҥден.



020299
************************************************************************
2—02

Алексей МУРЗАШЕВ

ТӦЛДӦ
Роман
Икымше глава

Арня годсек поран лӱшка. Чарныде пургыжтышо мардеж сурт ден сурт коклаш
пӱгӧ
кӱкшыт кӱрым шындылеш, лапкарак пӧртлам леведеш, ош курыкыш савыра. Лум
йымалан
кодшо илем-влакын озаштым эр еда пошкудышт кӱнчен луктедат. Мом ыштет?
Жапше тыгай — пургыж тылзе, арамлан огыл кугезына-влак февральлан тыгай
лӱмым пуэныт.
"Кеч эрлалан чарнем ыле, уке гын тиде ганат физкультур урокым классеш
эртараш
перна, а йоча-влак школлан шукерте огыл налме у ече дене мунчалтен
ончынешт, —
кастене малаш вочмыж годым васартыле туныктышо Шумат Эрбылатович. — Кугурак

класс лиеш гын, игечым ом ончо ыле, а кумшо класс дене тыгайыште ече дене
лекташ
куштылго огыл..."
Эрдене помыжалте гын, Шумат шке пылышыжланат ыш ӱшане: ты-ы-мык, ты-ы-мык.
Вакшыш гыч содор тӧрштен кынеле да окна гыч уремыш ончале: таве воктенсе
ӱвын ик
парчажат ок тарване, кава ӱштын шындыме гай яндар-яндар, эше йӧренжак
шудымо
шӱдыр-влак чӱчкен тӧрштылыт.
— Юмылан тау, адак ик пораным илен эртарышна! — йӱкынак пелештыш суртоза,
воктекше толын шогалше Валюш ӱдыржым кидышкыже нале да ойжым лыжган шуйыш:
— Ужат,
Валюш, могай ояр кече толын! А поранже, ончо, ончо, пӧртна ваштареш могай
лумгурыкым ыштен коден! Шерет теммешке мунчалте да мунчалте... Мӧҥгет пураш
гына ит
мондо: тӱргоч кылмен, черланаш лиеш. Тунам мунчалтыме нерген шоналташат ит
тошт... А мый таче шке тунемшем-влакым у ече дене Юпай курык тӱрыш
мунчалташ
луктам. Кузе нуно тидым вучышт! Таче чылаштым куандарем! А тылат, Валюш,
кынелаш
эше эр, папалте, шокшо вакшыште киялтал, — манят, ача ӱдыржым тӧшак ӱмбак
намиен
шындыш, шкеже кап-кылжым тодышташ тӱҥале, могыржым кыдал марте йӱштӧ вӱд
дене
мушко, кочко-йӱӧ да школыш лектын ошкыльо.
Кужу жап шуйнышо поран чарныме годым эре гаяк игече йӱкшемда. Тачат тыгак
лийын.
Юалгыште кап-кыллан куштылгынак чучеш, шӱлашат каньыле — куржын колтымет
веле
шуэш. Вашлийме еҥ-влак дене веселан саламлалтын, чолган кутырен, Шумат ялым
покшеч пӱчкын йоген эртыше Шемэҥер гоч пыштыме мотор кӱвар дек толын шуо да
кенеташте ӧрын шогале: иктаж нылле важык ончылно верланыше клубын тӱньыклаж
гыч шикш
меҥге-влак кавашке туран нӧлтыт. "Таче еҥ-влак эр кынелыныт, — шоналтыш
Эрбылатов, — коҥгаш олташат шуыныт. Моло огыл, клубым отчет погынымашлан
ямдылат. Ну,
Айтук, ну, Элтыбай — писе-тыре марий-влак! Тиде теак еҥ-влакым тынар эр
пашашке
кычкенда. Теҥгече мӧҥгӧ пӧртылмем годым Айтукшым уремеш вашлийынам ыле.
Поранлан
кӧра пеш азапланен ойлышт шогылто: "Ой, тиде поранже!.. Такшым каслан я
эрлан
чарна шонем да... Уке гын погынымашнам эше ончык шӱкалаш перна.
Председательна
игечым эскераш шӱдыш, эсогыл йӱдымат лектын ончалаш кӱштыш. Ояра гын,
эрденак
еҥ-влакым тарватыза да клуб коҥгаш олташ тӱҥалза", мане. Тевыс, мален кодын
огытыл..."
Отчет погынымаш колхозым почмо годсекак ял калыкын ик эн вучымо кече лийын.
Тушко кугыеҥ-влак чылан мияш тыршат. Туныктышо-влакат ӧрдыжеш огыт код.
Шуматат вигак "Таче погынымашке толде ок лий" манын шоналтыш. Туге тудо:
шочмо ял, шочмо
колхоз эреак лишыл да шерге улыт. Колхозын порыжат, удажат, осалжат, сайжат
чоным вургыжтарат: я куандарат, я кумылым волтат.
Шумат клуб воктеч йыштак эртен каен ыш керт, лапка пӧртӧнчык писын кӱзыш да
омсам рошт шупшыл почо, эше ырен шудымо залышке пурен шогале. Вате-влак
дене саламлалтат, мыскара йӧре кутыралтыш:
— Таче тыште коҥгаш ода олто гынат, шокшо лиеш.
— Кунам кузе! — сцена велыш ончалын, ик ӱдырамаш шыргыжале.
— А мый тыланда теве мом каласем, — Меҥгарай вате Верук ойлаш тӱҥале, —
председатель вашталтшашым пален налыт гын, шокшо лиеш: тунам лӱдын огыт
шинче, талук
мучко темше мешакыштым пундашыже коймешке почкалтат, а тошто озак кодшашым
палат
гын, погынымаш уто йӱк-йӱан деч посна эрта.
— А Айтук ден Элтыбайда кушто улыт? — йодылдыш Шумат.
— Бригадирын пашаже мучашдыме, коктынат шке калыкыштым я пашашке, я
погынымашке
ӱжыт дыр, — саде Верукак кугу йӱк дене кутыра да кутыра, коклан ӧ-хӧ-хӧ
шоктен
воштыл колта.
"А вет тиде тыгак, — шоналтыш Эрбылатов, — уставеш серыме почеш,
председательым,
правлений член-влакым кок ийлан пӧрык сайлат. Мо эскерем, ик ий отчет
погынымаш
лыжган, нимогай тума деч посна эрта, а вес ийын коклан кӱдырчӧ
рашкалтымылак
шоктен кодеш..." Ик жап мутланен шогышат, туныктышо омса велыш савырныш,
уремыш
лекте.
Ояр игечылан куанен, тудо йоча-влак дене темше урем мучко чолган ошкыльо.
Поянлан шотлымо еҥ-влакын пӧртышт, амбарышт дене нӧлтымӧ школ дек лишеммыж
семын ял
калыкын нэп ийласе да колхоз жапысе илышыжым таҥастарылаш тӱҥале. "А вет
тиде
школ пӧртышкӧ пурышо сурт-оралте-влакын озаштым нимо укелан ял гыч поктен
колтышт... Сурткӧргӧ погыштым, мӱкшыштым да молыжымат шупшын налме ваштареш
торешланымыштлан тушманыш луктыч. Нунын деч посна пиалан лийына манын
шонышт чай? Кунам калык поянрак илен? Кугыжан годым але кызыт, колхозым
ыштымеке? А нэп жапыште ял калыклан могай илыш тольо?.."
Нине йодыш-влак Шуматын вуйжо гыч кече мучкат ышт лек. Уроклаштат, йоча-
влак дене пырля ече дене коштмыж годымат, варажымат тудо кресаньык-влакын
илышышт нерген чон корштен шонкалыш. "Чыла вережак мемнан денысе семын
йорлын огыт иле чай?
Теве чыла гаяк газет ден журналыште пиалан колхоз илыш нерген серат. Я ик
вер
гыч, я вес вер гыч колхозник-влак деч толшо серышлам печатлат. Тушто нуно
партийлан, эн чотшым Сталин вождьлан пиалан колхоз илышым пуымыштлан
тауштат. Язумак возгалат гын, нуно чынжымак улан илат дыр... А мемнан велне
тыгайым от уж,
калыкна нужна. Теве шкенан колхозыштына ынде мыняр ий лиеш ик трудоденьлан
ныл
шӱдӧ—вич шӱдӧ грамм деч уто киндым огыт пу. Тӱҥалтыште гына, колхозлам
почмышт
годымрак, лу-латкок кило дене пуышын койыч. Варажым, поснак калыкым
колхозлашке
пуртен пытарымекышт, кенета волтен колтышт. Тиде мынярак, ик трудоденьлан
вич
шӱдӧ грамм? Кокла шот дене ик колхозник идалык мучко шӱдӧ коло—шӱдӧ витле
кечыдарым ышта. Тыгеже тудо идалыкыште кудло-шымле килограмм киндым налеш.
Кузе тидын дене угинде марте илен лекташ — ӧрат веле. Ну, эше пакчаже,
вольыкшо ешартыш
йӧрварым пуат лийже. Теве шке классыштем тунемше йоча-влакымак налаш.
Путырак
йорлын чиен коштыт. Йолыштышт — йыдал, ӱмбалнышт — шке куымо вынер дене
ургымо
мыжер але сырма. Шагалжын ӱмбалне ужгам ужат. Ӱдыр-влакын вуйыштышт —
телымат
вичкыж ялук. Рвезе-влак шукыжым шорык коваште дене ургымо упшым упшал
коштыт.
Портышкемым, ката-кемым пеш шуэн ужат. Школышто кочкаш пеленышт пареҥгым,
изи
шултыш киндым кондалыт, ны ӱйым, ны шыл падырашым от уж.
Колхозник ешлан устав почеш ик ушкалым, вич шорыкым, ну, эше казам ашнаш
лиеш.
Чыве-комбымат утыжым ашнаш огыт пу. Икманаш, тыгай илышыште родной
партийлан,
Сталин онлан таум каласыме серышым возаш кумыл ок лек. Чынжым ойлаш гын,
колхозникын йорло илышыже верласе вуйлатыше-влакым ок тургыжландаре..."
Чыла тышеч эн тӱҥжым Шумат таче отчет погынымаште калык ончык лектын
каласкалаш
шонен пыштыш. Вет мо шарна, йӧсӧ илыш нерген погынымашлаште нигунам огыт
ойло.
"Шинчаштым шӱтен каласкалаш гын, ала изишак шоналтат ыле? Председателят,
правлений член-влакат калык дек мелын савырнат ала? Тыгак районым вуйлатыше-
влакат толыт чай. Тек нунат колыштышт. Ала могай-гынат пайдаже лиеш?" —
семынже мане Эрбылатов.
Шумат школ гыч мӧҥгыжӧ толын пурыш — ватыже погынымашке каен. Кок ӱдыржат
ачашт
семынак школ гыч але гына пӧртылыныт. Аваже эн изи икшывыштым, Валюшым,
пӧртеш
шкетшымак коден каен. "Чыштыреныт, моло огыл, тидлан кӧрак Сакетем вучен
шоген
огыл", — шоналтыш ачашт. Шумат пала: калыкым чумырен шуктыде, погынымашым
тӱҥалаш ок лий. Тыгай годым бригадир-влак калыкым писынрак погаш шканышт
полшаш рвезе-влакым ӱжыт. Нуно пӧрт еда коштыт, еҥ-влакым клубыш поктат.
Эркын тарванылат
гын, вургеметымак чикташ пижыт, капка марте вӱден луктыт да корныш ужатат.
Тидым
паленак, ятыр еҥже ок юватыл. Сакетат тыгай, ӱжмашке нигунам вараш ок код.
Мо
марийжын ялышкыже куснен толыныт, тудо шкенжым колхозниклан шотла, южо
туныктышын семын, "Мый учитыл вате улам" манын, шке пӧртыштыжӧ коям поген
ок кие, чыла
дене пырля колхоз пашашке коштеш. Эрбылатоват содор кочко да, икшывыже-
влаклан
сурт сомылкам шукташ, урокыштым ышташ шӱден, отчет погынымашке лектын
ошкыльо.
Шуматын клубышко миен пурымыж годым колхоз председатель Сайпушев Зайнаш
Сайпушевич тений пасу пашан кузе шукталтмыже да тудын чумыр озанлыклан
могай пайдам пуымыж нерген каласкала ыле. Ик жап омса воктен ончышт
шогымек, Сакетшым ужат, Шумат тудын деке эртыш, воктенсе еҥже-влакым
шыгыремден, пеленже верланыш.
А докладчик умбакыже каласкала:
— Казнашке киндым колтымо планым эше августыштак темышна. Урлыкашым ситышын
оптымо. Вольыклан пукшышаш пырчынат ситышашлык. Угинде марте колхозник-
влаклан
авансым пуэн шогашат шагал огыл пырчым кодаш палемденна. Чыла тидлан
ойырымо деч
утышо киндынам тендан талук мучко ыштыме трудоденьланда пайлаш гын, ик паша
кечылан вич шӱдӧ витле грамм дене логалеш. Тышке тымарте аванс дене налме
пырчыдам
ушаш гын, тений ик трудоденьын акше шым шӱдӧ коло граммышке шуэш. Тиде
кодшо ийысе деч шӱдӧ коло граммлан шукырак. Лишыл кечылаште тиде киндыдам
налын кертыда.
Чылан умылышда? Кӧлан мо раш огыл?
Тидын годым залыште шып-шып лие, кажне еҥ мыняр киндым налшашыжым шотла
докан.
Докладчикын "Шым шӱдӧ коло грамм", "Шӱдӧ коло граммлан шукырак" манме мутшо-
влакым Шумат вуйыштыжо пӧрдыктылеш, да чонжылан утыр кӱчымын чучаш тӱҥале.
"Сайпушев тиде шукыракше" дене колхозник-влакым куандараш шоныш чай,
А мылам гын трудоденьын тыгай акше нуным игылтмыла веле йоҥга, — Эрбылатов
кумылдымын шона. — А ик еҥ кокла шот дене тений мыняр паша кечым ыштен?"
Докладчик, конешне, тидым каласен, но тунам Шумат тыште лийын огыл, сандене
ватыж деч
йодо.
— Шӱдӧ нылле шымыт, — вашештыш Сакетъямал. — А мый таче моктанен кертам:
кок
шӱдӧ кумло ныл трудоденьым ыштенам. Тидлан центнерат пеле утла пырчым
налам.
Идымыште ыштыме годым паша кечым шуко ыштен налаш лиеш, тушто йӱд сменыштат
ышташ перна...
Тидым колын, Шумат оҥ кӱсенже гыч карандаш ден кагазым луктат, шотлаш пиже.
— Грамм йотке палынет гын, каласем: шӱдӧ кудло кандаш килоат ныл шӱдӧ
кандашле
граммым налат, — увертарыш пелашыжлан. — Моктем: кертынат! Ме вет авансым
йӧршын
налын огынал, тугеже лишыл кечылаште тынар киндым налын кондена. Кузе
шонет, тиде мемнан ешлан мыняр жапышкен кочкын илаш сита?
— Талуклан шотлымо годым тылзе еда латныл кило дене логалеш. Арнялан ик
гана
киндым пышташ лу кремга ложаш кая, ну, ныл кило. Тыгеже...
Тидын годым пелашыже шып каласыш:
— Колыштына, Сакет. Ончо, Сакева акай кутыра.
Ынде кок ий лиеш, тудын марийже казналан чодырам руымашеш пушеҥге дене
пызырналт
колен. Тушко тудым колхоз наряд дене колтеныт улмаш. Шкет вате тулыкеш
кодшо кок
икшывыж дене илен толаша.
— Тыгеже тений мыланна центнер лишке киндым пуат... Но ме аванс дене туддеч
шуко
налынна, налшаш киндына ик граммат уке. Эрлак авансым йодын мияш перна. Уке
гын
кеч кӱчаш лектын кай, — ӱдырамаш чытен кертде, шорташ тӱҥале.
Райком гыч толшо еҥ погынымашым вӱдаш сайлен шогалтыме Пекинин век
савырныш,
ала-мом кутыралтыш. Тудыжо содор верже гыч кынеле, торжа йӱкым лукто:
— Сакева акай, погынымашым эртараш мешает. Доклад пытен шуын огыл, а тый
йодышым
пуэт. Тидлан жапым посна ойырена.
— Доклад ыштышет шкежак "Чылан умылышда? Кӧлан мо раш огыл?" манын йодыс.
Вот и
йодым мый... Кузе ом йод, вет адак киндыде кодыннас, калтак! Кум логар дене

угинде марте кузе илен лектына? — туткарыш логалше ӱдырамаш эшеат чотынрак
шорташ тӱҥале.
— Тугеже мыйым титаклыман огыл, а докладчик порядкым пудыртен. Колыда,
Сайпушев
йолташ? Тендан титакда нерген кутырена... — Пекинин шыде паржым
председатель
ӱмбак кусараш вашка.
— Ик ганалан чытыза, йоҥылыш лийынам, — малдышат, тудат шканже титакан еҥым
муо:
— Сакева акай, ме тылат, трудоденетлан вочшо пырче деч посна, мариет
колымылан
эше полышым пуэнас...
— Эй, Зайнаш шольым, тылзе еда пел пудым пуалыда. Тудо мынярак?
Но Евгений Анатольевич йӱкшым чотак кугемдыш:
— Мо тиде тыгай? Коктынат кызытак шыпланыза. А тылат, Зайнаш Сайпушевич,
погынымашым эртарыме радамым пудыртымыланда замечанийым ыштем. Умбакыже
лудса докладдам, Сайпушев йолташ, — теве ме кузе кертына маншыла,
погынымашым вӱдышет ондак
залышке шинчажым виктарыш, вара райком гыч толшо век савырнышат, ала-мом
умылтарыш.
Чыла тидым ужшыжла, Шумат шке семынже шонкалыш: "Шаймарданов шканет
замечанийым
ок ыште гын, жапым тыге шуйкалаш от тӱҥал ыле. Моло семын от керт, вет шке
дечет
кугурак тӧра вурсалтышыс..."
Шумат ден Пекинин ик ялеш шочын-кушкыныт. Педтехникумым тунем лекмекышт,
эре гаяк пырля коштыныт. Кызытат ик школышто ыштат. Евгений техникум деч
вара вигак
шочмо школыштыжо туныкташ пижын гын, Шуматлан пошкудо ялыште пашам ышташ
тӱҥала-шыже пернен. Тидын годымак Йошкар Армийыштат служитлен пӧртылын.
Тӧлдышкӧ толмыжлан кок ий гына лиеш. Пекинин тиде жапыште партийышкат пурен
шуктен, ынде тиде организаций секретарь марте шуын. Шукерте огыл тудо
Эрбылатовланат партийышке
пураш ойым ыштыш, но тудо шкенжым тидын мартеак кушкын шушылан ок шотло.
Пекинин секретарь пашам тыршен ышта: погынымашлам эре жапыштыже эртара,
взносым
чаткан пога да кӱлеш верышке юватылде намиен кода, чыла шӱдымым сайын да
жапыштыже шуктен толеш. Тидлан кӧрак тудым ВКП (б) райкомышто сай
секретарьлан шотлат, моло-влакланат тудын деч тунемаш темлат.
А отчет погынымаш шке радамже дене эрта. Сайпушев деч вара ревизионный
комиссийын председательже Кутлуметовын докладшым колыштыч да йодыш-влаклан
вашмутлам колыштмашке куснышт.
Тидын нерген Пекинин увертарыш веле, эн ончылно шинчыше Шакий верже гыч
кынеле
да ойлаш тӱҥале:
— Паледа, мый телым фермыште ыштем, а кеҥежым колхоз ушкалым кӱтем. Тыге
ыштен
коштшемла, эре икте нерген шонкалем: молан мыланна пашадарым, ну,
трудотняланна
киндым, талуклан ик гана гына пуат? А заводлаште, фабрик манмаштат, эсогыл
шкенан сельсоветыштат, тыгак школыштат тылзе еда тӱлат. Колхозыштат тыге
ышташ ок
лий мо? Весе нергенат шонкален коштам: угинде шуэш, тудым, тӱредын-шийын,
идымыш
конден пыштат, а колхозник-влаклан пуаш огыт вашке. Казнашке намиен кодыде,
тыланда пуаш ок лий, маныт. Казнашке колтымын лучко процент нарыжым веле
аванс шот
дене трудоднялан пуалыт. А вет тиде жаплан шуко ешын кочкаш киндыже кодын
огыл.
Молан... — манын шуктен ыле Шакий, Пекинин кидшым кӱшкӧ нӧлтал колтыш:
— Чу-чу-чу, Шакий чӱчӱ, чыталте, чыталте! Тыйын тиде йодыш огыл, а
выступатлымаш. Шке шоныметым ойлынет гын, изишак вучалте. А кызыт ме
йодышда-влаклан вашмутлам пуэдымашке кусненна.
— Тиде мыйын йодыш, Женя шольым, йодыш. Ит чаре, йодышемым мыланна
умылтарен пуаш полшо...
— Йодыш кӱчык да раш лиеш, а тый выступатлет, — погынымашым вӱдышӧ ок
чакне.
— Мый кӱчыкын ом мошто, ушкал-влак почеш куржталын, чыла ушемым йоктарен
пытаренам дыр... — Йырве-йорво кечалтше чаван ужгам чийыше изи капан марий
мыскынь
тӱсым ышташ тырша. — Мый вет тиде йодышем нерген талук утла шонкален
коштынам.
Таче йодде ом код манын, погынымашке эн ончыч тольым да теве тышке, эн
ончыл
теҥгылышке, шинчаш тоштым. Шаҥгысек икмыняр йодышемлан вашмутым пуаш
тӱҥалмыдам
вучен шинчем. Сӧрвалем: колышт лек мом йодмемым, колыштак-а.
— Ну, тугеже йод! Только писынракын да кӱчыкынракын!
Шакий, куаныше чурийым ыштен, шонымыжым луктын пышташ вашка, вашкымыжлан
верчынак кӱлеш шомакым муын ок керт, тӱкнылеш.
— Адак теве пашадар нерген тидымат йоднем: ик паша кечылан кок але кум кило
дене
киндым пуаш манын, посна пунчалымак лукташ ок лий мо? Тунам мый "Тений
киндым
пуат гын, уке гын?" манын ом тургыжлане ыле, мынярым налшашемым ончылгоч
пален,
трудодням гына шукырак ышташ тыршем ыле. А кызыт мо? Казнашке колтымо деч
колхозын пырчыже кодеш гын, киндан лият, ок код гын, адакат пеле шужен
илет.
Ындыжым Пекининын чытышыже ыш код, Шакийлан шке шонымыжым мучаш марте ойлен
пытарашыже ыш пу:
— Шакий чӱчӱ, ситыш, ситыш! Мом йодшашетым умылышна. Шич верышкет! —
Евгений
Анатольевич ушкалым кӱтышӧ деч утлынеже. — Йолташ-влак! Эше ик гана
умылтарем:
йодышда кӱчык да раш лийже. Адак тудо обязательно отчет доклад-влак дене
кылдалтше. Теве Шакий чӱчӱн йодышыжо-влак шукыжым колхоз уставым каҥашыме
годымсо
улыт. Нунылан вашмутым от пу гынат лиеш. Кузе шонеда, докладчик йолташ-
влак, тыгай-тыгай йодышлан вашмутым пуаш тӱҥалыда? Ала одат вашеште? Вет
тыгакшат чыла
раш, адак уставымат ме вашталтен огына керт. Тудын могай лийшашыж нерген
колхозник-влакын кокымшо съездыштышт чыла велымат каҥашеныт. Мый тыге
шонем: ме тудым
вашталтен огына керт.
Но Сайпушев верже гыч кынеле да трибуна дек лишеме.
— Председательын пашаштыже эн нелыже — тиде казнашке киндым колтымо планым
темымаш. Кок ий ыштымем жапыште мый тидым пеш чот умыленам. Идымышке толын
вочшо
кажне центнер пырчым район начальстве пеш тӱткын эскера. Казна амбарышке
киндым
шупшыктымо графикым шыч шукто — вигак райкомышко ӱжыктат, тушто тылат тугай

"мончам" ыштат — председатель пашам кудалтен куржмет шуэш, шочметланат
ӧкынет.
Начальник-шамычлан эн ончыч киндым казнашке колтымо план темалтше, молыжо
нунылан керек. Тиде гына огыл, эртаренат темыкташ пижыт. "Молан калыклан
киндым ситарен ода пу?" манын шукын йодыт. Мый тыге йодшо-влакым ВКП(б)
райкомын бюрошкыжо намиен шогалтем ыле. Шокшо салмашке кӱзен шогалмет гаяк
чучеш тушто. Ноенам
ынде председатель паша деч, пеш чот ноенам. Лукса мыйым тиде паша гыч,
весым шогалтыза...
Тидын годым райком гыч толшет верже гыч содор кынеле да торжа йӱк дене
кутыраш
тӱҥале:
— Зайнаш Сайпушевич, те шке колхозда нерген каласкалыза, а райкомым, тыгак
райисполкомым ида логал!
— Жапыштыже шижтарымыланда, Шаймарданов йолташ, кугу тау! — председатель
кӱчыкын
вашештыш да трибуна деч содор кораҥе.
Шке йодышыжо-влаклан вашмутым вучышыжла, Шакий алят йолымбалне шога, пеш
тыршен
колыштеш. Зайнашын трибуна деч писын кораҥ кайымыжым ужат, тудо вуйжым кок
век
лӱҥгыктен колтыш да, кидшым лупшалын, теҥгылышке волен шинче.
А Эрбылатов але гына ужмо-колмыж нерген шонкала: "Теве кузе улмаш! А мый
колхоз
председательым да правлений член-влакым вурсен коштам. Чылажым кушеч палет?
Тыгайым тылат огытат ойло. Но садак Сайпушев дене тӱрыснек келшен ом керт.
Районым
вуйлатыше-влакат калык верч тыршат, шонем. Конешне, кудыжо кузе... Иктыже
уто
вийжым пуа, весыже паша верем гыч поктен ынышт лук манын гына... А
председательлан сайлалтынат гын, шке калыкет верч пеҥгыдын шогыман, калык
лӱм дене кугырак
начальник-влак ваштарешат шоген керт, кӱлеш гын, тавадаҥ кучедалынат керт.
Тидым
ыштен от керт гын, кораҥ, весылан верым пу, тыйым иктат виеш ок кучо..."
— Мыйынат йодыш уло, — шоктыш Шуматын пылышыжлан, тудо йӱк велыш савырныш —
Шарай лӱман колхозникым ужо. Тиде пӧръеҥ эре имнян пашам ышта: пасум
куралеш, тырмала, кылтам пурта, чодырам шупшыкта. — Ончем-ончемат, колхозым
почмо годсекак
южо еҥже колхоз гыч пелке куржаш гына амалым кычалеш. Районналан у поселкым
ышташ тӱҥалмекышт, тыгай-влак поснак шукемыт. Тыйын ыштыметлан трудоденьым
шындат,
а нуно райцентр гыч кӱсен тич окса дене пӧртылыт, тусо организаций-влакын
справкышт дене пашаш лекме минимумымат темат. Молан тыге? Айста тугеже меат
райцентрым чоҥаш каена. Тыге мо? Кӧ тиде йодышемлан вашешта?
— А вет садак кӱчыкын йодын ода мошто, — шаҥгысе шомакшымак каласыде ыш
чыте Пекинин. — Шарай чӱчӱ, тиде йодышет кӧлан?
— Кеч-кӧ вашештыже, мылам садак!
— Мыят вашештен кертам, — ревизионный комиссий председатель верже гыч
кынеле. —
Пеш сай йодыш! Ревизий годым ме теве мом пален налынна: южо колхозник пашаш
лекме минимумым райцентр гыч кондымо справке-влак денак темен. Теве
Мрзанаев Пекылым налаш. Тудо тений колхозышто ыштен огыл манашат лиеш.
Залыште шинчыше-влак шинчашт дене Пекылым кычалаш тӱҥальыч. Шуматат
ончыштеш.
— Тӱвӧ омса воктене шинча, Сайран пелен, — ватыже каласыш.
— Ужам, — шоктыш Шумат, — нуно коктынат икгайрак улыт. Нуным чӱчкыдынак
пырля
ужам, пеш келшат чай...
Чоя марий тиде Пекыл, чоя да тидын годымак пеш ӱскырт, мут колыштдымо. Ял
калык
тудын могай улмыжым шукертсек пален налын да тидлан верчынак ок йӧрате.
Колхоз
пашашке кунам пӧрык гына мия гынат, тушеч мом-гынат мӧҥгыжӧ нумал толеш. А
самырыкше годым озыркан мардеж гай лийын. Тӱрлӧ зияным ыштылмыжлан ачаже ик
гана веле огыл чот кырен. Вара семын тудын еҥ-влаклан кондымо эҥгекше утыр
кугемын. Ватым налын, еш дене илаш тӱҥалмекше веле ик жаплан изишак
лыпланен. Ӱдырымат ачаж
ден аваже ала акылым пога, сайын илаш пижеш манын налыктеныт. Но Пекыл
садак шке
корнышкыжо пӧртылын. А колхозым почмеке, йӧршын гаяк чумыр пашам ыштымыжым
чарнен, вуйлатыше-влакын умшашт петырналтше манын гына коклан лектеден.
Ынде ӧрдыж
яллашке я коҥгам опташ, я тӧрза рамым ышташ, я яндам шындылаш куржталеш.
Вуйлатыше-влаклан вигак ойла: "Тендан яра трудодняланда тупым пӱгырташ
шонымаш уке.
Айда шке ыштыза, орадым паша йӧрата, маныт..."
Теве кызытат Пекыл шке ӱмбакше шинчаштым виктыше-влакым койдарен-воштыл
ончен
шинча. А вет Ваня эргыжат ачаж гаяк лийын кушкеш, тудын корнымак тошка.
Школышто
ик ӱдырын шинчажым шуралтен да ял гычак шылын куржын. Толын лектеш гын,
адак
мом-гынат тугайым ончыкта докан... Ик ӱшан гына кодеш: коштмаштыже ала
шотан еҥ
дек верештеш да акылым шынден пӧртылеш?
Мутым еҥ-влаклан пуэдаш тӱҥальыч. Шумат кажным тӱткын колыштеш, но иктат
тудлан
ок келше. Кӧ бригадирын торжалыкше нерген ойла, кӧ имньым пуыдымылан вуйым
шиеш
да молат. А эн тӱҥжӧ нерген — колхозник-влакын пеле шужен илымышт нерген —
иктат
ок каласкале. Шуматын шонымыж почеш, таче чылан тидын нерген пӱсын да чон
вургыжын ойлышаш улыт. Конешне, тиде пеш неле йодыш, тудым тарватыше еҥ
кӱзыдӱр ӱмбач
чарайолын ошкылшо гай лиеш. Туге гынат таче Шумат шке шонымыжым чылалан
луктын
ойлынеже. Кум-ныл еҥ выступатлымеке, тудат мутым йодо. Тидын дене Сакетшым
чотак
ӧрыктарыш:
— А молан мылам нимом шыч каласе? Мо нерген кутырынет? Шич верышкет, изиш
варарак лектам ман, а кызыт мутланалтена, — сӧрвала ватыже. Тудо чонжо дене
шижеш:
кырча-марча нерген ойлаш шонен ок лек тудын Шуматше.
— Лыплане, лучо колышташ ямдылалт, мо нерген кугызает мутым тарвата, —
манят,
ватыжын шинчашкыже лыжган-лыжган ончал колтыш да сценыште шогышо трибуна
деке
куштылгын ошкыл кӱзыш, чытырналтшырак йӱк дене тӱҥале: — Шерге йолташ-влак!

Тӧлдӧ калыкем! Ятыр годсек ик йодыш мыйым тургыжландара. Мутат уке, теат
тудым
паледа. Таче Сакева акай ден Шакий чӱчӱат, тыгак Сайпушев йолташат тудым
мыняр-гынат тарватышт. Тиде — колхозник-влакын, тендан, трудоденьланда
киндым пуымо
йодыш. Председательдан ойлымыж гыч мый тыге умылышым: калыклан киндым
ситарен
пуышаш верч районнам вуйлатыше еҥ-влак огыт азаплане. Тыште чынжат уло
докан, но
тичмашнекшак огыл. Конешне, район начальстве эн ончыч чумыр районлан пуымо
планым темаш тырша. Сайпушев йолташ да правлений член-влак колхоз планлан
мутым кучат. Тидын годымак калыкланат киндым ситарен пуышаш верч тыршышаш
улыт. Тений ик
паша кечылан шым шӱдӧ грамм утларакым пуат. Шотлен-вискален лекташ гын,
тиде путырак шагал. Лач тидымак колна Сакева акайын ойлымаштыже. Шакий чӱчӱ
ик паша кечылан кок-кум килограмм деч шагал огыл пуаш манын лӱмын пунчалым
лукташ темла.
Киндым мыняре налшашетым пален гына трудоденьым шукырак ышташ тыршет, мане
тудо.
Мыят тидым илышыш пурташ лиеш шонем. Пунчалым лукмо шотышто нимом каласен
ом
керт. Тидын нерген кӱшыл органласе начальник-шамыч мом каласен кертыт —
мылам
нимо раш огыл. А кок-кум киложым пуыманак ыле. Тидын шотышто шкенан
правленийынат, кӱшыл органласе вуйлатыше-влакат нимом шоналтен огытыл.
Шкенан правлений
член-влак кӱшыч мом шӱденыт, тудым ыштеныт, векат. Мыйын шонымаштем, нуно
Сайпушевын ойлымо "мончашке" пуртымо деч лӱдыныт. Теният калыкнан киндыде
кодмаштыже
те, шкенан вуйлатышына-влак, тидын шотышто парторгат, титакан улыда, молым
нигӧм
титаклаш. Район начальствылан кӱлынак ойлен огыдал, лӱдында, шке могыр
коваштыдам сакленда. Шаймарданов йолташын мутшо дене мыят келшем: районым
вуйлатыше-влакым вурсаш мемнан нимогай правана уке. Но садак тидым
палемдыде ом керт: мемнан колхозышто, "Первомайск" колхозышто, тений еҥ-
влакын трудоденьыштлан шым
шӱдӧ коло грамм дене гына киндым пуымым районым вуйлатыше-влак палыде кодын
огытыл, а вет тиде путырак шагал, талук мучко ешым пукшен лукташ ок сите,
шужен колаш лиеш. Мый эше теве мо нерген ойлынем: МТС-ым почмеке, пасу
пашаште трактор
дене пайдаланаш тӱҥална, тидлан изи огыл акым тӱлена, тӱлена кинде дене;
тидын
годымак шкенан имне-влакым кӱлдымашке луктына, шагал огыл имне вӱталаште
яра шога, нимогай пайдам огыт пу гынат, нунылан шергакан кургым пукшена,
икманаш, уто
роскот. А вет колхоз уке годым, посна озанлык дене илымышт годым, ик
ешыштат имне яра шоген огыл, чылан пашам ыштеныт. Эше кузе ыштеныт! А кызыт
"Ай, тиде писын ок кудал, а тидыже чыгын, весе вийдыме, возым шупшын ок
сеҥе..." манына да
нуным она кычке. Мыйын шонымаште, чыла имньым пасу пашаште кучылташ кӱлеш,
трактор-влаклан пашам шагал ыштыкташ тыршыман. Тунам натурплатылан киндына
шагалрак
кая, колхозник-влакын паша кечыштлан тӱлаш шукырак кодеш. А кызыт мемнан
правленийна шканже куштылго корным ойырен налын, мардеж кушко пуалын, тушко
нушкын.
Тыгай пашам "сай" манын аклаш нигузе ок лий, "уда" мут гына келшен толеш, —
манят, Эрбылатов трибуна гыч волыш, Сакетше воктек толын шинче.
Сакева да кок-кум колхозник совым кыраш тӱҥалыныт ыле, но президиумышто
шинчыше-влакын шып улмыштым ужын, молышт ӧрмалгышт, совым кырымашке ышт
ушно. Президиум
член-влак эн первыяк райком гыч толшым ончальыч: тудо совым кырыме огыл,
мӧҥгешла, шыде когар гай койын шинча. Но Сакева кенета верже гыч тӧрштен
кынеле, кок
кидшымат кӱшкӧ нӧлталын, совым виян кыраш тӱҥале. Шаҥге гына шке йӧсылыкшӧ
нерген шортын-шортын каласкалыше ӱдырамашын тыге тыршымыжым ужын, залысе
калыкат
верже гыч кынеле да копажым виян перкалаш тӱҥале.
— Ой, Шуматем, ой, ачашат! Кузе тыгайым ышташ тоштыч? Палет, саде
Шаймардановет
тыйын ӱмбакет пеш сырен ончен шинчыш... Ынде лӱдам веле, — марийже воктен
тарваныде шинчыше Сакетъямал кӧргӧ йӱк дене кутыра.
— Чонетым лыпландаре, нимо укем ит шонкале, — пелашыже ватыж дек чакрак
лие.
Эрбылатовын выступленийже райком гыч толшылан чынжымак келшен огыл. "Тений
"Первомайскыште" председательым вашталташ палемдыме огыл. Тыге бюро
пунчалын, — шона
Шаймарданов, — а тидын ойлымыжо чыла пашам локтыл кертеш. Молан тудлан
колхоз
пашашке нерым шӱшкаш кӱлеш? Шке ойлымыж дене калыкым колхоз правлений,
парторганизаций ваштареш шогалта. Эшеат уда акым пуаш лиеш тудын
ойлымыжлан. Тушманле еҥ
гына тыге ойлен кертеш. Уке, тидым тыге кодаш ок лий! Садак райком пашаеҥ-
влак
деке тудын ойлымыжо шуэш. Мый шке тиде пашам ом тарвате гын, удашке лектын
кертам. Тачак, тышанак тудлан пеҥгыдын вашештыман. Туге ойлен пуыман — тек
йӱд омыжо кошкыжо!"
Эрбылатов деч вара эше кок еҥ лектын ойлымеке, Пекинин уна век савырныш.
— Камиль Келаевич, тыландат мутым пуыман, шонем.
— Обязательно, — манят, тудо парторгым шкеж дек чакрак лияш ӱжӧ. — Тиде
Эрбылатовда тендан дек кушеч толын? Кӧ тудым выступатлаш ӱжын? Тый огыл?
— Камиль Келаевич, молан тыге шонеда? Такшым тудо мемнан тугай: активный,
шке
оян да ушан улмыжым, шуко палымыжым ончыкташ йӧратыше. Тевыс тачат шкенжым
калыклан ончыкташ тыршыш. Педтехникумым пытарымешкына, ме тудын дене эре
пырля тунемынна. Шке жапыштыже йолташат лийынна, но варажым ойырлышна.
Кызытат ик школышто ыштена. Тудо тӱҥалтыш класслаште туныкта. Тений кумшо
классыште ышта, —
Шаймардановын могай кумылан улмыжым шижын, Пекинин Эрбылатов нерген
утларакше
удам ойлаш тырша.
— Таче мый тудлан шокшым пуэм! Шижат, мо дене ӱпшалтеш тудын выступленийже?
—
Шаймарданов парторгын шинчашкыже туран ончале. — Антисоветчина... Пален
шого:
тудо тыйын вуйлатыме парторганизаций кид йымалне улшо колхозышто ила да
воктенетак пашам ышта.
Пекинин тудлан кенеташте нимом вашештен ыш керт.
— Тудын деч тыгайжымак вучен омыл ыле, — малдале.
Тиде изи кӱрылтыш дене пайдаланен, пӧръеҥ-влак йышт-йышт омса деке нушкаш
тӱҥальыч, а вате-шамыч коклаште Шуматын ойлымыж нерген мут тарваныш.
— Колхозникым тыге арален ойлымым мый колынат омыл ыле, — Сакева воктене
шинчыше
ӱдырамаш ойла. — Еҥ-влак эсогыл ӧрмалген колтышт, сценыште шинчыше-влакым
ончен,
поснак район начальникын шыде тӱсшым ужын, совыштымат кыраш аптыранышт.
— Лӱдыт... Сакева акайна молодец лие, верже гыч кынел шогалын, соваш
тӱҥале, чылам помыжалтарыш, — самырык вате мутым чыкыш.
— Кузе от лӱд? Эше кузе лӱдат! Шукерте огыл эртыше шучко жапым мондышда мо?
Теве
шкенан ял гычак Осыпым поген наҥгайышт. А вет шагал огыл почеламутым
Калтасаште
лекше газетеш печатлыш. Тӧлдӧ ялна нергенат шагал огыл серыш...
Пекинин ужеш: погынымашым вӱдымӧ сапым луштарымыжым шижын, южо еҥже воляшке
лекте: кӧ тамакым шупшаш омса деке лектеш, кӧ верыштыжак шолып тӱрга,
тидлан верчын
вате-влак шургаш тӱҥальыч. А Шаймарданов йодыш почеш йодышым пуэда:
— А пашаштыже могайрак? Завуч ден директорда тудын нерген мом кутырат?
— Уда мутыштым колын омыл. Кодшо августовский конференцийыште роно
вуйлатыше шке
докладыштыже сай туныктышо-влак коклаште тудын лӱмжымат каласен ыле. Тидым
тудо
мемнан директорна гоч пален налын докан... Ну, кузе Камиль Калаевич, ынде
тыланда мутым пуаш? — йодеш Пекинин, а шке семынже шона: "Ой, могай киш
улат улмаш!
Вигак "тудо могай туныктышо?", "вуйлатышыда-влак тудын нерген мом кутырат?"
манын йодышташ пижыч. Такшым Шумат чыным гына ойлыш, председательым пеш чын
шылталыш, кугу оза-влак деч эре лӱдын ила, нунылан ик тореш мутым каласен
ок керт,
"бюро" мутым кольо дык, вигак чытыраш тӱҥалеш..." — Йолташ-влак! — порядкым
ышташ шонен, Пекинин кугу йӱк дене кычкырале, ситартышлан оҥгырымак
рӱзалтыш. —
Чылан верышкыда пӧртылза! Мутым ВКП(б) райкомын орготделжым вуйлатыше
Камиль Келаевич Шаймарданов йолташлан пуэна. Шыпланыза, йолташ-влак! Чылан
колыштына!
Шаймарданов трибуна деке вашкыде ошкыл лишеме, кӱжгӧ папкыжым ончыланже
шаралтен
пыштышат, тусо кагаз ластыклам тӧрлен оптыш. Логаржым эрыкташ
кормыжвундашкыже
кокыралтыш да, залышке ончалдеак, кӱжгӧ йӱк дене тӱҥале:
— Йолташ-влак! Тендан деке, "Первомайск" колхозышкыда, ужатышыжла, ВКП(б)
райкомын ответственный секретарьже Василий Тимирьянович Орспаев йолташ
тыланда чылажымат сайым тыланен ойлыш. Тудо тыгак мане: "Первомайск"
колхозын членже-влаклан
поро-поро тыланымашым каласе. Тек отчет погынымашышт организованно, кӱкшӧ
активность дене эрта".
Пекинин вурт веле койо, верже гыч кынел шогале да кычкырал колтыш:
— Тауштена, йолташ-влак, Орспаев йолташлан тыгай поро ойжылан!
Тидын почешак совыжым виян кыраш тӱҥале, тыгодымак залым тӱткын эскера,
эркын
пералтыше еҥ-влакым пӱсӧ шинчаж дене ончал-ончал колта, кап-кылжым
тодыштеш,
вуйжым рӱзкала. А калык тудым ыш колышт, кидшым шотшылан гына перкалыш.
Шаймарданов изишак пӱтынь район илыш нерген каласкалыш да "Первомайск"
колхозын
тенийысе пашаж нерген ойлаш тӱҥале. Правленийым, тудын эн кугуракше
Сайпушевым
моктымо мутым ятырак ойлыш. Киндым казнашке колтымо планым жапыштыже
темымылан
нуным моктыш. Тиддеч вара вигак Эрбылатовын мутышкыжо кусныш:
— Колхоздан сеҥымашлаже шинча ончылнак, тыште Сайпушев йолташын тыршымашыже
изи
огыл, а теве Эрбылатов йолташ тидым ынеж уж, тудым шӱктараш пижын. Ты
туныктышыдан ойлымыжым шергал лектатат, теве могай шонымашке шуат: тиде —
калыкын вуйжым
аҥыртылаш тыршымаш, мемнан партийнан ял озанлык политикыжым тупела савырен
ончыктымаш. Кузе тыгай еҥ совет школышто йоча-влакым туныктен кертеш? —
йӱкшым палынак кугемдыш райком гыч толшет. — Школ директорда, роно мом
ончат? Тидын шотышто нунылан кӱлынак шоналтыман.
Тиддеч вара Шаймарданов пӱтынь тӱнямбалсе илыш, Совет эл йыр тушман-влакын
вийым
чумырымышт, сарлан ямдылалтмышт нерген каласкалышат, совет калыклан тыгай
лӱдыкшӧ жапыште поснак сак лияш кӱлмӧ нерген умылтарыле.
Шумат, шкеж нерген тыге ойлымым колыштын, вуйым сакыш, ушыж дене теве гына
эртыше тургыжан ийлашке пӧртыльӧ. "А вет тиде Шаймарданов мыйын нерген,
тачысе выступлением нерген райкомышто, моло вереат тупела савырен
каласкалаш тӱҥалеш гын,
нимо укеланак "шокшо пӧртышкат" пуртен шындат. Шучко пагыт эртен, шонышым.
Уке,
эртен огыл улмаш. Тевыс тидет ялт тугодсо шӱлыш дене кутырас, "Школ
директорда,
роно мом ончат?" манеш. Чылан ужыт, завучат, директорат: пашаштем тыршем,
санденак моктат. А тиде мом пала? Калыклан киндым ситарен пуымо нерген
ойлышым... Оййой, теве саде Шаймардановын мутшо почеш каят гын, таче-эрла
поген налын кертыт..." — Шуматын могыр коваштыжлан йӱштын-шокшын чучаш
тӱҥале.
Сакетъямалат чотак ойгыра: "Ой, Шумат, Шумат, молан тыгежак ойлышыч? Такшым
чонет калык верч йӱла да чыным каласыде от чыте... А тиде толшо еҥ тыйым
тушманыш
лукташ пиже..." Тыге шона гынат, тудо умыла: Шаймардановын мутшо Шуматым
шкенжымат шӱлыкаҥден, теве вет вигак чурийже молеме, тӱсыж дене туткарыш
логалшыла коеш. Сандене ӱмыр пелашыжым лыпландараш пиже:
— Ит ойгыро, Шумат. Шаймардановланат чон ойгетым ит шижтаре: мӧҥгешла,
шкендым
веселан кучаш тырше. Тек ынже куане. Нимат ок лий, калык тыйын велнет, удам
ышташ тоштыт гынат, тыйым утараш пижеш. Шкат ужыч вет, чыным луктын
ойлыметлан кузе кидым совышт...
— Туге, Сакетем, — Шумат шып йӱк дене пелашыжлан ойла, — чыным ойлет. Но
чонлан
шӱдаш ок лий, тудо вургыжешат, лӱдешат, конешне, куанат... Тау Сакева
акайлан,
чылаштым тарватыш, — Эрбылатов шкенжым кидыш налаш тыршен ойла.
Погынымаш правленийын пашажлан акым пуымашке кусныш.
— Йолташ-влак, кок еҥ "уда" акым пуаш ойым ыштыш, а Шаймарданов йолташ
"сайым"
темлыш. Кум еҥ гыч кокытшо колхозник огытыл. Утларакшым колхозник-влакын
ойышт
кӱлеш. Эше кӧ правленийлан акым пуаш шона? — Евгений Анатольевич калык деч
йодеш.
— "Уда" деч моло лийын ок керт! — Сакева ыш чыте, верже гыч кычкырале.
— Мыят тидын дене келшем, — Айтукын йӱкшӧ шоктыш. — Но тиде ак мыйым изишак

лӱдыкта. Моланжым умылтарем. Шарнеда Шуматийна вуйлатыме годсо отчет
погынымаште
кузе лекмым? Нимом палыде, ме правленийын, тыгак председательынат пашаштым
аклыме годым ончычшым "уда" ак верч йӱкнам пуышна. Шуматийнам тунам имне
шуко колымылан титаклышна. Саде погынымаште район гыч толшет тыге ойлыш:
"Уда" акым пуышаш верч йӱкленда гын, ынде колхоз председательдам судыш
пуышаш верч йӱкдам пуыза". Колхозланна, ял калыклан тынар шуко поро пашам
ыштыше еҥнам ме тыге судышко
пуышна. А суд тудлан кандаш ийым пуэн. Тидым шотыш налын, мый таче тыгай
ойым
ыштем: колхоз правленийын, тидын шотышто председательынат пашаштым "уда"
мут дене аклаш, но нигӧмат судыш пуаш огыл, нуным паша гыч кораҥдаш да вес
правленийым, вес вуйлатышым сайлаш.
— Йолташ-влак, Айтук чыным ойла, — кокымшо бригадын бригадирже Элтыбай
кычкырале, — нигӧм судыш пуаш огыл, весе-влак дене гына вашталташ.
— Нигӧм судышко огына пу!
— Она пу!
— Председательым обязательно весым сайлыман! — пытартышлан Шакий верже гыч
кынел
шогалынак каласыш.
Шӱм-чон вургыжмо, лӱдмӧ-ойгырымо дене тарай гай йошкаргыше Сайпушев сцене
гыч
ӱлыкӧ волыш да калык ончылан кӱвареш сукен шинче.
— Тау, ял калыкем, тау, тӧлдӧ-влак! — шоктыш тудын йӱкшӧ кӱвар воктеч. Вара
кынел шогалят, вуйжым савалтыш, омса дек ошкыльо.
Залыште ик татлан шып-шып лие. Тидым ужын, ятыр еҥын кумылжо тодылалте.
— Теве могай вучыдымаш лиеш, — Евгений Анатольевич верже гыч кынел шогале,
пич
йӱк дене пелештыш. — Айдемым кушко шуктышна! А вет молан вийже шутен, тудо
чыла
ыштен, а ме, умылыде, тауштыме олмеш, "суд" мутым кучылтна... Таче шке
шинчада
дене ужмыдам ик ганат ида мондо, шӱмыштыда кучыза, моло годым тыгай йоҥылыш
деч
икте-весыдам аралаш тыршыза...
Правленийын пашажлан акым пуымо деч вара Пекинин увертарыш:
— А ынде сайлымашке куснена. Колхоз председательым, правленийын у
составшым, ревизионный комиссийым. Мый эн ончыч председательым палемдаш
кӱлеш, шонем. Те кузе
шонеда? Келшеда мыйын оем дене?
— Келшена, — иканаште вич-куд еҥ кычкырале.
— Председательлык еҥым палемдена, — погынымашым вӱдышӧ увертарыш.
Чылам ончылтен, сцене воктеке Сакева лектын шогале да шокшештын ойлаш пиже:
— Йолташ-влак! Теве ынде индеш ий колхоз дене илена, нылымше председательым
сайлена. Шагалже калыклан киндым пукшен. Тидын нерген ӱдыремын туныктышыжо
Шумат
Эрбылатович тыланда чон йӱлен ойлыш. Мый тудым сай туныктышылан, ушан еҥлан
шотлем. Лач тудым колхоз председательлан сайлаш темлем. Йолташ-влак!
Йоҥылыш она
лий: тудо мемнан ӱшаннам шукта!
Залыште адак шып-шып лие. Чылан шонат. Шоныдежат ок лий, теве гына райком
гыч
толшо еҥ Эрбылатовым шӱктарен ойлыш, а весе, тыглай колхозник, тулык вате,
тудым
председательлан шогалташ темла.
Изишак вучалтышат, Евгений Анатольевич йӱкым лукто:
— Тугеже, йолташ-влак, Шумат Эрбылатович Эрбылатовын лӱмжым председательлан
сайлышаш еҥ-влак спискыш пуртена, — ойлен-ойлен возаш тӱҥале погынымашым
вӱдышӧ.
— А тудын олмеш кӧ туныкташ тӱҥалеш? — шоктыш школ директор Русий Романовын

йӱкшӧ.
— Роно тореш ок лий? Келша мо тудым тыланда пуаш? — Шаймардановат пелештыде
ыш
чыте.
— Ме иктынат келшымыжым она ончо, сайлен шогалтена, да Шумат Эрбылатов
мемнан
"Первомайск" колхознам вуйлаташ тӱҥалеш, — Айтук кугу йӱкшӧ дене ойла. —
Моло
еҥым кычалманат огыл. Грамотыжат сита, илыш опытшат уло. Эн тӱҥжӧ — шочмо
ял калыкше верч чонжо йӱла. А молыштыжо ме тудлан чылан полшаш тӱҥалына!
— Мый тореш улам! — Сакетъямал верже гыч кынел шогале. — Тудо тыгай пашам
нигунам ыштен огыл. Адакшым колхозникат огыл, школ пашаеҥ, тудым
председательлан шогалташ огеш лий, колхозникым шогалтыман. Шумат, колат,
тый чылан ончылан тореш
улмет нерген ойлен пу, ит келше! Тыгай паша деч мый лӱдам, Шуматий гай
ыштен
кертыт...
— Сакетъямал шӱжар, — ревком председатель мутым лукто, — лыплане. Калык
оза.
Райкомат, роноат, молыштат калыкын пунчалже дене келшыде огыт керт.
Залыште шинчыше-влакат Эрбылатов нерген кутыраш тӱҥальыч. Тудо шкеже гына,
нигӧн
ӱмбак ончалаш тоштде, шыпак шинча. А погынымашым вӱдышӧ еҥ эре иктымак тӱя:
— Эше кӧм председательлан темледа? Эше кӧм спискыш серена?
— Моло нигӧм темлыман огыл, тидак сита. Моло нигӧм она пурто манме ой верч
йӱклаш йодам, — бригадир Айтукак пеҥгыдын каласыш.
Шаймарданов чыла тидым колыштеш да уло чонжо дене шижеш: Шумат тудын кидше
гыч
мучышта, уке, тудо шкеже огыл, а калык тудым шке декше налеш,
председательлан
сайлен шогалта. А председательым тушманле еҥыш лукташ йӧсырак. Райком
секретарьжат, райисполком председатель Ибакаеват тудым аралаш тӱҥалыт. А
Шаймарданов калык ончылан ойлымо мутшым яра кодаш тунемын огыл. "Ну мо, тек
председатель лийже
— пиалже тыгай улмаш дыр, — шона Камиль Келаевич. — Тыгеже, тиде колхоз
шотышто
райком бюрон пунчалже ок шукталт. Тидым мыйын пашаштем ситыдымаш семын
аклен
кертыт. "Партий райкомын пунчалжым шуктышаш верч пеҥгыдын шоген кертын
отыл"
манше-влак лийыт... Но Эрбылатов мемнан шинча гычна йӧршынак кораҥ ок керт,
тыгак кидна гычат ок мучышто..."
— Камиль Келаевич, тендан шонымашда могай? Кузе лийман? Йӱклашна перна,
шонем, —
Пекинин шып йӱк дене кутыра.
— Йӱклӧ, — ик мутым гына каласыш Шаймарданов.
Но тидын годым кокымшо бригадын бригадирже Элтыбай кынел шогале да ойым
ыштыш:
— Шкеже, Шумат Эрбылатович, мом шона? Председательлан шогалтыме шотышто
мыланна
мом каласа?
— Да-да, Эрбылатов йолташлан шканже мутым пуаш кӱлеш, — келшыш погынымашым
вӱдышӧ. — Колат, Шумат Эрбылатович? Калык шке шоныметым палынеже. Тышке,
трибунышко, ӱжына.
Сценышке кӱзышыжла, Эрбылатов мом ойлышаш нерген шонаш тӧчыш гынат,
содорышто
нимом тугайым, чонжылан келшышым, кычал ыш му.
— Чылажат шоныдымын-вучыдымын миен лекте, — мане, трибуна воктек толын
шогалмекше. — Сайлен шогалтеда — ышташ тӱҥалам. Нигунамат нигӧмат ондален
омыл. Тыршаш
тӱҥалам, уло вием дене... Ӱшандам шуктен кертам гын, шкемым эн пиалан еҥлан
шотлем.

КОКЫМШО ГЛАВА
Погынымаш эртымын кумшо кечыжлан, касвелеш, ял кыдалан верланыше сельсовет
гыч
тушто дежуритлыше одо рвезе партий райком гыч Эрбыланов лӱмеш толшо
телеграммым
озажлан конден кучыктыш. "Председателю колхоза "Первомайск" товарищу
Эрбыланову
Шумату Эрбылановичу. Завтра, 12 февраля, к 10 часам утра вы приглашаетесь к
ответственному секретарю райкома ВКП(б) Орспаеву Т.В." — лудын лекте да
Шумат да
могыржылан шокшын-йӱштын чучын шоналтыш: "Лӱмешем толшо первый телеграмме.
Такшым ӱжыт шонышым, но тыгежак, телеграмме денак, огыл дыр манынам ыле...
Саде
Шаймардановат ӱжмым вучаш ойлен коден ыле, жапшым гына ыш рашемде. Тидыжым
тудо
ыштенат кертын огыл. Да-а, председательлан сайлен огыт шогалте гын, тудо
мый денем мом ышташ тӱҥалеш ыле гын?.. А вет лӱдыктышак, кумло шымше да
варасе ийласе
йӱштӧ шӱлышым шӱргышкем пуал колтыш. Варажым веле, кунам правленийын у
составшым
палемдаш тӱҥальыч, райком пашаеҥ мыйын велыш изишак левештше шинчаж дене
ончала-ле. Погынымаш деч варасе кас кочкыш годымат лыжганрак кутыралтыш...
Такшым кидше
гыч мучыштымемым шиже. Мутат уке, тудын деч чылажымат вучаш лиеш, сандене
пеш
сак лийман, нимогай амалым пуаш огыл..."
Ик жап тыге шонкален шинчышат, Эрбыланов ваштарешыже шинчыше счетоводлан
телеграмме кагазым шуялтыш:
— Теве луд, Орспаев чӱчӱч шкеж дек унала ӱжеш.
— Тугеже, костенечым ямдылыман, — шыргыжале колхозым почмо годсекак
счетовод пашам шуктышо, писе ушан Пектемыр. Йӱдын пелыштыже кынелтен,
колхозын погыж нерген
иктаж-могай цифрым каласаш йод — чыла радамлен пуа. Тидлан верчынак ик
председателят тудым паша гыч кораҥден огыл, пеленже кучаш тыршен. — Первыяк
кочо леман
шишам налаш ида мондо, комбо шылым обязательно тачак Сакетъямал шӱжарлан
шолтыктыза, — шыргыжалын, мутшым кошартыш илалшырак марий. Тудын нерген
тидымат палемдыман: шке жапыштыже япон сарыште лийын, тушто пулвуйжо деч
кӱшычын эрдыжым япон
пуля шӱтен эртен. Кызытат паремын огыл, эмганыме вер гыч вӱр йӧршан вишкыде
лектеш.
— Шишаже, комбо шылже мый дечем нигунам ок лий, — Шумат счетоводшым
воштылал ончале. — Кызытеш мылам икте раш: мый денем утларак лишыл палыме
лийнеже, чон почын мутланаш тӱҥалеш, манам гын, йоҥылыш ом лий, шонем. Но
мыйже шкемым ончыкташ
гына мийышаш омыл, колхоз кӱлеш нергенат мом-гынат кутырышаш улам. А вот
тидыжлан мый эше ямде омыл, колхознан кӱлешлыкше нерген эше нимом ом пале,
манаш лиеш.
— Шумат Эрбылатович, кызытеш тиде тӱҥ огыл. Орспаев тидым ок тогдае, шонеда
мо?
Тидлан верчын ида азаплане, — Пектемыр Петрович шке озажым лыпландараш
тырша.
— Да, келшем тый денет, — манят, Шумат верже гыч кынеле, пӧлемышт изи
гынат,
мӧҥгеш-оньыш коштын нале да верышкыже пӧртыльӧ.
— Мый гын Орспаевым чынжымак пагалем, — счетоводет Шуматлан эрла мутланышаш
еҥже
нерген мом палымыжым каласкалаш тӱҥале, — ушан айдеме Темыръян Васильевич.
Моло
семын каласаш омак му. Теве мом ушыштыда эре кучыза: тудо шкеж дене каҥашен
ыштымым йӧрата, кеч-могай пашам тӱҥалаш шонен пыште, шкеж дек мие,
каласкале, тидым кузе ыштыман манын, йодылдал колто, ала иктаж-могай
каҥашым пуэда, ала полшен кертыда манын, кутыралтал... Тудлан моло нимат ок
кӱл, шкеж дек лишкырак
ӱжын налеш я воктекет толын шинчеш да, куанен, чон почын мутланаш пижеш.
Теве
жапыштыже Шуматийна колхозлан кол пӱям ышташ шонен пыштен ыле. Ончылгоч
кутырен
келшымышт почеш, мыйымат пеленже нале да Орспаев деке кайышна. Шагат утла
шинчышна тудын кабинетыштыже. Мом пала колым ашныме нерген, чыла
каласкалыш. Первыяк тиде пашалан еҥым ойыраш да Ӱпӧ воктенсе питомникышке
ик-кок арнялан колташ
ойым ыштыш. Шке шӧрлыкыштыжӧ пургед нале да тушеч изирак книгам Шуматийлан
кучыктыш. Варажымат мемнан колым ашнаш ямдылалтмынам эреак эскерен шогыш,
ик гана
веле огыл тольо, — Пектемыр ик жаплан шыпланыш да вара ешарыш: — Кол пӱяна
кызытат уло, но теве колжым гына ик ганат кучен ончен огынал. Тидлан лӱмын
йӧнештарымыжым ыштен ышна шукто. А тудын деч варасе председатель-влак,
молан дыр, кол
ашныме пашам шӧрын онченыт. Орспаеват тидын деч йӱкшыш ала-мо, толмыж годым
ик
ганат тудын нерген мутым тарватен огыл.
— Тау, Петрович, каласкалыметлан. Тыгеже, эрла мый правленийышке толын ом
шого,
вигак Калтасашке лектын кудалам. А тушеч ончычрак пӧртылам гын, тышке
савырналам, — манын, омса дек ошкылын ыле, но, чарналтен, ик йодышым пуыде
ыш чыте: —
Мемнан стройматериал шотышто кузерак?
— Куштылгыжак огыл, — Пектемыр верже гычак тарваныш, — Шумат Эрбылатович,
тендан
ушышто мо-гынат улак, шонем. Ойлыза, Орспаев деч мом йоднеда? Пырня-оҥажым
муына
лийже. А мом чоҥаш?
Эрбыланов верышкыже пӧртыльӧ, пӧлем кӧргым йыр ончале да ойлаш тӱҥале:
— Ончо теве, правленийна могай шыгыр пӧлемеш верланен. Тиде вет адакат
Шуматий
годым чоҥымо ясле пӧртын кухньыжо гына. А правлений тунам, кулаклан шотлен,
ялна
гыч поктен колтымо Эргыбайын кок пачашан пӧртшын ӱлыл пачашешыже верланен.
Кӱшыл
пачашыштыже ялсовет ыле, тудо кызытат туштак. Тевыс кызытсе семын
телеграммым
нумал кондыштман огыл ыле. Туштак телефон, иктаж-кушко йыҥгыртынет,
пожалысте,
пӱтырал Калтасасе телефонисткылан да кӧ дене кутыраш шоныметым увертаре: ик-
кок
минут жапыште кӱлеш еҥет дене мутланенат налат. Тушто председательын,
счетоводын
пӧлемышт посна ыле. А тыште пий вӱта гай шыгыр пӧлемыште шинчылтына. А
кунам калык толын погына — савырнашат ок лий, шыгыр-шыгыр. Мый кеч
правлений конторым
чоҥаш пушеҥгым йоднем.
— Мыят ойда дене келшем. Правленийлан гына огыл, шукыракак йодса, иктаж
шӱдӧ —
кок шӱдӧ кубометрым йодса, — куанен колтыш Пектемыр. — Правлений конторым
чоҥаш
кӱлмӧ нерген шуко гана мутым тарватенам, но иктыжат оем дене келшен огыл.
Зайнаш
гын шкенжым жаплан гына сайлен шогалтыме еҥлан шотла ыле...
Эрбылатов мӧҥгыжӧ школышто ыштымыж годсо деч ятырлан вараш кодын пӧртыльӧ.
Вургемжым, портышкемжым кудашынат ыш шукто — ӱдыржӧ-влак йырже толынат
пӱтырналтыч.
Омса лондемыште шинчыше ачаштын ончыланже тавален верланышт.
— Ачай, молан тынар шуко кучалтыч? — йодо кыдалаш ӱдыржӧ.
— Ачай, таче адак тунемшет-влак тыйым ӱжаш тольыч, шортын-шортын ойлен
толашат,
— увертарыш эн кугу ӱдыржӧ Рая. Тений тудо кумшо классышке коштеш. — Молан
тый
нуным коден кайышыч? Молан председатель лияш келшышыч? Тунемшет-влакын
шинчавӱдыштым ужын, мыят шым чыте, шортын колтышым...
— Кӧмыт толыныт ыле? — йодо Шумат.
— Сакеван Ленаже, Айтук Борис, Эштыган Валя да Маренан Натальяже. Тыйым шке
декышт ӱжыт, пашат шуко гынат, эрла мияшак тырше, ачай, — Рая сӧрвалыше
йӱкын ойла.
— Эрла ом керт, ӱдырем, эрла Калтасашке кайыман, районнан эн кугу вуйлыкшо
шкеж
дек ӱжыктен.
— О-о, ачайна эрла Калтасашке кая, мыланна мом-гынат тамле настам конда.
Ачай,
мылам мом кондет? — Валя ӱдыржӧ тӧрштылаш, йыр пӧрдаш тӱҥале. — Лампасийым
нал,
йӧра... Лампасийым да эгерче гай мӱгиндым. Налат вет, ачай? — — вычыл-вычыл
койын кутыра туш падыраш гай изи ӱдыр.
— Налам, ӱдырем-влак, чылаландат мом-гынат налын кондем, — верже гыч
кынелшыжла,
Шумат лыжган кутыра. — Колат, авашт, эрла райцентрышке коштын толаш перна.
Эррак
кынелына, лу шагатлан Орспаевын пӧлемыштыже лийман.
— Тӱҥале ынде, тӱҥале... — Сакетъямал кумылдымын пелештыш. — Школыштет
годым нигушко вашкаш ок кӱл ыле, мӧҥгышкынат тыге вараш кодын толын отыл, —
председательлан шогалаш келшымыжлан тудо марийжылан алят сыра.
— Сакет, — пелашыжым эре тыге ныжылгын лӱмда, а таче гыч поснак порын
кутыраш
тырша, — шыдетым темдалашак тырше, кеч тыйже чонетым ит пуштыл. Мыйын
председатель лияш келшымем ден келшыдымемым иктат ончаш ок тӱҥал ыле, садак
сайлен шогалтат ыле. А калык сайлымеке, отказым пуаш сай огыл. Тидыже вет
тылатат ок келше, калык ваштареш каяш мыят, тыят она тошт ыле. А мый тылат
эше тидым каласем:
кунам мыйым председательлан шогалташ манын, чылан рӱжге кидыштым нӧлтальыч,
шкемым пыкше кучен сеҥышым, теве-теве шинчавӱдем чӱчалтеш. Тыгайым але
марте ик ганат шижын омыл. Тый верчет вет ик-кок еҥ гына огыл, а уло ял
калык шке йӱкшым
пуа!
— Йӧра-йӧра, лыплане... Ончо, йочат-влак кузе сагыненыт, воктечетат огыт
кораҥ.
Моло годсыда гае теве тачат ны модын ышда керт, ны урокыштым ышташ шыч
полшо.
Эсогыл кечывалланат кочкаш шыч тол...
— Кузе туге? — ӧрмалген колтыш Шумат да шкежак вашештыш: — А вет чынжымак
кочде
коштмемым монденам... Да, толын омыл, лач кечывал кочкыш жапыште сӧсна
фермышке
каяш перныш... Ит сыре, Сакет, тунемашет перна, тыгай шыгыр кече
ончыкыжымат шуко лиеш. Чыташет перна.
— Айста, ӱдырем-влак, ӱстембаке кочкышым погена, — Сакетъямалын йӱкшӧ утыр
тоштысыжла йоҥгаш тӱҥале.
Ватыжын лыжганрак да лыжганрак кутырымыжым колыштшыжла, Шумат шке семынже
шонкала: "Мутат уке, Сакетемлан ынде йӧсырак лиеш: йочана-влакым ончымо
сомыл пӱтынек
тудын ӱмбак возеш. Адак окса олмеш трудоденьым сераш тӱҥалыт, школысо семын

кӱсеныштем окса лиймыжым чарна докан".
Кас кочкыш деч вара Раяже ачаж ончыко домино паҥга-влакым конден пыштыш да
тудымат моло годсо семын пырля модаш ӱжӧ, а эн изишт, Валяшт, ачаж ончылан
пырыс
игыла пӱтырналт возо. Тудо тыге малаш возаш тунемын. Тачат тыгак лие —
шукат ыш
лий, Валюшыжо кыжгыктен папалтенат колтыш. Сакетше тудым тӧшакышке наҥгаен
пыштынеже ыле, но Шумат ыш пу.
— Тек изишак ончылнем мала, — мане, йочажын шке ончыланже кыжген мален
кийымыжым
тудат йӧрата. Тидым тудо пиалланак шотла, а пиал нигунам койын ок тол, тудо
шиждымын-койдымын, пален-палыде, тыйын чонышкет шыҥа. Кӧ гын тидым тогдаен
шукта, а
кӧ ны огеш шиж, ны огеш уж. Ятыр жап эртымеке веле, айдеме тыгай тат нерген
чонжылан лайыкын-луйыкын чучмым шижын шонкалаш тӱҥалеш, "Эх-хо-хо, кушко
каен йомыч
гын тунамсе шерге кечына-влак?" манын, эртыше пиалан жапшым шарналта.
Ик корнын модын пытарымекышт, Шумат ӱдыржӧ-влаклан домино паҥгалам лугаш
кӱштышат, изи Валюшыжым, эплын-эплын нӧлталын, тӧшакышке наҥгаен пыштыш,
адак домино
дене модаш пӧртыльӧ. Лӱмынак каза лийын, ик гана веле огыл ӱдыржӧ-влаклан
оҥай
да пиалан татым пӧлеклыш, кугу капшылан шыгыр улмым ончыде, ӱстел йымаке
пуредыш.
Моло годсыж гаяк вӱташкат коштын тольо, таче-эрла презылышаш ушкалыштым
ончал
пурыш.
Эрлашыжым Эрбылатов пожаркыште шогышо имньым кычкыш да корнышко лекте.
Игече
ояр, йӱштӧ. Каваште шӱдыр-влак чӱчкен йӱлат. Шумат коклан тер гыч вола да,
изишак ыраш шонен, кошовка эҥертышым кучен куржеш. Ырен шуэшат, адак
верышкыже
кӱзен шинчеш, имньыжым покталта. "Йӧра кеч Сакетем мыйым вашке умылыш...
Ато погынымаш деч вара икмыняр жап мӧҥгына титакым ыштыше пырыс игыла шып-
шып толын
пураш тыршем ыле..."
Шонкалымаш шӱртыжӧ Шуматым шижде самырык жапышкыже, Сакетъямал дене келшаш
тӱҥалме кечылашкышт пӧртылтыш. Шуматын ачаже, Эрбылат, яллан ик поян да
пеҥгыде
озалан шотлалтын. Викончымаш манме чодырасе аланыште тудын мӱкшотарже
лийын.
Тушто шӱдӧ утла омарташте мӱкш ешлам ашнен. Мӱйым кӱзымӧ жапыште Эрбылат
тушто
илен. А кунам колхозлам почаш тӱҥалыныт, тудо "Мылам ынде нимо ок кӱл,
шоҥгемынам" манын, чыла мӱкшыжым колхозлан пуаш лийын. Вуешшушо,
Красноуфимск олаште
педтехникумым тунем лекше Шуматшылан тыге умылтарен: "Шочмо ялем мылам нимо
деч
шерге, тудым мый нигунам ом кудалте, уло поянлыкем пуэм, а шке ялешем,
элешем
кодам. Тый, ужам, совет элын еҥже лийын кушкынат, мый денем келшет, шонем".
Тыге
тудо тора верышке поктен колтымо деч утлен кодын. Эрбылатын колымыжлан ынде
кум
ият шуэш. "Ушыжо ситен ачамын", — шоналтыш Шумат, терыште шинчышыжла.
Нэп ийлаште, ик кеҥежым, Эрбылатын пошкудо ялышке марлан лекше шӱжаржын
Яндалче
ӱдыржӧ Шуматмыт деке унала толын. Лач мӱйым кӱзымӧ жап лийын. Ачаже
мӱкшотарышке
кайымыж годым Шуматлан уна ӱдырым мӱй кочкаш намияш шӱден коден. Тушко
погынаш
тӱҥалмеке, Яндалче увертарен:
— Мый тендан ялышке шкетын толын омыл, йолташ ӱдырем дене коктын улына.
Тудо Шакиймыт деке тольо. Мӱкшотарышке Сакетъямалымат пырля налаш кӱлеш,
шонем.
— Пеш сай, обязательно пеленна налына, — веселан каласен Шумат, а шке
семынже
шоналтен: "Ну мо, ончалына тыйын йолташетым, могайрак тудо..."
Тунам Шумат педтехникумышто тунемеш улмаш, кокымшо курс деч вара мӧҥгыжӧ
каникуллан пӧртылын. Самырык рвезе, да эше студент, тудо ялысе моло рвезе-
влак деч
чотак ойыртемалтын, вургем денат, шкем кучымо, илышым палыме да умылымо
шотыштат. Рвезын ӱмбалныже йожек шӱшан ош тувыр, шем шаровар, йолыштыжо —
йылгыжше
ката. Шеҥгек шерме ӱпшӧ кудыргалын кия, кандалге-ужаргырак шинчаже эреак
веселан, порын онча.
Шумат ден Яндалче Шакиймытын сурт турашке толын шуынытат, студент рвезе
капка
воктенсе теҥгылеш верланен, шӱжаржым йолташ ӱдыржым ӱжын лукташ колтен.
Ӱдыр
капкам веле почын шуктен — ваштарешыже кугу ош пий оптен-оптен толаш
тӱҥалын.
Унаеҥ, лӱдын, мӧҥгеш чакналтен да капкам тӱчын.
— Мо, ынеж пурто мо? — Шумат йодын да, верже гыч кынелын, капка деке
ошкылын,
кудывечышке пурен шогалын. Лач тидын годым пӧртӧнчыл омса почылтын, тушеч
кӱкшӧ,
спайле кап-кылан ӱдыр лектын шогалынат, яндар йӱкын кычкырал колтен:
— Ошеч! Ошеч! Мыйын йолташ ӱдырем ӱмбак ит опто! На, Ошеч! На теве тылат
кинде
шултыш... — шкеж дек лишемше пийын шӱйысӧ оҥгыжым кучышыжла, ӱдыр капка
велыш
ончалын — тушто Яндалче огыл, а рвезе шога. Ӱдыр вигак тогдаен: тиде
Яндалчын
Шумат изаже, кудыж нерген нуно шагал огыл кутыреныт, сандене, нимыняр ӧрде,
ош
пӱйлажым ончыктен, шыр-р воштылалын да веселан кутыралтен колтен:
— Тӧрза гыч ончальым — капка воктене Яндалчым ужым, а пӧртӧнчыл омсам почым
—
тудо огыл, а те шогеда. Те Яндалчын чӱчӱжӧ, Шумат, улыда, шонем. Йоҥылыш ом
лий?
— Уке, йоҥылыш от лий...
— Тендан нерген шӱжарда изишак каласкален...
— Сакетъямал, палыме лийза: тиде мыйын чӱчӱм, Шумат, — кудывечышке пурен
шогалше
Яндалчын йӱкшӧ шоктыш.
— Теве тый могай улат! — кӱкшӧ, вичкыж кыдалан ӱдырым йӧратен ончалын,
студент
рвезе куанен пелештыш да эше ик моктеммутым ешарыде ыш код: — Тый чылт
йӱксӧ
улат! Чынжымак, йӱксӧ...
— Ой, тыгежак ит мокто. Могай мый йӱксӧ? Пошкудо ялешда шочын-кушшо
Сакетъямал
гына улам. Ида мокто — мыйым вожылтареда... Айста пӧртышкӧ пурена. Яндалче,
Ошеч
деч ит лӱд, мый тудым кученам, ом колто. А такшым так гына опта, ок пурл.
Мый
тудым йолыштен толам, а те пӧртышкӧ пурыза.
— Ит вашке, Сакет, шуына. Ме тыйым пеленна ӱжаш пурышна. Мӱй кочкаш каена.
Шумат
чӱчӱмытын мӱкшотарышкышт. Кузе, миет? — уна ӱдыр-влак икте-весышт дене
кутырат.
— Да-да, Сакетъямал, ме тыйым налаш пурышна. Ачам когыньдамат мӱй кочкаш
намияш
кӱштен кодыш, — Шуматат нунын кутырымашкышт ушна.
Шӱжаржын "Сакет" да "Сакет" манын ойлымыжо оҥайын чучо да Шумат йодде ыш
чыте:
— Молан "Сакет" манат? Сакетъямал огыл мо?
— Ме, ӱдыр-влак, ялыштына тудым эре тыге лӱмдена...
— А тудо тидын дене келша мо? — адак йодо рвезе.
— Келша, огеш сыре. Ме вет тудым йӧратена да тыге лӱмдена.
Сакетъямал пийым йолыштен пӧртылят, самырык-влак пӧртышкӧ кутырен-кутырен
пурышт.
— Изишак вучалташ перна, Саскай акам пошкудышкышт кайыш, "Шуко ом иле,
вашке
пӧртылам" мане, — увертарыш Сакетъямал.
— Эше жапна уло, — Шумат таче первый гана ужмо ӱдыр деч ончалтышыжым
изишланат
кораҥдыде пелештыш, ушыжо эре иктым шона: "Могай тый мотор, шымавуч гай
вияш
кап-кылан улат..." — Те погынаш тӱҥалза, Саскай акада толын шумешке
ямдылалт шогыза, а мый тендам кудывечыште вучем, — Сакетъямалын чурийышкыже
шыман ончалын,
омса деке ошкыльо рвезыеҥ, а ушыжо ӱдырым тӱрлӧ велым вискала: "Тыгай
моторым
эше ужынат омыл... Кап-кылже могай! Кӱкшӧ, вичкыж, йӱксын гай кужу шӱй...
Ӱпшӧ,
ӱпшӧ! Чылт кыляш да пулвуйжымат эрта. Йытын пеледыш тӱсан канде шинча... А
вет
йӧршынат ӧрын-вожыл ок шого, чолган, туран ончышан. А вигак кутыраш тӱҥале,
чу,
тиде палыдыме рвезе манын, аптыранен ыш шого... Кӧн пиалешыже шочын-кушкын
гын
тиде Сакетъямал?.. Очыни, каче-влак почешыже кӱтӱ наре коштыт... — Шуматын
чонжо
коршталтен колтыш. — Ой, уке-э, тиде тугай лийшаш огыл, почешыже
пӱтырналташ волям пуышаш огыл тыгай чолга ончалтышан ӱдыр", — сайым эре сай
велышкак савыралаш
тыршыше рвезе Сакет нерген порым гына шоналтыш.
— У-у, могай шерге уна мемнан суртыш толын! — Шумат шеҥгелне ӱдырамаш йӱк
шоктыш. Сакетъямал нерген чон вургыж шонкалымыж дене капка почмым, воктекше
еҥ лишеммым шижынат огыл кудывечыште шогылтшо рвезе.
— Поро кече, Саскай акай! — Шумат озавате дене лыжган саламлалте. — Унадам
мӱкшотарышке наҥгаяш шонен пурышна. Ачам мӱй кочкаш намияш ойлен кодыш
да...
— Пеш йӧрен, пеш йӧрен. А тый, шольым, молан тӱнӧ шогылтат, пӧртышкӧ огыт
пурто
ала? — Саскай йодылдыш.
— Чият, корнышко погынат, мешайкалаш огыл манын, мый шке лектым.
— О-о, тыге огыл, шольым, тыге огыл, кунам пӧрык толшо уна улат, да тыге
кукшын
гына, чайым йӱктыде, унам ыштыде колтыман огыл. Айда, эргым, пӧртышкӧ
пурена, —
кокла ийготым эрталше ӱдырамаш чон почын кутыра.
— Пурем, кокай, пурем, тыйын мутетым колыштде, йодметым шуктыде ок лий...
Озавате, вычыматен-вычыматен, пӧртӧнчык кӱзыш. Шумат семынже шоналтыш:
"Могай
поро чонан айдеме! Ӱмбала-ӱмбала я "шольым", я "эргым" малден колта,
ныжылгынныжылгын кутыра, шомакше чонышко ӱйла шыҥа. Темынат гынат, чайжым
йӱдет от кай,
моло йӧрваржымат пурлал ончаш келшет. А вет эре тыге, икте-весылан чон
порылыкым
ончыктен, айватым, сайым тыланен, келшен, татун илыман ыле..."
Шумат омсам веле почо, Яндалче шӱжарже вуйшийме семын кутыраш пиже:
— Изай, ончо, Саскай кокай чайым веле шындынеже. Ӱстел коклашкем пуртен
шындыде,
нигушко ом колто, манеш.
— Шӱжарем, мыят ондакше тый семынетак шоналтышым, темынна, чай шумым вучаш
она
тӱҥал, корнышко лектына, маньым, но кунам тудын уло чон порылыкшым ончыктен
кутыралмыжым кольым — кокайнан ойжо дене келшыде шым керт. Кугырак еҥын
кумылжым
ужман, мутшым колыштман. Туге огыл мо, Сакет?.. Ой-ой, мый йоҥылыш,
Сакетъямал.
Ит сыре, пешак йодам, — ӱдыр ӱмбак титаканла ончен, сӧрвален кутыралтыш
Шумат.
— Тый нимынярат йоҥылыш шыч лий, пеш чын ойлышыч, пеш чын. Мылам "Сакет"
манме
поснак келша, йолташ ӱдырем-влак чылан тыге лӱмдат. А рвезе еҥ деч тыге
ойлымым
колаш эшеат сай! — ӱдыр Шумат ӱмбак тура ончен ойла.
— Туге гын, от ӧпкелалт гын, мыламат сай, — ӱдыр чон дек чакеммыжым шижын,
рвезе
куанен пелештыш.
А Саскай ӱстембаке кочкышым нумалеш, Яндалчымат тиде сомылыш ушен. Шумат
нуным
йыштак эскерале гын, ӧрынат колтыш. Ӱстембалне мо гына уке! Эн покшелне —
ӱй
ате, воктенже шӱльӧ эгерчан пулашка. Нунын йыр посна мӱйым, шӧрым,
падыштыме киярым, лампасийым оптымо атылам.
— Шичса, унам-влак, ӱстелтӧрышкӧ шичса. Вучыктышым ынде, изишак
юватылыктышым.
Тый, Шумат шольо, пӧръеҥ рвезе семын, ӱстелтӧрышкак пурен шич. А Яндалче
шӱжаремым изаж воктеран вераҥдена. А Сакетъямал шӱжаремым тиде гана ӧрдыж
олымбалан
шындалам. Сампоремын шолын лекмешкыже, ӱемым тамлалза, киярым пурлалза,
эгерчымат ӧрдыжеш ида кодо. Сакетъямалем толмо лӱмеш таче лӱмын кӱэштым, —
шкеже ӱстел
воктелан пӱкен дене верланышыжла, Саскай чарныде вычымата.
Тидын годым самовар вӱдат шолаш пурыш.
— Тевыс сампорнат парым тӱргалтыш. Сакетъямалем, тылат пашам пуаш перна.
Юмыжак
капым пуэн шол тыланет, шӱжарем! А вет шочын вочмет годым кынер кутыш веле
ыльыч. Кӧ шонен тунам, тыгай кӱкшӧ да спайле кап-кылан ӱдыр лият манын! Юмо
рыскалым гына пуыжо ыле... А ӱдыръеҥын рыскалже — могай марийлан
логалмаште. Мый гын
уло чон дене ушан-акылан еҥлан верешташ тыланем, — Сакетъямалын самоварым
ӱстембак нӧлталмыжым эскерышыжла, поро оза кутыра да кутыра. — Ушан
марийлан логалат
— ӱмырет ӱяк-мӱяк илен эрта...
Шумат Саскай кокан кутырымыжым шулен колыштеш да шке семынже шонкала:
"Кушеч тынар мутшо лектеш? Вет вӱдла йогас. Умшажат ок нойо. Тевыс могай
кутырчык улмаш
мемнан Саскай кокайна! Уке, кутырчык гына огыл, а мастарак, мутмастар!
Тидат шагал, эше ушан-шотан, поро-поро чонан, чыла мастарлыкшат лач тудын
поро чонжо гыч
лектеш".
— Теве икте гына ок сите: ачашт мӧҥгыштына ыш лий, да мый тудын деч посна
пӱрым
шым лук. Шумат шольыкаемлан изишак подылдалман ыле, кеч-мо гынат пӧръеҥ
рвезе.
Кунам тудо эше мемнан деке тыге толеш? Ай, шкежат жапыштыже шоналтен шым
шукто,
ачаштын укежымат ончыман огыл ыле. А ынде жап эртен, да шкеже ойлышт
шогылтам...
— Саскай кокай, — содорракын пелешташ тошто Шумат, — пеш сай, лач гына.
Шкемым
мый тыгайлан эше кушкын шушылан ом шотло. Чон почын ойлем: вуйым аҥыртышым
эше
ик ганат тамлен ончен омыл. Тунем лекде, пашам ышташ тӱҥалде, тугайым
кидышкат
ынем нал. Кокай, ме, тунемше-влак поснак, яндар уш-акыл дене волгыдо,
пиалан
илышым чоҥаш шочынна, Ленин, Сталин вождьна-влакын туныктымышт почеш мланде
шарын кудымшо ужашешыже эн пиалан илышым чоҥаш тӱҥалына. Мыланна тыгай кугу
пиал
логалын. Шонымаштем, ме тудым ыштен шуктена, тӱнямбалсе чыла калыклан
пиалышке
корным ончыктена...
— Ой, Шумат шольым, кузе моторын умылтарен моштет улмаш! Тунемше еҥ гын,
тунемшак, илышын кушкыла кайымыжым, ончыкыжым мо лийшашым чыла пала. Тау
тылат, шольыкаем, тыге умылтарыметлан. Мемнан кушмо пагытыште тунемме
нерген шонкален огынал. Вуешат от шу, ава ден ача марлан каяш ямдылалташ
тӱҥалаш шӱдат. Тувырлык
вынерым куаш туныктат, мом да мынярым ямдылыметым эре эскерат. "Таче-эрла
марий
ончаш толын кертеш — тыйын чылажат ямде лийже" манын чыштырат. Кнага,
кагаз, карандаш нерген мутымат от кол. Кнагам тусо сӱретлам ончаш гына
кидышкет налат.
Тудыжат ава-ача уке годым веле...
— Саскай кокай, кочкышлан, чайлан кугу тау! — Яндалче ӱстел кокла гыч
лекташ
тӱҥале. Тудын почешак Сакетъямалат чайгоркажым погалтыш да самовар воктек
шӱкале.
— Эй, ӱдырем-влак, молан тыге вашкен лектыда? Тыгай шокшышто чай пеш келша,
эше
йӱаш кӱлеш ыле, — поро ӱдырамаш йырымла.
Шумат тарваныш.
— Кокай, мыят кочкынат, йӱынат темым. Кугу деч кугу тау шокшо чаетлан,
тамле
кочкышетлан. Тылечат кугурак таужым мый, Саскай кокай, тыйын путырак
лыжган, порын кутырен моштыметлан ойлем. Каласкалыметым умбакыжат колышташ
манынак, эше
ятыр корка чаетым йӱын шинчем ыле, да умбакыже ок лий, тушто, — рвезе оҥжо
деч
ӱлыкрак кидше дене ончыктышат, шыргыжале, — вер кодын огыл. Тыге ныжылгын,
чонышкак шыҥдарен ойлыметым колышташ мый, Саскай кокай, тендан деке иктаж
гана
лӱмынак толам, — ӱстелтӧр гыч лекшыжла, рвезыеҥ ойла.
Корно мучко веселан кутырен, мыскарам ыштылын ошкылмышт дене самырык-влак
мӱкшотарышке миен шумыштымат ышт шиж. А тушто нуным Эрбылат кугыза вучен
шоген. Тудын
эргыже тора гыч толшо уна-влакым пӧртыш намиен веле пуртыш — шоҥгыеҥ
ӱстембалсе
киндерке ӱмбач вынер леведышым кораҥдыш да карышан мӱйым оптен ямдылыме
пулашкам
конден шындыш. Тыгай тамлым ужын, самырык-влакын вигак шӱвылвӱдышт тольо,
да Эрбылатын ончыктымо верышке кидыштым мушкаш ошкыл колтышт.
— Шумат, уна-влакым сийле, а мый мӱкшым эскерем, ик-кок еш игым ойырышашла
толашат, — манят, Эрбылат омса дек ошкыльо. — Кӱлеш гын, мӱйым ешаре, окна
воктенсе
ӱстелыште.
Унаеҥ-влак "Ынде огым, ом керт" манмешкышт мӱйым кочкычат, яндар южышко
лектыч.
Тыште моткоч сай, но икте гына йӧнан огыл: мӱкш-влак чарныде чоҥештылыт,
эскерен
шыч шукто, кидетым утыжым солалтен колтышыч — тамле мӱйыштлан ак олмеш
пӱшкылынат пуат.
Кече чотак волымо годым самырык-влак, Эрбылат кугызан тӱрлӧ шудо дене
шолтымо
чайжым йӱын, эше ик гана мӱйым кочкын, корнышко тарванышт.
— Ой, кугызай, умшам кочештмешке кочкым, мӱкш ешда эре шукемже, эше толын
кочкаш
пуйыралтше, — кутыралтыш Яндалче.
— Тыге сийлымыланда Юмо тыланда чылажымат кум пачаш артырен пуыжо, —
Сакетъямалат шке шонымыжым яндар йӱкшӧ дене йоҥгалтарен колтыш.
— Тау тыгай поро сугыньланда, ӱдыр-влак, — эркынрак вашештыш мӱкшотар оза.
—
Тый, ӱдырем, Яндалчынан йолташыже, кӧн икшывыже лият вара? Шонымаштем, ават-
ачатым палышаш улам. Киябак ялыште шуко гана лиялтын, шуко ешым палем...
— Ачам — Апук, авамым Кӱлямал маныт. Нунат тыйым, Эрбылат кочай, палат,
шонем, —
Сакетъямал поснак порын умылтарыш Шуматын ачажлан.
— Э-э, Апукын ӱдыржӧ улат улмашыс... Кузе ом пале, пеш палем, мӧҥгыштыдат
лийынам. Тугеже ачат-аватлан саламым каласе. Тыге вашлиймына нерген ойлен
пу, Сакетъямал ӱдырем. Пеш йӧрен, пеш йӧрен тыге погынен толмыда,
ончыкыжымат толын
кошташет Юмо ыҥгайым пуыжо, — шоҥгыеҥ шке шонымыжым кутыралтыш.
Эрбылат кугыза самырык-влакым чодыра корно дене изишак ужатышат, почешышт
ончен
шоген кодо.
Ялышке пӧртылын, кок суртыш ойырлен кайымекышт, Шуматын чонжылан йокрокын
чучаш
тӱҥале, ушыж дене эре Сакетъямалым шона, тудын пеленак лиймыже шуэш. Кас
кочкыш
деч вара Шумат ӱдыр-рвезе-влак модмашке миен толына манын аважлан
каласышат, Яндалче дене пырля уремышке лектын ошкыльыч. Рвезе вигак
Шакиймыт сурт велыш корным кучыш.
— Ужамат, чонет Сакет декак шупшеш, — шыргыжале шӱжарже.
— Тудын дек, — вашештыш рвезе. — Мом ыштет, шканемат оза лийын ом керт,
ушыштем
эре Сакетъямалет... Мый уремеш кодам, тый тудым ӱжын луктат.
Тӱҥалтыште кумытынат пырля коштыч. Самырык-влак модмаште лийыч, ик-кок гана
чыла
дене пырля "кандырам пунен" куштышт, парым кычалынат модыч. Ик жап гыч
Шуматын
шӱжарже шкеж гаяк ӱдыр-влак деке кумылын ушныш. Тыге Шумат ден Сакетым
шкетыштым
коден кайыш. Нунат модмо вер гыч ӧрдыжкӧ кораҥыч. Мыняр торашкырак каят,
тунар
икте-весышт дек чакрак лишемыт. Коктынат икте-весыштым уло чонышт дене
шижыт:
утыр лишкырак чакеммышт, чон ныжылгылыкым ончыктымышт шуэш. Теве Шумат
ӱдырын
кидшым кучыш, эркын кормыжтыш. Ӱдырат вашештыш. Тидын годым рвезын шып
пелештымыже шоктыш:
— Сакетъямал, Сакет...
— Шумат, тыгай мотор, ныжылге шӱм-чонан Шумат, — ӱдырат йӱкым лукто.
Ӱдыр ден рвезе икте-весышт деке эшеат чакемыч. Шумат, кидшым ӱдыр кид гыч
мучыштарен, тудым кыдалже гыч кучыш. Ӱдырат тудым тупшо гыч ӧндале, рвезым
шкеж дек
эплын шупшыльо.
— Ой, Сакет, палет мо тый тидым? Вет тый мылам тугай кугу пиалым конденат!
Тыгай
пиал лийын кертме нерген мый тымарте паленат омыл...
— Мыят тыгайым таче гына пален нальым, — ӱдырат шке ойжым пыртак шӱлештын
пелештыш.
— Тау, Сакет, мемнан ялышкына толметлан, — рвезат пышкемалтше йӱкын кутыра.
— Шканетат тау. Тау аватлан, тау ачатлан! — Сакет утыр ылыжеш, куанжым
тӱжваке
луктеш. — Таче ачатым ужым. Тый ялт тудын гай улат, ачатым уэмденат. Тудат
самырыкше годым тый гаетак мотор лийын, вес семынже, чевер... Но мый пӧръеҥ
рвезым
"мотор" манам.
Шумат йолжым эркыштарыш, ӱдырат олянрак ошкылаш тӱҥале. Вашке коктынат
чарнен
шогальыч, да Сакет, рвезе дек савырнен, тудым кок кидше дене шокшын-шокшын
ӧндале.
Умбакыже Шумат мом ыштымыжымат ок шарне, ик жап гыч веле ушым налмыла лие:
когыньыштынат тӱрвышт ваш ушненыт, кидышт капышт йыр пӱтырналтыныт.
— Ой, Сакетем, ой, пиалем! Таче улмаш мыйын рыскалын вийжым, йӧратымашым
первый
гана шижме кечем, — ӱдырын чурийжым шке оҥышкыжо эҥертаренат, лыжган-лыжган
кутыра Шумат.
— Шуматем, йӧратымем! Тӧлдӧ ялыште тыгай рвезым вашлиям манын шоненат омыл,
—
ӱдырат шокшын-шокшын кутыра. — Тиде верым, ялдам, тачысе кечым ӱмырем мучко
шарнен илаш тӱҥалам.
— Ӱшанем мый тылат, Сакетем, ӱшанем, — Шумат ончык тарваныш, ӱдырымат
пеленже
ошкылыктыш. — Кузе те Яндалче шӱжарем дене мемнан ялыш толаш тарваненда? Мо
тендам тышке кондыш?
— Юмо, Шумат, Юмо конден! Мемнам ваш ышташ, икте-весынам палдараш манын,
лӱмын
тыге ыштен. Мый изиэм годсекак тыге шонем: "Тӱняште чылажат Юмо пуйырымо
дене
ышталтеш".
— Келшем оет дене, — манят, Шумат ӱдырым ӧндал-шупшал пытарыш. Коктынат,
руштшо
гай лийын, икте-весыштым ӧндал шогышт.
Тыге мутланен, коклан чарналтен, нуно Тӧлдӧ уремла мучко мыняр коштыч —
шкештат
огыт пале.
Пытартышлан нуным йолышт шкеак Шакиймыт сурт ончыко кондыш. Капка воктенсе
теҥгылеш верланышт. Ик жап гыч окна почылтмо йӱкым кольыч. Шумат, кынелын,
тӧрза
дек эркын лишеме, лыжга йӱкым лукто:
— Саскай кокай, ме Сакетъямал дене коктын тыште улына, ида йомдаре, удамат
ида
шоно. Сакет вашке пура.
— Поро мутетлан тау, Шумат эргым. Мыйымат умылет, шонем...
— Шканет тау шинчавылыш лийметлан, Саскай кокаем, — манят, рвезе верышкыже
пӧртыльӧ.
Сакет тудын ваштареш кынел шогале, кок кидшымат рвезын вачыш пыштыш.
— Ик татланат ойырлыде, эре пеленет лиям ыле...
— Мыят, мотор йӱксем, йӧратымем-чеверем...
— Туге гынат ойырлашна перна, тылатат, мыламат каналтыман, шкенан деч
кугурак-влакланат чон ласкалыкым пуыман, — Сакетъямал, качым шкеж дек
чакемден, тудым
шокшын-шокшын шупшалеш.
— Оет дене келшыде ом керт, жап чылалан оза, маныт. Тачеш ойырлена. Эрла
вашлиймешке айда капкат марте ужатем, — манят, Шумат Сакетым кидышкыже
нӧлтале да,
капка ончык намиен, мландышке волтен шогалтыш.
Кум кече Тӧлдыштӧ илымеке, уна ӱдыр-влак мӧҥгышкышт погынаш тӱҥальыч. Шумат
нуным ачажын оргамакше дене Киябак марте намиен кодыш. Ялышке ыш пуро, пасу
капкамат ыш почыкто. Ойырлымышт годым арня-арнят пеле гыч толаш сӧрыш гын,
ныл-вич
кечымат ыш чыте, кушко кайымыжым аважлан шижтарышат, эр кече денак пакча
шеҥгел
корно дене чолган ошкыльо...
Сакетъямалын умылтарымыж почеш Шумат, нигӧ деч йодде, йӧратыме еҥжын
суртшым кычал муо. Но пӧртыштӧ Сакетын шольыжо ден шӱжаржым веле вереште.
— Олыкышто улыт, шудым ыштат, — кугурак-влакын кушко кайымыштым умылтарышт
йоча-влак. Шумат Сакетын шольыжым пеленже нале да корныш тарваныш.
Вучыдымын миен лекмыж дене тудо Сакетъямалым чотак вожылтарыш. Тидым ужын,
Шумат
тымарте шкежат палыдыме чолгалыкым ончыктыш:
— Мыйым ида вурсо, идат воштыл, орадыланат ида шотло. Мый Тӧлдын улам,
кушко
ӱдырда унала миен тольо. А йолташыже, Яндалче, мемнан родына... Те,
Сакетъямалын
ачаж ден аваже, кужу илыш корным эртенда, илышым умыледа. Кунам Сакетъямал
ден
Яндалчым ялышкыда ужатен конден кодышым, чон ласкалыкем йӧршынак йомо...
Шкенданат самырык жапда лийын, теат икте-весыда деке корным кычалында да
муында. Мемнамат умылыза. Теве кенета вожылалше Сакетъямалдам ончем да
шкемым вурсем, нимом
шижтарыде толмем дене тудым чотак вожылтаренам. Мый титакан улам. Туге,
Сакетъямал? Мый чыным ойлем?
Тарай гай йошкаргыше ӱдыр ик мутымат ок пелеште, вуйым кумык сакен шога.
Аваже
коклашке пурыш:
— Йӧра, рвезыеҥ, тыйым умылена лийже, она воштыл, она вурсо. Тидлан амалат
уке.
Шкеже тый кӧ лият вара? Ачат-аватмыт кӧ улыт? Тӧлдӧ-влакым ме ятырыштым
палена.
Тыгай йодышлан куанен, Шумат ласкан шӱлалтышат, кӱчыкын ойлен пуыш:
— Ачам — Эрбылат, авам — Янсуло. Суртна кыдал лоҥгышто...
— Э-э, ачатымат, аватымат пеш сайын палена, — тымарте шып шогышо Апук
веселан
кутыралтыш. — Сӱрем годым ик гана веле огыл ме нунын дене пырля лийынна. —
Еш
вуйлык ончыко тарваныш, рвезе дек лишеме, кидшым шуялтыш. — Теве тый кӧн
эргыже
улат! — Шуматын шинчашкыже ончен ойлаш тӱҥале. — Эрбылатын Шуматше! Ончал,
Сакетемын аваже, мемнан ужмо ньога могай мотор эрге лийын шогалын! Айда
лишкырак эрте, тыйым ме шкенан кугу уналанна шотлена, — самырык еҥын кидшым
рӱзен-рӱзен кутыра пеҥгыде туп-вачан пӧръеҥ, — Сакет, мий, тулым ылыжте.
Аваже, изишак пурлалаш погыза... Ужыда вет, "андрий обед" манмет лишемеш, а
таче ме тудым изиш ончычрак тӱҥалына. Тыгай уна толмо годым огына юватыл...
Аваж ден ӱдыржӧ суртозан кӱштымыжым шукташ кайышт, а кок пӧръеҥ тамле пушан
шудо
ӱмбалан верланышт. Апук кӱсен гыч тамак чондайым лукто.
— Шупшат? Шке ончен куштенам, пеш куатле, тунемдымылан огешат келше дыр...
Шумат титаканла вашешта:
— Мый тамакам молан шупшмыштымат ом пале.
— О-о, тиде пеш сай! Такшым шупшдымо-влакым шкежат моктем. Теве шкеже гына
ушакылым шынден шуктыдымем жапыште тунем кодынам да, ынде кузе гына ом
толаше, векат, кудалтен ом керт, — шкенжым вурсен, Апук тамак чондайжымат,
кагазшымат
кӱсенышкыже шуралтыш. — Тыгай уна годым яндар южым она локтыл... — Изишак
шып
шинчышат, мутым весышке кусарыш: — Тугеже вашке тунем пытарем манат? Пеш
сай,
пеш сай, кызытсе илышыште тунемше еҥ поснак кӓдырле. Теве шкежат, первый
икшывына эрге лиеш гын, туныкташ шоненам ыле, да ӱдыр-влаклан поян лийылте.
А ӱдырлан
пелне илен тунемаш куштылго ок лий, шонышна. Сакетланна кум класс дене гына
серлагашыже перныш.
— Мый шонымаштем, тиде шагал огыл, — шоҥгыеҥым лыпландараш шонен, Шумат
лыжган
пелештыш.
Шукат ыш лий, корем велым канде шикш кавашке кудырген кӱзаш тӱҥале. Ик жап
мутланал шичыштат, Апук унажым тушко вӱден ошкыльо. Аваж ден ӱдыржӧ мардеж
пуалман
вереш ош вынерым шаралтеныт да тушко пар дене пушланыше пареҥгым, кӱктымӧ
муным,
шолдыран падыштыме киярым да моло кочкышымат вераҥдылыт. Сакет куэ йымалан
вераҥдыме орва деке ошкыл колтыш, шукат ыш эрте, тушеч коркам нумал кондыш.
Тидын
почешак леве вӱдым пыштыме изи ведрам налын, ачаж ден Шуматын кидыштым
шӱялташ
шкеж дек ӱжӧ.
— Шканда верым муын, кочкаш шичса. Сакетъямал, тый нунылан йырам пыштен пу,
—
ӱдыржылан ава кок кружкам шуялтыш. — Шокшо годым косько йыра дене йӧрымӧ
вӱд пеш
сай, логарым аш ышта.
Кочкын теммеке, изишак каналтальычат, чылан солымо верышкышт ошкыльыч.
Шумат Сакетъямалын аважын кид гыч савам нале да шудым солаш тӱҥале. Чылажат
тыге сай миен лекмылан куанен, рвезе патыр вийжым ончыктен сола. Апук ден
пелашыже тудым
йӧратен ончат-ончат да шке шонымыштым луктын пыштат:
— Эркынракын, Шумат шольыкай, эркынракын...
— Ой, шольыкай, ой, шольыкай, тынарыжак ок кӱл, шкендымат аралаш тырше...
Шумат, Апукмытын олыкыштышт шудым солен, каванлашке оптен пытарымешке,
мӧҥгыжӧ
ыш пӧртыл. Тыште тудым, весела кумыланым, а йоча-влаклан тӱрлӧ оҥайым
мастарын
каласкалыше чӱчӱштым, чылан йӧратен шындышт.
Мӧҥгыжӧ пӧртылаш жап шумеке, суртоза-влак уна кочкышым ямдылышт. Апук коҥга
шеҥгеч тумо печкем шӱдырен лукто, уна пелен верланен, ташлама коркашке
шоҥешталтше
пӱрым темыш.
— Ала "шольым", ала "эргым" манаш — шкат ом пале... Ну, йӧра, тидым але
илыш ончыкта, кызытеш тыгат, тугат йӧрен толеш. Вот, шольым, тиде шукертак
шындыме мӱй
пӱрӧ. Тудым ме эн шерге уна толмо годым веле верже гыч тарватена. А тый
чонышкынак шыҥышыч, шкем кучымет, кутыралтен колтымет дене, патыр виетым
чаманыде, мыланна шудым ышташ полшымет дене чылаланна моткоч келшышыч.
Ончыкыжымат тыге
пырля лияш пуйырыжо манын, мый тиде коркам пытарен йӱам, — манят, Апук
ташлама
коркам эркын ястарыш. — Тыят, Шумат шольым, тыгак йӱын пу, — малден, вес
коркажым уналан шуялтыш.
Тиддеч вара пӱрым ӱдырамаш-влаклан темен пуыш. Сакетъямалын аваже ятыр поро
мутым ойлышат, шомакшым тыге кошартыш:
— Шуматем, мемнан деке корнетым нимогай вият кӱрлын ынже керт.
Сакетъямал пӱрӧ коркам кидышкыже налят, тушан тӱрвыжым гына тушкалтыш да
ачажлан
тичмашнек пӧртылтыш.
— Ӱдыръеҥым она кыстыре, шке шонымыж семын ышташ эрыкым пуэна, — мане
ачаже.
Шуматат ик корка деч утыжым ыш йӱ, тудо пала: шуко жап шинчыше мӱй пӱрӧ
поснак
чот виян лиеш, йолйыжыҥым налеш, шукырак подылат гын, верет гычат тарванен
от
керт.
Кочкын-йӱын теммеке, чылан ӱстел кокла гыч лектычат, Шумат корнышко
тарванаш
тӱҥале. Тидым ужын, Апук порын кутыралтыш:
— Сакетъямал ӱдырем, тыгай шерге унам пасу капка марте ужатыман, тиде
сомылым ме
ават дене коктын тыланет ӱшанена. Ончыкыжымат тыге икте-весым ужын, татун
илаш
манын, тый Шумат шольыкайнам уремна мучко ужате...
— Шумат чӱчӱм ужаташ мыят мием, — унаеҥым олык марте намийыше рвезе йӱкым
лукто.
— А мый? Мый ом мие мо? Мием! — тудын шӱжаржат йӱкым лукто.
— Акатмыт налаш келшат гын, мый тореш омыл, — шоктыш авашт.
Шумат Сакетъямалын шольыж ден шӱжаржым веселан ончале да шыргыжалын
каласыш:
— Конешне, налына! Тендан деч посна кузе? Туге вет, Сакет? — ӱдыр ден
рвезын
вуйыштым ниялтылшыжла, йодо рвезе йӧратыме еҥже деч.
— Мый тореш омыл, тек мийышт, — чонжо дене шольыж ден шӱжаржым почешыже
шӱдыркален коштмыжо ок шу гынат, ӱдыръеҥ чылашт денат келшыш.
Чыла еҥланат лишыл да пагылыме еҥ лийын шушо Шуматым Апукын уло ешыже капка
марте ужатен лекте, а йоча-влак акашт ден чӱчӱшт пелен пасу капка мартеак
ошкыл
мийышт.
Икте-весыштым йӧратыше самырык еҥ-влак пеленышт изирак-влак улмылан кӧра
чон почын ойлышаш шомакыштым шинчаончалтышышт дене гына икте-весыштлан
шижтарен ойырлышт.
Тиддеч вара нуно чӱчкыдын вашлийыныт, кок велымат ачашт ден авашт тидлан
чыла
семынат полшаш тыршеныт. А тунемме жап шумеке, нунын коклаште шокшо мутан
серыш-влак кӱрылтде коштыныт. Варажымат Шуматын Йошкар Армийыште
служитлымыж годым,
икте-весыштым путыракат сагынымышт нерген ойлышо серыш-влак эшеат
чӱчкыдынрак
чоҥештылыт. Качын мӧҥгӧ пӧртылмыж ийыштак кок йӧратыше шӱм ӱмыр мучкылан
ушнен.
Теве ынде кум икшыван ава-ача лийын шуыныт гынат, иктыже весыжлан але ик
ганат
тыге шыдешкен огыл ыле, эсогыл шолдыра мут денат кутырен огытыл. Шуматын
колхоз
председатель лияш келшымыже ватыж ден шкеж коклашке изирак шем пырысым
пуртен
колтыш. Шке йочаже-влак верч лым лийде тыршыше ава неле да лӱдмашан пашам
шке
ӱмбакше налаш келшымыжлан кӧра — Шуматым эсогыл тюрьмашке шынден кертшашлык
тудым чотак лӱдыкта — марийжылан кенета кочо шомакым ойлен кышкыш. Южо ешын
дене
таҥастарымаште тыгай сырымым шотышкат налман огыл да, но тудо Шуматын
чонжым чотак корштарен коден. А теве теҥгече кастене сӧрасымышт суртозам
путырак куандарыш. Ватыж дене лыжган кутырымышт нерген шарналтышат,
чонжылан шокшын-шокшын чучын колтыш. Тидлан кӧрак, очыни, шкат шижде,
имньыжланат поро шомакым луктын каласыш:
— Айда, Тор алашаем, писынрак йорталте, писынрак. Вет палышаш улат: мыйым
районнан эн кугу начальникше шкеж дек ӱжын. А тыйын нерген мый сайым гына
колынам:
"Тор алаша гай ушан имне ялыштына моло уке", — маныт еҥ-влак.
Чынжымак, тиде имньым чылан моктат. Пожаркыште шогымыжлан лийын тудо тӱҥ
шотышто
правлений пашаеҥ-влакым шупшыкта. А нуно шукыжым районын рӱдӧ селашкыже
коштыт,
сандене Тор алаша Калтаса корным сайын пала. Тиде корнышто тудым тыҥге да
туҥге
савыркалыман огыл, терым але орвам кушеч наҥгайышашым имне шкак пала.
Ынде ӱжыктымашке, партий райкомын верланымашке, миен шуаш нунылан шуко ок
код.
Ик-кок коремым эртет да тайылым волен кӱзет гын, Калтаса ял уремышке пурет,
а
уштыш нарырак кудалмеке, райсовет ден райкомлан нӧлтен шындыме кок пачашан
пӧрт
ончык миен шогалат. Райрӱдӧ эше чоҥалтеш гына, эсогыл уремлажат рашын огыт
палдырне, пӧрт-влакым шотдымын вераҥдымыла чучеш.
Пытартыш тайылым кӱзымышт годым алаша эркынрак каяш тӱҥале. Оза тудым
покталтенат ончыш, но имне садак ок кудал. "Ончылно иктаж-кӧ уло мо?" —
шоналтен, Эрбылатов ончыко ончале. Чынак, тупешыже котомкам сакалтыше еҥ
пылтик-полток койын
ошкылеш. Имне поктен шумылан тудо ӧрдыжкӧ кораҥе. "Пекылла коеш", —
шоналтен,
терыште шинчыше еҥ сапшым шупшыльо.
— Айда шич, миен шуашна шукак кодын огыл гынат, изиш да шынден наҥгаем, —
корныеҥ дене тӧр лиймекше, кутыралтыш Эрбылатов.
— Ӱжат гын, шинчам, — шоктыш.
Тер воктеч эртымыжым вучалтышат, Пекыл кок таван мучашеш пудалыме оҥашке
кӱзен
шогале, кошовка эҥертышым кок кидше денат кучыш.
— Тышкак, воктекемак, кӱзен шич, ит лӱд, ом коч вет, — верым пуышыжла,
Шумат
шыргыжале.
— Тугак пагалет гын, тау, кӱзенак шинчам, — манят, Пекыл, тер лажиҥгам
тошкалын,
оза воктелан верланыш.
— Адак райцентрышке, адак шийвундым ыштен налаш... — ала йодо, ала шке
шонымыжым
луктын каласыш Эрбылатов.
— Мом шылташ? Оксам ыштен налаш, — Пекыл кумылдымын да торжанрак пелештыш.
—
Кӧлан тудо ок кӱл? Мыйын олмышто тый шкежат тыге ыштет ыле чай? Кызыт гына
учитыл пашаште оксам налын илет да мыйым сотараш тоштат.
— Ит сыре. Мый вурсен ом ойло. Кызыт теле, колхозышто чылалан пашам ситарен
она
керт, ятыр еҥлан яра шинчаш перна. Мый гын тыге шонем: шканышт пашам кычал-
кычал тыршыше-влакым мокталтыман гына.
— Тау, пеш кугу тау, Шумат Эрбылатович, тыге шоныметлан. Але марте тыге
ойлымым
нигӧ деч колын омыл. Ӱмбакем эре шӧрын ончат, колхоз правленийыштат,
сельсоветыштат. Колхозын тушманжыланак шотлат ала-мо... А мый жапым яра
эртарен ом керт.
Могай-гынат пашам ыштен, суртемлан икыр-кокыр оксам ыштен налаш тыршем. Вот
и
коштам райцентрышке. Шкат вет ужат: пуста вереш селам чоҥаш тӱҥалыныт.
Тыште паша мучашдыме. Кушто коҥгам оптыман, кушто яндам шындыман, рамымат
ыштыман. А тиде чылажат кидем гыч толеш. Молан ышташ огыл? Казналанат
пайда, изи огыл полыш,
шканемат айват — тылзе еда кидышке мыняр-гынат окса пура.
— Мутет правай, Пекыл, прамай. Но тидымат ит мондо: тый мемнан колхозникна
улат,
колхоз мланде, олык да моло денат чыла дене тӧр пайдаланет, а шочмо
колхозетлан
полшымо нерген монден колтет. Пашаде шинчымет дене гына от серлаге,
колхозлан
шыгыр годымат тышкак куржат. Вот молан кодшо погынымаште тыйын нергенет уда
шомакым ойлышт. Икманаш, тидын шотышто мыланна кӱлынак шоналтыман, —
Эрбылатов вучыдымын тарваныше йодыш нерген Пекыл ончылно йӱкын шонкалаш
тӱҥале. — Конешне,
телым, колхозышто чылаштлан паша ситыдыме годым, посна бригадым чумыраш да
тудым
ӧрдыж пашам ышташ колташ лиеш. Конешне, паша кече минимумым темыдыме-влакым
тыгай бригадышке пуртыман огыл...
— Кузе тидым умылаш? Бригадым правлений ышта гын, тудын пашадаржымат колхоз

шканже налаш тӱҥалеш мо? Еҥ-влаклан пашадарышт гыч могай-гынат ужашыжым
веле пуынеда мо? — Пекыл йодде ыш чыте.
— Кызыт тиде мыйын шонкалымашем гына. Тидым чынжымак ышташ пижына гын, чыла
велымат каҥашыман, еҥ-влакын кумылыштым шотыш налде ок лий, — Шумат
воктенже шинчыше Пекылын йодышланжат вашмутым але кычалеш веле, а шке
семынже тиде йодыш шотышто эше кумданрак шонкала: "Калыкым колхозышко
поген, ик тӱшкашке чумырыман
гына огыл, тудын уло илышыжым моштен виктарыман. Ял паша тугай: кунам
путырак
шыгыр, кунам яра шинчет. Колхозым почмеке, тиде поснак шинчалан пернаш
тӱҥале.
Шке озанлыкышт дене илыме годым утларак чытамсыр, пашам йӧратыше, шке ушыж
дене
шонкален моштышыжо-влак могай-гынат пашам кычалынак шогеныт. Лач тыгай-
влакын
тӱрлӧ вакшышт, мӱкшышт лийын, нунак коҥгамат оптеныт, плотник, столяр
пашамат
ыштеныт. А колхозышто тыгай-влак ӱмбак шӧрын ончат, "Нинылан нигунам ок
сите,
мом-гынат амалкалат, пояш тыршат..." маныт. А вет тиде пеш уда. Айдемын
паша кумылжым волта, тудым його илышлан туныкта. Эре вурсалтмым, шӧрын
ончымым чытен
кертде, тыгай еҥ-влак ыштымыштым чарнат я колхоз гыч шылаш амалым кычалаш
тӱҥалыт. Теве вет оргнабор дене колташ колхозла деч еҥ-влакым йодыт веле,
пеш вашке
погынен шуыт. Чыла тидыже трудоденьлан киндым путырак изин пуымылан кӧрат
лиеда..."
Тыге шонкалымыж дене Шумат ик татлан кушто улмыжымат, воктенже Пекыл
шинчымымат
монден колта. А Тор алаша тидын годым нуным Калтаса ял вошт РИК-ышке тура
наҥгайыше корнышко лукто. А чоҥалтше села тыштат-туштат чӱкталтше лампе
туллаж дене, у полат-влакын тӱньыклашт гыч кавашке туран нӧлтшӧ шикш
меҥгыла дене вашлиеш. "Да, илыш кажне кечын могай-гынат вашталтышым
пуртенак шога, — шоналтыш Шумат. — Келтейышке туныкташ кайымем годым тыште
изирак руш ял гына ыле. Райцентрым чоҥаш тӱҥалмекышт, ты илемым пошкудо
Александровка ялышке кусарышт. А олмешыже райсоветлан, вес семынже РИК-лан,
да ВКП(б) райкомлан кок пачашан мотор полатым нӧлтышт. Воктенже кугурак
вуйлатыше-шамычлан илыме пӧртым вераҥдышт. Илыш
ончыко кая. Тыгак лийман. Илен-толын, Калтаса социализм саманыште шочшо ик
мотор
поселкышко савырна... Кӧ пала, ала варажым тудо ола мартеак кушкын шуэш?
Социализм строй чыла кертшаш, тудо калыклан эн волгыдо, эн пиалан илышым
пуышаш...
Илыш эмен лиеш гын, меат социализмын тӱвыргӧ саскажым ужын кертына. Тидын
верч,
уло вийым пыштен, пашам ыштыме шуэш, пычкемыш Тӧлдӧ ялемымат социализм
корнышко
лукташ шокш кергалтен тыршаш тӱҥалам. Камиль Келаевич гай вуйлатыше-влакым
ӧрыктарен, нунылан ӱчым ыштен, шке ялемым, шке озанлыкемым районышто эн
ончыко лукшаш верч виемат, илышемат ом чамане..."
— Шумат шольо, теве толынат шуна, — партий райкомын пӧртшӧ деке лишемшаш
годым
Пекыл кутыралтыш. — Тыят шке семынет мо нерген гынат шонкалышыч чай, мыят
вуем
пудыратыльым. Иктым каласыде ом чыте: яра трудоденьда верч колхозыштыда
тупым
пӱгырташ ом тӱҥал. Тыйын председатель лиймет Тӧлдӧ ял илышышке могай-гынат
вашталтышым пурта. Калыкнан киндым кочкаш тӱҥалмыжлан ӱшанымем шуэш. Тунам
мыят тыге ӧрдыжкӧ кошташ ом тӱҥал дыр. Паша деч нигунам лӱдын омыл, —
манят, Пекыл юрт
веле койо, тер гыч тӧрштен волыш.
Тудын тыге волен кодмыжо Шуматым ӧрыктарыш да шынден кондымо еҥже нерген
сотарен
пелештыш:
— Ну, Пекыл, ну, Пекыл... Эреак мом-гынат вучыдымым ыштылат. Такшым пырля
толмына мыламат пайдале лие: тый денет кутыралтымем деч вара вуешем могай
гына у ой-влак ышт шоч!
Пекыл дене ойырлымекышт, Шумат лишыл жапыште тӱшка погынымашым эртараш
кӱлмӧ
нерген шонкалаш тӱҥале. Чылан погынымашке ямдылалт толышт манын, тудын
нерген
ончылгоч увертарыман. Шкенан колхозышто калыклан мо келша, мо ок келше,
улшо экшыклам кораҥдышашлан мом ыштыман, умбакыже колхозым кузе вуйлатыман
— тек кажне
колхозник саде погынымаште шке ойжым луктын ойла.
Тор алаша райком ончылан имньым йолышташ лӱмын йӧнештарыме кашта деке
савырныш
да чарнен шогале.
— Ой, ушанем! — Эрбылатов куаныш. — Кушан шогалашат палет!
Оза шӧрмыч кылым пӱгысӧ колча гыч мучыштарыш, имньым саде кашташ йолыштыш
да,
тер гыч шӱльым пыштыман ош мешакым шӱдырен луктын, тудым имне вуеш
сакалтыш.
"Орспаевем мыйым вуча дыр, — "Первомайск" колхозым вуйлатыше шоналтыш. —
Оҥай,
тудо мыйым кузе вашлиеш? Вет колхозник-влаклан киндым ситарен пуаш кӱлмӧ
нерген
ойлымемлан кӧра райком ден райсоветын палемдымышт ыш шукталт. Тидын нерген
Камиль Келаевич варажым шкак каласыш. Погынымашнан кузе эртымыж нерген
Шаймарданов
райкомын эн кугу вуйлатышыжлан садак радамын ойлен пуэн. Тыгай деч вара
Орспаев
мый денем кузерак да мо нерген мутланаш тӱҥалеш?.."

Кумшо глава
Эрбылатов партий райком озан приемныйышкыжо пурен веле шогале — ӱстел
воктенсе
пӱкеныште шинчыше изирак капан ӱдыр вигак йодылдыш:
— Те "Первомайск" гыч улыда, шонем. Йоҥылыш ом лий?
— Тушеч, — кӱчыкын вашештыш Шумат.
— Эрбылатов Шумат Эрбылатович? — рашемдаш шонен йодо секретарь ӱдыр.
— Тудо, — адак ик мут дене гына вашештыш толшо еҥ.
— Пеш сай. Василий Тимирьянович тендам вуча. Лач жапыште толын шуында.
Тидлан
тендам мокталташат лиеш. Моло годымат тыгаяк аккуратный лийза. Тыште тидым
йӧратат да шотышкат налыт, — шыргыжалын кутыралтыш пӧлем оза. — Ӱмбал
вургемдам кудашса да теве тышан сакыза, — ӱдыр сылнын сӧрастарыме шкап
велыш кидшым шуялтыш.
А Шумат, шкапым ужын, вигак шоналтыш: "Помещик сурт гыч кондымо, моло огыл.
Теве
Келтейыште туныктымем годым Эльян гыч тыгайымак кондышт. Тунам райцентр ик
жаплан тушан верланен ыле..."
Тиде жапыште секретарь ӱдыр Орспаевын пӧлемже гыч лекте да, икымше пачаш
омсам
петырыдеак, лыжга йӱкын кутыралтыш:
— Шумат Эрбылатович, пурыза, тендам Василий Тимирьянович вуча.
Эрбылатов кӱжгӧ портыш дене комыжлымо вес омсам шӱкалят, пӧлемыш пурен
шогале.
Кужу ӱстел мучашеш торешла шындыме изирак ӱстел воктене шогышо икмарда кап-
кылан
пӧръеҥым ужо. Ӱжмӧ еҥ тудын ваштарешыже эркынракын ошкыльо. Пӧлем озат шкеж
дек
лишемше еҥ велыш тарваныш. Икгайракак кӱкшытан пӧръеҥ-влак вашлийыч да икте-
весыштлан шуйымо кидыштым пеҥгыде кормыжеш ушышт.
— Орспаев, — Шуматын шинчашкыже пӱсӧ ончалтышым виктыш да кӱчыкын пелештыш
райкомын отвеетственный секретарьже.
— Эрбылатов, — пичрак йӱк дене вашештыш унаеҥ.
— Такшым тыйын нерген изишак колынам, — каласыш пӧлем оза. — Августышто
эртыше
конференцийыштыда тыйым мокталтеныт ыле. А колхоз председательлан сайлымышт
деч
вара утларак палыме лийнем. Саламлем, Шумат Эрбылатович, колхоз
председательлан
сайлалтмет дене! Шокшын-шокшын саламлем! Шочмо ялетым, шочмо колхозетым
ончыко
колтышаш верч пырля тыршаш тӱҥалына, — Шуматын кидшым алят мучыштарыде,
тудым
пырдыж воктелан радамын шындылме пӱкен велышке шупшыльо, шинчаш шӱдыш да
шкежат
пеленже верланыш. — Ну, мо, Шумат Эрбылатович, ончыклык пашат, шке илышет
да моло нергенат кутыралтена, икманаш, чакрак палыме лийына. Лач тидлан
ӱжынам...
Колхоз председательын пашажым мый ик эн кӱлешанлан да тидын годымак
куштылго
огыллан шотлем. Яллаште колхозыш ушнымыланат шуко ок лий. Сандене ме
шкежат,
районым вуйлатыше-влак, тиде пашам ситышын огына пале. Теве тений тендан
Сайпушевдам верешыжак кодаш шоненна ыле, а Тӧлдӧ калык мемнам ыш колышт,
весым сайлыш...
— Тыште эн чотшым мый шкемым титаклем, — райком вуйлатышын мутшым кӱрлынак
кутыралтыш Шумат Эрбылатович. — Чынжым ойлаш гын, мый колхозник-влаклан
киндым ситарен пуаш кӱлмӧ нерген мутым ом лук гын, Зайнашым паша гыч огыт
лук ыле. Ик еҥ
веле огыл мылам тыге ойлен.
— Мыланемат тыгак ойленыт. Тыге чон почын каласыметлан тау! — Орспаев у
председательым туран ончале.
— Моло огыл, Шаймардановда ойлен пуэн. А такшым председатель лияш
келшымемлан
ватемат шыдешкен.
— А ындыжым кузе? Поремда?
— Теҥгече кастене тендан деке ӱжыктымӧ нерген увертарышымат, кумылжо
вашталтмыла
чучо, да шкежат порын, лыжган кутыраш тыршышым.
— Тугеже йӧра, ешыште икте-весым умылен илымаш эн шерге, — манят, Орспаев
ик
жаплан шып лие, мо нерген гынат шонкалаш тӱҥалшыла коеш. — Манамыс,
председательлан куштылго огыл. А пашаштет, школышто, мом ойлат?
— Иктыже "Колхоз председатель лиймет шуынат, калыклан киндым шукырак пуымо
нерген мутым луктынат" мане.
— А тудлан мом каласышыч? — утыр ылыжеш Орспаев.
— А те шкеже, районлан эн кугу начальник, тыгай еҥлан мом ойледа ыле? —
йодышлан
йодышым пуыш теҥгечысе туныктышо.
Тидым колын, Василий Тимирьянович ӱжмӧ еҥжым ӧрынрак ончале да шке семынже
шоналтыш: "Первый ончалмаште, ӱҥышӧ еҥла койыч. Уке, тыгай отыл улмаш..."
— Школышто ыштыше еҥ семын, шке тунемшет-влакын кузе илымыштым, мом
кочмыштым,
мом чиен коштмыштым сайын палет. Адакшым шке ялыштет калыкын илышыжым
шукертсек
пален шогет. Мом шылташ, ялыште йорлын илат. Чыла тидын верч чонет коршта.
И вот
шке выступленийыштет тидын нерген ойлыде чытен отыл. Тыге, Шумат
Эрбылатович,
йоҥылыш ом лий? — йодо Орспаев.
— Туге, калыкнан йӧсын илымыжым ужын, чон коршта. Теве те тидланат
вашештыза:
мый тендан ончылно титакан омыл? Кеч-мо гынат, ончылгоч палемдымыдам шукташ
мешаенамыс.
— Тыгайым йодашат ит тошт. Нигӧн ончылно титакан отыл! Чын ыштенат. Эн пӱсӧ
йодыш шотышто мом ыштыметым шылтыде луктын ойленат. Шагал еҥ тидым ыштен
кертеш.
— А теве тендан Шаймардановда мыйын высутплениемым "Тиде колхозник-влакым
аҥыртылмаш" мане, калыкым партийын ял озанлык шотышто политикыж ваштареш
шогалташ
тыршымаш семын аклыш. Тудо эше тыге каласыш: "Тыгай шонымашан еҥ кузе совет
школышто ыштен кертеш? Школ директор, роно вуйлатыше тидын шотышто кӱлынак
шоналтышаш улыт" мане. Тидым колын, конешне, мый лӱдынат колтышым. Таче-
эрла мыйым
"шокшо пӧртышкӧ" поген наҥгаен кертыт манын шоналтышым. Теве кызытат
воктенда
лӱдынрак шинчем: шке шонымемым тура ойлен пуымемлан мыйым совет стройын
тушманле
еҥышкыже ода лук гын, манам.
— Мом тый вӱдылат, Шумат Эрбылатович? — Орспаев сырен йодо. — Тыгайым
шоналташат
ит тошт. Тый партийын райкомышто улат, чон почын, лӱдде кутыро. Чыла тышан
кодеш, нигӧлан луктын ом ойло. Мыйым тый кӧлан, могай еҥлан шотлет?.. Тура
руэт,
лӱдын от шинче. Тиде мылам пеш келша. Мутат уке, тӱрлӧ еҥат уло: кӧ тый
семынет
чыным ойла, шонымыжым ок шылте, чумыр паша верч чон вургыж каласкала, а
кӧжӧ кузе-гынат тылат йӧраш, сайын кояш тӧча, йол пундашым нулалшаш гай
толаша...
— А вет шукертат огыл лӱдын-чытырен илышнас, нимогай титакдыме еҥ-влакым
казаматлашке шындыл пытарышт, эсогыл илыш денат чеверласыше-влак шагал ышт
лий...
Тидын нерген шоналтет да лӱдынат колтет...
— Эше ик гана каласем, Шумат Эрбылатович, тый партий райком секретарьын
пӧлемыштыже шинчет, мый дечем лӱдмӧ ок кӱл. Да, лие тугай жап: чон почын
кутырымо еҥет
пӧлемет гыч лектын кая да ынде мом ышташ тӱҥалеш манын шоналтем ыле. Ала
вигак
лавыран кагазым возаш шинчеш да нимо укем вӱдыл пуа? Тудын серымыжым
кӱлынак
тергыде, тыйым погенат налын кертыныт... Тунамсе йоҥылыш дене партийнан
чапшым
волтышна, элнам ятырлан шеҥгек шӱкална. Ончыкыжым тыгай нигунам лийшаш
огыл. Теве шкат шоналте, калык дене чон почын она мутлане гын, ме, партийын
вуйлатыше
еҥже-влак, илышым кузе пален шогена, кузе районым вуйлатен кертына? —
Орспаев
унажын вачышкыже кидшым пыштыш, шинчашкыже порын ончале, а ушыж дене
шоналтыш:
"Теве лач Шаймардановна гай еҥ-влак совет стройын, партийын чапыштым
волтат, нуным калык ончылно шӱктарат. Ынде мыняр гана верла гыч вуйшиймаш
пурен: тудым
мемнан дек ида колто, калыкнан кумылжым гына волтен кода, нимо укелан еҥ-
влакым
лӱдыктылеш, маныт... А мый алят тудым чытем, мутланем, тӧрлаш тӧчем,
йоҥылышыжым
умыла, шонем. Чынжым гын, тудлан партийный пашаеҥ лийме кӱлеш, вес семынже,

власть кӱлеш, власть..."
— Василий Тимирьянович, тыге чон почын да келгын умылтарымыланда кугу тау!
Корныштат, тиддеч ончычат мый тыгай еҥым вашлияш кӱлмӧ нерген шонкалышым.
Паледа
докан, мый коммунист омыл, туге гынат партийын мутшо, пунчаллаже,
туныктымыжо —
мылам закон, — Шумат райком озалан поро, тауштыме ончалтышым пӧлеклыш.
— Моло семын лийынжат ок керт. ВКП(б) — пӱтынь элым вуйлатыше партий, чыла
еҥлан, уло калыклан эн тӱҥ эҥертыш. Шемер калыкын илышыжым саемдымаш —
мемнан партийнан эн тӱҥ пашаже. Конешне, тылатат, Шумат Эрбылатович,
коммунист лийман. Теве Анатолий Евгеньевичда дене мутланен налам, тек тыйым
партийышке пураш ямдыла,
— унаж ӱмбак тура ончен ойла Орспаев.
— А мый тидын дене ынем вашке, эше самырык улам, партийыш пурышаш мартеак
кушкын
шуын омыл, — ӱжын кондымо еҥ шке шонымыжым почеш.
— Уке, Эрбылатов йолташ, тылат партийышке обязательно пурыман. Центральный
Комитет мемнам тыге туныкта да мемнан деч тыге йодеш: вуйлатыше пашаеҥ-влак
чылан
коммунист лийшаш улыт...
— Шоналтем, Василий Тимирьянович, — пич йӱкын вашештыш Эрбылатов.
— Ямдылалташ тӱҥал веле, — манят, райком секретарь йодо: — Тугеже тый
колхоз
председатель лияш йӧршынат шонен отыл? Ял калыкетым чаманен ойлымет еҥ-
влаклан
келшен, да нуно тыйым сайлен шогалтеныт?
— Тыге, чылажат вучыдымын миен лекте, шканемат, еҥ-влакланат. Кызытат икте
ушем
гыч ок лек: председательлан огыт сайле гын, тендан Шаймардановда мыйын
нерген
мом-гынат воза да серымыжым кӱлеш верыш намиен пуа ыле чай? Але мыйым
шӱктарен
ойлен пуа ыле...
— Вот тиде йодышетлан нимом вашештен ом керт, иктым гына каласем: ик
Шаймарданов
эше райком огыл, а мемнан райком, тыгак партий обкомат, Центральный
Комитетат
чын корнышто шогат: айдемым эн ончыко шындыман, тудым аклыман. Сандене ит
лӱд,
тугай шонкалымашетым вует гыч луктын кудалте да, шокш кергалтен, у пашатлан
пиж.
Мемнан дене эреак кылым кучен шого, каҥашым, полышым йодын тол. Мый тыйым
нигӧлан обижаяш ом пу!
— Эше ик гана тау, Василий Тимирьянович, — Шумат кумылаҥын вашештыш. — Мый
тендан дене теве мо нерген кутырынем, — ончалтышыжым окнашке виктарышат,
тудо мутым
лукто. — Мый эреак ял илыш нерген шонкалем, газетламат лудаш тыршем. Поснак
ял
озанлык газетым эскерем. Шке жапыштыже колхозник-влакын съездлашт эртыш.
Пытартыш съездыште пеҥгыдемдыме колхоз устав кызытсе жапыште мыланна тӱҥ
закон гаяк
лийшаш, шонем. Председательлан сайлымекышт, мый тудым эше ик гана лудын
лектым
да эре шонкален коштам. Тиде ок сите, кумло визымше ийысе да тулеч варасе
газет
подшивке-влакым пургедам. Лач вет тунам кокымшо съездше эртыш. Мыйын
шонымаштем,
колхоз уставыште шуко нерген каласен шуктымо огыл. Ала лӱмынак тыге
ыштеныт.
Тидлан кӧрак ятыр йодыш дене кӱшыл орган-влак кузе шонат, туге ыштылыт.
— Ну, мо шотышто каласен але возен шуктымо огыл? — Орспаев утларак рашлын
ойлыктынеже.
— Теве колхозник-влаклан киндым пуэдыме нерген мый нимом рашын ом умыло.
Изинкугун тыршен ончен куштымо кинде идымыште чоным чыгылтен кия. Пеле
шужен илен
лекше колхозник-влак тудым шӱвылвӱдым нелын ончен коштыт, эх, кеч вашкерак
мыланна пуышт ыле, манын шонат. Но ик пырчымат пуэн огыт керт, правленийын,
председательын тидлан правашт уке. Идымыште кийыше пырчак ондак казна
амбарышке намиен кодыман, вара иже аванс семын калыклан шалаташ лиеш. Адак
киндым мыняре
кӱлеш, тунаре пуаш ок лий. Казнашке намиен кодымын лучко процентшым веле
аванс
шотеш пуаш лиеш. Тиде, Василий Тимирьянович, колхозникым игылтмашыс! Просто
колхозлан огыт ӱшане, тудо шке киндыжлан шке оза огыл. Ынде те мылам
каласыза: мый
чын ойлем? Ала йоҥылыш лиям? — Шумат Эрбылатович райком секретарьын
шинчашкыжак
ончал колтыш.
Тудыжо писын ыш вашеште, ик жап шонкален шинчышат, эркын тӱҥале:
— Келшем тыйын ойлымет дене, Чыным ойлет. Киндым ончен куштышо еҥ тудым
теммешкыже кочкын ок керт гын, тиде пашам умбакыжат ыштен илаш тудын
кумылжо кушеч
лектеш? Мутат уке, тыште кӱшнӧ шинчыше вуйлатышына-влакак ала умылен шуктен
огытыл, ала умылат гынат, кресаньыклан тыгат йӧра, шонат. Тиде тыге лийын
ок керт,
кунам-гынат садак тӧрлат. А вует ышта, чотын, кӱлынак шонкала. Такшымтыгаяк
лийман, — райком секретарь Эрбылатов ӱмбаке ик жап тӱсмырлен ончыш.
— Тау тугеже! Но мый шке шонымемым чылажымак луктын пыштен омыл. Теве эше
мом
палынем: государство молан колхозын киндыжлан путырак шагал оксам тӱла?
Киндым
ончен куштышашлан шотлен пытарыдыме пашам ышташ перна: пасум куралат,
тырмалет,
урлыкашым ямдылет, ӱдет, шӱкшудым пытарет, тӱредат, шият, пырчым эрыктет...
Чылажым, манам вет, шотленат от пытаре. А вет тиде паша киндын акышкыже
пурас.
Казналан ужалыме годым тудо пӧртылталтшаш. А кызыт тыге лектеш: казна
колхозым
просто тола. Тыге гын, ик колхозат ончык каен ок керт...
— Чыным ойлет, но иктым каласыде коден ом керт: ме йӧршын палыдыме, у,
тымарте
нигушто лийдыме корнышто улына, государство ден колхоз-влак кокласе кылым
кӱлынак тӧрлымӧ огыл. Тыште казна шке интересшым ончыко луктын, кресаньык
верч шагал
колянен... Ончыкыжым могай-гынат вашталтыш лиеш, шонем, — Орспаев вашкыде,
шкежат ушыжым пудыратыл кутыра. — Тидын дене пырля эше мом тылат темлынем:
шке шонымашетым кажне еҥланак ит ойло. Мый денем теве чыла нергенат кутырен
кертат, а
моло вере, моло еҥ дене сакрак лияш темлем, уло чонетым, кӧргӧ шоныметым
почаш
ит вашке. Поснак пӱсӧ йодыш-влак нерген кутырымет годым кӱлынак шоналтыде
ойлымет дене кушко логал кертмет нерген тылат умылтарыме ок кӱл.
— Келшем, Василий Тимирьянович, ойда дене, — Шумат кугу вуйлатыше ӱмбак
тауштен
ончале.
— Конешне, мый тылат тыгак каласен кертам ыле: государство колхозын
киндыжым пытарен ок нал, план почеш палемдымым гына йодеш, шканда шукырак
кодаш шонеда гын,
шурнылектышдам нӧлталза. Но чӱчкыдынак план деч утыжымат кӱрын луктыктат.
Адак
шурнылектышым мучашдымын нӧлталаш ок лий. Тидлан верчын мландым ӱяҥдыман. А
мо
дене?.. Колхоз деч ончыч, посна озанлык дене илымышт годым, кажне кресаньык
еш,
торалыкым ончыде, уло терысым шке пасушкыжо шупшыктен гын, кызыт, колхоз
дене
илаш тӱҥалмеке, ӱяҥдышым ял воктенсе пасулашке гына луктыт. Тидын годымак
шоналте теве: фермылаште погынышо терысна мынярак? Шурнылектышым чотак
нӧлталаш тудо
сита мо? Уке, ок сите...
— Тыге лийшаш, ..государствылан колхозым тыгежак кӱрман огыл, кресаньык
верчат
кӱлынак азапланыман, — Шумат чон йӧсын ойла.
— Шумат Эрбылатович, тыйым колыштам да чонем куана. Теве молан: вует ышта,
ял
илышым келгын умылет, калыкет верч чонет йӱла. Тыйын пашат шот дене каяш
тӱҥалеш. Эше мо нерген кутырынет, мом йоднет? Ит ӧр, йод, шке оетым
темле...
— Теве але гына шкат ойлышда, мыят тидым палем: чӱчкыдынак колхозлан план
деч
уто киндымат казнашке колтыктат. А вет тидлан колхоз нимомат ок нал, манаш
лиеш,
казнан палемдыме акше путырак изи... Кузе тыге лиеш? Тиде адак гынат
колхозым
толымашыс! — Шумат ынде уло шыдыжым ончыктен каласен колтыш.
— Да, эллан утыжымак колтыктат. Мылам гын тиде — эн неле, эн йӧсӧ тат.
Шонет,
район планым темен, ынде кодшо киндым калыклан шалатена. Но вучыдымын
партий обком гыч сигнал: эше тунар киндым казнашке колтыза. Тугай жаплан
киндыдам элеваторышко намиен ода шукто гын, обком бюрошко толаш ямдылалтса.
А мо тугай бюро да
адакше тушто казнашке план деч уто киндым колтымо йодышым ончат гын — ме,
райком
секретарь-влак, сайын палена, тиде "шокшо монча", тушто тыйым иктат ок
колышт,
нунын ойлымыштлан тореш лият — первыяк партбилететым луктын пышташ кӱштат.
А тиде — кузе каласашат ӧрам, пеш кугу наказаний... Туге тыйым чыштырен
луктын колтат, колхоз председателет-влакым погет да шкат нуным уло кертмет
дене чыштыраш
пижат. Тыят нуным партбилетыштым луктын пыштыме дене лӱдыктылаш тӱҥалат...
— А иктажше чынжымак партбилетшым луктын пышта гын, тунам кузе? — Эрбылатов
вучыдымын йодо.
— Кузежым каласен ом керт. Тымарте иктат луктын пыштен огыл, — Орспаев
кӱчыкын
вашештыш да мутшым умбакыже шуйыш: — Вот тыге республикын кинде планжым
темаш
полшыктат. Мыйын шонымаште, обкомым Моско гычак чыштырат. Конешне, тиде сай

огыл. Колхоз-влакым толыдеак, казнашке киндым погымо сомылым ала-кузе вес
семын
виктарен колтыман. Колхоз-влак тидым шке кумылын ыштышт ыле. Тидлан,
первыяк шонем, киндылан акым кӱлынак нӧлтыман. Эн тӱҥжӧ тиде, моло нимо
лийын ок керт. А
кызыт, тый тидын нерген уже ойлышыч, лӱмжылан веле кокыр-кумырым тӱлалшын
койыт... Эше мо нерген кутырышашет кодын? Чылаж годымак тыге эрыкын да чон
почын
мутланен шинчылташ жап ок лий, сандене мо шоныметым йодашак тырше, — тынар
шуко
да тура ойласымыштлан уло чон дене йывыртен, Орспаев у председательым
веселан
ончале.
— Тыге тендан деке логалам да шкемым шукертсек тургыжландарыше йодыш-влак
нерген
кумдан да келгын мутланаш пиал логалеш манын шоненат омыл. Тачеш сита
докан. Ынде мӧҥгӧ пӧртылаш жап. Конешне, мый тендам, шкенан деке,
"Первомайскышке", ӱжам.
Калык дене тыге чон почын мутланыктымем шуэш, — Шумат райкомын
ответственный
секретарьжым тура ончен ойла.
— Ну мо, тачылан сита манат гын, сита лийже. Эше ик гана каласем: шонен
моштет,
ял илышым сайын палет. Ваш-ваш полшен, икте-весе дене эре каҥашен пашам
ышташ
тӱҥалына, шонем. Колхозышкыдат обязательно мием. Иктым ушештарем: мо нерген
кутырышна, чылаж нергенак моло-влаклан палдараш ит вашке. Моланжым шкат
умылет, —
Орспаев пӱкен гыч кынел шогалше Эрбылатовын кидшым кучышат, шинчашкыже тура
ончен, мутшым кошартыш: — У пашаштет чылажымат сайым, порым уло чон дене
тыланем!
— Тау, Василий Тимирьянович, пеш кугу тау шке декыда ӱжын мутланымыланда! —
Орспаевын кидшым чот кормыжтен кучышыжла, Шумат куанжым шылтыде кутыралтыш.
Унажым приемныйыш ужатен лектат, тудын чиен-шоҥалмыжым вучалтен, эше ик
гана кидым пуэн, омса марте ошкыл мийыш.
— Ушан еҥ толын мемнан председательна-влак коклашке, — секретарь ӱдыр век
савырнышат, ответственный секретарь куанен каласыш. — Ял илышым пала,
шонкален-вискаленат мошта. Чылан теве тыгайрак лийышт ыле, — манят, Орспаев
шке пӧлемышкыже
пурыш.
Райком пӧрт гыч лекмыж годым Шумат вучыдымын Шаймардановым вашлие.
Куаналшыла
койын, тудо Эрбылатов дек лишемале, шыргыжалын кутыралтыш:
— О-о, Шумат Эрбылатович! Поро кече лийже! Озана шкеж дек ӱжыктыш?
— Ӱжыктен...
— Ну кузе? — йодылдыш орготделым вуйлатыше.
— Пеш келшыш! — кӱчыкын вашештыш у председатель.
— Да, але гына сайлен шогалтыме председатель-влаклан кузежым-можым рашемден
пуыман. Кӱлеш тыгай паша, пеш кӱлеш, ато южо еҥже, сайлалтмекше, шкенжым
ала-кӧлан
шотлаш тӱҥалеш, межажымак монда...
Шуматын пылышыжлан Камиль Келаевичын йӱкшӧ колын-колдымын шокта, имньыжын
оҥжым
вӱчкалта, вуйжо гыч шӱльӧ мешакым мучыштарен налеш, вара имньыжым шеҥгек
чактара, корнышко луктеш.
Райком гыч Шумат вигак роношко кудале. Тушто шукат ыш кучалт, паша гыч
кайымыж
нерген приказым возыктышат, трудовой книга да моло тыгыде йодышлам
рашемден, шке
йочаж-влаклан Калтаса йокмам наледаш манын, кевытла велке кудале. Мо
кӱлешым налын, Эрбылатов шке ялышкыже наҥгайыше корныш лекте.
Тыште тудо але гына Орспаев дене мутланымыж нерген шонкалаш тӱҥале. "Йӧра
ӱжыктен шкеж дек, шуко йодышым рашемдышым. Теве шурно лектышым нӧлталме
нерген кутырышна. Чын, тудым тӱргочшак нӧлтал от керт. А вот яра кийыше
мландылам куралаш
гын, тудлан кинде планым кугемдат мо? Ала тушан ончен куштымо пырчына
нигушко ок
пуро да тудым паша кечылан пуаш лиеш? Тыге ме колхозник-влакын пашадарыштым

нӧлталаш ешартыш йӧным ыштен кертына..." — Шумат уэш-уэш ырен шонкала.
А Тор алаша палыме корныж дене икшырымын йорта да йорта. Шумат еҥ-влак
ойлымым
колын да пала: тудым поктымо ок кӱл, имне кушто кузе йортышашым шкак пала,
тура
курыкышко кӱзымыж годым ошкылеш, а кӱзен шуо гын, тыйын покташ тӱҥалметым
вучыдеак йорталта. Икманаш, пеш ушан вольык, айдемым умыла да тудын
кумылжым шукташ
тырша.

Нылымше глава
Кок пачашан пу пӧртын ик пачерыштыже окна яндалам шындыл пытарышат, Пекыл,
пашам
йодаш манын, бригадирым кычал кайыш. Тудым пеле нӧлтымӧ пӧрт воктелан
вашлие.
— Как раз ты нужен мне, — какши чуриян, кужу капан бригадир кугу йӱкын
пелештыш.
— Лач тый декет каяш тарваненам.
— Тушто мый чыла пытарышым, — рушым куандараш шонен, Пекыл чолган
увертарыш.
— Такшым тый пеш молодец улат, — Тӧлдӧ марийым мокталтыш кужу пӧръеҥ. —
Палет,
Пекыл, мый тылат могай лӱмым пуэнам? От ӧпкеле, каласем гын?
— Молан ӧпкелаш? Айда ойло, тӱҥалынат гын...
— "Кутко" лӱмым пуэнам... Чынжымак, кутко гай улат. Капетшат кугу огыл, а
пашам
ышташ тӱҥалат — пурак веле тӱрга, шкетын кок-кум еҥым алмаштет... Чылан
тыйын
гает лийышт ыле... — бригадир яндазым туран ончалят, мутшым пич йӱк дене
шуйыш:
— Но, Пекыл Тимофеевич, таче кумылетым волташ перна: колхозышкыда пӧртылташ

кӱштышт...
— Мыйым... мӧҥгӧ? Кӧ кӱштен? Молан? — Пекыл чытамсырын йодо.
— Колтымем йӧршынат ок шу, путырак жалке улат. Шкенан начальникна тыге
ойлыш:
"Первомайск" гыч наряд деч посна, ну, шкевуя толшо-влакым чылаштымат
мӧҥгышкышт
колташ кӱштеныт. Мый тыге шонем: тиде у озада тӧрштылеш. Вет Орспаевланак
вуйым
шийын, маныт.
— Кӧраныше-влакын мутыштым колыштеш. Мӧҥгыштышт яра шинчаш тунемше-влакын
чонышт
коршта да тӱрлынат мемнан ӱмбак кержалтыныт. Отчет погынымаштат нунак тидын
нерген мутым луктыныт ыле... А але нимом палыдыме у председателет колыштеш
тугай-влакым, — Пекыл чон кочын ойлыштеш.
— Икманаш, трудодень минимумым темыдыме-влаклан тендан дене ӧрдыжтӧ ыштыл
кошташ
чареныт, — руш рашемден ойла. — Тиде тылзыште ыштыметлан нарядым петыренам,
чыла
кагаз бухгалтер дене.
— А мый ом кай гын, кодам гын? — пиктежалтше йӱкым лукто Пекыл.
— Ондакшым мыят тыгак шонышым, кӧм-кӧм, а тыйым кодыманак, маньым, вет
кидет гыч
чылажат толеш. Начальникланат тыгак ойлышым, но тудо "Тидым ыштен огына
керт"
мане, тендан-влакын спискыштым ончыктышат, каласыш: "Чылаштым колто".
— Эше ик гана ойлен ончаш гын? Ала шкат пурем начальник деке? — Тӧлдӧ марий
ок
чакне, шкенжынымак тӱя.
— Уке, Тимофеич, она кошт, тудо иктымак уэш-пачаш ойлымым ок йӧрате, сыра
веле... Лучо тый саде минимумыштым темен тол, мый тыйым кеч-кунамат налам,
— бригадир Пекылым чаманен ончалеш.
— Тыгеже мый тендан деке пеш вашкеак толын ом керт, — Пекыл ӧпкелалте. —
Моктышын коят, а шке эше ик гана озат дене кутырен ончаш от келше.
— Мылам ит сыре, ойлем вет, озана пеш шыдан, вигак поктен луктеш, — рушет
порын
кутыра.
— Ну мо, ок лий гын, ок лий... Чеверласыме лӱмеш изишак подылашат уто огыл.
Такшым тыят мыйым шыч обижае... Оксам наламат, тыйым кычал муам. Тый тореш
отыл? —
ончыкыжым тиде айдеме деке эше ик гана толын эҥерташ перныме нерген
шонышыжла,
яндазе порын кояш тырша.
— Тау, Тимофеич, тау. Но ужат вет, мемнам тыште пеш чот кучат, тугайым
ышташ ом
тошт...
— Мо тый мыйым "Тимофеич" да "Тимофеич" манаш тӱҥальыч? Тый дечет тыгайым
таче
первый колам, — бригадирын ласкан кутыраш тыршымыже Пекылым ӧрыктарен да
шке шонымыжым йодде ок чыте.
— Тачысе марте поро мутым ойлен омыл, шке семынем гына моктен коштынам... —
тудыжо чон почын кутыра.
— Такшым мый Тимофеевич омыл, а Тымбаевич улам, ачам мыйын Тымбай, а шочмо
кагаз
почеш тыге сералтшаш улам: "Тымбаев Пекыл Тымбаевич". Чынжым гын фамилием
"Темыргалин" лийшаш. Но Башкирийысе марий-влак фамилийыштым ача лӱм дене
сереныт...
— Тендан-влакын туге шол, эре ача лӱм почеш фамилийым ыштеныт, — рушат
келша. —
Вот туге, "Куткем", пашат дене мыйым ӧрыктарышыч, пеш тале улат. Кызытеш
ойырлаш
перна. Но ит ойгыро, тый, паша маска, йӧным садак муат, — бригадир Пекылын
кидшым чот кормыжтыш да шке пашаж дене ошкыльо.
Пекылын чылажат лачеш тольо: бухгалтер денат лие, пашадарымат нале. Тушеч
вигак
кочкыш сату лапкышке ошкыльо. Кужу черетым шоген, ик кленча аракам, кынер
кутыш
колбасам, лампасийым нале да чылажымат ӱзгар котомкашкыже пыштыш. Лапке гыч
лектат, чарналтыш, шаҥгысек вуйыштыжо кучалтше шонымыжлан вияҥаш эрыкым
пуыш: "Мутат уке, мӧҥгӧ пӧртылман, пӧртылман гына огыл, а пӧртылаш перна, —
шкенжым шке
тӧрлыш. — Но кунам? Таче але эрла? Такшым молан вашкаш? Молан мотор Салемам
ужде
каяш? А вет шаҥгысек тудо ушыштем пӧрдеш. Кунам эше тышке толам? Арня гыч?
Ала
тулечат шуко жап эртымеке веле? Уке-уке, Салемам ужде, ик-кок йӱдшым тудын
дене
пырля эртарыде, Тӧлдышкӧ пӧртылаш вашкыман огыл... Ах, Салема, Салема...
Могай
тый чевер да ныжылгын кутыралтен колтышо йӱксӧ улат! Ик гана ужмаштак
чонышкем
прола пӱтырналт пурен шинчыч. А вет тыят иканаштак мӧҥгышкет намияш
келшышыч...
Уке, тыйым ужде, пеленет лийде, мӧҥгем каен ом керт... Кызыт тыят пашаште
улат,
шонем. Таче кушто, кудо пӧртыштӧ ыштет? Кӧ деч тидым йодаш?.. Ой, уке, уке,
тидым ыштыман огыл. Кычал кошташ шӱден огыл. Лучо жапым иктаж вере
эртарыман да
кастене мӧҥгыжӧ ошкылман..."
Эше первый кече пашашке лекмыж годымак бригадир Пекылым чоянрак воштылал
ончале
да веселан кутыралтыш:
— Полышкалышетлан теве шкет гаяк чулым да кумылзак ӱдырамашым темлем. Тореш
от
лий? Келшет? Лӱмжӧ Салема, тиде тендан семын, — ӱдырамашын лӱмжым каласен,
пӧлемыште моло-влак дене пырля шинчыше еҥым ончыктыш. — Мый гын тудым шке
семынем
"Саша" манам.
Коҥгам оптышет ӱдырамаш велыш вуйжым савырале. Савырале, да кенета шӱмжӧ
ала-кузе вес семын пералтен колтыш, шӱлыш корныжо петырналтмыла лие, а
ушыштыжо ӧрыктарыше моторлыклан акым пуышо шомак ташлыш: "Ой-йой-йо-о!
Могай чевер чурий! Маке пеледыш! А шинчаже, шинчаже... Чылт канде кава!
Тиде кӧн пиалже гын? Ала
нигӧн?.. Ой, уке докан, тыгай мотор вате нигунам шкет ок лий..."
— Мо шып лийыч, Тимофеич? От келше мо? — бригадир угыч йодеш.
А Пекыл нимом ок кол, ушым налшаш гай мотор ӱдырамаш ӱмбач шинчажым
кораҥдыде
онча. Тудо, коҥга оптышо дене мо лиймым тогдаяш тӧчен, изишак шыргыжалеш.
"Арамлан огыл "Тӱняште чеверым от пытаре, нуно шочынак шогат" манын ойлат,
— Пекыл
кумыл воленрак шоналтыш, но тунамак, шке ойжо дене келшыде, шонымаш
шӱртыжым вес
велышке савырале: — А мыланна, пӧръеҥ-влаклан, ӱмырыштӧ нуным кузе-гынат
шукыракым шыматылаш тыршыман. Да-да! Шукыракым! Нунын шӱмышкышт, чонышкышт
корным эре
кычалман! Чыла семынат уш-акылыштым шке век савыраш тыршыман. Мыняр шукырак
моторым шке векет савырен кертат, тый тунар кугурак пиалан лият...".
Бригадир велыш ончалын, Салемат колжо манын, лӱмынак кугу йӱк дене
кутыралтыш Пекыл:
— Кузе туге ом келше? Эше кузе келшем! — чон почын каласыш Пекыл. — Ит лӱд,

шӱжарем, налам тыйым шке полышкалышемлан, налам. Тый гына тореш ит лий мый
денем
пырля ышташ.
— Тау, чӱчӱ, поро мутетлан, шке декет мыйым налметлан ӧкынаш от тӱҥал, —
Салемат
чолган вашештыш.
"Йӱкшат лышташ модмыла веле шоктен кодо, — чонжылан келшыше ӱдырамашым
эскерымыжым чарнен кертде, Пекыл утыр ылыжын шоналтыш. — Юмыжо тидлан чыла
пуэн, нимом
чаманен огыл... Ала мылам гына тыге чучеш? Вет йӧратыше еҥ сокыр да соҥыра
лиеш
маныт..." — тыгодымак ушыж дене вискала Тӧлдӧ марий. Ик жаплан тудо шке
илышыже,
Тойкеч ватыж нерген шонымашке кусна: "Самырыкна годым шуко орадым ыштылына.
Теве
ик ужмаште уш каен йӧратен шындыме Тойкечем ынде ужмемат ок шу. Конешне,
тыште
тӱҥ шотышто тудо титакан. Мыйым ок йӧрате. Марланат моткоч ынеж лек ыле. А
ме:
ачаже, аваже, суасем да мый — тудым ышна колышт, виешак шынден кондышна.
Иленилен, чыла монда, мыйым йӧраташ тӱҥалеш, шонышым. А молан мый кызыт
тидын нерген
шонкалаш тӱҥальым? Молан тиде кӱлеш? Чылажымат кораҥдыман да тачысе кече
дене
илыман! Ончо, илыш мылам могай суксым пӧлеклынеже. Нечыве аҥырген шогаш,
шке деке чакемдаш пижман. Тыгай моторын ӱмбакше ончалде кузе чытет? Кузе
поро мутым от
пелеште? Мо тыште удаже? Кызытсе тат, тачысе кече дене илыман ты тӱняште.
Колен
колтет гын, тый дечет чылажат кодеш..." — шонкала мотор-мотор ӱдырамаш дене
пырля ышташ тӱҥалшашыжлан путырак куаныше пӧръеҥ.
Ватан улмыжым шотыш налде, Пекыл Салеман шӱмышкыжӧ корным кычалаш тӱҥалын.
Ик
жап гыч тудын нерген чыла пален налын: Салеман пелашыже лийын, нуно икте-
весыштым пеш йӧратен иленыт, но шкенжым арален моштыдымыжлан кӧра марийже
шодыжым
кылмыктен да пеш вашке илыш дене чеверласен. Салема, марийжым уш каен
йӧратыше
ӱдырамаш, нигӧланат марлан ом лек, ӱмыремым шкет илен эртарем манын шонен.
Но
ик-кок ий гыч вес пӧръеҥым вашлийын. Тудыжо мотор ватым моткоч йӧратен
шынден,
Салеман йыр чарныде шӱраҥыштын, ушнаш йодын. Ӱдырамаш келшен. Но шукат илен
шуктен огытыл, у марий ватыжым пеш чот ушкалаш пижын, эсогыл вӱдланат
шкетшым колтымым чарнен, эре пеленже лияш, эре эскераш тыршен. Мутат уке,
мотор Салеман
ӱмбак пӧръеҥ-влак чӱчкыдын шинчаштым пыштеныт, тудлан йӧратыме ончалтышым
пӧлекленыт. Тыште нигӧм титаклаш ок лий. Эртен кайыше пӧръеҥ кузе шымавуч
гай капан
еҥ ӱмбак шинчаончалтышыжым ок виктаре? Кузе тудо чевер тӱслан ок куане?
Тидлан верчын гына марийжын ушкалаш пижмыже, векат, Салемам чотак
ӧпкелыктен.
Саде пӧръеҥет кече гыч кечыш утыр ватыжлан шыдешкен, тудым лӱмдылаш,
обижаяш
тӱҥалын. Чыла тидым умбакыже чытен кертде, Салема кокымшо марийжым суртшо
гыч
поктен луктын, ынде шкет ила. Кеч йочашт шочын кодам ыле, уке вет, шочын
огыл.
Ны первый марийже деч, ны кокымшыж деч. Ӱдыржӧ але эргыже лиеш гын, шкет
ӱдырамаш ятырлан веселанрак ила ыле...
Салемаж дене ик-кок кече илымеке веле, мӧҥгӧ пӧртылаш шонен пыштенат, Пекыл
Калтаса ялысе пачерышкыже миен пураш ок вашке, кас мартерак жапым эртараш
манын,
тӱрлӧ вере перныл коштеш, кочмыверыш эсогыл кок ганак пурен шинчылте.
Лач тыге коштмыж годым уремеш Сайран йолташыжым вашлие.
— Кечывал кочкышлан пашадам чарненда мо? — саламлалтмекышт, йодылдыш
тудыжо.
— Уке, — мане Пекыл, паша гыч луктын колтымышт нерген ойлен пуышат, мутшым
тыгерак кошартыш: — Шуматлан верчын. У ӱштервоштыр эренракын ӱштеш манмыла,
тудат
колхозышто порядкым ышта пуйто...
Тиде кечылаште правленийын заседанийже эртен, — Сайран йолташыжын
ойлымашкыже
ушна. — Трудадня минимумым темыдыме-влакым, теве тый семынет пелне ыштен
коштшо-влакым, шыгыремдылаш тӱҥалме нерген ойленыт, маныт. Тидым тӱшка
погынымаште ончаш тӱҥалнешт. Кӧн пакчажым пӱчкыт, вольыкшым кӱтӱшкӧ лукташ
чараш ойлат...
— Да-а, чотак тӧрштылеш тиде Эрбылатов, — кумылдымын пелештыш Пекыл.
— Мӧҥгет пӧртылаш шонет гын, шынден наҥгаем, пачерышкетат пурен лектына,
наҥгайышаш ӱзгаретат уло чай... — Сайран ойым ышта.
Салема огыл гын, Пекыл тиде ой дене куанен келша ыле, чон йодмо ӱдырамаш
дене
кок касым пырля эртараш шона, сандене йолташыжлан шоям вӱдыльӧ:
— Эше оксам налын омыл, эрла-кумышто иже сӧрат. Такшым нумалшаш настам ала-
можак
неле огыл, ик котомкат ок погыно. Ынде тугайым пелен кондышташ тунемынам.
Ну,
тачеш чеверын, Сайран йолташ. Колхозышкышт пӧртылам гынат, яра
трудодняштлан тупым пӱгырташ ом тӱҥал. Тендан талукаш пашадардам минь ик
тылзыште налам...
— Мыят кушко-гынат миен пурымо нерген эре шонкалем да эше йӧным муын ом
керт.
Кунам-гынат садак оксан пашашке куснем... Йӧра, Пекыл, тугеже тачеш кодат?
— эше
ик гана йодшын коят, тудо терышкыже кӱзен шинче. — Чеверын! — шоктыш
Сайранын
йӱкшӧ пытартышлан.
Ик жап гыч Пекыл пачерышкыже ошкыльо. Паша гыч луктын колтымышт нерген
увертарышат, чыла ӱзгаржым котомкашкыже оптыш да озаватылан пачер ак оксам
кучыктышат,
"Мӧҥгем кайышым" манын, пӧрт гыч лекте.
Кече шинчынат шуктен, пычкемышалт толеш. Лач тыгай годым Салемажын пӧртшӧ
деке
шуо да, юлт веле койын, тудын капкашкыже пурен йомо. Пӧрт озат паша гыч але
гына
толын улмаш да тавышке вӱдлан лектын. Пекыл нерген чыла колын шуктен да,
вигак
тидын нерген кутырен-кутырен, пӧртышкӧ пырля пурышт.
— Салемам, шӱмбелем, чонем, утыжым ит ойгыро, — кутыраш пиже Пекыл, — мый
тыйым
нигунам ом кудалте. Тыйым ужде, мӧҥгем ом кае маньым да, кас лиймым, паша
гыч
пӧртылметым вучен, пел кече утла тӱрлӧ вере перныл коштым...
Тыге веле манын шуктен ыле, капкам почмо да петырыме йӱк шоктыш. Тидым
колын,
Пекыл тышке тошкале, тушко савырныш, кенета шинчажлан пӧрт йымак пураш
йӧнештарыме петыртыш перныш. Мом ышташат ӧршӧ пӧръеҥ тудын кӱртньӧ оҥгыжым
руалтыш,
шкеж дек писын шупшыльо да, почылтшо вишышке кок йолжымат шуралын,
кӱварваке волен шинче. Тидын годым пинчак урвалтыже але гына Салеман пуртен
шындыме вӱдан
ведран пылышышкыже пиже. Тидым палыде, Пекыл тошкалтыш дене писын ӱлыкӧ
волаш
тӱҥале. Почешыже ведрат шупшылалте да Пекыл ӱмбаке кумыкталте. Кенеташте
Пекыл
нимом ыш умыло. "Мо тыгай? Мо, Салема ӱмбакем вӱдым оптале мо?" шоналтышат,
петыртышым кучымо кидшым мучыштарыш — пӧртйымак пурымо омса петырналте, тӱп
пычкемыш лие.
"Фу-у, могай йӱштӧ... Шӱшам йымакак кайыш, йолаш пундаш марте шуо. Кузе
тиде
лие? Салема вӱдан ведрам нумал пура ыле, очыни, тудым рож воктен шынден
улмаш...
Ночко чыве гай нӧрышымыс..." — ны воштылаш, ны сыраш ӧршӧ Пекыл пӧртйымалне
шинчышыжла шонкала.
А пӧртӧнчылнӧ Пекыллан пеш палыме йӱк шоктыш:
— Поч омсатым, Салема, поч! Уке гын...
"А вет тиде Тойкеч... Тудын йӱкшӧ! Кушеч тудо тышке толын лектын? Моло
огыл,
мыйым ваҥен толын... Эре сыра ыльыс, а кызыт кӱлеш лийынам. Тиде мемнан ял-
влакын пашашт, нуно ойлен пуэныт..." — пычкемыш кӱварйымак верештше Пекыл
шонкала.
— Кӧ тый улат? Мо кӱлеш? — Салеман йӱкшӧ шокта.
— Пекылын ватыже Тойкеч улам! Колат, яжар, еҥ марийым руалткалаш тунемше
Салема?
— омса вес вечын ӱдырамаш шыде йӱкын кутыра.
— Тойкечымат, Пекылымат ом пале!
— Теве гына капкашкет Пекыл толын пурыш. Омсатым от поч гын, окнатым
шалатем,
шыр-р веле колтем. Поч вашкерак! Поч, манам!
Шолдыра мут дене тототлен, ӱдырамаш чынжымак кудывечышке волыш, окна шӧргам
колткен кыраш тӱҥале.
"О-о, тиде чотак колтас, окнам кырен коден кертеш... Тыгежак ушкалымашыже
уке
ыльыс. А такшым йӧратенат огыл. Тидлан кӧрак мый декем эре йӱштӧ чонан
лийын.
Виешак марлан налын кондымем дене кугу йоҥылышым ыштышым. Илен-толын, саде
Эмайжым монда, татун илаш тӱҥалеш, шонышым. Тӱҥалтыште гына мелын
савырнышын койо,
вара семын утыр йӱкшыш. А таче теве мыйым ӧрыктара, кычал толын, Салема
дене тумам лукто, окнамак кыраш пижнеже. Шонымаштем, садак мыйым удашке
луктеш..." —
шкенжым шке четлыкеш петырыше пӧръеҥ семынже манеш.
Такшым Тойкеч марийжым ушкалаш, вате-влак деке шӱраҥыштмыжлан тумам
тарваташ шонен огыл, "Тек ойырлен кая, мыланна веле сайрак лиеш" шонен. Но
марийже семынак
Калтасашке пашам ышташ коштшо южо еҥже чӱчкыдынак тудым сотараш тӱҥалын.
"Мо тый
тиде, шке верчет от шого? Мо эскерем, Пекылет яжар вате деке эре коштеш,
нуно
вате-марий семынак илат. Кузе тидым чытет? Шонымаштем, чыла оксажым тудлан
кучылтеш... — ойлен колхоз наряд дене райцентрышке пӧртым чоҥаш коштшо
Шарай.
Чынжымак, пытартыш жапыште Пекыл мӧҥгыжӧ пеш шуэн толеш. Толеш гынат,
Тойкечлан
икыр оксам ок пу, а кажне ганат суртшо гыч шылым, молымат оптен наҥгая.
Ватыже
тидлан тореш лиешат, шыде йӱкым луктеш, а Пекыл тудым йӧршынак ок колышт,
мом
шона, тудым ышта.
Чыла тидым чытен кертде, Тойкеч таче Такийжым пошкудеш кодыш да кас велеш
Калтасашке лектын тольо. Тӧлдӧ-влак тудлан Салеман пӧртшын кушан
верланымыжым умылтареныт. "Тӧлдӧ гыч миен пурымо уремыштак, мучаш гыч
индешымше пӧрт", — рашемденыт нуно.
Тойкеч Салеман пӧртшӧ ваштареш верланыше суртыш пурен да могай сомыл дене
толмыжым озаватылан умылтарен пуэн. "Ойлымет чын, — каласен тудо, — кече
шичмеке, кечын гаяк ваштарешна илыше Салема деке кыдалаш капан пӧръеҥ
коштеш. Теве шич
тӧрза воктелан да эскере: мариетын яжар вате деке толын пурымыжым шке
шинчат денак ужат". Тыге шыде пар дене содор толын шушо ӱдырамаш Пекылжын
еҥгавате дек
толын пурымыжым учырен шуктен.
— Лу марте шотлымешкем омсатым от поч гын, яндатым кыраш тӱҥалам! Мый нимо
деч
ом лӱд! Теве колышт, Салема: иктыт, коктыт, кумыт... Колат, шотлаш
тӱҥальым. Эше
ик гана каласем: лу марте шотлымешкем омсатым от поч гын, окнатым шалатем!
А
тыйже, Пекыл, колат мыйын ойлымем? Теве кузе пашам ыштен коштат улмаш! Я
мӧҥгет
пӧртыл да шот дене иле, я йӧршешлан тиде яжарет деран код! Кеҥежлан теве
пакчанам пӱчкыт, вольыкымат кӱтӱшкӧ огыт луктыкто. Колат тидым, Пекыл? — ик
жаплан
шыпланат, Тойкеч умбакыже шотлаш тӱҥалеш: — Нылыт, визыт... Яжар вате,
колат,
адак шотлем: кудыт, шымыт, кандаше, инде... — манын шуктыш — омса кылде-
голдо
шоктыш. Тойкеч шотлымыжым чарныш да омса деке пӧртыльӧ, тудым шӱкале — ок
почылт. — А-а, ондалынет! — кычкырал колтыш орышо гай лийше ӱдырамаш, угыч
окна
деке куржын колтыш. — Тугеже колышт: индеше, — манын шуктыш веле —
пӧртӧнчыл омса комдык почылт кайыш.
— Айда пуро пӧртыш да мариетым кычалаш тӱҥал, — титакан улмыжлан кӧрак
порынрак
кояш тӧчен пелештыш Салема, — уке тумам тарватен коштат, тудо нигунам тыште
лийын огыл, нигунам! От му гын, теве тидын дене вуетым шелыштам! — озавате
кидысе
салмавондыж дене кӱварым дӱп-дӱп шоктыктен перкала.
— Яжар! Яжар! — шаҥгысек тыҥге-туҥге куржталмыж дене эшеат чот шыдешталтше
Тойкеч уло йӱкын кычкыра. — Эше мыйым лӱдыктынет! Шке шинчам дене ужым теве
кызыт
гына тый декет толын пурымыжым. Шке шинчам дене ужым! А тый ондалынет! Еҥ
марий-влак дене кӱтласаш тунемше яжар! Ончыза кызыт тудым, салматоям налын
лектын, нимо титакдыме еҥым, кум икшыван авам, кыраш пижнеже, "Вуетым
шелыштам!" манеш. —
Пеш чот сырымыж дене уло капше дене чытыраш тӱҥалше Тойкеч кок кидше денат
суртозан вуйышкыжо пиже, солыкшым удырал волтыш, ӱпшым пӱтырен кучыш. —
Пуштам!
Пуштде ом кодо!
Салемат Пекыл ватын вуйыш пиже, тудат ӱпым пӱтырен кучыш. А Тойкеч кенета
тудым
йолжо гыч ирале, кӱварвалан пулвуйжо дене сукыктыш. Весыжат Тойкечым уло
кертмыжын ӧрдыжкӧ шӱкале. Ынде коктынат сукен шинчыныт, икте-весыштын
ӱпыштым эше чотрак кидешышт пӱтыраш тыршат. Тыге толашыштла, кӱвареш шуйнен
вочмыштымат шижын
ышт шукто.
Шургымо йӱкым колын, Пекыл шке семынже шона: "Чотак пижыныт, уло вийыштым
луктын
кредалыт. Тиде ораде-влак шыде парышт дене иктажыштым эмгатенат кертыт...
Эшеат
удам огыт ыште гын? Ой, тунам эн ончыч мыйым титаканлан шотлатыс. Кузе
лийман?
Лекташ да нуным ойыраш мо?.. Ой, уке-уке, мылам нунын шинчашышт койман
огыл.
Поснак Тойкеч мыйын тыште улмемым палышаш огыл..."
А кок вате пӧртӧнчыл кӱварыште нелын шӱлешт кия. Икте-весыштын ӱпыштым
пӱтырен
кученытат, вуйышт вашак тӱкнен. Тӱрлӧ шакше мутым кычкырен шерышт темынат,
ынде
шыпланеныт.
Тиде Пекылын вуйыштыжо шучко шонымашым шочыктыш: "Молан шыпланышт? Ала-
кудыжо
тӱнчыгыш мо? Нуным палаш ок лий... А вет мый таче тышке туге йывыртен толын
пурышым, туге йывыртышым. Ну, шонем, таче узьмакыштак лиям... Теве тылат
узьмак!
Мо дене тиде кредалмышт пыта — эше нимо пале огыл. А мылам тышеч кузе-гынат
утлыман. Уке гын путырак йӧндымым ужаш перна. Утлыман, утлыман... Но кузе,
могай
йӧным муаш? — Пекыл вуйжым чарныде пудыратылеш. — А вет пӧртйымаке кудывече
гыч
пурымо омса лийшаш. Тудым кажне пӧртеш ыштат. Тыштат тыгай омса уло чай...
Только тудым телылан, йӱштӧ ынже пуро манын, чотак пӱрдат. Кӧргӧ велым
ыргак дене
тӱкылат", — шоналтышат, пычкемыште шинчышет омсам кычалаш тӱҥале.
Теве тудым вереште. Кидше дене ниялткален, ыргакымат муо. Тудым мучыштарыш,
омсам шӱкале, но ок тарване. Кок йолжо денат пареҥгым оптымо оҥаш
эҥертышат, тупшо
дене саде омсам шӱкаш тӱҥале. Эркын-эркын кид пурымо кугыт рожым ыштен
керте, но
умбакыже тудо изишат ок торло.
Омсам тӱжвачын кузе петырымым ужын кертеш гын, Пекыл тиде пашалан йӧршынат
ок
пиж ыле. Тудын тураш пошартыш кӱжгыт кум меҥгым мландышке кӱнчен шогалтыме.
Нуным кӱчык оҥала дене пӧрт пырняшке пудалыме. Манметла, кӱвар йымал омсам
почаш
шоныманат огыл, тудо пырдыжеш пеҥгыдын пижыкталтын.
"Уке, тышеч тыге утлаш ок лий, — ойгыралтен колтыш Пекыл. — Вес йӧным
кычалман... Йӱкышт эре пӧртӧнчылнӧ шоктыш, а кызыт нимом ом кол. Туштак
улыт чай.
Пӧртышкӧ пурат гын, вигак йол йӱкыштым колам ыле. А-ай, мо ужынам ӱдырамаш-
влакын кредалмыштым — нуно вигак ӱпышкышт пижыт. Нинат пӧртӧнчылнӧ кият
дыр, иктевесыштлан тарванаш огыт пу да угыч кредалаш тӱҥалаш вийым погат,
очыни. А тидыже
ик шот дене мылам келшен толешыс — пӧртышкӧ шыпак лекташ лиеш..."
Пекыл тыгак ыштыш: пӧртйымач тошкалтыш дене эркын кӱзыш да вуйжо дене омсам

шӱкале. Лийше рож гыч пӧрткӧргым ончале — тушто нигӧ ок кой. Пеш шып тудо
пӧртйымач лекте. Пеш шып, шекланен ошкылын, ишке деке лишеме, тушеч
вургемжым,
коҥга аҥыштыла кийыше котомкажым нале. Окнам ниялтенак ончыш да рамыжым
тӱжвакыла уло кертмыж дене шӱкале — кенета рошт шоктыш — Пекыл лӱдмыж дене
кӱэмалт шогале. Ик жап вучалтыш — нимогай йӱкым ыш кол. Рамым адак шӱкале —
тудо чотак
торлыш. Ынде тудым окна янакла гыч йӧршынак мучыштарыш да ӱлыкӧ, лум
ӱмбаке,
волтыш. Тидын почешак вургемже ден котомкажымат тушкак волтышат, шкежат
пӧрт гыч
лектын шогале. Вигак рамым руалтыш да верышкыже шындыш, янакысе кок-кум
пудам
мӧҥгеш кадыртыш. Вургемым чиен, котомкажым налын, вӱта шеҥгек ошкыльо.
Тушеч —
еҥ сурт велыш, адак ик-кок суртын вӱташтым эртышат, уремышке лекте да
пычкемышалташ тӱҥалше урем дене Тӧлдӧ велыш чошыш. Тудлан вашкеракын
ошкылдежат ок лий,
ночко вургемже, кылмен, пеш вашке кӱр гае лие, могыржылан йӱштын чучаш
тӱҥале.
Эшеат чотрак кылмаш огыл манынак, писын куржман.
Ял мучашке шумекше, чонжо изишак лыпланыш да шке семынже воштылале: "Теве
кузе
уна лийым... Йӧра эше пӧрт гыч лектын кертым, икманаш, утлышым..."
Утыр пычкемышалтше пӧртӧнчыл кӱварыште кийышыштла, кылмаш тӱҥалше вате-влак
укеуке да мутым вашталтылаш тӱҥальыч. Кутырымыштат ынде ончычсышт гане
шыдешталтмыштым ок шижтаре, изишлан гынат эре пушкыдемеш да пушкыдемеш.
Тидын годымак иктыжат кидшым ынже луштаре. Тойкечат, Салемат ик шонымашке
толыт: порылык дене
веле, кутырен келшен веле тыгай йӧнысыр гыч утлен кертыт. Тидын годымак
иктыжат
первый мутым ынеж лук, весын кутыраш тӱҥалмыжым вуча.
Теве кенета Салема кугу йӱк дене воштылаш тӱҥале да мутым лукто:
— Мемнан деч орадыжым кычалат гынат, от му дыр. Ончо, йӱштӧ кӱварыште мыняр
годсек кынелде киена? Уке, сита тыге кияш! Кеч-мом ыште, кеч пуштын пыште,
а мый
кидым ӱпет гыч налам.
— А мо, тидым мый ыштен ом керт мо? Пеш кертам! Тыят мый денем мом шонет,
тудым
ыште. Кеч пуштын пыште! — Тойкечат тудлан тыгак вашештыш.
Коктынат иканаште верышт гыч кынел шогальыч да утен каен воштылаш тӱҥальыч.
Верыштышт шоген кертде, лӱҥген-лӱҥген воштыл-воштыльычат, Салема Тойкечым
ӧндал
колтыш.
— Айда, Тойкечем, пӧртышкем пурена. Кылмыше могырнам ырыкташ шукертсек
шинчыше
арака шишамым почына, чаркашке пыштен, тудым йӱылдал колтена да Пекылетым
кычалаш пижат, — Тойкечым кидше гыч кучышат, Салема тудым пӧртышкыжӧ вӱден
пуртыш.
Озавате лампым чӱктыш. Пӧрткӧргыштӧ волгыдо лиймеке, Тойкеч омсадӱрысӧ
ишкылаште
кечыше вургемым йыштак тӱсленак ончышто, но пӧръеҥ вургемым нигуштат ыш уж.
"А
вет шке шинчам денак ужым тиде суртышко пурымыжым. Кузе тыге лийын кертын?
Мо
тиде, пӧртышкӧ пурен шуын огыл улмаш мо? А мый капкашке толын пуренам. Тудо

вӱташте монь лийын мо?.." — марийжым кычал толшо вате йӧршын ӧрын.
Салемат, Тойкечлан палдараш тыршыде, иярчык пӧръеҥжын вургемжым, коҥга
воктек
пыштыме котомкажым ончыштеш. "Кузе тыге лийын кертын? Ниможат ок кой.
Ӱмбакше
вӱдан ведра кумыкталтмым ужын кодым. Мо, чыла настажым пӧртйымаке волтен
мо? Тугеже, тушто шинчылтеш. Йӧра, мутым луктынам гын, тиде ватым вашкерак
пукшашйӱкташ да кушко-гынат ужаташ... Кайымекше, шылмыж гыч ӱжын луктам..."
— Салемат
вуйжым пудыратылеш.
— Айда, Тойкеч, ит ӧр, мый тылат шыдым ом кучо. Кудаш мыжеретым, шич
ӱстелтӧрышкӧ. Чайым йӱына, кылмыме деч весымат подылалына, — суртоза кышт-
кышт веле коеш, калай коҥга ӱмбалан чайникеш шолтен лукмо чайжымат
ӱстембаке конден шында,
сондык шеҥгеч четушка шишамат нумал толеш.
А Тойкеч адак воштылаш тӱҥале.
— Воштыл, воштыл... Тыйын гына огыл, мыйынат воштылмем шуэш. Тек воштылмына
денак эртыже тиде орадыланымашна. Ом ойло, Тойкеч, ик-кок коҥгам опташ
полшышым.
Бригадир шӱдымеке, кушко пурет, колыштат тудын мутшым. Тидыжымат ом тойо:
тӱҥалтыште шӱраҥыштылаш тӧчыш, но мый шагымат ышташ шым пу. Варажым мыйым
вес пашашке
кусарышт, коҥгаже вет эреак ок лий. Тыге ме тудын дене пырля ыштымынам
чарнышна.
Эше теве мом ешарем: мариет пашалан пеш тале, кок-кум еҥ олмеш ышта, адак
орадыжат огыл, ушан, — тототла веле Салема, тидын годымак сомылжымат
ыштенак ышта,
чайымат темкала, пӧрӧмечшымат шулын опта.
А Тойкеч, ончыкшо конден шындыме чайгоркам лишкырак шупшылшыжла, адак
шаҥгысышт
нергенак кутыралтыш:
— Теве гына, ӱпнам пӱтырен кучен, пӧртӧнчыл кӱварыштет кийышна, а ынде
ӱстел
коклаште ончыкем конден шындыме чаетым йӱаш тӧчен шинчем. Пӧръеҥ-влаклан
верч
могай гына азапыш от логал!
— Айда мондаш тырше ынде тудым, Тойкеч акай. На, кучо, — арака чаркам шуя
Салема, — ончыкыжым икте-весым палаш, поро йолташ лияш манын йӱын колто, —
а ушыж
дене суртоза йӧршын весе нерген шона: "Мариетлан налме арака тылат пӱралтын
улмаш..."
— А шкеже шыч йӱыс, Салема шӱжар. Ончыч суртан-влак шке йӱыт.
— Э-эй, туге лие мо? Айда тыгай-тугайым ит шоно, ынде, Тойкеч акай, йоҥылыш
лийын колтенам. Пеш кылмышна да, вашкерак ыре малден, тылат шуялтен
колтенам. Тугеже, шке йӱын пуэм, шке! — манят, Салема чаркажым мӧҥгеш нале.
— Коклаштына осалже нимат ынже код, ончыкыжым эре вашлияш, келшен илаш
манын йӱын колтем, — ышталят, суртоза чаркажым пундашыже коймешке умшашкыже
кумыктыш.
А Тойкеч шке семынже тыге шонен шинча: "Осалже еҥлан лийже манын тыршыше-
влак
первый чаркам шке йӱаш огыт тӧчӧ. Йылметше пеш мушкеш, да кӧргӧ чонет дене
мылам
осалымак шонет чай..."
— Вуеш ит нал ынде, йоҥылыш лийын колтышым, шке йӱде, тылат кучыктенам
коркамым.
Теве ынде тыйын черетет шуо, на, кучо, Тойкеч акаем, порылык верч йӱын
колто.
— Туге лийже, ӱстелет тич кочкыш лийже, поян-улан иле, сай марийым муын,
суртеш
пурташ пуйыралтше, — малдышат, Тойкечат чаркасе аракам йӱын колтыш.
Кылмымыжлан
шокшо чайым йӱат, тӱрлӧ кочкышым пыртак пурлалын, тудо марийжын пачерышкыже
каяш
погынаш тӱҥале.
— Ит кае, шке деранемак мален кае, манам гынат, ынет кодыс мый деранем,
кайынетыс, — кутырышын коеш Салема, а шкеже, вашкерак ужатен, пӧртйымакыже
ончалнеже,
Пекыл ала тушто шинча, шона.
Шоныдымо-вучыдымо унажым капка мартеак ужатен колтышат, Салема пӧртышкыжӧ
пурыш
веле, пӧртйымал омсам почын, Пекылым кычкырале. Но нимогай йӱкым ыш кол.
"Мо тиде? Ала шӱмжылан уда лийын, иктаж-могай азапыш вереште мо?" шоналтыш
да тошкалтыш дене ӱлыкӧ волаш тӱҥалын ыле, мӧҥгеш лектын, ӱстембачше лампым
нале, угыч
пӧртйымак волыш. Пареҥге ора йыр коштын савырныш — нигушто ны Пекылым, ны
тудын
котомкажым ыш верешт. Ӧрын, мӧҥгеш лекте.
— Бай, кузе туге утлен керте? — чылт ӧрын Салема. — Ну, йӧра тугеже, йӧным
муын
кертын гын, сай деч молым нимом от каласе. Кунам-гынат садак пален налам, —
малдышат, чекушка кленчашыже пычырик кодшо аракажым чаркашке пыштыш да ик
жаплан
шыпланыш. — Еҥ марий дене шолып-шолып мындырланымаш, чынжым гын, поро паша
огыл.
Шонымаштем, Кугу Юмат тидым сайлан ок шотло да языкан-влакым кузе-гынат
наказатла. Теве ала мыйымат тугак таче тыге наказатлыш... Икманаш, нечыве
еҥ марий-влак
деке шӱраҥышташ. Эше шоҥгемынжак омыл, иктаж-кӧм, ватыдымым, шке гаемак
шкет
илышым, шкет йӧсланышым, эскераш пижман, — манят, Салема чаркажым умшашкыже
оптале да сондыкшо деке ошкыл колтыш. Тушеч шаҥге налын кондымо колбасажым
ӱстембакше конден пыштышат, кӱзӧ дене пӱчкын налын, кугун-кугун пурлын
кочкаш тӱҥале,
шкеже шона: "Йӧра шаҥге луктын омыл. Чылажат кодеш гынат, лачеш толеш
улмаш.
Аракажымат почман огыл ыле..."

Визымше глава
Орспаев дене чон почын мутланымаш Шуматын пашаштыже эреак вашлиялташ
тӱҥалше пеш
пӱсӧ йодышлам утларак келгын да раш умылаш полшыш. Нунын кокла гыч эн
тӱҥжӧ, конешне, тиде ял калыкын вийже дене ончен куштымо киндын озаже кӧ
улмо йодыш. Тудым эшеат кӱчыкын да туран шындаш гын, тыге лектеш: колхоз
шке киндыжлан оза мо?
Чыла шурным поген налмеке, шыжым, колхозник-влакын тӱшка погынымаштышт
тений
шкенан колхозникна-влаклан кажне трудоденьыштлан тынар килограмм дене
киндым пуэна манын пунчалым луктын кертеш мо?
Эрбылатов тидлан ынде тыге вашешта: уке, киндылан колхоз оза огыл, колхоз
правленийлан тыгай пунчалым лукташ огыт пу. Киндын озаже — казна. Тидымак
утларак
рашемден каласаш гын, тыге лектеш: партий оза. А правительствым молан пелке
кораҥдеда манын йодмылан теве тыге вашештыман: правительствысе вуйлатыше-
влак чыланат партиец, коммунист, улыт. Моло еҥым тушко огыт нал.
Но тидым пален налмыж нерген Эрбылатов еҥлан ойлаш ок тошт, Орспаевак тыге
шижтарен колтен. Шке умылен шуктымыж дене серлагаш кӱштен. Молылан
каласкалаш тӱҥалат гын, шканет веле удам ыштен кертат. Тыйым совет ваштареш
кайышылан шотлат да
шыгыремдылаш пижыт. Кӱлеш-кӱлдымым ойлыметым кӱлеш верышке намиен шукташ
ямде
улшо еҥ-влак воктенетак ваҥен коштыт.
Шукерте огыл эртыше шучко ийла алят калыкым лӱдыкта, уто мутым луктын
ойлымо деч
шкем аралаш тарата. А вет йӧршын келан мыняр тӱжем еҥым шочмо ялышт, олашт
гыч,
паша верышт гыч мӱндыр кундемлашке колтышт...
Чыла тидын нерген азапланен, эше ик гана шонкалышат, Шуматын могыржылан
йӱштыншокшын чучаш тӱҥале. "Тыге гын, ял калыклан киндым ситарен пуымо
йодышым тӧрлаш
куштылго огыл, — чон кочын шонкала шукерте огыл председатель омытам шке
шӱйышкыжӧ чийыше туныктышо. — Теве пытартыш жапыште "первая заповедь" манме
шомакым
шонен луктыныт. Газетлаштат тудым пеш чӱчкыдын кучылтыт, вуйлатыше-влакат
эре
ойлат. Колхозник-влакын кокымшо съездыштышт тыгай шомакым иктат ойлен огыл.
Кӧ
тудым шонен луктын? Молан? Первая заповедь — тиде колхозын государство
ончылно
эн ончыч шуктышаш порысшо. Тыге лийшаш. Мый гын тидым тыге умылем. Эше
тыгат савырал каласаш лиеш: эллан киндым колтымо шотышто государствын
колхозлан пуымо
планже. Тиде сомыл, мутат уке, тӱҥ шотышто партий райкомышто ышталтеш. А
райкомлан партий обком заданийым пуа манын шоныман. Обкомышко Москва гыч,
партий Центральный Комитет гыч, колтат чай..."
А калык чыла тидын нерген нимом ок пале, манаш лиеш. Мо калык, теве Шумат
шкежат
ончычшым тидым йоҥылыш умылен. Тидлан кӧрак отчет погынымаште тӱҥ шотышто
председатель Сайпушевым, правленийым вурсен. Орспаев дене мутланымеке веле,
тидым
утларак чын умылаш тӱҥале да ынде шонкала: "Элыштына тыгай порядке, тыгай
закон
гын, киндым ситарен пуаш эрык ок лий чай? Ала мемнан дене гына тыгай
порядкым
ыштыме? Моло верлаште колхоз правлений ден председательлан ала чыла правам
пуэныт? Тидлан кӧрак нуно шке калыкыштлан киндым мыняр шонат, тунар пуат
докан. А
мемнан дене колхоз вуйлатыше-влакым шке кидыштышт чот кучат..."
А илаш кӱлеш, калыкын ӱшанжымат шукташ тыршыман. Лач тидлан верчын
Эрбылатов
колхозым вуйлаташ тӱҥалаш келшен. Сандене тудо шочмо ял калыкше дене чон
почын
мутланаш шона. Мом ойлаш лиеш, тудлан чыла каласкален пуаш да, шкенан
илышнам
саемдаш манын, тудын деч могай-гынат каҥашым йодаш. Мутат уке, тыгай
погынымашлан кӱлынак ямдылалтман. Тиде пашалан шагал гын арня-арнят пеле
жап кӱлеш. Погынымашым ямдылымашке правлений член, бригадир, туныктышо,
тыгак коммунист-влакым
ушыман.
Теве тыгай шонкалымаш дене вуйжым аҥыртылын, Шумат таче правленийышке толын
пурыш. Но вигак паша нерген мутым ыш тарвате. Шкенжым кидышкыже налын
шуктышат,
шыргыжале да кутыралтыш:
— Ну, эше ик паша кечына тӱҥале мо? — ондак Пектемырым тӱткын ончале, вара
Экайлан шыргыжале да шыпрак йӱк дене чоян йодылдыш: — Ну, кузерак таче
мемнан самырык йолташна? Кузе теҥгече кас эртыш? Клубышко мийыде шыч код
дыр? Кӧм тушеч
мӧҥгыжӧ ужатышыч?
А тудыжо Эрбылатов деч але марте тыгайым колын огылат, ӧрмалгален-вожылын
колтыш, мом вашешташат, кузе лияшат ок пале.
— Ну, конешне, ужатен; ужатен да ӧндалашат, шыматашат шуын, — рвезын утыр
чевергалмыжым ужын, эшеат веселаҥеш. — Тевыс чурийже тарай гай чевергыш...
Ужатыман,
шольым, ужатыманат, шыматыманат. Рвезе жап ик гана веле пуалтеш, мален
шинчыман
огыл, веселан эртарыман, — ик татлан шыпланышат, председатель кенета весе
нерген
кутыраш тӱҥале: — Палет, Пектемыр чӱчӱ, мо нерген вуем пудыратылам? Уло
калыкым
поген, погынымашым эртарыме нерген. Тиде погынымашке кажне еҥ могай-гынат
ой-каҥаш дене толшаш: илышнам саемдаш, тудым ончыко колташ полшышо ой-каҥаш
дене. Иккок уш, мо тушто ик-кок, уло правлений, тыгак бригадир да
ревкомиссий член-влак
дене гына тиде кугу да пеш кӱлешан йодышым решатлаш ок лий. Сандене чыла
ялым
ушыман. Теве тыгай ой вуемым вӱрыжла. Келшеда мыйын оем дене? Пектемыр
чӱчӱ,
Экай шольо, мом каласеда тидын шотышто?
— Мый гын пешак келшем. Калыкым тиде погынымашлан ямдылашат тӱҥалам. Кунам
айдеме тидын кӱлешлыкшым умылан шукта, садак вуйжым пудыратылаш тӱҥалеш,
погынымашке
могай-гынат йодыш але каҥаш дене толеш, — Япон сарын инвалидше Пектемыр
кумылаҥын ойлен пуыш.
— А тый, Экай шольо, мом каласет? — Эрбылатов тудын велышке савырныш.
— Мый але тыгайлан изи улам, тумарте кушкын шуын омыл... — рвезыеҥ пичрак
йӱк
дене кутыралтыш.
— Ой, уке, шольым, — председательым ончылтен, Пектемыр кутыраш тӱҥале, —
тый
рвезе калыкын илышыжым садак мый дечем сайынрак палет. Теве салтакыште
мемнан
командирна тыге ышташ йӧрата ыле: кунам кӱшычын тудлан иктаж-могай сомылым
пуат,
салтак-влаклан мом ыштышашым умылтарен пуа да тыге йодеш ыле: "Ну-ка,
ребятушки,
думать будем, как лучше да быстрее это сделать? Все выложьте, что придет в
вашу
голову. Ну-ко, ну-ко, все думаем, все! Кто промолчит, ничего не скажет,
тому наряд вне очереди!" Тидым колын, ынет шоно гынат, шонаш тӱҥалат да мом-
гынат кычал
муат, командиретлан луктын каласет. "Молодец! — манеш да тудо воктенет
шинчыше
деч йодеш. — А ты что скажешь?" А тудо шып шинча, нимом шонен муын огыл.
"Сегодня ночью пойдешь картошку чистить!" — шокта.
— Чынжымак пареҥгым сараташ колта ыле мо? — йодеш Экай.
— Колта, — вашештыш окшак йолан Пектемыр. — Пашаже нарядыште гына огыл,
пашаже
еҥ-влакым кычалаш, шонкалаш таратымаште. Теве мемнан Эрбылатовна уло ялым
шонаш
таратынеже. Тиде пеш чын! Тынар калык гыч кудыжо-гынат пеш пайдале да кӱлеш
ойкаҥашым муын кертеш. Ме эше шкат она пале, ялыштына могай ушан еҥ-влак
улыт. Тек
шонышт да кычал мумыштым луктын ойлышт, шке кӧргешышт шылтен ынышт кодо.
Тыге ме
уло колхозлан пеш пайдале ой-каҥашым кычал муын кертына. Конешне, тыште
мемнан
командирна семын уто нарядым мойн пуаш ок лий, лӱдыктылашат ок верешт...
— А ме, Пектемер, сай ойым шонен мушылан премийым пуэна! — Шумат
Эрбылатович
кычкыралынак колтыш. — Сай пӧлекым кидышкыже кучыктена. Тиде веле огыл,
кызытак
калыклан умылтарыме годым тидым каласыман: сай ой-каҥашлан таҥасымашым, ну,
вес
семынже, конкурсым, увертарена манын умылтарыман. Кузе шонеда, келша тыге
ыштымаш?
— А пӧлеклан мом пуаш тӱҥалыда? — Экай йодеш.
— "Пуаш тӱҥалыда" огыл, а "пуаш тӱҥалына" манман, Экай шольым. Тый шкендым
мемнан дене иктӧреш уж, мемнан семынак шонкале, кутыро, — Пектемыр
учетчиклан тура
ойлен пуыш. — Но теве пӧлекым налаш кызыт мемнан кассыште оксана уке. Тыгак
банкысе счетыштат ик ырат кодын огыл. Конешне, тушкыжо ме улшо оксанам онат
опто.
Ну, йӧра, тидын нерген она кутыро, кызыт еҥ-влакым шонкалаш кумылаҥдыше
премий
нерген вуемым пудыратылам. Такшым оксам тыгай поро пашалан садак муына.
Теве
мӱйым ужалена да монь.
— А молан пӧлеклан мӱйым пуаш огыл? Шонымаштем, мӱйна эше уло, —
Эрбылатовланат
сай ой-каҥашым пуышо еҥлан пӧлекым пуымаш келшен, да йӧным кычалеш.
— Мом-гынат садак кычал муына. Мӱйнат уло, оксамат ыштен луктын кертына.
Адак
трудоденьымат шындаш лиеш, — счетовод йӱкын шонкала.
— Ой уке, Пектемыр Петрович, трудодень марте она воло. Такшымат колхозник-
влак
тудым чыла семынат лӱмдылыт... — председатель тореш кутыралтыш. — Йӧра,
тидын
верч она ойгыро, садак мом-гынат шонен муына. Экай шольым, мый шаҥге тылат
кала-сышым, шкендым мемнан дене иктӧреш уж, маньым. Тидын шотышто тылат
теве эше мом
ойлынем: ме правленийыште, рашынрак каласаш гын, тысе аппаратыште, кумытын
гына
пашам ыштена. Мыланна вуйым пудыратылаш, ушешна шочшо ойым икте-весыланна
лӱддевожылде луктын ойлаш тунемман. Кузе ойлат моряк-влак шке коклаштышт?
"Нас мало,
но мы в тельняшках". Мемнан денат тыгай лийман... Шукат кутырышым. Тачеш
сита,
каем кӱдычда, ушкал фермышке эше ик ганат миен омыл. Таче кечывал марте
тушто
лиям. Ато теве тышке калык толын темеш, иктым-весым йодышташ тӱҥалыт, адак
кечывал марте нигушко лектын от керт. Ончыкыжым тыге ыштена: мый декем
толаш шонышо-влаклан посна кечым да шагатым палемдена, погынымаште тидын
нерген чылалан увертарена, тыгак омсашат серен шындена, — манят Эрбылатов
правлений гыч лектын кайыш.
Ушкал вӱтам тора гыч ужо веле, Шуматын кумылжо волыш, чонжылан чырык-мурык
чучаш
тӱҥале. Председатель огылжо годым чыла экшыкшак тудын шинчажлан пернен огыл
дыр.
Пернен гынат, чонжым кызытсе нарак корштарен огыл докан. А ферме чынжымак
шӱкшын
коеш, ны шот дене печен налме огыл, ны лийжак манын леведме огыл, верын-
верын
леведыш олымым мардеж нӧлталын, южо вере эсогыл чараҥденак коден. А тиде
иктынат
чонжымать ок вургыжтаре: фермым вуйлатыше Сатуковынымат, доярке-влакынымат.
Тыгак бригадир-влакат ужын шуктен огытыл. "Кузе тыге? Молан?" — чон кочын
шона
председатель.
Тудо ферме вуйлатыше Сатуковым кычалаш ыш тӱҥал, вигак вӱташке ошкыльо.
Тыштат
тудын кумылжо волыш. Ятыр вере окнаште янда пудырген, вӱта кӧргыштӧ йӱштӧ
юж
чожгырен пура, кугырген шогышо ушкал-влакым эшеат чотрак кылмыкта. Тидын
годым
Шуматын ушышкыжо Пекыл толын пурыш: "Уло яллан ик эн тале яндазына уло,
рамымат
ышта, яндамат шында, а шкенан фермыште йӱштӧ мардеж шӱшка. А Сатуковнаже
мом онча? Огеш уж мо тиде рож-влакым? Ужеш гын, чонжо кузе чыта? Доярке-
влак тудлан
огыт ойло мо? Эрлак тышке Пекылым колтыман, — шона Эрбылатов. — А пӧртылын
мо
тудо? Такшым кум кече ончычак толшаш ыле..."
Тидын годым Шуматын шинчажлан ушкал шогымо верлаште терысым кольмо дене
пелке
шӱкышӧ доярке перныш. Тӱсленрак ончале — Марзенам палыш.
— О-ой, мемнан деке Шумат Эрбылатыч шкежак толын улмашыс! — шоҥгырак
ӱдырамаш
председательым ончылтыш. — У-у, кугурак оза-влакым мо годсекак ужын огынал
ыле... Поро эр, Шумат шольо, поро эр! Тау тыге толмыланда. Мемнан пашанамат
ончалман, пешак ончалман.
— Ончычракат толман ыле, да нигузе шуын шым керт, эре мо-гынат лектынак
шога.
Кузерак вара иледа, пашада кузе кая, Марзена акай? Эрбылатов лыжган-лыжган
кутыра. — Мо чондам туржеш? Мо ок сите? Шкеже мыняр ушкалым ончет вара?
Мынярыже
лӱштыкта? Кызыт тыгайже укеат дыр?
— Ой, Шумат шольо, кызыт шӧр нерген мутымат лукман огыл. Лу ушкалем гыч
кумытшо
презылен, да шӧрыштым презыштланак пукшен пытарена, манаш лиеш. Моло
годымат телым шӧр уке ганяк ыле.
— Марзена акай, вичада пеш йӱштӧ. Тӧрзаштыда рож шуко. Сатуковда тидым ок
уж мо?
Теат эреак ойлен шогеда, шонем. Кузе тидым чытен илаш лиеш? — Эрбылатов чон

йӧсын кутыра.
— Тудлан ойлен ноенна ынде. Кечын мутым луктына. Эре сӧра, а нимат ок
ышталт.
Ала еҥым ок му, ала монда?..
— Марзена акай, теве тый эн шуко ыштыше доярке улат. Вигежымат шке шинчат
дене
ужынат, чылажат ушет гоч эртен... Иктым йоднем: ныл ий ончыч, манам гынат,
йоҥылыш ом лий чай, фермыда шке тӱжвал тӱсшӧ денак чоным куандара ыле,
печыдат моторын койын, вичадат кумылым савырен. Манмыла, удаже шагал лийын,
кумылым веселаҥдыше шукак ыле тунам... А таче теве удаже шукак. Ала мый
йоҥылыш лиям, эре удажым гына ужаш тыршем да тыге?..
— Мом ойлышыч кызыт, чыла чын. А молан тыгежым тый сайын палет. Вет шкежак
отчет
погынымаште луктын ойлышыч. А теве председательлан шкендым сайлен
шогалтымына
годсек калыкын шонымыжо вашталташ тӱҥалын, порылан ӱшанже шочын. А Зайнаш
годым
йӧршын ойгышко возынна ыле, тудын годым чылажат кумыкталташ тӱҥале... Кызыт
туге
огыл. А теве тыге толын коштмет, калык коклашке лекмет путырак кӱлеш, мый
гын,
тыйым ужам, да чонемак куанен колта. Шке семынем "Тиде мыланна киндым
пукшаш толын" манам. А окна рож, шӧрын кайыше пече да моло тыгыде экшык ала-
мо кугу ситыдымашак огыл, нуным ме ик татыште тӧрлен-ачален шындена.
Ӱшаннам, калыкнан киндым налаш ӱшанжым ылыжташ чотрак тыршыза. Ой, шукат
чокием, ситыш, кошартем, —
манят, доярке у озам порын-порын ончал колтыш. — Тау тыге толметлан, Шумат
шольым!
— Шканет тау, Марзена акай, тыгай ушан-акылан ойым кольым тый дечет, эреак
шарнаш тӱҥалам. А киндым пуашак тыршем, — мане Шумат.
Илалше ӱдырамашын ойжым шотыш налын, таче Шумат нигӧм вурсаш, шылталаш огыл
манын шоналтыш. Туге гынат фермылан лишыл жапыште мо кӱлмым палаш манын,
чылажымат
ончен савырнаш лие. Вӱтам, тудын воктенак шудым, олымым опташ лӱмын печен
налме
верым терген коштат, эше ик гана ферме воктенсе кормам эскерен-вискален
шогыш:
"А сита мо чыла тиде тысе ушкалым, шочшо презым шошо марте пукшен лукташ?
Ты шотышто Сатуков дене кӱлынак кутырыман... А мо тиде, шкенжым нигушто ом
уж?" Ик
жап тыге шонкален шогылтат, Шумат ферме пӧртышкыла ошкыльо.
Тӱжвал тӱсшӧ денак кумылым волтышо лапка пӧртыш миен пурышат, чонжылан
эшеат
йӧсын чучо. Кӱварым шукертсек мушмо огыл. Пӧрт покшелан вераҥдыме калай
коҥга
шӧрын каен. Тудым Шумат парняж дене тӱкалтен ончыш — эше чотак йӱкшен шуын
огыл.
"Тугеже таче олтеныт", — шоналтыш. Пурла вел лукышто оҥа дене кок еҥлан
малаш
ситышашлык верым ыштыме. Шола вел пырдыж воктеке кок теҥгылым йыгыре шӱкал
шындыме. Кермыч коҥгаш, векат, шукертсек олтен огытыл, ончыкшо тӱрлӧ
шӱкшакым, кагазым оралыме.
Эрбылатовын пуста пӧрт покшелне чылажымат ончен шогылтмыж годым элте тич
пуым
нумал пуртышо рвезе омса ончылан ӧрмалген шогале, эсогыл кидше гыч моклака-
влакымат кӱварваке пышташ ок тогдае ала-мо. Рвезын ӧрмалгымыжым ужын, Шумат
поро
йӱкын пелештыш:
— Айда эрте, эрте. Молан нумал шогет тудым? Кӱварвак пыште. Ужамат, калай
коҥгаш
олтынет. Пеш сай, пеш кӱлеш. Теве вашке тышке доярке-влак погынат.
— Тевыс тидланак Сатуков дене пӱчкеден шелыштына... — рвезе йӱкым лукто.
— А шкеже кушто?
— Ойлемыс, пуым ямдылена. Сейчас тышке толеш. Пӧртеш олташ манын, мыйым
пашам
гыч ӱжын кондыш, — рвезе утыр чолганрак кутыра.
— А могай пашам ыштет ыле?
— Вӱта гыч терысым луктам.
— Мынярын улыда?
— Нылытын ныл имне дене ыштена.
— Ну, пашада кузе мия? Можо ок келше, можо сай?
— Ик семын ыштена, а можо сай ден аламаж шотышто мый нимом каласен ом керт.
Улыт
мый дечем кугурак-влак, нунын деч йодыштса, — рвезе чылажымат ынеж виктаре.
— А тылат ойлаш огыт кӱштӧ мо? — Эрбылатов ок чакне.
— Тыгай нерген кутырен огынал, — самырык еҥ омса деке лишемшыжла ойла. —
Йӧра,
Шумат Эрбылатович, мый пашашкем кайышым. Тек Сатуков толешат, шке олта, ато
йолташ-влак ончылно мылам сай огыл...
"Да, самырык-влак еҥ туп шеҥгелан кодаш тыршат. Уке, тыге огыл, нуным кугу
паша
нерген шке шонымыштым шылтыде ойлаш туныктыман", — Шумат адакат Экай дене
таче
гына тарваныше шонкалымашкыже пӧртылеш.
Ик жап гыч ферме вуйлатыше шкеже толын пурыш.
— Поро кече, Шумат Эрбылатович! — саламлалте тудо, кидшым шуялтышат, ик
жаплан
ышат мучыштаре, председательын чурийышкыже тура ончен кутыраш тӱҥале. — А
вет
вученак коштым, ынде толын лектыдак, шонышым, но садак тура конден шым
шукто.
Кеч вурсыза, кеч кырыза, мемнан ситыдымаш пеш шуко. Чонем дене шижам, пеш
сыренда мылам. Да, сыренат кертыда. Доярке-влакат эре шарныктат, эре ойлат.
А теве
окнам, ну, тӧрза яндам нигузе шындыктен ом керт. Алмаз уке, алмаз! Лиеш
гын, кузе-гынат шкат шындем ыле. Кеч налын пуыза ик алмазым уло фермылан.
Нигӧм ялнаш
она тӱҥал ыле. Маныт, Пекылат райцентрже гыч пӧртылын, бригадирланат
ойлышым,
колто, маньым, фермышке яндам шындаш... Ала-молан ок тол, пашаж гыч
луктыктен
кондымылан сырен чай.
— Да, таче тыйым вурсыманат ыле, но тиде ганалан тыгай-тугай нерген мутым
ынем
лук, шкак чылажымат ыштет, шонем, — манят, Эрбылатов мо кӱлеш, курго ситыме
нерген йодышташ тӱҥале. Икмагал тыге кутыралтыштат, доярке-влакын кунамлан
шке пашаштым пытарышашышт нерген йодо.
— Теве казыр погынат, ынде пашаштым мучашке шуктен толыт. Мо нерген кутыраш

тӱҥалыда, Шумат Эрбылатович? — йодде ыш чыте Сатуков.
— Колхозыштына пеш кӱлешан собранийым эртараш шонена. Тудлан калыкым
ончылгоч
ямдылыман. Тӱҥ шотышто тиде погынымашна нерген кутырынем. Адак шкеныштымат
колыштнем. Мылам нунын ойлымышт поснак шерге. Тый шкежат мо нерген гынат
ойлет
дыр?
Доярке-влакын погынен шумекышт, Шумат верже гыч кынел шогалят, путырак
простан
кутыралтен колтыш:
— Пагалыме йолташ-влак, теве таче иже тендан деке толаш жапым муын
шуктышым. Тыге юватылмемлан ида ӧпкеле, ида сыре. А тендан деке толмем, чон
почын чылаж шотыштат кутырымем пешак шуын. Тидымат каласем: председатель
паша — мылам йӧршын
у, палыдыме. Орспаев йолташ, райкомын ответственный секретарьже, тидын
шотышто
мылам теве кузе каласыш: "Колхоз председательлан туныктымо школ элыштынат
уке,
ик вереат председательым огыт ямдыле" мане. А вет пеш шуко институт,
университет-влак эл мучко ыштат. Тыгеже, председательлан пашам ыштен-ыштен
тунемман. Тыгеже, теат мыйым туныкташ тӱҥалыда. Теве таче лач тидланак
тендан деке толынам.
Тендан пашадам, мом шонымыдам, мо дене келшыдымыдам, мом сайлан шотлымыдам
палынем. Лишыл жапыште шкенан дене кугу погынымашым, те чӱчкыдынак, тудым
"собраний"
манаш тунемында, эртараш шонена. Мом тушто каҥашаш тӱҥалына? Тендан
кажныдан
шкенан илышнам умбакыже кузе саемдаш кӱлмӧ шотышто правленийышке пуымо
йодышда-влакым каҥашаш тӱҥалына. Эше тидыжат оҥай: эн сай ой-каҥашлан
премийым, ну, могай-гынат пӧлекым, пуаш шонена. Кум эн сай ойлан кум
премий. Тыланда чылаландат
пел тылзе наре жапым пуэна. Тиде жапыште кажныда мом-гынат шонен муэш да
правленийыште шинчыше-влаклан серыктен кода. Тидлан лӱмын комиссийым
ыштена, ну, еҥ-влакым ойырен шогалтена.
— А могай пӧлекым пуэда? — доярке-влак кокла гыч самырык ӱдыр кынел
шогалынак
йодо.
— А теве тидыжым эше рашемден шуктен огынал. Молан маныда гын, умылтарем:
эше
правленийын заседанийыштыже тиде йодышым ончен огынал. Тидлан шуко жапак ок
кӱл,
лишыл кечылаште ончена. Тунам премийже чылалан раш лиеш. Вот тыге, йолташ-
влак,
шонкалыза, вуйдам пудыратылза. Теве тыге ме уло ялым шонаш ӱжына. Ала те
тугай
сай ой-каҥаш-влакым кычал муыда, могайжым, мутлан, мый, вуйлатышыда улам
гынат,
шонен ом му. Тачеш фермысе ситыдымашда-влак нерген ик мутымат ом лук. Иктым
гына
каласем: йырда ончал колтыза да, можо чонланда ок келше, мо ок сите, эрлак
тӧрлаш тӱҥалза, еҥын парня дене ончыктымыжым вучыде, пашалан рӱж пижса.
Отчет
погынымаште ойлымемым эше ик гана пеҥгыдемден каласем: тений трудоденьдам
яраш
ом кодо, киндым пуашак тыршена. А ынде тендам шкендам колыштнем. Кӧ
ойлынеже?
— Мый, — кенета кугу йӱкын кычкырал колтыш эн шеҥгелне шинчыше самырыкрак
доярке. — Пеш чын каласышыч, Шумат чӱчӱ. Чонлан келшыдымыжым эрлак тӧрлаш
тӱҥалына,
шонем. Но теве тӧрза яндам иктынат шынден ок керт. А рож-влак лач мыйын
группем
шогымо тураште улыт. Кас еда олым, шудо дене петыркален толашем. Эрдене
толам —
адак виш, мардеж пуал луктеш, очыни. Ок лий мо вара саде виш верлаш яндам
шындаш? Мом ыштен жапшым эртара вара мемнан Сатуковна? Чонжо кузе чыта?
Кузе вольыкым ок чамане? А поран годым лум пургыжта. Сатуков изай, ынде
чыла тидын нерген
Шумат Эрбылатович ончыланак ойлем. Ала полыш лиеш?
— А мыйын чоным теве мо туржеш, — вес лукышто йӱк шоктыш. — Вольыклан вынем
гыч
лукмо вӱдым вигак йӱктена. Кӧ тыге йӱкта шке суртысо ушкалжым? Шонымаштем,
иктат
тыге ок ыште. Вӱдым ырыкташ мом-гынат шонен муман. Тыге ок лий. Тыгакшат
йӱштӧ
вичаште кылмен шогышо вольык вынем вӱдым йӱэшат, вӱдвара гане кадырген
шогалеш,
— ончен, шортмет шуэш. Пожалысте, тидым шотышко налза, — мутшым кошартыш
саде
доярке.
— Йӱд еда кок доярке тышке дежуритлаш коштеш. Моло семын ок лий: ушкал
презылаш
тӱҥал кертеш я иктаж-мо лиеш. Вот коштына. А шкенан верч тыште йӧршынат
огыт
тырше. Теве мемнан малыме верна, — илалшырак ӱдырамаш оҥа дене ыштыме
олымбалым
ончыктыш. — Олымым темыме мешак-влакым шаралтетат, тушко возын нералташ
толашет.
Тидыже таклан огыл. Пӧрт йӱштӧ. Орол кугызайна, э, калай коҥгаш олтен
толаша, э,
азаплана. Пужо иле, адак чылаж годым огешат сите. Ок лий мо теве саде
кермыч
коҥгам олмыктен шындаш? Кечылан ик гана олтенак, пӧрткӧргым сутка мучкылан
ырыкташ лиешыс. А кызыт тушан олташ ок лий — шикш тӱрга. Сӧрвален йодына
тендан деч,
вуйлатыше йолташна-влак, олмыктыза коҥганам. Олмыктыза!
— А аванслан киндым пуэда? Мемнан кочкаш пытен, — вес вате верже гыч
тарваныдеак йодо.
— Пуэна, мийыза правленийышке, — моло-влак велышкат ончалын, Шумат
Эрбылатович
поро йӱкын вашештыш. — Кӧлан-кӧлан, а фермысе пашаеҥ-влаклан обязательно
пуэна.
Ойлаш шонышо тетла уке гын, — Шумат пӧлемысе еҥ-влакым эше ик гана ончал
савырныш, — иктешлена. Да, тидым каласынем ыле, — манят, председатель омса
воктенрак
погынал шогалше рвезе-влак велышке ончале. — Таче пӧръеҥна-влак шып шоген
эртарышт, ышт ушно моло-влакын мутланымашкышт. Вес ганалан тендан деч мом-
гынат вучен кодына. Шонымаштем, эше Сатуков йолташна мом-гынат ойлаш
тӱҥалеш. А мый тидын дене мучашлынем: колхозысо погынымашланна кӱлынак
ямдылалтса. Тушто шкенан
эрласе кечына, ончыклык илышна нерген чон почын мутланаш шонена. Мый гын
тидлан
путырак ӱшанем.
— Да, чыланат пеш чын ойлышда, — Сатуков верже гыч кынел шогалят, шкенжым
ала-кузе йӧндымын кучен ойлаш тӱҥале. — Мый эше тошто семынак иленам чай,
ну, отчет
погынымаш деч ончычсо семын моли... Титакемым ом шылте, да шылташ тыршет
гынат,
от керт. Ужам, чыланат сайым, порым ыштынеда, кумылда гычак, кутырымыда
гычак
шижам: у шӱлыш шыҥен чонышкыда, шӱмышкыда. Тиде мыйымат куандара, шкат
тыге, ожнысо семын, ынем лий. Тачеш молым нимом ойлен ом керт.
Ферме гыч лектын кайымекше, Эрбылатов ик гана веле огыл Пекыл нерген
шоналтыш да
таче тудын деке пуренак лекташ лие. Теве тудын пӧртшӧ. Ялыште моло-влакын
деч
нимо дене ойыртемалтдыме пӧрт. Капкажат простан гына ышталтын, окнажат нимо
дене
ок ойыртемалт. "А вет шкеже ик эн уста еҥлан шотлалтеш. Кузе тыге чонжо
чыта?
Молан молын деч утларак сайым ок ыште? Мо, суртшо шерге огыл мо шканже? Але

ешыштыже тугай илыш? Умылаш неле еҥым..." — шонкален ошкылшыжла, Шумат тора
гычрак шоктышо йӱкым кольо:
— Поро кече, Эрбылатыч!
Шумат савырнен ончале — шеҥгелныже Пекыл ошкылеш.
— Кузе тый мыйын шеҥгелнем лийыч? Кушеч тыге толат? Поро кече, Пекыл, поро
кече!
— А теве пошкудын кудывечыж гыч лектым. Ончем: те ошкылыда. Ну мо,
Эрбылатович,
пӧртылтен кертым, шонеда мо? — пыртак сыралын йодылдыш Пекыл.
— А тый мо, ужамат, сыренат... — Шумат тудын шинчашкыжак ончалаш тыршен
йодо.
— Изишак улат чай, — Пекыл ынде шыдыжым шылташ тыршен вашештыш.
— Сырыме ок кӱл, Пекыл чӱчӱ, — Эрбылатов эшеат порынрак пелештыш. — Тиде
мыйын
гына шонен лукмем огыл, колхоз правленийын заседанийже тыге пунчалын.
Шарнет,
корнышто мутланен кайышна. Мый яра жапыште пелке пашашке коштмо ваштареш
нимом
шым ойлыс. Кызытат туге шонем. Пашам ыштыше-влакым чылаштымат пагалем. Но
кунам
колхозланна пеш шыгыр жап толын шуэш, тунам, мутат уке, мый чыладамат
шкенан
колхозышко пӧртылташ тыршаш тӱҥалам. Пекыл Тымбаевич, — ынде ача лӱм денак
пелештыш председатель але гына сырышыла койшо еҥлан, — полшо, пожалыста,
мыланна
кок пашам ышташ. Моло нигӧ полшен ок керт, лач тый гына тидым ыштен кертат.
Теве
ушкал ферме гыч пӧртылам, у пашам тӱҥалмем деч вара эше ик ганат лийын омыл
ыле.
Палет, Тымбаевич, тушто окнам шындылаш кӱлеш. Уке гын ушкал-влак йӱштӧ
вӱташте
шогат. Презылышаш ушкал-влак.
— А тый кок пашам ышташ полшыктынет. Весыже могай?
— Весыжат тыгайракак, тыйын кидет гыч толшо паша. Ферме пӧртыштӧ коҥгаш
олташ ок
лий, шикш лектеш. Доярке-влак йӱд еда тушко дежуритлаш коштыт. Пешак
сӧрвален
йодыч. Мо тудо калай коҥга? Мынярак тудын шокшыжо?..
— Ну, полшем лийже, а кузе тӱледа? — шке кӱлешлыкшым пален, Пекыл нерым
кӱшкырак
кадырта.
— Нормо почеш тыгай пашалан мыняр трудоденьым шындат — кызытеш каласен ом
керт.
Тушто Экай ден Пектемыр чӱчӱ каласат. Ну, мутым колыштметлан да мыланна
путырак
кӱлеш годым ыштыметлан эше мӱйым ешарен пуыктем. Тидыжым нимогай уставыште
ончыктымо огыл. Но тиде ганалан тудым пудырташ тоштам. Чыла илышым устав
почеш гына тӧрлен от шукто...
— Да-а, еҥ-влаклан коҥгам оптымемлан кидышкем вигак коло-кумло теҥгем
шуралтат,
а тыште яра трудодням сӧрат, коеш. А яндам шындымылан ик шинчаже лу-лучко
ыр...
Эрбылатов шке кӧргыж дене сырен шонкала гынат, шыдыжым ынеж ончыкто,
порынак кутыраш тӧча:
— Пекыл чӱчӱ, илышыште тый денетат тыге лийын кертеш: тылат моткочак еҥын
полышыжо кӱлеш лийын колта. Теве мыйынат кызыт тугай жап. Тидлан верчынак
тый денет
мутланен ончаш лийым, а тый ынет умыло чай...
— Йӧра, Шумат Эрбылатович, ик ганалан келшем, полшем тыланда. Эрла
чылажымат ыштем: яндамат шындем, коҥгамат олмыктен пуэм. Ик полышкалышым
гына колтыза. Да
эше яндада лийже, а рамылык материалжым шкемыным намием, пеле ямде рейкем-
влак
улыт, — Пекыл вучыдымын мутым колыштшыш савырныш.
— Тугеже, пеш йӧра, Пекыл чӱчӱ, — Эрбылатов куанен пелештыш, а шке семынже
шоналтыш: "Мо тиде кенета вашталте? Можо тудым мут колыштшаным ыштыш?"
— Шумат Эрбылатович, тый але гына мылам тыге ойлышыч: кызыт тылат ӧрдыж
еҥын полышыжо пешак кӱлеш лийын, ну, мыйын полышем, манына. Полшем тылат,
полшыде ом
кодо. А вет кунам-гынат шке денемат тыге лийын кертеш, кӧн-гынат полышыжо
кӱлеш
лийын кудалта... Санденак полшынем. Мылам трудодням шындеда, ода шынде —
мылам
варвыр. Тендан шке колхозникланда тӱлымӧ наре идалыкаш пашадарым мый
тылзыште, а
южгунам арняште налам. Мӱйда ок кӱл. Ато мӱйлан верч ыштен пуаш келшен,
манын
кертыт... А мый тыланда, Шумат Эрьбылатович, так ыштен пуэм, тендан
йодмыланда,
тендам пагален.
Тидым колят, Эрбылатов ӧрынат колтыш. "А-а, кеч-мом вӱдылжӧ, мылам янда
гына
шындалтше да коҥга олмыкталтше. А молыжым илена — ужына..." — семынже
манят, шке
коклаштышт кугу ӱчашымаш шочын кертшашым паленак, колхоз председатель эрла
фермышке пашам ышташ мияш сӧрышӧ еҥын кидшым пеҥгыдын кормыжтыш.
(Умбакыже лиеш.)



020399
************************************************************************
2—03

Александр Сергеевич Пушкинын шочмыжлан 200 ий темме вашеш

КОКЫМШО ГЛАВА

О рус!
Хор.*
О Русь!

1
Ял, кушто кумылсырын чучын
Евгенийлан, улмаш сай лук;
Таҥна кавалан чоным почын
Кузе шомакшым огеш лук?
Шоген тӧра пӧрт тыште шкетын,
Мардеж деч тудын ӱшыкетым
Сер велсе курык арален.
Тораште, олачан йолген,
Пеледын олык, нурын шӧртньӧ,
Йыр койын икте, весе ял,
Кӱтӱ ток коштын магырал,
Да сад — кырлечше пуйто пӧртын,
Кудалтыме, чокан шарлен,
Чылт нимфа-шамычын илем.

ИИ
Ты замок чапле, чесле лийын,
Тыге нӧлтеныт сай настам;
Сеҥен пӱртӱс зияным, ийым,
Акрет илем чытен ласкан.
Пӧлем-влак улыт кӱкшӧ, лойык,
Гостиный манмым штоф обойын
Да кугыжан сӱретышт лач
Волгалтышт тӱлыжгӧ йымач,
Шылтен ару коҥгам пусакыш.

* О ялем!.. Гораций (лат.).

Чыла тоштемын, шолдырген,
Но таҥналат тидат йӧрен;
Вер лийын нералташ кушакын,
Тушак возеш улмаш шуҥгалт,
Зал манмым шотыш ыш нал ялт.

ИИИ
Вераҥе тудо ик пӧлемыш,
А тушто ялысе тӱп еҥ
Нылле талук илен сӧйгеныс
"Ключница" лийше ватыж ден,
Илен да кечын пуштын кармым,
Окнаш кӱтен, тошкен кӱварым,
А тудыж тумо гыч улмаш;
Кок шкаф тыштак, диван — шинчаш,
Ӱстел ару, от уж кагазым;
Онегин шкаф омсам почеш:
Роскот книга, шонет, йӧрлеш,
Вес шкафыште наливке азык *,
Туштак почаҥын календарь,
Ситен тудлан лач шоҥгын ар.

ИВ
Ончен озанлык мучко коштын,
Кӱлеш вет жапым куш чыкаш,
Пурташ Онегин уым тоштын —
Кугезе годсым вашталташ.
Пычкемыш лукын ты мудречше,
Кораҥын барщина мут дечын,
Оброкым илышыш пуртен;
Да тарзе шортын куанен;
Но Онегинын пошкудо,
Поян, сырен тудлан моткоч:

* Азык — шапаш.

Эҥгек кынел кертеш тӱргоч;
Йышт пыльгыжалын весын кудо;
Ойлен келшеныт тыгерак:
Онегин — пеш осал окмак.

В
Чылан унаш эн ончыч коштыч:
Вара кугорнышто орвашт
Лукташ шып йӱкым веле тоштын —
Шеҥгел пӧртӧнчыл деч оржа
Дон ожын южышто лойгалтын,
Почеш мундыр пурак лойгалтын.
Онегин нунын деч чошен;
Ваш коштмо кӱрлын кыл, пытен;
"Пошкудына — ораде, покыр,
Чылт фармазон, йӱэш эртак
Йошкаргым, аракам, пермак;
Эшеже: дама-влак дек сокыр;
Эре уке, да ышталеш,
Ок ойло да-с, нет-с ман йӧршеш.

ВИ
Кудал, шке ялышке ты жапын
Помещик, весе, толылден;
Тудат манеш-манешын сапым
Пошкудо-влаклан кучыктен:
Улмаш лӱмнер — Владимир Ленской,
Чылт Геттинген оласе шен-ой,
Мотор да тӱвыр ийготан,
Поэт, эшеже Кант шотан,
Илен Германийыште ятыр,
Конден тушеч лыҥ уш саскам
Да эрык шӱлышым, ласкам;
Шке ӧрыктарыше, чытамсыр,
Шем ӱпшӧ вачышке шуэш,
Шулен кая куан мутеш.

ВИИ
Пайремле илыш деч кораҥын
Ыш шукто, тӱвыт лывыжген.
Вигак йолташ атмаш логале,
Да ӱдыр-влак шинчаш пернен;
Шӱм дене сокыр лийын але,
Шушаш чеверлан ӱшаналын;
Ужар уш-акылжым рӱпшен
Тӱнясе сото, ондален,
Пеш тамле ончыл шоныш дене
Ӧрмаш коктежым модыктен;
Да, илыш кун нерген пален
Лач чоным ӱжшӧ тушто семын,
Кычал вашмутым вуй пӧрдмеш
Шонен: чылт лийдымат лиеш.

ВИИИ
Чот ӱшанен: шӱмбел айдеме
Туддене тӱрыс ушнышаш,
Да кечынат, куан уке гын,
Ойгаҥын, тудым вучышаш;
Шонен: йолташ-влак улыт тале,
Лӱмнерже верч азапым налыт,
Да нунын кид ок чытырналт —
Шоячым тунамак тӱҥдат;
Шонен: илат тӱняште юмын
Посна палемдыме еҥ-влак,
Да кече семын лач нунак,
Ший кечыйолым мемнан шӱмыш
Пыштен, кунам йыр ылыжтат,
Лиеш тӱня тунам айват.

ИХ
Моткоч шыдешкыме я ӧкын,
Пиал верч порын шогымаш,
Чап манмын шере орлык ӧкым
Пуртеныт вӱржым эр шолаш.
Тӱня йыр муро дене коштын;
Вик Шиллерым да Гетем тоштын
Шӱм-чон тулотышко пышташ,
Вара ты сото ден йӱлаш;
Искусствын кӱкшӧ сылне музым
Ыш вожылтаре ик ганат:
Вет мурыштыжо эреат
Кӱлткен эн сай шижмашын музык,
Ташлен эре у шонымаш,
Просталык йыргыктен тичмаш.

Х
Моктен мурен йӧратымашым,
Шкеж гае лийын семже раш,
Раш, пуйто ӱдыр шонымашын,
Йочан лай омыж гай тичмаш,
Раш, тылзе шкет кузе каваште
Ила да чыгылта коваштым,
Чӱктен кас тулжым шӱм тӧрзаш;
Ала-мо, тӱтыран тора
Нерген мурен ойган ик мурым;
Шарнен йот, мӱндыр кундемлам,
Кушакын шинчавӱд шарла,
Чӱчалтын тымык годым сурын;
Мурен, кузе жап чоҥештен,
Ший латкандаш ий оралген.

ХИ
Илен-шӱлен тӱня пундаште,
Евгений кушто шкет аклен
Моштен муротыжын кумдажым,
Пайрем-влак деч шылаш тӧчен;
Ыш ушно еҥ мутланымашке,
Мокташ шке шочшыжым ыш вашке,
Шомакым ыш лук пий нерген,
Аракамат ыш йӱ моктен;
Пошкудо-влакын ушышт, ойышт
Ышт лук шижмашым ваштареш,
Лач кодышт пеле окмакеш,
Тыгай-влак деч кузе от нойо;
А ватыштын, кузе ойлаш,
Мутланымышт — шопке кӧргаш.

ХИИ
Поян, шотан, сай каче семын
Коштедыш Ленский унала;
Тыгай йӱла ялеш лакемын;
Шке ӱдырым пуаш марлан
Тудлан, пеле рушлан, шоненыт:
Пурен вел пӧртыш, вик тыршеныт
Ойлаш, кузе шкет озаклан
Илаш пеш йӧсӧ ты времан;
Шындат ӱстел вак самоварым,
Да Дуня чайым темкала,
Тудлан йышт маныт: "Шекланал!"
Вара оръеҥ налеш гитарым,
Чарган лектеш (о юмо!) сем:
Полатыш тол тый, мый декем! 12

ХИИИ
Конешне, Ленский эрык шӱйыш
Чияш ок вашке омытам,
Умбакыжат сандене шуйыш
Онегин деке ваш кыллам.
Пеш лишыл лийыч. Кӱ ден толкын,
Стих дене прозо, тул ден шолкын —
Уке коклаштышт ойыртем.
Ондак ыш ушно мут оптем,
Эртен йокрокын вашлиймашышт;
Варажым келшышт, унала
Кошташ тӱҥальыч почела,
Кузе гына кудал ышт вашке?!
Тыге еҥ-влак (шонен ӧрат)
Нимо уке гыч ваш келшат.

ХИВ
Еҥ-влак коклаште келшымашым
Она шиж кызыт; чыланат
Вес еҥым нульыш, кӱлдымашыш,
А шкем иктаныш савырат.
Шкем луктына ме Наполеоныш;
Айдемым, молым, миллионым,
Пуста ӱзгар гай ужына,
Еҥ кумылым ок шиж чонна;
Тугае-шамычын кокла гыч
Туркаш Евгенийым лиеш,
Кеч еҥым тӱрлылан шелеш,
Ок керт чытен шоям, полдалгым;
Трук южылан чылт ок кумал,
Ушан еҥ ончылныж кунам.

ХВ
Шып тудо, Ленскийым ончалын,
Стих мутшым шыргыж колыштеш;
Уш-акыл келгытше, ончалтыш
Тӱнясе йодыш вак — шӱмеш
Чыла пижеш, йоҥга у семын;
Лукнеже ыле, куштылемын,
Ий мутым, келшыде, вашеш,
Шоналтыш: лугыч ыштымеш,
Тек кандара чон йодмо татым;
Титакшым, жап шумек, ыҥла,
Ӱшанже кызыт тек йӱла,
Кузе тӱня кертеш вашталтын;
Вуеш она нал нимыняр:
Ужар жап годым мут ужар.

ХВИ
Ӱчашымаш коклаштышт шочын,
Шинченыт ятыр лончылен:
Ту договор эллан мом почын,
Наука, налын, мом пуэн;
Пелен ыш код ондалчык шоныш,
Да колотка нергенат кӧнышт;
Мо илыш, але пӱрымаш,
Логале шокшын ӱчашаш.
Чытен кертде, поэтын тӱрвӧ
Стих корным южыш пӱргалеш,
Поэме гыч ужаш-влак еш
Вӱчка Евгенийым мо тӱрлын:
Ок умыло тудо кеч чыла,
Садак поэтым пагала.

ХВИИ
Но шукыж годым нунын ойышт
Йӧратымаш йыр пӧрдын чак.
Кузе йӱкшен шӱм-чонын ойып,
Мом ок чамане ик пырчат.
Онегин ойлыш шарналталын:
Пален тыгайым кӧ, пиалым,
Вара утлен туддеч, товат,
Эн рыскалан ты еҥ, ракат;
Окмак, пален кӧ огыл тидым,
Йӧратымаш ден модын так,
Удам ойлен да арамак
Ыш шиж йолташын, ватын кидым;
Кочажынат сай капитал,
Кеч мужырлан да, ыш логал.

ХВИИИ
Кунам ме тымыкын ю тистыж
Йымаке шылын пурена,
Кунам кошка шижмашын писте,
Ноен, ты тат деч утлена,
Шке семын коймышт, нунын данышт
Я кочо сынышт деч кораҥын,
Ок кӧнӧ кеч тидден вик чон,
Йӧратена коклан яжон
Ме колышташ вес еҥ манешым,
Тудет туге вӱчка шӱмнам.
Тыгак дыр шоҥго еҥ коклан,
Шып колышт самырык-влак ешым,
Ондаксе жапыш пӧртылеш,
Мондалтше, тулык гай пӧртеш.

ХИХ
Уке, ок код почеш тыгодым
Тул гае нӧргӧ тукымат.
Йӧратымаш ма, шӱлык, ойго —
Ляпкашыс ямде чыламат.
Йӧратымаште лийын покыр,
Онегин колышто пеш чокым,
Кузе поэт изин-кугун
Шке чонжым почо, чылт агун;
Сӱсаныше рашеме намыс,
Тугае вожылшо, яндар.
Ыш кӱл ик йодыш-пычалтар
Палаш Онегинлан шӱм ямым,
Могайым шижын поэтна:
Шкеак чыла ойлен шуна.

ХХ
Ах, йӧратен, кузе вуй пӧрдын
(Тугайым кызыт кычал-ян),
Орадын, ушыж лийын шӧрын,
Шижаш пӱрен лач поэтлан:
Эртак ик шоныш, икте кумыл,
Шинчаште кечын икте ӱмыл,
Ик ойго, палыме, эртак.
Ни йӱштӧ мӱндырын пыл-влак,
Ни шӱлык тат ойырлымашын,
Ни муза дене келшымаш,
Тора вер-шӧрын шӧртньӧ каш,
Пайрем, наукын сеҥымашыж
Ышт сымыстаре чонжым ялт,
Юн ырыктен, чӱчкен волгалт.

ХХИ
Пыртак качымарий радамыш
Шогалше рвезыш савырнен,
Шижде эше шӱм толкын тамым,
Модмашым Ольганым ончен;
Пуреныт шылын тумерлашке,
Кӱзеныт ладыра укшлашке,
Ачашт, пошкудо-влак — чылан
Ойленыт: лишемеш сӱан.
Пычкемыш лукышто, тораште,
Кушкеш ик ӱдыръеҥ, лӧза,
Ача-аван шӱм-чон оза,
Пеледше ландыш чодыраште;
Ыш пале тидым лыве, мӱкш
Да чоҥештен ышт мие туш.

ХХИИ
Пӧлеклыш омыдымо йӱдым
Поэтлан ӱдыр — орланаш,
Волгалте, пуйто лийын шӱдыр,
Шиялтыш лие, ший аршаш.
Вуеш ит нал тый, шӧртньӧ модыш!
Пеш йӧратен кошташ пич отыш,
Геройна, тымыкым жаплен,
Йӱд-водым, шӱдырым моктен,
Ош тылзын вуй ӱмбалсе лампым;
Меат пӧлеклышна каснам,
Сай пагыт манын ты времам,
Йышт шинчавӱдым ӱштылалын...
Шарнет да тидым, кумыдкеш
Шонет, понар тул волгалтеш.

ХХИИИ
Эртак мут колыштшо, тыматле,
Эр кече гай эртак, манам,
Поэтын атышке темалтын
Мӱй веле, йӧрата кунам;
Каван гӱл-канде дыр шинчаже,
Ӱп — йытын толкын, а умшаже,
Тошкалмыж, йӱкшӧ, кап-кыл — вуч —
Чыла йомак гыч Ольган... Чуч
Поч кеч-могай романым, тушто
Портрет лач тудынак, шонет:
Ужат да верыштет шулет;
Сита тушташ эре ик туштым,
Сандене, лудшо йолташем,
Акаж дек мутым савырем.

ХХИВ
Татьяна маныныт акажым 13...
Ты лӱмым, икымше гана
Возен лыжга роман лышташыш,
Тынеш шке семын пуртена.
Туге? Лӱм сай, чонеш логалше,
Но тудын ден чарнен шогалше,
Шонетыс, шарнымаш ила
Я ӱдыр пагыт... Манмыла,
Ойлаш кӱлеш: моткоч шагал ме
Лӱм шотышто гын ыҥлена
(тыгак шонен стих нергенат);
Уш волгыдым ышна пагале,
Логале тудын деч, чӱчалт,
Лач койышланыме, товат.

ХХВ
Туге, Татьяна маныт тудым;
Шӱжаржын гай мотор шарчам,
Чурий чевер гыч шочшо тулым,
Ок уж, ок шиж мемнан шинча.
Ир койышан да шып тугае,
Лӱдшан, кожласе пӱчӧ гае,
Шке шочмо ешыштат, товат,
Йот ӱдыр кушкын мо, манат.
Шӱраҥыштын, ача-аважым
Ыш орландаре нигунам;
Шкежат коклан йоча тӱшкам,
Коден, шыпак шылеш улмашын
Да, шинчын пӧрт окна воктен,
Уремыш кечыгут кӱтен.

ХХВИ
Шонкалымаш шепка гычак дыр
Ӱшанле лийын, сай йолташ,
Иктӧр йогалше яра жапшым
Полшен тудлан сӧрастараш.
Парняже, пушкыдо, тыматле,
Пижимын нелытшым ыш пале,
Сандене ыш шинче тӱрлен,
Тасмаш чеверлыкым пуртен.
Озаланаш тӧчалме койыш
Шижалтын раш, кунам йоча,
Шкежат эше изи курчак,
Тӧра тӱням тунемшын койын,
Курчакшылан тӱен ойлен
Аважын мутым, кугешнен.

ХХВИИ
Но кидышке ыш нал курчакшым
Татьяна нӧргыж годымат;
Ыш каласкале, ӱжын чакын,
Ола-влак, мода нергенат.
Йоча орадылык пеш ончыч
Коден кораҥе тудын чоным,
Чот лӱдыкшӧ нерген йомак
Авалтыш ынде чонжымак.
Кунам шӱжаржым, Ольгам, няня
Модаш куголыкыш луктеш,
Йӱк молынат йыр шергылтеш;
Мылам йокрок моткочак манын
Да весела йоча тӱшкам
Коденыс шкетыштым лӱшкаш.

ХХВИИИ
Татьяна йӧратен балкон гыч
Вучен шинчаш эр ӱжарам,
Кунам лыҥ шӱдыр кӱшнӧ кончыш
Да йомо, чевертен кавам;
Эрвелне мландытӱр волгалтын,
Мардеж, эр кӱтычӧ, пожалтын,
У кече эркын шочылден.
Кунам уремыште шоген
Ош телын шем пычкемыш йӱдшӧ,
Шып помышто малтен тӱням,
Да тылзе тӱлыжген тунам,
Эрвел эше нерен лум кӱдынь,
Сорта тул йӱлымӧ времан
Эртак кынелын ӱдырна.

ХХИХ
Роман дек эр моткоч шӱмаҥын;
Йолташыш тудыжо куснен;
Руссо ден Ричардсонын таҥым
Ондалымышт келшен; вурсен.
Ача Татьянан лийын поро,
Но йомдарен пырт курым корным;
Ыш вурсо, ыш кушкед книгам,
Но ыш луд тудым нигунам,
Ойлен: яра жап модыш тиде,
Сандене, ӱдыржӧ молан
Огеш пу вуйым кӱпчыклан,
Лудеш йӱдвошт, ыш вурсо пижын;
Пелашыжатыс уш каен
Ты Ричардсоным йӧратен.

ХХХ
Туге аклен шол Ричардсоным,
Романлан огыл, вес амал,
Ловласым огыл, Грандисоным 14
Шынденыс лудын йӧратал;
Моланже раш: княжна Алина,
Москошто илыше кузинаж,
Моктеныс нуным эреак.
Марийже, самырык пермак,
Тунам спай огыл ыле каче;
Да ӱдыр весын верч йӱлен,
Вес еҥын тӱсыж ден илен;
Келшен тудлан, кӧн тупшо-вачыж
Лач Грандисонын гай улмаш,
Сержант тугай: шӱм-чон нулташ.

ХХХИ
Пелашыжат, шкежат косирын
Чиеныт модын йӱк почеш;
Йодде, марлан пуэныт ирын,
Йоддеак шочын тиде еш.
Чыла умбакыже сай лийже,
Шонен да наҥгаен марийже
Шке ялышкыже, пеш тораш,
От пале, куш каен толаш.
Ондак пелашыже чот шорто,
Марийжым чуч коден ыш кай;
Варажым илышышт ыҥгай
Кышашке возо: тӱзышт пӧртым,
Оралтым тӧрлышт, да тыге
Еш койын ылыже шырге. 15

ХХХИИ
Да, тойыш шӱлык-ойгым койыш,
Жап, маныт, йӧсым луштара;
Вашке волгалте, чылт тулойып;
Паша полша чот туараш;
Тунемме илышын ик чийжым:
Копашке нале шке марийжым;
Да лие суртышто оза,
Йыр ынде тӱргалтеш тозан *.
Пашам чыла вере терга шке,
Папкам пога лыҥ телылан,
Покта салтакыш качылам,
Шуматын ошкылеш мончашке;
Титак гын, тарзе-ӱдырамаш
Кыраш кондалтын, мут кучаш.

ХХХИИИ
Парняжым пӱчкын, тиде лийын,
Альбомыш вӱр дене серен,
Прасковьям манылден Полина,
Да мурымыла кутырен.
Нумалын аҥысыр корсетым,
Ойлен французла, рушын Н-ым
Нер йӱкын кертын оҥарен;
Вара чылт шындышт вашталтен:
Корсет, альбом, княжна Алина,
Шӱм кочшо стих-влак — чылажат

* Тозан — пурак.

Мондалтыч; угычын, ужат,
Акулька ман лӱмда Селиным,
Упшалын шындыш ургыктен
Калпакым чинче ден тӧрлен.

ХХХИВ
Марийже йӧратен да тудым,
Шке нержым ыш шӱш, куш ок кӱл.
Пала, сай кидыште сурт-кудо,
Садлан иленыс ал да гӱл:
Халат ден йӱын-кочкын; илыш
Тыге шке семын эркын шӱлыш;
Кастен пошкудо-влак коклан
Пуртат пӧрткӧргыш веселам
Я шортыт ойгырен, я мунлын
Манеш-манешым калыплат;
Эрта жап писын, чыланат
Вучатыс Ольган чайжым, тутлым,
Вара кас кочкыш, жап малаш —
Уна-влаклан мӧҥгеш тӧргаш.

ХХХВ
Шке тыныс илыш ораташте
Кучен иленыт ик йӱлам:
Ӱярня годым руш коҥгаште
Кӱэштыныт вужга мелнам;
Да кок гана идалыкланже
Кученыт пӱтым, а кокланже
Лӱҥгалтыш нуным семален;
Куштеныт, мурым муралтен;
Кунам лишемын Тройчын теве,
Кумалын калык, йыр пӱжвӱд, —
Йоген кум пырче шинчавӱд
Нинетын; тутлым йӧратеныт
Моткоч пурам, да уналан
Кочкаш шынденыт: мом, кӧлан.

ХХХВИ
Илен шоҥгемыныт ты семын.
Да почылт кайыш мучашлан
Марийлык колотка леведыш;
Чием кӱлеш вес пӱреман;
Лач кечывал деч ончыч колыш
(Пошкудо порын шортын ойлыш),
Ӱшанле ватыже, йочаж
Ышт мондо ныжыл чон почаш.
Проста да лайык ыле барин.
Да кызыт, кушто чон ила,
Кӱ памятник тыге ойла:
Тоялтын тыште Дмитрий Ларин,
Раб-тарзе юмын, языкан
Да чапше бригадир чинан.

ХХХВИИ
Толмеке мӧҥгыжӧ, ик кечын,
Владимир Ленский шӱгарлаш
Миен да муын мут-волгенчым
Шоген, тоштде чот шӱлалташ;
Шӱм-чонжым нелын туржын ойго,
"Поор Ворицк! 16 — каласыш ойым, —
Вет мыйым кидыштыж кучен,
Сӱаным Ольганым вучен;
Очаков манме ший медальжым
Йоча жап годым эпере
Модаш мылам пуэн эре!"
Владимирын шӱм-чон капкаже
Трук почылт кайыш: мадригалСтих шочо Ларинлан, чымалт.
Ача-аважымат шарналтыш,
Шке возымыжым лудын шып,
Кугезе тат ыш код мондалтын...
Нимат от ыште, илыш тып
Уке тӱняште, кажне тукым
Шке кашыжым эрта, йӱк луктын:
Шочеш, ума да шуҥгалтеш;
Вес урлык тӱзлана почеш...
Тыге мемнан мардеж гай шочыш
Кушкеш, пуштылана, шолеш
Да шоҥго-влакым ишалеш
Узьмак капкаш. Мемнажын кочын
Шкенан жапнат толеш, толеш —
У шочшо рокыш шӱкалеш!

ХХХИХ
Таҥ-шамыч, илыза куатлын,
Могае сылне илыш, сай,
Палем, пеш кӱчыкым, пуалтын,
Ом шоно ты нерген мый лай;
Ия ок ончо — шинчагомдыш
Чот петырналтын, но тыгодым
Мӱндыр юап туржеш шӱмем:
Мом илышыште мый кодем,
Уке гын, пӱрымаш пеш шӱлык.
Мокташлан огыл, мый возем;
Илем да семынем шонем:
Шке илыш-корным огыл ӱлык
Волташ, а кӱшкӧ кӱзыкташ,
Кеч ик мур шочшо шарналташ.

ХЛ
А тудо кӧн-гынат дыр шӱмыш
Возеш, да курым шерева
Ок пу йомаш, вет мутын шӱлыш
Строфамым шокшыж ден тема;
Ала-кунам (ушан могае!)
Иктаж торта, возен оҥайын,
Портретышкем парням рӱзен
Манеш: поэт, тугай, илен!
Тугеже нал тау шомакым,
Ю музам жаплыше таҥем,
Шарна гын уш вий возымем,
Тугайым, куштылгым, шымамыс,
Кӧн поро кидше, вӱчкалтен,
Ок мондо шоҥгым да чапем.

КУМШО ГЛАВА

Елле етаит илле, еффе етаит амоуренсфе.
Малйилатре *

И
"Тый кушко? Ах, поэт кашак те!"
— Онегин, жап, чеверын код.
"Ом кучо тыйым, но кушакын
Касетым йӱлалтет, олпот?"
— Да, Ларинмыт ден. — "Пеш оҥайыс.
Тылат чынак мо тыге сае
Шке жапым тушто йомдараш?"
— Ӧпке уке. — "Но умылаш
Пеш йӧсӧ тидым, тӱрыс пале:
Ты ешын вет (улам дыр чын?)
Проста руш еҥын илыш тсы,
Унам шунаш гын, йӧраталыт,
Пукшат вареньым; йытын, йӱр,
Вӱта нерген шомакышт шыр..."

ИИ
— Ом уж удам нимом мый тыште.
"Йокрокыс тидыже, маннем".
— Мый модный илышым ом чыте;
Еш кӧргӧ кумыл — пиалем.
Кертам мый кушто... — "Ах, эклога! **
Коштат ял олыкышто, лоҥын!
Кает тугеже: мом ыштет?
Ах, Ленский, колышт йолташет,
Ок лий мо мыланем Филлидым,
Кӧ тыйын шӱмым кӱрыштеш,
Ю лӱмжӧ рифмышкет возеш,
Ужаш?" — Тый воштылат? — "Кӱрл кидым".
— Йӧра. — "Кунам?" — Кеч кызытак
Мемнам вашлийыт чон воштак.

* Тудо лийын ӱдыр, тудо йӧратен шынден. Мальфилатр (франц.)
** Эклога — ойлымо семын чоҥалтше пастушеский почеламут.

Кудалына. —
Таҥ-влак кудальыч.
Вот улыт пӧртыштӧ. Туге,
Вашлийыч нуным, чылт кумалын;
Шонетыс, кочкын лыдыргет.
Да мом гына пукшеныт огыл:
Варенье талинга гыч йогыш,
Кувшин тич ыле пӧчыж вӱд,
Волгалтын пуйто шере йӱд.
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................

ИВ
Чымат эн лишыл корно дене 17
Полмезын мӧҥгӧ уна-влак.
Айста йышт колыштына эркын,
Геройна-шамыч мом ойлат:
— Ну мо, Онегин? Омо тольо?
"Привычке, Ленский". — Таче тольык
Шукак йокрокланет? — "Ик нар.
Тыгае шулыкет. — "Тый мо?
Пасушто уж пычкемыш чар;
Вашке! поктал-ян тый, Андрюшка!
Могай улак вер-шӧр йырваш!
А Ларина — сай ӱдырамаш,
Уэш миен толаш гын тушко?
Лӱдам: ал пӧчыж вӱд мылам
Удам ок ыште дыр, манам?

В
Колат, а кудыжо Татьяна?"
— Да, тудыжо, кӧ ойгырен,
Шып пурыш пӧртыш, чылт Светлана,
Да шинче тӱр окна воктен.
"Изижым мо тый йӧратальыч?"
— А мо? "Мый весыжым дыр але,
Поэт лиям гын тый гает?
А Ольга сындыме, шонет,
Вандикова Мадонна * гае:
Чулик **, йыргешке чурияк,
Чылт тиде тылзе гай окмак,
Каваште чолгыжеш могае".
Владимир кукшын вашештен,
Варажым йӧршын шып каен.

ВИ
Онегинын унашке толмо
Чык Ларинмытым кожгатен,
Да южо йомдарен шке олмым,
Пошкудо-влакын уш каен.
Чылан шып колтылыт манешым,
Йышт воштыл пӱшкылыт ты ешым,
Мужед верештыт ик настам:
Татьянан уло каче таҥ;
А южыжо кукта тугайым:
Сӱан лийшаш, да ик жаплан
Чареныт тудым, вот молан,
Уке шергашышт модный, сае.
А Ленскийын сӱан нерген
Токанак келшыме ойлен.

ВИИ
Тыйгай манешым ӧпкелалтын,
Татьяна колын, но йыштак
Шӱм-чон куан дене нӧлталтын
Шижде шоналын тидымак.

* Вандикова Мадонна — голландский художник Ван-Дейкын (ХВИИкурым) юмо-авам
ончыктышо сӱретше.
** Чулик — йошкар.

Трук ӱдыр шӱм чокан пырткалтыш;
Жап шуын, тудо чот йӧратыш;
Тыге лач пырче шем рокеш
Шыта лай шошымсо тулеш.
Шукертсек ӱдырын уш-акыл
Йӱлен да сотын ойгырен,
Вучен, ман юмыжо пӱрен
Да сӱретлен ик-мом тушакын,
Мо оҥжым, нӧргыжым, ишен;
Чон ала-кӧм вучен... вучен.

ВИИИ
Вучен вот шуктыш... Шинчам почо;
Каласыш шокшын: тиде еҥ!
Йӱд-кече пуйто угыч шочын,
Да шокшо омо, шкет эсен,
Туддене темын. Юзо вийын
Чыла йӱк ӱдырлан тып шийын
Ты еҥ нерген. Йокрок тудлан
Ласка шомак я шӱм тулан,
Я азапланыше слугажын.
Пырт шӱлыкыш авалтын ялт,
Унам ок колышт ик ганат,
Вурса тугай куктеж оргажым,
Ок келше тышке толмыштат
Да шуко так шинчымыштат.

ИХ
Кузе чон нӧлтын, кумыл тодылт,
Шонет, нелеш роман тӱчам,
Ом тем, шояк аярым подыл, —
Эре лудеш, лудеш книгам!
Пиалым кондышо ю шулдыр,
Кап-кылыш ташлыше у муро,
Могай улмаш Юлий * Вольмар,
Малек-Адель да де Линар,
Вертер, орланыше мятежник,
Шӱм кочшо чулым Грандисон 18, —
Лудат, омет толеш когон **, —
Чылан авалтышт Танян чонжым,
Чылан Онегиным мокташ,
Шонет, возалтыныт улмаш.

Х
Пеш шуко лудмо героиньым,
Кавашке ушыж ден нӧлтен,
Кларисам, Юлиям, Дельфиным,
Татьяна коштын корно ден
Чал чодыраште, кидыш налын,
Йӧратыме книгам, романым,
Вет тушто веле муылден,
Мом тудо йӱд-кече шонен,
Кугун шӱлалын, еҥ шижмашым,
Еҥ ойгым кӧргышкӧ пыштен,
Шке сусыржо гай шыматен,
Шонен, кузе, мом серышашым
Йӧратыме геройжылан,
Кӧ огыл Грандисон чапан.

ХИ
Кӱлеш аланышке пурталын,
Шке слогым мурызо-поэт
Геройжым савырыш эн талыш,
Эн сае тудо вел, шонет.

* Юлии — Юлия.
** Когон — кугун (курыкмарла).

Эре ышта еҥлан пӧлекым
Да шкенжым поктылыт пӧлем гыч
Я тӱрлӧ вер гыч; сак, ушан,
Сӧрале шӱргывылышан.
Шижмашыже — яндар тулойып;
Куаныше герой, чолга.
Еҥ верч мучаш мартен шога,
Пытартышлан зияным койын
Кукла геройна вож гычак,
Да порылык сеҥа эртак.

ХИИ
Чылан уш-акыл — тӱтыраште
Тений; мораль ок кӱл пырчат.
Осал пагалыме книгаште,
Эн сылнын тудым сӱретлат.
Кӱлеш-оккӱл британский муза
Йочаным чыгылта уш шужым;
Да тудын ындыже кумир
Лиеш шонкалыше Вампир
Я Мельмот, перныл коштшо, йоштык,
Я Курымашле жид, Корсар,
Я палыдыме шкет Сбогар 19;
Васартылын, лорд Байрон тоштын
Тул романтизмжым пуртен
Шкем кӱшкӧ шындымым моктен.

ХИИИ
Йолташ-влак, мо лектеш тышечын?
Ала шкежат, кава кӱштат,
Поэт лиймем чарнен ик кечын,
Да чоныш у ия тӧршта,
Ю Фебын лӱдыктылмым воштыл,
Куснем тып-тымык прозыш, коштын;
Лайга романыш трук вончем —
Вик петырна чевер кечем.
Осал вуянчын огыл орлык
Тушакын шыдын почылтеш,
Пешак сӱретлыме шуэш,
Кузе руш ешын илыш-толык,
Йӧратымаш толеш ушнен,
Кадемле * жап кузе шулен.

ХИВ
Каласкалем проста шомакым,
Ачамын тудо я чӱчӱн,
Вашлийын шогымо вер-влакым
Эҥер воктен, я писте тӱҥ
Чӱҥ шойыштен чок рвезе еҥым;
Ушкалышт, ойырлышт ик семын,
Уэш вашлийыч; сырыктен,
Сӱаныш шуктышым, возен...
Йӧратымаш нерген мут-влакым
Вучалын кошкымым шарнем,
Тыгайже лийын язкем,
Шке моторем воктен шыпакыс
Йылмем тӱгатышым тазан,
А ынде йомын ты азап.

ХВ
Татьяна, ныжылге Татьяна!
Шинчавӱдна пырля йогат;
Тый кидышке кажай тиранын
Пӱрымашет кучыктенат.
Пытет, шӱмбел; но лӱмын ончыч,
Чылт йымыктарыше воштончыш,
Ракатым, кочым тамлынет,
Ю илыш вӱдыш пурынет,

* Кадемле — кугезе.

Йӱнет аярым шоныметын,
У татыш чоҥешта ушет:
У вашлиймашым со вучет,
Тыгодым, чын, от лий тый шкетын;
Эре, кеч-кушто ончылнет
Ондалчык шонымо еҥет.

ХВИ
Йӧратымашын шӱлык Таням
Покта сад кӧргыш ойгыраш,
Шинча трук петырналте, ане,
Огеш пу його ошкылаш.
Нӧлталте оҥ кӱш, шӱргывылыш
Йӱлаш тӱҥале, кеч шич шылын,
Да шӱлыш кайыш петырнен,
Йоҥ — пылышыште, тул кончен
Кодеш шинчаште... Йӱд — варажым;
Ончен эрта йыр тылзе шкет,
Пура чашкерыш шӱшпыкет
Тӱҥдаш сем-муро вӱдваражым.
Татьяна ок мале, кия,
Шып няньыж дене чогия:

ХВИ
"Омем каен, пеш шокшо, няня!
Окнам поч да шич пеленем".
— Мом таче толашет тый, Таня? —
"Йокрок пеш, ожсым колыштнем".
— Могае ожсым? Ушыштемже
Лыҥ тиде-тудо ыле темын,
Чын лийше, лийдыме — чыла,
Осал ияже, ӱдыр-влак;
А кызыт вуй гыч лектын возын;
Мом паленам, йылт монденам,
Шӱкшемын вуй уш комдына,
Азап... — "Тый лучо ойло ожнын
Кузе ваш таҥым кученда,
Кӧм йӧратен те улыда?"

ХВИИИ
— Эх, Таня, тыйын гае годым
Могай мемнан йӧратымаш?
Лиеш гын тудо, пӧрт гыч кодыл
Колта ыле кугем тораш.
"Марлан кузе тый лектыч, няня?"
— Да, луктын юмо. Мыйын Ваня
Шкем дечын ыле изирак,
Мылам — латкум ий лач, кернак.
Тулаче, коштын, кок арняште
Ешемым кертын савырен,
Пытартышлан ачам кӧнен.
Мыняре лӱдын шортынамже,
Тыгак пуналтын ӱппунем;
Муреныт, черкыш наҥгаен.

ХИХ
Тыге мый пурышым еҥ суртыш...
Да тый от колышт нигунар!..
"Ах, няня, няня, ну, ит вурсо,
Уке кап-кылыштем ӱнар;
Шортмем шуэш, туге чот, йӱкын!.."
— Тый черланен улат, чон йӱксӧ;
Утаре, юмо, нал саклен;
Йоднет гын, йод, шуктем вашкен...
Ӱмбаке пӱргалам ю вӱдым,
Йӱлас капет... — "Уке черем,
Мый... качым, иктым... йӧратем".
— Суксем, юмет лиеш тек кӱдынь! —
Да Таням няня ырымлен
Ыреслыш шоҥго кидше ден.

ХХ
"Мый йӧратем ик еҥым", — манын,
Шып, йӧсын ӱдыр пелештен.
— Шӱм йолташем, тый черланальыч...
"Мый йӧратем... кодал шкетем".
Тыгодым кӱшнӧ ийше пылжым
Ошемдыш шыргыжалын тылзе,
Тугак Татьянам, начкатам,
Шалатыме ӱп пачкатам,
Лупс шинчавӱдым, шоҥгыеҥым,
Кӧ теҥгылыште чурк шинчен,
Йочажым, шортшым, семален,
Тич телогрейкыш шокшо темын;
Лыж кумыл нӧлтышӧ тылзет
Шып нерыкта чылам, шонет.

ХХИ
Татьянан шӱм, ончен йӱд тылзым,
Торашке пуйто чоҥешта...
Трук шоныш ушыш толын пызныш...
"Шкетемым кодо кызытак.
Перам, кагазым, няня, кондо,
Ӱстелым шупшыл; мый ом мондо
Малаш возаш; вуеш ит нал".
Вет шкетын ынде. Шып. Сӧрал.
Йыр тылзын тӱс. Воза Татьяна,
Евгений ушыштыжо лач,
Пера куржеш кагаз ӱмбач,
Тӱрлен титакдыме ю ямым.
Письма вот ямде, тодылеш...
Кӧлан, Татьяна, кодылеш?

ХХИИ
Мый паленам эн чесле-влакым,
Ок лий тӱкаш кӧм, йытырам,
Пуэн кӧ шканже йӱштӧ акым,
Колтен кӧ ушын аҥырам;
Шкем кугуэш моштеныт ужын,
Пӱртӱсак нунылан мо тужын,
Тыгай лияш; ойлем, тунам
Мый нунын дечын шылынам,
Вет шинчапунышт — корно адыш:
Ӱшаным мондо курымлан 20.
Йӧратымаш — эҥгек тудлан,
Еҥ-влакым лӱдыкташ — куаныш.
Да Нева сер воктен тыят
Тыгае дамым ужынат.

ХХИИИ
Тыгае-влакым веле огыл,
Йыжга вес полкым ужынам,
Йӱлен шулаш, мокташ — тӱҥ сомыл
Ыш лий, шӱм-чонышт пеш нужна;
Мом ужым мые тыште, ӧрын?
Ты каура шижмашышт шӧрын
Йӧратымашым тайныктен,
Вара уэшын тӧр шынден;
Кеч-мо гынат, пырт ӧкыналын,
Почеш кеч кодын, мут явашт
Сӧрен адак шыма кавам,
Да, сокыр семын аҥыргалын,
Тыгае полко дек мӧҥгеш
Йӧратыше рвезаш куржеш.

ХХИВ
Моланже титакан Татьяна?
Тыглай пеш улмыжлан ала?
Ок шиж да ма ондалчык ямым;
Вет ӱшана эрласылан;
Тудлан ма, йӧрата да шокшын,
Шке шӱм почеш кая да ошкыл,
Тугай ӱшаныше чонан,
Кава юмак пуэн тудлан
Уш-акыл вийым, шӱмын тулым,
Чолган, лӱдде шонен моштен
Да ныжыл кумылым куштен,
Кӱлеш гын, вик руалын — шулын.
Тидлан лиеш мо титаклаш?
Айда она тӱҥал вурсаш.

ХХВ
Йорга акла шижмашым, пыльгыж;
Татьяна чынлын йӧрата,
Оҥ тулжо дене утыр ылыж,
Йоча гай шӱмлан эҥерта.
Ок ойло тудо: пырт вучалте —
Йӧратымаш кугун печкалтше,
Атмаш пижеш тек, икманаш;
Ондак еҥ чапым чыгылташ,
Вара орланышын шӱм-чонжым
Ушкалыме тул когарта;
Уке гын, каче-таҥ, торта,
Пеш куштылгын пызна вес оҥыш;
Атма гыч ямде вик утлаш;
Йорга пала, кузе шылаш.

ХХВИ
Шижам, лиеш умбакше неле:
Шке мландын чапшым арален,
Кусарышаш улам дыр келгын
Татьянан серышым, шымлен.
Ойлен рушла моткочак шӱкшын,
Лудаш журналым койын лӱдшын,
Шке йылмыж ден пеле-пула
Шонет, ты ӱдырна ойла;
Возен письмам французла, пале...
Да мом ыштет? Уэш манам:
Тымарте шӱм ик дамынат
Рушла шижмашыжым ыш акле;
Кугешныме руш йылмына
Ыш йӧрӧ почто прозылан.

ХХВИИ
Палем: иктаж-могае дамым
Тыршат рушла пеш лудыкташ.
"Благонамеренныйым" 21 налын,
Мутлан, пуат. Лӱдеш, ӧрмаш!
Поэт-влак, ынде тендан велыш
Кӱм кудалтем изишак мелын:
Те огыл мо, мом возенда,
Стих корныш шолып пуртенда,
Мон верч шӱмда шомакым шоктын,
Руш йылмым сайын палыде,
Раш тудын ден кутырыде,
Пытарышда пеш порын локтыл;
Тыге йот йылме, лывырген,
Шке шочмо йылмыш савырнен.

ХХВИИИ
Пӧртӧнчылнӧ, бал годым писын
Ит пӱрӧ, юмо, вашлияш
Сар шовычан семинаристым
Я академикым, маншаш!
Кузе чевер умша ок воштыл,
Туге ошибкыде ом тошт мый
Руш йылме дене кутыраш.
Ала, мылам вуеш толшаш,
Кунам дыр самырык у тукым,
Журнал-влак ӱжмым шыҥдарен,
Грамматикылан туныктен
Шукта; да стихым лудыт шукын;
Мыламже мо? Могай паша?
Кугезе жап мылам келша.

ХХИХ
Арик-турик, экш выче-выче,
Чын огыл ойлымо шомак
Шоктат, шӱмеш пижеш тран-кылчык,
Ишен шында оҥ тунамак;
Ок сите ӧкынаш вий, кумыл,
Галлицизмат тунам — чон умыр,
Чучеш лай ожсо языкем,
Богдановичын стих — у сем.
Сита ньыргаш! Жап шуын толын
Татьянан серышым лудаш;
Шкан шаҥге мутым пуэнам,
А ынде мо... Мӧҥгеш налам?
Шижам: Парнин * пераже сек **
Вучалме огыл шукертсек.

ХХХ
Йӱмашым, шӱлыкым мокталше 22,
Кунам лият эше пырля,
Йоднем ыле ик кӱлдымашым,
Ала полша чонлан тырлаш:
Шӱм кӱрышт мурышо ӱдыр-шутын
Йот йылме ден йоҥгалтше мутым
Кусаре ю сем корнылаш.
Куш йомыч! тол: правам возаш
Тылат пуэм, савалын вуйым...

* Парни — ХВИИИ курымышто илыше француз поэт.
** Сек — эн (курыкмарла).

Но тудо кӱ чал курыклам
Шереш, монден чап шомаклам,
Шкет финн кава йымалне туйын
Коштеш да йӧршын огеш кол
Кузе йӱла мемнан шӱм-чон.

ХХХИ
Кия Татьянан серыш теве;
Кузе чот тудым мый саклем,
Лудам мый шолып шӱлык дене
Да лудын нигунам ом тем.
Кӧн деч шымалыклан тунемын,
Кушеч тыгай оҥай мут немыр?
Кӧ кумыл тодылтын возаш,
Уш колтышын тыге ойлаш
Моштен гын нунын сурт коклаште?
Ок шыҥе вуйыш. Кусарен,
Изиш дыр лушкыдын тӧчен,
Мо лекте: вой — чылт сӱретлаште,
Фрейшицым *, лудын, ӱдыр-влак
Кузе-гынат да мучашлат;

ТАТЬЯНАН ОНЕГИНЛАН СЕРЫШЫЖЕ
Возем тендан дек — мом тетлаже?
Эшеже мом гын каласем?
Тенданла ынде мыйым кажне
Кертеш дыр игылтын вурсен.
Но те, пиалдыме лӱмнажым
Чӱчалтыш нар кеч чаманен,
Ода шу мыйым дыр, маннем.

* Фрейшиц — Веберын опержын лӱмжӧ. Руш буква дене возымеке, тыгерак
лудалтеш.

Ондак письмам возаш шым шоно;
Ӱшаныза: ты намысем
Ода шиж ыле, каласем,
Кеч ик гана арняш ял лоҥыш,
Мемнан дек, толыда гын те,
Ужам гын, тидым йывыртен;
Колаш тендан гына шомакым
Да вашешташ, шып вашешташ,
Вара шонаш, эртак шонаш
Эр-йӱдшӧ, вес ужмеш адакын;
Ойлат, те улыда тӧсмек,
Да шижыда кугу йокрокым,
А ме... так илена пелвек,
Но вучена тендам ирокын *.

Мемнан дек толында молан?
Тендам пычкемыш, мӱндыр лук гыч
Ом пале ыле нигунам.
Омат йӧслане ыле лугыч,
Муам ыле йӧршешын угыч,
Жап эртымеке, кӧ пала,
Шӱмлан эн келшыше йолташым,
Да, савырнен лыжга пелашыш,
Лиям ыле ава ала?
Вес еҥ!.. Уке, ом лий мый тудын,
Ом пу шӱмемым весылан!
Тыге пӱреныт кӱшнӧ, лудын...
Пала шке юмо, мый — тендан;
Вет илышем туге пуналтын,
Пӱрен тендам лач вашлияш;

* Ирок — эрак (курыкмарла).

Шижам: ош юмо деч колталтыч,
Шӱгар мартен лият йолташ...
Тымалтын, вийдымын омемым
Тый нальыч, лийыч эн сӧрал,
Йолга шинчат, шӱмеш логал,
Йӱкетше нале чон олмемым
Ожнак... Кӱлеш — шинчам сукен...
Тый тольыч веле — шӱм шуралтыш,
Кидем велалте, тул йӱлалтыш
Шӱргемым: тиде — лач суксем!
Чын мо? Йышт пылышыш солналтыш:
Тый мый денем мутланенат;
Кунам еҥлан полшаш шоналтын,
Кунам чонем нӧлтен кумалтыш,
Тунам сай мутым ойленат?
Тыгодым огыл мо, ты жапын
Тый, поро сакче, уло капын
Чӱкталтын йомыч ош йӱдеш,
Шып пӱгырнен вуем ӱмбаке?
Тый огыл мо, ужар курчакым
Йӱлатышыч ӱшан тулеш?
Кӧ тый улат, шӱм-кылын сакче,
Ала ондалыше алакче:
Рашемде шоныш-йодышем?
Ала чыла так веле тиде,
Арам тул когарта чонем!
Чылт весе йӧршын рызык * кинде...
Тыгак ыштем! Пӱрымашем
Тылат мый кучыктем ты жап гыч,
Йога, шижат, шинчавӱдем,
Йодам аралымым, кержалтын...

* Рызык — пиал.

Тый колышт: тыште мый — шкетак,
Иктат ыҥлаш чонем ок тӧчӧ,
Шонем да тидым, илыш — кочо,
Йылт пытышаш улам, кернак.
Вучем мый тыйым: ик ончалтыш
Шӱмем кертешыс ылыжтен,
Омемым колто йыр поктен,
Лиеш шылталымет почкалтыш!

Возен чарнем! Лудаш азап...
Лудам да вожылын туртам мый...
Пелен — тендан ӱшанын чап,
Садлан ом воч, шонем, туржалтын...

ХХХИИ
Шӱлешт шинча Татьяна, кечкыж;
Письмаже кид гыч пырт ок воч;
Конвертын петыртышыж нечкын
Йылмеш тӱкнен ноля * моткоч.
Сакалтыш вуйжым вачӱмбаке,
Йӱд тувыр вачыж гыч шыпакын
Шуҥгалт почеш туп йытырам...
А тӱнӧ тылзын тӱтыра
Шулен йомеш. Да олык лапын
Ужарге палдырна. Эҥер
Ший тӱсым нале, чылт шӱшер;
Кӱтӱчын сем пожалтыш ялым.
Эр тольо угыч: чыланат
Татьяна деч посна сурлат.

ХХХИИИ
Огеш шиж тудо эрын порым,
Шинча шып, вуйжым сакалтен,
Письмажым ок шылте содорын,
Кӱлеш колташ, печать шынден.

* Ноляш — ночкемаш.

Омсам выжге почалын теве
Филипьевна пурен туддеке.
Подносышто чай пушлана.
"Кынел, чукай, сита канаш!
Шинчатше почылтшо улмашыс?
Эр шӱшпыкем, эн моторем!
Кастен изиш ыш лек шӱмем!
Таза улат, мемнам — юмашне!
Йӱд шӱлыкын уке кыша,
Шӱргет уэш ал мак тушан".

ХХХИВ
— Ах, няня, кодо-ян шкетемым.
"Уке, ом кодо, кайыкем".
— Ит шоно... пудыртен ушетым...
Ужат... шижат... шуктет мутем.
"Мом каласет? Ужеш шке юмо".
— Ик еҥ дек уныкатым лӱмын
Ты записка пелен колтет...
О... дек. Пошкудынам шарнет?
Ик мутым ынже ойло тудо,
Ынже каласе лӱмемат...
"Кӧн дек колташ вара, манат?
Вуемже пуйто арвагудо.
Мыняр пошкудо ты кутлан,
Каяшыже кӧн дек тудлан?"

ХХХВ
— Кузе от ыҥле тидым, няня! —
"Шоҥгемынам, чон шӱшпыкем,
Шӱкшемынам, от уж мо, Таня;
А ожно мыйын нер ӱпшем
Пел мут гыч шижын барин ойым..."
"Ах, няня, мом ончаш ий шойык?
Кӧлан кӱлеш ту акылет?
Мом ойлынем, тый умылет?
Онегин дек кӱлеш письмамым
Шукташ, ыҥлет? — "Йӧра, йӧра,
Ит сыре мыланем арам...
Адак ошем колтет артамын?"
— Чыла эрта, лиеш айват,
Ну, вашкыкте шке уныкат.

ХХХВИ
Ик кече эртыш, шып йырвелым.
Вашмут ыш тол вес кечынат.
Чиен шогал, шем ӱмыл семын,
Вуча Татьяна: мом кондат?
Варажым тольо Ольган таҥже.
"А кушко йомын йолташдаже? —
Йодеш важмалдыкын ава. —
Мемнам йӧршеш монден ала?"
Татьяна кайыш чытырналтын.
— Да таче тудо толешак, —
Вашештыш Ленский. — Изишак
Кучалте почто верч, чынак гын...
Шинчажым ӱлыкӧ колтен,
Татьяна шинче йошкарген.

ХХХВИИ
Йырваш пычкемыш; самоварын
Ший йӱкшӧ тӧрыштӧ йоҥга,
Китай ош чайник гычын парже
Луктеш, шонет, мераҥ чоҥгам.
Да Ольган темыме чай чашке
Шуаш озаж деке ок вашке,
Кид гычын кидышке коштеш,
Рвезаш туш шӧрым опталеш;
Тӧрза воктен шога Татьяна,
Шӱлалын йӱштӧ кас яндаш,
Чон тудын волгыдо, яндар,
Кыра шӱм-кылже пуйто чаҥым,
Воза шыпак ший вӱдыжгеш
Эн сылне вензельым: О.Е.

ХХХВИИИ
Но ӧртшӧ чуч ок лек тыгодым,
Нӧрен ноен шинча йырат,
Пӱчкеш кудалме йӱк тып водым:
Толеш лишемын. Тыш пурат.
Вӱр коштмым чарныш. Вот Евгений.
"Ах!" — вес пӧртӧнчык тӧрштыш "гений",
Татьяна, да — оралтыш — вик,
Тушечын садыш — йывылдик;
Куржеш, чыма, шеҥгек ок ончо,
Тӧр огыл вер, лавыра, кӱвар —
Огеш уж нуным нимыняр,
Сиреньым кӱрышт, ер деч вончыш,
Вара пеледыш гоч эҥер
Воктек миен лектеш, чевер.

ХХХИХ
Да теҥгылыш возеш шуҥгалтын...
"Евгений тыште! Юмыжат!
Шона гын мом?" Шӱм-чон лӱҥгалтын,
Каен ӱшан ден помыжалт;
Кап чытыра, тулото семын
Йӱлен вуча: толеш, толеш гын?
Ок шокто йӱк. Служанке-влак,
Таен кок велыш вондерлам,
Погатыс емыжым, муралын.
(Шомакше тошто мыскарам
Шарнен шогаш ушештара:
Умшашке емыжым, шагалым,
Пышташ ман, мурым мурыман —
Шинчалже тиде мыскаран!)

ӰДЫР-ВЛАКЫН МУРЫШТ
Мотор-влак, ӱдыр-шамыч,
Таҥ-шамыч, чевер-шамыч,
Айста модаш толза-ян,
Айста кушташ лекса-ян!
Мурыдам муралтыза,
Шкендан сылне мурыдам,
Ӱжын лукса сай млоецым
Шкендан куштымашке,
Ӱжын тудым конденат,
Мӱндырч ужын шуктенат,
Вигак куржын шылына,
Шылына да вишньым,
Вишне ден эҥыжым,
Шоптырым кышкена.
Йыштак ит кошт колышташ
Мемнан мурым, манына,
Йыштак ит кошт ончышташ
Мемнан модмым, манына.

ХЛ
Служанке-влак мурат, да йӱкышт
Шокта яндарын пылышлан;
Вуча Татьяна шӱмын тӱткын
Кунам пыта пералтмыж ман,
Кунам эрта чурий гыч але *,
Но келгын оҥ тугак шӱлалын;

* Але — ал.

Ок йӱкшӧ изишлан чурий,
Туш угыч погына тул вий...
Тыге, волгалт дыр, лыве шолын:
Лупшалын шулдыржым, кырен,
Селт школьник деч утлаш тӧчен,
Тыге мераҥ, чодыра оролым
Ужмеке, озымыш шылеш
Да чытыра, сут кораҥмеш.

ХИ И
Варажым келгын шӱлалтале,
Кынеле теҥгыл гыч кырт-карт;
Да ончык ошкыл савырнале
Аллейыш, пырт ыш кай шуҥгалт:
Вашеш шога вучен Евгений,
Коеш чурийже шем пыл семын;
Тул пиже капышке, шонет,
Вик кӱэмалте ӱдырет.
Но тиде трукло вашлиймашын
Могай улмаш мучаш, таҥем,
Ом ойло, ок сите вием;
Кутырымек тынаре, такшым,
Жап каналташ дыр мыламат:
Умбак возем кунам-гынат.

УМЫЛТАРЫМАШ
12 "Днепровская русалка" фантастик оперын (тудо ХИХ курымышто пеш палыме
лийын)
икымше ужашыж гыч.
13 Мутлан, Агафон, Филат, Федора, Фекла да моло сылнын шоктышо грек лӱм-
влак дене проста еҥ-влакым гына лӱмденыт.
14 Грандисон ден Ловлас — чапланыше кок романын геройжо-влак.
15 Шотобрианын возымыж гыч.
16 "Мыскынь Йорик!" — шутын (еҥым лӱмын воштылшын) вуйгоҥгыраж ӱмбалан
Гамлетын
кычкыралын каласымыже. (Шекспир ден Стерхым ончо).
17 Тошто изданийыште чымат мӧҥгӧ олмеш, чымат телым манын, йоҥылыш
печатлыме улмаш.
18 Юлия Вольмар — У Элоиза. Малек-Адель — мадам Коттинын романжын геройжо.
Густав ден Линар — баронесса Крюднерын повестьшын геройжо.
19 Вампир — ты повестьым лорд Байрон возен манын, йоҥылыш ончыктеныт.
Мельмот —
Матюринын чапле произведенийже. Жан Сбогар-Карл Нодьен палыме романже.
20 Мемнан вожылшо автор почеламутын икымше ужашыжым веле кусарен. Итальян
поэт
Дантен "Божественная комедия" поэмыштыже вес тӱняш пурымо капкаш тыге
возымо улмаш: "Тышке пурышо-влак ӱшандам коден пурыза".
21 Журнал лӱм. Тудым кызыт вес тӱняш кайыше А.Измайлов луктын шоген.
Южгунам жапыштыже савыктен шуктен огылат, лудшо-влаклан "Вуеш ида нал"
манын да тидын чийжым ончыктен: "Пайремыште лийынам".
22 Е.А.Баратынский. Тудо — "Пиры" поэмын да ятыр элегийын авторжо.



020499
************************************************************************
2—04

Писатель илыш гыч

Сескем гай кӱчык вашлиймаш

Писатель-краевед Ким Васин дене пачерыштыже улына. Ончылнына шокшо чай
парешталтеш. Пытартыш жапыште Ким Кирилловичын тазалыкше лушкен каен гынат,
але шкенжым
чолган кучаш тырша.
— Илымем годым ушешем печатлалтын кодшо шарнымаш-влакем кеч каласкален
кодынем,
— ышталеш тудо. — Возаш шинчашат кидем чытыра веле. Шинчамжат начарын ужаш
тӱҥалын.
Теве Ким Кириллович ончыкем Татарий гыч толшо конвертым конден пыштыш.
Тушто
ӱмаште августышто печатлалтын лекше "Звезда полей" межрегиональный газет
кия.
— Ужат, — манеш Ким Кириллович, — тышан икымше лышташешак Николай Рубцовын
"Ночь
на Родине" почеламутшо савыкталтын. Мылам туддене вашлийын мутланаш пернен.
— Тидыже кунам лийын? — йодам туддеч.
— 1958 ийыште Москваш миенам ыле. Кеҥеж вашеш кече ояр. Лач тунам "Дуржба
народов" журналыште мыйын тӱрлӧ калык-влакын келшымашышт да тидым
литературышто ончыктымо нерген кугу статьям лектын ыле. Редакцийыш пурен
лектым, туштак вич
тӱжем теҥге гонорарым тӱлышт. Тудо жаплан тиде пеш чапле окса ыле. Тунам
высший
литературный курсышто мемнан республик гыч Анатолий Мосунов тунемеш ыле.
Журнал
редакций гыч туддеке вашлияш ошкыльым. Ик стипендий дене илаш йӧсырак.
Сандене
Толялан полшаш лийынам.
Занятий пытен. Студент-влак общежитийлаш шаланеныт. Коридореш Мосуновым
кенета
вашлийым. Пеленже икмарда капан кӱреналге костюман еҥ ыле.
— Ким Кириллович, тиде — мемнан талантливый поэтна Николай Рубцов, кызыт
тудынат
окса шотышто проблеме, кертат гын, тудланат ала гонорарет гыч ойырет ыле?
— Тыгайже илышыште кеч-кӧн денат лийын кертеш, — вашештышымат, студент-
влакын
общежитийышт деч тораштак огыл верланыше Мосстройтрестын столовыйышкыжо
пырля
ошкылна.
Мутат уке, тушто когыньыштымат сийлышым. Эше кучылташышт оксамат пуышым.
Вара
нуно мыйым "Казанский" унагудо марте ужатышт. Николай Рубцов тунам икмыняр
почеламутшым лудын ончыктыш, мыланем чылаштат пешак келшышт.

Николай РУБЦОВ

Шочмо велысе йӱд

Кӱкшӧ тумо. Келге вӱд.
Волыш эркын умыр йӱд.
Тугай тымык томаша!
Шылын тургым лыҥ паша.

Ок тарване ик лышташ,
Возын пуйто нералташ.
Ший пӱясе толкынат
Огеш кае йолкыналт.

Шудо лоҥгышто — карш йӱк.
Карымыж деч итак лӱд.
Чонна тичак тыгай тат!
Тымык семым тарвата.

Шӱмым ок темде эҥгек.
Ӱмылат чакна шеҥгек.
Ойлен моштыдымо ласка
Осаллан ок пу тошкаш.

Жаплан веле тольо тымык.
Тыге ок лий эре лымык.
Кодшо ыле калыклан,
Лымле муро тӱнялан.

А.Филиппов марлаҥден.



020599
************************************************************************
2—05

Писатель илыш гыч манеш-манеш

Эх, Семонжат...

Кугу сарыште лийше поэт (чын лӱмжым огына ончыкто) "Марий коммуна"
редакцийыште
пашам ыштен. Качымарий илыме вер укелан кӧра телымсе пычкемыш кужу йӱдым
редакцийыштак эртараш шонен пышта. Ала-могай амал дене кугу шкаф ӱмбаке
малаш кӱзен
возеш.
Эр велеш шижеш: сравоч дене омсам почын, ала-кӧ кӧргыш пура. Поэт
шӱлалташат
огеш тошт. Пеш шып кия. Эркын шеклана. Рвезе ӱдырамаш улмаш, ӱмбал
вургемжым кудашын, ишкыш сакалтат, ведра дене вӱдым конда, вынер ластык
дене окналам, ӱстембалым эрыкта, кӱварым мушкаш тӱҥалеш.
Семон кӱшычын, йӱкым лукде, вараш гай шеклана. Ӱдырамаш пеш пачката. Тӱрлӧ
шонымашат поэтын вуйышкыжо толын пура. Чу, пашам пытарымыжым вучалтышаш.
Пӧлем, коридор, вӱд дене чывылтын, сӧралын койыт. Ӱдырамаш пашажым пытара,
кидшым мушкын,
ӱмбал вургемжым чияш тӱҥалеш. Поэтын кийыме шкафше дечын торат огыл.
Семон шурмаҥше семын пеш писын кӱшычын ӱлыкӧ кӱварӱмбак кок йолжыге тӧрштен
шогалешат, ӱдырамашым, кок кидше дене варашла авалтен, туге чот шеҥгечын
ӧндалын
шында. Эсогыл тудыжо лӱдмыж дене пеш чот кычкыралеш, тевак ӧртшӧ лектеш.
Качымарий кидшым изишлан луштара. Оръеҥ ӱдырамаш, тудын велыш савырнен,
тыге манеш:
— Ой, Семо-он, мом толашет!
Поэт лывыжген креслыш кроп волен шинчеш...
Владислав Конышев.



020699
************************************************************************
2—06

Палыме лийза: у автор

Изи пӱкшын томжо

Аркадий Романович Большаков Волжский районысо Чодыраялеш 1948 ийыште шочын.
Верысе кандашияш школым тунемын пытарымекыже, Йошкар-Оласе медицинский
училищыште
фельдшерлан тунемын. Тылеч вара армийыште служитлен. Икмыняр жап Волжск
оласе
санэпидстанцийыште пашам ыштен. А 1970 ийыште Нижний Новгород оласе
мединститутын студентше лиеш. Врач профессийым налын, Йошкар-Олашке толеш
да тӱрлӧ эмлыме
учрежденийлаште ышта.
Тудо — мер пашалан чолга еҥ, "Марий ушем" толкынын активистше. Ешан.
Пелашыже —
инженер. Кок ӱдырым ончен куштат.
Аркадий Большаков сылнымут дене кылым школ годсек кучен шога. Возаш
Мамасево
школ директор А.М.Михайлов шӱмаҥден. Почеламутым серкалыме деч посна калык
ойпогымат чумыраш кумылан.
Ик почеламутыштыжо Аркадий Большаков ойла: "Улам... изи пӱкшын томжо".
Чынак тыге гын, меат каласена: "Мур томет, Аркадий, ныжылге, сылне, тудым
эше у ям дене
утларак тӱрлӧ".
Василий Крылов.

Аркадий БОЛЬШАКОВ

ТЫГАЕ ЭЛЕМ
Шыма койышан,
Изиш вожылшан,
Чолга пашалан,
Ура кумылан,
Тыгай калыкем —
Пошкудо-влакем.

Шышталге нуран,
Ужар чодыран,
Ваштар курыкан,
Мӧран олыкан,
Тыгае элем —
Марий кундемем.

ЯЛЕМ
Тӧр лапыште, ӱлнӧ —
Пеледше мӱй олык.
Аркаштыже, кӱшнӧ —
Куралме касалык.
А мыйын ялемже,
Изи Поратемже, —
Кугорно ӱмбалне,
Ший кече йымалне!

КУЖУ УРЕМ
Кужу урем —
Ялемын ик сылне уремже.
Кужу урем —
Эше моторештын уэмже.
Кужу урем —
Мыняре мотор, сай пушеҥге.
Кужу урем —
Коклан вашталта тек вургемжым...

ПӰКШЕРМЕ
Кугу чодыраште,
Алан гай чараште,
Ужарге пӱкшерме
Ракатлын кушкеш.
Пӱкшерме укшлаште,
Лышташын коклаште,
Изи пӱкш орлаҥге
Кечеш йылгыжеш.
Ракатле пӱкшерме —
Ты шочмо элемже.
Изи пӱкш орлаҥге —
Марий калыкем.
А мый ты орлаҥгын,
Улам, палынеда гын,
Изи пӱкшын томжо...
Тидден кугешнем!



020799
************************************************************************
2—07

Поэзий

Галина СИДОРОВА

Йӧратымаш торжалыкым ок пале

Йӧратымаш торжалыкым ок пале,
Нигунамат темен огеш керт шерым.
Шӱм-чон гыч лекше куатан шомакше
Тулойыпла шыҥа ласкан вӱршерыш.

Йӧратымаш торжалыкым ок пале,
Тек жапын вийже тергыже шӱмнажым.
Шӱмтолкын, шокшо кумыл ден темалше,
Огеш пу йӧрыкташ яндар шижмашым.

Йӧратымаш торжалыкым ок ашне,
Огеш керт чактарен лач поро шонымашым.
Ваш келшымашын волгыдо кышаже —
Толеш ик кечын икшыве тӱняшке.

Йӧратыше — йӧратыме лияшлан
Шӱм-чонышто лач порылыкым ашне.

Мут сескемын ямже

Мардан Раялан

Пуышыч йӱкетым — мландӱмбаке шарлыш,
Сылне марий сем ден авалтен мутетым.
Мыйын шӱмыш возо ныжылгын, яндарын
"Аваем" стихет, чылт шошо гай пеледын.

Но кушеч тыгае кумыл семже лектын,
Кушто муо тидым ямле мут орлаҥге?
Ала пуыш порсын ойым ший Элнетак,
Семален шӱм-кылам ӱжаран эрдене?

Ала ужар олык пӱрдыш кап-кылетым,
Ныжыл мут ден темше кумылан оетым,
Ала поро еҥын эн чечен шомакшым
Вӱдылальыч эплын тыге возымашкет?

Шыма тӱр оетше иеш мландӱмбалне,
Шӧртньӧ пагытетын тутло сай саскаже.
Ынже йӧрӧ тыйын мут сескемын ямже,
Илышыштет мурылак корнет йоҥгалтше.

Валжский район, Шарача села.



020899
************************************************************************
2—08

Марий Элын калык поэтше Геннадий Матюковскийын ош тӱня дене чеверласымыжлан
вич
ий лиеш. Но тудынат але ятыр возымыжо лудшо-влак деке миен шуын огыл.
Тидлан
ятыр амалым ончыктыман. Книгам лукмаште нелылыкым шотыш налын, ме черетан
номерышке лӱмлӧ поэтын "Ялта" циклжым темлена. Тудым Г.Матюковский ты
кундемыште
верланыше
творчестве пӧртыштӧ 1992 ийыште канымыж годым возен. Уста поэтнам моткоч
тургыжландарен у "реформо" илыш, кызытсе саман...

Архив гыч

Геннадий МАТЮКОВСКИЙ

"Ялта" цикл гыч

Владимир Луговской лӱмеш

* * *
Тыге, пура муро мардежше нерген,
Умбаке шуна, огеш чарне.
Мый угыч эртем, лопка кӱжым терген...
Тый шарне, ушем, шӱмем, тый шарне!

О, уло тыштак, теве тудо уна
Лош шелше кӱ пырдыж саҥгаште —
Чылт пӱркытла койшо сынан,
Чылт муро сынан сур аркаште.

Эсен лий, Владимир! Кузе вашкенам
Мый тиде гана тый декетше.
Тӱкеныт шӱметым, эре шоненам,
Каргеныт тышан чуриетшым.

Вет толын элнаш у саман,
Каргат Маяковский изатым,
Огеш йоҥго муро, мемнан ал семын...
Ах, жал шукертак коленат тый!

А мый вот эреак тӱсетым шарнем,
Йӱк патырым, чылт Онар гайым.
Кузе ик гана кормыжтал чот кидем,
Малдальыч: "Лудат, шольо, сайын..."

А тидыже лийын Москваш ик кастен
Пырля лудышнам лудмо годым,
Кузе граждан сарыште керде йоҥген,
Варажым элна фашист-влакым тодын.

Варажым, варажым элна тӱзлана,
Кушкеш мемнан курым кыдалне,
Куанжым, куатшым мокта мурына,
Кумда кумылан, эре поро да чапле.

Адак ончылнет, патырешт, мый шогем,
Шӱмем эҥертен тыйын деке.
Да угычын мурылан вийым поген
Каяш эре ончыко, пелке.

Лицом к лицу лица не увидать.
С.ЕСЕНИН

* * *
Чынак. Шочмем верла нерген возаш
Торашке — Ялтыш толын возым.
От лий эре чонлан оза,
Кеч стихым возо але прозым.

Но мо тыгай? Ты жапыште нигӧ
Уке йӧршеш мемнан пиит кокла гыч,
Ала-могай чӱчӱ гына — ӧх-хӧ!
Да палыдыме рвезе, ӱдыр-шамыч.

Путевка шерге пеш, кушечын муыт
Толаш оксажым Крымын серыш?
Ну бизнесмен-влак, йӧршынак вес мут,
Нимом вет чонлан огыт серыс.

А кӧ сера гын, тыгак очыни,
Шем киндылан оксажым аныклалын,
Поэт оксан лийын огыл, а тений
Эн мыскынь, эн незер тӱшкаш логалын.

А ожно тыштак, ты пӧртыштак,
Йыр сылне мут йоҥген-йоҥгалтын,
Поэт поэтлан лийын чын кунак,
Ай-Петри гоч чоҥет чымалтын.

Мондет эсогыл теҥыз вӱдымат,
Шотлет, пералтен веле кипарисым
Да, шке орат ден рифмым вудыматыл,
Кает, йыр корныжым от висе.

А кызыт кӧ-влак гын эртат,
Кочкаш пурат, шинчат киношто?
Чылт йӱкдымӧ кокок эртак,
Я шып гына ойлат нуно лоштышт *.

О, илыш шот йӧршеш пужлен:
Пытен Ушем, весемын калык,
Да икте-весым кишкыла чужлен
Чӱҥгат да вӱр-пурак кредалыт.

Ончет шаланыше мемнан орвам,
Ужашын нуным шолыштшо орам,
Садлан поэт, жапнажым каргымылан,
Кучен шога алят чишкажым...

* Лоштышт — коклаштышт.

* * *
Ну мо, а Ялта — тиде Ялтак,
Мут дене модын колтымаш.
Вашталтын огыл тудо ялтак?
Да вот вашталтын, каварышаш.

Кает бульвар ден — магазин-влак
Чыла вере шуйнат нунак,
Сату-влакат кугун-изин ма
Улдалыт туштыжо, он — ак...

Ах, керемет, кузе лиеш гын
Тыге чот кӱш эре нӧлташ?
Ок сите нимогай теҥгеже,
Купоным ок лий ситараш.

Кечывалвелетынак саскаже,
Шомаклан, дыня — мӱй сокта,
Мемнан оласе дечын даже
Кӱсеным сайын эрыкта.

Садлан шер темынак кочнет гын,
Ну саде виноградымак,
Кӱлеш каяш улмаш, ончет гын,
Мыняр лиеш йӱдвелкырак.

Кеч толыт мӧҥгешла — тушечын
Овартыл чот окса калтам,
А мом ыштет, окса деч шерге
Тазалыкет — куат артам.

Туге шол, лий керек тый рвезе,
Кеч шӱдияш лий тый, керек,
Ок шу лиймет вет ночко презе,
Шонет, волгалт со кекырек!

* * *
А кушто улат, чынак, гречанке, *
Грек ӱдыр, рвезе да мотор?
А Ялтын черке кыра чаҥым,
Мура кавасе мурым хор.

Ала шып сер ден ошкылат тый,
Шеҥгек ончал, лыжган эртет;
Кавасе шӱдырла волгалтын,
Шыман тый шыргыжал колтет?

А мые пеш шарнем коватым,
Ик стихыште мый лудынам.
Марий поэт миялын Ялтыш
Ош каче годымжо тунам.

Чыла тӱняжым дыр монден:
"Шем теҥыз воктене
Пытартыш кастен
Ок лек мо, гречанка,
Мемнам ужатен?"

Да тудо шкеже веле огыл,
Вет пӱтынь элын каче-влак
Тунамак йомдареныт омым,
Да кожганеныт ӱдыр-влак.

Уке поэтше ынде тудо,
Шке шочмо мландыште мала.
А стихшым кызытат вет лудыт
Вес тукымын у рвезе-влак.

* М.Казаковын "Гречанка" почеламутшым шарнен.

* * *
Мыйже Крымыш толам веле,
Теҥыз вӱдым ужам вел,
Шарналтемыс вигак Веням,
Тудо рвезе мемнан вел.

Шочын-кушкын вет ялешна
Каче пеҥгыде пешак.
Вара флотыш тудо кайыш,
Илаш кодо Крымешак.

"Тушто таҥым муын, — маньыч, —
Колызо коклаште муын".
Ӱдыр таҥже-влак ятлалтыч
Да вурсеве пеш кугун.

А Веняже ыш тол теве
Мӧҥгышкыжӧ ужашат.
Лӱмжӧ веле муро семын
Шокта чонышко тачат.

Веня, кушто тый улатше?
От тол — от ыште нимам.
Чай, шолат эре пашаште
Да кучет дыр камбалам?

Монденат мо тый ялнажым,
Ужаш мӧҥгӧ от толак?
Чонетшат мо ок йӧслане,
Шочмо вержым мондеак?

Мыйже Крымыш толам веле,
Теҥыз вӱдым ужам вел,
Шарналтемыс вигак Веням,
Тудо рвезе мемнан вел.

Ялта, 1992 ий, сентябрь.



020999
************************************************************************
2—09
Кӱчыкын южо авторна нерген

Зоя Висвис (Зоя Александровна Тимофеева) 1966 ий 31 августышто Морко
районысо
Ӱшыттӱр ялеш шочын. Марий пединститутым тунем пытарен. "Сылнымут шыже"
семинар-влакын участникше. Возымыжо республикысе газет ден журналлаште
савыкталтыныт.
Кызыт "Кугарня" газетын пашаеҥже.
Йошкар-Олаште ила.
Караев Илья Караевич 1932 ий 29 сентябрьыште Пошкырт кундемысе Калтаса
район
Калмаш ялеш шочын. Кужу жап Нефтекамск оласе домоуправленийыште пашам
ыштен. Возаш 1958 ийыште тӱҥалын. "Чонем мура", "Шӱм саска" почеламут книга-
влакын авторжо. Возымыжо тыгак республикысе газет ден журналлаште
савыкталтын.
Башкортостанысе Нефтекамск олаште ила.
Артамонов Юрий Михайлович 1938 ий 6 апрельыште Медведево районысо Ятман
ялеш шочын. Марий пединститутым тунем пытарен. Школышто, "Марий коммуна"
(кызыт "Марий
Эл") газетыште, "Ончыко" журналыште, Писатель ушемыште пашам ыштен. Юрий
Михайлович лу утла книган авторжо, Олык Ипай лӱмеш кугыжаныш премийын
лауреатше. Кызыт писатель-профессионал.
Йошкар-Олаште ила.
Филиппов Василий Филиппович 1921 ий 25 октябрьыште Волжский районысо Усола
Корамас ялеш шочын. Козьмодемьянск оласе педучилищым, Марий пединститутым
тунем пытарен. Отечественный сарын участникше. Ученый-философ. Шуко шымлыме
пашан авторжо. Возымо повестьше ден ойлымашлаже республикысе журнал ден
газетлаште савыкталтыныт. М.Шкетан лӱмеш кугыжаныш театрыште "Шоҥго ӱдырын
мурыжо" пьесыже ончыкталтын.
Йошкар-Олаште ила.



021099
************************************************************************
2—10

Сӱрет алан

Инженер. Журналист. Фотомастар

Фотомастар шке мастарлык кӱкшытышкыжӧ кок-кум кечыште кӱзен ок шу. Тидлан
нимучашдыме командировкылаште йӱштӧ-шокшым чытыман, шкем чаманыде пашам
ыштыман, химий дене ӱпшалтше неле пычкемыш лабораторийыште жапым ончыде
тыршыман. Эше паша
тудын тугай: шинча мом ужмо гыч эн оҥайжым, эн тӱҥжым сниматлыман,
нигунамат уэш
лийдыме событий, факт-влакым объективын полшымыж дене пленкышко курымлан
пыштыман. Ик шотшо дене тиде — искусство, вес могыржым — историй.
Изиж годым инженер лияш шонышо Валерий Кузьминых (тудо Советский районысо
Шогале
ялыште шочын) лу ий ончыч шканже фотожурналист профессийым ойырен налын.
Тымарте
Марий политехнический институтым тунем пытарен, армийыште лийын. Инженерлан
пашам ыштен. Но фотопаша деке шӱмаҥмыжым шижынат, МарНИИ-шке фотографлан
пурен.
Икмыняр жап гыч газет дене кылым кучаш тӱҥалын. Фото-влакым темлышыла,
текстымат
шкеак возен. Печатленыт.
Ик жап гыч чолга рвезым "Марийская правда" газет редакцийыш налыт,
фотоаппаратым
кучыктен пуат. Ӱшаным сулен, да Валера пеш вашке кумдан палыме
фоторепортерышко
савырна. Тудын фото-очеркше, фоторепортажше-влак лудшын кумылжым тарватыше,
чоным куандарыше лийыт. Але марте газетыште тӱрлӧ темылан кугу материалым
устан
возышо да тидын годымак тудым фото дене профессионально сӧрастарыше
журналист
лийын огыл. Мутлан, "Марийская правда" газетыште ӱмаште савыкталтше
"Унчышто
ӱярня", "Олма йӱр", Параньга районын юбилейжылан пӧлеклалтше фоторепортаж-
влак
кужу жаплан ушеш кодыт, авторын профессионал улмыжым ончыктат.
"Ончыкын" ты номерлан ойырен налме фотожо-влакат ойлат: Валерий Кузьминых
пашаже-влак шонаш таратыше, пагытлан келшыше улыт.
Иван Речкин РФ журналист ушем член.



021199
************************************************************************
2—11

16 мартыште Йыван Кырлян шочмыжлан 90 ий темеш
Чытен огыл мурыде

Шернур районысо Купсола ялын эргыже Йыван Кырля (Иванов Кирилл Иванович) да
тудын лӱмжӧ, пашаж дене уло марий калык, пӱтынь республикна кугешнат.
Ондакше газетлаште лектедыше шыма, ныжыл, калык мурыла йоҥгалтше
почеламутлаж дене лудшын
чонжым сымыстарен гын, 30-шо ийла тӱҥалтыште марий рвезын лӱмжӧ искусство
кавашке волгалт кӱзен. "Путевка в жизнь" йӱкан икымше совет фильмыште ик
тӱҥ рольым,
Мустафам, модмыж дене Йыван Кырля кинематографий историйыш курымешлан
пурен.
Тудо 1909 ий 16 мартыште шочын. Озаҥ университет пеленсе рабфакым, Москошто
госкинотехникумым тунем пытарен. 30-шо ийлаште Москошто "Ме ударне улына"
(Олык
Ипай дене пырля), "Революцийын йӱкшӧ дене муралтем мый йывыртен" да "Шочмо
кече"
почеламут сборниклам луктын. Йыван Кырлян поэтический творчествыже элыштына
у
илышым чоҥымо, шинчымаш ден культурын волгыдыштым эн пычкемыш лукышкат
шарыме
жапыште вияҥ толын, сандене поэт тунам, "йырваш илыш мурымо годым", шке
манмыжла, мурыде чытен огыл. Да мурен тудо яндар чон дене, йывыртен, шке
мутйогынышкыжо революцийын йӱкшым шыҥдарен.
Но поэтын эрыкан мурыжо да койыш-шоктышыжо элыштына озаланыше режимлан
келшен
огытыл. Парня гыч шупшын лукмо амал дене Йыван Кырлям 1937 ий 23 апрельыште

арестоватлат да НКВД "тройкын" 13 августысо приговоржо почеш лу ийлан
лагерьыш
колтат. Куд талык гыч, 1943 ий 3 июльышто, тудын ӱмыржӧ тушанак кӱрылтеш.
Йыван Кырлян шочмыжлан 90 ий темме вашеш лудшына-влаклан шкешотан
муторлаҥгым
темлена. Тудо ончыкта: чын талант нигунам ок шапалге, вигак шинчаш перна да
тукым-влакын ушешышт, шӱм-чонешышт эрелан кодеш.
"Кырлян возымыжо тыгыде шаргӱ кокла гыч шыргыктен лекше, тӧр олык мучко
лыжга
вӱдшудо коклаште икшырымын йогышо изи памашым шарныкта: утыжым ок вашке,
пуйто
чыла пӱртӱсым ужнеже; вӱдшӧ яндар, изишак леве; кечыйол логалмеке, шинчам
йымыктен, тӱрлӧ тӱсын йылгыжеш, шке декыже кайквусым, нойышо еҥымат ӱжеш.
Тыгай памашын тамжат моло деч ойыртемалтеш.
Йыван Кырлян ойпого кышылже кугуак огыл — коло утларак почеламут гына. Но
поэтын
пашажым мыняр возымо дене аклыман огыл, вет историйыште ик произведений
дене палыме лийше литераторат ятырак уло. Тыгеже эн ончычак возымын
качествыжым ончалман: автор кузерак, могай мастарлык дене илышым ончыктен
кертын, илыш йодмылан
чын вашмутым мыняррак пуэн, тудын возымыжо лудшо еҥым мыняр тарвата, калык
коклаште могайрак резонансым муэш...
Йыван Кырлян поэзийже тачысе кечыланат шке ямжым йомдарен огыл. Ме кызытат
поэтын мурыжым мурена, эн оҥай почеламутлажым уэш-пачаш лудына... Йыван
Кырлян возымыжо пеш тыглай, кажне строкаже лудшо еҥын шӱм-чонышкыжо перна,
вургыжтара.
Адакшым ятыр почеламутшо пеш музыкальный, южыжо калык мурышко савырнен...
Йыван Кырля — марий калыкын йӧратыме поэтше. Тудын произведенийже-влак
шонанпыл
семын тӱрлӧ тӱс дене йӱлат. Поэтын ныжылге ший памаш гай яндар поэзийже эше
ятыр
тукымым кумылаҥдаш тӱҥалеш".
Миклай КАЗАКОВ, Марий АССР-ын калык поэтше. 1969.

"Осенью 1926 года в марийское отделение Казанского рабфака явился бедно
одетый
парень с широким скуластым лицом и узким, как у монгола, глазами... Так
начались
годы напряженной учебы в аудиториях Казанского университета бывшего батрака
и
будущего артиста и поэта Йывана Кырли, которого мы сначала знали просто как
Иванова Кирилла.
Йыван Кырля пользовался большой популярностью среди студенчества. Ни один
вечер
самодеятельности не проходил без его участия. Он мастерски читал на родном
языке
стихи и вскоре сам стал писать стихотворения и песни. Студенты тех лет
хорошо
помнят, какие бурные аплодисменты и смех вызывали его комический выход на
сцену
и талантливое исполнение различных ролей в самодеятельных спектаклях...
Йыван Кырля очень любил свое родное марийское народное творчество — песни,
сказки, пословицы, предания. С каким вдохновение поет он в фильме "Путевка
в жизнь"
популярную в те годы молодежную песню "Ой, куница, ты куница, ты резвиться
мастерица"! Позже он часто исполнял эту песню на вечерах национальной
литературы в
Москве. Помню, с большим успехом он выступил накануне первого съезда
писателей в
Москве на вечере национальной поэзии. В числе других поэтов братских
народов он
мастерски прочитал свои стихи на родном языке. Этот вечер был заснят на
кинопленку и демонстрировался на экранах.
Йыван Кырля — талантливый актер и поэт — оставил заметный след в своей
национальной литературе и советском киноискусстве. Прошло уже много лет, а
его игра в
фильме "Путевка в жизнь" так же свежо воспринимается зрителями. Марийцы с
любовью читают его стихи, не раз издававшиеся избранными сборниками".
Александр ТОК, марий поэт. 1970.

"Ты "Ме ударне улына" лӱман книгашке Олык Ипай ден Йыван Кырлян
почеламутыштым
поген печатлышна.
Нуно коктынат рвезе марий поэт улыт, возаш тӱҥалмыштланат шуко огеш лий.
Поэт
тӱсыштат нунын але пеҥгыдем шуын огыл, возаш гына тӱҥалыт. Туге гынат ме
сайрак
почеламутыштым ик книгашке чумырен луктына.
Ме ударне паша жапыште илена. Пятилетке пашанам, нигувек чакныде, уло вийна
дене
ныл ийыште шукташ тыршена. Тидлан верчын чыла йӧн дене кучедалаш верештеш.
Сылнымутат ӧрдыжеш кодшаш огыл. Тышке пуртымо почеламут-влак чыланат
кызытсе жаплан
келшат, манаш лиеш. Нуно шукыжо ты кок ий коклаште гына "Марий ял" газетеш
савыкталтыныт ыле.
Ты книгашке пуртымо почеламут-влакым пеш саяк улыт манын моктен она керт.
Ситыдымаш деч тыманмаштак утлаш ок лий.
Сайлыкше ден кӱлешлыкше ятырак уло.
Олык Ипай ден Йыван Кырлян йылмышт йоҥгемше, йӱкышт виян. Лудшо ден колышт
шинчыше колхозник ден моло кресаньык-влакын пылышышкышт пуренак пура. Шемер
кресаньык — рвезыжат, шоҥгыжат — нунын мутыштым умыла".
Петр ЛАНОВ, поэт. 1931.

"Самырык поэт-влак Олык Ипай, Йыван Кырля, Ялкайн, Маслов ятыр сылне
почеламут-влакым пуышт. Нунын коклаште Йыван Кырля посна верым налын шога.
Тудо але ик
сборникым веле луктын, но тудын почеламутшо-влак чонеш логалыт: Кырля сылне
образым пуэн мошта.
Тале поэт марий илыш деч ӧрдыжтӧ шога — мурыжлан мутшо пытенат кертеш. А
тыгай
мурызым йомдараш огеш кӱл ыле: Йыван Кырлямат иктаж кузе-гынат фабрик-
заводлаш,
колхозыш колтен, илышын у семжым тудлан ончыктен, у сем дене мурашыже йӧным
ыштыман".
Прокопий Пӱнчерский, критик. 1935.

"Икана Ялкайнын пачерыштыже мыланем тыгай сценым ужаш логале.
Шуматкече кас ыле... Ӱстел мучаште, лукышто, Кирилл Иванович шинча. Мыйын
пурымем кольо гынат, тудо вуйжым ыш нӧлтал, ӱлыкӧ онча. Чурийже шӱлыкын
коеш. Ялкайн
окна воктене эҥертен шогалынат, Кырля ӱмбаке онча.
Мыйын пурымашеш нуно тӱҥ шотышто мутланен пытареныт ыле. Ялкайн кугун
шӱлалтышат, шке мутшым тыгеракын кошартыш:
— Нелеш ит нал мыйын мутемлан, Кырля. Тыланет каҥаш: эстрадым кудалташ
кӱлеш.
Тудо нимом огеш пу. Тый киноартист улат. Лӱмет уло тӱня мучко шарлен. Чапет
тыйын киношто. Тиде корно денак кае.
Кырля верже гыч нелын кынеле. Плащ ден тростычкыжым налын, савырнен
шогалят, пелештыш:
— Йӧра, Яныш, пеш кугу тау поро мутетлан. Мый кайышым, — Кирилл Иванович,
омсам
пудырташ огыл маншыла эплын почын, лектын кайыш.
Тылеч вара шуко жапат ыш эрте, Йыван Кырля "Наместник будды" фильмыште
ламан
рольжым модаш тӱҥале.
Йыван Кырля шочынак артист да поэт ыле".
Елизар Янгильдин, марий прозаик да журналист. 1969.

Йыван Кырлялан серыш
(Ужаш)

Кырля родо!
Почеламутым возымаште
Моло ганяк
Шкенжын шотшо улдалеш.
Мурем мыйын
Шергылтеш чот пасулаште,
Мурем мыйын
Вич ий план ден ошкылеш.
Йолташ семын
Тыланет мый раш манам:
Пашалан чот
Полшен шогыжо мурна.
Витарымешке
Чот чӱҥгалже тушманнам,
Вара иже
Йывырталже шӱм-кылна.
Ме шеҥгеке
Ончалына гын, йолташем,
Ятыр лийын,
Лийын ятыр титакна.
Тыланет мый
Поэт семын каласем,
Кид кучалын,
Пырля ончык ошкылына.
Айда ойлышт,
Айда вурсышт Микал, Осып...
Ом шоналте
Нунын шакше мутыштлан.
Мыскыленыт,
Чот вурсеныт мыйым ожно,
Ынде кызыт
Мый лӱддегече ошкылам.
Апшат семын
Пыштен вийым пӱжвӱд дене,
Эрык мутым,
Шерге мутым луктына.
Шергылталже
Мемнан мурымо мурынаже,
Пашаш ӱжшӧ,
Талын ӱжшӧ шемернам.
Кырля родо!
Ала тыне Шабдар гане
Шӱшпык семын
Тымык йӱкым
Тымык йӱдым шарынет?
Тунам мыне
Тый денет вет ом мутлане,
Тунам мыне
Кидым ом пу тыланет...
Пу кидетым!
Йыгыре ме тӧр тошкалын,
Тевыс тышке,
У, сай пӧртыш пурена.
Шергылт, йоҥго,
Йоҥго, шергылт тые толын,
Завод йӱк гай
Тый, ударле мурына!

Олык Ипай. 1932.

"Большой успех имела картина Н.Экка. Называлась она "Путевка в жизнь". В
ней
снялся прекрасный киноактер Баталов и выделился безымянный беспризорник,
приглашенный сперва в массовку, Мустафа.
В то время по улицам городов ходили дети, одетые в чужие обноски, они жили
где
попало, грелись около асфальтовых котлов. Звали их беспризорниками. На
борьбу с
беспризорщиной были брошены большие силы...
Мальчик Мустафа, о котором я буду сейчас говорить, пришел на съемку. Для
него не
было роли в сценарии, написанном Экком, Янушкевичем и Столпером. Но когда
положили старый продезинфицированный хлам и предложили мальчишкам выбрать
себе костюм самим, Мустафа так оделся, надел такую невероятную шапку и
начал так двигаться, что стал главным героем картины.
Я пишу об этом потому, что этот актер с большими возможностями, вероятно,
потом
сделался эстрадником, спел свою песенку — и исчез. Мы не сумели его
сохранить
или научить настоящему делу — он не стал ни актером, ни тружеником другой
специальности. А это был очень талантливый человек.
"Путевка в жизнь" имела невероятный успех и была лентой, определяющей
характер
года. Эта была лента героическая — о добре, о доверии к человеку".
Виктор Шкловский, совет писатель, литературовед. 1965.

"Во время просмотра отснятых кадров всех поразил один парень, изображавший
беспризорника... И тут же, не выходя из зрительного зала, было решено:
этого никому
неизвестного парня перевести на роль Мустафы. Он оказался студентом
марийского
отделения ГИКа Йываном Кырлей.
Йыван Кырля работал виртуозно, отдаваясь весь роли, он играл себя, даже не
думая
об образе. Все было предельно правдиво и убедительно. Вот как отозвался о
нем
знаменитый датский писатель Мартин Андерсен Нексе: "Сильное впечатление
произвела на меня "Путевка в жизнь". Особенно потрясает артист, играющий
Мустафу".
Не всем известно, что золото, полученное от проката "Путевки", было вложено
в
строительство Челябинского тракторного завода, и, следовательно, Йыван
Кырля может считаться одним из его строителей...
...Марийский акцент придавал особую остроту его речи, а узкие глаза и
обаятельная улыбка делали его веселым и задорным. Здоров он был
феноменально. В сценке
облавы на Жигана в загородной даче, когда Мустафа с группой из колонии
стоит в
дверях, я должен, убегая, сбить Мустафу. Не тут-то было! Я мог разбить себе
скорее плечо, чем сдвинуть его. Пришлось просить, чтоб он поддался.
Подобная история произошла и при съемке сцены драки на железнодорожных
путях.
Йыван, войдя в роль, ни за что не хотел дать себя побороть!..
Это был очень талантливый молодой человек. Он писал стихи и стал гордостью
марийского народа. На родине Йывана издан сборник его стихов.
Навсегда сохраню я добрую память о моем талантливом молодом партнере по
фильму
"Путевка в жизнь", марийском артисте и поэте — Йыване Кырле".
Михаил ЖАРОВ, СССР-ын калык артистше. 1967.

"В 1931 году Н.Экк ставит "Путевку в жизнь". Появление ее было сенсацией.
Впервые у нас картину не только смотрели, но и слушали. На улицах стали
распевать
песни из фильма.
Жизнь и смерть беспризорника Мустафы мы переживаем как историческую драму.
Я
много раз смотрел эту картину, но самое сильное впечатление осталось от
первого
просмотра. Это было в детстве... Мустафа — образ драматический. Идея в нем
живет
самом, она не сразу обнаруживается, ибо судьба этого человека неповторима,
как
неповторимо его лицо с узким монгольским разрезом глаз, в которых
вспыхивает то
злоба, то доброта к людям. Мустафа — весь действие, весь — меняющееся
состояние,
прошлое его обнаруживается также внезапно, в действии...
Режиссер не побоялся случайной нетипичной внешности исполнителя роли, Ивана
Кырлы. Кырла — марийский поэт, учился в ГТК (будущем ГИКе), на роль эту
попал случайно — его заметили в массовке в сцене "облавы" и сделали главным
героем. Фигура Мустафы выразительна не только в лохмотьях, его лицо, ясное
и чистое, сохраняет печать тревоги. Маленький Мустафа нас поражает в
последней схватке с гигантом Жиганом, которого он не испугался. Сцена
гибели Мустафы самая сильная и самая мудрая. Она дана на рассвете, когда
Мустафа в своем черном свитере мчит на
дрезине, энергично работая рычагом. Он поет свою марийскую песню. Песня не
требовала перевода, она была неповторима, как сам Мустафа, естественна и
необходима, как эта река и эта дорога, которую он построил и по которой он
теперь мчался
навстречу будущему. Там, где рельс был разобран, ждал Жиган, и песня
Мустафы
оборвалась...
"Путевка" — классическое произведение советского кино".
Семен ФРЕЙЛИХ, совет искусствовед. 1972.

"О молодом марийском артисте писали газеты всего мира, его имя светилось на
рекламах в Лондоне и Берлине, Нью-Йорке и Париже. "Путевкой в жизнь"
Советский Союз
дебютировал на Первом международном кинофестивале в Венеции (1932 год).
Необыкновенно талантливым, "почти гениальным" назвал Кырлю Максим Горький.
Мейерхольд говорил, что успеху фильма содействуют две улыбки — Баталова и
Кырли.
Уже в наши дни Радж Капур признавался, что, работая над "Бродягой" и
"Господином—420", он учился у Йывана Кырли.
Но, пожалуй, самым большим признанием молодого таланта было то, что зрители
не
верили, будто Мустафу играет артист. Они считали, что Кырля — бывший
беспризорник...
Кырля был не только блестящим актером, но и самобытным поэтом. Он писал
задушвные, чистые стихи. Его прозрачная поэзия питалась марийским
фольклором... Сильна
в его творчестве гражданская тема. Сын "красного крестьянина", погибшего от
кулацкой пули, Кырля одним из первых вступил в комсомол... Разносторонняя
одаренность Кырли, так много обещавшая, не успела расцвести полностью. Его
жизнь оборвалась, когда ему не исполнилось и тридцати. Но и то, что он
успел сделать в искусстве, вписало его имя в славные страницы истории его
народа. Сейчас, пожалуй,
не сыщешь марийца, который не знал бы его стихов наизусть.
В дни Великой Отечественной войны один из партизан отряда Ковпака принял
имя киногероя Кырли — Мустафы. Воин героически сражался с врагом. И о нем
восхищенно
говорили: "Это тот, из "Путевки в жизнь".
О.КАЗАНЛИ, журналист. 1974.

"Южгунам Джалиль дене когыньнан дек эше ик поэт — Иван Кырля ушна ыле, тудо
шкеже марий. Муса Джалиль мылам тудын нерген пеш чӱчкыдын каласкален. Манеш
ыле:
"Теве тиде кечылаште тудым, почеламут возышо талантан еҥым, тендан дек,
Сретенкыш, кондем".
Саде кечын йыҥгыр йоҥгалтме годым мый молгунамсе семынак рояльым шоктен
шинчем
ыле. Ачам омсам почаш кайыш. Ондакше мый Мусан йӱкшым кольым, вара ачамын
ӧрын
кычкыралме йӱкшӧ шоктен кодо... Мый коридорыш лектым. Муса да тудын дене
пырля
толшо еҥ мый декем эрташ тӧчат, но нуным пошкудына-влак огыт колто. "Тиде
Мустафа. Неужели тиде чонан Мустафа!" — йӱклана коридор, тушко мемнан
пачерыште (тудыжо коммунальный лийын — Ред.) илыше ятыр лу еҥ темын.
Пытартышлан уна-влак
мемнан пӧлемыш пурышт, омса петыралте да чылажат раш лие: Иван Кырла марий
поэт,
изи да лапка капан, шайыпрак шинчан, пеҥгыде туп-вачан айдеме, "Путевка в
жизнь"
фильмыште тӱҥ рольышто сниматлалтын да Москваште моткоч палыме еҥ лийын.
Ваня Кырля шке почеламутлажым марла лудеш да тунамак рушлаш кусарен
каласкала
ыле. Почеламутшо-влак пеш сай лийыныт, ме нуным куанан колыштынна.
Но вараже мый Муса Джалиль да Йыван Кырла дене пырля коштмо деч йӧршынлан
кораҥым. Уремыш лектына веле, еҥ-влак мемнам тунамак йыр авырен налыт да
чыла велым
йӱк-йӱан шокташ тӱҥалеш ыле: "Ончыза, граждан-влак, ончыза! Тиде вет
Мустафа,
Мустафа шкежак!"
Сигизмунд КАЦ, композитор, СССР Государственный премийын лауреатше. 1977.

"Перечисляя выдающихся актеров нашего кино, забываем упомянуть Кырлю.
А иногда уважаемые "вспоминатели", назвав его, путают факты его биографии.
Както мои друзья, марийские литераторы, кто смеясь, кто возмущаясь,
рассказывали
мне, что в одной из радиопередач о Кырле сказали — это татарчонок из
Казани,
бывший беспризорник.
На самом деле он марийский комсомолец, поэт и артист, сын деревенского
активиста, убитого кулаками. Беспризорником никогда не был, хотя в детстве
и приходилось побираться, о чем он вспоминает в одном из своих
стихотворений...
Молодому артисту приходилось создавать придуманного сценаристами Мустафу по
личным наблюдениям...
В то время я часто бывал в Болшевской трудкоммуне, став студентом, не
порывал с
ней связи. Там я и познакомился с Кырлей, в тысяча девятьсот тридцатом
году...
У нас с Крылей оказался общий друг — мордовский поэт Петр Кириллов, с
которым мы
вместе учились на литфаке МГУ и жили в одном студенческом общежитии.
Однажды,
когда мы втроем проехали в такси, шофер отказался получать с нас деньги и
воскликнул, сияя улыбкой: "Я и так вознагражден тем, что вез артиста,
который играл
Мустафу!"
Всюду можно было тогда услышать песенку Мустафы (ту, что он пел, гоняя
дрезину).
Московские школьники подобрали к ней русские слова: "Мустафа дороги строил,
Мустафа ее любил, а Жиган его зарезал, а Жиган его убил". Сама песенка
марийская
звучит в переводе на русский:
Ой, куница, ты куница,
Ты резвиться мастерица.
Слова написал Петр Ланов, погибший на фронте в дни Отечественной войны".
Павел ЖЕЛЕЗНОВ, руш поэт. 1982.

"Озаҥ консерваторийыште тунеммем годым икана Йошкар-Олашке тольымат, книга
магазиныште Йыван Кырлян сборникшым нальым. Лудын лекмек, мо нерген да кузе
возымыжым палыме шуын. Лостыклен шинчымем годым "Шочмо кече" почеламут оҥай
корнылаж
дене чонешем перныш: "Мыйым ыштыш марий вате, — Иле, — мане, — шер теммеш!"
Кузе
простан да сӧралын каласыме! Лудмо годымат ты ойлан келшыше Шернур вел сем
ушышкем толын пурыш, ала иктаж-кунам кӱлеш лиеш манын, тудым кагазеш
сералтышым. Но
тунам ни мурым, ни иктаж-мом кугуракым возаш шонен омыл: дипломым налшаш
вашеш
жап моткоч шыгыр ыле.
Тунем пытарымеке, шукат ыш лий, мыйым армийыш нальыч. Логальым гарнизонный
оркестрыш. Ончыч туштат каньылак огыл ыле, но вараже жап шукырак лие. Да
мый, шонен пыштыме сюжетлан эн келшыше шым почеламутым ойырен налын, нунын
негызеш ораторийым сераш шинчым. Кызыт шоналтем да ӧрам: кузе тоштынам?
Таче гын тидлан
чолгалыкем ок сите ыле докан. Самырык еҥ лӱддымӧ лиеш, маныт. Чынак дыр.
Ораторийын икмыняр ужашыжым армийыште возышым, а Йошкар-Олашке пӧртылмек,
мучашке
шуктышым. 1980 ий декабрьыште, Марий АССР композитор ушемын юбилейный —
организацийнан 40-ше идалыкшылан пӧлеклалтше — пленумыштыжо икымше гана
йоҥгалте.
Ораторий шым ужашан. Икымшыже ("Шочмо кече") сем йогынлан тӱҥалтышым ышта,
пӱтынь сочиненийлан пуйто илыш вийым пуа. Кокымшо ужаш ("Йорлын мурыжо")
марий
шемерын ожнысо илышыжым почеш. "Черке" лӱман кумшо ужаш религийым тунам
кузе ончымо дене палдара. Нылымше ужашын ("Шошо") лӱмжак шижтара: тале
вӱдшор уло мландын чурийжым йытырая, пӱртӱсым уэмда. Визымше ден кудымшо
ужаш-влак "Корнышто"
да "Ленин" маналтыт. "Муралтем мый йывыртен" йыжыҥ чумыр ораторийым
иктешла.
"Муралтем мый йывыртен" ораторий — марий музыкышто икымше. Тудым возаш
мыйым Йыван Кырлян поэзийже кумылаҥден".
Сергей МАКОВ, композитор, С.Чавайн лӱмеш кугыжаныш премийын лауреатше.
1989.

Поэтын марла лӱмжым кызыт шукыж годым ик семын возат: Йыван Кырля. А вет
тудо
шкенжым эреак Кырла манын. Тиде лӱм денак шкенжым почеламутлашкыже пуртен.
Эше
Озаҥыштак, рабфакыште тунеммыж годым, возымо "Умыло, йолташем"
почеламутыштыжо
лудына: "Пастук Йыван Кырлажат рабфакыште почаҥеш". 1931 ийысе "Марий ӱдыр"
почеламутышто тыгерак каласен: "Мыйын шочмо кушмо верже — Оно Морко
Купсола. Мыйым
ужын кутырынет гын, кычкырал тый: "Эй, Кырла!"
Книгалашке пуртымо деч ончыч поэт чыла гаяк почеламутшым Москосо "Марий ял"
газетеш савыктен. Да тушан ик возымыжат "Йыван Кырля" лӱм дене лектын огыл,
чыла
вере — "Йыван Кырла". Южгунамже шке лӱмжым марлат, рушлат ончыктен: "Йыван
Кырла
(К.Иванов)". Чыла сборникыштыжат ("Ме ударне улына", "Революцийын йӱкшӧ
дене муралтем мый йывыртен", "Шочмо кече") авторын лӱмжӧ ик семынак
ончыкталтын: "Йыван
Кырла".
Кинематографийышкат ты лӱм денак пурен. Тыгак возеныт "Путевка в жизнь"
фильмын
титрыштыже да афишлаште. Ал.Эрыкан рецензийыштыже серен: "Сӱретыште тӱҥ
еҥым,
беспризорник тӱшкам вуйлатыше Мустафам, марий киноартист Йыван Кырла модеш"

("Марий ял", 1931 ий 20 июль). Ты фильмыште Жиганым модшо, вара кумдан
чапланыше
Михаил Жаров "Жизнь. Театр. Кино" шарнымаш книгаштыже Йыван Кырля нерген
огыл, а
Иван Кырла нерген воза. Чуваш поэт П.Хузангай марий йолташлан пӧлеклыме
рушла
почеламутшым (1931 ий) тыге лӱмден: "Мустафе (Йывану Кырла)". Композитор,
РСФСРын калык артистше С.Кац "Дорогами памяти" мемуарыштыже самырык годым
Иван Кырла
дене келшымыж нерген шарналта.
Чын, поэтын илымыж годым тудын лӱмжым южгунам вес семын возеныт. Олык Ипай
ик
почеламутшым "Йыван Кырлялан серыш" манын лӱмден. Лӱмым "я" буква дене
серымым
тыгак "Марий коммуна" газетын 1937 ийысе икмыняр номерыштыже ужаш лиеш. Но,
угыч
каласена, тудо шке лӱмжым нигунамат "я" буква дене возен огыл.
Поэтым реабилитироватлыме деч вара тудын возымыжым да тудын нерген возымым
печатлаш тӱҥалынытат, лӱмжым ала-молан Кырла гыч Кырляшке савыреныт. Эсогыл
К.Иванов дене пырля пашам ыштыше еҥ-влакын шарнен серымашкышт тыгай
вашталтышым пуртылыныт. Тидат веле огыл, "ушан" редактор-влак Йыван Кырлан
почеламутлаштыже
ятыр корным "ачаленыт". Тидым кузе умылыман?"
Гельсий ЗАЙНИЕВ. 1990.



021299
************************************************************************
2—12

МАРИЙ ЯЛ ИЛЫШЫМ СӰРЕТЛЫМЕ

У роман — кажне сылнымут ийыште шке шотан событий. Тудым литературлан шӱман
кажне еҥ вуча, вучен шуктымекше, писын лудын лекнеже. Журналын тиде номерже
гыч
тӱҥалын, Алексей Мурзашевын "Тӧлдӧ" романжым савыктена. Мутат уке,
произведенийын кузе шочмыжым автор гына шинча. Адакше тушто мо нерген
ойлалтмым лудшо ончылгоч палынеже. Тидым шотыш налын, писательлан икмыняр
йодышым пуышна.
— Алексей Мурзашевич, эн ончычак, романым возаш могай амал лийын? Тудын
лӱмжӧ
кузе шочын?
— Ош тӱняшке толмемлан ныл талук гыч шымле ий темеш. Чыла ужмо-колмо гыч эн
шергыже, чоным вӱчкышыжӧ, уш гыч лекдымыже — тиде шочмо Тӧлдӧ ялем да
пӱтынь Калтаса районем (Пошкырт эл). Вет лач тышакын мый ош тӱням, сылне
пӱртӱсым, пашам
йӧратыше да поро чонан еҥ-влакым вашлийынам. Илыш-корнышко лекмем жапыште
кундемнан ятыр еҥже мылам кугун полшен.
Тӱҥалтыште райгазет редакцийлаште, шочмо кундемем деч торашке наҥгаеныт
гынат,
шке ялем, районем нерген эреак шонкалем. Тувел кундемысе илыш нерген
икмыняр ойлымашым да кок повестьым серенам. Икманаш, шочмо вер-шӧрем
ончылно кугу порысан
улмемым шижын шогем.
Пытартыш ийлаште ужмо-колмо еҥ-влак, нунын илышышт нерген ушешем поче-поче
кум
повесть шочо. Иктыжым возашат тӱҥалынам ыле. Вара шоналтышым: "А молан нине
повесть-влакым иктышке ушаш да утларак кугу произведенийым — романым —
сераш огыл?
Вет тушто ончыктышаш действий-влак ик жапыштак, ик кундемыштак эртат.
Тугеже герой-влакат икте-весышт дене вашлийын кертыт".
Тыгеракын пунчальым: кум повесть негызеш романым сераш. Лӱмжӧ ушышкем шкак
тольо
— "Тӧлдӧ", шочмо ялемын лӱмжӧ.
"Тӧлдӧ" ял Мишкан районыштат уло. Ӱпӧ олашке эше тошто корно дене коштмо
годымак
саде вер-шӧр гоч автобус дене кудал эртенам ыле. Тыгеракак йоҥгышо лӱман
илем
Балтач районыштат уло. Нине кум ял коклаште могай-гынат кыл уло, шонем.
Мутлан,
Мишкан районысо Тӧлдӧ ял марий Калтаса кундемышке куснен толын да ялланна
негызым пыштен. Кызытсе Марий Эл кундем гыч шукерте ожно куснен кайыше
кугезына-влак
ондакшым Виче эҥер дене кӱзеныт, но тушто вес калыкым вашлийынытат,
йӱдвелышке
савырненыт манын ойлымым шанчыеҥ-историк-влак деч ик гана веле огыл
колынам.
Пошкырт кундемыштат тыге кутырымо шоктен. "Тӧлдӧ" лӱман ял-влак моло
кундемыштат
улыт дыр.
— Ынде произведенийыште мо нерген ойлалтмашке куснена. Раш, тый изиэт
годсек
ужын-колметым сылнымут йӧн дене сӱретлен ончыктенат. Тунамсе жап гыч можо
утларак келгын уш-акылешет, шӱмешет шыҥен кодын?
— Романыште ялнан Кугу сар деч ончычсо, тулан ийласе да сӧй деч варасе
жапым ончыктем. Тунам мый шымияш школышто тунемам ыле. Суртна колхоз
правлений пӧрт воктенак верланен. Акам тушто техничкылан ыштен.
Правленийышке чӱчкыдын коштам ыле,
тусо еҥ-влакын мутланымыштым колыштынам. Колхозышкына тӱрлӧ вуйлатышын
могай сомыл дене толмышт нерген акам мӧҥгыштына эре каласкален. Авам
кеҥежым пашашке
мыйым эре пеленже кондыштын. Суртешна кодам гын, эҥерышке йӱштылаш миен,
вӱдышкӧ
пуренгайымем деч пеш лӱдеш ыле, тидлан кӧрак эре воктенже кучаш тыршен.
Латныл
икшывыж гыч мый шкетын гына илыше кодынам, да мыйым йомдарыме деч эреак
лӱдын.
Адакшым ялыштына тыге ойлат ыле: "Тӧлдӧ эҥер кум ийлан ик гана еҥым налде
ок
код". Тидат авамым лӱдыктен.
Шудым солышо але шурным тӱредше вате-влак кечывал кочкышым ямдылаш вӱд
воктеке
тӱшкан погынен волат ыле. Нуно чылан гаяк ложашым лугыман шӱрым шолтеныт.
Шыл
падырашым, киндым кондымыштым ик ганат ужын омыл. Пареҥге лемышкышт ложашым
лугалтат да ужар шоганым падыштен пышталыт ыле. Кӧн ушкалже лийын, кленчаш
темен
кондымо шӧрым шӱрышкышт ешареныт. Вате-влак шке коклаштышт ончыклык илыш
нерген
азапланен мутланеныт: "Адак кинде деч посна кодына чай, теният трудоденьлан
ситарен огыт пу... Идымышке пурышо пырчым эре казнашке шупшыктат. Мыланнаже
мо кодеш ала?.."
Ачам колхозын кинде амбарлажым оролен. Тудат райцентр гыч толшо тӧра-влакын
кладовщиклан икте почеш вес амбар омсам почыктымыштым, тыге колхознан
киндыже мыняр
улмым тергымыштым ятыр гана ужын. Утыла чучын гын, нуно киндым элеваторышко
оптыктен колтеныт.
Угинде марте шужаш ынже верешт манын, авам киндым идалык мучко кажне
тылзылан ик
пуд дене кузе-гынат ямдылышаш верч тырша ыле. Эсогыл шке чийышаш
вургемжымат
кинде дене вашталтылын. Латкок пудым поген ситарымекше веле, ласканрак
шӱлалтен,
тыге ойлен: "Угинде марте шӱрым кочкын илен лекташна сита".
Рӱдӧ газетлаште тӱрлӧ республикын, областьын калыкышт деч Сталинлан, партий
Центральный Комитетлан, Совет правительствылан колтымо рапортлам чӱчкыдын
савыктат
ыле. Тыгодым нунылан калыкын кугу-кугу таум ыштымыж нергенат сералтын.
Колхоз правленийыште ыштыше еҥ-влак газетеш возымым лудытат, шке семынышт
игылтвоштыл кутырат ыле, вет нуно планым мо кӱшеш эртарен темымым сайын
паленыт.
1951 ийыште Краснокам (Эльян) марий педучилищым тунем пытарышымат, мыйым
марий
йылмым да литературым туныктышо-влакым ямдылыме тылзаш курсеш кодышт. Тыге
шочмо
йылмым туныктышо семын Калтаса районысо Актыган шымияш школышко логальым.
"У
илыш" колхозысо парторганизаций мыйым, самырык туныктышым, ушкал фермышке
агитаторлан пеҥгыдемдыш. Фермысе пашаеҥ-влак дене кутыраш ямдылалтымат, ик
кечын мый
нунын деке мийышым. Вӱташте ончен коштам. Ужам: шагал огыл ушкалым
мӱшкырышт йымач колтымо кандыраш сакеныт. "Молан тыге?" — ӧрын йодым. "Йол
ӱмбалне шоген
огыт керт", — вашештышт доярке-влак. "Молан? Черланеныт мо?" — манам.
"Ярненыт,
нимом пукшаш, вӱтам леведме олымым пукшен толашена. Ложаш нунылан йӧршынат
ок
логал, пырчым эре казнашке гына шупшыктат..." — илалшырак доярке шке мутшым

шӱлыкаҥын кошартыш.
Тидым ужымат, ушемак лугалте, агитатор семын мутланаш толмем нерген
каласашат
йӧнанла ыш чуч. А вет мый нунылан Пошкырт кундемысе ончыл ферме-влакын паша
опытышт, кугу сеҥымашышт нерген каласкалаш шоненам ыле. Варажым районысо
моло колхозлаштат ушкалым тыге кандыра (лямка) дене нӧлтен шогыктымо нерген
шагал огыл
колынам.
— Марий кресаньыкын неле, йӧсӧ пагытшым лышташлет. Личность культын шем
кишкыла
ваҥымыже, шучко сар да тулеч варасе йорло илыш... Но кече еда вашлиялтше
ситыдымаш нерген возаш, ойлаш лийын огыл.
— Тунам писатель-влакын возымаштышт пиалан колхоз илыш нерген гына лудынна.
Тыге
ойлымымат колынам: "Моло семын сераш ок лий, чыным ончыкташ огыт пу..."
Редакцийлаште ышташ тӱҥалмеке, тидым сайынак пален нальым. "Кугезе сугынь"
повестем
гыч ужашым "Ончыкеш" савыкташ палемдышна. Тушто сар ийлаште марий ӱдырамаш-
влакын имне олмеш кычкалтын, пасум тырмалымыштым ончыктенам ыле. Изи годсо
гыч шарнем: икгана школ гыч пӧртыльымат, авамым кычалын, пасушко куржым.
Ончем: вате-влак тырмам шупшыт. Нунын коклаште авамымат ужым да чонемлан
шуй-й чучо, верешем
кӱэмалт шогальым, шинчавӱдемат тольо...
Кажне изданийыште мо нерген да кузе возымым тергыше управленийын пашаеҥже-
влак
ӱдырамаш-влакын пасум тырмалымыштым ончыктымо верым повестем гыч кораҥдаш
шӱдышт. Уке гын журналдам савыкташ она пу, маньыч. Мый вашештышым:
"Тыгайымак
"Председатель" кинофильмыште ончыктымыс. Туштат ӱдырамаш-влак, шогаш
кычкалтын,
пасум куралыт... — "Тыште Москва огыл, периферий. Ме тыге возымым печатлаш
ок
пу", — лие вашмут.
Тыгай управлений кажне республикыште, областьыште лийын. Возышо-влакым
шыгыремдылмым Калтаса райгазетыште, тыгак Нефтекамск оласе "Красное знамя"
редакцийыште
ыштымем годымат вашлийынам. Ынде возышо-влаклан эрыкым пуэныт, нунылан
ӱшанат.
— Кумда радынан произведениетын тупрӱдыжӧ — кинде, тӱшка озанлык илыш.
Кызыт
Российысе демократический манме прессе колхозым ала-мо семынат игылтеш,
орла,
шкет озанлыкым юмышкак нӧлталеш. Ты шотышто тыйын шонымашет могайрак?
— 50-ше ийла тӱҥалтыш марте государство колхоз-влаклан йӧршын гаяк полшен
огыл,
манаш лиеш. Сталин годым ял илышым виктарымаште кугу йоҥылыш-влак лыҥ
лийыныт.
Колхозник-влак пеле шужен иленыт. Лач тидлан верчын калыкын чонжо колхоз
деч
йӱкшен шуын ыле. Еҥ-влак шочмо колхозышт гыч, оксам тӱлыман пашам кычалын,
тӱрлӧ
верышке каяш тӱҥальыч. Ял калыкым колхозеш кодаш манын, нунылан паспортым
огыт
пу ыле. Но пелке каяш шонен пыштыше-влаклан тиде кугу чаракымак ыштен
кертын
огыл. Ял-влак эре иземыныт, пустаҥыныт. Теве Тӧлдӧ деч кандаш меҥгылан
пелырак
верланыше Кырпе лӱман руш ялыште сар чарныме ийыште 450 сурт ыле гын,
витлымше
ийла мучаште 12 сурт гына кодын ыле. 650 суртан Чараруш лӱман пошкудо ялна
гыч
тиде жапланак 120 нарырак гына еш кодо.
Сталинын уке лиймекше, партий ден правительство ял озанлыкым виктарымаште
шке
йоҥылышыштым тӧрлаш пижыч. Тидлан тӱҥалтышым Г.М.Маленков пыштыш, манаш
лиеш.
Лач тудын СССР Министр-влак Советым вуйлаташ тӱҥалмекше, ял калыклан
тӱлыктымӧ
налогым ятырлан иземдышт, а шуко ий годсек погынышо порысыштым йӧршынак
кудалтышт. 1953 ий сентябрь тылзыште партий Центральный Комитетын пленумжо
лие. Тунам
КПСС ЦК-ан генеральный секретарьжылан Н.С.Хрущев ышта ыле. Саде погынышто
элысе
ял озанлыкын чыташ лийдымын почеш кодмыж нерген партий калыклан чын мутым
луктын
каласыш. Пленум палемдыме ситыдымашлам кораҥдымашке, ял озанлыкым
нӧлталмашке
виктаралтше пунчалым лукто.
Мыйым тунам роно Калмаш шымияш школышко кусарен ыле. Калтаса райком гыч
верысе
парторганизацийлан саде пленумын материалжым калыклан умылтараш кӱштеныт.
Кажне
агитаторлан лу суртым ойырен пуышт. Мыят шке участкыштем еҥ-влакым вигак
уремеш
чумырышым да "Марий коммуна" газет гыч Пленумын материалжым йӱкын лудаш
тӱҥальым. Коммунист партий ден правительствын ял калык деке тыге мелын
савырнымыштлан
куаныше вате-влакын шинчавӱдыштат лекте. Нуным ужын, шкемынат шинчам ик
гана веле огыл вӱдыжгыш. Улшо ситыдымаш-влак нерген партийын тыге вик да
нимом шылтыде
ойлымыжо ял калыкым и ӧрыктарыш, и куандарыш.
Саде пленум деч вара колхозник-влаклан пашадарым окса дене тӱлаш тӱҥальыч.
Колхоз-влак тидым ыштен кертышт манын, государстве нунылан оксам кӱсын
пуыш, вес
семынже, кредитым ойырыш. Тиде ийлаштак колхозник-влаклан йомдымо
(гарантированный) пашадарым тӱлымаш илышышке пурталте. Тыгайым ужын, ял
калык пашам чынже денак тыршен ышташ пиже. Тӱрлӧ техникым эре шукырак да
кумданрак пайдаланаш тӱҥалмылан кӧра ялысе паша ятырлан куштылеме, лектышат
нӧлталте. Колхоз-влакын парымыштым государстве ик гана веле огыл кудалтыш,
нунын продуктыштлан акымат нӧлтале.
— Туге, тӱрлӧ ийыште колхоз илышыште тӱрлӧ кӱкшыт, савыртыш лиеденыт. А
кызыт?
— 30-шо ийласе колхоз-влакым 70-ше—80-ше ийласе дене таҥастараш гын,
пычкемыш
йӱд ден волгыдо кечывал кокласе гаяк ойыртемым ужаш лиеш, шонем. 20—25 ий
ончыч
колхозлаште мыняр специалист, кӱкшӧ шинчымашан еҥ-влак пашам ыштат ыле! А
техникышт мыняре шукеме! Радамлен шотлаш гын, порыжо, сайже лыҥак погына.
Элысе калыкым пукшымаште, тудын илышыжым саемдымаште колхоз-влак путырак
кугу рольым шуктат ыле. Тыге ойлымем дене ятыр еҥ келша, шонем. Да, кызыт
колхоз-влакым арален
кодаш чылажымат ыштыман ыле. Шкет озанлык-влак, вес семынже, арендатор,
фермер-влак кочкышым пӱтынь эллан ситышын ыштен налын огыт керт, шонем.
Колхоз-влакым
ожнысо кӱкшытышкӧ нӧлталшаш верч государстве чыла семынат тыршышаш. Тыгак
фермер-влакланат полшыман. Тыге веле калыклан кӱлшӧ кочкышым ситышын ыштен
лукташ
да тудын акшым шулдештараш лиеш.
— Российысе Писатель ушемыш пурымекет, "Тӧлдӧ" — "Ончыкеш" савыкталтше
икымше
произведениет. Кызыт мом возет?
— Тӧлдӧ ялемын историйже тиде романыште ончыктымо дене гына ок пыте.
Тазалыкем,
вием ситат гын, ялна нергенак серынем.
— Тау, Алексей Мурзашевич, радамле вашмутетлан.
Йодышлам А.СЕЛИН пуэден.



021399
************************************************************************
2—13

Патырлык корно

Поэт Василий Рожкинын илыш йыжыҥлаже

Жап чарен шогалташ лийдымын ончыко кая. Ик поэт манмыла, кажне еҥ ӱмыр
поездын
тиде але вес станциешыже эрелан волен кодеш, шарнымаште гына илаш тӱҥалеш.
1943
ий шошым, поэт Шадт Булатын фронтеш колымыж нерген уверым налмеке, Йошкар
Армийын офицерже Миклай Казаков ойго да кугешныме дене шыҥдаралтше
почеламутым серен:
Тыйын верчет шакше немецлан
Бик да Калашников таҥ,
Стрельников, Рожкин, Вишневский
Ӱчым шуктат пеш тазан.
Нине литератор-влак сарыште чын патриот семын кредалыныт, тушманлан ӱчым
шуктеныт. Но тачысе кечылан иктыжат мемнан коклаште уке. Илымышт годым
ятырже деч колаш логалын: сар пагытыште эн неле, эн кужу, эн шучко корным
Василий Рожкин эртен. "Тудын нерген чапле поэмым, патырлык балладым возаш
лиеш", — манын М.Казаков. "Илыме курымышто айдемылан мыняр ышташ, ужаш да
чыташ пернымым висаш лиеш
гын, мый марий поэт Василий Рожкинын илыш-корныжым ончал лекташ темлем".
Тыге
возен вес мурызо-фронтовик Борис Данилов.
Каласаш кӱлеш, армийыш кайымыж деч ончыч, 1939 ий мучаште, Марий
учительский институтын выпускникше В.Я.Рожкин У Торъял районысо Немда
школышто туныктен, тудын
деке самырык поэт-влак Борис Данилов ден Вениамин Иванов шке возымыштым
ончыкташ, ой-каҥашым налаш коштыныт, вараже ончычсо педагогышт дене серыш
дене кылым
кученыт. Кугу сар тӱҥалшаш годым латшым ияш Борис Данилов В.Рожкинлан
пӧлеклыме
почеламутым серен, тудым воинский частьышкат, "Рвезе коммунист" газетышкат
колтен. Финляндий граница воктене службым эртыше поэт теҥгечысе школьникын
возымыжым чон йывыртен лудын:
Тый каенат границым оролаш,
Мый кодым кид рӱзен:
"Ороло границым элнаным,
Ит пурто тушманым элнаш.
Ик ий гыч тунем пытаралын,
Мый тыйым мием алмашташ".
Но самырык поэтлан шке туныктышыжым армий радамыште алмашташ огыл, а тудын
семынак тул коклашке пураш логалын. В.Рожкинын службыжо мучашке лишемме
жапыште Гитлерын войскаже СССР ӱмбак кержалтын. Нигунам уждымо кугу сар
тӱҥалын. Тидлан
кӧра, тыгак чот сусыргымыжлан верчын Василий Яковлевич 1947 ий мучаште иже
школ
классыш туныктышо семын пурен.
"Атака стих деч шергырак. Сеҥаш — атакыш писынрак!" Сар ийласе марий поэзий
нерген ойлымо годым Василий Рожкинын нине корнылажым чӱчкыдын ушештарат.
Тиде ойшомакыш пеш келге шонымаш шыҥдаралтын: да, поэзий кӱлеш, но таче
мылана эн шерге, эн вучымо, эн тыланыме — Сеҥымаш. А сеҥымашке шушашлан
атакыш коштман. Марий
поэт тиде почеламутым Ленинград верч кредалме пеш неле кечылаште серен.
Тудо ты
олам аралымаште тӱҥалтыш гыч мучаш марте лийын, кок гана сусырген да кажне
гана,
изиш тӧрланымеке, уэш стройыш шогалын. Сарыште ик орден да кум боевой
медаль дене наградитлалтын.
Василий Яковлевичын илыш да сар корно нерген ойлымыжым ик гана веле огыл
колыштынам. Шарнен илаш кок серышыже кодын. 1980 ий 28 январьыште возен:
"Салам лийже, Гельсий йолташ!
Пеш поро кумылан шокшо-шокшо серышетым налын лудымат, кумылемат тодылто.
Вет
шучко сар шукертак мӱгырен эртен гынат, калык чонышто, а инвалид-влакын
шӱмыштӧчонышто веле огыл, а капы чыла йыжыҥыштыже эреак шижалтеш...
Мӧҥгыштак пӧрдалам. Коклан черланен возатат, койкышто кийылтат, то
температура,
то давлений, то тӱрвыч-тӱрвыч кокырымаш. Очыни, Синявино куп воктене 42
градусан
йӱштӧ телым кредалмаште лиймымат шарныкта.
Йошкар-Олашке мийымек, редакцийыш пурен лекташ шонем. Эвриклан, Борислан,
Павел
Ивановичлан, Костя Медяковлан саламым каласе..."
Тунам мыят, Эврик Анисимоват, Борис Даниловат, Павел Тойшеват, Константин
Медяковат "Марий коммунышто" пашам ыштенна. Ынде редакцийыште Э.В.Анисимов
гына кодын, а Б.Г.Данилов мемнан деч йӧршешлан каен.
В.Я.Рожкин поэт да туныктышо лийын, а мыйын шинча ончылнем эн ондак тудын
салтак
образше сӱретлалтеш. Тудо, манна, кужу да неле фронтовой корным эртен, эрык
верч
кредалмаште кугу патырлыкым ончыктен. Арам огыл 1946 ий апрельыште тудын
почеламут орлаҥгыжым "Марий коммуна" газет "Отечественный войнан геройжо
поэт Василий
Рожкин" вуймут дене савыктен.
Самырык поэт салтак гимнастеркым 1940 ий январьыште чиен. Тиде жаплан ятыр
почеламутын, ты шотыштак "Пиалан илыш" альманахеш лекше кугу подборкын да
"Пеледме
муро" книган, авторышт лийын. Тудо утларакше уэм толшо колхоз илыш, самырык
тукымын шӱм-чон шижмашыж нерген серен. Тидын годымак сарын лӱдыкшыжым,
фашизмын
вуй нӧлташ тӱҥалмыжым ужде кодын огыл. "Фашизм мемнан дек шолыпын толаш
шона сар
ден", — возен эше 1939 ийыштак. Тушманын тиде осал ошкылжылан совет калыкын
вашмутшо могай лийшашым поэт пеш раш ончыктен:
Мемнан эл ӱмбаке тушман тарвана гын,
Кеч кӱшыч, кеч ӱлыч, кеч вӱд гыч — садак,
Ме, кӱртньӧ шереҥгыш чылан тӧр шогалын,
Ударым пуаш каена гад ӱмбак.
Гитлерын мемнан эл ваштареш тӱрлӧ шылтыкым кычалме жапыште Совет
правительстве
касвел границым пеҥгыдемдыде кертын огыл. Ешарен кондымо часть дене пырля
марий
поэтат тышке логалеш. Армий илышын азбукыжым тунеммек, 1940 ий 30 мартыште
шке
йолташыже-влак семынак эллан воинский присягым пуа, тыге, шке манмыжла, чын
боецыш савырна. Шочмо вер-шӧрыш колтымо серышлаштыже поэт-воин палемда:
кече еда
пеш чот тыршаш да чыташ логалеш, но иктат ок васартыл, ок кечкыж. Пайрем
кечын,
1940 ий 7 ноябрьыште, В.Рожкин Миклай Казаковлан возен:
"Поро кече, Миклай!
20.Х возымо серышетым 7.ХИ эрдене нальым. Но серышетым ятыр вученам. Чын,
письма
пеш йомын, эркын коштеш. Вот таче кугу пайрем — Октябрь. Миклай, ме кушто
улына
— беда. Кызыт германский границыште улына. 1.ХИ толын улына. Вот ик тылзым
—
1.ХИИ марке — тыште партий ден правительствын заданийыштым шукташ перна.
Миклай,
мемналан ужаш чот перна. Особенно Прибалтийский особый округышто. Сентябрь
гыч
тӱҥалын, таче маркеат эре поход. Границышке мыняр гана поход лийын —
шотленат от
пытаре. Эн чотшо пытартыш поход чоныш шуктыш. Эре йӱдым гына каенна. А
кызыт йӱд
могай лиеда — шкеат палет. Вожгоклашке шумеш нӧраш перныш. Вот шинель эшеат
кошкен шуын огыл. Мончаш тылзе шуэш пурен онал. Ургыш еда тий пудий гай
лӧчен темын. Ик йӱд вошт 50—70 км куржын ошкылаш перна. Но ятырже йӧрлыт,
йомын кодыт.
Вот мемнан б-нышто (батальонышто — Г.З.) 4 еҥ тачат уке. Йӱр пеш чот лийын.
Пулвуйыш шумеш эре вӱд, лавыра. Кызыт пайрем — вот ме границым
обезопаситлаш толынна. Но 8.ХИ гыч тыштак 1.ХИИ марке пашам ышташ тӱҥалына.
Конешне, границым пеҥгыдемдаш кӱлеш. Теҥгеече пелйӱд марке пашам ыштышна. А
таче 7.ХИ, пайрем, яра
улына. Илена сарайыште. Йӱштӧ, товат, пеш йӱштӧ. Лавыра шӱй даҥыт. Но таче
изиш
кылмыктенат, сайрак...
Октябрьыште тыгай случай лийын кайыш. Ме уло дивизий дене границыш толынна
ыле.
Но молан — она шинче. 5 кече лиймек, йӱдым форсированный марш дене граница
гыч
мӧҥгеш (эре бегом) толаш перныш. Ой, чонеш чот витыш.
У пополнений толын. Кировский обл. гыч, Урал гыч, Северный Кавказ гыч
уледат.
Но, Миклай, возыметлан пеш кугу тау. Кызытеш возымашем уке.
Шокшо йолташ салам дене В.Рожкин.
Вот таче пайрем. А ме мушкыш вӱдым кухньышто кредал-кредал пыкше нална. Вот

илыш! Вот армий! Письматым вучен кодам.
Адресем: БССР, Минск-45, п.я 517, подразд. 042, ПТО 3 б-на.
7 ноябрь, 1940 ий".
Теве тыгай серыш. Тудым Саранск олаште служитлыше рядовой-пулеметчик Миклай
Казаков 28 ноябрьыште налын да эрлашыжымак вашмутым колтен.
Поэт садланак поэт: тудо кеч-могай неле годымат почеламутым возыде ок чыте.

Мландын саскам шочыктымыж семынак, поэтын шӱм-чонешыже эн шыгыр, эн кочо
жапыштат у муро, у образ иланат. Салтакыште коштмо икымше талук мучко
В.Рожкин ик
книгалан ситыше тӱжем поэтический корным (25 почеламутым) серен, нуным 1940
ий
декабрьыште Йошкар-Олашке колташ шонен. Но вашке илыш туран вашталтын — 22
июньышто сар тӱҥалын. Чыла моло паша да шонымаш, ты шотыштак издательстве
дене "мутланымаш", иканаште ӧрдыжкӧ шӱкалалтын. Но поэзий ӧрдыжеш кодын
кертын огыл, тудо
айдеме тукымым, илышым аралыше патыр-влакын куатле куралышкышт савырнен.
Артиллерист Василий Рожкин 22 июньым финн границыште вашлийын. Тунамак
бойыш пурен. Тыге шучко фронтовой корнышто тӱҥалтыш ошкылым ыштен. А ик
тылзе гыч (тидыже, очыни, пуламыр кечылаште почтым начарын коштыктымо дене
кылдалтын) "Марий
коммуна" газет поэт-воинын "Шогалын кӱртньӧ стройышко миллионный авангард"
икымше военный почеламутшым савыктен. Тыште автор мемнан садыгак сеҥышашна
нерген
ойла да шке шонымыжым негызла: Совет элын вий памашыже — миллионло еҥын
икгай
шонымашан улмаштыже; чак чумырген шогымаштыже. "Керек-могай атакыште мемнам
сеҥаш ок лий! Мемнан вет кажне капыште ик шӱм, ик ой, ик вий!"
Сар пагытысе пӱтынь совет сылнымутын тӱҥ темыжым "Мемнан калыкнан
патырлыкше
нерген каласкалымаш" манын лӱмдаш лиеш. А Василий Рожкинын поэзийже нерген
утларак раш ойлен кертына: тиде — элнан йӱдвел столицыжым, Ленинградым,
аралыме нерген геройло летопись. Почеламут-влакын лӱмыштак нунын
содержанийыштым рашемдат:
"Ленинград", "Ленинградка", "Ленинградец", "Нева", "Синявино — мемнан"...
"Боевой знамя" сборникышкыже пуртымо чыла гаяк почеламут йымалне ик адрес
ончыкталтын: Ленинградский фронт.
1941 ий сентябрь тӱҥалтыште тушман войска революций олам чыла велым авырен
налын, тудым сукыктен шындаш шонен. Ленинградым тул колча гыч утарышаш верч
900
кече да йӱд шуйнышо кредалмаш тӱҥалын. Всеволод Вишневскийын серыпле
шомакан
выступленийжым, Ольга Берггольцын, Александр Прокофьевын, Виссарион
Саяновын,
Михаил Дудинын почеламутыштым, Николай Тихоновын блокадный летописьшым уло
эл
чон вургыж колыштын. Тиде патырлык мурышко марий поэтынат йӱкшӧ ушнен:
Эртен каят ий-шамыч курымлашке,
Элнам нӧлтен, чап ден каят.
Но мый илем гын ты тӱняште,
Йӱд-кечыже саклем тыйым, Ленинград.
Василий Рожкин пален: Нева воктенсе олан уремлашкыже але марте ик тушманат
пурен
кертын огыл. Да тудо, поэт, олам аралыше моло еҥ семынак ӱшанен: Гитлерын
шакше
шонымашыже ок шукталт.
Ленинградыш кондышо чыла корным пӱчмек, немыч-фашист захватчик-влак Невская
Дубровка кундемыште эҥер гоч вончаш да олашке эрвелым керылт пураш шоненыт.
Но тиде
план кӱрылтын. 18 сентябрь йӱдым 115-ше стрелковый дивизийын воинже-влак
Нева
гоч вонченыт да шола серым тушман деч руалтен налыныт. Тыге исторический
плацдарм шочын. Тудо ола верч кредалмаште историйыш Невский пятачок лӱм
дене пурен.
Тушман тиде плацдармым пытараш ик гана веле огыл тӧчен, но кертын огыл.
Тыште
Василий Рожкин дене пырля ятыр марий боец кредалын. Емельян Васильев, Роман
Рябчиков, Николай Семенов, Василий Чендемеров да молат ты вер-шӧреш шке
вуйыштым
пыштеныт. Нунылан да моло йолташыже-влаклан поэт вескана чон мурыжым
пӧлеклен.
Плацдармыште кредалмашлан чырык курым темме кечылаште, 1966 ий шыжым, ик
полкысо
йолташ-влак Нева воктеке угыч погыненыт, тул коклаште эртыше самырык
жапыштым
шарналтеныт, иза-шольо шӱгар ӱмбак да обелиск воктеке пеледышым пыштеныт.
Героический плацдармыште уэш вашлийше ветеран-влак коклаште марий поэт
Василий Рожкинат лийын, тышан шогалтыме памятник воктене "Пытартыш граната"
почеламутшым рушла лудын пуэн. Ты почеламут лач тиде верыште кредалме годым
1941 ий ноябрьыште
шочын.
... Ик бой годым, 6 ноябрьыште, тушманын пуляже марий салтакын йолжым
сусырта.
Полышым йодаш огыл манын (да тудым вучен шукташ нимогай ӱшан уке —
кредалмаш пеш
чот талышнен), Рожкин чашкер кокла гыч мемнан-влак велыш нушкын кая. Кенета
ваштарешыже немыч толын лектеш. Эх, тудым кӱчык очередь дене солалтен
пыштышаш ыле!
Но... ик патронат кодын огыл. Совет салтакын вийдыме улмыжым умылат, фриц
койдаренрак кычкыралеш: "Хенде хох!" Уке, тушман арам йывыртен — мемнан
артиллеристын
эше ик гранатше кодын улмаш. Немычын лишкырак толмыжым вучен шуктат, поэт,
уло
вийжым погалтен, гранатым тудын йол йымакше кудалта.
Бой лыпланымеке, сусыр салтакым медпунктыш колтат. Тышан тудо колымаш деч
утарыше гранатылан моктеммурым сера. Тый мыйын "ӱшанле, сай йолташем" улат,
"илаш да
кредалаш" мыйым утарен коденат, чонанлан каласкалыме семын ойла поэт боевой
оружийлан.
Эреак наступатлымылан кӧра госпитальыш але медсанбатыш каяш жапат, йӧнат
лийын
огытыл: Нева сер деч пел меҥге тораште гына шогышо тушман прямой наводка
дене
чарныде лӱйкален. Садлан сусыр боец передовойыштак, батальонысо
медпунктышто эмлалтын. А 1942 ий январьыште блокада гыч лектыныт, Ладога ер
вес веке, йӱдвелкыла каеныт.

Блокадын тамыкше деч утлымек, воин-влаклан каналташ, вийым погаш йӧным
пуэныт.
Манаш гына: авыралтмаште улмо годым кече еда кумшӱдӧ грамм кинде, вишкыде
шӱраш
лем гына логалын, южгунам тидыжат кок-кум кече лийын огыл.
Жап изиш куштылгырак лиешат, поэт пелен коштыктымо блокнотшым кидыш налеш,
ушышто шолшо шонымашым почеламут корнылашке шыҥдара. Тыгодым пиалан тыныс
пагыт,
шочмо Кодам ял, Йошкар-Ола, литератор йолташ-влак ушыш толыт. Кызыт шукышт
фронтышто улыт але вес вере службым эртарат. Эх, ужын мутланышаш ыле таче
шерге йолташ-влак дене! Василий Яковлевич туржалт пытыше серышлам луктын
шаралта. Теве
Миклай Казаковын письмаже, теве Анатолий Бикын, Михаил Калашниковын...
Тунамак
яндар кагазыш тӱҥалтыш ой возеш: "Шӱмбел поэт йолташ-влаклан". Тидыже
вуймут лиеш. А умбакыже паша куштылгын кая. Ятыр жап чонышто илыше ой-шомак
икшырымын йоген лектеш:
Кастене, бой пырт чарнымеҥге,
Шӱмбел поэт йолташ-влакем,
Чылам, чылам шарнен лекмеҥге,
Мутем тендан дек савырем...
1942 ий мартысе ик кечын, Ладога кундемысе блиндаж помышеш шылын, почеламут
корнылашке Георгий Ефрушын, Чалай Васлийын, Миклай Казаковын лӱмыштым
пуртен, келшыше рифмым кычалын шинчымыж годым орудий наводчик Василий
Рожкин лӱмнер да чап
нерген шоналтенат огыл, но тунам шочшо почеламутшо сар жапысе марий
литератур
историйыш кӱкшӧ гражданственность шӱлышан ик эн чапле произведений семын
пурен.
М.Казаковын мутшо дене каласаш гын, Рожкинын тиде возымыжо "тунамсе марий
поэзийыште программный почеламут гай лийын".
Мемнан чылан ик шӱм, ик ой.
Ме тоже кажныже специалист.
Ефруш — разведчик боевой,
Чалай — шукертак связист.
Миклай воза: "Мый — пулеметчик,
Любой атакышке пурем".
А мый — артиллерист-наводчик,
Прямой наводка ден почкем.
Возен шуктымек, автор тунамак Маргизыш (книга издательствыш) колтен. Пел ий
эрта, но тушеч нимогай вашмут ок тол. Тыге лиймеке, Рожкин шке пеленже
коштыктымо
черновик гыч почеламутшым М.Казаков дек серен колта. Миклайлан кок корно
ойыртемынак келша, лудмыж годым нуным йымач удыралын палемда: "Кӱлеш
стихат, элна йодеш, стихат вет бойышто шочеш". Да умбакыже йывыртен лудеш:
Стих ден пырля тушман ӱмбак,
Вийна, чапна, нӧлталт тыштат.
Мыняр сай образ, сеҥымаш,
Мыняр поэма, ойлымаш.
Шолеш шӱмна тич стих аршаш.
Чын вет мутем, Миклай йолташ?
Элна нимо деч шергакан,
Пеш раш ме тидым палена.
Садлан геройски ме чылан
Элна верч оҥ ден шогена.
Шӱмбел поэт йолташ-влакем,
Ушеш те налза шомакем:
Атака стих деч шергырак,
Сеҥаш, атакыш писынрак!
Мый нине корнылам авторын фронтышто серыме оригиналже почеш ончыктышым.
Газетеш,
вара книгаш савыкташ ямдылыме годым редактор-влак текстыш икмыняр вашталтыш
ден
тӧрлатымашым пуртеныт.
Тунамак, 1942 ий мартыште, В.Рожкин "эн первый йолташыжлан" — Миклай
Казаковлан
пӧлеклыме вес почеламутым воза. Тудым поэт альбомный сынанлан шотлен да ик
книгашкыжат пуртен огыл. Тыштат, тыныс пагытым чон йӱлен-чаманен шарналтен
("Шочмокушмо шӱмбел авала, ме элнам йӧратен илышна, Шошым толшо садер
шӱшпыкла, элналан
мурынам мурышна"), "кредалаш гын, туге кредалаш, иктымат кодыдегеч почкаш",

"шокшо бойыш содор, Казаков" манын ӱжеш да сар деч вара Йошкар-Олашке
пӧртылмӧ
жапым сӱретла:
Куанен вашлиеш Осминна,
Чон пытен кутыраш шинчына.
Угыч стих да поэма шочеш,
Тул поэзий уэш пеледеш.
М.Казаковат парымеш кодын огыл, фронтышто "Василий Рожкинлан" почеламутым
серен:
Мурена кугу фронт гыч атака коклаште
Пулеметла тазан, пушка гай йоҥгатан.
Кӱртньӧ ойым вуча мемнан деч марий калык.
Ӱшанал мыланем, о Васлий йолташем:
Опкын немыч кертеш кап-кылнам сусырталын,
Но ок керт нигунам муро шӱмым тошкен.
Орудий мӱгырымӧ жапыште совет литератор-влак творчестве пашам луштарен
огытыл.
Мӧҥгешла, тудым эшеат вияҥденыт, нунын мутышт "пулеметла тазан, пушка гай
йоҥгатан" шергылтын. Мут толмашеш каласаш гын, В.Рожкинын "Шӱмбел поэт
йолташ-влаклан" почеламутшо Миклай Казаковын "Йӧратыме поэзий йолташем"
стихшылан вашмут
семын шочын. Сарын эн неле, эн шучко кечылаштыже — немыч войскан Моском
авырен
налаш толашыме годым — возымо почеламутыштыжо Миклай Казаков "Йӧратыме
поэзий
йолташым" чонан айдеме семын сӱретла, тудын дене шӱм-чон почын мутлана
("Тый
ӱжынат йомартле пагытнан пашаж нерген возаш тулан поэмым. Ӱжметым колын,
уло кумыл дене мастарлык верчын кечын тыршенам"), поэзийын кумылаҥдыше вий-
куатшым почеш ("Адак тый ӱжыч самырык поэтым: пером оружий дене вашталташ")
да тудын дене
пырля сеҥымашке ошкылаш товатла: "Тый ончык ӱж, атакышке наҥгае, йӧратыме
поэзий
йолташем!"
Тидым уэш-пачаш лудмеке, Василий Рожкин шоналта: кызыт, сар кечылаште, мо
утларак кӱлешан — атака але поэзий? Тушманлан мо утларак лӱдыкшӧ — воинын
патырла
кредалмыже але тудын виян, куатле почеламутшо? Нине йодышлан вашмутым
Василий
Рожкин раш пален. Да у почеламутын рӱдӧ корныжо, шонымашыже тыманмешке
шочын:
"Атака стих деч шергырак!"
Кредалмаште лӱддымылыкым ончыктымылан артиллерист Рожкин 1943 ий 29
июльышто "За
оборону Ленинграда" медаль дене наградитлалтын. "Кӧ чытен, сеҥен гын пич
блокадым, курымеш ок мондо ик ганат. Кӧ кредалын, саклен Ленинградым, патыр
тудо керек-куштат", — возен поэт, наградым налмекше "Оҥыштем медаль"
почеламутыштыжо.
Ятыр боевой награда кокла гыч Василий Яковлевич тиде медальым эн шергылан
шотлен, вет тудо чынжымак эн шергын логалын.
Фронтысо илыш кӱкшӧ поэзийлан фактым кече еда пуэн шоген. Тыге шочыныт
"Боевой
знамя" ("Ты знамя йымалне чот шолын, лӱшкен, кушкеш тушманлан тӱлышаш
ӱчына"),
"Наступлений" ("Вет кажне боецын девизше — илаш ма колаш, но сеҥаш!"),
"Автомат"
("Поро, шерге, шӱмбел автомат, тый улат мыйын первый таҥем"), "Бой вашеш"
("Тек
бомба пудештше мемнан ончылан, тек мина пудештше мемнан шеҥгелан, тек
мӱгырыжӧ
шыдын тушманын снаряд — садак ок чактаре мемнам нимоат!") да моло почеламут-
влак.
"Шернур ӱдыр" лӱманже нерген посна каласыде ок лий. Шернур районысо Урмыж
ялеш
шочын-кушшо Екатерина Абрамова Рожкинмытын частьыште связист-телеграфистлан
служитен. 1943 ий телым Ленинград лишне кредалме годым ик кастене Катя
шкежак землянкыла еда коштын, земляк-влакым кычалын, тыге В.Рожкин дене
палыме лийын. Ӱдырын фронтовой корныжо Эстоний, Польша, Чехословакий,
Германий мланде гоч эртен.
Шочмо ялышкыже Абрамова Качырий "За боевые заслуги", "За оборону
Ленинграда",
"За освобождение Праги" медальла дене толын. "Марий калыкын достойный
ӱдыржылан"
пӧлеклалтше почеламутым поэт 1945 ий тӱҥалтыште серен да "Марий коммуныш"
колтен.
Тый эре мемнан коклаште —
Йӱдшӧ-кечыже пырля.
Тый денет тул-вӱд коклаште
Кечынаже весела!
Шогалмек канаш привалыш,
Кочкын-йӱын лекмекет,
Тый колтет яндар муралын,
Нойымымат мондыктет...
Вот садланак, кумыл нӧлтын,
Шолшо шӱм ден пагален
Да мокталын уло кертмын,
Каласем тылат мутем:
Угыч шочшо сылне шӱдыр
Шийын, шӧртньын койо раш.
Волгалтат тый, Шернур ӱдыр,
Рядовой боец йолташ!
Екатерина Филипповна Абрамова дене поэт сар деч варат кылым кучен, тудын
нерген
иза семын пагален серымыже "Марий коммунеш" 1978 ий 23 февральыште, Йошкар
Армийым ыштымылан кудло ий темме кечын, савыкталтын. Ончычсо фронтовик-ӱдыр
сар
деч вара партийыш пурен, кок созыв почела ялсовет депутатлан сайлалтын,
шочмо
"За мир" колхозыштыжо счетоводлан ыштен.
Сар пасуэш шочшо почеламут-влак гына огыл, тыглай серыш-влакат кугу
шонымашым
ылыжтат, нуным возышо еҥын патырлыкшылан, чон моторлыкшылан вуйым саваш
таратат.
Юмылан тау, Василий Яковлевичын сӧй годсо икмыняр серышыже аралалт кодын.
Нуным
ласка чон дене лудаш ок лий.
1942 ий 9 июль:
"Шокшо салам, Миклай!.. Письматым лудмеке, вигак Невам форсироватлышна —
наступленийыш кайышна. Тулеч вара тый дечет нимогай письмам налын омыл.
Икмыняр шкем
нерген сообщитлем. Октябрь гыч 1942 ий январь марте блокадыште лийынам,
тыште
кечылан 300 грамм дене гына пукшеныт, шӱр — шӱраш вӱд, болтушка, южгунам
тудыжат
кок-кум кече ок лий. Тыште 6 ноябрьыште мыйым ранитлышт — йолым да изиш
вуйым
осколко чӱҥгалын. Госпитальыш, медсанбатыш мойн каяш жап лийын огыл — эре
наступлений... Январьыште блокада гыч лекна — Ладожский озеро вес век,
северыш,
кайышна. Тыште мыланна вигак 900 грамм дене пукшаш тӱҥальыч. Шуко йолташ
кенета
кочмо дене черланен колен. Мыят черланенам, ӱш гай пуалынам ыле, но ала-
кузе сеҥенам, илыше кодым. 20 апрельыште кумшо ганат ранитлышт — тиде гана
госпитальышке верештым. Тылзе утларак кийышым. Госпитальыште 20 стихым
(1000 корно), ик повестьым, "Мемнан йӧратымаш" лӱманым, фронтовой илыш гыч,
100 стр. лийшаш, возенам. Чыла, мом возенам, колтенам. Пока результат
уке...
Госпиталь гыч лекмеке, майыште (тылзе мучаште) 292-шо артиллерийский полкыш
колтеныт. Кызыт временно писарьлан ыштем, дела-шамычым архивыш сдаватлаш
ямдылена,
садлан полшаш налыныт. Икманаш, штабыште кызытеш улам. Госпиталь гыч толмо
годым
пересыльный пунктышто Маргостеатр артистым — Григорьевым ужым, пеш чот
кутырышна. Тудо сержант. Тудо ик частьыш, мый вес частьыш верештым. Шукерте
огыл Николаев деч (Писатель ушемын ответственный секретарьже С.Н.Николаев —
Г.З.) письмам
налынам — тетрадьым колтен. Пеш кугу тау! Тый дечет, Миклай, илышет нерген,
литературный творчествет нерген возаш йодам. Тыгак возо, мо МАССР-ыште
ышталтеш.
Мый тылат гына ӱшанем, тый мыйын первый йолташем улат, тидым тый шке пеш
раш
шинчет. Возо, Миклай, возо.
Война тӱҥалме деч вара 40 утла стихым возенам. Мыйын шонымаште, сборник
лиеш,
лукташ кӱлеш. Ойым пу! Серышетым вучен кодам. Шокшо салам дене тыйын
В.Рожкин".
Поэт-фронтовик-влак чыла возымыштым Йошкар-Олашке — Писатель ушемыш я книга
издательствыш ("Родина верч" альманахын редакцийже туштак верланен улмаш)
колтен
шогеныт. Нуно паленыт: пелен коштыктет гын, таче-эрлак йомдарен кертат.
Тыгай
азапыш Анатолий Бик логалын: ик бой годым почеламутым серыман кӱжгӧ
тетрадьше
деч посна кодын, тидлан верч ятыр возымыжо пӧртылташ лийдымын йомын. А
вескана,
война чарнымеке, кӱчык ушан редактор-влакын тупела койышыштлан кӧра
издательствыште погынышо шуко рукописьым тулыш кудалтеныт. Василий
Яковлевичынат "Мемнан
йӧратымаш" повестьше аралалт кодын огыл. Тудын содержанийжым Сергей
Николаевын
докладше гыч веле изишак рашемден кертына. 1943 ий декабрьыште лийше
писатель
погынымаште тудо каласен (доклад гыч ужашым марлаҥдыдеак кодена):
"Следует несколько слов сказать о ненапечатанной повести Рожкина "Мемнан
йӧратымаш". Рукопись к печати не одобрена. Автор рукописи слишком
поверхностно и искаженно показал реальную действительность. В своем
повествовании автор дошел до
того, что немецкие войска врываются на территорию Марийской республики и
дальнейшие военные действия развертываются в условиях Марийской республики.
Непонятно, почему Рожкину пришла такая идея — обстановку и действия,
происходящие в определенной части Совесткого Союза, искусственно переносить
в условия Марийской
республики. Подобная практика безусловно привела бы к политическому
извращению
изображаемого факта и приданию литературе ложного национального характера".
Саде погынымашын стенограммыштыже В.Рожкинын возымыжым эше ик вере
ушештарыме:
"Недавно она (рукопись) послана автору. Объем — всего одна тетрадь. Это не
повесть, а беглые эпизоды, заготовки для настоящего литературного труда".
"Мемнан йӧратымаш" рукопись вараже кушко лийын, тудо автор дек шуын мо —
тидым
ынде нигӧ раш каласен ок керт.
Рукописьым Писатель ушемын архивешыже аралаш кодат гын, тудо авторын сар
гыч
пӧртылмыжым вучен шукта ыле. Такше Василий Яковлевич ончылгочак каласен:
возымем
тышке, фронтыш, колтымо ок кӱл. Но тудын кумылжым ала-молан шотыш налын
огытыл.
Теве кузе серен тудо С.Н.Николаевлан:
"... Мый тыланда повестьым колтенам ыле. Конешне, тӧрлаташ тушто паша уло
дыр.
Но мылам мӧҥгеш ида колто. Жапем уке. Нигузеат тӧрлатен ом керт. Моштымыда-
шонымыда семын тӧрлатыза да печатлыза. А мый лучше иктаж фрицым утым
пуштам. Литература виян пеледеш. Драматургий тоже кӱкшӧ верышке шуын. Жаль
только — тый шкет
гына улат".
Писатель ушем да тудын ответственный секретарьже литератор-фронтовик-влак
дене
кылым эреак кучен иленыт, нунылан кагазым, свежа газетым да альманахым
колтылыныт. Кӱшнӧ ончыктымо серышыште В.Рожкин тидын нергенат возен:
"Салам, Николаев йолташ!
Колтымо альманах-шамычдам налынам. Моткоч-моткоч куанен лудам. Возымо
произведений-шамыч, ойлыманат огыл, сылне улыт. Письма-шамычет, Сергей
Николаевич, пеш
яжо улыт. Кызыт альманахым моло марий боец-шамыч пеш лудыт. Ятыр гана мый
нунылан марий писатель-шамыч нерген, творчествышт нерген беседым ыштылынам.
Нуно марий литературым моткоч чот йӧратат. Мый дечем эре йыгылат: "Ну,
Рожкин йолташ,
могай увер уло, книга-шамычым ала нальыч?"
... У сборник-шамычым, альманах-шамычым вучен кодам.
Вашке Ленинградым блокада гыч утарена. Ужыда теве!
Шокшо салам дене Вас. Рожкин".
Каласышна, поэт "Мемнан йӧратымаш" произведенийжым госпитальыште кийымыж
годым
возен. А частьыште тыгай сомыллан жапше лийын огыл. Мом тушто повесть
нерген ойлаш, кунам кокланже письмам сералтен колташат жапым муаш неле
лийын. Лудын ончыза-ян Василий Рожкинын М.Казаковлан эше ик возымыжым:
"Поро кече, Миклай!
Тыйын 1.8.42 возымо письматым 27.8.42 нальым. Моткоч, моткоч куанен лудым.
Шукерте огыл Маргиз директор Столяров (Михаил Филиппович Столяров — Г.З.)
письмам возен да 350 теҥге оксам колтен. Элмар Й-Олаш сусыр толын. Шукерте
огыл
Ан.Бик деч серышым нальым, тудо военный училищыште тунемеш, воентехник
лиям, манеш. Моло деч пиьсмам кызытрак налын омыл. Таче ме наступленийым
тӱҥалына — Ленинградым блокада гыч утараш приказ пуалтын. Могай успех лиеш
— илена гын, ужына. Батарей-шамыч виян кутыраш тӱҥальыч. Возаш жапем уке.
Бойыш! Ончыко! Сеҥаш!
Шокшо салам дене В.Рожкин.
Кызыт мый батарейыште улам. Адресем: ДКА (Действующая Красная Армия —
Г.З.), ППС
¹ 54, 292 артполк, ш.батарея, Рожкину. 28.ВИИИ.42".
Василий Рожкин да йолташыже-влак олам блокада гыч утарышаш верч "Бойыш!
Ончыко!
Сеҥаш!" ик гана веле огыл кынелыныт. Но тушман пеҥгыдын шоген. Сеҥымашке
кондышо
наступлений 1943 ий январьыште иже тӱҥалын. Кредалмаш куд йӱд да куд кече
шуйнен. 18 январьыште, эрдене, Первый лӱман пашазе поселкышто Ленинградский
ден
Волховский фронт-влакын кок велым сеҥен толшо войскашт вашлийыныт. Блокадым

кӱрлмӧ! Бой чарнымеке, Рожкин "Шокшо вашлиймаш" почеламутым воза:
Атакыш пехота кынелын
Пашазе поселкым налаш.
Тышан Ленинградын геройжо
Да Волховын патырже-влак,
Монден неле бойысо нойымым,
Ӧндальыч изак-шолякла.
Татарин вӱчка пеш казахым,
Грузиным марий саламла.
Куан кумыл нӧлтын чылаштын,
Чурийышт йӱла кечыла.
Блокадым кӱрлмаш эше тӱҥалтыш ошкыл гына лийын. Ындыже Ленинградым тул
колча гыч
йӧршеш утараш кӱлын. Тиде йывыртыме кече марте тичмаш талук кодын улмаш.
Фронтышто кеч-кузе неле лийын гынат, поэт-влак икте-весыштлан серышым возаш

йӧным да жапым муашак тыршеныт. Таче лудат нунын ваш-ваш колтылмо
письмаштым да
чонышто кӧраныме кумыл шочеш: могай волгыдо, виян, пеҥгыде лийын кугурак
тукым
марий писатель-влакын келшымашышт, кузе чот акленыт нуно поро, иза-шольо
кылым.
Тидын нергенак огыл мо ойла В.Рожкинын Макс Майнлан (тунам тудат фронтышто
лийын) 1943 ий 31 августышто возымо серышыже:
"Поро кече, Майн йолташем!
Тендан деч ик серышым эше июнь тылзыштак налынам ыле. Тыланда кокымшо
серышым
возем. Тый пиалан улат, мӧҥгышкет миен толынат. Икманаш, шке республикет
дене
уэш палыме лийынат.
Йолташ-влак деч, Мирон деч посна, серышым налмаш уке. Мыняр гана йолташем-
влакын
адресыштым возен колташ йодынам, но огыт возо. Кеҥежым Чалай Дальний Восток
гыч
возен ыле.
Илышем икмардан эрта. Июльышто мыланем "За оборону Ленинграда" медальым
кучыктышт. Шукерте огыл пеш тале бойышто лийым. Кызыт адак чыла вере шып.
Западыште
да Востокышто мемнан пашана сайын кая. Кеҥеж мемнан кидыштына лие. Телылан
ме
пытартыш сеҥымашым ыштена.
Мый колынам, пуйто марий калык дечын земляк-фронтовик-влаклан серышым
ямдылат.
Но молан тынар шуйкалат?
Кузерак илалтет, кеч шке нергенет изишак возалте. Могай литературный увер-
влакет
улыт, поэзийна нерген мо шокта?
Мый повестьым возенам ыле, но, ужамат, тудо печатьыш миен ок шу. Йолташ
салам
дене В.Рожкин".
Икмыняр мут серыш нерген. Тунам поэт Мирон Чойн (Большаков) Йошкар-Олаштак
лийын, газет редакцийыште пашам ыштен, а Чалай Васлий Мӱндыр Эрвелне, япон
границе
лишне, службым эртен. Земляк-фронтовик-влаклан марий калыкын письмаже
"Марий
коммуна" газетеш 1943 ий 22 июньышто печатлалтын. Серыш гыч коеш: тиде
номер
Рожкинмытын частьыш жапыштыже миен шуын огыл.
Неле кредалмаште кече почеш кече эртен. 45 миллиметр калибран пушкын
наводчикше
Рожкинлан, тыгак йолташыже-влакланат колымаш воктенак кошташ пернен гынат,
нуно
шкешт нерген огыл, а сеҥымаш нерген шоненыт, шочмо эллан уэш да уэш
товатленыт.
"Марий калыклан" почеламутыштыжо (1943 ий октябрь) Василий Яковлевич Совет
Ушем
Герой лӱмым налше землякна-влакым мокта, нунын семынак талын кредалаш ӱжеш:
Кузе шӱмбел Архипов, Бутяков, Суворов —
Патыр эргыч-влак — кыреныт гадым
Пытарымешке, чот —
Мыят тыршем пеш нунылак!
Мутем тура, ӱшане мыланем,
Родной, куатле калыкем!
Илаш-колаш, но гадым чот кырем,
Тыгай мут-шамыч шӱмыштем!
1944 ий 14 январьыште Ленинградым тул колча гыч тӱрыснек утарышаш верч
наступленийым тӱҥалаш приказ пуалтеш. Кок арня мучко йӱд-кече кредалмаш
каен шога. Немыч
войскалан чакнаш перна. Блокадым кӱрлмӧ деч вара Рожкинмытын дивизийышт
Псков
олам утара да тыште ойыртемалтмылан Верховный Главнокомандующийын приказше
почеш
Псковский маналташ тӱҥалеш. Умбакыже корно Прибалтика, Польша мланде гоч
Берлин
велыш лупшалтеш. Но марий поэтлан фашизмын пыжашышкыже миен шуаш логалын
огыл:
тудо 20 апрельыште нелын сусырга да... кум ий наре жаплан госпитальыш
верештеш.
Шарналтеш Василий Яковлевичын каласкалымыже:
— Мый Одер эҥерым вончымеке, Германий мландеш сусыргышым — пурла йолем
снаряд
осколко изиш гына кӱрлын ыш шу. Кынелашат, каяшат ок лий. Полыш толмым
вучен
кийышым. Тольыч, ончальыч сусыр верым да иктыже вигак кӱзыжым лукто.
"Йолкопатше, — манеш, — йолвурго деч йӧршын гаяк ойырлен, лач коваштыже
гына куча. Лучо
кызытак пӱчкын шуэна, садыгак тетла кушкын ок шич". Мый шым келше. Маньым:
"Копамжым йолвурго пелен тодыл пыштыза да тугак нумал наҥгайыза. Тек врач-
влак ончат". Госпитальыште кушто гына киен омыл. Шкенан дивизийыште, вара
Польшысо Ченстохово олаште, Ульяновскышто, Озаҥыште да, пытартышлан, шкенан
республикысе
Кожласолаште. Йолем кум гана пӱчкаш тӧчышт, но мый шым пу. Мыняр гана
операцийым
ыштеныт, вӱрым ешарен колтеныт, мыняр уколым ыштеныт — Ой, чотшымат от му.
Мо-гынат, пурла йолем арален кодышым, но тудо куд сантиметрлан кӱчыкрак
лие. Йолымбак шогалмек, лучко ий торчак (костыль) дене, вара куд ий тоя
дене коштынам.
Поэтын госпитальлаште кузе илымыже да эмлалтмыж нерген Макс Майнлан возымо
серышлаже каласкалат:
1945 ий август тӱҥалтыш:
"Шергакан Макс! Тыйын серышетым 1945 ий 28 июньышто налынам, тудлан пеш
куаненам
да кугу таум каласем. Чонемланат сайын чучеш: мыйын лишыл йолташем илыше
кодын.
Шергакан Макс! Мыланна тиде сарыште пеш чот кредалаш логалын. Калык семын
манаш
гын, ме тул-вӱд гоч лектын улына. Пытартыш гана мый Нейсе эҥер воктене
нелын сусыргенам, изиш гына Берлин марте шуын омыл.
Мый куанем, Макс, тый Берлиным налшаш верч кредалынат, Варшава олам утараш
полшенат.
Тыйын колтымо сборникетым налынам. Мылам поснак "Сталин лӱм дене", "Кава
богатырь", "Мланде пеледеш" да моло почеламутет-влак чот келшышт.
Йолем шотышто паша начар. Врач-влакын ойышт почеш, мыланем 1945 ийыште гына

огыл, 1946 ийыштат кияш логалеш. Вет йолемже йӧршеш кӱрлын. Майыште тудым
йӧршеш
пӱчкын кудалтынешт ыле, мый шым пу. Тидланже кӱшыч толшо комиссийын
представительже-влакат полшеныт. Нуно мыйын операционный ӱстелыште кийымем
ужыныт да кенета кораҥденыт. Ала-могай доктор, генерал-майор толын да мыйым
утарен коден.
Тидын дене мый утаралтым. Шуко жап эмлалташ логалеш.
Мыйын йодмашем уло: кертат гын, кагазым колто ыле. Мылам пеш чот кагаз
кӱлеш.
Шокшо салам дене В.Рожкин".
Тидым серымыж годым поэт-артиллерист Ченстохово оласе военный госпитальыште
лийын. Макс Майнат але армий радамыште улмаш. Шыжым мӧҥгӧ, Йошкар-Олашке,
пӧртылеш,
изиш каналтымек, газет пашашке шогалеш. Торасе йолташлан возаш ок мондо,
тудын
йодмыжым шукташ тырша. Талук мучаште, 1945 ий 13 декабрьыште, Василий
Рожкин
вашмутым сера:
"Кугу салам, Макс! Кеч тый мӧҥгӧ пӧртыльыч, ынде ласканак шӱлалтет. Тый,
манат,
письмам да кагазым колтенам. Но мый нимомат налын омыл. Лач тиде жапыште
мый вер
гыч верыш куснылынам. Тыге Ульяновск олашке толынам.
Тазалык шотышто тыгерак: нимогай заражений, воспалений ок лий гын, 7—8
тылзым
кийымеке, йол ӱмбак шагалаш ӱшан уло. Уке гын, каласаш йӧсӧ. Кызыт эше
сусыр
уло.
Польшышто улмем годым Союз гыч (Писатель ушем гыч — Г.З.) 1900 теҥге оксам
колтеныт ыле. Конешне, тудо мыланем полшыш. Кызыт кумыр оксат уке.
Ныл тылзе лиеш Писатель ушемыш "Тылат, моторем" лирический стих-шамыч
сборникем
колтенам ыле, тушеч але нимогай увер уке. Маргизыш але ушемыш миет гын, йод
да
рецензийым возо.
Салам дене В.Рожкин".
Сар каен шоген гынат, книга лукмо паша кызытсе — реформо пагытысе — семын
тӱнчыген огыл. Издательство поэт-фронтовик-влакын возымыштлан поснак кумда
корным почын. 1942—1946 ийлаште Макс Майн кум ("Клятва", "Родина верч",
"Патыр-шамыч"),
С.Вишневский кум ("Фронтовой корно", "Эрвел мардеж", "Шӱмем ӱжеш"),
М.Казаков
кок ("Тул коклаште", "Мемнан уремыште пайрем"), В.Элмар кок ("Ончыко", "Мый

йӧратем родной элемым") книгалам луктыныт. Василий Яковлевичын "Боевой
знамя"
сборникше 1945 ий тӱҥалтыште лудшо деке толын. Тудо, фронтовой лирика
аршаш,
"Боевой знамя" лӱманак почеламут дене почылтеш. "Ты знамя йымалне чот
шолын,
лӱшкен, кушкеш тушманлан тӱлышаш ӱчына", — манеш поэт. Книгашке тӱҥ шотышто

1942—1943 ийлаште чынжымак тул коклаште, орудий мӱгырымаште серыме кумло
наре
почеламутым пуртымо. Нуным теҥгечысе фронтовик, поэт-орденоносец Илья
Стрельников редактироватлен.
Ойлыманат огыл, сборникын ош тӱням ужмыжо авторлан пеш кугу куаным конден.
Шарналтена, "Боевой знамя" Василий Рожкинын кокымшо мурпогыжо лийын, тылеч
ончыч,
1939 ийыште, "Пеледме муро" книгаже савыкталтын.
У сборник лекме дене кумылаҥын да госпитальыште яра жап утымеш улмо дене
пайдаланен, Василий Яковлевич тунамак вес рукописьым ямдылаш пижеш да 1945
ий кеҥежым
тудым Йошкар-Олашке, Писатель ушемыш, колта. Но туштыжо авторлан уверым
пуаш
вашкен огытыл. Санденак В.Рожкин "Маргизыш але ушемыш миет гын, йод да
рецензийым возо" манын, Макс Майнлан темла. Серыш гыч коеш: у книга "Тылат,
моторем"
лӱман лийшаш улмаш. Тиде лӱм эше 1943 ийыштак возымо лирический почеламутын
вуймутшо гыч лектын.
Макс Майнлан возымо вес серышыште Ульяновск оласе госпитальын пациентше
ямдылыме
рукопись нерген мутым умбакыже шуя:
"... Сборникем але рецензироватлаш тылат перна. Мыйын шонымаште, тылат
перна
гын, стихем умылен кертат. Ме шкенан шӱм-чоннам шукертак шинчен шогена.
Рецензий
почеш мо кӱчык-кужужым тӧрлаташ перна. Тидын нерген ойлымат ок кӱл.
Рецензент-влакын ойыштым шотыш налын, эше ик гана тӧрлатен лекмек, сборник
мыняр-гынат
сылнештеш".
Тунам Василий Яковлевич, черле улмыжым, йолжо корштымым ончыде, талын
возен. Тыгодым эше ик чарак лектын — кагазым муаш йӧсӧ лийын. Йошкар-
Олашкат йодын серен,
но полышым вучен шуктен огыл.
М.Майнлан тыге увертарен:
"Кагаз шотышто пеш чӱдын илем. Илюш дек (книга издательствын редакторжо
поэт
Илья Николаевич Стрельников дек — Г.З.) йодын возенам ыле. Тудо "Почтышто
огыт
приниматле" манеш. Кузе-гынат йӧным муын колташ кӱлеш ыле. Тыште ик изи
тетрадь
15 теҥгем шога...
Тазалык шотышто тыгайрак: температур нормальный. Малем сайын. Ынде йол
шагалрак
коршта. Ончылно эше операций вуча. Кеҥежым йол ӱмбак шогалаш шонем. Вот
тыгерак
тазалыкем. Шокшо салам дене В.Рожкин".
Векат, тиде жапыште В.Рожкинын чон ойгыжым, мо верч тургыжланымыжым эн
сайынже
Макс Майн умылен, санденак ушыштыжо мо шолмым, молан верч колянымыжым
тудлан серен колтылын. Максим Степановичшат парымеш кодын огыл — кажне
серышлан юватылде
вашештен, йодмо почеш кагазымат колтен.
1946 ий 1 январь Василий Рожкинын Марий кундем деч ӧрдыжтӧ вашлийме
пытартыш у
ий лийын. Тудын вашеш серен колтымо письмаштыже поэт шке ӧпкежым утларак
почеш,
сар пагытыште могай неле гоч эрташ логалмым угыч ушештара:
"Шерге Максим Степанович! Тыйын 16 да 18 декабрьыште колтымо серышетым таче

нальым да тыланет тӱжем гана таум ыштем. Тыйын тулан мутет веле мыйын
нойышо да
черле шӱмем ырыкта. Тыйын колтымо серышет-влак чыланат кӱпчык йымалнем
кият.
Мый, нуным луктын, ятыр гана лудам да чонемлан куштылгын чучеш, йол
корштымымат
монденам. Олаш кодшо йолташ-влак йӧршеш огыт возо (тыште сар годым тылыште
лийше, Йошкар-Олаштак илыше писатель-влак нерген ойлалтеш — Г.З.). Нунын
нимынярат
мыйым чаманымашышт уке. Нуно тидым ынешт умыло: могай кугу миссийым ме
айдеме
тукым ончылно шуктен улына, тидын шотышто марий поэт-фротовик-влакат. Теве
5
тылзе лиеш, мыйын сборникемым ончен огыт керт. Вет тиде жапыште
рецензироватлаш
да авторланат колташ лиеш. Книгаштем иктаж-мо ситыдымаш уло гын, ончыкташ
кӱлеш,
мый тудым тӧрлатен колтем ыле.
Тылат ӱшанем: тый дечет вашке кагазым налам, шонем. Шокшо салам дене тыйын
В.Рожкин йолташет.
Мондышымат: тыйым У ий дене шокшын-шокшын саламлем".
"Тылат, моторем" книгашкыже поэт могай-могай стихлажым пуртен улмаш — таче
раш
каласаш ок лий. Вуймутшым ончен, тыге ойлен кертына: тыште кугу верым
йӧратымаш
тема налын. Но тыгай книга 1946 ийыштат, вес ийжыланат лектын огыл. Василий
Рожкин у сборникшым 1948 ийыште икымше пелыштыже иже ужын шуктен, тудо
"Сеҥымаш муро" маналтын. Тышке пурышо мурсаска гыч кугу ужашыже (латшым
почеламут да "Белоруссийыште" поэма) 1946 ийыште — "Тылат, моторем"
рукописьым Писатель ушемыш
колтымо деч вара — возалтын. Сандене тыге шонен кертына: авторын 1945
ийыште ямдылен пуымыж гыч шагалже гына "Сеҥымаш муро" ойпогыш логалын.
Молыжым, векат,
редактор-влак я сылнылык шот дене, я тематика амал дене ӧрдыжкӧ кораҥденыт.
Тыгодым теве мом шарналтыде ок лий. Тунамсе критик-влак йӧратымаш-келшымаш
нерген возымым кугу сулыклан, литературын тӱҥ корныж деч кораҥмылан
шотленыт. Лачак
В.Рожкинын сборникшым ончымо-каҥашыме жапыште — 1946 ий 22 декабрьыште —
"Марий
коммуна" Ан.Бикын "Толмо корно" фронтовой лирика книгажлан Осмин Йыванын
торжа
рецензийжым савыктен. Тушто критик поэт йолташыжым йӧратымаш лирикыш
лупшалтмыжлан шылтала да умбакыже манеш: "Поэтын йӧратымаш лирикыже лудшо-
шамычым нимынярат ок куандаре, тудын почеламутшо-шамыч ойго деч молым огыт
ончыкто. А.Бик,
йӧратыме таҥжын йол кышаж почеш каен, шӱм корштымыж нерген мураш тӱҥалын...
Чыла
тиде лирика мемнан илыш дек нимынярат чак ок шого, Бикын лирикыштыже
социалистический реализмын пушыжат уке".
Совет поэт соцреализм корно деч кораҥын... Тунам тылеч неле титаклымаш
лийынжат
кертын огыл. Тидым ушышто кучышо редактор-влак В.Рожкинын рукописьше гыч
"Тылат,
моторем" вуймутым да ӱдыр таҥ нерген почеламутлам тыманмешке ӱштылыныт,
конешне.
Тыгеракын книган лекме жапше адакат шеҥгеке шӱкалалтын.
Мондыман огыл тидымат. 1946 ий 14 августышто ВКП(б) ЦК "Звезда" ден
"Ленинград"
журнал-влак нерген" пунчалым луктын. Тушто социализм верч кучедалмашым
ончыктымо
деч ӧрдыжтӧ шогымылан, "идейдыме" произведенийым возкалымылан Михаил
Зощенком,
Анна Ахматовам да молымат пеш чот почкалтарыме, ончыкыжо тидын шотышто
пеҥгыде
линийым шуктен толаш писатель ушем, издательство да редакций-влаклан
кӱштымӧ.
Марий республикыштат ЦК гыч шӱден каласымым шотыш налде кертын огытыл:
печатлаш
ямдылыме ятыр рукописьым угыч тӧрлатылаш, тушко коммунистический идейность
ден
партийностьым чотрак шыҥдараш пижыныт. Тидлан верчын Марий издательствын
лектышыже тудо ийыште палынак волен каен: 1945 ийыште марий писатель-влакын
шым у
книгаштым лукмо улмаш гын, шыде пунчал савыкталтме ийыште И.Стрельниковын
"Полкын знамяже", С.Вишневскийын "Шӱмем ӱжеш" да А.Бикын "Толмо корно"
книгашт гына
ош тӱням ужыныт. Август кыдал марте лектын огыт шукто гын, нине сборник-
влакынат
пӱрымашышт вес тӱрлӧ лийын сеҥа ыле.
Партий ЦК-н пунчалжым да марий писатель-влакын тушеч лектын шогышо
задачыштым,
литературышто могай ситыдымаш ден тӧрсыр улмым сентябрь кыдалне лӱмын
эртарыме
погынымаште каҥашеныт. Докладчик С.Николаев да пренийыште мутым налше
писатель-влак партийын пунчалжым саламлен ойлыде, кӱкшӧ идейность верч
кучедалаш ӱжде
кертын огытыл.

* * *
"Всех, кого взяла война, каждого солдата, провожала хоть одна женщина когда-
то",
— возен "Василий Теркин" поэмыштыже Александр Твардовский. В.Рожкиным —
кужу вияш капан, йыргешке чурийвылышан, пешак тыматле койышан рвезым — ӱдыр-
влак моткоч
йӧратеныт, тудын таҥже лияш икте веле огыл шонен. Но иктаж-кудыжо армийыш
ужатен
да вучаш сӧрен мо — тидым ме огына пале. Салтакыште улмыж годым Вася Рожкин
южыж
дене серыш гоч кылым кучен, кумылыштым ныжыл шомак дене, почеламутшо дене
нӧлтен. Но колымашым кече еда ужшо рвезе умылен: мӱндыр вер-шӧреш тудат
ӱмырешлан шуҥгалтын кертеш. Тыгай лӱдыкшӧ эксыде ваҥыме нерген мӧҥгӧ велыш
колтымо серышлаштыже ик гана веле огыл возен. Тидын дене 1943 ийыште Миклай
Казаковымат
палдарен: "Мый шукертак ӱдыр-влаклан "Тылетла ида вучо" манын ойленам ыле.
Тугак
лиеш, витне".
Но, Юмылан тау, тугак лийын огыл: поэт, чот сусырген гынат, илыше кодын. а
1946
ий тӱҥалтыште — армийыш кайыме деч вара куд ий эртымеке — шочмо мландыш
пӧртылын, Кожласолаште, 3071 номеран военный госпитальыште, эмлалташ
тӱҥалын. Тыште
медшӱжарлан коло кок ияш Ольга Ананьева пашам ыштен. Нарашта марий ӱдырын
порылыкшо, моторлыкшо поэтын чоныштыжо у мурым ылыжтат. Тыге "Марий
медсестра" почеламут шочеш. Тудым Звенигово районысо "Сталинец" газет
редакцийыш колтымыж годым
Василий Яковлевич тыге сералта: "Марий ӱдыр Ананьева Олюк чыла медсестра-
шамыч
коклаште ик сай медсестралан шотлалтеш. Тудо черле-шамычым уло кумыл дене
эмла,
врач-шамычын назначенийыштым сайын шуктен толеш. Сандене тудым
отделенийыште эмлалтше-шамыч чот пагалат. Тиде изи почеламутем медсестра
Ананьева Олюклан пӧлеклем".
Теве тушеч ныл корно:
Чылашт дек палатыш уна гай пура,
Чылаштым ончал савырна.
Чылашт ден ласка, воштылеш, кутыра,
Чылаштым эмла, чамана.
Медшӱжарлан моктеммуро газетын 1946 ий 25 апрельысе номерешыже лектын.
Пален
огыл тунам Олюкшат, шинчен огыл Васлийжат нунылан лишыл жапыштак — кок
талук гыч
— вате ден марий лияш пӱралтмым. Василий Яковлевич шке ӱмыржым тиде ӱдыр
дене
иктыш ушымылан нигунамат ӧкынен огыл. Нуно коктын кок эргым ончен куштеныт.
Геннадий ачаж корно дене каен, Марий пединститутым тунем пытарен, шке
жапыштыже
ВЛКСМ Звенигово райком секретарьлан ыштен. Изиракше, Василий, аважын корным
ойырен налын, Саратов оласе мединститутышто врач-хирурглан тунем лектын.
Ончыклык
пелашлан пӧлеклыме почеламут поэтын "Тау" лӱман пытартыш книгашкыжат пурен,
тудо
"Медсестра" маналтеш. Вуймут пелен палемджыме: "Пагалыме медсестра О.А.
лӱмеш".
Рожкинмытын еҥлан порым ыштен моштымышт, пагалымышт, полшаш тыршымышт
нерген шуко ойлаш лиеш. Ончычсо ик тунемшыже, М.А.Васильев, шарнен воза,
кузе тудо 1948—
1950 ийлаште Кужмара школышто тунеммыж годым Василий Яковлевичым иза да ача
семын йӧратен шынден да, аттестатым налмек, поэтын ойжо почеш
Марпединститутыш тунемаш пурен. А вара, 1954 ийыште, тудо икмыняр йолташыж
дене пырля лач ты школыш
педпрактикылан толыныт, нуным В.Я.Рожкин шке суртышкыжо илаш пуртен.
Поэт-туныктышын ныжыл кумылжо, шыма койышыжо кажне еҥын шинчашкыже пернен.
М.Казаков ик статьяштыже воза: "Тыныс жапыште пырля тунемме годым "Василий
Рожкин
тыгай тале салтак лиеш, тушманым тыге чот кыраш тӱҥалеш" манын, очыни,
нигӧат
шоналтен огыл". А тудо — лийын. Молан манаш гын, шочмо элым нимо деч коч
йӧратен. Тиде йӧратымаш поэтлан кӧргӧ вийым, чытен моштымашым, патырлыкым
пуэн. А
поэтын вес йолташыже, Семен Вишневский, сар деч варат ончычсо семынак
тыматле
койышан лиймыжым палемда:
"Марий поэт Василий Рожкин — ик эн скромный айдеме. Йошкар-Олашке толмыж
годым
шке йолташыже-влак дек унала пурен лекташ "жапым ок му", а Кужмара ял гоч
Звениговыш кайыме годым йолташыже-влак тудын пӧртшым нигузеат эртен каен
огыт керт.
Кузе эртен кает! Василий Яковлевич кугорно ӱмбалне ила. Тудын деке пуро
гына,
тунар у уверым колат, тунар ужат: Ленин орден дене наградитлалтше Памъял
ӱдыр —
уста доярка Вера Никитина нерген каласкален пуа, шоҥго учительница Ирина
Петровна денат тыйым палымым ышта, шудо солымашкат намиен коштыкта.
Садланак Василий
Яковлевичын суртшым эртен каяш йӧсӧ".
Каласаш кӱлеш, орденан дояркылан В.Рожкин "Памъял ӱдыр" почеламутым
пӧлеклен, а
опытан педагогым моктен возымыжо тыгак маналтеш: "Ирина Петровна".
В.Я.Рожкинын шкенжын каласкалымыж гыч (1979 ий):
"Икымше почеламутем 1931 ийыште У Торъял МТС политотделын газетешыже
печатлалтын. 1935 ийыште Йошкар-Оласе рабфакыш тунемаш толмекем, утларак
чот возаш
тӱҥальым. Тунам тыште Анатолий Бик, Антонов Ивук, Чалай Васлий да молат
тунемыныт. Литкружокым почна, мыйым тудын вуйлатышыжлан сайлышт, молан
манаш гын, ийгот дене кугурак лийынам, ик ий школышто туныктенам. Туге
гынат редакцийлашке
кошташ ӧрмалгенам, вожылынам. Икана "Рвезе коммунист" газетыш "МАО-н 15-ше
ийже"
почеламутым намийышым, тиде 1936 ийыште лийын. Омсам почын колтышым —
пӧлемыште
Чавайн, Олык Ипай да эше икмыняр еҥ койыт. Ӧрым, пураш шым тошт — омсам
петырышым. А "Марий коммуныш" ончалаш гын? Юмо саклыже. Тиде вет кугурак
газет, тушто
еҥжат шукырак дыр. Тыге шоналтышымат, общежитийыш ошкыльым, саде кечынак
почеламутем почта дене "Ленин ой" газетыш колтышым. Печатлышт. Икана Олык
Ипай дек содыки пурышым (тудо "Рвезе коммунистыште" ышта ыле). Жапше
шыгырлан кӧра каласыш:
"Эрла тол, почеламутет-влакым кондо, пырля ончал лектына". А мый шым тол,
йӧндымылан шотленам вес еҥын жапшым тыге айлымым. Такше вет Ипай мый дечем
кок ийлан
гына кугурак ыле. Тунамракак ик сӱрет чонем пеш куандарыш. Каем тыге пасу
корно
дене, тидым-тудым шонкалем. Ала-могай колхозын шурным наҥгайыше йошкар
обозшо
поктен шуо. Колыштам — мурым мурат, а шомакше пеш палымыла чучеш. Эх,
калтак,
мыйынак почеламутем улмашыс. Вара пален нальым: семжым Яков Эшпай возен..."
"Куанен вашлиеш Осминна, чон пытен кутыраш шинчына", — возен В.Рожкин ик
почеламутыштыжо. Нуно сар деч ятыр ончычак, 1932 ийыште, палыме лийыныт —
Звенигово
педтехникумыш тунемаш иквереш пуреныт. Поэзийлан шӱман улмышт кок рвезым
вашке
лишемден. Илыш нелылан верчын (стипендий изи, мӧҥгӧ гыч полыш уке) Васлий
икымше
курс деч вара техникумым кудалта. Туге гынат учитель лияш шонымыж деч ок
ойырло
— У Торъял педтехникум пеленсе талукаш педкурсыш пура да 1934 ий августышто
Лужбеляк шымияш школыш (кызыт Оршанка район) пашам ышташ кая. Но... Тымарте
йыдал
дене коштын гын, туныктышылан классыш тыгай йолчием дене пураш сӧралын
чучын
огыл. Сандене самырык педагог ботинкым кӱчаш шке курскаж дек мия. Тудыжо
тореш
ок лий, пуа. Сентябрьым туныктен эртарымек, Василий Яковлевичлан икымше
пашадарым кучыктат (элна тунам йорло лийын гынат, пашадарым кум-ныл тылзе
але талук
дене вучыктен огытыл), да тудо шкаланже ботинкым налеш, а курскажыным
мӧҥгеш
пӧртылта.
В.Рожкин келшымашым аклен моштышо, йолташым пагалыше еҥ лийын. Педкурсышто
тунеммыж годым Осмин Йыванлан тыгай серышым колтен:
"Пагалыме Логинов И.И. (Ос. Йыван). Тиде письмам тыйым йӧратен, шарнен
илыше
йолташет Рожкин В.Я. воза. Логинов, тый ала мыйым мондышычат? Ала, шарнет
гынат,
письмам от возо? Кызыт мые У Торъял педтехникум пелен почылтшо педкурсышто
тунемам. Стипендий 80 теҥге. Икманаш гын, условий томамак огыл. Логинов
йолташ, кызыт литератур пашат кузе кая? Ынде чылаже мыняр почеламутет
печатлалтын? Возен
колто.
Мыят тыйын семынак литератур корнышко тошкальым, почеламутым, очеркым,
ойлымашым, адак газетыш заметкым талын возен шогем. Мыйынат 6 почеламут
газетеш да "У
вий" журналеш печатлалтын. Ончыкшат лекшашлык, возен шогем. Логинов йолташ,
тиде
письмам налмекет, вигак мыланем возо, илышетым палынем. Адресем тыгай: п.о
Новый
Торъял, Марпедтехникум, педкурсанту Рожкину Вас. Як.
Техникумышто тунемше йолташ-влаклан саламым колтем: Синичкинлан,
Апечкинлан,
Войконовлан, Тормаковлан, Мурулькинлан, Сидоровлан, Скворцовлан,
Рябининлан.
Нине ончыктымо йолташ-влак чыланат тунемыт мо? Тунемыт гын, письмам возаш
тӱҥалышт.
Шарнашет, Ванюк! Тошкемвечет-куэрет, куку мурен чеверын. Пакчавечет-
ломберет,
шӱшпык шӱшкен чеверын. Ой, йолташем, Ванюкем, салам дене чеверын. В.Рожкин.

12.ИИ.34 ий".
Ятыр ий эртымеке, педтехникумышто пырля тунем коштмым Осмин Йыван "Пӱнчӧ
дене
мутланымаш" почеламутыштыжо шарналтен:
Тыште ыльыч мыняре поэт-влак,
Вишняковна, Вачай да Очий,
Семон шольым, Изир. Палет вет:
Ила кызыт лач Рожкин Васлий!
Кӧ шонен: колат нуно войнаште?..
Огына уж пеш шуко таҥнам ме.
Да, пагыт ончыко чыма. Таче ме В.Рожкинымат, И.Осминымат коклаштына огына
уж.
В.Рожкинын армийыш служитлаш кайымыже йолташле кылым кӱрлын огыл. Теве кузе
ойлалтын салтакын ик серышыштыже:
"Поро кече, Осмин! Первыяк тыланда шокшо салам. Письмадам пеш кугу куанымаш
дене
лудын лектым. Тыйым ужын кутырымо гай чучо. Ынде кӱчыкын шке гыч
сообщитлем.
Илалтеш тугак начарын, карын, тугак жап стих возаш уке. Ситартышлан ынде
физкультура дене турникыште ломатлат, могыр пу гае лиеш, йӱдым уло могыр
коржеш.
Олашке огыт колто. 30 мартыште присягым приниматлышна. Ынде действительный
боецлан шотлалтына.
Поэт йолташ-шамыч дене кылым кучен шогем. Казаков 2 письмам, Бик 3, Макс 1,
Элмар 1 колтеныт, моло йолташ-шамычат возен шогат. Кажне арнян 5—6 письмам
эреак
налын шогем. Бик альманахым (3-шо ¹) колтен, пеш куанен лудым (А.Бик тунам
эше
армийыш каен огыл улмаш — Г.З.). Адак 3 литстраницым налынам. Казаков
сборник-шамычым колташ лийын. Бикым членыш (ССП) пуртеныт. (Тиде йоҥылыш,
А.Бик Писатель
ушемыш 1947 ийыште иже пурталтын — Г.З.). Тый заявленийым пуэнат мо? Уке
гын —
пу! Тиде пеш сай, что ваш-ваш кылым кучен шогаш кӱлеш. Ынде изиак огына ул
(конешне, ийгот шот дене), икте-весылан полшыман, икте-весым пагалыман.
Тыге вет,
Осмин?
Общественный пашамат ыштем, редактор улам, газетым луктын толашена.
Ойлынамат огыл, Бик сай рвезе, простой, а тиде илышыште главный. Макс семын
ок
кугешныл. (Тунам В.Рожкин ден М.Майн икте-весыштым сайын умылен шуктен
огытыл,
векат — Г.З.).
А все-таки, Осмин йолташ, ик сборникым колташ йодам. Тыште мый шкет омыл, а
600
марий уло. Кызыт нимогай мертвый час уке, эре тиде жапыште 1 Май парадлан
ямдылалтына. Мемнан полкна — интернациональный полк, 37 тӱрлӧ наций.
Вот кызытеш чыла новостем. Письматым уна семынак вучен кодам. Шокшо йолташ
салам
дене В.Рожкин. 15.04.1940 ий".
Нине серышлам Иван Иванович Осмин мӧҥгысӧ архивыштыже пел курым утла
арален. Колымыж деч вич-куд ий ончыч лудаш пуэн ылят, шкаланем копийым
ыштен кодышым.
И.Осмин кидышкыже логалше ик кагаз лапчыкымат луктын шуаш але йӱлалташ
тоштын
огыл, чыла арален. Тидыжак тудлан "Кава ден мланде коклаште" романым
возымыж годым кугун полшен.
И.Осмин ден В.Рожкин тӱрлӧ районеш шочыныт гынат, сар деч вара землякыш
савырненыт: 1947 ий ноябрьыште Василий Яковлевич Звенигово кундемысе
Кужмара школыш пашам ышташ толын да кодшо ӱмыржым тиде ялыште эртарен. Кузе
вара поэт, Советский
районысо Кӱшыл Кодам ялын эргыже, ӧрдыж верыш логалын? Кок талукат пеле
госпитальлаште кийыме деч вара "эрыкыш" лектын гынат, тудлан жапын-жапын
Кожласолашке
ончалташ кошташыже кӱлын. Врач-влак каласеныт: "Толын каяшет неле ынже лий
манын, ме тылат лишнырак илаш да пашам ышташ верланаш темлена". Тунам
госпитальыште Звенигово ронон вуйлатышыжат эмлалтын да поэтым шке
районышкыжо ӱжын. Эн келшыше вер Кужмара школышто улмаш. В.Я.Рожкин тушко
пашаш пурен, вес ийжылан самырык пелашыжымат, шӧртньӧ кидан медшӱжар Олюк
Ананьевам, тышкак конден.
А шочын 85 ий ожно, 1914 ий 26 февральыште йорло кресаньык ешыште.
Нужналыклан
верчын тӱҥалтыш школым латвич ияш иже пытарен. Индеш ий почела йырым-йырысе
шым
ялыште кӱтӱм кӱтен, кок ий годым ик поянлан тарлалтын пашам ыштен. Вара
пеҥгыдын
шонен пышта: кузе-гынат тунемаш кӱлеш. Тыге талукаш педкурсым, кок ий
тунемман
рабфакым, 1939 ийыште учительский институтым пытара. Тудо ийынак самырык
поэтым
СССР писатель ушемыш пуртат. Паша деч ойырлыде, Марий пединститутын
дипломжым
налеш. 1965 ий ноябрьыште Василий Яковлевичлан РСФСР школын заслуженный
туныктышыжо лӱмым пуат. Поэт-педагог мер сомыллан эреак шӱман лийын.
Рабфакысе литкружокын вуйлатышыже, армийыште — пырдыж газет редактор,
школышто — парторганизаций
секретарь, профком председатель, ронон штатыште шогыдымо инспекторжо да
методистше, совхозысо политшколын пропагандистше, агитатор, ялкор. Тудын
илышыжын, пашажын ты могыржо нерген кугу гына посна статьям сераш лиеш.
1951 ийыште элыштына "коммунизмын стройкылажым" нӧлташ тӱҥалыт. Тунемме
ийым мучашлымек, Василий Яковлевич ик тыгай стройкыш — Юл — Дон каналым да
Цимлянский
гидроузелым ыштымашке лектын кудалеш. Миен-ончен толмеке, "Марий коммуна"
газетеш да сылнымут альманахеш вич очеркым, "Волго-Дон" почеламут аршашым
савыкта.
Тыште вашкымаш, производствым келгын шымлен шуктыдымаш вик шижалтеш.
Ойлыманат
огыл, ӱмбач ончен эртыме негызеш нигӧат чапле муторлаҥгым возен ок керт.
Тыгай
объектлашке литератур вийым командировкыш колтылшо-влакат вашке умыленыт:
"кавалерист йӧн" творчествылан огеш полшо.
1976 ийыште Василий Яковлевич "Тау" сборникым луктеш. Тиде лийын тудын
визымше
да пытартыш книгаже. Таче туге чучеш, пуйто поэт ош тӱням, лудшыжо да
тунемшыже-влакым тау шомак дене коден каен. Да каен тугай кечын, кудыжым —
1945 ийысым —
лишемдышаш верч моткоч шуко вийжым да вӱржым пуэн. В.Рожкинын шӱмжӧ 1983 ий
9
майыште, Сеҥымаш пайрем кечын, кырымым чарнен. Тудым палыше еҥ-влаклан тиде
волгыдо пайрем ынде Сеҥымаш да шарнымаш кечыш савырнен.
Гельсий ЗАЙНИЕВ.



021499
************************************************************************
2—14

Лӱмгече

Туныктышем, йолташем

Александр Юзыкайнын шочмыжлан — 70 ий

Молла. Свидетель...

Ким шольым Нефтекамскыште мый денем пырля ила. Вуеш шуын, ӱдырым кеч таче-
эрла
нал. Таҥжат уло. Ӱлыл Такия ял гыч Зина лӱман мотор ӱдырым йӧратен шынден.
Кокла
мӱндырлан каныш да пайрем кечылаште веле вашлийыт. А тосым кажне кечын ужмо
шуэш.
— Ӱдырым налаш кӱлеш. Сита тыге кошташ. Уке гын, я таҥетым шолышт наҥгаят,
я шке
пондашан лийын кодат, — акылым пуртена Катерина ватем дене.
— Кӱлеш ыле да, — ышталеш Ким. — Кузе вара... можым мом ыштена?..
— Э-эй, аптыранет мо? — йывыртен колта ватем. — Тосетым унала кондо да...
варажым изат дене ме шке палена...
Ким тыгак ыштыш. Йытыра капан, шемалгырак мотор чуриян ӱдыр пачерышкына
пурен
шогале. Йолташ ӱдыржӧ-влакат улыт.
Аромат пушан чай, музык... Зинам ты кастене ышна колто, малаш кодышна, а
эрдене
шешке лӱмым пуышна.
Пашаже загсыште сералташ веле кодын. Йодмашат пуалтын. Пагытшат толын шуын.
— Кок свидетель кӱлеш, — каласеныт загсыште.
— Кӧм муаш? — пӧртончык лектын шогальымат, шоягоремым удыралам.
Ончем, портфельжым кидеш сакалтенат, чаравуйжо дене ший кечыйолым
кышкылтын,
ваштарешем Александр Михайлович Юзыкайн ошкылеш.
— Охотниклан вашеш пирыжат кудалеш, — уна кидым кучем да могай "Азапыш"
логалмынам ойлен пуэм.
— Пе-еш айват паша. Свидетель лияш кӧнем, — куанен вашешта шергакан уна.
Кокымшо свидетельжат вереште — Калтасасе "Ленин корно" райгазетын ончычсо
редакторжо Тимофей Михайлович Микишкин.
— ... объявляетесь мужем и женой, — увертарышт загсыште.
Мӧҥгыштӧ ӱстембалне мелна кышыл вучен. "Кугу Юмылан ик-кок мутым пелешташ
йӧра
ыле", — манам мый. Александр Михайлович ӱстел воктек толын шогале да кече
лекме
велыш ончен удылашат тӱҥале. У ешлан, мыланнат, мер калыкланат тазалыкым,
эсенлыкым, порсын гай кужу ӱмырым, пиалым Ош Поро Кугу Юмо деч йодеш. Мутшо
музык
семын йоҥга. Ожно Эсаш кочам пеш уста молла ыле. Юзыкайнат тудын семынак
кертеш
улмаш, пожале, утларак мастар.
Вараже "Амин" почеш шампанский дене "салютым" пуышна.
Тыге Александр Михайловичын полшымыж дене Нефтекамскысе Адам ден Ева у ешым
чоҥышт. Молла кумалтышат лачеш толын, Юмын колышт шинчыме пагытше лийын,
векат.
Ким шольым ден Зинаида шешкым тачат икте-весым йӧратен, татун илат. Кок
эргышт
шочын. Кугуракше, Владимир, Светлана лӱман ӱдырым марлан налын. Эргышт уло,
вашке талукым тема. Ким шольымын кокымшо эргыжат, Славик, вашке ӱдырым
налшаш. Чылаштынат илыме верышт уло, пашам ыштат. Иктаж-кушко унала кудал
колташ кӱлеш
гын, кудывечыште кок легковой машина вучен шога.

Сескем гыч тулото

Перестройка тӱҥалме ийлаште чыланат помыжалтме гай лийыч: эл мучко калык
мӱкшла
кожганен, кече гай волгалтын, ракета семын писын ончыко чымалташ кумыл
почылтын,
национальный чоншижмаш ылыжын.
— Марий илыш-йӱлана, культурына, литературына ончыко каят. Нунын верч кузе
от
тырше? Поро, асыл шомакым кузе калык деке шукташ, шукырак еҥым авалташ? —
тыгай
шонымаш шӱмым авалтен.
"Из искры возгорится пламя", — манын В.И.Ленин. Тыгаяк шонымаш дене илен
улмаш
А.М.Юзыкайнат. Тидын нерген ме Йошкар-Олаште да Нефтекамскыште вашлиймына
годым
эртак кутыренна.
— Марла газетым лукташ тӱҥалаш кӱлеш! — пеҥгыде ойым пидна икана.
Тусо жапыште тӱрлӧ мер толкын-влак тарванышт. Кажне наций шке культуржым
вияҥдынеже, шке историйжым келгынрак пален налаш тырша.
1989 ийыште (тылзыжым монденам) Йошкар-Ола гыч мыйын пачерышкем А.М.Юзыкайн
ден
СССР Журналист ушем член Федор Шамкаев толын пурышт. Пеленышт газет лӱмлан
кок
клишем конденыт. Клишем ямдылаш Йошкар-Олаште илыше журналист-влак — "Кече"
журналын тӱҥ редакторжо Алексей Юзыкайн ден "Марий коммуна" газетын
пашаеҥже Гельсий Зайниев полшеныт.
Клише иктыже "Чолман", весыже "Ош Виче" маналтеш. Ме кумытын каҥашышна да
"Чолманым" ойырен нална. Эрлажлан партий горкомыш ошкылна.
Мемнам горком пашаеҥ Виктор Васильевич Зуев кумылын вашлие. Тудо — тошто
палымына. Икмыняр ий ончыч А.М.Юзыкайн, мый да тудо Николо-Березовкышто
вашлийынна
ыле, шуко кутырен шинчышна.
Горкомыш молан толмынам ойлышнат, Виктор Васильевич шонымашнам сайлан
шотлыш.
Тыгодым шижтарыш: наций йодыш нерген кеч-кунамат чот шоналтен, шекланен
возыман.
Ме тидын дене келшышна. Пеленна марий движенийын активисткыже, туныктышо
Надежда
Ивановна Антонова миен ыле.
Пачерышке толмеке, Александр Михайлович кугу ош кагаз листаш "Чолманын"
первый
номержым сӱретлылаш пиже. Иктым сера, весым, ӱштеш да эше вес семын возен
шында.
Ятыр шинчылтмеке, ӱмбакем ончале да мане:
— Илья, вет тый редакцийыште ыштенат. Кузежым-можым палет. Давай, эрла
яндар вуй
дене умбакыже шуйо...
Йошкар-Ола унам-влак пӧртыл кайышт. Мый йолташем, милиций пашаеҥ Игорь
Иванович
Губаев дене мутланен нальым. Газетым коктын лукташ кутырен келшышна. "Тый
куржталаш самырык да чулым улат, а мый тиде жапыште шонкален шинчем", —
маньым тудлан.
И.Губаев горсоветым "атаковатлаш" пиже. Туштат кутырен келшымеке,
типографий директор деке ошкыл колтышна.
— Кертыда гын, пожалуйста, лукса: кагазым пуэм, пашаеҥмыт полшат, — кӧныш
директор Р.В.Шакуров.
1991 ий 24 апрель мыланна кугу куаным кондыш: икымше номеран "Чолман" газет
лекте. Тудо кок страницан ыле. Кӱшан кугу шрфт дене "Налза, лудса, марла
газетым!"
возен шындышна. "Пролетарии всех стран, соединяйтесь!" олмеш "Келшымаш да
калык
пиал верч" ӱжмаш сералт шинче.
Икмыше номерым лукташ асат ыш лий. Туге гынат газетна шочо!
Но ала-могай амал дене "Чолманын" первый редакторжо Губаев тиде паша деч
кораҥе.
Туге гынат газетна ыш йом. "Чолман" лукмо пашам вес тале марий йолташ —
Вячеслав
Михайлович Шайдуллин — шке ӱмбакыже нале. Тудат "Чолманым" у, вес икымше
номер
дене лукташ тӱҥале. Тыге "Чолман" кок гана икымше номер дене лекте.
Тыгайже,
очыни, тӱняштыжат уке. Кӧ нине номерлам сакла гын, тудо пиалан айдеме,
шонем.
Таче "Чолман" газетым Нефтекамск олаште веле огыл, а пӱтынь Россий мучко
налыт.
Тудым кеч-куштат марий-влак йӧратен лудыт.
А.М.Юзыкайнын шӱмешыже шочшо сескем тулотым ылыжтен, тиде тулотыжо уло эл
мучко
волгалтеш.

Йӧнысыр
Икана Александр Юзыкайн йӧнысырыш логалын. Тидын нерген мыланем шочмо
Чормак
ялышкыже машина дене кудалме годым ойлен.
Пашаже тыге лийын. СССР писатель ушем Совет элысе возышо-влакын
вашлиймашыштым
эртарен. Ташкентеш але Алма-Ата олаш погыненыт. Тушко А.М.Юзыкайнымат
ӱжыныт.
— Пеш чот куанышым, — шарнен ойлыш йолташем. — Вет тыгай форумыш кырча-
марча писательым огыт ӱж. Эн талантан, эн виян-влак гына мият. Ватемлан
ойлем: "Тувырйолашым писынрак пого. Вараш кодшаш ынже лий". Тыгайым кажне
кечын огыт эртаре.
Марий АССР гыч шкетак улам. Ай, Михайлов, могай тый пиалан улат!..
Тунам, ушештарена, писатель-землякна Михайлов фамилий дене коштын.
— Миен шуым, — умбакыже шарна писатель. — Унагудыжо!.. Ончен ӧрат, первый
класс.
Верланышым. Коштам фойеште. Фойеже, коридоржо йылгыжыт гына, мотор, ару.
Йомакысе дворец дене икте.
Фойеште — книга выставке. Писатель-влакын эн сай произведенийыштым
чумырымо. Оо, кузе куанышым тунам мый, кунам нине книгала коклаште шке
романемым ужым. Тудо
"Слепые и зрячие" маналтеш. "Кугызан вуйым" рушлашке тыге кусареныт. Теве
шонем
Чормак марийын романжым уло тӱня пала.
Ойлышем шочмо-кушмо вел пасулажым ончалят, ала-мо шыпланыш.
— Умбакыже мо лие вара? Форумет кузе эртыш? — йодым.
— Садыге фойеште коштам, — мутшым шуйыш Александр Михайлович. — Йырым-йырем
Москва, Ленинград, Владивосток да союзный республикла гыч толшо писатель,
критик-влак шогат, кутырат, коштыт. Шукыштым первый гана ужам. Улыт палымем-
влакат. Теве СССР писатель ушем вуйлатыше Георгий Марков эрта, Башкирий гыч
Мустай Карим
кидем кучен саламлалтеш...
Вара мыйым ик кабинетыш ӱжыктышт. Кузе толын шумем да унагудеш верланымем
йодыч.
Вара кутырышо еҥем ӱмбакем туран ончал шындыш:
— Те кӧ улыда?
— Писатель.
— Фамилийда?
— Михайлов.
— Кушеч улыда?
— Йошкар-Ола гыч.
— Ачалӱмда?
— Михайлович.
Айват гына ойласена да ала-мо шӱмлан йышт-юшт чучын колта.
— Александр Михайлович, Вам сколько лет? — адак йодеш садет. Кунам шочмем
тудлан
молан кӱлеш? Произведением уло: марлаже "кугызан вуй", рушлаже "Слепые и
зрячие". Шинчат уло гын, лек да выставкыште ончо. Мом йыгыжтарет?
— Паспорт с собой?
— Паспортем шуялтышым.
— Приглашение тоже...
Кок документым таҥастарен ончале, приглашенийым мӧҥгеш пуыш да йодеш:
— Без очков видете, кому адресовано?
— Михайлову, — лудын вашештем.
— А инициалы?
Сайынрак ончальым. Чынак, инициалже келшен ок тол.
— Ну и что? — ом умыло мыят. — Наверно, перепутали. Я — Михайлов. А в чем
дело?..
— Кӱчыкын манмаште, Илья, мый олмешем Москва гыч Михайлов фамилиян вес
писателькритик-литературовед толшаш улмаш. Тудлан лӱмлымӧ ӱжмашым йоҥылыш
мый декем пыштен колтеныт. Кабинетыште кутырышо еҥ мыйым нимо укеланак
тулыш-вӱдыш чыкен лукто. А вара мане: "Коли толынат, кай совещанийыш. Вес
гана тыгай сайырым ыштен ит
кошт. Я, уке гын, фамилиетым вашталте..."
— Тылеч вара мый Юзыкайныш савырнышым, тиде жап гыч писатель Михайлов
пытыш, —
кошартыш мутшым Александр Михайлович.
"Да-а, чокынашет верештын", — семынем шоналтышым мый.

Агитбригаде
Шуко лудшо йолташ Александр Юзыкайным писатель семын пала да акла. Но
писатель-влакат тӱрлӧ илыш савыртышыш логалыт; манмыла, шке куан ден
ойгешышт йӱштылалтыт.
Чынак, А.М.Юзыкайн лудшо-влаклан — изижланат, кугыжланат — шуко да чапле
произведенийлам пуэн. Нуным лудын, ме ракатланена, автор дене пырля книгаж
ӱмбалне я
шортына, я куанена. Кунар вий, чытымаш кӱлыныт тиде чытамсыр айдемылан —
ӧрат
веле. А мастарлыкше — кӱрылтдымӧ ший памаш!
Тылеч посна землякна мер пашалан эреак шӱман лийын, самырык алмаштышым
куштымаштат надырже кугу.
... Икана Александр Михайлович иктаж вич шагат эрдене пачерышкем пурен
шогале.
Вигак коеш: ноен, но куаныше. Кужу корным эртен — Москва гыч толын.
Кидыштыже —
командировочный удостоверений. Тудым СССР писатель ушемын сылнымутан
литературым
пропагандироватлыше бюрожо 1979 ий 28 июньышто пуэн.
Такше писатель шкетын толын огыл, пеленже литературный институтын студентше-
влак
Павел Черных, Алена Шугаева, Соня Манаева, Игорь Андреев, Текуся Трускова,
Гуля
Казанчина, Юрий Байгузин да Александра Тимирбаева корныш лектыныт.
Ме тиде группа дене Краснокам районысо марий яллаште ик арня мучко коштна.
Чыла
вереат шокшын вашлийыч. Ты коштмаште Александр Михайлович писатель, вӱдышӧ,
организатор мастарлыкшым да пеш кугу Юзо улмыжым тичмашын почын ончыктыш.
Тале
агитатор пелен шке шотан адъютант семын коштым. Пураялыш мийымына нерген
мый
посна очеркым возенам. Тушто А.М.Юзыкайнын сценыште артистла шогылтмыжым,
калык
дене мутланен моштымыжым почын пуаш тыршенам.
Нойыктарыше, но мондалтдыме командировкына эше ик велже дене оҥай ыле:
тунам у
почеламутем шочо. Теве тудо:
Кава — Сандалыкын кугу книгаже —
Кас сайын, йолгыж, комдык почылтеш
Да шӱдыр ден велалтме туштылажым
Лудаш еҥ-влакым кӱдыкшӧ ӱжеш.

Кӧ йогыжым сеҥен, пеш мӱндыркӧ онча,
Тудлан кава шке туштыжым ронча.
Яндар чонан-влак кертыт тудым лудын.
Джордано Бруно вуйжо ден тӱлен.
Сандалык гыч ик чыным кертын луктын.
Тидлан верч шкеже тулышто йӱлен...

Мый ужым, йӱдым шуко шымлымеке:
Мургорнышко вераҥыч шӱдыр-влак.
Да нуным ӧрын, йывыртен лудмеке,
Шкежат пыртак нӧлтальым кӱшкырак.
Тунамсе студент-влак таче кушто улыт, чыланат илат-шӱлат мо, илышыштышт шке
верыштым муыныт мо да шке ачашт гай азапланен коштшо учительыштым,
А.М.Юзыкайным,
шарналтат мо?
Ты йодышлан вашмутем уке. Туге гынат палем: шочмо марий культурнам,
илышнам,
йӱланам, йылмынам аралышаш да вияҥдышаш верч, литературын пеледшашыже да
ончыклыкшо верч Александр Михайлович Юзыкайнын пыштыме надырже историеш
ӱмырешлан
шӧртньӧ буква дене сералт кодеш.

Йолташемын шаӱлаже *
Юмын чарак — кум чарак, манмыла, мыят ты мутемым кум негызеш чоҥен ончем.
Ик негызше — шаӱла. Тудо такмак дене кылдалтын. Ожно, рвезем годымак, ик
ӱдыр
деч колынам ыле.
Шем шергашан пижгӧргыштем
Ший шергашын шаӱлаже.
Мӱндыр эл гыч каваш возын
Йолташемын шаӱлаже.
Вес негызше — йӱк. Шинчаш койдегечак, шуко-шуко тора гычак тале йӱкшӧ дене
Ниагара водопад шкенжым шижтара.
Кумшо негыз — йолген волгалтше эр ӱжара. Тудо курык шойылно Кече улмым
палдара.
Нине кум сӱрет, кум негыз иктымак ойлат: иктаж-мо шкеже шинчалан ок кой
гынат,
тудын улмыжым ме садыгак шижына, палена. Ты ойшомакнамак вес такмакат
рашемдаш
полша:
Письмаж толеш, мутшо толеш,
Ойласалаш шке уке.
Александр Михайлович Юзыкайн денат ондак шкеж дене огыл, а тудын лӱмжӧ,
шарлыше
чапше гоч заочно палыме лияш логале. Пошкырт кундемыштем, кушко гына йолем
тошкалын гынат, тушто уста писатель Юзыкайн нерген ойленыт.

* Шаӱла — ӱжака, ӱжара.
Армийыште служитлен толмо деч вара Калтасаште, "Ленин корно" газет
редакцийыште
пашам ышташ тӱҥальым. Туштат А.М.Юзыкайн нерген мут лектеда ыле. Икана
тудын
"Йӱлышӧ вӱд" книгаж нерген ойласышна. Кундемыштына нефтьым мумо да лукташ
тӱҥалме нерген Александр Михайлович моло деч эн ончыч возен.
— Тудо — мыйын йолташем, — кугешнымыла палемдыш Тимофей Умытаевич
Батырбаев. —
Ме Юзыкайн дене Эльян педучилищыште пырля тунемынна.
— Эх, кеч ик гана Юзыкайным ужшаш ыле, — кӧранен шоналтышым мый. — Кутырен
нала-мат, ала мыят почеламутым возаш тунемам...
Чынак, мый авам ден Кавырла изам семын мураш пеш йӧратенам, почеламутым
сераш
тӧченам, но мастарлык ситен огыл.
Пеш чот тыланет гын, шонымашкет шуат, маныт. Кугу Юмын колышт шинчыме
пагытше
лийын дыр, ик кечын (кунамжым да кушанжым ом шарне) Александр Михайлович
дене
шинчаваш ужын кутыраш пиал логале.
Ты ик ужмаште писатель-землякна тыглай, мемнан гаяк, айдемыла чучо. Но мый
шижынат омыл — саде ик вашлиймаштак илышым йӧратыме, тӱням у семын ончымо
шижмаш
шӱмешем возын кодын, вожым колтен да пеледаш тӱҥалын. Тыге ӱян мландыш
вочшо туто пырче ылыж лектеш. Варажым ты келшымашын пеледышыже кажне у
вашлиймаште утларак чот атыланен, вияҥын.
Тидлеч посна, ынде йолташыш савырныше еҥем, илен-толын, шинчаончылнемак
шӧргашын
шаӱлаж гыч ший шергашыш, эрденысе ал ӱжара гыч волгыдо кечыш, шуҥгалт
йогышо
вӱдын шу-у шоктышо йӱкшӧ гыч куатле Ниагара водопадыш утыр-утыр савырнаш
тӱҥале.
Александр Михайлович Юзыкайнын якте кече гай волгыдо, водопад гай куатле
талантше кажне у произведенийыште пеледын, чапланен толын, авторын лӱмжӧ
утыр кӱшкӧ
нӧлталтын. Кугу писатель деч кумдан шарлыше толкын-влак мыйымат авалтеныт
да поэзий литератур теҥызыш утыр умбакырак да келгышкырак шупшаш тӱҥалыныт.
Тыге мыйым кок поэзий книга, ойлымаш ден поэмыла дек, "Шийава" повесть дек
конден шуктеныт.
Мылам кугу литературын изи йогынжым ужаш пӱрен. Мый Александр Михайлович
Юзыкайн
дене тудын пытартыш кечыж марте йолташ лийынам, илыш пасу гоч кид кучалтын
вонченам.
Тений 12 мартыште Александр Михайловичын шочмыжлан 70 ий темеш. Мый, тудын
деч
илышыштемат, творчестве пашаштемат шукылан тунемше, шуко порылыкшым ужшо
еҥ, ожно колмо такмакым изиш вашталтен, таче тыгерак муралтен колтем:
Ош парняшан пижгӧргыштем
Ший шергашын шаӱлаже.
Шӱм-чоныштем волгалт ила
Юзыкайнын шаӱлаже.
А южо ояр эрдене чевер ӱжарам ончаламат, туге чучеш, пуйто Александр
Михайлович
Юзыкайн кызытат Йошкар-Олаштак ила. Тунам муремым пӱтынек ожнысо семынак
оҥарем:
Мӱндыр эл гыч каваш возын
Йолташемын шаӱлаже...

Илья КАРАЕВ.
Нефтекамск ола.



021599
************************************************************************
2—15

Келшымаш мурызо

Ким Васинлан — 75 ий

Писатель, критик-литературовед, историк-краевед, публицист, филологий наука
кандидат Ким Кириллович Васинын лӱмжӧ Марий Элыште гына огыл, Юл ден Урал
кундемысе
республикылаште, пӱтынь Росийыште да тыгак СНГ-ыш пурышо эллаштат палыме.
Тудо
75 ий ожно, 1924 ий 14 мартыште, Шернур районысо Шоркэҥер ялыште шочын.
1932 ийыште школыш каен, тудым вигак кокымшо классыш шынденыт. Шке таҥаш
рвезе-ӱдыр-влак коклаште Ким пӱсӧ ушыж дене, чылажымат пален налаш тыршымыж
дене ойыртемалтын.
1935 ийыште Васинмытын ешышт Йошкар-Олашке кусна. Но кок ий гыч кугу ойгыш
логалеш: суртоза вате колен колта, икмыняр жап гыч пелашыжат уке лиеш. Ким
шольыжо
да шӱжарже дене пырля Ежово йочапӧртыш верештеш да туштак 1939 ийыште
шымияш
школым тунем пытара. Тылеч вара К.Васин Йошкар-Оласе фельдшер-акушер
школышто
тунемеш. Фельдшер специальностьым налмеке, эмлыме учрежденийлаште пашам
ышта.
Самырык рвезе школыш коштмыж годымак сылнымутлан шӱмаҥеш. Творчестве пашам
йӧратымаш К.Васиным медицина гыч печатьыш конда. 1942 ий ноябрьыште Ким
Васин "Марий
коммуна" газет редакцийыште литератур пашаеҥлан ышташ тӱҥалеш. Редакций
сомыл
дене районлашке чӱчкыдын коштеш, шуко воза, печатлалтеш. 1948—1952 ийлаште
Марий
пединститутын шочмо йылме ден литератур отделенийыштыже тунемеш. Дипломан
педагогым тушанак пашам ышташ кодат. Вузышто тудо марий литературым
туныкта. Институт гыч Марий книга издателсьтвыш сылнымутан литератур
шотышто редакторлан кусна, вара ятыр жап Марий АССР писатель ушем
правленийыште литератур консультантлан ышта. 1963 ий гыч Марий научно
шымлыше институтысо литератур секторын научный пашаеҥже лиеш, тушто сулен
налме канышыш лекмешкыже уло кумылын кугу лектыш
дене тырша.
К.Васинын сылнымутышто ыштыме тӱҥалтыш ошкылжак тудын историй темылан шӱман
улмыжым, эртыше пагытым сайын палымыжым ончыкта. 1939-1940 ийлаште серыме
"Эчу",
"Тул кайык" да моло ойлымашлаже самырык авторын ойыртемалтше
шинчаончалтышыжым,
историй сӱретым почын пуэн моштымыжым палдыртат.
К.Васин сар ийлаштат историй темылан ӱшанле лийын кодеш. Но ынде тудо
кугезе тукымын эрык верч патырын кучедалмыжым сӱретла, Степан Разинын да
Емельян Пугачевын вуйлатыме кресаньык сар жапыште марий-влакын кугыжан
власть ваштареш лӱдде
кынелмышт нерген каласкала. Тыгай улыт "Вӱтла лӱшка", "Пугачев деке", "Юкей
Егоров" произведенийлаже. Каласаш кӱлеш, Пугачев годсо жапым самырык
писатель эше
сар деч ончычсо "Акпай" повестьыштыжак сӱретлен ончыктен.
Сар деч вара Ким Васинын творчествыштыже у йыжыҥ, у тошкалтыш палдырна.
Тудо историй ден литератур йогыным научно шымлаш пижеш, краеведений ден
этнографий йодышлам лончыла, Марий кундемыште мер-политик шонымашын,
философийын кузе вияҥ
толмыштым нергелымашке ушна.
К.Васинын сылнымут творчествыже кусарыме паша дене пеш чак кылдалтын. Тудо
А.Пушкинын, Н.Гогольын да ятыр молынат возымыштым марлаҥден. Краевед семын
тыршымыжат чапле лектышым пуэн. Тиде темылан пӧлеклалтше книга ден
очерклаштыже
республикын географийже нерген каласкала, фабрик ден заводлаште, чодыраште
да
колхоз пасушто данле пашашт дене ойыртемалтше еҥ-влакын волгыдо образыштым
почын
пуа.
Литературоведений ден критике аланыште тӱҥалтыш ошкылым сар жапыште ыштен.
1943
ийыште "Родина верч" альманахеш книга обзорым савыкта. Варарак марий
сылнымутын
руш классика дене чак кылдалт шогымыжым шымлаш кумылаҥеш. Тыге "Пушкин да
марий
литератур", "Н.Гоголь марий литературышто", "М.Горький да марий
литература",
"В.Короленко да марий калык", "М.Салтыков-Щедрин — Марий кундем нерген"
статьялам да ятыр молымат сера, нуным журнал ден газетлаште, наука
книгалаште савыкта.
60-шо ийлаште Ким Кириллович ты тема дене шымлымашым умбакыже вияҥден
толеш. Тудо умыла: творческий кыл кучымашын диалектикыжым, национальный
культур-влакын
ваш кылдалтме да пойдаралтме йӧныштым кумдан авалтен ончалман, марий
сылнымутым
у кӱкшытыш нӧлталаш тиде пайдале кылын полшен шогымыжым келгынрак шымлыман.
1959 ийыште К.Васинын ты темылан пӧлеклалтше икымше книгаже — "Страницы
дружбы"
историко-литературный очерк аршаш — лектеш. Тыште автор марий ден татар
калык-влак кокласе кылымат раш почын пуа. Тидын нерген
"Добрые соседи" очеркыште ойлалтеш.
"Страницы дружбы" книгаште тӱҥалме мутланымашым писатель-литературовед
"След на
земле" сборникыштыже (1964) умбаке шуя. "Тиде книга— , палемда автор
ончылмутышто, — Марий кундемысе тӱҥалтыш писатель-влакын творческий
пӱрымашыштым радамла,
а нуныжо литературым вияҥдаш корным почын ошкылыныт... Ӱшанем: тиде возымем
мемнан элысе национальный культур-влакым ваш-ваш умбакыже лишемдаш мыняр-
гынат полша".
Эре уым, палыдымым кычалше шымлызе ойырен налме тема дене ончыкыжат лым
лийде
пашам ышта да поче-поче "Творческие взаимосвязи марийской лиетарутар"
(1969),
"Просветительство и реализм" (1978) да "История и литература" (1980)
литературоведческий монографийлам савыктен луктеш. Марий сылнымутын кушмо
корныжым, тачысе
кӱкшытыш нӧлталт толмыжым палаш шонышо ик еҥат — тудо кеч шымлызе, кеч
студент,
кеч марий але вес калыкын шочшыжо лийже — Ким Васинын нине книгалажым
шергалде
ок керт.
А мыняр шуко пашам ыштен тудо автор-составитель семын. "Псевдонимы
марийских литераторов" (1964), "Марийские писатели" (1958, В.ОРлов да
А.Васильева дене пырля), "Писатели Марийской АССР" (1975, А.Александров да
Г.Беспалова дене пырля),
"Писатели Марийской АССР" (1988, Г.Беспалова да Г.Зайниев дене пырля)
биобиблиографический справочник-влак, "Живой камень. Русские писатели о
Марийском крае"
сборник (1970) марий краеведенийым да литературоведенийым чотак пойдареныт.
Шочмо кундем дене, тудын культуржо да сылнымутшо дене вес калык-влакым
палдарымашке Ким Кириллович кугу надырым пыштен. Тудо А.Кременский дене
пырля "Сосны
шумят", В.Иванов дене пырля "Солнце над лесами" да А.Юзыкайн дене пырля
"Марийский край, земля Онара" книга-влакым чумырен да савыктен.
Пытартышыжым Москошто
кугу тираж дене лукмо. С.Г.Чавайнын вич томан ойпогыжым К.Васин марий
классикын
шочшыжо-влак Галина да Юрий Чавайнмыт дене иквереш чумырен.
Шкенжын творчествыштыже марий писатель-шымлызе тӱнямбал литератур классикын
сеҥымашыжлан, шочмо калыкын устный творчествыжлан эреак эҥертен. Тидын
негызешак
чоҥен научный конференцийлаште лудаш ямдылыме доклад ден выступленийлажым.
Финнугор сылнымут ден тюрк калык-влакын литературышт коклаште творческий
кылын кузе
вияҥ толмыжым Ким Васин ик эн ончыч лончылаш тӱҥалын. Тудо ончыктен: тӱрлӧ
йылме
дене возышо мастар-влак шке калыкыштын чын патриотышт лийыныт, но тидын
годымак
нунын пашашт келшымаш шӱлыш дене вошт шыҥдаралтын.
Марий ученый-литературоведын эн чапле мутсаскаже ончычсо СССР да Россий
мучко
палыме лийын. Тудын литературоведческий статьялажым СССР Наука академийын
М.Горький лӱмеш тӱнямбал литератур институтшын лукмо сборниклашке, "История
многонациональной советской литературы" шуко томан изданийыш пуртымо, рӱдӧ
газет
ден журналлаште, иза-шольо республикыласе печатьыште савыктыме.
Ким Васинын эн сай произведенийлаже шуко йылмыш. тидын шотыштак руш,
украин, белорус, татар, коми, башкир, чуваш, мордва, удмурт, бурят,
каракалпак, таджик,
эстон, киргиз йылмылашке, кусаралтыныт. Тудын возымыжо йот эллаште
(англичан,
француз, немыч, испан, венгр, финн йылмыла дене) савыкталтын. Чыла тидыже
национальный литератур-влакым ваш-ваш пойдараш да лишемдаш полша, моло
эллаште марий
калык дек, тудын художественный сеҥымашыж дек интересым луктеш.
К.К.Васин — Юл ден Урал кундемысе культур мастар-влакын лишыл йолташышт.
Тысе
республик ден областьлаште ученыйын шуко статьяже печатлалтын, нуныжо марий
литератур ден искусствын пошкудо кундемла дене ваш ушнен шогымыжым почын
пуат.
Мемнан марий таҥна шкенжын мурпашаж дене Татарстан ден Башкортостан
республикылашке корным поснак чот такыртен. Тидым пеҥгыдемдаш манын, мый
тыште Ким Кирилловичын икмыняр шымлымашыжым лӱмжӧ денак ончыктынем. Теве
Татарстанысе изданийлаште "тукай да марий писатель-влак", "Татар-марий
литератур келшымашын шочмыжо", "Муса Джалиль да марий поэзий", "Хади Такташ
да марий поэзий", "Поэт-демократ Г.Микайын почеламутшо-влак", "Ме ожнысекак
келшен илена" да моло статья-влакым печатлен. Ятыр пашаже Марий кундем ден
Башкирий коклаште, марий ден пошкырт
писатель-влак коклаште кыл кунам шочмым да вияҥ толмым радамла. Поснак шуко
поро
шомакым пӧлеклен тудо пошкырт литературын кугу мастарже Мажит Гафурилан.
Татарийыште, ты шотыштак тудын рӱдыштыжӧ, Ким Кириллович шуко гана лийын:
научный библиотек ден архивлаште пашам ыштен, тӱрлӧ научный
конференцийлаште шке
докладше дене палдарен, йолташ-влакын шымлымаш саскашт дене шке уш-акылжым
пойдарен, ончыклык пашалан темым рашемден. К.Васин Озаҥыште илыше шуко
писатель да
ученый дене йолташла келшен, кужу жап годым кылым кучен шоген. Нунын
коклаште —
Х.Туфан, Ф.Хусин, С.Хаким, М.Гайнуллин, М.Мухаррямов, Г.Баширов, Х.Сарьян,
З.Нури, Г.Ахунов, С.Шакир да молат.
Мый шкежат марий коллегем дене шукертсекак палыме улам. Шуко гана вашлийын
кутыралтын, но кажне гана шонымо семын шинчаваш ужаш огеш лий. Да теве ынде
нылле ий
утла ме Ким Кириллович дене серыш гоч мутланен илена. Ийгот ешаралтмылан,
тазалык мӧҥгештмылан кӧра кызыт йолташемлан ятыр нелылыкым чыташ логалеш.
Туге гынат
тудо вуйым ок саке, жапым арам ок эртаре, шочмо калыкшылан мом-гынат сайым,
пайдалым ышташ тырша. Чонжым, кумылжым оптимизм шӱлыш волгалтарен шога. Мый
тудын
илыш вижйлына, пеҥгыдылыкшылан куанем да кӧранем. Чӱчкыдынак шарналтем
мылам
алал кумылын полшен шогымыжым. Тудын йолташ кидым шуялтымыжлан верчын мыйын
ятыр
статьям ош тӱняшке лектын, лудшо дек корным муын. А мыняр шергакан книгам
пӧлеклен мылам Ким Кириллович! Чынак шотлен пытараш ок лий.
Ученый-патриотын кумылжо, чонжо могай улмо нерген ик пример моткоч раш
ойла. Шуко ий литературышто да наукышто паша ыштыме жапыште тудо мӧҥгыштыжӧ
пеш чапле
библиотекым поген. Тушто сылнымутан книгажат, мутержат, тӱрлӧ шергакан
справочникшат, энциклопедий сынан изданийжат чынжымак пытыдыме, аклен
моштыдымо. Да теве тиде — нимогай окса дене висаш лийдыме ? поянлыкым Ким
Кириллович шуко ий пашам ыштыме институтшылан — В.М.Васильев лӱмеш МарНИИ-
лан — пӧлеклен. Шоналташ
гын, нине книгам ужалыме кӱшеш шагал огыл оксам кӱсеныш пышташ лиеш ыле. Но
ученый да писатель тидын нерген шонен огыл.
Ким Кириллович мыланна, тудым палыше еҥ-влаклан, шочмо калыкшын шокшо шӱман
патриотшо семын, мемнан элысе калык-влакын келшен илымашышт верч нойыде
кучедалше
еҥ семын лишыл да шерге. Тудын творчествыжым Марий Элыште гына огыл, тыгак
татар
да моло школлаште , Юл ден Урал кундемысе вузлаште тунемыт, шымлымаш саскаж
дене
у деч у тукым шке уш-акылжым пойдара, поро пашалан шӱмаҥеш.
Ким Кириллович Васинын шуко ий мучко тыршымыжым кӱкшын аклыме. Тудо — Марий
Элын
калык писательже да республикысе наукын заслуженный деятельже, РМЭ
государстыенный премийын лауреатше, Йошкар-Олан почетный гражданинже. Марий
калыкын данле
эргыжым "Знак Почета" орден да РСФСР Верховный Совет Президиумын Почетный
грамотшо дене наградитлыме. Филологий наука кандидат лӱмым тудо
диссертацийым возымо да аралыме деч поснак — шуко ий почела шуктен толмо
суапле пашашж дене — сулен.
Тидым серымем годым теве мом шоналтен колтышым. Кодшо ийын Ким Васинын
лишыл
йолташыже, мемнан республикын калык писательже Гариф Ахуновлан Татарстан
Республикысе Наука академийын почетный академикше лӱмым пуымо. А вет Ким
Кирилловичат
тыгай чап лӱмым нумалаш — Марий Эл Республикын почетный академикше лияш —
шукертак кушкын шуын.
Пашат ончыкыжат ушнен толжо, таза, кужу ӱмыран лий, шерге Ким Кириллович!
Тора
гыч кидетым шокшын-шокшын кормыжтем.
Фанис Исламов, Татарстан Республикысе Наука академийын Историй институтшын
кугурак научный пашаеҥже.
Озаҥ ола.



021699
************************************************************************
2—16

Мишши ЮХМА, Чуваш Республикын калык поэтше, Марий Эл Республикысе культурын
заслуженный пашаеҥже.

ШАРНЫМАШ ЭҤЕР

Шарнет мо тый мыйым, пелганде Хырла?
Уэш кӱдыкет ужмо шуын толам,
Коштмек мланде мучко кычалын пиалым
Каяш саман рӱдыш, шӱлышым налын.

Колат мо, чал тумо, оралге йӱкем?
Алан гоч йолгорно ӱжеш воктекет.
... Тунам тыйын кӧргыштӧ, нелын шӱлен,
Укшер пондашан Чодыраводыж илен.

Кушкеш ужар шудо, пеледын, шукем...
Сер ото лоҥгаште кия тукымем.
Хырлан йогын кӧргӧ сем савыртышан,
Эн сылне мурем коденам мый тушан.

Туан йолташ-влак, улыда-иледа?!
Жап покшым парчат тӱкен огыл тендам.
Лач мый шоҥгемам — ӱпыш покшым возеш,
Саҥгаш толкын кадыр гай куптыр кодеш.

Шӱм-чон шке пеленже кыртмен арала
Чодырам, олык лапым, лыжга куэрлам,
Йоча шарнымаш-влак, эн ныжыл, кечан,
Тачат кава кӱкшыт гыч мыйым ончат.

Тек сер ожсо дечын изиш лапкарак,
Да ялын сын-кунжо изиш весырак,
Да уло вашталтыш пелганде Хырлан

(Я ойго шижмаш деч ок вашке тырлаш?)
Шем курныж тугак тумо укшыш шинчеш,
Тугак сескемалтше памашын шинча.

Хырла, йогынетым лыжган пӱтырен,
Йӱдвошт, нойыде, кертынат кутырен
Тунам, лийын жап... Кызыт шыпак улат,
Йӱдемын тыматле ончалтыш тулат.

От вашке тораш, пӱрымашым эртен.
Могай лийын нугыдо йогын пӧрдем!
Хырла, поро корным уэш тыланен,
Йӱкетым жап лончо гыч пу мыланем!

ОШ ОЛМАПУ

Ах, олмапу, ошым чийыше ӱдыр,
(Кӧ сад оролым тоштеш титаклаш?!)
Мый чонешем куштенам тыйым, шӱдыр,
Поро саскам шыже кечын тамлаш.

Ош олмапу — марлан кайыше ӱдыр...
(Ок лий сынет дечын сылне омат!)
Тыйым чонеш куштенам тулык йӱдым...
Ош олмапу, молан кочо олмат?..

Ош олмапу — мӱндырч кончышо шӱдыр,
Вес кавапомышто таче улат.
Мый кызытат тыйын волгыдо кӱдынь,
Шошо тӱняште илем кызытат.

ПОРЫЛЫК НЕРГЕН МУТ

Осал ден сайлан ок келше ик лӱм.
Сай имне почеш лектеш йӱын кӱтӱ.

Пайремыште ожно мурен поро калык:
"Ошмаже кодеш — вӱдшӧ кошка гын".

Тамак ыжал огыл, лийже чондай!
Айдеме кая гын, кышажым кода.

Паша ден шомак лийышт поро деч поро!
Мыят тыланда моло погым ом кодо.

Лач порылык лӱм мыланна илыш тӱҥ,
Сай имне почеш темеш йӱын кӱтӱ.

* * *

Ончем, кузе кӱшычын-кӱшычын
Ош лум мланде ваке велеш.
Ок керт юзо кончышым ӱштылын
Ни пагыт, ни йӱштӧ мардеж.

Лиеш шем чия йомшо, койдымо,
Поран мӱндырч йӱкым конда:
"Лийза порым кучышо, волгыдо,
Чон дене ош лум гай яндар".

* * *

Мом сера кеҥеж эрдене
Сото писте лышташеш
Кечыйолын тулжо дене?
— Шуын жап тӱредашет!

Тоштыеҥын ойлымаште
Шӧртньӧ том ӱдалме лук.
Но уке лышташ копаште
Кажне йодышлан вашмут.

Нурышто, жап толмо семын,
Тылзе ластык, йӱштӧ лум...
Ончалат каваш кастене —
Мом от шоно, мом от луд:

Ош волгенчыже мо корно?
Мӱндыр тулжо мо тамга?
Шӱдырыштӧ илыш поро?
Тылзыште еҥ ӱмылка?

Илена пӱртӱс лоҥгаште,
Ош тамга — суртпечына,
Кӱшнӧ — пурымаш оҥаште
Толмо-кайыме корнына.

* * *

Пиалын лач чын гычын алже
Лектеш памашла шыргыктен.
Шоя мутын рожын ужгаже
Шӱм-чоным ок керт ырыктен.

Шоян вожшо-вондыжо шуко,
Саскаже — шинчат шалана.
Но порылыклан ок пу лукым
Пеленже ласкан иланаш.

Шем ӱмыл пелен шытен лектын,
Пушеҥге нӧлталт огеш шу.
Шоям пеленет ошкылтет гын,
Тӱняште пиалым от му.

Ошма гыч чоҥат модыш пӧртым,
Мо негыздыме — ик татлан.
Пиал, шоя кече йыр пӧрдын,
Кертеш тӱзланен лач жаплан.

* * *

Уке нигӧ
ава деч шерге ош тӱняште.
Авай, молан ончалтышет шинчавӱдан?
Каваште унчыли кечалтын тылзе лаштык —
Лиеш арня йӱран да шем йӱдан.

Молан шкежат шижам у шӱлык толмым,
Ачамым шарналтем да... Висла сер
Салтаклан лие кийыме олмо.
...Ал шӱдыран шӱгар ӱмбалне кызыт эр.

Авай,
ачай ыш лий тылат эҥертыш.
Чот самырыкым нале шучко сар
Пеледыш тылзын. Тулык кодшо пӧртыш
Ныл ий гыч тольо эн ойган увер-аҥар.

Пиал: авай, илет тый ош тӱняште.
Ачайым пӧртылтен ок керт нигӧ.
Лиеш мо ойго, каласалза, курымашлык?!
Тек тудым сорлыкла пиал кӧгӧн.

КОК КАЙЫК

Ме коктын — чоҥештыше кайык
Кок велыш: — Чеверын, таҥем!
Тура кечывалын мучашдыме ӱмыл
Налеш йӱштӧ ӧлтыш, ваҥен.

— Чеверын! Чеверын! Чеверын! —
Кодеш пагыт сад шоҥешталт,
Кычалын у верым, вес укшым,
Чонем ала-куш чоҥешта.

Ме коктын — чоҥештыше кайык
Ош кечын ош корныж почеш.
Ме самырык онал — ший пагыт
Каваште капкажым почеш.

Кузе тыге лекте? Кок велыш
Лупша илыш рӱдын мардеж.
Чот нойымо кумыл, ондалчык
Мемнан чонна дене модеш?

Айда кече шичмет тӱняшке
Пырля чоҥештен шуына.
Мучашдыме шыже каваште
Куаным уэш муына.

Чувашла гыч Валентина ИЗИЛЯНОВА кусарен.



021799
************************************************************************
2—17

Саламлена!
Драматург К.Коршуновлан — 70 ий

Константин Максимович Коршунов Шернур районысо Кӱчыкэҥер ялеш 1929 ий 14
мартыште шочын. Тудын кундем марий литературлан ятыр лӱмлӧ еҥым пуэн. Тиде
— Шабдар
Осып, Йыван Кырля, Ким Васин, Макс Емельянов, Валерий Бердинский да молат.
Кугу Отечественный сар тӱҥалме жаплан тудо латкум ийыш тошкалын. Санкт-
Петербургышто А.Н.Островский лӱмеш театральный институтым тунем лекмекыже,
К.Коршуновлан
куаным, но шукыракше неле-йӧсым ужашыже пернен.
1954 ийыште тудо М. Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драме тетарыш толеш. Сцене
искусствышто кугу сеҥымашке шумыжлан куд талук гыч Марий АССР-ын
заслуженный артистше лӱмым налеш.
Марий драматург-влак дене палыме лиймыже, литератур ден искусствым вияҥдыме
нерген каҥашымашке коштмыжо илыш проблемым келгынрак шымлен ончалаш, шке
вийым сылнымут пашаште терген ончаш тудым кумылаҥдат. Тыгеракын "Илыш
корнышто" пьесе шочеш. Вара Марий драмтеатрыште "Кӱрылтшӧ сем", "Шочмо
мланде", "Кӱдырчан ӱжара",
"Аксар ден Юлавий", "Крныеҥ", "Шӱм парым", "Шарнет, Элиса?"
произведенийлаже почеш спектакль-влак шындалтыт. 1997 ийыштак "Пӱрыдымӧ
пӱрымаш" драмыже ончыкталтын. А Марий самырык театр К.Коршуновынак "Сусыр
пиал" пьесыж почеш спектакльым
тений февральысе репертуарышкыже пуртен.
Константин Коршуновын ятыр возымыжо келге психологиян, лудшын, спектакль
ончаш
толшын чонжым вургыжтарыше, шонкалаш таратыше. Тидлан тудо драме жанрым
эрелан
ойырен налын.
— Тендам, Константин Максимович, шочмо кечыда дене шокшын саламлена! Марий
сылнымутым умбакыже пеледыктышаш верч пашаштыда у сеҥымашым, еш пиалым,
пеҥгыде тазалыкым сугыньдена!
Марий элысе писатель ушем,
"Ончыко" журнал редакций.



021899
************************************************************************
2—18
Марий Эл писатель ушемыште

Январь тылзыште эртыше Марий эл писатель ушем правленийын черетан
заседанийыштыже творческий секций-влакым чумырымо да нунын вуйлатышыштым
пеҥгыдемдыме.

Марий Эл писатель ушем пеленсе творческий секций-влак

ПРОЗО
Алексей Александров — вуйлатыше
Юрий Артамонов
Геннадий Алексеев
Юрий Галютин

ПОЭЗИЙ
Валентин Осипов — вуйлатыше
Валентина Изилянова
Анатолий Тимиркаев
Альбертина Иванова

ДРАМАТУРГИЙ
Вячеслав Абукаев-Эмгак — вуйлатыше
Юрий Байгуза
Геннадий Гордеев
Наталья Кульбаева

КРИТИКЕ ден ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЙ
Аркадий Васинкин — вуйлатыше
Виталий Егоров
Иван Иванов
Раисия Кудрявцева
Софья Чеснокова

ЙОЧА ЛИТЕРАТУР
Василий Крылов — вуйлатыше
Светлана Архипова
Леонид Бурков
Геннадий Сабанцев
Тоня Шакирова

РУШ ПРОЗО
Анатолий Спиридонов— вуйлатыше
Алексей Красноперов
Леонид Васильев


РУШ ПОЭЗИЙ
Геннадий Смирнов — вуйлатыше
Владимир Панов
Алевтина Сагирова

КУРЫКМАРИЙ ПРОЗО ДЕН ПОЭЗИЙ
Иван Горный — вуйлатыше
Михаил Кудряшов
Виталий Петухов
Евграф Поствайкин
Владислав Самойлов

РАЙОНЛАСЕ ЛИТОБÚЕДИНЕНИЙ-ВЛАКЫН
ПАШАШТЛАН ВУЙЫН ШОГЫШО ПИСАТЕЛЬ-ВЛАК

Волжский — Алексей Александров ден Геннадий Смирнов
Звенигово — Валерий Якимов
Курыкмарий — Иван Горный
Куженер — Виталий Петухов
Шернур — Анатолий Мокеев
Советский — Алевтина Сагирова
У Торъял — Геннадий Пирогов
Моко — Юрий Галютин
Оршанке — Григорий Иванов
Медведево — Анатолий Тимиркаев
Параньга — Геннадий Гордеев



021999
************************************************************************
2—19
Унана — Радион Алексеев

Алексеев Радион Сергеевич 1960 ий 29 февральыште Морко районысо Азъял ялеш
шочын. Верысе кыдалаш школым да вара Йошкар-Оласе культпросветучилищым
(кызыт —
культур колледж), Озаҥ оласе культур институтым тунем пытарен. Кызыт Радион
Сергеевич "Марий Эл" телерадиокомпанийыште йӱк режиссерлан тырша. Муро дене
кылым
шукертсек куча. Таче марте кумло утла мурым серен.

ВУЧАЛ, ТАҤЕМ
Мый курык серыште шогем —
Пӱртӱс йырваш моткоч сӧрал,
Лиеш гын кызыт шулдырем,
Каем ыле мый, чоҥештал,
Таҥем ӧндалын йӧраташ.

Кеч ме тораште улына,
Пеш шуко жап эрта ужде,
Садак адак вашлийына —
Ӱжеш чонемже эксыже,
Колат, таҥем, мурем колтем.

Молан шыч кучо тый тунам,
Корнем шыч петыре мылам?
Йӧратымаш деч куржынам,
Шара шинчан ош моторем,
Вучал, таҥем, вашке мием.

А ӱлнӧ ер волгалт шинча,
Воштончышла мужед пуа:
Ужам, ойганыше тӱсет,
Таҥем, окнаш ончен вучет,
Улам мый веле чоныштет.

ПЕЛЕДШЕ СЫЛНЕ ШОШО СЕМЫН
Пеледше сылне шошо семын
Шиждеак эртыш рвезе жап.
Молан шинчат ӧпке ден темын,
Шӱмет ден таче мом шижат?
Куш лийын шыргыж ончалметше,
Ал маке гае чуриет?
Кузе тӱса вара чонеште
Да таче тые мом шонет?

Чынак, тый ыльыч жапше годым
Чевер, йомартле, весела.
А каче-влакше, ыоштыл-модын,
Йыретше пӧрдыныт мӱкшла.
Тый коштыч, "Лач тыгай моторжо
Мыяк уламыс!" маншыла.
Кузе ик рвезын шӱмжӧ коржын,
Ойлаш шонен тылат чыла.

Торжан тый тудым, мыскыл-воштыл,
"Мыламлык отыл!" манынат.
Тыге тый, койышланыл коштын,
Вияш еорнет гыч лектынат.
Тый шкендын пиалет ден модын
Тул кӱдынь пӧрдшӧ лывыла.
Садлан тӱняште шкетын кодыч,
Кугорно ӧрдыж куэла.

Куш лийын шыргыж ончалметше
Ал маке гае чуриет?
Кузе тӱса вара чонетше
Да таче тые мом шонет?



022099
************************************************************************
2—20
Саламлена!

Ӱлыл Качмаш гыч ученый
Н.И.Исанбаевлан — 70 ий

Февраль — ятыр марий писательлан, ученыйлан шергакан, пагалыме тылзе, тунам
нуно
ош тӱняшке толыныт, кӧ ончыч, кӧ варарак. Ик тыгай еҥжылан ме шотлена
журналнан
авторжым, кумдан палыме марий ученый, Марий кугыжаныш университетысе Финн-
угор
йылме-влак кафедрын професоржо Николай Исанбаевич Исанбаевым. Тудо 1929 ий
27
февральыште Пошкырт Элысе Калтаса районын Ӱлыл Качмаш лӱман ялеш тыглай
кресаньык ешеш шочын. Йоча жапше Кугу Отечественный сар жапыште эртенат,
шуко нелейӧсым чытен лекташыже пернен. Туге гынат шым классым тунем лектын
да верысе
школлаште туныктышылан пашам ышташ тӱҥалын, тунамак заочно Краснокам
педучилищыште шинчымашыжым пойдарен. 1948 ийыште Марий пединститутыш пура.
Вуз деч вара,
сайын тунеммыжым шотыш налын, аспирантурыш пураш рекомендацийым пуат. Тыге
1952
ийыште Исанбаев СССР Наука Академийын Языкознаний институтысо финн-угор
йылме-влак сектор пеленсе аспирантурыш пура. Вуйлатышыже академик
Б.А.Серебренников
лиеш. 1956 ийыште "Новые деепричастия в марийском языке" тема дене
диссертацийым
арала, филологий наука кандидат лиеш. Тылеч вара тудым Языкознаний
институтешак
пашам ышташ кодат.
1958 ийыште МарНИИ директор, профессор Н.Т.Пенгитов ожнысо шке студентшым
Йошкар-Олашке ӱжеш. Тыге Николай Исанбаевич МарНИИ-ште йылме секторын
старший научный сотрудникше лиеш. Тыште тудо чыла марий деепричастий-влакым
шымла да марий
диалект-влакым шымлымашке ушна. Тӱҥ вниманийым эрвелмарий наречийлан ойыра.
1961
ийыште "Деепричастия в марийском языке" книгаже савыкталтеш.
Нылле ий утла жапыште ученый морфологий, лексика, фонетика, диалект-влак
дене кылдалтше пеш шуко пашам савыкта. Тылеч посна тудо "Рушла-марла
мутерым"
(Москва, 1966) ыштымаште, тыгак шуко томан "Марий литературым" ыштымаште да
редактироватлымаште тыршен (1990-1998), Европын лингвистический атласшым
ямдылымаште участвоватлен.
1993 ийыште Марий кугыжаныш университет пеленсе докторлык диссертацийым
аралыме
Советыште "Марийско-тюркские языковые контакты" лӱман диссертаций шотеш
возымо
научный докладшым сайын арален да филологий наука доктор лӱмым налын.
"Ончыко" журнал редакций юбилярым шокшын саламла, пеҥгыде тазалыкым,
пашаштыже у
сеҥымашым, оҥай шымлымашым савыкташ тылана.



022199
************************************************************************
2—21
Марла календарь

Калык ойпогым шымлыше

Тудын лӱмжым "Ончыкын" таҥже-влак сайынак пален нальыч: ӱмаште Александр
Ефимович Китиков журналыштына "Марла календарь" лукым вӱдыш. Теният тиде
оҥай страницым ямдылаш кумылан. Теве тыгай, пӱртӱс илышым шымлен возен
шогышо авторланна
тений 28 февральыште 70 ият темеш улмаш. Чапле юбилей!
Могайрак вара илыш-корным эртен Александр Ефимович? Шочын 1929 ийыште
Советский
районысо Якайсола лӱман ялеш. Марий пединститутым тунем лектын. Школыштат
туныктен, просвещений министерствыштат инспектор-методист семын тыршен.
1962-1969 ийлаште радиожурналист лийын... Тылеч вара пӱрымаш В.М.Васильев
лӱмеш марий научно
шымлыше институтыш (МарНИИ-ш) конда да кызытат туштак пашам ышта. Марий
тушто
поянлыкым шымлен, Тарту олаште (Эстоний) диссертацийым арала, филологий
наука
кандидат лӱмым налеш. 1992 ийыште Москвасе Тӱнямбал литературын Ученый
Советыштыже "Пословицы и поговорки финно-угорских народов Поволжья и
Приуралья (сравнительное исследование) тема дене докторский диссертацийым
арала.
Александр Китиков —"Марийская народная загадка", "Марийские народные
приметы" да
моло книганат авторжо. Марий Эл наукын заслуженный деятельже.
Юбилярым уло кумылын шочмо кечыж дене шокшын саламлен, тыге манына:
"Александр
Ефимович, паша шуко, эреак таза, кумылзак лийза, шумо кӱкшыт дене ида
тыплане!
Те мемнан вучымо авторна улыда!"

Эртыше 1998 ийын журналнан латкок номерыштыже ме пӱртӱс илышын да калыкын
илыш
йӱлаштыже улшо ойыртемла дене палдарышна. Шочмо калыкнан акрет жап годымак
шке
шотан календарьже улмо нергенат ойлышна. Тений кушкыл, кайык, янлык, шукш-
копшаҥге полшымо дене кугезе коча-кована-влакын игече могай толшашым, шурно
да
тӱрлӧ саска кузе шочшашым пален шогымышт да моло нергенат каласкалаш
тӱҥалына.

Йӱкын да шке келыштарыме ӱзгарын полшымышт дене игечым палымаш

Айдеме — пӱртӱсын икшывыже, тудын илышыже — пӱртӱсын кидыштыже. Сандене еҥ
пӱртӱс дене ойыраш лийдымын кылдалтын. Тидлан кӧра амызе годсек пӱртӱсыштӧ
улшо
явленийым, кушкылым, тӱжемле илышым тӱткын эскерен да иктешлен, шке почешше
толшо тукымлан шижтарен кодаш манын, палым (приметым) шочыктен. Ик тыгай
йӧнжылан
пылышлан перныше, солнышо йӱкым (акустикым) келыштарен. Теве икмыняр тыгай
палыже: Кӱдырчӧ кужун кӱдырта — йӱр кужун шуйна; Шадырге кӱдырчӧ —
шолемлан; Пӧрвый
кӱдырчӧ сӧзыран шокта — кеҥеж мучко тыгай кӱдырчӧ лиеш, шыман — лыжга;
Первый
кӱдырчӧ кечывалвеч шокта — шокшо кеҥежлан; йӱдвел гыч — юалге, касвел гыч —

йӱран кеҥежлан; Вӱд йӱкшымеке (14 сентябрь) кӱдырта гын — кужу шыжылан;
Чодыра
кожге мура — игече вашталтеш (кеҥежым — йӱр лиеш, телым — лум, поран);
Тошто куэ игече вашталтшашлан мӱгыра; Шалеҥге вичкыж йӱкын кычкыра — йӱрым
йодеш: лышташыште вӱд пытен, манеш; Пӧрткайык-влак совещанийым эртарат
(тӱшкан погынен чогыматат) — игече вашталтеш; Шиште кужун пералта — шошо
кужу лиеш; Куку
Петро кече эртен мура — шыжым лум вашке ок воч; Карш кайык мура — уржа
шуын; Шӱр
турлен шолеш гын — йӱрлан, лумлан; Ончыч вочшо лум пыштыр-пуштыр шокта,
тудо садак шула, шыдыр-шыдыр шокта гын, ок шуло, йӧршешлан возын.
Айдеме палым шочыкташ йӱк (акустике) полшымо дене гына серлаген огыл, лишыл
жапыште игече могай лийшашым, толшашым посна ӱзгар — прибор полшымо дене
ончылгоч
пален налаш тыршен. Нуно могай лийыныт, икмынярыштым этнограф-влак возен
коденыт. Нунын коклаште С.К.Кузнецовын лӱмжым палемдаш кӱлеш. Тудо шкеже —
Малмыж
могыр марий. Озаҥ университетыште тунемын, калык илыш-йӱлам шымлаш
кумылаҥын.
Мастарлыкшым шуара Дерп (кызыт Тарту ола) университетыш миен коштын. Марий
коклаште шымлен коштмыж нерген возымаштыже игечым ончылгоч палдарыше прибор
ик нерген ойла. Возымыжым рушлак, вашталтыде пуэна.
"...Еще в гимназические годы я познакомился с марийцем Ельмуровым. Многие,
особенно русские, считали его колдуном, потому что он мастерски
предсказывал погоду. К нему ездили издали и во весь Малмыжский уезд среди
черемисов было только 2
таких предсказателя. Меня он не таился и говорил, что свои предсказания он
основывал на наблюдениях облаков, смотрел — выпала ли роса. Обращал особое
внимание
на поведение домашних животных и птиц, но больше всего доверял особому
прибору,
устроенному под навесом на столбе. А на столбе я уже давно заметил ряд
зарубок,
довольно аккуратно сделанных ножом. Над зарубками вбит был в столб тонкий,
до 1
1.2 вершков длины дубовый колышек с закругленным концом, вокруг которого
шла нарезка и с расщепом у края. К этой нарезке на скрученном вдвое и
продетом в расщеп конским волосе привязан был близкий по форме к дубу кусок
вязовой гнилушки.
В сухом виде гнилушка очень легковесна, и сокращающийся от сухости нижний
волос
подтягивает ее кверху. Но по мере того, как влага начинает появляться в
воздухе,
гнилушка пропитывается сыростью и вытягивает вниз влажный волос. И чем
сильнее
влажность, тем тяжелее становится гнилушка и тем ниже она спускается.
Прибор этот Ельиуров устроил еще в молодых сравнительно годах, и служил он
не
один десяток лет. Он помнит, что 35 лет назад были страшные засухи и выше
сделанные в этот год зарубки у Ельмурова не было пометок. По поводу самой
нижней
зарубки относится к тому году, когда после страшной снежной зимы Вятка
разразилась до такой степени, что из его пчельника, стоящих на крутой
пригорке над лугами сделался остров и в деревню ему по лесу приходилось
ехать на лодке. Летом
около Ильинки прошли сильные дожди, река поднялась и сгубил сено, осеню
снова
был паводок, и река вышла из берегов.
У меня разгорались глаза на этот прибор, я упросил сделать такой же. Но я
укрепил его на ветру и прибор давал странные показания..."
Мыят, калык ойпого материалым поген коштшемла, тыгай "конструктор"-влак
дене
вашлийынам. Иктыжым 1980 ийыште Килемар районысо Арде селаште верештынам.
Тиде
Иголкин Сергей Егорович ыле. Тудо шкеже 1912 ийыште шочын, ятыр ий "1 Май"
колхозын председательже лийын. Сай шурнылектышым налаш тыршен, калык палым
шуко чумырен да ик тыгай приборым ыштен. Кукшо лӱмегож укшым налын, леведыш
йымаке пырдыжыш пудален. Йӱр толшашлан лӱмегож воштыр мучаш кӱш нӧлталтеш.
Тушан пырдыжеш
палым ышта. Ояр игече лийшашлан воштыр мучаш ӱлыкыла лывырген вола.
Шекланыше
адак тушан палым ышта. Тыге лӱмегож уа, воштыр шке шотан приборыш савырна.
Тыгай
йӧн дене пайдаланышым марий кундемыште шуко ужаш лиеш. Поснак сонарзе,
колызо,
чодыра ончышо-влак дене.
Пӱртӱс лоҥгаште коштшо-влак тыгай приборым пӱгыльмӧ полшымо дене
келыштарат.
Кукшо пӱнчӧ пӱгыльмым налыт, леваш йымаке, кукшо верыш, вераҥдат. Кукшо
игече
лийшашлан пӱгыльмӧ чот почылтеш, лывыргылан — чумырга, петыралтеш.
Пӱгыльмын
йылмышкыже олымым пижыкташ гын, игечын кузе вашталт шогымыжо графический
сӱретлалтеш. Тидым жапын-жапын эскерен веле шого.
Эше ик тыгай "конструкторым" Угарман велне улшо Кугу Юронга ялыште
вашлийынам.
Тудын дене Винокуров Семен Андреевич палдарыш. Приборжо тыглай дечат
тыглай. Кок
пу пашкарым налме. Нуно коктынат ик нелытан улыт (20,30 х 20,30 г.). Иктыже
—
тумо, весыже — писте. Нуным ваш ушен, тӧр шупшын шогымо вер гыч рожым
ыштен,
пырдыжеш пеҥгыдемдыме. Игече лывырге лийшашлан писте падыраш вӱдыжгым
утларак
шупшеш, сандене нелытше дене ӱлыкыла вола ( мучаштыже палым ыштыман), кукшо
игечылан — кӱшкыла нӧлталтеш (палым ыштыман). Тумо падырашыже южышто улшо
вӱдыжгыжым йӧршешат ок шупш, манаш лиеш. Тыгак ты прибор шушаш жапыште
могай игече лийшашым палдара.
Шуко шоҥгын каласкалымыж гыч пале: ожнырак шурным агунеш коштымо да
идымыште
шиймышт годым лишне улшо таве вара але таве меҥге воктен кырыме меҥге вуеш
мардеж орвам (вакшым олдырчым) пижыктеныт. Тудо йӱкшӧ дене (пӧрдшӧ
пропеллер шулдыржо дене) игече вашталтшашым палдарен. А пижыктыме мочылаже
мардеж вийым ончыктен. Мутат уке, тиде мардеж вакш пӧрдшӧ лийын, сандене
мардеж могай велым пуымымат шижтарен. Садыге кинде куштышылан лектын ончаш,
эскерен шогаш гына кӱлын.
Тыгай ӱзгаржым тоштыеҥ йоло манын.
Игече могай лийшашым тӱрлӧ жаплан (сроклан) ончылгоч пален кертыныт. Тидлан
кушкыл илышым, кайык ден янлык койышым шекланен моштымышт кугезыланна
моткоч полшеныт. Тидын нерген "Марла календарьын" шушаш страницылаштыже
каласкалаш тӱҥалына.
Александр КИТИКОВ, филологий наука доктор.



022299
************************************************************************
2—22

У книгам лончылена

СЫЛНЫН ОЙЛАШ ТУНЫКТА

Сылнын, моторын ойлышо еҥым эре колыштмет гына шуэш, нигунамат шерет ок
тем.
Сӧралын кутырен моштымыжо чонешет логалеш, кумылетым савыра, илыш чын
нерген
утыр келгын шонкалаш сымыстара, ӱшаным луктеш, кӧргӧ вийым, акылым ешараш
полша.
Йылме мастарын кажне ойжо чаткан, йытыран чоҥалтын, нимо уто уке. Ик
шонымаш гыч
весе, мундырам рончымо семын, кӱрылтдымын лектын шога, ойым келшышын
вияҥда. Вет
арамланак огыл устан кутырышо еҥым шомакын юзыжо маныт.
Чаплын кутырен моштышо еҥ-влакын илыш суапышт, юзо вийышт нерген филологий
наука
доктор, Н.К.Крупская лӱмеш Марий педагогический институтын профессоржо
А.Т.Липатовын "Основы риторики" лӱман книгаштыже * ӱшандарен, раш ойлалтеш.
Кӱлешан шымлыме пашан шочмыжат оҥай. Шуко палыше шанчыеҥ ятыр жап Марий
кугыжаныш университетыште студент-влаклан кутырымо йылмын ямжым,
сылнылыкшым палаш туныктен, кажне мутшым чын кучылташ кумылаҥден шоген.
Пытартыш жапыште Марий педагогический институтышто рвезе тукымым кутырымо
поянлык дене палдарен шога. Марий
Элыштат пошкудо калык-влак илыме мландыштат чӱчкыдын лиеш, йылмын вийже
нерген
каласкала, поро каҥашым пуа.

* Липатов А.Т. Основы риторики. — Йошкар-Ола. 1998. 87 с.

Тыге лым лийде калык коклаште пеш кӱлешан пашам эртарыме кокла гычак оҥай
шымлымаш возалтын. А.Т.Липатовын книгажым тӱткын лудын лекмеке, тудын тӱҥ
ойыртемалтше сынжым палемдаш лиеш: шымлымаш кумда иктешлыме шотан, шуко
йодышым тарватыше,
чынжымак, моторын кутыраш таратыше. Авторын возымо йылмыжат самырык
тукымлан
келшыше, куштылго, раш.
Книган чоҥалтмыже чатка, каласыме шонымаш-влак чак кылдалтыныт, икте-
весыштым
утларак тӱзаташ полшат. Теве "Риторика нерген кутырымаш" тӱҥалтыш ужашыште
ямлын
вычыматен моштымо усталыкын пеш шукертсекак вияҥ толмыжым негызлен
рашемдыме. Эн
ончыч акрет годсо Грецийыште мут мастар-влакын вий-куатыштым, сылнын ойлымо
ойыртемыштым почын пуымо.
Шымлыше тыгак акрет Римысе уста кутырызо-влакын юзо вийышт нергенат мутым
луктын. Чапым налше Цицеронын, Квинтилианын сылнын мутланен кертмышт нерген
возымо,
ученый нунын усталык куатыштым тӱрлӧ могырым почын ончыкта.
Российысе тыгай уста еҥ-влакынат кажне ойым тӱзатен моштымышт нергенат ятыр
шомакым каласыме. Нунын коклаште поснак Феофан Прокоповичын кугу суапшым
палемдыме. Сӧралын кутыраш туныктымо шотышто ятыр пайдале каҥашым пуышо
"Духовный регламент" лӱман пашажым кӱкшын аклыме.
Руш наукын ачаже В.М.ЛОмоносовын кутырымо куатым вияҥден колтымаште
ойыртемалтше
надырым ыштымыж нерген ятыр ӱшандарыше ойым каласыме. Тудын пашажым
Н.Г.Курганов, М.М.Сперанский, Н.Ф.Кошанский, К.П.Зеленецкий, А.Ф.Мерзляков
да молат умбаке шуеныт. Кажныжын шкешотан йылме усталыкшым рашемдыме шот
дене ятыр шымлыме
ойым шергалме. Мастар кутырызо-влакын сылнын ойлымо ямыштым почаш тыршыме.
Российысе судышто, армийыште, черкыште ойыртемалтше, тӱрлӧ шӧрынан
лончылымыж
годым ятыр иктешлыше шомакым каласен.
ХИХ курымышто Российысе университетлаште самырык тукымлан шинчымашым
пуымышт годым чапым налше наукын патырышт келгын, ӱшандарен ойлен моштеныт,
кажне рвезыеҥын чоныштыжо шулдыраҥше кумылым тӱзатеныт, кожмак койышым
вияҥденыт. Т.Н.Грановскийын, В.О.Ключевскийын, Д.И.Менделеевын,
А.Н.Северцевын, И.М.Сеченовын,
К.А.Тимирязевын да моло кугу ученый-влакын шӱм йӱлен кутырымыштым рвезе
калык
тӱткын колыштын, у деч уым пален налын.
А.Т.Липатовын возымыжо кугу школласе марий туныктышо-влакланат пайдале,
йылме
мастарлыкыштым пойдарен толаш полшышо. Лач тыште шымлышын возымыжын
кӱлешлыкше.
"Основы риторики" книгасе "Мутын кылжым тарватыза" ужашат ятыр кӱлешан ой-
каҥаш
дене шыҥдаралтын. Нунын кокла гыч икмыняржым ончыкташат уто огыл. Устан
мутланен
моштышо еҥ кажне гана шке ойжым ойыртемалтын, у сылнымут чиям кучылтын,
моштен
чоҥа. Сандене ойлымо годым ончылгочак пеш тӱткын шоналтыман, висыман. Яра
муторгаж, вишкыдын, пеш кукшын каласыме ынже лий. Кажне ой шке ӱшандарыше
вийже, негызлыме тӱсшӧ дене куатан. Мутланыме годым кутырышо да колыштшо
коклаште
"кӱвар", кыр, умылымаш лиеш гын, кажныже куаным шижеш, кумылжо пеледеш.
Кутырымо
деч ончыч мо нерген ойлышашетым тӱрыс шоналтен лекман. Адакшым кузе
йомаклаш
кӱлмым мондыман огыл. Южо еҥ иканаште шуко йодышым тарвата, иктыжымат кӱлеш
семын тӱрысын, келгын рашемден ок сеҥе. Пуйто ойлышо куржеш, ойлымаштыже
ӱшандарыше вий ок сите.
Йылдыртатен колтымашын мучашыже келшыше, шотан лийшаш. "Тыге ынде ойлымемым
кошартем", "Тидын дене чыла" манмат мутланымашым огыт тӱзате. Иктешлыме,
кошартыме
ой-влак поснак шке кӧргӧ куатышт да сылнылыкышт дене ойыртемалтыт гын,
колыштшо
еҥын ушешыже шуко жаплан сай шарнымашым кодат.
Памаш вӱдын шыргыктен йогымыж семын ойлышын ойыштыжо шулдыран мутым шагал
огыл
вашлият. Нуно мутланышын шонымашыжым палынак келгемдаш да сӧрастараш
полшат.
А.Т.Липатовын пашаштыже моторын, кумылым савырен кутырышын ойлымыжым пелед
шогалше олык дене таҥастарыме. Кечан чевер аланыште кажне чечен пеледышын
шинчам
куандарыше шке тӱсшӧ, шке ямже уло. Тыгай еҥын ойлымыжо шӱметым куандара,
чонетым ласкаҥда. А сындымын, шапалгын ойлышо еҥын мутланымыже гын тӱрлӧ
шӱкшудо дене пошышо сӧремым гына шарныкта. Тыгай йылморгажын мутланымаштыже
нимогай у шонымашымат от шиж, кумылат вола.
Шанчыеҥын шымлымаштыже "Шонымаш ден мутын келшен толмышт" ужашат лӧза,
оҥай, лудаш сымыстарыше. Мут мастар, кугу чапым налше шымлыше-влакын
ойыштлан эҥертен,
Александр Тихонович устан кутырымо шотышто шке шонымашыжым вияҥден толын.
Теве
автор чын да яндарын ойлымо нерген йодышым тарватен да ӱшандарыше вашмутым
пуэн.
Пунчежан, товаҥден лодымандымын йӧрдымӧ улмыжым савыкталтше шапалге ой-влак
дене
рашемден кодымо. Кутырымашын рашлыкше шотыштат шагал огыл кӱлеш мутым
каласыме.
Йылмын куатше, моторлыкшо верч тыршыше кутырызо тӱрлӧ сылнештарыме йӧнымат
кучылташ огеш мондо. Теве синоним, антоним, метафора, олицетворений,
эпитет, таҥастарымаш, гипербола, литота, метонимий да моло сылнылыкат
ойлымым утларак келшышым, кумылым савырышым ышташ полшат. А.Т.Липатов
"Основы риторики" книгаштыже
кажне сылнештарыме йӧнжын ямжым, кӱлешлыкшым рашемда, тидын годым руш
сылнымутлан кумдан эҥерта. Марий сылнымут гычат икмыняр келшыше ойым
кучылташ ыле. Мутлан, С.Чавайнын, М.Шкетанын, О.Шабдарын да молынат
возымаштышт виян сылнымут йӧн
ятыр.
Калык ончылно йытыран вычыматен колташ куштылго паша огыл. Келшыше йӱкат,
раш
ойлымат, шкем кучен моштымат кӱлыт. Лач тидын нерген "Александр Македонский
герой, но молан пӱкеным шалаташ?" разделыште ятыр кӱлешан мутым лукмо.
Автор юзо
вий дене кутырен моштышо-влакын кугу усталыкышт нерген шуко оҥай ойым
чоҥен. Самырык тукымлан тидым палаш да шотыш налаш пайдале.
Чаплын, шарналт кодшын ойлен мошташ манын, кумылан еҥ-влак нойыде пашам
ыштат.
Тыгай суап нерген "Тиде докладлан мый ӱмырем мучко ямдылалтынам" ужашыште
ойлалтеш. Ученыйын поро каҥашыже-влак кушкын толшо, шинчымашым погышо
самырык кашаклан поснак кӱлешан улыт. Автор эн тӱҥалтыш план, книга дене
пашам ыштыме, ойлымын радамже да моло шотыштат ятыр серыпле ойым тӱзатен.
Ик кугу верым "Моторын кутырен моштымо нерген шонымаш-влак" ужаш налын
шога. Уло
тӱнямбалне палыме ученый, писатель-влакын шулдыран ойыштым чумырымо. Нуно
чинче
падыраш гае шергакан улыт. Лӱмлӧ марий ученый, сылнымут мастар-влакын
келшыше
ойыштымат кучылташ лиеш ыле. Мутлан, В.М.Васильевын, Н.Т.Пенгитовын,
С.Г.Чавайнын, М.Казаковын, В.Колумбын да молынат ойышт виян, шочмо йылмын
шкешотан поянлыкшым да сылнылыкшым тунемаш кумылаҥдыше улыт. "Основы
риторики" книгам угыч
савыктен лукмо годым авторлан тыгай поро кумылнам шотыш налаш уто огыл.
Шымлышын пашаштыже тымарте савыкталт лекше шуко книгам ончыктымо, темлыме.
Кажне
еҥ эн келшыше шымлымашым ойырен налын кертеш. Марий лудшым шотыш налын,
профессор Е.Н.Мустаевын 1982 ийыште савыкталтше "Устан лудаш да ойлаш
туныктымо паша"
книгаланат эҥерташ лиеш.
Пытартыш жапыште самырык-влак шке кумылын "Риторикын негызшым" тунемаш
тӱҥалыт.
Рвезе калыклан полшымо шот дене тунемме тема-влак радамым ончыктымо. Ученый
туныктышын пашажым куштылемдаш полшен.
Книга "Кӱчык орфоэпий словарь" дене мучашлалтеш. Ударенийым чын шындыме да
лудмо
шот дене чӱчкыдын вашлиялтше шуко мут ончыкталтын.
А.Т.Липатов "Основы риторики" у шымлымашыж дене пеш кӱлешан, суапле пашам
ыштен.
Тиде книгалан эҥертен, марий туныктышо-влакат самырык тукымын ойлымо
усталыкшым
утларак вияҥдаш тӱҥалыт манын ӱшаныме шуэш. Кажне школышто шочмо йылме дене
моторын, сылнын ойлаш туныктымо кружокымат чумыраш келшен толеш. Тыге
ышташ, марий
йылмын поянлыкшылан да лывыргылыкшылан эҥертен, чынжымак, сӧралын
кутыралтен
колташ илыш шкежак йодеш. Тиде шотыштат А.Т.Липатовын книгаже порым, суапым
ыштен кертеш.
ИВАН С.ИВАНОВ, филологий наука кандидат, профессор.



022399
************************************************************************
2—23
ВУЙЛЫМАШ
3 Чытен огыл мурыде. Поэт, киноартист Йыван Кырлян шочмыжлан 90 ий темме
вашеш.
14 Кӱчыкын южо авторна нерген.
ПОЭЗИЙ
15 А.С.ПУШКИН. Евгений Онегин. Почеламут дене возымо роман. Кокымшо, кумшо
глава-влак.
ЛУДЫШ
34 Марий ял илышым сӱретлыме. А.Мурзашев дене вашмутланымаш.
39 А.МУРЗАШЕВ. Тӧлдӧ. Роман. (Тӱҥалтыш.)
105 И.РЕЧКИН. Инженер. Журналист. Фотомастар. Фотожурналист В.Кузьминых да
фотожо-влак.
ПОЭЗИЙ
112 Г.МАТЮКОВСКИЙ. "Тыге, пура муро мардежше нерген...". "Чынак, Шочмем
верла
нерген возаш...". "Ну мо, а Ялта — тиде Ялтак...". Почеламут-влак.
116 В.КРЫЛОВ. Изи пӱкшын томжо. А.Большаков нерген корно шомак.
116 А.БОЛЬШАКОВ. Тыгае элем. Ялем. Кужу урем. Пӱкшерем. Почеламут-влак.
117 ЗОЯ ВИСВИС. "Ош ломбо пелен ошемеш чуриет...". "Пелештет: телыжат пуйто
шошо...". "Куршем озала лыж ӧндалын...". Почеламут-влак.
119 МАРИЯ КАРПОВА. Ош куэ. "Эх, йӧратымаш...". "Пушеҥгыште пӱкш кеча...".
"Кӧ
ӧндалын-шупшалын...". Почеламут-влак.
119 Г.СИДОРОВА. Йӧратымаш торжалыкым ок пале. Мут сескемын ямже. Почеламут-
влак.
ЛӰМГЕЧЕ
121 Г.ЗАЙНИЕВ. Патырлык корно. Поэт В.Рожкинын илыш йыжыҥлаже.
143 Саламлена! Ӱлыл Качмаш гыч ученый. Н.И.Исанбаевлан 3 70 ий.
144 Ф.ИСЛАМОВ. Келшымаш мурызо. К.Васинлан — 75 ий.
149 И.КАРАЕВ. Туныктышем, йолташем. А.Юзыкайнын шочмыжлан — 70 ий.
157 Саламлена! Драматург К.Коршуновлан — 70 ий.
ШОЧМО МЛАНДЕ
158 В.ЮШКОВ. Шале эҥер серыште, Кораксола ялыште. Шарнымаш. (Мучаш.)
МАРЛА КАЛЕНДАРЬ
170 Калык ойпогым шымлыше.
171 А.КИТИКОВ. Йӱкын да шке келыштарыме ӱзгарын полшымышт дене игечым
палымаш.
ЛУДЫШ
174 В.ФИЛИППОВ. Трезор. Ойлымаш.
КРИТИКЕ
179 И.С.ИВАНОВ. Сылнын ойлаш туныкта.
183 Марий Эл писатель ушемыште.
ПИСАТЕЛЬ ИЛЫШ ГЫЧ
МАНЕШ-МАНЕШ
185 Ю.АРТАМОНОВ. Ӱшым — ӱш денак.
187 А.ФИЛИППОВ. Моктен йодеш. Кум теҥге гыч яшлыкышкат погынен. Марий Хо-Ши-
Мин.
188 В.КОНЫШЕВ. Эх,Семонжат...
192 Унана — Р.Алексеев да тудын мурыжо-влак.
Номерыште В.Кузьминыхын да автор-влакын фотоштым кучылтмо.

Индекс 73294

Содержание
Родился петь он песню. К 90-летию поэта, киноартиста Йывана Кырли.
Коротко о наших авторах.
Поэзия
А.С.ПУШКИН. Евгений Онегин. Роман в стихах. Вторая, третья главы.
Проза
О жизни марийской деревни. Интервью с писателем А.Мурзашевым.
А.МУРЗАШЕВ. Тюльди. Роман. (Начало.)
И.РЕЧКИН. Инженер. Журналист. Фотомастер. О творчестве фотохудожника
В.Кузьминых.
Поэзия
Г.МАТЮКОВСКИЙ. А.БОЛЬШАКОВ. З.ВИСВИС. М.КАРПОВА. Г.СИДОРОВА. Стихи.
Наш календарь
Г.ЗАЙНИЕВ. Славный путь. О жизни и творчестве поэта В.Рожкина.
Ученый из Нижнего Качмаша. 70 лет — ученому-языковеду Н.И.Исанбаеву.
Ф.ИСЛАМОВ. Певец дружбы. К 75-летию писателя К.Васина.
И.КАРАЕВ. Мой учитель, товарищ. К 70-летию писателя А.Юзыкайна.
Поздравляем. Драматургу К.Коршунову — 70 лет.
Родная земля
В.ЮШКОВ. Жизнь в труде и борьбе. Очерк. (Окончание.)
Марийский календарь
Ученый-фольклорист А.Китиков.
А.КИТИКОВ.
Проза
В.ФИЛИППОВ. Трезор. Рассказ.
Критика
И.С.ИВАНОВ. Учит говорить образно. О новой книге А.Липатова "Основы
риторики".
В Союзе писателей Республики Марий Эл.
Байки из жизни писателей
Ю.АРТАМОНОВ. А.ФИЛИППОВ. В.КОНЫШЕВ. Рассказы.
Гость журнала — самодеятельный композитор Р.Алексеев.
В номере использованы фотографии В.Кузьминых и наших авторов.
"Ончыко", 1999, ¹ 2, 1—192 стр.



030299
************************************************************************
Икшывылан

Василий Крылов

КУЗЕ ЧЫТА?

Зоопаркышке миен,
Митя йӧршын
Ӧрмалген:
-- Ой, авай,
Ончал-ончал,
Шоҥшыжо
Кузе чыта?
Тупышто
Мыняр укол?!
А магырымым
Йӧршеш от кол...

ОНЧАШ ГЫН...
Кӱшкӧ-кӱшкӧ
Кӱзынем,
Кӱшыч-кӱшыч
Ончынем.
Колынам,
Ончаш оҥай:
Ял гын,
Шахматный оҥа,
А пӧртемже -Шырпе ате,
Вер гыч тудым
От тарвате...
Ӱлычат
Ончаш оҥай:
Самолетшо -Турня гай.

ӰП
-- Ӱп кужемын,
Нал тӱредын,-Парикмахерлан ойлем,-Ом ондале,
Чылт копна гай,
Тидым шкеже сай палем.
Чыштыр-чоштыр,
Чыштыр-чоштыр
Садет вуйым тӱредеш.
-- Раз шӱдет гын,
Мый "шудетым"
Ятырак кӱрам,-- манеш.

КӦН МОГАЕ ТӰКӦ
Тӱкыжӧ чолга таган
Кадыргалын таган гай.

Ӱшкыжын гын -- кок тоя,
Пикшла кок велке торла.

Моктанен кертеш каза -Пӱгӧ гай коеш, таза.

А ушкалын гын, товат,
Чылт кӧршӧк кучем -- ухват.

Шордо яра огеш кошт,
Вуйышто пушеҥге вож...

Кажнын уло тыгай тӱкӧ -Нуным лучо ида тӱкӧ!

МО ЛЕКТЫН?
Нӧнчылен у пластилиным,
Чумыртышым чулым имньым.
Ужын мыйын талантем,
Ончыч авам мокталтен:
-- Тиде урлык шем ушкал
Шӧрым ок пу дыр шагал...
-- Сайын лектын тыйын пӱчӧ,
Ой, могае тудо писе!-Шонымаш вет толын вуйыш,
Кувавамже акым пуыш.
-- Мемнан шорык гай коеш,-Шӱжаремже ышталеш.
-- Тиде чапле урлык пий,-Мане шольым, чылдырий.
Мыланем кодеш шонаш:
Кудыланже ӱшанаш?..

КЫЗЫТЕШ ИЗИ ИЙГОТШО
Сану -- мыйын палымем,
Тудын дечын палынем:
-- Лийынат мыняр ияш?
Мыланем вашеште раш!
Изи рвезе пеш чолга.
Ойлымыжо мом шога:
-- Мыланем вашке куд ий,
Кызытеш,-- манеш,-- кум ий.

ВОЖГЕ ЛЕКТЕШ
Шӱвылвӱдым кӧргыш нелын,
Шӱлалталын келгын-келгын,
Изи Кимже ик эрден
Аваж деке эҥертен:
-- Луктын пу,-- нюслен уэш,-Кешырым кочмем шуэш...
Но аван пашаже шуко,
Тышке-тушко огеш шукто.
Вашештен: -- Пакчашке лек
Да йыраҥ гыч шкеак лук.
-- Тӧченам,-- ойлен вашеш,-Кешырже вожге лектеш.

КОЖ
Кож
гыж-гож
Гыж-гож, гыж-гож,
Садыгак кок век ок кошт,
Мардежат огеш лек вошт,
Огеш ӱштыл йышт да йошт.
Йышт да йошт, йышт да йошт:
Ӱлнӧ
тудын
келге
вож!



030699
************************************************************************
3—06

Владимир СМИРНОВ

"Шуша"

Мардеж кушеч пуалмым шижын
Кертеш эн ончычын — "шуша".
Огеш воч шӱртӧ лоҥыш пижын:
Пурлаш? Шолаш?.. — садак чоша.

Чоша туткар, эҥгек гыч писын,
Йӧн лекше шелшышке тӧрга.
Ит шоно, пӧрылтеш ман кӱсын:
Окса мешакыштыж — шӧрга.

Ӱяк-мӱяк шыма шомакым
Мошта пуракла тӱргыктен.
Шке верч муэш вес еҥ окмакым,
Кертеш иялан сукалтен.

Тудлан кӱлеш айдем улат гын,
Шке юмыжлан шотлен мошта...
Кертеш шеҥгеч оптен — тидат чын:
Шочмет-кушмет — чыла шӱкта.

Ӧрат: "шуша" могай айдеме?
Шолаш-пурлаш лоҥгалт тӧча!
Она когарге гын "тул" дене,
Тыгай шӱкшак йырваш поша...

Ошкыл

Ужам:
Тӱргоч висен, кужун тошкалын,
(Огеш ончал йӧршеш нигӧм)
Эрта кугу начальник шкетын,
"Салам" шомак олмеш — кӧгӧн.

Шижам:
Ок умыло вет еҥ шомакым —
Коршаҥге кид шке век шупшеш.
Нӱжеш (ок вожыл мо?) шоякым:
Илаш тунемын еҥ кӱшеш.

Палем:
Омат ӱшане, ом ӱчаше:
Ок шыте сеҥымаш саска.
Нӧлталтын пуйто нер кавашке —
Жап толын, вуйжымат сака.

Ойлем:
Огеш кӱл аршын кап ӱмбачын
Кужун тошкалын вискалаш:
Чыла ушан айдемын таче
Шке писе ушыжо лийшаш.

Чарка пундаш

Ола. Ик теҥгыллан кок еҥ.
Могае пӱрымаш ушен?..
Молан тышеч иктат ок эрте?
Ала тыгае тиде верже.

Шондашла иктыжын пондаш.
Шона: мом йодын "пелешташ".
Вучен шинча уш налмым весе —
Йӧршеш "ужарге" вет ты рвезе.

Муралтынеже тудо пеш,
А шоҥгын шинчавӱд лектеш:
Пиал — йолташ муалтын огыл...
Чарка пундаште мо гын кодын.

Кужу йолан чарка пундаш.
Ок кӱл мужед ончен шинчаш:
Мыняре кодын "эм" чӱчалтыш?
Кӧлан мучаш? Могай тӱҥалтыш?..

Ик теҥгыллан пермак кок еҥ.
Иктат ок мошто мо шонен:
Возеш гын уш чарка пундашыш,
Огеш воч илыш йогын лачыш.



030799
************************************************************************
3—07
Йоча лудыш

Чоялан чоя лектеш
Пӱртӱс сӱрет

Эрик рвезе гынат, шуко ужшо сонарзе. Пӱртӱс лоҥгаште шкенжым кучаш янлык да
кайык деч тунемеш. Шукерте огыл ик оҥайым каласкалыш:
— Ял воктенсе купан ерыш миен коштым. Эркын, шыман ошкылам. Уто йӱкым
лукташ ом
тошт. Ял деч ятыр торлышым. Тора гычак ер ӱмбалне серысе йожга тӱшка деч
тораштак огыл кок лудым ужылалтышым. Йымен шинчым. Шекланем. Иктыже изирак
чирок, шым
тыгыде игыже уло. Тунар пачката улыт, шукерте огыл муно гыч веле лектыныт.
Весыже, кугурак лудо, суррак тӱсан, рушлаже куяква маналтеш, йырже — куд
игыже. Кенета кок лудо моткоч талын караш тӱҥале. Мый тарваныде эскерем.
Коктынат чарныде
кычкырлат. Йӱк велыш нимучашдымын шекланен ончем.
Мый йожга коклаште шылын шичме рывыжым ужылалтышым. Теве кӧ лудо-влакым
тарватен. Ужат, шылым авызлынеже. Ну-ну, мо лиеш умбакыже? Рывыжын вӱд
велыш йымен
нушмыж семын лудо-влак утыр чот карат. Янлыкет умылыш, ик жаплан чакныш,
йожга
коклаш мӧҥгеш нушкын пурен йомо. Лудо-влакат варгыжмыштым чарнышт. Шып
лийыч.
Кенета, нержым кӱшкӧ ыштен, изирак лудо угыч "туманлаш" тӱҥале. Тудо велыш
ончалын,пушеҥге вуйышто кайык варашым ужылалтышым. Тудыжо изиш лиймек,
верже гыч
тарванен чоҥештен кайыш. Тиде жапыште лудат шым лие. Кенета вес вел гыч
саде рывыжет лишеме, ик метрым эртен, вӱд кайык-влак ӱмюак вурт тӧршташ
ямде.
Шучко паша ынже лий манын, мый шоик шӱшкалтышым. Рывыж, кунел шогалын,
капшым
рӱзалтыш, мыйын велыш "сырен" ончале. Лудо-влак игыштге вӱд покшек ийын
кайышт.
Мыланем таум ыштен, шулдырышт дене ваш пералтен, ларт-ларт-ларт кычкырен,
мыйын
велыш ончальыч.

Шернур поселко. Владислав Конышев§



030899
************************************************************************
3—08
Евгений РОМАНОВ
А те маныда: Ромео...
Мыскара ойлымаш
Пелашыж деке йолташ ватыже-влакын коштмым Засухин чытенак кертын огыл.
Толыт да
пуренат огыт шукто, иктым да весым пургедаш, манеш-манешым колтылаш тӱҥалыт
веле. Тунам Засухин, уло шыдыж дене омсам лупшалын, кочмыверыш каен шинчын.
Но
тыге ыштыме шагалже годым полшен. Омсам петырыме дене ӱдырамаш-влакын
умшаштым
тӱчын кертын огыл, мутланыме йӱкат ок лыплане. Пылышымат парня дене петырен
шинчен ончен. Но тыгеат кужун от чыте. Тунам Засухин кочмывер мучко салтак
семын
кошташ тӱҥалын да семынже ӱдырамаш кашакым шудалын.
Поснак йӧратымаш нерген ойлымышт шыдыжым луктын. Тӱҥалыт икте-весыштлан
вуйым
шияш да чарнен огыт керт. "Пӧръеҥ кызыт пӧръеҥ мо?", "Ожнысо гай озак-влак
омешат огыт кончо", "Кодыныт ала-могай туржалт пытыше йолашан, тӱрлӧ
хронический
черан-влак", "А вот ожно тыгай лийыныт, тугай лийыныт...".
"Да мом тушто ойлаш. Теве, мутлан, Лейла ден Меджнуным, Орфей ден
Эвридикам,
Тристан ден Изольдам налаш..."
"А эше Ромео ден Джульетта. Могай кугу йӧратымаш, шӱм-чон шижмаш!"— солныш
Засухинын пылышыжлан.
Пӧръеҥын але марте шкем кидыште кучен кертме вийже лушкыш, кӧргыштыжӧ пуйто
ала-мо кӱрылтӧ. Янлык ӱмбак тӧршташ шылын шичше тигр семын верже гыч
тарванен, кочмывер гыч куржын лекте.
— Кызытсе пӧръеҥ огеш келше да? — кычкырал колтыш.— А могай кӱлеш? Ромеом
тыланда конден шогалташ да? А кӧ тугай Ромео? Огыда пале. Тугеже мый ойлем.
Тудо тыглай нолнер. Рвезылан улыжат-укежат — лучко ий. Ийготыш шудымо
маҥга.
Мемнан закон почеш гын, эше паспорт деч посна коштеш ыле. А тудо мом
ыштылеш?
Школыш коштеш, шонеда? Уке. Огешат шоналте. Але "Мастар кид" кружокым
йӧратен
шынден? Радиоприемникым пога? Шонеда, мӧҥгыштӧ кугырак-влаклан полшен шога?
Шиш
— тыланда.
Ромео — хулиган. Шкеж гаяк шантрапа-влак дене кредал коштеш. Иктыжым
колымашкат
шуктен. А тудыжо пӱтыремвоч Джульеттыжын изаже лийын. Вот тыланда
качымарий!
Адакшым, Джульеттыжым сайын ужын шукта ала уке, ончычсо йолташыжым,
Розалинам,
тунамак кудалта. От шинче, келшымым чарнен.
Тунеммыже ок шу. Пашамат огеш ыште. А ӱдыр налаш шона. Нимом ойлаш, ушан
йоча.
Шоҥго Монтеккиммытын шӱйышкышт кӱзен шинчын да волаш ок шоно. Нунышт тыгай
алмаштышым ончен-куштымыштлан шкештат ӧкынат.
А Джульеттыже? Тудланже вет эше латныл ият темын огыл, калтак. Пален лийза,
тунам эше акселераций нерген паленат огытыл. Икманаш, ньога. Тудлан кудымшо
классышке кошташ да диктантым тыршен возаш, задаче-влакым ышташ, тӱрым
тӱрлаш тунемаш кӱлеш. А тудо? Тудат марлан каяш шонен пыштен? Тек ача-ава
пукшат, йӱктат да
моторын чиктен шогалтат. Ни шинчымашыже, ни ойырен налме пашаже, ни опытшо
уке,
а ешан лийнеже.
Теве, мутлан, мыйым налаш. Мый латкуд ияш заводышто пашам ышташ тӱҥалынам,
кас
еда школышто тунемынам. Специальностем лийын, йол ӱмбалне пеҥгыдын шогенам.
Кочкаш киндем шке пӱжвӱдем дене сулен налынам.
Засухин пелашыж могырыш савырныш:
— Шарналте, кузе тыйын йӧратымашет деч посна мый кум ий почешет коштым,
йӧратышым. Вет чылан ваштареш ыльыч. Тыйынат, мыйынат ача-авана, тый
шкежат. Дык, мый
вет аярым ыжым йӱ. Ӱшанымат шым йомдаре. Телым тыйын окна йымалнет мыняр
кылмен
шогенам? Лум ӱмбалан йӧратымем нерген возымым шарналташ гын, поэмышке
погына.
Кеҥежым, кечым кодыде, пеледышым нумалынам. Кеч уло тӱня ваштарешем
шогалже, но
илышемым садак арален кодем ыле. Мыланем лач икте, тыйын йӧратымашет,
кӱлын.
Мо-гынат ме ушнышна вет. Кеч ача-авана дене сырен, нунын пачерыштым
кудалтен, еҥ
дене илен коштна. Но садак илышна.
Тиде жапыште мый институтым тунем лектым, а тый — техникумым. Угыч ача-
авана дене сӧрасышна. Пачерым нална. Ынде чылажат шке корныж дене кая.
А нине, шонен моштыдымо ньога-влак, аярым йӱыт. Шоналте-ян, мо лиеш ыле,
мый пиалдыме йӧратымашлан кӧра пикталтам ыле гын? "Теве мемнан жапысе
Ромео! Вот тиде
йӧратымаш гын йӧратымаш" манын, иктаж-кӧ ойла ыле, шонет. Вучо, каласат.
"Ну и
ораде тиде Засухин Ольош. Утыждене йӱын колтен, очыни" маныт ыле.
А те тыште кыдетледа: "Пӧръеҥ-влак ожнысо гай огытыл... Теве Петрарка ден
Лаура,
теве Лейла ден Меджнун".
Тендан Ромеода кандаш шагат пашам ыштен толмеке, дипломым возаш, магазиныш
куржтал толаш да ГТО нормым шукташ кеч ик гана тӧчен ончем ыле. Очыни,
шукертак
йолжым чумалтен возеш ыле.
А те маныда: Ромео...

Рушла гыч Зоя Кудряшова кусарен.



030999
************************************************************************
3—09

Алексей МУРЗАШЕВ

ТӦЛДӦ
Роман

Кудымшо глава*

Ик кече гына фермыште пашам ыштен толмекше, Пекыл суртшо гыч нигушкат ок
лек,
кечыгутлан шӧлдыравалне кия. Чыла сомыл денат ватыжым кондыштеш. Шкеже
кочкаш
гына вола да коклан-коклан кудывечышке лектын пура. Пашашке ӱжаш окна деке
лишемше Айтуклан кузе вашешташ кӱлмӧ нерген ватыжлан ончылгочак ойлен
пуэнат, кажне ганат Тойкечын бригадир дене мутланымыжым воштылал колыштеш.
А Тойкеч шке
кӧргыж дене марийжын тыгай койышыжлан пеш сыра, да нимом пелешташ ок тошт.
Поснак пытартыш жапыште Пекыл чот вашталтын, нимо укелан кычкырлаш тӱҥалеш,
шӱдымыжым ок шукто гын, кырашак пижеш, нимынярат ок чамане, кидышкыже мо
верештеш, тудын дене эҥден пуа.
Ончыч нуно Айтук дене пеш сай йолташ лийыныт. Но колхозым почмекышт, калык
Айтукым бригадирлан сайлен шогалтен. Ынде тудо Пекылымат моло дене тӧр
пашашке покташ тӱҥалын. А тиде Пекыллан ок келше, тӱрлӧ пашам ыштен, шагал
огыл оксам кондаш тунемше еҥ тидлан пеш шыдешка, пашашке чӱчкыдынак ок лек,
я коҥгам опташ, я
окна рамым ышташ куржеш. Тудын тыгай улмыжлан верчын Айтуклан правленийыште
логалтат. Ончычшым келшен илыше-влак коклаште эреак сырымаш лекташ тӱҥалын,
да ындыжым нуно огытат кутыро.
— Ну, Пекыл, — марийжын кудывечышке коштын пурымыжым ужын, Тойкеч мутым
лукто, —
теве тений адакат пашашке лекме минимумым темыдыме-влак спискышке логалат,
идалык мучаште трудоденетым штраф шотеш пӱчкыт...

*Умбакыже. Тӱҥалтышыже 2 номерыште.

— А тыйын могай пашат?! Тушко логалтымышт дене мыйым лӱдыктат, шонет мо?
Мый нунылан ик кечыште тылзаш пашаштым ыштен пуышым! Такшым нимоштымат ом
ыште манынам
ыле, Эрбылатов шкежак сӧрвален йодат, кӧнышым айда. Такшым ушан марий тиде
Шумат. Но могай оптышышко верештмыжым але ок пале. Кеч-мыняре тырше, садак
тиде
колхозым ончыко колтен от керт, калыкымат кинде дене теммешкыже пукшаш огыт
пу.
Колхозлан председателят, правленият оза лийын огыт керт. Колхозлан оза —
казна,
районым вуйлатыше-влак.
— Шып лий, Айтук йолташет окна деке лишемеш. Ой, мом мый ойлыштамже? Вет
шаҥгак
шканем шке тыге каласенам ыльыс: "Таче окна деке лишкат ом мие, тек шке
пелештыже..." — Тойкеч семынже кутыралтыш.
— Эше мом шонен луктыч?! Ойленам тылат: "Мый уке улам..." — шыде йӱкын
чужгалтыш
Пекыл да йылт-йолт веле койо — шӧлдыраваке кӱзен кайыш. Тидын годым окна
сергам
колт-колт пералтыме йӱк шоктыш. Суртоза ватыланак тушко лишемаш перныш.
— Колыштам, Айтук изай! — малдыш тудо.
— Мылам Пекыл кӱлеш, Пекыл. Тудым ӱж тышке, — бригадирын пич йӱкшӧ шокта.
— Уке тудо, уке, Айтук изай...
— Кузе туге эре "уке" да "уке"? Фермыште ыштымыжлан вашке тылзе темеш,
тудын деч
вара ик кечымат колхозлан ыштен огыл! Кушто коштеш мариет? Мо, ойырленак
лектын
каен огыл? Ала ынде посна иледа?
— Эй, Айтук изай, тудым от пале мо? Чыла палетыс. Ме тудлан нигӧ огынал.
Кушко
кайымыжым, мом ыштымыжым мыланна нигунам ок ойло. Ит сыре мылам, Айтук
изай,
тыйын йодметлан нимом каласен ом керт, — Пекыллан верч оптышеш пижше мераҥ
гай
лийше Тойкеч кумыл волен ойла. Марий нерген чынымак ойла, да могыр
коваштыже
шергылтеш, тыге каласкалымыжлан кыраш тӱҥалме деч лӱдеш.
— Умылем, Тойкеч шӱжар, тыйымат умылем, — Айтук порын-порын кутыралта. —
Пӧртылеш гын, тудлан тыге ойло: шылын коштмыж дене шканжат, тыланетат удам
гына ышта.
Ынде колхозышто ожнысо порядке пытен толеш. Озана шкежат шокш кергалтен
тырша,
мемнамат чыштыра, поснак колхоз паша деч кораҥаш тӧчышӧ-влаклан тошто гане
эрык
ок лий, — манын умылтарышат, бригадир окна деч кораҥе.
Тойкеч шке семынже ойгыралтен колтыш: вашке шошо толеш, вольыкым кӱтӱшкӧ
колтымо
жап лишемеш. Ӧрдыжтӧ пашам ыштен коштшо-влакын ушкал-шорыкыштым колхоз
пасушко
лукташ чарыме нерген калык коклаште кутырат, тений правлений велым Пекыллан
верчын мом-гынат ужаш верештеш.
Ик гана веле огыл суртыштышт тарваныше тумам шарналтышат, Тойкеч семынже
мане:
"Тетла марием дене ом мутлане. Лучо шканем пашашке кошташ тӱҥалман.
Айтукланат
тыгак каласем, тек могай-гынат пашам пуыжо, кеч фермышке, кеч шошо агалан
урлыкашым ямдылымашке... Тунам мемнан суртнам ала огыт логал".
Пекыл дене кутыраш ом тӱҥал манын шоналтыш гынат, мутым лукташ, тудлан
пелешташ
перныш. Кечывал лишан тудо шӧлдыравачын волыш да коҥга ончылно шинчыше чӧйн

кӧршӧкым почын ончале, тушто нимом ыш ужат, ӱстел деке лишеме, киндеркым
ончале,
тудат пуста.
— Мо тиде тыгай? Нимом кочкаш! Чыла пуста... — шыде йӱкым лукто Пекыл.
— Ынде мый дечем нимом ит йод, шканет шке шолто, а ме шканна шолташ
тӱҥалына...
— Тойкеч шургыде, торжа йӱк деч посна вашештыш.
— А-а, теве тый кузе?! — иралте Пекыл.
— А вет шке эре тыге ойлет: "Мылам нимат ок кӱл, тылат кӱлеш гын, шке кошт
пашашкышт". Вет сурт вуйлан шотлалтат. Икшывет-влакым шоненак, колхоз пашам
ыштыман ыле. Теве вашке Элыкпай эргыч салтак гыч пӧртылеш. Кушко кайыман
тудлан?
Ачаж суртышкак толын пура, шкенжын шочмо ялыштак пашам ышташ тӱҥалеш. Тыйын
кудалтен кайыме колхозетым вуйлатыше-влак ончылно эргыланна шкенжым кузе
кучыман?
Мом каласат нуно шылын кайыше еҥын эргыжлан? Тый тидын нерген нимом от
шоно. Шке
верчет гына тыршет. Теве Ваняна ала-кушто илен коштеш... Ачаже семын тудын
верчынат от азаплане, от кычал, кушто улмыжым палыме нерген отат шоналте.
— Умшатым петырен кертат?! Полшаш мо тылат тудым ишыкташ? Сейчас тӱчыктем!
—
пӧрт покшелне тошкыштшо Пекылын йӱкшӧ утыр торжанрак шокта.
Тидым колын, шке курчакше-влак дене модын шинчыше Такий ӱдыржӧ содор аваж
деке
ошкыл колтыш, тудым ӧндале. Эше школышко коштдымо изи икшыве тыгай годым
ачажын
могай лийын кертмыжым палат, аваж пелен пызныш. Тойкеч, ӱдыржым вӱдалтен,
олымбалан верланыш, тиде Пекыл дене кузе ушнымыштым шарналтыш.
Изиж годым Тойкеч вожылалше, шып коштшо ӱдыр лийын кушкын. Кӧргӧ шонымыжым
еҥ-влаклан почаш вашкен огыл. Чумыр шӱргывылышан, шем шинчан мотор ӱдыр еҥ-
влакын
мутланымым шыпак колыштын да мо колмыжым шке семынже лончылен, чылажланат
шке
акшым пуэн, иктын мутым весын дене таҥастарылын, кудыжым сайышке, кудыжым
удашке, йоҥылышышко луктын.
Моло-влак семынак самырык ӱдыр тӱвыргӧ кап-кылан, тӱслан чевер-чевер лийын
шогалын. Латиндеш ийышке тошкалмыж годым тудын шинчажлан Эмай лӱман рвезе
пернен.
Кӱкшӧ капан тиде чолга рвезе ачаж почеш сонарышке кошташ тунемын. Тушто пеш
шуко
оҥайым ужын. Чыла тидым кӧргыштыжӧ шылтен кийыктен кертын огыл, моло-
влакланат
каласкалымыже шуын. Каласкален тудо пеш мастарын, йылмыж дене чылажымат
шинча
ончыко конден шогалтыме семынак сӱретлен пуэн. Рвезе калыкын модаш
погынымаште
Эмайын йомаклымыжым чылан куанен колыштыныт. Тойкечат тудын ойлымыжым
йӧратен
колыштын. Вара семын, шижде, Эмайым шкенжымат йӧраташ тӱҥалын. Ындыжым
модмашке
сурт гыч лектын каяш йӧнан жапым гына вучен. Но ача-аваже тудым уремышке
шуэн
колтеныт.
Шке каласкалымыжым йӧратен колыштшо шем шинчан мотор ӱдырым сонарзе рвезе
ужде
кодын огыл, тудат ӱдырым вучен. Тыге кок самырык еҥын чонышт чакемаш
тӱҥалын. Но
нуно але кутыраш тоштын огытыл, икте-весыштым шинчашт дене гына эскереныт.
Эмайын каласкалымыж годым модмашке Тойкеч вучыдымын толын лектын гын, рвезе
кенета
шыпланен, кӱэмалтше гай лийын да мо нерген каласкалымыжымат монден колтен.
Ик кастене Тойкечмытын ушкалышт кӱтӱ гыч пӧртылын огыл. Аваже ӱдыржым
пасушко,
каван-влак велышке, кычалаш колтен. Тушкак вес велым Эмаят лишемын. Тудым
ӱдыр
эн ончыч ужын шуктен да тора гычак кычкыралын:
— Эмай! Тый кушко? Тенданат иктаж вольыкда пӧртылын огыл мо?
— Ой, Тойкеч! — рвезе йывыртен кычкыралын да ӱдыр деке писын лишемаш
тӱҥале. —
Тыйым тышан вашлиям манын шоненат омыл. Тойкеч, тый молан модмашке от кошт?
Мо
лийын?
— А-ай, мемнан-влак тугай улыт, ачамжат, авамжат ынешт колто, — рвезын
йӱлышӧ
шинчашкыже ончен, ӱдыр лыжган пелештыш.
— Таче миет? Мый вучаш тӱҥалам, рвезе шке шонымыжым вигак луктын каласыш.
— Ӱжат гын, мийыде ом код. Нунын колтыдымыштымат ом ончо, садак мом-гынат
шонен
луктам да мием, — Тойкеч воштылал ойла.
— Тойкеч, на, пӱкшым пуэм, — Эмай ӱдырын кӱсенышкыже кормыж тич пӱкшым
пыштышат,
эше вес кормыжым лукто.
— Ой, Эмай, сита, шканетат кодшо... — ӱдыр, рвезын тыршымыжым ужын,
аптыраненрак
кутыралта.
— Тылат пӱкшым эре кӱсенет тич оптымем шуэш. А ме ачам дене кажне ганат
шуко поген кондена. Кӱдырым лӱяш манын, торашке коштына, а тушко калык
шагал коштмылан
пӱкш эреак шуко лиеш, — рвезе ӱдырын ӱмбакше тура ончен ойла. — Кажне ганат
тылат пӱкшым пуаш шонем, а тый модмашке от тол да от тол.
— Ой, Эмай, тау тылат. А кидетше могай шокшо!.. — пӱкшым оптышын кидешыже
шкенжыным логалтенат, ӱдыр эшеат ныжылгынракын ойла.
— Кидемат шокшо, шӱмемат тугаяк, ала эшеат шокшырак, Тойкеч! — рвезе утыр
чолгаҥын ойла. — Теве кызыт гына сонар гыч толна, авам пакча шеҥгелан
вашлие. Ушкална
толын огыл да тудым ончалаш лектын улмаш. "Эргым, ала тый куржтал толат?" —
малдыш. Вот и тольым. Тыйым вашлийшашлан толынам улмаш! Юмыжак мемнам тыге
вашлийыктен! Тойкеч, палет, тый эре мыйын ушыштем улат. А кунам модмашке от
мие, чонем
чон олмышто ок лий. Тыгай годым мыят тушеч каем да тендан сурт велышке
ошкылам,
ала тыйым вашлиям, шонем...
Тойкеч рвезын каласкалымыжым шулен колыштеш, куанымыж дене тудым ӧндал
колтымыжо
шуэш.
— Эмай, ме коктынат ик семын йӧсланена улмаш! Мыят эре тый нергенет шонен
илем.
Ой, тый кузе оҥайын каласкалет! А варажым шкендым ужмем шуаш тӱҥале.
— Тау, Тойкеч, шке чонетым почметлан! — рвезе ӱдырын кидшым шкенышкыже
налеш,
весыж дене тудым шыман ӧндалеш. — Тыге чон почын кутырымынам мыняр годсек
вученам! Таче улмаш тиде кечына! Ынде ме эре пырля лийына, Тойкечем, эре-
эре...
— Тылат ӱшанем, Эмаем, моткоч ӱшанем! Ме эре вашлийына!
Но шушаш телыжланак Тойкечмыт суртышко шоҥго кува толын пурен.
— Тыге вучыде, шоныде толын пурымем дене тендам ӧрыктарышымат докан? —
йодылден
да шкеж нерген каласкалаш тӱҥалын: — Мый Тӧлдын улам, лӱмем Пигалче. А
колтенытше мыйым тендан деке Тымбай ден ватыже да Пекыл эргышт. Те, суртоза-
влак, нуным
паледа, шонем. Нуно чыланат тыланда кугу-кугу саламым, поро тыланымашым
колтышт.
Ну, шарналтышда нунын дене уна лиймыдам?
— А-а, теве кӧмыт тыйым мемнан деке колтеныт! — Тойкечын ачаже веселан
кутыралтыш. — Аваже, шарналтышыч, сӱрем годым шкенан деке уналыкеш ӱжын
пуртышнат, чотак сийлышна...
— Шарналтышым, шарналтышым, ачаже. Пеш шуко кутырышна, тугай кидмастар
эргына
уло манын ойлышт. Пекыл лӱмжӧ. Теве кӧмыт колтеныт тыйым! — Тойкечын аважат
куанен кутыраш пиже. Чылаж нергенат ӱдыржӧ ончылно вигак кутыраш тӱҥалаш
йӧнеш толдымым шижын, суртоза вате Тойкечым лапкышке тидым-тудым налын
кондаш луктын колтыш.
Тойкечын пӧртылмыж жаплан суртеш кодшо-влак, веселан кутырен, чайым йӱыныт.
Нуно
чыланат весела кумыланла койыныт. Ӱдыр чонжо дене шижын: нине шке
коклаштышт могай-гынат келшымашке шуыныт.
Кок еш коклаште икте-весым умылымаш ятыр ончыч шочын улмаш. Тӧлдӧ Тымбайын
эргыже изиж годсекак вуйдымо пормо гай лийын кушкын. Кузе шке суртыштышт,
тугак моло
вереат иктынат мутым колыштын огыл. Шкенжым колыштдымо-влакым ятыр гана
кырен.
Эсогыл шкеж деч кугурак-влак ваштарешат пижын. Вуянче эргыжлан ачаже
чӱчкыдынак
логалтен. Кугурак эргыже-влаклан ик гана веле огыл сапкерем дене пидыктен
да вынемышке волтен сакыктен.
Пекылын тыгай койышан улмыжым чыла ял пален, да ача-ава-влак тудлан шке
ӱдырыштым марлан пуаш шоненат огытыл. А Пекылын ийготшо эре ешаралтын, ӱдыр
налме жапше лишемын. Тымбай ден ватыжым межнеч эргыштын ончыклык илышыже
тургыжландарыде
кертын огыл. Ватым налеш да шке йочаже-влак лийыт гын, ала эргына тӧрлана,
уда
койышыжым кудалта шонен, тудлан ӱдырым ӧрдыж яллаште кычалаш тӱҥалыныт, вет
тушто эргыштын могай улмыжым иктат ок пале, тушто туларташ ятырлан
куштылго. Нуно
Сӱрем пайрем годым Шоръялышке миен лектыныт да тушто Тойкечын аваж ден
ачажым
вашлийыныт, шке эргышт ден ӱдырыштым мужыраҥдыме нерген кидым кӱрлмашке
шуыныт.
Мӧҥгышкышт пӧртылмекышт, ача ден ава Шоръялыште лиймышт да тушто путырак
мотор
ӱдырым ужмышт, тудын ачаж дене кидым кӱрлмӧ нерген ойлен пуэныт. Пекыл
нунын дене келшен, но ондак шуко оксам ыштен налаш, вара гына тиде Тойкечым
марлан налме
сомылым тарваташ лийын.
Тиде ӱдырым ужаш манынак, Пекыл ик теле кечын Шоръялышке лектын кудалын.
Тудо
качымарийлан пеш келшен, но ик мутымат пелештен кертын огыл: ӱдыр эре
кораҥын,
эре тупым ончыктен, Пекылын мияш ӱжмӧ суртышко йолжымат пыштен огыл.
Мӧҥгыжӧ
пӧртылмекше, тудо ача-аваж дене кутырен да Пекыллан марлан толаш темлыме
сомылым
пӱтынек уло Тӧлдылан ик эн тале темлызе кувалан ӱшанен пуаш лийыныт.
"Чылажымат
шотлан конден кертат гын, ме нимомат она чамане, поро пашатлан оксамат,
молымат
пуэна", — малденыт Тымбай ден ватыже.
Теве тыге толын лектын Шоръялышке Пигалче кува. Лапке гыч пӧртылшӧ ӱдыржым
аваже, чайым йӱаш ӱжын, путырак порын кутыра, ачажат моло годсыж гане шып
ок шинче.
Чыла тидым ужын, Тойкечын чонжо пуштыланаш тӱҥалын, шукерте огыл Тӧлдышкӧ
толшо
Шоръял рвезын вашлияш тӧчымыж нерген вигак шарналтен, ушыштыжо Пигалчын
кушеч да
молан толмыжат рашемын.
— Тойкеч шӱжарем, ӱдырем манам гынат, келшен толеш, тыят тидлан тореш от
лий,
шонем, — мутым луктын темлаш толшо Пигалче. — Мый тый декет путырак поро
паша
дене толынам. Тый, Шоръялын ик моторжо, Тӧлдӧ ялын чолга качыже Пекылын
шинчашкыже перненат, да тудо мыйым шканже марлан мияш темлаш колтыш. Мый
тылат тудын
деч кугу-кугу саламым конденам.
И тӱҥальыч, и тӱҥальыч, икте-весыштым алмаштен-алмаштен, ӱдырын аважат,
эсогыл
моло годым шып лияш йӧратыше, тыгай пашашке ушнаш йӧратыдыме ачажат
Тойкечым Пекыллан темлаш тӱҥальыч. Качымарийым нуно туге моктат, туге
моктат, Тойкеч нуным
колыштешат, ӱшанашат ӧреш. "Молан вара тугеже тудо, Тӧлдӧ ӱдыр-влакым
кудалтен
коден, мый декем толын? Тыгай сай качым тусо ӱдыр-влак ужде, палыде илат
мо?.."
— шона тудо шке семынже. Ачаж ден аважым сыраташ огыл манын, Тойкеч шып
шинча.
Эмайже нерген гына шона.
Тойкечын шып шинчымыже темлыше-влаклан ок келше, нуно тудын деч мом-гынат
колнешт.
— Ӱдырем, темлаш толшо Пигалче кокат качымарийлан мом-гынат каласышаш,
тыгак шып
ит шинче, шке шоныметым каласе, — ӱдырын аваже мутым нале.
— Арам толашеда, мый эше рвезе улам, марлан каяш ом шоно. Мылам нигӧ ок
кӱл. Тыгак каласыже Пекылланат, — Тойкеч кумылдымын вашештыш да пӧрт гыч
лектын ошкыльо.
Пӧртеш кодшо-влак умылышт: Тойкеч Тӧлдӧ качылан ынеж лек. Тугеже
качымарийым
шкенжым кондыман, ала шке шинчаж дене ужмекше, ӱдыр шонымыжым вашталта,
манын
келшыштат, Пигалче тиде кечынак мӧҥгыжӧ пӧртыл кайыш.
Пекыл шуко ыш юватыл, чапле имньым мотор тереш кычкен кудал тольо. Тудо
шкет
огыл, Айтук йолташыж дене коктын толын пурышт. Нуным ужо веле, Тойкеч
йыштак
сурт гыч лектын кайыш. Тидым пален налят, ӱдырын ачаже иралтын йодо:
— Мо тиде тыгай? Уло кертмына дене тыршен ончен куштымо ӱдырна мемнам
ынежат колыштыс! Ме тиде ганат тудлан сайым гына ыштынена. Кызытак
пӧртылтыза тудым тышке! — суртвуй ватыжлан шолдыра шомакым лукто.
Ӱдырын аваже пошкудыжым тудын йолташыж деке куржыктыш, Тойкечлан вашкерак
мӧҥгыжӧ пӧртылаш, уке гын ачаже тумам тарвата манын ойлен колтыш.
Тойкеч вашке пӧртыльӧ. Толын пурыш да ӧрын колтыш: пӧрт тич еҥ-влак
погыненыт.
Тудат йолташ ӱдыржым Эмаймыт деке колташ каен улмаш. "Эмай мемнан деке
мийыже,
келша гын, шотым муын кертеш гын, мый лучо тудлан марлан лектам, а тиде
Тӧлдӧ
качылан огыл", — ойлен тудо йолташ ӱдыржылан.
Эмаймыт деке миен пурышо ӱдырын шке эргыштым йодмыжлан ава ӧрмалген колтен:
— Молан тудо тылат кӱлеш — ойло, ӱдырем. Аваже семын мый чыла шинчышаш
улам. Ойло, чылажат шке коклашна кодеш, — Эмайын аваже тургыжланен йодын.
Тойкечын колтымо еҥ чылажымат каласкален пуэн.
— Тӧлдӧ гыч толшо каче Тойкечым марлан налнеже, а мыйын йолташ ӱдырем
тудлан
ынеж кай. Нуно Эмай дене келшат, таҥым кучат. Эмай келша гын, Тойкеч кеч
тачак
тудлан лекташ келша. Теве мом каласаш манын, тудо мыйым тендан эргыда деке
колтыш.
— Нуно таче пӧртылыт. Кок пӧръеҥлан монча пура — мо? Ик кечыште чоҥен
пытарена,
манын ойлышт кайымышт годым. А таче кумшо кече эрта. Толышт веле, мый тыйын
мутетым Эмаемлан вигак ойлен пуэм, — каласен эргын аваже. — А ӱдырым налме
шотышто, шкеж дене кутырыде, нимом каласен ом керт. Тиде — Эмайын пашаже.
Такшым мый,
аваж семын, нимынярат тореш омыл. Тойкеч мыламат келша, мый нунын пырля
ушнымыштлан тореш омыл.
Чыла тидым йолташ ӱдыржӧ Тойкеч деке конден шуктен. Тудо Эмайымак вучаш,
тудын
толмешкыже жапым шуйкалаш лийын.
А Пекыл ден Айтук шке пашаштым ыштенак ыштат. Терышт гыч кабак аракан
кленча-влакым пӧртышкӧ нумалыт да ӱстембалан радамын шындылыт. Пекыл
пӧртышкӧ пуренлекмыж еда кӱсенже гыч кӱварваке тыгыде оксам шыр да шыр
шоктыктен кышка, йоча-влак тудым тавален погат. Тыгак Тойкечын аваж ден
ачажын вачышкышт тувырлык пасмам шаралтен пыштыш, ӱстембалне шинчыше ӱй
атышке кагаз оксам пыштыш. Тушто шуко
оксам ужын, Тымбай вате ӧрын колтыш, йывыртен кутыралтыш:
— У-у, ачаже, ончо, ончо, веҥына лийшаш качымарийна ӱстембакына мыняр оксам
пыштен!
— Тиде тудын пашаже, мый Пекылын поян улмыжым тунамак, эше первый
вашлиймына годымак, шижынам ыле, — суртоза куанен ойла.
А Пекыл тидын годым кугу йӱк дене йодо:
— Ну, Тойкеч, кӧм кӱпчыкышкӧ шындеда? Давай тыгай шӱжарет ден шольыч-влакым

кӱпчыкеш вераҥдена.
— Мыйым, — манын, каче ончыко толын шогале чолга изи ӱдыр.
— Вот молодец! — кычкырале да тудым Пекыл кӱшкӧ, авагашта марте, нӧлтале. —
А
лӱмет кузе? Каласе!
— Меҥсада улам, Тойкеч акайын Меҥсылтан акажын ӱдыржӧ, — ӱдыр икшыве изи
оҥгыр
гай йоҥгалтарыш.
— Тугеже тыйым теве кӱпчыкеш вераҥдена да тылат оксам пуэна. Ну, кок
кидетымат
урызышко чумыро, — манят, Пекыл, шке кӱсенже гыч тыгыде оксам луктын,
ӱдырын
урызышкыжо пыштыш. — Тек Тойкеч акатын марлан кайымыжым шарнен иле! —
шыргыжале
ӱдырым налаш толшет.
— А мыйым потолок марте нӧлталат? — изи эрге Пекыл ончыко толын шогале.
— О-о, могай тыре улат! — качымарий куанен воштылале да изи эргым кӱшкӧ
нӧлтале,
вара тудымат кӱпчыкеш вераҥдыш, кидышкыже кормыж оксам йорияк йоктарен
пыштыш.
Тидын почеш эше ик ӱдыр качын ончыко толын шогале да кидше дене потолокышко
ончыктыш — мыйымат тушко нӧлтал маншыла коеш. Тиде изи йочаланат Пекыл
кормыж тич
оксам ончыкыжо пыштыш.
— О-о, Тойкечын марийже лийшаш качымарий теве могай поян!
— Сӱанлан лӱмын поген докан...
— Да, пеш шуко оксам шалатылеш. Ӱстембалне, ужыда, мочол окса кия!
— Йоча-влаклан кӱварвак мыняре кышкыш!
Чыла тидым онча да Тойкеч шыдешталтеш гына. Тудын йырже пӧрдшӧ родо-тукым-
влак,
аваже качымарийым чарныде моктат, тыгай качылан каяш тореш лийшым
орадыланак
шотлыман, маныт. Ӱдыржын шӱлыкан чурийжым ужат, аван чонжылан ньыге-нюго
лийын
колтыш да тудо эше ик гана качымарийым ончычсыж семынак мокташ тӱҥале:
— Тойкечем, мый ӱдырым марлан пуэн колтымаште шуко гана лийынам, тыгай поян
качым ик ганат ужын омыл. Ончо, мемнан дене гына тудо мыняр оксам луктын
кышкыш!
Ок лий гын, мом кышкет? Тыгай поян качылан кайыде кодшым чылан воштылаш
тӱҥалыт,
орадылан шотлат. Тойкечем, оръеҥ вургемет кушто? Чуланыште? — ава ӱдыржым
кутырыкташ шоненак, йодышым пуэда. Такшым тудо сӱанлык вургемын кушто
кийымыжым раш
пала. — Ӱдырем, вургеметым пӧртышкӧ пуртыман, шкежат чиен-шоҥал, ямдылалт.
Шӱжарем-влак, теат, вате-влак, Тойкечлан полшыза, вургемжым пуртыза, чияшат
полшыза.
Ида юватыл, теле корно — тудо теле корнак, адак Тӧлдӧ марте лишылат огыл,
коло
уштышыжо погынак.
Тидын годымак ӱдырын ачажат верже гыч кынел шогале да, ӱдыржӧ да тудын
воктен
чумырген шогышо еҥ-влак велышке ончен, пеҥгыдын кутыралтыш:
— Тойкеч ӱдырем, мо пеш юватылыда? Погынаш тӱҥалман! Тачысе кечылан келшыше
мотор вургемым чийыман. Жапым арам ида эртаре. Кайышаш корныда кужу.
Ачажын шыде чурийжым ужын, Тойкеч тудлан мом каласашат аптыраныш, тореш
каласышаш мутшо умша кӧргешыжак лие. Теве ынде мыняр годсек илат, ӱдыр ачаж
ваштареш
ик ганат тореш кутыраш тоштын огыл, йылме мучашкыже толын шушо шомакшымат
луктын
каласен огыл. Тиде ганат нимом ыш пелеште.
А Айтук ден Пекыл шке пашаштым огыт луштаре. Ӱдыр кайымым ончаш толшо-влак
погынат да погынат. Тыгай-влаклан йӱкташ Пекыл лӱмынак ик шувыш пӱрым
конден да Айтуклан тудым чыла толшылан йӱкташ кӱштыш. Тудо тиде пашам уло
кумылын шукта,
тӱрлӧ мыскарам ойлен-ойлен, ӱдырым налаш толшо Пекылым уло кертмын моктен,
Шоръял пӧръеҥ ден вате-влаклан ташлама корка дене мӱй пӱрым йӱкта. Теве
тудо Тойкеч
йыр погынышо-влак деке лишеме да первый коркамак марлан кайышаш ӱдырлан
кучыктыш.
— Ну, мотор шӱжарем, мемнан йолташын шӱм-чонжым шке декет савырыше оръеҥ,
Тӧлдӧ
вӱдешыже шуктымо тамле пӱрынам подылал ончо. Ме тидым лӱмын тыйын ял
калыкетлан
конденна. Кузе тылат подыл ончыман огыл? Подылман, подылман! — Айтук
Тойкечлан
кучыктымо коркажым вучен шога. А ӱдыр йӱаш ок тошт. Воктенже шогышо вате-
влак
иктыжат-весыжат "Тойкеч шӱжар, кеч тамжым налын, коркадым озажлан пӧртылтӧ"
манын кутырат. "Йӧршын подылде пуаш сай огыл", — молышт ешарат. Ик жап ӧрын
шогышат, аважын йӱкшым кольо:
— Ӱдырем, ик-кок гана подылалмет дене мо лиеш? Еҥым ит вучыкто, подылалын,
коркажым пӧртылтӧ.
Тойкеч тыгак ыштыш. Ынде аваже, вате-влак тудым пулдырыш вӱдалтышт, сӱанлан
ямдылыме вургемжым налын пурташ луктыч. Лач нунын пӧртыш пурымышт годым
Айтук чолга йӱкым лукто:
— Теве тиде кленчам ме лӱмын ӱдырлан да качылан конденна. Колат, Тойкеч
шӱжар?
Тидым мый тендан лӱмеш почам! Пекыл, тыят колат?
— Колам, Айтук йолташем, пеш колам. Поч да, чаркалашке темен, ондак мылам
кучыкто, варажым — оръеҥлан, мыйын йӧратыме Тойкечемлан. Тый, Айтук
йолташем, тӱргоч
ит юватыл. Ужат вет, кече кас велышке тайнен, а мемнан кайышаш корнына,
шкат палет, кужу.
— Туге, мыланна корнышко лекме нерген шоныман, — кленчам почшыжла, кутыра
Айтук.
— Ну, Пекыл, тиде чаркам тылат темем. На, пытарен йӱ, шке шоныметым ӱдырын
ачаж
ден аважлан каласал колто да, йӱмекет, коркам мылам пӧртылтӧ. На, кучо! —
Тойкечат чыла колжо манын, Айтук лӱмынак уло йӱкын кутыра.
Пекыл, чаркам кучен, Тойкеч деке лишеме. Вате-влакын тыршымышт дене тудо
сӱан
вургемым чиенат, ӱмбакше кечыйол вочмылак моторын койын шога.
— Йӧратыме Тойкечем, пырля лиймына верч мый тиде коркам пытарен йӱам да тый
дечетат тидымак йодам. Тылат верчын мый, Тойкеч, нимомат ом чамане. Тыят
уло чонет
дене мый декем савырне, чон почын, йывыртен, сай илышлан ӱшанен, тыят тиде
лӱмын
кондымо араканам пытарен йӱ, — манят, Пекыл коркажым умшашкыже кумыктыш.
А Тойкеч вуйжымат ок нӧлтал, йол йымакше ончен шога. Айтук Пекылын кидше
гыч
чаркам нале да, тушко аракам темен, оръеҥ деке лишеме. Тудын воктенже
шогышо вате-влак, ӱдырын аважат оръеҥлан чаркам кидышкыже налыктынешт,
поснак аваже чот
тырша. Чыла тидым тӱткын эскерыше суртоза адак верже гыч кынел шогале,
ӱдыржӧ
велышке пӱсӧ ончалтышым виктыш:
— Мо тушто тендан? Полшаш мийыман чай...
Ачажын йӱкым кольо веле, Тойкеч вигак чаркам кидышкыже нале, тудо пала:
ачаже
пӧрт тич еҥ-влак погынымым ок ончо, уло йӱкын кычкырлаш, шургаш тӱҥалеш,
икманаш, тудын деч чылажымат вучыман. Ӱдырын аважат, вате-влакат кидысе
чаркажым
йӱын пуыман манын, Тойкечлан чарныде ойлаш пижыч, тидын дене пырля Пекылым
моктат, тудлан марлан от кай гын, ӱмырет мучко ӧкынаш тӱҥалат, маныт. Чыла
тиде иктыш ушныш, Тойкечым аҥыртарыш, тудо мом ышташат, кузе лияшат ок
пале, а Айтук
яра коркам пӧртылташ йодеш.
Тиде татыште тудо чаркам умшаж деке чакемдыш, эшеат чакемдаш Айтукын пыртак
гына
шӱкалмыже полшыш, пел чарка нарырак арака ӱдырын умшашкыже опталалте.
— Молодец, Тойкечем, молодец, ӱдырем! Тау тылат, шке ачатын мутшым тыге
колыштметлан! — пӧртыштӧ суртозан куан йӱкшӧ шергылте. — Тол мый декем,
Пекыл веҥым,
тол, пу кидетым, мый тудым шокшын-шокшын кормыжтем!
Пекыл, куанен, пӧртысӧ еҥ-влакым шеҥын, суртвуй деке лишеме, да нуно икте-
весыштым ӧндальыч да кидыштым рӱзен-рӱзен кормыжтышт.
Айтук тидын годым кудывечышке имньыжым ончалаш лектын пурыш да Тойкеч ден
Пекылым ачаж ден аваж ончыко намиен шогалтыш. Нуно самырык-влаклан
сугыньлымо мутыштым пелештальыч, авашт нуным ӧндале, вӱчкалтыш. А Пекыл
кӱсенже гыч адак оксам
лукто да ӱстембаке пыштыш.
— Пекыл ден Тойкеч, теат, ӱдырын ачаж ден аваже, икте-весыланда ойлышашдам
ойлыза, чеверласыза, а пеленна наҥгайышаш настам терышке нумалына, — Айтук
корнышко
погынымо пашам шке кидышкыже нале. Кудывечышке эше ик гана лектат, имньым
пӧртӧнчыл ваштареш конден шогалтыш да кок рвезылан тудым кучаш, шкенжын
лекмешкыже тыштак шогыкташ кӱштыш да пӧртышкӧ пӧртыльӧ.
— Ну, вате-влак, пеленышт наҥгайышаш арверым терышке нумалза, Тойкечлан
ӱмбал
вургемым чияш полшыза.
Вате, ӱдыр-влак оръеҥым корнышко погаш, тудын настажым терышке нумалаш
тӱҥальыч.
Айтук тер воктекат лектын шуктен, тудо нумал лукмо мешаклам тереш
вераҥдылеш.
Теве лач тиде годым шке ӱдырышт ден веҥыштым суртвуй ден ватыже пӧртӧнчыл
мучаш
марте ужатен волышт. Улазе терышке оръеҥлан кӱзен шинчаш полшыш, вара
Пекылланат
верланаш шӱдыш да имньым верже гыч тарватыш. Ӱдырын родыжо, лишыл палымыже-
влак,
самырык мужырлан пиалан илышым, татулыкым, чылажымат сайым, порым тыланен,
уло
йӱкын кычкырат. Имне почылтшо капкамат лектын ыш шукто, кок-кум еҥ тудын
вуйжым
руалтен кучышт да чарышт.
— Оксам йодыт, ӱдырым наҥгайымылан оксам тӱлыман, Пекыл. Мынярым гынат,
луктын
пу, — кутыралтыш Айтук да имньыжым тарватыш, но вучыдымын тудо туаралте,
тер верешыжак шинчен кодо, яраш кодшо имне ончыко кайыш.
— Эй, рвезе-влак, ида орадылане! — кычкырале да Айтук имне вуйышкыла куржын
колтыш. Онча: оҥшупшылтышым рудымо, а аркалык пӱчкылтын.
— Тойкеч, мый тольым! Воло терышт гыч. Теве-теве мемнан шкенан имньына
толын шуэш. Тудым тышке Экай конда! — Эмай кычкырале.
Тойкеч тер гыч писын тӧрштен волыш да Эмай деке куржын мийыш, тудын кидшым
кормыжтыш.
— Ой, Эмаем, Эмаем! Кузе вучышым! Кузе вучышым мый тыйым! Йӧра толын шуыч!
—
уремышке ончен, имньым вучен, Тойкеч куанен кутыралтыш.
— А-а, теве те кузе! — Айтук шыде йӱкын кычкырале да, имньыжым содор
кычкен,
пӧртышкӧ пӧртыльӧ, тушкак пураш шонышо Эмай ден Тойкечым эртышат, омсам
шӱкалын
гына шуктыш — тушеч шыде ончалтышан Тымбай лектын возо, кычкырал колтыш:
— Кӧ тушто озалана? Кӧ? — тошкалтышке кӱзышӧ Эмай ден Тойкечым ужын,
суртвуй
орышыла кычкыраш тӱҥале: — А-а, тиде тый, чара мӱшкыр Эмай! Кызытак кораҥ
ӱдырем
воктеч! Тойкеч! Мом мый ойлем?! Мучыштаре кидетым тудын лавыран кидше деч!
Мучыштаре! Ы-ы, ончыза кызыт нуным! Мом шонен луктыныт?! — Эмайым нелын
колтышаш
гай ончен, Тымбай утыр талышна. — Кораҥ тышеч! Кораҥ! Кузе тидым ышташ
тоштынат?! Туларташ тольыч? Мемнан дене мутланышыч? Кызытак тышеч кораҥ,
вожылдымо!
Эмай умылыш: шонымыжо ок шукталт, орышо гай сырыше ача Тойкеч ӱдыржым
тудлан низаштат ок пу. Але гына капка ончылно ӱшан дене шогышо рвезе
пӧртӧнчыч волыш. А
суртоза ӱдыржылан эше ик гана кычкырале:
— А тыйже молан тер гыч волышыч? Молан? Ончыза кызыт нуным, ачаж ден аваж
деч
шолып мом шонен пыштеныт! — руштылдалмыжлан кӧра тошкалтышым эркын ошкыл
кӱзышӧ
Пекыллан ӱдыржын кидшым кучыктышат, ачаже мане: — Веҥе, тиде кидым чот
кучо, ит
мучыштаре! Тыште мемнан нимогай титакна уке. Янлыкын азыренже Эмай тыгайлан
уста, тудын деч молым вучыман огыл.
Айтук ден Пекыл Тойкечым тер деке вӱден наҥгайышт. Ӱдырын ачаж ден аважат
тер
мартеак мийышт.
— Пекыл, тый Тойкечын кыдалсе ӱштыжым кучен шич, тыге ӱшанлырак, тудо
мучыштен
ок код, — воштылалын умылтарыш Айтук да шкежат тереш верланыш.
— Ну, чеверын кодса! — кычкырале улазе да имньыжым тарватыш, сола дене
лупшале.
Тудо Шоръял урем дене писын кудал колтыш.
Корныштак Пекыл умбакыже кузе лийме нерген шке семынже шонкален кайыш:
"Тиде
Эмай ден Тойкечым кӧ пала, мом нуно шонен луктын кертыт? Шинчаш пуртыма
гычат
лектын куржеш да Эмайже деке миен пура, пырля илаш тӱҥалыт... Уке, Тойкечым
шинчаш пуртыман огыл, шкенан декак наҥгайыман да, жапым шуйкалыде, тачак
сӱаным
тарватыман! Да, тыге, моло семын огыл. Тачак сӱаным тӱҥалман..."
— Айтук, имнетым мемнан деке викте, — Пекыл улазылан каласыш.
— Мыят тыге шонем, — вашештыш тудо.
Ӱдырым кондышо-влак деч чылажымат пален нальычат, Пекылын ачаж ден аваже
эргыштын сӱаным тарватыме нерген ойжо дене келшышт.
— А мо, аракана уло, кочкышым кӱыктен шуктена. Тарватена сӱаным, тачак
тарватена! — озавате пунчал мутым каласыш да марийже ден эргыжым лишыл
родыштым сӱанышке ӱжаш поктен колтыш, шкеже Тойкеч дене сӱан калыклан
кочкышым ямдылаш тӱҥале.
Олымбалне Такий ӱдыржӧ дене шинчышыжла, Тойкеч ава лийшыж ден оньыжым
шарналтыш.
"Могай ушан-кылан ыльыч нуно! Нуно огыл гын, мый Пекыл ден илен ом шукто
ыле.
Лач аваж ден ачаже гына мыйым шке суртыштышт илаш кумылаҥден шогышт. Ӧрам
веле,
ачаж ден аваже тугай поро, эре полшаш ямде улыт ыле, а эргышт янлык
чонан... Мо
янлык гына, янлык дечат шучкырак... Теве вет шке шочмо ӱдыржӧ тудын деч
лӱдын
ила, а кочаж ден коважым кызытат монден ок керт, эре порын шарна... Тиде
Пекыл,
мутат уке, мылам Эмайлан верчын сырен ила. Саде годым тер гыч волен, тудын
дене
кидым кучен, авам ден ачам деке ошкылмынам ужо да чыташ лийдымын сырыш.
Тунамсе
ӧпкежым изишланат монден ок керт. Аваж ден ачаже колымекышт, суртышто шке
оза
лиймекше, мыйым тудын деч утарыше нигӧ уке... Шканем гына ӱшаныман, пеш
шекланен
илыман. Ала веле, илыман гын? Тыгай янлык дене ӱмырем шуен кертам гын?.."
Ончыкылык илышыж нерген Тойкеч мыняр шукырак шонкала, тунар чот шке
икшывыже,
поснак армий гыч пӧртылшаш Элыкпайже дене тудым кылда. "Чыла ӱшанемат
икшывем-влак ӱмбаке возеш", — манын иктешлышат, кечывал кочкышым ямдылаш
тӱҥале.

Шымше глава
Ой-каҥаш тетрадь да тушан серыктыме кум эн сай ойлан премийым пуаш
палемдыме
нерген колхоз правленийын пунчалже калык коклашке писын шарлыш. Тӱҥалтыште
южо
еҥже чыла тидым воштылчыкышко лукто гын, вара семын вес шонымаш сеҥыш:
тидын дене колхоз правлений калыкын илышыжым чотак саемдашлан мом да кузе
ышташ кӱлмӧ
шотышто темлыме шомакым вуча.
Таче эртышаш погынымаш Шуматын председатель пашаштыже первый, садланак тудо
поснак тургыжлана, мом-гынат мучаш марте шонен шуктыдымыжла, можым-гынат
монден коден кертшашыжла чучеш. Кечывал кочкышлан мӧҥгыжӧ пӧртылмыж годым
тидым Сакетъямалже вигак шиже да йодде ыш чыте:
— Шуматем, мо таче пеш шонкалышын коят? Шкендым моло годсет гай ласкан
кучен от
керт. Мо тугай лийын?
— Чыным ойлет. От пале мо, таче ой-каҥаш шотышто погынымашнам эртарена.
Тудо еҥ-влакын чонешышт волгыдо тулым чӱктыжӧ, нунын ушешышт эрласе
илышланна кугу ӱшаным шочыктен кертше ыле манын шонкалем. Мый таче калык
ончыко лектын ойлаш тӱҥалам. Сакетем, тый теве мылам мо нерген ойло: таче
мылам калыкна ончыко могай
вургемым чиен лекман?
Тидлан ватыже ӧрмалгале да воштылалынрак йодо:
— А мом чиен лекмыже пешак важне мо? Кеч-мом чиен лектат гынат, ял калыклан
саде
Эрбылатовак лийын кодат.
— Уке, Сакет, мый тый денет пырчат ом келше! Мом чиен лекме шотышто тый
кугун
йоҥылыш лият. Теве колышт. Мый йоча-влакым туныкташ ямдылалтынам, учитель
улам.
Тыгеже юмылан ом ӱшане да йоча-влакымат ӱшаныдыме лияш туныктенам. Туге
гынат
мый марий калыкнан кумалмаш дене кылдалтше ик койышыжым сайлан шотлем.
Палет,
могай койышыжым?
— Ойло, колыштам. Такшым теве мо тый денет пырля илена, Юмылан кумалме
шотышто
тый дечет ик ганат поро мутым колын омыл.
— Самырык годым чылажат лийын. Адакшым изиэм годым учитель-влак кидыште
лийынам,
нунын шӱдымыштым шукташ тыршалтын... Но йӧра, ме кызыт тидын нерген она
мутлане.
Марий-влак кумалаш кайымышт годым эн сай вургемыштым чият. Нунын ӱмбалнышт
ош
шовыр але мыжер, ош тувыр-йолаш, эсогыл йондалымат уым пидыт. Тидын годым
мый
Юмылан кумалаш кайыше-влакым поснак чот пагален, йӧратен онченам. Нунын
чоныштышт, ушыштышт кызыт нимогай уда шонымаш уке, манынам. — Ватыжын шке
ӱмбакше
ӧрын ончымыжым ужын, Шумат кӧргӧ йӱк дене ешарыш: — Тый ит ӧр, мыйым
воштылаш ит
тырше. Теве таче мый шкемымат саде карт-влак олмешак ужам да тидлан кӧрак
калык
ончыко чонемлан келшыше вургемым чиен лекнем.
— Ой, Шуматем, Шуматем! Теве тый кузе шонкален моштет улмаш! Пеленет мыняре
шукырак илем, тый мыйым тунаре чотынрак ӧрыктарет! Теве кызыт ойлымет
мыламат пеш
келшыш, — Сакет марийжым первый гана ужшыла ончен ойла. — Палет, Шуматем,
тылат
таче мом чийыман— Первый сентябрьыште школышко мом чиен кает ыле, тачат
тугак
чие.
— Ну вот, шаҥгак тыге кутыралтем ыле. Тый денет мыланна еҥ-влаклан шуко
шотышто
сай пример лийын кодаш тыршыман. Тидым эре ушыштет кучо. Мый уло яллан ик
председатель улам, а тый — тудын ватыже. Калык чыла шотыштат мемнан деч
тунемаш тырша.
— Мый тыгаяк лияш тыршем. От уж мо, колхоз пашашке кечым кодыде коштам,
нигуштат
почеш шӱдырнышӧ ынем лий.
— Ой, Сакетем, мый шукертак тидым шижынам, да мокталтыме мутым гына каласаш
ом
шу, — Шумат ватыжым ӧндале, тупшым вӱчкалтыш.
Марийжым пукшыш-йӱктыш да Сакетъямал тудын чиен шогалмыжым поснак тӱткын
эскерале, можо ыш келше, тӧрлатыле, шымартыле, да шкат пайремышке кайышыла
чийышат,
пелашыж воктене ошкыльо.
Урем дене ошкылшыштла, нуно кенета чаҥым кырыме йӱкым кольыч.
— Мо тиде тыгай? Молан кырат? Кок гана гына перышт. Пожар монь лиеш гын,
тыге
шагал огыт кыре ыле чай, — Сакетъямал кутыралтыш.
— Уке, пожарлан огыл, а погынымашлан кӧра пералтышт. Таче первый гана
кырышт.
Шагал еҥын шагатше уло. Колхозышто пашам тӱшкан ышташ тӱҥалыныт. Ик-кок еҥ
гынат
пашашке жапыштыже ок тол гын, тудым вучат, тыге паша жап йомеш. Мыняр шагат
шумым палат гын, еҥ-влак пашашке вараш огыт код ыле. Лач тидланак мемнан
учетчик
Экайна мыняр шагат шумым калыклан палдараш чаҥым кыраш тӱҥалаш ойым пуэн.
Эрбылатов клубышко пурыш веле, йырже шымленрак ончале. Пырдыжыште партий
ден
правительствын вуйлатышышт-влакын портретыштым сакалыме. Тачысе погынымаш
нерген
шинчалан коймо вереш моторын серен сакыме.
Тидын годым клуб омса почылто, клуб кӧргышкӧ яндар юж кышкалалте, эшеат
волгыдырак лие. Омсаште илалшырак пӧръеҥ ден ӱдырамаш-влак койыч.
— О-о, Саскай акай ден Шакий чӱчӱ, Андрей, Яшкелде кугызайна-влак да
Пикестан
кокайна эн ончыч толын шуыч! — Шумат омсашке пурышо-влакым куанен вашлие.
— Толашак тыршышна, Шумат шольо, шоҥгылыкнамат ышна ончо, толна ынде, —
Саскай
кунанен ойлаш тӱҥале. — Айтукна пеш вашкыкта, да кузе от тол? Теве вет
Шакий
чӱчӱмат кондаш тыршышым. Шке колхознан ончыклыкшо, эрласе рыскалан илышыже
нерген Шумат шольыкайнан каласкалымыжым шке пылышет денак колын кертат,
манын ӱжын
кондышым...
— Пеш кугу тау тыгай шонымаш дене толмыланда! — Эрбылатов кажне еҥын
чурийышкыже
ончен ойлаш тырша. — Кузерак илалыда? Тазалыкда могай?
— Чыташ лиеш, Шумат шольыкай, — Яшкелде кугызаят вуйлатышын кидшым
кормыжтышыжла
кутыра. — Ынде уныка-влакым кугемдаш полшена, шукырак жапнам пӧртыштӧ
шинчен эртарена. Кеҥежым тудо куралашат коштылдышна, моло пашаштат шкенан
колхозланна
полшышна.
Калык шукемеш да шукемеш. Утыр шокшемше клубышто ятыр еҥже ӱмбал вургемжым
кудашын, сайлыме годымлан ыштыме изи пӧлемлашке пуртен пышталыныт, утларак
пагалыме
еҥышт дене тушанак верланеныт да шыве-шыве мутланал шинчат.
Эрбылатов Пекинин деке лишеме да мутым лукто:
— Тачысе погынымашнам, Евгений Анатольевич, тый почат да мылам мутым пуэт.
Умбакыже мом ыштышашым ӱстембалне кийыше кагазыште лудат. А Кутлуметов, тӱҥ
докладчикна, кушто? Тудо ой-каҥаш нерген иктешлыме мутым ойлышаш...
— Мый тыштак улам, воктендак, Шумат Эрбылатович, — але гына толын шогалше
ревком
председатель йӱкым пуыш.
— А-а, тый тыште? Тугеже пеш сай. Пыртак вучалте да погынымашнам поч, —
манын
парторглан шӱдышат, Эрбылатов занавес дене петыралтше сценышке кӱзыш. Тудо
тушан
пальтожым кудаше, ишкеш сакыш. Тидын годым Евгений Анатольевичын йӱкшым
кольо да
содор ӱлыкӧ волыш. А парторг погынымашым вӱдаш председательым да протоколым
возаш секретарьым сайлыктышат, мутым Эрбылатовлан пуымо нерген увертарыш.
Тудым
ужаш шонен, шеҥгеке савырныш гын, сцена гыч костюмжо дене гына волышо
председательым ужо да ӧрын шоналтыш: "Теве гына воктенем пальтом чиен шога
ыле, а ынде
ончыза кызыт тудым! Могай йытыра вургем дене калык ончыко лектеш!"
Шке лӱмжым колын, Эрбылатов, веселан шыргыжын, калык ӱмбак поро-поро
ончалтышым
виктен, ончыл теҥгыл ваштареш толын чарныш.
— Шерге изай ден акай, чӱчӱ ден чӱчӱньӧ, шольо ден шӱжар-влак! — Шумат
Эрбылатович ныжылгын кутыралтен колтыш, да тунамак залыште путырак шып лие,
чыланат шке
председательыштын ойлымыжым колышташ ямдылалтыч. — Тачысе погынымашна
нерген мутым лукмыланна тылзе утла жап эртыш. Мый шкеже тиде кечым
тургыжланен вучышым.
Моланжымат тыланда чон почын каласем: председательланда сайлен шогалтымыда
деч
вара тудо мыйын икымше погынымашем. Первый гана ыштыме кеч-могай пашат
айдемын
ушешыже ӱмыр мучкылан шарнымашым кода. Теат тачысе погынымашнам мыйын
семынемак
шӱм вургыж вученда, шонем, вет шкенан илышнам саемдашлан, колхознам ончыко
колташлан мом да кузе ыштыме нерген те кечын гаяк вуйдам пудыратылында,
утларак
сайлан шотлымо ойдам теве тышан серыктенда, — манят, Шумат Эрбылатович
ӱстембачын канде коман тетрадьым нале да вуйжо дечат кӱшкӧ нӧлтале. —
Тачысе кечылан
шӱдӧ наре ойым серыме! Нунын озаштлан мый колхоз правлений лӱм дене кугу-
кугу
таум каласем! Тачак ме шкенан ревизионный комиссийнан эн сайлан шотлымо кум
ойын
озаштым пален налына да нунылан кум премийым кучыктена. Тендан ойдам
погымаш тачысе иктешлымаш дене ок чарне, тудым ме умбакыжат шуена. А
иктешлымашым ынде
кажне ийын эртыше отчет погынымашке кусарена. Тыгеже илышнам саемдыме,
колхознам
ончыко колтымо нерген эре шонкалыза, вуйдам пудыратылза, а сай деч сай
ойдам серыкташ правленийышке толза, тушто тендам эре вучат, порын вашлийыт.
Тиде ой-каҥаш тетрадьна дене, тендан ойдам погымына дене ме, йолташ-влак,
кум
шӱдӧ утла ий ончычак шочшо Тӧлдӧ ялнам эшеат ончыко колташ кугун полшена.
Шочмо
ялна нерген мутым тарватышым гын, тидымат каласыде коден ом керт: ялнам
Тӧлбай
але Тӧлдыбай лӱман еҥ негызлен. Йоҥылыш лияш огыл манын, мый кок лӱмжымат
иктӧреш ужам да тыландат тыгак ужаш темлем. Тӧлдӧ калык мланде дене
пайдаланаш грамотым 1639 ийыште налын. Тидын нерген Ӱпӧ оласе архивыште
аралалтше кагазыште
серыме.
Шочмо ял, шочмо-кушмо вер-шӧр деч шергыже тӱняште нимат лийын ок керт.
Тидым ме
чылаж годымак умылен огына шукто, да южо еҥже шке ялже гыч кузе-гынат
вашкерак
лектын каяш шонен коштеш. Йот мландыште ик жап илымеке веле, тыгай-влак шке
кундемыштым согынаш тӱҥалыт, тудым нимо деч шергылан шотлат. Кеч-кушто
илыза, кеч
Москваште, кеч путырак сылне пӱртӱсан шокшо элыште, шочмо Тӧлдӧ ялдам,
тудын йырысе верлам пел шинчада дене гына ончал кертшашланат пел ӱмырдам
пуаш ямде лийыда. Теве, пагалыме йолташ-влак, мо тугай шочмо ял, шочмо
кундем! Ош тӱням первый
гана ужмо, илыш дене вашлийме шочмо ялнам, Тӧлдынам, эре ушыштыда,
шӱмыштыда кучыза!
Тӧлдӧ ялеш шочын-кушшо, Тӧлдӧ ялешыжак кугу илыш корнышко лекше Шумат
Эрбылатовичын шке ялже нерген шӱм вургыж ойлымыжо клубышко толшо-влакым
келге-келге шонымашке пӱтырен пуртыш. Залыште эшеат шып лие, еҥ-влак шке
ялышт нерген тудын
семынак шонаш тӱҥальыч.
Эн ончыл теҥгылыште шинчыше Андрий кугыза чытен ыш керт, тырынь-тӧрынь
лийын,
верже гыч кынел шогале. Тиде айдеме уло ялын ик эн пагалыме еҥже. Тудым
тӧлдӧ-влак ик эн ушанлан шотлат, каҥашым йодаш суртышкыжо коштыт. Шке
жапыштыже Андрий
кугызай ялыште кумалмаш сомылым виктарен шоген, эн тӱҥ молла, вес семынже
карт,
лийын. Кумалме мутым тудын деч талын да чыла шотыштат келыштарен каласкален
моштышо моло иктат лийын огыл. Совет лиймеке веле, кӱсӧ курыкышто, тыгак ял
мучашсе
шелыкышке кумалаш кошташ чареныт, а Андрий кугызалан кумалме паша деч
йӧршешлан
кораҥаш кӱштеныт. Тунам тӧлдӧ-влак шке суртешышт Юмылан кумалаш тӱҥалыныт.
Ынде
нуно Андрий кугызам мӧҥгышкышт ӱжыт. Тудо Юмылан кумалме сомылым ик эн кугу
да
кудалтен кертдыме порысшылан шотла.
— Шумат шольо, — ик жап шып шогышат, ялын картше шке мутшым тӱҥале, — Тӧлдӧ
ялна
нерген тыге чоннам вургыжтарен ойлыметлан пеш кугу тау, чонешемак логале,
кумылемак тодылалте. Тиде мутем дене моло-влакат келшат манын ӱшанем. Мый
теве мом
каласынем. Тиде ойлышаш шомакем, Шумат шольо, тыйын але гына каласкалымашет
гыч
лектеш. Ончыкыжым мыланна теве мом ыштыман: ялнан кунам да кузе шочмыжо,
эре
кушкын да кугем толмыж нерген серен кодыман. Ялланна порым поснак шуко
ыштыше-влакын картычкыштымат войзыкташ кӱлеш. Теве тыгай шонымашым шочыктыш
тыйын чон
вургыж ойлымет, Шумат шольо.
Пекинин верже гыч кынел шогале да ял калыкын пагалыме еҥже велке ончале:
— Андрий кугызай, оет дене пӱтынек келшем. Такшым тиде паша мыйын,
парторгын,
лийшаш. Ты сомылым шке ӱмбакем налам да лишыл жапыште ыштен шуктем.
— Тӧлдӧ ялна нерген мут лекмеке, шке шонымем каласыде кодын ом керт, —
школышто
ботаника ден зоологийым туныктышо Елена Ивановна кутыраш тӱҥале. — Мый
Тӧлдӧ
ялеш шочын-кушкын омыл. Но ынде тудо ӱмырем мучкылан мыйын лийын. Шкеже Юл
воктенсе Марий мландеш шочынам. Тувел кундемын мотор, сылне Йошкар-Олаштыже
институтым тунем пытаренам да эрвел марий-влак илыме кундемышке туныкташ
толынам.
Тӧлдӧ ял ынде мыйын икшывем-влакын шочмо ялышт лийын. Но тыште мыйын шочмо
ялысем семын олма сад уке, еҥ-влак тудым шке пакчашышт огыт шынде. А мемнан
велне
чылан садым шындат, олмапум, шоптырвондым, эҥыжвондым куштат. Шошым, емыжан
пушеҥге-влак пеледме жапыште, да шыжым, емыж шумо годым, чыла тидым ужын,
чон куана, кумыл нӧлтеш, илымет да илымет веле шуэш. Айста, тӧлдӧ-влак,
шушаш шошымак
чылан рӱжге садым шындена, колхозланат, шкаланнат. Тӱҥалтыште мый тиде
пашам шке
вуйлаташ тӱҥалам, а вара семын самырык-влакым туныктен луктына. Мыйын оемым
тенийсе паша планышкыда пурташ таче ме лӱмын пунчалшаш улына, шонем.
Эрбылатов верже гыч кынел шогале.
— Тау, Елена Ивановна, тыгай сай ойланда. Тудын верчын тыште шинчыше-влак
икте
кодде кидыштым нӧлталыт манын ӱшанем.
Шуматын ойлымыжлак, сад верч чылан кидыштым нӧлтальыч.
Тидын деч вара эше вич-куд еҥ шке шонымыштым ойлыштат, Эрбылатов,
Кутлуметов да
Пекинин, чакрак лийын, шыпрак мутланальыч да погынымашым вӱдышӧ Пекинин
верже
гыч кынел шогале.
— Йолташ-влак, жап ятырак эртыш. Ме тыште тыгайрак ойышко толна: шке
шонымыштым
серыкташ кумылан-влак тек Экай шольо да тудлан полшаш ойырымо еҥ-влак дек
толышт
да шке ойыштым серыктышт, тидым кызытат, погынымаш пытымекат ышташ лиеш. А
кызыт
ой-каҥаш пашалан иктешлымашым ышташ мутым ревизионный комиссийнан
председательже
Кутлуметов Кутийлан пуэна.
Тидым колят, изирак капан чулым марий пыт-пыт веле койо, трибуна воктенат
лие:
— Чылаже мемнан деке кандашлу кум ой пурен. Нуным чылаштымат теве тиде
тетрадьышке серыме. Мый вигежымат лудаш ом тӱҥал.Кӧ чылаж денат палыме
лийнеже гын,
колхоз правленийышке толза, лудашда тиде тетрадьнам пуэна. Ревкомиссий член-
влак
кандашлу кум ой гыч эн сайлан яра кийыше мландым куралаш кӱлмӧ, тудым угыч
киндым кушташ йӧрышышкӧ савырыме шотышто ойым шотлат. Тиде ойым шкенан
счетоводна
Пектемыр Петровична пуэн. Лач тудлан икымше премийнам кучыктена. Совыдам
пералтыза, саламлена тыйым, Пектемыр Петрович, икымше премийым налмет дене!
Лач тидын годым лудмо пӧлем гыч кум ӱдыр моткоч чеверын койшо кум изи
вочкым нумал лукто. Нуно икгай огытыл: кугу, кокла кугытан да изи.
Кугурак вочкым кидышкыже налят, Кутий шыргыжал кутыралтыш:
— Теве мемнан первый премийна. Тол тышке, Пектемыр Петрович, лишкырак лий!
Калык совым кыра. Тӱрлӧ вечын йӱк шокта:
— Мо тиде, премийда путырак изи!
— Ала вочкым кучыктынеда?
— Мо тиде? Эн сай ойым пуышо еҥлан яра вочкым пуынеда мо?
— Вочкына яра огыл, тушко мӱйым темыме. Первый премийлан кум кило мӱйым
пуэна,
кокымшо верым налшылан — кок килом, а кумшо верлан — килограммым.
А Пектемыр верже гыч кынел шогалын гынат, Кутлуметов деке чакемаш ок тошт,
ала-молан ӧрмалгышыла койын шога. Икмагал тыге шогышат, окшакленрак, ончыко
лекте:
— Йолташ-влак, чынжым гын, яра кийыше мландым куралме нерген ойым мый Шумат
Эрбылатов деч колынам. Тиде тудын райком секретарь деке миен толмыж деч
вара правленийыште мутланен шинчымына годым лие. Но тунам шкенан "Ой-каҥаш"
тетрадьнат
лийын огыл, эн сай ойым темлыше еҥ-влаклан премийым пуымо нерген нигӧ шонен

огыл. Просто кузе шкенан мландешна киндым шукырак ончен куштымо, ял
калыкланна
тудым ситарен пуаш тӱҥалме нерген шонкаленна. Лач тунам Шумат Эрбылатович
"Мемнан шагал огыл мландына яра кия, тушан нимат ок куш" манын ойлыш. Саде
арняште
ме тидын нерген эре гаяк кутыренна, вуйнам пудыратылынна. Вара семын ме "Ой-
каҥаш" тетрадь марте шонен шуна. Тиде шонкалымашке калыкым кузе-гынат
шукырак ушаш
манынак, эн сай ойлан премийым пуаш ыштышна. Мый эше ик гана каласем: яра
кийыше
мландым киндым шочыктышо мландышке савырыме нерген ойым Шумат Эрбылатович
ыштен,
премийымат тудлан пуыман.
Такшым колхозын счетоводшо чыным ойла. Тиде тыгак лийын. Колхозым почмо деч
ончыч курал-ӱден илыме мландым йӧрдымашке лукмым Эрбылатов кугу йоҥылышлан
шотлен,
тидлан колхозым вурсен. Чыла тиде мландым нурышко савырышашлан ожно еҥ-влак
могай кугу вийым пыштеныт, чодырам руэныт, мландым кукленыт, тудым
эрыктеныт. А ме
нунын тыршымыштым кӱлдымашке луктынна, манын шонен Шумат. Тидын нерген
шарналтышат, Шумат верже гыч кынел шогале да шке шонымыжым ойлен пуыш:
— Вучыдымын лекше ӱчашымашлан мучашым ышташ манын, мый премийым кок еҥлан
пуаш
темлем: Пектемыр Петровичлан да мылам. Пектемыр Петрович тыланда чыным
каласкалыш.
— А вочкынаже икте гынас, — Кутлуметов ӧрмалген колтыш. — А атыже, ончалза,
могай мотор, чевер, кидет гычат мучыштарымет ок шу.
Тидын годым залыште вес йӱк йоҥгалте:
— Шумат Эрбылатовичлан пуаш мый весым ыштем, а тидыжым Пектемыр чӱчӱлан
кучыктыза.
Тиде ялын эн уста столярже Микивыр кутыра. Тудо але гына ялын историйжым
серен
кодымо нерген ойлышо Андрийын эргыже. Ачаж ден эргыже коктынат тыгай
пашалан пеш
тале улыт.
— Тыгеже, Пектемыр Петрович, мемнан ойна дене келшашда да премийым налашда
перна, — шоктыш Кутийын йӱкшӧ. — Йолташ-влак, первый премийым налше айдемым
саламлем, киддам совалтыза, ончыкыжымат тудо ялысе калыкнан илышыжым
саемдымашке виктаралтше ой-влакым шукырак пуыжо манын, тудлан таза-
эсенлыкым тыланена!
Уло зал совым виян кырыме йӱк дене шергылте.
— А кокымшо премийым мемнан эн самырык бригадирналан пуэна. Тудын ойжо —
трудоденьланда киндым пуымо годым кажне бригадыште гектар гыч мыняр киндым
налмым шотыш налаш. Кудо бригадыште шурнылектыш кугурак, тушто колхозник-
влакын трудоденьыштланат киндым шукырак пуаш кӱлеш. Иргибаев Элтыбай
шольынам кокымшо премийым налмыж дене саламлена!
Залыште шинчыше-влакын совым рӱжге кырымыштым колыштын, Элтыбай Кутий деке
ошкыльо.
— Шольым, эн кӱкшӧ шурнылектышым налмыландат тыгаяк премийым налашет
пуйыралтше!
— манын, кокымшо вочкым самырык еҥлан кучыктышт, ревкомиссийын
председательже
шкеж дек ушкал лӱштышӧ Марзенам ӱжӧ.
— Йолташ-влак, киддам поснак чот пералташ ӱжам. Кумшо премийнам ме доярке
Марзеналан кучыктена. Тудо фермеш кухньым чоҥаш ойым пуэн. Йӱштӧ теле кечын
ме тусо
вольыкланна таве гыч лукмо йӱштӧ вӱдым йӱктена. А Марзена шокшо вӱдым
йӱкташ
кӱлеш манеш. Тидлан лӱмын пӧртым чоҥаш да вӱдым ырыкташ тӱҥалаш ойым пуэн.
Тиде
йодыш дене мемнан председательна, Эрбылатов йолташ, МТС-ышке миен коштын,
тудын
директоржо дене мутланен. Нуно мыланна кухньылан кӱлшӧ коҥгам, кугу вочкым
ыштен
пуаш лийыныт. Икманаш, Марзенан ойжо илышышке пурталташ тӱҥалын. Молодец,
шӱжарем, ончыкыжымат вует ыштыже, шонкалыже, эшеат пайдалырак ойым кычал
мужо! Саламлем тыйым, премийым налмет дене!
Тидын почеш Пекинин илалшырак колхозник-влакым тиде кечылан лӱмын ямдылыме
концертыштым ончаш темлыш.
Верже гыч тарваныше калык тышке-тушко лӱҥгалт колтыш, ятыр еҥже, Шумат
Эрбылатович дене кутыралташ шонен, лудмо пӧлемышке пурымо омса велышке
погынаш тӱҥале, а
концертым ончаш кумылан-влак, сцена гыч йоҥгалтше саламлыме мутым колын,
шинчаштым тушко виктарышт.

Кандашымше глава
"Первомайск" колхоз тений шошо агалан поснак сайын ямдылалтеш. Тудым
Эрбылатов
шкенжын ик эн тӱҥ пашаж семын онча. Ондакак лӱмын планым ыштыме. Курал-
ӱдымӧ
мландышт мыняр улмым шотыш налын, кок бригадылан чыла ӱзгарым, урлыкашым
тӧр
пайлен пуымо. Нунын чылажат ямде, манаш лиеш. Пасушко пураш лиймым гына
вучат.
Тений шошо агаште МТС-ын тракторжо-влакым шагал ыштыкташ палемдыме. Улыжат
вӱдыжгым петырашлан тырмалаш гына полшат. Тидын шумлык эсогыл райкомыштат
мутым
луктыныт ыле, но колхозын паша планжым намиен ончыктымеке, нунат лыпланышт.
Ял
озанлык пӧлкам вуйлатыше тидын шотышто Эрбылатовым лӱдыктенрак каласыш:
"Жапыштыже ӱден ода пытаре, могай-гынат кӱрылтышым ыштеда гын, пален лийза,
партий
райком бюрошкыжо ӱжыктена..." А Шумат шке семынже тыге шоналтен: "Чывигым
шыжым
шотлат. Теве мемнан шоҥгына-влак тыге ойлат: "Чылаж годымак эр ӱдымӧ келшен
ок
тол. Южо ийыште ончыч ӱден пытарыше огыл, почеш кодшо-влак поян лектышан
лийыт".
Икманаш, колхозник-влак чылан гаяк шушаш шошо ага нерген шонымаш дене илат.
Ик
Пекылым гына нимо ок куандаре. Тидыже адакат ожнысо Айтук йолташыж деч
тӱҥале. А
чынжым гын Тойкеч деч тӱҥалын, да тидыжым марийже веле ок пале.
Ик кечын вучыдымын-шоныдымын бригадир толын пурыш. Эрдене гын, мутат уке,
шылын
шукта ыле, моло годсыж семынак Пекыл эре окнашке кӱтен, а тиде гана Айтук
нунын
дек кечывал деч вара толын. "Логальыч, учырышым" манат чай, — семынже Пекыл
сырен шона. — Пеш шып да писын толын пурышыч. Мо кӱлеш лие тылат тыгай
жапыште?"
Туге гынат шыдыжым шылташ тырша, Айтукын шуйымо кидшым кучыш, йӱштынрак
саламлалте.
— Мо пеш вараш кодыч? — йодо.
— Пешак кӱлат. Вот и тольым. Эрдене толмем годым ик ганат кучен кертын
омыл. Ала
тыге учырем шонышым. — Айтук пӧрт кӧргым йыр ончал савырныш, коҥга ончылно
пареҥгым эрыктен шинчыше Тойкечым ужо гынат, тудлан ик мутымат ыш пелеште,
а шкеже
такшым тудын йодмыж почеш толын. Лач тидлан верчынак Пекыл нерген Эрбылатов
денат мутланен. Тудыжо Тымбаевым правленийышкак ӱжын кондаш да колхозышто
пашам
ышташ тӱҥалшаш нерген кӱлынак кутырен налаш ойым луктын, но бригадир
кызытеш ожнысо йолташ семын шке гына мутланен ончаш лийын.
— Ну, колыштам, ойло, могай сомыл дене толынат, молан мый тылат пеш кӱлеш
лийынам, — Пекыл кугешненрак кутыраш тӱҥале.
Тымбаевын иралтмыжым шижын, Айтук тудын шинчашкыже тура ончале да порын
кутыралтыш:
— Пекыл, айда ласканрак кутыралтена, ожнысо йолташ-влак семын, икте-весым
умылаш
тыршен. Теве ӱдымаште мылам пеҥгыде койышан, шотан айдеме кӱлеш. Сеялкыште
ыштыше-влакын старшойышт манам гынат, келшен толеш. Шонем-шонемат, тый
тидлан келшен толат. А варажым, ӱден пытарымеке, чонетлан келшыше пашам
муаш полшем. Вет
палем, кидет гыч чылажат толеш. Теве колхозешна столяр паша дене
мастерскойым
почаш ойлат. Тушто ышташ тӱҥал кертат. Эрбылатоват тореш ок лий.
— Кузе тӱлаш тӱҥалыт? — пӧрт оза тура йодо да воштылалын ешарыш: — Трудодня
дене?
— Моло ийласе деч тений трудоденьын акше ятырлан кӱкшӧ лийшаш, — Айтук
пеҥгыдын
вашештыш. — Адакшым столяр, плотник-влаклан эре сайын тӱлат, нуным огыт
обижатле.
— Эй, Айтук, Айтук... Тошто муретымак мурет. Умбакыже мемнан кутырымашна
кузе
каяш тӱҥалеш — чыла раш. Мый изи йоча омыл, мом от керт, лучо ит сӧрӧ, ит
кутыро. Палем тендан трудоденьдан акшым. Жапше годым ышталтын. Чыла тидым
мый тылат
ик гана веле огыл ойленам.
— Пекыл, чыным ойлет, изи йоча отыл. Но вет ынде тый суртыштет шкетын отыл.
Теве
вашке Элыкпает армий гыч служитлен толеш. Ванятымат шӱмжӧ садак шке ава-
ачаж деке шупшаш тӱҥалеш. Тылат ынде шукыжым нунын верч тыршыман...
— Мо, мый нунын нерген ом шоно, манат мо? И тендан трудоденьда дене нуным
пойдарен кертам шонет мо? Шиш, пойдарет! — Пекыл койдарен воштылеш. — Теве
иктаж-кушто оксан пашам ышташ тӱҥалам гын, мыняр-гынат чумырен, кидышкышт
шагал огыл кучыктен кертам, — Пекылын ойлымыжо Айтукын мутшым вигак
йӧрдымашке луктеш. — Тендан талук мучко ыштыме пашамлан тӱлымыдам мый ик
тылзыште налам. Тидын нерген
мый тылатат, моло начальникланат ик гана веле огыл ойленам.
— Чынжымак, Пекыл, тый денет ойласаш йӧсӧ. Но пашаже оксаште гына огылыс.
Шонымаштем, эргыч-влаклан ялнат, суртыштат кӱлыт. Коктынат шочмо ялыштышт
илынешт
чай... — Айтук ынеж чакне.
— А молан шочмо ялыштышт гына? Мо, Тӧлдӧ деч посна, шканышт моло верым муын
огыт
керт мо? Пелке, олашке, заводышко але иктаж стройкышко каен кертыт, —
Тымбаев
утыр чолгаҥеш. — Вет ий еда оргнабор дене калыкым погат. Эсогыл Москошко,
метром
чоҥымашке, наҥгаят... А тый ик Тӧлдетым палет да молымат тышан гына
вожаҥдынет.
— Тидымат ит мондо: мыняр еҥже, ӧрдыжтӧ илен чытен кертде, пӧртылеш да
"Уке,
шочмо ялем деч сайжым, шергыракшым нигушто шым му, и омат му" манеш да
ӱмыржӧ
мучкылан тышан кодеш... Ну, сита тидын нерген. Кас марте гына огыл, эрла
марте
кутырена гынат, мучашке шуын она керт. Мылам тый гает пеҥгыде еҥ кӱлеш. Вет
садак минимумым темашет перна. Тунам веле оксан пашам ышташ каен кертат. Кӧ
минимумым ок теме, тыгай-влак деч эшеат пеҥгыдынрак йодыт. Шке ешетлан уто
нелылыкым
ит ыште, Пекыл. Шоналте, сайынак шоналте, — Айтук изишланат ок чакне. Моло
семын
ок лий, вет тудо бригадир, колхоз правленийын пунчалжым шуктымылан эн ончыч
тудын деч йодыт.
— Йӧра, лишыл жапыште чылажат рашемеш, — малдыш Пекыл, а шкеже шона:
"Колхозышт
гыч йӧршынак лектын кайыман дыр... А сурт тек Тойкечлан кодшо. Мылам тыште
ниможат ок кӱл. А Тойкеч мылам ынде ала уло, ала уке. Тудат йӱкшен, мыят.
Мо годсек
ынде йот еҥ семын илена... У-у, ынде воктенже лиймемым омат шарне. Мо, тиде
илыш
мо? Эше шоҥгыжак омыл, эше пеш кертам, да пеленем чонлан келшышыже нигӧ
уке...
Теве Салемам дене пешак кертына ыле да... Ой, могай кумылзак ӱдырамаш
пиалешем
верештын ыле! Ала тудын денак шотым муын кертына да ӱмырнам пырля эртарена?
Ала
суртеш пурташ келша? А вет адак гынат тиде Тойкечлан верчын кодшо гана чыла
шонымашем кумыкталте. Вет тудат мыйым вашлияш ямдылалтын, вучен..."
— Ну, Пекыл, тугеже, изишак вучалтем, — манят, Айтук омса велыш савырныш.
— Мо вучашыже? — кенета Тойкечын йӱкшӧ шоктыш. — Ӱдышӧ лияш ик жап гына
ыштыме
паша. Такшым трудоденьжымат шукырак шындат... Манмыда семын, икшывына-
влаклан
сайым ышташ шоненак, колхозышто ышташ тӱҥалман, — Тойкеч марийжым Айтук
велыш
савыраш тыршен кутыра.
— Кушко, могай пашашке коштман — тый дечет огыт йод. Кӱлеш-кӱлдымашке
неретым
шӱшкаш тӧчен ит шинчылт, — Пекыл торжан пелештыш да эше ик гана Айтуклан
мане: —
Лишыл жапыште чылажат рашемеш, тылат шкак каласем.
А ушыж дене шона: "Салемам деке миен ончалам. Тудын чыла уло: пӧртшат але
у, моло поянлыкшат, погыжат ситышашлык. А эн шергыже, сайже — шкеже, тугай
ныжылге,
пеленем пызныше да чевер-чевер — шинчамым кораҥдыде ончен шинчен кертам. Ой
Юмыжат, пуйырышыжат! Полшо мылам Салеман марийже, ӱмыр йолташыже лияш!.. А
трук тиде ок шукталт, кумыкталтеш гын, мо, тиде шошыжым колхозыштак ыштыман
мо?"
Пасушко лекташ арня дечат шагал кодмо годым моло ийласе семынак шошо агалан
бригаде, звено-влакын кузе ямдылалтмыштым тергаш лийыч. Эрла кок бригадат
клуб воктенсе яра верышке шке сеялкыштым, тырмаштым, шогаштым, тыгак нунын
дене ыштышаш
еҥыштым луктыт. Айтук ик звеноштыжо Пекыллан верым куча, а тудо алят шке
ойжым
каласен огыл. Тидлан верчынак бригадир адак кечывал деч вара тудын деке
савырныш. Но тиде ганажым Пекыл тудым ужын шуктен. "Тиде ала адак мый денем
мутланынеже?" манын, пӧртӧнчык лектын шогале. А ватыже вӱдлан каен. Пекыл
Такийжылан
"Ачам эрденак ала-кушко лектын кайыш" манын каласаш кӱштен. А шкеже кызыт
капка
почылтмо йӱкым пешак колыштеш. Теве капка йӱк шоктыш веле, Пекыл тошкалтыш
дене
писын пӧрткоклашке кӱзен кайыш. Тышке, тушко ончале, шинчажлан карниз лаке
перныш. "Тышан шылын возаш да шкем мо дене гынат петыраш лиеш", —
шоналтышат, содор
шуйнен возо, ӱмбакше воктенак кийыше выньык орам шупшыльо. Тидын годым
пӧртӧнчыл
омса почмо, вара пӧрт омсамат рошт шупшылмо йӱк шоктыш. Шукат ыш лий, пӧрт
омса
угыч почылто да петырналте. "Тылат тыгак кӱлеш, кучен шыч керт", — шона шке
семынже Пекыл.
Айтукын йӱкшӧ ынде кудывечыште шоктыш:
— Тойкеч шӱжар, мариет кушто?
— Пӧртешак кодын ыле, — нимом палыдыме суртоза вате чыным каласале.
— Тыланда ӧрат, ӱдырда "Ачам эрденак ала-кушко лектын каен" мане, а тый
тыге ойлет. Кудыланда ӱшаныман? — бригадир ӧрын ойла.
— Эй, Айтук, тый тудым мый дечемат сайынрак палет, утыжым молан йодыштат?
Мом
вара каласынет? — Тойкеч кузе лияшат ок пале да капканеш пижше мераҥ семын
коеш.
— Эрла шошо агалан кӧн кузе ямдылалтмыжым ончаш тӱҥалыт. Ик звеношко
Пекылетым
серенам. Шке йодынат ыле. Эрбылатов денат мутланенам, тудат келшен. Но
мариет
алят нимом каласен огыл. Такшым тудлан ӱшанаш йӧсӧ, трук эрла ок лек. Тунам

пӱтынь бригадылан удам ышта. Таче тудын пытартыш мутшым колнем ыле, да
шкенжым
шым яре. Тыгеже, кӧм-гынат весым муаш перна.
— Ой Пекыл, Пекыл... Адак ондала коеш, — Тойкеч васартыл колтыш. — Кузе
тыге лиеш? Кузе? — Тидын годымак тудо шке семынже шона: "Шылын, моло огыл,
адак шылын..." — Айтук чӱчӱ, как ужам, вигак ойлен пуэм, тореш лиеш гын,
тачак миен шуам, шканетак каласем.
— Йӧра, вучем, — малдыш бригадир. — Теве шкат ужат, кузе мый тудлан порым
ышташ
тыршем. Конешне, тыйын йодметым шуктынем. А мариет мом ыштылеш? Лачшым
манаш,
тудо еҥым игылтеш, капше дене гына тыште, а чонжо, уш-акылже дене ала-кушко
коштеш, тыйым шкендымат ондалкала.
— Эй Айтук чӱчӱ, мыйже тудлан ала-кунамак кӱлдымашке, йӧрдымашке лектынам,
— ойгырышын коеш Тойкеч, а чынжым гын йӧршын вес семын шона: "Марлан
толмемын первый
кечыж гычак мый тудым шкемынлан шотлен омыл да нигунамат шотлаш ом тӱҥал,
просто
марий койышым шуктен, йӧратыдыме еҥ дене чытен илем. Иктаж-кӧ весе лиеш
гын, тунамак, сӱан почешак, ойырлен кая ыле. Эх-хе-хе, пеш вараш кодын ушна
пура... Кызытсе ушан лиям ыле гын, туларташ, налын кондаш мийымыда годымак
лектын шылам
ыле, Эмаемым вучем ыле..." — Мутем колыштын, пашашке ушаш тӧчыметлан, Айтук

чӱчӱ, кугу тау, — манят, суртоза вате пӧртӧнчыкыла ошкыльо, а Айтук капкам
петырышат, урем покшеке кайыш.
Тойкеч пӧртӧнчыл омсам почмыж годым тошкалтыш дене пӧрткокла гыч волышо
марийжым
ужо да сотарен каласыш:
— Адак шылын кодыч? Ынде йӧршын ир янлык гай лийыч, кажне еҥ деч шылын
утлаш
тыршет... Кузе от вожыл тыге ыштылаш? Кеч-мо гынат, тудо бригадир, кажне еҥ
почеш тыге коштшаш огыл...
— Туге мо? Чаманет тудым? Ала тудо тылат бригадир гына огыл, ала утларак
лишылышке савырнен? Кӧ пала тендам? — Пекыл ватыжым игылташ тӱҥале. — А вет
тиде
тыйын йодмет почеш тудо мыйым сеяльщикым ыштынеже улмаш! Теве гына капка
воктене
коктын ойласымыдам колыштым. Теве тый могай улат! Кок тӱран кӱзӧ!
Айтукетлан
мыйым ужалет, пӧртыштак ыле, манат, — Тымбаев утыр шыдешталтеш.
— Кузе, кузе? "Айтукетлан" манат? Эн ончыч тудо тыйын. Такшым тый тудын пел
йолжымат от шого. Ончо, колхозна, калыкна верч кузе тырша! А тыланет эсогыл
икшывет-влакат огыт кӱл, — вӱдан ведралажым пӧртышкӧ нумал пуртышыжла,
Тойкечат утыр
веле сыра.
Пекылат тудын почешак пӧртыш пурыш.
— Айтукет палынеже, эрла ӱдышӧ семын ӱжмашкыже миет але уке? — Тойкеч шаҥге
бригадир дене кутырымышт годсым ойла. — Тудлан тидым тачак палаш кӱлеш. Шке
кает
тудын деке? Уке гын мылам миен каласаш перна. Тыге сӧрышым.
— Мый шаҥгак тылат каласышым: кӱлеш-кӱлдымашке неретым ит шӱш, маньым.
Тылат
кӱлеш гын, мий, ойлен пу: марием тендан колхозыштыда ышташ ок тӱҥал, ман.
Тыге каласыш да Пекыл сондык ӱмбач кӱпчык-влакым сӱмырыш, сондыкым комдык
почо,
тушто пургедаш тӱҥале. Ватыже, тиде мом кычалеш шонен, пешак эскера. А тудо
тувыр, шароварже-влакым луктеда. "Тиде сурт гычак лектын кайынежыс, —
шоналтыш Такийын аваже. — А кушко? Йӧршынак кая мо?"
Кенеташте кузе лияш, мом ышташ ӧрын колтымыж дене Тойкеч шкат шижын ыш
шукто,
содор мийыш да шке налме пасмаж дене ургыктымо тувырым руалтен кучыш.
— Лектын кайынет? Ме тыланет огына кӱл? Тыге гын, мыйын кидем дене ышталтше
настам нимом ит нал. Ом пу тиде тувырым...
Но марийже уло кертмын тудым воктечше шӱкал колтыш, Тойкеч кӱвар ӱмбак
шуҥгалте.
Тидым ужын, Такий ӱдырышт шорташ тӱҥале, аважым кынелташ пиже.
— Тый ачай отыл! Ача тыгай ок лий! Молан авайым кырет?! — йоча утыр чотрак
шортеш.
— Шып! Кызытак чарне! Уке гын... — Пекыл ӱдыржым чарынеже, уто йӱк деч
посна
лектын кайынеже.
— Ом колышт тыйым! Ом колышт! — йоча эшеат чотрак кычкыра. — Ачаят манаш ом

тӱҥал...
Тойкеч кынеле да адак марийжын чумырен оптымо вургемышкыже керылте.
Марийжат макым ок пу, адак тудым шӱкал сӱмырыш, тунамак пурла лукысо
кашташте кечыше кемжым
шорт шупшыл волтыш да, олымбалан шинчын, орален оптымо вургем кокла гыч
адакат
ватыжын пидме меж носким шӱдырен лукто, йолышкыжо чияш тӱҥале. Ватыже утыр
веле
туманла я вургемым шупшкедаш пижеш. Кемжым чийышат, Пекыл пӧртӧнчык лекте.
Тидын
годым ватыже тудын погымо чыла вургемым пӧртйымак кудалтен шуктыш. Пекыл
котомка
мешакшым налын пурышат, вургемже укем ужо.
— А-а, шылтенат! — торжан кычкырале пӧръеҥ. — Кушто? Кызытак луктын пу! От
пу
гын, вуетым шалатем! Ну, пу, манам!
— Тыйын тыште нимочат уке, чыла мыйын ургымем, мыйын пидмем...
— Кушто манам? — шыдын кычкырале да ватыж деке миен керылте, кидше дене
перенперен колтыш.
— Ончо, оренатыс! Оренат! Шинчатше янлыкын гай йӱла. Пирыш савырненат!
Пирак
лийынат!
— А-а, лӱмдылат! Пире лийынам, манат! Теве тылат пире деч! — манят, Пекыл
ватыжым шӱргыж гыч уло кертмыж дене совыш. — Теве тылат эше! — вес шӱргыжым
совыш.
Такий уло йӱкын кычкырал колтыш да мӱгырен шорташ пиже.
— Чарне! — ачаже тудын деке миен шогале. — Шаҥгысек тареш пурышо агытанла
тӧрштылат. Тылатат кӱлеш чай... На, тугеже! — ӱдыржымат совыш.
— Молан йочам кырет? Молан? — Тойкеч чумыртымо мушкындыж дене марийжын
чурийышкыже логалнеже.
А тудо ватыжын кидшым руалтыш, тудым кӱварваке шӱдырал шуыш.
— Вургемемым от пу гын, лып-лыстык кырен оптем! — сурт гыч йӧршешлан лектын
каяш
шонышо пӧръеҥ лӱдыктылмыжым ок чарне.
— Такием, тудын деч кораҥ, воктекше ит мие.
Вургемжым йомдарыше Пекылын шинчажлан пӧртйымал петыртыш перныш. "А вет
тушко
кудалтен кертын?" — шоналтыш да петыртышым нӧлтале, тушко тӧрштыш, тушеч
вургем
орам содор нумал лукто. Котомка мешакым пӧртӧнчыч пуртышат, тушко тувыр-
йолашым
шурале да кырт-карт веле койо, писын лектын кайыш.
Тойкеч капкашкыла ончыш, но марийжым ыш уж. "Вӱта шеҥгек ошкыльо, пакча
шеҥгел
корнышко лектын дыр..." — шоналтыш. Тынаре кредальыч гынат, чоныштыжо ала-
могай
куштылгылыкым шиже. Кенеташте молан тыгежым ок тогдае, но шаҥгысе шыдыже
эркынэркын мӧҥгештмыла чучеш. "Тыге лийшашым шукертсекак чонем шижын, шижын
веле
огыл, вучен. Шке кӧргем дене ик гана веле огыл "Тиде кунам лектын кая,
кунам тыге шылын илымаж гыч иктаж вере каен йомеш?" манын шоненам. А таче
трук вургемжылан кержалтым. Молан? — ӱдырамаш але гына лийшым шке семынже
лончылаш тӱҥале. —
Ны тувыржат, ны носкижат, моло вургемжат йӧршынат-йӧршынат огыт кӱлыс! А
вот пижым. Кызытше ала-мо утыр веле ласканрак чучаш тӱҥале. А-а, теве молан
тыге! Ынде
уло чонем дене шижам: шуко жаплан тудын деч утленам, ала йӧршешланак. Моло
огыл,
тидлан, пеленже эре орланен илыме еҥ дечын утлымемлан..."
Тыге шонкалышыжла, Тойкеч ик жаплан ӱдыржым монден колтен да, тудын шкеж
воктене
шып шогымыжым ужын, писын тупшо гыч кучыш, вуйжым ниялтен колтыш.
— Такий, тый ит ойгыро, ит лӱд. Ме ынде ласканак илен кертына, кажне
ошкылнам,
кажне мутнам кузе-гынат кӱлдымашке лукшо еҥ ынде мемнан пӧртыштӧ уке. Тый
кузе —
ом пале, а мылам ласкан веле чучеш.
— Авай, мо, йӧршынак ок тол мо тудо? — изи ӱдыр аважын шинчашкыже ончен
йодо.
— Кӧ пала тудым... — ава аптыраненрак вашештыш, а шке семынже шоналтыш: "А
вет
кеч-мо гынат ачат... Кызыт огыл гын, кунам-гынат вескана, кугеммекет, ала
чаманаш тӱҥалат..." — Такием, тый ынде изи отыл, теве тений шыжым школышко
кает, тунемаш тӱҥалат. Мый тылат иктым каласем: ит ойгыро, мый, ават, эре
пеленет лиям,
тыйым нигӧлан обижаяш ом пу. Палет, марий-влак кузе ойлат? "Юмо чоным пуэн
гын,
садак рыскалде коден огыл, порыжымат, сайжымат пуэн" манеш ыле авам.
Тыйынат
Юмет пуымо пиалет уло.
Ял мучаш марте Пекыл пакча шеҥгеч ошкыльо. Умбакыже корно дене каяш манын,
тушкыла савырнен ыле, умбалнырак ял велышке толшо кок еҥым ужат, пасу дене
ошкылаш
тӱҥалын ыле — ыш керт, мланде эше кӱлынак кошкен огыл да кемешыже лавыра
пижеш,
тудым нелемда, ошкылаш йӧнан огыл. Ик кукшо верыш шуат, эше ӱмаштак куралде
кодшо вереш шинче, саде еҥ-влакын эртымыштым вучалтыш. Тиддеч вара веле
йолышталтме
гыч мучыштышо пий семын писын-писын ошкыл колтыш. Кава тӱрыш лишемше кечым
ончалын, шоналтыш: "Э-э-э, эше жап уло, пычкемышалтмешке садак Калтасашке
миен шуам.
А тушто... Салемамым вашлиям!" Чонжылан путырак сайын, ласкан-ласкан чучын
колтыш, эшеат писын ошкылаш тӱҥале. Трук вуйышкыжо йодыш толын пурыш:
Салемам кузерак вашлиеш гын? Мом пелештал колталеш? Только тиде гана
нимогай йокмам уке. А
кузе тудо йокмалан куана ыле! Но нимат огыл, тачеш мый тудлан шке йокма
лиям,
шке, шке!"
Ятырак ошкылмеке, адак ончылныжо еҥым тогдайыш да, корно деч пелнырак кушшо
вондерым ужын, тудын велыш ошкыл пурыш. "Чылтак шылшышке савырненамыс, —
шкенжым
воштылале Пекыл. — Эше тора гычак еҥым ужын шуктем веле, чонем вургыжалтен
колта, йолем шкак ӧрдыжкӧ наҥгая... Такшым тыште, ялна деч тораштак огыл,
тыгак
лийман чай... Колхозыштышт ыштымем ок шу, ачам-авам суртат кӱлдымашке
лекте, чонемланак йӱштын, шыгырын чучаш тӱҥалын тушто. А тачысе туман деч
вара эшеат
йӱштынрак чучеш. Ончыза кызыт тиде Тойкечым! Лустыралан верчын мый денем
кредалаш пиже-е. Тиддеч вара кузе тушко миен пурет? Мом пелештет? Кузе
ӱмбакше ончалат?.. Айда тек илышт. Но Элыкпаем мыйын велышкемак лиеш,
шонем. Тудым, тыгак
Венямымат чонем гыч луктын кудалтен ом керт. А Такиемже эше изи, йоча уш
веле
тудын. Ила гын, шке ушыж дене шонаш тӱҥалеш гын, ала вашталтеш, весемеш?.."
Саде еҥын эртен кайымекше, Пекыл адак корнышко лекте, ончычсыж семынак
вашкен
ошкыльо.
Калтасашке миен шумекше, тудо адак пакча шеҥгек савырныш. Салеман пӧртшӧ
турашке
шуат, тудын вӱтаж марте пакча дене ошкыл кӱзыш. Капкам почын, кудывечышке
пурыш
— вигак Салемам ужо. Кенеташте куан шижмаш логараҥжымак петырыме гай ыштыш.
Иктат гыч веле йӱкшӧ лекте:
— О-о, Салема-а-а! Йӧратымем!
А тудо нимом ок пелеште, шып ончен шога.
"Молан тыге? Молан чурийыштыже ны куан, ны весела ончалтышым ом уж?" —
Пекылын
чонжо вургыжаш тӱҥале. Туге гынат тудо веселан кояш тырша, ӱдырамаш деке
кок кидым шуен лишемеш. А тудо мӧҥгешла веле чакналтыш да кукшын
саламлалте, вара вигак ӧрыктарыше йодышым пуыш:
— Молан пакча шеҥгеч коштат? Шылше лийыч мо?
— Салема, молан тыге ойлет? Вет шкежак шыпрак толаш шӱденат ыльыс, — манят,
Пекыл ӱдырамаш дек чакемаш тӱҥале. — Ончо, от уж мо, кузе кӱдыкет чакемнем.
Вет
пешакат чот сагыненам, ӧндал колтымем шуэш, шыматалнем. А тый, ончем-
ончемат,
мый дечем кораҥнет веле. Мо, мондышыч мо, кӱлдымашке лукнет мо?
— Чылан икгай улыда. Кажныланда лывыжташ гына лийже. Вот мом пале: мыйын
марием
уло. Теве-теве тудо пашаж гыч толын шуэш. Милицийыште ышта. Ужеш гын тыйым,
ала-мом ышта. Я лып-лыстык кырен опта, я кучен наҥгая да петырыкта. Ик
мутымат тыйын
велышкет пелештен ом керт. Кызытак шикшалт, толмо корнетым савырнен ончо.
Тидым колят, Пекылын чонжылан шу-уй чучо, ӱшанен-ӱшаныде, Салемам иктат
ончышат,
пакча велыш савырныш. Капкам лекшашыж годым эше ик гана Салемам сӧрвалышыла
ончале. А тудо, содоррак лий, йом тышеч, ит кой маншыла, кидшым солкала.
Лач тидын
годым капка тӱкылтыш кылде-голдо шоктыш, Пекыл тып-топ веле койо, вӱта
шеҥгек
каен йомо. "Ой-йой, Салема, Салема... Тыгай лийын кертат манын, иктаж-кӧ
ойлен
пуа гын, шке пылышем дене ом кол гын, нигунамат ом ӱшане ыле. Теве те могай
улыда! — шонкала орва гыч волен вочшо гай лийше пӧръеҥ. — Чыла шонымем
кумыкталте,
чыла... Ынде мылам кузе лийман? Кушко кайыман?.. Кодшо гана пӧртйымач чоян
утлен
кертмемлан шыргыж-воштыл коштым. Тыге мыскылалтшашем улылан куаненам
улмаш... Ыых, ӱдырамаш тӱшка! Эре сайым кычалыда! Пӧръеҥым гына орадышке
лукташ тыршеда...
— вуйжым пудыратылеш ик ӱдырамаш деч шке шылын толшо, весыж деч поктен
лукмо
пӧръеҥ. — Чу, кеч ындыжым сайынрак шоналтыман, вашкыман огыл".
Ик жап пакча шеҥгел пече воктен шогышат, утыр пычкемышалт толмым ужын,
лишыл
прогал велыш савырнен ыле — адак чарналтыш, кӱсенже гыч чондайжым лукто,
оксам
шотлаш тӱҥале. "Кок шӱдӧ теҥге утла, — пыртак куанен шоналтыш. — Шагал
огыл, шукылан сита. Только пеш саклен кучылтман, кажне ыржым аныклаш
тыршыман. Кеч-мо
гынат, ынде кӱсенысе поянлыкемлан гына ӱшан. Эрласе кече, ончыклык илыш
нерген
шоныман. Таче тышан мален лектам да эрла кушко-гынат торашке-торашке корным
кучыман. Ик жаплан тыште лийман огыл. Малашат тошто пачерышке миен пурыман
огыл,
пырля ыштыме марий деран йӱдым эртарыман".
Палыме пӧръеҥже Пекылым порын вашлие, кас кочкышлан ӱстел коклашке пуртен
шындыш, эсогыл аракамат лукто. Пекыл моло годсыж семынак еҥ дене утыжым ыш
йӱ. Таче
чотак ноенат, тудо пеш писын нералтен колтыш. Но йӱдым помыжалтат, шуко жап
малыде кийыш. Мо нерген гына ыш шонкале! Уло илышыжым шерын лекте. Шкенжым
эре
сайлан шотлаш тунемше еҥ тыгай туткарыш пурымыжлан моло-влакым гына вурсыш.
Эн
чотшым, мутат уке, колхоз илышым аламашке, йӧрдымашке лукто. "Чынжым ойлаш
гын,
— шкаланже шке мане, — тыште Айтукымат, Эрбылатовымат, молымат вурсыман,
шӱктарыман огыл. Закон мом кӱшта, нуно тудым ыштат. Огыт ыште, огыт шукто
закон шӱдымым — пашашт гыч кораҥдат. Йӧра эше кораҥдат гына гын, а вет,
тушманле еҥлан
шотлен, Сибирьышкат ужатен кертыт..."
Эрлашыжым эрдене суртоза дене чеверласышат, Пекыл вигак Эльян корнышко
лектын
шогале. Тудо пала: оксам тӱлет гын, улазе-влак кумылын шынден наҥгаят,
Чолман
серыште шинчыше, ожнысо купеч, помещик-влакын пристанян селашкышт ик
кечыште намиен шуктат. Тиде гана чылажат Тӧлдӧ ялжым кӱлдымашке лукшо,
тушеч шылын кайыше
пӧръеҥын шонымыж семын миен лекте. Ик татарын орвашкыже верланен, тудо
тымарте
палыдыме илышым тӱҥалше корно дене кудал колтыш.

Индешымше глава
Тений "Первомайск" колхоз икияшым кӱчык жапыште да сайын ӱден пытарыш.
Качествыж
нерген кугунак моктанаш эше эр, ӱдымӧ пырчын кузе нерешт лекмыжым ужман. Но

пӱтынь ӱмырыштым мланде паша дене кылдыше бригадир-влакын, тыгак агротехник
Семанаев Пайрамын ышталтше пашам аклен ойлымышт Эрбылатовым куандара, вет
тенийсе
шошо тургым тудын председатель пашаштыже первый. Такшым Шумат мланде пашам
удан
огыл пала. Эше йочаж годымак тырмаленат, куралынат, тӱредынат. Ӱдаш гына
ачаже
пуэн огыл, але изи улат, пеҥгыдем шудымо кап-кылетым неле комдо дене
лунчыртен
кертат, манын.
Шошо ага паша деч вара Эрбылатов шкенжын тӱҥ шонымашыжым яра кийыше мландым
куралмашке виктарен. Тыште эн кугу пашаже МТС-ын тракторжо-влак дене
шукталтеш, а
имне дене корем серлам, тракторлан йӧнан огыл пасулам гына куралыт. Яра
кийыше
мландым куралше-влаклан нормыжат весе, пашалан тӱлымаштат икмыняр ешартышым
палемдыме.
Теве таче кок тылзе утла вучен-ойлен илыме паша тӱҥалме кече толын шуын.
Кок арня годсек сайын пукшен шогыктымо имньыштым кычкен, илалшырак пӧръеҥ-
влак Чара
ялышке кайыме корно воктенсе кужу, кумда корем аҥеш погыненыт. Тыштак
Эрбылатов,
бригадир-влак, Семанаев Пайрам, эсогыл Пекининат койыт. Тудыжо тыгайышке
шуэн
коштеш, эн ончыч шкенжым туныктышылан шотла, вет пашадарым школышто
ыштымыжлан
гына тӱлат. Эше тунемме ий пытен огыл гынат, Евгений Анатольевич тышке
толаш жапым муын.
Яра кийыше мландым куралше бригадым вуйлаташ ик жаплан агротехниклан
ӱшаныме.
Тидлан кӧрак Пайрам Семанаевич таче тышке толшо кажне дене порын-порын
мутланал
колта, кумылышт, тазалыкышт нерген йодышталеш, кызытеш мом ыштыме, кузе
лийме
нерген каласкала.
Пайрам шкежат кугу ийготан еҥ. Ялысе кум классан школым тунем лектын.
Председательлан сайлалтмекше, Эрбылатов, агротехника пашам кӧлан-гынат ик
еҥ кидыш пуаш
кӱлеш манын, кодшо отчет погынымаште правлений членлан сайлыме Семанаевлан
тиде
сомылым ӱшанен. Шукерте огыл у пашаеҥ районысо агротехник-влакым туныктымо
тылзаш курсышто лийын.
Пайрамын шӱдымыж почеш витле утла пӧръеҥ, шке имньыштым коден, ик вереш
чумыргышт. Тидын деч вара Семанаев вуйлатыше-влак деке лишеме, кугурак йӱк
дене увертарыш:
— Шумат Эрбылатович, кӧ толшаш ыле, чылан тыште улыт. Мом-гынат изишак
кутыралтеда, шонем.
— Обязательно тидым ыштыман, Пайрам Семанаевич, — шке агротехникшын
лӱмнержым
кӱшкырак нӧлталаш манын, председатель тудым ача лӱмжӧ денак каласале. —
Кутырыде
ок лий, — манят, Эрбылатов куралше-влакым тӱсленрак ончале да нунын велыш
тарваныш, моло-влакымат шкеж почеш ошкылаш ӱжӧ.
Эн покшелне, але гына толын шогалше Эрбылатов ваштареш, Андрий кугыза шога.
Шоҥго велыш солнымыжым ончыде, тудат куралаш лекташ келшен. Воктенжак
Яшкелде,
Александр кугызамыт, нунын деч изишлан рвезырак Апъялий да молат шогат.
Теве нунын коклаш але гына шке имньыж дене толын шушо Сайран шеҥын пурыш.
Южо пӧръеҥ
почеш ватыштат уныкаштым вӱден толыныт. Нунышт изиш пеланрак погыненыт.
Шумат
Эрбылатович ондак кажне еҥым ончал лекте.
— Пагалыме чӱчӱ, иза-влак! Мо ончем тендам, чонем тунаре чотрак йывырта.
Тыге
шукын толмыда, йӧрдымашке лукмо мландынам адак угыч киндым куштымо верыш
савыраш
келшымыда мыйым пеш куандара! Мыйым гына огыл, теве воктенем шогышо
йолташмытымат. Тыгак шкат йывыртыше кумылан улыда, шонем. Тау тыланда
мемнан йодмынам тыге
шуктымыланда!
Парторганизаций секретарь копажым пералтен колтыш, моло-влакат тышке
ушнышт.
— Вес ий тыгай жаплан, — Эрбылатов мутшым умбакыже шуя, — тендан куралме
аҥаштыда уржа озым лӱҥгаш тӱҥалеш. Мый тидлан пеҥгыдын ӱшанем. Теве тендан
шеҥгелне
шуйнышо коремын кок вел тайылыштыже гына куралшаш верже кумло гектарышке
погына.
Тудо шым-кандаш ий годсек яра киен. Кырча-марча шудо кушкылдалын, тушто
вольык
коштын. А ялна воктенсе курык тайылыште куралшаш верже витле гектарымат
эрта.
Тений тывел пасуна такырлан кодын, шыжым тышан уржам ӱдена. Тыгеже тендан
куралме аҥада такыр пасунам ятырлан кумдаҥда. Тушан ончен куштымо чыла
киндынам колхозникын трудоденьжылан шалаташ палемденна. Шкат ужыда:
тыршымыда шушаш ийыштак
ял калыкланна пайдам пуа. Пашада тӱвырген ушныжо, шкежат таза-эсе лийза,
шергаканем-влак! — Эрбылатов йӱкшым кугемден каласышат, ик жаплан шыпланыш,
вара
увертарыш: — Ынде мутым колхознан агртехникше, а ик жаплан тендан
бригадирда
Пайрам Семанаевичлан пуэна.
— Мый шуко ойлаш ом тӱҥал. Суртышкыда мийымем годым чыла каласкаленам.
Куралме
нормо — коло сотык. Нормым темышылан колхоз ик кило ложашым ешарен пуа.
Тудо
аванслан огеш шотлалт. Ложашым арнялан ик гана пуаш тӱҥалыт. Нормым кечын
темыше-влак арня еда пел пуд наре ложашым налыт. Куралме келгыт — латвич
сантиметр
деч куаш огыл. Коло сотыкым куралмыланда кум трудоденьым шындат. Яра кийыше

мландым куралмаште ыштен налме трудоденьланда шыжым кок килограмм киндым
налыда.
А колхозна тений тидын дечат шуко пуа гын, тыште налме трудоденьландат
тугак пуат. Кузе куралаш — тендам туныктымо ок кӱл. Иктым гына йоднем:
кажныда шканда
посна аҥам ойырен налыда але ик аҥаштак поче-поче коштын куралаш тӱҥалыда?
Такшым посна куралмыда мылам утларак келша.
— Посна кӱлеш, — кугурак семын Андрий йӱкым пуыш.
— Мыят тыгак шонем, — Александр мутым лукто.
— Вес семын шонышо уло? — угыч йодо Пайрам.
— Уке, посна куралмым келшышылан шотлена, — Кугубаят шке шонымыжым луктын
кала-сыш.
— Тыгеже, кажне еҥ шканже посна аҥам ойырен налеш манын палемдена, —
пеҥгыдемдыш
агротехник. — Эше мом йоднеда але каласынеда?
Тидын годым Андрий воктенже шогышо Яшкелде да Александр дене ала-мо шотышто
йыштак ойласале, вара начальник-влак велыш савырныш, йӱкшым кугемдыш:
— Шумат Эрбылатович, моло-влакат, ме теве мо нерген шонена: тыште чыланат
илалшырак улына, шке пагытыштыже мемнам авана-ачана, кована-кочана-влак
тыгай кугу
пашам тӱҥалме деч ончыч Юмым ушыш налаш, тудлан кумалме мутым ойлаш
туныктеныт.
Ме таче тидым ыштынена. Тендан келшымыдам йодына. Мом каласеда?
— Андрий изай, мый тореш омыл. Чон йодмыдам шуктыза. Тидлан иктат тореш
огыл,
шонем, — Эрбылатов лыжган кутыралтыш.
Пекинин председательым шинчам карен ончал колтыш да вашкен ойлаш тӱҥале:
— Ой, уке, уке, тыште, общественный верыште — а мый тынар калык погынымо
верым
моло семын лӱмден ом керт — Юмылан кумалмашым эртараш ок лий. Тидым ышташ
эрыкым
пуэна гын, мемнам, паледа, кушко шуктат? — чотрак ойлал колтыш парторг. —
"Первомайск" колхозышто Юмылан кумалаш тӱҥалыныт манын, эрлак кушко кӱлеш,
тушко миен каласат, а варажым мыйым, парторганизацийын секретарьже семын,
ВКП(б) райкомышко, Орспаев йолташ ончыко мутым кучаш ӱжыктат...
— Мый коммунист омыл, нигӧ денат ынем ӱчаше, — чылан колышт манын,
Эрбылатов
лӱмынак уло йӱкын ойла, — но иктым ушештарынем: мемнан конституцийыштына —
ме
тудым сталинский конституций манына — "свобода совести" манын серыме. Мо
тугай
свобода совести? Тиде тӱҥ шотышто Юмылан кумалаш, Юмылан ӱшанаш эрыкым
пуымо
нерген ойла.
— Тендан мутда ваштареш, Эрбылатович, мый туштак серыме "Церковь отделена
от государства" манмым ушештарынем, — парторг ынеж чакне. — Мемнан тачысе
пашанам мый
государствын пашажлан шотлем, а тиде погынымашым, шаҥгак тидын нерген шке
шонымем тыланда каласышым, общественный погынымаш манам.
— Евгений Анатольевич, те утыжымак тӱргоч колташ йӧратеда. Могай тиде
государствын пашаже, могай тиде общественный погынымаш? Ме просто шкенан
колхоз кӧргысӧ
паша дене тышке погыненна, сӧремышке савырныше аҥам куралаш тӱҥалнена. Нимо
государственныйжат, общественныйжат тыште уке. Адакше кӧ тидын нерген ала-
кушко
намиен шукташ пижеш? Тыгай-влак мемнан коклаште лийынжат огыт керт. Ну, тек
лийышт тыште, тек кӧ деке гынат намиен шуктышт... Мо, тушто ораде-влак
шинчылтыт
мо? — Шумат парторгын йоҥылышыжым почнеже.
— Шумат Эрбылатович, намиен шуктышо-влакын улышт-укешт нерген тендан дене
ӱчашаш
ом тӱҥал, а кумалаш эрыкым пуымылан решительно тореш улам! Мыйым колыштде,
те
тидым ышташ эрыкым пуэда гын, мый кызытак тышеч каем, вес семынже, тыгай
паша
деч ӧрдыжкӧ кораҥам, — парторг торжан ойла.
Эрбылатов уло чонжо дене шижеш, мутланымаш кугушко кая, сырыме марте шуын
кертеш. Тынар да тыгай еҥ-влак ончылно тидым ышташ нигузе ок лий, сандене
председатель шоныдымо-вучыдымо ӱчашымашым кузе-гынат поро велышке, икте-
весым умылымашке
савыраш кӱлмым умылыш да лыжганрак кутыраш тӱҥале:
— Евгений Анатольевич, мыйын шонымаштем, Орспаев тендам тидлан шыгыремдаш
ок
тӱҥал, ида лӱд тудын деч — Темырьян Васильевич ушан айдеме, — манят,
председатель парторгын кидпӱанжым кучыш да, карт кугыза велыш савырнен,
тудлан пелештыш:
— Андрий изай, мемнам ида ончо, шке пашадам ыштыза, а ме изишлан тендан деч
кораҥына. — Тыге ыштымек, воктенсе еҥжылан лыжган каласыш: — Женя, Евгений
Анатольевич, айда нинын деч изишлан торлена, кутыралтена. — Сӧремалтше аҥа
тӱрыш
шуат, Эрбылатов йӱкшым иземдыш. — Марий кумалтыш мутым мый изиэм годымак
колынам. Тушто нимо аламаже, Совет властьлан, коммунист партийлан
келшыдымыже уке.
Кӱлеш гын, ик-кок кумалтыш мутым каласкаленат кертам. Юмо дене мутланыме
шомак
мемнан калык деке нигушеч ӧрдыж гыч толын огыл, тудо марий-влакын шӱм-
чонешышт,
ушешышт шочын. Мыйын шонымаштем, тудым эн ушан, поро да ура шӱм-чонан еҥ-
влак
шочыктеныт. Кумалме шомак мемнан калыкна иланыме дене пырля шочын. Шке
жапыштыже
тудо кажне еҥын чоныштыжо, шӱмыштыжӧ илен. Кызыт гына, Совет лийме деч
вара,
мемнан гай тунемше еҥ-влакын ушышт, шӱмышт гыч тудым ишен лукмо. Тидлан
верчынак
мый теве Юмылан ӱшанымым чарненам. Тидыже школын, туныктышо-влакын
тыршымыштлан
кӧра лийын. Теве педтехникумышто тунеммынам шарналте. Урал марий яллашке
тӱрлӧ
концерт, спектакль-влак дене мыняре коштынна. Могай весела да калыклан
Совет
властьын, партийын политикыштым умылтарыме жап ыле! Шкежат ончыклык пиалан
илышлан, социализмлан, коммунизмлан путырак ӱшанена. Кресаньык-влакым
вашкерак колхозышко пураш ӱжынна. Тыге веле, ойленна ме нунылан, те пиалан
илышым ужын кертыда, ида нере, тӱшка озанлыкыш ушныза, шӱкшудым куштышо
межа-влакым шке пасуштыда курал кышкыза, манынна. Чыла тидым ышташ мемнан
деч туныктышына-влак йодыныт. Йодыныт веле огыл, эреак туныктен шогеныт. А
вет ончо, чыла ойлымына гыч
пеш шукыжо алят шукталтын огыл. Тидлан верчак еҥ-влак ӱшаным йомдараш
тӱҥалыныт.
Теве шкенан Тӧлдӧ гычак Васеҥга кугызанам нал, кузе тудо мемнан жап нерген
ойла?
"Вор колхоз, шояк совет" манеш. Тидыже тудын ушешыже таклан огыл шочын. О-
о, Васеҥга кугызайна ушан еҥ. А теве тыйым мо колыштам, мо эскерем, мемнан
илышыштына
улшо ситыдымашым йӧршын от уж. Кӧ тыйын семынет ок шоно, кӧ властьым вурса,
нуным вигак лӱдыктылаш пижат, вурсаш тӱҥалат...
Пекинин умбакыже ыш чыте, Эрбылатовын мутшым кӱрльӧ:
— Кузе лӱдыктылам?
— Еҥ-влаклан шке виетым ончыкташ вашкет. Теве кызыт гына Андрий кугызалан
кузе
ойлен пуышыч! А вет тудо тый дечет ятырлан кугу да уло ялын моллаже.
— О-о, тый тудым молла улмыжлан пагалет улмаш! Мылам гын тиде нимомат ок
ойло, —
Пекинин утыр веле иралтеш. — Власть нерген ойлет... Мыйын нимогай властем
уке! А
тыйын гын тудо мучашдыме.
— Тугеже каласе, кушто мый тудым калык ваштареш кучылтам, еҥ-влакым
шыгыремдылам? — йодат, Эрбылатов адак шаҥгысе шонымашкыже пӧртыльӧ: "Уке,
тыге огыл, сырыде, икте-весым умылен кутырыман". Ик жап шып шогышат, порын,
ласкан тӱҥале: —
Евгений, Женя, айда шкем кидышке налын мутланена.
А парторг йӱкым ок пу, ала вашмутым кычалеш, ала шыдыжым сеҥен ок керт.
Тидын
годым Шумат шеҥгекше савырнен ончале да содорештын кутыралтыш:
— О-о, ончал кызыт, Женя, куралшына-влак Андрий йыр погынен шогалыныт, а
тудо
имньыжым шога торта коклашкыже пурта. Айда писынрак нунын деке, ужамат,
первый
кашым ышташ Андрий кугызалан ӱшаненыт, — парторгым кидше гыч кучыш да
председатель тайыл дене ӱлыкӧ волаш тӱҥале.
Чынжымак, Андрий кугыза шке имньыжым куралшаш аҥа тӱрышкӧ намиен шогалтыш
да мутым лукто:
— Ну мо, шольо-влак, тыгай ӱшаным ончыктымыланда кугу тау! Кугу Юмо! Мланде
Юмо!
Шочын ава! Тендан полшымыда дене шке пашанам тӱҥалына. Куштылгылыкым,
ыҥгайлыкым
пуыза, пашаштына эреак полшен илыза. Бысмыла! Айда, Коракем, тарванена!
Кугезе
кочана-влакын кӓдам-кӓдам годымак куклен, киндым кушташ йӧрышӧ ыштен
шуктымо
аҥаштым адак угыч курал пыштена.
Корак лӱман имне верже гыч тарваныш — тунамак шогавуй мландышке керылте,
сӧремышке савырныше рокым пелке кышкен каяш тӱҥале. Тидым ужын, лишкак
толын шушо
Эрбылатов кок кидшым ваш пералтыш. Тудын почеш моло-влакат совым кыраш
тӱҥальыч.
Ик жап гыч чыла куралше имньышт деке ошкыльыч.
Шукат ыш эрте, кужу кумда корем паша йӱк дене теме, тыштат, туштат куралше-
влак
имньыштым поктат, йыгыре куралше еҥ-влак шке коклаштышт мутланат. Ала-кушеч
шемкорак ден чаҥа-влак чоҥештен толаш тӱҥальыч, савырен пыштыме кашыште
тӱрлӧ шукшым, йылым кычалаш пижыч.
Куралше-влаклан чыла семынат полшен коштшо Айтук ден Элтыбай, тыгак
Пайрамат Эрбылатов ден Пекинин велыш савырнышт. Эше тора гычак Айтукын
весела йӱкшӧ солныш:
— Шумат Эрбылатович! Саламлем тендам шкендан ойын илышышке пурталташ
тӱҥалмыж
дене!
— Тау, Айтук, тау! Но тиде ой мланде паша дене кылдалтше шуко еҥын ушышкыжо
толын, шонем. Яра кийыше мландым нуно ласка чон дене ончен эртен огыт керт.
— Тудыжо туге, — ыштале бригадир, председательжын кидшым, толын, чот
кормыжтыш.
— У-у, кидетше азыр гаякыс! Корштыктышычак, — воштылал пелештыш Эрбылатов.
— А молан Пектемыр чӱчӱ толын огыл? — йодо Айтук. — Вет тиде ойжым ой-каҥаш
тетрадьышке когыньдан лӱм дене серыме...
— Пеш толнеже ыле, да теҥгече колхоз паша дене райцентрышке ӱжыктышт, —
вашештыш
Шумат Эрбылатович. — Ужамат, пашада удан огыл тӱҥалын. Тау тыланда
кумыляндат,
тынар калыкым поген, тыгай кугу пашалан ямдылен шуктымыланда. Мемнан деке
йодышда уке гын, ме Евгений Анатольевич дене правлений велышке корным кучаш
шонена, —
манят, председатель парторг велыш савырныш, порын йодо: — Те, Евгений
Анатольевич, тиде оем дене келшеда, тореш ода лий?
— Келшем, Шумат Эрбылатович, — шоктыш тудыжо.
Но Шуматын Кӱсӧ курык велышке ошкылмыжым ужын, йодде ыш чыте:
— А молан тиде тура курыкышко кӱзена?
— Евгений, Женя, — ласкан ойла Шумат, — таче, тыгай кечын, мый изиэм
годсекак
чонемлан келшыше верыште лийде ом керт. Тылатат тудым ончыктынем. Школышто
таче
тыйым нигӧ ок вучо докан. Адак изишак мутланышашемат уло. Ит ӧр, ошкыл
пеленем,
Женя...
Но тидын годым Шуматын шинчаже куралше-влак велке савырныш да кӧргӧ йӱкын
ойлаш
тӱҥале:
— Нине пӧръеҥ-влаклан мый моткоч ӱшанем. Ӱшанем веле огыл, нуным пеш
пагалем.
Нуно уло илышыштым киндым ончен куштымо пашален пуэныт, икманаш, элым,
калыкым
пукшат. Кинде — эн шерге, эн кӱлешан кочкыш. Кинде ок лий — чылалан мучаш
толын
кертеш. Кинде уло, калык ток ила, шужен ок йӧслане, эрласе кечышке ӱшанлын
онча,
чонжо весела, кумылжо нӧлтшӧ. Кинде уке — шонен пыштыме паша ок воране,
калык
шужен орлана. Тиде йӧсӧ, неле деч калыкым пасу пашаеҥ-влак утарат. А нунын
пашашт куштылго огыл. Тудо айдеме деч путырак шукым йодеш. Шурным куштымаш
пеш
пунчежан, пӱтыртышан. Киндым куштымо пеш суапле да неле паша нерген ачам
мылам
шуко каласкален. Теве, манеш ыле, ик аҥашке урлыкашым эн сай жапыште ӱдымӧ
гай
чучеш. Тиде аҥа гыч тений эн поян лектышым налаш шонет. А вот нимо денат
ойыртемалтдыме воктенсе аҥашке урлыкаш пырче варашрак кодын возеш, тидлан
верчынак тышеч сай лектышым налаш ӱшан уке, шонет. Шыжым гын чылажат
мӧҥгешла миен лектеш,
кокымшо аҥа гыч эн поян шурным поген налат. Молан тыге манын, вуетым
пудыртылат,
тӱрлӧ семынат шонкалет. Мемнан илышыште тыгай умылыдымаш шуко лиеда.
Варажым веле моланжым изин-изин умылаш тӱҥалат, мландын пайдалыкшым
кугемдаш тунем шуат.
Но тидын годымак ачам тыгат ойла ыле: "Шурно лектыш айдемын моштымашыже да
тыршымашыж деч гына ок шого. Тӱжем чарак, тӱжем ыҥгайлык, эҥертыш, тупела
игече
лектышым я иземдат, я кугемдат. Игече, жапыштыже але вараш кодын толшо йӱр
полшат, я эҥгекым кондат..."
Пекинин Эрбылатовын тыге ойлымыжым але марте нигунам колын огылат, шке
ӧрмыжым
ок шылте:
— Шумат Эрбылатович, пасу паша нерген тыгежак ойлен кертат манын, нигунам
шонен
омыл. Колхоз председательлан шогалташ тӱҥалмышт годым тидлан верчынак шке
семынем тыге шоналтенам ыле: "Йоча-влакым туныкташ тунем лекше айдеме
колхозым вуйлатен мошта мо? Мом тудо пала? Мом кертеш?" Таче веле шке
йоҥылышемым шижым.
— Чон почын ойлыметлан тау, Евгений, — манят, Шумат тудым вачыж гыч кучыш
да
шкеж дек шупшыльо. — Чынжым гын ме икте-весынам удан палена...
— Туге дыр... Теве мый, — Пекинин ойлаш тӱҥале, — туныктышо авам почеш
тӱрлӧ яллаште илен коштынам да мланде пашам йӧршынат ыштен омыл.
Куралмымат, тырмалымымат ӧрдыж гыч веле онченам. Шкенан аҥана, пакчана
лийын огытыл. Молан дыр авамлан ик ий ик школышто туныкташ пуэныт, вес ий
вес школышко кусареныт. Шагал годым ик ялыште кок ий талук иленна. Авамын
шочмо ялышкыже, Тӧлдышкӧ, толмекына
веле кусныл коштмынам чарнышна. Но мый тиде жапыште шкенан ял деч торасе
школлаште тунемынам. Ондак Мераҥысе НСШ-ыште, варажым тый денет пырля Урал
марий
педтехникумышто.
Кушто чарналтен, кушто ошкылын мутланен кайымышт дене Шумат ден Евгений
курык
нерышке кӱзен шумыштымат шижде кодыч. Шумат вигак савырнен шогале,
ончылныжо
шарлен кийыше вер-шӧрым ончалят, кӧргӧ йӱкым лукто:
— Теве, Женя, мыйын эн йӧратыме верем! Ончал тыят пурлашке, шолашке, йол
йымакна. Могай сылне вер! Чыла тидым ужын, кузе чон ок тарване! Мый гын
тышке толын
шогалам да вигак кӧргыштем ала-можо чытырналтеш, вуйышкем вӱр
кышкалалтеш... Теве пурлаште Тӧлдӧ эҥерна йылгыжалын, волгалтын шуйна.
Тудын пӱяже тыгай шокшо
кечыште ракатланен йӱштылаш шкеж дек ӱжеш. Теве тушто, Изи Тогыний ял деч
тораште огыл, Киебак эҥерет шке вӱдшым омыж, кияк дене петырналтше ер деке
эркын йоктара. Ынде шинчатым шолашке кусаре. Ужат, могай сылне курык
нӧлталтеш! Тудым кудыр вуян тумо ден писте-влак леведыныт. Коклан шопкемат
ужын кертат. Чыла тиде
леведышым кошар мучашан кож ден нулго вошт шӱтен лектыныт да кавашке ӱчашен

нӧлтыт. Тиде курык ден чодыран лӱмышт "чара" мут гыч лектыныт. Молан "чара"
мут
гыч манат гын, тылат калык коклаште кузе ойлымым шарналтен кертам.
— Шарналте, каласкале, Шумат. Чылажат мылам оҥай, — йодеш Евгений.
— Чара ялым сайын палет. Тудо кундемыштына эн ончыч шочын, маныт. Тӧлдӧ
дечат
ончыч. Тудлан тӱҥалтышым Полат лӱман марий пыштен, ойлат. Тудо Чара ял
олмышко
толын лектын да ужеш, манеш, йырге гӱжлен шогышо чодыра покшелне чара вер.
Полат
тиде аланеш шке илемжым ышташ пижын. Илемжым Чара манаш тӱҥалын. А кунам
тышке
Тӧлбай толын лектын, Чара ялым ужын, Чара верысе курыкым Чара курык, а
чодыражым
Чара курык кожла манаш тӱҥалын. Калыкыште Полатын пеш патыр улмыж нерген
шарнымаш ила. Моланжым ынде рашемдаш неле, но тудын Чара курык вес вечын
колтымо пикш
йоҥежше-влак Тӧлдӧ марте чоҥештен толыт улмаш. Ынде шкенан йол йымакына
ончал.
Ужат, тушто могай чатка кожеран курык нӧлтеш. Тудо мемнан шогымо курыкнан
пелышкыжат ок шу. Тугай йытыра, йыргешке. Пуйто модыш курык, пуйто тудым
изи йоча оптен коден. Тидланак калык тудлан Изи курык лӱмым пуэн. А эн
сӧралже, пайдалыже —
тиде тудын йымачше йоген лекше памаш. Вӱдшӧ тугай йӱштӧ-йӱштӧ — пӱетым
пудырта.
Тидлан кӧрак калык тудым Йӱштӧ памаш манеш. У-у, колхоз деч ончыч тывел
пасушто
тӱредмышт годым тудын йыр еш дене, еш дене кечывал кочкышым ышташ погынат
улмаш.
Вӱдшӧ йӱштӧ гына огыл, эше пеш тамле лийын. А ынде ончыко, Изи Тогыний ял
дечат
умбаке, ончал. Могай кугу верым ужын кертына, шинчаланна могай торалык
коеш. Чыла тидым ме лач теве шкенан шогымо курыклан кӧра ужын кертына.
Тидлан кӧрак мый
тиде верым пеш йӧратем, чонем мыйым эреак тышке шупшеш. Эше ик гана вуетым
пӧрдыктал ончал колто ончыланна шарлен вочшо верым. Эше кушто ужат тыгай
сылнылыкым?
— Шумат, нимом ит йодышт. Тый тыге чон йӱлен каласкалет, тыге чоным
вургыжтарен
моштет. Тау деч тау тылат, Шумат Эрбылатович. А вер-шӧрна чынжымак мотор,
чоным
тарватыше, вургыжтарыше. И тиде мемнан шочмо кундемна, тыгай сылне вереш
мемнан
Тӧлдӧ ялна верланен! — манят, Пекинин шинчажым ял велыш савырыш, шӱм вургыж
пелештыш: — О-о, шочмо Тӧлдӧ ялем! Тылеч шергыже мылам тӱняштат уке да
лийынжат ок
керт...
— Женя, таче мый поснак шуко мутан улам, чоныштем ала-можо рудалтмылак
чучеш.
Эше икте нерген мутым лукмем шуэш, — тупынь, кожла велышкыла, савырнышат,
Шумат
йодо: — Теве тиде Кӱсӧ курыкысо чодыра нерген мом колынат?
— Тугайым нимом колын омыл. Пытартыш кок ийыште эҥыж чот шочеш, ожно тыште
Юмылан кумалыныт, — Евгений кӱчыкын вашештыш.
— Тугеже эше ик йодышым пуэм. Кок ий ончыч тиде чодырасе чыла кугу пушеҥгым
пулан руышт. Идалык ончычак руыкташ тӧчышт, но тӧлдӧ-влак тидлан тореш
лийыныт. А
руаш кӱштен райплан. Тунам тыге каласеныт: "Те, тӧлдӧ-влак, Кӱсӧ курыкысо
кожлаште пум ямдылаш тореш лийыда гын, ме тудым моло яллан пуэна". Ялысе
молла, тудын пелен лийше-влак шке коклаштышт кутыренытат, руаш келшаш ойым
луктыныт, но
тидын годым шке ял калыкыштлан онапу-влакым орален кодаш кӱштеныт. Мый теве
тый
дечет мом йоднем: "Первомайск" колхозысо парторганизацийым тунамат тыяк
вуйлатенат?
— Мый, — кӱчыкын вашештыш Пекинин.
— А теве кумалме верысе пушеҥге-влакым руымо шотышто тый денет иктаж-кӧ
кутырен?
Мыйын шонымаште, калыкын Юмылан кумалме верлажым каргыме пашам райплан
огыл, а
партий вуйлатен, тудын идеологшо-влак.
— Йӧра, Шумат Эрбылатович, таче шке каласкалымет дене мыйым пешак
ӧрыктарыше Шумат йолташ, чыла ойлымына шкенан коклаш гына кодеш манын
ӱшандарен кертат гын,
чылажымат ойлен пуэм, — мане Пекинин.
— Конешне, шкенан коклаште гына лиеш, — пеҥгыдын каласыш.
— Кумалме отым руымо нерген мый денем Шаймарданов мутланыш. Тунам тудо
идеологий
пашам шуктышо-влак тӱшкаште ыле. Но мый тыге шонем: тудлан тидым ышташ
кӱшыч каласеныт. Кӧ пала, ала Моско гычак тыге кӱштымӧ мемнан обкомышко
толын. Шкат вет
палет, эл мучко черкым шалаташ тӱҥальыч... Ну, мый денем Шаймарданов
мутланыш,
маньым. А мом мый вашештен кертынам? Тореш лияш пуат ыле мо?
— Тыге, Евгений, тыге. Тореш лийшым вигак пашаж гыч кораҥдат ыле. Мый тидым
умылем. Мый чодырам руымо, тыглай чодырам огыл, а Юмылан кумалме отым
каргыме пашан
кушеч да кузе тӱҥалмыжым гына рашемдынем. Ынде умбакыже колышт. Только айда
шинчына, кеч теве тиде пундышеш, — манят, Эрбылатов тораште огыл койшо тумо
пундыш
велышке ошкыльо. — Ончо, Женя, тудо могай кӱжгӧ лийын.
— Да, пеш кӱжгӧ ыле. Мый тиде тумым руэн йӧрыктымышт деч ончыч шке шинчам
денак
ужынам. О-о, могай сылнын койын шога ыле тудо теве курык нерыште! А вет
тудо
шкетын огыл ыле, лу утла тыгай кугу тумо шоген. А тыгай кӱкшӧ да одарланен
кушшо
тумо ден писте мыняр шуко лийыныт! Тумо ден писте гына огыл, моло пушеҥге-
влакат
путырак кугемыныт ыле. Чодыражым вет кок шӱдӧ, кум шӱдӧ ийла годсек нигӧ
тӱкен
огыл, — шӱм вургыжын ойла Пекинин.
— Теве тиде пундышышто мый куд шӱдӧ утла оҥгым шотленам, — Эрбылатов
йолташыжын
мутшым умбакыже шуйыш. — Тугеже тиде тумо шым шӱдӧ ий наре илен.
— Огыт йӧрыктӧ гын, ала эше тынарак ила ыле, — Евгений ешарыш.
— Тынарак манат, ала тиддечат шуко илаш тӱҥалеш ыле! — Шумат чон корштен
каласен
колтыш.
— Пӱтынь отыжо путырак шерге памятник лийын шуын улмаш. Тудым руыктеныт.
Могай
ораде да шӱмдымӧ еҥ-влак тидык ыштыктеныт! — Пекининат лыпланен огеш керт.
— А
вет кумалме вер лиймыжлан кӧра гына тудо тыге кушкын кертын, уке гын
ончычак я
пулан, я пырнялан, меҥгылан але моло кӱлешлан руат ыле.
— Ну вот, шаҥгак йодым тиде чодырам пытараш тӱҥалме нерген. Мый тудым кузе
руымым шке шинчам дене ужынам. Тидлан вашке кум ий лиеш, — тӱҥале Шумат. —
Тунам
Кугу Агытан ялысе школышто туныктем ыле. Мартыште каныш кечын ялышкына,
авам ден
ачам деке, тольым. Лач теве тиде Кӱсӧ курык кожлам руаш тӱҥалыныт ыле.
Корно гычак чон корштен ончен эртышым. Кайса изамланат ик писте логалын.
Мыйымат полшаш
мияш ӱжыч. Эрлашыжым кумытын-нылытын тышке ошкылна. Кече путырак ояр ыле.
Лум
эше шулаш тӱҥалын огыл. Тора гычак сӱмырымӧ пушеҥге-влакым ужын, чонем
коршташ
тӱҥале. Тыштат, туштат путырак кӱжгӧ пушеҥге-влак шемын койын кият. Южыштын
укшыштым руэн шуктен огытыл, тушто шаланыше, ӱлыкӧ кечалтше корак пыжаш-
влак тыгакшат шӱлыкаҥше чоным эшеат чотынрак ойгаҥдарат. "Ой, Юмыжат, тений
мыняр кайык
тышеч, ойганен, пелке чоҥештен кая!" — кочо-кочо шонымаш шӱмым ишыкта. Миен
шуна
Кайса изамын пистыж воктеке. Кӱжгӧ, кужу укш-влак кавашке нӧлталтыныт,
мланде
велсыже шелышталтын тугышталтын. Воктенак Весенга кугызайлан логалше кугу
тумо
кия. Тудын гочын кошташ йӧнанрак лийже манын, кок велешыжат тошкалтышым
шогалтыме. Кушко ит ончал, сӱмырен пыштыме кугу пушеҥге-влак шучкын койын
кият, нунын
воктенышт пӧръеҥ-влак тарванылыт, шкешт деч ятыр пачаш шуко илыше пушеҥгым
пӱчкедат, шеледат, терышкышт оптен наҥгаяш йӧршын тыгыдемдылыт. Изаммытат
пашалан пижыч, а мый, чыла тиде шучко пашам ужын, уш кайыше, аҥыргыше гай
лийынымат,
верыштем тошкыштам. "Тыгай сылнылыкым пытараш кӧн ушыжо ситен! Вет коҥгашке
пуртен пыштатат, ломыжышко савырат. Тӱжемле гектар чодыран районыштына
пулан йӧрышӧ
моло пушеҥгым муаш ок лий ыле мо?" — мучашдыме йодыш вуемым вӱрыжла. Мыняр
шукырак шонкалем, тунар йӧсынрак лиймым шижам шӱмыштем, уло капыштем.
Кидышкем товарым налам веле, пылышемлан пистын йӱкшӧ шоктымыла чучаш
тӱҥалеш. Ала шке шӱм-чонем, ушем тугай лийын колта да пылышемлан шоктымыла
чучеш: "Э-эй, айдеме, айдеме, чыла илыше гыч тыйым эн ушанлан шотлем ыле...
Йоҥылыш лийынам улмаш, йоҥылыш
лийынам. Тый мыйым пуштыч, мландышке сӱмырен пыштышыч. Ынде теве кид-йолем,
парням-влакым пӱчкедет, тодыштат, уло капем тыгыдемдылат..." Тыге йӧсын-
йӧсын ойлымым колмем гай чучеш да шке ушем дене шонем: "Мо тиде? Ала
чынжымак пушеҥге-влакат ушан улыт, айдеме семынак ойлен кертыт?.." Тыге
шоналтен колтем да ӧрмалген
шогалам. Кидем гыч товарем ӱлыкӧ мучыштен возеш. Тыге верыштем лӱҥген-
лӱҥген шогылтам. Изаммыт мый денем шучко ынже лий манын, ик рвезылан
мӧҥгышкышт ужатыктышт...
— О-ой, Шумат... Теве тый могай шӱм-чонан улат! Кузе келгын, чоным
корштарен
шонкален моштет! — Евгений Анатольевич йолташыжым ӧрын онча. — Да-а, тый
пӱртӱсым шке дечетат чотрак йӧратет. Мыланна чылаланна тый гает лийман ыле.
Вет
пӱртӱс — тиде мемнан илемна, пӧртна, шепкана. Тудо ок лий гын, ме ты
тӱняшкыжат
она тол ыле. А вот чылан мо ме тидым тыйын семын умылена? Теве шкеже шагал
огыл
палем, умылем шонем ыле, а таче тыйым колыштамат, шижам: ятыржым ӱмбач гына
паленам улмаш.
— Уло докан тыгай экшыкем, Женя. Чонем тарваныме годым моткоч шокшештам да
кутыраш пижам... Теве тый шаҥге кугу ийготан еҥ-влаклан Юмым пелешташ ынет
пу ыле.
Тидын дене чонемым путырак чот эмгатышыч. Тидлан кӧрак тылат чыла шотыштат
каласкалымем шуаш тӱҥале. Ну, каласе ынде, могай эҥгекым ужыч тый нунын
кумалмыштышт? Кӧлан удам ыштат, шонышыч?
— Удажым шканем, тылат ыштымышт нерген шоналтышым чай.
— Туге шол, шканет удам ыштыме деч лӱдыч да нунылан чонышт йодмым шукташ
ынет пу
ыле, — Эрбылатов адак шокшешташ тӱҥале. — Андрий кугызан, моло-влакынат
чоныштлан кузе йӧсӧ лийме нерген тый йӧршынат шыч шоно. А мый лач тидлан
верчын кумалмыштлан тореш шым лий. Нуно чыланат Юмылан пеш чот ӱшанат. Нигӧ
нуным ӱшаныдымым
ыштен ок керт. Тек ӱшанышт, тек юмылтышт! Шонымышт шукталтеш гын, пашаштат
ворана, чоныштланат ласка лиеш. А вет тыйым колыштын, нунылан кумалаш она
пу гын,
таче шукышт але чыланат нормым темен огыт керт ыле, иктаж-могай удат лийын
кертеш ыле. Нуным тышке мыланна ӧпкелымышт, ушешышт верланыше кочо шонымаш,
Юмо ончылно шкеныштым титаканлан шотлымышт да молат шуктат ыле. Мый денем
келшет? Ала
тореш улат?
— Келшем, тореш омыл. Тидын марте мый денем нигӧ тыге кутырен огыл. Иктым
сайын
шарнем: "Религия — опиум народа". Кӧн тиде мутшо? Палет, шонем.
— Палем. Кеч-могай кугу еҥын каласымыже лийже, но тый, Женя, тудым шке
ушет,
шӱм-чонет вошт колто. Юмо ваштареш ойлышо-влаклан нигунам ит ӱшане. Итат
ӱшане,
итат ӱчаше. Теве мый Юмылан ӱшаныдыме лийынам, а ӱшаныше-влакым йӧршынат ом
вурсо, уда еҥланат нуным ом шотло. Мемнан куралшына-влак таче шкеныштым эн
пиалан
еҥлан шотлат. Вет мыняр годсек тыге тӱшкан погынен кумалын огытыл. Ой, пеш
шуко
йоҥылышым ыштыл пытарышна черке-влакым шалатылмына, теве кызыт гына
каласкалыме
кӱсотынам каргымына дене. Ынде умбакыже мо лиеш, кушко миен шуна — нимо раш

огыл. Икте мылам путырак раш: еҥ шӱм-чонышко шеҥын пураш пешак йӧсӧ, тыште
нимогай вий полшен ок керт, порылык, айдемылан тичмаш эрыкым пуымаш веле
калыкланнат, элланат сайым ыштен кертыт... — Эрбылатов мутшым кӱрлят,
йолташыжым ончале.
— Ой, Женя, Женя, шуко кутырем вет? Шеретымат темышым чай? Туге?
— Туге огыл, Шумат, йӧршынат туге огыл. Вет мыйынат кӧ дене гынат тыге чон
почын
кутырымем шуын колта... А вет нигӧ дене ом тошт. Пытартыш жапыште поснак
палыдыме еҥлан чоным почаш лӱдам. Вет тӱрлӧ еҥат уло. Палет, шонем: кӱлеш
верышке мом-гынат намиен шуктышо еҥлан оксам тӱлат. Мыняр шукырак еҥым
ужала, тунар шукырак
шийвундым налеш. Вот и тырша саде пинерешкет...
— Шаҥгат тыгай мутым луктыч, адак тудымак тарватышыч. Тымарте тыгайлан
пешыжак
ом ӱшане ыле. Парторганизаций секретарь дечак колам да коктеланашат
тӱҥальым. А
мо, мемнан ялыштынат улыт мо тугай-влак? Лӱмышт денак палет мо? — Эрбылатов

ӧрынрак йодо.
— Улыт, шонем, Шумат Эрбылатович, — Пич йӱкын пелештыш Пекинин. — Но
кӧмыштым
раш ом пале. Коклан тиде ала вес паша нерген районым вуйлатыше-влаклан ик
мутымат ом ойло, а нуно эреак пален шогат, пален налмыштым мый эре шижам.
Кушеч, кӧ
деч? А вет чогышо-влак вигак партий райкомышко миен огыт лек, вес верышке
шижтарат...
— Да-а, — шоктыш Эрбылатов. Тидын почешак кугу йӱкын ойлаш тӱҥале. — Тек
лийышт
нуно. Тугеже, мый эшеат вишрак чонан лиям, нимом шолып ышташ ом тӱҥал, тек
чылан-чылан палышт. Тыге веле пинерешке-влаклан шижтарашышт йӧн иземеш.
Женя, тылатат тыгай лияш темлем, — манят, колхоз председатель верже гыч
кынел шогале,
ӱлыкӧ, кулакыш луктын, ял гычак поктен колтымо Эсанай деч кодшо вакш пӱя
велышке, ончале да веселан кутыралтыш: — Айда, Евгений, пӱяшке, кап-кылнам
вӱдеш
шӱялтена. Ончо, кечыже кузе пелта!

Луымшо глава
Икмыняр ий ончыч, эше Калтаса ден Краснокам район-влак пырля улмышт годым,
Пекыл
шке сомылжо дене Альянышке толын коштын ыле. Мӧҥгеш пӧртылмыж годым тудо
Касево
селаште пашамат ыштен илыш. Сандене кызытат ула гыч тышан волен кодо да
тунамсе
палымыже-влакым кычал кайыш. Иктыже малаш пуртыш, эрлалан пашамат муаш
сӧрыш —
окна янда-влакым тӧрлен кодет, мане. Чынжымак, тудын пашаже кок кечыланак
ситыш,
яндам шындыме деч посна, кок рамым ышташ вереште. Варажым Пекылым пошкудо
руш
шкеж дек вӱден наҥгайыш да монча коҥгам угыч оптыктыш. Весе-влак то яндам
шындыктышт, то рамым вашталтыктышт. Икманаш, Касевыште гына пел тылзе наре
илыш.
Тиде Тӧлдӧ марийым куандарыш гына — окса чондайже палынак оваргыш. Шке
пашаеҥыштым оза-влак кеч-кунамат сайын ончаш тыршат, тамлын пукшат, пушкыдо
вереш малтат, вургемжым, шкенжым мушкаш чыла йӧным ыштат.
Касево гыч Эльянышке Пекыл йолынак ошкыльо. Тушко тора огыл, кандаш-индеш
уштыш
веле. Но корнышто адак ула-влакым ужат, оксам тӱлаш лиймыжлан нуно тудым
кумылын
шке пеленышт шынден наҥгайышт. Тыштат, Эльяныште, Пекыл пачер дене илыме
рушлан
коҥгам оптен коден ыле. Сандене кызыт вигак кок пачашан пӧртысӧ лапкышке
ошкыльо, ик кленча аракам, консервым, киндым нале да аҥысыр урем дене
палыме пӧрт
марте ошкыльо.
Суртоза коҥгазым вигак палыш, веселан шыргыжал колтыш, поро йӱкым лукто:
— О-о, наш печник появился! Айда проходи, проходи, Петр, — эше кодшо ганак
руш
Пекыл лӱмым Петрышке савырен ыле. Унажын кидшым пеҥгыдын кормыжтышат, йодо:
—
Куда? Теперь не по казенным делам поди? Районы-то наши разделили.
Пекыл, шоям вӱдыл, сатулан толмыж нерген ойлен пуышат, тачеш малтен лукташ
йодо.
— Тый мыланна квартирант отыл, сай айдеме, уста коҥгазе улат. Сандене
йодынат ит
шого. Шарнет, коҥгам оптен кертмет нерген ойлымет годым тый "Шуко жап порын
шарнен ойлаш тӱҥалыда" маньыч. Тугак миен лекте вет. Коҥгат пеш сай лийын:
и шокшым
ситышын пуа, и шикшат ок лек.
Тиде гана Пекыл озам сийлыш: аракамат йӱктыш, пукшышат. Эрлашыжым
чеверласымыж
годым адак шоям вӱдыльӧ, улам верештам гын, пурен ом шого, вигак мӧҥгем
шинчын
каем, манын лектын кайыш. А чынжым гын Эльян мучко перныл кошто, Чолман
эҥер серыште пароход, барже, буксир-влакым ончышт шогылто да пристань
велышке ошкыльо.
Расписанийым ончышат, ӱлыкыла волышо пароходын кечывал лишанрак толшашыжым
пален
нале. Жап эше уло. Пекыл серышке лекте, ужар сӧремеш верланыш. Ала марий-
влакым
ужаш шонен, еҥ-влакын ойласымыштым пешак колыштеш.
Теве изи огыл нумалтышан самырык еҥ-влак уло кертмын марла кутырен толыт.
Кӧн
кидыштыже фанер дене ыштыме чемодан, а кӧн тупыштыжо ош вынер гыч ургымо
котомка
мешак. Самырык ӱдыр ден рвезе-влак пристаньышке ышт пуро. Ик эрге оҥ
кӱсенже гыч
изи шагатым луктат, увертарыш:
— Эше кок шагат лишке уло. Шинчына, — шоктыш, чемоданжым Пекыл деч тораш
огыл
мландыш волтен шындыш.
— Кум ий кузе эртымымат шым шиж, — ик ӱдыр ойганрак йӱк дене каласыш.
— Мыят, — келшыш тудын дене рвезе. — Кум ий кум тылзыла веле чучо.
— А тунемаш пурымына годым, ой, кузе шукыла чучеш ыле... — вес рвезе
кутырымашке
ушна.
— Ынде тышке, тиде пристаньышкат, Эльянышкат, техникумышкынат, вашке огына
тол,
— мутым тарватыше ойганрак йӱкан ӱдырет кутыра. — Ала-молан шортмем веле
шуэш...
Кум ий эре пырля, эре пырля, ик еш гай лийынна ыле... А ынде тӱрлӧ верышке
шала-нен каена. Кунам угыч вашлийына? А вет южо еҥже дене тетла ик ганат
она уж...
— Чынжымак, ужын, угыч вашлийын кертмыланна ӱшанже шӱртӧ пырче дечат
вичкыжрак,
— вес ӱдыр кутырымашке ушна.
— Ой, ӱдыр-влак, айста весе нерген мутым луктына, — шагатан рвезет нунын
коклашке пура. — Такшат чонлан йӧсӧ, пустан-пустан чучеш, а те эре ойган
мутым луктыда.
— Мый гын весе нерген кутыренат ом керт, эре техникумна, пырля тунемме
ӱдыр, эрге-влак нерген шонем... — ончычсо ӱдырак ойла.
— Палена, палена, молан тыгай улметым: Павылет дене ойырлышда, — вес ӱдырет
воштылал ойла.
— Ит ойгыро, Лиза, ынде воктенет мый улам, — шагатан рвезе ала мыскарам
ышта,
ала чынымак ойла. — Ончал ӱмбакем, ончал, мо дене мый Павыл деч уда улам? А
вет
мыняре тыршышым шке ӱмбакем ончалыкташ — уке, шыч уж, шыч акле мыйым. Кеч
ынде,
ойырлымекыда, сайынрак ончалаш тырше. А Павылет тыйым садак монда, весе
дене
илыш корныжым уша...
— Сергей, чарне, такат чонемлан йӧсӧ, — Лиза торжанрак кутыралтыш.
Самырык-влакын мутланымыштым колыштын, Пекыл умылыш: Эльянысе педтехникумым
тунем пытарыше ӱдыр ден рвезе-влак мӧҥгышкышт пӧртылыт. А тиде тудлан
моткоч
кӱлеш, одо марий-влакым илыме кундемым йӧршынат ок пале. Нине тудлан полшен
кертыт. Тидлан кӧрак Пекыл йӱкым лукто:
— Очыни, те, рвезе ден ӱдыр-влак, Чолман вес вел марий улыда?
— Тушеч, — Сергей лӱманже вашештыш. — Тендан вел-влак мемнам "закамский"
маныт.
А тый, чӱчӱ, шкеже кушеч лият?
— Мый Калтаса район гыч толынам да тендан велышке корным кучем. Тугеже
пеленда
налын кертыда, шонем, ато мый одо марий-влак велне нигунам лийын омыл.
— Пожалуйста, — малдыш Сергей, — Каракулино пристань марте наҥгаена.
— Ой, пеш кугу тау, шольым! — куанжым ончыктен вашештыш Пекыл.
Ик жап гыч эше кок рвезе марла кутырен тольо. Пекыл иктыжым вигак палыш да
куанан кычкырал колтыш:
— Темырай!
Рвезе вурт лийын савырныш да кычкырале:
— О-о, Пекыл чӱчӱ! Пекыл! Поро кече! — Темырай писын ошкыл толят, сӧремыште
шинчыше марийлан кидшым шуялтыш, тудым шупшыл кынелтыш да кок кидше денат
ӧндал шогале, вачыжым, тупшым вӱчкаш, ниялткалаш тӱҥале. — А мый, ала иктаж
палымым, ала
тӧлдӧ-влакым ужам шонен, Эльян уремлаште ончышт коштам, лапкылаште эскерем.
А
тудо, Тӧлдӧ марий, тыште мыйым вучен шинчылтеш. А вет лӱмынак шоло гыч
волтыктен
кодым. Эльянышке тӧлдӧ-влак уке-уке да толын коштыт. Кӧм-гынат ужам
шонышым. Тевыс, ужым! Ну, каласкале, Пекыл чӱчӱ, кузе Тӧлдӧ ила-шӱла? Могай
у увер-влакым
палет? Могай вашталтыш-влак лийыныт пытартыш жапыште? Председательым
вашталтенда
маныт — туге мо? Кузерак тудо пашам виктара? — йодыш почеш йодышым пуэда
Темырай. — Аркадий, айда пырля шинчына, — манят, тудо Тӧлдӧ марийымат,
йолташыжымат
кок кидышт гыч кучыш да яндаррак верышке вӱден кайыш. — Ой, кузе ялнам
сагыненам, Пекыл чӱчӱ!..
— Мылам гын чылажат тошто годсо гаяк чучеш, кугу вашталтышым нимат ом уж.
Да,
колхозым ынде Шумат, Эрбылатов, вуйлата. Ончычшым йоча-влакым туныкта ыле.
Мом
ворандара — каласаш йӧсӧ. Колхоз — йоча-влакым ик тӱшкашке погышо класс
огыл.
Адак теве ынде мыняр годсек калыкым яра трудоденьышт дене ондалкалат.
Теният тидак лиеш, шонем. Председательлан кеч-кӧм шогалте, ала-момак ыштен
ок керт, колхозлан тудо огыл, а районым вуйлатыше-влак оза улыт. Нуно ончен
куштымо шуко
киндыжым казнашке оптыктен колтат, а колхозник-влак ондалалт кодыт...
— Йӧра, Пекыл чӱчӱ, кызыт тидым ӧрдыжеш кодена. Тый мылам теве мом каласе:
ял
калык кузе ила? — Темырай шкеже поснак шергым, кӱлешым пален налнеже.
— Ик семын. Мом утыжым каласен кертам? Маньым вет, мый кугу вашталтышым
нимом ом
уж, — йӱштын ойла Пекыл.
— А тый тышке молан толынат? Иктаж-кушко кайынет мо? Кушкыла, ӱлыкыла
волынет
але кӱшкыла кайынет? — Темырай шокшештын йодыштеш.
— Ӱлыкӧ волем, — малдыш Пекыл. — Ой, Темырай, Темырай, пеш ура чонан улат.
Чыла
палынет, чыла умылен налнет. Туге шокшештын кутырет... Ялыште ужмем годсек
пеш
чот вашталтынат. Тушто какши шӱргывылышан, вичкыж кап-кылан ыльыч. Шкендым
ӱҥышын кучет ыле, утыжым кутыраш тоштын отыл, эре пелнырак, ӧрдыжтырак лияш
тыршенат. А ынде ончо: могай капым поген шуктенат! Чуриетат йошкаргын веле
коеш. Молодец, Темырай, молодец! А шкеже кушеч волен кодынат? Такшым
шарнем, вервовка
дене ала-кушко каенат ыле.
— "Пермьлес" комбинатыште ыштем. Кызыт шолым волтена. Эльян — Тӧлдылан эн
лишыл,
да теве йолташем дене волен кодна. Каракулино пристаньыште мемнам вашлийыт,

лӱмын пуш дене налаш толыт. Телым отпускыш лектам, Тӧлдышкӧ мияш шонем.
Кузе
тушто Зайнаш чӱчӱн Кадеча шӱжарже ила? Изажым председатель гыч луктыч,
маньыч...
— Ила, фермыште ышта, а вот могайыштыже — тидым каласен ом керт. Мо, тудо
тыйын
иярчыкет * лийын мо? — Пекыл воштылал йодо.
— Туге ит ойло. "Иярчык" мутым йӧршынат колмем ок шу. Перьмыш лектын
кайымем годым ик-кок гана кутыралтена ыле. Кызыт язум кучена. Лач тудын гоч
Тӧлдӧ увер-влакым пален шогем. Мӧҥгем гыч нигӧ ок сере. Чынжым ойлаш гын,
тушто мылам лишылже нигӧ кодын огыл. Мый вет Киябакеш шочынам. Ачам,
Темырша, пеш эр илыш дене
чеверласен, да ик жап гыч авамым Тӧлдӧ марий Кубакай налын конден. Мый ава
почеш
толшо улам. Тунам пеш изи лийынамат, нимом ом шарне. Тӧлдыштӧ школышко
кошташ
тӱҥалынам. Фамилием шке ача деч серыме огыл, мылам нигӧ улшо Кубакай лӱм
гыч
"Кубакаев" манын серыктеныт.
— А вот тидым ом пале ыле. Тугеже тый шочмо ачат лӱм дене Тимиршин фамилиян
лийшаш улат, — Пекыл шке шонымыжым ойла.
— Туге. Но мый тидлан нимо удам ом ойло. Сай ма, уда ма тудо, Кубакай,
мыйым ончен, шонем, пукшенат, вургемымат наледен чай. Конешне, тудыжо ыле:
йӱаш йӧратен.
Кызытат тугаяк дыр? Суртышто чыла пашам, манаш лиеш, мый ыштенам. Тыят
палет
чай, авамын шинчаже пеш начарын ужын, а вара семын йӧршынак сокыр лие.
Изишак
кугеммекем, Краснайгутышко трактористлан тунемаш колтышт. Авам колыш. Ача
лийшем
вес ватым нале. Трактористлан тунем лекмекына, Изи Тогыний Андреев Николай
дене
Тӧлдышкӧ первый тракторым кондышна. О-ой, тиде могай ӧрыктарыше кече ыле!
Йоча-влак, кугужат мемнан тракторна, шкенан йыр чумыргеныт, йодыштыт, руль
воктеке
черет дене шинчыт. Ик ий ыштышымат, Пермьышке вервоватлалтым.

* Иярчыкет —

— А колхоз талгыдым кӱтыметым каласкалыде кодышычыс, — Пекыл шарныктара.
— Да-да! Краснайгутыш кайымем марте тиде лие. Шаранер лӱман талгыдемым ик
ганат
ом мондо. Пеш сай имне ыле, ушан, спайле кап-кылан. Мутым колыштшан ыле.
Кушкыжаш пеш лайык, ны могырет ок коршто, ны от нойо... Ой, кузе чыла тидым
угыч ужмем шуэш! Кайык лийын чоҥештем ыле Тӧлдышкына. Юмо айдемылан
шулдырым пуэн
огыл...
— Туге, шольым, туге, — Темырайын, чон йӱлен, шочмо Тӧлдыжым сагынен
ойлымыжым
колын, Пекылынат кумылжо вашталтмыла лие, ала-кушко торашке шинчажым
виктыш.
— Чӱчӱ, тый чылажымак от ойло вет... Мый палем: тый ялна гыч тылзе наре
ончычак
лектын каенат, йомынат, — мане да шыпланыш, шкеж деч ятырлан кугурак еҥ
ӱмбаке
тура онча, мом вашешта, ончычсыж семынак шоям вӱдылаш тӱҥалеш але чыным
ойлен
пуа манын эскера. — Пекыл чӱчӱ, мылам ит сыре, ит ӧпкеле тыге тура
ойлымемлан.
Мый айдемыжак тугай улам: чыным йӧратем, шоям ойлышо-влаклан шыдем лектеш.
Пекыл ик жап шып шинчыш, шке семынже тыгай тура ойлышо еҥлан кузе вашешташ
кӱлмӧ
нерген шонкалыш. Вара пич йӱкын тӱҥале:
— Чын, тылзе ончычак ялна гыч лектын каенам. Палет докан, колхоз паша деч
ӧрдыжкӧ кораҥаш тӧченам. Начальник-влакын умшаштым петыраш манын гына, я
яндам
шындылшын койынам, кунам пӧрык коҥгамат опташ логалын. Эре гаяк пелне оксан
пашам ыштен коштынам. А ынде у председателет, Эрбылатов, мыйым торта
коклашке пуртен шогалташ тӧча. А мый мо, шке верчем шоген ом керт мо? Мыйын
поч кӱчык. Чылажымат шынден кодышым: суртемат, колхозыштымат. Ватемат нунын
велышке лие, колхоз
пашам ыштыкташ тӧчыш. А мый иктыштланат вуйым шым пу, лектын чошышым...
Тидын годым еҥ-влак выж-вуж тарванылаш тӱҥальыч. Темырайын Аркадий
йолташыже
йӱкым лукто:
— Толеш, мемнан толеш.
— Тугеже айста пристаньышке. Билетым налына. Аркадий, на, кум билетым нал,
— Темырай йолташыжлан оксам кучыктыш. — Пекыл чӱчӱ, мыйын шонымаштем,
тылатат Каракулино марте налман, лач тушан марий-влак эреак шукын волен
кодыт.
— Йӧра, налза Каракулинышке, — келшыш Пекыл.
— Чӱчӱ, нумалшаш настат уло мо? Полшем, — Темырай ойым ыштыш.
— Изи котомка деч моло нимомат уке. Ну, тугеже кайышна пароходышко шинчаш.
Тый,
конешне, мемнан вашлиймына нерген нигӧлан ит сере. Кызыт шкат ом пале
ончыкыжо
мо лийшашым. Тек чылажат шкенан коклашна кодшо.
— Келшем, — малдыш рвезе.
Пароход толын чарныш. Билетым налше-влак веран-верышке шаланышт. Темырай
Пекыл
ден Аркадийым вигак ресторанышке ӱжын наҥгайыш. Пекыл рвезе-влак ончык
менюм
шӱкале.
— Мом кочмыда шуэш, ойлыза. Чылажланат мый тӱлем, — мане.
Темырай тореш лияш тӧчыш, но Пекыл тудым ыш колышт. Официантке лишемат,
тудлан
мом-мом кондышашым ойлен лекте, кажнылан шӱдӧ витле грамм дене аракам
серыктыш.
— Ой, Пекыл чӱчӱ, тидыже ок кӱл ыле... Мый вет вигак пашашке кычкалтшаш
улам.
Мылам руштман огыл, мый бригадир улам.
— Бригадир?! О-о, тиде пеш сайыс! А молан ондакак шыч ойло? Маньым вет,
Тӧлдыштӧ
илыме годсет деч чотак ончык каенат. Молодец! Ялнан лӱмжым от волто
улмаш... —
Пекыл верже гычак кынел шогале, Темырай дек лишемын, тудын кидшым
кормыжтыш. —
Бригадир улмет дене саламлем!
— Тау, Пекыл чӱчӱ!
Тидын годым официантке ӱдыр арака ден изишак пурлалаш йодмо кинде ден
соктам
кондыш.
— Йӧра ынде, Чолман ӱмбалне Пекыл чӱчӱн унаже лийына, вашлийме лӱмеш изишак
аракам подылалына, — пелештышат, Темырай ондак сийын озаж дене, вара
йолташыж дене
чаркажым тӱкалтен йӱын колтыш. — Умбакыже чӱчалтышымат ом йӱ, чӱчӱ, — мане.
Пекылат аракажым пытарен йӱын колтыш, кочкышымат лупша веле — кочкеш, а
официантке шӱр почеш эше гуляшым конден шындыш.
— А йолташет эре шып шинча, нимом ок кутыро, — Пекыл кочшыжла ойла.
— Тудат Калтаса район гыч, ялже — Актыган, — умылтарыш Темырай. — А молыжым
тек
шке ойлен пуа, — Аркадий йолташыж велке ончале тудо.
— Темырай дене ик жапыштак "Пермьлесышке" вервоватлалтынна. Тугодсек эре
пырля
да пырля. Чынжым ойлаш гын, тендан ял рвезе дене вашлиймемлан Юмылан
тауштен
илем. Тый, чӱчӱ, тудын нерген порыжым шуко ойлышыч, а мый эшеат шуко ойлен
кертам, да шкеже тидым ышташ ок пу, сыра. Тунам пеш моктыштат, кум ийлан
договорым
ыштенна. Кызыт Йошкар Армийыш налмыштым вучен илена, тунам веле тиде йӧсӧ
илыш
деч утлен кертына.
— А мо, йӧсӧ-неле мо? — йодеш Пекыл.
— Рай илышым нигуштат от му чай. Баракыште илена. А тушто телым гын,
йӱштӧйӱштӧ, а шыжым да шошым — пешак вӱдыжгӧ, ночко. Окса шагал лектеш, а
кочкыш шерге да эше шагал. Чытет айда. Куш пурет. Меже, рвезырак-влак,
оксам ыштен налаш
манын, ялна, шочмо суртна гыч пелке лектын каенна. А теве тый, суртан, ешан
еҥ,
мом кычалын, тыге перныл кошташ лектын каенат? — Актыган рвезе, шаҥгысек
Пекылым
умылен шукташ тыршыше, шке шонымыжым тура ойлен пуыш. — Ме теве ешыштына
вич икшыве улына, и шыгыр, и колхозышто паша ок сите, телыгоч яра перныл
коштына. Тидлан кӧрак Пермьышке каяш сералтым.
— Мыйым титаклен ойлаш тый, шольо, эше пеш рвезе улат. Илыш — кажне еҥлан
кугу
тергымаш. Тыйын эше чылажат ончылно. Мыйын ийготышко шумекет, мыланна
вашлияш да
чыла тидын нерген угыч мутланаш ыле... — Тӧлдӧ марий изишак ӧпкелалтын
кутыралтыш.
— Да-а, Пекыл чӱчӱ, тыге вашлийына манын, шоненат омыл ыле. Тауштен ом
пытаре
таче вашлиймыланна. Кӧ пала, мемнам ончыкыжым мо вуча? Палет шонем, йыр
велым
Совет элнам шыгыремдаш тыршат. Трук сӧй тӱҥалеш? Трук мемнам пытараш пижыт?
Шонымаштем, ме саде ылыж кертше сар деч ӧрдыжеш кодын огына керт. Шочмо эл
— шочмо
элак, тудын верч ме уло вийнам пыштен кредалаш пижшаш улына, тудым
тушманлан
каргаш нигузе пуаш ок лий. Конешне, тидын годымак Тӧлдӧ ялнамат уш гыч
луктын
кудалташ ок лий, — Темырай чон вургыж ойлаш тӱҥале. — Тений мыят Йошкар
Армийышке кайышаш улам. Тиде жапым мый шӱм вургыж, куанен вучем. Кузе уке
гын? Ме огыл
гын, кӧ шкенан шочмо элнам, тыгак Тӧлдӧ ялнам тушман-влак деч аралаш
тӱҥалеш? А
вот Тӧлдыштына пеш лиймем шуэш. Пуйырен гын тушто лияш?
— Пуйырыжак ыле, пуйырыжак ыле, Темырай шольым, — Пекылат рвезын чон вургыж
ойлымашкыже ушныш. — Ӱшаным ит йомдаре, порылан, сайлан мелын лий, — Пекыл
лыжганрак кутыра.
Каракулино пристань марте нуно рестораныштак шинчен эртарышт. Кок тӱрлӧ
шонымашан еҥ-влак, Пекыл ден Темырай, мо нерген гына ышт мутлане!
— Темырай! Каракулино! Мыланна тышан кодман! — шукертак пелке кораҥше
Аркадий
кычкырале.
Темырай писын тӱжваке лекте, йолташыж дек ошкыл мийыш. Пекылат тудын деч
шеҥгелан ыш код. Лач тидын годым пароходын пристань дек толын тӱкнымыжӧ
шижалте.
— Ну, Пекыл чӱчӱ! — кычкырал колтыш Темырай. — Теве чеверласашат жап толын
шуо.
Шуко нерген мутланышна. Можо ыш келше гын, ит сыре, ит вурсо. Тиде
вашлиймынам
нигунам ом мондо. Тау тылат. Илыш путырак оргажан, маныт. Тыгак чай... Кӧ
пала,
ала тылеч вара ужынат огына керт... Удам ит шоно. Чеверын, Пекыл чӱчӱ, —
манят,
Темырай тудым ӧлтышкыжӧ нале, шокшын ӧндале. — Таза-эсен лий!
— Тылатат тугайымак тыланем! — шоктыш Пекыл.
Темырай йолташыж почеш эҥер серышкыла куржын колтыш. Тудын почешак Пекылат
пароход гыч волыш да тышке-тушко ончале. Темыраймытын пушышт сер гыч
торленат шуын.
— Пекыл чӱчӱ, мыйын Тӧлдӧ ялемын айдемыже! Чеверын! Пӧртыл шуат гын, мыйын
Кадечамлан кугу-кугу саламым каласе-е! — вӱд ӱмбалсе пуш гыч Темырайын
йӱкшӧ шокта.
— Йодметым шуктыде ом код, Темырай шольо! Обязательно шуктем! — кычкыралят,
Пекыл воктечше эртыше еҥ-влак почеш тарваныш, ик жап гыч нунын дене тӧр
ошкылаш
тӱҥале.
— Йоҥылыш ом лий, шонем, — мутым лукто тудо, — ме вет тендан дене шаҥге
мутланышна? — йодат, рвезым тӱсленрак ончале.
— Да, мемнан дене. Тый одо марий-влак илыме кундемышке кайымет нерген
ойлышыч.
Айда тугеже, пырля ошкыл, — мане саде рвезе. — А могай сомыл дене мемнан
кундемышке толат? — йодо вара.
— Ала иктаж-могай пашам муам, шонем. Коҥгамат оптем, окнамат шындем да
тӱрлӧ моло пашам ыштен кертам, — Пекыл умылтара.
— Ой, тыгай сомылжым ялыште эре муат. Теве шеҥгелнырак мемнан ял вате-влак
толыт. Нуно мый дечем утларак палат, а шкеже январь годсекак мӧҥгыштем
лийын омыл.
Лучо нунын дене мутлане. Кӱлеш гын, мыят кутырен кертам.
— Тау тылат, — манят, Пекыл эркын ошкылаш тӱҥале.
Вучымо еҥже-влак тудым поктен шуыч. Пекылат почешышт писынрак ошкылаш
тӱҥале,
нунын мутланымыштым колышт кая. "Йылмышт мемнан деч кугунжак ок
ойыртемалт", —
шоналтыш Тӧлдӧ марий. Изишак ошкылят, мутым лукто:
— Тендан деч тидым йоднемак: ялда марте мыняр уштыш лиеш?
— Пристань гыч кандаш уштышым шотлат, — вашештыш самырыкрак вате да йодо: —
А
мо, тышке первый толат мо?
— Первый гана. Палыдыме кундемыш логалынам да сокыр тага семын ошкедем, —
мыскарам ыштале Пекыл.
— Тугеже, пеленна ошкыл. Вашке ялышкына намиен шуктена. Тушто шорык вӱта
уло.
Колхоз шорык-влак деке пуртен кодена.
— Келшаш перна, — ыштале пӧръеҥ.
— Кушеч улат? Могай кундем гыч?
— Пошкырт марий. Районжымак йодыда гын, каласем: Краснокамский, — тыштат
ондалыш
Пекыл.
— А мом кычалаш лектынат? — вес вате йодо.
— Пашам. Сурт кӧргысӧ чыла пашам ыштен моштем. Кермыч пашаланат, товар
пашаланат
уста улам.
— У-у, тыгай пашаже мемнан дене пытыдыме.
— Теве мыйын пошкудемак коҥгам оптыктынеже. Пеш шукыжак от йод гын, паша
шӱет
даҥыт, — вес ӱдырамаш мутым чыкыш.
Кутырен-кутырен ошкылмышт дене ялышке толын шумыштымат ышт шиж. Коҥгам
оптыкташ
шонышын суртшым ончыктыштат, вате-влак суртан суртышкышт шаланен пытышт.
Пекыл, тоштын-тоштдерак, палыдыме пӧрт деке лишеме, окнам пералтыш. Окнам
мотор
чуриян ӱдырамаш почо.
— Мо кӱлеш лие? — йодо тудо.
— Пристань гыч пырля толмо вате-влак тендан коҥгам оптыкташ шонымыда нерген
каласышт. А мый пашам кычалам.
— Туге, коҥгам оптыман. Теве шуным гына конден шуктен огынал.
— Имньым муыда гын, шкат конден кертам, вержым гына ончыктыза, — Пекыл
порын кутыралтыш. — Тыгай-тугайым нимом ит шоно, ит лӱд, марий марийлан
порым гына ыштышаш.
— Айда пӧртышкӧ пуро, — ыштале ӱдырамаш, шкеже тунамак окна гыч кораҥе.
Пекыл капкам почо — ваштарешыже чумыраш кап-кылан, чевер чуриян ӱдырамаш
шога.
— Айда эрте, эрте, — савырналтен, пече воктекыла кышт-кашт ошкылале.
Пекыл, тудым шеҥгечше эскерышыжла, шке семынже шоналтыш: "Салема дечат
мотор да
чатката кап-кылан вате. Тудын деч чеслырак-влакат улыт улмаш..."
— Теве кермычнаже. Тыште кандаш шӱдӧ. Ок сите манат гын, коҥгам пужена да
тушеч
сайракшым ойырен налына. Икманаш, ситарена. А кызыт айда пӧртышкӧ. Пристань
гыч
манат гын, тугеже йӱдым корнеш эртарашда пернен. Пароходшо вет пелйӱдлан
гына
толын шуэш. Шуженатат дыр, логаретат кошкен чай. Кочкат-йӱатат, теве
пӧртӧнчылнына малаш верым йӧнештарена, каналтет. А паша нерген вара
кутырена, — ласкан
умылтара суртоза вате.
Шукертсек ӱдырамаш дене тыге порын мутланыде илыше Пекыл ик ужмаштак чонеш
вочшо
ватын ӱмбачше шинчажымат ок кораҥде. Теве тудын марийже шотышто гына эше
раш
огыл: ойырленыт, посна илат але колен? Тидым рашемдаш шоненак, тӱрлӧ
йодышым
пуэдаш лие.
— Кермычым кушеч конденда?
— Райцентрыште завод уло. Тушечын пошкудо рвезым тарлен кондыктышым. Шкет
уламат, чылажымат шканем йӧнештарылаш перна, — вашештыш ӱстембаке кочкышым
погышо
вате.
— А мариетше кушто? Ойырленда але илыш дене чеверласен?
— Пеш рвезынекак колен колтыш. Могай чер сеҥыш — шкат она пале. Ӱдырем дене
коктын илыштына. Тудо силослык нужым, лопшудым да тӱрлӧ шӱкшак шудым солаш
коштеш,
а шканем але паша уке. Теве уржа-сорла шуэш гын, тыге яра кияш огыт пу,
кушко-гынат ӱжеш бригадирна, пашашке кошташ тӱҥалам, — ӱстембач самоварым
волтышыжла,
вычымата ӱдырамаш.
"Тугеже, марийдыме... Тиде мылам пеш келша. Шотлан конден кертына гын, моло

нигӧм кычалме ок кӱл. Ямде сурт. Шкежат кумылым савырыше. А ӱдыржӧ мешанчык

огыл. Шудым солаш йӧрен гын, тугеже, марлан каяшат шуын чай?" — Пекылын
ушыштыжо
шонымаш пӧрдеш. Озавате выт-вут веле коеш, самоварымат мурыкта, кочкышымат
нумалеш, Пекылланат мутым пелештен шукта. Коҥгазын кушеч улмыжым, молан
тынар торашке пашам кычал толмыжым рашемдылеш. Чыла йодышыжат Пекыллан пеш
келша, ончыкылан
ӱшаным эшеат чотрак пеҥгыдемда. Ӱстел коклаш верланен веле шуыч, ӱдырамаш,
унажым тура ончалын, лыжган кутыралтыш:
— Икте-весынам лӱм денак палыман. Мыйым Ульяна маныт, а тыйым, родем, кузе
лӱмдат?
— Петай мыйын лӱмем, Петай, — шканже у лӱмым шонен лукто Пекыл.
— Пеш сай, Петай, а ача лӱмет дене кузе лиеш?
— А мемнан велне ача лӱмым огыт ойло, Петай ман да йӧра, такшым Тымбаевич
улам.
Тыгак кутырен келшена: тый — Ульяна, мый — Петай, — шыргыжале Пекыл.
Ульянат воштыл колтыш да унаеҥжым туге порын, пагален ончале — Пекылын
чонжылан
ла-ай лийын колтыш, кызытак тиде мотор, чатка кап-кылан ӱдырамашым ӧндал-
шупшал
колтымыжо шуо.
Чайым йӱмеке, кочмеке, Ульяна пошкудышкыжо шуным кондымо нерген мутланаш
каен
колтыш, а Пекыл тидын годым шке котомкаж гыч тӱрлӧ ӱзгарым коймо верыш
луктын
оптыш. "Тек ужшо, тыгеже ӱшанже утларак кугемеш", — шона Ульяна нерген.
Тудын
темлымыжым шуктен, пӧртӧнчылсӧ пушкыдо вакшышеш шуйналт возо. Озаватын
пӧртылмешкыже нералтенат колтыш.
Мыняр жап тыге мален — Пекыл йӧршынат ок умыло, вакшыште кузе тышке
логалмыжым
шарналташ тӧчен кийымыж годым пӧртӧнчыл омса почылтмо йӱкым кольо да кынел
шогале. Омсаште самырык ӱдырым ужо. Тудыжо ӧрмалген колтыш, палыдыме еҥым
тӱткын ончале. Тидым шижын, Пекыл шке пелештыш:
— Ала поро кече, ала поро кас, шӱжарем! Ит ӧр, итат лӱд. Мый эрла тыланда
коҥгам
опташ тӱҥалам, — шыргыжале тудо.
— А мый тидым палем — кечываллан толмем годым авам ойлыш. Те тунам маледа
ыле. А
кызыт мый паша гыч пӧртыльым. Тендам Петай маныт, тидымат авам каласыш.
Мыйым
Унай манын кертыда.
— Пеш йӧра, пеш сай, — коҥгазе шыргыжале.
— А ме пошкудо рвезе дене тыланда пашам тӱҥалашда шунымат кондышна, — ӱдыр
мутшым шуйыш.
— Ой, тугеже тыйым мокталтыдежат ок лийыс! Могай молодец улыда! Эрла
эрденак пашалан пижына. А ават кушто? Кызыт гына помыжалтымат, нимом ом
пале. Каракулино
гыч йӱдым толна, мален омыл ыле.
— Авам мончаш олта. Шаҥгак олташ кодын ыле. Корныеҥнамат пуртен луктына,
манын
ойлыш.
— Да-а, тиде пеш сайыс! — куанжым луктын каласыш Пекыл. — Ават могай
поро...
Тиде татыште пӧртӧнчыкӧ Ульяна пурыш да веселан кутыраш тӱҥале:
— Теве, Петай, мыйын ӱдырем. Лӱмжӧ Унай. Кечываллан толмыж годым малет ыле,
да
шым кынелте. А ынде паша гыч пӧртылын, ыҥгаешышт пошкудо рвезына дене
шунымат
конденыт...
— Авай, мый тудлан чыла ойлен пуышым, — ӱдыржӧ пелештыш.
— Монча шуын, Петай. Каен кертат. А тый, Унай, пурет?
— Авай, ом пуро. Вет ончыгече гына мушкылтым. Кочкам да модмашке каем.
Танямыт
деран малаш кодам гын, от вурсо?
— Кушан маледа?
— Клатешышт. Нуно тушан шыҥалыкым сакеныт, ӱвыра монь ок пуро, пеш сай,
Таня пеш
ӱжеш, шкетынем годым эре помыжалтам, манеш, йолташлан ӱжеш.
— Йӧра тугеже. Только эрдене мален ида код, пашадам ида мондо.
Пекыл пылышым шогалтен колышто да шке семынже куанен шоналтыш: "Тудат шкет
кодмыланна тореш ыш лий, тугеже, ӱшанем шукталт кертеш..."
Унай пӧртышкӧ пурыш. Пекыл Ульянам йӧратен ончале да йыштрак мане:
— Тау тылат, Ульяна. Ужамат, мылам верчынак мончаш олтенат. Путырак кугу
тау! А
вет ятыр годсек пурен омыл ыле.
— Айда мий, ошкыл. Пурла вел кашташте тылат эре тувыр-йолашым сакенам.
Выньык-влак вуйӱмбалнет лийыт. Могайже келша, тугайжым нал. Айда ит вашке,
эркын мушкылт, выньык дене могыретымат кӱлынак кыре... — Ульяна унаж ӱмбак
кок-кум гана
тура ончал-ончал кутыралтыш да пӧртӧнчыл омсам шкак почо.
Пекыл вашкыде, шерже теммешкак мушкылтат, тупшым, уло могыржым выньык дене
чотак
кырыш. Озаватын ямдылыме эре тувыр ден йолашым чийышат, пӧртыш толын пурыш.
Тышке, тушко ончале, Унайым ыш уж. Ульяна шкетак шогылтеш. Воктекше чак
лишемын,
ойлаш тӱҥале:
— Ой, Ульяна, Ульяна... Пешат кугу тау тылат. Мончам пеш тамлештарен олтен
моштет улмаш.
— Эсен лий! Ӱдырем лектын кайымекак, могыретым йыгаш пурынем ыле, да шым
тошт...
— Э-э-э, мыйжат, аҥыра, кайымем годым шым каласе. Манметлак, ӱдырет ыле, да
йылмем ыш савырне, — ӧкынен пелештыш Пекыл. — А мо, тореш отыл гын, ынде
мием тупетым йыгаш, тыйыным...
— Ала... — шыргыжале суртоза вате.
— "Ала" огыл, "мие" ман, ӱж пеленет...
— Теве ӱстембалне кочкыш, самварымат шокшемденам. Пычкемыш манат гын,
лампым
чӱктен кодем, — Пекылын ойлымыжым ала кольо, ала уке, Ульяна мутшым шуя.
— Ом коч, теве ик корка йӱштӧ вӱдым йӱамат, почешет мием, — ныжыл йӱкым
лукто
коҥгазе. — Ульяна, — ӱдырамаш дек лишке-лишке чакеме монча таман пӧръеҥ, —
ме
тый денет ялтак самырык огынал, илышым, тудын тӱрлӧ йончыжым умылена. Айда
мий,
каен шого мончашкет. Почешет мием гын, ит аймане, ит ӧр.
— Тугеже пӧртым сурале, почышыжым пеленет нал. Таче, кольыч вет, коктын
гына
лийына, — Ульяна пӧрт гыч лекташ ок вашке, Пекыл дечат ок торло, кутыра да
кутыра.
Пекылын уло капше ыраш тӱҥале, ӱдырамашым ӧлтышкыжӧ поген нале да шокшо
тӱрвыжым
тудынышко тушкалтыш. А тудо тидым гына вучен — уло алжым, ӱнаржым пыштен
шупшалаш тӱҥале, Пекылым ик век шупшыльо, вара вес велке, тудым кӱварвалан
ончылгочак
вакшын ямдылыме тӧшакышке шӱкале, шкежат воктекше возо. Тудыжо ик
удыралмаште
Ульянам юмын пӱрымӧ вургем дене кодыш, шкежат ӱмбачше чыла кудаш кудалтыш,
кок
кап ойыраш лийдымын ушныш. Пӧрт кӧргыштӧ нелын шӱлештме, вакшышын
лыжгыктымыже
гына шокта. Изирак кӱрылтыш дене поче-поче кум гана лыжга йӱкым луктычат,
чыла
шыпланыш, лач кидышт веле икте-весыштын оҥыштым, вуйыштым... ниялткалат,
шыматылыт.
— О-о-ой, Петаем! Ой, Петаем! Тау тылат. Эрдене ужмем годсек эре тыйым
шонем.
Тидлан верчак мончаш олташ лийым. Капетым ончемат, тыгежак кертметлан ӧрам
велыс. Тау тыге моштыметлан! Марием колымо годсек тый гаетым ужын омыл ыле,
— мане
да Ульяна адак шупшалаш, ӧндалаш пиже. Пекылат тудым туржаш, мотор
ӱдырамашын
тӱрвыжым нулаш тӱҥале... Ик жап гыч угыч вакшыште лыж да лыж шокташ тӱҥале.
Чотынак нойымешкышт толашыштат, пеле руштшо гай лийын кынельыч да мончашке
ошкыльыч. Тушто пычкемыш гынат, тулым ышт чӱктӧ, ик жап шокшо лӧкамбалне
ырыктен
шинчыштат, шинчашт пычкемышлан тунеме. Пекыл але гына шупшал-ӧндал пытарыме
ӱдырамашыжым шерже теммешке выньык денат кырыш, шовынаҥдыме мушкыш денат
мушко, чывылтыш да монча гыч чараматырынак пӧрт марте нумал кондыш, тӧшакеш
пыштен кодыш
да вургемыштым кондаш тушко пӧртыльӧ. Утыжым юватылде толын пурыш гын,
нерым
шупшын малыше Ульянам ужо. "Помыжалтмешкыже ом тарвате, тек малыже", —
шоналтен,
шкежат воктенже верланыш.
— Ой, Петай, — малышыжла, йӱкым кольо да Пекыл помыжалте, воктенже пушкыдо,
шокшо капым шижын, тудын век савырныш. — Ой, Петаем, шинчатым почыч мо? —
йодо воктенсе еҥже.
Тудо ӱдырамашым ӧлтышкыжӧ нале, чыла верже гычат шупшалаш тӱҥале, а Ульяна
тидлан чыла семынат полшаш тырша, капшым келшышын чакемда, кидше дене
пӧръеҥын могыржым туржеш, чарныде шупшалеш.
— Петаем! Тый мыйым райышке пуртышыч, райышке! — Ульяна нелын шӱлен ойла,
шкежак
пӧръеҥым ӱмбакыже шупшеш.
Кушеч тынар ӱнарже, вийже лекмылан ӧрын, Пекыл тудын йодмыжым шукташ
тӱҥалеш.
Адак кок кап ойыраш лийдымын иктышке ушна, адак нуно тӱня мучашке, ала-
кушко
райышке уло шӱм-чонышт, уло шонымышт дене чоҥештат, ийыт.
— Петаем, чеверем, моторем, теве мом мый тылат ойлынем: ятыр жап годсек
ӱдырамашым ужде иленат да мый гаем ватым вашлийметлан кӧра тыге путырак
тыршет, келыштарет, кумылемым шуктен кертат... Такшым мылам пеш келша,
келша гына огыл, утыр
чотын йӧраташ тӱҥальым. А вет ик йӱдым веле пырля эртарена, а чонем пӱтынек
тыйын пелен. Тый мыйым ит воштыл тыге чылаж нергенат трук чон почын
ойлымемлан, —
але гына иктышт-весышт деке чак-чак пижын толашымышт деч вара Ульяна
изишланат
чарныде кутыра да кутыра. — Вот и шонем: коҥгам оптен пытарет да мыйым
кудалтен
кодет, вес мый гаемым вашлият, адак тыге чон йодметым, капет йодмым
шуктет...
— Ой, Ульяна, Ульяна, а мый тыйым Уляй гына маннем. Тый тореш от лий? От
сыре
тыгай лӱмым пуымемлан? Шым шоно, тый тынаре кутырен кертат манын. Келша
мылам
тыгай улмет. Ушет ышта. Ушетат ышта, чонетат шокшо, капетат лывырге, ныжыл-
ныжыл, пушкыдо. Ой, кузе эше пушкыдо! Эре ӧндалмем, чакеммем шуэш. Ойлем
йодметлан, чыла ойлем: шкет марий улам, ватем кудалтен каенам, ялыштем яра
трудоденьыштлан тупым пӱгыртымем ок шу. Вот и лектын кайышым. Тендан деке,
тый декет логальым. Лач тыйын воктенет пиалым мумем гай чучеш. Покташ
тӱҥалат гынат, ом кай,
пеленет илынем. Тый гаетым, ой, Ульянам, Уляем, але марте нигушто ужын
омыл...
Теве чыла шке нергенем. Ӱшанет мыйын каласкалымемлан? Ондалем от ман?
Ульяна вашмут олмеш Пекылым пачаш-пачаш шупшалаш, шыматылаш тӱҥале. Вара
гына
вашмутым пуыш:
— Ӱшанем, Петаем, ӱшанем. Юмо пуйырыжо ыле тыйын мутетлан шуаш. Мый шкеже
чыла
семынат тидын верч тыршаш тӱҥалам. Петай, мӱшкырем пеш шужен. Тыйын кузе? А
вет
мый монча гыч толмекына кочкаш, аракамат подылаш шоненам ыле. Нимом ом
шарне.
Нумал толметым веле изишак шарналам. Кузе мален колтенам?.. Теве шукерте
огыл
помыжалтым — кенеташте нимом умылен ом керт: йӧршынак чараматырын улам,
воктенемат тыгаяк пӧръеҥ кия. Тунам веле чылажат ушышкем толын пурыш да
тыйым помыжалтараш, шупшалаш, шке декем чакемдаш тӱҥальым. Айда кынелына,
изишак кочкынат,
кастенак подылшаш араканам подылалына. Ато, волгалтмеке, Унаем толын шуэш.
Тый
тудын нерген сайым веле шоно. Тудынат йӧратымыже уло, теҥгече коктын шуным
кондышт. Ачаж ден аважын ик эргышт гына. Марлан лектеш гынат, мый денем
илаш огыт
тӱҥал, шонем. Чыла шотыштат тый мылам путырак кӱлат.
Ӱмбал вургемыштым чийыштат, коктынат ӱстел коклашке пурен шинчыч.
— Коч, йӱ, вийым пого, йӧратымем, шергаканем, алет лийже, ӱнарет ситыже, —
Ульяна йӱлышӧ, тул гай ылыжше шинчажым Пекыл век виктыш, пыртланат
кораҥдыде онча,
онча.
Пекыл тудын кидшым кормыжтыш, путырак порын, ныжылгын, кугу-кугу
йӧратымашым ончыкташ тыршен ончыш — эше качымариже годымат Тойкечым тыге
ончен кертынат, моштенат огыл.

Латикымше глава
Сӧремалтше пасум куралме пашан кузе кайымыж нерген Пайрам деч кечын гаяк
йодыштеш гынат, Эрбылатов тушто ыштыше-влак ончылно порысан улмыжым уло
чонжо дене
шижеш. Первый кечыште "Тендан деке чӱчкыдын толаш тӱҥалам" манын ойлен ыле,
а
теве арнят эртыш — миен огыл. Мом ыштет? Председательын пашаже мучашдыме,
калык
манмыла, чыват чӱҥген ок пытаре.
Теве теҥгече Эрбылатовым Калтасашке ӱжыныт ыле. Вольык продуктым казнашке
колтымо планын кузе темалтмыж нерген мутланаш ямдылалт толза, пеленда чыла
цифрым
кондыза, маныныт ыле. Шумат такшым кеҥежым шыл планым темаш вашкыман огыл,
шона.
Эше кугем шудымо вольыкым казналан пуэн, шке колхозетланак эҥгекым ыштет. А

уполминзагысе пашаеҥ-влак чоя улыт, изи да явык улмышт годым колхозын
вольыкшым
погат да заготскотын мландыштыже ӧрдыктарат. Тыге колхоз налшаш оксам
казнаш кодат. Тиде чояланымаш огыл мо? Такшат йорло колхозым эшеат чотрак
йорлештараш
тыршат. Эше председательлан ышташ тӱҥалмыж деч ончычак Эрбылатов тидым
умылен
шуктен.
"Первомайск" колхозым таче погынымаште чотак вурсышт. "Тек тӧчышт, а
мыланна чыташ тунемман, колхозым вуйлатышылан кӱжгӧ шӱм-коваштан лийман.
Нуным шыпак колышт да ӱчашаш ит пиж, тӧрланаш сӧрӧ. Тек район оза-влак
лыпланышт, тылат ӱшанышт. Нуно шканышт кӱлешым ончен вурсат. Колхозлан
поснак кӱлеш годым ит нере,
шке колхозет верч пеҥгыдын шого. А шыл планым идалык мучашлан садак
темена..." —
шона председатель.
Тарантасыштыже тыге шонкален шинчышыжла, Шумат Тор алашан эркышнымыжым шиже
да
ончыко ончале. Ваштарешыже толшо вич-куд улам ужат, имньыжым ӧрдыжкӧ
кораҥдыш.
— О-о, Шумат чӱчӱ! — пешак палыме йӱкым кольо. — Сай улыда, Шумат
Эрбылатович!
— Митя-а-а! — Келтай ялысе пачер озан эргыжым да шке тунемшыжым палыш
Эрбылатов.
— Мый, Шумат чӱчӱ, мый! — Дмитрий орва гыч тӧрштен волыш, Шумат Эрбылатович
деке
куржын тольо, тудын ӱмбакше йӱлышӧ шинчаж дене ончен, кидшым шуялтыш да
шокшештын кутыраш тӱҥале: — Шумат чӱчӱ, теве вет вич ият темеш, а ик ганат
ужын огынал. Ны те ода мий, ны шке она тол. Кызыт гына ялда гоч эртышна.
Пурашат шонышым, да пӧртдам ом пале, адак йолташ-влак деч кодмо ок шу —
корнышто пырля лийме
сайрак, орваште — сату. Райпотребсоюзлан шупшыктена. Тыйын годымет ачам
тиде пашамак ышта ыле, а ынде мый тудын олмеш коштам. Коштмыжо-можо, колхоз
колта. Тудо
договорым ышта, — рвезыеҥ кутыра да кутыра.
Шумат Келтей школышто Митям кок ий туныктыш, нылымше да визымше класслаште.
Но
эреак шочмо ялже лишкырак кусараш йодмыжым шуктен, тудым Кугу Агытан ялысе
тӱҥалтыш школышко кусареныт ыле, шоҥгемалше аваж ден ачажлан полшаш кӱлын.
Теве
ынде кок ият лиеш, нуно, ачажат, аважат, талук коклаште илыш дене
чеверласышт.
Келтейысе пачер озан Митя лӱман эргышт Шумат деке пеш шӱмаҥын, тунеммаште
эре
ончылно лияш тыршен. Вет кажне еҥынат ӱмыржӧ мучкылан шӱмеш кодшо
туныктышыжо
уло. Теве Шуматын шкенжынат тыгай туныктышыжо эре ушыштыжо, чоныштыжо. Тиде

Красноуфимскысе марий педтехникумышто физкультурым туныктышо Василий
Николаевич.
Тушто тунемше марий рвезе ден ӱдыр-влак чыланат тиде руш туныктышым уло чон
дене
йӧратеныт. Тудым йӧратыдежат ок лий, путырак яндар шӱм-чонан, чылажымат
вигак
шинчашкет ончен ойла, нимо укелан ик ганат ок вурсо, эреак полшаш тырша и
мыскараче, и весела. Эре пеленже лиймет шуэш. Мучашдымын мокташ лиеш
Василий Николаевичым. Теве Митялан Шумат Эрбылатович, очыни, тыгайрак
туныктышо лийын кодеш.
— Шумат Эрбылатович, туныктымо рвезе ден ӱдырда-влак эреак тендам шарнен
ойлат,
иктаж гана мемнан ялышке, мемнан суртышкына мияшак тыршыза. Чон почын
ойлем, ме
пеш сагыненна. Таче теве тыге вашлиймына нерген чылаштлан ойлаш тӱҥалам.
Авам
ден ачамат тендам эреак моктат. Ой, Шумат Эрбылатович, тендан годым мемнан
суртышто могай весела ыле! Пырля ыштыме шырчык омартана-влак ик ият пуста
лийын
огытыл. Шошо еда толын, как муралтен колтат, вигак тендам, Сакетъямал
чӱчӱньымат
шарнен-шарнен ойлена.
Шумат шижеш, Митян мутшо мучашдыме, шкежат нунын нерген пеш палынеже да
Митялан
йолташыже-влак деч почеш кодаш ынеж пу.
— Ой, Митя, теве тыйым вашлийым, да чылажат ушышкем тольо. Да чылажат сай
ыле,
чылажат. Келтей ялысе мыйын тунемшем-влакланат пеш ужмо шумо саламым
колтыш,
ман. Шумат ынде шке колхозыштыжо председательлан ышта, манын ойло.
— Председательлан?! Те, шумат Эрбылатович, колхоз председатель лийында? —
Митя
путырак ӧрӧ. — Жалке, йоча-влакым, школым кудалтен каенда. Тыланда, Шумат
чӱчӱ,
туныктышо гына лийман, те лач йоча-влаклан шочында. Келтейыште кӧм
туныктенда,
чыланат тендам шкеныштын эн йӧратыме айдемыштлан шотлат.
— Ой, Митя, путырак поро мутым ойлышыч! — Шумат куанымыж дене Митям
ӧлтышкыжӧ
погалтен нале, капше пелен ишыш да вучыдымын тудын саҥгажым шупшал колтыш.
— Чылаштланат кугу саламым каласе! Йолташет-влак деч утыжымак почеш ит код,
— манят,
рвезым эше ик гана кок кидше денат ӧндале да тудым орваж марте ужатыш.
— Чеверын, Шумат чӱчӱ! Чеверын! — рвезе имньыжым покталтыш.
Шумат ятыр жап кидшым рӱзен-рӱзен торлышо Митям ончен шогыш. "Теве тый
могай кугу лийынат! Йӱкет гыч веле палышым. И кугемынат, и моторештынат. А
такшым эше
изиэт годымак ушан-акылан айдеме лийшашетым шижынам ыле... Да-а-а, самырык-
влак
кушкыт, йол ӱмбаке ӱшанлын шогалыт, мемнам вашталтат. Теве илыш гына тыныс-
эсен
лийже ыле. А вет мемнан элна ӱмбаке керылташ ямдылалтше-влакат улыт.
Эрвелнат,
касвелнат пӱйым пурыт. Йӧсӧ мемнан эллан, йӧсӧ. Пӱтынь тӱямбалсе капиталист-
влак, шке элысе шемерышт мемнан семынак социализмым чоҥымо корнышко ынышт
лек
манын, Совет Союзым пытараш шонат..."
Ик жап кудалмеке, Эрбылатовын шинча ончыланже шке колхоз мландыже почылто.
Теве
шукерте огыл Пекинин дене коктын шогымо курык нерым, шкенжын эн йӧратыме
вержым,
ужат, тунамсе каласкалымыжым шарналтыш. Шочмо вер-шӧржӧ нерген тыге йӱкын
тунам
первый гана ойлен. Теве Юмылан кумалме курык вуй деч тывекыла, пурлаште,
Чара
воктенсе сӧремалтше мландын пеле утлаже шемемын. Тушто таче витле утла
пӧръеҥ
тошто годсо шога дене пеҥгыдем шушо мландым куралыт.
Тидын годым шеҥгелныже орва йӱкым кольо. Савырнен ончале — Изи Тогыний
ялысе
колхозын председательже Григорий Митрофановым палыш. Шумат сапшым шупшыльо,
ала-шажым чарыш.
— Эй, имнем поктем, эй, поктем — пыкше поктен шуым. Райпотребсоюзлан сатум
наҥгайыше-влак дечат "Кӧ тудо, ончылнем тарантас дене кудалше?" манын
йодым. "Шумат
Эрбылатович" мане шеҥгелсе улазышт, — толын шуат, Григорий пеш кутыра. — Мо

председательлан ышташ тӱҥальыч, эше ик ганат шер теммешке мутланен огынал.
А вет
ме пошкудо колхоз улына. Калтасашке кайымет еда мемнан гоч эртен коштат.
Школышто ыштымет годым чӱчкыдынрак вашлийына ыле.
— О-о, школышто ыштыме годым... Тунам тендан ял ӱдыр ден эрге-влакымат
туныктем
ыле, ача-авашт деке коштынам, нунылан правлений пӧртешдак погынымашым
эртарылынам, — Шумат воштылал ойла.
— А ынде, председатель лийычат, мыйым уждымыла веле коят, эре пелке
кораҥат. Ала
пеш шуко шонкалет да от уж, ала иктаж-молан ӧпкелалтынат...
— Ой, Григорий Иваныч, тыгайым вуйыштет ит пудыратыл. Тылат ӧпкелаш
нимолан,
чынжымак тӱрлӧ шонымаш йӧсландара, да тудлан верчынак ужде эртен коштам
дыр.
— Теве олыкышко савырнен шушо аҥадам куралыда. Мемнан правлений тӧрзана гыч
вик
коеш. Мо, район начальник-влак тыге кӱштен огытыл? — йодо Митрофанов.
— Огыт пале гын, огыт уж гын, мыланнак сай манын шонен коштам.
— Молан тыге шонет? — Шуматым тӱткын ончал колтыш Григорий Иванович.
— Чынжым виктараш омат тошт, да тылат, пошкудо колхозын председательжылан,
ойлыде ок лий, — Эрбылатоват шыргыжале. — Мыйын опыт манмет эше уке гаяк.
Палет шонем, пытартыш вич-куд ийыште мемнан колхозышто калыклан киндым пеш
шагал пуэныт.
Вот мый яра кийыше мландынам куралаш да тушан ончен куштымо пырчым пӱтынек
колхозник-влаклан трудоденьыштлан пуэдаш шонем. Тыйын опытет кугу, мылам
вигак каласе: тидым ыштен кертам? Районын начальствыже тидлан чаракым ок
ыште?
— Теве вет тиде йодышетак мыланна эре пырля каҥашен, икте-весе деч тиде але
вес
йодыш дене каҥашым йодын илаш кӱлмӧ нерген ойлас, — Григорий Иванович эркын
кутыралтыш да мутшым умбакыже шуйыш: — Тӱҥалтыште шонымет шукталтеш. Но
варажым,
кунам пален налыт, кинде пландам кугемден кертыт. Те тудым нунылан нимогай
кагазыштыдат ида ончыкто, тидын нерген нимогай мутым ида лук. Поснак
отчетлашке ида
пурто, тыгак погынымашлаштат, а отчетан погынымаште умшамат ида поч. А шке
калыкетлан киндым пуашак шонет гын, теве мом да кузе ышташ кӱлмӧ шотышто
мыйын оем
колышт: колхозник-влаклан пырчым шалатыме ведомостьым мый эре ончылгоч
ямдылыктен пыштем. Киндымат ямдылаш тыршем. Как только казна план шотеш
пытартыш центнер пырчым оптыктен колтем, квитанцийым конден кучыктымыштым
гына вучем. Кидышкем планым темымым ончыктышо квитанцийым конден кучыктат
веле, мый вигак саде
ведомостеш кидем пыштем да кладовщиклан пуэм. Йӱдшым, кечыжым она ончо,
калыклан
пырчым шалаташ тӱҥалына. Нуныланат, колхозникна-влаклан, тыгак каласена:
писын
налын пытарыза. Киндына сита гын, мый кузе гынат шукырак пуаш тыршем. Кило,
кок
кило дене. Молан тыге ыштымым умылышыч?
— Тогдаяш тӧчем, район начальствын планым эртарен темыкташ пижмыштым вучаш
огыл
манын, — Шумат шке шонымыжым почын пуыш.
— Лач тидлан верчын. Вет кажне ганат нуно планым эртарен темыкташ пижыт. А
мыйын
тидлан киндем уке. Тергаш пижыт. Теве, теве манын, ончыкышт казнашке киндым
мыняре колтымынам ончыктышо квитанцийлам, тыгак колхозник-влаклан пырчым
шалатымынам ончыктышо ведомостьымат луктын пыштем, — Гриша, пыртак
воштылалын, мутшым
кошартыш.
— Ну, мом вара тидлан ойлат? — йодеш Шумат.
— Нимом тугайым огыт ойло, но садак шижам: сыреныт... Тек сырышт. Ме
"первая заповедь" да "первая заповедь" манын кычкырымыштым кӱч нарыланат
пудыртен огынал,
казналанат ситышын пуэнна, шкенан калыкымат обижаен огынал. Конешне, вуй
гычат
огыт ниялте, кушто гынат шижат шке ӱмбакет шӧрын ончымыштым. Ой, Шумат
Эрбылатович, колхоз — кресаньыкым ондалымаш. Тудын уло вийым пыштен ончен
куштымо киндыжым казнашке икыр-кокырлан оптыктен колтат. Икманаш, нимогай
окса деч посна, да
эше шке имнет-влак дене шупшыктен пуэт. Ме изи еҥ улына, нимом ыштен огына
керт,
— Митрофанов пич йӱк дене каласыш.
— Ой, пеш кугу тау, Григорий Иванович, тыге чон почын ойлыметлан, —
Эрбылатов
Григорий Ивановичым тупшо гыч вӱчкалтенак колтыш. — Такшым, тый нергенет
тыге
ойлымым колынам ыле: кудо колхозышто Митрофанов председательлан ыштен,
тушто калыклан киндым эреак ситарен пуэныт.
— Кушто калык икоян, тидым ышташ лиеш, — умбакыже мутым шуя Гриша. — А вет
тидлан мешайкалыше-влакат улыт. Мый нуным пийнерешке-влак манам. Мом
ыштыметым, мом
ойлыметым ваҥен гына коштыт. Мом пален налыт, вигак шке еҥышт деке
увертарат.
Шижынат от шукто, начальник-влак толын шуыт да мыняр киндет уло, кушко
тудым
колтынет, молан тынаре шуко поген кийыктет, молан казнашке от колто, тулеч
моло,
тулеч моло йодыш-влакым пуэдаш тӱҥалыт. Теве шке ял калыкыштлан могай
тушманле
еҥ улыт саде пийнерешке-влак...
— Председательлан ышташ тӱҥалмем деч ончыч мый тыгайым нимом пален омыл,
ынде
веле изишак шижтареныт... Тау, Григорий Иванович. Тугеже нерен шинчыман
огыл, —
пошкудо колхозын председательжым у шинча дене ужын кутыра Шумат
Эрбылатович. —
Григорий Иванович, мыйым ит вурсо, ала-кузе туге миен лектын, тыге
вашлийын, чон
почын мутланаш жапым муын кертын омыл. Ончыкыжым коклаштына тыгай чыр ок
код, —
Шумат воштылалын кутыра.
Коктын икте-весыштлан кидым пуыштат, поче-поче имньыштым покталтышт. Изи
Тогыний ял мучашсе пасу капкам почшо йоча-влаклан коктынат кӱсенышт гыч
тыгыде оксам
луктын кудалтышт да иктыже урем дене умбакыже кудале, весыже Чара ялышке
наҥгайыше корнышко имньыжым савырыш. Тудо куралше-влак деке пурен лекнеже.
"А мом мылам тушто ыштыман? — шке дечше йодо Эрбылатов. — Так гына мутланен
лектын кайыман огыл. Ну, районысо, элысе илыш нерген каласкален кертам.
Тӱнямбалсе илышышке
куснаш гын, кас мартенат кутыраш лиеш. Кеч-мо гынат ятыр еҥже лудынат,
серенат
ок мошто. Газетым кидышкыштат огыт нал. Шкенан районышто лекше "Ленин
корным"
пеш шуко гын ныл-вич еш гына налеш. Туге гынат мый чыла тидын нерген
каласкалымаш дене гына серлагышаш омыл. Яра кийыше мландынам киндым
куштышышко савырышашлан шагал огыл роскотышко пурена да молан мылам
куралмыштын качествыжым тергаш
огыл?" — манын шке дечше шке йодат, Эрбылатов изишак эркышналше имньыжым
писештарыш.
Киебак эҥер гоч пыштыме кӱварым вончышат, Шумат имньыжым туарыш, тудлан
вӱдым
йӱктыш. Шӧрмычешыже сапкеремым кылден, алашам шудым кочкаш колтыш. Кандыран
вес
мучашыжым тарантасеш кылдыш да куралше-влак велышке ошкыльо. Корнышто
воштырым
туген нале. Аҥа тӱрышкӧ миен шуат, кидшым кӱшкӧ нӧлталын, кугу йӱкым луктын
саламлалте:
— Поро кече, изай, чӱчӱ-влак! Ида ӧр, мыйым идат вурсо — кузе куралмыдам
тергаш
тӱҥалам! А те пашадам тугак ыштыза. Кунам терген лектам, чылан погынен
мутланена.
Шумат эн тӱр аҥашке пурен шогале. Шаҥге туген налме шартне воштыржым кид
копашкыже пыштыш, тудын дене келшышын, лу сантиметрым, лучкым, колым, коло
вич сантиметрым кӱсенже гыч лукмо паккӱзыж дене палемдыле. Вара воштыржым
куралме мландышке кере, ик ошкылым ыштышат, угыч кере, вес верыш куснен,
адак висыш. Ындыжым
писын тарванылын, угыч-пачаш ятыр вере висен ончыш. "Мо тиде? Ик вере лу
сантиметр, вес вере — латкоктыт нарырак, кумшо вере — адак лу сантиметр.
Молан тыге?
Кузе тыге куралаш лиеш? — аҥа вес мучаште койшо еҥым палаш тӧчен ончале —
Сайран. — Адак тиде Сайран! Ала йоҥылыш лиям?" — манят, эше угыч вискалаш
пиже.
Уке, садак шуко гана нормышко шудымым палышат, вес еҥын аҥашкыже кусныш.
Латвич
сантиметр деч куашын куралшым моло нигӧм ыш верешт. Аҥа тӱреш чарнен
шогалят,
Эрбылатов ик жап ончен шогыш, вуйыштыжо тӱрлӧ шонкалымаш пӧрдеш: и куан, и
шыде,
шыдыже Сайранлан верчын гына. Куанже чыла моло еҥын нормым шуктен
куралмыштлан
кӧра. Тидын годым ял вечын толшо Пайрамым ужо. "Чонемлан куштылгынак чучын
колтыш", — шоналтышат, тудын велыш тарваныш.
— О-о, Шумат Эрбылатович толын! — тора гычак йӱкым пуыш бригадир. — Поро
кече!
Таче эше толам веле. Ял воктенсе куралме аҥаштына презе-влак тошкен коштыт.
Мылам тиде ок келше. Пасу ороллан саде презе-влакым конный дворышко наҥгаен
петыраш кӱштышым. Тӱҥалтышлан тидат йӧра... Такшым, Шумат Эрбылатович,
мыланна нуным
кӱташ тӱҥалашна перна. Пасум локтылаш пуаш ок кӱл.
— Келшем, Пайрам чӱчӱ. Тачак нарядым пуымо годым тидым ыштена, — мане
Эрбылатов.
— А мый, Пайрам Семанаевич, мый тыште тугайым пален нальым, кузе лияшат,
мом ышташат эше шонен шуктен омыл... Да, каласе, паша качествыштым, ну,
куралме келгытым, висет?
— Чылаштынымак висен шуктен омыл...
— А теве Сайранын аҥажым висенат?
— Уке, просто тудын марте шуын омыл, — Пайрамын чурийже койын чеверга.
— Теве таче мый чылаштынымат терген лектым. Сайран деч молыжо латвич-латшым
сантиметр келгыт дене куралыт, тудын шкетшын гына кушто лу, кушто кандаш,
коклан
гына латвич сантиметр.
— Шкеже мом ойла?
— Эше нигӧ дене кутырен омыл. Тыйым ужымат, вучалташ лийым, — председатель
бригадирым ончен ойла. — Тый мом ышташ темлет?
— Чылаштымат погаш да кутырен налаш. Калык мом ойла, могай ойым луктеш —
ончалына, — Пайрам иралтмыжым шылтыде ойла. — Ну, Сайран, ну, Сайран! Мый
тудым шукертсек палем, мом-гынат шканже куштылгыракым ышташ тырша. Первый
кок кече планым
темен ыш шукто, — Пайрам пеле йӱкын каласыш. — Варажым эре темаш тӱҥале.
Тӱҥалтыште тудо яра мландым куралаш келшен огыл ыле. Кунам пашалан кузе
тӱлаш тӱҥалмынам умылен нале — шкежак мый декем куржын тольо. Тидлан кӧрак
лушкыдырак имне
логале, виянракшым ончылгоч сералтше-влак ойырен нальыч да шке суртышкыштак
ончаш, сайынрак пукшаш наҥгайышт. Тидым те паледа. Шкат "Тек наҥгайышт"
манда.
— Туге, Пайрам. Арамлан огыл тудо Пекыл дене келша ыле. Когыньыштланат окса
гына
лийже.
— Туге, Шумат Эрбылатович, коктынат колхоз илышлан йӧрдымӧ улыт, — ала
рашемдаш
тырша, ала шке семынже шонкала Пайрам.
— "Колхоз илышлан йӧрдымӧ" манметым кузе умылаш? — коктела шонымашым
шочыктышо
ойым рашемдаш манын, Эрбылатов йодылдыш.
— Ну, яралан ыштыдыме улыт, Мом ойлаш, колхозышто шагал огыл яралан ышташ
перна.
Суртет, пакчат огыл гын, кузе илашат от пале. У-у, мыняр еш ялжым кудалтен
кая
ыле! Адак марий калык шке ава-ача, кугезе-влак илыме верым вашкежак
кудалтен ок
кай, нелым-йӧсым чытенак ила. Чыланжак Пекыл гай огытыл. — Семанаев шке
шонымыжым виктарыш.
— Чыным ойлет, Пайрам Семанаевич, чыным. Государствына колхоз-влакым чотак
тола.
Чылажланат, мом мемнан деч налеш, пеш шагал тӱла, икыр-кокырым веле... Ой,
Пайрам чӱчӱ, чыла тидын нерген шонкалаш тӱҥалат да ӱшаным йомдарет, мом
ышташат,
кузе лияшат ӧрат. Но илаш кӱлеш, кузе гынат чытыман, — манят, Эрбылатов
туран
каласыш: — Пого куралшына-влакым. Кутыраш тӱҥалына...
Пайрам тидын нерген увертараш тораште огыл куралше пӧръеҥлан каласыш веле,
тунамак пасу мучко икте-весылан ойлымо йӱк йоҥгалте:
— Погынаш кӱштат!
— Чылалан погыныман!
— Погыныман!
Шукат ыш лий — куралше-влак аҥа тӱрысӧ тумо йымалсе ӱшыкышкӧ чумыргышт,
ужар шудеш верланышт.
— Поро кече, иза-чӱчӱ-влак! Шаҥгысек воктенда пӧрдам, южо еҥна дене кызыт
веле
саламлалтна... Ӧпкелен огыдал, шонем. Кӱчык жапыште ялна воктенсе вер-шӧрна
шке
тӱсшым вашталтыш. Вашке теве тиде аҥамат шемемден пыштеда. Тиде мемнамат,
ял калыкымат, шкендамат куандара. Чыла тиде мландына шушаш ийыште мыланна
киндым пуышаш. А тудым ме калыклан гына шалаташ шонена. Но... — манят,
Эрбылатов кенета
чарналтыш, вуйжым ӱлыкӧ волтен колтыш, чурийже кумылдымо тӱсым нале. — Шкат
ужыда, куралме аҥаштыда чотак пургед коштым, пашадан качествыжым, куралме
келгытдам
ончышым. Южо еҥда мылам сырышат чай... Кунам уло чон дене тыршен ыштет,
тергыше,
мутат уке, тыйым сырыкта. Сандене тыгай-влак деч йодам: вуеш ида нал, ида
ӧпкелалт. Мыйымат умылыза: мый огыл гын, кӧ тынар еҥын пашажым тергышаш?
Чын, тидлан
ме тыланда лӱмын Пайрам Семанаевичым ойырен шогалтенна. Но тиде мыйым ты
сомыл
деч нимынярат ок утаре. Руш калык таклан огыл тыге ойла: "Доверяй, но
проверяй!" Чон куанен ойлем: чылан гаяк пеш тыршен, сай качестве дене
куралыда. Но...
— Шумат Эрбылатович адак шыпланыш, ик жап гыч веле мутшым шуйыш, — ик еҥын
пашаже кумылемым чотак волтыш, эсогыл шыдештарыш. Теве тендан коклаште ик
куралше,
шагал гын латвич сантиметр келгыт дене куралшаш олмеш, кушто латвич, кушто
кандаш-индеш сантиметр дене веле куралын. Кушто-кушто, а поснак куралмаште
тыгай
ондалчыкым ышташ ок лий. Сӧремалтше мландым куралаш куштылго огыл. Тидлан
верчынак ме куралме келгытымат иземдышна, ешартышлан кызытак ложашымат пуаш
ыштышна,
шыжымат тыште ыштен налме паша кечыланда киндым пуаш пунчална. Сандене те
чыланат лийжак манын тыршен куралыда, шонышым. А вет уке, ондалчык еҥат
лектын.
— Шумат Эрбылатович, кӧ тудо? — Андрий кугызай чытен ыш керт,
председательын ойлымыжым кӱрлынак йодо. — Мыланна тудын лӱмжым каласыза,
лӱмжым!
— Да, чынжымак, мыланна тудым кызытак пален налаш кӱлеш, — Александр
кугызат
ылыжеш.
— Тыгай пашаште эше ондалкалаш! Ме тудым кызытак тышеч поктен колтена, а
аҥажым
ме чылан пырля угыч куралына, — Яшкелдат шке шонымыжым пеш эркын, но
пеҥгыдын
ойлен пуыш.
— Тыгай-влакым колхоз гычак луктын колтыман. Неле ма, йӧсӧ ма, кодшыжо-
влак, ме,
чылажымат чытена. Садак огына коло, ялна, колхозна верч тыршена, — Апъялият
шыдешталтын ойла.
Эрбылатов умылыш: мландым так гына коркален коштшо еҥын лӱмжым луктын
каласаш
гын, пӧръеҥ-влак тудым кыренат оптен кертыт. "Кеч тынарышкыжак огыт шу
гынат,
еҥ-влаклан тӱргоч шыдешталташ, ажгынаш пуыман огыл. Нуным лыпландарыман,
изи тулым изинек йӧртыман", — шоналтыш Эрбылатов. Воктенже шогышо Пайрам
велеш савырналтен йодо:
— Ойлынет?
— Обязательно! — шыде йӱкын вашештыш да вигак шокшешт кутыраш тӱҥале
бригадир. —
Первый гана кутырымына годымак кузе куралаш кӱлмӧ нерген ойленам ыле. Чылан
келшенда, мыйым кудалтен ит кодо, шке бригадышкет серак манын, йодында. А
таче мом
ужына? Чылан паледа, мый тыгай пашаште ӱмырем мучкат лийын омыл, тендан
дене
пырля чылажымат тӧр пайленам. А ынде теве тендан пашадам виктараш
шогалтеныт. А
мый тыланда ӱшаненам да кызытат шукыланда ӱшанем. Шоненат омыл тыгай
ондалчык
лектеш манын. Арня жапышкен шагал огыл мландым локтыл коштын. Манмыда
семын, тудын куралмыжым угыч куралашна перна, а шкенжым тачак тышеч поктен
колтымем шуэш.
— Чын!
— Ок кӱл мемнан коклаште тыгай шояк!
— Кызытак тышеч кайыже! — иктат, весат кычкырат.
Эрбылатов пӧръеҥ-влакым лыпландараш кӱлеш манын шоналтыш, Пайрам гын,
мӧҥгешла
веле, нуным эшеат чотрак ылыжтыш, сандене председательлан угыч ойлаш
вереште.
— Йолташ-влак! Ужамат, чыладан шыдыда оварген... Тиде мыйым лӱдыкта. Бракым
ыштышын лӱмжым каласем гын, те тудым поҥдылашат тӱҥалыда. Шыде патыр,
маныт. Мом
ыштымыдамат, кузе перен колтымыдамат шижде кодыда. Колыштса мыйым: шкеак,
киддам нӧлтен, мыйым председательланда сайлен шогалтышда, айдеме лӱмдам ида
шӱктӧ,
шкендам шыдылан сеҥаш ида пу, — Сайраным эскералтен кутыра Шумат, а тудо
пеле
колышо гай лийын шога, коклан Шумат велыш шинчажым викталеш, "Утарен нал,
кыраш
ит пу?" манын йодшыла коеш. Южо пӧръеҥ брак пашам ыштыше еҥым пален шуктен,
докан, эреак Сайраным онча.
— Йӧра тугеже, Шумат Эрбылатович, мутдам колыштына, тидым ышташ, титаканым
кыраш
огына тӱҥал, — Андрий кугыза эркын кутыраш тӱҥале, — но мый тыгай ойым
ыштем:
саде еҥет кызытак мемнан деч ойырлыжо. Тиде уто кылтам кондышым манын гына
ондалымаш огыл, кызыт куралме аҥашна уже августышто уржам ӱден кодышаш
улыда, — Сайранын кылтам пуртымаште ондалкалымыже да тушто Эрбылатовын
тумам тарватымыже
нерген, очыни, Андрий колын шуктен да тыште тугодсо нерген ушештарыктынеже.
— Шумат Эрбылатович, те тиде шояк еҥын лӱмжым ынеда каласе. А ме тидым
тыманмеш
пален налын кертына. Кызытак кажнына шке аҥашкына миен шогалына да тиде
еҥет,
мыйын шонымаштем, садак верешыже шоген кодеш. Такшым мый тудын кӧ улмыжымат
тогдайышым, — Апъялий вашкыде ойла. — Сандене мый тудын деч йодам: кынел
шогал да
каласе.
Кенета шып-шып лие, чылан вучат. Теве шинчыме верже гыч Сайран кынелаш
тарваныш,
тыҥ-тоҥ тошкештын, капшым нӧлтале. Лӱдмыжлан верчын ала-мо туртмыла веле
коеш.
Рыҥ шоген ок керт,, ончыкыла да шеҥгекыла лӱҥга. Ала-мом каласынеже — йӱкшӧ
ок
лек. Ик жаплан шыпланыш, ала-мом вучалтыш да тӱҥале:
— Ы-ы-ынде ик-ик га-га-га-нат ты-ты-тыге о-о-ом ыш-ыш-те. Ик-ик га-га-гана-
нана-лан ко-ко-ко-ды-ды-дыза, — пыкше ойлен пуышат, верышкыже шуҥгалтмыла
волен
шинче. Теве-теве шортшашыжым шижын, вуйжым шеҥгекыла савыраш тӧчыш, а тушто
еҥ-влак ӱмбакше ончат, вес век савырныш — туштат еҥ-влак. Тидын годым
шинчаже
вӱдыжгыш, йӧсын-йӧсын шӱлаш тӱҥале.
— Теве ынде те тудым чылан ужда, — Эрбылатов пич йӱкын тӱҥале. — Умбакыже
тудын
нерген ик мутымат лукмем ок шу. Йодмыдам шуктен, иктым гына каласем:
Сайран! Имнетым вӱдалтен, тышеч мӧҥгет кае.
— Пайрам! — Андрийын йӱкшӧ шоктыш. — Сайранын куралме аҥам мыланна ончыкто
— ме
чыланат тудым угыч куралына. Паша кечым ида шынде. Йолташ-влак, пӧръеҥ-
влак! —
ялын моллаже йӱкшым кугемдыш. — Кӧ тиде оем дене келша, киддам нӧлталза!
Куралше-влак кидыштым чыланат рашт веле нӧлтал колтышт.
Эрбылатов чонжо дене Сайраным чаманенат колтыш, но нимом ыш пелеште, ушыж
дене
гына шоналтыш: "Теве могай еҥат лектеш улмаш... Айдеме лӱмым лавырашке
тошкышо,
шкенжым кемлыше... А вет жапыштыже ужын шуктымо годым тудымат шотан еҥыш
савыраш
лиеш ыле..."
— Пагалыме иза, чӱчӱ-влак! — йӱкшым кугемден ойлаш тӱҥале Эрбылатов. —
Тендан
деке пурен лектам манын, имнемым тышкыла савырымем годым мый шуко нерген
мутланаш шоненам ыле. А ынде тачеш моло нимо нерген кутырымем ок шу. Такшат
жапдам
шуко нална. Такшым кажныдат нормым темыде ынже код, шонем. Чылан шке
пашашкыда
ушнен кертыда. Тау чылаландат тыге тыршен да сайын куралмыланда. Тыгак
мыйын тачысе ойлымем дене келшымыландат!
Пӧръеҥ-влак шке имньышт деке ошкыльыч, Сайран гына верже гыч ыш тарване,
шке семынже икте нерген гына шона: "Кузе тыге йоҥылыш лийым? Куралме
келгытым висен
кертмышт нерген шоналтенат омыл... Вес гана тыгай аҥыра ом лий, чыла
велымат
шонкален-вискален налам. А Андрийын, ял молла манмыштын, тыгак тудын пурла
кидше
Яшкелдын ойлыштмышт шоя мут гына, начальник-влаклан йӧраш тӧчен, нуно ала-
момат
кутырен кертыт, а йӧн лийме годым нунат ондалат..."
Тыге тудо, вор молымат шкеж семынак шолыштеш шона, його молымат йогыш
луктеш.
Тевыс Сайранат арня годсек пырля ыштыме пӧръеҥ-влакым чылаштымат шкенже
гайлан
шотлыш да йоҥылыш лие.
(Умбакыже лиеш.)



031099
************************************************************************
НЫЛЫМШЕ ГЛАВА*

Ла морале ест данс ла натуре дес цхосес.
Нецкер*)

И. ИИ. ИИИ. ИВ. В. ВИ

ВИИ
Мыняр ме йӱштын ӱдырамашым
Йӧратена, тунар, чынак,
Чот келшена тудлан да вапшыш
Селт пижыктен локтылына,
Яжарле койыш — чылт наука,
Тугане лийын еҥын, шукын,
Ойленыт ик шижмаш нерген,
А весым ушышто кучен.
Но нунын тиде модыш-койыш —
Кочамыт курымын полган,
Келша лач шоҥго маймыллан:
Шӱкшеме чап ловласын**, койын,
Йошкар каблук ден дан*** парик
Кузе тоштемыч кыгырик.

ВИИИ
Кӧлан оҥай кояш пеш сае,
Ойлаш шомакым иктымак,
Ӱшандараш вес еҥым лайык,
Молан инаненда шаҥгак,
Колаш юлди келшыдымашым
Да кошарташ эр шонымашым,
Могай ыш лий вет нигунам
Латкум ияшрак, ӱдырнан!
Но кӧм огеш гын ярныктаре
Мут пуымаш, кумал йодмаш,
Куд лостыкеш шке чон почмаш,
Шояк, шортмаш, пӧлек, тунаре
Тура шинчан ава, кока,
Мариймыт келшыме кокла!

_________________
* Умбакыже. Тӱҥалтышыже 1,2 номерлаште.
** Шӱм-чон моторлык ӱзгар тӱня гыч. Неккер (франц.).
*** Ловлас — ӱдырамашым ондалыше але сымыстарыше.
**** Дан — чапле, сӧрале.

ИX
Тыге шонен мемнан Евгений.
Вет тудо первый шулдыраҥ
Когаргыш ажгын йып ден темын,
Кучен кертде шкем, так, арам.
Чот локтылын манер тунамсе,
Ужеш — вигак келша у таҥже,
Мондалтын тоштыжо, кодеш,
Вучен вашмутым шер теммеш,
Мардеж гай сеҥыш кӱш нӧлталын,
Я йӱкым, тымыкым пайлен,
Шӱм-чон ӧпкежым луштарен,
Уэштмым воштылын темдалын:
Кандаш ий тудын садыге
Пеледыш семын лывыжген.

X
Чеверым ынде ыш йӧрате,
Почеш лач кошто шӱдырнен;
Кудалтышт — вик лыпланыш латын,
Ондалышт — возо каналтен.
Кычале лӱмжылан вел нуным,
Лукде шӱкале уто мутым,
Шижмаш, осалыштым шарнен.
Тыге лач йӱштӧ унаеҥ
Вист* ден модаш толеш кастене.
Шинчеш, модеш, пыта модмаш —
Чыма мӧҥгеш, шкеж дек, тораш,
Колта мален шып нер йӱк дене,
Кынелын шинчешат эрден,
Ок пале, куш кая кастен.
_________
* Вист — карт модыш.

XИ
Но Танян серышыжым налын,
Онегин чулымешт шулен:
Шомакше чоным когарталын,
Кап-кыл тул шоныш ден йӱлен;
Ошалге, ныжылге сын-тӱсшӧ
Татьянан сӱретлалте пӱсын;
Эн сылне омым ужмыла,
Шӱм-чонжо койынак шула.
Ала шукертсе гыч тулшолгым,
Камвоч, шӱм лукым йӱлалтен;
Но ок керт тудо ондален
Ӱшаныше ты ӱдыр чоным.
Да, садыш чоҥештен тышеч,
Ме куснена, мут лукдегеч.

XИИ
Минутым, коктым шып шогышт,
Онегин ошкылын миен
Каласыш: "Тыйын мутын йогын
Мылам возалтын пӧлеклен,
Туге. Да шижым серымаш гыч:
Тый мыйым йӧратет улмашын;
Вик ойлымет келша мылам;
Лыпланыше чонем, манам,
Адак тарваныш ожсо семын;
Ом шоно мый мокташ тендам;
Тӱлем тугак, кузе письмам
Мый налынам шижде, ошемын;
Мыят чон почынак ойлем:
Лийза судья тек мыланем.

XИИИ
Кунам еш илыш, сурт-оралте
Коклаш шонем ыле йомаш;
Ача, пелаш лияш пӱралын,
Серат ыле гын шереваш;
Кунам ватак-марийын илыш
Келшен жаплан пижеш чон вийыш,—
Тунам вес ӱдырым кычал
Ом лек ыле нигуш пырчат.
Мутем ом нӧлтӧ пыл лоҥгашке:
Ожсек кычалме шӱм таҥем
Муаш кӱштат гын, каласем,
Тендам гына чыла кокла гыч
Налам ыле мый ойырен,
Эн пиаланыш савырнен.

XИВ
Но мый ракатлан шочын омыл;
Чонемлан тудо ӧрдыж, йот;
Арам тендан тыгай моторлык:
Ок шого тудым мыйын шот.
Ӱшаныза (ойла шке намыс):
Вуча лач орлык; мужыраҥын,
Тунем шумеке йӧратен,
Садак тендам каем коден;
Шорташ тӱҥалыда; ты розго
Огеш керт савырен шӱмем,
Мый утыр шыдешкем, сырем.
Шоналтыза, могае розам
Ю Гименей* мемнан лӱмеш
Эрелан ямдылен кертеш.
__________
*Гименей — Грецийыште мужыраҥше-влакын юмышт.

XВ
Тӱняште мо тиддечын шӱкшӧ,
Кунам орланыше пелаш,
Ойган вуча марийжым, йӱштым,—
Йӱдет-кечет шкетак шинчас;
Кунам йокрок марийже тудын
(Тошкен шке пӱрымашын шудым)
Эре шып коштын, йӱк лукде,
Осал, ушкалыше мукле*!
Мыят тыгай улам. Сандене
Ала те, йоҥылыш кычал,
Ила ман лишне ю пиал,
Письмам трук возышда, чон темын?
Чын мо тыгае шыгавам
Когыньланна пӱрен кава?

XВИ
Мӧҥгеш от кондо ийготемым,
Чонем уэм ок керт, чынак;
Тендам иза гай йӧратем мый,
Эшеже, можыч, лыжганрак.
Сыраш ом ойло: нӧргӧ — ӱдыр —
Кертеш мыняр гана дыр йӱдым
Шӱм йодмым угыч вашталтен;
Тыге пушеҥге лышташ ден.
Йога уэмын кажне ийын.
Те угыч весым йӧратен
Пеш кертыда, но... каласем:
Тунемза кучылташ шӱм вийым;
Вет мыйын семын кажне еҥ
Ок керт манердам умылен".
________
*Мукле — мугыльо.

XВИИ
Тыге вот туныктыш Евгений.
Татьяна, шортын, йыҥысен,
Пыкше гына воктен шогеныс,
Вашеш ик мут ыш лек йоҥген.
Шуялтыш кидшым теве каче.
Шоналтыде, Татьянан ваче
Эҥертыш тудыныш вашкен;
Тарванышт мӧҥгӧ вуй сакен;
Пакча йыр корнышт шуйналт возын.
Толмеке пӧртышкӧ, нигӧ
Шӱрден ыш ончо, чылт пигол:
Вет эрык ялыштат камвозын
Ок кий почаҥ; кузе — Москван,
Пиал тыштат тугай праван.

XВИИИ
Лудшем, келшет чай мый денемже:
Пеш сайын кучыш шкем йолташ,
Мемнан ушан, эн поро семын,
Татьянам толын вашлияш.
Ожнат шижалтын тиде кумыл,
Но южо еҥын шӱм-кыл кумыр
Волташ тӧченыс акшым тӱп:
Йолташ, тушман ма, кажнын туп
(От пале, ойгырен, южгодым)
Тӱкен-шурен тыгат, тугат.
Тушманже уло кеч-кӧнат,
Но вот йолташ деч, юмо, кодыл!
Тендам, йолташ-влак, таҥ-йолташ,
Арам мо тоштым шарналташ!

XИX
А мо? Нимат. Малтем лач тудым,
Пуста, пеш шӱлык шонымем;
Лач скобкыш налын, кочын лудын,
Шояк уке ман, ончыктем,
Кажай могайым шонен луктын,
Шотлен сайлан, кӧ воштыл шуктыш,
Уке тыгае шот-туткар,
Ни эпиграммын киш тунар,
Могайым шыргыж умылтарыш
Ушан-шотан-влаклан йолташ
Мемнан, пуде шкем игылташ:
Арам ида логал туткарыш!
А такшым тудо курыкла
Шога тендан верч... шочшылак

XX
Гм! гм! Лудшемже, мыйын поро,
Тендан таза дыр тукымда?
Йӧра, торашке она торло,
Те мый дечем палынеда,
Лиеш могае родо-тукым,
Тыгайыш нуным мые луктым:
Кӱлеш моткочын пагалаш,
Чон почын, шокшын йӧраташ,
Да, калык койышым шукталын,
Рошто саламым колтыман
Я унала миен толман,
Варажым ынышт кий вучалын,
Вет уло лыҥ паша шкенан,
Пиал волгалтше нунылан!

XXИ
Садак тиддечын эн ӱшанле
Ӱдырамаш йӧратымаш:
Авалже тудым пыл, тӱтанле,
Мемнан права эре кодшаш.
Чыла тыгак. Но пӧрдшӧ — мода...
Адак пӱртӱсын тӱрлын модмо...
Свет илышын манеш-манеш...
Да ӱдырамаш куштылемеш.
Эшеже: ватылан марийжын
Шомакше порырак лийшаш,
Моштен, шкем сайын кучышаш...
Уке гын, отат шукто шижын,
Ватет вес еҥым ончалеш:
Вет сотана шӱм ден модеш.

XXИИ
Кӧм йӧраташ? Кӧлан ӱшаным
Ышташ, ынже ондале ман?
Тендан шомакым, кӧ, ушаным,
Ок нойо колышт нигунам?
Кӧ лавырам ӱмбак ок кышке?
Лиеш мемнан дек кечын лишке?
Кӧ ок орло зияннам?
Шернам ок теме кеч-кунам?
Шонен лукташ уста, эветле,
Кычталтыл ит толаше так,
Йӧрате лучо шкендым шкак,
Лудшем, манам, ит лий вес велке!
Йӧрате шкем — эн тиде чын,
Уке тылечын кӱкшӧ ыҥ.

XИИИ
Мучаш могае вашлиймашын?
Шижалтын, мо дене пыта!
Ораде тул йӧратымашын
Тып ӱдыр шӱмым йӱлалта,
Да орлык кӱрыштеш оҥ кӧргым;
Куаным палыдыме нӧргын,
Татьянан, омыжо пытен:
Шке пӱрымашыжым шонен;
Тазалык, илыш тӱс да тамже,
Шыр воштылмо да чон ласка
Трук лийыныт пуста саска;
Шула чыл-л Танян мӧрӧ жапше;
Тӱтанын ӱмылым чылтак
Тыге эр кече шочыкта.

XXИВ
Эх, лывыжга мемнан Татьяна,
Ошем шула да шып коштеш,
Нигушто тудо ок му ямым,
Нимо саят ок воч чонеш.
Савалын вуйым, йыр пошкудо
Марлан пеш колтынеже тудым...
Сита локташ! Кӱлеш вашкен,
Йӧратымашым сӱретлен,
Пуаш эн пиаланым почын,
Уш-акылым куандараш.
Вуеш ит нал тый, таҥ-йолташ,
Сӱретлышым тынаре кочым
Тымарте ончылно: шке вот
Мый йӧратем Татьянам чот!

XXВ
Шагат эрта ма, весе; утыр
Чеверлык Ольган почылтеш,
Владимир, ойлыдегыч утым,
Туддек шӱм шокшыжым шижеш,
Чыла вере эре пеленже,
Кеч лийже ӱдырын пӧлемже,
Кеч садыш лектышт, кид кучен,
Эрдене эртышт корно ден;
Вараже мо? Йӧратымашын
Чон-кыл пудыратымым сеҥен,
Шке таҥжын лишкыже миен,
Да, Ольган шижын келшымашым,
Ӱп денже модын шыматен,
Вургемжым лач шупшал тӧрлен.

XXВИ
Да туныкташ пеш йӧраталше
Романым лудын южгунам,
Шатобриян деч кушто, такше,
Пӱртӱс сӱретлыме устан;
Кода коклан кок-кум лышташым
(Вет тушто тӱрлӧ кӱлдымашым,
Пуста манешым возкалат,
Кертеш вет ӱдыр лӱдынат),
Каен изиш да чевергалын.
Кораҥын ӧрдыжкӧ, тунам
Ӱстелыш шахматын оҥам
Пыштат да модыт ӱчашалын.
Ладьям, шала-вула ончен,
Налеш трук Ленский пешкыж ден.

XXВИИ
Кая да мӧҥгышкыжӧ угыч
Шке Ольгаж дене толаша,
Альбом лышташым тӱрлӧ лук гыч
Сӧрастара ты томаша:
Я сӱретла села пӱртӱсым,
Киприд храм да шӱгар кӱ тӱсым,
Я, лирыш шинчын, кӧгӧрчен
Чиялтыме лектеш, чечен;
Иктаж-кӧн шарнымаш йымалне,
Кидпалыж деч вара, возак
Тул гае стихшым шыр воза,
Шып шонымашыжын чап малжым*,
Волгалтын йӱлышӧ кышам,
Ок йӧрӧ кудо нигунам.
_________
*Мал — пого.

XXВИИИ
Уездный барышньын альбомжым,
Конешне, ужында кунар,
Да тудын кӧргыжым да комжым
Онченыт лавыртен мыняр.
Кеч йоҥылыш, садак тыршеныт —
Стих-влакым пӧлеклен возеныт;
Кӱлеш гын, кӱрлыныт; шуен,
Ваш келшымашыштым моктен.
Тӱҥалтыштак лудат тыгайым:
Те возеда ты лышташеш...
Аннет тенданыс курымеш;
Мучаште вашлият оҥайым:
"Кӧ тыйым йӧрата эрден,
Воза тек почешем кастен".

XXИX
Садак верештыда те тушто
Кок шӱмым, факелым, саскам*;
Да лудыда товатлыммутым:
Мый колымеш тендан улам;
Иктаж-могай поэт, армейский,
Туштак возен, чылт ар гыч лектын.
Тыгай альбомышко мыят
Почеш ом код сераш, товат,
Ыҥлен, шӱм-чон денак чот шижын,
Могай-гынат да кӱлдымаш
Перна садак иктаж шинчаш
Да огыт воштыл, кӱлын пижын;
Тыге-туге ман, лончылаш
Ок шич иктаж-могай йолташ.
________
*Саска — пеледыш.

XXX
Но те, иян пӧлкаж гыч налме,
Посна шалатылме том-влак,
Сай улыда, альбом-влак, чапле,
Орланыме рифмачын тат,
Туге сӱретлыме моторын,
Чия, кеч кӱжгӧ, ок кой торын,
Ик Баратынский* мом шога,—
Йӱлалза тек тулеш, волгалт!
Кунам мылам вӱтеле дама
Йн-qуа то**-жым чык пуа,
Шӱм-чоныш вик мардеж пура,
Шыдешкыше; да эпиграмма
Тушечын пӧрдын кынелеш;
Тудлан гын мадригал кӱлеш.

XXXИ
Уке, ок возо мадригалым
Альбомыш Ленский Олялан;
Йӧратымаш дене шӱлалын,
Куржеш пераже, пиалан;
Ужеш, колеш мом, тидым-тудым —
Чыла воза, ок шого лудын:
Шӱм-чон тарватыше, эртак
Йога элегий*** эҥерлак.
Тыге, Языков****, кумыл нӧлтын,
Чон кылым кӱрыштын мурет;
Кӧлан мурет, шке вел палет,
Кунам-гынат элегий ӧлтӧ,
Ик повестьышке савырнен,
Ойла шке пӱрымашет нерген.
_________
*Баратынский, ****Языков — Пушкин годсо поэт-влак.
**Йн-qуа то — кугу форматан книга лӱм.
***Элегий — шӱлыкан почеламут.

XXXИИ
Но шып! Колат? Тӱп критик ӧршын
Незер элегий пидышнам
Кӱшта шуаш, ок кӱл ман йӧршын,
Вурса мемнан рифмач ешнам:
"Кунам те чарнеда гын шортын,
Мыняр пӱяш лиеш ик шотын,
Торасым, ожсым, чаманаш:
Вес семым ок лий мо мураш?"—
"Тый чын попет, ужат у корным —
Трубам, кинжалым, маскымат*
Да тошто акыл почымат.
Пурташ темлет стихлашке порын:
Туге, йолташ?"— "Кузе, но-да?!
Тенданлык — ода**, господа...

XXXИИИ
Пижса тудлан, кузе те ожно
Ты шотышто лийда кожмак..."—
"Эртак — лач одым, кумыл ожым!
Да, чарне, таҥ, чыла — иктак!
Шарналте, мом ойлен сатирик:
"Эртак лач моктышо" селт лирик
Тылат мо келшыше тунар,
Тугай рифмачше ой! кунар!"—"Садак элегий — сырве-сорво;
Пусташке ӱжмыжӧ начар;
А одын — кӱкшӧ, чон онар,
Да поро..." Пералталын совым,
Лиеш дыр ӱчашаш, чарнем:
Кок курымым трук сыратем.
________
*Маске — трагедийын эмблемыже.
** Ода — кумыл нӧлтын моктен возымо почеламут.

XXXИВ
Чап ден эрыкын полмезе,
Ташлалше шонымым пуртен,
Владимир одынан куктежым
Воза ыле дыр, шӱм ырен,
Но тудым лудын огыл Ольга.
Логалын мо, поэт таҥ, шольо,
Лудаш шке возымым, ончен
Шинчашке еҥыныш, тӱслен?
Ойлат: кугу награде — тиде.
Тугай поэт эн пиалан,
Лудеш кӧ шкенжын йӱксыжлан,
Мокта вет тудым, мутым пидын!
Ах, пиалан... Ала, ала?
Трук весым йӱксыж шонкала?

XXXВ
Но мыйын шонымын саскажым
Да ик йӱкан кавам нерген
Ок шинче палымемже, кажне —
Лач няньылан кертам окен.
Йокрокын кечывалын кочкыш
Эртен, кеч пошкудемже рончыш
Шомакым тӱрлым; мый вара
Трагедий дене сомсора
Омса лукеш тӱҥдем тудетым;
Я (тиде огыл мыскара),
Ойгаҥын, рифмым пужараш
Лектам ер серыш, ир лудетым
Аптыратен колтем тембак,
Строфам йоҥга да мурылак.

XXXВИИ
А мо Онегин? Иза-шамыч!
Мый туркалташ йодам тендам:
Кузе эрталын кечылаже,
Тичмашын сӱретлен кертам.
Анахорет* улмаш Онегин;
Эр, шым шагатыште, кынелын
Кеҥежым, куштылгын чиен,
Корем эҥер дек ошкеден;
Гюльнарым моктышо поэтла
Ик сер гыч ийын вес сер дек,
Варажым кофем йӱын сек,
Уда журналым кочо эмла
Шергалын да чиен...

XXXВИИИ
Гуляйыш, лудо, тамлын малыш;
Кожла — воктенже, ший эҥер;
Ош ӱдыр южгунам семалыш,
Пуэн ӱмажым, пеш чевер;
Озажым умылышо имне,
Пукшаш ток ышт чамане, витне;
Йошкарге аракан кленча,
Улак вер, кушто шкет шинча —
Онегинын вот илыш, юзо!
Шижде, тидлан тунем шумек,
Пайрем кечат мондалте — тек;
Серлагыш, тидым спайлан ужын;
Монден йолташмытым, олам,
Пайрем мазакын веселам.
_________
*Анахорет — еҥ-влак деч пелне илыше.

XЛ
Йӱдвел кеҥеж мемнан тугае:
Юг телылан карикатур,
Конча — йомеш: пален ты спайым,
Ок кӧнӧ инанаш шӱм тӱр.
Каваже шыже ден шӱлалын,
Коклан вел кечыже йӱлалын,
Да сото туртын кӱчыкем,
Кожлан леведыш, куштылем
Чараҥын, луктын шӱлык семым,
Пасушко возын тӱтыра,
Да комбо-влакын йӱк ора
Шуйналтын югышко: лишемын
Моткоч йокрок жаплан поян
Оралтыш пурышо ноябрь.

XЛИ
Рӱмбалгын ӱжара кынелын;
Пасу паша пытен йырваш;
Пелашыж дене корныш келын
Тӱҥалын пирыже лекташ;
Шижмеке тидым, пышкыралын
Йӧрталше имне; кычкыралын
Вашкен аркашке корныеҥ;
Кӱтӱчӧ ынде эр-эрден
Леваш гыч ок покто ушкалым,
Да кечывалым ик тураш
Огеш ӱж пуч йӱк каналташ;
Пӧрт кӧргыштӧ, йырге муралын,
Шке кӱнчылажым шӱдырен
Чыла тул дене ӱдыръеҥ.

XЛИИ
Пудештылеш йырвелым йӱштӧ,
Пасушто шийын волгалтеш...
(Вучет дыр, лудшо, рифмым шӱштӧ,
Да луд, тылат кузе кӱлеш!)
Эртен тӱс ден выжга паркетым,
Йӱла эҥер гӱл ийже дене;
Куанле рвезымыт тӱшка
Ий валне мунчалтен лӱшка;
Йошкар йолан нелемше комбо,
Шонен дыр тыште йӱштылаш,
Ий ваке лектын ошкылаш;
Яклешт шуҥгалте; пуйто омбо
Ший колын, первый лум лумеш,
Ош шӱдыр гай йыр леведеш.

XЛИВ
Улак вер-шӧрыштӧ тыгодым
Могае сомыл? Куш каяш?
Чара ял, йӱштӧ южым подыл,
Луктеш йокрокым ойгыраш.
Чошаш степь мучко, имньым кушкыж?
Таганже ягылген, да кушко
Лектат ий ваке мунчалташ,
Ораде семын шуҥгалташ.
Да лучо пӧртыштетак шинче.
Луд: теве Прадт, вот Wалте Сцотт,
Ок шу лудмет? — могай роскот
Улмаш ман, терге; йӱдшӧ чинчын
Тунам чучеш; да жап йорта,
От шиж, телат шӱшкен эрта.

XЛВ
Ну, Чальд-Гарольд — мемнан Онегин:
Шуйге кылдалтын лай йогеш:
Ий ванна вӱдыш, эр кынелын,
Полмезын йӱштылаш шинчеш.
Шкетак вараже кечыгутын
Пӧрдеш кий дене, уто мутым
Лукде, кок шарым перкален,
Эрак тӱҥал, билльярд воктен.
Ӧндале кас тыматлын ялым —
Мондалте кий, кодеш билльярд,
Камин воктен ӱстел волгалт
Шога; вот Ленскийын кудалме
Шокта умбачын тышкыла;
Кочкаш вашкат, йӱкша чыла!

XЛВИ
Ала Кликон, ала Моэтын*
Сай, шоҥешталше аракам
Пуат ӱстелышке поэтлан,
Кленчаже йӱштӧ-вудака.
Волгалт йога чылт Ипокрена,
Шоҥешт нӧлтеш, кӱш куштылемын,
Вола варажым юзо вӱд
(Тыгат-тугат ойлаш ом лӱд),
Куаным луктын; мый, лумалтын,
Йылмем тӱгатымым шарнем —
Ойлен ом керт, но тутынем!
Окмак паша мыняр ышталтын,
Тудлан верч шочын мыскара,
Стих да ӱчашымат арам.
_______
*Клико, Моэт — француз шампанскийын маркыже-влак.

XЛВИИ
Шоҥештын, йӱкым луктын, тудо
Эҥгекыш пуртыш пагарем,
Бордо* сандене чапле шулдыр
Олмешыж лие мыланем.
Аи** дек ынде кумыл йӱкшыш;
Аи — чылтак еҥга гай йӱксӧ,
Шыма, мардеж чылт, тул ора,
Шӱм-чонжо куштылго, яра...
А тый, Бордо, улат йолташ чын,
Ойган жап лийже я туткар,
Воктечын от кораҥ, онар,
Полшаш эреак ямде лачым
Я ныжылгын куан пайлаш,
Бордолан чап, эн сай йолташ!

XЛВИИИ
Чарнен тул йӱлымым; сур ломыж
Леведын шолгым ӱжарам;
Лӱҥга, пырт койын, парын ковыж;
Камин шӱла чуч ӱжакан.
Трубка гыч тӱньыкыш логалын,
Кая шикш кӱшкӧ, ловыкалтын.
Да кубок, ӱстембалын вуй,
Шоҥешт шинча эше чый-чуй...
Пычкемыш пӧртыштӧ... (Вот эрык,
Шинчаш тыге чот йӧратем,
Кучен бокалым, мутланен;
Коклан кеч маныт, пий ден пире
Кок еҥ мутланымым тыге.
Молан? Арам.) Шокта шырге:
____________
*Бордо — йошкар арака сорт.
** Аи — шампанскийын сортшо.

XЛИX
"Кузе пошкудо-влак? Татьяна?
Кузе Ольгатше, пикш-чолгат?"
— Эше темалте пел стаканым...
Сита, шӱмбел таҥ... Чыланат
Таза, сай улыт; да саламым
Тылат ойлаш шӱден каласышт.
Пагалымем, кузе саем,
Кап Ольган почылтын каен!
Могай шӱм-чон! Ужнет мо нуным?
Айда пырля, шке умылет:
Кок дрет* вел почын кумылет,
А ынде монденат пошкудым.
Да вот... улам могай полман!
Вучатыс тыйым вес арнян.

XЛX
"Мый?"— Да, Татьянан шочмо кечым
Шуматын палемдаш шонат.
Аваже, Оленька мый дечын
Кондаш пеш тыйым йыгылат.
"Лиеш дыр тушто шуко калык,
Кӧм, торым, от уж вашлиялын?.."
— Нигӧ ок лий, тыге шонем,
Шинчеш лач ешышт, погынен.
Пырля мий, колышт шомакемым!
Йӧра?— "Келшем".— Тый сай улат!—
Стаканым кидыш налешат,
Умшаш шола шалт, кумыл темын,
Варажым угыч мутпӧрдем,
Конешне, Ольган йыр пӧрдеш!
______
*Дрет — гана.

ЛИ
Чон кӱшнӧ тудын. Кок арня гыч
Чот вучымо шуэш сӱан.
Ватак-марийын вакшыш тамже,
Йӧратымаш аршаш куан
Вученыт рвезым; ынде кӱлын
Гименын* сомылкаже, шӱлык,
Уэшт, чыла шонкалымаш
Омешыжат ок кончо, раш.
А ме, тушман еҥ-влак Гименын,
Ик семын тидым ончена,
Еш илыш неле, манына,
Тыге возалтын Лафонтенын
Романыште. А Ленский лач
Келшен толеш ешлан ӱмбач.

ЛИИ
Йӧратыме вет лийын тудо...
Ала... но шке шонен тыге.
Ӱшаным ок йомдаре кудо,
Юалген ушыжым луген,
Тушеч утлен, муэш шӱм шокшым,
Варажым кудым ок нал покшым,
Я шошо лывыла саскам
Куча ӧндал — тугай, манам,
Эн пиалан; но южо жалке,
Кӧ ончылгоч чыла пала,
Кӧн ок пӧрд вуйжо, семалал,
Шомакын вийжым огеш акле,
Кӧм ынде шӱмжӧ йӱкшыктен,
Да уэш каен ок керт монден!
_____
*Гимена — мужыраҥме юмо (грек мифологий гыч).

ВИЗЫМШЕ ГЛАВА

Шучко омым, о, ит уж,
Мыйын тый, Светлана!
Жуковский

И
Ту ийын шыжымсе игече
Моткочак шогылто кужун,
Пӱртӱс вучен ош теле кечым,
Январьыште лач толын лум
Кумшешын, йӱдым. Эр кынелын
Тӧрзаш Татьяна ончыш мелын:
Ошемыныт оралте чашт,
Пеледыш олмо да печат,
Яндам шыман тӱрлалын йӱштӧ,
Да шогертен кара чолган,
Шынденыт курык вуйым ӱштын,
Пыштен коверым телылан.
Йыр ошо, волгыдо чыла.

ИИ
О теле! Пулык терыш шинчын,
Кресаньык — корным уэмда;
А тудын, имне, лумым шижын,
Йорта икшырымын айда;
Нӧлтал кӱш, пӱчкын лумын лончым,
Чыма кибитке писын ончык;
Ямшик тер вуйышто шинча,
Йошкарге, ӱштыжӧ, конча.
Издерыш жучкажым* шындалын,
Дворовый рвезе шӱдыра,
Шке имне пуйто — "пышкыра";
Парняжымат пырт йӱштӧ налын;
Коршта гынат, шке воштылеш,
Аваж окна гыч шудалеш...
_____
*Жучка — шем пий.

ИИИ
Ала тыгай сӱретын йыжыҥ
Тендан шӱм-чонышко ок воч:
Пӱртӱсын ӱлыкшӧ пеш ты шыҥ*;
Шагал чаткалыкат моткоч.
Кавасе шӱлыш ден шокшемын,
Мотор шомак чияш лакемын,
Ош лумын вочмым вес поэт
Ужеш вестӱрлын, мом ыштет;
Сымыстарат стих-влакше тудын,
Вет тушто, шинчытат тереш,
Вашлийыт шолып иквереш;
Ынем ӱчаше, тидым лудын,
Поэт дене, тугак, товат,
Финн таҥжым моктышо денат!

ИВ
Татьяна (руш чонан айдеме,
Моланжым шкат дыр палыде)
Пеш йӧратен руш йӱштӧ телым,
Юалге чинчыже йотке,
Кечан ош кылмыште ший пӧршым,
Кас ӱжарасе нӧлтшӧ кӧржым
Да чолгыжшо ал лумымат,
Рошто йӱд годсо модмымат.
Ондаксылак тугай кас водын
Пӧртешышт ылыжын пайрем:
Служанке-влак куштен-мурен
Мужедыт, барышньыштлан модын;
Военный лийыт ман марий,
Сӧреныт шойышт кажне ий.
_______
*Шыҥ — кумдалык.

В
Татьяна ӱшанен йомартлын
Шукертсе калык шомаклан,
Йӱд омылан, мужедме картлан
Да тылзе сӧрымӧ шотлан.
Примета-влак чытырыктеныт,
Иктаж-момак да каласеныт
Тыглай ӱзгар-влак юзылак,
Да оҥ ишалтын тунамак:
Коҥга ӱмбалне теве пырыс
Умшам чапаж дене мушкеш;
Ты пале — раш: уна толеш,
Я теве, весе, шучко ырым:
Кок тӱкым пуйто пыжыктен
У тылзе йӱдым койылден,—

ВИ
Ошемын, чытырен Татьяна.
Кунам тул шӱдыр чоҥештен,
Корен пычкемышым каваным,
Да ӱлык, мландышке, волен,—
Тунам вашкен моткочак ӱдыр,
Йӱлалын пытымешке шӱдыр,
Шке шонымыжым каласен.
Иктаж-гана, кунам пернен
Корнешыж вашлияш монахым,
Я лӱдын чымыше мераҥ
Трук ончычшо каен кораҥ,
Тунам йомеш чыла шомакше,
Да лӱдын ойгыра эртак,
Лектеш ман йол йымач эмгак.

ВИИ
Ну мо? Удаште уло сае,
Сӧралым шучкышто ужеш:
Пӱртӱс мемнам ыштен тыгайым,
Вашла шогалме ятыр пеш.
Лишеме Шорыкйол. Куанже!
Мардеж вуян гай рвезе, кажне,
Йӱдвошт тӱҥале мужедаш,
Вет тудын ончылно тораш
Шуйналтын сото илыш-корно;
Чочой тӱшкат, очким чиен,
Мужед шӱгар оҥаж воктен,
Пеш толаша, ок вучо порым;
Ӱшанышт нуным ондала
Изи йочан ойлымыла.

ВИИИ
Вот левыктыме шыштым вӱдыш
Оптал, Татьянаже кӱта;
Тӱрлалтын сылнын-сылнын, тудо
Ала-мо сайым ончыкта;
Тӱр дене тӧр темалме вӱд гыч
Шергаш-влак лектыт угыч-угыч;
Тӱҥальыч мурым шуйдараш,
Пеш тоштым, койо трук шергаш:
"Поян илат мужик-влак тушто,
Вет шийым кольмо ден куат,
Кӧлан ме мурена — куат
Да чап!" Мучашыж мурын, ӱштын,
Шинчам туржеш: вет пырыс вел —
Шӱмлан ту ӱдырын шӱмбел.

ИX
Юалге кас. Каваште якте*;
Тул шӱдыр-влакын тымык хор
Йоҥга пеш эркын, пеш тыматлын...
Лектеш кудывечышке провор
Татьяна шкетын тувырмелын
Да виктара кӱш, тылзе велыш,
Воштончышым, но тушто лач
Йолга шкет тылзе ший ӱмбач...
Чу... лум шурга... еҥ, ӧрдыж; ӱдыр
Парня вуй ден чыма вашеш;
Шиялтыш сем дечат шыман
Йоҥгалте йӱкшӧ йӱксынан:
Лӱмда кузе? Вашмутшо йоҥ
Рвезашын лие: Агафон.

X
Шке няньыжын каҥашым колышт,
Шонен мончаште мужедаш;
Татьяналан тушакын олтышт
(Прибор пызнен ӱстел оҥаш);
Авалтыш шучко трук Татьянам...
А мыйже, шоналтен Светланам,
Туге чот лӱдым — ну, йӧра...
Она мужед тидлан кӧра.
Руден Татьяна порсын ӱштым,
Кудаше, возо пун** коклаш...
Тӱҥале йырже Лель*** пӧрдаш,
А кӱпчыкышкӧ шкетын йӱштын
Воштончыш ӱдырын тӱкнен.
Мала Татьяна. Ял йымен.
_______
*Якте — волгыдо.
**Пун — кӱпчык.
***Лель — кугезе славян-влакын йӧратымаш юмышт.

XИ
Конча Татьяналан сай омо.
Ужеш, кая лиеш шкетак
Луман алан ден, койын-йомын;
Пычкемыш, шӱлык воктенак;
Лум пургыж волгыдо коклаште
Шурга, нӧлтеш пар кӱш, кавашке,
Йога тушечын йогын, чал,
Ок кылме телым тудо ялт;
Пырля пыштеныт кок ломашым
Вончаш ты йогын гоч, ӱнар
Сита гын, лек — тевак кӱвар;
Сеҥен Татьяна шке лӱдмашым,
Шогале йогын ончылан:
Лекман вес велыш, вучыман?

XИИ
Лекман да ок лий шол, Татьяна
Изи эҥерым шудалеш;
Ок уж нигӧм, кӧ ты зияным
Сеҥен, вес серышке луктеш;
Нӧлталте трук воктен лум пургыж.
Кӧ тиде? Кеч шеҥгеке кургыж;
Шога маска, кугу, осал;
Татьяна — ах! Чот мӱгырал,
Маска шуя тудлан копажым;
Да ӱдыр, лӱдын чытырен,
Сур янлык капыш эҥертен
Вонча вес серышке; чапаже
Чылт лийын нойышо кашка;
Кая умбак, почеш — маска!

XИИИ
Ончаш тоштде шеҥгеке, тудо
Эше чот писын ошкылеш;
Уке лӧзмӧн лакейын шулдыр,
Но пижынак мия почеш;
Лорген вашка, ок код шем янлык;
Коеш чодыра; пӱнчер умбалне
Саҥгажым куптыртен шога;
Укшлажым лумын ший ужга
Темдалын мландышке; куэрын,
Шопкерын почылтшо вуй вач
Шыжа тул-чинче йӱд каваш;
Вот корно пытыш: йыр вондерым,
Сирлемым ӱштын лум тӱтан,
Могай, от пале, келгытан.

XИВ
Чодыраш — Татьяна; ок код янлык;
Йолвурго марте лум, чурка;
Кыра укш, пижылда шӱй аҥыш
Я пылыш гыч сергам кышка;
Я пушкыдо лумын йымакше
Кая пурен чевер пашмакше;
Я шовычшо рудалт возеш;
Ок нал, шижеш, покта почеш
Лӧзмӧн, шӱлешт-шӱлешт лоргалын;
Да чытырыше кидше ден
Ок керт кӱш тувыржым нӧлтен,
Кая лум дене шӱдырналын;
Куржеш, куржеш, но вий пыта,
Тореш чапа тугак покта.

XВ
Шуҥгалте лумыш; янлык налын
Тӱҥале ончыко топкаш;
Татьяна шӱлыш петырналтын
Ок тошт ик йӱкымат лукташ;
Нумал кая маска пеш писын
Чодыра йолгорно дене вишыш;
Коеш вара нужна омаш;
Улак йырваш; лыҥ лум: йомаш
Лиеш, шынден моткочак кӱкшын;
Окнаште — тул да йӱк-йӱан;
Маска ойла: "Кумем деран
Ырет, поктен кылметым, йӱштым!"
Пурен омашыш лоптырек
Пышта омса лондем воктек.

XВИ
Татьяна ушым нале теве,
Онча: уке маска, тӱжвак,
Пӧртӧнчык, лектын; пеш шулеве
Тушеч; шонет, колен пермак;
Кынеле, мийыш пырдыж велыш,
Лӱдде ончале рож-вынемыш.
Ужеш мом тушто? Шучко еҥ
Тӱшка ӱстел йыр погынен.
Тӱкан чылт икте, вуйжо — пийын,
А весыже — ялт агытан,
Вувер — каза гай пондашан,
Шырга лулеге пыльдырийын,
Почан шем карлик ден пырля —
Пеле кискис*, пеле турня.
_______
*Кискис — пырыс.

XВИИ
Эше чот уждымо да шуйыс:
Рак шинчын эҥыреммыш вак;
Кыртмен кечалтын комбын шӱйыш,
Пӧрдеш вуйгоҥгыра пешак.
Вот мардежвакш кушта, лап шинчын,
А шулдыржо шурга, чылт шинчыр;
Пий йӱк шокта; мурат, шӱшкат,
Да имне — топ-топ-топ; лӱшкат!
Татьяна ыш шуҥгалт чуч шойык,
Ик еҥым палымек тунам,
Кӧ лийын тыште трук уна,—
Мемнан романын тӱҥ геройжым!
Онегин тӧрыштӧ шинча,
Омсашке шолыпын онча.

XВИИИ
Кӱшта — чылан шуктатыс ойжым;
Йӱэш — почеш ок код нигӧ;
Вот воштылеш — ту семын койыт;
Ончал шында сип — йӱк кӧгӧн;
Озаж омашын — тудо, пале;
Татьяна лӱдын ыш чакналте,
Оҥайын чучо эсмаса
Да почо изишак омсам...
Пуале кенета мардежше,
Йӧрен, тул кайыш йырым-ваш;
Шып лие шургышо омаш;
Шинчаж, йӱлен, шонет, пиктежын,
Кынел, Онегин шогалеш,
Вигак омса дек ошкылеш.

XИX
Лӱдеш да Таня уло кертмын
Куржаш тӧча, тушеч утлал;
Ок лий куржаш; логар пышкемын —
Колташ ыле чот сигырал:
Ок керт; омсаш пура Евгений:
Конча трук тудо ӱдыр семын;
Йӱк шергылтеш, чарга, виян;
Йол имньын да шинча, иян,
Поч, пӱгымӧ, эше нер, кадыр,
Орпӱй, вӱраҥше йылме, ӱп,
Парня-влак, кошкышо тӱп-тӱп,
Ӱмбакыже тӱҥальыч казыр
Ончаш осалын да тӱшкан,
Карен чот: мыйын! мыйын! ман.

XX
Евгеният руале: мыйын!
Да шайка йомо кенета;
Пычкемыш, йӱштӧ угыч лие,
Онегин — ӱдыр пеленак;
Евгений, наҥгаен, вараже 32
Татьянам лукыш, ок уж кажне;
Тыматлын теҥгылыш пыштен
Да вуйжым вачышкыж тӱкен;
Пура тыш трук тыгодым Ольга,
Почешше — Ленский; тул тунам
Волгалтын йымыкта шинчам;
Вурса Онегин нуным, чолгыж,
Кок ӱждымӧ омаш унам;
Татьяна пырт шӱла, уна.

XXИ
Шокта ӱчашыме йӱк талын;
Евгений кӱзым трук налеш—
Вӱрвузык Ленский вик шуҥгалте;
Йыр ӱмыл-влак; чот шергылтеш
Йӱк... да омаш кая лӱҥгалтын...
Татьяна лӱдын помыжалте...
Онча: волгалтын пӧрт пӧлем;
Кылме яндам тӱслан пӧлен,
Эр ӱжара модеш окнаште;
Омса почылтешат, туддек
Йӱдвел Аврора дечын сек
Чевер шӱжарже иканаште
Кержалтын шӱйышкӧ йодеш:
"Кӧм ужынат, акай, омеш?"

XXИИ
Шӱжаржым тудо уждегече
Лудеш постельыште книгам;
Лышташ почеш лышташым нечкын
Шып лостыкла, ок кол нимат.
Уке, ойыртемалтын огыл
Книга нимо денат тыгодым —
Поэт шомак, оҥай сӱрет,
Вергилийын, Расин мутет,
Ни Скотт, ни Байрон, ни Сенека,
Ни Дамский Мода-влак Журнал
Ышт воч шӱм-чонышко тунар,
Кузе, таҥ-влак, Мартын Задека
Авалтыш чот, Халдей мудреч*,
Мужедше, пеҥше омо верч.
_________
*Халдей мудреч — тудо, шӱдырым ончен, мужед моштен. (Халдей — Вавилон
ола.)

XXИИИ
Ты келге, кӱлешан ойпогым
Пуэн Татьяналан купеч,
Ала-кушечын толшо шогыль;
Эше тавалыш тудын деч
Мальвинын* икмыняре томжым;
Да, кум теҥгеат пелым йодын,
Чаҥга купеч ешартышлан
Руалтыш басне-влак книгам,
Грамматикым да Петриадым**,
Ыш кодо Мармонтельымат***.
Мартын Задека, жап эртат,
Лиеш йӧратыме, эн саде...
Малаш возеш ма, ойгыра,
Лач ты книга пелен ыра.

XXИВ
Туржеш Татьянам ужмо омо.
Мом тудо ончыкта, палаш
Тыршен, книга страницеш йомо,
Да теве кӱлшӧ вуйлымаш.
Буква почеш буквам шинчаже
Шереш да лудылда вараже:
Вувер, кожер, кӱвар, маска,
Поран, пӱнчер, тӱтан; да шкат
Шижеш: книга Мартын Задекын
Ок полшо омыжым палаш;
Ойла ты шучко кончыш раш:
Ужаш перна осал-эҥгекым.
Вара, лач тидымак шонен,
Татьяна кошто вуй сакен.
________
*"Мальвина" француз писательница Коттэньын шуко томан книгаже.
**"Петриада" — Петр Великий нерген эпический поэме. Тыгай лӱман
произведенийым кум руш поэт возен улмаш.
***Мармонтель — XВИИИ курымысо кокла француз писатель.

XXВ
Шуялын ӱжара ал кидшым,
Корем-влак шойычын эрден
Луктеш у кечым, шовыч-пидын,
Именьык манмышке конден.
Волгалте веле, вунчын-чинчын
Пӧрт Ларинмытын теме тичын
Уна-влак дене; кӧ кузе —
Кибитке, тер дене вужге —
Тыш толын. Омсадӱр пӧлемым
Пеш лоҥыт шӱкедыл ваш-ваш;
Шургат, вашкат шупшалалташ,
Шындат ӱстелышке пӧлекым,
Салам почеш салам, азан
Йӱк шортмо шергылтеш тазан.

XXВИ
Шке топката пелашыж дене
Тыш толын кӱжгӧ Пустяков;
Гвоздиным сай еҥлан шотленыт,
Незер кеч ялже лийын чот;
Скотинин, кокыт гыч тӱҥалын,
Кумло ияш мартен погалын,
Чыла йочажым тыш конден;
Франт Петушковымат монден
Ышт кодо; верыште — Буянов*,
Картузшо козырекан 35, шап**,
Мылам иза лиеш, азап;
Отставной советник Флянов
Тыштак, конешне, шоҥго шут,
Обжор, ойлаш ок сите мут.
______
*Буянов — Пушкинын чӱчӱжын, Василий Львовичын, мыскара поэмыжын геройжо.
**Шап — чапле.

XXВИИ
Пален Панфила Харликовшо
Пырля конден мосье Трикем,
А тудыжо тока Тамбовым
Коден улмаш да тыш вашкен,
Очки шинчан, йошкар — парикше,
Пеш мыскараче, ойлаш викшым,
Куплетым Танялан возен,
Могайым, раш йочат пален:
Кынел тый, малыше ю ӱдыр*...
Кушечын налме ты куплет,
Пала шкетак Трике, поэт,
Конешне, альманах гыч лудын,
Возалтын гын мотор Нина,
Ойленыс: ныжыл Татьяна.**

XXВИИИ
Рӱжгат уездный вате-шамыч,
Олма гай — барышньын чурий:
Вет лишыл изирак ола гыч
Тыш толын командир, турий;
Могай увер, шонен кӧ кертын!
Вет полковой шокта оркестр!
Полковник тудым шке колтен.
Лиеш бал таче йӱд мартен!
Тӧршталтыш ӱдыр полко писын 36,
Но ӱжыч тӧрышкӧ кочкаш,
Ваш кид кучен, ӱстел коклаш
Эртат, да барышня-влак ишышт
Татьянам, шинчылден воктек;
Молат шинчеш, ыреслымек.
_____
*Тудо жаплан, кумдан палыме француз муро.
**Нина, Татьяна — француз шомакыште ударенийым тыге шындат.

XXИX
Пӧрт кӧргӧ ик жаплан шып лие;
Умша модеш вел. Йырым-ваш
Тарелке ден прибор-влак сийым
Чеслат, да рюмка сем вараш
Ок код — мура. Шып-тымык эркын
Йомеш тышеч, кораҥын пелке.
Ойлат, да огыт кол нигӧм,
Сеҥен ӱчашынешт: кӧ — кӧм.
Омса трук почылтеш, да Ленский
Пура, Онегин — почешрак.
"Йӧра пеш, толынат, кожмак!"—
Мокта суртвуй. Уна-влак шеҥын
Кычалыт верым; нунылан
Тушкат пӱкеным веселан.

XXX
Шындат Татьянан ваштарешше.
А ӱдыр, тылзе гай ошем,
Покталме пӱчыла шокшештын
Шинча, чыла каен молем:
Сакалын вуйжым кумык, ӱлык,
Шинчаште погынен шем шӱлык,
Кугун шӱла, ок сите юж,
Нигӧм ок кол, нигӧм ок уж,
Да шинчавӱд йогаш чымалтын;
Йӧрлеш, шонетыс, уш каен;
Вий, акыл сеҥышт: шкем кучен
Татьяна керте, кӱэмалтын,
Умшаж гыч лекте кок шомак,
Да шинче тыпланен вигак.

XXXИ
Важмалдык нерве-нечке койыш
Да ӱдыр йоҥлымо, шортмаш —
Тиддеч токак Онегин нойыш,
Пернен тыгайым лыҥ ужаш.
Окмак, логал шуктен пайремыш,
Уж ямде сырашат, вӱр темын.
Но ӱжын ӱдырын шинчам,
Ӧпкежым шылтыше, шинча
Да, Ленскийым шудалын, ӱчым
Тудлан шуктем садак, шона;
Уш-акыл толкын тарвана
Кычал муаш койдарчык шӱчым,
Могае южо уналан
Келшен толеш воштылашлан.

XXXИИ
Татьянан чон пуламыр татым
Шижде ыш код уна кашак,
Но тидын годым мут атмаштым
Пеш кышкышт когыльын ӱмбак
(Коя да шинчалан улмашын);
Жаркой ден блан-манже* коклаште
Смола ден шӱрымӧ пробкан
Кондат Цимлянский** аракам;
Почеш кужу йолан ший рюмкым;
Тугаяк вичкыж кыдалан,
Зизи, лач тыйын гай капан,
Могайымстихышкемже луктым;
Ойлем, йӧратымаш фиал***,
Лач тый гына мылам пиал.
_________
*Бланш-манже — тамле кочкыш.
**Цимлянский — виноград арака сорт.
***Фиал — бокал, кубок.

XXXИИИ
Утлалын ночко пропко дечын,
Кленча пудеште; да вино
Чужла, нӧлтал кӱш пуйто кечым;
Ужде шке ончылныж нигӧм,
Куплетшым вел шонен, вучалын,
Трике шогале. Тып йыр калык.
Татьяна илыше пыртке;
Кучен кагазшым, тул Трике
Муралтыш йоҥылыш; йӱк, сово
Туге гынат чот шергылтеш.
Да мурызым шинчаш ӱжеш
Татьяна: тудыжо, мур ловык,
Тазалыкше верч йӱылден
Ондак, куплетшым пӧлеклен.

XXXИВ
Вот саламлат, пуат пӧлекым;
Татьяна тауштен ойла;
Черет шуэш Евгений деке;
Чурийже ӱдырын йӱлат,
Шочеш чаманыме чон кумыл:
Ыштен Онегин вуйжым кумык,
Саламлыш, тыгана шинча
Пеш порын ӱдырым онча,
Ала чынак келшен улмашын,
Ала так, лӱмжылан тӧчен,
Ласкажым тудо ончыктен,
Чӱкташ шонен ару шижмашым;
Уке, ончалтыш йымыжа:
Шӱм Танян кайыш ылыжалт.

XXXВ
Пӱкен-влак ӧрдыжкӧ кораҥыч;
Вашкат гостиныйыш чылан;
Тыге мӱкш омартажын аҥ гыч
Утлен кая пасуш мӱйлан.
Пайрем сий дене кумыл нӧлтын,
Пошкудо весым нале ӧлтыш,
Пызнат камин дек дама-влак,
А ӱдыр вел — лукышкырак.
Ӱстел-влак почылтыч, ужарге:
Карт дене ӱжылдат модаш,
Бостоным, ломберым тодаш
Коча тӱшкам, а вистым чаргыж
Кыра тек самырык, рвезаш...
Йокрок чыла, да мом ышташ.

XXXВИ
Сеҥеныт робберым*, кандашым,
Вист дене модшо-влак. Вара
Вашталтышт верыштым. Адакше
Кондат тыш чайым. Мый арам,
Шонет, тыге чот йӧратальым
Висаш времам, ман кечывалыс,
Чай жап, кас кочкыш. Палена,
Вет ялыште ю пагарна —
Жап шумым шижтара пеш сайын;
Сандене, скобкышко пуртен,
Строфа коклаш шындем тӱрлен
Пайрем, чес, пропко мут-влак гайым,
Кузе тый ыштенат, Омир**,
Ю кумло курымлык кумир!

XXXВИИ, XXXВИИИ, XXXИX
Кондат вот чайым; ӱдыр-шамыч
Нӧлтал шуктат вел талиҥгам,
Трук шергылт кайышт зал омса гыч
Фагот ден флейта йоҥгатат.
_________
*Робберт — карт дене модмаште партий.
**Омир — Гомер.

Шынден ӱстелыш чайым, ромым,
Шӱкалын ӧрдыжкӧ йокрокым,
Уезд олан чолга Парис*,
Тарваныш Ольга деке лиш,
Ну, Петушков; Татьянам Ленский
Луктеш; а Харликовам шке
Ӱжеш Тамбов поэт, вашкен;
Буянов Пустякова дене
Тава. Зал теме тыманмеш,
Бал чинчын-вунчын ылыжеш.

XЛ
Роман тӱҥалтыште мый чаплын
(Тетрадьым, икымшым, ончал),
Альбанын** Петербургсо балым
Пуаш шональым сӱретлал;
Но, возын вусо шонымашыш,
Ушем арам тунам шаланыш,
Шке дамем-влакын йол шарнен;
Тендан сип корнышко пурен,
Йол-влак, лиеш кошкаш, вуй йомын!
Жап шуын, ынде, ондалалт,
Ондалчык ден ом ӧндалалт,
Пуртем алмаштышым шке слогыш,
Тетрадьым, визымшым, тӧрлен
Кертам, ӧккул-тор деч шӧрлен.

XЛИ
Ик семын эртыше, орадын
Йыр пӧрдшӧ самырык жап гай
Рӱжга тӱтанже вальсын; ратын
Кончат у мужыр-влак, оҥай.
______
*Парис — Троян сар жапысе мотор рвезе.
**Альбан — XВИИИ курымысо итальян художник.

Шкан шолып воштылын, Онегин
Тарваныш Ольга дек, лишемын
Шонале кӱсын пӧртылташ;
Тӱҥале Ольга ден пӧрдаш;
Вара, шынден, воктен, пӱкеныш,
Тарватыш мутым лӱмжылан;
Минут гыч, угыч вальс алан
Луктеш кушташ кожмак кок еҥым;
Зал ӧрын. Ленскийже шкежат
Ок пале, мом каласашат.

XЛИИ
Варажым шергылте мазурка.
Конешне, ожно гын ты сем
Кунам йоҥген, йоген шкатурко,
Толен паркетын клей пышкем,
Окнан гын чытырналтын раме;
А кызыт — мо: пӧръеҥ-влак, дама
Гай ме мунчалтена шыман.
Олаште, ялыштат коклан,
Куштат мазуркым тошто кунын:
Колтат тӧршталын, йолтаган
Да ӧрыш палдырнат чолган;
Нимат алмаштын огыл, нуным
Ыш кертыс мода вашталтен,
Кугу эҥгек Российын, эн.

XЛИИИ, XЛИВ
Буянов, шольыкай чытамсыр,
Мемнан герой дек намия
Татьяна дене Ольгам, шатын;
Онегин Ольгатым виян
Кучат, луктеш арик-турикын
Пӧрдаш, ойлен манеш-чурикым
Шып пылышыш, кучен кизам —
Тул перыш ӱдыр начкатам.
Да Ленский ылыже чот ынде,
Ужмек тыгайым; лӱгыштен,
Шкем лач кугеш ужмаш гӱжлен
Ушкалыме тул дене шыдын:
Мазуркын пытымым вучен
Да котильоныш* ӱжылден.

XЛВ
Ок лий тудлан кушташ. Амалже:
Онегин ден лекташ сӧрен
Улмашын Ольга. Юмо налже!
О, мом колеш? Кеч порволен
Кай... Но кузе тидланже тоштын?
Эше рыҥ ошкылын ок мошто,
Да азавакшышыж кошкен
Ыш шукто — ӱдыр ондален!
Тыгайым чытыде, эҥгекым,
Карген чоя, коштан тӱшкам,
Лектеш уремышке, лӱшка;
Кудал колта. Кок пистолетын,
Кок пульын шучко шерева
У пӱрымашым рашемда.
______
*Котильон — ты куштымаш дене ожно бал пыта улмаш.

Умылтарымаш
23 Тыште Пушкин проста кресаньыкым ӱдыръеҥ манын, а умбалнырак сай барышня-
влакым ӱдыр-шамыч манын лӱмден. Тидлан журнал-влак ӧрыныт улмаш. (Марлаште
тиде ойыртемым — дева ден девчонка кокласым — палемдаш йӧсӧ. — Ред.)
24 Тыште коньки дене мунчалтыме нерген ойлалтеш.
25 Ипокрена, кумылым лукшо памаш (грек мифологий гыч).
26 Август Лафонтен, ятыр еш романын авторжо.
27 Князь Вяземскийын "Первый снег" почеламутшым ончо.
28 Баратынскийын "Эда" поэмыштыже финн телым сӱретлымым шергал.
29 Ончыл мурыжо сӱаным шижтарен, пырыс нергенже — колышашым.
30 Тыге йодын, ончыклык качын лӱмжым паленыт.
31 Пушкин илыме жапыште руш йылмыш пурышо хлоп, молвь, топ шомак-влакым
сайын
вашлийын огытыл, топ-тып-топ мут марий йылмышкат шыҥен.
32 Нине корнылаште ик критикна уда койышым ужын шутен, кеч тыште нимо
осалжат
уке.
33 Мартын Задекан лӱмнерже дене мужедмаш нерген книга-влак савыкталтыныт
гынат,
тудыжо нигунам нунын авторышт лийын огыл, палемден Б.М.Федоров (Пушкин
жапысе
критик, писатель — Ред.).
34 Ломоносовын палыме почеламутшо-влаклан пародий.
35 Тудак (пародий).
36 Тиде корным критик-влак йӧрдымылан шотленыт.



031199
************************************************************************
3—11
Унана — Дмитрий Исламов

Исламов Дмитрий Александрович Татарстан Республика, Агрыз районысо Кадрек
ялеш
1963 ий 16 январьыште шочын. Кандаш классым шочмо ялыштыжак тунем
пытарымеке,
Удмурт кундемысе Киясово район Ермолай руш кыдалаш школышто тунемын. Вара
тудын
илыш-корныжо Марий Элыш шуйналтын. Звенигово оласе 7-ше номеран технический

училишыште рулевой-моторист специальностьым налын да Юл эҥер пароходствышто
тыршен, "Первомайск" теплоходышто рулевой-моторист, матрос лийын. Сылнымут
да сылнысемлан изинек шӱмаҥмыже Озаҥ культура институтыш конден. Вуз деч
вара Шернурышто районысо тӱвыра пӧртын директоржылан ыштен. Кызыт кудымшо
ий "Марий Эл"
телерадиокомпанийыште редакторлан тырша. Самодеятельный композитор Дмитрий
Исламов — республикыште эртаралтше тӱрлӧ конкурс да муро фестивальын
лауреатше. Усталык сондыкыштыжо шӱдӧ утла муро уло, тышеч кумло нарыже —
марий муро.

ЛУМ ЛУМЕШ
Мутшо да семже Дмитрий Исламовын.

Теле кас леведе ял уремым,
Пыл лоҥга гыч тылзе шып онча.
Ял шеҥгелне, ош куэм ӧндалын,
Рвезе мыйым адакат вуча.

Припев:
Лум лумеш, лум лумеш,
А мардеж ӱштеш йолгорным,
Лум лумеш, лум лумеш, йыр пӧрдеш.
Лум лумеш, лум лумеш, леведеш мемнан йолгорным,
Шӱмышкетше корным ок левед.

Ит ойгане ӱдыр огеш тол гын,
Ит ӧпкеле, каче, тый арам.
Шӱм шокшетлан тый ӱшанет гын,
Ом йомдаре корным нигунам.

Припев.

Теле кас леведе ял уремым,
Пыл лоҥга гыч тылзе шкет онча,
Ял шеҥгелне ош куэм ончалын,
Рвезе мыйым ӱшанен вуча.

Припев.

"ТЫЙ ДЕКЕТ МУЖЫР ЙӰКСӦ ӰЖЕШ"

Мутшо Тим Локаман. Семже Дмитрий Исламовын.

Тый декет мужыр йӱксӧ ӱжеш
Лай мардеж гай шыман ӧндалаш.
Ош ӱпетым товаҥдыл модаш
Тый декет мужыр йӱксӧ ӱжеш. 2 гана

Тый декет шошо лийын куржам —
Кидыштем канде шовыч кава,
Чоныштем турий оҥгыр йоҥга.
Тый декет шошо лийын куржам. 2 гана

Шошо вӱд гай лийнем тыланет,
Кӱдыр оҥгыр лийнем тыланет,
Кайык шулдыр лийнем тыланет,
Шӱшпык муро лийнем тыланет. 2 гана

Но от сите лач тый мыланем
Ночко шыжым, луман телымат.
Кеҥеж кечын, чевер шошымат,
Лий тый кече гаяк мыланем. 2 гана



031299
************************************************************************
3—12
Саламлена!

КУМДАН ПАЛЫМЕ ЙЫЛМЫЗЕ
Профессор Ф.И.Гордеевлан — 70 ий

Федор Иванович Гордеевын лӱмжым Марий Элыште веле огыл, тӱня мучко палат.
Тудо
Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш пединститутысо марий йылме да литератур
кафедрын профессоржо, 200 утла научный пашан авторжо.
Ф.И.Гордеев 1929 ий 23 мартыште Параньга районысо Ермучаш ялыште шочын.
Тыглай
кресаньык эрге изинек туныктышо лияш шонен пыштен да лийын. Параньга
педучилищым
1948 ийыште пытарымеке, шке районысо да Куженер вел школлаште туныкта, вара
Марпединститутыш пура. Тудым тунем лекмеке, СССР Наука академийын
языкознаний институтысо финно-угор йылме-влак пӧлка пеленсе аспирантурыш
экзаменым сайын куча.
Аспирантур деч вара Каракалпак пединститутышто тырша, 1957 ийыште
Марпединститутыш ӱжыктат. 1961 ийыште "Марий йылмысе косвенный наклонений
да субъективный
оценкым ончыктышо форма-влак" темылан возымо диссертацийжым Тарту
универститетыште (Эстоний) арала, филологий наука кандидат лиеш.
Ф.И.Гордеевын шымлымашыже шуко шӧрынан. Тудо марий грамматикылан ятыр оҥай
статьям пӧлеклен. Марий йылмын морфологийже, синтаксисше вияҥмат ӧрдыжеш
кодын
огытыл. Поснак кугу вниманийым Федор Иванович шочмо йылмысе иранизм да
балтизм
проблемылан ойырен. Тудо тале этимолог семынат сайын палыме. Кок том дене
лукмо
"Этимологический словарь марийского языка" книгаже-влак вес эллаштат кӱкшын
аклалтыныт. Ученый ономастикым шымлымаштат шкенжым ончыктен, шуко статьяже
марий
еҥ лӱм-влакын лиймыштлан пӧлеклалтын. Вер-шӧр лӱм-влак нерген возымо
пашалажат
оҥай, ӱчашымашым лукшо улыт. Тыгак Федор Иванович школлан программым, книга-
влакым ямдылыше семынат кугу суапым ыштен.
Юбиляр чӱчкыдын тӱрлӧ конференцийлаште, симпозиумлаште выступатла. Икманаш,
сомыл шуко. Сандене ме пагалыме, вучымо авторланна — Федор Иванович
Гордеевлан
пеҥгыде тазалыкым, вийым, кугу пиалым, умбакыжат сай паша лектышым тыланен
кодына.



031399
************************************************************************
3-13

?ЧžЮЧ ЮУ·ЦŽ?
Ш½Р•½¤–¡ ›Œц›–‘Œ ӱҥ–¡…

?½›‹–Ҥ ¤†?–¡ ?ӱР†¡…,
?½Ҥ¤§ ¤†?–¡ Ҥӱ›•†¡….
Ш…›…? –›•†¡, ‚–ƒ–Р•…ҥ–¡,
Т?–Р¡…? мР•…Р†¡….

Ю…РŠ‚ Ҥ…ҥ–Ҥ ?ӱРŒ

Ю…РŠ‚ Ҥ…ҥ–Ҥ–¡ Šҥ–›–‘† …ҤР†• ЖŒ„¤†Ҥ…Ҥ цŒ„–Р… „†¡† Ҥ–ҥ„…ҥ•–¡. гŠ„† Ҥ–ҥ •…ц†
?…Р•†…• …Р…ҥ…ҥ• ҤŒ„–¡. ·Р…? ŒЖ–ҥ ?ӱРŒ „†¡ ‚Œ?…Ҥҥ…›•†, Ҥ…ҥ–Ҥ?ӱ•ҥ…›•† •½Рҥ§
˜¡ҥ–Ҥ „†¡
Ҥ…‚–Ҥ мР†…Ҥ ӱ›†›•…Р…ҥ•–•. Ž… ‚Œ?…Ҥ-ƒҥ…Ҥ›…• ц½цҤ–„–¡…Ҥ "ФҤ ?…РŠ‚ цŒ„–Р…›
Ҥ…†¡..."
Œ‚¤…ƒ–Р•–› „†¡† •½%…ҥ–•.
б¡ҥ–Ҥ ›–ҥ ‹†› ц†¤ҥ† ҤŒцҤ–›ҥ…¡ ›Œ•ҥ…ҥ•–¡, … Р–ƒ–‘, ?†Р…%, ‹ŠР† „… ?…¤Ҥ…
ҤŒƒ…›•†
„†¡† ӱ‘Ж…?, •ӱҥӱ‹–?, ӱ‹›–?, цӱҥҤ…?, ‹Š‘ЖŒ?–? ӱРЖ†¡–•. Уӱ‚ „… ӱР ҤŒƒ…›•†
„†¡† ҤӱЖ†‡–¡…-ƒҥ…Ҥ ҤӱЖ–‘…ҥ…¡ „… д…¡ҥ…¡ ‚Œ‡…Ҥ–? •½ҥ†¡–•. г–›†ц–¡…Ҥ ›Œц–¡
Ҥӱ?–Р, ›–?–Р,
ҥ…•›–?–Р ӱ?–ҥ–?…›. ЦŠ¡† ›Œ?…Ҥҥ…›•† "–Р" ӱ‘…›–‘† "ӱР" Ж–ц ҥ†Ҥ•–¡. Ч‘¡Œ ŠҤ
–Р‘†
Ҥӱ? ӱР ҤŒƒ…›•† „†¡†, ƒŠц –Р‘† ҥ…•›–? ӱР ҤŒƒ…›•† „†¡† •§Р ҥŠ‚–¡.
Ш½Р•½¤–›•§ ц–ҥ…‘…• ƒ…›-ƒ…› ‹†%Ж–„–¡ Ҥ–ҥ„…ҥ•–¡, •–›•† ¡Š?Œ ӱ•–‘…•,
Ҥ½ҥ„–?…›–‘…•
ӱҤ†. Тӱ›Ҥ–ҥ-ƒҥ…Ҥ ŒРЖ…¡Šц†¤ҤŠ‚ ƒ†—†¤•ƒ…? –›•†¡ ҥӱҤ•–•, … •Š„† ƒ†—†¤•ƒ…‘–?
˜¡ҥ–Ҥ
„†¡ ?ŒҥŒ цŒ¡…¡-ƒҥ…Ҥ ҤŒцҤ–› ›Œ•†› Ҥӱц–ҥ•–•. ЮŠҤРŒŒРЖ…¡Š‡? „†¡ ‹Œ%ЖŒ-ƒҥ…Ҥ
½?–Р–›•–? ›ӱҤ•–›Œ ˜¡ҥ–Ҥ „†¡ Ҥӱ›Ҥ–ҥ-ƒҥ…Ҥ–? "›ӱҥ–Ҥ•…Р…•", •–Ж† ?Š¡†Р…ҥ?¡–‚,
…‡Œ•Š¤•–‚ „…
ӱЖҥ†РŒ„¡–‚ ¤Œ†„Š¡†¡Š‚-ƒҥ…Ҥ ƒ†—†¤•ƒ… ƒ…›•…ҥ• ›ŒЖ–?…›Ҥ† ӱЖ–ц ӱ›¡…•. г½Рҥ§
Ҥӱ›Ҥ–ҥƒҥ…Ҥ ƒ…›-ƒ…› ‹Œҥ›†¡ ?Œ›•…•. Юӱ•ҥ…¡, ҤŒцҤ…› ‚§Р›§ ‹Œ%ЖŒ ›Ҥ†‘ ‹†ҥ†¡
Ҥӱ››Œ Ҥӱ›Ҥ–ҥҥ…¡ …‡Œ•–? ‹ӱ…, … •ӱ„–¡ „†ц ›Ҥ…ҥ…¡‘† Ҥ½ҥ†›…¡ ŒРЖ…¡Šц†¤ҤŠ‚
ƒ†—†¤•ƒ…? ¡…ҥ†›. Т…‘¡†
‹Œ%Ж–¡ •ӱ„ҥ…¡ Ж–¡… Ҥ†ҥ›–›† ƒ†Р‘† ӱҥŒ: ŠҤ•–‘† ›Œ‹Ҥ† •½%–›•§, ƒ†¤–‘† Ҥӱм
ƒŒҤ•†¡†,
Ҥӱ?›–‘Œ ›ŒҥŒ ‚–Р–›•† Šҥ–› ƒŠ‚–? ‹ŒЖ†¡ ¡§ҥ•…ҥ•†›.
б¡ҥ–Ҥ •½¡˜ „†¡† …‚„†?–¡ Ҥ–ҥ‘† ›Ҥ†›Œ•…¡: ŠҤ ˜¡ҥ–Ҥ „†ц ҥ½„†›, ƒ†¤–‘–? ‹…Ж…ҥ…
„…
•ӱ„–¡ „†ц ҤŒР…% ҤŒ›•†›, Ҥӱ?›–‘–? ¤Œ¡…Рҥ…, ›Ҥ† ‹…‚„…‘ҥ…¡ Ҥӱц–ҥ•†›. Ю…РŠ‚
цŒ„–Р…¤†
ŠҤ м¡ ҤӱЖӱ ˜¡ҥ–Ҥҥ…¡ ?…¤Ҥ… ›Œ•ҥ…ҥ•†›. гӱ„–¡ Ҥ…‹›† 2-2,5 ?†•Р Ҥӱ•–›…¡,
¡†ҥ–•›† -
‹†ҥ •Œ¡¡ „… ӱ•ҥ…Р…Ҥ…•. Т? …ц Œ¡ц–?…›•† Ҥӱ¡?–РŠ‚ҥ… ҤŒ†› Ж–¡…•, "•ŒР†› ц…‹…"
‹Š¤–¡
Ҥӱ„…ҥ†›, ‹ӱ›†%Ж–› Ҥ½‡…, ƒ½„–›•§ Š†›. ¶Š‚‘† ?Œ•ҤŒц ҤӱЖӱ: Œ¡ц–ҥ ‚Œҥ‘Œ „†¡† ŠҤ
Ж…¡…
‹†Р–?…›•…Ҥ ›ŒР„–¡, Š?¡?–¡ „… ?ŒҥŒ ҤӱЖӱ ˜¡ҥ–Ҥ „†¡ ƒŒҥ?–Ҥ–¡ •ӱ‹Р½„–›•–?
Ҥ½Рҥ–¡
Ҥ†Р•†›. ?–ҥ–? Ж–¡… ŒЖ–ҥ, •–Ж…Ҥ •½Рҥ§ ¡…¤†ҤŒ?–‚–?, †?–‘¤…¤Ҥ…?, ‹½Ҥ›–?,
•ӱ?ҥ†Ж–?,
Ҥӱ›Ҥ–ҥ ƒŒ‘–? ҤŒцҤ†›, ?½‚–? ?Œ•ҤŒц ‚§Р…•…, ҤŒҥ–? Ҥӱц†¡ ?Œ›•….
?ŒР„…• ‹†› ƒŠ˜¡ „… цŒҥЖ…. гӱ„Œ Ҥӱ‹…¡Р…Ҥ ƒ†Р–›•†, †Р ƒŒҤ•†¡† Šҥ…› ‚§Р…•….
Т†%†‘–?
•½Рҥ§ ›ӱ„–? ҤŒцҤ†›, •†ҥ–? - ¤…?–Р–Ҥ ›Œ‹Ҥ†?, ӱ…?. ?ŒР„–¡ •½% •ӱ›?…¡‘–ҥ…¡
‹ŠР†,
?…¤Ҥ…, ›ӱР?…%›† ›Œ•ҥ…ҥ•–•.
Ю†„ƒ†„†ƒŒ, иРŠ¡Œ „… ТŠҥ†?…Р Р…‚Œ¡ҥ…¤† цŒ„–Р…›•† ŠР¤§¤¡…? ӱ‘…› ҥŠ†›.
¥ӱР•–›•Œ …›¡–?† ¤§¤¡… „†¡† •…%…¤•…Р–?…›•† •ӱ„–¡ ƒӱ‚‘Œ Ҥӱ‘…Ҥ…Р…Ҥ „… ҤӱЖӱР…Ҥ,
¡†Р‘† ҤŒ›…РЖ–Р…Ҥ „… ƒŠ˜¡Р…Ҥ, Œ¡ц–ҥ ‚Œҥ‘Œ Ҥӱ‘ӱР…Ҥ. ФР¤§¤¡… •ӱ?ҥ†Ж–?, ‹½Ҥ›–?,
Œҥ?…?, •½Рҥ§ Ҥӱ›Ҥ–ҥ ƒŒ‘–?, ¡…¤†ҤŒ?–‚-ƒҥ…Ҥ–¡ ҥŠцŠ¡Ҥ–›•–? „… ?Œҥ–?…• ҤŒцҤ†›.
ТŒцҤ–›–? Ҥ–ц…ҥ›–ҥ…
?ҥ…¡„–? ‹ӱ›Ҥ–„†?„…, •½Рҥ§ ҤŠцҤ–ҥ…¡ Šҥ…¡…›–›• ‚§¡–? ¤…†?„…. гŠ„ҥ…¡ ƒ†Рц–¡…Ҥ
ҥ†¤ŒƒŒ„-ƒҥ…Ҥ •ӱ„–? "цŒ„–Р…¤† ‹ҥӱЖ" ?…¡–•.
С–ƒ–‘ - ц–ҥ…ҥ…¡ ‹…ҥ–?† ˜¡ҥ–Ҥ, •ӱ„Œ ›†РЖ…Ҥ…¡ ҤŒƒ…›•–‘ „†¡† Œ‚–Р•†?…ҥ•†›,
‹½Р•½¤–?
ҤŒҥ˜ •ӱҤ–?–¡ ӱ•–‘ „†¡† ›ӱҤ†??–‘ „†ц …Р…ҥ…. ЦŒ Р–ƒ–‘ цŒ¡…¡ •–Ж–„† ˜¡ҥ–Ҥ–?
Ж–¡…
ŒЖ–ҥ, ƒŠҥ˜?…• ҤŒцҤ†›.
Уӱ‚, ҤŒҥ˜‚Œ¤, ¡†РЖ† ҥӱ‚ •ӱҤ–?–› (†›–›) ‹ӱР…•. Ц†РЖ† - Ҥ½ц–Ҥ ‚Œҥ…¡, ¤ӱР
ҤŒƒ…›•…¡
˜¡ҥ–Ҥ, •ӱ„Œ Ҥ†ҥЖ–¡ Ҥ½¡ц–?§ РŒ‘–›•Œ Šҥ…, ›ӱҤ–‘ ЖŒ„–? ¤…„† РŒ‘†› •½›Ҥ…¡
ƒ†Рҥ…¡…•.
Ц†РЖ† …Рӱҥ–Ҥ–? ?Œ•ҤŒц ‚§Р…•…, ¤…¡„†¡† ›Ҥ†‘…•, Šҥ†?‘…• мР†…Ҥ ˜¡„…Р ӱҥ–•.
ТŒҥ˜‚Œ¤ (ƒ†¤ ¤†?–¡‘† - ‚Œ¤, … Рӱ›ҥ…‘† - ҥ…¤Ҥ…) - ‹†›…Ҥ Š‡Š, ?Œ•ŒР, цӱҥ–?.
гӱ„–¡
Ҥӱ„…ҥ?–‘–?, •…Рƒ…¡–ҥ?–‘–? Œ¡ц†¡ ‚§Р…•†•. ФҤ•…‘-?ŒЖ…‚ ҥ½„–Ҥ›–? ›Š‘†› Ж–¡,
ҤŒҥ˜‚Œ¤
•–?…¡?†› ›–ҥ†›, ½?–ҥ‘–? Ж–¡… ӱ‘–¡ ҤŒ„…•. гӱ„–¡ м¡ ‚§Р…•–?† ҤŒцҤ–›–‘Œ -
ҤŒҥ˜. гŠ„–¡ „†¡…Ҥ …‚„†?–ҥ…¡ ‹…‚„…? ҤŒ¡„…, ¤…¡„†¡† •– ˜¡ҥ–Ҥ–? ‹†Р†Ж…›
ц…Р–?†.
Уӱ‚ ҤŒҥ˜‚Œ¤ „†ц ҤӱЖӱР…Ҥ, ‹Œц›Œ Ҥӱ‘ӱ, Œƒ…РЖ†¡ ›ŒЖ…. ТŒƒ…›•–‘† ‹†› ›†РЖ–¡
…Ҥҥ…ҥ•†›. Ю…РŠ‚ Ҥ…ҥ–Ҥ •– ˜¡ҥ–Ҥ–? Œ‘¡–¤†Ҥ…Ҥ ›Ҥ† ?ӱР–ҥ…›•–‘† ?ŒҤ•†¡. ФҤ •–Ж…‚
?ӱРŒ "Шӱ•†ƒҤ… ƒ ‘Š‡¡?" ‚½Ҥ…¡ ŠҤ–?›† ¤Œƒ†• “Šҥ??–›•† ‚Œ%Ж…: "Ч‚, ҥӱ‚ ?Œ„†›,
ҥӱ‚ ?Œ„†› ҤӱЖӱ цŒ„–Р… •…‚–ҥ–›•†•..."
Тӱ¡„†?–›•–¡… ҤŒҤ •½Рҥ§ ?†Р…% Šҥ…: Œ› ?†Р…% „†¡ ‹ӱР¤…Ҥ ?†Р…%. ФҤ–?›–‘†
цŒ„–Р…›•†,
•½% ›Œ•–›•Œ ҥ–›•…›…¡–›•†, •–Ж…Ҥ Рӱм?–›•†, цŒ„–Р… •½Р–›•§ Šҥ…, ¤…¡„†¡† •ӱ„–?
ƒ†¤
¤†?–¡‘† "цŒ„–Р… ?†Р…%" ?…¡–•. ШӱР¤…Ҥ ?†Р…% Œ›Œ „†ц ҤӱЖӱР…Ҥ Ҥ…‹…¡, •ӱ„Œ
цŒ„–Р…›•†
Ж–¡… ŒЖ–ҥ, ?ŒҥŒ ƒ†Р†…• (‹…¤ӱ „†¡ Œҥ–Ҥҥ…›•†) Šҥ…. ·‚„†?–¡ Œ‡…¡ҥ–Ҥ ‹…›…‘†
?†Р…%ҥ…¡
ҤӱЖӱ м%Ж†Ҥ–? –›•…: ‹…¤ӱ›ҤŒ •½Рҥ§ дŠ?Šц†¤ҤŠ‚ ƒ†—†¤•ƒ…? ›…ƒ–?–ҥ…¡ Ҥ§Р… ›ӱҤŒ
˜¡ҥ–Ҥ
…˜РЖ†¡ ҤŒҥ…, … ˜•–Р ?†Р…%‘† •†д¡ŠҤ… ‹Œҥ›–?Œ „†¡† ›ӱ„–? ¤Œҥ–?Œ „… ›ӱР¡–?
•½Р†„?†
ЖŒ„–? ‹–•…. ТŒҤ •½Рҥ§ ?†Р…%‘…• ŠЖ–? •…ҥӱҤ–›•Œ ¡–ҥ-ƒŠц Ж…¡… –›•…, ҥ…ц •Š„–‘†
¡ӱ¡–¡ цŒ¡–›•–? …Р…ҥ†¡ ›ŒЖ…› ‹Œҥ›….
аР–? ӱ•ҥ…Р…Ҥ›† •ӱ?†Р–›•† …ҥ† ‹½¡ц†Р–›•† ӱ‘…› ҥŠ†› - •ӱ„Œ •ӱ?ҥ†Ж–? „…
‹½Ж–ҥ??–?
?Œ•ҤŒц ‚§Р…•…. гŠ„† Š‡Š ˜¡ҥ–Ҥ ‹ӱ•–Р…Ҥ ‹Š¤†, цӱҥ–?, ¤…¡„†¡† ҤŒ‘?…Ҥ …‚„†?†
¡†РЖ†¡
"ӱР Ж…‚ ‹Š¤†" ?…¡–¡ Œ‚ҥ…•. Ш½Ҥ›, ‹Œ%ЖŒ, ҤŠцҤ† ӱҤ† ЖŒ„–? ӱР •½Рҥ§ †?–‘-
¤…¤Ҥ…?…•
ŒЖ†› ›½Ҥ…ҥ.
ФҤ?–¡˜Р ?ӱ• - Ҥ…‚–Ҥƒӱ¤Œ ¡†РЖ†¡. Т†%†‘–? „… ›–‘–? ?…РŠ‚ цŒ„–Р…›•† Ҥ…‚–Ҥ–?
›ӱм¡Р…Ҥ
ƒ…›ҥŠ˜•. Цӱ¡Œ ›Œ›–? „… Ҥ†%†‘ •½%…ҥ•–›•† м¡ ›ӱҤŒ ҥŠ‚–•. гӱ¡…? ›ŒҤ›Œ ƒ†Рҥ…
Ж–ц цŒ%†›•†¡ •Œҥ›–‘…•, ‹–‘…›–? Œ‹•†¡, ŠЖ–? ҥӱҤ›–‘…•, цŒ„–Р…›Ҥ† ‹ŒЖ–¡…•.
гŠ„† ‹…Ж–•–›•†
Ҥ…‚–Ҥ-ƒҥ…Ҥ ›Ҥ†¡–›•–? ӱ•ҥ…Р…Ҥ цŒҥЖ…¡ Ҥӱц…•, ц…Р¡–„† цŒ%†›•–ҥ–•, ?ӱР…• „…
›½›Ҥ…•,
¤…¡„†¡…Ҥ ?†?¡…¡ ›Š¡ц…›Ҥ–¡… ?ŒҥЖӱ¡…?¤† „†ц ц½цҤ–„–¡Р…Ҥ ‹†Р¡…•.
ФҤ м¡ ‹…‚„…ҥ–ҥ…¡ цӱƒ…Р ›Š›•–? ›Œ•ҥ–?…¡. гӱ„Œ мР Ж–ц Ҥ…¤ ?…Р•† ‹ӱ›†%Ж† ›½?–?

ц½%Ж…, ›Ҥ…ҥ…¡‘† ҤŒцҤ…› ¡…¤†ҤŒ?–‚–?, ›ӱҤ›–? ‹ŒЖ…, •–Ж† цŒ„–Р…? …Р…ҥ…› ‹Œҥ›….
Тӱ‹›½ҥ?§ (¤Œ‚Ҥ…) ?†?¡…¡ Ҥӱ¡„†?–¤† цŒ„–Р…›•† Šҥ–›† м¡ ?Œ•ŒР Ҥ…‚–Ҥҥ…¡
›Œ•ҥ…ҥ•†›.
г½% ›Œ•–›•Œ •ӱ?ҥ†Ж–? ҤŒцҤ†›. гӱ?Œ ‚–?…ҥ¡† ‹ŒЖ†¡, ӱ?›…Ҥ§РЖ–›Ҥ–‘§ Œ‹•†¡
цŒ%†›•…,
ҤŒҤҥ…¡‘† Ҥ…?ƒŒ‡–Ҥ•…. гӱ?ҥ†Ж† ‚§¡…¡, ¤…‚ ƒ†Р–› ƒŒҥ†¡ ƒŒ‡†› Ж–¡, ¡†Р†›•–¡
Šҥ…¡…,
ƒŒ‘–? ҤŒҥ•…, ‹ӱ›†%Ж–› ¤…ƒ–Р¡…. ¥…¡„†¡† цŒ„–Р… Œ‡…¡ҥ–Ҥ ‹…›…†%-ƒҥ…Ҥ Ҥӱ‹›½ҥ?–?
‹…Ж…ҥ…•.
УŒЖŒ, Šҥ?–ƒӱ‚ (¤ƒŠРŠ¤•†ҥ?), Ҥӱм•…‡ҥ˜ (ц†ц†•Ҥ…) ‹–‡ҥ–¡, ›†Р–ƒ§ц–‘–¡,
ҥŒҤ…?…¡,
ҥ½?†ЖŒ‘–¡, Ҥӱм¡ „… ?ŒҥŒ ‹ӱ›†%Ж–¡ ҤŠцҤ–›•–? ›…Р…›, "½„…›" ‹Œҥ›–?–›• „†¡†
‹½Р•½¤ҥ…¡ ‹…‚„…? ҤŒ¡„…•.
?ӱҥ„–Р…¡ дŠ—¡ŠҤ ҤŒҤҥ… Ж–ц ƒ…Р…› (ҤӱЖӱ ƒ…Р…›) м¡ Ҥӱ?„…¡ ‹…ҥ–?†. Цӱ¡Œ
•½›Ҥ…¡•½›Ҥ…¡ Šҥ…•. ?ŒҤ›Œ Ҥӱ¡„†?–› цŒ%†›•–?–›• „†ц Œ¡ц–ц ŠҤ •½›Ҥ…› ‹†›…Ҥ
›ӱҤ–¡ ‹ŒЖ–¡…•
„… ҤŒцҤ–› ӱҥ?Œ ƒ†Р–› (ƒŒҥ?–Ҥ ›½Ж…Рҥ…›Ҥ†, “†Р?–›) цŒ%†›•†¡ •Œҥ–•. ¶…Р…› -
›Ҥ† ›Œ•…¡ ¤Œ¡…Р‡† „… ҤŒҥ–‡Œ, •–Ж…Ҥ ¤…¡Š•…Р - •½Рҥ§ ƒŠҥ˜? ‹ŒЖҤ…ҥ…. žŒ¡…¡
ҤŒцҤ–›–? Ж–¡
‹Œ¤¡…Ҥ ‹…Ж…ҥ…: ӱ‘…ƒ…?, ҤŒ‹›…%Ж–?, ¤…Р…¡ц…?, ƒ½„ҤŒҥ˜? „… ?Œҥ–?…• ƒŠҤ ¡†ҥ†›.
¶†¤–¡
‹–‘…› Ж–ц ?ӱ¡–? ¡ӱ?…ҥ Ҥ…˜. ФҤ?…¡…›, ӱ•–‘–? Œ‚–РҤ…ҥ†¡ ŒҤ ›ŒЖŒ.
ТŒР…Ҥ (¤ӱР ҤŒР…Ҥ) - цŒҥЖ…, ›Œ¡†¡ „… ‚§¡–? ?ӱ–¡ ?Œ›•–›Œ Ҥ…‚–Ҥ. Цӱ¡Œ •†ҥ–?
мР•…Р–?† ƒ†Р–›Ҥ–›• ŠҤ…¡…›•† ›½„–¡-•½‘†?–¡ цŒ%†›•†¡ •Œҥ–•. ТŒР…Ҥ-ƒҥ…Ҥ–¡
•–Ж…‚ ҤӱЖӱ
•½›Ҥ…›•–? Œ¡ц†• „… §Р…› Ж–¡… ҤŒ„†›: Ҥ…‘¡† Ҥ…‚–Ҥ ›Ҥ† ƒ†Р‘–? ‹…ҥ…: ‹ӱ›†%Ж–›
ƒŒҥ†¡
›Šц?–›• ЖŒ„–? ƒ…› ŒЖ–• •½Ҥ¡–ҥ, ŒЖ–• ›ӱРЖŒ, ŠҤ•†-ƒ†¤–? ŒЖ–• ц½%Ж§. ?½„–? мР†
ŠҤ
ƒ†Р–›•…Ҥ мР•…Р…•.
ТŒцҤ–› ›Œ•–›•Œ ҤŒР…Ҥ ŒҤ ƒ…¤…Р•–ҥ, ¡Œ ӱ•ҥ…Р…Ҥ›† цŒ¡…¡–? ‘…‹ҥ…: ҤŒҥ˜ ?… …ҥ†
?†Р…%
ŠЖ†, ц†Рҥ†, ›Œ%ЖŒ Ҥ§Ж§Рц†¡, ц–ƒŠЖ† - •ӱ„ҥ…¡ ц–ҥ… ‚§Р…. ТŒцҤ–¡ •†?†›…•,
ӱ•–›–‘–?
›ӱм¡ ŒҤ ҤŒ„Œ, … ӱҥ…Ҥ ƒ†Р†› ›–ҥ•…. ¶…Р…, ›ӱ‘–?†Ҥ›†, •–›Ҥ† цŒ%†›•†¡ •Œҥ†›.
?Œ¡Ҥ…ҥ†¡-цŒ˜ҥ…¡†¡ ?Œ›•–?–‘ „†¡† ҤŒР…Ҥ ‹ŠР† „†¡† •§Р ›ŒЖ….
?†? ҤӱР¡–‘ ƒŠҥ˜? ҤŒцҤ–¡ Šҥ…, ‚½Ҥ›§ ›ӱцҤŒ, ‚–Ж–‘Ж†. гӱ„–? ½ҥ–ҥ, ҤŒҤҥ… „…
Ҥ½›–ҥ
•½¡˜ „†¡† Ҥ–ҥ„…ҥ• ›ŒЖ–›–ҥ…¡ ›Œ•ҥ…•. ЮŒҥ…¡? ТŒцҤ–›–? Ҥ–ц…ҥ–¡, ?ҥ…¡„–?
‹ӱРЖ†„†›
(ҤŒҤҥ… •½¡˜). · ҤŒцҤ†› ҤŒҥ–›Œ ƒŒҥ?–Ҥ–?, ˜¡ҥ–Ҥ–? (½ҥ–ҥ •½¡˜). г–ЖŒ„–?…Ҥ Ҥ†ц-
?ŒЖ…‚
Ҥ…‚–Ҥ ¤†?–¡ Ҥ…ƒ… „†¡† (Ҥ½›–ҥ •½¡˜) ц…Ҥ Ҥ–ҥ„…ҥ•†›.
훆 …ҤР†• ЖŒ„–?…Ҥ, дРŠ¤•Š…¡¤•ƒŒ ›…Рҥ–?† „†ц Œ¡ц–ц, ҤӱР¡–‘ Œ‚Ж–? ҤŒ¡„–›Œ
Ҥ…‚–Ҥҥ…¡
›Œ•ҥ…ҥ•–¡. гӱ„Œ, ?…¡–¡–•, Œ¤…ҥ ‹…›… ҥŠ‚›…›–? Œ¡ц–ҥЖŒц ›Š‘•…Р†¡ ?Œ›•…. ФҤ
‹Р†„…¡Š‚ ‹Œц†›, ӰŠ”†РŒ¡–¡ ҤŒҥ–›…›–‘–?…• ҤӱР¡–‘ ›Š‘•…Р†¡ ӱҥ?…›. Сӱ›
‚Œ?…Ҥҥ…›•† ¶ŒРŒ¡
¶ŒРŒ¡ŒƒŠц–¡ Œ¤…ҥ ›½ҥ–›…¡ Œ Р…‡›–? ƒ…›ҥŠ‚–¡….
Ш§Р•Ҥ…‚–Ҥ ҤŒҤ •½Рҥ§ ӱҥŒ: ŠҤ•–‘† ¤ӱР•‹†ц† ‹†ҥ†¡ Šҥ…, ƒ†¤–‘† - Œҥ… „†¡ ˜ҥ
•½Р–›•§,
¤…„ „†¡ ‹…РҤҥ…›•†, цŒ„–Р… „… м%†Р ƒŒҤ•†¡†. Ш–‘…›–? •½Рҥ§ ӱҥ…Ҥ ƒ†Р†›,
›†ҥ›†›, ‹ӱ›†%Ж† РŒ‘†›, Ҥӱ„…ҥ•†¡ ҤŒ„–?Œ ›–Рц–Ҥ Œ?…Р•…› Œ‹•…•. ТӱЖӱ ‹§Р•Ҥ…‚–Ҥ
›Ҥ† ?½›Ҥ–Р‘–?
•½Рҥ§ ҤŠцҤ†, ¡§›?§ „†¡† •†?…, … ŠЖ–‘†-ƒҥ…Ҥҥ…¡ ¡…¤†ҤŒ?–‚–? ¡ӱ?…ҥ†› „… •Š„–¡
„†¡†
‹½Р•½¤ҥ…¡, …‚„†?–ҥ…¡ ҤӱЖӱ ‹…‚„…? ҤŒ¡„….
Ш§Р•Ҥ…‚–Ҥ - цŒ˜, Šҥ…› ‚§¡–? ?ӱ–¡ ?Œ›•–›Œ. ·Р…? ŒЖ–ҥ ƒ†• ‹†› ›ӱҤ†Р•¤†Ҥ…Ҥ
…‚„†?†
‹†ҥ†¡ Šҥ…. "¥•…РŒЖŒ ƒŒРŒ ?˜ ¡… ?˜ҤŠ¡† ¡† ‹РŒƒ†„†›?", - Œ‚ҥ… Рӱ› Ҥ…ҥ–Ҥ. ·
?…РŠ‚ƒҥ…Ҥ •Š„–¡ ¡†РЖ†¡…Ҥ •–Ж†Р…Ҥ ?…ҥ„…ҥ–•: "Ш§Р•Ҥ…‚–Ҥ–? …Рƒ…Жӱ„–› ‹ŒҤ•†¡ Œ•
‹ӱР•Œ".
žŒ„–Р…›•†, ¤…„ „†¡ ‹…РҤҥ…›•† •†ҥ† ‘…‹–›•† Š‡Š ‹ӱ¡ ŒР… Ж…‚ ҤŒ‚›Œ ?Œ•ŒР
Ҥ…‚–Ҥ–?
ӱ‘…› ҥŠ†›, •ӱ„Œ ‹§Р•Ҥ…‚–Ҥ „†ц Š‡Š› Ж–¡… ҤӱЖӱР…Ҥ. гŠ„† - §Р›, ƒ†¤ ¤†?–¡‘†
‚Œ›Ҥ…РŒ%, … Рӱ›ҥ… ¤¡†ЖŠР? ?…¡–•. а‡–‘Œ ц–¡…Ҥ ‚Œ›Ҥ…Р Œ%…¡, … …ƒ…‘† Ҥ…¡„…ҥЖ†-
¤ӱР •½¤…¡.
Цӱ¡Œ ‚½„ƒ†ҥ •…‚Ж… Ж–ц •†ҥ† ƒ…›†› цŒ%†›•†¡ •Œҥ–• „…, ŠЖ†ц† ›Œ›Œ ƒ†ҥ–›
•…‚¡–?†Ҥ†,
?§%Ж†› ‹§Р•–ҥ Ҥ…˜•. ¶ŠЖ…Ҥ ҤŒ†›: •– Ҥ…‚–Ҥ–¡ Рӱ›ҥ… ҥ½?‘§ "¤¡†Ж" ?ӱ• „†¡†
Ҥ–ҥ„…ҥ•–¡. ¦Р›–¡ •Œҥ?–‘Œ •†ҥ† ›ӱ?–? ›Š‘•…Р…. гӱ„Œ цŒ„–Р…›•† ‹ӱ›†%Ж† ӱҤ›†›
‹Š‘–Ҥ•†¡
›–¡„–?† ц†ƒ†Р Œҥ?…ҥ… ‹…ҥ„–Р¡…. ТŒцҤ–›–? Ҥ–ц…ҥ–¡, ƒ†Р Ж–ц ƒ†Р–›, ŠҤ ‹ӱ›†%Ж†
Ж–ц
ƒ†¤–› •½›Ҥ…¡ цŒ%†›•–ҥ–•. ЮӱРŒ ‚½Ҥ–›• ‹РŒ¤•…, цŒ¡†› ҥŒЖ…ҥ›†.
"Т…‚–Ҥ-ƒҥ…Ҥ ›Œ›–? ›Ҥ† ›ӱҥ„–Р†›–›• ҤŒ¡„…•", - ?…¡†› ?…РŠ‚ Ҥ…ҥ–Ҥ. г–Ж†…•
Œ‚ҥ…•:
"?Œ›Œ ›†?ЖŒР…Ҥ ‹Œц†› •Œҥ†›". ž–¡…Ҥ, ?…Р• Ҥ–„…ҥ¡† ˜ҥ „†¡ Œҥ…ҥ…›•† Ҥ†ц–ƒ…ҥƒ†ҥ
Ж–ц
цŒ%†›•†¡ •Œҥ›Œ ›†РЖŒР…Ҥ-ƒҥ…Ҥ–? ӱ‘–¡…. гŒҥ–•…•, ƒŠЖ…Ҥ ›Ҥ…¡–›• ‹–‘…›–? Œ‹•…›
•½%…ҥ–•. ЦŒ ›†?ЖŒР…Ҥ ‹–‘…› ¤§Р…ҥ‘…Ҥ ŒЖ–ҥ. гӱ„–? Ҥ…‚–Ҥ •½Рҥ§ Ҥӱ›•–Р…, ƒŠцҤ–‘
ƒŒ›•–Р,
‹–¤•–ҥ, ›ӱ„Œ ƒӱРЖŒ „†¡† –›•…. ?†?ЖŒР…Ҥ-ƒҥ…Ҥ •½›Ҥ…¡ Šҥ…› ‚§Р…•…•. и‘Жӱ¡…? ŠҤ
‹ӱ›†%Ж–›•…Ҥ ҤŒҥŒ-Ҥӱ?ҥŒ ‹–‘…› ƒ†Рҥ…¡…. Тӱ›•–Р… ŒР…ҥ… ҤŒ‚›Œ ‹–‘…›†› ?ӱ¡–?
?ӱ¡ц…• „…
ŠЖ–? ‹½Ҥ•†¡ ҥӱҤ•–•. гŠ„† Ҥ…‚–Ҥ •½% ›Œ•–›•Œ ›ӱҤ›–?, ¡…¤†ҤŒ?–‚–?, ҤŒҤҥ…¡‘†
ҤŒҥ˜?,
Ҥӱ›Ҥ–ҥ ¡§›?–? ҤŒцҤ†›.
?Œ›Œ ‹…Ж–•–¡ м¡ Œ¡„…Ҥ •Œҥ›Œ ?ӱР–‡–‘Œ - •ӱРŠ‚. Ш…¤ӱ› ҥ†Ҥ•…•…•, Ҥ½›¡§, Ҥ…ƒ…
‹ӱ¡„…›•†, ‹…ҥ–?† ?ӱР–? ҤŒҥ…› ҥŠ†›. ¥ӱР •½¤…¡ •Š„† Š‡Š Ҥ…‚–Ҥ ˜ Ҥ½›Ҥ§
цŒ%†›•†¡ Ҥ½‡…,
… Ҥ½ ?ŒҤҥ…Ҥ… ¤†?–¡ ½ҥ–Ҥ ›ӱ%Ж…ҥ•†›, ˜ ŠҤ ƒ†Р–›•† "Ҥ†ц…", ¡Œ •–ЖŒ„–? ?ӱРŒ
¤†?‘† ŠҤ
•…•ҥ…¡…• ŒҤ Ҥ½Р–ҥ•. Ш–‘…›–? ?ҥ…¡„† ½? …ҥ…¡ Œ‹•…, ›ӱҤ›–?, ¡…¤†ҤŒ?–‚–?
‹–•…Р…,
Ҥӱ›Ҥ–ҥ ¡§›?–?…• ҤŒцҤ†›. ¶…ҥ†¡•Š¡ ТŒҥӱ? •Š„† Ҥ…‚–Ҥҥ…¡ ˜•–Р ¤–ҥ¡† ?ӱРЖŒР¡–?
‹§ҥ†Ҥҥ†¡. "Ю–‚ ›Ҥ†‘…• ?…РŠ‚ Ҥ…ƒ…›•† ?ӱРŒ •ӱРŠ‚ҥ… цӱц…?", - ƒŒ‡†¡ ‹Œм•.
?†?ЖŒР…Ҥ „†¡ •ӱРŠ‚ ‹Œц†›, …‹Р†ҥ?–›•†, ›–Рц–Ҥ •Œҥ†›. ·‚„†?–¡ –›•†¡ ‹ӱ–?Œ
"‹§Р•–›"
Šҥ…› ‹ӱР…•, ›ӱҥ„–Р‘–? ƒ…› ‹†РҤ…ҥ†¡ ?ӱР…› •½%…ҥ†›, •ӱ„–¡ ¤†?‘† ›ӱҤ–‘ ЖŒ„–?
•ӱРŠ‚–¡, ҥŒЖ–¡ ‚½Ҥҥ…¡–?–›•–? ӱ›†›•…Р…. ?–Рц–Ҥ–? СŒ¤¤Š‚–¤† •½Рҥ§ Ҥ…ҥ–Ҥ-
ƒҥ…Ҥ–¡ ‹Œм‡Š‚–›•–›• ƒ…›ҥŠ‚–¡…, •ӱ„–? ›ӱҤ–‘ ЖŒ„–? ›Œ›Œ •Œҥ?–? ›Š‘•…Р–›†
¤†?–¡ …Ҥҥ…•, ?ŒҤ•…•.
Ю…‚–¡ ŠҤ–?›† ‹†ҥ–›•–‘†, ӱ‘…Р ҥ–›•…› ›…Рҥ–?† ‘…‹–›•–‘†, Р†¤‹ӱ ҥŠҤ–›Ҥ–¡…
›½›‹–Ҥ
•Œҥ†›. ?½›‹–Ҥ ?ӱР–? Ҥ§ Ж–¡… ŒҤ ‚§Р…•†, ?ŒЖ…‚ Ж–¡… Ҥ…ҥ–Ҥ •Š„† Ҥ…‚–Ҥ–? ›Ҥ†
?ӱР–ҥ…›•–‘† ŒЖ†› ?ŒҤ•Œ. ШŠ¤…•†ҥ?-ƒҥ…Ҥ…• •ӱ„–¡ ¡†РЖ†¡ ›…Ж…ҥ ŒЖ–ҥ ¤†Р†¡–•.
г†ƒ† и.·Р•…?Œ¡Œƒ–¡ "Т…¡„† •…¤?…¡, ӱ‘…Р ¤Œҥ–Ҥ…¡ Т…Ҥ›…¡" Œ‚ҥ–?…›•–‘† ҥӱ„–¡…:
"г½›Ҥ…›•†
›½›‹–Ҥ–¡ ‚Œ?…Р•ҥ† ?ӱР–‘Œ ‹…ҥ–¡…Ҥ Œ‚–Р•†?…ҥ•†›. ?Ҥ† ‚½Ҥ›–? Ҥӱ‡† ƒ†•
Ҥ…„–Р•–ҥ†›,
›†Р†?†•: ›Š‚ Ҥ–ҥ‘–? ҥ–Ҥ–¡-ҥӱҤ–¡ ‚Œ%Ж…ҥ•…Р†¡ ҤŒҥ•…, •РӱҤ Ҥ½Рҥ†›, ƒ…Р… …„…Ҥ
›ӱ‹›–ҥ†›. ·‚„†?–ҥ… Œ%…Р…, ƒŒ›•–ҥ†›, Š?¡?–ҥ… Œ%–Р†›ҥ†¡ ҤŒҥ•…, •ӱРŠ‚ҥ… ц½цҤ…,
?…Р„†‘ҥ…
›½›Ҥ…".
ТӱҤӱ…• •†ҥ–? ›ŒҤ›Œ мҥ–›•† мР•…Р…, ?†?¡…¡ „†Ҥ† ›Œ›–? •Œҥ†›. ?Œ›–? ҤӱҤӱ ?ӱР–?
ц–ҥ…
цŒ„–Р… „†¡ Œ•–›•Œ ҤŒҥ–¡…, … ›Ҥ† ›Š¡ц… „†¡† ӱ‘…› ŒҤ ҥŒЖ…ҥ. г½%…ҥ•–› ‘…‹–›•†
ҤӱҤӱ
ц½цҤ–„–¡ „… Ҥӱ‘ӱ¡ ?ӱР…, … Ҥ†%†‘–? ?ӱР–‘Œ Ҥ½ц–Ҥ†?†›. Ž… ?ӱР…‘…• ӱ‡–‘Œ Ж–¡….
·ƒ…
ҤӱҤӱ ?ӱ¡–? ƒ†¤ Ҥ…‚–Ҥ–¡ ‹–‘…›†› ?ӱ¡ц†¡ ҤŒ„…. а•ҥ…Р…Ҥ›† •–Ж–„† Ҥ…‚–Ҥ-ƒҥ…Ҥ–¡ -
ƒ–Рҥ˜%Ж–¡, ›ӱР¡–ƒŒц–¡ (›½ҥ?–Ж…‚–Ҥ–¡), м%–‘Ж…‚–Ҥ–¡ (м%–‘ ц†цҤ†?–›–¡) -
‹–‘…›†›–›•
›Œҥ–‹ ?ӱ¡ц†¡ ҤŒ„…› ‚§Р…•…. ТӱҤӱ¡ Œ Р…‡›–? ?ӱР–ҥ…›•† ‹†› ц½цҤ–„–¡ ƒ…›ҥŠ‚–¡….
Т…‚–ҤҤŒ? –?, ‚½Ҥ¤–? „… •ӱР¡˜? ?…РŠ‚-ƒҥ…Ҥ Œ‘¡–¤†Ҥ…Ҥ ‹†› цŒ• ‹…Ж…ҥ†¡–•. "Ч›
‚½Ҥ¤–?, Ҥ…‚–ҤҤŒ? –?, •ӱР¡˜? ‹–•…Р…› ŒҤ ‚§Р§, ¡ӱ¡Œ з?–¡ Ҥ…‚–Ҥ ӱҥ–•", -
Œ‚ҥ†¡–•
ҤӱЖ†‡–¡…-ƒҥ…Ҥ. ¥½…¡ ЖŒ„–? ŒР£†% „†¡ Ҥ…ц–?…РŠ‚ҥ…¡ •–Ж…‚Р…Ҥ ¤ӱЖ–¡?–? ‹ӱм¡–•:
"Ч›
‚½Ҥ¤§ ¤†?–¡ ƒ…›-ƒ…› Ҥ†ҥ›†¡, ‹…Ж…ҥ†¡ Šҥ–‡…".
?½Ҥ¤§ Ҥ…ƒ…›•† Šҥ…, … ?ҥ…¡„½? …Ҥ† цŒ%†›•†¡ •Œҥ†› „… Ҥ…˜ Т…‚–ҤҤŒ? Œ ҤŒР¡Œ
„†¡†
(Рӱ›ҥ…‘† - Юҥ†ц¡–‚ ‹ӱ•?). Ч‚ҥ…•, Т…‚–ҤҤŒ? Œ ҤŒР¡–¤Œ ›½„–Р-ƒҥ…Ҥ ‚½Ҥ¤–¡
•½›Ҥ…¡ цŒ%†›•–?–‘ ЖŒ„–? ›…ҥ…¡–›† ‹ӱ¡ ‹–Рц–ҥ… Ж–ц ҥŠ‚–¡–•. "Ч› ‚½Ҥ¤§" ҥ½?…¡
?…РŠ‚ ‚Œ?…Ҥҥ…¡
½›…¡…› Ж–¡, ‚½Ҥ¤§ Ҥ…‚–Ҥ …‚„†?† „†Ҥ ?Œ•ҤŒц…Ҥ ҥŠ›Ҥ† ›ŒЖ…. ?Œ?…Ҥ •–Ж† Œ‚ҥ….
гŒ‚„†?…Р ҥ½?…¡ ?…РŠ‚ Рƒ†‡† ¤ӱ¤–РЖ–›Œ ‚Œҥ…¡ ‚½Ҥ¤–? ?§%Ж–‘§ ¡ӱ?…ҥ ҤŒ¡„…. ЦŒ
Š‡ƒ…•† …ƒ…
Ҥ…‚–Ҥ ‹ӱ¡–? ›–‹…Ҥ Ҥ½Р–¡ ¡…ҥ†› „… ‚½ҥ…ҥ•†¡ ҤŒҥ•…. ?½Ҥ¤†• ½„–Р–› ¤…ƒ–Р¡… „…
гŒ‚„†?…Рҥ…¡ ?…Рҥ…¡ ҥ†Ҥ•†›. ЦŒ Š‡ƒ…•–¡ ¤ӱР•–›•Œ ‚½Ҥ¤§-½„–Р ¡Š?ŒЖ…‚ Ҥӱ…¡–?
ӱ‘–¡ ŒЖ–ҥ.
Ш…?…› „†Ҥ ƒ½„ҥ…¡ ƒŒҥ–?–‘ ЖŒ„–? ‚½Ҥ¤§-½„–Р Ҥ…ƒ…›Ҥ† Œ‚Ж…¡†¡ Œ¡ц–›•–¡, ›ŒР•–¡.
гŠ„–? ӱ‘–¡, Ҥ½›–ц цŒ%†›•†¡ мР•–›† ‚½Ҥ¤§-ƒҥ…Ҥ •ӱ„ҥ…¡ ‹–¤•–ҥ–? ‹–Рц–¡-‹–Рц–¡
Ҥ–›Ҥ…•.
Ш–¤•–ҥ–? ‹ŒЖ†¡ ¤Š•…Р–?†Ҥ, ‚½Ҥ¤§-½„–Р ӱЖ–ц Ҥ…‚–Ҥ–› ¤…ƒ–Р¡…, цŒ%†›•†¡ Ҥ…˜.
г…Ҥ›†
•Š„ҥ…¡ §Р›…› ӱҤ†, ƒ†• •ӱ„Œ Œ¡„…Ҥ…• ‚½Ҥ¤§ ҥŠ‚–¡. ЦŒ …‚„†?…• ‹ŒРŒ цŒ¡…¡ Ж–¡ -

‚½Ҥ¤–› ¤…ƒ–Р¡†¡ Ҥ†Р•†› ӱҥ?…›. ?½Ҥ¤§-ƒҥ…Ҥ гŒ‚„†?…Рҥ…¡…• ‹–¤•–ҥ–? ‹ŒЖ†¡ ‹ӱ…•
„…
•ӱ„–? Ҥ…ƒ…›Ҥ†, ›Ҥ† ҤŒҤҥ…›Ҥ–›• ¡…ҥ–•. аҤ† Ж–¡, ҤŒҤ ‚§Р…•–›† цŒ¡ҥ…¡ Œ‚–Рҥ…›
‹†Р¡…
–ҥ†. Юӱ•…• ӱҤ†, •– ‚Œ?…Ҥ–¡ ?ӱц…›–‘† ‹Š…ҥ…¡, Ҥӱ…¡„…Р–›†. ЦŒ •–ЖŒ„–?…Ҥ ӱ›–›
•–Ж…‚
›Œ¡–?…› •Œҥ†›: Ҥ…‚–Ҥ „… ˜¡ҥ–Ҥ •½¡˜ „†ц Œ‚–Рҥ–?†Ҥ›†, …‚„†?† ›–„–›, Œ¤…ҥ–›
¤…ƒ–Р¡†¡. Ž… Œ¤…ҥ †%-ƒҥ…Ҥ ҤŒҤҥ…›•† ‹ŒР–ҥ…¡ Šҥ…› ‚§¡ ӱҤ†: •ӱ„Œ •ӱ›…¡ ƒӱ‚‘–?
‚Œ?„…Р…, …
ӱ•ҥ†¡ ҤŒ„–¡ Ҥ†Р•†› ?ҥ…¡„† „†ц §Р„–‘•§ Ж–¡….
·ҥ…-Ҥӱ¡…? Œ‘¡Œ ?…РŠ‚-ƒҥ…Ҥ •–Ж† ›Œ¡†¡–•: ‹†› ›ӱҤ†Р•† …‚„†?† ˜¡ҥ–Ҥ „†¡ Ҥ…‚–Ҥ
‚–ҥ?–? ӱ?–ҥ†¡ ?Œ›•†¡, ¡Œ ƒ…Р… •– ?Œ›•–?…›–‘† ‚Œ?–¡. ФҤ ‚Œ?…Ҥ–›•† Ж†РŒ‚
Ҥ†ҥЖ† ҥ…Ҥ–›
‹ӱР†¡ Ҥ…˜, … •ӱ›•–‘Œ ҤŠ›Ҥ† ҤӱЖ–‘… ƒ†Рҥ…¡†¡ ӱҥ?…›. ¥…„† ҤӱЖ–‘… Ж†РŒ‚–? ŠҤ
‘…‹ҥ…¡
›Ҥ† †›–›Ҥ–‘† ¡…ҥ†›. гŒ›•–†% Œ‚ ‹Œц†› ҤŠ›Ҥ† ‹†› ҤӱЖӱ ӱ›…¡ҥ…¡ (?ӱ„Р–‚ҥ…¡)
›Œ•ҥ…ҥ•–¡. ?Œ?…Ҥ–¡ Ж†РŒ‚‘Œ ҥ…Ҥ† Ж–ц ӱ›-…Ҥ–ҥ‘–? цŒ•…Ҥ ‹Œ‚„…Р†¡ ҥ†Ҥ•†› - •ӱ„Œ
–¡„† ˜¡ҥ–Ҥ
‚–ҥ?–? ‹…ҥ…. ЦŒ ҤŠ›Ҥ† ?Œ•ҤŒц ‹†%Ж–„–¡ •–Ж† Ҥ…ҥ…¤†¡ ҤŒҥ•…: ˜¡ҥ–Ҥ ‚–ҥ?–?
ӱ?–ҥ†¡
?Œ›•–?–? ?ŒҥŒ †%-ƒҥ…Ҥҥ…¡ ‹…ҥ„…Р–?…¡ ŒЖ–ҥ! г–›†ц ҤŒ†›: ˜¡ҥ–Ҥ „… ?ŒҥŒ цŒ¡…¡-
ƒҥ…Ҥ–¡
›Œ¡–?–›• ‹Œц†›, …‚„†?† ¡ӱ¡–¡ ‚–ҥ?–›•–? ‹…ҥ–›…› ŒЖ–ҥ. ?%-ƒҥ…Ҥ Ҥ–‡–•…• з?–ҥ…¡
Ҥӱ?…ҥ?–›• ЖŒ„–? ‹ӱ›†%Ж†, Ҥӱ›Ҥ–ҥ, ˜¡ҥ–Ҥ, Ҥ…‚–Ҥ „… ?ŒҥŒ цŒ¡…¡ „†¡† ?ӱ•ҥ…¡…•.
Цӱ¡–¡
›Œ¡–?–›• ‹Œц†›, цŒ¡…¡-ƒҥ…Ҥ …‚„†?† ‚–ҥ?–? ӱ?–ҥ…•, ¡Œ ‹†› ›ӱҤ†Р•† Œ‘¡Œ
§‹Ҥ†ҥ–?–›•ҥ…¡ ƒ†Рц–¡ •Š„–? (ӱ?–ҥ†¡ ?Œ›•–?–›•–?) ŒЖ–• Œ¡ц–Ҥ•Œ.
гӱР¡˜• ›¡ӱ‚ Ҥ…‚–Ҥҥ…¡ ›Œ•ҥ…ҥ•†›. ?½Ҥ¤§ „†ц–¡ •ӱ„Œ ›Ҥ† ƒ†Рц ›ŒЖ†¡ ?Œ›•–?–‘
„†¡†
Œ‚–Р•†?…ҥ•†›. гӱР¡˜ м¤ŒЖ–ҥ …‚„†?–? ¡…Ҥ…‡…•ҥ†¡ Ҥ†Р•†›. гŠ„–¡ ¡†РЖ†¡ ?…РŠ‚
‚Œ?…Ҥҥ…›•…• Œ‚ҥ…ҥ•†›. "Тӱ‡† ‹Œ‹ •ӱР¡˜? Ҥӱц†¡" ‚Œ?…Ҥ–›•† •Š„† Ҥ…‚–Ҥ Œ‹Ҥ–¡
ц†РҤ–‡–? ӱҥŒ
Ҥ…ҥ–Ҥ Œ¡ц–ҥ¡Œ ƒŒ›•–ҥц–Ҥ–› ҥӱҤ•†›. бҥ–›•† Šҥ–›†-ƒҥ…Ҥ •ӱР¡˜ Ҥ…›•…¡
цŒ%†›•–?–‘–?
Œ¡ц…› ‚§Р…•…•. и‘Œ †%‘†, ƒӱ‚‘Œ Ж–ц •†РҤӱ‹›–? …ҥ† ¤Œҥ–Ҥ–? ¡…ҥ–¡, цŒ%†›•–›†
•ӱР¡˜ƒҥ…Ҥ ‹Œц†› Р½‡…ҥ•….
гӱР¡˜¡ ¡†ҥ–•›† ƒŠц-›–? ҤŠҥŒЖР…??–› ›ӱм›. ?½‚‘§ „… ‚Œҥ‘Œ Ҥӱ‘ӱ, ¡†Р‘†
ҤŒ›…РЖ†,
‹†%Ж–„† - ›Ҥ†¡‘–? …Р…ҥ†¡ ¤†%…. н¡ ?Œ•ŒРҥ…¡ ·“РŠҤ–›•† Šҥ–›† (ƒ†¡”†¡Œ¤¡–‚
?…¡?†)
•ӱР¡˜ ›Œ•ҥ…ҥ•†›.
Ю…РŠ‚-ƒҥ…Ҥ …ҤР†• ЖŒ„¤†Ҥ…Ҥ ?ҥ…¡„–? ҤӱР…ҥ-½„†¡, ƒŒҥ?–Ҥ–? …›¡†¡, ¤Œ¡…Р–›
ҤŒ›•–¡,
ҤŒҥ–? Ҥӱц†¡ „… ?½Ҥ›–? Œ¡ц†¡ Šҥ†¡–•. ?ӱҥ„–Р…¡ ‹…›…ц–? - ?½Ҥ›–? ‹Œ¤¡…Ҥ цŒ•
‹…Ж…ҥ†¡–• „… ‹…Ж…ҥ…•. и?–ҥ•–?Œ ЖŒ„–? ?…РŠ‚ †% Œ‚ҥ†¡:
"Ч ТӱЖӱ ‹½Р•½¤ и?Œ, ШŒРŒ ¥ӱҤ¤Œ, Ҥӱ? •½Рҥ§ ƒŒҥ?–Ҥ ‹†РҤ†? ‹ӱм¡ ›ŒЖ–‡…! ¶Œҥ?–Ҥ
‹†РҤ† „†¡† –›•–?† Ҥӱ•ҤŒ ?ӱ¡Œ Ж…‚ ›Œҥ„–Р… ‹–Рц…¡ ҤŠ¡„† ‹†РҤ†? ӱ‘?Œ ›ӱм›
?…¡–¡….
Ч› ТӱЖӱ и?Œ! ТӱЖӱ ¥ӱҤ¤Œ! ¶Œҥ?–Ҥ, ҤŠ¡„† ‹†РҤ†? ‹ӱ–?–„… ?§%Ж§, ?½Ҥ› „†¡ ?½‚
‹†РҤ†?
‹ӱ–‡…!
¥ӱР•ҥ…¡, ƒŒҥ?–Ҥҥ…¡, †›ҥ…¡, РŒ„Œ-•ӱҤ–?ҥ…¡, ?†Р Ҥ…ҥ–Ҥҥ…¡ ¤†Рҥ…Ж–›–? ‹ӱм¡
›ŒЖ–‡….
·?†¡!
Ю½Ҥ› - ц–¡‘–?…Ҥ §Р–Ҥ•…Р–›† ¡…¤†ҤŒ?–‚. гӱ„–? …ҥ† ?…Р•†…• •Šц?…›–¡ ›–?ҥ†¡,
‹…ҥ†¡
¡…ҥ?† ŒЖ–ҥ. ·‚„†?–¡ Œ•…Р–›•† …ҥ† ‹Œ¤¡… Œ?…Р•… ƒŒҤ•†¡† ҥŠ‚?–‘…Ҥ •…‡…ҥ–Ҥҥ…¡
‹…‚„…?
‹ӱ…, Šҥ–› ƒŠ‚–? †›…Р…. Ю½Ҥ› - ›Œц–¡…Ҥ ?…•†?…•ŠҤ. ?–›•–? •ӱЖ† ?…¤•…Р–¡
"цŒ%…",
‹ӱ‚•Œ •ӱ„ҥ…¡ …ҥ…-?ŒЖ…‚ ӱ¤•… …РдŠ•†Ҥ•ŒР ‹Œҥ–›Ҥ…ҥ….
Ю½Ҥ› •½¤–? (цŠ˜?) ‹…ҥ†¡ ?Œ›•…, Œ›–?, ¡…Р–¡ц–? „… Ҥ…¡„–? ‹Œ¤¡…Ҥ цŒ• ‹…Ж…ҥ….
¡†Р½‹› ›Œ• „†¡† •ӱ„–? ц†?‹ŠŒ¡ҥ…¡ ›Œ•ҥ†¡ Ҥ†Р•–¡…: ?½Ҥ› ‹†ҥ†„–› ‹ӱ›–? ŠҤ?–¡˜Р
?†%Ж† •ŒР… Ж–ц…Ҥ ›Š‘†›. Ю…РŠ‚-ƒҥ…Ҥ, ?½Ҥ›–¡ ҤŒ‚–›–‘–? Œ¡ц†¡, ŠЖ†ц–¡
Œ‚–Р•†?‘–? ›†Ҥҥ…¡†¡, Œ•…Р–›•† ?ŒЖ…‚ ҥ†Ҥ•–› ҥŠ‚›…›–? ‹…ҥ†¡–•. Цӱ¡Œ Œ‚ҥ…•: "а
Š‚ „†ц Œ¡ц–ц ‚½›•§
›ŒЖ… - ?ӱ‚ ҥŠ†›".
ФҤ Œ‚ „†¡†, •½›Ҥ…¡ ‹…›…? –›•†¡ ?Œ›•–?–›• „†¡† Ҥӱ•ҤŒ-ƒҥ…Ҥ ?½Ҥ› „†Ҥ ҥŠ›Ҥ†
›ŒЖ…•.
Цӱ¡…• •…ҥ† ‹…›…ц† ӱҥ–•, цŒ„–Р…ҥ…¡ ‹†› ҤӱЖӱ ‹…‚„…? ҤŒ¡„…•: Œ¤…ҥ ›ӱҤ›-
ҤŒ‹›…%Ж–?
‹–•…Р–?–›• „†¡† цŒ„–Р…¡ ¤…¡Š•…Р‘† ҥ½?–? ¤ӱҥ†¡–•. Ю…¡…› ƒ†ҥ†: ŠҤ Ҥӱ•Ҥ–†›
•…ҥӱҤ–›•Œ ҥӱ ?ŠҥҥŠŒ¡ ¡…Р† ƒР†„Š•†ҥ?–? ‹–•…Р….
?Ҥ† Šҥ†?–›•–? - Ҥӱ•Ҥ–›ӱм? - ҤŒ›…Р ƒӱ˜¡–? –›•…•. гŠ„–‘† ‚½Р ЖŒ„–? …Р…ҥ…ҥ•…›
‹Œҥ›…: ƒ½„, Ҥ§РЖ–› ҥŒЖ…ҥ„†, ½ҥ–Ҥ ‚ŒЖ†¡ Ҥ…˜. ?ӱм Ҥ§РЖ–? ‹†›…Ҥ ¤…‚–¡
‚§¡†›•…Р…•, Ҥ…‘¡† ҥӱҤ›Œ ?ŒЖ…‚ Ж–¡…• Ҥ½ҥ†›ҥ…¡ Ҥ†ҥ–›•…Р…ҥ•–¡. ФҤ ƒ†Р–›•† -
•†ҥ–ҥ…¡ ˜?„–ҥ–?† ҤŒцҤ–›, ƒ†¤ ƒ†Р† - "‚Œц… ‹§ҥ†?" (•–›•† ?ӱ¡Œ „†¡ ҥŠцŠ¡Ҥ…-
ƒҥ…Ҥ ƒ†Р…%„…ҥ•–•). г–Ж…Ҥ
•½›Ҥ…¡ ҤŒ›•?Œ ƒ†Р, Ҥӱ‘ӱ "ҤŒРŠ„ŒР" ӱҥ–•. Т…‘¡† Ҥӱ•ҤŒ ›Ҥ† ¤Œ?–ҥ‘–? ›ӱҤ•….
ФҤ•–›•
›ӱР¡Œ ‹–Рц–? „… ?ŒҥŒ ҤŒцҤ–›–? ¤Š•…Р…› •–Р›…•, ƒ†¤–›• ›ӱм? •½Рҥ§ •ӱ›?…¡ „†ц
…Р…ҥ…•, Ҥӱ?›–›• цŒ%–?Œ ‹…›…ҥ…¡ ƒӱ‚–¡ ›ŒЖ…•, ¡–ҥ–?›–›• ?ӱ¡Œ „… ¤…?–Р–Ҥ Ҥӱ•ҤŒ-
ƒҥ…Ҥ–?
Œ¡ц…•, ƒŠ‡–?›–›• ›ӱм ‚–Р–? мР–Ҥ•…•. ?…‹…›ҥ…¡ ‹ŒЖ–?Œ ‹–Рц† ¡§Р†¡ Ж–¡, •ӱ„–?
•½‘ƒ…Ҥ† ҥӱҤ•–• „… Ҥ†ц†› ҤŒ›•…•, ƒ…Р… ?§%Ж†› ¡ӱ?…ҥ–•.
Тӱ•ҤŒ - ц–¡‘–?…Ҥ Œ¡…Р: ›Ҥ† Ҥ…‹›† „†ц ҥӱ ‹…ц…› ¡†ҥ† ¡…¤•…? ¡ӱ?…ҥ Ҥ…˜.
ТŒР¡–‘…•
Ҥ½ц–Ҥ ŒЖ–ҥ - з‘Жӱ¡…?‘† Ҥӱ?-ƒŠц ›½„§ ?†•Р–› ›ӱм›. ?Œ?…›, ‚Œ%–ҥ–› Ҥ…†¡ ҤŒҥ•…›
ŒЖ–ҥ
?…¡–¡, мР•–?† ҤŒР¡†› ½‹›–? ›–‘–Ҥ•†¡ ҤŒ„….
Тӱ•ҤŒ-ƒҥ…Ҥ м?ҥ…ҥ•–¡…• ?Œ›•…•. Ф‡Š ¤ӱ¤–Р–? ›–?…•†¡, ¡Š˜ҥ•Ҥ…ҥ†¡ •§Рҥ…•…•.
"?Œҥ–›•"
цŒ• ¤ӱ¤–РЖ… Ж–¡, ‹ӱРҥ–¡ Œ‚–Р†¡ ›ӱ…•. Тӱ•Ҥ–¡ –›•†¡ ҥӱҤ?Œ ƒ†—†¤•ƒ…-ƒҥ…Ҥ
(ҤŠ¤ҥŒ•…
„… ?Œҥ…•) •½Рҥ§ Œ¤…ҥ ?ŠҤРŒ –? ‹–•…Р…•. гŠ„–? ›Œ•–› ¡…ҥ–¡, Ҥӱ•Ҥ–? „…
Ҥӱ•Ҥ–›ӱм?
Р…„ŠҤӱҥŠ•–?, ‚–‘–% ҤŒР›•–?–?, Р†ƒ?…•Š‡?–? м?ҥ–?…›•† Ҥӱц–ҥ•–•.
Юҥ…¡„–›•…•, ƒ½„–›•…• Šҥ–›† (‡†?¡ŒƒŒ„¡–‚)-ƒҥ…Ҥ ҤŒҤҥ…›•† ӱ‘…ƒ… …‚„†?† „†Ҥ
ӱ•ҥ…Р…Ҥ
ҥŠ›–ҥ, ‹Œ‘…ҥ†. а‘…ƒ…, •½% ›Œ•–›•Œ, ‹½˜ „†¡ †Рҥ…›•†, ƒ½„…¡ ƒ†Рҥ…›•† Šҥ…. ¥…„-
‹…Ҥц…›•† ?ҥ…¡„† ӱ‘…ƒ…? ц½цҤ–„–¡ ƒ…›ҥŠ‚–¡…. гӱ„–¡ •½‘ƒ…ҥ •½¤›§, ƒŠҤ Œ‚ҥ–?…¡,
›Š¡ц…?
ŒҤ Ҥӱ…¡„…Р†, ¤…¡„†¡† †%-ƒҥ…Ҥ ?ҥ…¡„† ӱ‘…ƒ…? ҤŠ„–› ¡…ҥ…› ŒЖ–• •Œ›•. а‘…ƒ…
?Œ•ҤŒц
›ӱҤŒ ¡…¤†ҤŒ?–‚–?, цŒ„–Р… „†¡ ‹…¤ӱ¡, ¤…„ „†¡ ‹…Ҥц…¡ •ӱ›?…¡–›•–?, •Š„–¡
›Œ•–›•…Ҥ -
ц†Р–? ›…РҤ…ҥ–›–?…•, ‹–•…Р…. Ч‹–•…¡ ¤…„ ‹…Ҥц…‡†-ƒҥ…Ҥ ?ҥ…¡„† ӱ‘…ƒ…? ц–¡ …Ҥҥ†¡
?Œ›•…•, •ӱ„–? ŒЖ–• ‹ŒҤ•Œ, ?§%Ж†›ҥ…, ¤–?–¤•…Р…› •–Р›…•.
Ю…РŠ‚-ƒҥ…Ҥ, Ҥ…ҥ…¤–›¡…, •ӱЖ† ›Œ¡†¡–•, ‹ӱ‚•Œ ˜¡ҥ–Ҥ-ƒҥ…Ҥ …‚„†?–¡ Œ‚ҥ–?–‘–?
ӱ?–ҥ†¡
?Œ›•…•. ¥…¡„†¡† ¡ӱ¡–¡ ¡†РЖ†¡ Ҥ…ҥ…¤Ҥ…ҥ–?† ЖŒ„–? ҥ½?–›•–? ŒЖ–• ‹†ҥ†›•†, ƒ†¤
›Œ?…Ҥ–? Ҥӱц–ҥ•–•. Юӱ•ҥ…¡, ?…¤Ҥ…? "ҤŒ‘ҥ… Œ‡…", "?½‚–? ‚§Р…•–›†", "?½‚–?
ҤŒц›Œ" ?…¡–•.
ЦŠ¡† ›Œ?…Ҥҥ…›•† ‹…•–Р ˜¡ҥ–Ҥ–? ‹…Ж…ҥ–?…› ›Š‘…ҥ•†›.
ФҤ•…‘-?ŒЖ…‚ ˜¡ҥ–Ҥ–? ҥ½†¡ ¡…ҥ›…›ҥ…¡ цŒ„–Р…›Ҥ† ‹–ц…ҥ „†¡† •…Рƒ…¡–›† †%
¡ŠЖӱ¡…?…•
"¤Œ¡…Р–› Ҥ…†?" ?…¡–¡ ŒҤ Ҥ…ҥ…¤†. г–Ж† Œ‚ҥ†? Ж–¡, ˜¡ҥ–Ҥ-ƒҥ…Ҥ ҤŒҥ–• „… ›–ҥ–¡
‹–•…•
?…¡–¡ ›Œ¡…. ¥…¡„†¡† †›–‘ҥ…¡ "žŒ„–Р…›Ҥ† ҤŒ›•–¡ •Œҥ…?" ?…¡–¡ Ҥ…ҥ…¤†¡ ҤŒ„….
¥Œ¡…Р–› ҥ†Ҥ?† ЖŒ„–? •ӱ›•†¡ Œ‚ҥ–?Œ ҤŒ‚–› Рӱ› ‚–ҥ?–›•…• ‹…ҥ„–Р¡…. СŒ¤¤Š‚–¡
‚½„ƒ†ҥ¡–‘† "Œ•‹Р…ƒŠ•?¤˜ ƒ ‹ӱ•?" ?…¡?–? ц–ҥ…¡…• "¤Œ¡…Рҥ…›, ŠҤ•…‘-?Œ? ҥ½†¡
¡…ҥ…›" ?…¡–¡
ӱ?–ҥ…•. г–Ж…Ҥ "ŒдŒ•Š•?¤˜" Œҥ?†› "ҥ†¤Œƒ…•?" ›Œ?…Ҥ–? Ҥӱц–ҥ•–•.
ШŠ¤…•†ҥ? Зҥ† ऋ†¡¤ҤŠ‚ "ШŒ ‡…‹Œƒ†„¡–? „† Р˜?" Ҥ¡ŠЖ…›•–‘† ƒŒ‡…: •…‚Ж…›•†
Šҥ–›†
†%-ƒҥ…Ҥ ҤӱЖӱР…Ҥ ˜¡ҥ–Ҥ-ƒҥ…Ҥ–? ›Ҥ† ҥ½?–›• „†¡† ŒЖ–• Œ‚ҥŒ, •½Рҥ§ ¤†?–¡ •ӱ›•†¡
Ҥ…ҥ…¤…•. Ю…¤Ҥ…? "Œ‡…" ("дŒ‡˜Š¡") …ҥ† "•ӱ„Œ" ("Œ¡") ?…¡–•.
нƒ†¡Ҥ, ӱР˜•, ˜Ҥӱ•-ƒҥ…Ҥ ӱ•ҥ…Р…Ҥ›† ›Œ%Ж–Р…Ҥ–›•, •–Ж† Œ‚ҥ…•: "г…‚Ж…›•† ˜¡ҥ–Ҥ–?
›Ҥ†
ҥ½?‘§ „†¡† Ҥ…ҥ…¤–?…¡ ŒЖ–ҥ: ¡ӱ¡Œ ›Ҥ† ҥ½?–›•–? ҤŒҥ–• Ж–¡, ҥ½„?–›• „†¡† ›–ҥ–•
„…
¤Œ¡…Р‡–¡ ›Š¡ц…‘ҥ…¡ •†•ҥ… ¡ŠЖӱ¡…? ŒЖ–• ҤŒ¡цŒ. ¥Œ¡…Р‡†-ƒҥ…Ҥ Ж–¡… ŒЖ–ҥ, цŒ„–Р…
ҥŒ%Ж…¤† ˜ҥҥ…›•† Šҥ–›†-ƒҥ…Ҥ…•, ‹Œ¤¡…Ҥ ½„–Р…?…› „†¡ ‚Œц…-ƒҥ…Ҥ, ˜¡ҥ–Ҥ–? ›Ҥ†
ҥ½?‘§ „†¡†
ŒЖ–• Œ‚ҥŒ. Цӱ¡Œ ›Œ¡…•: ?…¤Ҥ…? …ҥ† ‹ŠР–? ›Ҥ† ҥ½?–›• „†¡† ‹†ҥ†›•†• Ж–¡, ¡ӱ¡Œ
•ӱ¡…?…Ҥ Œ¡ц–Ҥ†• •Œҥ–¡ ›ŒЖ…ҥ–•.
Ю…РŠ‚ ˜ҥҥ…›•† ½„–Р…?…› „†¡ ‚Œц…-ƒҥ…Ҥ, ‹Œ¤¡…Ҥ цŒ„–Р…›Ҥ† †?–‘–? …ҥ† ‹Œ%Ж–?
‹ŒЖ…›
?Š‚–?–›• ЖŒ„–?, ˜¡ҥ–Ҥ–? ҥ…¤Ҥ…, ‹ŒРŒ ҥ½? „†¡† ҥ½?„†¡ Œ‚ҥ…•. Т½•½ц§-ƒҥ…Ҥ…•
цŒ„–Р…¤† цŒ¡…¡-ƒҥ…Ҥ–? ‹…Ж…ҥ–?–›•–? Œ¡ц–Ҥ•…› •–Р›…•. Цӱ¡Œ ‹…ҥ…•: ˜¡ҥ–Ҥ–?
¤–Р–Ҥ•†• Ж–¡,
•ӱ„Œ Ҥ½•½ҥ…¡ м%Ж†Ҥ–? –›•†¡ Ҥ†Р•†›.
Ю…РŠ‚ ‚–ҥ?–›•† "?…¤Ҥ…" ›Œ?…Ҥ Œҥ?†› ц½цҤ–„–¡…Ҥ "•ŒР†› ‚Œҥ", "Ҥӱ‘ӱ ?†‘
‹–ҥ–›",
"Ҥӱ‘ӱ ?†‘…¡", "ҤӱЖӱ ҤŒ‹…" ?…ҥ„…ҥ–•. "?†? Ҥӱ‘ӱ ‹Œц" Œ‚¤…ƒ–Р•–› ‹ŠР† ¡†РЖ†¡
Œ‚ҥ–?Œ
ЖŒ„–? Ҥӱц–ҥ•…ҥ•†›. гӱ„–? •–Ж…Ҥ "¤ӱР", "½› ‹Œц", "‚½›•§ ¡†Р" ?…¡–¡ ҥ½?„…•.
С–ƒ–‘
- "цŒ˜", "‚Œ›Ҥ…Р ӱ‘Ж…", "Ҥӱ‘ӱ ‹Œц". У½?†„–›ҥ…¡ ?†Р…% ‹Œ¤¡…Ҥ ‹Œ˜¡. гӱ„–?
"Рӱ…ҥ?†
‹Œц", "Ҥ½ц–Ҥ ‹Œц", "Ҥ½ц–Ҥ ‚Œҥ", "Ҥӱ‘ӱ ‹–ҥ–›", "•ŒР†› §Р–›", "ҥ½„›§" ?…¡–•.
¥ӱР• ƒŒҥ?–Ҥҥ…¡ ‹ӱ–?Œ •–Ж…‚ "›Œҥ–‹" ҥ½?, ҤӱЖ†‡–¡…-ƒҥ…Ҥ–¡ ›Œ¡–?–›• ‹Œц†›,
Œ¤…ҥ
›½ҥ–› „†ц, ц†Р „… ҤŒҥ–?…› „†ц …Р…ҥ…ҥ•…› ‹Œҥ›†¡. ¥…„ҥ…¡…Ҥ ¤§¤¡…? "•†Р•†›Ҥ…
¡†Р"
…ҥ† "‹ӱРЖ†„›† ¡†Р" ?…¡–¡–•, ›ŒР–Ҥ–? - "ц–•–Р–›† ‹Œц", ҤŒ? –? - "Ҥӱ‘ӱ ›½‚"
…ҥ†
"Ҥӱ‘ӱ ¡†Р". Ч•…Р–¡ Œ‡…‘† ›ӱҥ„–Р…¡ Š‡Š ‹…›…ц†-ƒҥ…Ҥ–? "?½‚ Ҥ…‚–Ҥ" …ҥ† "‹†›
Š‡Š
Ҥ…‚–Ҥ" ?…¡†›. Ю½Ҥ›–? ›Ҥ† ҥ½?‘§ „†¡† ҥ½?„†• Ж–¡, •ӱ„Œ ŒЖ†› §Рц§ „… •…?ҥ†
¤Š‚–?
›…Ж…ҥ ‹ӱ…› •½%…ҥ†› ?…¡–¡ ›Œ¡†¡–• „… ›Œ¡…•.
?Ҥ† ƒŒҥ?–Ҥ–›•–? Œ¤…ҥ ƒŠ‚ „†ц, Œ¤…ҥ ›½ҥ–› „†ц …Р…ҥ…› •–Р›†¡, ?…РŠ‚-ƒҥ…Ҥ и?Œ
„†ц
ƒŒҥ?–Ҥ ‹†РҤ†? ‚Œ„–¡–•, •ӱ„–¡ м%Ж†Ҥ „†ц ӱ•…Р†¡ Ҥ†Р•?–‘ҥ…¡ ½›…¡†¡–•. ¶Œҥ?–Ҥ–?
„…
˜¡ҥ–Ҥ–? ›Œ¡†¡ ҥӱҤ?Œ ҥ½? „†¡† ҥ½?„–?…›…• •–Ж…‚ ›Œ¡–?…›Ҥ…Ҥ ƒŠҤ•…Р…ҥ•–¡. ?Ҥ†
›Œ¡–?–? ƒ…‘?…ҥ„–Ҥ–¡ Ҥ…ҥ…¤†¡ ?Œ›•–?–? ?…РŠ‚ ‚–ҥ?–¡, ?…Рҥ… Ҥӱ•–Р–?–¡
Œ‚–Р•†?–›•ҥ…¡
›Œ•ҥ…› ҥŠ†›. Ю…РŠ‚ †% - ›–?… Ҥӱ?–ҥ…¡ …‚„†?†. ž½цҤ–„–¡…Ҥ •Š„† ‹ŒРŒ ҤŒ‚–›–?,
•–?…•ҥ† ӱҥ?–? …‹•–Р…¡–?…› …ҥ† ҥ½„?…› ¤†?–¡ …Ҥҥ…› •§ц…•. гŠ„† ›Œ¡–?…› ц–¡‘…Ҥ
ŒЖ–ҥ.
Ю…РŠ‚ ‚–ҥ?–¡ ƒӱР¤†„–ҥ?†, ƒ…›-ƒ…› ›½Ҥ•…Р–?† ›Œ?…Ҥҥ…¡ ¡ӱ‘¡… ӱҥ?–‘…• Ҥ…ҥ–Ҥ–¡
•–?…•ҥ† ҤŒ‚–›–‘ Ж–ц ҥ†Ҥ•–¡ ›ŒЖ….
Ю…РŠ‚-ƒҥ…Ҥ ƒŒҥ?–Ҥ „… ˜¡ҥ–Ҥ •½¡˜ „†¡† ›ӱҤ†Р•¤†Ҥ ц…Ҥ Ҥ–ҥ„…ҥ• Šҥ†¡–•. гŠ„–‘†
…‚„†?–¡ ц–ҥ… цŒ¡…¡–? ‹…Ж…ҥ–?†, ›Œ•ҥ–?Œ Ҥӱ?–ҥ‘–? ›Œц–Ҥ•†¡. г–Ж…‚ ›Œ¡–?…›…•
ӱҥŒ: ‹ӱ‚•Œ
ҤŒҥ–›–¡ цŒ¡‘Œ ƒ…Р…‘† ŠҤ•…‘-?ŒЖ…‚ ˜¡ҥ–Ҥ …ҥ† Ҥ…‚–Ҥ „†Ҥ Ҥӱ¤¡…. Ч¡ц…ҥ‡…, Ҥӱ‡†
Œ‚ҥ…ҥ•†› ŠҤ ҤӱР–Ҥ?…РŠ‚ Ҥ…ҥ–Ҥ ?ӱР–›•Œ: "Тҥ…• ƒӱ‚–› цӱƒ…Р Ҥ§Ж§Рц†¡ •Œҥ–¡
›Š¡ц†›; ‹–Рц–?
‹–›•–„†, ‹ŒҤ•†¡ Š„… ҤŒҥ•Œ. ·ҥ… •Š„† ?–‚ •–Ж† •Œҥ…?. ЧҤ¡…„… Œ¡ц–Ҥ •ӱҥ–Ҥ мРЖ†
•Œҥ–¡ ›ŒЖ…ҥ†›; ҤӱРŠҤ…? ‹ӱ–„†, ‹ŒҤ•†¡ Š„… ҤŒҥ•Œ. ·ҥ… •Š„† ?–‚ •–Ж† •Œҥ…?.
Т…‹Ҥ… Œ¡ц–Ҥ •ӱҥ–Ҥ ‹…ц… •Œҥ–¡ ›ŒЖ…ҥ†›; ›ӱ„–? ‹–›•–„†, ‹ŒҤ•†¡ Š„… ҤŒҥ•Œ. ·ҥ…
•Š„† ?–‚ •–Ж†
•Œҥ…?..."
С.ž†•Ҥ…Р†ƒ…, ?†„Š”Š¡… ¡…ӱҤ… Ҥ…¡„Š„…•, Ц.Т.ТРӱ‹¤Ҥ…˜ ҥ½?†› ЮЗШФ-¡
‹РŒ“†¤¤ŒР‘Œ.



031499
************************************************************************
3—14
Любовь СТЕПАНОВА
* * *
Рӱмбалге возын эл ӱмбаке...
Шыпак мала Нурма села.
Лач ик окна онча торашке,
Пычкемышым шӱтен йӱла.

Кужун шогем, окнаш ончалын.
Колам: йоҥга пеш сылне сем,
Чодырам, пасум, кавам мокталын,
Йӧратыме Марий Элем.

Колам да семым, кумыл тодылт,
Тулгай волгат кайымем шуэш...
Тау, шоляш, ит чарне, шокто —
Гармонь йӱкет илаш ӱжеш.

АВА ШОМАК
Шем курныж семын кажне кечын
Шӱмнам чӱҥга ойган шомак:
"Чечня... Сареш колен теҥгече
Тынаре офицер, салтак..."

О, колышташ тыгайым неле,
Кок эргым мыйынат салтак...
Вет кажне кечын шӱм-чон нелын,
Кузе коршта, коржеш пешак.

Тӧра-влак ужын шинчавӱдым
Вуйлеп гыч чӧгыт ден перат:
"Лач тыйын веле эргыч вӱрым,
Шонет, Чечняште йоктара?.."

Могае жап, ит шорт, ит йодышт,
Шужен, чытен, шып кошт, ава...
О кугу Юмо, мыйым колын,
Волгалте канде ден кавам.

* * *
Ӱмыр имне чыма корныж дене:
Шыже велыш вончен кумылем...
Могай Юмо мемнам ваш лишемдыш,
Тачат тидым ом керт умылен...

Умылем гын, огеш пӧртыл шошо,
Левын йӱрын ок кушто кеҥеж,
Огеш воч капкаш покшым ошын...
Умылем гын чыла, мо кодеш?




031599
************************************************************************
3—15

Палыме лийына: у автор
Любовь ЯКОВЛЕВА

Корнышто лекше муро
Ойлымаш

Кеҥеж рӱдӧ. Эр юап могырым сӱсандара, но ты юалге жаплан веле. Теве ик-кок
шагат
гыч ӱмбачет тувыретымат кудашын кудалтымет шуэш. Туге шол, кеҥеж кече шке
шокшыжым ок чамане.
Игече нерген шонкален, Людмила Васильевна гараж деке миен шуо. А тыштыже
паша
гӱжла веле: кӧ машинам мушкеш, кӧ ачала, кӧ рейсыш тарваныме деч ончыч
машинажым
терген савырна.
Теве контор гыч диспетчер лекте, наряд дене палдараш пиже.
Людмила Васильевна ик жап ӧрын ончен шогыш, вара диспетчер деке лишемат,
йодо:
— Каласыза, а таче тендан олаш кайыше машина лиеш? Мыйын паша уло ыле.
— Теве тиде йыгыт кая. Эй, Гриша, теве ик самырык ӱдырамаш пассажир олмеш
лийнеже. Мотри, шот дене наҥгай, кидетым шала ит колто. Тыгай мотор
ӱдырамаш пелен
тӱнят ит мондо! — воштылал пелештышат, диспетчер умбакыже тарваныш.
Пашаеҥ-влакын мыскараче улмыштым Людмила Васильевна пала, сандене вашке
вашмутым
муо:
— Тиде рвезе шофержо тунемшемлан йӧра. Могай эше кид да мойн!
Гриша капот йымалне пургедшыла, ты ӱдырамаш велышке савырнышат, воштылалде
ыш
чыте:
— Те, чынжымак, мыйым йочалан шотледа?
— Нимом ом шоно, лач йоднем: "Пеленда олашке налыда але вес шофер деке
полышым
йодын каяш?
— Кабиныш шичса. Теве изирак пашам пытаремат, кудалына веле, — шофер чолган
вашештыш.
Людмила Васильевналан кабиныште шукак йокрокланаш ыш логал. Гриша вашке
машинам
ончал лектат, воктекыже верланыш. Кугу "КамАЗ" нелын кечкыжалтен, пуйто
корныш
ӧрканенрак тарваныш. Вара, куштылемын, икшырымын йӱклен, гараж капка гыч
вончен,
асфальт дене тора ола корныш лекте.
Шофер веселан да куштылгын тарванылеш. Кидше рульышто модеш веле. А шкеже
окнашкат, палыдыме ӱдырамаш велышкат ончалын шукта. Лач Людмила Васильевна
гына эше
тидым ок уж. Тудо, вуйжым пурла велыш савырен, окнаш онча. А машина орава
пуйто
асфальтым пӱтыра шонет.
Икмагал тыге окнаш ончен, Людмила Васильевна нойыш, шинчажым кораҥдышат,
сумкаштыже пургедаш тӱҥале. Газетым луктын, лудаш пиже. Но тыштыжат шотым
ыш му: буква-влак чӱчкат веле — лудаш йӧсӧ. Машина — машинак, писын кая.
"Эх, жалке, почеламут сборникым шым нал, вот тудыжым, ончал-ончал лудын,
тунемашат лиеш ыле", —
семынже шоналтыш.
— Мыйын машинаштем тугаяк йокрок мо? — шофер кенета йодо.
Самырык ӱдырамаш тудын веке савырнен ончале. Кызыт гына пӧръеҥын тӱсшӧ
рашеме.
Икмарда капан, шемалге ӱпшым йытыран тӱредме. Прическыжо тӱслан пеш
келшыше. Оо, шинчаже!.. Кугу, шоптыр тӱсан, йылгыжше, пуйто пелен ӱжшын
онча. Чурийвылышыже каҥгарак гынат, чумыр тӱсым сылнештара веле. Тӱрвыжат
кутырымыж годым сӧралын
тарванылеш. Рульышто кийыше кидшат кугу да козыра огыл, а пушкыдо, икмарда,
пуйто шоферат огыл. А вургемже? Йолышто кеҥеж ката, модный брюко, лач
капысе футболкыжо пашаште улмым рашемда, тарванылаш каньылыракым ышта.
— Палыме лийына: мый Гриша улам, — шофер шыргыжалын пелештыш.
— А мый палем, диспетчерда деч кольым, — кенеташте ӱдырамаш ала-кузе
йӧндымын
пелештышат, чевергале. Вара йоҥылышым тӧрлатышыла, ешарыш. — Мый Людмила
Васильевна улам, верысе школышто туныктышылан ыштем.
— Олаште могай паша вуча? Вет те рейсовый автобус денат каен кертыда ыле.
Мом-гынат кондыман. Тыге? — Гриша йодо.
— Тиде нерген шаҥгак каласыман ыле. Пеш оҥай уламыс. Ончыч шинчынам, а эн
кӱлешанжым эшеат ойлаш ом тошт. Холодильникым кондаш кӱлеш. Кевытеш оксам
тӱлен шынден коденам, райцентрыште налме деч шулдынрак шуэш шонышым. Мӧҥгеш
толшылада
тендан верда лиеш мо? — манын, Людмила Васильевна шинчажым шофер ӱмбак
нӧлтале.
— О-о, тыланда холодильникым огыл, а вес планете гыч инопланетянинымат
конден
пуаш жал огыл, — Гриша мыскара йӧре ешарыш.
— Уке, тугайжак ок кӱл, землянинем мӧҥгыштӧ уло, — ӱдырамаш воштылале.
"Могай тура улат да йорган кутырет", — туныктышо лӱдынрак шоналтышат,
мутшым вес
велыш савырыш:
— Вот корнышто йӱашлан вӱдым налаш мондышым.
— Йӱаш? Нимогай проблеме уке. Мыйын памаш вӱд уло, нимогай напитке деч
тамле.
Йӱын ончыза, стаканымат налаш мондалтын огыл, но мушмо огыл. Те ате гыч вик
йӱын
тунемын огыдал, очыни?
— Мыйым юмын ӱдырлан ужат мо? Эн ончыч "тый" ман. Мый тугаяк ялысе еҥ улам.
Ойыртемже лач тыште гына: тый — пӧръеҥ, мый — ӱдырамаш. Тый — шофер, мый —
туныктышо. Кок пашажат кӱлешан. Паледа? Мыйым просто Людмила але Люда манын
ойлыза.
Чыла вере Людмила Васильевна лиймем ок шу.
Людмила веселаҥын, атым налят, йочала оҥай кучен, ик-кок гана вӱдым
подыльо, мыняржым велыш.
"Кызытше ынде йӧршеш изи ӱдыр гай коеш. Ӱпшым, мардеж дене толкыналтме
годым,
кид денже лупшал колта — ну ялт изи. Могай чонеш пижше! Канде шинчаже
чолган,
веселан онча. Вуйжым пел могырыш савыралын колтымыж годым ала-можо
балеринам
шарныкта. Ӱмбалныже чылажат тугай яндар да сӧрал, пуйто кевыт витрине гыч
гына
волен шогалын. Могай чонеш пижше", — Гриша кожганенрак шоналтыш.
Людмила атым шоферлан шуялтыш.
— Писын кудалат, йӱмемже ала лие, ала уке, а чывылалтынже пытышым.
— Шокшо, кошкет, — шофер ӱдырамашым порын ончале. Атым налын, тудат вӱдым
подыльо.
— Мый дечем вара йӱаш от лӱд мо? — шыргыжале Людмила.
— Черле отыл вет? — Гриша воштылын колтыш.
— Черле огыл, а сымыстарыше. Мый вет юзо улам, сымыстаренат кертам, — ынде
ӱдырамаш чулымеште.
Гриша ныжылге шинчаончалтыш дене тудым тӱслен ончале. Вара магнитофон деке
кидшым виктарыш, келшыше семан кассетым кычалаш пиже. Трукышто шонымашыже
вашталте:
— Корно кужу. Можыч, иктаж мурым шке шуйдарет ыле. Очыни, йӧратыме муретат
уло?
— Уло.
— Тугеже ончыч тендан исполненийым колыштына, вара кассетым, — шофер
мыскара
йӧре ойым ыштыш.
Людмила, чынак, вуйым пудыратылаш тӱҥале. "Кумыл сае гын, молан муралтен
колташ
огыл? Могайым тугайым муаш? Ала тидым?.. "Висвис"... Мурыжымат йӧратем,
пеледышыжымат. Но пожале, кызыт йӧнанжак огыл да".
— Ну, вучем тендан мурыдам, — Гриша тугак койдаренрак ешарыш.
Людмила, оҥжо тич южым погалтышат, муралтен колтыш:
Коктын коштмо йолгорно воктене
Висвисшат мылам шӱдыр гаяк...
"Мо тугай? Мо тиде?.." Гришан могыржат чытырналте. Пылышемлан шокта але омо
дене? Уке! Тиде кабиныште йоҥгышо муро:
Пырля лийме вер-шӧр пуйто теме
Эн чолга кайык сем ден тунам...
Йӱкшӧ, йӱкшӧ! Кӧ дене, мо дене таҥастараш?.. Гриша марий мурым пеш огеш
колышт.
"Эре ик артист-влакын ик мурыштак шерым теменыт" манеш ыле. А кызыт тудлан
туге
чучеш, пуйто тыгай сылне мурым, сӧрал йӱкым ӱмырыштыжат колын огыл.
Шӱм шулен пассажирын мурыжым колыштын пытарымеке, чытыде каласыш:
— Кушто тымартсек иленат?! Тый артистка, мурызо лийшаш шочынат!
— Мурызо, артистка... Шкежат пеш палем. Школыштат ойлат: "Молан те артистка
лийын огыдал?.. Тендан верда сценыште, театрыште". Пӱрен огыл улмаш. Вес
йолгорныш
пурен каенам, ала шуко корнылаш йомынам. Ала пӱрымаш... Такшым молан
ӧпкелаш?..
Туныктышын пашажат артистын пашаж гаяк. Эре йоча да еҥ-влак коклаште, —
Людмила
кумылжым почо.
— Эше иктаж мурым муралте, — йодо шофер рвезе. — Муро дене корнат
кӱчыкемеш.
— Мураш?.. Уло кумыл дене.
Муро йоҥген, а Гриша колыштшыла, шонен: "Кушеч тый толын лектыч? Молан
пеленет
тыгай каньыле, куштылго лие?.."
Кужу корнышто машина шаланен кертме, черетыште грузым вучен эртарыме, йӱд
сменыште малыде лийме, фар дене кудалме корныш ончен шинча нойымо, кечыгут
машинаште рӱзалтын могыр коржмо, тудлан чыла мондалте. Воктеныже шинчыше
ӱдырамаш шыпланыш. Гриша деч ынде кассетым колташ йодо. Тунам гына шофер
помыжалтме гай лие.
Но Гриша магнитофоным ыш колто. Людмила ӱмбакат ыш ончал.
"Ой, молан таче тыгай кенета весела, изиш шаларак койышан лийым? Молан
палыдыме
шоферлан мурым мурышым? Туге чучеш, пуйто мый тудым шукертсек палем. Ала
чынак
памаш вӱдет когыньнам сымыстарыш. Тидлан ӱшанымылат ок чуч". Людмила ырен
кайыш.
...Ола гыч мӧҥгыла пӧртылмӧ годым, тудо утларакшым шып шинчен. Гришат вашке
ойырлышашым шижын, шӱлыкаҥын.
Ялыш толын шумеке, кондымо ӱзгарым ястарымеке, Гриша, веселан кояш тыршен,
пелештыш:
— Мый кужу корныш лекташ эре ямде улам.
— Тушко яра огыт лек, — мыскара йӧре вашешташ тӧчыш туныктышо.
— Корнышто — муро, кондышаш сату лийже, — тушталтен каласыш Гриша.
Туныктышо ты гана вашмутым муын ыш керт. Лач шоферлан оксам гына шуялтыш,
но тудыжо ӱдырамашын кидшым кораҥдыш гына.
Людмила Васильевна кас сомыл кокла гыч лӱдын шоналтыш:
"Мо тугай?.. Мо чонем тарватыш?.. Молан чыла тиде кызыт? Вет тудо
качымарий,
мыйын ешем уло..."



031699
************************************************************************
3—16

Григорий ИВАНОВ
АЛЯТ ИЛЕМ ЙӦРАТЫМАШ ТӰНЯШТЕ

* * *
Альбина, Альбина... Могай тиде лӱм?!
Ойлем да вигак чӱчкалта мыйын шӱм.
Чонем ылыжеш, ала-кушко ӱжеш,
Тыгай лӱман ӱдырым ужмо шуэш.
Ӱжеш да ӱжеш. Куш пурем, мом ыштем,
Тыгай лӱман суксо ыш лий чоныштем.
Шергем кодшо жапым, книгам лыҥ лудам,
Тыгае Пампалчым эре кычалам.
А тудо ила воктенемак улмаш,
Альбина Петровна, йочан ӱдырамаш.
Ила — мо вара?.. Тоштыеҥ чын манеш:
Торасым кычалын, тембалсе йомеш.

* * *
Шошем пешак вашке, шижде эртен каяле,
Пеледышем пеледмым чарныш, кавыскен.
Шкежат мый ынде, тулык семынак коялын,
Коштам ялт шкетын, эртышым шарнен.
Вет ыле Шошо дене вашлиймаш чеченле,
Эн ончычак пӧлеклыш кумылжым мылам.
Тунамже чучын: пуйто сылне кӧгӧрченым
Чон-пӱрымаш садер лоҥгаште кученам.
Тугодым, йывыртен, ужар-лай тӱсшӧ дене
Пӱртӱс вӱчкалтыш шокшын когыньнам.
Шоналтенам: улам чот пиалан айдеме,
Мый Шошо лӱмешак тӱняшке толынам.
Но Шошыжо жапланак веле толшо лийын,
Шӱм-чонышкем йолт пурыш — кайыш чоҥештен.
А ындыжым иктаж-кунам кертам-уке вашлийын
Шошемым тиде сулыкан ош тӱняштем?

* * *
Пиал коркамже чотак ынде пучыш —
Чон кӧргыштем вараш чоҥештылеш.
Салам шомакым нигӧ деч ом вучо
Йӧраш тӱҥалше ӱмыр кас велеш.
Шкет илыштам вот, йӧршын утыш лектым,
Монденыт мыйым лишыл таҥ-влакат.
Ала садлан пеле-пуле куплетым
Возгедыл шинчылтам мый эр-касат.

* * *
Тыйым шкеак лӱмын шонен луктым —
Ныжылгым, моторым, веселам.
Лӱмымат эше пуэн шым шукто,
Чонышкемак келгыш пыштенам.
"Мале, мале! Шем шинчат кумалте!
Кызыт чыланат вет папалтат.
Теве эр шуэш — чевер, тыматле, —
Ош тӱняшке сотын ончалат".
Мый тунам, эн сайымак вучалын,
Кечыйолын модмо ваштареш
Наҥгаем торасе сад-пакчашке,
Кушто ӱжӱвӱр гына шортеш.
Келшыше шомакым кеч кычал ом шукто,
Порынак ӧндалын, шыматем садак.
Тыйым лӱмын шкеак шонен луктым,
Еҥлан огыл, лӱмын шканемак.

* * *
Ме коктын коштын огынал садер лоҥгаште,
Да колышташ ыш перне шӱшпык мурымат.
Но мыланем чучеш: теҥгечысе ийлаште
Лач тые веле пеленемже лийынат.
Тыяк, шонем, кидемым лышт гына кучалын,
Лыжга, мотор шомакым ойлышыч мылам:
"Илем ала-молан кас пӧртылмым вучалын,
Ала-кӧн верч йокрокыш чӱчкыдын возам".
Вот ынде тыйым корнешем шижде вашлийым.
Чыла шот дене йӧршын Тудын гай улат.
Сынет-кунет тугай, могае Тудын лийын,
Да Тудын семынак тый порын шыргыжат.
Вара тугеже кӧ улат, чыла каласе?
Шӱжаржак отыл мо, мылам тыге коят.
Тугеже тыйым наҥгаем чевер эрласыш,
Кушакын кылдалтеш мемнан чыла оят.
Садер лоҥгаште муына ме ӱшык верым.
Лач тушто тыланет чонемым раш почнем:
Акатлан мом-мом вашешташ ыш перне,
Ты водын тыланет чыла ойлем.

* * *
Телефон адак чот йыҥгыртатыш.
Трубкам налам: "Алло, мый колыштам!.."
Но йӱкым тый от пу. Шӱмем ялт катлыш:
Шӱм кӱлткымым гына пыртак колам.
Ну, мом тый, мом тый тушто шып шинчетше?
Адак мо мый денем йыштак моднет?
Мо ойлышашет уло — поч чонетшым!
Эрласылан кодет — чыла мондет.
Йӧсландараш ом шоно, утыжым ойлалын,
Ласка шомакым муын кызытат кертам.
Ӧндал гына ом керт, ом керт шупшалын.
Шонем, тидлан от сыре йӧршынат мылам.
Ала жапна толеш эше, волгалтын сотын?
Ала мылам уэш йӧратыше лият?
Но кызытше палем: тый мыйын отыл,
Мылам йомдарыме пиал гына улат.
Вучем йӱк пуыметым, шонкалем мый тӱрлым.
Йоҥгалтын кодо кочын пи-ик гына.
Да чучо: тиде мыйын шӱм-кыл кӱрльӧ,
Тетла ушен ом керт? Кертам гынже — кунам?

* * *
Алят илем Йӧратымаш тӱняште.
Но ынде чот вашталтым, лийым шоҥгырак.
Садак ончен эртем мый ӱдыр-влак аршашым,
Пелаш лийшашым пуйто кычалам эртак.
Эше куатле тул йӧрен ыш шу шӱм-помыштемже,
Эше мый йӧратен моторынак моштем.
Эше тыгаяк мый улам гын, мом ыштемже?
Шинчам эше ужеш гын, мом ыштем?
Кеч-мо гынат, ом лук "йӧратымаш" шомакым,
Мылам мо ынде тидым куктышташ?
Лач ушыштем гына чоҥем полат сынан йомакым,
Лач ушыштем гына шолеш яра йӧратымаш.
Йӧршеш вес семын савырал ойлем мый:
"Мый тыйым ӱдыремла веле чот жаплем".
Тыге мый лыпландарем сар шӱшпыкым — чонемым, —
Тыгела ӱмыремым умбакырак шуем.
Ик жап толеш садак, лупшен солажым,
Поктен луктеш Йӧратымаш тӱня гыч шкак.
Молан гын ӧкынаш тидлан мыламже, шоҥгыланже,
Вет тушто иленамыс йӧраталын сайынак.
Кунам-гынат ойлем: "Чеверын, Сандалыкемже!
Чеверын код, йӧратыме-влак еш!
Кӧм йӧратен шым шукто гын, шым уж гын шкенжым,
Тек весылан пӧлек гай мый дечем кодеш!"

* * *
Торжа, неле жап мемнам ойырыш моли?
Вик корно шелалте, кок век ярымалт.
Пытартыш йӱкемым стих корно гыч колышт:
Чонемже садак тый дечет ок чымалт.
Лиеш эреак лачак тыйын воктене,
Эре тӱҥалеш пеленетак кошташ.
Пеш йӧсӧ лиеш гын, таҥлалт тудын дене,
Полша чыла нелым пырля нумалаш.
Пурта кӧргышкет ӱшан тулын сескемжым,
Каяш тӧр йолгорным тылат ончыкта.
Кӱлеш лийме годым темла кумылемым,
Тудат, аклен тыйым, лыжган вӱчкалта.
Тый илыш пуламырын шолшо пӧрдемыш
Чонемым ит шуо, шуэт гын — чыла!
Тылат гына чоҥымо кумыл пӧртемже
Вигак ончылнетак, тайналт, сӱмырла.



031799
************************************************************************
3—17

Шочмо мланде

Марий сценын чолга шӱдыржӧ

1919 ий 29 ноябрьыште Чарла воктенсе Сенькан ялыште, рашрак каласаш гын,
тусо
школышто, туныктышо Иван Тимофеевич Беляевын (Ошламучаш Йыванын) вуйлатыме
самодеятельный артист-влак Тыныш Осыпын "Закон шумлык" пьесыжым модын
ончыктеныт.
Тиде кече кызыт М.Шкетанын лӱмжым нумалше Марий национальный театрын шочмо
жапшылан шотлалтеш.
Театрын 80-ше идалыкше — марий культурын кугу пайремже, але марте эртыме
корным
да ончыкыжо ыштышашым кызытсе кӱкшыт гыч аклен ончалмаш. Тиде темылан
тенийсе
номерлаште верым ятырак ойыраш шонена. А кызыт, тӱҥалтышлан, Марий театрын
50—
70-шо ийласе тӱҥ режиссер, Марий Эл да Россий Федераций искусствын
заслуженный
деятельже Сергей Ивановын возымыжым савыктена. Тудо марий культурын ик кугу
мастарже, Российын калык артистше Степан Иванович Кузьминых нерген
каласкала.
Степан Иванович Кузьминых театрыш толшо еҥ-влакым кажне гана сценыш лекмыж
годым
кӧргӧ вий-куатше, мастарлыкше дене ӧрыктарен. Тиде артистын йӱкшым колмеке,
ошкыл колтымыжым ужмеке, кеч-кӧмат сценыште каен шогышо, чоным вургыжтарыше
илыш
кас мучкылан авалтен. Вараже, спектакльым ончен лекмеке, кажне еҥ, векат,
кужу
жап шонкален коштын: "Могай тиде тале артист! Могае виян, куатле тудын
йӱкшӧ.
Шинчаончалтышыже, сценыште шонкален моштымыжо, кӧргӧ вийже — чылажат моткоч

ӧрыктара..."
Тыгай шонымаш шочын театрын полатыштыже гына огыл. Степан Кузьминых модын
ма
райцентрыште але ялысе клубышто, торасе Пошкырт мландыште але Урал
кундемыште,
кеч-куштат, кеч-кунамат сценыште "илен", шке рольжым тичмашын, чыла
могырымат
рашемден почын пуаш тыршен. Тудо нигунамат "Ялже изи, кузе-гынат шогылт
эртарем
да йӧра" манын огыл.
Спектакль тӱҥалмеке, калык тудын сценыш лекмыжым вучен шинчен. У паша
нерген
увертарымаште тиде артистын лӱмжӧ лийын гын, еҥ-влак тудым ончалаш
вашкеныт. Жап
эртымеке, ынде тидымат каласаш лиеш: ӱдыр-влак тудлан йӧратымаш нерген
серышым
чӱчкыдын сереныт. А рвезе-влак гын "Кушкын шуамат, мыят тудын гай лиям"
манын
шоненыт.
1947—1951 ийлаште И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищын театральный
отделенийыштыже тунеммем годым йолташем-влак дене пырля кажне спектакльыш
коштынна. Ме
сценыште модаш, искусствышто пашам ышташ ямдылалтынна, шкенам тунамсе уста
артист-влак радамыште ужаш тыршенна. А тудо пагытыште С.Кузьминых дене
йыгыре вес
кугу мастар-влак Анастасия Тихонова, Георгий Пушкин, Иван Якаев, Тимофей
Григорьев, Илья Россыгин, Елена Сошникова да молат модыныт. Марий калык
театрышке
нуным ончаш коштын, нунын дене кугешнен, илышын чынжым умылаш, моторлыкым
аклен
мошташ нунын деч тунемын. Шукертсекак пале: театрын вийже моткоч кугу, тудо
ончышо еҥын чоныштыжо куан тулым ылыжта, порылыклан туныкта.
Театрын кугу ешыштыже, марий сценыште Степан Кузьминыхын шӱдыржӧ нылле ий
утла
волгалтын йӱлен. Тудын творчестве корныжым мемнан театр искусствынан кушкын
толмо историйже деч нигузеат ойыраш ок лий.
Степан Иванович нерген ойлаш ик шотшо дене куштылгыжак огыл. Молан? Тудын
нерген
але марте ятыр возымо. Но возышо-влак шке мутыштым тӱҥ шотышто тудын дене
мутланыме да сценыште модмыжым ончымо негызеш чоҥеныт. А артист ешыште
илышыже могайрак лийын, у пьесым ойырен налме гыч тудым сценыш лукмо марте
могай пашам ыштен,
ӱшанен пуымо рольым кузе тунемын — тидыже, мыйын шонымаште, тичмашын
ончыкталтын
огыл.
Репертуарыш налме кеч-могай пьесе нерген С.Кузьминыхын шке шонымашыже
лийын. Тудо шке рольжо верч веле огыл колянен. Моло образ-влак могай лийшаш
улыт, спектакльым кузе сӧрастарыман, тушто могай музыкым да муро-влакым
кучылтман — ниможат актер деч ӧрдыжеш кодын огыл. Мутлан, "Айвика"
спектакльым ямдылыме годым
Азаматын рольжо нерген, тудым у семын чоҥымо нерген мутшо таче мартеат
пылышемлан шокта. Сергей Николаевын тиде драмыжым ятыр гана шындыме, но ик
артистат
Азаматын рольжым Кузьминых семын чаплын модын огыл. Сценыш икымше гана
лекмыжым,
пасу капкам вургыжшо шӱм дене почын пурымыжым, кид шуялтымыжым уло зал
совым кырен вашлийын. Тудо сценыште але ик ойымат каласен шуктен огыл, лач
толын шогалын
гына, но тиде лектын шогалмаштыжак — тунар чон поянлык: шуко орлык гоч
эртыше
салтак шочмо вер-шӧрыш аважым, йӧратыме таҥжым вашлияш пӧртылын; артист шке
геройжын кӧргӧ шижмашыжым, кумылжым шомак деч поснак, койыш-шоктышыжо да
шинчаж
дене тӱрыс ончыктен кертын.
Таче южо артистын модмыжым ужатат, чаманымаш гына шочеш. Сценыште
куржталыт,
кычкырлат, ала-мом пеш толашылыт — чоным нимо ок тарвате, ниможат ни ушеш,
ни
шӱмеш ок код. Авторын возымо ойжым шке шӱмышт дене вошт огыт колто, лудмыла
ойлат. Кӱлеш семын пашам ышташ ала ӧрканат, ала кузе ыштышашым огыт пале,
але туныктышо укелан верчын тынар ӱлыкӧ воленыт.
Степан Иванович сценыште гына огыл, илышыштат торжан мутланымым чытен
кертын
огыл. Кутырымо мастарлык верч эреак азапланен. Опытан артист лиймекшат,
музыкальный училищын шоҥго туныктышыжо Н.Н.Востоков деке урокым налаш эреак
коштын,
йӱкым чын кучылташ, йылмым лывырташ тунемын. Шочмо марий йылме, марий шомак
сценыште эшеат чаплын, сылнын йоҥгалтше манын тыршен. Да тыршымыже арамыш
лектын
огыл.
Актер сценыште шкенжым кӱлеш семын, рольжылан тичмашын келшышын кучен.
Тудын
койыш-шоктышыштыжо чылажат пеш простан чучын, чонеш пижын, ончен-колышт
шинчаш
моткоч куштылго, каньыле лийын. Руш театрын ачаже К.С.Станиславский лач
тыгай
артист-влакым куштышаш верч тыршен. Тудын туныктымо артист-влак А.Тарасова,

И.Москвин, Н.Хмелев, М.Тарханов, Б.Ливанов, А.Грибов, А.Зуева да молат пеш
проста, кумылзо лийыныт, нуно рольым модын огытыл, а тиде роль дене иленыт.
Авторын
возымо шомакшым вӱршеран илышыш савыраш тыршеныт. Южо артист сценыште
пыльдырий
койышыжым гына ончыкташ толаша: кузерак коям, чиемем могай, ончаш толшын
шинчашкыже пернен кертам мо? Кузьминых могырым тыгай койышым ужашат,
колашат логалын
огыл.
1947 ийыште Марий театрыште А.Фадеевын романже негызеш "Рвезе гвардий"
спектакльым ямдыленыт, тушто Кузьминыхлан Олег Кошевойын рольжым пуэныт.
Жапше тунам
могай лийын: сар тӱҥалмылан куд ий, пытымылан кокыт гына эртен. Герман
войскан
мемнан элыш керылт пурымекше, самырык Кузьминых шке кумылын фронтыш каен.
Но сар
корныжо кужун шуйнен огыл, вучыдымын пленыш верештын. Неле лийын немыч
кидыште.
Шуко йӧсылыкым, мыскылымым чыташ, шужен орланаш пернен. Тудо 1946 ийыште
иже
эрыкыш лектын. Мӧҥгышкӧ кушкедлен пытыше фуфайке да шӱкшӧ кем дене
пӧртылын.
Фадеевын романыштыже мо нерген ойлалтеш гын, чыла тидым артист книга гыч
огыл
пален. Совет еҥ-влакын патырлыкыштымат, тушманын пеш чот осалланымыжымат
шке
шинчаж дене ужын, концлагерьысе тамыкым чытен лектын. Сандене тудлан Олег
Кошевойын образше, шонкалымашыже, тушманым ужмышудымыжо путырак лишыл
лийын. "Рвезе
гвардий" спектакльыште Кузьминыхын кажне шомакше, шинчаончалтышыже, ошкылжо
моло
артист-влакым иктыш чумырышо вийыш савырненыт. Тудын чоҥымо образ тиде у
пашан
рӱдышкыжӧ савырнен.
Мемнам, училищыште тунемше-влакым, тӱшка сценыште модаш ӱжыныт ыле. Тунам
ме
Кузьминыхым эн лишычын ужын кертынна. Калык ончык лекме деч ончыч шкем кузе
кучымыжым эскеренна. Кулис шеҥгелне тудо нигӧ денат мутланен огыл, а
семынже шонкален коштын, пуйто ала-кӧ дене йӱк лукде мутланен. Икманаш,
роль дене иланен,
геройын "коваштыж" деч ӧрдыжкӧ лекташ тоштын огыл. Вара писе мардеж семын
сценышке толын лектын. Тыгодым чӱчкыдынак залыште совым кырыме йӱк
тарванен.
"Рвезе гвардий" гыч Олег Кошевойын рольжо плен гыч пӧртылшӧ актерын икымше
пашаже лийын. Спектакльыште Олегын аважым, Кошеваям, Анастасия Страусова
модын. Нунын вашлийме сцене улыжат икте гына. Лӱддымӧ, чолга рвезе аважын
ончылно ныжыл,
ласка койышым ончыктен моштен, кажне мутшо, ойсавыртышыже, тарванымыже авам
пеш
чот йӧратыме кумыл дене шыҥдаралтын. Сандене ты сценым еҥ-влак шӱм вургыжын
онченыт. Вес олала гыч толшо да "Рвезе вийым" ужшо режиссер-влак ик ой дене
ойленыт: "Кошевойым модшо артист сценыланак шочын, тудын ончыклыкшо кугу,
ӱшандарыше". Нунын ойлымышт тӱрыснек чыныш лектын.
Сар деч вара илыш олаштат, ялыштат неле лийын, шуко еш фронт гыч эн лишыл
еҥым
вучен шуктен огыл. Театрын пашаже, С.Кузьминых гай уста артист-влакын шӱм
йӱлен
модмышт илышын нелылыкшым ӧрдыжкӧ кораҥдаш полшен, калыклан у вийым,
ончыклык
ӱшаным пуэн, айдеме чонышто моторлык тулым ылыжтен.
Эрласе репетицийлан артист мӧҥгыштыжӧ кузе ямдылалтын — нигӧ ок пале. Но
кеч-могай пьесе дене пашам ышташ тӱҥалме деч ончыч Степан Иванович
режиссерын могай
спектакльым чоҥаш шонен пыштымыжым чыла могырымат умылен налаш тыршен,
репетиционный пӧлемыште каласыме кажне мутым ушышкыжо пыштен. Тыгодым у
пьесе нерген
шочшо шонымашыжым режиссерын дене таҥастарен, очыни. Иктаж-можо келшымыла
чучын
огыл гын, тидын нерген йӱкын каласаш вашкен огыл. Шонкален-вискален коштмо
деч
вара гына шке умылымашыж дене палдарен. Мутат уке, кокланже ӱчашымашат
лиеден
(творчествыште тидлан ӧршаш уке), но С.Кузьминых нигунамат торжалыкым
ончыктен
огыл, вес еҥым, тудын шонымашыжым пагален моштен. Сценын тиде але вес
ужашыжым,
образын посна савыртышыжым артист шке чонжо дене кузе шижеш да кузе чоҥаш
шона —
тидыже репетицийыште утыр рашемын.
Шарналтеш С.Г.Чавайнын "Элнет" романже негызеш спектакльым ямдылаш пижме
жап.
Кузьминыхлан тушто тӱҥ рольым — Григорий Петровичым — пуымо ыле. Репетиций
тӱҥалме деч ончыч тудо писатель нерген ятыр каласкалыш. Сергей Григорьевич
кузе
мутланен, ошкыл коштын, еҥ ӱмбак могай шинча дене ончен, кузе колыштын да
умылен
моштен — чыла тидын нерген шарнен ойлымыж дене Чавайнын образшым шкеж деке
лишемден. Репетиций эртыме годым постановкыш поэтын ятыр почеламутшым
пуртышна,
нуным Степан Иванович шокшо кумылын, утларак ылыжын, чон тулжо дене ырыктен
лудеш ыле.
Спектакльыш поэзий шомакым ешарыме дене Ветканын образше у сыным нале,
пойдаралте. Кугыжан тӧра-влак дене ваштӱкнымаште Кузьминыхын геройжо
шкенжым пеҥгыдын
кучен, нуным виян шомакше дене чактарен, а Чачи дене пешак ныжылге,
йӧратыше
шӱман лийын. Чумыр налмаште тудын Григорий Петровичше поэтический чонан,
волгыдо
кумылан, кӧргӧ вий-куатан ыле. Тиде рольым артист лу ий наре модо. Тунам
кажне
тургымым "Элнет" спектакль дене почынна. С.Г.Чавайнын родо-тукымжо ден
лишыл еҥже-влак ончаш толмышт еда Степан Ивановичлан алал кумылын таум
ыштат, ӧндалын
вӱчкалтат ыле.
Тудын поснак йӧратен модмо рольжо лийын мо? Мыйын шонымаште, уке, лийын
огыл.
Тудо чыла рольжымат йӧратен, уло кӧргӧ вийжым, чонжым пуэн модын. Санденак
тудым
калык йӧратен, аклен.
Илышыште тӱрлыжат лиеда, но С.Кузьминых йолташ-влак дене вашлиймаште чон
ойгыжым, кӧргӧ шонымашыжым тӱжвак лукташ вашкен огыл, шкенжын весела
кумылжым ончыкташ, мыскарам ышташ йӧратен, чӱчкыдын шыргыжал колтен. Тидын
годымак, шинчашкыже
тӱткынрак ончалмек, тушто азапланымашым, тургыжланымашым, келге шонымашым
ужаш
лийын. Мом ойлаш, творческий айдеме нигунамат ласка чон дене илен ок керт,
тудо
лыпланен коштмым ок пале, чонжо ончыко, кугурак кӱкшытыш ӱжеш.
Шулдырым лопкан шаралташ йӧн ситымым шижын, Степан Иванович ик жаплан вес
коллективыш — руш драмтеатрыш — кусныш. Шоналтен ончыза: марий еҥлан руш
театрыште
пашам ышташ куштылго мо? Уке, конешне. Но Кузьминых тусо сценыштат ятыр сай
образым чоҥыш, у йолташыже-влак дене пырля элысе тӱрлӧ олалашке гастроль
дене миен
кошто. Тунам модмо роль-влак кокла гыч Олеко Дундичым (тыгаяк лӱман
спектакльыште), Пасетым (Н.Арбанын "Черный волк" драмыштыже) ончыкташ лиеш.
Залыште шинчыше
еҥлан туге чучын, пуйто тиде артист ӱмыржӧ мучко рушла спектакльлаште модын
да
шкежат эреак тиде йылме дене мутланен. Ойлыманат огыл, тымарте марла
кутырен
илыше еҥлан у верыште, у коллективыште ятыр нелылык пернен, но артист
чылажымат
сеҥен каен, тидлан шуко вийым пуэн.
Тудо нимомат, нигунамат арик-турик ышташ йӧратен огыл, мастарлык верч,
ончышын
кумылжым келге образ дене савырышаш верч нойыде тыршен. Актерын суапле
пашажлан
ончаш толшо калык йӧратымаш дене, пагалымаш дене вашештеныт.
Степан Ивановичын вес театрыште ыштыме жапше кужун ыш шуйно, тудо
М.Шкетанын
лӱмжым нумалше коллективыш пӧртыльӧ да шуко сылне, виян образым чоҥыш.
Сергей Николаевын "Салика" комедийжым репертуарыш налмеке, рольым шеледыме
годым
Полат Акпайым тудлан палемдышым. Тидын марте шындыме спектакльлаште
утларакше
Акпайын осаллыкшым, йырнык койышыжым, шоҥго улмыжым веле ончыкташ тыршеныт
гын,
Степан Иванович ты образым йӧршын вес семын чоҥыш. Тунам ме сценыште мотор
чурийвылышан, чатката чиеман, ныжыл-шыма койышан, тӱжвач ончалме почеш
йӧратен
шындаш лийше поян марийым ужна. Кузе тыгай ковыра качылан марлан кайыман
огыл?
Ончен йӧратет. А ойлаш тӱҥалеш гын, йӱкшӧ кузе йоҥга! Кажне ойсавыртышыжым
шулен
колыштат. Нужна ӱдырлан тылеч сай качым кычалман мо?
Но Саликалан качын тӱжвал моторлыкшо огыл, поянлыкше огыл кӱлыныт. Тудо эн
шергылан, эн кугу поянлыклан яндар йӧратымашым шотлен, Эчукшо пелен пиалан
лияш шонен. Спектакль йӧратыше кок шӱмын кугу тергымаш деч вара уэш
вашлиймышт дене пыта.
С.Кузьминых сценышке лач тыгай Акпайым лукмыж дене тӱҥ героиньым — Саликам
—
эшеат кӱшкырак нӧлталын, тудын образышкыже кечыйолым, волгыдо тӱсым ешарен.
Шарналтеш тулеч вара шындыме "Саликаште" ужмо Полат Акпай. Ушет кая, кузе
тыгай
"качым" ончыкташ тоштыныт. Пӱгыр тупан, кадыргыл ошкылеш, окмакла ойлыштеш,
йошкар йолашыж дене чылт агытанла коеш, йӱкшӧ оралгыше. Тыгай еҥ кузе
торговой лийын кертын? Кӧ тудым — орадым, тептердымым — колыштын да мутшым
шуктен? Вара Саликажат тунарак ораде мо тыгай йырныклан марлан шинчын каяш?
Классический пьесым
тыгеат каргаш лиеш улмаш. Санденак, очыни, тиде "Саликан" сценысе ӱмыржӧ
пеш
кӱчык лие.
А Степан Кузьминых Полатовым лучко ий чарныде модын. Модын огыл, а илыш гыч
налме, сценылан, пьесын тӱҥ шонымашыжлан келшыше, мондаш лийдыме образым
чоҥен. Тудын Акпайжым шкенан полатыштат, ялысе клуб ден культур пӧртлаштат,
Марий кундемыштат, марий калык илыме ӧрдыж верлаштат шулен онченыт.
Петр Эсенейын комедийже почеш ямдылыме "Арва шеҥгек йога" спектакльыште
бухгалтер Йогорын рольжым Марий АССР-ын калык артистше, пеш уста комик Илья
Иванович
Россыгинлан пуымо ыле. Молгунамсе семынак, актер ты пашаште мастарлыкшым
тичмашын ончыктыш. Но тудо 1962 ий тӱҥалтыште кенета колен колтыш. Тидыже
театр пашаеҥ-влаклан гына огыл, уло калыклан кугу ойгым кондыш. Вара мемнан
ончылно пӱсӧ
йодыш шогале: спектакльыште Илья Ивановичым кӧ алмаштен кертеш? Туге чучын:
тидым нигӧ ыштен ок сеҥе. Россыгин гай артист моткочак шуэн шочеш. Тудым
изижгекугужге паленыт, мучашдымын йӧратеныт, модмыжым ончен, утен каен
воштылыныт. 40—
60-шо ийлаште Илья Россыгинын лӱмжӧ сото кечыла волгалтын.
Тугеже вара ынде мом ыштыман? "Арва шеҥгек йога" спектакльым репертуар гыч
жап
шуде кораҥдыман мо? Уке, тыге шотлан ок тол.
Такше икте мылам раш лийын: лӱмлӧ артистым тыгаяк лӱмлӧ мастар гына
алмаштен
кертеш. Но кӧ? Кӧ? Тиде йодыш мыйым, тӱҥ режиссерым веле огыл
тургыжландарен.
Шарналтыман, тунам ты спектакльыште самырыкрак актер-влак дене пырля
Анастасия
Тихонова ден Георгий Пушкин, марий театрын волгыдо шӱдыржӧ-влак, модыныт.
Нунын
деке Степан Кузьминыхым ушаш гын? Такше тудо койдарчык рольым нигунамат
модын
огыл. Шкеже ты шотышто кузе шона? Кутырен ончыман.
Йогорын рольжым тудлан темлаш шонымо нерген мутым ӧрынрак, лӱдынрак луктым,

спектакльым арален кодышашлан мом-гынат ышташ кӱлмӧ нерген умылтараш пижым.
Кутырымына кӱчык лие: мыйым пел шомак гычак умылен, Степан Иванович
каласыш: "Пьесын текстше кушто? Рольым тушечын мый шкеак возен налам.
Репетицийым кунам тӱҥалына?"
Театрыште шукынжо тиде савыртышым ӧрын вашлийыч. Кузе тыге? Эртак романтик
кумылан тӱҥ герой-влакым модшо артистлан подылаш йӧратыше бухгалтерын
рольжым пуаш?
Тидыже чылт мыскарала шоктас.
Репетиций тӱҥалмеке, южышт тудын кузе эртымыжым ончаш лӱмын толыныт.
"Комедийым
кошартат" манын ойлышат лийын. Но мастар еҥ мастарак. С.Кузьминых чыланамат
эше
ик гана ӱшандарыш: кеч-могай пашалан пижеш гынат, тудым кӱлеш семын шукта,
лӱмнержым ок волто.
Шарнем, Кузьминыхын Йогоржо шӱкшӧ вургеман, изишак окшаклыше, муралтенрак
мутланыше, вичкыж, пыртак оралгыше йӱкан, кочывӱдым пагалыше ыле. Но чонжо
дене поро,
осалым ыштен моштыдымо лийын. Районла гыч ончаш толшо-влак тиде геройышто
шке
колхоз-совхозысо счетоводым ужыныт: саде Йогор сценышке пуйто пьесе гыч
огыл
лектын, а марий ял гыч толын шогалын.
Тылеч ондакат, варажат Степан Иванович тыгай воштылтышан рольым модын огыл.
Артист-влак палат: у пьесым репертуарыш налмеке, драматургын возымыжо
икымше гана лудмо гыч премьер марте ятырлан вашталтеш, тӧрлаталтеш, тидыже
сай спектакльым шочыкташ, герой-влакын образыштым келгемдаш шонымаш дене
ышталтеш. Поснак самырыкрак автор-влакын серымыштым шуко ачалкалаш логалын.
С.Кузьминых тиде сомыл
деч нигунамат ӧрдыжеш кодын огыл. Ялмарий Йыванын "Поро эр" пьесыже ондакше
шаларак, кӱчымӧ, сценылан йӧрдымӧ ыле. Тудым тӧрлаташ артист пеш кугун
полшен,
шкежак тыште тӱҥ рольым модын. Лачак "Поро эр" дене театр Пошкырт да Урал
марий-влак деке икымше гана гастроль дене миен коштын.
Эрвелмарий-влак дек каяш кӱлмӧ нерген мут ятыр гана лектын, но 1956 ий
марте тидым ышташ ала-можо эре мешаен. Вик ойлыман: Марий театрлан эрвел
корным почмаште
Степан Ивановичын надырже пеш кугу. Саде ийын март тылзыште тудо мӱндыр
родына-влак деке разведчик семын лектын кайыш. Мыланна раш палаш кӱлын:
марий-влак кушто-кушто илат, гастроль корнынам кузерак виктарыман, маршрут
могайрак лийшаш?
Кок арня гыч мемнан йолташна кужу корно гыч куаныше, кумыл нӧлтшӧ пӧртыльӧ.

Группа ончылно радамлен ойлен пуыш: эрвелне марий ял пешак шуко, тусо калык
национальный театрын гастрольыш чытен-чытыде вуча. Мемнан "разведчикна"
верласе
вуйлатыше-влак дене мутланен, кушто кугурак клуб, культур пӧрт, школ улмым
—
кушто модаш йӧн улмым рашемден.
Май кыдалне марий артист-влак кок тӱшка дене гастрольыш лектын кудальыч.
Иктыже
шке пашажым Башкирийысе Янаул район гыч тӱҥалын, весыже — Свердловск
областьысе
Красноуфимск район гыч. Мутат уке, ӧрдыж вер-шӧрыштӧ икымше кугу гастрольым
эртарыме годым нелылыкшат, экшыкшат лиеден дыр, но чумыр налмаште тушто
илыше калык дене вашлиймаш кок могыржыланат каласен мошташ лийдыме пайремыш
савырнен.
Артист-влакым ончалаш, нунын дене мутланаш манын, еҥ-влак спектакль деч
ятыр ончычак клуб дек погыненыт, а модын чарныме деч вара шке декышт унала
ӱчаш-ӱчаш
ӱжыныт, кажныжын шерге уна семын ӱстелтӧрыш пуртен шындымыже, чес дене
сийлымыже
шуын. А эрлашыжым эрдене артист-влакым ужаташ уло ял, манаш лиеш, лектын.
Чыла
вереат ик мут эн чӱчкыдын йоҥген: "Мемнам ида мондо, ончыкыжат толза, ме
тендам
эре вучена да вучаш тӱҥалына".
Вес ийжылан эрвелыш "Саликам" да "Мӱкшотарым" наҥгайышна. Корно почылто, ий
гыч
ийыш эре утларак такыргыш, кумдаҥе. Тидын шотышто тӱҥалтыш ошкылым ыштымыж
годым
С.Кузьминых театрын ончыклыкшо нерген, тораште илыше родына-таҥна-влакым
марий
культур дек шупшылаш кӱлмӧ нерген шонен.
Тудо классический пьесылаште модаш поснак чот йӧратен, вет В.Шекспирын,
Ф.Шиллерын, А.Островскийын да молынат геройышт чоным вургыжтарыше, артистым
сымыстарыше
лийыныт. Шекспирын "Ромео ден Джульетта" трагедийыштыже Ромеом модмыжо
тачат
шинча ончылнем. Мыйын шонымаште, тиде роль артистын ик эн кугу творческий
сеҥымашыжлан шотлалтеш.
1968 ий мучаште Степан Ивановичлан 50 ий теме. Тудын юбилейже театрыште
гына
огыл, уло марий культурышто пайремыш савырныш. Палемдыме кечын залыш калык
шыҥшыҥ темын шинче. Шочмо ялже — Оршанка районысо Пуял — гыч шукын толыныт
ыле.
Шочмо кечыже лишемме годым, ямдылалтме пагытыште, Кузьминых каласыш:
— Пайрем кастене "Булычов Йогор да молат" спектакльым тӱрыснек ончыкташ
гын, эн
сай лиеш ыле. Тушто йолташем-влакат шукын модыт, да шкежат Булычов Йогорын
рольжым йӧратем...
Тиде спектакльым кодшо сезонышто шошым ямдылен шуктенна ыле. Тунам элна
мучко
пьесын авторжын — Максим Горькийын — шочмыжлан шӱдӧ ий теммым кумдан
палемденыт.
Пашалан пижме годым мый шинченам: Степан Иванович Булычов Йогорым модмо
нерген
шуко жап шонен коштын. Рольым налмекше, юватылде ямдылалташ тӱҥале. Тыгодым
геройын чиемже могай лийшашым рашемден, Юл кундемыште илыше калыкын койыш-
шоктышыжым келгынрак пален налаш тыршен. Икана мыйын ӱстембакем сӱретлыман
кагазым конден пыштыш, тушто тудо сценыште могай Йогорым ужаш шонымыжым
сӱретлен.
Кеч-могай роль артистын сценыш икымше гана лекмыж гыч тӱҥалеш. Шарнем,
Булычов
Йогорын калык ончык икымше гана кузе, могай чием дене лекшашыже, шкем кузе
кучышашыже, кузерак ошкыл колтымыж нерген кечыгут манме гай каҥашышна-
ӱчашышна, эн
келшыше "сӱретым" кычална. Тудын олмышто вес артист "Ынде сита, шерем
темын" манын кертеш ыле, но Степан Иванович пашаште нойымым пален огыл.
Тудын дене пырля ты спектакльыште Римма Руссина, Мария Михайлова, Иван
Якаев,
Иван Матвеев, Майя Романова, Мария Сапожникова, Галина Иванова да молат
модыныт.
Глафирам модшо Р.Руссинан шомакше шуко огыл, но артистка шке героиньыжын
Йогор
дек кумылан улмыжым уто мут деч посна пеш мастарын ончыктен керте. Тидыже
уло
пьесын тӱҥ шонымашыжым почын пуаш полшен.
Горькийын ты произведенийже ик эн нелылан шотлалтеш, сандене тудым
репертуарыш
налаш чыланжак огыт тошт. Эн кугу нелылык — тӱҥ рольым модын кертше актерым
кычал мумаште. Йогор уло гын, спектаклят лиеш. Мемнан театр ты шотышто
пиалан ыле.
Ме тиде спектакль дене М.Горькийын юбилейжылан кӧра увертарыме смотрыш
ушнышна,
тидлан верчын пашанам Моско гыч толшо специалист-влак ончышт, лончылышт.
Нуно
Марий театрын спектакльжым кӱкшын аклышт, поснак шуко поро шомакым Степан
Кузьминых нерген каласышт. Жюри мыланна дипломым, окса премийым пуаш
пунчале. Ойлыманат огыл, тиде сеҥымаште тӱҥ рольым модшо йолташнан надырже
моткоч кугу лийын.
Булычов Йогор тошто саман ваштареш патырын шогалын гын, Л.Рахмановын
"Вургыжшо
шӱм" пьесыж гыч профессор Полежаев — йӧршын вестӱрлӧ айдеме. Тудо совет
жапыште
ила, кугу шинчымашым налын, шке пашаж дене эллан, калыклан кузе-гынат
шукырак
пайдам кондаш тырша.
Полежаевын образше гоч С.Кузьминых самырык артист-влаклан пуйто ойла, кузе
сценыште уто шомак деч посна илен мошташ кӱлеш. Кужу жап сценыште шонкален
коштмыжо, вара эшеат кужу жап шып гына шинчымыже уло залым авалтен налын.
Чыланат артистым эскереныт. Айдемын тургыжланен шонкалымыжым, тудын кӧргӧ
вийжым, уш-акылжым, поян чоншижмашыжым мут деч посна ончыкташ, вес еҥын
шӱмышкыжӧ шыҥдараш пеш
кугу мастарлык кӱлеш. Тидым ыштен моштымыжым Степан Иванович "Вургыжшо шӱм"

спектакльыште тичмашын ончыктен.
1965 ий шыжым М.Шкетан лӱмеш театрын ешышкыже самырык вий ушныш: Василий
Горохов, Валентин Петухов, Андрей Андриянов, Владимир Янгабышев, Геннадий
Копцев,
Галина Иванова, Тамара Степанова да икмыняр молат Москосо Луначарский лӱмеш
театральный искусство институтым (кызыт театр искусство академий маналтеш)
тунем
пытарен тольыч. Ме нуным пеш йывыртен вашлийна. Степан Иванович нерген
ойлаш
гын, тудо самырык артист-влакым шкенжын эргыже-ӱдыржӧ семынак ончен,
нунылан театр илышын секретшым пален налаш, мастарлык корно дене утыр
ончыко каяш полшен.
ГИТИС-ын тунамсе выпускникше-влак ынде кугу опытан мастар лийыныт (чаманен
кала-саш перна, южышт таче коклаштына уке улыт), но, ӱшанем, Кузьминыхын
туныктен ойлымыжым, иза семын полшымыжым кызыт тауштен шарналтат.
Тидын нерген мутым молан луктым? Пале, театрлаште кугурак тукым актер-влак
самырык алмаштышым чӱчкыдынак шӧрын ончен вашлийыт, а самырык-влакше шке
койыш-шоктышышт дене пуйто ойлат: "Тендан курымда эртен, ынде тыште ме оза
улына!" Вик
ойлем, тунам мемнан труппышто ваш умылыдымаш, шӧрын ончымаш нигунарат
палдырнен
огыл. Тидлан кӧрак йывыртымыж нерген ГИТИС-ын профессоржо Платон
Владимирович
Лесли ик гана веле огыл ойлен.
Чынак вет, кеч-могай пашаштат тунам гына сеҥымаш ӱшанлын тапталтеш, кунам
кугурак тукым пелен самырык-влак опытым поген кушкыт, сай традицийым
умбакыже шуяш
да пойдараш ямдылалт шогат, кунам тӱрлӧ ийготан еҥ-влак ик шӱлыш дене, ик
шонымаш дене илат да пашам ыштат, ик куатле еш улмыштым кече еда
пеҥгыдемден толыт.
Театрын коллективышкыже 1965 ийыште ешаралтше у йолташна-влаклан чынжымак
кугу
пиал логалын, молан манаш гын, тунам марий театрын кугу мастарже-влак
вийвалне
лийыныт, искусство каваште чолга шӱдыр семын йолгеныт. Нунын дене пырля
пашам
ыштымаш, пырля модмаш, кече гыч кечыш ужын кутырымаш самырык вийлан чыла
шотыштат школ лийын.
С.Кузьминых шкенжын чоҥымо образ-влакым нигунамат тӱжвал чия дене гына
сӧрастараш тӧчен огыл. Мӧҥгешла, геройым тӱжвачын веле ончыкташ тыршымым
чытен огеш
керт ыле. Пале, тыгай йӧн дене чоҥымо спектакльын ӱмыржӧ кӱчык. Теве 1956
ийыште
шындыме "Мӱкшотар" спектакльыште Римма Руссина, Георгий Пушкин, Иван Якаев,
Илья
Россыгин, Анастасия Тихонова ӱмыреш мондалтдыме образ-влакым чоҥеныт, нунын
модмыштым ончаш еҥ-влак уэш-пачаш коштыныт. "Мӱкшотарым" пытартыш гана
шындыме годым Сергей Чавайнын возымыжым тӱжвачын гына ончыкташ тӧчымӧ
шижалте. Тидлан верчынак у пашан сценысе ӱмыржӧ кужун ыш шуйно.
Ожно театрын шке симфонический оркестрже ыле. Кажне гаяк спектакльым
оркестрын
шоктымыжо сӧрастарен. Марий композитор-влак К.Смирнов, Э.Сапаев, Н.Арбан,
В.Куприянов, И.Молотов лӱмынак чапле семым возеныт: "Мӱкш отар", "Марий
рота", "Илыше
вӱд", "Акпатыр", "Салика", "Кеҥеж йӱд", "У муро", "Ош пеледыш", "Айвика",
"Алдиар", "Кӱрылтшӧ сем", "Салтак вате" да моло спектакль-влак оркестрын
шоктымыжо
дене пойдаралтыныт. Оркестрыште коло ныл музыкант шоктен. Степан Иванович
Кузьминых шке геройжын — Азаматын але Камаевын, Алгаевын але весын —
мурыжым муралтен колтен гын, тудын йӱкшӧ коло ныл еҥан оркестр дечат виян
йоҥген.
Степан Иванович репетицийлашке нигӧ деч ончыч толын, кажне рольжым модаш
чот
тыршен ямдылалтын. Репетиций пытымекат, эше ятыр жап режиссер дене каҥашен,
умбакыже кузе, могай корно дене каяш кӱлмым рашемден. Тудо шкежат режиссер
сомыллан шӱман лийын. Ийготан, кугу опытан артист марте кушкын шумекше,
Кузьминых
Москошко, кӱшыл режиссерский курсыш, тунемаш кайыш. Курсшо Евг. Вахтангов
лӱмеш
театр пелен лийын, тудым СССР-ын калык артистше Рубен Симонов вуйлатен.
Каласаш
кӱлеш, элнан рӱдолаштыже тунемме деч ондакак С.Кузьминых М.Шкетанын
"Ачийжатавийжат" драмыжым шынден. Режиссер пашан секретшым пален толмекше,
Марий драмтеатрын сценышкыже "Сӱан кечын" (авторжо В.Розов), "Янлык Пасет"
(Н.Арбан), "Тошто
таҥ", "Томаша" (М.Рыбаков), "Кунам ломбо пеледеш" (А.Волков), "Шучко жап"
(М.Стадник) спектакль-влакым лукто. Мыйын шарнымашеш поснак келгын "Кунам
ломбо
пеледеш" шыҥен кодын. Тӱҥалтыш жапыште шукынжо ӧрыныт ыле: кузе тыге: эртак
социальный, романтический герой-влакым модшо артистлан тыгай койдарчыкым
шындаш
ӱшанен пуэныт? Уста комедиографын шонен пыштымыжым калык дек тичмашын
шукташ тиде спектакль полшен кертеш мо?
Еҥ-влак арам тургыжланеныт улмаш. Кузьминых чынжымак мыскара шӱлышан, ушан-
шотан
постановкым чоҥен керте. Тидым калык йӧратен ончен, чон канен воштылын.
Тидланак
кӧра Арсий Волковын геройжо-влак сценыште ятыр сезон почела илышт.
Степан Иванович вес еҥын пашажым чын ужын да аклен моштен. Каласышым, тудо
эше
1952 ийыштак "Ачийжат-авийжатым" шынден ыле. Вара, 1970 ийыште, М.Шкетанын
тиде
драмыж почеш спектакльым мыйын вуйлатыме почеш ямдылышна. У пашам культур
министерствын комиссийжылан ончыктымо деч вара каҥашаш-лончылаш тӱҥалнат,
тудо нигӧ
деч ондак кынел шогале да ойлыш: "Вот тиде Шкетан гын Шкетан! Авторын
шонымашыжым тыште пеш мастарын почын пуымо. Тидымак шке жапыштыже мыят
шынденам такше.
Таче Шкетанын философийже пеш виян йоҥгалте. Саламлем! Кӧранен огыл,
куанен, кугешнен саламлем".
Мутат уке, тидым колышташ мыланем да модшо-влакланат пеш каньыле ыле.
Степан Иванович дене пырля ме шуко олаште лийынна: Москошто, Озаҥыште,
Уфаште,
Саранскыште, Чебоксарыште, моло кундемыштат. Чыла вереат тудым пеш пагален
вашлийыныт. Кугу усталыкше дене артист кумдан чапланен. Вик ойлыман, тыгай
еҥ, искусствын тыгай мастарже пеш шуэн шочеш. Сандене тудым да ыштен кодымо
пашажым ме
пагален шарнышаш, чоныштына ашнышаш улына. Но, коеш, талантым аклен огына
мошто,
тудым огына жапле. Пале, Москосо театр-влакын данле артистышт, мутлан,
А.А.Яблочкина, Е.Д.Турчаникова, М.И.Прудкин, И.В.Ильинский, Е.Н.Гоголева,
В.П.Марецкая, Р.Я.Плятт да молат, пенсий ийготыш шумышт деч варат — 75-85
ияш лиймешкышт
— сценыште модыныт. Конешне, нуно калык ончык ондаксе деч шуэн лектыныт,
туге
гынат труппо нине ветеран-мастар-шамычым шке радамешыже коден. Тыштыже, ик
могырым, нуным мучашдымын пагалымаш палдырнен. Вес могырымжо, нине актер-
влакын тыштак, йыгыреак улмышт самырык-шамычлан творчески кушкашышт полшен
шоген.
Тиде поро йӱла Моско театрлаште кызытат ила.
Мемнан дене ала-молан тыге огыл. Степан Иванович сай койыш-шоктышыжо, кугу
талантше да мастарлыкше дене калыкым эше кужу жап куандарен, кумылаҥден
кертеш
ыле. Но тудым йӧратыме паша деч, сцене деч ӧкымешак кораҥдышт. Пуйто артист
ынде
шоҥгемын, труппын пашаштыже ала-могай чаракыш савырнен, пуйто тетла тудын
деч
нимо сайымат вучыман огыл. Паша деч посна кодмекыже, пешак ойгырен,
йӧсланен.
Еҥлан шке азапшым, орланымыжым ончыкташ тыршен огыл гынат, могай шонымаш
дене
илымыже шинчаж гычак раш койын. Чыла тидыжак артистын пытартыш кечыжым
лишемдаш
кугун полшен, шонем. Степан Кузьминых, 1990 ий март кыдалне 72-шо талукыш
тошкалше, колен колтыш. Тидыже марий культурылан, искусствылан, театрлан
пеш кугу
йомдарымаш лие.
Пытартыш гана ужын мутланымына годым (конешне, тиде вашлиймашын пытартыш
лийшашыжым тудат, мыят пален огынал) Степан Иванович шинчавӱд йӧре ойлыш:
— Теҥгече театрыш пурышым, сценыш кӱзен, шовычым (занавесым) сукен шинчын
шупшальым. Тетла тушко йолем ом пыште. Чонем йӧршын йӱкшыктареныт. Ынде
оккӱл лийынам...
Илалше артист театрыште пырля пашам ыштыме жапнам шарналтыш. Да, тунам
мыланна
ӱчашашат логалын. Но ӱчашенна паша, творчестве, рольым модмо шотышто. "А
вот нине дене,— мане,— ӱчашашажат ок лий, вигак, "Мый кӧ улам!" маншыла,
оҥым кадыртат, шкеныштым пешак кӱшкӧ шындат. Горький манмыла, вес урем гыч
улыт".
С.Кузьминых кузе илымыже, мом шонымыж нерген эше ятыр ойлыш. Тудо
А.Фигерейдон
"Рывыж ден виноград" да В.Шекспирын "Отелло" произведенийыштым марлашке
кусараш
тӱҥалын улмаш, тушто Эзопын да Отеллон рольыштым модаш шонен. Корныжо театр
деч
ойырлен гынат, артистын чонжо сценыштак кодын, тудо у паша, у роль нерген,
зритель дек угыч лекме нерген шонен.
Изиж годым нужналыкым ужын да сар жапыште немыч пленын тамыкше гоч эртен
гынат,
тичмаш негыз дене ойлен кертына: С.Кузьминых илышыштыже пиалан еҥ лийын. Эн
ончычак теве молан: тудо уло вийжым, шӱм тулжым йӧратыме пашалан пуэн,
устан модмыж дене калыкын пагалымашыжым, йӧратымашыжым сулен. Вес
могырымжо, тудо шкаланже ӱмыр йолташым чын ойырен моштен: илышын кеч-могай
тура савыртышыштыжат пеленже йӧратыме пелашыже, шкеж гаяк талантан айдеме —
Майя Тимофеевна Романова лийын. Нуно икте-весыштым сайын умыленыт, ваш-ваш
полшеныт, ӱмыргорно дене таҥ тошкалын ошкыл эртеныт.
Ик гана веле огыл сценыштат ватак-марияк лияшышт пернен. Теве кӱшнӧ
ушештарыме
"Вургыжшо шӱм" спектакльыште Майя Романова профессор Полежаевын ватыжым
модо.
Нуно коктын, сценыште икте-весым шинчаончалтыш гычак умылен, ончаш толшо-
влакым
шке декышт виян магнит семын шупшыл шындат ыле. Залыште улшо шке шинчажым
нунын
ӱмбач кораҥден кертын огыл. Ынде веле, жап эртымеке, шоналтет, кузе нуно
эрласе
репетицийлан мӧҥгыштат ямдылалтыныт. Сценыште модын огытыл, а образ дене
иленыт.
С.Кузьминых ден М.Романован ешышт чынжымак чапле театральный еш ыле.
Ушештарем:
Майя Тимофеевна — Россий Федерацийын да Марий Элын заслуженный артисткыже.
тудо
спектакльлаште устан модмыж дене гына огыл, тыгак ныжыл йӱкан мурызо улмыж
дене
калыкын кугу пагалымашыжым сулен.
Еш нерген мут лектын гын, тидымат каласыде кодаш ок лий. Степан Иванович
ден
Майя Тимофеевнан эргышт, Владимир, Ленинградыште хореографий училищым тунем
пытарен. Тудын да ончыклык пелашыжын, Алла Александрован, Йошкар-Олашке
диплом дене пӧртылмышт Марий театрыште музыкальный труппым чумырымо дене
иктеш толын. Тыге самырык мужырын вачышкыже национальный балетым шочыктымо
дене кылдалтше кугу
паша возын. Балетмейстерын, дирижерын полшымышт дене нуно да шкешт гаяк
самырык
йолташышт ӱшаным чаплын шуктеныт — 1973 ий февральыште "Чодыра сем" икымше
марий
балетын (музыкшо Анатолий Лупповын) премьерже, тудо кугу пайрем семын
эртен. Балет спектакльыште Владимир Кузьминых Кереметын, а Алла
Александрова Эрикан партийыштым пеш мастарын куштеныт. Тиде пашаштлан
нунылан Марий АССР-ын Государственный премийжым пуымо.
Балет артистын сценысе ӱмыржӧ кӱчык, сандене таче нине уста куштызо-влакым
спектакльлаште огына уж. Театр гыч кайымышт годым Владимир Степанович
республикын
калык артистше ыле, Алла Яковлевна — Российын заслуженный артисткыже.
А Степан Иванович шкеже Марий кундемыштына нигӧ деч ончыч — 1978 ийыште —
РСФСРын калык артистше лӱмым налын. Тидыже вет шуко нерген ойла:
республикыштына Российын икымше, эн тӱҥалтыш калык артистше! А тылеч
ондакше Марий АССР-ын заслуженный да калык артистше, РСФСР-ын заслуженный
артистше лӱм-влак дене палемдалтын. 1971 ийыште марий сценын чолга
шӱдыржылан Трудовой Йошкар Знамя орденым кучыктымо.
Ӱмаште 9 декабрьыште С.И.Кузьминыхын шочмыжлан 80 ий теме. А тений ноябрь
мучаште М.Шкетан лӱмеш Марий национальный театрым ыштымылан тынарак ий
шуэш. Ӱшанем,
тиде юбилейлан ямдылалтме годымат, молгунамат Степан Ивановичын лӱмжым
эреак
ушештараш тӱҥалыт. Тидым тудо уло илышыж дене сулен.

Сергей ИВАНОВ,
Россий да Марий Эл искусствын
заслуженный деятельже.



031899
************************************************************************
3—18
ПОРО КЕЧЕ

"Сарапул марий" деч салам

Поро кече, редакций пашаеҥ-влак!

Удмурт Республикысе Сарапул олаште илыше марий-влакын "Сарапул марий" лӱман
мер
организацийыштым ыштыме. Тудо оласе моло калык-влакын тыгай организацийышт
дене
пырля А.С.Пушкинын шочмыжлан 200 ий теммым палемдаш ямдылалтеш. Сандене ме
тендан деч пален налнена ыле: А.С.Пушкинын почеламут ден поэмылажым
марлашке кусарен савыктыме мо? Тыгай материал уло гын, ала мыланна полшымо
шот дене колтен
кертыда ыле?
Адакше Марий Элысе марий-влакын мер организацийышт дене кылым кучаш
шонымашна
уло. Тудын кушто верланымыжым мыланна увертараш йодына.
Салам дене А.М.Коростин.

Пагалыме Анатолий Ильич! Серышда чонышто куан тулым ылыжтыш. Кузе от
йывырте:
Сарапулышто илыше марий-влак, поро пашалан кумылаҥын, шке организацийыштым
ыштеныт. Тидым саламлаш гына кодеш. Саламлаш да кертме семын полшаш.
Серышдам налме
почешак, тудын копийжым "Марий ушемын" вуйверышкыже пуышна. Ончыкыжо нунын
коклаште сай кыл лиеш манын ӱшанена.
А.С.Пушкиным марлашке кусарыме шотышто теве мом каласена.
Руш кугу поэтын возымыжым марлаҥдаш ик курым наре ончычак тӱҥалме. Ты пашаш
эн
ондакше С.Чавайн ден Н.Мухин ушненыт. 1910 ийлан лукмо "Марла календареш"
"Уверан кува" йомак-поэме печатлалтын, тудым Г.Эвайн (Г.Кармазин)
А.Пушкинын "Колызо
ден кол нерген йомакше" негызеш возен.
Руш мурызын марлаҥдыме ойпогыжо посна книга дене икымше гана 1933 ийыште
ЙошкарОлаште лектын. Тиде — "Колызо ден шӧртньӧ кол" йомак. Тудым С.Чавайн
кусарен.
Кок ий гыч Марий издательствыштак "Капитан ӱдыр" повесть савыкталтын
(кусарышыже
К.Смирнов).
1937 ийыште кугу поэтын колымыжлан ик курым темын. Тидлан кӧра Москосо ГНХЛ-
ыште
(художественный литератур издательствыште) марла ятыр книга лектын. Нунын
коклаште — "Той имнешке" поэме (С.Чавайн ден Е.Содорон кусареныт), "Станций
ончышо"
(М.Калашников), "Кресаньык ӱдыр" (рушлаже "Барышня — крестьянка",
М.Калашников),
"Драме-влак" (Олык Ипай ден М.Казаковын марлаҥдыме ты сборникыш "Русалке",
"Моцарт ден Сальери" да "Чаҥга рыцарь" пуреныт), "Дубровский" (Я.Ялкайн),
"Йомак-влак" (поп ден балда, колызо ден кол да Салтан кугыжа нерген
йомаклам К.Смирнов,
Г.Эвайн да Я.Ялкайн кусареныт), "Почеламут-влак" (Шабдар Осып, Олык Ипай,
Епрем
Содорон).
1949 ийыште уло элна А.С.Пушкинын шочмыжлан 150 ий теммым палемден. Тидын
вашеш
Марий издательстве "Дубровский" (К.Васин кусарен), "Белкинын повестьше"
(И.Стрельников ден М.Калашников), "Капитан ӱдыр" (К.Смирнов), "Почеламут
ден поэма-шамыч" (тышке ятыр почеламут дене пырля "Кавказский пленник",
"Бахчисарайский фонтан", "Цыган-влак", "Той имнешке" поэме-влак
пурталтыныт, нуным И.Осмин,
М.Казаков, А.Бик да И.Стрельников кусареныт) книгалам луктын.
Тылеч посна 1940 ийыште "Белкинын повестьше-шамыч" да 1952 ийыште "Йомак-
шамыч"
савыкталтыныт.
Тыште ме олык марлашке кусарен печатлыме нерген ойлышна. Тидын шотышто
курыкмарий-влакат шагал огыл пашам ыштеныт — А.С.Пушкинын произведенийлажым
лу наре
книга дене лукмо.
Чыла нине книга-влакым кызыт библиотеклаште гына муаш лиеш, сандене нуным
ӧрдыжкӧ колташ йӧн уке.
Пеш шукерте огыл марлаҥдыме кугурак произведенийла кокла гыч "Изак-шоляк
вуянче-влак" (рушлаже "Братья-разбойники") поэмым да "Малыше кугыжа ӱдыр
ден шым патыр
нерген йомакым" ончыкташ лиеш. Иктыжым (М.Майн ден М.Якимов) "Ончыко"
журналеш
(1974 ий, кумшо номер), весыжым (А.Иванова) "Эрвий" сборникеш (1987 ий)
савыктыме.

Ну, Пушкин, кертат!
Марий пединститутышто тунеммем годым, 1972-1973 ийлаште, Советский уремысе
ик
пӧртыштӧ, аптек лишне, пачер дене иленам. Озавате — Параньга районысо Олор
велеш
шочын-кушшо ӱдырамаш — пешак поро ыле. Тудо радиом колышташ йӧратен. Артист
Георгий Пушкинын шӱвыр дене шоктымыжым передаватлыме годым кажне гана
тыгерак манын:
"Ну, Пушкин, кертат!"
Ульяна кокай (озаватын лӱмжӧ тыгай ыле) ден Г.Пушкин самырыкышт годым
вашлиеденыт улмаш. А вараже, 1992 ийыште, мылам "Ваштар курык"
санаторийыште лӱмлӧ артист дене пырля канаш логале. Тунам ме палыме лийна,
йолташ семын келшышна. Ойырлымекына, тудо мылам фотожым колтыш, шеҥгеланже
пӧлеклен возен. Саде фотосӱретым, тыгак ончычсо озаватемын самырык годсо
портретшым тыланда редакцийыш "Ушеш
кодшо картычке" конкурсыш колтем.
И.Лобанов.
Курык марий район.

Пагалыме Лобанов йолташ! Колтымо фотода-влак конкурсын условийжылан келшен
огыт
тол. Молан? Иктыже (Ульянан) вудакарак; печатлен гынат, сайын ок лек. Весыж
нерген ойлаш гын, тушто артистын чурийже ӧрдыж велым гына палдырна. Да
фотожат тичмаш огыл: Пушкин пелен, пурлаште, улшо еҥым пӱчкын кудалтыме.
Шке жапыштыже тиде
фотосӱрет "Марий ком." газетеш лектын. Тушеч палаш лиеш: артист ден уныкаже
(изи
ӱдыр) коктын сниматлалтыныт улмаш.
Лудшо-влаклан ушештарен каласена: конкурсыш ушнаш кумылда лектеш гын, тудын
условийжым тенийысе икымше номерыште шымлен лудын лекса.



031999
************************************************************************
3—19
Аркадий НИКОЛАЕВ

Терентей марлан кайыш
Ойлымаш

Машина гыч волен, умбакыже чодыра корно дене йолын ошкылшемла, ончылнем
кайыше
пӧръеҥым поктен шуаш пижым. Ончемат, корныеҥ самырыкшак огыл. Кап ораж дене
шке
гаемрак лиеш докан. Тупыштыжо — изирак котомка. Уке, котомкажак огыл, мешак
ала-мо. Чын, вачыгоч, тупышкыла, мешакым лупшалын.
Поктен шуым. Ужам: Йыван тулар соптыртата.
— О пагалымем, илымаш-кутырымаш могайрак?— кумылын, кидым кученак
саламлалтымат,
коклан мешакысе сӧснаигын "Тыйже кӧ улат?" маншыла, йӱкым пуымыжым колын,
кушко
миен-коштмыжым тогдаяш тӧчышым. Но садыгак йодмо шотым ыштышым:
— Сӧснаигетше иктат веле огыл аман?
— Коктытым налаш возо, ато шкетын йокрокланаш тӱҥалеш вет, поснак тӱҥалтыш
жапыште ойганен орлана. Эше "ӱдыр" ден "качым" солалтышым огыл мо!—
рашемдыш мутланаш пеш мастар туларем.— Уналыкеш толат, коеш,— палынеже
тудат. — Пеш йӧра,
пеш сай... Вара кузерак илет-шӱлет?
— Ынде пеш моктаненжак ом керт, ийготем дене таҥ тошкыштын, — аптыраненрак
вашештышым.
— Туге ынде тудо, жап дене таҥасаш тӧчыманжат огыл,— вашмутем дене келшыш
туларем.
— Ял марий-влак кузерак почаҥыт, могай увер-аҥар уло?— мутым умбакыже шуяш
шонен, йодде шым турко.
— Эх, туларжат-колойжат, ынде илыш нерген ойлымат ок шу. Ала-могай саман
тольо.
Тӱняжак йӧршын пужлышыс, калтак. Мом гына от уж, от кол. Чыла вет унчыливуя
шогале. Но пошкудо-влак пагыт тургымым ончыде илаш тӧченак тӧчат. Пашадарым
налде
гаяк туркат гынат, тугак пашам ыштат. Вольыкым, сурткайыкым шукырак ончаш
тыршат. Вет мемнан марий калыкшак тыгай,— пытартыш ойжым кугешналын шуя
туларем.— А
ялкӧргӧ уверым колнет гын, чечасак каласем: Терентей марлан кайыш, вот
вет!—
шыргыжале вара.
— Саде Микит Терентей манмет огыл дыр?— чылтак ӧрын кудалтышым мый.
— Тудо улде мо!— пеҥгыдемдыш, — Шуран тоялык... Но тояжым первый ватыжлан
веле
логалтыл илыш. А ӱдырамашым вашлиймекше, закон почеш ушнымо пелашыжым, сурт-
печым коден, кушко-гынат лектын кай манын, ял гычшат покташ тӱҥале. Ойган
ӱдырамаш
шортын-шортынат илен толашыш. Уке, чытен ыш турко, сеҥен ыш керт. Нумал
сеҥышашлык арверым, погым погалтен, межнеч ӱдыржым вӱдалтен, ала-кушко чылт
ӧрдыж кундемышке лектын кайыш. Икшывыжым вет иктым-коктымат гыл, а тӱрыс
нылытым, чылажымат ӱдырым, ыштеныт ыле. Эн ончыч шочшыжо пеш чевер ӱдыр
кушкын шогалын ылят,
першыллан тунем лекмекше, марлан лектынат, ынде ала-мыняр икшыванат лийын.
Кокымшыжат мотор кушко, садланак качын шинчашкат ондакак перныш да ӱмыржым
вате
илышыш ушыш. Тудынат чон падырашыже уло мангыч шокта. Ынде ужат, тулар,
колат?
Терентейна коча вуйжо дене, закон почеш илаш тӱҥалме да шуко икшыван,
икмыняр
уныкан ватыжым ойырен колтен, мурысыла, Юрий Васильевын шуйдарымыж семын,
уэш
каче лийын, кодшо илышыжым у вате дене илен эртарынеже. У ватыжын шке
суртпечыже
уло, маныт. Адакшым тудыжын илемже Терентейын деч сайрак, мемнан ялышке
толаш
кумылжо уке, витне. Марий лийшыжым шке декыже, Покшелсолашке, наҥгаен.
Тидланак
вот "Терентей марлан кайыш" маныт. Марий манмыла, шонет-шонетат, шондетат
толеш
вет, а! Лийман мо тыге?! Лиеш улмаш. Чынак, мо гына ок ышталт кызыт ты
тӱняште!
Терентейын молык улмыжым тӱҥалтыштак ойлышым. Ынде ситартышыжлан мураш
пурышо
агытан лийын шинчыс! Окмак огыл мо?! Такшым у ватынат лупш — солалык улмаш.
Ала-кушто, екеметыште, илен коштын. Могай-гынат пашам ыштен дыр. Мариян,
шочшан мангыч шокта. Но шочмо-кушмо вер-шӧрышкыжӧ пӧртылынат, у илышым
тӱҥалаш шонен пыштен.
— Ӧрмаш, чылт ӧрмаш,— манылдальым мыят ял тӱрысӧ корнывожышко миен шушаш
годым.
— Ялт шовашыж ден комдышыжак улыт саде-шамычет,— манят, корнысо йолташем
мый денем чеверласыш.



032099
************************************************************************
3—20
Палыме лийза: у автор
Туныктышо, прозаик

Галина Сергеевна Эшкинина Марий Эл, Волжский районысо Усола Корамас ялеш
1955 ий
7 февральыште шочын. Шке кундемысе кыдалаш школым тунем пытарыме деч вара
шинчымашыжым Марий госуниверситетын историко-филологический факультетыште
нӧлтен.
1978 ий гыч тӱҥалын, шке илышыжым туныктымо паша дене кылден. Ынде тудо,
ятыр ий
лиеш, Памар кыдалаш школышто марий йылмым да литературым туныкта, икшыве-
влакым
сылнымутым возаш кумылаҥда, а яра жапше лийме годым шкежат сера. Галина
Эшкининан ойлымашыже, новеллыже, сценкыже-влак районысо "Юл увер",
республикыште лекше
марий изданийлаште лектыныт.
Таче ме тудын возымыжым икымше гана "Ончыко" журнал гыч палдарена.

Галина ЭШКИНИНА
ЧОЯ ОМО
Ойлымаш

— Авай, тылзе молан йӱдым веле онча? А кечывалым тудо кушто лиеш? Мом ышта?
—
йырымла изи Колюш.
Но паша гыч ноен толшо аваже эргыжын ӱпшым шыман ниялтышат, муро семын
шуйдарен
вашештыш: "Эргым, папалте, тылзе тыйын йӱд ометым орола, кушметым эскера".
Аваже шыпланыш гынат, Колюшын омыжо ынде йӧршын кӱрылтӧ: "Кузе туге? Тылзе
мыйын
омемым орола, кугеммем эскера? А молан вара мыйже омын толмыжым ом уж?
Кузе, кунам тудо толеш?" Сандене таче Колюшын илышыштыже первый гана омо
толмым оролаш
пиже.
Уремым йӱд шем шовыржо дене вӱдыльӧ, шыматен вӱчкалтыш. Ялат шыпланыш. Лач
пырдыж шагат, чарныде, кылт-колт, кылт-колт йӱклана.
Колюш омо толмым эскера. Кунам тудо рвезым порсын кидше дене шымата? Ала
парняже
дене тӱкалта? Могай гын тудо? Но омо шижде тольо. Колюшын шинчаже тӱтыраҥе,
могыржо шиждыме лие. Шагат йӱкат торлыш...
— Эргым, кынел, шӧрым йӱ, тыланет кушкаш кӱлеш, — аважын шыма йӱкешыже чон
падыраш шинчажым почо.
Омо! Кунам тудо, Колюш деке толын, лывырге кидше дене ӧндалын? Икшывын
чонлан
моткоч нелын, лапкан чучын колтыш.
— Эй, ораде, шӱм падырашем! — ава колойжым ӧндале, — тидлан ойгырыман мо?
Таче
малаш эррак воч, омо вет тудо тыгай: кажне кечын толеш.
Ятыр пӧрдале рвезе: "Кушеч омо толеш? Ала тудо, кайык лийын, почмо окна гыч
чоҥештен пура? Ала кочажын пӧлеклыме шондыкыштыжо ила? Ала коҥга шеҥгелне
туртын
шинча да Колюшын малаш вочмыжым вуча? Уке, омо кӱпчыкыштӧ ила. Чын, чын,
пушкыдо, чевер тӱр дене сӧрастарыме кӱпчыкыштӧ"...
Изи рвезе мамык кӱпчыкым ӧндале, вуйжым тушкалтыш. Кенета кап-кылже моткоч
куштылеме, пуйто кавашке чоҥештыш...
...Теве Колюш чодыраште коштеш. Йырым-йыр кайык-влак йомакысе гай пӱртӱсым
эше
чотрак сылнештарат, а мӱкш-влакше гын чылт айдеме семын койыт: шке
коклаштышт
кутырат, шуйдарен-шуйдарен муралтат, мамык шӱртӧ гай вичкыж йӱкым луктыт.
Теве
ош висвис "мыйым ончо, мыйым ончо!" манше семын, Колюш почеш вуйжым савырен
шыргыжеш, тӱслӧ шинчажым пӱялеш.
Чу? Мо тыгай? Ой, могай сӧрал! Рвезе чевер упшым упшалше, ош-кудыр чулкам
чийыше
поҥго воктеке лап лие. А поҥго, тидлан куанен, оҥжым эше чотрак кадыртыш,
чевер
упшыжат шӧрын кайыш. Арава дене тӱрлымӧ чурийже шыргыж шарлаш тӱҥале.
"Да вет тидыже кармывоҥго!" — Колюш аважын поҥго нерген ойлымыжым
шарналтыш, кынел шогале. Тудо семынже куанен шоналтыш: "Куш, сылнештаре
чодырам. Вет тыят
пӱртӱсын шочшыжо улат!"
— Эргым, чон куандарышем, могай тый мыйын патыр, кугу лийынат, — кечат
шыргыжале, шокшо, лывырге-лывырге кидше дене рвезым вӱчкалтыш...
Колюш шинчажым э-эркын почо, да воктеныже шинчыше аважым ужо.
— Авай! Тый кече гай улат! — пелештыш, оҥышкыжо мамык вуйжым шылтыш.
Тылеч вара Колюш шуко гана тудын деке омо толмым вучен, оролен. Но ала-
молан ик
ганат оролен шуктен огыл. А ужмо омыжо ятыр жап тудын чонжым вӱчкен,
пӱртӱслан,
илышлан куанаш ӱжын.

ОЙГАН КОЖ
Новелле
Изи кожер пуйто ош попана дене вӱдылалтын нера. Воктечше лач коклан гына
вӱдыжгӧ
мардеж шулдыржо дене шыматал эрта. Леведыш йымач ужар шинчажым иктапырлан
кечыйол велкыла виктара. Жаплан веле. Пыл коклашке кече шылешат, кожер
адакат шинчажым кумалта. Но омыжо садиктак пичшак огыл.
— Эй, ораде-влак! — шинчам пӱяльыч нунылан кавасе куштен-чӱчкышӧ шӱдыр-
влак, —
малыза ласкан, тендан йӱд омыдам оролена.
— Теве ончалза ӱмбакыда, кузе тендам сӧрастаренна, пӱртӱсыштӧ гына тыге
моторын
койыда, — лумпырче-влак кожер йыр пӧрдыт.
— Мый тыланда мурем пӧлеклем, товаҥше ӱпдам шерам, — ыштале мардеж...
— Тау тыланда, мландынан шочшыжо-влак, мемнан верч колянымыланда, — кожимне-
влак
ӱмаштым шуялтат, тӱрлӧ семын йыҥгыртен, шыпланат.
Пычкемыш йӱдым ӱжара алмаштыш. Кече лекте. Порын да веселан шинчажым пӱяле,
изи
кожерын омыжым кожгатыш.
— Пили-дили — дон-до-он! — капешышт ший оҥгырла пижын кечылтше ийсӱс-влак
йӱкланат. Мураршашышт ала-куш шумеш шергылтеш.
Тыге ила тыгыде кожер, ий гыч ийыш капым пога, сылнылыкше денат мыланна
кумыл
сескемым пӧлекла.
Теве ик эрдене ала-кузе чытырналтын колтыш. Тыгыде кож кокла гыч ала-
кудыжын
азапланыше йӱкшӧ лекте.
— Адак толеш айдеме мемнан деке, кудыжлан-гынат ӱмырым кӱрлаш логалеш.
— Ачай, ончо, ончо, могай сылне кожым муынам, — йоча йӱк чодырам пӱчкӧ.
— Ужам, ужам, шинчат тыйын пӱсӧ.
Тиде йӱкым колын, кож-влак пуйто утыр туртыч, шӱлышыштымат шылтышт ала-мо.
Айдеме тышке арам толын огыл. Тиддеч вара нунын кокла гыч ала-кудыжлан илыш
дене чеверласаш перна.
Чодырам шергылтарен, пӱсӧ товар мотор кожын могыржым сусыртыш, вараже тӱҥ
гычак
кӱрлын кудалтыш.
— Издерыш пыште, эргым, — пич йӱк шыпак гына лекте.
— Уке, уке, таҥем-влак деч ынем ойырло, — шортмыла лектеш нӧргӧ пушеҥгын
ойган
ойжо.
— Мо дене меже тылат полшен кертына?! — йӧнысырын вашештышт канде кож-влак.
—
Пеш утарена ыле да-а... Чеверын, шоляш!..
Изи кож пытартыш гана шӱлалтыш да кугу издереш лыпланыш.
Кас пычкемыш чодырам пуйто ӧндале. Тылзат шинчажым кумалтыш.
— Эргым, вашкерак ошкыл, поран тӱҥалеш, — мане ача.
Мардеж талышна да талышна. Шинчамат почаш ок лий. Лум чумыркам чурийышке,
шинчашке ненча. Лач касвелеш гына лыпланыш. Изи кожын пундышыжым лум дене
петырен
шындыш: тек шошо марте ойгыжым монда...
...Йӱштӧ телым шошо алмаштыш. Чевер кече йывыртен ончал колтыш, уло мландым
шыматале. Мамык гай лум вӱдыш савырныш. Мландын могыржо, рвезештын,
мушкылто.
Шыма кожер вийнен шогале. Ныжылге ошалге-ужар парчажым почкалтыш. Корно
воктенсе
тайылыште пундышат, сусыржым эмлаш тӧчен, кишыжым чарашке луктын. Шошымсо
кожер
йолташыштым йомдарымылан алят шортмо гай йӱкым луктеш. Мом ыштет? Ынде
нуным нигузе от пӧртылтӧ, манше гай койыт.
А вет У ий деч ончыч тыге мыняр изи кожын ӱмыржӧ арам пыта. Икмыняр кечаш
куанлан кӧра руэн налын кондат да пӱртӱслан эҥгекым кондымышт нерген
шоналтат мо?
"Чыла ойгыжо мемнан чонеш кодеш", — маннешт дыр кож-влак.
Чодыра нимучашдыме мурыжым умбакыже шуялта. Семыштыже йомдарыме куан нерген
шонымаш, ойго шергылтеш.
— Мом ыштет? — маныт изи кож-влак, — йолташнат — айдеме, тушманнат —
айдеме. Ала
иктаж-кунам тудо тидыжым умыла?..

МОКМЫР ТУТКАР
Мыскара
Лаймыр Петюкын логарже эр годсек "урмыжеш". Шкафыште улшо яра ате-влакымат
кумыктыл ончыш, ӱстел йымалнат кудалышт нале, но пиал ыш шыргыжал. А логар
тугак
кыжгыкта.
— Мо томаша? Нимогай шотымат муаш огеш лий мо? — Петюкын вуйжо иктым гына
шона.
— А-а, шонен муым вет! — кенета аракалогар куанен тӧршталта. Вара тувыржым
кудаш
кудалтен, ӱмбакыже ик ведыра вӱдым опталеш. "Ночко чыве" Петюк,
почелаоравам
кушкыж шинчешат, вий кертмын кевыт ончыко кудал мия. А тыште эре калык.
— Пошкудо-влак! — саҥгаж гыч пӱжвӱдшым ӱштылеш йӱшывуй, — вашкерак мӧҥгышда
кайыза. Ялышке милиционер толеш, арака шолтышо-влакым кычалеш.
Ояр игечыште кӱдырчӧ рашкалтен колта гын, еҥ-влак тынар огыт ӧр ыле.
Петюкын ойжым колын, калык куткышуэла тарваныш. Икмыняр минут гыч чоя марий
кевыт ончылно
шкетын шинчен кодо. Эсогыл кевытче Майрукат мӧҥгыжӧ тӱргалте. Шым шагат
эрденак
омсашкыже "Ушла на обед" оҥажым сакыш.
— Да-а, чаҥга тӱшка, ужат, кузе кожганышт. Мокмыр шӧраш ик шӱдӧ граммдам
чаманышда гын, ынде чыла лукташда верештеш, — семынже ала-кӧмытым вурсен,
мокмырвуй
пожарный вышкыш кӱзен шуо. Тышечын Петюк шонен пыштымыжым эскераш пиже.
Теве
Стапан Лизук, оҥешыже кугу банкым ӧндалынат, эҥыжвондо коклаште куржталеш.
Вара,
ала-мом шоналтен, мӧҥгеш леваш йымакше шикшалте. Изиш лиймеке, кольмым
шӱдырен
луктат, лакым кӱнчаш пиже.
— Пеш сай, пеш сай, — вудыматыш семынже Петюк. — Капка воктечын пурла
могырыш
шымше пече, вара иктаж вич-куд йолтошкалтыш ончыко — и шонымо банке мыйын!
Чытырыше кидше дене пероско деч кодшо коробка лапчыкеш у маршрутым
сӱретленат шындыш.
— Ындыжым тудо шинчажым Опанас Вӧдырын чоткыдо сурт-оралтыже могырыш
виктарыш.
Вӧдыр — чоя марий. Тудо мом ыштышашым пала. Ватыж гай кӱжгӧ печкем
пӧрдыктен
луктат, вӱта воктене вераҥдыш. Вара, тыртыш оҥа-влакым келыштарен, печкем
кок
"пачашаным" ыштыш. Теве оньыкуваже дене пырля йырым-йыр шишланен, вошткойшо
банке-влакым нумалаш пижыч.
— Икыт, кокыт,... визыт! — намысым йомдарыше айдемын куан йӱкшӧ вышке вуй
гыч
солныш. Куанымыж дене аракаголикет тӧршталтенат колтыш, пуйто "Спартакын"
капкашкыже голым пуртыш.
Тыге коробка лапчыкеш эше ик кадыр корно ешаралте.
А Вӧдыр, кокымшо "пачашым" ошма дене темышат, саҥгаж гыч пӱжвӱдым ӱштыльӧ.
Вара
вӱта пӧрняш товар дене кольмым перен шындыш.
— Хе-хэ, — семынже шыргыжале йӧным мушо марий, — ынде мыйын "полный
противопожарный безопасность". Утларак ӱшандарыше лийже манын, печке ӱмбак
вӱдан ведырам
шындашат ыш мондо.
Лаймыр Петюк чылажымат пеш тӱткын эскера, пуйто пограничник веле, границым
орола.
Шинчажым шке суртшо велкыла савырашат ыш мондо. Теве мотор Олянаже,
тошкалтыш
мучашке шинчынат, ала-мом пе-еш шонен шинча. "Шоно-шоно, садак шылташет
нимат
уке", — Петюкын чонжо юарла. Кенета пӱсӧ шинчажлан ватыжын кидыштыже улшо
шовыч
вӱдылка перныш.
— Ай, каргыме ӱдырамаш! Вет кечывал кече денак милиций кидыш кучыкта! —
пӱйжым
шотыр-р пурлят, вышке вуй гыч мече семын тӧрштыл волыш. Почелаораважым
кушкыж
шичмеке гына ушыжо пурымо гае лие.
Но, кӱлеш вет шоякым колтымет чыныш савырныш. Капкаш пураш тӱҥалше марийым
кенета кок милиционер вашлие. Ындыже Петюкын "урмыжмо" логарже чылт
кылдалте, умшаж
гыч печке кӧргӧ гыч лекше йӱкла йырымлымаш веле шоктен кодо:
— Мо, мо, мо, мы, мы, мыйже вет т-т-так веле...
— Суртыштыда кум литр аракам мумо нерген возымо актышке кидетым пыште, —
пылышыжлан йошкар погонан еҥын йӱкшӧ солныш.
Петюкын мокмыржо сайынак "шӧрлыш".
Волжский район.



032199
************************************************************************
3—21

Сӱрет алан
Марий художник Александр Усолов

Усолов Александр Николаевич Параньга районысо Усола лӱман ялеш 1949 ий 18
февральыште шочын. Ачаже "Дружба" колхозышто счетовод, вара бухгалтер лийын
ыштен,
аваже мӧҥгыштак тыршен. Верысе ныл классым пытарымеке, Саша Йошкар-Олашке
толеш,
1-ше номеран интернат-школышто тунемаш тӱҥалеш. Интернат деч вара пӱрымаш
тудым
Донецк областьысе Артемьевск олашке наҥгая да Усолов, автослесарь, шахтер
лийын,
пашам ышташ тӱҥалеш. 1973 ийыште Йошкар-Олашке пӧртылешат, верысе пушеҥгым
обрабатыватлыше заводышко пашазылан пура. 1975—1979 ийлаште республикын
рӱдолаштыже
художественный училищыште шинчымашым пога. Тылеч вара тӱрлӧ верыште
художникоформитель семын тырша. 1986 ийыште Марий художественный
производственный мастерскойыш вонча да тачат туштак пашам ышта.
1995 ий май тылзыште Александр Усоловым Россий Федераций художник ушемыш
пуртеныт. Авторланна февраль тылзыште 50 ий темме годым Республиканский
изобразительный искусство музейыште персональный выставкыже эртыш (журналын
тиде номерыштыже
тушеч налме икмыняр сӱретым савыктена. — Ред.).
Александр Николаевичын талантше шуко шӧрынан. Тудо — живописьыштат,
портретым,
пейзажым сӱретлымаштат шке шотан мастар. Геройжо-влак мланде дене кылдалтше

проста айдеме улыт: кӱртньыгорно пашаеҥ, студентка, ялысе шоҥго ӱдырамаш да
молат. Усоловын ятыр пашаже шочмо пӱртӱс, йоча пагыт дене кылдалтын. Кажне
геройжын шкаланже гына келшыше характерже, тӱсшӧ, шӱм-чон моторлыкшо
палдырна.
Чынак тыге мо манын, шкеак, лудшына-влак, ончалза тӱткынрак Усоловын
сӱретше-влакым. Огыда ӧкынӧ.



032299
************************************************************************
3—22

Экономике
Ик шошо кече талукым пукша

Моткоч чын каласыме калыкмут. Шошо гыч тӱҥалеш нимучашдыме канде кава,
гӱжлен
йогышо вӱдшор, ужар тул дене йоҥгыдын волгалтше пасу... Кузе, могай шӱлыш
дене
вашлийыт у шошым аграрный колледжым, ял озанлык кооперативым, АТП-м да
райком
вуйлатыше-влак? Мут — нунылан.
Г.Н.ПЕТУХОВ, Йошкар-Оласе аграрный колледжын директоржо, Российысе Аграрный
партийын Марий Эл Республикысе организацийжын правлений председательже:
— Ялысе айдеме сайын ила гын, пӱтынь эл калыкын илышыже улан лиеш. Ял
озанлык
производствым вияҥдаш, паша лектышым кугемдаш, мландым сайын кучылташ —
тидлан
ӱмыр мучко тунемаш кӱлеш.
Тачысе илышыште кочкыш продукцийым ыштен налмаште специалист-влакын рольышт
пеш
кугу. Кажне ийын Йошкар-Оласе аграрный колледж гыч шуко специалист лектеш.
Тӱшка
озанлыклаште, фермер-влак коклаште шуко механик, электрик, моло профессиян
еҥ
пашам ыштат. Тачысе пагыт куштылго огыл гынат, рвезе ден ӱдыр-влак
шинчымашым
налаш кыртменак тыршат. Мемнан дене кызыт 800 утла самырык еҥ тунемеш,
тышечын
600 нарыже мемнан республикысе ялла гыч улыт. Абитуриент-влак ий еда
ешаралтыт.
Адакше республикысе ял озанлык ден продовольствий министерстве целевой
направлений почеш районласе школла гыч выпускник-влакым мемнан деке колта.
Тидыже рвезе
ден ӱдыр-влакым шке шочмо-кушмо кундемышкышт пӧртылташ йӧным ышта.
Шинчымашым налме дене пырля тунемше-влак общественный пашам шуктат, тӱрлӧ
кружокышто, спортивный секцийыште, художественный самодеятельность
коллективыште усталыкыштым вияҥдат.
Пашаче коллективыш толмек, специалистым тӱрлӧ шӧрынан илыш вуча. Тыште
мландымат
курал-ӱдаш кӱлеш, вольыкымат ончен пукшыман, политический паша дечат
ӧрдыжкӧ от
кораҥ.
Илышна политика дене чак кылдалтын. Тидын шотышто ончыч кресаньыкым ӧрдыжеш
кодаш тыршат ыле. Кызыт тиде сӱрет вашталтын. Вич ий утла ончыч мемнан
элыште Аграрный партийым ыштыме. Марий Эл Республикыште тудын региональный
организацийже
пашам ышта. Районлаште да Йошкар-Олаште партийын организацийже улыт.
Аграрный
партийын тӱҥ задачыже — кресаньык илышым саемдаш, мландым пайдалын
кучылташ, сай
качестван шукырак кочкыш продуктым ямдылаш йӧным ышташ. Тиде паша кызытсе
пагытыште куштылго огыл. Чыла тӱрлӧ собственностьым сайын кучылтын, наука
да практикын сеҥымашыштым илышыш пуртен толын, ял калык шке илышыштыже кугу
нелылыкым сеҥен лекшаш, ончыко ошкылым ыштышаш.
Мемнан партийна Кугыжаныш Думыш кресаньык ӱшаным шуктышо депутат-влакым
сайлышаш
верч кучедалаш тӱҥалеш. Тек тушто сай законым ямдылен да илышыш пуртен,
калыкын
шонымашыжым шке пашашт дене ончыктен моштышо еҥ-влак лийыт.
Шушаш шошо ага пашам шке жапыштыже эртарен колтымашке, пырчым да моло
кочкыш
продуктым шукырак ыштен налмашке чумыр политический пашанам, моштымашнам
виктарышаш улына. Тыгак, тӱшка озанлык-шамычым арален коден, нунын шуко ий
погымо
опытыштым кучылтын, сай илышлан калыкын ӱшанжым шукташ полшышаш улына.

Леонид Сергеевич ДМИТРИЕВ, Шернур районысо "Чевер ӱжара" производственный
ял
озанлык кооперативын председательже, Марий Эл Республикысе ял озанлыкын
заслуженный пашаеҥже:
— Февраль мучаште озанлыкнан отчетный погынымашыже эртыш. Тушто 1998 ийыште
кузе
пашам ыштен толмынам лончылышна, кажне цех, подразделений, звено ончылно
тенийлан задачым шындышна. Кушкылым ончен куштымо, вольыкым ашныме,
механизаций да
чоҥымо паша цех-влак — чыланат хозрасчет договор почеш пашам ыштат.
Ӱмашсе ийын лектышыже куандарыше. Мом палемдыме, чыла гаяк шуктымо, манаш
лиеш.
Налына шӧр лӱштымӧ сомылым. Озанлыкыштына 345 вуй ушкал уло. Кажныже деч
кокла
шот дене ончымаште 3420 килограмм шӧрым шупшылмо, а районышто тӱҥ шотышто
2200
килограммым веле. 74 тӱжем теҥге парышым налме. Каласаш кӱлеш, перестройко
тӱҥалме деч ончыч мыняр вуй ушкал лийын, кызыт ту чотышкак шумо. Шӧрым
ужален,
парышымат, кеч кугум огыл, но тений икымше гана налме. Тиде сай ончыклык,
сай
ӱшан.
Сӧснана 1500 вуй уло. Сӧсна, ушкал шылым ыштен налмаш роскотыш веле пуртен.
Тений ты сомылат рентабельный лийын кертеш, тидлан вуй чотым шукемдаш, узо
сӧсна-влакым вашталташ кӱлеш.
1998 ийысе паша лектышын итогшо почеш, кӧ планым утыждене темен, ятыр
животноводлан премий шотеш 25—28 килограмм дене ӱйым пуымо.
Кушкылым ончен куштымо пашаштат ончык каялтын. Ӱмаште игече моткоч начар,
кукшо
ыле. Туге гынат мемнан озанлык ик гектар гыч 22 центнер пырчым шийын налын.
Ончылий — 37,1 центнер ыле. Тыштат ме мланде пашам научно шуктымо системым
кучылтына. Технологий, технике, сомылым виктарен шогымо срок, кушкылым
химий йӧн дене
аралыме да ончымо, куштымо, моштен удобренийым кучылтмо — чылажат тиде
радамыш
пура. Ме пален налынна: кӱкшӧ лектышан урлыкашым ӱдаш гын веле, сай
показательыш
шуаш лиеш. Ынде ятыр ий перспективный семена-влак дене пашам ыштена. Тений
тыгай
ныл тӱрлӧ урлыкашым ӱдаш шонена. Нуным кокла гыч иктыже — "Гопф" лӱман шож.
Тудым ме Белоруссийысе Жодино ял озанлык научно-исследовательский институт
гыч
конденна. Тушто СНГ мучко эн палыме, тале селекционер-влакы пашам ыштат.
Нунын
лукмо урлыкашым Российыште ятыр вере ӱдат, кӱкшӧ лектышан шурным налыт.
Мемнан
кундемыште Жодино оласе институт дене кылым кучаш райсельхозуправленийын
тӱҥ агрономжо Владимир Владимирович Глушков чот полшен шога.
Вашке шошо ага тургым тӱҥалеш. Ме 1 апрель марте чыла техникым ямдылен
шуктена.
Дизтопливо, бензин ситыше лийыт. Задаче икте: кузе пасуш пураш лиеш,
тунамак
ӱдаш лектына. Шошо ага сомылым кок арня жапыште эртарен колташ шонена.
Калык
манмыла, шошо кече — талукым пукша.

Юрий Николаевич ГРИГОРЬЕВ, Морко районысо Октябрьский АТП директор:
— Тӱшка паша южыж годым кумыл дене гына огыл шукталтеш, йӧн улмо дечат
шога. Пашам сайынрак ыштыме шуэш, но тӱрлӧ экономический экшык чаракым
луктеш. Туге гынат коллективна калыкын кумылжым шукташак тырша. Теве
икмыняр цифр. Ӱмаште грузым наҥгайыме-кондымо кугыт 233,4 тӱжем тонныш
шуын. Автобус дене 9 миллион утла
пассажирым шупшыктымо. Каласаш кӱлеш, район мучко 14 маршрутыш лектына, 10
маршрут погына республика мучко да ӧрдыжкӧ лекме корныштына. Морко гыч
автобус дене
вигак Озаҥыш, Чебоксарыш, Волжскийыш лекташ лиеш. Тыге ме пассажир-влакын
кумылыштым мыняр-гынат шуктена. Ӱмаште гына шке кундемысе икмыняр
населенный пунктыш
у маршрутым почна. Ынде Азъял, Ердӱр да Кораксола могырыш вигак кудалыт.
Кеч-могай пашам окса лектыш дене аклат. Тугеже эш икмыняр цифрым ушештараш
уто
огыл. Ӱмаште тӱрлӧ грузым шупшыктымо дене ме 237 тӱжем теҥге парышым налын
улына. А пассажир-влакым шупшыктымо дене ик миллионат 609 тӱжем теҥгеаш
пашам шуктенна. Тыгак ме тӱрлӧ обслуживатлыме сомылым шуктена.
Мастерскойлаште олмыктымо
сомылым шуктена. Столярный, ургымо цехна-влак улыт. Тыгак кевыт да столовый
пашам ыштат. Чыла нине сомылым виктарен колтымо дене 307 тӱжем теҥгем ыштен
налме.
Туге гынат яндар парышна уке. Молан манаш гын, топливым налаш да корнышто
льготник-влакым шупшыкташ пеш шагал дотацийым пуэныт.
Тений ыштышаш паша шотышто каласынем: эн ончычак грузым шупшыктымо сомылым
утларак вияҥдыман. Пассажир маршрутымат иземдыман огыл. Теният двигательым
олмыктымо
посна цехым почаш шонена. Столярный пашамат кумдаҥдыман. Тӱҥжӧ — кеч-могай
сомылымат мӧҥгештарыман огыл. Калыкым обслуживатлыме шотышто тӱрлӧ йӧным
кычалаш
кӱлеш. Вет калык арам огыл ойла: "Йӧным мушо йӧрым кочкеш".
Мыйым, предприятий вуйлатышым, эреак ик йодыш тургыжландара: кузе машино-
тракторный паркым уэмден шогаш. Поснак автобусым налме шотышто йодыш пӱсӱ.
Ӱмаште ик
автобусымат налме огыл.
Кеч-куштат, кеч-кунамат эре ӱшан дене илыман. Вет вашке кок тӱжемше ийышке
омсам
почына. Тек тудо волгыдырак да йоҥгыдырак лиеш!
А шошым ме пӱртӱсысӧ чыла чонан семын куанен вашлийына да каласена: "Шошым
от
пӱжалт гын, телым от ыре". Эше ешарена: "Покто веле — корно сай!"

В.Н.БЕРДИНСКИЙ, Шернур районысо райпо председатель:
— Ӱмаште 25,5 миллион теҥгеаш сатум ужален улына. Районысо потребительский
общество производствын, заготовкын да общественный питанийын пашаштым
виктарен шога. Кинде комбинатын шке заводшо уло. Тушто булочный,
кондитерский, вермишельым
ыштен лукшо цех-влак пашам ыштат. Шукерте огыл колым коптитлыме цехым
почынна.
Нуно 1998 ийыште 2 миллионат 807 тӱжем теҥгеаш продукцийым луктыныт.
Общепит
системе 5 миллионат 600 тӱжем теҥгеаш товарым ужален гын, тушечын 39
процентше —
шке ыштен лукмо продукций. Товарооборот велым ончалаш гын, шке ыштен лукмо
сатуна 20 процентыш чумырга, 80 процентше — ӧрдыж гыч кондымо. Мутлан,
Марий Турек,
У Торъял районла гыч, тыгак шке кундемысе "Лаж" фирме гыч колбасам конден
ужалена, райпон шкенжын тыгай цехше уке. Йошкар-Ола гыч кондитерский
изделийлам кондена, Угарман гыч — рубероидым (тудым ме тошто кагазлан
вашталтена), шовыным,
маргариным, майонезым, Киров ола гыч — мебельым, йоча модышым, Саранск гыч
—
электролампочкым, электропроводкым, Киров областьысе Омутнинск ола гыч —
чапле
ведра-влакым, Нижнекамск гыч — калошым, резинке кемым, Саратов гыч —
макаронлык
ложашым. Кызыт ме 10—12 тонн наре макароным луктына, тудо сайын ужалалтеш.
Райпо системыште 405—410 ею тырша. 65 магазинна (тушеч 47 — ялыште) уло,
общественный питаний предприятий — 10. Ялысе кевыт-влак парымыш пуртат
гынат, нуным
кучыде ок лий, калык эрежак рӱдолашке але райцентрыш коштын ок керт.
Адакшым яллаште коммерсантым, предпринимательым шагал вашлият. 49 процент
товарооборотна
ялыште ышталтеш.
Налогым тӱлымӧ шотышто ме эн чатка улына, жапыште пенсионный, медицинский
страхований фондлашке тӱлена. Ӱмаште 2 миллионат 380 тӱжем теҥге налогым
государствылан пуэнна. Кодшо ийын мый Германийыш, Голландийыш делегат семын
миен коштым.
ФРГ-ыште налог шотышто закон пеш пеҥгыде: жапыште от тӱлӧ гын, 7—8 ийлан
тюрьмашке пуртен шындат. Тушто кевытлаште нимогай буфетым от уж, уремыштат
мемнан
семын ужален огыт шогылт. Чылажымат кугу магазинлаште торгаят. Компьютер-
касса
гыч тӱлен налыт. Чыла ак компьютереш возалтын. Кажне пӧрт шке шотан. Машина-
влакат мемнан гай пелторта огытыл. Пел калыкше Китайысе семын велосипед
дене кудалыштеш.
Кельн олаште кинде комбинатым ончыктышт. Тушто 200 еҥ ленточный график
почеш
тырша: ик шагат ик айдеме ышта, кокымшо — весе, кумшо — адак у еҥ... Кокла
пашадарышт 3000 марке ыле (1 марке тунам 3 теҥгеат 35 ырым шоген). Ты
комбинатыште у
линийым колташ мемнан семын тоштым пужен оптен огытыл, а производствым ик
минутланат шогалтыде, тоштыжымак ыштыктеныт. Киндым кӱэшташ лицензийым
налаш тушто
комиссийым эртыман, а Российыште тиде пашам кӧ гына шуктен ок шого?
Кызыт илыш неле, но ӱшанена: мемнамат тудо иктаж гана угыч чевер шошо кече
семын
ончалеш. Палена: шошо райпо системыште тыршыше чолга еҥ-влакымат у семын
пашам
виктараш, калык кумылым сайын шукташ ӱжеш.

Сергей Петрович ГРИГОРЬЕВ, Советский районысо "Большевик" ял озанлык артель
вуйлатыше:
— Ял озанлыкыште пашам ыштыше-влак нимогай сомылланат вуйым огыт шупш. А
паша
телыже-кеҥежше эре ситышын лектеш. Мемнан озанлыкыште тӱҥ вниманий пасу
пашалан
да вольык озанлыклан ойыралтеш. Ӱмаште пырчан культурым ик гектар гыч 23,7
центнерым налме. Пареҥге лектышат изи лийын огыл, ик гектал гыч 122 центнер
дене погымо. Тыгак кажне ийын ме йытыным ончен куштена. Тиде культурлан 50
гектарым ойырена.
Тидымат каласынем: пасу пашам районышто эреак эн ончыч пытараш тыршена. Вет
жапыште ыштен гына сеҥымашыш шуаш лиеш. Сандене пасу пашаеҥ-влаклан таум
гына каласыме шуэш. Но мыйым машинно-тракторный паркын тоштеммыже
азапландара. У техникым налаш моткочак шерге. Сандене улыжым аныклен
кучылташ кӱлеш.
Вольыкым ончымо пашат уданжак кая, манаш огеш лий. Комплексыште 910 вуй
тӱкан
шолдыра вольыкна шога. Тыгак 2300 вуй сӧснам ашнена. Тидлан шагал огыл
корма
кӱлеш. Сандене кажне ийын тудым ситышын ямдылаш тыршена. Вольыкым ончышо-
влаклан
паша сита. Нунылан кӱлеш йӧным эреак ыштен шогыман. Комплексыште южо вӱтам
капитально олмыкташ кӱлеш. Вет нуным ятыр ий ончыч чоҥымо. Тыгак пареҥгым
аралашат
верым ойырыман.
Тенийсе ий удан огыл тӱҥале. Шошо агалан техникым изин-изин олмыктенак
шогена.
Вет пале, иканаште нимом ышташ огеш лий. Ончылгоч ямдылалтын шогет гын,
паша окшаклаш огеш тӱҥал. Мый тургым да тургыжланымаш коклаште кугу
ойыртемым ом шиж.
Вет чылажат кузе пашам йӧнештарен, виктарен колтыма гыч шога.
Кече эртыме семынак, ик паша весым покта. Чылажымат жапыштыже шуктет гын
веле,
кумыл нӧлтшӧ лиеш, шошат кугу куаным конда.



032399
************************************************************************
3—23

"Ончыко" журнал 1999 ийын кокымшо пелыштыже

Кызыт 1999 ийын кокымшо пелыжлан подпискым ыштыме пагыт. "У вий" журнал деч
сылнымут тыным налше журнална вес пелийыштат литературышто, культурышто,
искусствышто, политикыште, экологийыште, тыгак илышнан моло йыжыҥлаштыже
каен шогышо
йогыным ончыктен шогаш тӱҥалеш. Тиде шӱлыш денак шыҥдаралтеш ончыклык
пашанат.
Теве икмынярже.
А.Мурзашев "Тӧлдӧ" романжым умбакыже темла. Тушто 1940—1947 ийласе марий ял
илыш
кумдан ончыкталтеш. "Эмгак" лӱман икымше романышт дене Г.Алексеев
А.АлекчандровАрсак, Л.Яндаков шке мастарлыкштым почын пуаш шонат.
Редакцийын портфельыштыже
тыгак В.Любимовын, В.Крыловын, Г.Пироговын, Л.Васильевын, Г.Ямбаршевын у
повестьышт уло. Ю.Артамонов, И.Лобанов, В.Бердинский, Г.Петров,
З.Тимирбаева, М.Илибаева, В.Микишкин, В.Смирнов, Г.Бекешев, К.Галкин,
А.Филиппов да молат свежа ойлымаш дене куандараш тӱҥалыт.
"Поэзий" лукышто В.Колумбын "Порылык" поэмыже тӱрыснек савыкталтеш. У
поэмым
А.Мокеев ямдылен. Тылеч посна почеламут, басне, пародий да моло жанр денат
ятыр
поэт лудшына-влак дене вашлиеш.
"Драматургий" аланат у лӱмлан поян: В.Филиппов, А.Якушева, А.Петров,
В.Юзыкайн,
Е.Семенов, И.Фадеев. Нунын да молынат пьесыштым кызыт пашаеҥна-влак лудыт,
савыкташ ямдылат.
Тений писатель-влак Шадт Булатын, Макс Майнын, Мичурин-Ятманын, Пет
Першутын
шочмо кечыштым палемдена. Нунын илышышт, творчествышт нерген очеркым,
шарнымашым
ямдылена.
Журнал сылнымут ойпогым савыктыме дене гына ок серлаге, тудо марий калыкын
эртыме корныжым, кызытсе тургымжым, республика деч ӧрдыжтӧ илыше родына-
влакын илышыштым, финн-угор кыл вияҥмым эреак ончыктен шога. Тиде сомыл
умбакыжат вияҥеш.
Артист В.Шапкинын композитор А.Эшпай нерген кугу очеркше, журналист
М.Сергеевын
марий писатель, журналист, партий да совет пашаеҥ-влак нерген шарнымашыже,
ученый С.Дмитриевын тӱҥалтыш класслаште йоча-влаклан кузе келге шинчымашым
пуымо
нерген журналнан икмыняр номерыштыже шонкалымашыже оҥай лийыт, шонена.
Шошо подписке — корнышто... "Ончыкым" Россий каталогыш пуртымо. Индексше
73294.
Акше тӱрлӧ кундемлаште тӱрлӧ, Марий Элыште пел идалыклан — 30 теҥге. Кӧ
журналлан редакцийыште возалтеш (Йошкар-Ола, Печать пӧрт, 2-шо пачаш)
возалтеш да тушко толын налеш, ак — 22 теҥгеат 44 ыр. Возалтса, лудса марий
сылнымут журналым!
Редакций.



032499
************************************************************************
3—24

Критике

ВАШКЕН ВОЗЫМО ВАЖЫК КАЯ

Редакцийын поэзий пӧлкашкыже пурен ончалына

Лончылаш ямдылыме почеламут ден поэме-влак редакцийыш, тӱҥ шотышто,
пытартыш кум
тылзыште толыныт. Латик автор кокла гыч кудытынжо кудло ийым шукертак
теменыт.
Мутат уке, сылнымутышто, эсмаса поэзийыштат, ийгот нимогай чарак огыл.
Шарналтыза Миклай Казаковым, Семен Вишневскийым, Геннадий Матюковскийым,
Михаил Якимовым. Нуно, шке ӱмыр мучаштышт чот черланымекышт веле, возен
огытыл. Серыде иленжат кертын огытыл. Мут толмашеш, пытартыш лу ийыштыже
С.Вишневский Москваштат,
Йошкар-Олаштат книга почеш книгам луктедыш, шукерте возымым огыл, эре уым.
Туге гынат мый мутем рвезырак авторын мурпашаж гыч тӱҥалнем. Молан? Вет
лачак
самырык йӱк — поэзийын ончыклыкшо, тудым у сем, у чия дене пойдарыше,
лывырге да
куатле шулдыреш эре кӱшкӧ нӧлталаш полшышо вий.
1981 ийыште савыкталтше "Волгенче парча" тӱшка сборниклан тӱҥалтыш ойыштыжо
поэт
Семен Николаев, Тим Локама (Тимофей Петухов) "мутшылан семымат келыштара да
шкежак эше йытыран гына муралтен колта" манын палемдымек, умбакыже воза:
"Кудо шулдыржо виянрак, кызыт каласаш йӧсӧ. Да тудым мужедаш кӱлешыжат уке
докан: кеч-могай кайыкын кок шулдыржат ик куат дене лупшалтшаш".
Тулеч вара латкандаш ий наре коклаште Тимофей Васильевич (тыгеат лӱмдаш
келшен
толеш, вет ийготшо нылле шымытыш шуэш) ятыр почеламутым, мурым возен.
Январь мучаште редакцийыш пуртен пуымо кандаш почеламутшо гыч иктыштыже
(вуймутдымо) шкеж
нерген тыге воза:
А мые кочкаш-йӱаш огыл,
А мурым шонем пӧлеклаш.
Сандене тортала ом шогылт,
Тыршем калык чоным эмлаш.

Тек йодыт:— Марий чон, Высоцкий,
Поэт да артист, куш вашкет?
— Никита лийнем, Богословский,
Ынем йом Есенинла шкет.
Тыште вигак йодыш лектеш: поэт але мурызо шке ешыж деч посна кӧм эше пукшен
сеҥа? А калык чонжо черле мо? Кокымшо строфаште каласыме шонымаш авторлан
йӧндымын
чучшаш ыле, но тудо тидымак "Кӧлан ме чоным почына?" почеламутыштыжо шуя:
Уке, ит шоно, мый Есенин омыл,
Шинчамже канде, ош ӱпем гынат...
Высоцкийла, артистла, налын вийым,
Ынемак воч, йолемым чумалтен.
Ӱмаште журналын 8-ше номерешыже лекше подборкышкыжат Тим Локама В.Высоцкий
дене
пырля поэт И.Бродскийын да мурызо Виктор Цойын лӱмыштым пуртен ыле. Но
пуртенат,
кучылтынат гын тиде поэзий йӧным, сита, кычал у детальым.
Ик почеламут гыч весыш тыгай ойсавыртыш-влак тӧрштылыт: "Мый теве молан,
йӱд кавам шергалын, Чон шӱдыремым чот волгалтынем"; "Шочмо калыкемлан
курымаш пиалым
Шӱдыр семын йӱдым порынак волтем"; "Порылык гына сай шонымашым Йӱдымат
шукташак
чыштыра"; "О, кушко виктараш чон шӱдыр-пикшым", Кузе волгалтараш Марий
Элнам?;
"Тулкайыкла телым шыман волынем Марий Элышкем, волгалтен шке вӱр-шерым, Да
калыкын чонымак ырыктынем", "чон огеш нералте ик вереш"; "чон эре ончык
куржеш",
"курымаш чонем", "яндар чонем"... Шымлен лудын лекмеке, кеч-кӧат шижеш:
тыште
ой-шомакым веле огыл, шонымашымат пачаш-пачаш тӱен каласыме.
Чыла возымыжым лудын лекмеке, кок стихшым ("Чон шӱдырем йӱкла", "Пиалым
волтынем"), изиш тӧрлатен, журналыш пурташ лиеш, шонышым. Эше ик гана
ончалмек рашеме: когынек икгай мучашан улыт — йӱд, шӱдыр, пиал. Ала-молан
южо поэтше мыняр
кӱшнырак, тораштырак улшо настам ушештара, возымыжым тунар келгынрак
философиянлан шотла. Ончет гын философийже — мемнан йырна,
шинчаончалтыштына, шонымо да
кумыл татыштына.
Мут да сем — муро — нерген каласен кодымо шуэш. Ала-молан южо еҥ кудо
поэтын шомакшылан шуко мурым возымо, тудым утларак усталан шотла. Тидыже
тыге огыл вет.
Умылтараш мӱндыркӧ кайыме ок кӱл. Миклай Казаков ден Валентин Колумбын кум-
ныл
почеламутыштлан семым возымо. Но нуно кугу поэт лийын кодыныт. А руш
поэзийыште
ик эн тале Александр Твардовскийын мутшылан мурым колында? Мый гын ом
шарне. Палем: "Василий Теркин" поэмыже искусствышкат корным муын.
Поэзий ден музык икте-весыштым чараклат, ынем ман. Нуно ик аван икшывыж гай

улыт. Поэтын мутшо муро жанрлан вияҥашыже полша. Поро кумылан, шуко шӧрынан
усталыкше дене палыме Тим Локамалан ойлымо шуэш: мурпашат "чон" мутым
каласыме
деч посна чоныш витыже, пагытын козыра да чевер тӱсшым раш почаш тырше.
Возымаштет тӱҥ верыште конкретность лийже.
Георгий Галкин (Йошкар-Ола), Тим Локама семынак, шуко сера. Пенсийыш
лекмешкыже,
эре марла изданийлаште ыштен. Почеламутым грамматический йоҥылыш деч посна
возкала, но у образым кычалаш шукыж годым монда. Сандене тыгай мургорно-
влак шочыт:
Лийже тыгайрак чон шулдыр
Илыш верчын чоҥешташ.
А туддеч посна от шу дыр
Чын пиаллык чоҥгаташ.
Строфам пеш чаткан чоҥымо, рифмовка чока, мут-влакат сылне улыт, а поэзий
уке,
шонен лукмо ойсавыртыш радам гына. А вет автор "Шкем шке сайлан веле путло"
вуймутан кужу-кужу почеламутшым тыге мучашлен. Общий темылан возаш, манеш
ыле М.Казаков, кугу мастарлык кӱлеш, уке гын муторгаж лектеш.
Тиде гана Г.Галкин у почеламутшо-влак дене пырля "Эртена шочмо ял ден, чон
туржын" икымше поэмыжым конден. Вуймут, вигак коеш, начар. "Куржын" семын
йоҥгалтше
мут кӱлынак, "туржын" шомакым пуртен шынден. Но калыкыште "шӱм коржын" але
"чон
корштен" маныт. "Эртена шочмо ял ден" ужашат вуйым пудыратыкта. Кӱлеш ыле:
"урем
дене" але "ял мучко". Уке гын тыште "эртена шочмо ял ден коктын" манме гай
чучеш.
А поэме сюжет чоҥалтмыж дене келшыш. Мо нерген ойлалтеш тушто?
Шагалемше суртан, пеле сӱмырлышӧ илемыште изи ялын пайремже эрта. Автор
палемда:
"Пытен толшо ялнажын пайремже: Куанаш мо пырля, я шорташ?" Погыненыт тышке
ончыч
лектын кайыше-влак Российын тӱрлӧ кундемже гыч. Толын Сибирь гыч шоҥго
Япыкат,
да эше пеленже Эчан уныкажым конден. Япыкым 30-шо ийла тӱҥалтыште, кулаклан
шотлен, суртшо гыч поктен луктыныт, мӱндыр мландыш колтеныт. Пашам йӧратыше
айдеме
туштат йомын огыл, пӧртым шынден, оралтым чоҥен, ешым чумырен. Кугу сар
ийлаште
эре фронтышто лийын, илен кодын, пелашыже да икшывыж-влак деке пӧртылын.
Теве
ынде шочмо ялжын пайремышкыже толынат, шке шочмо пӧрт омсажым почын пура.
Тыштыже тудым Сибирьыш колташ чот полшышо, тунам совет активист лийше шоҥго
Макси
ила. Вучыдымо вашлиймаш. Ӧрыныт коктынат, Максиже фронтыш каен кертын огыл,
личность культ годым лагерьыш логалынат, ялыш лу ий гыч гына пӧртылын,
вара, агроолам чоҥаш тӱҥалмешке, ты ялысе изи колхозым вуйлатен. Поэме
мучаш чонеш пиалан
эрласе кечылан могай-гынат ӱшаным шочыктышо: Япыкын уныкаже фермер семын
мландым
налеш, ожнысыла вӱма йӧн дене у пӧртым чоҥаш пижеш, кочаж пелен илаш шкет
кодшо
Максимат ӱжеш. Произведений чумыр действий изи ялын пайремже фонеш вияҥеш.
Поэмыште 564 корно. Утыждене. Тыште тывеч-тувеч шонкалыме, политграмот
шотан верат логаледа. Теве:
Но ты кумыл ок кой элвуй вечын,
Уке нурыш лекташ гоем.
Вет ужнеже ялат сото кечым,
Лиеш ыле эл полыш сай эм.
Тыге каласыме лудшылан мом пуа? "Гоем" мутшо воштылчыкым веле луктеш.
Произведенийым чот эрыкташ кӱлеш. Раш койышт ялын пайремже да тӱҥ сюжет
линий.
Вара ончалаш: ала южо вере лирический отступленийым але мурым пурташ? Мучаш
нергенат эше ик гана шоналтыман. Кум пӧръеҥым кудывечеш шкетыштым шогалтен
кодымек,
нунылан йокрок огеш лий? Чоҥалтше у пӧртышт пӧръеҥ монастырьыш ок савырне?
Николай ЯКИМОВАТ (Звенигово район, Красногорский поселко) ты гана поэмым
колтен.
"Мондалтдыме пагыт" вуймутшо. Сюжетше моткоч проста. Лирический герой ала-
кушто
илен коштынат, шочмо ялышкыже пӧртылеш. Шарналтен колта вес уремыште илыше
ӱдыр
таҥжым. Ончылгоч кутырен келшыме почеш тудын дене ужын мутланаш кая. Но
тушто
качым тыгай сӱрет вучен:
— Колька, огеш лий пӧртылташ ту жапым,—
Ойла вӱчкалын волгыдо сынем.
Да кенета пият чотак опталтыш.—
Тый кае, лектын мыйын марием.
Йӱлышӧ чонжым лыпландарен, Колька вес ялыш кая да чевер ӱдырым муэш,
йӧратен
шында. Поэмыште икымше да кокымшо таҥже дене вашлийме жапым ик семынрак
сӱретлыме. Ойыртемже тиде гына: первыйсыжлан урем пече воктенсе ош ломбо
пелен, весыжлан шоҥго шоло йымач шолын лекше памаш тӱрыштӧ шӱм мутым ойла.
Произведенийыште
лирический геройын илыш йыжыҥжым чытырыктыше, лудшын чонжым вургыжтарыше
татым
она уж. Тидын деч посна сай поэма лийынжат огеш керт.
Н.Якимовын вич-куд почеламутшым кокымшо пелийыште савыкташ ямдылена.
Пошкырт эл гыч редакцийышкына шукын возен шогат. Ончалына Мишкан район,
Ирсаево
ял гыч толшо серышым: "Чылаландат Пошкырт кундем гыч шокшо салам! Мыят
тыланда
возышо лийым. Икмыняр почеламутем колтен ончем, ала иктажшым журналыш
печатледа.
Тиде возымем — сылнымутышто икымше ошкылем, манаш лиеш. Печатлаш ок йӧрӧ
гын,
пеш чот йодам, возен колтыза: можо йоҥылыш, можым тӧрлыман? Тендам пагалыше
Вячеслав Камилянов."
Тӱҥалтышлан ик изи почеламутетым пӱтынек ончыктем:
Ончалат — шӱмлан тунаре леве,
Шыргыжат — тунар шыма чонлан.
Ойлынем тылат мый иктым веле,
Но ойлаш молан дыр вожылам.
"Йӧратем" шомакым каласаш айманыме нерген шуко поэт возен, но тыште ала-
можо
свежанрак, яндарынрак йоҥгалтеш. Чын, южо еҥже "леве" мутлан шуын пижын
кертеш.
Но мыйын шонымаште, тыште ты шомак, "ласка" манмым ончыкта.
Вячеслав, колтымо чыла возыметым ончал лектым. Рашеме: почеламутым чоҥымо
техникым палет, тӱрлӧ размерым кучылтат, глагол рифме деч кораҥаш тыршет.
Южо вере
йӧршеш шке семынет шонкалыме шижалтеш. Тиде ойыртеметым умбакыжат вияҥден
шого.
Эре возо, редакцийыш колтыл. Лишыл жапыште икмыняр почеламутетым печатлена.
Ончылнем Илья ПЕРШИНЫН (Уфа) латкандаш почеламутшо кия. Кажныжат, ик гана
шинчын, экспромт дене возымо гай. Ушеш кодшо корно моткоч шагал. Вигак
коеш: автор
у образым, детальым ок кычал, темым ойырен налешат, сераш тӱҥалеш. Адакше,
тудын
шонымыжла, редакцийыш колташ вашкыман вет, сандене сай рифмым кычалмет-
мочет,
пытартыш точко але кычкыралтыш пале марте серен шукташ тырша. Вара тыгай
козыра
вер шочеш:
Вучен ноялте шыжыжым,
Саклал, Юмем, вольыкнажым.
Ушан лиям мый ындыжым,
Кӱташ тарлем рвезыракшым.
Возен шуктымо стих эн ончычак авторын чонжым куандарышаш. Тудо тыгай лийын
шуын
огыл гын, молан еҥлан лудаш темлаш?
Тымарте И.Першинын возымыжо журналешна жапын-жапын лектеден. Но чот
ачалкалаш
логалын. Умбакыже вашкыде, келгын шонкален, кажне мутын ямжым шижын
серымыжым
вучаш тӱҥалына.
Мирон Мишенькинат (Пошкырт эл, Дӧртыльӧ ола) И.Першин гаяк кугу ийготан
айдеме.
Журнал страницылаште почеламутшо коклан коеда. Шукерте огыл Марий радио
тудын
мутшылан возымо мурым йоҥгалтарыш. Посна темым налын сера. Шке семын
шонкалаш
тырша, кажне почеламутыштыжо иктешлыме ойым муэш. Шижалтеш: логический
мучашыже
возаш шичмыж деч ончычак тудын вуйыштыжо лийын. Такше, мыйын шонымаште,
шуко поэтше пашам тыгак ышта. Чын, почеламутым возен шуктышаш годым вуйыш
йӧршеш у, утларак виян мучаш ой толын кертеш. М.Мишенькинын ситыдымашыже:
кокланже сайын
сылнештарен, раш сӱретым пуэн, шонкален шуктыде, почеламутым мучашлаш
вашка.
Адакше эрвел мутым шуко пуртеда. Диалект шомакым геройын йылме ойыртемжым
ончыкташ прозо произведенийлаште кучылтмаш — вес паша, тиде сылнымут прием.
М.Мишенькинат чумыржо латкандаш почеламутым колтен. Тышеч нылыт-визытше
ыштен
шуктымо але тӧрлаш лийме улыт. Теве "Мутйогын" стихын мучашыже:
... Тый почеламутым от сере,
Пырля кеч кошка йӱд омет.
Кӱлеш ончыкташ чын лӱмнерым,
Ме коктын — ик автор, поэт.
Тыге ойла лирический герой шке пелашыжлан. Тыге манмым автор сайын негызлен
моштен.
Рушла "вдохновений" шомакым марлаже "чон почылтмо тат" манаш шотлан толеш.
Чон
почылтмо татше ойго годымат, куанымекат толын лектеш. Кеч-кунамат ӱдырамаш
поэтын возымаштыже ныжылгылык чараште, шонымыжо шӱмжӧ гаяк кӱлтка.
Туге чот тымык деч лӱдам,
Коклан кеч тымыкым йодам.
Шонем, кеч тудо шӱртӧ гай,
Тек нигунам ок кӱрылт кай,—
воза Раисия ПЕТУХОВА (У Торъял район, Токтарсола.) "Тымык деч лӱдам"
почеламутыштыжо. Редакцийыш колтымо шуко возымыж гыч чыла шотыштат кӱын
шушо куд произведенийже тений журналын икымше номерыштыже лекте. Моло
нергенже шке шонымем каласем. Теве тиде "Тымык деч лӱдам" стихшымак налаш.
Шкат ужыда, тӱҥалме чон
йӱлен. Умбакыже шонымаш шалана, "тымык" йомеш. Сай улыт "Тый ончальыч — мый
ончальым", "Мый йомам чодыраш", "Кӱнчылам шӱдырем умыр теле кастен" корныла
дене
тӱҥалше да "Шинча почылтмеке", "Лупсан олыкышто" вуймутан почеламут-влак.
Но
кажныжым изиш да тӧрлыман. Теве, мутлан, пытартышыште лудына:
Кӧ кӧм сеҥа? Вот-вот сава вашпижын,
Тӧр корным пӱчкын, мом-гынат ышта!
Раш, икте-весыштым йӧратыше ӱдыр ден каче шудым ӱчашен солат. Тыгодым кок
сава
ваш руалалт пижын кертыт, маннеже мо автор? Раш огыл.
Галина Сидорован (Волжский район, Шарача села) кок почеламутшым, изиш
тӧрлен,
кодшо номереш лукна. Визытше "утен" кодын. Молан? Авторын йӧратымаш,
порылык,
осал вий нерген шонкалымыже вудакарак. Адакше тудо рифмым шотыш ок нал, южо
вере
— ритмымат. Техникым шуктен, ушеш кодшым возаш тӱҥалеш гын, векат, утларак
сай
могырыш вашталтыш лиеш. А возымо тунам веле ушеш кодеш, кунам чылажымат шке
шӱмчон воштет колтет, оҥай образым кычал муат да шке уш-акылет дене
вияҥдет. Тидым
Галина Николаевна шкежат сайын пала, вет тудо туныктышо.
Южгунам йочан возымыжым лудын шинчетат, уш кана, уло кӧргыш яндар юж пурымо
гай
чучеш. "Кужу почан пырысем Йогыжлан изиш вурсем: Мемнан укем вел вуча,
Ӱстембак
чоян вашка... Ит коляне, ош куэ, Толеш угыч кеҥежна, Пӱртӱс теве илана..."
корнылам лудамат, чонем ракатлана. Тиде — Волжский районысак Учимсола
школышто тунемше Света Бессонован возымыж гыч. Кӧ пала, ала илен-толын,
тунем кушкын, сылнымутан произведенийым шуко лудын, эшеат сайынрак сераш
тӱҥалеш, тудат иктаж-могай "Омыдымо йӱд" але "Бессонница" лӱман икымше
книгажым луктеш?
Кызыт нимо нерген возаш чарыме огыл, тем паче Кугече нерген. Василий
Петухов
(Шернур район, Кучанур ял) кумылжым почеш:
Кӱмыж тичак чевер муно
Ӱстембалне сӧраса.
Вӱтамбалне тудым мумо —
Юмын кечылан "саска".
Автор почеламут чоҥымо йӧным сайын пала, йылмыже яндар. Моткоч у семын
каласымыжат уке, чылт начар мургорныжымат шым уж. Но Василий Ефимовичын
илыш опытшо, чылажымат шонкален-вискален ончалмыже сымыстара. Кудло ийым
темыше айдеме йӧратымаш нерген тыге воза:
Шукертсек вучем ту жапым,
Лиеш вашке ваш ужмаш.
Лишемда вет мемнан капым
Поро, ныжыл келшымаш.
Айдеме ӱшаным йомдарен огыл гын, тудо кужу ӱмырым ила, маныт. Но ты
строфасе пытартыш кок корным лудмек, шонымаш лектеш: ӱдырамаш дене келшымаш
гына ылыжмекат,
капым лишемдаш язык огыл?
Шукертсек лудын шогем Максим Деляновын (Параньга район, Олор ял) возымыжым.
Тудын икмыняр ойлымашыжым, почеламутшым редактироватленам. Кодшо ийыште
лекше
стихше кокла гыч утен кодшо кумытшым кызыт угыч лудын лектым. Теве "Кунам
лиеш
шӱмлан йокрок да неле..." вуймутан гыч нылгорно:
Шогат каван-влак йӱштӧ теле кечын,
Шогат онарла илышым саклен.
Солна мылам йӱк пылышлан тушечын:
Коля-влак модыт, модыт юарлен.
Тӱҥалтыш кок корныжо — сай образ. Умбакыже ӧрат. Каван йымалне илыше колян
йӱкшым автор кузе колеш?
М.Делянов шке кумылжым эркын, шуйдарен почеш. Южгунамже утыжденат. Тыгай
годымжо
возымыжо кукшынрак лектеш.
Ойлыманат огыл, возымаште эмоций (чон вургыжмаш) лийшаш. Такшым вуйышко
оҥай шонымаш толын пура гын, кумыл ыра, ой-шомак-влак шкак модаш тӱҥалыт:
ойгылан иктӱкын, куанлан — вес чия да йӱк дене. Тыгодым метафорет,
таҥастарымашет, моло сылнештарыме йӧнет верыштым шке муыт. У шонымашет,
образет уке гын, возыметым кеч-кузе пӱтыркале, кеч-кузе сӧрастаре — лудшын
шӱмышкыжӧ от шу.
Ушышко у шонымаш толеш гынат, шокшынек сералтымек, пашам пытарымылан
шотлыман
огыл, икмыняр жап гыч тудын дек угыч пӧртылаш кӱлеш. Кушто ешараш, кушто
кӱчыкемдаш логалеш, уке гын вашке паша важык каен кертеш. Тиде сомылым
автор шкежак
гына сайын шуктен сеҥа.
Илышыште возаш чон почылтмо татда чӱчкыдын лийже, йолташ-влак! Серыма гычда
эн
сайжым веле редакцийыш колтыза.
Александр СЕЛИН.



032599
************************************************************************
3—25

Кӱчыкын южо авторна нерген

ИВАНОВ ГРИГОРИЙ ВАСЛЬЕВИЧ 1937 ийыште Оршанке районысо Ошлаэҥер ялеш шочын.
Тошто Крешын шымияш школым тунем пытарыме деч вара У Торъялысе ял озанлык
механизаций училищыште кумда профилян механизатор специальностьым налеш да
элнан тӱрлӧ
кундемлаштыже трактористлан, шоферлан пашам ышта.
Журналист пашаш 1964 ийыште ушна. Ондак Медведево районысо "Коммунизм
корно" газетыште корректорлан, вара пенсийыш лекмешкыже Оршанке районысо
"Ончыко" да "Калык ой" газетлаште тырша.
Гр. Иванов "Йошкар тӱмыр", "Ӱжӱвӱр муро", "Ужар лӱҥгалтыш" да моло книган
авторжо. Оршанке поселкышто ила.
ИВАНОВ СЕРГЕЙ ИВАНОВИЧ 1930 ийыште Волжский районысо Элнеттӱр ялеш шочын.
Йошкар-Оласе музучилищым да Москосо театральный институтым отличий дене
тунем пытарен. Кужу жап Маргостеатрын тӱҥ режиссержылан, музыкальный
училищын директорлан
ыштен. Марий Эл да Россий искусствын заслуженный деятельже. Театрлаште
шындыме
"Юл воктене", "Ольош" да "Шергаш" пьесе-влакын авторжо.
Йошкар-Олаште ила.
ЧЕРНЫХ СЕМЕН ЯКОВЛЕВИЧ 1929 ийыште Шернур районысо Кӱшыл Кугенер ялеш
шочын. Шымияш школ деч вара Шернур педучилищым, Марий пединститутым тунем
пытарен, М.Ломоносов лӱмеш Моско университетын аспирантурыштыжо шинчымашым
нӧлтен. Тылеч вара
пединститутышто, МарНИИ-тыже, элысе моло пединститутлаште пашам ыштен. 1977
ий
гыч Марий кугыжаныш университетыште туныкта, филологий наука доктор,
профессор.
С.Черных сылнымутым шымлыме ятыр книгам, статьям савыктен.
Йошкар-Олаште ила.
ЧЕТКАРЕВА РОЗА ПЛАТОНОВНА 1939 ийыште Шернур селаште шочын. Йошкар-Оласе
медучилищым да Озаҥысе мединститутым отличиян диплом дене тунем пытарен.
Медицинский
наука кандидат, Марий Эл наукын заслуженный деятельже. 1978 ий годсек Марий
пединститутышто туныкта. Кызыт медико-биологический дисциплин кафедрын
профессоржо. Шуко статьям, кок монографийын савыктен.
Йошкар-Олаште ила.
УЧАЕВ ЗИНОВИЙ ВАСИЛЬЕВИЧ 1930 ийыште Волжский районысо Учимсола ялеш шочын.
Марий пединститутым тунем пытарен, МарНИИИ-ыште, "Марий коммуна" (кызыт
"Марий
Эл") газетыште пашам ыштен.
1969 ийыште Тарту оласе университетыште кандидатский диссертацийым арален.
1972
ий гыч Марий кугыжаныш университетыште туныкта, кызыт — профессор. Зиновий
Васильевич марий йылмым туныктышо-влаклан методический полыш ятыр книгам,
программым, шочмо йылме дене дидактический материал ден таблицым ямдылен.
Тудо тыгак
кок том дене лекше "Марий йылме. Факультативный занятийым эртарыме
пособий",
"Сылнымут йылме", "Рушла-марла мутер", "Марла-рушла мутер" да моло книган
авторжо.
Йошкар-Олаште ила.
НИКОЛАЕВ АРКАДИЙ НИКОЛАЕВИЧ 1929 ийыште Морко районысо Купсола ялеш шочын.
Кожлаер кыдалаш школ деч вара Марий пединститутышто тунемын, КПСС ЦК-а
пеленсе Высший партийный школым заочно тунем пытарен.
1953—1980 ийлаште Марий книга издательствыште пашам ыштен, корректор гыч
тӱҥалын, директор марте кушкын, ятыр ий тӱҥ редактор сомылым шуктен.
Кандашлымше ийлаште Марий машиностроений заводышто старший инженер,
снабжений
бюро начальник лийын. Кызыт сулен налме канышыште.
Сылнымут произведенийым книга издательствыште ыштымыж годым возаш тӱҥалын.
Серымыже республикыште лекше изданийлаште савыкталтыныт.
Йошкар-Олаште ила.
КРЫЛОВ ВАСИЛИЙ ВАСИЛЬЕВИЧ 1953 ийыште Морко районысо Арын ялыште шочын.
Марий
кугыжаныш университетым тунем пытарен. Марий радиошто редакторлан, "Ямде
лий"
газетын тӱҥ редакторжылан пашам ыштен. Кызыт Марий Элысе Писатель ушем
правленийын вуйлатышыже. Возаш школышто тунеммыж годымак тӱҥалын. Таче
марте ныл книгаже ош тӱням ужын. Тӱҥ шотышто йоча лудышым сера.
Йошкар-Олаште ила.



032699
************************************************************************
х12#01
Юрий АРТАМОНОВ

ЙОШКАР-ОЛАН ЭН МОТОРЖО
Ойлымаш

Ик чевер кечын Поланурыш "Мерседес" кудал пурышат, Чачавий Еманаеван пӧрт
ончыланже шогале. Сӧреман уремыште пуракат ыш нӧлталт, машина йӱкымат нигӧ
ыш кол.
"Мерседес" гыч самырык сӧрал ӱдырамаш, Лариса, лекте. Кидыштыже вужга
нумалтыш.
Чот ӧндал куча гынат, садак тарванылеш, утлен мучышталтнеже. Тугеже илыше,
чонан.
— Авай!— чевер чиеман вате окнам пералтыш.— Аваюшка! Вашкерак капкатым поч!
Унам
налаш лек!
Окна ок почылт, кудывече гыч пий гына шыдын опта.
Лариса айдеме йӱкым огеш кол да урем капкам почын пура. Пий тудым палыш,
почым
лупшалын, шыдыжым луштарыш. Ӱдырамаш тора гычак пӧртӧнчыл омсаште кӧгӧным
ужо.
Суралыме огыл, петырымыла тыглай сакалтыме. Туге гынат умылаш лиеш: озаже
пӧртыштӧ уке. Пакчаште шогылтеш гын веле? Садлан уэш йӱкым пуа:
— Авай, кушто улат?
Шеҥгел капка кочырик шоктен почылто, да Чачавий шкак койылалтыш. Шешкыжым
палышат, куанен йырымлаш пиже:
— Ой, кӧм ужам? Ой, кузе толын моштенат, ӱдырем?
Кидше пуракан да шешкыжым ок тӱкӧ, кидвургыж дене ӧндалмыла ышта. Вара
ойырлен
йодеш:
— А тидыже мо тугай?
— Пырыс. Лӱмжӧ — Радуга.
— Марлаже Шонанпыл огыл мо?
— Марла чыланжак огыт умыло.
— Ой, шеремет, могай мото-ор!.. Пырысат тыгай мотор лийын кертеш, ужат?
— Тока олаштына "Моторлык конкурсым" эртарышт. Тушто Радуга икымше верым
сеҥен
нале.
— Ынде ӱдыр тӱшка коклаште тыгай конкурсым эртарымышт ок сите, витне, пырыс-
шамычат таҥасат? Молан ӱшкыж-ушкал коклаштат ӱчашен налаш огыл? Мыйын кок
ушкалем
уло. Иктыже садак иктаж-могай верым сеҥен налеш. Кече мучко тунар шӧрым
лӱштем!.. Совхозын кӱтӱж наре,— пыртак чиялтен колтышат, вожылалмыла,
Чачавий
шинчамат кидше дене шойыштыш.
— Вес элыште тӱрлӧ вольык коклаште таҥасымашым ыштылыт, маныт. Мемнан деке
тыгай
койыш але толын шуын огыл. Ончыкыжым тышкат илен шуына.
— Эргымже ок пуро мо?
— Тудо толаш ок ярсе, оксам тапта.
— Машинам шке вӱден моштет?
— Ванюшем туныктыш. Ӧкымешак, манмыла. "Мыйын тыйым шынден коштыкташ жапем
уке",— мане. Ынде вет тудо "у марий" лие.
— Могай-тугай "у марий" эше?
— "Новые русские" улытыс. Молан марий калык коклаште "у марий" шочшаш огыл?
Умылышыла койын, Чачавий вуйым имньыла лупшале да шоналтыш: "Еманаев тукым
пеҥгыде вожан — изижат-кугужат оксам луктын толаша. Теве шкежат кок ушкалым
да вич
сӧснам ашна. Шкетынак. Марийже ала-молан трук колен колтыш. Йыван эргыже
ЙошкарОлаште ила. Моло эрге-ӱдыр тӱшка, поселкеш вожым колтен, мландым
кучат. Полшаш
толыт гынат, кажне кечынак огыт керт. А вольыкым эр-кас пукшыде ок лий.
Поланур
ялышт изи. Чачавий огыл гын, шукертак йомеш ыле. Ынде теве мӧҥгеш толыт,
петырыме пӧртыштым почыт, уым нӧлтат, мландым шелыт. Ала поселко гыч тудын
икшывыже-влакат пӧртылыт? Кува нуным пеш вуча. Тыште мландым шеледен
пытарымешкышт, ала
шкалан нунын лӱмеш налаш?
— Мом кудывечыште лодымаена? Айда пӧртышкӧ, — шерге унам ӱжеш шоҥго
ӱдырамаш.
Пӧлемыште Лариса пырысым кӱварвак колта. Чачавий коҥга шеҥгелне куҥган
йымалан
кидым шовын денак мушкеш, лыжгайыше вургемым яндар дене вашталтен чия. Да
волгыдыш лектеш.
Шонанпыл ала-молан озаж деч торлашат аптырана, йолжо воктен шӱраҥыштеш,
шинчашкыже онча, пуйто айдеме семынак каласынеже: "Молан мыйым тышке
кондышыч гын?..
Кудалтен ит кае. Мый тыште йомынат кертам".
— Ванюшем мыйым Египетыш наҥгаяш сӧрыш, а пырысым кодаш нигушан. Вот и тый
декет
кондаш логале. Тушечын толмешкына, — кутырен шинча шешке. — Тушто
пирамидым, Хеопс фараонын саркофагшым, Тутанхамонын илыме вержым ужына...
Фараон мемнан семын
"кугыжа" лиеш, — чыла палышыла каласкала Лариса. — Каирымат,
Александрийымат ончал савырнена. "Сату пешак шулдо" манеш Ванюшем...
Илышыштем кеч ик гана вес
элым ужын толам... "Машинам вӱден моштет, Египетыште верблюд ӱмбалне шинчын
кудалышташ туныктем" манеш Ванюшем... Кумылем туге савырыш, омо денат
тидымак веле
ужам.
Чачавий кува, самоварым шындышыжла, пылышым шогалтенак колыштеш гынат,
нимомак
ок умыло: Поланур деч умбакыла коштмашыже уке. Коклан эргыж деке Йошкар-
Олаш кая
гынат, йомын толеш. А кидым мушшыжла да чайым ямдылышыжла ужын шуктыш: коля

тӱшка нигуштат ок кой. Очыни, пырыс пушым шижыныт да лӱдын шаланен пытеныт.
А
ялыште пырыс деч посна илышат уке. Ты суртышто тудо илен огыл манаш йылмат
ок
савырне. Эреак лийын: игымат конден пуртымо, игыланенытат. Но ала-молан
тӱлен
огытыл. Пырыс кок тылзе веле коштеш маныт гынат, идалык мучко кӱтӱ наре
поген
чумыраш лиеш ыле. Ыш чумырго. Ала-молан пытенак веле тольыч: але шкак
лектын каят — илыме вер ок келше, але комак ден коля тӱшка шкак кочкын
пытарат — шкет пырыс сеҥен кертеш мо? Кай, ойлыманат огыл, манмыла, лучо
умша тамым ит колто. А
нунышт, коля ден комак-шамыч, иявиса пошеныт: телым пӧртйымалне содомлен
кудалыштыт да васарат гын, кеҥежлан тушто нимо огеш код да пӧртышкак пурат,
почелапочела модын кудалыштыт, кува деч нимаят огыт лӱд. А тылеч ончыч,
сӱаным тарватымыла, кудывече, вӱта да клат мучко орышыла толашеныт, пуйто
аракам йӱыныт. Марий манмыла, кучедал налашышт веле кодын... Тиде керемет
тӱчам кузе пытараш толашыме огыл! Аяран вартышымат йӱктымӧ, цементеш луген
пуымо ложашымат пукшымо,
капканымат, лӧдымат шындылме. Мом темлымым йӱыныт-кочкыныт гынат, шагалемын
огытыл, лӧдыш логалыныт гынат, капканым иктат ыш тӱкӧ, кеч тушко сӧсна
шылымат,
комбо коямат пыштыме ыле. Коля, маныт, моткочак ушан янлык. Утларакшым
комак.
Суртозан нуным пытараш тӧчымыжым умылен, туге ӱчым шуктышт, Чачавий кызытат
монден ок керт, шарналтымыж еда могыржо йӱштын шергылт кая. Дык куголя-
шамыч мом
шонен луктыныт? Аяран вартышым умшашкышт налыныт да сӧсна волыш нумал
оптеныт.
Эрдене Чачавий чукчукшым пукшаш лектын, а тудо колышо кия, тӱҥынат возын.
Шӱшкылмӧ олмеш пӱчкедаш логале, пагарыштыже саде аяретым мумо. Могай кугу
сӧсна
ыле, шӱшкыл пыштен, чумыр ешым идалык мучко пукшен лукташ сита ыле. Тулеч
вара
Чачавий аяран вартышым монь, цементан ложашым вӱташке шала кышкымым чарныш,
капкан ден лӧдым гына шындылаш тӱҥале.
Сурт оза чайым темкала, вареньым луктеш, ӱстембак нумалеш, а Лариса
умбакыже каласкала, пуйто Египетыш икымше гана огыл кая, а ятыр гана ужын
толын.
— Мый тушко чын лийше йомакым ончалаш каем, — ойла шешке, ончыклык ракатым
вучымо семын шинчамат кумалта. — Илыш кӱчык, тушто гына илышын кужутшым
шижат, маныт.
— Йомакшым кӧ каласкала тушто? — ик жаплан чарналтен шогалын йодеш кува.
— Кугезе кочашт возен коден улыт. Иктаж тӱжем ий ожно мо лийын улмаш, чыла-
чыла
палат. Нуно колышо-влакым рок йымак тоен огытыл, кызытат колоткаштышт
аралат.
Тыгай еҥым "мумий" маныт.
"Ала тиде пырыс дене пырысан лиям? — шонкала Еманаева кува, ола гыч толшо
шерге
унам пукша-йӱкта, шкеже чайымат ок подылал, ныл йолан унам шер темын
кӱтыштеш. —
Колям пытарен от шукто гынат, кеч поктен колтыжо ыле. Чонышкемак витареныт,
нерат лийын пытенам. Кушко ит ончал
, эртак колям веле ужам. Мо ала... Тунарак йӧратат мо мыйым?"
Лариса кочмо-йӱмӧ лугыч шке илышыжым нергела, ушыж дене Египетышкат коштын
савырна. Шешкын шомакшым колыштмыла лийын, Чачавий пырысымак веле шишлана.
Моторжо
мотор да... ял илышлан йӧра мо? Тыште вет айдемыжат-вольыкшат мындырланен
огыт
иле, сакый "моторлык конкурсыш" кошташ огыт ярсе: икте йӱдвошт-кечыгут
пашам ышта, шылыжым вийналтараш жапым ок му гын, весе шӧр-торыкым, ӱйым,
муным, шылым да
межым пуа. Вольыклан тыге пӱралтын. Пий сурт-оралтым орола, пырыс ложаш-
пырче
мешакым шӱткалыше, пӧртйымалне пареҥгым, пакча-саскам пурыштшо колям
пытара. Коля манмаште... Тудым ала вольыклан, ала янлыклан шотлаш — тидым
отат пале. Суртышто, айдеме воктен ила гын, вольыкат манаш лиеш чай. Янлык
тукымышкат пурташ
уто огыл: мераҥ-рывыж семынак, еҥым ужын, лап возын чымыкта. Такшым тыгай
вольык-янлыкше огешат кӱл да... Юмо шочыктен гын, очыни, кӱлешак. Пасушто
да чодыраште илышышт илыштак айда. Пире, рывыж логарым темаш. Тумнат, корак
ден курныжат тыгай кочкыш деч вуйыштым огыт савырал, окотан кучен кочкыт. А
ялыште вот
огешак кӱл. Садлан дыр Юмо пырысымат шонен луктын.
Чачавийлан шонкалыме да эскерыме ыш сите, лап лийын, кидышкыже нале, кучен
онченак шымлаш пиже: пылышыже кӱчык — тугеже шеҥше огыл; кап-кылже кужу —
тугеже виян да чолга; шинчаже моло пырысын гаяк — тугеже колям поктылаш
йӧрата, пукшаш
йодын, оза шинчам ок ончо; почшо кужу — тугеже телымат ок кылме, шкенжым
ӧндалын, лум ӱмбалнат мален сеҥа. Икманаш, чыла шотыштат лачымын, ял
илышлан келшен
толшаш. А узак? Авак? Кува поч йымалныже ниялта: ава пырыс. Чыла сай лиеш
гын,
мужырым муын, тунар игым ыштен пышта, идалык мучко кӱтӱ наре погына. Вара
тиде
урлык ял кумдыкеш савырнен шарла, ик колямат огыт кодо.
— Могай пушкыдо да вужга улат,— ниялткала Радугам-Шонанпылым Чачавий.— А
тӱсетше, тӱсетше... Шым тӱсан огыл, а шымле шым пачаш шонанпыл. Тупыштет да
почыштет
сандалгымат, сурал-кандымат, шышталге-шапкымат, вӱдвульно-сурымат, ош-
кынамат,
рашке да чаватар чиямат ужам. А саҥгаштет рӱдаҥше-рызге да яндар-кӱрен чият
койыт... Ой, могай мотор улат! Шинча моторлан возеш, маныт. Мый тыйым вигак
йӧратен
шындышым.
Кугыжым колыштын, шешке чайымат монда. Каласкалаш пижеш, кузе изинек ончен
куштен, кече еда мушкын, кузе шуршым пытарен да конкурслан ямдылен.
— Медальжат уло,— моктанен ойла Лариса.— Пеленем налаш мондышым. Теве иктаж
гана
ала шкак миет. Лӱмынак ончыктем.
— Могай урлык гын?
— Ангор.
— Мый тыгайым ом пале. Мылам пырыс лийже. Да колям кучыжо.
— Фу!.. — йырныкын шӱлалтыш шешке.— Мый коля деч лӱдам.
— Ялыште илет гын, нимо деч лӱдман огыл.
— Мылам каяшат жап,— шешке ӱстелтӧр гыч лекте.— "Пеш кужун ит кошт",— мане
Ванюшем.
Воштончыш ваштареш шогалын, Лариса уэш чурийжым чиялтыш, тӱрвыжым чевертыш,

ӱпшым вужгаҥдыш.
"Ӱдыржӧ годым Йыванем ончыкташ кондыш,— Чачавийын ушеш возо.— Ялысе ӱдыр
гаяк
ыле, ӱмбакыже нимогай чиям тушкен огыл: Юмын пуымо моторлыкшо дене
ковыраланыш,
чонемым сымыстарыш. Кызыт кевытыште налме курчакла коеш: эргым кузе
пыльдырийын
чиктен шогалтен. А шкеже вургемым налашат ок ярсе, витне. Мом ыштет, окса
йыр
пӧрдеш: шӱдышкӧ тӱжемым ешара, тӱжемыш — эше шукыракым. Тыгодым ватыжым
мындырланен ашна... Пашам от ыште гын, воштончыш ваштареш шогылташ жап ятыр
лектеш".
— Ялтак мондышым, авай, шарналтыш Лариса.— Радугамлан кочкашат кондышым.
Содор уремыш лекте, машина гыч кок чатка сумкам пуртыш. Иктыж гыч ӱстембак
полиэтилен пачке-влакым луктеден шындыле.
— Кочкашыже тылзылан сита. Египетыште тунаржак огына лий чай. Вара мый
пырысемым
толын налам.
— А кузе тудым пукшыман?
— Тиде кукшо кочкыш маналтеш. Иктаж-могай изи атыш оптал да воктекше вӱдым
шынде. Тетла нимо ок кӱл... Ну, аваем, толмешкына сайын иле, эреак таза
лий. Мый
кайышым... А тидыжым,— вес сумкам ончыктыш,— шкак почын луктеде. Мемнан деч
тылат пӧлек шотеш. Йокма.
Пырысым пӧртеш коден, Чачавий шешкыжым шокшын кодыл колтышат, мӧҥгеш пурыш.
— Шуженат чай, Радуга?— шыман йодылда сурт оза. Тунамак йӱкым кугемда.— Тый
тыште Радуга огыл, а Шонанпыл лият! Иш, могай эше... Иш, Радуга... Кӱлеш
гын, шке
сомылетым йогыланен шуктет гын, вес лӱмымат тушкалтен пуэм.
Ынде пырыс Чачавий йол воктен шӱраҥыштеш, тудын шинчам кӱта. Векат, кочмыжо
шуын. Мӱшкырым от ондале, маныт. Шужа гын, озамат вашталтет але йӧршеш
мондет.
— "Вискас", "Фрискис"...— пырыс кочкыш ӱмбалне возымым лудеш кува.— Шонен
муыныт. Пырыс-пийын кочкышышт — коля... Йӧра-огыла, пийым йолыштен шогалташ
возеш.
Яраш колтет гын, шыдыже тӱтырала шулен йомеш, кеч-кӧн кидыш почым пӱтырен
мия.
Йолыштымаште гын, айдеме деч кодшым пуыде ок лий. Мучыштарен колтет гын,
логаретым темаш шкеак кычал. ӧрдыжъеҥ дене йолташ ит лий.
Иктым почешат, тоштырак кӱмыжыш опталеш, воктекше кӱварвак вӱдым шында.
Вуйым
кок велыш коштыктен, пырыс рожген кочкаш тӱҥале.
— Мыламже мом тугайым кондышыч?— вес сумкам почын луктеда.Пылышлан
Шонанпылын
йӱмыжӧ солна. Очыни, кукшо кочкыш логарыш пешыжак ок пуро, ночкемден
яклакаҥдаш
йодеш.— Сокта, шинчалан кол, йошкар арака, клендыр, мӱгинде... Косир
шовычат
уло... Ынде тыгайжым пидмашем уке. Вожылам. А вот кол да сокта деч ом
отказе.
Йошкаргымат кечылан ик чаркам подылам. Тыге йӱын, тазалыклан пеш пайдале.
Шке
гычем шижам... Кызыт ялысе кевытыштат тыгай сатужо шуко уло да... тушко
каяшат
йӧршынак ом ярсе. Пареҥгым сомылен пытараш кӱлеш. Вара тушечынак йошкар
шоптырым
погыман,— колорад копшаҥге нерген ойла.
Вожылам мане гынат, чечен шовычым, кок велым кучен шупшылын, выр-р
шаралтышат,
вуйышкыжо пыштыш. Воштончыш деке лишеме. Янда гыч тудым витле ияш гайрак
вате
ончале. А вет Чачавий ынде лу ий утла пенсийым нале. Молан вара тыге
самырыкын
коеш? Ӱдырамаш кап-кылым, маныт, вургем сӧрастара гын, шӱм-чоным — пӧръеҥ.
Кызыт
иктыже могай кӱлеш уло гын, весыже вот уке. Эчанже колымек, омышто ӱдыр
семын
тӱрлӧ качат кончыш да... Варажым эркын-эркын чыланат пычкемышыш каен йомыч.
Ындыжым огешат кӱл: тыгай пашалан чон йӱкшен, йӧратымаш кумыл кошкен. Вий
гына
йӧршешак пытен ок тол. Воштончышышто таза да кӱкшӧ кап-кылан, кумда
вачӱмбалан
ӱдырамаш коеш. Чурийыштыже куптыр палат уке. Шовыч огыл гын, пӧръеҥланат
шотлаш
лиеш.
Коло кум ий эртымешке илен шуктышат, Чачук лӱдын шоналтыш:"Коли вара
мыламат нимогай каче ок лек? Коли вара шоҥго ӱдырыш савырнаш возеш? Коли
вара ситмыжым ыштен пышташ логалеш?"
Пиалешыже, тудын лӱмешат лекте: Поланур ялын паярка эргыже Эчан. Шкеж деч
лапка
гын мо вара? Тидат пеш йӧра. Илен-толын, Чачук шкат умылыш, молан Эчан
тудым
марлан налын. Ялыште таза ӱдырамаш, пӧръеҥ пашамат ыштен моштышо вате гына
кӱлеш. Манмыла, тыгай ӱдырамашын акше гына шерге. Тиде веле мо? Пайремыште
Эчан
коклан руштын гын, оръеҥ тудым шке вачӱмбакше лупшалын, мӧҥгышкышт нумал
конден.
Тыгодым вурсен монь, кид денат тӱкен огыл: изи пӧръеҥлан йӱашат шуко ок
кӱл.
Адакшым марийымат вате семынак Юмо пуа. Ик гана. Садлан икте-весым переген
ашныман. Кызытше Эчанымак веле моктен ила: икшыве-шамыч кап-кылыштым авашт
дечын налыныт, а ушым — ачашт деч.
Воштончышыш пытартыш гана ончалын, шке ӱмбакше шӱвалмыла ыштен, Чачавий
солыкым
кугу сондыкыш тодыл пышта, а тудын лӱмеш кондымо ялавам — холодильникыш.
Пырыс
кочкышым гына ӱстембалнак кода: шопышаш монь, локтылалтшаш огыл. Колят
тӱкаш ок
тошт, ынде тудын сонарже уло. Шке кочкышыжым тек шкак орола.
— Оза лий! У верлан тунем,— Шонанпыллан Чачавий шӱден кода, пакчаш пареҥгым
сомылаш лектеш.
Рӱмбалгымек, вольык сомылым тӧрла, пырысым уэш пукша-йӱкта, шкежат чеслынак
кочкешат, таза айдемылан шукырак кӱлеш, кондымо кленча гычат подылалын,
коктын малаш возыт. Йыгыре.
Ой, кузе вет ласкан папалтышт! Йоча-йоча... Кува эсогыл тӱгӧ лекташат ыш
помыжалт. Конешне, тыге лайыкын малаш кечыгут нойымо але арака монь огыл, а
Шонанпыл
полшыш: йӱдвоштак тудын шокшыжым: мыр-мыржым шижын кийыш. Адакше пырыс шке
капше
гыч вийым да эмым колтылеш маныт огыл мо? Чынак дыр. Арам огыл эмлызе-
влакат
суртышто пырысым ашнаш темлат.
Волгыжшаш лишан Чачавий вуйым нӧлтале, эрвел окнаш ончале: кече моторын
лектеш.
Тугеже тудланат кынелаш жап. Тудо кече деч почеш кынелаш пешакак вожылеш.
Йол ӱмбалне лие да мом ужылалдале? Пӧрт мучко коля тӱшка тавадаҥ
кудалыштеш. А
ӱстембалан кодымо "Вискас" ден "Фрискас"деч яра атышт гына кодыныт. Кеч ате
пундашеш пычырик кодаш ыле, калтакшат. Олмешыже коля-шамыч шкеныштын
кӧргыштым
ӱстембал мучко ястарен пытареныт, вожылдымо-шамыч. Олымбалнат, кӱварвалнат
койыт, пуйто шолдыра урлыкашым ӱден коденыт.
А Шонанпыл? Тудо тугак мырланен кӱпа. Тӱгӧ лекташат ок кӱл мо? Ала койко
йымак
лектын шуктен? Уке, ночко пале монь ок кой.
Чачавий коля тӱшкамат тужын поктен ыш колто, пырысымат вурсаш ыш пиж:
кынелмыжым
вучалташ лие. Вольык сомылым тӧрлаш кайыш.
Эр пашам виктарен колтен, эр шӧрым пуртыш. Онча: пырысат помыжалтын: но ала-
молан койко гычын волаш лӱдеш.
Шокшо шӧрым кӱмыжыш тич оптале да кӱварвак шындыш. Воктекыже пырысым кучен
волтыш. Шкеже ӧрдыжкырак каен шогале.
— Шке кочкышетым оролен шуктен отыл гын, ушкал шӧрым йӱашет возеш,— кутыра
кува.— Мыйын тӱрлӧ "Вискас" монь уке, налашат ом шоналте.
Шонанпыл шӧрым ӱпшыч гына нале, йылмымат ыш тушкалте. Ала шӧрым кочкын ок
мошто,
ала ок келше.
А коля тӱшка нерен ок шинче, тӱрлӧ вер гыч кудал тольычат, кӱмыжым авырен
шогалын, нерыштым чыкышт.
А Шонанпыл? Пуным шогалтыш, могыржым пӱгӧ семын кадыртышат, путырак чот
лӱдын
варгыжалтын, Чачавийын ончыкыжо тӧрштыш.
— Тевыс Йошкар-Олан могай моторжо улат,— Чачавий пырысым шкеж деч ок покто
гынат, ышат ниялте, ышат лыпландаре, чаманенат ыш нал.— Мылам моторлыкет
огыл, а
тале улмет кӱлеш.
Кенета ужын шукта: Шонанпылын почшым пуйто бритве дене нӱжын налме.
Йӧршынак
чап-чара, сӧралынат ок кой. Тунамак сонар кочажым шарналта. Тудыжо индешле
ныл
ийым илен, нылле кум маскам пызырен. "Маска теле мучко мала гын,— манын
кочаже,—
нимом ок шиж. Тыгай годым,— манын,— чодыраголя шке пыжашыжлан маска пуным
йыклык
пӱчкеден налын сеҥа. Шошым чодыра оза йӧршеш чараматын помыжалтеш".
— Ой, мо-мо-мо,— Шонанпылын чара почшымат кучаш аптыранен кува, туге чот
йыгыжгын чучеш.— Маскала кӱпенат мо? Шижынат отыл мо? Вожылдымо! Ыстырам!..
Мыскыленыт вет тыйым? Знамо, мыскыленыт!.. Тыйым веле огыл — мыйымат!..
Ой... — трук
ушешыже возеш:"Ала тудынымат тӱред налыныт?" Кидшым вожгоклашкыже чыкалта,
вуйым
ниялта: улыла чучеш да пырысым умбакыже намысыш пурта.— Отат вожыл мо? Ой,
вожылмашыже могай!.. Тый да мый огыл, нуно тыште оза улыт... Пырыс пуш деч
лӱдыныт
улмаш, тыйым огытат шотло. А озаштымак тӱкаш огыт тошт чай? Мый нуным
пукшем,
йӱктем. Мый огыл гын, тыште илат ыле мо?
Шӱкшӧ пӧртшым шӱткален пурышо коля-шамычым кува тымарте вурсен да тулвондо
дене
поктылын веле гын, кызыт чылаштлан логале. Ни кидше дене нигудыштым ыш
тӱкӧ. Шыде кумылжым ӧкымешак сеҥен, Шонанпылым туныкта:
— Мый тыште кузе кугурак чонанлан оза улам, тыят тугак изиштлан оза лий!
Ялыш
толынат гын, ракатланен илаш пытыш. Тыште кӧ пашам ок ыште, тудо ок коч. Ме
митинговаяш монь, сакый конкурсыш кошташ она ярсе. Воштончышыш ончалашат
жапым ом
му. Эрдене чурием чывылтем, ӱпем тӧрлатем — кече мучкылан ситышат.
Пырыс иралтшыла коеш, пылышым лап пыштен кия, коля тӱшкам ӱлыкӧ лӱдын
ончыштеш.
Нунышт Шонанпылым огытат ончал, шӧран кӱмыжыш тавален шӱшкылтыт, икте-весым

шӱкедылыт.
Кидше гыч мучыштарыде, Шонанпылым шӧр воктек шында, ласкан кутыра:
— Ит лӱд, игем! Нуно тый дечет лӱдышт! Шкендычым мыскылаш ит пу! Иктыжым
руалте!
Кап ыште!
Коля-шамыч кува деч огыт лӱд гын, пырыс деч молан лӱдаш? Нуно тудым таче
йӱдым
чеслынак терген нальыч: шке почшымат тӱред налаш пуэн гын, тиде пырыс огыл,
эн
шучко янлыкышт ӱмылла конча гына. Садлан шӧрым кошартенак йӱын пытарышт, а
иктыже, эн изиракышт, витне, вашакшымат нулен нале. Вара тӱрлӧ велыш чолган
шаланен
пытышт.
А Шонанпыл? Тиде жапыште пырыс мом ыштыш? Лӱдын-чытырен мяуклыш, шум
шогалтен,
Чачавийын кидшым пӱсӧ пӱйжӧ дене пуредыл шӱткалыш, кужу кӱчшӧ дене корен
удыркалыш. Колташ логале.
Кува кужу олымбак верланышат, тора гыч чот ӧпкелалтын ойла:
— Умыло, игем: мылам тыйын моторлыкет огыл, а чолга улмет кӱлеш. Ялыште
моторлык
дене торашке от кае... Кӧ шкенжым моторлан шотла, тудо эн його,— шкенжым
шарналтыш. — Його пашам ок ыште, йолагайланаш йӧрата. Пашам ынет ыште гын,
мый тыйым
шужен шинчыктем. Шужышо мӱшкыр вашке туныкта, маныт. Теве ужат, шке
пашатлан садак тунем шуат.
Пырыслан колышташ жап уке: кудывече вел окна чараш кӱзен кечалтынат,
пеледыш аршашла веле коеш. Туге гынат лӱдын чытыра, шинчам пашкартылын,
ӧрышым вийналтарен
пуал-пуал колта, тышке-тушко ончыштеш, кушко пурашат ок пале. Лиеш гын,
коля рожышкат тӧршта ыле чай. Но тушто коля тӱшка озалана. Тыште тудо
нимоланак оза
огыл, витне.
Туныктен ноен, Чачавий ойганен шонкала: "Мом ышташ?" Тыгодым кид-тупшым
ончыштеш: пырысын пӱйжат кодын, а корен удыралмыже туге вияшын шуйна,
линейкымат пышташ ок кӱл, Вӱр пале кодын, пуйто пӱсӧ кӱзӧ дене коваштым
пӱчкын ударалыныт. Эрлалан шемемеш, а микроб манмет логалын гын, пуалын
нарынчаҥеш.
А содыки мом ыштымыла? Мом шонен мумыла? Кеч-момат, пырысым ма, пийым,
изишт годым туныктат. Кушкын шуыт гын, вуйышкышт нимо-нимо ок пуро. Молан
йоча-шамыч пырысиге дене модаш йӧратат? Кучылтыт, кужу вичкыж шӱртӧ мучашыш
паярка лапчыкым
кылден, пӧрт мучко шупшын коштыт. А пырысиге почешыже кудалыштеш, коля
шонен,
вашкерак кучаш толаша. Коклан кучаш пуэт гын, кузе куана, кузе пийла ырлен
пуреш. Тыгодым иктылан модыш гын, весе ончыклык пашалан тунемеш, суртышто
колям
пытарыме сомылым шукташ первый ошкылым ышта. варарак аважат пелеголышым
кондаш
тӱҥалеш, иктыжым сонарышкат пеленже налеш.
Уке, ынде Шонанпылым колям кучаш от туныкто. Изиж годым тудым ужын огыл
гын, кызыт лӱдеш веле. А туныктыде ок лий. Тыгай токтар пырысым сурт-
оралтыште нимолан
ашнаш.Олаште моторлыклан кучат гын, ялыште... кӧ пашам ок ыште, тудо ок
коч. Вес
семынже: исыр вольыкым шӱшкылыт, муным мунчаш ӧрканыше але мурышо чывын
вуйжым
руалыт... А Шонанпылым мом ышташ? Ни шыллан, ни коваштылан ок йӧрӧ.
Мунымат, межымат, шӧрымат ок пу. Пытараш гын?.. Жалке. Шешке ончаш конден
пуэн. Саде Египетше гыч толеш гын, "Радугам кушто?" йодеш гын, мом манаш?
Шого-шого... Чачавий ала-мом шонен шуо да самырыкла тӧрштен кынеле,
саҥгажымат
бырльоп совыш. Йӧратыме шомакшым кӱлеш-окӱллан пелештыш:
— Чыталте, мераҥ, пычал пудырген!..
Тыге ыштен ончаш гын? Кузе тыге? Кок тушманым, пырыс ден колям, ваш ыштен
лишемдаш. Але тушман семынак кодышт, але йолташыш савырнышт. А мо? Тӧчен
ончаш лиеш.
Лиеш веле мо? Кӱлешак!
Чачавий Еманаева пулдыр гыч кӱртньӧ вочкым волта да пӧртӧнчык шӧрын пышта.
Пундаш велыш, чаманыде, шыл моклакам пышта. Шкеже ӧрдыжкырак каен шогалеш.
Жап шукат ыш эрте, шыл пушым шижын, коля тӱшка кудалынат толеве. Вочко
аҥыште
сӱаным ончаш толшыла шогылтыт, ӱпшынчыт, а кӧргыш пураш аптыранат. Лӧдӧ,
шонат
ала-мо.
Теве кумытын-нылытын почела да йыгыре кудал пуреве. А Чачавийлан тидак веле

кӱлеш: вочко деке содор мийышат, нӧлтал шындыш. Кӧргышкыжӧ ончале: лачак
кумытын
верештыныт. Нимолан ӧрын, йыр кудалыштыт, тамле шылымат мондышт.
— Чаплын тӱҥдышым тендам,— кува куана, лопка копажым ваш йыгалта.— Кочса,
кочса... Яра шыл, маныт, лӧдыштӧ гына лиеш... Адак чылажак иканаште ида
пытаре,
йолташланда кодыза.
Вара йыргешке фанер оҥам да кок кермычым ямдыла, пӧртыш пура.
— Ит сыре, игем,— Шонанпыл дене шыман мутлана, чарша гыч мучыштарен, кидыш
налеш, ниялткала.— Колям кучаш тунемашет возеш. Ӧкымешак туныктем... Кӧ
пашам ок
ыште...
Пырысым пӧртӧнчык нумал луктешат, вочкыш кудалта да оҥа дене содор петыра,
ӱмбакыже нелытлан кок кермычым пышта.
Тунамак вочко кӧргыштӧ тугай содом тарвана, кеч, манметла, пылышетым
петыре. Коляже сигыра, пырысыже варгыжеш, вочкыжо мӱгырен шинча, дӱҥ да дӱҥ
веле шокта,
пуйто тушто ӱшкыж ден тигр вашлийыныт.
Чачавий вочко тӱрыш пылышымак тушкалтен колыштеш да семынже мутлана:
— Ала йолташ лийыда, ала тушман семын кодыда... Ала иктыже сеҥа, ала
весыже...
Эше иктапыр колышто да пакчаш лекте. Шке сомылжат шӱй даҥыт: таче пареҥгым
сомылен кошартымыла.
Кечывалым чайым йӱаш пура — вочко кӧргӧ гыч нимо ок шокто.
— Коля тӱшка пырысым кочко але пырыс нуным авызлен нале?— йӱкынак пелешта.
Оҥам
пыртак шӱкалын, пундашыш ончалеш. Шонанпыл ласкан мален кия. А коля иктат
ок
кой.
— Тевыс,— куанен йӱклана кува.— Шужышо мӱшкыр айдеме деч коч туныкта.
Тыгеже пеш
сайыс.
Вӱташке шындыме лӧдым миен ончалеш: туштат ик коля тышке-тушко кудалыштеш.
Эше
иктаж кок-кум лӧдӧ лийже ыле! Шонанпыл шке сомылжылан писынрак тунем шуэш
ыле!
Пырыслан кечывалым кочкашыже ик коля веле логале гын, кастене — иканаште
нылыт.
Мо шонеда, иктыжымат ыш шӱкал.
Варажым туге колялан тунеме — тетла тудлан вес кочкыш огешат кӱл. Лӧдӧ
омсам почын таен, коля мунчалтен лектын возешат, вочко пундашышкат ок шу —
пырыс тудым
начас кап ышта...
Иктаж лу кече эртышат, пырысым палашат ок лий: янлык, янлык... Тигр дечат
шучко.
Колям ончыктет гын, шинчаже тулла йӱла, осалын кара, ынде шкак пуным
лӱдыктен
шогалта. Йӱкшӧ дечат лӱдын, кызыт пӧртӧнчылнӧ ик колямат от уж: ала-кушко
шылын
пытеныт.
Ик йӱдым лӱмынак шужыктен ашнышат, эрдене кува Шонанпылым яраш лукто. Пырыс
почын ямдылыме омсаш тӧрштышат, коля тӱшкам ужын, ӱмбакышт тӱтан мардежла
керылте
— иканаште кумытым руалтен шуктыш.
— Тый, игем, иктын-иктын кучедыл,— адак туныкта Чачавий.— Иканаште тынар
шуко
нелын от сеҥе: логарешет шындет.
Уто колям шупшын налаш тӧча. Могай тушто? Янлык логарыш мо логалеш, тудым
мӧҥгеш
пӧртылтет мо? Кай, тыгайым итат шоналте. Шонанпыл ырла, ок колто, шкеж деке
шупшеш, пӱйжым ок мучыштаре. А туге шыдын да шучкын ончыштеш, пуйто
Чачавийымат кызытак нелын колташ ямде.
Ойлыманат огыл, вашке Еманаеван суртвечыштыже ик колят ыш код. Шкежат,
Шонанпыл,
ик жаплан йомо.
— Комак пытарыш огыл гын?— ойгырен шинчыш кува.
Уке, пырыс ыш йом, шкак толын лекте. Коля тӱшкам Поланур мучко поктыл
кудалыштын
улмаш.
Чачавийын шешкыже Египет гыч пӧртылят, ту кастенак ава лийшыж деке кудал
тольо.
Чурийже кечеш кӱын. Ӱмбалныже ала-могай вургем — кува тидым каласенат ок
мошто.
Икманаш, марий ватылат ок кой: майке ден кӱчык йолашым чиен. Ялыште гын,
тыгай
чием дене уремыш лекташ мо, пӧрт кӧргыштӧ кошташ вожылат.
Лариса мӱндыр элыш кузе коштын толмыжым ыш каласкале. Пӧртыш пурен шогалят,
тунамак йодо:
— Пырысем кушто?
— А теве,— ончыкта кугыжо.
Шонанпыл коля шыл дене мӱшкыржым чеслынак тӱмырен шынденат, лачак шӱргым
мушкын
шинча ыле. Озажым ышат ончал.
— Радуга тыгай лийын?— ӧрмалген йодеш шешке.
— А могай лийшаш ыле?
— Мо... тугай моторым кодышым... Пырысемын чеверлыкше кушко йомо?
— Ялыште илет гын, шаршудыштат пӧрдалат, олым коклашкат малаш возат... Коли
вара
тудым пӧртеш петырен кодаш кӱлеш ыле?
— Могай тиде пуш?— Лариса пырысым тора гыч ӱпшынчеш.— Молан тыге осалын
ӱпшалтеш?
— Ялыште илет гын...— Чачавий шке шомакшым шуя, пуйто каласынеже:
мландевалне
илыше, мландыште пургедше-шамыч чылан ик семынак ӱпшалтыт. — Ялыште ала-
момат
кочкаш логалеш: шӧр-торыкымат, шылымат... — ышталеш. Тыгодым могай шылым ыш
каласе.
— Фу!— ӱпшыч темын, нерым пӱтыралеш Лариса, Шонанпылым кидышкат ок нал. —
Могай
йыгыжге пуш... Лӱмынак тудлан йӧршӧ кочкышым коденам ыльыс, авай. Толмешкем
ситышаш ыле.
— Ситен огыл. Весат пайыш пурыш...
Чынак, пырысын пушыжо веле огыл, тӱсшат вашталтын: шонанпыл чияже йыклык
пытен,
шеме ден ошо гына кодыныт. Олача-вулача гайрак. Тынар колям коч-я! Туге
гынат,
пунжо ызыра чот выльгыжеш. Пушкыдеммыла да кужеммыла веле коеш. А суртышто
шкенжым кузе оза семын куча! Ик гана ончалын, вигак шижат: тыште тыгыже
"вольыклан"
тудо оза! Моло-весе огыл. Ынде мыняр кече лиеш, ни вӱташте, ни пӧртйымалне,
ни
клатыште Чачавий колям ок уж. Пӧртыштӧ гын, пушыжат шукертак ок шижалт.
Шонанпылын вашталтмылан, тудым палыдымылан Лариса пешыжак ыш ойгыро: олаште
весым муэш— тылечат моторракым да йытыраракым.
Шешкым кодыл колтымек, Чачавий пырысым ончыкыжо нале, кужун-кужун
ниялткален
шинчыш да ласкан-ласкан мутланыш.
— Озат тылечет отказен гын, мылам эн мотор лийыч,— пырыс семынак мырланыш
кува.
Шокшым шижын, шкенжынат омо тольо.



032799
************************************************************************
3—27

САКЕВАН МУРЫЖО
Мутем мӱндырчынрак тӱҥалам. Но тыште каласымем ойлаш шонымо темышке намиен
луктеш.
1952 ийыште мый Красноуфимск олаште кӱртньӧгорно училищым тунем пытарышым,
паровоз машинистын полышкалышыже специальностьым нальым. Но пашам кужун
ыштен шым
шукто — кугу эҥгек лийын кайыш, да тушан тазалыкем лунчыргыш. Эмлалт лекме
деч
вара медкомиссий мыйым инвалидлан шотлыш, кокымшо группым пуыш. Кушкын гына
шушо
еҥын яра перныл коштмыжо, нигӧлан кӱлдымӧ семын илымыже шуэш мо? Конешне,
уке.
Мый денемат тыгак лие.
Училище деч ончыч шым классым гына пытаренам ылят, эн ончычак шинчымашым
ешараш
шонен пыштышым — кастенсе школыш сералтым. Тунамак шкенан райцентрысе,
Янаулысо,
культур пӧрт пелен пашам ыштыше баянист кружокыш кошташ тӱҥальым. Тунам
кӱртнӧгорно клуб пелен самодеятельность коллектив виян ыле. Шуко шонкалыде,
мыят
тусо хорыш ушнышым. Тунамак ВЛКСМ райкомыш корным почым. Тушто мер пашалан
шӱман
еҥ-влакым эреак йывыртен вашлийыныт. Мыламат тӱрлӧ сомылым пуэдаш тӱҥальыч.
Икманаш, активистыш савырнышым. Комсомол поручений дене районысо пионер
пӧртыш шеф
семын коштынам, У ий пайрем годым икшыве-влаклан пӧлекым пуэденам, йомакым
колтылынам, мыскарам ыштылынам.
Жап эртыме семын парням утыр лывыргыш, баян дене сайынак шокташ тӱҥальым.
Янаул
РДК-штат шоктенам. Тунам тудо Сталинын лӱмжым нумалын. Еҥ-влак "Сталин
клуб"
малдалыт ыле. РДК-штат, кӱртньӧгорно клубыштат культурно-массовый паша
сайын каен. Кок вережат кеҥеж еда куштымо плошадке почылтын, тушко кушташ
лыҥ погынат
ыле. Районын культур пӧртшӧ пелен чумырымо мурышо-куштышо бригаде талук
мучко,
манаш лиеш, яллашке коштеден. РДК директор Галина Мамина кушташ мастар ыле.
Пошкырт ӱдыр-влак Нуриева ден Мурсалимова икытеж мурызо, весыже куштызо
семын ойыртемалтыныт.
Концерт дене ятыр жап тыге коштмеке шонкалаш тӱҥальым: "Ала Янаулышто марий
коллективым ышташ лиеш?" Вик каласыман, райцентрыште тунам марий еҥ шагал
ыле. Ала,
тугеже Калтасаште мурызо-куштызо тӱшкам поген кертына? Каҥашен налаш манын,
ик
чевер кеҥеж кечын велосипед дене Калтасашке кудальым. Пурышым ВЛКСМ
райкомышкат,
райисполкомын культур отделышкыжат, но нигуштыжат ваш-ваш умылымашке шуын
шым
керт. А такше вет райкомыштыжо секретарьлан мыйын палымем — Абдуллин пашам
ыштен. Тудын дене пырля Красноуфимскысе училищыште тунемынна. А культур
отделым
вуйлатышылан Янаул гыч Мурсалимовам конден шынденыт улмаш. Нуно Калтасаште
марий
агиткультбригадым ышташ кумылан улмыштым ышт ончыкто.
Мӧҥгӧ пӧртыльымат, Янаул районысо "Ленин корно" колхозын рвезе калыкше дене
кутырен, чонем ылыже: ме тӱшка вий дене художественный самодеятельность
коллективым чумыраш пижна. Колхозыш тунам кум марий ял — кок Орья да
Комбыял — пуреныт.
Тӱҥалтышлан Николай Арбанын "Кем ургызо" комедийжым шындаш ямдылышна. Пьесе
кугу
огыл, сандене кокымшо ужашлан концерт программым "кӱктышна". Муро шомакым
кычалмем годым "Марий альманахын" ик номерыштыже Сакева Сайпетинован "Марий
салтак
батальоным моктымо мурыжо" шинчамлан перныш. Лудым гын — путырак келшыш!
Тошто
годсо эрвелмарий семлан келыштарен, тиде мурым программышкына сольный номер
семын пуртышна.
Лудмем годымак авторын фамилийже да лӱмжӧ шоналташ таратышт: векат, тидым
серыше
еҥ эрвелмарий кокла гыч лектын. Но лачшым кушечын? Могай кундемеш, могай
ялеш
шочын-кушкын? Ты йодышлан нигӧ вашештен кертын огыл, но тудо эреак ушыштем
пӧрдын.
Ме шке программына дене одо, татар да марий яллашке коштеденна. Лийынна
шкенан
районышто гына огыл, авалтенна тыгак Краснокам ден Калтаса кундемламат.
Мемнан
мурен-куштымынам Йывангасолаште, Киябакыште, Качмашыште, Оръямучаште,
Павасолаште, Атлегачыште да моло вереат саламленыт.
Вара илыш-корно мыйым Йошкар-Олашке кондыш. Н.К.Крупская лӱмеш Марий
пединститутын физика-математика факультетыштыже тунемаш тӱҥальым. Но марий
поэтессын лӱмжӧ
ушем гыч алят лектын огыл. У ий деч вара, школлаште каникул эртыме жапыште,
Йошкар-Олашке студент-заочник-влак толыт ыле. Иктыже, Калтаса район гыч
илалше ӱдырамаш, Сакева Сайпетинова нерген йодмемлан кужун вучымо вашмутым
пуыш: "Мый тудым палем, шочын-кушкын Арлан ялеш, кызыт ты ял Краснокам
районыш пура. Теле да
кеҥеж сессийлашке толмем еда Сакева акай дек пурен лектам. Ойласен шинчена,
чайым йӱына. Ынде, конешне, самырык огыл, шоҥгемын".
— Мыйынат тудын дене палыме лиймем шуэш, — каласышым.
Да ик кечын коктын С.Сайпетинова дек ошкылна. Миен пурымына годым пӧлем
кӱварым
йытыраен шогылтеш ыле. Кӱжгырак кап-кылан ӱдырамаш, ончалтышыже пӱсӧ,
чаткан,
раш кутыра. Ӱстембаке тидым-тудым погыш, чай йӱаш шындыш, аракамат лукто.
Сайынак мутланен шинчышна. Мый "Марий салтак батальоным моктымо мурым"
культбригадын
репертуарышкыже пуртымо да яллаште мурен коштмо нерген ойлышым.
— Те шаланен пытыше марийым чумыргаш, у илышыш ошкылаш ӱжында, — маньым, —
санденак кажне шомакше шӱмеш логалеш. Мурыда дене палыме лийме годсек
тендам ужаш,
вашлийын кутыраш шонен илышым.
Тиде мут шоҥгыеҥым куандарыш. Ожнысым шарналташ, илыш-корнышто вашлийме еҥ-
влак
нерген каласкалаш кумылжо почылто. Тылеч вара тудын пачерышкыже ятар гана
миенам. Мый ялыште илымем годымак шоҥго-влак дене мутланаш, ойлымыштым
колышташ
йӧратенам, сандене Сакева кокай дене кажне вашлиймаш куаным конден. Тунам
самырык лийынам, озаватын каласкалымыжым кеч изишак серен кодаш кӱлмӧ
нерген шоналташ ушем ситен огыл. Возыдымемлан таче пешак ӧкынем.
Тау поро йолташ-влаклан, нуно тидым серымем годым кучылташ шергакан
документ-влакым пуышт. Иктыже 1913 ий 3 июньышто Ӱпӧ губернийысе Бирск
олаште возалтын.
Тушто ойлалтеш:
"Свидетельство. Предъявительница сего, ученица ВИИИ дополнительного класса
Бирской женской гимназии Сакива Сайфутдинова-Сайпэтэнова, как видно из
документов,
дочь крестьянина, языческого вероисповедания, родившаяся 13 марта 1894 г.,
по
окончании общего курса наук в Бирской женской гимназии поступила в ВИИИ
дополнительный класс этой же гимназии в 1912 г. для специального изучения
арифметики и,
находясь в оном по 1 июня 1913 года при отличном поведении, все
практические
учебные занятия, установленные для учениц ВИИИ дополнительного класса
выполнила
отлично".
Умбакыже оценкыже-влак ончыкталтыныт: вич визытан да кок нылытан. Документ
тыгай
ой дене мучашлалтеш: С.Сайпетиновалан "арифметика дене мӧҥгыштӧ туныктышо"
лӱмым
(домашняя наставница по предмету арифметики) пуымо. Гимназийым пытарымеке,
Сакева ныл ий Пӱрӧ уездысе школлаште пашам ышта. Но шинчымашыже шагалла
чучешат, тудо умбакыже тунемаш шонен пышта, Ӱпӧ оласе учительский
институтыш пураш ямдылалтеш. Марий ӱдырын ты ошкылжо дене кылдалтше кагаз
аралалт кодын, тудым 1917 ий
28 августышто Пӱрӧ уездысе икымше районын калык училище-влак шотышто
инспекторжо
возен:
"Г. директору Уфимского учительского института.
Вследствие личной просьбы учительницы Сакевы Сайпетиновой честь имею
сообщить
Вам, что г. Сайпетинова в означенной должности состояла с первого сентября
1913
года; за время своей службы в начальных училищах Бирского уезда ни в чем
предосудительном замечаема не была и к своим обязанностям относилась
добросоветсно".
Тиде жапыште Российыште илыш чот пудыранен. Кугыжан власть шаланен. Тӱрлӧ
партий-влак коклаште власть верч кучедалмаш талышнен. Тыгодымак шагал еҥан
калык-влаклан вольнарак лийын. 1917 ий кеҥежым Пӱрыштӧ уло Российысе марий-
влакын
икымше съездышт лийын. Шыже вашеш Озаҥыште "Ӱжара" газет лекташ тӱҥалын.
Революций толкын Ӱпыштӧ служитлыше марий салтак-влакымат помыжалтарен. Тыге
тыште марий батальон шочеш. Батальонын командирже прапорщик Михаил
Васильевич Алексеев
(тудын шочмо верже — Балтач районысо Ӱлыл Йыванай ял) Сакевалан кугу пашам
ӱшанен пуа: революций шӱлышан батальонлан моктеммурым сераш, марий калыкын
у илышыш
ошкылаш ямде улмыжым ончыкташ. Ӱдыр кӱштымым шуктен, серымыже "Ӱжара"
газетеш
1918 ий 12 январьыште лектын, авторын лӱмжӧ "Институтышто окышо ӱдыр
Сакева" манын ончыкталтын.
Волгыдынат-волгыдын мо коеш?
Эр почылтшо ӱжара огыл мо?
Иктынат-коктынат кӧ коштеш?
Марий калык погына огыл мо?
С.Сайпетинова шке мутшым калык муро семын чоҥен, но мурышкыжо у жаплан
келшыше
шонымашым шыҥдарен. Конешне, серымыжым редакцийыште икмыняр тӧрленыт-
саемденыт
дыр. Муро текст гыч шижаш лиеш: самырык ӱдыр фольклорым удан огыл пален,
тудын
поянлыкшым, поэтика йӧнжым творчески кучылтын.
Почылталеш ӱжара, почылтеш ӱжара —
Шем пычкемыш йӱд эрта огыл мо?
Чумыргалеш марий, погына марий,
Шошым эрык почылтеш огыл мо?
Ик мутак уэш-пачаш каласалтеш гынат, тидыже лудмо годым ок йыгыжтаре,
шонымашым
келгемдаш гына полша. Почеламутын авторжо марийын ожно орланен илымыжым
шарналта, у саманыште сай вашталтыш лияш тӱҥалмым мокта:
Лӱмжат уке ыле марий калыкын,
Йылмыжат уке ыле марий калыкын.
Олян-олян шуо волгыдо эрыкше,
Олян-олян почылто марийын йылмыже.
Сакеван возымыжо марий батальоныш сералтше салтак ден офицер-влакын
йӧратыме мурышкышт савырнен. Тиде муро дене нуно шке кумылыштым нӧлтеныт,
чоныштым эмленыт.
Шуко жап эртымеке, С.Сайпетинова кугу савыртышан саманым тыге шарналтен
серен:
"Знамям кидеш кучен, марий мурым мурен, Уфа урем дене эртыше марий
батальоным
мый кызытат шинча ончылнем ужам".
Батальонысо кумшо ротын командиржылан Сакева дене ик ялешак — Арланеш шочын-
кушшо Сатай Уразбаевым шогалтеныт. Сайпетинова батальонлан йошкар йыран ош
знамям
урген, салтак-влак коклаште умылтарымаш пашам эртарен. Вараже батальон
атаман
Дутовын войскаж ваштареш кредалаш каен. Сакева, Уразбаев да молат Ӱпӧ совет
пеленсе марий коллегийыште пашам ышташ кодыныт. Сатайым коллегийын
комиссаржылан
ойыреныт, Сакевам — секретарьлан. Тунамк банк-влакым национализироватлаш
тӱҥалыныт да коллегий секретарьлан ешартыш сомылым пуэныт: тудо иканаштак
Волжско-Камский коммерческий банкын комиссарже лийын.
Чехословак корпусын наступленийже тӱҥалмек, Ӱпӧ ола кугу лӱдыкшыш логалын.
Тунам
Сайпетиноват, Уразбаеват шочмо верыш пӧртылыныт. Туштат илыш куштылго лийын
огыл
— августышто Арланым ошо-влак руалтен налыныт. Еҥ чогымо почеш Сатай нунын
кидыш
верештын, тудым лӱен пуштыныт. Изиш варарак Сакеват тушман кидыш логалын.
Тудлан
Пӱрыштат, Ӱпыштат тюрьмаште шинчаш пернен. Ятыр еҥым лӱеныт, молыштым сеҥен
толшо йошкарармеец-влак утареныт. Олаште уэш Совет власть лиймеке,
Сайпетинова икмыняр жап комендантский управленийыште, вара ик дивизийын
штабыштыже пашам ыштен. Умбакыже илыш-корно тудым Озаҥыш конден, тушечын —
Марий кундемыш. Ятыр жап
Шернур педтехникумышто математикым туныктен, вара Марий пединститут пеленсе
рабфакыш куснен. Тидыже 30-шо ийла тӱҥалтыште лийын. Мыйын Марий
пединститутышто
тунеммем годым, 60-шо ийлаште, факультетын деканжылан доцент Г.С.Курицын
ышта
ыле. Сакева кокай мылам ик гана веле огыл ойлен: "Тендан декандам
рабфакыште мый
туныктенам".
Но вара репрессий тӱҥалын. Нимогай титакдыме еҥ-влак казаматыш верештыныт.
Тудланат лӱдыкшӧ лийын кертмым умылен, Сайпетинова Грузийыш лектын каен,
тушто пашам ыштен илен. Сталинын колымекше, властьыш Хрущев толын, илыш сай
могырыш вашталташ тӱҥалын. Тунам иже у илыш верч кучедалме пашан ветеранже
Йошкар-Олашке
пӧртылын. Тудын дене палыме лиймем деч икмыняр талук ончыч гына мӱндыр
мланде
гыч тышке куснен толын улмаш.
Йошкар-Олаште пачерым нальымат, авамым пырля илаш кондышым. Тыштак авамын
шӱжарже илен. Тудо Марий кундемыш самырыкше годымак, 1938 ийыште, толын,
ешаҥын, магазиныште пашам ыштен. Шӱжарже тыште илымылан лийын авам мый
декем куснаш кӧныш.
Мый тудым Сакева кокай дене палымым ыштышым. Нуно, илалше кок ӱдырамаш,
кутыралтен шинчаш пеш йӧратат ыле. Ваш-ваш унала коштыныт. Утларак тамле
кочкышым ямдылыме (мутлан, мелнам кӱэштме) годым авам мылам тыгерак ойлен:
— Мий-ян, Арлан кокатым ӱжын кондо.
Мый ӱжаш лектын ошкылам. Коктын толына, вара пырля кочкына-йӱына. Нуно авам
дене
ласкан ойласен шинчат. Ятыр жап эртымеке, Сакева кокайым мӧҥгыжӧ ужатен
колтем... Тудын колымекше, авамлан пеш йокрок лие. "Ынде Арлан кокатат
уке", — малдалеш ыле.
Арлан — кугу ял. Тудын лишне "шем шӧртньӧ" лукталтеш, санденак ты кундемысе

нефть лукшо предприятий-влак "Арланнефть" да "Южарланнефть" маналтыт, нунын

рӱдыверышт — Нефтекамск. Арлан лӱм кушеч лектын — ом пале. Такше эрвелне
янлык
да кайык лӱман ял шагалак огыл. Мутлан, Мераҥ, Комбыял, Изи Агытан, Кугу
Агытан,
Тумна, Шогертен, Корак...
С.Сайпетинован колымо жапыште мый Йошкар-Олаште лийын омыл, сандене
курымешлан
малаш вочмо вержым ом пале. Ятыр еҥ деч йодыштым, шкеат кычальым, но муын
шым
керт. Писатель А.Юзыкайн пала ыле, но тудо колен колтыш. Каласаш кӱлеш,
Александр Михайлович данле замлячкына нерген "Сакева" лӱман кугу очеркым
серен.
Йошкар-Олашке тунемаш толмекем, лӱмлӧ вес землякем — мемнан Янаул районешак
шочын-кушшо Валериан Михайлович Васильев — дене палыме лийынам, тудын дене
мӧҥгыштыжӧ — Советский уремысе пу пӧртыштыжӧ — ик гана веле огыл ойласен
шинченна. Колымыжлан шуко ий эртен. Ончылий кеҥежым Лидия ӱдыржӧ дене
коктын Турун шӱгарлашке мийышна, кугу ученыйын курымашлык омо дене малыме
вержым йытырайышна, мо
кӱлешым тӧрлышна, кочкыш-йӱшым тамлен, калыклан ыштен кодымо пашажым
пагален
шарналтышна. Шӱгар воктене теҥгыл уке ылят, ик арня гыч тушко уэш мийышым,
пелен
налме оҥа дене теҥгылым ыштен кодышым.
Сакева кокан шӱгаржымат тыгак шотыш кондынем ыле, но кычал муын шым керт.
Нимом
ышташ ӧрымат, шӱгарла покшелан шогалын, кугу йӱкын кычкыральым: "Сакева
кокай,
шӱгаретым шым му. Палем, ала-кушто тыштак киет. Узьмакыште кошт, кийыме
верет
пушкыдо лийже!" Вара, "Шужо" манын, мландышке аракам шкенан эрвел йӱла
почеш шавалтышым.
Пытартыш ийлаштыже С.Сайпетинова Матросов уремысе 22-шо номеран пӧртыштӧ
ила
ыле, кокымшо пачашыште. Ик пачерыште коктын иленыт: тудо да ты
республикешак шочын-кушшо марий ӱдырамаш. Тудо пешак осал чонан, уда
койышан ыле, эреак шурген,
вурседылын, илалше пошкудыжлан чоныш витарен, ласкан илаш йӧным пуэн огыл.
Пошкудыжын орышыла толашаш тӱҥалмекше, Сакева кокай ваштареш нимом пелештен
огыл,
шке пӧлемышкыже пурен шинчын. Пален: тиде окмак ӱдырамашлан нигузеат
нимомат
умылтарен от керт.
Арлан лӱман эрвелмарий ялыште илыше, туштак шке ӱмырыштым шуктышо Сапия ден
Сайпытенын Сакева ӱдырышт марий историйыште палыме еҥ лийын. Ик почеламутым
веле
возен гынат, тудын лӱмжӧ пелен "поэтесса" шомакым шындат. Марий батальонлан
моктеммурым сераш тудым у саман, революций толкын таратеныт. Сакеван мурыжо
кодшо
сар ийлаште рушлашке кусаралтын, тудым "За Родину" альманахеш печатлыме.
Шке
ӱдыржын шӱм саскаж дене пошкырт мландат палыме лийын: "Марий салтак
батальоным
моктымо мурым" башкир поэт Хаким Гиляжев 1960 ийыште шочмо йылмышкыже
кусарен да
"Эдеби Башкортостан" журналеш савыктен.
Сакева Сайпетинован шочмыжлан тений мартыште 105 ий темеш. Тиде кечым
палемден,
тале революционеркан, педагогын, поэтессан лӱмжым пагален шарналтена, тудын
шӱмчонешыже шочшо мурым угыч да угыч лудына.
Валерий МИНИБАЕВ.
Йошкар-Ола.



032899
************************************************************************
3—28

МАРЛА СЕМ
Фронтовикын ойлымыжо.

— Паша деч вара таче кол кучаш каена мо? — йодо Илья Минилбаевич, — эрла
рушарня, эр велешат шинчен кертына.
— Йӧра, — келшышым мыят.
Ӱзгарым ямдылышна, кочкашат пыштышна. Кастене пеш огеш чӱҥгӧ гын, эҥер
воктене
эр марте коднена. Касвелеш шукак огыл, но яралан толмо деч икмыняр шереҥгым
кучышна. Варажым кол йӧршын чӱҥгымым чарныш. Мый ведрам налын, памаш деке
вӱдлан
кайышым, а Илья Минилбаевич вӱд воктенсе олыкышко матрушкам але шоптыр
лышташ
кычалаш ошкыльо.
Пӧртылын тулым олтышна. Кукшо пу кумыж дене вашке ылыже. Тул йошкарге-
саралге
йылмыж дене ведра пундашым нулаш тӱҥале, икмыняр жап гыч шолаш пурыш.
— Теве ындежым матрушкам пыштена, чай пеш тамле пушан лиеш, — мане Илья
павай.
Чынже денак, тыгай тамле чайым кеҥежым веле йӱат, ӱпшыжӧ ямлын ӱпшалтеш.
Чай деч вара тул воктенже кашкаште шинчена. Кеҥеж йӱд пешат кӱчык. Теве
гына кече пасу мучашсе чодыра шеҥгеке канаш волыш, икмыняр жап гыч кава
йошкаргаш тӱҥале. Ял велым гармонь йӱк шокта, ӱдыр-рвезе-влакын ойласен
воштылмышт тымык
йӱдыштӧ торашке шокта. Шӱдыр-влак, эркын-эркын, каваште шулат.
— "Вятка" гармонь, — мане Илья павай,— ямлын шокта, уста гармонист.
— Кушеч йӱкшым палет? — йодам.
— Миша, шкемынат "Вяткам" уло. Ынде тоштемын. Сӧй деч ончычак шоктем ыле.
1941
ий гыч 1945 ий марте кидышкем кучен омыл. Война мучаште Венгрийыште
шоктымемым
кызытат шарнем.
— Иктаж-кӧ воктенже кондыштарен мо?
— Гармонь, конешне, воктене уке ыле. Ик венгр дене "Вятка" лӱман гармоньым
ужынам, — рашемдыш Илья Минилбаевич. — Лийынже 1945 ийыште, Балатон
воктене.
Эртак бой, немыч-влак кыртменак шогеныт. Сехешвехервар ала-мыняр гана кид
гыч
кидыш кусныш, тушман-влак бойыш "королевский тигр-влакым" пуртышт гынат,
чакнашышт вереште. Неле кредалмаш деч вара изиш каныш лие. Ме вич салтак ик
хутореш
верланышна. Сурт оза, топката гына мадьяр, рушла эркын гынат, но сайын
ойла.
Пӧртыш пураш йодо. Ватыжлан венгрла ала-мом ямдылаш кӱштыш. Пӧртыш пурышна.
Мыйын шинчамлан вигак гармонь перныш. Кушеч тудо, "Вятка" гармонь, венгр
мландыште?
Шоктымем шуктен колтыш. "Хозяин, разрешите гармонь подержать?" — рушла
йодам.
"Играй, старшина, если умеешь, сколько душа желает. Сам изредка, но играю",
—
вашештыш суртоза.
Пӧръеҥ оралтыш лекте. Мый гармоньым кидыш кучышым, полдыш-влакым шымлен
лектым.
Кид монден огыл, марла куштымо семым шокталтен колтышым. Чонем, конешне,
шочмо
Пошкырт кундемыште, Калтаса велне улмем гае чучын колтыш. Вара моло сем-
влакат
йогаш тӱҥальыч веле. Суртоза пурышат, виклан пелештен колтыш: "Шольым,
марий
улат мо? Марий семым шоктетыс!" "Марий. Башкирий гыч. А те кӧ улыда
вара?.."
"Мыят марий. Тышке икымше мировой война годым логалынам". "Кушеч лият,
чӱчӱ? —
мыят йывыртымем дене марла ойласен колтышым". "Виче марий. Но тендан могыр
семым
палем, шоктенат моштем".
Мылам ӱшанашат йӧсӧ лийын. Теве кушто марла ойлышым колаш верештын!
— Шольым, мый тыште 1916 ий годсек илем. Кугыжан армий дене толынам. Йолем
эмганен ыле. Йолташем пленыште колоннышто вӱден кошто. Тудат марий эрге
ыле. Ик гана
конвоир офицер дене кутырышат, мемнам строй гыч луктыч. Вара мыйым ик
илалше
венгр деке наҥгайышт, йолташемым весе деке колтышт. Ончыч йолемым эмлышт,
паремдышт, вара пашаче лийын ышташ тӱҥальым. Ялеш шочшо имньым да моло
вольыкым ончен
тунемынам. Ышт обижатле, пашаште шкештат полшат ыле. Серби лӱман ӱдырышт
воктечем огеш кае ыле. Шкат шижым: икте-весым огына умыло гынат, шӱм-чонна
шижын —
вашла йӧратымаш шочын. Икана озамат шижтарен ойлыш: "Йован (шке лӱмем
Йыван),
мыйын эргым-влак пелен уке улыт, ик ӱдырем гына. Тый лучо Российыш ит кае.
Сербим марлан пуэм. Уло погемым тыланда завещатлен кодем. Ватемат рвезе
огыл, шкежат шоҥгемам".
Чынак, мыйым пленныйла ышт кучо. Ярмингашкат эргыжла шынден наҥгая ыле,
толмо
годым серби ден аваже вашлияш лектыныт. Тыге ӱдыржӧ дене венчатлалтна, мый
йӧршешлан илаш кодым.
Икана йодым: "А кушто эргыда-влак улыт?" "Илыш тугай вет, — мане, — кӧн
терыште
шинчет, тудын мурым мурыман. Нуно тендан ваштареш кредалын коштыт. Салтак
корно
аҥысыр, но торашке наҥгая. Мут икте, сий весе. Мом кочкашда ямдылаш?"
"Чӱчӱ,
шолтыза пареҥгым. Пеш кужун ужын онал, моло мо кӱлеш".
Ватыжым кычкырале, венгерла умылтарыш. Серби корзиным налын, пареҥгылан,
киярлан
нӧрепыш лектын ошкыльо. А мыйым сурт оралтыжым ончыкташ тӱгӧ ӱжӧ. Моло-
влак, пеш
ноенытат, малаш шуҥгалтыч. Ме оза дене коктын оралтыш лекна. Тудо нӧрепыш
пуртыш, умылтара, кушто могай бочкыжо шинча: "Теве тиде — лу ияш, тиде — 50
ияш
арака. Тендан лӱмеш тиде гыч йоктарена, эн куатле, виноград арака. Кучо
графиным, йоктарен налына", — мане. "Графиным гына? Ме кузе подылмым
колынат дыр?", —
ышталам. "Кружка дене йӱат гын, вик йолетым чумалтет", — манеш. "Ме
тунемынна",
— воштылам. "Нал тунам ик ведрам", — ыштале.
Йоктарышна, Йован графинешат темыш. Ме уэш суртышко пурышна. Кӱын шушо
пареҥге
пуш нерыш пура, шӧнчалан кияр, свежа кинде, шӧр ӱстелыш погалтын. Йован
мемнан
кружка-влакыш аракам темен шындыш. Шкаланже изи чаркыш графин гыч йоктарыш.

"Йӱын колтыза, кочса, мо уло сийлалтса. Вашке война пытыже, шкеже таза
пӧртылза", — рушла каласыш.
Кочна-йӱынна, рвезе-влак угыч канаш возыч. Мыйын гына омо пытен, подылмо
деч вара нойымат огеш шижалт. Угыч ме Йован дене чарныде ойласена, икте-
весе деч йодыштына. Тудо — колхозышто кузе илымым йодеш, мый чыла
умылтарем. "Мый вот шке
озанлыкем дене илем, — мане. — Вич имне, вич ушкал, кум сӧсна да шорыкем-
влак
улыт. Тынар вольыклан 10 гектар мландым кучем. Ончыч эргым-влак полшат ыле
Но
илыш койын вес велке савырныш" "Шкет гына улат, йокрок дыр?" — йодам. "Уке,
уло
йолташем. Тыгайже вич марий улына. Ме 1916 ий годсек, а кум марий ош чех-
влак
дене толыныт. Икте-весым палена, миен-толын илена", — умылтара Йован.
"Мӧҥгӧ
шупшеш дыр?" — йодым. "Ачам-авам коленыт, молышт монденыт. Пӧртылаш гын,
шкат
палет, Колыма деч мӱндыркӧ огыт колто, йӧршынак огыт тӱнчыктаре гын...
Тыште тунемынам. Эргым-влакланат тиде мланде шочмо элышт улеш. Илем ынде
тыште ӱмырем
шуктымеш".
Тиде мут-влакым кольымат, марий мурым шарналтышым:
Таче шӱшпык тышан мура,
Эрла мура вес вере.
Шочын кушкылтын ик вере,
Ӱмыр эрта вес вере.
Изиш шып лийна, коктынат, очыни, илыш нерген шоналтенна. "Серби мелнам
луген.
Марий йӱла почеш туге вет ыштыман", — Йован шып шинчымым кӱрльӧ.
Эрдене мелнам кӱэштын ышт шукто. Волгалтме деч ончычак тревога дене мемнам
кынелташ вестовой тольо. Но ужаташ Йован дене Серби кынел шуыч, вашке гына
кочкаш
оптен шындышт.
Ме сӧй корно дене умбаке ошкылна, а Венгрийыште марий тукым илышым таче
мартеат
монден омыл. Тудым марла сем шоктен колтымо дене шарналтем".
Пошкырт кундемысе Калтаса район Киябак ялыште илыше фронтовик
И.М.Минилбаевын
каласкалымыжым Михаил Айдимиров 1994 ийыште возен налын.



032999
************************************************************************
3—29

Вуйлымаш
Поро кече
3 Лудшына-влакын серышышт.
6 Кӱчыкын южо авторна нерген.
Экономика
8 Ик шошо кече талукым пукша. Шомак — аграрный колледжым, ял озанлыкым,
райпом,
АТП-ым вуйлатыше-влаклан.
Поэзий
14 А.С.ПУШКИН. Евгений Онегин. Почеламут дене возымо роман. Нылымше,
визымше
глава-влак.
Лудыш
33 А.МУРЗАШЕВ. Тӧлдӧ. Роман. (Умбакыже.)
99 Унана — марий художник Александр Усолов.
Поэзий
106 Г.ИВАНОВ. Алят илем йӧратымаш тӱняште. Почеламут аршаш.
110 В.СМИРНОВ. "Шуша". Ошкыл. Чарка пундаш. Почеламут-влак.
112 Л.СТЕПАНОВА. "Рӱмбалге возын эл ӱмбаке...". Ава шомак. "Ӱмыр имне..."
Почеламут-влак.
113 Саламлена! Кумдан палыме йылмызе. Профессор Ф.И.Гордеевлан — 70 ий.
Лудыш
114 Ю.АРТАМОНОВ. Йошкар-Олан эн моторжо. Ойлымаш.
126 А.НИКОЛАЕВ. Терентей марлан кайыш. Ойлымаш.
Туныктымо паша
128 З.УЧАЕВ. Шӱдыр семын йолга. Очерк.
Шочмо мланде
147 С.ЧЕРНЫХ. Шернур кундемын ожнысо илыш-корныжо. (Тӱҥалтыш.) Очерк.
159 С.ИВАНОВ. Марий сценын чолга шӱдыржӧ. Очерк.
176 Р.ЧЕТКАРЕВА. Пӱртӱсын шочшыжо улына. Очерк.
Критике
186 А.СЕЛИН. Вашкен возымо важык кая. Редакцийын поэзий пӧлкашкыже пурен
ончалына.
Йоча лудыш
191 В.КРЫЛОВ. Кузе чыта? Ончаш гын... Ӱп. Кож. Почеламут-влак.
192 Унана — Д.Исламов да тудын мурыжо-влак.
Номерыште А.Щербаковын да статья автор-влакын фотоштым кучылтмо.

Содержание
Добрый день
Письма читателей.
Коротко о наших авторах.
Экономика
Весенний день год кормит. Слово — руководителям аграрного колледжа,
сельхозпредприятии, АТП и райпо.
Поэзия
А.С.ПУШКИН. Евгений Онегин. Роман в стихах. Четвертая, пятая глава.
Проза
А.МУРЗАШЕВ. Тюльди. Роман. (Продолжение.)
Наш гость — художник А.Усолов.
Поэзия
Г.ИВАНОВ. Живу в стране любви. Подборка стихов.
В.СМИРНОВ. Новые стихи.
Л.СТЕПАНОВА. Стихи.
Поздравляем! Профессору-языковеду Ф.И.Гордееву — 70 лет.
Проза
Ю.АРТАМОНОВ. Красавица Йошкар-Олы. Рассказ.
А.НИКОЛАЕВ. Терентей замуж вышел. Рассказ.
Слово учителя
З.УЧАЕВ. Светится, как звезда. Очерк.
Родная земля
С.ЧЕРНЫХ. Страницы истории сернурского края. Очерк. (Начало.)
С.ИВАНОВ. Гордость марийской сцены. Очерк.
Р.ЧЕТКАРЕВА. Мы — дети природы. Очерк.
Критика
А.СЕЛИН. Спешка — творчеству помеха. Обзор поэтической почты редакции.
Детям
В.КРЫЛОВ. Новые стихи.
Гость журнала — самодеятельный композитор Д.Исламов.
В номере использованы фотографии А.Щербакова и наших авторов.



040499
************************************************************************
4—04
Лужбелякын шанче эргыже

Витле ик ий ожно Сергей йолташем дене коктын ме Йошкар-Оласе фельдшерско-
акушерский школыш (кызыт медицинский колледж) тунемаш пурышна. Совет
уремысе кок пачашан кӱ полатыште, почто воктен 142-шо пӧртыштӧ, тиде ФАШ
верланен ыле. Тыште ме
тунемынна, тыштак, ӱлыл пачашыште, тӱшкагудына — общежитийна верланен.
Мемнан
илыме 13-шо номеран пӧлемышкына йолташыже-влак дек чӱчкыдынак ик рвезе
пурен
коштын.
Яшката кап-кылан, шемалге шӱргывылышан рвезе марлат-рушлат пеш йытыран
кутырен
моштымыж дене мемнам ӧрыктарен, моло дечын шке тӱжвал чиемже дене веле
огыл,
чолгалыкше денат ойыртемалтын. Тудым йолташыже-влак Валентин манын лӱмденыт
да
поснак пагаленыт.
Фельдшерско-акушерский школнам тудо 1949 ийыште тунем пытарыш да Оршанке
селашке
паша ышташ кудале. Тылеч вара мый тудым 1964 ий марте ужын омыл.
Икана ола урем дене ошкылмем годым ужар вургеман салтакым вашлийым,
Валентиным
пыкше пален шуктышым. Тудын вачӱмбалныже чолгыжшо шӱдыр-влакан погон мыйым
ялт
ӧрыктарыш. Мут гыч мут ушныш. Эртыше пагытымат шарналтышна, тудо кызыт
ЙошкарОласе военный госпитальыште ик отделенийым вуйлата улмаш.
Валентин Иванович Речкин 1931 ий 26 январьыште Пектубай (кызыт Оршанке)
районысо
Лужбеляк ялысе ик кресаньык ешеш шочын кушкын. Сар тӱҥалмеке, лу ийым
темыше изи
рвезе колхозышто тыршен, тӱрлӧ шала пашам ыштен, тыгодымак тунемаш коштын.
Школым пытарымеке, 1945 ийыште ялысе лудмо пӧртым вуйлаташ тӱҥалеш, эше ик
ий гыч
Йошкар-Оласе фельдшерско-акушерский школыш (ФАШ-ыш) тунемаш пура.
Кугу Отечественный сар годым, тулеч варат ялысе рвезылан шуко йӱштӧ-шокшым
чыташыже верештын. Чыла йӧсылыкым сеҥен, 1949 ийыште фельдшер лиеш, ик
талук Оршанке
селасе санитарный врачын полышкалышыжлан тырша, тидын годымак Йошкар Ырес
обществым вуйлата, вара Йошкар Армий радамыш кая.
Салтак лийме кумыл тудын чоныштыжо эше йоча пагытыштак ылыжын.
Авиаспециалист-влакым ямдылыше Полеск оласе школыш логалмаш тудым поснак
куандарен. Варарак,
1952 ийыште войсковой частьын фельдшержым, Киев оласе военно-медицинский
училищыш шинчымашым пойдараш, уш-акылым ешараш колтат. Тушечын пӧртылмеке,
В.Речкин
кум ий утла Рига оласе ик частьыште служитла, салтак-влакым эмла. Ынде
тудлан
медициным фельдшер кышкарыште гына шинчымаш шагалла чучеш, вуйыштыжо у
шонымаш
шочеш: кузе-гынат врач лияш, академийыш тунемаш пураш. Ты шонымаш дене ятыр
гана
военначальник-влак деке йодын мия, тӱрлӧ вере серышым воза. Тыршымыже арам
ок
лий: 1955 ийыште Ленинград оласе военно-медицинский академийыште тунемаш
тӱҥалеш.
Куд ий пеш писын эртен каен. Валентин Ивановичым врач-эпидемиолог семын ик
войсковой частьыш колтат. Тыште кум талук шке шинчымашыжым практикыште
терга, вара
ик частьын госпитальышкыже инфекционный отделенийым вуйлаташ шогалтат. Тыге
военврач шочмо кундемышкыже, Йошкар-Олашке, толын лектеш.
Тудо пагытыште чодыра лоҥгаште верланыше салтак-влак коклаште чӱчкыдынак
ажгыныше шагал палыме шучко чер вашлиялтын. Ты черым шымлаш да сорлыклаш
частьыште
врач Речкин санитарно-эпидемиологический отрядым ышта, черын амалжым шымлаш
пижеш. Тыге моткоч кӱлешан шанче пашам военврач виктара, калыкын тазалыкшым
аралыме пашаште у корным такырта. Але марте шагал палыме чер-влак нерген
ятыр шымлымаш статьям сборник ден журналлаште печатла, пособийым да книга-
влакым савыктен
луктеш. Нунын кокла гыч икмыняржым поснак ончыктыман: "К эпидемиологии и
профилактике геморрагической лихорадки с почечным синдромом",
"Эпидемиология и профилактика клещевого риккетсиоза", "Клиника,
диагностика, лечение и профилактика
болезни Лейма", "Эпидемиология и профилактика Ку-лихорадки" да шуко молат.
Тыге Валентин Иванович Речкин кугу шымлыме, научный пашам вӱда веле огыл,
диссертацийым ямдыла да арала, медицинский наука кандидат лиеш. Тудын перож
йымач
чылаже 95 шымлыме паша лектын, пӱтынь медицинский наукышто нуно у ешартыш
лийыныт.
Лу ий наре Йошкар-Оласе воинский частьыште служитлыме пагытыште Валентин
Иванович тӱрлӧ олаште верланыше шымлыше институт да академий дене вашкылым
ышта, тазалык аралыме верысе министерстве дене ик ойын тырша. Чолга
военврачын паша надыржым аклен, 1973 ийыште "Марий АССР-ын заслуженный
врачше" почетный лӱмым пуат, Йошкар-Оласе горсоветыш депутатлан сайлат.
Тудо ийынак медицина службо подполковник Речкиным Ленинградысе С.М.Киров
лӱмеш военно-медицинский академийын
эпидемиологий кафедрышкыже туныктышылан налыт. Ынде шанчызе-военврач ты
кафедрын
доцентше семын тунемше-влаклан келге шинчымашым пуэн шога.
Тылеч посна Валентин Иванович ятыр ий Врач-влакын шинчымашыштым нӧлтышӧ
государственный институтышто доцентлан ышта, а пытартыш лу ий годым тудо
тошто семынак
военно-медицинский академийыште йӧратыме пашажым шуктен шога. Кызыт сулен
налме
канышыште гынат, туныктымо да шанче пашажым кудалтен огыл.
Лужбеляк ял рвезе кушто гына тыршен огыл, чыла вере шке мастарлыкшым,
чулымлыкшым, келге шинчымашыжым ончыктен. Кугу паша надыржым правительстве,
министерстве-влак кӱкшын акленыт, тудым орден да медаль-влак, шуко грамот
дене палемденыт.
Пелашыже Нина Валентиновна дене коктын Нина ӱдырыштым ончен куштеныт. Тудат
ачаж
семынак врачлан ышта.
Эртыше август тылзыште Валентин дене вашлийын кутыраш угыч пиал лие. Ты
гана
шанчызе "Марий Ушемын" вучымо унаж семын Йошкар-Олашке толын ыле. Вашлиймаш
кас
Республиканский тубдиспансерын залыштыже эртыш. Тыгай вашлиймаш ушемын
традицийышкыже савырнен, тудым ушем вуйлатышын алмаштышыже врач Ю.З.Петров
вӱден шога.
Ты гана вашлиймаш касыште Звенигово районын шочшыжо, Санкт-Петербургысо
академийын доцентше подполковник В.В.Романов, Сотнур кундемын эргыже врач-
полковник
В.В.Соколов, Морко кундем гыч медицина служба подполковник В.Л.Филиппов да
моло
лӱмлӧ врач-шамычат лийыныт. Вашлиймаш кас кугу пайремыш савырныш. Мутат
уке, тыгай погынымашын пайдаже аклаш лийдыме. Марий калыкын ончыклык илыш-
корныштыжо
тудо сай лектышым сула. Ты паша "Марий Ушемын" корныштыжо, тыршымаштыже — у
ошкыл, у саска. Тӱҥалме пашаже ушненак шогыжо. А Валентин Иванович Речкин
гай кожмак марий еҥ-влак ончыкыжымат калыкын тазалыкше пеҥгыде лийже манын
тыршаш, туныкташ тӱҥалыт.
Назарий Александров, медицина наука кандидат, калык здравоохраненийын да
образованийын отличникше, Марий Эл наукын заслуженный деятельже,
Марпединститутын профессоржо.



040599
************************************************************************
4—05
Филимон ИБАТОВ

Ужат гын

Пӱкшермын саскажым* ужат гын,
Ойленыт — кычалме рыскал!
Тӱрвемжым мӱкш умдо шуралтыш,
Шыркаж гыч велалте шинчал!

Сандене пеледыш алгажым
Ужам гын, кораҥын эртем.
Мӱкш игын какарге тамгажым
Тугодсек нулалын эмлем.

Пӱкшермын шыркаҥше лай алжым
Эн сылне саскалан шотлен,
Ур семын шапалге парчаж гыч
Мый ынде сар пӱкшым погем.

Пӱкшермын саскажым ужат гын,
Мӱй тамжым нулен ит кычал.
Рыскалым кеч шуко вучалтын,
Вашлийын шинчашке ончал!
_______
*Саска — пеледыш.

Лай мардеж

Мӧр саскат огеш тарване,
От пуал гын лай мардеж.
Пеледеш чевер парчаже
Кече велке тайналтен.

Но шӱргем мардеж ниялтыш
Шерын куктыш сур ӱпем.
Тӱрвемат нулен чиялтыш,
Кеч ыш теме намысем.

Лай мардежла йӱрат эртыш:
Лие жапын тӱрлыжат...
Утыждене кечат пелтыш,
Ынде кӱын эр мӧржат.

Мӧр аланыш мый ом вашке,
Намысемжым таратен.
Ок молем дыр ал орлайже
Пуалеш гын лай мардеж.

Лай мардеж гай сӓска жапым
Тек огеш лий пӧртылташ,
А муам гын чеверракшым,
Кӱшӧ мӧр ден мом ышташ?

Чонем шижеш

Шун шӱшпык гай
Чевер кайык
Сад-пакчаштем верланен.
Нигуш ит кай,
"Чот юарле!"
Колыштам мый келанен.

Изи гынат,
Яндар йӱкшӧ
Йыҥгыр шийла йоҥгалтеш.
Пырысемат
Ок лӱдыктӧ,
Кеч пакчаштак почаҥеш.

Пыжашыжат
Кугу огыл —
Пуйто мамык талиҥга.
Кум игыжат
Пунеш йомыт,
Лачак нерышт палемда.

Еҥ семынак
Эҥыжгайык
Еш рыскалым чумырен.
Эрден-эрак
Помыжалтын
Куандара мурыж ден.

Мый ом лишем
Пыжаш деке —
Тек ал эҥыж велалтеш.
Чонем шижеш —
Тыште веле
Шӱм-кыл сусыр эмлалтеш.

Кавашкат огеш пуро

Ӱжара алемден нӧлтшӧ кечым —
Арка вел каважат йолгалтеш.
Шӱшпыкат кынелтен ош ломбержым —
Йыҥгыр йӱк Виче гоч йоҥгалтеш.

Виче гоч легылден коштыда гын,
Маядык ялышкат пурыза.
Кажне еш пӧлекла чон кынажым,
Кеч-могай корнылам шулдырла.

Мурешнат мурена шочмо верым,
Пашамат шуктена муралтен.
Кӧ толеш унала Виче серыш —
Маядык ужата тулартен.

Шӱшпык гай Саскавий ӱдырнаже —
Эргынат пашалан — маска вий.
Сӱанлан погынен мурынаже,
Кечывал кавашкат огеш тий!*
______
*Огеш тий — ок шыҥе.



040699
************************************************************************
4—06
ФИНН ПОЭЗИЙ ГЫЧ
Ауликки Оксанен

Йӧратем мый тыйым, тыйым йӧратем...
Йӱд мылам аршашыжым пидеш,
Тыйым мый дечем шылташ шонен.
О, кузе кайык шулдыр айманен!
О, кузе толкын-влак кӱлам кырат!
О, кузе мардеж ден тайныштеш чодыра!
Да йӱрын шинчавӱдшӧ — неле кӱ!

Йӧратем мый тыйым, тыйым йӧратем.
Йӱд мылам аршашыжым пидеш,
Тыйым мый дечем шылташ шонен.
О, кузе сандалык пылышем иша!
О, кузе шӱдыр-влак вуйвичкыжым кырат!
О, кузе теҥыз воктен шортыт йоча-влак!
Да теҥыз ӱмбалне шӱм йӱлен йӧра!

Йӧратем мый тыйым, тыйым йӧратем.
Мыйым ӧндалат тый, шыматен,
Пуйто мый эрденысе эҥер улам,
А тый гын — пуш...

Ларс ХУЛЬДЕН
Пире тӧра
Чыла вере да эре
Вуйын шогенам:
Иле манын, Пире тӧра!

Мом тый тынар ӱмбакем ончет
Шкендын ир шинчат дене?

Мыйым тый чаманышаш улат:
Сай палетыс, мом мый тыланет
Да чыла пире тукымлан ыштенам.

Мыланна лач жапым кодын палемдаш,
Кунам пирым сонарлымым чарнаш.

Ну, ну, порынрак! Ит ваҥе!
Кае шке корнет дене!
Чодыраште лыҥ кочкыш, Пире тӧра!

Ой, могай тый ӱскырт, сут улат!
Чарне шинчат дене лӱяш!
Чарне ырлаш, йодам мый тыйым!
Тырше ойлымемым умылаш.

Мый огыл мо тыйым
Да тыйын игет-влакым чаманышым,
Пире тӧра?
Колто мыйым!

Але вара тунарак язык
Поро да сай айдеме лияш —
Мыйын гай еҥат...

Пире тӧра! Пире! Пире...
Ой-ой...
Ой...

Эйно ЛЕЙКО
Каем чодыра корно дене...

Каем чодыра корно дене,
Мардеж модылда мый денем.
Куан оварталын оҥемым,
Да муро шочеш шӱмыштем.

Мотор ломберан аркамбалне
Могай сае ыле мылам!
Вӱчкен лышташан йӱд шыҥалык,
Да мый пиалан лийынам.

Мо лиймым иктат огеш пале,
Кеч пӱтынь кундемым эртал.
Лач ломбо ден шӱшпыкак веле
Вӱчкеныт, мемнам лишемдал.

Эйла Кивиккахо
Ӱдырамаш

Пушеҥге лиям гын,
Вожемым коден,
Мием ыле
Тыйын окна йымакет, —
Пушеҥге мый омыл
Да, тыйым вучен,
Окнашке ончем
Толшаш корнышкет.

Пааво Хаавикко
Молан вургеметым наҥгаен отыл

Молан вургеметым наҥгаен отыл?
Мом-гынат кажныже шарныкта мылам.
Шкапым комдык мый почам —
Пуйто тыйым кудашам.
А каваште — каталтше тылзе...
Йыҥгырте...
Возо...
Южгунам.

Эва-Лиза Маннер
Ассимиляций

Мый тылат шкемын
Тошкен коштмо корнемым ончыктем,

Кунам тый пӧртылат,
Кунам тый пӧртылат иктаж гана
Мыйым кычал,

Тый ужат, кузе чыла
Эркын-эркын, тат еда вашталтеш
Да иземеш, тыглай лиеш
(чылт йоча сӱретла
Я вольык чоным йӱлажла),

Тый толат, чонлан лишыл,
Леве да юалге элыш,
Но мыйже тунам Мый ом лий —
Лиям чодыра...

Марья-Лена Миккола
Шочмо эл

Коштымо колым, киндым кочкын
Иленна кава йымалне —
Пукшенат мемнам тыге тый,
Шочмо Эл.

Киш ден ӱпшышӧ тренчан да
Лай шудан вӱта ӱмбалне
Шылтенат мемнам — шочшетым,
Шочмо Эл.

Кайыкын ший йӱкшӧ дене,
Чал кугезын йӱлаж дене
Тый пойдаренат шочшетым,
Шочмо Эл.

Таче амбарна тич кинде,
Да завод йӱкла куатлын —
Куанаш гына шочшетлан,
Шочмо Эл.

Но молан мемнам, йоддеак,
Швецийыш, пашаш, колтет тый,
Кушто титакна, каласе,
Шочмо Эл?..

Ларин-Кюэсти
Неле сомыл

— Колышт, ӱдыр, ныжыл ӱдыр,
Шич-ян ончыкем, йодам.
— Ох, мом ойлыштеш полдалге!
Шич да ниялтал тортам!
— Тол-тол! Мый тылат пазар гыч
Тамле йӧрым лыҥ кондем.
— Шичмешкем гына — от колто:
Тӱҥалат чопкаш тӱрвем.
— Шич, ит лӱд тый, шӱльӧ пырче,
Шич да шинче пундышлак.
— Но тӱрветым ит лишемде!
Сорлыклал кидетымат!
— А, логальыч лӧдышкем тый!
Тӱрвым-пӧчыжым тамлем!
— Тый, мардеж, вучен от шукто,
Писын колто, сӧрвалем!
— Тувырет мотор могае!
Урвалтетше эшеат...
— Колто, намысдыме, ситыш!
Чожгыжеш вел тӱрвемат...
— Ала, ӱдыр, ончыч попым
Мые кычкырал толам?
— Ну, йӧра, ом торешлане —
Ынже пале лач авам.

Матти Росси
Илыш парым нерген муро

Йӱр йӱрын, да изи эҥер,
Куатым налын, йыр ташлен.
У шурно, шыште гай чевер,
Шем мландым лойгыктен шоген.

Мардеж кынелын. Озыркан.
Да, койын, эҥер вӱд пучен.
Но садак шуын ошшыдаҥ,
Да калык жапыште поген.

Йӱр йӱрын, шудо ужарген,
Пеледыш тӱзланен йырваш,
Но еҥ шижде тошкал каен —
Шот лийын огыл ончалаш.

Адак мардеж, у шошо адакат,
Адак у илыш... Колымаш
Ялт шучко огыл, товатат,
Шочат гын илыш парымым шукташ.

Эйно Лейно
Шӱм

"Мом пӱчкат, шӱмем?
Ныл оҥам ала?
Тушто мыланем
Лийылда ласка".

"Кӱртньым мый пӱчкам,
Чепым кӱрыштам —
Лий чонет ден эрыкан,
Эрыкан да шулдыран".

"Куш ӱжат, шӱмем?
Кушто чын корнем?
Кече дек каваш?
Мӱндыр шӱдырлаш?"

"Икте корнына —
Колымаш ваҥа,
Но кӧ калыклан мура,
Тудын ӱмыр курымаш".

Ууно Кайлас
Чарайолын

Чарайолын корныш
Лектынам.
Шочынак, тыге пӱрен
Мылам.

Келге сусыр ок парем
Йолыштем —
Вӱр йога,
Ом керт чарен.

Пӱсӧ кӱэшат
Кодеш кышам —
Кӱ, шонет, кия
Рӱдаҥ.

Чарайолын мый тӱҥальым
Шке корнем,
Да кузе-гынат да тудым
Мый эртем.

Даже чытыш-пытыш годым
Мый ойлем:
Садиктак сеҥем.
Сеҥем!

О Юмем-Пӱрышем!
Вийым пу мылам,
А йӱмем шуэш гын,
Илыш гыч йӱам.

Василий Регеж-Горохов марлаҥден.



040799
************************************************************************
4—07
Мария ИЛИБАЕВА
Чоя рывыж ден ушан корак, але
Кӱсын коркан вурдыжо...
Йомак

Мотор ужган чоя Рывыж пушеҥге укшышто туарам пурлын шинчыше шем Коракым
ужо. Тунамак шӱвыл толмым шиже: "Туараже ӱян, тутло, очыни. Ондален налашак
кӱлеш", —
шоналтыш.
— Ой, родем-чеверем, могай тыйын вургемет: ужаргын-шемын выльгыжеш. Могай
тыйын
нерет: Миклай кугызан сӱслыжла волгалтеш. Муралтен колтет гын, йӱкетым
колыштын,
шер ок тем, очыни, — рывыж мутшым ӱмбачат-йымачат шӱралтен пелештыш.
Рывыжын "родем-чеверем" манмыжым колын, шем Корак семынже йывыртенат
колтыш, молан манаш гын, вурсалтме деч моло сай шомакше тудлан але марте
шоктенат огыл. А
йӱкым моктен ойлымыжо ала-мо коктеланымашым шочыктыш.
— Муралтен пуаш ала кумылет уло, родем? — ӱлычын Рывыжын йӱкшӧ йымыжан
солна.
"Хе, "муралтен пуаш..." Пеш кӱлеш тыланет мыйын муралтымем. Па-ле-ем, умшам
каралтен, туарам камвозыктымем вучет, но вучен от шукто: ынде мый ожнысо
гай аҥыра
омыл", — шоналтышат, шем Корак ӱян туаражым ялт-юлт нелынат колтыш.
Туарам кочкын колтымым ужын, Рывыж, почшым пӱтыралын, уала коклашке
чошынеже
ыле, но Коракын йӱкшӧ чарыш:
— Рывыж тос, ӱян туарам кочмет шуэш вет?
— Ай, шумыжо-можо... — ыштале кужу поч.
— Айда ит кадыргыл, шуэш, ман. Мый чечасак тыйым, мӱшкырет тореш кайымеш,
туара
дене сийлем.
— Сийлетак мо вара? — Рывыж, шижде, тӱрвыжым нулале.
— Кайышна пеленем, — ыштале Корак. "Кӱсын коркатым чечас кучыкте-ем", —
шоналтыш
семынже.
Рывыж, лап возын, Корак почеш кудалеш. Чонжо юарлен гӱрла, ӱян туара икте
огыл,
ала-мыняре шинчажлан конча.
Тӱр пӧрт воктенсе пушеҥгеш Корак шулдырлажым погалтен шинче.
— Ну, тосем, омсам поч да ӱстембаке ончал веле.
Рывыж тарваныш. Пӧрт дек лишемшаш годымак туара пуш нержым чыгылтарыш.
Пурен шогалын, ӱстембаке ончале гын, ӱмбала-ӱмбала оптымо ӱян туара атым
ужо.
Йышт-яшт койын, ӱстел деке лишеме. Ӱян туарам руалтышаш годым вучыдымын
тупшо
воктен шокшо тулвондо толынат тӱкныш.
— Ах, могай чолга! Ах, могай ушан, ямдым кӱтен коштеш! — сурт озавате чоя
янлыкым перышыжла ятлен кычкырале.
Рывыж мӧҥгеш омсашке вушт веле койо. Чодырашке кудалшыжла, Коракым вашлие.
— Ондалышыч, сӱзлӧ нер! — шыдешкен кычкырале янлык.
— Ондалымыже-можо... кӱсыным гына пӧртылтенам, — ыштале Корак да Рывыжын
шокшо
тулвондеш эҥше ужгажым чаманен ончале.

Куку ден агытан, але у илышлан у йомак
Йомак

Йошкар мотор агытанлан Чивика лӱман чыве пелашыже кеҥеж тӱҥалтыштак ятыр
игым
пӧлеклыш. Иге-влак кокла гыч агытанашыже лач икте веле шочын. Печу тудым,
"Тукым
шуйышем" малдалын, моло-влак деч утларак нечкын онча. Нечкыландарымыже-
можо...
эн чотшо чапле мурызым ыштыме шотышто азаплана. Ача туныктымо дене гына ыш
серлаге: ӧрдыж гыч мастарым ӱжаш шонен пыштыш. Шоныш-шонышат, саҥгажым кроп
пералтыш:
— Мыйын муремым ожно Куку тос тӱрыс акла ыльыс, — шоналтыш.
Печу тунамак Кукум кычал кая.
Чодыра тӱрысӧ шкет пушеҥге вуйышто ойган мурым шуйдарен шинчылтше сур Кукум
ужо.
— Эсен улат дыр, Куку тос, — Печу веселан пелештыш.
— А-а, тошто палыме, — ыштале Куку. — Кушко тыге тарваненат?
— Тый декет толынам, тосем, — агытан шонымыжым тура каласыш. — Мыйын эргым
кушкеш, шке гаемак мурызо. — Печу, кугешнен, оҥжым ниялтыш. — Но йӱкшым
колышт ончыман, мастарлыкшым шуараш полшыман. Полшаш келшет вет, Куку тос?
Келшет гын,
ончылгочак таум каласем.
Чодыра кайык вашешташ ыш вашке, семынже шоналтыш: "Кызыт "тау" шомаклан
ыштыме
жап эртен".
— Агытан тос, пелашет, мыйын мунем пӱктен, игым лукташ сӧра гын, эргычын
йӱкшым
колышташат, полшашат лиеш.
Печу шоягоремжым удырале: "Гм, Чивика ватем шукерте огыл гына тынар игым
пӱктен
лукто, кокымшо гана шинчен шукташ, векат, ӱнарже ок сите..." — ойгыралтен
колтыш.
Кенета вуйышкыжо ушан ой шолын пурыш да муро мастарлан кычкырале:
— Куку тос, мунетым пӱктен, игым луктын пуэна. Тидлан пелашемын шӱжаржым
йодына.
Тыге Чивикан шӱжарже куку муно ӱмбалне шинчыш, а Печун эрге мастарлыкшым
шуарыш.
Вес ийын сур Куку шкеже агытаным кычал тольо. Тудлан адак шокшо пыжашышке
муным
вераҥдаш кӱлын.
Кукун йодмыжлан Печу тыгерак вашештыш:
— Ик шокте шыдаҥ пырчым кондет гын, мунетым пӱктен пуэна, — манят, Печу
шинчажымат ыш кумалте, шӱргыжат ыш чеверге.
"Ну мо, — шоналтыш Куку, — игым садак лукман, тугеже ик шокте шыдаҥым муын
кондаш логалеш. У илышлан — у йомак, векат. Кызытсе саманыште мут дене гына
моктен
от йӧрӧ, а эше шӱралтен, сийлен моштыман коеш".

Коклазе шогертен
Йомак

— Шгр-р, шгр-р, шгр-р-р! Колыда, таче Печу еҥ вӱташте, йот чыве пелен,
мален
лекте! Ешыже кушко онча-а, кузе тыгай коштаным чыта-а! — эр ӱжара денак
шогертен
манеш-манешыжым шаркалаш пиже.
"Чынак мо?", "Кернак мо Печу еҥ суртыш кошташ тунемын? Ай—яй-яй!" — ик
кудывече
гыч вес кудывечыш манеш-манеш тыманмеш шарлыш. Мыняр торашке шарла, тунаре
овара, кугемеш. Шӱвыроҥла пудешт кайышашыже гына кодеш. Но пудештмешке,
чоным але
ятыр кочкеш, нулта. А шогертен осал сомылжым шукташ вес вереат чоҥешта.
Уна, урем савар воктенсе лавыраште сӧсна почаҥмым ужеш. Тунамак Машкан
лӱмнержым
шӱктарыман манеш-манеш увер ял мучко чоҥешта:
— Машка лавыраште почаҥеш, вӱташкыжат пурен ок сеҥе, шгр-р-р. Молан ок
сеҥе, шонеда? Йӱын, уш кайымешкыже руштын, лавырашке йӧрлын, шгр-р-р!
Шогертен деч колмо манешлан лудо ӧрын:
— Лар-рт! Намыс-намыс, руштмешке йӱаш, лавыраште почаҥаш!
— Чынак мо? Чынак мо? — чыве-шамыч йодышышт дене лудо деке пижыт.
— Вожылды-ымо-о! — ушкалат коклаш пура.
— Ко-о-еш! Ко-ойышыж гычак ко-о-еш, Машка йӱ-ӱ-эш! Эре лавыраште поч-чаҥеш!
—
узо комбо моткоч куанен йӱклана, пуйто еҥын ойго тудлан кумшо шулдырым
кушташ
полша.
— Шгр-р! Шгр-р-р! — уэш шогертенын йӱкшӧ солныш. Ой, Юмыжат, ынде кӧ нерген
уверым конден гын?
— Ларька, колат мо? Пелашет вӱд воктен весым поктыл куржталыштеш. Тый,
аҥыра,
муным пӱктен шинчет, шгр-р-р!
Кызыт гына Машкам намыслен шогылтшо авалудо ынде шкеже вожылмашке логале.
Йоргаланыше пелашыжым кычалын, вӱд воктекат куржнеже ыле, но пыжашым коден
каяш ок
тошт: муно-влак йӱкшат. Ларька сырымыж дене вик тыгай пунчалым лукто:
— Ойыр-рлем! Ойыр-рлем! Поктен колтем суртем гыч! Тетла тышке йолжымат ынже
пыште! — шыдешкымыж дене, пунжым овартыл, шулдырлажым тарватылеш.
А ял мучаште вес увер шарлыш:
— Шгр-р-р, шгр-р-р! — шогертен эрденысе дечат талынрак йомакла. — Мый ворым
ужынам! Мый ворым ужынам!
Чылан, сомылыштым кудалтен, пылышым шогалтышт. А шогертен, азырен, вигак ок
ойло, чыгылтарыме семын весын кумыл дене модеш.
— Ме-е, ме-е, мемнам тынар ит вучыкто, уверет дене палдаре-е, — чытамсырын,
йолжым тавалтыш тага.
— Имне чодыра гыч пушеҥгым шолышт конден, шгр-р! — шогертен кужу почшым
лупшенлупшен ӱшандараш толаша. — Кызыт, орважым шӱдырен, олымым шолышташ
кудале, шгрр-р!
— Тый, шогертен, векат, шойыштат! — кычкырале ӱшкыж. — Имне мемнан коклаште
эн
пагалыме, сандене кужу почетым пӱтыркалымым чарне!
Шогертен — моткоч ӧпкелышан кайык. Такшым манеш-манешым ляпкыше-влак чылан
икгаяк улыт.
— А-а, мый почемым пӱтыркалем?! Тугеже почемым пӱтыркалем, манат?! —
Коклазе савора тулла ылыже. — Мыйым шӱктараш тӧчымешкет, каен ончал, кузе
пелашет, Милкат,
еҥ презым пукшен шога. Ала мый адак шоям шойыштам, шонет?
Ӱшкыж "кужу почым" колышт ыш шукто, мӱгыралтен, Милка пелашыжым кычал
кудале.
Вереште гын, нимат еҥ презым огыл, а шке шочшыштымак пукшен шога.
— Ну, саде "шатын почым" иктаж гана садак лаштыртем! — лӱдыктен мӱгыралтыш
ӱшкыж.
Шогертенын коклазе улмыжым палат гынат, тудлан садак ӱшанат. Ӱшанат да таче
тыште, эрла тушто я тума тарвана, я еш шалана.
Уна, чыве-шамыч Печуштым, еҥ вӱташ коштеш манмылан ӱшанен, ешышт гыч поктен
колтышт.
Юалге лавыраш каналташ вочшо Машка тугай вожылмашке пурыш, ынде шогертенын
тушкалтыме шем тамгаж деч кузе утлаш ок пале.
"Кужу почын" лопка умшажлан верчын Ларька ден пелашыжат ойырлат, очыни. Иге-
влакым авалан шкетланже ончен-кушташ логалеш.
Чодыра гыч вӱта вуйжым ачалаш воштырым кондышо имнят вор лӱмедышан лие.
Вожылмыж
дене леведышыжымат тӧрлаташ ок тошт дыр. Титакдыме пашачылан теле гоч
кылмен
лекташ перна.
Ӱшкыжат Милкажым ала-мом ыштен кудалта ыле докан. Йӧра жапыштыже, пелашыжым
кычал муын, шогертенын так ляпкыжымым умылыш.
Колыда, тораште-тораште адак коклазын йӱкшӧ солна. Векат, чодыра велышкыла
чоҥешта. Тугеже янлык-влак коклам торкалаш пижеш...



040899
************************************************************************
4—08

Писатель илыш гыч манеш-манеш
Шыдыжым тарватен

Илыш корныштыжо лийше тиде чыным Иван Николаевич Иванов ойлен ыле. Тунам ме
Советский поселкышто иленна, межрайонный манме редакцийыште ыштенна. Тылеч
варажым
Иван Николаевич Куженерыште "Ӱжара" газетын редакторжо лие. Тыште ятыр ий
тыршыш. Самырыкше годым тунемын Йошкар-Олаште, культпросветучилищыште.
Студент Ваня Иванов моткоч чолга улмаш, пеш шуко лудын. Лудын веле огыл, а
кажне
книгам лончылен налаш тыршен. Мутат уке, марла ойпогым нигунамат ӧрдыжеш
коден
огыл.
Тыге тудлан витлымше ийлаште ик поэтын почеламут аршашыже логалын. Уэш-
пачаш шерын лектын, тӱрлӧ палым ыштылын да тушто улшо ситыдымаш нерген
"Лудшын заметкыштыже" манме сынан рецензийым возен. Лач тура кечывалым
оласе Коммунистический
уремеш верланыше "Марий коммуна" газет редакцийыш вашкен.
Редакций — кок пачашан изирак пу пӧртыштӧ. Кокымшышто — творческий пашаеҥ-
влак
шинчат. Лач тыште Ваня ик еҥым вашлиеш: кугу шинчан, чаткан шерын шындыме
пеле
чалемаш тӱҥалше ӱпан, топкатарак кап-кылан.
Саламлалтмек, рвезет молан толмыжым палдара:
— Ик книга нерген рецензийым возышым да...
— Лач мемнан отделлык,— вашешта оза марий, шинчалыкшым саҥгаш нӧлтал шынден
лудаш тӱҥалеш.
Ивановет писатель-шамычетым але чурий дене ок пале, лач кырча-марча
возкалышым
гына ужын шуктен. Возымыжлан шотан акым колаш шонен, вучен шога. Ванян
почерк —
йӧршын уста тиякын гай: чыла умылаш лиеш.
Теве редакций пашаеҥет ик лостыкым лудеш, шинчалыкшым волтен шында, адак
саҥгаш
нӧлталеш. Шӱлештмыже койын вашталтеш, нержат шӱшкалта веле ала-мо. "Келша
коеш
возымем",— йывыртен, шоналта рвезе. Акым пеш вуча.
— Кушто тунемат?— шыдын ончал колта лудшет. — Культпросветыште?! Тый пий
кӱтышашлык улат! Сволочь! Марш тышеч. Нигунам редакцийыш йолетым ит чыке.
Вишь тебе!..
Рвезе нимом ок умыло: "Книгаште сайрак вержымат ончыктымо, мыскара
почеламутым,
басньым лончылен налме, ситыдымашым палемдыме. А молан тыге шыдештарышым?
Оҥай
веле: "Шке возен ончо! Еҥын возымым ит карге ышталеш..."
Вара, южо еҥлан шкенжын тынар ӧрмыж нерген каласкалымеке, Иван Николаевич
умылен
налеш: шылтален возымыжым лач книга озаланак пуэн, шкенжым редакций гыч
поктен
лукмашке шуктен..."

Кумыл нӧлтын... шортеш
Михаил Якимов путырак тале мыскараче ыле. Иктаж оҥай нерген ойла гына —
ритманрифман корныламат муэш, ойлаш шонымыжым пеҥгыдемдаш манын, шкеак
йӱкшым келыштарен лудын пуа. Теве Лекайн шотыштак: "Ресторан гычын Лекайн,
тӱлыдегыч лектын
кай(е)н". Пӱтырен кучен Мишам да чыждыраш тӱҥалын: "Кунам мый тӱлыде лектын
каенам". Полдыштарыме пальтожым чот гына ӧндалмашеш коден, коваште ньыктме
гай Микал утлен. Мыскарам гына возымо, манын, пыкше веле умылтарен кертын.
Осмин Йыванын витле ияш юбилейже шарналтеш. Тудым Моркеш кызыт автовокзал
воктенсе пу культур пӧртеш эртарышт. Юбилярлан кӱсенышкыже йышт гына
почеламутым
чыкеныт.
Ссылкыш колтыш Шӱмбелем
Тора мландыш, Моркышко.
Окна кӱдылнӧ шинчем,
Ончем ола корнышко.
Ушыш тӱрлыжат возеш,
Ресторанже, мокмыржо.
Марпаланак тек шуэш
Мыйын ужмо орлыкшо...
Тидым Якимов ден Колумб возеныт улмаш, Валентинак поэтлан шолып чыкалтен.
Уста поэт еҥын начарынрак возымаште мом-гынат оҥайжым пален налын моштен,
тӧрлатылын, авторым ӱжыктен да пырля ачалыктен, савыкташ ямдылен моштен.
Тидлан таум
гына ыштат. Возымылан моткоч чапле вуймутым пуэден. Нимат чаманен огыл.
А тылеч посна шке йӱкшым еҥынлан келыштарен кертын. Тидын дене моткочак
Сергей
Ибатовым ӧрыктарен. Йӧршын тудын семын ойлен моштен. Теве "Пачемыш"
журналын
бухгалтержылан типографийыш Сергей Ибатович дек оксам намийыкта, теве иктаж
еҥым
ӱжыкта.
Михаил Иванович Чавайн бульварысе теҥгылыште шинча. Йол воктенак пӧрткайык-
шамыч
чогыматат, йорга киса-влак поче-поче толын каят, кӧгӧрчен-шамыч
ковыртатылыт. Ты
жапыште поэтесса Вера Бояринова кая улмаш. Онча — Микале шортеш.
— Мом толашет, Михаил Иванович? — йодеш ӧрмалгыше ӱдырамаш.
— Моткоч чаманем, — вашешта поэт да вӱдыжгышӧ чурий вошт шыргыжалашат тӧча.
—
Тыгай йӱштӧ телым чытен лектыныт, оралте леведыш рожышто, шикшан
тӱньыкыштӧ, лавыран вургем да муш лоҥгаште шылын киеныт. А илен лектыныт,
мушкылташышт гына
кодын. Мотко-очак чаманем...
Кӱсен пундашым удыркален, пытартыш пудыргым асфальтыш шава.
Вера Бояриноват воктекыже шинчеш да кечываллан пурлаш налме ӱячам, печеньым
теле
туткар деч утлышо кайык ешлан темлаш тӱҥалеш.

Йоча койыш
Еремей Герасимовын нылле ий шуйнышо ӱмырыштыжӧ ятыр койыш-шоктышыжо шуко
шотышто
йочан ыштылмыж гай ыле. Почеламутым возымыж деч посна. Такшым, акрет
годсекак
муро озам могай-гынат койышлан орадыш лукташ тыршеныт, воштылчыкыш
савыреныт.
Тыгаяк, манмыла, "ыштыш-модышлан" тыглай еҥым пы-ыль гына шыргыжалыныт, а
поэтлан лӱмедышым мучыштараш лийдымым пижыктен шынденыт. Ик шотышто, раш
пале: поэтым возымыжо, каласкалымыж гоч утларак кумдан да шукын палат.
Сандене манеш-манешыжат тӱҥалтыш гычак тӱрлын ягылемдалтеш, ешаралтеш,
йӧршынат вес сыным налеш.
Мый "Ончыко" журналын "Писатель илыш гыч манеш-манешыжым" моткоч йӧратен
лудам.
Келша, тыгай еҥ нерген ятыр палымышке адакат пайдале ешартышым гына пышта.
Вик
ойлаш гын, воштончышын чурий ончыктышо велжым гына ужмо дене серлагыман
огыл,
вес могыржымат тӱткын ончыман.
Еремейым мый первый гана 60-шо ийыште писатель-влакын погынымаштышт ужынам.
Мый
тунам Марпединститутышто тунемам ыле, литушемыш коштынам. Ончем (кушто
могай залеш погынымаш эртаралтын, ом шарне), еҥ-шамыч, ик тураште чумырген,
тӱшкан шинчат гын, ала-могай марий шола велныла теҥгылыште шкетын
шинчылтеш, савырныл-савырныл, калыкым онча, ала-мом вудыматылеш. Трибун гыч
ойлышын оҥай шомакшым уло
кертмын "Чын!" манын акла, йӱкынак торешланыме мутымат ойла.
"Тиде Герасимов" манме солныш. Мый шотан вургемжым, ужаргырак-кандалге
шинчаончалтышыжым, йӱкым луктынак шыргыжалмыжым веле шарнен кодым.
Ешаҥмемлан кӧра институтым кодаш перныш, Советский райгазет редакцийыш
кусарышылан пурышым. Варажым газет межрайонный манмашке савырныш, тыште
литпашаеҥ лийым.
1962 ийыште шыжым колам: Еремей Герасимов пашашке толын. Палыме лийна.
Лыжгайыше
шыже пальто, тоштемше, пелыж наре рончалт шушо таганан, кӱчык шулышан
ботинке.
Моткоч начарын чиеныс!
Кас велеш вӱдлан лектынам ыле. Еремей пеш ошкылеш. Вӱд лаке дечат ок кораҥ.
Чыпыж-чопыж веле шокта.
— Кушко, Еремей Яковлевич?
— Вате, — манеш, — пареҥге дек колтыш. Налаш кычалам.
— Палымет уло мо? Тудын дек кает?
— Уке-е, — вашешта. — Шыжым, кӧ-гынат ужалас. Йодаш неле мо?
Мый шке декем пураш ӱжым. Йолжым моткоч чаманенам. Ватем дене палымым
ыштышым.
Мешакышкыже ик ведра пареҥгым пыштышым. Наташа деч яндар носким, ыштырым
йодым.
"Шу, — манам, — Яковльыч, ботинкетым. Мыйын кемем уло, салтак годсак. Чий
эрла
марте, ботинкет тумарте кошка". Ончем: садем пеш талын чия. Ик йолышко кок
носким ӱмбала чиен шындыш. Вес йолышко кок ыштырым пӱтыра. Ӧрын ончен
шогем: мом
ыштылеш? Йодыштым, пален нальым. Первый ватыж деч ойырлен улмаш, кызыт вес
ватыж
дене поселкыш толын, тудыжо сӧсна фермышке пашаш пурен.
Еремейым эрлашыжым толаш ӱжым: обойым пижыктена, шпалер манметым, изиш
полышкалет.
Волгыжын гына шуо — Еремей толынат лекте. Кочкаш шындышым — шолтымо пареҥге
да
селедко. Шужен, коеш. Колым лужге пӱтыра, пӱчкедымым пытарыш да ӧрдыжтырак
кийыше тичмашым тугак нале, рожга веле, ниможымат ок кодо.
Мый шпалерым рончаш тӱҥальым, тӱржым пӱчкедаш ӱжым.
— Ораде улат, — манеш. — Еҥ лӱмын печатлен ямдылен, а тый пӱчкеден
локтылат. А
молан обойым пижыктылат? Оксат шуко мо? Тошто газет эн чапле. Коштат-
коштат, миен шогалат, мом-гынат лудаш лиеш. Теве ик пырдыжыште лудынам ыле.
Сар деч ончычсо газетак. Яков Эшпай оперым возаш тӱҥалме нерген увертара.
Адак моло увер. А
тый эртак тиде йытыра пеледышым гына ончаш тӱҥалат, моло уке.
— ???
Этажеркыште Сергей Есенинын томикше-влакым пургед лукто.
— Вот поэт гын, поэт!
Чыла мондыш. Эсогыл талук эртыше Саша эргымлан наледыме тӱрлӧ модыш гыч
кокытшым
тошкен лаштыртыш: пӧрт мучко коштеш, лудеш, кидым гына шаркала. Чын, чаплын
кертеш.
— Кевытыш, хозмагыш миен толам, — манам ватемлан.
— Таче рушарняс.
— Ышта, — манам. Шинчам пӱялам.
— А мый ом кае, тыштак вучем.
Тӱрлын куктештын, наҥгаен кертым.
Тылеч вара Еремей йыгыжтарыше унашке савырныш. Толеш, кудашеш ма, уке —
ӱстелтӧрыш шинчеш. Мо уло-укем рожген налеш. Икана киношко ӱжӧ — шым кае.
Ала-кунам
лектын каен шуктыш. Ватын шыже пальтожым руалтышна — йывылдик. А Еремейын
кеча.
Эрлашыжым конден пуыш.
— Шинчылтам, — манеш, — кином пе-еш ончем. Кӱсеныш чыкалтышым — воштончыш,
тӱрвӧ
чиялтыме наста. Ватетыным чиен каенам улмаш. Воштылынат колтышым.
Чынак, кином ончышо кокла гыч, тудым ужын, ораж дене мутланен воштылмыжым
колын,
йӧршын ӧрыныт: ӱдырамаш пальтоан палыдыме пӧръеҥ...
Теве, шке мутшо почешак, военкоматысе туткар. Еремей военный билетшым
йомдарен
улмаш. Военком шижтара: шӱдӧ теҥге штраф. А Еремей кушеч муэш. Тыште шып
шинчышыжлан (ала шогышыжла), коважын мурыжым шергылтараш тӱҥалеш. Чарат —
"эше колыштса!" веле манеш. Ок лыплане. Вашкерак кайыже манын, у билетым
кучыктат да ужатат.
Мый тиде поэтын возымыжым радамлаш ом шоно. Иктым гына каласем: Валентин
Колумб
пеш сайын аклен. Почеламутыштыжо Еремей Герасимов йӧршын чатка поэт лектын.
Адак
газетеш возкалымыжат шарнаш кодшо улыт ыле. Поснак айдемын илыш корныж
шотышто.
1967 ийыште ик изи сборникше лекте. Тиде — уло возымыжын моткоч нужна
катышыже.
Мый тунам Моркышто ыштенам. Еремей Унчо ӱдырамаш дене ушнен, туштак илен.
Степан
Маков гонорарже гыч шотан чиемым налаш темлыш. "Уке, — манеш Еремей,— оксам
ватемлан кучыктем".
Поэт Альберт Степанов колымо деч вара, изиш жап эртымеке, йомо Герасимов.
Вара
иже пале лие: Унчо гыч шочмо велышкыже йолын каяш лектын улмаш (тышеч Олор
кундемышке тора огыл). Ала ноен, ала аҥыргыл коштын — пӱнчӧ йымаке пытартыш
гана
ӱмырешлан канаш шинчын...
Йоча койышан Еремейым шарналтет, лудат да тугак нимогай ӧпке деч посна
шыргыжмыжым шижат.
Капитон ГАЛКИН.



040999
************************************************************************
4—09
Анатолий НОВИКОВ

Кеҥеж, кеҥеж...
Повесть

Ончылмут
Петров Семон, мемнан ял рвезе, ача-аваж кӱдынь урем гоч ила. Тудын дене ме
пошкудо улына. Иктаҥашыже-влак деч йоча нимо денат ок ойыртемалт: нунын
гаяк чытамсыр, оккӱлжымат палаш тыршыше, кокланже ораде, а южгунамже шонен
моштышо. Икманаш, полмезе. Семоным ончалат да шоналтет: а вет ме чыланат
тудын гаяк лийынна,
порыжат, удажат ышталтын. Ийготым погымо семын сайже ден осалжым ойырен
мошташ
тунемынна.
Семон визымше классым тунем пытарыш. Ончыкыжым кӧ лиеш, могай корно дене
кая,
тидым мужедаш она тӱҥал. Тудо эше шкежат ок пале да шоналтенжат огыл.
Кеҥежым
гын тыгай нерген шонкалаш пырчат ок ярсе. Леп-леве вӱдан эҥер, кайык муро
дене
шергылт шинчыше чодыра, мӱкш ызгыме йӱкан чевер олык. Узьмак илыш! Но тудо
нимучашдыме огыл, кенета чыла тиде шеҥгелан кодеш, у тунемме ий тӱҥалеш.
Кап-кыл
пеҥгыдемын, уш чолгарак лийын, илыш ончалтышат изиш вашталтын. Тунам изи
айдемым
вес сомыл авалта: кузе-гынат "кокытан" деч посна тунемаш, ик класс гыч
весыш
вончаш. Но кеч-мо лийже, йочан ушешыже кеҥеж каныш кужу жаплан кодеш,
эсогыл
омешыжат кончаш тӱҥалеш.
Но тидын марте эше тора, кеҥеж каникул — вуйым кандарыше, ушым пойдарыше
чечен
пагыт — тӱҥалын гына.

Паша
Семонын яра жапше шуко. Ик ояр эрдене, кече нӧлталтмеке, эҥыржым налын, пӱя
деке
ошкыльо. Серыште ятыр шинчылте. Кол чӱҥгалынат ок ончо. Семон йылымат
вашталтыле, вес верышкат кусныш — нимо ок полшо. Мӧҥгыжӧ яра кид денак
толын пурыш. Чонжылан йокрокын чучо. Мом ышташ?
— Шонен муым, шонен муым! — тӧршталтен колтыш Семон.
— Мом шонен муыч? — йодо ачаже.
— Вара пален налат, — вашештыш эрге.
Кагаз ден ручкам кучен, Семон почеламутым возаш шинче. "А мо нелыже", —
шоналтыш. Вуймутымат пуыш: "Кеҥеж". Ныл корныжо тыге лекте:
Чевер кеҥеж, мотор кеҥеж,
Кузе тыйым йӧратем!
Кузе тыйым йӧратем!
Чевер кеҥеж, мотор кеҥеж!..
Семон, возымыжым йӱкын лудмеке, ачаж деч йодо:
— Кузерак йоҥгалтеш, келша?
— Тиде мо, почеламут?
— Почеламут, шке возенам!
— Возашыже возенат, но тылат эше ятыр тунемаш, лудаш кӱлеш.
— Почеламутым возаш тунемман? — ӧрмалгыш Семон.
— А тый кузе, шонышыч? Максим Горький иканаште уло тӱнялан палыме писатель
лийын
огыл вет.
Семон эше ик гана лудын лекте. Почеламут, очыни, шкаланжат ыш келше, тудым
тореш-кутынь кушкед кудалтыш.
Тыге лиймеке, рвезе вес сомылланат пиже: пӱкеным ышташ. Оҥам арик-турик
пужарыш,
пӱчкедыш, ныл йолым ямдылен пыштыш. Ынде пудам веле пудалаш кодо. Шуко
тыршыш.
Ыштен шуктыш, ончале: пӱкен йол-влак шӧрын каеныт, икте пурлашке онча, весе
—
шолашке. Адакшым ик йол кӱчыкрак, весе кужурак. Тӧрлаш ыш тӱҥал. Пеш кӱлеш!

Пӱкеным коҥга шеҥгек пыштыш да тӱгӧ лекте.
Леваш гыч пудыргышо велосипедым лукто, ораваже-влак пылде-полдо веле
йӧредылыт.
Семон тудым олмыкташ шонен пыштыш. Шеҥгел оравам рончен нале. Шӱдырым
лукшыжла,
шер гай шарик-влак шаршудыш йоген пытышт. Моткочак кычале гынат, поген ыш
му.
Велосипедшым левашышкак шогалтыш. Пӧртыш пурыш да мо лийме нерген ойлыш.
Ача,
колышт налмеке, каласыш:
— Эргым, пален лий: мом ышташ тӱҥалат, тудым мучаш марте шукто, вара веле
пашалан пиж.

Шорык пача
Йӱр эрдене веле чарныш. Пыл ярымлалташ тӱҥале, а кечывал лишан кече шке
волгыдыжым шарыш. Лайушмытын сурт капка ончылнышт погынен шогалше йоча-
влакым ужат, Семон нунын деке соптыртатыш. Лайуш леваш йымач велосипедшым
лукто да урем дене
кудале.
— Лайуш, шеклане, шуҥгалт кертат! — ала-кӧ кычкырале.
Велосипед оза кольо ала уке, йӱкымат ыш пу, умбаке чымалте. Вишкыде лавыра
орава
йымалне чыз-з-з шокта, кок могырыш шыжа. Рвезылан оҥайын веле чучеш. Тудо
шаршудыш ок пуро, лӱмын лавыра дене кудалеш. Ик йырым ыштымек, Лайуш рвезе
кашак деке
тольо да моктанаш тӱҥале:
— Те маныда, тазылаште шуҥгалташ лиеш. Мый шым шуҥгалтыс, тольык машина
кудалыштме лакыш пураш огеш кӱл. А кузе буксоватла, ужыда?
— Лайуш, пу-ян мыят кудал ончем, — Семонын чонжо йӱла. — Мый тораш ом кай,
изишак веле.
— На, кай, — велосипедшым пуыш тудыжо.
Семон тазыла йолгорно дене кудалеш, кок йолжо модеш веле — туге чот
педальым
пӧрдыкта, а шкеже я шеҥгеке, я ӧрдыжкӧ лавыра шыжалтмым ончыштеш. Кенета
ончыл
ораваже яклеште, рульжо савырныш да велосипедше чыкмашке миен тӱкныш, шкеже
камвозо.
Рвезе тошкеморва йымалне тарваныде кия, пулвуйжым кученат, нюсла.
Тыгутлаште йоча-влак куржын тольыч да Семонлан кынелаш полшышт. Ик йолжо
окшакла, чотак
тӱкалтын ала-мо. Лайуш велосипедым кучен шогале. Онча — ончыл ораваже
пунчежалтын, эсогыл вилке коклашке пижын шинчын, ок пӧрд.
— Мом ыштенат, ынде тӧрлате! — Лайуш нимом ышташ ӧрын. — Таче мылам авай
шокшым
пурта-а.
— Мый вет лӱмын огыл, — Семон тӱрвыжым чумыртылеш.
Лайуш велосипедшым мландываке пыштыш да оравам когыльгышо вер гыч чот гына
тошкал шындыш, тудыжо изишак тӧрланыме гай лие. Икмагал гыч мӧҥгыжӧ кумыл
волен
шӱкен кайыш.
Ачаже мӧҥгыштӧ уке ыле. Аваже, Тарля, кудывечым ӱштын шогылтеш. Лайушын
ойган
чурийжым ужат, йодо:
— Мо лийынат, эргым?
— Велосипедем локтылыныт, — азаплана тудыжо.
— Кушто, мо лийын? — ава тул гай ылыже.
— Ораваже когыльген, ончал.
Аваже кагыр-мугыр оравам ужат, куржын тольо:
— Ынде ушем кайыш! Кӧ тыге ыштен?
— Семон чыкмаш миен керылтын...
— Тыгай лавыраште молан велосипедым шӱдыркалет. "Весылан кудалышташ ит пу"
манын, кунар гана ачат дене ойленна, а тый от колышт. Кушто Семонжо? Кӧ
пудыртен,
тудланак наҥгаен пу, кеч-мом ыштыже. Уке, мый шке наҥгаем...
Тарля велосипедым Семонмыт деке шӱкен ошкыльо. Ведат ден ватыже мӧҥгыштак
улыт
ыле. Тарлям ужмеке, коктынат кудывечыш лектыч.
— Мый тендан деке шургашак тольым, вес семын ок лий. Ончалза Семондан
пашажым! —
Тарля когыльгышо оравам ончыкта. — Мыланна тыгай велосипед огеш кӱл! Я
оксам пуыза, я весым налза!
Петровмыт шинчам карышт.
— Семон, лек-ян! — кычкырале ачаже.
Эргыже лекте.
— Каласе, кузе велосипедым пудыртенат? Молан еҥын дене кудалыштат? — Ведат
шыдын
йодо.
— Мый чыкмаш миен керылтынам, — шоктыш Семонын йӱкшӧ.
— Велосипеддаже тоштыс, ме уым молан налына! Ачаже, тудым тӧрлаташ ок лий
мо? —
Петрова то Тарлям, то марийжым ончалеш.
— Молан ок лий, лиеш, — ыштале Ведат.
— Тошто манын, шалаташ лиеш ужат?! Мыланна тӧрлатыме огеш кӱл, весым налын
пуыза! Ик арня гыч у велосипед лийже! — шучкештше чуриян Тарля велосипедым
леваш
воктеке намиен шогалтыш да кыде-кодо лектын ошкыльо.
— Мо, налаш перна, — мане шыдешкыше Ведат Тарлян кайымекыже. — Кумык
ӱдырамаш
дене ӱчашен шотым от му.
Арня мучаште Петровмыт райцентр гыч у "Таирым" налын кондышт да Тарлямытлан
намиен пуышт. А нальыч Семонлан школыш каяшыже у костюмлан шапашлыме окса
дене.
— Теве тылат костюм, — Тарлян кондымо тошто велосипедым Семонлан тӧрлатен
пуышат, мане Ведат.
Семонлан каньысырын чучо, теве-теве шортын колта, но изи чонжым мыняр-гынат
велосипед лыпландарыш. Такшым тудын велосипедше уло, тольык пудыргышо шога.
Шапаш
ужашым налын конден, олмыкташ лиеш ыле, но ача-аваже эре оксам аныкленыт.
Кызыт
колхозышто пашадаржымат огыт пу, вольыкым ужален веле йӧнештарат. Ынде
мыняр погымо оксатат — йывылдик.
...Ялыште вольыкым черет дене кӱтат. Шуко вольыкан суртозаже кок-кум кече
почела
коштыкта. Черет Петровмыт деке шуо. Кӱтӱм Семон ден ачаже луктыч. Кече ояр,
шокшо, йӱр лийшаш огыл, сандене вольыкым торашкырак, шудан верыш наҥгаяш
келшышт.
Тидлан эҥер гоч вончыктарыман. Вӱд келге огыл, но талын йога. Шукерте огыл
Тарлян шорыкшо лийынат, пачажым аваж пелен колташ тӱҥалын, тудым эскерыде
ок лий.
Кугу вольык вончен кайыш. Тарлян шорыкшат вӱд гоч тӧршталтен кудале, а
пачаже
серешак шоген кодо. Векат, лӱдын, вет вӱдым эше ужын огыл.
— Семон, кучо да нумал вончыктаре!— кычкырале вес сер гыч ачаже, а ушышкыжо
тунамак Тарлян велосипедше толын пурыш, чонжылан кӱчымын чучо. Но Ведат
ӱчызыланыше огыл. Шке манмыжла, тудо сулыкыш пураш ок йӧрате.
Семон йолчиемжым кудаше, упш ора гай шем пачам кидышкыже нале да
вончыктарыш.
Вӱд вес могырышто шудылык кумда. Ик велым пӱнчеран курык, вес могырым эҥер.
Тул
гай поньыжшо кече йымалне ялт улнет. Семон ден ачаже кыдал марте кудашыныт
да
пушеҥге йымаке верланеныт. Вольык кочкын кайыме семын верыштым вашталтат,
коклан
йӱштылынат лектыт. Кӱтӱ эҥер воктене кок меҥге наре волыш, кечываллан вӱд
лукеш
кандарышт. Кастене кӱтӱм мӧҥгӧ велыш савыральыч, тыге кече эртыш. Эҥер гоч
вончыктарыме годым азап лийын кайыш. Тарлян пачажым вӱд йоктарен наҥгаяш
тӱҥале.
Ала вольык коклаште тошкалтын, ала йогыным сеҥаш алже ситен огыл. Ӱлнырак
шем
агур. Тушко логалеш гын, утараш манаш веле. Ведат ончылно, шеҥгек ончалаш
ок ярсе, вольыкым кудалме деч шекланен ошкылеш, эргыже шеҥгеч поктыл кая.
Семон пачам
жапыштыже ужын шуктыш. Вӱдыш йолчиемжыге куржын пурыш да агур ончылан
руалтен
кучыш, явыгыше ночко пачам серыш лукто. Пача чытыра. Мландываке шогалтыш —
ошкыл
ок керт, тайныштеш веле. Угыч кидышкыже нале, ялыш шумеш нумал кайыш.
Ошкылшыжла
шонкалыш: "Тиде Тарля верч у костюм деч посна кодым вет. Тудо поро чонан
огыл.
Тугеже молан пачажым нумалшаш улам? Кудалтен кодаш? Уке, ок лий: ала пий-
шамыч
пурын пытарат, ала мо". Семонын шыдыже кузе погыныш, тугак шӧрлыш, вет пача
титакан огыл. Ял мучаште ачаже вашлие, пачам наҥгаяш полшыш. Суртышт деке
толын
шумеке, Ведат пачам угыч Семонлан пуыш:
— Тарлялан пу да каласе, тӧрланен шумешкыже кӱтӱш ынже колто.
Кӱтӱ гыч Тарлямытын ушкалышт веле толын, а шорыкышт ломыж-ломыж ял мучко
мӧҥгешоньыш кудалыштын, пачажым кычалын. Тарля шорыкшым кычал каяш тарванен
ыле. Капкам лектын веле шуктыш, шем пачам нумал толшо Семоным ужо да
ваштарешыже ошкыльо.
— Тиде мемнан пача вет! — Тарля ӧрын кайыш. — Мо лийын?!
— Ярнен, эше пеш изи, — мане Семон, вара мо лийме нерген каласкалыш да
ешарыш. —
Эрла ида колто.
— Тачыже молан колтышым, молан колтышым, эше кок-кум кечым мӧҥгыштӧ
шогыктышаш
улмаш, — Тарля кок кидше дене эрдыжым роп да роп пералтыш, лунчыргышо пачам
кидышкыже нале, ошкыл колтыш. Капка деке шуат, Семон велке савырнен
малдале:
— Тау, шольым, таза лий, шорыкшым Лайуш кычал конда.
Семон ноен гынат, мӧҥгыжӧ яндар чон дене ошкыльо.
Тиде ганалан порылык осалым сеҥыш.

"Боксер"
Семонын каласкалымыже
Кеҥеж кыдалне изам мыйым шкеж деке олашке наҥгайыш. Тушко каслан миен шуна.
Эрдене помыжалтымат, колышт кием: пӧлемлаште шып, нимогай йӱк-йӱанат ок
шокто. Шижым: изам ден еҥгам пашаш каеныт. Ӱстембалне шинчамлан кагаз
лапчык перныш. Ала-мом возымо. Лудам: "Семон, кынелмекет шӱрым коч. Тӱгӧ
лектат гын, умбакыжак ит
кай. Мый кечываллан толам.
Изат".
Оҥай! Олашке тол да йолыштымо пий гай пачерыште шинче. А мый ончен кошташ
толынам. Шӱрым содор кочкым да уремыш лектым. А калыкше мыняре! Каят,
толыт. Чылан
ала-кушко вашкат. Ошкылам тыге калык тӱшкаште да вуем пӧрдыктылам. Мылам
чылажат
палыдыме, сӧрале. Кенета ала-могай кугу чӱчӱн ӱмбакыже миен тӱкнышым.
— Шинчатше тыйын молан ышталтын? — шыдын ончале чӱчӱ.
— Ончаш, — манам.
— Тугеже ончаш кӱлеш! А кушеч улат?
— Тиде кӱлешанжак огыл, — маньым да кораҥ ошкыльым.
Каен-каен, ала-могай сад деке миен лектым. Мотор кӱкшӧ капка ӱмбалне
возымо:
"Культура да каныме парк". Шонем, тугеже каналташ пурен лектам. Ала-кушечын
кум
аҥыра куржын тольо да мыйым авырен шогале. Умбачын йӱк шокта:
— Руалтыза тудым, ида колто! Мемнан огыл, ӧрдыж гыч толшо!
Мый лӱдым. Ӱпемат кӱрын пытарат, шонем. Но шкемым пеҥгыдын кучаш тыршем.
Кок
полдырманже кидем пӱтырале.
— Тый кӧ, кушеч улат? — йодеш иктыже.
— Колтыза, — манам, — вара каласем.
— А тый ончыч каласе, — коклаш пурыш кокымшыжо.
Мый шып шогем. Ом пале, кузе умылтараш. Моткоч шонкалем.
— Мый, — тӱҥальым, — икымше разрядан боксер улам, "Динамо" общество гыч. Ик
гана
эҥден пуэм гын, кумытынат уш каен йӧрлыда, тетла огыда кынел. А мый тидлан
мутым
кучаш ом тӱҥал.
— Шойыштат! — кычкырале шеҥгелне шогышо кӱкшӧ капан рвезе.
— Шойыштам маныда? Тугеже терген налына, — ойлем. — Шогал-ян ончыкем, тый
дечет
тӱҥалына.
Шкеже ӧрынам: лектеш але уке? Лектеш гын, паша пытыш. Ючылий капше дене
мыйым
когыльым ышта. Ыш лек. Мыйын чолгалыкем ешаралте веле:
— Ну, кӧ герой, лекса!
Ораде-влакет икте-весыштым ваш ончальыч да чыланат — выж-ж-ж!
Мый, кумыл нӧлтын, умбаке ошкыльым. Чолгалык илаш полша манмет чынак улмаш.

Шыгыле
Верушын кидтупешыже кугу шыгыле шочын. Ош нӧргӧ кидшым йӧршын койдара.
Тудым
тӱрлӧ семын пытараш тӧчен. Эмымат шӱрен, кислотамат тушкалтен ончен. Нимо
ыш
полшо. Кислота деч вара шыгыле шарлыш веле. Веруш ынде тудын деч вожылаш
тӱҥалын. Поснак Семон деч аптырана. Парт коклаште шинчыме годым эше йӧра,
шыгыльым
огыт уж. Кунам доска деке лектеш — кеч порволо.
Икана туныктышо Верушым руш йылме урокышто мут-влакым падеж дене
вашталтылаш
доска ончыко лукто. Порым кучен шогале, а кидым нӧлталаш ок тошт. Шыгыльым
уло
класс ужын сеҥа, а вара воштылаш тӱҥалыт. Шолагай возашат тӧчыш, но воштыл
колтышт, Мария Васильевна ӧрын ончале. А Петров Семон вик руале:
— Шыгылетым ончыкташ вожылынат мо?
Веруш ӱп вож марте йошкарген кайыш, но шкенжым кидыш нале. Вет шыгыльым
садак
нигузе от шылте. Упражненийым вожылын-вожылынак возыш.
Тунемме ий пытымеке, визымше класс походыш кайыш. Корно кужу. Эртат олык
дене,
чодыра воктеч, эҥер гоч. Рюкзак-шамыч койын нелемыт. Веруш ӱдыр-влак деч
шеҥгеланрак кодо. Рюкзакшым пужен сакыш да мойн. Тудым ужын, Семонат
кашакше деч кодаш амалым муо: кедыжым тӧрлатен кылдыше лие. Веруш поктен
шуат, Семон вийнен
шогале:
— Эх тый, уже ярненат, ужамат.
— Рюкзак кандыра вачым пӱчкеш, — ыштале Веруш, — тӧрлатен пу?
Семон изиш ӧрмалгыш, мом ышташ — ок пале.
— Мом, кушто? — умылыдымо семын йодо.
Семон, рюкзакым тӧрлатышыжла, кидше дене ӱдырын пушкыдо могыржым логале.
Чонжылан ала-можо куштылгын чучо. А Веруш йӱкын воштыл колтыш. Ала капше
чыгылталте,
ала Семонын шогылтмыжо оҥайын чучо. Вара, изиш тӧршталтен, тупышто кечыше
нелытым кӱшкырак нӧлтале. Ошкыльыч йыгыре, мутланен. Ончылно кайыше-влак
кокла гыч
ала-кӧжӧ ошмашкат серен шуктен: Вера+Семон=йӧратымаш. Веруш возымым уждымо
лие,
тошкал эртыш. Семон шыргыжале веле, нимом ыш пелеште.
Эҥер дек толын шуыч. Вӱд гоч — вончак. Сер гыч серыш укшеран ломашым
кудалтыме.
Моло-влак чодыра тӱрысӧ чоҥгаташте вучен шогат. Семон ур гай писын куржын
вончыш. Веруш почешыже ик тошкалтышым ыштыш да мӧҥгеш чакналтыш.
— Ит лӱд, ит лӱд! — кычкырале Семон.
Веруш угыч ончыко тошкале да тӱҥшӧ гай шогале.
— Омак тошт, лӱдам! — воштылеш ӱдыр.
— Эх тый, лӱдшӧ мераҥ! Тугеже пу кидетым!
Веруш шола кидшым шуялтынеже ыле, но Семон пурлажым, шыгылянжым, кучыш.
Веруш
шупшкедылашат тӧчыш, но чот кормыжталмым шижын, лыпланыш. Вес серыш
вончымекат,
Семон Верушын шыгылян кидшым кужун ыш колто. Умбалне, чоҥгаташте,
йолташыштын
воштыл шогымыштымат пуйто ыш кол.

Ӱчызӧ
Кеҥеж тӱҥалтыште игече ночкырак шогыш, вара веле тӧрланыш. Ынде лӱп-лӱп
шокшо.
Кеч эре йӱштыл кий. Семонын илыме ялыште сай: лектеш тошкемыш — туштак эҥер
йоргыкта. Тудо кугу огыл, южо вере тӧрштен вончашат лиеш. Тудо тачат эҥер
воктене
колым кучен эртара. Тувырге-йолашге кудаш кудалтен, пулвуй даҥыт вӱдыш
пурен шогалын. Кидыштыже — кӱчык вурдан атма. Тудым йожгашудо коклаш шында
да йолжо дене
колым поктылеш. Тиде жапыште серыш чевер платян Марина толын шогале. Ик
классыштак тунемыт. Янда атым кучен, а тушто снеге. Ӱдыр вӱд деке лишемаш
тӱҥале гына —
Семон вончак оҥам шке велышкыже шупшыльо.
— Ынде вончен от керт, — Семон Маринам чоян ончале.
— Арам тыге шонет, — шыргыжал-чӱчкалтен Марина пелештыш.
— А мый манам, вончен от керт.
— Чечас ужат.
Семон ӧрмалгыш.
Марина туфльыжым кудаше, кидышкыже нале. "Мом ыштынеже, келын вончынеже
мо?" —
шонен шога. Ӱдыр, вӱд могайрак маншыла, чара йолжым веле чыкаш тӱҥале,
Семон кенета кычкырале:
— Эй, ит пуро, тыште вет келге! Мый чечас оҥам пыштем!..
— Пеш кӱлеш тыйын оҥат! — руале Марина.
Тудо платье урвалтыжым изиш нӧлтал кучыш, шеҥгекырак чакналтыш да, йолжым
шуялтен, вес серыш юлт тӧрштыш. Атыж гыч снегыжат мланде ӱмбаке велалте, но
погаш ыш
тӱҥал.
— Ужыч! — Семон велыш савырнен, сотарыш Марина.
Вара, туфльыжым чиен, йылдырге ошкыл колтыш. Семон шонкален шога: "Изи
веле, а
чолга, да эше койышан".

Мӧр курыкышто
Ялын ик велныже салма гай тӧр олык шарлен возын, а вес могырышто, эҥер гоч,
курык нӧлталт шога. Мӧр пеледме годым чоҥга солык гай ошемеш, а вара, кунам
саска
лӧзаҥ кӱэш, ӱжара тӱсым налеш.
Семон ден Вӧдыр мӧрым погаш кайышт. Эҥерым келын вончышт, чока шудан олыкым
эртышт. Кӱзышт гын курыкыш — шинчашт шаланыш: мӧрыжӧ, мӧрыжӧ! Чевер, лашка
гай
улыт! Очыни, тышке эше ик еҥат толын тошкалын огыл.
— Тошто умша — у саска, — эн пӧдыра мӧрыжым кӱрлын, Семон авызлыш.
— Мом чоклет, Семон? — йодо Вӧдыр.
— Авам деч колынам да ойлыштам. Тудо эре мом-гынат уым кутыра.
— Мыйын авамат тыгаяк, — ыштале Вӧдыр.
Коктынат кӱмыжыштым темышт. А кече туге пелта, шонет, мӧр гаяк кӱат.
— Ой, ой, нойышым веле, — шуялтенрак каласыш Семон, — ӱмылыш каналташ
вочшаш.
— Мыят улненам, — мане Вӧдыр.
Коктынат кож йымаке верланышт, чумалтен возыч. Кож кӱкшӧ, ладыра, но
йымалныже
чара, шудо шочын огыл, лӱсшӧ могырым шуркала. "Ала йӱр ок логал да шудыжо
шочын
кертын огыл? Можыч, ӱмыллан кӧра?" Вӧдыр тыге ятыр шонкален кийыш. Семон
деч йодаш гын веле? Тудо кузе-можым чыла шинча.
— Молан кож йымалне шудо уке, Семон?
— А тый ончал, мыняр пӱгыльмӧ да лӱс, — мане тудо. — Мо нерген тиде ойла?
Вӧдыр ыш вашеште. Мо нерген нуно ойлен кертыт, ала?
— От пале? — Семон Вӧдырым тура ончале. — Тугеже колышт. Пӱгыльмӧ кыра, лӱс
шуркала, эше кече ок логал. Сандене кож йымалне шудо ок шоч. Умылышыч?
— Умылышым, — ыштале Вӧдыр.
А вет Семон чыным кутыра.

Кияр
Эҥер гыч йӱштыл толмышт годым Вӧдыр Семонлан ойла:
— Палет, мый тыйым ик корно дене наҥгаем.
— Могай дене?
— Кает — пален налат. Ошкыл почешем!
Куэр вошт эртышт, кужу шудан тошкемыш пурышт.
— Ужат чыкмам? — Семоным йолташыже ӧрдыжшӧ гыч тӱкыш.
— Ужам, а мо?
— Тушто пакча. Мый теҥгече тушто тугай киярым ужынам — калып гайым!
Коктынат шӱвылвӱдым колт нельыч.
Вӧдыр, пырыс гай лап возын, шудо лоҥга гыч пече дек лишеме. Почешыже
Семонат
нылйола нушкын мийыш. Коктынат тумна гай тышке-тушко ончыштыт, эскерат.
Нигӧ
укела чучеш. Уло вийышт дене чашмам кок могырыш торышт.
— Ончыч тый пуро, — Вӧдыр йолташыжым шӱка.
— Уке, тый ончыч!
— Лӱдшӧ улат! — Вӧдыр йылт-юлт пакчашке пурен кайыш, Семон — почешыже.
Семон, ужар лопка лышташан шудым лоҥден, ик кугу киярым кӱрльӧ. Тувырешыже
ӱштылын, умшаж деке гына намиен шуктыш, монча велым йӱк солныш:
— Хенде хох! Йоча-влак, кочмо деч ончыч киддам мушса!
Коктынат чурк лийыч. Монча шеҥгеч ӱдырамаш лекте да изи вор-влак могырыш
тарваныш.
— Вет тиде Анастасия Петровна! — Вӧдырым пуйто электроток перыш. — Эмлызе.
Икана
мылам уколым ыштен ыле!..
— Таче мыланна чапле уколым ышта, — мане Семон.
Рвезе-влак кияр йыраҥ гыч — кӧ кушко мошта! А шеҥгелне тугак йӱк шокта:
— Мушдымо саска черым пижыктен кертеш! Пален лийза! А такшым еҥ пакчаш
пураш сай
огыл!

Малыше корак
Семонын иктаҥашыже-влак деч тӧпката капше, тичмаш чурийвылышыж дене
ойыртемалтеш. Классыште тудым малыше корак маныт. Туныктышо урокыш пура —
чылан рӱж кынелыт, а тудо шкетын шинчен кодеш. Туныктышо дене
саламлалтмеке, йоча-влак верышкышт шинчыт, а Семон адакат шоген кодеш.
— Петров, тый адак малет мо? — йодо икана туныктышо.
— Уке, мый мӧҥгыштӧ маленам, — вашештыш Семон.
Уло класс воштыл колтыш.
Школын кочмыверыштыжат Семон тыгаяк. Моло йоча-влак тарелкыштымат ястарат,
а тудо кочкынак кодеш.
Кеҥеж. Лӱп-лӱп шокшо. Ял урем пустаҥмыла чучеш, а вӱд сер куткышуэла шолеш.
Йоча-влак юарлен йӱштылыт, капкылыштым шуарат. Эҥгек лиймым кӧ вучен?
Кенета ошмаште лото дене модын шинчыше рвезе-влак деке ночко могыран ӱдыр
куржын
тольо да шӱлешт-шӱлешт ойла:
— Полшыза, утарыза, Аню вӱд йымаке каен!
Нигӧ савырнен ыш ончал, пуйто иктат ӱдырым ыш уж, иктат ыш кол.
Семон лотом ӧрдыжкӧ шӱкале, кыве-ково кынеле, сер деке чулымын куржо. Вӱд
йымач
шӱвыроҥ лекмым ужо. Тудо тыманмешке вӱдыш шуҥгалте, шӱлышым погалтен, кол
гай
йымаке кайыш. Изиш лиймеке, ӱпшӧ гыч кучен, ӱдырым нӧлтале да серыш нумал
лукто,
шаршудыш пыштыш. Ӱдыр ок шӱлӧ.
— Содор "вашкеполышым"! — кычкырале Семон.
Тыгутлаште кугыеҥ-влак чумырген шуыч, искусственный шӱлышым ыштышт. Ӱдыр
шинчажым почо, шӱлалтыш, кокыраш тӱҥале. "Вашкеполыш" толмеке, тудым
районысо эмлымверыш наҥгайышт.
Аню кок арня наре эмлалте. Тӧрланен. Йоча-влак тудым уремыште ужмышт еда
мыскарам ыштат:
— Семон, ончал, кресӱдырет кая...
Тудо олян савырнен ончалешат, ласкан шыргыжалеш, а шке ик мутымат ок
пелеште.
Семонын чолгалыкше нерген увер ял мучко шарлыш. Южышт ойленыт: "Мый Семон
тыгай
манын шоненат омыл".
Петровлан уло школ ончылно "За спасение утопающего" медальым кучыктышт.
Тидын
годым чыланат совым рӱжге кырышт.
Ынде Семоным нигӧат малыше корак ок ман.

Комбайным кӱтымаште
Уржа-сорла рӱдыштӧ нуреш Япык Микалын комбайнже пудырген шогале. Комбайнер
тидын
нерген бригадир Османовлан кас велеш увертарыш. Бригадын озаже умылыш:
йӱдлан
тушко оролым колтыман. Уке гын тыгай чӱдӧ пагытыште агенат кертыт. Теве
ӱмаште
ик комбайн гыч аккумуляторым солалтен каеныт. Нерен шинчет гын,
двигателетымат
удырыктат.
Османов пала: тыгай пашашке самырык-влакым ушыман. Кугыеҥ-влак кечывалым
кутко
гай тыршат, а йӱдым нунылан каналташ кӱлеш. Кӧм "кычкаш" кӱлмымат рашемдыш:

Вӧдырым, Семоным, Микум.
Бригадир идымыш каяш лекмыж годым эн ончыч Семон деке пурыш. Тудо
мӧҥгыштыжак
ыле.
— Семон шольо,— мане Османов,— сомыл уло. Йӱдым комбайным оролаш каяшет
логалеш.
Мокергорем деке. Тушто ужыда комбайным. Кумытын лийыда. Чечас Вӧдыр ден
Мику
шольымыт дек савырнем.
Семон уто шомак деч поснак келшыш. Нунат тореш огыт лий, шоналтыш йолташыже-
влак
нерген.
Кече шичмеке, Семон дек эн ончыч Мику тольо.
— Каена веле мо?— йодо Семон деч.
— А кушто Вӧдыр?
— Толын шуэш. Тудо эре вараш кодеш дык.
Семонат шокшын чийыш. Аваже упшым пуыш. Йӱдым юалге. Капкам гына лектыч,
Вӧдыр
койылалтыш, кужу ужгам чиен. Пеленже Маюк шӱжаржым шӱдырен.
— Кеҥежым ужгам кӧ чия?— Мику Вӧдырым ӧрын онча. — Кылмен колем шонет мо?
— Шого, ончена, кӧ кылмаш тӱҥалеш,— вашештыш весыже.
— А тиде паҥгаже кушто?— Мику парняж дене Маюкым ончыктыш.
— Комбайным оролаш,— мане Вӧдыр.
— Тожо оролым муынат. Тудым шкенжым оролыман.
Маюк колышт шогыш-шогыш да руал пуыш:
— Тый шке паҥга улат. Мыйым нимолан оролаш. Мый тыланда полшаш каем.
— Ого, тиде сай паша!— шыргыжале Семон. — Тугеже, тарванышна.
Нылытын пасу корныш лектыч. Кок меҥге чоло кайыман. Маюк, почеш кодаш огыл
манын, изажын кидшым кормыжтен кучен да молын дене тӧр тапыртата.
Каваште шӱдыр-влак чӱчкат. Ала-кушто, уржа коклаште, пулдырчо мура. Корно
дене,
шинчам йымыктарен, автомашина кудал эртыш. Маюк нелынрак шӱлаш тӱҥале.
Шижалтеш
— ноен. Вӧдыр гын ужгаж дене вӱдкашка гай лийын. Молат улненыт. Чоҥгаташке
шумеке, шогальыч да чыланат Мокергорем велыш тӱткын ончат, шинчашт дене
комбайным
кычалыт. Эн ончыч тудым Семон ужо да кидшым шола могырыш шуялтыш:
— Тӧвӧ, ужыда?
— Ужам, — ыштале Мику.
— Мыят, — шоктыш Вӧдырын йӱкшӧ.
— А мый уке, — ойла Маюк.
— Кушкат — ужат, — сотарыш изи ӱдырым ала-кудыжо.
Ынде йолгорныш лектыч. Тудо уржа коклашке пуртыш. Комбыла поче-поче каят.
Маюк
коклаште шӱдырнылеш. Шӱртньылеш гынат, почеш ок код. Комбайн ӱмылкам
ужмеке, кумылжо кӱзыш.
Тулык гай койын шогышо комбайн воктеке, шокшо вургемыштым мландыш шарен,
чыланат
каналташ шинчыч. Семон ыш чыте, йӱдлан кушко верланаш манын, йыр ончышт
савырныш. Комбайнышкат кӱзен волыш. Ала бункерыш возаш? Уке, йӱр толеш гын,
нӧрта.
Умбалне пыл погынымо гай коеш. Мику копнитель кӧргыш верланаш темлыш. Олым
уло,
пушкыдо. Чылан келшышт.
Олым йымаке йыгыре пурен возыч. Маюк изаж пелен йымыш. Иктынат омо ок тол,
йӱкйӱаным пуыде кият. Содыки мӧҥгӧ огыл, а нур. Кенета кожла велым тумна
кычкырале.
Чыланат шӱлышым шылтышт. Маюк нюслаш тӱҥале. Лӱдын.
— Чарне, тышке шолагай мурым мураш толынат мо? — кеч шке шӱмжыланат шуй
чучо гынат, Вӧдыр изаже Маюкым чараш тӧча.
— Тиде маска але пире? — шинчам ӱштын, йодо ӱдыр.
Рвезе-влак льырген нальыч.
— Тиде тумна, ит лӱд, — лыпландара Семон.
— А тудо мемнам ок коч? — тугак пуштылана Маюк.
— Ок коч, ок коч! — изаже шыдешкенрак пелештыш.
Икмагал лиймеке, Маюк мален колтыш. Рвезе-шамычымат омо лай шулдыржо дене
ӧндале.
...Османов пелйӱдым помыжалте да содор чиен шогале. Тудо изи орол-влакым
тергаш
шонен пыштен. Мом ыштат, могайрак орол улыт, ончыкыжым нунылан тыгай
сомылым
ӱшанаш лиеш мо?
Суртшо гыч лекте да, кужун тошкалын, вияш корно дене ошкыльо. Кидыштыже
тоя.
Тӱтыра нӧлталтеш. Юалге. Комбайн деке толын шумеке, колышто. Нимогай йӱк
огеш
шокто. "Очыни, малат, кеч комбайнжымат шолышт наҥгай", — шоналтыш Османов.
Тояж
дене кӱртньым тӱкалтен ончыш. Адакат шып. Ынде ала-мом шлоп перен колтыш,
кокымшо гана тыге ыштыш.
...Семонлан омо кончаш тӱҥале. Теве пуйто комбайн мӱгыралтыш, верже гыч
тарваныш
да Мокергорем велыш чыма. А тушто йошкар рокан тура сер. Семон чот
шӱлештеш,
кидше дене солкала. Кенета кӱртньӧ ора кӱжгӧ кожыш миен тӱкныш да чытырналт
кайыш, ала-мо пудештме гай шоктыш.
— Кынел, манам, Семон, ала-кӧ толын! — Вӧдыр йолташыжым тӱкала.
— Мо толын, кӧ! — Семон трук кынел шинче.
— Шып! — шижтарыш Вӧдыр.
Микунат омыжо кушкедалте. Маюк гына шижде мала.
Тӱткын колыштыт. Тӱжвалне отылым чышт-чошт шоктыктен, ала-кӧ коштеда. Теве
тудо
комбайныш кӱзыш, кабин омсам почо.
— Вор толын! — Семон кийыме пыжашыж гыч кыве-ково кынеле.
Шем ӱмылка кабин гыч волыш. Семон, почешем толза маншыла, рвезе-влаклан
кидшым
лупшале, шкеже палыдыме айдеме деке пырыс гай лап возын нушкеш. Сайын ок
кой.
Але волгалташ тӱҥалын огыл. Тӱткын ончале — палымыла чучеш. Уке, Османов
огыл,
тудо пун упш дене ок кошт. Саде ӱмылкат ала-мом рончаш тӱҥале. "Ворым
шолыштмыж
годымак кучыман", — шонымаш перыш Семонын вуйжым. Шеҥгелне Вӧдыр ден Мику
нушкыт. Семонлан тиде вийым веле ешарыш. Тудо чакеме да шем ӱмыл ӱмбаке коп
кержалте. Почешыже, юватылде, Вӧдыр ден Мику тигр гай тӧрштышт. Икте шем
ӱмылкалан
йолжым шындыш, весе тудым шӱкале. Палыдыме айдемет мландыш кроп йӧрльӧ. Кум
рвезе ӱмбакыже кӱзен шинче.
— Кӧ улат? — йымалне пеҥыж кийыше айдеме деч Семон йодо.
— Тиде мый улам, — шоктыш тудын йӱкшӧ.
— Кӧ тый, молан толынат?
— Бригадир Османов!
Рвезе-влак шыпланышт, кыж-гож кораҥыч. Османов кынел шогале.
— Мый тендам тергаш толынам...
— Вуеш ида нал, Османов! — титаканла пелештыш Семон. — Ме пален огынал.
— Уке, уке, мый вуеш ом нал. Те чын ыштышда. Ну, мый кайышым, сайын кодса!
— Чеверын! — ыштальыч рвезе-влак.
Османов комбайн деч торлышат, ӱмбал вургемжым кудаш почкалтыш. Вара толмо
йолгорныж денак ошкыльо. А вуйыштыжо мӧҥгӧ миен пурымешкыже ик шонымаш
пӧрдӧ: "Чолга улыт улмаш рвезе-влак. Тыгай-влаклан кеч-могай сомылым ӱшанаш
лиеш".

Школ
Ял шеҥгелне пу школ шинча. Тудо кеҥежше-телыже мӱкш омарта гай гӱжлен.
Мыняр тукымын уш-акылжым волгалтарен, мыняр еҥлан илыш корным почын. Тиде
школым тунем
пытарыше-влак кокла гыч шагалын огыл врач, туныктышо, инженер, агроном
лийыныт.
Но шукынжо шочмо ялешак вожым колтеныт: шурным куштат, вольыкым ончат.
Жап эртыме семын школ тоштемын, шыгыремын. Илыш вес школым, кугуракым,
чоҥаш йодын. Чоҥеныт. Ош кермыч дене тугай полатым нӧлтен шынденыт, эсогыл
колхозыштыжат
тетла тыгай уке. Кум пачашан, йытыра. Окнаж гыч ончалат гын, уло ял копаште
улмо
гай почылт возеш.
Кастене школ поснак сӧралын коеш. Тудо шӱдӧ тул дене йолген шинча. Шке
волгыдыжым торашке шара, яллан у тӱсым пуа.
Петров тений лач тиде школышто тунемаш тӱҥалеш.
Эрла икымше сентябрь.
Салам, у школ!
Салам, у тунемме ий!



041099
************************************************************************
Аркадий БУКЕТОВ-САЙН
Ой, молан...

Шинчат шем шоптырла йӱла.
Ончал колтет да тулгӱат шула.
Пӧрдалтын кап-кылетше йытыра.
Улат эре чолга, пеш йытыра.

Шинчат таҥемла воктекем,
Ончал колтет чӱчка шӱм-чон сескем.
Конча мо омо: кап-кыл чытыра,
Вуят пӧрдеш молан гын йытырла?

Мадонна

Улат мотор, тугае:
Сикстин мадонна гае,
Ару, шыма, пеш сае.
Шонен, вучен илалме.
Да суксыла саклалме.
Улат эм дечын эмле...
Да илыш сылне, ямле.


Тӱслен ончал...

Ала тый мыйым ынде
Йӧршеш ынет ончал?
Кӱдыкетат от шынде?
Тӱслал ӱпем вел чал.

Улам пӱртӱсын эрге.
Пӱрен шӱмлан кӱлаш.
Ончалын чоныш, терге:
Мылам кӧ эн чот шерге,
Кӧлан улам пелаш?

Кодын лодем

Кутырашна уло телефон.
Палена, кузе йӱла шӧм-чон.
Эртышым, ала шонет, мондем?
Кодын ӱмырлан шӱмеш лодем!
Ушыштем улат, омеш ужам:
Чот ӧндалын,
Тамлын-тамлын
Тыйым шупшалам.

Ончалнем шара шинчаш

Телат эрта, шошат шуэш,
Кунам вашлийына уэш?
Ойнам вашталтыме шуэш.
Шона кӧ йӧнымат муэш.

Тыят вучал вашке мием.
Шӱмем пеленак ӧндалнем,
Ой, неле ойгырен шинчаш,
Ончалнемак шара шинчаш.

Ок шылте тудо нимомат.
Шӱм-чон воштончыш гай, товат.
Ала мурем лиеш сием,
Пӧлекла тудым намием.

У шошо толмылан ит ӧр:
Улат пеледыш ден иктӧр.
Шонем да шӱшкалтен колтем.
Эре йоҥга тек шӱшпык сем.

Тидат религий
Мо тугай йӧратымаш?
Шке шотан виян религий.
Да тидлан ок кӱл ӧраш
Кидыи пу, отец Леонтий!

Юмыжо -- кӧм йӧратат,
Кӧ эреак чоныштет...
Семынна кумалына.
Шукталтеш мо ӱшанна?



041299
************************************************************************
Сергей ЧАВАЙН
ЮЛ СЕМЫН МУРЕТШЕ ШАРЛА
Марий поэт-влакын А.С.Пушкинлан пӧлеклыме почеламутышт

Кугу поэт

Ты шучко пашалан эртен ик курым.
Тунам пеш шучко лийын теле йӱд.
Кугу поэтын эрык сылне мурым
Осалын кӱрлын тарлыме шем кид.
Кугу поэтым, ты кугу айдемым,
Чылт вийдымашын пытараш шонен,
Кугыжа ден тӧраже-влак Дантесым
Тудым пушташ колтеныт, туныктен.
Молан? Александр Сергеевич Пушкин
Вет тоштын Эрыкым моктен мураш,
Садлан Дантесын кид ден тудо пуштмо, -Молан гын лийын огыл утараш?
Вет тудо тоштын, шкетын чот шогалын
Пычкемыш жапыште тушманлан ваш,
Тиран-влаклан шыдештын тудо талын,
У кечыш ӱжын калыкым лекташ!
Чот ӱшанен вучен сай у саманым,
Тудо лийже, манын, илыш пуышо шӧр,
Чот сусырташ шонен осал тушманым,
Но вий тунамже лийын огыл тӧр.
Пытен поэт... Но йомын капше веле,
Лирешше чонжо кодын курымлан:
Онар гай тудо тарванен кынелын,
Мура куанле мурым тӱнялан.
Ты муро йоҥга Совет Союзна мучко -Уке тугае лук, пычкемыш вер:
Кеч руш, марий, кеч Уэленын чукча -Чыла верла гычат шокта увер.
Кугу поэтым, кугу еҥым таче,
Шкеныштлан шотлен, чот пагалат,
Совет Союзна мучко ӱдыр-каче
У семын мурым Пушкинлан мурат.
Кугу поэтым -- Пушкиным туаде
Ойлат Париж ден Лондон, остров Крит,
Ойла Нью-Йорк, ойлат Анкара, Прага,
Геройла шогышо Йошкар Мадрид!
Кугу поэт! Пророк мутет чынештын.
Русь мланде кумдыкеш мутет шарлен.
Кугу поэт, кугу айдем лӱметым
Чыла тӱнясе калыкат пален!
Тый паленат: саман толеш тугае,
Тый нергенет пала ир тунгусат...
Тугакак лийын... Тый нергенет пеш сайын
Пала дыр кызыт негр-зулусат.
Мутет ден кумыл калыкын нӧлталтын,
Муретше тыйын Эрыкыш ӱжеш.
Ушетше калыкын ушеш ушналтын,
Чонетшым мыйынат шӱмем шижеш!
1937 ий, февраль.

Василий РОЖКИН
Тӱня мурызо ила

Лач курым темын таче кечын
Тӱнян сай мурызым пуштмыштлан.
Поснак ты кече моло дечын
Перна шемерын шӱм-кыллан.

Тунам пеш шучко лийын курым,
Шӱч йӱд шемерым йыр пӱрден.
Но тый лач шӱшпык мурым мурышыч,
Толшашлык эрыкым моктен.

Муретше йӧршын ший памаш гай,
Муретше тыйын кечыйол.
Яндар мур ден кузе кушташ сай,
Чӱчкал ок тем мемнан кид-йол.

Чапетше, Пушкин, йомын огыл,
Мурет чапетым раш сула.
Тугаяк рвезе, шырге воштыл,
Мемнан ден тый илет пырля!
1937 ий, февраль.

ОСМИН Йыван
Пушкинын кипарисше воктене
(Ужаш)

Пӧрт деч кок йолтошкалтыш ӧрдыжтӧ самырык кипарис кушкын, мый тудын деке
кажне
эрдене коштынам да тудым йолташем семын йӧратенам.
А.С.Пушкин.

... Салам, пеш шоҥго кипарис,
Салам! Кожгане, ойло тек,
Кузерак тыйым йӧратен чот,
Эр еда коштын тый декет
Шыдан, ойган айдеме шкетын -Тул гай шӱман кугу поэт.
Поктен колтен улмашын тудым
Пеш шыде, шучко кугыжа.
Поэт йолташым тыште муын,
Шӱм-чонжым ласкаҥден ик жап:
Ӱмылешет канен, возен
У мурым, эрыкым моктен.
Кузерак тыйым йӧраталын
Поэт, каласе, кипарис,
Кузе тудлан йырваш келшалын
Тавридысе ужар пӱртӱс...
Возен поэмым да романсым,
Но шыде лийын тудын тӱс.
Шарнет мо тудым, кипарис?
... Мылам кончале тудын тӱс:
Ош пыстылжын мучашым пурын,
Шонен шинча, воза у мурым.
Шып. Шып шона кӱкш кипарис,
Мутемым колын кожганале
Да мыланемже пуйто каласале:
"Шарнем мый тудым, сай шарнем,
Ӱмылышкем кеч тудо толын,
Но кертын омыл ӱмылтен,
Вет тудо кечыла йолген"
1948.

Анатолий БИК
Пушкинлан

Самовластьын неле кид йымалне
Чытамсыр чон ден вургыж, когарген,
Тӱня осалым шыде ден карген,
Кул-влакым ӱжыч, кынелза манын.

Тый вученат чот, шочмо эл ӱмбаке
Кунам нӧлтеш гын эрык ӱжара.
Тулан мутет ден порын кутырал
Тый ӱжынат кечан верлаш -- умбаке.

Тый моштенат мур ден куаным муын
Пычкемыш ден авалтше жапыштат.
Но ош кечетым шыде адыштан
Осал кид дене лугыч кӱрлын.

Но тый шыч коло! Шкендын калыкет ден
Курымла гоч волгалтын тый илет.
Элет ӱмбаке эрык кече лектын,
Раш шуын тыйын поро шонымет.

Чын эрык верчын ӱжын мурыметым
Кеч-кунамат, эре ме колынна.
О Пушкин! Ме таче шарнена
Мотор жапеш пеш шерге ты лӱметым.
1949.

Макс МАЙН
Александр Сергеевич Пушкин

Александр Сергеевич Пушкин!
Тыйын гений волгалтын неле, йӧсӧ жапеш.
Моктенат тые кечым да ушым,
А йӱд йомжо, -- тый маньыч, -- йӧршеш.

Александр Сергеевич Пушкин,
Шке элет верчын тыйын шӱметше корштен.
Калыкетын кугу вийже кушмым
Ужынат курым гоч ушет ден.

Александр Сергеевич Пушкин,
Лийын огыл арам калык верч тыршымет.
Мый ончем элыштемже кеч-кушко -Эрыкаҥын шӱмбел калыкет.

Александр Сергеевич Пушкин!
Неле жап годымат мемнан ден лийынат:
Кунам йырваш йоҥген йӱкшӧ пушкын,
Мурет тыйын йоҥген тунамат.

Александр Сергеевич Пушкин,
Уныкат -- ме чылан куанен илена.
Тыйын лӱмым нӧлтен меже кӱшкӧ,
Коммунизмым элеш чоҥена.
1949.

Мирон ЧОЙН
Мемнан Пушкин
Шошо кечын ужарген шогалше
Садше эркын тарвана, лоҥеш.
Пеледалтше олмапу коклаште
Ныжыл семым пылышем колеш.
Кӧ мура? Кӧн тиде сылне йӱкшӧ?
Мый ом пале, -- лачак воктечем
Ош вургем ден, эркын, пуйто йӱксӧ,
Марий ӱдыр лекте ошкеден.
Кидыш налын тудо Пушкин томым,
Ӱпшым эркын ниялта шеҥгек.
Очыни, вуча дыр кӧн гын толмым,
Савырнал шогалын корно век.
Жап шукат ыш эрте. Рвезе каче,
Вашлиймашлан порын йывыртен,
Шыргыжеш ласкан эше умбачак,
Вара садыш пурышт кид кучен.
Ужым мый: вет илыш пеледмаште
Пиалан-влак дене иквереш
Пушкинна ила мемнан коклаште,
Саламлен у кечым ошкылеш.
1949.

ЧАЛАЙ Васлий
Мемнан Пушкин

Эрдене кандалге Юл серыш лектам -Кумда шочмо эл волгалтеш.
Тыгак вет эн шерге книгаште мылам
Тӱня ончылнем почылтеш.

Ойлем мый шкенан шерге Пушкин нерген,
Чын илыш йомак деч сӧрал.
Мый ом таҥастаре мотор шӱшпык ден,
Тул кайык дечат талырак.

Йӧратыме Пушкинын лӱмжӧ мылам -Эрденсе чевер ӱжара -Палат тудын йылмыжым
тыште чылан,
Марий ден марла кутыра.

Россия! Пырля кушкынна пеледалт!
Шӱмбел ава гае улат:
Советский Российыште мондышна ялт
Мемнам "Черемис" манмымат.

Юл семынак, Пушкин, муретше шарла
Яндарын памаш вӱд дечат.
Йомартле да у тӱням почын мылам,
Поэзиеш тый кодынат.
1953.

Михаил ЯКИМОВ
Шӱмемын саламже
Ужаш

Александр Сергеевич! Тыланет сай салам
Мӱндыр ял гычын толшо марий рвезе дечын.
Калык коштмо йолгорно, уке, нигунам
Огеш йом тый декет, такырга кажне кечын!

... Пуйто вуйым савен, мемнам кӱшыч ончет,
Вургыж йӱлышӧ шӱм вак пыштен пурла кидым.
Калык верч ойганалшыла тые кончет;
Ит коляне, поэтна, мондал ынде тидым.

Шочынна ынде угыч! Пугачев нергенат
Тӱнялан, шонымет гаяк, чыным ойлална.
Ончал колто ласкан, ок кӱл ойго нимат;
Воктечет эртена ме, вуйнажым савалын.
1954.

Миклай КАЗАКОВ
Пушкинлан
Шогалыныт радамын тумо-влак
Да аралат поэтын ю ден капшым,
Одар лышташым шаралтен ӱмбакше,
Ойлат, -- жап кайымым пуйто умылат.

Ала вот тиде самырык парчаште
Ила поэтын шӱмжӧ, иланен?
Ала кеҥежым кайык мурымаште
Йоҥга тыматле йӱкшӧ, колянен?

-- Эсен лий, рвезе палыдыме тукым! -Тыге возен поэт, шӱм-чон гыч луктын,
Пеш поро, курымашлык чын мутлам.
Садланак таче эрык калык толын,
Шукертсе мутым кызытсыла колын,
Савале вуйжым, тауштен тудлан.
1962.

Федор МАСЛОВ
Пушкинлан
Ныжылге муро да ныжылге сем -Шӱм куандарыше мыйын тосем,
Пу тый кидетым. Шокшо мутна
Пушкинлан лийже изи пӧлекна.
Йоҥго яндарын, тӱжем муро йӱк,
Шергылтын кае умбаке, мӱндырк,
Мий пагалалме кугу шӱгарлаш,
Вуйым савалын, салам каласаш.
Ий-влак эртеныт, каеныт рат ден,
Толкын гай ловыктыл, шолын, шурген.
Пушкин йомартле яндар мурыж ден
Калыкым шинчыр кӱрлаш таратен.
Волгыж кынелше чевер ӱжарам,
Пич гыч кожганыше эрык тӱням
Ужын, ӱшан дене тудо илен,
Йомшылан муро ден вийым пуэн.
Йӧрлын шуҥгалтше ден кул лийшылан
Мурыж гыч кидым шуялын тунам.
Шучко шем пагыт пыл семын шулен,
Пушкин еш ушышто кечын илен.
Тудын вучалме эн серыпле шӱдыр,
Ылыж, Российым йырваш волгалтен.
Кушко кул шотышто илышын шулдыр,
Чапшым айдемыным кӱшкӧ нӧлтен.
Пушкин, эсен лий, поэзийын ачаже,
Йӱлӧ, ит йӧрӧ, чолга шӱдырна!
Чот тӱзена, уэмден илышнажым,
Ынже шоҥгем лачак рвезе ушна!
1937--1987.





041399
************************************************************************
4—13

Николай ЯКИМОВ
Эн кугу поэт Российын
Чонемлан келша.
Мыланем пуа у вийым
Пушкинын паша.

Россиешак шочын-кушкын,
Шулдырым куштен.
Сылнымутчо тале Пушкин
Мурыжым коден.

Куаналын, стихшым лудыт
Руш, марий, молат.
Чапле шонымыжым муын,
Ушышкышт пыштат.

Тудын лӱмжым курым-курым
Илена шарнен,
Шуко сылне, ныжыл мурым
Муралташ шонен.

Стих ден возымо романжым
Лудына марлат.
Тӱҥалеш илаш пашаже
Кызытат, эрлат.



041499
************************************************************************
4—14

Николай АБРАМОВ, вепс поэт

Шочын Ленинградский область, Подпорожье районысо Лидва ялыште 1961 ий 24
январьыште. Петрозаводск кугыжаныш университетын филологий факультетыштыже
тунемын.
Вепс йылме дене лекше "Кумло кумыт" лӱман почеламут сборникын авторжо.
Кызыт Николай кусарыме пашаш чолган пижын. А.Пушкинын, С.Есенинын,
Б.Пастернакын, Н.Рубцовын, Н.Гумилевын, В.Высоцкийын, Е.Евтушенкон
почеламутышт ынде тудын шочмо
йылмыж дене йоҥгат.
Пытартыш жапыште финн-угор писатель-влакын серымыштым кусараш тӱҥалын.
Россий
Федераций писатель ушем член. Кызыт Петрозаводскышто лекше "Шочмо мланде"
вепс
газет редакцийыште отдел редакторлан ышта.

* * *
Мый пӱжалтын кылмем але йӱштын ырем,
Шӱлыкемым ок лий кораҥдаш нимаят.
Сусыр янлыкла шыгыр чашкерым ирем...
Ала омо тыгай... Огеш лий умылашат...

Йӱкем угыч йомеш, омак ӱж нигӧмат,
Чаманаш нигӧмат, нигӧн верч ойгыраш...
Сусыран пире семын утлем кид йымач,
Йылмем дене нулен, сусыремым эмлаш.

Тек чонем ияҥеш, ойго толмым шижеш
Пич пычкемыш кастене, шапалге эрден.
Омыштем кычкырем, ӱжам — йӧсӧ лиеш:
"Ӱмбакем ида лӱй... Чаманалза, эртен..."

СОРТА
Ош садемже ок пелед эше,
Йӱштӧ шошо, йӱштӧ май йырваш.
Тамыкыште — эр: эше шуэш,
А узьмакыш кодынам вараш.

Языкем кумалын касарем,
Кодшыжым коҥгаште йӱлалтем.
У почеламутым эр йотке серем
Да эше ик у сортам чӱктем.

Шӱдыр, вараш кодшо, чолгыжеш,
Але эр юап волгалт шарла.
"Да" манат — пиал почеш шӱмеш,
А "Уке" гын, шӱлык юарла.

Тек йӱлен йӧра йӧратымаш,
Тудын кӱдынь лиям чон лекмеш.
Чон йӧратымаш — яндар памаш —
Первый лумла волгыдем шочеш.

Ялт турняла шыжым чоҥештем,
Корным веле монденам йодаш.
Да йӱла сортамже чоныштем —
Ынде огеш лий пуал йӧрташ...

Кызытеш йӱла, чӱчка сортам,
Да шӱмем уэш-пачаш почам...
Ну, салам, эр шӱлыкем!.. Шортам...
Вараш кодшо шӱм тулем, салам...

Эврик Анисимов кусарен.



041599
************************************************************************
4—15

Мыскара лук

Вес нӧшмӧ логалын

— Руш мо тендан вуйлатышыда?
— Марий.
— А тудын ватыже?
— Марий вате. А мо?
— Йочашт вара молан руш улыт?
— Очыни, вес нӧшмӧ логалын...

Литр келшен огыл
— Вате! Ик литр шолтыметым темалте-ян, — мане Онтон Микале пелашыжлан. —
Лесничествыш чодыра налаш миен толам.
Онтон Микале ате пелен пурлаш коштымо шылым чыкалтыш, чодыра конторыш
лектын кудале. Ужар лышташым сӱретлыман костюм чийыше еҥым паша верешыжак
кучен керте.
— Пӧртлан йӧршӧ чодыра кӱлеш... Келыштарена — теве тыште, — полевой
сумкажым пералтыш, — ик литр шкевӱд.
— Теве тышке шогалте ӱпшышетшым, — парняж дене ончыктыш вожгоклашкыже,
ӱстел йымаке.
— Могай тыланет ӱпшышӧ, перегон. Шалмет годым ...левен, кӱрлын камбоч
кертеш...
— ыштале воштылмо йӧрӧ Онтон Микале.
— Ну, йӧра, перегон гын перегон лийже, — лыпландарыш толшым лесник. — А
чодыратше Тюшум воктенсе каврталыште лиеш. Парталже 13 номеран. Кум кече
гыч толат,
клемам пералтен келыштарена.
Кум кече гыч Онтон Микале адак чодыра конторыш тӱргалте. Корно ӱмбалнак
тиде
кварталет. Пурен ончале. Аркасола марийлан сӧрымӧ чодыран пушыжат кодын
огыл,
укшыжат ломыжыш савырнен.
— Лесник йолташ! Мыланем сӧрымӧ чодырат ала-кӧ руэн оптенат каен.
— Тыйын чодыратын литерже келшен огыл, Пактаче суас-шамычлан лачак келшен
тольо.
— Ме айда вес вере ончен келыштарена, ынде кабак литрымак кондем...

Чоҥештылше тарелке
Визымше классыште литератур урок кая. Туныктышо умылыдымо ойсавыртышым, мут-
влакым умылтара.
— Икшыве-шамыч, кӧ пала, мо тугай фантастике?
— Фантастике — тиде Жюль Верным тыге манеш ачам, — ыш чыте Сережа, вер
гычшак
кычкырале.
— Жюль Верн — айдеме, писатель. Фантастике темылан книгам возен.
— А-а-а, палем, — шоктыш вес йоча, кидшым рӱчкала. — Мый каласем?
— Ну, ойло, Витя, мом фантастике нерген палет?
— Мый теҥгече ик журналыште чоҥештылше тарелке нерген лудымат, тидын нерген
авам
деч умылтараш йодым. Но тудо, ачат кастене паша гыч толеш, йодат, мане. Но
тудо
мӧҥгышкӧ чот йӱшӧ толят, чыла тарелкым кышкылт, пудыртыл пытарыш.
— Ну, ачат тугеже фантаст огыл, а просто хулиган.
— Авыят тыгак мане.
— Рвезе-влак, умылышда, мо тугай фантастике.
— Пеш раш умылышна. Кӱмыж чоҥештылеш, но ок пудырго.

Йоча-влак воштылыт

РЕНТГЕН
Туныктышо: — Кӧ эн ондак рентгеным шонен луктын?
Вӧдыр: — Миклай чӱчӱ! Мый, манеш тудо, колхоз бухгалтер Санян чонжым воштак
ужам
— кажне кумырым шкаланже чывыла удыраш тӧча.

КОРШАҤГЕ
Сергей: — Виктыр, палет, мо тиде тыгай?
Виктыр: — Пижедылше шудо.
Сергей: — Мо тугай коршаҥге, ужынат?
Виктыр: — Коршаҥге — тиде Йогор шольым. Тудо нимогай амал деч посна эре мый
декем пижедылеш. Ачый тудым, коршаҥге, манеш.

ЧЫНЕШ ТОЛЕШ
Туныктышо: — Тиде мутым, Гриша, слог дене лудын лек.
Пеле йӱкын, шуялтенрак, Гриша лудо: — Пи-не-ге...
Туныктышо: — Каласе, Гриша, ынде мо лекте?
Гриша: — Барбос!

СЛОЖНЫЙ МУТ-ВЛАК
Туныктышо: — Кок мутым сложныйыш савырыза: пошкудо ватын чывыж ден игыже.
Саня: — Чывиге.
Туныктышо: — Пошкудын пийже ден игыже?
Саня: — Йӱшыпий.
Туныктышо: — Молан тыге?
Саня: — Ялыште пошкудо ватым йӱшыпий манын лӱмдат.
Бекеш Пикай Генюк.



041699
************************************************************************
4—16

Писатель илыш гыч манеш-манеш

"Тудо йӱэш, мокташ нимолан..."

Такше тиде манеш-манеш огыл. Вет манеш-манешлан тугайым шотлат, кудыжым ала-
кӧ
ала-кӧлан йомакла, чынышке ешаркален каласкала, кӱлеш гын, чиялтенат пуа. А
тыште мо нерген ойлынем гын, тидым шкеак ужынам-колынам, вес еҥын кумылжо
ынже локтылалт манын, шкежат мом-гынат ышташ тыршенам.
Тунам "Марий коммуна" (кызыт "Марий Эл") газет редакцийыште культур,
литератур
да искусство отдел вуйлатышылан ыштем ыле. Шукертак шочшо да тачат шуктен
толмо
поро йӱла почеш тудо жапыштат лӱмлӧ еҥ-влакын юбилейыштлан нунын нерген
моктеммур штанрак статьям савыктат ыле. Тиде лӱмлӧ еҥже писатель лийын гын,
шукыж годым саде номерешак произведенийжымат печатлыме.
1975 ий февраль. Толшаш тылзе тӱҥалтыште, 2 мартыште, курыкмарий поэт
Аркадий
Максимович Канюшковлан 50 ий темеш (тудо кызыт коклаштына уке, 1993 ий 16
январьыште колен). Мутат уке, айдемылан пел курым теммым нигузеат палемдыде
кодаш
ок лий. Писатель ушем правлений кажне ий тӱҥалтыште редакцийыш лӱмын
кагазым
колта ыле (кызытат тугак ышта), кӧн юбилейже кунам лийшашым ончылгоч
увертара.
Сандене ме, отдел пашаеҥ-влак, кӧ нерген кунам сераш кӱлмым пален шогенна,
автор-влаклан заказым пуэденна.
Тунам редакцийыште литератур илышым удан огыл палыше ик журналист пашам
ыштен
(лӱмжым ом ончыкто). Тудо 50—60-шо ийлаште самырык критик семын палыме
лийын, но
вараракше возымым йӧршын гаяк чарнен, лӱмжым газетыште пеш шуэн ужалтын.
Тылеч
ондакше литератур темылан возымыжо, книгалан рецензийже журналыштат,
газетыштат
изишак коеден.
Аркадий Канюшковын шочмо кечыже лишемме жапыште тудо шкеак мутым лукто.
— Аркадий Максимовичым ожнысекак палем, поэзийжым йӧратен лудам. Палет чай,
тудо
фет фронтовик, латкандаш ияшак фронтыш логалын, — поэт нерген тыгерак ойлен
налят, шомакшым вес велыш савырале: — Витле ийым темымыжлан статьям мый
возем. Тый
эше тудын нерген сераш нигӧланат темлен отыл дыр?
Канюшков нерген юбилей шомаклан авторым эше мумо огыл ыле, сандене тунамак
кутыреш келшышна: статьям тиде йолташ воза. Тыгай савыртыш мыйым пеш
куандарыш: шкенан журналистак возаш кумылаҥын гын, мыланна авторым ӧрдыжтӧ
кычалшаш уке. Адакше вет южышт шуйкалаш йӧратат, материалым кутырен келшыме
жапыште конден огыт
шукто. Тидлан верчын секретариат ден ректорат могырым шылталыме шомакымат
колаш
ернен. А кунам йыгыре пӧлемыште шинчыше еҥ возаш лийын — тидыже моткочак
сай.
Ты мутланымаш деч вара ятыр кече шижде-годде эртен кайыш. Март йоткеат
шукак ыш
код, а пошкудына ала-молан шып коштеш. Тидым каласыман: тудо ийгот дене мый
дечем кугурак да — эн тӱҥжӧ — должностьшо дене кӱшнырак шога, сандене
"Сӧрыметым
кунам шуктет? Теве-теве кечыжат толын шуэш" манын чыждыраш йӧнанжак огыл.
Вараже
чытыш кӱрльӧ. Чынакыс, мыняр юватылаш-шуйкалаш лиеш? Тыге шоналтен, февраль
мучаште ик кечын кузежым-можым палаш кабинетышкыже пурышым. Пӧлем оза шке
вашмутшо
дене кумылем ялтак волтыш. Тудо ончылныжо кийыше кагаз ора деч шинчажым
ӧкымрак
кораҥдышат, каласале:
— Возаш сӧрымӧ мутем мӧҥгеш налам. Молан, манат? Теве молан: Аркадий аракам
подылаш йӧрата, жапше годым айныктарыме верышкат логалын. Тыгай еҥым кузе
моктен
возет? Койыш-шоктышыж нерген сайынрак шоналтышымат, возаш кумылем йӧршынак
пытыш. Да тидым ыштымыжат ок кӱл, шонем. Вара вет мемнамак вурсаш тӱҥалыт.
Маныт:
айдеме умлавечыш логаледа, а те тудым почкалтарыме олмеш кӱш нӧлташ веле
толашеда...
Поэт нерген аяран муторгажым кушеч поген ситарен, кӧ дене мутланен, сераш
шонымыж деч шӧрлаш могай амал лийын — шым пале. Можыч, Козьмодемьянск гыч
толшо иктаж еҥ дене мутланен улмаш (тунам А.Канюшков "Ленин корны" райгазет
редакцийыште
пашам ыштен).
Конешне, ятыр моло писатель семынак, Канюшковат суксо лийын огыл. Аракамат
подылын дыр, иктаж вес "сулыкшат" палдырнен дыр. Но вет айдемылан витле ий
ик гана
веле лиеш. Неужели ала-могай тыгыде-тагыде языклан верчын поэт-фронтовикым
газет
гоч саламлыде кодман? Але вара тудын пел курымаш корныштыжо удаже сай деч
шукырак улмаш?
Чон тидын дене келшен кертын огыл. Жап шагал кодын ыле, тетла юватылаш ок
лий.
Сандене "критик" дене мутланыме кечынак Писатель ушем правленийыш Семен
Вишневскийлан йыҥгыртышым, тудо тушто отвественный секретарьлан ышта ыле.
Канюшков нерген поро шомакым газет гоч каласаш темлымекем, "возем" але
"огым" манмыж деч ончыч Семен Алексеевич кугурак семын шылтален нале:
— Тымартеже мом шонен коштында? Юбилей марте пел арнят кодын огыл, а те
таче иже
пуйто помыжалтында.
Кузе вашештымем ом шарне. Очыни, редакцийысе йолташнан азапыш пуртымыж
нерген
каласенам. Мо гынат, Семен Вишневский туткар деч утарыш: шуко вучыктыде
(такше
тидлан жапшат уке ыле). курыкмарий йолташыж нерген сай статьям конден
кучыктыш.
Возымыжо "Йоҥгалтше чын ой" вуймут дене 2 мартысе номереш лекте. Пеленже
Аркадий
Канюшковын кок почеламутшо вераҥдалте, нуным редакцийын йодмыж почеш вес
курыкмарий поэт — Геннадий Матюковский писын гына кусарен пуыш. А фотосӱрет
шотышто
молгунамсылак Николай Васильевич Кожаев полшыш — мӧҥгысӧ архивше гыч
юбилярын
чапле портретшым кондыш.
Тиде кӱчык историйын мучашыже путырак оҥай лие. Тудо огыл гын, ты "манеш-
манешым" серашат ом шич ыле докан. 2 мартысе номереш поэтын пел курымаш
лӱмгечыжлан
пӧлеклалтше мутаршаш дене пырля Марий АССР Верховный Совет Президиуымн
указше
печатлалте. Тушто ойлалтын: марий литературым вияҥдымаште кужу жап суаплын
тыршымыжлан СССР писатель ушем член Аркадий Максимович Канюшковым МАССР
Верховный
Совет Президиумын Почетан грамотшо дене наградитлаш.
Вот вет, кузе вет! Шкенжым критиклан шотлышо еҥ поэтын мурпашаж нерген поро
мутым каласаш лӱдын (вет "йӱын коштшо" литераторым моктен серымыже тудынат
—
статья авторын — лӱмнержым амыртен кертеш ыле). Йӧра эше Писатель ушем
правленийыште тыге шонен огытыл, илышым да айдемын пашажым чын умылен
моштымыштым ончыктеныт да тудым республикын эн кугу наградыж дене палемдаш
темленыт.
Шарналташ уто огыл: варарак, 1990 ийыште, А.М.Канюшков Марий АССР культурын
заслуженный пашаеҥже лӱмым нале.
— Ончалза-ян, Конюшковлан Почетный грамотым пуаш пунчалыныт, — свежа
газетым типографий гыч конден шуктымекышт, каласышым мутшо деч шӧрлышӧ
авторлан.
— Лудынам, — шоктыш тудо. Йӱкшӧ гыч шижалте: уумбакыже мутланаш кумылжо
ялтак
уке.
Да тудлан каласашыжат нимом ыле.
Гельзий Зайниев.



041799
************************************************************************
4—17

Экономика
Парым олмеш парыш,
але "Волжский" чыве фабрикын суапле тургымжо да надырже

Николай Харитонов, Россий Федераций Госдумышто аграрий депутат группым
вуйлатыше, 1999 ий 5 февральыште лекше "Независимый газетыште" воза: "Элысе
агропромышленный комплекс йӧршын порволымо тӱрыштӧ: ял озанлык предприятий-
влак кокла гыч
90 процентше эртыше озанлык ийым парымыш пурен мучашлен, шелше вол ончылан
кодын
фермер-влакын тӱҥ ужашышт".
Россий мучко тыгай туткарыш шумо гын, шкенан Марий кундемыштынат пешыжак
моктанен огына керт. Тыгай годым ончыл озанлыкыш ончалме шуэш, ӱшан эше
тӱрысшак пытен огыл манын, шкенам куандарынена. Теве "Волжский" чыве фабрик
идалыкым удан
огыл мучашлен, кум миллион теҥге яндар парышым налын. Кузе тушко миен от
ончал,
тысе коллектив нерген поро мутым от лук? Арак огыл кодшо ийын ял озанлык
пашаеҥ-влакын кечышт годым ты фабрикым вуйлатыше Порядин Виктор
Михайловичлан Марий Эл
правительстве кугу наградым пуыш.
Помар станцийыш волен шогалмеке, Сотнур велыш наҥгайыше асфальт корно
ӱмбаке ончал — шинчалан вик тиде озанлык перна, кугорно воктене чылажат:
конторыжат, вӱта
да моло полат-влакат. Виктор Михайлович Порядин шкежат, витле кандашымше
ийыш
тошкалше пӧръеҥ, кужу да пеш оҥай илыш корным эртен, мемнан Волжский
районым вораҥдарымаште изи огыл надырым пыштен.
Шочын тудо Архангельский областьысе Пинежский районышто 1941 ий 22
ноябрьыште.
Аваже — тыглай колхозница, ачаже 1943 ийыште сареш колен. Пинеж кыдалаш
школышто
Виктор индеш классым гына пытарен шукта, изажым, Архангельский
лесотехнический
институтым тунем лекше инженерым, Пермь областьысе Добрянский леспромхозыш
пашаш
колтат. Пеленже иза шке аваж ден Виктор шольыжымат наҥгая, вет шочмо
ешыжлан
полшен кертше кугуракше тудо гына лийын.
Добрянка олаште Виктор пашаш пура, промкомбинатыште столяр лиеш да кас
школышто
тунемаш тӱҥалеш. Лу классым пытарымекшат, ик ийым эше пашам ышта, ындыже
древкомбинатыште пилорамщикын полышкалышыже лиеш. Тылеч вара, 1960 ийыште
Пермский
ялозанлык институтыш тунемаш пура да вич ий гыч механизаций факультетым
тунем
пытара. Пашашкыже Вологодский областьыш колтат, но тудо шыжымак, 1965
ийыште,
армийыш налыт. Псков ола воктене ик ий служитла.
Тиде жаплан изажым Марий республикыш колтеныт, Волжск оласе пушеҥгым
обрабатыватлыше комбинатыште ышташ тӱҥалын. Виктор шкежат ава да изаж почеш
тышке толеш.
Тыге 1966 ий гыч, ынде лач кумло кум ий, мемнан коклаште ила да пашам ышта.
Ончыч Ежово ял озанлык техникумышто туныктен, а 1971 ийыште тудым Помар
станцийыш
ӱжын кондат — районысо "Сельхозтехника" ушемыш мехколонно начальниклан.
Варажым
тышанак почылтшо "Сельхозхимий" ушемыш тӱҥ инженерлан шогалтат. Ынде тудын
чыла
сомылжат районысо мландым саемдымашке виктаралтеш, ошма да шун йӧршан
рокышко
Элнет эҥер воктенсе Каракаер кугу куп торфым, кугыжаныш пуымо минерал
ӱяҥдышым,
ошшун кӱым шупшыктат.
— Застой, маныт. Могай тушто верыште тошкыштмаш да монь? Шымлымше,
кандашлымше
ийлаште ме моткоч талын пашам ыштенна. Чыланат планым темаш тыршеныт, оксам
шуко
налыныт, калык куанен, ваш-ваш таҥасен пашам ыштен, — тургыжланен каласкала
Виктор Михайлович. — Теве кызыт кум-ныл кече пайремым ыштат, лач Первый
Май, кеч У
ий але черке Рошто, Конституций кече, моло. Калыклан эрык... йӱын кияш.
Тунам ик
кече пайрем, эрлашынак — пашашке.
Органикым пасушко лукташ — шестимесячник, известкам, фосфоритым шупшыкташ
коккум тылзаш ударле жап увертаралтеш. Мый шарнем, кандашлымше ийлаште
районышто ик
вереат кокла шопылыкан мланде ыш код, чыла вере минимум марте шопым иземден
шуктышна. А вет ыле эн чот шопен вочшо, пасулаште урвоч пошен. Мемнан
ыштышна деч
вара кеч-могай игечан кеҥеж толжо — ситале шурным налынна, кокла шот дене
коло
центнерыш шуэш ыле.
Могай тушто застой? Мемнан район лач тудо жапыште эн чот пеҥгыдын йол ӱмбак
шогале. Мыняр стройкым нӧлтымӧ! Корным шарыме! Мландымак манаш, але тудо
жапыште
саемдымылан кӧра кызытат илаш тӧчена, но ынде тудо чот явыген, пытартыш шым-
кандаш ийыште нимогай ӱяҥдыш возын огыл. А вет чылажымат нуль гыч тӱҥалме.
Теве тиде чыве фабрикымат, ваштарешна шогышо "Сельхозхимийымат" чара пасуэш
нӧлташ
тӱҥална. Теве тиде кидем дене манме гай, мыйын вет тушан вӱрем велын. Кызыт
чыла
пытарышт, "Сельхозтехника" шаланыш, "Сельхозхимийым" петырышт. Зданийлажым,

оралтыжым "Газпромлан" пуышт. Чон коршта... Вет мый самырык вий-куатем
тышан
пыштенам...
1981 ийыште "Сельхозхимий" гыч мыйым корным чоҥышо ПМК-шке начальниклан
кусарышт. Дык вет ме районысо тӱҥ корным Помар гыч Сотнурыш, варажым
Корамасышке
шупшна, кажне фермылашке, яллашке асфальтым шаренна. Тыштат калык чот пашам
ыштен, куанен илен. Да чыла каргалте...
— Виктор Михайлович, чыве озанлыкда нерген кумданрак палынем ыле. Лудшо
еҥланат
тиде уто ок лий. Кузе тыште паша ышталтеш, илыш ворана?
— Чыве фабрикым 60-шо ийласе проект почеш ыштыме, шымле икымше ийыште пашаш
колтымо. Мыйым тышке 84-ше ийыште кусарышт, лу ий утла директорын коммерций
шотышто
алмаштышыже ыльым. 1995 ийыште директорна Макаров колен колтыш, олмешыже
мыйым
ойырышт.
Паша, конешне, сложный, моло верласе семынак мемнан денат илыш неле. Но
оҥай
такше: ынде ондакысе семын кӱшыч темдыше уке, шкеак тичмаш оза улына.
Адакше шыгыржат уло, пешыжак чот куржын колташ волям огыт пу. Ну, тидын
нерген варарак
ойлем, а кызыт озанлыкнам тӱжвач сӱретлен ончыктем.
Латкандаш корпусышто паша шолеш. Тыште муным погат, ужалышаш, товарный муно
лектеш. Фабрикна тичмаш, кӱрылтдымӧ циклан маналтеш, вес семын каласаш гын,
муно
гыч тӱҥалына да мунымак луктына. Мемнан тыште чылажат шкенан, тыгерак: ик
тӱшкаже — родительский кӱтӱ, ача-ава манына, весыже — инкубаторский,
кумшыжо — молодняк цех-влак, изи-кугу чывиге тӱшка.
Тиде родительский цехла гыч лӱмын ойыркален, шолдыра муным инкубаторыш
оптена.
Коло кече гыч чывиге лектеш. Нунымат сортироваена, чываш-влакшым батарейный
цехлашке шогалтена, агытанашыжым вискоз ложашлан руэна. Батарейный цех гыч,
кумло
кече эртымеке, акклиматизаций цехыш колтена. Тушто чывигым 120 кече ончен
куштена. Вара нуно промышленный цехлаш каят, кок арня наре у верлан
тунемыт, адаптаций манме йыжыҥым эртат да муным мунчаш тӱҥалыт.
Муным мунчышо чывым ондак индеш тылзе гына кученна, варажым шыллан руымо. А
кызыт латныл тылзе марте ашнена. А тиде пеш оҥай да мыланна пайдале. Молан?
Кузе?
Пале, кеч-могай чыват кандаш-индеш тылзе гына муным виян мунча, варажым
эркышна
да мунчымым йӧршын чарна — организмже шоҥгемеш. Тунам ме искусственный
линьке
манме сомылым шуктена: тулым (волгыдым) йӧршын йӧртена, кок-кум кече нимом
огына
пукшо, вӱдым гына кодена. Кум кече гыч 20 грамм пырчым пуэна, вара эркын-
эркын
кочкышым ешарен шогена, волгыдым изин-изин пуртена. Тыге кумло кече шуйна.
Ты жапыште чыве пунжым, пыстылжым чыла йоктара, йӧршын чара кодеш, линьке
манмет
лиеш. Вара угыч пунаҥеш, вийым пога да угыч кушшо гай таза лийын шогалеш.
Тунамак муным мунчаш тӱҥалеш, ындыже эшеат шолдыра муным мунча.
Яйценоскость манме
60—70 процент лиеш, эше куд тылзе виян мунчен шога. Тыге мыланна парыш
толеш,
вет чывиге гыч ончен кушташ жап шуко кӱлеш да роскотшат кугу лиеш. А тыште
ик
тылзе жап, да чыве угыч шочшо гай лиеш.
Конешне, тыгай чывын продуктивностьшо изиш вола. Ондак теве идалыкыште
260—270
муным ик ава деч налме гын, кодшо 1998 ийыште 220 гына лие, но линькым
кучылтмына дене мунын шке акше шулдеште. Ондак тыге показатель волен
кайымылан мемнам
"кыреныт", тунам себестоимость манмым шотыш налын огытыл, лектыш гына
кугурак
лийже. А кызыт оксам шотлыман.
Тыге эртыше ийыште коло миллион теҥге утла оксам ыштен налынна, тышеч кум
миллионжо — яндар парыш.
— Виктор Михайлович, те пашаштыда нелылык улмо нерген мутым лукда. Кузе
тыгайже
лиеда, мо шотышто?
— А теве ик пример. Мыланна продукцийнам республика деч ӧрдыжкӧ колташ
чарыме.
Ончыч, маныт, шкенан калыкым пукшыза, а уто продукцийдам ужалаш лицензийым
налза. Но тиде лицензийым налаш — мемнан чиновник-влакын озаланыме элыште
шучко сомыл. Лицензий ик машина продукцийым колташ пуалтеш, но тудлан кум
начальникын
разрешенийже кӱлеш: шкенан район администраций вуйлатышын, ял озанлык да
продовольствий министерстве гыч, кумшыжо Марпотребсоюз гыч. Йӧра, Йошкар-
Олашке кудал
миена, а кӱлеш начальникше тыйым вучен ок шинче вет, тудат шке сомылжо дене
кудалыштеш. Тыге саде лицензийым налашак чоным кочкын кошташ перна.
Мый умылем, шкенан калыклан кочкышым ситараш кӱлеш. Но айста ончалына.
Мемнан
фабрикына кызыт республикыште эн ончылно кая, ме шкетынак гына чумыр Марий
Элым
муно дене темен сеҥена. Лийын тугай пагытат — 180—200 миллион товарный
муным погымо. Кызыт пеш шуко магазин, фирме-влак дене договорым ыштен
улына. Тиде келшымына почеш ме муным, шылым жапыштыже колтен шогена, но
нуно, магазин-влак, мыланна оксам огыт тӱлӧ. Тыгай торгайыше предприятий-
влакат улыт, кудыжо кодшо ийысе март гычак, апрель гычак оксам огыт пу. А
вет шийвундыжо мыланна кажне кечын
кӱлеш, ме тудым оборотыш пуртышаш улына.
Поро пагыт ыле, кунам мемнан "Продтовары" ушем лийын. Ме Йошкар-Олашке гына
кажне тылзын кок миллион утла муным колтен шогенна, да счетышкына окса
жапыштыже
пурен. Лиеден, конешне, тунамак тӱрлӧ кырча-марча, но йодышым пеш вашке ваш
кутырен келыштаренна. Кызыт тиде ушем шаланен, магазин-влак посна еҥ кидыш
кусненыт, а нунышт мом шонат, тудым ыштылыт, пуйто нимогай ответственность
уке.
Вот и лектеш: ме сатунам налше-влакым ӧрдыжтӧ кычал тӧчена, илашыже вет
кажнылан
кӱлеш. Тӱҥ шотышто сатунам Татарийыш, Чувашийыш, Угарманыш, Киров областьыш
колтылына, зато оксамат жапыштыже налына.
Вес ой, ме шкенан республикыште илена, Марий Эллан пашам ыштена. Чыла тӱрлӧ
налогым республикын бюджетышкыже колтен шогена, пенсионный фондышкат пуэна,
федеральный налогымат тӱлена. Тидын шотышто мемнан нимогай парымна уке.
Тугеже мемнам саламлаш кӱлеш ыле, чараклылаш огыл. Да вет меже калык верчак
тыршена. Мемнан дене кызыт чылаже 445 еҥ пашам ышта, паша верым кажне ийын
ешарен толына.
Кодшо 1998 ийыште калыклан пашадарым тӱрыс тӱлымӧ, тылзаш кокла пашадар 873
теҥгеш шуын. Конешне, шагалрак-утларак налшыжат уло, ыштыш-лектыш почеш
тӱлалтеш.
Специалист-влак, директор гыч тӱҥалын, чыланат контракт негызеш ыштена.
Коллектив пашам ыштен кертше, шке сомылым моштен виктарыше, грамотный
манына. Ӱдырамаш-влак кокла гыч южышт коло — коло вич ий тыршат. Самырык-
влаклан ешартыш,
подсобный озанлыкым почедена. Калык илыже, пашам ыштыже манын шонена...
Виктор Михайлович эше ятыр каласкален шинчыш, пашаеҥышт нерген поро шомакым
муын
палемдыш. Вара производство шотышто шке полышкалышыже Заляевым ӱжӧ.
Марат Мударисович шкеже тӱҥ врач улмаш, озанлыкыште чыла пашалан вуйын
шога, директорын каласкалымашкыже ятыр ешартышым пуртыш.
Чыве фабрикыште, мане тудо, кум тӱрлӧ тӱҥ цех-влак улыт: ужалышаш товарный
муным
пуышо, инкубаторий да инкубаторлык муным лукшо, кумшыжо — чывигым ончен
куштышо
цех-влак. Тылеч посна ушкал ферме, кормоцех, муно склад, шыл склад, эшеже
муно
порошокым, макарон изделийым лукшо, киндым кӱэштме цех-влак, инкубаторий,
дезокамер, ветеринар лабораторий, теплице, котельный...
Фабрикын проект куатше тыгай: суткаште 128 тӱжем муным, ик тонн кайык
шылым, 120
килограмм муно порошокым, 80 кило макароным, 550 литр шӧрым, 210 сукыр
киндым
пуэн шогаш. 1998 ийыште 53 миллион 619 тӱжем муным налме. Эртыше ийыште у
урлык
чывым ашнымашке куснымо, ломано-родонит урлык маналтеш. Тудын мунышӱмжӧ
кӱреналге тӱсан, шолдыра. Чывын шылжат, муныжат эн кӱкшӧ качестван.
1999 ий тӱҥалтышлан озанлыкыште чылаже 373 тӱжем 500 чыве лийын, тушеч 265
тӱжем
300-жӧ мунчышо, 165 тӱжемже кушшо иге. Витле ушкал деч 2541 центнер шӧрым
налме,
шымле ныл презе шочын. Ӱмаште кажне ушкал деч 5082 килограмм шӧрым лӱштымӧ,
ик
чыве деч 219 муным налме. Тиде чылажат 1997 ийысе деч ятырлан шукырак.
Озанлыкыште моло лектышат куандарыше. Мутлан, кок гектар мландеш кешырым
ӱдымӧ
гын, витле кок центнерым, але кажне гектар гыч 261 центнерым, погымо,
пареҥгым
вич гектареш шындыме гын, кажныж гыч 216 центнер дене лукмо. Шурно пасуат
поян
лектышым пуа. Муным ужалымаште кажне ик тӱжем деч 114 теҥге парыш пурен.
Тидат
куандара.
Неле-йӧсыжӧ, проблемыже — чыла Россий кумдыкысо гаяк: кайыклан пукшаш
пырчым муын кондаш да ямде продукцийым ужалаш. Но озанлык ила, куатше
ешаралтын толеш.
Тений икымше пелийыштак шӱдӧ вуйлык ушкал вӱтам чоҥен пытарышаш улыт,
пакчасаска
опташ хранилищым чоҥат, техникым, оборудованийым уэмдат. Тыгак шке
пашаеҥышт
нергенат азапланат. Тысе коллектив гыч чыланат пачеран улыт, но условийым
саемдыме шот дене кодшо ийын кок пачерым налыныт. Тушко тӱҥ зоотехник ден
профсоюз
комитет вуйлатыше илаш пуреныт.
Марат Мударисович шке пашаеҥышт нерген мокталтен каласкала. Теве фабрик
почылтмо
годсек ыштыше-влак А.И.Иванова, А.М.Сергина, А.И.Никитина, Н.Ф.Сироткина
кызытат
сай пашашт дене ойыртемалтыт. Слесарь-оператор-влак радам гыч Н.Н.Кузин,
В.Г.Коротков, механизатор И.Н.Герасимов, водитель-влак А.М.Майков,
А.Н.Гришин порын
аклыме шомакым шогат.
Коллектив пеҥгыде, специалист-влак ӱшаным шуктышо улыт. Теве директорын
механизаций ден электрофикацийлан вуйын шогышо алмаштышыже В.Г.Прозоров,
цех начальник
Г.А.Плохих, ветврач Р.И.Васильева да шуко молат озанлыкым кӱшнӧ кучаш
полшат.
Тыште ондакысе семын тылзе еда ончыл пашаеҥ-влак лӱмеш Чап флаг нӧлталтеш,
Чап
оҥашке сеҥыше-влакын лӱмышт, фотошт пурталтыт. Тыгайже кажне цех гыч 3—4 еҥ
погына. Идалык еда ончыл еҥ-влакын стендышт уэмдалтеш. Чыла тидыже калык
кумылым
нӧлташ полша.
Приволжский поселкысо самырык-влак дене кыл уло. Верысе школ дене договорым
ыштыме. Школьник-влак кеҥеж пагытыште тыште пашам ыштат, производство дене
палыме
лийыт. Тыге варажым илыш-корныштат тышке виктаралт кертеш.
Таче кечылан "Волжский" чыве фабрик йол ӱмбалне пеҥгыдын шога. Тышке
районысо
шуко еҥ сату налаш коштеш. Шылым, муным, моло продуктымат, адакшым каже
шошым
чывигым, куштен шуктымо вич тылзаш чывым налыт. Тыгеракын, тиде озанлык шке
сомылжым сайын шукта манаш чыла амал уло.
Алексей Александров-Арсак.



041899
************************************************************************
4—18

Алексей МУРЗАШЕВ
ТӦЛДӦ
Роман

Латкокымшо глава *

Чевер кеҥежын первый емыжше — снеге — кӱмӧ пагыт. Ял пашаште эше тунарак
шыгыр
жап толын шуын огыл, сандене калык чодырасе корем сер ден олыклашке
изимӧрым погаш коштеш. Теве Тойкеч ден Такий ӱдыржат Шопкер кожлашке
толыныт да кече ваштареш шыранен кийыше верлаште йошкаргын койылдалдыше
снегым погат.
Шинчаже ужар шудо лоҥгашке ончыштеш, кидше лым лийде шудым лоҥеш гынат,
ӱдырамашын ушыжо чарныде шке еш илышыжым пургедеш. Поснак Ваня эргыже ава
чоным туржеш,
ушыжым пудырата. Тудын ял гыч лектын шылмыжлан кок ий утла эртен. Тиде
жапыште
тудын деч улыжат ик серыш веле толын. "Таза-эсен улам. Мыйын верчем ида
ойгыро.
Кунам-гынат садак пӧртылам", — возен эше йоча ийготымат эртыдыме эрге.
Кушто
илен коштеш? Мом ыштылеш? Нимо раш огыл. Кузе тыге ышташ лиеш? Ава чонлан
йӧсыжым ок умыло мо?
Йӧра, кеч Пекылже дене ик мучаш лие. Ынде Тойкечлан раш: тудым мӧҥгӧ
вучыман
огыл, шкан гына ӱшаныман. Кузе илымыштым колхоз правленийыштат пален
нальыч. Заседанийыште ревком председательын Пекыл нерген ойлен пуымекше,
Эрбылатов Тойкеч
деч тыге йодо:

* Умбакыже. Тӱҥалтышыже 2, 3 номерлаште.

— Мариет нерген мом палет? Кушто тудо коштеш?
— Мемнам кырен, сурт гыч лектын кайыше еҥ мыланна шкеж нерген иктаж-мом
увертара
шонеда мо? Тудо йӧршешлан лектын кайыш. Мый ӧрам: молан тудлан верчын
мемнам наказатлынеда? — Тойкеч утыр шокшештын ойлаш тӱҥале. — Теве изи
ӱдырем дене, — мане да пырдыж воктене шогышо Такийжым шкеж дек шӱдыралтыш,
— коктын гына кодынна.
Ачажлан ме йӧршынак она кӱл. Кӱлына гын, мыняр-гынат оксажым пуэн кода ыле.
Шкеже ынде тыге шонем: йӧра лектын каен, кеч пӧртыштына шып, онат кыралт. А
те тудлан верч мемнам шыгыремдынеда, — ик жаплан шыпланышат, Тойкеч мутшым
умбакыже
шуйыш: — Тугеже тидымат ойлаш перна: мый кӧ улам? Його, лодырь? Ик ият
трудодня
минимумдам темыде кодын омыл. Но тидын мо толкшо? Садак киндым ситарен
огыда пу.
Теве Элыкпай эргым — йошкарармеец, Япон границыште элнам арала. А тыгай
авалан
те закон почеш полшышаш улыда. А те полшымо олмеш пакчамым пӱчмӧ,
вольыкемым
кӱтӱшкӧ колтыдымо дене лӱдыктылыда. Мом шонеда, тудым ыштыза. Но минят
эрежак
тыге мерчен шинчаш ом тӱҥал. Ынде чылажат шке ӱмбаланем кодын. Эрлак ӱдырем
дене
коктын военкоматышке лектын ошкылына, — Тойкеч, ӱдыржым вӱдалтен, омса деке
тарваныш.
Эрбылатов содор кынел шогале, кузе-гынат порынрак ойлаш тырша:
— Тойкеч акай, ит вашке, мемнамат мучаш марте колышт, — пырдыж воктенсе
теҥгылыште шинчыше-влак велыш ончалят, каласыш: — Йолташ-влак, Тойкеч
акайлан верым
пуыза. Шич, акай, шич. Ме тыйым, Тойкеч акай, наказатлаш манын ӱжын конден
огынал, Пекылын молан шке суртшо, колхозна гыч лектын кайымыжым палынена
ыле. Ойлымет гыч рашеме: тыйым наказатлыме нерген мутымат лукман огыл.
Колхоз пашам тыге
сайын ыштыметлан, Тойкеч акай, тылат кугу тау, — Шумат Эрбылатович Тойкеч
деке
лишеме, тудын кидшым кормыжтыш, верышкыже пӧртылят, йодо: — Эше кӧ мом
ойлаш шона?
— Мый бригадир семын, — Айтук кынел шогале, — Тойкеч шӱжарлан эре тау мутым
гына
ойлем, кӱштымӧ пашашке мийыде кодмыжым йӧршынат ом пале. Жапше годым ме
Пекыл
дене йолташат лийынна, Тойкеч акайымат шочмо ялже гыч Тӧлдышкына налын
конденна.
Варажымат келшен илена ыле. А кунам колхозым почыч да мыйым бригадирлан
сайлен
шогалтышт, кокла кылна тупела каяш тӱҥале. Мый тудым колхоз пашашке
кычкырем, а
тудо, окса дене тӱлыман пашалан тунемше еҥ, мыйын мутем колыштмыжым чарныш,
эре
шылаш гына амалым кычалаш тӱҥале. Пекыллан верчын бригадынам ик гана веле
огыл
вурсеныт. Теве тений шошымат тыгак лие, тудлан кӧра почеш кодшышко лекна.
Бригадынам тергымышт годым Пекыл гына верыштыже ыш лий. Ужамат, тудо
йӧршешлан суртшо
гыч каен.
— Эше кӧ ойлынеже? — адак йодо Эрбылатов. Ик жап вучалтышат, шкак
кутыралтыш: —
Йолташ-влак, Тойкеч акай ден Пекылым кызытеш ик еш семын ончыман огыл.
Тыгеже,
тиде суртым ме нимо шот денат шыгыремден огына керт. Кузе мый умылем, Пекыл

пӧртылдымашын каен. Йошкарармеецын аваж семын Тойкеч акайлан закон
палемдыме чыла полышым пуыман. Эше кӧ могай ешартышым пуртынеже? Тиде оем
дене келшеда?
— Келшыман, йӧрен толшылан шотлыман, — Кутлуметов кӱчыкын каласыш.
— Мыят келшем, — пелештыш Элтыбай.
Правлений член-влакын Шуматын ойжо верч ик еҥ семын кидым нӧлталмыштым
ужын,
Тойкеч шкенжым пыкше кучыш, шортын колташ огыл манын, ӱдыржым вӱдалтыш да
пӧлем
гыч содор лектын кайыш.
Теве кызыт тыште, снегым погымаште, Тойкеч чыла тидым шӱм-чонжо, ушыж гоч
колтышат, чытен ыш керт, тунамсе семынак кумылжо тодылалте да шорташ
тӱҥале. Тыштыже
ынде, Такий ынже уж манын, тыгыде вондерла коклашке шеҥын пурыш,
шинчавӱдшылан
эрыкым пуыш.
— Авай! — кенета Такийже кычкырал колтыш. — Авай! Кушто улат?
"Шинчавӱдланат эрык уке", — шоналтышат, шӱргыжым ӱштын-ӱштын, Тойкеч
ӱдыржылан
вашештыш:
— Воктенетак улам! Тыштак улам!
— Кызыт гына коят ыле, кенета йомыч, да лӱдын колтышым, — аваж велыш куржын
толшо Такийже ойлалеш.
Тойкеч тудым ӧндале, тупшым вӱчкалтыш.
— Тый дечетат йомам лиеш мо, Такий ӱдырем? Тыштак улам, тыштак. У-у,
снегетше
могай пӧдыра да чевер! Могай тый молодец улат! Атетше темешат.
— Ой, авай, мыйым так гына моктет. Мыйын эше темын огыл, а теве тыйын
темынат.
Тӱр дене тӧр, тич-тич погынем... — Такий мом шонымыжым лыжган-лыжган
кутыралта.
— Теве тый могай чапле ӱдыр лийын кушкат! Емыж погаш кочат дене пырля
коштын,
шукылан тунемынат улмаш, — ава утыр кумылаҥеш. — Айда тугеже мыят полшем
атетым
темаш.
— Ой, уке, авай, мый шке темем, шке! "Еҥ полшымо дене темыме ате чоным
тунаре ок
куандаре" манеш ыле кочам.
— Ну, пашачем, ну, молодецем! — ава куанжым шылтыде ойла.
Изи ӱдыр шке атыжым темышат, ик жаплан тудым аважлан кучыктыш да снегым
кочкаш
тӱҥале. Тудо шукак ыш кошт, "йошкар атышкыже" поген-поген, аваж деке лишеме
да
мӧҥгӧ пӧртылаш мутым лукто. Тиде гана нуно Такийын ойжо почеш Тӧлдӧ эҥер
воктене
кадыргылше йолгорно дене ошкыльыч. Ик жап гыч куэран, вондеран ото деке
шуычат,
Такияк аважым шӱгарлашке пураш ӱжӧ.
— Авай, кочай дене кожлашке коштмына годым ме эре ковайын шӱгар ӱмбачше
шӱкым
ӱшташ пурена ыле. А теве ынде, авай, кочамын шкенжын шӱгарже ӱмбач шӱкым
ӱштмӧ
жап толын шуын, — манят, Такий кочажын шӱгаржым, "Пӧртет эре лийже, кочаем"
манын кум гана ойлен, йолмучаш вел гыч вуймучашкыжла кум гана ӱштӧ. — Авай,
тиддеч
вара ме кочай дене ковамын шӱгарже воктек каналташ шинчына ыле. Тидын годым
тудо
мылам марий-влакын шке колышыштым кузе ончымышт нерген каласкален. Колышо-
влаклан чылажымат тупела ыштыман манын ойла ыле. Теве сортам чӱктымӧ годым
кочкашат
кидым тупела савырен пышташ кӱштыш. Колышын йырже эре кечылан ваштарешла
пӧрдман
мане. Мемнан воштылмына колышо-влаклан шортмыла шокта манын ойлыш. Ойлымо
мутет,
ыштыме сомылет колышо деке шужо шонет гын, чылажымат тупела ышташ кӱлеш,
манын
ойлыш кочаем.
Тойкеч ӱдыржым колыштеш да шке семынже йӧршын весе нерген шона: "Уке, тиде
Такием огыл, а кочаже мый денем мутлана, чыла шомакшат тудын. Тыге лиеш
манын, шкежат шонен огыл чай".
Тойкеч, Пекылын ачаж деч колын кодмо нерген мутланыма деч пелке кораҥаш
шонен,
мӧҥгӧ тарванаш ойым лукто.
Кудывечыш толын пурышт веле — Такий кенета кычкырале:
— Авай, ончо: пӧртӧнчылнӧ — сумка. Кӧ-гынат толын!
— Изат огыл? — йодылдыш да аваже содор тошкалтышке кӱзыш, тусо сумкам
кидышкыже
нале, почын, кӧргыжым ӱпшынчаш тӱҥале. — Мый шке икшывем-влакын ӱпшыштым
вургемыштыштат шижам, — шоктыш. — Тиде Ванян настаже, тудын! Ваняна
пӧртылын! Ваня
пӧртылын! — ава куанен кычкыраш тӱҥале. Тошкалтыш гоч волыш да пакча капка
деке
лишеме, эргыжым лӱмжӧ дене кычкыраш пиже: — Ваня! Ваня! — Куаныше, йывыртен
шыргыжше ава ӱдыржӧ деке пӧртыльӧ, тудым ӧндал-вӱчкалтен колтыш да кутыраш
тӱҥале:
— Чынжымак изат толын гын, таче шулдыремак кушкеш ыле, шулдыремак кушкеш
ыле!
Вет кок ий утла годсек ужын омыл. Тиде жапыште мом гына шонкален омыл! Саде
окмак пашалан кӧра ала вӱдышкӧ шуҥгалт колен, ала иктаж-мом весым шкеж дене
ыштен
манын, мынярышкен лӱдын илышым... Ой, Ваня, Ваня, тыяк лий ыле, тыяк лий
ыле...
Лач тидын годым капка почылт кайыш — Тойкеч ончал колтыш да уло йӱкын
кычкырале:
— Ваням толын! Ваням! — кавашке чоҥештышаш гай лийше ава шкенжым кузе
кучашат ок
пале. Тиде татыште тудын деке эргыже толын керылте, аважым, кыдачше кучен,
кӱшкӧ
нӧлтале. Такият нунын деке куржын мийыш. Ваня тудымат ӧлтышкыжӧ нале. Нуно,
кумытынат иктыш пӱтырналтын, йыр пӧрдыт, икте-весыштым шыматылыт,
ниялткалат, шинчавӱдыштым ӱштыт.
— Мам, не плачь... Радоваться надо, радоваться...
— Тинь рушла ойлет? Марла мондышыч мо?
— Даже не знаю, мам. Ты что, сердишься что ли за это на меня?
— Нет, ты так не думай, — ава шкежат рушла каласен колтыш. — Ой, мо тиде?
Мый
шке эргым дене рушла чокием? Ах-ха-ха, — воштыл колтыш уш кайымешке
йывыртыше
ава. — Таче чылажат лийын кертеш. Ой, Ваням, мыйын Ваням... Кузе сагыненам
мый
тыйым! Кушто лийынат? Капкам пурымек, Такий шӱжарет тыйын сумкатым ужо да
ойла:
"Авай, ончо: мемнан деке ала-кӧ толын" манеш. Мый настатын ӱпшыж гычак
палышым.
Каласе, кушко коштынат?
— К Кате ходил, к ее родителям, я уже ей подарок привез...
— Нунын деке миенат? — ава ӧрӧ.
— К ним...
— Ну, мом маньыч? Кузе вашлийыч? А тый марла ойлен ончо...

— Лач кочкаш шинчаш ямдылалтыт ыле...
— А вет нимом монден отыл, — ава воштылале да ешарыш: — Ойло, ойло...
— Пурен шогалмекем, вигак ышт пале. Шке каласышым, "Пекылын Ваняже улам"
маньым.
Чыланат кенета ӱмбакем ончальыч. А мый, пӧлек упшемым кучен, Катя деке
лишемам,
а тудо шеҥгеке чакнаш тӱҥале. "Катя, нал, — манам, — лӱмын тылат конденам.
Мылам
ӧпкетым, сырыметым кудалте". Тудо ойла: "Мый ӧпкеленат омыл, сырымашат
уке".
Аважын йӱкшӧ шоктыш: "Айда мондыза тудым, кок ий ожнысым. Катя, нал
пӧлекшым,
вет лӱмешет конден. Айста чыланат ӱстел коклашке шичса. Тинят, Ваня, шич.
Тыге
пӧлек дене толшо еҥым марий-влак эре пукшен-йӱктен колтат". И тӱҥальыч
йодышташ,
кутыраш. Ачаштын мутшо кызытат пылышыштем шокта: "Авада чын ойлыш: мондыман
тудым, адак Катялан нимо удаже лийын огыл, чыла паремын. Палыза: ме Ванян
ачаже,
Пекыл дене, шукертсек келшен илена, йолташ улына".
— Ой, эргым, ой, Ваням, Сайран еш тыйым тыге вашлийын гын, пеш сай!
Пӧртышкӧ пурена. Ваня, на, кучо снеге атемым, коч мӧрым, коч. Таче тудым
тылат погенам улмаш. Те пӧртышкӧ пурыза, а мый вӱта кокла гыч муным поген
волтем, писын гына
кочкаш ямдылена, — мане да Тойкеч вӱта велышке кайыш.
Ик жап гыч чыланат пӧртыштӧ лийыч. Авашт лып-лып веле коеш, кочкаш ямдыла,
ӱстембаке шӧр-торыкым нумалеш.
— А-а, теве эше мом пуртыман! — куан йӱкым луктын, содор тӱгӧ лекте. Шукат
ыш
эрте — кум-ныл киярым кидешыже кучен пурыш. — Ванюшемым вучен-вучен, кияр
кушкын
шуын. Тиде тений первый...
Такий аваж дек куржын мийыш, киярым йывыртен онча.
— О-о, могай кугу улыт! — ӱдыр кутыра. — Мылам ойленат отыл.
— Эше икечак вӱдым шавымем годым ужынам ыле, айда тек кушкышт, шоналтышым.
Тиде
Ванямланак пуйыралтын улмаш.
Аважын лым лийде шогылтмыжым ужын, эргыже мутым лукто:
— Авай, чыла пашам шке ӱмбакет нальыч, мыланна нимом ынет ыштыкте. Тыгай ит
лий,
уке гын мемнам йолкошко колтет. Ме йочапӧртыштӧ чыла шке ыштена. Тыштат
тыгаяк
лийына...
— Ой, Ванюшем, тидлан мый йывыртем веле. Айста ынде ӱстел коклашке. Чаемат
шуын,
мунат кӱын, — ава йывыртен ойла. — А тый, Ваня, молан снегетым кочкын шыч
пытаре?
— Авай, кочкым. Тау! А тидыжым пырля кочкашна кодышым.
Таче ик еҥлан кугемше еш ӱстел коклаш верланыш. Ава эргыжым сийлынежак,
шкак муным эрыкта, шӧран чайым ончыкшо лишемда, падыштыме кияран теркем
тудын дек шӱкалеш.
— Кочса, игем-влак, кочса. Вара изатлан кушто илен коштмыж нерген
каласкалыктена, — ава шке шонымыжым тӱжваке луктеш. — Моло кочкышна чыла
сай, теве киндына
гына тоштемше, шукертсе...
Кочкын теммекышт, ава эргыж ден ӱдыржым олымбаке ӱжӧ да Ваняж деч йодо:
— Эргым, палымем шуэш, кушто илен коштыч? Ялна гыч куржмекет, первый йӱдым
кушан
эртарышыч?
— У-у, авай, чылажым ойлен пуаш тылзе ала тулечат шуко жап кӱлеш, — Ваня
воштылале. — Первый йӱдым Тумна ялеш, имне вӱтасе пӧртеш, эртарышым. Кас
велеш ончем,
изирак пӧрт коеш. Пурышым — иктат уке. Йӱштын ок чуч. Йӱдлан ик пӧръеҥ
толын пурыш. Мыйым ужат, йодышташ тӱҥале. Мый чыла ондалышым. Тулык улам,
кӱчен коштам,
маньым. Малтыш, эрдене мӧҥгыжӧ наҥгайыш, пукшыш. Янаулышко логалаш
шонымемым ойлышымат, тушко кайыше ик улаш шынден колтыш.
— А молан Янаулышко?
— Тушто поезд, кушко-гынат торашке-торашке каяш лиеш. А мый, кычал ынышт
му, кучен ынышт керт манын, мӱндыркӧ каяш лектынам. Тунам Катям сокырым
ыштенам шоненам. Янаулысо кӱртньӧ корно станцийыште шке гаемак рвезе-влак
дене палыме лийым.
Авадыме-ачадыме улына, маньыч. Кӧ пала нуным. Шукылан туныктышт. Йӱдлан
почешышт
котельныйышке малаш наҥгайышт. Столовыйлаште еҥ деч кодшо кочкышым поген
коштынна. Пекарньышке, шӧр заводышко миенна. Тушто мо-гынат кочкаш пуат
ыле.
— Ой, орадем, орадем, теле кечын сурт гыч лектын кае, ман, — ава эргыжым
ӧндалеш, ӱдыржымат шкеж дек чакемда. — Лучо пӧртыл ыле. Арня гыч Качырин
шинчаже пареме, тӧргалтше коваштыже тоштыж гаяк кушко... А-а, теве мом шке
дечет колнем
ыле: кузе тудын шинчажым эмгатышыч? Молан?
— Воктенсе классыште тунемше Эмась Петр кугу перемен годым пусакысе рож гыч
мыйым лӱмдыл кычкырыш, — ойлаш тӱҥале Ваня.
— Кузе лӱмдыльӧ? Мом ойлыш?
— "Ванька-панька, Ванька-панька, Панька!" манын кычкырыш.
— Тек манже ыле.
— Ынде мыят тыйын семынет шонем. Тудлан пеш чотшат сырен омыл. Но йоча
уламыс.
Саде рож деке йыштак лишемым. Кидыштем тоя, кынер кутышрак. Шогем. Садет
адакат
лӱмдылаш тӱҥалеш гын, мом-гынат ыштем шонем. Тидын годым рож воктене еҥ
улмыла
чучо. Шонем, тиде Петрак. Тоямым рожышко шуральым — йӧршын вес йӱкым
кольым.
Ӱдыр йӱк дене ала-кӧ. "Ой, шинчам!" да "Ой, шинчам!" манын мӱгырен шорташ
тӱҥале. "Ну, — шонем, — кӧм-гынат сокырым ыштышым чай..." Пырдыж вес велне
ӱдыр
мӱгырен шортеш, йырем еҥ-влак погынаш тӱҥальыч. "Канцелярийышке",
"Канцелярийышке" манын ойлымым колам... Путырак чот лӱдым. Ынде милицийым
ӱжыктен кондат, кучыктен колтат, шонем. Лач тидын годым шортшетым класс гыч
вӱден луктыч. Тунам
веле Катям палышым. "А вет тудын мый ончылнем нимогай титакше укес..." —
шоналтышым, шкат шортшаш гай лийым. Кушко, молан лектын чошымемымат рашын
ом шарне.
— А Янаул гыч кушко кайышыч? — ава умбакыже палынеже.
— Кече шокшемдаш тӱҥалмешке, Янаулыштак илышна. У-у, кушто гына мален
огынал!
Апрель мучаштырак ик руш эрге дене Москошко каяш кутырен келшышна. Йӱдым
грузовой поездын вагонышкыжо кӱзышна да кӱртньӧ орам леведме брезент
йымалан верланышна. Коктынат мален колтенна. Мыняр жап эртен — огына пале.
Йолемым чумкалымылан помыжалтым — волгыдо. "Ишь, какие ловкие! — шыдын
кутыра чумкалышет. — Ну,
марш отсюда! А то милиционеру сдам!" Ме содор волышна. "Это какой город?" —
йодо
йолташем воктечна эртыше ӱдырамаш деч. "Казань", — шоктыш. Мӱшкырем пеш
шужен.
Йолташемат тыгак ойла. Изишак оксана улдалеш. Янаулышто кленчам погенна да
лапкышке сдатленна. Ик сукыр киндым нална да лапке шеҥгеланак кочкын
пытарышна. Варажым столовыйлашке пуредыл коштна, еҥ деч кодшо кочкыш дене
мӱшкырнам чотак темышна. Арака лапке воктене шоген, лу наре атым погышна.
Адак окса лие. Йӱдлан
киндым нална. Вокзалышке пӧртылна. Поездым, йӧнанрак вагоным кычалына.
Пычкемышалтмеке, адак ончычсына семынак верланышна. Москва марте кум
поездым вашталташ
перныш. Тушко миен шумына кечынак милиций кидыш верештна. Мый рушла
моштыдымо
лийым. Мом йодыт — умылыдымыла коям, марла вӱдылам. Ик кече, вес кече
шинчыктат.
Палет, авай, кучалтме ик шот дене сай. Изин гынат, тушто пукшат. Кечын ик
милиционер мыйым шке пӧлемышкыже кондыктат, кушеч улмем, фамилием йодыштеш.
А мый
рушла ик мутымат ом ойло. Арня марте кучыштат, вес милиционерлан пуэн
колтышт.
Корнышто тудо мылам суасла пелештыш. Мыят тудынла вашештышым. Эй вет
йывыртыш
татар милиционерем! "Рушлаже моштет?" — суаслак йодылдыш. "Умею, — маньым,
— но
решил не говорить". Ужатен наҥгайышем воштылале да ындыжым рушла йодо:
"Ленина
знаешь?" — "Это наш вождь, отец сирот", — каласышым. Тудет мыйым вӱчкалтен
колтыш да мутшым умбакыже шуыш: "Ты — молодец! — ыштале да адак йодо: — Про
жену
Ленина слыхал?" А мый кугу йӱкын каласен колтышым: "Надежда Константиновна
Крупская. И она очень хорошая. Детей любит. Но вот только нашего дорогого
Ленина нет
в живых, умер..." Тыге манмеке, шинчавӱдемат тольо. А милиционерем ойла: "Я
тебя
везу в детский дом, который открыли по указанию жены Ленина. Смотри, не
вздумай
оттуда бежать. Если убежишь, то это будет равносильно бегству из рая..."
Тидым
умылен, мый эшеат чотрак куанышым, воштылам, муралтенат колтышым, "Надежда
Крупская, Надежда Крупская. Ленин, наш вождь Ленин", — манын ойлен ошкылам.
Тушто
чынжымак пеш сай ыле. Миньым отрядышке ушышт. Рушла туныкташ пижыч. Эн
сайже,
мутат уке, тиде воспитателем Григорий Алексеевич. Эркын-эркын мыйын
нергенем чыла пален нале, тудлан чыным ойлыдежат ок лий, тугай поро, сай
айдеме. Шкеж декат
ятыр гана намийыш. Ик гана тудо мылам тыге ойлыш: "Вань, я ведь могу тебя
отправить домой. Коль у тебя есть родители, мы должны это сделать. Но я
знаю и то,
что у тебя там намного хуже, чем у нас. И мне не хочется, чтобы ты ушел из
такого хорошего детского дома. Живи уж тут и учись. Здесь-то ты будешь
настоящим человеком..." Теве вет могай сай айдеме ыле мыйын Григорий
Алексеевичем. А мый садак шылын куржым, — манят, Ваня шӱлыкаҥе.
— А молан шыпланышыч? Чуриетат шӱлыкаҥе? — ава йодо.
— Григорий Алексеевич нерген шонем да шканемат сайын ок чуч, вет мылам верч
тудым вурсен кертыт. Шылын кайымемлан...
— Кертыт веле огыл, вурсыде огыт кодо. Шке моктет, шкежак тудлан тугай удам
ыштенат, шылын куржынат... Ай-яй-яй. Мо тиде тыгай, Пекыл еш эре шылеш мо?
Куржын
толметым, шылметым кольымат, мыламат сайын ок чуч. Тый гына кокымшо гана
шылынат. Ынде ачат шылын лектын кайыш, — Тойкеч утыр шыдешкен, ойгырен
ойла.
— Авай, мый тидын марте шоналтен шуктен омыл. Йоча, аҥыра йоча улам, о-о-
ой,
воспитательна мыйын нерген ынде мом шона? — Ванян чонжо утыр чотрак коршта.
—
Авай, мом ыштыман? Язум серен колташ гын веле?
— Оет дене келшем. Тачак колто, — ава порынрак пелештыш.
— Авай, палет, молан мый, тыге лектын, мӧҥгына толынам?
— Ялнам, суртнам сагыненат дыр...
— Тидлан. Теве тушто, уже лагерьыште, мо лийын кайыш: ик рвезын аваж ден
ачаже
тудын кушто улмыжым пален налын кертыныт да мемнан лагерьышкына толын шуыч.
Ой,
кузе нуно йывыртеныт! Кузе йывыртеныт! И шортыт, и воштылыт, мутланат-
мутланат
да ӧндалалташ, шупшалалташ тӱҥалыт. Изишланат огыт ойырло. Нуным ончем да
чон
вургыжын, кӧранен шонем: "А вет мыйынат тыгай пиалан кечем лийын кертеш".
Шинча
ончыланем тый, авай, сӱретлалтат, ачайымат ужам. Тендан улмыда ӱмбач еҥ
ӱмбалне,
пелне илен коштмемлан ӧкыналтен колтем. Теве тыге вашлийына гын, кузе
йывыртена
ыле, манын шонем. Тидын олмеш те кызыт шке кӧргыштыда кугу-кугу ойгым
нумалын
иледа дыр, миен лектам гын, чыла тиде йомеш, шула, манам. Мыняре тыге
шонкалем,
тунаре чонем тышке чотрак шупшеш. Адак Катян шинчаже таза улмо нергенат
колынам
ыле...
— Кузе? Кӧ деч?— ава эше чотрак ӧрын колтыш.
— Тӧлдӧ-влак деч, метром ышташ мийыше тӧлдӧ-влак деч. Манамыс, Григорий
Алексеевичем мыйым мӧҥгышкыжат намиеден. Икана трамвай дене кудалына ыле.
Ончем: пеш
палыме еҥла коеш. Лишкырак мийышым да марла ойласымым кольым. Мемнан ял
Пасьыбай
ик ӱдырамаш дене марла кутыра. Тудат ӱмбакем тӱткынрак ончале. Пелешташ
гына шоналтенам ыле, тудо ончылтыш: "Ваня, тинь улат вет?" Воштылальым да
кидем шуялтышым. Мутланаш тӱҥална. Тудак Катя нерген чыла ойлыш. Мо лиймым
пала. "Ит лӱд,
пӧртыл, ӱдырын шинчаже таза" мане. Чыла тидын нерген воспитателемлан
каласкалышым. Пасьыбай чӱчӱ шкеж дек ӱжӧ, адресшымат серен пуыш... Но тидын
деч вара шукат ыш эрте, мемнам Шем теҥыз серысе пионер лагерьышке канаш
наҥгайышт. А умбакыже мо кузе лиймым уже ойлышым — лагерь гыч шыльым.
Тендам пеш ужмем шуаш тӱҥале, сагынымем сеҥен шым керт, ик йӱдым адак гынат
кӱртньӧ корно станцийышке чошышым.
Мутшым кошартыш да Ваня шыпланыш, Григорий Алексеевичше нерген шонкалаш
тӱҥале.
Эргыжын шӱлыкаҥмыжым тогдаен, ава йодде ыш чыте:
— Мо, вуетым сакышыч? Титакетым шижыч?
— Авай, шылын куржмемлан тудым вурсат вет?
— Тидын деч посна огыт кодо, эшеат ударакым огыт ыште гын, йӧра...
— Ой, авай, тудо мыйын верч тыге тыршыш! Чылаж нергенат шоналтем да
чонемлан путырак удан чучаш тӱҥалеш.
— Ынде нимом от ыште, улыжат язум серен колтен кертына. А тидым, мый шаҥгак

маньым, тачак ыштыман, — ава ӱстелым эрыкташ пиже. Кенета шып йӱкым лукто:
— Ончо, Такийна нералтен колтен. Шыпрак кутыро. Тек папалтыже. Таче эр
кынелтышым,
мӧр дек каяшлан.
— Авай, шаҥге ачам нерген йодым, да тый нимом рашын шыч умылтаре. Кушко
каен?
Мом ыштыл коштеш? — Ваня шаҥгысе йодышыжым тарватыш.
— Нимом она пале. Тудо мемнан дене гына огыл, чыла денат сыраш тӱҥале.
Айтук
чӱчӱтымат, колхоз председатель Эрбылатовымат кӱлдымашке лукто, иктыштымат
ыш колышт. Колхоз паша деч эре шылаш тӱҥале. Чытен ыш керт, ик кечын мый
денем кредалаш пиже, утараш пурышо Такийымат совен-совен колтыш. Вара
лектын кайыш. Тыште
мый шкемым титаканлан ом шотло. Мом ыштет? Илыш тыныс лиеш гын, теве
Элыкпай
изатым мӧҥгӧ колтат. Кузе-гынат илена, она коло. Тый теве шыжым школышко
кает,
шонем. Но вот ом пале, могай классышке шындат. Тушто тунеммет нерген
нимогай кагазет уке дыр... Туге?
— Нимат уке. Тушто мыйым, ик жап шымшыште тунеммекем, угыч кудымшо
классышке
шындышт.
— Тыгеже, ик классыште кок ий шинченат? — ава кумылдымын йодо.
— Эй, авай, ола школ, да эше Москва оласе, йӧршын весе. Тушто чот туныктат,
шуко
окыман, шуко шинчылтман. Книгат пеш шуко. Тунар книгам мый нигуштат ужын
омыл
ыле. Мӧҥгысӧ пашам ыштыде кодаш низаштат ок лий. Эре Григорий Алексеевич
терга
ыле. Тӱҥалтыште тудо урокым ыштымемым эре ончен шинча ыле. Варажым тудо
мылам
тыге ойлаш тӱҥале: "Ваня, у тебя голова работает, ты даже ученым стать
можешь,
только очень сильно-сильно заниматься надо..."
— Теве язум серашет ӱстелым эрыктем. Тыгай айдеме ончылно шке титакетым
касараш
йодын возо. Поро-поро мутым муаш тырше. Шке нергенет чыла чыным сере, нимом
ит
шылте. Ончыкыжым мом ышташ шоныметымат увертаре. А-а, теве эше справкым
йод.
Ынде шкенан школышто тунемаш тӱҥалам, ман. Москваште тунеммем нерген могай-
гынат
кагазым колтыза, ман.
Ава кашта гыч эргыжын кок ий ожнысо сумкажым волтыш, ӱстембаке конден
пыштыш.
— Ончо, карандашет монь уло? Кызытеш чернилам ыштен огына шого, карандаш
дене
гына серет. Ит вашке. Вара минь лудын лектам.
— Тыршаш тӱҥалам, авай, тыршемак, — эрге аважлан ойла.
— Кеч-мо гынат, толмет мыланна пеш сай. Могай кугу ойго ӱмбачем волыш! О-о-
ой,
Ваня, Ваня, таче улмаш тыйым вучен шуктымо кечем, таче улмаш...

Латкумшо глава
Путыракат умыр кас. Кавам пуйто ала-могай юзо виян еҥ ӱштын шынден. Ик
лышташат,
ик воштырат ок тарване. Чылажат лыпланен, чарныде йыр пӧрдшӧ ӱвыра-влак
гына
изишак мешайкалат, ласкан шинчаш огыт пу.
Кызыт гына Улянан пӧрт леведышыж гыч тӱньыкым оптен пытарен волышо Пекыл
пӧртӧнчылын эн кӱшыл тошкалтышыштыже канен шинча. Тудын кумылжо нӧлтшӧ, вет
тыгай кугу да неле пашам Ульяна дене коктынак мучашке шуктен кертыныт,
тидлан кок
кечым веле эртареныт. "Моло еҥ деч гын, иктаж коло вич-кумло теҥгем
кӱсенышкем
пыштем ыле, но тиде озавате деч налаш йӧнан огыл. Мӧҥгешла, тудлан эшеат
чотрак
йӧраш тыршыман. А такшым тышан йӧршешланат кодаш лиеш, тидлан тудо тореш ок
лий,
шонем. Уда ӱдырамаш огыл, чурийжат чонлан келшыше, кап-кылжат йытыра. Тыгак
суртпечыжат але пеҥгыде, вольыкшат ситале. Кандаш ий пӧръеҥ деч посна илен.
Йӧршынжак шкетын эртарен огыл чай, кокланже садак кӧ дене гынат ӧндалалтын,
чонжо йодмым шуктен... Но тыгайже шуэн лийын, коеш. Пеш шокшештын
ӧндалмыже, шупшалмыж
гычат тидым шижаш лиеш. Уло капышкем шокшым пурта, мыйымат шкеж гай
лиймешке
шукта... Салемам вашлиймекем веле тыгайым пален налынам, а Тойкеч деч нимом
тыгайым ужын омыл. Илалтын айда марий ден вате лӱмым нумалын... —
мучашдымын шонкала у верышке, у еҥ деке логалше Пекыл. — Шке титакан улам,
вашкенам ӱдырым налаш. Ик ужмаште чонемлан келшыш да шулен кайышым, марлан
налаш пижым. А вате ден
марий кокласе сомыллан лачшым Салема веле туныктыш. Да-а, жалке, весым муын
шуктен... Теве ынде чонем гыч тудым Ульяна шӱкен лукнеже. И луктешат, и
кертешат.
Тидыже Салема гай ок ыште, шонем. Ончыкыжым кузе лиеш — эше рашын каласен
ом
керт, но икте верч пеҥгыдын тыршыман: ӱшанышкыже пурен шуман, марийже
лийман.
Тидлан верчын чыла неле сомылым шке ӱмбакем налам. Пашадарымат, кеч
пелыжым, кидышкыже кучыктыман. А такшым оксам пелен кондыштмым чарныман,
кушан-гынат шылташ
тӱҥалман...
Тидын годым Пекыллан шеҥгелныже еҥ улмыла чучо да вуйжым савырале — пӧрт
гыч
лектын шогалше Ульянам ужо.
— Э-э, тый, Ульяна! Айда шич воктенем, изишак каналтена да варажым
пӧрткӧргым
эрыкташ тӱҥалына, — ныжылгын кутыралтыш Пекыл, пеленже верланыше ӱдырамаш
дек
чак-чак лие, кидшым тудын кидше ӱмбак пыштыш, эплын кормыжтыш. — Палет,
Уляй,
мемнан вел марий-влакын тыгай мурышт уло:
Тол кӱдыкем, шич воктекем —
Ӧндалам да шупшалам.
Эре воктенем гына шинчыктымем шуэш тыйым, Уляем, теве тыге, — манят, Пекыл
тудым
пеҥгыдын ӧндале, вуйжымат ниялтен колтыш.
— Мыйжат вет тыгаяк улам, ӧндалмем да шупшалмем, пырля возын малымем шуын
коштам, — Ульяна чон йывыртен ойлал колтыш.
— Тый денет пырля улмылан нойымымат шым шиж, кок кечыште коҥганам пуженат
оптышна. Тыгак кертмыланна ӱшанашат ӧрам. Иктаж-кӧлан весылан ыштем гын,
такшым эшеат
вашкерак оптен пытарем ыле. А тыште шым вашке гынат, кок кече гына эртыш. А
молан шым вашке — палет? Кажне кермычым чаткан, нимогай рожым, шелшым
кодыде вераҥдаш тыршышым. Кунам оптымо кермыч коклаште тугайже лиеш, коҥга
сайын шупшаш
ок тӱҥал, пӧрткӧргыш шикш лектеш. А мый тиде коҥгам лийжак манын, тыршен
оптышым.
— Ой, Петаем, Петаем! Кугу тау тыге тыршыметлан! Йӧра толын лектынат. Пырля
улмына годсек вуем пылешак логалмыла коштам, путырак йывыртенам. Ынде
шонымемым
луктын каласынем: тыгай поро да кугу пашатлан мый тылат моло деч ятырлан
шуко
тӱлем, — Пекыл ӱмбак тура ончен ойла озавате.
— Мом тӱлет? — ала мыскаралан йодеш, ала чынжымак тудын мом тӱлаш шонымыжым
палынеже коҥгазе.
— Эше мом? Коҥгам оптыметлан пашадарым.
— Тидыжым умылышым — пашадарым. Но мо дене? Шӧртньӧ але ший дене?
— Кузе шонет, туге умыло, — шыргыжале Ульяна. — Мо дене тӱлаш йодат, тудын
дене.
Теве кызыт гына шке маньыч: "Тый денет пырля нойымымат шым шиж". А мый
шижынам,
шонет мо? Пуйто ӱдыр годсышкем пӧртылынам-ла, тыйын пелен эше ыштымем да
ыштымем
веле шуэш. А пашадар шотышто, Петаем, тылат теве мом каласем: чыла пуэм
тылат.
Тый гына налаш тореш ит лий. Суртемат, вольыкемат, пакчамат, — манят,
ӱдырамаш
Пекылын шинчашкыже пурен кайышашла тӱткын, ала-мом путырак кӱлешым йодшыла,
вучышыла ончыш-ончышат, ешарыш: — Петаем, тылат мый шкемымат пуэм. Чыла
нал, чыла.
Мый тыйын улам...
Тидым колят, Пекыл кенета шып лие. Ик жап гыч кенета кынел шогале да
Ульяналан
кидшым шуялтыш, шкеж дек лишемден, тудым шокшын-шокшын шупшале, ӧндале.
Вара
кӱсенже гыч окса калтам лукто, тушеч шийвундым ойырен нале да ӱдырамашлан
кучыктыш.
— На, лапкышке миен тол. Ик ате аракам, Унай ден когылянда тувырлык пасмам,
ялукым налын кондо. Мемнан кокласе илышнам ӱдыретат тек палыже — таче
шканна изирак
пайрамым ыштена. Мий, коштын тол, а мый пӧрткӧргым эрыктем, — озавате ӱмбач
шинчажым кораҥдыде ойлен пуыш шулдыраҥше гай лийше Пекыл.
Шкет кодшо Пекыл пашалан пиже, кермыч пудыргым, шуным кудывече лукышко
луктын
оптыш да, выньыкым вӱдеш нӧртен, кӱварым ӱшташ тӱҥалын ыле — Унай паша гыч
толын
пурыш.
— У-у, пашадам мучашкат шуктенда! — ӱдыр куанен пелештыш да коҥгам йыр
пӧрдын
ончен савырныш.
— Ну, кузе, Унай, келша? — Пекыл йодылдале.
— Келша! А олтен ончышда? Шикш ок лек?
— Олтышна. А шикш лекме шотышто теве мом каласем: тыге чот шупшшо коҥгам
эше
ужынат отыл.
— Пеш сай тугеже. Чӱчӱ, кӱварым мылам кодо. Чыла ыштем, ӱштамат, мушкамат,
—
малдале Унай. — А авамже кушко каен?
— Мый тудым лапкышке колтышым. Тыгай коҥгам кеч изишак гынат мушман, шонем.
Уке
гын шикш лекташ тӱҥалеш, — воштылале коҥгазе, вара ешарыш: — Тый пӧрткӧргым

эрыктынет гын, мый пум ышташ лектам. Кочкашат шолтыман, мончашат олтыман —
коҥга
лавырам мушде ок лий.
Тиде жапыште Ульяна пӧртыльӧ, тудо вигак пуым руыштшо Пекыл деке лишеме.
— Мом кӱштен колтышыч, чыла шуктышым. Пасма да ялук нерген ӱстел воктек
шичмекына гына каласет. Кызыт мый Унайлан нимом ом ончыкто, нимом ом ойло.
Унай пӧртым
эрыкта гын, мый мончаш олтем, — манят, озавате пӧртышкӧ кӱзыш, но тунамак
мӧҥгеш
волыш да Пекыл дек ошкыл тольо. — Петай, ойлаш монденам: лапкышке кайымем
годым
сельсовет председательнам вашлийым. Тудо мемнан коҥгана нерген йодат,
"Сельсоветланат оптыкташ шонена" мане. Мый "Шкеж дене ойласе, таче ме
пашанам мучашке
шуктышна" маньым. Таче я эрла толаш сӧрыш. Тый дене кутырыде ойлымемлан ит
вурсо.
— Мӧҥгешла, мокталтем веле. Шкат тендан начальникда-влак дене палыме
лийнем. Вет
ынде тендан ялын еҥже лийынамыс, — шыргыжале Пекыл. — Коҥгам оптыктымышт
пеш
сай, — куанен пелештыш тудо, а шке семынже шоналтыш: "Сельсоветлан чыла
пашаштым
ыштыман... Оксамат ом нал, тыге нунын кумылыштым шке векем савырем..."
Пашалан рӱж пижмышт дене жап эртымымат ышт шиж. Пӧрт эрыкталте, кочкашат
кӱӧ,
мончат шуэш.
— Паледа, мыйын мӱшкыр пеш шужен. Монча деч ончыч кочкаш кӱлеш, шонем, —
Ульяна
ӱдыржӧ ден коҥгазым ончале. — Те кузе шонеда? Келшеда?
— Мыйынат пеш шужен, кечывал годсек умшашкем шӱраш пырче логалын огыл, —
Унай
аваж дене келшыш.
— Те кузе, мыят тугак, — ыштале Пекыл.
Ава ден ӱдыржӧ ӱстембаке кочкышым нумалаш тӱҥальыч. Пекылат ӧрдыжеш ыш код,

атышӧрым нумалеш, киндым шулеш.
Тидын годым капка йӱк шоктыш. Ик жап гыч пӧрт омса почылто, сельсовет
председатель пурыш.
— Ульяна акай, теве толынат шуым, — саламлалтмекше, увертарышат, пӧръеҥым
ужын,
йодо: — Коҥгам оптышыда тиде чӱчӱ мо?
— Мый улам, — кидым шуен, Пекыл тудын ваштареш ошкыл мийыш.
— Тугеже, палыме лийына, Йогор Искандаров, сельсовет председатель улам.
— Пеш сай, Йогор Искандарович. Тендан шонымыдам Ульяна мылам ойлен.
Ӱшанымыланда
тау! — кутыра коҥгазе. — Те, Йогор шольым, мемнам моктен коштыда улмаш —
лач
кочкаш ямдылалтына, айста мемнан дене пырля.
— Айста, Йогор Искандарович, теве ӱдырем киддам шӱялташ вӱдым пыштыш,
мушкылдалза да ӱстел коклашке шичса, — порын-порын кутыра Ульяна.
Ик жап гыч чыланат ӱстел йыр верланышт. Ульяна арака кленчам кондыш да
Пекыллан
шуялтыш.
— Тиде сомылым тылат ӱшанем, — малдыш.
Пекыл кленчам шола кидышкыже налят, пундашыж дене пурла кид копавундашыш
шоп
шоктыктен пералтыш — пробко кӱварваке чоҥештыш.
— А умбакыже садак тылат пуэм, — воштылалын каласыш Пекыл.
— Ну, тугеже мый сийлаш тӱҥалам, — мане да озавате чаркашке аракам темыш,
ик жап
шоналтен шинчышат, верже гычак кынел шогале.
— Поро Кугу Юмо! Ушым, акылым пу, илаш полшо! Унай ӱдырем, Петай, Йогор
Искандарович, таче мемнан тыглай кече огыл. Таче кече гыч ме Петай дене ик
ешым ыштена,
пырля илаш тӱҥалына. Тудо мыйын марием, кугызам, лиеш, а мый тудын ватыже
лиям.
Унай ӱдырем, тылат Петай ачат олмеш лиеш. Кызыт марте тый тудым "чӱчӱ"
маньыч
гын, умбакыже "ачай" манын кертат. Мый тыге ман, туге ман ом ман, шке
кумылет
дене келшышын ыште. Коклаштыда, Петай, Унай ӱдырем, келшымашым муыда, татун
илаш
тӱҥалыда, шонем. Йогор Искандарович, те мемнан деке лӱмын ӱжмӧ ганяк
толында.
Мый тидлан пеш йывыртышым. Петаемат тыгак шона, манам. Теве чыла ойлымем
лӱмеш
минь ты аракам пытарен йӱын колтем. Таза-эсен лияш, татун, келшен илаш! —
Ульяна
чарка пундашым койыктенак йӱын колтыш да аракам угыч темыш.
— Тол, Петаем, ынде тылат черет. На кучо! — шоктыш озавате.
Пекыл кидышкыже чаркам нале, верже гыч кынел шогале да мутым лукто:
— Ульяна, тыйын ойлымашкет шке дечем тидым гына ӱстарем: пырля илаш
келшыметлан
кугу таум каласем. Ӱшанетым сулаш манын, уло ӱнарем, моштымем дене тыршаш
тӱҥалам!
Пекылат аракам пытарен йӱын колтыш.
— Ӱдырем, Унаем, самырык улат, кеч тӱрвешет гына логалтен пуэт гынат,
куанем, —
манят, аваже шке ӱдыржылан чаркам кучыктыш.
Тидын годым Пекыл верже гыч кынеле да кашта гыч вӱдылкам волтыш, Унайлан
шуялтыш.
— Унай, ӱдырем, пырля илаш тӱҥалмына лӱмеш мый тиде пӧлекым тылат кучыктем.
— Ӱдырем, ачатым пагале, мутшым колышт, рыскалан лий! — Ульянат шке
шонымыжым
каласыш.
Йогор Искандарович декат черет шуат, тудо, чаркам кучен, верже гыч кынел
шогале.
— Шоныде-вучыде, тендан тыгай кечышкыда логалынам, Ульяна акай ден Петай
чӱчӱ.
Когыньдамат шокшын-шокшын саламлем. Пиалан лийза. Мутат уке, кертмем семын
полшаш тӱҥалам, — малдыш сельсовет вуйлатыше.
Тыге тӱҥалше кас умбакыжат порын, веселан эртыш. Йогорлан пӧртылаш жап
шуат, тудо шке сомылжо нерген кутыраш тӱҥале:
— Сельсоветна ожно яллан ик эн поян еҥын пӧртешыже верланен, озаже у власть
толшашым шижын шуктен да суртшым кудалтен каен. Коҥгаже тудын годсекак.
Ынде тоштемын, шикшым луктеш. Ну, оптен пуэт?
— Обязательно. Кунам кӱштет мияш? — йодеш Пекыл.
— Мемнан чыла ямде. Эше ӱмаштак оптыктынена ыле. Ялыштына ик коҥгазе уло,
да чылаж годымак келыштарен ок шукто. Тидлан верчынак мыланна опташ ыш
кӧнӧ. "Трук
сайын ок опталт, да вара мыйым винаматышке луктыда. Тыланда ӱшан уке,
тюрьмашкат
колтеда", — манын курыктыльо.
— А мо, те тугайым ыштылыда мо? Еҥ-влакым тюрьмашкак шындылыда мо? — изишак
руштылдалше Пекыл ӧрын ыш шого, тура йодо.
— Уке, нимо деч ит лӱд. Юмылан тау, тугай шучко жап эртыш. А вет калыкым
кузе
чот лӱдыктен кодыш! Южо еҥже кызытат чытырен ила... — Йогор Искандарович
умылтараш тыршен ойла. — Ну, тугеже мый эрдене вучем. Варажым Каракулинышке
кайыман...
— Эрдене эрак тендан дене лиям, — малдышат, Пекыл сельсовет председательым
капка
марте ужатыш.
Искандаров коҥга мастарым сайын вашлие. Вигак шке пӧлемышкыже ӱжын пуртыш,
секретарьжым кычкырале да договорым сераш кӱштыш. Тидым колын, Пекыл
кутыралтыш:
— Йогор Искандарович, айда договор дене она толаше, кагазымат она локтыл.
Те
мыйым первый ужыда. Кузе ыштем, могай коҥга лиеш — эше нимом ода пале. Мыят
тендан ялыште у еҥ улам, теҥгече шкак колда: йӧршешлан кодам. Сандене тиде
коҥгам
мый тыланда пӧлек семын оптем, пашалан нимом ом нал, — коҥгазе
председательым
тура ончен ойлен пуыш.
— Такшым тый денет келшашат лиеш, но еҥым яра ыштыктымем ок шу. Адакшым
оксаже
вет мыйын кӱсен гыч ок лек, тудым ме сметышкак пуртенна. Казна окса.
— Мый тушто нимом ом пале, казнан ма, казнан огыл ма — мылам варвыр. Давай
пӧръеҥ ден пӧръеҥ семын ыштена, — манят, Пекыл верже гыч кынел шогале да
пурла
кидшым пӧлем озалан шуялтыш. Йогорат шкеж дек шуйымо кидым аптыраненрак
кормыжтыш. — Теве пашажат пытыш. Сельсоветланда ик-кок кечаш паша пӧлекым
ыштыме дене
мый и ом йорлешт, и ом пойо.
Председательын пӧлемже гыч лектат, Пекыл тышке-тушко коштын нале, коҥгам
ончышто.
— Ужамат, тыште тендан кок коҥга... — малдыш.
— Коктыт, — почешыже лекше Йогор вашештыш. — Но мыйын пӧлемысым она тӱкӧ,
тудо
эше у. А кугу пӧлемысыжым пужена да олмешыже весым оптен кӱзена. Тидыжын
аҥже
техничкын изи пӧлемышкыже лектеш. Анна, колат мемнан мутланымынам? —
председатель йӱкшым кугемдыш. — Лек тышке, теве пашаеҥ толын, коҥгазе. Таче
те тудын дене пырля коҥгам пужаш, варажым опташ тӱҥалыда. Тыланда полшаш
изиш варарак Изинга толшаш...
Пекыл председательымат колыштеш, шке семынжат шонкала: "Могай тиде Анна?
Мо,
шкетак тыште ила мо? Тугеже, шкет ӱдырамаш, марийдыме. А могайрак? Самырык,
шоҥгемаш тӱҥалше?.."
Теве изи пӧлемын омсаже почылто — тушто кыляш гай ӱпан, олма гай чевер
шӱрган
рвезе ӱдырамаш койо. "О-о, могай мотор! Яшката капан, — Пекылын шинчаже
пӧрдеш
гына. — Такшым узыжо узак улам, — шкеж нерген воштылал шоналтыш. — Кузе
тыгай
ӱдырамаш техничкылан ышташ келшен?.. А-а, тыште трудодень огыл вет, оксам
тӱлат,
оксам... Вуйжо ышта тиде моторын, шонен мошта. Ну, йӧра, коҥгам пужена,
вара оптена... У-у, эше мыняр вашлийына, кутырена..."
— Тиде мемнан пашаеҥна, лӱмжӧ — Анна. Мо кӱлеш, чыла тудын деч йодат, —
ойла Йогор Искандарович. — Анна, мемнан коҥгазынан лӱмжӧ Петай. Тыят тудым
колыштшаш
улат.
— Пеш сай, Йогор Искандарыч, пеш сай. Мый чыла денат келшен моштем, —
Пекылым
пыльгыжалын ончал ойла техничкылан ыштышет.
Пекыл тудын мутшым кольо веле, вигак ушышкыжо шкенжын велысе муро толын
пурыш:
Заҥгар шинчан, олма шӱрган —
Айкай тудым дос ышташ...
— Ну, мыланем каяш кӱлеш, — шоктыш Йогорын йӱкшӧ. — Кечывал кочкыш шотышто,
Петай чӱчӱ, Анна дене кутыренна. Тудо чыла пала. Мый декем могай йодышда
уло?
— Уке, чыла раш, Йогор Искандарович. Кызыт коҥгам пужаш, вес семынже,
рончаш
тӱҥалына. Тиде мыланна кечыгутлан сита, шонем, — малдыш коҥгазе.
Анна Пекылын шкеж ӱмбак тӱткын ончал-ончал колтымыжым шижын шуктен чай,
тидлан
кӧрак тудат пӧръеҥын шинчашкыже лӱен ончале да яндар йӱк дене чолган
кутыралтыш:
— Ну, Петай чӱчӱэм, коҥганам кушеч рончаш тӱҥалына? Мом юватылаш? Давай
пашалан
пижына. Ошкыл почешем.
Ӱдырамаш шке пӧлемже гыч ала-мом налын лекте да пӧртӧнчыкӧ ошкыльо.
Почешыже мияш Пекылым парняж дене ӱжӧ.
— Коҥгам пужаш тӱҥалме верым ончыктынем, а тушко чулан гоч эртыман.
Ончычшым тиде чулан уке ыле. Тӱрлӧ кӱлдымаш кагазыштым аралаш, тыгак шке
арверемлан оҥа дене тиде пырдыжым ыштыктышым. Тидлан кӧрак пӧрткоклашке
кӱзымӧ тошкалтыш чулан
кӧргеш кодо, — шке кутыра, шкеже але гына пӧлемже гыч налын лукмо сравоч
дене
сурам почеш. — Айда ошкыл почешем, ошкыл да пӧръеҥ семын тошкалтышке мый
дечем
ончыч кӱзӧ.
Ӱдырамашым колыштын, Пекыл тошкалтыш дене кӱшкӧ кӱзаш тӱҥале. "Чынжымак мо
почешем кӱза?" шоналтен, ӱлыкӧ ончале да ӧрмалгыш: Анна чулан омсам кӧргӧ
гыч тӱкылымӧ паҥгам пӱтырале. "Теве тый мыйым кушко да молан ӱжынат!"
шоналтыш да писын
кӱзен кайыш, Аннам вашлияш ямдылалте.
Тудыжо тошкалтыш мучаш марте вашкыде кӱзышат, кидшым Пекыллан шуялтыш.
— Полшо, — шыпрак йӱкым лукто.
А Пекыл тидым гына вучен шога. Ӱдырамаш тудын кидшым шке шокшо парнялаж
дене руалтыш да пӧрткоклашке кӱзен шогале, тунамак пӧръеҥын копажым шыман
темдышташ
пиже. Пекылат ок нере, Аннам кок кидше денат чот ӧндале, шкеж дек ишыш,
ӱмбачӱмбач шупшалаш тӱҥале. Аннат тыгак вашештыш. Уло капше дене ырыше
пӧръеҥ тудым
кӱшкӧ нӧлтале, лишнак шинчыше тошто ӱстел дек нумал наҥгайыш.
— Ой, Петай, ой, Петай, — пелешткала самырык вате, кок кидше денат пӧръеҥын

ӱпшым туржеш, тӱрвыжым, тудын деч мучыштарыде, чарныде шупшалеш да
шупшалеш. Тидын годым Пекыл тудым пеле чараш кодыш да шкенжымат тыгак
чараҥдыш...
Икмыняр жап гыч эше кийымаж гычак Анна шыргыжалын йодо:
— Ну, кузе тӱньык?
— Пеш сай, пешак! — вашештыш Пекыл да мутшым умбакыже шуйыш: — Эше шаҥгак
как
ужым — вигак капем чытырналт кайыш, чонемлан пеш келшышыч. Тыгай самырык да
мотор улат. Кузе тыйым йӧратыде кодет?
— А мурьяжым пужаш пӧрт леведыш ӱмбак кӱзыман ыльыс... — воштылеш ӱдырамаш.
— Мый тидым ом пале, шонет мо? Уло ӱмырем коҥга пашалан пуэнам да пеш
палем.
Кушко да молан наҥгайыметым шинчатак шижтарыш, да кузе мый тыйым ом колышт
лиеш?
Молодец улат, вес ганат тыгак ыште. Тау тылат!
— Шканет тау! — кийымаж гыч кынелят, Анна ынде Петайым шке пеҥгыдын ӧндале.
—
Ой, могай кертшан улат улмаш! Мый ончычшым "Тиде какши да изирак капан
пӧръеҥ
мом ворандара?" манын шоналтышым. А вет пеш молодец улат улмаш. Ынде тый
мыйынат
улат, Ульянан гына огыл. Жалке, тудын деке верештынат. Эше акамын толын
ойлымыж
годымак тудын деке пуртен кодымыжлан чаманен колтышым. Шонымаштем, тый шкет

улат. Мый шке дечем кугурак ийготан-влакым утларак сайлан шотлем, — Анна
шыргыжал колта, пӧръеҥ кап-кылым ынде шке ниялткала.
— Ой, тый моторем-чеверем, ялыштыда тыйым ончылтышо лектын гынат, ит
ойгыро. Тыге вашлияш кумылет гына лийже — садак йӧным муына, — ӱдырамашлан
шке шонымыжым
шукташ волям пуышо Пекыл тудым шаҥгысе верышке шупшыльо.
Коҥгам пужышаш еҥ-влак адак тошто ӱстелым кычыр-кочыр шоктыкташ тӱҥальыч.
"Мо
тиде? Теве шужышо пий гай коштат, теве кече почела мотор деч моторрак-влак
верештыт. Ынде Ульяна деч сайжым омат вашлий дыр шонышым... А тиде эшеат
чеслынрак
чучеш. Тыгай шокшо кап-кылан да чевер деч марийже молан ойырлен? Ала тиде
шкеже
кугызажым йӧрдымашке луктын?.." — шона Пекыл.
Ик жап гыч Анна ныжыл йӱкым лукто:
— Ынде сита, молодецем. Эше ик гана ойлем: мый тыйым эре вучаш тӱҥалам...
— Кужун вучыкташ ом пу, шижтаре гына, — тугак шып ойла Пекыл.
Коктынат кудывечышке лектыч, да Пекыл пожар жаплан лӱмын ямдылыме
тошкалтышым
верже гыч налят, пӧрт леведыш ӱмбаке кӱзаш шогалтыш.
— Аня, кызытеш тый мылам от кӱл. Вигак коеш, тӱньык кермыч-влак нимолан
огыт
йӧрӧ, нуным вигак ӱлыкӧ кышкем. Тый шке сомылетым ыштен кертат, — Пекыл
ончычсыж
гаяк лыжган кутыралтыш.
— Тыйын мутет — мылам закон гаяк, — шыргыжалын каласышат, тудо пӧртыш
пурыш.
Тӱньыкым кӱшнӧ рончышат, Пекыл угыч шаҥгысе корнышт денак пӧрткоклашке
кӱзыш.
Тиде гана Аннам ыш уж, тӱньыкым умбакыже пужаш тӱҥале. Тыштат кермыч
шуалген,
угыч кучылташ ок йӧрӧ. "Пӱтынь коҥгаже тыгай дыр... Тыге гын чыла кермычым
кышкаш верештеш, — шонкала коҥгазе. — Саде Изингашт чынжымак толеш гын,
тудлан кермычым вигак кудывечышке кышкыктыман. Тек Анят тудлан полша..."
— Ай-ай-яй, могай чоя улат: пӧрткоклашке йыштак кӱзенат, мылам шижтаренат
отыл,
— тошкалтыш мучаште шогышо Анна ӧпке йӱкын ойла.
— Ӧпкелышыч? — йодо Пекыл. — А мый тыйым чаманышымат, тыгай лавыран,
пуракан паша деч утарынем ыле. Теве Искандарычын ойлымо еҥже толеш гын,
мылам полшаш тӱҥалеш, а тый кане, кане...
— А мыйын эре пеленет лиймем шуэш... — ӱдырамаш пӧръеҥым шыргыжалын онча.
— Тыгай лавыраште? — йодо Пекыл да ешарыш: — Ончо, могай улам: кидем
шӱчаҥын,
ончылсакышем, вургемем пуракаҥын. Теве тиде коҥгам оптен шуктена — вара
чыла чон
йодметым шукташ тыршем, — пӧръеҥ шкеж велышке йӱлышӧ шинча дене ончышо
ӱдырамашым лыпландарынеже.
— Йӧра, умылтарен кертыч. А такшым мый тылат полшышаш улам. Кольыч вет
Искандарычнан мутшым. Уке гын мыйын нерген удан шонаш тӱҥалеш...
— А-а, теве кузе... Йӧра, Аня, йӧра, а кызыт, укеж годым, каналте я шке
пашатым
ыште...
Ныл-вич кермычым тӧргалтен налмекак, Пекыл умылыш: коҥгам ожнысо кермыч
дене оптымо, а тудо кызытсе деч кугурак улыт. Коҥгазе-влак кызытсе ден
ожнысо кермычым
пырля ушаш огыт тырше. Тыге ыштыме годым паша нелемеш гына, тӱрлӧ кугытан
улмыштлан кӧра нуным тӧр опташ ок лий. "Уке, чыла тошто кермычым
кудывечышке луктын
кышкыман", — шона коҥгазе.
Кечывал деч ончычрак Изинга толын шуо. Пекыл тудлан чыла кермычым окна гыч
тӱжваке луктын кышкаш шӱдыш, а шкеже тугак коҥгам ронча.
— Мо, таче тендан мӱшкырда ок шужо мо? — пашам тыршен ыштыше-влакым шкеж
век савырыш ӱдырамашын лыжган кутыралтыме йӱкшӧ.
Пекыл Анян велыш ончале.
— Ульяна мом-гынат ямдылен шогем, кочкаш шкенан дек тол, манын ыле. Кузе
лийман
вара мыланем?..
— Уке, уке, акам деке каена. Тудо, Йогор Искандаровичын кӱштен кодымыжым
шукташ
манын, шаҥгысек ямдылкала, тышке-тушко коштылдыш, — ӱдырамаш содор
кутыралтыш.
— А мый нигушко ом кошт, теве гына тольым, — Изингат йӱкым лукто.
— Мый ӱжшашым палем, шоляш, а тый шке шинчет. Миет — пукшена-йӱктена. Тушто
ынде
чыла ямде лийшаш, а жап шуын, лач кечываллан чарналтыме шагат, — ӱдырамаш
шкенжынымак тӱя.
— Ну, йӧра, — келшыш Пекыл. — Тугеже, Каракулино гыч пырля толмо вате-влак
гыч
иктыж деке, тыйын шочмо акат деке, каена мо?
— Лач тудо, тыйым ужнежак, кечываллан моло верышке ынеж колто, мый декем
налын
кондо, мане, — Анна шаҥгысыж семынак веселан кутыра.
— Ну мо, Изинга, ынет мие? — Пекыл полышкалаш толшо рвезе деч йодат,
вашмутшым
вучыдеак каласыш: — Кӱварвалне улшо чыла кермычым кышкен пытарет гын,
коҥгам умбакыже пужо.
Озавате Пекылым порын кутыралтен вашлие:
— Тиде мыйын суртем. Йӱдым толмылан ала мыйым сайын ужынат шуктен отыл да
паленат от керт?
— Палышым. Адакше шӱжарет дене таче эр годсекак ик пашам ыштышнат, мо
эскерем,
коктынат ик тӱсанрак улыда, — Пекыл лыжган кутыра. — Тау тыланда! Толмемын
эрлашыжымак пашалан пижым, тиде кокымшо коҥгам рончена, ик-кок кече гыч
тудымат оптен кӱзыктена.
— Ойлышна вет, пашам муат, манна. Адак тугай чатка, шотан ӱдырамаш деке
намиен
кодышна — эре мыланна таум ойлаш тӱҥалат. Мыняр годсек марийде илыш пелашет
лийше Ульянана — у-у, омат шарне, шым-кандаш ийже погынак докан?
— Шкеже кандаш ий, мане, — вашештыш Пекыл. "Мо тиде? Анян акажат Ульяналан
суртеш пурымем нерген палас. Тиде Йогор, моло огыл, нунылан теҥгечысым
ойлен пуэн.
А-а, ойлен гын ойлен, таче огыл гын, эрла але кумышто садак уло ял пален
налеш",
— шоналтышат, Пекыл лыпланыш. — Тау тыланда, чылажланат тау, пашамат муаш
полшышда, тыгай кумылзак, мотор ӱдырамаш дене вашлияшат йӧным ыштышда.
— Уке, Петай, акамлан таум ойлыман огыл, тудым вурсаш кӱлеш. Шочмо шӱжарже
марий
деч посна орланен ила, а тудо кид мучашкыже толын шушо пӧръеҥым ала-кӧн
пӧртышкыжӧ пуртен кода. Вигак мый декем вӱден кондаш ок лий ыле мо? Пеш
лиеш ыле! Теве
теҥгече эртыше сӱан шке шӱжарет дене шке суртыштет эрта ыле, тыгай сай
коҥгазе
пӧръеҥ шке веҥыч лиеш ыле, — Анна и мыскарам ышта, и чынымат ойла, тудо
Пекылым
шке марийжылан кучаш нимынярат тореш огыл.
— О-ой, Анюта, тӱргоч колтет! Могай тушто сӱан? Так палыме лийме лӱмеш
нылытын
ик шишам ястарална. Тудыжымат коҥга лавырам мушкын колташ гына, манаш лиеш,
—
пӧръеҥ нунын мутланымышкышт пура.
— Айда, Петай, ондалаш ит тӧчӧ. Сӱаным эртаренда, сӱаным! Татун, келшен
илышаш
верч арака чаркам ястаренда, — Анна садак ок чакне.
— Аня, тыйын могай сомылет еҥ илыш дене? Чаркам ма, я весым ястареныт —
молан
тыге кӧранаш... Икте-весыштлан келшеныт — пеш йӧра, пеш сай. Куане, шкет
ӱдырамашлан Юмо ыҥгайым ыштен, пырля илаш пуйырен, — озавате шӱжаржым
вурса. — Ит ойгыро, Юмо тылатат полша. Только теве Ульяна ден тыйын
коклаште кугу ойыртем уло.
Ушан пӧръеҥ-влак тидым пеш эскерат. Тудын тичмаш сурт, а тыйын сельсовет
пӧртыштӧ шыгыр пӧлемет гына уло. Чылажымат мариет деран кудалтен толынат.
Виктырет кызытат шкет ила манмым колынам. Тудын декак миен пурыман тылат,
кеч-мо гынат эргычат кушкеш, ачаже онча...
— А-а, тугай йырве-йорво марий мылам ок кӱл. Марий лиеш гын, лийже ӧткыр,
писе.
Теве Петай гай чапле. Тӱжвач ончымо годым теве тиде коҥгазе тунарак кугу
ӱшаным
ок шочыкто, а пашам ышташ тӱҥалеш — пурак веле тӱрга, и шокшымат пурта, и
куандарат. Юмо тудлан чылажымат пуэн.
Шӱжаржын тыгай мутшым колын, озавате шинчажым я Пекыл ӱмбак, я Анна ӱмбак
виктара, шке семынже шона: "Мо тиде? Ияргенат шуыныт мо? Такшым лийынат
кертеш, Виктырже деч лач тидлан верчын ойырлен толмыж нерген шижтарен
ыле..."
— Ой, мо тиде ме йылме пазарым тарватышна! — Аннан акаже кугу йӱкын каласен
колтыш. — Пашаеҥна шужен пытен чай, а ме кӱлдымашым ляпкена. Анна, чарныде
моктымо
еҥетлан кидшым мушкаш полшо. Вет тудо таче мемнан эн кӱлешан еҥна. Тендан
деч
вара Искандарыч уэш мый декем толын пурыш. Пашаеҥнам сайын пукшаш-йӱкташ
кӱштыш.
"Чыветым ит чамане, шӱшкыл, — мане. — Оксам тӱлена. Аракамат налын кондо,
кечывалымат изишак йӱктӧ, кастенат пу", — ыштале. Коҥгалан оксам налаш
келшыдымыж
нергенат ойлыш. Теве вет тудо могай! Икыр-кокыр верч ок толаше.
Пӧрт тич темше тамле пуш, кочо вӱдет Пекылын аппетитшым чотак тарватышт, да
тудо
суртозан ямдылыме чыла кочкышымат йӧратен да шуко кочко. Аннат таче пашам
йӧршынак ыштен огыл гынат, лупшыш веле — акажым ӧрыктарен кочко.
Сельсоветышке пӧртылмыштлан Изинга коҥгам ятырак рончен ыле. Кас велеш
Аннат
тыршенак ыштыш: я коҥгам пужыш, я кермычым окна гыч кышкыш. Кумытын —
кумытынак,
кече эше кӱшнӧ улмо годымак коҥгам рончен пытарышт. Пекыл Изингам тачеш
мӧҥгыжӧ
колтыш. Шкеже коҥган негызшым терген ончаш кӱвар йымаке волыш. Онча: туштат
кермыч шуалгаш тӱҥалын. Мӧҥгеш пӧртыльӧ да негызымат рончаш тӱҥале. Тидын
годым
коҥга лукысо кермыч-влакын вес семынрак опталтмыштым пален нале. Икте почеш
весым налын кышкаш тӱҥалын ыле — кенета кӧршӧкым ужо. Ӧрынат колтыш. Содор
пӧрткӧргышкӧ ончале — шкетынак, Анна ала-кушко лектын. "А вет тиде
кӧршӧкыштӧ
мо-гынат лийын кертеш, тудым тышке таклан пуртен шынден огытыл, — вуйыштыжо
икте
почеш вес шонымаш шочеш. — Озаже яллан ик эн кугу поян улмаш. Тидым
Искандаров
шкежак каласыш..."
Пекыл ӱзгарым оптымо котомкаж дек содор тӧршталтыш, тудым руалтен, коҥга
негыз
деке лишеме. Эше икмыняр кермычым тарватышат, кӧршӧкым мешакше дене леведе.

Шӱмжӧ кӱлтка веле, вуйыштыжо могай гына шонымаш ок шоч! "Окса я шӧртньӧ
лийшаш!
Уке-уке, окса огыл, шӧртньӧ... Ой, кузе тидым шып, нигӧлан палдарыде, шке
декем
намиен шуктем?" — шӱм кӱлткен, вуйжым пудыратылеш коҥгазе. Нимом ышташ
ӧрын, неле кӧршӧкым нӧлтале да содор гына котомкашкыже пуртен шындыш, тудым
тупшо дене
петырен, кӱварвак волен шинче.
"Ой, уке, тыге шинчылтман огыл! Иктаж еҥ толын лектын кертеш. Аня але
Искандаров... Кызытак мылам мӧҥгӧ пӧртылман, мӧҥгӧ! — чон ласкалыкым
йомдарыше Пекыл
алят нимом шонен ок му. — Мӧҥгем? А кушто мыйын мӧҥгем? Теҥгече гына суртеш
пурымо Ульянан пӧртшӧ мылам эше тунаре лишыл лийын шуын огыл. Ну, кушко
намиен
шындем тиде кӧршӧкем? Койко йымаке мо? Але кӱвар йымаке? А такшым тиде мумо

кӧршӧк нерген нунылан ойлыман мо? Ала-ала. Уке, нимом палышаш огытыл. Шке
дечем
моло нигӧ ынже шинче!"
Тидын годым Пекылын пылышыжлан омса янакым шылт-шылт пералтыме йӱк шоктыш.
Тувек
ончале — тушто Ульяна шога. Тудо воштылалын кутыраш тӱҥале:
— Ончем, ала-мом пеш чот шонышыла коят. Чу, ом мешае, ом пелеште маньым.
Тыште
шогымем шижеш уке, шонем. Уке вет, от шиж...
— Пашанам пытарышнат, пыртлан каналташ шинчым, — ушышкыжо мо толын пурыш,
тудым
каласале Пекыл. — Коҥга негызышт ӱшанле огылат, кузе лияш ӧрынам...
Кенета пӧртӧнчылнӧ Аннан йӱкшӧ шоктыш:
— Ужамат, чытен кертын отыл, кычалынат толын шуынат! О-о, кузе чиен толын!
Чылт
у еҥ, сӱаным але гына эртарыше оръеҥ вате! Пеш сай, пеш йӧра, вет теҥгече
кастене гына пырля илаш тӱҥалме лӱмеш чаркам ястарымыс!
Техничкын игылт ойлыштмыжым тогдайышат, Ульяна тудын век савырныш да карум
пуэн
пелештыш:
— Мо, чонет коршта мо? Тыйын могай сомылет мемнан коклашке шӱшкылташ?
— Анна, тыге кутыркалымет мыйымат ӧрыктара. Тый руштын отыл? — Пекылат
чытен ыш
керт.
— Шаҥгысына деч кодшыжым акам дене коктын подылална. А мо, вурсет мо? Ок
лий ыле
мо тудым мыланна подыла-аш? — воштылал йодеш акаж дек коштын толшо
ӱдырамаш.
— Теве молан йылмет рудалтын! — мане Пекыл. — Йогор Искандаровичым вучаш
шонышым
да вучен ом шукто чай. Пӧртылам. Эрла марте чеверын!
Пекыл пырдыж воктенсе котомкажым эплын гына кидышкыже нале да Ульянаж велыш
ошкыльо.
— Айда, Уляй, мӧҥгӧ каена, — пелештыш тудлан. "А тыйын подылмет мылам ик
шотшо
дене сай веле, саклет йомын. Ала кызытак путырак кугу поянлыкым нумал каем?
Ой,
Юмыжат, тыгак лийже ыле, тыгак лийже ыле..." — шонкален ошкылеш коҥга
мастар.

Латнылымше глава
Мӧҥгыжӧ пӧртылмӧ кастенак Ваня лагерь гыч кондымо футбол мечым пуэн овартыш
да,
уремышке лектын, тудым лишнырак погынен шогышо рвезе-влак велыш уло кертмын
чумале. Ик рвезе тудым озаж дек мӧҥгеш колтыш, да чыланат Моско гыч толшо
уна деке
лишемыч.
— Футбол дене модаш тунеммыда шуэш? — йодо Ваня.
— Давай туныкто, — ончычшым ик классыште тунемше Кавырля тудлан вашештыш.
— Тугеже айста Изэҥер вес велсе сӧремышке каена. Тушто туныктем, — таче
гына
мӧҥгыжӧ пӧртылшӧ рвезет увертарыш.
Тушто утларак тӧр верым ойырен налят, Ваня йоча-влаклан кошкышо ушкал
терысым
погаш да шкенжын ончыктымо верлашке орален опташ кӱштыш. Тыге модмо вер
палемдалте. Варажым Ваня кок йочалан "Те вратарь, вес семынже капка орол,
лийыда" мане. Тыгак нападатлыше, полузащитник, защитник-влакым палемдыш.
Модмо годым нунын
мом ыштышашыштым умылтарыш. Тӱҥалтышлан шкеже судья лие.
Ванян умша дене шоик шӱшкалтен колтымыж почеш модмаш тӱҥале. Рвезе-влак
вигак
мече деке куржын колтышт, кажныжат тудым чумал ончынеже, йолжым футболышко
логалтынеже. Тыге нуно мечым модаш палемдыме вер деч ятырлан торашке поктен
наҥгайышт.
"Уке, тыге ок лий", — шоналтышат, Ваня уло кертмыж дене поче-поче
шӱшкалтыш. Йоча-влак тудым огытат кол, мечым чумалаш гына тыршат, эшеат
пелкырак торлат.
Судьялан шканжат футбол почеш куржаш перныш, но тудын деке содор лишем ыш
керт.
Ятырак куржталмеке веле, чакеме да топым вигак кидышкыже руалтыш. Чарнен
шогалят, шкеж йыр погынышо рвезе-влаклан ойлаш тӱҥале:
— Мыйын ойлымемым иктыдат умылен огыл. Футбол дене тыге огыт мод. Мечым
поле деч
ӧрдыжкӧ чумал луктыда — модыш вигак чарна, тидым "аут" маныт. Модмашым
умбакыже
шуяшлан топым полешке кид дене кудалтен пӧртылтыман. Тидым але гына мечым
ӧрдыжкӧ колтышо еҥ ыштен ок керт. Тыгак тудын дене ик командыште модшат
кудалтышаш огыл. Вес командын футболистше гына топым модмашке пӧртылтен
кертеш. Тудо
мечым шке командыжын еҥжылан кудалтышаш. Конешне, вес командыште улшо-
влакат мечым чумал кертыт. Сандене топым кидше дене шолышет тудым шкеныштын
футболистлан
пуаш тырша.
Ваня рвезе-влаклан футбол дене модмо правилым ятырак умылтарыш, нунын
йодышыштланат вашештыле, чӱчкыдынак иктымак уэш-пачаш ойлышто. Поснак шуко
каласкалыш
нападатлыше, полузащитник, защитник-влакын мом ыштышашышт нерген.
— Те модмыда годым тӱргочак кычыкреда. Мый, судья семын, тыгай-влакым
модмаш гыч
кораҥденат кертам, — мане пытартышлан Ваня. — Шӱшкалтыме йӱкымат тыланда
пеш сак
колыштман. Кӧ судьян кӱштымыжым ок шукто, тудо поле гыч кораҥдалтеш. Веня,
Кавырля, нападатлыше-влак семын, те тышан кодса, моло-влак, шке верышкыда
кайыза.
Модышнам умбакыже шуена. Тидлан мый топым кӱшкӧ кудалтем, а те, нападатлыше-
влак, тудым шкендан еҥлан чумалаш тыршыза.
Судья топым кӱшкӧ кудалтыш, Веня ден Кавырля тудым, тавален-тавален, шке
еҥыштлан чумалаш тыршат, тиде гана Веня вес командысе рвезым ончылтыш. Тыге
модмаш
угыч тӱҥале.
Тиде гана футболист-влак Ванян ойлымыжым шукташ тыршышт да модмашат
сайынрак эртыш. Судья шкежат утларак торжан судитлыш. Мутланаш, кычкыраш
тоштшо-влаклан
штрафым увертарыле, ик-кок модшым поктенак лукто. Эркын-эркын йоча-влак
правилым
умылаш тӱҥальыч. Кас марте ныл команде алмашталт-алмашталт модыч, икте-
весыштын
капкашкышт шагал огыл мечым пуртышт. Шинча йомаш тӱҥалмеке, судья модмым
чарыш.
— Футболла кузе модмым ынде чыланат умылышда, шонем, — шке йырже погынышо-
влаклан каласыш Ваня. — Йочапӧртышкӧ логалмекем, тӱҥалтыште шкат тендан
гаяк нимом
умылен омыл. Вара семын чыла умылен нальым. Шкат модаш тӱҥальым. Класс ден
класс
коклаште модмо годым мый эре шукырак да шукырак топым пурташ тӱҥальым. Тыге
йочапӧртнан командышкыже нальыч. А шкенан районысо йоча команде-влак
коклаште турнирыште капкашке эн шуко топым пуртымемлан теве тиде мечым
пӧлеклышт. Теве вет
кузе лекте: тиде топем шке ялысе рвезе-влакым футболла модаш туныкташ
йӧрыш, —
ик жаплан шыпланыш Ваня. Тидын годым тудо Москва олам, тусо йочапӧртым,
йолташыж-влакым, Григорий Алексеевичшым шарналтыш. "Ой, рвезе-влак,
чыладамат кудалтен кайышым. Тушто могай сай ыле! Саде милиционер манмыла,
чынжымак, тушто
рай... А мый куржынам. Чылажат авам верч. Жалке гынат Москвасе илыш, мый
чын ыштенам. Ава — авак, тудым нимо дене вашталташ ок лий!" — Тугеже, рвезе-
влак, эрла
тыгак погынена да модмо вернам, полем, утларак йӧнештараш тӱҥалына мо? Тиде
оем
дене кӧ келша, киддам нӧлталза!
Рвезе-влак кидыштым икте кодде кӱшкӧ нӧлтальыч.
— Кунамлан погынаш?
— Эрденак погынена гын, каслан мемнан полена ямдат лиеш, — Ваня йӱкым
кугемдыш.
— Паледа, мыланна мо кӱлеш? Чертам ышташ кужу кандыра, лу наре кольмо,
товар,
пила. Мӧҥгыштыда улшо кандырам чыланат кондыза, ме нуным иктышке ушен
кылдыштына
да ик кужу керем лиеш. Умылышда? Кӧлан мо раш огыл?
— Чыла раш. Мӧҥгӧ куржына, вучатат, мӱшкырат шужен, — ик рвезе пыкше ойла.
Тидым колын, рвезе-влак рӱж-ж воштыл колтышт.
— Ну, тугеже куржса веле. Эрла толаш ида мондо! — почешышт кычкырале Ваня.
Но садак вич-куд рвезе куржын огыл, Ваня пелен ошкылыт. Тудо шижеш: нинылан
футбол поснак чот келшен. Ала тидлан, ала Ваня шкеже нунын кумылыштым
савыренат,
кӱдычшӧ ойырлымышт ок шу.
Чынак, эрлашыжым палемдыме жаплан йоча-влак Ванямытын пӧрт турашке
теҥгечысе дечат шукын погынен тольыч. Кызыт колхоз пашаште тунарак шыгыр
огыл, да яра коштшо
рвезе-влак шукын улыт. А такшым пытартыш жапыште ялыште самырык-влак
шукемыныт,
чылаштланак паша ок сите.
— О-о! Теҥгечсе деч кок пачаш шукын толында! — капкам петырен лекшыжла,
Москваштат шке таҥашыже-влак коклаште ойыртемалтше изи футболист веселан
кутыралтыш.
Рвезе-влакын кидыштышт кольмым, кандырам ужын, нуным мокталтыш: — Вот тиде
сай!
Кандырамат, кольмымат конденда. А пила ден товарда уло?
— Уло, товарым мый кондышым, — йӱкым пуыш Кавырля.
— Мый писькым конденам, — увертарыш Веня.
— Тугеже Кавырля ден Веням кожлашке колтена. Пеленда вич-куд еҥым налза.
Капкам
ышташ йӧрышӧ вичкыж пырням кондыза, кӱжгытшӧ лу сантиметр наре лийже, —
Ваня
умылтара. — А кодшыжо-влак дене ме чертам ышташ тӱҥалына.
— А топым огына нал мо? — йодо Гена лӱман рвезе.
— Мыйын шонымаште, паша годым иктат тудым чумедылшаш огыл, — пеҥгыдын
каласыш
Ваня.
Йоча-влак, икте-весыштым сеҥаш тӧчышыла мутланен, теҥгече модмо верышкышт
ошкыльыч.
— Кавырля, те тушто кошкышо пушеҥгым але йӧрылтшым муаш тыршыза. Уке гын
кожла
орол кучен кертеш, — Ваня пушеҥгылан кайыше-влаклан пытартыш шомакшым
луктын каласыш.
— Мый тидын нерген шаҥгак шоналтышым, — вашештыш тудлан Веня.
Теҥгечысе верышкышт миен шуыч веле, Ваня йоча-влак кондымо кандыра-влакым
шувыш
да сӧремеш шуен пыштышат, кольман-влаклан керем воктеч мландым кӱнчалтен
каяш, а
яра кидан-влаклан сӧрем катышым эҥер серышке нумалаш шӱдыш.
Теве чодыра гыч толшо-влак койылдышт, пашадыме рвезе-влак нунын ваштареш
куржын
колтышт, капкалан шӱдырен кондымо ломашыштым кумытын-нылытын вачӱмбакышт
пыштышт
да футбол полешке кондышт. Ваня кок мучашеш капка шогышаш верым палемдыш да
ныл
рвезылан вынемлам кӱнчаш кӱштыш.
Икманаш, паша шолеш веле. Кечываллан чылажат ямде лие.
Тиде кечынат, эрлашыжымат да варажымат Изэҥер воктенсе сӧремыште футбол
дене
модмо йӱк эреак шергылташ тӱҥале. Кечын гаяк йоча-влак Ванямыт пӧрт турашке
толын темыт да атаманыштлан шотлаш тӱҥалме рвезын лекмыжым вучат. Тидыжат
оҥай:
кажне уремын але лоҥгын шке командыже погынен шуын. Еҥышт ситыдыме годым
веле
вес уремысе рвезым шке коклашкышт налыт. Уло ял рвезе-влак кастене Изэҥер
корем
серышке погынат. Эсогыл ӱдыр-влакат ӧрдыжеш огыт код, оҥай модмашым ончаш
погынен толыт. Кӧ пала нуным, кӧ умылен шукта, ала футбол гына огыл, ала
чоныштлан
келшыше тиде але вес рвезым ужаш шонымаш нуным тышке конда.
Тымарте шыпак илен тунемше Тойкечлан тиде пешыжак ок келше. Туге гынат тудо
шке
чонжым ок поч, эргыжлан нимом ок шижтаре. Кеч-мо гынат, тудым пеш сагынен
вучен
илен. Такшым Ваняжын толмыж кечынак ӱдырамаш "Ынде кеч изишлан гынат илышна
куштылемеш, эше самырык гынат, полшаш тӱҥалеш" манын шоналтен ыле гын, тиде
кечылаште ӱшанже мӧҥгешташ тӱҥале. Первый кече гычак Ваняже оранек топым
чумкедыл
модмашке пурен кайыш. Ситартышлан суртышт орол кудым ушештараш тӱҥале, окна
йымалнак уло йӱкын кутырат, ӱчашат, шургат. Такий ӱдыржым пеленже налын,
Тойкеч
эрдене вашкерак колхоз пашашке лектын каяш тырша. Кастене малаш возаш жап
шуэш —
адак саде-влакынак футбол модышышт нерген ӱчашымыштым колеш да чон йӧсын
шоналтен колта: "Кунам тидлан мучаш лиеш? Кунам Ваня мыланна полшымо нерген
шоналта?"
Шукерте огыл шочшо нине йодыш суртозан вуйыштыжо эре гаяк пӧрдеш.
Тыге кумыл волен шонкалымыж годым Тойкеч эреак Айтукым шарналта: "Вет
полшаш
сӧрен ыле. Теве Ванямлан иктаж-могай пашам пуыжо ыле. Ала тунам тиде
футболжо
деч кораҥеш?" Бригадирым ужаш да тудын дене шке чонжым пудыратыше йодыш
нерген
кутырен ончаш манын, тудо таче эрденак капкаж ончык лектын шогале да,
калыкым
пашашке кычкырен, кӱшыл мучашке толмыжым вучаш тӱҥале. Теве тудо
койылдалтыш веле, чонжылан вурт чучо.
— Поро кече, Такийын аваже! — саламлалте эше лишем шудымо бригадир. — Кушко
тыге
пеш эр тарванышыч але коштынат тольыч?
— Поро эр, Айтук! Нигушкат каяш лектын омыл, тыгак нигушечат толын омыл —
тыйым
гына вучем. Каҥашым йоднем, полышет кӱлеш, — Ванян аваже йӱкшым иземден
ойла.
— Айда тугеже мутланена, — манят, Айтук вигак кудывечышкыла ошкыльо, шкежак
капкам почо да ӱдырамашын эртымыжым вучалтышат, тудым тӱчӧ. Вара тошкалтыш
мучашеш
верланыш да вигак мутым лукто: — Ванядын пӧртылмыжым кольымат, ынде аважлан
куштылгырак лиеш, шоналтышым. А тудо, мо эскерем, шке йыр ньога-влакым пога
да кече
мучко гаяк топым поктылеш. Мӧҥгыда кочкаш веле толын кая чай...
— Тидлан верчынат тый денет кутырынем. Манмет семын, мыят ынде илышна кеч
изишлан гынат куштылемеш, шонышым. Уке, ӱшанем ыш шу. Кызыт каласаш йӧсӧ:
ала умыла,
ала полшаш тӱҥалеш... Эр тӱҥалын, кас марте, манаш лиеш, йоча-влак деч
утлен она
керт. Нуным суртна воктеч покташ тӱҥалаш и лӱдам, и ом тошт, Ванямлан удам
ыштем, шонем. Адакше уждымыла-колдымыла койын кошташат ок кӱл. Тудын
ончыклыкшо
нерген шоналтен колтемат, лӱдам: ала йӧршын його айдеме лийын кушкеш? Нимо
полышым ом уж манме деч теве мом гына ойлен кертам: эрдене модаш вашкерак
наҥгаяш
манын, йолташ рвезыже-влак пакчашке вӱдым шават, комбым поктен наҥгаят, а
ме Такием дене вашкерак пашашке лектын каяш тыршена. Йӧра, адак ӱдыремже
почешем мияш
келша. Шудым солымаште мӧрымат пога...
— Мыйын шонымаште, тудым колхоз пашашке ушыман. Теве имнян пашам пуымо
нерген
шонем, — ойла Айтук.
— Ой, Айтук! Тидым ыштен кертат гын, имнян пашам пуэт гын, ӱмырем мучко
таум ойлен илем ыле, — Тойкеч йывыртен кутыралтыш.
— Туге гын лишыл кечылаште мый тудлан тыгай пашам пуэм. А тый Ванятым
тидлан ямдылаш тӱҥал, — манят, Айтук кынел шогале, капка велыш ошкыльо.
Тойкеч, эргыжым ончалаш шонен, чулан омсам шыпак почо. Ужеш — тудын шинчаже
почылтын. Аважым ончале да Ваня вигак йодо:
— Авай, тиде мемнан бригадирна Айтук чӱчӱ ыле вет?
— Тудо, — кӱчыкын вашештыш ава.
— Мо нерген мутланышда? Мемнам, футбол дене модшо-влакым, ыш вурсо? Мемнан
воктеч эртен кайымыж годым ик ганат чарналтыде, модмынам ончен шогыде ок
код, — Ваня вакшыш гыч кынелшыжла ойла.
— Тугай нерген нимом ыш ойло. Эргыч пӧртылын, ынде полышкалышет уло, чотшак
огыл
гынат, илышда куштылемеш, мане, — ава шке шонымыжым Айтукын мутышкыжо
кусарен
каласыш.
— А мый тудын "имнян паша" манмыжым колын кодым. Тый тудын деч тыгай пашам
йодыч
мо? — эрге мом колмыжым тура каласыш.
— А мо, имнян паша деч лӱдат мо? — ават тура йодо.
— Мы-ы-ый... имнян паша деч лӱдам? Мӧҥгешла, куанымем дене вуем кава
пундашке
логалмешке тӧршталтем! Тый мылам лучо чыным каласе: тый тудын деч имнян
пашам
йодыч мо? — эрге аважым чыштыра.
— А топ модышет? Модде кузе чытет? Пашам ышташ тӱҥалат гын, модмашетлан
мучаш
лиешыс. Колхозышто, поснак шурным погымо годым, эр тӱҥалын, кас марте ышташ
перна. Адак кап-кылетат эше пеҥгыдем шуын огыл... — Тойкеч, эргыжым паша
деч лӱдыкташ ок шоно гынат, тудын уда велжымат ончыктынеже.
— Эй, авай, тый мыйым йӧршынат от пале улмаш! Тынаре илышым ужын коштынам
да ончычсем гаяк ораде да ӱскырт улам, нимат ом умыло, шонет мо? — Ваня
ӧпкелен ойлаш
тӱҥале.
— Тыгежак ынем шоно да такшым эре топ дене модметлан ӧрынам. Адакше мемнан
деке
тынар йоча нигунам погынен огыл. Пытартыш пагытыште Такием дене шып гына
иленна.
А кызыт эре йӱк. эре кычкыркалымаш. Мыйже пӧрт коҥгаш, возакеш, мончаш
олташ,
вачӱмбакем пыштен, пум нумалам, уло могырем коршта. Южгунам шыдем овара,
шортмем
шуэш. Ала шортамат — те гына ода уж... Йолташет-влак ончылно тыйым удашке
ынем
лук да чытем, торжа мутым ом лук...
Аважым колыштеш да Ваня утыр чеверга, шинчажым ӱлыкӧ волта. Чулан омсаш
эҥертен
шогалынат, нимом ок пелеште. Ала пелешташ шона гынат, умшажым почын ок
керт, уло
капше дене кӱэмалтше гай лийын шогалын. Аважат ойлымыжым чарныш, логарже
пиктежалтмыла лие.
— Авай, — йӧршын вес йӱкым лукто эрге, — ит сыре, ит ӧпкеле — мый титакан
улам... Такшым шкежат шижаш тӧченам, да шоныдымын-вучыдымын рвезе-влак
тунаре
чот пӱтырналтыч. Нунымат умылыман — ӱмырыштышт ик ганат футболым ужын
огытыл...
Шкенан ял рвезе-влак деке тиде модышым мый конденам. Тиде мыйым куандарен
да куандара, теве молан мый, шоныде-вучыде, тыйын да Такийын кумылдам
волтенам, тендан деч ялысе рвезе-влак веке чотрак кораҥынам. Ой, уке
кораҥын омыл, эре тендан
пеленак лийынам, но йоча-влакым модаш туныкташ пижмем дене моло пашалан
жапем
кодын огыл...
Тойкеч эргыжлан умбакыже ойлаш ыш пу, шке шонымыжым луктын каласыш:
— Эргым, ужам: вует ышта, шонкален мошта. Теве кузе каласкалышыч. Тылат
Москвашак кодман ыле дыр. Тушто тунемын, тушто илен, ала путырак кугу еҥ
лийын кертат
ыле. Вет эре йочапӧртдам, туныктышет-влакым моктет. Нуно тыйым эшеат
ушанракым
ыштат ыле...
— Авай, лач нуно тышке, чынжым гын, тый декет куржаш шонымашым ушышкем, эн
чотшым шӱм-чонышкем пыштеныт. Нуно мыланна эре тыге ойлат ыле: "Ава —
тӱняште эн
шерге айдеме. Ме чыланат тудын ончылно путырак кугу порысан улына. Кажне еҥ
шке
аважлан эре сайым, порым ыштышаш..." А уроклаште, тӱрлӧ сбор ден
погынымашлаште
ме ава нерген мыняр почеламутым лудынна, мурым муренна! Тидын годым мый эре
тыйын нерген шоненам. Кузе тыйым, авай, ужмем шуын! Кузе ялышкына, тый
декет, толмем шуын! Йӱдым, вакшыште кийымем годым, мыняр гана шортынам!
Эргыжын тыге ойлымыжым колын, Тойкечын шинчаже вӱдыжгыш, аҥыргыме гай лие
да
тыҥге-туҥге лӱҥгалте.
— Мутет пеш чын, Ваню. Теве шке авамым шарналтем веле, уло могырем ыра.
Авамым
ужшаш верч мый чонемат ом чамане ыле, — Тойкеч эргыж дек чакеме, тудын
вуйышкыжо
шке кидшым пыштыш, оҥжо деке лишемдыш. — Ой, Ваня, ик пӧртыштӧ илена, ик
ӱстел
йыр погынал шинчын, кочкына-йӱына, а вот мом шонымынам, мо верч чонна
йӱлымым,
мо верч кумылна волымым шижтараш кӱлмым она тогдае... Теве тидлан кӧрак мый
тыйым умылен шуктен омыл, тыят мылам шке чонетым почаш ала тоштын отыл, ала
тидым
ышташ монденат, — тыге ойлышыжла, аван шӱмжӧ эше чотрак вургыжалтыш да,
чытен
кертде, шорташ тӱҥале.
— Авай, ит шорт... ите. Уке гын мыят чытен ом керт, мыят шорташ тӱҥалам, —
манят, Ваня угыч вакшышкыже шуҥгалте. — Авай, таче гыч мый футбол дене ом
мод!
А тудо нимом пелештен ок керт, капше чытырналт-чытырналт колта. Ик жаплан
коктынат шыпланышт. Эре вакшышыштыже шортеш, ава чуланыш пурымо омса пелен
эҥертен
шогалынат, нимом пелештен ок керт. Ятыр жап эртымеке веле, ава мутым лукто:
— Ваня, чон йодмым чылажымат ыштыман, мутат уке, футбол денат модман, но
тыгежак
огыл.
— Авай, мый тачак Айтук чӱчӱм кычал муам, колхоз пашашке кошташ шонымем
каласем.
— Айда кынел, эр кочкышым ыштена, — чонжо лыпланымым шижын, тудо ӱстел дек
савырнен ыле — воктекше толын шогалше Такийжым ӧндал колтыш.
— Такием кынелын... Омет пытыш мо? — лыжга йӱкым лукто ава.
Ӱдыржӧ вуйжым гына кӱшычын ӱлыкыла рӱзалтыш да аважым шокшын ӧндале.
— Авай, мый тачат почешет мием, мылам тушто келша, — изаж век саҥга йымачше
ончен, увертарыш изи ӱдыр.
— А мый таче тыйым изат пелен кодынем ыле. Тый тудын дене ынет код? — ава
лӱмжылан гына йодылдале.
— О-о, мый тудлан ала улам, ала йӧршынат уке улам. Как йолташыже-влак
погынен
толын шуыт, эре нунын дене гына кутыра. Мый иктаж-мом пелештем гын, "Ит
мешае,
кораҥ" веле манеш. Ит кодо мыйым, авай, пеленет нал, — Такий изажлан
ӧпкелалтмыжым аважлан ончыктынеже.
— Налам, налам, — ава ӱдыржым лыпландара.
— Такий, — Ваня ыш чыте, кутыраш тӱҥале, — таче гыч мый футбол дене ом мод.
— Мый тый денет ом кутыро! — пелештыш изи ӱдыр.
Авашт тидым колын шуктышат, чонжылан моткоч йӧсын чучо. Нуным кузе-гынат
чакемдаш, икте-весышт дене келыштараш тыршен, тудо веселан кутыралтыш:
— Игем-влак, тыгежак торжан ида кутыро, вет коктынат мыйын икшывем улыда,
умбакыжат уло тӱняштыжат эн лишыл айдеме лийын кодыда. Такий ӱдырем, Ваня
изат умбакыже тылат эре полшаш тӱҥалеш. А тый, Ваня, шке дечет изираклан эн
ӱшанле эҥертыш лияш тырше. Тений те коктынат ик школышко кошташ тӱҥалыда.
Чыла туныктышо
тендам ик еш гыч лекшылан шотлен вашлиеш. А кызыт коктынат киддам-шӱргыдам
мушса
да кочкаш шичса.
Ваня содор кочко да пӧрт гыч лекте. Онча: капка воктене икмыняр рвезе тудым
вуча. Нунын коклаште Кавырля ден Венят койыт. Ваня, савырналтен, пӧртӧнчыкӧ
куржын
кӱзыш да мечым кидышкыже нале, почылтшо омсашке кычкырале:
— Авай, Такий, ик жаплан гына айста, почешем лекса!
Аваж ден шӱжаржын лекмыштым вучен шуктышат, тудо йӱкшым кугемден ойлаш
тӱҥале:
— Вот, рвезе-влак, таче кече гыч мыйым Кавырля алмашта. Мый тудлан кугун
ӱшанем.
Тол, Кавырля, лишкырак лий, — мане да кидысе мечыжым тудлан шуялтыш. — Тиде
—
тылат, мый дечем пӧлек.
— А тый шкеже... — Кавырля каласен шуктыш, но Ваня тудым кӱрльӧ.
— Те, рвезе-влак, мемнан ешым чыланат паледа. Пӧръеҥже мый шкет гына улам,
мылам
авамлан, тыгак шӱжаремланат полшыман. Айтук чӱчӱ мылам пашам пуаш сӧрен.
Мый кызытак тудын деке каем, — манят, Ваня урем дене ӱлыкыла ошкыл колтыш.
Рвезе-влак ик жап тудым ончен шогыштат, Изэҥер серышкыла тарванышт.
— Ончо, ӱдырем, изат мыланна верчын модмыжым кудалтыш, топшымат еҥлан
пӧлеклыш.
Тый тудлан ит сыре, шагал еҥ тыге ыштен кертеш, — пелештыш ава.
Ик жап гыч Ваня Айтукмытын пӧртышт деке толын шуо. Чарналтыш. "Мӧҥгыштыжӧ
гын?"
шоналтен шуктен ыле, тидын годым капка почылто, тушеч суртоза вате
вачӱмбаланже
савам нумал лекте.
— О-о, Ваня! — ӱдырамаш веселан ойла. — Пӧртылмет нерген колынам да теве
шкендым
ужын омыл ыле. У-у, могай кугу лийынат! Кушко? Мемнан деке огыл?
— Айтук чӱчӱм ужаш кӱлеш, — рвезе ӧрмалгенрак вашештыш.
— Пӧртыштӧ. Пуро, пуро. Кызыт гына кочкаш пӧртыльӧ. Ават пашашке кайыш дыр,
ме
вет тудын дене пырля солена.
— Каяш кодыч, Такий шӱжаремат тудын пелен коштешыс... — манят, рвезе виш
капкашке пурыш.
Тидын годым але гына лыжган кутырышо ӱдырамашын кычкыралме йӱкшым кольо:
— Айтук! Айтук манам! Колат?
— Колыштам. Мом каласынет? — окна гыч йодо тудыжо.
— Унам вашлий, пукшыде-йӱктыде ит колто тудым, — ватыже марийжылан ойла.
Суртоза Ваням пӧртӧнчыл мучашеш вашлие. Шкеж дек аптыраненрак лишемше
рвезылан
тудо кугу, лопка копажым шуялтыш.
— Тора гыч ужынам, а теве тыге вашлийын огынал, — ойла бригадир. Рвезын
вачышкыже кидшым пыштышат, тошкалтыш дене кӱзаш тӱҥальыч. — Такшым тыйым
мокталтыман —
йоча-влаклан тугай сай модышым туныктышыч. Молодец! Ужынат чай, воктечда
эртымем
годым эре чарналтем, модмыдам ончен шогем. Тый огыл гын, мемнан деке тыгай
модыш
кунам толеш ыле?
Пӧртыш пурымек, Айтук рвезым ӱстел коклашке шинчаш ӱжӧ:
— Лач кочкын шинчем ыле, давай тыят шич, мый денем пырля...
— Чӱчӱ, мый кочкын тольым.
— Нимат огыл, садак мӱшкыретын ик пусакыштыже вер кодын. Айда шич, шич.
Ончыклык йошкарармеец семын рышт-рошт веле ошкыл колто, кушко ӱжыт — мие,
мом шӱдат,
тудым ыште. Теве муно, на, кучо да сарате, — Ванян кидышкыже муным
кучыктыш. —
Ӧрын-вожыл ит шинче.
Суртозан пеш проста улмыжо Ванян кумылжым савырыш, тудат оза дене пырля
кочкойӱӧ.
— Ну, ынде, шоляш, тыйын сомылет нерген кутыралтена. Шонымаштем, таклан
толын
отыл, мо нерген гынат ойласалнет... — ӱстел кокла гыч лекмекышт, бригадир
мутым
тарватыш. Кӱсенже гыч тамак чондайжым луктат, сигаркым пӱтыраш тӱҥале.
— Тый от шупш, шонем, — рвезым ончале суртоза.
— Тӱрлӧ вере перныл коштмем годым рвезе-влак туныкташ тӱҥалыныт ыле, но
йочапӧртышкӧ логальымат, воспитателем кудалтыктыш. Ой, пеш сай айдеме дек
логалынам
ыле. Тидлан кӧрак мутшым колыштым, тамакым кудалтышым. Ынде тудым нигунам
кидышкем ом нал, — Ваня вучыдымын Айтуклан чонжым почо.
— О-ой, Ваня, Ваня, — рвезым ончен ойла Айтук, — тыйым колышташак оҥай.
Жапше
годым ачат денат йолташ лийын шуынна ыле. Варажым гына коклана торлыш. Ынде
кушто коштмыжымат ом пале. Ават ден шӱжаретым шкетыштым кудалтен лектын
шыле. Йӧра,
ынде кеч тыйже пӧртыльыч. Лач тидын нерген таче эрдене ават дене
мутланышна.
Бригадир уламат, ялыштына кӧн кузе илымыжым чыла ужам, чыла палем. Аватлан
поснак йӧсӧ. Тидым паленак, мый тылат имнян пашам пуаш сӧрышым. Ик еҥем вес
пашашке куснынеже. Тый тудым вашталтет, имньыж дене кошташ тӱҥалат. Тидлан
мом кала-сет?
— Ой, Айтук чӱчӱ, уло чонем дене келшем! — Чытен кертде, Ваня верже гыч
кынел
шогале.
— Таче каслан тудо мылам каласышаш. Пален шого: эрла эрдене пашашкат
кычкырен
кертам...
— Пеш кугу тау, Айтук чӱчӱ! Эр марте маленат ом керт докан... — рвезе пеш
йывыртен ойла. — У-у, имне нерген кунамсек шонен коштам! Имньым пеш
йӧратем...
— Эше мом йӧратет? — рвезылан вучыдымо йодышым пуыш бригадир.
— Мом? — шке дечше шке йодат, Ваня ик жаплан шыпланыш, вара эркынрак ойлаш
тӱҥале: — Москвасе йочапӧртнан пеш чапле олма садше ыле. Тудым кажне
отрядлан пеҥгыдемденыт ыле. Мемнан отрядынат шке олмапужо-влак ыльыч.
Ботаникым туныктышо Павел Антонович мемнам нуным ончымо пашалан туныктен.
Мый тудын шӱдымыжым сайын
шукташ тыршенам. Туныктышынан ойлымыж почеш, пушеҥгат айдеме гаяк: шкеж
верч
азапланымымат умыла, поро кумылетым ужын, тылат шукырак саскамат пуаш
тырша...
Теве тугодсек сад пашам йӧраташ тӱҥалынам.
— Эше самырык улат, шольым. Тыйын чылажат ончылно, садоводат, коневодат
лийын
кертат. Садовод манмаште, мый тылат теве мом ойлем: Шумат Эрбылатовична
колхоз
председатель пашалан шокш кергалтен пижын. Теве тений мемнан дене оҥай паша
эртаралте. Тудлан ме "Ой-каҥаш" лӱмым пуышна. Колхознам, ялнам ончык
колтышаш верч
мом ышташ кӱлмӧ шотышто кажне еҥлан шке шонымыжым луктын каласаш йӧным пуаш
манын, таҥасымаш эртаралте. Эн сай ой-каҥашлан премийым пуэдышт. Вот ту ой-
влак
коклаште тыгаят ыле: колхозешна емыж садым шындаш, тиде пашалан еҥым
тунемаш
колташ. Ийготет погынен шумеке, садоводлан тунемаш каен кертат. Садак тылат
тушко корно петырналтын огыл. Шоналтен иле. Айдемылан шке ончыклык илышыж
нерген
самырыкше годымак шонкалаш тӱҥалман. Теве тылат мыйын ой-каҥашем, — манят,
Айтук
верже гыч кынел шогале. — Тора верыште илен коштмет нерген каласкалыметым
колмем
шуэш гынат, тачеш тидлан жапем ыш код. Пашашке кайыман. Тугеже эрла марте.
Ваня тудым пеш йывыртен ончале да уремышке лекте.
Рвезе тышеч вигак аважын пашашкыже куржо. Таҥатар олык воктене силослык
шудым
солышо вате-влак коклаште аважым палыш да, тудын деке миен, эрла гыч имнян
пашам
ышташ тӱҥал кертшашыж нерген ойлен пуыш.
— Ой, пеш сай лиеш ыле, эргым, — манят, ава шке ойгыжымат луктын каласыш: —
имнян паша куштылго огыл, вий кӱлеш, а тый мыйын эше изирак улат да...
— Авай, мый кертам, вием уло, теве ужат.
— Йӧра, Ваня, йӧра. Тачеш мӧҥгына пӧртыл, йолташет-влак деке модаш каен
кертат.
Лач тидын годым силосым оптымашке Айтук толын лекте. Ваням ужын, тора гычак
шкеж
дек ӱжӧ. Рвезе, тиде таклан огыл манын, тудын дек куржын мийыш.
— Эрла теве тышке Шаранер лӱман имньым кычкен толат. Орва да ӱзгар —
Сайранын
кудывечыштыже. Тудо чыла пала, мый ойленам.
— Ой, кугу тау, Айтук чӱчӱ, моткоч тау! — Ваня эше ик гана чонжым почо.
— Ынде кае ават деке, тудымат куандаре, — манят, бригадир шудым тыгыдемдыше

пӧръеҥ-влак велыш савырныш.
А Ваня аваж деке уло кертмын куржо.

Латвизымше глава
Председательлан сайлалтмекше, Шумат колхоз пашашке оранек пурен кайыш,
каныме
кечыже йӧршынак мондалте. Такшым марий-влак ожнысышт семынак кугарнян
канат, а
колхоз правленийысе-влаклан, пӱтынь совет элысе порядке дене келшышын,
каныме
кечыштым рушарняшке кусарашышт пернен.
Тӱҥалтыш тылзылаште Эрбылатов рушарня еда фермылам, имне вӱтам, шурно
амбарым да
молымат ончышт кошто, тушто ыштыше колхозник-влак дене мутланыле. Адак
колхоз
правленийыштат тӱрлӧ документым. кагазым лончылен шинчылте. Путырак кӱлеш
лиймышт годым гына счетовод ден ревком председательым, шуэнракын парторгым
тушко
ӱжыктыльӧ.
Председательыштын каныш кечым ыштыдымыжым ужын, Пектемыр ден Экаят пашашке
кошташ тӱҥалыныт ыле, но Эрбылатов нунылан ик эрдене каласыш:
— Пашада пеш шыгыр огыл гын, мыйым ончен, тышке рушарнян ида кошт, каныза.
Теве
шошо ага, уржа-сорла тургым годым ала тыландат канаш ок верешт. А кызытше
кӱлеш
лийыда гын, ӱжыктыктем.
А шкеже колхозшо верч эреак азапланымыж дене ик рушарнянат мӧҥгыштыжӧ
шинчен ок
керт, шканже могай-гынат пашам муынак шога. Теве кызыт тугаяк шыгыр жап
огыл,
тиде рушарняжым мӧҥгыштыжӧ шке йочаже-влак дене пырля эртараш лиеш ыле,
уке,
чонжо ыш чыте, шурно пасулашке коштын савырнаш, ик ыҥгай правлений пӧртлан
пурам
чоҥышо плотник-влакын пашаштым ончалаш манын, эрдене эрак суртшо гыч лектын
ошкыльо. Сакетъямалже ден икшывыже-влакат тидлан тунем шуыныт, уто мутым
огыт лук.
Таче Шумат ончыч эн тора пасушко, Викончымаш кожла вес велке, корным кучыш.
Такшым калык тудлан У мланде лӱмым пуэн. Эше шукертат огыл, революций деч
ончычрак,
тушто чодыра гӱжлен шоген, ял калык шукеммылан кӧра киндым куштымо мландым
кугемдаш шонымаш дене пӧръеҥ-влак сходкышко чумыргеныт да ялынлан шотлалтше
саде
верым тӱшкан погынен куклаш да курал-ӱдымӧ пасушко савыраш пунчалыныт. Лач
колхозым почмо деч ончыч гына тудым первый гана куралыныт да шке коклаштышт
шеравам
кышкен пайленыт, уржам ӱденыт. Но вес шошыжлан саде у нуретат колхоз мланде
лийын.
Уржа озым гоч шуйнышо корно дене ошкылшыжла, Эрбылатов теҥгече Шаймарданов
деч
шке лӱмешыже толшо телеграмме нерген вуйжым пудыратылаш тӱҥале. Тудо шуко
мутан
огыл гынат, шонкалыктышан: "Председателю колхоза "Первомайск" тов.
Эрбылатову
Ш.Э. 17 июня сего года к 10 часам утра вы приглашаетесь в райком ВКП(б) к
заведующему орготделом Шаймарданову К.К. на собеседование. Явка к
указанному времени
строго обязательна".
Сельсоветыште дежуритлыше пӧръеҥын конден кучыктымо кагаз ластыкым эше
теҥгечак
лудо гынат, Кемай Камильяновичын шкеж дек могай мутланымашке ӱжмыжым
нигузеат
тогдаен ок керт. Шуматын вуйыштыжо тӱрлӧ йодыш пӧрдеш: "Молан мый тудлан
кӱлеш
лийынам? Ны коммунист омыл, ны кандидатышке пураш шонымаш уке... Очыни,
партийный паша дене огыл, а мый денем кылдалтше йодышым тарваташ шона. А
вот могай йодышым — тидыже раш огыл..."
Тайылым волышат, Шумат чодыра воктеч йоген эртыше Киябак эҥер гоч
тӧршталтен
вончыш да чарналтыш. Вондерла гоч йыл-йол койшо вӱдым ончышыжла, шке
семынже шоналтыш: "Теве тудо тыште могай изи... А Кугу да Изи Агытан ялла,
Краснайгут руш
села воктеч эртымекше, шотан эҥер лийын шуэш, вӱдшат тысе деч ятырлан писын
йогымыла коеш. Да, тыгак лийман. Теве Мераҥ лӱман татар ял марте гына тышке
лучко
наре тыгыде эҥер ушнас. Нунын коклаште — первыяк мемнан Тӧлдына, умбакыже
Кугу
Шор, Айнашар, Ваня да молат. Умбакыже Киябак шкежат Керейышке, а тудыжо
Таныпышке йоген пурат. Ниныштым тывел кундемысе калык веле пала гын, Ош
Вичым, Волгам —
марий-влак тудым Юл маныт — уло тӱня пала... Мланде ӱмбалне мыняр изи да
кугу
эҥер уло — иктат раш каласен ок керт, очыни. А вот мыланем гын Тӧлдӧ ден
Киябак
эҥер-влак эн шерге улыт. Ӱмырем мучкат мый нуным монден ом керт,
колымешкемат
шарнаш тӱҥалам. Уке гын кузе? Лач нине изи йогын-влак воктенсе олык ден
пасу,
гӱжлен шогышо кугу чодыра да вондерла мыланем мучашдыме тӱняшке корным
почыныт.
Лач тышакын ачам, Элмырза кочам, Келдияр кугезе кочам, Элья кугезе-кугезе
кочам
шочыныт да шкенан тукымнам ӧрчыктареныт, тысе мландым кукленыт, курал-ӱдымӧ
пасушко савыреныт, ялнам кугемден-шареныт да, илыш дене чеверласаш жапышт
шумеке,
тышанак, шочмо-кушмо мландешыштак, курымаш омо дене малаш возыныт. Мылам
теве
тидат путырак оҥай: кугезе-кугезе Илья кочам кӧн эргыже лийын?
Ала Тӧлдыбайын шкенжынак? Теве мыняр гана шотлен онченам — эре ик шонымашке
шуам
— тудо шочмо Тӧлдӧ ялланна лӱмым пуышо Тӧлдыбайын эргыже лийын кертын. Кӧ
ынде
мыланна тидым рашемден каласен сеҥа? Нигӧ. Ме тидым нигунам пален огына
керт.
Умбакыжат тыге ынже лий манын, мыланна мом-гынат шонен муман. Теве ой-каҥаш
шотышто погынымаштына Андрий кугызайнан темлымыжым илышышке пуртыман, вес
семынже,
колхозешна музейым почман. А вет тудым кызыт чоҥымо правлений пӧрт пелен
вераҥдаш лиешыс! Чынжымак, тиде пеш келшен толеш. Тачак тидым плотник-влак
дене пырля
каҥашен налман!" — шоналтышат, Шуматын чонжат вургыжалте, содор
савырналтыш, корем серышке кӱзышӧ корно дене писын каен колтыш.
Шыҥа шуко улмылан кӧра тудо Викончымаш кожлаште нигушан ыш чарне, писын-
писын
ошкыльо. Теве тудо чодыра тӱрышкӧ лектын шуо да вигак шыдаҥ озымым шымлаш
тӱҥале. Ик вере чарналтен шогалеш, йырым-йыр ончалеш. Вес верышке каен
колта, адак
чарналта. Мыняре шукырак ончыштеш, чонжо тунар чотрак куана: у мланде — у
мландак, чыла вереат шурно сайын кушкеш, шӱкшудат утыжым ок кой. Тидланже
бригадирым, колхозник-влакым мокталтыман, тудым жапыштыже кӱрыныт. Тидын
дене гына чонжо ыш лыплане, пасун умбал мучашкыжат ошкыльо, туштат тыгаяк
сай озымым ужо.
"Калыкнан илышыжым саемдымаште поян шурно лектыш эн ӱшанле эҥертыш. Но
ончычсо
ийласе отчет-влакым мо шерым, мо лудым — ик ганат казна мемнан киндыланна,
шылшӧрланна, пакча емыжланна акым ситарен тӱлен огыл. Пазарышке луктын
ужалыме годым гына кучылтмо роскотым, пыштыме вий-куатым пӧртылташ да
изишак парышым налаш
ӱшан уло. Но государствына тидым ышташ ок пу... Колхозшым кресаньыкым толаш
гына
шонен луктыныт, моло огыл, — чыла тидын нерген мыняре келгынрак да
кумданрак
шонкала, Эрбылатовын чонжо тунар чотрак вургыжеш, газет ден журналлаште
колхоз
илышым тӱргоч моктен возымылан, кресаньыклан эн пиалан илышым пуымо нерген
элым
вуйлатыше-влакын шоям вӱдыл ойлымыштлан шыдыже овара. — А вет ончычшымат
мемнан
колхозышто шурно лектыш йӧршынжак изи лийын огыл. Туге гынат трудоденьлан
вич
шӱдӧ-шым шӱдӧ грамм дене веле пуыктеныт. Теният тыге толын ынже лек манын,
мылам
пеш сак да пеҥгыде лийман. Колхоз уставым пудырташ нигӧлан эрыкым пуыман
огыл".
Шыдаҥ пасу йыр ончен савырнышат, Шумат тиде велыште эн келге корем деке
мийыш.
Тушто йӱштӧ-йӱштӧ вӱдан памаш уло. Викончымаш вел пасулаште ыштымышт годым
еҥ-влак вӱдым эреак тушеч нумалыт, а кечывал кочкышлан памаш лишке погынат.
Тушко
волаш тура сереш пеш йӧнан тошкалтышым ыштыме, вӱдлан погынаш да йоген
лекташыже
пурам да волакым йӧнештарыме.
Шумат памаш деке волышат, волак мучашке йоген лекше вӱд дене кидшым,
шӱргыжым
мушко, оҥжым, шӱйжым нӧртыш, вара иже пӱйым шергылтарыше вӱдым каналтен-
каналтен
йӱӧ да тошкалтыш дене тура серышке кӱзыш, тамлын ӱпшалтше шудеш шуйнен
возо.
"Кеч-мо гынат седе Шаймардановын телеграммыже уке-уке да ушышко толеш.
Молан мый
тудлан кӱлеш лийынам? Мо нерген ойласынеже? Саде отчет погынымаш деч вара
ик-кок
гана веле мутланалшын койо. Кутырымаштыже нимом шым шиж, порыжымат,
осалжымат
тогдаяш ок лий... А такшым мо колыштам тудын нерген еҥ-влакын ойлымыштым,
шкенжым кӱшнӧ кучаш йӧратыше, маныт; тудлан тореш пелештет гын, ятыр жап ок
мондо,
кунам-гынат, кушан-гынат ушештарыкта, ышталыт. Ну мо, ӱжмашке мийыде ок
лий. Теве мо колыштам моло председатель-влакын "партий райком", "бюро",
"бюрон заседанийже", "Орспаев" да райкомысо моло кугурак вуйлатыше-влакын
лӱмыштым пелештымыштым, нуно нине мутлам эре шыпрак каласат. Вик тогдает:
нуно чыланат райком
деч лӱдыт. Уке, "лӱдыт" мут ок келше, тыште "райком нуным чылаштымат чотак
лӱдыктен шуктен" манме келшен толеш. Кодшо гана мутланымына годым Орспаевше
мылам поро чонанла койо, но нуным умылаш йӧсӧ, шонымыжым мучаш марте тылат
иктыжат
ок поч. А теве райсовет, тусо пашаеҥ-влак шотышто еҥ-влакын тынарак лӱдын
ойлымыштым от шиж. Векат, районлан райсовет огыл, а райком оза... А такшым
молан мылам тиде Шаймардановлан верчын тынаре тургыжланаш? Ала йӧршын
пустяклан верчын
ӱжеш?" — манын шоналтышат, Шумат верже гыч кынел шинче, вуйжым кече дек
виктарыш
да йӱкынак каласале:
— О-о, вашке кечывал. Тугеже, мыламат тарваныман.
Плотник-влак деке кайышыжла, тудо эше Элтыбайын вуйлатыме бригадын
пасужымат ончал лекте. Тыштат шыдаҥ озым тудым куандарыш. "Кӱчыкын каласаш
гын, шошо ага пашам тений удан огыл ыштыме. Тидлан у агротехникна
Пайрамымат мокталтыман. Ийготшым ончыде, тудо мутнам колышто, тыгай пашам
шке ӱмбакше налаш келшыш. Ӱдымаште
качество верч пеш чот шогыш. Калыкат тудым пагала", — таче ужмыжым нергелен
ошкылеш Эрбылатов.
Плотник-влак деке лишеммыж годым нуно лач кечываллан Киябак серышке кочкаш
шолташ волаш ямдылалтыт ыле. Председательыштым ужычат, нуно йывыртышт, ик
жаплан
чыла пашаштым кудалтышт, Шумат Эрбылатовичын ойлымыжым колышташ ямдылалтыч.
Тудыжо кажныж денат кидым кучен саламлалте да увертарыш:
— Мый вашке ом кай, тендан дене кечывал кочкышым ышташ кодам, манят, —
шыргыжалын ешарыш: — Тачеш тендан унада лияш перна, пукшен-йӱктен колтеда
чай?
— О-о, мый шке ончаш тӱҥалам тыгай шерге унаеҥым! — Пектыбай лӱман плотник
копажым ваш йыгалтыш.
— Мыят, — кычкырале Мачынай.
— Теве вет кузе те шке председательдам сийлынеда! — воштылалын ойла
Эрбылатов. —
Тугеже, мыйым те кочкаш шолтымаштыда вучыза, вашке тендан деке мием. А
кызыт тек
Васеҥга кугызайна мылам тендан мом ыштымыдам ончыктылжо.
— Мый тидлан ямде улам, — шыргыжале плотник-влакын кугуракышт.
Кок вере кандаш-индеш нерге дене нӧлтен шындыме пура-влакым ончыктыл
савырнышат,
Васеҥга ончыкыжым мо ышташ тӱҥалшашышт нерген ойлыш. Вара Шумат вигак музей
нерген мутым тарватыш, тудын кӱлешлыкшым умылтараш пиже. Но Васеҥга кугызай
коклаш
пуренак ойлаш тӱҥале:

— Музей манмет кӱлешак. Теве ик жап гыч ме чыланат вес тӱняшке каен пытена,
тачысе тӧлдӧ-влак гыч иктынат ок код. Мемнам весе-влак алмаштат. Жап шуэш —
нунат
огыт код, весе-влак толыт. А музеет, тусо картычкет-влак, молыжат кодыт.
Лач нуно Тӧлдыштӧ ожно кӧмытын илымышт нерген ойлаш тӱҥалыт. Ала мемнан
картычкына-влакат тушто аралалташ тӱҥалыт? Сандене мый тиньын ойлымо музеет
верч кок кидым
нӧлтен йӱкым пуэм. Шумат шольо, теве тиде пурана пелен нӧлташ эше кум
пырдыжым
чоҥена да правлениет воктен ик кугу пӧлемым ыштена. А леведышышт икте лиеш.
Кузе? Келша? — председательын кенета шыпланымыжым ужын, Васеҥга йодылдыш. —
Оем
дене ала ынет келше?
— Мӧҥгешла, Васеҥга павай, мӧҥгешла. Молан тыге кенета шыпланышым? Теве
молан:
таче гына музей, ялыштына илен эртарыше-влак ушышко возыныт ыле. Тидымак
ынде
тый дечет колам да ӧрмалген шогальым. Икте нергенак коктынат ик семын
шонена —
теве можо мылам оҥайын чучын колтыш, — Шумат писын ойлен пуыш. — А вет
калыкыште
тыгат ойлат: кугу уш-акылан еҥ-влак ик семын шонкалат...
— Аха-ха-ха, аха-ха-ха, — шоктыктен воштыл колтыш Васенга кугыза. — Музей
манмаште, эше иктым тылат каласынем: лийже ыле теве кызыт Тӧлдыбай
кугызайнан картычкыжым ончалаш! Уло ял музей пӧртышкына куржын толеш ыле,
ик гана веле огыл,
уэш-пачаш толыт ыле. Але теве Тӧлдӧ ялнан ожнысо картычкылажым ончалаш
лийже
ыле... Уке вет, нигунамат тидым ужын огына керт. Тунам войзен кертын
огытыл. А
ынде кертыт! Молан вара мыланна тидым ыштыкташ огыл?
— Ыштыктена, Васеҥга павай, картычкымат ыштыктена, музей пӧлемымат, —
Эрбылатоват шокшештын ойла.
— Музейлык пырдыжым тачак чоҥаш тӱҥалына, — плотник-влакын бригадирышт
председательын мутышкыжо шке шомакшым ешара. — А ынде, Шумат шольо, айда
почешем, кочкаш
ямдылыме верышкына ошкылына.
Васеҥган почеш кайышыжла, Эрбылатов шке ончылныжо кӱкшӧ, нугыдо лышташан
тополь-влакым ужо веле, шке ачаж деч кодмыжым шарналтыш. Нине пушеҥгылам
эше революций
дечат ончыч шындыме. Нунын йымалнышт пеш чаткан нӧлтен шындыме илем лийын.
тушто
агроном илен, шкеже руш улмаш. Илемже йырысе мландеш тӱрлӧ шурным ӱден,
нунын
тиде кундемыште могай лектышым пуэн кертмыштым терген. Тӧлдӧ-влак тидлан
верчынак илемжым, пасужым "агроном" манын лӱмденыт, кызытат тиде лӱм
аралалт кодын.
Теве вет адак ожнысо жап, адак историй. Кӧ лийын саде еҥ? Кӧн шӱдымыж почеш

тӱрлӧ сорт шурным терген шоген? Ӱден, жапше шумеке, поген налын. Тыгай
пашам ышташ посна еҥ-влакым пеленже ашнен, маныт. Кушто кызыт тудын серыме
кагазлаже?
Шкеже кушто? Колен гын, кӧ тудын нерген иктаж-мом пала? Ойлат, революций
лийшашым пален налын да, чылажымат кудалтен, ала-кушко каен.
Тыге шонкалышыжла, Шумат, Васеҥга кугызай почеш ошкылын, Киябак эҥер
серышке миен шумыжымат ыш шиж. Тыште тудым пӱйымӧ. Шуматийын председательже
годым пӱеныт.
Вӱдшӧ кумдан да торашке шарлен. Плотник-влак кочкаш шолташышт тудын
серешыже верым ойырен налыныт. Вожын мучашан кок меҥге ӱмбак пыштыме
кашташте тӱрлӧ кугытан
ведра-влак кечат, кажныжын пундашыжым тул йылме нула. Ведралаште але яра
вӱд гына шолеш, Шумат иктыштыжат шыл падырашым ыш уж. "Тыгай неле паша
годым тудо
кӱлешак, — шоналтыш. — Такшым марий-влак тыгай жапыште шылым шагал кочкыт,
шӧрторык дене гына серлагат".
Пӧръеҥ-влак чыланат вӱд воктене пареҥгым саратат. Васеҥгат тидым ышташ
тӱҥале.
Шуматат, тудлан полшаш шонен, кӱсенже гыч изи паккӱзым луктат, эҥер дек
лишемаш
тӱҥалын ыле — Васеҥга кугыза тудлан воштылалын каласыш:
— Унаеҥлан первый кечын пашам огыт ыштыкте, Шумат шольым, мый пеш вашке...
Ит
ойгыро, теве тулышко пум пышталшын кой. Ала огыт пукшо, шужаш перна манын
шонет?
— мутшым мыскарашке савырале плотник-влакын кугуракышт.
— Йӧра тугеже, — ышталят, Эрбылатов ӧрдыжкӧ кораҥе, но мутшым ыш кӱрл. —
Теве
ончем тендам да шке семынем шонем: кочкышым ямдылаш тыланда кугурак подым
муын
пуыман улмаш, тунам чылаланда ик еҥда гына ямдылен кертеш ыле. Тидым мый
шкемын
титакемлан шотлем. Таче иктыда шолта, эрла вес еҥ. Повар лияш черет шушо
еҥдам
паша гыч ончычрак колтеда ыле.
— Шумат Эрбылатович, тендан ойлымыда дене келшыман, но тыште огыл, вес
пашаште
тыге ыштена. Тыште ынде шукак она шогылт. Теве музейлык пӧлемым чоҥена да
вуйлеведышлан шояк-влакым ямдылена. Варажым пуранам шупшыкташ тӱҥалына.
— Пурам те ода шупшыкто, тидлан ме вес еҥ-влакым муына. Те вигак негызлан
пижыда, — Шумат тудлан вашештыш.
— Тыге гын, эшеат сайрак. Да, тыгак лийман, плотник-влак товар пашаштым
ыштышаш
улыт, а пырням шупшыкташ кеч-кӧмат колташ лиеш. Мыланна ночко игече
тӱҥалмешке
пӧртым левед шуктыман. Кодшыжым шыже-телымат ышташ лиеш, — шке ведражым тул

ӱмбалсе кашта гыч лукшыжла, Васеҥга куанен кутыра.
Кӱкшӧ капан улешат, тиде сомыл тудлан пеш йӧнанжак огыл. Теве ведражым
мландышке
волтен шындыш, кашташкыже моло-влакын ведраштым мӧҥгеш пижыктышат, адак
саде кок
меҥге мучашке пыштыш. Котомкаж гыч изирак ош мешакым лукто, тудын аҥжым
рудыш,
совла дене тушеч ложашым коштале да пареҥгым лемышкыже лугыш. Ындыжым
ведражым
кашташке ыш кер, тулан шӱй ӱмбаке гына шындыш. Ик жап гыч шӱр адак шолаш
пурыш.
Ведран озаже тидын годым эҥер вӱд гыч ошын койшо кленчам нумал тольо да
шӱрышкыжӧ шӧрым йоктарыш. Ынде котомкаж гыч ужар шоганым луктат, яндар
солык ӱмбалан
кӱзӧ дене падыштыш да тудымат шӱрышкыжӧ шавалтыш.
Шумат Эрбылатович чыла тидым мучаш марте эскерышат, шке семынже шоналтыш:
"Ончыкыжым плотник-влаклан кочкашышт ямдылаш подым муаш кӱлеш, тек шаҥге
ойлымем семынак черет дене шолтышт. Умбакыжат садак вигак колхоз чодыраш
кошташ тӱҥалыт, а
чоҥышашна, о-ой, пеш шуко уло. Теве шкет ӱдырамаш-влакын, тыгак шоҥго
ийготыш
шушо колхозникна-влакын пӧртыштым уэмден пуаш шонем. Конешне, тидыже але
ушыштем
гына коштеш. Илыш гына тыныс лийже — чылажымат шукташ пижам..."
Тидын годым Васеҥга кугызайын йӱкшӧ шоктыш:
— Шумат Эрбылатович, пагален ӱжам, тышке тол, шӱрнам тамлен ончена. Теве
тиде
атыжым тылат теменам, кочкаш тӱҥал кертат. Киндемже гына уке — ида
ӧпкелалт. Ме
тудым эрежак она пыште, кокланрак гына. Лач таче, тендан толмыда жаплан,
тыге
тура толын...
Эрбылатов воктенсе пырня пӱчкыш ӱмбалан кӱмыжшым йӧнештарен шындыш да шӱрым
кочкаш тӱҥале. Тудо путырак тамлын чучо, поснак эрдене гына лӱштымӧ нугыдо
шӧр,
ужар шоган, шыдаҥ ложаш тудлан поснак тутло тамым пуат. Но садак кинде
кӱлешак,
тыгай неле паша годым тудын деч посна огешак лий. Шумат уке-уке да озам
ончалеш,
а тудо шӱрым лупша веле, лап возын кочкеш. Коклан-коклан кинде олмеш
шоганжым
пурлын колта да шодыртатен пурыштеш, почешыжак шӱржым ате гыч вигак
подылалеш.
Унажланат ужар шоганжым темлыш, шкеж семынак кочкын ончаш шӱдыш. Шумат
тудым колышто — чынжымак йӧршын яра лемым гына умшашке налме гай огыл.
Тидын годым Шумат шке кынервуйжым тӱкалтымым шиже. Савырнен ончале —
Пектыбай
кинде шултышым кучыктынеже. "Ой, тидым ыштыман огыл, киндым ом нал, —
шоналтыш,
— оза мом кочкеш, мыят тудын дене гына серлагышаш улам..." А киндын озажлан
йыштрак каласыш:
— Вуйлыкда деч утыжым, ну, теве кызытеш, киндым, кочшаш омыл. Вуеш ит нал,
ит
ӧпкеле — ом нал, омак...
Тидым Васеҥгат ужын-колын шуктен да пелештыде ыш код:
— Шумат шольо, пуат гын, нал, коч, мыйым ит ончо. Мый тыгайлан гына огыл
тунемынам, а тыланда кинде кӱлешак.
— Ой, Саскавийын ачаже, мый шкемым тыште уналан ом шотло, шкемым тендан
дене
тӧреш ужнем. Те мом кочкыда, мыламат тудым гына кочман. Мо эскерем, шукыдан
киндыда уке, яра шӱрым кочкыда. Тыге илымыдам чӱчкыдынрак ончалман, тунам
шӱм-чонем
дене эше талынрак тендан велке шупшылалтам. Колхозникна-влакын йӧсӧ илышышт
нерген палем манын шонем ыле, а тынарыжымак пален омыл. Тыгай неле паша да
тыгай
кочкыш... Чыталтыза, ынде вучаш шуко кодын огыл, тунам мӱшкырнам чынжымак
оваргымеш темаш тӱҥалына, — ойжым мыскарашке савыраш тӧчен, Шумат
воштылале.
А Васеҥга тудын шинчашкыже туран ончалят, пич йӱк дене каласыш:
— Уло ял калыкна дене тылат ӱшанен илена, Шумат шольо, уло ял дене. Ӱшаныше
калык утыжымат сеҥен лектын кертеш, маныт. Меат садак сеҥена, — манят,
шоҥго плотник шӱрым умбакыже кочкеш. — Шумат Эрбылатович, кондо кӱмыжетым,
ешарен пыштем,
— ик жап гыч тудо йӱкым лукто.
Председатель тунамак тудлан шке атыжым кучыктыш да воштылал каласыш:
— Мӱшкырем шарлымеш кочкын каемат, мӧҥгыштем моктанем: "Таче, манам, мыйым
Васеҥга павайна сийлен колтыш, темынам, ом коч". Тек Сакетъямалем ӧржӧ. А
такшым
шӱрет, Саскавийын ачаже, пеш тамле. Тыйым мокталташ шонем да кочмем деч
ярсен ом
керт, лупшем веле.
Кечывал кочкыш деч вара плотник-влак ведраштым, кӱмыж-совлаштым мушкын
эрыктышт
да чылажымат котомкашкышт поген пыштышт, веран-верышкышт лакемыч. Шумат
шижеш:
нуно кызыт пыртак каналтынешт, ала изишак нералтынешт, вет тышке жапыштыже
толын
шуаш манын, нунылан эр кынелашышт перна. А товар паша куштылго огыл,
нойыктара,
кидым корштара. Каналтыман, лиеш гын, нералтыманат. Но таче воктенышт
председатель улмылан кӧра йолым шуялтен возаш огыт тошт ала-мо, айманат,
очыни.
— Иза-чӱчӱ, шольыкай-влак, — лыжга йӱкым лукто Эрбылатов. — Мый гын тендан
олмышто пыртлан гынат вуемым мландышке тушкалтем ыле. Марийын тыгай
йомакшым чылан
колында докан. Кочмекше, озаже каналташ возеш гын, пагарыш логалше кочкышет
тыге
ойла, маныт: "Ой, мый рыскалан улам улмаш — поян еҥын мӱшкырышкыжӧ пурен
возынам, озам мыйым кочко да малаш пурен возо..." Айста меат пыртлан гына
возына,
ала мемнан кочмо кочкышнат тыгерак моктанал ойлаш тӱҥалеш? — манят,
председатель
шинчыме верешыжак йолжым шуялтыш да вуйжым ужар шудо ӱмбаке пыштыш. —
Вочса, каналтыза, вара мый тыланда изишак районнан, элнан илышышт нерген
мом-гынат ойлен
пуэм, йодышда лиеш гын, тудланат вашештем.
Плотник-влаклан тидак веле кӱлын — чыланат ужар шудо ӱмбалан шуйнен возыч.
Ик
жап гыч южыжо нер йӱкымат лукто. А Шумат кызыт гына ужмыжо-колмыж нерген,
ончыкыжым кузе лийшаш, мом ыштышаш нерген шонкала.
Ала-мо шуко жапат эртымыла ыш чуч гынат, ик жап гыч Васеҥга кугыза кынел
шинче
да Шуматым ончале. А тудо почылтшо шинчан кия.
— Айста, шоляшем-влак, помыжалтына, Шумат Эрбылатовичын ойлымыжым
колыштына.
Воктенсыда-влак чотак нералтен колтеныт гын, кынелтыза, — алят нер йӱкым
лукшо
кок-кум плотникым ончалын каласыш шоҥгыеҥ.
Тидым колын, Шумат кынел шогале. Такшым шинчынат ойлен кертеш ыле, но шкеж
деч
ятырлан кугурак-влакат улытат, тудо шинчын ойлаш ыш тошт.
— Таче мый, лӱмынак пасунам ончал савырнаш да тендан деке пураш, пашадам
ончалаш, шкендан дене кутыралташ манын, суртем гыч лектын кайышым. Чылан
ужын коштыда, шонем: тений ӱдымӧ шурнына пеш сайын нерешт лектын да кызытат
сайынак кушкеш. Теве У мланде манмаштет шыдаҥ озымым куанен ончышым, тӧр
лектын, шӱкшудымат
жапыштыже кӱрмӧ, ик вереат чырым шым уж. Умбакыжат игече сай лиеш гын,
тений тусо пасушто ме сай лектышым налына.
— Тыге, Шумат Эрбылатович, тыге. Мемнан озымна ий еда уда огыл лектышым
сӧра, —
чытен кертде коклаш пурыш Мачынай. — Ӱмаштат, тулеч ончычат шурно лектышна
йорлыжак ыш лий. А трудоденьлан садак кило дечат шагал пуышт. Сандене
теният огыт
ондале гын манын, лӱдын коштам.
— Мачывай чыным ойла. Минь шкежат пасусо озымлан куанымемым чарненам, —
коклашке
пурен каласыш Пектыбай.
— Ужамат, чыладанат чонда вургыжеш, шукыдан чытышыже пытен толеш, —
Эрбылатов,
нунын дене ӱчашыде, мутшым умбакыже шуйыш. — Теве таче шке шинчам дене ужым
тендан мом да кузе кочкын илымыдам. Конешне, мый тидым ончычат паленам. Но
таче чонешемак логале. Кугун кычкырен ойлаш тунемын омыл да эше пеҥгыдынак
ӱшандарен
каласашат ом тошт — але первый ий гына ыштем, чылажымак ужын шуктен омыл,
шонем.
Но иктым каласыде ом чыте: тений тендам киндыде ом кодо. Ӱшаныза да полшыза
мылам, эҥертышем лийза. Икте гына мыйым тургыжландара: тиде тыныслык, илыш
эсенлык. Сӧйым гына ынышт ылыжте. Кызыт Германий, Японий да нунын йыр
шӱраҥыштше икмыняр эл кугу согышлан ямдылалтыт. А сӧйжым мемнан ваштареш
тарватынешт. Мланде
шар ӱмбалне шукерте огыл шочшо самырык социализм элым ӱштылашак шонат.
Фашизм
кидышке верештше Германий поснак осаллана, мыланна кугу лӱдыктышым ышта.
— "Фашист", "фашизм эл" маныт. А мо тудо але кӧ тудо? — Пектыбай йодо.
— Фашист-влак, кӱчыкын каласаш гын, шкеныштым эн сайлан, тӱнямбалнат эн
кӱшнӧ
шогышылан шотлышо еҥ-влак. Нунет шке калыкышт коклаште ме эн сай улына,
пӱтынь
тӱня мемнан йол йымалнына илышаш, мыланна пашам ыштышаш манме шонымашым
шарат.
Тыге фашизм эл шочеш. Кызыт Гитлерын тыршымыжлан кӧра фашист партий
ышталтын,
тудо Германийлан оза лийын шуктен. Лач тиде эл мемнан элна ваштареш сарым
тӱҥалаш шона. Но мемнан Йошкар Армийна пеш виян, тудо шочмо элнам тушманлан
ок пу.
Кеч-могай тушманат мемнан элышке керылт пура гын, тудым ме садак кырен
шалатена,
— Эрбылатов чылажымат кӱчыкын каласаш тыршыш гынат, фашизм нерген йодышым
пуымыштлан тидын нерген утларак кужун ойлыш. — Мемнан Сталин вождьна тушман-
влакын
шакше пашаштым пеш сак эскера, нунылан шке элнам тошкаш ок пу. Мемнан
Йошкар Армийна эшеат тале лийже манын, пӱтынь эл тырша, кажне совет еҥ шке
паша верыштыже
кӱкшӧ лектышышке шунеже. Теве тендан семынак. Теат кӱчык жапыште тыгай кугу
пашам ыштен шуктышда. Тау тыланда! Тидын дене мутемым кошартем. Васеҥгай
кугызай,
эрла эрдене пашашке кайымыда годым общий амбарышке пуралт лекса. Мый таче
тыланда ик тагам шӱшкылаш кӱштем. Кеч изишак гынат шыл лемым подылыда. А
ложашна кормыжат кодын огыл. Аванслан кодымо пырчынам чыла йоҥыштенна. Яра
кийыше мландым
куралше-влаклан ятырак пуаш вереште. Нунат тендан семынак чот тыршышт. У
шурным
погаш тӱҥалмешке калыклан аванс шотеш пуаш киндым кӧ деч гынат кӱсын налаш
кычалына, но муаш ӱшан уке гаяк. Конешне, угинде марте шуко ок код, тылзе
утлаже чытыман. Кызытеш чеверын! Пашада ушнен толжо. Эше толам.
— Толметлан кугу-кугу тау, Шумат шольо! — кугу йӱкын каласыш Васеҥга
кугыза. —
Колыда, йолташ-влак, эрла чылан общий клат гоч эртыза, Эрбылатовична
мыланна шылым пуаш сӧра.
— Тау, Шумат Эрбылатович! — Мачынай кычкырале.
— Эрлат толза, шылан шӱрӧ дене сийлена! — иктыжат, весыжат кычкырат.
Шумат Эрбылатович плотник-влак велышке мелын савырныш, кажныжын чурийышкыже
веселан ончалят, кидшым вуй ӱмбакше нӧлталын кычкырале:
— Тыге тыршен ыштымыланда шканда тау! Тачеш чеверын! Вуйым ида саке,
сайлан, поро илышлан ӱшаныза!

Латкудымшо глава
Коҥга негызеш мумо да котомка мешакеш пыштен кондымо шун кӧршӧк Пекылын чон
ласкалыкшым йӧршын йомдарыш. Ульянан суртышкыжо толын шумеке, тудо
пӧртӧнчыл тошкалтышышке кӱзаш веле тӱҥале — вигак вуйыштыжо лӱдыкшӧ шонымаш
шочо: "А вет тыште мый дечем поснат кӧршӧкемым ончен кертыт. Мый пашашке
каемат, я Ульяна, я
ӱдыржӧ котомкамым шӱдырал луктыт да пургедаш пижыт... Уке-уке, тудым нигӧат
ужшаш, палышаш огыл. Кушан-гынат шылтыман. Ала тушто шӧртньӧ я ший окса
кия? Аннан
акаже ойлыш: пӧртын озаже лапкызе руш лийын. Революций нерген колын да
содор ял
гыч шылын. Лач саде годым тиде кӧршӧкым коҥга негызышке пуртен шынден дыр.
Тудым
пелен наҥгаяш тунам шоныманат огыл улмаш, корнышто шупшын налын
кертыныт..."
Пӧртӧнчык пурымекышт, Пекыл у ватыж деч шеҥгелан кодо да содор котомкажым
кровать йымак шуралтыш. "Кызытеш тыште лийже, йӧнан жап годым шке гына
ончалам", —
семынже мане. Чонжо чон олмышто огыллан тудо пӧртышкӧ ыш пуро, мӧҥгеш
савырныш
да, омсам лектын, тошкалтышеш верланыш, йолжым рудаш тӱҥале. Ыштырже гыч
пуракым
почкымыж годым Ульянан йӱкшым кольо:
— А мый пӧртыштӧ вучем, тудо йолжым рудаш тӱжваке мӧҥгеш лектын улмашыс...
— Ай, пуракым шӱлен, аҥыргыше гай лийынам да пуракан йолем денак кӱшкӧ
кӱзенам,
— ыштале коҥгазе.
— Таче кузе, могыретым шӱалтынет? Мончаш олтена? — озавате йодылдыш.
А Пекылын ушышто эре саде кӧршӧк, тудым чоян тойынеже. Тидлан кӧрак
мончашат пураш ыш келше.
— Таче ом пуро, теве вургемым почкалтем да капем кыдал марте вӱд дене
шӱалталам,
эрла адак саде пуракан паша...
— Мончаш олташ нимо йӧсӧ огыл, теҥгече олтымо мончалан пуат шуко ок кӱл,
пеш
вашке ыра...
— Уляем, — Пекыл тудым ныжылгын ончале, — тачеш тыгат йӧра, мончам эрлалан
кодена, — путырак ласкан кутыра пӧръеҥ. — А Унай алят толын огыл мо?
— Шкат ом пале. Тый декет кайымем деч ончыч толын огыл ыле, а теве кызыт
ӱстембаке ончальымат, толын да кочкын-йӱын кайымыла чучеш... Айда тугеже,
Петаем, могыретым шӱалтена. Паша гыч тольым да, самоварым ырыктен, чайым
йӱым да тый декет
лектын кайышым. Тудо эше йӱкшен шуын огыл. Кызытак леве вӱдым ыштем да
тылат
луктам, — малдышат, Ульяна пӧртыш пурыш.
"Чонешыже чотак пижынам, эре пеленем лияш, мом-гынат сайым ышташ тырша, —
шона
Пекыл. — Шкеже гына теве кузе лияшат ом пале, седе кӧршӧк уло чонем
луга..." Тидын годым Ульяна вӱдан ведрам нумал лекте.
— Айда тарване, — алят тошкалтыште шинчыше Пекыллан лыжган пелештыш тудо, —
йолешет теве тиде калошым чие да вынем деке почешем ошкыл. Пуракетым
шӱалтена, могырет каналта, нойымет пыта. Шкеже йоҥылыш лийым, паша гыч
толмекак, мончаш олташ кӱлеш улмаш, — кутырен-кутырен ошкылеш самырык вате.
Пекыл тувыржым кудаше, корка гыч йоктарыме вӱд дене шӱргыжым, шӱйжым мушко,
могыржым ночко солык дене йыгаш гына тӱҥалын ыле — капка почылтмо йӱкым
кольо.
Шеҥгекше савырнен ончале — Унайым палыш. Вигак шун кӧршӧкшым шоналтыш да ик-
кок
гана капшым ниялталят, содор пӧрт велыш тарваныш.
— Чу, Петаем, кушко вашкет? Мушкылт, теве вет вӱдемат эше пел ведра наре
уло.
Пӧртыл, вӱдна пытымешке мушкыктем.
А Унай, пӧртышкӧ пурыде, вигак аваж дек лишеме. Кӧршӧкшылан верч азапланыше
Пекыл мӧҥгеш савырныш, Ульяна дек пӧртыльӧ. "Ой, ялтак орадышке каенамыс
седе
кӧршӧк верчын... Ала тушто нимо сайжат уке? Ала кӱлдымаш кӱ падыраш ора
веле кият?" — шкенжым семынже вурса коҥгазе.
Ведра вӱд пытымешке могыржым мушкат, Пекыл пӧрт велышке ошкыльо, а Унай ден
аваже шыве-шыве мутланен кодыч. Пӧртӧнчык пурымекак, кровать йымаке кидшым
шуялтыш,
"Верыштыже, нигушко йомын огыл, тыштак", — шоналтыш да, шкенжым шке
игылтын,
йӱкынак пелештыш:
— Ой, йӧршынак орадыш каенамыс...
"А такшым кроватем воктен шогылтман огыл, кораҥман, эше "Мо эре тыште
шогылтеш?
Тудын котомкаштыже иктаж-мо тугай шерге ӱзгар уло мо?" манын, ончашат
пижыт..."
— шоналтышат, пӧртышкӧ пурыш, но омсам ыш петыре, "Ужаш лийже" мане.
Ик жап гыч аваж ден ӱдыржӧ пӧртышкӧ толын пурышт.
— А мый, авай, паша гыч тольым да изишак кочкым. Таче мемнан ял рвезе ден
ӱдыр-влак пошкудо ялышке, модмашке, каяш погынат, маныт. Мыят тушко
кайынем.
— Кочкын кае, теве памашыш вӱдлан миен тол. Шаҥге шолтымемым ме кучылт
пытарышна, — Пекыл велыш шыргыжалын ончалят, Ульяна ешарыш: — Конешне, шке
винамат
улам, мончаш олтымо олмеш, сельсоветышке кайышым — вучен шым шуктат, чонем
вургыжалтен колтыш, да лектынат ошкыльым. Петай, тый изишак каналте, мыят
презылан
коштын савырнем, комбына-влакымат ончалам. Тый кузе? Пеш чотак шужен отыл,
чытет? — веселан пелешткала озавате.
— Чытем, чытем, тунарак шужен омыл. Аннан акаже кечываллан пеш чот сийлыш.
Теве
пӧртӧнчык лектын возам да изишак каналтен киялам. Те шке пашадам палыза.
Эше шуына мӱшкырымат темаш, малашат...
— Тугеже пеш йӧра, каналтал, мый шукак ом иле, вашке толам, — манын,
Ульянат
ӱдыржӧ почеш пӧрт гыч лекте.
Пекыллан тидак веле кӱлеш, капка почылт-петырналме йӱкым колын шуктышат,
верже
гыч вурт веле тӧрштен кынеле да кровать йымачын котомкажым шӱдыралтен
лукто, тудын аҥжым рудыш, кӧршӧкым шупшыльо, тусо мушым ӧрдыжкӧ кораҥден,
тушко кидшым
чыкыш — тыгыде окса улмым палыш. Ик-кок падырашым налят, волгыдышко,
пӧртӧнчыл
омса деке, лишеме. Онча: волгыдо, нарынчалге тӱсан тыртыш-влак. Кугытышт —
парнявуй гайрак. "Шӧртньӧ! Шӧртньӧ! — тӱрвыжӧ тарванылеш, шӱмжӧ виян-виян
пералта.
— А вет тудо тыште шагал огыл, кӧршӧк изишак гына темын огыл..."
Котомкаж деке пӧртыльӧ. Ынде шола кидышкыже нарынчалгын койшо тыртышым
ятырак
оптышат, вес кидшымат тушко ушен, урызым ыштыш, кок век рӱзалтен, окса орам

тӱткынрак ончаш пиже: шинчажлан лу теҥгеаш шӧртньӧ перныш. Тудым ойырен
нале,
молыжым мӧҥгеш кӧршӧкыш пыштыш. Адак пӧртӧнчыл омса деке лишеме, кидысе
оксажым
савыркален ончышташ тӱҥале. Ик велыштыже — кок вуян арслан кайыкын сӱретше,
вес
велныже айдеме вуйым сӱретлыме. "Теве тыгай шӧртньӧ оксам илышыштем первый
гана
ужмем шарнем. Тиде Чараруш ярмиҥгаште лийын. Палыме рушем деке мӧҥгыжӧ
изишак
мӱшкырым темаш пурымем годым суртозат ӱстелже воктен ала-мом шотлен
шинчылтеш
ыле. "Ты золото видал?" манын йодат, лач тыгай оксам кидышкем кучыктыш. А
тыште
тыгайже пелыж дечат шуко, шонем, — семынже манят, кроватьше деке пӧртыльӧ,
кӧршӧкым кӱшкӧ нӧлтале. — Неле! Чыла тиде мыняр теҥгешке шуэш вара? Кызыт
шотлен
ончаш шоныманат огыл. Икманаш, пеш шуко... Ну, пойышым коеш! Ну, оксан
лийым! А
тидын дене мом ышташ лиеш? Кузе пайдаланаш? Ынде, совет лиймеке, кугыжан
годсо
оксам кучылташ лиеш мо? Такшым казнашке пуаш лиймым колынам... Ой, уке-уке,
тушто и ондалат, и так шупшын налын кертыт... Кучылташ, пайдаланаш вашкыман
огыл.
Чылажымат умылен налмешке кийыктыман. Нигӧланат палдарыман огыл. А кушто
кийыктыман? Тышан, йот мландеш, шылтен кийыкташ? А трук черланен да колен
колтем? Тунам тиде кӧршӧк дене мо лиеш? Шылтен пыштымаштем так кияш
тӱҥалеш. Теве саде
пӧртын озажын кузе лийын, мый дечемат тугак кодын кертеш. Шке икшывем-
влаклан
кодшо манын, мылам шочмо велышкем пӧртылман. Кудыжлан гынат тиде кӧршӧк
нерген
шижтарыман..." — йодыш почеш йодыш Пекылын вуйыштыжо пӧрдеш. Тӱрлӧ нерген
шонкалымыж дене кушто улмыжымат, мом ыштылмыжымат монден колтен да кок вуян
арслан
кайык сӱретан шӧртньӧ оксам кидыштыже пӧрдыктылеш.
Теве капка йӱк шоктыш — Пекыл вурт лийын колтыш, муш дене петырен,
кӧршӧкшым котомкашкыже пуртен шындышат, тудым ончычсо верышкыже шӱкале,
шкеже вакшышеш шуйнен возо да шинчажым петырыш. Тошкалтышке кӱзышӧ еҥым йол
йӱкшӧ гычак палыш: Тиде Унай, тудо памаш вӱдым конда. Ӱдыр пӧртышкӧ пурыш.
Ик жап гыч пекыл эше капка
йӱкым кольо, комбо-влак когоклымо шоктыш. Тидыже Ульяна. "Шке сомылыштым
ыштышт,
а мый малышыла коям", — шкаланже мане Пекыл.
Тыге кайышыжла, тудо нералтенат колтен. Кеч-мом ойло, кермыч паша куштылго
огыл,
нойыктара. Адакшым кодшо йӱдым Ульянажат тудлан вашке мален колташ ыш пу,
эре
воктенже пызнен пӧрдале, ӧндал-шупшалын, толшо омыжымат поктенак поктыш
шукертсекак пӧръеҥым ужде илыше ӱдырамаш.
— Э-эй, Петаем, йӧратымем, кече мучкат ушем гыч лекдыме шӱм йолташем, айда
помыжалтына, айда кынелына. Чаемат шуын, ӱстел тич кочкышымат поген
ситаренам, кочкылдалына, йӱылдалына, — ныжылгын-ныжылгын кутыра озавате.
Чоным шулыктарышаш гай лыжган ойлымым колын, Пекыл шинчажымат почаш ок
вашке,
помыжалтмыжым палдараш огыл манын, могыржымат ок тарвате. А ӱдырамаш ынде
тудын
вуйжым лыжган-лыжган ниялткалаш тӱҥале, кидшым уло капше мучко кондыштеш,
шыҥалык кӧргышкак пурышат, пӧръеҥ деке уло могыржым чакемдыш. Пекыл могыржо
ыраш
тӱҥалмым шиже, ӱдырамашын кидшым шыман кормыжтыш, шкенжым ӱмбакше шупшыльо.
— Чотак нералтен колтенам. Йӱкешет помыжалтым да ойлыметым йывыртен
колыштым.
Тол воктекем, лий чакрак — ӧндалмем-шупшалмем шуэш, — Пекылат Ульяна
семынак ныжылгын, ласкан кутыралта.
— Чонем кавашке кӱзышынла йывыртен да мутемат вӱдла веле йога, йӧратымем,
чон
падырашем, — кутыра Ульяна. — Айда ондак кынелына, кочкына-йӱына. Тачат
пӧртеш
коктын гына кодынна. Унай моло дене пырля пошкудо ялышке кая да,
пӧртылмекышт,
йолташ ӱдыржӧ деран малаш кодеш. Айда кынел. Ӱстелтӧрыш шинчына, — Пекылын
утыр
ниялткалаш тӱҥалмыжым шижын, ӱдырамаш тудым сӧрвалышыла ойла: — Вара, вара,
Петаем, кочмекына, подылмекет...
Петай тудын дене келшыш, кынеле, ӱдырамаш почеш пӧртышкӧ пурыш. Ӱстембалне
ош
кленчам ужын, йывыртенак кычкырале:
— О-о! Теве тый молан тынаре ӱжат улмаш! Кушеч тыгайым муын кондышыч?
— Теҥгече пошкудо вате-влак Каракулинышке каена манын ойленыт ыле. Вот и
кондыктышым. Тылат эре сайым гына ышташ тыршем. Кава гыч волен вочшо пиал
семын аклем
мый тыйым. А вет мыняре йӧсланен илышым! "Эй, — манам ыле, — пиалемак уке
мо иктаж пӧръеҥым суртеш пурташ?" Тыге ойлымем ала Кугу Юмыжак колын да
тыйым мый декем конден пуртен? — лым лийын кертде кутыра да кутыра озавате,
а кидше эре мом-гынат ышта. — А тидыжым тылат почаш, — манят, Пекыллан
кленчам кучыктыш. — Теве
ондак йӱын колташет лай, таче эрдене гына лӱштымӧ шӧр ӱмбач лӱмын тылат
поген
пуртышым.
Пекыл колыштеш Ульянам да, чаркашке аракам йоктарышыжла, шке семынже шона:
"Чыным ойлет, Юмак мылам тый декет корным почын. Теве седе шӧртньӧ кӧршӧк
гына чонем моткоч йӱлалта. Такшым вашкаш ок кӱл. Ала мӧҥгӧ велышкем ик
жаплан гына миен
толман".
Такшым тыште Пекыллан чылажат пеш келша: нигӧ колхоз пашашке ок покто,
оксан пашам ышташыже ончыкыжым иктат мешайкалышаш гай ок чуч. Тыгак лийже
манын, тудо
сельсоветлан коҥгам ярак оптен пуа.
Пекылын шонкалымыжым лугыч ыштен, Ульянан йӱкшӧ шоктыш:
— Уло чонемым авалтен налше Петаем, эре тыге илаш манын, мый тиде чаркам
подыл
колтем, — манын йӱӧ тудо. — Мыйым йӱшӧ ӱдырамашлан ит шотло. Мый аракам
пырчат
ом йӧрате. Но теве кодшо гана подылмекет, путыракат кумылзак лийыч. Тыгайым
эше
ик ганат ужын-шижын омыл ыле. Санденак аракам кондыкташ тыршышым.
Пекылат черетше почеш подылят, кочкаш тӱҥале. А Ульяна чаркам шке кидышкыже
нале, эше ик гана темышат, пӧръеҥ воктеке толын шинче, тудын вачышкыже
кидшым пыштыш.
— Йӱ, шӱмбелем, йӱ, шерге айдемем. Таче ме коктын гына лийына. Эр мартеак
коктын
кодынна. Мый капкамат, тӱжвал омсамат тӱкылен пурышым. Мом ыштымет шуэш,
тудым
ыште, мом кочмет шуэш, тудым коч. Мый чылажымат тылат ямдыленам. Теве тылат
муным саратен пуэм...
Пекыл ӱдырамашын кочкаш темлымыжым шуктыш, но аракам кок чарка деч утыжым
ыш йӱ.
— Утыжат ок келше, эркын, изин-изин йӱмӧ годым гына тудо вийым пуа. Ой,
кугу тау
тылат, Уляем, — манят, ӱмбакше шинчажым кораҥдыде ончышо ватым шыматен
шупшале.
— Пукшышыч, йӱктышычат. Умбакыжат тый денет тыге илаш пуйырыжо ыле.
Ик жап гыч коктынат кынел шогальыч. Изишак руштылдалше-влакын шӱмышт ырен
кӱлтка. Ийготшым ончыде, Пекыл Ульянам кидышкыже нале, эплын гына тӧшак
покшелан
пыштыш да тудын вургемжым кудашаш тӱҥале.
— Ой, ушанем, ой, акыланем, моторем-чеверем, — шулен каен кутыра ӱдырамаш,
—
тол, тол, воч лишкырак, ӧндал, — ӱдырамаш пӧръеҥым шкеж дек шупшеш. Мыняр
жап
тыге икте-весыштым йӧратышт да йӧратыктышт — коктынат огыт шарне. Йӧршынак
нойымешкышт, коктынат пич омо дене мален колтеве.
Пекыл, пелйӱд эрталтымеке веле помыжалте, теҥгече кастене мом ыштымыштым
шарналтыш: "А вет кок чарка ыш сите, ырымына семын варажымат йӱмына шуо...
А умбакыже
нимом ом шарне..." Чараматырын кийыше ӱдырамаш чонжылан ыш келшат, тудын
ӱмбакше
тувыржым шаралтыш. Но тидыже Ульянам помыжалтарыш.
— Тау, Петаем, помыжалтарыметлан. Такшым чыла-чыла шарнем, кузе арака
кленчанам
кычална, кузе тыйым йӱктышым, а тый варажым мыйым йӱкташ пижыч... Ой, пеш
тау
тылат, тау, чон падырашем, йӧратымем. Йӱмӧ вует дене мом ойлыметым шарнет?
— йодо ӱдырамаш.
— Нимом ом шарне. А мом ойлышым? — йодат, шке семынже шоналтыш: "Шӧртньӧ
нерген
ойлен омыл гын йӧра..."
— Шочмо кундемышкем миен толаш кӱлеш, маньыч. Тиде мыйым вигак шӱлыкаҥдыш,
йӱшӧ
вуем дене шорташат тӱҥальым.
— Эше мом ойлышым? — Пекыл мучаш марте рашемдынеже.
— Молым нимом шыч ойло. А мо, тый нимом от шарне мо? Такшым вара семын
чотак
руштыч, — Ульяна воштылал ойла. — Ай, молан тый кенета вашталтыч? Тӱсетак
ошеме.
Нимо тугай удаже лийын огыл. Шкендым моткоч талын ончыктышыч. Тол воктекем,
чак
лий...
Пекыл тудын деке лишеме, кап-кылжым шыматылаш, ниялткалаш тӱҥале.
— Ит ойгыро, ит лӱд, тыйым кудалтен коден ом керт. Мыняре иленам — тый гает
ӱдырамашым верештын омыл. Ик тидыжак мом шога! Просто документем-влакым
налын толнем. Ато кызыт ик ластык кагаземат уке.
— Туге гын, йӧра. Ато лӱдын колтышым. "Мо тиде? Тыгай шокшо чонан да
чылажланат
пеш тале марийым йомдарем мо?" манын ойгырашат тӱҥальым.
— Тугайым ит шоно, Уляем, вует гыч луктын кудалте. Айда лучо икте-весынам
адак
куандарена, — манят, Пекыл ӱдырамашым эшеат чотрак пеленже ишыш... Ик жап
гыч
коктынат лыжган нералтен колтышт.
Пекылын помыжалтмыж годым пӧрткӧргыштӧ волгыдо ыле. Тудо вургемжым чийышат,
тӱгӧ
лекте. Эше кече лектын шуйын огыл. Пушеҥгылаште, вӱта шеҥгелсе вондерлаште
тӱрлӧ
кайык йӱклана, сылне-сылне семышт дене у эрым моктат. "Мӧҥгӧ велышкем
коштын
толде нигузе ок лий, — вуйжо гыч шӧртньӧ ок лек. — Тиде поянлыкем тусо улак
вереш шылтен пыштыман, шотеш конден кертам гын, шочмем нерген кеч-могай
гынат кагазым налын толам..."
Кудывече гыч мӧҥгеш пӧртышкӧ пурышыжла, Пекыл кроватьше йымаке ончале.
Котомкаже
верыштыжак. "Тугеже кӧршӧкат верыштыже, — шоналтыш. — Вашке пашашке
кайыман,
кӧршӧкым тышан кодыман огыл, пашашкат пелен налман огыл. Тугеже кызытеш
ӱшанлырак вереш шылтыман..." Пекыл пӧртышкӧ пурыш, Ульянам ончале. Тудо
кыжге мала.
"Пич омыш возын. Мылам тидак веле кӱлеш", — семынже манын, омсам шыпак
петырыш,
кӧршӧкан котомкажым шупшын лукто да омса велышке ошкыльо. Тугак эркын
тошкал,
пӧртӧнчыл мучашке волыш. Монча ончыч кольмым налын лектат, ушкал вӱташке
пурыш.
Ик лукышто ушкал йоҥыжен кия, вуйжым але гына пурышо еҥ велыш савырале да
лыпланыш. Пекыл презылан пӧлымӧ пусакыш пурыш да, пырдыж йымакрак
кӱнчалтен, лакым
пургедаш тӱҥале. Пел метр келгытым кӱнчышат, тушко кӧршӧкым волтен шындыш,
ӱмбакше олымым пыштен, чыла рокым мӧҥгеш урыш. Вара тидым терыс, кукшо олым
дене
леведе. Мӧҥгеш чакналтен, тыгат-тугат ончышто — тыште лаке уло манын иктат
ок
шоналте.
— Пеш сайын йӧнештарышым, — пеле йӱкын пелештыш да, кольмыжым налын, вӱта
гыч
лекте.
Кольмыжым верышкыже пуртен шогалтышат, кудывече мучко ончышт шогылто —
нигушто
нигӧм ыш уж. "Тора корнышко каяш лекме марте кия, а варажым мом-гынат шонен
муам", — манят, пӧртышкӧ пурыш. Ульяна тугак мала. Пекылат, кудашын,
воктенже верланыш. "Ынде пыртак ласкан шӱлалтем, ато ушым йомдарыше гай
лийым. Поян поянлыкше верч ласкан илен ок керт, а йорло кочкаш, чияш укелан
йӧслана. Айдемылан ниможат ок йӧрӧ..." — кочын шонкала алят шке вержым муын
кертдыме Тӧлдӧ ял марий.

Латшымше глава
Ваня помыжалте да верже гыч содор тӧрштен кынеле. Жапым палаш манын, чулан
омсам
комдык почо. Пӧртӧнчыл пырдыж оҥасе рож гыч пурышо волгыдым ужат, чонжо
вургыжал
колтыш. "Мо тиде? Кече лектын, а мый эшеат малем. Авамлан эр кынелташ ойлен
возынам ыльыс. Молан кынелтен огыл? Монден мо? — йодыш почеш йодыш шочеш
рвезын
вуйыштыжо. Писын кудывечышке куржын лекте, шинчажым кече век виктарыш — а
тудо
кава тӱрышкӧ гына лектын шуктен. — О-ой, эше пеш эр улмашыс... А мый мален
кодынам, Айтук чӱчӱ ончылно вожыл шогылташ перна, шонем..."
Тидын годым капка почылтмо йӱк шоктыш. Ваня тушкыла ончале — аваже
кудывечышке
пура.
— Кынелычат? — ава йодо. — Эше эр, мале ыле...
— Таче пеш аламан малышым. Кастене нералтен колтен кертде почаҥым.
Варажымат эре
помыжалтым. Сандене вуем комдо гай лийын.
— Тыгак шонышым, таче ынде ончычсет гане мален от керт, маньым. Шкат пеш
чот йывыртымем годым тый гаетак йӧсланем ыле. Айда таче чыте ынде. Паша гыч
пӧртылмет
деч вара вигак малаш возат, — ава эргыжым чаманен ойла.
— Эше эр, манат гын, изишлан возын ончем, ала нералтен кертам, — Ваня
пӧртӧнчыкӧ
кӱзаш тӱҥале. — Но мыйым ит мондо!
Аваже пӧртышкӧ пурыш, кочкаш ямдылкалаш тӱҥале. Тышке-тушко тошкыштеш,
тӱгат
лектеш, пум пурта, пакчашке коштын толеш.
Ик жап гыч Ванят пӧртыш пурыш.
— Уке, мален ом керт, — малдыш.
— Тачеш чыте, маньым вет. Айда мушкылт, теве чай шолаш пура, самоварыш
муным оптенам. Кочкат да имнетлан каен колтет. Икте гына миньым
азапландара: тиде ганаже
Сайран еш тыйым кузе вашлиеш? А тунамет, ял гыч куржмет годым,
Качырийыштлан
верч сырен, кузе гына ышт толаше! Сайранжат, ватыжат мемнан пӧртышкына поче-
поче
пурен шогальыч да тугай тумам тарватышт. Мый нимом умылен ом керт, мом
пелешташат ӧрынам. "Кушто эргыч?! Тюрьмашке кучен наҥгайыме деч шылтенат!"
— кычкырат.
Молан шургымыштым вара иже умылышым. Ой, тунам кузе лӱдынам... Ынде, шонем,
шкет
дене иктаж-мом ыштенат. Касат шуо — тый уке улат. Кече почеш кече эрта —
садак
от тол. Арня, тылзе-влак эртышт... Ачатым тыйым кычалаш эре поктем, а тудо
мыйым
ок колышт, огешат мутлане. Саде кӱчык язуэдым налмеке веле, чонем изишак
лыпланыш. Ой, Ваня, мыняр шинчавӱдым тылат верч йоктаренам, мыняр омем
кошкен... —
Тойкеч эргыж деке лишеме, тудым ӧндал колтыш, вуйжым ниялтыш. — Кеч ынде
тыгайтугайже ынже лий ыле. Шкендым сайын кучо. Адак ойлем: Сайранмыт деке
пурышаш
улат, да ала-молан могыремак шергылт кая.
— Авай, осал нерген ит шоно. Айтук чӱчӱ чыла шотыштат ойласенам, мане. Адак
Катялан пӧлекым намийымем годым мыйым сырен ышт вашлийыс, пукшен-йӱктен
веле колтышт. Ит лӱд, авай. Адакше ачам ден Сайран келшат ыльыс. Ӱдыржӧ
футбол дене модмынам ончаш ик гана веле огыл тольо.
— Ойласышда мо? — ава йодылдыш.
— Уке, тудо эре ӱдыр-влак дене пырля шогылто. А мыйын кондымо упшем тудлан
пеш
келша.
— Ала шкежат келша? — ава, мыскарам ыштен, эргыж ӱмбак шыргыжал ончале.
А Ваня пылышыж марте йошкаргыш, вучыдымо йодышлан кенеташте мом вашешташат
ӧрӧ,
шке ушыж дене шоналтыш: "Эй, авай, тыгай мыскарам ойлет манын, шоналтенат
омыл... А такшым Катям ужам, да чонем вургыжалтен колта, кӱдыкшӧ мийымем
шуаш
тӱҥалеш..."
— Ай, авай, тугайым ит ойло — вожылтарет. А ӱдырын шинчажым шуралтенам
манын,
пеш чот лӱдынам ыле, коля рожышко пурен кайышаш гай лийынам...
— Йӧра, Ваня, йӧра. Ынде чылажат шеҥгелан кодын. Тугеже орвалан, кычкыме
ӱзгарлан почешет мийыме ок кӱл? Шкак кертам, манат?
— Уке, от кӱл, мый шке... Миет гын, "Ончыза тудым, лӱдын да аважым ӱжын
конден"
манын, мыйым воштыл кертыт, — умылтара Ваня.
— Йӧра, ом кошт. Айда мий, мушкылт да кочкаш тӱҥал. Таче ӱмырыштет первый
гана
пашашке кает. Тыглай пашашкат огыл, а имне дене ыштыманышке. Тидлан, эргым,
Айтук чӱчӱчлан кугу-кугу таум каласыман, — Тойкеч куанен ойла.
Ванямыт пӧрт деч имне вӱта тораште огыл. Изеҥер кӱварым лектат да туштак.
Имне
вӱта кудывечышке кугу, неле капкам почын пурымыж годым Ванян ваштарешыже
конюх
Эсан лекте да, рвезым ужын, поро йӱкым лукто:
— Тольычат? Пеш эр тарваненат. Тугеже, Сайран олмеш ышташ тӱҥалат? —
йодылдыш
шоҥгыеҥ. — Теҥгече Айтук каласыш. А мо, шӧрмычет уке мо? — рвезын яра
кидшым
ужын, имне ончышо йодо.
— О-ой, Эсан кугызай, монденам. Эше теҥгечак Айтук чӱчӱ тудым Сайранмыт деч
налын кондаш ойлен ыле, — Ваня ӧрмалген шогале. — Мый кызытак тушко куржтал
толам.
— Айда ит кошт. Ик ганалан шкемыным пуэм, вара кастене пӧртылтет, — шоктыш
Эсан.
— А могай имньым кучышашетым палет?
— Айтук чӱчӱ Шаранер дене ышташ тӱҥалат, манын ойлен ыле.
— А имньым шкенжым палет?
— Ом пале. Ятыр имньым палем, а тудым ом шарне.
— Шаранер ден Коракым бригадыштына палыдымыжат уке, векат. Нуно пеш ушан
улыт.
Кудалыктем манын, покташ ит тырше, садак огыт кудал, пыртак писын каялыт да
адак
эркышнат. Кидетым гына корштыктет. Умылышо еҥлан Коракат, Шаранерат эн сай
имне
улыт, кеч-могай неле возет лийже, шупшын наҥгаят, огытат чыгыне. Шаранерлан

вӱдым ит мондо, тудо йӱаш пеш йӧрата. Жапыштыже шыч йӱктӧ — вӱд воктеч
эртымет
годым орваш кычкалтмыжым ок ончо, шупшын пурта, — кутырышыжла, Эсан тыштак
шогышо орва гыч шӧрмычым налят, рвезылан кучыктыш. — Айда почешем мие,
кычкышаш имнетым ончыктем, — малдыш, отарышке пурымо аньык варам ик век
шӱкале, тушко лап
лийын пурыш, почешыже Ванямат ӱжӧ.
Эсан рвезылан кугу мӱшкыран, икмарда капан имньым ончыктышат, тудын
вуйышкыжо
шӧрмычым чикташ каласыш.
— А кушкыжын кертат? — воштылал йодо. — Полыш ок кӱл?
— Ок кӱл, — манят, рвезе имньым пече воктек вӱден наҥгайыш, кум-ныл ломашым
тошкалын, печышке кӱзыш да тушеч имне тупыш тӧрштыш.
— Кушкыжметым лӱмын ончалнем ыле. Москошто илыше рвезе нимом ок пале,
шонышым.
Палет улмаш. Молодец! — мокталтыш конюх. Ик жап гыч трук йодо: — Ваня, ачат
кушко йомын? Ынде мо годсек тудым ужмаш уке. Шылын, маныт. Молан шылын? Кӧ
деч?
— Эй, кугызай, ачам нерген суртыштына иктат нимом ок пале. Тудын мемнан деч
лектын кайымыж годым мый мӧҥгыштына лийын омыл.
— Туге дыр, эргым, туге дыр... Тудат эре пелне кошто, — конюх кутыраш
тӱҥале. —
Теве тый гына ынде ачат корным ит тошко. Ялыште илыш ӱяк-мӱяк огыл, йӧсӧ.
Шкет
ӱдырамашлан поснак неле. Тугайлан имне шуэн логалеш. Чылажымат
вачӱмбаланышт
пыштен нумалыт. Телым гын кидышт гыч издер ок мучышто. Пум шупшыт. Аватлан
полшаш шонет гын, имнян пашамак ышташ тырше. Теве тидын шотышто минь кузе
шонем: ял
калыклан имньым шке суртешыжак кодыман ыле, общий конный дворым ыштыман
огыл
ыле. Тунам имне-влак кызытсе деч ятырлан тале лийыт ыле. Кажне еҥат шке
имньыжым
утларак сайын пукшаш-йӱкташ тырша. Уке вет, тыге ышташ закон ок кӱштӧ,
маныт.
Колхозыштына имне шагал огыл, кажне суртлан икте гыч логалешак. Орва-тер да
кичкыме ӱзгар огыт сите. Тидлан верчак ятыр имньына яра шога, арам кургым
кочкыт.
Тидын годымак еҥ-влак тӱрлыжымат шке вачешышт пыштен нумал йӧсланат.
— Эсан павай, мый кайышым! — конюхын мутшым кӱрлынак кычкырале Ваня. —
Шӧрмычетым кастене обязательно пӧртылтем, а кызыт орвалан каем.
— Кае веле, шольым, кае веле, ойлымем умбакыжат колыштнет гын, вес гана
шуена, —
шке семынже мугыматен кодо Эсан кугыза.
Эсан колхозым почмо годсекак имне-влакым онча. Тудо нуным пеш йӧрата, чыла
жапшым тыште эртара. Пукшаш шӱльӧ шагал ойыралтмылан шыдыже оварат, чытен
кертде,
колхоз правленийышке миен шургаш пижеш. Нигӧм ок ончо, шке шонымыжым мучаш
марте
ойлыде, мӧҥгеш лектын ок кае. Но теве Эрбылатов деке гына эше ик ганат миен

огыл, пала: колхозын киндыжым Сайпушев годымак, эше шыжымак, казнашке
шупшыктен
пытареныт, сандене тиде оза дене шургымын пайдаже уке, пожаркыште шогышо
имне
племенной ожылан кодымо шӱльӧ деч моло амбарыште нимо уке.
Сайранмытын рушла капкашт деке толын шуат, Ваня имне ӱмбач волыш,
Шаранержым еҥлан пураш ыштыме изи капкашке вӱден пуртыш. Кудывечыште шогышо
орва деке мийыш —
тушто ӱзгар уке. "Пӧртӧнчылнӧ дыр", — шоналтен, имньыжым орваш йолыштыш да
тушко
савырнен вле — Сайран шкеже лекте.
— Ну, шинчам шуралтен лектын куржшет ынде шкеат толын пурыш, — ала чынак,
ала
мыскарам ыштен ойла тудо. — Титакшым касарашлан ӱдырланна пӧлекым кондалшын

койо...
— Сайран чӱчӱ, пеш кугу титакым ыштенам шонышым, пеш лӱдын коштым. Но
варажым
пален нальым: Катядан шинчаже нимат лийын огыл. Сандене моткоч йывыртышым,
мӧҥгеш пӧртыльым. Уке гын Тӧлдыштӧ вуемат ом ончыкто ыле. Арам игылтнеда,
винаматем уке. Кодшо гана тыге ышда ойлыс. Молан таче тыге сыренда? — рвезе
туран
йодо.
— Ешем ончылно шыдем ончыкташ шым тошт, — Сайран порынрак пелештыш. —
Чотшак сырен омыл, ит лӱд, нимом ом ыште. Так, изишак кочо мутым каласымем
шуын колтыш. А
вет тунам вӱр дене петырналтше шинчан ӱдырнам ужымат, путырак чот ойгыраш
тӱҥальым. Йӧра шылын куржын утленат, шыдем дене удамат ыштен кертам ыле.
Чыла
тидым шарналтышым, да шыдем оварыш. Йӧра, Ваня, чыла сай эртен. Тидымат
пале: ме
ачат дене келшена ыле. Тудлан мый нимогай удам ом шоно, таза-эсен коштшо,
кунам-гынат садак пӧртылеш. Ачатын вуйжо ышта, тудо яралан тупым нигунам ок
пӱгыртӧ...
Вот и каен колхоз гыч.
— Сайран чӱчӱ, мыйын молан толмемым паледа вет? Айтук кӱштыш... — Ваня
мутым ойлаш тӱҥалын ыле, Сайран тудын мутшым кӱрльӧ:
— Палем, эргым, палем, — рвезым ӧрыктарен, поро-поро йӱкым лукто суртоза. —

Збруй пӧртӧнчылнӧ, айда почешем, чыла пуэн колтем, орвам ужат, теве
кудывече
покшелне.
Имне ӱзгарым нумал луктычат, Сайран йодо:
— Кычкен моштет?
Рвезе тудым воштылал ончале, молан тыгай йодышым пуэт маншыла, ик татлан
шып лият, вашештыш:
— Ялеш шочын-кушшо еҥ тидым ыштен ок мошто мо? Конешне, моштем.
— Ну, тугеже кычке. А мый пашашке каем. Пален лий: ынде мый лесниклан
ыштем, вес
семынже, чодырам оролем. Тидым ушышкет пыште: шогышо пушеҥгым руаш ок лий,
кукшо
воштырым гына пулан конден кертат. Мый дечем посна нимом от ыште гын,
шканетак
сайрак. Йолташемын эргыж семын мый тылат кушто мо улым шижтарен кертам, —
Сайран
кугешналынрак умылтарышат, пӧртӧнчыкӧ пӧртыльӧ. Тудо тушеч вашке волыш,
тиде гана тудын кидыштыже пычал койылалдыш. — Таче лесничий толеш.
Сайран почешак Ваня, имньым кычкен, капка велыш тудым ошкылыкташ тӱҥалын
ыле —
пӧрт гыч трук Катя лекте. Ваня тудым ужо веле — чонжылан вурт чучо.
— Ваня, ынде тый Шаранер дене ышташ тӱҥалат мо? — ӱдырын оҥгыр гай яндар
йӱкшӧ
шоктыш. — Палет, мый тудым пеш йӧратем. Тудо и ок туло, и його огыл, пеш
виян
имне, орвашкет кеч-мом опто — садак сеҥа, нигунам ноен ок чарне, — ӱдыр
пӧртӧнчыч волышат, Ваня деке кутырен-кутырен лишемеш. — Ваня, палет, мый
тылат
теве мом каласаш шонен коштам: тыйын пӧлек упшет мылам пеш келша. Ӱдыр-влак
чылан тыге ойлат. Тый тудым Москва гыч конденат вет?
— Эше умбачрак, Шем теҥыз серысе поселкышто мемнан пионер лагерьна ыле. Вот
тусо
кевытыште воспитателем дене коктын нална. Теҥыз серыштет пеш шокшо, да ӱдыр-
влак
чылан гаяк тыгай ош упшым упшал коштыт. Вуйыштым шокшо кече деч аралашлан
упшалыт, — Ваня ӱдырлан чыла умылтараш тырша.
— Мый тылат теве мом ойлынем: тый ачамлан ит сыре, шаҥге тӱҥалтыште тудо
тый денет торжанрак кутырыш, да мыламат сайын ыш чуч. А такшым авамат,
ачамат тылат
йӧршынат огыт сыре. Авам дене мутланымыштым колынам. "Ванялан сырышашна
уке, —
мане ик гана авам. — Тудо мемнан ӱдырнан шинчажым лӱмын шуралташ шонен
огыл.
Адак Катянан шинчаже нимат лийын огыл..." Ачамже тидлан тыге вашештыш:
"Туге,
сырымым мондыман. Адак ачаж денат ме келшен иленна. Шарнет, ик гана мыланна
коҥгам оптымыжлан пел акым гына нале..."
Шканже утыр келшаш тӱҥалше ӱдырын тыге чон почын ойлымыжлан йывыртен, рвезе
шкежат тудлан могай-гынат поро мутым каласынеже, но кенеташте нимом муын ок
керт. А
ӱдыр чарныде кутыра.
— Ваня, шич орвашкет, мый тылат капкам почам, шич, шич...
Ӱдыр капка деке куржылдал колтыш, тӱкылтыш кӱртньым мӧҥгеш шӱкалаш тырша —
тудо
верже гычат ок тарване. Катя воктенжак кийыше пел кермычым руалтыш, тудын
дене
саде кӱртньым перен-перен колта, но тудо ок тарване. Тидым ужын, Ваня орва
гыч
волыш, Катя деке лишеме, кидше гыч кермычым налнеже ыле — тудыжо рвезын
шинчашкыже тӱткын ончале. Коктынат нуно икте-весыштын шинчашкышт тыге тура
ончыштат,
Катя, веселаҥын, адак мутым лукто:
— Ваня, кодшо гана толмет деч вара эре тыйым ужмем шуэш, — ӱдыр кӧргӧ йӱк
дене
ойла.
— Мыят тыйын нерген эре шонкалем. Тунамет пеш чаманенам, ойгыренамат.
Шинчат
верч... А варажым, кунам чыным пален нальым, ой, кузе йывыртенам! Кузе
йывыртенам! — рвезын йылмыже утыр рудалтеш.
— Ваня, мыйын шинчам дене чыла сай, когынек таза улыт. Теве ончал, нимогай
палымат от уж, — ӱдыр рвезын шинчашкыже тура ончен ойла.
— Чынжымак, тоямын нимогай палыжат уке, чыла сай, адакше канде-канде.
— Ва-аня-а, тый мылам от сыре? От вурсо? — ӱдыр рвезе дек чакрак лие.
— Молан сыраш, молан вурсаш? Теве тый мылам сырен кертат... Йӧра эше тоямже
шинчашкет логалын огыл...
— Мыйын пиалешем тудо логалын огыл, — Катя куанжым ончыкташ тыршен ойла.
— Мыйынат пиалем лийын, — Ваня ешарыш.
— Когыньнан пиалеш, — ӱдыр тӧрлыш Ванян мутшым. — Палет, мый тый денет пеш
сай
йолташ лийнем. Тидлан тый мыйым от воштыл?
— Нимынярат! Мӧҥгешла, йывыртем гына! — рвезе кермычшым волтен шуыш да
ӱдырын
кидшым кормыжтен кучыш. — Токасек мый тидын нерген шонен коштам, Катя...
— Ой, тугеже могай сай, Ваня! Ме тый денет йолташ улына!
Ваня куанымыж дене капка тӱкылтыш кӱртньым уло кертмын шӱкале, тудо верже
гыч
тарваныш. Тидым ужын, Катя кугу капкам, шкеж век шупшылын, эркын почо.
— Ваня, орвашкет! — кычкырале ӱдыр.
Рвезе тыгак ыштыш, сапым шупшыльо, имне верже гыч тарваныш. Воктечше эртыше
Ванялан Катя шып йӱк дене каласыш:
— Кастене имнетым вӱташке наҥгайымет годым мый тыйым Изэҥер кӱварыште вучаш

тӱҥалам.
— Йӧра, вучо, — вашештыш ӱдырлан Ваня.
Шукертат огыл, тоштын-тоштде, лӱдын-ӧрын, капкам почын пурымо сурт тиде тат
гыч
Ванялан путырак шергын чучаш тӱҥале. Тудын деч изишак торлышат, рвезе
мӧҥгеш савырнен ончале — капка ончылно ош панамкым упшал шогышо Катям ужо,
да чонжылан
сайын-сайын чучын колтыш. Шкежат шижде, рвезе кидшым кӱшкӧ нӧлтале, копажым
кок
векыла модыктале, а ушыж дене шоналтыш: "Чаравуйын лектын ыле, а кызыт
панамка
дене шога. Мо коклаште пӧртыш пурен лектын шуктен?" Угыч Катян велышке
ончале —
ынде ӱдыр тудлан кидшым рӱза. Рвезын ушешыже але марте нигунам ойлыдымо мут-
влак
шочыч: "Катя, Катя... Тымарте нигунам чонем тыге куанен огыл ыле. Тиде
куаным
мылам тый пӧлеклышыч..."
А Шаранер урем покшеке лектынат, вашкыде, икшырымын ошкылеш. Ваня вуйжым
нӧлтале, йырым-йыр ончале, изиж годсекак палыме Тӧлдӧ уремже тудлан моткоч
шергын,
сылнын чучын колтыш.
Рвезе шке суртшо деке толын шумыжымат шижын шуктен огыл да эртенат каяш
тӱҥалын
ыле — "Ваня!" манын кычкыралме моткоч палыме йӱкеш помыжалтме гай лие да
тушкыла
ончале.
— Мо таче тый? Куанымет дене шке пӧртетымат мондышыч ала? — аваже капка
ончылно
эргыжлан воштыл ойла.
— Чыным ойлет, авай. Мый пеш йывыртенам, пешак... — эрге Катя нерген шонен
ойла.
— Ну, кузе вара вашлийыч?
— Путырак сайын, авай. Тыге вашлийыт манын, нигунам шонен омыл, — Ваня алят
шӱм
вургыжын ойлен пуыш.
Ава, эргыжын тӱргоч куанымыжым шижын, эше ик йодышым пуаш тошто:
— А Качырим ужыч?
— Ужым, авай, ужым, капкам почын ужатыш, — чон куанжым шылтен кертде
каласыш Ваня.
Тойкеч, эргыжын молан тынаре куанымыжым тогдаен, семынже шонкала: "Тый таче
имньылан гына огыл тыге куаненат. Чонешет йӧратымаш тул ылыжын... Ну мо,
кунам-гынат тиде пиал кажне еҥ декат толеш. Теве тый декетат, Ваня эргым,
йӧратымаш толын. Мыят тидлан куанем. Тек тудо когыньданат чондам ӱмырда
мучко ырыктыже,
илышдам волгалтарыже..." Ава имне воктен шогылтшо эргыж деке лишеме, тудым
шкеж
дек шупшыльо да шокшын-шокшын ӧндале, вуйжым ниялтыш.
— Саламлем, эргым, шкенан кудывечышкына первый гана имньым вӱден пуртымет
дене!
Пашат эре ушнен толжо. Ончыкыжым эше весым, ӱмыраш йолташым, тыгак куанен,
мемнам чыланамат йывыртыктен конден пурташет пуйыралтше.
— Ой-й, аваем, тугай кугу сугыньым пуэн ойлышыч, тугай кугум!.. Чыла мутет
шукталтше ыле, — эрге аважын оҥышкыжо вуйжым тушкалтыш.
— Айда, Ваня, пӧртышкӧ пурена. Изи шӱжаретланат имньынам ончыкто, — малдыш
ава.
"Ӱдырем помыжалтше, ынде жап" шонен, Тойкеч омсам чот шупшыльо веле — Такий
шке
верыштыже тарваналтыш да ик тат гыч кынел шинче.
— Те кынелындат? — йодо изи ӱдыр.
— Кынелынна, а изат имньымат кондыш, — ойла аваже.
— А кушто тудо? — Ӱдыр, кынелын, окна дек куржын мийыш. — О-о, мемнанат
имньына
уло!
— Такием, айда шӱргетым муш, коч. Вара ме чыланат пашашке каена. Таче гыч
мемнан
Ваняна колхоз пашашке кошташ тӱҥалеш, — ава куанен ойла.
Такий тывеч-тувеч гына пурледыле да, содор вургемжым чиен, кудывечышке
лекте,
имне ончык мийыш, кӱсенже гыч кинде катышым лукто, имне умшашке тушкалтыш.
Шаранер тудым ик нулалмаште нелын колтыш. Юарлыше шӱм-чонан Ваня пӧртӧнчыл
тошкалтышым ик-кок гана веле тошкале, вигак ӱлыкӧ тӧршталтыш. Шӱжаржым,
кыдалже гыч кучен, орвашке кӱзыктен шындыш да кугу капкам комдык почо.
Пӧртым тӱкылен,
пӧртӧнчыч волышо аважлан веселан пелештыш:
— Авай, шич. Мый чыла ыштем.
Тудо имньым уремышке лукто, капкам петырен, орвашке кӱзен шинче.
— Авай, теве шукертат огыл имнян паша нерген ойгырен мутланен шинчылтна.
Таче
шонымына шукталте. Тидлан Айтук чӱчӱлан кугу таум каласыман.
— Тинь ойло ынде, Ваня, тинь ойло. Тудо мыланна чот полшыш. Юмо, суксо-
влаклан
кугу тау!
Пакча шеҥгел корнышко лектычат, Ваня ончыко савам нумал кайыше еҥ-влакым
ужо,
нунын тураш имньыжым чарыш, орвашке шинчаш ӱжӧ.
— Ой, шольыкайна, пеш кугу тау тылат! Сайран шонен, ме кораҥ коднена ыле,
таче
вес еҥ тудын имньыжым кычкен улмашыс.
— Туге, вате-влак. Ынде Сайран кожла орол лийын, маныт. Ынде тудын олмеш
мемнан
Ваняна ышташ тӱҥалеш, — Тойкеч ӱдырамаш-влаклан ойла. — Савадам мылам
пуыза, мый
шке сайын пыштем.
Теве нуно Таҥатар олык деке толын шуыч. Олык шудыжым кажне ийын каваныш
опташлан
солат, а тудын йырже кушшо шӱкшудым силос вынемышке шупшыктат.
Тиде Таҥатар олык нерген тӧлдӧ-влак мом ужмо-колмыштым икте-весыштлан тукым
гыч
тукымыш каласкален кодаш тыршеныт. Тӧлдыбай кугыза шке илемжым тиде ерлан
кӧрат
тышан верландарен манын шоныман. Таҥатар ер чынжымак пеш сылне лийын да кеч-
кӧнат чонжым савырен кертын. Тудын йырже пеш кӱкшӧ да кӱжгӧ кож ден куэ-
влак
кушкыныт. Ер коллан пеш поян лийын. Шошо еда тиде келге да яндар вӱдышкӧ
ятыр
чоҥештен толын. Эсогыл йӱксӧ-влакат тудым шке игыштым лукташ ойырен
налыныт.
Тышке Тӧлдыбай деч варарак толын лекше Таҥатар лӱман марий шке илемжым тиде
ер
воктелан верландарен. Лачак ты еҥын лӱмжӧ дене Тӧлдыбайын ешыже тиде вӱдым
Таҥатар ер манаш тӱҥалын.
Сылне пӱртӱсшӧ, коллан поян эҥерже, ерлаже-влак, тумеран, пистеран кӱкшӧ
курыклаже дене Тӧлдӧ ял тышке толын лекше марий-влаклан вигак келшен, да
нуно тышан
илаш кодыныт, Тӧлдыбайын илемже воктелан шке пӧртыштым нӧлтеныт, уремым
умбаке
шуеныт, у урем-влакымат почыныт. Тыге Тӧлдӧ писын кушкын.
Ял кугеммылан кӧра шурным ӱден куштымо мланде эре шукырак да шукырак кӱлын.
Тидлан калык эре чодырам куклен. Таҥатар ерышке йоген пурышо изи эҥерла
воктенсе
чыла пушеҥгым, чашкерлам куклен пытареныт, олмыжым пасушко савыреныт.
Тидлан
кӧрак коремла серысе пеш шуко памаш кошкен, петырналтын. Чараҥше мланде гыч
йӱр,
шошым шулышо лум вӱд рокым мушкын. Чыла тиде Таҥатар ер пундашеш погынаш
тӱҥалын. Тыге ер куашемын да куашемын. Тидлан вӱдыштӧ кушшо шудат шагал
огыл полшен.
Тыге ер эркын-эркын купышко савырнен, вара семын олык лийын. Тидым пален
налаш
ала-моак кугу шымлымашым эртараш ок кӱл. Ынде олыкыш савырныше Таҥатар
йымач йогаш тӱҥалтышым налше Шемэҥер дене тудын мучашкыже мийымат сита.
Тушто кӱжгӧ рок
лончо йымалне шинчалан вес лончо — торф лончо — перна. Тудо, шагал гын, кум
метр
кӱжгытан. Тиде торфшо ерыште кушшо шудо гыч лийын, тушто пушеҥгат шке
палыжым
коден — куэ кумыжат, шӱйын шудымо укшат торфышто алят палдырнат.
Чодырам шотдымын руаш огыл манын, ерын ӱмыржым эше шуяш лиеш ыле. Но тидым
еҥ-влак тунам эше умыленат огытыл, умылат гынат, чыланжак огыт колышт ыле,
кундемын
сылнылыкшым пытарыме, ерын ӱмыржым кӱчыкемдыме пашаштым ыштенак ыштат ыле.
Ятырлан вараш кодын веле, ме тидым умылен шуктенна: йырге пӱртӱсым чодыра
пеш чот
арала, тудым шотдымын, шоналтыде руэт — шканетшак огыл гын, тый дечет вара
толшо
тукымлан кошкен кавыскыше чара вер-шӧрым кодет. Теве Таҥатар ер воктенсе
чодырам
кушто кӱлеш коден, арален руэт гын, памаш-влакат ала тыге писын огыт кошко
да
ерат ок петырналт ыле. Ты пашам шым гана висен, ик гана пӱчкын ыштыме годым
тыгай эҥгекышкак огына шу ыле докан, но шукыж годым, курыкышко кӱзен
шумекына веле, логарна кошка шол.
Ваня имньыжым чумырген шогалше калык дек миен шудеак чарышат, вате-влакым
волтыш, саваштымат налаш полшыш. Тидын годым тӱшка гыч Сакева писын ойырлыш
да имне
деке лишеме.
— Ой, Шаранерем, Шаранерем! Таче тыйын озат весе, Тойкечын эргыже мо? А мый
тылат таче нимом конден омыл, — малден, имньын шӱргыжым кидше дене шыматал-
шыматал
колта, оржажым тӧрлатылеш.
— Авай, молан Сакева акай имнемым "Шаранерем, Шаранерем" манеш? Тудо нунын
лийын
мо? — имне оза йодеш.
— Ынде колхозын, а ончычшым, колхозышко пурымышт деч ончыч, нунын лийын, —
ава
эргыжлан рашемдыш. — Тунам мемнанат шкенан Кӱрен алашана ыле. Меат
колхозышко
намиен кодышна, но ынде колен...
— Вате-влак, айста тарванена, — кугу йӱкын кычкырале самырыкрак ӱдырамаш. —
Теве
бригадирнат толеш. Толын шумыж деч ончыч тӱҥалына. Тойкеч акай, шке пашатым
ит
мондо, айда солаш пиж, вет палет: тыйын тӱҥалмет годым паша куштылгын кая,
могыр
ок коршто, чонлан весела...
— Ала чынжымак тыге, ала тыге шонена веле, — малдышат, Тойкеч ончыко
ошкыльо. —
Тыланда тыге кӱлеш гын, мый, куанен, йодмыдам шуктем.
Коншудо, арым, нуж йӧршан шӱкшудым виян солалтен, капшым кок век модыктен,
Ванян
аваже ончыко солен кайыш, тудын почеш моло-влакат пашашке ушнышт. Тидын
годымак
самырык рвезе ден ӱдыр-влак Ванян да молын орвашкышт кызыт гына солымо
шудым опташ тӱҥальыч. Возем тӧр опталтше, сыптыр-соптыр ынже кой манын,
Ваня шудым шаньык дене тӧрлаш тырша, орваштыже изишланат лым ок лий,
ончыко, шеҥгеке ошкылалеш.
Айтук ондак вынемышке оптышаш шудым лӱмын йӧнештарыме кӱзӧ дене тыгыдемдыше

пӧръеҥ тӱшка деран чарналтыш, вара вате-влак деке лишеме.
— Пашада ушныжо, нойыде ышталтше, — ласка йӱкын кутыралтышат, мутшым
умбакыже
шуйыш: — Таче тендан деке у пашаеҥым колтенам. Самырык-влак, — шудым оптышо-
влакым ончале бригадир, — тыландат ойлем: у пашаеҥнам порын вашлийза,
туныктыза,
полшыза. Ну, Ваня, илышыштет первый паша кече дене саламлем! Тыршак, тылат
чылана дечат эре поро мутым гына колаш пуйырыжо. Чылан паледа, шонем:
Тойкечын ешыжым ачашт кудалтен коден, нунылан шкетланышт куштылго огыл.
Мемнан Ваняна аважлан полшынеже, мемнан деке пашам йодын мийыш, да ме Шумат
Эрбылатович дене тудым
Сайран олмышко колташ лийна. А Сайран таче кече гыч лесник лийын, ынде
чодырам
оролаш тӱҥалеш.
Ваня бригадирым тауштен ончалят, шыргыжале, "Тау!" манын пелештен, вуйжым
савалтыш. Тидын годым эргыжын возшым ончалаш лишемше Тойкеч куанен каласен
колтыш:
— Ой, Айтук чӱчӱжӧ, пеш кугу тау. Ме чылан тыршаш тӱҥалына. Школышко
кайымешкыже
тек ышта, а варажым ончалына, ала шкеак Шаранер дене ышташ тӱҥалам.
Ава эргыжын возшым йыр велымат ончалят, тудым мокталтыде ыш чыте:
— Ой, Ваня, возетше пеш чаткан опталтыныс! Тыгежак кертат манын шоненат
омыл...
— Кертеш, кертеш, — Айтукат ушныш. — Кугешнаш гына ит тӱҥал мемнан
моктымына деч
вара, вет южгунам моктымо дене еҥым локтылашат лиеш, поснак самырык-влак
дене
тыге лиеда. А Ваня дене чыла сай лиеш, шонем, тудын вуйжо ышта.
— Пеш туге лийже ыле да, Айтук чӱчӱжӧ, кугешнаш ынже тӱҥал ыле...
— Авай, шуко ойлет, мылам сайын ок чуч, — Ваня шыпрак пелештыш. — Мыйым изи
йочаланак ит шотло, шудыжымак оптыктен кертам.
— Йӧра, эргым, йӧра. Первый возетым ончалмемак шуо да веле тольым. Ит сыре
— мый
порым шонем...
— Авай, мый тидымат умылем, но южо еҥже "Аваж пелтык гына пашашке толын"
манын
шонен кертеш.
Ванян первый паша кечыже удан ок эрте, чыла дене тӧр ышта. Мӧҥгӧ пӧртылаш
жап
шумо семын рвезе Катя нерген чӱчкыдынрак да чӱчкыдынрак шонаш тӱҥале, чонжо
дене
паша кече мучашке шумым вуча, но жап шкенжынымак ышта — тудым чаренат
шогалтен
от керт, вашкыкташат ок лий.
Теве Ванян ӱмырыштыжӧ первый паша кечыже мучашке шуо. Но кузе гын тыге тура
толын — таче тудым илышыштыже эше вес куан вуча: тиде самырык рвезын
илышыштыже
первый йӧратыме ӱдыржӧ дене вашлиймаш. Тидын нерген тудлан ӱдыр шкежак
каласен,
"Изэҥер кӱварыште вучаш тӱҥалам" манын.
Тиде кӱварже Ванямыт сурт деч тораште огыл, лишнак. Ял мучашсе пасу капкам
лектыч — тудым вигак ужат. Ваня капкам вончыш да имньыж ӱмбач волыш, конный
двор
воктенсе кӱварым онча — тушто нигӧ ок кой. Рвезын шӱмжӧ вургыжалтен колтыш,
вуйышкыжо икте почеш вес шонымаш толеш: "Мо тыгай? Ала ондалаш тоштеш?
Мыскарам ыштынеже мо?.." Тидын годымак ушешыже ӱдырын эрдене ужмо
ончалтышыже сӱретлалте.
Канде-канде шинча туге порын, туге ласкан онча, уло чонжым почын ончыкташ
тыршышыла коеш... "Ой, уке, ондалаш, игылташ шонышо еҥ тыге ок ончо. Тыште
мо-гынат
весе. Я аваже иктаж-могай сомылым пуэн, я вучыдымо-шоныдымо чарак
лектын..."
Ӱмбакше йӱштӧ вӱдым опталмыла чучеш гынат, Ваня кӱвар деке тугак рыҥ
тошкалын
лишемеш, ик кидыштыже шӧрмыч кыл, весыжым пеш чот кӱлткышӧ шӱм турашкыже
пыштен.
Тидын годым шеҥгелныже моткоч палыме, вучымо йӱк шоктыш:
— Ваня, изишлан вараш кодым...
Рвезе писын савырныш, чонжо вургыжмылан лийын эркынрак пелештыш:
— Катя, Катя... Тый... тольыч? Туге ит ойло, тый вараш кодын отыл,
нимынярат вараш кодын отыл. Ой, Катя, — ӱдырын шинчашкыже туран ончен
ойлыштеш Ваня.
— Айда имнетым отарышке пуртен кодена да кораҥына тышеч, мыйын чон
падырашем...
— ӱдырат тудын ӱмбак тыгак туран ончен ойла.
— Кушко?
— Кеч-кушко, — веселан вашештыш Катя, — тый гына пеленем лий, тый гына...
Мый
таче почешет тӱня мучашкат каяш келшем, Ванюш.
Ваня ӱдыр деке лишеме, тудын кидшым кучышат, ныжылгын кормыжтыш.
— Тау, Катя, толметлан. Таче мый эре тыйым шоненам, эре...
— Мыят, Ванюш, тугак. Кечывал кочкышлан толмыж годым авам, палет, тыйын
нергенет
мылам мом ойлыш?
— Ну, ойло, ойло. Тиде мылам путырак оҥай...
— "Пӧлек упшым кондышо Ванят кугыеҥ-влак дене иктӧр пашам ыштен кертеш,
возшат
йытыра, тӧр опталтеш" мане.
— Тугеже вурсен огыл, — Ваня шыргыжале.
— Вурсымо нерген ойлет, мӧҥгешла, моктыш гына. "Кап-кыл дене эше кушкын
шуын
огыл, изинрак коеш, а возым чыла деч кӱкшын опта, южо еҥ семын шотлан гына,
ондален ок ыште..." Тыге манят, авам ешарыш: "Эше ондалаш тунем шуын
огыл... Но
колхозышто тидлан вашке тунемат, таклан огыл Васеҥга павайнан "Вор колхоз,
шояк
совет" манмыже уло ял мучко шарлен. Колхоз шолышташат, шояклашат
туныкта..." мане авам пытартышлан.
— А-ха-ха-ха, — чон почын воштыл колтыш рвезе да ешарыш: — тачысе семынак
ондалыде илаш пуйыралтше ыле, йӧратымем, Катяем!
Тидын годым ӱдыр капкам почаш ончыко куржын колтыш. Кызыт веле рвезе тудын
улыжат ик тувыр дене гына улмыжым ужылдале да "А панамкыжым молан упшалын
огыл?"
шоналтыш. Тунамак шканже шке тыгай вашмутым муо: кеч панамкым упшалже, кеч
чаравуйын лийже — мылам Катя эрелан эн шерге, эн кадырле лийын кодшаш.
Шаранерым отарышке пуртен колтыштат, Ваня, шӧрмычшым пуаш Эсан кугызайым
ужаш
шонен, имне вӱташке пурыш, Катят тудын деч ыш ойырло, почешыжак ошкыльо.
— О-о, те коктын толында! Икте-весыдам йӧратенак шынден огыдал? — конюх
шыргыжал
йодо, вара ӱдырым палышат, ешарыш: — Тиде вет, Ваня, шинчажым шуралтенат
манын
ойлымо ӱдырет?
— Тудо улам, Эсан павай, тудо, Сайранын ӱдыржӧ, — чолган вашештыш рвезе
воктен
шогышо Катя.
— Тугеже тунамсе йоҥылышда тендам чакрак веле лишемден мо? — йодылдыш имне
ончышо да шкежак мутшым шуйыш: — А мо, сырыме але кредалме годым палыме
лиймаш утларак поро лиеш манмым колынам ыле... Ала тенданат тыгак лиеш.
Адак те тыге ойлымемлан ида шыдешке, мый тендан коклам нимом ом пале,
когыньдам пырля ужым да вуешем шочшо шонымашем луктынат каласышым. Те
мылам, шоҥго карталан, ида сыре, ида
ӧпкеле. Мый айдемыжак тугай улам — виш умша, мо вуйышкем толеш, вигак ойлен
пуэм. Ну, Ваня, кузе вара таче паша кечет эртыш? Келшыш? Ала, мӧҥгешла,
кочо шонымашым шочыктыш?
— Ой, Эсан павай, ик кечыште ниможымат келгын умылен шым шукто. Но иктым
шижым:
паша — пашак, и ноет, и могыр коршта. А ыштыде ок лий — авамлан полшыман.
Ава
икте гына, тудын ончылно каласен моштыдымо порысан улам.
— Теве тый могай ушан-акылан улат, Ваня эргым! Тыге, тыге, и ават икте, и
йӧратыме йолташат икте. Конешне, умылышо еҥжылан, а кӧ тидым ок умыло —
тудлан варвыр. Йӧра, мутем кошартем, чонем шижеш: тендам кучем, чонда ала-
кушко гынат
ӱжеш. Сайын коштса, икте-весыдам саклен, чот-чот саклен.
— Тау, Эсан кугызай, тыгай ушан мутым ойлыметлан, — Катя чон почын каласыш
да,
Ваням вӱдалтен, волгыдышко, омса велышке писын ошкыл колтыш.
— Вот вет илыш могане, моло огыл, иктышт-весыштым йӧратат, — конюх почешышт
ончен шоген кодо. — А мо, тыгак лийман. Теве шкежат эше латвич ияшем
годымак ик
ӱдырым туге йӧратен шындышым, туге йӧратышым. Нинынат чыла сай лийже ыле,
Кугу
Юмо, арале, полшо нунылан пиалан лияшышт...
А самырык-влак, имне вӱта пеленсе кудывече гыч лектын, ик мутым каласыде,
Тӧлдӧ
эҥер велышке шуйнышо корно дене ошкыл колтышт. Ик жап кайымеке веле, Катя
йодо:
— Курык вуйышко?
— Тыйын чонет кушко ӱжеш, тушко... — вашештыш Ваня.
— Тугеже, курык вуйышко, тудын эн кӱкшӧ верышкыже, — рвезын кидшым
кучышыжла ойла Катя.
Ик жап ошкылмекышт, Катя кидшым мучыштарыш да кенета ончыко куржо. Ваня
ӱдырлан
шкеж деч изишлан торлаш пуышат, шкежат тудым поктен куржо. Теве тудо Катям
поктен шуо да вачышкыже кидшым пыштыш. Ынде нуно таҥ куржыт. Эркын-эркын
эркышнышт,
да Катя, кенета рвезе век савырнен, тудын дек чакемын, кыдачше ӧндале.
Ванят
тудлан тидын денак вашештыш, ӱдырын ӱпшым ниялткалаш тӱҥале.
— Катя, Катюш, тый мыйын пиалешем шочынат. А вет чынжым ойлаш гын, первый
гана
ужмем годымак тый мылам келшышыч, — ӱдырым кок кидше денат чот ӧндалын ойла
рвезе.
— Ваня, тений школышко миет?
— Обязательно.
— Могай классышке?
— Эше ом пале. Такшым шымше классышке кошташ тӱҥалам, шонем. Москваште
кудымшо
классым тунем пытарышым. Теве тушеч мом колтат, эше ом пале. Язум серен
колтенна, справкым йодын...
— Мо, кудымшышто кок ий тунемыч мо?
— Тушто моло семын ок лий, Тусо тунемше-влак дене таҥастарымаште мыйын
шинчымашем путырак вишкыде улмаш.
— Тугеже тый шымшыште, а мый кудымшышто тунемаш тӱҥалына. Ваня, айда тыге
келшымынам иктыланат она палдаре... — Катя ала йодеш, ала темла.
— Тый вожылат мо? — йодо рвезе да ешарыш: — А кузе тидым шылташ? Еҥ ончылно
икте-весыланна мутымат она пелеште, вашлияшат огына тӱҥал мо? Тый ит лӱд.
итат вожыл. Теве таче кечыгут тыйым шонышым, варажымат тыгак ужмем шуаш
тӱҥалеш. — Ваня
шкеж дек Катям лишемда, тудын тупшым, вуйжым шыматылеш.
— Мыят тыгак, эсогыл йӱдым помыжалтмем годымат тыйымак шонем. Ваня, палет,
мый
тылат мом ойлынем: икте-весыланна путыракат ӱшанле лияш, кеч-мо тушто
лийже, иктынамат йӧрдымашке, кӱлдымашке лукташ огыл. Теве мый кызыт тылат
шке авамлан
ӱшаныме ганяк ӱшанем, эсогыл авам ден ачамланат тылат ӱшаныме наре ом ӱшане
дыр.
Уло, чонем, уло илышем тылат пуаш ямде улам, шке колем, а тыйым утарем...
— Ой, Катя, чылтак мыйын семынем шонетыс, — Ваня ӱдырым шӱргыж гыч шупшале.
—
Тыйын оет дене мыят пӱтынек келшем. Чонемлан тыге чучеш: ик еҥат мыйын
семын эше
шке таҥжым йӧратен огыл, ик еҥат...
— Шаҥге ойлымет дене чыла келшем: тыйым ужде, тый денет чон почын
мутланыде, мый
йӧршынат чытен ом керт. Мый "Айда шке келшымашнам нигӧлан она палдаре"
манмем
мӧҥгеш налам, тыйын мутет чын. Эре пырля лияш, эре чон почын ойласаш... А
кызыт,
Ваня, мылам мӧҥгӧ пӧртылаш кӱлеш. Кеч-мо гынат авалан полшыман, тудлан
утыжым
ойгыраш, пуштыланаш пуыман огыл, вет ош тӱняшке лач авалан кӧра толыннас...
—
Катя шке йӧратыме еҥжын шинчашкыже ончен ойла.
— Пеш чыным ойлет, мыйымат авам вуча, мыламат мӧҥгыштем лийман. Катя, мый
тыйым
коклан шкенан деке намием, тый тидлан тунем, авам деч ит вожыл. Трукышто
тудо
эше нимомат тогдаен ок шукто...
— Кӧ пала, кӧ пала, ава-влакын шӱмышт пеш сак, нуным ондалаш куштылго огыл,
—
ойла Катя. — А тек тогдайышт, тек палышт, поро шӱм-чонан ава тыште, шке
икшывыжын ӱдыр дене кылым кучымаштыже, нимо удам ужшаш огыл. Мием мый тый
декет, мием,
да чӱчкыдын кошташ тӱҥалам.
— Катя, тачысе кечем мыйын илышыштем эн-эн пиалан. Тудым тыгайым тый
ыштенат, —
манят, рвезе ӱдырым тӱрвыж гыч йӧндымын шупшал колтыш.
А тудо, вожыл колтен, вуйжым ӱлыкӧ волтен шогале.
— Катя, тый шыч ӧпкелалт? Мый тылат удам шым ыште? — рвезе аптыранен
шогале.
Вашмут олмеш ӱдыр рвезын вуйжым кок кидше денат кучыш да шкеж дек шупшыльо,
тудым тӱрвыж гыч шокшын шупшале. Ынде нуно коктынат икте-весыштын вачышкышт
кидыштым пыштышт да шочмо ялышт велке савырнен шогальыч.
— Катя, теве мемнан Тӧлдына кузе сылнын койын киялеш, а ме, тудын эргыж ден

ӱдыржӧ, тыште, ялна воктенсе курыкын эн кӱкшӧ верыштыже, шогена да
илышыштына
первый гана шупшалалтна. Таче тыге лиеш манын нигунамат шонен омыл: первый
гана
имнян пашам ыштенам да тиде кечынак тый денет первый гана вашлийынам.
Умбакыжат
тыгак сай лийже ыле, Катя!
— Ой, Ваня, тый тыге ойлен моштет? А вет чынжымак, тиде путырак сай. Айда
ынде
мӧҥгӧ велышке каена. Тушто тыйымат, мыйымат вучат, — манят, Катя йӧратыме
еҥжын
кидшым шкенжынышке нале, ӱлыкӧ волаш тӱҥале.



041999
************************************************************************
4—19
ИЛЫШ ТУНЫКТЕН

Журналист да прозаик П.Г.Корниловын шочмыжлан — 75 ий

"Возышем але шуко..."— тыге мане тудо пытартыш гана ик кастене, пырля
шинчын,
чайым йӱмына годым. Кеч-мо гынат, ик тукым улына, сандене чыла шотыштат ме,
нимом шылтыде, чоным почын, ойлен кертына.
Уке, еҥ нерген тудо ойлышташ ок йӧрате ыле. Садлан тунамат еш илыш нерген
веле
мутланышна. Сылнымут пашаж нерген мут лекмеке каласыш: илен-толын,
"Багратион"
операций" повестьым сераш тӱҥалнем.
Эх, пӱрымаш, тый, пӱрымаш! Молан тый мемнан ӱмыр имньынам кеч-кунамат тыге
кенета туарет? Эше кок чӱчӱм дене таҥастарымаште Петр Григорьевич поснак
ойыртемалтше ыле. Кугун тунемше да чылт марий койыш-шоктышан. Лыжга кумылан
интеллигент.
Моткоч самостоятельный. Шке вий-куатшылан ӱшаныше да пӱсӧ уш-акылан. Тудо
уремыште модын коштман йоча пагытшым пылыдыме. Нужна илышым лыҥак ужшо.

Мыланем гын тудо ачам дечат данле авторитет лийын. Кугу Отечественный
сарыште
улмыж годым, аважын йодмыж почеш, мый тудлан кече еда манме гаяк письмам
колтенам. Тидлан шкежат эре тауштен, салтак гыч садыгак илыше пӧртылам
манын серен.
Толмыж годым, тудым налаш лектын, иктаж вич меҥгым, кок ял вошт ваштарешыже
куржынам.
Кыдалаш школ деч вара Йошкар-Олашке тунемаш тольым. Умбакыже ме эре пырля
лийынна. Ик институтышто тунемынна. Мый — очно, а тудо — заочно. Математик
лийынна.
Тунам мыйым, ял гыч толшым, шкеж деке илаш пуртыш, студент семын чиен
шогалаш,
вургемжым пуыш.
Армий гыч толмекше, ятыр жап ВЛКСМ Сотнур райкомышто да Марий обкомышто
секретарь лийын. Тудын семынак мыят лучко ий самырык пагытем комсомоллан
пуышым. А
умбакыже мемнам журналистика профессий алгаштарен шындыш.
Мыняре палем, шке пашажым "Рвезе коммунист", "Марий коммуна" (кызыт "Марий
Эл")
газет редакцийлаштат Петр Григорьевич Корнилов, эре лийжак манын йӧратен,
чеслын
ыштыш. Неле лийын гынат, вуйым сакен огыл. Пеҥгыде чытышан лияш тудым илыш
туныктен. Пеле кыдалаш школ деч вара Йошкар-Оласе рабфакыште тунемын Кугу
Отечественный сар годым икмагал нимогай титак деч посна, эсогыл штрафной
батальонысо
разведчик-влак отделенийын командирже лийын. Ужыда: илыше кодын. Война гыч
пӧртылмекше, юватылде, кыдалаш образований нерген аттестатым налаш
экзаменым экстерн дене сдатлен.
... Пӱрымашлан ом ӧпкеле. Но коклан тыге шонкалем: "Молан ме илымына годым
иктевесынам арален огына мошто". Петр Григорьевичын ӱмыр корныжо 1982 ий
мучаште вучыдымын лугыч лийме амалым ярымлен ончалме годым мый шкемымат
мыняр-гынат титаклем. Ужынам вет: пытартыш ийлаште тудо кеч изишак каналташ
кӱлмӧ нерген йӧршын
мондыш. Кечывалым ондакше "Марий коммуным" редактироватлыш, вараже
"Пачемыш"
журналыште ответственный секретарьлан ыштыш, а кастене, пачерыш толмекше,
йӱдвошт ойлымашым але повестьым возен толашыш. Тыге шӱм-тул сортаже пеш
вашке
йӱлен пытыш.
Тыге шол. Ме тудым арален ышна мошто. Вет пале: творческий паша — тиде эре
чон
йӱлымаш.
Жап эртенак эрта. Но П.Г.Корниловын лӱмжӧ садыгак мондалтын огыл. Чын ойлат
улмаш:"Уржан парчаже — шыркаште, а айдемын чапше — пашаште". Марий Элнан
але марте эртен толмо серыпле сескеман корнешыже тудат шагал огыл пале
кышам коден.
Пӱсӧ лийын тудынат журналист перожо. Ӱмылеш лывыжген огыл чырык курым утла
печать аланыште кумыл нӧлтын тыршыме паша саскаже. Тудын редактор улмыж
годым "Марий коммуна" газетын тиражше кок пачаш кугеме, у шӱлышан ямле
ошкылжо нерген поро шомак Моско марте йоҥгалте. Редакций коллективын
организаторский усталыкше
тунам ВДНХ-н медальже да дипломжо дене палемдалте. А газетын вуймутшо пелен

"Знак Почета" орден волгалте.
Умылем, тыгай сеҥымаш ик редакторын гына вий-куатше, мастарлыкше огыл. Но
тудо
творческий коллективын пашажлан шкежат шагал огыл кӧргӧ вийжым пуэн. Кажне
дечын
принципиально йодын моштен, кӱлеш годым полшашат, тыматлын туныкташат,
кунамже
чыным шинчаваш тура ойлашат аптыранен огыл. Мыняре шарнем, "Марий коммунын"
коллективше ты ийлаште чотак вашталте, уэме. Тушко шагал огыл самырык вий
ушныш.
Лач ты гутлаште газет пашаш В.Матюшев, А.Авипов, Э.Анисимов, Ю.Галютин,
Ю.Артамонов, Г.Зайниев, Л.Кудряшов, Л.Яндаков, Г.Пирогов да молат тольыч.
Вуйлатышын
эн ӱшанле эҥертышыже Б.Данилов, М.Степанов (Макс Майн), М.Казаков,
М.Сергеев,
К.Медяков лийыныт. Кӧ пала, очыни, нунак варажым уло коллективым сылнымут
паша
деке шӱмаҥденыт. Петр Григорьевич шкежат литератур паша дене таҥлалте, шӱм-
чонжо
у шижмашан шонкалымаш дене шулдыраҥе. Кугу писатель-шамыч гай куатле
талантан
лийын огыл гынат, лудшыжо-влакым ныл книга дене куандарыш.
Тудын произведенийже-влакым лончылен лекмеке, теве мо коеш. Автор марий
калыкын
илыш-йӱлажым сайын пала. "Мӱй олык" да "Лыжга мардеж" повестьлаже кызытсе
тукымланат оҥай улыт. Кок вережат йӧратымаш да чон моторлык нерген
ойлалтеш. Писатель
кеч-кунамат чын верч пеҥгыдын шогаш ӱжеш. Ялысе илыш нигунамат куштылго
лийын
огыл. Тыгай шонкалымашлан Корнилов шке возымаштыже ятыр верым ойлен. 50-ше
ийласе илыш чыным шке шинчаж денак ужмо историй негызеш возен.
Эше тыгай сӱретат палдырна. "Мӱй олык" повесть сар пагытым лышташла. "Лыжга
мардеж" война годым чот шолдыргышо ял озанлыкым угыч йолӱмбак нӧлталаш уло
вийжым
пыштыше самырык тукымлан пӧлеклалтын. Кумшо сборник "Олма там" маналтеш.
Шке паледа: олмапу шошым веле пеледеш, а садвечын чыла пашажым шыже
иктешла.
Черетан книгаже "Багратион" операций" лийшаш ыле. У произведенийым возаш
тӱҥалме
деч ончыч, лӱмынак Минск олаш миен тольо. Белоруссий фронтын боевой
действийже
нерген документым ятыр музейлаште шымлыш. Но... шонымыжым ыштен ыш шукто.
Сарын
кочыжо тазалыкшым лунчыртыш.
П.Г.Корниловын йылмыже лывырге, йымыжа, кумылзак сынан. Верлаште лийме
годым
мыскарам, калыкмутым тӱткын колыштын поген. Каласаш кӱлеш, тудын каласыме
шуко
томан ятыр муторлаҥгыже кызыт МарНИИ-н ямдылыме толковый словарьышкыжат
пурталтын.
Петр Григорьевич "Марий коммуна" газетын йылме поянлыкшым да шочмо йылме
дене
кутыраш вожылшо еҥын муторлаҥгыжым шымлыме негызеш кугу статьям возаш сӧрен
ыле.
Адакат жапше ыш сите...
... Тыгай йыжыҥан, шуко гана тура савыртышан лийын РСФСР культурын
заслуженный
пашаеҥже, Волжский районысо Кӱшыл Азъял ялеш шочын-кушшо Петр Григорьевич
Корниловын илыш-корныжо. Тений 9 апрельыште тудын шочмыжлан 75 ий теме.
Петр КРАСНОВ, РФ журналист ушем член.



042099
************************************************************************
КУДЫМШО ГЛАВА

Ла сотто и гиорнт нубилоси е древи,
Насце уна генте а цуи И'морир нон доле.
Петрарка. *

И
Владимирын йоммекше тупшо,
Онегинлан йокрок адак,
Шоналтыш Ольган лишне копшын:
Шукталте ӱчӧ сайынак.
Уэшт шинча пеленже Ольга,
Шинчажын нойышо тулшолгым
Кычалын Ленскийым; моткоч
Шуйненыс котильон тӱргоч.
Куштен вот чарнышт. Вот кас кочкыш.
Вара уна-влаклан малаш
Тӱҥальыч вакшышым шараш
Пӧрӧнчылан, тӱжваке вончышт;
Чылан чот малынешт, ноен.
Онегин мӧҥгыжӧ каен.
ИИ
Шыпланышт эркын: теве нерым
Шупшеш куатлын Пустяков
Темен шуктен чылаштын шерым,
Гвоздин, Буянов, Петушков
Да Флянов, черле тӱвыт але,
Нерат пӱкеныштым ӧндалын;
Кӱварыште мосье Трике,
Калпак вуян, кия кыртке.
Татьянан, Ольган гын пӧлемым
Айленыт мӱндыр ӱдыр-влак
Да коргыктат вел -- пеш малат.
Ыш воч лач икте омын семыш:
Окна воктене, ойгырен,
Татьяна йӱдышкӧ ончен.

---------* Тушто, кушто кече пылан да кӱчык, тукым шочешат, тудлан колашат
лӱдыкшӧ огыл.
(Петрарка (итал.)

ИИИ
Шижде пайремыш толын лекме,
Шинчаончалтышын ласка,
Шӱраҥышт Ольга дене, шекым
Трук лукмыжо шӱм-чон саскам
Туге чот кӱрыштеш; ок шинче,
Кузе манаш ты койыш-чинчым;
Ушкалыме тулат нулта
Туге чот кӧргыжым; чылтак,
Шонет, ишен кид, йӱштӧ, шӱмым,
Йымалне, кушто тич поргем,
Пычкемыш, кычкырат шурген...
"Колем,-- ойла Татьяна, сӱмсыр,-Вет каче верч пыташ -- узьмак,
Ок тол туддеч пиал садак".
ИВ
Кай пӧрдын ончыко, историй!
У еҥ мемнам шкеж дек ӱжеш.
Ял Ленскийын -- ял, Красногорье
Воктеч вич меҥге ӧрдыжеш
Кодеш илем ик чесле еҥын;
Уке, ок код шолеш шке семын
Зарецкий, ожнысо бунтарь,
Картежник-влакын вуй-онар,
Лапан, трактир трибун, шояче,
А ынде поро еҥ, проста,
Озак еш илышын уста,
Йолташ ӱшанле да поян чык,*
Тунемын кызыт шып илаш:
Тӱҥалын курым тӧрланаш!

----------* Чык -- шып, тыныс.

В
Южгодым моктымыжо светын
Шапшакым талыш савырен:
Вич важыкыште пистолет гыч,
Логалын, тузым вошт шӱтен;
Ойлаш умбак гын, сӧй пасушто
Изиш гына шогал ыш кушто,
Шуҥгалтын имньыже ӱмбач
Сӧсна гай йӱшӧ лийме вач,
Француз-влак кидышке логалын:
Пеш сай салтак! У Регул* чап,
Кӧлан ош кече ток конча;
Эрден уэш чыла мондалын
Миен Вери дек, арымеш
Йӱашлан кум кленчам, руштмеш.
ВИ
Моштеныс койдарен моткочак,
Орадыш кертын савырнен,
Чиктен туге ушаным кочын,
Шинчаорак я йышт карген.
Тыге толашымыже тудын
Лач лие ончыклан наука;
Коклан, логал чоя атмаш,
Шкежат кодеш улмаш яраш.
Пуэнак ӱчашашлан вуйым,
Полдалгын кертын вашештен,
Кӱлеш -- шыҥшальыла йымен,
Кӱлеш -- коклан чыкен тулвуйым,
Арам йолташым сырыктен,
Барьер** воктеке шогалтен.

------* Регул -- Древний Римысе полководец.
** Барьер -- дуэль.
ВИИ
Я кертын кучыктен ваш кидым,
Ӱжалын кумытын шинчаш,
Кочкаш-йӱаш; варажым тидым
Дуэль деч лӱдыныт манаш.
Ок шого пагыт! Вуйын-почын
Юарлыме жап, кузе шочын,
Туге эрта тӧрген, кернак,
Зарецкий, ойлышым, ожнак
Йымен, саман тӱтан деч шылын,
Акаций, ломбо-влак коклаш,
Эн чын мудречла шкет илаш
Да ковыштам кушташ, мӱшылыш
Лукташ лыҥ лудым, комбымат,
Тыгай улмаш Горацият.*
ВИИИ
Пермак, конешне, лийын огыл,
Садлан Евгений, кеч вурсен,
Эртак аклен уш-акыл томжым,
Чын шонымыжым кӱш шынден.
Южгодым вашталтен шомакым;
Но таче дуэлист окмакым
Вашлийын мӧҥгыштӧ эрден,
Вереш шогале ӧрылден.
Саламым пелештен чакналтыш,
Ойлаш умбаке ыш тӱҥал,
Онегиным шӱтен ончал,
Поэтын запискам шуралтыш.
Онегин, шинчын, волгыдеш
Кагазым семынже лудеш.

------* Гораций -- кугун палыме Рим поэт.

ИX
Сералме кӱчыкын шомакым,
Йоҥга йодмашыже туран:
Ӱжеш дуэльыш Ленский, макым
Ынеж пу тошто йолташлан.
Тӱҥалтыш ошкыл гыч Онегин
Чот ӧрыктарыш толшо еҥым,
Шурген ӱчашыме арам,
"Мый ямде,-- мане,-- кеч-кунам".
Зарецкий мутым ыш вашталте;
Вучаш умбаке ман нимом,
Кынелын лекте; сурт кеч-мом
Акла шке жапыште ышталтмым.
Евгений, уке манын шот,
Кодмеке вурсыш шкенжым чот.
X
Тугак кӱлеш: шонен радамын,
Мо лийын балыште токан,
Ужеш лач шкем вел, титаканым:
Кергалтыш, кумыктыл чокан,
Тыгай кугу йӧратымашым,
Укеште луктын кӱлдымашыш.
Вес йоҥылыш: тек толаша
Поэт; тудлан тыге келша,
Вет латкандаш ияш вел рвезе.
Евгений, тудым йӧратен,
Чын корныш луктын виктарен,
Вет ыле полшышаш полмезын.
Ушан-шотан лийшаш пӧръеҥ -На!-- тудо шинчын ӧпкелен.
XИ
Кертшаш ыле вес чоным шижын,
А нерым огыл кадырташ;
Ойлаш ыле ӧпкежын чийжым,
"Но мом ыштет, кодмек вараш;
Эше пурен коклашке, пӧрдын,
Ты сустык, дуэлист, коштам,
Манеш почеш ваҥен коштшам...
Конешне, кужу йылме верчын
Вашмутым кучымо; садак
Вараже тарванен шомак..."
Тыге мер шоныш шочын кечын!
Чапнан пружиныже, кумир!
Чымалтын кушто илыш, мир!
XИИ
Шолаш пуреныс пуйто вӱржӧ,
Вашмутым мӱҥгыштӧ поэт
Вуча; конда пошкудо кӱрлын
Кӱлеш шомакым; шып тоен
Огеш керт кумыл нӧлтмӧ татым!
Лӱдеш Владимир: саде шатын,
Ыштен трук угыч мыскарам,
Шке илышыжым утара,
Чарен дуэльыште вашпижмым,
Рашеме пӱрымаш йолва:
Эрла, кунам эше кава
Нера, волгалт ок шу кожиме,
Вакш деке толын, коктын ваш
Курокым улыт нӧлталшаш.
XИИИ
Ужаш ок шоно пыльдырийжым
Чон шолын Ленский нигунар
Эр вашпижмаш деч ончыч, пийжым
Ончен шагатыным: кунар?
Ок чыте лупшалешат кидым -Лиеш оралтыште пошкудын.
Тыш толмыж дене ӧрыктен,
Шоналтыш: Олям чевертем.
Но мо тыгай: поэтым ужын,
Пӧртӧнчыч, тӧргылжым вашеш
Тӧршталын, ӱдыр шыргыжеш:
Йӧршеш мардежын моли ушыж,
Ок саке вуйым, весела,
Чылт ожсо семынак ила.
XИВ
"Молан тунам йомда пеш ончыч?"-Шӱлештын, Оленька йодеш.
Печкалте Ленскийын чон лончо,
Вуй кумык вожыл сакалтеш.
Ушкалымаш, ӧпкеже йомыч,
Шуҥгалте пуйто мамык омыш,
Ужмек лыжгалыкым, простам,
Пелен чӱчкалше чон сортам!..
Онча ӱмбакше кумыл тодылт;
Шижеш: йӧратыме эше;
Сеҥаш тӧча, кучен пыкше,
Вуеш ида нал манын йодмым;
Шке чытыра, йымен шомак,
Ну, таче пиалан, чынак.
XВ, XВИ, XВИИ
Адак у шонышышко возын,
Шке Ольгаж ончылно, ойган,
Владимир ок му, йомын козырь,
Кузе теҥгечсым аклыман?
Ойла шке семынже: "Мый тудым
Лиям утарыше лопшудо,
Ом чыте, кӧ, кугун шӱлен,
Шӧм нараштам алгаштарен;
Ом чыте сыртык, ормыж шукшым,
Мо лилий капым шӱткала;
Садлан кок кечым вел ила,
Вара кола, пелед ок шукто".
Мом тиде ончыкта, таҥ-влак:
Да, лӱйыман йолташ ӱмбак.
XВИИИ
Палат ыле гын, балын сусыр
Кузе Татьянам когартен!..
Ыҥла ыле гын ӱдыр сусын*
Колеш гын кеч ик пылыш ден,
Кузе Евгенийже ден Ленский
Эрла колтат пулям вуйлепыш,
Йӧратымашыже тунам
Ала йӧрта ыле тумам!
Ты ылчыкым кеч пеле йӱкын
Иктат ыш шоно палдараш,
Онегинат тып лийын, раш.
Нюслен Татьяна йышт пӧрт лукыш;
Огеш шиж няняжат нимом,
Шоҥгем лыжгайыше пижгом.

-------* Сусын -- чот тыршен.
XИX
Пеле-пула кас мучко кучыш
Шкем Ленский: шып, я воштылден;
Туге шол: музым кӧ кӱтӱчӧ,
Эртак тыгай; вара налеш,
Кумен шинчажым, клавикордым
Моткочак палыме аккордым,
Ончалын ӱдыржӧ умбак:
Мый пиалан улам, чынак?
Рӱмбалгыш: жап каяш, да шӱмжӧ
Чымалт иралте ойгырен;
Шке йӱксыж ден чеверласен,
Кушкедлыш пуйто писте шӱмла,
Чурийжым Ольга эскера.
"Мо лийынат?" -- "Нимат..." "Эрта".
XX
Толмеке суртыш, пистолетшым
Рончалын тергышат, мӧҥгеш
Кудалтыш яшлыкыш; уэштын,
Тӧшакыш Шиллер ден йӧрлеш;
Лоҥеш сорта тул рвезын ушым,
Нулта да лӱҥгыкта шӱм пушым:
Шинчаште угычын чечен
Тӱс Ольган чӱкталтеш чӱчкен.
Владимир петыра книгажым,
Налеш перам; почеламут
Ок шоч, лектеш поче лач мут
Йӧратымаш нерген оргажым.
Ока тӱҥалтыш гыч, шокшешт,
Я йӱшӧ Дельвигла* покшеч.

------* Дельвиг -- поэт, Пушкинын лицей годсо йолташыже.

XXИ
Стих-влакше кодыныт улмашын,
Мый нуным аралем, тевак:
"Йомда те кушко уждымашын,
Эр шошын шӧртньӧ кечыж-влак?"
Мом ямдыла у тат, эрласе?
Туддене мый ом чеверласе,
Йомеш, уке гын пич йӱдеш?
Ойлаш нимом: пеш чын лектеш
Законжо пӱрымашын. Пале,
Шуҥгалт возам ма, лӱйымек,
Я пульо чоҥешта пелвек,
Чыла пиал: малет, от мале;
Сай -- кечын йӱлымын аршаш!
Сай -- йӱдым угыч пӧртылмаш!
XXИИ
Йолга эрдене Чолпаншӱдыр,*
У кече модын лӱҥгалтеш;
Кап мыйын, можыч, тудын кӱдынь
Шӱгар воктене шуҥгалтеш,
Ужар поэтым тамык курым
Налеш гын, от мондал дыр мурым,
Возен могайым тыланет,
Йога мо ший шинчавӱдет,
Эр урнышко чӱчкалтын, манын:
Вет мыйым тудо йӧратен,
Мылам вел кечым пӧлеклен,
Шке ӱмыржым, пич ӱжараным!..
Йӧратыме таҥем, ыҥлет,
Тол тыш, лиям сай мариет!.."

-------* Чолпаншӱдыр -- Венера.

XXИИИ
Возен пеш лывыжгын да шемын
(Мом романтизм ман лӱмдена,
Ом ужыс тыште мый йӧршешын;
Тӱҥ огыл тиде, шонена!)
Да волгалтшаш велеш, ноялын,
Вуй дене кӱпчыкыш тайналын,
Лач модный идеал мутеш
Нер йӱкым Ленскийна луктеш;
Ужаш тӱҥалын ныжыл омым,
Шыраныш веле, кабинет
Омса йышт почылто, садет,
Зарецкий кынелта, йӱд ормыж:
"Помыжалташ жап: шым шагат,
Онегин дыр кылмен шога".
XXИВ
Но лийын йоҥылыш: Евгений
Мален тыгодым колышо гай.
Сотем толеш, йӱлен эрвелне;
Мурен ноен "сорла поч" чай;
Мала Онегин тамлын, келгын.
Кӱза кӱш кече, пылым келын,
Лӱшка йырвелым ший мардеж,
Пӧрдеш поран; лач лай омеш
Евгений таче пуйто йомын;
А жап куржеш, вашкен эрта;
Но вот пожалте кенета,
Чаршам нӧлтале чарайолын;
Онча -- ужеш; жап тарванаш,
Волгалтын тӱнӧ йырым-ваш.
XXВ
Да, шупшыл оҥгырым, пӧлемыш
Ӱжеш Гильом, француз слугам;
Пуртен халатым, вес чиемым,
Пуа Онегинлан, чаткам.
Тырша чияш, вашка Онегин
Да тарзыжлан кӱшта пеленже
Мияш да яшлыкым налаш,
Ок кӱл нимом монден кодаш.
Тер ямде, корнышко лекташ гын;
Онегин шинче, да ула
Чоҥештыш вик вакш декыла.
Вот тольыч. Тарзылан Лепажын
Куралым намияш шӱден,
Онегин ончыко йолткен.
XXВИ
Ломашыш Ленский эҥерталын
Вучен вакш дене шаҥгысек;
Зарецкий, ял механик, тале,
Вакшкӱм шудалын эр годсек.
Толеш, "Вуеш ида нал" манын,
Евгений нунын дек ӱшанлын.
"Тендан куш йомын секундант?"-Йодеш Зарецкийна, педант,
Дуэльын классик, ок йӧрате,
Кӧ правил дечын кораҥеш,
Чын корныш пӧртылаш ӱжеш,
Чыла нӧлтшаш искусство* марте,
Кузе вашпижыныт ожнак,
Тачат чыла лийшаш тугак,

--------* Дуэльын шке правилже улмаш, тудым секундант-влак эскереныт.

XXВИИ
"А секундант?.."-- Евгений мане,-Тевакыс, йолташем, Гильо.
Ом уж ты шотышто туганьым,
Шында мо ӱлык иктаж-кӧм.
Кеч тудо палыме шагалын,
Тышак кертеш пырля шогалын".
Зарецкий тӱрвыжым пурлеш.
Онегин Ленский деч йодеш:
"Тӱҥалына?"-- "Тарваныман дыр",-Вашеш йӱк солныш. Вакш шеҥгек,
Кораҥыч, ӧржыжкӧ, пелвек.
Зарецкий дене тарзе-надыр
Дуэль рат-шотым лончылат,
Кок таҥ-тушман лӱен кӱтат.
XXВИИИ
Тушман-влак! Нине мутым колын,
Шонет: шукерте огыл ваш
Уна сай ыльыч, шӱм-чон шолын
Ӱчашышт, кочкыч, икманаш,
Лош пайлышт илышым, а таче?..
Шога тура, тушманла ваче,
От уж тыгайым омыштат,
Ваш колымашым ямдылат.
Да кӱрлыт тымыкын эр пийжым...
А можыч, воштылын колташ,
Кораҥын, вӱр дечын утлаш,
Келшен мондаш чыла, мо лийын?..
Но светын ужмышудымаш
Ок пале, мо чын воштылмаш.
XXИX
Волгалтыч пистолет-влак, чулым,
Да чӧгыт шомполыш пера.
Аҥ-йытырышке шӱшкыт пульым,
Темдал, курокыштым тергат.
Велеш тар рожыш, сурын койын,
Кремень, пӱян, нӧлталтын лойык,
Чымалтын, тулым пӱргалаш.
Да лишыл пундыштӱҥ тураш
Чарна Гильо. Кудалтыш плащым*
Ош лумыш шемым кок тушман.
Кумло кок ошкылым налман
Висен Зарецкийланже лачшым.
Эн тӱр кыша тураш каят.
Да пистолетым вик кучат.
XXX
"Лишезма ваш".
Лӱддегеч, ӧрын,
Нӧлталде кидым кок тушман,
Тошкал рыҥ, пеҥгыдын да тӧрын,
Ышта ныл ошкылым чолган,
Ныл йолтошкалтыш -- колымашыш.
Лишем Евгений эркын вашла,
Тӱҥале кидшым кӱш нӧлташ
Да пистолет дене викташ.
Вич ошкыл кодо шойыланышт;
Тунам, кумен шола шинчам,
Тӱҥале Ленският ончаш
Шке пистолетшын йытыраҥыш -Трук южым лӱйымӧ пӱчкеш:
Поэтын пистолет возеш...

-------* Лӱйышӧ еҥлан плащ деч ончык лекташ огеш лий улмаш.

XXXИ
Кучен ик кидше дене оҥым,
Ош лумыш лыдырген вола.
Шинчаже тӱтыраҥын, шоҥым
Умша гыч толмо мом ойла:
Колен вик. Лум падырашын ойып
Кечеш йӱлен ойла шем ойгым.
Кап мучко йӱштӧ ден велалт,
Онегин рвезе дек мият,
Онча, ужеш... Арам шомакше:
Пытен поэт, ужар йоча
Вашкен шӱгар омсам почаш!
Поран тарваныш. Эрым макше
Ондак пеш лывыжгыш арам,
Алтарь ок ылыж нигунам!..
XXXИИ
Кия тарваныде, кап тудын,
Пӱжвӱд ден йылгыжеш саҥга,
Шӱтен вошт оҥым пульо шулдыр;
Шокшешт, вӱр сусыр гыч йога.
Тевак, шукерте огыл веле,
Шӱм пырткыш рвезын, эрым келын;
Ӱшан, йӧратымаш, тушман -Чыла вет ыле поэтнан,
А ынде пуйто пӧрт пустаҥын,
Пычкемыш тушто, тымык, тран;
Шулен, йӱк йомо курымлан.
Йыр петырнышт окна-влак аҥым,
Яндам ошемдышт, Да кыша
Айдемын кӱрылтеш тышан...
XXXИИИ
Серен келесыр эпиграммым,
Сай шке тушманым пӱшкылаш;
Ончаш, кузе мыяк мо манын,
Пижеш вуй тӱкыжым кӱташ,
Воштончыш волгыдын шуҥгалтын,
Палаш лӱдеш чурийжым, шатын;
Эше ласкан чучеш, таҥ-влак,
Кунам ойла: ты еҥ -- мыяк!
Чучеш пеш сай: лукде ик йӱкым
Тудлан ышташ спай колоткам;
Ончен шогаш мӱндырч лопкан,
Кузе коеш саҥгаж вес тӱкын;
Но еҥым пуштын кудалташ
Шот огыл тиде, мом ойлаш.
XXXИВ
Тендан шем пистолетын пульо
Колтен айдемым вес тӱняш,
Амалже: пӱргыдажым шулын
Моктанчык лийын ончымаш
Я арака йӱмаште лектын
Ӱчаш я, шыде дене темын,
Тендам ваш ӱжыт кредалаш,
Каласыза: могай шижмаш
Чондажым авалта тыгодым,
Кунам тарваныде кия
Айдеме мландыште, ияҥ,
Возеш кунам тӱс эркын водыш,
Огеш пу йӱкым, огеш кол,
А те чот шортыда мочол?
XXXВ
Кугу титакым шижын, кидыш
Шке пистолетшым кормыжтен,
Онегин Ленский валне пиде:
"Ну, мо? Колен?". Да шыпланен.
Колен!.. Вара вел, умылымекше,
Чон йӧсын кычкырен куржмекше,
Онегин Ленский дек ӱжеш...
Зарецкий терыш нӧлталеш
Кылмаш тӱҥалше рвезе капым;
Шем ойгым мӧҥгӧ наҥгая.
Да, шижын колышым аян,
Чымалтыч имне-шамыч лапыш,
Чот пышкыралын, ош шоҥ ден
Нӧртен, вурс сорлыкым нулен.
XXXВИ
Поэт ыжал, палем, таҥ-шамыч:
Сай ыле тудын шонымаш,
Но ыш керт илышыш пурталтын,
Пеш кӱчык лие пӱрымаш.
Ах, кушто нунын шокшо толкын,
У кӱкшакаш нӧлталше толкын,
Шижмашышт, шонымышт, ласка,
Пеш чулым, йоҥгыдо саскан?
Йӧратымашын тулышт кушто,
А кушто шинчымаш, паша
Верч тыршымашышт, томаша,
Лӱдмашышт, воштылмашышт, лушко*?
Лийда куш илыш ӱмыл-влак,
Поэзий ор, шерак-шопак?!

--------* Лушко -- лушкыдо.

XXXВИИ
Ала чапландараш ты мирым,
Пиалым, почын, лыҥ кондаш;
Ондак тыпланыше мур-лирыж,
Рашкалтын йоҥгышо, яндар,
Нӧлталын, курымын кашташке
Шында ыле. Вучен адакше.
Тошкалтыш, кӱшыл, светынат.
Поэтын ойгырымо тат
Ала пелен наҥгайыш тайным,
Да йомо илыш пуышо йӱк,
Эн чаплым нигӧлан ок лук;
Шӱгар йымакыже ок тайне,
Миен огеш шу нигунам
Чап муро жапын, насылнан.
XXXВИИИ, XXXИХ
Улмаш пеш кӱчык тудын муро:
Вет кажнын шкенжын пӱрымаш.
Эрта да ю, шулдыраҥме курым,
Пижеш ыле шӱм-чон йӱкшаш;
Молан кая ыле йӧршешын,
Шуа да музым, тӱвыр ешым
Поген, лиеш ыле поян,
Чиен халатым, пиалан;
Пален налеш ыле чын илыш
Могай, кунам нылле ияш
Корштен лу, ӧркана чияш;
Йӱэш ыле, кочкеш да, шӱлыш
Пытен, шке вакшышыш возеш;
Колен колтат, еш рӱж шортеш.
XЛ
Чыла туге, но тые, лудшо,
Палетыс, самырык поэт,
Сай каче, ончыкым воштужшо
Йолташын пульо ден колен!
Вер уло: ял дечын шолаште
(Поэт илен лач ту солаште).
Кок пӱнчӧ кушто ваш ушнен
Шке вожшо дене; йыргыктен
Изи эҥер йымачше лапын.
Канен куралше ты сереш,
Волен тӱредше-влакын еш
Яндар вӱдлан тыш, мушкын капым;
Пызнен чашкерыш ӱмылеш,
Тыглае памятник нӧлтеш.
XЛИ
Воктекше толешат кӱтӱчӧ,
Кунам кава нӧрта пасум,
Шинчеш пидаш йыдалжым, ӱчым
Ыштен йӱрлан, мурен асун,
Моктен Юл колызо кашакым;
Оласе ӱдырат тышакын,
Кунам кеҥежым вашлиеш,
Ракш иммньым кушкыжын, шереш
Пасум шкетак, чарнен шогалын,
Той шӧрмыч кылжым шупшылал,
Теркупш ӱмбак пыштен нӧлтал
Чылдаржым, возымым шергалын,
Куржеш шинчаже -- вӱдыжга;
Колен поэт улмаш могай.
XЛИИ
Вара эртен пасу ден йолын,
Шонкалыш тудо тӱрлымат;
Да Ленскийын саманыш йомын
Пелештыш: "Эх, илышыжат;
Мо лийын Ольга ден варажым?
Мыняр чытен шӱм ӱжараже,
Кунам у погынен ӱнар?
Куш йомылден ака-шӱжар?
Куш лийын саде, светым, еҥым
Кодалын куржшо ик торта,
Кӧ модный ӱдырамаш сортам
Вурсен да пытарен поэтым?"
Кузе тыгайыш шуын шот,
Толмеке жап, лиеш отчет.
XЛИИИ
Но кызыт огыл. Шке геройым
Чон почын, шокшын йӧратем.
Эше шуем нергенже ойым,
Но кызыт ӧрдыжеш кодем.
Ийгот тӱҥда ушемым прозыш,
Ийгот мардеж гай рифмым возыш,
Кугун шӱлалын каласем:
Поктен почешыже, ноем.
Тоштемше пыстылемже кызыт
Листам ок вашке амырташ;
Юалге, кукшо шонымаш,
Куатле, весе, илыш кызык*
Рӱмбалгыште да свет йӱкеш
Шӱм-чонын тургымым луктеш.

-------* Кызык -- оҥай.

XЛИВ
Вес кумыл татымат мый шижым,
Мый шижым у шӱлышымат;
Ӱшан тул первыйлан чот пижын,
Жал тошто шӱлыкем, товат.
Ах, шоныш! кушто там, полмезе?
Тудлан лач лийже рифме рвезе?
Ала чынак, каварышаш,
Тыге трук лывыжгын аршаш?
Ала чынак шижде йорталтыш,
Мокталмым шуктыде вучен,
Кечемын шошыжо вашкен
(Вет воштыл ойлышым тымарте)?
Шеҥгек ок лий мо пӧртылаш?
Вашке кудло ият мылам?
XЛВ
Да ӱмыремын кечывалже
Лишемын, тидым раш ужам.
Лиеш тыге тек: кид кучалын,
Манам: чеверын жап, ужар!
Тудлан мый тауштем, шер темын,
Илымемлан да йӧсӧ-шемым,
Сай орлыкым, тӱтанымат,
Пайремым, йӱк-йӱанымат
Тынаре ужым корныштемже;
Тау тылат! Мый, лийын сак,
Я модын кушкым кечынак,
Сайлан лач мыйым орыштеныт;*
Сита! У корныш жап лекташ,
Ондаксе деч жап каналташ.

--------* Орышташ -- ончен кушташ.

XЛВИ
Шеҥгеке -- чу! -- колтем ончалын.
Вуеш ит нал тый, ӱшыкем,
Улакыште эртат кончалын
Омем, шижмем, йогылыкем.
А тые, самырык чон кумыл,
Ушеш сӱретым, уым, куо,
Шӱм нерымым пожалте вик,
Эн лукыш толкыналтше вий,
Ит пу йӱкшаш поэтын чонлан,
Осал лияш да пуракаҥаш.
Эше кӱ гайыш савырнаш,
Ужмеке светын йӱштӧ коным,
Могай поргемыште тевак
Пӧрдал толашена, таҥ-влак!

ШЫМШЕ ГЛАВА

Москва, Российын эн сай ӱдыр,
Кӧм тыйын гайым мый муам?
Дмитриев
Кузе Москвам мый ом йӧрате?
Баратынский
Москвам титаклыме! Вот мо тугае свет!
А кушто сайже?
Кушто ме уке дыр улына.
Грибоедов


Пелта чот шошын кечыйолжо,
Лум, лишыл курык вач шулен,
Чымалте, изеҥерла шолын,
Вӱд малме олыкыш волен.
Волгалтын шыргыжше пӱртӱсшӧ
Пожалт вашлие шошо тӱсым;
Пелгандын чолгыжеш кава,
Вошткойын, чодыра тава,
Ужаргын мамыкым шоҥалын.
Коден мӱкш шыште омартам,
Чоҥештыш нурыш пӧлеклан.
Кошка йыр олык, сыным налын;
Кӱтӱ лӱшка, сар шӱшпыкат
Чопкен мура, йӱд тымыкат.

ИИ
Йӧратымашын пагыт! Шошо!
Толметше шӱлык мыланем!
Могае вургыжмемже шолшо
Шӱм-кылыштем да вӱрыштем!
Кузе мый, кумыл толкыналтын,
Яжон кап-кылым кандаралын,
Ю шошын шӱлышым налам
Ял тымыкыште, келанал!
Ала мылам шижмаш йот тиде,—
Мо ылыжта, куандара,
Мо йылгыжеш, арум шара —
Луктеш йокрокым але шыдым
Чот пезныше шӱм-чоныштем,
Пычкемыш манын йырыштем?
ИИИ
Ала, лукде шкенан куаным
Уэш нереште лышташлан,
Ме йомшым шарнена туаным,*
Ончен юарлыше кожлам;
Ала пӱртӱс уэмме дене
Ме кылдена, чон шоныш темын,
Шкенан тоштемме пагытнам,
Вет рвезе от лий нигунам?
А можыч, ушыш пура толын
Поэзий омо юапеш
Ондаксе шошына уэш,
Да шӱмышкӧ нера ю толкын,
Тора кундемем шарныктен,
Эн ныжыл йӱд да тылзыж ден...
ИВ
Жап шуын! Його поро тукым,
Эпикуреец-чал мудреч,
Кӧ ыш шиж еҥын ойго лукым,
Теат, кӧ ыш код Левшин деч,
Теат, вож-насылмыт Приамын**,
_________
*Лышташ велме пагыт.
** Приам — Троян кугыжа. Тудо кугу ешан улмаш.

Теат, тыматле, ныжыл дама,
Селашке викныза вашкен,
Ӱжеш туш шошо, саламлен,
Сай тургым сомылын да шокшын,
Пеледыш-влакын; йымыжан
Йӱдвошт гуляйыме ю жап.
Нурат вуча! Нӧлталын шокшым,
Каретыш орален настам,
Таҥ-влак, те кодыза олам.
В
Вес эл гыч кондымо коляскыш,
Алал лудшем, йодам, тыят
Канаш олатым пыште лашткын,
Кушакын телым пижынат;
Пырля ме, налын юзо музым,
Кузе йоҥга тумерын музык,
Тып колышт каена ер дек,
Кеч лӱмжым ышна пале тек,
Но пеленна, илен Евгений
Ты верыште, пайрем оза;
Умбалнырак мотор, лӧза
Татьянан ялже волгыдемын...
Но йомын качына, ок кой...
Йырваш шарлен лач шӱлык ой.
ВИ
Эрталын курык-влакын шӧрым,
Ме лектына тугай верташ,
Кушечын изеҥерже шерла
Чыма эҥер дек, пистерлаш.
А тушто шошын каче — шӱшпык
Йӱдвошт пуа ӱмажым, йӱкшым;
Шолеш пеледын локама,
Ший урзыжым темла памаш;
Йолга кок пӱнчын ушнымаште
Шӱгар кӱ, шындыме серен:
"Владимир Ленский, эр колен,
Тышан тоялтын, кредалмаште
Шкем лӱддымын кучен поэт,
Тунар ий веле лийын вет".
ВИИ
Таен шем мландыш пӱнчӧ укшым,
Лӱҥгалт мардежын эр шепкаш,
Шӱгар кӱ валне кечыш шуко
Ала-кӧн кондымо аршаш.
Шарлен кунам йырвеке рӱмбык,
Кунам ыш шундо ойгын румбык,
Кок ӱдыр, корным такыртен,
Тыш кошто шортын, ойгырен.
А кызыт памятник мондалтын.
Йӱкшен шукерте йол кыша.
Огеш кой шарныктыш аршаш;
Ушкалым веле тыш кондалын,
Кӱтӱчӧ шкет мурен шинча,
Йыдалже тоштылан ранча*.

ВИИИ. ИX. X
Ах, мыскынь Ленский! Йӱкын шортын,
Кужун ыш ойгыро таҥет.
Ужар оръеҥын ночко портыш
Вашке кошка улмаш, палет!
Вес шӱм тӱкалтыш тудын шӱмым,
Шынден пуракым тыйын лӱмыш,
Тӱҥден йӧратымаш тул ден
Улан, ик офицер, моштен.
Да возын чонышко уланже...
______
*Ранчаш — ӧкынаш.
Алтарь воктен шогат пырля,
Шергашымат чия парня,
Йӱла тӱс, вожылын тулаҥын,
Вӱргенчык вошт коеш чыла,
Но ӱдыр пиалан шӱла.
XИ
Ах, мыскынь Ленский! Тидым колын,
Шӱгар пычкемыште тунам,
Лиеш гын, тый, поэт, шӱм шолын,
Мом каласет ыле, манам,
От лук ыле кыльга шомакым,
От пу ыле важмалдык акым,
Ала, ала... Нимо тылат
Ок кӱл, вет петырнен шинчат...
Туге, мондет содор, пеш йӱштын,
Пыштат кунам шӱгар оҥаш,
Мондат таҥет, тушман, йолташ.
Оралте, пого верчын ӱштым
Кушкедын пижыт тавалаш
Вигак наследник-шамыч ваш.
XИИ
Ик жап гыч оҥгыр йӱкшӧ Олян
Йошт кодыш Ларинмыт селам,
Каяш уланлан пагыт тольо
Шке полкыш, тушто весе ям.
Аваже ӱдыржым вӱчкалын
Шортеш, изиш ок кай шуҥгалтын,
Но Танян ок тол шинчавӱд;
Ошалге шӱргыжым пич йӱд,
Йокрок, шонет, вузалын мучко.
Пӧртӧнчык лектычат, чылан
Вужганыл пытышт куткыла,
Чеверласен, ваш кидым кучышт,
Карета йыр рӱжгалыт пеш,
Татьянат ужаташ лектеш.
XИИИ
Улам ончен кужу жап шогыш,
Шуҥгалтын пуйто тӱтыраш...
Шкет Таня кодо, шкет тулшолгым!
Шарнен чыла, шӱм-кыл ыра,
Мыняр ий кӧгӧрчен шӱжарже
Пырля тошкен ачан кӱварым,
Мыняр ваш почмо чон сурам,
А ынде вашлият кунам?..
Коштеш сад мучко ӱмыл семын,
Кӱта пустаҥше вондерлам...
Уке нигушто ям тудлан,
Ок му нигушто юзо эмым
Да кумыл тодылтын шортеш,
Шонет, шӱм кокыте шелеш.
XИВ
Шкет кодын, чонжо утыр веле
Корштен пеҥеш, шарнен торам,
Солна шинчашкыже Онегин,
Шонет, шӱм тул чӱчка, йӧра,
Кычалын шӱшпыкшым, пырткалын.
Но вашлиймаш ок керт тӱҥалын,
Вет пуштын тиде еҥ изам;
Колен поэт... Лыжга кизам
Монден шке таҥже весым сулыш.
Шикш семын йоҥгыдо каваш
Нӧлталтын, поро шарнымаш
Поэт нерген шаланыш, шулыш.
Кок шӱм гына эше, шарнен,
Тугак дыр вургыжеш пырткен?
XВ
Кас ыле. Тӱлыжген каваже.
Изи эҥер вӱд шып шурген.
Да ӱдыр-качымыт тӱшкаже
Модмаш гыч шаланен пытен;
Йылген* тул колызын; пасушто,
Тылзан кумда мотор асушто,
Шке шоныш шӱдыржым чӱктен,
Татьяна ончык ошкеден.
Кая, кая, трук кӱкшака гыч
Тора оралте почылтеш,
Чашкер, сола да сад коеш.
Куржеш эҥер воктенже, кадыр.
Ужеш да тидым, ӱдыр оҥ
Чымалт кая кӱш, чылт вӱдоҥ.
XВИ
Шоналын кокыте, чурк лийын,
"Каяш ма ончыко, шеҥгек?..
Садак уке ту еҥ... А мыйым
Нигӧ ок пале... Пӧрт воктек
Мием да ончалам кеч садшым".
Коден Татьяна кӱкшакатшым,
Шымлен, илемыш йылдырта;
Но кудывечыште — пуста...
Пий полко вел оптен нӧлталте:
Татьянан йӱкшым кольычат,
Тыш тольо куржын рӱж йоча,
Да пий тӱшка поктен колталте,
Утарышт барышньым чолган,
Кораҥе ӧрдыжкӧ полган.
_______
*Йылгаш — йылгыжаш.
XВИИ
"Пураш лиеш мо барин пӧртыш?"—
Татьяна йодо ӧрынрак.
Анисья дек йоча-влак тӧргышт,
Йодаш сравочым тунамак;
Анисья мо кӱлешым кондыш,
Омса йошт почылт кайыш комдык,
Татьяна пӧртышкӧ пура,
Геройна кушто, кагура,
Илен шкетак; билльярд оҥаште,
Уна, канен ноялын кий,
Диван ӱмбалне — воштыр, ший,
Почкашлан оргамак коваштым.
Кува ньырга: "Ужат, камин;
Вот тыште баринна канен.
XВИИИ
Кочкаш-йӱаш толедыш телым
Пошкудо, Ленский, кӧ колен.
Ида ӧр, эртыза тывелыш,
Вот кабинет шинча кылмен;
Тышак канен, шем кофем подыл;
Доклад дене приказчик толын;
Книгам коклан шерген эрден...
Вес баринат тыштак илен,
Чӱчӱжӧ; рушарня шумеке,
Чият очким, окна йымак
Шинчеш, да, кӧ лиеш дурак,
Карт дене модынна мо шекыл*;
Пу, юмо, йоҥгым чонжылан,
Лу-влакше канышт шӱлыкан!"
_____
*Мо шекыл — мо семын.
XИX
Татьяна кумыл тодылт йырже
Онча да чонжылан чучеш,
Ты кабинетын кӧргӧ-тырже
Эн лишыл, перныше шӱмеш;
Ушеш возеш йомартле, тошто:
Шинча вот лампе, сото лоштык,
Тыштак книга, окна воктен
Ковер кроватьым чевертен,
Янда гыч шыргыжеш чал тылзе,
Изиш пычкемышрак пӧлем
Лорд Байронын портрет молем
Кеча; йымалныж шемын йылгыж,
Шкет чойн курчак*, шляпан, модеш,
Ишалтын кидше ыресеш.
XX
Татьяна ятырак пӧлемым
Эскерыш, колышто шулен.
Жап — вӱд гаяк. Южга мур семым
Мардежше лукто; йӱд волен
Коремыш; отыжо нер йӱкын
Мала эҥер воктен; да лукыш,
Тӧваныш, тылзыже шылеш;
Ах, ӱдыр, лӱдыкшӧ дыр пеш!
Мондаш тӧчен азапым, Таня,
Ала шӱла, ала уке,
Тарваныш кудыш, йӱк лукде.
Но ончычын лиеш мо манын
Толаш ты замокыш коклан
Лудаш книгам. Ок лий молан...
_____
*Чойн курчак — Наполеон Первыйын статуэткыже.
XXИ
Ужатыш ключница капкашке
Татьянам. Кече эртымек,
Тӱкалтыш ӱдыр пӧрт окнашке
Уэш, эр кече печкалтмек;
Пустаҥше, тулык кабинетыш,
Ужде чыла, мо йырже, эртыш,
Шогалын вудака лукеш,
Луштарыш чонжым шер теммеш —
Чот шорто, магырыш да кидыш
Книга вереште, нигузе
Тӱҥал ок керт; ала-кузе
Вара чон кӧныш, шижын тидым,
Татьяна сӱмырлыш книгаш —
Шкалан кумда тӱням почаш.
XXИИ
Евгений, палена ме, такше
Йӱкшен книга деч шукертак,
Тамлаш шапашлан изишакше
Коден улмаш тоен садак:
Моктен, Гяур дене Жуаным
Возен кӧ* да кок-кум романым,
Кушакын курымна, тура,
Еҥ, кызытсе, шӱк, куштыра,
Чын сӱретлалтын да тичмашын,
Тыгак пышткойшо, ир чонан,
Кӧ шке нерген гына шона,
Торлен уш-акылже улмашын
Ожнак шем мланде гыч каваш,
Пуста кеч лийын уш памаш.
______
*Байрон — "Гяур" да "Дон Жуан" поэме-влакын авторжо.
XXИИИ
Книга лышташын ятыр лукшо
Кошар кӱч палым арала;
Шинчаже ӱдыръеҥын, лудшын,
Ты верым ужын, шып йӱла.
Шӱм пиктежалт шижеш Татьяна,
Могай сӱретым, шоныш ямым
Онегин тӱткын палемден,
Мо дене тӱрыснек келшен.
А теве пале карандашын
Кагазым лыдыргын тӱрлен,
Шӱм-чонжо кедынла гӱрлен —
Возен шомакым кашын-кашын,
Шынден ыресым южгунам,
Да йодыш пӱгымат — кунам.
XXИВ
Ыҥлаш тӱҥале ӱдыр эркын,
Кӧм илыш тудо йӧратен,
Кӧн верчын йомо чонжын эрык,
Кӧн верч йӱд омыжо кошкен:
Осал ма лийын ты ораде,
Оҥ шӱлыш — юмын, шкеже — адын,
Каваште шочын, шем тӱнян
Кӱш, мландыш, колтымо ӱнар?
Кӧ тудо? Можыч, еҥын ӱмыл,
Сӱрет гына, шапшак, тор, пич;
Гарольд плащ чийыше москвич;
Тӱргоч кычалтылше йот кумыл,
Умшаште кӧн тич модный мут?
Ала пародий кынергут?
XXВ
Ала чынакак туштым рончыш?
Ала рашеме тӱҥ шомак?
Шагат кӱлеш времашке вончыш,
Мужедын ок пыте йомак,
Онегин ден кылдалтын кудо.
А мӧҥгыштӧ вучен пошкудо.
"Кузе лияш?— ызга ава,—
Ийгот Татьянамын тава,
А Оля рвезе вет туддечын.
Шоҥгеш кодеш, пуаш марлан
Кӱлеш да тиде шомаклан
Тодеш "Ом кайым" кажне кечын.
Вет ойгын корныжо кужу,
Пиалын кӱчык, но яжу".—
XXВИ
"Трук йӧратен шынден?" — "Но кӧжым?
Буянов тольо: отказен,
Да Петушков Иваным — тожо,
Гусар Пыхтин унаш пурен
Сымыстараш туге толашыш,
Шер семын чолгыжын пулашыш!
Ну, шонышым, лиеш паша,
Ыш вийне кок шӱм томаша".—
"Туге гын, матушка, Москошко,
Оръеҥым лукмо ярмиҥгаш,
Кӱлеш Татьянатым колташ".—
"Ойлет, мом шол! Доходна кошкыш,
Моткоч томам".— "Ик телылан
Сита, вара ешарыман".
XXВИИ
Аклен, ӱдырамаш, ты шоҥго,
Каҥашын кӱкшытым пеш раш;
Шоналтыш — пӱчкӧ: теле йоҥгын
Толмеке, савырнат Москваш.
Увер Татьянан деке солныш.
Кӱчемдыш светын темме олмыш
Кузе миен пурем, шонен,
Провинциалке чытырен.
Чиен вургемым, тоштеш кодшым,
Мошта мо кутырен чаткан;
Моско мотор, франт-влак лапкан
Шӱкал колтат дыр пелке копшын!..
Могае корно лӱдмашан!
Лач мӧҥгыштӧ — рыскал, ӱшан.
XXВИИИ
Кучен эн первый кечыйолым,
Татьяна нурышко вашка,
Вӱчкен ончалтыш дене, шолын,
Шем мландым ныжылгын тошка.
Ойла: "Чеверын, тыныс олык,
Чеверын, курыкын чал солык,
Код сайын, тымык чодыра;
Нелеш ит нал, сур пыл ора,
Пӱртӱс таҥем, сай код, чеверын;
Эн юзо умырым коден,
Каем тышечын, вашталтен...
Манам, чеверын, нӧргӧ эрык!
Вет ӧрдыж семала тораш;
Вуча могае пӱрымаш?"
XXИX
Шымлен коштеш пӱртӱсым ятыр.
Я кӱкшака, я изеҥер
Чартен шогалтышт — ямым чатыр,
Шонет йырвел йӱла, чевер.
Шукертсе палыме таҥ семын
Татьяна ото дек лишемын
Я олык дене мутланен.
Кеҥеж пикш гае чоҥештен.
Тӱням вара авалтыш шыже.
Пӱртӱс йокрок да мардежан,
Йыр кумдык почылто чаткан...
Касвел пырчат ыш лийыс мыжык:
Шӱлалтыш, пылым пӧрдыктен —
Лишеме теле ош тер ден.
XXX
Вот тольо да шаланыш мучко;
Сакалтыш лапчыкшым тумеш;
Тӧва, нур-влакым, ошын мушкын,
Ковержым шарыш кумдыкеш;
Ший шӱртыж ден эҥерын серым
Кок вечын пӱшкыльӧ чеверын;
Пералтыш йӱштӧ. Чон пырткен,
Ме телым кертына моктен!
Татьяна веле ты моторым
Ок шиж, ок вашке вашлияш,
Эн первый йӱштым лыҥ шӱлаш,
Налаш монча ӱмбачын ӧрын
Ю лумым шӱргым ниялташ:
Вет теле корно — ойырлаш.
XXXИ
Кугорныш лекме шуйныш пагыт,
Пытартыш кече лишемеш.
Кырат, тергат, миен ончалыт
Улатым, мондымым, уэш.
Обоз тугае: кум кибиткыш
Оптеныт мо кӱлешым; ситмыж
Каструль тыштак, пӱкен, мындер,
Варенье банкыште, чевер,
Кожгожшо, агытанже, сондык,
Кӧршӧкшӧ, тазше — икманаш,
Кӱлеш мо шоныде илаш.
Слуга-влак теве пӧртыш кондышт
Ӱчашым, йӱкым, йыр шортмаш;
Да ямде имне, латкандаш;
XXXИИ
Кычкат чыла торта коклашке;
Эр сийым повар-влак тӧрлат.
Кибитке савырнен чоҥгашке,
Улазе, вате-влак ырлат.
Кужу оржан, пакма ӱмбалне
Шинча форейтор*, чошт шӱвалын;
Капка дек погынен толеш
Чеверласашлан тарзе еш.
Шичмеке верышке, улазе
Той сапшым шупшыл тарвана...
"Чеверын, шочмо вер, манам,
Ужам мо угыч мый тендажым?"
Татьянан шинчавӱд эҥер
Ташлен шаланыш, пуйто шер.
_____
*Форейтор — ончыл имне ӱмбалне шинчыше тарзе.
XXXИИИ
Кунам уш-акылнан волгалтмым
Ме колтена шарен тораш,
Иктаж гана, чыла йолгалтын
(Вич шӱдӧ ий гыч мо, маншаш),
Арун шуйна йырвелыш корно,
Поген шӱм-чонышко лач порым;
Российыште тыштат-туштат
Шоссе-влак, шочын, ваш ушнат.
Эҥер серлам гын чойн кӱварын
Уша ваш кӱкшӧ вӱдвара;
Торалын курыкым, вара
Ончыктена ушнан ӱнарым:
Трактир декат эҥер йымач
Лиеш вик шупшмо корно лач.
XXXИВ
А кызыт корнына пеш шӱкшӧ,
Шӱеш мондалтын лыҥ кӱвар,
Да умдыла ден тийже шӱшкылт
Поктат, йӱд станцийын, монар;
От му трактирым; йӱштӧ пӧртыш
Пурет гын, луктыт тыйын ӧртым:
Ужат — пеш йорло прейскурант —
Кочкаш от пале, мом налат.
Туге гынат апшатче полко,
Российын чӧгытым нӧлтен,
Кожмакле тулышто таптен,
Колта эн сай настам Европыш,
Таум ыштен вӱд лакылан,
Каргалтше шочмо мландылан.
XXXВ
А теле йӱштыштӧ — шап корно,
Каяш сай, куштылго; чымат.
Вет модный стихынат мур ормыж
Уке гын, шоныш пеш шыма.
Эх, улыт писе кучер-шамыч,
Эн чулым тройкынаже, маньыч,
Йолткат шеҥгеке меҥге-влак,
Лумен шинчатым печылак.
Но Ларина гын нушко эркын,
Улашке, почтыныш, ыш шич,
Кӱлеш тидлан оксаже тич,
Сандене шкенжынак сай терже,
Конешне, темын шер моткоч:
Шым кече корнышто йӱ-коч.
XXXВИ
Вот ынде лишыл, лишне. Теве
Ош кӱ ден йолгышо Москван,
Шокшемын, шӧртньӧ ырес дене
Йӱлат кугезе пӧрт вуй-влак.
Йолташ-влакем! Кузе чот лушкыш,
Кунам полат-влак, нӧлтын мушкылт,
Кунам йыр черке-влак, садем,
Трук почылт кайышт ончылнем!
Кузе мый чӱчкыдын тораште,
Кунам шкет йомын коштынам,
Москва, лач тыйым шоненам!
Москва... мыняр ты йӱк ораште
Руш шӱмым вӱчкышӧ шыҥен!
Мочоло шуко туш витен!
XXXВИИ
Тевак шога Петровский замок*,
Тумер лоҥгаште йышт йымен.
Лияш шонен Москван озаже,
Наполеон тышеч шӱден
Конден пуаш олан сравочым,
Пураш кугезе Кремльыш почын;
Уке, туддек сравоч ыш тол,
Сукен ыш шич Москон тулшол.
Ыш ямдыле французлан чесым,
Пӧлекымат ыш пу куштен,
Пожарым колтыш ылыжтен
Лӱмешыже моткочак чеслын;
Тышечын, кычкырен, шапшак
Кӱтен ю ӱчӧ тул ӱмбак.
XXXВИИИ
Чеверым, тӱлыжгышӧ чапын
Чал танык* замок. Эй, тошкем!
Чувар ломашыже заставын
Йолга, ужат; Тверской урем
Вот лакыж дене саламлале;
Йочат воктен понар-тул, калык,
Полатше, будкыжо, йоча,
Сад, сылне, монастырь кончат,
Бухарец-влак, пакчаже, терже,
Купечше, пӧртшӧ, пӧръеҥ-влак,
Бульварже, башньыже адак,
Аптеке, кевытше, чеверже,
Балкон, капка, лев сӱретан,
Ырес, чаҥа пӱтырныман.
_____
*Петровский замок Москвашке пурыма деч мӱндырнӧ огыл лийын. 1812 ийыште
тушто
Москван сравочшым кондымым Наполеон вучен шоген.
**Танык — свидетель.
XXXИX.Л
Лӱҥгалт-шуҥгалтын, шерышт темын,
Шинча гын шарлымеш ончен,
Трук Харитоний изуремыш
Шогальыч шиждымын пурен.
Тевак чот вучымо капкаже,
Ила ты пӧртыштӧ кокаже
Татьянан, черле шол моткоч —
Ныл ий сармуж ажен тӱргоч.
Почеш калмык омсам йоштокын,
Ӱмбалне ньыгылге кафтан;
Гостиный мучко йӱк-йӱан,
Княжна диван гыч, кечкыж, ахым
Луктеш вашлийын ял унам,
Ӧндал ваш шортытат, уна!
XЛИ
"Княжна, сукем!"— "Пашель!"—
"Алина!"—
"Шонен, кӧ кертын?" — "Ий-влакшат!"—
"Кужу жаплан?"— "Шочшем! Кузина!"—
"Уке йол валне чын, ойлат!
О юмо, сценыже романлык..."—
"Татьяна, ӱдырем, лыжгалык..."—
"Ах, Таня, тол-ян ончыкем —
Лач омым пуйто мый ончем...
Шарнет, кузина, Грандисоным?"—
"Кӧ, Грандисон?.. а, Грандисон!
Шарнем. Кушак лакемын чон?"—
"Да, черке кушто Симеонын;
Роштолан толын мӧҥгышкем,
Ешаҥын эргыжат, палем.
_____
*Пашель — Пашенька.
XЛИИ
А тудыжо... йӧра варажым
Мутланена. Ик тукымлан
Татьянам ончыкташ эрлаже
Наҥгаена дыр, кеч удан
Шӱлем, вий олымым ок тодыл,
Те ноенда, сандене, кодыл,
Айста колтем-ла каналташ,
Кӱлеш, шочшем-влак, тын налаш
Лӱшкалтме корно вачын; шӱлык
Куан ма лийышт, садиктак
Ом йӧрӧ нимолан, калтак...
Тыгай вот тудо, шоҥго шӱлыш..."
Лупс шинчавӱд йӧре вара,
Ноен, кокаже кокыра.
XЛИИИ
Ласкан, я веселан, я черлын
Татьянам ончыштыт чылан;
Ок келше илыме у верже,
Тунемын йоҥго пӧлемлан.
Кеча чарша окнаште, порсын,
Да вакшыш, у, ок келше йӧршын:
Мален ок керт, адакшым чаҥ
Эрдене йӱкым кӱдырчаҥ
Луктеш да кынелта пеш нелын.
Тӧрза дек Таня верлана,
Онча, кузе шем рӱҥ чакна;
Ок уж пасусо гай ош телым:
Еҥ кудывече вел шинчаш
Перна, ок лий умбак ончаш.

XЛИВ
Уналыкеш варажым кечын
Тӱҥальыч Таням шӱдыраш,
Коча-ковамытлан мудречын
Шала йолкоштым ончыкташ.
Мӱндырчын толшо тукым-укшым,
Тыматлын сийлышт, йӱктышт, пукшышт,
Вӱчкалтышт туп гычат шыман,
"Кугемын Таняна мемнан!
Мыяк вет тыйым ыреслальым?
Мый ончыч кидыш налынам!
Мый пылышетым кӱрынам!
Мӱгинде дене мый сийлальым!"
Ок лий лып кувавай тӱшка:
"Кузе жап ончыко вашка!"
XЛВ
Куржеш, но тольык нунын огыл;
Вет нунын тошто сын чыла:
Княжна Еленан — кӧн ты сомыл?—
Калпакше ожсо, тюль, кылан;
Чия шӱрган Лукерья Львовна,
Тугак шояк — Любовь Петровна,
Иван Петровичат — соҥга*,
Семен Петрович гын — чаҥга,
А Пелагея Николавнан
Тудак, мосье Финмуш, йолташ,—
Марийже, пийже, икманаш;
Ик клубын членже лийын латнын,
Мосье ила, кеч соҥгыра,
Кочкаш — кок еҥ верч пӱтыра.
____
*Соҥга — окмак.
XЛВИ
Татьянам ӱдырышт ӧндалыт.
Моско чевер-влак эн ондак
Татьянам шымлышын ончалыт,
Йол гыч тӱҥалын, вуй ӱмбак;
Да, ӧрыктарыше, ышталыт,
Ял койышан, вара пидалыт,
Ошалге, кӱкшӧ кап-кылан,
Но келге, пӱсӧ акылан;
Пӱртӱсын койышыжо — модыш:
Вашке келшен шӱдат унаш,
Шупшалыт, тӱрлымат шунат
Да ӱпшым кудырталыт моднын,
Шке шӱм пашаштым, ӱчашен,
Памашла почыт келанен
XЛВИИ
Я еҥын, шкетын сеҥымашым,
Ӱшаным, ончыклык настам,
Йонча чӱчкалын мут тичмашын,
Ешаркалат шоя шӧрвам.
Олмеш Татьяна дечын йодыт,
Кузе йӧратымашым тодын,
Ял ӱдыр мӱндырнӧ илен.
Но Таня, омышто шулен,
Шонет, огеш кол нунын мутым.
Чотак шӱм клатшым сурален,
Ынеж поч тудым, ончыктен
Пиалжым, шергым, луктын утыш,
Сандене тудо нигӧ ден
Ыш пайле тайныжым, моктен.
XЛВИИИ
Татьяна колыштнеже такше
Тӱшка шомакыштым шулен.
Но нунын ойышт лектын шакшын,
Яжарын кӱлдымаш нерген;
Пальтка ойсавыртышышт, кукшо,
Нимом от кол тугае кӱкшым;
Уке гыч лекше мут эҥер
Манеш-манешлан вел чевер;
Йӱдвошт шинчет, от кол оҥайым.
Кеч так ойлат, шонат коклан;
Ок шыргыж уш, изиш шотан,
Ок айле шӱм койдарчык гайым.
Окмакле воштылтышымат
Ок лук пуста свет нимаят.
XЛИX
Тоштемше самырык йӱлермыт
Татьянам пыльгыжын кӱтат,
Тор-аламам ойлен йӱленыт,
Шонет, тыгодым, товатат.
Ала-могай ик мыскараче,
Омса тӱреш шогалын таче,
Шона элегийым, тыршен,
Эн сайлан ӱдырнам шотлен.
А икана Татьяна кӱдынь
Князь Вяземский ойлен шинчен
Да ӱдырым сымыстарен.
Ачаже, ужын тидым, лӱдын:
Парикшым тӧрлатен товрон,
Йодалын, тиде йӱксӧ кӧн?
Л
Но кушто Мельпоменын*, пале,
Шокта чот урмыжалме йӱк,
Ондалчыкын окам рӱзалын,
Еҥ ончык чыным огеш лук,
Да кушто шып нера гын Талий**
Кид кырымым огеш шиж, талым,
Да кушто Терпсихорылан***
Савалыт вуйыштым чылан,
Улмаш эртак тыгае койыш,
Ожнат, шонем мый, кызытат;
Татьянан велышке иктат
Лорнетшым савырен ыш нойо,
Ик модник ыш нӧлтал трупкам,
Ончаш ӱмбакыже вашкал.
ЛИ
Кондат Собраньышке ик водын.
Чот шыгыр, шокшо, йӱк йырваш,
Йыр музык сем, сорта тул модмо,
Да мужыр куштылгын пӧрдмаш,
Мотор тӱшкан юж гай чиемышт,
Балконын еҥ дене шиемме,
Оръеҥ кашакын шичме вер —
Ок сите умылаш тептер
Чылажым; тыште тӱрлӧ семын
Шкем вожылде кучат, торжан,
Лорнет, жилет пеш сай тидлан.
Вашкат гусар-влак пуйто сценыш,
Ужаш, шургаш, кӧм руалташ,
Вара тышечын шикшалташ.
_________
*Мельпомена — трагедий муза.
**Талия — комедий муза.
***Терпсихора — куштымаш муза.
ЛИИ
Пеш шуко шӱдыр якте касын,
Чевер-влак ятыр Москоштат.
Но эн-эн волгыдын, тичмашын
Чӱчка лач тылзе каваштат.
Но тудо кӧм тӱкаш ом шоно,
Шке лирем дене, почын оҥым,
Ший тылзе гае эн сӧрал
Шога чылам сеҥен йолгал.
Кузе кугешнышын, тавалын,
Ты мландым йолжо тӱкалта!
А оҥжо ныжылгым малта!
Шинчаже вӱчкыжӧ кава гай!..
Но ситыш, ситыш: чарналтал;
Тый шуко коштыч тарантал.
ЛИИИ
Йӱк, воштылмаш, салам да моло,
Мазурка, вальс... Колонна ден
Кокамыт пелдык шоҥла шолын
Шога Татьяна, ойгырен;
Нигӧ пален ок тол воктеке,
Луктеш свет кочо шыдым, шекым;
Шӱлаш ок сите тыште юж...
Вет тыште ӱдыр огеш уж
Пасужым, шкенжын йорло ялжым,
Эн тымык сылне верымат,
Йырга, вӱд кушто йӱд-кечат,
Ок уж пеледышым, романжым
Ок луд, да писте ӱмылат
Ок шылте тудым ик ганат.
ЛИВ
Иеш мӱндырнӧ ӱдыр шоныш:
Мондалтын свет, рӱжгалше бал,
Но тидын годым тудын лоҥыш
Пыштен шинчам ик генерал.
Кокамыт ылыжын тӧршталтышт,
Татьянан вачыжым тӱкалтышт,
Шып пылышышкыже кутырен:
"Ончал шолашке, савырнен".—
"Шолашке? мо тугай? мо тушто?"—
"Ну, кӱтӧ тӱткынрак, чолган...
Тӱшкаште ончылно шога
Мундирым чийыше кок тушто...
Вот эртыш ӧрдыжкӧ, ончал..."—
"Кӧ тиде кӱжгӧ генерал?"
ЛВ
Саламлена тышакын Таням
Ме сеҥымаш ден, кугешнен,
Да вес йолгорныш муза-таҥым
Колтем жаплан мый, оҥарен...
Садлан каласынем шомакым:
Мурен, таҥлан пуэм шке акым;
Ом мондо тӱрлӧ торжымат;
Тылане сай-порыжымат
Садлан эпический тый муза!
Ӱшанле пондым кучыктен
Ужате вик, тӧр корно ден.
Сита! Шуэм ӱмбачын, туржын,
Нумалме нелытым. Мурнан
Тӱҥалтыш шочо ток шурнан.

Умылтарымаш

37 Париж ресторатор, але рестораным, трактирым кучышо.
38 Грибоедовын почеламутшо.
39 Сар куралым ыштыше мастар.
40 Икымше изданийыште кудымшо глава вес семынрак мучашлалтын.
41 Левшин — озанлык нерген возымо ятыр сочиненийын авторжо.
42 Дмитриевын "Прохожий" басньыжын темылам налме.
43 Тиде таҥастарымашым К** деч кӱсынлымӧ. К... ойлен, пуйто князь Потемкин
деч
императрица деке курьер семын тыге вашкен кудалын, орва гыч лектын шогышо
шпагыже. Корно воктене шогышо меҥге-влакеш шылт-шалт, шылт-шалт веле шоктен
кодын.



042199
************************************************************************
4—21

Лӱмгече

Кажнын шке кышаже да семже
Марий прозаик-влак Илья Васильев ден Константин Исаков

Марий сылнымутым Писатель ушемыште шогышо мастар-влак гына огыл,
мурпашалан,
творчествылан яра жапшым ойырышо, мутын вийжым, йылмын поянлыкшым умылен
моштышо
ятыр моло еҥат пойдарен толыныт да пойдарат. Музыкым шке гыч возышо, но
профессионаллан шотлалтдыме еҥ-влакым "самодеятельный композитор" малдалыт,
но, юмылан
тау, писатель нерген тыге ойлаш огыт тошт. Сандене ме Элнет Сергей ден Иван
Одарымат, Тимофей Батырбаев ден Петр Эсенейымат, Мария Евсеева ден Альберт
Степановымат писатель але поэт манын лӱмдена. Тыге ойлымына годым нигӧат,
пожале, нунын
СП радамыште шогымышт але шогыдымышт нерген огеш шоналте. Шукынжо палат:
рушла
возышо яраҥ марий Алексей Красноперов творческий ушем членлан огеш шотлалт,
но
тудо тале прозаик семын чапым налын, Марий Эл кугыжаныш премийын лауреатше
лӱмым
сулен.
Тиде тӱҥалтыш ой деч вара шомакым кок литератор — ушемыште шогыдымо кок
прозаик
— могырыш савыралнена. Илен шуыт гын, нуно коктынат тений шошым лӱмгечыштым
пайремлат ыле. Тыге пӱралтын огыл улмаш. Иктыже — Константин Исаков —
пенсий ийготышкат шуын огыл. А Илья Васильев кудло ий да кум тылзе илен.
Мутнам тудын дечак
тӱҥалына.
"Кугу яшката пӧръеҥ, шем костюман, галстукан, шкеж гае кугу яшката
ӱдырамашым
кидпӱан гын налын, вашкыде, вуйым кышкылтде, эплын кӱ кугорно дене
ошкылеш...
Теве тиде кече гыч тӱҥале мемнан тура савыртышна, йылме курыкыш кӱзымӧ
корнына... Кажне урокышто, переменыште, уремыште, кудывечыште, клубышто,
пачерыштыже
— кушко шым-кандаш еҥ деч утларак пурен кертеш — чыла вере ме Илья
Васильевич
йыр, мӱкшава йыр ешыже пӧрдмыла, пӧрдынна. Тунемше веле огыл, чыла калыкат
тушто
лияш тыршен".
Тыге каласкала Илья Васильевын 1950 ий 1 сентябрьыште Свердловск областьысе
Кугу
Тавра школыш пашам ышташ мийымыже да кӱчык жапыште школышто, тыгак ял калык
коклаште кугу пагалымашым сулен налмыж нерген Марий Элын калык поэтше Семен
Николаев. И.В.Васильев тудо ийын гына Йошкар-Олаште учительский институтым
тунем пытарен, тиде жаплан писатель лӱмжӧ Урал марий коклаште кумдан шарлен
улмаш.
Илья Васильев Васильев 1914 ий 11 апрельыште Сулий вӱд воктенсе Эҥертӱҥ
ялеш
(рушлаже Иванково, кызыт Пермский областьысе Суксун районыш пура) шочын.
Йоча
жапше сылне пӱртӱс лоҥгаште, пашаче калык коклаште эртен. Пошкудо Эҥермучаш

ялыште шымияш школым пытарымек, Урал марий культур илышын рӱдышкыжӧ —
Красноуфимск олаш — лектын кая, тусо педтехникумын кугу ешышкыже ушна.
Техникум директорлан журналист да педагог, мер пашаеҥ Василий Евсеевич
Бельский ыштен, рвезе
ден ӱдыр-влакым творчествылан шӱмаҥден шоген. Техникумышто Илья да
йолташыже-влак кид дене возыман "Рвезе вий" журналым луктыныт.
И.Васильев самырыкше годымак ласкан илен моштыдымо, эре у корным кычалше,
шке
вийым у деч у пашаште тергаш тыршыше еҥ лийын. Тыге тудо, дипломым налын
шуктыде, ялышкыже пӧртылеш, ялсоветыште ышта. Ик жап гыч комсомол путевко
дене социализмын стройкылашкыже кая: Трубостройышто, Пермстройышто да
Уралстройышто капкылжым да шӱм-чонжым шуара, илышын шере-кочыжым палаш да
умылаш тунемеш. Сылнымут нергенат ок мондо, "Социлизм корно" уралмарий
газетеш (тудыжым педтехникумын
ончычсо директоржо В.Бельский редактироватлен) ятыр почеламутым, "Тайра
еҥгам"
ойлымашым печатла.
Кугу ойган 1937 ийыште самырык писательым армийыш налыт да Мӱндыр Эрвелыш
колтат. Тушто полковой школым тунем пытара, младший командир лиеш. Возаш
кумылан
улмыжым палымек, рвезым журналист пашаш кусарат. Ынде Илья Васильев "На
боевом
посту" газетын военный корреспондентше лиеш, армий илыш нерген возен шога.
Тунамак "Кок йолташ", "Маска", "Границыште" ойлымашлаже шочыт.
Сар ийлаште И.Васильев фронтышто нелын контузитлалтеш, госпитальыште
эмлалтеш,
но ончычсо тазалыкым пӧртылтен ок керт — кокымшо группо инвалид лиеш. Вийым
поген, сылнымутыш угыч шупшылтеш. 1944 ийыште "Родина верч" альманахеш
лекше "Чапле шурно" ойлымашыже авторлан шкаланжат, лудшыланат куаным конда.
Чынак, тыште
писатель ял илышым сайын ончыктен кертын.
1948 ийыште Илья Васильевич, ийготым ончыде, студент радамыш ушна. Йошкар-
Олаште
кок ий тунемме жапыште чыла гаяк писатель дене палыме лиеш, шуко лудеш,
творчестве йодыш дене эртарыме погынымашлашке коштеш, кидшым палынак
лывырта, ончалтышыжым пӱсемда. Арам огыл Кугу Таврасе самырык тукымым, уло
калыкым вигак шке
векше савырен кертын, марий йоча-влакын кумирышкышт савырнен.
Кӱшнӧ поэт С.Николаевын шокшо мут дене шарналтен серымыжым ончыктышна. Урал
марий кокла гыч лекше вес литератор — А.Сапин (тунам тудо ВЛКСМ Сажинский
райкомын
инструкторжылан ыштен) И.Васильев нерген тыге возен: "Писательын пашаже —
калыклан чапле произведенийым возымаш. Но тидлан илышым чот палыман. Садлан
тургым
жапыште Илья Васильев пӧртыштӧ шинчен эртарен огыл, нурышто — калык
коклаште
лийын... Тудо у литературым лудашат, колхозник-влак дене кутырашат, йоча-
влакым
туныкташат жапым муэш, у романым тыршен воза... Колхозник, механизатор-влак
эрвелмарий писатель Илья Васильевым пагалат" ("Марий коммуна", 1954 ий 24
сентябрь).
Тудо ӱмыржӧ мучко публицистикылан шуко жапым ойырен. Урал марий кокла гыч
Соцпаша Герой лӱмым эн ончыч налше П.Аплаев, тушанак шочын-кушшо йылмызе да
туныктышо
К.Валитпаев, композитор И.Палантайын да писатель Шабдар Осыпын Урал кундем
дене
кылдалтше илыш йыжыҥышт, шочмо вер-шӧрын уэмын-вашталтын толмыжо — мом гына
шымлен-радамлен огыл Эҥертӱҥ марийын пӱсӧ ушыжо. А кузе тудо йӧратен мӱндыр
верлашке кошташ. Марий кокла гыч кӧ миен Корейыш, Китайыш, Индийыш да
Вьетнамыш? Тыгай
еҥжым кечывалым тул дене кычалман, пожале. А Илья Васильев чыла нине
эллаште
лийын, ужын коштын да кажне командировкыж нерген очеркым серен, журналеш да
газетлаш печатлен.
60-шо ийлаште Йошкар-Олашке куснен гынат, писатель шкенжым Урал мланде деч
ик
татланат ойырен огыл. Теве кузе возен 1967 ийыште Свердловск областьысе
Арти поселкышто илыше руш писатель А.Власовлан:
"Тений, Анатолий, тендан дек миен шуам. Арти ден Красноуфимск районлам
ончал савырныме шуэш. Тиде вер-шӧр мылам сайын палыме да лишыл. Тушко миен,
иктаж-могай
кӱкшакаш кӱзен шогалын, уло йӱкын кычкыралмем шуэш: "Йолташем-влак, шӱмлан
лишыл
вер-шӧр, чодыра ден ото! Ужыда, мый тендан дек толынам! Ну, мом каласеда?"
Суксун районыш мийымем годым тыгак ыштышым. Тушто чылажат чонлан моткоч
лишыл. Йоча
жапем, вожынйолаш дене чарайолын куржталме пагытем шарналтышым.
Шарналтышым, кузе Сулий эҥерыште кечеш 24 гана йӱштылынам, ошмаште
пӧрдалынам, серыште йолташ
рвезе-влак дене модынам. А нунын кокла гыч ынде иктыжат кодын огыл. Чылан
гаяк
фронтеш коленыт. Икте гына, Егор Иванов, илыше кодын, лесниклан пашам
ышта... Ме
Егор дене вашлийна, кутырен шинчышна, мурышна да шортна.
Уло шӱм-чонем — Урал пелен. Тушто шудыжат вестӱрлын — лишылын чучеш.
Ынде, йолташем, чыла возышым чай. Тый, Анатолий, мый декем тол, вара коктын
Уралыш каена".
Илья Васильев ойлымаш ден очерклажым шочмо велысе — Суксун, Арти, Ачит да
Красноуфимск районласе — газетлаште савыктен шоген. Тушанак илыш-корныжо да
мурпашаж
нерген материал лектеден. А книгам савыкташ йӧн Йошкар-Олаште гына лийын.
1956
ийыште "Куголык пеледыш" лӱм дене ойлымаш сборникше савыкталтеш. 60-шо
ийлаште
эше кок ойпогыжо — "Изи куэ" ден "Кӱдырчан йӱр" — книга шӧрлыкым пойдара.
Изиш
варарак "Ончыко" журналын лудшыж деке "Йӱдвел пургыж" повестьше толеш. А
"Лышташ
модеш" лӱман икымше повестьше эше 40-ше ийла мучаштак "Марий альманахын"
страницылажым сӧрастара. Тыште автор пӱртӱсым уэмдыме да перегыме йодышым
тарвата. Вик
каласыман, ты повестьыште чиялтенрак сӱретлыме. Сандене писательлан критик-
влак
деч ятыр кочо шомакым колаш пернен.
Йошкар-Олаш куснен толмекше, Илья Васильевич тӱҥ вийжым пашазе илышым почын
пуышо кугу произведенийлан — "Завод шӱлыш" (вес лӱмжӧ — "Мемнан олаште")
романлан —
ойырен. Чаманаш перна, машинке дене печатлыме куд шӱдӧ наре страницан
рукопись
ош тӱням ужде кодын, тудо таче мартеат архивыште кия. Автор илымыж годым
роман
гыч икмыняр главам "Марий коммуна" газетын шым номерешыже печатлен,
тичмашнекше
"Ончыко" журналеш савыкташ, вара посна книга дене лукташ шонен. Ӱмыржӧ
лугыч
лиймылан кӧра И.Васильев шке шӱм-чон саскажым калык дек намиен шуктен
кертын
огыл.
Пытартыш ийлаште тудо вес прозаик, "Марий коммунын" тунамсе редакторжо Петр
Корнилов дене пеҥгыде творческий кылым кучен. Роман дене шинчылтмыжлан
верчын Илья
Васильевич ончычак возен пыштыме "Капитанын кок эргыже" повестьшым мучаш
марте
тӧрлатен-пужарен шуктен огылат, ты сомылым шке ӱмбакше самырыкрак йолташыже
налын. Повесть "Чонаҥше чодыра" лӱм дене "Ончыко" журналеш лектын, а посна
книга
дене савыктыме годым тудлан "Илыше чодыра" вуймутым пуымо. Книга сар жапым
сӱретла, изак-шоляк Сагет ден Чимка Юмаковмытын патриот лийын кушмышт
нерген каласкала. Но Илья Васильевич повестьын печатлалт лекмыжым ужын
огыл, тудын ӱмыржӧ
1974 ий 19 июльышто лугыч лийын.
Константин Афанасьевич Исаков И.Васильев деч изишлан гына варарак — 1914 ий
21
майыште — Марий кундемыште, Шернур районысо Пуланур ялыште йорло кресаньык
ешыште шочын. Изинек шуко йӧсылыкым ужын, кӱтӱм кӱтен. Школыш лу ияш иже
каен кертын. Но куд класс деч умбакыже тунемаш йӧн лийын огыл — нӧргӧ кап-
кыл дене пашашке кычкалташ пернен. Йошкар-Олаш толмеке, ондак кермыч
заводышто ышта, вара
тудым оласе типографийыш корректорын полышкалышыжлан налыт. Тиде жапыште,
30-шо
ийла тӱҥалтыште, Костя Исаков тудын семынак возкалаш кумылаҥше рвезе-влак
дене
палыме лиеш, писатель-влак денат вашлийын мутланаш огеш ӧр. Самырык
авторлан
Сергей Чавайн поснак келша — возымыжат, тӱжвал тӱсшат, сылнымут лӱмжат.
Тудым
ончен, К.Исаков шкаланже Саскайн псевдонимым налеш. Могай сай — Чавайн
семынак
йоҥгалтешыс!
Кугу поэтым пагалымашак Пуланур рвезым Марий театрыш конда. Костя Исаков
артист
Г.Пушкинын полшымыж дене "Илыше вӱд" драме гыч Кереметын рольжым тунемеш да
шке
пашажым театр вуйлатыше-влаклан ончыкта. Модмыжым йӧршылан шотлен, рвезым
театрыш артистлан налыт. Но сценыште кужун модаш огеш перне, 1936 ийыште
К.Исаков
армийыш кая. Пӱрымаш тудым Мӱндыр Эрвелыш конда. Костялан Тихоокеанский
флотышто
тыглай матрос семын служитлаш ок логал. Тудо туштат артист лиеш,
Владивосток
оласе краснофлотский театрыште модеш. Сар жапыште Йошкар Армийын
частьлаштыже
служитла. Мӧҥгӧ пӧртылмеке, радиовещаний ден телевидений комитетыште кужу
жап
пашам ышта, яра пагытшым творчествылан ойыра.
Самырыкше годым утларакше почеламутым возкален гын, ындыже драматургийлан
да
прозылан шӱмаҥеш. Публицистикымат ӧрдыжеш ок кодо: ял озанлык ден
промышленностьышто тыршыше ончыл еҥ да искусство мастар-влак нерген очеркым
сера. "Чыла тидым (илышна уэмын-тӱзланен толмым — Г.З.) ужын, шӱм-чон утыр
куана, элнан эн сай
еҥже-влакым, нунын чапле пашаштым моктен мураш чон ӱжеш", — манын
Константин
Исаков. Чон ӱжмӧ почеш серыме очерклажым чумырен, 1959 ийыште "Шӱм
вургыжеш"
книгам луктеш. Тысе ик очеркын геройжо — Марий АССР-ын калык артисткыже,
Саликам
устан модмо дене чапланыше Анастасия Тихонова.
Эше тылеч ончычак, 50-ше ийла тӱҥалтыште, К.Исаков чолга, пашаче марий ӱдыр
нерген повестьым воза, шке героиньыжлан Марина лӱмым пуа. Рукописьым
ямдылен шуктымеке, тудым Писатель ушемын прозо секцийыштыже каҥашат да,
икмыняр тӧрлатымек,
"Пиалан илыш" альманахеш савыкташ темлат. "Марина" повесть (каҥашыме годым
"Марина Сталинградыш кая" маналтын) 1952 ийыште печатлалт лектеш. Но
К.Исаковын Маринаже Шабдар Осыпын Маринаж гай кумылым савырыше, тудым
йӧраташ таратыше, чоным
ырыктыше лийын огыл. Повестьын лушкыдо улмыжо критик-влакын шинчашкышт
вигак
пернен — "Рвезе коммунар" ден "Марий коммуна" газетлаште пӱсын шылталыме
оян рецензий-влак лектыныт. Тушто каласыме экшыкым кораҥдаш кугу вий кӱлын.
Очыни,
санденак автор ты возымыжым тӧрлаташ пижын огыл. Чыла тидлан кӧра "Марина"
повестьын ӱмыргорныжо альманахеш лакемын, тылеч умбакше шуйнен огыл.
Ончычсо артист К.Исаков искусство пашаеҥ-влакым лишычын пален, ятырже дене
йолташла келшен. 50-ше ийлаште Константин Афанасьевич ден композитор Кузьма
Смирнов
коктын марий оперым возаш ойым пидыт. Произведенийын темыжлан Пугачев годсо
восстаний жапыште марий-влакын эрык верч кучедалмыштым налыт. Кум кыдежан
оперлан
либретто семын писатель тынарак кыдежан "Арслан" драматический поэмым воза.
Действий Элнет воктенсе марий ялыште эрта. Тӱҥ герой — Арслан, незер Изерге
ден
Лыставийын шочшышт. Тудын йыр чумыргышо йорло еҥ-влак ваштареш поян Курган
да
опкынын мурыжым мурышо-влак шогат. Поэмыште лирика йыжыҥат уло: Арслан ден
Унавийын ваш-ваш йӧратымыштым ончыктымо.
Историй гыч пале: К.Смирнов "Арслан" оперын кок кыдежшылан музыкым возен
пытарен, кумшыжлан эскизым ыштен ямдылен. Опер гыч икмыняр ужашым
Композитор ушемын
1959 ийыште лийше пленумыштыжо шоктен-мурен ончыктымо. Но кугу паша
мучашлалт
шуын огыл. Тидлан верчын композиторлан умдан мутымат колаш пернен. "Ончыко"
журналын 1955 ийысе визымше номерыштыже имне ӱмбалне шинчыше К.Смирновын
сӱретше
пелен тыге сералтын: "Кузьма таҥ, опер шотышто Я.А.Эшпайын "сулыкан" корныж
дене
ит тошкал" (Я.Эшпай оперым сераш шонымыж нерген 30-шо ийла кыдалнак
увертарен,
но мутшым шуктен кертын огылат, тидыже вес композиторымат койдарен воштылаш
амалым пуэн).
50-ше ийла мучаште К.Исаков тӱҥ пашажлан пижеш — икымше марий композитор
И.С.Палантайын илыш-корныж нерген романым сераш шинчеш. Тылеч ончычат,
возымо жапыштат
тудлан историй материалым кужун шымлаш, архивлаште пургед шинчаш, Иван
Степановичым палыше еҥ-влак дене (нуныжо тунам ятырынак лийыныт) мутланаш
логалын.
Моло литературлаште художественно-биографический книга-влак ятыр ий ончычак
шочаш тӱҥалыныт гын (тыште руш Анатолий Виноградовын "Три цвета времени",
"Осуждение Паганини", "Стендаль и его время" романлажым, француз Андре
Моруан Байрон,
Бальзак, Тургенев, Гюго, ачаж ден эргыже Дюмамыт нерген книгаже-влакым
шарналташ
лиеш), марий сылнымутышто тыгай жанран кугу произведений тидын марте лийын
огыл.
Санденак К.Исаковлан ты корнышто шуко нелылыкым сеҥен каяш кӱлын. Илышыште
мо да
кузе лиймым чын ончыкташ тыршымыж дене шкенжым огеш кепшылте да Моруа семын
беллетризаций йӧнлан эҥерта гын, писатель шке пашажым изишлан, можыч,
куштылемда
ыле.
Мо-гынат, писатель кыртменак пашам ыштен, посна ужашлам серен шуктымо семын
нуным "Ончыко" журналыш пуэн. "Марий шӱшпык" тушан 1962—1964 ийласе вич
номереш
печатлалтын. Изиш варарак посна глава-влак "Марийская правда" газетеш
лектыныт.
Кугу пашалан пижше йолташым кумылаҥдаш шонен, Тыныш Осып, романын икымше
ужашыжым журналыште лудмеке, "Марий коммуна" газетеш пеш поро шӱлышан
статьям савыктен. "Романын авторжо К.Исаков, — возен шоҥго писатель, — Иван
Степанович Ключниковын тунамсе илышыжым сайын, моштен ончыктен... Романын
печатлалт лекше ужашыштыже ожнысо илышым тӱҥ шотышто чын ончыктымо...
Сылнылык шотыштат, йылме могырымат авторын тыршымыже, мастарлыкше шинчалан
перна. Романым куштылго, лывырге
йылме дене возымо".
Но рецензент моктымо дене серлаген огыл, улшо ситыдымаш ден йоҥылышым
ончыктен,
умбакыже серыме годым историй материалым келгынрак шымлаш темлен.
К.Исаковын
сӱретлыме пагыт Тыныш Осыплан моткоч лишыл лийын, вет тунам тудо ожнысо
илыш
нерген каласкалыше "Анук акай" романым возен, икымше книгаже лектынат шуын
улмаш.
А "Марий шӱшпык" роман тичмашнекше 1969 ийыште савыкталтын. Журналыште да
книгаште савыктымым таҥастарыме годым шинчалан шагал огыл ойыртем перна.
Тышеч коеш: издательствыш пуымо деч ончыч автор шке возымыжым ятыр тӧрлен,
саемдаш тыршен. О.Тынышын статьяштыже палемдыме экшыкымат кораҥдыде кертын
огыл. Икымше марий композитор нерген биографий романым ош тӱняшке лукмаште
опытан поэт Осмин
Йыван редактор семын шуко полшен. Варарак Иван Иванович тыгерак шарналтен:
"Исаковын романже очерк шотан гынат, автор шуко персонажым чумырен, ятыр
прототипын
лӱмжым да фамилийжым вашталтен, тидыже романын сюжетшым вияҥдаш, илышым
искусство кӱкшытыш нӧлталаш полшен".
Книгам лудын лекмеке, еҥ-влак авторлан ятыр серышым возен колтеныт. Кажныже
шке
шонымыжым луктын каласаш тыршен, почтын утларак ужашыже тауштен серыме
кумылын
лийын. Нине серышлаште калыкын И.Палантайым йӧратымашыже шижалтын. А возышо
шуко
еҥже композиторым шкенжымак пален.
Но "Ончыко" журналеш (1971 ийысе кумшо номер) лекше кугу статья Константин
Афанасьевичлан нимогай куанымат конден огыл. "Писательын сомылжо — возаш, а
критикын — шылталаш" манше семын Ким Васин поро шомаклан тӱвытак нужна
улмыжым ончыктен, пуйто романыште тӧрсырым, лушкыдо верым муаш гына тыршен.
"Тудын (книган)
историзмже пеш таляка", "тудын (писательын) ончыктымо сӱретше илыш чын
дене, историйын чынже дене келшен ок тол", "К.Исаковын романыштыже шуко
лудмат, историй
материалым чот шымлен кычалмат ок кой", "романыште Палантай-композитор,
Палантай-творец ок кой", "Исаковын Палантайже теорийым, илышым йӧршын
палыдыме еҥ гай
ойлыштеш"... Нине да моло тыгайрак ойсавыртыш-влак критикын возымаштыже тӱҥ
верым айлат. Рецензентын шонымыж почеш, "Марий шӱшпык" — роман огыл, а пеле
документальный повесть; тудым пелыжлан кӱчыкемдаш гынат, сюжетлан,
содержанийлан эҥгек ок лий ыле.
Конешне, тӱрлӧ авторын ончалтышыже, возымо, темым почмо, образым чоҥымо
йӧнжӧ
тӱрлӧ. Исаков шке моштымыж семын возен, Васин вес семын воза ыле, кумшо —
кумшо
тӱрлын. Тидым ушышто кучаш гын, "Марий шӱшпыкым" чылт йӧрдымашке лукмыжат
ок кӱл
ыле дыр. Но мо лийын, тудо лийын.
Тиде критике савыкталтме жапыште прозаикын шӱм-чонжо, уш-акылже вес герой-
влак
коклаште чоҥештылыныт — тудо "Очывай тукым" повестьым возен. Константин
Афанасьевичым жапын-жапын чер пызырал пыштен, шонымо семын ик глава почеш
весым шочыкташ йӧным пуэн огыл, сандене паша эркын, нелын каен. У
произведений гыч ужаш-влак кум кутышын (1969, 1970 да 1971 ийлаште) "Марий
коммуна" газетеш печатлалтыныт. Но тичмашынже тиде повесть таче мартеат
лудшо деке толын огыл.
Писатель койдарчык-воштылчыклан, драматургийлан шӱман лийын. Мыскара
произведенийлажым иктыш чумырен, 1962 ийыште "Ипат Когой" лӱман изирак
книгам луктын.
Тӱрлӧ изданиеш ик кыдежан пьесылаже савыкталтыныт. Тушечын иктыжым
("Владикын
черже") рушлашке кусарыме да "Мы — актеры" сборникыш (Моско, 1961 ий)
пуртымо.
К.А.Исаков 1973 ий 23 январьыште колен.
Гельсий ЗАЙНИЕВ.



042299
************************************************************************
4—22

ЕВА ТОТ (Венгрий)
МОНДАЛТДЫМЕ
Поэме

Коло кумшо октябрьын мотор кече шогыш
шыма кечыйол модо сар лышташлаште Пӧтӧфин мурыштыж гае
пытартыш урокышто оҥгыр ыш уж
ме Эржи Губич дене коктын кечывалкочкыш поштек
пурышна пазар лукысо кевытыш
Костоланин книгажым кок форинтлан налын
ош лышташеш "Ева Тотын" палемдышым
вара пурышна Дери музейыш тушто сар годым
музей паркын ӱшык лоҥгаштыже модмо

кунам сурт тураштына бомбо пудеште
ме лӱдын-ошемше шуҥгалтын-шӱртнен чымалтна
господин Чокын пӧртшӧ йымаке
мийымашеш иктаж витле еҥ погынен ыле
бомбо пудештме деч чот лӱдмӧ немыч шинча деч
трук наҥгаят ачийым кучен
ачий йӧрен огыл салтаклан молан изиж годым ялыште
Юлишка кокайын вургем мушмыж годым волак тӱр гыч налын
йӱын колтен кислотам шокшо кечын чот йӱмыжӧ шуын

рушат немычат тӱкен огыл ондакше мемнам
нӧреп омса ӱмбалне малымем годым тамлын
самырык салтак-влак толын пурышт кудывечыш
нуно мемнам пагален онченыт
шортыныт да воштылыныт пырля
икшыве-шамычыштын картычкыштым ончыктен
"Волга Волга" кино гычын мурым муреныт
ик салтакше мылам пӧлеклен йошкар брошкым
шӧртньӧ дене сылнештарыме янда гыч кол гай койшым
Аурелиано Буендичн мастарлыме гайым огыл вес тӱрлым
но пӧлек вашке йомо
коло ий марте моло сӧрастарыме арверем укелан
йӧратен пижыктен коштде ик кечат эртен огыл тудым
шӧртньӧ кӧрж ден шергашым кок метр шотландский тасмам еш поянлыкым
бомбо пудештме кечын ачам левашеш мландым кӱнчен шылтен
пошкудына муын луктын ачам тидым шижын тудлан каласен
полицийым ӱжын но пошкудын шинчаже титакдыме лийын
ик жап гыч "титакдыме пошкудына" шкаланже у суртым нӧлтен
тоштыж деч кӱкшым тоштыж деч сылным

но жапым тоштде ончылташ
пӧртылтем тендам угыч ту жапыш
кунам Дери тоштер пеленысе паркыш модаш куржталынна
тушто Медешши скульптурын вачӱмбалныже шинчылтынна йол сакен
але кержалтынна Археологий культурын
ӧшлӧкан чара ӱдырамашын кидешыже
тек нуно шогеныт чара мо осалже
илыше огыл вет кӱртньӧ гыч лийыныт

вес кашын толын лекше салтак-влак — руш ден румын —
сырыше лийыныт чот осалланеныт
икана ачамым леваш лукышко ӱжын
умшаш пистолетым чыкен чот лӱдыктеныт
авамже пӧртӧнчылнӧ ошемше шоген
"Ачада дек куржса" каласен
ме ушдымын варгыжынна "Ачай! ачай!"
тунам ик шоҥго салтак толын лектын
осалланышым вӱден наҥгаен
а вара салтак тӱча ӱдырамаш-влакым пычал дене шӱкен
поктен кӱзыктен кӱшыл пачашыш
авамже шуҥгалтын уш йомдарен
тунам авамлан — кум шочшын аважлан — лийын лач коло визыт
пиалешна орышо салтак-влак тӱкен огытыл тудым
куд ияш йоча мый радиом колышташ йӧратенам
а авам азавакшышым мушкын
але Илике шӱжаремым шыман пӱтырен вакшышеш
мый чыла тидым ончен шинченам модыш гай чатка изи пӱкеныште
авамлан лӱдын шижтаренам
кунам радио увертарен тревогым
писын гына воленна пӧртйымак
а кунам сурт гыч куржын лекташ жап ситен огыл
авам кухньо лукышто мемнам оҥ пеленже ӧндалын ишен
але лийын кава вуй ӱмбалнына шып пӱгырнен
авам радио дене колын
пуйто ик сӱмырлышӧ суртышто
йоча-влак чыланат илыше кодыныт
авашт нуным капше дене петырен
вара газ завод пудеште
Катюша-влак шельыч пелыгыч юж чорам
очыни садлан мый тачат ом чыте
телевизор ден радион чот карыше йӱкыштым

ик кечын руш-шамыч мемнам поктен луктыч
пазар урем дене кугу черке могырыш топкышна
чыла арверна да Илике шӱжарем йочаорвашке шыҥеныт
йӱд шумеш тӱр урем дене пернылын коштмо
вара ала-кузе Епископын полатышкыже логалме
тыгай сылне пачерым ӱмырыштем нигунам ужын омыл
авам "нимомат ида тӱкӧ" шижтарен пешак пеҥгыдын
а мыйын чонем йодын пералташ пианинон ик ош парняжым
тыш толын лекше руш тӱшка мемнам йоча-шамычым ончен шыматен
мый нунын деч тамак тӱсан одеялым йодын кондышым
йӱштӧ деч авыралташ

ик жап гыч кочай ден ковай кычал муын мемнам
наҥгайышт орвашке шынден
верысе кулак деч шупшын налме суртыш
Банди чӱчӱм казаматышке петырышт
а Рози кока вагон вуеш шинчын
Будапешт олашке чымалте
тудо чыла дене моштен кутырен
румын денат руш денат
вара сар гыч Шани ден Янги Пети пӧртыльыч
латвичияш чалемше Пети
вара ме театр ваштареш суртыш илаш куснышна
кресаньык партий верланыме суртыш
кочкаш укелан ковам ден пырля илаш кодна ялеш

но чонжо ковамын Дебреценыш ӱжын толна олашке
вераҥдышт илаш Бессермени уремысе ночко пырдыжан пачереш
вара куснышна Добози уремыш шӱгарла воктеке
кугезе ковамын — авамын аважын — лач тушто шӱгарже
вара мемнам пуртыш илаш Рановски урем
тудын лӱмжым вашталтышт сар деч вара
Фюрст Шандорын лӱмжым пуэн
урем гыч Кугу черкын башньыже койын
кухньо гын суртын йӱштӧ рӱдыжӧ лийын
но кугу пӧлемеш кӱртньӧ коҥгам шогалтен
колышо кармыла ырен ылыжме

мый кушкынам вуешшушо ӱдыр возенам почеламутым
театрыш киношко концертыш чон ӱжын
ужынам Гамлет ден Трубадурым
прелюдий нерген колынам
тунемынам француз итальян англичан латынь финн руш немыч румын йылмылам
кирилица алфавитын букважым йӧратен шымленам
Луло кокайын марийже руш текстым лудаш туныктен
плен гыч толмекыже
тетрадешемат "Ева Андреевна Тотын" возем ыле
лийынам шуко гана Пешт олаште
ик гана Эгерыште
Токайыш кайыше поездыш шинчын Коложварыш миенам
первый гана илышыштем чек вес могырыш
октябрь тӱҥалтыште кечан сылне шыжым
саҥга дене шӱкен окна яндам
уш каен ончымо Кирайхаго вес могырыш
йошкар канде кӱрен шем пеледышым

тиде чиян сӱрет тӱрлӧ тӱсын адак шарныкта эртен кодшым
...Дери музейын окнажым лупша йӱк-йӱан мардеж семын
урем дене студент гимназист-влак эртат
ала-мом кычкырлат
меат музей гычын лекна
куржна нунын пелен Кошут уремыш
вара погын йогын тарваныш машиностроительный завод ден типографий дек
тушто Гербе Янош национальный мурым лудын пуыш
лач тидлан варарак казематыш петырышт
тораштат огыл янда шаланыме йӱк пылышчорам кушкеде
тиде йошкар шӱдырым ала-кӧн шыдыже перен шалатыш
лӱйымӧ йӱк тыште-тушто шергылташ тӱҥале
тиде НКВД еҥ-влак калык ӱмбак лӱйылтыт
мый ала-кузе таза-эсен мӧҥгем миен пурышым

Ферст Шандорын уремже Эрык уремыш ушна
мемнан пӧрт воктечын руш-шамыч эртат
йӱд-кече шем танк-влак нушкыт
ерем йогыным пӱялен
нылымше ноябрь эрдене орудий лӱйылтмӧ йӱкеш помыжалт шичме
авам мыланем тумышан шем пальтом чияш шӱдыш
шем солыкым пидыктыш
шӱкшӧ кувала окшаклен уремышке лектын
пошкудын пӧртйымак шылаш куржмо
мыйын верч авам чот лӱдын
вуешшушо мотор ӱдырым салтак-влак шинча йӱлен онченыт
пиалешна ты гана пӧртйымак руш-шамыч ышт воло
нуно оружий да танк дене ола Советым ороленыт
мый тунам руш йылмым сайын палем ыле
салтак-влаклан маньым "Кайыза мӧҥгыда"
нуно вашештышт "Окмак
ме тендам империалист кашак деч аралена"
ик жап гыч военный положенийым увертарышт
илышын тӱрлӧ савыртышыжланат ямде
мый папкешем йӧратыме поэт-шамычын
почеламутыштым шӱм пелен ӧндал коштыктенам
шуко еҥ эрвелке куржо
кодшыжо кодо
меат Губич Ержи ден коктын нигуш ышна кае

ӱмаште Ержи рак чер дене колыш
мый чеверласыме мутым каласышым
шинчавӱд шарнымаш чон шижмаш
тачат логараҥым пиктат
ош лум мланде ваке велын велеш

Валентина Изилянова кусарен.



042399
************************************************************************
4—23

Роберт ТОКМУРЗИН
Авам нерген

Екатерина ден Николай Дедюхинмыт Удмурт республика (Одо кундем) Карагӧл
районысо
Пыргынде ялыште ӱмырышт мучко мланде пашам ыштеныт. Куд икшывым ончен-
куштеныт,
поро кресаньык пашалан туныктен, пеҥгыде илыш корныш шогалтеныт. Йоча-
влакым
школышто туныктымо шотышто гына шонымашыштым ача-ава илышыш пуртен сеҥен
огытыл,
— пагытше тугай улмаш да школжат ялыште тӱҥалтыш шинчымашым гына пуэн. Туге
гынат кум пӧръеҥ рвезе лудаш-возаш тунемын.
Тиде ешын эн пытартыш, межнеч ӱдыржӧ — Ирина. Тудо Дедюхин династий гыч
шкетак
гына кодын, кызыт илыш корныжым умбакыже шуя. Ирина Николаевна 1901 ий 5-ше
майыште шочын, таче ынде 98 ийым тошка. Мемнан ялыште тудо эн шоҥго айдеме.
Каласена, тудо Ныргындыш ялыште гына огыл, Карагӧл районышто да Одо
кундемыште
шоҥго тукымын радамыштыже эн ончылно шога. Мом гына шке кужу да йӧсӧ илыш
корныштыжо ужын огыл гын? Ирина Николаевна мемнан элын историйыштыже эртыше
шукошуко событий-влакым шке шинчаж дене ужын, шке шӱмжӧ гоч колтен,
вачыштыже да
ушыштыжо нумыланы, тиде кужу корно дене тудо чеслын да пеҥгыдын ошкылын
эртен,
чылажымат сеҥен, кужу илышыштыже йӧсылыкшат ситыше улмаш, моторлыкшо да
йывыртымашыжат шагалак огыл лийын.
Ирина, 18 ияш ӱдыр, воктенсе Ныргындыш ялын Илья лӱман эргыжлан 1919 ийыште
марлан лектын. Тунам тудо ончыкыжым марий калыкын кумдан палыме писательже,
уста
туныктышо да тале мер пашаеҥже Илья Михайлович Токмурзин-Ломберскийын
ватыже лиям манын, шоненат огыл.
Марлан лекмекыже, Ирина Ныргындыш ялыш илаш куснен. Тыште кугуак огыл
пӧртыштӧ
кум еш, чылаже 14 еҥ верланен. Тиде кугу ешыште торжа койыш пеш шагал годым
койылден. Молан? Тыште моткочак пеҥгыде вуйлатыше оза куван кидше шижылтын:
тудо
кум эргышт-влакым чот кучен, нуно кугу да ватан-икшыван лийыныт гынат,
Татьяна
авашт южгунам, шыдыже лекме годым, кид дене шуашат ӧрын огыл, чылаланат
логалын,
тыге ылыжаш тӱҥалше осаллыкым умбакыже шараш пуэн огыл. Тудым чыланат
колыштыныт, лӱдынытат, очыни, шке семынышт пагаленыт, торешланаш вашкен
огытыл. Тыге
кум ий эртен.
Ныргындыш ялыште, 1921-ше ийыште Токмурзин ешыште эн первый Анатолий эргышт
шочын. А варажым Илья Михайловичым Калтан ялыш (Татарий, Мензела район)
тӱҥалтыш
школым вуйлаташ колтат. Тиде школышто ончычшым Илья Михайловичын изаже
Филимон
Михайлович туныктен. Колчакын войскаже тыште улмо годым ала-кӧ тушман
штабыш серыш-чогымашым возен колтен. Тушто "Токмурзин — коммунист, Совет
властьым уло
вийже дене арален, вияҥдаш полшен" манын возымо улмаш. Филимон Михайлович
коммунист радамыште лийын огыл, а у властьнан полшен шогымыжо — чын. Тиде
чогымаш почеш тудым Атрек татар ял воктене йӱдым лӱен пуштыт да шолып тоят,
но тидым чылажымат ик еҥ ужын: Илья Михайловичлан Калтакыште каласкален
пуа. Умбакыжым изажым
тудо Калтак ялын шӱгарешыже угычын тоя.
Филимон Михайлович тысе марий калык нергеште шуко тыршен, сай мландымат
Калтаклан шуко ойырен, пеш сай туныктышылан шотлалтын, авторитетшат кумдан
шарлен улмаш. Калтак ялыште илыше кресаньык-влак пагалыме туныктышын шӱгар
ӱмбалныже обелискым шогалтеныт да Калтак ял воктене улшо изирак яллан
Филимоновка лӱмым пуэныт.
Калтак школышто Токмурзин еш вич ий ила: Ирина Николаевна класслаште
арулыкым
эскера, коҥгаш олта, а марийже туныкта да школым вуйлата. Илья Михайловичын
тыште туныктымо да культур пашаж нерген шагалак огыл возалтын. Иктым гына
кӱчыкын
каласена: тудын нерген тыште ожнат да кызытат чон гыч лекше поро мутым гына
колат. Ирина Николевнат шкенжын паша да ӱдырамаш чапшым кӱшнӧ кучен,
порылыкшым
ончыктен, еҥын ойгыжым умылен да кертмыж семын полшен шоген. Тидын нергеште
тыгай факт-влак ойлат: Калтак ялыште тулык икшыве Пайватыр Бекбулатов илен,
тудо
тӱрлӧ вере перныл коштын, шуко гана шуженат шинчен, школышто тунемын огыл.
Тидым
ужын, Токмурзин еш тудым ашнаш налеш. Пайватыр тунемаш тӱҥалеш да пеш сай
шинчымаш дене школым пытара, умбакыже Менчела да Озаҥыште тунемеш, рабфакым
пытара да
мӧҥгышкыжӧ пӧртылеш, ялыште комсомол пашам виктара. Вес пример: тиде
ялыштак шуко йочан Мурашовмыт илат, чыла икшывым порын ончен-кушташ йӧн
уке, садлан суртоза Тимеркай эргыжым Илья Михайлович да Ирина Николаевнан
ешышкыже колта. Тыште
тудымат Токмурзин-влак шке эргышт семын ашнат, туныктат да умбакыжат илыш
корныш
шогалташ полшат. Тудо туныктышо лиеш, армийыште пограничниклан служитла,
фашист-влак дене кучедалме годым геройла кола.
Ирина Николаевна ден Илья Михайловичын индеш йочашт лийын. Анатолий эргышт
летчиклан тунемын, сар годым фашист-влак дене кучедалын, сӧй тӱҥалме ийыште
Берлиным бомбитлашат чоҥештылын. Фронтовик шуко боевой награда дене
палемдалтын.
Токмурзинмыт ешыште кокымшо эрге Владимир шочын. Тудо 10 класс деч вара
1941 ийыште Ульяновск оласе пехотный училищым 6 тылзе жапыште "отлично"
оценка-влак дене тунем пытара. Тудлан лейтенант званийым пуат да фронтышко
колтат. 18 ияш лейтенант Владимир Токмурзин Смоленский областьыште сар
пуламырыш логалеш, взводын
да варажым ротын командирже лиеш. 1942 ийыште 28 февральыште фронтышто
ӱмыржӧ
кӱрылтеш.
Тиде кугу ешын кумшо эргыже мый — Роберт Токмурзин. Иктым гына каласаш
тоштам:
мый ӱмырем мучко — эреак пашаште, кызытат, пенсийыште улам гынат, мер
пашаште
шолам. Коммунист партий радамыште ынде 37 ий пеҥгыдын шогем.
Ешыште нылымше эрге Леонид лийын. Тудат офицер корныш шогалын, суворовский
училищыште тунемын. Капитан званий дене пенсийыш лектын.
Токмурзин ешын межнеч ӱдырышт — Тамара. Тудо илышыштыже ачаж корно дене
пеҥгыдын
ошкылын: туныктымо пашаште уло чонжым пуэн, Ныргындыш да Пыргынде ялын
школыштышт тыршен.
Ирина Николаевнан шонымашыже икте гына лийын: йоча-влакым кузе-гынат
школышто
сайын туныктен лукташ, ончыклык паша да еш биографийыштым кӱлеш семын
виктараш.
Тиде шонымашыже илышыш пурталтын. Ирина Николаевна йочашт-влак дене
кугешнен
кертеш. Тыгеракын тудын илышыже арам эртен огыл.
Илья Михайлович 23 ияш коммунист партий радамыште шоген, эреак ялысе
партийный
организацийын секретарьже, тале агитатор, уста лектор, мастар туныктышо,
палыме
писатель, калыклан тыршыше чын коммунист лийын. Ешыжымат тыгаяк поро
пашалан туныктен.
Кызыт Ирина Николаевна Илья Михайловичын пӧртыштыжӧ шкетак ила, воктенсе кӱ

пӧртышкӧ илаш лекташ ок кӧнӧ.
— Мый, — манеш, — кужу илыш корнем тиде суртышто иленам да тышанак колем.
Шоҥгыеҥын шонымашыжлан родо-шочшышт-влакат торешланаш огыт тошт, аваштым да
коваштым порын ончаш тыршат.



042499
************************************************************************
4—24

Туныктымо паша
Анатолий КУКЛИН, филологий наука доктор
Туныктымаште ономастикын верже *
Вияҥ шогышо йылмын мутерыштыже ономастика (грек онома — "лӱм", ономастица —

"лӱмдымӧ мастарлык"; собственный лӱмым тунемме йылме наукын посна ужашыже)
кугу
верым айла. Кузе йылмым, историйым, географийым да моло общественный ден
естественный наукылам лым лийде тунемыт да шымлат, тудымат ӧрдыжеш кодаш ок
лий. Тунеммаш школ гыч тӱҥалшаш да вузлаште умбакыже шуйнышаш. Тыштыжат,
туштыжат тунемше-влаклан ийготыштлан келшыше шинчымашым темлыман да тудым
моштен шыҥдарыман. Тидлан тӱрлӧ йӧным кучылтман.
Тунемме планын кажне гаяк предметыштыже ономастикын шомакше вашлиялтеш.
Тусо мутын мом ончыктымыжым умылаш, шарнаш, ушышко пышташ, чын кучылташ
йодшо предмет-влак коклаште тӱҥ верым литератур, руш, марий да йот йылме-
шамыч, географий, астрономий, историй налыт. Сандене Российын ятыр
педагогический вузлаштыже нине
специальность дене ономастический циклан дисциплине-влак лудалтыт. Мутлан,
Моско
университетын филологический факультетшын руш отделенийыштыже тунемме
ономастика, Угарман (Нижний Новгород) педуниверситетын историко-
филологический факультетыштыже тунемме топонимика ( грек торос — "вер-шӧр"
+ онума — "лӱм") (Ончыза:
Топонимика. 3 вып. Материалы МФГО СССР. — М., 1969).
Педагогический вузым тунем пытарыше кажне специалист ономастика дене мыняр-
гынат
шинчымашым налшаш. Тиддеч посна кеч-могай предметым туныктымо годым нелылык
шижалтеш, научно-методический да идейно-воспитательный ситыдымаш раш
палдырна. Тидыже йоча-влакын шинчымашыштым келгемдашлан, уш-акылыштым
вияҥдашлан да илыш
умылымашыштым нӧлташлан чаракым ышта.

* РГНФ-ын (Российын гуманитарный научный фондшын) окса полшымыж дене
ышталтше
шымлымаш (97—04—06388 грант.).

Ойнам тыгай пример дене пеҥгыдемдена: историйыште кодшо Куликово пасусо
кугу
кредалмаш нерген йоча-влаклан каласкалаш лиеш мо? Кунам тудын кушто
верланымыже
(Дон ден Непрядва эҥерла лишне), мом ончыктымыжо да кузе ты шомак-влакын
лиймышт
(этимологийышт) кӱчыкын, моткоч чын да раш огыт палемдалт. Руш-влакын онышт

(Дмитрий Иванович, Москон кугу князьше, вараже — Донской) икмыняр шомак
дене ок
сӱретлалт. Адак Донской лӱмын мом ончыктымыжат ӧрдыжеш кодеш (Бондалетов
В.Д.
Русская ономастика. — М., 1983. — 211—212 с.).
Вес пример: Яков Элексейнын "Ӧрмӧк" повестьшым лудын лончылымо годым шӱдыр
лӱм-влакын мом ончыктымыштым, кузе лиймыштым, руш эквивалентыштым
умылтарыде ок лий.
Налза, мутлан, "Куклемысе" ужаш гыч тыгай предложений-влакым: "... каваште
шӱдыр-влак кояш тӱҥалыт. Эн ончычак Чолга шӱдыр куклем ӱмбак ончалеш. Тудын
почеш моло шӱдыр-влакат чолгыжаш тӱҥалыт. Йӱдйымалне Шордо шӱдыр волгалтеш,
умбалнырак Вӱдвара шӱдыр ончалеш. Тул чот иземмек, Шокте шӱдырат кояш
тӱҥалеш" (Марий
литератур: 7 кл. учеб.-хрестоматий. — Йошкар-Ола, 1992. — 20-21 с.).
Чолга шӱдырым рушла кызыт Венера маныт. Моло шӱдыр-влак кокла гыч тудо эн
волгыдо, чолгышо. Кас каваште тудо эн ончыч волгалташ тӱҥалеш. Йӱдым тудо
кава
тӱрыштӧ лиеш, сандене сандене ме тудым огына уж. Каваште тудо эрдене, кече
лекмешке, уэш чолга. Тышечынак тудын марий лӱмжӧ. Чолга мут рушла —
"яркий".
Тыге коймыжлан кӧра эше мемнан эра деч ончычсо ВИ курымыштак, кунам Пифагор
илен
да шӱдыр-влакым шымлен, тудын кок лӱмжӧ лийын: Фосфор да Эосфор — "волгыдым
кондышо", "эрым кондышо" (тыге эрденсе Чолга шӱдырым маныныт) да Геспер —
"кас"
(тыге кас Чолга шӱдырым лӱмденыт). Пифагорын ойжо почеш, тиде кок шӱдыр
огыл,
кузе акрет годым шоненыт, а иктак. Руш-влак ты шӱдырым Вечерняя звезда,
Вечерняя
заря, Вечерняя зарница але Вечерница маныт. А эрдене волгалтше Чолга
шӱдырым
руш-шамыч Утренняя звезда, Утренняя заря, Утреница маныт. Чӱчкыдын тыгай
вариант-влакымат вашлияш лиеш: Зарянка, Зарница (Горбаневский М.В. В мире
имен и
названий. — М., 1987 — 170-174 с.).
Повестьыште вашлиялтше шӱдыр лӱм-влакын этимологийышт нерген ойнам кызыт
она
келгемде, лач наукышто пеҥгыдемдалтше лӱмыштым веле палемдена: Шордо шӱдыр
— Полярная звезда, Вӱдвара шӱдыр — Созвездие Орион, Шокте шӱдыр — Созвездие
Плеяды.
Пытартыш ийлаште савыкталтше произведенийлаште марий шӱдыр лӱм олмеш руш
йылме
гыч пурышо ятыр интернациональный шомак озалана. Ончалза, мутлан, Валентин
Колумбын "Поэт-космонавт" почеламутшым:
Шонен-шонен шуам туткарыш,
Но икте утара тыште:
Палем — поэт ок лий пытартыш
У космонавт-влак ратыште.
Тудлан йышт пӱялеш Венера,
Ӱжеш Юпитер отпускыш.
Сандалыкыште вес манер вет:
Нигӧ чолгалан ок вурсо.

Поэт шинча Сатурн колчаште,
Редактор — Марсым ок шӱкал.
Географийым карт деч посна туныкташ лиеш мо? Йодыш пеш раш да кӱлешан.
Иктым гына тыгодым шарнаш уто огыл: кажне курыкын, эҥерын але иктаж-могай
вес пӱртӱс
объектын лӱмышт уло. Иктанаш, картыште топонимий (вер-шӧр лӱм-влакет) лыҥ.
Тиде
— тӱрлӧ калык йылме. Тышкак адак ешарыде ок лий: тиде — мландын, посна
кундемын
йылмыже. Тидыжым В.А.Солоухинын "Владимир велсе пасу корныла" лирике сынан
повестьше гыч (Чумырен лукмо ойпого. 4 т. — 215-432 с.) налме ужаш денат
пеҥгыдемдаш лиеш. Туштыжо автор ден картын йодыш вашмут диалогышт пуалтын:
"... Тиде карт дене (Владимир областьын тичмаш картше, кушто 1 сантиметр 5
меҥге
кумдык мландым айла, — А.К.) йӱдвошт чарныде кутыркалаш лиеш ыле.
— Ожно Владимир мландыште могай янлык-влак иленыт? — мый тудын деч (карт
деч —
А.К.) йодынам.
— Тудо вашештен:
— Тыште тур-шамыч (колен пытыше ир ӱшкыж-влак) иленыт. Вот луд: "Изи села
Турино, Турина ял, Турово, Турыгино..." Лумшо-влакат (соболя — А.К.)
лийыныт. От уж
мо Соболь, Соболево, Соболи, Собольцево, Соболята ял лӱмлам? А теве Лосево,

Лосье, Боброво, Гусь...
— Ондак Владимир мландыште кӧ илен? — мый карт деч йодынам.
— Ондак тыште финн вожын ала-могай тукымлаже иленыт: мурома, меря да весь.
Да,
нуно йӧршын пытеныт, но кышаштге огыл. Кызыт марте умылаш лийдыме, нигӧн
умылтарыдыме эҥер, ола, ер да вер-шӧр лӱм-влак илат: Муром, Суздаль, Нерль,
Пекша,
Ворща, Колокша, Клязьма, Судогда, Гза, Теза, Нерехта, Суворощь, Санхар,
Кшара,
Исихра...
Но вот славян-шамыч толын лектыныт. Нуно шканышт пӧртым финн илемла деч
мӱндырнӧ
огыл чоҥеныт да тыныслын пасум куралаш тӱҥалыныт. Мланде шуко лийын, иктат
весын
коклаш пурен огыл. Тыге ала-могай Кидекше пелен Красное, Добрынское,
Порецкое
села-влак шочын шинчыт. Славян-влакын кушеч толмыштым лӱмла гыч палаш лиеш.
Вот
Лыбедь, вот Галич, вот Вышгород — чыла тиде Киев шомакла.
Калыкын сылнымут дек шӱман улмыж нергенат карт ойлен: йӱштӧ шӱм-чонан,
торжа еҥ
нигунам шке ялжылан тыгай лӱмым ок пу ыле: Вишенки, Жары але, мутлан,
Венки.
Славян-влакын культурышт верысе калык деч кӱкшырак лийын, а варажым нуно
койын
ешаралтыныт. Нуно муромым, мерям да весьым, поктен колтен, пытарен огытыл,
а нуным шке коклаштышт лугеныт але, кузе ученый-влак ойлат,
ассимилироватленыт (шке
илыш-йӱлаштлан келыштареныт — А.К.). И кызыт марте лач лӱм-влак веле илат.
Йот,
ӧрдыж еҥлан нуно ӧрыктарыше гай чучыт гынат, кеч-могай ньогалан умылаш
лийдыме
огытыл: Ворща гын Ворща, лач йӱштылаш лийже да эҥыреш кырш пижше..."
Теве тыге, карт ӱмбалне ошкыл почеш ошкылым ыштен, тунемше вер-шӧр лӱмла
дене
палыме лиеш, уш-акылжым пӱсемда, тӱрлӧ топоним кокласе кылым ужын-терген
ончаш
кумылжо савырна.
Топоним нерген писатель Константин Паустовский пеш чын палемден: "Лӱм-влак
— тиде калык поэзий дене элын сылнештаралтмыже. Нуно калыкын койыш-
шоктышыжо, тудын
историйже, тудын кумылжо да илыш-йӱла ойыртемже нерген ойлат".
Лӱм-влак йылмын чыла стильыштыже вашлиялтыт: сылнымутышто (литературын
ономастикыже), публицистикыште, научный, официально-деловой да кутырымо
йылмыште. Нунын
деч посна сочиненийым я изложенийым, рецензийым я серышым, адресым да тулеч
молымат раш умылен от керт. Сандене тунемше-влак тыгай кӱлешан шомак-шамыч
дене
шке мутерыштым эксыде пойдарен шогышаш, нунын ойыртемыштым да тӱрлӧ
тӱшкалан шеледалтмыштым сайын палышаш улыт. Тунемше тыгак лӱмын сӧрастарыме
йӧнжым да тудын
тӱсшым шижын моштышаш. Таҥастарыза, мутлан, ик вож гыч иланыше лӱм тӱшкам:
Когой, Кори, Кориш, Гриш (Криш), Гриша (Криша), Кришка, Кыргорий (Кргори).
Чыланат
нуно Григорий лӱмын вариантше улыт. Руш йылмыш Григорий лӱм (антропоним)
грек
йылме гыч толын. Туштыжо тудын значенийже чулым (бодрый) лиеш. Сылнымут
мастар-влак возымаштышт нине лӱмлам моштен кучылтыт, эсогыл тӱрлӧ чия дене
сескемалтше
сыныштым арален кодат: "Когой ден Нина ик еҥ гай пашам ыштат" (П.Корнилов);
"Кори кугызалан ӱмыржӧ мучко шуко пашам ышташ логалын гынат, моло семынат
йӱштӧшокшым ужмыж ӱмбачат, але пеҥгыде, рвезе еҥланат вуйым ок пу" (Шабдар
Осып);
"Кунам кугу лиям гын? — шона Кориш. — Кугу лиям гын, Оляна куван
шӱкшеммекыже,
тудо шучкылан ниманчат ом полшо" (Шабдар Осып); "Гриша палатка коклаште
шога"
(Дм. Орай); "Кыргорийже, Кыспий да Пӧтыр йырваш шуыт, кеч-могай пашаштат
ончылно
улыт" (С.Чавайн); "— Икече мый шкак ужым: мемнан ял Порис Кргори ссудым
налын
лекте да тунамак кевыт гыч кок кремга клендырым, кум кремга колым пӱтырен
наҥгайыш... Шӱшкаш гына йӧратат" (М.Шкетан); "— Мо эртен каен, тудо эртен,
— мане
Григорий Петрович. — Эртышым мӧҥгеш пӧртылташ ок лий..." (С.Чавайн).
Ойлыманат огыл, ик лӱмын тӱсшым тӱрлӧ чия дене чеченлымаш — тиде марий
йылмын
куатле шулдыржо, калыкын уш-акыл паша саскаже.
Школлан лукмо книгалаште ономастика мутерым шымлымаш теве мом ончыкта:
тушто кызытсе жапыште кумдан кучылталтше лӱм-влак вашлиялтыт. Нунын
коклаште тӱҥ верым
собственный лӱм, фамилий да ача лӱм, мемнан да йот элласе кугурак ола,
эҥер, курык лӱм-влак налыт. Тыгак шӱдыр, пайрем, сылнымутан произведений-
шамычын да тулеч молынат лӱмышт вашлиялтыт.
Книгалашке нуным пуртымаш туныктымо пашам вораҥдараш полша. Эсогыл палемдаш
лиеш: нуно тыгодымак туныктымо-лингвистический, идейно-воспитательный
задачылам
ышташ полшат да калыкын йылмыже, пӱртӱсын поян сын-тӱсшӧ дене келгынрак
палдарат.
Тунемше-влак тошто лӱм денат палыме лийыт. Мутлан, кумшо классыште "Йошкар-
Ола
кузе шочын?" темым тунемме годым нуно ты олан тошто лӱмжым шарналтат.
Ончалза
тунемме книга гыч налме ужашым: "1584 ийыште марий мланде покшелне "Царев
град
на Кокшаге" олам чоҥаш тӱҥалыныт. Варажым тудым Царевококшайск маныныт.
Марий-влак тудлан Чарла лӱмым пуэныт (тиде мут Царь ола манме гыч лийын)".
Вес ужашыште ты олан вес лӱмлаж нерген каласалтеш: "Октябрь революций деч
вара, 1918 ийыште, Чарлалан Краснококшайск лӱмым, а варарак, 1928 ийыште,
Йошкар-Олам пуымо"
(Пекпаев А.А., Куклин А.Н. Шочмо кундем: ИИИ—ИВкласслаште тунемше-влаклан
пӱртӱсым шымлыме книга. — Йошкар-Ола, 1993. — 12—13 с. Тыште изиш
умылтарыде,
очыни, ок лий. Ты ола воктене илыше марий-влак тудым Царь ола маныныт, а
Шернур,
Морко, Торъял да икмыняр моло кундемлаште илыше марий-влак царь мутым чар
маныныт. Молан манаш гын, нине кундемлаште илыше марий-влакын йылмыштышт
шукерте ожно ц согласный йӱк лийын огыл, сандене ты йӱкым нуно пич ч
согласный дене вашталтеныт. Таҥастарыза руш йылме гыч кӱсынлымӧ шомаклам:
черке — рушла церковь,
чыган — рушла цыган, колча — рушла кольцо, колодич — рушла колодец.
Икманаш, тӱрлӧ лӱмым тунемын, йоча-влак у деч у шинчымашым налыт.
Жапын-жапын нунылан модышым темлаш лиеш. Мутлан, посна лӱмыштӧ, буквам але
слогым верышт дене вашталтылын, у лӱмым ышташ: Арал (теҥыз) — Лара
(Венесуэллысе
штат), Баку (ола) — Куба (эл), Вена (ола) — Нева (эҥер), Кия (Российысе
эҥер) —
Яик (Урал эҥерын тошто лӱмжӧ), Мир (Белоруссийысе оласе типан поселко) —
Рим
(ола), Соло (Индонезийысе эҥер) — Осло (ола) да тулеч молат.
Каласымынам иктешлаш А.Мичурин-Азмекейын ойжо путырак келша: "Лачак шочмо
йылме
гоч уло тӱня почылтеш".



042599
************************************************************************
4—25

"Марий Эл" газет — кокымшо пелийыште

Мыланна, тӱҥ марла изданий пашаеҥ-шамычлан, ик лудшо тыгерак ойлыш: "Те ала-
момат печатледа, чыла еҥым — кугумат, изимат лудыктынеда ала-мо. СТИП да
мойн огешат кӱл. Эсогыл "Кочай, лудын пу" уло". Газетнан лӱмжӧ йымалне
каласыме: чыла
марий лудшылан лектеш. Теве "Самырык тукым илыш пӧрдемыште" (СТИП)" мужыр
страницым икмыняр ий почела луктына, южгунам начаррак лиеш гынат, тудым эре
жаплат.
"Кочай, лудын пу" подборкым марий йылмым туныктышо-влак урокышто кучылтыт.
Нунак
ойлымаш, почеламут-шамыч дене пайдаланат. Мут толмашеш, сылнымут дене
возымым
жап шуйыде печатлаш йӧн — "Марий Элын" веле.
Тудо пытартыш жапыште кумылым такшат утларак савыра. Тыге ойлат лудшо-
шамыч. Тираж ӱмашсе деч палынак кушкын. Республика деч ӧрдыжыштат. (Чылаже
коло утла кундемыште налыт). А теве Башкортостаныште эн шуко. Тушто лудшо-
влак эшеат ешаралтыт манын, ӱшан уло. Нунын дек мемнан пашаеҥ-шамыч лӱмын
миен коштыныт.
Но чаманаш перна, шкенан вел южо районышто шочмо йылме дене лекше газет
могырыш
мелын савырнен огытыл. Мутлан, Звенигово кундемыште 26 тӱжем утла марий
илат.
Кажне 90 наре гына тиде изданийым налеш. А теве Морко велне 11. Параньга
районыштат кугу кумылан улыт. Йошкар-Олаште гын, манмыла, сӱрет чылт
ӧрыктара. 57
тӱжем наре марий уло, кажне 440 наре веле "Марий Элым" лудеш. Такше умылаш
неле
огыл: шукын "рушаҥыныт". Но вет экземплярже пеш шагал. Ойлыманат огыл, виеш

нигӧм от лудыкто. Туге гынат шке йылме дене лекше газетым шӧрынрак ончымо
дене
оҥайын ок чуч.
Тудым редакций лудшо-шамыч дене пырля эшеат сайракым ыштат. Марий-влакын
теҥгечысе, тачысе илышыштым ончыкташ йӧн ок изем.
Леонид Кудряшов,
"Марий Эл" газетын тӱҥ редакторжын алмаштышыже.



0426а99
************************************************************************
4—26

Туныктымо паша

Раисия КУДРЯВЦЕВА, филологий наука кандидат

КЫЗЫТСЕ МАРИЙ ПОЭМЫМ ТУНЕММАШ

Кызытсе марий поэме содержаний шотышто поян. Тидын нерген 11-ше классыште
ойлымыж годым туныктышо профессор И.С.Ивановын статьяжым* кучылт кертеш.
Тема шотышто поэмым шергал лекташ туныктышылан нелыжак огыл, а теве поэмын
жанр ойыртемжым, тудын поэтикыжым ончыкташ — тиде паша пешыжак куштылго
огыл. Садлан кӧра
поэмым лончылашлан темлыме схемыште эн ондак нине йодыш-влакым ончыктена.
Схемыже тыгай:
— поэме — тиде лиро-эпический произведений, садлан тудын лирика да эпос
дене
кылдалтше ойыртемже-влакын темыште, сюжетыште, композицийыште кузе
палдырнымыштым ончыктыман;
— лирический да эпический герой-влакын образыштым, нунын чоҥалтмыштым
лончылыман. Каласен кодена: повествований уло гынат, шукыж годым поэмыште
эпический геройжо огеш лий, южо поэмыже чылт событийдыме (мутлан,
А.Иванован "Коржмо муро",
С.Вишневскийын "Кочам ойлен" поэмышт);
— поэмын жанр да стиль шотышто ойыртемже. Тидын годым поэмын тӱрлӧ жанровый
типше улмо нерген мондыман огыл, тудо эреак, манаш лиеш, поэмын тӱҥ идейже,
темыже
дене чак кылдалт шога. Мутлан, лирикын але эпосын палышт виянрак шижалтме
шотышто поэме-влак лирический але эпический лийыт; идейный пафос дене —
героический,
трагический, комический да т.м.; метод шотышто — реалистический,
романтический,
абстракционистский да т.м.; повествованийын формыжо да стиль шотышто — сказ
семын возымо, поэме-исповедь (чоным почын ойлымаш), поэме-шонкалымаш, поэме-
притча
(туштен каласымаш) да т.м.

* Иванов И.С. Поэзий илышын вӱршерже лийшаш. Ончыко, 1994, 8 ¹. 131—137 с.

Поэме-влакым лончылашлан тӱҥ урокышто жап огеш сите гын, тиде пашам
туныктышо
класс деч ӧрдыжсӧ лудмаш урокыш але факультативын занятийышкыже луктын
кертеш.
Посна лончылымашлан хрестоматийыш пуртымо С.Вишневскийын "Кочам ойлен"
произведенийже гыч ужаш-влакым да А.Иванован "Коржмо мурыжым" налаш лиеш.
Семен Вишневскийын "Кочам ойлен" поэмыже почела-почела савыкталтше икмыняр
почеламутла гыч шочын. Нуно 70—80-ше ийлаште "Ончыко" журналеш, "Ямде лий"
ден "Марий коммуна" (кызыт "Марий Эл") газетлаште лектыныт. Поэме пӱтынекше
1990 ийыште
савыкталтше "Шарналтыме муро" лӱман поэтын пытартыш мурпогышкыжо пурен.
Тиде поэме почеш мутланымашым эртарашлан туныктышо ончыч тунемше-влаклан
мӧҥгысӧ
пашам пуа — икмыняр йодышлан вашмутым ямдылаш: "Мо нерген поэмын вуймутшо
ойла?", "Поэме кузе чоҥалтын?", "Кочан сугыньжо-влакым кузе умыледа? Тендан
илышыштыда нуно кӱлеш лийыт мо?" (пытартыш йодышлан вашмутым пуымо годым
хрестоматийыште улшо сугынян чыла строфам умылтарыман). "Кочам ойлен"
произведенийым туныктышо дене пырля лончылымо годым лач нине йодыш-влакым
каҥашыман.
Поэмын вуймутшо тудын содержанийже нерген иктаж-мом ойла мо? Векат, ойла.
Чынак,
"Кочам ойлен" вуймутым шотыш налына гын, тыге лектеш: поэмыште ушан да
моткоч
чын шонымаш-влак але илыш гыч налме иктаж-могай событий-влак лийшаш улыт.
Тиде
произведенийыште тӱҥ верым событий-влак огыл, а илыш опытым иктешлыше
шонымаш-влак налыт. А поэмын формо шотышто могай улмыжым вуймут гоч ужаш
лиеш але уке?
Вуймут ончыкта: поэмыште каласкалыше герой (рушлаже ме "герой-рассказчик"
манына) лийшаш. Тыгай герой поэмыште чынжымак уло — тиде шоҥго коча, тудо
уныкаж дене кутыра, тудлан туныктен ойла. Каласкалыше кочан образше пелен
ме лирический
геройын — тудын уныкажын — образшым ужына; тудо колыштшо герой, автор деке
лишыл
улеш. Тугеже мемнан ончылно сказ семын возымо дидактизм сынан произведений.
Поэмын вуймутыштыжо притяжательный суффиксан мутым таклан огыл кучылтмылан
вниманийым ойырыман. "Кочам" мут эше теве мо нерген шонаш тарата:
лирический герой
кочажын ойлымыж дене тӱрыснек келша, тудын мутшым кӱкшын акла. Кочажын ойжо
тудын шӱм-чонжо, уш-акылже гоч эрта да тудлан путырак лишыл лиеш. Тышеч
произведенийын лиризмже лектын шога.
Поэмын чоҥалтмыжым ончалына. Эн ондак поэмын ончылмутшым ончыктена:
Кӱкш капан, ласка,
Чоя шинчан кочайын
Ойжо мыйын шӱмыш
Шукертак шыҥен...
Тыште автор кочажын тӱжвал тӱсшӧ нерген, тыгодымак тудын характерже дене
могай
улмыж нерген ойла. Могай тудо? Тиде илышым илен эртыше, чылажымат —
сайжымат,
удажымат — палыше айдеме. Умбакыже автор кочажын мутшым пуа:
— Шарналтем, — манеш ыле, —
Пеш ятыр сайым,
Ом керт мӧҥгӧ веле
Савырен конден.
Мом эн ондак тудо шарналташ тӧча? Мо нерген тиде ойла? Шоҥго коча, шке
илышыж
гыч сайым шарналтен, уныкажым сайлан туныктынеже.
Тиддеч вара туныктышо поэмын пытартыш строфажым — почешмутым (эпилогым) —
лудын
пуышаш (хрестоматийыш тудым пуртымо огыл):
Кочамын шӱгар деке
Мийышемла,
Мый, вуй савен,
Тудлан эре ойлем:
— Кугу тау!
Вет тыйын каҥашет-влак
Алят мылам
Полшат илышыштем!..
Содержанийже дене почешмут ончылмут дене кылдалтын мо? Почешмутыштат
лирический
герой кочажын мутшо шерге улмо нерген ойла, тудо пеш кӱлешан каҥаш-влакым
пуымыжлан кочажлан таушта.
Тӱҥ ужашын негызше — лирический сюжет: лирический герой кочажын ойжо-влакым
радамла. Тудын эреак улмыжым поэмыште ме кузе шижына? Кажне строфаште тыгай
реплике-влак улыт, мутлан: "Кочай каласыш...", "Эше ойлен..." да т.м. Кочан
мутшо эре
тире дене ойыралтеш. Тыгай сказ формо произведенийлан эпический шӱлышым
пуаш
полша. Мо шотышто? Тӱҥ ужашын строфалаже могай-гынат каҥашым — илыш
сугыньым —
авалтат, тудо южгунамже афоризм семын пуалтеш, мутлан:
— Ошо — шемын лишыл таҥже, —
Мане кочаем, — ит ӧр...
Кӧ ок пале кочын тамжым,
Шерымат аклен ок керт.
Сугынь-влак — тиде кочан илыш опытшым гына огыл иктешлымаш, ме тыште чумыр
калыкын илышыж гыч лектын шогышо правил-влакым ужына. Тыгай келге да кугу
иктешлымаш
поэмылан эпический шӱлышым пуа.
Хрестоматийыш пуртымо строфа-влакын содержанийыштым лончылымо деч ончыч
туныктышо поэмын кокымшо строфажым лудын пуышаш:
— Вот, уныкам,
Шонен коштам мый кажне кечын:
Шке ончыклыкшым еҥ
Шкеак сайла.
Но сае памятник йымалне
Кийыме дечын
Эн шӱкшӧ илыш
Садыгак сайрак.
С.Вишневский кочан ойжо гоч у тукымым, илышым аклаш тунемаш ӱжеш; тыштак
умбакыже пуымо правил-влакын кӱлешлыкыштым умылтара: кузе илет — тугай
ончыклыкет, шот
дене, кугурак еҥым колыштын илет — пиалан пӱрымаш вуча. Тугеже, кажне еҥ
шкаланже шке пӱрымашым сайла.
Кочан сугыньжо-влак илышын тӱрлӧ могыржым авалтат. Нуным автор иктаж-могай
конкретный проблеме-влак почеш системыш кондаш тыршен огыл (а тыгай
кӱлешлыкше ыле
докан). Но нуно чыланат ик йодыш дене кылдалтыныт: "Кузе илаш?". Умбакыже
кочан
сугыньжо-влакым умылтарыман: илышыште ушан еҥ деч лӱдман огыл, осал еҥ дене
родым кучыман огыл, пашаче еҥ деч чер лӱдеш, шке шонымаш дек шуаш тыршыман,
кочым
пален гына сайым аклаш тунемат, йолташ дене айдеме виян, чылажмат яндар шӱм
дене
да шинчаваш ончен ыштыман, шке вийлан ӱшанымаш кӱлеш, кӧранен да моктанен
илыман
огыл...
Чыла строфа-влакым шымлен лектын, тунемше-влак шижыт: шонымашышт дене нуно
пеш
тӱрлӧ улыт. А формышт нунын икгай мо? Тӱрлӧ шонымаш тӱрлӧ строфам йодеш:
икте —
ныл стиханым, а весе — латкок стиханым. Размер шотыштат строфа-влак икгай
огытыл. Путырак пеҥгыдын ойлымо годым автор ямбым кучылташ тырша. Но
С.Вишневский
тӱрлӧ стопа-влакым, очыни, лӱмынак луга, садлан поэмын ритмыже "свободный"
манме
стих (верлибр) деке лишыл. Тыгай ритм содержаний ден формо коклаш
дисгармонийым
пурта мо? Огеш, а мӧҥгешла, тудо произведенийын стильжым каласкалыме,
кутырымо
интонаций дене кылда, тидыже поэмын содержанийжылан, ойыртемжылан келшен
толеш.
Событийдыме поэме семынак Альбертина Иванован "Коржмо мурыжым" аклыман.
Тудо
1988 ийыште (ондак "Ончыко" журналын икымше номерешыже, а вара "Шинчаваш
ончен"
сборникеш) савыкталтын. Тӱжвач ончымаште, тиде поэмын кажне строфаже шке
шотан,
нуно пытарен каласыме шонымашла, посна почеламутла койыт, садлан А.Иванован
произведенийжым почеламут цикл манме шуэш. Тыште почеламут-влак икгай теме
(тыште —
йӧратымаш теме) да ик лирический герой дене (тудат тыште уло) кылдалтыт. Но

"Коржмо мурышто" ме тидым веле огыл, эше лирический сюжетым ужына — тиде
лирический геройын шонымашыжын да шижмашыжын вияҥме историй. Тудын тӱрлӧ
этапше-влак
ончыкталтыт; лирический геройын шижмашыжын вашталтмыже, тудын кӧргыштыжӧ
тӱрлӧ
вий-влакын кучедалмашышт могай-гынат илыш амал ден кылдалтыт. Тиде илыш
амалым,
лирический герой кӧргыштыжӧ тудын кузе "йоҥышталтмыжым", пытартышлан,
лирический
сюжетын вияҥмыжым ончыктымаш туныктышын тӱҥ задачыже лийын кертеш. Тидын
годым
поэтын стиль ойыртемжымат, тудын йылме мастарлыкшымат рашемдаш лиеш.
"Йӧратымаш огеш кӱл мыланем" манше лирический геройын чонжым, ӱчым шуктымо
семын, йӧратымаш тул авалта. Тиде пагытым автор шошо жап дене таҥастара.
Молан?
Авторын шке гыч шонен лукмо "чоншӱма" мутшым кузе умыледа? Лирический герой
шке
шижмашыжлан торешланен ок керт, шке сапшым тудо шӱм-чонжылан пуа. Но ала-
могай
амаллан кӧра йӧратыме еҥже йӱштемын ("Кӧ ончыч шырпым удыралын — Тек юмо
веле
шкет пала"). Умбакыже автор лирический геройын уш-акылже ден шӱм-чонжын
вашпижмашым, ӱчашымашым ончыкта. Тидым рашемдашлан ик ужаш гыч кок строфам
лудын пуаш
лиеш: иктыже геройын ушыжо, весыже тудын чонжо нерген:
Уке нимат, да лийынжат вет огыл:
Ончалтыш ӱшандарыше, шомак.
Ик корнешат ышна вашлий эсогыл.
Эр шошо — лийын.
Молыжо гын — так...

Но шырчык оҥгыр пурен кайыш лумыш,
Тӱжемле йӱклан вигак пудырген.
Ик йӱкшӧ шыҥыш лачак тыйын лӱмыш,
Садлан лӱмет дене кылмем, коржам, ырем.
Лирический геройын кӧргыштыжӧ иканаште мо гына ок пӧрд: йӧратымаш нерген
шарнымаш, тудын пытымыжым умылымаш, но садак тудым пӧртылташ тыршымаш,
йӧратыме еҥым
вучымаш, кычалмаш, тудым ӱшандараш шонымаш. Тудын акылже да шӱмжӧ, тӱрлӧ
шижмашыже-влак коклаште кучедалмаш — поэме сюжетын негызше.
Поэмысе лирический герой — виян ӱдырамаш; тудо, ушыжлан эҥертен, йӧратымаш
деч,
йӧсӧ деч эрнаш тӧча. Тидын годым йӧратыме еҥже нерген кузе шона? Йӧратыме
еҥжылан таум каласа, тудын нерген осал мут дене шке чапшым ок волто:
Ну от йӧрате — ит йӧрате!
Шинчаш ит ончо чаманен.
Лач вучыдымын ит йӧралт тый,
А молыжым... садак чытем.
Тудлан тазалыкым тылана, ӱчым шуктымо нерген ок шоно. Но тыгай виян
ӱдырамашланат йӧратымаш нерген мондаш йӧсӧ. "Кудывечыште шыпланыш йӱк-
йӱан..." да "Мыланем
ты волгыдо огеш пу эрыкым..." ужаш-влакым лудын пуыман да лирический
геройын неле кӧргӧ состоянийжым ончыктышо йӧн-влакым рашемдыман. А.Иванова
тидым пейзаж
гоч ончыкта, тудын образше-влак пӱртӱс гыч лектын шогат, мутлан: "тылзе —
нойышо
чаҥ гае", тылзе "сур шинчатла ӱмбакем онча" (таҥастарымаш-влак). Лирический
герой йӧратымашыжым сеҥашак тӧча:
Кузе каяш
Вес еҥлан ойгым кондыде,
Кеч языкан, титаклыде,
Шортарыде,
Йомдарыде?
Садланак кодым кайыде...
Тудо шкенжым вурса, но тунамак: "йӱдшӧ-эрже тыйым вел мурем"... Пытартышлан
автор ончыкта: герой шкенжым сеҥа. Молан? Кузе? Йӧратыме еҥжылан полшашлан,
тудын
илышыжым куштылгыракым ышташ манын, тудо тидым ышта:
Куштылгырак мо ынде тыланет, таҥем? —
Ломберыштет ик шӱшпык ок йӧслане?
Лирический геройын кӧргӧ состоянийжым ончыктышо мут-влак поэмыш келге
драматизм
шӱлышым пуртат:
Ош лӱметым йӱксӧ наҥгая...
Ой, уке! Йӧратымаш кая.
"Ош" мут тыште мом ончыкта? Авторын идейже дене тудо кузе кылдалтын?
Лирический
герой йӧратыме еҥжым лавыра дене амыртен огыл. Поэмын идейный пафосшо
тыгай:
йӧратыме еҥлан сайым гына шоныман, тыйым тудо огеш йӧрате гынат; шке чапым
кучен
моштыман, нелылыкым сеҥаш тыршыман.
Пытартышлан, поэме жанр нерген иктешлымаш ойым каласыман. Очыни, А.Иванован

"Коржмо мурыжо" — тиде драматический шӱлышан лирико-психологический поэме.
Произведенийым ончен лекме деч вара йӧратымаш нерген изи дискуссийым
эртараш лиеш. Тыге поэмын содержанийжым тачысе илыш дене кылден кертына.
Шке шонымым каласкалаш йодыш-влак тыгай лийын кертыт: "Кузе йӧратымашын
лийшашлык (идеальный)
модельжым ужыда?"; "Вашмутдымо йӧратымаш. Мо тиде тыгай? Кузе тидын годым
йӧратыше да йӧратыме еҥ-влаклан лийман?"; "Еш илышыште йӧратымашын верже
могай?";
"Йӧратымаш неле жапыште тӱням утарен кертеш мо?"
Тыгай мутланымаш урок деч ӧрдыжсӧ иктаж-могай пашан негызшат лийын кертеш,
но
тидын годым А.Иванован "Коржмо мурыжым" гына огыл, тугак хрестоматийыш
пурышо
моло произведенийымат кучылташ лиеш.



0426б99
************************************************************************
4—26

Унана — Юрий Григорьев
Самодеятельный автор Юрий Григорьев 1966 ий 15 октябрьыште Морко районысо
Тыгыде
Морко ялеш шочын.
Искусство илыш деке изинекак шӱмаҥын. Морко район Кугу Кожлаял кандашияш
школ
деч вара Республикысе культур да искусство колледжыш тунемаш пурен. А вара
Марий
кугыжаныш университетысе историй да филологий факультетын марий
отделенийыштыже
шинчымашым поген. Мурым возаш университет пеленсе "Рия-рия" ансамбльыш
коштмыж
гоыдм кумылаҥын. Тиде жапыштак студент-влак дене "Палыме лийына"
самодеятельный
муро ансамбльым чумырен. 1993 ийыште ИИИ марий самодеятельный муро
фестивальыште
тиде ансамбль "Тошто йолгорно" муро дене марий телерадиокомпанийын призшым
сеҥен
налын.
Ю.Григорьев ММАФУН (финн-угор самырык тукымын тӱнямбал ассоциацийже) пелен
марий
муро клубым вуйлата.
"Мондалтше ял" мурыжо документальный киношто Швецийыште йоҥген.
Кызыт Юрий Григорьев самырык-влаклан лекше "Кугарня" газетыште пашам ышта.

Кӧм йӧратетше я тылат садак?
Мутшо Василий Семеновын.

Мый таче йӱдым ик пырчат шым мале.
Чон корштымым шым керт сеҥен адак.
Лач иктым веле йӧршынат шым пале:
Кӧм йӧратетше я тылат садак?

Шкет улмо годым, ойго ден варналтше,
Шонкалышым, ну мом мый ыштенам?
Вет лийын огыл изишат амалже,
А неле кӱ (ы)м ӱдыр чоныш пыштенам.

Мый таче йӱдым йӧршынат шым мале,
Чон нӧрыш кӱпчык ойгылан кӧра.
Йӧратымаш вет кече дечат тале,
А мыйын чон гыч шокшо дек тора.

Мый таче йӱдым ик пырчат шым мале,
Эр кечын лекмым кийышым ончен.
Эр кече огыл оҥ омсам шарале:
Тулшол шӱмемжым тыланет рончем.

Ош пеледыш, мӧр пеледыш
Мутшо Светлана Евсееван.

Кеҥеж кас вашка уремыш
Мужыр шӱдырым шотлаш,
Ӱдыр-каче-влак — куэрыш,
А мый шкет ончем окнаш.

Припев:
Ош пеледыш, мӧр пеледыш
Лумла койын пеледеш.
Ош пеледыш, мӧр пеледыш 2 гана
Пиал корнышко ӱжеш.

Еҥ шоя манеш-манешыш
Молан чыным лугена?
Палена: ийлан пеледыш
Пелед ок керт кок гана.

Припев.

Мый палем: изи шӱметше
Угыч вашлияш ӱжеш.
Кеҥеж касын шӱшпык семже
Ушешет садак возеш.

Припев:
Ош пеледыш, мӧр пеледыш
Лумла койын пеледеш.
Ош пеледыш, мӧр пеледыш
Пиал корнышко ӱжеш.
Шӱм пелен чӱчка пеледын
Ныжыл ӱдыр кумылем.
Ош пеледыш, мӧр пеледыш —
Мыйын илыш пиалем.



042799
************************************************************************
4—27

Писатель да жап
Порылыкым — кажне лудшын чоныш

1998 ийыште Марий Эл писатель ушем ешна палынак кушко: РФ писатель ушем
членыш 9
сылнымут мастарым пуртымо. Ижевск олаште эртыше выездной секретариатын
заседанийыштыже тыгай пиал иканаште вич еҥлан шыргыжале: писатель лӱмым
Ю.Байгуза,
Г.Сабанцев, Г.Смирнов, А.Сагирова да В.Самойлов сулен нальыч. Нунылан ме
ончыкыжымат лӧза мурсаскам шочыкташ тыланен кодына.
А Геннадий Сабанцев ден Юрий Байгузалан икмыняр йодышым пуышна:
1. Шукерте огыл те РФ писатель ушемыш пурышда. Тиде куанле увер дене ме
тендам
шокшын саламлена.
Ынде писатель-профессионал семын марий литературышко могай у шӱлышым
пуртеда?
Лудшына-влакым могай у шонымашан сылнымут саска дене куандараш тӱҥалыда?
2. Кызытсе марий сылнымутна нерген шонымашда могайрак, тудлан могай акым
пуэда?
Шочмо литературнам эшеат вияҥден колташ манын: умбакыже мом ыштыман?
3. Кажне писательын сылнымут пашашке кондышо шке йолгорныжо уло. Тенданат
тыгайже лийын, сандене тудын нерген рашрак палыме шуэш ыле. Кӧ але мо тиде
пашашке
кумылаҥден?
4. Кызытсе илыш йогыным кузе акледа? Тачысе саманыште писательын вержым
кушто
ужыда?
Геннадий САБАНЦЕВ:
— 1. Саламлымыланда кугу тау.
А йодышланже, ох, кузе вашешташат ӧрат веле. Писатель-профессионаллан вет
лачак
сылнымут паша дене илыше, манмыла, кечаш кинде шултышым ыштен налше еҥым
шотлат.
А меже тыгай огынал, да, манмыла, тиде пӱренжат огыл...
Лачак мылам гына виктаралтше тиде кок йодышлан тыге вашештем. "У шӱлыш"
манмаште, конешне, нимат тыгай уке. Кызыт лудшо еҥым нимо денат от
ӧрыктаре. Да, шонымаштем, возышо еҥын сомылжо лудшым ӧрыктараш огыл, а
тудым кызытсе жапыште шке
нергенже, йырже шолын шогышо илыш нерген, ты илышым эртен кодшо да эрласе
дене
висен шонкалаш тараташ. Чаманен каласаш гына перна: тидыже уке. Да эшеат
каньысыр — тидыже лудшылан ок кӱл. Тудо, лудшо, тыгай ушсомыл деч койын
торла. Мый
гын шке чонем дене тыге шонем: тушто, чонышто, волгыдо шӱлыш илыже, тудым
моло
дене пайлаш чаманыман огыл.
А "у шонымашан сылнымут саска" шотышто иктым гына ойлен кертам: поэзий тул
ок
йӧрӧ, йӱлаш тӱҥалеш, сандене саскажат лиеш.
2. Шочмо сылнымутланна акым пуаш... Тыгай сомылым такше кӧ шке ӱмбакше
налын
кертеш? Мут мастар еҥ иктат шкеж нерген "Мый удан возем" манын ок ойло.
Мӧҥгешлаже чӱчкыдынрак шокта. Эн ондак шке возымым ӧрдыж гыч аклаш
тунемашат мыланна
уто огыл. Серен пытарымек, точкым шынден, "Ай да Пушкин! Ай да я!" манын,
юар
чон дене оҥым пералташ, манаш веле. Шуко тидлан кӱлеш...
Но сылнымутна уло. Ийготан писатель-влак шке илыш нумалтышыштым сылнымут
корныш
устан пыштат. Мутлан, А.Мурзашев, А.Александров... Но "маститый" манме чыла
мутмастарынак возымыжо чонемлык огыл. Литературный тунеммаш мондалтеш§
Туныктымаш
огыл (туныкташ ок лий дыр), а лачак тунеммаш, тунемаш тыршымаш — шке гычын,
шке
вий дене, кычалын да муын... Сандене шочмо литературынам эшеат вияҥдаш
манын,
самырык возышо-влаклан утларак шке гоч шонаш, лудаш, илышым лончылаш
тунемман.
Но печатлалтде, сылнымут пашаеҥ от лий, а тидланже кызытсе йӧннам чыланат
ужыда,
паледа. Илышнамак чыла пужен вашталтеш кӱлеш улнеже...
3. Уло, лийын. Школ йолгорнак, манаш перна. Эн ондак мый тудым (Куженер
районысо
Саламатнур школ) марий йылмым да литературым туныктышо Виталий
Александрович Романовын лӱмжӧ дене кылдем. Тудо — шкеже марий мер пашаеҥ да
писатель И.Одарын
(Романов Иван Ефимовичын) тукымжо (изажын эргыже чай). Уроклаште да
мӧҥгыланат
чӱчкыдын шке гыч почеламутым але сылнымут сӱретым возаш заданийым пуэда
ыле. Тиде паша мылам келшен да кумылын шуктенам. А поэзийын вийже чонышкем
рушла шыҥен,
манам гын, йоҥылыш ом лий. Н.Некрасовын "Школьник" почеламутшо икымше гана
лудмаштак шӱмым авалтен:
...Не исчезла та природа,
Не погиб еще тот край,
Что выводит из народа
Столько славных, то и знай!..
Кӧргӧ вий-куатше, эмоциональный манме шӱлышыж дене авалтен. Мемнан гаяк
кресаньык йочам сӱретлымыж дене...
Вара "Ямде лий" газет дене кылым кучымаш. А тиде кылже В.Исенековын лӱмжӧ
дене
пешак чак. Вара Марий университетысе сылнымут ушем... Икманаш, корно эре
почмо
лийын.
4. Нине корнылам возымо годым лачак Югославий йыр пуламыр тарваныш.
Шоналтет да
адакат шӱмлан шуй чучеш: тӱнямбал илышыжат шӱртӧ мучаште кечас! Тудым
"Томагавк"
дене монь кузе шкалан келшышын вашталташ лиеш? Пытараш — да...
Илыш сыным эше окса дене пужен вашталташ тыршат. Тудыж дене лиеш, витне.
Меже
коммунист идеологийын пешак чот мут колыштшо икшывыже лийынна шол. "Пиал
оксаште
огыл" — тыге туныктеныт мемнам. Туныктышышт гына ты жапыште шылтыме пундаш
чонан
лийыныт.
Иктым кочын шкалан почаш перна: ты тӱням сайракым нигӧат, нигунамат ок
ыште. Но
шем тоннель мучаште волгыдо виш улмылан ӱшаныме шуэшак. Да писательын
сомылжат
ты ӱшаным еҥ коклаште утларак шарыме дене кылдалтын, очыни.
Юрий БАЙГУЗА:
— 1. Айдеме тукымын (марий калыкын) эртыше, кызытсе илышыжым шотыш налын,
ончыклыкыш кумданрак да келгынрак ончалаш, пӱртӱсыштӧ, ош тӱняште,
сандалыкыште айдемын вержым, молан илымыжым туран палемден, лудшын чонышко
волгыдым, яндарлыкым
шараш, шыҥдараш шонем да тыршем. Молан манаш гын, волгыдышто да яндарыште
илышын
тӱрлӧ шӧрынжӧ, сай да удаже утларак да рашынрак коеш. Ме, чыла тидым ужын,
вискален-иктешлен гына, шкенам, молым, уло илышнам саемден, сылнештарен,
кӱлеш семын тӱзатен кертына.
2. Сай. Кажне сылнымутчын возымыжым йывыртен вашлиям. Шочшо, калык деке
шушо у
серыш сылнымут тӱням, илышнам уэмда, пойдара да кумылым нӧлта.
Сылнымут мландывал илышым шот дене вораҥдарымаште, таза-эсен, тыныс
ончыклыкым
тӱзымаште ик эн тӱҥ верым айла. Тидым кажне умылышаш, вуйдорыкышто, чонышто
кучышаш.
3. Кажне ошкылышто вашлиялтше тӧрсырым, уто-ситым ужын, илыш нерген кӱлынак
шонкалымаш ты сомылыш мыйым ушен.
А кумылаҥденже шочмо Тӧртымтӱр ялем (Пошкырт кундемысе Мишкан районышто
верланен), верысе калык да йыр пӱртӱс. Пӱртӱс гын тушто — курык да эҥер, ер
да олык,
чодыра да пасу, а памашыже кунаре... южшо... — мланде шарыште мо эн сылныже
уло
гын, чылажымат пуйто иземден шыҥдарыме. Возымем годым эреак кӧн-гынат
йӱкшым колам, койыш-шоктышыжым ужам, кумылжым шижам.
4. Ондакат, кызытат илыш куштылго лийын огыл. Нелылыкын куштыраже — икте-
весым
умылыдымаш, ваш-ваш кычалтылмаш, ӱчашымаш, ӱчым шуктымаш, кемытымаш,
ужмышудымаш, икманаш, амызе койыш. Ты койышым куклен, шӱкшак семын
вуйдорыкна, чонна гыч
луктын шуэна, эрнена гын веле, ме Айдеме лӱмнам сулен кертына. Айдеме ден
айдеме, калык ден калык икте-весе деке мелын савырнышаш, икте-весылан
эҥертен, ваш
полшен, вычыл-вычыл йывыртен, Сандалык, Ош Кугу Юмын шӱлыш дене илышаш
улыт.
Санденак кызытсе саманыште кажне сылнымутчо уда, лавыра, куштыра коклаште
сайпорыжым ужын, волгалтарен, кажне лудшо деке намиен шуктышаш, Илыш чыным
тӱня
мучко шарышаш.



042899
************************************************************************
4—28
Туныктымо паша

Эрвел салам дене

Март мучаште Марий образований институтын ӱжмыж почеш "Кугезе тукым"
республиканский фестивальыш Башкортостанысе Мишкан район гыч латшым
туныктышо толын ыле.
Йошкар-Олаште арня чоло илыме жапыште нуно шуко уым пален налыныт,
театрлаште,
книга кевытлаште, газет ден журнал редакцийлаште да моло вереат лийыныт. Ик
кечын, 24 мартыште, эрвел уна-влак "Ончыко" журнал редакцийыш тольыч.
Тидлан ӧршаш
уке: нуно марий йылме ден литературым туныктат, марий сылнымут журналым,
тушан
савыкталтше тӱрлӧ сынан материалым уроклаште да класс деч ӧрдыжсӧ пашаште
кумдан
кучылтыт.
Эн ончычак группын вуйлатышыже, Мишкан селасе икымше номеран кыдалаш школын
туныктышыжо Н.А.Ямурзина йолташыже-влак дене палымым ыштыш. Нуно Кугу
Соказа, Тымбай, Чорай, Ардаш кыдалаш да Пӱнчер, Пайтара тӱҥ школлаште пашам
ыштат. Пӱнчер
гыч иканаште нылытын толыныт. А районышто чылаже 56 школ уло, тушто куд
тӱжем
утла рвезе ден ӱдыр тунемыт.
Тӱҥ редактор Анатолий Тимиркаев журналын эртыме корныжо да кызытсе пашаж
нерген
кӱчыкын каласкалыш. Тылзе еда савыкталтмылан да кодшо ий январь гыч
странице шот
ешаралтмылан кӧра илышым кумданрак авалташ, шукырак авторлан калык дек
корным
почаш йӧн ышталтын. Редакций лудшо-влак дене кылым пеҥгыдемдаш тырша: тений
кажне номерыште "Поро кече" лукым пуаш, редакцийыш пурышо серышлам лончылаш
тӱҥалме. Но кызытсе саман чаракым ыштенак ышта. Окса шагаллан верчын
районлашке лектын кошташ, ӧрдыж кундемлашке — Башкирийыш, Уралыш да моло
вереат — командировко
дене каяш йӧн уке. Вашлиймаш годым тидат рашеме: бюджет гыч оксам
ойырыдымылан
лийын Пошкырт элыште школ ден культур учреждений-влаклан марий газет ден
журнал-влаклан подпискым ыштен кертын огытыл.
Вара редакций пашаеҥ-влак Валентин Осипов-Ярча, Александр Селин, Алексей
Александров-Арсак, Гельсий Зайниев ойлышт. Нуно шке пашашт, творчествышт
дене палымым ыштышт, самырык тукымым марий шӱлышеш, кугезе йӱлам, шочмо
йылмым, литературым, культурым йӧратыше шӱлышеш куштен толмылан туныктышо-
влаклан кугу таум каласышт. Палемдаш кӱлеш, Мишкан районысо школ-влакын
тунемшышт марий йылме да литератур дене эртарыме республиканский
олимпиадылаште чӱчкыдынак призовой верлам
налыт.
Уна-влак ик ой дене палемдышт: кызыт, марла книга йӧршын гаяк савыкталтдыме
жапыште, тӱҥ ӱшан "Ончыко" журналлан гына. Тудо марий писатель-влакын у
романышт,
повестьышт, драме ден комедийышт, поэмышт, изирак жанрак мутсаскашт дене,
кушшо
самырык вий дене калыкым палдарен шога. Сылнымут мастар-влакын илыш-
корныштым
радамлыше, нунын творчествыштым лончылышо статья эреак лектеда. Чыла тидыже
—
школ пашаште кугу эҥертыш.
Тыгодымак туныктышо-влак ятыр йодышым тарватышт, шонкалаш, вуйым
пудыратылаш
амалым пуышт. Молан журнал тӱрлӧ чиян фотосӱретым ок савыкте? Молан але
мартеат
Яныш Ялкайнын илыш-корныжо да мурпашаж нерген фотоальбом (туныктышылан
полыш шотеш) уке? Тиде писательынак ойпогыжым кок том дене лукташ палемдыме
нерген икмыняр ий кутырат, а книга алят уке. Молан? Башкирийыште
"Башкортостанын ӱдыржӧ"
журнал ожнысек лектеш. Ожно Йошкар-Олаштат "марий ӱдырамаш" журнал
савыкталтын.
Ала тудым угыч шочыкташ лиеш? Вет кызыт тыгай изданийын кӱлешлыкше раш
койын шога...
Вашлиймаште тыгай шонымаш раш палдырныш: кодшо ий мучаште кок республик —
Марий
Эл ден Башкортостан — коклаште келшен илыме да пашам пырля ыштыме нерген
ойпидышым пеҥгыдемдыме, тиде моткочак сай. Тугеже шымлен-рашемден ончыман:
ала эрвелмарий автор-влакын возымыштым савыктен лукташ Пошкырт эл мыняр-
гынат полшен кертеш? Кеч-мо гынат, договорлан эҥертен, кок кундем коклаште,
кок республикысе марий-влак коклаште келшымаш кылым умбакыже пеҥгыдемдаш
кӱлеш. Тыгай поро, волгыдо
шонымаш дене мучашлалте редакций пашаеҥ ден эрвелмарий туныктышо-влакын
вашлиймашышт.
Снимкыште: вашлиймаш годым.
М.Сидоровын фотожо.



042999
************************************************************************
4—29

Кӱчыкын южо авторна нерген

Лобанов Ипполит Иванович 1951 ийыште Курыкмарий районысо Немӹцсола ялеш
шочын.
Марпединститутым тунем пытарен. Тулеч вара тӱрлӧ школлаште ыштен, комсомол-
партий пашаште лийын, армийыште служитлен, кызыт "Ленинский путь"
райгазетыште ял
озанлык отделым вуйлата.
Поэзий деке изинекак шӱмаҥын. Эн первый почеламутшо 1967 ийыште "Ямде лий"
газетеш савыкталтын. Таче марте кум книгам савыктен луктын. 1998 ий гыч РФ
писатель
ушем член.
Козьмодемьянск олаште ила.
Краснов Петр Васильевич 1936 ийыште Волжский районысо Кӱшыл Азъял ялеш
шочын.
Марий пединститутым тунем пытарен. Эмеково кыдалаш школышто завучлан ыштен.
Кужу
жап комсомол пашаште тыршен. Корреспондент пашаш студент улмыж годымак
ушнен.
Журналист семын 1959 ий годсек палыме. "Рвезе коммунист", "Ямде лий" газет
да
"Пачемыш" журнал редакцийлаште тӱҥ редактор, "Марий коммунышто" отдел
вуйлатыше
сомылым шуктен. Марий книга издательствын да Марий радион директорышт
лийын. Кызыт Марий телевиденийыште тырша. Серымыже республикыште лекше
изданийлаште савыкталтын.
Йошкар-Олаште ила.
Новиков Анатолий Александрович 1938 ийыште У Торъял районысо Кыдал Орью
ялеш шочын. Кандаш класс деч вара шочмо колхозыштыжо ыштен. 1965 ийыште
Козьмодемьянск
оласе ял озанлык техникумым тунем пытарен. Тиде ийыштак "Ялысе увер"
редакцийыште ышташ тӱҥалын. Ты жапыштак Воронеж университетысе журналистика
факультетым
заочно тунем пытарен.
Поэзийлан Немда кыдалаш школышто тунеммыж годым шӱмаҥын. Кум поэзий книган
авторжо.
У Торъял поселкышто ила.
Илибаева Мария Каликаевна 1950 ийыште Пошкырт кундем Балтач районысо Туктай
ялеш
шочын.
1968 ийыште Йошкар-Олашке толын, стройкышто ыштен. Марий пединститутын
историкофилологический факультетшым тунем пытарен.
Школышто, "Периодика Марий Эл" газетно-журнальный издательствыште тыршен.
Кызыт
— "Кугарня" газет редакцийыште обозревательже.
Возаш пединститутышто тунеммыж годым тӱҥалын. 1994 ийыште "Кечан ӱмылыштӧ"
романым савыктен.
Йошкар-Олаште ила.
Конышев Владислав Шуматович 1940 ийыште Куженер районысо Кугу Нольдӱр
ялыште шочын. Йывансола кыдалаш школ деч вара Йошкар-Оласе училищым, Марий
госуниверситетым тунемын пытарен. Шернур санэпидстанцийыште, партийный
пашаште, школышто биологлан, завучлан, директорлан, госгомэкологий комитет
председательлан пашам ыштен.
Газетыш кудымшо классыште тунеммыж годым возаш тӱҥалын. 1997 ий гыч
Российысе
журналист ушем член. Кызыт — "Марий Эл" газетын собкоржо.
Шернурышто 1959 ий гыч ила.



043099
************************************************************************
4—30

Пелагея Александрова
Мемнам сар шуарен

1942 ий 5 август мыйын илышыштем нигунам мондалтдыме кече. Кажне гаяк
суртыш
пошкудем-влакын сарыште колымышт нерген увер толеда. Шкенан пошкудо-шамычак

Выльып да Ульымон изамын, урлыкак Сепан изамын и пеш шуко моло-шамычланат
почтальон йӧсӧ уверым кондыш. Тунам ме колхозыштына уржам тӱредына ыле.
Кажне ялыште — посна колхоз, мемнан "У Нольо" маналтын. Мемнан озанлыкыште
сар жапыште
комбайнжат, тӱредме машинажат уке ыле, чыла кид дене ышталтын. Шарнем
тудымат:
"У Нольо" эре ончылно лийын. Вот тыгае шыгыр паша, уржа тӱредме годым мый
кечывал кочкышлан мӧҥгӧ тольым, а сорлам кылташке керын кодышым. Вот мыйын
сорлам
тачат туштак кийыме гай чучеш.
Мӧҥгӧ пурышым гын, мыйын лӱмешем кагаз толын. Возымо: кум шагатлан
военкоматыш
миен шуман. Пелен налман совлам, кружкам, ик мужыр вургемым, изиш кочкаш.
Мыйымат шоҥго ачам-авам, кок шӱжарем, Овий ден Улий, пошкудем-шамыч Йошкар
Армийыш
ужатышт.
Мыйже такшым войнаш каяш йодмашым возен омыл, туге гынат тиде шке кумылын
армийыш кайымылан шотлалтеш. Йӧратыме, мотор, кужу уреман, кудло пӧртан,
садеран-ломберан Йывансола ялем, ужар посто гае олыкем, ял деч тора огыл
чашкерем, туштак
Нольо вӱдан коремем, кок пачашан школем коден каяш пеш йӧсӧ ыле.
Кызыт шонем: кузе мыланем, ялысе марий ӱдырлан, чонлан кӱчымын чучын. Эше
рушлажат вожыл-вожыл веле ойлаш тӧчем. Вет мемнан ялсоветыште шым ял,
чыланат яндар
марий улыт. Книгам уке ыле гынат, школышто мый эре сайын тунемынам.
Шочынам мый 1922 ийыште, авам числажым ок шинче, кугече кече дене веле
пала. Марий АССР Куженер район Йывансола ял гыч улам. Лӱмем Якимова Пелагея
Кирилловна.
Но мыйым иктат Пелагея манын огыл. Ачам-авам, пошкудем-влак эре Палий маныт
ыле.
1942 ий гыч руш-шамыч коклаште илаш логалын. Сандене лишыл йолташем руш
семын
Поля але Полина маныт. Мый пашам эре йоча-шамыч дене ыштенам да нунылан
тетя Поля манашышт каньылрак. Кугуракышт Полина Кирилловна маныт.
Военкоматыш палемдыме жаплан миен шуым, мемнам вигак Йошкар-Олашке
наҥгайышт,
тушеч — Чебоксарыш. Логална отдельный запасной телеграфный полкыш (вИч
8—ОЗТП).
Конден пуртышт, ончем: кум пачашан нар, ик пӧлемыште ик возвод верланен.
Тыште мемнам военный пашалан йӱд-кече туныкташ тӱҥальыч. Кажне кечын Йошкар
Армий пӧртыш (ДКА) наҥгаят ыле. Тушто кажне ӱдыр шке специальностьшо дене
тунемеш.
Ме гын "Морзе" аппарат дене ончыч алфавитым (.—) тунемна, вара ключ дене
кидым
лывырташ, телеграммым налаш вашмутым перкалаш. Тулеч посна тӱрлӧ шӧрынан
сарзе
пашам палаш: винтовкым, автоматым, карабиным рончаш-погаш эрыкташ,
лӱйкалаш,
гранатым кышкаш да шуко молат.
Кум тылзе наре тунеммек, вигак фронтыш ужатышт: 2-шо ноябрь 1942 ий. Пеш
йӱштӧ
ыле, товарный вагонеш Москош шумеш кайышна. Тыште кӧм могай фронтыш колташ
— шеледышт.
Мый Волховский фронтыш тольым. Шке сар корнем Тихвин районысо "Отдельный
линейный батальон связи" (72 ОЛБС) тӱҥальым.
Мемнан часть оборонышто шоген. Бойыш пуртымышт деч ончыч адакат пеш чот
связь
пашам туныктышт, пич йӱдым мален гына колтет, "Боевая тревога" дене
кынелтат.
Пеш чот ушеш кодын 1943 ий январь тылзе. Ленинград йыр колчам кӱрлшаш верч
мемнан частьна (72 ОЛБС) 12 январьыште йӱдым шучко бойыш пурыш.
Эше тидым возынем: Ладога ер деч торак огыл лийын улына. Верже купан,
чодыра,
тошкалат — лӱкӧ, шеклане веле! Мина, снаряд-влак пудештылыт, бомбо йога,
салтак-шамыч икте почеш весе сусыргат але колат. Тыгай жапыште
противогазым, каскым чиен, карабиным сакен, кӱрлшӧ связь воштырым ушаш
лумышто, лавыраште нушкаш логалын.
Теве 15, 16, 17, 18 январьыште, тачысе кече гае шарнем, мыланна землянкыш
пурашат жап лийын огыл, связь пашанам ыштенна. Жапыштыже кочкышат толын
шуын огыл,
полевой кухньыжат тул коклаште шаланен. Но ме вуйым сакен огынал. Тунам
чыла национальность, ик еш семын, ик шонымаш дене илен: эре ончыко каяш,
тушманым кырен
шалаташ, мемнан ончылно улшо заданийым сайын шукташ!
1943 ий 18 январь кечывал кечын мемнан Волхов фронтна Ленинград фронт дене
вашлийыч, Ленинградыш корно почылто. Чыланат, кӧ илыше кодын, кычкырат,
совым кырат, ала-кушеч гармонь йӱк шокта, пазар гае калык темын. Тиде
Синявский кӱкшака
манмаште лийын.
Мый 1975 ийыште тиде верлаште лийынам. "Кумло ий эртен гынат, — маныт, —
кызыт
мартеат мо-гынат пудештеш, ни шудым солаш, ни моло мланде пашам ышташ ок
лий".
Мемнан частьнам ынде Ленинград фронтыш кусарышт. Блокадым кӱрлмӧ жапыште
пеш шуко еҥ Родина верч вуйым пыштыш. Мый тунам медсестра омыл ыле гынат,
сусыр салтакым пидаш полшенам. Киров область гыч ик салтакын мыйын лишнак
йолжо йӧршын шаланыш, пулвуйжо гычак ойырлыш. Йолжым тунамак марле дене
пидна, санбатыш колтышна. Шукыжым возенат ом керт, шӱм, кид чытыра веле.
Командованийын боевой заданийжым сайын шуктымылан шуко еҥым наградитлышт.
Мыланемат моктымаш мут лие. 1943 ий икымше мартыште ӱдыр-шамыч кокла гыч ик
эн ончыч
"За боевые заслуги" медаль дене палемдышт, да эше "Отличный связист"
значокым
оҥышкем пижыктышт.
Ленинград верч кредалмаште лӱддымылыкым ончыктымылан 1943 ий 31 июльышто
мемнам
чыланамат "За оборону Ленинграда" медаль дене наградитлышт. Тидыже чыла
офицерын, салтакын кумылжым нӧлтале, ешартыш вийым пуыш.
Мый армийыште шкенан частьын комсоргшо лийынам, тиде кугу сомылым сайын
шукташ
тыршенам. Армийыштак коммунист партий радамыш пуренам.
Тачысе кече гаяк шарнем 12 июль 1944 ийым Псков ола воктен вӱдыш вончышна,
ийынжат сайын ом мошто, шӱй даҥыт келын лектынам, йӧра эше шкет омыл,
йолташ-шамыч
полшеныт. Шарнем Ленинград ден Гатчина коклаште линийым шупшмо годым куп
лавырашке изиш волен каен йомын омыл, вет тиде йӱштӧ телым ыле.
Пулковский кӱкшакам налме годым пеш неле лӱйкалымаш годым заданийым шукташ
логалын. Йӧсыжым шомак дене каласен мошташ огеш лий. Тиде бойышто мыйын
йолташ ӱдырем Рыбинск ола гыч Зина Титовам санбатыш колтышна. Тудо ончыч
контузитлалтын,
вара сусырген. Тул кокла гыч лекмеке, мыят ик арня санчастьыште кийышым.
Мыйын
чыла эртыш, ала мо лийынам, ом шарне.
Сеҥымаш кечым Латвий мландыште вашлийынам, Балтийский теҥыз тора огыл манын
ойлышт.
Мыйым сар пытымек вигак мӧҥгӧ колтен огытыл, 3 тылзе утла запасной полкышто
кучышт. Мыйым морзист улмемлан кӧра Японий ваштареш кучедалмашке колташ
ямдылен
улыт, но Японий дене сар чарнен. Мӧҥгем 27 август 1945 ийыште веле толын
шуынам.
Мыйын йолташ ӱдыр-влак кушто гына огыт иле! 1980 ийыште мыйым Зина Титова,
кызыт
Василяускас, кычал муын. Тудо Вильнюс олаште ила. Вара мыят кычалаш
тӱҥальым.
Тыге 10 ӱдыр наре (кызыт, конешне, шоҥго кува) ваш-ваш возен шоген улына
перестройко пагыт тӱҥалмеш. А Зина Вильнюс гыч кызытат воза. Тенийсе У ий
денат саламлен.
Мыланем, илен шуам гын, тений 77 ий темеш.
Илыш йолташем — Александров Владимир Константинович пеш ушан-шотан айдеме
ыле.
40 ий пырля илышна, ик ганат оккӱл шомакым ойлен огыл. Пеш чаманем: мый
дечем
ончыч каен колтыш.
Мыйже сар деч вара, кум шочшан лиймек, кокияш медицинский школым тунем
пытаренам
да 25 ий медшӱжарлан ыштенам, тышечын коло кум ийжым Йошкар-Оласе йоча
инфекционный больницыште.
Общественный пашам: агитатор, политинформатор, сайлымаш годым комиссий
член, тулеч молат.
12 ий калык судышто народный заседатель лийынам.
Пашам мый йӧратенам. Пашам сайын ыштымемлан Областной профсоюз, тазалыкым
аралыме министерство гыч моктыман грамотым шуко гана пуэныт. Моло деч
ончычак "Ветеран труда" медальым кучыктышт, шуко шергакан пӧлекым пуышт.
Марием ден кум эргым ончен куштенна. Чыланат институт кӱкшытыштӧ шинчымашым
налыныт. Кыдалаш эргына подполковникыш шуын. Москваште военный академийым
тунем
пытарен. Кызыт тудат сулен налме канышыште, туге гынат Москошто пашам ышта.
Эрге-шешке-шамычын шке илыш корнышт, илыш пиалышт. Мый кызыт уныкамлан
йывыртен
илем, а нуныжо мыйын кумытын улыт.
Мый илышемлан ом ӧпкеле. Тау тынаре иленам. Пенсийым гына жапыштыже пуышт.
Мые, тыглай марий ӱдыр, кертмем семын шочмо элнам фашист-шамыч деч утараш
полшенам. Тиде суапле сомылемым нигунамат огыт мондо Кугу Сеҥымашын 40-ше
идалыкшым
пайремлыме годым, 1985 ийыште, мыйым ии-шо степенян, Отечественный война
орден
дене наградитленыт. Тыгак эше лу утла медальым пуэныт.
Кызыт мый пеш шоҥго, сур вуян кова лийынам гынат, чӱчкыдынак омеш конча:
"Подьем!", "Тревога!", "Ложись!", "Вставай!", "Бегом!", "В ружье!" Кум
пачашан нарым,
ночко землянкым, траншейым, окоп-шамычым, колышо, сусыргышо салтак-влакым
омем
дене ужам. Эрдене вуй корштен, шӱм кӱлткен кынелам. Мом ужмыжым шомак дене
кала-сен мошташ ок лий.
Кызыт Юмо деч иктым гына сӧрвалем: тек тыгай шучко сар пуламыр, могайым
мыланна
чытен лекташ пернен, нигунамат ынже лий, уныкамын уныкаштат тыгайым ынышт
уж!
Вуй ӱмбалне кумда, тыныс кавам, мотор чевер кечым, мланде ӱмбалне тыныс
илышым
ужмем шуэш!



043199
************************************************************************
Ипполит ЛОБАНОВ

ЧЕРЛЫМ ЭМЛЕН

Мыскара ойлымаш

Мефодий Германович ден пелашыже, Серафима Петровна, Кавказ курык кокласе
турбазыш канаш толыныт. Эрденат, кечывалымат, кастенат, икте-весым кидпӱян
гыч налын,
столовыйыш кочкаш коштыт. Каныме жап годымат тугак йыгыре кыльдыртатат.
Йӧра,
нуныжо вате-марий улыт, но вет молыштат чылан гаяк коктын-коктын коштыт.
Ваш-ваш
кечыла шыргыжыт, шыман кутыралтат. Тыгай сай вате-марий-шамычше кушеч
погынен
толыныт гын, шонет.
Тӱшкаште ик "ош корак" садак лектеш, манеш. Тыштак ик мотор ӱдырамаш со
шкетын
коштеш. Столовыйышто тудо Мефодий Германовичмытын ӱстелышт воктенак шинча.
Толмыж еда тудым шыргыжалын ончалеш. Мефодий Германовичлан ватыже ончылнат
сӧрал
огыл. Турбазе мучко савырнымышт годымат тудым чӱчкыдын вашлийыт. Тунамат
ончалтышыж дене эр кечыла шымата. Тидым Мефодий Германович, шижын, ӧрын
коштеш.
Икана тудо почтышко серышым колташ пурыш да кенета йӱкым кольо: "Поро
кече". Ончал колтыш гын -- лач саде ӱдырамашет. Вашештенже гына ыш шукто --
тыгутлаште
Мефодий Германовичын ватыже пурен шогале. Ковыра ӱдырамашет, шыргыж-воштыл,
почто гыч лектын кайыш.
Икмыняр кече гыч каныше-влакым турбазе гыч курык коклашке походышко
наҥгайышт.
Мефодий Германович врач улешат, кугураклан ойырышт.
Курык коклаштыже изи пӧрт-влакым ыштен шынденыт, кеҥежым илаш, канаш пеш
сай
вер. Йырваш ужарге, пеледыш пеледеш, яндар юж... Но турист-влаклан тыште
кочкашышт шканышт шолтыман. Тулым олташ пуымат ямдылаш верештеш.
Кастене Мефодий Германович ден пелашыже тӱрлымат кутыркален шинчат, Юл
воктенсе
верыштымат шарналтат. Туштат пӱртӱс сылне, но мӧҥгыштӧ могай каныш? Эрге,
ӱдыр
кушкыт, пачерыштат изи, а тыште коктынак гына улыт, иктат ок мешайкале.
Кенета
омсам тук-тук пералтыштат, нунын деке инструктор пурен шогале.
-- Тургыжландарымылан вуеш ида нал... Томаша лийын каен, айдеме орлана,
садлан
тендан дек тольым, -- манеш. -- Мефодий Германович, айста пырля, ончалза.
Ватыже шкетак шинчен кодеш, кок пӧръеҥ лектын кая. Вес тыгаяк изи пӧртышкӧ
миен
пурат. Ӱдырамаш, охлен, малыме верыште пӧрдалеш.
-- Мый мешайкалаш ом тӱҥал, Мефодий Германович, ончалза,-- манын,
инструктор
лектынат кая.
Ӱдырамашет тунамак врач векыла савырнен возеш. Ончалтышыже кечыйолла
волгалте,
пеле пычкемыш пӧртетат пуйто сотемын кайыш.
-- Мо лийында? Мода коршта?-- Мефодий Германович тургыжланен йодо.
-- Теве тыште, мӱшкырем коршта,-- ышталеш черлет.
Мефодий Германович пеленже койко тӱрыш шинче... да саде пыльгыж коштшо
ӱдырамашетым иканаште палыш. Кидше дене чара мӱщкыржым ик вере, вес вере
темдал ончыш.
Кенета ӱдырамашет шкеак врачын кидшым поген нале да кӱшкыла ниялталын
кӱзыш.
Шӱйжӧ марте шуат, ӧндалале, шке векше таялтен шупшалынат шындыш. Мефодий
Германовичлан чыла тиде пеш вучыдымо лие. Ӱдырамашет, тӧрштен кынелын,
омсамат чыҥгыр-чоҥгыр сурален шындыш, халатшым кудашын шуыш. Шоколад тӱсан,
пӧрден лукмо
гай йытыра капше, оҥысо кок "оҥгыржо", "шӱшпык пыжашыже"... -- чылажат
Мефодий
Германовичын шинчаштыже койын кодо.
Умбакыже мом возаш? Калык мыскара шомакым шкеат паледа вет: йӱлышӧ чонан
пӧръеҥ
ден ӱдырамаш вашлийыт -- чыла тӧрлана...

НИ КУНЖО, НИ ПУНЖО

Мыскара ойлымаш

Тойватров Лыривон, политехнический институтым тунем пытарен, ромбикшым
пинчакеш
пижыктен, шочмо Яктернур ялышкыже толешат, аважлан моктанен ойла:
-- Ынде мый высший образованиян улам.
-- Мо, тиде ныл лукан, кузе маньыч гала, ромбетше пеш изис? -- аваже
"мокшыжым
шелеш".
-- Ужат, гербан, тыгайым кажне еҥлан огыт пу! -- эрге нерым утларак веле
кадырта.
Ромбикшым сакен коштын, Лыривон шыжым, телым мӧҥгыштыжак эртара.
-- Эргым, высший образованиян улам, маньыч, со пенсий оксамым веле кӱчетыс,
тыгайымат пашашке нигушкат огыт нал мо? Тунем лектатат, мӧҥгӧ шуко оксам
кондаш
тӱҥалат, шонышым,-- шылтала аваже.
-- Ит ойгыро, авай, курым кужу -- чыла ыштен шуктена. Мыйым заводышко
инженерлан
налаш сӧрат.
-- Тугеже пеш йӧра,-- аваже лыплана.
Лыривон заводышко ик тылзе кошто, парняжым станокеш лаштыртышат,
"больничный"
манмашкет лекте, варажым пашашкыжат ыш кае. Адакат аважын пенсийжым кӱчаш
тӱҥале.
-- Тунем лукмешке, шуко оксам шавышым, кунам тый дечет порым ужам гын?--
аваже
йырымла.
-- Колхозышкына шоферлан пурем,-- эрге лыпландараш тӧча.
-- Кузе тыге, высший образованийже дене кӱшкӧ кӱзымыла огыл мо? Тыйже
ӱлыкыла
веле волетыс. Машина дене кошташ институтым пытарымыжат ок кӱл дыр,--
шылтален
нале.
Лыривон иктаж тылзе наре машина дене шыҥгыр-шуҥгыр кудалышташ тӧчыш да
икана коремышке кумыкталте. Йӧра шкеже ала-кузе эше илыше кодо. А машинажым
списатлаш
йӧным муыч.
Ава адак чыждыра:
-- Лыривон, ала ынде фермер лийын ончет?
-- Чу, процентдыме кредитым пуатыс,-- шоналтен вашештыш эрге. -- Ты пашалан
пижаш кӱлеш.
Мо шонет, кресаньык озанлыкын "озаже" лие. Кагазыштыже "высший образованиян
фермер" сералте, а пасуштыжо шӱкшудо веле кушкын шогале. Самырык чодырала
веле коеш.
-- Лыривон высший образованиян вет, садлан шӱкшудыжат тудын нигӧн деч
кӱкшӧ,--
ял марий-влак мыскарам ыштат.
-- Фермер огыл, пермак,-- ешарат весышт.
-- Э-эх, ни кунжо, ни пунжо,-- малдалеш аважат.

О-о-о!
Мыскара
Кок ял марий олашке толынат, урем дене ошкылеш. Кевыт воктеч эртат.
Пурымаште
кум кугу "О" буквам возен шындымым ужытат, нимом умылен огыт керт. Кум "О"
букваже мом вара ончыкта?
Кевытышке пурат, витриныште, шӧрлыклаште тӱрлӧ кочкыш йӧрварым ужын,
шӱвылвӱдыштат йогаш тӱҥалеш. Но чыла вес йылме дене серыме -- лудын огыт
мошто. Акыштым
ончалытат, коктынат иканаште, "О-о-о" манын, ӧрын колтат. Нимом налде,
кевыт гыч
лектын каят. Мо дене налытше, кунам колхозыштышт ик ий утла пашадарым огыт
пу.
Вот тылат -- "О-о-о". Пашаче еҥын кӱсеныштыже ноль веле гын, кевыт озан,
коммерсантын -- шуко нолян миллион.
Ну, илышат! Чыла вере "ООО" -- "Общество с ограниченной ответственностью"
манмет-влак пошен шинчыныт. Коммерсантлан мо деч лӱдаш? "Ограниченный" гын,
ответственностьшат изи.
Олыкмарлашке Геннадий АЛЕКСЕЕВ кусарен.



043699
************************************************************************
4—36

Финно-угор писатель-влакын тӱнямбал конгрессыштлан лу ий

Ваш келшымаште чон юарла
Марий Элын калык писательже Миклай Рыбаков дене вашмутланымаш

3 Пагалыме Николай Федорович, лу ий ончыч, 1989 ий 22—27 майыште, финно-
угор писатель-влакын икымше кугу вашлиймашышт мемнан дене Йошкар-Олаште
эртыш. Тудым
погымаште вуйлатышыже, организаторжо те лийында. Мыланна кызыт палыме шуэш:
тыгай кугу форумым чумыраш чонымо кузе да кунам шочын? Тидлан могай
ямдылалтме паша ышталтын?
— Погынен ыльна Москошто, Россий писатель ушемын пленумжо годым. Ме, Удмурт
писатель ушем вуйлатыше Семен Самсонов, Мордва писатель ушемвуй Иван
Калинкин да
Россий писатель ушем правлений секретариатшын консультантше, кураторна,
Евгений
Николеавич Попов, кочкын шинчена. Мут гыч мут лекте. Мый шомакым
тарватышым. Молан, манам, вот финно-угор йылмызе-влак погынат (ожнат нуно
тӱрлӧ погынлашке
коштыныт), кызытат, шуэн, но чумыргат. А молан ме, писатель-влак, погынен
огына
керт? Вет мемнанат каҥашышаш шуко йодыш уло, молан иктешлыше кылым ышташ
огыл?
Вет писатель-влак ожнысек икте-весым паленыт, но мӱндырчын гына. Вот тиде
кылым
уэмдаш, ваш-ваш утларак палыме лияш гын, кузе мемнан творческий пашана кая,
могай писатель-влак улыт, мо нерген, кузе возат, сай ыле. О-о, тиде вет,
йолташ-влак маныт, пеш кугу паша, тидлан шуко окса кӱлеш. Тунам перестройка
пагытет але
тӱҥалын веле ыле, калыкыште ала-могай нӧлталтмаш шижалтын. Мыят, кумылаҥын,
айста, манам, тӧчен ончена.
Вот тый, каласышт, начальник лийынат, министр да монь, кугу вуйлатыше-
влакым
ужынат, палет, тыланет куштылго лиеш. Тыяк давай тӱҥал, пиж тиде пашалан, а
ме
полшена.
А мо, манам, давай пижам. Кертат мо, ышталыт. Кертам! ТИдын лӱмеш чаркам
перышна.
Кузе ынде тудым лӱмдаш? Форум, тыглай погынымаш але конгресс? Финно-угор
писатель-влакын конгрессышт лийже, манам. О-о, маныт, пеш кугун йоҥга. А
мо, манам,
ышташ гын, ышташ! Мом тушто чумыртылаш погынымаш гайым? Вара кураторна
Попов ойла, давай, манеш, чынжымак тӧчен ончо. Тольык ончыч секретариатыште
тиде йодышым
нӧлталаш кӱлеш.
Пленум деч вара мемнан эре секретариат лиеш ыле. Тиде ганат — тугак,
секретариат
погынышто мый саде йодышым тарватышым, молан тыгай конгресс кӱлеш,
умылтарышым.
Мыйым эн чотшо Сергей Михалков ден Юрий Бондарев поддерживатлышт, оет сай,
чынак, тыгай погыным эртараш кӱлеш, маныт. Давай сметым ыште, срокым
палемде, шоно, вискале.
Мӧҥгышкӧ тольым. Писатель-влакым погышым, шонкалышна пырля: кушеч тӱҥалаш,
мом
ышташ? Шанче-влак дене кутырышна, нуно шуко палат, ужыныт, коштыныт. Могай
делегаций, кушеч толшаш, палемдышна. Туге лекте, мемнан деке Эстоний,
Венгрий, Финляндий деч посна мӱндыр Австралий, Америка, Канада гычат толшаш
улыт, вет туштат
мемнан финно-угор йылме вожнам, калык илышым тунемше, палыше-влак улыт. А
нуным
кондаш доллар кӱлеш. Кушеч муын лукташ?
Ондаксек палыме улына ыле Марий машиностроитель завод директор Юрий
Миронович
Свирин дене. Тунам тиде завод Механический сайын палыме ыле, поян лийын.
Вот тиде генеральный директоретым икана уналыкеш ӱжым. Тыгай, манам, кугу
пашам тӱҥалын улына, полшо. Тый, манам, миллион дене оксам кучылтат, мо
тылат ик лу тӱжем
доллар? Йӧра, манеш, сай паша тиде, полшем. Тыге лу тӱжем доллар мемнан
счетыш
пурыш.
Угыч Москвашке кудальым. Сергей Михалков ойла: ЦК-шке каяш кӱлеш, культур
да литератур отдел вуйлатыше деке. Тунам тушто Сидоров ыле чай, вара тудо
культур министр лие. Мый тудлан чыла радамын каласкалышым. Калык коклаште
келшымаш кыл
пеҥгыдемеш, манам, тулеч моло. Тудо ойла: ЦК-н планышкыже пурташ кӱлеш,
кунам
тый эртарынет? Мый, манам, кутырен келшен улына, тений майыште погыныман.
Садет
ӧрын: тыгай мероприятийым кум ий ончыч планыш пуртыман, а тый ик тылзе гыч
эртарынет?
Мый, манам, чыла ыштыме, шонымо, вискалыме. Чыла вере серышым колтымо,
Венгрий,
Финляндий веле огыл, Америка, Канада, Австралийыш шумеш шуынна, чыла деч
вашмут
толын — делегацийым колтат... Те мо, ушда каен мо, манеш. Обком дене
кутырен
келшенда мо? Уке, манам, вот тышеч мием да согласоватлем.
Тунам ала-молан тыгай мероприятийым эртараш ӧрыт ыле. Границе але почылташ
веле
тӱҥалын, иностранец-влакым эше огыт пурто. Вот ЦК пашаеҥет мылам сырен
кутыра:
иди, манеш, иди. Я пошлю инструктора, он посмотрит. Или, манеш, будем тебя
исключать из партии, или наградим. Но, манеш, денег не просите, денег нету.
Ончычак
планироватлыме огыл гын, конешне, окса уке.
Тушеч пӧртыльым, шкенан партий Марий обкомышко Анатолий Александрович
Зенкин деке кайышым. Тудлан, конешне, Москва гыч йыҥгыртеныт. Мом тудо
вашештен — ом шинче, но ужам: сырыше. Тый, манеш, авантюрист улат. Мый
палем, нуно тыгайым изиш
шӧрынрак ончат. Вот Зенкинат ойла, авантюрым ыштылат, манеш. Мыйжын, чынак,
тыгай койышем уло, рисковатлаш йӧратем. Кеч-мо лийже, манме гай, ышташ,
тыршаш
вашке таранем.
Мый обком деч полышым йодын омыл. Шкенан рвезе-влак дене, правлений дене
чылажымат ыштенна. Семен Николаев, Альбертина Иванова, Ким Васин чот
полшеныт, самырык
активист-влак куржтальыч. Эстоний гыч Арво Валтон сайын полшыш. Венгрий гыч
Петер Домокош, Финляндий гыч Леэна Лаулайнен кугу кумылым пашашт дене
ончыктышт.
Ме нунын дене телефон, серышла гоч кутыренна, йодынна: вот тыгай письмам
Америкыш, Канадыш колтыза, Австралийыш увертарыза. Нуно мӱндыр элла дене
кылым кученыт, а мыланна полыш лие.
Шкенан йырысе писатель-влакат ылыж кайышт. Уставым ышташ кӱлын, Резолюцийым
возаш чыла кундемласе писатель-влак тиде идейым пеш сайын вашлийыч.
Шоналташ гын, ямдылалтме пашажымак пеш шуко ыштыме. Чыла унам пукшаш-йӱкташ

кӱлын, малаш пуртыман, сувенирым ямдылыман. Кажне толшо писательын койыш-
шоктышыжым палыман: мо тудлан келша, мом йӧрата? Шуко паша, но вет кӧ-гынат
тӱҥалшаш.
Мыняр илен улына шке семын, а ынде тӱнямбак лекташ кӱлеш. А тиде куштылго
огыл.
Чынак, тидлан авантҥрист лийман ыле.
— Могай элла, республикыла гыч толыныт ыле тиде погыныш? Кӧмыт?
— Уна-влакым Йошкар-Ола шокшын вашлийын. 22 майыште уна-влак рӱдӧ олана
дене палыме лийыныт, В.И.Ленинлан, А.С.Пушкинлан, ѧçЧавайнлан,
М.Шкетанлан вуйым савен, памятникышт воктек пеледышым пыштеныт. КПСС Марий
областной комитетыште
республикысе вуйлатыше-влак дене вашлийыныт.
Кастене М.Шкетан лӱмеш марий театрыште вашлиймаш торжественно почылто.
Пайрем
заседанийым КПСС Марий обкомын кокымшо секретарьже В.А.Елчев вӱдыш. Тудо
увертара: финно-угор писатель-влакын форумышт лӱмеш СССР Министр-влак Совет
Председатель Н.И.Рыжков деч саламлымаш толын. Тудын текстшым РСФСР писатель
ушем правлений секретарь С.Ф.Бобков лудын пуыш. Вара Марий АССР Верховный
Совет Президиум
председатель В.И.Романов речьым ойлыш, РСФСР писатель ушем правлений
председатель С.В.Михалков да мый, Марий писатель ушем вуйлатыше,
выступатлена. Икманаш,
чылажат кӱкшӧ уровеньыште виктаралте.
23 майыште КПСС Марий обкомын Политпросвещений пӧртыштыжӧ (кызыт Келшымаш
пӧрт)
пленарный заседаний тӱҥале. Тудым мый, Финно-угор писатель-влакын
тӱнямбалсе
икымше вашлиймашын оргкомитетше лӱм дене, почым. Мутым С.В.Михалков нале:
Тиде вашлиймаште, — мане тудо, — кок кугу проблемым тарватынем. Иктыже —
экологий, весыже — йылме. Тиде кок йодышынат кызытсе айдеме тукымын илышыж
дене пеш
чот кылдалтын. Вет пале: тӱняште вӱд, юж амыргат, озон лончо пытен толеш —
тидыже айдеме тукымлан эҥгекыс. А шочмо йылме кеч-могай калыклан эн шерге:
тудым
мондаш, йомдараш ок лий. Сандене мый тыге шотлем: Йошкар-Олаште, марий
мландыште
тӱҥалме паша ончыко наҥгайышаш, шонен пыштыме цельыш шуктышаш.
Вологда гыч вепс поэт Анатолий Петуховын ойлымыжо кажнын чонжым кӱрыштӧ.
У курым тӱҥалтыште, манеш тудо, мемнан калык 25 тӱжем улмаш. 1937 ийыште
чыла
школнам петыреныт, илыме вер-шӧрнам шелыныт. Кызыт калыкна 8 тӱжем кодын.
Ик тиде цифржак шинчавӱдым луктеш.
Коми поэт Владимир Тимин шке йылме, сылнымут письменность проблемым
тарватыш.
Вуйлатыше органлаште тыгай ой: йӧнда уло гын, тунемза, илыза, уке гын, уке.
Тиде
чыташ лийдыме факт.
Мордва писатель Андрей Алешкин, марий поэтесса Альбертина Иванова, Венгр
ученый
Петер Домокош, венгр поэтесса Анна Бедэ шке чон азапыштым луктын ойлат.
Анна Бедэ лывырге, изирак йӱкшӧ дене "Вӱдшӧ йога" мурым мураш тӱҥале. Тудым
артист, писатель Василий Горохов виян йӱкшӧ дене авалтыш, чумыр залым мураш
таратыш.
Такшым сайынак эртыш мемнан погынымашна.
— Николай Федорович, тиде формумышто могай иктешлыме шонымаш шочо? Мо тушто
эн
моторжо ыле?
— Мый нигунам ом мондо эстон Арво Валтонын ойлымыштым. А вет тудо мемнам,
марий-влакым, изишыже шылталыш. Чыла сайнам почын ончыктымеке, лӱдшырак-
аптыранышырак
улмыланна пеш пеҥгыдын каласен кодыш: ида лӱд, те тӱнямбал калык радамыште
улыда, тендам луктын огыт шу, полшат. Да вет тудо тичмаш программа дене
выступатлыш. Но ончыч Канада гыч толшо Харри Мюрк нерген ойлен. Тудо тусо
Торонто олаш
шочын, шкеже — эстон. Торонто оласе университетыште эстон йылмым туныкта.
Теве
тудын шомакше: "Пагалыме Рыбаков, финно-угор родо, дама ден господа-влак.
Мылам
кугу пиал логале тендам саламлаш. Тиде финно-угор писатель-влакын И
тӱнямбал
вашлиймашышт шкаланна веле огыл, а пӱтынь тӱнялан шергакан. Сандене тудын
решенийже нелытанак лийже ыле". Теве тыге.
Но Арво Валтон деке куснем.
"Кеч-могай изи калыкынат культурыжо — тиде уло тӱнялан шергакан поянлык.
Изи калык уке, изи умылымаш уло. Вот мо шерге вет. Мый шке ой-шомакем кум
тӱшкалан шелам:
Тиде:
1) тугай йӧн-влак, кудыжым ме шке ыштен кертына;
2) кудыжым вес калык полшымо дене илышыш пуртена;
3) кумшыжым ме шке ыштен огына керт, сандене правительство деч
требоватлена.
Икымше тӱшка йодыш-влак:
1. Финно-угор писатель-влакын ассоциацийыштым кызытак ышташ кӱлеш.
2. Писатель ушемым территорийым шотыш налын огыл, а национальный принцип
негызеш
чумырыман. Мутлан, Марий АССР писатель ушемыш автономий кӧргысӧ писатель
веле
огыл, а Башкир, Татар кундемысе, Киров областьысе возышо-влак пурышт.
3. Писатель ушемыш кӧм пурташ тек верысе-влак шке ончат.
4. Издательство нерген законым ончалаш. Кажне писатель ушем шке йылмыж дене
книгам лукташ правам налшаш.
5. Финно-угор писатель-влакын ассоциацийыштлан тӱнямбал ПЕН-клубыш пурыман.
6. Чыла финно-угор калык-влаклан школ проблемым решатлыман.
Тулеч моло. Арво Валтон мемнамат, марий-влакым, изин шылталыш: ӧрын ида
шого,
йӱкдам лукса, манеш.
Манси писатель Юван Шесталов, удмуртий гыч критик З.А.Богомолова, мемнан
философ
Виктор Соловьев, коми-пермяк писатель Федор Истомин, Швеций гыч Лия Пеэт,
финн
прозаик Леэна Лауляйнен, Будапешт университетын профессоржо Петер Домокош
пеш
шуко, поро шонымашым калсышт, чыланат финно-угор писатель-влакын илыш-
пашаштым
аклышт, саламлышт.
Историй наука доктор Ксенофонт Сануков марий калыкын чурийжым почын пуыш,
коми
писатель Геннадий Юшков шке калык проблемыжым тарватыш. Икманаш, кугу
мутланымаш
лие.
РСФСР писатель ушем правлений секретариатшын консультантше Евгений Попов
финноугор писатель-влакын ассоциацийыштым ыштыме нерген мутым луктеш.
Тидлан кӱчык
жапыште Программым, Уставым ямдылаш оргкомитетым сайлыме. Тушко Венгрийысе,
Совет Союзысо, Финляндийысе писатель-влак пурат. Оргкомитет председательын
ик йӱк
дене мыйым, Рыбаковым, сайлат, сопредседательлан Петер Домокошым, Леэна
Лауляйненым пеҥгыдемдыме. Оргкомитет членлан Еремей Алехин (Ханты-Манси
автономный округ), Сергей Быкоы (Москва, РСФСР писатель ушем), Арво Валтон
(Эстоний) Федор
Истомин (Коми-Пермяк автономный округ), Иван Калинкин (Мордва), Петер
Мутанен
(Карел АССР), Анатолий Петухов (Вологда ола), Ксенофонт Сануков (Марий
АССР),
Семен Самсонов (Удмурт АССР), Венто Урпо (Финляндий), Юван Шесталов (Ханты-
Манси), Геннадий Юшков (Колми АССР) сайлалтыныт.
— Николай Федорович, ме тиде форумышто лийынна, чылажымат шке шинча дене
ужынна,
колынна. Тендан шонымаште, тиде погын могай лектышан, акан лие?
— Тиде конгресс деч вара кузе вет паша шарлен кайыш! Финн-влак обществым
ыштышт.
Могай кыл, книга лектеш тушто. Венгр-шамыч дене кыл пеҥгыдеме. Кызыт изиш
шала-ныме гай чучеш, но жапше тугай вет. А вашталтыш садак лиеш, ончыклан
шуко сайым
вучыман. Мый кызыт самырык-влаклан ӱшанем, мемнан тӱҥалме пашам нуно
шуйышт.
Моло творческий ушемланат тыгай пашам ышташ кӱлеш: теве художник,
композитор,
архитектор ушем-влак тарванат гын, сае веле лиешыс. Интеллектуал-влаклан
йӧнжӧ
улыс, тарванаш гына кӱлеш.
Тунам ме планым ыштен улына ыле: журналлаште финно-угор йолташ-влакнан
возымыштым савыкташ. Ме — марий йылме дене, моло-влак — мемнан возымынам.
Да вет тыгайже ятыр жап лектын шогыш. Тиде, конешне, ончыкшат каяш тӱҥалеш.
Эн тӱҥжӧ, ойлышым, ваш-ваш палыме лияш, паластараш, ваш-ваш печатлыме
литератур,
тыгак искусство, илыш-йӱла дене, шарныкташ ик тукым улмынам. Ала-кунам,
тӱжемле
ий ончыч ойырленна, а тиде вожым шындараш, палаш кӱлеш. Шке родо-тукымым от
пале, от шарне гын, тыгай калыкын ончыклыкшо уке, маныт. Кажне
выступленийыште тиде шонымаш лекте, пеҥгыдемдалте.
Кокымшо конгресс Хельсинкыште почылто. Тудым мый почшаш улам ыле, но лач
черланен возым. Мыйын возымо текстем вара Семен Николаев лудын ончыктен.
Эн сайже — литературнам, сылнымутнам, культурнам, искусствынам чыла
шотыштат вияҥден колташлан ышталтын мемнан И Тӱнямбал конгрессна. Тудо
калыкна-влакын историешыже сай лончо лийын кодеш.
Вет ме, вик ойлаш гын, пеш поян улына. Пел Европышто, Азийыштат, мемнан
тукым
калык ила. Тиддене молан пайдаланаш огыл? Мемнан лӱмнерна — марийынат,
удмуртынат, мордванат, комиынат — нӧлталтше. Теве, калыкын самосознанийжым
нӧлталаш,
манына, а вет тыгай форумат полша. Мемнан писатель-влакат шагал огыл ыштен
кертыт.
Кызытсе жапыште тыгай вашлиймашым эртараш йӧсырак. Кызыт чыла инициативым
Марий
Эл Правительствын икымше заместительже, республикын госсекретарьже
Н.Н.Гаврилов
шке ӱмбакше налшаш, тудын властьшат уло, финн-угор культур фондымат
вуйлата. Тиде фонд аккумулятор гай лийшаш. Весе нигӧ ыштен ок керт. Йӧн
лийме годым иктевесе деке унаш лектын коштман. Пайремлан огыл, а паша дене:
кузе нуно илат? Мом
возат? Могай темышт? Тидым вет пален шогыман.
Чыла паша — самырык-влак кидыште. Сугынь семын ойлем: лӱдмӧ ок кӱл. Тек
шӱртня
лийже, тек йӧсӧ, но пиж, тӧчӧ — садак иктаж-мо сайже лектеш.
И конгресс эртымек, кузе гына мемнам моктен, чапландарен ышт пытаре. Тунам
марий
шомак пеш кумдан шарлыш.
Икманаш, тӱҥалтыш сай, мотор паша ышталтын.
Вашмутланымашым Алексей Александров виктарен.



043799
************************************************************************
4—37
Вуйлымаш
Поэзий
3 А.С.ПУШКИН. Евгений Онегин. Почеламут дене возымо роман. Кудымшо, шымше
глава-влак.
24 Кӱчыкын южо авторна нерген.
26 Ваш келшымаште чон юарла. Марий Элын калык писательже М.Рыбаков дене
вашмутланымаш.
33 Финн-угор писатель-влакын И тӱнямбал конгрессыштлан лу ий. Фотоаршаш.
Поэзий
38 Е.ТОТ. Мондалтдыме. Поэме.
43 Финн поэзий гыч. Почеламут-влак.
49 Н.АБРАМОВ. "Мый пӱжалтын кылмем...". Сорта. Почеламут-влак.
Лудыш
51 А.МУРЗАШЕВ. Тӧолдӧ. Роман. (Умбакыже.)
115 И.ЛОБАНОВ. Черлым эмлен. Ни кунжо, ни пунжо. О-о-о! Мыскара ойлымаш-
влак.
Поэзий
118 Юл семын муремже шарла. Марий поэт-влакын А.С.Пушкинлан пӧлеклыме
почеламутышт.
Писатель да жап
126 Порылыкым — кажне лудшын чоныш. "Ончыкын" йодышыжлан писатель-влак
Г.Сабанцевын (Оярын) да Ю.Байгузан вашмутышт.
Шочмо мланде
129 С.ЧЕРНЫХ. Шернур кундемын ожнысо илыш-корныжо. Очерк. (Мучаш.)
143 В.МИНИБАЕВ. Саневан мурыжо. Очерк.
150 П.АЛЕКСАНДРОВА. Мемнам сар шуарен. Шарнымаш.
155 Марла сем. Фронтовикын ойлымыжо. М.Айдимиров возен налын.
Экономика
159 А.АЛЕКСАНДРОВ-АРСАК. Парым олмеш парыш, але "Волжский" чыве фабрикын
суапле
тургымжо да надырже. Очерк.
Лӱмгече
165 П.КРАСНОВ. Илыш туныктен. Журналист да прозаик П.Г.Корниловын шочмыжлан
— 75
ий.
168 Г.ЗАЙНИЕВ. Кажнын шке пашаже да семже. Марий прозаик-влак Илья Васильев
ден
Константин Исаков.
Туныктымо паша
175 Р.КУДРЯВЦЕВА. Кызытсе марий поэмым тунеммаш.
180 Эрвел салам дене.
Лудыш
182 М.ИЛИБАЕВА. Чоя рывыж ден ушан корак, але кӱсын коркан вурдыжо... Куку
ден
агытан, але у илышлан у йомак. Коклазе шогертен. Йомак-влак.
186 В.КОНЫШЕВ. Чоялан чоя лектеш. Пӱртӱс сӱрет.
187 К.ГАЛКИН. Шыдыжым тарватен. Кумыл нӧлтын... шортеш. Йоча койыш.
Писатель
илыш гыч манеш-манеш.
191 Л.КУДРЯШОВ. "Марий Эл" газет — кокымшо пелийыште.
192 Унана — Ю.Григорьев да тудын мурыжо-влак.
Номерыште М.Сидоровын, М.Скобелевын, А.Щербаковын да статья автор-влакын
фотоштым кучылтмо.

Содержание
Поэзия
А.С.ПУШКИН. Евгений Онегин. Роман в стихах. Шестая, седьмая главы.
Коротко о наших авторах.
В дружбе — наша сила. Интервью с народным писателем Республики Марий Эл
М.Рыбаковым.
И Международному конгрессу финно-угорских писателей — десять лет.
Фоторепортаж.
Поэзия
Е.ТОТ. Незабываемое. Поэма. Перевод с венгерского языка.
Из финской поэзии. Стихи. Переводы.
Н.АБРАМОВ. Стихи. Переводы с вепского языка.
Проза
А.МУРЗАШЕВ. Тюльди. Роман. (Продолжение.)
И.ЛОБАНОВ. Юмористические рассказы.
Поэзия
Ваша песня разливается, как Волга. Стихи марийских поэтов, посвященные
А.С.Пушкину.
Писатель и время
Нести доброту. На вопросы редакции журнала "Ончыко" отвечают писатели
Г.Сабанцев
(Ояр) и Ю.Байгуза.
Родная земля
С.ЧЕРНЫХ. Страницы истории сернурского края. Очерк. (Окончание.)
В.МИНИБАЕВ. Песни Саневы. Очерк.
П.АЛЕКСАНДРОВА. Нас закалила война. Воспоминания.
Марийская мелодия. Рассказ фронтовика. Запись М.Айдимирова.
Экономика
А.АЛЕКСАНДРОВ-АРСАК. Вместо долгов — прибыль, или несколько штрихов из
жизни
птицефабрики "Волжская".
Наш календарь
П.КРАСНОВ. Учился у жизни. К 75-летию журналиста и прозаика П.Г.Корнилова.
Г.ЗАЙНИЕВ. Свой след, своя песня. О жизни и творчестве марийских прозаиков
И.Васильева и К.Исакова.
Трибуна учителя
Р.КУДРЯВЦЕВА. Изучение современной марийской поэмы в школе.
Привет из Башкирии. О встрече нашими с читателями.
Проза
М.ИЛИБАЕВА. Три сказки для взрослых.
В.КОНЫШЕВ. На всякого хитреца довольно простоты. Из жизни природы.
К.ГАЛКИН. Байки из жизни писателей.
Л.КУДРЯШОВ. Газета "Марий Эл" во втором полугодии 1999 года. Подписка — 99.
Гость журнала — самодеятельный композитор Ю.Григорьев.
В номере использованы фотографии М.Сидорова, М.Скобелева, А.Щербакова и
наших
авторов.



050199
************************************************************************
5—01
Ким МУХИН

Тыге ме илена

Ик калык еш ден весыжын коклаште
Кеч улыт курык, вӱд да чодыра,
Келшен илаш Юмак пӱрен элнаште,
Мемнан ик корно — волгыдо, тура.

Кеч ойлена ме тӱрлӧ йылме дене,
Шонымашнам садак ваш ыҥлена.
Лач икте-весылан полшен, келшен, ме
Российын чапшым кӱшкӧ нӧлтена.

Илья ПЕРШИН

Ит кае ынде

Тый мӱндыр корныш
Молан каяльыч?
Мутем шыч колышт,
Шкетем кодальыч.

Каваш ончальым —
Шымат уж кечым.
Лиеш тыгак гын,
Кузе чытем мый?

Уэш тый тольыч
Шӱмем тый почыч.
Ош кече, нӧлтын,
Шинчашкем ончыш.

Ит кае ынде,
Тый тидым ыҥле:
Эре ужнем мый
Ош кечым, тыйым.



050299
************************************************************************
5—02
Светлана ГРИГОРЬЕВА
ЭРДЕНЕ

Лышташлам, ужаргалшым, моктем кажне кечын.
Вӱдшырчам кидкопашке налам шудовач.
Эн яндар ший саламым колам памаш дечын.
Куанен дыр эрлан, опталта пеш Олач.

Вӱдварашке сакен, йыҥгыр йыгыр ведражым,
Ӱдыръеҥ таве деке вӱдлан ошкылеш.
Эҥыжвондо коклаш изи кайык вераҥын,
Эрден эр муро йӱк талышна, оҥгырешт.

* * *
Шоненат арамак, пуйто мый руштынам,
Пиалемым коден, ала-куш куржынам.
Ала-кушто коден мамык гае кышам,
Кычалаш вашкенам тӱням мые, кынам.

Ал кеҥежым вучем, но тыгодым палем:
Толеш теле адак, толеш шошо, шыжат.
Но кеҥеж — чевер жап, кычалам шке алем,
Памаш вӱдшӧ лектеш, шӱргышкемже шыжалт.

Угыч кече нӧлтеш, кына тӱсым налеш,
Тунам йыр вашталтеш куэрем, тошкемем.
Кеҥеж пагытым ушыш пышталын, канем,
Но толеш вара теле — чытем да илем.

ЧЫГАН ӰДЫР
Чыган ӱдыр таче, ну, кузе мужеде,
Кид коремым лудо, шинчашкем ончен,
Ӱшандарыше шомакше ден ужедыш.
Мамык кумылем шол, шукырак ойгем.

Ит ондале мыйым да шӱмем ит коро,
Вет пиал тораште икте шыргыжеш.
"Чуриет мотор шол, а чонетше — поро,
Тыйым,— мане,— ик еҥ шканже кучылтеш".

Нимыняр ом кӧнӧ, йӧршынат ом сыре,
Саде еҥжым шкетшым эн чот йӧратем.
Мо удажым тудлан ыштенамже серып,
Чыган ӱдыр молан ыш ойлал рат ден.

СӰАНВАТЕ УЛАМ
Чием тувырым, кудыр тӱраным,
Лум гай ош шовырем, йывыртен,
Ӱшталам ончылшовычым налын,
А ӱмбач — сывынем-моторем.

Сӱанвате уламыс эн паче.
Шийдарман шӱдырла волгалтеш.
Муралтем такмак-влакым мый таче,
Пайремат лачак тидым йодеш.

Ик йӱдлан вел улам сӱанвате,
Шӱдӧ коло гана чӱчкалтем.
Гармонетым темдал йорга каче,
Тек шерла йоҥгалтеш Шернур сем.

Савуш мыйым луктеш гын тӱшка гыч,
Куштымем лучко еҥ авалта.
Родо-тукым, пошкудо, ял калык
Пукша сайын, моктен, пеш йӱкта.

Тӱмыржат, шӱвыржат луктыт йӱкым,
Пайрем талын гӱжла — ик урем.
Ковыра мый улам тиде йӱдым,
Кертме семын чӱчкалын мурем.



050399
************************************************************************
5—03
Ондрин ВАЛЬКА
ЙЫЛМЕ
Мыскара

Добрый вечер! Здравствуй!.. Хелло — бонжур — гутен абенд!.. Ассалам
алейкум!..
Мо адак ок келше?.. Марла саламлалташ кӱлеш, маныда? Шке шочмо йылме дене?
Вот
эше шонен муында. Молан?.. Ну йӧра, йӧра, ида ырле, кӱлеш гын, кӱлеш. Кузе
йодыда, туге каласена. Ы-ы. Кузе гала?.. Поро... поро кас! Поро кас лийже,
шерге
таҥ-влак! Во-о!.. Тыге?.. Ох, ойлашат кузе неле. Ава шӧр дене толшо йылме
гынат,
кеч угыч тунемаш тӱҥал. А кӱлеш мо? Теве палымем-влак кокла гыч шукынжо
институтлаште финн, немыч, француз, англичан йылмылам веле тунемыт. Вара
Финляндийыш,
Германийыш, Францийыш, Америкыш мӧҥгеш-оньыш чоҥештылыт. Нине йылмыже
нунылан
шулдырым пуа шол. А мемнан мом пуа?
Неле, чынжымак моткоч неле. Теве мый армийыште служымо ийлаште шочмо йылмем

йӧршын монденамат, мӧҥгем толын лектынам. Суртышто иктат уке. Лач пий гына
кудывечыште кудалыштеш.
— Джек! Джек!— манын, ончыкем ӱжам.
Тудо могай Джек да монь, вара пален нальым: Ошеч улмаш, йолтаганем веле
пурлаш
толаша.
— Тихо, тихо, не надэ!— манам.
Тудо пушо веле оҥырешла. Марий, сандене. Рушла ок ыҥле. А мыйже, мӧҥгешла,
марла
ойлен ом мошто.
Садыге кас марте, ачий ден авийын толмешкышт, пийым сӧрвален-лыпландарен
вучаш
вереште. Варажат, ӱстел коклаш шичмекына, икте-весынам она умыло.
— Папа, папа, разлей это кленча!.. Мама, нарежь этот перемеч,— малдалам.
Авамже вес йылме дене ойлымем колыштешат, "Э, оспои, помилуй, оспои,
помилуй!"
манын юмоҥам ончалын, оҥжым гына ыреслен шинчылтеш. Ачам пешыже ӧрын ок
шинче,
шке шолтымым йӱын шындышат, муралтен гына колтыш. Мурым вет чылан умылат.
Рушлаже нимат огыт умыло ала-мо. Мыйже вет сырам темкалаш да перемечым
пӱчкедаш веле
йодам улнеже.
Лачшымак, ялыште илыше-влакше мом пеш кугунжо ужыныт, мом палат? Мӱндыр
верлашке
огытат кошт, манаш лиеш. Коштыт гынат, мыйын гаяк огыт лий, шонеда? Теве
шола
пошкудына-влак лу ий ончыч лектын каеныт. Тений кеҥежым нуно унала тольыч.
Кок
шомакымат сайын кылден огыт мошто. Йочашт нерген гын ойлыманат огыл:
чурийышт
дене марийла койыт, но кеч руал нуным — марла ойлен огыт мошто. Могай
калыкым
пагалат — ия пала.
Неле, чынжымак ала-могай умылыдымаш, шочмо йылмым мондымо чер... Теве иктаж-
могай йодышым шотыш кондаш олашке миен лектат. Вуйлатышыже пошкудо ялеш
шочын гынат, марла йодметым колын, вуйжым ӧрдыжкӧ веле савыра. Векат, "Ом
умыло" маннеже. Чыла раш: олаште иктаж вич ий иленат, марла пелешташ
вожылеш але рушла изиш
сайынрак мутланаш тунем шуын.
Вуйлатыше веле огыл тыгай. Теве икана руштынамат, мыйым милицийыш шӱдырен
кондеве. Ончем, иктыже изи годым пырля модын куржталме йолташ. "Тыйже кеч
колто,— манам,— ит орадылане". А тудо пуйто мыйым огешат пале, ойлымемат ок
умыло. Вет тудо погонан да эше икмыняр ий Чыкшаште ила. Вот кузе.
Те мо шонеда, тиде таклан огыл, тыште могай-гынат амал уло. Пытартыш
жапыште ынде шке тогдаяш тӱҥалынам. Йылмынан шке верже, касалыкше уло.
Мутлан, Яштугаште,
Микрӓкыште, Йоласалыште, Виловатыште, Усолаште, Кулаковышто шке йылме дене
мутланет гын, олаш пурымет годым (автобус дене монь) ойлымет ик йылме гыч
вес йылмыш автоматически кусна. Шинчалан койдымо ала-могай межам эртен
кайыме гай чучеш. Шижынам, шке денемат тыге ала-мыняр гана лийын.
Чонлан нелын чучеш. Йӧндымын... Кодшо телым мемнан ик лӱмлӧ айдемына радио
дене
ойлымыжым шӱм вургыж колыштым: икшывылан шочмо йылмым изинек туныкташ
кӱлеш, мане. Вара кеҥежым тудым уныкаж дене автостанцийыште ужым: уныкажлан
ик шомакымат
марла ыш пелеште. Молылан веле темла, шкеже монда, коеш.
Мый шкежат йылме пелдыкак ӱдырым шуко жап налын шым керт. Иктын ончык миен
шогалам: "Девушка, скажи, пожалысте, сколько время? — йодат. "Теве
тынаре!"— шагатшым шинчашкемак тушкалтен, тудо шочмо йылме дене вашешта.
"Ӱдыр, ӱдыр, вара могай ял гыч улат?"— ынде весе дене мутланынем. "Что-о?
Какая я тебе "удыр"?"—
ӧрын, садет тупынь веле савырнен шогалеш. Могай калык гыч улмыштым кузе
палет,
саҥгашышт возымо огыл вет. Йоҥылышат лият.
Сандене вара мый вес йылме-влакым тунемаш пижым.
— Эй, герл! Силь ву пле, заген зи мир битте!— кычкырал колтем.
Еҥ-влакын умшашт пылыштӱҥ йотке шарла, мыйым шыргыж ончат.
— Эй, камарад! Шнапс тринкен гут?— параход гыч лекше турист-шамычлан ойлем.
— О! О-о! Карашо!— манын, мыланем кугыварняштым ончыктат.
Теве тыгак икана ик иностранка дене палыме лийым. Чевер чуриян, шымавуч гай
яшката капан ӱдыр. Икте-весынам вигак йӧратен шындышна. Вара веле пален
нальым:
тудо кусарыше веле улмаш. Шкеже марий ӱдыр...
Молан ме вес йылмым кӱшкӧ шындена, моктена, шочмо йылмым чыланжак йӧратен
она
мошто? Мемнан мут аршашыжак марий пушеҥге лышташ гай выжгыкта, марий
памашла
шоргыкта:
Шым йомдаре рвезе вийым:
Ыльыч ӱдыр — лийыч вате.
Йылмынажат икте лие —
Кузе тыйым ом йӧрате!
Шукешат огыл, мемнан йочана шочеш. Ме тудын дене первый кече гычак марла
мутланаш тӱҥалына. Уке гын, кушкын шумекыже, мыйын семынемак орланен кошташ
тӱҥалеш.

АЛЛО, КОЛЫШТАМ!..

— Алло, колыштам!.. Туге-туге... А-а?.. Кушто, маныда?.. Раш, йӧра... Чечас
толына... Толына, манам... Пыштыза трубкадам!..
Ешыште тума. Марийже ватыжым поктылеш, лочкынеже витне. Ӱдырамаш машина
дене кудал мийымынам вуча. Вучыжо. Тыгай-влак чӱчкыдын йыҥгыртат: я ватыже
марийжым кучыктен колтынеже, я марийже — ватыжым. Икана тыге кумытын — мый,
капитан да майор — ик ешышке мийышна. Кушкедлыше тувыран ӱдырамаш ден
пӧръеҥ кредал ноеныт
ала-мо, коктынат шып шинчат. Мемнан деке, милицийыш, йыҥгыртыше ӱдырамашет
тыге
гына ойла: "Марием нигушкат ом колто, шке кутырен келыштарена". Ӧрат веле.
Тыгай
ӱдырамаш, марийжым наҥгаяш тӱҥалат гын, ӱмбакет пийла кержалтеш.
Изиш ожнырак тыгай тума лиедыме годым вес семын ышталтеш ыле. Вате марийжын
паша
верышкыже куржын мия. Парткомыш але профкомыш пурен, пелашыже ӱмбак сайын
гына
вуйым шиеш. Вара пӧръеҥетым товарищеский манме суд ончылан поньыж налыт.
Садет
ик-кок тылзе, вуйым сакен, шып коштеш. Чытышыже пытымешке. Тудо пагыт
кызытат
ушыштем, вет мый тидым шке вӱрем да вемем денак шижынам. Мӧҥгыштӧ ватем
изиш гына туныктен шуктем — тудо вигак замполитна деке куржеш ыле.
Кызыт замполитшат уке, мӧҥгыштӧ кеч-мом толаше — нигӧланат от кӱл. Кузе
тыге,
маныда? Вате деч посна кодмеке, кузе эше лийын кертеш?..
— Алло, колыштам!.. Дежурный. А-а?.. Кушто, маныда?.. Йӧра, чечас миена...
Миена, манам... Пыштыза трубкадам.
Чечас... Вучен шинче, миена. Кызыт паледа, бензин кузе шергештын? А мыланна
ик
йӱдлан лу литрым веле пуат. Адакше (тс-с!..) ик вере чоян миен толаш кӱлеш.
А
мо, милиционерынат вӱржӧ модешыс. Мыйжын эшеат чот, вет озак улам. Ватетше
кушко
лийын, манын йодыда? Пелашем саде замполит дек илаш куснен. Тунам шурген
илымылан, мыйын гоч палыме лиймыштлан таум каласышт. Кызыт вет тудо
замполит огыл,
зампобыт маналтеш. У ватыже (мый дечем ойырлышет) тудын начальникше дек
вуйшияш
куржталеш, маныт. Йӧра веле, асетын тошто ватыж деке ме чӱчкыдын арака
подылаш
пурен лектедена...
— Алло!.. Колыштам... Дежурный... А-а?.. Кушто?.. Йӧра, йӧра... Чечас!..
Адак шургымаш... Марий ден ватыже кредалыт, манеш. Пошкудышт увертарыш,
лачшым
манаш, чогыш. Анят нуныжо весела сем почеш тӧрштыл куштат, вӱр модмышт
семын
кычкырал колтат, а пошкудышт тума деч молым ынеж пале.
— Алло! Дежурный улам. Мо?.. Кӧ?.. Кушто? Раш. Чечас, чечас толына!..
Пыштыза
трубкадам.
Моткоч кужун кутыраш йӧратат, весылан йыҥгырташ йӧным огыт пу. Шаҥгысек
иктын
йӱкшым колнем. Трук йыҥгырта, а телефон яра огыл. Тиде йӱкшӧ ала мыйын уло
илышем савырал шында ыле, а нуно теве мешаят. Кӧм вучымем пеш палынеда гын,
ойлем.
Такше мый тудым ик ганат ужын омыл, телефон гоч веле палем. Ойырлен кайыше
ватем
денат тыгак ушненна ыле. Ӱдырамашым кужун кычал кошташ милиционерын жапше
сита,
ужат.
— Алло!.. Колыштам... Тиде тый?! А мый тыйым шаҥгысек вучем!.. Мо? Кӧ?..
Кредалеш? Кӧ кредалеш?.. Мариет?.. Могай мариет, пелашем уке маньычыс?..
Командировка
гыч?.. Могай командировка гыч? Чылт ӧрыктарышыч! Йӧра, йӧра. Чечас лектына,
миена... Вучо!
Тиде ганаже кайыде ок лий. Ӱдырамаш уда огыл лийшаш — содыки кевытыште
пашам ышта. Тиде вуянче пӧръеҥым чечас тышке шынден кондена да йӱдвоштлан
петырен шындена. А ӱдырамашыжым мыланем лыпландараш логалеш.
— Алло, колыштам!.. Колыштам... Поро йӱд, поро йӱд... Мо?.. Уке. Вуеш ида
нал,
жап уке, ме ӱжмашке кызытак кайышаш улына!
Курыкмарла гыч А.Селедкин кусарен.



050499
************************************************************************
5—04

Михаил ПАВЛОВ
ПӰРЫМАШ
Роман
Икымше ужаш
1

Кассе окна воктене шогышо военный вургеман еҥ деке кок офицер лишеме.
Иктыжын
петлицыштыже кок кубик, весыжын — кумыт. Честьым пуышт.
— Те Алексей Петрович Ядриков улыда? — йодо кум кубиканже.
— Да. Мый Ядриков улам.
— Отпускыш каеда, билетым оформитледа?
— Туге.
— Ме дивизий штаб гыч улына, — иктыже служебный книжкажым луктын ончыктыш.
Алексей Петрович тудым сайын ончалынат ыш шукто — кӱсенышкыжат тойыш.
— Тендам вашке гына штабыш ӱжыктат.
— Молан? Мый теҥгече гына тушто лийынам.
— Огына пале. Миеда да шке рашемдеда.
— Мый вет билетымат оформитленам.
— Нимат огыл. Те еш дене каеда?
— Ешем дене.
— Билетым пелашланда пуэн кодыза.
Алексей Петрович кассе окна гыч шуялтыме билетым нале, залышкыла тарваныш,
кок
военный — почешыже.
— Настя, мыйым ала-молан штабыш ӱжыктат.
Офицер-влак ӱдырамаш денат саламлалтыч.
— Марийдам вашке гына штабыш ӱжыктат.
— Мыланнаже кузе лийман? — тургыжланен йодо Настя.
— Билетым виктарыме гын, те ласкан гына поездыш шичса да шонымыда верыш
каен
кертыда. Алексей Петрович штабыште мо кӱлешым рашемда да тендан почеш
тарвана
веле, ала эше ончычат миен шуэш, — мыскара семын кум кубиканже каласыш.
— Мыйын билетем дене мом ышташ? — йодо Алексей Петрович.
— Ватыланда пуыза маньымыс. А тыланда, пашам пытарымеке, весым пуат.
Кум кубиканже гына кутыра, весыже, мо вашлийыныт, умшашкыже вӱдым подылшо
гай ик
шомакымат ыш пелеште.
— Алеша, оксат кӱлеш вет?
— Ок кӱл. Мыйын миен шуаш ситыше уло.
— Чеверласыза да каена веле. Мемнам вучат, — чытамсырлана кум кубиканет.
Алексей Петрович ешыжым ӧндал шупшале.
— Мый почешда миен шуам веле. Чеверын, корныда пиалан лийже!
Кок военныят сай корным тыланышт да зал гыч кайышт, лекмаш омса дене
савырнен,
кумытынат кидыштым рӱзалтышт.
Алексей Петрович шонен мо, шинчен мо, тыге ватыж дене илышыштыже курымешлан
ойырлат манын? Йоча-шамычыштым шуко ий эртымеке веле ужшашым? Уке, шоненат
огыл,
паленат огыл. Машинышке шичмыж годым шижын мо тудын шӱм-чонжо тидым? Уке.
Чыла
илышыштышт сай гына лиймылан ӱшанен. Машинашке шичмеке, Алексей Петрович
вӱден
кондышо офицер-шамыч коклаште лие. Ончылно, шофер воктене, тудын гаяк
петлицыштыже ик шпалан офицер. Машина корныш тарваныш. Ончылно шинчыше
йодо:
— Те Алексей Петрович Ядриков улыда?
— Туге.
— Те арестовайыме улыда, — ордерым луктын ончыктыш.
Ягылгыше кӱан корнышто нер йымак чыкыме кагаз ластык чытыралтме дене
печатный
буква дене шолдыран серыме "Ордер" манмым веле лудын керте.
— Молан?
Тидым ала-кузе вигак кугун шоналтыде, мо-можым умылен шуктыде йодо. Чыла
арестоватлыме еҥ-шамычын, келша ма, уке ма, ондак тиде ораде йодыш лектеш:
"Молан?"
— Вашке паледа...
Машина областной тюрьма капка ончыко миен шогале гына, тунамак кӱртньӧ
капка почылто, вара кроп шоктен петыралте.
Шеҥгелне, кӱртньӧ капка тӱчылтмеке, арестант мом шижеш? Кумыл волымым, шыде
лекмым, пӱрымашым йӱштӧ шӱм-чон дене вашлиймашым але эше молым? Но чыланат
да чылажымат йоҥылышлан шотлат.
Алексей Петровичым посна пӧлемыште тындыльыч*, кӱзанӱштым руден нальыч,
кӱртньӧ
ӱзгарым, полдышым йыклык кӱрыштыч, петлице гыч шпалымат кораҥдышт, кагазеш
ала-мом серышт, мончаш пуртышт да ик камерышке шӱкальыч.
Камер гыч иктым ӱжын луктыт, весым вӱрвузык мӧҥгеш конден кудалтат.
Ядриков умылыш: нине калык тушман улыт. Молан тудым тыгай-шамыч дене пырля
шынденыт? Тудо вет тушман огыл. Теве вашке чыла рашемешат, луктын колтат.
Следователь деке лу кече гыч иже ӱжыктышт. Тудо Алексей дене иктаҥашрак.
Икмарда
капан, чуякарак шӱргывылышан, вияш кӱляш ӱпан, шара шинчан пӧръеҥ.
Петлицыштыже
— кум кубик. Алексеят пел ий ончыч гына ик шпалым пижыктен ыле.
— Сеголетов Нил Силантьевич, — шкеж дене палдарыш йодыштшо. — Тендан
деладам
вӱдаш мылам ӱшанен пуэныт. Икте-весым умылена, шонем.
— Могай мыйын делам уло? — йодо Алексей Петрович.

*Тындылаш — тергаш, кычалаш.

— Мый тендам ончылгоч шижтарышаш улам. Следствийыште шоям ойлымылан,
ондалкалымылан, делам йоҥылыш корно дене наҥгаяш тӧчымылан закон почеш
мутым кучаш шогалтат. Кунар мыланна полшеда, чыным гына ойледа, тунар вашке
эрыкыш лектыда. Умылышда?
— Умылышым.
— Тугеже тӱҥалына веле. Тендам шукерте огыл штаб начальниклан шогалтеныт.
Тыге?
"Тидым служебный документыште ончыктымыс, мо кӱлеш тушто чыла уло, —
шоналтыш
Алексей. — Молан йодыштыт?" Но йӱкымат ыш лук.
— Та-ак? Йодышлан вашмут ыш лий. Мый денем ынеда кутыро мо?
— Пел ий наре штаб начальник улам.
— Батальон командирда кӧ?
— Кушнаренко. Илья Евграфович.
— Тудын дене могай кыл?
— Служебный.
— Служба деч вара, пайрем але каныш годым вашлийында мо?
— Уке.
— Полк командир, штаб начальник дене кылда могайрак?
— Служебный.
— Неужели нигӧж денат паша деч вара шӱдӧ граммымат подылын огыдал?
— Эре жап уке. Служба гыч толат да мӧҥгыштӧ ватылан полшаш кӱлеш. Адак йоча-
шамыч...
— Кунарын улыт?
— Коктын.
— Школышто тунемыт?
— Тунемыт. Иктыже нылымшыш, весыже кокымшо классыш вончен.
— Неужели пошкудо-шамыч денат огыда вашлий? Посна пӧртыштӧ иледа мо?
— Уке. Ончыч барак шот гай ыле, вара кок пӧлеман пачерым пуышт.
— Тугеже нигӧ денат вашлийын кутырымашда уке?
— Службо шотышто вашлиялтеш, а так — уке.
— А вот мый палем: дивизий командир дене сай йолташ улыда, ваш-ваш унала
коштыда. Лӱмжӧ кузе гала?
— Нестеров Всеволод Кириллович.
— Тудын дек унала миенда вет?
— Ӱжмышт годым лиялтын.
— Ешге? Могай жапыште?
— Каныш кечын, пайрем годым...
— Молан тудо тендам шкеж дек ӱжын? Мо нерген кутырен улыда?
— Тудо ачам дене ик полкышто, ик батальонышто служитлен.
Тиде тыгак лийын. Алексей Петровичын частьышке толмекше, дивизий командир
дек
ӱжыктышт.
—Ядриков Петр Алексеевичын эргыже огыдал? — йодо тудо вигак.
— Туге. Ачам Ядриков Петр Алексеевич лийын.
— Молан лийын? Кушто кызыт? Ила?
— Уке. Сарыште увер деч посна йомын.
— Авадан лӱмжӧ кузе ыле гала?
— Манефа Леопольдовна. Минскыште ила.
— Ешан улыда?
— Ватем да кок йочам уло.
— Пеш йӧра. Молан мый ӱжыктенам? Тендан ачада Ядриков Петр Алексеевич дене
ик
полкышто, ик батальонышто служитленна, окопышто тийым пырля пукшен улына.
Каныш
кечын ешда дене шке декем унала ӱжам. Кутыралтен шинчена. Ачада нерген
каласкалем...
— Ачадаже могай дивизийыште, могай полкышто служитлен? — йодо следователь.
— Нылле кандашымше легендарный Корнилов генералын стрелковый дивизийыштыже.
— Званийже могай лийын?
— Поручик.
— Белогвардеец?
— Уке. Руш офицер.
— Кадровый?
— Уке. Минскыште технологический институтышто тунемын. Инженер.
— Садак беляк. Кушан йомын?
—1915 ийыште Карпат курык коклаш Юго-Западный фронтышто австро-венгр да
немыч
войска дивизийыштым пырчыкын-пырчыкын шалатен. Шуко салтак ден офицер
пытен. Генерал Корнилов, сусыргышо, пленыш логалын, но куржын утлен кертын,
ачамже увер
деч посна йомын.
— Йӧра, дивизий командир деке уналыкеш миен улыда, вара мом ыштенда?
— Кутыркален шинчышна, изишак подылынна.
— Ыжда нойо? Ала тачеш сита?
— Тендан кумылда. Кузе каласеда...
— Протоколеш киддам пыштыза. Мо нерген кутырымыда нерген шоналтыза.
Алексей Петровичым тылеч вара ятыр жап следователь деке ышт ӱжыктӧ. Тыгодым
могай гына шонымаш вуйышко толын огеш пуро: эрыкыш луктыт але уке, ешыже
мом ышта,
кушто. Камерыште шинчыше арестант-шамыч титакдыме улмышт нерген ойлат, но
следователь деч вӱрвузык пӧртылмышт ӧрыктара. "Ала мыйымат тыгай пӱрымаш
вуча?" — шона тудо. Тыгай азаплан кап-кылжат чытырналтын кая, пуйто
ӱмбакыже йӱштӧ вӱдым
кышкалыт, шӱм ишалтеш.
Кокымшо гана кечывалым ӱжыктышт.
— Ну, кузе, шоналташда жап лие? Те, ойлымыда почеш, ондак общежитийыште
иленда,
вара кок пӧлеман пачерым пуэныт. Кузе тыгай пиал шыргыжалын? — следователь
ты
гана вигак тура йодышташ тӱҥале.
— Общежитийыште ныл еҥлан пачер изи ыле, латвич квадратный метр наре веле.
Кухньо чылаштлан икте. Ватем школышто туныктен, тетрадь-шамыч дене ятыр йӱд
марте
шинчен, мый шкежат паша деч вара шуко лудынам.
— Кӧ пачерым пуэн, манам.
— Кӧ полшен, каласен ом керт, тиде йодыш дене комдив деке лӱмын коштын
омыл.
— Кӧ тендан дек пуреден, могай йодыш дене?
— Ме тудо пачерыште шуко илен шуктен огынал, лишыл палымынаже лийынат огыл.

Службо нерген кутыраш пашаште жап ятыр ыле, а мӧҥгыштӧ вес сомыл лектын.
— Ватыда кӧ дене кылым кучен?
— Ом пале...
— Ӱдырамаш-шамыч шке коклаштышт вашлийыныт дыр, утларакшым кӧн дене, мом
кутыреныт, палаш тыршен огыдал?
— Еш ден еш, пошкудо ден пошкудо... Икте-весе деке пурен лекде илаш огеш
лий тудо. Пошкудо дек эҥертыде, кузе?
— Тендан декше кӧ утларак коштын?
— Каласенат ом керт. Мый кечыгут службышто, а кастене шке еш дене шинчыме
шуэш.
Молыштат тыгеракак.
— Комдивын ватыже чӱчкыдын пурен коштын?
— Уке, коклан гына, иктаж-мом тамлым ямдылат, йоча-шамычым сийла ыле.
— Молан еҥ йоча-шамыч деке коштын, молан?
— Очыни, изишт уке да шӱм йокрокым темаш дыр.
— Пакчагӧргым шынден улына, манат, шке отпускыш каяш тарваненда, пакчадам
кӧ ончаш тӱҥалеш?
— Пошкудым йодын улына, эше баракыште илыше мемнан гаяк кок йочан ешлан
ӱшаненна.
— Отпускышко кушко каеда?
— Ватемын шочмо кундемышкыже.
— Молан?
— Йоча-шамычлан ялыште каналташышт сайрак, шонышна. А мыйын мӧҥгышкӧ ӱмаште
миенна, теният савырнаш лийна.
— Кушко?
— Вуеш ида нал, йодышым ыжым умыло.
— Теже кушто шочында, могай верыште?
— Минск олаште.
— Ача-авада кӧмыт улыт?
"Тиде вет служебный книжкаште, анкетыште чыла возымо, молан йодышташыже?" —
тыгай кӱлдымашлан вашештымат огеш шу да, мом ыштет — ок лий.
— Ачам нерген ойлышым. Авам Минск олаштак ила.
— Кушто пашам ышта?
— Школышто, руш йылмым да литературым туныкта.
— Йӧра, тачеш сита, каен кертыда.
Алексей Петровичым кастене адак ӱжыктышт. Камерыште малаш возыныт гына ыле,
омсам шылде-голдо мурыктен почыч.
— Ядриковлан лекташ! — команде лие.
Метро*гыч лектын, кидым шеҥгек кучен, коридорыш вончыш. Омсам петырымешке,
пырдыж дек кидтуп дене эҥертен шогале. Коридор дене ошкылшыжла, цирик** то
шолаш,
то пурлаш савырнаш командым пуа. Коридор мучашсе пӧлемыш конден пуртыш.
Тудыжат
кужу, аҥысыр, ик пырдыжыште ош чия дене чиялтыме яндан омса коеш. Молыжо
чыла
тугак: следовательын ӱстелже, кӱвареш пеҥгыдемден шындыме табуретке,
решоткан
окна, вуй ӱмбалне Дзержинскийын портретше. "Мом ты гана вучыман?" —
шоналтыш
Алексей. Табуреткыш шинче.
— Комдив дене мо нерген кутырен улыда, могай распоряженийым пуэн? —
следователь
йодышташат тӱҥале.

*Метро (тюрьма жаргон) — нар йымал.
**Цирик — тюрьма надзиратель.

— Ме шуко гана вашлийын онал, тидын нерген ойленам. Нимогай распоряженийым
пуэн
огыл. Мыйын шкемын начальникем-шамыч улыт: батальон командир, полкысо штаб
начальник, полк командир. Чыла распоряженийым мый нунын гоч налынам.
— Шке коклаште вашлиймыда годым тугеже мо нерген кутырен? Иктаж-мом
шижтарен ойлен? — чытамсырланен, следователь иктымак тӱя.
Тыгай годым йодыштшетынат чытышыже пыта, шыдыже лектеш. Йодыштмо еҥынат
шержым
тема.
— Нимом тугайым шижтарен ойлен огыл.
— А боевой группо нерген?
— Тыгай кутырымаш лийын огыл.
Кенета пылыштӱҥ гыч перыме дене Алексей Петрович кӱварваке шуҥгалте.
— Мо тендан дене лие? — тургыжланышын койын, следователь йодо. — Ала
полшаш?
— Уке. Огеш кӱл, — Алексей мӧҥгеш табуреткышкыже шинче. Шеҥгеке ончале,
нигӧ
уке.
— Боевой группым чумыраш кӱштен?
— Тыгай кутырымаш лийын огыл!
Тунамак уэш пылыштӱҥ гыч рашкалтышт, адак кӱварвак шуҥгалте.
— Адак ала-мо лийын колтышда. Ала вӱдым пуаш?
— Ок кӱл!
— Ну, мыняр еҥым да кӧм группышко поген улыда?
Ты гана Алексей Петрович вашештыме деч ончыч шеҥгекше ончале — нигӧ уке.
— Мый нимогай группым чумырен омыл.
Пылыштӱҥ гыч перымым вучыш, но ыш лий. Следователь кынеле да пӧлем гыч
лектын
кайыш. Почешыже омса петырналтын шуо ма, уке, яндан омса почылтат, кок таза
рвезе лекте. Иктыже тунамак оҥ йымач кем йолжо дене чумале. Шӱлыш пытыш,
умшам каркален, кумык лие. Тыгутлаште кыдал гыч чот гына перышт. Вийналтме
годым адак кем
йол шӱм йымак логале. Кырыше-шамыч лектын кайышт — следователь толын пурыш.
Чурийышкыже шымлен ончалмыла койо.
— Мо тугай? Ала таза огыдал? Тугеже тачылан сита. Таза огыдал гын,
каналтыза.
Черетан йодыштмашке ӱжыктымеке, адак нине йодышак пылышлан йоҥгат: могай
заданийым налынат, кӧн дене вашлийынат, мом каҥашен улыда? Вашмутат эре
иктак: уке,
ом пале, нимом ом шинче.
Ты ганат чотак кырышт, камерышкыжат ушым йомдарышым конден кудалтышт.
— Татым* нальыч? Йӧра тугеже. Сайынак толашеныт. Шӱдырен веле кондышт. Ме
иктевесылан полшышаш улына, — Алексейын шӱргыж гыч ночко лапчык дене вӱрым
ӱштедышыжла, Егор Кузьмич ойла. — Ваш огына полшо гын, неле лиеш.
Егор Кузьмичше дене шукерте огыл камерыште палыме лийыныт. Мутшо гыч, ялысе
школышто туныктышо. АСА-лан** титаклалтеш. Тудымат, кыралтшым, тока конден
кудалтышт. Мутшо гыч рашеме: шке титакшым умылен, чыла чыным каласен,
эрыкыш луктыт
чай, манын ойла. "Тыят титакетым умылышо лий, чыла каласе. Еҥ верч мом
шкендычым
индырыктет, мыскылыктет? — туныкта. — Нуно эрыкыште ракатланат, тый
орланет".
— Мыйын нимогай титакем уке.
— Титак деч посна тышке поген огыт кондо.
Егор Кузьмичын пижедылын кутырымыжак, уке сулыкым шкеак луктын каласаш
таратымыжак Алексей Петровичлан огеш келше. "Наседка*** ала-мо, — камерыште
колмо у шомакым шарналтыш. — Тудын деч шекланыман". Тылеч вара кутырымымат
чарныш. Егор
Кузьмич вашке камер гыч йомо: ала, чынак, эрыкыш луктыныт, ала вес верыш
кусареныт. Следователь-шамычат кутырымаштышт эре ала-кушко савыртылыт,
шонен лукмо титакым шке ӱмбак налаш таратымышт ӧрыктара.

*Тат — шӱлыш.
**АСА — антисоветский агитаций.
***Наседка — камерышке провокатор шотеш шындыме еҥ.

Икана следователь ушымак колтыш: пуйто комдив Нестеров Всеволод Кириллович
кӱшычын кӱштымӧ почеш дивизийыште Совет власть дене келшыдыме-шамыч кокла
гыч террористический боевой тӱшкам поген да тиде властьым сӱмырал шуаш
ямдылалтын. "А ик
группым чумыраш тыланет заданийым пуэн. Тидлан посна пачерымат ойырен.
Ватыда
тендан коклаште кылым кучен шоген, — мане. — Ме чыла палена. Ик йодыш гына
лиеш:
группышко мыняр еҥым погенат, да кӧ нуно улыт?"
"Нестеров — калык тушман? Тудо веле мо, шкежат тиде радамышке логалын,
ужат?"
Тунам иже Алексей Петровичын вуйышкыжо тиде шонымаш ӱш дене перымыла шыҥен
пурыш.
"Мый нигӧмат поген омыл да тыгай заданийым нигӧ дечат налын омыл", — манын
вашештымекше, адакат пылыштӱҥ гыч шелын пуышт. Уш кайымешке, кушеч логалеш,
тушеч
кем йолышт дене чумышт.
Ушым нале — камерыште улам, шоныш. Онча: ваштарешыже саде следователяк
шинча.
— Ну кузе? Каласет? Кӧмыт, фамилийышт, лӱмышт, должностьышт?
— Мылам нимом ойлаш.
— Тугеже ватетымат от чамане. Палет, тудын дене мом ышташ тӱҥалыт?
"Мо-о? Настя тыште?" — Алексей Петрович теве-теве кычкырал колта.
Следователь кабинетше гыч ик жаплан лектын кошто. Вес пӧлем гыч чон лекшаш
гай
ӱдырамаш варгыжме йӱк шергылте. Настян йӱкшак. Пален мо Алексей тӱрлӧ еҥын
варгыжмыж годым икгайлык солнымашым?
— Тудым ида логал! Настян нимогай титакшат уке, чыла каласем!..

2
Алексей Петровичым наҥгайымекышт, Настя икшывыже-влак дене вокзалыште
шинчен кодо. Пӧръеҥ деч посна йоча-шамыч дене поездыш шинчаш — манаш веле.
Пыкше верланышт. Вара Москваште, ик вокзал гыч весышке коштын, Кировышто
кӱртньыгорно вокзал гыч пристаньыш миен шуаш толашен. Иктым, весым полшаш
сӧрвален, чылт индыралт пытыш. Пароходыш шичмеке веле, изиш шӱлалтыш. "Ачай
Кукаркашке налаш толеш
гын, йӧра ыле, — корно мучко азапланыш. — Ок тол гын, кумло утла уштышым
кузе
миен шуман?"
Юмылан тау, тудо Кукарка пристаньыште вучен куанен вашлие. Уныкаже-влакым
кугу,
лопка пондашыж дене чыгылтарен шупшале, ӱдыржымат вӱчкалтен шыматале.
Мӧҥгыштышт
воваже изи пачката-шамычым пытыдымын ӧндалеш, вӱчка, шупшалеш, тӱрлӧ кочкыш
дене
сийла. Йоча-шамычым йыгыжтаренат пытарыш ала-мо, нунышт куржын веле колтат.
Кузе
илымыштым, веҥышт нерген йодыштыт, шкеныштын денат палдарат. Настяжат
мӧҥгыжӧ
толмо еда изи йоча гай чарайолын куржталеш. Мо тиде кундемым коден каен, ик
шотшо дене, латкум ий шукыжат огыл, монден огеш керт шочмо-кушмо вер-шӧрым.
Да лиеш
мо мондаш? Ял шеҥгелне изирак чодырам, Немда эҥерым, олыкшым. Уке. Немда
кундем
деч моторжо тӱняште укеат. Нимат тудлан ок шу: кумда Сибирь мландат,
курыкан
Мурманскат, пеледше садан Украинат, ошман пустынят. Толмо еда, ял калык
дене
пырля лектын, озанлыклан але шкалан нӧргӧ шудым солалтет, але, сорлам
налын, касалыкыш шогалат. Кас велеш кид-йол вулно велалтше гай нелемеш,
эрдене кынелат —
адак саде пашак.
Йоча-шамычшымат ял пашалан шӱмаҥдаш тырша, пӱртӱсым йӧраташ, жаплаш
туныкта. Кугыракше пакчаште кумылын шогылтеш. Ачашт колым кучаш кумылаҥден.
Кызытат эҥырвоштырым налын, Немда агурыш ялысе йоча-шамыч дене погынен
каят, пырыслан ситыше
колым кучен кондат. Ковашт мален кынелмыштлан эрденак чукыр дене эр лӱштымӧ

шӧрым темен шында.
Настямытын толмылан тылзат шуэш, но Алексей алят уке, увержат нимогай.
Кастене,
йоча-шамычым малаш поген пыштымеке, еш ӱстел йыр верланыш.
— Ачай, авай, толмыланна тылзат шуэш, а Ольош алят уке, уверымат огеш пу.
— Мыят тидым шонем, — мане ачаже.
— Иктаж-мо лийын гын веле, толшаш ыле ынде.
— Ала пашаштыжак кучалтын, ала черланен, — азапланен кутыра аважат.
— Мыланна шканна Минскышке каяш кӱлеш докан?
— Айда, кызытак каеда мо вара? — ава ӧрткенат колтыш.
— Чонемым ала-можо туржеш, — ӱдырышт ойгыжым ок шылте.
— Вара йӧршынак каяш шонет? — йодо ачажат.
— Мый шкетын миен толам гын веле?
— Отпускетше эше уло вет, ала Алексей дене пырля каналташ толыда?
— Айда, миен тол, миен тол. Йоча-шамыч кызытеш мемнан денак кодышт, — ты ой
дене
аважат келшыш.
Шуко юватылде, Настя кумшо кечын корныш тарваныш. Ачаже Кукаркаш имне дене
намиен кодыш.
Алексей Минскыштат лийын огыл.
Аваже шешкым йырымлен-йырымлен вашлие — тудат ойгырен:
— Серышыштыда отпуск мучаште пурена манын возен улыда, да кызыт вучымашемат
уке.
Уныкам-шамыч деч посна пешак йокрокланем. Тендамат ужмем шуэш. Шкеак тулар-
тулачымыт деке миен толашат шоненам ыле да, ала-можо тарванен ыжым керт.
Ындыжым теве толыда, теве толыда, манын вучем.
Минскыште Настя шуко ыш шого, ялыш серышым колтыш да Алексейын служитлыме
частьыш кудале.
Тудыжо областной центр деч иктаж вич уштыш тораште верланен. Машина укелан
кӧра
йолынак тарваныш. Частьыш толын шумеке, "Пачерыш пураш але вик штабыш
каяш?" шоналтыш. Ондак мӧҥгыжӧ савырныш. Кудывечыште, Настян вургемым
кошташ сакалымаште,
ала-кӧн весын кеча, пачер омсаштат вес кӧгӧн. Ӧрынат кайыш, шӱмжылан ала-мо
вурт
чучо. Пошкудо пачер омсаштат кӧгӧн кеча. Кӧн деч йодаш? Частьыш кайыш.
Проходнойышто часовой деч Алексей Петровичым ӱжаш йодо, дежурный нимом огеш
пале. Умылыде, савырнен каяшыже логале. "Чу, Лидия Васильевна деке пурен
лекшаш", — шоналтыш, комдивын илыме пачер деке савырныш. Тушто пачер омсам
весе, палыдыме
ӱдырамаш, почо.
— Мыланем Лидия Васильевна кӱлеш ыле, — ӧрын йодо.
— Тыгай тыште огеш иле, — мане илалшырак ӱдырамаш да ончылныжак омсам кроп
петырен шындыш.
Настя чылт ӧрӧ. Шке пачер омсаште вес кӧгӧн, кудывечыште вес еҥын вургем...
Лидия Васильевна уке. Мо шайтан? Савырныш да шке паша верышкыже ошкыльо.
Школышто
ни директор, ни завуч уке, туныктышо-шамычыштат каен пытеныт, кудывечыште
ик
уборщица гына шогылтеш.
— Директор ден завуч олаш каеныт, молышт ала-куш шаланен пытеныт. Тыйжын
отпускетше пытенат мо?
— Уке але. А кушто Лидия Васильевна?
— Нуно вет калык тушман улыт, когыньыштымат кучен наҥгаеныт.
Тыгай шомакым колын, Настя изиш гына вуйушым ыш йомдаре.
— Эше шукым кучен наҥгаеныт. Кызыт дивизий командир, полк командир, полкын
штаб
начальникшат весе улыт. Полкышто чыланат тушман-шамыч погыненыт улмаш.
Ӧрыктарыше, шучко уверым уборщице ӱдырамаш ик шӱлыш дене луктын пыштыш.
— Отпускет пытен огыл, манат, молан толынат? Кане да кане.
— Марием уке да тольым.
— Отпускышкыжо пырля каен огыдал мо?
— Тудым вокзалыште кучен коденыт ыле.
— Ала-мо шукертсек ужмаш укес. Пачерышкыдат весым пуртеныт манмым колынам
ыле.
Настя кутырызо техничке дене чеверласыш да шке корныж дене ошкыльо:
"Алексейымат
арестоватленыт мо? Тудыжым молан? Тушман огылыс". Ончыч илыме баракыш
савырныш.
Алексейын служитлыме батальонышто рота командирын ватыже Настян ончылныжо
омсам
кроп гына шупшыльо. Люба дек пурен лекташ лие, ала пачерланат эрла марте
пурта,
шоныш. Но тудыжо шуко кутыраш ыш тӱҥал, вигак пачер гыч лекташ йодо. А
ончыч вет
тидлан-тудлан, тӱрлӧ явалалан тутыш куржталеш ыле. Ик тылзе жапыште кузе
чыланат
вашталтыныт. Директор дене кутыраш кӱлеш ыле, йӱдлан кушко ынде кает?
Пушеҥге
йымаланак от мале чай, ала гостиницыш каяш?
Кугорнышко лектын, ола могырыш тарваныш. Ушышто Алексей, Лидия Васильевна,
Всеволод Кириллович нерген тӱрлӧ шонымаш пӧрдеш. Кернак мо вара нуно калык
тушман
лийыныт? Лидия Васильевна ден Всеволод Кирилловичше могай кумылзак улыт.
Йочам
йӧратат. Тидлан ӱшанаш низаштат ок лий. Алексейже кушко йомын? Тудат вара
калык
тушман мо? Тидыже лийынак огеш керт. Пеш кутырызо огыл, эсогыл мый денемат.
Эртак салтак-шамыч верч коляна. "Ой, вет тиде салтакын мӧҥгыштыжӧ азап
лийын, ой,
весе черланен але айманен", — манын тургыжланен, чылажымат шӱмышкыжӧ налын.
Тыге
шонкален ошкылшыжла, шижынат ыш шукто — воктенже кож-ж легковой машина
шогале.
Шеҥгел омса гыч кум кубикан офицер лекте.
— Олаш каеда гын, шичса, намиен кодена, — мане.
Настя сӧрвалыкташ ыш тӱҥал: машинаш, кок офицер коклаш пуренат шинче.
Сайынрак
тӱслен ончале гын, нуным ала-кунам ужмыжла чучо, но нимом ыш йод. Ончылно
шинчыше офицер, Алексейын гаяк петлицыштыже ик шпал, савырнен, тура йодо:
— Те Ядрикова Анастасия Савельевна улыда вет?
— Туге.
— Те арестоватлыме улыда!
Настян, тыгайым колмеке, ушыжо пудыранымыла лие, мом каласашат ӧрӧ. Вара
иже
вуйыш толын пурышо йодыш лекте:
— Молан?
— Тидым вара рашемдат.
Настя, нимомат умылен, нимолан ӱшанен ок керт.
— Шогалза, мый волем! — кычкырале.
— Те мемнан дене каеда. Теве арестлан ордер. Палыме лийза.
Настя лудын ыш шукто, вес еҥ кидысе кагазым тӧрсыр корнышто лудын кертат
мо? Эх,
кӱлеш вет шоссе корныш лекташ, вик йолгорно дене каяш ок лий ыле мо?
Оласе тюрьмаште тындыльыч, мо оккӱлжым поген нальыч да одиночный камерыш
шӱкальыч. Следователь дек кумшо кечылан ӱжыктышт.
Военный вургемым чийыше ӱдырамаш, петлицыштыже кум кубик, ала-молан
Настялан
иканаште тыраныш*. Кутырымашыштат тӱҥалтыш гычак куштылгын вийналте.
— Часть воктене илаш куштылгыжак огыл докан? Южгунам театрыш, рестораныш,
тулеч
моло вере лектын коштмат шуэш чай.
— Тыштыже илаш лиеш. Ола тора огыл. Кеч театрыш, кеч пазарыш, кеч
рестораныш миен тол. А вот чодыра кокласе частьыш логалат дык, нигуш
лекташ: чодыра да часть.
Рвезырак годым тӱрлӧ вереат кошталтын, кызыт ынде театрже — мӧҥгыштӧ.
— Кузе мӧҥгыштӧ?
— Кузеже-можо? Ынде куш пешыжак кает? Йоча-шамыч огыт колто.
— Изи улыт?

*Тыранаш — келшаш.

— Иктыже нылымше классыш вончен, весыже — кокымшышко. Тугай пагытыште улыт:
ни
шкетыштым кодаш, ни пырля налаш. Мӧҥгыштат эре паша, паша: мушкат, эрыктет,
йытырает. Эртак нуным эскерен шого. Урем гыч чылт сӧснаигыла лавырген толын
пурат.
Марием службышто, мыят пашаште. Ончышо уке — мом шонат, тудым ыштылыт. Адак
лавыраным уремышке луктын от колто. Ӱдыр лийыт гын, йӧра ыле, коктынат
пӧръеҥ йоча
улыт шол.
— Мыйынат коктын улыт. Иктыже — ӱдыр. Паша садак сита. Манмет семын,
лавыраным
луктын от колто.
— Мыйын эше кастене шкемын пашамжат шуко: тетрадьым тергыман, уроклан
ямдылалтман.
— Мариетше огеш полшо?
— Полша. Пеш полша. Мушкешат, кочкашат ямдыла. Тудо огыл гын, кузе илем
ыле?
— Мыйын сурт сомылым пешыжак ынеж ыште. Паша гыч толешат, кочкеш-йӱэш да
газетым, книгам кучен шинчеш, тетла тудлан нимат огеш кӱл. Йӧра эше кокам
тораште
огыл ила. Толеш да иктым, весым ыштылеш, полша.
— Мыйын ача-ава тораште улыт.
— Мариетынат илат чай.
— Тудын аваже веле.
— Молан шкендан дек огыда кондо?
— Кушко кондет? Эре кусныл коштына вет. Да пенсийышке але шуын огыл, пашам
ышта.
— Йочадам вара паша жапыште кӧн деран кодеда?
— Нигӧ деран кодаш, манамыс. Так шке семынышт толашат.
— Пошкудо-шамычым але эше иктаж-кӧм огыда йод мо? Яра шинчыше улыт вет?
— Йодмашат уке. Еҥ йоча дене вуйым аҥыртылме кӧн пеш шуэш?
— Такше пошкудо-шамыч дене вашлийыда вет? Ну, каныш кечын, пайрем годым
ӱстел
коклаште да мойн.
— Пешыжак укеат. Кажныжын шке илышыже, куанже, ойгыжо...
— Пурен-лектын коштшат уке мо?
— Тудыжо лиеш. Кӧн шинчалже пытен, кӧн киндыже уке, налаш монден, йочашт
черлана
— куржын толыт.
— Эмленат моштеда?
— Моштымашемже пешыжак уке. Йоча уло гын, эмымат мӧҥгыштӧ кучет. Адак
кеҥежым
чер деч тӱрлӧ кушкылым поген ямдылем, йодын толыт.
— Тугеже кушкыл дене эмлыме йӧнымат паледа?
— Изишак.
— Кӧ туныктен? Але шке гыч шинчымашым налында?
— Мый ялыште шочын-кушкынам. Врач деке тора, да ялысе калыкын могай оксаже?
Шке
шот дене эмлен толашат. Авамат, ковамат тиде йӧным изиш паленыт, мый нунын
дечын
пыртак тунемынам. Йодын толшылан полшашак тыршем.
— Мом вара нунын дене кутыреда?
— Йоча черле годым кутырен шогылтмо жап мо? Мом, кузе ыштышашым каласет, да
куржытат.
— А тугак, нимогай сомылышт уке гынат, толшо уке?
— Пашам ыштет гын, кӧн пеш кутырен шинчылтме жапше уло. Мыйынат жапем
тунаре
уке.
— Мариет декше йолташыже-влак толыт дыр?
— Ай, тугай бука дек кӧ коштеш? Еҥ дене огыл, мӧҥгыштӧ уто шомакым огеш
пелеште.
Ме, ӱдырамаш-шамыч, пӧръеҥ деч чон почын кутырымыжым, йӧратем манмыжым
колнена.
Южгунам шыдемат лектеш. "Мо эре ӱҥгӧ гай коштат, уто гана йӧратем манын
ойлен от
керт мо?" — манам. "Йӧратымаш мут асам шомак огыл, кӱлеш-оккӱллан ойлаш
огеш
лий", — веле вашешта. Ну, каласыже ыле кеч ик гана: "Йӧратем!" Уке вет,
вучен от
шукто. Южгунамже шке семынем шонем: "Кеч ик гана вес ӱдырамаш дене
вашталтыже,
кеч лапаш гай йӱын толжо, кеч иктаж гана кучен кырыже ыле. Титакшым шижын,
умылен, ончылнем сукен шинчын сулыкшым касарыже". Кленча аракам налын
шындем,
шӧрлыкыштӧ тылзе дене шинча — огеш логал, темлем гынат, йӱмем огеш шу,
манеш.
Тамакым вот тӱргыкта. Тидлан пеш вурсем, ты аяржым омак нал, шонем. Тамакше
уке
гын, пеш йӧслана вет: пӧрт мучко мӧҥгеш-оньыш кошташ тӱҥалеш, но ик ӧпке
мутым
от кол, чаманем да луктын пуэм.
— Шкеже огеш нал мо? Пошкудо декат йодын огеш кае?
— Уке шол. Эртак мыланемак ӱшана.
— Марийдам кеч ик гана илышыштыда ондален улыда?
— Мо шотышто?
— Ну, вес пӧръеҥ дене шолып вашлийын огыдал?
— Ой, Юмо аралыже! Ушыштемат лийын огыл.
— А мый вот вашталтенам. Тудо ондала гын, мыланем огеш лий мо? Тидын дене
тачылан ойнам кошартена чай, нойышда вет?
— Каласыза, пожалуйста, лиеш гын. Алешам шынденыт?
— Мый ом пале. Каласен ом керт. Протоколышко киддам пыштыза.
Вес ганат кутырымышт тыгак кумылзакын тӱҥале.
— Ну кузе, мутнам умбакыже шуена?
— Кумылда уло гын, лиеш.
— Мыйын тыгай йодышем уло. Марийда йоча-шамычым йӧрата?
— Йӧрата. Паша гыч толеш да, мӧҥгысӧ сомылым пытарымеке, мый шке пашам дене
шинчам, тудо йоча-шамыч дене. Урокыштым, мом кузе умылымыштым терга. Шуко
шинчыше
лийышт манын, тӱрлӧ оҥай материалым газет, журналла гыч пога, нунымат
палдара,
задачым, ребусым ыштыкта. Спортлан шӱмаҥдаш тырша. Эрдене гимнастикым
ышташ,
куржталаш, ече дене кошташ, вӱдыштӧ шкем кузе кучаш туныкта. Могай салтак
лийыда, манеш, турникыште пилашӱк мешак гай кечылтыда гын? Изиракше
торешлана да виешак ыштыкта, нечкыланаш огеш пу.
— Кузе теже тидым ончеда?
— Мый тореш омыл. Южгунамже чаманемат да, айда туныктыжо, шонем.
— Нестеровмыт еш тендан дек чӱчкыдын коштеш? — кенета йӧршын вес тӱрлӧ
йодыш
лие.
— Пешыжак уке. Южгунам толын каят.
— Молан?
— Коктынак веле улыт вет, йокрокланат докан.
— Нигӧ нунын уке мо?
— Йочашт лийын огыл, маныт.
— Молан?
— Лидия Васильевнаже граждан сар годым оккупациеш кодын, мӱшкыран улмаш,
туткарыш логалын да азам лугыч ыштен. Тылеч вара мӱшкыр пижын огыл, манеш.
— Всеволод Кирилловичше кушто лийын?
— Йошкар Армийыште служитлен, беляк-шамыч ваштареш кредалын, Совет властьым
арален.
— Нунын дене мо нерген кутырен улыда?
— Илыш нерген. Еш илыш нерген. Йоча-шамыч нерген. Пайрем годым эрге-
шамычлан эртак пӧлекым наледеныт.
— Молан?
— Моланже-можо — йоча шотышто пешак йокрокланеныт докан. Ийготышт дене коча-
кова
лийшаш улыт вет. Рвезышт годымат "ачай-авай" манмым колын огытыл,
шоҥгылыкешат
"кочай-ковай" шомак уке. Сад-пакча кузе пеледыш дене сӧрастаралтеш,
илышыжат йоча-шамыч дене моторештеш вет.
— Всеволод Кириллович ден марийда мо нерген кутыреныт?
— Марием, маньым вет, бука, ни кутырымыжо, ни можо...
— Вара, вашлийытат, мутланыдеак шинчат мо?
— Мом йодеш гын, марием вашешта. Мыйже "Мо от кутыро?" йодам. —
"Субординация"
манеш.
— Всеволод Кирилловичше вара мом ышта?
— Йоча-шамыч дене модеш. Кугыракшым шахмат дене модаш туныкта. Изиракше
дене кучедалыт, вийым тергат, чӱчкыдынак сеҥалтше лиеш.
— Мариетым бука, манат. Кузе марланже лектынат, йӧратен отыл мо тугеже?
— Йӧратенак лектынам. Ала утым кутырыдымыжлан, ала сынже дене
моторлыкшылан, ала
шӱм-чон порылыкшылан. Очыни, тидыжат-тудыжат келшен.
— Шонымыжым, ыштымыжм шылтен мошта?
— Мыйын шонымаште, мо лиймым чыла ойла. Каҥашымат коклан йодеш. Авам-
ачамланат
полшаш эре ямде.
— Нунышт полышым йодыт?
— Йодмашышт уке. Оксалан ялыште чӱдын илат — ужеш вет. Пытартышыжым пуаш
ямде.
— Сынет дене рушла от кой.
— Ачам — руш, авам — марий ӱдырамаш.
— Киров областьыште марий-шамыч илат? Могай тиде калык?
— Кугужак огыл. Шукынжо Марий республикыште улыт.
— Марий школышто тунемынат?
— Уке. Руш школышто. Марла кутырен моштем.
— Кузе мариет дене палыме лийынат, марлан лектынат? Секрет огыл гын,
каласкале.
— Мый Вяткыште педтехникумышто тунемынам. Кеҥеж жаплан мӧҥгышкем каяш
тарванышым. Явалам погалтышым да извозчик дене пристаньыш тольым. Пароходыш
шинчаш нумалтышем ыле. Ойгырен шогем тыге, воктекем кум военный толын
шогале. "Мотор ӱдыр
ала-кӧм вуча, ала полыш кӱлеш?" йодеш рвезе офицер. "Полшеда гын, пеш кугу
тау
ыле" манам. Нуно шке частьышкышт каят улмаш, командировкышто лийыныт. Мыйын
пароход гыч волымеш Алеша воктечем ыш ойырло, тӱрлым кутыркален, корным
кӱчыкемдышна. Кукарка пристаньыште волаш полшыш, "Вот ваша дочь, доставили
в целости и
сохранности" манын, кидемым ачамын кидышкыжак кучыктен пуыш. Мыйын тунам
тунемашем эше ик ий кодын ыле. Вара ваш-ваш серышым колтылынна. Кеҥежым
мемнан ялыш
отпускшылан тольо, пошкудо дене арня наре пачерыште шоген илен. Мыйже тиде
жапыште мӧҥгыштем лийын омыл: коча-ковам дек унала Марий республикыш
каенам, ужын
вашлийын онал. Тунем пытарымеке, мый декем миен, марлан лекташ йодо. Мый
келшышым, сӱаным ыштышна. Мемнан палыме лийме деч ик ий ончыч Йошкар
командир курсым
пытарен улмаш.
— Ик гана вашлиймаш денак йӧратымаш шочын, ушнен улыда мо?
— Туге ынде лектеш. Пеш мутланымашат лийын огыл, утларакшым мыйым гына
ончен
шинча, а вот ала-можо дене келшен. Пӱрымашна тугай докан. Ик гана ужмаштак
иктевесым йӧратен шынден улына. Тидлан шкежат ӧрынам ыле. Вара шонем: ача-
авамат ик
гана ужмаштак йӧратен шынденытыс. Марий коклаште тугай йӱла: ача-авашт
шочшыштлан пелашым кычалыт, ӱдыр ончаш мийымышт годым веле рвезе еҥ-шамыч
икте-весыштым
ужыт да, ушнымекышт, илатыс; йӧратымашат, пагалымашат шочеш. Мемнанат тыгак
лийын, да ынде латкум ий пырля йӧратен илена.
Настям общий камерыш кусарышт. Тыште калык шыҥ-шыҥ, йӱдлан малаш возаш вер
уке.
"Чылан вара тушман улыт мо?" —ӧрын шонкален.
Ӱдырамаш-шамычым следователь дек допросыш ӱжын наҥгаят, вӱрвузык шӱдырен
кондат.
Шучко!
Черетан допросыш Настям йӱдым ӱжыктышт. Саде следователь ӱдырамашак вашлие.
— Нестеровмыт дене вашлиймыда годым мо нерген кутырен улыда?
— Мый тидым ойленамыс, — ӧрӧ Настя.
— Уэш шарналте. Сайын шарналтыза! Нестеров могай заданийым тендан гоч
марийланда
пуэн?
— Нимогай заданият лийын огыл.
— Шойыштат! Тудо ватыж гоч тендан марийланда Совет власть дене келшыдыме еҥ-
влакым погаш да боевой группым чумыраш заданийым пуэн. Мыняр еҥым да кӧм
поген?
— Нигунам тыгай кутырымаш лийын огыл.
— Шойыштат, сука! Ынет ойло?! — следователь ӱдырамаш верже гыч тӧрштен
кынеле да
Настя деке лишеме. — Эше ик гана йодам: мыняр еҥым группышкыжо чумырен, да
кӧмыт
нуно улыт?
Настя, тыгай вашталтышлан ӧрын, иктымак тӱя: ом шинче, ом пале. Тунамак
следователь шӱргыж гыч шелын колтыш. Кузе айдеме вашталтын кертеш! А тудо
вет, сай еҥ
шонен, ондалалтын.

***

Шылде-голдо, шылт-шолт, шылде-голдо, шылт-шолт мутланен, поезд йӱдшӧ-кечыже
ончыко чыма. Кушко тыге шучко пӱрымашан еҥ-шамычым наҥгаен шуктынет? Кушко
тынаре
вашкет? Вет шукыштлан кандаш, лу ий пуалтын. Тидым кужу вӱтала койшо
столыпинский вагонышто шинчыше кажне зек, еҥ але айдеме огыл, а зек
палынеже. Решоткан да
петыртышан вагон окна гыч ни вокзал, ни станций але разъезд лӱмым ужаш огеш
лий,
шке вагоныштым кычал куржталше пассажир-влакын йолышт гына коеш. Кажне
станцийыште вагон омсажат огеш почылт. Южгунам гына "черный ворон"
машинашке икмыняр
зек вонча.
Кажне зекым ик йодыш тургыжландара: кушто илаш, пашам ышташ тӱҥалеш?
Пӱрымашыже
кушко савыра: йӱштӧ йӱдвел кундемышке але шокшо ошман пустыньышко? Такшым
иктак
огыл мо — социализмын могай стройкышкыжо логалаш? Чыла вереат неле паша,
мыскылымаш, игылтмаш, айдеме улметым шотлыдымаш. Уке, иктак огыл: йӱштӧ
Сибирь мланде, пычкемыш йӱдвел кундем але шокшо ошман, пеледалт шогалше
садак Средний Азий.
Тидым конвоир-шамычын шушаш станцийыште кодышаш зекын документшым
лостыклышыжла
шке фамилиетым ужын шуктет, а кушко наҥгаят, пален от шукто. Але иктаж-
могай
станцийыште шындыме зек-шамыч деч умылен налат — Коноша, Кандалакша,
Котлас,
Джезгаскан але Иркутск. Але поезд кудо велке кайымым кечан кечын вагон ӱмыл
дене
палет. Эрвелке гын — шола велне, йӱдвелке — ончылно, кечывалвелке —
шеҥгелан кодеш. Кечывалвелкыже зек-шамычым огыт наҥгае, тушто шкеныштынат
тыгай-шамыч шукын
улыт докан, тушко утларакшым яра вагоным наҥгаят. Ала-могай станцийыште
тюремный
вагоным тышке-тушко шӱкедыльыч, вара кас марте шып шогышт. Вагонышто
шинчыше зек
адак тургыжлана: у лагерьым погаш логалеш але тошто, ончыч ыштен
ямыдылымашке
верештыт?
Чыла тидым Настя пырля толшо-шамычын мутланымышт гыч палыш, мыняр-гынат
умылыш.
Вагонышто ала-могай чыр дене зек-шамычым шеледен, пелыжым "черный ворон"
машина
фургоныш шыҥ-шыҥ шӱшкын шындышт. Потолок гыч изи лампычке изишак волгыдым
пуа.
Кысык, савырнаш гала, кидым тарваташ огеш лий, тунар шыгыр. Лакылан
корнышто
фургон, тышке да тушко лӱҥгалт-лӱҥгалт, эркын нушкеш, теве-теве савырнен
возеш,
шонет. Ала-кӧн чемоданже йол йымалне пӧрдалеш, машина тайныштме дене толын-
толын
тӱкна.
Фургон шогале, чылаштлан явалашт дене лекташ кӱштышт. Кӧ чемоданжым, кӧ
котомкам, кӧ тыглай вӱдылкам кучен, кугу кӱртньӧ капка ончылан радамлалтын
шогальыч.
Уремыште шыжака йӱр, шукышт кеҥеж вургем дене улыт, садлан туртын шогат.
Списке
почеш тергышт. Лопка, кугу кӱртньӧ капка гыч военный вургемым чийыше еҥ-
шамыч
лектыч, уэш списке почеш тергышт да капкаш пуртышт.
Калык тушманын еш йыжыҥ, але ЧС* шотеш шындыме Настя почеш Соломбальский
чодыра
заводын кугу кӱртньӧ капкаже, кочыртатен, кечкыжын, кандаш ийлан петыралте.
Чылаштымат уэш-пачаш тергымеке, ӱдырамаш-шамычым мончашке поктен наҥгайышт.
Шке
вургемыштым кудашын, изи окнашке шуялтат да аҥысыр коридор дене кок
могырыштат
оҥырешлен шогышо придурок** шереҥге кокла гыч, оҥыштым авырен, куржын эрташ
вашкат. Чара ӱдырамаш-шамычым нунышт руалтен кучен шогалтат, шке
явленийыштым***
кычалыт. Настяланат тиде шереҥге гоч эрташ кӱлеш. Оҥжым петырен, нелшашла
ончышо
шинчаончалтыш деч вожылын, шеренге коклаш куржын колтыш. Кӱкшӧ капан, чуяка

шӱргывылышан ик пӧръеҥ Настям, руалтен, шке декше шупшыльо. Ӱдырамашын
йымыжа
кап-кылже, пӧрдымӧ гай вияш йолжо, кыдал даҥыт шарлен кийыше кӱляш ӱпшӧ,
шара
шинчаже саде пӧръеҥым сымыстареныт. Настя кучен шогалтыше пӧръеҥ ӱмбак
шинчажым
тусарыш, шӱмжылан шу-уй-й чучо — чылт сӱретысе Кощей Бессмертный. Кугу нер,
чуяка какши шӱргывылыш, опкынло шинчаончалтыш. Настя куржын колтынеже ыле,
но пеҥгыде пӧръеҥ кид гыч мучыштен ыш керт.

*ЧС — член семьи.
**Придурок — шокшо верыште ыштыше-шамыч.
***Явлений — келшыше ӱдырамаш.

— Фамилий, лӱм!
Настя нимом ыш каласе.
— Фамилий, лӱм!
Азыр кид Настян пулышыжым ишыш.
— Ядрикова Настя.
— Мыйын — Вейсман Арнольд Германович. Ит мондо!
Мушкылташ пурымо аҥыште пӧръеҥ помыла дене ала-могай ӱпшышӧ настам
ӱдырамашын
пунаҥше верышкыже йыгкален шинча. Вожылын, йырнен, йолыштым ваш ыштен
шогалше-шамычын вожгоклашкышт виешак помыла вуйым шуралеш.
Монча деч вара мушмо, тошто вургемым пуышт, изи окна гыч шке явалаштым
пӧртылтышт. Настя меж кофтыжым ыш му. Йодмыжлан "Тыгай кофто лийын огыл"
маньыч. Шинчаорак шолыштыч.
Чодыра комбинат йӱдшӧ-кечыже кум смене дене пашам ышта. Архангельск портыш
экспортный пиломатериалым колтен шога. Настя оҥам пӱчкедыме цехыш логале.

4

Кудымшо секцийлан лекташ команда лие. Алексей, нар гыч вашкен волышыжла,
мучыштен, варам оптен ыштыме кӱварваке шуҥгалте. Йырваш вӱд шыжалте:
шкенжымат, весе-шамычымат нӧртыш.
— Тый мо? Коштын от мошто, падла*?! — ала-кӧ Алексейым йолжо гыч чумале.
— Вашке, вашке! — конвойный-шамыч кычкырат.
Алексей камвочмыж дене моло деч почеш кодо. Шеҥгечынже ынде конвойный
сержант
сайынак чумале.
— Почеш ит код!
Шотлышт. Списке дене тергышт. "Черный ворон" машинаш шӱшкын шынден,
Котласысе
пересыльный пункт гыч станцийыш наҥгайышт. Тупикыште шогышо тюремный вагон
омса
ваштареш машина чарныш. Зек-шамычым уэш шотлен, вагонышко шындышт. Алексей
машиныште пытартыш ыле, вагонышко эн ончыч логале. Буржуйко деч тораште
огыл кокымшо
нарыш кӱзен возо. Весе-шамычат келшыше верым айлышт. Кокымшо гана кондымо
зек-шамычлан вер ыш сите. Алексейын кийыме нар дек гражданский вургемым
чийыше ныл
зек лишеме.
— Ты что, падла, чужое место занял? Ну-ка, канай** отседова! — иктыже
кычкырале.
— Тыште тыйын да мыйын вер уке, кӧ ончыч айлен — тудын! — вашештыш Алексей.
— О, смотри-ка, Лапша, васюрик***нашелся, вагонка**** его стала, еще права
качает. Ну-ка, пересчитай волосатику***** ребра.
Алексей воктенысе-шамычым ончале. Нунышт уждымо-колдымо гай кият, нигӧ
пыдал
налше, полшышо ыш лек. А вет вагоныштыжо пелыж наре военный вургеман улыт.
Алексейым нар гыч шӱдырен волтышт, секций гыч чумен шӱдырен луктыч. Чыла
вер айлыме,
нигуш шинчаш, возаш. Нар йымак пурен возо. Тудын почеш весе-шамычымат
поктен
луктыч.

*Падла — шотдымо, уда еҥ.
**Канай — кай, кораҥ.
***Васюрик — вор, законым палыдыме.
****Вагонка — нар.
*****Волосатик — ӧрдыж еҥ.

Кокымшо ярусышто кийыше-шамыч окнаште оҥа лончо гыч ончен увертарат:
"Проехали
Микунь, проехали Княжий Погост... проехали, проехали..." Поезд йӱдвелышке
чыма:
ала коми чодырам руаш, ала иктаж-могай рудникыште мландым пургедаш, ала
КотласВоркута кӱртньыгорным чоҥаш, ала Воркуташкыжак мланде шӱйым лукташ
зек-шамычым
наҥгая.
Телятник вагонышто йӱштӧ. Кажне оҥа шелшыште мардеж шӱшка, военный-шамыч
утларакше летний обмундированиян улыт. Буржуйкым олташ пу уке. Шке лектын,
ӧлтӧ дене от кондо — конвоир-шамычлан уто паша. Нунын шокшо вургемыштат,
матрасыштат,
одеялыштат уло. Кумшо кечын зек-шамычым вагон гыч поктен луктыч. Чытен
лекшашлат
ыш чуч. Но, Юмылан тау, лагерьыш конден шуктеныт.

5
Проскови кува уныкаже-шамычым поктен пуртыш, пукшен-йӱктен, малаш поген
оптыш.
— Авай ден ачай толын огытыл мо? — йодеш изиракше.
— Уке эше, пашашт уло докан.
— Мый авай дек кайынем, — нюслаш тӱҥале.
— Ит шорт, чукаем. Пашам пытарат да толыт теве, айда малыза, —
когыньыштымат
вуйышт гыч ниялтыш, леведышыштым тӧрлыш, ыреслыш. — Юмо дене пырля
папалтыза, —
да чулан гыч лекте.
Кудывече гыч пашам пытарен пурышо кугызажым пукшыш.
— Савли, Настя, веҥе дене иктаж-мо лийынак огыл дыр? Ӱдырнан кайымыжлан
ынде
тылзат эртен да. Минск гыч колтымо серыш деч вара ни тудын деч, ни веҥе деч
нимогай увер уке.
— Мо лийын ала? Мыят эре нунымак шонем. Шонен, шотым ом му. Йоча-шамычлан
школыш
вашке кайыман. Ача-авашт ала-кушко йомыныт.
— Кеч изирак уверым пуышт ыле.
— Иктаж-мо лийынак, товро.
— Изиракше эре ача-аважым йодеш.
— Йоча-шамычлан ача-ава кӱлеш тудо. Ала, шонем, шынденыт гын веле?
— Айда, ит ойлышт тугайым. Юмо серлаге.
— Кызыт ала-мо шукыштым шындылыт манме гыч шокта. Теве селаштат то иктым
кучен
наҥгаят, то весым, манеш. Йомакысе гай: еҥ кастене паша гыч толеш — эрдене
уке.
Йомын, маныт.
— Ой, Юмо тыгайжым ынже пӱрӧ ыле. Нуныштын мо титакышт уло?
— Кӧ пала, мо лийын? Черланат але вес вере колтат гын, уверым пуат ыле.
— Ала тулаче деке Минскыш возен колташ?
— Тудо пала, шонет?
— Каласен ом керт да... Ала-мом ыштыман вет.
— Айда изиш вучалтена. Ала школыш кайышашлан толын шуыт.
— Вучалтена туалгын.
Йоча-шамычын школышкат каяш жап шуо — ача-авашт тугак уке улыт.
— Мый школыш миен толам, йоча-шамычым школыш колташ, туныкташ кӱлеш. Ача-
авашт
толмеш, айда тыште коштыт. Уке гын тунеммашышт кӱрылтеш, вараш кодыт, —
мане
Савли кугыза.
— Кеч-мо гынат, нуным туныктыман...
— Молан ача-авашт огыт тол? — йодо школ директор.
Савли кугыза кидым веле шаралтыш...
Коктынат сайын тунемыт. Икымше чырыклан изиракшын кумытан отметкыже уло, но
учитель-шамыч мокталтат веле.
Теле тӱҥалтыште Настя деч Архангельский область гыч серыш тольо. Мӧҥгысӧ
адресше
— п/я да номер. "Илем, пашам ыштем чодыра комбинатыште, кандаш ийлан
договорым
ыштенам, кызытеш миен ом керт, — возен. — Ачай-авай, вуеш ида нал: йоча-
шамычым
тыланда ончаш логалеш. Кертмыда семын туныкташак тыршыза. Алексей кушто, ом
пале. Настя".
Шоҥго-шамыч, серышым лудын лекмек, ятыр вуйыштым пудыратыльыч. Молан, кузе
ӱдырышт шке илыме вержым, пашажым вашталтен? Кузе чыла кудалтен коден
кертын? Вара
иктешлышт: Настя — петырымаште. Алексейже кушто? Тудат шинча мо?
Уныкашт ончыч вес йоча-шамыч дене пырля модын куржталыныт, но пытартыш
жапыште
кок изак-шоляк эре пырля, моло-влак деч ойырленыт. Южгунамже кыралтшат
толаш
тӱҥальыч.
У ий марте арня шуын огыл ыле — Игорь, кугурак уныка, тӱвыт школыш коштмым
чарныш. Молан? Мо тугай лийын? Йодмыштлан вашештыш:
— Учительница "тушман иге" манеш.
Савли кугыза тыкымленак* йодышташ тӱҥале. Игорь вес йочам "тушман иге"
манмыжлан
кырен. Тудыжо туныктышылан вуйым шийын. Садыже, окмак, класс ончылнак
Игорьым
"тушман иге" манын.
— Кува, ынде мом ыштена?
— Ала, шонен мошташат огеш лий. Йоча тунемде кодшаш огыл. Теве аважат
"туныкташ
тыршыза" манын возен да.
— Изиракшат какаргыше коштеш, тудымат кырат докан, школыш коштмым чарнен
кертеш.
— Калыкше ача-аваштым шындыме нерген кузе пала? Пешыжак ойленжат коштын
огыналыс.
— Мут тудо лектеш. Серышыште адресшымат, саде п/я манын возымым ужыныт дыр.
Палышыже лектеш тудо.
— Ынде тыште эрыкым огыт пу: тушман иге манын лӱмдылаш тӱҥалыт.
— Ала Минскыш тулаче дек возен колтена?

*Тыкымлаш — радамлаш.

— Тудын дек, манат? Пешак тора да. Вара меже кузе нунын деч посна илаш
тӱҥалына?
— Детдомыш пуаш гын? Адак чаманалтеш. Шке вӱрак да. Кузе йочапӧртыш луктын
колтет? Савли, ала шольымым йодын ончаш?
— Лавум, манат?
— Тудым, тудым. Шкежат армий деч вара "кулак тукым" манмым чытен илен, ала
умыла.
— Шоналташ кӱлеш.
— Мом шонашыже? Имньым йод да миен тол. Келша гын, келша, уке гын, Минскыш
веле
возаш кодеш.
— Лавумыт дене эртак марий-шамыч веле илат да.
— Марий гын, мо вара? Айдеме огытыл, ужат? Тый шкежат марий вате дене
илетыс.
— Ит сыре. Школыштыжат тушто марла туныктат, маннем ыле.
— Чылт тунемде кодмешке, кеч марла тунемышт.
— Нунышт вет огыт умыло.
— Рвезе уш вашке пышта. Теве мыйымак нал. Тый денет ушнымына годым рушлаже
пеш
сайынже кутыренат моштен омыл да, тыланет келшенамыс.
— Йӧра, шоналтем.
— Шоныман огыл ынде. Лаву ашнаш налаш келша гын, каникул пытымешке намиен
кодыман. Кочкыш азыкше дене полшена, чияшыштат кузе-гынат йӧнештарена. Ала
вара иктаж идалыкше гыч игылташ мондат, шкенан деке мӧҥгеш кондена.
— Йӧра, йӧра. Председатель деч имньым йодын веле толам.
— Савли, мемнажымат шӧрын ончаш тӱҥалыныт ала-мо. Южгунам пошкудо-шамыч
умшашкышт пуйто вӱдым подылшыла эртен каят.
— Мыят шижынам. Пӧръеҥ-шамыч кутырен шинчат, миен лекмылан шомакыштым
кӱрлыт.
Тыйым тургыжландараш огыл манын, тидым тылат ойлен омыл. Тыят шижат тугеже?
— Меже айда, керек, кузе-гынат илена.
Савли кугыза Ишыттӱр ялыш Лавренте деке миен кошто. Кутырен келшышт, школ
директор декат пурыш. Йоча-шамычым тунемаш налаш тореш ыш лий. Ныл кече гыч
пӧртыльӧ.
Рвезе-шамычлан кочкашышт сӧснам шӱшкыльыч, ложашым мешак дене пыштышт да
корныш
тарванышт. Йоча-шамыч ынештат кае, изиракше "Я к маме хочу!" манын шортеш.
Кугыракшат нюсла. Ковашт, уныкаже-влакым шыматен, ӧкымеш толшо шинчавӱдшым
йывыштак
ӱштӧ.
— Изинекак ача-ава деч кодаш тыланда Юмак пӱрен ала-мо, — семынже йырымлен
кодо.
Савли Ишыттӱр ялыште арня наре илыш, уныкаже-влакын школыш кайымешкыштак
шогыш.
Йоча-шамыч изиш аптыраныше гай койыт. Кочашт нуным "Ача-авада торашке,
йӱдвел
кундемышке, договор дене пашам ышташ каеныт" манын ойлаш туныктыш. Лавренте
ден
ватыжланак тугак ойлаш шӱдыш. Школышто иктыж денат, весыж денат урокыштышт
шинчен ончыш. Савли марла шуко мутым пала, а кутыренже огеш мошто,
туныктышын каласкалымыжымат пеле-пуле веле умылыш. Чылт ик мутымат марла
моштыдымо йоча-шамычлан кузе неле лиеш, умылыш. Мӧҥгыштышт Лаву веле рушла
кутыра. Ватыж ден изи
эргыже ик мутымат огыт пале. Но мом ыштет? Пӱрымаш дене от келше гынат,
келшаш
логалеш. Так неле шӱм-чон дене Савли мӧҥгыжӧ пӧртыльӧ.

6
Цехыште иле оҥам смене мучко тышке да тушко нумалышташ, шӱкедылаш,
тарватылаш,
станокыш пуэдаш тунем шуктыдымылан моткочак неле. Смене пытымылан ал чылт
огеш
код, баракышке йолым шӱдырен миен шуаш да нарышке кузе шуҥгалташ веле
шонет. Пашаш кычкалтме тӱҥалтыште Настя столовыйышкыжат шуко гана вишкыде
баландылан миен
огыл. Но чылт кочде илаш огеш лий, ярнет. Шкенжым сеҥенак, ӧкымеш кынелын,
моло
дене пырля варажым столовыйышко ошкылын. Кочкышыжо сайрак лиеш гын, зеклан
илышыжат тунарак нелын огеш чуч ыле докан. Тыште шке оза отыл. Мом пуат,
тудым коч,
мом кӱштат, тудым ыште. Тыште пӱрымашет весын кидыште. Зекым ик йодыш гына
тургыжландара: кушто-гынат, мом-гынат кочкаш муаш да паша деч вара сайын
каналташ
ыле.
Кас кочкышым ыштымек, Настя столовый гыч баракыш йӱд смене вашеш каналташ
вашка.
Шеҥгечын ала-кӧ пулышыж гыч кучен шогалтыш — лӱдынат колтыш. Савырнен
ончале
гын, монча коридорышто руалтен шогалтыше еҥым палыш. Настя тудын нерген
йӧршын
монден манашат огеш лий, но тыге кенета вашлияш шонен огыл.
Кучен шогалтыше еҥ саламлалте, калык шинча деч кораҥаш темлыш.
— Киддам колтыза, корштареда! — руале сырен Настя.
— Мыйым шарнеда? Мутланышаш уло, — весыже тидым шотышкат ыш нал, шӱтышашла
веле
ончале.
— Шарнем... Тендан гайым мондаш ок лий.
— Те мыланем келшеда.
— Келшыме дене еҥ дек пижедылаш лиеш мо?
— Мыйым умылыза. Ме эрыкыште огынал, тиде обстоятельствын шке ойыртемже
уло.
— Нимогай обстоятельстват еҥ кокласе отношенийым вашталтышаш огыл дыр.
— Да, наверне, те чыным ойледа. Мый тендан чапдам ӱлыкӧ волташ шонымаш дене
огыл
толынам.
Арнольд Германович улам маншет Настян кидшым колтыш, кӱсенже гыч изирак
вӱдылкам
луктын шуялтыш:
— Тиде тыланда мыйын изи пӧлекем.
— Мыланем тендан пӧлекда огеш кӱл.
— Мый уло шӱм дене.
— Тау. Туге гынат налын ом керт. Мыланем канаш кӱлеш, таче йӱд сменыш
лекман.
Чеверын.
Пӧръеҥ шкетак шоген кодо.
Тиде вашлиймаш Настян чонжым пешыжак ыш тарвате. Но Арнольд Германовичет
Настям
ваҥенак коштеш. Утыждене огеш йыгыжтаре, кораҥашат огеш шоно.
Тудын мом шонымыжым ӱдырамаш шижеш. "Мыйын кок йочам, марием уло. Кузе мый
вара
нунын шинчашкышт ончалам, кӱдыкышт лиям?" — азаплана. Арнальд Германовичын
изи
вӱдылкаж гыч кажне гана тугай тутло пуш шарла; налын, изин-изин гына пурлын
колтымо шуэш. "Уке-уке, кеч-мыняр тутлын ӱпшалтше, шке чапемым, лӱмнеремым
кочкышлан ом вашталте, элыксырат* йӧраташ огеш лий, сынже денак шӱметым
йӱкшыктара", —
ойла шканже.
Заводышто пӧръеҥже, ӱдырамашыже пашам пырля ыштат. Илыме баракышт посна
зонылан
шуркалыше кӱртньывоштыр дене ойыралтын, да зоныш пурымаште салтак-шамыч
шогат.
Но, руш манмыла, "голь на выдумки зол". Лагерьыштат, тӱрлӧ йӧным кычалын,
пӧръеҥ
ден ӱдырамаш-влак вашлиедат. Тидлан ала-могай кугу туткарышке логалаш лиеш.
Кажне кастене бараклаште тергат. Юмо ынже пӱрӧ пырля кучалташ, тунам
когыньыштымат
— на сухой выстрел**.
У ий деч вара Настялан мӧҥгыж гыч серыш тольо. Шоҥго-шамыч шке илышышт,
йоча-шамыч нерген возеныт. Настялан шорташыже ситыш веле. Алексей деч
нимогай увер уке.
Тудын верчат йӱд еда олым кӱпчыкым нӧрта. Мом ыштет, ӱдырамашын чон тугай —
шортын колта, да чон лушка. Молан, мо верч ныл еҥ орлана? Кӧн, могай
титакше? О,
Юмо, молан тыге пӱрен?
Вачӱмбак толын вочшо ойго огеш сите, коштымо вер гыч полняк*** йомо.
Олмешыже
тоштым, кушкедалт пытышым коденыт. Цехыште пашам ыштет гынат, йӱштӧ, йырваш
мардеж шӱшка. Рожан, кушкедалтше вургем дене черланашат тора огыл. Но
тӱжемле еҥ
коклаште кушто шкендычыным муат? Вашталташ кычалын кошто — шотым ыш му.
Тӱрлӧ
придурокшо, еҥын ойгыжым ужын, вожылде мален налаш веле темла. Бригадирлан
ойлыш
— тудыжат игылтын, "Мый тылат полшен ом керт, сӱмсырланаш ӱдыр отыл вет"
мане.

*Элыксыр — ӧкымеш.
**Сухой выстрел (лагерь жаргон) — чодыра паша.
***Полняк — заключенныйын вургемже.

Арнольд Германович шке шонымашыж деч кораҥын огыл. Йӧнан жапым муын, Настя
дене
шинчаваш лияш тырша. Тудыжо тугак ӱскыртлана.
Йӱдвел Архангельскымат кече чӱчкыдынрак шыргыжал ончалеш. Леведыш ӱмбач изи
гына
ийсӱс кержалтеш, кече шокшо дене кужемеш, кӱжгемеш. Игече шошо велыш
тайнен, кужытшат шуйнен. Пашашкат волгыдо денак коштыт. Шошо толмылан
пӱртӱс вашталтын,
кайык-влак веселан муралтат. Зек-шамычым гына ни шошо толмо, ни кайык муро
огеш
куандаре. Тугаяк, улнымешке, неле паша, мыскылымаш, игылтмаш. Столовой
гычат шужышак пӧртылат. Мучашдыме шӱлыкан, ойган пуламыр.
Настям вучыдымын цех гыч пиломатериалым коштымо складыш кусарышт. Иле оҥам
кеҥеж
жаплан кошташ йӧнештарыме штабельыш нумал оптымашке шогалтышт. Кылмыше, иле

кӱжгӧ пӱнчӧ, шопке, куэ оҥам нумалын, кок метр деч кӱкшӧ штабельыш кӱзыктен
опташ чыла пӧръеҥынат вийже огеш шуто. Южо оҥажым ик мучаш гыч нӧлталаш да
кӱзыкташ веле огыл, тарваташат ал огеш сите. Тиде ӱдырамашлык сомыл огыл.
Пӧръеҥ
штрафник-шамычым тиде пашаш колтат. Настяжын могай титакше? Бригадир ала-
мом
куктештыле: тыйым сӱмсырланыметлан бригаде нормым огеш шукто, мане. Молан
тыге
ойла, могай сӱмсырланымаш? Настя, мом каласеныт гын, эре шуктен толын.
Молан тудын верч бригаде нормым ыштен огеш керт — ыш умыло.
Настян "ӱдырамаш кечыже" толын ылят, бригадир деч кеч жаплан неле паша гыч
кораҥдаш йодо. Ӱдырамаш коклаште тидым каласаш лиеш. "Койышланыметым чарнет
гын,
но тидын нерген "Мудреч" эше мом каласа" мане.
— Кӧ тугай Мудречше?
— Тый мо? Первый кече зонышто улат? Мудречымат от пале?
— Ом пале.
— Арнольд Германович Вайсманым шинчет? Чыла тудын кидыште. План, нормо, мом
графашке бригадылан шындаш — чыла тудын деч шога.
Настя ӧрмалгенат кайыш.
— Тудат вет тыгаяк заключенныйыс...
— Заключенный начальник лийын огеш керт мо? Кугешныметым чарнет — шке
илышетым
арален кодет да бригадыланат полшет.
"Тыгай кутсыз*дене пырля возаш? Ончалашыжат шучко веле да. Ой, уке!
Нигунамат!"
— йырныкын шоналтыш Настя.
— Ну, тый денет кутырен шогаш мыйын жапем уке. Шоналте. Уке гын ӱмбакет оҥа

сӱмырла але эше иктаж-мо лийын кертеш. Озадыме мотор ӱдырамашын илышыже
зонышто
ӱяк-мӱяк огеш лий. Мый утыжымат каласышым, — манын, бригадир кораҥын кайыш.
Настя кертмыж семын пашалан пиже. Кеч-кузе эскере — эреж годым куштылго оҥа
огеш
логал. Ойыркалаш от тӱҥал, нигӧнат весын олмеш ыштымыже огеш шу. Чояланаш
шонышо
дене кугун огыт кутыро, шкеак титакан лият. Настя куат пытымым шижеш, вӱрат
кышкалалтме гай йога, но нигӧат тудым паша вер гыч огеш кораҥде, паша кече
пытымешкат але тора. Алдыме лийын йӧрльӧ.
Бригадир лазаретыш наҥгаяш кок ӱдырамашлан кӱштыш. Лазаретыште тыгай
эмганыше-шамычлан фельдшер "Эм уке" мане, но кодыш. Ӱдырамаш-шамычын
кайымекышт, вик ойлыш: эмлалтнет — оксам тӱлӧ. Настян кушто оксаже?
Мӧҥгыштыжӧ вӱр кужу жап йогымо
деч нуж да пӱчмышудо дене эмлалтын, но тыште тудыжат уке. Арня наре
лазаретыште
кийыш, вӱр йогымым огеш чарне, чылт вийдыме лие. Лазаретыште лу кече деч
утла
огыт кийыкте — тыгай приказ. Фельдшер кодат ыле, шке семынже ыштен огеш
сеҥе:
тудат — зек, илынеже, шокшо вержым йомдараш лӱдеш. "Ынде мучашак толеш мо?"
—
шона Настя.

*Кутсыз — пышткойшо.

Вучыдымын полыш тольо. Фельдшер нуж да пӱчмышудо чайым пуаш тӱҥале. "Тиде
тыланет — пӧлек, Мудреч деч" мане. Капыште вӱр чӱдылыкым тӧрлаш
шуанвондыгичкым,
шоптыр лышташан чайым, кажне кечын огыл гынат, Мудреч чӱчкыдын пел шултыш
ӱян
киндым конда. Лазарет гыч лекмыжланат тудак вашлие. Туштак вучен шинчен ала-
мо,
саламлалте, тазалык нерген йодышто, порын коеш.
— Полшымыланда пеш кугу тау. Чылт тӧрланенжак омыл, ынде куштылгынрак
чучеш, —
таум ыштыде ыш керт ӱдырамаш.
— Эрла гыч пашаш лекман. Кертыда? Кызытеш куштылго пашашке, учетчикын
полышкалышыжлан, шогалыда. Умбакыже кузе лийшашым вара ужына, шоналтена, —
мане Мудреч.
"Ала-мом туштылеш", — шоналтыш Настя.
— А кызытеш мый декем каена?
— Арнольд Германович, вуеш ида нал, кызыт миен ом керт. Умылыза мыйым, —
сӧрваленак каласыш ӱдырамаш.
— Умылем. Теат шотыш налза. Пиломатериал склад эше йӱлен каен огыл, —
манын, савырныш да ошкыльо.
Кастене Настя, шке нарышкыже кӱзен возын, помыжык*ятыр вискален, шонкален
кийыш.
Кажне еҥ, чыла неле-йӧсым чытен, сеҥен лектын огеш керт, шкаланже келшыше,
куштылгырак пашам да шокшо верым кычалеш. Тидлан вара еҥым шылталаш,
титаклаш лиеш
мо? Кажне айдемын — шке пӱрымашыже. Туддеч кугу от лий, маныт. Илыше коднет
гын,
а могай айдеме ала-могай неле-йӧсӧ годымат ынеж иле? "Тыге пӱрен гын, чыташ
перна", — ойым пиде шканже Настя.

*Помыжык — малыде пӧрдал кияш.

7
Йоча-шамыч школ гыч толын пурен шуктышт ма, уке ма — чӱчӱштым йодыч:
— Имне вӱташте, — мане Оклина.
— Меат полшаш каена, — каласыш Игорь.
— Кочде каеда мо? Изиш чыталтыза. Теве кочкаш шуэш, тумарсек тыгыде
вольыкым,
лудо-комбым пукшен толза, — пашам муо чӱчӱньышт.
— Йӧра. Кӧлан мом пуаш? — келшыш кугыракше, Игорь.
— Мыят вольык пуксас каем, — Семон чияшат тӱҥале.
— Шудым волтыза. Чыве-лудо-комбыштлан шӱльым опталза. Лыҥак пуыза.
— Йӱкташат кӱлеш вет? — йодо Игорь.
— Йӱкташыже пайданым нӧлтен огыда керт. Мый шке варарак йӱктем.
Всеволод чӱчӱньӹж дек мийыш да пылышышкыже шып гына ойла:
— Кинде падырашым налаш лиеш?
— Налза, налза. Киндыжым изи пача-шамычлан гына пуыза. Тага дек ида пуро,
ала
тӱкен кудалта, ала-мо. Тудын дене эскеренрак шогылтса. Пача-шамычым
ӧргедылаш
ида туныкто.
Йоча-шамыч, чӱчӱньыштын кӱштымыжым шуктен, пӧртыш пурышт.
— Тыгыде вольыклан пуышна, ушкаллан шудым волтенна, — мане Игорь.
— Йӧра тугеже, пеш полшышда. Тау. Ынде, пашаче калыкем, кочкаш шичса. Паша
ыштышым пукшаш кӱлеш, — шыргыжале Оклина.
Кочкын-йӱын теммек, Игорь ден Всеволод имне вӱташ каяш тарванышт. Семонат
нунын
дене кайынеже ыле, но аваже ыш колто.
Лавренте чӱчӱшт каслан пуаш шудым нумалеш ыле, йоча-шамыч полшышт.
— Моряк имне деке лишкыже ида мие. Кочмыж годым кеч вес имне, кеч айдеме
лийже —
огеш йӧрате, вик пурлеш, — шижтарыш Лаву.
— Молан тудо пий гай осал? — йодеш Всеволод.
— Кӧ тудым пала? Орлик деч моло ик имне денат огеш келше. Кылтам шийме,
жнейке
дене тӱредме, кок лемехан плуг дене куралме годым Орлик дене веле пырля
коштеш.
Тудыжат Моряк гаяк виян, пашам коктын сайын ыштат. Кушкыжашат Метри Эчулан
да
мылам веле лиеш, весе-шамычлан лишке мияш уке: то пурлеш, то чумалеш.
— Чӱчӱ, а мыланем иктаж имньым кушкыжаш лиеш? — йодо Игорь.
— Таче ынде кас, вескана кушкыжыктем, — мане Лаву.
— Мыйымат? — Всеволодат яча.
— Тыйымат. Посна ойырен кодем мо?
— Чӱчӱ, эрла йоча-шамыч ерыш каят. Кол кӱжгӧ ий йымалне тӱнчыгаш тӱҥалын,
маныт.
— Тыят кает?
— Уке. Нылымше классыште тунемше-шамычым огыт нал, изи улыда маныт. Кугурак-
шамыч гына каят. Мыланнаже ача, коча, иза-шамыч дене пырля гына лиеш.
— Тунарак кайынет мо?
— Мый ерым эше ужын омыл.
— Мыят кайынем, — ушныш Всеволод.
— Кузе лийман вара ала? Мыйже вет пашаште улам. Имне-шамыч деч кугунжак от
ойырло. Йӧра, мӧҥгыштӧ кутырена.
Кас кочкышым ыштымеке, Лавренте ватыжлан каласыш:
— Теве Игорь эрла ерыш кол пич кайыме деч утараш мийынеже.
— Йоча-шамыч дене пырля мо? Миен толжо, — мане Оклина.
— Ниныштым огыт нал, изирак улыт маныт, кугурак-шамыч дене пырля веле
налыт.
— Вара мом ыштыман? — йодо Оклина.
— Мыйже каем ыле да, имне-шамычым кӧлан кодем?
— Шуко огыда кошт гын, кечывал жапыштыже мыят миен толын кертам.
— Айда тыгак ыштена. Эрдене шудым сайынак пуэн кодем, кас марте шогат
огыла.
— Йӧра, миен толза. Тыйжат изи йоча гаяк улат, кайынетыс. Мыняр пырля
илена, эше
ик шошат кодын отыл.
— Колжым мыят кучемыс. Кызыт кол мӧртнян, колен пытат гын, ончыкылан мо
кодеш?
Эрдене Игорь, мален кынелын, кочдеак, чӱчӱжлан полшаш куржо.
— Полшаш тольыч мо? — куаныш веле Лаву.
— Пырля вашкерак пашам кошартена.
— Ечым ямдыленат?
— Уке. Ечыже молан? — ӧрӧ рвезе.
— Мий, мӧҥгӧ кае, ечыгӱчым шке йолетлан келыштаре, ече тоям му. Вӱтамбач
кок
олым кылтам волтен, сайын пид. Чӱчӱньычлан каласе — кочкышым пӱтыралже. Мый
пашам пытарем да мием веле. Эше нӱскым*кычал ямдыле.
Игорь мӧҥгыжӧ куржын колтыш, чӱчӱжын каласымыжым чыла шуктыш.
Йоча-шамыч, тӱшкан-тӱшкан погынен, чодыра велыш мунчалтат. Нунын коклаште
кугурак-шамычат ятырын койыт, чӱчӱжӧ гына алят уке. Ала пашаже шуко да
каенжат огеш
керт? Уке, чӱчӱжӧ ыш ондале. Паша гыч толын шуат, содор нунат тарванышт.
— Ерышке мыят мием, — Всеволод нюслаш тӱҥале.
— Тыйже кушко? Ечетшат укес, мо дене кает? — Игорь шольыжым шылтален нале.
— Мыламат эсе клес-с, — йыҥысалтыш Семон, — мыят елыс кае-ем.
— Чыланат каеда мо? Семонжо ден Волойжо кодса, — шылталымыла каласыш
Оклина.
— Тыйынат ечет уке, куш кает? — мане Семонлан Лаву. — Теве Игорьланат шке
ечем
веле пуэм. Кужу да кошташыже неле. Кумыляндат ышташ кӱлеш ыле да, ала-мо
ончычынрак шоналтен шуктен омыл.

*Нӱскӧ — ийым руаш йӧнештарыме лом гай ӱзгар.

— Йоча-шамычлан ече кӱлеш тудо, — мане Оклинат.
Игорьын тупышкыжо олым кылтам сакалтыш, Лаву нӱскым, пу кольмым нале.
Шошо велеш кажне ийын Ишыттӱр ял калык, изижге-кугужге, ийым шӱткалаш ерыш
лектеш, садлан ерыште кол эксыде лиеш. Шудо пагытыште вапш денат кучат. Кол
кучаш
йӧратыше-шамычын шке пушышт уло.
Лавренте ден Игорьын толын шумыштлан еҥ-шамыч икмыняр ваке денат шӱткаленыт
ыле.
Лавренте нӱскӧ дене ийым руа. Игорь рожышко олымым шогалтен, кож лӱс дене
авырен, лум дене ура. Тыге вакыште вӱд вашке огеш кылме, юж вӱдыш логалеш.
Кас велеш веле мӧҥгӧ тарванышт. Игорь яндар южышто чеверген, шинчаштыже
куан тул волгалтеш.
Мӧҥгыштӧ Волой ӧрыктарыш.
— А мы-то, а мы-то на лошадке верхом ката-ались! — моктана.
— Могай имньым кушкыжында? — лӱдын колтыш Лаву.
— Синокым.
— Кӧ кушкыжыктен?
— Чӱчӱньӧ. Могай са-ай. Ончыч мыйым имне ӱмбак шындыш, вара — Семоным.
Семон имне оржам кучен шинчын ды-ык лӱдын. Мый изишат лӱдын омыл. Вара
Синоклан кинде
курикам пуэнам. Синок нимат осал огыл. Ынде тудо мыйым пала.
— Мыйымат чӱчӱ иктаж гана кушкыжыкта, — тыгай деч кодмыжлан кумыл воленрак
кала-сыш изаже.
Кастене йоча-шамыч урокым ыштышт. Волойжылан чӱчӱжӧ полшыш. Умылымыжым уэш-
пачаш
йодышто, тергыш. Игорь дене урок шотышто тудлан йӧсырак. Лаву шкежат кок
классым
веле тунем пытарен. Историй, географийже дене эше иктаж-мом каласен кертеш,
а
математикыж дене ик задачымат ыштен ок керт.
Йоча-шамычым малаш пыштымек, Оклина ден Лаву ӱстел коклаште кутыркален
шинчышт.
— Тендан кайымекыда, Волоем йомо. Куш кайыш, шонем. Тыш-туш ончальым.
"Волой чуланысте солтес", — манеш Семон. "Волой, молан шортат?" — йодам.
— Ачам лиеш гын, мыйымат пырля ерышке налеш ыле, манеш, йӱкынак шортын
колтыш.
Мыйын шкемынат кумылем тодылалте, чуч шортын ыжым колто. Вӱчкен-вӱчкен
шыматышым. Конный дворыш наҥгайышым когыньыштымат, имне тупыш шынден
коштыктышым. Пеш
йывыртеныт. Айда, ит ойыркале, тек пырля кушкыт. Тулык улыт вет, калтак.
— Ойыркалымашемже укес. Таче молан ыжым нал — шкеат палет!
— Йоча вет эше, умылымашыжат тунарак. Ечыжым ыштен пу адак. Шкенанжыланат
ыште.
Нуным ончен, шӱдырнылаш тӱҥалеш.
— Тенийжылан омат шукто докан. Теве чодыраш миен толам да ечылыкшым руэн
кондем.
— Тулык улмыштым ынышт шиж.
Имньым кушкыж кошташ йоча-шамычлан келшен веле. Школ деч вара, урокыштым
монден,
конный дворышко вашкат. Полшашыже изиш полшат тудо, но утларакшым имньым
кушкыж
кошташ ваҥат.
Оклина тидым шижын, Лавулан каласыш:
— Йоча-шамычын конный дворышко коштмыштым чараш кӱлеш. Урокыштым ыштен огыт
шукто — тый декет куржыт. Кастене омышт шуэш, уроклан ямдылалташышт жапышт
огеш сите. Каныш кечын айда тек куржталыштыт.
— Мыят тыгак шонем да каласашыже ала-кузе. Игорьжылан тений экзаменым
кучыман.
— Тый, мийымекышт, урокым ыштымыштым йод. Ыштен огынал маныт гын, поктен
колто.
— Игорьжылан ала-кузе полшаш? Учительын ойлымыжым марла пешыжак огеш умыло,
книгам лудмыж гычат тыгак. Туныктышо рушла ойла гын, умыла ыле да, тудыжын
рушла да
марла ик материалымак умылтарен шогылтмыжо иктылан верчын огеш шу. Теве
географий, историй дене кертешыс, руш йылме дене гын визытан отметкыже
гына. Арифметикыж дене тӱҥалтыш гычак умылен огыл дык, ынде ятырлан почеш
кодын.

8
Шошо толмым ял калык шӱм вургыж вуча. Лум шулен пытыме деч ончычак пасушко,
пакчашке лектын ончалеш, терга, мом ыштышашым ончыкылан палемда. Эр кылме
дене лектын, телым йоча-шамычын погымо ломыжым, кайык терысым ӱяҥдыш шотеш
пасушко кышка. Вӱдшор деч ончыч Ишыттӱр ял марий-шамыч эҥер воктене лап
верыш уалам, иман
пушеҥге укшым кышкат. Ишыт эҥер, шошым кугун ташлен, олык лапым авалта.
Таляка
вӱд шошо кече дене ыра, кол мӧртньым кышкаш лектеш. Вӱд пучымо дене лоп
верыште
иланен лектын шушо мыле кодеш, вара вӱд кошкымо дене пыта. Тыге ынже лий
манын,
уалам келгырак верыш шупшыт, мыльым арален кодат. Кушто кодын гын, йоча-
шамыч
вӱд кошкымо семын нуным кучен, коремыш колтат. Игорь ден Волоят тиде суап
пашаш
ушнышт. Кӧтырман йыдалым чиен куржталыт. Кас велеш мӧҥгышкышт ночко чыве
гай
пӧртылыт.
Чевер шошо эртыме семын, тунемме ият мучашышке лишемеш. Волойым кокымшо
класс
гыч пыкше-пыкше кумшыш кусарышт. Игорьым кок ийлан кодышт. Чӱчӱжӧ школ
директор
декат кошто, садак визымше классыш ышт кусаре. Кутырымышт тыгайрак лие:
— Мый Ядриков Игорь верч толынам. Иктаж семын тудым визымше классыш кусараш
огеш
лий мо? Пел ийжым руш школышто сайынак тунемын. Справкыштыже нылытан да
визытан
отметкыже гына. Марий школышто тунем моштыдымо лийын. Такше ушан рвезе.
— Те учительым титаклынеда огыл дыр?
— Уке, уке.
— Мый тендам умылем. Но шоналтен ончыза-ян. Визымше классыш кусарена,
лийже. Вара умбакыже сайын тунемаш тӱҥалеш шонеда? Уке шол. Кеч руш
школышко кайыже, кеч
марий школышко — ончыкыжо экшыкше палдырна, тунемашыже куштылго огеш лий,
эре
почеш шӱдырнаш тӱҥалеш. Тудын умылыдымо материал уло тунеммаштыже ончыкылан
чаракым ышта. Садлан ме, туныктышо-влак дене каҥашымеке, тыгай ойым пидна:
лучо ик
классыште кок ийым шинчен лектеш да умбакыже сайын тунемаш тӱҥалеш.
— Тудыжо тыге да, мылам коча-кова ончылнышт йӧндымын чучеш. Ала тунемашышт
жапым
пуэн огынал манын шонен кертыт. Чынжым гын, уто пашам ыштыктен огынал, эре
тунемашак кычкыренна, мо кертмына денат полшенна.
— Ушан-шотан улыт гын, коча-коваштат тыге огыт каласе. Чылт палыдыме йылме
дене
вигак кутыраш от тӱҥал. Кеч-могай ушан лий, тиде чырым вик эртен от кае,
жап
кӱлеш. Те, Лаврентий Токпаевич, шкендам утыжым ида тургыжландаре. Марла
тунем
шуыт гын, школышто ик эн ончыл ученик лийыт, утларакшым Игорь тунемаш тале.
Мый
умылем: еҥ йочам орышташ куштылго огыл.
— Тугела. Налын улына гын, куш пурет: моштет, от мошто — орыштман, сай еҥак
лийышт, шонет.
Йоча-шамыч, школым пытарымеке, иктаҥаш-шамычышт дене колым кучен, йӱштылын
куржталыт. Вес рвезе-ӱдыр-шамычын имне пукшаш кудалыштмыштым ужын, нунат
ячышт, да
Лаву шкетыштым ыш колто. Кумылыштым волташ огыл манын, шкежат кок гана миен
кошто. Йоча-шамычын куаныштлан мучаш лийын огыл. Эре модын куржталын гына
мӱшкыр
огеш тем. Кырча-марча пашамат шуктеныт. Ковыштавечыште шӱкым кӱраш, вӱдым
шаваш,
презым вӱраҥлаш, вольыкым пурташ — нунын пашашт. Волой ден Семонлан — лудо-
комбым кӱташ, тидым нунылан утларак келшыше сомыллан шотлен пуэныт.
Кастене, тӧр гыч лекмек, чӱчӱшт каласыш:
— Эрла чодыраш нымыште варам руаш кайынем, кӧ мый денем мия? — йоча-шамычым
ончале. — Только иктыжым гына налам, весыже мӧҥгыштӧ чӱчӱньыланда полшаш
кодеш.
— Мый, мый каем! — кычкыральыч коктынат, изиракше кидымат нӧлтале.
— Мый вет иктыже веле кая, маньым.
— Мый каем! — мане пеҥгыдын Игорь.
— Ну вот, кутырен келшышна. Игорь кая.
Волойжо шӱлыкаҥе, вуйжым кумык сакыш. Оклина, йочам ончалын, чаманыш.
— Когыньыштымат нал, мый мӧҥгыштӧ кузе-гынат шкеак чыла тӧрлатем.
— Волойжат кайынеже мо вара?
— Кайынем.
— Йӧра, тыйымат тугеже налаш возеш.
Йоча-влак шыргыжал колтышт.
Эр пашам вӱташте пытарымеке, Лаву, имньым кычкен, йоча-шамычым кычкыралаш
пӧртышкӧ пурыш.
— Ну, каяш ямде улыда?
— Ямде! — коктынат вашештышт.
— Шаҥгак чиен шогалыныт, тыйым пеш вучат, — мане Оклина.
— Э-э-э, ончемат, ямде огыдал. Волойжо ботинкым чиен. Чодыраште йыдал дене
куштылго. Ботинкетым кудаш, тунемаш кайыметлан эше кӱлеш лиеш, чодыраште
кушкедынат
кертат. Вӱдым, кочкаш налын улыда?
— Уке.
— Тыге чодыраш огыт кошт. Шуко шогена. Кочмыдат, йӱмыдат шуаш тӱҥалеш.
Чодырашке пурымаште имньыжым шогалтыш. Йоча-шамычлан чодыраште шкем кузе
кучаш
кӱлмым умылтарыш:
— Чодыраш пурымо годым, кечын кушто улмыжым, мардеж кушеч пуалмым
палемдыман.
Кугу мардеж годым кувеч пуымыжым палаш йӧсӧ огыл, изиж годым парнядам
шӱвылтыза
да кӱшкӧ нӧлталза. Шӱвылтымӧ парня южын коштмыжым пеш шижеш. Тиде йӧн дене
кушко
кайыметым, миен лекметым пален кертат. Но кече пӧрдеш, пыл коклашкат шылеш,
мардежат вашталтеш — тунам вара кузе? Кузе йӱдвел, касвел, эрвел,
кечывалвелым палаш, шинчеда? Уке?
— Мый палем, — мане Игорь. — Мыланна учитель ойлен. Кожышто укшым ончыман.
Кож
укш утларакшым кечывалвелне чока. Куткышуэат пундыш деч кечывалвелне лиеш,
а кож
тӱҥыштӧ регенче йӱдвелне чумырга.
— А Волойжо мом пала?
Тудыжо вачыжым гына туртыктыш.
— Тидым эше чодыра виш*дене палаш лиеш, — Лаву шкеак ешарен ойлаш тӱҥале.
— Кузе? — йодо Игорь.
— Чодыра вишым йӱдвел гыч кечывалвелыш да касвел гыч эрвелыш руат, тиде
йӱдвелкечывалвеллан тореш лиеш. Кок чодыра виш ушнымаште меҥгым шогалтат,
ныл могыр
гыч руэн, чия дене квартал номерым возат. Квартал чот касвел-йӱдвел гыч
йӱдвелэрвелке кугемме шот дене кая. Кечывалвелне эн кугу чотем квартал.
Ыҥлышда?
— Пешыжак огыл, — мане Игорь.
Волойжат вуйым рӱзалтыш.
— Чодыраште теве ончыктем. Тӱҥжӧ: тунем шумешкыда, тораш ида кае, эре йӱкым
пуыза, ушым йомдарен, сомсора куржталаш огыл. Йоммыдам шижда гын, шичса,
кушечла
чодырашке пурымым, чыла тиде пале-шамычым сайын шымлен, терген налза.
Корно лопка чодыра виш деке шуйна. Йоча-шамыч имньылан налме шудышто
кийылдалыт.
— Ончыза, ала-кӧн презыже чодыраште йомын коштеш, — мане Волой.
— Кушто, кушто? — Игорь йодеш.
— Корно гоч эртыш. Чӱчӱ, молан йолжо тыгай кужу. Мемнан презын тыгай
огылыс.
— Тиде ушкал презе огыл, шордо презе.
— Шордо презе? Илышыштем тымарте шордо презым ужын омыл ыле, — куанен
Волой.
— Мыят уке, — манеш Игорь.

*Виш — межа.

— Илышдажат, руш манмыла, с гулькин нос. Ужыда эше. Ала-момат илышыштыда
ужаш
перна.
Лаву нымыште варам руэн, оравашке опта, йоча-шамыч выньыкашым тодыштын,
кылдышт
оптат.
— Чӱчӱ, выньыкше мончаш пураш мо?
— Писте выньык мончаште кырашат йӧра, вольыклан пукшашат келша.
Кечывал кочкышым ыштымек, чӱчӱшт шиялтышым ыштен пуыш.
— Чӱчӱ, эше шуко кӱлеш мо? Ик гана намиенат ыле, кызытат мыняр шуко руэн
улына,
— мане Игорь.
— Ынде вет ешна кугу. Тыландат йыдал кӱлеш, Семонат чияш тӱҥалеш, эше тӱрлӧ
явалам пидаш кӱлеш лиеш. Йыдалым тодын, корзинкам пидын, оксамат ыштыман.
Йоча-шамыч нойышт ала-мо: шиялтышым васараш, модаш веле толашат.
Вес гана Лаву чодыраш Оклинам, Волойым налын кайыш. Игорь ден Семоным
мӧҥгыштӧ
кодышт.
— Коктын модаш веле толашат. Тый денет шукырак ыштена, вашке ноло пагыт
пыта, —
мане Лаву ватыжлан.
Лаву пашалан тале. Ыштымыжым ончен йӧратет. Тудын кидыштыже товар модеш
веле,
ик-кок руалтыш дене нымыштылыкым йӧрыкта, кугурак укшым налын шуа. Оклина
кодшыжым руэштеш да выньыкашым пога. Волойжо нымыште варам, выньыкашым орва
деке нумалеш. Пашаште жап писын эрта, кечывалат эрталтен.
— Лаву, кечывал кочкышым ынет ыште мо, шуженат вет? Вашкымет дене мӧҥгыштат
шагал пурльыч, — мане Оклина.
— Айда кечывал кочкышым ыштена тугеже, — келшыш марийже. — Каналтена да тый
орваш нумалаш тӱҥал, ситышат лиеш чай. Мый эше руэм. Таче наҥгаен огына
керт гын,
эрла толам.
Оклина выньыкаш ӱмбак шовычшым шарыш, кочкышым луктын оптыш.
— Волойжо кушто? — ӧрын, йыр ончале.
— Иктаж вере мала дыр.
— Волой, Волой! Кочкаш тол! Волой, манам! Мо тыгай, чотак мален колтен мо?
— Оклина кычкыренат ончыш — рвезе нигуштат ок кой.
Лаврентеат чодырам шергылтарен кычкырале.
— Во-ло-ой!
— Мо томаша, кушко лийын? — Оклина ӧрткаш тӱҥале. — Тый коч, мый кычал
савырнем.
Волойым кычкырен, ӧрдыжкӧ торлыш. Изиш лиймеке савырнен тольо.
— Йомынак огыл дыр? Нигуштат уке. Кычал каяш моли? — Лавуат, кочмыжым лугыч
ыштен, кынел шогале.
Коктын кок могырыш торлышт. Кочмет-мочет, ятыр жап кычкырлен куржтальыч.
Кече
кас велышкат тайнен. Волой уке. Йомын.
Оклина кычал куржталшыжла ньюслен эҥыралтыме йӱкым колын, кугу тумо йымалне
шортын шогышо Волой дек толын лекте.
— Ой, колоем, изием, йомынат? Молан орваж деч торленат, молан кугун йӱкым
от пу,
вигак муына ыле. Мыняр кычалын куржтална, — шыдыже лектын гынат, шыманак
кутыраш
тырша.
Лавулан кычкырен, орва дек вӱден наҥгайыш. Марийжат шыдешкыше пӧртыльӧ.
— Рвезе тугакат лӱдын, ит вурсо, — шижтарыш Оклина.
— Тудын пелтык пашам ыжна шукто, шке йочам лиеш гын, шелыштынат налам ыле
да.
Мылам ынде мӧҥгӧ куржман, адак имне-шамычым пукшен ом шукто. Те шке оптыза
да
эркын миеда.
— Кочкынат ыжыч шукто вет?
— Кочкын шинчылташ ынде жапем уке.
— Тугеже пеленет нал, корныштет пурлат.
Шовычшо деке савырныш — коден кайыме кочкышыштым ала-кӧ кочкын каен,
пудыргыжо
гына кодын.
Лаву куржо, Волой ӧрмалгыше, аптыраныше, ӧрдыжтӧ шога.
— Волой, молан ӧрдыжкӧ каенат? — шыман йодо Оклина.
— Мый чывиган чывым ужым, кучынем ыле. Тудо умбаке веле куржеш, чывигышт
шаланен
пытышт.
— Айда, чодыра кайыкым кучен кертат мо?
— Кертам ыле, тудо сусыр. Шулдыржым сакен, окшаклен куржеш. Поктенат шуынам
ыле,
шӱртнен пурен кайышым, тудо ала-кушко йомо.
— Тиде чыве огыл, кӱдыр изи ешыж дене коштын, векат. Тыйым ондален, игыже-
влак
дечын ӧрдыжкӧ наҥгаен, вара чоҥештен каен. Вес гана палаш тӱҥалат. Янлык,
кайык-влак игышт верч пеш колянат. Арален кодашлан ала-кузеат чояланен
моштат.
Руэн ямдылыме нымыште вара талалан изиш гына ыш сите, ӱмбачын выньыкым
оптен,
кыраклышт*, эркын мӧҥгӧ велыш тарванышт.
— Чӱчӱньӧ, кӱшкӧ шинчаш лиеш мо? — йодо изи рвезе.
— Ок кӱл. Корно лакылан, тайналтме дене лектын возын кертат.
Волой изиш иралтме гаят лие, но нимом ыш пелеште, шеҥгечын орва почеш
ошкыльо.
Ялышке вольык пурымо деч ондакрак сайынак толын шуыч. Ястарымеке, Игорьжо,
Волойжо, Семонжо имньым конный дворыш наҥгайышт.
— Игорь, палет, мый таче чодыраште йомынам, — изажлан шижтарыш Волой.
— Кузе йомынат? Тыйже тыштак улатыс?
— Чӱчӱньӧ мыйым муын. Палет, мый сусыргышо иган кӱдырым ужынам, кучынем
ыле,
ыжым керт, чоҥештен кайыш, вара мый йомынам.
— Чӱчӱ чодыраште кузе кошташ туныктен вет, от пале мо?
— Мый чыла монденам.

*Кыраклаш — кылдышташ, пеҥгыдемдаш.

— Кычкырен, йӱкым пуэн отыл мо?
— Кычкырем гын, пире толеш манын лӱдынам.
— Эй, ораде! Пирыже лишне лиеш гын, тыйын варгыжмет дечын лӱдын кудалеш
ыле.
Вольык сомылым пытарымеке, Лаву пакчашке вӱдым шаваш тарваныш.
— Мый вӱдым шавенам, — мане Игорь.
— Чыла вере? — йодо Лаву.
— Чыла вере. Шӱкым кӱрынна. Семон кешырым кӱрын луктын.
— Шуко? — йодо Оклина.
— Шукыжак огыл, мый уэш шынденам.
— Ну, молодец улыда! — мокталтыш озавате.
— Игорь, вӱдшым тичмаш ведра денак ит нумал. Тыланет тунар нелым нумалаш
але
огеш лий.
Ялысе йоча-шамыч дене Игорь тӱшка пасушко шӱк кӱраш кайыш, Волойжо мӧҥгеш
кодо.
Кӱчык, аҥысыр оҥам пӱчкеден, орван талажым ыштыле, тыртышыжлан нийым
возалыме
нымыште варам пӱчкеден шындыле. Кандырам кылден, Семонлан кучыктыш,
шкаланже самолетым ышташ пиже. Тоя вуйышко пропеллерым кырен пижыктен,
мардеж ваштареш куржын колтыш — пропеллерже огеш пӧрд. Тыгат-тугат толашыш,
садак шот ок лек.
Игорьын толмекше йодо:
— Изай, молан ок пӧрд?
— Пропеллержым йоҥылыш шуыштынат.
Весым ыштен пуыш — пӧрдеш. Семонланат кӱлеш лийын, йодеш.

9
...Кеҥеж жап. Ял калык шошо агам пытарен, шудо тургым але шуын огыл, кана.
Кудыжо суртпече кокласе пашам шукташ пижын, мастар кидан еҥже ӧрдыжкат
оксам ышташ
каен я ваш-ваш чоҥымо, шыгалыме пашам шуктат. Лавумытын сурт-печышт але
пеҥгыде.
Имне пукшаш йоча-шамыч дене пырля коштеш.
Тиде жап кочкыш йӧрварлан чӱдырак. Пакча емыж-саска шуын огыл, шыл шагалжын
кодын. Ишыттӱр калык йӧрварым вашталташ колым куча. Чыла кол, карака деч
молыжо,
мӧртньым кышкен, мыле лектын, сайын логалеш. Ерыште вапшым, эҥерыште мурдам
шындылын кучат. Эр-кас Игорь, колым кучен, ешым пукша. Колхоз пасушко шӱк
кӱраш
коштеш, мӧҥгыштат йыраҥ коклаште ужаш лиеш. Волой гын тиде пашалан шӱман
огыл.
Лектеш гынат, шогылтшыла коеш, йылт-юлт ончалеш да Семон дене ала-кушко
шикшалтыт. Утларакше парусан пушым эҥерыште колтылыт. Ынде машинам ышташ
пижын.
Ий дене шӱткалышыжла, икана кид копажым сусыртыш, вӱр йогаш тӱҥале. Кидым
пӱтыралме лапчык гоч лектеш. Лӱдмыж дене коремыш куржо. Семонжо пӧртыш
пурен, кочкаш
йодеш:
— Авай, кочмем пеш шуэш.
— Шуженат мо, чечас пукшем. Волойжо кушто? Тудымат кычкырал.
— Волой коремыш кидшым мушкаш кайыш.
— Кидым мушкаш коремыш кайыман мо? Вӱдшӧ тыштат улыс.
— Кидше гыч вӱр йога, парняжым пӱчкын.
— Кугун пӱчкын?
— Вӱржӧ тунар йоген! — кидшым шарен ончыктыш.
— Кай, ала-мом ойлыштат.
— Авай, кочмем шуэш.
— Кочкаш шуат, кушто Волой?
— Коремыш куржо маньымыс.
— Айда кычалаш каена.
— Мыйын кочмем шуэш.
Оклина содор гына Волойым кычал куржо. Тудыжо коремыште вӱран кидшым
мушкеш,
шкеже шортеш.
— О-ой, Волой, мом ыштылат? Кидетшым вӱд дене ит муш, чыла вӱретым мушкын
колтет, мален огеш шу, утларак веле йогаш тӱҥалеш. Пу-ян кидетым, кугунак
пӱчкынат
мо? — Ончале гын, йырымленак колтыш: — Ой, Волой, Волой, тынар кугун
сусыртенат
да каласен отыл. Тыге вӱрет йоген пыта. Мо дене ынде пидаш?
Вуйжо гыч шовычым руден кушкеде, лопшудо лышташ дене пӱтырен шындыш.
— Коршта?
Волойжын шинчавӱдшӧ веле йорге йога, нимом ок ойло. Пӧртыш пурыде, Мани
кува деке наҥгайыш. Тудыжо сусырыш умшавомышыштыжо вудыматен шӱведыш, ала-
могай шудо
ложашым шавен, пӱтырен шындыш.
Оклина йоча-шамычым пукшыш. Волойым шыматен, вуйжо гыч ниялткален, малаш
пыштыш.
Кастене Лавулан Волой дене лийше азапым каласыш.
— Тый паша ыштыме ӱзгаретым шылтен опто. Йоча-шамыч ала-могай туткарыш эше
логалыт.

— Шылташ огыл, пашалан нуным туныкташ кӱлеш. Тойымо дене тораш от кае.
Тунемде
кузе? Пӧкмӧр лийыт. Парням пӱчде, нимоланат тунем от шу.
— Волойжо кидлан мастар лиеш ала-мо, эре иктым-весым ышташ толаша. Игорьжо
утларакше пакча кӧргыштӧ шогылташ йӧрата.
— Айда, кудыжо мом йӧрата, пашалан тунемышт, илышыште чыла кӱлеш лиеш.
Эҥерыш
пурыде ияш от тунем.
Тылеч вара Лаву уке-уке да яра жапыште йоча-шамычым поген, плотньык, столяр

ӱзгар дене палдарыш. Могай ӱзгар дене кузе пашам ышташ да шкем кузе аралыме
нерген каласкалыш. Жапше улмо годым ыштенат ончыкта, туныкта.
Шудо пагыт тӱҥалме деч арня ончыч йоча-шамычын кок коваштат тольыч. Иктыже
Минск
ола гычак, ондак Киров областьыш пурен улмаш. Кочкыш йӧрварым, чияшат
вургемым,
тӱрлӧ костенечым конденыт. Йоча-шамыч тиде жапыште модын куржталыныт.
Пӧртылмекышт, Минск ковашт Игорьым, вынер тувырым чийышым, чарайоланым
ужын, марла кутырымыжым колын, ӧрынат кудалтыш. Азапланен, эрдыжым
перкален, йырышт пӧрдеш.
Игорьжын шке тувыржо иземын, Оклина вынер тувырым урген чиктен. Йоча-шамыч
кушкыт. Игорьын мо кодшыжым Волой чия, тудын деч кодшыжо — Семонлан.
Тудыжлан эше
кугуракат да луктын огыт кышке, поген оптат.
Йоча-шамыч коваштлан йывыртеныт, воктенышт шӱраҥыштыт, мӱгиндым, печеньым,
кампеткым, ландриным кочкыт. Семонжынат лӱдмӧ, аптыраныме шотшо уке, эртак
нунын
воктенак. Тидыжлан тыгай сийже шукыжак логалын огыл, мо тыгай печенье,
бублик —
огеш пале, тамле да ниялеш веле.
Йоча-шамычын вашлийме куанышт, йывыртымышт вашке эртыш, ача-авашт нерген
палынешт. Игорьжо кугурак семынак йодеш. Волойжо, нечкышланен, авай дек
кайынем, манын нюсла. Минск ковашт аваштын серышыжым лудо.
— Нуно тораште, йӱштӧ верыште улыт, шукылан паша ышташ каеныт, — мане.
— Ме Мурманскыште лийын улына, — шарна Игорь.
— Мыят лийынам, — ойла Волой.
— Тыйже тунам изи улат ыле, от шарне, — мане изаже.
— Шарне-ем, — ӱскыртлана шольыжо.
— Ача-авада пашам пытарат, вара толыт, — лыпландара Минск ковашт.
— Куна-ам? — йыгыла Волой.
— Ойлышымыс, кунам: пашам пытарымекышт.
Кастене кажныштым леве вӱд дене мушкыктен, малаш поген оптышт. Мо йоча-
шамыч чарайолын куржталаш тӱҥалыныт, Оклина кажне кастене йолыштым
мушкыкта, вара иже
вакшыш поген опта. Кумытынат ик вере ик леведыш йымалне малат. Уна-шамыч
толмо
вашеш Оклина ӱстембаке погыш, кастене ятыр кутаркален шинчышт.
Эрдене кажне шке пашаж дене тарваныш. Лаву эр ӱжара денак имне-шамычше
деке, Оклина сурт вольык сомыл дене шогылтеш. Игорь мурдам тергаш куржо.
— Кушко чарайолын, эр лупсышто кылмет, черланет, — манын, Манефа
Леопольдовна
азапланен, кычкырен кодо.
Иктаж шагат гыч уныкаже пел ведра чоло колым кондыш. Волой ден Семон гына
шер
теммешкышт малат, нигӧ нуным кычкырымашышт уке. Игорьжо кугурак-шамыч дене
шкевуя тӧр кынелеш.
Манефа Леопольдовна марий ял илышым ончен, азапланен кошто. Молан марий-
шамыч
тыге илат да палыдыме йылме дене кутырат, рушла огыт мошто — ӧрын. "Йоча-
шамычым
кызытак тышеч наҥгаяш кӱлеш", — шона семынже. Кастенат тиде шотыштак
кутырымаш
лие.
— Мый когыньыштымат Минскыш наҥгаем ыле, пачерем пешак изи, — мане.
— Межат вет йоча-шамычлан кова-кочашт улына, ужнена, — каласыш Проска
ковашт.
— Мый ватем дене тыланда ни наҥгайыза, ни кодыза манын огына керт. Мом
ыштышашым
шке паледа. Ме нуным шкенан йоча гаяк ончена, ойыркалымашна уке. Иктыжым
весыж
дечат ойыраш ок лий. Мутлан, икте Минскыште, весе Киров областьыште але
тыште
кодеш... Тидым ышташ огеш кӱл. Нуно икте-весышт верч йӧсланаш, йокрокланаш
тӱҥалыт. Марла кутырат, тунемыт. Тидлан ӧршаш уке. Марий коклаштат кугун
тунемше
улыт, — Лаву Манефа Леопольдовналан ӧпкелалтме гаят лие. — Манефа
Леопольдовна,
отпуск жапда эше уло? Кодса тышан, йоча-шамыч пелен илен ончыза. Кузежым-
можым
пален шуктеда, умыледа, — мане.
— Лаву чыным ойла, — ушныш Проскови ковашт. — Отпускда пытымылан толына, а
мый
эрла корныш тарванем, мӧҥгыштӧ паша шуко.
Тиде ой дене чыланат келшышт.
Манефа Леопольдовна ялысе илыш, сурт-пече кокласе пашам огеш пале, шке
шотшо дене ыштен огеш мошто. Ончыч кочкаш ямдылен шогылто, изин-изин моло
пашамат умылыш, ышташ тӱҥале. Оклиналан мом-кузе ыштышашым тудлан каласаш
йӧндымӧ, да рушлажат огеш мошто, утларакшым коважлан Игорь полшыш. Тудыжо
кузе ыштышашлан коважым туныкта.
Шудо солымо жаплан Манефа Леопольдовна сурт сомыл деч Оклинам пеш утарыш,
Ишыт
ер олыкыш Игорь дене кайышт. Айда тек изирак-шамыч дене пырля шогылтеш.
Колхоз
вольыклан кургым ямдылен шуктымек, кажне ешлан солышашым ойырен пуышт. Икте-
весылан полшен, тиде пашамат шуктышт, кошкышо шудым каванлен шындышт.
Ял лишне колхозлан ямдыленыт. Тыштат колхозник-шамычлан шеледен коденыт.
Кажныже
шке пайжым солен налеш. Тиде шудо Ишытъерышке кайыме деч ончыч вӱтамбаке
кӱзен
возеш. Ерышкыже мланде кылмымеке веле корным ыштат, орва дене пураш огеш
лий.
Игорь каҥгештмыла коеш, шуйналтын, кап-кылже пеҥгыдемын. Воваже
азапланышат:
— Черланенак отыл дыр, ала-мо каҥгештынат, — мане.
— Пашаш шуаралтын, — лыпландарыш Лаву.
Шудо пагыт чылт пытенжак шуын огыл, кырче-марчажым оза-шамыч тыште-тушто
поген
коштыт. Тунамак уржа-сорла тӱҥале. Оклина тӱрыс колхоз пашаш ушныш.
Мӧҥгысылан
ойгырыман огыл, шеҥгелне полышкалыше уло. Манефа Леопольдовна ушкалым гына
лӱштен огеш мошто, ушкал ала-молан тутыш ведрам чума. Моло паша тудын кид
дене
ышталтеш, но мыняржым Волой полша. Игорьжым жнейке дене тӱредмашке
виктарышылан
шынденыт. Тӱҥалтыште имне ӱмбалне шинчен, коварчыжымат нузылтен ыле.
Кечыгут имне ӱмбалне шинчен ончо-ян. Кече пелта, шокшо, йӱмӧ шуэш, эре
лӱҥгалт шинчен, омо
толеш. Тидыж деч пеш шекланыман, имне туп гыч шуҥгалтын, шеҥгел имне-
шамычын йол
йымак але жнейке йымак логалын кертат.
Манефа Леопольдовнан Игорьым наҥгаяш шонымашыже лийын, шке велкыже кумылжым
савыраш тырша, шымата, ӧндалеш, шупшалеш. Тудыжо кугурак лийын да уто гана
коважын
шӱраҥыштмыжлан вожылаш тӱҥалын, кораҥын веле кая. Тидым шижын, кова вес
шонымашке куснен — Волойым наҥгаяш. "Игорь мия гын, мыят каем", — мане
Волойжо, но когынек кушко наҥгает: пачержат изи да пашадаржат утыжо уке.
Август кыдалне Савелий Никитич тольо, кочкышым, чияшышт вургемым конден.
Манефа
Леопольдовнам наҥгайыш. Тудыжо школышко кайымыштлан мо кӱлешым наледаш
оксам
колташ сӧрыш.

10
Жап йорта. Кеҥежат эртен кайыш, у тунемме ий, шыже тургым тӱҥале. Йоча-
шамычын
школ гыч толмыштлан Лаву шке пакчаштыже кок-кум каш пареҥгым плуг дене
савырен
опта. Йоча-шамычлан роколматым ойыркален погашышт гына кодеш. Жапше уке
годым
йоча-шамычланак шаньык дене пургедашышт логалеш. Кастене поген шындыме
мешакым
пӧртйымак нумалыт. Тыге йоча-шамыч ноят, конешне, но мом ыштет, кугуракышт
колхоз пашаште тыршат, тушкат коштде огеш лий. Вет палемдыме наре трудодням
ыштен
от шукто — иктаж-могай шылтык дене ишат.
Еш, кечаш пашам пытарен, кас кочкышым ышта, икте-весым кутырат, каҥашат.
Йоча-шамычат шке колмышт, шонымашышт дене палдарат.
— Таче туныктышына тиде тылзын колхоз Чыкмаш улазым сад-пакча кушкыллан
колта,
мане. Тӱрлӧ сорт олмапум, чиевондым, шем, йошкар пуншоптырым, эҥыжвондым
кондынешт. Колхоз садым куштынеже. Кӧ пӧрт воктенже шке садым шындынеже,
оксам ямдылаш кӱштышт — ойла Игорь.
— Мемнан учителят тидымак ойлыш, — ушныш Волой.
— Мый тидым палем, колхозник-шамычланат ойленыт, — мане Лаву.
— Чӱчӱ, меат налына вет? — Игорь ылыж кайыш.
— Чиевондыжым налаш лиеш. Олмапужо мемнан уло. Шоптыржо, эҥыжше чодыраште
мыняр
кертат пого, — ушныш чӱчӱньышт.
— Кондышаш кушкылышт ир огытыл вет, сортовой улыт. Мый Белоруссийыште
садысе
эҥыжым ужынам, тугай шолдыра, парнявуй гай, атымат вашке поген ситарет.
Чодырасе
эҥыж тыгыде. Шоптыржат тугаяк, — Игорь шкенжынымак тӱҥда.
— Мемнажын шопке олма веле, — Лавуат келша.
— Эҥыжвондо воктен тоям шогалтен кылдат. Тыге тудо чодырасе гай атмалалт
огеш
куш, коклаштыже кошташат, кӱнчашат лиеш. Шоптыр укшым лӱмын ыштыме эҥертыш
вараш
сакалат. Пуншоптыржым мый тыште ужынат омыл, — Игорь чыла палымыжым
каласкала.
— Уло. Тольык шагал, — манеш Лаву.
— Пеш налаш кӱлеш ыле, но оксана уке шол, — ойла чӱчӱньышт.
— Киндым шеледен пуымешкышт але пеш тора. Пуатше гын, ложашым пазарыш
луктын
ужаленат ыле да, — йӱкынак шонкала Лаву.
— Авамын, ачамын оксашт шуко ыле, ала-молан огыт колто, — манеш Волой.
— Мыйын оксам уло-о, теве! — Семон кидыштыже тошто вич ыраш кугу вӱргене
кугыжаныш оксам ончыктыш. Чыланат воштыл колтышт.
— Ну, ойгыраш огеш кӱл, ала иктаж-мом шонен луктына, йӧнештарена.
Колхозшынат
оксаже уке. Колхозвуй мо дене налаш шона, умылем теве, те лакым кӱнчен
ямдылыза,
— Лаву йоча-влакым лыпландара.
— Чӱчӱ, ала пазарышкет чотырканет*да моло явала дене миен толына?
— Пареҥге деч ончыч миенам веле ыле да, кызытше шотлан толеш мо, ала?
Вуйгомдыжым пидаш кӱлеш вет, кызыт арама воштыржат шуын огыл, пидын
шинчылташ жапшат
уке.
Игорьлан тунемаш тений ятырлан куштылго. Ик классыште кокымшо ий шинчас, да
коктынат марла кутырашат сайын тунем шуыныт. Кудо мутшым огыт умыло гын,
учитель
деч йодыт, тудыжо рушлат, марлат умылтара. Волойын мо огеш лек гын, Игорь
полша.
Тыге, икте-весылан полшен, тунемыт, почеш огыт код. Минск гыч ковашт деч
серыш
тольо. Тудыжо оксам колтенам манын возен.
— Чӱчӱ, тиде окса дене мыняр кушкылым налын кертына?
— Оксаже чияшда налаш кӱлеш вет. Теве портышкемдат, ӱмбал вургемдат кӱлеш.
Тыйын
пальтоэт изи лийын, Волойлан веле йӧра.
— Портышкем огеш кӱл, кочам тумышаным конденыс, утларакшым йыдал денат
коштам. А
пальто изирак гынат, тенийлан йӧра, чытем, тоштем денак коштам.
— Йӧра, ончена теве кузе лиеш, изиш чыталте.

*Чотыркан — ний, воштыр дене пидме, тодмо озанлыкыште кучылтмо ӱзгар.

— Чӱчӱ, садым кушко шындена? Учитель садлан теле мардеж деч ӱшык, кечан,
шуко
лум шындыман верым ойырыман, манеш. Кушкыл ден кушкыл коклаште мыняр
мландым кодыман, могай лакым кӱнчыман, мом опташ кӱлмым умылтарыш. Мый чыла
возен налынам,
ончо теве, — кагаз ластыкшым шуялтыш.
— Айста чыланат ончалына. Кондымыштлан ямдылалтман вет, — мане Лаву.
Погынен, пакчашке лектыч. Игорь, кагазышкыже ончен, йолтошкалтыш дене
вискален,
ончыкылык шындышаш верым палемдыш.
Ик кастене Игорь чӱчӱжлан каласыш:
— Ковам деч окса толын шуын огыл, а улазе-шамыч Чыкмаш каеныт. Ынде налде
кодына
мо?
— Ит ойгыро. Мый мыняре мо кӱлешым серыктенам.
— Могай кушкылым?
— Кум анис, кум антоновко, кок китайке, вич чиевондо, коло вич эҥыжвондо да
кокыт дене шем, йошкар, ош пуншоптырлан йодмашым пуэнам.
— У-уй, мыняр шуко! Могай кугу садна лиеш!
Игорь улазе-шамычын пӧртылмыштлан лакым кӱнчен ямдылен. Кушкылым кондымеке,
биологий дене туныктышо могайжым кузе шындымым школ садыште ончыктыльо,
умылтарыш.
Колхоз школланат садым кушташ вондерлам ойырен.
Колхозышто шыже тургым пытен. Теле корно але шуын огыл, чодыра пашаш огыт
покто.
Идымыште шурным шийыт. Имне-шамычат чылашт пашаш огыт кычкалт. Жапым муын,
Лаву
йоча-шамычлан ечым ыштыл пуыш, вуйгомдым, чотырканым тодыштеш, пурням,
кыдатым,
йыдалым пидеш. Игорь, чӱчӱжым ончен, тодмо пашалан тунемеш. Ыштымыштым
пазарыш,
яллашке луктын ужалат. Кунамже оксала, кунамже ложаш але иктаж ӱзгар дене
вашталтат. Ялыште илет гын, сурт-пече коклаште чылажат кӱлеш.
Ноябрь тылзе кыдалне Лавум вучыдымын военкоматышке ӱжыктышт, армийыш
нальыч. Чыла ял калык, погынен, Лавум армийыш ужатыш. Оклина шортеш, йоча-
шамычат шӱлыкаҥыч.
Лаву, Игорьын кидшым кучен, чеверласыш:
— Тый ынде суртышто кугурак пӧръеҥ шотеш кодат, чӱчӱнетлан полшо, тыгыде-
шамычым
кидыштет кучо, орадыланаш ит пу, — мане.
Лавун кайымекыже, арня-кокыт эртыш, финн-шамыч дене сар тӱҥалме нерген увер
шарлыш. Лаву дечат серыш тольо, финн границым вончен улына, тале кредалмаш
кая, шуко еҥ пыта манын возен. Лавун илышыжым арален кодо, сай-таза мӧҥгыжӧ
пӧртылжӧ
манын, Оклина Юмым сӧрвала.
Теле корно дене Савли кочашт тольо. Кочкыш йӧрварым, вургемым, тумыштымо
портышкемым, ӱдыржӧ, веҥыже, Манефа Леопольдовна деч серышым конден. Кужун
ыш шого —
кок кече гыч кайыш. Эн чотшо серыш йоча-шамычлан могай куаным конден!
Теле рӱдын Лаву деч кокымышо серыш тольо. Сусыргенам, госпитальыште
эмлалтам,
сусыр кугужак огыл манын серен.
Март тылзыште финн-шамыч дене сар пытен манме увер тольо, шукат ыш эрте —
Лаву
пӧртыльӧ, пеленже финн ечым конден. Йоча-шамычлан ече кугу, но куанышт
кунаре!
Куэ оҥам тӱҥдымӧ огыл, а чын ече, ялыште нигӧнат тыгай уке, кажныже чиен,
мунчалтен ончынеже. Волой так арам огеш пу, иктаж-мом да ячен налеш.
Оклина Лавун толмо кечын, кастене, чесым погыш, ял калык пӧрт тич погынен.
Кудыжо шке шолтымыж дене, кудыжо ямде логарым сакален толын. Ял калык сар
нерген
умылынеже, иктым, весым йодыштыт. Лавун сар нерген пешыжак ойлымыжо ок шу.
— Сар-сар гаяк, лӱйкалат, пуштедат, пленыш налыт, — мане. Арня наре ик пӧрт
гыч
весыш уна лийын кошто, вара "шерат теме" мане ватыжлан. Толмо лӱмеш пайрем
пытен. Мӧҥгысӧ пашалан пижаш жап.
Ик кечын Кугерге кугыза ӱжаш тольо. Шоҥгын кумылжым волташ огыл манын, ӱжмӧ
почеш кайыш. Кугерге кугыза уланжак огеш иле: шуко йочан еш, да ватыжат
черле. Мо
кертмыжым ӱстембак погыстарен, изиш подылмеке, Эҥсай эргыж нерген мутым
лукто.
Пытартыш серыш толмыжлан кум тылзат эртен, увер уке. Ала ила, ала уке.
Лаву,
толмекыже, Эҥсай нерген калык ойлыма гыч колын: финн ваштареш кредалмашке
логалын, манеш.
— Кугызай, могай частьыште лийын? — йодо.
— Мый частьшым ом пале, теве серышыже, — юмоҥа шеҥгеч эргыжын серышыжым
луктын
кучыктыш.
— Фронтшо чек дене кужун шуйна да кушто тыгай часть лийын, каласаш йӧсӧ,
але
воктенак шоген да, кушеч палет, — моштымыж семын шоҥгым лыпландараш тӧчыш.
— Мыйже, айда йӧра, туркем, аваже пеш ойгыра.
— Кугызай, кугунжак ит ойгыро. Ала ик часть гыч весыш кусареныт да адресшым
огеш
пале. Тыгат лийын кертеш.
Пайрем пытымек, Лаву пашаш вигак ыш лек, сусыр коршта манын, вуйым шиеш,
мӧҥгысӧ
сомылым шуктылеш. Жапым ойырен, вуйгомдым пидыштеш, вес ӱзгарымат кеҥеж
жаплан
ямдыла. Теле гоч оза-шамыч вуйгомдышым лунчыртен пытареныт, кеҥеж жаплан у
кӱлеш. Ямдыжым яллашке луктын ужала. Председатель деке имньым шушаш
пазарлан
лекташ йодын мийыш, тудыжо мутым паша нерген лукто:
— Мыняр эше канаш тӱҥалат? Пашаш лекташ от шоно? — йодо.
— Кызыт тунарак мо пашаже? Мылам келшыше сомылжат укес.
— Ме правленийыште тыйым адак имньым ончаш шогалташ кутырен улына.
— Ондре Васлиже ынеж ыште мо?
— Тудыжо шогат ыле да, палет, пашаже кушто? Васли тиде сомыллан шӱман огыл,
тыйын семын имньым огеш йӧрате. Кунам пукша — йӧра, кунамже укеат. А вет
ончылно
шошо ага. Ожнат тиде пашам сайын шуктенат, садлан тушко тыйымак тулартем.
Келшет?
— Ондре Васли мылам ӧпкелалташ огеш тӱҥал?
— Ӧпкелыже. Шкенжын титакше. Комдетым ужален толат да вес кечын пашашке
лектат,
йӧра? Сита суртышто шинчылташет.
Йоча-шамыч тунемыт, модын куржталыт, ече дене мунчалтат. Игорь, мо садым
шынден,
эре туддене толаша. Шыжымак коля, мераҥ деч аралаш кож лӱс дене авырен
кылдыштын, лум дене урен шынден. Теле жапыште лум йымак коля ынже логал
манын эскера.
Колым куча. Чӱчӱньыжӧ, шере ком дене колым вӱдылын, коҥгаш шында, тугай
тамле
лиеш, кочкын, шерет огеш тем.
Тыге пашаште, модмаште тунемме ий эртен кайыш. Игорь нылымше класслан
тергымашым
эртыш, визымшыш вончыш, Волой — нылымшышке.

11
Смене пытымек, Настя бригадир дене коктын штабельыш ямдылен оптымо детальым
шотлышт, рашемдышт, возкалышт. Садлан вигак ярсен ыш шу. Тыге кажне гана
пел шагатлан да вараш кодеш.
Цех гыч лектын, проходной велыш ошкыльо. Кава гыч йымыжан лозыра лум пырче
вуйыш, вачыш волен, вургемыш пижеш, шӱргыштӧ шулен кая. Ала лумын кава гыч
йымыжан
волымыжлан, ала смене пытымылан Настян чоныштыжо ласка.
Ожнырак, эрыкыште улмыж годым, ешыжге тыгай кастене погынен, кас юж дене
шӱлалташ лектыт ыле. Йоча-шамыч лумым кышкен модыт. Алексеят нунын деке
ушна. Иктевесыштым, юарлен, модын поктен куржталыныт. Настя куанен ончен
шоген. Ни чонышто, ни вуйышто нимогай осал шижмаш, шонымаш лийын огыл, так
илышлан йывыртен
илен.
Тачат тыгак. Смене деч вара столовыйышко пурен лекташ да шке нарышке
шуҥгалташ.
Шым шагат марте нимом шонаш огеш кӱл. Оҥай веле: кас да йӱд сменыште ыштыше
зек-шамычым кечылан кум гана пукшат, кечывал сменым — кок гана веле. Ик
шотшо дене,
кечывал сменыште ыштыше кок сменым тарваныде мален кертеш, кас да йӱд
сменылан,
кочмет шуэш гын, кынелман. Ну, могай зек кочкышым мален кодеш? Кечылан ныл
гана
пукшат гынат, жапыштыже помыжалтеш, кынелеш да ала-могай нойышо, черле
гынат,
столовыйышко кая.
Проходной дек савырнышаш гына ыле, Настям кычкыральыч:
— Чуха*, шого!
Лишкырак толын:
— Тый Мудречын харкаже** улат мо?
Настя "чуха", "харкажым" огеш пале, нимом вашешташат ӧрӧ.
— Мо шып шогет? Тый Мудречын хабалаже*** улат?
Вашмутым вучен шуктыдеак:
— Тый тудын деч кораҥ, мый Мудречым йӧратем. Мемнан коклаш ит шӱшкылт.
Кызытеш
сайын ойлем: кот**** — мыйын. Мутем от колышт — ӱмырет мучко Мадонным
шарнен
илаш тӱҥалат. Фасадетым***** локтылам, фаретым****** вӱр дене мушкам. Мый
тыйым
шижтарышым, айда, канай!
Ӱдырамаш савырнен ошкыльо. Настя чурийжымат сайын ужын ыш шукто, ыш пале,
тургыжланен, проходнойыш пурыш. Столовый деч вара шке нарышкыже кӱзен возо,
тачысе
вашлиймаш ятыр йодышым ончыкыжо лукто. Лагерьыште шуко лийын огыл гынат,
илышым
изиш пален налын, чылажат лӱдыктылмаш гыч тӱҥалеш, да мо дене пыта — пала.
Кеч
пӧръеҥ, кеч ӱдырамаш шке верчше шоген кертшаш. Кузе лияш? Мудреч дечын
кораҥаш?
Но кузе? Адак тудыжо ӱчым ышташ ынже тӱҥал. Учетчикын пашаже кылмыше пырням

пӧрдыктылмӧ гай огыл, от таҥастаре.

*Чуха (блатной жаргон) — проститутко, шала ӱдырамаш.
**Харка — йӧратыме ӱдырамаш.
***Хабала — пырля илыме ӱдырамаш.
****Кот — ӱдырамаш-шамычын йӧратыме пӧръеҥышт.
*****Фасад — шӱргӧ.
******Фара — шинча.

Кас сменыш пашашке кайымышт годым Настям Мудреч поктен шуо, йыгыре ошкыльо.
Илышыжым, тазалыкшым йодышто, шуршаш*мияш шӱдыш. Настя ни мием, ни огым ыш
ман. Ыш
кай. Кечывал сменыште улмыж годымат ыш мие.
Мудреч паша жапыштак Настям контор-будкышко ӱжыктыш. Пурымыжлан шкетын веле
ыле,
тыште шинчыше придурок-шамычым поктен луктын ыле докан. Теҥгылыш
ваштарешыже
шинчаш ончыктыш.
— Настя, мо лийынат, молан вашталтынат? Мыняр ӱжам — шуршаш от мие, — ойлаш

тӱҥале.
— Мыланна вашлиймынам чарнаш кӱлеш.
— Молан?
— Мый тетла тендан дене вашлийын ом керт.
— Амалже могай? Ойло.
— Тендан весе уло.
— Мадонна нерген ойлет мо?
— Мый лӱмжым ом пале.
— Тый мыйым ушкалет? Мо тый тышке толынат, мый тудын дене вашлиймашем уке.
— Мый ушкалымашем уке.
"Шижтарыме нерген ойлаш, уке?" — шоналтыш. Вара мутшым шуйыш:
— Мыланем шижтарышт.
— Вот кузе. Тый тудын деч ит лӱд. Мый Мадонна дене кутырен налам. Тый декет
пижедылаш огеш тӱҥал. Эрла кечывал жаплан шуршаш миет? Мый тушто лиям.

*Шурша — шолып вашлийме вер.

Ик смене гыч весе, кече почеш кече эрта — зекын илышыштыже нимогай
вашталтыш
уке. Икте пырня йымалан пызыралт кола, весе трансмиссийыш логалеш, чыла
капшым
лапчыкын-лапчыкын кушкед-кӱрышт кышка, кумшо дистрофий дене орланен кола.
Чылаштым чаманен шуктет мо? Кажныжын шке пӱрымашыже. Шкаланже ила да йӧра.
Илышыжымат
ӧрдыж гыч ончалмеке, пуйто тудын дене огыл, а вес еҥын илышыже тыге каен
шога
манын шоналта. Ала-кӧн весын пӱрымашыж дене осал вий модеш. Тыге шкенжым
тӱжвач
ончалын, кӧргӧ вийым налын, лыплана. Садланак, очыни, ончыкылык нерген огеш
шоно, ок мужед.
Настя денат тыгак. Ик шот дене, Мудречым колыштын, вес шот дене, кӧргӧ
шижмашымат налын шуктен. Йӱдымсӧ ӱдырамашын лӱдыктен ойлымыжо Настям
пешыжак ыш тургыжландаре. Тыге нимо дене ойыртемалтде, чыла кече гаяк У ий
эртен кайыш. Ачаж деч
серышым нале. Тазалыкым тыланымыже, шке илышышт нерген возымыжо сырыктыш
веле.
Йоча-шамыч, Алексей нерген ик мутат уке.
Ялысе илышым возен. Колхозын Алекс ожыжым шолыштыныт. Кӧ шолыштын — нимогай
увер
огеш шокто. Ушкалышт лийын, ӱшкыжаш презым конден. Ӱмашсыжымат,
тенийсыжымат Лавулан пуэн колтеныт. Шкеныштын кӱтӱштӧ иярген шуын огытыл,
ӧргат. Кызыт таза
улыт, тӱшка кӱтӱ денак коштыт.
Молан йоча-шамыч, Алексей нерген ик шомакат уке? Молан тудлан колхоз ожо,
презышт кӱлеш? Иралтме гаят лие. Коштшыжла, кенета вуйышкыжо пурыш вет:
Алекс ожо
да ӱшкыжаш презышт Алексей ден йочашт нерген огыл мо воза? Тугеже Алексей
деч
эше нимогай уверат уке, а йоча-шамычым орышташ Лаву деке колтеныт, шкенышт
дене
ялыште иярген шуктен огытыл. Туге шол. Тушман иге-шамыч улыт. Кумылжат
тодылалте, шинча йырже вӱд нале. Шкешт пире умшашке логалыныт — ситен огыл,
йоча-шамычыштат ойгыш возыныт. Лавужо марий ялыште илас, йоча-шамычше кузе?
Нуно марлаже
огыт моштыс? Ик ойго почеш весе. "Ой, Кугу Юмо, игем-шамычлан тазалыкым, уш-
акылым пу, тулык икшыве-шамычым шке поро шулдыр йымалнет арален, пыдал
ашне", —
Юмымат удыл нале.
Тыге орланен, йӱд сменыш кайышыжла, шинчаштыже шыри-вури койо, йӧрльӧ.

12

Озыркан мардеж шӱкшӱ, кушкедалт пытыше лавыран бушлат гоч шокте вошт
шиялтарымыла шиеш. Йӱштӧ лом кидым кӱчештме марте кылмыкта, мардежеш
шуаралтше шӱргыначка
кылмен туртеш, лу марте витара. Кӱ гай кылмыше мланде лом, кирка йымач тул
сескемла пыжалт лектеш, тыгыде кӱян рок падыраш йыр шалана. Карский теҥыз
ынде мыняр кече шӱлен кия. Ни еҥым, ни янлыкым, ни кайыкым огеш чамане.
Насыпьыш кӱ падырашым, ошмам чӱҥгаш волен шичше ирмузо йӱштыштӧ чытен огеш
керт, кылмен туртеш. Баренц теҥызын шӱлышыжӧ Карскын гай огыл. Тудыжымат
шокшо манаш огеш лий,
но тӱтан-мардежше изиш вӱдыжгырак да левырак. Насыпь вес велне ыштыше
зеклан
изиш ӱшыкырак гын веле? Мардежыштыже иктаж витле градусат уло дыр. Тиман
курыкат
Карск теҥыз шӱлышым шогалтен огеш керт, пелыгыч шелеш. Ик ужашыже Урал вес
могырыш, Сибирь мландыш керылтеш. Вес ужашыже Малоземельский тундрым
тӱнчыктара.
Кеч-могай йӱштӧ, мардеж лийже, зек-шамыч пашам ыштат. Кылмыше мландым лом,
кирка, кольмо дене руэн, кӱнчен, каткален насыпьыш оптат. Лӱмжылан изиш
ырыкташ тулым пыштыме, вич минут жапыште ырен шукташ гала, конвоир-шамыч
тутыш поктылыт.
Зек эше, йӧра, паша ышта — ыра, конвоир-шамычшылан кузе? Портышкемым, ужгам
чиеныт гынат, тӧрштыл шогат, икте-весыштым вашталтен, тулолмыш куржталыт.
Пирым
йолжо пукша, маныт, зекым — паша. Нормым шукта — тичмаш паекым налеш,
утыжым ышта — паекым кугемдат; ок шукто — катыкемдат. Катыкемдыме паек дене
кугунжак от
ыште, артамет пыта, мланде капетым шке декше шупшаш тӱҥалеш. Вара каюк,
насыпьыш
пыштен, ӱмбакет рокым кышкалыт, петырат.
Теве кызытат бригаде ончылно изи куп. Палемдыме жаплан тиде купым петырен
шуктат, насыпь нӧлталтеш — корно начальстве ӱстелым сӧрен. Бригаде ик тыгай
участкыште палемдыме жаплан заданийым шуктен, паша мучашлан ӱстел лийын:
кок еҥлан ик
кленча арака, пел сукыр кинде да кок пачке махорко, ик тоя колбаса. Зек лу
ий
жапыште тыгай поян сийым кунам ужын, тамлен — мондалтынат.
Могай эше тиде изи купшо? Мыняр мланде вӱд пундашышке кая, кӧ пала. Но зек
огеш
ойгыро: лом, кирка дене кечыгут лупшкедылеш. Кечыгут неле пашаш индыралтеш,
кастене йолжым шӱдырен, лагерьыш пӧртылеш, вишкыде пуламыкым нелеш да
нарышкыже эр
марте кӱзен возеш. Эрдене кынелын — адак вишкыде лем але пуламык, икмыняр
ий дене ыштышаш паша: лагерь-насыпь-лом-кирка... Идалыклан — ик-кок пайрем
кече, тудыжымат кок пачке махорко да кок еҥлан ик кленча арака дене
шоналтыде вашталта.
Идалыклан кок гана серышым воза да кок серышым налеш — чыла куан. Куанжат
эше
але шинчавӱд йӧре, но ешыжлан, шӱмбелже-влаклан нимо денат тудо полшен огеш

керт.
Алексеят оньыкугызаж деч серышым налын. Ватыжым кандаш ийлан шынденыт. Йоча-
шамыч еҥ дене илат. Аваже Минск гыч толын коштын. Ыле еш. Кугужак огыл,
изижат манаш огеш лий. Шке куанже, ойгыж дене илен, шке сын-кунан лийын, ик
шӱлыш дене
шӱлен, да кенеташте чыла-чыла пытен, кумыкталтын. Мо верч? Кӧн верч? Кӧ
титакан?
Шонен огеш му. Кӧлан чон ойгетым луктын каласет, кӧ тыйым умыла?
Оньыкугыза Настян адресшым колтен, но кушко серышым колташ, кӧлан?
Настялан? Тугеже йоча-шамыч деке, Минскыш аваж деке огеш шу. Йоча-шамычлан?
Адак Настялан,
аважлан Минскыш огеш шу. Оньыкугызаланак колтыман. Кеч тудо чылаштлан
уверым
шуктыжо. Игем-шамычем орланашак шочыныт мо вара?

13

Настя ала-могай пычкемыш коридор гоч эртен, рельс, вагонетке савыртыме
кругым
вончен, сушилке шеҥгек пурен йомо. Тушеч склад кокласе шыгыр, пычкемыш
лукла гоч
эртен, коридор мучаште изи омсам пералтыш. Тудыжо тунамак почылто да пеле
пычкемыш пӧлемыш пурен шогале.
— Шукертак вучет?
— Вучем.
— Мый пашаште кучалтым, вуеш ит нал.
— Ончыко эрте. Шич.
— Тыште тыйын шокшо. Цех конторышто чыташ огеш лий, йӱштӧ.
— Огыда олто мо?
— Олтен ситарет гала, омса огеш тӱкылалт, эре калык пурен-лектын коштеш.
— Ӱмбал вургеметым кудаш, шокшо вет.
Настя бушлатшым кудашын, оҥаш кырыме пудаш сакалтыш, топчаныш шинче.
Ваштарешыже
Арнольд чӱч лийын, ӱдырамашын кидшым шке копавундашкыже налын, туржмо шотым
ыштыш, воктекыже верланыш. Ӧндалеш, шупшалеш, пӧръеҥ кидше кап мучко
тарванымашым
ылыжта. Теве лагерьысе чоштыра тувыр полдышым мучыштара.
— Шого, йолчиемым кудашам, ырыкташ жапымат от пу, тунарак ушаненат*мо?
Тулжым
кеч йӧртӧ.
— Арня эртен, вашлийын огыналыс.
Настя Арнольдым ӧндалын, пеленже шупшыльо...
Коктынат ырен пӱжалтше, пычкемышыштак шкеныштым тӧрлышт, йыгыре тып
шинчышт.
Кажныжын могай шонымаш лийын, кӧ шинча?
— Палет, мыйын шкемын толмашыже уке.
— Шукертсек?
— Кок тылзе шуэш.
— Мӱшкыр пижын, шонет?
— Кызытеш эше каласен ом керт. Теве кокымшо ганалан огеш лий гын, тыгак
докан.

*Ушанаш — йокрокланаш.

— Вара? Мом ышташ шонет?
— Кызыт каласаш йӧсӧ.
— Кочмет шуэш?
— Кочмем пешак шуаш тӱҥалын. Тудланак ала-мо.
Арнольд тулым чӱктен, оҥа дене ыштыме тӧрыш ӱжӧ, киндым, шинчалтыме колым
ончыкыжо пыштыш.
— Коч.
— Тыйже?
— Мыят пурлам.
— Шинчаланым кочмем шуэш манын, шаҥгак каласынем ыле. Логаржым темаш толын
манат
шонышым, ыжым ойло. Лачеш веле толыныс.
Мудреч кажне вашлиймылан иктаж-мо дене гынат сийла: кол пӱчкышет, сыр
падырашет.
Южгунамже котлетымат конда.
Шуршаште черетан вашлиймаш годым Арнольд тургыжланенрак йодо:
— Ну кузе, палышыч?
— Логалынам.
— Вара мом ыштена? Шкеже кузе шонет?
Арнольдын тура йодмыжлан Настя вик ыш вашеште. Раш умылен, пален налмеке,
кузе
лияш да мом ышташ шонымаш вуйым пудыратылеш. Ача, ава, йоча-шамыч, Алексей,
палат гын, мом маныт? Намыс вет. Вес шот дене, пӧръеҥ ден ӱдырамашым
лагерьыште
пеш эскерат, кучалтат гын, наказатлат. Азам кудалтымыланат срокым ешарен
кертыт.
— Ала-мом ышташ, каласашат ӧрам.
— Могай жаплан аза шочшаш?
— Шыже велеш, шичмемлан лач кок ий темме гутлан, — кугун шӱлалтыш Настя.
Вара
ешарыш: — Пӱнчӧ оҥам нӧлталаш да лектын возеш.
— Тидым ышташ ит шоно, ит тошт. Шкаланет эҥгекым кондет. Порядкыже тыште
тугай.
Ача, ава лийшышт йоча деч отказатлалтын кертыт. Тыгай йочан лӱмыштым
вашталтат
да приютыш колтат. Вара тиде йочам ача-авашт, жап эртымеке, налнешт гынат,
огыт
му, йочат нуным палыдыме лиеш. Кӧ срок пытымек налаш шона гын, кушко
колтымыштым
шижтарат. Эше ик азап уло. Йоча кӧн деч шочмым умылкалаш тӱҥалыт, южгунам
орландарымашкат шуыт. Кеч-мом ыштышт, кӧн деч, ачажын чын лӱмжым ит ойло.
Чыла чыте,
но ит каласе. Аморальный поведенийлан тӱрлӧ наказанийым пуэн, срокым
ешарен, вес
лагерьыш колтен кертыт. Йоҥылыш ойлен колтет, але чыным каласет — мый
пытем. А
мый пытем — тый пытет. Лӱдыктышымат чай? Лучо ончыч чыла пален-шинчен шого.
— Тыйын Мадоннат ӱчым ыштен каласен огеш керт?
— Тудым джунгльыш*колтеныт.
— Вара кузе лийман? Юмын шӱлыш дене пурен манмылан огыт ӱшане вет?
— Йӱдым пашаште виешленыт ман.
Мудречын ойлымыжо утыр веле чоным пудыратыш.
Вес гана вашлиймылан Арнольд тазалыкшым, шижмашыжым, шонымыжым йодышто.
— Тый утыжым ит тургыжлане. Тиде йочалан эҥгекым ыштен кертеш. Йоча-
шамычет, мариет, родо-тукымет-шамыч ончылно кузе лиеш — тидым шонет чай.
Шинчашет эше куд
ий утла. Тиде жапыште мо гына огеш лий. Мыйым шындымылан вашке лу ий шуэш.
Кӧ
мӧҥгыштем пеш вуча? Вате мый дечем йӱкшен, кок эрге уло, мый дечем посна
кушкыныт манаш лиеш, ынде шкеат илен лектыт, мый нунылан ом кӱл. Нунылан
йот еҥ улам,
мыйын чоныштемат ача шӱлыш огеш шижалт. Тый денетат тыгак лиеш. Йоча-
шамычет тый
дечет посна кушкын шуыт. Ойлат вет: йоча шӱм — кӱ шӱм. Йӱкшат. Мариетлан
шинчашыже кандаш ий утла. Тудын денат эше ала-моат лийын кертеш. Тыге
ойлымемлан вуеш
ит нал, кеч-кузе гынат, кандаш ий — шуко жап. Шкендычынат шижмашет йӱкша,
шӧралтеш.

*Джунгль — чодыра паша.

Вашлийын ушнымеке, илыш первыйсе гай огеш лий, чонда тыште когыньданат
кӱэмалтеш. Шонем-шонем да тыгай ойыш шуынам. Ончыч гынат, каласем: тый
мылам шке ешем
деч шерге, лишыл улат. Эрыкыш лектам гын, тышанак кодам, тиде пашамак ышташ

тӱҥалам, тыйын эрыкыш лекметым вучем, кертме семын полшем. Йочам шинча
ончычем
ом кораҥде, кушто лиймыжым эре эскерен шогем. Вот тыге, — чыла тидым
радамлен
лектат, тунам иже Мудреч келгын шӱлалтыш, пуйто чонжо лушкыш. — Кызытеш
тыйым
вес пашаш кусараш шонымаш уло. Йӧнан жап лиеш — бухгалтерлан але
нормировщиклан.
Бухгалтерлан сайрак, шонем: айда шокшо верыште шершот паҥгам перкален
шинчет.
— Тӱрлым шонкален, вуем шелме гай коршташ тӱҥалеш.
— Тиде тыйын сусырет палдырна. Утыжым ит шонкале, ит тургыжлане. Ласканрак
лияш
тырше, сусырет эше парем шуын огыл.
Тунам Настялан чот логалын. Вуйдорыкшо сургалтын, кок ӧрдыжлужо кӱрлын.
Ужшо
огеш лий гын, йӱштыштӧ кылменат тӱнчыген кертеш ыле. Илышаш кечыже улмаш.
Миен
тӱкненыт, лазаретыш жапыштыже логалын. А ыштенже тидым Мадонна. Садлан
шкенжым
джунгльыш колтеныт.

14

Кече мландыш шокшо йоллажым шуялтен шуктен огыл, Игорь йыраҥлашке вӱдымат
шавен
пытарыш. Вара шке садышкыже савырныш. Олмапу, чиевондо йымак вӱдым оптыш.
Изи
кушкылын вияҥмыжым куанен онча. Кажне вондо воктене шогалтыме тояште
кушмыжым
эскераш ыштыме тамга дене таҥастара. Шошымсо деч ятырлан нӧлталалтыныт — у
тамгам паккӱзӧ дене пӱчкедыш. Тыге шогылтшыжла, шемемше парча вуйым ужо,
лышташыже
пӱтыралтын оралген. Тӱсленрак ончале гын, ужо: ала-могай тыгыде кага нӧргӧ
кушкыл вуйым кочкеш. Эртак шем тыгыде кутко-влак кудалыштыт. "Мо тиде
тугай?" — шоналтен, ӧрӧ. Кажне вондым уэш тӱслен ончыш, тергыш. Чыла вере —
шеме але ужар
тӱсан кага. Кузе тымарте ужын огыл? Чывыштал налын, парняж дене туржо — ала-
могай ньымыра веле. Тораште огыл шогылтшо воваж дек миен, ужмыжым каласыш.
Олаште
илыше, нигунамат сад-пакчам кучыдымо, мом каласен кертеш! Чӱчӱньыж дечат
йодо.
— Тиде тыгыде кага кӧргӧ кушкылын лышташыжым нулта, вӱдшым йӱэш. Эр шошымак
ломыжан шокшо вӱд дене чывылташ кӱлеш ыле. Кызыт ынде кузе пытарыман, омат
пале.
Арымшудо вӱд дене шыжыктыл ончаш гын веле? — тудат азапланен колтыш.
Тугак ыштышт. Кок-кум кече эртыш — кага пытен огыл. Учитель деке коштын
тольо.
Тудыжо мӧҥгыштыжӧ лийын огыл. Нимом ышташат ӧрын, Вӧдыр йолташыж деке
кайыш.
Вӧдыр — мӱкшызӧ Онысим кугызан эргыже, тений пырля ик классыште тунемыныт
да ик
парт коклаштак шинченыт, сай йолташ лийыныт. Вӧдырым ачаже мӱкшигын
лекмыжым
оролаш шынден. Игорь Вӧдырым шке отарыштышт кычал муо. Тудыжо теҥгылыште
капшым
кече ваштареш кӱктен шинча ыле. Пеленже вӱд ведра, выньык, салма,
воштончыш.
Кажне ӱзгарын молан кӱлешыжым Игорят йодышто. Чӱчӱжӧ манмыла, илышыште чыла

кӱлеш лиеш.
— Мӱкшиге лекме годым, тораш ынышт кае манын, кечыйолым воштончыш дене
колтет,
нуно волгенче шонат, йӱр тӱҥалеш манын, лишыл пушеҥгыш пӱтырналтыт.
Ӱмбакышт
выньык дене вӱдым шыжыктет, вара умбаке чоҥештен огыт кае. Тыге чумырен
шынден
от керт гын, чоҥештыше еш почеш салмам кырен куржат. Кырыме йӱкым колын,
кугурак-шамыч мӱкш кучымо ӱзгар дене миен поген налыт.
— Чарамытын шинчылтат, мӱкш-влак огыт пӱшкыл мо?
— Пӱшкылыт. Пӱшкылмышт тазалыклан сай. Тый мом ыштылат?
— Олмапушто, чиевондышто, шоптырышто тыгыде кагам ужым. Кушкыл гыч вӱдым
шупшыт,
чыла локтылыт. Мо дене нуным пытараш лиеш, тый от шинче?
— Ачам тӱрлӧ кушкыл вӱдым ямдыла. Могайжым ом пале, шкеж деч йодаш кӱлеш.
— Мом пеш тыге кутыркаледа? — шоктыш шеҥгелнышт.
Игорь верже гыч тӧрштен кынеле, Онысим кугыза дене саламлалте.
— Игорьын садшым кага пытара, манеш. Мо дене нуным тӱнчыктараш лиеш, йодеш,
—
мане Вӧдыр.
Игорь шке ойгыжым Онысим кугызалан радам дене каласкалыш. Тудыжо мом да
кузе ышташ ойым пуыш.
— Чӱчӱчын тамакше уло вет? Тудым шолто да йӱкшыктарыме тамак вӱдым шаве. Ик
гана
дене огеш пыте гын, кум-ныл гана тыге ыштыман. Тыгыде куткым пытарыман.
Нуно кагам шаркалат. Кагаже тамле вӱдым капше гыч ойыра, садлан кутко тушан
поша. Кага
куткылан лӱштымӧ ушкал семын лиеш. Адак ик сай йӧн уло. Кушкыл йымакет
петрушко
нӧшмым ӱдӧ. Тудын пушыжым кагажат, куткыжат огыт чыте, садлан тыгай улмо
вер гыч
каят. Кызыт нӧшмыжӧ уке. Теве шыжым лиеш, тол, пуэм. Тудым шыжымак але эр
шошым
ӱдат. Марий-шамыч петрушкым огыт пале. Мый тудым кечывалвелне
действительный
службым эртымем годым конденам да кызытат ӱдем. Шудыжымат, вожшымат кочкаш
лиеш.
Шыжым толаш ит мондо. А кызыт тамак вӱд дене тӧчен ончо. Чӱчӱньыч тыйым
мокталтыш, эре пакчаште шогылтеш, манеш. Молодец улат. Кушкыл йыр мландым
терыс але
олым дене петыре, вӱдыжгӧ утларак кучалтеш. Тый кажне кечын чыла
кушкылышкат
вӱдым ит шаве. Арнялан ик-кок гана сайын шаве, сита веле. Пычырик дене вӱд
вожышкыжо шыҥен огеш шу, ӱмбачын кошка веле. Кушкылыш чыве терыс вӱдым
кеҥеж мучко
кок гана шаве, тунам сайын атылана. Шуко гана ок йӧрӧ, йӱлалтен кертат.
— Кузе терыс вӱдшым ямдылыман?
— Ик ведра терыслан лу ведра вӱдым нал, кум кече шинчыкте, шуаш тӱҥалмекыже
шаваш лиеш. Пӱртӱсым йӧратет, коеш?
— Йӧратем.
— Пеш сай. Пӱртӱс утым огеш йӧрате. Шала койышымат огеш чыте. Мом ыштет
гын, чылажымат шоналтен, радамлен шуктыман. Тидым эре вуйыштет кучо.
Эҥгекым пӱртӱслан
ыштылман огыл. Пушеҥгым руэт гынат, шоналте: кӱлешлыкше тунарак уло мо? Ала
вес
семын йӧнештараш лиеш? Вот тыге. Мӱкшым йӧратет?
— Ала... Мемнан нигунамат лийын огыл. Чӱчӱньынат уке.
— Ик ешым пуэм гын, мом каласет?
— Ала... Мый ом пале. Мемнан омартажат уке, нигӧат онченат огыл, налаш
оксанат
уке.
— Мый оксала огыл, такак пуэм. Тый мылам келшет, сай рвезе улат. Вӧдырланат
тунемашыже полшет, манеш. Тудо руш йылмыжым пешыжак огеш пале шол.
— Вӧдыр мыйымат марла туныкта.
— Икте-весылан полшен илыман тудо. Чӱчӱчлан каласе: омартам мужо. Теве ынде

мӱкшиге лекташ тарванен, тӱҥалтышлан ик ешым пуэм. От мошто — тунемат,
ончычшо
шкеат миен савырнем, полшем.
— Кузе, мӱкшигет лекме гыч огеш кой? — йодо Вӧдыр деч.
— Уке але.
— Лекташ тӱҥалыт теве.
Онысим кугыза шке пашаж дене кайыш, кок йолташ шке семынышт кодыч.
— Айда эрла ерыш кол кучаш миен толына, — темлыш Вӧдыр.
— Эрла рушарня вет. Ом керт. Чӱчӱ дене пазарыш каена.
Кастене еш кас кочкышым ышташ чумыргыш.
— Чӱчӱ, Онысим кугыза мӱкш ешым пуэм, манеш, омартам огына му?
— Омартаже мемнан уке. Мыняр йодеш?
— Яра пуа.
— Чылт яра?
— Ярак.
— Меже вет мӱкшым нигунамат нигӧжат ончен огынал. Ожно ачамын ыле, тиде пеш
шукерте лийын.
— Мый ончаш тӱҥалам.
— Моштет мо? — йодеш Манефа Леопольдовна.
— Онысим кугызай ончаш туныкташ сӧрен.
— Кугыза огыл вет, чӱчӱ ман, — ушныш Оклина.
— Мӱкш пӱшкылмӧ деч от лӱд? — йодеш Волой.
— Мый мӱйым кочнем, — ячаш тӱҥале Семон.
— Мыйым мӱкш мыняр гана пӱшкылын да, шортын омыл, — моктана Волой.
— Кумылет уло гын, айда шогылт. Омартажым теве ялыште йодышт ончем, иктаж-
кӧн да
тоштыжо уло чай, — мане Лаву.
— Сасканурышто Эчан колен, ончышыжо уке, мӱкшышт пытен мангыч шоктыш, —
ушныш
мутышко Оклинат.
— Онысим чӱчӱ кагам пытараш тамак вӱдым шыжыктылаш кӱлеш, манеш. Эше
петрушкым
ӱдыман да тыгыде шем куткым пакчаште пытарыман. Тудо мӱкшланат эҥгекым
ышта, манеш.
— Мо тугай петрушкыжо? — йодо Оклина.
— Тиде кешыр гай кушкыл. Мый тудым ужынам.
— Тый, мемнан уныкана, ялыште илен, чылт пӱртӱс айдеме лият, — мане,
куанен, Манефа Леопольдовна.
— Игорь, ондакрак малаш воч, эрла пеш эр корныш лектына, — каласыш Лаву.
Игорьым тӱлдӱр денак кынелтышт. Кинде ден шӧрым кочкын шуктыш ма, уке ма,
корныш
тарванышт. Чӱчӱжӧ орвашке шудым сайынак оптен. Ӱмбакыже имне леведышым
пыштен.
Рвезе омыжым шуяш пурен возо. Шудышто сае, шепкаште кийыме гай лыйык-лайык
рӱпшалта. Мален теммыжлан пел корныжымат эртеныт ыле. Пазарыште кондымо
ӱзгарыштым луктеден шындышт. Калык пешыжак налшыже уке, шерге, маныт, эртен
каят.
Чӱчӱжӧ Игорьлан каласыш:
— Айда тыге ыштена: тый икмыняр вуйгомдым, чатырканым, пурням налын, пазар
кӧргыш шогал. Акым ик-кок теҥгелан шергынрак йод. Тыйыным огыт нал, мыйын
шулдырак, ала налыт.
Тыгак ыштышт. Акшым Игорь деч йодшышт улыт. "Изиш шулдынрак огеш лий?" —
маныт.
Тудыжо: "Ачам тыгай акым каласен", — манеш. "Ачатше кушто?" — йодыт. "Ачам
пазарым ончал савырнаш кайыш", — манеш. Игорьын ӱзгаржым огыт нал, Лавун
шулдырак —
налше лектеш. Но чыла ужален ышт пытаре, корныш тарванышт.
— Айда-ян, кевытлашке пурен ончалына, йоча-шамычлан костенечым, чӱчӱньычлан

пӧлекым налына, — мане Лаву.
Чӱчӱжӧ кевытлашке пуреден кошто, Игорь орваште вуча. Чӱчӱжын уке шеҥгеч кок
вуйгомдым да чатырканым ужалыш, чӱчӱжӧ мокталтыш.
— Айда эше ик вере пурен ончена. Тыште ик палыме пеш уста столяр уло, ала
мӱкш
омартажат уло, оксана сита гын, налынат.
Столярын мӱкш омартажат ямде уло, но шергын йодеш. Кутырен-кутырен, ак дене
келшышт, да эше кок пурням нале. Игорьын куанжылан мучаш уке: ужаленат
кертыныт,
омартамат налыныт. Вигак Онысим чӱчӱж деке куржо. Тудыжо касвелеш толын,
омартам
кузе да кушко шындаш туныктыш, верым ончыктыш.
— Пиалешет икымше иге еш тыйын лиеш. Омарта кӧргым мӱкшава шудо дене
йыгалте, а
рамжым пеленна налына, воштырым шупшына, вощиным пижыктена.
Рамым Вӧдыр дене сакален кондышт, омарташ вераҥдышт.
Омарташке мӱкшым колтымек, Игорь эре тудым эскера, Онысим чӱчӱж деч
палыдымыжым
йодыштеш, Вӧдыржат йолташыжлан полшаш куржын толеш. Утларак мӱкш нерген
палаш
лудмо пӧртыш мӱкш нерген книгалан лӱмын миен кошто, но тушто тыгай книга
уке.
Сад-пакча сомылым Игорь шукта. Южгунам Манефа Леопольдовна лектеш,
уныкажлан
полша. Кова йоча-шамычлан кондымо мануфактурыж гыч вургемым урга.
Семонланат ик
пеледышан тувырым урген чиктен, тудыжо моктанен, ял мучко куржталеш. Волой
ден
Семон эре ала-мом пӱчкедат, пужарат. Шӱкен кайыме годым шулдыржым
лупшкедылше
лывым ыштеныт. Шулдырышкыжо коважын кодшо пеледышан ластыклажым
пижыктылыныт —
чылт лыве, пеш моторын коеш. Семонын тыгай модышым ужын, йоча-шамыч Волой
дек
ыштен пуаш сӧрвален толыт, ача-аваштат йодыт. Ыштымыжлан кӧ муным, кӧ
ӱмбалым,
кӧ коям конда. Пазарыште ужалашат икмыняр лывым ыштен. Чӱчӱж ден Игорь шке
ӱзгарышт дене пырля Волойын модышыжымат пазарыш налыныт, ужалышт.
Шудо пагытлан Ишыт ер олыкыш чӱчӱньышт, Игорь, Волой кайышт, Манефа
Леопольдовна
ден Семон мӧҥгыштышт озаланаш кодыч.
Шудо гыч пӧртылмекышт, Онысим чӱчӱ тольо, мӱкш омартам почын ончыш.
Игорьлан
игылык лекшашым ончыктыш, шуре мӱкш игылыкым луктын кышкыш, весе мо кӱлешым
ыштыле.
— Шкемын мӱйым кӱзаш тӱҥалам гын, тыйынат рамет-влакым налам. Но икмыняржым
телылан кочкашышт кодыман. Нуным кызыт налашат лиеш. Олмешыже вес рамым
шындыман.
Рамет уло?
— Уке.
— Муаш кӱлеш. Ончыкылан шке ышташ тӱҥал. Чевернурышто Пекпай Аймет кугызан
омартаже, ӱзгарже кодын мангыч шоктыш. Шкеже шукертак колен, шот дене
ончышыжо лийын
огыл, мӱкшышт пытен, ала ужалат. Шке ӱзгар деч посна каньыле огыл. Эре еҥ
деч
йодын кошташ сӧралжат огыл да южгунам содор гына кӱлеш, а еҥын яра огыл.
Тыге
ойлымемлан "ынеж пу" манын ит шоно, шкендычын тудо — шкендычынак. Тыйын
мӱкшлан
шот лийшаш. Ала тудын мӱкшигым кучымо омартажат уло, отарым ешарынет гын,
тыгай
омарта пеш кӱлеш. Мӱкшигым налаш оксада уке, а омартам визыт-кудыт
чодыраште
шындет — ончет, текте мӱкш илаш пура.
Игорь Онысим чӱчӱжын полшымыж дене икмыняр рамым омарта гыч нале. Мӱйжӧ
дене
ешыжым сийлыш. Чыланат мокталтышт. Йывыртымыж дене Онысим кугызан ойлымыжым
каласыш.
— Пеш кӱлеш ыле, да оксана уке шол. Теве шыже велеш ӱшкыжым ужалена да
чодырам
налман, пӧрт леведыш пыта, — мане Лаву.
— Мыйын изиш уло, йоча-шамычлан теле вургемыштлан изин-изин погенам ыле,
тудын
дене налыда гын веле? — каласыш ковашт.
— Вовай, налына, налына! Мемнан вара шуко мӱй лиеш! — коваж деке миен,
Волой
шӱйышкыжӧ кержалте.
— Телым кылмаш от тӱҥал?
— Уке. Мый чытыше улам, — моктана рвезе.
— Кызытеш эн кӱлешан ӱзгаржым гына налза, молыштым, чыталташ лиеш гын, огеш
кӱл,
— мане Манефа Леопольдовна.
Шудо пагыт ден уржа-сорла коклам ял калык пайдалын эртарынеже. Тидым-тудым
ачалкала. Кызыт от ыште гын, вара теле марте огеш логал, кугу тургым
тӱҥалеш. Лавумытат иктым-весым ыштыльыч. Верын-верын уржа шуын, тӱредаш
лекташат лиеш. Шурно
чыла шумеке, жнейкым колтышт. Ик жнейкыште имньым виктарышылан Игорьым
шындышт.
Ынде тудо эр ӱжара денак тӱҥалын, кас рӱмбалге марте имне ӱмбалне. Жнейкын
икшырымын гӱрлымыж дене южгунамже нералтенат колтет, юрт лийын помыжалтат.
Шинчыме
вержым имне тупышто нузылтен пытарет. Школыш кайымеш тыге кошто. Южгунамже
гына
Волой вашталтен.
Август тылзе кыдалне Манефа Леопольдовна Минскыш тарваныш. Вашке у тунемме
ий
тӱҥалеш, тудланат пашашке лекман. Лавужо Киров гоч огыл, Озаҥ гоч каяш
темлыш.
— У кинде дене улазе-шамыч колхоз гыч Шолеҥерыш лектыт, а тушеч Озаҥ марте
поезд
коштеш, вара Москвашке. Савелий Никитичынат кызыт тургым жап, ала
имньыжымат налын огеш керт, — мане.
Савелий Никитичым шке ойышт дене серыш гоч палдарышт. Каяш тарваныме кечын
йоча-шамыч дене шортын чеверласыш, кугу, ушан-шотан, таза лийза, сайын
тунемза, Юмо
дене пырля илыза, мане. Волой ден Семон вес ял марте ужатен колтышт.

15

Арнольд Германович вӱдылка гыч пел сукыр наре киндым, кок котлетым, изи
падыраш
колбаса ден сырым, атеш кок шӱдӧ грамм наре аракам луктеден, ӱстембаке
погыш,
Настям тӧрыш ӱжӧ.
— Мо шотеш тыгай ӱстел?
— Таче мыйын кугу пайрем.
— Палаш лиеш гын, могай вара?
— Молан огеш лий? Лиеш. Пел курымым тиде ош тӱняште илымем дене саламлен
кертат.
— Саламлем. Сай ончыклыкым да тынарак ийым тыланем.
— Тау. Йӱат? Вуеш ит нал, йодам веле.
— Изиш теме. Тыйын верч подылам, — манын, шуялтыме арака чукырым тӱрвышкыжӧ
тушкалтыш. — Мыланем шуко огеш лий. Изи айдемылан зияным ыштен кертеш.
— Туге шол. Ну, а мый подылам.
— Киндыже сае. Лагерьысе огыл, коеш.
— Тиде вольна гыч. Лӱмын йодынам. Да чылажат тушеч. Палет, тиде кечын лу ий
ончыч тыгаяк пайремым палемденам. Йолташ-шамыч толыныт: йӱна, кочна,
патефон почеш
кушталтышна. Пелйӱд марте жапым веселан эртарышна. Уна-шамыч кайышт, малаш
вочна. Йӱдым тӱкалат. Мыйын почеш толыныт. Обыск. Мом кычалыныт, кызытат ом
умыло.
Мыйым — "черный вороныш". Утларакшым тыгай пашам йӱдым шуктеныт.
— Ончыч иктаж-могай шижмашет лийын мо? Паленат?
— Уке. Нимом пален, шижын омыл. Чын. Арня-кокыт ончыч завод директорым
поген налыныт ыле.
— Заводышто ыштенат?
— Тверь олаште кугу военный заводышто тӱҥ бухгалтерлан.
— Молан титакленыт?
— Военный заказым шуктымо огыл. Мыйжын тыште нимогай титакем уке. Шкеже
тыге шоненам, нуно — вес семын. Заказлан финансирований лийын огыл, садлан
заказ шукталтын огыл. Директорым тидланак титакленыт, 58-ше статья,
экономический саботаж, лу ий, — Арнольд Германович изишлан тып шинчыш. Вара
куштылгынрак шӱлалтыш.
— Чыла сай лиеш гын, октябрь тылзыште лу ий шуэш.
— Шочмо кечын налыныт?
— Да. Следствий кок тылзе эртен, суд октябрьыште лийын. Сита тидын нерген,
кумылемат волыш. Тыйын кузе? Палдара?
— Почаҥеш. Утларакшым тургыжланыме годым.
— Утыжым ит тургыжлане. Тыйын азапланымет тудын декат шуэш.
— Кузе от тургыжлане? Шкеак ойлышыч: вет йодышташ да мойн тӱҥалыт.
— Ала чыла эрта.
— Юмо утарыже ыле. Палет, мыйым эше мо тургыжландара?
— Мо эше?
— Каласашат йӧндымӧ да, тӱҥалынам гын, ойлыде огеш лий.
— Ойло.
— Ийгот шот дене мемнан коклаште кугу ойыртем. Тиде йочам неполноценный
лиймашкат шуктен кертеш. Физический але психический ситыдымашан, манам.
— Да, тыгай ойго мыйынат уло. Но, илена — ужына. Тый тидым ит шоно. Кунам
утыж
дене чоным туржаш, шонаш тӱҥалат, шкендычым ӱшандарымашке шуаш лиеш. Тыге
йоча
психикылан эҥгекым шкеак конден кертат. Чыла сай лиеш гын, лӱмжым могайым
пуэна?
— Ала. Тыйын могай шонымашет?
— Эрге лиеш гын, Осыпым, ӱдыр гын — Светланам. Келшет?
— Келшем. Эрге тек кугу онын лӱмжым нумалеш, ӱдыр гын, тек тудын ӱдыржыным.

Светлана — волгыдым пуышо лиеш.
Тиде вашлиймаш деч кок арня гыч Настя азам ыштыш. Пашаште мӱшкыржӧ пӱтыраш
тӱҥале, лазаретыш кайыш. Кок кече гыч эрге аза шочо. Лепила*физический
экшыкан огыл,
мане, а психический ситыдымашым кызыт от пале. Мудреч деч пӧлек — кинде
шулдыш
да шыл падыраш лие. Изиш тӧрланымекыже, опергруппо гыч кок кубикан ӱдырамаш

тольо. Мо кӱлешым йодышто, рашемдыш, анкетышкыже возыш. Метрикым тыште
опергруппо пуа.
— Лӱмжым могайым пуаш шонеда? — йодо.
— Иосиф.
— Онын лӱмжым лагерьыште пуаш огеш лий.
Настя вес лӱмым пуаш тореш лие.
Опер ӱдырамаш пеш торешыжак ыш лий, Иосифым возыш.
— Йочан ончыкылыкшо шотышто могай шонымаш уло? — йодо.
— Лиеш гын, пеленем кодыза.
— Тыште йоча пӧрт огыл, приютыш колтыман. Срок пытымек, налын кертыда.
— Приютыш торашке колташ огыл ыле. Лиеш вет жапын-жапын йочам ужаш?
— Тидын шотышто особый порядок уло. Мый тӧрлен ом керт.
Лу кече гыч Настям лазарет гыч луктыч, пашаш тошто верышкыжак колтышт.
Ончыч кок
тылзе жапыште йочам пукшаш кечылан вич гана кошто. Тыге кеч йӱдым йоча
пелен
лие. Жап эртыме, йоча кушмо семын аважым эркын-эркын йоча деч кораҥдышт.
Пел ияш
йочам приютыш колтышт.
Октябрь тылзыште Арнольд Германовичын шинчымыжлан лу ий шуо. Пашаш
заводешак кодо, завод пелен изи пачерым нале. Ынде завод территорийыш
пропуск дене коштеш.
Настя дене шуршаште вате-марийла вашлийыт. Мӧҥгыж гыч кочкышым кажне гана
манме
гай нумалеш. Йочан кузе кушмыжым, тазалыкше нерген умылкален шога,
азаплана.

*Лепила — врач, фельдшер.

16

Ял калык шыже сийым поген налын, шинчалтен, шопыктарен, кужу телылан
ямдылен.
Поген налме шурным клатыш, ларышке аралаш пыштен. Кодшо шурным каван гыч
шупшыктен шиеш. Кеҥеж гоч пукшен ӧрдыктарыме вольыкым йӧрварлан ямдыла.
Лаву ӱмашсе
ӱшкыжым ужален, чодырам нале.
— Игорь, рушарнян чодыра руаш каена. Лиеш гын, эше кок кечылан колташ йод,
— мане. — Пӱчмым шӱкалаш, укшым руаш полшет. Ик кечыште огына пытаре, иктаж
кум кечыжым шогена чай. Еҥым йодын коштмеш, шке вий денак тиде пашам
шуктена дыр. Еҥлан тӱлыман але полшаш кайыман. Ме тидыжымат-тудыжымат ыштен
огына керт, мыйым
арнялан паша гыч утареныт.
Делянкыш толшыштла, Игорь ятыр мераҥ кышам ужо.
— У-уй, мыняр мераҥ кудалыштын!
— Кушеч палет? Ала ик мераҥак кудалыштын да.
— Кышаже мыняре да.
— Лум толмылан йывыртен кудалыштыныт.
— Тидлан мераҥ йывырта мо?
— Кузе уке гын? Шем чодыраште ош ужган мераҥ чылаштын шинчаончылнышт. Ош
мераҥ
ош лумышто ок кой, вот и йывыртен тӧрштылыныт.
"Ӱмаште колхоз садыште мераҥже, коляже мыняр нӧргӧ олмапум пытареныт", —
шонкала
йоча. Тений школьник-шамыч кож лӱс дене петырен авыреныт. Шке пакчаштыштат
тыгак
ыштеныт.
Делянкыште Лаву мом ыштышашым, кузе шекланаш — чыла умылтарыш. Игорьлан
шогышо
пушеҥгым пӱчкын йӧрыктымыжат оҥай веле. Пушеҥге тӱтан мардеж гай лум орам
вуж-ж
нӧлтен йӧрлеш. Касвелеш нойышо, нӧрышӧ, мӧҥгышкышт пӧртыльыч.
Вес эрдене делянкыште шуко кышам ужын ӧрӧ.
— Чӱчӱ, пий мо тыште коштын? Пий кышала коеш.
— Рывыж чай.
— Молан тыште пӧрдын?
— Мемнан деч кодшо кочкышым поген дыр.
— Капкан дене кучаш гын?
— Капканым кызыт шындаш огеш лий. Сонарзе-шамыч пий дене мераҥым поктылыт,
пий
логалын кертеш. Лум кӱжгӱн вочмеке, сонарзе-шамыч пий дене поктымым чарнат,
тунам шындаш лиеш, но тумарте пашанам кошарташ кӱлеш.
Чодырам руэн, луктын пытарышт.
— Ну вот, Юмылан тау, ик кугу сомылым кошартышна. Шошым шеледена, вара пӧрт
леведышым кеҥежым вашталтена.
— Чӱчӱ, текте мӱкшым кучаш омартам ыштынем да ом мошто.
— Яра жапем лиеш гын, теве пижына. Тый могайым ышташ кӱлеш, Онысим чӱчӱч
деч
йод, але, уло гын, кондо. Рамыжым ынде келыштарен моштет чай?
— Тудыжым кертам.
— Волойжат рамыжым ыштен моштет?
— Моштем. Изамлан полшенам.
Волой ден Семонжо шке семынышт шогылтыт, кыргыжым*ыштеныт, яклака корнышто,
ий
ӱмбалне мунчалтат. Нуным ужын, вес йоча-шамычланат кӱлеш лийын, йодыт.
Келыштарен пуа, но яра огыл, южгунам окса денат налеш. Сарӱзгарым ыштылын,
сарла модыт.
Ала кушто кугу йошкар шӱдыран буденовко упшым муын, эртак тудым упшал
коштеш.
Рвезе-шамычым радам дене строитлен шогалта, "Равняйсь! Смирно!" командым
пуа,
савырнылаш, кошташ туныкта. Йоча-шамычышт рушлаже огыт пале: "направо!"
командылан шолашке савырнат. Кок тӱшкалан, ошо ден йошкаргылан, шелалтын,
атакыш коштыт. Пу кердыжым кӱшкӧ нӧлталын, "За мной, в рукопашную против
врагов Советской
власти!" кычкырен, эн ончыч кынелеш. Чисти командир. Чыла тидым военный
городокышто илымыж годым ужын, шарнен ыштылеш.

*Кыргыж — коньки.

Школышто Игорь тыршен тунемеш. Умылен, пален шуктыдымым огеш кодо, уэш-
пачаш лудын толаша. Волойжо тиде шотышто куштылгырак койышым ончыкта. Огеш
умыло гын,
вуйым аҥыртыл огеш шинчылт, изаж деч йодеш але умылен шуктыдеак кудалта,
южгунамже кокытанымат налеш. Игорьлан кокытаным налаш гала? Кумытанланат
пеш ойгыра,
кумылжо вола. Визытан отметкыже чырыклан шукыжак огыл, но ик кумытанжат
уке. Волойын утларакше кумытан, визытанже физкультура дене гына.
Шорыкйоллан Васли кува-кугыза пуреден коштыч. Игорь деч "Кокытанет уло?"
йодыт.
Тудыжо "Уке" малдалеш. Вара Волойым йодыт. "Кокытанет уло?" Тудат "уке"
малдалеш. Семонжо "Уло, уло!" манын карен шога. "Тугеже шойыштат?" Волойым
коктын
пӱтырен кучышт, олымбаке шуйдарен пыштышт. Мӧчӧр лупш дене шелме шотым
ыштыш,
"Тетла кокытаным ит нал, шойышташ ит тунем" манын сугыньлышт. Волойжо
Семонлан
сыренат ыле.
— Продажная шкура! — мане.
— Коршта мо? — йодеш Семонжо.
— Изишак.
— Айда уф ыштем, корштымым чарна, — манеш. Йоча-шамычын сырымышт — сырымаш
мо?
Сырат, да тунамак сӧрасат.
Йӱштӧ але поранан кечын йоча-шамычым огыт туныкто, уремышкат пешыжак огыт
колто.
Семон ден Волой школла модыт. Семонжо ученик, Волойжо учитель: лудаш,
возаш,
шотлаш туныкта. Тунемшыже чыла буквам пала, лудынат мошта, шотлаш толаша.
Кунам
огеш лек гын, Волойжо "Шич, папут! Кокытан" манеш. Семонжо "папут" мутшым
пала
гын, уке гын.
Кече ик верыште огеш шого. Йӱштӧ теле эртен кайыш. Ишыт эҥер олыкышко
ташлен,
йӱдшӧ-кечыже шоргыктен, румбыкан вӱдшым Элнетыш, вара кугу Юлыш наҥгая.
Чевер
шошо толын. Тыгай пагытыште йочам пӧртыштӧ кучен кертат гала: эҥер серыш,
лум
деч эрныше чоҥгаташ вашкат, модын куржталыт, изи пушым колтылыт. Волой
пушыжымат
ялысе рвезе-шамычын гайым ыштен огыл. Тудын эҥерын эн тале йогынышто
колтышо
еҥын деч ончыч вӱд толкын ваштареш кӱза, кандырам гына кӱрлын ынже кае,
эҥер
покшекак шупшеш. Тыгай пуш дене ачаже йӱдвел эҥерлаште котама*колым куча
ыле,
шарнен ыштен. Вӱд ваштареш кӱзышашлыкшым шке келыштарен моштен огыл, Игорь
регулировкым ыштен пуэн.
Игорь мӱкш омартажым луктын шынден. Онысим чӱчӱжӧ толын тергыш, мо кӱлешым
тӧрлатыш.
Вӱдшор деч вара тунемме ий пытымешкат тора огыл, ямдылалтман. Иктыже
визымше
класслан, весыже нылымышылан экзаменым кучышт.
Мланде топланымым вучен шуктыдеак, Лаву оҥам шелаш пашазе-шамычым тарлыш.
Тиде
пашам варалан кодаш огеш лий, шошо ага тӱҥалмеке, чылаштынат жапышт огеш
лий.
Теве ночко мландыш эр кылмыш дене колхозник-шамыч пасушко ломыжым шават,
шӱльымат ӱдаш лектыныт. Шошо йогыланен кийышым огеш йӧрате, телым яра
мӱшкыр дене кодат.

17

Йӱдвелне йӱд кайык омо гай кӱчык. Кече шинчын огеш шу, ончет — эрвелне
волгалташат тӱҥалеш. Йӱдшымат йӱд манаш шотеш толеш гала, газетым лудаш
лиеш — волгыдо.
Йӱдвелне пӱртӱс Россий рӱдӧ деч варарак помыжалтеш да вигак вийым налаш
вашка.
Таче пушеҥге чара шога, кум-ныл кече гыч, ончет, сывыным чиен шогалше
сӱанватыла
веле коеш.

*Котама — хариус (кол).

Эҥер, куп, ер моло вере апрельыште кӱжгӱ ий леведышышт деч эрнат гын,
йӱдвелне
майыште гына. Кайыклудо, комбо, йӱксӧ да моло кайык-влак пӱртӱс помыжалтме
семын, йӱдвелыш тукымым шуяш, шараш шочмо вер-шӧрышкышт вашкат, пуйто тыгай
сылне
пагытшат тыште вашке эртен кая.
Кече шуйнымо семын зекынат пашагечыже шуйна. Тӱлдӱр денак кынелын, вишкыде
баландым нелын, паша верышкыже тарвана. Йӱдвел шошо пӱртӱс вашка гын, зек
огеш
вашке, йолышкыжо насатым*пыжыктыме гае, пыкше шӱдырен шупшеш. Кушко, молан
вашкаш, кече шичмешке жап шуко. Латкок шагатым эре тачке, кирка, лом дене
кеч-могай
мландым шураш, кӱнчаш вий-куат кӱлеш. Тидлан тыйым ни огыт мокталте, ни
срокым
огыт кудалте, паекымат огыт ешаре. Кажне кечын зона деч тора участкыш лу-
лучко
уштышым мӧҥгеш-оньыш тошкыштман. Конвоир-шамыч "Шире шаг" манын, кеч-мыняр
кычкырышт, нигӧ уто сантиметрланат огеш ешаре, колонно икшырымын эрта.
Начальник-шамыч тек вашкыктат, айда тек кычкырлат — нунын пашашт тыгай.
Тидлан кугу пашадарым налыт, петлицышкышт черетан ромбым але шпалым
пижыктат.
Зек-шамыч отрядын участкыштыже телым нӧлтымӧ насыпьым, кюветым тӧрлат.
Тудыжо
ятыр вере шулен, куштыжо вӱдшор денат мушкылтын волен. Шеҥгечын тыгаяк зек-
шамыч
ошмам, шпалым оптен толыт, метр почеш метр рельсым шуйкалат, Котлас гыч
кондымо
балласт дене тӧрлат. Паша тиде участкыште мучашке лишемеш. Зеклан паша
пыта, уке
— садиктак. Тыште пыта — вес вере кусарат. Тысе деч куштылго паша ок логал.
Тений Воркуташ поездым колтынешт, манеш. Ты ойышто ни кугешнымаш, ни
йывыртымаш
огеш шокто, так йӱштӧ шӱм-чон дене шке коклаштышт кутыркалат.

*Насат — нелыт.

Алексей тыгаяк орлыкан моло зек-шамыч коклаште лагерь илышлан, тудын
законжылан,
радамжылан кум ий жапыште тунем шуын. Мутым лукде, мом весе-шамыч ыштат,
тудат
кӱштымым шукта. Кеч-мыняр лӱдыктылышт: утыжым огеш толаше, ик семынрак
тошкыштеш. Ой, кузе ончыч йӧсӧ, неле ыле! Илен лекшашлат чучын огыл. Ончыч
гына мо? А
кызытше куштылго? Зек деч "Кунам неле?" манын йодыт гын, мыскара семын
"Первый
лу ий неле, вара ничего" манеш. Умбакыже кузе, мо лиеш — огеш мужед, огеш
шонкале. Таче илен лектынат — йӧра, а эрла: илет гын, ужат.

(Умбакыже лиеш.)



050599
************************************************************************
5-05
Туныктымо паша
МОГАЙ Т(тм)ШКАШ ПУРЕТ, ТУГАЙ МУРЫМ МУРЕТ

Мут-влакынат, айдемын семынак, шке родо-тукымышт, шке ешышт уло. Но
южгунамже
нуныланат суртдымо-печыдыме еҥла ик вер гыч весыш перныл кошташ перна. Кусо

улыт, кушеч, шкештат каласен огыт керт. А ученый-шамыч тӱрлӧ семын
умылтарат.
Мутлан, "вес ийын" могай ойлымаш ужашыш пура? Туныктышо-влаклан
факультативный
занятийым эртараш лукмо "Марий йылме" пособий почеш (кокымшо ужаш, 1985 ий)

ончаш гын, тиде - наречий (112 стр.). "Вес ийын" (шушаш ийын, манына)-
наречияк
мо вара?
Марий йылме наукышто икгай вургемым чийыше, -н (-ын, -ӹн) мучаш тамган мут-
влакым ойыркален моштымо йодыш ик эн неле лийын кодеш, южгунамже тидын
нерген
каласыме шонымаш коктеланымашымат луктеш. Моланже пале: автор-влак йылме
поянлыкым лончылымо годым ик велке гына лупшалтыт, чыла эҥертышланжак тӱрыс

эҥерташ огыт тырше. А вет мутын кузе чоҥалтмыжымат, мом ончыктымыжымат
шотыш
налде кодаш ок лий. Тыште чылажат кӱлешан: категорий шот дене тудын
значенийжат,
ойлымаш ужаш-влакын грамматика шот гыч ойыртем палыштат, финн-угор
йылмылаште
мут ышталтме да вашталтме теорият. Туге гынат, пуйто чылажымат тӱрыс
рашемден
шуктымо манын, научный да школьный грамматикылаште, марий йылме нерген
возымо
научный пашалаште -н (-ын, -ӹн) мучаш тамган, икгай грамматический форман
мут-влак (вес семынже: мут-формо-влак) кок кугу тӱшкалан шелалтыт: икымшыже
-
родительный падежыште шогышо лӱман мут-формо-влак, весыже - наречий-влак.
Финноугроведенийыште кумшо тӱрлӧ шонымашат уло. М.Кастрен ден Ю.Вихманн
тыге ойлат:
марий йылмыште орудий инструктив падеж формо уло: "Имнин канден-канден
кодат"
(курыкмарла).
Тиде статьяште кокымшо тӱшкаш пурышо, -н- мучаш тамган, жапым ончыктышо
мутформо-влакым лончылена. Мутлан, тыгайым: вес ийын, У ийын, 9 Майын,
Кугечын,
Кугу Кугарнян.
Викак ушештарена: мутвундын чыла тӱрлӧ сын-куанын ужашыж семын ончаш гын,
нине
ойсавыртышым тошто годсыла лончылаш келшен ок тол. Кокымшо тӱшкаж гыч шуко
мутформым наречий радамыш пурташ ок лий. Тыште йылмым шымлыме у йӧнлан
эҥерташ
перна, тиде тӱшкам у шинча дене ончалман. Чыла могырымат лончылен налаш
гын,
висашке теве могай шонымаш вочшаш: мом ончыктат вара нине мут-формо-влак?
Нунын
грамматический кылыштышт ме предмет улмо ужашым огына шиж? Каласаш лиеш:
да,
шуко шомакыште тыгай значений аралалт кодын. А тидыже лӱм мутын значенийже
вет!
Тугеже ӧраш нимолан, кунам значенийышт дене притяжательный конструкцийыште
шогышо нине мут-формо-влакын шке декышт ала-мом шупшын кертмышт, ала-мон
озаже
улмым ончыктымышт палдырна. Тыгайже, кажнылан раш, лӱм мут радамыш пурышо
предмет гына лийын кертеш.
Наречий нерген гын тидым каласаш ок лий ыле. -Н- мучаш тамган мут-формо-
влакын,
моло лӱм мут семынак, притяжательный суффиксышт лийын кертеш. Мутлан,
"Йывукын
шочмо ийынже олаш толна". Адакше нунын ончылнышт пале мут (пример:"Кӱдырчӧ
у
тылзын кӱдырта"), причастий (кӱшнӧ ончыктымо пример: "Йывукын шочмо
ийынже..."),
чот мут ("1931-ше - 1933-шо ивлӓн Петухов Москвашты... тыменеш. Мый 1995
ийын
тунемаш пуренам, а тый - 1996-шын"), олмештыш мут ("Тӱрлӧ лӱмгечын пий вӱта

вуйыш кӱзыш") дене каласыме определенийышт лиеда. Нуно почешмутан
синонимконструкций олмеш кучылталт кертыт: "Шочмо кечет годым кече
петырналтын
ыле, шарнет? - Шочмо кечетын кече петырналтын ыле, монден отыл?" Адакше
(тӱҥ
шотышто диалектлаште да курыкмарий литератур йылмыште) икте-весылан
ваштарешла
шогышо чотым рашемдымашат палдырна: "Ик ин огыт толеп, остатка ивлӓн эре
толеве".
Кӱшнӧ чыла каласымынам пеҥгыдемдаш ик-кок пример шагалла чучеш гын, эше
икмынярым ончыкташ лиеш: "У ийын толеш. Вес ийын толеш. Сеҥымаш кечын
толеш.
Кугече кечын кайыкат пыжашым ок опто". Пӹтӓртӹш кецӹ-шӓцӹн толедӓ. Те кецӹн
ак
тол. Автор гай война паштек сирен да остатка ивлӓн пытарен (але: остатка ин

пытарен). Тӹ кечылӓн тӹды мӹланем эче лишылрак, туанрак лие (але: тӹ кечӹн
тӹды...").
Ме ужына: жапым палемден шогышо -н мучашан мут-влак шуко чотым ончыктышо
суффикс
влӓ, шамыц денат кучылталтыт. Тугеже гын, шуко чотым ончыктышо суффиксан
шомак-влак нигузеат наречий лийын огыт керт, нуным лӱм мут радамышке гына
пуртыман.
Мут-формышто притяжательный суффикс тӱрлӧ верым налын кертеш: "Шочмо
кечынет,
шочмо кечетын. Йывукын шочмо ийынже олаш толна (але: "Йывукын шочмо
ийжын...)".
-Н мучаш тамган мут-формо собственный лӱм мут гын, тудо кугу буква дене
возалтеш. Мутлан, "Вес ийлан шкежак ӱжын гынат, Кугечын тушко пурен омыл.
Кугу
Кугарня, але Тӱвыт Кугарня - Кугу Кугарнян, але Тӱвыт Кугарнян; 1 Майын, 9
Майын, 1-ше Кугарнян (Чыве пазарын), Изиви рушарнян".
Жап дене кылдалтмым ончыктымышт годым -н (-ын, -ӹн) мут формо-влак кечын,
тылзын, тӱрлӧ эртыше илыш дене кылдалтше, уло калыкын, религиозный ушемын
жаплыме пайрем але событий кечын, жапын, пагытын, саманын посна ужашыжын
лӱмыштым каласаш кучылталтыт. Нуно наречий огытыл, а лӱм мут улыт.
З.В.Учаевын
"Марий йылмыштыже" (кокымшо ужаш, 1985 ий) чыла тыгай мут формо-влакым
(шочмын,
кушкыжмын, вӱргечын, изарнян, кугарнян, шуматкечын, рушарнян) наречий
радамыш
пуртымо дене чын огыл ыштыме, шонена (120 стр.) Но вет наречий изи буква
дене
возалтшаш, а ме кӱшнӧ ужына: собственный лӱм мут улмышт годым нуным кугу
буква
дене возыде ок лий.
Нине мут-формо-влакын лӱм мут радамыште улмышт тышечат коеш: марий йылмыште

лӱмым ончыктышо падежный мут-формо-влак шуко значениян улыт, шуко тӱрлӧ
функцийым шуктат. Мутлан, дательный падежын 23 функцийжым палена. Тидын
нерген
мый "Грамматические категории имен существительных в марийском языке"
(ЙошкарОла, 1987 ий) книгаште возенам ыле. Южгунамже икгай але икгайракак
падеж
функцийым (синтаксический кыл шот гыч) тӱрлӧ падеж формо-влак шуктен шогат.
Тыге
икгай але синтаксический значенийышт дене лишыл, синоним ойыртеман падеж
формо-влак ышталтыт. Ваш эҥертыше тыгай кылым шотыш налаш огыл гын. шымлыме
паша саска
нужна лиеш, тудо посна ялын умылымашыжлан гына келшен толеш, йылмысе
поянлыкым
закон семын тӱрыс аклен ончаш йӧным ок пу. Уке гын мут-влакын шке
вашталтмышт
дене але вашталтдыме улмо шот дене могай радамыш пурымыштым чын каласаш
шоныманат огыл.
Йодыш тыге шындалтшаш: тиде але вес посна шомак-влак склонений радамысе
мутформо тӱшкаш пурат, падеж дене вашталтыт але нуно ты радам деч ӧрдыжтӧ
шогат?
Икманаш, наречий улыт? Тидлан раш вашмутым пуымо огыл. Эсогыл научный
грамматикыштат -н- мучаш тамган мут-формо-влак нерген йодышым тӱрыснекшак
нергелен шуктымо огыл.
Мутлан, Шабдар Осыпын возымаштыже тыгай ойым вашлийына: "Тиде шужымо ийлан
лийын". Тыште событий кунам лиймым ончыктышашлан дательный падеж форма
кучылталтеш. Ик датальный падеж гына огыл, моло падеж формат жапым
(наукышто
"темпоральный кылым" маныт) ончыкташ кучылталт кертеш. Местный падеж:
"Ойлымашым
1981 ийыште кусарыме"; обстоятельственный: "Тарвата кугу сӱаным май
тылзеш";
именительный: "Земля, попат, миллион ивлӓ ӹла".
Тугеже "вес ийын" мут сочетаний темпоральный кылым (кунам лийшашым, лиймым,

лийшым) лач тиде ик форма дене гына огеш ончыкто, вес падежын ыштышашыжым
иже
ӱмбакыже налын лач саде падеж формыш савырна, вес семын каласаш гын, падеж
дене
вашталтеш.
Наречий лиеш гын, нигузеат ок вашталт ыле, вет наречий - вашталтдыме
ойлымаш
ужаш.
Эше кок примерым ончалына: "Кеҥеж рӱдыштӧ южгунам игече иканаште вашталт
кая",
"Кеҥеж рӱдын Йошкар-Олашке Ленинград гыч военно-воздушный академий
эвакуироватлалте". Тыге лектеш: икымше предложенийыште "рӱдыштӧ" мут форма
местный падежыште шогышо лӱм мут гын, кокымшо предложенийыште "рӱдын" мут-
формым
родительный падежыште шогышо лӱм мут манаш возеш. "Рӱдыштӧ" да "рӱдын"
жапым
ончыктышо да синонимлан шотлалтше, падеж формышто шогышо лӱм мут улыт.
Тыгеракын, мутым значенийже могырым, чоҥалтме да весын дене кыл кучымыж
могырым,
возалтме ойыртем могырым лончылен лекмеке, коеш: "вес ийын" манмым
наречийлан
шотлаш негыз уке, "ийын"- лӱм мут, "вес"- олмештыш мут. "Кугу Кугарнян"
("Тӱвыт
Кугарнян")- мут сочетанийыште "кугарнян" манме - йӧршынат наречий огыл, а
родительный падеж форман лӱм мут.
Пытартышлан родо-тукым да руш йылмылаште жапым ончыктышо тыгаяк мут формым
таҥастараш уто огыл, шонем. Эстон деч йодына: "Кунам толынат?" Вашмут
шокта:
"Есмаспӓевал" ("шочмын"). Рушла каласена ыле: "В понедельник ("шочмын").
Коеш,
кок вашмутыштыжат падеж дене вашталтше лӱм мут кучылталтеш. "Есмаспӓевал"
эстон
мут - алалутлев падежыште шогышо лӱм мут; "в понедельник"- предлоган лӱм
мут,
тудо винительный падежыште шога. Тугеже марла "шочмын" манмыже молан вара
наречий?
Ийын, кечын, арнян да моло чыла тыгай мут-влак родительный падеж форман лӱм
мут
улыт. Вес семын умылтарымаш марий йылмым кугезе ойыртемже деч кораҥда.

Геннадий ТУЖАРОВ,
Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш
педагогический институтын профессоржо,
Марий Эл наукын заслуженный деятельже.



050699
************************************************************************
5—06
Унана — Дена Карамова

Карамова Дена Андреевна Марий Эл Морко районысо Изи Кушна ялеш 1936 ий 10
сентябрьыште шочын. 1956 ийыште И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищым,
варажым
1968 ийыште Москосо культур институтым тунем пытарен. Тылеч вара Йошкар-
Оласе 1ше номеран музыкально-художественный интернат-школышто, сулен налме
канышыш лекмешке, пашам ыштен.
Дена Андреевнан мурыжо-влакым Марий радио да телевиденийыште йоҥгалтарат,
концертлаште мурат.

ТЫЙЫН ШИНЧАТ

Мутшо Юрий Чавайнын. Семже Дена Карамован.

Кунар уло пӱртӱсын чеченже,
Чыла тыйын шинчаш верланен.
Шыргыжал ончалал, еҥын шӱмжым
Тый тунамак кертат савырен.

Но кӧлан гын шинчатын моторжым
Тынар жап аралет эскерен?
Ит эртаре арам рвезе жапым,
Кӧ келша, ончалал йӧратен.

МОЛАН?
Мутшо Юрий Чавайнын. Семже Дена Карамован.

Окна йымачын эртышым олян-олян.
Окнатым тые петырышыч. Молан, молан?
Ом келше — вик каласе...
Ом сыре, лач эрласек
Тендан капка воктен
Ом шого мый кастен.

Молан тыгай ойганыше йӱкет, йӱкет
Да вигак перныш чонышко мурет, мурет?
Ой, тые, рвезе ӱдыр,
Пиал крно мӱндыр,
Куан ден йӧсымат
Миен шумеш ужат.

Палем мый, тыйын шӱм-кылет яндар-яндар.
Сай йолташетым шотло тый, кунар, кунар?
Ит вашке, му кычалын
Тый чын чевер пиалым.
Да, тудым чот аклен,
Тый мошто арален.



050799
************************************************************************
5—07ШОЧМО МЛАНДЕ
Алексей АЛЕКСАНДРОВ

Вийпатыр тукым
Очерк

Тиде очерк кок ий ончыч возалтын. Тунам Волжский районысо Сотнур кыдалаш
школ
160 ияш лӱмгечыжым палемдаш ямдылалтын. Но автор серымыжым печатьышке
жапыштыже
колтен шуктен огыл. Варажым йӧндымын чучын.
Тений апрель тылзыште очеркын тӱҥ геройжо, сарын да туныктымо пашан
ветеранже
Александров Петр Александрович 80 ий темме лӱмгечыжым палемдыш. Очеркыште
каласкалыме ятыр лӱм кокла гыч ош тӱняште илыше лач кумытын гына кодын:
кӱшнӧ ончыктымо юбилярна, Кузьмин Геннадий Степанович да Артемьев Алексей
Евдокимович. Чыла
тидым шотыш налын да эше майысе Кугу Сеҥымаш кечым ушышто кучен, ме ты
очеркым
савыкташ лийна. Тудым лудын, тек кугу сар тул вошт лекше чыла фронтовик шке
самырык жапшым шарналта, а ме нуным, алал кумылын саламлена, пиалым,
тазалыкым,
сай илышым тыланена.

"С чего начинается Родина?
С рисунка в твоем букваре..."— кумылым тарватен йоҥгалтеш ныжыл муро.
Шоналтет:
а чынак вет, шочмо сурт деч шуйналтше йолгорно гычак тӱҥалеш Шочмо Эл, чыла
сай
ден осалжат. Тудак, тиде йолгорнак, конда тыйым эн ончыч школышко,
Порылыкым палаш, Моторлыкым ужаш тунемаш, Ушым шындаш.
Пасу корнак наҥгайыш мыйым 1949 ий шыжым Сотнур школышко, визымше "С"
классыш
шындыш. Шижыда, тунам "С" классат ялыште лийын, тугеже ныл тӱшка улмаш.
Ушыштем
ӱлыл школан полат сӱретше. Курша курык тайылеш Совет власть жапыште
шынденыт улмашат, негыз кӱжым вияш угылан трапеций семын нӧлтеныт. Но ме
тидым ужынна гына,
а шижын огынал. Пу пырдыжан тошто школ пеш тӧр ыле, а шыгыр-кужу коридор
тич тунемше йоча погынен шолын. Тыште шым классым пытарымеш икшыве шуален,
вер огеш
ситат, классым "Камчаткыштат", вӱдым шолтымо посна изи пӧртыштӧ, почмо,
"Кутырышкат" лекме, тошто руш шӱгар олмысо стадион воктенсе ала-кӧн шӱкшӧ
пӧртышкыжӧ.
Кандашымше класс гыч кӱшыл школышто, волгыдо, яндар зданийыште тунемынна.
Тушкыжо ӱлыл школ гыч ял мучашсе ныл-вич суртын пакчалаж шеҥгеч ошкылман да
тӱр пакча
пече воктене кӱзыман. Ял сурт воктенак школ кудывече тӱҥалеш, тудын
покшелне
физкультур уроклан ямдылыме чыла спорт чоҥыш: волейбол площадке, тудын кок
мучашеш баскетболла модаш капка оҥа, тӱрлаште кок меҥге ӱмбак пыштыме
пырня, йол
полшымо деч посна кӱзаш келыштарыме пакшыч, канат да унчыли кечыше ягыл
вара,
адакше турник, брусья, шошым-шыжым тушкак луктыт ыле шӱштӧ ӱмбалан "конь"
ден
"козелым". Мод, пӧрт, тӧрштыл, кӱзӧ, воло — чылажат кажне гана эртен
ошкылмо
корно ӱмбалнак. Санденак дыр шошо-шыжым кажне перерывлан икшыве-влак тышке
лектыныт, тунемше-влак кокла гыч турникыште "кечым" пӧртшӧ-влакат тунам
ыльыч.
А школ йыр ӱлнат, кӱшнат эре сад, эре вондер: сирень, акаций, куэ, пызле...
Туныктышо-влак, йӱр ма але поран, ӱлыл-кӱшыл школлаш коштеденыт,
"Камчаткыш", "Кутырыш" вашкеныт.
Туныктышем-влак... Варажым нунын дене пырля шкаланемат школ пашам виктараш
логале. Кажныжын сын-кунжо веле огыл, койыш-шоктышыжат, шӱм-чон ойыртемжат
ушыштем,
шинча ончылнем. Мыйын нунын нерген пеш поро шарнымаш ушеш кодын, иктаж гана
сай
шомакым каласаш шоненам. Теве ынде йӧн лие, амал лекте: Сотнур школлан 160
ий,
шке шотан юбилей. Тиде кечым вашлийын, поро мутым лукташ лиешыс.
Кызыт ынде кок пачашан кугу кӱполатыш пурем, тыгайыште мылам ни тунемаш, ни
туныкташ пӱралтын огыл ыле. Мыйым школын завучшо Вадим Егорович Егоров
вашлиеш,
"Пропавший человек толын" ышталеш. Ала йомынам, ала поргем пундашке пурен
каенам, маннеже. Вадим Егоровичым вуйӱмбал сакчыжак арала, витне, эре
вуйлатыме пашаште шогылтеш. Нылле ий наре тыршыме жапыштыже латкандаш ийжым
директор сомыллан пуэн, молыжым эре гаяк завуч пашаште.
Пале лие: Сотнур школ 1837 ий 28 ноябрьыште почылтын улмаш. Шинчам
каралтышым:
вет тидыжеПушкинын колымо ийже! Поэт колен, а школ шочын!.. Вуйышкем
тунамак почеламут корно пӱтырналте:
Курша коремыш тайыл волымаште,
Лач Пушкин колымо ий шыжым,
Пӱрен улмаш шочаш тылат, школем...
Тунам тудо "приходское училище" маналтын. Ах, палаш ыле, кодшо курымыштыжо
кӧмыт
вара тунемыныт? Марий кокла гычше мыняр еҥ лийын? Очыни, вет мыйын кочамат,
Кугу
Сакар, тиде школ лондемым вончен, арам огыл дыр тудым Октябрь Революций деч
ончыч волостной правлений вуйлаташ шогалтеныт. Но кызытлан тидын нерген
нимогай
документ-кагаз кодын огыл.
Совет власть жапыште школын лӱмжӧ да чапшат эре вашталт толын. 1918 ий гыч
трудовой обучениян двухступенчатый школ маналтын, варажым 1930 ийыште
тӱҥалтышыш
савыреныт, эше кок ий гыч семилетке лийын, а 1936 ийыште тичмаш кыдалаш
школышкак вончен. Калык шинчымашым нӧлтымӧ корно тиде каласымем гычак
рашемеш, кушкын
тудо, шарлен, со утларак да шукырак ӱдыр-рвезе-влакым авалтен, туныктен
луктын.
Кыдалаш школын икымше выпускшо 1939 ийыште лийын, тунам латвич самырык еҥ
аттестатым налын. Сар каен шогымо первый ийлаштат 25-30 еҥ дене тунем
пытареныт, вара
веле тиде списке кӱчыкемеш: 1945 ийыште латкоктын лийыныт, а вес ийын вич
еҥ гына тунем лектын. Война айдеме чоным гына огыл кочкын, тунемшаш вийымат
пытарен.
Моткочак оҥай кыдалаш школым тунем пытарыше-влак спискым ончен шинчаш. Теве

икымше выпускын икымше номеран ученикше: Александров Петр. Да вет тидыже
мыйын
туныктышем! Физика ден черчений уроклам наҥгая ыле, варажым иквереш пашам
ыштымына годым школын хорыштыжат кокымшо йӱк дене пырля муренна. Тунамак
шоналтышым:
теве кӧн нерген возаш кӱлеш!
Но шинчам спискыште ӱлыкыла вола. Теве Кузнецова Анна, Тойкинова Марфа. Ай,
нине
кугакай-влакше дене пырля Ярамарий школышто пырля пашам ыштенна, Учаев Илья
Васильевичым Учейкино школышто ужынам... Чыланат палыме улыт...
— Школын икымше выпускшо гыч индешын туныктышо лийыныт,— колам завуч
Егоровын
йӱкшым.
Теве 1940 ийыште тунем лекше-влак: Александров Иван... Мо, тидыже мыйын ял
суртем пеленсе пошкудемыс, Ивий. Немыч пленыште шуко орланен, кажне гана
каласкалымыж годым шинчавӱдшӧ толеш ыле. Икана немыч озан офицер эргыже
фронт гыч ужаш
толынат, Ивий ӱмбак лӱяш пистолетым виктен: ачажын йытын тулымо заводыштыжо
ала-могай машинаже пудыргенат, пленникым, Ивийым, титакленыт. Тунам Ивий
лӱдмыж дене
кычкырал колтен: "Нихт, нихт! Их нихт саботаж! Их бауэркинд..." "Уке, уке!
Мый
саботаж огыл, мый кресаньык эрге, мый техникым ом пале", манаш тӧчен. Вара
немыч
кугыза вуйжым кок век рӱзале, манеш, эргыжат пистолетшым Ивийын саҥгаж
ӱмбач ээркын волтен колтен.
Ивий ялыштына пӧръеҥ бригадым плотник пашашке коштыкта ыле, чодырамат шкак
ямдыленыт. Варажым ятыр жап ревизионный комиссий вуйлатышылан, колхозын
бухгалтержыланат ыштыш, ты паша гычак пенсийыш лекте...
Долгов Николай, Куршембал гыч... Война ий йолжым пытарен, эре-эреак
"Волжская
правда" район газетыште пашам ыштыш. Машаев Иван, Пезмучаш гыч. Туныктышо.
Лукаева Екатерина — мыйым нылымше классыште туныктен. Волков Иван,
Шарибоксад. О-о,
тудо чот тале математик, начар тунемше кутыр ӱдыр-влакым пеш чот вурса ыле.
Виян
шахматист, шашке дене модмаште республикын чемпионжат лиеден. Школышто
завучат,
директорат улмаш... Сабанаева Татьяна — адакат пеш палыме, Ярамарий школын
туныктышыжо...
Сотнур школым первый ийлаште тунем пытарыше-влакын спискыштым ончен шинчен,
ик
ой ушыш шыҥдаралтеш: тунам тале-влак гына тунем сеҥеныт да шукышт шкештат
весым
туныктымо пашашке ушненыт, самырык вий артамыштым суапле сомыллан пуэныт,
пале
кышам коденыт.
Война тӱҥалме ий школым пытарыше-влак кокла гыч утларак палымыже коктын
улыт:
Эшкинин Агей Николаевич ден Кузьмин Иван Тимофеевич. Агей Николаевич,
ончычсо
моряк-фронтовик, Сотнур школышто пырля ыштымына годым директор лийын,
пайрем годым коклан морякла кушталтен, пеш тыматле, шотан айдеме ыле. А
йоча жапше лач
кулак-влакым поктылмо годым эртен. Тудын ачажым, тулык кӱтӱчым, варажым
шӧртнян
ӱдырым налын пуэнытат, кок имнян, кок ушкалан лийшым, кулак семын луктын
колташ
тӧченыт, Агейын аваже шуко йоча ден орол пӧртыштӧ илен толашен. Агей
Николаевич
тидым шинчавӱд дене шарнен ойла ыле.
Иван Тимофеевич Кузьминым кугу талантан туныктышо семын аклаш келша. Мемнам
историй дене туныктен, пеш мастарын, мондаш лийдымын каласкален моштен.
Визымше
классыште тунеммем годым Спартакын восстанийже нерген ойлымыжым нигунам ом
мондо. Варажым тудо шочмо Параж-беляк ялыштыже тӱҥалтыш школым вуйлатен
илен, кажне
гана Сотнурыш толмыж еда школыш пурен, илыш гыч налме тӱрлӧ мыскараж дене
пӱжалтмеш воштылтарен кода ыле. Ме воштыл пӧрдалына, а тудо ик чогашылжымат
ок тарвате, лыжган гына каласкален шинча, шомакше гына утен кайымеш
чыгылтарыше. Пешакак
виян гармоньчо, пошкудо дене, чыла денат ныжылгын ойлен эртарыше айдеме ыле
да
осал еҥ-влак кид йымалан пеш шучкын индыралтын пуштмо лие...
Ах, тиде списке-влак! Тунем пытарыше кокла гыч кажныже — шкеак тичмаш
историй
гай, чылашт нерген мучашдымын шарнен каласкалаш лиеш. Кызытеш икымше выпуск
гыч
икымше номеран айдемышкемак пӧртылам — Александров Петр деке.
* * *
Петр Александровичын суртышкыжо иктаж шӱдӧ гана пурен-лектын коштынам дыр,
но ик
ганат илышыже, тунеммыж нерген йодыштын омыл. Пешак проста, ныжыл айдеме,
ик гана веле огыл пӧртыштыжӧ уна лийын шинчылтын улына. Тиде гана мыйым
шымле кандаш
ияш кугыза вашлие. Кӱкш, вичкыж-йыжгын капан. Ынде утларакшым пӱгырненрак
коштеш. Молгунамсыж семынак, могыржым чӱчкыктен тарватылын, мыйын век
шыргыжал савырныш. Конешне, ондаксе шем чока ӱпшӧ сураҥын, чуякарак
шӱргывылышыже чӱчкыдынак черланымыжлан кӧра шапалген, но коя шӱрган еҥын
гай куптыргылын огыл. Таза
эсен лийман гын, тыгай чурийышке чеверлыкым веле пырт пурташ — айдеме сынже
дене
рвезештынат кая ыле.
Мый школнан 160 ий лӱмгечыж нерген ушештарышым, тидын лӱмеш "Богданов
тукым"
статьям возаш шонымем нерген ойлышым. Богданов тукымышкыжо мый Гаврил
Константиновичын лишыл родо тукымжо-влакым веле огыл, тыгак тудын дене
пырля пашам ыштыше
моло туныктышем-влакымат пуртынем. Вет мыйын школышто тунемме да туныктымо
жапыштем Богданов Г.К. эре директор лийын, а школ коллектив ик тукым гай
тудын йыр
пӧрдын, сай лектышан пашам ыштен.
Петр Александрович ваштарешем пӱкеным налын шинче. Кок кид кынерже денат
пулвуйышкыжо эҥерталын пӱгырнышат, шарнен каласалаш тӱҥале:
— Гаврил Константинович, Шернур вел шочшо, мемнан деке, Сотнурышко, мыйын
визымше классыш коштмем годым тольо. Математика дене тӱҥале, — мане тудо.
Парням пыштылын шотлаш тӱҥале. Аха, тиде 1932 ийыште лийын, школышто лач
семилеткыш куснымо жапыште. Шернур велеш шочын-кушшо рвезым Сотнурыш
туныкташ колтеныт, да варажым тудо ӱмырешлан тышанак лакемын верланен. Ме
эсогыл, Петр Александровичат, конешне, Гаврил Константиновичын шымле ияш
лӱмгечыштыжат лийынна.
Но тудын нерген мутем умбакырак торла, молан манаш гын, Петр
Александровичын шомакше, шижде, шке илыш-корныжым шарнымашке савырныш. Мый
пешакак куанен колышт
шинчышым, вет тудо оҥай веле огыл, а сылне ыле — тунамсе ик илыш лончо
сымыстарышын почылто. Теве тудо, кӱчыкын.
Петр Александрович кумло визымше ийыште шымияш школым сайын пытарен, моло
икмыняр йолташыж дене пырля учительлан тунемаш каяш пеш шонен, но аваже,
нужналыклан
кӧра, нигушкат колтен огыл. Лач тудо ийынак Сотнур пеленсе Шӱгарэҥер изи
ялыштат
"Ким" лӱман колхозым почыт да Эчук Пӧтырым, латкуд ийыш тошкалше рвезым,
шкеж
деч йодде, счетоводлан сайлен шогалтат.
— Кушко пурет? Ышташ логале,— шыргыжалеш Петр Александрович.— Йӧра эше
мемнан
ялынак, Сотнур школыштына библиотекарьлан ыштыше пелкидан Григорий
Павловичнан
изаже, Василий Павлович, пеш полшыш. Тунам тудо Паражбеляк школым вуйлата
ыле.
Вес иешын февраль тылзыште Петр Александровичым Йошкар-Олашке счетовод-
бухгалтерлан шым тылзаш курсышко тунемаш колтат. Пӧртылмӧ жапшылан лач
Сотнур школым
кыдалашыш савырат, да Эчук эрге кандашымше классыш тунемаш пура, но
счетовод пашажымат ынде кудалтен ок керт. Тыгеракын кум ий почела тунемашат
кӱлын да тунамак пашамат ыштен. Неле лийын, конешне, моткоч шыгыр, шыҥ-шыҥ
илыш, но чылажат
шотеш толын: колхозышто ыштымыжлан тылзеш латвич трудодням шотленыт (колхоз

председатель коло трудодням налын) — окса огыл гын, шурно пырче да моло
кургат
логалын, а школым йырвечынат "отлично" отметке дене пытарен да эн чапле
аттестатым налын. Тудо аттестатыште ӱлныракше, оценке-влакым ончыктымо деч
вараже, тыге
возымо улмаш: "Согласно Постановлению Совета Министров Союза СССР (от
числа, номер) владелец настоящего аттестата имеет право поступления в
Высшие учебные заведения Союза СССР без вступительных экзаменов". Вот вет
могай ак лийын тунам
сай тунемшылан! Тыршен тунемаш кугу стимул.
Тыге Петр Александров Марий учительский институтыш пура, но тунемашыже гына
логалын огыл: военкомат шупшкедылаш тӱҥалеш, Йошкар Армийыш каяш жап шуын.
Ноябрь
тылзыште, 25 числан, салтаклан лектын каяш йолташыже-влак повесткым налыт,
а
Пӧтырлан — уке. Вуча, вуча — огыт колто. Тунам, 24 ноябрьыште, шкеак
райвоенкоматыш йыҥгырта: молан мылам повестке уке? Военком шона-шона да
торжан каласа:
"Готовься, сегодня получишь повестку, завтра выезжать!"
Сотнур гыч тунам шуко туныктышо салтакыш лектын каен. Чыланат мылам палыме
улыт:
Богданов Г.К., Отвагин Е.В., Очетов В.А., Евдокимов А.Е., Александров П.А.,
Жирнов П.А., Иванов Г.П., Кузьмин Г.С. да молат.
— Гаврил Константиновичше тендан деч кугурак ийготаныс, шкендан туныктышыда
лийын. Кузе армийышкыже пырля логалында?— ӧрынрак йодам.
— Ончычшо тудлан эре отсрочкым пуэныт, туныктышо ситен огыл. А ынде ок лий:
касвечын война лӱдыкшӧ толын, Гитлер Польшыш пурен...
Салтаклан налме Сотнур марий-влакымат поезд касвекыла наҥгаен. Смоленск
олаш шогалыт. Тыште нуным шоктыт, шеледат. Кумытынжо — Богданов Г.К.,
Кузьмин Г.С. да
Александров П.А. — Могилевыш шумеш эше пырля каят. Туштыжо кумыньыштымат
кум векыла шӱкалын ойырат.
Петр Александровичын лӱм кагазыштыже счетовод-бухгалтерлан тунеммыже да
ыштымыже
палемдалтын, сандене тудым тунамак штаб пеленсе озанлык взводыш налыт,
артиллерий полкын снабжений начальникше кидыш логалеш: шотло, ушо, лук —
дебит-кредитлан тунемынат.
1939 ийыште салтаклан шогалше Сотнур туныктышо-влаклан служитлашышт пел ий
наре
веле кодын — сар тӱҥалеш. Касвел Белоруссийыш логалше мемнан землякна-
влаклан
могай содом гоч лекташышт пернымым мут деч поснат умылаш лиеш. Петр
Александровичынак йолташыже-влак кокла гыч Кузьмин Геннадий Степанович
Брест йымалан немыч
кидыш логалеш, Очетов Василий Алексеевичым Белосток ола воктене немыч
овчарке
пий руалта, Жирнов Петр Александрович партизан-влак деке ушнен кредалаш
тӱҥалеш,
а мемнан Эчук Пӧтырнажым немыч плен деч шке салтак котелокшо утара.
Тидыже теве кузе лийын. 1942 ий 7 июльышто Петр Александровичмытлан
увертарат:
окруженийыште улына. Ржев — Могилев, Могилев — Брянск, Брянск — Смоленск,
Смоленск — Ржев кӱртньӧгорно-влак — чылажат немыч кидыште. Петр
Александровичмыт ты
жапыште Ржев деч касвелныла улшо изирак ола деч иктаж лучко меҥге ӧрдыжтӧ,
чодыраште, лийыныт. Нунын полкыштлан кӱштеныт: тӱшкан, боевой порядке дене
Нелидово
станцийыш каяш, а полк командир ешарен: кугу туткарыш логалаш перна гын,
изи
группыла дене, кӧ кузе кертеш, лекташ.
Александровмытын озанлык взводышт кужу колонна шеҥгеч шӱдырнен. Ончыч
кайыше отряд-влак тулым пӱрген кредалын каеныт. Варажым партизан-влак
ойленыт: Александровмытын дивизийышт, лу тӱжеман соединений, окружений гыч
кредалын лектын. А тунам, эше 7 июльыштак, немыч дене ваш тӱкнымаште нунын
озанлык взводышт чодыраште
шкет кодмыжым умылен. Каналташ шогалыныт. Иктынат вӱд кодын огыл. Кӧ вӱдлан
кая?
Петр Александрович котомкажым кудаш пышта да, котелокшым налын, вӱдым кычал
куржеш. Но вӱдым вашке муын кертын огыл, варажым ориентирым йомдарен. Шке
командиржым лӱмжӧ дене кычкыраш тӱҥалеш. Вашеш ик веч йӱк шокта, вес веч. А
тудо кычкыра
да кычкыра. Тудын йӱкшым колын, иктаж витле наре шаланыше салтак погына.
Чыланат
ик часть гыч улыт, но ваш огыт пале.
Петр Александрович нунын дене пырля Нелидово станций велыш кая, а шке
взводшым
таки ок му. Варажым, окружений гыч лекмекше, офицер йолташыжым кычалын,
серышлам
возгала. Садыже Сталинград фронт гыч увертарен: Александровмытын
хозвзводыштым
снабжений начальникышт пленыш наҥгаен пуэн. Тудыжо — ты вел айдемак, чыла
корнымат пален да касвелыш вӱдымӧ олмеш, мӧҥгешла, лучко меҥге шеҥгелне
шогышо изи
олашкышт наҥгаен пуртен. Тыге салтак котелок Петр Александровичым плен деч
утарен, манашат лиеш.
— Сар деч вара саде пленыш кайыше хозвзводнан ик салтакшым вашлийынам,—
мутшым
шуя Петр Александрович.— Институтышто заочно тунеммем годым ваш ужынна.
Тудат
заочно тунемын. Куженер вел руш...
— Вара? Палышда?
— Конешне. Жапше шукак эртен огылыс. Мыйым ту-ура онча, шомакым
пелештынеже. А
мый кораҥым... кидем шуялтен шым керт.
— Молан? Йодыштам ыле кеч...
— Ала-кузе йырныкын чучо. Шоналте-я шкеак: мыйым шкетемым пич чодыра
коклаш, палыдыме вереш, шуэн кодат. Катыш кинде деч посна. Котомкамже нунын
ден лийыныс. А
тиде С.-ше вет мемнан марий гычак. Ок лий ыле мо йӱкым пуаш, кычал налаш?
Кычкырыме йӱкемжым колынытыс, торашкак каен омыл ыле. А нуно чынжымак
предатель лийыныт, шке коваштыштым утареныт.
— Паленыт тыйым, честныйым, сандене пырля налын огытыл.
— Можыч, тыгак.
Колыштам Петр Александровичым да тудын йолташыже, а мыйын туныктышем да
композитор Василий Алексеевич Очетовын пленыш логалмыжым шарналтем. Шуко-
шуко тудо мылам каласкален.
1941 ийыштак, июль тылзыште, Белосток ола вел кундемыште (мо-гынат Очетовын
каласкалымыж гыч ты олан лӱмжӧ ушеш кодын) нуно первый гана немыч армий
дене вашлийыт. Очетовмытын полкышт чара пасушто обороным кучен,
наступатлыше немычым вучен киен. Ончылно, лапыштырак, кугу шем чодыра.
Тушеч лекше шоссе корно коеш.
Лач тушечак немыч толшаш. Очетовмытын противотанковый батарейышт шоссе
корно
воктенак, кӱкшакаште, мландыш кӧргынчалт возын. Но чодыра гыч немыч танк
лекмешке, чара пасу шикш пуракыш савырнен, тушманын авиацийже, мӱндыр
артиллерийже полигонысо ямде мишеньла койын кийыше полкым, очыни, воштыл-
воштыл бомбитленыт,
снаряд дене нӧштыл пытареныт.
Но илаш кодшыжо-влак содыки немыч танкым вучен шуктеныт. Очетов, кӱкш
классан
наводчик, пушко воктене шкет кодмекше, шкетынак кум танкым шалалтен. Тидын
нерген "Красная звезда" газетат возен, тудлан орденым пуымо уверым родо-
тукымыштат
лудыныт, но Очетов тунам пленыште лийын, а пленникым награде ок кычал.
Туткарже тыге савырнен. Очетовын пушко воктене почаҥмыж годым имне дене,
ончыл
орваш гына шогалын, Руш Шайра марий Александров (лӱмжым Очетов монден)
кудал толын кычкыралын:
— Очетов! Отступатлаш! Пурлашкыла, чодырашке курж!
Кузе кудал толын пошкудо ял эрге, туге савырнен кудал колтен. Но, Очетов
ужын
шуктен, ик татыште нимо кодын огыл: ни имне, ни орва, ни айдемыже — лач
ӱмбалнышт снаряд пудештын.
Куржын шуктен Очетов лопысо чашкерыш. Чодыра тӱрыштӧ шке политрукыштак,
младший
лейтенант Назарченко, латик салтакым поген чумыра, да тунамак эрвелышке
тарванат. А орудий йӱк ты жаплан ятыр ончыко, эрвелышке, куснен каен.
Латкок сутка
поктеныт нуно руш армийым, кушто каеныт, а кушто нушкыныт але шылын киеныт,
но
поктен шуаш ӱшан йӧршын йомын. Ик чодыра тӱрыштӧ шужен ярнен пытыше изи
отрядшым
политрук Назарченко поген шында. Чыла документыштым: комсомольский билетым,
значокым, салтак книжкам, молымат — иктыш поген вӱдыл кылдат да рокыш урат.
Пушеҥгыла тӱҥеш палым ыштылыт — вес гана толын налаш.
Ончылно ял койын, а шолаштыла, чара пасушто, пареҥге подвал палдырнен.
Белорус
кресаньык-влак роколмаштым пасуэшак аралат улмаш. Кечывалым эртараш, иктаж
шӱшӧ
пареҥге монь уло дыр манын, нуно подвалыш нушкын каят. Ала мален, ала
аҥырген,
уш каен кийымышт годым немыч овчарке-влакын оптымо йӱкеш помыжалтыныт...
Пленыш
корно тыгаят лийын улмаш.
Кугу шучко сар гыч тӱҥалтыштак каласыме Сотнур туныктышо-влак чыланат
пӧртылыныт. Конешне, тулеш йомшыжат лийын, но мый нуным ом пале, сандене
каласкалымашкем пуртен омыл. Тунемше йоча улмем годсо гыч шарнымашеш теве
мо кодын: сар гыч
пӧртылшӧ нине туныктышем-влак волейболла пеш сайын модыт ыле. Урок деч
вара, южгунам кугу перерыв годымат школ кудывечыш лектыт да тӱҥалыт веле.
Петр Александрович ден Геннадий Степанович Кузьмин, кок кугу капан, эреак
чаплын
глушитленыт — тыге манынна сетке ӱмбалсе мечым чот перен, вес полеш лупшал
пыштымыштым. Алексей Евдокимович Артемьев ден Аркадий Петрович Яковлев
(физрук, ийготшо дене сарлан кушкын шуын огыл) кокла кап кӱкшытан ыльыч
гынат, нунат сайын
лупшеныт. А Очетов ден Волков И.П., мемнан математикна, кок изи капанмыт
пешыкак
мастарын мечым сетке ӱмбаке нӧлталын моштеныт. Школлан тиде составан
командыже
просвещений пашаеҥ-влакын республикысе таҥасымашлаште чемпион лӱмымат
наледен.
Туныктымышт шотышто Иван Павлович Волков ден Василий Алексеевич Очетов
азалан
чызашым пурын тушкымо семынак, пурын-пурын манме гай умылтараш тыршеныт.
Петр
Александрович йоча олмешат утларакшым шке ышта ыле, доска ончылно йоча огеш
моштат, туныктышо ок чыте, шкеак угыч умылтарен ыштен ончыкта. Геннадий
Степанович
мыланна визымше классыште немыч йылмым туныктен, моштыдымо, лювык йочам
койдарен
воштылынак чевертара, йоча ик гана намысыш пурен гын, вес ганалан шекланен
аралалтын. А Аркадий Петрович спортын кажне видшылан мемнам туныктен, ончыч
шке ыштен ончыкта, вара ме. А ече дене але куржмаште тудо эре ончылно,
кажне урокышто,
кажне класс дене. "Делай как я" манын, мемнам пӱжалтара. Пеш чапле, тыршыше
туныктышо.
Варажым нине туныктышем-влак дене пырля шкаланемат ышташ логалын. Иктым эре

ушыштем кучем: сар пагытыште шуаралтше туныктышо-влак пеш виян, чот йодшо
да
шкештат шуко пуышо ыльыч. Педсовет я вес тӱрлӧ погынымаш эреак тунемше-
влакын
шинчымашышт верч рӱж тыршыме шӱлышан лийын. Пеш культурный, интеллигентный,
шке
чапым палыше да лӱмым аклыше ыльыч. А школ директор Богданов Г.К., чылалан
эталон гай, коридор дене кая гын, йоча йӱк тунамак шыплана, лач директорын
йол таганже гына колт-колт шоктен кодеш. Пагаленыт тудым изижат-кугужат,
тунемшыжаттуныктышыжат.
Мыланем мыйын жапысе Сотнур школ — тиде, чынак, наукын, шинчымашын храмже.
Мый
шке туныктышем да пырля ыштыме йолташем-влакым эреак вийпатыр тукым манын
шарналтем.
Алексей АЛЕКСАНДРОВ-АРСАК.



050899
************************************************************************
Омыдымо

Палиндром*

Муза шырыш азум.
Омо йомо!
Ала... можо... мала?
Ала... кӱ тӱкала?
Манеш кӱ: "Йӱкшенам!"
Манеш куп: "Пукшенам!"
Манза "кече" казнам,
Манза "кочо" казнам -Талукашак улат -Какши ишкак -Манам.
Анык чок -- кочкына.
Анык ошо, кына.
А малта чатлама -Кыл изилык,
Кыл ӱлык -Шыде веле -- леведыш!
Тетла рок -- оралтет,
Шалана, а налаш?..
Олно -- чонло
Тачат.
А сава, лаваса,
Катла шалтак!
Шыҥыш
Капыш шыпак
Тыге тегыт
Шапаш.
--------------* Палиндром -- шомакым, почеламут корным шола гыч пурлашке я
пурла гыч шолашке
лудат гынат, шонымаш иктак лиеш.

Шӱлыкан акыл -- ӱш:
Шеме теве темеш.
Кочым сеҥе, смычок!
Шем уш -- омо шумеш:
Ала-моч шӱка кӱш чомала.
Неле пого пелен,
Азырен кашак, нерыза!
Таче пу купечат -Керек
Шелышт -- шылеш.
Тума мут
Тамымат.
Сакала ала кас?
Амал алама:
Самый ожо йымас!
Шарат -- утараш,
Ок шу теле тушко...
Ала
Шыде -- лепене, пеледыш?..
А лушка да адак шула?..
Анатолий Мокеев.



050999
************************************************************************
Орлой КАНЕШ
Почкалтыш выньык
КӰСЫН КОРКА -- ТУМО ТОРТА
"Лупш ден лупшыш" критик поэт-влакым.
Ӧрыч: ончыза, кузе тоштеш!
Весылан, ойлат, кӱнчет гын лакым...
Ынде шке "какаргыше" коштеш...

КОЧАЖЕ КОДЕН ОГЫЛ
Куржтале ик поэт ола гыч ялышкыже:
пелашым муын але ыштыш пӧртым?
Уке шол. Тӧчыш пеш шуаш пиалышкыже:
вашке пояш -- эре кычале шӧртньым.

ПОЭЗИЙЫН СПИДШЕ
Поэтланышылан
Орол (аварий деч вара) "лектеш поэтыш":
кагазым удыра да... вожгокла моэтым...
Воза моэт да удыртыш нерген нералын -шарла шапшак "поэзий": чот, коеш,
пералтын.

ПАРНЯ ШӦР
Кугыварняжым шупшын ялт ужаргыж годым:
аваже оҥжо дечын эрак ойырен.
Эргаш -- писатель ынде, но вет койыш кодын:
тугак "парням рӱда" -- ок шинче ойгырен.

АПШАТГАЙЫК
Кӱртньӧ шӱшпык чоҥешта
турий каваште -моло кайык-влакын
шергылтеш коваштышт.

ЛАУРЕАТЫШ ТЕМЛЕТ -- ЛОГАРЕТЫМ ТЕМЕТ
"Кӧ лауреат лийшаш?"-- писатель-шамыч,
погынен правленьыш, каҥашат йӱклен.
Тушко Шыматан миен тӱкалыш кажным:
-- Ойло, мыйым темлышт -- ик кленчам йӱктем!

ЛӰМЫН АВЫРАЛТЕ ГЫНАТ
Аксакал-поэт окнаш решоткым сакыш,
ыштыктыш: омсаште -- пеҥгыде сура...
Но ирен вурс-кӱртньым, пудыртен омсажым,
поэтесса тевак... поэтвак пура!

ЧУМАЛ... КӰЗЫКТЫШТ
Нӧлтыш, волтыш тудым
илыш тургым -ыштыш кугыжаныш... драматургым.

АМАЛЖЕ ЛИЙЖЕ
Поэт савыктен "Чаркамутым":
амал пералташ чаркам утым.

ТӰТЫРА МИНИСТР
Министр ойлыш тӱвыран:
-- Полшем, уке проблеме...
Шомакше шулыш тӱтыраш...
Кушеч? проблеме трук нелеме.

ВЕРЫШКЫЖЕ ШОГАЛТЫМАН
-- Ончычсо тукымын пеҥгыде вачыштышт
мый шогенам да шогем!-- кугешна.
Нунышт, векат, каласат ыле лачымын:
"Шинчын садетше мемнан шӱешна".



051299
************************************************************************
Николай МОКЕЕВ

"Улына тӱняште толшо уна веле..."

* * *

Вӱд воктене вишне
Пеледалте шоҥын.
Ала-кушто, лишнак,
Ял, йоча да шоҥго.
Ала-кушто тыштак,
Ӱшан тул йӧрале -Мланде веле йыштак
Пеледеш, сӧрале.
Нимомат от ыште -Саҥгашна сералме:
Улына тӱняште
Толшо уна веле.

* * *

Изирак солаште
Пӧрт вуят волен -У суртым от ыште:
Илыш порволен.
Пачката казаже
Шудым пурлалеш,
Кычалеш озажым,
Йӧсын ломыжеш.
Сурт коклаште -- тымык:
Йӱк-йӱан шула.
Чонышто -- кеч тамык -Шочмо верак-ла.

* * *

Ял реформо шумлык чотак тӱнчыген,
Корно шӱй керемыш, кернак, савырнен.

Кадыр корно, ну-ко, кадыр ойган корно,
Маныт, шагал кодын, лук-ян тый кугорныш.

Маныт лучко ийым чыташна возеш -Вара угыч чапле илыш пӧртылеш.

Ял уэш яндарын шыргыжал колта.
Тиде -- ала омо, ала илышна?

Уло маныт, кӧлан ялым аралаш --
Пеш ушан да патырле шӱмбел йолташ.

Эр велеш помыжалтын, лавырам ужеш:
Тиде шыже, толын, ялем верч шортеш.

Алмашта ош теле, шошо пӧртылеш,
Да нужналык веле ок пыте, кодеш.

* * *

Ева КОВАЛЕНКОЛАН
Тиде муро йогынышто ыле
Мыскараже тӱкыдымӧ кечын:
Ӱдыръеҥым вес пӧръеҥ ӧндале -Мыйын чон йӱла ты ӱдыр верчын.

Да молан чонемже подыл ончыш
Волгыдо узьмакын аракам?
Доминола возыч илыш лончо
Да тунамсе илыш сем, ракат.

Да чыла. Олмаже Еван кидыш,
Лачак мыйын тамлыме олма
Пӧрдын тольо, тӱтырала шулыш
Пыл лоҥгаште узьмак ден пырля.

Илыш толкыныш лукташ шӱкалын
Пушыжат улмашыс начар пеш.
Пагыт, капка ончыко шогалын,
Пӱчӧ семын ирын ончалеш.

... Эртыш курым, тиде жапым келын,
Тидын дене кылдем ыле ушым,
Ӱшанем ыле узьмак укелан,
Еван куштымыжым ом уж гын.

ТАНЯЛАН
Чурийна изишак вестӱрлемын -Тыгеракын объектив темла:
Шыже кече нарынче тӱрлемжым
Шошын вачыш шекланен вела.

Ну а тыйын шинчавӱд йӱдвоштак,
Ну тугеже икте пале пеш:
Шӱмыштет кеҥеж эл пагыт воштак
Шыже сорта дене ылыжеш.

Рыцарь-тылзе кердым мече дене
Вашталтен да вӱдыштӧ иеш,
Палынеже шкет сорта воктене
Ӱдыръеҥ молан тынар шортеш?

Мый шижам: тылзат моткоч яндарак,
Тудын кӱдын пеш мотор коят.
Пагыт огеш эрте шол арамак -Жап шуэш тый ӱдыр, пиалан лият.

* * *

Кайык огыл, кайык иге муралта -Мурыж дене сип чашкерым уралта.

А пыжашышке онча куван кеҥеж -Кайык муро дене чашкерла пеҥеш.

Ош тӱняште кайык ешым мо вуча:
Мурызо лиеш мо пундымо йоча?

Пагытше вет кызыт кеҥеж огыл шол:
Уло мланде чеверген... Йӱла тулшол.

А ӱшан ок йӧрӧ, ылыжеш, йӱла.
Кече веле пыл шеҥгелне шылынрак ила.

Но шуэш ал шошо -- шулдыр вияҥеш,
Саде кайык иге мурым тӱҥалеш.

Мурыжо тыматле, пеш проста, оҥай,
Чылалан пеш лишыл, волгыдо тугай.

МУТЫМ ВАШТАЛТЫШЫЛАН
Жапын кышаже шуйна да эҥеш -Толын шуэш моткоч сылне кеҥеж.

Тудым вара шыже пагыт покта -Шӧртньӧ таганже тора гыч шокта.

Кас мландываке урвалтым сака...
Мыйын шӱмем тыйын деке вашка.

Лупс... Тиде теҥгыл...
Мемнам шарналтат --
Мут ярымнаже ок кошко тачат.

* * *
Моткоч пиалан Леналан

Ер ӱмбачын шыман яклештеш яхтына.
Шыже кече пӱнчерыште йомын коштеш.
Пеленна у транзисторым ме налына -Шӱлык йӱштӧ ошмаш урналт возын кодеш.

Молан йӱштӧ манам? Тый улат гын эре -Мыланем пеленет утыр шокшо лиеш.
Шып шоген огеш турко ойган куэрет -Почешна мужыраҥын пӧрдаш тӱҥалеш.

Шинчаштем ылыжеш да шарла кок сӱрет.
Кок пӱртӱс пеледеш...
Ужына тудым, мом кава Юмо пӱрен -Пыл лоҥга кычкыра:
-- Ишыш тыйым шӱмбел?..

Тек йылметым иша шем торжалыкын азыр:
Пудырташ шӧртньӧ тымыкым -- пеш кугу язык.

УЗЬМАК НЕРГЕН ШАРНЫМАШ
Узьмакыште радамлалт шогалыныт пӧрт да пӱнчер.
Да яхта ийын, да ошма ырен.
Да кече вӱд воктек конден... Да кас кава чевер...
Да виноград нектарым кучыктат, темен.

Поро чурий тыште утымешкак ыле.
Илыш йогын толкыным пеш простан поктен.
Теве Ева шкежак ал олмам шуяле
Чеверласыме тулотына воктен.

* * *
Шыже дечын арымеш ом йод,
Тудо шӧртньыжым яра пуа.
Теле йотке шыргыжам, ом йом.
Йӱр лиям да чывылтем уам.
Вӱдыжгӧ янда вошт ончалам
Урем вечын пӧртысӧ тӱням.
Первый лум дене пырля толам -Шыже пагыт парымем тӱла.

* * *
Е.С.-лан
Мый ои пале, эше мыняр кече,
Кайык лийын, шӱмда чоҥешта.
Мыйын шыже жапем утыждене
Теле йӱштым кода чонешда?

Кенета омо йышт шула йӱдым,
Лимон-тылзе тӱкна окнашкет
Да колта тыланет ийым, шӱдым,
Саҥгашкет, шинчашкет, шӱргышкет.

Тыгай годым, кынелын, кавашке
Чоҥешташ ыле, чотак волгалт.
Логалеш ыле тудо тӱняшке,
Кушто лач шинча дене ойлат.

А эрдене ончале у кече —
Угыч илыш ӱшан ылыжеш.
Огеш чыте чонем мандегече:
"Шыже пагыт, илет мо эше?"

Советский район,
Алексеевский поселко.

Эврик АНИСИМОВ
марлаҥден.



051599
************************************************************************
ЛӰМГЕЧЕ

ШӰМ-ЧОНЖО — ЭРЕ САМЫРЫК

Поэт Геннадий Чемековын шочмыжлан — 60 ий

Шара шинчаончалтышан, ӧрын-вожылын, лыжган кутыралтен колташ йӧратыше,
яшката
капан Гена йолташем нерген ятыр ойлаш гына огыл — эсогыл кугу деч кугу
романым,
чапле книгам возаш лиеш. "Роман" манмаште тудат, мыят чӱдештын огынал,
конешне.
Илышнаже веле ала-молан пеле-пуле лийын кайыш, ситартышлан эше неле саман
толын
лекте, чыла шотыштат чотак йорлештна. Гендос манмыла (икте-весынам ваш-ваш
чӱчкыдынак эре тыге лӱмдена), окса поҥго огыл — телымат шочеш. Ынде йӧршеш
вес
семын савырнен шинче: шийвундет кеҥежымат, шыжымат, телымат ок шоч. Оксам
ыштен
лукташ кызыт ой, пеш йӧсӧ!
Ожно, Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш пединститутышто тунеммына годым,
ӱчашӱчаш почеламут але ойлымаш-влакым возенат, вигак "Рвезе коммунист" я
"Марий коммуна" (кызыт "Марий Эл") газет редакцийлаш намиен пуэна ыле.
Тунам тале журналист, уста писатель лийшаш нерген шонымаш ушыштынат лийын
огыл. Творчество кумылнам кок амал тарватен: йӧратыме ӱдырын шӱм-чонжым
чыгылтарыше произведенийым
возаш да редакцийласе бухгалтерын "чӱчыктымӧ" гонорар дене кузе-гынат
мӱшкырым
темаш.
Икманаш, сар деч варасе ийлаштат мыланна илаш куштылго огыл ыле. Но чылт
кызытсе
гай саманым ужаш тетла юмо ынже пӱрӧ! Тыныс жапыште окса деч посна шужен,
пеле
чара илаш — ой-йой веле...
Чӱдылыклан верч огыл мо кудло ийыш тошкалше землякем Советский районысо
(ожнырак
У Торъял кундемыш пурен) Ӱлыл Кукмарий ялыште бомж илышым илыше еҥла шӧрын
кайыше, шолдыргышо да йӱштӧ пӧртыштыжӧ ялт шкетын ӱмыржым шуяш тӧча. Кӧ
шонен У
Торъял районысо Йошкарпамаш ялеш шочын-кушшо, туныктышо еш гыч улшо,
качымарий
улмыж годым самырык тукым коклаште "Марий Есенин" чаплӱмым нумалше уста
поэт-лирик да "Кугу пиалым сӧра", "Талукышто латкум тылзе" оҥай повесть-
влакын авторжо,
Геннадий Александрович Чемековым, тыгай пӱрымаш вуча манын?!
Пуйто Йошкарпамаш, вара Тошто Торъял, Кукмарий школ-влакын тӱҥалтыш
класслаштыже
ятыр ий туныктышо, Кугу Отечественный сареш тыныслык верч вийым пыштыше,
кугу
званиян офицер-марийже деч курымлан тулыкеш кодшо Ефимия Поликарповна
Чемекован
кугурак эргыже ынде нигӧлан йӧрдымӧ, нигӧлан ок кӱл...
Уке! Геннадий Александрович моло калымщик семын нигунамат кужу оксам кычал
коштын огыл да кишке чонан южо еҥ ончылно сукалтен ок шич. Пӱсӧ товар олмеш
Чемековын кидыштыже — пӱсӧ пера. Тудо эре воза, воза... Мо нерген гына ок
сере! Эсогыл
кроссвордым шонаш да тудым газетлаш колташат жапым муэш. Мурысо сур куку
гаяк
ача-ава деч, йӧратыме таҥже деч посна шкетын кодын гынат, вуйым ок саке.
Гена йолташна — кӧргӧ виян айдеме, тудын шӱм-чонжо эре самырык. Мом шылташ,
ойгыж дене южгунам мемнан семынак подылал колта, чонжым луштара... Лачак
вот шонымо семын поро йолташыже-шамыч дене пырля чонжым луштарен гына ок
керт: "Красный
Октябрь" тӱшка паян озанлыкын рӱдӧ илемышкыже шумеш Йошкар-Ола гыч кече еда

эрат-касат автобус коштеш гынат, шке суртпечыж гыч республикысе печать
органлаш,
ни Писатель ушем правленийыш миен савырнаш нигузе йӧным ок му. Тӱҥ амалже —
адакат оксаште.
"Лишемше юбилеем вашеш ик-кок кечылан тӧргалт кертам гын веле? Такшым,
возымемже
ятырак погынен. Тесте дене, манаш лиеш. Ай, кӧлан мый кӱлам?.. Садак огыт
савыкте вет... Пӱркытла шкет йокрокланен шинчымешке, лучо возем да йӧра.
Почеламут-шамычемжак — икмыняр книгалык. Повестьлык материалат шагал огыл.
икманаш, "чывевуем" аҥыртылаш сита. Возымемже кеч комаголялан тӱяш йӧра..."
Гендосын тыгайрак
ӧпке мутшым ятыр гана колаш пернен. Ялт Есенин! "Марий Есенин"...
Геннадий Александрович — еҥ ойго дене куанымат, пӱсӧ мыскара ден
койдарчыкымат
умылышо писатель. Эн тӱҥжӧ — Айдеме! Тугеже молан айдеме ден айдеме икте-
весышт
деке эҥертышаш огытыл? Ойгыш але азапыш логалше еҥлан, лишыл йолташлан
полшыде
нигузеат ок лий. Теве эше тыгай шем саман пагытыште. Кызыт, поснак тиде
жапыште,
айдеме чонышто, уш-акылыште эн ончылно Порылык лийшаш. Поро еҥ деч гына
суапым
вучыман. Адакшым шкенан тазалыкна нергенат шоналтыман, очыни. Калык
манмыла, тазалыкым оксала налаш ок лий. Пагалыме изана, уста поэт да
мыскараче йолташна,
Михаил Якимовын воштылтышан, тыгодымак келгын шонаш тарватыше шомакше тачат
чоныштына: "Тазалык уло гын, азалык лиеш".
Ӱмыр лугыч вес тӱняшке кайымаште шукыж годым ала-молан неле илышын аяржым,
эсогыл титакдыме еҥымак каргаш тоштыт. Йоҥылышрак корныш тошкалмына годым
Гендос
дене коктын сулыкнам садак шке ӱмбакына налына да нигунамат нигӧлан вуйым
огына
ший. Тыге мемнам, пеҥгыдырак койыш-шоктышан еҥ-влакым, илыш шуарен.
Пӱрымашын
кочо-шерыжым палыше айдеме веле чыла тидым кӧргӧ чонжо дене шижеш, умыла.
Пытартыш шӱлыш йотке тыгаяк улеш да кодеш Геннадий Чемековат. Теве молан
тудым чот
пагалем да кӱкшын аклем.
Аклем, конешне, чаплын возымыжлан. Чон почын ойлем: улыт мемнан коклаште
але
кӧранаш йӧратыше, шкем шке моктышо да порылыкым виешлыше, ӱчым шукташ
тӧчышӧ-шамычат. Тидым мыят пеш сайын палем, ужам-колам да тыгай еҥ-влаклан
шуркалыше почеламут корнылам "пӧлеклем":

Ойлышаш шомакем тачат шуко —
Каласен гына лачын ом шукто...
Кӧжӧ кӧм умылаш огеш тӧчӧ?—
Поро ойым ит вучо туддечын.
Кочо мут кеч тачат огеш малте,
Пурам пӱйым — чыташ тунемалтын...
"Еҥ умшашке от саке мешакым" —
Каласем лач тыгае шомакым!

Пашаже тушто: вет лӱмлӧ писатель кокла гыч улшо еҥ-влакак кумылым волтен
кертыныт, самырык вийлан шулдыраҥаш, сылнымут кавашке чоҥешташ эрыкым пуэн
огытыл.
Южышт "тудо тыгай-тугай, ты авторын книгажым савыкташ але эр, ондак мемнан
семын
возаш тунемже, вара эше ончалына..." маныныт.
Теве кузе вет, йолташ-влак, сылнымут тӱняште сар каен шоген да тачат
кучедалме
тулын йыпше йӧрен огыл. Но Чын ден Порылыклан йомаш эрыкым садак огына пу.
Пычкемыш чонан-влакын ӱжакашт ӱмбалан волгыдо кечын серыпле йолжо садак
туран керылтеш да йыр шарлышаш.
Гендос дене келшымашна утларакшым комсомол путевка дене Сибирьыш, Ачинск-
Абала-ково кӱртньӧ корным ыштымашке, иквереш кайымына да ударле стройкышто
тыршымына
жапыште кӱртньӧ-бетон семынак пеҥгыдеме. Чемеков огыл гын, илышыштем мӱндыр
эрвел кундемжымат, сип тайгасе романтикыжымат ом уж ыле. Пырля вагон-
пӧлемыште
илымына годымак кӱртньӧ корно пашалан лачымын тунем шушо ончычсо студент
йолташем да землякем "Куку пиалым сӧра" лирик шӱлышан, шӱм-чоным ылыжтарыше
чапле повестьым возыш. Книгасе икмыняр герой-прототип кокла гыч иктыже мый
улам. Тиде
повесть ятыр лудшылан келшен, критик-влакат сай могырым гына палемденыт.
Каласаш кӱлеш, Сибирь гыч пӧртылмек, мый уэш Марпединститутыш йодмашым
возышым
да кумшо курс гыч историко-филологический факультетысе руш-марий
отделенийыштак
тунеммашем умбакыже шуйышым. Гендос "Марий коммуна" газет редакцийыште
литпашаеҥлан ышташ тӱҥале. Литератур да искусство пӧлка дене кылдалтше
отделыштак поэт
Макс Майн шинчен. Самырык писательлан творчески вияҥашыже Максим
Степанович, путырак тале, лӱмлӧ вес литератор, кугыжаныш премийын
лауреатше, Миклай Казаков,
кумылын полшен шогеныт.
Тыге ыле Пединститутышто тунеммына годым да тулеч варат. Эрелан шарнымашеш
кодеш
Николай Иванович, конешне. Ме, тӱрлӧ ийготан да тӱрлӧ факультет ден
курслаште
шинчымаш верч вуйын шогышо студент, тыгодымак литушемын членже-влак,
полиграф
йӧн дене "Рвезе вий" литературно-художественный альманахым савыктен
луктынна.
Ӱстембалнем тачат ужаргырак-кандалге коман общий тетрадь деч вичкыжрак,
иктеш
чумырымо паша саскана кия. Альманах кӧргыштӧ фотосӱретат уло. Тушто кызытсе
ученыйна-влакым: И.С.Иванов ден М.Т.Сергеевым, Г.Н.Айплатовым, калык поэт
Семен Николаевым, музыковед О.М.Герасимовым, поэт-влак Эврик Анисимов ден
Александр Селиным да молымат самырык годсо чурияным ужаш лиеш. Нунын
радамыште меат, Опин
Геня ден Лизан Геня, шогена. Умылтарем: сар жапыште ача деч посна кодшым
ава лӱм
дене уштареныт.
Эх-ма, кугу сӧй ок лий гын, можыч, тачат ачана лийыт ыле. Ача-авадыме илыш,
шучко сар але саман нигӧланат нигунамат ынже пӱрӧ! Тидланак огыл мо ойго
ден вӱдылалтше кумылан Геннадий Чемеков эше самырыкше годымак, уже Марий
радиошто "Рвезылык" передачым ямдылен шогымо жапыште, "Тый титакан улат,
война!" серыпле почеламутым возен ыле.
Тиде произведений негызеш варажым самырык композитор Аркадий Соловьев у
мурылан
семым келыштарен. Ӱмаште илыш дене ӱмыр лугыч чеверласен Морко вел
йолташна, Ион
Николаевич Кузьмин. Шулдыраҥме пагытше годым саде композитор Геннадий
Чемековын
мутшыланак рвезе тукымын йӧратыме мурышкыжо савырныше "Индеш шагатлан",
"Вуча
арама" чапле музыкальный произведений-влакым пӧлеклен коден. Муро аланыш
лукто
юбиляр-йолташемын у почеламутшым Волжский районысо Моркиялеш шочын-кушшо
уста
композитор, самодеятельный эстраде группын вуйлатыше — Вячеслав Осипов.
Тыге Геннадий Александровичын шӱм-чонжым Марий радио да телевидений гоч
шкенжын
серыме мутшылан келыштарыше муро-влакын чӱчкыдын йоҥгалтше семышт эреак
таратен
шогат, творчество сомыллан кумылаҥдат.
Йӧрата Чемеков йолташна Кукмарий ялым шочмо-кушмо вер-шӧржылак. Тусо
пӱртӱсын
сылнылыкше, ямже, "Красный Октябрь" тӱшка паян озанлыкын пашаче да весела
койышшоктышан калыкше уста поэтлан ешартыш вийым, уш поянлыкым пуэн шогат.
Геннадий
Александрович лирика сынан почеламут але ойлымаш, шонаш таратыше новелла да
кугурак жанрлан произведений-влак деч посна тыгак сценке-шамычым возаш
шӱман. Тудым шонаш, шке гыч драматургий кышкареш чоҥаш путырак мастар.
Тылеч посна Геннадий Чемеков ожнысекак самырык годсо йолташыже, верысе
озанлыклаште кугу паша надыр дене ойыртемалтше, тале музыкант але артист,
тӱрлемӱдыр
нерген очеркым, ваш-ваш серыш-влакым возгалаш кумылан. Тыге тудын институт
годсо
йолташыже, ӱмыр лугыч лийше поэт, Зиновий Краснов нерген икмыняр ий ожно
"Ончыко" журналеш "Шинчаштем — кызыт тудо, Зиновий..." очерк сынан
шарнымашым возен.
Тышеч икмыняр корныж дене палдарыме шуэш: "... Мемнан тунам оҥай творческий
компаний лийын. Тиде компаний ала-кузе шоныде-вучыде чумырген. Мурым возышо-
влак
Иван Молотов, Ион Кузьмин, Аркадий Соловьев, журналистмыт Петр Речкин,
Геннадий
Пирогов, Николай Белоусов, самырык артист-влак Владимир Янгабышев, Василий
Горохов, Владимир Богданов чӱчкыдын вашлийынна. Тыгутлаште Калык творчество
пӧртыш
миеденна. А тушто Семен Петухов, Борис Шамшиев, Егор Семенов методистлан
пашам
ыштеныт.
Почеламутымат лудынна, муро текстымат ӱчашен-ӱчашен лончыленна, театрышкат
коштынна, концертымат ончыктенна. Икманаш, пагытым веселан да пайдалын
эртараш тыршенна. Тушко вараракше Зиновий Красноват ушнен.
Тунам ме эше кызытсе гай "серьезный да моткоч ушан" лияш, поян да пиалан
ончыклык нерген шонкалаш йӧратен огынал..."
Да, тиде чынак. Шоненна иктым — эре пырля лияш, икте-весылан эҥерташ. Тыге
мемнан творчествынат эркын-эркын шулдыраҥаш тӱҥалын, кунамже вийдыме лийын,
уэш шуаралтын...
Икана Зиновий мыланна воштыл-воштыл каласкалыш: "Палет, "Марий коммуна"
газетыш
ик шоҥго поэтлан (тудо фамилийжымат каласен) мыняр почеламутым намием — эре
ок
йӧрӧ. Вара шонен пыштышым: "Тошто газетлам пургедаш да саде поэтын
почеламутшо
кидышкем верештеш гын, вигак шканжак кучыкташ". Тыгак ыштышым. "Пожалыстыр,
ончал лекса,— малдальым. — Шке кӱктымем адак кондышым. Сайынак возаш
тыршышым..."
Садет йошкар карандашым нале да почеламут корнылам удырен пытарыш. "Нимолан

йӧрдымӧ, угыч возаш але пеш чот тӧрлаш кӱлеш",— ышталеш. "Мый тендан
шӱкшакдам
тӧрлаш нигунамат ом шоно!" маньым да шкенжын почеламутшымак ончыланже
пыштен кодышым. Тылеч вара тудын дек иканат миен шогалын омыл..."
Тыгай оҥайсыр-влакым Геннадий Чемековланат, мыланемат шуко гана ужаш
пернен.
Икана йолташем деч Кукмарий гыч мотор сӱретан серыш тольо:
"Геннадий Михайлович!
Пагалыме Гермикай! Кунам Кукмарийыш литджаз "бандым" поген кондет?
Пожалуйста,
толаш йодына. Почеламутат, мурат лийышт, кушталтенат сеҥеда. Ял озанлык
пашаеҥ-влакын пайремыштлан але комсомолын шочмо кечыжлан.
Вообщем, шоналте. Срочно. Йӧра? Кузе илымаш, литбойышто могай сомыл?
Тазалыкет
азалык гай але казалык?.. "Марий памашым" Кукмарийыште пешак вучат...
Таза лий.
Ефимия Поликарповна дечат, моло дечат шокшо салам!
1987 ий, Ген.Чемеков".

Но мый Гендосын илыме вер-шӧрышкыжӧ тудын шочмыжлан 55 идалык темме кечын
веле
миен лектым. Сюрприз шотеш Сергей Царегородцевын вуйлатыме "Гармонь"
ансамбльжым
сӧрваленак ӱжаш перныш. Советский районешак шочын-кушшо талант-влак вуйым
ышт
шупш. Икшывыже-влакым оласе пачереш нигӧ дене кодаш ыле гынат, эсогыл уста
мурызына, Зоя Берниковат, Кукмарийыш пеленна ешге кудале.
Кумло кандаш ий ожно "Красный Октябрь" колхозын рӱдӧ илемыштыже улшо тошто
клубын вуйлатышыжлан ыштымем годсо йолташемын (ӱмыр лугыч колен) чапле
пӧртышкыжӧ
каналташ пурышна. Суртозавате, верысе школын туныктышыжо Лидия Григорьевна
Богомолова, мемнам шӧр-торык, кинде-шинчал да мӱян чай дене сийлыш.
Тушанак, кас велеш, Геннадий Чемековым вашлияш йӧн лие. Концерт деч вара
юбиляр оласе уна-влакым сийлен ыш керт. Ик вуй — ик поч, мом туддеч налат?
Йӧра эше шкеже Культур
пӧртын кугу сценышкыже йӧнештарыме почетан верыштыже вуйжым ончыктыш да,
вожылынрак, кынел шогале. А вара, пайрем пӧлекна — чапле концерт тӱҥалме
деч ончыч
юбилярна лӱмегожла ылыж кайыш: кӱчык мыскара ойлымашыж ден почеламут
аршашлажым
моткоч мастарын, кидшым кок век шаралтен, ӱлык-кӱш лупшен, лудын пуыш. Кузе
зал
тич шыҥ-шыҥ погынышо калык дене пырля рӱжге совым кырыш Геннадий
Александровичын
олаште илыше Женя шольыжат. Теве могай вет электроавтоматика сомыллан
шӱмаҥше
Евгений Александрович Чемековын изаже, "Марий Есенин"!
Кужу жап ыш шыплане сово йӱк "Гармонь" ансамбльын шӱшпыкшӧ, кужу ӱппунеман
да
йӱксыла чучшо ош вургеман Зоя Берникован сценыш кажне гана лекмыж еда.
Сергей
Царегородцев ден Анатолий Ермаковын ялысе такмак-влакым икгай гармонь дене
иктӧр
шокталтен колтымо семышт юбиляр-йолташынат пылышышкыже да шӱм-чонышкыжо
курымешланак шыҥен, очыни.
Тыгай вашлиймашым теният вучат докан Кукмарий ялысе пӧръеҥ ден ӱдырамаш,
ӱдыр,
каче-влак. Моланже-можо, адакат амал уло: кумдан палыме журналист, поэт-
прозаик
Геннадий Чемековлан 28 майыште — 60 ий. Юбилей пайрем тыганат оҥайын да
веселан
эртышаш.

Геннадий ПИРОГОВ,
Россий писатель ушем член.



051699
************************************************************************
5—16
Марий Эл писатель ушемыште

СЫЛНЫМУТ УРЕМЕТ, ШЕРЕМЕТ УВЕРЕТ

15.01.99
Параньга районысо Матародо кыдалаш школышто да культур пӧртыштӧ поэт Михаил
Якимовын шочмыжлан 70 ий теммым палемдыме. (Миеныт В.Крылов, Г.Сабанцев,
Г.Гордеев).
30.01.99
М.Шкетан лӱмеш Марий национальный театрыште С.Г.Чавайнын шочмыжлан 110 ий
теммылан пӧлеклалтше кас эртен. (Н.Гаврилов, В.Крылов, С.Николаев).
6.02.99
Морко кундемыште шочын-кушшо поэт, писатель, композитор, художник, ученый-
влак
дене вашлиймаш-влак лийыныт. Уна-влак тӱрлӧ школышто да Морко культур
полатыште
выступатленыт. (Ю.Галютин, В.Крылов, В.Осипов).
26.02.99
Звенигово районысо Кужмара кыдалаш школышто поэт да педагог Василий
Рожкинын
шочмыжлан 85 ий теммым палемдыме.
1.03.99
Йошкар-Олаште Ленин лӱмеш полатыште поэт Василий Крыловын муро, мыскара да
мастарлык касше эртен.
13.03.99
Шернур район Марисола кыдалаш школышто да поселкысо культур пӧртыштӧ поэт-
киноартист Йыван Кырлян шочмыжлан 90 ий темме лӱмеш мероприятий-влак
лийыныт.
(Н.Гаврилов, М.Васютин, В.Крылов, Г.Сабанцев).
15.03.99
Йошкар-Олаште писатель, краевед да ученый К.Васинын 75 ияш лӱмгечыжым
палемдыме.
(В.Тихомиров, В.Яналов, К.Сануков, В.Абукаев, В.Крылов, А.Тимиркаев).
26.03.99
Марий образований институтышто Пошкырт кундемысе Мишкан район гыч толшо
туныктышо-влак дене вашлиймаш лийын. (В.Абукаев, В.Крылов).
2.04.99
Курыкмарий районысо Пайскырык кыдалаш школышто драматург И.Беляевын
шочмыжлан
100 ий темме лӱмеш кас лийын. (И.Горный, М.Кудряшов).
9.04.99
Марий пединститутышто верысе поэт-влак дене вашлиймаш эртен. (А.Голенко,
Н.Загайнова, А.Коковихин, В.Крылов, В.Николаев, Г.Пирогов, Г.Смирнов,
Т.Сазонова,
Г.Сабанцев, М.Худякова).
22.04.99
Республикысе курчак театрыште "Пеледыш тукым", "Самырык тукым" да "Рвезылык
тукым" смотр-конкурслам иктешлыме. Сылнымут конкурсышто ойыртемалтше-влакым
диплом
да пӧлек дене палемдыме.
24.04.99
В.Колумб лӱмеш Самырык-влакын республиканский библиотекыштышт "Марий поэзий
да
тачысе илыш" тема дене "Йыргешке ӱстелым" эртарыме.
25.04.99
Йошкар-Олаште В.Колумб лӱмеш лудмаш эртен.
* * *
Марий книга издательстве поэтесса Альбертина Иванован "Так и живет моя
душа"
сборникшым луктын. Почеламут-влакым А.Бобров, Н.Михеев, Г.Смирнов,
К.Ситников,
А.Сагирова да молат кусареныт.
* * *
Чебоксарыште йоча писатель Василий Крыловын "Вӱдшӱдыр" ойлымаш книгаже
чувашла
савыкталтын. Произведений-влакым Роза Петрова-Ахтимирова кусарен.



051799
************************************************************************
5—17
"У номерым вучена..."

Кызыт 1999 ийын кокымшо пелыжлан газет ден журнал-влаклан возалтме тургым.
Тидын
дене пайдаланен, лудшына-влаклан кум йодышым пуышна:
1. Кунамсек те "Ончыко" журналым налын шогеда?
2. Ӱмаште да тений савыкталтше произведений-влак кокла гыч кудыжо тыланда
келшен? Молан?
3. Ончыкыжым журналыште те могай сылнымут саска дене палыме лийнеда ыле?
Николай Игнатьев, Марий Элысе национальный президентский школын
туныктышыжо, ече
дене СССР спорт мастер:
1. Витлымше ийла гычак "Ончыко" журналын южо номержым библиотекыш миен
шергален
шинчем ыле. Шке лӱм дене тудым иктаж 1965 ий гыч налын шогем.
2. Журналыште эн йӧратыме лудмо лук — тиде писатель, поэт, ученый-влакын
илышышт
гыч шарнымаш-влак. Кодшо ийын 6-шо номерыште Г.Зайниевын С.Г.Чавайнын
шочмыжлан
110 ий темме вашеш "Эреак кочо пӱрымаш поэтын" статьяже лекте. Тудо эн кугу
палым, шарнымашым шӱмыштӧ коден.
3. Мыйым самырык тунемше-влакын журналыш возен шогымышт куандара. Могай
школышто
марий йылмым да литературым моштен туныктат, лач тушто самырык поэт,
писатель-влак кушкыт.
Вячеслав КОЛЬЦОВ, Марий радион пашаеҥже.
1. "Ончыко" дене нылымше класс гычак таҥлалтынам. Ме шкеже мӧҥгыштӧ тунам
журналым налын огынал. Зина кокам ден Григорий керызам пеш йӧратен лудын
шогеныт. Вот
мыят нунын деке коштам ыле, журналым эреак шергалынам. Тудо жапыште вет пеш
оҥай
да ушеш кодшо, куштылго, умылаш лийше, лывырге марий йылме дене возымо
сылнымут
паша савыкталтыныт. Сайын шарнем, Алексей Тимофеевын "Шем курныж" романжым
ӱчашӱчаш лудына ыле, вара икте-весылан каласкаленна, умбакыже мо лиеш
манын, чытыдымын у номерым вученна.
2.Вигак каласыман, кызытат "Ончыкышто" сай повесть ден ойлымаш-шамыч
савыкталтыт. Мутлан, мыланем поснак оҥай ыле Алексей Александровын "Роза"
повестьше. Мыланем гына огыл, палымем-влакланат пеш келшен.
Тыгак Гельзий Зайниевын стстьялажым лудаш моткоч йӧратем: пеш тале айдеме,
лӱдде, чыла могырымат шымлен, умылаш лийшын сера.
Мутат уке, улыт тыгай савык-шамычат, кудыжым лаштыклен веле кает. Мый
таклан
огыл ончычсым шарналтышым, тунам чынжымак "Ончыко" журналым лудаш куштылго
лийын, чыла действийжат, манаш мо, варажым киносо семын шинча ончылно
сӱретлалтын.
Ала йоҥылыш лиям, ом пале, но кызыт южыжо, очыни, гонорар манметлан гына
возат.
Умылем, кызытсе илышыште окса деч поснажат илаш огеш лий. Но лудшо еҥым
тиддене
от ондале, чыла вет коеш, могай чон дене тиде але тудо материалым серыме.
3.Мыйын шонымаш гына: ончыкыыжымат сай марий йылме дене возымо почеламут
ден ойлымаш, повесть ден роман шамыч да тыгаяк лӱмлӧ марий еҥ-влак нерген
статья-шамыч. "Ончыко" журналыште лийышт. Мыланем да тыгак иктымяр
палымемлан поэт-влак
Геннадий Чемековын. Геннадий Оярын, Зоя Дудинан, Альбертина Иванован,
писатель
А.Александровын, Г.Алексеевын, йоча поэт В.Крыловын, публицист Г.зайниевын
сылнымут пашашт келша да ушеш кодеш. Нине возышо-влакын сылнымут сӱретыштым
эше утларак "Ончыко" журналыште ужмо шуэш.

Михаил Матвеев, Марий телевиденийын пашаеҥже

1. "Ончыко" журналым эше школышто тунеммем годымак лудаш тӱҥалынам:
мӧҥгыштӧ
ача-ава налыт ыле. Утларакшым ойлымаш ден мыскара-влакым йӧратенам. Такше
тунам
эше марий книгам шуко савыктеныт, сандене "мом лудаш" манын, йодыш лийын
огыл.
Тиде кызыт, тачысе саманлан келшыше марла савыкталтше литератур шагал. А
вет марий калыкынат лу ий жапыште тӱняумылымашыже вашталтын, тудат эртыше
да кызытсе
илышлан чын вашмутым кычалеш. Тидын нерген лач журнал да газет-влак возат.
Адакше телевиденийыште передачым ямдылыме годым, тудо кумдарак да келгырак
лийже манын, нуныланак эҥерташ логалеш. Ты шотышто "Ончыкым" лӱмгече мутер,
а молгунамже
эсогыл шке шотан энциклопедий семынат кучылташ йӧнан. Сандене кызыт
чаманем,
мӧҥгысӧ библиотекыште пытартыш кум ийысе номер-влак веле улыт, молыжым рӱдӧ
библиотекыште кычалаш перна.
2. Ӱмаште савыкталтше чыла гаяк произведенийым лудынам, но нунын кокла гыч
мылам
эн ончычшо А.Александров-Арсакын "Каче таҥ" повестьше келшен. Кидыш
логалмеке,
тудым ик шӱлыш дене "нелын колтышым". А вара шонен коштам: мо дене тудо
кумылемжым савырыш? Мутат уке, авторын йылмыже лывырге да куштылго. Но эн
тӱҥжӧ — содержаний. Тӱҥ геройын образше кызытсе ялысе рвезылан пӱтынек
келшен толеш. Но мо
оҥайже: повестьым лудмо годым, тӱҥ геройын образше положительный огыл манын
шонет гынат, тудын верч тургыжланет. А пытартышлан автор шке тӱҥ геройжын
шӱм-чонжым, айдеме улмыжым тыге почын пуа — тудын поро улмыж дене кӧныде
огеш лий.
А эше "Ончыко" журналыште савыкталтше Зоя Дудинан почеламутшо-влак ӱдырамаш
поэзийым вес семын аклаш тарватышт. Молан? Умылтаренжат ом керт. Ала
утларак чонеш
логалше лийыныт, ала шагал лудынам.
Конешне, моло автор-влакынат стстья, шымлымаш паша да повесть ден роман-
влакышт
келшеныт, но нине кок авторым поснак палемдыме шуэш.
3. Мутат уке, лӱмлӧ писатель да поэт, тыгак самырык автор-влакын у паша
саскаштым утларак ужмо шуэш. Адакше "Ончыко" сылнымут да мер-политик журнал
улеш гын,
марий калыкын кызытсе илыш нерген шонкалымашан материалым утларак савыкташ
кӱлеш. Уке гын, экономик да политикыште пӧрдшӧ пӱсӧ уш-акылан марий-влак
южгунамже ӧрдыжеш кодыт. Содыки калыкнан кызытсе илышыжым сайын ма удан
нуно чоҥат.
Кодшо ийысе номерлаште йылмызе О.Сергеевын марий анатомий мутерже
савыкталтын.
Моло специальность дене кылдалтше мутерым луктыда гын, марий йылмын
мутвундыжо
эше поянрак лиеш.
Туге гынат умбакыжат "Ончыко" журналым куанен лудаш тӱҥалам да, конешне,
эреак
налын шогаш мутым пуэм.

Р.Борисова, "Марий Эл Периодика" издательствын пашаеҥже:
1. "Ончыкым" такше институтышто тунеммем годсек, 1982 ий гыч лудын шогем.
Тунам
утларакше почеламутым, поэмым, самырык автор-влакын возымыштым шымленам. А
журналым 1991 ий гыч налаш тӱҥалынам, кажне номержым тӱрыс лудаш тыршем.
2. Ӱмаште савыкталтше сылнымут саскам ончалаш гын, ятыр оҥай, шонаш
таратыше,
чоным куандарыше паша ыле. Кызыт илышыжат неле, калыкын оксажат уке, йырваш
пашадымылык, а газетлаште, радио, канде экран гочат адакат тидымак тӱят,
мӧҥгӧ миен, пашашке толат ма — эре ик проблеме. Сандене паша деч вара, чыла
тидын нерген
кеч ик жаплан шонаш огыл манын, оҥай книгам, журналым лудмо шуэш. Мый
утларакшым весела, мыскара сынан произведений-влакым лудаш йӧратем. Кеч
ойлат, марий-влаклан театрыште мурымаш-куштымашан спектакль лийже, газет
ден журналлаште умшам карен воштылтышан ойлымаш але повесть. Но мый тидын
дене ом келше.
Молан паша гыч ноен толшо, тачек мом кочкаш шолташ, йочалан мом чикташ,
оксам
кушто муаш йодыш дене илыше еҥ газетлаште, журналлаште, театрыште адакат
тидын
нергенак ончен, лудын, ойгырен, шортын шинчышаш! Айдеме вет кеч изиш да
шкенжымат чаманышаш, кунам гынат чонжым кандарышаш. Вот тидын шотышто 1998
ийыште савыкталтше А.Александров-Арсакын "Каче таҥ" повестьше келшыш. Молан
манаш гын,
повестьысе герой-влак мемнан илыш гыч налме улыт, ончалза кеч-могай марий
ялым,
кеч тиде ял Марий Элыште лийже, кеч тора Башкортостаныште, вет кажне ялын
шке
геройжо-влак улыт, кажне ялыште тыгай ӱдыр, каче-влакым муаш лиеш. Нуно
мемнан
семынак пашам ыштат, мемнан коклаште илат, ойгырат, куанат. Повестьым лудмо
годым кажне еҥ мый тыште тыге ыштем ыле, а тудлан тыге каласем ыле, а вот
тыште...
манын лудеш шонем. Тугеже "Каче таҥ" повесть илашат туныкта, лудмеекет, кеч
иктаж-мом шкаланет уым пален налат, але ончыч ыштыме иктаж-могай йоҥылыш
пашатлан
шкендым вурсен-орлен колтет, вес гана тыге ом ыште манын шоналтет гын,
мыйын шонымаште, тиде сай произведений. Адакшым йӧратымаш теме вет эре
самырык, тыгайым
кеч самырык, кеч илалше, але йӧршеш шоҥго еҥат лудаш йӧрата. Мый гын
повестьым
тӱҥалтыш гыч мучаш марте ик шӱлыш дене окен лектым, но мучашыже изишак
кӱчымырак
гай чучо, ӱдыр-влак жал улыт, самырык еҥат шкенжым изишак лушкыдынрак
ончыктен.
3. Шушаш ийлаште "Ончыко" журналыште А.Александров-Арсакын, М.Ушакован,
М.Илибаеван, Г.Алексеевын да моло автор-влакынат у, оҥай пашашт дене палыме
лимяш кумыл
уло.



051899
************************************************************************
5—18Поро кече
Марла книгам мунена

Поро кече, пагалыме редакций!
Тиде серышым Башкортостан Республикысе Шаран централизоватлыме библиотек
системын директоржо Шмелева Валентина Михайловна воза.
Шаран районышто тӱрлӧ йылме дене мутланыше калык ила. Марий-влакат шагалын
огытыл. Мемнан системысе вич библиотек марий ялаште верланен. Нуно "Ончыко"
журналым эреак налын шогат, тудым калык йӧратен лудеш. А вот марла книга
путырак шагал. Мемнан республикыште марий литератур ок савыкталт.
Садлан тендан деч йоднена ыле: увертарыза мыланна книга издательствын,
бибколлекторын, книга ужалыше вес организаций-влакын адресыштым да телефон
номерыштым,
ме нунын дене марла книгам колтен шогымо шотышто договорым ышташ шонена.
Ончылгоч тауштена.
В.Шмелева.
Редакций деч.
Пагалыме Валентина Михайловна!
Марий ялысе библиотеклам пойдарышаш верч тыршымыда куандара. Ме палена,
Шаран
районышто коло утла марий ял уло, тушто вич тӱжем наре еҥ ила. Тиде
кундемеш —
Янакмат да У Пайгелде яллаш — шочын-кушкыныт марий поэт-влак Шадт Булат ден
Давлет Исламов.
Кызыт марла книга шагал лукталтеш, туге гынат Йошкар-Оласе организаций-
влакын
полшымышт дене фондым пойдарен кертыда, шонена. Полышым тыгай адрес дене
йодаш
лиеш:
424000, Марий Эл. Йошкар-Ола, Комсомольский урем, 110, "Марийкнига" АО,
Нина Федоровна Русиновалан. Телефон 55-33-38.
424000, Марий Эл, Йошкар-Ола, Палантай урем, 114, Марий книга издательстве,
Альбертина Петровна Аптуллиналан. Телефон 55-07-64.

Йошкар-Олашке чон шупшеш

Поро кече, Анатолий Тимиршинович!
Тау серышлан да редакций гыч колтымо каҥашлан.
Тазалыкем тӧрланыме гай лие, ынде веселанрак шогылтам. Игече саеммеке,
шочмо
вер-шӧрыш, Калтаса велыш, савырнен толнем. Тыгак тендан деке, Йошкар-
Олашке,
мийыме шуэш. Ӱмырлан кеч ик гана ужаш ыле. А жап шижде эрта. Ийгот чарнен
ок шого, эре ончык чыма. Илыш-корно — кӱчык корно, эрталмыжым отат шиж.
Калык мурыштат тыгеракак ойлалтеш.
Шарнем, изи годым серкалаш толашена ыле. Киябак школышто мемнам тидлан
Тимирязь
Тимофеевич Тимиргалин кумылаҥден шоген. Ик жап, 1951-1952 ийлаште, писатель
Аптулай Пасет дене пырля колхозын пакча бригадыштыже пашам ыштенна. "Тылат,
Веня,
тунемаш кӱлеш",— манеш ыле тудо. Мый, эре шужен коштшо, Красноуфимск оласе
кӱртньыгорно училищыш тунемаш пурышым. Тыге возкалыме паша деч торлышым...
Анатолий, "Ончыко" журналыште тендан кусарыме "Евгений Онегиным" ужым, но
але
лудын шуктен омыл. Шокшын саламлем. Те, лӱдын-ӧрын шогыде, тыгай кугу
пашалан
пижында да шонымыдам илышыш пуртенда. Тиде пашада пӱтынь марий культурым
нӧлталмашке виктаралтын."Евгений Онегинын" марла печатлалтмыжым кугу
ошкыллан шотлем.
Таза лийза шкеат, ешдат. Кугу салам литератор йолташда-влаклан.
В.Валентинов.
Пермь область.
Чайковский ола.

Саламлена
Пагалыме Анатолий Тимиркаев!
"Ме, Волжск оласе "Зеленая лампа" литератур ушемын членже-влак, тыглай огыл
литературный подвигым ыштымыда дене — "Евгений Онегиным" марий йылмыш
кусарымыда
дене — алал кумылын саламлена. Ты пашам те А.С.Пушкинын шочмыжлан 200 ий
темме
вашеш шуктенда. Тиде — марий сылнымутын да Российысе литературын
историйыштышт
пеш чапле событий.
Ме тендан чынжымак онарле пашадам чыла семынат пропагандироватлаш да тиде
суап
да кӱлын аклалтше манын тыршаш тӱҥалына.
Г.Калинкин."

Ӱчашымаште чын шочеш
Салам, редактор йолташ-влак!
Шукерте огыл А.С.Пушкинын "Чыган-влак" поэмыже эфирыште марла йоҥгалте.
Келшыш,
чонлан сайын чучо. Кугу поэтын возымыжым изи годымак марла лудына ыле. "Лум

тӱтаным тарваталын..." манын каласкалымынам кызытат шарнем. Генийын
шочмыжлан
вашке 200 ий темеш. Тидын вашеш "Ончыко" журналыште марлаҥдыме "Евгений
Онегин"
роман савыкталтеш. А.Тимиркаев тыгай нелытым шке вачӱмбакыже лӱдде налын,
почеламутан романым кусараш кыртмен пижын. Кок номерыш савыктыме ужашлам
лудын лектым. Рушлажымат лудынам, южо вере нелылык шижалтеш. Марлажым
лудымат, верын-верын экшык логаледа. А такше куанен лудым да ынде иктешлен
каласем: "Сай пашалан
пижында, Анатолий Тимиршинович!" Ик тыланымаш гына: умбакыже шоналтенрак,
тыршенрак кусарыза. Тыге марий литературышто эше ик сеҥымаш шочеш.
Марлаҥдыме "Евгений Онегин" йыр ӱчашымаш шуко лиеш, шонем. Тидлан ӧршаш
уке.
Арам огыл ойлат: "Ӱчашымаште чын шочеш". Тыгак лийшаш.
Салам дене ятыр ий поэзий нурышто ошкылшо
Николай ЯКИМОВ
Звенигово район,
Красногорский поселко.

"Элвийын мурыжым" кычалам
Поро кече, редакций пашаеҥ-влак!
Налза мый дечем шокшо шӱм саламым. Пелашемат шокшо саламым колта.
Тошто кагазем-влакым ончымем годым шукертсе поэмем толын лекте, "Элвийын
мурыжо"
маналтеш. Пеленже поэт М.Якимовын серышыже кия. Тудо поэмым кузе тӧрлатыме-
саемдыме шотышто ой-каҥашым пуэн. Серышыже 1980 ий 19 февральыште возалтын.
"Ончыко" журналын саде поэмым печатлыман номержым мӧҥгыштем пеш кычальым,
но нигузе муын шым керт. Такше могай номерыш да кунам савыкталтмыжымат ом
пале. Тендан редакцийыштыда чыла номер аралалтеш вет. Ала ончен лектыда да
"Элвийын мурыжо" поэмым кунам печатлымыжым увертареда ыле. Можыч,
номержымат мылам колтен
кертыда.
"Ончыкым" лудын шогаш тыршем. Ӱмашсе луымшо номерыште Семен Николаевын
почеламут
аршашыже келшыш. В.Филипповым "Трезор" ойлымашыж дене саламлем (тенийсе
кокымшо
номер). Таум каласем Александр Юзыкайн нерген серен колтымо материалемым
печатлымыланда. Анатолий Тимиркаевым "Евгений Онегин" романым кусарымыж
дене саламлем. Пашаже кӱлеш кӱкшытыштӧ.
Илья КАРАЕВ.
Башкортостан.
Нефтекамск ола.

Редакций деч.
Пагалыме Илья Караевич! "Элвийын мурыжо" поэмыда 1980 ийысе кумшо номереш
савыкталтын. Лишыл жапыште ме тудым тендан дек колтена. Ончыкыжат возен
шогыза. Пашада умыжо, таза лийза.

Романыште — шочмо ялна.
Пагалыме Анатолий Тимиршинович!
Февраль тылзыште мемнан кундемыш шоныдымо да вучыдымо куан тольо. Амалже —
тендан журналда. Тушан Алексей Мурзашевын "Тӧлдӧ" романже гыч ужаш
печатлалтын. Ме,
Тӧлдӧ ялыште илыше-влак, вашкерак лудаш пижна. Роман мыланна пеш чот
келшыш. Молан манаш гын, пеш куштылго, проста йылме дене возалтын. Шуко
мутшо мыланна изи
годсек палыме да лишыл. Романыште лыжга, поро мутым шуко кучылтмо. Нине мут-
влак
мемнан, самырык тукымын, йылмышкыже шыҥат гын, пеш сай лиеш ыле.
Тиде романлан кӧра ме шкенан Тӧлдӧ ялыштына война деч ончыч калык кузе
илымым
пален нална, пуйто ме тунамсе пагытыш "жап машина" дене миен толна да
чылажымат
шке шинчана дене ужна. Мыйын шонымаште, автор тугодсо жапым моткоч чын
сӱретлен.
Тендан гоч романын авторжылан, Алексей Мурзашевич Мурзашевлан, кугу таум
каласыме шуэш. Тек пашаже умбакыжат ушнен шогыжо, таза да кужу ӱмыран
лийже.
Романысе тӱҥ геройын да моло персонаж-влакын илышышт умбакыже кузе
савырнымым
палымына шуэш. Сандене романым вес ужашлажымат печатледа манын ӱшанен
кодына.
Конешне, тудым посна книга дене лукташ гын, эшеат сай лиеш ыле.
Лудшо-влак лӱм дене
В.А.Янсубаева.



051999
************************************************************************
5—19
Саламлена!
Сылнымутым да историйым шымлыше С.Я.Черныхлан — 70 ий

Южо шанчыеҥ наука пашаштыже тӱҥалтыш ийласе диссертаций темыж деч (мутлан,
марий
йылмыште падеж-влак, калык ойпогын посна жанрже) кужу жап ок кораҥ. Ик шот
денже, ученый самырыкше годым ойырен налме йодышым, умбакыже шымлен,
утларак келгын
почын пуа гын, сай веле, вес могырымжо, тудо шке чонжылан лишыл вес темымат

авалта гын, шочмо калыклан пайдаже утларак лиеш. Тидым ученый Семен
Яковлевич
Черных шке илышыштыже да шымлыме пашаштыже сайын умылен налын. Тудо,
М.В.Ломоносов лӱмеш Моско кугыжаныш университетыште аспирантурышто
тунеммек, 1955 ийыште
"М.Шкетанын сылнымут прозыжо" тема дене диссертацийым чаплын арален.
Умбакыже
шочмо литературынан тиде лончыж дене пырля Шабдар Осыпын, Николай Мухинын,
Олык
Ипайын, Семен Вишневскийын мурпашаштым лончыла, марий калыкын историйжым
шымла.
С.Я.Черных 1929 ий 11 июньышто Шернур районысо Кугэҥер ялеш шочын. Шымияш
школ
деч вара Шернур педучилищым, 1951 ийыште Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш
пединститутын филологий факультетшым тунем пытарен. Ученый лӱмым налмекыже,
тудо
ты институтыштак, вара МарНИИ-ште, Узбекистанысе да Казахстанысе вузлаште
пашам
ыштен. 1977 ий гыч Марий кугыжаныш университетыште тӱнямбал литературым
туныкта.
Шке пашаштыже Семен Яковлевич марий сылнымут классикылан шуко жапым ойыра.
Тыге,
1988 ийыште Шабдар Осыпын "мурпогыжым" ямдылен савыкта, а 1990-1991 ийлаште

М.Шкетанын возымыжым кум томыш чумырен луктеш, тыште ончылмутым да
умылтарымашым
серен.
Филологий наука доктор, профессор, Марий Эл Республикысе наукын заслуженный
деятельже С.Я.Черныхын ятыр монографийже, статьяже марлат, рушлат лектыныт.
Нуно
шочмо сылнымут критике ден литературоведенийым вияҥдаш полшеныт. Но тудын
шанче
пашаштыже эше ик йыжыҥым палемдыде ок лий. Тиде — кодшо курымласе марий еҥ
лӱм-влакым шымлымаш. Паша саскаже — "Словарь марийских личных имен" да
"Марийская
антропология". Истоки формирования и пути развития лӱман книга-влак.
— Шерге Семен Яковлевич, шочмо калыкым, йылмым, сылнымутым йӧратыше чонда
дене
шуктен толмо пашадам кажне марий еҥ кӱкшын акла. Тиде суапле сомылда
умбакыжат
тӱвыргӧ саскам пуыжо! 70 ийым темыме кугу лӱмгечыда дене! Кужу-кужу ӱмыран
лийза!
"Ончыко" журнал редакций.



052099
************************************************************************
5—20
А.С.Пушкинын шочмыжлан — 200 ий темме вашеш

Курымешлан калык чонышто

А.С.Пушкин да марий литератур. Тидын нерген але марте ик гана веле огыл
возымо.
Тӱҥалтыш мутым колымшо-кумлымшо ийлаште Владимир Мухин-Сави ден Шабдар Осып
каласеныт гын, вараже ты темым тӱҥ шотышто Ким Васин шымлен, ятыр статьям
савыктен. Таче тиде мутланымашым умбаке шуяш амал уло. Можыч, шуяш гына
огыл, а темым
изиш кумдаҥдаш, тудым "Пушкин да Марий кундем (але марий калык)" манын
лӱмдаш.
Чынак вет, руш кугу поэтын лӱмжӧ, пашаже, образше литературыш веле огыл
солненыт. Шукынжо палат: шукерте ожно Пушкин шкежат Марий кундемыште лийын,
тудын ик
вер шӧржӧ гоч эртен каен. Но ме кызыт тидын нерген ойлаш огына тӱҥал.

Марий ялысе вакшым — Пушкин заповедниклан

Кумда элыштына поэтын илыш-корныжо да мурпашаж дене кылдалтше шуко вер уло.
Тышечын эн ьӱҥжӧ, утларак сайын палымыже — Псков областьысе Михайловское
села. Ты
селаште ожно Ганнибал — Пушкинмытын именийышт лийын. Кугыжан власть самырык
поэтым тышке кок ийлан ссылкыш колтен улмаш., 1922 ийыште Совет властьын
пунчалже
почеш тиде кундемеш государственный заповедникым почмо. Тудыжо
Михайловское,
Тригорское, Петровское селам да Святогорский монастырьым (кызыт пушкинские
Горы
маналтеш) ушен шога.
Завповедник кундемысе пейзажын пеш шерге ужашыжлан мардежвакш шотлалтын. Но
Кугу
Отечественный сар годым немыч фашист-влак тысе вер шӧрым локтыл-карген
пытареныт, вакш олмеш ломыж ден шӱч ора гына кодын. Кавашке чоҥештен кӱзаш
тӧчышыла
шулдыржым лупшкедылше вакшым А.С.Пушкин моткоч йӧратен, арамлан огыл тудым
ятыр
возымаштыже ("Евгений Онегин", "Граф Нулин", "Полтава", "Капитанская
дочка")
ушештарен. "Светлые ручьи, нивы полосаты... и мельницы крылаты"— тыге
сӱретлалтын поэтын шинча ончылныжо Михайловское йырысе вер-шӧр.
Заповедникым уэмден тӧрлатыме пашалан сар деч вара вигак пижыныт, но
чылажымат
шонымо семын писын да тичмашын ышташ вий ситен огыл. Тидын шотыштак
мардежвакшым
угычын чоҥымо сомыл эреак шеҥгек да шеҥгек шӱкалалтын. 70-ше ийлаште ойым
пидыныт: тетла шуйкалаш йӧнан огыл, поэтын шочмыжлан 175 ий темме кечылан
мардеж
вакшым ыштен шындыман. Заповедникын тӱҥ хранительжылан шуко ий пашам ыштыше
Семен Степанович Гейченко "У лукоморья" книгаштыже (Ленинград, 1973) тидын
нерген
тыге каласкала: "О восстановлении Михайловской мельницы постоянно думали
мы,
хранители Пушкинского заповедника. Думали вместе с нами и многие люди:
ученыепушкиноведы, музейные работники, паломники по пушкинским местам,
почитатели Пушкина... Мальницыу мы думаем построить летом 1973 года".
Поэтым пагалыше-влак кокла гыч иктыж нерген С.Гейченко путырак поро шомакым
каласен. А тиде еҥже Марий кундемыште илен. Тудо поэтат, ученый-филологат,
туныктышат, журналистат лийын огыл. Паша ыштен колхоз вуйлатышылан да
озанлыкын лӱмжӧ
дене Пушкинский заповедниклан шергакан пӧлекым темлен. Семен Гейченко сера:
"Вот совсем недавно получили мы письмо от Г.Иванова — председателя колхоза
имени
В.Ленина Марийской АССР. Узнав о том, что в Михайловском предполагается
восстановить мельницу, председатель решил предложить нам свою, "так как
колхозу она
сейчас не нужна..." Он пишет: "У нашей мельницы есть все, что полагается
имень:
и крыль, и жернова, и маховик, и ухваты".
Кушто вара лийын тудо — Ленинын лӱмжым нумалше да Г.Ивановын вуйлатыме
колхоз?
Вет тунам, чырык курым ончыч, тыгай лӱман озанлык кажне районышто лийын (да
кызытат сӱрет чотшак вашталтын огыл).
Йодышлан М.Завьялован "Пушкинская мельница" заметкыже вашешта (Курык марий
районысо "Ленинский путь" газет, 1974 ий 4 июнь): С.Гейченко тиде районысо
Ленин
лӱмеш колхозын вуйлатышыж нерген возен улмаш. Заметке пелен вакшын
фотосӱретше
вераҥдалтын. Чаманен ойлаш перна: таче саде вакшат уке, Геннадий Игнатьевич
Ивановат ош тӱням коден каен.
Г.И.Иванов немыч фашизмын шакше койышыжым, мемнан эллан тудын кондымо
эҥгекым
книга але кино гыч огыл пален. Шочын 1916 ийыште Усола ялыште. Сар деч
ончыч
действительный военный службым эртен, а фронтыш 1942 ийыште каен. Танкист
лийын,
мӧҥгӧ капитан званий дене пӧртылын. Но пӧртылын пурла йол деч посна: Берлин

ӱмбалне Сеҥымаш знамям нӧлталме тат деч арня ончыч тудым нелын сусыртеныт.
Но
теҥгечысе боевой офицер шкенжым инвалидлан шотлен огыл. Протез дене кошташ
тунемын, моло еҥ дене тӧр лияш тыршен. Шофер правам налын, легковой дене
шкеак кудалыштын. А тидыже лийын 1957 ийыште председательлан сайлымышт деч
вара. Колхозшо
кугу улмаш, тудо шуко ялым ушен шоген. Ончыч кажне солаште посна озанлык,
посна
правлений да председатель лийын гын, 50-ше ийлаште гигантоманий чер
шарлымеке,
чыла веле, ты шотыштак Усола велнат, пӱтынь ялсоветым ик колхозыш возен
шынденыт.
Геннадий Игнатьевич уста вуйлатыше, тале организатор улмыжым ончыктен. Вич-
куд
ий гычак Ленин лӱмеш колхоз шурно лектыш денат, вольык озанлыкым вияҥдыме
шотыштат пошкудыжо-влакым палынак ончылташ тӱҥалын. Тыште пареҥгым ончен
кушташ поснак мастар лийыныт. Арам огыл бригадир Н.Н.Романовлан 1965 ийыште
Социалистический Паша Герой лӱмым пуымо.
Г.И.Иванов председательлан коло ий наре ыштен. Чапле пашаж дене Трудовой
Йошкар
Знамя ден Октябрь революций орден-влакым, элысе тӱҥ выставкын (ВДНХ-н)
шӧртньӧ
медальжым сулен. А сар годым боевой подвигшылан икымше да кокымшо степенян
Отечественный сар, Йошкар Шӱдыр орден-влак дене палемдалтын. Колхоз илышын
тале организаторжо Марий АССР Верховный Совет депутатлан сайлалтын. Ӱмыржӧ
вич ий ончыч
кӱрылтын. Тудын лӱмжӧ Марий кундемнан кушмо корныжым иктешлыше книгалаште
возалт
кодын.
Айста адакат С.Гейченкон мутшо дек пӧртылына. Тудо сера: "К сожалению,
Марийская
АССР далека и переброска ветряка в Пушкинские Горы будет стоить очень
дорого,
ведь один строительный объем сооружения равен 550 кубометрам, да и от
ближайшей
к колхозу железнодорожной станции далеко. Такая операция нам не под силу. А

предложение колхоза трогательно и патриотично. Оно является еще одним
свидетельством народной любви к Пушкину и уважения к нашему заповеднику".
Моткоч чын каласыме: Геннадий Игнатьевичын озанлык лӱм дене темлыме
ойыштыжо тысе калыкын Пушкиным йӧратымыже палдырнен.
Колхозын рӱдыжӧ — Усола кӱртньӧ корно деч лишнак огыл верланен, тушечын
Чебоксар
станций марте кудло меҥге утла. А Псков область нергенже ойлыманат огыл,
тудыжо
пешак тора. Тидлан кӧра, палемда заповедникым хренительже, колхоз
вуйлатышын
темлымыжым шукташ лийын огыл. Сайынрак шоналташ гын, Геннадий Игнатьевич
Ивановын ойжылан ӧршаш уке. Тудын шочын-кушмо ла пашам ыштен илыме вер-шӧр
ожнысекак
кӱкшӧ культуржо, уш-акыл куатше, талантлан поян улмыж дене ойыртемалтын.
Манаш
веле, ты кундемеш революций деч ожнысо марий просветитель Г.Я.Яковлев,
курыкмарий сылнымутын ачаже Никон Игнатьев, литературын кугу мастарже-влак
Никандр Ильяков ден Геннадий Матюковский, туныктышо-новатор, орденоносец
С.А.Черновский,
художник Зосим Лаврентьев, ученый-историй, профессор К.Н.Сануков, поэт Иван
Горный да молат илыш шулдырым куштеныт. Визытынже (Матюковский, Горный,
Лаврентьев,
Черновский да Сануков) Россий кӱкшытан чаплӱмым суленыт.
"Икана, — шарналта К.Н.Сануков, — ме шкенан Носола кундемысе ик кӱкшакаш
кӱзен
шогална да тушечын мемнан шинча ончылно латкум мардежвакш сӱретлалте. Тунам
шуко
ыле тудо велыште шулдыран пашаче. Южо ялыште кокыт лийын. Кызыт нигуштат
кодын
огыл. Йӧра эше иктыжым — мемнан ялысым таче ужын кертына: тудым Чыкмашке
рончен
наҥгайыме да ква йымалсе этнографий музееш нӧлтен шындыме".
Г.И.Иванов Михайловскийыш колтымо письмаштыже "мардежвакш ынде мыланна ок
кӱл"
манын возен. Чынак тыге лийын мо? Очыни, уке. 60—70-ше ийлаште пасум
саемдышаш,
шурно лектышым кугемдышаш верч кучедалмашым шарен колтымеке, нурышто шкет
кушшо
пушеҥгылам руэн кышкаш да вожшым кукулаш шӱденыт. Тунам мардежвакш-влакат
мланде
паша культурым нӧлтымӧ корнышто чаракыш савырненыт, нунымат пытараш
"приказ" толын. Тунам Геннадий Игнатьевич шоналтен: чапле оралтым так арам
рончен кышкымешке, лучо тудым Пушкинский заповедникыш наҥгаен шындаш. Но
кокла торалык тиде поро, чынжымак патриотический шонымашым илышыш пурташ
мешаен.
Мучашлан тидым каласен кодена: Г.И.Ивановын ӱдыржым кызыт уло Марий Эл
пала. Надежда Геннадьевна Бурцева — "Марий Эл" телерадиокомпанийын
пашаеҥже, "Кырым сирем" передачым ямдыла да вӱда. Тудак мыланна ачажын илыш
да паша корныжым рашемдаш полшен.

"Шочеш марий Пушкинат..."
Ампер, вольт, кулон, ом... Нине мут-влакым кажне йоча кокла класслаште
тунеммыж
годымак пален налеш. Кызыт ме нуным электричествын вийжым, кугытшым да
тулеч моло ойыртемжым висыме виса але йӧн семын гына умылена. ине висан
лӱмышт кугу ученый-физик-влакын фамилийышт гыч шочын. Имдыжым чыланат школ
программе гычак палена гынат, ампер але вольт шомакым каласыме годым
француз Андре Мари Амперымат,
итальянец Александро Вольтамат ушыш огына нал.
Электрофизика гыч налме нине примерлан эҥертен, тыге каласаш лиеш: Пушкинын

лӱмжӧ шукертак литератур мастарлыкым, сылнын возен моштымым ончытышо
тамгашке,
эн виян эпитетыш савырнен. Тидым марий сылнымутыштат ужына. Эше 20-шо
ийлаштак
тунам эше самырык писательна-влакын ушыштышт "марий Пушкин", "мемнан
Пушкиннна"
умылымаш шочын. Тыгодым тиде муткылдышым Сергей Чавайнын лӱмжӧ пелен
возеныт але
каласеныт, тыге тудын тӱҥалтыш писатель улмыжымат, пеш устан, сӧралын,
чонеш
пернышын возымыжымат палемденыт. Варарак ты ойын значенийже икмыняр
аҥысыремын:
"Пушкин" шомак литератур усталыкым аклыме виса семын кучылталташ тӱҥалын.
Шабдар Осып "Лудшылан" почеламутшым (1928) калык дене шӱм почын мутланымаш
семын
чоҥен да мучашлан тыгай ӱшаным каласен: "Илен-толын, вескана мемнан пунан
йылмына эрыкталтеш, тӱзлана... Лектеш марий мутызат, шочеш марий Пушкинат".
Вучен калыкна шке Пушкинжым, тудын толшашыжлан ӱшанен илен. Да толын марий
сылнымутыш
тыгай мурпатыр. Тудлан шочаш да кушкаш руш поэзийын ачаже пеш кугун полшен.
30шо ийла кыдалне возымо "А.С.Пушкин марий литературышто" статьяштыже
О.Шабдар ончыктен: марий калыкын тӱҥалтыш мурызыжо Сергей Чавайн
"мастарлыклан эн чотшо
А.С.Пушкин деч тунемын". Тидыже тышечат коеш: семинарист С.Григорьевын эн
первый
возаш тӱҥалме почеламут тетрадьыштыже "Пушкин" шомак иктаж лу вере лийын.
Марий
поэтлан А.С.Пушкин кугу влиянийым ыштымыж нерген ойлышыла, Шабдар Осып
"Язык гыч
язык сулыш" ойлымаш ден "Дубровский" повесть, "Акпатыр" драме ден
"Капитанская
дочка" повесть коклаште икгайлык улмым палемда. Шымлызе шке мутшым тыге
иктешла:
"С.Г.Чавайнын творчествыжлан руш классик-влак кокла гыч эн утларакше
Пушкинын
влиянийже лийын".
М.Шкетан Шабдар Осып деч пел ийлан гына изирак улмаш. Тудо 20-шо ийла
тӱҥалтыште
"Йошкар кече" газетыште С.Чавайн дене иквереш пашам ыштен, писательын
сылнымут
куатшымат, журналист мастарлыкшымат сайын пален налын. Вара шочмо Тошто
Крешын
ялышкыже илаш куснен да тушечын 1925 ийыште критик да журналист-публицист
П.Карпов-Пӱнчерскийлан колтымо письмаштыже драматургий нерген йодышым
тарватен. Тушто
каласыме:
"Были у нас пьесы Савий, Н.Мухина, Борисова, Чавайна, но, представь себе, —
где
тут художественность-то? Савий — один только агитатор и нисколько не
художник;
Мухин — поэт, но как любитель сцены — плохой, не выдерживает критики. У
Чавайна
(осмелюсь и нашего Пушкина кольнуть, как Писарев) — загоскинские приемы,
художествуо у него шаблонное... Ошламучаш Йываным ме огына ойло — тудо
возаш ок
керт. Мый кӱшнӧ ончыктымо-влакым критиковатлем гын, шкемым моктыма гыч
огыл".
Серышым возымо жаплан С.Чавайн латкум книган авторжо лийын. Тунам марла
книга
шагал улмым шотыш налаш гын, ойлен кертына: М.Шкетан нуным чылаштымат
лудын, виян да лушкыдо могырыштым пален. Письмаштыже автор драматургий
нерген гына ойла
да, А.С.Пушкиным критиковатлыше Д.И.Писарев деч примерым налын, Чавайным
шылтала; тудо, манеш, Загоскин семынрак сера, возымаштыже шаблоным
(икгайрак йӧным)
кучылтеш. Икмыняр мут — руш писатель М.Н.Загоскин (1789—1852) нерген. Тудо
латшым комедийым, 29 том прозым возен. Пьесылаже утларакше туныктен
каласыме (нравоучений) шотан лийыныт. Шкетан чын палемден: С.Чавайнын
тӱҥалтыш пьесылаштыже
("Шем пыл шула, кече лектеш", "Автономий", "Кайыклудо", "Аракан кочыжо", "У
саска") тыгай ойыртем мыняр-гынат шижалтын.
Самырык М.Шкетанын С.Чавайным да молымат шылталенрак, нимом шылтыде
серымыжым
лудмо да аклыме годым мыланна таче теве мом ушышто кучыман: автор ты
возымыжым
лишыл йолташыжлан да тыглай еҥлан огыл — критиклан! — адресоватлен, тудым
уло
калык ончык лукташ шонен огыл; мутат уке, тунамсе драматургийым лончылышо
статьям газетлан але журналлан возаш шинчеш гын, тудо шке ойшомакшым вес
семынрак чоҥа ыле.
Мут толмашеш ушештарена: Д.И.Писарев кӱчык ӱмырыштыжӧ (тудо коло кандаш ияш

вӱдыш пурен каен колен) Пушкиным умылен да аклен моштен огыл, тудым улыжат
кугу
стилистлан, тале лириклан шотлен; манын, пуйто кызытсе руш литературылан
негызым, тӱҥалтышым А.С.Пушкин огыл, а Н.В.Гоголь пыштен, пуйто тудын
влиянийже дене
Тургенев, Писемский, Некрасов, Островский, Достоевский кушкыныт.
Тиде письмаштыже М.Шкетан Чавайнын айдеме койышыжым, порылыкшым, вес еҥым
умылен
моштымыжым палемда, саеш ужеш: "Мой труд все-таки он ценил. Он говорил:
займешь
в литературе почетное место. Я сам себя нисколько не хвалю, но все-таки я
всех
критикую — так и следует". Ме палена: Шкетан критикым пеш кӱкшын аклен,
тудым
авторлан кучыктен пуымо кинде шултыш дене таҥастарен. Шкежат айдемым
шӱктараш,
лӱмнержым волташ шонымаш дене огыл критиковатлен, тудлан кушкашыже, тӧрсыр
деч
эрнашыже полшаш тыршен.
Серыш мучаште Яков Павлович руш поэтын лӱмжӧ дек эше ик гана пӧртылеш.
Ындыже
тудо шочмо йылмым вияҥдыме нерген ойла: "Мемнан коклаште ик Пушкин лектеш,
йытыра, тӧр художественный йылмым ыштен кертеш — марий йылме корным муэш".
Сергей Григорьевичат, Яков Павловичат шочмо йылмым, тудын мутвундыжым
моткоч
сайын паленыт. Иктыже эше семинарийыште тунеммыж годымак марла шомак дене
почеламутым возаш лиймым ончыктен да вараже литературнан веле огыл, тыгак
йылмынан
чапле памятникшым — "Элнет" романым — шочыктен гын, весыже, М.Шкетан,
вестӱрлырак корно дене каен: возымашкыже диалектла гыч налме шомаклам лӱдде
пуртылмо
кӱшеш сылнымут йылмым чот пойдарен. Икманаш, "йытыра, художественный
йылмым" ыштымашке коктынат путырак кугу надырым пыштеныт.
В.А.Мухин пьесылаштыже агитаций шӱлыш деч утлен кертын огыл, но сылнымут
творчествын вес аҥаштыже — литературоведенийыште — чын мастар улмыжым почын
пуэн.
Тидым С.Чавайн нерген возымаштыжат ужына. (Тыге манме годым 1922 ийысе
"С.Г.Чавайн. 1906—1909 ий коклаште возымыжо" да 1935 ийысе "Сергей
Григорьевич Чавайн.
Эскиз" статьялажым ушушто кучена. А "Два дореволюционных памятника" ден "К
вопросам о марийском искусстве, главным образом художественной литературе"
пашалаштыже В.А.Мухин мыланна йӧршын тупела шонымашым тушка).
"Пушкинын возымыжо — ойыртемын йытыран возымо", — манеш Владимир Алексеевич
да
тыге палемда: сылнын возымым марла каласен пуаш неле гынат, самырык Чавайн
тидым
ыштен кертын, тыгодым руш поэтын возымашкыже "марий чоным пуртен". "Зимняя
дорога" ден "Зимний ветер" почеламут-влакын рушла да марла текстыштым
таҥастарен
лончылымек, В.Мухин иктешла: "Пушкинжынат, Чавайнжынат возымышт ик семынак
чонеш
пижеш... Мыйын шонымаште, С.Г.Чавайнын возымыжо марий еҥлан Пушкинын деч
утларак
чонеш пижшашлык".
Тӱҥалтыш марий поэтын сераш да кусараш кумылаҥме пагытыште мемнан литератур
йылмына лийын огыл, тудым В.Мухин "аза йылме" манеш. "Аза йылме" дене
Пушкиным кусараш Чавайнын гай мастарлык, талант кӱлын. Тудо "Пушкинын
йытыражым марий йытыраш савырен!.. А возымыжын акше Пушкинын дене тӧрак!"
Тыге манмыж дене Владимир Мухин шукертсе йодышлан мыняр-гынат вашешта. Тиде
йодышыжо кок самырык марийын: Сотнурышто туныктышо Сергей Чавайнын да
Помарыште
пашам ыштыше Владимир Мухинын — вашлийын ойласымышт деч вара кокымшыжын
чоныштыжо шочын: "Эх, черт возьми! Кунам мемнан поэт-влакын возымышт аван
огыл, чыла
калакын шӱмыш шуэш гын? Кунам шкенан поэзий, калык шӱм гыч ылыж лектын,
чыла
тӱня мучко Байрон, Гете, Данте, Шкспир, Пушкин семын шарлен шуэш гын?"
Сотнурыш, воза В.Мухин, мый тунам чон почын мутланаш манынак пуренам ыле.
Тунам
Чавайн ятыр возымыжым лудын ончыктен. Вара коклаштышт тыгай кутырымаш
лийын.
В.М. "Ӱжара" почеламутет Пушкин гаяк яклакан возымо. Марий калыклан тыйын
возымет Пушкин возымо дечат шергырак.
С.Ч. Адак тыйже пеш моктет. Уке, Пушкин дек пеш тора улам.
В.М. Ну, уке гын, Сергей, марий Пушкин лий. Чыла калыкынат шке Пушкинже
лийман.
Теве автономийым ыштен шуктена гын, неужели шкенан Пушкинна огеш лек?!
Конешне,
лектеш!
Ты серымаштыже В.Мухин А.С.Пушкиным тетла ок ушештаре, но мучаш ойжо лудшо
еҥым
садыгак тиде лӱм дек конда. Автор манеш: "Марий литературым С.Г.Чавайн
овартен
кушкыктыш. Марий литературын ачажлан — эн кугу салам!"
А вет тыгайрак мут денак А.С.Пушкин нерген ойлат. Рушлаже "родоначальник
новой
русской литературы, создатель русского литературного языка" маныт. Марий
калыклан тыгаяк суапым С.Г.Чавайн ыштен. "Чавайн сылне литературлан корным
почын", —
манын М.Шкетан 1927 ий шыжым.
...1923 ий 1 мартыште Чарла ола Марий автономийын шочмыжлан кок ий теммым
пайремлен. Марий театр тиде кечылан лӱмынак "Ямблат кӱвар" спектакльым
ямдылен, тудым С.Чавайнын тыгаяк лӱман повестьше негызеш шынденыт. У пашам
марий шӱлышыж
дене, шке калык верч чот шогаш ӱжмыж дене чонеш пернен, шуко еҥын
шинчавӱдшым
луктын. Икмыняр жап гыч, 26 апрельыште, "Йошкар кече" газет спектакльлан
рецензийым савыктен. Тудын авторжо — МАО-н Москосо представительжын
алмаштышыже
В.Дмитриев серен: "Шке ойжо дене, тошто марийын илышыжым тӱс ончыктымо гае
ончыктымыж дене тудым ("Ямблат кӱварым" — Г.З.) "классическая драма" манаш
шотлаш
толеш, Чавайнын возымо ӱнаржым Пушкинын дене таҥастараш лиеш".
Тиде моктымаш — "телячий восторг" манме шотан мут огыл. Дмитриев Москошто
илен,
культур ден искусствым удан огыл пален, калыкнам у илышыш лукшаш верч
тыршен.
Марий ученый-фольклорист, Писатель ушем член Ксенофонт Архипович Четкаревын

(1910—1956) эргыже, журналист Вячеслав Четкаревын "Сказки Татьяны
Анисимовны"
статьяж гыч (1988) коеш: тудын ачаже С.Чавайным моткочак пагален,
чӱчкыдынак
"мемнан Пушкинна" манын ойлен. Чавайным йӧратымыжлан кӧра Озаҥысе
пединститутын
студентше К.Четкарев поэзий нурыш тошкалын, 1929—1931 ийлаште ятыр
почеламутым
возен. Нуныжо савыкталтдеак йомыныт. Шкаланже псевдонимымат, воза
В.Четкарев,
ачам Сергей Чавайнын "Чоткар патыр" легендыж гыч налын. Чоткар лӱм дене "У
вий"
журналеш "Тӱм-тӱм" лӱман этнографий очеркым савыктен, вес ийжылан (1936)
"Колхоз
муро" фольклор книгам луктын.
Аважын, Ленинград оласе кугу научный библиотекын пашаеҥже Варвара Ивановна
Кузнецован, шарнен ойлымыж почеш В.Четкарев ӱшандарен сера: калык ойпогым
шымлаш
пижаш Ксенофонт Четкаревым "марий Пушикн" таратен, тудак "Колхоз муро"
сборникым
редактироватлен да ик экземпляржым самырык шымлызылан автограф дене
пӧлеклен.
Изиш варарак С.Чавайн Чоткар патырын образше дек уэш пӧртылеш: 1936 ийыште
тудо
Шабдар Осып да Олык Ипай дене пырля "Чоткар патыр мур" лӱман эпический
поэмым
сера. Тушто марий калыкын ожнысо, сар ден революций ийласе да совет власть
жапысе илышыжым сӱретлыме. Сылнымут нерген ойлышыштла, автор-влак руш
калыкын кугу
поэтшым ушештарат, тудын марий лудшо дек толмыжым, лишеммыжым саламлат: "Эр
кече
гай волгалтше Пушкин гений мемнан ден ныжылгын ойла марла". Вич талук
эртымеке,
Марий АССР-ын колымшо идалыкше вашеш, вес тукым поэтна-влак юбилейлан
пӧлеклалтше поэтический серышыште тыгеракак каласеныт: "Марий дек Пушкин
шӧртньӧ мут ден
толын".
Чынак, шӧртньӧ мут гына айдемын чонышкыжо корным муын кертеш. Йылмым
палыдыме
еҥлан писатель лияш шоныманат огыл. "Кеч-могай писателят калыкын йылмыжым
кучылт
ок мошто гын, тудо калыкын йӧратыме писательже лийын ок керт", — манын
С.Чавайн
да коктеланыде темлен: "Литератур йылмым вияҥдаш писатель ден поэт-влаклан
Александр Сергеевич Пушкин деч тунемман. Пушкин руш йылмын ачажлан
шотлалтеш... Пушкин руш йылмымканцелярийыште, дворянстве ден чиновник-влак
коклаште огыл кычалын. Тудо калыкын йылмыжым тунемын, калыкын йылмыжым
поген". Тыге ойлен писатель
1937 ий январьыште, Пушкиным лӱйымӧ деч вара лач ик курым эртымеке. Вара
Чавайным шкенжымат палачын ончыкшо конден шогалтеныт. Тудым, поэтын чонжым
налше шучко айдемым, Г.Матюковскитй "совет Дантес" манын лӱмден да умбакыже
возен:
А таче тышке толынат,
Марий коклашке, марий мландыш
Да Пушкиннам тый пуштынат...
Изиш варарак Геннадий Иванович "мемнан Пушкинна" шомакым вес марий поэтын
лӱмжӧ
пелен шынден. Тыгодым ушыж дене 60-шо ийлашке пӧртылын. Тунам, 1964 ий
шошым,
ныл еҥан "поэзий десант" (тудын радамыштыже Миклай Казаков, Аркадий
Канюшков,
Валентин Колумб да Г.Матюковский шкеже лийыныт) Курык марий районышто калык
дене
вашлиймашым эртарен коштын. Ятыр ялыш пурен лекмеке, Чыкмашке
(Козьмодемьянскыш)
шӱдыран йӱдым пӧртылыныт. Машина ончыко чымен, мотор мӱгырымӧ йӱк ушышто
тӱрлӧ
шонымашым ылыжтен. Геннадий Иванович марий мландын тиде ужашыж дене пеш
шукерте
ожно А.С.Пушкинын кудал эртымыжым шарналтен, вара ой мундыраже М.Казаков
дек
куснен:
"Теве Николай Иванович. Пушкин нерген шонышемла, кенета ушем волгалт кайыш:
"А
вет тиде шинча мемнан марий поэзийысе Пушкинна — йылмыж денат, талантше
денат,
уш-акылже денат. Тудо огыл мо, марий литературнан, марий йылмынан онарже-
влакым
осал, шем вий пытарымеке, уэш марий поэзийын йоҥгыдо йӱкшым луктын, тулыкеш
кодшо самырык автор-влакым ончыко вӱден кайыш, марий поэзийыште, тудын
тематикыжым
кумдаҥдымаште, поэтикым уэмдымаште кугун ончылтыш, чапле сеҥымашке шуо да
тиде
корно дене, мыланна примерым ончыктен, ӱшанлын ошкыльо?.."
Нине корнылам серыме жаплан Миклай Казаков ош тӱням коден каен улмаш.
М.Лермонтовын Пушкинлан пӧлеклалтше "На смерть поэта" почеламутым возымыж
семынак, Геннадий Иванович сылнымутысо изажлан, ик эн сай да лишыл
йолташыжлан ужатыме-чеверласыме шомакым каласен: "Тый улат да лият чылалан
чон эҥертыш — мыланна, калыклан".
Миклай Казаковым "марий поэзийысе Пушкинна" манын аклымыж годым мемнан вес
мутмастарна, Геннадий Матюковский, илыш чын деч кугун торлен огыл. Шочмо
литературнан коло ий пагытлан (1937—1957) тулыкеш кодын илыме кечылаште
М.Казаков марий
поэзийым СССР кӱкшытыш нӧлталын, элна мучко палымым ыштен. А мастарлыклан
тунемын руш да марий поэт-влак деч. Эше латкандаш ияшак Пушкиным марла
кутырыкташ
пижын — Олык Ипай дене коктын кум драмым ("Русалка", "Моцарт и Сальери",
"Скупой
рыцарь") кусареныт. "Пушкиным кусарымаш мыланем пеш пайдале школ лие, —
шарналтен варарак поэт, — ончыклыклан чын корным ончыктыш. Пашанам у шинча
дене ончалаш туныктыш. Садланак мый Ипайлан эреак тауштен илем".
Самырык М.КАзаков кугурак йолташыже-влакын пашаштым эскерен шоген.
А§Пушкинын
"Той имнешке" поэмыжым посна книга дене лукмеке (СЧ.Чавайн ден Е.Содорон
кусареныт), рвезе поэт "Марий коммуна" газетеш (1937 ий 12 май) рецензийым
савыктен, у
пашан сай могыржо дене пырля ситыдымашыжымат палемден: "Марий лудшо-влаклан
тиде
поэмым шочмо йылме дене пуымаш — пеш куанышаш факт. Кусарымаште ятыр у
мутым
пуртымо... Но книжкам почмеке, вигак кусарымын, эн чотшо тӱҥалтыш ужашын,
томам
улмыжым, вашкымашым шижат... А.С.Пушкинын "Чаҥга рыцарьжым" Чавайн сылнын
кусарен ыле. Содоронат "Кернлан", "Мийышым уэш", "Йот элын:" почеламут-
влакым раш да
сылнын кусарен. Нуно "Той имнешкымат" кызыт кусарыме деч сайынрак кусарен
кертыт
ыле".
Рвезылык — тиде чолгалык, маныт. Лач тудак М.Казаковлан нине корнылам
серыктен.
Вескана, ийгот нумалтышым вачӱмбак пыштымекше, Николай Иванович "Пушкин да
марий
поэзий" темым кумданрак ончалын. 1974 ийысе "Курымаш йолташна" статьяштыже
лудына: "Лачак 20-шо курым тӱҥалтыште гына кугу поэт шемер марийын окнажым
тӱкалтен
да пӧртышкӧ мӱндыр унала пурен. Тудым ужатен кондышыжо Сергей Чавайн лийын,
Пушкиным марла ойлыктен. Лудса "Теле корнышто" почеламутшым. Кусарымылат ок
чуч.
Оригиналын ямжым пӱтынек арален коден, кусарыше тудым "марлаҥден", марий
вургемым чиктен".
М.КАзаков шке творчество корныштыжо руш генийын образше дек уэш да уэш
пӧртылын.
1938 ий октябрьыште Ялтыште "Крымский дневникым" воза. Тусо итк
почеламутшылан
Пушкинын корнылажым эпиграфлан налеш ("Когда легковерен и молод я был,
младую
гречанку я страстно любил"), весыштыже поэтын ӱштыл йомдараш лийдыме
кышажым
сӱретла:
Курым пагыт кӱ ӱмбачын
Ӱштын Пушкинын кышам.
Но мый угыч, угыч таче
Тудын палыжым ужам...
Эше тылеч ончычак "Шыже" почеламутышто "сылне, чапле пагытым" сӱретлышыла
чонлан
лишыл поэтым шарналта: "Кузе йӧратыш тыйым гений Пушкин!" Сар годым, 1943
ий кеҥежым, М.Казаков ӱдыр таҥлан пӧлеклыме "Волгалте мыйым" почеламутым
сера,
шӱмбелжылан яндар чон гыч лекше ойшомакым ойла ("Тунар мотор, свежа улат,
Тунар
ласка оет... Тунаре леве кумылет, Ушет тунар виян... Айдемын чоным
пойдарен, Куатым тый пуэт...") да тудым, йӧратымыжым, Пушкинын героиньыже-
влак дене таҥастара:
Тыгане Вульф, тыгане Керн
Улмашыныт, векат.
Кок чулым шӱм, вашла пернен,
Тудлан саскам пуат.
Кок Анна — Керн ден Вульф — поэтын шӱмешыже жаплан пыжашым оптеныт улмаш.
Иктыже, Анна Петровна Керн, ӱдырамашлан, йӧратымашлан, моторлыклан
моктеммурым возаш
Александр Сергевичым таратен: "Я помню чудное мгновенье: Передо мной
явилась
ты..."
Украинец Тарас Шевченко да руш Владимир Маяковский нерген почеламутлажым
марий
поэт тӱрлӧ жапыште серен, но пагалыме мурызым ик вережат ушештарыде коден
огыл.
Икымшыжым Пушкиным "мур гигант" манме, а Маяковский нерген возымаште
поэзийын
латиндешымше ден колымшо курымласе мастарже-влак изак-шоляк семын
ончыкталтыныт:
Курым гоч изак-шолякла кушкын,
Кок поэт пырля йолген мият:
Икте — эркымы вучалше Пушкин,
Весе — эрык мурызо Маяк!
Пытартыш ийлаштыже Миклай Казаков неле чер дене йӧсланен, шагал да шуэн
возен.
Но Пушкинын колымыжлан 150 ий темме пагытыште кугу поэт нерген шке мутшым
кала-сыде туркен огыл. Але марте нигуштат печатлалтдыме "Пытартыш корно"
почеламутышто Пушкинын капшым Петербург гыч Псков кундемыш, Святогорский
монастырь дек, тояш наҥгайымым сӱретла: "Тӱрлӧ корным поэтлан эрташ
логалын, но вот тиде пытартыш
улмаш". Нине шомаклам серымыж годым Николай Иванович шкенжынат пытартыш
кечыже
чакемме нерген шоналтыде кертын огыл, очыни.
Кужу творческий корныштыжо поэзий да мастарлык нерген шонкалымыж годым
М.Казаков
А.С.Пушкин дек ик гана веле огыл пӧртылын, шкенжын да йолташыже-влакын
пашаштым
эн кугу виса дене висен аклен. "Сылнымутым пойдараш, саскаҥдаш, арулыкым
саклаш
— теве молан тунемман мыланна Александр Сергевич деч... Пеле-пуле возет
гын, эн
сай шонымашат лудшо дек миен ок шу. Чапле шонымашым тудлан келшыше чатката
формыш шыҥдарыман, йылме лывырге, йоҥгыдо, чонеш перныше лийже. Садланак
поэзийын
чыла анатомийжым, тӱрлӧ-тӱрлӧ йӧн ден койыш-шоктышыжым пален, шымлен
толман.
Тидланак туныкта мемнам Пушкин".
Да, А.С.Пушкин туныкта, шонкалыкта, шарныкта. Шарныкта сайжым гына огыл,
удажымат, осалжымат. Поэтын лӱмжым каласыме годым тудым пуштшо еҥат
кокланже ушыш толеш. Но мыланна Дантес — посна еҥ гына огыл. Тудын лӱмжӧ
талант ваштареш кучедалше, тудым пытараш толашыше вийым иктешлен ончыкта.
Валентин Колумб "Порылык"
поэмыштыже СССР-ыште 30-шо ийласе репрессий годым шке кидыштым айдеме вӱр
дене
амыртыше-влакым Дантес манын лӱмден. Ты шотышто тудын да Г.Матюковскийын
умылымашышт, шонымашышт икгай лийын. "Шого, шого. Мо тый моткочак палымыла
коят? —
лудына поэмыште. Вӱр шолаш пурымешке палымыла! Ончем-ончемат, Дантесак от
ул
дыр?" Пушкиным пуштмылан ик курымым эртымым ушештарен, поэт йодеш: "Шӱдӧ ий
утла
жапыште мо дене теменат шӱметым?.. Мыняр еҥын ӱмылкаже малашет эрыкым ок
пу? Мыняр еҥын ӱмыр тареш ӱмыретше кужемын?"
Но Дантесмытын чонышт ӧкынымым, шке ӱмбак титакым налмым ок пале. Нуно
ойлат: "А
мо? Шӱвалаш гына Пушкин, Чавайн! Кумалышт, кӧлан келша гын. А ме — кӱч
йымак!.."
Айдеме чоным кочшо, айдеме илышым шолыштшо-влакын шучко койышыштым палыше
поэт
лудшылан шижтарыме семын иктешла: "Ида мондо: Пушкин кумарте ила, тумарте
Дантес
ок коло!" Осал еҥлан шкаланже В.Колумб тура ойла: "Пален шого: лӱмнерет
олмеш
ломыж гына кодеш".
1965—1966 ийлаште возымо "Порылык" поэме таче мартеат тичмашын савыкталтын
огыл.
Тушечын латкок глава 1967 ийыште "Ончыко" журналын кумшо ден нылымше
номерлашыже
лектын. Ты возымашкыже автор творчестве, искусство, поэзий, поэт, айдеме
чон,
шӱм яндарлык нерген шонкалымашыжым шыҥдарен. Тыште сюжетат, вияҥ толшо
действият
уке. Поэмыште тӱҥ верым поэт налын шога. Тудо шкенжым шурно пырче, пайдан,
вӱд
чӱчалтыш дене таҥастара, шикш ден ломыжлан чапмурым (гимным), писылыклан
моктеммурым (одым) мура. Валентин Колумб мланде дене, шочмо вер-шӧр дене
ойыраш лийдымын кылдалт шогымыж нерген ойла: "Мыйым шочмо мленда деч ойыраш
— аван кид гыч
азам шупшын налме дене иктак: вет мый шӱмемын шужышо тӱрвыж дене мландын
тутло
оҥышкыжо ӱмыреш пызненам".
Поэме гыч ужашым лудын лекмеке, марий сылнымутын ик таҥже — Морко районысо
Купсола школын туныктышыжо А.П.Сошин редакцийыш серышым возен колтен, тудым
"Валентин Колумб — марий Пушкин" манын лӱмден. Тыге манмыж дене поэтым,
тудын творчествыжым кӱкшын аклымыжым ончыктен. Серыш кӧргыштӧ А.С.Пушкинын
лӱмжӧ ик ганат каласалтын огыл, туге гынат ме умылена: лудшо йолташ кок
калыкын мурызышт коклаште
икгайлыкым, илышым да айдемым келгын сӱретлен моштымым ужын. Чыла тидын
нерген
серышыште тыге каласыме:
"... Поэт устан возымыж дене веле огыл, илышым чын ончыктымыж дене, шочмо
мландым, вер-шӧрым уло кумылын йӧратымыж дене кажне лудшын шӱм-кумылжым
тарвата.
Лудшо еҥым илышым йӧраташ, пашам ыштен, илышым да пӱртӱсым сӧрастараш
тарата".
Умбакыже ялысе туныктышо В.Колумбым "саскан садыште шӱшкышӧ шӱшпык" дене
таҥастара да ойла: "Шукырак лийышт ыле тыгай шӱшпык-влак, чотрак —
сылнынрак йоҥгалтышт ыле нунын мурышт!"
Меат Александр Павлович Сошин семынак шонена: утларак лийышт марий
лмитературышто шӱшпык-влак, сылнын, серыплын йоҥгалтше нунын мурышт;
А.Пушкин, С.Чавайн,
М.Кзаков, В.Колумб деч тунемын, шке коклаштышт таҥасен, шочмо сылнымутнам у
сем,
у чонпеледыш дене пойдарен шогышт.
Гельсий Зайниев.



052299
************************************************************************
5—22
КАНДАШЫМШЕ ГЛАВА
Йаре тхес wелл анд иф фор цвер
Стиле фор евер фаре тнее wетл.
Бырон*
И
Кунам Лицейын сад-пакчаште
Азапдымын пеледынам,
Лудальым Апулейым* кашын,
А Цицероным** монденам,
Тунам шып-тымык олык лапыш,
Кузе ош йӱксын йӱк тарваныш
Эр шошым йоҥго вӱд воктен,
Верланыш муза шӱм пелен.
Студент пыжаш волгалте пуйто:
А Муза — серыме пашам —
Моктен йоча ям томашам,
Кугезе годчын чапым, туйым,
Тугак лойгалтше олымла
Кончалше ныжыл омымат.
ИИ
Свет ыш вашлий муремым шыдын;
Эн первый тольо сеҥымаш;
Чочой Державин, ужын тидым,
Колаш вочмек шӱден: сераш.
.......................
....................
.......................
........................
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
____________
*Чеверын! Ме ӱмырешлан ойырлена гын, чеверын курымлан. Байрон (англ.).
**Апулей — ИИ курымысо Рим поэт, "Золотой осел" романын авторжо; Цицерон —
у эран И курымжо марте илыше Рим писатель, кугыжаныш пашаеҥ.
ИИИ
Да мый, шижмашын тӱрлӧ семжым
Ик тале йогыныш пуртен,
Пайлен еҥ-влак ден кумылемжым,
Шке музым кондышым вӱден
Пайремыш, рӱж ӱчашымашке,
Пелйӱдын кӱдырчыж манмашке:
Ораде, нине кас-влаклан
Ю муза шуныш пӧлеклам,
Кузе чӱчкен вахканке*, чолгыж,
Кузе уна-влаклан мурен,
Кузе почешше шӱдырнен,
Кӱтӱ вуянче молодежьын;
Йолташ коклаште, моктанен,
Мый маньым: муза — сай таҥем!
ИВ
Коден тос полкым, мый тембаке
Чымалтым, муза — почешем.
Тыгодым чӱчкыдын шомакын
Узьмакше туртыктыш корнем,
Торашке лотырге шуйналтшым!
Ленора** семынак вийналтын,
Кавказ скалаште имне ден
Пырля тӧрген тылзан кастен!
Мужедын кондыштын Тавридын***
Йӱд теҥыз серыш, кӱ коклаш,
Вӱдоҥ таулым колышташ,
Ыҥлаш, шӱла мо Нереида****,
Ила мо семын вӱдйымал,
Эн кугу юмылан кумал?
_______________
*Вахканке — Арака юмым йӧратыше ӱдырамаш.
**Ленора — немыч поэт Бюргерын балладыж гыч шке колышо качымарийже дене
кудалше оръеҥ.
***Таврида — Крымын ожнысо лӱмжӧ.
****Нереида — теҥыз юмо.
В
Вара, монден тора столицым,
Пайремым, йоҥгыдым монден,
Шатер коклашке пурыш, викшым
Ойлем, Молдавийыш конден
Ю музым пӱрымашын йыжыҥ,
Коклаштышт шкат ир лиймым шижын,
Мондалтын юмын гай шомак:
Нужна шол тыште йылме-влак,
Начар пеш тысе муро, степьын...
Чыла вашталте йырыштем,
Да тудо тольо садышкем
Уездын барышньыже семын,
Кучен француз книжкам кидеш,
Шинчаже шӱлык, ошкылеш.
ВИ
Вара свет раутышко тудым
Мый тоштым ӧрмалген лукташ;
Да степь гыч кондымо муршудым
Шӱм ӱжӧ тушто ончыкташ.
Тӱкен эртале аристократым,
Сарзе йӱлерым, дипломатым,
Йорган лӱҥгалтше дамымат,
Шичмек, ыш кондо иктымат,
Ончале, колышт шыве-шывым —
Келшен пеш рӱжгымӧ йырваш,
Уна тӱшкан тыш йогымаш,
Кузе кас мучко пӱтырнен
Шыыҥала дама йыр пӧръеҥ.
ВИИ
Келша мутланымаш, тыматле,
Тугае олигарх сынан;
Кугешнымашын йӱштӧ саклык,
Чин да ийготанат полман.
Кӧ тиде ӱжмӧ еҥ тӱшкаште
Шога шкет, пуйто тӱтыраште?
Огеш кӱл тудо нигӧлан,
Эртат воктечше тып чылан,
Йӱд таргылтыш, пич кончыш семын.
Мо шӱргыштӧ? Кугешнымаш
Я черым шолып сеҥымаш?
Кӧ тиде еҥ? Ала Евгений?
Чынак мо тудо?.. Чын, товат.
— Кунам тыш толын, юмыжат?
ВИИИ
Токасе кодын? Весе лийын?
Тугак орадым тӱҥдылеш?
Могае пӧртылмыжын чийже?
Кӧн гай шинчаштына коеш?
Могае шонышыж? Мельмотын,
Космополитын, патриотын,
Гарольдын, Квакерын**, чрян,
Ала шӱм-чонжо вес чиян,
Ала моткочак сай айдеме,
Лач мыйын гай я тый гает?
Ой уло, икте, пелашет:
кудалте тошто модым, темын.
Ты еҥ ушнам чот лугыш-ла...
— Те тудым паледа? — Ала.
__________
*Космополит — чыла кундемым шке элжылан шотлышо айдеме
**Квакер — Английысе религий сектын членже, кугыжаныш верам аклыдыме еҥ.
ИX
— Молан те ойледа тугеже
Ты еҥ нерген осал-удам?
Чоннаже, очыни, унаже
Чылашкыжат кырен "пудам";
Вет трук пожалтше кумыл толкын
Кертеш лиялын йӱштӧ, шолгым,
Вес еҥым игылтеш, мокта;
Вольнам уш шыгырыш покта;
Пуста мутланымым ӱшанлын
паша ден шындена тӧрак,
кеч палена, ты еҥ — окмак,
Кугу еҥлан — кугу полганлык;
Да койышна марда, кокла,
Мемнанлык лач улмаш кӧклаш*?
X
Алал, кӧн рвезе жап сай лийын,
Алал, кӧ кушкын тӱвырген,
Шӱм-чоныш погынышо ийым
Жап гочын кертын левыктен;
Алал, ыш нал кӧ омын ойым
Шке ушыш; ыҥлыш светын нойым;
Улмаш кӧ колияш шырни**,
А кумылышто — ватан марий;
Витле ияш, кӧ парым шеным
Вошт кӱрыштын утлен устан;
Кӧ чиным, чапым да оксам
Вучен черет почеш шуктеныс,
Кӧм маньыч, курымжым моктен:
Н.Н. эн чапле, сай айдем.
____________
*Кӧклаш — кокырен ойлаш.
**Шырни — ковыра, йорга.
XИ
Шонаш пеш йӧсӧ, пуйто пагыт
Мемнан, ужар, эртен арам,
Ондаленна лиеш кокла гыч,
А тудо вашешта — мемнам;
Да пуйто эн яжо чон йодмо,
Свежа, у шоныш-влакын модмо
туржалт пытеныт нимолан
Лышташ-влак шыжым шӱймыла.
Коклан пеш неле: кочкыш-йӱыш
Ӱстелын кужытшым кӱташ,
Пайремле илыш вак ончаш,
Топкаш почеш, вӱчкен еҥ шӱйым,
Кеч нунын уке ой,
Ик шоныш, кумылын ик той.
XИИ
Лӱмет вереште гын еҥ йылмыш,
Векат, от лий (пеш паледа)
Ушан коклаште тые кыжмык,
Окмакынат ок кой сында;
Полдалге, шӱлыкан чурийым
Я сотанан гай казырийым,
Я Демон* тӱсымат, ончен,
Чынлан ок шотло нине еҥ.
Йӧра, Онегин деке шуым.
(Сотеме угыч уш мемнан).
Пуштмек йолташым, ик пашан
Ыш пале тамым; толын шуын
Лач коло куд ий — пеледаш,
Уке ни службо, ни пелаш.
___________
*"Демон"— Пушкинын почеламутшо. Демон — чылам удалан, кӱлдымашлан шотлышо
образ.
XИИИ
Шӱм-чон ласкалыкым мондалын,
Вашкен илемжым алмашташ
(Тидлан огеш му кажне алым,
Тунемме вел деч кораҥаш).
Коден чаманыде шке ялжым,
Вет тушто кажне кас миялын
Йолташын ӱмылжӧ, вӱран,
Да пӧрдын тыш-тушко туран,
Чыташ тыгайым ыле неле;
Эл мучко коштмыжат вара
Туге ишен нойыктара,
Илен кеч-кушто — кӧргӧ пелын;
Шуктен вел пӧртылын мӧҥгеш —
У Чацктй балыштат пӧрдеш.
XИВ
Бал калык тайныш тыве-шыве,
Ик мутым колын, йымыш зал...
Иеш оза дек дама-лыве,
Почешше — кӱкшӧ генерал.
Тӧр ошкыл, дамына, лишемын,
Сай кумылан, да моло семын
Ыш ончышт кугешнаш тыршен,
Чылан век вуйым савырен,
Ыш кадыргыл, шынден шкем кӱшкӧ,
Вес еҥын койышым ок кой...
Проста, лыжга — вот мыйын ой,
Чылт картинка, маншашыс йӱкын,
Ду цомме ил фаут* (Шишков** йолташ,
Кузе руш йылмыш кусараш?)
____________
*Сай койыш-шоктышан (франц.).
**А.С. Шишков — руш йылмышке йот мут-влакын пурымышт ваштареш шогышо
писатель.
XВ
Чакрак лишемыт дама-шамыч,
А шоҥгышт пыльгыжыт тудлан,
Пӧръеҥ-влакат тайнен шогальыч,
Ончен шинчаш, могай тулан?
Воктеч эрта шып ӱдыр полко;
Нӧлталтын кӱш, чылт теҥыз толкын,
Почеш ок код сур генерал.
Огешыс йылме савырнал
Манаш ту дамым эн сӧрале;
Вуй гыч тӱҥалын, йол мартен
Ончет да от му йывыртен
Ораде модын кагыр чалым,
Могайым Лондон кӱшыл свет
Лӱмден Вулдар* ман. (Керемет,
XXИ
Но йӧратем мый тиде мутым,
Ом мошто кусарен лачак;
Тӱняш шукерте огыл луктыч,
Толеш мо тудын деке чап?
Пурташ келша лач эпиграммыш...)
Но мондышна ме лыве-дамым.
Уш колтышо, моткоч чевер,
Ӱстел покшелне тудын вер,
Воктенже Нина Воронская,
Ший Неван Клеопартрыж** гай;
Чынак палемдышна, ыҥгай:
Шке мрамор сынже дене сайын
Огеш керт Нина ӱмылтен,
Шинча кӧ тӧрыштӧ пелен.
________________
*Шот деч посна чийыше, шкем кучышо еҥ.
**Клеопартра — И курымышто илыше Египет кугыжа, тудо моткоч мотор улмаш.
XВИИ
"Кӧ тиде?— шонкала Евгений.—
Тудак мо? Таня чай?.. Уке?..
Логалын ял гыч тыш мо семын?.."
Лорнетшым тышке, туш чурге
Э! кондыштеш, кычалын сыным,
Могайым шарныкта уш савын,
Мондалтшым, йомшым шукертак.
"Каласе, князь, ончал тембак,
От пале, кӧ, кӱрен беретым
Чиен, испан посол ден пеш
Шомак лышташым кӱрыштеш?"
Князь ончалеш туран йодшетым.
"Ага! почеш тый кодынат".—
"Кӧ тиде?"— "Да, ватем ужат".—
XВИИИ
"Тый пелашан улат? Пеш ямле!
Но кунамсек?"— "Кок ий, родем".—
"Кӧм нальыч?"— "Ларинам".— "Татьянам?"—
"Палет тый тудым?"— "Пошкудем".—
"Тугеже кайышна". Князь теве
Лыжган шке ватыж дек кондеве
Чон насыл тукымым, унам.
Княгинан ик шинчапунат,
Ужмеке тудым, ыш тарване.
Кеч ӧрын колтыш моткочак,
Тыге вет нуно, ужын чак,
Мыняр ий ынде ышт мутлане.
Но шкенжым кучыш, тып — тугак,
Лач лие вуйжо кумыкрак.
XИX
Ой-йой! Вет чытырналт ышт кае,
Ышат чеверге, ыш ошем...
Шинчапунжат ыш нӧлт лупш гае;
Ыш ише тӱрвыжым, шокшем.
Кеч кӱтыш сӱсанен ӱмбакше,
Но ожсо Танян вачӱмбакше
Огеш воч ынде тудын кид,
Шомакшымат вигак от пид;
Тӱҥале — чарныш. Таня иже
Важмалдык йодо: мо, кунам,
Кушечын ӱждымӧ уна?
Ончалешат ноен марийжым,
Трук пелке ошкылын колта...
Онегин куш пура; калтак?
XX
Тудак мо, саде мо Татьяна,
Кӧ дене шогыш мутланен,
Роман тӱҥалтыште пеш ямлын
Мӱндыр тып ялышке миен,
Ышташ шонен тудлан сай-порым,
Кычал толашыш илыш-корным,
Кӧн дечын нале тул письмам,
Аралыш, кондышто арам,
Шӱм кушто ыле почмо комдык?
Ту ӱдыр маш... Я омо, чын?..
Ыҥлаш ок сите тидым тын,
Кузе ту ӱдыр, кудым мондыш.
Шкем таче ончыктыш лӱдде,
Чон порсын кумылжым почде.
XXИ
Коден Онегин шыгыр залым,
Чон вургыж мӧҥгӧ ошкылеш:
Йӱд омо шонышым, вузалын,
Я порын, шӱлыкын туржеш.
Пожалте веле — тольо серыш:
Князь ¹ ӱжеш шкеж дек пайремыш.
"О, юмо! Танян ден — адак!..
Мием, конешне!"— тунамак
Возаш шинчеш кыльга вашмутым.
Мо лийын кайыш тудын ден!
Мо чонжым керте таратен —
Эн його, сӱмсыр йӱштӧ лукым?
Ӧпке я тургыжланымаш,
Я тошто тул — йӧратымаш?
XXИИ
Кас толмым вучышо Онегин
Шагат ӱмбач ок нал шинчам.
Пералтыш, луышко лишемын —
Улаште рвезына шинчат!
Чоҥештыш пуйто. Шӱм-чон вургыж.
Уна, кӱза пӧртӧнчык; кургыж,
Княгина дек вашка содор;
Татьяна — ожсо гай, мотор;
Шыпак шинчат ик пагыт нуно.
Татьянан йодышлан шомак
Ок лек Онегинын вигак,
Ик шоныш кепшылтен уш куным.
Княгинам сӱмсырын онча:
Кузе ласкан, вольнан шинча.
XXИИИ
Толеш марийже. Тет-а-тетын*
Какши мутланымым кӱрлеш,
Шарнен йоча жап годсо татым,
Онегин дене воштылеш.
Пурат уна-влак иктын-коктын,
Да, пуйто свет шинчалым шоктын,
Мут ылыжеш тыштат-туштат;
Кӱлеш-оккӱл дене "пукшат",
Товат, суртвуйым-ӱдырамашым,
Ушан шомакымат коклан
Колаш логалыныс тудлан,
Тарватыде тӱтан ӱчашым,
Вет мут ыш тӱкӧ иктымат,
Кеч ыле пӱсӧ дыр пешат.
XXИВ
Столицын чон, чурий аршашым
Конден шынденыт тыш, шонет:
Поянже, модын таҥже кашын
Йыр шолыт — касын ик сӱрет;
Тыштак илалше дама-шамыч,—
Калмакышт, розашт йылгыжальыч;
Да ӱдыр-влакын икмыняр
Тӱс, воштылдымо нигунар;
Вот лончыла элъеҥ** пел йӱкын
Шке кугыжаныш сомылкам;
Тыштак ужат ик кугызам,
Шаярчыкше — куп гае, лӱкӧ,
Ойла, шонет, туге устан,
Но мутшын томжо виш, пуста.
__________
*Т е т-а-т е т(французла) — шинчаваш.
**Элъеҥ — кугыжаныш айдеме.

XXВ
Тыштак улмашын эпиграммым
Сераш йӧратыше ик еҥ:
Чон утыждене шере манын,
Ок келше ӱдырамаш, пӧръеҥ,
Ок кодо ӧрдыжеш романым,
Мут вензель шотыштат томамыс,
Журналым, сарымат орла,
Шке ватыжлан — шекм мут сорла...
..........................
..........................
..........................
..........................
..........................
..........................
XXВИ
Тыштак Проласов манме пӧрдын,
Шӱм-чонжо — шакше, лавыран,
Сен-При*, карандашетын ӧртым
Альбомыш луктын ковыран;
Омса воктен вес бал диктетор
Шога, журнал сӱрет гыч патыр,
Лӧза да вичкыж шертне гай,
Пӧрден шындалме чарагай**.
Тыштак вес элым ончен коштшо,
Крахмал ден йолгышо торта;
Еҥ-влакым тарата шорташ
Я воштылаш, кӱтен ты копшым;
Шомак лукде, ончалме тат,
Тудлан лачак, пеш йыгыжгат.
___________________
*Сен-При — самырык граф, офицер, свыетский альбомлаште карикатурым устан
сӱретлыше.
**Чорагай — нужгол.
XXВИИ
Онегинем эре, кас мучко
Кораҥ ыш керт Татьяна деч,
Шарнен, уш ӱдырым ок вӱчкӧ,
Орланыш кудо тудын верч,
Шинчаж княгиня ваке лозыр
Туран ош юмын ганьыш возын,
Шынден могайым Нева кӱш.
Айдеме-влак! Те, лийын луш,
Шкем кучеда ялт Эва* семын:
Пуалтын мо — ок йӧрӧ, да
Ӱжмашке кишкыныш йолда
Конда пушеҥге дек, вессемын:
Кочнеда чарыме саскам,
От тамле — рай ок лий ласка?
XXВИИИ
Кузе вашталтын чот Татьяна!
Кузе мошта шкем кӱш шынден!
Кузе пален шкалан у акым,
Тунемын илышлан, пылнен!
Айманыше ыле ты ӱдыр,
Манаш гын, балын тиде шӱдыр,
Огеш ӱшане ик еҥат.
Могае ыле кӱкшӧ тат,
Йӱлен шӱм ӱдырын, со нечке,
Шонен шинчен кас волгыдеш,
Лач лайык омо ӧндалмеш;
Вучен илен тыге йӱд-кече,
кунам-гынат пырля лияш,
Шке ӱмыр корным такырташ!
______________________
*Эва — Ева, Библий преданий гыч.
XXИX
Шӱм тул сеҥа чылам куатлын;
Но рвезе, нарашта чонлан
Ты тулын ойыпшо суапле,
кузе тӱтан кӱлеш нурлан;
Йӱр мурышто йолга эрналын,
Уэмын, шуын, вийым налын —
Лӧзаҥын, илыш лышкатан
Пуа пеледышым, саскам.
Но илыш савыртыш мемнажын
Шоҥгемын кугыргат, тунам
Шӱм тул ок ырыкте капнам:
Тыге лач олыкын тӱтанже
Пич шыжым купыш савыра,
Шортеш чараҥын чодыра.
XXX
Ойлаш нимом: кернак, Квгений
Шынден Татьянам йӧратен;
Уш йомын чылт, кастен, эрдене
Лач тудым, иктымак, шонен.
Айманыде иура мут дечын,
Толеш пӧртӧнчыл деке кечын,
Татьяна деч почеш ок код,
Коштеш чылт ӱмыл, ракывод;
Ӱдырамашын вачӱмбаке
Боам* пышта гын, пиалан;
Тӱкна гын шокшын кид коклан,
Лакей тӱшкам шӱкал тембаке,
Пуа гын корным — нӧлталеш.
________________
*Боа — пушкыдо коваште гыч ыштыме кужу вужга шарф.
XXXИ
Йӧршеш ок уж Татьяна тудым,
Кеч шортын колто, воч колаш.
Толаш ок чаре шкенжын кудыш,
Кум мутым лач муэш ойлаш
Я вуйжым вел сава унаште,
Коклан эрта туддеч тораште:
Уке йоргалыкше пырчат —
Ок чыте свет тыгайым ялт.
Ошем молем кая Онегин,
Кунам Татьяна ок ончал;
Кошка Онегин, ойгырен,
Изиш ок воч чахотко дене.
Поктат Онегиным врач дек,
А тудо — теҥыз вӱд воктек
XXXИИ
Ок кае эмлалташ; кеч ямде
Язум кочаж дек возалташ,
Вашке мием ман шӱгар мландыш;
Татьяна — сӱмсыр ӱдырамаш;
Ок нуш шеҥгек Онегин, ӱскырт,
Ӱшаным ок йомдаре; шӱшкылт,
Таза еҥ дечынат чолган
Куча шкем, черле, кеч полган,—
Шочеш княгиньылан шӱм серыш.
А такше возымым, письмам,
Ыш акле тудо нигунам;
Тугеже ойгырымо керыш
Чыташ огеш пу шӱм-чонлан.
Вот серышыже геройнан.

Татьяналан
Онегинын серышыже

Шижам кернак: вет мыскыла
Тендан шижмашым тиде серыш.
Чурий гыч кукшын, келесерын
Кугешнымаш тендан йӱла!
Молан? могае шоныш дене
Почнем чон-кӧргым тыланда?
палем, могае ойгым еҥын
Тыгодым воштылчык конда!

Ала-кунам, тендам вашлийын
Да шижын ныжылгылык вийым,
Мый инанен шымт керт тидлан:
Шижмашемлан шым пу у корным;
Шке эрык илышын йолгорным
Йомдарымем ыш шу пыртлан.
Весат мемнам кок велыш торыш:
Эр кайыш Ленский вес тӱняш...
Чонлан мо ыле лишыл, поро,
Тунам мый тыршышым кӱрлаш;
Йот, чылалан полдалге лийын,
Мый шоненам: ласкалык, йоҥ*
Пиалым алмаштат товрон!
Вот кушто титакемже мыйын.

Уке, ужнем тендам эртак,
Мый пеленда лийнем кеч-кушто,
Шинча ден тӱрвыдам кесак**
Кучаш шона ончалтыш, туштын,
Тендам ыҥлаш да умылаш
Чон кӧргыдан эн сай сӧралжым;
Ойгаҥын, нелын орланаш,
Ошем каяш... тидак — пиалже!
___________________
*Йоҥ — йоҥгыдо.
**Кесак — кенета.

Ом пале мый: тыш-туш пӧрдмем
Луктеш тендан могае мутым;
Шагатым эскере шӱмем:
Йокрок верч пытарем мо утым,
Шке илышаш кечем арам,
Шым пале тидым нигунам.
палем: илаш мыняр жап кодын;
Но шуйнышо ман тиде ям,
Ӱшанышаш улам эр годым:
Мый таче тыйым вашлиям...

Лӱдам: кумалын ты йодмемым,
Чоя шапшакыш савырен,
Вурса шинчат, огеш лий мелын,
Изи чонет ятла ырен.
Те паледа ыле гын, йӧсӧ
Кузе шӱм йӱлымым йӧрташ.
Шокшешт каяш — кӱрлаш чон осым,
Вӱр толкыным лыпландараш;
Йолдам ӧндалын, шортын нечкын,
Сукен шинчалын эр мартен,
Почаш шӱм-чоным эплын, кечкыж,
Ойлаш мо кӧргыштӧ ташлен.
Изиш ондалчыкын тыгодым
Ваш ончалаш да кутыраш,
Ласкан шке шонымым тӱрлаш,
Ӱмбак кӱтен, шинча ден модын!..

Лиеш, мо лийже: мые шкем
Тетла кучен ом сеҥе ынде;
Пунчальым рашын: тендан кидыш
Пӱрымашемым кучыктем.

ХХХИИИ
Вашмут уке. Колта уэшын.
Тудлан да кумшо серышлан
Ок тол вашмут. Садлан уэштын
Чыма Онегин, шӱлыкан,
Погынымашыш; пурыш веле —
Вашеш ончалтыш Танян неле!
Ок лук ик йӱкым, огеш уж,
Шонет, тӱҥден чер, кылмымуж!
Кузе шыдешкымыжым тӱрвӧ
Кучен сеҥа, товат, ӧрат!
Тӱсла Онегинна пешат:
Чон пудыраныме, ал шӱргӧ
Я шортмын палыже кончат?
Ок кой нимо, сын — шем лончаш.

ХХХИВ
Ала лектеш тӱжваке шолып,
Ала марийже, свет пален
Трук налыт тидым — кукшо олым
Кая тунам туге йӱлен...
ШОнен тыге Онегин. Пале,
Ӱшан уке! Мӧҥгеш кудалын
Вурса, окмакыш лекмыжлан,
Пезнен свет дечын ик жаплан.
Да кабинет гыч пуйто арым
Лишемдыш ожнысым, оржан
Йокрок кузе поктен торжан,
Лупшен, тӱня йыр кондыштарыш,
Сога гыч кучыш руалтен,
Пычкемыш лукыш петырен.

ХХХВ
Логалын мо, Онегин лудо.
Сеҥалте Гиббонат, Руссо,
Манзени, Гердер, Шамфор — тудын,
Мадам де Сталь, Бишо, Тиссо,
Йомартлын окыш скептик Бельым,
Почеш ыш кодо Фонтенельым,
Шке элын южо мут пазар
Ыш лий шеҥгелне нигунар;
Ончен тич альманах-журналым,
Пеш кушто лудшым туныктат,
Вурсат чот кушто мыйымат,
Возат тугае мадригалым,
Шонетыс, лӱмынак мылам;
Йӧрӓ-ла, господа, манам.

ХХХВИ
Шинчаже веле тӱткын лудын,
А шоныш чоҥештен умбак;
Ӱшан ден шонымашке тудын
Пызненыт кӧргышкӧ, йымак.
Печатлыме строка коклаште
Верештын весым иканаште.
Ьы юзо, сылне умылымаш
Келгемын толын, лийын раш.
Улмаш ты лудмыжо преданий,
Шӱлен пеш намызе жап ден
Я омо лийын лӱдыктен,
Манеш я ончык ужмо, данле,
Я илыше вӱд гай йомак,
Я серыш ӱдырын, шомак.

ХХХВИИ
Шӱм-чон луштарыше лӱҥгалтыш,
Шонет, Онегиным рӱпша,
Да шонымашыже, лугалтын,
Карт семын ушыжым лупша.
Ужеш: шулалше лум ӱмбалне
Мален кия, пыкнен пӱжалтын,
Тарваныде ик рвеыеҥ,
Солна йӱк пылышыш: колен.
Кончат мондалтше ормыж-шамыч
Я лӱдшӧ, чогышо чӱнча,
Ондалыше йорга тӱча,
Я йырнык родо-влак тора гыч...
Коеш ял пӧрт — окна воктен
Шинча лач тудо... ойгырен!

ХХХВИИИ
Шонен тыге Евгений ятыр;
Йӧра, ыш кае уш лугалт,
Ыш тодылт чуч поэтлык чатыр.
Полшем, кӱлеш гын, возашат!
Кернак, почеламут Российын,
Шкеж деке шупшыл юзо вийын,
Пыртак ыш кучыкто перам,
Поэтыш ыш лук йӱлернам.
Кузе вет шарныктыш поэтым,
Шичмеке лукышко шкетак,
Кунам йӱлен камин шыпак,
Кунам ньыргалын: Бенедетта *
Я идол мио ман мурен,
Журналым тулышко кышкен.

* "Бендетта", "идол мио" — итальян муро-влакын тӱҥалтыш шомакышт.

ХХХИХ
Чымалтыч кече-влак; да ҥжын
Шокшеш шыраныш теле, чай;
Поэт ыш лий Онегин, тужын
Ыш коло, ушыжо ыш кай.
Кап-кылжым чыгылта у шошо:
Коден эн первый дрет пӧрт шокшым,
Лум годым кушто шкет йымен,
Яндан кок лончо ойырен,
Лектеш уремышке эрдене,
Волгалт кодеш лай имне тер,
Воктенже Нева вӱдыр сер,
Модеш чал ийже кече дене;
Шемемын, лум шула йырваш.
Кӧн дек кӱлеш тыге вашкаш

ХЛ
Онегинлан? Конешне, лудшо
Тогдайыш вик; да мом шылташ;
Толеш лукташ Татьянан кутшым
Мемнан ораде тос-йолташ.
Вашка, но колышо гай шкеже.
Вашеш иктат ок лек курежын.
Пуреве залышке; умбак;
Уке иктат. Омсам тевак
Почеш, да уждымо кончале:
Шинча княгиня шӱлыкан,
Шкетак, тыглае чиеман,
Лудеш письмам, кыжге рончалын,
Вуй дене кидыш эҥертен,
Эҥер шинчашкыже ташлен.

ХЛИ
Кӧ, тудын орлыкым умылалын,
Кертеш ыле сай шыматен?
Кӧ ожсо Таням огеш пале,
Княгиням тӱткынрак шымлен!
Шуҥгалтын вуйжыге йокрокыш,
Евгений возо, пуйто рокыш,
Татьянан йолжо дек туран.
А тудо, чытырналт, уран
Кӱта Онегиным, пустаҥын...
Пӧръеҥын — черле сын, шинча,
Ятлен, сӧрвалышын онча;
Лупшен чот илыш тошто таҥым.
Татьяна ялысе адак:
Шӱм-чонжо, шонымыж тудак.

ХЛИИ
Огеш йод кынелаш шке лӱдшын,
Унан ӱмбак лӱен ончен,
Огеш кораҥде тӱҥшӧ кидшым,
Шупшалше тӱрвӧ деч утлен...
Лоҥеш мом ушыштыжо шоныш?
Шып лийме пуйто витыш чоныш,
Шыжалте шийын йӱк памаш:
"Сита, йодам мый кынелаш.
Вигак каласынем орайын,
Онегин, тидым шарнеда,
Кузе логале шерева,
Аллейыште мылам тор гае,
Коштда те, мыйым туныктен,
Жап вашешташ мылам пӱрен.

ХЛИИИ
Тунам, Онегин, мые рвезе,
Тылеч чот лийынам мотор,
Йӧратенам тендам, полмезым...
Но муым мом чондаште, тор?
Мом ужынам? Лач покшым шӱмым.
Туге? Те пуйто тудым лӱмын
Тарватенда кораҥ шылаш?
А таче вӱр пура шолаш
Шарнем да угыч саде касым,
Тендан шомакым, южгатам.
Тидлан ом орло мый тендам,
Чон кумылда сай ыле, асыл,
Чын ыштенда, шонем, тунам.
Санден тачат, тау, манам...

ХЛИВ
Тунам — чынак? — пустынь улмашын
Улак ял — илыме верем,
Шым му чадлан йӧратымашым...
Молан те кызыт почешем
Шӱдырнеда? Кӱлеш мо лийым?
Тудлан мо огыл, ынде мыйым
Эн кӱшыл свет вӱчка ласкан,
Улам йыр палыме, поян,
Войнан чолакше — мариемым
Сынеш пыштен шке кугыжа?
Тудлан мо огыл, йымыжан
Шижеш ыле еҥ намысемым
Лач кызыт, тиде тыланда
Лиеш ыле у куанда?

ХЛВ
Шортам... тье шарнеда гын Таням,
Монден ода керт гын тачат,
Те палыза: тума тӱтаным,
Кӱ нелытан шомакымат
Кунам мый шижым шке коклаште,
Шоналтышым: паша — письмаште,
Могай нӧрен шинчавӱдеш.
Тунам чаманышда йӧршеш,
Йочан гай шонышемым шижын,
Пагалышда ош ийготем...
А кызыт мыйын воктекем
Мо кондыш? Шошо але шыже?
Тендан шотан уш-акыл, сул,
А те — шижмашын изи кул?..

ХЛВИ
Мылам, Онегин, тӱс моторлык —
Ондалчык илышын ока;
Пайремын, светын сылне орлык,
Полат пӧртем, кас-влак, чока,
Молан кӱлеш? Тачак мый нуным —
Ты маскарадын шӱкшӧ куным,
Волгалтмым, шургымым, сырам —
Мый вашталтем ыле чыла
Книга да намызе сад дене,
Вӱчкем ыле нужна пӧртнам,
Ӧнджал колтем ыле вернам,
Кушак вашлийынна, Онегин,
Мием ыле шӱгар воктек,
Йӧратыме шке няня дек...

ХЛВИИ
Мемнам пиал кычалтыл йомо,
Пеш лишне ыле, мом ыштет;
Пӱрымашемын кочо омо,
Ашнем мый тудым шӱмыштем:
Авамже шинчавӱд ден шортын,
Кычалын сае качын пӧртым,
Но мый шым колышт иктымат...
Марлан мый лектым, шке ужат.
Кодаш йодам, огеш кӱл шылтык,
Палем: шӱм-чоныштыда лап
Ок лий кугешнымаш да чап.
Тендам мый йӧратем, ом шылте,
Но пӱренам мый весылан;
Лиям ӱшанле лач тудлан".

ХЛВИИИ
Татьяна лекте. Да Евгений
Вереш шогале кӱэмалт.
Могай тӱтан шӱм-чоныш шеҥын
Пура тыгодым, толкынат!
Йӱк кенета йоҥгалте шпорын,
Марийже Танян пурыш порын,
Тышан Онегин геройнам
Осал минутышто, манам,
Лудшем, ме кодена йомартлын,
Кужу жаплан... Йӧршеш... Мыняр
Коштна почешыже, онар.
Тӱня йыр савырнен шымартыл.
Саламлена сер ден ваш.
Ура! чон манына, мучаш!

ХЛИХ
Кеч-кӧ тый лий, о мыйын лудшо,
Йолташ, тушман ма, садиктак
Ӱмбакыда ом нӧлтӧ лупшым.
Вуеш ит нал. Почеш тый коштын,
Какши строфам лудмеке воштыл,
Ала логале шарнымаш,
Паша деч лойык канымаш,
Оҥай сӱрет, тӱрлем — шомакын,
Я грамматик ситыдымаш,
О юмо, полшо тый муаш
Кырча-марчан изи титакым
Шӱм-чоным южыным эмлаш.
Тышан возеш чеверласаш!

ХЛХ
Тыят вуеш ит нал, Онегин,
Тыят, Татьяна, идеал,
Тыят, йомартле мурпогемже,
Кеч пычырик улат — пиал.
Тендан ден илышым, шӱм шолын:
Тыш-туш миен, тӱня йыр тольым,
Таҥем-влак дене мутланен.
Мӱндырк эртен жап, чоҥештен,
Онегин ден ужар Татьянан.
Лай омо семын куштылем,
Толмешкышт мыйын ончыкем —
Кужу лийшашыже романын,
Мужед шинчем ыле гынат,
Тунам ыш палдырне пырчат.

ЛИ
Кӧлан таҥ-родо келшымаште
Мый лудым ончыл строфалам...
Коленыт, южыжо — тораште,
Попен тос, Сади, * кузела,
Ышт уж Онегиным мучаште.
Татьянам гын сӱретлымаште
Сай ыле тудо идеал,
Пиал гына ыш шыргыжал!..
Ту еҥын вел алал рыскалже,
Кода кӧ илышым эрак.
Бокал пундашым йӱдеак,
Лӱдде шуа роман-мыскалжым,
Кузе Онегин деч, моштен,
Мый кертым жапыште утлен.

Умылтарымаш

44 Раут, куштымаш деч посна эртыше погынымаш, вес семынже, еҥ тӱшка.

* Сади (Саади) — ХИИИ курымысо перс поэт.

Онегинын ужын коштмыж гыч ужаш-влак
Евгений Онегинын пытартыш главаже посна, тыгай ончылмут дене савыкталтын:
"Коклаш коден кайыме строфа-влак ятыр гана игылтын койдараш йӧным пуэныт
(южгунам тидыже пеш оҥайын лектын). Онегинын Россий мучко ужын коштмыж
нерген возымо
тичмаш главам романже гыч луктын кудалтыме нерген автор шкежат ойлен. Тидым
ончыкташлан я точка-влакым шындаш кӱлын, я главан номержым вашталтыман
улмаш. Сандене, чыла сай лийже манын, поэт пытартыш главам луктын шуэн да
кандашымше дене
мучашлен. Тыгодым романын пытартыш строфаж дечат кораҥын:
Жап: тымыкым вучаш ош пыстыл;
Индеш мур ямде, возымем;
Пушем куанле серыш луктын
Индешымше чон толкынем.
Индеш камен *, алал, чап лийже, тулеч молат".
П.А.Катенин (тудын поэт талантше нигунар сай критик лияш ок мешае) пытартыш
главам кораҥдыме шотышто тыге палемден: тидыже, можыч, лудшо-влаклан
келшыше, но
тичмаш сочиненийын планжым локтылеш; молан манаш гын, уезд барышне Татьянан
палыме дамыш савырнымыже вик умылтараш лийдыме да вучыдымо. — Опытан
художникын
ситыдымашыжым ончыктымо шотышто чын замечаний. Автор тудым шкежат сайын
шижын,
но пытартыш главам кораҥдымыже шке шонымыжлан келшен толын, сандене
публикын кумылжым шотыш налын огыл. Саде главан южо ужашыже савыкталтын
улмаш: нуным ме
тышке пуртена, пеленышт молымат ешарена.
Е.Онегин Моско гыч Угарманыш кая:
......................ужам,
Пӧрдеш шке сомыл ден Макарьев **
Поянлыкше лума шинчам.
Конден тыш жемчугым индеец,
Темла виножым европеец,
Заводчик имньым ужалаш
Поктен тыш степь кундем гыч, раш.

* Камен — ожсо Рим мифологийыште: муза.
** Макарьев — Угарман ола лишнысе вер-шӧр.

Модаш йӧратышылан картым
Я луым шӱшкыт нер йымак,
Лоргат помещик ӱдыр-влак,
Шоҥгем, куш шылыныт тымарте?
Вашкат, кӱтат, кӧм шояклаш,
Я налыт, ужалат йырваш.

Йокрок!..
Онегин Астраханьыш кая, тушеч — Кавказыш.
Онча: шурга тембалне Терек,
Шуҥгалт, йыр серым кӧргынчеш;
ЛОйга арслан ӱмбалныж — эрык!
Чал шордо тӱкыж ден модеш;
Верблюдлан лач кӱ курык — ӱмыл,
Черкес-влак имньын мӱшкыр — тӱмыр,
Тыштак калмыкынат шатер,
Воктенже шорыкышт мотор. *
Кавказын вуй йолга тораште.
Йолгорно почылтын тушкат,
Кредалын, ончыко вашкат,
Йымен я куржын кӱ ораште,
Руш-влак, Арагва ** ден Кураш, **
Шынден шатерыштым тура.

* Мотор — шуко, коя.
** Арагва, Кура — Закавказьесе эҥер-влак.

*
Тевак пустыньын чал оролжо,
Пызнен куш йыр тӧва тӱшкан.
Нӧлта Бешту * кӱш курыкйолжым,
Ужар Машук * пелен лӱшка.
Машук — таза памашын юзо,
Кучен ший вӱд воктене урзым,
Ишалтын шолыт черле-влак;
Кӧ лийын сарыште чолак,
Кӧм чер перен, кӧм — шӱм пашаже;
Шке илыш шӱртыжым шуяш
Мыскынь вашка ший шоҥ коклаш,
Вӱд пундашеш шола кышажым
Тояш — йорга ӱдырамаш,
Чочой — татлан кеч рвезешташ.

*
Ончен ты черле-влак ӱмбаке,
Шонен дыр ойгыжым мызар,
Кӱта Онегин, чуч ок ваке,
Кузе нӧлтеш кӱш шокшо пар.
Шонен, уш пуйто тӱтыраҥын:
Молан ыш шӱтӧ пульо капым?
Молан мый омыл шоҥгыеҥ,
Сулалше языкшым чуймен? **
Мый Тулан заседатель семын
Тарваныде ом кий молан?
Корштем ыле кеч лу, полман,
Туп-вачыште, эр-кас пӱсемын!
Улам мый рвезе да таза;
Но мом вучем? йокрок, азап!

* Бешту (Бештау), Машук — Кавказ курык-влак, Пятигорск ола лишне
верланеныт.
** Чуймен — кӱкшӧ капан.

*
Онегин варажым Тавридыш мия:
Вуйушын тиде юзо верже:
Атрид ден ӱчашен Пилад,
Тыштак шкем пуштын Митридат,
Темен Мицкевич * шкенжын шержым,
Муралын кӱкшӧ сер воктен,
Литважым шарналтен моктен.

*
Сӧрал те улыда, Таврида,
Карап гыч кӱтышым тендам,
Кунам йолген эше Киприда, **
Эн первый ужым чурийдам;
Те кончышда оръеҥла сылнын:
Лойгалте курыклаште сывын,
Шонет, лап верын я яллан,
Пушеҥге-влакын, ковыран;
Чыла тевак, чыла шинчаште.
Татарын пӧртшым ончымек,
Кузе чот ылыже чон мекш!
Могай вий оҥым тыгутлаште
Ишен чот шындыш ойго ден!
Но, муза! ожсым керт монден!

*
Ыш шоч тунам могае кумыл,
Ту толкын таче мыланем
Весемше; лийше шелше кумыр...
Мый тоштылан юм тыланем!

* Мицкевич — поляк поэт, "Крым сонет-влакын" авиторжо.
** Киприда — Чолпашӱдыр, Венера.

Мылам тунам пустыньо кӱлын,
Кӱ, шергаканын, кӱлын шӱлык,
Чот кӱлын теҥызын йӱан
Да ӱдыр идеал, виян,
Арам орланыме, кӱ курык...
Вес омо кызыт, весе эр;
Ах, шоныш шошо, уш, чевер,
Келша тыгай мо мыйын муро?
Мутпого атышке тунам,
Шижам, лыҥ вӱдым пыштенам.

*
Кӱлеш мылам сӱрет чылт весе:
Ошман сер тайыл, пеш узьмак,
Кок пызлын модмыжо, келесыр,
Шуҥгалтше пече йол йымак,
Да идым ончылно лыҥ олым,
Пӱя йыр кушшо шертне, шолын,
Шочаҥын модшо лудо-влак;
Да балалайке тунамак,
Орен кушталме йӱшӧ еҥын
Вик кевыт ончылно тазан.
Идеалемже — суртоза;
Эше ик шоныш: каналташ,
Шкан шке эре оза лияш.

*
Кунам шога йӱран игече,
Мый савырнем ончен вӱтам...
Тьфу! мом ойлем трук, шиждегече,
Фламанд школ огылыс, сита!
Тыгай мо ыльым жапше годым?
Бахчисарай фонтан, * лук одым!

* "Бахчисарай фонтан" — Пушкинын романтик шӱлышан поэмыже.

Каласе, йоҥго йӱкышкет
Ыш солно шоныш тиде вет,
Кунам сӱретлышым Заремым *
Шыжалтше шонанпыл воктен?..
Поян йӧрвар ӱстел пелен
Кум ий гыч угыч мыйын семым,
Йот велне перныл пӧртылмек,
Шарнен, Онегин, шӧрлымек.

*
Тунам Одессыште мый лийым...
Пурак тич, йӱр уке, кечан,
Нӧлта кӱш мардежоҥым шийын
Карап йӱк веле кӱдырчан;
Европа ден шӱла еҥ тушто,
Югшат почеш ок код нигушто,
Йолген, пеледын олачан.
Италий йылме — шӧртньӧ чаҥ,
Йоҥгалтара дыр пел уремым;
Вот кугешналше славянин,
Француз, испанец, армянин,
Ужатыс молдаваным, грекым,
Тыштак пӧрдеш чылт орави **
Египет эрге Морали. ***

* Зарема — "Бахчисарайский фонтан" поэмын геройжо.
** Орави — пӧрткайык.
*** Морали — Пушкинын Одессысе палымыже, Египет турко, моряк, ожсо аген
коштшо
еҥ.

*
Шке тутло стихше ден Одессым
Таҥна, Туманский, * саламлен,
Шкан келшыше деч молым, весым,
Ыш мошто ужын сӱретлен.
Олаш толмеке, ты поэтым
Чон ӱжӧ вик кучаш лорнетым
Да теҥыз серышке чымаш;
Вара, пыштен сӧрал пераш,
Моктен туге Одессын садым!
Чыла яжо, но йырым-ваш
Чара степь вел, каварышаш;
Тыге свежа мурото, саде,
Лӱп годым рвезе лышташлан
Кӱштен лияш трук ӱмылан.

*
Ойлем, шонет, кыдач-покшеч?
Одесса, маньым, пуракан.
Да лавыран, манаш гын, шечым
Чын дечын мые ом кораҥ.
Талукышто вич-куд арняжым
Кӱта Зевесын тул парняжым:
Почка чот йӱр — йыр лавыра,
Куп пуйто корным авыра.
Тушак аршын нар пӧрт-влак йомыт;
Кужу тояш лач эҥертен,
Вонча уремым еҥ, эртен;
Пуренгая орва, да йодыт
Тор имньым писын туараш,
Олмеш топ ** ӱшкыжым кычкаш.

* И.В.Туманский — Пушкинын йолташыже, икмарда поэт.
** Тӧп — тӧпката.

*
Кӱм каткала вот неле чӧгыт;
Вашке, кӱ дене авыралт,
Урем утла йӱр вӱд деч ӧкым,
Тетла чон коржын, ок иралт.
Одессын, вӱдыжгын, ик йодыш
Пурен дыр ынде пуйто модыш,
Могай шоналтышда? — ну, вӱд!
Могай кӱлеш йӱаш эр-йӱд...
Ок сите... Йодыш кугу огыл,
Кондат тыш шулдо аракам —
Йӱ, пурлын теҥыз каракам.
Но кече-теҥызше — мурпогыс!
Мо тыланда кӱлеш, родем?
Узьмак, манам мый, ты кундем!

*
Вот, саламлен у кече шочмым,
Карап тар тулым пӱргалеш,
Тура сер вачын вуйын-почын
Йол теҥыз деке шке нушкеш.
Варажым, налын шокшо пучым,
Ончен чымалтше толкын пӱчым,
Лиям мый пуйто мусульман,
Йӱам пич кофем, уф-уф ман.
Канаш йолткем. Шӱм-чонлан шолкын
Тевакыс почмо изи, но...
Садак эн чапле казино;
Маркер* лектеш балконыш йолкын**
Ӱштеш рок-шӱкым; кок купеч
Уже кредал шога, мо верч?
____________
*Маркел — бильярд дене модмым эскерыше.
**Йолкын — йогын.

*
Ончальыч — площадь йыр иланыш.
Паша ма, так, тышкат-тушкат
Вашка Одессын тӱҥ аланыш
Ала-мо тӱрлын еҥ тӱшка.
Аклен-пален висалше писын
Купеч кая ужаш йот тистым,
Колта мо юмыжо тудлан
Сатум вес эл гыч тачылан?
Могай товарже карантиныш
Логалын кертын тыгана?
Вином перна мо сагынаш*?
Чума, пожарже кушто вийныш?
Сар але шужымаш, мролат
Ок солно лишне — сай, товат.
*
Купечын ойгыжо шӱм-чоным
Мемнан колойыным ок турж,
Се вучена йот мардежоҥым,
Йот теҥыз устрицетым рӱж.
Мо? тудым кондышт? О куанже!
Ужар сур полкынан тӱтанже
Тарваныш устрицым почкаш —
Ӱяным, илышым кочкаш,
Лимон вӱдеш нӧрталме сийым.
Ӱчашымаш, йыр йӱк-йӱан —
Нӧреп гыч лукмо аракан
Отон**, оза, мошта вашлийын;
Шагат йорта, да парымнат
Кушкеш чокан, от шиж пырчат.
_______
*Сагыныш — вучен нояш.
**Отон — Одессыште рестораным кучышо палыме еҥ.
*
Рӱмбалгыш тӱнӧ, эркын, кандын,
Жап перыш Оперыш вашкаш:
Мура Россини* — уло мланде
Орфейым** ямде колышташ.
Ок нал шӱм-чоныш кере мутым;
Эртак йӱк бархатын, йӱк тутло,
Шонет, мӱй семын йоктара,
Шолеш ты йӱк, йӱла, йӧра,
Шупшалме гае чытырналтын;
Чыла монден, шинчат чылан,
Йӧратымаш тулотылан
Шампанский семынак шыжалтын...
До-ре-ми-соль ден аракам
Лиеш мо тӧр шындаш, таҥ-влак?
*
Алагаштара лач тиде веле?
А йыр эскерыше лорнет?
А шолып вашлиймашын теле?
А примадонна, а балет?
А ложа, кушто кечыйолым
Чӱктен купечын ватын йолжо,
Лач шкем йӧратыше еҥгай,
Раб-шамыч йырже пече гай?
Ала келша тудлан, ок йӧрӧ
Сем каватинын***, еҥ йодмаш,
Я койыш, лукмо мыскараш?..
Лукеш тайнен марийже шӧрын —
Нерен, трук фора!**** кычкыра,
Уэш нер "шелыштеш чырам".
________________
*Россини — итальян оперым возышо палыме композитор.
**Орфей — лира дене шоктен, ир янлыкым шке велыш савырен. моштышо, кӱм вер
гыч шке семже дене тарватен кертше.
***Каватина — оперысе кӱчык ныжыл арий.
****Фора — ожно руш театрыште "бис" олмеш "фора" манын кычкыреныт.
*
Мучаш; пустаҥе зал, пӱжалтше;
Шурген, тыш-туш йолткат чылан;
Лектеш уремышке, пыжалтын,
Еҥ йогын — таче пиалан.
Авзоний* мландын эрге-шамыч
Шып мурым эҥераш тӱҥальыч —
Конда рыскалым шочмо сем...
Речитатив**— мемнан сӧрем,
Йӧра тидат... Мала Одесса;
Йыр тымык, шокшышто нера
Лып йӱд, да тылзе, ковыра,
Тӱрла ю водын чесле чесым
Шке чинчыж дене. Шып чыла...
Шем теҥыз веле йырымла...
*
Туге, мый ужынам Одессым...
________________
*Авзоний — Италий.
**Речитатив — мурымо семынрак ойлымаш.
ЛУЫМШО ГЛАВА
И
Вуйлатыше чоя да шӱкшӧ,
Пышткойшо да пашан тушман,
Шижде нӧлталтын кертше кӱшкӧ,
Мемнам виктарыше тунам.
.......................ъ
ИИ
Вет лийын тудо презе гане,
Кунам йот элын повар-влак
Кок вуй гыч кӱрыныт арсланым
Вик Бонапарт шатер денак.
........................
ИИИ
Латкокымшо ий, кӱдырчаҥын,
Толмек, кӧ полшыш мыланна?
Руш калык ажгынымын чаҥже,
Барклай, сип теле, юмына?
........................
ИВ
Но юмо полшыш — лӱшкыш ӧкын,
Да пурышна ме йымыжан
Парижыш; да вуй   лие ӧкым
Чыла эллан руш кугыжа.
В
Мыняр коя, тунаре неле,
О руш ораде калыкем,
Молан тыге илет тый, пелын,
.........................
ВИ
Ала, о Шиболет*, шек койыш,
Тылат мый одым пӧлеклем,
Но ик почеламушчо** ойым
Эн ончыч шуктыш ӧкымлен
..........................
Логале теҥыз Альбионлан
..........................
ВИИ
Ала чаҥга, мондат арендым,
Илаш кусна монах пӧртлаш?
Миклай шӱдат — о сай пайремыс,—
Еҥлан Сибирьым пӧртылтат?
.........................
Ала тӧрлат мемналоан корным?
..........................
ВИИИ
Ты еҥ, эллаште сӧй ден коштшо,
Ӱлан шынден вес кугыжам,
Кӧм папа ыреслаш шке тоштын,
Кӧ шарныктен эр ӱжакам,
..........................
Улнен ласка, тып илыш деч
..........................
ИX
Лӱҥгалтын Пиреней осалын,
Вулкан Неаполын — возак,
Таҥ-влаклан Кмшенев гыч салым***
Гаяк йымен князьна, чолак.
.........................
Л кинжал, Б ӱмыл
___________________
*Шиболет — еҥын ойыртемалтше койыш-шоктышыжо (еврейла).
**Почеламушчо — рифмоплет.
***Салым — йолкын, тулйылме (курыкмарла).
X
Чылам сеҥем шке калыкем ден,—
Ишен конгрессым кугыжа,
А тыйын погым ок шукемде,
Тый, Александр кул, пеш нужна.
.........................
XИ
Потешный полк Петр Титанын,
Чочой лӱҥгем, лач ӧрышан,
Палачлан кучыктыш тираным
Шукерте огыл кумырлан,
.......................
XИИ
Россий йымен тӱпланыш угыч,
Йӱаш тӱҥале кугыжа,
Но ылыж, вес тулйылме лугыч
Нӧлталт кертеш, шуэш да жап,
..........................
XИИИ
Каҥашым почыныт шке семын,
Рӱжгеныт, йӱын я вином,
Я аракам руш рюмко дене
.......................
XИВ
Пӱтыремпоч улмаш еш нунын;
Шып погыненыт почела,
Чытамсыр Никита ден мунлын,
Я ӱжын рывыж гай Илья.
.....................
XВ
Марс ден Венерын, Вакхын таҥже,
Каҥашым Лунин кенета
Пуэн кожгатыш кумылаҥын,
Ик лук гыч весышке эрта.
Ноэльжым* лудо теве Пушкин,
А шӱлык чуриян Якушкин,
Шып ойлыш, тудын мут кинжал,
Шонет, вик пушто кугыжам.
Тӱняште ик Россий куатле,
Шке шонымыжым, шуарен,
Окшак Тургенев туарен,
Ятлен кул кучымым, туалгын,
Ойлен: кресаньыкым дворян
Ышта дыр эрыканым, ман.
XВИ
Тыге улмаш ий Неван валне
Кунам ыш шуло ятырлан,
Но теве Каменкым вӱд нале,
Вуй койылдыш Тульчин тӧван,
Дружин эшеже Витгенштейнын,
Левед йыр, Днепр серыш тайныш,
Айлен Буг серымат чурик,—
Вес семын вийныш сомыл вик.
Тушман вашеш вот Пестель
Лаҥ сарзым чумырен
Тыматле генерал ырен,
Да Муравьев, вурсалын тудым;
Тул гае ылыжше ора
Сескемым кычалеш ораш.
___________________
*Ноэль — француз-влакын У ийлан пӧлеклен мурымышт шотан мыскара почеламут.
XВИИ
Ондак Лафит, Кликон коклаште
Юлен толашыме туткар,
Кушкет ыш шу мераҥ коваштым,
Руалын, ыш нӱшкем товар,
Кеч шӱмым туржо ты наука,
Но тиде йогыш веле луктын:
Уш самырыкын — шапалген,
А шоҥгышт — модышлан шотлен,
Но чучын....................
Пышкем ӱмбак пышкемым.......
Да эркын шолып ваптыш* ден
Россий......................
Но кеугыжа нерен............
1823 — 1831
___________________
*Ваптыш — вапш.



052399
************************************************************************
5—23

Лудыш
"Колышо ачамлан серышым возынем ыле... роман шочо..."
(Прозаик Михаил Павлов дене вашмутланымаш)

— Пагалыме Михаил Прокопьевич, Те сылнымутан марий литературышкына
индешлуымшо
ийлаште толда да пешакат оҥай темым кондышда. Республикысе газетлам,
"Ончыко"
журналнам лудын шогышо-влак тендам ужыч да палышт: возымо материалда —
эртак
тюрьма да зона, тушто йӧсланен илыше-влакын азапышт. Да туге ӱшандарен
сӱретледа, кажне фактым, детальым, олам, станцийым, пристаньым, пересыльный
пунктым шке
географический лӱмышт дене ончыктеда — лудшын шонымаш шочеш, пуйто те шке
чумыр
самырык ӱмырдам тюрьбма ден зонылаште эртаренда. Сандене йодыш лектеш:
чынак тыге мо? Шкеак тюрьмалаште орланенда мо? Каласкалыза, пожалысте,
шкендан нерген
кӱчыкын.
— Мый тулым йоча кушкынам. Шочынамже Шернур районысо Чалдемыр ялеш 1937 ий
7
майыште. Ачам Прокоп Павлов кугу сар деч ончыч райзаводконторышто
бухгалтерлан
ыштен, ондакракше колхоз председатель, ялсовет вуйлатыше лийын. 1942 ийыште
сарыш каен да увер деч посна йомын. Таче мартеат уке.
Илыш туге савырнен, кочамын кум эргыже улмаш: ачам, изаже да шольыжо. Ачан
изаже
Сталинград фронтеш вуйжым пышта, а шольыжо сар гыч пӧртылеш, да ме, авам,
мый да
шӱжарем, шкенан сурт пече деч посна кодына — ачан шольыжо ынде тушто оза
лиеш.
Авам ден шӱжарем Йошкар-Олашке каят, еҥ дене пачерлан пурен илен коштыт, а
мыйым
чӱчӱэм кум ий, шым классым тунем пытарымешкем, ашнен.
Семилетке деч вара Волжскышто каменщиклан тунем лектым, да Озаҥ олашке
дорожностроительный управленийыш паша ышташ колтышт. Свияжскыште школым
чоҥенна, телым
йӱштӧ, а йолыштына ФЗО-н пуымо ботинке гына. Чоҥымыжо тунар огыл, кунар
теплушкышко кылмен тӱҥшӧ куржталынна. Кок ий тыге орланышна. Вара
Волжскышто, ЙошкарОлаште тиде управлений гочак пашам ыштенна, вокзалым,
кӱртньӧгорно станцийлам
чоҥенна. Иленнаже эре теплушкышто.
1955 ийыште строительный техникумыш пураш экзаменым кучышым, но конкурс
дене шым
эпрте да технологический техникумыш куснышым. Тунем лекмекем, Татарийыш
промысловый коопераций системыш пашаш колтышт. Кум ий гыч Йошкар-Олашке
пӧртыльым да
Марпромсоветын пушеҥгым обрабатлыватлыше заводыштыжо станочниклан ышташ
тӱҥальым. Но икмыняр тылзе гыч Коми мландыш чымалтым. Ончыч чодыра
промышленностьышто,
лесопунктышто, столярлан ыштенам, вара плавсоставыш куснышым, баржа дене
коштмаште шкипер лийым.
Шкипер — тиде баржыште изирак начальник документлам ыштылеш, грузым
принимая,
сдаватла. Тыге ик сезоным, апрель гыч ноябрь марте, коштым. Вара куд тылзаш
курсышко судовадитель-механиклан тунемаш колтышт. Тунем пӧртылмек, катерыш
мотористлан шогалтышт, тудо сухогрузный баржа маналтын. Кок сезоным тушто
ыштенам.
Пашаште, очыни, кугурак-влаклан келшенам. Мо, мыйын уто-сите койышем уке,
аракам
ом йӱ, яра жапыште книгам кучен шинчам, еҥын кутырымыжым, шкешт нерген
каласкалымыштым колышташ йӧратем. Санденат дыр мыйым пагалат ыле, йӧн
лекмеке, эре тунемаш колтылыныт. Тиде ганалан Сыктывкарыш ужатышт, ындыже
бухгалтерлан тунемынам. Пӧртылмекем, нормировщиклан шогалтышт да 1966 ий
гыч 1968 ий марте ты пашам
ыштенам. Кабан-Йоль лӱман поселкышто илена ыле.
Икана ГПТУ гыч директор тольо да мыйым шкеж деке училищыш старший
бухгалтерлан
наҥгайыш, тунамак спецтехнологий дене столяр-плотниклан туныкташ шогалтыш.
Туштак, эҥер гоч веле, кермыч заводышто ватем ышта ыле, тудо керамик
пашалан
техникумышто тунемын. Вот ватемым вара Ухта олашке кусарышт, пырля мыламат
каяш
логале. Ухташте стройматериалым лукшо производственный объединенийыш
старший инженерлан нальыч, нормативно-исследовательский группышто ышташ
тӱҥальым, вара НОТ
(научная организация труда) инженер лийым.
Ик йочана ыле, климат удалан кӧра чӱчкыдын черланен. Докторын каҥашыж почеш
вершӧрым вашталташ кӱлын. Ме Йошкар-Олашке пӧртылна.
Советский поселкышто пачерым пуышт. Тиде 1970 ийыште лийын. Мый
Советскийыште
МСО-што (межколхозный строительный организаций) паша да пашадар шотышто
инженерлан, мастерлан ыштенам, ватем — Йошкар-Олаште, кермыч заводышто.
Квалификацийым
нӧлтымӧ курслаштат лийынам, "Рассвет" колхозым ыштыме годым Вятский
поселкым чоҥымаште качестве шотышто инженер ыльым.
1975 ийыште шкаланна кӱ пӧртымат ышташ тӱҥалынам ыле, кермыч пырдыжым
нӧлтен
шындышым да... Илыш тугай вет, вучыдымын перенат кертеш. Мыят шкетын кодым,
ватем ойырлыш. Тудо Йошкар-Олаште ыштеныс, шкаланже мо кӱлеш, чыла муын.
Кудалтышым чыла: инженер пашамат, шкалан пӧрт чоҥымымат. Так изи монча
гайыште
илыштам. Пенсийыш лекмешке, тӱрлӧ ороллан шинчылтым, пожарник лийын
кийылтым,
яллаште коҥгам оптен коштым... Тевыс тыгай мыйын илыш-корнем.
— Колыштамат, литературым, йылмымат посна тунеммет лийын огыл. А возашыже
кузе
тӱҥальыч? Мо шуралтыш?
— Изиэм годсек ачамлан серышым возаш шоненам, орланен кушмем нерген кужу-
кужу
серышым, колышо ачамлан... А повесть, ойлымаш шотышто, ороллан шинчылтмем
годым
жап пеш шуко, нимом ышташ. Еш уке, чон орлана. Самырык годсым, Коми мландым
шарналтен шинчем. Да вот, мо лия-лия, возаш шинчым. Первый повестем те
шкеак вет,
Алексей Александрович, тӧрлаш полшышда, кузе келыштараш кӱлеш,
каласкалышда. Варажым моло редактор-влакат полшеныт. Тыге сылнымут кӱкшытан
произведений-влак
шочыныт.
— А тюрьма илышыже, зоныжо кушеч лектыч?
— Мыйже вет Комиштыже эртак тюремщик-влак коклаште лийынам. Пырля иленна,
иквереш пашам ыштенна. Мыйын чыла начальникем-влак ссыльный лийыныт, зона
гыч лекше.
Пайрем годым монь, пырля подыл шинчыме годым мом гына нуно каласкален
огытыл,
шке илышышт, орлыкышт нерген ойленыт. Вот нунын илыш-корнышт возымаштем
негыз
лийын.
— Йӧра. А роман кузе шочо?
— Мый тудым роман шым ман, повестьым возем, шонышым. Плавсостав баржыште
шкиперлан коштмем годым икана Маристан лӱман поселкыш логальым. Ме тушто
арня наре шогышна. Эҥер деч тораште огыл посна пӧртыштӧ шкет шоҥго кугыза
илен. Ончыч тудо
чодыра орол улмаш. Мый тудын дене палыме лийым, кажне кечын туддеке
коштынам.
Вот тудо кугыза Маристан поселкын шочшыж нерген шуко-шуко каласкален.
Кумлымшо ийлаште репрессийыш логалше ятыр шӱдӧ марий-влакым, вараже кулак
семын
лишатлыме-влакымат тудо пич тайгашке конден шӱшкыныт. Нуно тиде поселкым
ыштеныт, ӱмырыштат тушанак пытен. Кызыт тушто у кӱ полат-влак нӧлтыныт, но
Маристан
лӱм калык шарнымашеш кодын. Теве тиде кугызан шке илышыже, зонышто орланыше
марий-влакын пӱрымашышт мыйын ушыш шыҥен, тушто мый романлык герой-влакым
мунам.
— Романыште сар тургымат уло. Тӱҥ герой Алексей Ядриков фрнт гычак этап
корныш
логалеш.
— Тиде мыйын шке начальникемын пӱрымашыже. Одессеш шочын кушшо Алексей
лӱманак
майор условно-освободительный семын Ухташте пашам ыштен илен. Пырля
пайремым эртаренна, шуко каласкален. Икманаш, романысе персонаж-влак
чыланат илыш гыч налалтыныт. Тӱҥжылан мылам пеш сайын палыме Токпаев Токпай
Эмановичын тукым вожшым
налынам. Тудо шкеже 1870 ийыште шочын, кугу ӱдыржӧ Просковий — 1890 ийыште,
эн
изи эргыже Лаврентий 1905 ийыште шочын. Просковийын ӱдыржӧ Настя — Алексей
Ядриковын ватыже лиеш. Настян зонышто ушнымо кокымшо марийжын, Арнольдын,
прототипше
Юза лӱман поляк, Ухта оласе "Стройматериал" объединенийыште тӱҥ
экономистлан ышта ыле, курымешлан тышан кодаш пунчалме почеш илен.
Кажне персонаж нерген тыге каласкалаш лиеш. Нуно чыланат иленыт,
самырыкракышт
кызытат илат. Но кажныж нерген рашемдымыже ок кӱл, очыни.
— Чын, ок кӱл. Лучо лудшо йолташ-влаклан шкаланыштак романым темлена.
Ончалышт,
тергышт, могай пӱрымашан лийыныт мемнан ача-аванан тукымышт.
Автор дене А.Александров-Арсак мутланен.



052499
************************************************************************
5—24

Ушеш кодшо картычке

Чылажат ушышто, чонышто

Тендан увертарыме конкурс эртыше жапышкем савырнен ончалаш, шке илышем
шергал
лекташ таратыш. Шонкален коштымат, тыланда возаш шинчым.
Шкеже подпискым ыштен кертын омыл гынат, "Ончыко" журналым эреак лудын
шогем,
библиотекыш чӱчкыдын коштам. Тыгак "Марий Эл" ден "Кугарням" лудам. Шке
йылмым
нигузеат мондыман огыл. Йылмына ончыкыжат вияҥ толаш тӱҥалеш манын ӱшанем.
Журналыште Василий Юшковын "Ялем — илыш пыжашем" шарнымашыже моткоч келшыш.
Тудо
шочмо Морко кундемже нерген воза, а мыйын самырык пагытем Марий Турек вел
Кугу
Пыламарий селаште эртен. Ты села 20—30-шо ийлаште культур рӱдылан
шотлалтын, тысе педучилищыш тунемаш тӱрлӧ вер гыч толыныт.
Рвезе пагытем сар ийлаште эртен, но ниможат ок мондалт, шинчавӱд дене
шарналтеш.
Теве ик сӱрет. Педучилищыште туныктышо ден тунемше-влак С.Николаевын "18-ше
ий"
драмажым шынденыт. Села кугу гынат, клубшо шыгыр, сандене спектакльыш йоча-
влакым пуртен огытыл. Акам йӧным муын моштен: мыйым теҥгыл йымак пуртен
шынден, да
ялысе артист-влакын модмыштым тушечын онченам. Тӱҥ рольым директор Камышев
модын, ватыже, Клавдия Васильевна, мемнам туныкта ыле. Репрессий тӱҥалмек,
Камышевым да эше икмыняр еҥым кучен наҥгаеныт, нуно кыша деч посна йомыныт.
Вара мыят педучилищыш тунемаш пурышым, тушто шкешотан заводила лийым —
йолташем-влакым поро пашашке ушаш тыршенам. Пагар пуста лийын гынат,
веселан иленна. Мом
ыштет, рвезе годым вӱр модеш. Икана тыгай оҥай лие. Марий Турекыш смотрыш
кайыман. Кугуракна — класс вуйлатыше А.Т.Казанцева. Гармоньым, тӱмырым да
вургемым
оптен каяш ик имньым пуышт. Тыге кутырышна: кайышыла Марий Китне ялеш
концертым
ончыктена, погымо окса дене Марий Турекыште столовыйыш пурена. Билет ак — 5
ыр.
Ме кудытын имне дене каена, а молышт вик корно дене (Кугу Нольо ден Купто
гоч)
йолын миен шушаш улыт. Китньыш толын лекна, клубыш калык погынен, концертым
вуча. Но йолын лекше ӱдырна-влак ала-кушан йомыныт. Поран талышнымылан кӧра
корным
йомдареныт да ик ялеш пурен маленыт улмаш. Ме ойгырымына дене йӱдвошт мален
ышна
керт. Эрлашым йолташна-влак толын шуычат, пеш куанышна. Теҥгече лийшаш
концертым
вес кечынже кечывалым ончыкташ вереште. Калык моткоч куанен ыле. Шинчавӱд
дене
ужатышт, а меже, терыш кӱзен шогалын, чӱчкен-мурен кайышна. Районысо
смотрышто
икымше верыш лекна.
Дипломым налмек, мыйым Алексеевский йочапӧртыш пионервожатыйлан колтышт.
Шкеат
тулык кушкынамат, уло кумылын пашам ыштенам. Вара Марий Турек кыдалаш
школыш логальым, тылеч ончыч Казаньыште ныл тылзаш курсышто лийым. Марий
Турек гыч илышкорнем Параньга районысо Матародыш кондыш. 1951 ийыште тусо
школыш Шернур педучилище гыч кок выпускник — Виталий Иванов ден Максим
Емельянов — тольыч. Коктынат пеш чулым улыт ыле, Максим Степановичше — эше
поэт. Мароведлан К.Т.Тимофеев
ыштен. Тунам Матародышто культура илыш пеш чот пеледалте. Концерт,
спектакль...
"Салика", "Кеҥеж йӱд", "Кунавий", "Кугече йӱдым"...
Мылам эреак тӱҥ рольым модаш логалын. Максим Степанович пеш тале артист
ыле. Кутырен колтымыжо мом шоген. Тудо имне шинчалме йӱкым луктын моштен.
Икана Элпанур
ялыште "Маска ӱдырым налеш" мурына шергылтме годым кенета имне шинчал
колтыш,
оҥгыр йӱк йоҥгалте. Ончыл радамыште шинчыше йоча-влак лӱдмышт дене вер гыч
рӱж
тарванышт. А "имне" кулис шеҥгелне шоген. Концерт чаплын эртыш. Пытымеке,
мемнам
тавален-тавален унала наҥгайышт. Яллашке концерт да спектакль дене коштмо
годым
мый тулупым чиен шинчам да имньым виктарем ыле. Шукышт терыш шинчын огытыл,
модын-юарлен ошкылыныт. Тунам мылам "декабристка" мыскара лӱм пижын шинче.
Ешан-шочшан лиймекат, тиде паша деч торлен омыл. Марием Чуваш пединститутым
тунем пытаренат, Параньга школ-интернатыш направленийым пуэныт. Тыге ме
ятыр ий
татар районын рӱдыштыжӧ илышна. Вара изирак ӱдырна Звениговыш куснаш
таратыш.
Тушто пӧртым нална. У верыштат мер илышыш вашке ушнышна. Эре марием дене
пырля
лийынна: мый мурем, тудо шокта. Шкенжынат йӱкшӧ тале ыле. Пеш чаманем,
ӱмаште
колен колтыш.
Шкетын кодмекем, пайремлашке коштмем чарнышым. Утларакше мӧҥгыштӧ шинчем,
телевизорым ончем. Марла передачым поснак йӧратем. Кызыт коклан спектакльым
ончыкташ
тӱҥалыныт. Тиде пеш сай. Вет мый гаем шоҥгыжо ял гыч театрыш миен ок керт.
"Шӱмсем пӧлекымат" пагалем, но тушто шукыж годым ик номер-влакымак
колтылыт, нуныжо шерым теменыт. Шоналтет: верлаште моло ансамбль уке мо?
Морко сӱанат шерым
темен шуктен. А кушто Шернур да Торъял вел сӱанже?
Ушеш кодшо картычке пешак шуко, кажныже шерге, мом-гынат шарныкта. Журналыш
иктыжым колтем. Тудым 1976 ийыште "Кичиер" санаторийыште ыштыме. Ончылнем
да воктенем — чонан маскаиге-влак.
Салам дене Богданова Нина Васильевна.
Звенигово ола.



052599
************************************************************************
5—25

Лӱмгече
Калык писатель
Аркадий Крупняковын шочмыжлан 80 ий

Аркадий Степанович Крупняков 1919 ий 22 майыште Марий Эл, Советский
районысо
Шнаран (Чкарино) ялеш шочын. 1937 ийыште шочмо ялыштыже кыдалаш школым
тунем пытарен. Вара Татарийысе Юдино станцийыште паровозный бригаде
школышто тунемын.
1939 ийыште Аркадий Степанович армийыш кая. Сарым тудо границеш вашлиеш.
Фронтышто А.Крупняков отделений командир, ротысо политрукын заместительже,
взвод командир, фронтовой газетын корреспондентше лиеш. Лӱддымылыкым
ончыктымылан тудо
Йошкар Шӱдыр орден да боевой медаль-влак дене палемдалтын.
Сар деч вара шуко ий журналист пашам шуктен: "Марийская правда", "Советская
Татария", "Крымская правда" газетлаште корреспондент лийын. Вара
республикысе руш
драматический театрыште литературный ужашым вуйлатен, Писатель ушемын
литконсультантше лийын.
Икымше возымыжо 1943 ийыште фронтовой да "Путь к социализму" районный
газетлаште
ош тӱням ужыныт. Сар жапыштак А.Крупняков "В белые ночи" приключенческий
повестьым серен, дивизионный газетыште савыктен. Аркадий Степановичын
первый кугу
произведенийжылан "У моря Русского" исторический романжым шотлыман. Тудо
1961
ийыште Симферополь олаште лектын. Икмыняр ий гыч Марий книга
издательствыште
"Марш Акпарса" романже савыкталтеш. Тылеч вара писатель, ожнысо романже-
влакыш у
глава-влакым ешарен, ик сюжетный линийым келыштарен, "Гусляры" трилогийыш
ушен.
Ты трилогийым "Москва-матушка", "Вольные города" да "Марш Акпарса" роман-
влак
пурат. Аркадий Степанович — "Есть на Волге утес", "Царев город", "Раскол",
"Побратимы", "Амазонки" да моло роман-влакын авторжо.
1967 ийыште республикысе руш драмтеатр А.Крупняковын "Расплата" драмыжым
шынден.
Ты произведений негызеш писатель икмыняр ий гыч "Лада" романым возен. Театр
сценеш тыгак "Последний решительный", "Раскол", "Журавленок", "Выбор",
"Дорогами
братства" пьесыже да инсценировкыжо ончыкталтыныт.
Аркадий Крупняков — Марий Элын калык писательже, республикысе Кугыжаныш
премийын
лауреатше. Тудын суапле пашажым Калык-влак кокласе келшымаш орден дене
палемдыме.
1994 ийыште 24 январьыште колен.



052699
************************************************************************
5—26
Кӱчыкын южо авторна нерген
Григорьева-Архипова Светлана Дмитриевна 1967 ийыште Шернур районысо Йошкар-
Памаш
ялеш шочын. Марисола кыдалаш школ деч вара Марий кугыжаныш университетым
тунем
пытарен. Вуз деч вара Шернур районысо "Призыв" газетлаште корреспондентлан,
серыш отдел вуйлатышылан тыршен. Кызыт "Ямде лий" йоча газетыште пашам
ышта.
Возымыжо республикыште лекше изданийлаште савыкталтын.
Йошкар-Олаште ила.
Виногоров Иван Александрович 1920 ийыште Куженер районысо Эҥербал ялеш
шочын.
1939 ийыште У Торъял педучилищым тунем пытарен, школышто тыршен. Кугу сарын

участникше. Сӧй деч вара Министр-влак Советыште инструкторлан, КГБ-ште
партийный
кабинет вуйлатышылан, Йошкар-Ола горкомышто пропаганда да агитаций отдел
вуйлатышылан, Марий книга савыктыш директорлан, республикысе калык
творчество пӧрт
директорлан, Марий филармоний директорлан ыштен. Пашам ыштыме жапыштыжак
Горький
оласе пединститутым экстерн дене тунем пытарен. Кызыт сулен налме
канышыште.
Возымыжо верысе изданийлаште савыкталтыныт.
Йошкар-Олаште ила.
Александров Назарий Александрович 1932 ийыште Морко районысо Эҥерӱмбал ялеш
шочын. 1959 ийыште Озаҥ мединститутым тунем пытарен. Шуко жап врачлан пашам
ышта.
1971 ийыште диссертацийым арала, медицина наука кандидат лиеш. 1972 ий гыч
Марпединститутышто тырша, кызыт физкультур факультетын профессоржо.
Назарий Александрович "СССР здравоохраненийын отличникше", Марий Эл наукын
заслуженный деятельже. Тудо чылаже 70 утла научный пашам возен, 9
монографийын авторжо.
Йошкар-Олаште ила.
Тужаров Геннадий Матвеевич 1931 ийыште Киров область Яраҥ кундемысе
Симынполк
ялеш шочын. Марпединститутым тунем пытарен. 1963 ийыште наука корныш
шогалеш,
Тарту университет пеленсе аспирантурым пытарен. Кызыт Геннадий Матвеевич
Марпединститутын профессоржо, Марий Эл наукын заслуженный деятельже,
шукерте огыл филологий наука доктор лияш диссертацийым арален.
Ученый 6 монографийым, 60 утла статьям савыктен, всесоюзный, всероссийский
вуз
кокласе региональный, тӱнямбал конференций ден конгресслаште докладым
ыштен.
Йошкар-Олаште ила.



052799
************************************************************************
5—27
Иван ВИНОГОРОВ
КОМЕНДАТУР ШУМЛЫК

Сар деч вара, фашист Германийым сеҥымеке, кокымшо Украинский фронтын
штабшым
Венгрийысе Мишкольцы ола гыч Австрийысе Баден-Баден курортный олашке
кусарышт.
Штаб дене пырля мыят тушко логальым.
Австрий Европа покшелне верланен, тудым Дунай эҥер ден Альпа курык
сӧрастарат.
Кеҥежым тушто 17-19 градус шокшо, а телым 1-6 градус йӱштӧ. Ик жаплан изи
лум
возеш. Пӱртӱс тӱрлӧ янлыклан поян. Илашлан вер моткоч келшыше.
Совет Армий Австрийышке 1945 ий 13 апрельыште пурен, да, союзник-влак дене
кутырен келшымеке, тудым ныл ужашлан шелыныт. Мемнан армийлан ӱлыл Австрий
ден Бургундий логалын. Элын рӱдӧ олажымат, Веным, тыгак ныл ужашлан
шелыныт. Кажне районный олаште комендатурым почыныт. Комендатур тыныс
илышым арален, оласе администраций дене пырля озанлыкым виктарен.
Первый президент
1945 ий шыжым Австрийын президентшылан доктор Карл Реннер сайлалте. Тудо
мемнан
зонышто сайлаш ӱжмӧ годым калык дене вашлияш Штокерау олашке тольо (Вена
деч
иктаж 30 меҥге лиеш). Ме, комендатур пашаеҥ-влак, президентыш кандидатым
шокшын
вашлийна. Оласе калык дене вашлиймашым эртарымеке, мемнан комендантна
полковник
Воронцов докторым комендатурыш кондыш. Столовыйышто чайым йӱын шинчыме
годым
К.Реннерын 18 ияш Хелга ӱдыржӧ ачаж нерген рушла каласкалыш. Ачаж ден
ӱдыржылан
украинский борщ пеш келшыш да Реннер ешартыш порцийымат йодо. Йӱын-кочмо
годым
лейтенант Ефремов докторын мотор ӱдыржым шинчам кораҥдыде ончен шинчыш.
Комендант тидым шекланен шуктыш, погынышо калыкым изиш куандараш манын,
К.Реннер деке
савырныш да каласкалаш тӱҥале:
— Доктор йолташ, ончал-ян, тыйын ӱдырет мемнан офицер-влаклан моткоч
келшен,
эсогыл кочкаш-йӱашат монден шщинчат. Ала ик еш гай илаш ӱдыретым мемнан
офицер
дене ушена, сӱаным ыштена.
Реннер шыргыжал ешарыш: — Эн ончыч президент лияш полшыза. Сӱан нерген
варарак
шоналтена.
Мемнан олаште вашлиймашым
эртарымеке тудым Кремс, Обер-Голлобрун олашке колтышна. Нуным ужатен кошташ
мылам кӱштышт. Тый изиш нунын семын кутырен моштет, маньыч. Каяш вереште.
К.Реннерым Австрийын президентшылан сайлымеке, комендантым Вена ола
плкшелне
верланыше Хохбург дворецышке банкетыш ӱжыч. Тушто мый центральный группо
войскан
командующийже генерал Курасовым икымше гана ужым.
Клавдия Шульженко

Мемнан командованийын ӱжмыж почеш Венышке уста мурызо Клавдия Шульженко
тольо.
Кӧ война деч вара мӧҥгыжӧ вик пӧртылын кертын огыл, чыланат тудым ужаш,
мурыжым
колышташ вашкен.
Но мемнан зонышто верланыше Венский кугу театрым американ летчик бомбитлен
шала-тен. Садлан концерт англичан зонышто верланыше тиде театрын
филиалыштыже эртыш.
Кум тӱжем веран залыш логалаш куштылго лийын огыл, вет уста мурызым
американ,
англичан, француз-влакат колыштнешт ыле. Садлан Совет Армийын салтакше-
влаклан
750 вер гына логалын. Ме союзник-влак чылан огыт тол шонышна, яра вер
кодеш, шонышна. Йоҥылыш лийна. Зал шыҥ-шыҥ теме.
Концерт тӱҥале. Тӱшка калык К.Шульженком кужу жап совым кырен вашлие. Ондак
"Синий платочек" муро уло калыкым куандарыш. Но мемнан ик офицер чылаштым
ӧрыктарыш. Кудыр пача коваштан папахыжым кудашде шинчен, шукылан мешаен,
койышланен
шинчен. Союзник-влак К.Шульженкон мурыжым колыштмо олмеш папаха дене
шинчыше
майорым онченыт да вуйыштым рӱзеныт.
Антракт деч вара папаха дене шинчыше майорын верже пустаҥе. Калык куштылгын

шӱлалтыш. К.Шульженко пытартышлан уэш "Синий платочек" мурыжым шергылтарыш.
Зал
кынеле, кужу жап совым кырен, "браво, браво" ман кычкырыш, мурызым сцена
гыч
ужатыш.
Тылеч посна К.Шульженко эше кок концертыште мурыш. Артисткын кайымекыже,
союзник-влак дене вашлийме годым нуно, эре кугу парняштым ончыктен,
Шульженко, оккей, манын саламленыт.

Руш Йыван!
Сар деч вара ик жап центральный группо войскам генерал Курасов вуйлатен.
Штабше
Баден-Баден олаште верланен. Ты ола тӱнямбал курортлан шотлалтын. 1947 ий
тӱҥалтышыште Курасовым Москвашке кусарышт. Кайымыж деч ончыч тудо Хокбург
дворецыште
чеверласыме касым эртарыш. Тушко союзник-влакымат ӱжыч. Торжественный касым
американ генерал почо. Вара, трибуныш кӱзен, англичан, француз войскан
представительышт Курасов дене пырля пашам ыштымышт нерген поро мутым
ойлышт.
Пытартышлан трибуныш генерал Курасов шкеже лекте. Молгунамсе семын ты гана
почешыже переводчикше ыш лек.
Курасов яндар англичан йылме дене чылаштлан тау мутым ойлыш да пырля ыштыме
пашаж нерген каласыш. Тидын годым союзник-влак генералын ойлымыжым ӧрын
колышт
шинчышт. Ойлен пытарымекыже, нуно ваш-ваш ончальыч, вуйыштым рӱзен
пелештышт:
— Вот тыланет руш Йыван, кузе мемнам чиялтен кодыш. Тылеч ончыч мемнан дене
кутырымыж годым эре переводчикшым веле колыштын. Ме йот йылмым ок пале
манын шоненна да южгунам тӱрлӧ кӱлеш-оккӱлым ойлыштынна. Могай намысше!
Ынде шоналтыза:
кӧ тугай руш Йыван?

Мастар Джон
Ӱлыл Австрий ден Бургундий мланде мемнан зонышто лийыныт. Садлан ик гана
американ командующий мемнан деч полышым йодо: сар годым сӱмырлышӧ
самолетшын вержым
кычал муын, актым возаш. Совет комендатурын представительжылан мыйым
ойырышт.
Ме, сӱмырлышӧ самолетым муын, актым возен, киднам пыштышна.
Американ офицерын ойлымыж гыч раш лие: тиде актым нуно Америкыш колтат,
колышо
летчик-влакын ешыштлан пенсийым палемдат.
Американ салтак-влак дене тылзе наре пырля кудалыштме жапыште шуко оҥайым
ужаш
логале. Эн ондак, Вера-Лини автострадыште шофер Джон машина рульышко кок
йолжым
пышта да шкеже ты жапыште трубкаш тамакым темен шупшеш ыле. Мый ондак пеш
чот
лӱдым. Но американ офицер лыпландарыш: мемнан Джон пеш мастар шофер, ит
лӱд, чыла сай лиеш. Тудо мыйым эрдене налаш толеш, кастене малаш конден
кода ыле.
Пырля пашам пытарымеке, американ офицер шарнен илашем лу долларым шуялтыш.
Мыят
шкемын лу теҥгеаш оксам пуышым.

Шочмо кече
Комендатурышто ик оҥай лейтенант ыле. Шочынжо Армавир ола гыч лийын.
Фамилийже
Казаров, ме тудым Каццо манынна.
Кацо шке шочмо кечыжым чон вургыжын вучен илен да кажнылан могай чесым
йӧратымыж
нерген ойлен.
Жап шумо кечын ме пачерышкыже погынышна. Шем ӧрышыжым пӱтыралын, мемнан
деке Кацо лекте да ӱстембалне левед шындыме чесым почо. Аракаже воктенсе
ӱстелыште,
кӧлан могай келша, шке почса, мане.
Шочмо кече пеш веселан эртыш. Коклаштына мотор ӱдыр-шамычат улыт ыле.
Жаритлыме
сӧснаигым ме тамлен-тамлен кочна. Именниник, шем ӧрышыжым пӱтырен, то ик,
то вес
ӱдыр дене куштыш, мурыш...
Эрлашыжым эрденак комендатурыш кум кресаньык толын пурыш да каласкалаш
тӱҥале:
— Теҥгече мемнан ялыш машина дене офицер тольо. Погонжо кок тамган. Машина
номержым ыжна пале, картон дене петырыме ыле. Но шкеже шем ӧрышан, пеш
чулымла
койо. Тудо, сӧснаигым кучен, машинаш пыштен кудале.
Мый, тумам тышанак кошарташ шонен, толшо-влак деч вигак йодым:
— Кунар шилинглан эҥгек лийын?
Пӧръеҥ-влак икмыняр жап ваш-ваш ончен шогышт, но акым ышт каласе. Мый
нунылан
кокшӱдӧ шилингым луктын шуялтышым. Нуно оксам содор нальыч да пачаш-пачаш
"данкише" манын лектын кайышт.
Палемдаш кӱлеш: немыч озаланыме годым калык комендатур деч пеш чот лӱдын
илен.

Дунай — коллан поян эҥер

Комендатур столовыйышто эр кочкышым ыштымына годым ик шонымаш лекте: Дунай
воктен илена, а колжым але марте кочкын ончен огынал.
Ме, Петя йолташем дене ваш ончалын, столовый гыч лектын, тарантасыш имньым
кычкен, Дунай эҥерыш йӱштылаш тарванышна. Кече пеш мотор ыле. Дунай
Штоккерау ола
деч 4—5 меҥге ӧрдыжтӧ веле йоген. Корно тушко чодыра лоҥга гоч эртен. Тушто

тӱрлӧ янлык илен. Петя пеленже кок гранатым налын улмаш, мылам кӱсенже гыч
луктын ончыктыш. Мый пеш чот ӧрым.
— Молан гранатыже? — йодым.
— Колын отыл мо, — вашештыш Петя, — тиде верышке шукерте огыл ик лейтенант
йӱштылаш миен, а тудым ир сӧсна тӱшка авырен да тудлан эр марте пушеҥге
вуйышто
шинчашыже верештын. Воктеч эртен кайыше лесник веле утарен.
— Йӧра, утарен гын, утарен! Ончо, верже могай сӧрал, чонет куана.
Тыге ме, сӧрал пӱртӱсым ончен, эҥер деке лишемна. Имньым ӱмылеш шогалтен,
эҥер
серыш волышна.
Дунай кече йолеш модын, шке толкынжым Вена гоч, Венгрий, Румыний мландым
мушкын,
Шем теҥызыш ушнен. Сер воктене шогымына годым Петя куанен кычкырале:
— Ончо, ончо! Колжо кузе модеш. Ала таче кастене йолташна-шамычлан кол
шӱрым
пукшена?
— Колжым йолаш эҥырашет дене кучет мо? — ӧрын йодым.
— Йолаш эҥыраш дене манат? Тугеже гранатыжым молан налынам, шонет? Теве,
агурыш
каен, ик гранатым пудештарен ончем.
Изиш лиймеке, уло йӱкын кычкырале:
— Тол-ян вашкерак, ончо, ончо.
Мый, воктекше миен, вӱд ӱмбаке ончальым, шке шинчамлан шым ӱшане: лопка
агурым
ший кӱвар дене леведме гай койын, кол уло вӱдым леведын.
Мый, вургемым кудашын, вӱдыш тӧрштышым. Но агуржо пеш келге улмаш, йолем
дене
пундашым нигузе шым му. Шола кидем дене ийын, пурлаж дене аҥыргыше колым
серыш
кышкаш тӱҥальым.
Петя колым поген ярныш да лек манын кычкырале. Но мый, кол вӱд йымак йомаш
тӱҥалмеке веле, серыш лектым. Чумырен оптымо кол орам ужын, Петя деч йодым:
— Ынде колжым кузе наҥгаена?
— Ит ойгыро, — мане Петя.
Вара йымал тувыржым кудаше, кок шокшыжым иктыш кылден, колым опташ тӱҥале.
Мыламат тыгак ышташ кӱштыш.
Ме, тырлаш тӱҥалше колым кок тувыр тич оптен, тарантасыш вераҥдышна, олашке
кудална.
Комендант ватылан, Елизавета Петровналан, изи корзинка колым намиен
кодышна.
Кас кочкышлан погынышо калык, поварым моктен-моктен, кол шӱрым кочко.
Эрлашыжым Петя ден когыньнам комендант ӱжыктыш:
— Кол кучаш разрешенийда ыле мо? — йодо.
Ме ӧрын шогална.
— Вескана кол кучымыда шуэш гын, оласе оза деч разрешенийым налза, оксам
тӱлен,
кунар кӱлеш, тунар кучыза. Умылышда? — мане.
Ме, йӧра манын, лектын кайышна.



052899
************************************************************************
5—28

Чайнкроссворд

1. Калык писатель А.Юзыкайнын повестьше. 2. В.Ивановын романже. 3. Чуваш
поэт
К.Ивановын поэмыже, марий йылмыш А.Бик кусарен. 4. А.Конаковын пьесыже. 5.
М.Шкетанын йомшо пьесыже. 6. Марий литература классикын вес койдарчыкше. 7.
Марий композитор, "Аваем" мурын авторжо. 8. В.Пановын "Юзо Элнет" йомак-
пьесыж гыч
кайык персонаж. 9. А.Крупняковын "Царев город" романже гыч монах. 10.
К.Беляевын
поэмыже. 11. Д.Орайын "Онар..." книгаже. 12. "Кушто улат, пиалем?" романын
авторжо. 13. "Погонан рвезылык" книган авторжо. 14. Историй наука доктор,
профессор, публицист К.Сануковын псевдонимже. 15. Н.Арбанын шочмо кундемже.
16. Курыкмарий писатель В.Петуховын романже. 17. М.Шкетанын "Сардай" драмыж
гыч персонаж.
18. "Миллион-влак" романын авторжо. 19. Олык Ипайын почеламут сборникше.
20. Татар кундемеш шочын-кушшо марий музыкант. 21. Д.Орайын икымше
повестьше. 22. Марий композитор, Марий Эл гимнын авторжо. 23. В.Микишкинын
книгаже. 24. В.Дмитриев-Озин басньыже. 25. А.Османова тиде кундемлан мурым
пӧлеклен. 26. Н.Лекайнын
"Канде шинчан ӱдыр" повестьше гыч Ф.М.Родионовын специальностьшо. 27. Марий
композитор, "Элнет" оперын авторжо. 28. С.Чавайнын почеламут дене возымо
йомакше.
29. Эрвелмарий поэт Р.Шайдуллинын псевдонимже. 30. "Ямде лий!" — ... газет,
"Кече" — ... журнал. 31. Ю.Галютинын почеламут дене возымо романже. 32.
Г.Ефрушын
пьесыже. 33. В.Рожкинын "Пеледме ..." почеламут сборникше. 34. "Таргылтыш"
ойлымашын авторжо. 35. Кумдан палыме марий мурызо да актриса. 36. Марий
мифологий
гыч шем вий. 37. Марий калык поэт, "Мустафа" поэмын авторжо. 38. Марий
йылме наукын ачаже, икымше филологий накуа доктор. 39. М.Рыбаковын "Чодыра
мӱй" драмыж
гыч ӱдырамаш. 40. Н.Арбанын "Чалым Карман" драмыж гыч рвезе. 41. 40—50
ийласе
прозаик К.Скворцовын псевдонимже. 42. В.Регеж-горохов ден В.Алексеевын "Ош
..."
мурышт.
Л.Гимаев ямдылен.



052999
************************************************************************
5—29

Анна ЯКУШЕВА
Ватемым шолыштыныт...
Мыскара сценке

Икымше ужаш
Семык кас. Урем дене Тормак Йогор ден Терей кӱзат. Терейын пел кемыже —
кидыштыже, пелыже — йолыштыжо.
Терей. Ой, Йогор, чисти сотанак улат!.. Чотак руштыктарышыч. Урем дене
кӱзашат йыжыҥем ыш код...
Йогор. Айда, Терей, тый вараш ит код... Мый тыйым нимаятак ом кодо.
Пӧртетым
мый пеш палем... Теве ужат, толынат шуна! Шо-гал.
Терей. Ой, йӱктышыч! Ой, йӱктышыч... Колто, ынде шке ошкыл колтем. (Капка
велыш савырна.) Васлича-а-а! Васлиса Прекрасная! Поч! (Капкам тӱкала.)
Васлича,
манам!.. Каварен кертдыме! Капкам поч! (Пел кемже дене лупшал колта.) Шоҥго
велеш тудат кӱпаш йӧрата. От поч?.. Чиокым ыштем! Йогор, мыйын вате —
азырен, кола
гынат, шинчавӱдым ом лук!
Йогор. Терей, тый лучо окна гыч пуро, мый нӧлтал колтем...
Терей (тудым ок кол). Капкатым поч! От поч гын, я те дам! На самом деле!
Йогор. Ит сӧрвале, уремешак малаш воч, эрдене пурет!
Терей. Мом пурет, ок пуртыс, хоть режь!
Йогор. Ать-ать-ать! Ну и Васлича! Кертат! Ха-ха-ха! Тыгайыш шуаш Юмо ынже
пӱрӧ!
Терей (почто яшлык гыч конвертым луктеш). Ит лӱшкӧ. Ончал, серыш... Начит,
Васличалан ала-кӧ серышым возкала!.. Луд, мом возен.
Йогор (лудеш). Господину Терею!..
Терей. Витне, тыглай огыл еҥ возен!
Йогор. "Таче йӱдым ты яшлыкеш ик тӱжемым от пыште гын, тетла ватетым от
уж..." (Паузо.) Вот тылат, Васлича!
Терей (Шуэн). Начит, ватемым шолыштыныт?
Йогор (Терейым чаманышыла, вуйысо картузшым налын, пеле йӱк дене). Мом
ыштет? Юмо илышым пуэн, Юмак налын... Нелеш ит нал, Терей тос, тыге прамой
каласымемлан. Шайтан жулик-влак ты саманыште мом гына шонен огыт лук...
Нунылан еҥ
илыш — тьфу!
Терей. Да-а-а! Окса шагал огыл. А мыйын чара саҥгам деч молыжо нимо уке.
Шагал ма, шуко ма, а тӱжем теҥге. Молан иктаж-могай комерсант але пирме
начальник
дек огыт кай! Тиде вет ӱдырамаш! Васличатше самырыкшат огыл! Юмо серлаге!
Терей. Тугеже Васлича деч посна илашыжат нимолан! (Вургемжым кудашеш.)
Чараматырын тавышке тӧрштӧ! Раз, и готово! Чеверын, тӱея!
Йогор. Ха-ха-ха! Терей, вате кола гын, шинчавӱдымат ом лук, маньыч...
Терей. Чылан палышт, кӧн верч ӱмырем пыта... Йӱдшӧ-кечыже чоным туржын
йӧсланымеш, лучо ик мучаш лийже! Васлича, проститле. Пӧръеҥлан ӱдырамаш деч
посна пӱралтын огыл...
Йогор (тувыржым чикта). Ок кӱл, вес тӱняште колышо-влакым киш подеш шолташ
тӱҥалыт. Тушко языкан каяш ок йӧрӧ.
Терей (кышам ончаш толаша). Кушкыла каеныт? Ала чарайолын, ала калош дене
каен. (Ойган мурым муралта.)
И-ии-и, уй-ую уйую, ай-ай-яйа,
Васличам ала чара, ала пеле колышо!
Йогор. Куш кая? Мемнан семын пӧрт еда йӱын коштеш дыр...
Терей. Наоборот! Васлича аракам ок йӱ! Тудо — аракан тушманже!
Йогор. Едрит-кудрит, тӱжем теҥге! Шагал огыл окса кӱлеш. Тый, Терей, два
раз
пропал! Адакшым ватетше... Хе-хе-хе, йӱкын ойлашат вожылам!.. Кузе маныт
гала?
С.. с.. се.
Терей (ылыж кая). Поньымаешь, туштым туштен ит шогылт! Ватем колыжо,
маннет?!. Теве на! (Йогорым шӱкал шуа.) Пелторта! (Йогор камвозеш.)
Йогор. Рукоприкладство дене заниматлаш ок кӱл! Вот мо, воспрещается
законом!
Тӱняште ӱдырамаш пытен мо? Мыйын албастам шолыштышт, товат, шӱдӧ теҥгемат
ом пу!
Ей-богу! От ӱшане?
Терей (лоргыктен воштыл колта). Тожо Онисатым мыйын Васлича дене таҥастара.

Тьфу! Мый гын тыйын ватетлан лу теҥгемат ом пу!..
Йогор. Тый ойлаш ойло! Но кузе, мом ойлышашым, пале! Эше ончаш кӱлеш, кӧн
вате сайрак! Тыйын але мыйын!
Терей. А мом ончаш? Уна вор-влак сокыр улыт, шонет? Нунат ойыркален
моштеныт. Мыйын Васличамым солалтеныт!!!
Йогор. Ойлаш уке, ватет сай! Тӱжеметым лук да пыште. А мыйын осал ватем —
шке пеленемак. Оксам тӱлыдеак илем! (Сырен ошкыл колта.)
Терей. Антикрис! Тетла суртышкем йолетым ит пыште! (Шкет кодеш.) Мом ышташ?

Пуаш огыл гынат, лиеш... (Паузо.) Иктаж-мо лийын кудалта гын? Оксамжат
улыжат
кандашшӱдӧ веле... (Паузо.) Калач Миклай вате деч кокшӱдым арымеш налшаш...
Ватемым тӱлен налам! Таче йӱдымак почто яшлыкыш пыштем!.. Кристос кугу юмо,
ӱлыл
тӱтырам кӱзыктӧ, кӱшыл тӱтырам волто. Васличам эрла капка ончык конден
шогалте.

Кокымшо ужаш
Терентейын капка ончыкыжо кужу плащан, чапле кеман ӱдырамаш толын шогалеш.
Васлича. Терей! Ватетымат налаш от лек мо?
Терей. Васлича! Лыплане, чыла удаже эртен. Адакшым мом чиен шогалынат?
Васлича. Плащым... Вьетнамский. Келша?
Терей. Кушечын? Жулик-влак пуышт, ужат?
Васлича. Уке, мый шке нальым... Оксала, пазарыште. Сыпте-сопто коштын,
шерем темын. Мо вольыкым ужалышна, оксан лийнана гынат, тыгай чапле
вургемым ужын
омыл. Ачаже, капемлан келша вет? Сайынрак ончал, аҥыра шорык! Мотор
ӱдырамашлан
шинча пышташат тептерет укес!
Терей. А оксажым кушто... Кушто... муынат?
Васлича. Почто яшлыкыштына. Терей, ит сыре...
Терей. Ужамат, нуно огыл, а тый... жулик улат? Кӧ тыйым тыге ышташ
туныктен?
Васлича. Иктат туныктен огыл! Тыгайым мый телевизорышто онченам. Тушто кугу
пирме начальникын ватыжым тыге шолыштыныт.
Терей. Эх, тый! Пирме начальникын ватыже!..
Васлича. Терей? Молан тыге ойлет? Айда у вургемым мушкына. Еҥ вате омыл
вет... Чечас мӱй пӱрым йӱына, шке манметла, ӱмам ваш-ваш тамлен ончена...
Хи-хи-хи! (Виешак Терейым кидпӱан гыч налын, койышланен, капкаш пурен
йомыт).
Мучаш.



053099
************************************************************************
5—30

Вуйлымаш

Поэзий
3 А.С.ПУШКИН. Евгений Онегин. Почеламут дене возымо роман. Кандашымше
глава,
"Онегинын ужын коштмыж гыч ужаш-влак", луымшо глава.
22 Г.ЗАЙНИЕВ. Курымешлан калык чонышто. Александр Сергеевич Пушкинын
шочмыжлан
200 ий темме вашеш.
37 Лудшына-влакын серышышт.
41 Кӱчыкын южо авторна нерген.
42 "У номерым вучена...". Мут — лудшылан.
Лудыш
46 "Колышо ачамлан серышым возынем ыле... Роман шочо.... Прозаик Михаил
Павлов
дене вашмутланымаш.
50 М.ПАВЛОВ. Пӱрымаш. Роман. (Тӱҥалтыш.)
Поэзий
114 С.ГРИГОРЬЕВА. Эрдене. Чыган ӱдыр. Сӱанвате улам. Почеламут-влак.
116 О.КАНЕШ. Почкалтыш выньык.
118 Н.МИХЕЕВ. "Улына тӱняште толшо уна веле...". Почеламут аршаш.
123 А.МОКЕЕВ. Омыдымо. Палиндром.
123 К.МУХИН. Тыге ме илена. Почеламут.
Ушеш кодшо картычке
124 Н.БОГДАНОВА. Чылажат эреак чонышто. Шарнымаш.
Лӱмгече
127 Калык писатель. Аркадий Крупняковын шочмыжлан 80 ий. Фотоаршаш.
131 Г.ПИРОГОВ. Шӱм-чонжо эре самырык. Поэт Геннадий Чемековлан — 60 ий.
138 Саламлена! Сылнымутым да историйым шымлыше С.Я.Черныхлан — 70 ий.
Шочмо мланде
139 А.АЛЕКСАНДРОВ-АРСАК. Вийпатыр тукым. Очерк.
150 И.ВИНОГОРОВ. Комендатур шумлык. Кӱчык шарнымаш-влак.
155 Н.АЛЕКСАНДРОВ. Лужбелякын шанче эргыже. Очерк.
158 Р.ТОКМУРЗИН. Авам нерген. Шарнымаш.
Йоча лудыш
161 А.НОВИКОВ. Кеҥеж, кеҥеж... Повесть.
Лудыш
175 Г.ЭШКИНИНА. Чоя омо. (Ойлымаш.) Ойган кож. (Новелле.) Мокмыр туткар.
(Мыскара.)
Драматургий
180 А.ЯКУШЕВА. Ватемым шолыштыныт... Мыскара сценке.
Туныктымо паша
183 Г.ТУЖАРОВ. Могай тӱшкаш пурет, тугай мурым мурет. Ӱчашаш таратыше
статья.
187 Писатель илыш гыч манеш-манеш.
189 Сылнымут уремет, шеремет уверет. Марий Эл писатель ушемыште.
191 Чайнкроссворд. Л.Гимаев ямдылен.
192 Унана — Д.Карамова да тудын мурыжо-влак.
Номерыште А.Щербаковын да статья автор-влакын фотоштым кучылтмо.

Содержание
Поэзия
А.С.ПУШКИН. Евгений Онегин. Роман в стихах. Восьмая глава, "Отрывки из
путешествия Онегина" и десятая глава.
Г.ЗАЙНИЕВ. Навсегда в душе народа. К 200-летию со дня рождения А.С.Пушкина.
Письма читателей.
Коротко о наших авторах.
"Ждем новый номер "Ончыко..." Слово — читателям журнала.
Проза
"Хотел написать письмо усопшему отцу... получился роман...". Интервью с
прозаиком М.Павловым.
МИХАИЛ ПАВЛОВ. Судьба. Роман. (Начало.)
Поэзия
С.ГРИГОРЬЕВА, О.КАНЕШ, Н.МИХЕЕВ, А.МОКЕЕВ и К.МУХИН. Новые стихи.
На конкурс "Незабытое фото"
Н.БОГДАНОВА. Незабываемые мгновения. Воспоминание.
Наш календарь
Народный писатель. К 80-летию со дня рождения А.Крупнякова. Фотоочерк.
Г.ПИРОГОВ. Всегда Молодой. Поэту Г.Чемекову — 60 лет.
Поздравляем! Критику, литературоведу С.Черных — 70 лет.
Родная земля
А.АЛЕКСАНДРОВ-АРСАК. Сильные духом. Очерк.
И.ВИНОГОРОВ. Из жизни военной комендатуры. Воспоминания.
Н.АЛЕКСАНДРОВ. Ученый сын из Лужбеляка. Очерк.
Р.ТОКМУРЗИН. Слово о матери. Воспоминания.
ДЕТЯМ.
А.НОВИКОВ. Ах, лето... Повесть.
Проза
Г.ЭШКИНИНА. Хитрый сон. Рассказ. Грустная есль. Новелла. Горькое похмелье.
Юмор.
Драматургия
А.ЯКУШЕВА. Украли жену... Сценка.
Трибуна учителя
Г.ТУЖАРОВ. Наречие или имя существительное? Статья-размышление.
Байки из жизни писателей.
В Союзе писателей Республики Марий Эл.
Литературный Чайнкроссворд.
Гость журнала — самодеятельный композитор Д.Карамова.
В номере использованы фотографии В.Аскоченского, А.Щербакова и наших
авторов.



060199
************************************************************************
6—01

Михаил ПАВЛОВ

ПӰРЫМАШ
Роман
Кокымшо ужаш *

1

Эр ӱжара дене пошкудо ӱдырамаш, Елу, Игорьым помыжалтыш.
— Вольыкетым кӱтӱш лукташ кынел!
Игорьын омыжо шуэш гынат, сеҥенак кынеле. Волойжын леведышыжым тӧрлатыш,
кидшым,
йолжым лупшкедыл нале — физзарядкым ыштыш.
— Игорь, вольыкетым йӱкташ ямдыле, мый ушкалым лӱштем.
Игорь кастене левашыш луктын шындыме вӱдым волакыш оптале, посипкам пыштен
лугалтыш, вӱта гыч шорык-шамычым поктен лукто, ушкал дене пырля нунымат
йӱктыш.
Кӱтӱ ял мучаш гыч толын шумылан уремыш поктен лукто.
— Ынде чыве, лудо, комбетым пукшо, сӧсналан пу, презым вӱраҥле. Кочкашда
шӧр ден
кинде. Пайремышке мияш ида мондо, — Елу каласен кодыш.
Ышташ шӱдымӧ чыла пашам шуктымеке, Волойым кынелташ тӧчыш. Тудыжо ынежат
тарване, налын кудалтыме леведышым ӱмбакыже шупшеш. Юж ырен шумеке, презым
йӱктыш,
тошкемыш наҥгаен вӱраҥлыш. Толмыжлан Волой эше мала.
— Айда кӱпӧ, мый шкетынат кочкын кертам, — манын, шӧрым вынер гоч шӱралтыш
да
шкаланже чукырыш темыш, киндым шульо.
Калык уремыште тӱшкан-тӱшкан погынаш тӱҥалмеке, йоча-шамыч Оклинан ямдылен
кодымо яндар вургемым вашталтен чийышт да пайремыш тарванышт.
Эр годсек — яндар канде кава, мотор кеҥеж кече. Лай мардеж, олык пеледышым
тарватылын, пушеҥге лышташ дене модылдалеш. Чодыра, олык, ала кайык йӱк
дене темын.
Колхоз пасужо ужар посто дене леведалтын. Пӱртӱс куанен юарла: чевер
кечылан,
канде кавалан, тыныс илышлан...
Ишыттӱр ял калык шошо агам пытарен, шудо але шуын огыл. Чодыра аланыште,
Ишыт
эҥер воктене погынен, Марий автономий кечым пайремла. Колхоз лӱмынак пайрем

лӱмеш ӱшкыжым ойырен, пурам, сырам шолтен, кинде-шинчал дене шке пашаеҥже-
влакым
сийла. Калык погынен шумеке, верысе школышто туныктышо Марий автономий
нерген
докладым ыштыш, вара колхозвуй Токмурза эрге Аймет шошо ага эртымым
иктешлен ойлыш да ончыл пашаеҥ-влакым мокталтыш, кудыжлан пӧлекымат
кучыктыш.

* Умбакыже. Тӱҥалтышыже 5-ше номерыште.

Торжественный часть пытымек, жаплан ыштыме тӧрыш ӱжыч. Лӱмын ойырымо еҥ-
шамыч
кугу подла гыч шӱрым, пучымышым кӱмыжлашке темкалышт. Модын куржталше йоча-
шамыч
ача-авашт, коча-ковашт воктене верланышт.
— Пешак шолтен моштен улыдас, иктымат ойырен ыжна кодо, шолтымо сийда
чылаштлан
ситыше веле лие, — мокталтышт нунымат.
— Матра, ниныштлан от пу мо? — ӧрдыжтӧ шогышо кок йоча могырыш ончыктышт.
— Кӧмыт кодыныт мо?
— Мемнан ял огытыл гынат, ойыркалаш сай огыл, тулык икшыве-шамыч улыт вет,
— мане Онысим.
Тиде мутым колын, тымарте чытен шогышо Волой йӱкынак шортын колтыш.
Игорьынат
тӱрвыжӧ лыве-лыве лийын кайыш, но шкенжым кучен сеҥыш. Тӧрыш пурен шинчаш
Игорь
аптыранен. Тудым ончен, Волоят тоштын огыл.
— Лаву ден Оклинаже кушто улыт?
— Оклинан родо-тукымжо гыч ӱдырым налыт, сӱаныш теҥгече йодын кайышт.
Матра, верым му да йоча-шамычым вераҥде, — кӱштыш колхозвуй.
— Ой мор-мор-мо-ор... Молан тӧрыш калык дене пырля шинчын огыдал? Ынде
сийнажат
кодын огыл, шке кӱмыжем гыч пукшаш логалеш мо? Шичса, шичса, —
когыньыштымат,
вӱчкалтен-вӱчкалтен, вуйышт гыч ниялтен, семален, шке верышкыже шындыш
Матра.
— Мыйынат кӱмыжем нал, — мане председатель.
Кочкын-йӱмеке, ӱдыр-рвезе-шамыч туштак концертым ончыктышт, шке
мастарлыкышт дене ял калыкым куандарышт. Ала-кудыжо тӧр гыч "Оласе
рестораныште шинчымемла веле
чучеш" мане. Южышт — "шы-шы" манметымат пеленышт конденыт. Руштылдалыныт,
нимогай концерт нунылан огеш кӱл, шкеак артист лийыныт, гармонь почеш
мурат, кушталтенат налыт.
Эркын-эркын калык шаланаш тӱҥале — пайремым умбакыже мӧҥгыштышт шуят.
Кенета
эҥер воктенсе аланышке яраимньын военный вургемым чийыше еҥ кудал тольо.
Пеш
вашкен, коеш, сур ожыжо шоҥешталтын. Имне ӱмбач тӧрштен волышат,
председательым
йодо. Тудыжо толшо ваштареш тарваныш, ала-мом шыве-шыве мутланышт.
Колхозвуй шып
лияш йодо. Калык тыпланымек, толшо еҥлан мутым пуыш.
— Йолташ-влак, пайрем дене чыладамат саламлем! Но, вуеш ида нал, кумылдам
волтышаш улам, — куатле йӱкшӧ тымыкым шергылтара. — Таче ныл шагат эрдене
Германийын
войскаже касвел чекым пудыртен, мемнан мландышкына сар курал дене толын.
Сарым
увертарыде, шолып мемнан эл ӱмбак кержалтын. Война!
Калыкын ушышкыжо тиде мут вигак ыш шыҥе, коеш, шып шога. Военный вургеман
еҥет
кӧлан эрла военкоматыш мияш — спискым лудо, туштак повесткым кучыктыш.
Калык тунам иже помыжалтмыла лие, икте-весе дене мутым вашталтышт,
повесткым налше-шамычын родо-тукымышт шорташ тӱҥальыч. Ала-кудо гармоньчыжо
рекрут семымат шуйдарыш.
Йоча-шамычат юарлымым чарнышт, ача-авашт пелен пызнат.
Ялыште молгунамсыла уто йӱк-йӱан огеш шокто, йоча-шамычат модшо гыч огыт
кой.
Южгунам ӱдырамашын мӱгыралтен шортмыжо да рекрут муро сем гына йоҥгалтеш.
Пайрем
кечылан кӧра кӱтӱм таче эррак пуртышт. Елу тольо, но ушкалым лӱштен ыш
шукто.
Кӱтӱ пурымо денак сӱаныш кайыше-шамыч пӧртыльыч, пӱгӧ гыч оҥгырыштым, тӱрлӧ

тӱсан ленчешкам рудышт.
— Мо пеш вашке толда? Эрла марте каена манын ойлышдас, — ӧрӧ Елу.
— Пайремлен кошташ жап огыл улмаш, — мане Лаву.
— Сар тӱҥалмым колында тугеже? — ала йодо, ала каласыме шотым ыштыш Елу.
— Колынна.
Семон ден Волой ик кечым веле посна эртареныт, икте-весыштым кужу жап
уждымыла,
ушненытат, коеш. Ӧрдыжтырак кидыштым лупшкедылын ала-мом пеш кутырат.
— Оклина, ушкалетым лӱштен ыжым шукто да...
— Йӧра-йӧра, шке ынде лӱштем.
— Мый тугеже каем веле, шкемынат сомыл ышталтын огыл.
— Тау, Елу. Тӧрыш ӱжаш кӱлеш ыле да...
— Ай, могай тӧр да монь. Тые мыйым йодынат — полшенам, мые тыйым кӱлеш
годым йодам — полшет. Пошкудо улынас.
— Чӱчӱ, Иманай чӱчӱлан, Кргорий Йыван чӱчӱлан, Яшкан Метрий чӱчӱлан, Овром
Кости
чӱчӱлан, Тымапи кугызайлан, Теренте кугызайлан повесткым армийыш каяш
пуэныт, —
мане Игорь.
— Мылам конден огытыл? — йодо Лаву.
— Уке, — вашештыш Игорь.
— Оклина, сукарам, ик мужыр яндар тувыр-йолашым, чукырым, совлам пӧштырыш
оптен
ямдыле.
— Тыйымат налыт мо вара? — лӱдын, ӧрткен пелештыш пелашыже.
— Мый дечем кугурак ийготан-шамычланат повесткым пуэныт гын, мыйжым,
сарыште
лийшым, огыт кодо дыр. Эх-х, пӧрт леведышым вашталтен ыжна шукто, — вара
ончыклык сомылым радамлаш пиже.
— Иманайлан тугеже повесткым пуэныт. Айкашыже ынде кӧм муэш, але шкалан
кычалаш
верештеш? Иманайжылан пашадарымат тӱлыман вет, кузе лияш — кутырен ончем.
Оклина, изиш оксана уло вет? Иманайлан корныжлан кӱлеш лиеш дыр.
— Изиш уло. Огеш сите чай. Ала йоча-шамычнан коваштын колтымо оксаштым
кучылтына?
— Пашаче-шамычышт дене миен кутырен толам. Йоча-шамычын оксаштым йодде
кучылташ
огеш лий тудо.
Ойган, йӧсӧ муро ялым авалтен. Калык рекрут-шамычым ужата. Лаву сарышке
кайыше-шамыч дене чеверласен тольо да вик пашалан пиже. Оклина ден пужарат.
Волой ден
Игорь оҥа шӧрым тӧрлат. Пазар кечын вуйгомдым, пурням, чатырканым оптен,
Волой
ден Лаву пазарышке тарванышт. Ужален, пудам да мойн, мо кӱлешым налын
кондышт.
Пел могырлан ситыше оҥам ямдылен, леведышым пужышт, еҥым ӱждеак, шке
семынышт еш
денак леведаш тӱҥальыч. Полышкалаш Онысим чӱчӱштын Вӧдыржӧ толын. Тудыжо
яра
жапше годым чӱчкыдын куржын толеш, Игорьлан тидым-тудым полышкала. Игорьжын
чодыраште сакыме кок омарта гыч иктышкыже текте мӱкш пурен. Онысим чӱчӱжын
полшымыж дене поген конден, омарташ колтышт.
Ялыште Йошкар Армийын фронтышто кугу туткарыш логалмыжым газет гоч пален
шогат.
Ялысе избач, учитель-шамыч, бригаде гыч бригадыш коштын, увер дене
палдарат.
Кажне кечын манмей гай, ял гыч сарыш пӧръеҥ-шамычым ужатат. Колхозын вич
сай-таза имньыжымат Йошкар Армийыш наҥгайышт. Минск гыч ковашт июль тылзе
тӱҥалтыште
толаш сӧрен ыле, ала-молан алят уке. Мемнан войска Минск олажым 28-ше
июньыштак
коден каен. Мо лийын ынде ковашт дене — Юмо гына пала.
Шудо пагыт толын шуо. Изижге-кугужге тиде пашаш ушнышт. Тений армийлан
шудым ямдылаш планым пуэныт — паша эшеат ешаралте: колхозланат,
вольыкланат, армийланат
ситарыман. Кажне олыкым, аланым солен налман, кӱтӱм коштыкташ вержат огеш
код.
Шудо солымо пашаш косилка деч посна жнейкымат колтеныт, шотшо лиеш мо, ала?

Жнейкыш Лавум шынденыт, олмешыже имне ончаш Оклинам шогалтеныт. Лаву
председательым, мыйым тиде пашаш ида колто манын, мыняр сӧрвалыш, шот ыш
лий. Кажне кечын манме гай, тудлан повестке толын кертеш. Шудо пашаште яра
жап уке, тугеже
мӧҥгысӧ паша ышталтде кодеш. Пел пӧрт леведышым вашталтен шуктымо огыл.
Оклина,
жапым муын, куржын толеш, Игорь дене оҥам пужараш шинчыт. Игорь кап дене
кугу
лийын, но ӱнарже кугыеҥ нарак огыл, вашке ноя. Ямдылыме оҥаште вӱдгорным
шкетак
корен шогылтеш, мӧҥгысӧ пашамат шукта. Ынде кочкаш ямдылаш, сад-пакча сомыл
—
чыла тудын ӱмбалне, чӱчӱньыжланат полшаш кӱлеш. Волойым чӱчӱжӧ шудо
ямдылымашке
налын, а Семонлан кугун ӱшан уке.
Тений шудо пагыт кужун шуйныш. Шудым поген нальыч — уржа-сорла тӱҥале. Лаву

жнейкыжым ачален, тӧрлен шуктыш веле, Волой денак уржа пасуш лектыч. Эр
ӱжара
дене тӱҥалын, кас марте пасушто, кечыгут жнейкын шолдыртатыше йӱкшӧ гына,
йӱд
рӱдылан веле мӧҥгышкышт каналташ толын каят. Волой тиде жапыште каҥгештын,
садлан шуйналтмыла коеш, чурийже кечеш кӱын шемемын.
Ик мотор кечын Пакмырза Аймет Лавуланат повесткым кучыктыш: кум кече гыч
военкоматыш ӱжыктат. Игорь чӱчӱньыж дек куржо. Уверым колын, тудыжо
шортынат колтыш.
— Ынде мемнанланат черет шуын, коеш, — йырымлалтыш.
Игорь Семонлан повесткым кучыктыш.
— Ачат дек курж, ала таче пашажым ончычрак пытара.
Лаву тиде кечынат пашажым молгунамсе семынак пычкемышалтмеш ыш чарне.
Кастене
колхозвуй дек пурыш. Эрлашыжым колхоз пашаш ыш лек, ямдылыме оҥа дене
Волойжо,
Игорьжо, Семонжо пӧрт леведышым вашталташ пижыч. Ямдылыме оҥа ыш сите, но
военкоматышкат каяш жап шуын. Кастене мончаш олтен пурышт, ужатыме кас
шотым ыштышт.
Эрдене Игорь ден Семон, имньым кычкен, Лавум военкомат марте наҥгаяш
лектыч.
Ужаташ калык шуко погынен огыл, чыланат колхоз пашаште улыт. Пырля кайыше-
шамычын родо-тукымышт да шоҥго-шамыч веле толыныт. Лаву орваш шичмешке
ончыч ешыж
дене чеверласыш, ужатыше-шамыч дек савырныш, "Ала иктажшылан осалым
ыштенам, шомак дене шӱм-чонжым сусыртенам, вуеш ида нал, вурсен ида код, ом
пӧртыл гынат,
шакше мут дене ида шарналте" манын, шинчавӱдшым йыштак ӱштыльӧ.
Игорь рекрут-шамычым ола корныш лекмешкышт вучыш, ала иктажшым йӧрдымылан
шотлат, шоныш. Тыгайже ыш лий, чылаштымат нальыч.
— Ну, шоляш, чеверласаш жап шуын. Ынде тый суртышто кугурак пӧръеҥ шотеш
кодат.
Мый ом пӧртыл гынат, чӱчӱньылан полшо, суртналан шаланен возаш эрыкым ит
пу.
Сайын тунем, йоча-шамычым шалаш ит колто, нуныланат полшо. Сай-таза лий.
Юмо дене пырля, — манын, Лаву рвезын кидшым пӧръеҥла пеҥгыдын кормыжтыш.
— Чӱчӱ, тыят Юмо дене пырля коштын савырне. Чеверын!
Игорят шинчавӱдшым кучен ыш сеҥе.

2

Лесозаводышто рушарня — каныш кече. Кӱрылтдымӧ производствышто да
профилактике
шотан ремонт пашам шуктышо-шамыч гына пашаште улыт. Тудыжым ончычсо зек,
кызыт
вольнаште улшо-шамыч шуктен шогат. Зек — шке баракыштыже: кудыжо кана,
кудыжо
шке вургемжым ачалкала, кудыжо клубышто тошто газетым, журналым ончыштеш.
Могай-гынат уверым палынеже. Библиотекыште сылнымутанат, тӱрлӧ технике
литературат
уло. Жапет, кумылет лийже — айда шинчымашым пого. Тыгай литературым, очыни,

обыск годым поген налмым конденыт. Кугун тунемше, институтласе ончычсо
профессор-шамыч яра жапыште тӱрлӧ темылан лекцийым лудыт. Нунылан нигӧ
нимогай заданийым ок пу, нимогай льгото денат огыт пайдалане — шке кумылышт
дене шуктат. Зонышто тый кеч зек, кеч конвойный, кеч высший образованиян,
кеч ик классымат тунемдыме лий — садиктак, чылан иктӧр улыт.
Кечывал шуын огыл, пашаште улшымат, каныше-шамычымат заводуправлений
ончылно поген шогалтен, Германий дене сар тӱҥалмым увертарышт.

* * *
Котлас-Воркута кӱртньӧ корным чоҥышо зек-шамычлан сар тӱҥалме нерген нимом
ойлен, палдарен огытыл. Корным вашке пашаш колташ манын, чот пашам
ыштыктеныт.
Этап дене толшо-шамыч гына кок-кум тылзылан вараш кодшо увер дене
палдареныт.
Нигӧ тиде шучко уверым йӱкын ойлаш тоштын огыл. Но тыгай кугу событий
палдаралтде зек коклаште кодын огыл. Садланак ала кӱшыл начальствын
кӱштымыж почеш, ала
верысын инициативыж дене митингым эртарышт, фронтышто могай положений —
кӱчыкын
палдарышт. Чоҥымо корнын кӱлешлыкше могай — умылтарышт да зек-шамыч дек
ӱжмашым
луктыч: корным вашкерак ыштен шукташ!

3

Оклина колхозвуйым сӧрвален, ӱедылын, толшаш рушарнялан имньым йодын нале.
Орвашке куршым, вуйгомдым, пурням, чатырканым оптен, пазарыш тарваныш. Йоча-
шамычлан школыш каяшышт икте-весым налаш кӱлеш, да жапшат шыже велыш
тайнен. Пареҥгым, поҥгым погаш чатырканжат, пурняжат калыклан кӱлеш. Ончыч
Игорь ден Волойым
колташ шонен ыле, вара адак лӱдӧ. Йоча — йочак тудо. Ала оксаштым йомдарат,
ала
шупшын налыт, але ужалаш шотым огыт му... Да шкеак тарваныш. Игорьлан имне
вӱташте мом ыштышашым каласен ончыктыльо, умылтарыш. Весыже ӱдышӧ-шамыч
почеш
тырмалаш коштеш. Пеленже Семоным веле нале, кевытлашке пурен коштмо годым
кеч
орваште орол семын шинча. Пазарыште кондымо арвержым мыняржым ужалыш да
кевытлашке тарваныш. Йоча-шамычын возен колтымо кагазыштым сатучылан
ончыктен, книга
кевытыште мо кӱлешым наледыш, йокмамат ыш мондо.
Ӱден пытарымек, Волой йытын кӱраш кошташ тӱҥале, Игорь мӧҥгыштак, оза семын

сурт-пече кокласе пашам шукта. Оклинаже тӱлдӱр денак пашаш лектын кая, да
Игорьлан чыла сомыл кодеш: ушкалым лӱшташ, вольыкым кӱтӱш колташ, йоча-
шамычым пукшен-йӱкташ... Вара леведышлык оҥалан пижеш. Кунамже шкетын,
кунамже чӱчӱньыж дене пужарат. Тӱржым шкеак тӧрла, вӱд корнымат шкетак
ыштылеш. Чӱчӱжын тӱҥал кодымо пашам мучашке шуктыман тудо.
Икымше сентябрят толын шуо. Игорь кудымшыш, Волой визымшыш, Семон икымше
классыш
кайышт. Урок деч вара йоча-шамычым йытын кӱраш, кыраш коштыктат. Игорьлан
паша
ешаралте веле. От ыште гын, кӧ тый декет толын полша? Чылажымат радам дене
шуктыман. Пареҥгым кӱнчаш тӱҥалмылан визымше класс гыч туныктымымат
чарнышт, эрденак пасуш наҥгаят. Йӱштӧ ма, шокшо ма, ночко ма, лум ма —
пуымо нормым ыште. Кунам шуктет — тыйын пашат. Вашкерак пытарет — вашке
мӧҥгет кает, юватыл шогылтат
— почеш кодат. А эше мӧҥгыштат пареҥгым кӱнчыман. Игорь ден Вӧдыр, иктыш
ушнен,
пырля пашам ыштат. Иктыже савырал пыштыме кашым шалата, весыже пога, вара
алмашталтыт. Вӧдыр, ачажым сарыш налмек, кеҥежым мӱкш отарыште шогылтын.
Ынде мӱкшым
омшаньыкышке поген шындыме. Оролаш Пекпулай Пакмасым шогалтеныт, шоҥгын вес
пашалан артамже огеш сите. Игорь шкенжын кок омартажым Вӧдырмыт деке
шынден. Нунын
сурт пеленыштак омшаньыкышт уло, йоҥгыдо, да Вӧдыржӧ мӱкш ончымо пашам
Игорь деч
утларак пала.
Колхозышто паша лыҥак уло. Олыкыш шарен оптымо йытыным поген налаш,
пареҥгым,
турнепсым лукташ... Шӱльӧ лум йымак кая ала-мо, жнейке дене пураш огеш лий,

мландыже лавыра лапашыш савырнен. Шурнымат шийын, государствылан колтыман.
Паша
кид огеш сите, имньыжат шагалрак, теве адак кум имньым колташ повестке
толын
мангыч шокта.
Сарышке ӱдыр-шамычымат налаш тӱҥалыныт, Миквур Елу повесткым налын. Фронт
гыч
шучко увер-влак толедат: икте увер деч посна йомын, весе сусырген, кумшылан
похоронко толын.

4
Адак ночко, лавыран шыже. То кечыгут йӱр опта, то йӱр йӧршан ночко лум.
Зекын
авыртышыжат — лавыран, кушкедалтше бушлат, йолыштыжо — ни кем манаш, ни
портышкем манаш: шулышыжо фуфайке гай ваткан материал, пундашыже резинке
але тыглай
шопке оҥа. Зек ӱлычат, кӱшычат нӧра. Тул воктене ырен шогаш жапым огыт му,
эре
вашкыктат. Воркута-Котлас коклам поезд кошташ тӱҥалын, зеклан эрык уке.
Кӱртньӧ
корным пашаш колтымо гынат, сомыл але уй-й: станцийым, разъездым, тупикым
чоҥаш
кӱлеш. Фронт гыч уверат огеш куандаре: пел Украина, Белоруссий немыч кид
йымалне, Ленинград авыралтын, Москва деке лишемыт. Кӱртньӧ корно йӱд-кече
лым ок лий,
заводлам Урал вес могырыш кусарат, а нунылан мланде шӱй кӱлеш. Воркутасе
мланде
шӱй чапле, мартен ден доменный коҥгалан йӧршӧ.
Чыла тидым лагерьышке этап дене толшо зек-шамыч гоч палаш лиеш. Йошкар
Армий,
пӱтынь эл кугу эҥгекыш логалын. Ик шотшо дене, шке гочат тидым шижаш лиеш,
пашам
чот ыштыктат, кочкыш ончычынжат шотан да ситышын лийын огыл, кызыт паек
эшеат
иземын да вишкыдырак лийын. Пашаште изиш юватыл шогылтат, шижын от шукто —
сержант термометр* дене шелынат пуа. Конвой ир янлыкышкак савырнен: изи ма,
кугу ма
титакет — тупышкет приклад волен шинчеш. Нуно тыге огыт поктыл гын, пашам
ыштыктен от мошто, маныт, тугеже тыйын верет тыште огыл, а фронтышто.
Садлан вийдыме,
правадыме зек ончылно шке кертмыштым, "усталыкыштым" ончыктат. Фронтышто
тушман
тый дечет, кӧ улат, огеш йод, зек ончылно айда орышо пий гай тӧрыштыл, тудо
тыланет нимом ыштен огеш керт. Але теве пытартыш жапыште зек-шамычым
лӱйкалашат
тӱҥалыныт. Отрядым ынде шагал салтак конвоироватла, пийыштат икыт-кокыт
веле,
але укеат. Тидын дене конвой шагал улмым ончыктат, пуйто шукыштым фронтыш
колтеныт, лиеш. Чынже дене, конвоир-шамыч паша верыш ончыч толын, чодыраш
шылын шинчыт. Оролышо шагал, сайын огыт эскере, куржашат лиеш — шонышт зек-
шамыч. Шкеак
куржаш таратат. Могай зекын эрыкыште лиймыже огеш шу? Татым учырен,
чодырашке
шикшалташ веле ваҥа. А туштыжо тидымак вучен шинчыше сержант пычалнерыш
налеш,
шижтарыде лӱен пышта — "попытка к бегству". Тыгайже кунар шуко лиеда,
начальствылан тунар пайдале: ужыда, куржшо-шамыч мочол шукын улыт, тугеже
охраным шагалемдаш огеш лий. Фронтыш огыт колто, кажныже илыше коднеже. Тек
весе-шамыч сӧй
пасуэш вуйым пыштат.

*Термометр — кӱчык тоя.

Рушарня эрдене отрядым пашаш ышт наҥгае, зона кӧргыштӧ поген шогалтышт,
чыла лагерный начальстве лекте. Фронтысо положений нерген кӱчыкын палдарышт
да кӧ шке
титакшым вӱр дене эл ончылно сулен налнеже, ончыко лекташ кӱштышт.
Кумыланышт
лектыч. Тыгайже шукын ыльыч. Манмыла, зеклан кул чепше деч молым нимом
йомдараш.
Чынжымак, ала кеч фронтышто "эпере языкшым" сулен кертеш. Алексей
Петровичат
лекташ ямде ыле, но ала-можо чарыш. Такшым ала-можо огыл: мыняр ынде шинча,
эртак "Мыйжын могай титакем уло?" манын, ойганен коштеш. Титакшым шоненат
ок му.
Тидыжак тудым чарыш. Строевой ошкылым ышташ ямдылалтше пурла йол верыштыжак
лие.
"Мыланемже могай титакем сулыман?"
Шке кумылын фронтыш каяш возалтше-шамычым посна строитлен шогалтышт. Шукын
"шке
титакыштым" умыленыт, коеш. Туге тудо: титаклыме протоколыш кидыштым
пыштеныт
гын, титакан улыт.
Алексей Петрович шке нарыштыже йӱдымат ушыж дене "чын ыштенам, уке" шонен
кийыш.
Срокым налмекыже, шуко гана тӱрлӧ инстанцийыш титакдыме улмыж нерген возен,
но
нигушеч куандарыше вашмут лийын огыл — трибуналын приговоржым чынлан
шотленыт.
Молан, мо верч орланат ватыже, йочаже? Еш шаланыш, военный карьера
кумыкталте.
Лагерьыште тӱрлӧ вере фронтыш шке кумылын каяш ӱжмашым сакален пытарыме.
Агитатор-влак шке пашаштым шуктенак шуктат, кажне кечын манме гай, лу-коло
еҥ фронтыш
кая. Алексейланат черет толын шуо — опер дек ӱжыктышт.
— Заключенный Ядриков ӱжмыда почеш толын, — увертарыш, пӧлемыш пурен
шогалмекше.
— Ядриков, йошкар командир лийында вет? Молан шынденыт?
— Делаште возымо.
— Мый делам огыл, а тыйым йодам.
— 58-ше статья, кокымшо да латикымше лончо.
— Фронтыш ынет кае? Эллан ынет полшо мо?
— Мый тыге ойлен омыл.
— Тый, Йошкар Армийын ончычсо командирже, молан шке кумыл дене фронтыш каяш
йодмашым серен отыл?
— Мый тыштат эллан кӱлешан калык озанлык объектым чоҥымаште тыршем.
— Еҥ туп шеҥгелне шылын шинчен коднет? Шке кумылет дене йодмашым от возо
гын, 2шо да 11-ше лончышлан эше лу ий срок ешаралтеш. Умылышыч?
— Умылышым, гражданин начальник. Мыйын йодмашем тендан дене уло.
— Могай?
— Ватемым эрыкыш лукташ йодын серымем.
— Молан шинча? Могай статья?
— 58-ше статья, ЧС *.
— Тиде мыйын пашам оыгл.
— Те йодмашемлан корным пуыза, кӱлеш инстанцийыш колтыза. Тунам фронтышко
кайыме
шотыштат серем.
— Йӧра, шоналтена. А тый мом ойлыметым кызытак возо, — пӧлемыште улшо ӧрдыж
омсаш ончыктыш.
Алексей Петрович тушкыла эртыш. Ӱстембалне кагаз ора, чернила, ручка. Мӧҥгӧ
серышым возаш промокашке гай изи кагаз ластыкым, вӱдан чернилам пуат, шот
дене нимом серен от керт, вишкыде чернила кагазыште шарлен йомеш. А тыште
чыла сай: кагазат, чернилат. Йодмашым кузерак сераш, пыртак шоналтен
шинчыш. Шонашыжат такшым нимом: чонжо дене тудо шукертак фронтышто.
Возымыжым оперлан ончыктыш. Тудыжо лудын лектат, ӧрын, ӱмбакше ончале:

* ЧС — член семьи.

— Мый тылат тидым возаш кӱштенам мо?
— Гражданин начальник, тидым ыштыде, мый фронтыш каен ом керт, — пеҥгыдын
кала-сыш заключенный.
— Фронтыш каяш келшыдыметлан срокым ешарен пуат але расстрел. Тидым вучет?
— Фронтышто але тыште колаш — иктак огыл мо? Срок шотыштыжо — лу ий уло,
эше лу
ийлан ешарат, тугеже те мыланем эше лу ий илаш ӱшаным пуэда.
Опер шыдешкен кычкырале:
— Трибуналыш кает!
Тидын деч вара ала-мыняр кече эртыш. Алексейым адак ӱжыктышт. Опер дене
кутырымаш икымшыж гаяк лие. Алексей Петровичлан начальник йодмашым
тушкалтыш.
— На, тышан кидетым пыште.
Алексей возымым лудо, йымалныже ватыжым эрыкыш лукмо нерген йодмашым ешарен
возыш, тунам иже кидшым пыштыш. Опер лудын лекте да чылт орышо пий гай
тӱҥале, умшаж гыч шӱвылжӧ шыжа веле — вурседылеш. Алексейым пылыштӱҥ гыч
шоленат пуыш.
— Гражданин начальник, те мыйым тыге армийлан йӧрдымым ыштеда, — весыже
сотарашат вийым муо.
Кумшо гана ӱжыктымыштланат чыла тыгак лие, ешартышлан таза кап-кылан
сержант
вӱрвузык кырен оптыш. Кок-кум тылзе Алексейым ышт логал.
Теле лишан уэш ӱжыктышт, опер нер йымакыже трибуналын постановленийжым
тушкалтыш. Алексей Петрович шуялтыме кагазым нале, лудо: "Освободить из-под
стражи грку Ядрикову А.С. ... Копия верна" "Тиде возымаште нимогай шылтыкат
уке дыр" шоналтен, эше ик гана корнын, корнын подписьым, печатьым шымлен
ончыш, лудо. Чыла
сай гай чучеш.
— Мый тиде кагазым налын кертам? — йодо.
— Да.
— Тау.
Тушанак шинчын, шке кумылын фронтыш колташ йодмашым возыш. Икмыняр кече гыч
Воркута велым толшо столыпинский оролымо вагоныш шындышт. Шоналтыш: тышкат
кумыл
деч посна тыгай вагонешак конденыт, кумыл дене каяшат саде вагонак.
Штрафной батальоным Вологодский областьыште формироватлышт. Обмундирований
шотышто штрафник-шамычын чиемышт регулярный армийысе дечын ойыртемалтеш:
шем тӱсан
фуфайке, телылан ваткан шем йолаш, шем упш. Йошкар шӱдыржӧ упшышто такшым
уло.
Алексейын ончыч петлицыштыже ик шпал лийын гын, ынде кок ромбик — взвод
командир.
Кӱчык жапыште формироватлыме батальоным, туныктен шуктыдымо зек-шамычым,
Калининский фронтыш колтышт. Илынет гын, зек, кредалаш верыште тунем шуат,
тунем от
шу — немыч тыйым вес тӱняш колта.
Кум ий жапыште мом шонымыжым Алексей оньыкугызажлан эрыкан письмаш возен
колтыш.

6

Шучко сарын шем шулдыржо Соломбал чодыра заводымат ӧрдыжеш коден огыл. Зек-
шамычым титакыштым вӱр дене сулен налаш тутыш фронтыш наҥгаят. Калык
шагалеммылан
кӧра вес зек-шамычым конденак шогат гынат, кум сменан паша кече гыч
кокытаныш
куснышт. Лукмо продукцият, чылажак огыл, конешне, икмынярже вашталте,
военный
заказым шукташ тӱҥальыч.
Ончыч зонышто кок кевыт лийын гын, иктыжым веле кодышт. Туштыжат пычырик
оксат
дене нимом налаш: кочкыш азыкше ала шагал толеш, ала толмаштыжак йомеш. Кӧ
пала,
зек тидым терген огеш керт.
Сменыште калык ситыдымылан кӧра заводуправленийыште пашам ыштыше-шамычым
шагалемдышт, цехлашке колтыльыч. Настямат, Мудреч мыняр тыршыш гынат,
бухгалтерийыште арален коден ыш керт, цехыш учетчик-нормировщиклан колтышт.
Ончыч ты верыште
ик учетчик да ик нормировщик шинчен гын, ынде Настя ты пашам шкет шукта, да
сменыжат латкок шагат кужытан лие.
Йӱд смене гыч лектын, Настя нарышкыже канаш кӱзен возын гына ыле, посыльный
опер
дек ӱжыктыш. Шӱмжылан вурт чучо. "Молан оперлан кӱлеш лийынам, могай
титакем
уло? — лӱдын шоналтыш. — Опер дек так арам огыт ӱжыкто, ала иктаж-мом
шоналтыде
ыштенам, я пелештен колтенам?" Лишыл жапыште мом ыштымыжым, ойлымыжым шерын
лекте. Нимогай экшыкым ыш му гынат, шӱм вургыжынак оперын кабинетышкыже
пурыш. Тудыжо вик йодышташ пиже: кӧ, кусо улат, ешет могай лийын, кушто
илет, могай
статья дене шинчет?.. Настя тидлан ӧрӧ. Делаште, приговорышто чыла возымыс.
Йодышлан тыматлын вашешташ тӧчыш, йоча-шамычше кушто улмыштым каласаш
мондыш. Но
опер шкеак ушештарыш. Мом ышташ, кузе каласаш, чылт ӧрӧ. "Мемнам шынденыт,
ынде
нунын декат черет шуын мо? — ӧрткен шоналтыш. — Меже йӧра, чытена, кеч
нуныштым
ынышт логал ыле. Ой, Юмо!"
— Кушто улыт, мом ыштат, нимомат каласен ом керт, — мане.
— Ынет каласе?
— Ом пале.
— Тыйым налмышт годым йоча-шамычда пелендак лийыныт вет?
— Уке.
— Кушто вара?
Настя йоҥылыш каласен колтымыжым шиже, ынде мом ыштет? Луктын колтымо мут
кайык
огыл, кучен, мӧҥгеш умша четлыкыш петыраш ок лий. Кузе ынде тиде туткар гыч
лекташ? Калык мут уло: кунар шуко кутырет, тунар чот шкендычым азапышке
пуртет,
куктежалтат. Чыным ойлашыже логале:
— Авам, ачам дене коденам ыле, серышыштышт йоча-шамычым наҥгаеныт манын
возеныт.
Кушко, кӧ наҥгаен, огыт пале. Илыше улыт але уке, нигӧ каласен огеш керт, —
шойышто.
— Кушто ачат-аватше илат? Адресышт... — шыдын йодо опер.
Настялан адресымат каласашыже логале. Опер эше икмыняр йодышым пуыш. Настя
чылт
йӱдыгышӧ гай лие.
Опер деч толмеке, кечыгут нарыште, шортын, жапым эртарыш, йӱд сменышке
каныдеак
лекте. Пашаштыжат ик йоҥылыш олмеш весым ыштыле. Сменный мастер "Мо таче
тый денет, мо лийынат?" ӧрын йодо. Настя нимат ыш каласе. Шке ойго —
шкендычынак, а еҥ
тыйым умыла але уке, тудлан садак. Тыште кӧлан ойгетым луктын каласет? А
шке
шӱмыштӧ нумал коштмо ойго еҥым утларак пызыра. Чытен кертде, чылажымат
Мудречлан
луктын пыштыш.
— Мыят колынам, — каласыш тудат. — Тыйын нерген производственный
характеристикым
йодыныт, манеш.
— Молан? — Настя утларак веле ӧрӧ.
— Моланжым каласен ом керт, но сай характеристикым пуэнна, маньыч.
Настя шортынат колтыш.
— Ончылгоч шорташыже нимолан. Илена гын, ужына.
Ала-мыняр жап эртыш — Настям адак опер дек ӱжыктышт. Айдеме шӱмыштыжӧ
нелылыкым
кунар нумалышт кертеш? Иктын чонжо вашке лушка гын, весын кӱэмалтеш, кумшо
"Айда, мо лиеш — лиеш" манын, кидым лупшалеш. Настят, ойгырен-ойгырен,
тыгайышке
шуын ыле. Йӱштӧ шӱм-чон дене опер дек пурыш. Ты ганат тидым-тудым йодышто,
но
нимом рашемдыде, тугак луктын колтыш.
Икмыняр кече гыч эр построенийыште Настям эрыкышке лукмо нерген увертарышт.

6

Игорь, школ гыч толын, леваш йымак ончале. Волой ден Семон коктынак
шогылтыт,
ала-мом пеш пужарат, локшинчыт.
— Мом ыштеда? — йодо.
— Машинам ыштена, — мане Семон.
— Волой, эре модаш толашет мо? Адак пытартыш урок гыч куржынат? — йодо.
— Марий йылме веле вет, — эҥыралтыш Волой.
— Марий йылме гын, тунемаш огеш кӱл мо?
— Мый тугакат марла кутырен моштем.
— Садлан эре кокытаным налат? Пален лий: марий йылме дене шошым экзаменым
кучаш
тӱҥалат.
— Палем.
— Палет гын, молан эре урок гыч куржат, кокымшо ийлан марий йылме верч
коднет?
— Ом код.
— От код... Ужына теве. Кызыт тиде пашадам кудалтыза да арама воштырлан
миен
толза.
— А тыйже?
— Мыйын вес паша уло.
— Лумжо келгыс, — амалым кычалеш Волой.
— Ечым чийыза. Вара нийым корем гыч кондыза.
— Эше нӧрен шуын огыл чай, — тугак ӱскыртлана Волой.
— Ит ойлышт — нӧрен. Арня кия да кузе огеш нӧрӧ? Тыланет арня гутлаште ик
пурням
ыштен шукташ кӱлеш. Мый мончаш олташ ямдылем да чӱчӱньӧ деке каем.
Толмекыда
вольыклан пуыза, йӱктыза. Айда, тарваныза веле.
Игорь изиш кырча-марчам пурлалын, мончаш вӱдым, пуым нумал ямдылыш, конный
дворыш ошкыльо.
— Чӱчӱньӧ, мом полшаш?
— Толынат шуыч? Таче толметше огеш кӱл ыле, мончаш олташ ямдылем ыле.
— Мончалан ямдыленам, тулым пышташ веле кодын.
— Ой, тугеже пеш йӧрас. Волой ден Семон мом ыштат?
— Мый пашам нунылан пуэнам. Нийым да арама воштырым кондаш, вольыклан пуаш
кала-сенам.
— Комдым пиднет?
— Елеса йодын. Комдем пытен, манеш. Монча деч вара шулаш шогалтем, эрла
пидаш
тӱҥалам.
— Игорь, тый мӧҥгӧ кае, мончаш шкеак олто. Йоча-шамычлан кугун ӱшан уке
тудо,
модын куржталын жапым эртарат, мом каласыметым мондат.
Игорь, мӧҥгӧ пӧртылын, мончаш тулым пыштыш, вольыклан пуыш, ушкалымат
лӱштыш.
Йоча-шамыч эшеат толын огытыл. Нийлан шкаланжак миен кошташ логале. Мончам
петырен, Вӧдыр деке кайыш.
— Мончаш олтенам да пырля пураш ӱжаш тольым, — каласыш.
— Ме шкеат эрла олтынена, — мане Вӧдырын аваже.
— Э-э, мом когылянда олтен толашеда? Мый вӱдым шукак нумалынам, сайынак
олтенам,
тыландат сита. Миеда вет?
— Йӧра, Вӧдыр, тугеже пурен тол.
— Теже огыда мие мо? Чийыза. Чӱчӱньӧ шкетын пураш лӱдеш.
— Йӧра, мыят мием. Тау ӱжметлан.
Йоча-шамыч погынен, ныл "пӧръеҥ", мончаш куржыч. Игорь йоча-шамычым арам
вӱдым
велкалымыштым чарыш:
— Ида толаше, вӱдымат арам ида кышкылт. Шкеже ик мучемат конден огыдал.
Ырыктымек, могырыштым выньык дене поньыж нальыч. Вӧдыр, тӱгӧ лектын,
лумышто
пӧрдале, уэш лӧкамбак кӱзен шинче.
— Тендан лумышто пӧрдалмыда ок шу мо?
— Лумышто пӧрдалын, кылмен от черлане? — вашештыме олмеш йодо Игорь.
— Уке-е... Палет, могырлан могай сай! Теат лектын ончыза.
— Уй-й, йӱштӧ-ӧ! — сигыральыч Волой ден Семон.
— Айста почешем!
Вӧдыр почеш кумытынат тӱгӧ тӧрштен лектыч, лумышто пӧрдалын, уэш лӧкамбак
кӱзен
шинчыч.
— Ачам мемнамат ончыч йӱштӧ вӱдеш нӧртымӧ солык дене капым ӱштыктен, —
шарналтыш
Игорь.
— Капым шуарыман, вара йӱштымат, шокшымат чытет, — туныктен ойла Вӧдыр.
Йоча-шамыч куштылемше могыран, чевер чуриян монча гыч пӧртыльыч.
— Могырда каныш? — йодо чӱчӱньышт.
— Тау, пеш сай монча, — пелештышт йоча-шамыч.
Чӱчӱньышт эше ик йолташым, Асмай кувам, пырля пураш ӱжын конден.
— Вӱдда кодын чай? — йодо чӱчӱньышт.
— Шокшыжо уло, йӱштыжӧ ведраште, пурымаштак.
— Кызытак кочкыда але мемнам вучеда?
— Вучалтена, — мане Игорь.
— Мыйын кочмем шуэш, — йыҥыса Семон.
— Вӧдыр, мӧҥгӧ кает але мыйым вучет? — йодо аваже.
— Вучалтем. Теве Игорь дене пырля урокым ыштена.
Ӱдырамаш-шамычын мончаш кайымекышт, йоча полко урокыштлан пиже. Семонжо
шинчылте, шинчылте да маленат колтыш. Игорь вакшышым шарен, малаш поген
пыштыш. Ӱдырамаш-шамыч монча гыч пӧртыльыч, чӱчӱньышт кочкаш погыстарыш.
Онысим вате, Таис,
мӱй пӱрым кленчаш темен конден, кумытын подыльыч. Мончаш пурышо-шамыч каен
пытышт. Игорь вургемжым чияш тӱҥале.
— Тый кушко?
— Арама воштырым, нийым мончаш ыраш, шулаш пуртен шогалтем.
— Ит кошт, мый пуртен коденам.
— Волойжо, малаш воч, мом омыюа толашен шинчылтат? — мане чӱчӱньыжӧ. — Ой
накас,
накас. Серышым таче почтальон пуэн кодышыс. Чылт монденам, — кӱсенже гыч
серышым
луктын, Игорьлан пуыш. Серыш калта кӱжгӱ. Кочаж деч. Почо гын, эше кок
серыш
лектын возо. Ончале: иктыже ачаж деч, весыже аважын возымо. Чыла серышым
чӱчӱньыжлан марлашке кусарен лудо. Ачаже фронтышто, аваже, эрыкыште, туштак
пашам ышта. Мочол куан тольо йочалан! Оклина шортынат колтыш.
— Юмо суксо, илышыштым арале, йоча-шамычышт дек пӧртылтӧ.
Игорь, малаш вочмекше, шольыжым чот ӧндале. Эрдене кынеле — чӱчӱньыжӧ
тулдӱр денак пашаш каен. Вольыкым пукшыш, йӱктыш, ушкалымат шупшыльо. Вара
йоча-шамычым
кынелтыш, пукшыш-йӱктыш. Волойлан серышым кучыктыш.
— Луд.
— Кӧн деч?
— Лудат, палет.
Серышым лудын лекмек, Волой ден Семон, тӧрштыл-тӧрштыл, ура-ам кычкырлышт.
— Мыйын ачам командир, взвод дене командоватла! Немыч-шамычым почка. Ур-р-
ра-а!
— Волой, серышым тый кумыляныштат возо.
— Тыйже огыт мо?
— Мыят серем. Кызыт кочкын-йӱын темын улыда гын, айдыза мончаш, пашам
тӱҥалман,
ато ний кошка.
Ямде шӱдышым монча вач волтен, Игорь воштырым ямдылаш тӱҥале. Кӱжгӧ ден
вичкыжым, кужу ден кӱчыкым ойыркален оптыш. "Миена веле" манше-шамычет алят
уке улыт.
Кечывал марте шкетынак толашыш. Мӱшкыр шужымым шижын веле пӧртышкӧ пурыш.
Йоча-шамыч мӧҥгыштӧ уке ыльыч, адак модаш куржыныт, витне. Нийым шкаланжак
шеледен
шӱмлаш логале. Тидым от ыште гын, ний вашке кошка, адак нӧртыман. Ну,
Волой!
Изишат ынеж полшо. Пурня тӱҥалтышым ыштыш. Кастене Волойым шылтален нале:
— Ала нимом шонымашет уке, ала його улат. Тылат верчын комдым ыштен ыжым
шукто,
ынде Елеса весын дечын налеш, кумыр-шымыр огеш тол. Эре ньога полко дене
модын
куржталаш ынде изи отыл вет? Мӱшкыретым темаш веле палет, а пашам нимынярат
ынет
ыште. Ме тый денет ача-ава пелен огына иле. Еҥым так арам пукшымыжо кӧн
шуэш?
Йӧра эше мемнам ашнаш налыныт: пукшат-йӱктат, чиктат. Йочапӧртыш логалына
гын,
илышна тыгай вольна огеш лий ыле. Кеч изиш вует йыр шоналте, изи отыл ынде.
Модын куржталме дене мӱшкырет огеш тем. Тыгак тӱҥалат гын, ача-авайлан
возен колтем.
— Семон эртак ӱжеш, мыйым тудо тарата.
— Семоным мом ончаш? Тудат ынде изи огыл, шкетак модын куржтал кертеш. А
серышым
возенат, урокетым ыштенат?
— Уке эше. Чечасак шинчам.
— Эх, тыйым! Кеч-кузе, но арняште ик пурням ыштен шукто. Теве йыдалет
ӧрышым
колташ тӱҥалын, тудымат тумыштыман. Эре ямдым вучен ит шинче, шке ыште.
— Мыйже ом моштыс.
— Йолетым ынет кылмыкте гын, тунемат.
Игорь ачажлан, аважлан, кочажлан серышым возыш, кужунат лекте. Волоят
чылаштланат серен, но кӱчыкынрак.
— Чӱчӱньӧ, серышнам почтальонлан пуэт?
— Йӧра. Пеш шуко серенда ала-мо, кӱжгӱ велыс. Мом тынаре удыренда?
— Чыла илышнам.
— Мый дечем саламым каласенат?
— Каласенам.
— Юмо шке йочашт деке нуным сай-тазам пӧртылтыжӧ, — манят, кидшым кӱсенышке
чыкалтыш. — Теве адак серыш толын, — кум лукан кагаз калтам мыжер кӱсенже
гыч луктын, пӧрдыктыл-пӧрдыктыл ончышто. — Тидыже чӱчӱч деч ала-мо, на,
луд.
Игорь серышым налын, адресшым ончале. Чӱчӱ деч.
— Луд, луд вашкерак. Ала-мо шукертсек серен огыл.
"Пагалыме ешем, йӧратыме Оклина ватем, Семон эргым, шольо-шамыч, тендан дек
шокшо шӱм салам дене мариет, ачат, чӱчӱда. Шуко жап серышым колтен ыжым
керт. Пырт
гына куку туткарыш — немыч пленыш логалын огынал. Юмылан тау, утлен лектын
кертна. Теже кузе иледа? Эре тендан нерген шонем. Йоча-шамыч ала черле
улыт, ала
кылмен, шужен коштыт? Кузерак суртпечына? Пӧрт леведышым вашталтен ыжым
шукто да
тудланат ойгырем, ала, шонем, вӱд нӧрта, ала мардеж шӱшка. Ынде ушкал лийын
дыр,
шорык-шамычат ешаралтыныт чай? Нунымат Юмо аралыже. Вольык огеш лий гын,
мом
кочкын-йӱыда? У кинде марте кочкашда сита гын, йӧра. Йоча-шамычын тунеммышт
кузерак? Семонат тений школыш каен вет, кузерак тунемеш, тыршымашыже могай?
Мый ынде шке нергенем сералтем. Окружений гыч лекмек, уэш бойышко пурышна.
Мый
сусыргенам. Шола кидвургемын кок лужымат пуля кӱрлын. Кызыт госпитальыште
эмлалтам, гипсым пыштеныт. Тидын дене серышем кошартем. Пошкудо, йолташ-
шамычлан, ял
калыклан саламым каласыза. Ала иктажше мыланем ӧпкелалт ила, ала шыдым
куча? Сулыкем уло гын, кудалтышт. Чеверын! Сай-таза, эсен лийза. Тендан
марийда, ачада,
чӱчӱда Токпаев Лаврентий Токпаевич".

7
Зек чын лийшашлан ӱшана. Йоҥылыш шындымыштым иктаж гана умылат, манын шона.
Тидын нерген нигӧланат огеш ойло, но чоныштыжо ӱшан эре уло. А тудыжо ала-
кушто
тора-тора шӱдыр гай ушыштыжо чыл-чол волгалтеш, но кучаш тудым огеш лий-ла.
Зек срок пытышаш лишан, кеч тудо ик кече гына лагерьыште ила, мом-гынат
ончык
кузе лийшашым шона, мужедеш. Уке, чыган але шинчанужшо семын огыл, шке
пӱрымашыжым мыняр-гынат рашемдаш, палаш тырша да тидын денак шушаш эрыкан
илышлан ямдылалтеш.
Но тиде пунчал Настялан чылт вучыдымо, ӧрыктарыше лие. Шинчаш эше вич ий
кодын,
кум ий гычак — эрык. Кузе тыге? Лийдыме лиймаш! Илышым кенета тыге
вораҥдарен
колтымо нерген шеҥгел ушышкат пурен огыл. Тыгаяк ӧрмалгыше
заводуправленийыш пурыш, Мудречым кычал муо.
— Мо лийынат? Чылт тӱсдымӧ улат? — садыже лӱдынат колтыш.
— Мыйым эрыкыш луктыныт, срокым кудалтеныт, — иканаште шӱлалтен лукто
Настяже.
— Тидлан тынар ӧрткыман мо? Йывырташ кӱлеш!
— Но пеш вучыдымын да ӧрыктарышын лие. Кушко ынде мылам, мом ышташ? Нимом
шонен
ом му.
— Вуйкагазым виктаренат?
— Але уке.
— Кызытеш тидым ыште, вара кузе да мом ышташ, кутырена.
Кадр пӧлкаште кушко илаш каяш лиеш, умылтарышт: палемдыме вер —
Архангельский
область. Тышеч тораш вич ий жапыште каяш да Архангельск олаште Настялан
илаш
огеш лий. Келшет гын, поселкыштак, чодыра заводышто паша вер лектеш.
Тыштыже цехыш станочницылан але сушилкыш сушильшицылан, ямде продукций
складын грузчиксортировщиклан ыштен кертеш. Направленийым кушко налаш: ни
иктаж еҥым, ни вершӧрым ок пале. Вашке Соломбальский лесозаводын лопка
кӱртньӧ капкаже почешыже
петыралте. Кушко ынде? Лагерь кум ий жапыште шке пӧрт гаяк лийын. Эрыкыш
лектын,
озадыме пий гай — нигуш каяш. Мудречын паша кече пытымыжым вучаш тӱҥале,
чылт
кылмен пытыш.
— Ну, эрыкыш лекмет дене саламлем. Пиалан лий. Ынде мый декем кайышна. Тый
кылменатат ала-мо, пачер сравочымат пуаш шотем лийын огыл.
— Эрыкшат чекан шол. Вич ий Архангельский область деч тораш от кай.
— Кеч-мо лийже, тидым таче палемдыман.
Улшо оксаже да талонжо дене кевытыште мо кӱлешым наледен коштыч.
Мудречын пачерже кужу лапка баракыште. Пӧлемыште уто арвер уке: оҥа дене
ыштыме
топчан, табурет, ӱстел. Омса деч пурымаште плита.
— Ну, чечас ме коҥгаш олтена, пурлаш ямдылена, пӧртым ырыктена. Паша кечын
ик
гана веле олталтеш да йӱкшемеш.
Кочкаш шумеке, тӧрыш ӱжӧ.
— Ӱстелже сийлан пеш поянжак огыл да, ит ӧпкеле, шич. Мо улыж дене
серлагена,
каныш кечын пазарыш миен толына.
Кум ий утла казна кочкыш деч вара поян ӱстел огыл гынат, кочкыш келшыш,
изин
Мудречын тошто азыкше гыч подыльыч. Вара ваш шинчын, ончыклык нерген
кутыркалышт.
Документым виктарыме годым Настя паша нергенат умылкален кошто. Паша вер
поселкышто уло, но тудо вес сомыллан тунемше огыл. Школыш пурен умылыш —
учитель
кӱлеш, но лагерьыште шинчымыжым пален налмек, вик отказышт, социальный
положений
дене келшен огыда тол, те меченый улыда, маньыч. Школысо паша нерген
шонымаш кораҥе, бухгалтер-нормировщикланат тунем шуын огыл, лесозаводышкак
веле каяш кодеш. А туштыжо паша кече латкок шагат.
— Изиш чыталте, ала бухгалтерийышкак шӱкал кертам, — мане Мудреч. — Кызытеш
эргына дек миен тол. Кошташыже торарак. Улазым лӱмын тарлаш тылзаш
пашадарат огеш
сите. Корнышто улазым муат гын, сай ыле да, пиал логалеш мо ала?
Кеч-мо гынат, костенечым погалтен, корныш тарваныш. Кушто поезд, кушто
йолын,
кушто улазе дене палемдыме адрес дене миен шуо. Настям вигак йоча деке ышт
пурто: милицийыште гай чыла кагазым тергышт, вара эше ала-могай амал дене
вучыктышт. Икшывыжым ужын, шӱмжылан йоч чучо, шкежат чуч ушым ыш йомдаре.
Йочалан ару
вургемым чиктыме, шкенжымат кызыт гына мушкыныт ала-мо. Черле лийын, ынде
тӧрланаш тӱҥалын, манын умылтарышт. Изи шоҥгыеҥ гай нарынче шӱргывылышан,
айдеме сынжат уке. Казырий*, оҥылашыже кечалтше, шӱвылжӧ шуйнен йога. Ият
пеле — коштмашыже уке.
Настя кидышкыже йочам нале — пыстыл гай куштылго. Ой, катар, катар** чылт
пелеголышыс. Йокма дене сийлаш тӧчыш, ньога изиш пурлмо шотым ыштыш,
тунамак аважын
тувыржым амыртен колтыш. Нӱжвалжым эрыктен, кидышкыже налын, шӱмжӧ пелен
ӧндале.
Иосиф вашке аван шокшо помышешыже мален колтыш.
Пӧртылмекыже, ужмыжым, шонымашыжым Мудречлан луктын каласыш:
— Вараш кодмо деч ончыч йочам шке пеленна налаш кӱлеш. Келшет?
— Келшаш келшем, но кузе тудын дене лийман? — вуйым удырале Мудреч. — Тый —
пашаште, мый — пашаште, кӧ ончаш тӱҥалеш, шкетшым шынден от кодо вет?
— Ала тый тудым ынет нал?
— Уке, тыге ит ойло. Пешак кугу нелылыкыш, йӧндымыш логалына, манам.
— Кеч-могай неле лийже, лучо шке шужен шинчем, но йочам тушан кодаш огеш
лий.
Ала иктаж-могай шоҥго кувам муына.
— Налына манат гын, налына. Мый тыйым куандарен кертам. Тӱҥ бухгалтер да
начальстве тыйым бухгалтерийыш пашашке налаш тореш огытыл.

*Казырий — каҥга, явык.
**Катар — азап.

— Пашаш пурымешке, йочам кондаш кӱлеш, кузе-гынат ончен луктына.
Настя йоча шотышто кагазым виктарен арня наре куржтале. Эргыжлан кайышаш
веле
ыле, милицийышке ӱжыктышт, вик тура каласышт:
— Пашашке от пуро гын, тунеядец шотеш шындена, — маньыч.
Настя тыгат-тугат умылтараш тӧчыш — кум кече срокым пуышт. Мудречын уло
чыла оксаж дене вургемым, кочкышым налын, йочапӧртыш кайыш.
Ньога какши, туйо гынат, нумалышташ сита веле. Йӧра эше пиалешыже улазе
логале,
ярак станций марте наҥгайыш. Изи Иосифым ужын, Мудреч чылт ӧрӧ:
— Кузе тынарже илен лектын кертын? Чодыра пашаште зек-шамыч тидын дене
таҥастарымаште сайынрак койыт.
Настян коштмыж жапыште йоча дене шинчаш шоҥго кувамат муын, шӧр шотыштат
кутырен
келшен улмаш. Тыгай йочалан кеч изишак аваж пелен пеш лийман ыле да...
Эрлашыжымак йочам нянькылан коден, Настя пашаш лекте. Мудреч лагерный
лазарет гыч пырчын-пырчын эмым конден, шудо чайым йӱктен, ушкал шӧрым
пукшен толашыш, йоча
изин-изин тӧрланаш тӱҥале. Сайынрак пукшет гын, тудо вашкерак йол ӱмбаке
шогалеш
ыле да, шкаланыштат пычырик паекышт огеш сите, пазарыште иктаж-мом налаш
шоныманат огыл — нимогай пашадарет огеш сите.
Южгунамже коктын ваш шинчыт да кутыралтат:
— Шошым кушто-гынат яра пакчам муаш да кеч пареҥгым шындаш ыле, — ойым
ыштыш
Настя.
— Мый тидым шукертак шонкалем. Кушто только мландыжым муаш?
— Поселко деч лишыл яллаште кычалын ончаш гын? Ала иктаж шоҥго дене
кутырен,
пакчаштыже лош шындаш?
— Умылкалаш кӱлеш. Ала поселко администрацийынак мландыже уло? Йодышт налам
теве. Тыште шот огеш лий гын, яллашке лектын кошташ логалеш. Тымарте лу
ийым кугыжаныш кӱшеш илалтын да шонашат кӱлын огыл-ла.
Заводуправленийыште паша кече латкок шагат огыл гынат, Настя тушто эр йӱд
гыч
кас пычкемыш марте кучалтеш. Толешат, мӧҥгысӧ сомылым шукта, Арнольд
кевытлашке
коштын савырна, талонеш мом-гынат налаш кычалеш. Йочам йӱдлан конда. Тыге
кече
почеш кече эрта. Каныш годым адак мӧҥгыштӧ арня жапыште ыштен шуктыдымо
паша денак шогылтат. Уке-уке да ача-ава, йоча-шамыч шумлык Настян чонжым
кумага* авалта. Ачаж дечын серышым налын. Тений трудоденьлан киндым ончычсо
деч ятырлан шагал пуэныт, чыла фронтлан кая, манеш. Кузе йоча-шамыч илат?
Мом чият, мом кочкыт? Шуженак огыт шинче дыр? Тӱрлӧ шонымаш чоным кӱрыштеш,
полшенжат нимо дене
нунылан огеш керт шол. Шканыштат пашадарышт илаш огеш сите, чылалан ак
кӱзен каен. Йоча чӱчкыдын черлана, эмланак мыняр окса кая.
Ишыттӱр ял гыч йоча-шамыч деч серыш тольо. Возымыштымак ончен, аваштын
кумылжо
тодылто, чотак шорто. Почеркышт чылт кугыеҥын огыл гынат, икымше-кумшо
класслассышт гай огыл, вашталтын, характерышт шот дене палдырна. Игорьын
койыш-шоктышыжо
пеҥгыде, алди-вулди ок куш, коеш — раш, чаткан, чыла радам дене воза, ойжым
пытарыде, икте гыч весыш огеш тӧрштыл, илышым чыла могырымат шоналтен,
шымлен мошта гоеш. Пашалан тунемын аман, иктым, весым ыштымым сера.
Всеволодын туге огыл.
Серышыжат кӱчык да шонымыжымат радамлен огеш мошто. "Авай, мый тыйын
кӱдынет
лийнем", — воза.
Кеч-мо гынат, ава шӱм куаныш. Пешыжак шужен огыт шинче. Йоча-шамычын
серышыштым
Арнольдлан ончыктыш, тудат Игорьым мокталтыш.

*Кумага — тургыжланымаш.

Йоча-шамыч нерген Настян шинчавӱдшӧ кошкен шуо ма, уке ма — Алексей деч
серыш
тольо. Уэш пӱрымашыштлан ӧпкелалт шорташ амал веле лекте. Алексей ача-аваже
дек
але йоча-шамыч дек илаш каяш темла. Эх, Алеша, Алеша, нимомат тые от пале.
Коклашкышт Арнольд ден Иосиф пуреныт вет, калтак! Нунат Настялан ынде шерге
улыт,
шкенжынак лийыныт. Серышым Арнольдлан ончыктыш.
— Фронтышко кайышаш шкенжын нерген веле огыл, тыйын верчынат азапланен,
тыйым
эрыкыш лукмешке, сарыш каяш кӧнен огыл. Могай пеҥгыде, поро шӱм-чонан
марий. Кузе ынде лият, мом шонет? — Алексейым мокталтымеке, тургыжланен
йодо.
— Каласашат ӧрам. Ала нимом тетла вашешташат огыл?
— Серышлан вашмутым пуаш кӱлеш. Такшат фронтышто илаш-колаш шога, тый эше
сусыргышо чонышкыжо шинчалым шавалтынет мо? Эше чот аймандарынет? Возо.
Илышыште ала-можат лийын кая. Пырля илымынам, Иосиф нерген мойн ит сере,
пуйто нимат лийын
огыл. Кеч тиде могырым чонжым ит сусырто. Вот молан тыйым тыге вашке эрыкыш
луктыныт улмаш.
Шортын-шортын, Настя марийжылан серышым возыш. "Ача, ава, йоча-шамыч дек
каен ом
керт. Мыланем палемдыме верыштак вич ий ссылкыште илыман", — мане.

8
Штрафной батальон заградительный отряд гыч ужатыше-влак дене пырля, йӱд
тымык
дене пайдаланен, позицийыш лекте. Ончычсо окопеш верланыш. Алексей взводшым
тергыш, вара ротный дек ӱжыктышт. Кӱчык совещаний лие. Толын, часовой-
влакым тергыш. Йӱштылан кӧра нуным шагат гыч вашталтылаш кӱштыш. А
йӱштыжлан, чынак, чот
йӱштӧ, масхалатым чийыман фуфайке гочат капым сӱсандара. Изи блиндажыште
полышкалышыже, помкомвзвод, изи тулым чӱктен, шкеже мала. Алексей ӱлыл
нарыш возо.
Кужу корным йолын эртыме, ноялтын, но вигак мален колтен ыш керт. Вуйышто
тӱрлӧ
шонымаш пӧрдеш: тушман кызыт мом ышта, кузе ончычсо зек-шамыч бойышко
пурат, кузе шкеныштым ончыктат? Зек веле мо, шкежат илышыштыже чын бойышто,
учебныйым
шотлаш огыл гын, лийын огыл. Учебный ден тушман ваштареш тавадаҥ шогалмым
таҥастарет гала?
Эрвелеш — эше волгалтынат шуын огыл ыле, ала волгалтын гынат, нугыдо тӱтыра
коклаште нимат ок кой, — салтак-шамычлан шокшо кочкышым кондышт. Тыгай
йӱштыштӧ тудыжо пешак лачеш тольо, капым кӧргӧ гыч ырыкта. Шужен мӱшкырлан
изи йӱштыжат
чатлама гай чучеш, кылмен туртат. Кечывал гутлаште, тӱтыра шаланымек, рота
командир толын кошто, тушманын позицийжым эскерышт. Тушман атакыш кынелеш
гын, кушеч, могай вий дене толын кертмыжым вер-шӧр дене кылдалтмым
палемдышт.
Ни мемнан, ни тушман вел гыч тарванылме ок кой, артиллерист-шамыч гына кок
велже
гычат, мастарлыкыштым ончыктышыла, жапын-жапын лӱйкалат. Тушманын снарядше
то
позицийыш огеш шу, то эртен кая, окопышкат ик-кок снаряд логале, икмыняр еҥ
сусырген, колышат лие. Тыге кок кече верыштак шинчышт.
Салтак тыгай годым мом ышта? Серышым воза. Оньыкугызажлан взводныят письмам
колтыш. Кастене ротный дене совещаний лие, эрлашыжым эрдене условный сигнал
почеш
атакыш тарванаш приказ пуалте. Эрдене куд шагат гутлаште мемнан артиллерий
тулым
почо, тушманын позицийжым пел шагат почкыш. Батальон, тӱтыра дене
пайдаланен,
атакыш тарваныш. Нейтральный полосам эртымек, Алексейын взводшо шуркалыше
кӱртньывоштыр авыртыш ончылан, лумыш йымен возо. Сапер-шамыч кӱртньывоштыр
авыртышым пӱчкедат, пехотылан корным почыт. Тудыжо сигнальный улмаш, тушман
артиллерий прицельный тулым почо. Лӱйкален-лӱйкален, координатым рашемден,
ынде тура
почка. Мемнанат тушманын артиллерийже верланымашке тулым кусарыш, но
тӱтыралан
кӧра снарядын кушко вочмыжым палаш огеш лий.
Тушман тулым пыртак иземдыш веле, батальон атакыш кынеле. Воштыран авыртыш
деч
вара мина пасу улмаш, тыште-тушто пудештылашат тӱҥальыч. Мемнан артиллерий
тиде
участкым лӱйкален гынат, чыла миным пытарен от керт. Тушманын позицийже
ончылно
батальон уэш йымен возо. Тул тугай виян — вуйым нӧлталаш огеш лий, но
приказ —
ончыко! Пехота почеш мемнан-шамыч танкым колтышт. Икмынярже минеш пасуэшак
пудеште. Кодшыжо почеш пехота тушманын позицийышкыже керылт пурыш. Кушто
пычал
приклад, кушто штык дене кредалмаш ылыже. То тушман салтак йӧрлеш, то
штрафник.
Кудыжо сеҥа, кудыжо сеҥалтеш — ончыч нимо раш огыл.
Алексей траншейыш тӧрштен, тушман салтак ден зек салтак кида-кида ваш
пижыныт,
оружий когыньыштынат ӧрдыжтӧ. Кугу капан немыч штрафникым темдале, шӱйжӧ
гыч
пикташ тӱҥале. Алексей, немычым вуйжо гыч приклад дене перыш. Тушман луш
лие.
Шола кидше дене шӱшаж гыч кучен шупшылят, логарже гычак солалтыш. Ончылно —
кокымшо траншей. Брустверыш кӱзаш тӧчышӧ немычын тупышкыжо пулям колтыш,
садыжат
лыдырге траншей пундашыш волен возо. Куршыжла, шеҥгечын "Взводный,
шеклане!" манын кычкыралмым кольо. Вигак пӱгырныш, автомат гыч колтымо
очередь пылышыжлан ыш
шокто гынат, упшыжо вуйжо гыч лектын возо. Шеҥгелне куржшо штрафник немыч
автоматчикым лӱен шуыш.
Штрафбат тушманын кокымшо оборона линийышке атакым кусарыш, тушкыжо чакныше
немыч вачӱмбаланак пурыш, но тетла ончыко каен ыш керт. Немыч тугай тулым
почын —
вуйым нӧлталаш огеш лий, атака юваныш.* Артиллерий тыштат пашам ыштен, но
але
шуко огневой точко кодын. Батальонлан икымше линийыш яйлаш** приказ лие.

*Юванаш — эркышнаш, иземаш.
**Яйлаш — шогалаш.

Немыч пеҥгыдын шинчен, кум оборона линийже лийын. Кеҥеж марте налме
позицийым
арален кодаш, вийым погаш да кугу вий дене Москва олам руалтен налаш шонен.
Калининский фронтын 29-ше ден 31-ше армийже Юлым вончен, верын-верын гына
уштышуштышат пеле коклам тушманын позицийышкыже пурен кертын. Но техникым
конден, артиллерийым ешарен, вийым кугемден, индешымше декабрьлан тушманын
оборона линийжым кӱрлын, Москва-Калинин кӱртньӧ корныш лекте. Латкумшо
декабрьлан Калинин
оласе гарнизонын чакныме корнышкыжо лекташ да тудым окруженийыш налаш
приказ
лие. Авыраш ыш лий, тале кредалмаш ылыже. Латкудымшо декабрьыште олам немыч
деч
утарышт. Тушман шуко техникым, шӱдӧ тӱжем наре салтакшым йомдарен, чакныш.
Калинин олам утарымек, Калининский фронтлан Ржевым налаш приказ лие.
Немычын Индешымше армийже да Кумшо танковый группыжо лобовой атака дене
Калининский фронтын
наступленийжым кӱрльӧ.
Тыге кажне кечын: атака — оборона, оборона — атака. Шагалже годым салтаклан
каналташ, шке аммуницийжым тӧрлаш, мӧҥгыжӧ серышым колташ жап лиеш. Письмам
возаш
фронтышто чарак уке, тергат гын, тергат огыла — утыжым шем чия дене
петырат,
салтак тидым огешат пале. Алексей оньыкугыза деч серышым нале, йоча-шамыч
дек
лум корно дене мийымыжым возен. Шуко жапат ыш эрте — йоча-шамычын
серышыштым нале. Кушто куанен, кушто кумыл волен лудо. Пешыжак шужен огына
шинче, пареҥгына
уло, киндым пуэныт, коншудо да пареҥге йӧре-варе пыштен кочкына, манын
возен
Игорь. Йӧра эше тидыже уло. Немыч деч утарыме яллаште тыгайжат уке. Калык
явыгыше, вийдыме, чылан шужен шинчат.
Бой коклаштак, жапым муын, йоча-шамычлан серышым, мыняр уло оксажым колтыш,
шкаланже изиш гына, эн кӱлешлан кодыш.
Настян серышыжым лудын лектат, чылт ӧрӧ. Трибуналын пунчалже почеш Настям
эрыкыш
йӧршын лукшаш улыт ыле, а Настям шинчыме вер-шӧрыштак вич ий эше илаш,
пашам ышташ кодымо. "Молан саде пунчалжым мыланем пуэн огытыл? Посна пунчал
лийын гын
веле? — кокытеланен шонкалыш. — Вот вет власть могай?! Кок тӱран кӱзӧ гай.
Нимогай намысышт уке. Туге шол. Могай намыс нерген кутыраш лиеш? Титакдыме
еҥым шындат да... Мом ойлаш!"

11
Марий мландышкат сарын первый шошыжо толын шуо. Ял калык ага тургымым
вашлияш
ямдылалтеш. Эр кылме дене телым йоча-шамычын погымо ломыжыштым озым пасушко
шават. Апшаткудо гыч эр ӱжара гыч кас марте чӧгыт йӱк йоҥга: плугым,
тырмам, тулеч
моло ӱзгарым ачалат. Колхозын имньыже-влак тений начаррак улыт. Сайжым
армийыш
налыныт. Шудыштат шагал, армийлан колтеныт, олым дене варен пукшаш
посипкаштат
пычырик гына кодын, шудыжым куралме жапыште пукшаш аныклат. Шудым пӧрт еда,
кӧ
мыняр пуэн кертеш, поген коштыч. Неле гынат, шошо агам сайынак эртарынешт.
Тидым
кызыт от ыште гын, вараш кодшым от пӧртылтӧ.
Ял калык, уло-укем ончыде, тӱшка пашаште тырша. Йоча-шамычын юарлен
куржталмыштат пешыжак огеш кой, кугурак-шамычлан кертмышт семын полшат.
Шошо каникул жапыште Игорь ден Волоят шке пашаштым шуктынешт. Нуно кеҥеж
жаплан арама воштыр да
ний дене калыклан кӱлшӧ ӱзгарым тодыт, пидыт. Волойжо модаш куржашат ямде
да,
Игорь тудым пеленжак куча, жапым арам эртараш огеш пу. Игорь Вӧдырлан
отарыште
южгунам полышкала. Йолташыжым тений отарыш мӱкш ончышылан шогалтеныт.
Конешне,
шкетшым огыл, шоҥго-шамыч дене пырля. Игорь шкенжын омартаже-влакым луктын
шындаш верым ямдылен. Тудо садыштат, пакчакӧргыштат чыла пашам шке ӱмбакыже
налын.
Чӱчӱньышт тиде сомылым ыштен огеш керт да огешат шу. Семонымат Игорь эркын-
эркын
изирак пашашке ушенак шога, эре модын куржталаш эрыкым огеш пу. Тунемашат
огеш
мондо, изирак-шамычымат тидын шотышто эскера. Школышто Май пайремлан
концертым
ямдылат, тушкат коштман. Телым кугурак классыште тунемше-шамыч спектакльым
шынденыт, Шӱдымарий школышкат миен коштыныт.
Йоча-шамычын кутырымаштышт руш акцентын пушыжат кодын огыл, марий йоча
семынак
марла колтат гына, кутырымыштым нимо денат ойыраш огеш лий. Ачашт Игорь
лӱмеш
оксам колтен. Ик кечын Петровский селаш кайыш. Туштыжо тудлан оксам ышт пу,

справке кӱлын. Школышто кӱлеш кагазым налын, кумытын корныш лектыч. Оксам
налмек, кевытыш, налаш огыл, ончалаш гына, пурышт. Волой ландриным ужын,
йодаш
тӱҥале. Семонынат шинчаже мӱгиндылан йӱла веле — налаш перныш. Кок ландрин
да
ик мӱгинде гыч пуыш, шкежат ик ландриным умшашкыже пыштыш. Семон ден Волой
кочкынат пытареныт, эше йодыт.
— Уке, — мане Игорь пеҥгыдын, — чӱчӱньыланат костенечлан кодаш кӱлеш.
Йоча-шамыч мыняр йыгылышт, садак ыш пу, мӧҥгышкышт конден шуктыш. Оксам,
ландриным, мӱгиндым чӱчӱньыжлан кучыктыш.
— Игорь, оксаже молан мыланем? Ала иктаж-мом шкаланда налыда? — мане
тудыжо.
— Мом налына?
— Вургемым, йолчиемым...
— Мыланем кызытеш нимо огеш кӱл. Волойынат уло. Тиде окса тендан лиеш.
— Тугежак огыл, мый чылажак налын ом керт.
— Чӱчӱньӧ, теве налогым йодын толыныт ыле, заемланат тӱлен огыдал.
— Кевытыш пурен улыда, шинчалым, керосиным конден огытыл — ышда умыло?
Мемнан
шинчална шуко кодын огыл, керосинжат уто ок лий ыле.
— Мый тидым ыжым йод. Эрла миен толына.
— Тыгай тора гыч нумалышташ неле. Ала иктаже имне дене кайыше лектеш, теве
кала-сем.
Оксам кузе кучылтмо шотышто тыге кутырен келыштарышт.
Тунемме ий мучашке лишемеш. Ученик-шамычлан вес классыш вончаш экзаменым
кучыман. Ик экзаменым сеҥышт. Вучыдымын Лаву чӱчӱшт тольо. Кум тылзе
утларак госпитальыште эмлалтын. Шола кидвургыжо кок луге кӱрлын, шиным
пыштеныт — кадырген
кушкын, угыч кӱрлыныт — тыгак кодын. "Шиным кораҥдымек, врач кидем
пӧрдыктылпӱтыркален ончале. Пулвуешыжак адак кӱрлеш мо — лӱдын, шонен
шинчем, — каласкалыш Лаву. — Армийлан йӧрдымӧ улат манын, комиссовайышт" —
ойла. Кумшо группан
инвалид лийын пӧртылын. Йоча-шамыч йывыртеныт дык! Семон ден Волой воктечше
огытат кораҥ, "За оборону Москвы" медальжым кечеш шӱдӧ гана кучен ончат.
Кастене ял
калык ужаш-кутыраш погыныш. Иктыже "Эчуэмым ужын отыл?", весыже "Мыйын
марием
ала вашлийынат?" манын йодыштыт, икте унала ӱжеш, весе. Лаву арня наре
пайремлен
кошто.
Йоча-шамыч тунемме ийлан экзаменым кучышт: иктыже шымше классыш, весыже
кудымшышко, Семон кокымшо классыш вончыш. Лаву, уна лийын, пайремлен
ситарымек, йоча-шамычым погалтен, чодыраш нымыштым руаш наҥгайыш. Чылажак
ямдылен ышт шукто. Киров область гыч Савли кочашт тольо, ачашт Котельнич
оласе госпитальыште эмлалтеш, мане.
— Кайыман тудо. Мыняр ий ача-аваштым ужын огытыл да... Айда миен толышт,
миен
толышт. Корныштлан ынде мом пуаш гын? Пыштыме киндемат укес, калтак, руашым
шындаш веле шонем да, — йырымла Оклина.
— Нимат огеш кӱл. Мӧҥгӧ шумеш ситыше кочкышым конденам. Тушко каяш
Проскалан каласен коденам. Ямдыла.
— Кеч мончаш пуртен колтышаш, яндар тувыр-йолашым чиен каят. Теве рвезе-
шамыч
шкештак олтат. Ну-ко, вашке пашалан пижса-ян, — мане чӱчӱньышт.
Йоча-шамыч мончаш олташ лектыч. Оклина кырча-марчам ямдылкалаш пиже, кучен
кондымо колышт дене шӱрым сакыш.
Волой ден Семон, шикш деч утлаш манын, монча ончылно верланышт.
— Изай, олаже могай тудо?
— Ола? Тушто пӧрт-влак кугу, шуко пачашан улыт. Калыкат шуко, уремлаште
трамвай,
автобус-влак коштыт, — мо шонымыжым каласкалаш пиже Волой.
— Мемнан ял але села дечат кугу мо?
— Фи-и. Каласышыч. Шӱдӧ тӱжем пачаш кугу. Калыкше миллион дене. А-а, тый
эше
тӱжем марте шотленжат от мошто.
— Кум-вич пачашан пӧрт лиеш мо? Райцентрыште кок пачашан кугу пӧрт уло.
Тугай?
— Фи-и. Кок пачашан пӧрт... Тиде кугу мо? Москваште, моло олалаштат тугай
кугу
улыт, ик пӧртыштак тендан ялысе калык деч шукын илат.
— Вич пачашан пӧрт эҥер воктенсе кугу пӱнчӧ дечат кӱкшӧ мо?
— Фи-и. Шӱдӧ пачаш кӱкшӧ.
— Трамвайже мо тугай?
— Трамвай? Поезд гайрак, вагон-шамыч кӱртньӧ рельс дене коштыт.
Вагонлашкыже шуко калык шинчеш да кушко кӱлеш, тушко кудалеш.
— Вагонжым мо шупшеш. Имне мо?
— Каласет тожо. Имне... Трамвай электровий дене коштеш.
— А мо тугай пароход, поездше?
— Поезд трамвай гаяк. Трамвайын кок вагон гына, а поездын шуко. Ончылныжо
паровоз. Грузым, калыкым шупшыкта. Пароход — тиде кугу пуш, удыраш огеш
кӱл, шке
кая.
— Кузе шке кая?
— Паровозыштат, пароходыштат лӱмын коҥгашке пуым але мланде шӱйым олтат,
вӱдым
парыш савырат. Пар кугу орвам пӧрдыкта, тыге поезд, пароход коштыт.
— Кеч ик гана олам, трамвайым, пароходым ужаш ыле.
— Айда эрла мемнан дене пырля. Чыла ужат. Мый поезд, трамвай, пароход дене
шуко
коштынам, тӱрлӧ олалаште лийынам.
Мончаш тулым пыштымек, Игорь Вӧдыр дек куржо. Тудыжо мӧҥгыштӧ уке ыле.
— Пешак кӱлеш ыле мо? — йодо аваже.
— Ачам деке госпитальыш кайынена да, Вӧдырым мӱкшем ончалаш йоднем ыле.
— Вот уке шол. Отарыште докан. Толеш гын, каласем. Ончалеш. Йӧсӧ мо. Ачатше
мо
лийын?
— Сусырген. Оҥжо вошт пуля шӱтен лектын, манеш.
— Ой, пеш шучкыс. Миен толза, миен толза. Ачат вет. Мӱкш шотышто ит коляне,
каласем. Шеклана. Мыят миен ончалам.
Игорь, чеверласен, йывыртен, мӧҥгыжӧ куржо.
Кастене мончаш пурен толмекышт, Лавумыт дек Онысим вате тольо.
— Ачашт дек кайымышт нерген кольымат, эмым кондышым.
— Могай эмым? — йодо Оклина.
— Мӱй, алой дене аракаште шулыктарен шинчыктымым. Пеш полша. Сусыр вер
тидын
полшымо дене вашке кушкын кая. Кочмо деч ончыч ик совла дене подылман.
— Тау, шешке, — мане Савли кугызат.
— Таза лийже. Сусыржо тӧрланыже да йочашт дек Юмо савырен кондыжо.
Эрдене эрак корныш тарванышт. Семон ончыч кече кӱшкӧ кӱзымеш мала ыле, таче
эн
ондак кынелын.
— Тыйже мо таче эр кынелынат? — йодо ачаже.
— Мыят каем.
— Кушко?
— Игорь, Волой дене пырля олашке каем.
— Мом шонен луктынат, кай малаш! — ачаже поктен колтыш.
Каяш тарванымыштлан Семон, куржын толын, тарантасыш кӱзен шинче.
— Айда, ит орадылане. Воло, воло! — ача сыренат колтыш.
Семоным тарантас гыч шӱдырен волтыш. Тудыжо кидше гыч мучышташ толаша,
шорташ
шуын. Ачаже кученак кодыш.
Ял мучко эртышыштла, йоча-шамыч деч "Кушко каеда?" йолташышт-влак йодыт.
Волой
шке олмешат, Игорь олмешат куанен вашешта. Ялым лектын, Петровский села
корныш
савырнышт, ял деч шукылан торлен огытыл ыле, Волой кычкырале:
— Изай, ончо, ончо! Семон мемнам ончылтен лектын!
— Кушто?
— Тӧвӧ, ончылно.
Чынак, Семон, тувырмелын, чарайолын, нуным ончен, эр кече гай шыргыж шога.
— Мыят тендан дене пырля мием, — манеш.
Савли кугыза имньыжым шогалтыш. Семон тарантасыш кӱзенат шинче, сапымат
налнеже,
имньым покта.
— Шого, шого тый, полмезе. Ачат-ават огыт колтыс.
— Нуно пашаш кайышт.
— Ну-у... Тыге огеш лий. Айда, воло, мӧҥгышкет курж.
— Огым. Пырля мием, — ӱскыртлана ньога.
— Воло, воло. Курж мӧҥгышкет! — Савли кугыза Семоным кучен волтыш.
— Кочай, айда пырля налына, — манеш Волой.
— Тыгай тора корныш? Вара ачаже-аваже мом маныт? Йомдаратыс, — низаштат ок
келше
кочашт.
Волойын ойжо Семоным кычыкемдыш * веле. Савли, нимолан ӧрын, йочам уэш
тарантас
гыч волтен шогалта. Семон пижын веле, тарантасыш кержалтеш. Савли кугызан
тарантасыш кӱзен шичмешкыже, Семон туштат. Мом ыштет, имньым мӧҥгеш
савырашыже логале.
Эрлашыжым корныш нылытын лектыч. Семонлан Волойын вургемжым чиктеныт, пеш
йывыртен.
— Чур. Нечкышланаш огыл, — мане Савли кугыза.
Корнышто тарантасын лӱҥгалтмашешыже да нойымышт дене маленат колтат,
помыжалтыт
да шке коклаштышт кутыркалат. Утларакшым Семон ден Волой лодымандат. Игорь
жапын-жапын кочажым вашталта, сапым кучен шинчеш. Шоҥгын нералтымыжым ужын,
йоча-шамычым лыпландара. Имньым олыкышто пукшат, йӱктат да уэш корныш
тарванат.
Йӱдлан ялыш малаш ышт пуро, олыкыштак эртарышт.

* Кычыкемдаш — утыр тараташ.

Ковашт йоча-шамычым, вӱчкен-вӱчкен, шупшал пытарыш. Эн сай сийже — нунылан.
Южгунамже шинчавӱдшымат ӱштылалеш. Кум кече гыч Кукаркаш тарванышт. Ты
жаплан Лемде эҥер шке верышкыже пурен ыле, туге гынат Семоным ӧрыктарыш.
— У-у, могай кугу вӱд! Мемнан Ишыт дечат кугу.
— Тиде кугу мо? Кукаркыште Виче кугу дык кугу, тушто пароход коштеш, —
Волойжо
чыла палышыла кутыра.
Кукарка слободаш касвелеш толын шуыч, улазе мӧҥгыжӧ пӧртыльӧ, корныеҥ-
шамычлан
эр марте пристаньыште пароходым вучашышт логале. Тушко шичмышт годым
Семоным кок
могыр гыч кид кучен, вӱден пуртышт — ньогат кугу вӱд деч тунар лӱдын.
Шольышт
пароходыштыжат ончыч лӱдын шинчыш, вара изаже-влак дене пырля йыр ончен
коштыч,
кочегар-шамычын пашаштым эскерышт.
Кукарка ден Котельнич коклаште кужу корно огыл, йӱдлан Котельнич
пристаньыште
волен кодыч. Эрдене кочашт родо-тукымышт деке наҥгайыш, Алексейын эмлалтме
госпитальым кычал муо. Госпитальыш пураш лиймым умылкалыш, пропускым нале.

12
Алексей Петровичын оҥышкыжо логалше пуля ик ӧрдыжлужым кӱрлын, шодым шӱтен,
пулышсовла тӱрым пудыртен, тупысо ӧрдыжлуэш пижын шинчын. Пуляжым
санчастьыштак
луктыныт, лу пудырго деч эрыктеныт, операцийым ыштеныт. Эмлалташ Котельнич
оласе
госпитальыш логалын. Ынде, эркын кынелын, гипс денак коридор мучко коштын
кертеш.
Таче эр годсек Алексейын шӱмжӧ чӱчкыдын-чӱчкыдын кыра, южгунамже вурт чучын
колта. "Молан гын?" — шкеже шона. Палатышке дежурный сестра толын пурыш.
— Тый декет толыныт, лектын кертат? — йодо.
"Кӧ толын? Кушеч?" — ӧрын, эркын коридорыш лекте, толшо-шамыч дене вашлийме

пӧлемышке пурыш. Тыште калыкше шукак уло. Алексей палымыжым кычалеш.
— Ача-ай! — манын, Волой ӱмбакыже миен кержалте. Алексей эскералт ыш шукто
—
корштымо дене шинчаште шыри-вури койо, тӱрлӧ тӱсан тамга-шамыч пӧрдаш
тӱҥальыч.
— Мом тӧчет? Ит толаше, — манын, Савли кугыза Волойым ачаж деч ойырыш.
Алексейым кучыш, шинчаш полшыш. Тунам иже ача эрге-шамычым, икте почеш
весым, оҥ
пеленже эплын ӧндале.
— А тидыже кӧ? — Семоным ончале.
— Тиде Лаву чӱчӱн эргыже, от пале мо? Семон, — мане Волой.
Алексей Семоным кузе пала? Лавуж денат кок-кум гана веле вашлийыныт.
Тудымат
ӧндале. Алексей Петровичын логарышкыже комля тольо: ни пелешташ, ни шортын
колташ. Ныл ий... Тидлан ынде ныл ий эртен да. Рвезе-шамыч кушкыныт, кеч
кугыеҥ гаяк огытыл гынат, капым погеныт. Савлий дене кид кучен саламлалтыч.
Ончыч мут кыл
ыш лек, чыланат чон пудыраныше, аптыраныше шинчат. Тӱҥын шогалше гай-
шамычым
адак Волой утарыш.
— Ачай, Семон кугу вӱд деч лӱдын, пароходыштат чытырен шинчыш, эре мыйын
кидем
веле кучен коштеш. Олаштат йоммо деч лӱдеш, эре мыйын пелен пызна, —
моктана эргыже.
— Изи вет тудо эше. А тыйже, ужат, могай кушкын шогалынат? Семонат вашке
лӱдмым
чарна. Могай классыште тунемат? — йодеш Алексей.
Семонжо аптыранен, ӧрмалген, каласаш шотым огеш му, олмешыже адак Волой
вашештыш:
— Тений кокымшыш вончен.
— А тый кузе тунемат? Двойкет, тройкет уло?
— Идалыклан двойкем уке. Марий йылме дене ыле, тӧрлатенам, кудымшыш
вонченам.
— Игорь кузе?
— Идалыклан тройкем уке, шымше классыш вонченам.
— Тудо мемнан молодец. Тунемашат кертеш, тырша, пашаланат кожмак. Садым
кушта,
кум омарта мӱкшыжӧ уло, кидпашаланат тунемеш. Чыланат чӱчӱ-чӱчӱньыштлан
полшат.
Колым кучат, мӧҥгысӧ сомылым шкеак шуктат, колхоз пашашкат коштыт. Кодшо
шыжым
чӱчӱшт пӧрт леведышым вашталтен шуктен огыл ыле, сарыш налыныт, йоча-шамыч
шке
леведыныт, — мане кочашт.
— Йоча-шамыч веле? — ӧрын ачашт.
— Теренте кугыза кузе ыштышашым эскерен. Ме леведын улына, — мане Игорь.
— Вӧдыр изиш гына пӧртвуй гыч шуҥгалтын огыл, — ешара Волойжо.
— Шекланаш кӱлеш, — ышталеш ачашт.
Вара мут йогын кочаштын илышыш кусныш.
— Коктын веле шогылтына да южгунамже йокрокланена. Проска эре тендан нерген
кутыра, йоча-шамыч верч азаплана, кеч уныка-шамыч пеленна лийышт ыле,
манеш.
— Кызытше ынде кондаш огеш лий мо? — йодо Алексей.
— Пешак кондена ыле да, толыт мо ала? — Савли уныкаже-влакым ончале.
— Изам кузе, мыят тугак, — мане Волой. — Семонымат вара пырля налына.
— Семонжым мыланна огыт пу тудо, — тӧрлата Савли.
— Кузе шонет, Игорь? — йодо ачаже.
— Ала, — ыштале тудыжо, изиш шинчалтымек, ешарыш: — Мый тушто тунемынам.
Йолташем-шамыч улыт. Школыштат тунемалтын, учитель-шамыч палыме улыт. Чӱчӱ-
чӱчӱньымытат огыт вурсо, огыт орло. Волой южгунам мутым огеш колышт,
титакым ыштен колта
гынат, огыт сыре, огыт ойыркале. Вер-шӧрланат иярген кужымалтын*.

*Иярген кужымалташ — тунемалташ.

— Мемнан дене Лемдаже кугу, эртак чодыра, олык... Кукаркаш, Вяткыш тора
огыл, —
ойла кочашт.
— Пӱртӱсшӧ мемнанат сае, чодыра, олык, эҥер, ер... — чыла тугаяк. Авай-ачай

пӧртылмешке, туштак илена.
— Кеч кеҥеж жаплан ала коча-ковада дек каеда ыле?
— Мыйын изи мӱкш отарем, садем уло. Пакчакӧргыштат мый шогылтам. Огына лий
гын,
кӧ ончаш тӱҥалеш, чыла пыта вет. Адак кеҥежым чӱчӱмытлан нимо пашам огына
полшо,
телылан кочкаш миен шинчына мо? Тыгеже сӧрал огыл, — мане Игорь.
"Ушан рвезе кушкеш", — шоналтыш Алексей Петрович. Савли кугыза пӧштыржӧ гыч

мӧҥгысӧ чесым луктеден оптыш.
— Игорьын мӱйжӧ, тамлен ончо, — ыштале.
— Тау, эргым. Пеш кугу тау! — ачан шинчавӱдшат лекте.
— Тиде наста — эмлалташет. Мӱй, алой, арака вартыш. Игорьын йолташыжын
аваже
лӱмынак конден пуыш. Шодылан, сусырлан полша, манеш, — кленчам луктын,
Алексейлан шуялтыш. — Кочмо деч ончыч ик совла дене подылман.
Алексей Петрович чылаштымат чесым авызлаш ӱжӧ. Игорь, изиш аптыраненрак,
тӧрыш
шинче. Семон ден Волой эн сайжым, тутлыжым руалтышт.
— Теже чыталтыза. Ача кочшо, — шылтален нале Игорь. Савли кугызалан тидым
ышташ
йӧндымӧ гын, Игорь тудым утарыш.
— Нимат огыл, нимат огыл. Кочкышт. Теат налза, — мане Алексей.
Семон ден Волой кочмо жапыште ала-кушко лектынат куржыныт. Игорь ваштареш
шинчын
да чарныде ачажым онча, пырт гына пурлалеш.
Волой ден Семон ончыч коридорыш лектыч. Шекланенрак тыш-туш ончальыч, вара
эркын
палат омсакылым шупшыльыч. Сусыр-шамыч шижыч, пураш ӱжыч. "Кушеч? Кӧ улыда?
Кӧн
дек толында?" — умылкалаш пижыч. Нунын шкеныштынат мӧҥгыштышт тыгай ньога-
шамыч
улыт, шӱм-чонышт тодылалтын, иктым-весым йодыштыт. Кумылыштым шуктен, Волой
почеламутым лудын пуыш. Тудын почеш Семон мурымат марла муралтыш. Тидлан
сусыр-шамыч сакыр падыраш дене сийлышт, рӱж совым кырышт. Палатыште
лӱшкымым колын, дежурный сестра толын пурыш, йоча-шамычым вӱдалтен лукто.
Тудак Алексей Петровичлан свиданий жап пытымым шижтарыш.
— Ынде кушко? — йодо ачашт.
— Йоча-шамыч олам ончыкташ йодыт, шукташ логалеш, — вашештыш кочашт.
Алексей Петрович палатыште оксам арымеш поген, оньыкугызажлан кучыктыш.
Савли йоча-шамычым ик вере, вес вере коштыктыш. Пазарыште икмыняр тетрадьым

нальыч. Шымше класслан учебникым налнеже ыле, Игорь чарыш.
— Тиде книга руш школлан, мыланна огеш йӧрӧ, — мане.
Кӱртньӧ корно станцийыште Семон поездым, паровозым, вагон-шамычым ончен
ӧрын.
Станций гоч то ик велыш, то вес велыш пассажирският, товарный поезд-влакат
вашкат. Касвелыш утларакшым военный технике кая. Платформышто брезент дене
леведме
пушко, зенитке, гаубице, танк, машина, туштак салтак-шамычат койыт. Савли
кугыза
икымше сарыште кредалын, но тыгай техникыжым ужынат огыл, огешат пале, йоча-
шамычын каласкалымыштым колыштеш. Семонжо паровозын чорик шӱшкалтымыж деч
лӱдын,
ӧрдыжкӧ тӧрштыш. Ынде кум, ныл, вич пачашан пӧртым ончыкташ йодеш.
Котельнич
олаште тыгайже укеат. Касвелеш нойышо, шужышо пачерышкышт пӧртыльыч.
Эрлашыжым
адак госпитальыште лийыч да яра жапыштым олаште коштын эртарышт. Кумышешым
Алексей Петрович фотографым ӱжыктен, шкеже офицер вургемым чиен — чыланат
пырля войзалтыч.
Игорь ачажын петлицыштыже кум кубикым ужын ӧрӧ.
— Ачай, тыйын ик шпал ыле вет?
— Туге, ик шпал ыле. Лагерь деч вара кок кубикым да взводым пуышт.
Сусыргымем
годым рота дене командоватленам. Тыште кийымем годым ик кубикым ешарышт да
"За
оборону Москвы" медальым пуышт.
— Манефа Леопольдовна деч нимогай увер уке мо? — йодо Савли кугыза.
— Нимат ом пале. Эвакуационный центрыш йодмашым возен колтенам, вашмут алят
уке,
— вашештыш Алексей.
— Серышыштыже мемнан дек июль тӱҥалтыште толам манын возен ыле. Минскше гыч
каен
шуктен гын, мыланна уверым пуа ыле... Лектын шуктен огыл дыр.
— Тудын верчынат чонем коржеш, — ача кугун шӱлалтыш.
— Алеша, ме ынде каена. Мӧҥгыштат паша вуча. Адак Проска шкетын шогылтеш,
пашажат ситышынак уло. Вашке шудо тургым тӱҥалеш.
— Тачак тарванеда мо?
— Таче Кировыш каена. Йоча-шамыч тудымат ончынешт. Вара пароход дене —
мӧҥгышкына.
Алексей Петрович оксам, киндым, сакырым кучыктыш. Савли кугыза ынежат нал
ыле,
ӧкымешак тушкен пуыш. Йоча-шамычым ӧндал-шупшал чеверласыш.

13
Котельнич ден Киров кокла корно тора огыл, вашке миен шуыч. Кировышто
пристань
марте кунарже йолын топкышт, кунарже трамвай дене кудальыч. Миен шумеке,
пароход
коштмо расписанийым рашемдымек, воктенсе кевытлаште коштедышт. Савли кугыза
мануфактурым нале — йоча-шамычлан тувыр-йолашыштлан. Кинотеатр воктене
эртышыштла,
йоча-влак афишыште первый йӱкан кином ончыктымо нерген лудыч да кочашт деч
пураш
йодаш тӱҥальыч. Утларакшым Волой пижын.
— Мый йӱкан кином ужын омыл, айста пурен ончена, — яча да яча.
Игорьжат ушныш. Кумыньыштлан эн шулдо билетым налын пуыш. Шкаланже оксам
чаманыш. Игорь ден Волойжо мо тугай кино — палат, ончычат йӱкдымӧ кином
онченыт. Семонжылан тиде — уждымо, палыдыме тӱня. Верышт экран ончылно,
икымше радамыштак.
Журналыште сарым, мемнан-шамычын немыч ваштареш шогымыштым ончыктат. Ыресан

танк-влакым мемнан артиллерист-шамыч лӱйкалат, поче-поче пытарат. Ик танкым
шогалтен ышт сеҥе — вигак окоп ӱмбаке лектеш. Брустверыш кӱзымекше, танкын
пундашыжак коеш. Теве залышкак лектеш, шонет, гусеницыже шучкын шолдыртата.
Семон
лӱдмыж дене "Ава-ай!" манын кычкырале. Волойын шӱйышкыжӧ кержалте, шортеш.
Йӧра
журналже вашке пытыш, тулым чӱктышт. Семоным лыпландарышт. Йӱкан киножо
"Путевка
в жизнь" улмаш. Киноштыжо мо ышталтмым Семон чылажым умылен огыл, но марла
муралтымым колын, Волой дек "Тиде марла кино, марла кино" манын, пижын
веле. Ни
Волойжо, ни Игорьжо шот дене тудлан умылтарен ышт керт. Семон тымарте шке
ялже
деч умбаке нимом ужын огыл дык, мом пеш пала. Кино пытымек, кочаштлан мо
ужмыштым ӱчаш-ӱчаш пеш каласкалат. Кочашт марла мурымым, танкын залыш
лекташ тӱҥалмым
ойлымыштлан ыш ӱшане, "Ала-мом куктештыда" веле мане.
— От ӱшане? Тугеже шке пурен ончо, — манеш Волой.
Йоча-шамыч кумылжым савырышт, ынде ныл билетым налын пурышт. Омсадӱрыштӧ
оҥышкыжо ыресым пыштыш: "Юмын пӧртыш огыл, ала ия суртыш пурем", — манын
шоналтыш.
Семон тиде гана тунаржак ыш лӱд, но эртак Волойын кидшым кормыжтен шинчыш.
Танкын залыш кудал лекме татыште Савли кугызат шеҥгек чакналтмыла лие. Суас
гай чуриян артистын марла мурышашыж годым Волой кочажлан "Колышт, колышт,
теве марла
мура" мане. Чынак — марла шоктас! Савли марла кутырымым умыла, ойленже гына
огеш
мошто.
Кино пытымек, лекмекыже "Ия пӧртышкак пуренам, господи, сулыкем касаре"
манын,
семынже юмылтыш, ыресым ӱмбала-ӱмбала пыштыш. Йоча-шамыч кокымшо ганалан
кинон
содержанийжым сайынак умылышт. Семон "Ой, луй модеш" мурым Киров ола
уремыште
мурен ошкылеш. Йоча-шамыч кумшо ганат ончаш тореш огытыл. Кино йоча-
шамычлан веле огыл, Савли кугызаланат келшыш: ушыштыжо шарнен, кутырен
илашыже кодо.
Пристаньыште рвезе-влакым пытартыш азыкше дене сийлыш.
— Таче кочса да Кукарка марте чытыза, кочкашна тетла нимат кодын огыл. Окса
билетым налаш веле, — мане.
Оксаже такшым эше кодын, но кочкыш Кировышто шерге, садлан ыш нал. Шийвундо
йоча-шамычлан вургемыштым ургашат кӱлеш. Шужышо мӱшкыр денак Кукаркаш
тольыч, родо-тукымышт дене йӱдым эртарышт. Рвезе-шамычым киндым кӱсын налын
пукшыш. Эрденак — корнышко, ала улазе лектеш манын, ондакак тарванышт.
Пиалешышт Лаву имне
дене толын лекте, корныеҥ-шамычым поген шындыш. Тудыжо шуко жап акажым ужын

огыл, да йоча-шамычымат сагынен, садлан чытен кертде корнышко лектын.
Ачажым ужын, Семон кузе чот куаныш! Мо ужмо-колмыжым Волой ден коктын
пашымленпашымлен каласкалат. Киношто марла мурымо нерген колын, Лавушат
ӧрын кудалтыш.
Савли кугыза ден Игорьын пеҥгыдемден каласымекышт гына ӱшаныш. Мӧҥгыштышт
коваштланат ойлен пытарышт. Тудыжо кугызаж ӱмбак кержалте.
— Ынде шоҥго вует дене изи йоча гай сулыкеш пурен коштат, — вурсенат нале.
Савли тидлан изишат ыш шыдешке: ӱмырыштыжӧ кеч ик гана кином да эше могайым
ончен. Ватыжлан вашештыме семын, тыгерак веле каласыш:
— Сулык мо тудо. Теве бачышка деке миен толам да сулык деч нимо огеш код.
Зато
илышыштем уждымым ужынам.
Волойжо Семонын немыч танк деч лӱдмыжым каласкалыш.
— Вара когыньдамат тошкен кая ыле гын? — лӱдын йодеш вовашт.
— Ковай, тый ыжыч умыло. Тидыже киношто веле вет, чын огыл.
— Киношто гынат, тошкен огеш керт мо?
Кутырен-каласкален теммекышт, Савли йоча-шамычым погалтен, вургем ургызо
деке
наҥгайыш. Чылаштланат ик тувыр ден йолаш гыч ургаш пуыш. У вургемым вучен
шуктыде, Ишыттӱр ялыш ышт лек.
Волой ден Семон тыштат йолташым муыныт, пырля йӱштылаш, кол кучаш коштыт.
Игорьжат южгунамже нунын дек ушна. Утларакшым тудо пакчаште шогылтеш,
олыкыш, чодыраш
коштеш. Шоҥго-шамыч, шинчаваш кодмекышт, шке коклаштышт мутым луктыт:
— Йоча-шамычым тышанак кодаш гын, пеш сай ыле да. Ато эре тушко коштман,
имньым
йодашат йӧндымӧ. Шкаланнат тунар йокрок огеш лий.
— Вара мо? Шкешт дене кутырен отыл?
— Ачашт денат ойласышна. Волойжо келша, Игорь ынеж тол.
— Молан?
— Моланжым ом пале, тушто кӱжымалтынам, манеш.
— Тыште обижайымыштым шарна дыр?
— Тый мутланен ончо, ала савырен кертат.
— Кутырен ончем теве.
Игорь тугак илыме вержым вашталташ ыш келше.
Ишыттӱр ялыште йоча-шамычын ачашт дек миен коштмыштым чылан палат. Тидлан
негызым Волой ден Семон шкеак ыштеныт. Нунышт коштмаштышт мом ужмыштым,
колмыштым,
кунамже шонен лукмыштым каласкалат. Йоча-шамыч гын нунын почеш коштыт.
Семонын
киношто лӱдмыжым, "авай!" манын кычкырымыжым ик гана веле огыл колыныт,
садак
уэш-пачаш йодыштыт. Мо тугай кино — йоча-шамычлан умылтарен ышт керт,
нунышт тыгайым нигуштат, нигунамат ужын огытыл. Ялысе йоча мом пала? Мо
тугай танк, гаубице, зенитке — сӱретыште веле ужыныт...
Ялысе калык шудо пагытлан ямдылалтеш. Тиде шумлыкешак колхоз правлений
погынымашым эртарынеже. Колхозвуй, йоча-шамычын кутырымыштым колын, Игорьым
погынымаште
кузе совет салтак-влак тушман ваштареш кредалмышт нерген каласкалаш йодо.
Игорь
ӧрынат кайыш.
— Ит тургыжлане. Тый ял калыклан ачатын каласкалымыжым, станцийыште ужметым
ойло. Могай технике фронтыш кая, мо тугай зенитке, гаубице — умылтаре.
— Тидын нерген фронт гыч пӧртылшӧ-шамыч утларак палат, сайынрак каласкален
кертыт, — мане Игорь.
— Тидын шотышто ом ӱчаше. Но тый тунемше улат, кузе Сибирь, Дальний Восток,
Урал
мланде эллан сеҥымашым тапташ полшат, каласкале. Колхозник-шамыч тидым
пален,
умылен, уло кумылын пашаш пижыт.
Ял погынымаш ончылно шогаш классысе гай огыл, Игорь ӧрынрак каласкалаш
тӱҥале, а
вара тургыжланымыжымат мондыш, кумыл нӧлтын ойлыш. Кино нергенат шуко йодыш
лие.
Мо палымыжым, умылымыжым чыла ойлыш.

14
— Ротный йолташ, тыланда пакет, — батальонын связнойжо Алексейлан уверым
кучыктыш. Пакетым почын лудо. Ротылан пычкемышалтмеке, позицийым коден, вес
населенный пунктыш лекташ. Мо тиде? Адак отступлений?Шукерте огыл батальон,
чакнен, у
позицийыш кӱлеш семын верланен ыле. Адак иктаж вере немыч, фронт линийым
кӱрлын,
мемнан шеҥгек лектын гын веле? Садлан авыралтме деч у позицийыш кусныман.
Кеч-мо
гынат, приказым шуктыман.
Пычкемышалтмек, рота, уто йӱк-йӱаным лукде, верже гыч тарваныш. Салтак-
влаклан
канаш жапым пуаш кӱлеш ыле, но приказым огыт каҥаше. Шукат ышт кае, штаб
гыч
ужатыше вашлие. Рото йӱдвошт корнышто лие. Изиш каналтат да умбаке топкат.
Эрвелеш ала-могай хутор воктене олыкышто шогальыч. Тыштак батальонын штабше
верланен, икмыняр жапым каналташ пуышт. Тыште ончычат шогеныт, коеш, изирак
эҥер воктене палаткым шындылме, шукерте огыл вес позицийыш каеныт дыр.
Салтак-шамычлан у
огыл гынат, но яндар тувыр-йолашым, шовыным пуэдышт, эҥерыште мушкылтыч,
вургемыштым тӧрлышт, оружийым эрыктышт. Кечывал кочкыш деч вара канаш
возыч. Алексеят
палаткыш пурен, шудо кожгожыш пурен возо. Эҥер вӱдыштӧ мушкылтмым монча
дене от
таҥастаре тудо, но каплан садак пыртак куштылго, ласка, нимом шонымо,
ыштыме
огеш шу. Салтак-шамычат канышлаш йывыртеныт. Вет мыняр йӱд-кече мо,
госпиталь
гыч лектын, эре позийыште, Дон гыч Сталинград марте эре неле кредалмаш.
Рота деч
пелыжат кодын огыл.
Алексей нералтен гына шуктен ыле, батальон гыч связной помыжалтыш — штабыш
ӱжыт.
Штабыште кӱчык совещаний лие. Ротышкыжо пӧртылмек, взвод командир
политработник-шамычым поген, шкежат изирак совещанийым эртарыш. Салтак-
шамычлан шижтараш
кӱштыш: хуторышто орадыланыме, шолыштмо нерген мондышт. Нунын такшат яра
жапышт
пешыже уке: то учений, то политзанятий, то эше иктаж-могай паша. Колхоз
бахчаште
вожсаскам поген налаш полшаш йодын, тушкат кумылын коштыт.
Ротышко ик кечын пополненийым кондышт. Списке почеш чылаштым тергыш. Але
гына
фронтышко логалше-шамычым сарыште лийше-влак дене иктӧр шеледыш. Нуным рота
пелен кӱжымден ияртыман. Ротышто чыла шот дене лийже, ик еш гай, икте-весым
пел
шомак гычак умылышт. Фронтышко у оружий толын, салтак-влаклан ППШ автоматым
пуэдышт. Чылаштлан ыш сите, конешне. Ынде тудын дене пайдаланаш туныктат.
Вашке батальон корныш тарваныш.
Август тӱҥалтышлан тушманын 6-шо армийже мемнан 62-шо армийым шыгыремден-
ишыктен, Дон эҥерын шола серышкыже лектын, Калач ола воктене ныл дивизийым
авырен
налын. Кунаре кертмышт, изи тӱшка дене окружений гыч лектыныт, шке
частьышкышт
ушненыт. Ядриковын ротыжо вигак бойыш пурен. Юго-Западный фронтын 21-ше
армийын
ончыл отрядше Калач-на Дону ола кундемыш лектын. Немыч-шамычын укрепленный
линийыштым руалтен налын. Тушман позицийжым йомдарыме дене келшен огыл.
Тудым
пӧртылташ манын, йӱдшӧ-кечыже атаке почеш атакышке кынелын, кида-кида
вашпижмашкат шуыныт. Алексейын ротышто шуко еҥ строй гыч лектын, но
позицийым сдатлен
огыл. Тиде кредалмаште Алексейын воктекше снаряд толын возо.
Ноябрь мучашлан тушманын 6-шо армийжым Сталинград ола воктене авырен
налыныт,
кокымшо оборона линийым пеҥгыдемденыт да тушманлан чакнашыже касвелне
корным петыреныт.

15
Тений шошо велеш армийлан шудым колтымо дене тӱшка вольыклан пукшаш курго
пытыш.
Садлан колхозышто чот кошкышо шудым, шыжым кайшудымат солен коштыныт. Тыге
ял
калыклан яра жап йӧршынак лийын огыл. Уржа-сорла толын шуын — изижге-
кугужге
тудланат рӱж пижыныт. Кугурак классыште тунемше-шамыч кугыеҥ дене иктӧр
пашам
ыштеныт. Рвезе-шамычат ӧрдыжеш кодын огытыл. Волой ден Семон Лавулан
сушилкыште
пырчым кошташ полшеныт. Игорь — эре имне дене: кылтам шупшыктен, эллан
киндым
сдаватлаш Шолеҥерыш улазыла коштын. Шукыжо годым мешакым шкетланже кучылташ
верештын. Шолеҥерыште ик мешакшымак ала-мыняр гана кучылтат: ондак висашке
нумалат, виса гыч кокымшо, кумшо пачашыш кӱзыктен ястарет. Коктын ваш кучен
кӱзыкташ
огеш лий, тошкалтышыштыже шыгыр. Калыкшат шуко, вашкыман. Тунамак мӱшкыр
йымалне
корштымым шижын, но нигӧлан ойлен огыл. Шыже лавыраште пареҥге мешакым пасу
гыч
шупшыктен, тунам мӱшкырыштыжӧ пӧшыр лектын. Ондакрак тӱткӧ лиеш, больницыш
кая
гын, ала тыгай туткарышкат ок верешт ыле. Тудо корштышо денак пашаш коштын.
Чытен кертдыме лийын да иже больницыш каен, операцийым ыштеныт. Ынде
тунемме ий
тӱҥалын. Игорь алят больницыште, кунам эше лектеш ала?
— Ядриков, тый декет толыныт, — омсам почын, медшӱжар кычкырале.
Игорь книгажым тумбочко ӱмбак пыштыш, эркын кынелын, черле-шамыч дене
вашлийме
пӧлемыш пурыш. Ош халатым чийыше вич-куд еҥ коклаште палымыжым ыш уж да,
але пурен-лектын коштмо омса дене вучат манын шоналтен, тушко тарваныш.
Тиде жапыште
Игорь шке лӱмжым кольо, теҥгыл гыч кынел шогалше еҥым тӱсленрак ончале.
— Марина? — ӧрынрак пелештыш. Пырля ик классыште тунемше Пекмырза Марина
улмаш.
— Вуеш ит нал, ош халат дене тыйым шым пале.
Ӱдыр чевергалын саламлалте.
— Мый чӱчӱ я чӱчӱньӧ але Волой мо толын, шонышым.
— Нуно таче толын огытыл.
— Кодшо рушарнян лийыныт. Тыйже кузе толынат? Шкетын, йолын?
— Уке. Имне дене толын улына. Авай дене коктын... Аймалче ик мешак ложашым
ужалаш конден, меат пырля...
— Теже мо ужаленда але налында?
— Мый тӱрлеман коленкор ӱдырамаш тувырым конденам.
— Вара ужалышыч?
— Ужалышым. Налогым тӱлаш окса кӱлеш.
— Тувыржым шкеак тӱрленат, ургенат мо?
— Шкеак.
— Кидпашалан уста улат, — Игорь мокталтыш.
Ӱдыр уэш чеверген кайыш.
— Колхозышто киндым шеледен пуэныт мо?
— Пуэныт.
— Мыняре дене?
— Тений шагал логалын. Эше государствылан колтен пытарен огытыл, аванс
шотеш веле пуэныт.
— Шурныжым шийын пытареныт?
— Але уке. Эше кодын, маныт. Тылат у кинде гыч кӱэштмым конденам.
— Мыйын кочкашем эше уло, тока чӱчӱ ден Волой толыныт ыле.
— Мо, ынде мӧҥгеш наҥгаем, ужат? Нал, — Марина вӱдылкаж гыч пел сукыр
киндым,
кӱктымӱ муным, ӱй, пызе моклакам луктын оптыш.
— Ой, Марина, молан тынар конденат? Мый шужен ом шинче. Шкаландат кочкашда
кӱлеш. Нал. Наҥгае мӧҥгышкет.
— Мыйым обижает, — шӱлыкаҥме гай лие ӱдыр. — Мый тыланет уло чонем дене...
— Ит сыре, Марина. Ит сыре. Тау. Пареҥгым луктын пытареныт мо? Пасуштыжо
чыла
поген налме?
— Шӱльӧ кодын, пареҥге кӱнчашыже але ятырак уло. Шӱльыжым колхозник-
шамычлан,
шеледен, солаш пуэныт. Мынярак поген налын кертыт ала?
— Тунемаш тӱҥалында чай?
— Икымше октябрь гыч тӱҥалыныт.
— Молан тыге ойлет? Тыйже от тунем мо?
— Мый каен омыл.
— Молан?
— Авамлан полшаш кӱлеш. Шкетын мом ыштен кертеш? Тыйже вара иктаж-мом
лудат?
— Лудашыже лудам да, пешыжак ом умыло. Физика, алгебра, геометрий дене
неле.
— Тый умылашак тырше.
Марина рвезым юлт да юлт ончал колта.
Изиш кутырен шинчыштат, ӱдыр тарваныш.
— Мый ынде каем. Ала Аймалче ложашыжым ужален, аваят йомдара. Мый кушко
кайымем
ойлен омыл.
— Аватше кушто? Кушан кодын?
— Военкомат воктене.
— Нимат ом умыло. Молан военкоматыш толын? Тыйым армийыш налыт? Ийготетше
дене
армийлан шуын отыл вет?
— Мыйым ФЗО-шко налыт.
— ФЗО-ш? Кунам кайыман?
— Таче Шолеҥерыш наҥгаят. Кечывал деч вара лектына. Мый тый декет
чеверласаш
пурышым. Вуеш ит нал, мылам каяш кӱлеш.
Игорь Маринан шинчашкыже ончале: йошкаргыше да кызытат вӱдыжгӧ. Чевер
тӱрвыжӧ
лыве-лыве лийын колта.
— Чеверын, Игорь. Таза лий. Ала иктаж-гана мыскара шотеш ойлымемлан
сыренатат,
ит ӧпкеле. Мый тылат серышым колтем.
Игорь ик шомакымат пелештен ыш шукто — Марина, вурт гына кумык лийын,
Игорьым
тӱрвыж гыч чоп шупшале, шӱргыжым кок кида авырен, лектын куржо.
— Игорь, таза лий.
— Тыят эсен кай. Корнет пиалан лийже.
Эх-х Марина, Марина! Шӱлыкаҥше чонышто, ушышто Марина нерген шонымаш
пӧрдеш,
шӱргылан шокшын-шокшын чучеш. Уке, нуно коктын ломбо йымалне шӱшпык мурым
колыштын огытыл, кас ӱжара денат лупсан олык шудым тошкен коштын огытыл.
Кок шӱм коклаште ала-могай кыл улмыла чучын, чон шижмаш икте-весе деке
шупшын.
Игорь палатыш пурен, ӱдырын йокмажым тумбычкыш пыштыш, окна дек миен
шогале. Марина хирургический отделений воктеч куржын эртыш.
Сай ӱдыр, мотор. Тунеммаштат тырша ыле. Урокышто уке-уке да Марина ӱмбак
рвезын
шинчаже возын. Кеҥежым, шудо пагытыште, пырля пашам ыштышт. Марина воктене
гын,
ала-кузе чонлан чайын чучеш. Пашат сайын кая, ушнен толеш. Кеч-могай неле
сомылым ыштен колтымо шуэш. Шудо солымаште Марина шеҥгечын кая, Игорь,
саважым кид
мучаш марте шуялтен, лопканрак налаш тыршен. Кочкаш шичме годым Марина
Игорьын
кӱмыжышкыжӧ утларак пышта, пызым але колым кугурак моклакам ойыра. Кастене
ер
серыште Марина нерген ятыр шонкален шинчен. Модмаштат тудын кӱдыкшӧ лияш
тыршен,
но коктын кодмек, ала-молан аптыранен. Вес ӱдыр-рвезе-шамыч модмаште
шкеныштым
куштылгын кученыт: ӧндалалтыныт, шеҥгечыштат перен колтеныт, коктын-коктын
тӱшка
дечат ойырлен каеныт. Теве Волойымак налаш. Ӱдыр-шамычым туржеш, оҥышкыштат
кид
дене пура, ок вожыл. Игорь тыге ыштен огеш керт. Шонымыж дене ӱдыр дене ер
мучко
ала-мыняр гана коштын савырнен, ушыж дене йӧратымашыж нерген ойлен. Шуко
жап
ужын огыл гын, йокрокланен, чонжылан ала-мо ситен огыл, вашкерак ужаш
шонен.
Мӱндырчын веле ужын, кутырен огыл гынат, чонжылан ласкан чучын. Мо тиде
тыгай?
Йӧратымаш? Теве тачат, Маринам ужын, оҥышто ала-можо ласкан толкыналтеш.
Шижеш
мо тидым Марина?
Тудо пеле тулык ӱдыр. 42-шо ий мучашыштак ачаже увер деч посна йомын манме
кагаз
толын. Аваже кум изи йоча дене шинчен кодын, кугуракше — Марина.
Шыже велеш урем дене ошкылшыжла, икана Маринамытын пӧрт тураште йӱк-йӱаным
кольо. Кудывече гыч ӱдырамаш шортмо, йоча-шамычын магырыме да пӧръеҥын
торжа
йӱкшӧ шокта. Ыш чыте — кудывечышкышт пурен ончале. Налогым,
самообложенийым, государствылан шӧрым, шылым сдатлымыштлан погыштым
конфисковаеныт, вольыкыштым
наҥгаяш вӱта гыч поктен луктыныт. Маринан аваже судиспольнитель ончылно
сукен
шинчын, шортын-шортын сӧрвала, йоча-шамычышт шортыт, Марина кӱэмалтше гай
шога.
Описьым ыштат. Игорь чыла тидым ужын шуктыш, умылышат, мӧҥгыжӧ куржо.
Ачажын
колтымо мыняр уло оксажым налын, Маринамыт деке пӧртыльӧ. Судисполнитель
деч мыняр окса кӱлмым йодо, шотлен пуыш. Недоимкыжлан изиш ыш сите, но
погыштым, вольыкыштым кодышт.
Кастене Марина ден аваже Лавумыт дек тольыч. Игорь ончылан сукен шинчыныт,
утарымыжлан таум ыштат. Игорь аптыранен. Лаву когыньыштымат кынелтыш.
— Мо лийын, мом толашеда? Молан Игорь ончылно сукен шинчын улыда, тудыжо
Юмо
огыл вет? — ӧрын кутыра.
— Игорьда Юмо гаяк, мемнам кӱчаш луктын колтымо деч утарыш, — мане Маринан
аваже
— Йылдырвий.
— Чӱчӱ, чӱчӱньӧ, Волой, мый оксам йодде налынам да недоимкыштым тӱлаш
пуэнам, —
умылтарыш Игорь.
Еш кас кочкышым ышташ ямдылалтеш ыле. Оклина ӱстембаке чесым поген,
Йылдырвий
ден Маринамат ӱжӧ. Нунышт изиш пурлмо шотым ыштышт да, тау мутым ӱмбала-
ӱмбала
каласен, чылаштланат тазалыкым тыланен, мӧҥгышкышт тарванышт.
— Шыжым презынам ужален тӱлена, — мане Йылдырвий.
— Йодде оксам налмемлан ала мыйым вурседат да, мый нуным чаманышым. Чыла
поген
наҥгаят гын, вара кузе илаш тӱҥалыт? — Еш шке семынже кодмеке, Игорь уэш
умылтараш пиже.
— Чодырам налаш кӱлеш ыле да, ну, йӧра ынде, пуэнат гын, пуэнат, — мане
Лаву.
Игорь еш ончылно титакшым шижеш да, мом ыштыме — ыштыме. Тиде йӧндымӧ гыч
Савли
кочашт утарыш. "Тӱрлӧ амаллан кӧра тений миен ыжым шу, — возен серышыштыже.
—
Ӱшкыжым Кукаркыште ужаленам, оксам колтенам". Тудын дене Лаву чодырам нале.
Шке
ешышт денак руышт, луктыч. Чӱчӱ-чӱчӱньышт, Волой пашам ыштат, Игорьлан
мӧҥгыштӧ
шинчаш вожылмаш, тудат полшаш кошто. Пырням кок имне дене луктыныт. Тайылым
волымо годым изитерыш Игорь чарак варам шынден шуктен огыл, сапналтыште тер
лупшалтын йӧрлын. Шкетын шугыньо дене терым нӧлталаш толашен, мӱшкыржым уэш
тарватен. Ынде кокымшо гана операцийым ыштеныт. Икымше операций деч вара
врач-влак
пешак шижтарышт. "Нелым нӧлтышташ огеш лий, ӱмырешлан киста дене кодат", —
маньыч. Кузе лиеш ынде ала?
Койкышто кийышыжла, тӱрлыжат ушышко пура. Тунеммаштат вараш кодын ыле,
кызыт ынде утларак келге вынемыш вереште. Шымше классым тений пытарен
кертеш мо ала?

16
— Изай, изай!
Нымыште варам воктен* шогышо Игорь дек куржын толшо Семон умбачынак
кычкырале:
— Тыйым Тикын чӱчӱ ӱжеш!
— Могай Тикын чӱчӱ?
— Председатель. Конторышко кызытак толжо, манеш.
— Молан?
— Мый ом пале. Моланжым ыш ойло. Кызытак кае.
Игорь, пашажым коден, правленийыш ошкыльо. Тушто Тихон Михайлович шкетынак
ыле.

*Вокташ — нийым кушкедаш.

— Ӱжын улыда?
— Ӱжынам. Тол, шич. Кутырышаш уло, — пӱкеныш ончыктыш. — Тазалыкет
могайрак? Кузе илыштат, мом ыштылат?
— Тазалык шотышто кызытеш йӧра. Пӧрт воктене шогылтам, мӱкшым ончем.
— Шымше классым пытарен ыжыч керт мо?
Игорь кугун шӱлалтыш:
— Уке.
— Ну, нимат огыл, ит ойгыро. Тый колхоз пашаште инвалид лийынат.
Правленийыште
кутырен келшышна: тыйым счетоводын полышкалышыжлан шогалтена. Шым классым
пытарен отыл гынат, лудын, шотлен, возен моштет, почеркет сай, чатка,
рушлат сайын
кертат.
"Мый пашажым ом пале вет" маннеже ыле Игорь. Тихон Михайлыч тудым ончылтыш:
— Пашам от пале, тиде нимат огыл, тунемат, нигӧат вигак профессор шочын
огыл,
паша туныкта. Конешне, кумылет лиеш гын. Тиде ик шот. Вес шот дене Майрук
пашам
пала, но рушла возен ок мошто. Райцентрыште тудын возымыжлан мыланем
чевергаш
логалеш. "Келшет, уке" манын ом йод, эрла пашашке лектат. Майрук тыйым мо
кӱлеш
дене палдара. Пашадар тудын пелыже лиеш. Учет сомыл деч посна тыйын пашат —

тӱрлӧ справкым сераш, отчет дене умылтарымашым, шоҥго-шамычлан серышыштым
лудаш,
возен пуаш да колхозник-шамычым элысе илыш кузе каен шогымым палдараш. Таче

мӧҥгышкет каен кертат.
Кастене Игорь ешым председательын ойлымыж дене палдарыш, нигӧ тореш ыш лий,
кумылаҥдышт веле, сай тыланымашым каласышт.
— Игорь, тыланет серыш, — чӱчӱньыжӧ серыш калтам шуялтыш.
— Кӧн деч серыш — мый палем! Марина Игорьлан "йӧратем" манын сера, — Семон
кала-сенат пуыш.
Игорь чевергенат кайыш.
— Тыйже кушеч палет? — йодо ачаже.
— Волой дене лудын улына.
— Волой, чын мо тиде?
— Уке. Мый кӧн дечшым веле ончальым.
— Лудын, лудын! — Семонжо тӧрштыл шога.
— Волой, молан тыге ыштылат? Тый палет, серыш тыланет огыл, молан почынат?
— йодо чӱчӱшт сыренрак.
— Мый ачам деч шонышым.
— Ит шойышт. Ачат деч кум лукан, а тиде серышкалта нылытан, — шылтала Лаву,
вара
весыж деч йодо: — Игорь, мӧҥгӧ адресше уло мо?
— Уло.
— Ачам деч манын шойыштат, — чӱчӱшт утыр сыра. — Тыге ыштылаш сай огыл.
Весылан
возымо серышым почаш, лудаш огеш лий, а эше шойышташ тунемынат. Ӱмырет
мучкылан
пален лий. Шакше койыш тыйым огеш сӧрастаре, чапым огеш кӱзыктӧ! — Лаву
Волойым
сайынак кожгатен нале.
— Марина ушан-шотан ӱдыр кушкеш, мотор лиеш. Тыгай ӱдыр верч вожылман огыл.
Воштылыт гынат, тый ит вожыл. Тыгай ӱдыр йӧрата гын, кугешныман веле, —
чӱчӱньышт
Игорьым лыпландара. Туштак йодо: — Могай пашам ышта вара?
— Тудо пашам эше огеш ыште. Ургызылан тунемеш. Салтак-шамычлан йымал
вургемым
ургат, санинструкторлан тунемеш, — Маринан ончыч возымыжым шарнен, вашештыш

Игорь.
— Тугеже пеш сайыс. Мӧҥгыштыжат марий тӱрлеман тувырым ургештылеш ыле,
туштат
тиде пашаланак тунемеш туалгын. Тӱрымат пеш моторым тӱрла, — Оклина ӱдырым
мокта.
Игорьын серышым пеш лудын колтымыжо шуын, но еш ончылно аптыраныш, шкетше
годым
лудо. Маринан кайымекше, Игорь аваж деч адресшым налын, серышым ондак шкеак
колтен ыле, ынде когыньыштым почто ушен шога.
Майрук икымше кечынак Игорьлан паша нерген умылтарыш, мом кузе ыштыман —
каласкалыш, куштылгырак сомылжым тунамак Игорьлан пуыш. Йокрокланаш жап
уке.
Майрук ийготшо дене ныл ийлан кугурак, марлан сар тӱҥалме деч ончыч лектын.
Марийже дене кужун илен шуктен огытыл, сарыш налыныт, кугышт денак ила.
Йочанат
лийын шуктен огыл. Марийжын серышыжым шортын-шортын лудеш, вара Миклайже
нерген
каласкала.
Игорь конторышто эр пашам тӧрлатымек, мӧҥгыжӧ кая, эр кочкышым ышта,
мӱкшыжым
ончалеш. Мӱкшиге лекмым Семонлан ончаш кӱштымӧ. Сурт пелен эре паша лектеш,
тидымат черет дене шукташ тыршат. Чӱчкыдын ял калык сар гыч серышым лудаш,
возаш
йодын толеш. Йодмыштым шуктымылан кырча-марча кочкыш азыкым кондат. Игорь
налаш
тореш, да южышт ӧкымешак шӱшкыт, виеш кидыш кучыктат. Кондымыштым Игорь
Маринан
аважлан пуа, нунышт кочкыш шотышто чӱдынрак илат — кеч изи гынат полыш.
Маринан
шӱжарже-влаклан изирак мурдам ыштен пуэн, эҥерыш шкеак шынден, нунат колым
кучат. Шкежат южгунамже кучымыжым намиен пуа.
Кеҥеж рӱдын Игорьлан военкомат гыч повестке тольо. Палемдыме кечылан
председатель деч имньым йодын, эр ӱжаранак Семон дене райцентрыш тарванышт.
Военкоматыште медкомиссий лие. Пӧшырлан кӧра ФЗО-лан йӧрдымыш лекте. Бандаж
дене веле коштеш да, могай пашазе? Йӧра огыла, конторыштыжо тек шинча.
Тений ӱмашсе семынак кугурак классыште тунемме ий октябрь тылзыште веле
тӱҥале.
Игорь председатель дек кузе лияш йодын пурыш.
— Кузе лийман? Шке верыштетак пашам ыште.
— Мый шым классым пытарынем ыле.
— Тый тунем да пашамат ыште.
— Мый тендам ом умыло?
— Мом тыште умылымыжо? Кечывалым школыш кает, школ деч вара, каныш кечын
тыште
пашам шукташ тӱҥалат. Кунам чотак кӱлеш лият — ӱжыктена. Ик-кок кечым кодет
—
нимат огыл. Уш тыйын чолга, поктен шуат. Вот тыге. Раш?
Мӧҥгыштышт каҥашым йодмылан "Шке кузе шонет?" веле маньыч. Игорь
председательын
ойжо дене келшыш.
Эре Игорь да Игорь. Волойжо кушто? Йомын мо?
Уке. Волоят тӱшка пашаш коштын. Шудо ямдылымаште тыршен. Уке, тудо савам
лупшен
коштын огыл: савыркален, коштен, чумырымаште лийын. Тӱредмаштат, шиймаштат
ӧрдыжеш кодын огыл. Изирак-шамыч коклаште кугурак семын коштын.
— Волой, Волой, манам! Кынел! — Семон эре эрдене кычкыра.
— А? Молан? — тудыжо леведыш йымач вуйжым луктын йодеш.
— Оксина акай таче йытыным кӱраш ӱжӧ.
— Эх-х! Малашат эрыкым огыт пу.
— Айда, кынел. Йоча-шамыч правлений декат кайышт.
— Йӧра. Теве кынелам веле. Тый кае, мый почешет мием.
— Адак кӱпен коднет? Мый шкетын ом кае. Кынел, Волой, — Семон ӱмбачше
леведышым
шупшыльо.
— Мый тылат мом каласышым? Кае. Почешет миен шуам, — ӱмбакыже уэш леведышым
шупшыльо.
Семон клат гыч лектын кайыш. Вӱдан корка дене пӧртыльӧ. Волой ӱмбач
леведышым
шупшыльо да вӱдым ӱмбакше пӱргале. Тудыжо тӧрштен кынеле. Семон клат гыч
лектынат куржо.
— Мый теве тыйым кучем да ӱмбакет ведра дене кышкалам.
— Кидет кӱчык! Кучен от керт! Омо мешак!
Каньырештын, омым колтыш. Пӧртыш пурыш.
— Шер теммешке малашат огыт пу. Кушто кочкаш?
— Ӱстембалне шӧр ден кинде, — Семон коҥга шеҥгек шылын шинчын гынат,
кутыра.
— Тый от коч мо?
— Мый шаҥгак кочкынам.
Волой ик-кок гана киндым пурльо, шӧрым йӱын колтыш.
— Айда каена.
— Йытын пасушко?
— Рвезе-шамыч правлений деке погынат маньыч вет?
— Ынде пасуш каеныт докан. Айда вик тушко.
Оксина важык тоя дене йоча-шамычлан касалыкым шеледа. Кум важык тоя — ик
касалык. Ӱдырамаш чытамсырлана, йоча-шамычым вашкыкта.
— Кӧлан тиде касалык? Ну! Вашке, вашке!
Касалык пеш шудан — келшыше уке. Тувыр шокшышт гыч кучен, "Тиде касалык
тыланет"
манын, иктым шогалтен кода, вара тыгак весым.
Волой, тидым ужын, ойла:
— Оксина акай, ала-куш вашкеда ала-мо? Мыланем ӱшаныза — чылаштлан шеледен
пуэм.
— Кертат мо? Моштет? — йодеш тудыжо.
— Мом тыште мошташыже? — моктана Волой.
— На, — важык тояжым Волойлан шуялтыш. — Тышеч пытарет, вес мучаш гыч тынар
денак шеледет. Ӱчашымаш да мойн ынже лек. Тый йоча-шамыч коклаште кугурак
шотеш
лият. Кажне кечын табельым возо, учетым ыште. Угыч толшо-шамычланат шеледен
пу.
Да ончо, сайын кӱрышт, ынышт кодо, ынышт тошко. Умылышыч?
— Умылышым.
— Йӧра. Мый куржам веле. Але идымыште лийын омыл.
Оксинан кайымекше Волой пашажым умбаке шуйыш. Ик вуй гыч шеледен вискалыш,
Семон
ден шкаланже куд важык тоя олмеш визытым веле нале. Вес мучашыште тыгак
шеледыш,
йоча-шамычлан тошкашышт умылтарыш. Тӱредмаште кертдыме-шамычланат шеледен
пуыш.
Йытын кырымаштат тудак кугурак лие. Тыште кумшӱдӧ кылталан ик пашакечым
шындат.
Волой ямде кылтам шотла, йытыран кырымым терга. Йоча-шамычын укешт годым
Семон
дене кырен оптымо тӱшкаш сӱвым кышкат, шотлымо годым "Молан йытыран кырен
отыл,
тынар кылтам кудалтена" манын, ораташте улшо чотым иземда. Изирак йочашт
кумшӱдӧ
марте шотленжат огыт мошто, нуныштым шинчаорак ондала, чыла тидым шкаланже
да
Семонлан ешара.
Пареҥгым кӱнчымаште тунемше-шамыч класс дене тыршат. Волой сушилкыште
чӱчӱжлан
пырче кошташ полшымо амал дене пареҥге пасу дечат утлыш. Туштыжо йӱр,
лавыра,
йӱштӧ, а сушилке воктене пуым ямдылышыла изиш нӧрет гынат, шокшо воктенак,
пурен
ырыктет, кошкет. Кечыже, йӱдшӧ — тыштак жапым эртара. Семонжат школ деч
вара
туддек куржын толеш, шокшо коҥгамбалне йыгыре возын малат.

17
Лесозавод пеленсе поселкышто илыш пӱтынь элысе гаяк. Продуктым,
мануфактурым
картычке дене колтат. А тудыжо путырак изи да тидланжат шагат дене кажне
кечын
манме гай кужу черетыште шогыман. Пазарыште киндат, ложашат, шӧр-торыкат
уло, но
оксажым кушто тидлан ситараш? Ик сукыр киндыжак тылзаш пашадарым шога. А
вараже
мо дене илыман? Вет мӱшкыр садак кажне кечын кочкаш йодеш.
Арнольд кеч изин-изин да тидым-тудым йӧнештарылеш. Осыпат эше изи, тудлан
нянькым кучыман. А тиде — адак уто роскот: пукшыманат, оксамат тӱлыман. Кӧ
тылат яра
ышта, кеч ала-мыняр пачаш мудреч лий, яра ниможат огеш тол. Тений пареҥгым
ятырак шынденыт, поген налыныт, аралаш пыштеныт, кеч тудыжым налаш огеш
кӱл. Изи
пачерыштым кугураклан вашталтеныт. Пачер воктен мландат ситышын, тӱрлӧ
пакчасаскам ончен куштеныт. Тыштак вес оралтат уло, вольыкым кучаш лиеш.
Осыплан верчын казам налыныт. Эргышт чӱчкыдынак черлана, тазалыкше начар,
шӧрым, сокым темдыштын, шолтен йӱктат. Чывыштат улдалеш. Ик пареҥге дене
гына от иле. Ӧрдыж гыч
полыш лиеш гын, пеш сай ыле да. Нигӧ дечын вучаш шол. Арнольдлан колтышо
уке,
Настян ача-аваже йоча-шамычлан полшат. Шке поянлыкышт уке, коктынат лагерь
гыч
улыт. Алексей оксам колтен, кучылташ намысышт ыш сите — йоча-шамычлан
кусарышт.
Серышым нале да тӱшкан возалтме картычкым ончен шорто. Чылашт деч шкешт
нерген
шылтен илаш ой пеш йӧсӧ! Кӧ тидым пала, умыла гын? Кеч Алексейже серышым
ынже
колто, чоным ынже кӱрышт ыле. Арнольд нимомат огеш ойло гынат, тудын
ончылно кузе йӧндымӧ?!

18
— 32-шо, тендам 22-шо ӱжеш! — телефонист Алексей Петровичым кычкырале.
— Могай обстановко, доложитлыза! — шоктыш телефон пучышто.
— Тушман пошкудо-влак ваштареш таче эрдене атакым тӱҥалын. Мемнан
участкыште кызытеш шып.
— Готовность номер один, ротылашке увертарыза. Ямде лийза!
— Есть!
Центральный фронт ваштареш нылле километр лопкыт участкыште тушман Орел ола
вел
гыч кум вере атакым тӱҥалын. Тӱҥ направлений 13-шо армий ваштареш,
Ольховатка
населенный пункт тураште, кокымшо — тиде армийын пурла флангыштыже,
Малоархангельск манме кундемыште да кумшо — 70-ше армийын пурла велныже,
Гнилец изи ола
тураште. Нине кум участкыштыжат мемнан оборона линийым кӱрлын кертын огыл
да 7ше июльышто тӱҥ направленийым вашталтен. Поныри населенный пункт
тураште 200
танк да кок пехотный дивизий дене мемнан 307-ше дивизий ваштареш атакым
тӱҥалын.
Тале кредалмаш лийын. Немыч ик кечыште вич гана атакыш тарванен.
Алексей автоматчик-влак взвод дене 2-шо ротын позицийышкыже лектын.
Батальон
тушманым шогалтен кертын огыл. Касвелеш Поныри населенный пунктын йӱдвел
ужашышкыже немыч шӱшкылт пурен. Батальон кокымшо оборона линийыш чакнен.
— Алексей Петрович, шке вий дене гына ме тушманым Поныри гыч поктен луктын
огына
керт. Викшым ойлаш гын, тыгай вий дене мемнан батальоным пыстыл гай
куштылгын
ӱштыл кудалтат. Обстановко нерген полкыш йыҥгыртенат? — йодо комбат майор
Телешев.
— Да, обстановко дене палдаренам.
— Мом каласеныт?
— Кызытеш нимо сайжат уке — "держаться до последнего".
Ешартыш вий толшаш, батальонлан Поныри гыч чакныме корным петыраш приказ
лийын.
Алексей Петрович майор Телешев дене карт ӱмбалне ятыр шонкален вискалышт,
пуымо
приказым шуктымо нерген рашемден шинчышт. Ик ойыш шумеке, рота командир-
шамычым
ӱжыктышт, заданийым пуышт. Йӱдым батальонлан подкреплений тольо. Эрдене
тале
кредалмаш лие. Батальон пуымо заданийым шуктыш, немычын шуко техникыже,
офицер
ден салтакше-влак сӧй пасуэш кодыч, ятыржым пленыш налме. Тушман тиде
участкыште
оборона линийым кӱрлын кертдымым шижын, вес вере кусныш, но туштат чотак
логале.
Тыге Орел олам август тӱҥалтыште утарыме, а 3-шо батальон штаб начальник
Алексей
Петровичын оҥыштыжо "За оборону Москвы", "За оборону Сталинграда" медаль-
влак
воктеке "За отвагу" ешаралте.

19
Пагыт пагытым покта. Ночко, лавыран шыже эртен кайыш, йӱштӧ теле толын шуо.
Паша
кид, имне вий ситыдымылан кӧра, колхоз пасушто шӱльӧ, пареҥге кодо.
Уржажымат
вараш поген нальыч, тудыжат пелыже йоген пытен, шуко паша ышталтде кодын.
Мом
манаш, неле илыш. Школьник-шамыч икмынярышт, шым классым пытарыде, тунемаш
коштмым чарнышт. Ийготыш шудымо-шамыч неле пашаш кычкалтыч. Тургым жапыште
олыкышто,
пасушто, фермыште, телым чодыра пашаште, шошым шоло волтымаште нӧргӧ капышт
дене
индыралтыт.
Игорьланат неле. Кечывалым — школышто, шым классым тудо пытарынежак. Школ
деч
вара — конторышто. Яра жапше годым книгам кучен шинчеш, мӧҥгылан пуымо
пашам ышта. Чӱчкыдын урок гыч ӱжыктат. Ревизионный комиссийын пашам ыштымыж
годым арня
школышкыжат ыш кошт, рушарнянат эртак конторышто.
Семон ден Волой мӧҥгысӧ пашам кертмышт семын шуктат. Лаву тений нунылан
сушилкыш
кошташ чарен, арам веле толашен киеда, манеш. Тунемыштак, шона. Семонжо
тырша,
тудлан Волой пеш полша. Руш йылме дене гын эре отлично. Книга чыла
учениклан ок
сите, учительын ойлымыж гыч возат. Волойжо южгунам ӧрканен колта ала-мо,
ариктурик серен кудалта. Вара возымыжым шкежат огеш умыло. Игорь ӱмашсе
серымыжым да
Волойыным таҥастарен ойыркала, шкаланже келшыше конспектым ышта. Тудын
возымыж
гыч вара Волой тунемеш. Задачымат, коктын шинчын, пырля ыштат.
Кеч-мыняр йӱштӧ озаланыже, садак кунам-гынат мучашыже лиеш. Телым шошо
вашталтыш. Ял калыклан, йоча-шамычлан тургым пагыт тольо. Шым ий жапыште
могай шинчымашым налынат, молан, кӧлан йӧршӧ лийынат — чыла экзамен
ончыкта. Коктынат нуным
сайын кучышт. Игорьын свидетельствыштыже кумытан отметкыже укеат.
Кастене Лаву когыньыштымат школым пытарымышт дене саламлыш да умбакыже мом
ышташ
шонымышт нерген йодо.
Волойжо вачыжым туртыктыш:
— Мый ом пале, — ыштале.
— Тыйже мом каласет? — йодо Игорь деч.
— Мый тышанак коднем, пашам ыштынем, тендан денак илынем. Конешне, келшеда
гын?
Волойлан умбаке тунемаш кӱлеш ыле. Ача-авамат тидын нергенак возеныт.
Ачамже Суворовский училищыш тунемаш колтымо нерген серен ыле, но шинчыше-
шамычын йочаштым
огыт нал докан, манеш. Мыйын шонымаште, я Петровский селасе кыдалаш школыш,
я
Нартас ял озанлык техникумыш але педтехникумыш каяш лиеш. Туштыжо, сайын
тунемат
гын, стипендийымат тӱлат, эре еҥ шинчаш ончыман огыл. Тудыжо кугу огыл
гынат,
мыняр-гынат полыш. Эше тидын нерген коча-ковамыт деч йодаш возеш, туныктен
кертыт, уке? Мый пеш кугунжак полшен ом керт тудо, шукыракшым шоҥго-
шамычлан ӱшан.
Техникумыш пурен огеш керт гын, кыдалаш школыш кайыман дыр.
— Волой, кузе шонет? — йодо Лаву.
— Нартасыш ом кае, — тудыжо вигак руале. Вара ешарыш: — Морко педтехникумыш
каем.
— Тушкыжо кошташет пеш йӧнанжак огыл. Каяш гын, лучо Торъялыш. Коча-ковай
декат
тора огыл. Моркыш коло вич уштышлан кужурак, — мане Игорь.
— Изат чын ойла. Кеҥеж жапыште ямдылалт, тушкат пураш экзаменым кучыман
дыр? —
йодо Лаву.
— Туге улде. Документым кызытак погаш тӱҥалман, но метрикет укес. Мыйынат
уке.
Мом ыштыман? Ача-аваймыт деч, кузе лияш — йодман дыр. Эрлак серышым колтем,
—
Игорь тургыжланенат колтыш.
— Кушто шочын улыда? — Лаву алят ок пале улмаш.
— Мый Узбекистаныште, Термез олаште, Волой Белоруссийыште, Гомельыште.
— Тудыжо немыч кидыште вет?
— Туге шол.
— Ала райцентрыш миен коштмет годым, кузе лияш, умылкалет ыле? — темла
Лаву.
— Йӧра, райисполкомыш пурен умылем. А кызытеш тӱшка пашаш коштшо, — мане
Игорь.
Ынде Волой шудо солымаште тырша. Тудын таҥаш ӱдыр-шамыч чодыраште солат,
Волой
ден Семон орвашке оптен, конный дворышко шупшыктат. Кечывал деч ончыч ик
гана
конден шуктат. Ӱдыр-шамыч савырнен толмешкышт вес возлан солен ямдылат.
Модынвоштыл пашам ыштат. Волой, мыскарам ойлыштын, ӱдыр-шамычым
веселитлыкта.
— Чачук, оҥышкетше мом сакален пытаренат? — йодеш.
Тудыжо ӧрын ончалеш.
— Нимат укес, — манеш.
— А тидыже мо? — Таҥгыле* изирак чумыркажым руалткала. — О-о. Эше торык
мешак
лийын шуын огылыс.
Ӱдыр сигыралтен, чаргыжал колта. Волойым поктен куржеш, шудо чыкаште
пӧрдалын,
модын толашат. Икана ӱдырын шупшалдыме тӱрвыжӧ дене вашлие, ушнышт, Чачук
воктекше пызныш веле. Чонлан ласкан-ласкан чучо, шӱмжӧ лектын вочшашла
кӱлткаш
тӱҥале. Вара коктынат помыжалтме гай лийыч, ойырлышт.
Кокымшо гана шудым намиен ястарымек, Семоным кычкырале:
— Айда каена!
— Кушко?
— Кушко-кушко... Мӧҥгӧ. Ик паша уло.
— Могай?
— Мом йодыштат? Теве ужат.
Мӧҥгыштышт савам налын, тошкемыш лектыч.
— Тыште шудым солена, вара коштена.
— Молан? Авам ден ачам вурсаш тӱҥалыт, кызыт але тыште шудо шуын огыл.
— Шып лий! Пеш шуко мутланет. Пушеҥге коклаште шудым солен кышкена, вара
ужат.
Йырве-ярве вишкыде шудым соленат оптышт. Эрлашыжым ӱдыр-шамычлан Волой
тыгерак
каласыш:
— Таче шудым кум гана наҥгаяш ситышым солаш кӱлеш.
— Молан? — йодо Люба.
— Чӱчӱньӧ имне-шамычлан эр мартеат огеш сите, мане.
Кастене кумшо гана кондымо шудым тошкемышке ястарышт. Имньым туарен толын,
Семон
дене шарен оптышт.

*Таҥгыле — пеҥгыде.

— Ынде ыҥылышыч, молан?
— Ыҥылышым.
— Тыланет шудо кошкымо семын савыркалаш паша лиеш. Сайын кошто, мотри.
— Йӧра.
Шудо кошкымеке, коктынак вӱтамбаке нумал оптышт.
Кастене Оклина Лаву деч йодо:
— Ачаже, тый тошто шудым вӱтамбач волтенат мо? Леваш йымалне эртак шудо
пудырго.
— Уке. Мый логалын омыл.
— Кӧ вара?
— Ме Волой дене нумалын улына, — мане Семон.
— Молан волтен улыда? — йодеш Оклина.
— Ме волтен огынал, вӱтамбаке нумалынна.
— Могай шудым? Кушеч? — Лавуат ӧрӧ.
— Ме чодыра гыч конденна, коштенна да нумалын оптенна, — умылтара Семон.
— Волой, чын мо?
— Чынак.
— Тыге ышташ сай огыл вет. Калыкше пален налеш гын, вара мом манеш?
Колхозын шудыжым шолыштынат, манын кертыт.
— Ме шолыштын огынал. Ӱдыр-шамычым солаш йодынна, соленыт, — шойышто Волой.
— Кызыт шудыжо эше нӧргӧ, перкан огыл.
— Шкеак ӱмаште "Тыгыде вольыклан нӧргӧ шудо кӱлеш" манын ойлышда. Вот и
ямдыленна. Таче эше кондышна.
— Ачаже, ит вурсо, айда, конденыт гын, конденыт огыла. Презылан, пача-
шамычлан
йӧра, — мане Оклина.
— Тудыжо туге да, калык ончылно сӧрал огыл. Ынде тыге ида ыштыл, — пеҥгыдын
каласыш Лаву.
Волой яра жапыштыже книгам кучен шинчеш, тунемаш пурышаш верч тургыжлана.
Но вучыдымын военкомат гыч повестке только — медкомиссийыш ӱжыт. Палемдыме
кечылан
имньым йодын, Игорьжо, Волойжо, Семонжо шопнам, чотырканым, кумыжгомым
тарантас
шеҥгеке пидын, райцентрыш тарванышт. Волойым военкоматыш намиен коден,
шкешт пазарыш тарванышт. Пазар кече огыл гынат, сатужо жаплан келшыше.
Волойын военкомат
гыч толмыжлан икмыняр сатуштым ужаленат шуктышт. Окса укелан тидат окса,
кевытлашке пурен, каласен колтымым наледышт.
— Волой, молан военкоматыш ӱжыктеныт? — йодо Игорь.
— Медкомиссийым эртышым.
— Мо, латвич ияшымак армийыш налыт огыл дыр?
— Ала, мый ом пале. Йӧршӧ, маньыч.
— Тетла нимат ышт кутыро?
— Уке.
Арня-кокыт гыч Волойлан уэш повестке тольо, "Явиться такого-то, при себе
иметь..."
Тыгай кагаз мом ончыкта, Лаву пала, действительныйыште, финский
компанийыште
лийын, тиде сарыштат кредалашыже логалын.
Кайышаш кечылан мо кӱлешым ямдылышт, сугыньлымо мутым каласышт. Ужаташ ӱдыр-
рвезе-шамыч погынен тольыч. Чачукат толын ыле, ончыкыжо миен шогалынак
чеверласыш.
Волойын шинчавӱдшат тольо, шортынак тарантасыш шинче. Райцентр марте Игорь
ден
Семон ужатен наҥгайышт.
Уржа-сорла пагытыште Волой деч серыш тольо. "Серов оласе ФЗО-што сталевар
пашалан туныктат, модельер-лекальщик лиям", — манын возен.
— Ала тудлан кочкыш йӧрварым колташ? — мане Оклина.
Сукарам да монь коштен колташ кутырен келшышт. Игорь вашмутым серыш, ачажын
колтымо оксам Волойлан колтыш.
Сентябрь тылзе тӱҥалтыште ик кечын кастене явыгыше, лавыраҥ, тияҥ пытыше
Волой
шкежак толын пурыш, ФЗО гыч куржын, кунам пассажирский, кунамже товарный
поезд
дене, кушто йолын тӱжем километр утла эртен. Шортын-шортын, ФЗО илыш нерген
каласкала. Арнят илен ыш шукто — милиций кучен наҥгайыш, саде ФЗО-шкак
пӧртылтышт.
Термез ола гыч Игорьын йодын возымыжлан шочмо кагаз копийже толын.
Юватылде, моло кӱлеш документым поген, вуйбилетым налаш хлопотаен кошто.
Чыла шуктымеке,
Игорьым милиций начальник деке ӱжыктышт. Кушто, кузе илымыжым, еш илыш, ача-
аваж
нерген йодыштыч, адресыштымат возен нальыч.
— Кузе, могай средства дене иледа? — умылышын койыч.
— Ачам оксам колтеда, коча-ковам полшат, — мане.
— Коча-коватше кушто илат?
Игорь адресыштым каласыш.
Тидымат милиций начальник шкаланже возен нале. Тунам иже Игорьлан
вуйбилетым пуышт.
Колхозышто паша тургым пытен. Вольык вӱташте, шурно клатыште манаш огеш
лий, чыла гаяк государствылан кая. Шияшышт эше уло, но тудыжат
госпоставкылык. Колхозниклан нимом пуэн огытыл манме деч трудоденьлан кок
шӱдӧ грамм дене пырчым пуэныт, мӱйымат изиш ойыреныт. Ял калык яндар киндым
огеш коч, коншудо, пареҥге
йӧре шыжымак пышташ тӱҥалын. Вараже мо кодеш ала, каласаш йӧсӧ.
Паша пытымек, колхозышто ревизийым ыштышт, собраний лие. Председательлан
Микалын
Тикынымак кодышт, районыштат тудымак пеҥгыдемденыт. Райцентр гыч толын,
правленийыш пурыш. Игорь деч тидым-тудым умылкалыш, вара тура йодо:
— Тунемаш шонымашет уке?
— Кыдалаш школышко умбаке тунемаш кайынем, но кузе тидым шуктыман, ом пале,
—
мане рвезе.
— Счетоводлан ынет тунем мо? Районышто счетовод курсыш тунемаш колтымо
нерген
распоряжений уло. Тошто Торъялыште пелияш курс пашам ышта. Тунемме жаплан
пел
пуд ложашым колхоз пуа, тӱшкагудышто вер лиеш. Ала келшет?
— Вигак каласен ом мошто. Ик шотшо дене, тунемаш кӱлеш ыле. Чӱчӱ-чӱчӱньӧ
дене
кутырен ончем теве.
— Неле пашам ыштен от керт, мыйын шонымаште, тыланет тиде сомыл денак
илышетым
кылдыман. Тунем лектат, илен-толын, ала тый дечет сай счетовод, бухгалтер
лектеш?
— Эрла каласем.
— Йӧра тугеже. От кае гын, весым колтыман.
Келшыш. Пашажым адак Майруклан "туарыш". Лаву Тошто Торъялыш намиен кодыш.
Тунемме жапыште кочаж деч серыш тольо. Волойым кок ийлан тюрьмаш шынденыт.
Молан? Чылт ӧрӧ.

Кумшо ужаш
1
Совет Армий, немыч-шамычын тале вашпижмашыштым сеҥен, Эрвел Пруссий мландыш
лектын. Кенигсберг олам, кечывал да йӱдвел гыч эртен, авырен налын. Кокымшо
ден
кумшо Белорусь фронт, немычын Восточно-Прусский группировкыжым кум ужашлан
шелын, Балтик теҥыз дек лектын. Землянд полуостровышто немычын ныл
дивизийжым, вич
дивизийжым Кенигсбергыште да олаште улшо шуко тӱрлӧ частьлам авыреныт. Коло
дивизий Балтик теҥыз воктене ишалтын. Но Восточно-Прусский группировко
сеҥалтын
огыл, талын кредалын. Тиде группировкым пытараш, Кенигсберг олам налаш
Совет Армийлан Ильменхордский, Летценский, Алленштейнский, Хольсбергский,
Млавский да
Торуньский * чот пеҥгыдемдыме районлам пытараш кӱлын. Кажне укрепрайонын
индеше
марте оборонительный полосаже лийын. Нине районлам пытарыде, Кенигсберг
олам налаш да ончыко каяш шоныманат огыл. Сандене Верховный
Главноконмандующийын ставкыже 20—25-ше февраль марте нине укрепленийлам
пытараш приказым пуэн.
Чот пеҥгыдемдыме позиций, игечын вашталтме пагытше (февраль, март Балтик
теҥыз
воктене шошо пагытлан шотлалтеш) Совет Армийлан кугу нелылыкым конден. Неле
лийын кредалмаш. Кажне позиций ик гана веле огыл кид гыч кидыш куснен.
Армий командованийлан тушманын мыняр, кушто да могай огневой точкыжо,
позицийже,
могай вий да вооружений дене пойдаралтмыже пален лийын огытыл. Чыла тидым
рашемдаш разведкынат йӧнжӧ шагал лийын. Позицийыште вооружений да живой
сила пеш чак
ворандалтыныт да сайын шылтыме лийыныт.
Алексейын полкшо гыч кок разведгруппым тушманын тылышкыже колтымо, да чыла
тиде
арам лие, порволымыла нимогай увер деч посна нуно йомыч.
— Майор, кузе тендалан позиций келша? — йодо Алексей.
— Подполковник йолташ, немыч позицийыште лияш гын, сайрак ыле, — вашештыш
кумшо
батальонын командирже, майор Кожаев.
— Да, те чыным ойледа, майор. Нимогай пушеҥге, ото, корем лаке уке.
Икманаш,
салтаклан атакыш кынелаш пеш йӧндымӧ вер-шӧр. Немыч кӱшычын мемнан дене мо
ышталтеш чыла ужеш. Тиде, майор, тыйын батальон ончылно веле огыл, полк
ончылно
тыгак. Кӱшнӧ немыч, ӱлнӧ, тайыл йымалне полк. Кӱкшака гыч мемнам тӱрлӧ
оружий
гыч шыже йӱр гай леведыт.
Тиде верышке кум кече ончыч Балтик теҥыз кава гыч лум йӧршан йӱр йымалне,
йӱдшӧкечыже кредалын толшо, пел составым йомдарыше полкын кӱкшакам налаш
вийже ыш сите, атака кӱрылтӧ, лап верыште позицийыш верланыш.
— Майор, кузе шонет, шуркалыше воштыр сигнальный? Немыч позиций ончылныжо
пасум
минироватлен?
— Шуркалыше воштыр сигнальный. Пасум минироватлен мо, каласен ом керт,
тергыме
огыл. Приказ лийын огыл. Очыни, минироватлыме.
— Приказ деч поснат батальон ончылно могай авыртыш уло тергаш лиеш ыле.
Инициативе, майор. Инициативе кӱлеш.
— Тергена. Тачак тергена, подполковник йолташ.
— Тушманым шекланенак шогыза. Дот, дзот, кугу калибран орудий верланымым
палемдызе.
— Подполковник йолташ, мыйын шонымаште, тушман шке огневой точкыжым,
шонымыжым
жап шуде почаш огеш тӱҥал.
Алексей кумшо батальон гыч полк штабыш кайыш. Таче тудо чыла батальонлаште
лийын. Кечыгут манме гай йол ӱмбалне. Штабыште вигак пӱкеныш пурен шинче,
йолсусыржым туржын нале. Белоруссий мландыште налме сусыр уке-уке да
шижтара.
— Сусыр палдырта? — йодо штаб начальник, майор Труханов.
— Туге. Шуко йол ӱмбалне лийме годым коржеш. Иван Ильич, шонымаштыда
полклан лишыл жапыште могай заданий лийшаш?
— Тушманым кырен шалаташ, — мыскара семын кӱчыкын тудыжо вашештыш.
— Тидыже тыге.
— Мыйын шонымаште, дивизийлан Торн олам налаш, а мемналан Торн олам
Хейльсберг
ола дене ушен шогышо корныш лекташ.
— Снабжений шотышто кузе?
— Пура, но тӱрыс але толын огыл. Боеприпас шымле процент наре, продукт
тылечат
шагал. Личный составыш ешартыш вийым пуышаш улыт.
— Мыняре?
— Личный состав тичмаш лийшаш.
— Иван Ильич, автоматчик ротым чумыраш ида мондо. Тушко эн ӱшанле, тале,
бойышто
лийше боец-шамычым погаш.
— Ыштыме лиеш. Алексей Петрович, кодшо кредалмаште ойыртемалтше-шамычлан
представленийым ончалза.
Тыге кажне кечын Ядриков батальон гыч батальоныш, батальон гыч санчастьыш,
минометный ротыш, артиллерист-шамыч дек терген коштеш. А ушышто кузе
тушманым, тудын
чояжлан чоям кучылтын сеҥаш шонымаш пӧрдеш. Тушманын минан пасушто проход
огеш
палдырне, але пален шуктен огытыл. Уке гын, тудо кызытеш полкым атаковатлаш
огеш
шоно, тугеже аралалтме нерген тургыжлана. Тыге гын, могай вийым поген да
кушто
верандарен? Мемнан атака ваштареш могай йӧным кучылташ шона? Кузе палаш?
Разведгруппа-шамыч йомыч. Уэш тышечынак колташ — салтак-шамычым йомдараш.
Тушманын
вийжым палыде, тудын дене вашпижмаш — уто насык. * Сар тудо насык деч посна
огеш
лий, но тудым иземдаш кӱлеш, тушманын шонымыжым, эсапшым лончылен, рончен
моштыман. Мыняр да могай вий дене чактараш шонымыжым палыман. Тидлан эше
кок йӧн уло.
Иктыже разведгруппым вес участке гыч колтен ончаш, весыже — разведка боем.
Тиде
йодыш дене Алексей Петрович дивизий штабыш лекте. Ойжо дене келшышт. Йӧнан
жапым
вучен, кумшо батальон гыч автоматчик рота дене бойым тӱҥальыч. Тиде йӧнат
тушманын вийжым рашемдаш ыш полшо. Дзот, дот, кугу калибран орудий бойышко
ыш пуро.
Разведгруппат йодышым тичмаш рашемдаш ыш полшо. Только палемдышт: тушманын
позицийже пеш чот пеҥгыдемдыме. Эрвел Пруссий ожнысек Германийын форпостшо
лийын.
Тӱрлӧ укреплений ожнысак кодын да уым ыштыме.

*Насык — йомдарымаш (жертва).

Разведка шотышто заданийым шуктыдымылан Алексей Петровичым да полкын
начальникшым шылтален нальыч. Мо улыжым аэрофотосъемко дене таҥастараш
пуышт. Аэрофотосъемкым пеш кӱшыч ыштыме да начар качестван, тушманын
позицийже пеш сайынжак огеш
палдырне. Алексей Петрович штаб начальник дене, мо улыжым таҥастарылын
шымлен,
операцийым шукташ шонымыштым рашемдышт. Дивизий штабыште икмыняр тӧрлатымаш
да
ешартыш дене нунын планыштым пеҥгыдемдышт.
Толын шуо 10-шо февраль. Водын полк командованийым дивизий штабыш ӱжыктышт.
Заданийым уэш-пачаш тӱйышт: лобовой атака дене тушманым позицийже гыч
поктен лукташ. Чакныше тушман почеш Торн олан вес кундемла дене ушен шогышо
кугорныш лекташ: Торн ола гыч чакныше тушманлан корным петыраш, ешартыш
толшо вийым олаш
пурташ огыл. Операций шым шагат эрдене артиллерийский канонада дене
тӱҥалеш. Минер-шамыч тиде жаплан нейтральный полосаште пехотылан минан
пасушто проходым ыштылшаш улыт.
Полк ончылно шындыме заданийым подразделенийлашке шуктышт.
Тайыл йымалне шӧр гай ош нугыдо тӱтыра юалге шӱлышыж дене лап верым
авалтен, могырым сӱсандара. Алексей Петрович палемдыме жап деч ятыр ончыч
наблюдательный
пунктышто лие. Ик гана веле огыл ушыж дене кайышаш операцийым шерын лекте,
сайжым да лушкыдо верым палемдыш. "Тыгай тӱтыра немыч позицийыште лиеш гын
йӧра
ыле, но тунамак тӱтыра коклаште салтак-шамыч, направленийым йомдарен, минан
пасуш керылт пурен кертыт", — шоналтыш. Шагатым ончале, палемдыме жап марте
але
шуко, телефонистым батальонла дене ушаш йодо. Батальонла гыч "операций план
почеш кая" каласышт. Минометный ротым да артбатарейым ӱжыктыш. Туштат
готовность ¹
1 каласышт. Чыла сайла чучеш гынат, Алексей ала-молан чытамсырлана,
тургыжлана.
Уэш батальонлам ӱжеш. Тудын чытамсырланымыжым ужын, замполит изиш
лыпландараш,
операций нерген шонымашыж деч кеч ик жаплан ойыраш манын, ешыж нерген мутым
лукто:
— Алексей Петрович, кузе мӧҥгыштыда?
— Мыйын мӧҥгем уке. Мыйын мӧҥгӧ — Совет Ушем да полк, — ала-молан торжанрак
вашештыш.
— Мый шке йодышемым изиш савыралын шым мошто, вуеш ида нал. Мый ешет нерген
йоднем ыле.
— Ешем Ушем мучко шаланен пытен. Кугурак эргым Марий республикыште ила,
колхозышто счетоводлан пашам ышта, изиракше Уралыште тюрьмаште шинча, ватем
Архангельск областьыште ссылкыште, авам Минскыште ыле, кызыт кушто, ом
пале.
— Эвакуационный центрышке да Минскыш йодын возен огыдал?
— Возенам. Тыгай еҥ уке, эвакуацийышкат логалын огыл манын вашештеныт.
Очыни,
оккупацийыш логалын.
— Эргыч-шамыч, ватет возат?
— Возат. Кугурак эргымже чӱчкыдын сера, ватат сера. Только серышыже ала-
могай,
кузе манаш, ала-мом каласен шуктыдымыла чучеш. Эрге-шамычын серышышт чоным
ырыктыше, куандарыше, кумылым нӧлтышӧ улыт. Ватын тыгай огыл — йӱштӧ.
— Полшеда?
— Кертме семын полшем. Теве шукерте огыл окса переводым кугурак эргымлан да

аважлан колтышым. Изиракшылан тюрьмашке колтен омыл. Тушто окса дене мом
ышта?
Кугуракшылан кочкыш азык дене шольыжлан полшаш йодын возенам. Такше мыйын
йодмем
деч поснат пала.
— Мыят оксам колтышым.
— Тыйжын кушто илат? Ешетше кугу?
— Мыйын Уфа олаште илат. Кугужак огыл, кок ӱдыр да изи эрге, тений школыш
кайышаш. Ватем врачлан пашам ышта. Шоҥго-шамыч, авам-ачам, Башкирийыштак
ялыште
илат.
— Тудланак фамилиетшат Уфимцев?
— Туге лектеш. Алексей Петрович, ватыда нерген уда шонымашым кӧргыштыда ида
кучо. Ала тудын койышыжо тугае, шке шижмашыжым луктын пышташ аптырана, ала
возымо
стильже тугае.
— Уке-е. Мыйын шонымаште ни койыш, ни стиль огыл. Ончыч, пырля илымына
годым,
мый вет кадровый военный, жапын-жапын мемнан паша верна эре вашталтын.
Мыйым вес
вере кусарат, а тудо тӱрлӧ амал дене вигак пеленем каен огеш керт, жаплан
кодеш.
Тугай шокшо серышым воза ыле. Тунамсым да кызытсым от таҥастаре.
— Кунам тиде лийын?
— Лу-лучко ий ончыч.
— Тунам вет те рвезырак лийын улыда. А кызыт? Тусо дене кызытсе жап
коклаште лулучко ий ойыртем. Тиде, очыни, кышам коден. Эше ойлем: ватыда
нерген уда шонымашдам вуй гыч луктын кудалтыза. Сар пыта, вашлийыда, чыла
сай лиеш.
Серафим Нилыч шыпланыш, Алексеят шып шинча. Замполит шагатшым ончале:
— Алексей Петрович, жапна лишемеш.
— Ах-х да! Мый кутырымаште кусаралтымат... Батальонла дене кылым!
Провод вес мучаште бойыш пураш ямде улмышт нерген увертарышт.
Шым шагат. Кӱшыч эртыше снаряд, мина шӱшкымӧ йӱк пылышлан солныш. "Тӱҥале",
шоналтыш.
План почеш артиллерист-шамыч сигналан шуркалыше воштыр авыртышым кӱрыштшаш
да
минан пасум лӱйкалышаш, олян кушко, тушманын позицийышкыже тулым кусарышаш
улыт.
Но снаряд тӱтыра коклаште кушко возеш, нимо пале огыл. Топограф-шамыч тулым
корректироватлен огыт керт. Артиллерийский канонада пытымек, "катюша"
икмыняр залпым пуышаш. Теве пехотылан палемдыме жап толын шуо, атакыш
кынелшаш. Алексей
сигналым лӱйыш. Шуо мо батальонлашке тудын уверже? Связистлан батальонла
дене
ушаш йодо. Батальонлаште атакыш кынелыныт, минан пасуш пуреныт. Тушман
тулым
тӱрлӧ орудий гыч почын, атаковатлыше-шамычым леведеш.
Операцийын кайымыжым чон шижмаш да уш-акыл дене веле огыл виктарен шогыман,
тудым ужман. Алексейлан тидыжак огеш сите, связистлан подразделенийла дене
эре кылым кучаш приказым пуыш. Батальонла гыч сигнал пураш тӱҥале: ик
батальон минан
пасум эртен, атакыш кынелын, весе минан пасум эрта, кумышат атакыш
кынелшаш.
Кумшо гыч увертарышт: батальон атакыш кынелын, тушман прицельный тулым
миномет
гыч почын, ДЗОТ ден ДОТ-шамычат помыжалтыныт. Батальон атакым кӱрлын,
возын. Вес
батальонла гычат тургыжланыше увер пура. Тулым ¹-квадратыш пуаш йодыт.
Алексей
батарейым ӱжӧ: "Жаворонок", мый — "Грач", тулым — ¹ квадратыш". Вара
миномет ротылан тулым ¹ квадратыш кусараш приказым пуыш.
Тӱтыра шулаш тӱҥалмыла чучеш. Наблюдательный пункт ончылно вер-шӧр рашракын
палдырна, мардежат писыракын пуалеш, тыгеже тӱтыра вашке шула.
Телефонист ик батальон почеш весым ӱжеш. Кумшо батальон — тушман
позицийыште.
Алексей йомдарымашым йодо.
— Пеш кугужак огыл, но уло, — "Коршун" вашештыш. Теве "Сыч" ден "Канюк"
йӱкым
пуышт. Чылаштланат — "Ончыко" приказ.
Мардеж талышнен, тӱтыра шаланен. Алексейлан сӧй пасу сайын коеш. Полк
айлыме верыште мина, снаряд пудештме дене позиций шикш дене леведалтеш.
Немыч тӱрлӧ калибран оружий гыч ончычсо шке позицийжым кушкедеш. Батальонла
гыч тулым йодыт.
Алексейлан артбатарей гыч боеприпас шагал кодмо нерген увертарышт. Алексей
полк
штаб дене кылым нале. "Орел", "Орел", мый — "Грач". "Жавороноклан" зернам
кудалтыза".
Миномет рота гыч тургыжланыше увер пурен: "Грач", мый — "Ворон", ¹ квадрат
гыч
мыйым кугу калибран орудий гыч лӱкалат". Алексей картыште ¹ квадратым
палемден
ыш шукто, "Жаворонок" йӱкым пуыш: "Грач", мый — "Жаворонок", мыйым ¹
квадрат гыч
кугу калибран орудий гыч лӱйкалат. Кок пушко тура логалме дене..." — ойлен
ыш
шукто, кыл кӱрылтӧ. "Жаворонок" дене кылым ышташ приказ лие. "Мо тыгай?
Шеҥгелне, ¹ квадратыште могай орудий, кушеч лектын?.." — иктешлен ыш шукто,
телефоныш
ӱжыч.
— Подполковник йолташ, тендам "Орел" ӱжеш.
"Грач", мый — "Орел", тушман ныл "Тигр", кум "Пантера" да кандашшӱдӧ наре
автоматчик дене штабым атаковатла.
— "Орел", штаб пеленсе улшо подраздалений дене круговой обороным налза,
полыш...
— Алексей кутырен ыш шукто, кыл кӱрылтӧ. Телефонистлан: "Орел" дене кылым
вашке
гына ыштыза. Связьыш — автоматчик ротым. Телефонист "Ястребым" ӱжеш.
— Подполковник йолташ, "Ястреб" связьыште.
— "Ястреб", мый — "Грач". Тушман штабым атаковатла, вашке тушко. Тушманым
кырен
шалаташ, штабым утараш.
— Телефонист, "Орел" дене кылым.
Телефонист ручкам пӱтыркала, "Орелым" связьыш ӱжеш. "Орел" дене кыл уке.
— Связной! — ончыкыжо изирак капан чулым рвезе толын шогале.
— Рядовой Демидов!
— Связной! Полкын штабыш! Мо тушто лийын умылыза, полкын знамяжым утарыза
да
мӧҥгеш!
— Есть! — Связной наблюдательный пункт гыч лектын куржо.
— Алексей Петрович, мыйым автоматчик рота дене колтыза, — йодо комиссар.
— Мом эше шонен луктын улыда?
— Обстановка пеш сложный, мыйын верем тушто, — огеш чакне Уфимцев.
— Йӧра. Каен кертыда. Ик салтакым связной рота гыч налза.
— Тау. Алексей Петрович, мый денем иктаж-мо лиеш гын, ешемлан возыза.
Адресем
теве, — кагаз ластыкым шуялтыш. — Ну, чеверын, Алексей Петрович.
— Чеверын, Серафим Нилыч.
Кидым кучен чеверласышт.
— Подполковник йолташ, связьыште "Коршун".
— "Коршун", мый — "Грач". Могай обстановка?
— Немыч мемнан батальоным тӱрлӧ орудий гыч прямой наводко дене леведеш,
вуйым
нӧлталаш огеш лий. Кугу йомдарымаш. Тулым ¹ квадратыш йодам.
"Тушманын огневой точкыжым темдалаш батарей дене кыл уке, кузе батальонлан
полшаш, пытыме деч утараш?" Ик татыште чакныме нерген решений лекте.
— "Коршун", мый — "Грач", тушманын икымше позицийышкыже чакнаш.
"Ворон", "Жаворонок" дене кыл уке. Мо нунын дене лийын? Неужели пытеныт?
Тушманын огневой точкыжым темдалаш кугу калибран орудий уке, дивизий гыч
полышым йодаш, — шоналтыш.
— Связной, пакет дене дивизий штабыш! Писын!
— Телефонист, "Сыч" ден "Канюкым" связьыш.
— "Сыч" связьыште.
— "Сыч", мый — "Грач". Чакнаш. Тушманын икымше позицийышкыжке чакнаш!
— "Грач", мый — "Канюк". "Грач", мыйым тушман шеҥгечын ныл танк, кум
самоходко
да вичшӱдӧ наре автоматчик дене атаковатла.
— Лӱдде шогыза, полыш лиеш!
— "Сычым" связьыш!
— "Сыч", мый — "Грач". "Канюклан" фланг гыч полышым пуыза.
— 'Грач", мый — "Сыч", тушман кокымшо позиций гыч атакыш кынелын. "Канюк"
кок
тул коклаш логалын.
— "Коршун" дене кылым!
— Подполковник йолташ, "Коршун" дене кыл уке.
— Подполковник йолташ, связной Демидов, полк штаб гыч.
— Мо тушто лийын, докладыватлыза!
— Штаб олмышто кугу вынем.
— Полкын знамяже кушто?
— Нимом шот дене палаш огеш лий, кермыч ора да пурак, шикш. Штаб йӱла.
Алексей, йолйыжыҥым йомдарен, теҥгылыш волен шинче. "Мо тиде, тичмаш
поражений?"
— чон вургыжын шоналтыш.
— Телефонист, батальонла дене связьым!
— "Сыч" связьыште.
— "Сыч", мый — "Грач". Могай обстановка, доложитлыза.
— "Грач", мый — "Сыч". Тушман мемнан батальоным шеҥгеч да ончыч атаковатла.
Рукопашныйыш шумо. Кумшо батальонын командирже майор Кожаев колен. Тудын
олмеш
икымше ротын командирже старший лейтенант Одинцов.
— Одинцов йолташ. Шке позицийышке чакнаш!— Алексей чыла полк
подразделенийлан
чакнаш нарынче ракетым пуыш. "Ала чакнашыжат вараш кодын приказым пуымо?
Ала
полк деч ниможат кодын огыл?" — кокытеланен, вискален шонкала. Сӧй пасушто
кредалмаш эркышна.
Тыгай годым еҥын чоныштыжо мо ышталтеш, кӧ каласен кертеш? Ну, мо ышталтын
гын,
ышталтын, шкенжым кидыш налын, штабыш тарваныш. Штаб манашыжат йылме огеш
савырне, тошто фермер сурт деч кермыч ора, пурак да шӱч веле кодын.
Штабист, кредалмашым шке ӱмбакышт налше-шамычын капышт тыште да тушто
кийылтыт. Иктыжын кидше
ойырлен, весын кап вуй деч посна. Алексей штаб пелен погынышо салтак-шамыч
гыч
кугурак званиян, старший сержант Субаевлан кермыч ора коклаште штабын
явалажым
луктедаш, погаш, полкын знамяжым але тудын деч кодшыжым кычалаш кӱштыш.
Сержантым ойырен, штабист-шамычын капыштым погаш да иза-шольо шӱгарыш тояш
ямдылаш,
интендант лейтенантлан салтак-шамычым пукшымо нерген шоналташ кӱштыш.
Шкеже, кок
салтакым пеленже налын, позицийышке тарваныш. Автоматчик рото штабист-
шамычлан
полшаш миен шуын огыл. Штаб ден позиций коклаште пел корнеш, чара пасушто
тушманым вашлийын. Тале кредалмаш лийын, коеш. Но ик автомат да ручной
граната дене
"Тигр" ден "Пантера" да рота деч шуко пачаш кугу вий ваштареш шоген кертын
огыл.
Алексей ужатен толшо ик салтакым подполковник Уфимцевын капшым кычалаш
кодыш.
Кумшо батальон штаб олмышто кугу вынем. Пеле сӱмырлышӧ окопыш волыш.
Икмыняр ошкылым ыштен шуктыш, часовой "Кто идет? Стой!" — кычкырале.
— "Грач".
— Эртыза.
— Кушто батальон командир?
— Коло, кумло метр наре окоп дене ошкылза.
Батальон штаб кумшо ротын блиндажыштыже верланен. Алексейым кокымшо ротын
рвезе
старший лейтенантше вашлие:
— Подполковник йолташ, комбат майор Кожаев колен.
— Палем. Батальонышто мыняр йомдарымаш?
— Кугу.
— Колышо-шамычым сӧй пасу гыч лукмо? Боеприпас мыняр кодын, тергыме?
Батальонын
мина ротыжо тичмаш? — иканаште икмыняр йодышым пуыш.
— Батальон деч чырык ужашыже кодын, кок миномет кодын, но мина уке, патрон,
граната уке манашат лиеш.
— Кокымшо да икымше батальонла дене кылым ыштен огыдал?
— Икымше ден кокымшо батальон чыла пытен манаш лиеш.
Алексей икымше да кокымшо батальон шогымо позицийышке миен кошто. Кумшо
батальонышкак пӧртыльӧ.
— Старший лейтенант Роженцов, тыште особый распоряжений марте старшийлан
кодыда,
мо кӱлешым шуктыза, мина ала вес батальонлаште кодын, тергыза. Тушман
атакыш кынелеш гын, отпорым пуаш ямдылалтса.
Алексейым автоматчик-шамычын кредалме сӧй пасушто кодымо салтак вашлие.
— Подполковник йолташ, подполковник Уфимцевын капшым муынам, документшым
налынам
да вес офицер-шамычынымат погенам. Подполковник йолташ, шке шонымашем
каласаш
лиеш?
— Ойлыза.
— Сӧй пасушто ик сусыргышым шым му. Тушман сусыргышым уэш лӱйкален ала-мо.
— Тыгат лийын кертеш. Пленный-шамыч дене юватылмыже шуын огыл да пленныйже
тудлан ынде огешат кӱл.
Полк штаб пелен колышо-шамычым тояш ямдыленыт. Алексейлан служебный
книгаштым
кучыктышт, ончен шергал лекте: рядовой, сержант, старшина, офицер-шамыч.
Иктыже
хозвзводышто служитлен, весе — писарь. Теве штаб начальник, Труханов Иван
Иванычын книжкаже. Кумылаҥдыме графаште медаль, медаль, медаль, черетдыме
кӱшыл
званийым пуымаш. Сар тӱҥалтыш гычак армийыште, заводысо тыглай инженер-
лейтенант
гыч тӱҥалын, майор марте кушкын. "Теве сар пыта, шке заводышкем пӧртылам,
пашаште технологийым уэмдымаште, паша условийым саемдымаште тидым-тудым
пуртем", —
манеш ыле. Сӧй пасуштат шке пашажым шонен коштын. Эх-х! Иван Ильич,
шонымашет
ынде огеш шукталт, ӱмырет кӱчык улмаш. Кийыме верет пушкыдо лийже".
Колышо-шамычым иза-шольо шӱгарыш поген пыштымек, салтак-шамычым строитлен
шогалтыш, кӱчык чеверласыме мутым каласыш. Автомат гыч кум очередьым пуышт.
— Йолташ-шамыч, тендан коклаште артбатарей гыч але миномет рото гыч иктажше
уло?
— Мый артбатарей гыч рядовой Сидоров, — ик салтак строй гыч лекте.
— Сидоров йолташ, кузе батарей пытен, каласен кертыда? — йодо.
— Кертам, подполковник йолташ. Мый батарейыште носильщиклан шотлалтынам.
Батарей
изи отышто верланен. Боеприпасым ме йӱдымак нумалаш тӱҥалынна. Боеприпас
склад
деч тораште огыл, шола могыр ото гыч мотор гӱрлымӧ, прожектор дене
волгалтарыме
койо. Ме шке коклаштына мемнан танкист-шамыч атакыш ямдылалтыт манын
шонышна,
кутыралтышна. Тӱтыра шаланымек, саде ото гыч лӱйкалаш тӱҥальыч. Мый батарей
деч
тораште огыл лийынам, снаряд пудештме вынемыш пурен шинчым. Ото гыч
лӱйкалышт,
мемнан батарейымат ышт кодо. Вара ото гыч ныл "Тигр", кум "Пантера" да шуко
автоматчик-шамыч батарей ӱмбак кержалтыч. Танк дене мемнан пушкым тошкен,
сӱмыркалышт. Шукат ыш эрте, тушман штаб велыш кайыш. Танк ден Сау
кайымаштак лӱйкалат.
Мый батарейыш пӧртыльым. Пушко-шамыч сӱмырал шуымо улыт, артиллерист-шамыч
колышо кият. Мый сусыргышо-шамычлан полышым пуаш кычал коштым, ыжым му,
чылан колышо
улыт. Сусыргышо-шамычым лӱйкален пытареныт ала-мо?
— Тау, Сидоров йолташ.
— Старший сержант Субаев. — Ончыкыжо старший сержант Субаев толын шогале.
— Полкын явалажым луктеден улыда?
— Туге.
— Полкын знамяжым муында?
— Уке, подполковник йолташ.
— Знамя шогымо верыште нимо кодын огыл?
— Уке.
Алексейын шинчажлан шыри-вури койо, шӱм ишалте, йолйыжыҥ кайыш, верыштыжак
волен
шинче. Мыняр тыге шинчыш. Изиш ушым налмеке каласыш:
— Старший сержант, батарейыште, миномет рото шогымаште, автоматчик рото
кредалмаште колышо-шамычым тояш колто, штабын явалажым аралаш кок салтакым
ойыро, кызытеш тыште кугурак олмеш кодыда, — шкеже кок автоматчикым налын
дивизий штабыш
тарваныш.
Кажне кредалмашым лончылаш тунемше тиде ганат шергаш тӱҥале. Да, полк неле
ситуацийыш логалын. "Мыйын могай титакем?" — шке ончылныжо йодышым шындыш.
"— Ну,
могай?" — угыч да угыч йодеш. Кодшо сӧй деч вара тиде верышке толмо гыч
тӱҥалын
шерын лекте. Разведкым ыштен кертме огыл. "Незнавши броду полез в воду".
Тушманын чот пеҥгыдемдыме кокымшо позицийжым палыме огыл. Вучыдымо, ончычак
пален,
ужын моштыдымо случай. Тыгай случай 1943 ийын Сталинград ола воктене чуч
лийын
огыл. Тушманым авырымек, кырен шалаташ (пленить) сӧй пасуэш лунчыргышо
армийым
коденыт. Тушман авыртышым кӱрлын, оҥго гыч лекташ тӱҥалын, действующий
армийым
пӧртылташ логалын.
Совет Армий Берлиныш союзник-шамыч деч ончыч шуаш, тудым налаш вашка. Эрвел

Пруссийыште тушманын частьшым авырат, кырен шалаташ (пленить)
небоеспособный
частьлам кодат. А тушман виян, чоя, сайын вооружитлалтше. Тыгай авыртышым
куштылгын кӱрлын, оҥго гыч лектеш да касвелыш чыма. Корныштышт мемнан
частьлан кугу
эҥгекым ыштылеш. "Эн кугу титакемже: шке позицийышке чакныме нерген
приказым вараш кодын пуымо. Чакнаш ондакрак приказым пуэм гын, перныл
коштшо частьлам тынар
насык деч посна пытарем ыле", — шонкален, дивизий штаб дек толын шуо. Вӱд
лакыште чиемжым эрыктыш, тӧрлыш, дивизий штабыш пурыш. Рвезе, тӱвыргӧ капан
генерал
Алексейым аватмут дене вашлие:
— Ядриков, молан заданийым шуктен отыл?
— Генерал, — Алексей "йолташ" манаш ыш тошт, — генерал, полк пытен.
— Тый мом ойлыштат? Шке ушыштет улат?
— Генерал, 1 стрелковый полк Совет Армий радамыште посна часть семын пытен.
— Кузе полк пытен, умылен ом керт, сайынрак умылтаре.
Алексей радамын ойлаш тӱҥале, но генерал чарыш, изиш чыталте, мане.
— Связной, мый декем замполитым, штаб начальникым, особый отдел гыч майорым
кызытак ӱжаш!
Нунышт шуко вучыкташ ышт тӱҥал. Алексей, тургыжланен, чыла радамын
каласкалыш.
Ик жап чыланат шып лийыч. Тымыкым майор особист кӱрльӧ, "тидлан пырдыж
воктеке
шогалтыман".
— Шогыза, шогыза. Чыла рашемдымеш тыге ойлаш огеш кӱл, — генерал чарыш. —
Очыни,
подполковникым кызыт колтена. Кузе чыла лийын, радамлен шоналтыже да
объяснительныйым возыжо.
Алексей ончычсо полк штабыш кайыш. Интендант лейтенант, мом шотым муын,
салтак-шамычым пукшен, Алексейланат коденыт. Ала эр, ала кечывал, ала кас
кочкыш лие.
Кечыгут умшашкыже ик шӱраш пырчат логалын огыл. Пуымо приказым чыланат
сайын
шуктеныт, связист-шамыч ончыл линий дене кылым ыштеныт.
Алексей йӱдым салтак коклаште эртарыш. Малашыже ыш логал, манман дыр. "Ынде
мо
лиеш? — шкеж нерген первый гана шоналтыш: — Трибунал, званийым волтымаш але
адакат лагерь? — вашештен ыш мошто. — А вет мыйым кызытак дивизий штабыште
петырен
кертыт ыле, а мый эргым-шамычланат, Настяланат серышым возен омыл. Эрла
волгыдо
дене вигак возаш", — шоналтыш.
Алексейым кумшо кечын нальыч, армий штаб гыч особист полковник шкежак
толын.

2
— Лаву, Лаву манам, кынел, — Оклина марийжым помыжалтыш.
— А-а? — тудыжо омыюа пелештыш.
— Ала-кӧ толын ала-мо, пий пеш опта да тӱкалымыла шокта. Ала вор-шамыч
коштыт,
лектын ончал.
Лаву чара йолжым портышкемыш шурале, мыжерым шоҥале да тӱгӧ лекте. Рекс
капка
воктене оптен толаша. Пий оптымо кокла гыч капка тӱкалымым кольо.
— Кӧ тушто? — йодо.
— Чӱчӱ, тый улат вет? Тиде мый Волой, — капка вес велне йӱк шоктыш.
— Кӧ, могай Волой? — Лаву ӧрынрак йодо.
— Волойым от пале мо? — капка вес могырышто йодыч.
— Тыйже мемнан Волояк отыл? — йодо Лаву.
— Тудо, чӱчӱ. Капкатым вашке поч, пеш кылменам.
Лаву капка тӱкылтышым кораҥдыш. Ӧрдыж еҥ ӱмбак тӧршташ ямде Рекслан "Фу"
кычкырале. Пий ӧрдыжыш урлен кораҥе. Капкам почын, Волой улам маншетым
пураш ӱжӧ:
— Пуро вашке, эрвелеш ала-мо пеш йӱштыла чучеш.
— Шемечше уке мо?
— Ала-куш йомын. Тидыжым Семон конден, командым шукташ туныктен, пуро
пӧртыш.
Волой кудывечыште ыш кучалт. Лавужат почешыже капкам петырен пурыш. Омсам
тӱкылен ыш шукто, "Оклина, кынелынат мо? Ончал, кӧ толын", — мане.
Оклинаже, "Кӧ вара?" — йодо.
Лавуй Волой дек миен шӱйышкыжӧ кержалте, ӧндале.
— Тыйын шӱйышкет шуашат огеш лий, пеш кушкынат. Ой, азап, кылменам маньыч
вет,
вургеметым кудаш. Шого, шого, ботинке дене веле улат мо? — ӧрын, Волойын
йолжым,
чиемжым ончале. — Теле йӱштылан келшышын чиен отыл-ыс? Ну-ко, вашке кудаш.
Оклина, шокшо портышкемым кондо.
Волойжо ботинке шнурокшымат руден огеш керт, рудаш полшыш. Чулкажым
кудашын,
йолжым кучен ончыш.
— Йӱштак налын огыл дыр? — йодо.
— Ала. Йолем ынде нимом огеш шиж.
Лаву Волойын йолжым туржаш пиже. Оклинан конден шындыме портышкем кемжым
чиктыш,
коҥгамбак кӱзен шинчаш кӱштыш.
Волойжо кутыренат огеш керт, пӱйжӧ шолткыкта веле, кидшым ваш туржаш тӧча.
— Оклина, аракат уло вет? Конды-ян.
Оклина шолтымо аракам тӱгӧ гыч пуртыш — йӱштӧ, ырыкташ кӱлеш.
— Тый чукырыш темен пу, ончыч йолжым туржам.
Йӱк-йӱаным колын, Игорят вакшыж гыч кынелын, Волойын тыге вучыдымын толын
лекмыжлан ӧрын.
— Толам манын нимогай уверымат пуэн отыл-ыс?
— Игорь, тый йодышташ шуат, ужат пеш кылмен, ботинке дене крешене йӱштыштӧ
коштеш. Айда йолжым арака дене туржына.
Семонат помыжалтын, Волойым шӱйжӧ гыч ӧндалын, шокшо капше дене воктекыже
пызнен.
— Чӱчӱ, йолем пеш кӱчышта ала ситат?
— Эше изиш чыталте, — мане Лаву, пашажым умбакыже шуйыш.
— Арака ырен шуын, изиш подылтыза. Мончаш олтыза, шинчалан мӱй вартышым
капышкыже шӱрен ырыктыза, сайын выньык дене поньыжса. Волойжо, шуженат вет?
Монча деч
ончыч изиш пурл, — кинде ден шыл моклакам шуялтыш.
— Аваже, мыняр шагатет шуын?
— Визытыш каен.
— Пашаш каяшат жап шуын. Игорь, тый мончашкыже олтет?
— Олтем.
— Семонжо, кынелынат гын, олташыже полшо. Волойжо, монча шумеш шокшо
коҥгамбалне
кие. Леведалташет теве азям. Мый коҥгаш олтем, кочкышым ямдылем, — мане
Оклина.
Монча шумылан Лаву паша гыч тольо. Кумытын Лавужо, Игорьжо, Волойжо мончаш
кайышт.
Шокшым пуэн-пуэн Волойын капышкыже шинчалан мӱй вартышым шӱрат, куэ выньык
дене
поньыжыт.
— Ой, ынде чытенак ом керт, — манын, Волой кечкыж кия. Ӱмбачынже пӱжвӱд
кашка
гыч йогымыла йога. — Колтыза, — сӧрвала.
— Чыте-чыте. Теве эше ик гана шӱрена да выньык дене поньыж налына, чыла
кылмымет
пӱжвӱд дене лектеш, — манын Лаву шокшым пуа.
Монча деч вара шокшо кочкыш дене сийлышт, мӱй дене шокшо чайым йӱын, Волой
коҥгамбак кӱзен возо. Оклина вашталтен чияшыже Игорьын йымал вургемжым
пуыш.
Волой кас марте малыш, кечывал кочкышланат кынелын огыл. Кастене уна толмо
лӱмеш
ӱстелым погышт.
— Ну, кузе тазалыкет? — йодо Лаву.
— Уэш шочмемла веле чучеш, — воштылале тудыжо.
— Кече мучко нерым коргыктен малыш, — мане Оклина.
— Тугеже йӧрас, кылмыметым поктен луктын кертна, коеш, — мане Лаву.
— Кужу корныш мо пеш куштылгын чиен лектынат? Могай еҥ телым ботинке дене
коштеш? Портышкемжым колтен улынас, налын отыл мо? — йодо Оклина.
— Тетла чияшемже нимоэмжат укес, мом чием? Портышкемым налынам да
шолыштыныт.
Тӱшкагудышто пеш шолыштыт. Пашадарым налат, тудыжат кугу огыл, пел тылзылан
ситыше кочкыш азыкым налын пыштет, кок-кум кече гыч йывылдик, пытенат кая.
Ала шке
пӧлем гычак, ала весе-шамыч нумал пытарат. Столовыйышко коштын, оксам от
ситаре,
вара шужен коштат. Вургемымат сакен кодаш огеш лий — шолыштыт. Портышкемем
тыгак
йыпыштарышт. Тыге илаш огеш лий, шонышым-шонышым да паша гыч лектым.
— Документетше уло? — йодо Игорь.
— Паспортым виктаренам. Паша книжкам уло.
Волой толмыж деч вара сурт кокласе пашам чӱчӱньыжлан ышташ полшыш, кырча-
марча
дене шогылто.
— Волой, столяр, плотньык пашам ыштенам манат, мыланем шӧрлыкым, кӱмыж-
совлам
опташ ыштен от пу? Лавулан ойлем, ойлем — "Йӧра, теве жапым ойырем да
пашалан
пижам", манеш. Пижашыже гына ала-кунам пижеш.
— Материалже, ӱзгарже уло гын, молан ышташ огыл, ыштем.
Ту кечынак ямдылкалаш тӱҥале. Шӧрлык деч вара табуреткымат ыштыш.
Оклина ыштыш-кучышыжым мокталтыш, "Пеш чаткан, арун ыштенат", — малдале.
Ыштышыжым калык коклаште ойлен коштын, коеш, йодын толшат лекте.
Ик кастене, тӧрыштӧ кутыркален шинчышыштла Лаву мутым лукто:
— Ялсоветын пунчалже почеш тунемше йоча-шамычын ача-авашт школлан пуым
ямдылышаш
улыт. Мемналанат кайыман. Мыйже каен ом керт, Оклина, тыланет каяшет
логалеш.
— Кӱлеш гын, каем.
— Ала Волой кая? — йодо Игорь.
— Каем, — тудыжо пелештыш.
Каслан чыланат иктыш погынен илыш, паша нерген мутым луктыт, каҥашат.
— Чӱчӱ, чӱчӱньӧ, мый тендан дене илаш кодам гын, мом каласеда? Колхозышто
пашам
ышташ тӱҥалам. Тӱҥалтышлан тендан кӱшеш илаш логалеш. Тӱрлӧ арверым ышташ
йодшо
лектеш гын, шкаланем кочкашыже ситарем, шонем. Тӱҥалтыште чӱчӱн оҥажым
кучылташ
верештеш. Илен толын, ала шке суртемат лиеш.
Шольыжын тыге туран йодышым шындымыжлан Игорь аптыраныме гаят лие, чӱчӱжым,

чӱчӱньыжым ончале.
— Кодена, кодена, — Семон тӧршталтыш, Волой деке миен шогале, шӱйжӧ гыч
ӧндале.
Ача-аважат код, маньыч.
— Мый кызытеш арнялан кочай-коваймыт дек миен толнем.
— Мыят ончылий миенам да тулеч вара укеат. Шоҥго-шамыч ӧпкелалтын серышым
колтат
да нигузе жапым ойырен ом керт, — мане Игорь.
— Мыйжын нуным ужмемлан ынде кум ият лиеш дыр? Тыйым шындымышт деч вара
толынат
огытыл, — ушныш Лаву.
— А мо? Айста пырля миен толына? — ойым пуыш Волой.
— Колтат мо, ала? — ӱшаныде пелештыш Лаву.
— Мый арня шоген ом керт. Иктаж кок-кум кечылан миен толаш лиеш, — мане
Игорь.
— Корныжге шотлаш гын, арняшкыже погынат, — мане Волой.
— Колтат гын, миен толза. Имньыжым мыят ончем, — ушныш Оклина.
— Волой, шарнет, кочат дене Кировыш коштмынам? — Семонжат ушныш.
— Тыйжат кайынет огыл дыр? — Оклина эргыжым йодо.
— Каемат ыле, огыда колто вет, — мане Семон.
Кошовкаш колхозын ожыжым кычкен, кумытын корныш тарванышт.
Шоҥго-шамыч уна-шамычым куанен вашлийыч. Вовашт шортынат колтыш, уныкаштым
миенмиен вӱчкалта, ӱстелымат погеныт. Нимучашдымын йодышышт лие.
Сурт сомылым ыштышыштла шоҥго-шамыч шке коклаштышт кутыралтат.
— Савли, кеч иктыжым пеленна кодышаш ыле, кутырен отыл?
— Мыят тудымак шонем да. Кутырашыже але кутырен омыл.
— Кутыралте. Игорьжо тудо огеш тол докан. Кеч Волойжым кодаш ыле.
Шоҥгылыкешна
могай-гынат эҥертыш. Ала кутырен савырен кертат.
Савли, Игорьым учырен, Волой нерген йодышто — Волойжо ынде мом ышташ
тӱҥалеш,
эсапше могай?
— Ишыттӱреш коднеже.
— Нигушкат огеш кае?
— Уке аман.
Кас кочкыш деч вара тиде ойымак шуйышт. Савли кугыза шонымыжым вик луктын
пыштыш.
— Уныкам-шамыч, ме ынде коктынат шоҥгемынна, тиде тӱняштыжат илашна шуко
кодын
огыл. Шоҥгылыкеш эҥертышнат уке, жап шуэш гын, поген пышташ нигӧлан,
аваланда
ӱшан уке, тудын шке илышыже, шке лукшо да эше ссылкыже пытен огыл. Молан
тендалан, кеч иктыжлан, мемнан деке илаш толаш огыл? Мемнан пӱртӱснат
Ишыттӱр кундем
деч уда огыл, тугаяк олык, чодыра, эҥер. Немда эҥернаже тендан Ишыт эҥерда
деч
кугуракат лиеш. Шонет — колым кучо, йӱштыл, шонет — чодыраш лектын кошт,
тӱрлӧ
емыж-саскам пого, шонет — пеледышан, мӱй пушан олыкыш лек, чонетым кандаре.
Ялнат изи огыл, ӱдыр-шамычат шукын улыт, шӱм-чонлан келшышым муаш лиеш.
Суртпечынат але пеҥгыде, шке жапыштыже ачален, тӧрлен шогет гын, але шуко
чыта. Вольыкнат ик радам дене чыла уло. Тендан тушто ни суртпечыда, ни
вольыкда манме семын.
Жап шумеке, тидыжымат-тудыжымат ыштыман, эре еҥ ӱмбалне, Лаву, тыге
ойлымемлан
вуеш ит нал, илаш огеш лий. Садак чылажымат шкаланак ыштыман. Тиде пеш кугу
да
неле паша, шуко пӱжвӱдым йоктарыман. Чондаят кӱжгӱ кӱлеш. Паша шотышто,
тугаяк
ял озанлык паша. Игорь толеш гын, счетовод пашат лектеш докан, Волойлан,
сай
мастар улат гын, столяр, плотник пашалан йодмаш эре кугу. Икманаш, кеч
иктыже да
мемнан деке толза, — Савли кутырымыжым чарныш, ӱшан дене уныкаштым ончале.
Просковият то иктыжым, то весыжым йӧратен, ӱшанен ончалеш.
— Мыланем шке шонымашем каласаш лиеш? — йодо Лаву.
— Ойло, ойло, — кугакаже пелештыш.
— Коча-ковада тендан верч шуко азапланеныт, шоҥгылыкешышт шке чоныштым
лыпландарынешт, нуным ончышо лиеш да ласка шонымаш дене ӱмырыштым илен
шуктынешт. Тиде
ик шот, вес шот — нунын деч вара суртпечышт огеш пыте, манын ӱшанат. Мыйын
шонымаште, тендалан иктыжлан да — мыйым йоҥылыш ида умыло, ынеда тол гын,
мемнан денак илаш кодын кертыда — тышке толман. Кочада чыным ойла, шке
суртым чумыраш шуко вий да окса кӱлеш, а тыште чыла ямде, угыч тӱҥалмыла
огыл. Тидыжак мом шога.
Вик каласаш гын, Игорьлан тышке толаш резон огыл. Тушто тудым туныктеныт,
тушанак инвалид лийын, тидым умылаш кӱлеш, туштанак йӧратыме еҥже. Ишыттӱр
калык тудым пагала да йӧрата. Йӧратыме ӱдыржын ешыжлан сай энертыш лиеш.
Нунышт кызытеш,
ӱдырамаш полко, начарын илат. Мыйын шонымаште, Волойлан кодаш келшен толеш.
Кузе, Волой?
Тудыжо вачыжым туртыктыш — ала.
— Коча-кова ончылно мемнан кугу порыс. Тидым шуктыман. Волой толаш тореш
лиеш
гын, мыланем толаш верештеш, — мане Игорь.
Шабаршиш кумытын тольыч, Ишыттӱрыш коктын пӧртыльыч.

3
— Настя, кушто улат? — Арнольд пӧртыш пурен шуктыш ма — уке ма, йодо.
Сакалтышыжым, вӱдылкажым ӱстембаке луктын оптыш:
— Настя, кушто улат? — уэш йодо.
— Мый тыштак, — коҥга шеҥгеч лекшыжла Настя вашештыш.
— Мый шонышым уке улат.
— Картычкылан пуат?
— Картычкылан. Сар пытымылан кок ий эртен да эше картычке. Калыкше шуко,
черетше
кугу, пыкше шоген шуктышым. Вашке эрыкан торговльо лиеш маныт.
— Пашаште мо кучалтынат, шонышым.
— Паша деч вара "Чу, кевытыш ончалшаш", маньым. Осып кушто?
— Уремыште куржталеш чай.
— Тудлан ландриным изиш нальым. Мо шӱлыканла коят? — йодо Арнольд,
тӱсленрак ончале. — Шортынат ала мо — шинчат йошкаргыше? Пашаште мо лийын
мо?
— Уке. Пашаште чыла сай. Игорь деч серышым налынам. Лудым да кумылем
тодылалте.
— Мо лийын?
— Уке. Лияшыже нимат лийын огыл. Игорь сӱаным тарватынеже, ӱдырым налнеже.
Кумылет уло гын, серышыжым нал, луд, шӧрлыкыштӧ.
— Ну-ка, ну-ка, ончалына.
Арнольд шӧрлык гыч серышым налын лудо.
— Ну, вара тидлан шорташ кӱлеш мо? Йывыртыман. Кажне ийготыш шушо марлан
лекман,
ӱдырым налман. Айдемылан тыге пӱралтын гын, тиде йӱлам шуктыман. Мыйын
шонымаште, Игорь еш илышлан ийгот дене гына огыл, психологически кушкын
шуын, ӱшанле
еҥ. Ала-могай арик-турик рвезе огыл. Шоналтыде, вискалыде огеш ыште.
Молодец!
Мый тудым ик ганат ужын омыл гынат, пеш ыҥгайлан * шотлем.

* Ыҥгайле — положительный.

— Мый тудлан огыл. Ача-ава полыш деч посна кушкыныт. Ни эҥертышыже, ни
суртпечыже манме семын лийын огыл да чаманем. Ӱдыржымат еҥ суртыш веле
конден пурта.
— Ну, Лавужым чылт ӧрдыж еҥ манаш огеш лий, шке йочаж гаяк орыштын. Лавужат
молодец.
— Оньо куваж дек илаш куснена манеш, да туштыжо илышышт кузе эше савырна
але.
— Тидлан кызытеш нимолан ойгыраш. Тыгай веҥе логалеш гын, йывыртыман. Илен-
толын, суртпечым чумырат, ватыже гына шотан лийже. Мый тудлан йывыртем.
Арнольд моштымыж семын Настям лыпландарыш.
— Тыйже гына сӱанышкыже каен кертат мо ала? Ссылкетшат икмыняр тылзе веле
кодын
да колтат мо ала?
— Колтат гынат, мо дене каем? Оксанаже укес. Коштын толашак мыняр кӱлеш, да
эше
пӧлекше.
— Колтымо шотышто умылкален ончем теве. Огытак колто гын, кеч пӧлек шотеш
оксам
арена да шӱдӧ теҥгежым колтена.
— Кӱлеш ыле. Ялыште вет оксашт уке.
— Мый заводуправленийыште кутырен ончем. Ала аванс шотеш тылзаш пашадарым
ончылгоч пуат.
— Вара вет ик пашадар дене ик тылзе илаш логалеш.
— Куш пурет, аныклаш логалеш. Йӧра, тидын нерген кутырен келшышна. Эрла
каныш
кече, мом ыштынет, шонымашет могай?
— Мушкедаш кӱлеш ыле. Мом ыштыктынет?
— Айда ик каныш кечын чыла мӧҥгысӧ пашам кудалтена. Пӱртӱсыш канаш лектына.
— Пӱртӱсыш, манат?
— Туге. Эҥерыш. Колым кучена. Кол шӱрым шолтена, йӱштылына. Мо шошо
тӱҥалын, ик
каныш кечат уке. То пакча, то пареҥге. Вара адак шудо пагыт тӱҥалеш,
казалан
кургым ямдылыман. Айда, кеч ик кечым паша деч посна эртарена. Мый ончычак
каем,
те Осып дене кече кӱзымеке миеда.
— Пешак келшем да мушкашыжат ятыр погынен. Осыпын вургемжым кеч кажне кечын
муш.
Ала-кушто тынар лавыражым муэш, лӱмынак ала-мо сӧсна гай лавыраште
пӧрдалеш.
— Айда куржталже, йоча вет, таза гына лийже.
Кече ырыктен шумылан Настя, эргыжым вӱдалтен, эҥер серыш тольо. Арнольд
тиде
жаплан колым эҥырымым чарнен, тулолмым ямдылен.
— Вержым пеш моторым ойырен налынат. Олык, чодыра, эҥер чылт сӱретысе гай,
— мане Настя.
— Мотор дене кумыл нӧлталтеш. Шӱрым шолташ тӱҥалына, — темлыш Арнольд.
— Сакена. Осып, тувыретым кудаш, кечыште капетым шуаре.
— Ме йӱштылаш пурена, туге вет, эргым? — мане Арнольд.
— Ме йоча-шамыч дене карьерыште йӱштылынна, — мане Осып.
— Ийын от мошто вет, вӱд йымак кает гын? — мане аваже.
— Тушто келге огыл. Шӱй даҥыт веле.
— Йӱштӧ вӱдыштӧ тӱҥгылген кертат. Асам вӱдыш пураш огеш лий. Кугыеҥ дене
веле
вӱдыш пурыман, — мане аваже азапланен.
— Вӱдшӧ тушто леве-леве.
— Айда вӱдыш. Ияш туныктем, — ачаже ӱжӧ.
Арнольд ийме тӱрлӧ йӧным ончыктыльо. Вара эргыжым мӱшкыр йымач кучен, кид
дене
удыраш, йол дене чумедылаш-шӱкаш туныктыльо.
— Вӱдыштӧ шукат шинчеда, кылмеда вет. Чылажымат иканаште огыл, — мане
Настя.
Пӧръеҥ-шамычлан, вӱд гыч лекмекышт, капыштым ӱштылаш солыкым кучыктыш.
— Кылмышда вет, олык йыр куржтал савырныза, ыреда. Толмыланда шӱрат шуэш.
— Мый писын куржталам, — моктана рвезе, чымалте.
— Тыге тӧчылын, вашке ноет, — Арнольд эргыжлан кузе шӱлаш, кид дене каплан
полшаш ончыктыльо.
Олык йыр куржтал савырнымыштлан Настя кол лемым кӱмыжлашке темкален
ямдылыш.
Кинде паекым шеледен оптыш.
— Спортсмен-влак, шужен улыда вет, тӧрыш шичса.
— Вӱд воктене кочмо утларак шуэш, — мане Арнольд.
— Тыйже эрдене кочдеак лектыч вет, ындыже шуженатат докан.
Арнольд сумкаж гыч чек-чек манметым лукто, Настян да шкенжын кӱмыжышкыжӧ
аракам
изиш йоктарыш.
— Кол шӱр арака дене тамлырак лиеш, — кодшо аракажым стаканыш опталын,
Настя дене йӱыч. — Пикник дык пикник. Пикник кукшо лийшаш огыл.
— Кунам налын шуктенат? — йодо Настя.
— Шукертак налынам ыле. Эре пӱртӱсыш лекташ шонен коштынам да жапше уке.
— Мӧҥгыштем, Немда эҥерыште улмемла веле чучеш, — мане Настя.
— Ямгатлыкешет йокрокланет?
— Ынде мыняр ий лиялтын огыл да.
— Еш дене лектын коштын улыда?
— Еш денат. Колхозник-шамыч денат пырля шудо солаш лекталтын. Теат лектын
улыда?
— Кошталтын. Еш денат, тӱшканат. Мемнан завод директор "Ну-ка, конторские
крысы,
не прокисли? Айда на природу. Хорошо отдохнете — хорошо будете работать", —
манеш ыле.
Тыгай шарнымаш кумыл дене каныш кечым эртарышт.
(Мучашыже лиеш.)



060699
************************************************************************
6—06
ЧОНЖО КАЛЫК ВЕРЧ ЙӰЛЕН

Коми поэт Иван Куратовын шочмыжлан 160 ий

Икымше коми поэт, коми литературлан да сылнымут йылмылан негызым пыштыше
Иван
Алексеевич Куратовын шочмыжлан тений 18 июльышто 160 ий темеш.
Тудын поэзийже 1854—1860 ийлаште Вологда оласе духовный семинарийыште
тунеммыж
годым вияҥаш тӱҥалын. Туныктымо пашашке пурымекыже, коми грамматикым возен,
удмурт, марий да финн-угор тукымлан шотлалтше моло калык йылмым икмыняр
шымлен. Но
илыш пӱрымаш тудым Озаҥыш конден, тыште у профессийлан тунемын да пашам
ышташ
Казахстаныш каен.
Шочмо кундемже деч тораште илен гынат, коми калыкым эреак чоныштыжо ашнен,
произведенийлаштыже тудын шке шотан койыш-шоктышыжым почын ончыктен,
ончыклыкшо
верч тургыжланен.
И.А.Куратовын шӱмжӧ кумло куд ияш улмыж годымак кырымым чарнен.
Лудшылан поэтын калык ойпого негызеш возымо йомакшым темлена.
Иван КУРАТОВ

МИКАЛ
Коми йомак семын

Тӧчӧ туныкташ Микалым —
Шотым от му, лаваса.
Колмемат ок шу тыгайым
Манын, тудо каласа.
Кеҥеж гоч огеш шоналте
Суртшым ончалаш пурен.
Кеҥеж гоч коштеш сонарыш,
Поҥго верым эскерен.
Чодырам куклен, шыдаҥым
Кажне еш ончен кушта.
Нунын деч коштеш кораҥын,
Пуйто нур паша тушман.
"Мландыште ок шу пӧрдалме.
Нимогай мӱгинде ден,—
Манеш тудо, — от ондале,
Тушто от керт ыштыктен!"
"Тыйым чамана дыр Юмо...
Но уке киндет йӧршеш,—
Еҥ ойла.— Шинчатым кумо,
Шупш парнятым шер теммеш".
"Ыштыде пашам, ласка пеш,—
Шоналта Микал коклан.—
Но чер пижын пуйто капыш
Да нулта ала-молан.
Такше мый илем пеш нелын,
Кечын шыргыжам гынат...
Трук пиал толеш йӱр семын
Шке, ом шукто шижынат?"
Икана пога чодыраште
Поҥгым куршыш, йытырам.
Шинчажлан огеш ӱшане:
Шып мален кия мераҥ.
Шоналта: "Кучем мераҥым,
Лач лу ыр — коваштыжлан,
Шылжылан адак тынарым
Ешарен тӱлат мылам!..
Каемат, кок сӧснаигым
Мый пазарыште налам.
Коло ныл яндар-ош игым
Жап шумек кондат мылам.
Кушкыт нуно кӱварвалне,
Модын-тӧрштыл пурсала.
Пазар кечын нуным але
Налыт еҥ-влак оксала.
Лу теҥге пура кӱсеныш.
Ынде чылт лиям паяр!
Узо ден авам кодем гын,
Адакат лиеш тынар!
Тиде коло теҥгелан
Мый шындем кугу суртпечым.
Кечыйол модеш ласкан
Окнаштемже чыла вечын.
А кӱвар пӧрткӧргыштем
Волгалтеш тунам ий семын.
Кок велан шындылыктем
Рушын гай кӱрен пӱкеным.
Поҥгымат тунам мылам
Тарзе-влак погаш тӱҥалыт.
Шкеже гын возам малаш
Я кастен, я кечывалым.
Ӱдырым налам тугайым —
Тудым ок тем шер, ончен:
Ваче — комбо муно гае,
Оҥжо — кок ош кӧгерчен.
Эҥыж вӱд гай тудын вӱржӧ,
Кече капше вошт йолга.
Кӱшӧ мӧр тӱсан кок тӱрвӧ,
Пӱйжӧ ошо, сакыр гай.
Ялыште шинчен ом код мый,
Руш олаш куснем илаш.
Кеч лиеш муремже коми,
Тунемам ойлаш рушла.
Ковыра пӧръеҥ лиям мый,
Ковыра, эше улан,
Эн поянжым вашлиям гын,
Вуйым ом саве тудлан.
А олан эн тӱҥ озажым
Мые шотышкат ом нал,—
Ончалеш коя мераҥжым,
Шонкала адак Микал.—
Унала судьям я попым
Мӧҥгышкем ӱжам ала?
Можыч, лучо протопопым,
Куанемым тек акла.
Чыте, чыте! Мом шонемже?
Нунылан мо кумалаш?
Мӱшкырышт эреак темше,
Ӱжышт мыйым унала.
Кӱсенем тичак шийвундо.
Мо эше мылам кӱлеш?
Мӧҥгышкем ӱжам пошкудым,
Онченат, векат, ӧреш:
Кочкыш мыйын ӱстембалне
Сӱан калыклан сита.
Шуко веле огыл, тамле,
Но садак эре ута.
Куралаш, ӱдаш огеш кӱл,
Ок кӱл тӱредаш пӱжалт,
Кинде-шинчал утымешке.
Шке толешыс чылажат.
Йомын ом кошт ир тайгаште,
Ночко купышто нӧрен.
Кайыквусо чойн салмаште
Чожгыжын кия эре.
Пеш кӱлеш черкет, ом кошт мый,
Лучо шер теммеш малем.
Помыжалтме жап — латкокыт,
Ик шагат ракатланем.
А вара чием вургемым,
Вургем — витле полдышан.
Тувырым, тугай чеверым,
Ургыктем эн мастарлан.
Вургемлан омак чамане,
Кучылтам тӱжем теҥгем.
А кӱлеш гын, ом шоналте,
Лач тынарым ешарем.
Ватемат пырчат ом мондо,
Порсын тувырым налам,
Тек чиен коштеш эн моднын,
Ола вуйын ватыжла.
Илена ме тыгеракын,
Чашкерласе кайыкла.
Ешыште лиеш ешартыш —
Чылт курчак гай эрге-влак.
Нуно лийыт пеш полмезе,
Огыт керт шинчен-шоген,
Поктыл куржыт моло рвезым,
Пӧртылыт кредал ноен.
Мо вара, айда кредалышт,
Ушым пуртышт молылан,
Тек пошкудо-шамыч палышт:
Улына могай виян!
Мый ончем окна гыч тӱгӧ.
Пеленем мотор ватем.
Ончалмеке, уло йӱкын
Кычкырал колтем:
"Шӱм падырашмыт, Вася, Федя!
Йӧраталме эргем-влак!
Налын кӱм, тоям, роведса,
Тек тунемышт пагалаш!.."
Кычкыралын шуктыш веле
Шкенжым моктышо Микал —
Верже гычын тӧрштен лекте,
Утлышат мераҥ, кудал.
Йӧраталме чесле ватым,
Тале эрге-влакымат,
Чоҥыдымо пу полатым,
Ал тӱсан тувырымат —
Оранек тупеш пышталын,
Микал деч мераҥ шикшалте.
Александр СЕЛИН кусарен.



060799
************************************************************************
6—07
Геннадий СМИРНОВ

* * *
Лышташ кышыл шолеш корно валне,
Кава подышто — пыллан шолаш.
Шӱмем тураш кучалтын — ок чарне,
Чытыра — ик юалге лышташ.

Йыр пасу шке вургемжым кудашын,
Да йожек кечыйол шокшемат
Чаҥа-влакын чараҥше пыжашышт
Огыт кучо, южеш покшымалт.

Корно — мӧҥгӧ гыч мӱндырк шуйналтын,
Я мӧҥгеш савырна пеш умбач,—
Вашлиеш, шыже йӱр ден пуналтын,
Ты сӱретак, чыла тиде лач:

Сӱаналше шопкен выр-выр-вырже,
Шадыртан шогертенын йӱкшат,
Да уэш ӱжшӧ корнын чеверже —
Тошто семын ила чылажат.

Лышташ кышыл пыта ӱштылалтын,
Ончылнем йолгорнем чараҥеш.
Да иктаж лондем тӱрыш кержалтын
Ик лышташ шӱмем семын тӱҥеш.

ТОШТО ПЛАСТИНКЕ
Пластинке гычын тошто муро
Рӱмбалгыште тораш йоҥга.
Да тӱрвым шарнымаш ден пурын
Шып колыштыт кока-еҥга.

Мондалтын ойлышаш шомакышт,
Манеш-манешыштат пытен.
Мардеж гына покта пуракым,
Кас южым лу-уш яндарештен.

"Вучем, вучем", — пластинкын йӱкшӧ
Ӱжеш тора гыч ала-кӧм.
Ту пагыт дек шӱм-чон ок йӱкшӧ,
Эртен гынат тынарышкен.

Тора гыч йӱк огеш вашеште,
Огеш юалге кас южшат.
Да эр мартен ласкам огеш пу
Ик тошто муро. Ох, чонжат!

Муран салма вет огыл тиде —
А чонын вичкыж вынереш
Пластинкым мурыктышо име
Шке ойго-шӱртыжым кереш.

ИЗИМ МАЛТЫМЕ ЙОМАК
Шӧртньӧ пальмым омыж дене
Ужылда шурмаҥше кызыт.
Ал тӱсан ик кайык теве
Волылден ер ваке йывышт.

Вондерла шеҥгечын тулла
Чолгыжеш шинчаже пирын...
Юзо вий тӱняште улак —
Ӱшанаш кӱлеш чон вийын...

Йӱдым кажне сокыр ӱмыл
Лӱдыкта вуянче семын.
Йыр пычкемыш пуйто лӱмын
Тидланак гына нелемын.

Коштыт ӱмыл-влак шып-эркын,
Шудо пырчым огыт тае.
Ер воктеке толын лектын,
Лийыт нугыдо пар гае.

Сер гыч таялтен ушкалжым
Колым шертне кучынеже.
А вӱдӱдыр тыште кажным
Вӱдылеш ший муро денже.

Таргылтыш коштеш умбалне,
Воштылеш, шортеш ма йӱкын?..
Мале, изиэм, папалте.
Шучко омым ит уж йӱдым...

* * *
Ош поран петыра омсадӱр гычак мыйын корнемым,
Лум чуҥга гай пинегем, пуал, лондем дек пызныкта.
Пызлыгичке аршашым, йошкаргым, кӱреш сӱрза семын,
Кылме вӱр пырче гайым ыштен, лум ӱмбач тӱргыкта.

Кава помыш шумеш нӧлталеш вара неле ош меҥгым,
Пӱгӧ семын куэм кадырта, мланде вак парчаж дене тӱкен.
Ах, куэм веле мо — тайныкта эн куатле пушеҥгым,
Уло ош тӱнялан палдырта шкенжын вийже нерген.

Пургыж тылзе, мылам тый улат кеч шепкам, изи годсо,
Но садак чонышкак витарет. Ну, лыплане, поран.
Орлана корныеҥ, пел корнеш помыштет йӱдлан кодшо,
Да мыйжат, тыйым колыштын, ом керт канен йытыран.

Лыпландаре — сита! — кӱрыкан ош вуянче-влакетым.
Шыдет лийын гын, тӱрыс луштарышыч тудым — сита!
Но ит ӱштыл эрдене тӧрзасе йомартле сӱретым,
Оҥгыран оргамакын ший йӱкшӧ тек южыш вита.

Йоҥгалтеш-шергылтеш тиде йӱк — кужу пагыт ок шуло,
Мӱндыр жап гычын кызытсыш мом гын чоносыр ӱжеш?
Мыланем, сулыканлан, узьмакше йӧршеш-йӧршеш уто,
Тек тошкен коштмо мландыш ласкалык гына пырт возеш.

* * *
Мӱндырнӧ, ялт шолгымла волгалтын,
Кече тул шулен пыта, ужат.
Тӱкалтем — омсам почат мылам тый,
Ӱмбакемже тӱткын ончалат.

Мут уке. Лач тӱрвӧ лыве-лыве
Тарвана, изишак чытырнен.
Кеч пеш патыр тумо, садак шыве
Лышташ-влак йоген пытат, мурен.

Тыйым мый кӱвар ӱмбач лышташла
Нӧлталам да оҥ пелен налам.
Мочол шуко ойылышашна вашла,
Но шомак коден каен мемнам.

Сурт воктене кудыр пызле пуйто
Авыра чаршала тӧрзанам.
Лыплана мардеж. Тудат вет — "кумшо — уто",
Тый гына — эн вучымо мылам.

А кунам йӱлен шула йӱд шӱдыр,
Ӱжара ӱп ярымыш возеш,—
Кайышаш корнем адак лиешыс мӱндыр,
Шинчавӱд-лупс дене шып шортеш.

Рушла гыч Геннадий Ояр кусарен.



060899
************************************************************************
6—08
Палыме лийына: у лӱм

Зоя КУДРЯШОВА

ЛУМ ПЫРЧЕ

Вӱд тӱрван лум пырче, чолген модын,
Шупшалеш нигӧ деч вожылде шӱргем,
Воктенем, изи йоча гай лоҥын,
Чылт мардеж изажла шымата капем.

Мый дечам куэ век лие мелын,
Эн мотор пӧлекшым — шальым пидыкта.
"Писын куш, ит кылме йӱштӧ телым"
Маншыла, вӱчка да эплын йӧрата.

О лум пырче, эрыкан лум паче,
Нигӧлан от сыре, шыматет чылам!
А молан гын ялысе ик каче
Титакем уке гыч ӧпкела мылам?

Тудо мый денем огеш пелеште,
Кеч шинчаже ӱмбакем онча шыман.
Весела шкежат нигӧ укеште,
Муралта гын, мурыжо садак ойган.

Ты ӧпкелан тый мучашым ыште,
Поро теле, да каласе рвезылан.
Тек пала: айдемын шӱмжӧ — шыште,
Йӧратен ок керт луп пырче гай чылам.

ЙӰК
Йыҥгыр йыҥгыртен, пашамым лугыч ыштыш.
Кидышкем трупкам налам.
Палыдыме йӱк тушеч шымажым пыштыш,
Вашештем мыят: "Салам".

Умылаш тӧчен пашам гыч у уверым,
Йодыштеш. Мыят ойлем.
Теве вучыдымын шоктыш: "Ну, чеверын!"
"Чыте!"— трук лектеш оем.

Ик жаплан трупкаште ныжыл йӱк вучале.
Вара мане: "Колыштам..."
Мом ойлаш? Торасе рвезе йӱк, от пале —
Тые келшенат мылам.

* * *
"Ой, аваем, мый тыйым йӧратем,
Уэш пачаш лач тидым вел ойлем..."—
Чыла азапшым, ойгыжым монден,
Шинча йоча шке семынже мурен.

Аважын гай кӱляш да ош ӱпан,
Аважын гай мотор шара шинчан,
Аважын гай яндар-яндар йӱкан,
Лач ошкыл колтымо гына — ачан.

Аважым ужын огыл нигунам.
Ок пале, ава шӧр могай таман.
Ик ош тӱнямак веле пӧлеклен,
Аваже тудым кудалтен коден.

"Ой, аваем, мый тыйым йӧратем..."—
Шинча йоча шке семынже мурен.
Аваж гаяк мотор шара шинчан,
Аваж гаяк яндар-яндар йӱкан.

ШОЧМО ЯЛЕМЛАН

Мылам ты вер деч поро, шерге
Нигушто нимоат уке.
Чыла ыш лий кеч мӱй гай шере,
Садак тудлан уке ӧпке.

Тыштат коден чара садерым,
Мардеж шем шыжым пӧртылтен.
Тӱтан кынелын теле эрын,
Йӱдвошт окна яндам кырен.

Тыштак коден осал айдеме
Мемнам ава дечын посна.
Тыштак, лач тиде корно дене
Ковам, ачам ужатышна.

Эше тугае пагыт лийын:
Шӱм-чон, чыла-чыла монден,
Ик рвезым тышанак вашлийын,
Йӱд-кече чарныде мурен.

Илаш пыжашым весым нальым,
Тудат тугак шӱм-чон пелен.
Но шочмо верым, шочмо ялым
Нимо огеш керт алмаштен.



060999
************************************************************************

+Юрий Байгуза
Поргем ӱмбалне ӱжара

Кок ужашан пьесе

Модшо-влак:

Ава.
Эрай.
Иксан.
Элви.
Юнай.
Ача.

ИКЫМШЕ УЖАШ

Алан. Волгыжтӱр.

Икымше сцена

Эрай толеш, ярныше, пушеҥге деке миен пызна: вара лыдырген шинчеш, лачыже
вачыж гыч мунчалтен камвозеш. Икмагал — тып-тымык. Эрай кенета кожганалта,
омыюанла торашке онча; тарванен, авансцена деке ошкылеш.

Эрай (йӧсын). Авай, авием?!

Авансценыште Ава койылалта.

Кокымшо сцена

Ава. Мо, эргым?
Эрай. Тыйын эсенлыкет тургыжландара мыйым.
Ава. Ит коляне мыйын верчын, эргым.
Эрай. Мый огыл гын, кӧ?
Ава. Тек иктаже весе...
Эрай. Кӧ — весе?
Ава. Кеч-кӧ лийже... Пытеныт мо ош тӱняште...
Эрай. Ом умыло, авай?..
Ава. Тидын дене нимо ок вашталт.
Эрай. Кузе ок вашталт?
Ава. Саманже тыгай... А ме ты саманын кышкарыштыже илена.
Эрай. Вара мо?..Садак кызыт мый тыйым ом умыло.
Ава. Кышкарышке логалынат гын, тушеч кузе лектат?.. Кеч-кузе да кеч-кунар
толаше, а шотшо...
Эрай. Могай-гынат садак йӧн лийшаш.
Ава. Шочынак, саҥгаште возалтше пӱрымаш деч кугу от лий, эргым.
Эрай. Шочынак?.. Саҥгаште?!
Ава. Туге, эргым... Тынар илен, шке эсенлыкемым шке йӧндарен кертын омыл
гын,
ынде тидын нерген шонышашат уке.
Эрай. Но мый... мый тыйын икшывет улам.
Ава. Туге... Садланак йодам, шкендым арам ит турж.
Эрай. Тый мыйым ончен куштенат.
Ава. Кушкын шуметым вученам.

Эрай. Неле-йӧсым чытен, шкендым лунчыртенат... Орланенат, индыралтынат...
мылам кӧра.
Ава. Орлык мо тиде?!
Эрай. А мо?
Ава. Тиде?.. Тиде — илыш!
Эрай. Тудым тый... Уло илышетым тый мылам пуэнат.
Ава. Аван пӱрымашыже тыгай.
Эрай. Кажнынжак огыл...
Ава. Кажнын, эргым, кажнын. Лач тыге лийшаш. Кузе уке гын? Лачак тыште
илышын
ямже.

Паузо.

Эрай. Ты ямын акше моткочак шерге.
Ава. Кӧлан дыр шерге, очыни, а мылам — суап.
Эрай. А ынде...
Ава. А ынде тый кушкын шуынат. Теве мо тӱҥжӧ, тиде — сай деч сай.
Эрай. Сай да... ынде лач куанышаш годым...
Ава. Куанем мый, эргым... Сай да — мылам моткочак луш, ласка, мо илем,
нигунамат тунар куштылгын чучын огыл.
Эрай. Туге гынат мый тыйым таза-эсеным, эреак йомартле кумыланым ужнем.
Ава. Пагыт денат серлагыман, эргым. Мый ынде самырыкшак омыл...
Эрай. Тый але ялтат шоҥго отыл.
Ава. Ӱмырет шуэш гын, ийготым нигӧ-нимо ок ончо — кеч ала-мом ыште, кеч-
могай
лий...
Эрай. О, уке! Тылат але шочшет кӱдыняк лийман, ынде ош тӱня корнышто тудын
пеленже лыжге ошкылман да ошкылман, илышын чеверже дене келаныман да
келаныман.
Ава. Келаненам мый... ситышын...
Эрай. Кунам?
Ава. Ӱмырем мучко, эргым.
Эрай. Айда, ойлыштат, ом ӱшане... Кузе тыге лийын кертеш, кунам тый...
Ава. Чынжымак келаненам, эргым... Рвезем годым — шочмемлан куанен, тыйын
шочмекет — кушметым ончен.

Паузо.

Эрай. Тыге тый, авай, лач ракат илышым суленат.
Ава. Эх, колоем, тый, чукаем... Ончал кумда кавашке!

Эрай кӱшкӧ онча.

Эрай. Сылне...
Ава. Ончал йырваш!

Эрай Ава ӱмбак гына онча.

Эрай. Чечен...
Ава. Йывырте тидлан... Уто-ситым ит шонкале. Мый ынде ты илышыште мо
сулышашым
суленам.
Эрай. Уто-сите огыл, авай... Шоналте шке, ош тӱняшкыжат тый ик мылам
верчынак
веле толынат, мландывалныжат ик мылам верчынак веле иленат... Тетла мо
порым
ужынат?.. Садланак тылат мый... лач мый тыгат-тугат полшышаш улам!
Ава. Умылем кумылетым пеш... Но азыренын кид гыч але марте кӧ утлен?..
(Паузо.) О-ой, йыжыҥем кая... Улнышымат ала-мо, эргым... Йӧра, мый возам...
каналтем. А тый тораш ит кай, кает гынат, кужу жаплан ит йом. (Кая.)
Эрай (почешыже). Воч, авай, воч, кане... Мый тыштак, воктенетак лиям.
(Паузо.)

Аланыште пеле чара, вошт койшо вургеман ӱдыр — Элви койылалта. Тудо йыр
коштеш, вургыж-йӧсланен, ала-мо пешак кычалеш. Иксан толеш, Элвим шолып,
келанен эскера, Ӱдыр чытен кертде, пушеҥге деке пызна, тудым шупшал-шупшал
шыматылеш, ӧндалкала. Вара, кенета шулен, верешыжак тӱҥеш.
Чыла тиде Эрайын кутырымыж годым эрта.

Ӧрмаш!.. Ялт умылен ом керт, молан вара тыгай авамын пӱрымаш?.. Кернакакыс,
лым
лийде тыршен, азапланен, орланен да индыралтын — чыла-чыла чытен, а мом
сулен?..
Кузе тыге лиеш?.. Ала ыштен иктаж титакым?.. Но могайым?.. Але — языкан?..
Кӧн
ончылно?.. Мо шотышто?.. Ом умыло!.. Умылен ом керт мый але йӧршын: молан
илыш
тыгай тӧрсыр?.. Ала иктаже каласа мылам?.. Кузе, кузе чыла тидым рашемдаш?!
(Кужу паузо.)

Элви кожганалта, ӧрт лекшашла лӱдын, йыр ончыштеш. Иксан, уло аланым
шергылтарен, ир йӱкын воштылеш. Элви, уш кайышыла аптыранен, икмагал шога-
шогат, шкеж
деч шке шылаш тӧчышыла, алан гыч куржеш.

О-о, мом-гынат ышташ кӱлеш... Но мом?.. (Паузо.) Э-эх, муаш ыле юзо эмым!..
(Паузо.) Кушто гын ты шнуй памаш?

Эрай вийдымын сукен шинчеш. Ӱҥгӧ каралта. Таул мардеж тарвана, вичкыж йӱкын
шойгыкта. Эрай ловыкталтын тайныштеш. Воштыл шогышо Иксан ынде Эрайым
эскера. Иксан, шемалге-шун мантийым чиен, вуйыштыжо — парик, пондашан.
Кенета — тып-тын.
Эрай, тугак сукен, авансцена ден сцена ушнымо тураште ялт тӱҥшыла шинча.

Кумшо сцена

Эрай. О поро кугу юмо! Пу куатым, вийым, алым. Кужу я кӱчык корныштем ит
кодо
мыйым. Ший лупс пырчыштат, канде кава сыныштат мый тыйын тӱсетым ужнем,
чонан да
чондымын йӱкланымашыштышт тыйын йӱкетым колнем.
Иксан (шке семынже). Нӧргӧ, падыраш веле, а шонымашыже моткоч чолга. Пала
мо
тудо, кажнылан тыгай пиал пӱралтын огыл.
Эрай. О пӱрышӧ! Эртышаш корнемым, поро шӱлышет дене авалтен, волгалтаре,
виктаре, осал вий деч пыдал. Полшо мылам!
Иксан (шке семынже). Сулет мо тудым тый туддеч ала?
Эрай. Полшо мылам, полшо юзо эмым муаш!

Паузо.

Иксан. Кузе тыш толын лектынат?
Эрай. Тугак.
Иксан. Кушечын?
Эрай. Тора гыч.
Иксан. М-хы... Кӱшыч воленат але ӱлыч кӱзенат?

Паузо.

Эрай. Кӱшыч воленам... А ӱлыч кӱзенам.
Иксан. Ха-ха... Кавапомыш гыч мо — воленатше?
Эрай. Туге.
Иксан. Туге... мо — туге?
Эрай. Воленам, манам... Ну, воленам.
Иксан. Воленат... Йӧра, тек воленат гын, воленат лийже... А кӱзенатше...
туалгын — кушечын?
Эрай. А кушеч кӱзат — ӱлыч!
Иксан. Кушеч — ӱлыч?
Эрай. Ӱлыч... авам деч.

Паузо.

Иксан. Мо тыште кӱлеш тылат?
Эрай. Мылам мо?..
Иксан. Тылат, тылат... тый дечет йодамыс?
Эрай. Каласаш?.. А тый кӧ тугай улат?
Иксан. Ха... Пешак палынет мо?
Эрай. Моткочак.
Иксан. Чылажымак палашыже тылат молан?
Эрай. Кӱлеш.
Иксан. Ха-ха-ха... Тый мыйым ялт ӧрыктарет — туп дене шинчын да шинча
тарваныде... Савырналте, тӱткынрак ӱмбакем ончал, вара палет.
Эрай. Ом керт.
Иксан. Мом от керт?
Эрай. Савырналтен ом керт.
Иксан. Кузе тыге от керт?
Эрай. Тиде — тый... тый мыйым юлышыч?
Иксан. Лыплане. Мый... ынде умылышыч, кӧ дене кутырет?!
Эрай. Тый мо, юзо улат?
Иксан. У-у-ке.
Эрай. Ондалет.
Иксан. Ондалаш?.. Мхы-хы-хы... Тыйым ондалаш?.. Амалжым ом уж.
Эрай. Ужат... Пешак шижам, ужат.
Иксан. Шижат?.. Мом тый куктылат, калтак?
Эрай. Йӱкетше ужала... Тый шекланет утыждене, эсогыл лӱдат.
Иксан. Кӧ деч? Тый дечет мо?.. Тыге тый кумылем волтет.
Эрай. Вола ма, огеш тыйын кумылет, мыламже мо?.. Но икте раш.
Иксан. Мо раш?
Эрай. Шонет гын, тый мылам полшен кертат.
Иксан. А кузе тый кенета тыге пунчальыч?
Эрай. А мо, от керт?
Иксан. Мо дене, каласе, ала чынжымак полшем?
Эрай. Эм кӱлеш.
Иксан. Эм?.. Могай эм?
Эрай. Юзо... эм! Шнуй памаш гыч.
Иксан. Молан тылат эмже?
Эрай. Авам черле.
Иксан. А тый тудым эмлынет?
Эрай. Туге.
Иксан. А эм полша, шонет?
Эрай. Тидын шотышто мый эсогыл омат коктелане.
Иксан. Арам... Южо годым эм кугу зияным лач ышта.
Эрай. Южо годым, векат...
Иксан. Тунам эмлалтшылан лач эҥгек да мучашдыме ойго, а шке ӱмбакет гын тый

тыге сулыкым гына налат.
Эрай. Ом ӱчаше, но авам сай да поро ончыклыкым, ракат илышым чыла шотыштат
сулен, а мый тудын ончылно парыман улам... Икманаш, эҥгек я мучашдыме ойго,
сулык нерген шомакат лийшаш огыл.
Иксан. Сулен, манат...
Эрай. Сулен!
Иксан. Йӧра тугеже... Пеш йӧра... Но тидым ме эше тергена... А тый шкеже
суленат?
Эрай. Мом?
Иксан. Иктаж-мом... Мутлан, кеч эмым? Кудыжым пешак йодат!

Паузо.

Эрай. Мый ом йод, а кычалам. Тый от полшо гын, мый шке муам. Садак муам...
Иксан. А мый тыйым пулаштарем гын?
Эрай. Да тый нимом ыштен от керт... Лач йылмет гына...
Иксан. Тый мылам тыге ойлет?
Эрай. А кӧлан эше... Мутат уке, тылат...
Иксан. Ораде!
Эрай. А кӧ тыгай улат? Ойлашат огыл гын!.. Ала тый, мыйым чынжымак юлен
кертым, шонышыч?
Иксан. Тый мыйын кидыштем улат... Мом шонем, тый денет тудым ыштем.
Эрай. Ха-ха... ондак йывыртенат.

Эрай тарваналта. Лач тыгодым Иксан кидшым солалта, тулсавыш йолт волгалтеш.
Эрай
тидым шотышкат ок нал.

Иксан. Тул дене таҥым кучет?..
Эрай. А мо шонет!

Иксан совым пералта, кӱдырчӧ сургалтарен рашкалта. Эрай тугак сукалтен
шинча.

Иксан. Кӱдырчат тыйым ок нал?
Эрай. А молан тудо мыйым налшаш?

Иксан парняжым чымалта, тунамак тулсавыш йолт волгалтеш, кӱдырчӧ
сургалтарен
рашкалта. Эрай тугак шинча.

Иксан. Кынел!!!

Эрай эркын кынелеш.

Кайышна!.. Ошкыл почешем!

Эрай верыштыже тайныштеш.

Ошкыл, ошкыл!

Эрай кок ошкылым ышта, кенета чарна.

Эрай. О, уке, уке...
Иксан. Мо тыгай?
Эрай. О-ом кай.
Иксан. Кузе от кай?
Эрай. Кушко... кушко тый мыйым наҥгаетше?
Иксан. Куш шонем, тушко, куш кӱлеш, тушко!.. Йомак кугыжанышыш!
Эрай. Кушко, кушко?
Иксан. Йомак кугыжанышыш!
Эрай. Йомак кугыжанышыш?!
Иксан. Туге...
Эрай. Молан тушкыжо?
Иксан. Илаш!
Эрай. Ха!.. А мом мый туштыжо ышташ тӱҥалам?
Иксан. Мом шонет, тудым.
Эрай. Мый?.. Тушто?!
Иксан. Тый, лачак тый!.. Тый мылам келшышыч.
Эрай. Келшышым?.. У-у-уф-ф-ф...
Иксан. Моткочак келшышыч... Тылат чыла йӧным ыштем, чыла шотыштат полшем...

Аватымат эмлем.
Эрай. У-у-фу-у-у-у... Ыштет, полшет, эмлет?..
Иксан. От ӱшане?
Эрай. Тынар сӧрашыже тый кӧ, кӧ тугай улат?
Иксан. Мый?! Кугыжа!
Эрай. Кугыжа?
Иксан. Йомак кугыжанышлан оза... Тылат тичмаш эрыкым, мом йодат, тудым
пуэм.
Эрай. Тидланже тӱлыманыс... Мо дене гынат да — тӱлыман?..
Иксан. Нимом ом йод, лач мылам ӱшанле лий!

Паузо.

Эрай. Теве мо, кугыжа...
Иксан. Мо?
Эрай. Мылам тыйын кугыжанышыштет шыгыр лиеш!
Иксан. Шыгыр?

Паузо.

Эрай. Йомак кугыжаныш — шоя кугыжаныш... чоя кугыжаныш... Мыйынлык огыл.
Иксан. Орадым ойлыштат!.. Кӧ деч тыгайжым колынат?
Эрай. Авам деч... Чын кугыжаныш йомак кугыжаныш деч ятырлан сӧрале...
Иксан. Тудо мом пала?
Эрай. Авам чыла пала.
Иксан. Да тыйжат тугак шонет?.. Ават семынак?
Эрай. Тугак веле... А мо?
Иксан. Туалгын... тылат чын кугыжаныш йомак кугыжаныш деч сӧрале?
Эрай. Сылне!
Иксан. Шонет?
Эрай. Сылне да чечен!
Иксан. Тыге, ужат?.. Ават тылат тыге ойлен?
Эрай. Авам!
Иксан. А тый тудлан ӱшаненат?.. Ала тудо шойыштын?
Эрай. Тудо нигунам шойыштын огыл да ок шойышт. Тудо — ава!
Иксан. Ок шойышт да шойыштын огыл?.. Ала, ала? Тидым эше рашемдаш кӱлеш.
Эрай. Тиде тыйым тунарак чот вургыжтара гын, терге, рашемде...
Иксан. Тидым ышташ йӧсыжак огыл — илыш кнагаште чыла возалтын.
Эрай. А кушто тудыжым муат?.. Кычал! Кернакак муат ала?
Иксан. Палаш кӱлеш вержым... Чылан кидыш тудо ок логал.

Паузо.

Эрай. А тый тудым ужынат... кеч иктаж гана? Кеч кидыштет кучен онченат?
Иксан. Мхы-хы-хы-хы... Ужмо... кучен ончымо веле огыл...
Эрай. Ончалаш оҥай ыле, мо гын тушто? Поснак тыйын нерген.
Иксан. Вустык койышан улат, торжа полмезе... Туге гынат мый тыйын кумылетым

шукташак тыршем... Мый тыйым ожсо илышыш пӧртылтем. Ужат аватым, шке
нергенетат
пален налат... Кӧ, могай тунам тый лийынат.
Эрай. А мо, тидын дене иктаж-мо вашталтеш, шонет?.. Кеч ожсыш, кеч ончык...

Мылам гын — садак... оҥай. Айда, айда, тугеже ит шуйкале!
Иксан. Хе-хе-хе-хе-е-е!.. Ох, чытамсыр!.. Шкежак юзо эм нерген ляпкетыс...
Ончалаш оҥай, манат... Ончалына, ала чынак оҥай? Ужына, кӧ яндар, кӧ
сулыкан;
пален налына, кӧ мом сулен?.. Хе-хе-е...
Эрай. А шкендын тӱсетым ончыкташ от лӱд?
Иксан. Мылам молан лӱдаш, мый йомак кугыжанышыште илемыс. Тиде тый... чын
кугыжанышым пешак жаплет. Мый тылат тугайым ончыктем!..

Кужу паузо. Ваш ончат.

Эрай. Моктанчык!.. Мыскынь моктанчык! (Каяш тарвана.)

Иксан парням чымалта. Тунамак тулсавыш йолт волгалтеш, кӱдырчӧ сургалтарен
рашкалта. Эрай икмыняр ошкылым веле ышта, лыдырген йӧрлеш. Иксан, ӱмбал
вургемжым —
карам — кудашын, авансценышке шуа.

Иксан (шке семынже). Ончыктем, ончыктем мый тылат, инанымет ок шу гынат,
инанет... Йомак ден чынжымат мондет. (Йыр ончалеш, лачым ужылалта.) Векат,
тудын
лачыже. (Лаче деке мия, кидышкыже налын, ончыштеш, почын, кӧргыштыжӧ
пургедеш,
вӱдылкам шӱдырен луктеш.) А тыштыже мо? (Вӱдылкам ронча.) А-а, лачак... Мо
кӱлеш, тудо... Лӱм пале... Тукым тамга... (Лудеш.) "Эрай"... "Элви"...
(Кужу паузо.) Элви?.. (Эрайым онча.) Эрай?.. О... Ю... Но кушечын тиде?..
Нуно... Но кузе тыге... мый?.. (Лудаш тӧча.) Э... э... эр... Э... э-э...
эл... (Вуйжым рӱзалта.) Мо тыгай?.. (Йыр ончыштеш.) Шыри-вури веле коеш...
Шинчам шалана мо? Але...
але — ушем?.. Ялт... нимом умылен ом керт — йырваш чылажат ала туртеш,
ала...
шарла?.. О-о, мо... мо тугай?.. Йол йымалне мландымат ом шиж... Э... э-э-
э...

Иксан Эрай велышке тарвана. Кенета пӧрдшӧ, таул мардеж лектеш, Иксаным
сцена гыч
пуйто ӱштын наҥгая. Лач тыгодым аръерсцена вошт Ача эрта.


Нылымше сцена

Эрай тӱҥшыла кия. Йыр ончыштын, шишланен, Элви толеш, кара деке миен тӱкна;

карам кидышкыже налын, кужу жап тӱткын йывыртен ончыштеш; кенета,
кӱэмалтын, икмагал шонкален шога; векат, ала-мом пешак шарналтынеже; вара,
ӧрткен, чарга
йӱкын кычкырал колта, карам ӧрдыжкӧ шуа да таражаҥын чакна. Элвин йӱкешыже
Эрай
помыжалтеш, вуйжым нӧлталеш, Элвим онча. Элви Эрайын воктекыже лишемеш,
изиш гына ок тошкал — ок шынде. Эрай, шекланен, ӧрдыжкӧ, вондер деке,
тӧршта да тушечын
Элвин мом толашымыжым эскера.

Элви. О, адакат тый ялт ошымшӱлышла мыйын йырем пӧрдат... Колто мыйым,
колто... Ит пӧрд, чытен ом керт, ужмем ок шу... Колат?.. Теве, перен шуэм
кызытак,
колат?.. (Иксанын ир йӱкын воштылмыжо шокта.) Йодам тыйым. (Паузо. Кенета
южым
сова. Кужу паузо.) Ай, мом ыштышым?! Мый шижде... вучыдымын шыдештым...
Корштыш?.. Ит сыре, йӧра?.. Я... (Совымыж тураште южым нула, шымата.) Молан
вара...
шкежак тынар йырымлен шӱраҥыштат да... Ыжым чыте... От сыре?.. От ӧпкеле?..

Ха... (Шыргыжеш.) А-а-ха-а-а... (Шулен тайныштеш.) Огеш кӱл... Ужын
кертыт...
Намыс... Мом каласат?.. Мый вожылам... Йӧндымӧ моткочак... Айда, кызыт
огына...
Тышан огыл... Вескана... Садак мый тыйын лиямыс... Кушко, молан вашкаш?...
Эше
шуына, эше шуына.... Але нигунам... О-о-о... чытамсыр... (Кенета кӱэмалтын
тӱҥеш. Кужу паузо. Шкенжым кидыш налын, тыматлын, но шӱлыкын.) Кушко тый
мыйым
коден кайышыч?.. (Кара деке лишемеш, карам кучылтеш, шыматылеш.) Ончылнем,
волгенчыла кенета волгалтын, кенета йомат, ушемым пеленет наҥгает... А мый
йӱлем...
Кӧлан, молан мыйым адакат тый шуэн кодышыч?.. А мый тылат ӱшанышым, шке
дечем
чот инанышым... Э-эх, тый!.. Нельыч да — шӱвальыч... Ынде мыйым, тыгай
пышткойшым... (Кужу паузо.) Мом тиде мый?.. (Шкенжым ончыштеш, тӱсла.)
Молан арамак
шкемым намыслем? (Адакат карам шыматылеш.) Мый тыйым ом шылтале, ом
вурсо... Мый
пырчат вашталтын омыл... Ужатыс, кап-кылемат, сын-кунемат тугаяк, чылажат
шке
верыштыже... Лач мый тыйым шонымем семын ом уж... Но палем, тый садак
толат,
мыйым наҥгает тышечын шке декет, але мый тыйым — шке декем. Ме садак уэшын
пырля
лийына, вычыл-вычыл йывыртен, ваш йӧраташ тӱҥалына, туге?.. Тол вашкерак,
молан
шуйкалаш?.. Йӱдшӧ-кечыже, эрже-касше мый тыйым кычалам, ик тыйым веле
ӱшанен вучем... Мый тылат пӱралтынам, тый — мылам... О-ох, кузе мый кӱдынет
лийнем!..

Эрай ярныше, омыюан, уэштеш, вараже ок чыте, вондер йымак шуҥгалтеш.

А-ай! (Чурик лийын чытырналта, тӱҥеш.) Йыштак колыштыт огыл дыр?..
(Шекланен,
йӱк шоктымо велыш савырна.) Кӧ тушто? (Вучалта, вара эркын вондер деке кая,
кугырген кийыше Эрайым ужылалта. Туддеке лишемеш.) Э... э... тый...
(Чӱчырна.) От
кол мо? (Кидшым Эрайын капышкыже пышта.) Тый кӧ улат? (Шымата.) Капше
шокшо...
Лӱмын койышлана але — кернакак? (Сукен шинчеш.) Тӱвыт ок шиж ала-мо? Эсогыл
огешат тарваналте. (Капым савыралеш.) Самырык, о-о-о, могай самырык!
Шӱла?.. (Оҥышкыжо пызна.) А-а-ах...

Юнай толеш.

Юнай. Элви!.. Э-э-эл-ви-и-и!
Элви (Эрай деч вурт кораҥын). Мо?.. Мо адак мый дечем кӱлеш тылат? Эре
почешем кӱтен коштат.
Юнай. Лыплане, Элви, тыге торжан кутыраш сай огыл. Тыйын нерген удам шонен
кертыт.
Элви. Э, кернак, мый тидын нерген ыжымат шоналте.
Юнай. Адак ала-мом толашен коштат?
Элви. Пуйто от пале, шӱмбелемым кычалам.
Юнай. Кычалме ок кӱл, тудо шке толеш.
Элви. Ала толеш, ала уке. Тудын толмыжым вучен шинчет гын...
Юнай. Шкенжым шке шотеш пыштыше — толеш. А шотдымо тылат молан кӱлеш?
Элви. А тудо шотдымак, каварышаш!
Юнай. Тевыс, я. Тугеже мом почешыже кумалын коштат, шкендым веле ӱлыкӧ
шындетыс.
Элви. Мый тудым кучен... пылышыжым, ӱпшым, пондашыжым, куштен гын... куштен

гын, пондашыжымат кӱрнем, ала ушыжо шинчеш? Ик гана совенам ыле, тиде —
шагал.
Тудын аҥыражым почаш кӱлеш... а почылтеш гын — хи-хи-хи — воктекыже малаш
пурен
вочнем.
Юнай. Айда, ит орадылане, весым муат, чаплым!
Элви. Кӧм — весым?! Уна, тидым мо? Кия кашка гай, эсогыл огешат тарване.
(Эрайым нӧлтал шында. Тудо шинчышыжлак мала.) Тыгайже пеш кӱлеш мылам!
Шӧрынат
ончалмем ок шу.
Юнай. Мом тый? (Эрайым тӱткын онча.) Огеш кӱл тудым тыге кожгатылме.
Ужатыс,
мала. Кодо, тек кана. (Элви Эрайым пышта.)
Элви. Мом ышташ вара ынде мылам тугеже? Тетла ом керт тыге. Нигӧ огеш
ӧндал,
огеш шымате. А мыйын помышыш пызнен каналтымем, шер теммеш келанымем шуэш —
уло
кӧргем вылген-вылга, шолеш... Ах, шыжалт ташлыше кумылемым кузе, кузе
пасылтараш?..
Юнай. Элви, айда мӧҥгет?
Элви. Мӧҥгӧ?.. Могай тудо мӧҥгӧ — орлык пыжаш. (Паузо.) Шого, шого...
Мӧҥгышкӧ, маньыч?.. Кайышаш, тидымат пелен налшаш... Ала, чынжымак, ноен да
тыгай?.. Туге?.. Мый тудым пукшем-йӱктем, туешкен гын, паремдем, ялт
курчакла ончен, шке денем ашнем. Алже пурымек, тӧрланымекше, тауштен, мыйын
тулышо вӱремым
тек лыпландара... Туддечын мыланем тетла нимо ок кӱл.

Паузо.

Юнай. Нумалын от сеҥе, шӱдырен мо тудым наҥгает?.. Уке, уке, Элви, тыге
огеш
лий... Кызыт ойгатыме огеш кӱл тудым — малышын омыжым лугыч ыштен, чотак
лӱдыктет гына... Чуриктаретыс.
Элви. Тугеже вучалтем. Ӱмырешлан малаш возын огылыс, кунам-гынат садак
помыжалтеш. А мый тыштак тудын омыжым оролаш тӱҥалам. Ончал, ончал-я
тӱткынрак...
Ужат, могай чевер, шыма да ныжылге чурий... О-о, кунаре волгыдым шара!..
Шулымет
ок шу гынат, шулет.

Паузо.

Юнай. А ынде шке ӱмбакет сайынрак ончал... Ужат, мом чиенат? Могай коят?..
Ты
вургемет дене тудын кумылжым савырен кертам, шонет?.. Шкем изиш да ончаш
кӱлеш.

Паузо.

Элви. Векат, тый чын улат... Вургем манмаште... Мыйын ушыштемат уке...
Сӧралжак ом кой шол, товат... Ах, шереме-е-ет!.. А мом ышташ?
Юнай. Кузе мом?.. Мутат уке, вашталтыман.
Элви. А мом?.. Шотан вургемемжат уке да...
Юнай. Ончал, кычал... Садак иктажым муат, тидет дечын сайракым.
Элви. Керым ойлет... Тыгак ыштем... Мом-гынат, мутат уке, муам... Мом
юватылаш, туге?.. Мый куржам веле туалгын.
Юнай. Курж, курж... Тудын ончык лектын шогалаш шкендым шотыш кондо. Кузе,
уке
гын?
Элви. Шотыш? (Паузо.) Тый мылам полшо... Полшет?
Юнай. Полшем, полшем... Жапым ит йомдаре...
Элви. Чынак, жап ок вучо... Куржам... А тый?..
Юнай. Мый?.. Мыят... ом юване...

Элви писын кая. Кужу паузо. Юнай Эрай воктене чӱчырна.

Юнай. Шыргыжеш... Векат, тудым тамле омо темдалын. Айда, малыже, чот ноен
докан, каныже... А чурийже, кернакак, тунар волгыдо, эсогыл ырыкта... Патыр
рвезе,
шижат мо кызыт воктенет улмемым?.. Мый гын тыйым жап гоч, кокла гочат
шижам,
ужам, кажне ошкылетым эскерем: шӱртнет — мамыкым шарем, коштмо корныштет
осал
деч аралем... (Паузо.) Кызыт тыйын олмышто лияш ыле мылам. А тый — мыйын
олмышто. Мом ыштет ыле, мом шоналтет да мом каласет ыле гын? (Паузо.) Тый
келшет,
моткоч келшет мылам, ачамат пала тидым... Тудланат келшет гын?.. Ой, мом
мый ойлыштам? (Паузо.) Кызыт теве Элвилан кузе-гынат полшыман, уке гын
Иксан тудым
йӧршын аҥыртарен... (Паузо.) Ах, кузе лияш?.. (Кужу паузо.) Тыйын нерген
ачамлан
шижтарышаш, мом каласа?.. А кызыт тыйым тек мыйын поро юэм арала. (Кая.)


Визымше сцена

Эрай кожганалта, вуйжым нӧлталеш, Юнайын кайымашке онча, уэштеш,
савырналтен возеш да адакат мален колта. Эрайлан омо конча. Авансценыште —
вылгыше чуриян Ава.

Ава. Эра-а-ай!.. Эра-а-ай?! Мыйым шулдыраҥдыше юзо кайыкем, кушко
йомынат?..
Эрай?!
Эрай (йӱкшӧ вондер кокла гыч солна). Мый тыштак улам, авай!
Ава. Тыштак... Тый эре тыштак — шуҥгалт шогышо кӱ курык серыштат, лӱкӧ куп
покшелнысе мӧдывуйыштат, мардеж дене лӱҥгышӧ пушеҥгын эн кӱшыл парчаштыжат,
агурышто але кок кугу толкын коклаштат...
Эрай. Шкежак "кайык" манатыс, авай!
Ава. Манашыже манам да... Кокланже ушемымак колтет... Теве гына воктенемак
улат, ала-мо гудеште — ужынат, шижынат от шукто — йоматат. Кычал кошт вара
тыйым. Эреак, "Ынде куш лектын каен, кушто, мом ыштыл коштеш, кунам
пӧртылеш?" манын, шоно да иле... Пешак эскераш тыршем да... Кенета иктаж
туткарыш логалат
гын?.. Тунам вара кузе лийман?
Эрай. Арамак тургыжланет, авай. ӱшане, мый нигуш ом йом, садак мӧҥгӧ
пӧртылам. Жапым йомдарен кычал коштметше йӧршынак ок кӱл, тӱрлым
шонкалашыжат нимолан. Сомылет тидын деч поснат шуко.
Ава. Тудыжат туге да... Пеш туге да... Аватак уламыс... А сомыл нигунам ок
пыте...
Эрай. А мый — эргыч...
Ава. Сорта гай ик эргым.
Эрай. Шке яра жапемым лач суртыштак гына эртарымем ок шу, авай.
Ава. Лектат гынат, торашкыжак ит кай.
Эрай. Чодыра да олык, курык я эҥер — йыр кундем... Тиде мо, тора мо? Мый
гын
кава дене лишыл родо лийнем, шӱдыр дене таҥым кучынем... Тиде веле мо?..
Теве
жапше, кечыже шуэш гын, Юмын ӱдырым тылат шешкылан кондем... Тый келшет?
Ава. Йылморгаж тый, йылморгаж... Шомакшымат муат шол. Кушеч, кузе тыгае
шочынат, ӧрам.
Эрай. Тый шке тыгайым ыштенат, авай.

Паузо.

Ава. Тый денет кутыренже шотым муат, ужат... Иктаж гана сайын гына когартен

налаш кӱлеш ыле да...
Эрай. Шокшо выньык дене мончаште... Ит ойгыро, авай, мый ынде кӱлешыж годым

шкемым шкеак когартен кертам.
Ава. Кертат шол, кертат... Тый ынде чыла кертат, чеченем... А кызытше?..
Эрай. А мо кызытше?
Ава. Мом адак шонен пыштенат?
Эрай. Мый?.. Нимом... Мый, кычалам...
Ава. Кычалат?.. Мом?

Паузо.

Эрай. Шнуй памашым!

Кужу паузо.

Ава. Шнуй памашым?!. Шнуй памашыже молан тылат?..
Эрай. Тушто... юзо эм уло, авай!
Ава. Туддеч посна илен от керт?
Эрай. О-о, авай, муам гын шнуй памашым, ме туткар деч утлена... Тунам
мемнам
нимогай черат... ият ок нал.
Ава (шке семынже). Нигуш ом колто!..
Эрай. Колат, авай?

Кужу паузо.

Ава. Колам, эргым... (Паузо.) Ай, эргаш — ший шергаш... Кычал-ла, кычал...
Тыйым ынде садак нимо денат от чаре... Лач кужу жап ит кошт, ит юване...
Уке гын
йомдарем мый тыйым, чеченем!

Ава йомеш.

Эрай. А-а... а-ава-а-ай! (Кенета помыжалтеш, йыр ончыштеш.) Ах, омо улыжат
мо
мыланем кончен?.. (Тарваналта.) А-ах, алемжат укес... Вуемжат... ялт
пунчалме
гай... Ы-ых, ом керт — омо пызыра. (Кугырген возеш.)


Кудымшо сцена.

Иксан толеш, шӱшка, шӱлыкан семым оҥара, шала кийылтше карам, йолжо дене
чумкален-чумкален, ик кашакыш чумыра. Коеш, тудо ялт орышо.

Иксан. Ну мо мылам тиде кара: кӱлеш — чием, кӱлеш — шуэм, кызыт икте, вара
—
весе... Мыламже мо, мылам садак... Еҥ кумылым да койышым тергаш кӱлеш мылам
тыгай модмаш... Ха-ха... Кара мыйын шуко, тич... Кӧлан кӱлеш — тудлан,
могай кӱлеш
— тугайым, кунар кӱлеш — тунарым шуялтен кертам... Мый чаманыше омыл, мый
ом чамане... (Эрайым онча.) Тый денетше ынде мом ышташ?.. Йомак кугыжаныш
тылат ок
келше, огеш — тек... Тек чын кугыжанышыште иле, мый тыйым тушко ужатем. Тек

сӧрал, сылне да чечен тӱняштет шке илышетым йомартлын да суаплын ворандаре.
Тый
тидым сулет... чыла шотыштат. (Кугу кӱзым луктеш.) Тек... Мо мыламже?..
Мылам
тыштат сай. (Эркын Эрай деке лишемеш, воктенже сукалтен шинчеш.) Нелеш ит
нал!
(Кӱзым шуралташлан нӧлталеш.)
Ачан йӱкшӧ. Иксан!

Ача толеш. Паузо.


Шымше сцена

Ача. Мом толашет, Иксан!.. Ит логал тудым!

Иксанын кидше гыч кӱзӧ мучышта, мландыш керылтеш. Кужу паузо.

Иксан. Тудо мыйым кемытыш.
Ача. Тый гает данлым?.. Кузе тыге тоштын?
Иксан. Тыйжат койдарет... (Паузо.) Тудо мыйым шотешат огеш шотло... Кумылем

ваштареш кая... Ик оем денат ок келше... Койышыжо моткоч уда.

Паузо.

Ача. Ойло, ойло, колыштам, мом эше каласет?
Иксан. Тудо — ӱскырт... Мый тудын дене тӱрлынат кутырен ончышым. Икманаш...
Ача (вучалтымек). Икманаш, тыйын ушет каен.
Иксан. Икманаш, тудо сай койыш дене ок ойыртемалт... Утыждене тура,
эҥгекымат ыштен кертеш.
Ача. Тый раш каласе мылам: мом те коктын ышда пайле?

Паузо.

Иксан. Тудлан, от пале, эм кӱлеш.
Ача. Эм?
Иксан. Эм, эм!
Ача. Могай эм?
Иксан. Могай, могай... Юзо... юзо эм.
Ача. Вара мо? Тек!
Иксан. Кузе тек?.. Тудым шнуй памаш дек пуртынет?
Ача. Тыште мо удаже?
Иксан. Тудо шке аважым эмлынеже.
Ача. Эмлыже.
Иксан. Эмлаш... манаш веле, лӱдыкшӧ пеш... Шучко сомыл... Кенета уло илыш
радам локтылалтеш гын?.. Мучашдыме кугу туткар лийын кертеш.
Ача. Ит пӱтыркале, шот дене умылтаре... Але ик оетат мыйым ыш ӱшандаре.
Иксан. Илышым тӱзымӧ олмеш кызыт шукынжо пужат. Кара ӱмбак карам чиен,
сайла
койыт, а чын сыныштым шылтат. Ала тидат нунын кокла гыч? Тунам вара...
Ача. Шого, шого... Тый теве гына тудым орлышыч, а ынде "Сайла койыт" манат.

Шкендым шкеак лугетыс.
Иксан. Кернакак ойлем, чынжымак тыге. Молан манаш гын, тыгай-влак тунар чоя

лийыныт, кеч-кӧмат чиялтен кертыт — тыйым, мыйым, молым...

Паузо.

Ача. Тый инанымым чарненат...
Иксан. Чын...
Ача. Ӱшаным йомдаренат...
Иксан. Ынде мый тӱвыт нигӧлан ом инане...
Ача. Коеш тиде, коеш.
Иксан. Нуно пешак шучко, осал да лӱдыкшӧ улыт... Санденак нигунамат кужун
ом
юватыл, мо шонымемым тыманмеш шукташ тыршем.
Ача. Тыге лектеш: мо тыйын семын огыл, мо тылат ок келше, але мо тыйым
шекландара — чылажат уда да кӱлдымаш?! Тугеже мыят...
Иксан. Молан тыге вигак туран?.. Молан вожге руаш?
Ача. Вес семынже вара кузе умылаш тыйын шомакетым?
Иксан. Мутат уке, чылт тыгежак огыл... но тыге ӱшанлырак, содомат шагалрак.
Ача. А тый каласе-ян, кузерак умылет содомжым?
Иксан. Содомым илышлан ваштареш кайыше-влак шочыктат. Нунылан эре мо-гынат
ок келше, кӱлеш ма, уке, тарватылыт тумам.
Ача (Эрайым ончыктен). Но тидын деч могай содомым вучет?.. Лач эмлан суапле

шоныш дене толын да...
Иксан. Тӱжвач ончымаште нунын шоныш эре суапле. А шкешт...
Ача. Ала тидыже яндар дечат яндар?
Иксан. Кӧ пала, ала тудат кара йымалне? Ойлышымыс...
Ача. Кара, кара... Тый шкеже — эре кара йымалне... Тыге орадыланашет
нимогай
амал уке... Тек чылажат лиеш тудын шонымыж семын...
Иксан. Тыштак шол пашаже...
Ача. Кушто?
Иксан. Кӧн кидыш логалеш ты эмже?.. Тӱзышыныш гын — йӧра эше, полша, а
пужышын кидыште — эмет аярыш савырна.
Ача. Аярат эмла, да — сайын, шот дене пайдаланет гын.

Паузо.

Иксан. Туге гынат чыла тиде мылам ок келше.
Ача. Моткоч шӱрча лийынат... Туалгын шкеже мом темлет?
Иксан. Тек кажне шкенжым шке эмла, кертмыж да моштымыж семын.
Ача. Тый йоҥылыш лият.
Иксан. Арам тыге шонет.

Юнай толеш.

Ача. Пеш палем, кузе шонем... Тый илыш деч вараш кодынат... Эмлынеже тудо
ала-кӧм огыл, а шке аважым. Кораҥ воктечынже... Кай, кай тышечын.

Иксан каяш тарвана, но Юнай тудлан корным авыра. Ача лап лиеш, Эрайын
кидшержым
терга, копажым тудын саҥгашкыже пышта.


Кандашымше сцена

Юнай. Адакат шке койышетым ончыктылат?.. Адак мом толашышыч?
Иксан. Мом, мом... Шке чапемым аралышым.
Юнай. Чап, ынде могай тыйын чап?.. Тудым тый шукертак йол йымалнет
тошкалынат.
Иксан. Але садак шкемым мыскылаш да игылташ ом пу.
Юнай. Садланак шурмаҥше гай улат? Кӧн-гынат ӱмбакыже тӧршташ татым гына
вучет.
Иксан. А тыйын могай пашат?
Юнай. Кузе могай?.. Элви деч вара мый тыйым чытен ом керт. Тушманын дечат
шучко койышет... Кӧм гына от вашлий, чылаштлан орлыкым кондаш тыршет!
Иксан. Шке титакан улыт.
Юнай. Да тый тыгеат ойлаш тоштат?.. Ардыме...
Иксан. Молан мый ардыме?.. Начар да луш, тептердыме да ораде койышан-влак
ончылно мый сукалтен шичшаш улам мо? Ала "Мый декем ида пижедыл, мый денем
кылым
ида кучо, ӧрдыж гыч кораҥ эртыза" манын сӧрвалаш?.. Мый нигӧм ом ӧкымлӧ,
ӱмбакышт ондак ом кержалт, шкаланышт шкеак кычалыт.
Ача. Йӱла! Ялт тулшолла !

Паузо.

Юнай (Эрай велыш ончыктен). А тудо тыйын ӱбакет кержалте, уке?
Иксан. Тиде — йӧршын вес сомыл.
Юнай. Могай?
Иксан. Шке палем.
Юнай. Пешак палет шол... А Элви?
Иксан. Элви?..
Юнай. Тудым молан тый?..
Ача. Ӱдырем, тол тыш.
Юнай (Иксанлан). Утыждене шучко да торжа улат.
Иксан. Илышат торжа да шучко.
Юнай. А тый — илыш дечат!.. Шӱкшондал! (Ача деке кая.)


Индешымше сцена

Юнай (кӱзым ончен). Тыгай сӧрал кӱзыжӧ кушечын?
Ача (вуйжым Иксан велыш савалтен). Уна, туддечын йод...

Паузо. Иксан, писын лишемын, кӱзыжым налеш, шылта да ӧрдыжкӧ кораҥеш.

Юнай. Шкенжым шке тыге койдарымашышке шуын?..
Эрай (омыюа). О-о-а-а-а!.. (Кынел шинчеш.) Кушто мый улам?
Ача. Тый?..
Юнай. Ӱжара ден ӱжара вашлийме верыште.
Эрай. Кузе мый тыш логалынам?
Ача. Тидыжым шке дечет йодман.
Эрай. Авамже кушто?
Ача. Ават?
Эрай. А-а-а?! (Паузо.) Кужу жап мо тыште киенам? (Юнайым тӱткын онча.)
Юнай. Кӱчыкат, кужуат, манаш лиеш.
Ача. Чот ноенат, садлан от шарне.
Эрай. Авамже вуча, йомдарен докан.
Юнай. Но тылат але садак каналташ кӱлеш.
Эрай. Мый?.. Нойымым пырчат ом шиж.
Ача. Могыретшат тул гай.
Эрай. Айда, лийын ок керт... Чынак? (Терга.)
Ача. Тарване, каена, шӱлалтет, каналтет.
Эрай. Мый... тыштат...
Ача. Уке, уке, тышан огына кодо.
Эрай (кынел шинчеш, алже уке). Мо тыгай? Йыжыҥемже куш лийын? Ала
могыремжат
пуаҥын?.. Мален мо, тынар ярненам?
Ача. Корнышто чотак улненат докан... Юнай, полшо. (Ача ден Юнай полшат.)
Эрай. О, огеш кӱл, мый шке. (Колтат, но тудо ладырга, уэш кучат.) Ой, ялт
омышто улмо гай чучеш... Тыгай годым чоҥештыме шуэш.

Паузо.

Юнай. А тый кеч иктаж-гана чоҥештен онченат?
Эрай. Кузе, уке гын? Э-э-э, мый шуко чоҥештылынам, пушеҥге парча гычат,
курык
чоҥга гычат... Да мом ойлаш, шуко: шотлет гын, шотшат уке.
Юнай. Омет дене?
Эрай. Омо денат, тыгат.
Юнай. Кузе тыге тый кертынат, лӱдынат отыл?
Эрай. А мом лӱдаш? Мый шуҥгалташыже шонен омылыс... Теве кызыт шекланем —
ошкылынат ом керт да. Шучко веле, кенета шуҥгалтын, яндала шаланаш огыл,
шонем...
Ача. Шекланышаш уке, тыйын гай чоҥештылше нигунам огеш шалане.
Эрай. Кушко те мыйым наҥгаедаже?
Ача (ончыктен). Илемышкына... Тевак коеш. Ужат?
Эрай. А-а, ужам, ужам... О-о, могай сылне.
Ача (чарналтен). Иксан, а тый мом мекшаҥын шӱйшӧ пундышла шогет?
Иксан. А мом мый ыштышаш улам?
Ача. Шоно, ушетше йӧршынак кодын огыл мо?
Иксан. Кодын эше, шоналтем.

Ача, Юнай, Эрай каят.


Луымшо сцена

Иксан, шкетын.

Иксан. Орадыш мыйым лукнешт. Тек. Шке палат... А мыйын — шке корнем... Ха,
а
мом мый тыште... а мом мый тыште чынжымак окмакла шогылтам? Ондалчык, шоя,
шинчам кумышо кара тӱняште у-у-у эше кунарын мыйым изин-кугун вучат...
Келша нунылан... Чыланжак Эрай гай огытыл — юзо эмым огыт кычал... Элви гай-
влакше але
ятыр улыт. Мыскынь, ваш пуредыл кочшо, ондалкалыше, опкынланыше да
яжарланыше-влак коклаште мылам моткочак сай, ласка. Мо толашымыштым ончашак
кунар оҥай, а
ешарен ылыжтарет гын!? Ракат!.. Ялт йомакысе илыш... Лач тыгай илышак мыйым
эн
чот келандара.

Кужу паузо. Иксан каражым пога, кӱзыжым налеш, каяш тарвана. Элви толеш,
пеш
сылнын чиен, Иксаным ужын, тӱҥгылга.

Латикымше сцена

Иксан. Молан тынар ӧрыч?
Элви. Тыште... рвезе ыле.
Иксан. Могай рвезе?
Элви. Чевер пеш, ӱжара гай волгалтше чуриян... Йӧршынат тыйын гай огыл.
Иксан. Сандене тыге сылнын чиенат?

Паузо.

Элви. Туге... Мый тудын кумылжым савырынем... Кертам гын?
Иксан. Тудо кайыш.
Элви. Кайыш?.. Тевак веле тыштак ыльыс...
Иксан. Тевак лийын, тевак йомын.
Элви. Уке-е, тудо тыйын семынет тыге йомшашлык огыл... Ужат, тыште ӱжарат
нигунам ок йӧрӧ, а ты рвезе шкежат ялт ӱжара.
Иксан. Кычал, укес.

Паузо.

Элви. Мала ыле... Кана ыле... Уке, кайышашлык огыл...
Иксан. Кайыш, манамыс.
Элви. Кушко, кушко кайыш?
Иксан. Почешыже куржнет?
Элви. Наҥгаяк гын, мый тудын дене ала-кушкат каяш ямде... Но молан лач
почешыже?.. Мый тудым шке декем налнем. Пеленем ашнынем. Тунам ойгемат ок
лий... Шоналтымем еда... Шкат палет, кузе мый ниялткален да шыматылын,
ылыжтен моштем...
Молан эре шужышо пирыла кошташ? Молан эре шонаш да кычалаш, чыташ да
орланаш?
Молан шкемым шке арамак индыраш? Мый, эре темше, йывыртен да келанен,
суапыште
ракатланен илынем... Тудо лиеш гын воктенем... А кушкыла кайыш?
Иксан. Тудым Юнай наҥгайыш.
Элви. Юнай?.. Кушко?
Иксан. Ом пале. Почешышт мый ыжым кӱтӧ.

Паузо.

Элви. Юнай?.. А молан наҥгайыш?
Иксан. А кӧ пала?
Элви. Мыят ялт умылен ом керт... Наҥгаен гынат, мӧҥгеш кондышаш... Ок кондо

гын, садак кычал муам... Мый тудым кычал мушаш улам... кычал мунем... Ну,
Юнай,
Юнай!.. А шкеже мылам полшаш сӧрыш.

Паузо.

Иксан. А мыйжым?.. Мыйым тӱвыт мондынет?
Элви. Ом кудалте, да кудалташ ушышкемат пурен огыл: уке-уке да, тый мылам
полшетыс... Лач ик тыйымак шонен, омемат, кечемат эртен... Тыйже гына мый
дечем
эре кораҥын я шылын коштат... Я коят, я йомат. (Шӱраҥыштеш.) Ындыже коден
ит кай
мыйым. Йӧра? Ит кай. Тый мылам кӱлат, о-ох кузе кӱлат! Кызыт — поснак!
(Ӧндалеш.) Кузе мый тый дечет посна?.. Тый мылам суксо гай улат. (Иксанын
кидше гыч
кара, кӱзӧ камвозыт, ӧкымак Элвим оҥ пеленже налеш.) Тый мылам кычал муаш
полшет
ту рвезым, а-а... полшет?

Авансценыште Ава койылалта.


Латкокымшо сцена

Ава (авансцена мучко эртышыжла). Эрай?! Кушко йомынат? Эра-а-ай!.. Эре
йомеш —
кая да йомеш, кая да йомеш... Изиш ыжыч шеклане — тудо укеат. Вара кычал
тудым!.. Муат гын — му, уке гын — уке... Кычал да кычал, кычал да кошт, кеч-
кушто
кычал да му вара тудым... Эра-а-а...
Иксанын йӱкшӧ. Кӧм тый кычалат?

Ава Иксан ден Элвим ок уж.

Ава. Эргымым, Эрайым.
Иксанын йӱкшӧ. Эргыч, Эрай?.. Могайрак тудо шкеже?

Паузо.

Ава. Чевер пеш, ӱжара гай волгалтше...
Иксанын йӱкшӧ. Тудо мо?.. Тудо кайыш...
Ава. Кушко адак кайыш?
Иксанын йӱкшӧ. Юмо деке кӱзыш.
Ава. Кушко?
Иксанын йӱкшӧ. Юмо деке.
Ава. Тыге лийын ок керт.
Иксанын йӱкшӧ. Тудын дене чыла лийын кертеш.
Ава. О-ох, но тушкыжак молан?..
Иксанын йӱкшӧ. Юмын ӱдыржым туларташ.

Паузо.

Ава. Мо, ӱдыр тыште пытен мо?
Иксанын йӱкшӧ. Тудо Юмын ӱдыржым гына йӧрата.

Паузо.

Ава. Но тиде... лийдымашлык.
Иксанын йӱкшӧ. Тиде тылат гына, векат, лийдымашлык. А тудлан гын чылажат
лийшашлык.
Ава. Уке-е, ом ӱшане, чонан айдеме тушкыжак нигузе ок шу.
Иксанын йӱкшӧ. А тудын шуаш лийдыме вержат уке.

Паузо.

Ава. Уке-е-е, ом ӱшане.
Иксанын йӱкшӧ. Чынымак ойлем.
Ава. Уке-уке, садак ом ӱшане.
Иксанын йӱкшӧ. От ӱшане гын, шке палет.

Паузо.

Ава. Кузе тыге?.. (Паузо.) А тый кӧ улат? Йӱкетше уло — шкеже от кой.
Иксанын йӱкшӧ. Суксо... Тыйын суксет.

Паузо.

Ава. Кузе тыге?.. Кузе тыге кӱзен кертын? Ушемак кая ынде. (Паузо.) Ой,
Юмыжат, ала илен-илен йӱдаш тӱҥалынам, савырымак гына ыште айда... Кеч-мом
ойлышт,
ом ӱшане мый пырчат суксыжланат, молыжланат... Ик шканем да, ик юмемлан да,
ик
Эраемланак гына ӱшанем... Ик тудымак веле шонем, Эраемак веле ужнем... Э-э-
раай!.. Э-э-э-ра-а-ай!? Кушто адак йомын коштат? (Кая.)


Латкумшо сцена

Аланыште — Иксан ден Элви.

Иксан. Мужед мылам. (Шӱйырым луктын, Элвин шӱйышкыжӧ сака.)
Элви. Мужедам... вара.
Иксан. Мужед... кызытак. (Кидшолым луктеш, Элвин кидшым муын, пижыкта.)
Элви. Вара, вара... Шуына эше... Куш вашкаш?.. (Утларак пызнен, Иксаным
шыматылеш.)
Иксан. Мылам кызытак кӱлеш... Палынем, мо мыйым ончылно вуча. (Адакат
кидшолым луктеш, Элвин вес кидшым муын, пижыкта.)
Элви. Ит вашке... Чыла мужед пуэм, уло ончыкылыкетым.
Иксан. Жап ок вучо, умылет?
Элви. Мемнан пырля улмына годым жап верыште шога.
Иксан. Чылаж годымак тыге огыл, Элви...
Элви. Тыге... Лачак тыге.

Паузо.

Иксан. Тыйын вургеметым вашталташ кӱлеш. Уке гын, ончал шке ӱмбакет, чылт
чараголяла коят.
Элви (Иксанын шӱйышкыжӧ кержалтын). Туге дыр... Айда каена, а-а-ах, уке
гын,
ом турко... ом чыте, айда, айда писын.

Иксан Элвим шкеж дечын кораҥдынеже, Элви утларак веле пызнен кержалтеш.

Иксан. Ойлышычыс шкеак, полшаш йодыч... Мый тудым кычал муын, тый декет
кондем... Ту рвезет дене ваш ыштем.
Элви. Ом ӱшане, ондалет, тый адак мыйым коден кайынет... Палем мый тыйым...

Ом колто нигуш... Тый дечет посна мый кызыт ом керт. От кай. А ту рвезым
мый
шке... мый шке... садак кычал муам... ала-куштат муам... Ом колто тыйым...
Мыйым
умыло.
Иксан. Ит орадылане... Мый вашке толам.
Элви. Толат тый — кает да йомат.
Иксан. Уке-уке, товат, ом йом... От ӱшане?.. Ну кузе, кузе тыйым ӱшандараш?

(Кӱсенже гыч сравочым луктеш.) На теве, на кучо, ты сравоч мылам шӧртньӧ
дечат
шерге, нимо деч шерге... Ты сравоч — мыйын полатем деч, сондыкем деч, шӱмем-
мокшем деч, кугыжанышем деч... Кеч-кузе умыло, кузе шонет, туге умыло...
Тудын деч
посна мый пуренат, лектынат ом керт... Нимом ыштен ом керт... Мый кызытак
толам.
Чыталте... Вучо мыйым тыштак. (Мучыштен, кӱзыжым руалта да кая. Элвин кид
гыч
сравоч камвозеш.)
Элви (кугырген). Ы-ы-ы-ых-м-мы-ы-ы-ы... Ом керт... Ом керт мый тетла тыге
илен!.. О-ом керт! (Сукен шинчеш, пӱгырна, йӱк деч посна шортеш. Сравочым
кидышкыже налеш.)

Юнай толеш, Элви деке лишемеш, чӱчырна, Элвим лыпландара. Ава авансцена
мучко эрта.

Ава. Э-эр-а-ай!.. Чеченле юзо кайыкем, кушто улат?!
Эрайын йӱкшӧ. Мый тыштак улам, авай!

Шовыч.

КОКЫМШО УЖАШ

Алан. Ӱжара. Кара тугак кия.

Икымше сцена

Авансценыште эрта. Тыш-туш ончыштын, Ава толеш.

Ава. Тыштак йӱкшӧ шоктыш, а шкеже кушто?.. Тыштат ок кой... Тыштат... (Ик
велыш, весыш лупшалтеш, тайналтен ончыштеш.) Вара тыштак ыльыс йӱкет?.. Куш
лийыч,
колой?.. Уке... уке... тыштат уке... Тыйым тыге гына муат ужат...
(Колыштеш. Чотак аптыранен.) Ала пылышемлан веле солныш? (Паузо.) Э-эра-а-
ай!

Вашешыже Иксан толеш. Тудо йӧршын у вургемым чиен, вигак палашат йӧсӧ. Кужу
паузо.

Иксан. Тый... Эрайынак аваже отыл? (Тӱткын, онча.)
Ава. Тудо... лачак мый... аважак улам.
Иксан. А-а-ы-а-а!.. Пеш сай тугеже.
Ава. А тыйже?

Паузо.

Иксан. Мыйже?
Ава. Ужмемлат ок чуч да... йодам... Кугу айдемыла коят.
Иксан. Мый?.. Шкемым кугужак манаш ом тошт... Мый... тыглай корныеҥ.
Ава. Мыйжым кушеч палет?
Иксан. Эрай деч... Тудо шкежак мыйым тый декет колтыш.
Ава. Тый... тудым... ужынат?.. Кушто ужынат?
Иксан. Илыш толкынышто. Коштмаште-кычалмаште ала-кушкат шуалтеш да "Кӧм от
уж, мом от кол", маншаш веле кодеш... Ит коляне тудын верчын... Тораште
огыл.
Ава. Йомдаренамат, кычкырем, кычкырем... Тын-пушыжат уке.
Иксан. Ок ярсе...
Ава. Тыгаяк шол тудо мӧҥгыштат, лектын кая гынат, нигунамат ок ярсе: эре
мом-гынат ыштылеш, эре ала-мом кычалеш, шкаланже могай-гынат сомылым муэш.
Ик могырым тидланже мый моткочак йывыртем... Лач кокланже ӧрам: воктенак,
кок-кум ошкыл
коклаште веле, лиеш, а тудым от уж, кычкырал ӱжат гынат, пуйто ок кол, миен

тӱкалтыде, йӱкымат ок пу. Ятыр гана мый тудым я кугу кӱ воктене, я кӱжгӧ
пушеҥге
тӱҥыштӧ, я кужу шудо коклаште верештынам... Тыйже кузе ужыч?
Иксан. Ошкыл-ошкыл нойышымат, корно деч ӧрдыжкырак кораҥын каналташ шичнем
ыле, кенета тудын деке миен тӱкнышым.
Ава. А-а, пеш йӧра туалгын, а мый ойгырем... Мемнан кундемышкына тыйым
могай
мардеж пуал пуртыш вара?.. Тыштыла пеш коштшыжат уке.
Иксан (йыр ончалын). Сылне пусак... Ойлатыс, тӱня кумда, а толкынжо
тышкаттушкат лупша... Мыйымат, тевыс, лупшале...
Ава. Ужынам ты толкынын куатшым... ала-могай кугу деч кугу толкын гочат
эрташ
пернен.
Иксан. Вара кузерак ты толкынышто?.. Манмыла, ош тӱняште чылажат
кочмашйӱмаш, пуымаш-налмаштыс...
Ава. Итат ойло... Пушет таза лиеш гын... да пушгольмет дене моштен куэт гын

веле, нимогай толкынат лӱдыкшӧ огыл... Лийын тӱрлыжат... толкынетын койыш-
шоктышыжым, вий-куатшым пален налмешке... Вараже веле чылажат вашталте.
Иксан. А тумартеже?
Ава. Ит йод, шарналтымемат ок шу, шучко омо, пошырнымаш семын веле ушешем
кодын, ту пагыт нерген шоналтем да кызытат уло могырем шергылтеш... Лӱкӧ
купысо
лавыра гыч утлен лекмемла веле чучеш... Лач Эраем шочмеке, илышышкем оярат-
ояр
кече годымсо гай волгыдо сын пурыш — пуйто тудо огыл, а шкеже угыч шочынам.
Санденак эргымым шкемым ончен-куштымылак кугемдышым. А ту волгыдыжо таче
мартенат
пеленемак ила... (Паузо.) Мо мый — эре шке нергенем да шке нергенем, тылат
ойлашат ом пуыс.

Паузо.

Иксан. Мыйым тышке сомыл кондыш.
Ава. Могай?
Иксан. Ала ойлаш, ала уке, кенеташте аптыранем веле.
Ава. Ойло, ойло, шкеже сомыл дене толынат да ынетат ойло. Кузе тыге?
Иксан. Шке ийготет дечат самырыкын коят да... ала-кузе йӧндымӧ.
Ава. Мыйын ийготем кушеч палет?
Иксан. Эрай деч...
Ава. А-а... Вара мо?.. Мом ӧрат, тыште мый дечем моло нигӧ укес, а мый
дечем
ӧраш нимолан... Эрай шкежак колтыш, манат да.

Паузо.

Иксан. Педа оҥай сомыл, кызык сомыл... (Келгын шӱлалта.) Садет... пӧръеҥ
сомылет...
Ава. Мо?
Иксан. Пӧръеҥ сомыл... Вате-марий сомыл...
Ава. Кай, ала-мом ит ойлышт, мый денем могай пӧръеҥ, вате-марий сомыл лийын

кертеш? Мый Эрай шочмо деч вара тыгай сомылым ом пале да палымемат ок шу.
Иксан. Тый мыйым ыжыч умыло.
Ава. А кузе эше умылаш тидым?

Паузо.

Иксан. Ачалыкем начарештын, чынжым гын, начарештын огыл, а пытен...
Лывыжген
да ок ылыж.
Ава. Пытен гын, мо... Мыйже мом ыштен кертам?
Иксан. Тый чыла кертат, мане... Мужедат, амалжым кычал муат, юлет, шӱвалын
тӧрлет...
Ава. Мом мане?.. Кӧ мане?
Иксан. Эрай мане.
Ава. Тый йомакым ойлыштат, Эрай эргым тыге ойлен кертын огыл... Тый...
тый...
Тый чыла тидым шонен луктынат.
Иксан. Чыным ойлем. Уке гын тыш шумеш тыйым кычал толам ыле мо?.. Чыла вере

коштынам. Кушто гына лийын омыл?
Ава. Ом умыло, мом тый ойлыштат, но кызыт тыйын ик мутетланат ом ӱшане.
Иксан. От ӱшане?.. Айда, Эрай деке каен, шкеж дечын йодына.
Ава. Уке, уке, ом ӱшане, тыгайым Эрай ойлен кертын огыл, тиде чыла шонен
лукмо
— мый тыгай сомылым омат мошто, нигунам ыштылынжат омыл.
Иксан. Тый мылам ынет полшо да тыге ойлет. Вес семын тидым мый нигузе
умылен
ом керт. Эргыч мыйым, палыдымым, ондалышаш огылыс... Айда, айда, каена,
шкеж деч
йодына. Мо, от тошт мо каяш?.. Чын шомак дечын лӱдат?

Кужу паузо.

Ава. Ом лӱд, тоштам, айда, айда, каена, йодына шкеж деч... Эрай эргым деч.
(Каят.)

Кокымшо сцена

Ача толеш. Йырваш ончыштын, алан мучко эрта. Ала-кушко торашке онча,
мӱндырчын-мӱндырчын солнышо йӱк-влакым колыштеш. Вара кара воктеке толын
шогалеш, пондыж дене тӱкален-тарватыл, карам ончыштеш. Эрай толеш.

Ача (ончалтышыжым кара деч кораҥдыде). Сайын канышыч?
Эрай. Пеш сай. Южшак пуйто илыш перкем подылта.
Ача. А тазалыкет могайрак?
Эрай. Уло кап-кылем мучко тулышо куатым шижам... Нигунамат мылам тынар
куштылгын чучын огыл.
Ача. Куандарет тый мыйым.
Эрай. Мый шкежат моткоч йывыртенам.
Ача. Эркын-эркын эшеат чот куштылемат, теве ужат.
Эрай. Ӱшанем мый... Тыште илемжат ялт шнуй памаш. (Кужу паузо.) Ты вургемым

ужынам мый. (Карам тӱслен ончыштеш.) Товат, ужынам.
Ача. Кушто ужынат?
Эрай. Тыштак... Тиде — йомак кугыжаныш озан вургемже. Кернак, тудын. Лач
тидак ӱмбалныже ыле... Молан шуэн коден?

Паузо.

Ача. Тиде — кара.
Эрай. Кара?
Ача. Авыртыш... Шинчам лумышо авыртыш... Тиде кара дене тый тудым ужынат.
Эрай. Кӧм?
Ача. Мыйын сӱмсыр Иксанемым.

Паузо.

Эрай. Тыге тудо мыйым орадеш кодынеже улмаш мо?
Ача. Лачак туге.
Эрай. Кугыжа сын дене?
Ача. Тыйым кугыжа сын дене, а молым — кеч-могай вес карам чия да... Тудо я
поян, я кӱчызӧ, я тарзе семын кончен кертеш. (Кужу паузо.) Тудын кидше
йымак кӧ
гына ок логал — чылаштымат луга.
Эрай. Молан тудлан тыгай койдарчыкше?
Ача. Модеш... Шке кидше йымак логалшым тудо тӱрлӧ семынат ярныктарен,
лунчыртара... Тыгай годым тудо шӱлалташат эрыкым ок пу, ялт эҥыремышвотышто
куча. Шонымыж семын толаштарен, кумылым волта да уло ӱшаным йомдарымашке
шукта... Теве
тылат тудын йомак кугыжанышыже — туш логалат гын, утлаш куштылгыжак огыл...
Эрай. А тыгайже шукын улыт?
Ача. Могайже?
Эрай. Тудын оптышыш логалше-влакше?
Ача. Тич... Шке шонымыжым шукташлан тудо ала-момат ышташ ямде улешыс.

Паузо.

Эрай. Векат... Мыйын ӱмбакат эсогыл волгенчым да кӱдырчым кышкылте.

Паузо.

Ача. Тыйым тудо лумен... Лач тыгодым тудын начарлыкше рашемын... Тыйым тудо

сеҥен кертын огыл — вийже шагал лийын... Логалат ыле тудын кидышкыже, но
тыйым
яндарлыкет утарен. (Паузо.) Тый яндар, титакдыме, сулыкдымо улат. (Паузо.)
А яндарыште тудо ынде иленжат ок керт, эсогыл яндар южшат тудлан аяр гаяк.
(Паузо.)
Мо шӱлыкаҥыч?

Паузо.

Эрай. Ала-кушечын йӱк солна, пылышым тугенак пура... Я тыгела чучеш гын
веле?

Эрай ден Ача колыштыт.

Ача. Ок чуч, а чынжымак... Мыят колам.
Эрай. Сагын йӱк-влак... Шӱмбел йӱк-влак... (Шӱлыкын.) Авамже, товат, мыйым
йомдарен... Вуча.
Ача. Но тылат але тым кӱлеш... Тым шуара, алым ешара... Тунам ончылнет
тыйым
темдал кертше нелытат, кучен кертше чаракат ок лий... Пыртак эше чыталте...
Ават
декат шуат... Шкеже кузе шонет?.. Мый ом чаре.
Эрай. Мый?.. Чыталтем, мутат уке.
Ача. Теве Юнай толеш... Те тыште кутыралтыза тудын дене, а мый каем, вес
велыш
ончалам... Тый келшет тудлан. (Шыргыжалеш.)
Эрай. Тудат — мылам.

Ача авансцена гоч кая. Юнай толеш.


Кумшо сцена

Юнай. Полмезын шулдыр тыште йомакысе дечат писын вияҥеш, чын?
Эрай. Туге... Эсогыл южшат тыште илыш перке гай... Чоҥешташак веле кодеш.
Юнай. Чоҥешташат шуат... Молан тынаре шӱлыкан улат?
Эрай. Авам нерген шонем, кузе гын тушто?.. Мый тудын кӱдылнӧ лийшаш улам.

Паузо.

Юнай. Ойгетым пешак умылем мыят, но... лыплане. Тидын дене садак нимо огеш
вашталтыс. Чылажат сай лийшашлан тый ӱшане.
Эрай. Тудо тушто мый дечем посна... Ямым огеш му... Изишлан коден каем
гынат,
почешем кычал лектеш ыле. А кызыт?.. Шкаланже верымат ок му докан.

Паузо.

А палет, мылам чӱчкыдын кузе ойла?.. "Мылам тыйым нигӧ, нимо огеш алмаште,
игем.
Тый дечет посна мылам илышыжат илыш огыл" манеш.
Юнай. Эсогыл мыламат моткочак кумылло колышташ тыгай шомакым!
Эрай. А палет, эше мом ойла:"Йывырте мо улыжлан, шкендым арам ит турж,
утоситым ит шонкале, кӱлеш-оккӱллан ушетым ит аҥыртыл" манеш.

Паузо.

Юнай. Тудо чыным ойла докан. Ава — авак... Мыят тыгак манам ыле... ава лиям

ыле гын... Кызытше молан шкендым шке орландарет?

Паузо.

Эрай. Ойлаш, кузе тудо мыйым манеш... Ойлаш?
Юнай. Ойло.
Эрай. "Йылморгаж — тый, йылморгаж улат... Кушеч, кузе тыгае шочынат, ӧрам"
манеш.
Юнай. Молан?
Эрай. Каласаш мо?
Юнай. Мый тыйым колыштамыс... вучемыс... каласе... Каласе.
Эрай. Тудлан ойлымемлан...

Паузо.

Юнай. Мом, я-а?..
Эрай. "Теве жапше, кечыже шуэш гын, Юмын ӱдырым тылат шешкылан кондем"
манмемлан.

Паузо.

Юнай. Чынак, тый йылморгаж улат... Кушеч, кузе тыгае шочынат, ала?
(Шыргыжеш.)
Эрай (шыргыжеш). Авам деч... (Паузо.) А палет, Юнай, мӧҥгыштӧ нигузе шинчен

кертын омыл, эре ала-кушко ала-мо шупшын. Эре, эре... Садланак яра жапемым
эре
пӱртӱс лоҥгаште эртараш тыршенам: кайык мурым, ужава йӱкым колыштат; тӱрлӧ
моло
чонан-влакын мом толашымыштым, кузе коймыштым эскерет; янлык-влакын кудал
эртымыштым ужат; кушкыл-влакын лыж да лыж тарванылмыштым шижат; кужу шудо
коклашке
пурен возын, кавам, кечым, а кастене гын тылзым, шӱдыр-влакым йывыртен
ончет...
О, могай сылне чылажат!.. Пӱртӱс кунар-гынат, кеч пырт да мыйым
лыпландарен...
Тушто, пӱртӱс лоҥгаште, товатат, тыйын шӱлышет лийын, Юнай... Тетла кузе
умылаш?.. Молан тыге шонем, палет?
Юнай. Молан?
Эрай. Тый воктенемак улат да... Мылам кызыт тунаре узьмак... Мыйым кызыт
нигӧ, нимо, нигуш ок шупш.
Юнай. Мыламат... мыйымат, Эрай...
Эрай. Кызыт мылам кок тул коклаште улмемла веле чучеш: ик велым — авам, вес

велым — тый!.. Ӱшанет?
Юнай. Ӱшанем... моткочак.

Паузо.

Эрай. Пеленем мый тыйым наҥгаем гын, миет?

Паузо.

Юнай. Ачам колта гын.
Эрай. Огеш гын?
Юнай. Колта гын?

Кужу паузо.

Эрай. Айда огына мужед.

Паузо.

Юнай. Туалгын тергена — куатетше могайрак тыйын кызыт, кужу корныш тарванаш

ямде мо улат?.. Тергена — келшет?
Эрай. Келшем... А кузе?
Юнай. Мыйым поктен шуаш сита виет?
Эрай. Ала?..
Юнай. Покто — шуат? (Куржеш. Эрай — почешыже.)


Нылымше сцена

Авансцена. Иксан толеш, лӱм-тукым пале-влакым ончыкыжо шуа. Ава койылалта.

Ава. Ынде шуына, уке?.. Кунар жап ынде ошкылына? Чотшат укес... Мый
ярнышым...
Тораштат огыл, маньычыс.

Паузо.

Иксан. Тӱрлым шонкален ошкылшемла, мый корно кужытым шижын омыл, очыни...
Теве тыште...
Ава. Мо тыште?
Иксан. Тамга-влак...
Ава. Могай тамга?
Иксан. Мый тудым тышакын вашлийым... Тамга-влак кият... А шкеже уке.
Ава. А кушто шкеже?
Иксан. А шкеже уке. Куш лийын?.. (Ончыктен.) Теве, теве... тыштак ыле...
Ялт
ӧрам, ала иктаж-кушко тышеч кораҥ каен?..
Ава. Мо... мом маньыч?.. Тамга-влак? (Ава лап лиеш, шинчам пашкартен, лӱм-
тукым пале-влакым онча.) Эрай шкеак ыштен ыле... Шкаланжат, мыламат...
Мыйынат
чылт тыгаяк улыт... Мӧҥгыштӧ... Суртышто... пырдыжыштак кечат... Мо, кузе,
йомдарен коден мо? Кузе кертын? (Паузо.) Т-тиде... т-тыге лийын ок керт.
Иксан. Мо лийын ок керт?
Ава. Эргым... Эрай ниным шуэн але йомдарен коден кертын огыл... Коден
кайышаш
огыл... Тудо тыгай огыл. (Йыҥысалтен.) Э-э-эра-ай?!

Паузо.
Иксан. Теве тыште...
Ава. Мо... тушто?
Иксан. Шудо тошкалтын... Вигак огешат кой... Тыште... поргем...
Ава. Мо-о!?
Иксан. Поргем... (Онча.) Пундашдыме... Ала тудо тушко?..

Паузо.

Ава. Ала... тый?
Иксан. Мо мый?
Ава. О, уке, уке!.. О поро кугу Юмо, иктаж-мом йоҥылыш шоналтен колыштым
гын,
нелеш ит нал, титакем кудалте! Эраемже — эргымакыс, сорта гай ик эргым...
(Йыҥысалтен, шортын.) Чукаем, Эрай, кушто улат, чеченем? (Паузо. Иксан лап
возынак
шинча.) Ынде мом ышташат ом пале, куш пурашат ом пале, нимом ом умыло...
Ушем
шалана ала-мо?
Иксан. Ала-мо тушто пычырик-пычырикын шемалгын коеш — чылт еҥ кап гаяк...
Ончал шке.

Ава, шекланен, сукен шинчын, вара серышке возынак онча. Иксан келанен
эскера,
вара, вашкыде, Ава деке лишемеш — шӱкалнеже, но пытартыш татыште савырналта
да
писын кая.

Иксан (кайышыжла, шке семынже). Йӧра айда, иле, тыге эсогыл сайрак —
шкендым
шкеак лунчыртет... Кычал тушто шкендын Эраетым, кунар шонет, тунаре... Теве
тылат — ӱчӧ... кӱсын корка... Тылат тыгак кӱлеш... Суленат тый тидым, о-о,
кузе
суленат. (Йомеш.)
Ава (кийышыжла). Э-эр-р-гым, Эрае-ем, чынак мо тый тушто улат?.. Чынак мо
шуҥгалтыч?.. (Шортын-йыҥысен.) Кузе тыге?.. Ыжычат шеклане мо?.. Кернак,
капак, капак коеш... Ынде кузе тыйым тушечынже лукташ вара? (Шортын-шортын
кынелеш, лӱмтукым пале-влак ончылан сукен шинчеш.)

Кужу паузо.


Визымше сцена

Ава. Эх, Эрай, эргым, игем, чонем, йӱд омемым коштен, шӱшпык омым ыштен,
чинче, шӧртньӧ падырашла переген, тыйым ончен куштышым. Осал дечат саклаш
тыршышым,
уда шомакым ойлен омыл, кумылетлан тореш каен омыл, мо саем уло — тылат, мо
порем уло — тылат, мо кумылем уло — тылат, чыла, чыла тылат пуышым, виемым,
ушемым, чонемым тылат пуышым. Кушкын шуатат, айдеме лият, шонышым, аватын
рыскалеш
сай да поро шомакым гына сулышо айдеме лият, шонышым. Юмо танык! Чыла ужын,
чыла
колын, чыла пала! Нигӧн ончылно нимогай титакем уке, молан тыге каргалтым
гын,
а? Шоҥгылыкешем мылам молан тыге пӱралтын гын, а?.. Эргым, Эраем, чеченем,
игем,
куанемат, ойгемат — илышемжат ик тый ыльыч. Ынде мом ыште-е-ем?.. Шке дечем
чот,
икшывем деч чот Жаплыме Ош Поро Кугу Юмем, нал шке декет Эрай эргымым.
Тудын титакшат, сулыкшат уке. Ик осал пашам ыштен огыл, ик уда мутым ойлен
огыл, Эрай
эргымым нал шке декет! Кугыракым жаплен, изиракым йӧратен, тудын илышыштыже
ик
шем тамгат уке... Ош Поро Кугу Юмо, Эрай эргымым нал шке декет!!! (Шортеш.)
Кӧн
титакшылан кӧра тыге лийын кайыш вара? Молан тыге лийын кайыш вара? Эргым,
кузе
тыге лийын кайыш вара?.. Эрай эргым, сукен шинчын сӧрвален йодам, Юмо да
тый
лий, мыйым нал шке декет! Мый тый дечет посна илен ом керт, илымемат ок шу,
омат
иле. Эрай эргым, мыйым нал шке декет! Шке шочмо аватым нал шке декет!
(Эркын кынелеш, тайныштын-тайныштын, пыкше ошкылеш.) Капетым ынде кузе
лукташ?.. Ынде тушакынак шӱят мо?.. Капетым лукташ... лукташ... лукташак
кӱлеш. (Кая.)


Кудымшо сцена

Юнай куржын толеш, вондер шеҥгек шылеш. Кужу паузо. Эрай писын лектын
шогалеш.

Эрай. Юнай!.. Ю-на-а-ай!.. Кушто улат, Юнай?

Элви толеш. Юнай вондер кокла гыч эскера.

Элви. Тый мыйым от пале?
Эрай. Уке, ом пале.
Элви. Ужынат, колынат отыл?
Эрай. Уке.
Элви. А мый тыйым палем.
Эрай. Кушечын?
Элви. Ончалтышет гыч... йӱкет гыч.
Эрай. Тиде эше нимом ок ойло.
Элви. Ойла, моткоч шуко ойла... Тый поро, сай улат... Тыматле да ласка...
Ойгыш я эҥгекыш логалшылан кеч-кунамат полшаш тыршет... Чын огыл мо?
Эрай. Кузе каласаш... Порылыклан эре поро дене вашештем.
Элви. Пу-ян кидетым. (Эрай кидшым шуя. Копашкыже ончен.) Иктыланат осалым
от
шоно, от ыште... А тылат моткоч шукын ыштат.
Эрай. Осалым шукынжо, палыде, умылыде, шижде ыштат... (Паузо.) Нуно, товат,

лугалтыныт... Садланак шоналтыде ыштылыт.
Элви. Тый пушкыдо улат... Нунын верч ойгырет, чаманет нуным... Да нигӧм
нимо
шотыштат от титакле.
Эрай. А мом титаклаш?.. Нуныжо мом ыштылмыштымат огыт палыс. Жап шуэш гын,
тидлан шкештак ӧкынат.
Элви (вуйжым кенета нӧлталын, Эрай ӱмбак туран онча). Шонет?
Эрай. А чыташ лийдымын орланаш тӱҥалыт гын, куш нуно пурат? Осалым ыштымышт

дене нуно шкеныштым локтылыт веле.

Паузо.

Элви (адакат копашке онча). Товат... Осалышт нунын тыйым ок логал. (Копам
умбакыже шымла.)
Эрай. Еҥлан шӱгарым име дене кӱнчышӧ шкаланже кольмо дене кӱнча... Тыге
огыл
мо?

Паузо.

Элви. Колышт умбакыже... Пылан пагыт-влак лишемыт... Томашашкат варналтат,
туткарышкат логал кертат, ойгымат чытен лекташет перна, пеш кугу вашталтыш-
влак
тыйым вучат, а вараже... вараже... (Эрайын шинчашкыже ончалеш.)
Эрай. Тый мо, мужаҥче улат?

Паузо.

Элви. Лийынам... ожно...
Эрай. Ожно?
Элви. Туге.
Эрай. А ындыже?
Элви. Шуэнам мый ты сомылым... Моткочак чот йырненам ты сомыл деч.
Эрай. Молан вигак кумылет волыш?
Элви. Ойлаш шучко.
Эрай. Лӱдат мо?
Элви. Лӱдашыжат ом лӱд да... йӧндымӧ моткочак.
Эрай. Мый ом ӧкымлӧ.

Кужу паузо.

Элви. Мужаҥчылан, юзо сомыллан тунемаш ӱжыныт, мый кӧненам — туныктеныт,
мый
тунемынам... а вара ондаленыт... Чынжым гын — ондалалтынам... Ондак тӱрлӧ
семын
алгаштареныт, сымыстареныт... Мый ӱшаненам — чынланат, шояланат... Шояжым
шижынам, паленам гынат... Шоя садак тӱжвак лектеш, а вараже чыла сай лиеш,
шоненам... Тиде мыйын тӱҥ йоҥылышем... Ты илышыште йоҥылыш лияш ок йӧрӧ
улмаш. Йоҥылыш йоҥылышым шочыкта улмаш... Мыет шоям тӱжваке лукташ
тыршенам... Мыйым виешленыт... Шӧртньӧ курыкым сӧреныт... Мый адак
ӱшаненам... Ик гана тыге, вес гана
тыге... Вара ты сомыл черыш савырнен... А чонем утыр ярсен да ярсен. Шоя
корныш
пеҥгыдын шогалмекем, мыйым кудалтеныт... Ӱмбакем парня дене ончыктылыныт...
Мый
ушым йомдаренам, а кӧргӧ йодын, эре йодын... кызытат йодеш. А-а-ах, ойлымем
дене
шкемым шкеак адакат ылыжтышым.

Элви чӱчырна, вара йӧрлеш. Эрай лап лиеш, вара сукен шинчеш, Элвим
шыматылын
лыпландараш тӧча, кыдал ӱштыжым луштара, мел полдышыжым мучыштара.

Эрай. Лыплане, лыплане... Вашке эрта, казыр эрта... Тиде пайдале... Чыте...

Чыла шакше, йӧрдымӧ, кӱлдымаш койыш деч эрнаш полша.

Иксан толеш. Элви Эрайым шкеж деке шупшылеш.

Элви. А тый мылам полшет?.. Мый ты чер деч моткочак утлынем... Мый ынде ава

лийнем... Ава лияш полшет?
Эрай. Кузеракын?
Элви. Азам кузе ыштат?.. Азам ышташ полшо?
Эрай. Мом тый... мом тый ойлыштат... Авамлан йӧрет да...

Эрай Элвин саҥгажым шупшалеш, Элви келгын шӱлалтат, лушкен шыплана.

Шымше сцена

Иксан. О-о, мом мый ужам! Педа сӧралын койыда! Элви!.. Эрай!.. У мужыр!..
Нарашта илышын шере-кочыжым тамлыше, вакшышыште чыла шотым палыше... Чапле
деч
чапле мужыр!.. Еҥ шинча ужын гын, ушныде огыда керт!.. Кунам сӱанжым
тарватена,
а?

Паузо.

Юнай (Иксанлан). Тат дене пайдаланынет?
Иксан. Пайдаланыде... Ом пайдалане гын, мый Иксан ом лий... А кызытше мом
пайдаланашыже?! Ужатыс шкежат, мо ышталтеш, сокыр отыл. Ха-ха-ха!..
Юнай. Мо кӱлеш, тудо ышталтеш. Тыйын тыште ялтак сомылет уке... Воштылаш,
игылташ, койдараш, мыскылаш, айдемым айдеме шот гыч лукташ лач кертат,
молылан
гын...
Иксан. Мо? Мом мый колам? Кӧ деч колам!.. Уло кӧргет шолшаш тый нуным
аралет?!
Юнай. Шолаш амалже уке.
Иксан. Ты томаша тыйым ышат кожгате мо?
Юнай. Молан мыйым?.. Тудо тыйым кожгатышаш!

Юнай Элви деке лишемеш, тудлан шотыш толаш полша.

Иксан. Ох, Элви гын, Элви!.. Кӧранем тылат — сымыстарыше виет мучашдыме!..
Ончыкыжымат тыгак куатлын тыршаш тӱҥалат гын, мӱндыркӧ шуат.
Юнай. Элви, ит колышт тудым... Ляпкымыжым шотышкат ит нал.

Паузо.

Элви (Иксанлан). Йырнык... Тый дечет огыт йод!
Иксан. Ончем ончемат, тый утыр чолгаҥат!.. Шинча ончылнак вашталтатыс... Мо

тыгай тый денет лийын кайыш?.. Ала иктаж мӱкш пӱшкыльӧ?.. Ты рвезетак огыл
дыр?.. А мом мылам сӧрышыч, шарнет?

Ача койылалта, эркын, чарналтен-чарналтен лишемеш, колыштеш.

Элви. Йырнык... Шапшак. (Иксан ӱмбак шӱвалеш.) Т-фу-у!.. Йырнык! (Эркын
кая.)
Иксан. Элви... Шого, шого, куш тыге кает?.. Тый мылам пӧртылтӧ-ян... Тый...
Элви (рошт савырнен, шыдын). Мый... мый тылат пӧртылтем... кызытак
пӧртылтем... вует воктене. (Иксан деке тарвана.)
Юнай. Элви!.. Элви!.. (Миен, Элвим куча.) Чыте!.. Чыталте!.. Ок кӱл... Айда

каена тышеч... айда пырля каена.

Паузо. Элви куржеш. Паузо. Юнай Эрай ӱмбаке ончалеш, Элви почеш кая.

Кандашымше сцена

Иксан. Куандарышыч мыйым... Кертат!.. Вучен омыл тый дечет тыгайым! Йол
йымакет толын вочшыжым от шӱкал улмаш!.. Тый денет сомылым ворандараш
лиеш... Айда
сӧрасена, таҥ лийына, мый тылат Элви дечат сайракым — лу, шӱдӧ, тӱжем пачаш
сайракым — муам: могай кӱлеш, тугайым! (Кидше дене ончыктыл.) Тыгайымат,
тугайымат... Могай келша... Могайжым шке ойырен налат... Кажне кечын —
весым, уым,
сылне деч сылныракым, нарашта-влакым, эсогыл кечеш кеч кокыт-кумытым
вашталте...
Мый муам, мый ситарем... Мыйын нуно — ӱрӧ кӱтӱ, вучен гына шогат... Ну
кузе,
келшет?.. Чаманаш от тӱҥал... Мо вӱдым подылшо гай улат, шукертсе тошто
палымем?

Кужу паузо.

Эрай. Кунамсек ме тый денет палыме улына? Ала-мо ом шарне... Ом пале тыйым
йӧршын.
Иксан. О-о, тыйын уш кӱчык аман?.. Але вара чынжымак монден кертынат?.. Ом
шане.
Эрай. Мом тый кутырет?.. Ала... ала иктаж весе дене лугет?
Иксан. Тыйым?.. Ха-ха-ха... Весе дене? Тыйым ок лий лугаш, тый гает моло
уке, кеч-мо гынат, мый эше нигунам вашлийын омыл весым тыйын гаетым.
Эрай. Весым, мыйын гаемым, вашлияшыжат ок лий. Йыгыр пелаш-влакат, икте-
весышт деч мо дене гынат ойыртемалтыт... Санденак, ойлемыс, тый мом-гынат
лугет.
Иксан. Кузе лугем?.. Тый мыйым ялт ӧрыктарет?.. Айда йӧра, сита, ит
койышлане, ала йӧндымын чучешат, шкендым тыге кучет?.. Мом тушто? Йот
огыналыс, илышыште моат ок лий... Ала чынжымак тый тидлан кӧра?.. Мутат
уке, тулышо вӱрым лыпландарашлан улакрак верымат муаш лиеш ыле. Но мом
ыштет, лийшаш паша лийын. Чылаж годым шонымо семын да кузе кӱлеш, туге
огылыс... Шӱвал шынде. Мо лийын, тудо
эртен. Мондо тидым да чыла... Але тӱрлым ляпкымемлан ӧпкелышыч? Мыйже
мыскарам
гына ыштышымыс... Йолташ семын... Но садак тынарак йотышнаш сай огыл...
Эрай. Ойлемыс, мый тыйым ом пале...
Иксан. Ну-у, тошто палымым кузе тыге шӱкалат?.. Келшен, шоваш ден комдышла
илышаш годым... Мый ом умыло.

Паузо.

Эрай. Кӱчыкын да раш каласе, мо тылат мый дечем кӱлеш?
Иксан. Тыйын поро кумылет, йомартле ончалтышет да чыла шотыштат мыйым
умылымет.
Эрай. Раш, а умбакыже мо?
Иксан. Умбакыже?.. Ме ваш-ваш полшышаш улына.
Эрай. Раш, но мо шотышто?
Иксан. Чыла шотыштат.
Эрай. Тыге лийын ок керт.
Иксан. Кузе ок керт? Молан ок керт?.. Кертеш!
Эрай. Кертеш?.. Кертеш гын, ойло, могай полышым мый дечем вучет?
Иксан. Мыйын корнышкем ит пуро.
Эрай. Тый Элви нерген мо?..
Иксан. Вара кӧ нерген эше?
Эрай. Вигак ойлем ыле... Тудо мо, тыйын таҥет?
Иксан. Таҥем веле мо?.. Тудо — мыйын илышем, мыйын ончыклыкем, пӱрымашем...

Тудо... Тудо — мыйын вӱрем, чонем, ушем. А тый тудым тӱкалаш, кучылташ,
шыматылаш тоштат.
Эрай. Но мыйже тудлан удам але осалым ышташ шонен омылыс... Тудо шкеже...
Тый... тый арам ушкалет...
Иксан. Ха-ха-ха... Арам манат? Шке шинчам денак ужымыс. (Паузо.) Тый, яжар,

ала тудым мый дечем шупшын налнет? (Утыр ылыжын.) Мый тудым ом пу тылат, ом
пу,
палет?.. Тудо — мыйын илыш вием, тудак веле мыйым у деч у сомыллан
кумылаҥден
шога; тудым ужынак, мый ылыжам, тудын койышыжым ончен, илышлан йывыртем,
тудын
шыматылмыже мылам куатым ешара, лач тудын пелен мый ош тӱня илышлан
кӱлешлыкем
шижам... Тетла от логал тудым, ит логал... Сӧрӧ, ом логал, ман! Логалат
гын, тый
денет ала-момат ыштен кертам...
Эрай. Тый, векат, мом ойлыштметым от умыло: уке гыч улым ышташ тыршет,
тӱрлӧ
кӱлеш-оккӱлым шке гыч шонен луктат. Тиде тыйым порыш огеш шукто, тый тыге
шке
лӱмнеретым гына волтет.
Иксан. Ха-ха-ха... Кӧн ончылно? Тыйын ончылнет?
Эрай. Мыйын але весын — могай ойыртемже?.. Эн ондак — шке ончылнет.
Иксан. Тый мыйым, кернак, шуктет...

Индешымше сцена

Ача толын лектеш.

Ача. Тый тугакат шуынат, Иксан, тыйым ынде шуктышашыжат уке, шкендым шкеак
намиен шуктенат.
Иксан. Кушко... намиен шуктенам?
Ача. Кушко... куш кӱлеш, тушко... Поргем тӱрышкӧ!.. Шуҥгалтшашет гына
кодын...
Шуҥгалтат гын, шарне, тыйым тушеч нигӧ ок нӧлтал. (Паузо. Эрай велыш
савырна.
Тыгодым Иксан кӱзыжым юлт луктын, Ачам шуралтынеже.)
Эрай. Ачай! (Ача ден Иксан ваш ончат. Иксан э-эркын чакна.)

Кужу паузо.

Ача. Эрай, кузе тазалыкет?
Эрай. Сай! Лач уло кӧргем йӱла... Чучеш, пуйто шкежат тул ора улам...
Авамым
моткоч ужнем... Шижам, авамым ужде лыпланенжат ом керт.
Ача. Йӱла?.. Йӱлет?.. Тугеже ӱшанлын тарванен кертат корнышко... Аватлан
кернакак йӧсӧ тый дечет посна.

Паузо.

Эрай. Мый... шкетын ынем кай... А пырля... Юнай дене пырля... Мый тудым
пеленем наҥгайынем... Тудо мылам юзо эм дечат шергырак.

Паузо.

Ача. А тый шкеж дене кутыренат?
Эрай. Кутыренам, тудо ача ойым колнеже.
Ача. Мый тудын кумылжылан ваштареш ом лий... Сулет тый тидым, сулет,
эргым...
Эрай. Тау... а-ачай... поро шомакетлан... (Кая.)
Ача. А тылат, Иксан, сита орадыланаш... Чал ачат, тый тудым от жапле гынат,

тылат удам ок шоно, но вует гычат ок ниялте... Вуянче койышет шкендымак
веле кошарта... Шижатыс шкежат, чылан тый декет туп дене савырнат, койын-
койынак, шӱкыш
лектат, а шӱкын верже кушто, шкат палет...

Юнай ден Элви толыт. Элви шергакан ӱзгар, наста-влакым сакален.

Юнай. Элви, колышт мыйым, шкендым кидыш нал, ит чытамсырлане, ура койыш
тылат
кызыт ок полшо... Шканет удам гына ыштет.
Элви. Шке палем, мом ышташ... шке палем...
Ача. Ӱдырем, курж, тыйым Эрай вуча... Тудо корныш погына.
Юнай. Корныш?

Юнай икмагал шога-шогат, кая.


Луымшо сцена

Элви. На, чыла тиде — тыйын погет. (Шергакан ӱзгар да наста-влакым Иксан
ончыко шуа.)
Иксан. Мыйын огыл...
Элви. А кӧн?
Иксан. Чыла тиде — тыйын...
Элви. А кушечын тыгайже да тынарже мыйын лийын кертеш?
Иксан. Пӧлекленам мый нуным тылат.
Элви. Пӧлекленат?.. Тый... ниным... пӧлекленат?.. Ха-ха-ха-а! Тый, умшамым
петыраш манын, чыла тидым шке жапыштыже пуэнат. А мый, сокыр, шомаклан
ӱшаныше,
нарашта, тӱрлӧ шӱкшаклан кӧра тылат капемым, ушемым, чонемым ужаленам!..
Тыге?!.
Чыным ойлем але шойыштам?.. Мо шып шогет?.. Ала ешараш? Осаллыкет тиде веле

огыл... Мо ойлымем — чӱчалтыш веле. Ончылнем титакет, сулыкет кугу.
Мучашдымын
кугу. Ала чыла луктын пышташ? Вучем мый! Кунар шогаш тӱҥалат, тунарак
вучем!..
Мо ойлымем — чын але шоя?
Иксан. Чын... Вара мо, иктаж-кӧм ӧрыктарем, шонет?
Элви. Мом шонем, шке палем. Чыталте... Чыталте, шуына але тушкат. Ондак тый

каласе-ян, тымарте кӧлан мыйым шотленат?
Иксан. Мый? Тыйым?
Элви. Мыйым, мыйым!
Иксан. Ушым йомдарыше сылне падырашлан... Модыш курчаклан...
Элви. Эше?
Иксан. Юзылан...
Элви. Эше?
Иксан. Вуверлан...
Элви. Эше?
Иксан. Яжарлан...
Элви. Эше?
Иксан. Чонан вакшышлан...
Элви. Эше?
Иксан. Илышемлан...
Элви. Эше?
Иксан. Чонемлан!
Элви. Эше?
Иксан. Шкемын пӱрымашемлан!
Элви. А ынде кӧлан шотлет?
Иксан. Йӱдышылан!.. Овдалан!.. Таргылтышлан!
Элви. А шкендым?
Иксан. Мо шкемым?
Элви. Ойло, ойло, тыште йот еҥ уке.
Иксан. Тыйын... озат да кулетлан.
Элви. Теве тыге-е!.. На, тидыжат — тыйын... тидыжат... тидыжат...
(Кидшолым,
шӱйырым, алгам ӱмбачше налын-налын, Иксанын ӱмбак кышка.)
Иксан. А тувыржо?!
Элви. А-ах, тувыр?.. Чын, чын, тудат тыйын. (Рошт кушкедеш, кудашын, Иксан
ӱмбак шуа.) Мый чыла тидым яра ом пӧртылтӧ, чыла тиде акым шога.
Иксан. Акым?.. Могай акым?
Элви. Тӱлынет мо?.. Тӱлаш ямде улат?
Иксан. Тӱлем!..
Элви. Тӱлет?
Иксан. Тӱлем, тӱлем... Акшым каласе...
Элви. Тыйын чонетым!..
Иксан. Мом?!
Элви. Чыла тиде кӱлдымашын чын акше тыйын чонетым шога... Чыла тидым мый
тыйын чонетлан вашталтем. (Иксан деке лишемеш. Иксан чакна.) Ит лӱд, мый
тыйым ом
тӱкӧ, ом логал... (Сравочым луктеш.) А тидым ужат?.. Тиде кӧн сравочшо?

Эрай ден Юнай толыт. Эрайын вачыштыже — лаче.

Иксан. Мыйын...
Элви. Лийын тыйын, а ынде — мыйын... Тымарте тый мыйын озам лийынат гын,
ынде
кулем лият... Пого-ян чыла, пого!.. (Иксан Элвин мо кышкымыжым чыла пога.)
А караже? Тидыжат тыйыныс. (Иксан карамат нӧлталеш.) Мый тыйым янлык семын
четлыкыш
петырем да сулыкетым сукен шинчын касараш таратем.

Латикымше сцена

Ача. Тудын сулыкшо тыйын ончылнет веле огыл... Шке сулыкшым тудо вес семын
касара.
Элви. Кузе?

Паузо.

Ача. Илыш кнагаште возымо семын... Тыят ты сравоч дене пайдаланен от
мошто...
Пу-ян тыш сравочым.

Паузо. Элви сравочым пӧртылта.

(Иксанлан.) Кай... Уло воксакетым погалтен, кай шке узьмакышкет — тетла
мыйын
шинчамлан ит кой. (Иксан шола вачыж гоч савырналтен, кая.) Элви, тыят
сулыкдымо
отыл, тыйын — шкендын сулыкет!.. Ынде уло ӱмырет мучко шке сулыкетым
касарен
илаш тӱҥалат... Курж мӧҥгышкет, шкендым шотыш кондо... Уке гын ӱмбакет
ончалашат
йӧндымӧ. (Элви пурла вачыж гоч савырналта да эркын каен йомеш. Эрай ден
Юнайлан.) Погынышда?.. Корныда эреак волгыдо лийже! А кушто пычкемыш, шке
волгалтарыза. (Когыньыштымат ӧндалеш.)

Авансценыште Ава койылалта, пыкше, лыдырген-лыдырген ошкылеш. Ӱпшӧ шала,
шовыржо орайын колтымо, тувырмел полдышыжо мучыштарыме, ик кидыштыже —
чоканӱштӧ,
весыштыже — шовыч.


Латкокымшо сцена

Ава (пич йӱкын, пышкемалтын). Э-эр-гым... Э-эра-а-ай...

Эрай ден Юнай авансценышке эртат.

На-ал... на-а-ал мыйым шке декет.

Утыр чотрак да чотрак лыдыргыше Авам Эрай ден Юнай пулышыж гыч кучат.

Эрай. Авай...

Ава ушдымыла Эрай ӱмбак онча.

Авай?
Ава. Ты-ы-ый кӧ улат?
Эрай. Мый тыйын эргыч, Эрай...
Ава. У-у-ке-е-е, Эрай — тушто... Поргемыште эргым... шуҥгалтын. (Мучыштен
кораҥ кая.)
Эрай. Мый шуҥгалтын омыл... Авай, мый тыштак, тыйын ончылнетак улам. Мый...

поргем гоч вончышым... Кертым... алем ситыш...
Ава. Уке-е, Эрай — тушто... Мый ужым.
Эрай. Авай, мо тый?.. Ончал, тиде мый улам, Эрай... А теве шешкыч, Юнай...
Юмын ӱдыр... Ойлышым тылат... кондем, маньым... Ынде пырля илаш тӱҥалына...

Авай... Мый... Ме тылат эмым... (Лачыж гыч атым луктеш.) Авай... мо тый?..
Ава. Мый?.. Мый ноенам... ноенам... ты тӱняште илен...
Эрай (атыже камвозеш, эм мландыш йога. Йӧсын). О-о-о... Авай, авием?!
Ава. Мый каем... Мыйым вучат... (Ачалан.) Тиде тый улат?.. Мыйым вучет?..
Мый
тый декет... мием, мием. (Ача вашеш ошкылеш.)

Пӱрдыш.



061099
************************************************************************
6—10

Туныктымо паша

Шӱдыр семын йолга

Палыме лийына

Лидия Ивановна Хлебникова — Килемар районысо Арда кыдалаш школышто марий
йылме
ден литературым туныктышо. Тыште ынде 1976 ий годсек тырша.
Ончыклык кумдан палыме туныктышо 1947 ий 10 майыште Курык марий мландыште
Пиндыкал ялысе колхозник ешеш шочын.
1965 ийыште Йоласал кыдалаш школым тунем пытарен. 1970—1975 ийлаште
Н.К.Крупская
лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический институтысо историй-филологий
факультетыште
шинчымашыжым поген, руш да марий йылме ден литературым туныкташ ямдылалтын.
Тале туныктышо шолын шогышо мер пашалан уло кумылжым пуа. Тудо Марий
республикысе туныктышо-влакын ИИИ да ИВ съездлаштышт делегат лийын, 1992
ийыште марий калыкын ИИИ съездышкыже делегат семын толын коштын, йылме да
литератур йодыш дене
эртарыме тӱрлӧ конференцийлаште тудын шӱм гыч лекше мутшо йоҥгалтеш.
Тиде чылажат Лидия Ивановналан калыкын да коллегыже-влакын кугу ӱшаныштым,
пӱжвӱдан паша дене сеҥен налме кумда чапшым волгалтарен ончыкта.
Шочын курыкмарий мландеш, кожламарий кундемеш волгыдо чапым налын.
Нигунам ок мондалт 1995 ий. Тунам Лидия Ивановна шке вийжым республиканский
конкурсышто терген — "Идалыкын туныктышыжо" лӱмым сеҥен налшаш верч
таҥасымаште усталыкшым ончыктен. Лауреат лийын, мӧҥгыжӧ пӧртылеш. Коллегыже-
влакын мастарлыкыштым ончен, нунын деч ятыр уым кӱсынлен, туныктымаште
тӱрлӧ йӧным кучылташ кумылаҥеш.

Туныктышо — тунемшын эр ӱжараже

Лидия Ивановнан кредожо: литератур геройын илышыже шкенан илышнам умылен
налаш
полша. Кӧ шуко книгам лудеш, тудын шӱм-чонжат поянрак. Кокла класслаште
туныктымо годым тӱҥ шонымаш икте: тунемше-влакын кумылыштым литератур дек
савыраш, лудмо почеш чылажымат умылен налаш тыршымыштым вияҥдаш, шукырак
палаш шонымыштым
ылыжташ. Кугурак класслаште тиде шергакан паша у кӱкшытыш нӧлталтеш. Ынде —
марий калыкын тошто йӱлажым, оҥай философийжым шарналтен, литератур герой-
влакын
койыш-шоктышыштым ваш-ваш таҥастарен аклаш туныкташ.
Шкеже, Лидия Ивановна, шӱм вургыжын умылтара:
— Мланде ӱмбалне айдемын илышыже шуко тӱрлӧ йыжыҥан, кугу кумдыкан: ӱмыр
кужыт
дене ойыртемалтеш, паша кугыт дене сӧрастаралтеш, тӱняончалтыш кумдыкшо
дене
вийым пога. Еҥын ӱмыржӧ пӱртӱс дене, айдеме тукымын илышыж дене, уло
сандалык
дене ойыраш лийдымын кылдалтын. — Келгын шоналтен, вара йодын ешара: —
Молан ме
илена? Илыш молан пуалтеш?
Шкежак вашешта:
— Пӱртӱс дене, моло еҥ дене, вес планета-влак дене кылдалтын, айдеме
тукымын
ӱмыржым умбакыже мучашдымын шуяш. Тиде тукым виян, таза, шӱм-чонжо дене
поян
лийже.
Тунамак пашажым шарналта да кече гай шыргыжалше тӱсшӧ волгалт кая:
— Литератур геройын койыш-шоктышыжлан акым пуымо годым тӱҥ верыште мо
лийшаш?
Тиде — геройын шӱм-чонжо могай улмым почын пуымаш.
Произведений почеш ыштыме паша школышто сочиненийым возаш туныктымо дене
чак
кылдалтын. Тыштат Лидия Ивановнан шке тӱҥ шонымашыже уло. Тудо ойла:
— Литератур дене сочинений — произведенийыште мо нерген ойлалтмым шке шӱм-
чон
вошт, шке уш-акыл гоч колтен аклымаш, творчество пашаште тӱҥалтыш ошкылым
ыштымаш, усталык вийым тергымаш, эркын-эркын шуарен толмаш. — Туныктышо ала-
мом келгын шоналта. Изиш чарналтен, мутшым умбакыже шуя: — Ты пашаште
мыланем мо поснак
шергакан? Геройын поро кумылжым ужын, сай пашажым аклен моштен, тунемше
шкежат
поремеш, йӧратыме геройжо гай лияш кумылаҥеш. Адакше, тудым ончен, илышыште

шканже келшыше пеҥгыде верым ойырен налын, ӱмыржӧ мучко рыҥ ошкылаш куатым
муын
моштыжо.

Самырык чон илыш-корным кычалеш

...1965 ий. Йоласал кыдалаш школ (Курыкмарий район) шеҥгелан кодын. Тунем
лекме
нерген кагазым кок "нылытан" дене пырля "визытан-влак" веле сӧрастареныт.
Капкыл мучко рвезе вӱр модеш, ушышто ик шонымаш пӧрдеш: куш каяш?
Лач ты жапыште эл мучко комсомол путевко чапланен, романтике шӱлыш йырваш
шарлен. Тудо таче гына школ дене чеверласыше ӱдырым чоткыдын авалтен шында.
Корно Приморский крайысе Находка олашке шуйналтеш. Арматурщик-сварщик
лийын, паша тамын шере-кочыжым пален налеш.
А шӱм ок лыплане, эре ала-кушко ӱжеш. Палыдыме, уждымо верыш. Могай-гынат у
шинчымашым налаш, у паша дене вашлияш. Идалык утларак веле эрта, самырык
ӱдыр Целиноград областьыш миен лектеш, электромонтажницылан тунемын, у
верыште шке вийжым
терга. Кок ий чоло эрта, заводышто вакуум-аппаратчица лиеш. Тиде
специальностьшым Новосибирск олаште налын.
Романтике манмет ӱдырым кушко гына намиен кондыштын огыл?! Нимучашдыме
Совет
Ушемын шуко вер-шӧржӧ тудын уш-акылеш келге кышам, мондалтдыме шарнымашым
коден.
Тау веле, тунам шонымет семын чыла вере миен толаш, ужын кошташ йӧн лийын.
Окса
ситен. А кызыт... Тора вер омешет конча гын, йӧра веле...
Мӱндыр мланде ушым пурта манын, арам огыт ойло улмаш. Теве тыге, 1965 ий
гыч
тӱҥалын, Марий пединститутыш тунемаш пурымо 1970 ий марте эл мучко мыняр
вӱд йоген эртен, шотленат от му. Ӱдыр илышым шымлен, шере-кочыжым тамлен
ончен, у вер
еда шкенжым терген.
Но молан пединститутыш пурен? Молан, манметла, руш-марий отделений?
Шоналтетат,
чыла рашемеш: школ деч вара вич ий эртен. Вич ий... Манаш веле...
— Вуеш нимат кодын огыл, — кызыт шарналта Лидия Ивановна. — Шӱмемым шочмо
йылме
веле ырыктен, ӱшаным пуэн. Кӧргыштем ала-можо эре чыждырен: уым кычал,
палыдымым, уждымым. Теве мо тугай психологический романтика манмет! — тулла
ылыжын,
мутшым кошарта.
Шӱм ӱжмашкыже Лидия Ивановна, кыртмен-кыртменак, ӱшанлын ошкылын. Ынде
тудын чыла уло: йӧратыме паша, пиал, чап, еш куан.
Кокымшо шочмо вержым шарналтен, кенета йодылден колта:
— Ардыште илаш сай мо? — Шкежак кумыл нӧлтын вашешта: — Пеш яжо: корно чыла
век
уло, школжат кугу, волгыдо, шокшо.
Тунамак шкенжын возымо почеламут корнылажым йывыртен-кугешнен йоҥгалтара:
Мондаш лиэш ма ӹшке ӹлӹм вӓрӹм,
Тетяэтвлӓ кыштакен кырмалтыт,
Пӹцкӓтӓ-ыжар шӹргӹм шӓргӓлӹн,
Кого йонгышкы сола шӹнзӓлтӓ.
Жап йогын чарныде вашталт толеш. Ик ий весым покта. Шочынат гын, ешым
погашат
жап толын шуэш. Ала вученак, ала вучыдеак. Пединститутышто тунемме годымак
профкомышто чевер ӱдыр, Лидия Ильина, Николай Хлебниковын шинчашкыже
пернен. Арда
марий оръеҥжым, мутат уке, шке пеленже наҥгаен. Кызыт Николай Алексеевич
тиде
школыштак туныкта. Пырля эрге ден ӱдырым ончен куштеныт. Коктынат ача-
аваштын
корным тошкаш ямдылалтыт. Пединститутышто тунемыт. Алексей эргышт —
физматыште,
Таня ӱдырышт — истфилфакыште.
Илыш орва эре пӧрдеш. Чарен шогалташ ок лий.
Лидия Ивановнан илыш нерген шонкалымыже оҥай, кумылым савырыше. Туныктышо
шканже
йодышым шынден мутланаш йӧрата.
— Молан илаш? — шинчаже волгалт кая. Тулойыпын ой шуйна: — Ял семынак пашам
ышташ, пушеҥгым шындаш, йоча-влакым кушташ. Но тылеч посна волгыдо кечан
мланде
ӱмбалан шке кышам, йӱкым, умылымашым, койыш-шоктышым, чурий-сыным кодаш.
Тышкыже кузе шуаш, тидат раш.
— Кызыт видеотехника уло, — манеш Лидия Ивановна. — Пленкым самырык годсек
возен
кодымеке, шоҥгеммек ончалаш йӧра, уныка-влакат ужын кертыт.
Келгын шоналтен чарналта. Чонжым уэш почеш:
— Поро пашалан шочмо гын, тек мемнамат порынак шарналтат!
Тыгак лиеш. Вес семынже лийынат ок керт. Илыш шкежак тидым раш ончыкта.
Кече
лекмаш гыч тӱҥалын кече шичмаш марте эл мучко коштын савырнымек, ӱдыр иктым
умылен налын: шочмо Марий Эл тӱнян кылымдыже улмаш! Лач тыште, тудын ик
сӧрал лукшо
— Арда вел — пиал пыжаш лийын. Кумыл дене ӱяҥдыме мландыш вочшо шинчымаш
пырче
тышан таза вожым колтен. Тудын одарланыше саскаже йырваш тӱзлана.

Паша... Паша... Паша...

Тӱҥ паша — туныктымаш. Пытартыш ийлам веле ончалына гынат, ӧрде от чыте.
Туныктышо тынар вийым, мастарлыкым, кушто муэш? Ик уроклан ямдылалташ мыняр
жап
кӱлеш? Тидымат шотыш налде ок лий: ме лач йоча-влак дене эртарыме урок
нерген
огыл, а районысо, республикысе коллега-влак ончылно класс дене ыштыме тӱрлӧ
паша
нерген мутым луктына.
Теве 1994 ий, 18 февраль. 5 "в" класс. Лончылымаш урок. Темыже — "Мутын
составше". Республикысе школлаште марий йылме ден литературым туныктышо-
влак толыныт.
Чылаже 22 еҥ. Нуно тунам Марий туныктыш институтысо курсышто лийыныт.
Тиде ийынак 10 октябрьыште 7 "б" класс уна-влакым вашлийын. Районласе
туныктыш
пӧлкала гыч методист-влак погыненыт. 15 еҥ. Йылмым лывыртыме урок. Тумерыш
(Дубовый станцийыш) миен коштмо почеш сочиненийым возаш ямдылалтмаш (тидын
нерген
варарак посна ойлена).
Кок тылзе гыч, 12 декабрьыште, 11 классыш Арда школышто туныктышо-влак
чумыргат.
Темыжат виян йоҥгалтеш: "Женищну-Мать и Родину-Мать у нас никому не
отнять!" Чон
йӱлен мутланымаш кок шагат шуйна.
У ий тӱҥалеш веле, 18 январьыште 9 "в" классыш Килемар районысо школ
директор-влак пурат. У материалым тунемме урок: Н.Лекайнын "Кугу сарын
тулыштыжо" романжым лончылымаш.
Адакат кок тылзе гыч, 15 мартыште, 11 "а" класс уна-влакым вашлиеш. Тиде
гана
"Туныктышо-95" конкурсын жюри членже-влак, индеш еҥ, палыме лияш толыныт.
Тунемше-влак дене пырля нунат "Сар да йӧратымаш" темым М.Рыбаковын "Салтак
вате" драмыж почеш кузе каҥашымым шӱм вургыж колыштыныт.
Н.В.Игнатьевын шочмыжлан 100 ий темме лӱмеш 1995 ий мартыште сылнымут
пайрем эртаралтын. Тыштат Килемар районышто марий йылме ден литературым
туныктышо-влак,
куд еҥ, лийыныт.
Урокым эртарыме йӧн эре вашталтеш. Теве южыжо. 10 ден 11 класслаште тунемше-
влак
"Урок-конференцийым" эртареныт. Те—мыже кажнын шӱмжылан лишыл лийын: "Ах,
йӧратымаш..." (Шабдар Осыпын "Ӱдырамаш корно" романже да Вениамин Ивановын
"Саскавий", "Ломберсолаште" повестьше-влак почеш).
5 "в" ден 6 "б" класс-влак, шымле вич тунемше, литературно-музыкальный
композицийым колышташ да ончаш погынат. Темыже адакат чылалан лишыл: "Арда
вел". Мо
оҥайже? Композицийлан чыла почеламутым Лидия Ивановна шкеак возен, семымат
школысо самодеятельный композиторак, А.Миронов, келыштарен.
7 "б" классым "Брейнинг" модыш урок куандарен. Темыже: "Кугезе мланде".
Кумло
тунемше ятыр уым колын, шочмо вер-шӧр дене кугешныме кумылым лыҥ налын.
Тунемшылан пеҥгыде шинчымашым пуышаш, уш-акылжым пӱсемдышаш да шонкален
моштымашым вияҥдышаш верч урокыштат, класс деч ӧрдыжтат ик йӧн весе дене
алмашталтеш,
йочан чонышкыжо кужу корно кӱчыкемдалтеш. Лач тидланак, мутлан, рвезе-ӱдыр-
влак
алгоритм дене пайдаланат. Куштылго, но шкевуя шонаш тарватыше йӧн. Пайдаже
—
шинчымаш курыкыш ошкыл почеш ошкылым ыштен кӱзымаште.
Ик урокыш ончалына. 8-ше класс мут сочетанийым лончыла. Алгоритм дене
пайдала-нен, чевер кече мут мужырым тӱрлӧ могыр гыч тичмашын рашемдат.
Радамым кажныже
пала:
1. Луд: чевер кече.
2. Тӱҥ мутым му: кече.
3. Ӱмбаланже ыресым ыште: ке*че.
4. Йодмашым шынде: могай кече? — чевер.
5. Могай ойлымаш ужаш: чевер (п.м.) кече (л.м.)
6. Могай кыл: примыканий
7. Грамматический значений: предмет да тудын палыже.
Тышкак ешараш кӱлеш класс деч ӧрдыжсӧ шуко тӱрлӧ пашам. Л.И.Хлебникован
шонымашыже раш почылтеш:
— Класс деч ӧрдыжтӧ ыштыме пашам учебно-воспитательный паша деч ойыраш
нигузеат
ок лий. Чарныде тыршен толмына спираль семын пӱтырналт шуйналтеш: ончыч
иктаж-кушко (мутлан, Дубовыйыш, Ардысе СПТУ-шко да моло вереат, тидлан
"Кугезе мланде"
программына уло) миен коштына, вара ме сочиненийым возена, тӱрлӧ сӱретым
кагаз
ӱмбак пыштена. Сайракшым ойырен налына, "Жера" да "Йӓмдӹ ли" газетлашке
колтена.
Юнкор-влакын возымыштым урокышто ешартыш материал семын уэш кучылтына. Тыге
спираль оҥго ушалтеш, у оҥгылан тӱҥалтыш ышталтеш.
Класс деч ӧрдыжтӧ Лидия Ивановнан эртарыме паша чынак мучашдыме:
— марий йылме да литератур арня;
— Японий гыч толшо шымлызе, марла сайын кутырен моштышо Танака Такаси дене
вашлиймаш;
— ученый-влак дене вашлиймаш;
— фольклор пайрем;
— шарнымаш кас;
— школысо историко-краеведческий музейлан материалым погымаш;
— сарын да тылын ветеранышт дене вашлиймаш;
— курчак студийын пашажым вуйлатымаш;
— "Самырык-влакын творчествышт" фестиваль.
Марий поэт-влак дене вашлийме нерген гын ойлыманат огыл. Тыште лийыныт
Н.Егоров,
И.Горный, Сем.Николаев да молат.
Пеш чын ойлат: айдемым пашаж дене палат. Вет Лидия Ивановна, марий йылме да
литератур дене урокым эртарен, школ дене ок чеверласе. Тӱрлӧ сомыл
мучашдымын лектеш. Туныктышо нигунам вуйым ок шупш. Чыла вере шуаш тырша да
шуынак шога. Пеле
сомылым кудалтен ок кодо. Садланак дыр Арда кыдалаш школ районысо да
республикысе школла гыч толшо туныктышо-влакын поян опытлан тунемме вер
семынат чаплана.
Уроклан туныктышо ончылгочак сайын ямдылалтеш, йӱд омыжым кӱрыштын,
материалым
пога, урок радамым чыла могырымат рашемден лектеш.
Южо урокшо дене палдарыде чыташак ок лий.
Теве 7 "б" классыште эртарыме урок.
Темыже: "Тумерыш экскурсий".
Цель: 1. Экскурсийыш коштмо почеш ужмым-колмым каласкалыман сочиненийым
возаш
тунемаш полшаш.
2. Вияҥдымаш: тӱрлӧ йӧным да стильым кучылтын, погымо материалым сылнын
пуэн
мошташ туныкташ.
3. Шинчымашым пойдарымаш: Сеҥымаш кечылан 50 ий темме марте эртыме корно.
Тип: "Йылмым лывыртыме урок".
Йӧн: Иллюстрацийым кучылтын умылтарымаш, эвристический (частично-
поисковый),
тӱшка паша.
Форма: Сочиненийым возаш ямдылалтмаш.
Оборудований:
1. Кокымшо тӱнямбал сарым ончыктышо карт.
2. Сеҥымашлан 45 ий темме лӱмеш эртарыме вашлиймаш годсо фотографий-влак.
3. Видеофильм (вашлиймаш годым ыштыме).
4. Альбом-влак (Сеҥымаш кече лӱмеш ямдылыме).
5. Серыш-влак (ветеран-влакын возымышт).
6. Г.И.Матюковскийын "Нелӹ ин, нелӹ чӓсын" повестьше, "Сӹнгӹмӓшӹн корны
доно"
романже.
7. 9 класслан "Мары литература" учебник.
8. "День Победы" муран пластинка.
9. Кож укшла дене ыштыме аршаш.
10. "Кугезе мланде" схеме.
11. Ветеран-влакын каласкалымышт (Нина Ивановна Сенюшкина).
Урок.
1. Тӱҥалтыш мут.
— Рвезе-влак, те паледа: таче ме Тумерыш коштмына почеш сочиненийым возаш
ямдылалтына, садлан возышашлык материалым погена, чумырена, веран-верыш
шындылына.
Тиде пеш кугу паша. Вет мемнан экскурсийна шкенан кундемнан историйжым
утларак
пален налаш шонымашан ыле.
(Тунемше-влакын шинча ончалтышышт — "кугезе мланде" программым графически
ончыктымо схема).
Тумерыш коштын толмына вес кугу исторический событий дене кылдалтеш. Тиде —
фашистский Германийым сеҥымылан 50 ий темме кечым палемдымаш. Ме тендан
дене ужмым-колмым каласкалыман сочиненийым возышаш улына. Тидым ик урокышто
возен пытараш ок лий, иктаж кум кече эркын-эркын возаш кӱлеш. Садлан ме
тыге ыштена: таче
кок урокышто материалым чумырена, а сочиненийжым вес изарнян мӧҥгыда гыч
возен
толыда.
Коло икымше октябрь.
Ужмым-колмым каласкалыман сочинений.
Тумерыш экскурсий.
План:
1. Экскурсийыш коштмо кече.
2. Тумер станций олмышто.
3. Окоп-влак воктене.
4. Мыйын шонкалымашем.
Эпиграф: Кӱ келеса,
Малын шонгы векӹ
Рвезӹ гидшы
Ӓшыш вазеш со?
(С.Вишневский. "Пиал").
Туныктышын мутшо:
— Рвезе-влак, тиде ой дене ме теве мом палемдена: кеч-могай шоҥго еҥ дене
кутыраш тӱҥал, изи, самырык годсыжым тыланда каласкалаш тӱҥалеш, тудым
нигунам ок
мондо, тиде нергенак уныкаже-влакланат эре ойлен кертеш. Теат кызытеш изи
улыда,
школыш коштыда, но шукат ок эрте, кушкын шуыда, изида годсым шарналташ
тӱҥалыда,
садлан эпиграфыште ойлалтмым шке ӱмбакыда налын кертыда.
Мый палем: тендан чыладан коча-ковада уло, мӧҥгыштыда сочиненийым возымыда
годым
мо кӱлешым нунын деч йодышт налза да пашаштыда кучылтса. А кӧн уке, тек
кызыт
ойлымынам сайын шарнен кодеш.
Ынде тетрадьдам ӧрдыжкӧ пыштыза, черновикдам шергалза, чыла материалым
черновикыш веле погена. Кажне ужаш дене пашам посна ыштена да, мо нерген
ойлена, чыла
серена.
1-ше ужашыште пӱртӱс сӱрет дене палдараш, 12-шо октябрьыште могай игече
лийын,
кава, мардеж, йӱр але лум, пушеҥге-влак кузе койыныт, кайык-влак нерген мом
ойлаш лиеш; шӱм-чонлан кузе чучын.
2-шо ужашыште Тумер села олмо дене палдараш, тушто лийше событий-влак
нерген каласкален пуаш кӱлеш. Тыште кызыт мо кодын, нуно кузе койыт, вӱд
кушко шуын, ончыч кӧмыт иленыт да могай пашам ыштеныт, фашист самолет-
влакын бомбым кышкымышт
нерген еҥ-влак мом шарнат. Тунам калыкын кумыл могай лийын.
— Рвезе-влак, ончалза тывекыла. Ужыда, теве кок вынем уло, тушан ынде шопке
ден
куэ кушкын шогалыныт. Нуно бомбым кудалтыме олмо улыт. Ноябрьыште фашист
самолет
Дубовый марте шуын да электростанций тура изи тулым ужынат, бомбыжо-влакым
ястарен коден. А моло воронка-влакше умбалнырак улыт. Фашист самолетын
Тумерыш толмыжо да бомбо-влакым кудалтен кодымыж нерген Г.И.Матюковский
"Колы ин, нелы
чӓсын" повестьыштыже возен: "Теве самолет ял ӱмбачак чоҥештен эртыш, шкеже
веле
ыш кой. Могай самолет вара? Иктаж кум шагат гутлаште Санюк окна чытырналт
кайыме
йӱкеш шижылалтыш. Мо тыгай, нимат ом умыло. Теве угыч рӱп! шоктен колтыш.
Рӱпрӱ=рӱп! Окна веле огыл, пӧртшат чытырналт кайыш. Санюк тыгай йӱкым
нигунам колын
огыл гынат, тунамак тогдайыш — бомба-влак пудешталтыт! Теве самолет йӱкат
шоктен
колтыш, ял воктечак эрта..."
Тиде 1941 ий 5 ноябрьыште лийын.
3-шо ужашыште — окопла дене мо лиймым, паша кузе кайымым пален налмаш.
Тидым Ардыштат ятыр еҥ шарна. Нунын коклаште — Нина Ивановна Сенюшкина.
Тудо чон вургыжын ойла:
— Мемнам, латшым ияш-влакымат, Тумер олыкыш поктен наҥгаеныт. Кочкаш лач
сово
лопкытрак кинде шултышым пуат, шолташ шӱрашым кондат. Кузе кертат, туге
пашам
ыште. Мӧҥгет мойн каен толаш итат шоналте: вигак дезертир лӱмым пижыктен
пуат.
Йодын веле каяш лиеш: мончаш пураш, вургемым вашталташ. Йыдаллык нийлан
шолып
коштына ыле. Лесник ужешат, штрафым тӱлыкта. Ой-ой-ой, могай йӧсым чытенна
тунамже! Те вет тидым ода пале. Йомакымат ода колышт. А мемнан годым тӧчен
ончо!
Вара келгын шӱлалтен колта:
— Теве ероплан йӱк шоктыш. Пеш кӱжгӧ йӱк. Вара рӱп! Рӱп! Кенета волгалт
кайымыла
койылалтыш. Пылыш чора пудешталтеш, шонет. Янда-влак шаланен велалтыч.
Едриткудрит кӧ кушко мошта, тушко шылаш тӧчена. Мыйже каван пундашке пурен
возым. Вара ероплан эртен кайыш. Чыланат Тумерыш шикшалтна. Ончена: тушто
тугай келге вынем-влак кодыныт, кум пачашан пӧрт пурен возын кертеш. Йӧра
эше, ик еҥат колен
огыл, нимат шаланен огыл... Кызыт ынде мо? Межат утиль-сырье веле улына,
нигӧланат она йӧрӧ. Теве уныка-влакым куштена...
4-ше ужашын содержанийжым кажне тунемше шке семынже почеш, кӧ мом шона,
каласкален лектеш. Икмыняр документымат ончалаш лиеш. Теве фотосӱрет-влак.
Нуным 1990
ий 4 майыште ыштыме. Ардыш 364 еҥ погынен, 15 автобус нуным конден. Йошкар-
Ола
гыч лучко еҥ лийын. Нунын коклаште Г.Матюковский, И.Светлов, моло поэт-влак

лӱмын толыныт.
Сар ийлаште чодыра пашам ыштыше да окопым кӱнчышӧ-влак серышлам колтеныт.
Тиде
возымымат кучылташ келшен толеш. Газетлаштат ятыр оҥайым муаш лиеш. Нунымат
лудын лекташ уто огыл. Теве "Восход" газетыште (Килемар районын) кок статья
уло:
"О девочках в лаптях, с пилой и топором на плечах", "Мы здесь работали!".
Нуным
Йошкар-Ола гыч Зоя Прохоровна Чепайкина колтен. Иктыштыже тудо сера: "Эх,
Тумер.
Тумер! Кушто тыйын ончычсо чапет да онарле ошкылет? Мом сар ыштен кертын
огыл,
вӱд ыштен: Тумер ден Отарыште илыше калыкым сылне сер гыч поктен колтен.
Кудалтен кодымо яра вер. Но шарнымашеш вожаҥше, историйым шарныктарыше
шерге кундем.
Теве бомбыла деч кодшо келге поргемла. Электростанций ден школ лишан 1941
ий 5
ноябрь йӱдым кудалтыме шучко сӱретын ужашыже... Теве танклан корным авырыше
келге кӱнчемла... Кенета икмыняр еҥын йӱкшӧ шергылт шарлыш: "Мый тыште
пашам ыштенам!" "Мыят тыштак тыршенам!" "Мыят!.." "Мыят!.."
Шке шинчам денак ужмо, еҥ каласкалыме да тӱрлӧ оҥайым лудмо почеш шӱм
вургыжде
чытет мо? Садлан вуйыш ик шонымаш почеш весе толын пура, шӱм-чоным
вургыжтара,
сочиненийым сылнынрак возаш тарата.
Ирина Тюринан возымыж семын иктешлен каласаш лиеш:
— Нигунамат мыланна войнам ужаш ынже перне, вуй ӱмбакына бомба-влак ынышт
вел.
Вет ме нигӧланат осалым ыштен огынал. Мыланна кушкаш да кушкаш веле. Зоя
Чепайкина пеш сайын каласен: "Дети — новые деревья, а не ветки от ствола".
Кушкын шуынат, меат пашашке кыртмен пижына, шоҥго-влаклан полшаш тӱҥалына.
Урок мучаш:
Школ ончылно обелиск шога. Воктекше тунемше-влак кож укшерым пыштат. Тиде —
кугыеҥ-влакын пашаштым пагален да аклен, самырык тукымын нунын подвигыштым
волгыдо
шарнымашыже.
Ынде кокымшо виш (открытый) урок дене палыме лийына. Тудо 11 "а" классыште
рушла
эртаралтеш.
Темыже: "Сар да йӧратымаш".
(М.Рыбаковын "Салтак вате" драмыж почеш).
Урокын типше: Мӧҥгыштӧ лудмо почеш каҥашымаш".
Эртарыме йӧн: "Мутланаш йӧратыше-влакын клубыштын" виш заседанийже.
Цель:
1. 1941—1945 ийласе сар да тылын ветеранышт нерген возымо произведенийлаште
марий писатель-влакын тарватыме южо проблеме дене тунемше-влакым палдараш.
2. Марий писатель-влакын возымыштым лудаш кумылаҥдаш, литератур герой-
влакын
психологийыштым умылаш полшаш.
3. Образовательно-познавательный паша — шӱм-чон дене кылдалтше умылымаш-
влакын
кылдалт шогымыштым умылтараш: йӧратымаш да ужмышудымаш, пагалымаш да
намыслалтмаш, порылык да осаллык, кугешнымаш да намыс, кажне еҥын долгшо.
Урокын цельышкыже шуаш таратыше йӧн икте почеш весе кучылталтеш:
1. Тӱрлӧ материалым кучылтын умылтарымаш, мутланымаш да молат.
2. Проблемым шынден рашемдымаш.
3. Эвристике йӧн дене пайдаланен, кӱлеш вашмутым вучыдымын мумаш.
Оборудований:
1. М.Рыбаковын портретше.
2. М.Рыбаковын книгаже-влак, тудын нерген каласкалыше статья-влак.
3. Кид дене возымо журнал-влак: "Кугезе мланде", "Сеҥымашлан 50 ий".
4. Кугу Отечественный сар жапысе СССР-ын картше.
5. "Марийская правда", "Восход" газетлаште сар нерген статья-влак.
6. "Священная война", "День Победы", "Я тебя никогда не забуду" муро-влак.
7. Сорта-влак.
8. Тылысе ветеран-влакын фотосӱретышт.
9. "Салтак вате" драме гыч ужашым модын ончыкташ кӱлшӧ арвер.
10. Кампетке, печенье, шемшоптыр вӱд.
Тергыме йӧн: 1. Вашмутым аклаш полшышо тӱрлӧ тӱсан жетон-влак. 2.
Мутланымашке
ушнышо-влакын лӱмыштым возен налаш.
Эпиграф: "Женщина — это наша мать.
Женищина — это наша супруга.
Женищина — это наша сестра.
Женищина — это наша подруга.
Женищина — это жена солдата".
(М.Рыбаков. "Солдатка").
"Мутланаш йӧратыше-влакын клубыштым" вуйлатыше Лидия Хлебникова виш
заседанийым
почеш. "Священная война" муро классыште йоҥга.
Покшеке салтак вургеман Онтон лектеш да ӱдырамаш нерген шке шокшо мутшым
ойла:
— Йолташ-влак, таҥ-влак! Акам ден шӱжарем-влак! Изам ден шольым-влак!
Ончычсо
салтак-влак лӱм дене, илыше да ӱмыр лугыч лийше салтак-влак лӱм дене,
Родина-Ава
лӱм дене иктым йодам: айста чыланат, ик еҥ семын, таче ме вуйнам ӱдырамаш
ончылан савена!
Ӱдырамаш — тиде мемнан авана.
Ӱдырамаш — тиде мемнан пелашна.
Ӱдырамаш — тиде мемнан йолташна.
Ӱдырамаш — тиде мемнан акана.
Ӱдырамаш — тиде мемнан шӱжарна.
Ӱдырамаш — тиде салтак вате!
Шӱм тулан ойжым Онтон тыге кошарта:
— Шуко неле-йӧсым чытеныт, шуко шинчавӱдым йоктареныт, а вуйым сакен
огытыл. Тыгеат лиеден: кычкаш йӧрале имньыже ноен камвочмеке, нуно шке
шогавуйыш кычкалтыныт. А паша деч вара ойган чоныштым муро дене
кумылаҥденыт. Чыла чытеныт, чыла
сеҥеныт. Тидым мондаш ок лий!
Онтонын ойлен пытарен шичмекше, урокын тӱҥ ужашыже тӱҥалеш.
Клуб председатель мутым умбакыже шуя:
— Тау, салтак.
Кугу сар жапысе ӱдырамаш-влак... Нунылан почеламутым, поэмым, романым да
драмымат пӧлеклыме. Марий драматург Миклай Рыбаков тиде темылан икмыняр
пьесым возен.
Нунын коклаште — трилогий: "Салтак вате", "Кинде", "Онтон".
Сар толкын марий чодыра мартеат шуын. Тыште, тылыште, паша куткышуэла
шолын: чодырам руэн, шолым Юл дене, Элнет дене волтеныт; тушманым чарен
шогалташ тӱрлӧ
чаракым чоҥеныт. Теве нине ӱдырамаш-влак, йыдал йолан-влак, пила ден
товарым налын, пашашке чумыргат. Те нуным кызыт тошто газет страницылаште
ужыда, Ардыште
1990 ий 4 майыште вашлиймаш годым ыштыме фотосӱретым ончал кертыда.
Урок темыш куснена.
"Салтак вате" драмыште Миклай Рыбаков сар вияҥме эн тургым пагытым авалта.
1941
ий август гыч 1942 ий июнь марте марий чодыраште пӱжалт-ноен пытыше еҥ-
влакын
илышыштым ончыкта. Ме ик йодышеш веле шогалына. Тиде — тӱрлӧ-тӱрлӧ койыш-
шоктышан еҥ-влак кокласе кыл. Лачшым ойлаш гын — "Сар да йӧратымаш" йодыш.
Икшыве да
ача-ава, ӱдыр ден рвезе-влак кокласе йӧратымаш.
Ынде тыланда тыгай йодыш лиеш:
— Миклай Рыбаков Онтон ден Лыстывий кокласе могай йӧратымашым моктен мурен?
Тыге йодыш ден вашмут-влак икте-весыштым алмаштат. Тунемше-влакым
мутланымашке
ушнаш таратат. А йодыш эре вашталтеш, уэмеш:
— Лишыл еҥже-влакым Карпов кузе онча? Те тидым кузе акледа ыле?
— Аликын илышыштыже мо эре тӱҥлан шотлалтын?
— Высылий ден шылше Пӧтыр кокласе кылым те кузе акледа?
— Чыганын чын йӧратымаш лийын кертеш мо?
Пытартышлан кызытсе саманыш пӧртылыт. Самырык салтак-влакын чылт арам
колымышт
нерген кочо мут лектеш.
— Ава-влак шке икшывыштым утараш Чечняшке каят. Нуным сарыш мо колта?
Ойган вашмут чылам авалта. Ынде тунемше-влак кок тӱшкалан шелалтыт. Вич
йодышлан
вашештат:
1 вариант.
1. "Салтак вате" драме могай исторический событийлан пӧлеклалтын?
2. Драмын тӱҥ геройжо кӧ?
3. Драмын действийже кушто эрта?
4. Алик молан тулыкеш кодеш?
ИИ вариант.
1. Трилогийын икымше ужашыже кузе маналтеш?
2. Пьесысе илыш саман могай саманым авалта?
3. Драмын тӱҥ героиньыже кӧ?
4. Чыганын лӱмжӧ кузе?
5. Чыган ешыште кӧ шочын: эрге але ӱдыр?
Урокын пытартыш ужашыже. "Салтак вате" спектакль мучаш. Онтон, Лыстывийын
тарваныдыме капшым ужын, оҥышкыжо камвозеш, тудым кычкыра, но Лыстывий ок
вашеште.
"Я тебя никогда не забуду" муро шергылт кая. Пӱрдыш петыралтеш. Лыстывийын
вуй
мучашешыже сортам чӱктен шогалтат.
Чылан кынелыт. Ик минут шып шогат.
Онтон погынышо-влак покшеке лектеш. Пӱрдыш почылтеш. Тудын дек самырык
марий ден
вате азашт дене лишемыт. Онтон сугыньлымо мутым ойла. Клуб вуйлатыше
каласа:
"Илыш умбакыже шуйна". Вара шке почеламутшым лудын пуа.
"День Победы" муро кумылым нӧлталын йоҥгалтеш.
Тыгай урокышто шинчыме годым эртыше илыш нергенат, тачысе тургым шотыштат
йӧршеш
вес уш дене шоналтет. Шоналтет да туныктышын шонанпыл гай шым тӱсан
кумылжым у
шинча дене ончалат. Чылажат тунемше-влакын чурийыштышт сӱретлалтеш.
Эмоциональный урокын раш саскаже.
Чын ойлат улмаш: паша шӧртньӧ кумылым йӧрата.

Пайлыме усталык

Коло ий утла ик школыштак тыршыме жапыште туныктымо паша ятырак тӱвырген,
пеледалт саскаҥын. Шке вийым, йоктарыме пӱжвӱдым иктешлен ончалашат уто
огыл. Мом
палет — ит шылте, весе дене пайле, молыланат полшо. Тыге шочеш
Л.И.Хлебникован
икымше кугу да пайдале пашаже: "Мары йӹлмӹ доно дидактический материал. 7—8

класслан" (1987 ий). Вара З.В.Учаев дене коктын вес книгам ош тӱняшке
луктыт:
"Мары йӹлмӹ доно дидактический материал. 6—7 класслан" (1991 ий).
Идалык гыч у книга шочеш. Шкетын ямдыла: "Изложений сборник. 5—9 класслан"
(1992
ий).
Сай тӱҥалтыш Лидия Ивановнам угыч да угыч кумылаҥда. Ынде кум вий пырля
ушна:
А.И.Апатеев, З.В.Учаев, Л.И.Хлебникова. У саска: "Мары йӹлмӹ. Теорий. 5—9
класслан учебник" (1993 ий).
Икымше мелна, манметла, когаргыше лийын огыл. Кызытат Лидия Ивановнан
ӱстембалныже кид дене возен пыштыме паша-влак, чонжым куандарен, ончыкыжо
савыкталт лекташ ӱшаным пуэн ешаралт толыт. Тиде — "Пунктуаций дене диктант
сборник", "Диалектологий шамаквлӓ. Арде говор". "Кырык мары йӹлмӹн
орфограммывлӓжӹ".
Уста туныктышо ямде дене ок серлаге. Шке йӱкшым мунеже, садлан эреак уым
кычалеш. Теве орфограмм-влак шотыштак. Тиде марий йылме методикыште
шымлыдыме йодыш.
Кӱлешан, но неле паша. А Лидия Ивановна адакат аптыранен ок шого. Районысо
методический каҥашым вуйлатыше семын коллегыже-шамыч ончылно парымым
умылен, орфограмм-влакым тӱшкан-тӱшкан чумырен рашемдаш пижеш. Тыге
шергакан у пашалан тӱҥалтыш шочеш.
Ик серышыштыже туныктышо палемда: "Мый весе-влакыным шканем возымаш гыч
кораҥаш
тыршенам, кеч южгунамже тидым ышташ кӱлешыжат лийын огыл, очыни, просто вес
еҥын
пашажым кусарен налме гай веле чучеш. Но тыге лийын, кызыт вашталташ ок
лий".
Шкем тыге шылталыме сай. Келшаш гына сай огыл. Молан манаш гын, кок амал
уло.
Иктыже — велосипедым уэш шонен огыт лук; тыйын марте мо сай лийын, кучылташ

кӱлешак. Весыже — тошто йодышым шымлымаштат мо-гынат у кеч-кунам почылтеш.
Лидия Ивановнан тымарте ыштыме паша саскажат лач тидын нергенак ойла:
еҥынымат
акле, шкендын усталыкетымат почын мошто.

Шочмо кундем мучко

Хлебникова — чылажымат уло кумылын, творчески шымлыше пашаеҥ. Эн ончычак
тунемше-влаклан пайда лийже манын шонышо да шонымыжым кече еда илышыш
пуртен толшо
туныктышо.
Кугу, шергакан пашаже — "Кугезе мланде" программе. Вес лӱмжат уло: "Арда
мландын
поянлыкшым айдемын пайдажлан кучылтмо историй". Кӱчыкын ойлаш гын — "Шочмо
кундемын историйже". Программе пеш кумда жапым авалта. Тиде — мемнан курым
деч ончычсо ВИИ—ВИ курымла гыч тӱҥалын, таче марте.
Пашам 1976 ийыште тӱҥалме да таче мартеат кудалтыме огыл. Тудо чарныде
кумдаҥшарлен толеш.
Чылажат раш шонымаш дене ышталтеш: шочмо-кушмо кундемын историйжым шымлаш
йоча-влакым кумылаҥдаш, патриотизм кумылым шуарен толаш, кугезе коча-
кованан илыме
мландым йӧратымашым вияҥдаш; шочмо вер-шӧрлан пеледалташыже, пойдаралташыже
полшен кертше самырык тукымым кушташ, — ятыр шӱдӧ ий эртымекат, у тукым-
влак шке
кугезышт нерген порын шарналтен кертышт.
Теве могай суапле шонымаш Арда кыдалаш школышто тунемше-влакым авалтен.
Нуно уэш
да уэш татар-монгол-влакын осаллыкыштым шарналтат. Иван Грозный, Степан
Разин,
Емельян Пугачев дене вашлийыт, Октябрь революций деч ончычсо илышым ушышт
дене
илен лектыт, первый колхоз-влакын шочмышт дене палыме лийыт; Кугу
Отечественный
сар марте шуытат, сарын да тылын ветераныштлан таум каласат, сар жапын
тургымжым
шӱм-чонышт дене аклат, сарын шучко пашажым Дубовый станцийыште шке шинчашт
денак
ужын толыт, тунамсе еҥ-влакын каласкалымыштым колыштыт. 1917 ий деч вара
Арда
селан кузе кушкын-вашталт толмыжым самырык вийышт дене шымлат, аклат.
Тачысе саманат ок мондалт.
Ужмо-колмо чылажат вара сочинений кагазеш возеш, шижын-шиждымын ӱдыр-рвезе
чонеш
лодемалт кодеш. Тидыже — воспитанийын ӱшанле негызше.
Лингвистический краеведений манме кумда темат Лидия Ивановнан чонжым
вургыжтара.
Ты шотышто кумдан палыме марий ученый-влак денат ӱчашаш аптыранен ок шого.
Туныктышо тыгай йодышым шында: Рутка але Рудка? Тиде — эҥер лӱм. Йодыш
ӱчашымашан.
Ни Гордеев, ни Галкин раш вашмутым огыт пу. А вет нуно мут поянлыкын
этимологийжым шымлымаште моткоч шуко палат, чын умылтарен кертыт. Лидия
Ивановна тиде эҥер
лӱмым руда шомак гыч лиймылан шотла. Калык этимологий тыге шоныкта. А йодыш
ӱчашымашанак кодеш.
Туныктышылан вес лӱмат пеш лишыл: Арда. Кузе лийын, ожныжо мом ончыктен,
адакат
раш огыл. Ты шотыштат Ф.И.Гордеев ден И.С.Галкин шке шонымашыштым ойлат.
К.Н.Сануков нунын дек ушна, вес тӱрлӧ этимологийым пуа: Ар + Ырде. Ар —
"изи, самырык"
да Ырде — Рутка эҥер. Галкин тидын дене келшаш тореш огыл, но вес семын
умылтара. Хлебникова Сануков дене келша.
Моло кугу лӱмым шымлыме дечат аптыранен ок шого. 1997 ий мартыште эртыше
конференцийыште Москва да Волга мут-влакын кузе лиймышт нерген каласкален
пуыш. А вет
нине лӱм-влакын этимологийыштым шымлыше-влак тылеч ончычат ятыр лийыныт.
Туге
гынат але мартеат ик шонымашке шуын огытыл. Садыгак Лидия Ивановна шымлаш
пижын
да погынышо-влакым оҥай шонымашыж дене куандарен. Тыгодым тошто марийын
ойжо
ушыш толын пура: ыштен моштышылан паша эре лектеш.
Кок ий ончыч Арда кыдалаш школлан 110 ий темын. Тудын илыш-корныжым
шымлымашке
кӧ ушна, шонеда? Адакат Лидия Ивановна шокш кергалтен пижеш. Школын кажне
ошкылжым шымлен, хроникым воза. Тышеч раш коеш: жап вашталтме семын
кожламарий-влак
тӱрлӧ шинчымашым илышлан кӱлшым налыныт. 30-шо ийлаште агрономий ден
ветеринарийланат шагат пуалтын. Марий йылме шке вержым 1917 ий деч вара
налын. Хроника
гыч ятыр оҥайым пален кертына. Ойлыманат огыл, кычал муаш, директор-влакын
лӱмыштым рашемдаш монь жап ятыр кӱлын. Но туныктышо ӧрканен огыл. Шке
школжым
пагален, сай увер-влакым кычал муашак тыршен.
Лидия Ивановналан чылажат пайдале, кӱлешан. Тунемшыже-влаклан мом-гынат
палыдымым, оҥайым, мондалтшым пуаш кумылжо лектынак шога. Теве могай списке
вашлиялтеш: "Тошто марий пӧръеҥ-влакын лӱмышт". Лудына: Сидул Эшкуатов,
Атюк Атикеев,
Цоракай Абюкаев... Лӱмым веле ончалына: Пидул, Чиняй, Ахпосак, Алимяш,
Янасар,
Адибек, Яндерек да молат.
Ӱдырамаш-влаклан вес списке: Липшеа, Иляка, Силяй, Сисула, Тятяш, Яшзаш.
Чылаже
31 лӱм да фамилий.
Икте раш: туныктышын шымлыме пашаже ятыр тӱрлӧ могыран. Чылажат йочан
шинчымашыжым кумдаҥдышаш верч ышталтеш.
Икманаш, туныктышо эре кычалеш, чын корным мунеже. Моткоч сай койыш. Арамак
огыл
тудын йӱкшым кугу конференций ден семинарлаште колаш лиеш. Теве ик темыже:
"Калык педагогикын поянлыкшым марий йылме да литератур уроклаште
кучылтмаш". Йошкар-Олашке погынышо туныктышо-влак ончылно каласкален (1995
ий 30 ноябрь).
Чылажат — тӱвыргӧ илышлан ямдылалт шогышо у тукым лӱмеш, кожламарий-влакын
пеҥгыде вожыштым келгемдыме пелдык.
Йочан куанже верч йӱд-кече тыршымаште Л.И.Хлебникова шке пиалжым муын.
Туныктымо
да воспитатлыме пашам мужырлен ушен, чоткыдо ошкыл дене илыш мучко ошкылеш,
почешыже шӱдырла волгалтше кышам кода.

Каҥаш рӱдер

Арда школысо марий йылме да литература кабинет — районысо чыла тыгай
туныктышылан ӱшанле эҥертыш. Рашрак ойлаш гын, предметно-методический
рӱдерышт.
Арда школышто тӱрлӧ мероприятий чӱчкыдын эртаралтеш: конференций, семинар,
виш
урок да молат. Ончылий февральыште эртыше семинар шарнымашеш келге кышам
коден.
Тышке мемнан республикысе районла гыч веле огыл, пошкудо Нижегородский
область,
Шараҥге районысо Черномуж кыдалаш школ гычат туныктышо-влак погыненыт
(туштат
марий йылмым туныкташ тӱҥалыныт). Йодыш икте лийын: марий йылмым туныктымо
пашам
кузе саемден колташ? Тыштат Лидия Ивановна шке чолгалыкше дене
ойыртемалтын.
Доскаш возен шындыме:
Эссе урок. Марий йылме. Урокын темыже: "Лексика. Марий йылмын диалектше-
влак.
Рутка эҥер мучко илыше марийын кутырымыжо".
Эссе — тиде чоным почын кутырымо йӧн. Лидия Ивановна 5"б" классыште тунемше-
влакымат, виш урокыш толшо-влакымат тӱрлӧ йодышым лончылен мутланымашке
ушен моштен.
Урок оҥайын, пайдалын да моткоч йомартлын эртен.
Виш урок ямдылалташ шуко вийым йодеш, туге гынат Лидия Ивановна тиде йӧн
деч
лӱдын ок шого, кӱлеш лийме годым кумылын эртара. Арда школ "Каҥаш рӱдер"
лӱмым
шолын шогышо пашаж дене сула.

Сылнымут кумыл

Л.И.Хлебникован йӧратыме ойжо:
— Йоча-влакым ямде предложенийым лончылен мошташ веле туныктымо ок сите,
шкевуя
сылне ойым возен моштымыштым вияҥден колташ кӱлеш.
Тиде кукшо кӱдырчын йӱкшӧ огыл, а ужар озымым лыҥак йӱктен кодышо лыжга
йӱрын
йӱксавышыже. Лидия Ивановна моткоч чын каласен. Сылнымутлан кузе кумылаҥдаш
лиймым тудо шке пашаж дене ончыкта. Поэтесса манына гын, ойна чын дечат чын
лиеш.
Почеламутшо-влакым лудатат, жапна шинча ончылан киносыла сӱретлалтеш. Уло
чылажат: йӧратымашат, шылталымашат, койдарымашат.
Муро аланыштат тудын сӧрал йӱкшӧ шергылтеш. Теве ик муро. "Паром" лӱман.
Мутшо
Л.Хлебникован, семже А.Мироновын.
Кок сир ло ден йогыш Йылжым
Ашкед ванжет ма вес век?
Сотемдӓрӹш такен тылжым
Анжен кет паромеш тек.

Ах, паром, паром,
Коротняк паром!
Сирвлӓ доно тӧр
Йӓнгвлӓм уштарет.
Ах, паром, паром,
Сӓрнет кок сир лом.
Кок сирӹшкӓт шом,
Тӓнгӹм шукым мом.

Полай эртен кемӹ годым
Понгыжалтеш тӹньӹн шӧр.
Шӹлтӹшӓнгшӹ ивлӓм тодын
Кеет, кышты кӓнӹм вӓр.

Леднан йогыш кого Йылын
Ылат лач кӹлӹмдӹ гӓнь.
Мӹнгеш-ӓнеш кытыргылын.
Сила лӓктеш тымахань.
Муро чонан туныктышо сылнымут деч посна ик кечымат илен ок керт. Почеламут
почеш
почеламут ош кагаз ӱмбак шерла возеш, я калык коклашке шарла, я сералтынак
веле
кодеш. 1984—1985 ийлаште "Тукымем" цикл шочын, изи годсо гыч тӱҥалын,
самырык
пагытым авалта. Автор тымартеат шканже веле арала. Тиде почеламут йолва —
илышкорно тӱҥалтышын мут сӱретше, чон мурыжо.
Арда школышто самодеятельный композитор, туныктышо Алексей Иванович Миронов
ышта. Тудо Лидия Хлебникован почеламутшо-влаклан пытартыш вич ий коклаште
коло наре мурым возен. Нунышт школысо чыла пайремым сӧрастарат.
Йоча-влаклан лӱмынак возалтын "Кайык-влак" аршаш: "Йошкароҥ", "Киса",
"Пӧрткайык", "Шогертен". Пеленышт йоҥгалтыт моло муро-влак: "Автомобиль",
"Май", "Ший
сӱан" да молат.
Романтика шӱлыш дене атыланыше илыш тӱвыргӧ саскаж дене чылам — изиге,
кугуге —
ырыкта. Тыге Арда вел калык шӱмеш курымашлык кыша кодеш.

Такыртыме корно

Туныктышын кумылжым ончен, шинчымашыжым аклен, тудын гаяк лияш тыршен, ятыр

ӱдыр, Арда школым тунем лекше-влак, шке илышыштым школ паша дене кылдаш
ямдылалтыт.
Нунын кокла гыч иктыже — Надежда Алатайкина. 1986 ийыште МарГУ-н марий
йылме да
литератур отделенийжым журналистика специальность дене тунем пытарен. 1989
ий
годсек Лидия Ивановна дене пырля тырша.
— Мыйын пурла кидем, — ышталеш Хлебникова. — Юнкор кружокым вуйлата.
Весыже — Наталья Буркова. Н.К.Крупская лӱмеш Марий пединститутым тунем
лектын.
Тӱҥалтыш класс-влаклан туныктышо-влакым ямдылыше факультетым пытарен. Арда
школышто 1991 ий годсек тырша.
Марий университетым але пединститутым тунем лекме почеш районысо тӱрлӧ
школышто
самырык тукымым туныктат Маргарита Митрофанова, Милитина Пайзерова,
Алевтина Захарова, Любовь Максимова, Зоя Музурова да молат. (Шукыштын
фамилийышт ынде вашталтын, конешне).
Поро кумыл дене такыртыме корнеш шудо ок куш. Вуз дене чеверласен, уэш
Килемар
районыш пӧртылаш ямдылалтше-влак кызытат шагалын огылыт. Нуным
университетыштат,
пединститутыштат вашлийна. Иктым гына тыланыме шуэш: ончыклык корнышт
пиалан
лийже!

Чеверласыме серыш

9-11 класслам тунем лекше-влак пытартыш уроктышто ий еда чеверласыме
серышым возат.
Молан? Школеш шке нерген шарнымашым кодаш. Вет ик-кок ий эрта, да школым
тунем
пытарыше рвезе-ӱдыр нерген ушештарыше нимат ок код. А кунам нуно школыш
вашлиймашке погынат, марий йылме ден литератур кабинетыш пурен кутыралтат,
эртыше ийлам шарналтен, шке серышыштым йодылдалыт, тунам кумылетат
тодылалтде ок туркалте.
Пеш ныжыл-шыма да азапле тат. Шукыштын шинчавӱдышт лектеш, да туныктышылан
тау
мутым каласыде огыт чыте.
Тыге Лидия Ивановналанат поро шомакым ятыр колашыже логалеш.

Иктешлыме ой

Шуко йыжыҥан, тӱрлӧ савыртышан пашаж дене Лидия Ивановна Хлебникова уста
туныктышо семын кумдан чаплана. Тудын лӱмжӧ Килемар районысо кожламарий
калык коклаште веле огыл, марий йылме да литературым туныктышо-влак
коклаштат пӱтынь республик мучко чӱчкен йӱлышӧ шӱдыр семын волгалтеш. Лидия
Ивановна ий еда рвезештвашталт толшо тукымлан эр ӱжара семын у кече
тӱҥалтышым ышта да, школым тунем
лекмешке, тудын дене чеверласымекат, шӱдыр семын шинча ончылно йолга.
Калык манмыла, поро паша тул гае: еҥ шинча деч от шылте. Ялысе туныктышын
пӱрымашыжак тыгай: тудын кажне ошкылжо шонен вучыде тӱткын эскералтеш. Йоча-
влак веле огыл, кугыеҥжат поро интеллигентын койышыжым кояш тӧчат. Тидыже
туныктышын
кумдан шарлыше чапшым ӱшандарен ончыкта. Садланак Лидия Ивановна — марий
калык
погынлаште, конференций ден семинарлаште, тӱрлӧ вашлиймаште вучымо шерге
уна.
Тудо виян оратор, тале шымлызе семын чаплана. Тек пӱтынь ончыклык корныжо,
волгыдо ӱмыржӧ тӱвыргӧ саска дене пеледалт толеш.
Зиновий Учаев,
Марий кугыжаныш университетын профессоржо.



061199
************************************************************************
6—11
Нушкышт веле...
Пародий
      Ончыде пургыж-йӱштым, йӱр водым,
      Лудшо деке вашка почтальон.
      Вашка манын ойлем — нушшо веле...
      Анатолий Тимиркаев, "Йомартле лӱмгече"

Черлылан илаш пеш шагал кодын:
Ушым ок пале, шке — вӱд кашка...
Ончыде лум-пораным, йӱр водым,
Тудын дек "Вашка полыш" вашка.
      Вашка манын ойлем — нушшо веле...

Ял йӱла, ылыжтен каватӱрым,
Ормыж тул йыр сескемым кышка...
Ончыде лавырам, шыже йӱрым,
Изи ялыш "Пожарный" вашка.
      Вашка манын ойлем — нушшо веле...

Утыждене подылмек "кочывӱдым",
Кӱзым налын, вуянче лӱшка...
Ончыде омо шумым, пич йӱдым,
Ӱжмӧ верыш "Милиций" вашка.
      Вашка манын ойлем — нушшо веле...

Тошто деч кораҥаш пешак неле!
Нимыняр вашталт ом керт мыят:
Вашкат манын ойлем — нушкышт веле...
Вет варажым садикте мият!

ЙОЛТАШ ДЕЧ ВАШМУТ
Пародий

      Поэт семын шкемым ом акле йӧршеш...
      Кунам шошо ӱдыр тӱням тӱзата,
Ужар сывын дене чал мландым чикта...
А ӱдыр манмаште, ом шылте пырчат,
Йӧратышым порын теҥгече, тачат...
       Виталий Егоровын "Йолташлан вашмут" почеламутшо гыч

Шарнет, тылат маньым, шокшештын-йӱкшен
(Вурсен да монь огыл — каҥашым пуэн):
Ит вашке! Уке гын, кодат орадеш:
Чын ойым поэт дечын калык йодеш.

А тый? Кораҥ кайышыч, кидым лупшал.
Нигӧ огеш чаре: йӧрате, шупшал...
Тек таче йӧратышыч ӱдырым порын —
Молан ойлаш тидым? Могай паша молын?

Да, ӱдыр манмаште, вот мом ешарем:
Палет, "шошо ӱдырлан" мланде сырен!
"Чиктат,— манеш,— сывыным! Сывын ден огыл!
Ужаргыме мо — йошкаргем теве, вожыл..."

Йӧра, кошартем изирак серышем.
Мылам "Вашмутет" йӧрыш лач сырашем:
Поэт семын шкем огешат кӱл аклаш —
Жаплаш кӱлеш лудшым.
Эсен лий!
      Йолташ.

ШӰЛЫКАН ИСТОРИЙ
В.Дмитриев-Ози семын

      Пӧръеҥвийым (волен) кӱзыкташ —
      илышет! — шоҥго кайыш "Секс-шопыш"...
       В.Дмитриев-Ози

Узо комбым (колен) ужалаш — "шӱшкылмеке"—
Ик марий (ала налын?) пазарыш каен?
Тушко (лийын пашаже кеҥежым) шым меҥге
(Ошкыл ончо!) улмаш. Шоҥго (шокшыс!) ноен.
Ик ялеш (тыланда молан лӱмжӧ?) шогалын
Да пурен лишыл суртыш (чот кече пелтен!),
Вӱдым йодын (теҥгечыже пыртак логалын).
Суртоза тудым (палымыс!) пӧртыш пуртен.
Мариет узо комбыжым (шылым) пӧртӧнчык
(Содык, ӱмыл) пышта да пура чай йӱаш.
Ну, шинча-ат! (Рвезе годсо тосет — чонлан эн чык!)
Вот лектеш марийна (мокмыр пытыш!) каяш.
Шыллан кидшым (уке, монден огыл!) шуялтыш —
Комбо олмышто — шижыт вет! — карме ора!
Ончалеш — клат воктен (ох, оза вара ятлыш!)
Озан пийже — вот сут! — кочкынат пытара...
Путырак ынеж нал улмаш (намысше лийын!)
Узо комбым оза деч (чонаным!) марий.
Манын: "Шке титакем..." А оза: "Уке, пийын!
Пийже — мыйын!— Виеш пуэн. Нал, Юмо лий!"
... Мӧҥгӧ толын марий (логалдеак пазарыш),
Узо комбым да (намысше-е!) вуйым сакен...
Ик арня гыч (йӧршеш таза!) возын шӱгарыш.
А коленже — кумалшыла пуйто — сукен!

МОЛАН ЙӦРЫШ КЕРЖАЛТМЕМ...
Пародий

      Илыш-сорлыкым, кержалтын,
      Кидыштем кыртмен кучем.
      Ынде тудлан, туаралтын,
      Тулыкташ ом пу ушем...
       Тим Локама, "Илыш-сорлыкым, кержалтын..."

Илыш-сорлыкым кержалтын,
Кидыштем кыртмен кучем.
Тудо веле, мучышталтын,
Тулыкташ шона ушем.
Ме она шич еҥын терыш,
Тек кудалыт оҥарен:
Кечыйолын модмо верыш
Наҥгая шке Онарем.
Но кержалт кая — ох, орлык!
Пешак кыртмышым гынат,
Туаралте илыш-сорлык —
Тер деч утлыш, мо-гынат.
Да тунамак, шижын лушым,
Ялтак намысым монден,
Тулыкташ тӱҥале ушым,
Кодыш мыйым кудалтен.
"Тек! — мыят кидем лупшальым.—
Пеш тораш каен ула.
Вет поктен шуашак манын,
Мыйынат ушем тула!"



061299
************************************************************************
6—12
ШОЧМО МЛАНДЕ

Пашаче, эмлызе

Мланде ӱмбалне пӱртӱс тӱрлӧ кушкыллан да чонанлан поян. Нунын кокла гыч
иктыже
— мӱкш нерген изиш каласкалыме шуэш. Тиде шулдыран пашаче да эмлызе калык
озанлыклан, айдемылан кугу пайдам пуа.
Шурно лектышым ешарымаште, сад-пакча кушкылым вияҥдымаште мӱкшын пайдале
улмыж
нерген шагал огыл возымо. Теве, мутлан, агроном ден пчеловод-влак шотлен
луктыныт: мӱкш шемшыдаҥ, кечшудо лектышым 50-60 процентлан, арбуз, олма,
дынь да моло
пакчасаска, емыж лектышым кок пачаш утла, а вишне, черешне да виноград
лектышым
лу пачаш наре кугемдаш полша.
Такланак огыл ятыр поэт ден писатель шке произведенийыштым мӱкшлан
пӧлекленыт,
тудын усталыкшым моктен муреныт. Марий литературын классикше С.Г.Чавайнын
творчествыштыже ме тидым поснак раш ужына.
Мӱй утларакшым тамле кочкыш продукт семын палыме. Тудо тыгак — моткоч сай.
Эм.
Мӱйым калык медициныште пеш шукерте кучылташ тӱҥалыныт. Эше 3500 ий ожно
акрет
годсо Египетыште шинча, пагар-шоло да мокш черым мӱй дене эмленыт.
Пеш шукерте индеец-влак мӱйым ӱмыр шуйышо эликсир шотеш кучылтыныт. Грек
ученый-влак Гиппократ, Диоскорд, Гален да молат мӱйын эмлык вийжым раш
пален шогеныт да
кӱкшын акленыт. Мӱй негызеш нунын ямдылыме шуко рецепт мемнан жап марте
аралалт
кодын.
Мӱйым мӱкш тӱрлӧ пеледышлаште пога, тидлан моткоч кугу тыршымаш кӱлеш.
Мутлан,
ик килограмм мӱйым погашлан мӱкш лу миллион наре пеледышыш шинчын тергышаш,
120150 тӱжем "нумалтышым" омарташке кондышаш, тидланже тудо 360-460 тӱжем
уштышым
чоҥештен эртышаш, але мланде йыр 9-11 гана савырнышаш.
Но пеледышысе шере нектар сок але мӱй огыл. Тудым мӱкш шке пагарыштыже
шукта,
тӱрлӧ ферментым, минеральный веществам ешара. Тыге шуко тӱрлӧ йыжыҥым
эртымек,
нектар мӱйыш савырна. Яндар, шушо мӱйыштӧ 70 утла тӱрлӧ вещества уло. Тиде
— сакыр, фермент-влак: диастаза, инвертаза, каталаза, пероксидаза, липаза
да молат,
минерал-влак: кальций, натрий, магний, хлор, фосфор, сера, йод, радий да
молат,
чыла гаяк витамин. Тылеч посна мӱйыштӧ икмыняр антибиотик да тӱрлӧ микробым
пытарыше вещества уло. Тышеч ме ужына: мӱй — шергакан эм улман кугу аптек
але арсенал.
Мӱйым вес элласе да Российысе ученый-влак келгын шымленыт, тудын айдеме
организмлан кочкыш семын веле огыл, эм семынат моткоч пайдале улмыжым
палемденыт.
Калык медицина мӱйым утларакше кылмен черланыме годым темла. Тунам шокшо
шӧр,
чай але лимон сок дене пырля йӱман (100 г мӱйлан ик-кок лимон). Тылеч
посна,
хрен сок дене варен, сиропым ышташ лиеш (100 г мӱйлан 100 г сок). Тыгай
сиропым
кочмо совла дене кечш кок-кум гана йӱман.
Профессор Ф.А.Удинцев мӱйым шодо черым (туберкулезым) эмлымаште кучылтын да
тидын годым пайдалыкшым поснак кӱкшын аклен.
Пален налме: мӱй пагареш йора (язве) лийме годым моткоч сайын полша. Язвым
эмлыме годым тудым кечеш кок гана (эр-кас) 30-40 грамм дене кочмо деч ончыч
але кочмо деч вара 3 шагат наре гыч ик стакан леве вӱдеш луген йӱман. Тыге
ик-кок тылзе
эмлалтман.
Гастрит годым мӱйым кочмо деч 3-5 минут ончыч юалгырак вӱдеш (пагарыште сок
шагалрак годым) але леве вӱдеш (кислотность кугурак годым) луген йӱыт.
Южо еҥ йӱдым сайын мален ок керт. Тыгай годым мӱй малтыше эм семын полша.
Кочмо
совла мӱйым стакан вӱдеш лугалташ да малаш вочмо деч ик шагат ондакрак йӱаш
гын,
айдеме йӱдвошт тамле омо дене мала.
Тылеч посна мӱй шӱм-мокш, верге да моло чер дечат эмлалташ полша. Шӱм таза
огыл
годым профессор М.Б.Голомб да молат мӱйым кечеш 50-70 грамм дене ик-кок
тылзе
кочкаш темлат.
Шинча да коваште черым эмлымаште мӱй йӧршан тӱрлӧ мазь кучылталтеш. Тидын
нерген
эше 100 ий утла ожно профессор Ф.Гаузер да 50-ше ийлаште профессор-влак
Г.Х.Хачатурян ден А.Н.Попов посна шымлымашым возеныт.
Кызыт мемнан элысе фармацевтический промышленность мӱй йӧршан ятыр эмым
ямдылен
шога. Тидын шотышто Йошкар-Оласе "Марбиофарм" АО-мат палемдыман.
Мӱй тӱрлӧ лиеш. Эн сайлан шемшыдаҥ, писте, ваштар, пурса (акаций), клевер,
олма
пеледышлаште погымым шотлат. Аяран шудо пеледыш гыч налме мӱйым кочкаш ок
йӧрӧ.
Весымат каласаш кӱлеш: южо еҥ посна емыжым, саскам, муным але весымат
кочкын ок
керт, южо пеледышын ӱпшыжым ок чыте, тыгодым черланен кертеш. Мӱйым кочмо
годымат тыге лийын кертеш. Тидыже аллергий манме дене кылдалтын. Тыгай
годым мӱйым
кочкаш але тудын дене эмлалташ ок йӧрӧ.
Мӱй деч посна мӱкш эше ныл тӱрлӧ эмым ямдылен шога. Теве нуно: прополис
(але
мӱкшомарта киш), умдо аяр, мӱкшава шӧр да пеледыш шырка пурак (пыльца).
Прополисым омарта пырдыжлаште да рам-влак ӱмбалне погаш лиеш. Тудын дене
мӱкш-влак шелшылам ненчат, пыжашыштым шокшемдат. Но прополисым нуно кушто
погат да
тудын химический составше могай — але раш пале огыл. Ученый-влак прополисын
пайдале улмыжым ик ой дене палемденыт. Тудо осал микроб-влакым пытараш
полша. Мутлан, лептоспирым лу минут жапыште, золотистый стрептококкым,
дизентерий микробым
шагат гыч, туберкулез, бруцеллез, сибирский язве да дифтерий чер-влакын
бактерийыштым кок шагатыште пуштеш. Прополис гыч ятыр тӱрлӧ эмым ямдылат.
Тудо рахит,
авитаминоз, экзема да моло тӱрлӧ чер деч эмлалташ кучылталтеш. Южо
пижедылше черым эмлымаште прополис эн сай антибиотик дечат ончылно шога.
Кызытеш медицина
практикыш кумдан шыҥдаралтын огыл гынат, тудын ончыклыкшо кугу ӱшаным сӧра.
Коваште черым, сусыр верым, кушкын кертдыме йорам, экземым эмлаш тудым мазь
семын
шӱрат. Пытартыш жапыште прополисым хирург, гинеколог да стоматолог-влак
кучылташ
тӱҥалыныт. Озаҥ оласе медицинский институтын профессоржо Б.Л.Мазур шодо
черым
(туберкулезым) эмлымаште прополисын пайдале улмыжым пален налын.
Кӱшнӧ каласыме деч посна прополис кугу куатан биостимулятор семын
ойыртемалтеш —
кап-кыл вийым ешараш полша. Тудым чӱчкыдын туешкыше, ӱнардыме айдемылан
веле
огыл, таза еҥланат йӱаш темлаш лиеш.
Чыла тидым ушыш налын, Йошкар-Оласе "Марбиофарм" АО прополис йӧршан
витаминым,
прополис экстрактым да шырка пыльцам ыштен лукташ тӱҥалын. Нуно кумдан
кучылталтыт. "Свежесть" лӱман таблеткым кызыт чылан гаяк палат, тудым вес
эллаштат налын
шогат.
Мӱкш умдо аяр калык медициныште акрет годсек палыме. 1957 ийыште СССР-ыште
тудын
кугу куатан эм улмыжым пеҥгыдемдыме да эмлаш кучылтмо нерген инструкцийым
ямдылыме. Тыге мӱкш умдо аярлан научный медициныш кумда корным почмо.
Мӱкшын умдо аяржым ревматизм, йыжыҥ пуалме, тупрӱдӧ да кыдал корштымо
годым, южо
шинча чер, гипертоний да хирургийческий чер годым кучылташ лиеш. Кызыт мӱкш
аяр
гыч тӱрльӧ мазьым да молымат луктыт. Но нуным врачын каҥашыж деч посна
кучылтман
огыл.
Наука эше ик сай эмым пален налын. Тиде — мӱкшава шӧр, але маточное
молочко. Тиде шӧрыштӧ тӱрлӧ аминокислота, гормон, витамин, минерал-влак да
молат улыт.
Мӱкшава шӧрым кургыш пыртак ешараш гын, вольык писын кушкеш, вияҥеш,
мунчымым
чарныше чыве угычын мунчаш тӱҥалеш.
Фармацевтический промышленность кызыт мӱкшава шӧр гыч Апилак манме эмым
ямдыла.
Тиде эм изи йоча-влакым, атеросклерозым, гипертонийым да моло шӱм ден
вӱргорно
черым эмлымаште кучылталтеш. Тылеч посна апилак виян биостимуляторлан
шотлалтеш.
Пеледыш шырка пурак (пыльца) микроэлементлан, витаминлан да аминокислотылан
эн
поян. Тудым тӱрлӧ вуйдорык чер вияҥме, нерве пужлымо годым, чот нойымо
пагытыште, эмганыме але операций деч вара, неле да кужун шуйнышо чер дене
орланыме годым эн сай эм семын йӱаш темлат. Пыльца эм вуйдорыкын, уш-
акылын, орган-влакын
куатыштым ешара.
Икманаш, мӱкш озанлык кугу пайдам пуа. Но пытартыш ийлаште мӱкш ончымо
пашалан
кӱлеш вниманийым огыт ойыро. Мӧҥгешла, "мӱкш отарын пайдаже уке" манытат,
тудым
кошарташ тыршат.
Мӱкш ончымо пашан шке шотан искусствыжо уло, тудлан мастарлык деч посна
кӱлеш
условийым ыштыман, нектарым пуышо тӱрлӧ кушкылым ӱдаш тыршыман, пушеҥгым
шындыман. Ял озанлыкыште тӱрлӧ химикат, гербицид манме аяр-влак мӱкшын эн
кугу тушманже улыт. Садлан нунын дене айда-лийже пайдаланыман огыл. Ме
шулдыран пашачым
да эмлызым аралышаш, тудлан илашыже йӧным ыштышаш улына.

Назарий Александров,
медицине наука кандидат.



061399
************************************************************************
6—13
ОВДА
Легенде

Илалше ӱдырамаш ден вуешшушо эргыже пӧрт воктене теҥгылыште лыжган мутланен
шинчат. Ава эргыжлан ойла:
— Порсын пырче гане икте гына улат, игем. Шӱмем пеш йӧслана: тыйым йомдараш
огыл
ыле. Ты ой йӱд-кече вуем гыч ок лек.
— Авай, тымарте нигунамат йодын омыл, а таче йодде ом чыте: кушто мыйын
ачам, кӧ
тудо? Молан еҥ-влак мыйым тулык икшывылан шотлат?
— Кушкын шуыч ынде, эргым,— вашешта ава.— Тетла чыным тый дечет шылтен
ашнаш ок
лий... Колышт, мом ойлем. Ачат тый гаетак пеҥгыде капан, виян ыле. Чуриет
денат
ачатлак коят. Сандене южгунам тыйым ачатын лӱмжӧ дене кычкыралмем шуэш.
Ачатым
уло шӱм дене йӧратышым. Но пиалан илышна кужун ыш шуйно. Ачат сонарлаш
чӱчкыдын
кошто. Тудлан маскам кучаш пырыс иге дене модмо гае веле ыле. Икана эҥыжым
кочкын шогылтшо маскам оҥган кандыра дене кучен да саде кандыра денак
пушеҥге пелен
пидын шынден. Вараже мучыштарен колтен. Вескана чодыраште вашлиймышт годым
саде
янлык ачатлан вуйжым рӱзен кая улмаш. Тыгай патыр улмыжлан ачатым калык
пешак
пагален. Икана тудо айдеме тӱсан янлыкым ужын да пикшыж дене ӱмбакше лӱен.
Куржын миен ончалеш — сусыргышо ӱдыр кия. Шинчаже ояр кава гай волгыдо,
упшӧ пеш
кужу, йолвундашкыже шуэш, вичкыж кыдалыштыже — мотор ӱштӧ. Саде ӱдыр ачат
деч
кокымшо гана лӱяш йодын. Ачат тидлан ӧрын. Тудет манын: "Мый овда ӱдыр
улам.
Лӱет гын, уэш овдашке савырнем. Коленак колтем гын, авам садак ылыжтара. От
лӱй
гын, тылат пӱралтынам лиеш". Ачат лӱяш тоштын огыл, сусыр ӱдырым йолӱмбак
кынелтен шогалтен. Ӱдыр тунамак чодыра коклашке куржын, ачат — почешыже.
Теве кучем манме годым ӱдыр ачатын ончыкыжо я маска лийын лектеш, я кӱжгӧ
кашкашке савырна, я лӱкӧ купыш пурен кая. Ачат кужу жап поктыл коштын, кум-
ныл кече гыч иже
мӧҥгӧ пӧртыльӧ. Шӱргыжӧ удыркалалт пытен, вургемже кушкедалтше.
Йодыштмемлан ик
мутымат ыш пелеште. Кастене мончаш пурен толмеке да логаржым нӧртымеке иже
кузежым-можым ойлен пуыш. Пӧръеҥым овда-влакын сымыстарен наҥгайымышт
нерген мут ожнат шоктеден. Палышаш улат, нунын, овда-влакын, шке пӧръеҥышт
уке. Тылеч вара
ачат сонарыш коштмыжым кудалтыш. Пикшыжым ишкеш сакыш да кожлаш каен
йомедаш
тӱҥале. Тыгак удыркалалтше, чылт ярныше пӧртылеш ыле. Пӧртылешат, тый денет
—
изи йоча дене — мутлана, а мыйже пуйто уке улам. Тый изи кидет дене тудын
ӱпшым
кӱрат. Тыгодым южгунам ачатын шинчавӱдшӧ йоген лектеш. Ик эрдене, нимом
пелештыде, чодыраш лектын кайыш. Тыйым, ласкан малышым, ӧндале, шыматале.
Кузе кайыш,
туге йомо. Тымартеат нимом ом пале. Юмо гына шинча дыр ачатын кушко
лиймыжым.
Векат, овда-влак сымыстарен наҥгаеныт.
Эрге (а тудо Яныш лӱман) аважлан чыным каласкалымыжлан таушта:
— Тыйын мутет кап-кылышкем кугу вийым ешарыш. Ятырлан виян, тале лиймем
шижам.
Овда тӱшкан илемжым верешташ да ачамым кычал муаш сӧрем.
— Шонымет шукталтше, эргым. Кидышкет нал ачатын пикшыжым, ӱштал шар дене
пунымо
оҥган кандыражым, помышкет чыке кӱзыжым. Тыйым чараш ом шоно. Коштмо
корныштет
юмо серлагыже. Пиалдыме аватым ит мондо, ит кудалте.
Яныш корныш лектын кая. Кече мучко йол ӱмбалне, но нойымым ок шиж, ик вер
гыч
весыш кайык семын писын миен шуэш. Коштмаштыже чодыра озам вашлиешат,
тудыжо йодеш:
— Мом тый чодырам путыратен коштат? Мом йомдаренат, Яныш?
— Лӱмем кушеч палет? Лӱмем шинчет гын, мом йомдарымемымат, мом кычалмемат
палышаш улат.
— Мутет чын, эргым. Пеш кугу сомыл дене лектынат. Ты сомылым тылат ачат
пуэн. Ит
ойгыро, Яныш. Писылыкет да виет дене ончыч шкендын пиалетым муат. Ачатымат
ужат.
Кӧ тырша, тудо мландымат йыр савырна.
— Тау, кочай. Мутет чыныш лекше. Каласыме шомакет мылам корным волгалтара,
ончык
каяш куатым пуа.
— Тыланет пеш торашкак каяш ок воч. Сомылетше пеш утыжым мӱндырнак огыл.
Кӱлеш
верыш толын шуынат, манаш лиеш. Но тыште нерен ит кошт. Вашке, вӱргечын,
йӱдым
кӱкшӧ аркаште кугу пайрем лиеш. Тушто уло кожла гыч овда-влак погынат,
шакше
юзо-влакат толыт. Тунам шке шоныметым шуктен кертат. Кызыт йӱд кӱчык —
коляпоч
кутыш веле. вашкашет возеш.
Пайрем жап толын шуэш. Овда-влак кӱкшӧ аркашке пайремлаш погынат. Кӧ гына
тыште
уке! Илалше да самырык овда-влак тӱшкан-тӱшкан шогылтыт. Лишыл ялла гыч
самырык
пӧръеҥ-влак толыныт. Утларакше самырык ӱдыр-каче, шӱгарлашке коштшо юзо-
влак коедат. Южышт тул йыр пӧрдыт, тул гоч тӧрштылыт. Иктышт мурат, весышт
воштылыт.
Чолгарак рвезыже ӱдыр-влак коклаш пура да я иктыжым, я весыжым ӧндал шында.
Нуныжо куанен варгыжалыт. Тыштат, туштат овда-влакын эх-хэ-хэ-э манын
воштылмышт
кожла вошт йырым-йыр шергылтеш. Пайремым овда ава вуйлата. Тудо кугу йӱкын
увертара:
— Таче ме пайремлыме дене пырля еҥ-влакын писылыкыштым, мом ыштен
моштымыштым
тергышаш улына. Ончыктыза шке усталыкдам.
Кок ӱдырамаш да ик пӧръеҥ ончыко лектын шогалыт.
— Мом ыштен моштет?— йодеш ик ӱдырамаш деч овда ава.
— Сокыр еҥын шинчажым почам. Но айдемым да вольыкым пужымаш, локтымаш уке.
Саде ӱдырамаш ончыко сокыр пӧръеҥым вӱден кондат. Юзо тудым саҥгаж гыч пеш
чот
мушкында да йодеш:
— Мом ужыч?
— Ӱдыр-влакым.
— Тугеже ала-кунам ожно ӱдыр-влакым ончаш йӧратенат, утларакшым — чара
улмышт
годым.
— Чынак,— манеш сокыр еҥ,— ме вӱд воктене илена. Изи годым ӱдыр-влакын
йӱштылмыштым пече рож гыч эре ончем ыле. Кушкын шуымат, чылт сокыр лийым.
Юзо кува эше чотрак перат, йодеш:
— Ынде мом ужыч?
— Кок шинчам гычат сескем шыжалте.
— Тугеже шинчатым поч. Мом ужат?
— Тыйым да чевер ӱдыр-влакым.
— Адак ӱдыр-влакым гына? Угыч сокыр лийнет мо?
Овда ава юзылан шке воктекше шогалаш шӱда.
— Тыйже мом ыштен моштет?— йодеш вес юзо деч.
— Мый соҥгыра пылышым почылтарем.
Калык кокла гыч пеҥгыде пылышан ик ватым шӱкен луктыт. Юзо кува тудым тупшо
дене савырен шогалта да шоягоремжым ончалеш.
— О-о,— шоягоремет пеш келге улмаш, вӱдымат коштал йӱаш лиеш. Ӱмырет мучко,
шояклен, коклам кодыштынат. Санденак юмо пылышетым петырен. Тудын дене мом
ышташ?
Каласе, овда ава. Мый гын темлем: калык илышым пудыратен коштмыжлан тудын
пылышыжым кӱрлын налаш кӱлеш.
Соҥгыра ватым ӧрдыжкырак шогалтат, да юзо кува тудым шоягоремже гыч перен
колта.
Вате кумык йӧрлеш. Калык воштылеш, шурга. Тӱмыр йӱк шергылтеш. Соҥгыра
ӱдырамаш
кынелеш да кок пылышыжым парня дене петырен сӧрвала:
— Юмо гай лийза, изиш лыпланыза. Тӱмыр йӱк дене пылышем шелыда.
Пылышыже почылтын, ужат? Калык тидлан ӧреш да куанен йӱклана.
Кокымшо юзо куват овда ава воктек миен шогалеш.
— Тыйже мом ыштен моштет? — йодеш овда ава юзо пӧръеҥ деч.
— Сусыр ден чолак-влакын йолыштым, кидыштым виктарем.
— Пеш суапле паша. Тыште тыгай еҥ уло мо? Лекса.
Тоям кучен, пел йолжым шӱдырен, рвезе еҥ лектеш.
— Кузе эмганышыч? — йодеш овда ава.
— Теҥгече гына ты верлаштак пушеҥге коклаште мотор ӱдырым вашлийым.
Шӱмемлан пеш
чот келшышат, кучен ӧндалнем ыле. Почешыже куржшемла камвозым да йолем
муклештарышым.
Овда ава кидшым лупшалешат, чевер ӱдыр толын шогалеш. Рвезе еҥ теҥгече ужмо
ӱдырым пала да воктекше лишемаш тӱҥалеш, но тыгутлаште тояже камвозеш.
Чылан воштылыт. Юзо пӧръеҥ кыдалже гыч кандыражым руден налешат, рвезын кок
йолжымат оҥгештара. Калык тӱткын эскерен шога. Окшакым йолжо гыч шӱдырен
наҥгаят да пушеҥге
укшыш унчыли сакат. Юзо пӧръеҥ, тудын йолжо-влакым ниялткален, капшым виян
шупшылеш. Рвезе кычкырал колта. Юзет, кандырам руден, рвезым мландыш волта.
Тудыжо
тарваныде кия. Юзо йолжо дене эплын тӱкалта:
— Мо колышо гай киет? Кынел.
— Кынелам ыле да, тоямжым пуыза.
— Кынел да курж, ынде тылат тоя ок кӱл.
Рвезе кынелеш да палыме ӱдыр дек куржын мия, но тудым овда-влак авырен
налыт.
Калык шурга. Тӱмыр адак шке йӱкшым пуа. Рвезе, вожылын, калык кокла гыч
лектын
куржеш. Юзо пӧръеҥ овда ава воктек шогалеш.

Ты жапыште ик ӱдырамаш толын лектеш да тӱшкаште шогышо пӧръеҥым вурсаш
пижеш:
— Вожылдымо, шем шӱргӧ! Куват улмо ӱмбач тиде шучко, шакше овда-влак дек
коштат.
Мый нунын деч мо дене уда улам?
Пӧръеҥ саде ӱдырамашым (шке ватыжак улмаш) кок кидше гыч куча да эплын
ойла:
— Шинчатым каренрак ончал, кудо овдаже шучко да шакше? Кеч-кудыжым ончал —
ӱпшӧ
мланде марте изиш гына ок шу, шӧртньӧ гай йылгыжеш. Тый дечет лу пачаш
мотор
улыт. Чийымыштат тыйын гай арик-турик огыл. Чынжым каласаш гын, лучко ий
жапыште
азамат ыштен шыч мошто.
Овда ава парняж дене ӱдырамашым ончыкта да тунамак кок овда тудым,
туманлыше
еҥым, авашт ончык конден шогалтат.
— Молан тынар каргашет? Могай титакышт уло овда-влакын?— йодеш овда ава.
— Моланжым пуйто огыда пале. Кӧ мемнан марийнам тыште ондалкален кийыкта?
Вожылдымо пий кашак.
— Утыжым ит кычкыре,— манеш овда ава. — Тыште мый оза улам. Кузе каласем,
туге
лиеш. Шкеат ужат, ме тулык ӱдырамаш улына. Но мемнанат пӧръеҥ дене
вашлиймына
шуэш. Тендан марийда дене вашлиймым чарнена гын, овда тукым йӧршын пыта.
Тугакшат пытен-шагалем шогена.
— Кузе вара иледа?— лыпланенрак пелешта ӱдырамаш.
— Пеш ожно овда калык пеш шуко лийын. Нуным кӱртньӧ упш-влак пызыраш-
шыгыремдаш
тӱҥалыныт. Овда-влакын аралалташ вийышт ситен огыл. Овда калыкын лӱддымӧ
пӧръеҥже-влак колымешкышт кредалыныт. А тушман пыл гае толын. Пӧръеҥна-
влакым икте
кодде пуштыныт. Илыше кодшо пӧръеҥ йоча-влакым пеленышт наҥгаеныт. Тыге
овда тукымышто ик пӧръеҥат кодын огыл. Но ӱдырамаш-влак шкетын гына илен
огыт керт.
Сандене марийда-влакын коклан тышке толын кайымыштлан те ида шыдешке, нуным
ида
вурсо. Пӧръеҥ толмо кече кажне овдалан пайремыш савырна: нуно мончаш олтат,
шерге уналан уло чоншижмашыштым пуат. Ме тендан марийдам пешак пагалена. Те
нуным
йӱд-кече пашам ыштыктен нойыктареда. А мемнан дек толытат, нуно чоныштым,
капыштым кандарат. Тышке корным нигунамат огыт мондо.
— Вуеш ида нал, родо-влак,— манеш пытартышлан овда ава.— Ынде уло илышнам
тыланда ойлен пуышым. Мемнам умыледа да огыда ӧпкеле, огыда сыре, шонем.
Овда илышым
юмо нигӧланыт ынже пӱрӧ. Овдалан чыла пӧръеҥ пашам шукташ — куралаш,
тырмалаш,
шурным ӱдаш, тӱредаш перна. Азам шочыкта, шкетын ончен кушта. Кӧ эше тыгай
илышым ужын? Кӧ тидлан, овдалан, пӧртым чоҥа, мончам ышта?
Тыгодым кок ӱдыр маскам вӱден конда. Шкешт воштыл-воштыл ойлат:
— Мемнан мӱкшотарнам агаш толын. Ик омарташке вуйжым чыкенат, лукташ тӧчен
шогылтеш ыле. А мӱкш-влак карме гай пижыныт. Пыкше гына вуйжым
мучыштарышна.
Калык аптыранен — ни воштылаш, ни ойгыраш. Овда ӱдыр-влакын тыгай тале да
чолга
улмыштым тымарте иктат пален огыл.
Овда ава ылыжме гай лийын кая:
— Ончыза, могай чапле улыт мыйын ӱдырем-влак. Нуно кеч-могай пӧръеҥ дене
ӱчашентаҥасен кертыт. А ӧндал шындат гын, лулегет тодышталтеш, шонет. Ожно
шкежат тыгаяк ыльым.
Яныш ты жапыште, юзыла ош шовырым чиен, овда пайремым пушеҥге лоҥга гыч
ончен
шога. Вара тышеч кораҥ кая.
Овда ава пундыш ӱмбак кӱзен шогалеш да пайрем калыклан каласа.
— Сита тачылан варгыжаш. Пашалан пижаш кӱлеш. Тый, ӱдырем,— парняж дене
самырык
гына ӱдырым ончыкта,— ынде тый пӧръеҥым сымыстарен моштыметым ончыктышаш
улат.
Тӱсетат, кап-кылетат пӧръеҥ шӱмым йӱлалташ йӧршӧ лийын шуын. Мый декем увер
шоктыш: мемнан чодырашке ала-могай самырык сонарзе толын лектын. Йолташет-
влакым
пелен нал да тудын велыш кай, пырыс иге дене модмо семын вуйжым пӧрдыктыл
тол.
Но утыжым ит йоргалане. Аватын мутшым вуйыштет кучо.
Овда ӱдыр да йолташыже-влак чодыраш пурен йомыт.
* * *
Эҥер сер воктене Кожла лӱман ял шинча. Тудын вес велныже — пич чодыра.
Марий
кеч-кунамат пушеҥган верым йӧратен. Уло илышыже кожла дене кылдалтын. Вӱд
вес
могырышто олык шарлен возын. Вӱд гоч кӱварым чоҥеныт. Эҥерже кумда огыл
гынат,
кӱвар деч посна садыгак ок лий. Кӱвар деч иктаж кум уштыш тораште Олык
манме ял
уло. Кожла гыч тушко унала коштыт, ӱдырым марлан пуат, а Кожла рвезе-влак
тушечынак шкаланышт илаш пелашым муын кондат. Икманаш, родо семын илат.
Коклан шыдешкымашат лиеда.
Кожла деч мӱндырнат огыл, вӱд воктенак, Овда ял верланен. Тудат Кожла ял
семынак
тура сер ӱмбалне шинча. Овда ялыште ӱдырамаш-влак гына илат. Нунын ял
тураште
кӱварым Олык ял марий-влак ыштен пуэныт.
Тоштыеҥ ой почеш, ты кундемеш эн ондак Кожла ял шочын. Варарак овда-влак
толыныт. Нуно пӧръеҥ деч посна илен кертыт мо? Эркын-эркын Овда ялыш корно
такырген.
Овда-влак пӧръеҥмытым тамле пура да мӱй пӱрӧ дене сийленыт, шкештат кочо
лийын
огытыл. Могай пӧръеҥын тамле мӧр падырашым умшаш налмыже ок шу? Сандене
Кожла ял
пӧръеҥ-влак нигунамат овда илемыш пурыде эртен каен огытыл.
Ик кеҥеж кечын кӱварын кок мучаштыже калык погынен. Ик мучаште — Кожла ял,
весыште — Олык ял. Ваш-ваш вурседылыт, тояшт дене солкалат. Олык ялысе-влак
кӱварым шалаташ толашат, пошкудышт тидым ышташ ынешт пу. Кычкырат:
— Ме тыланда могай осаллыкым ыштенна? Молан кӱварым шалатынеда?
— Мемнан могырыш ида кошт, мемнан олыкнам ида тошко, мландынам ида курал.
— Теле шуэшат, те мемнан кожланам йӱдшӧ-кечыже шупшыктедас. Кожла ок лий
гын,
суртпечыдам мо дене ыштеда ыле?
— Мыланна тендан кӱварда ок кӱл. Телым эҥер гоч кеч-куштат кӱвар уло,— тоям
солкален, кум-ныл поян еҥ Кожла ял калык велыш лишемеш. Нуныштат лӱдшӧ
огытыл. Утыр
талынрак кычкырлат, шыдыштым ваш-ваш овартат. Иктышт нунын вел мланде да
олык
дене пайдаланыме корным петырынешт, весышт маныт: "Тетла мемнан кожлаште ик
пушеҥгымат ида ру". Теве-теве кредалаш тӱҥалшаш годым овда ава уло йӱкын
кычкырен
толын лектеш:
— Адакат Кугубай поянлан мланде огеш сите улмаш, йолташыже-влакым тышке
алгаштарен конден. Кидыштыже кодшо ийысе вӱржат эше кошкен шуын огыл дыр.
Овда ава кредалаш ямдылалтше-влак коклашке пура, нуным лош шелеш. Тудын
почеш
овда ӱдыр-влакат толын шуыт, пӧръеҥ-влакым ойырат.
— Мыняр аҥа шурным ӱдет?— йодеш овда ава Кугубай деч.
— Раш ом пале, иктаж лу-латкокыт дыр.
— Кумло утла,— шокта калык кокла гыч.
— Кузе от вожыл ондалаш?— адак ойла овда ава.— Кумло утла аҥаш шурным ӱдет,
олыкышто кӱтӱ дене имнет, моло вольыкет коштеш. Тынар поян улмет ӱмбач эше
опкынланет.
Тыге манешат, овда ава Кугубайын кидше гыч тоям шупшын налеш, тудын ӱмбак
нӧлталеш. Кугубай лӱдын чакналта. Овда ӱдыр-влак шу-у воштыл колтат. Олык
ял гыч толшо моло еҥ-влакат шыргыжалыт. Овда ава тояжым кӱш нӧлталын удылаш
тӱҥалеш:
— Ош Поро Кугу Юмо, те ужын шогеда дыр ты пуламырыш калыкым опкын Кугубайын
таратен кондымыжым. Тудлан нигунам нимо ок сите, чонжо кредалде ок чыте.
Тачат калык вӱрым йоктараш шонен толын. Ош Поро Кугу Юмо, ты калыклан ушым
пурто, сӧй
лекмым чаре, Кугубайын кидшым кӱчыкемде...
Кугубайлан уло калык ончылно йӧндымын чучын колта, тудо еҥ коклашке пурен
шогалеш, капшат иземмыла коеш.
— Мланде ӱмбалне илаш вер чылалан сита,— манеш овда ава.— Молан ваш-ваш
сыраш да
икте-весым лӱдыктылаш? Кредалме дене але иктат порыш шуын огыл. Мыланна ты
кундемыште пыжашым опташ пӱрен гын, чылалан келшен илыман, поро пошкудо
лийман.
Тиде мутым колын, ик ӱдырамаш ойла:
— Пеш кугу тау тылат, овда ава. Тыште тый от лий гын, ты кӱвар калык вӱр
дене
мушкылт кая ыле.
Моло вате-влакат, шинчаштым ӱштеден, овда авалан эн поро мутыштым каласат.
Калык
шаланаш тӱҥалеш. Иктышт мӧҥгӧ ошкылыт, весышт Кожла ялыш каят, палымышт дек
пурат, уна лийнешт, очыни. Коклаште южыжо овда ӱдыр-влак могырыш йолжым
виктара.
Нунын кап-кыл моторлыкышт шуко пӧръеҥым шке декше шупшеш.
Тыгутлаште Яныш, пикшыжым кидыш кучен, чодыра дене ошкылеш, коклан
шӱшкалтенат
колта. Чодыра тӱрлӧ йӱк-йӱан дене темын, кажне кайык шке семынже йӱклана.
Яныш
шона: "Ачам ала-кушто тыште лийшаш. Тудым кычал муашак кӱлеш". Кашка ӱмбаке

шинчын, эркын муралтен колта, ачамжым эреак вучен илымыжым, пеле тулык
кушмыжым
шарналта. Кенета пушеҥге коклаште воштылмо йӱк шергылт кая. Яныш верже гыч
писын
кынелеш, пылыш шогалтен колыштеш. Теве пушеҥге лоҥгаште ӱмылка койылалта,
да
рвезе пикшыж дене тудын ӱмбак лӱен колта. Тунамак ик татлан йырым-йыр
пычкемышалтеш, уло кожла сургалт кая, ала-мо мландыш роп камвозеш. Яныш йӱк
шоктымо верыш лишемеш да кужу ӱпан мотор ӱдырым ужеш. Тудо мландымбалне
кия. Лӱйымӧ пикш
тудын оҥышкыжо керылтын улмаш. Рвезе пикшым эркын гына шупшын луктеш да
ӧрдыжкӧ
шуэн колта, шкеже ӱдыр воктек сукен шинчеш, пеш ойгыра. Семынже кутыра:
— Тый кӧ улат вара? Мый пеш кугу сулыкан улам — тыйым сусыртенам. Пален
омыл,
янлык толеш манын шоненам. Изишак чыталте. Тыйым мӧҥгышкем наҥгаен эмлем.
Ӱдыр кугун шӱлалта, шинчажым почеш. Тудын дек лап лийше Янышым ик кидше
дене
ӧндалеш. Тудат ӱдырым шымата. Кенета овда ӱдыр-влакын лишемме йӱкышт солна.
Ӱдырым мландышке шыпак пыштен, Яныш пӱнчӧ шеҥгек шылын шогалеш. Ӱдыр-влак
дене пырля овда ават толын шуэш, шортын-шортын ойла:
— Уло пиалем тый ыльыч. Ынде тый сусыргенат, ӱмыр мучко тудын, лӱйышӧ еҥын,
кулжо лият. Палаш ыле, кӧ лӱен. Ала тӱвыт йорло? Ала уло чиемжат тумышан
йолаш веле?
Тораште огыл кийше пикшым ужешат, ныл ужашлан тодылеш, кум ужашым кум
могырыш
кудалта, нылымшым, умдо мучашаным, помышышкыжо чыка. Вара ӱдыржым шыман
тӱкалта:
— Кынел, ӱдырем, кужун малет. Тый сонарзылан чонетым пуэнат, тудын ватыже
лийшаш
улат. Но тыйым пуымем ок шу. Ончалына, кӧ кӧм сеҥа.
Тыге ойлымым колын, Яныш семынже шыргыжалеш, пушеҥге коклаш йомеш. А овда
ава
ӱдыр-влаклан кӱшта:
— Кызытак сонарзым кычал муза. Мый тудым шым-кандаш ужашлан кӱрышт кышкем,
мӱшкыр коваштыжым тӱмырлан шупшын шындем.
Ӱдыр-влак сонарзым кычалаш чодыра лоҥгашке пурен йомыт. Но вара иктын-иктын

мӧҥгеш толыт да ик семынак каласат: "Муаш ыш лий". Овда ава сусыргышо
ӱдыржылан
манеш:
— Ит ойгыро, ит тургыжлане. Лӱмын таҥасымашым эртарена. Кӧ тушто сеҥа, тудо
тыйын пелашет лиеш. Саде сонарзым уло калык ончылно игылт воштылына.
— Шке палет, авай. Но юмын пӱрымӧ деч ӧрдыжкӧ кораҥаш ок лий, шонем.
Чыланат мӧҥгӧ каен колтат.
Ик кечын Кожла мучко увер шергылтеш:
— Кӧ вийжым, писылыкшым ончыктынеже, пиалым мунеже, Семык пайремлан кӱкшӧ
аркашке погыныза. Уна лийыда!
Палемдыме жапыште кӱкшӧ аркашке, кожла кокласе чара верыш, шукын погынат.
Чыланат пеш сылнын, моторын чиеныт. Теве пушеҥге кокла гыч оҥгыр йӱк
шергылт кая.
Тудо велым кок овда ӱдыр овда авам кок велым кучен конда. Тудым пеш
йывыртен
вашлийыт. Овда ава, тудлан сӧрастарен ямдылыме верыш шогалын, кок кидшыге
кӱш
нӧлталеш. Чыланат шып лийыт. Овда ава верышкыже шинчеш. Уна-влак поче-поче
тудын
ончыко толыт, пӧлекыштым пыштен кодат. Поян эрге-влак ятырынак койыт. Нуно
пӧлек
шотеш коваштым ӧлтӧ дене конденыт, пу ате дене мӱйым намиен шындат. Моло
тӱрлӧ
пӧлекыштат ятыр: шурнет, вынерет, ӱдырамаш вургемет... Овда ава шола кидшым
лупшалеш — кӱсле йоҥгалт кая, тудым шӱвыр дене шӱшпык алмаштат. Тӱмыр ик
татланат
ок шыплане — я эркын, я виян пералта. Овда ава кок кидшым лупшалеш — ӱдыр-
влак
мурен-мурен лектыт, ныжыл йӱкышт дене писе, чапле еҥым моктат. Вара овда
ава кынел шогалын увертара:
— Кӧ пайремыш толын, чыланат мом ыштен кертмыжам, вий-куатдам ончыктыза.
Таҥасымаште сеҥышылан, эн патырлан йӧратыме ӱдыремым пӧлеклем. Теве тудо,
ончалза.
Мотор ӱдыр кок-кум ошкылым ончыко ышта. Еҥ коклаште шогышо Яныш вигак пала:
тиде — пикш дене сусыргышо ӱдыр.
Рвезе-влак оҥай таҥасымаш лийшашлан куанен йӱкланат, шке коклаштышт веселан
мутланат, овда авам моктат. Тудыжо увертара:
— Теве ужыда эн кӱкшӧ пушеҥгым? Тудын вуйыштыжо шӧртньӧ шергаш кеча. Пикш
дене
лӱен, шергашым волтен шуаш кӱлеш.
Поян эрге-влак ӱчашен-ӱчашен лӱйкалаш тӱҥалыт, пикшыштым пушеҥге вуйыш поче-
поче
чымыктарат. Но иктыжат шергашым логалтен ок керт. Ынде Янышлан черет шуэш.
Тудын
шӱкшӧ вургемжым ужын, поян эрге-влак рӱж воштылыт, тӱрлӧ семын игылтыт.
Яныш тидым пуйто огешат уж да огешат кол. Йоҥежым виян чымен, лӱен колта.
Пикш шӱшкен
да тыгодымак оҥгыр гай йӱкым луктеш. Ик татлан кече петырналтмыла лиеш да
пикш
ден шергаш иканаште мландыш волен возыт. Уло калык да овда-влакат "Ох!"
манын
шӱлалтен колтат да шып лийыт. Овда ава верже гыч тӧршталта да пикш ден
шергашым
капше дене авырен возеш. Вара пикш умдым помышыж гыч луктеш да тудым
пушеҥге вуй
гыч камовчшо пикш дене таҥастарен онча. Умыла: нунын озашт ик еҥак. Изиш
лиймеке, овда ава кынел шогалеш да вес таҥасымашым увертара:
— Ынде, рвезе-влак, кучедалмаште вийдам тергыза. Кӧ эн патырыш лектеш,
ӱдырем
тудлан лиеш.
Кучедал таҥасаш адакат эн ончыч поян эрге-влак лектыт. Ятыр кучедалмеке,
икте
гына кодеш — тудо молыштым сеҥа. Яныш дек лишемешат, игылт каласа:
— Мо ночко презыла нерен шогет? Ӧрдыжлуэт тодылалтме деч лӱдат мо? Лек
кучедалаш!
— Мый нимыняр лӱдын омыл. Ончем, кузе тый агытанла койышланен коштат.
Поян эрге шыдешт кая да Янышым еҥ кокла гыч шӱдырал лукташ тӧча. Тудыжо
виян
шӱкалеш да коштан рвезым мландыш сӱмыра. Уло калык воштыл колта, Янышым
моктен
кычкыралме йӱк шергылтеш. Тугеже кучедалаш лекде ок лий.
Яныш ден саде поян эрге кужун, пӱжалт-ярнен пытымешке икте-весыштым сеҥаш
толашат. Калык нуным тӱткын эскера, шукышт йорло рвезе верч азапланат,
тудым кумылаҥдаш тыршат. Шонымышт семынак лиеш — Яныш поян икшывым мландыш
пызырал пышта.
Тидым ужын, овда ава йӱкын шортын колта. Адакат тудын кумылжо, тыланымыже
ыш
шукталт.
Ойгым темдалын, овда ава шкенжым кидыш налеш, рвезе-влаклан эше ик
"модышым" шонен луктеш:
— Колыштса! Кӧ шыҥалык йымалне мыйын ӱдырем муэш, тудо веҥым лиеш.
Ӱдыр-влак пеш кумда шыҥалыкым нумал кондат да ныл лукшо гыч чымен кучат.
Шыҥалык
йымаке латкок ӱдыр пура, латкумшыжо — ойырен налшаш ӱдыр. Нуно шыҥалык
йымалне
лугалтме гае коштытат, верешышт йымен шогалыт. Шыҥалык вошт вуйышт гына
палдырна. Латкум вуй, а кудыжо тудын — овда ӱдырын? Поян эрге-влак я ик, я
вес вуйым
тоя дене тӱкалтат: "Теве тидак лийшаш". Но иктыжат пален огеш керт, эре вес

ӱдыр-влак логаледат. Ынде Янышлан пиалжым терген ончаш черет шуэш. Тудо
тояжым
кидыш налешат, кӱшкӧ кудалтен колта да мӧҥгеш волымыж годым кучен шында.
Тояжым
умша дек лишемден, семынже вудымата. Вара тояжым я ик, я вес вуй дек
лишемда.
Овда ава чытен кертде йодеш:"кудыжым ойырен нальыч?" "Але пален шуктен
омыл, теве тоям деч йодам",— манеш рвезе. Вара адак тоя дене мутланыме
семын ышта да тудым шыҥалык ӱмбак лишемда. Тыгутлаште тоя шкежак ик вуйыш
шылт! миен тӱкна. Шыҥалыкым нӧлтал колтат — пеледыш гай мотор ӱдыр вуйжым
тоя логалме вер гыч кучен
шога. Тидым ужын, погынышо калык пеш чот йывырта: кычкырлат, Янышым
саламлат.
Овда ава гына уш каен шуҥгалтеш, йыҥысен кия.
Изиш лиймек, овда ылыжеш. Кынел шинчешат, Янышым шке декше ӱжеш. Вара эплын
гына
каласа:
— Тый, Яныш, чылаштымат сеҥышыч. Ынде улыжат ик мутем шукто. Нал да
ӱдыремым
пикшет дене лӱй. Пуштам манын ит лӱд, мый тудым садак ылыжтарем да тыланет
ӱмырешлан пуэм.
Овда ӱдыр-влак кокла гыч йӱк шокта:
— Яныш, окмак ит лий — лӱяш ит тошт. Лӱет гын, тудо мемнан йӱла почеш тыйын
ок
лий.
Рвезе пикшыжым йоҥежыш пышта да ӱдыр велыш шуя. Пайремлыше-влак мом ышташат
ӧрыныт. Южыжо "ит лӱй!" манын кычкыра. Овда ӱдыр Яныш ваштареш ик ошкылым
ышта да
оҥжым почын шогалеш. Рвезе пикшыжым чымен шукта да овда аван вуйжо воктен
лӱен
колта. Тудыжо лӱдын камвозеш. Вара шыде йӱкын пелешта:
— Нал, нал, ӱдыремым. Тудо тылатак пӱралтын улмаш!
Яныш пикшыжым угыч чыма да овда ваштареш кок-кум ошкылым ышта — теве-теве
лӱен
колта.
— Юмо серлагыже, мо адак тыланет ыш сите, Яныш?— йодеш овда ава.
— Ачам кӱлеш, вот мо.
— Веҥымлан ачажым кызытак кондыза,— шӱда овда.
Кок ӱдырамаш Янышын ачажым кок могырым кучен кондат. Овда ава кидшым
пӧръеҥын
вачӱмбакше пышта да ойлаш тӱҥалеш:
— Тиде, Яныш, тыйын ачат. Тудын дене кугешнен кертат. Ачат чылажланат
мастар,
виян да тале еҥ. Тышан ачатын пеш кугу тукымжо кодеш. Нуно чыланат тыланет
шӱжар
лийыт. Ачатлан овда кашак деч кугу тау. Юмо тудлан ончыкыжымат тазалыкым
пуыжо.
Ме тудым уло ешна дене йӧратышна. Ачат тыште коло ий илыш, тыршыш.
Яныш ик жап колышт шога, вара ачаж дек куржын мия, ӧндал шында:
— Вот могай улат улмаш, ачий. Могай тукым нерген ойла тиде овда?
Тидым колын, овда ава эн кугу шӱжаржым калык ончык лекташ ӱжеш. Шӱжарже
лектеш,
а пеленже — индеш ӱдыржӧ. Овда аван эн кугу шӱжарже чыла нине шочшыжым
Янышын
ачаж дене ыштен улмаш. Вара поче-поче овда аван моло шӱжарже-влак лектыт,
кажныжын ӱдыржӧ кандаше гыч кумыт марте. Нунын велыш кидше дене ончыктен,
овда ава
Янышлан ойла:
— Чыланет тыйын шӱжарет улыт. Кажныжын кап-кылыштыже тыйын ачатын вӱржӧ
модеш,—
вара ӱдыржым ӱжеш да Яныш воктелан шогалаш шӱда, когылянышт сугыньлен
ойла:—
Ӱмырда мучко кидым ваш кучен илыза, тетла нигунамат ида ойырло, коклашкыда
тушман ынже пуро. Яныш, тыланет мӧр падыраш гай ӱдырем пуэм. Тудым йӧратен,
саклен
иле. Тый ӱчашымаште шкендын виетым, уш-акылетым мылам гына огыл, уло
калыклан
ончыктышыч, шкаланет илыш пелашым муыч.
Янышын ачаже эргыж ден шешкыж дек лишемеш да когыньыштымат ӧндал саламла:
— Пиалан лийза. Айдемын уло пиалже — пашаште. Ида йогылане, шым ӱдырда,
индеш
эргыда лийже,.
Вара ача овда-влак дене ыштыме чыла ӱдыржым ӧндален шымата, коклан шинчажым

ӱштылеш. Изирак-влакше шорташ тӱҥалыт — ача дене ойырлымышт ок шу. Ача
нуным
моштымыж семын лыпландараш тырша:
— Чыланат шӧртньӧ падыраш гай икшывем улыда, чыладамат пеш чаманем, шӱмем
дене
йӧратем. Те мыланем пиалым, куаным пуышда. Теве Яныш эргым тыланда иза
лиеш, тудо мыйым налаш толын. Коло ий эртыш ешем кудалтен кайымемлан.
Ужыда, эргым могай
писе, тале да мотор. Мыят рвезем годым маска дечат ом лӱд ыле. Шкенжын
патырлыкшылан кӧра Яныш изада тыглай еҥын толын кертдымаш верыш толын шуын.
Тудын пелен каем гынат, тендам йӧршынжак кудалташ ом шоно. Коклан толаш
тӱҥалам. Овда
йӱла почеш мылам тыште илаш ок лий. Юмо тыге пӱрен. Сандене те мыйым
пастырен
колтышаш улыда.
— Уке, мый тыйым огына пыстаре, тый мемнан йӧратыме ачана улат.
Овда-влак олян гына мураш тӱҥалыт. Семышт ойган, чонеш логалше. Южыжо
шортеш.
Уна еҥ-влакат шинчаштым ӱштыт.
Овда ава йырым-йыр ончалын ойла:
— Мо те колышым ужатыше гай толашеда? Ачаланда юмо тыгай рыскалым пуэн, а
те урмыж шогеда. Мане вет: тудо йӧршынлан ок кае. А кызыт мӧҥгыжӧ пӧртылаш
жап шуын.
Вет туштат ватыже вучен ила. Коло ий ужын огыл. Тидым умылашда кӱлеш.
Ачадам
огына колто гын, языкан лийына. А мыланна тулык илышым юмо пӱрен.
Тыге манешат, овда ава шортын колта. Овда икшыве-влакат шинчавӱдыштым кучен
огыт
керт. Тидым ужын, Яныш лыпландарыме семын ойла:
— Чевер шӱжарем-влак, пеш чотшак ида ойгыро. Ме тендан дек толедаш
тӱҥалына. А
ынде чеверын, рыскалан лийза.
Овда ава ӱдыр-влаклан ужатыме мурым мураш шӱда. Муро шомак шӱмышкак
керылтеш.
Южышт шинчаштым ӱштыл-ӱштыл мурат. Яныш ден ачаже нунын деч утыр торлат,
вара
шинчалан койдымо лийыт.
* * *
Овда тукым нерген каласкалымым ковам деч колынам да ты легендым тудын мутшо
негызеш серенам. "Ме овда тукым гыч улына",— манеш ыле ковам. Шомакше
почеш, кувавам овда ӱдыр улмаш. Тудым ялышке ик телым Янышын ачаже шолышт
конден. Вара,
ешан лиймекше, ковам эн кугу эргыжлан Яныш лӱмым пуэн...
Свердловск область,
Натальинск поселко.
Иван ХАМЗИН,
пашан ветеранже.



061499
************************************************************************
6—14
Унана — Валерий Садретдинов

Самодеятельный композитор, мурызо Валерий Садретдинов Пошкырт Эл, Мишкан
районысо Пӱнчер ялеш шочын. Верысе кандашияш, вара Кугу Соказа кыдалаш школ-
влакым,
Стерлитамак оласе культпрофтехучилищын дирижерско-хоровой отделенийжым
тунем
лектын 1985-1991 ийлаште Бирск оласе культур дворец пеленсе эстраде
ансамбльыште
тыршен. Йошкар-Олаш толмекыже, Марий кугыжаныш филармонийыште Станислав
Шакировын вуйлатыме "Кеҥеж йӱд" фольк-эстраде группышто шоктен. Шочмо
верышкыже
пӧртылмеке, Пӱнчер ялыште культур пӧртыштӧ художественный вуйлатыше лийын.
Самодеятельный композитор, мурызо Константин Зайнетдинов дене "Уна" эстраде
группым
чумыреныт.
Кызыт Валерий Садретдинов — Нефтекамск олаште Башкортостан кугыжаныш
филармонийын марий филиалыштыже мурызо. Тудо — ятыр мурын авторжо.

Мутшо да семже В.Садретдиновын.

КОНЧЫЖО ОМЕШЕТ
Шӱдыран шып кастен
Ний шепка воктен
Азажым рӱпшалтен
Ава муралтен:
"Колышт изи падырашем,
Омо мурым муралтем.
Эр мартене папалте,
Мыйым кандаре.

Кончыжо омешет
Шонымо шонышет:
Ямле модыш гай
Я тамле мӱй гай.
Пуйырыжо* Юмыжат
Лач яндар кавам.
Аралыже суксыжат
Илыш-корнетым.
_______
*Пуйыраш — пӱраш.

Мутшо да семже В.Садретдиновын.

ТАУ АВАМЛАН
Шочынам тӱняш
Мые эр велеш,
Кушкынам ялеш,
Мотор кундемеш.
Тау авамлан,
Тау ачамлан,
Ош тӱням мылам
Пӧлеклымыштлан.

Керек-куш каем
Эре шӱмыштем
Шочшем, йолташем,
Поро пошкудем.

Припев.
Ялыште ил(ы)мем,
Кумылло мурем
Шочмо калыкем
Ок мондо, шонем.

Припев.
Тау ялемлан,
Марий калыклан
Мыйын мурымем
Пагалымыштлан.



061599
************************************************************************
6—15
ШОЧМО МЛАНДЕ
М.Шкетан лӱмеш Марий театрын 80-ше идалыкше вашеш

"Закон шумлык" гыч "Илыше вӱд" марте

Марий театр — тӱҥалтыш лу ийыште

Сценыште модмо искусство пеш шукерте ожно Грецийыште шочын. Тусо калыкын
йылмыж
гыч марлашке кусараш лиеш, театр — ончаш погынымо вер. Революций деч ончыч
марий-влакын тыгай верышт уке улмаш да лийынжат кертын огыл. Но илыш ончыко
кайыме
семын калыкнан ушан-шотан шочшыжо-влак театрын кӱлешлыкшым раш умыленыт да
тудым
ыштыме нерген мутым тарватеныт. Марий калыкын 1917 ий июльышто Пӱрӧ олаште
лийше
икымше погынжын лукмо ик пунчалыште палемдалтын: "В целях развития
национального
самосознания необходимо устраивать народные концерты и спектакли на родном
языке. Необходимо организовать национальные общества любителей театрального
искусства".
Тиде съезд деч вара икмыняр тылзе гыч Российыште Октябрь революций сеҥа да
тудын
куатле толкынжо ончычсо пычкемыш калык-влакым помыжалтарыше кӱдырчӧ семын
уло
элна мучко шарлен кая. Марий кундемыштат у илышын озымжо атыланаш тӱҥалеш.
1918
ийыште туныктышо, самырык драматург А.Ф.Конаков Шернур педкурсышто
театральный
коллективым чумыра. Тунамак Вяткыште (кызыт Киров ола) йошкар салтак-влакын
театрышт шочеш. Морко селаште иканаште кок самодеятельный коллектив
ышталтеш. Чарла воктенсе Ошламучаш ялыште кок йолташ, кок туныктышо — Иван
Беляев ден Архип
Белков школ пелен драмкружокым почыт. Лачак тиде кружок гыч кызытсе марий
профессиональный театр иланен кушкын.
Тунам, тӱҥалтыш ошкылым ыштыме жапыште, кок кугу чарак шижалтын. Ик
могырым, марий коклаште театрым, сцена искусствым палыше еҥ уке; вес
могырым, шындаш, мондын ончыкташ пьеса путырак шагал. Тудо пагытыште Марий
автономный область лийын
огыл, марий илыман уезд ден волость-влак Озаҥ, Угарман да Вятка
губернийлашке
пуреныт, нунын (уезд ден волость-влакын) вуйлатышышт чыла пашам кертмышт да
моштымышт семын виктарен шогеныт. Чарла уездыште чолгалык утларак
палдырнен. Тыге
эше 1919 ий шошымак искусствылан шӱман еҥ-влакым кычалаш да нуным курслашке
колташ шонен пыштеныт. Май тылзыште ныл еҥым, ты шотыштак Иван Беляевым,
Озаҥ оласе
ныл тылзаш внешкольный манме курсыш театр пашалан тунемаш колтат. А
июльышто
Чарла уездысе туныктышо-влакын съездышт лӱмын комиссийым сайла да тудлан
национальный театрым ышташ пижаш кӱшта. Вес тылзыжлан, 26 августышто, РФСР
Совнарком
"Театр пашам иктыш ушымо нерген" декретым луктеш. Тиде документ тӱҥалме
сомылым
писынрак ончыко колташ полша. Декретын шӱдымыж дене келшышын, уоно пелен
театр
пашам ончышо секций ышталтеш, тудым И.Т.Беляев вуйлаташ тӱҥалеш.
Иван Тимофеевич Беляев Чарла деч тораште огыл верланыше Кабаксола (кызыт
Тумер
маналтеш) ялеш 1891 ийыште шочын. Тудо чолга койышан, пӱсӧ уш-акылан
кушкын.
Октябрь революций деч ончычак Пошкырт кундемысе Николо-Березовка (Эльян)
селаште
учитель школым пытарен да ик жап эрвел марий коклаштак туныктен илен.
Революций
деч вара марий мландыш пӧртылешат, Кабаксола воктенсе Ошламучашыште пашам
ышташ
тӱҥалеш, кӱчык жапыште тысе школым ончыл радамыш луктеш. И.Беляев поэзий
кумылан, сылнылыкым умылен да аклен моштышо еҥ лийын. Шке гыч мурым,
почеламутым
возкален. нуным да тӱрлӧ темылан заметкылажым Ошламучаш Йыван, Рок Луй,
Эрыкан
урлык Тымапий Йыван псевдоним дене савыктылын.
Вараже илыш тудлан драматургий аҥаштат ӱнарым терген-шымлен ончаш кӱшта.
Пашаже
тыге лийын. 1919 ий 5 январьыште Ошламучаш марий-влак школеш погынен,
драмкружокым почаш ойым пидыныт. Модын ончыкташ нимогай пьеса лийын огылат,
погынымаш
пунчалын: "Драмкружоклан кӱлшӧ пьесым возаш туныктышо-влак И.Т.Беляев ден
А.Д.Белковлан кӱшташ, нуно ты пашам кок арня жапыште шуктышаш улыт". Тыге
шочын
вич кыдежан "Тупела илыш" драма. Тышеч кум кыдежшым Белков, вес кокытшым
Беляев
сереныт. Спектакльым ямдылыме годым режиссер сомылым Иван Тимофеевич
шуктен, а
йолташыже полышкален. Пьесыште Оли лӱман ӱдырын ойган пӱрымашыже
сӱретлалтеш.
Тудым йӧратыдыме, поян качылан ӧкымешак марлан шынден колтат. Орланен
илымым чытен кертде, Оли аярым йӱын кола. Поян качын рольжым Беляев модын,
Архип йолташыже сценыш йорло каче — Олин йӧратыме таҥже лийын лектын. Ялысе
драмкружок "Тупела илыш" спектакль дене Яраҥ олашкат миен толын.
Архип Дмитриевич Белков Кабаксолаштак И.Белев деч кандаш ийлан варарак
шочын.
Тудо искусство деч вашке ойырлен: театр почылтмо ийыште рвезым армийыш
налыныт.
Служитлен пӧртылмеке, тӱрлӧ вере пашам ыштен, вара Озаҥысе ял озанлык
институтышто тунемын, академик В.П.Мосоловын вуйлатымыж почеш кандидатлык
диссертацийым
возен да арален. Умбакыже пӱтынь илышыже ял озанлык наука дене кылдалтын.
Тиде
тема дене серыме икмыняр шымлымашыже савыкталтын, эн кугу пашаже — "Полевые

культуры Марийской республики" монографий.
Мутна ятырлан ончыко каен колтыш. Айста ынде театр шочмо пагытыш пӧртылына.
Ошламучаш Йыванын "Йошкар кече" (кызыт "Марий Эл") газетеш 1919 ий 25
сентябрьыште лекше увертарымаш-ӱжмашыжым марий национальный театрын иланаш
тӱҥалмыж дене
кылдалтше ик эн первый документлан шотлаш лиеш. Тиде возамаште поэзий
кумылат,
документ рашлыкат шижалтыт:
"Тений кеҥежым Наркомпрос, марий калыкынат шке йылмыж дене театрже лийже
манын,
кызыт ныл тылзылан 236040 теҥгем пуэн да сметым ыштен. Тудо театрже
Краснококшайскеш лиеш да Вятка ден Озаҥ марий лоҥгаште кошташ тӱҥалеш. Тиде
театрышке пураш шонышо-шамыч, вашкерак прошеньым колтыза. Ялласе модшо-
шамыч пураш келшат
гын, пеш сае лиеш ыле. Пашадарже изи огыл — 1500—3500 теҥге марте тылзыже.
Марий-шамыч! Тыгань пашашке йывыртен-куанен пураш шоныза. Тиде театрым
ыштен
шуктена гын, вара тунам марий калыкат, шке тошто илышыжым сценыште ужешат,
сай
илышыш возеш. Ужыда, родо-шамыч, кузе Совет власть мыланна порым шона, кузе-
гынат мемнам, тунемдыме, пычкемыш марий-шамычымат, волгыдо, сай илышыш
лукнеже,
пеш чот туныктынеже! Садлан верчын каласем: пашазе ден кресаньык власть
кужу курымлан лийже! Тиде театрым тынаре тыршен лукшо-шамычлан, Мендияров
ден Кузнецовлан, кугу тау лийже.
Театрыш пашаш пураш шонышо родо-шамыч, тыгань адрес дене возыза:
Краснококшайск,
Казанской губернии, уотнароб (уездный отдел народного образования — Г.З.),
организатору театра Ив.Т.Беляеву".
Икмыняр жап гыч Чарлашке тӱрлӧ верла гыч "прошений" толаш тӱҥалын. Тылзат
пеле
коклаште 37 еҥ артист лияш шонымыж нерген увертарен. Южыжо ты уверым весын
полшымо дене гына колтен кертын, молан манаш гын, латкуд еҥже грамотдымо
лийын. Варарак Иван Беляев ик отчетыштыжо палемден: коло ныл артист кокла
гыч кумытынжо
Озаҥыште ныл тылзаш внешкольный курсым пытареныт, кумытын — кок классан
школым,
визытын — тӱҥалтыш школым, латкум еҥ изишак веле лудын-серен мошта.
Ончыклык театрын пашаеҥже-влак икымше гана 1919 ий 11 ноябрьыште пырля
погыненыт. Марий калыкын совет театрже могай лийшаш да могай пашам шуктышаш
нерген Беляев ойлен. Тудо каласен: "Театрын эн тӱҥ, эн кӱлешан сомылжо —
марий калыклан
политика да культура шотышто ончыко тошкалашыже полшаш, тудым волгыдо
корныш
лукташ".
Саде мутланымаште икымше спектакльым Иосиф Борисовын (Тыныш Осып) "Закон
шумлык"
драмыж негызеш ямдылаш кутырен келшеныт. Молан лач ты пьесым ойырен
налыныт?
Мланде нерген декрет совет властьын ик эн первый законжо лийын. Тушто
кресаньык-влаклан мландым кугыжан годсо семын мыняр пӧръеҥ улмо шот дене
огыл, а мыняр еҥ
(едок) улмо шот дене шеледыме нерген ойлалтын. Сотнур вел Кугу Корамас
школын
туныктышыжо И.А.Борисов у законын пайдале улмыжым, тудым кызытак илышыш
пурташ
кӱлмым яллаште умылтарен, пасу мучко кандырам да изи меҥгылам нумал коштын,

мландым у семын шеледаш полшен. Тунамак ты темылан "Закон шумлык" пьесым
сераш
шинчын. Тушто Степан лӱман йорло марийын шуко шочшан ешыже ончыкталтеш.
Марий
ден ватыжын шым ӱдырышт уло. Тошто закон почеш ӱдырамашлан мланде пуалтын
огыл,
сандене индеш еҥан еш ик лӱмаш мланде дене илен толашен. Ынде совет закон
тыгай
еш-влаклан шужымаш гыч утлаш корным почын...
И.Беляев ден И.Борисов 1919 ий кеҥежым, июньышто, палыме лийыныт. Нуным
марий
йылме ден мурымашым туныктышо-влакын Чарлаште эртыше курсышт ваш ыштен.
Курсышто
йылме дене урокым В.М.Васильев-Ӱпымарий вӱден, мурымаш дене — И.С.Палантай.
Нуно
да моло педагог-влак шочмо йылмым да калык мурым, музыкым йӧраташ
кумылаҥденыт.
Тидыже пеш кӱлешан лийын, вет курсантмыт кокла гыч шукышт яллаште
музыкальнодраматический кружокым вуйлатеныт.
Кок туныктышын, кок самырык авторын вашлийме жаплан "Закон шумлык" драма
посна
книга дене лектын шуктен улмаш. Иосиф Алексеевич ик экземпляржым у
йолташыжлан
пӧлеклен. Тыге тудын возымыжо марий театрын репертуарыштыже тӱҥалтыш верым
налын.
Мутат уке, але гына чумыргышо театрын шке пӧртшӧ лийын огыл. Сандене икымше

спектакльым Чарла воктенсе Сенькан школышто ончыктеныт. Тидыже 29
ноябрьыште,
шуматкечын, лийын. Вара ты кече мемнан национальный театрын историйышкыже
М.Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш театрын шочмо жапше семын эрелан возалтын.
Тыныш Осыпын "Икымше спектакль" шарнымашыж гыч (1969):
"Тӱҥалтыш жапыште марий театр вер гыч верыш куснылын пашам ыштен, коштедыше
маналтын. Яллаште тудлан спектакль деч ончыч гына оҥа дене ыштен шуктымо
сценылаште модаш пернен. Икымше тыгай модмаш Сенькан ялыште лие. Шарнем, еҥ-
влак кужу
теҥгыллаште икте-весе пелен пызнен шинчышт. Шокшо да шыгыр ыле, теҥгыл
ситен
огыл. Шеҥгелне ятырын йол ӱмбалне шогеныт. Декорацият чаплыжак огыл ыле.
Сценым
да калык шинчыме верым кок керосин лампе волгалтарен. Сценыште незер марий
кресаньыкын пу пӧртшын изирак пӧлемже ончыкталтын... Сеньканыште модшо
артист-влак
кокла гыч икмыняржым тачат шарнем. Тунам "Закон шумлык" спектакльыште
Шыкмамат
гыч Н.Смирнов, Сенькан гыч Д.Короткова, Йокнур (Аленкино) гыч А.Савинов,
Цибикнур гыч А.Мамуткин да молат модыныт. Н.Смирнов баян дене шокташ тале
ыле, а Мамуткин уста кӱслезе да скрипач лийын. Нуно чыланат музыкантлан
нигуштат тунемын
огытыл, туге гынат семышт дене калык чоным куандарен моштеныт, виртуозла
шоктеныт. Моло артист-влакшат ты пашалан тунемше огытыл ыле, мастарлыкын
негызшым
драмкружокышто гына пален налыныт. 29 ноябрьыште лийше икымше спектакльым
пеш
моктышт. Чыланат ик еҥ семын ойленыт: спектакль чаплын эртен. Артист-влакым
калык пеш шокшын, кугу куан дене вашлийын, совым рӱж кырен. Пьесын
содержанийже
калыкын кумылжылан келшыше ыле, мланде нерген декретым, тудын чын улмыжым
умылаш
полшен".
Самырык коллектив шке пашажым эн тӱҥалтыш гычак совет илыш дене, калык
ончылно
шогышо задача дене кылден. "Закон шумлык" спектакльым ончаш Чарла гыч
уездысе
калык туныктымо пӧлкан вуйлатышыже И.П.Петров (Марий облисполкомын
ончыкылык
председательже) миен да погынышо калыклан совет властьын политикыж нерген
умылтарен ойлен. Тӱҥ режиссер И.Т.Беляев театр молан кӱлмӧ да тудын
шуктышаш сомылжо
дене палдарен.
Вес шуматкечын, 6 декабрьыште, Сенькан школыш эшеат шукынрак погыненыт. Ты
гана
вигак кум пьеса темлалтын: А.Конаковын "Поран", В.Савин "Кӧ винамат?" да
И.Беляевын рушла гыч кусарыме "Ушыжо пурыш". Архив тиде кас нерген оҥай
серышым арален коден. Тушто первый кок спектакльым мокталтыме, а кумшыж
нерген тыгерак каласыме: "Ушыжо пурышат" сайынак лиеш ыле, да ик модшо
лӱялт кертын огыл — револьвер плока ыле". Пуйто лӱялтынак шукта гын,
путырак сӧрал лиеш улмаш.
Сай тӱҥалтыш дене кумылаҥын, талук мучаште Иван Беляев "Тупела илыш" пьесым
шынден. Тидын дене пырля шуко жап тыглай урок шотан занятийлан, беседа ден
докладлан ойыралтын. Моланжым умылаш неле огыл: ятыр артистше шагал тунемше
лийын, политикым, историйым, культурым пален огыл. Тыгай "шинчымаш" дене
нуно театр ончылно шогышо кугу задачым шуктен кертын огытыл, санденак
труппын вуйлатышыже-влак коллективым кӱлеш кӱкшытыш нӧлтышаш верч чарныде
тыршеныт. Ты шонымаш денак
Беляев-Ошламучаш 1920 ий февральыште пӱтынь гаяк коллективым Озаҥыш, марий
погынымашке, наҥгая. 7—23 февральыште эртыше тиде каҥашыш марий илыме тӱрлӧ
вер-шӧр
гыч 54 еҥ толын, нунын коклаште марий театрын латкуд пашаеҥже (Беляев
шкеже,
П.Карпов, А.Саскай, Г.Товашов, Н.Коростелева, Киндулкин, Митюкова, молат)
лийын.
Нуно калыкнан лӱмлӧ эргыже-влак В.М.Васильев, И.Н.Коведяев, П.П.Глезденев,
В.С.Шорин, М.В.Пайбердин, С.С.Гаврилов-Эпин, Н.В.Игнатьев, Т.М.Ямбос да
моло дене пырля ончыкыжо мом да кузе ыштышаш нерген шӱм почын мутланеныт,
шкаланышт
корным палемденыт.
Мо шонымым илышыш пурташ пашам шинчыше, ыштен-кучен моштышо еҥ-влак
кӱлыныт.
Тидлан лийынак Чарлаште 1920 ий май кыдалне внешкольный курс почылтеш,
тушто театр, библиотек да школ пӧлка-влак лийыныт. Марий театрын чыла
пашеҥже курсыш
коштшаш улмаш. Да нуно коштыныт, а яра жапыште репетицийым эртареныт да
вараже у
спектакль дене Чарла гарнизонысо марий салтак-влак деке миеденыт. Тылеч
ончычак
театр шочмо кундем деч ӧрдыжкӧ икымше гана лектын — мартыште Озаҥ
гарнизонысо
марий йошкарармеец-влак ончылно модын.
Шужен, кылмен шинчаш, пашадарым кужу жап вучаш, суртдымо-печыдыме еҥ семын
ялла
мучко кошташ логалын гынат, ниможат труппын мастарлыкше кушмым чарен
шогалтен
кертын огыл. 1920 ий апрельыште Чарла уонон отчетыштыжо ойлалтын: "Театрын
пашаже утыр вийнен толеш, тудо внешкольный образованийын задачыжлан утыр
келыштаралтеш. Спектакль-влакым сайын шоналтен ямдылат, арик-турик ыштылме
ынде ок палдырне".
1920 ий 4 ноябрьыште "Марий калыкын автономийжым ыштыме нерген" декрет
лектеш.
Январь тӱҥалтыште у областьын вуйлатыше органже — ревком ышталтеш. 1
мартыште
Марий кундем мучко автономийын шочмыжым пайремлат. 21 июньышто МАО-со Совет-
влакын икымше съездышт почылтеш, тудо Марий облисполкомым сайла. Чыла
тидыже культура пашам шарен колташ утларак сай йӧным ышта. Тунам театр верч
мутым обонон ик
пӧлкаже — облполитпросвет — кучен. Тудын вуйлатышыже В.А.Мухин 1921 ий март

тӱҥалтыште марий театрын талукаш пашажым тыгерак иктешлен:
"Кугыжан власть годым искусствышто иктаж-могай ошкылым ыштыме нерген
шоналташат
лийын огыл. А кызыт И.Т.Беляев йолташын вуйлатыме марий театр труппа,
И.С.Ключников йолташын марий хоржо да молат улыт. Тошто жапыште театр уке
ыле, сылнымутан марий репертуар нерген мутат лектын кертын огыл. А кызыт
Борисов, Н.Мухин,
Беляев, Конаков да молат драматург семын пашам ыштат, ятыр писатель-поэтна
(С.Чавайн, Н.Мухин, Н.Игнатьев, Микай, Шубин, Шабдаров да молат) уло".
И.Т.Беляевын театрым вуйлатыме жапше кужун ок шуйно. 1920 ий ноябрьыште
шкенжын
у пьесыж почеш "Тунемше эрге" спектакльым шында, тудым йолташыже-влак дене
пырля
яллаште ончыктыл коштеш, но вашке черлана да труппа дене чеверласа.
Пареммекыже,
школ пашашке пӧртылеш, ончычсылак газетлашке серен шога. 1936 ий июнь
тӱҥалтыште
тудым 45 ияшым пытартыш корныш ужатат. Беляевын кайымекше, режиссерлан
Оршанка
вел Марий Ернур ялын шочшыжо Александр Янаевым шогалтат. Тудо педкурсым
тунем
пытарыме деч вара ялысе школлаште пашам ыштен. Тушечын Москошко, Наркомпрос
пеленсе театральный курсыш, колтеныт. Янаевын тунем пӧртылмӧ жаплан театр
ончычсо
вуйлатышыж деч посна кодын. Тыге у режиссерлан вигак уло вий-куат дене
пашашке
кычкалташ пернен.
А.А.Янаев творческий биографийыштыже икымше спектакльым С.Чавайнын
"Автономий"
пьесыж негызеш шында. Лач ты произведенийым ойырен налаш пеш кугу амал
лийын:
1921 ий 1 мартыште уло Марий кундем автономийын шочмыжым пайремлен. Тиде
кече
вашеш артист-влак тыгаяк лӱман спектакльым сценыш луктыныт. "Пролетарский
Революций шӱдымӧ почеш мемнан деке Автономий толын. Тудо мыланна у илышым
конден.
Ме, йомын шушо-влак, адак угыч илаш тӱҥалына. Садлан верчын Пролетарский
Революций ден Автономийлан тау шомакым каласена. Виян лийже Пролетарский
Революций!
Кужу ӱмыран, виян лийже Марий деке толшо Автономий!" Нине серыпле мут-влак
саман
татлан путырак келшышын йоҥгалтыныт.
"Автономий" дене Сергей Чавайн марий сценыш шкаланже кумда да чынжымак
мучашдыме
корным почын. Тылеч вара лу ий коклаште гына тудын "Шем пыл шула, кече
лектеш",
"Кайыклудо", "Эрмак", "Йыланда", "Ямблат кӱвар", "Мӱкш отар", "Кугуяр",
"Илыше
вӱд" произведенийлажым модын ончыктымо. А кумлымшо ийла кыдалне писатель
шкежат
театрыш пашам ышташ толын — литератур ужашым вуйлаташ тӱҥалын, репертуарым
у,
сылне драмылаж дене сӧрастарен, пойдарен.
А.Янаевын отчетшо гыч:
"Эртыше жапыште (1920 ий 1 ноябрь гыч 1921 ий 28 июнь марте) марий труппа
кум
гана командировкышто лийын. Калык туныктымо пӧлкан кӱштымыж почеш 1920 ий
ноябрьыште Кугу Шигак волостьыш "Йошкар фронт арням" эртараш миенна. Тиде
ийынак декабрьыште Арбан ден Вараксин волостьлаште "Аза арням" эртараш
полшенна. Кок ганажат командировкышто улмо годым спектакльлашке билет дене
пуртенна, а погымо
окса "Йошкар фронт арням" да "Аза арням" эртарыше комиссийлан пуалтын.
Кумшо гана облполитпросветын шӱдымыж почеш 1921 ий февральыште Морко
волостьыш
миен коштынна... Тылеч вара облнаробразын ойжо почеш Чарлаштак лийынна,
практический ден лекционный занятийлам эртаренна, съезд-влаклан
ямдылалтынна да сезон
пытымешке, вес семынже, 28 июнь марте, оласе калык пӧртыштӧ спектакльым
ончыктенна.
Отчетный жапыште репертуарыште латкум пьеса ыле. Нунын коклаште —
С.Чавайнын
"Шем пыл шула, кече лектеш", И.Борисовын "Ончык лийшаш илыш", И.Беляевын
"Тунемше эрге" революционный пьесышт, С.Чавайнын "Автономий" революционный
символический пьесыже, Н.Мухинын "Илен моштыдымо поян", И.Беляев ден
Арпикын "Тупела илыш"
драмышт, В.Мухинын "Кӧ винамат?" агитационно-революционный пьесыже,
М.Токмурзинын "Эртыше" исторический пьесыже, Ф.Егоровын "Оръеҥ вате"
комедийже, кусарыме
пьеса-влак: Л.Толстойын "Аракан осаллыкше", А.Чеховын "Суд вашеш йӱдым",
А.Островскийын "Шонымет семын ит иле".
Кандаш тылзыште чылаже 63 гана спектакльым ончыктымо, тылзе еда кокла шот
дене
кандаш гана модынна. Репетицийым 131 гана эртарыме...
Марий труппын артистше-влак сценический пашалан ямдылалтше огытыл, сандене
1922
ийыште Москошко, театрлашке, экскурсий дене миен толаш кӱлеш. Тыгак труппын
радамжым кугемдыман, тушко марий кресаньык молодежь кокла гыч у еҥ-влакым
ушыман,
оласе руш труппа дене пырля икмыняр театральный диспутым эртарыман.
Спектакльым
ончыктымо да репетицийым ыштыме деч посна практический ден лекционный
занятийлан
жапым ойыраш кӱлешлан шотлем".
Москошто тунемшыжла Александр Янаев тусо театрлашке чӱчкыдын коштын,
сценыште
кузе да мо ышталтмым тӱткын эскерен. Пален налмыжым вара шке пашаштыже
кучылташ
тыршен. Тидыже пайдам пуыде кертын огыл. Тыныш Осыпын "Кок поп" пьесыжым
шындыме
деч вара (1922 ий февраль) "Йошкар кече" газет возен: "Ончыктымо пеш чапле
лие.
Чарласе марий артист-шамыч пеш ончыко каяш тӱҥалыныт... Нунылан кугу тау
лийже.
Путыракше — нуным вуйлатыше Янай йолташлан".
Но вучыдымын толын лекше азап труппын пашажым лугыч ыштыш: театрлан казна
гыч
оксам колтен шогымым чарнат. Молан? Бюджет нужна улмылан верчын
облполитпросвет
шкем шке финансироватлымашке (шкалан кӱлшӧ оксам шке вий дене ыштен
налмашке)
кусаралтеш. Тыге тудо театрлан оксам пуэн кертдымыш савырна. Труппа шалана.
Тиде
уверым пӱтынь калык, манаш лиеш, кугу ойго семын вашлиеш. Газетлашке,
облоношко,
политпросветыш шуко серыш толеш, чыланат театрым вашкерак почаш йодыт. Ик
жап
гыч, 1922 ий октябрьыште, артист-влак уэш погынат да пашалан пижыт. Вес
ийжылан
адакат тугаяк туткар толын перна — театрлан оксам пуымым чарнат. Тудым угыч

ылыжтышаш верч тыршыше-влак коклаште М.Шкетанат лийын. Чынжым ойлаш гын,
тудо
жапыште писательын йӱкшӧ эн виян да эн чӱчкыдын йоҥген. "Марий театр кум ий
гутлаште шуко пашам ыштен гынат, мемнан ыҥлыдыме-влакна тудым петырен
шындышт. Молан петырымыштым ик семын гына умылтараш лиеш: марий театр
вийналт шуын огыл
ыле, тудым облоно титак вуйлатен шогыш... Марий театрлан оксам чаманыме ок
кӱл.
Вуйлатышым сайым муын шогалташат, тенияк почаш кӱлеш", — возен Яков
Павлович.
Театрын кӱлешлыкше нерген мутланымашым М.Шкетан уэш да уэш тарватен.
"Йошкар кече" газетын 1923 ий 27 октябрьысе номерыштыже йодышым поснак тура
шынден: "Могай
театр мыланна кӱлеш? Лӱмжӧ уло манашлан? Але марий калыкын искусствыжым
чапландараш? Вигак манман: чапле театр кӱлеш. Тудо кугыватын ӱдыр олмышто
ынже лий,
кӱчызӧ олмыштат ынже лий, шке вийжым ончыктен моштыжо, таза кумылан лийже".
Калык илышыште театрын могай верым налын шогымыжым тыглай еҥ-влакат
умыленыт.
Теве тунамракак, 23 августышто, "Куан" шолып лӱман ик автор серен: "Театр
петырналтмеке, шӱмем кӱрлмыла чучо. Шукерте огыл Чарлашке мийышымат,
облполитпросветыште марий театр вашке почылтеш манмым кольым да иже куанен
куштылеме мыйын чонем. Йолташ Янаев почеш маневе. Ынде йолташ Янаевын тиде
пашашке пижмыжым йӱдшӧкечыже вучем... Мый веле огыл, моло марий-шамычат
Янаевлан кугу таум ыштат — почынак шукта гын шонымо пашажым".
Бюджетыште окса ситен огыл гынат, театр илыш эн неле годымат йӧршынжак
кавыскен
огыл. Тидым ышташ М.Шкетан да тудын гаяк вургыжшо-йӱлышӧ шӱман марий-влак
полшеныт. Пале, Яков Павлович, ик жап Мароблземотделыште секретарьлан
ыштымек, 1922
ий август кыдалне "Йошкар кече" газетыш кусна, литератур пашаеҥ, вара
секретарь
лиеш. Марий печатьланат, театрланат уло вийже дене полшен шога. Тидым калык
ужде
кодын огыл.
"Кызыт Майоровын возымыжым номер едак марий-шамыч лудыт, — ойлалтын "Йошкар
кечын" 1923 ий 17 майысе номерыштыже. — Театр нерген, калык туныктымо
нерген, газет пайда нерген тутыш воза. Волгыдо уш денже, яндар чонжо дене
марий калыкым
моло калык дене тӧр ыштынеже. Чарлаште (марий театр пытымеке) мыняр гана
спектакльым шынден улыт гын, йолташ Майоров ончылно, тудым вуйлата, тидым-
тудымат
погыстара. Тыгай пашам ыштыше уста марий шукырак лиеш гын, ме пашанам
ончыко
колтена! Шукырак лийышт!"
Ик тыгай неле жапыште, театрлан окса уке годым, марий литератор-влак
М.Шкетан,
Эчан Савинов, П.Карпов (Пӱнчерский) чыла сомылым шке ӱмбакышт налыт да шке
гайыштак кумылзак-влак дене пырля кок комедийым — С.Чавайнын "Кайыклудыжым"
да Шкетанын "Важык вуян йыдалжым" — модын ончыктат. Икымшыштыже Яков
Павлович волостной старшинам модеш, Савинов ден Карпов — окмак
пычалзымытым, Эрканай ден Макайым. Газетыште серыме почеш, "чыланат пеш
моторын келыштарен ончыктеныт". Тиде
жапыште Карповшо Чарла кантисполкомышто пашам ыштен, кок йолташыже —
"Йошкар кечыште". Нунын чапле тӱҥалтышыштым печать кӱкшын аклен: "Модшо-
шамыч чыланат марий койдарчыкым йӧратыше, совет пашам ыштыше улыт. Жапышт
мыняр шагал ыле гынат,
кӱлеш паша ӱмбалнышт шуко ыле гынат, йӱд омыштым коден, служба паша кокла
гыч
ямдылен-ямдылен, кузе-гынат тыршен, нуно спектакльым шындышт... Тыланда
мыняр
йӧсӧ гынат, марий театр пашам ида кудалте, спектакльым ончыкыжат шындыза!"
Тылеч вара шукат ок эрте, Савиноват, Шкетанат театр пашалан кыртменак
пижыт: артист-влакым поген, репетицийым эртарат да "Сардай" драмым калык
ончыко луктыт.
Марий культурын тиде йыжыҥже нерген Москосо "У илыш" журнал теве кузе
возен:
"1923 ий октябрь толын шуо. Туныктымо пӧлка оксам пуаш, театрым почаш
лие... Савинов ден Майоров, газет паша гыч ойырлен, театр ышташ пижыч.
Артист-шамычым погат, сметым возат, оксам кӱчат... Ой, пеш шуко паша! Теве
ончет — первый спектакль. Урем воктене кагазым пижыктылме: "Оласе театреш
марий театр "Сардай"
лӱман, вич кыдежан драмым шында". Чон помыжалте. Кызыт труппышто 15 артист
(5
ӱдырамаш). Кызытсе репертуарым ончымаште сай пьеса ожнысо деч шукырак:
"Ямблат
кӱвар" — Чавайнын, "Сардай", Шошым сеҥен", "Ачийжат-авийжат", Ормыж",
"Важык вуян йыдал" — М.Шкетанын, молат. Тудыжо гына йӧрдымаш: кӱшнӧ
каласыме пьеса-шамыч
кид дене возымо веле, печатлыме огыл. Печатлаш нигӧат йӧным огеш му.
Ынде артист-шамычын моштымыштым ончалына. Тылеч ожно артист-шамыч модын
огыт
мошто ыле гын, ындыжым нуно чынак артист улыт, пеш келыштарат. Спектакль
нерген
шуко сай отзыв уло".
Тыште Александр Герасимович Савинов ден Прокопий Карпович Карпов
(Пӱнчерский)
нерген посна каласен кодыман. Савинов, кӱшнӧ ойлышна, марий театрын икымше
спектакльыштыжак модын. Тиде жап гыч коло ий утла (сарыш кайымешкыже)
труппа дене
кылдалт шоген. Артистат, режиссерат, театр вуйлатышат лийын, пьесымат возен
да
кусарен. 20-шо ийлаште гына "Вате деч посна", "Тыгат сай, тугат сай",
"Окмак",
"Пий чон", "Окса калта", "Рикыште", "Тушман", "Тунемдымым судитлат",
"Верештыч"
да моло пьесылам возен. Шукыжо сценыште модалтын. Но жапыштыже печатлалтын
огытылат, кугурак ужашыже йомын пытен.
П.Карпов 1919—1920 ийлаште артистлан ыштен, тушечын армийыш каен.
Пӧртылмекше,
утларакше газет пашаште тырша, литература ден искусство темылан статьялам
сераш
тӱҥалеш. "Эрмак" спектакльым лончылен возымыжым самырык критикын тӱҥалтыш
ошкылжылан шотлаш лиеш. Тунамракак "Дойная корова" пьесым рушла гыч кусара
да Москошто посна книга дене савыкта, марлаже тудо "Шӧран ушкал" маналтеш.
Варарак украин
драматург А.Корнейчукын "Платон Кречет" пьесыжым марлаҥда. 30-шо ийлаште
П.Карпов Маргостеатрын директоржылан, "У вий" журналын тӱҥ редакторжылан
пашам ышта,
иканаштак Марий АССР Писатель ушемым вуйлата. Тудым 1937 ий шошым
арестоватлат
да вес ийжылан лӱен пуштыт.
А.Савиноват, П.Карповат марий театрын кушмо корныштыжо пале кышам коденыт.
Кызыт
тыште нунын самырык артист-влаклан ой-каҥаш семын 1923 ийыште серымышт гыч
ужашым ончыктымо шуэш. Тудо икымше тукым марий артист-влакын сценым сайын
палымышт
нерген ойла:
"Кончерыш (сценыш — Г.З.) пурымек, модмо годым шке улметым мондо; кӧм,
могай еҥ
шотышто модат, тудак лий. Модмет годым ончышо калыкым ушышкат ит нал.
Кончерыште
кал-кылетым кӱлеш семын куштылгын кучо, кандыра дене пидын шогалтымыла ит
шого... Мутланымаште чыла шомакым раш, яндарын ойло. Воштылаш ок кӱл годым,
кеч-могай мыскара гынат, ит воштыл. Кӱлеш годым шортынат керт, воштылынат
мошто.
Адак мӧҥгыштет але иктаж вес йоҥылыш, эҥгек, ойго лийын гын, кончерыш модаш
пурымаште чылажымат мондыман".
...Искусство верч йӱлышӧ шӱмжым лыпландарен кертде, М.Шкетан 1924 ий
тӱҥалтыш
гыч шке илышыжым театр дене пеҥгыдын кылдаш шонен пышта. 10 январьыште тудо
шке
кидше дене луымшо номеран приказым воза. Приказын кокымшо параграфыштыже
каласыме:
"15 январь гыч антрепренерын (вуйлатышын — Г.З.) сомылжым режиссер
А.Савиновлан
пуэм, а режиссер должностьыш шке шогалам. Сандене тиде числа гыч Савинов
йолташлан антреприза шотышто чыла пашам шке ӱмбакше налаш темлем. Я.Майоров-
Шкетан".
Режиссер семын Шкетан ятыр спектакльым шынден, тушто шкежат модын.
Тыгодымак
драматург да театральный критик лийын. Яков Павлович нимомат арик-турик,
пелепула ышташ йӧратен огыл, молын дечат тыгаяк тыршымашым йодын. Сандене
тудым
статья ден рецензийлаже пӱсӧ содержаниян, критика шӱлышан улмылан ӧраш ок
логал.
Марий театрын колымшо ийласе илышыже да паша тургымжо дене мыняр келгынрак,
сайынрак палыме лият, тунар чотрак ӧрат: могай кугу кӧргӧ вийым, чытымашым
да тыршымашым йодын артист-влак деч тунамсе саман. Да кузе нуно, ял гыч
ялыш имне дене, а чӱчкыдынак йолын коштын, ӱшанен пуымо сомылым васартылде,
ӱскыртланыде,
патриот да энтузиаст кумыл дене шуктен шогеныт.
Теве 1924 ий майыште труппа Чарла кантонысо Ернур, Оршанка, Упша да Арбан
волостьлашке Йошкар Пеледыш пайремым эртараш полшаш кая. Тудын ончыланже
РКП(б) обкомын агитпропотделже да Мароблполитпросвет тыгай задачым шындат:
эн мӱндыр, эн
пычкемыш яллаште спектакльым да концертым ончыкташ; нунын деч ончыч але
вара
агитвыступленийым эртарыман, тыгодым тачысе саман, у ял озанлык налог,
коопераций ден печатьын рольышт нерген умылтарыман, "Йошкар кече" газетлан
посна-посна
але тӱшкан подпискым ыштыктыман; агитрелигиозный тема денат умылтараш
кӱлеш, но
ты пашам шекланенрак, сайын шоналтен ыштыман.
Кӱшыл органын шӱдымыжӧ, ой-каҥашыже кагазеш кодын огыл, артист-влак
чылажымат
темлыме семынак ышташ тыршеныт. Тидым Пӧтыр Пайдушын возен кодымыжат
пеҥгыдемда:
"Спектакльым ончыктымо деч посна артист-влак кандаш бригадылан шелалтыныт:
драмкружоклан полшышо, фольклор материалым погышо, санитар пашам ончышо,
газет пашам
виктарыше да тулеч молат. Эрлашыжым колхоз пашам тергыше бригада гыч кум еҥ

"Якорь", "Йошкар шӱдыр" колхозлашке миен тольо. Кастене спектакльым
ончыктышна".
Южо ийын театр ола воктенсе озанлыкла дене келшымаш ойпидышым ыштен. 1930
ий
тӱҥалтыште кутырен келшыме почеш артист-влак Буденный лӱмеш колхозлан
полышым
пуаш сӧреныт: "Тышке толын, тылзе еда концертым але спектакльым ончыкташ,
тунемдыме чыла еҥым 1 октябрь марте туныктен шукташ, колхоз клублан книгам,
музык
ӱзгарым, декорацийым налын пуаш, трактор налаш кӱлшӧ оксан 50 процентшым
пуаш,
кажне концертыш але спектакльыш 10 колхозникым яра пурташ".
Артист-влак тӱҥ паша верыштат сомыл ситышынак лийын, молан манаш гын,
ятырышт
иканаште кок должностьышто шогеныт. Мутлан, 1921 ий 14 ноябрьысе
погынымаште
пеҥгыдемдыме штат почеш А.Янаев тӱҥ режиссер да актер, А.Савинов — черетан
режиссер, бухгалтер да актер, Д.Коростелева режиссерын полышкалышыже,
реквизитор
да актриса, А.Коротоков завхоз да актер, В.Кузнецов билетер да актер,
И.Гаврилов
декоратор да актер, Д.Ефремов декораторын полышкалышыже да актер,
М.Парфенов режиссерын полышкалышыже да актер, Н.Смирнов секретарь да актер,
Г.Смирнов курьер
да актер, К.Рыбаков суфлер да переписчик дожностьым налыныт.
Айста ынде 1923—1924 ийысе тургым кузе эртымым тӱткынрак ончалына.
Окса укелан верчын 1923 ий шошым труппа шаланен. Тӱҥ режиссер Александр
Янаев
милиций областной управленийыш пашаш пурен, тушеч мӧҥгеш толын огыл. Шыжым
у
составым чумырымек, октябрь-ноябрьыште у сезоным почаш ямдылалтыныт,
репертуарым
рашемденыт. Ноябрьыште кок спектакльым (тышеч иктыжым — кантон съездын
делегатше-влаклан), декабрьыште — кумытым (иктыжым — областной съездыш
толшо-влаклан)
ончыктымо. Январьыште Шернур велыш каяш шоненыт, но окса укелан тарванен
кертын
огытыл. Тылзе кыдалне спектакль да концерт дене Медведевыш да Ернурыш
лектын
коштыныт.
Шернурыш содыки корно почылтын: 1 февраль гыч 15 март йотке театр ты
кантонысо
яллаште гастроль дене лийын. Калык дене вашлияш латкандашын (латкок пӧръеҥ
да
куд ӱдырамаш) каеныт. Икымше спектакль У Торъялыште ончыкталтын. Кузе
эртымыж
нерген А.Савинов отчетыштыжо палемден: "Пеш сайынжак ыш лек. Молан? Ик
могырым,
ноенна ыле, вет пел корно наре йолын ошкылынна. Вес могырымжо, режиссер
Я.Майоров дене дирижер Рябинин мемнан дене пырля толын ышт керт, нунын
рольыштым весылан пуаш перныш. Такше калык мемнам шокшын вашлие".
6—10 февральыште У Торъял калык пӧртыштӧ (ожно клубым тыге маныныт)
"Ормыж",
"Важык вуян йыдал", "Тыгат сай, тугат сай", "Кунавий", "Аракан осаллыкше"
спектакльлам ончыктымо, кум кечынже спектакль деч вара концерт лийын.
Калыклан "Кунавий" ойыртемынак келшен, еҥ-влак зал гыч шинчам ӱштын-ӱштын
лектыныт. Артист-влаклан волисполком чыла семынат полшен.
11 февральыште имне дене Токтай-Белякыш тарваненыт. Миен шумекак, сценыш
модаш
лекташ логалын — ярмингалан верчын тиде селашке калык шуко погынен улмаш.
Икымше
кечын "Ормыж" ден "Важык вуян йыдал", кумшешым "Кунавийым" да концертым
онченыт.
Чылажат сайын эртен. Школ пӧртыштӧ модыныт.
14 февральыште нуным Купран ял вучен. Туш миен шумек, сценым ышташ пернен.
Ончаш
кандаш ял гыч, ты шотыштак Шернур гычат, толыныт. Модшо-влак Купраныште ик
спектакль дене серлагаш шоненыт, но калык йодмо почеш вес кечыланат
кодыныт. Южо еҥже марий артист-влакын спектакльыштым ӱмырыштыжӧ икымше гана
ужын. Зал йывыртен
йӱкланен:
— Виян лийже марий театр! Виян лийже да чапланыже марий искусство!

(Умбакыже лиеш.)



0616а99
************************************************************************
6—16
Шочмо мланде

Айдемын ужар "пачерже"

Витлымше ийлаште мемнан ял гыч ятырын смолам шолтат ыле. Мирон вате Майран,
куштен-куштен, веселан ойлымыжым тачат шарнем: "Лавыражым луктына!
Лавырам!" Тудат
моло дене пырля телым тиде сомылым шуктен.
Яра кеҥежым, ик кечын, чылан "пӱжвӱдым луктыныт" — йӱштӧ годымсо паша
пытымым
пайремленыт, "мушкыныт". Эрлашын уэш "Марий вийыш" каеныт, шушаш телылан
пашам
йодыныт.
"Марий вий" да молат
Тыгай лӱман промартель мемнан ял деч кум меҥге тораште ыле. Тушто чылан
гаяк
колхозник-шамыч тыршеныт. Нунын южо пошкудышт ойлат ыле: "Оксам шуко
налнеда,
вот толашен коштыда". Кыжганеныт. А артель шагал огыл еҥым пукшен-йӱктен,
чодыра
поянлыкым веле огыл, кермычымат ямдылен. Ялысе оралтылан.
Смола шолтымо верын палыже але мартеат аралалтын. Тудым "Завод" маныт ыле.
Марий чодыра мом гына пуэн огыл. Мутлан, телым ӱштервоштырым калык
Озаҥышкат имне але машина дене ужатен. Пу нерген ойлыманат огыл. Сар
пытымек, скипидарым пеш
ыштеныт. Архивысе кагазыште возымо почеш, 1949 ийыште кум талук ончычсо
дене таҥастарымаште ныл пачаш шукырак ямдылыме.
Но промкоопераций витлымше ийла мучаште шаланыш, верысе промышленностьыш
савырныш. Тудын министерствыже, моло ведомство артель-шамычын поянлыкыштым
шке кидышкышт нальыч.
Ынде чылажат тӱпланен. Изи производствым кугемдаш тӧчымӧ дене шот ыш лек.
Таче
мӧҥгешла ышташ шонымаш уло, но тоштым пӧртылташ йӧсӧ але огешат лий. Теве
лесозаводлаште арендатор-шамыч артельыш ушнен тыршеныт. Кызыт тидым
пӧртылташ тӱҥал
— шотлан ок кондо.
Такше мемнан чодыран "илыш корныжо" оҥай. Чодыра гыч колымшо ийла мучаште
элыште
ик эн ончыч пушеҥгым ияҥдыме корно дене шупшыкташ тӱҥалме, тыгодым трактор
да
имне дене пайдаланыме. 1932 ийыште чылаже 371 километр тыгай трассе лийын.
Йӱдвел-касвел кундемысе Шарский корно, маныт, эл мучко чапланен. Чыла тидым
архивыште лудат — шижалтеш: калык лым лийде тыршен.
Мый гын але марте паленат омыл: марий чодыра тӱнямбалсе научно-
производственный
ушем дене кылдалтын улмаш, тыште тыгак Австрийысе, Швецийысе, мемнан элысе
фирме-шамыч пуреныт.
Пӧчыж веле огыл
Тудым погымо верлан кӧра ӱчашымым чыташ йӧсӧ ыле: мо эше ок сите?
Кай да пого. Но — уке. Тавалат. Тиде кочкыш погымо верым ончычсо "Марилес"
ушем
вуйлатыше-влак предприятий ден организацийлан пеҥгыдемден пуынешт ыле.
"Тек, —
маныныт, — нулыан шеледен пуымо кумдыкым шкеак эрыктат, шотыш кондат,
емыжым погат". Ик шот дене йӧра. Но чон вургыжын: чыла тидыже кужу жап
пайдам пуа мо? Тыгай коллектив "шке" вержым ӱшанлын кучаш тӱҥалеш мо? Вет
кеч-могай тӱшкаштат ик
обществысе еҥ-шамыч улыт. Нунын койышышт, шӱм-чон культурышт икгайрак.
Лудшо ынже сыре, но возем: тиде культур ӱлыкшӧ, ок сите. Очыни, эшеат
келесырын
чучеш, но каласем: опкынланымаш уло. Шуко айдеме чодырам ок пагале, ынеж
умыло.
Пӱртӱсын пуымым эсогыл карген коштеш. Пӧчыжым веле огыл.
Шке жапыштыже ужар поянлык лӱмжым сулен. Ынде "нужналык" манеш перна. Ятыр
еҥ
ончыклык нерген ок шоно. "Таче налам — йӧра". А пиалым эрла Юмо ок кондо.
Келгын
шоныде илаш куштылго. Чынак, кочмо годым гына жап писын эрта. Вара, саскам
погымек, тиде верыш вес ийын толшашым мондет гын, шорташат логалеш.
Ала поҥго погымо кундемымат кӱшнӧ темлыме семын шеледыман?
Но вет чодыралан тугакат мыняр оза уло! Тудым кажныже шке семынже, лач
кызыт гына шукырак парышым налаш шонен кучылтеш. "Эрла кеч-мо лийже".
Сандене икмыняр ий
ончычак ой шочын: ик кидыш пуаш. Тудыжо, мутат уке, пеҥгыде лийшаш. Тыгай
кидан
оза мастарлык да культур денат ойыртемалтшаш. Мут толмашеш, тидым
республикысе
ончычсо Верховный Советыштат каласыме. Культур ок нӧлталт гын, эрла рынке
полша
мо ала? Мый тидлан ом ӱшане. Уло шӱм-чон дене пагалымаш уке гын, нимо ок
полшо.
Тиде — илышын законжо. Айдемым эн ончыч мо улмо дене пайдаланаш туныктыман.
Мыланна лач тыгай паша ок сите. Тудо ончыкылан поснак кӱлеш. Сандене таче
саемшаш.
Коло икымше курым тӱҥалтыште пайдаланаш йӧршӧ чодыра 300 тӱжем гектар —
тачысе
деч кок пачаш наре шукырак лиеш. Тунамак кызытсе семын пайдаланаш гын,
эҥгек тынарланак ешаралтеш.
Шонымаш кугу
Тудо эре тыгай. Но лач паша чӱчкыдын окшакла. "марий чодыра" программым
палемдыме деч вара ятыр жап эртен. Тудым илышыш пуртышо еҥ-влакым шылталыме
ок шу, но
икмыняр шомакым возаш чон кӱшта.
Мыняр кубометр пушеҥгым йыген, руэн ямдылыма гыч республикыште кумло
процентше
гына ӱзгарыш але арверыш савырна. Тидын дене кылдалтше тӱҥ ведомствылаште
куат
изи. Оборудований ок сите. Теве Волжск чодыра озанлыкыште шпалым ыштыше
станок-шамыч кумло ий наре ожнысо улыт. Тыгайым моло вереат вашлийына. Адак
моштыдымаш
шижалтеш. Саде культур изи.
Поселко-шамыч изи ял семын ойган улыт. Пытынешт. Сандене тушто утларакше
пенсийыш лекташ ямдылалтше-шамыч илат. Самырык-шамыч олаш, райцентрыш
кусненыт. Поселко-влак тыгыде, тоштемше ялысе семынак сай пачерым, корным
йодыт. Поснак начар
Килемар, Морко, моло мӱндыр районлаште. "Чодыралан поян" манме Морко вел
пушеҥгым кодшо ийлаште Килемар кундемыште ямдыла ыле. Кызыт келгын
шоналтыде, ончыкылыкым палемдаш гын, кӧ пала, ала мӧҥгешла лийын кертеш, еҥ-
шамыч йӱдвел-касвел
гыч кечывалвел-эрвелыш миен лектыт.
Кызытеш "кӱшыч" полышлан ӱшан уке гаяк. Сандене илыме пӧртлан да мойн
парышым
верыштак кугемдыман. Тидлан пашам саемдыман. А шагал вий дене кузе саемдет?
Манмыла, кушеч тарванышна, тушкак толын лекна.
Материал шотышто тургыжланымаш тыгаяк. А сомылым шке окса кӱшеш гына
вияҥдаш палемдыме. Тудыжо йӧн изи годым кузе толеш? Тиде йодыш чыла гаяк
поселкым авалтен.
А ме рынке нерген ойлена.
Лудшым утыждене лӱдыкташ огыл ыле. Чодыран поянлыкше пытен огыл. Огешат
пыте.
Мемнан кундемыште японский айва кушкын кертеш улмаш. Тудлан эсогыл
плантацийым
ышташ тӱҥалме. Тыгак шем кичкан пызлылан, облепихылан. А молан эше мӱкш
ашныме
пашам вияҥдаш огыл? Тидлан, палыше еҥ-шамыч ойлат, писте сита. Эше эм шудым
мондыман огыл. Тудым кӧ пога? Тышке шагал еҥ ушнен. Но ончен кушташ лиеш.
Кӱртньышудо денат утларак пайдаланаш каҥашым пуат.
Поянлыкым айдеме кучылтын моштышаш. Теве мо эн кӱлешан. Такше чодыраште
тӱрлӧ
фирмач-шамыч писештыныт. Йӧрлшӧ пушеҥге, руымо деч вара кодшо оргаж гыч
калыклан
сатум ыштат. А мебельлан сайымак кучылтыт. Чыла тиде тӱҥалтыш веле. "Ме
шӧртньым
ыштен кертына", — моктанен огыл, а оза семын маныт. Но, коеш, южышт ужар
поянлыкым мемнан деч ӧрдыжкӧ колтат, кечывалвелыш поснак шуко кая. "Тый
мыланем, мый
тыланет" манме саманыште шке кӱсеным овартыше-шамычат шагалын огытыл. Нуно
акым
ваш кутырен палемдат. Тушеч толшыжат, тысе еҥжат тыгодым изи ак дене "огыт
мод".
Илыш тыгай, кумдалыкым йӧрата.
Мондыман огыл: чодыра шкежат тыгай. Но тидыже тудым айда-лийже кучылташ
амал
огыл. Ий еда миллионло пушеҥге озымым шындаш палемдыме. Шукыла чучеш. Но
шотдымын ончен кушташ гын, адак тачысе семынак шорташ перна.
Кынервуйым пурлаш йӧсӧ
Республикыште чодырам руымо паша 1957 ийыштак иземаш тӱҥалын. Тде жапыште
Йошкар-Олаште лесотехнический техникум ыле. Тудо "Поволжский" маналтын.
Туге гынат
специалистым Юл кундемыш веле огыл, эл мучко колтен. Но утларакше шкенан
республикылан пуэн. 1957 й деч вара техникумышто ойлат ыле: "Чодыра руымо
паша иземмылан кӧра специалст-шамычым, очыни, шагалрак ямдылаш перна". Кум
ий гыч мемнам,
тунемше-шамычым, вес специальностьыш кусарышт, эше пел й туныктышт. Эх,
кумыл
волыш: самырык годым ешартыш куд тылзе тунем ончы-ян.
Молан ончылгоч рашемден огытыл — тунам вашешташ неле лйын. А тыгай арик-
турик
мыняр ышталтеш! Таклан огыл ойлат: "Ме, Российыште илыше-влак, ончыч
пашалан пижына, вара молан ыштымым шоналтена". Эше: шуко вере иктаж-мом
чоҥена, вара тудын
кӱлешлыкшым ончена. Жап эртымек ужына — йоҥылыш. Но кынервуй тыштак, да
пурлаш
йӧсӧ.
Марий чодырам руышт, руышт — ынде тиде пашам ыштыше веле огыл, пӱтынь калык
тургыжлана. Южо еҥ ужар поянлыкым шӧртньӧ дене таҥастараш куана. Но
тидыжымат, тудыжымат шот деч посна пытарымылан пешыжак огыт ойгыро. Чодырам
руышо мыняр оза
лийыныт да улыт! Але марте иктыжат келгын шоналтен огыл: пытен шуэш гын,
кузе
илыман? Таче гына тыгай йодыш йоҥгалтеш.
Самырык кашак ола корным онча, маньым. Такше нунымат умылаш лиеш. Паша уке
але
шагал гын, конешне, ӧрдыжкӧ куржыт. "Кем ургышын кемже уке" шомакысе гай,
тыште
мый шкешотан ала-могай радамым шижам. Изи ялысе да поселкысо ситыдымашын ик
вожшо коеш. Тиде — эн ончыч айда-лийже койыш. "Таче уло, эра кеч ия лийже"
манын
ойлыштмо лач чыла тидлан келшен толеш. Возымо ок шу, но чыташ ок лий: тыгай
койыш вожым Октябрь деч вара огыл, ондакак — курымла ончыч — колтен. Южо еҥ
социалистический революцийым титаклынеже, тудо, манеш, пашам кӱштен
ыштыктымашке конден. Тудо ожнысо начар койышым пеҥгыдемдаш веле полшен.
Коло икымше курым марте поселкылаште илыме верым ситараш манын, кажне
пашаеҥлан
шотлымаште ий еда 1,2 квадратный метрым ыштыман (тышке шке пӧртан еҥ-
шамычымат
пуртымо). Кызыт пӧртым утларакше иман пушеҥге дене соҥат. Пӱнчӧ, кож, мутат
уке,
сай. Тыгай материал дене чоҥымо шуко оралте курым мучко чыта. Могай курым!
Пила
дене пӱчмӧ огыл, а товар дене руымо мучашан пырня икмыняр шӱдӧ ий "ила".
Специалист-шамыч маныт, ынде поселкылаште начаррак (иман огыл, а лышташан
иктаж-могай) пушеҥге денат суртым нӧлташ лиеш. Конешне, лиеш. Но тиде адак
ончыкылыкым
шотыш налме деч посна ыштылмаш огыл мо? Мый гын тыге шонем.
Ожно чот аныкленыт. Ныллымше ийлаште мыняр баракым ыштыме! Ҥжышт але марте
аралалтыныт. Но могай улыт? Манмыла, тӱкалтет — сӱмырла. Шоҥгыеҥмыт
сайракыш пеш
куснынешт. Но вий ок шуто. Озанлык-шамыч шкештат полшен огыт керт: ни окса,
ни
материал огыт сите. Молан? Парыш изи. Тидын амалже — паша лектышым кугемдаш
вий
ӱмбал еҥ, техника шагал. Теве могай кылдыш. Адакше поселко лишне чодыра
"туртын".
Тудо кушкеш, икмыняр ий але лу талук гыч адак руыман. Кузе? Тунамсе нерген
таче
шонаш огыл гын, кызытсе изи ялысе семынак поселкыштат паша вий чылт пыта.
Тудым
ешарыме ик йӧн, эҥертыш — илыме вер. Лач садлан чапле пӧртым тачак нӧлтыман
—
курымашлыкым.
Чыла тиде у огыл. Шарнымыла чучеш: лу ий наре ончыч республикысе ала-кудо
кӱшыл
органыште пунчалым лукмо. Но тудо мондалтын, очыни. Мут толмашеш, изи ял
нерген
мыняр документым шочыктымо! Иктыжат шот дене пашам ок ыште. А шоҥгыеҥ-шамыч
бараклаште лу-лучко ий ончыч кузе орланеныт, тачат тугак индыралтыт,
ятырышт ушышт
да чонышт дене властьым тугак каргат. Чынак, мондаш пеш мастар улына.
Шочмо ял гыч Васлий Эчук Павылым шарналтышым. Могай лесник ыле! Шуко еҥлан
такше
келшен огыл. (Чылалан йӧршӧ лесникым муына мо, ала?). Кӧ пала, шотлан толмо
годым чодырам шола велышкат, очыни, колтен. Но оза пеҥгыде лийын. Ял деч
тораштат
огыл пӧртым ыштыктен. Кызыт "лесник пӧрт" мутым самырык еҥже огешат пале.
Ожно
тудым лӱмын ыштат ыле. Южыжо вольыкым ашнен. Ятырынже поян иленыт.
Саде посна оралтым вараже пуженыт. Кызыт кажне лесниклан чодыраште суртым
чоҥаш
кӱлешыже уке. Тудлан нӧлтен пуат гынат, тушто садыгак илаш ок тӱҥал. Но мо
оҥай:
ожно ты пашаеҥ верч утларак тыршымыла чучеш. Ужар поянлыкым оролышо,
эскерыше
озам тунам руышо еҥ деч утларак акленыт, жапленыт. Кызыт тиде мондалтын.
Моло
элысе семынак тудым районын але моло кундемын ик тӱҥ пашаеҥжылан шотлыман
ыле.
Тудын лӱм-нерже кӱшнӧ лийшаш.
Ялыште, поселкышто такше кызытат лесникым вашлийыт гын, тудын дене шокшын
саламлалтыт, тунамак суртыш ӱжыт. Шыргыжалын, шып пелештат: "Изиш гына уло
— пуро".
Икмыняр жап гыч садет тайнышт лектеш. Илыш тыгайыш шуктен. Арака деч посна
нимо
ок ышталт.
Марий чодыраште кӧ гына, могай гына йот еҥ пашам ыштен огыл. Тудо калык-
шамычын
келшымаш верышт манаш лиеш. Марий ССР Внутренний паша министерствыш, КГБ-ш
шке
жапыштыже кажне кечын гаяк серыш-шамыч толыныт. Нуным тышке вес элла гычат
возеныт. Мутлан, кок серыш Польша гыч толын. Крымыште шочын кушшо татар, Юл
кундемысе немыч-влак, нунын икшывышт, родо-тукымышт возеныт. Шкешт але ача-
авашт мемнан
поселкылаште иленыт, тышке сар годым да варарак толыныт. Нуным конденыт
манаш
келшен толеш. Шукынжо Морко, Килемар могырыш логалыныт.
Пашам сайын ыштеныт. Тидым мый Морко районысо Октябрьскийыште илыше-шамыч
гоч
палем. Марий, руш, немыч, татар-влак рӱж иленыт, южгунам иктаж-могай
келшыдымаш
лектын гынат, писын шулен. (Тидым публицистикыште шымлыме огыл. Калык-
шамычын
келшымашышт нерген возымо годым теве мом поснак ушештараш кӱлеш ыле: марий
чодыраште интернациональный вий лийын). Чаманаш перна, тудак тусо поянлыкым
шагалемден. Но тиде уже тышке толшо еҥ-шамычын титакышт дене лийын огыл.
Нунылан мом
кӱштымӧ, тудым ыштеныт.
Серышым шочшышт, тукымышт молан возеныт? Иктышт ача-аваштын, коча-коваштын
кушто
илымыштым але колымыштым палынешт, весышт пенсийлан кагазым виктарынешт
улмаш.
Теве кӧм, кузе пукшен марий чодыра. А поселкыжо-шамыч пытеныт да пытынешт.
Саде
Октябрьский деч мӱндырнӧ огыл Уба, Выльыпсола (Филиппсола) шкеныштым ожнысо
олмышт дене гына палдарат. Октябрьский шкежат пыта ыле. Йӧра эше тыште АТП,
нефтебаза уло. Тышке кӱртньӧ корно шуйналтын. Тудын воктене лийше поселко-
учатске-шамычат тӱлыжгеныт. Тып-тымык.
Нунын гайым ынде от пӧртылтӧ, кӱлешыжат уке. Но молыжым, ойлышна, арален
кодыде
ок лий. Кумда Российысе изи Марий Элыште нуно мыланем пытартыш кече илыше
гай
койыт. Поснак — Килемар велне. Машина дене тушко кудалат, кудалат — шонет,
кушто
тыгай поселко, корно дене эртыме годым ала йомын улына? Уке, икмыняр жап
гыч пече, вара сӱмырлаш тӧчышӧ оралте койылалтат. Кудал пурет — нимогай йӱк-
йӱан. Эсогыл пий йӱк ок шокто. Конторыш але школыш пурет — туге йывыртен
вашлийыт, пуйто
вучымо уна вучыдымын толын. Огыт куандаре тысе еҥ-шамычым ни культура
пашаеҥ, ни
писатель, поэт, ни музыкант, молат. Нуным чодыра калык дек мелын савырнаш
кӱлмӧ
нерген такше тӱрлӧ органыште шагал огыл мутланыме.
Монден омыл Оршанка районысо ик поселкыш сайлымаш годым мийымем. Тыште
маныныт:
"Сайлаш огыт тол". Миеныт. Но чылан огыл. "Тыште сектант ила". Тудым
шылталаш
огыл возем. Кӱлеш гын, тек пашам ышта, умылтара, мойн. Тыгай еҥ-шамыч
айдемын
шӱм-чоныш логал кертыт. Но лияш ыле чылалан тыгай моштышо.
Чодыра — пӱтынь калыкын. Тудым кучылтмо пайдалык тӱшка вий дене гына
кугемеш. Но
лач тидыже таче чот тургыжландара. Чоҥаш кучылтмо, моло материалым муаш
йӧсӧ.
Весе — пӱртӱс дене кылдалтше йодыш чоным туржеш. Пушеҥге шагалеммылан кӧра,
наука йылме дене ойлаш гын, чодыра газообменный пашам тӱрысшак шуктен ок
керт, йырым-йыр средаште вӱдыжгым кучен ок сеҥе, тыге йӱшаш вӱд шагалемеш.
Почва локтылалтеш, мландын шурным шочыктымо вийже иземеш. Янлык, кайык,
емыж-саска, поҥго,
эмлык шудо шагалемыт. Моло экшыкат шуко.
Чыла тышеч икымше задаче лектын: мо улшым арален кодаш, ешараш, тидлан еҥ-
влакым
туныкташ, озадымылык деч писын кораҥаш. Ончыза, йӧрлшӧ мыняр пушеҥге шӱйын
кия.
Уходым ышташ тунемман.
Пашам тӱҥ гычак уэмдыде ок лий. Тыгодым, манмыла, кажне еҥым шке верышкыже
шогалтыман. Кызытеш теве ятыр лесник кугу отвественностьым ок шиж. А
чодыраште нуно эн тӱҥ оза лийшаш улыт. Республикын тӱҥ лесничийжым икмыняр
ий ончыч Верховный Советын сессийыштыже пеҥгыдемдаш шонымаш уло ыле.
Районлаштат тыге ышташ лиеш. Лесничествым посна регионлан гына ыштыман.
Такше тидым ончычак тӱҥалме. Кызыт тиде але вес лесничествын территорийже
ик районышто веле огыл. Сандене чодыра пашаеҥат, верысе администрацият
пашам пырля огыт ыште, нунын вийышт лач тиде
але вес районын экономикыжым саемдымашке кӱлеш семын виктаралтын огыл.
Верысе
администраций утларакше чодары материалым шукырак налшаш верч коляна, а
уходым
ыштыме, ужар поянлыкым ешарыме нерген пешыжак ок шоно.
Чодырам аралаш, тудын поянлыкшым шукемдаш, тыге тыште гына огыл, а пӱтынь
калык
озанлыкыште пайдам ешараш манын, моло йӧнат кӱлеш. Тысе пашаеҥ-влакын
пашадарышт
республикысе калык озанлыкыште ик эн изи. Кугемдаш кӱлеш. Но тидым кузе
шотлан
толын, туге огыл, а пашан пайдалыкшым шотыш налын ыштыман. "Лектышым
кугемде —
ончычсо деч шукырак оксам нал", — лач тыгай шонымаш лийшаш. Тыште моло йӧн
уке.
Мут толмашеш, тиде — рынкын ик тӱҥ законжо. Тудым шуктыде, ончычсо семынак,
мо
ыштымым тунамак кочкын пытарена. Южо лесник изи пашадарлан кӧра чодырам
"шолашке" ужата, арака денат кылым куча. Тидлан мучаш толшаш.
Окса дене кылдалтше йодыш моло семынат тургыжландара. Чодыра озанлыкым
вияҥдаш
але марте шагал ойырымо, туларакше тудын деч налаш веле тыршыме. Сандене
пайда
ситышын толын огыл. Чыла тидлан окса кӱлеш. Тудым ешараш йӧн уке. Рудаш
лийдыме
кылдыш гай. Но рудаш кӱлеш. Кузе? Мутат уке, эн ончыч шкенан йӧнлан,
вийлан,
мастарлыклан эҥертыман.
Чодырам тӱрыс кучылтман, пундыш йотке сатуш савырыман. Сандене эн ончыч
перерабатыватлыме пашам тӱҥ гычак саемдыме ок лий. Изи предприятий-влакым
ышташ шонымаш лектын. Ме нуным ик тӱҥ йӧнлан шотлена. (Кугу предприятийын
проблемыжат тыгай). Тек шке сатуштым калык озанлыкланат, ужалашат
тӱнямбалне лукмо гайым ыштат. Нуным эше качество верч таҥасаш кумылаҥдаш
ыле. Мемнан дене чапле мебельым,
паркетым, окна ден омса янакым, шуко молымат ышташ лиеш.
Пытартыш жапыште республика вес элла дене кылым утларак куча. Шижалтеш,
нуно марий чодыра деч мом налаш лиймым палат. Тыште ончыкылык могай? Изи
огыл. Японий
гыч толыныт ыле. Икмыняр ий ончыч мемнан правительствын делегацийже
Италийыш миен. Ме тусо фирма-влак дене пырля мебельым, фанерым, молымат
луктын кертына.
Тидлан нунын оборудований дене пайдаланыме предприятийым чоҥаш лиеш.
Технологийыштат нунын чаплырак, тудо мемнан почеш кодын.
Южо еҥ лӱдеш: вес эллан, манеш, чодырам ала арам ужален пытарена? Ме тудым
огыл,
а тудын дене ямдылыме сатум колтена. Пушеҥгым ӧрдыжкӧ ужалаш тугакат
чарыме. Но
южо предприятий шолып ужата.
У йӧным — арендым чыла гаяк отрасльыште шыюдарат. Но тудым кумдан авалтыме
огыл.
Арендыш чодырам кужу жаплан пуаш гын, йӧнлырак лиеш. Тудым налше колхоз,
совхоз,
предприятий, кооператив, посна еҥ тек самырык чодырам шында, кучылташ йӧршӧ
мароте кушта, уходым ышта, емыж-саскам арала, погаш йӧным пуа — икманаш,
ятыр ийлан оза лиеш. Арендыш молан посна яллан пуаш огыл? Тысе калык
чодыралан шӱман,
тудым ончен куштен мошта, поянлык дене пайдаланаш мастарлыкше пытен огыл.
Чодыра паша озанлык расчет дене кылдалтшаш. Эн кугу "оза" тудо лийшаш.
Кызытеш
тыгайже ок кой. Икте шке интересшылан кӧра руа, весе ончен кушта. Коктынат
ойырленыт. А илыш кӱшта: ик пушеҥгым руэнат — кокытым шкеак шынде. Таче
тӱрлӧ ведомство озаланымылан кӧра "кокытым" веле огыл, иктыжымат шындаш
йӧсӧ. Руышо еҥ
чӱчкыдын нимом ок ончо, начар пушеҥгымат, сайымат, кугу ден изимат пырля
йӧрыкта, ок ойыркале. Сонарзе-влакат осалланат. емыж-саскам погымаште шот
уке. Чыла
тидым лесничество виктарышаш ыле. Но "кидше кӱчык", мом ыштышашым тудлан
закон
почеш рашемдыме огыл.
Тергыме пашамат саемдыман. Объезчик, кондуктор-влак лийшаш улыт. Чодыра
дене
пайдаланымылан кугурак ак дене тӱлыман. Марий кундем, ужар поянлык деч
посна кодын, пусташ ынже савырне. Тидын верч пеҥгыдын шогаш — кажне еҥын
суапле пашаже.
Тудо ончыкылык дене кылдалтын. Але марте ик айдеме тукымат алмаштышыжлан
пуста
кундемым коден огыл.
Чодыра Марий кундемын пелыже утлам айла. Калык манмыла, ситмыжла толашаш
гын,
пӱтынь тӱням кумыкташ лиеш. "Пытен толеш" манше еҥ такше чын ойла. Тыгай
шомакым
витлымше ийлаштат колынам. Чодыраште паша тунамак иземаш тӱҥалын. Илен-
толын
ӱнар палынак пучен. Витлымше ийла гыч таче марте самырык пушеҥгым шынден
куштымо
кумдык кок пачаш утла кугемын. Лач тидыже мога гынат ӱшаным пуа.
Вургемым шымарташ
— Кынел, кынел вашкерак. — Майкин Иванын, ачамын шольыжын, йӱкшӧ тора гыч
солнымыла шокта.
— Мо тугай? — омо пызыра гынат, йӱкым луктам.
— Кузе мо тугай. Машина толын.
Пыкше кынельымат, куль оптымо верыш соптыртатышым. Иван изай уже ик куль
шӱйым
вачышкыже пыштен.
— Молыжым коктын намиен шуена, — манеш.
Кыч-куч кояш тӧчем. Нӧлтен ом керт. Кеч-кузе гынат, иктаж коло кульым
кузовыш
оптышна. Кудална. Казаньыш. Элнет гоч.
Тудын воктене тунам, витлымше ийлаште, орол пӧрт ыле. Тушко шӱйым Морко
районысо
Кужер гыч имне дене намиен улына. Йӱдлан Майкинын палыме орол малташ
пуртен. Казаньыш шумеш имне дене от наҥгае вет.
Ола воктенысе Сухоречье ялыш шуна. Тыштат Иванын палымыже лийын. Тудын
кудывечеш
ястарышна. Кодшыжым пазарыш наҥгаяш кӱлын. Тунам шӱйым утюг ырыкташ налыт
ыле.
Изорвам пачер оза деч оксала жаплан нална. Тудын дене кокыт ала кум кече
шупшыктен толашышна. Оксажлан киндым налын толна. Чодыра тыге пукшен.
Туштак Майкин пошкудо-шамыч дене пырля смолам шолтен. Тудым "У вий"
промартельлан ыштыме ыле. Тыште шке шотиан коопераций лийын. Такше молан
"шке шотан"? Чылт
коопераций улмаш. Тудо тыгак пырля кишым погаш, шуко тӱрлӧ ӱзгарым ямдылаш
полшен. Еҥ-шамыч икте-весылан эҥертеныт. Вараже тыгай артель-шамыч пытышт.
Тыгежак
манаш ок лий — промкомбинатыш ушненыт. Тыге верысе промышленность вийым
поген.

* * *
Ала-кушто лудмым шарнем: чодыра айдемын пачерже гай лийшаш. Йытыра, ару,
куштырадыме, сылне, поян. Тидлан айдемын эн ончыч кӱкшӧ культурыжо кӱлеш.
Тудым икшыве годым погымо огыл гын, вараже тыгай нужналык гыч лекташ йӧсӧ.
Сандене экологийлан школ кумылаҥдышаш. Чылан тыгай культуран улыт манаш
гын, мый ом ӱшане.
Тудо ок лий гын, айдеме ужар "пачерже" деч эшеат торла.
Леонид Кудряшов.



0616б99
************************************************************************
6—16
Шочмо мланде

Айдемын ужар "пачерже"

Витлымше ийлаште мемнан ял гыч ятырын смолам шолтат ыле. Мирон вате Майран,
куштен-куштен, веселан ойлымыжым тачат шарнем: "Лавыражым луктына!
Лавырам!" Тудат
моло дене пырля телым тиде сомылым шуктен.
Яра кеҥежым, ик кечын, чылан "пӱжвӱдым луктыныт" — йӱштӧ годымсо паша
пытымым
пайремленыт, "мушкыныт". Эрлашын уэш "Марий вийыш" каеныт, шушаш телылан
пашам
йодыныт.
"Марий вий" да молат
Тыгай лӱман промартель мемнан ял деч кум меҥге тораште ыле. Тушто чылан
гаяк
колхозник-шамыч тыршеныт. Нунын южо пошкудышт ойлат ыле: "Оксам шуко
налнеда,
вот толашен коштыда". Кыжганеныт. А артель шагал огыл еҥым пукшен-йӱктен,
чодыра
поянлыкым веле огыл, кермычымат ямдылен. Ялысе оралтылан.
Смола шолтымо верын палыже але мартеат аралалтын. Тудым "Завод" маныт ыле.
Марий чодыра мом гына пуэн огыл. Мутлан, телым ӱштервоштырым калык
Озаҥышкат имне але машина дене ужатен. Пу нерген ойлыманат огыл. Сар
пытымек, скипидарым пеш
ыштеныт. Архивысе кагазыште возымо почеш, 1949 ийыште кум талук ончычсо
дене таҥастарымаште ныл пачаш шукырак ямдылыме.
Но промкоопераций витлымше ийла мучаште шаланыш, верысе промышленностьыш
савырныш. Тудын министерствыже, моло ведомство артель-шамычын поянлыкыштым
шке кидышкышт нальыч.
Ынде чылажат тӱпланен. Изи производствым кугемдаш тӧчымӧ дене шот ыш лек.
Таче
мӧҥгешла ышташ шонымаш уло, но тоштым пӧртылташ йӧсӧ але огешат лий. Теве
лесозаводлаште арендатор-шамыч артельыш ушнен тыршеныт. Кызыт тидым
пӧртылташ тӱҥал
— шотлан ок кондо.
Такше мемнан чодыран "илыш корныжо" оҥай. Чодыра гыч колымшо ийла мучаште
элыште
ик эн ончыч пушеҥгым ияҥдыме корно дене шупшыкташ тӱҥалме, тыгодым трактор
да
имне дене пайдаланыме. 1932 ийыште чылаже 371 километр тыгай трассе лийын.
Йӱдвел-касвел кундемысе Шарский корно, маныт, эл мучко чапланен. Чыла тидым
архивыште лудат — шижалтеш: калык лым лийде тыршен.
Мый гын але марте паленат омыл: марий чодыра тӱнямбалсе научно-
производственный
ушем дене кылдалтын улмаш, тышке тыгак Австрийысе, Швецийысе, мемнан элысе
фирме-шамыч пуреныт.
Пӧчыж веле огыл
Тудым погымо верлан кӧра ӱчашымым чыташ йӧсӧ ыле: мо эше ок сите?
Кай да пого. Но — уке. Тавалат. Тиде кочкыш погымо верым ончычсо "Марилес"
ушем
вуйлатыше-влак предприятий ден организацийлан пеҥгыдемден пуынешт ыле.
"Тек, —
маныныт, — нунылан шеледен пуымо кумдыкым шкеак эрыктат, шотыш кондат,
емыжым
погат". Ик шот дене йӧра. Но чон вургыжын: чыла тидыже кужу жап пайдам пуа
мо?
Тыгай коллектив "шке" вержым ӱшанлын кучаш тӱҥалеш мо? Вет кеч-могай
тӱшкаштат
ик обществысе еҥ-шамыч улыт. Нунын койышышт, шӱм-чон культурышт икгайрак.
Лудшо ынже сыре, но возем: тиде культур ӱлыкшӧ, ок сите. Очыни, эшеат
келесырын
чучеш, но каласем: опкынланымаш уло. Шуко айдеме чодырам ок пагале, ынеж
умыло.
Пӱртӱсын пуымым эсогыл карген коштеш. Пӧчыжым веле огыл.
Шке жапыштыже ужар поянлык лӱмжым сулен. Ынде "нужналык" манаш перна. Ятыр
еҥ
ончыклык нерген ок шоно. "Таче налам — йӧра". А пиалым эрла Юмо ок кондо.
Келгын
шоныде илаш куштылго. Чынак, кочмо годым гына жап писын эрта. Вара, саскам
погымек, тиде верыш вес ийын толшашым мондет гын, шорташат логалеш.
Ала поҥго погымо кундемымат кӱшнӧ темлыме семын шеледыман?
Но вет чодыралан тугакат мыняр оза уло! Тудым кажныже шке семынже, лач
кызыт гына шукырак парышым налаш шонен кучылтеш. "Эрла кеч-мо лийже".
Сандене икмыняр ий
ончычак ой шочын: ик кидыш пуаш. Тудыжо, мутат уке, пеҥгыде лийшаш. Тыгай
кидан
оза мастарлык да культур денат ойыртемалтшаш. Мут толмашеш, тидым
республикысе
ончычсо Верховный Советыштат каласыме. Культур ок нӧлталт гын, эрла рынке
полша
мо ала? Мый тидлан ом ӱшане. Уло шӱм-чон дене пагалымаш уке гын, нимо ок
полшо.
Тиде — илышын законжо. Айдемым эн ончыч мо улмо дене пайдаланаш туныктыман.
Мыланна лач тыгай паша ок сите. Тудо ончыкылан поснак кӱлеш. Сандене таче
саемшаш.
Коло икымше курым тӱҥалтыште пайдаланаш йӧршӧ чодыра 300 тӱжем гектар —
тачысе
деч кок пачаш наре шукырак лиеш. Тунамак кызытсе семын пайдаланаш гын,
эҥгек тынарланак ешаралтеш.
Шонымаш кугу
Тудо эре тыгай. Но лач паша чӱчкыдын окшакла. "Марий чодыра" программым
палемдыме деч вара ятыр жап эртен. Тудым илышыш пуртышо еҥ-влакым шылталыме
ок шу, но
икмыняр шомакым возаш чон кӱшта.
Мыняр кубометр пушеҥгым йыген, руэн ямдылыма гыч республикыште кумло
процентше
гына ӱзгарыш але арверыш савырна. Тидын дене кылдалтше тӱҥ ведомствылаште
куат
изи. Оборудований ок сите. Теве Волжск чодыра озанлыкыште шпалым ыштыше
станок-шамыч кумло ий наре ожнысо улыт. Тыгайым моло вереат вашлийына. Адак
моштыдымаш
шижалтеш. Саде культур изи.
Поселко-шамыч изи ял семын ойган улыт. Пытынешт. Сандене тушто утларакше
пенсийыш лекташ ямдылалтше-шамыч илат. Самырык-шамыч олаш, райцентрыш
кусненыт. Поселко-влак тыгыде, тоштемше ялысе семынак сай пачерым, корным
йодыт. Поснак начар
Килемар, Морко, моло мӱндыр районлаште. "Чодыралан поян" манме Морко вел
пушеҥгым кодшо ийлаште Килемар кундемыште ямдыла ыле. Кызыт келгын
шоналтыде, ончыклыкым палемдаш гын, кӧ пала, ала мӧҥгешла лийын кертеш, еҥ-
шамыч йӱдвел-касвел
гыч кечывалвел-эрвелыш миен лектыт.
Кызытеш "кӱшыч" полышлан ӱшан уке гаяк. Сандене илыме пӧртлан да мойн
парышым
верыштак кугемдыман. Тидлан пашам саемдыман. А шагал вий дене кузе саемдет?
Манмыла, кушеч тарванышна, тушкак толын лекна.
Материал шотышто тургыжланымаш тыгаяк. А сомылым шке окса кӱшеш гына
вияҥдаш палемдыме. Тудыжо йӧн изи годым кузе толеш? Тиде йодыш чыла гаяк
поселкым авалтен.
А ме рынке нерген ойлена.
Лудшым утыждене лӱдыкташ огыл ыле. Чодыран поянлыкше пытен огыл. Огешат
пыте.
Мемнан кундемыште японский айва кушкын кертеш улмаш. Тудлан эсогыл
плантацийым
ышташ тӱҥалме. Тыгак шем кичкан пызлылан, облепихылан. А молан эше мӱкш
ашныме
пашам вияҥдаш огыл? Тидлан, палыше еҥ-шамыч ойлат, писте сита. Эше эм шудым
мондыман огыл. Тудым кӧ пога? Тышке шагал еҥ ушнен. Но ончен кушташ лиеш.
Кӱртньышудо денат утларак пайдаланаш каҥашым пуат.
Поянлыкым айдеме кучылтын моштышаш. Теве мо эн кӱлешан. Такше чодыраште
тӱрлӧ
фирмач-шамыч писештыныт. Йӧрлшӧ пушеҥге, руымо деч вара кодшо оргаж гыч
калыклан
сатум ыштат. А мебельлан сайымак кучылтыт. Чыла тиде тӱҥалтыш веле. "Ме
шӧртньым
ыштен кертына", — моктанен огыл, а оза семын маныт. Но, коеш, южышт ужар
поянлыкым мемнан деч ӧрдыжкӧ колтат, кечывалвелыш поснак шуко кая. "Тый
мыланем, мый
тыланет" манме саманыште шке кӱсеным овартыше-шамычат шагалын огытыл. Нуно
акым
ваш кутырен палемдат. Тушеч толшыжат, тысе еҥжат тыгодым изи ак дене "огыт
мод".
Илыш тыгай, кумдалыкым йӧрата.
Мондыман огыл: чодыра шкежат тыгай. Но тидыже тудым айда-лийже кучылташ
амал
огыл. Ий еда миллионло пушеҥге озымым шындаш палемдыме. Шукыла чучеш. Но
шотдымын ончен кушташ гын, адак тачысе семынак шорташ перна.
Кынервуйым пурлаш йӧсӧ
Республикыште чодырам руымо паша 1957 ийыштак иземаш тӱҥалын. Тиде жапыште
Йошкар-Олаште лесотехнический техникум ыле. Тудо "Поволжский" маналтын.
Туге гынат
специалистым Юл кундемыш веле огыл, эл мучко колтен. Но утларакше шкенан
республиклан пуэн. 1957 ий деч вара техникумышто ойлат ыле: "Чодыра руымо
паша иземмылан кӧра специалист-шамычым, очыни, шагалрак ямдылаш перна". Кум
ий гыч мемнам,
тунемше-шамычым, вес специальностьыш кусарышт, эше пел ий туныктышт. Эх,
кумыл
волыш: самырык годым ешартыш куд тылзе тунем ончы-ян.
Молан ончылгоч рашемден огытыл — тунам вашешташ неле лийын. А тыгай арик-
турик
мыняр ышталтеш! Таклан огыл ойлат: "Ме, Российыште илыше-влак, ончыч
пашалан пижына, вара молан ыштымым шоналтена". Эше: шуко вере иктаж-мом
чоҥена, вара тудын
кӱлешлыкшым ончена. Жап эртымек ужына — йоҥылыш. Но кынервуй тыштак, да
пурлаш
йӧсӧ.
Марий чодырам руышт, руышт — ынде тиде пашам ыштыше веле огыл, пӱтынь калык
тургыжлана. Южо еҥ ужар поянлыкым шӧртньӧ дене таҥастараш куана. Но
тидыжымат, тудыжымат шот деч посна пытарымылан пешыжак огыт ойгыро. Чодырам
руышо мыняр оза
лийыныт да улыт! Але марте иктыжат келгын шоналтен огыл: пытен шуэш гын,
кузе
илыман? Таче гына тыгай йодыш йоҥгалтеш.
Самырык кашак ола корным онча, маньым. Такше нунымат умылаш лиеш. Паша уке
але
шагал гын, конешне, ӧрдыжкӧ куржыт. "Кем ургышын кемже уке" шомакысе гай,
тыште
мый шкешотан ала-могай радамым шижам. Изи ялысе да поселкысо ситыдымашын ик
вожшо коеш. Тиде — эн ончыч айда-лийже койыш. "Таче уло, эрла кеч ия лийже"
манын
ойлыштмо лач чыла тидлан келшен толеш. Возымо ок шу, но чыташ ок лий: тыгай
койыш вожым Октябрь деч вара огыл, ондакак — курымла ончыч — колтен. Южо еҥ
социалистический революцийым титаклынеже, тудо, манеш, пашам кӱштен
ыштыктымашке конден. Тудо ожнысо начар койышым пеҥгыдемдаш веле полшен.
Коло икымше курым марте поселкылаште илыме верым ситараш манын, кажне
пашаеҥлан
шотлымаште ий еда 1,2 квадратный метрым ыштыман (тышке шке пӧртан еҥ-
шамычымат
пуртымо). Кызыт пӧртым утларакше иман пушеҥге дене чоҥат. Пӱнчӧ, кож, мутат
уке,
сай. Тыгай материал дене чоҥымо шуко оралте курым мучко чыта. Могай курым!
Пила
дене пӱчмӧ огыл, а товар дене руымо мучашан пырня икмыняр шӱдӧ ий "ила".
Специалист-шамыч маныт, ынде поселкылаште начаррак (иман огыл, а лышташан
иктаж-могай) пушеҥге денат суртым нӧлташ лиеш. Конешне, лиеш. Но тиде адак
ончыклыкым
шотыш налме деч посна ыштылмаш огыл мо? Мый гын тыге шонем.
Ожно чот аныкленыт. Ныллымше ийлаште мыняр баракым ыштыме! Южышт але марте
аралалтыныт. Но могай улыт? Манмыла, тӱкалтет — сӱмырла. Шоҥгыеҥмыт
сайракыш пеш
куснынешт. Но вий ок шуто. Озанлык-шамыч шкештат полшен огыт керт: ни окса,
ни
материал огыт сите. Молан? Парыш изи. Тидын амалже — паша лектышым кугемдаш
вий
ӱмбал еҥ, техника шагал. Теве могай кылдыш. Адакше поселко лишне чодыра
"туртын".
Тудо кушкеш, икмыняр ий але лу талук гыч адак руыман. Кузе? Тунамсе нерген
таче
шонаш огыл гын, кызытсе изи ялысе семынак поселкыштат паша вий чылт пыта.
Тудым
ешарыме ик йӧн, эҥертыш — илыме вер. Лач садлан чапле пӧртым тачак нӧлтыман
—
курымашлыкым.
Чыла тиде у огыл. Шарнымыла чучеш: лу ий наре ончыч республикысе ала-кудо
кӱшыл
органыште пунчалым лукмо. Но тудо мондалтын, очыни. Мут толмашеш, изи ял
нерген
мыняр документым шочыктымо! Иктыжат шот дене пашам ок ыште. А шоҥгыеҥ-шамыч
бараклаште лу-лучко ий ончыч кузе орланеныт, тачат тугак индыралтыт,
ятырышт ушышт
да чонышт дене властьым тугак каргат. Чынак, мондаш пеш мастар улына.
Шочмо ял гыч Васлий Эчук Павылым шарналтышым. Могай лесник ыле! Шуко еҥлан
такше
келшен огыл. (Чылалан йӧршӧ лесникым муына мо, ала?). Кӧ пала, шотлан толмо
годым чодырам шола велышкат, очыни, колтен. Но оза пеҥгыде лийын. Ял деч
тораштат
огыл пӧртым ыштыктен. Кызыт "лесник пӧрт" мутым самырык еҥже огешат пале.
Ожно
тудым лӱмын ыштат ыле. Южыжо вольыкым ашнен. Ятырынже поян иленыт.
Саде посна оралтым вараже пуженыт. Кызыт кажне лесниклан чодыраште суртым
чоҥаш
кӱлешыже уке. Тудлан нӧлтен пуат гынат, тушто садыгак илаш ок тӱҥал. Но мо
оҥай:
ожно ты пашаеҥ верч утларак тыршымыла чучеш. Ужар поянлыкым оролышо,
эскерыше
озам тунам руышо еҥ деч утларак акленыт, жапленыт. Кызыт тиде мондалтын.
Моло
элысе семынак тудым районын але моло кундемын ик тӱҥ пашаеҥжылан шотлыман
ыле.
Тудын лӱм-нерже кӱшнӧ лийшаш.
Ялыште, поселкышто такше кызытат лесникым вашлийыт гын, тудын дене шокшын
саламлалтыт, тунамак суртыш ӱжыт. Шыргыжалын, шып пелештат: "Изиш гына уло
— пуро".
Икмыняр жап гыч садет тайнышт лектеш. Илыш тыгайыш шуктен. Арака деч посна
нимо
ок ышталт.
Марий чодыраште кӧ гына, могай гына йот еҥ пашам ыштен огыл. Тудо калык-
шамычын
келшымаш верышт манаш лиеш. Марий ССР Внутренний паша министерствыш, КГБ-ш
шке
жапыштыже кажне кечын гаяк серыш-шамыч толыныт. Нуным тышке вес элла гычат
возеныт. Мутлан, кок серыш Польша гыч толын. Крымыште шочын-кушшо татар, Юл
кундемысе немыч-влак, нунын икшывышт, родо-тукымышт возеныт. Шкешт але ача-
авашт мемнан
поселкылаште иленыт, тышке сар годым да варарак толыныт. Нуным конденыт
манаш
келшен толеш. Шукынжо Морко, Килемар могырыш логалыныт.
Пашам сайын ыштеныт. Тидым мый Морко районысо Октябрьскийыште илыше-шамыч
гоч
палем. Марий, руш, немыч, татар-влак рӱж иленыт, южгунам иктаж-могай
келшыдымаш
лектын гынат, писын шулен. (Тидым публицистикыште шымлыме огыл. Калык-
шамычын
келшымашышт нерген возымо годым теве мом поснак ушештараш кӱлеш ыле: марий
чодыраште интернациональный вий лийын). Чаманаш перна, тудак тусо поянлыкым
шагалемден. Но тиде уже тышке толшо еҥ-шамычын титакышт дене лийын огыл.
Нунылан мом
кӱштымӧ, тудым ыштеныт.
Серышым шочшышт, тукымышт молан возеныт? Иктышт ача-аваштын, коча-коваштын
кушто
илымыштым але колымыштым палынешт, весышт пенсийлан кагазым виктарынешт
улмаш.
Теве кӧм, кузе пукшен марий чодыра. А поселко-шамычше пытеныт да пытынешт.
Саде
Октябрьский деч мӱндырнӧ огыл Уба, Выльыпсола (Филиппсола) шкеныштым ожнысо
олмышт дене гына палдарат. Октябрьский шкежат пыта ыле. Йӧра эше тыште АТП,
нефтебазе уло. Тышке кӱртньӧ корно шуйналтын. Тудын воктене лийше поселко-
участке-шамычат тӱлыжгеныт. Тып-тымык.
Нунын гайым ынде от пӧртылтӧ, кӱлешыжат уке. Но молыжым, ойлышна, арален
кодыде
ок лий. Кумда Российысе изи Марий Элыште нуно мыланем пытартыш кече илыше
гай
койыт. Поснак — Килемар велне. Машина дене тушко кудалат, кудалат — шонет,
кушто
тыгай поселко, корно дене эртыме годым ала йомын улына? Уке, икмыняр жап
гыч пече, вара сӱмырлаш тӧчышӧ оралте койылалтат. Кудал пурет — нимогай йӱк-
йӱан. Эсогыл пий йӱк ок шокто. Конторыш але школыш пурет — туге йывыртен
вашлийыт, пуйто
вучымо уна вучыдымын толын. Огыт куандаре тысе еҥ-шамычым ни культура
пашаеҥ, ни
писатель, поэт, ни музыкант, молат. Нуным чодыра калык дек мелын савырнаш
кӱлмӧ
нерген такше тӱрлӧ органыште шагал огыл мутланыме.
Монден омыл Оршанка районысо ик поселкыш сайлымаш годым мийымем. Тыште
маныныт:
"Сайлаш огыт тол". Миеныт. Но чылан огыл. "Тыште сектант ила". Тудым
шылталаш
огыл возем. Кӱлеш гын, тек пашам ышта, умылтара, мойн. Тыгай еҥ-шамыч
айдемын
шӱм-чоныш логал кертыт. Но лияш ыле чылалан тыгай моштышо.
Чодыра — пӱтынь калыкын. Тудым кучылтмо пайдалык тӱшка вий дене гына
кугемеш. Но
лач тидыже таче чот тургыжландара. Чоҥаш кучылтмо, моло материалым муаш
йӧсӧ.
Весе — пӱртӱс дене кылдалтше йодыш чоным туржеш. Пушеҥге шагалеммылан кӧра,
наука йылме дене ойлаш гын, чодыра газообменный пашам тӱрысшак шуктен ок
керт, йырым-йыр средаште вӱдыжгым кучен ок сеҥе, тыге йӱшаш вӱд шагалемеш.
Почва локтылалтеш, мландын шурным шочыктымо вийже иземеш. Янлык, кайык,
емыж-саска, поҥго,
эмлык шудо шагалемыт. Моло экшыкат шуко.
Чыла тышеч икымше задаче лектын: мо улшым арален кодаш, ешараш, тидлан еҥ-
влакым
туныкташ, озадымылык деч писын кораҥаш. Ончыза, йӧрлшӧ мыняр пушеҥге шӱйын
кия.
Уходым ышташ тунемман.
Пашам тӱҥ гычак уэмдыде ок лий. Тыгодым, манмыла, кажне еҥым шке верышкыже
шогалтыман. Кызытеш теве ятыр лесник кугу отечественностьым ок шиж. А
чодыраште
нуно эн тӱҥ оза лийшаш улыт. Республикын тӱҥ лесничийжым икмыняр ий ончыч
Верховный Советын сессийыштыже пеҥгыдемдаш шонымаш уло ыле. Районлаштат
тыге ышташ
лиеш. Лесничествым посна регионлан гына ыштыман. Такше тидым ончычак
тӱҥалме.
Кызыт тиде але вес лесничествын территорийже ик районышто веле огыл.
Сандене чодыра пашаеҥат, верысе администрацият пашам пырля огыт ыште, нунын
вийышт лач тиде але вес районын экономикыжым саемдымашке кӱлеш семын
виктаралтын огыл. Верысе
администраций утларакше чодыра материалым шукырак налшаш верч коляна, а
уходым
ыштыме, ужар поянлыкым ешарыме нерген пешыжак ок шоно.
Чодырам аралаш, тудын поянлыкшым шукемдаш, тыге тыште гына огыл, а пӱтынь
калык
озанлыкыште пайдам ешараш манын, моло йӧнат кӱлеш. Тысе пашаеҥ-влакын
пашадарышт
республикысе калык озанлыкыште ик эн изи. Кугемдаш кӱлеш. Но тидым кузе
шотлан
толын, туге огыл, а пашан пайдалыкшым шотыш налын ыштыман. "Лектышым
кугемде —
ончычсо деч шукырак оксам нал", — лач тыгай шонымаш лийшаш. Тыште моло йӧн
уке.
Мут толмашеш, тиде — рынкын ик тӱҥ законжо. Тудым шуктыде, ончычсо семынак,
мо
ыштымым тунамак кочкын пытарена. Южо лесник изи пашадарлан кӧра чодырам
"шолашке" ужата, арака денат кылым куча. Тидлан мучаш толшаш.
Окса дене кылдалтше йодыш моло семынат тургыжландара. Чодыра озанлыкым
вияҥдаш
але марте шагал ойырымо, утларакше тудын деч налаш веле тыршыме. Сандене
пайда
ситышын толын огыл. Чыла тидлан окса кӱлеш. Тудым ешараш йӧн уке. Рудаш
лийдыме
кылдыш гай. Но рудаш кӱлеш. Кузе? Мутат уке, эн ончыч шкенан йӧнлан,
вийлан,
мастарлыклан эҥертыман.
Чодырам тӱрыс кучылтман, пундыш йотке сатуш савырыман. Сандене эн ончыч
перерабатыватлыме пашам тӱҥ гычак саемдыме ок лий. Изи предприятий-влакым
ышташ шонымаш лектын. Ме нуным ик тӱҥ йӧнлан шотлена. (Кугу предприятийын
проблемыжат тыгай). Тек шке сатуштым калык озанлыкланат, ужалашат
тӱнямбалне лукмо гайым ыштат. Нуным эше качество верч таҥасаш кумылаҥдаш
ыле. Мемнан дене чапле мебельым,
паркетым, окна ден омса янакым, шуко молымат ышташ лиеш.
Пытартыш жапыште республик вес элла дене кылым утларак куча. Шижалтеш, нуно
марий чодыра деч мом налаш лиймым палат. Тыште ончыклык могай? Изи огыл.
Японий
гыч толыныт ыле. Икмыняр ий ончыч мемнан правительствын делегацийже
Италийыш миен. Ме тусо фирме-влак дене пырля мебельым, фанерым, молымат
луктын кертына.
Тидлан нунын оборудований дене пайдаланыме предприятийым чоҥаш лиеш.
Технологийыштат нунын чаплырак, мемнан почеш кодын.
Южо еҥ лӱдеш: вес эллан, манеш, чодырам ала арам ужален пытарена? Ме тудым
огыл,
а тудын дене ямдылыме сатум колтена. Пушеҥгым ӧрдыжкӧ ужалаш тугакат
чарыме. Но
южо предприятий шолып ужата.
У йӧным — арендым чыла гаяк отрасльыште шыҥдарат. Но тудым кумдан авалтыме
огыл.
Арендыш чодырам кужу жаплан пуаш гын, йӧнлырак лиеш. Тудым налше колхоз,
совхоз,
предприятий, кооператив, посна еҥ тек самырык чодырам шында, кучылташ йӧршӧ
марте кушта, уходым ышта, емыж-саскам арала, погаш йӧным пуа — икманаш,
ятыр ийлан
оза лиеш. Арендыш молан посна яллан пуаш огыл? Тысе калык чодыралан шӱман,
тудым
ончен куштен мошта, поянлык дене пайдаланаш мастарлыкше пытен огыл.
Чодыра паша озанлык расчет дене кылдалтшаш. Эн кугу "оза" тудо лийшаш.
Кызытеш
тыгайже ок кой. Икте шке интересшылан кӧра руа, весе ончен кушта. Коктынат
ойырленыт. А илыш кӱшта: ик пушеҥгым руэнат — кокытым шкеак шынде. Таче
тӱрлӧ ведомство озаланымылан кӧра "кокытым" веле огыл, иктыжымат шындаш
йӧсӧ. Руышо еҥ
чӱчкыдын нимом ок ончо, начар пушеҥгымат, сайымат, кугу ден изимат пырля
йӧрыкта, ок ойыркале. Сонарзе-влакат осалланат. Емыж-саскам погымаште шот
уке. Чыла
тидым лесничестве виктарышаш ыле. Но "кидше кӱчык", мом ыштышашым тудлан
закон
почеш рашемдыме огыл.
Тергыме пашамат саемдыман. Объезчик, кондуктор-влак лийшаш улыт. Чодыра
дене
пайдаланымылан кугурак ак дене тӱлыман. Марий кундем, ужар поянлык деч
посна кодын, пусташ ынже савырне. Тидын верч пеҥгыдын шогаш — кажне еҥын
суапле пашаже.
Тудо ончыклык дене кылдалтын. Але марте ик айдеме тукымат алмаштышыжлан
пуста
кундемым коден огыл.
Чодыра Марий кундемын пелыже утлам айла. Калык манмыла, ситмыжла толашаш
гын,
пӱтынь тӱням кумыкташ лиеш. "Пытен толеш" манше еҥ такше чын ойла. Тыгай
шомакым
витлымше ийлаштат колынам. Чодыраште паша тунамак иземаш тӱҥалын. Илен-
толын
ӱнар палынак пучен. Витлымше ийла гыч таче марте самырык пушеҥгым шынден
куштымо
кумдык кок пачаш утла кугемын. Лач тидыже могай-гынат ӱшаным пуа.
Вургемым шымарташ
— Кынел, кынел вашкерак. — Майкин Иванын, ачамын шольыжын, йӱкшӧ тора гыч
солнымыла шокта.
— Мо тугай? — омо пызыра гынат, йӱкым луктам.
— Кузе мо тугай. Машина толын.
Пыкше кынельымат, куль оптымо верыш соптыртатышым. Иван изай уже ик куль
шӱйым
вачышкыже пыштен.
— Молыжым коктын намиен шуэна, — манеш.
Кыч-куч кояш тӧчем. Нӧлтен ом керт. Кеч-кузе гынат, иктаж коло кульым
кузовыш
оптышна. Кудална. Казаньыш. Элнет гоч.
Тудын воктене тунам, витлымше ийлаште, орол пӧрт ыле. Тушко шӱйым Морко
районысо
Кужер гыч имне дене намиен улына. Йӱдлан Майкиным палыме орол малташ
пуртен. Казаньыш шумеш имне дене от наҥгае вет.
Ола воктенсе Сухоречье ялыш шуна. Тыштат Иванын палымыже лийын. Тудын
кудывечеш
ястарышна. Кодшыжым пазарыш наҥгаяш кӱлын. Тунам шӱйым утюг ырыкташ налыт
ыле.
Изорвам пачер оза деч оксала жаплан нална. Тудын дене кокыт ала кум кече
шупшыктен толашышна. Оксажлан киндым налын толна. Чодыра тыге пукшен.
Туштак Майкин пошкудо-шамыч дене пырля смолам шолтен. Тудым "У вий"
промартельлан ыштыме ыле. Тыште шке шотан коопераций лийын. Такше молан
"шке шотан"? Чылт
коопераций улмаш. Тудо тыгак пырля кишым погаш, шуко тӱрлӧ ӱзгарым ямдылаш
полшен. Еҥ-шамыч икте-весылан эҥертеныт. Вараже тыгай артель-шамыч пытышт.
Тыгежак
манаш ок лий — промкомбинатыш ушненыт. Тыге верысе промышленность вийым
поген.

* * *
Ала-кушто лудмым шарнем: чодыра айдемын пачерже гай лийшаш. Йытыра, ару,
куштырадыме, сылне, поян. Тидлан айдемын эн ончыч кӱкшӧ культурыжо кӱлеш.
Тудым икшыве годым погымо огыл гын, вараже тыгай нужналык гыч лекташ йӧсӧ.
Сандене экологийлан школ кумылаҥдышаш. Чылан тыгай культуран улыт манаш
гын, мый ом ӱшане.
Тудо ок лий гын, айдеме ужар "пачерже" деч эшеат торла.
Леонид Кудряшов.



061799
************************************************************************
6—17
КӰЧЫКЫН ЮЖО АВТОРНА НЕРГЕН

Смирнов Геннадий Николаевич 1953 ийыште Медведево районысо Изи Аксарка ялеш
шочын. Шернур интернат-школышто тунемын. Северный флотышто служитлен. Армий
деч
вара Муром олаште, Уралыште пашам ыштен. 1988 ийыште Йошкар-Олашке
пӧртылын.
1991 ийыште Марий книга савыктышыште "Палитра" лӱман икымше книгаже лектын.
1993
ийыште Москвасе Высший литературный курсым пытарен. 1998 ий гыч — Россий
писатель ушем член. Кызыт республикысе писатель ушемыште литконсультантлан
пашам ышта.
Йошкар-Олаште ила.

Алтышев Александр Иванович 1941 ийыштие Киров область, Кикнур районысо
Саламаре
ялеш шочын. Ныл ий Северный флотышто служитлен. Армий деч вара латшым ий
Ленинградыште илен, заводышто, газет редакцийлаште тыршен. 1982 ийыште
Йошкар-Олашке
илаш куснен да "Марийская правда" газетыште пашам ышташ тӱҥалын. Кызыт тудо
тӱҥ
редакторын алмаштышыже. Александр Иванович"Марийскому машиностроительному —

пятьдесят", "Связисты Марий Эл" книга-влакын авторжо.
Йошкар-Олаште ила.

Кудряшов Леонид Михайлович 1941 ийыште Морко районысо Шӱргӧсола ялеш шочын.
1960
ийыште Поволжский лесотехнический техникумым тунем пытарымек, Октябрьский
АТКште ыштен, тушеч армийыш каен. Пӧртылмек, Морко предприятийыште, ВЛКСМ
райкомышто ыштен. Печатьыште — 1966 ий гыч. Оршанке райгазетыште
литературный пашаеҥ
лийын. Тушеч "Марий коммуныш" куснен, отделым вуйлатен. Горькийысе кӱшыл
партийный школ деч вара КПСС Марий обкомышто инструктор, сектор вуйлатыше
лийын. Ынде
латикымше ий — "Марий коммуна" ("Марий Эл") газетыште Тений май гыч —
"Марий Эл"
газет государственный предприятийын генеральный директоржын — тӱҥ
редакторын алмаштышыже.



061899
************************************************************************
6—18
ТОЙДЕМАРЫН СЕМЖЕ

Тыге маналтен Марий Элын Заслуженный художникше А.Бутовын 1966 ийыште
сӱретлыме
ик пашаже. Тудо кызыт Т.Е.Евсеев лӱмеш Национальный музейын фондыштыжо
аралалтеш.
Сӱрет тӱрлӧ чиян. Лудшо йолташна-влак кокла гыч иктаж-кудыжо ты радынам але
марте ужын огыл гын, теве, ончылныда улшо фоторепродукций икмыняр
йодышланда вашмутым пуэн кертеш, шонем.
Сӱретче мемнан илыш-йӱлам да национальный характерым, марий тӱсым,
порылыкым да
моторлыкым чын ончыктен моштен.
Икмагыл ончен-шонкален шогымеке йомартле чия мастарын живописьше мемнамат
шке
велкыже савырале, шошо пӱртӱс лоҥгаш налын пуртыш. Пайрем шӱлышан сӱрет юзо
вийже дене алгаштарыш.
Кылтиҥ-кылтиҥ кӱследе... Музыкантын парняже модеш веле. Сылне сем ош куэрла
мучко ямлын йоҥга, йырым-йыр веселан юарлыме йӱк солна.
Кӱсле — марий калыкнан шукертсек жаплыме семӱзгарже. Акрет годсекак тудо
шергын
аклалтын. Арам огыл кӱслезе нерген ожнысек ятыр легенда коштеш.
Ты семӱзгарын чыла историйжым, специалист омыл да, пешыжак ом пале, но
колынам:
кӱсле манмыже пуйто кӱсото шомак гыч шочын. Кугезына-влакын Ош юмо ончылно
кумалмышт годым кӱсото мучко тошто марий сем йоҥген, маныт. Тыныс годым
веле огыл,
тушман ваштареш кредалаш лекме годымат музыкант-влак ончыл радамыште
ошкылыныт.
А пайрем кечынже, ойлыманат огыл, кушто калык — тушто кӱсле юарла. Кажне
суртын
эн чесле унаже музыкчо лийын. Ким Васин ик книгаштыже возен: "Шӱдӧ витле ий
ожно
Шернур кундемысе ик ялыште шӱдӧ витле кӱслезе, пырля погынен, шоктеныт. Вот
ужаш
ыле ты оркестрым да колаш ыле кузе тудо виян шергылтын!" Тунам веле мо?
Теве,
1936 ий 21 июнь кечын Марий автономийлан 15 ий темме лӱмеш Йошкар-Олаште
эртарыме кугу пайремыште йоласал велым толшо 25 еҥан кӱслезе ансамбль
шоктен.
Тойдемарын концертше... Павел Степановичын шоктымыжым первый гана радио
дене колынам. Витлымше ийла тӱҥалтыште Сотнур районысо Киров лӱмеш
колхозланна "Родина"
радиоприемникым Казань ола гыч налын кондышт да правлений пӧртеш шындышт.
Куанже
могай лийын! Ял калык Павел Тойдемарын кӱсле да Кузьма Смирновын баян дене
шоктымыштым поснак йӧратен колыштын.
А варажым, Маргоспединститутыш тунемаш толмек, Тойдемарым Йошкар-Олаште шке
шинчам дене ужынам. Тидлан лӱмынак Маргофилармонийын концертлашкыже ятыр
гана миенам.
Теве тудо, шышталге тӱсан кӱслежым коҥла йымак ӧндалын, сценыш куштылгын
ошкыл
лектеш. Погынышо-влакым йышт ончалын, порын саламлалтеш. Пӱкеныш шичмекше,
сӧрал
прическан шемалге ӱпшым шеҥгекыла йошт койыкта. Кӱсле кыл тунамак юзо йӱкым
луктеш. Зал мучко памаш вӱд гай яндар сем йогын толкыналтеш...
Марий радион ончычсо дикторжо Зоя Степановна Янаева тыге манеш:
— Павел Степанович, художникын сӱретыштыже ончыктымо семынак, эре поро да
лыжга
чурийончалтышан ыле. Шочынава тудлан чылажымат шотлан толшын да ситышын
пуэн.
Йытыра сын-куанан. Тыматле койыш-шоктышан. Радиопӧртыш толмыжым ме эре
йывыртен
вученна. Тудо эсогыл студийысе микрофон ончыкат эре ару чиеман, шулдыраҥше
кумылан лектеш ыле.
Да, Тойдемарын пӱрымашыжлан кӧранашат лиеш. Уке, ала-кузе кыжганен да монь
огыл,
а чынжымак тудым уло чон дене йӧратен, шочмо калыкнам чапландарымашке
пыштыме
надыржым кӱкшын аклен. Тудо ӱмыржӧ мучко марий искусствын пӱрымашыже да
ончыклыкшо верч азапланен.
Шочын тудо лач ик курым ончыч 1899 ий 14 июньышто, Морко кундемысе Кожлаер
ялеш.
Ачаже, Степан Захарович Стекольшиков, пеш мастар кидан, тале пашаче лийын,
тӱрлӧ
семӱзгарым ыштен моштен. Конешне, тыгай ешыште йоча-влакат гармоньым,
шӱвырым,
шиялтышым да молымат шокташ изинек шӱмаҥыт. Илыш неле лиймылан кӧра
ончыклык музыкант тӱҥалтыш шинчымашым 1919-1922 ийлаште, салтакыште улмыж
годым, веле налын
кертын — ликбез курсышто тунемын.
1924 ийыште Кожлаеврыш Марий драмтеатрын концертный бригадыже миен. Мӱндыр
уна-влак денее палыме лиймеке, ура чонан рвезе артист пашалан шӱмешка да
икмыняр жап
гыч Чарлашке толеш. Ик талук утла И.С.Палантай дене музыкальный грамотылан
тенемеш. Тудын колымекше, профессиональный шинчымашым умбакыже шкевуя пога.
Вара,
Моско олаште калык творчество пӧрт пеленсе курсышто, Марий драмтеатр
пеленсе
студийыште тунемеш. 1930 ийыште Моско музыкальный техникумын калык
инструмент
отделенийышкыже тунемаш пура.
Маргостеатрыште артистлан пашам ыштымыже годым П.Тойдемар "Мӱкш отар",
"Акпатыр", "Илыше вӱд", "Кайыклудо" да моло спектакльлаште модын.
Москошто тунеммыже годым Тойдемарын эн лишыл эҥертышыже да туныктышыжо
Я.Эшпай
лийын. Яков Андреевич тунам Всесоюзный радион национальный вешаний шотышто
редакцийым вуйлатен. Тудын темлымыж почеш Павел Степанович тошто марий
кӱсле негызеш ятырлан шукырак кылан, йоҥгатарак кышкаран у инструментым
ыштен. Тыге мемнан
национальный семӱзгарна палынак саемын, сылнырак йӱкан лийын.
марий артистым киноискусство аланыштат паленыт. 1928 ийыште тудо "Мари
кужер"
икмыше марий кинофильмыште модын. Варажым "Востоккино" студийыште фильмым
сниматлыше режиссерын полышкалышыже семын шагал огыл тыршен.
Тидымат каласаш кӱлешак. Ятыр ий Марий театрыште пашам ыштыше П.С.Тойдемар
кумлымшо ийла кыдалне Москошто илен. Марий кундемыште репрессий шарлымылан
кӧра тудо мӱндыр эрвелыш чымалтеш, Новосибирск оласе филармонийыш пашаш
пура. Тудын исполнятлыме марий семаршаш Сибирь мучко концертлаштат, радио
денат шуко гана йоҥгалтын.
1940 ийыште Марий республикыш пӧртылеш да филармоний пелен кӱслезе-влакын
икымше
профессиональный ансамбльыштым чумыра шкежак тудын художественный
вуйлатышыже
лиеш. Сар тӱҥалмеке П.Тойдемарым фронтовой концерный бригадын вуйлатышыжлан
шогалтат. Лу еҥан ты коллектив 1943-1945 ийлаште кум гана мӱндыр корныш
лектын
коштеш, Центральный, Карельский да моло фронтлаште тӱжем утла концертым
ончыкта.
Марий артист-влакын репертуарышт Совет элысе шуко тӱрлӧ калыкын йылмышт
дене
йоҥгалтше мурылан поян лийын. Тидланже салтак-влак, шинчавӱд лекмеш
йывыртен,
тау мутым ойленыт. Фронтовой бригадын пашажым кӱкшын аклен, П.С.Тойдемарлан

Йошкар Шӱдыр орденым да Марий АССР-ын заслуженный артистше лӱмым пуэныт.
Филармонийысе артистын пашажак тыгай — тудо эре корнышто. Талук мучко — эре

гастроль. Варажым тазалыкше начаремын гынат, Тойдемар нигунамат вуйым
шупшын
огыл. Кумда элна мучко марий национальный искусствынам пропагандироватлыме
сомылым тудо эре чон йӱлен, лийжак манын, шуктен шоген. Тыгай суапле
пашажым иктешлен, 1949 ийыште П.Тойдемарлан "Марий АССР-ын калык артстше"
почетный лӱмым пуэныт.
Гастрольышто лиймыж годым П.С.Тойдемар верласе калык семым колышташ поснак
йӧратен. Эн сӧралжым вара, кӱсле дене шокташ келыштарен, концерт программыш
пуртен.
Икмыняр произведенийым шкежат возен. Ик тыгай пашажым "Пайрем марш" манын
лӱмден. Таче тудо палыме "Тойдемарын маршыже" семын. Авторын концертше
годым возымо ты произведений кызыт Марий радион фондыштыжо аралалтеш.
Чынжымак калык артист П.С.Тойдемарын шӱм сортаже черетан гастроль гыч
толмыжо
годым йӧрен. Йошкар-Ола да пӱтынь республикына тудым пытартыш корныш 1958
ий 23
апрельыште ош алаша дене ужатеныт.
Ӱшанем: Тойдемарын М.Шкетан лӱмеш театрысе музей гыч йомшо кӱслеже, илен-
толын,
угыч шке верышкыже пӧртылеш, а Йошкар-Оласе ик урем марий кӱльтур историеш
мондаш лийдыме кышам кодышо данле еҥнан лӱмжым нумалаш тӱҥалеш.



061999
************************************************************************
6—19
"Марий ушем" у илыш йогыныштыжо.
Кажне гана марий илыш, кугыжаныш политик нерген мут лекмеке, кӧ-гынат
каласен
колта: "А "Марий ушемже" мом ышта?" "Молан вий-патыр ок пиж?" Але шемер
калыкын
кожланыме, активный лияшыже кӱлмӧ годым, мутлан, тӱрлӧ сайлымаш кампаний
гутлаште я газет-журналлан возалтме пагытыште адакат "Марий ушем" мер
толкынымак ушештарат: кузе тудо полша? Тугеже ик вечынже ты мер толкынлан
ӱшанат, тудын деч сай
лектышан пашам вучат, вес вечынже утларак чулым лияш йодыт. Но тыгодымак
иктым
мондыман огыл: тиде — мер ушем, тыште тыршымылан пашадарым огыт нал, лач
чон
йодмаш почеш гына, шке тӱҥ пашашт деч вара, посна энтузиаст-влак калыкым
чумырымо, калык кумылым нӧлтен виктарыме сомыллан пижыт. Тунам нимо уке деч
кеч иктаж
изишыже ышталтеш гынат, таум ыштыме шуэш, тиде мер-политик толкынын
активистше-влак ончылно вуйым саваш чон йодеш.
Кызыт ме "Марий ушем" мер-политик толкынын тачысе вуйлатышыже Попов Никандр
Семенович дене вашмутланымашнам журнал лудшо-влаклан темлена.

— Никандр Семенович, мемнан жапысе "Марий ушем" мер-политик толкынын угыч
ылыж
пашам ышташ тӱҥалмыжлан ынде индеш ий теме. Мыланна палаш шерге: ты
пагытыште мо
ышталтын, кызыт ты толкын могай кӱкшытыштӧ, мо сай, мо уда — икманаш,
"Марий
ушем" нерген утларак кумдан каласкалаш Тендам йодына. Но ончыч ты толкынын
историйжым шарныман докан.

"Марий ушемын" шочмыжлан тений 82 ий теме. 1917 ийысе февральский
революцийын
сескемже уло Российысе калыкым помыжалтен да илышым саемдаш кумылаҥдыше мер
толкыныш ушнен. Март — июнь тылзе жапыште Казань, Виче, Ӱпӧ губернийлаште
"Марий
ушем" (Общество мари) толкын-влак ышталтыт. Тиде ийыштак Пӱрӧ (Бирск)
олаште 1525 июльышто Икымше марий калык погын чумырга. П.П.Глезденев,
И.Н.Ковердяев,
В.М.Васильев, Л.Я.Мендияров, В.М.Иванов, М.В.Алексеев, С.Г.Гаврилов,
С.Шамратов
да моло ура чонан, чолга, лӱддымӧ, тале ушан 178 делегат-влак калыкнан
илышыжым
вияҥдыме паша радамым палемденыт. 1920 ий марте "Марий ушем" активист-влак
шуко
поро пашам шуктен шогеныт. Нунын тыршымыштлан кӧра Марий Автономный область
почылтеш.
Варажым "Маврий ушем" толкын шке вийжым йомдара. Совет власть жапыште тыгай
пашам уто-сите, йӧрдымӧ койыш семын аклаш тӱҥалыт, ятыр марий еҥым
"националист"
манын пытарат.

— Кызытсе жапыште угыч погынымо годым толкын ончылно могай задаче шындалте?

Кӧмыт ты толкынын пашажым виктараш пижыч?

1990 ийыште "Марий ушем" мер толкын пӱтынь эл мучко демократический шӱлыш
шарлымылан кӧра угыч ылыже. Совет Союзысо моло кундемлаште (поснак союзный
республикылаште) тыгай толкын-влак ончычрак вияҥыныт ыле. Нуно тӱҥ шот дене
посна кугыжанышым ышташ, власть кучемым калык кидыш пуаш да СССР-ысе
кугыжаныш поянлыкым
шеледаш ӱжыныт. Шуко мер толкынын илыш условийым саемдаш, элын экономикыжым
вияҥдаш, политический вашталтышым пурташ, кажне еҥын гражданский праважым
аралаш
келшыше йӧным кычалын.

"Марий ушем" съездыш толшо делегат-влак марий калыклан моло наций семынак
вияҥаш
келыштарыме йӧным палемдаш, марий йылмым кугыжаныш йылмыш савыраш, тӱрлӧ
вере
илыше марий-влак коклаште икгай марий культурым шыҥдараш да тидын гоч
чумыргаш,
икоян лияш, политический да экономический илышыште марий еҥын рольжым
кугемдаш
темленыт. Марий интеллигент-влак совет калык культурышто марий культурын
вержым,
поснак шочмо кундемыште илыше руш да моло калык коклаште тудым шыҥдарыме
шотышто
пашан начар кайымыже нерген азапланен ойленыт, верысе обком пашаеҥ-влакым
ӧпкелен шылталеныт. Шуко делегат Марий республикыште шочмо культурынам
кугыжаныш
идеологийын негызышке пышташ темлен. Историй пӱрымашна пиалан лийже манын,
верысе вуйлатыше-влакым калык коклаште паша кумылым шыҥдараш, пӱсӧ уш-
акылым вияҥдаш, тыгак марий йӱланам, ожнысо пайремнам, шуко курым мучко
погыстарыме шӱм-чон
поянлыкнам пӧртылташ йӧным муаш темленыт. "Марий ушем" калыкым чумырышо,
усталыкшым, чон поянлыкшым вияҥден шогышо, социальный иктӧрлык верч тыршыше
да калык
правам аралыше вий лийже манын тыланымаш съездыште ик гана гына огыл
йоҥген.
"Марий ушемын" пашажым вуйлаташ А.С.Патрушевлан ӱшанен пуат. Правлений член-
влак
коклаште врач А.Р.Большаков, пашазе В.В.Иванов, "Пионер йӱк" журналын
тунамсе
редакторжо А.М.Юзыкайн, газет пашаеҥ-влак В.И.Федоров да В.Г.Яналов,
профессор
К.Н.Сануков, Йолчием фабрикын директоржо Попов А.П.. Туныктышо институт гыч

Р.А.Малинина М.Шкетан лӱмеш театрын режисержо В.А.Пектеев да моло активист-
влак
ойыралтыт.

— Ынде "Марий ушемын" пашаж нерген кумданрак шарналтыза.

У паша куштылгын каен огыл. Правленийысе икмыняр еҥ чылажымат пешак писын,
нимом
да нигӧм шотлыде, лачак политический лозунглан гына эҥертен ышташ ӱжын.
Марий
обком пашаеҥ-влакат "Марий ушемын" пашажым "кепшылташ", партий шӱдымӧ корно
дене гына наҥгаяш тыршеныт. Шуко нелылык окса укелан кӧра шижалтын. Но ӱшан
тул,
ял калыкын поро пашалан кумылаҥдымыже, ваш-ваш эҥертен, ик вийыш чумыргаш
тыршымаш нелылыкым сеҥаш ситыше вийым пуэн.
Индеш ий жапыште "Марий ушем" толкын гыч регион-влак кокласе мер
организацийышке савырнен. Тиде жапыште сеҥен налме чап кӱкшытышкат кӱзаш
логалын, жапын-жапын, лыдырге волен шинчын, угыч вийым погашат пернен.
"Марий ушем" полшымо дене
республикыштына у шӱлышан кугыжаныш национальный политика шуаралтеш. Марий
Эо
Республикын суверенный национальный государство семын палемдыме праважым
аралаш,
тудын экономикыжым вияҥдаш, калыклан пӱртӱс дене пайдланаш келшыше
социальный
йӧным ойырен налаш, марий йылмым туныкташ, шочмо культурынам пойдараш манын
"Марий ушем" ятыр поро пашам ыштен. Калык да кугыжаныш власть кокласе кылым
вияҥдашлан шуко тыршыме. Марий-влакын ончыклык пӱрымашыже лӱдыкшӧ ынже лий
манын,
кугыжаныш йылме-влак шотышто законым, марий национальный школ-влакым ыштыме
нерген концепцийым ямдылымаште, шочмо йылме туныктымо пашам вораҥден
колтымаште,
ожнысо йӱланам, пайремна-влакым пӧртылтымаште мемнан активистна-влак кугу
полышым пуэныт. Марий да моло финн-угор калык-влак кокласе кыл пеҥгыдемын.
1992 ийыште палемдыме "Марий ушемын" Программыже тӱҥ шот дене шукталтын.
Сандене тений
ме у Программым пеҥгыдемденна.
Тачысе программына мер организацийын пашажым виктарен колташ шуко у йӧным
палемден. Тыште законодательный документ-влкым лончылен, марий калыкын
кумлжым арален
налаш келшышым ышташ полшаш, Кугыжаныш Погынышто пеҥгыдемдыме закон-влакын
шукталтмыжым тергаш, кертме семын нуным илышыш пурташ палемдыме.
Прораммыштына раш
каласыме: тачысе экономический илышыште марий-влак ӧрмалген ушнат. Нунылан
рыночный отношенийыш куснашлан да тудым илышлан келыштарен "сорлыклашлан"
шуко
полшыман. Марий кундемысе экономикым вияҥдымаште калыкна ончылно лийже
манын шонена. Марий Эл Правительстват нунын шотышто чот тургыжланышаш. Ял
озанлыкым йол
ӱмбак шогалташ, тудым рентабельныйым ышташ кызыт пеш йӧсӧ. Ял илышым
саемдыме,
калыкнан ончыкылыкшым арален кодаш огешат лий.
Марий калык ончыкыжымат аралалт коднеже гын, шке пӱрымашыжлан шке оза лияш
тыршышаш. Сита эре эҥ шинчаш ончен илаш, кӱлеш шочмо кундемнам пеҥгыдемдыше
вийыш
савырнаш. А тидлан шкаланнат чот вашталтман. Сукен шичме илыш гыч утлашлан
писырак, ушанрак, талырак, чолгарак лияш кӱлеш. Тошто годсо социальный
психологий
деч утлыде, ме нигунамат вийым налын огына керт.
Марий нацийнан ончыкылыкшо волгыдо лийже манын, ме шкенан национальный
идеологийым вияҥдаш чыла интеллигент-влакым ӱжына.

— Тачысе кечын "Марий ушем" мо верч тургыжлана, могай тудын сомылжо?

Тачысе кечын раш: марий калыкын ончыкылыкшо пӱтынек Марий Эл Республикын
илышыже
ден кылдалтышӹн. Сандене ме шочмо кугыжаныш вийнам пеҥгыдемдаш тыршышаш
улына.
Кугыжаныш вий калыкланна пушеҥгын рӱдыжӧ, але мунын оптемже семынак пеш
шергакан
да вашталташ лийдыме улеш. Садланак "Марий ушем" Президентым сайлымашлке,
Кугыжаныш погыныш депутатым ойырымаште кыртмен пашам ышташ тӱҥалеш.
Президент, Кугыжаныш Погын, Правительство полшыде марий калыкнам
национальный интересшым арален
кодаш огеш лий. Мыланна шкенан марий Президент нерген шоныман.
Лишыл жапыште Кугыжаныш Думышко шкенан депутатным сайлаш ямдылалтына. Тушко
ме
ялозанлык пашам палыше, марий калыкын ончыкылыкшо верч тургыжалыныше еҥым
палемдена.
Кеч-могай пашам ыштен колташлан кугу вий, ӱшан, кумыл кӱлеш. "Марий ушем"
мер
организаций таче вийым пога, шке радамжым кугемдаш тырша. "Марий ушемыш"
заявленийым возен 600 наре еҥ пурен. Нуно тӱрлӧ политический ориентациян,
тӱрлӧ пашашты ыштыше улыт. Шукынжо марий интеллигент, ялозанлык пашаеҥ,
пенсионер-влак
улыт, студент-влакат пытартыш жапыште мемнан радамыш ешаралтыт. Кадне
районышто
гаяк шкенан пӧлка-влак улыт. Сай паша Советский районысо "Марий ушем"
пӧлкаште
кая. Тудым Н.И.Шабруков вуйлата. Оҥай мероприятий-влак Волжск олаште да
районышто лиедат (вуйлатыше В.И.Денисов). Пытартыш жапыште Морко районысо
пӧлканат пашаже писемеш. Чаманен каласаш логалеш, Марий Эл деч ӧрдыжтӧ
верланыше Ушем-влак
ала-молан мемнан дене кылым кучаш огыт тырше.
Тений "Марий ушем" ятыр оҥай мероприятийым эртараш. Тидын нерген утларак
мемнан
"Марий чаҥ" газетыште пален налаш лиеш. Конференций деч вара гына Марий
талешке
кече пайремым эртарышна. Йошкар-Оласе пӧлкана тиде парйем вашеш Ленин лӱмеш
садыште Марий парк почмаш касыш шуко студентым чумырыш, Талешке кече да
националтный герой-влак нерген каласкалыш. "Колумб лудмаш" Шкетан лӱмеш
марий театр ончылно оҥайын эртыш. Йошкар-Олаште жапын-жапын "Изарня кас"
чумырга. Тушто национальный вияҥме корным ойырен налме шотышто диспут
лиеда. 23 майыште Йошкар-Олаште Агавайрем лие. Пеледыш пайремланат
ямдылалташ тӱҥалынна.
Яра кеҥеж пагатыште вӱдшинча-памаш-влакым йошкын деч эрыктен, тӧрлаташ
калыкым
кумылаҥдаш тӱҥалына. Тиде суапле паша Марий Элнам эшеат сылным, сӧралым
ышта,
кушкыл, янлык да калыклан шуко куаным конден кертеш. Тӱжем утла памашан
шочмо
кундемна дене тек пӱтынь калык кугешнен ила. Ожнысо кӱсото-влакымат
йӧралтше,
мортылгышо пушеҥге-влак деч эрыктыман, у пушеҥге-влакым ешарен шындыман,
изирак
садер-влак дене сӧрастарыман. Ото-влак йыр печымат печаш кӱлеш. Вет нуно
мемнан
шергакан исторический да пӱртӱс памятникна улыт.
Таче "Марий ушем" активист-влак яллашке шагалрак лектын коштыт. Кажне
ялсовет да
яллаште шкенан изирак сото-влакнам ышташ кӱлеш. Тидыже ял калыкын илышыжым
сайынак порылык могырышко савырен кертеш. Сандене ме верысе администраций
вуйлатыше,
ял озанлык предприятий да озанлыкым виктарыше-влакым "Марий ушем" велышке
утларак савырнаш ӱжына.
"Марий ушем" нигунамат калык ден калык коклаште ваш-ваш шургымашым, икте-
весым
ужмышудымаш кумылым шаркален огыл. Тудо шочмо кундемна поян, пиалан, мотор
лийже, калыкна "кепшыл" деч утлыжо, улан, пиалан илыже манын гына тыршен.
Тыгай поро кумылан марий-влак Республикысе моло калыкат мемнам пагалат. Но
вийна эше шагалрак, калык илышым вораҥден колташ келшыше йӧным вигак ужын
огына мошто. Сандене "Ончыко" журнал гоч мый ӱжам шочмо калыкем ушнаш
"Марий ушем" радамыш, ик
ой дене пиалан поро да эрыкан илыш верч уло вийын пижаш. Шочмо кундемнам,
илышнам ме шкеак веле тӱзатен кертына. Таче мыланна чытышвийым налман,
нелылык деч
лӱдде, осал койыш деч утлен, улан илышым шыҥдараш тӧчыман. Тидлан кажныжат
шкенжым шочмо кундемыште оза семын шижшаш. Ял озанлык вуйлатыше-влакат
кертме семын
ял калыклан суртан, шуко вольыкан, киндан, шочшан да еш пиал дене, пошкудо-
влак
дене келшен илаш полшышаш улыт.



070199
************************************************************************
7—01

Михаил ПАВЛОВ
ПӰРЫМАШ
Роман

4
Кылде-голдо * шоктен, кӱртньӧ решоткан омса почылто. Явала дене лекташ
команде
лие. "Вашке, вашке!" — вагон мучко шергылтеш. Зек-шамыч икте почеш весе
шыгыр
омса деке погынат. Омсаште ишалтшым шеҥгеч шӱкалыт але конвоир шӱдырен
луктеш.
Столыпин вагон тошкалтыш кӱкшӧ, кудыжо кид кучемым руалткален, шекланен
волат,
южышт, чулымракышт, мландыш вик тӧрштат. Уремыште вес команде: "Шинчаш!
Шинчаш!"
Вагон гыч лекше-шамыч кушан логалын, тушан чӱчырнен шинчыт.
"Полковник", Ядриков Алексей Петровичын лӱмедышыже ынде тыгай, пӧштыржым
вачышкыже лупшалын, омса деке лишеме. Ончылныжо торчак тоян пел йолан зек.
Вашке, чулымын тарванен огеш керт, кид кучем дене волаш толашышыжла,
торчакше камвозо,
нигузе волен огеш керт, весе-шамычым куча. Вагон гыч конвоир кем йолжо дене
окшакым тупшо гыч чумал колтыш. Садет кылде-голдо шуҥгалте, торчакшым
налын,
ӧрдыжкӧ кораҥын ыш шукто, воктекыже весе шӱртнен шуҥгалте. Почешыже кумшо,
нылымше... Шолын-тарванылын кийыше шукш ора гай погыныш. Вагон воктен
шогышо конвоир окшакым шӱдырен лукто, приклад дене кӧм да кушеч логалмым
ончыде, перкалыш.
Вагон гыч яндар южыш лектын, вуй уш ву-уж-ж кая, шинчалан шыри-вури коеш.
Вагонышто шондан станцийлаште шогымо годым петырымаште да, зек-шамыч, кӧ
кузе мошта,
шолыштым ястарат. Кӧ кем йолан — нунылан куштылгырак: кем шулышым лыкын-
лукын
тодыштыт, савыркалат — вот тыланет шондан, йӧн лийме годым ястарат. А кӧн
шоло
лушкыдырак але черле — чыла йолаш пундашке опталыт. Юж тугай неле, шӱлаш
огеш
лий. Урем гыч пурет гын, ушым йомдарен йӧрлат.
Кӧ шинчын шуктен огыл, конвоир-шамыч чаманыде приклад дене перен-перен
пуат. Ончылно чемоданышкыже пурен шичше "Финным" конвоир чумал шуыш дык,
чемоданыш кирзе
кем вуй шӱтен пурыш. Вагон гыч лектын шумым вучен шинчыше зек-шамыч йырваш
ончыштыт — кушко конденыт? Палышыжат тунамак лекте: "Весляна станций", —
пелештыш
ала-кудыжо. Очыни, тыште ик гана веле огыл лийын.

* Умбакыже. Тӱҥалтышыже 5, 6 номерлаште.

Вагон гыч лекше-шамычым линий вес могыреш коктын-коктын строй дене
шогалтышт,
чылаштым тергышт да ошкылаш командым пуышт. Лопка, такыртыме йолгорно дене
кайымеке, "гусиным шагом!" команда лие. Зек-шамыч, чӱч шинчын, йолыштым
пыкше алмаштылыт. "Полковник" гайжын яра манме гаяк пӧштыржӧ гына вачыгоч
кеча, садлан кугун ок орлане, шинель урвалтым кыдал йырет пӱтыральыч — айда
лӱҥгӧ. Кӧ пальтом
чиен, да эше кидыште чемодан — тыгайлан юмет-пӱрышет. Пальто урвалте йол
йымаке
пура, чемодан мешая. Чолакет торчакше дене кум йола каяш толаша, конвоир-
шамыч
шеҥгечше чумен-чумен писештат, кычкырлат. Кок кид да пулвуй дене писын каен
ончо-ян. "Полковниклан" пеш жалкын чучеш да, мом ыштен кертеш? Йолжым
сарыште йомдарен дыр, салтак вургеманыс. Чыланат тыгак шып улыт, нигӧ пыдал
налше уке. Корно — то кукшо, то шинчыше вӱдан, тазыла лавыран. Лаке гоч
тӧрштен от эрте, кынелме гай лият, тунамак приклад тупышкет толын логалеш.
Эҥер серыш толын шумеш, чылаштынат вургемышт нӧрен лавыргыш. Шӱлышым налаш
пуыде, вӱдыш поктен пурташ тӱҥальыч. Кудыжо чара марте кудашын, кудыжо
чийыме вургем денак пура. "Полковник" ӱмбал вургемым кудашын, шинельышке
вӱдыльӧ, вуйышкыжо пыштыш, вара иже вӱдыш пурыш. "Финн", кудашын,
чемоданышкыже оптыш. Ожно,
изирак годым, кугурак-шамыч Илян кече деч вара вӱдыш пураш огеш лий, маныт
ыле.
Сарыште тиде йӱлам шуктен огытыл, телымат морж лияш логалын, тӱрлӧ эҥерла
гоч
вончашышт верештын. Вӱдшӧ тугай йӱштӧ, капым тӱжем-тӱжем име дене
шуралтымыла
чучеш. Йӱдвелыште чыла эҥер вӱд кеҥежымат йӱштӧ. Тыште калыкмут уло: "Ик
гана
йӱштылат, курымешет ӱдырамаш деч посна илен кертат".
"Полковник" вӱдыш пурен шуктыш ма, уке ма — вӱдйогын тунамак шӱкале, изиш
гына
йол ӱмбалне шоген сеҥыш. Шеҥгечын толшо "Финным" кидше гыч руалтыш:
когыньыштым
вӱдйогын шӱкал огеш шу — икте-весылан эҥертышт. Эҥер пеш келгыжак огыл,
покшелныже шӱй даҥыт, кумдыкшо — 25-30 метр. Тиде лопкытым вончен
шуктымешке, вӱдйогын
тынарак ӱлыкӧ шӱкен наҥгая. Эҥер покшелне "Полковникын" шӱйышкыжӧ коктын
кержалтыч. Иктыже "Браток, помоги, не могу больше" манеш. Кертат-огыт —
шӱйышкет кержалтыныт гын, кузе утлет? Вот тыге коктынат вӱд йымаке каяш
лиеш. Шӱйыш кержалтше деч утлаш тӧчыш, явалажат вӱдыш пурен кайыш, йӧра
"Финн" кучен шуктыш. Вӱдым
нелын, пич каяш огыл. Кокыраш тӱҥалат гын, вӱд утыр кукшо логарыш логалеш:
вара
каюк, пытышыч. Толашен-толашен, эн тале вӱдйогыным эртышт, эҥер пундашат
пеҥгыдеме. Юмылан тау, лектыч.
Эн пытартышлан вӱдышкӧ чийыме вургемже денак окшакет пурыш, торчакше ияшыже
мешая. Ийынжат сайын огеш мошто ала-мо: кидше дене пеш лупшкедылеш, но
ончыко кайымыже огеш шижалт. Кокыра, вӱдым нелын ала-мо. Эн писе йогынышкат
ыш шу — вӱд
йымак йомо, но вашке лекте. Йогын ӱлыкӧ да ӱлыкӧ утларак талын наҥгая,
толашымыже арам веле. Умбакыже мо лиеш — чылан эскерат. А тудо кок вел
серыштат шогышо
конвойный-влакымат эртен, со ӱлыкӧ вола. Лӱйымӧ йӱк шергылте — чолакет вӱд
йымак
вуйжыге кайыш, торчакше гына вӱд ӱмбаке пульт лектын возо, йогын почеш ийын
кайыш.
— Попытка к бегству. Отмучился, бедняжка, — ала-кудыжо мане.
Икте-весылан полшен, ыраш тӧчен тӧрштылшӧ зек-шамыч ночко вургемыштым
пунчалын
чийышт. "Финн"манме зек дене "Полковник" палыме лие. Бутыркысо следственный

тюрьмаште ик жапыште тӱрлӧ камерыште шинченыт, ик столыпинский вагоныш,
этапыш
логалыныт.
Зек-шамычын вургемыштым чиен тӧрлымыштлан рӱмбалгашат тӱҥале. Уэш кок
шереҥге
дене строитлен шотлышт, тергышт, склад гай койшо кугу левашыш намиен
петырышт.
Оҥа дене авырыме, тувырашдыме сарайыште ончыч кондымо зем-шамыч, буржуйко
кӱртньӧ коҥга воктене чумырген шинчат. Варашрак толшо-шамычлан йӱштӧ
пусакыште,
коҥга деч тораште веле вер кодын, но коҥгашке олташ пужат огеш кой. Мландыш
шарыме кож лӱс вичкыжрак. Каслан ни кочкаш, ни йӱаш ышт пу. Эрдене шинчалан
колым
пуымо денак серлагышт. Кӧ эрдене кочкын пытарен огыл гын, изиш йоҥыштышт,
кӧн
нимо кодын огыл — тугак кече эртыш. Малаш коктын икте-весе дек пызнен
возыч, тыге шокшырак.
Йӱдым "Финнын" чемоданжым шолыштыч. Туштыжо нимо сайжат кодын огыл ыле:
ончыч
Ленинградысе таможньышто эрыктышт, вара Бутырко тюрьмаште, корнышто
кочкышлан мо
улыжым вашталтыле. Рожын гынат, кырча-марчам пышташ йӧра ыле.
— Кычал ончаш гын? — йодо йолташыже деч.
— Айда ит кошт. Кушто муат? Верештат гынат, вор, блатной-шамыч дене ит
пижедыл,
шкаланет веле осалым ыштет, — мане тудыжо. — "Муынат — ит йывырте,
йомдаренат —
ит шорт". Зек-шамычын мутыштым от пале мо? Зек-шамыч йӱдым мален-малыде,
каненканыде, ыраш тӧчен тӧрыштыл-почаҥын эртарышт. Эрдене сухой паек дене
сийлышт да
робым пуышт, вара кажне зеклан шем материалеш ош чия дене "КТР ¹ ..."
возыман
кок лапчыкым, тупышко да оҥышко пижыктышашым, кучыктышт. "Финн" номерым
налмыж
годым фамилийжым, лӱмжым да ача лӱмжым ойлышат, "Полковник" ӧрӧ. Ишуткин
Энсай
Кугергиевич. Ала-кушто колмыжла чучеш, но тунам йодышташ ыш тӱҥал.
Зек-шамыч номерлан ӧрыныт. Фронтышто лийшышт немыч концлагерьлаште инициал
олмеш
номерым пуымым колыныт, ужынытат. А тыште — Совет Ушемыште, шке элыште? "Мо
тыгай КТР-же?" — йодыштыт. Палышышт умылтарышт: судын приговоржо почеш
тынар ийлан
мыланна "каторжные трудовые работы" волгалтеш. А номер фамилиетым, лӱметым,
ача
лӱметым ончыкта. Ынде тый тыгай номеран каторжанин улат. Номерым ни вӱд, ни

спирт, ни растворитель дене от шулыктаре.
Вургемым вашталтен чийыше каторжанин-шамычым бригаде еда шеледышт.
"Полковник"
ден "Финн" ик тӱшкашке — кермычым кырыше бригадыш логальыч. "Финнет" ӧрын:
кылмыкташ тӱҥалын, могай кермыч кырымаш лийын кертеш?
— Ялыште кеҥежым, шокшо жап годым кермычым кырат ыле, — йӱкын шонкала.
— Шагал шинчет докан. Зек огеш шонкале, мом каласат — ышта, — мане
"Полковник".
Бригадым строитлен шогалтышт, тергышт. Бригадир, прораб, начальник дене
палымым
ыштышт. Начальник-шамыч шукын улыт: лейтенантат, старший лейтенантат,
капитанат... Лагерь начальник — кӱжгӱ, кугу капан илалшырак пӧръеҥ,
званийже дене майор. КТР-шамычым молан кондымо — ончыклык паша дене изишак
палдарыш. Вара ончыко
икмарда капан, робымак чийыше, КТР номеран зек-прораб лекте. Бригадир дене
палдарыш. Зек-шамычлан военный-влак дене огыл, а нинын дене пырля лияш
логалеш: нуно тылат пашам палемден пуат, кузе ыштыметым тергат.
"Полковниклан" прораб пеш
шыдынжак ыш кой, но бригадир вигак ыш келше. Кужу капан, кугурак пӱгыр
неран,
шинчаончалтышыжак мом шога. Акцент дене кутыра: ала грузин, ала чечен — Юмо
пала. "Ну мо, илена гын, ужына", — шоналтыш. Строй денак паша верыш
наҥгайышт. Тудыжо — коло-кумло меҥге ӱмбак пыштыме леведыш, моло нимо
укеат, манаш лиеш.
Кермычым кыраш тӱҥалмешке арня наре паша верым ямдылышт. Шун карьерым
почыч, тушеч тачке дене шуным шупшыкташ, яра тачке дене карьерыш кӱзаш оҥа
дене корным
ыштышт. Трап мучаште шуным нӧштылаш йыргешке лакым келыштарышт. Кермыч
шуараш
курык серыште мландым кӱнчышт да леведыш шотым ыштышт. Паша ӱзгарым:
кольмым,
кермыч кырыме рамым, валякым — ямдылышт. Зона йыр каланча-влак койыт, кум
радам
шуркалыше кӱртньывоштыр дене шупшмо. Тидыжым ончычак ыштен ямдылыме.
Икымше партий кермычым пуымешке, зем-шамычлан эртак ала-мо дене кӱэштме
киндым
да шинчалтыме колым пукшышт. Кол деч вара пеш йӱкта, вӱдшӧ тыште уло — айда

лӧкӧ. Но тудо мӱшкырыштӧ мо улыжым пеш вашке мушкын луктеш, садлан кочмо
шуэш.
Корныштат кинде да селедко дене сийленыт, а вӱдшым пел чукыр дене веле
кечылан
пуэныт. Конвоир-шамыч поезд шогымаште вӱдлан каяш ӧрканеныт. Ала-кӧн верч
мом
азапланаш? Зеклан шуко вӱдым пуэт — шонданыш лукташ чӱчкыдын йодыт. Адакат
уто
тургыжланымаш веле. Ик еҥлан шонданыште шинчаш вич минут дене веле пуаш
гынат,
вагонышто нылле еҥлан кум шагат марте кая. Кум шагатым оролен, ончен шого,
вет
зек чыла кӱлешлыкшым конвоир ончылно ыштышаш. Садлан вӱдым шуко огыт пу:
зек орлана, коракиге гай умшам каркален, пич вагонышто пӧрдалеш.
Ямдылыме пашам пытарымек, бригадыште кӧлан могай сомылым шукташ — шеледышт.

"Финн" кермыч шуарымашке логале, "Полковник" шуным карьер гыч тачкыш оптен
шупшыкта. Кӧлан куштылго, кӧлан неле паша логалын — кызыт каласаш йӧсӧ.
Каторгышто
каньылыже лиеш мо?
Тюрьмаште подследственный кыралтмаш, мыскылалтмаш, игылтмаш деч этапым
вуча. Чоныш шушо, раш палыдыме ончыклык тулын шӱмжым нулта, ойгандара. Чон
сусыр дене
гына серлагет ужат, вӱрвузык кырен оптат, капетым сусыртен пытарат.
Аҥыргымешкет
пылышышкет кок могыр гычат "Каласе, каласе, каласе... Кӧн дене?.. Кушто...
Кӧ?"
йодышлам чужгат. Йӱдвошт тыге йодыштмеке, вуйыштат нине ой-влакак йоҥгаш
тӱҥалыт. Але икмыняр кече огыт пукшо, вара селедко дене "сийлат", а вӱдым
огыт пу, я
кӱжгӱн чиктен, шокшо изоляторыш шындат, чыла пӱжвӱд дене чывылалтат. Тыге
капыштет вӱд огеш код, вӱргорно гыч вӱр йочешташ тӱҥалеш. Пел сутка деч
утым от чыте,
ушым йомдарет — вара ик мучаш. Але йымал тувыр-йолаш дене йӱштӧ изоляторыш
шындат. Тыгежат манаш огеш лий: шинчаш тушто вер уке да огешат лий. Йырваш
йӱштӧ
кермыч пырдыж. Тыгай камера деч вара шодо чер вик ылыжеш. Тыге кажне йӱдым.
Але
вургеметым кудашыт, кӱварваке шарен пыштат: кидыштет кок еҥ, йолыштет
коктын
шинчат, кем йолышт дене йоча ыштыме тарманетым тошкалыт. Каласен от шукто —
титакдыме титакым ӱмбакет от нал гын, тошкалын лазыртат, шкежат эр кечым от
уж.
Илыше кодат — нер йымакет ончылгоч возымо кагазым тушкалтат. Мо тушто
сералтын —
аҥыргыше вуй, пуалше шинчат дене нимом ужын, шоналтен шуктыде, кидетым
пыштет.
Тыге шке пӱрымашетлан пунчалым ыштет. Улыт тугай еҥат: кола, но нимогай
титакымат ӱмбакыже огеш нал. Тыгайже пеш шагал. Ик гана следственный
тюрьмашке логалат
гын, иктаж-могай шылтыкым муын, але шолып титакым ыштыктен, сойток шындат.
Садланак дыр подследственный, кеч-могай приговор лийже, этапым вуча.

5
Завод лагерьлан кӱлшӧ кермычым пуаш тӱҥалын. Зек-шамычлан да лагерный
персоналлан столовыйым, пекарньым чоҥышо бригаде нӧлтенат шуктен. Шке
кермычышт денак
коҥгамат оптеныт, шокшо кочкышым пукшаш тӱҥалыныт. Эрдене кылмыше пареҥге
да ковышта, икмыняр шӱраш пырче гыч шолтымо вишкыде шӱр, каслан пуымыштым
ала пучымыш
ала пуламык манаш. Пучымышлан вишкыде, пуламыклан шӱраш гыч шолтымо. Тушкак
колым вуйжыге, лужыге пышталыт, шӱкалтыш — вишкыде чай. Южо зекше тыгай сий
деч
вара тӱҥалтыште кочкын кертдыме лиеш, но шужымо чылалан туныкта.
Кугу Октябрь пайрем вашеш чоҥышо бригаде ик баракым ыштен шуктыш. Тушко
кермычым
кырыше бригадым сарай гыч кусарышт. Вара гыч ыштыме кӱвар, тувыраш, кок
пачашан
нар... Малаш мешак гай матрацым, кӱпчыкӱмбалым пуышт, олымым конден,
лавырашкак
ястарышт. Олым да лӱс дене кӱпчыкым, кожгожым темен, шкаланышт вакшышым
ыштышт.
Барак изирак гынат, ик сменыште ыштыше-шамычлан сита. Кок смене нигунамат
иквереш канаш огеш логал. Кечывал смене, вич шагатлан кынелын, эр кочкышым
ыштен,
шым шагатлан пашашке шогалеш. Йӱд смене шым шагатлан канаш кая, латиндеш
шагат
марте кана. Паша кече — латкок шагаташ. Баракыште оҥа левашыште кылмен,
чытырен
кийыме гай огыл. Кӱпчык ден кожгож латкок шагатлан неле паша деч вара мамык

тӱшак гаяк пушкыдо. Буржуйко коҥгам кукшо пу дене олтет гын, шокшыжо изиш
да тора пусакышкат миен шуэш. Консерве банкет уло гын, буржуйко ӱмбалне
чайымат шолташ лиеш, йӱдлан кӧргетым кеч шокшо вӱд дене ырыктет.
Мончамат ыштен шуктышт. Эҥерым вончымеке, мо толмо — кап вӱдым ужын огыл.
Мончаште тунар шокшыжак огыл, вӱдшымат кум таз деч утла огыт пу, тыге гынат
могыр
мыняр-гынат шӱлалта, куштылемеш.
Зек, паша гыч толын, кочкышым ыштымек, нарышке пурен возеш, вес смене марте
вийым пога, кана. Йӧнжӧ годым, пашам коден, тул воктенат ырыктен шинчаш
тореш огыл,
но тыгай "пиалже" пеш шуэн шыргыжалеш. Бугор *, прораб, салтак конвойный
термометр дене поктылынак коштыт. Латкок шагат кужытан паша кече мучашлан
зек пунчалме ночко шовыч гай лиеш. Неле паша чыла виетым налеш, вачӱмбакет
кугу кирам сакыме гай чучеш. Шинчын кынелаш ал огеш сите, уло тӱня кеч
кумыкталтше, шона.
Карьер гыч шупшыктышо сменыште лу тачке шуным лозыртылаш наҥгайышаш.
Шунжымат
шкеак вынем гыч кӱнчен, тачкышке оптен лукман. Мланде кылмыме деч ончыч
ӱмбачын
налаш лиеш ыле гын, кылмыктымеке тидым ышташ куштылго огыл. Кылмыше, ияҥше
шуным
лозыртылмаште эшеат неле. Садлан чылан тушко логалме деч лӱдыт. Вынемым зек
нерге янлык пыжаш гай кӱнчен пура. Пурен лектын коштмо рожым изим ыштет —
шкалан
шуным лукташ йӧндымӧ, кугу рожым ыштет — шун кылма, лум логалеш, кажне
гана,
тачкым темымеке, петырен-шокшемдыман. Шкаланак вара уто паша: кылмыше шун
лом
дене руалмашеш шыгыр вынемыште мурен веле кия, нормым ыштен от шукто. Шунан
тачкымат тайыл почеш шӱкаш куштылго огыл. Оҥагорно ночко лум, йӱр, шун дене
тазылаҥеш, йол мунчалта, шӱдӧ килограмман тачкым йӧрыктыде наҥгаяш — манаш
веле.
Йӧрыктет, адак уто паша, да шеҥгечын толшо-шамычлан чаракым ыштет.

* Бугор — бригадир.

"Подполковник" ондак "Финнын" пашажлан кӧранен ыле. Туштат куштылго огыл.
Кермычым шуараш коҥгашке кум пачаш дене шындат: ӱлнысыжӧ шуаралтеш,
кокымшышто кошка,
кумшышто ыра. Кумшо пачаш ӱмбак иле пуым кошкаш кӱзыктен оптат. Шуаралт
шушо
кермычым лукташ чыла кум пачашге пужыман. Шуаралтше кермычым кораҥден,
кокымшо
гыч кошкышо кермычым шындат, кокымшыш — ырыше кермычым. Вара адакат тулым
ылыжтат, кумшо пачашыш кырыме ночко кермычым оптен шындат, ӱмбакыже — иле
пу. Тудыжым моло зек-шамыч чодыра гыч вачӱмбаланышт нумалыт. Южо солкемже
кӱжгӧ, шелыштман. Сменыште ик коҥгам пужен оптыман. От шукто — бригаде
нормым ок теме, эрлашыжым паек катыкемеш. Сменыште кырен ямдылыме сырецым
шындыде огеш лий: йӱштыштӧ
кылма, коҥгаште, шулымек, шалана. Шуарымаште ыштыше-шамыч эре ноло шинчан
коштыт
— шикш кочкеш.
Кермычым кырыше-шамыч леваш йымалне шинчат. Ончыч чыла виш ыле, оҥам шелын
ямдылымек, петырышт, ынде мардеж огеш логал. Чот йӱштӧ годым тулым пыштат —
чыташ
лиеш.
Эн неле паша — шуным лозыртылын нӧштылмаште. Тушко логалше-шамыч эре йол
ӱмбалне
улыт, тояш эҥертен, черле шорык гай эре верыште йыр пӧрдыт. Ошмам, шуным
конден
ястарат — чыла тидым тошкен, шурен, нӧштылын, кырыше-шамычлан нугыдо лапаш
гайым
пуышаш улыт. Йӧра эше резинке кем ден меж ыштырышт уло. Лозыртылмо шун ала-
мыняр
кило дене йолыш пижеш, вӱдылалтеш, тояш эҥертен, йолым пыкше шупшын луктыт.

Южышт смене пытымеш огыт чыте, йӧрлыт, баракышкат вӱден веле наҥгаят. Ик
лакыште
шуным ямдылат — весыш вончат, кокымшышто ямде лиеш — кумшыш, вара адак
икымшышке
куснат.
Кермычым кырыше бригадылан ни каныш, ни пайрем кече уке — тыште кӱрылтде
пашам
ыштыман. Пычыриклан коҥга йӧра — телым чыла кылмен шинчеш. Кугу
Октябрьланат ышт
шогалте, лач кочкаш гына изиш нугыдырак логале: изи шыл падырашан шӱр,
кастене
кушкыл ӱй дене пучымыш да тичмаш паек кинде. Кок смене вашталтме коклаштат
кӱрылтыш огеш лий. Арнялан ик смене латкандаш шагатым ышта гын, весыже —
кудытым, у арнялан вашталтыт. Неле, пеш неле паша, но зек-шамычыштат тыглай
огытыл —
каторжанин полко.
Лагерьыште кӧ гына, могай гына еҥ уке! Элыштына илыше калык гыч чылаштым
вашлияш
лиеш: руш, украинец, белорусь, казак каракалпак, узбек да тулеч моло, тулеч
моло. Вес шот дене — кугу начальникат, колхозникат, тыглай пашазат,
студентат, военныят... Шоҥгыжат, ийготыш шудымыжат, кугун тунемшат,
кыдалаш, начальный образованиянат, илышыштышт ик ганат парт коклаште
шинчыдымат, шке фамилийыштым,
лӱмыштым возен моштыдымо-влакат улыт.
Чыланат — 58-ше статья, тӱрлӧ литер дене титаклыме-шамыч. Коклаштышт — еҥым
пуштшо вор-рецидивист, казна погым шолыштшо-шамыч да тулеч моло. Кудыжо
икымше гана
шичше, кудыжлан тюрьма — шочмо пӧрт.
Лудшо йолташ, зонышто илышым лагерьный начальник-шамыч, закон виктарат
манын шонет гын, чылт йоҥылыш лият. Тиде — тӱжвач ончымаште тыге, а
келгышкырак шекланаш
гын, тыште оза — пахан, "вор в законе". Тудо лагерьыште уке гынат, ала-
мыняр
шӱдӧ-тӱжем километр гыч тысе илышым виктарен шога.
Лагерьыште тӱрлӧ оралтым, производственный помещенийым чоҥымек, нуным пашаш
колтымо семын, учетчик, кладовщик, банщик да тулеч моло шокшо, "прикормно-
придурочный" вер-влак лектыч. Вор, жульык, рецидивист, шоколадник-влак *
тыгайым тавален-тавален айлышт. 58-ше статья дене титаклыме еҥым, калык
тушман манын, тыгай
пашаш огыт нал, кеч тый профессор але генерал лий. Южгунам йоҥылыш логалыт,
но
блатной-шамыч, пален налмекышт, тыманмеш шке коклашт гыч шындат **.
Политический-шамыч, тӱҥ шотышто, яндар шӱм-чонан еҥым чаманыше улыт.
Блатной-шамыч,
мӧҥгешла, шке верчышт да шке тӱшкашт гыч улшо-шамыч верч веле азапланат.
Тыштыже
нуно кугу ушым, моштымыштым, шинчымашыштым икте-весе верч чот шогымыштым
ончыктат, тавадаҥ пижыт. Молан тиде тыге — каласаш йӧсӧ огыл. Уголовник
коклаште кыл
пеҥгыде, дисциплине, ваш-ваш умылымаш, а политический-шамычын тиде уке,
кажныже
шке семынже илаш тӧча.

* Шоколадник — казна погым шолыштшо.
** Шындаш — кожен колташ.

"Полковник" кухньо воктене кышкыме шӱк ора гыч мушкылтыш вӱдеш кылмыше
калай
банкым тоя дене пургед лукто, кугурак лавыра деч эрыктен, пундашыжым
ончышто.
Банке сайла коеш, рожанат огыл. Ой, могай пиал! Кол пушан гынат, нимат
огыл,
мушкын колташ лиеш. Кухньо гыч луктын кышкыме пареҥге шӱмым, кол вуйым,
шемемше
ковышта лышташым муын, мо кочкаш изиш йӧрышым поген, бушлат урвалте йымак
шылтен, барак велыш ошкыльо. Кас марте тиде поянлыкым весе-шамыч деч шылташ
кӱлеш.
Тыш-туш йырваш ончалын, улак верыш тойыш.
Банкым кажне зек кычалеш, кунам чайым ырыкташ, кунам, йӧн лийме годым,
шӱрымат
шолташ лиеш. Зек-шамычын столовыйышт воктене ни банкым, ни пареҥге шӱмым
але вес
кургым пешыжак от му, лагерный персоналын кочмыверышт воктене гына коклан
верешташ лиеш. Персонал гыч палымет уло гын, иктаж-мо дене вашталташ лиеш.
Но "Полковникын" ниможат уке. Юмылан тау, ала тудак тиде яра банкым пуэн.
Йӱд сменыш кайышыжла, тудым тойымо вер гыч налын, пашаште йӧнан жапым муын,

эрыктыш, мушко, тичмашлыкшым тергыш — банке сае. Вара поген кондымо
"поянлыкшым"
коҥгаш шолташ шындыш. Тамлен ончыш. Шинчал ден шӱраш, коя огеш сите.
"Салтак товарет лиям ыле", — шке семынже шыргыжалын, шоналтыш. Ончыкылан
банкеш иктаж-мом
шолтен кочкаш кермычым шуараш шындыме годым лӱмын верым кодыш. Зеклан —
тидат
куан, могай-гынат эҥертыш.

6
"Финн", совлам налын, шӱржым пудыратыш. Туштыжо — шемалге тӱсан икмыняр
пареҥге
падыраш да тугаяк ковышта лаштык, кум-ныл шӱраш пырче веле.
— Пундаш гыч кошталынат, нугыдо огыл, — мане кумыл волен.
Нигӧат ик мутымат ыш пелеште. Изи кинде падырашым пурлын, шӱрым зек-шамыч
вашкыде кочкыт. Молан, кушко вашкаш? Чыла кочкышым вич минутышто нелын
колта — ни
тамжым, ни можым пален ок шукто. Такшым, могай тушто там? Ӱмбалне кушкыл ӱй
веле
изиш шарлен чолгыжалта. Уло кечывал кочкышыжат тидак веле. Тылеч вара зек
кас
марте малаш, йӱд сменылан канаш кая.
Южгунам кок йолташ, барак воктене, ӱшыкыштӧ, кече ваштареш шинчын, уло гын,
тамакым пӧжгат. Кажныже кӱсен пундаш гыч шун, пурак йӧршан пудыргым поген,
ик сигаркым пӱтырат, черет дене шупшылыт. Икана воктекышт "Капитан"
лӱмедышан зек толын шинче. Тудо ала-мо со воктенышт шӱраҥыштеш. Ик
йолташыжат уке, витне. Тудланат тамак пундашым шупшылаш пуышт.
— Финн пленыште тиддеч сайынракын пукшат ыле. Южгунам шӱр гыч шыл
падырашымат
коштал луктат. Лемжат нугыдырак, киндымат утларак пуэныт.
Ойжым кошартен ыш шукто.
— Кочмо нерген шомакым ит лук, — торжан кӱрльӧ "Капитан". — Тый лагерьыште
шуко
от шинче докан, йӱлам от пале. Лагерьыште кочмо нерген огыт кутыро да
огытат шоно.
— Тюрьмашке мый сар пытыме кеҥежым логалынам, а тылеч ончыч Финляндийыште
военнопленный-шамычын лагерьыште изиш шинченам, — "Финн" умылтарашат пиже.
— Ойлымет ала-мо пешыжак келшен огеш тол. Финляндий дене, Ленинград олам
утарымеке, нылле нылымше ийын апрельыште военный действий пытен, сентябрь
тылзыште
мирный договорым ыштыме, а тый манат — нылле визымше ийын кеҥежым
логалынам. Тиде жап марте кушто лийынат? — йодо "Полковник".
Сарыште лийше сарым уждымо-влакым огеш йӧрате, огеш жапле. Кеч-кушто лийышт
—
шылын шинченыт, маныт.
— Мый тиде сарыш логалын омыл, финн пленыште куд ий наре лийынам.
— Саржат ныл ий наре веле шуйнен, а тый куд ий манат — "Капитан" ок ӱшане.
— Мый пленышке ныллымше ийын январь тылзыште логалынам.
— Финский компаний годым мо? Вот кузе?
— Мыйым кумло индешымше ийын шошым действительный службыш нальыч. Тиде
ийыштак
декабрь тылзыште Финляндий дене сар тӱҥале. Мый ече дене сайын коштынам.
Йӱдым
кум еҥым разведкыш колтышт. Финн-шамыч чекыштым терген коштыт улмаш. Мемнам
ече
кыша дене поктен шуыныт, изи кредалмаш лие, иктым, старшийым пуштыч,
кокымшо сусыргыш. Патрон пытымеш лӱйкалышна, варажым мом ыштет? Кырышт,
йодыштыч, ала-мом
возкалышт, ик баракыш петырен шындышт. Кугун жап ыш эрте, тушеч поктен
луктыч,
строитлен шогалтыштат, уэш индыраш тӱҥальыч. "Могай национальность?" —
йодыт.
Руш, белорусь, украинец, татар, узбек гын, туштак коло вич розгым
"пӧлеклат".
Кудыжо чытат, кудыжо туштак колен возыт. Мый декемат черет толын шуо.
"Могай наций гыч?" — йодыт. "Черемис", — манам. Ӧрдыжкӧ кораҥден шогалтышт.
Мучаш марте
чылаштым кырымым ончен шогышым. Вара кок финн салтак мыйым оролен наҥгайыш.
"Ынде кушко? — шонем. — Мо ужшашем кодын? Молан черемис манын ойлышым? Ала
коло вич
розгыжым чытемат ыле". Иктаж вич уштышым наҥгайышт, хуторыш ик суртыш
конден
пуртышт. Оза, шоҥго кугыза, рушла кутыра, инструктаж семын мыланем кузе
лийшашым
умылтарыш, кагазеш кидым пыштыктыш. Салтак-шамыч кайышт, мый хутореш кодым.
Мончаш пуртышт, пукшышт, вургемым вашталтен чияш пуышт. Вот тыге мыйын плен
илышем
Финляндийыште тӱҥале.
— Черемисше кӧ? Могай тыгай наций? — "Капитанет" пижын веле.
— Черемис — тиде марий. Финн калык дене ик тукым улына улмаш. Мыйже ондак
паленат омыл.
— Садлан тугеже тыйым "финн" маныт.
— Следственный тюрьмаште тыгай лӱмедышым пуэныт.
— Марий? Кушечын? Мыйын ватем марий, шочынжо Кировский область гыч! —
кенета
"Полковник" кычкыралынак колтыш. — Мый робым налме годым "Молан фамилийже
финнла
огеш шокто?" шонышым. Вот кузе улма-аш. Фамилиетше Иштугин моли?
— Уке. Иштугин огыл, Ишуткин, Энсай Кугергиевич.
— Ала-кушто тыгайым колмыла чучеш, но нигузе шарналтен ом керт.
Коктынат шып лийыч. Кажныжын вуйышто могай шонымаш пӧрдын — кӧ пала?
— Финляндий дене сар ныллымше ийын апрельыштак пытен. Молан мӧҥгӧ пӧртылын
отыл?
— йодо уэш "Полковник".
— Сар пытымым паленат омыл. Мыйым хутор деч ӧрдыжкӧ нигуш колтен огытыл.
Финн
йылмыжымат ончыч пален омыл.
— Могай пашам ыштенат?
— Мый ял гыч улам. Вольыкым онченам, чодырам руэнам, плотник-столяр пашам,
моло
озанлык сомылым шуктенам. Вара адак сар тӱҥалын манмым кольым. Озан тарлыме
пашазыже-влакым тушко нальыч. Эркын-эркын кутырымыштым умылаш тӱҥальым.
Шоҥго мыйым управляющийлан шогалтыш. Вот тыге илышем нылле визымше ий марте
эртыш. Колам:
сар пытен, военнопленный-шамычым мӧҥгышкышт колтат. Чонем пешак тӧкем ӱжеш,
посольство гоч мӧҥгӧ пӧртылаш разрешенийым нальым. Оза "Ит кае, ит кае,
ӱдырым налын пуэна, келшет гын, шке ӱдыремат ом чамане, оза лият" манеш.
Мыланем нимат ок
кӱл: "Каяш, вашкерак мӧҥгӧ каяш" — чоныштем, шонымаштем ик ой. Ораде дык
ораде.
Мо кӱлеш, чыла ыле: кочкаш гын, кочкаш, йӱаш гын, йӱаш, чияш гын, чияш.
Ӱдыржӧ
дене яраимньын чодыраш, олыкыш кудалыштына, кастене озан машинашкыже
шинчына да
ола рестораныш чымыктена. Илыш огыл — рай, — "Финн" чыла рат дене
каласкала, уло
чонжым почеш. — Мый куд ий мӧҥгыштем лийын омыл, ача-авам шоҥго, черле
улыт, шке
нергенат нимогай уверым пуэн кертын омыл. Ямгатлыкеш * пеш йокрокланенам.
Оза
мыланем финн маркым пуыш. "Выборгышто вашталтет" мане. Пӧлекым родо-
тукымемлан
налын ямдылышым, шкаланемат мо кӱлешым шапашлышым. "Союзыштыда
военнопленный-шамычым ишыктылыт, уда шомак коштеш" манын шижтарыш шоҥго.
Мый уке — нимат колыштмашем уке. Выборгышто чыла маркым поген нальыч,
вургемем эн сайже таможньыштак
йомо, кодшыжым пересыльный пунктлаште, следственный тюрьмаште шолышт
пытарышт.
Пытартышлан рожын чемоданем тыште кошартышт.

* Ямгатлыкеш — мӧҥгӧ верч.

Бутырко следственный тюрьмаште но кырышт, но игылтыч, но мыскылышт вет. "Кӧ

улат? Кушеч толат?" — иктымак ячат. Чыла тидым посольствышто пуымо
кагазыште возымо уэш-пачаш молан йодышташ? "Могай заданий дене толат? Кӧн
дене кылым кучышаш
улат? Пароль могай?" — весе витара. Следователь кӱкшӧ капан, шемалге тӱсан
рвезе
лейтенант ыле. Ӱпшӧ курныж пыстыл гай йылгыжеш, шинчаончалтышыжак ала-могай
шучко. "Могай угрофинский националистический организаций дене кылым кучышаш
улат?"
Угрофинский тӱшкаш пурышо марий ден финн кокласе родо-тукым нерген мый финн
деч
веле колынам, тымарте нимомат шинчен омыл.
Йодыштмышт годым прожекторым ӱмбакет ваштареш шындат. Шинча вара нимом огеш
уж.
Ик жап гыч шӱм ишалтме гай лиеш, нерве чымалтеш, чытыраш тӱҥалат, вуй
савырна.
Тыгай состоянийыш шумеке, омса деке миен шогалеш, "Каен кертат" манеш, шке
лектын ошкылеш. Тул йӧра, чылт пычкемыш лиеш. Омсаш тунамак куржын пурат,
визымше
лукым кычалыктат. Пычкемышыште кушеч логалеш, мо дене лочкат — от пале.
Кырен,
чонышт канымеке, лектын каят. Уэш тулым чӱктат, следователь пура: "Тый алят
каен
отыл? Тугеже ойлышашет уло чай, ну, шич, каласкале", — манеш. Мо шинчыметым
ойлет. Шып шинчет — адак тугак тӱҥалеш, протоколым нер йымакет тушка, кидым
пыштыкта.
Бутырко тюрьмаште калык пешак шуко, камерыште вер огеш сите. Ончыч кӱварыш
параша * воктене верланет. Еҥ-шамычым этап дене наҥгайымеке, вер лийме
семын метрош
куснет, вара иже нарышке логалат. Ийготыш шудымо-шамыч кӱсеныштет шке
кӱсеныштышт пургедме гай пургедыт, кӱлеш-оккӱлым шӱдырен луктыт. Торешланен
ончы-ян, мо
ӱмбалнет уло — чыла пӱчкеден пытарат але нунын кугуракышт ишыкташ тӱҥалеш.
Камерыште йӱдшӧ-кечыже тул йӱла. Кечывалым изи куатан лампычке гын, йӱдым,
мӧҥгешла,
кугу тул чӱкталтеш, ласкан малаш огеш лий. Могай малаш да мойн, утларакшым
следователь деке йӱдым ӱжыктат. Цирик йӱдвошт тыйым омсаште рож гыч эскера.
Кидетым
одеял йымак шылтет — шижын от шукто, камерыш куржын пура, тоя дене шелын
пуа.
Йӱк-йӱан тарвана, камера помыжалтеш, чыланат ӱмбакет келесырын ончат. Кок-
кум
гана тыге лиеш — адак метрошко куснет. Туштыжо матрац, одеял, кӱпчык уке.

* Параша — нӱжвалым ястарыме ате.

Следователь деке ӱжыктымӧ годым кажне гана шӱм вургыж пурет, прожекторымак
шарналтет да чон ишалтеш. Протоколым нер йымакет шӱшкеш: "Кидетым пыште,
кидетым
пыште". Чон ишалтын, уш йоҥлен, вуйдымо пормо гай ик кагазыш лудде кидым
пыштенам. Судышто приговорым лудмышт годым умылышым: Марий кундемыш шпион
семын националистический группо дене кылым кучаш, финн разведкын кӱштымыжым
шукташ толам
улмаш. Мый ача-ава деке шочмо мландышкем каем манын шоненам, — воштылалын,
"Финн" кутырымыжым кошартыш.
— А мый Лобытнанг тюрьмаште сай школым эртышым. Тудыжым тюрьма манашыжат ок
лий
— вич лукан пу пӧрт ыле. Олташ нимом гаяк, мланде шӱй уке. Обь эҥер гыч
йоген
кайыше пырням шӱдырен луктын, коштен олтенна, — "Капитан" шарнымашке
кусныш.
— Архангельский область гыч улам манат, кызыт Лобытнанг нерген ойлет, —
мане
"Полковник".
— Шочын-кушкынам Архангельск областьыште, пашам йӱдвел речной флотышто
ыштенам.
Ялыштына чыла пӧръеҥ-шамычын илышышт чодыра да эҥер дене кылдалтын. Кӧ
шолым
волтымаште, кӧ чодырам ямдылымаште, кӧ пароходышто коштын. Ял озанлык
пашаште
ӱдырамаш, йоча да шоҥго-шамыч толашеныт. Мемнан еш — ачамат, кочамат —
речной
флот дене илышым кылден: матрос, механик, капитан лийыныт, мый нунын
корныштым
тошкенам. Шым классым тунем пытаренам да ачам дене пароходышто пашам ышташ
тӱҥалынам. Матрос гыч чыла должностьым эртенам, капитан марте кушкынам.
— Сарыште лийынат? — йодо "Полковник".
— Уке, бронь дене коденыт.
— Тышкыже кузе, молан логалынат? — "Финнат" йодо.
— Мыйже? Кызыт ынде шке орадемлан верч логалынам, шонем. Пашаже тыге лийын.
Нылле нылымше ийын шыжым мыланем Салехардыш баржым буксироватлаш кӱштышт.
Обь эҥер
тидын тураште шыгырештеш, ий вола — шучко вер. Да мыйын теҥыз сер воктенсе
вӱдыштӧ кошташ правамат лийын огыл. Мый маршрутыш шым лек, отказымылан — 58-
ше
статья — экономический саботаж.
— Ну, братва, ситыш йылмым тӱгатен шинчаш, — мане "Полковник". — Смене деч
ончыч
канаш уто огыл.
— Мален, срокшат вашкерак эрта, — ешарыш "Капитан".
Баракышке пурымеке, "Капитан" вигак шке нарышкыже кӱзен возо. Кем гыч меж
ыштыржым руден, шке йымакыже пыштыш. Ик шот дене, йымачет нигӧ огеш шолышт,
вес шот
дене, кап шокшет дене кошка, а эше нарысе варам какши могырлан мыняр-гынат
пушкыдемда. Моло-влак эше возын огытыл, буржуйко воктене пӧрдыт.
Чылт артам пытен, йолышко ала-могай насатым * пижыктыме гай неле, пыкше
шӱдыра.
Мыняр ынде тыгай илышым чыташ кодын Архангельский речной флотын капитанже,
192
сантиметр кӱкшытан, лопка туп-вачан, 90 килограмм нелытан Захарченко
Васильлан?
Ту годсо дене таҥастарымаште туддеч ниможат кодын огыл — катырган паша
пытарыш.
Ни шонымыжо, ни ыштымыже ыш шукталт, чыла кумыкталте, пытыш. Молан, кӧн
верч?
Шке орадылан лийын, шкем чаманымыж дене. Кынервуй тыштак, да от шу-ла. Эх!

* Насат — нелыт.

"Мочол калык сарыште, лагерьлаште пытен, а тиде тунгус — "Финн" ала-могай
оза
дене ӱяк-мӱяк илен. Кызытат пашаже мыйын дечын куштылго, — шонкален кия. —
Тек
мый дечем ончыч весе пыта, мыйын эше илымем шуэш. Тидым кызыт ом ыште гын,
вашке
пытем, тыгай неле пашаште кужун ом чыте. Только кушан возаш? Ни кагаз, ни
ручкакарандаш уке. Тидым зек-шамыч деч йодын от кошт, вигак молан
кӱлешлыкым умылаш
шонышо лектеш. Кумыжеш возаш? Мо дене? Шӱч. Ӱштылалтеш... Шке вӱр дене!"
Сменым вашталтымек, тыгак ыштыш. Сай кумыжым муын, улак верыште шырпе дене
шола
кидшым сусыртыш. Вӱржӧ эше кодын улмаш. Пычкемышалтмеке, лагерный
управленийлан
лӱмын сакыме яшлыкыш серымыжым колтыш.
Икмыняр жап гыч бугор, "Капитан" дене коктын кодмекышт, опер дек палемдыме
жаплан пураш шӱдыш. Тыге тудо сексот * лие.
"Капитан" лазаретыш лу кечылан логале. Тыште шӱржат йӧрен, пучымышыжат
нугыдырак, киндат сайрак, чылажымат тичмаш нормо дене пуат.
Икмыняр кече гыч "Финным" конвой дене ола нарсудыш наҥгайышт. Ошкылшыжла
"Ынде
кушко, адак молан наҥгаят?" шоныш. Нарсудышто 58-ше статья дене судитлышт.
Кастене "Полковник" кушто лиймыжым йодо.
— Нарсудышто, — вашештыш тудо.
— Молан?
— Вес элысе илышым моктымылан да антисоветский агитацийым (АСА) эртарымылан
лу
ийым ешарен пуышт.
— Мыняр ий шинченат?
— Эше идалыкат уке.
— Ит ойгыро, Совет власть тыланет коло ий илышым пеҥгыдемден пуэн, — мане
мыскара йӧре "Полковник".
Пытартышлан "Финным" кермыч шуарыме паша гыч кораҥдышт, шун нӧштылмашке
шогалтышт. Тудо чылт вуйым сакыш. Йӧсланымыжым ужын, "Полковник" каласыш:

* Сексот — чогышо, секретный сотрудник.

— Чыте, братан, Юмо еҥлан чытен кертдыме шынымашым * огеш колто. Мо
лиймылан
шӱвал шынде да йолет дене тошкал. Илышыште чыла йӱштӧ-шокшым пеҥгыде шӱм-
чон дене вашлий. Тиде — тыйын илыш йӧратымашетын сеҥымашыже. Пуйто чыла
пӱрымаш сӱмсырет тый денет огыл эрта. Тидым ыштен от мошто, от керт —
илышет пыта, эрыкым вучен от шукто.

7
Ни нылле градусан йӱштӧ, ни тӱтан мардеж, ни лум поран кермыч кырыше
бригадым
шогалтен огеш керт. Шуным шупшыктышыжо шупшыкта, нӧштылшыжӧ нӧштылеш,
кырышыже
кыра, шуарышыже шуара. У ий пайремланат кок смене дене пашам ыштышт.
Кочкышым
гына изиш саемдышт, шӱрыштӧ кавасе тылзе гай ӱй шинча пӧрдеш, пучымышым ала-
могай кушкыл ӱй дене пуэныт, киндым — тичмаш паекым.
У ий деч вара зек-шамычым куандарышт — серышым колташ лиеш. Кажныжлан ик
кагаз
ластыкым кок ужашлан пӱчкеден пуэдышт. Йошкар пусакысе ӱстеллашке икмыняр
чернила атым луктын шынденыт, ручкам пыштеныт. Шукын тиде татым шӱм вургыж
вученыт.
Идалык жапыште зек мом гына ешыжлан, йолташыжлан, йӧратыме ӱдыржылан возаш
шонен
огыл? Чыла орлыкшым, шӱм-чон вургыжланымыжым, ойгыжым ош кагазыш луктыш
пышташ
вучен коштеш. Сераш шинчеш — нимолан ӧреш. Илышлан ӧпкелен, йӱд-кече неле
пашам
ыштымыж нерген возаш? Кӱлеш мо лишыл еҥым уто гана тургыжландараш? Да
цензура
тидым огеш колто, шем чия дене петыра. Конверт деч изиш кугурак ластыкеш
чыла
тидым возен кертат чай. Ситартышлан вишкыде чернила кагазыште шарла, шеҥгек
лектеш. Серышым идалыклан ик гана колтет да ик гана налат. Ӧпкелалт возымо
тидым
шога мо? "Илем, пашам ыштем, таза улам, тыландат тидымак тыланем" манын
удыралешат, сита. Тидын дене чыла серыш, ластык шеҥгелан возашыжат огеш
лий, чернила
шартыш петыра.

* Шынымаш — тергымаш.

"Финн" шым ий мӧҥгыштыжӧ лийын огыл. Тиде жапыште мо, кузе — кӧ пала, ача-
аваже
илат ала уке? Коленыт гынат, ала пошкудышт вашмутым пуат, ала эше Ишуткин
Энсай
Кугергиевичым ялыште шарнат?
"Кӧлан возаш гын?" — шонен шинчыш "Полковник". Эрге-шамычлан, ватылан,
Лавулан
огеш лий. Сарыште улмыж годым весе-шамыч деч колын ыле: 58-ше статья дене
шындыме-шамычын родо-тукымыштым верысе власть шыгыремда. Оньыкугызаланак
веле кодеш,
тудо чылашт дене кылым кучаш шотым муэш.
"Полковник" деке "Финн" лишеме.
— Наҥгаена?
— Чечас, адресым сералтем.
— Конвертым от клеитле мо?
— Молан? Цензурылан пӱчкедаш уто паша.
— Мый клеитленам.
— Нуно садак пӱчкыт да лудыт, лучо клеитлаш огыл.
Серышым лӱмын шындыме яшлыкыш колтышт. "Полковник" баракыш пӧртылмышт годым

"Финн" деч кушко серымыжым йодо.
— Мӧҥгӧ, Марий республикышке.
— Мый Киров областьыш.
— Ешет тушто ила мо?
— Ватем ссылкыште, йоча-шамыч шаланен пытеныт. Оньыкугыза чылашт дене кылым
куча, палдара. Колышт-ян, тый Марий Республикыште Ишыттӱр ялым колын отыл?
— Колынам. Мый шочынжак тушеч улам.
— Ишыттӱр гыч?
— Тушеч.
— Ала Токпаев Лаврентий Токпаевичым палет?
— Лавренте изайым? Пеш палем.
"Полковник" "Финным" руалтенак кучыш.
— Чынак, палет? — уэш йодо. — Айда барак шеҥгек, тыште шогылташ сӧрал огыл,
—
"Полковник" тунар тургыжланышын коеш. — Ала нунын дене илыше кок йочамат
палет?
— Колашыже колынам, ужынамат. Но мыйым ту ийынак шошым действительный
службыш
нальыч, кызыт ынде лӱмыштымат ом шарне. Мемнан дене тугай лӱманже укеат
ыле.
— Игорь, Всеволод.
— Э-э, тыгак ыле вет. Иктаж кандаш да латкок ияш улыт ыле.
— Лачшым ойлет.
— Авашт, ачашт ала-могай туткарыш логалыныт, маныт ыле.
— Нуно мыйын эргым-шамыч улыт.
— Кай, — "Финнет" йӧршын ӧрын шогалын. — Ончыч марла ик мутымат огыт мошто
ыле,
вара тунемыныт, манеш. Лавренте шочынжо мемнан ял гыч огыл, ӧрдыж гыч
толшо,
суртыш пурен.
— Тудо мыйын ватемын аважын шольыжо.
— Лаврентежат туалгын чылт марияк лийын огыл мо?
— Марий. Оньыкувам рушлан Киров областьыш марлан лектын.
— Лавум мый пеш палем. Тыматле, пашам йӧратыше, ешыж денат сайын илат ыле.
Кызыт
кушто, мо лийын — ом шинче.
— Сарыште сусырген, инвалид лийын пӧртылын.
— Лавун действительный гыч пӧртылмыжлан ешыжым, раскулачитлен, йӱдвел
кундемыш
колтеныт маныт. Илаш нигушто, садлан пошкудо ялыш кок йочан вате ӱмбак
марийлыкеш пурен.
— Ешыжым Коми республикыш, чодыра пашаш колтеныт улмаш. Илыме поселкышт
"Маристан" маналтын. Тышеч тора мо ала, можыч, воктенак — кӧ пала?
— Ӧрдыж ял тудо ӧрдыж ялак, толшо еҥым пешыжак огыт жапле, эре неле,
лавыран пашашке, корным чоҥымашке поктылыныт. Чодыра руаш мемнан кундемыш
толыныт, иленытше ялыштак. Шкенан ял рвезе-ӱдыр-шамыч дене пырля погынен
модына ыле, пеш весела
лийын тунам. Ала Лавун шинчашкыже Оклина пернен, ала мӧҥгешла, мо гынат,
келшаш
тӱҥалыныт. Оклинажын ачаже, Пекпай кугыза, пеш ура чонан ыле. Ӱдыржын йот
еҥ дене вашлийын-кутырымыжым пален налын, Лавулан шижтарен: "Ӱдырем келша
гын, нал,
так арам рвезе чонжым пудыраташ шонет гын, кораҥ. Иктаж азап ӱдыр дене
лиеш,
мотри, тырлыкетым * кидышкет пӱтыраш логалеш". Мемнан ялна чодыра пелен —
чыла
суртышто манме гай сонарзе ила. Лавренте арака дене толын, ӱдыржым йодын.
Пекпай
кугыза вик руал каласен: "Ӱдырем дене илаш шонет гын, тышке илаш тол, а
наҥгаяш
уке, ом пу". Тудын ик ӱдыржак веле лийын, сурт пытыме деч лӱдын.
Лаврентелан
ӱдырым садак нигушко наҥгаяш — илаш кодын. Оньыкугыза Лаврентем пеш
пагален. Икмыняр ий гыч ӱдыр ден веҥын эргышт, Семон, шочын. Шоҥго
нимучашдымын йывыртен:
уныка уло — сурт, тукым вож огеш йом.
— Мыланем нунын дене вашлияш пиал логалын огыл, серыш гоч веле палем. Мыйын
эргым-шамычым сар жапыште шке икшывыж гаяк ончен куштымыштлан пешак кугу
таум гына
ойлем. Юмо нунылан тазалыкым да кужу ӱмырым пуыжо.

8
Лагерь шке илышыж дене ила. Такшым чыла вережат неле паша, орлыкан илыш,
садлан
зек-шамыч ӱвырала колат: икте черлана, весым блатной-влак вес тӱняш ужатат,
кумшо пашаште вуйым йомдара. Но ойыртемжат уло. Ик лагерьыште зекын
илышыжым куштылемдаш, паша условийым саемдаш тыршат. Вет начальник-шамыч
дечат шулдо, шуко
продукцийым йодыт. Нунылан эн тӱҥжӧ, конешне, план. А тудым виян, таза зек-
шамыч
веле шуктен кертыт. Южгунамже тугай шӱмдымӧ-шамыч логалыт, зекын илышыжым
нимоэшат огыт уж, поснак КТР-катырган-шамычыным.

* Тырлык — кӧргӧ арвер.

Кермыч заводым чоҥышо-шамыч верч мыняр-гынат азапланымаш шижалтеш. Заводым
вашке
пашашке колташ кӱлешыс. Электричествым пуаш локомобильым, оҥам шелаш
пилорамым
шынденыт. Илыш условийым саемдаш мончам чоҥеныт, прачечныйым почыныт. Ынде
мончаш пурымет деч вара лавыран тувыр-йолашым от чие, кудашат да окнашке
шуялтет,
тыланет уым огыл гынат, яндар вургемым пуат. Лу койкан лазаретат уло. Тушто
эм
шотышто чӱдӧ гынат, мо улыжым пуат. Тӱжем еҥан лагерьлан лазаретшат изи,
конешне, нимо уке деч тидыжланат Юмылан тау. Черлыже, явыгышыже жапын-жапын
изиш эмлалтыт, тазалыкыштым пеҥгыдемден лектыт. Кочкашат тушто сайрак.
Зек гынат, ик паша дене гына огеш серлаге, шӱм-чон йодмымат шукташ шона.
Тыгай-шамычлан клуб шотым ыштыме. Кастен-кастен погынен, тӱрлым кутыркален,
газетлам
шерген шинчат, чӱчкыдынак лекцийымат лудыт. Художник пырдыжлам сӱрет дене
сӧрастарен. Зек-шамычлан лӱмын газетымат луктыт.
Май пайремлан концертым ямдылыме нерген лагерь мучко мут шарлыш. Музыкым
йӧратыше-шамычын адак шке лукышт уло. Кӧ гармоньым шупшкеда, кӧ балалайкым
перкала.
Шукышт илен лектыт — уке, огыт ончо, шӱм пашаштым шукташ тыршат.
Зек коклаште артистат, писатель ден поэтат, драматург-влакат улыт.
Лагерьысе
илыш нерген пьесым возат, шкеак модын ончыктат. Келге шонымашан пьесым зек
огеш
йӧрате. Кеч ик жаплан — шагатлан, пел шагатлан — неле илыш деч кораҥдыше,
чыла
мондыктарыше мыскарам утларак ончаш кумылан.
Ӱдырамаш рольым модшо пӧръеҥ артист ӱдырамаш вургемым чиен лектеш гын,
тыгайым
пеш йӧратен ончат, но лагерь илышыште тиде лӱдыктышан — опетушымат * ыштен
кертыт.

* Опетуш — ӱдырамаш семын кучылтмо пӧръеҥ.

Клубыш пурен-лектын коштшыжла, "Финн" сцене шеҥгеч аккордеон йӱкым кольо.
Ала-кӧ
пешак муро семым лукташ толаша, тудыжо гына нигузе огеш лек. Садетын
аккордеоным
налын, туге шупшыл колтымыжо шуо, эсогыл парнялажат семым колын тарванышт.
Чытен
ыш керт — сцене шеҥгек пурыш. Теҥгылыште аккордеон пашкарым ончен
темдыштын, тудын гаяк зек шупшкедылеш. Пӧкмӧрын, шот деч посна толашымыжым
икмыняр жап ончен
шогыш, вара шокташ йодо. Тудыжо "Начальник деч йодаш кӱлеш" мане, ик
омсашке ончыктыш. Тушко пурен, аккордеоным шокташ пуаш йодо.
— Шоктен моштет мо? — начальникет ондак ыш ӱшане ала-мо.
— Шокталтын ыле... Монден омыл гын.
— Шоктен ончо, колыштына.
Коктынат пӧлем гыч лектыч.
"Финн" аккордеон клавишым темдышт лекте, тышке-тушко шупшыльо, палыме муро
семым
лукто.
— Тӧрлаташ кӱлеш, йылмыштым эрыктыман, вара сайын шокташ лиеш, — мане.
— Мый складыште муын конденам. Ала-могай гармонь, так веле пӧрдалеш, маныт.
Шоктен моштышыжо уке. Шуэн вашлиялтше семӱзгар. Мемнан калык тыгайым ок
пале, чек
вес могырышто пеш пагалат, манеш.
— Мый тӧрленат кертам.
— Мо тидлан кӱлеш?
— Пошым тӧрлаш клей да ситце, йӱкышт оралгыше улыт, шуко жап шоктымо огыл,
эрыктыман.
— Кузе?
— Спирт дене. Уке гын, одеколонат йӧра.
— Шуко кӱлеш?
— Шукыжым кӧ шӱкалеш? Иктаж витле грамм лиеш гынат сита.
— Теве йодышт ончем.
— Эше могай семӱзгарда уло?
— Гармонь, балалайке, скрипке, флейте уло.
— Гармоньжо могай?
— Сае. Шокташ лиеш.
— Ончалаш йӧра ыле.
— Чечас кондем.
Клуб вуйлатыше гармоньым нумал тольо. "Финн", кидыш налын, шупшкедыл ончыш,
марий муро семым лукто.
— Шоктенже моштет, но семже палыдыме.
— Мый шке калыкемын семжым луктым. Лиеш гын, изиш шинчылтам ыле.
— Пел шагат наре шоктен кертат.
"Финн" шер теммешкыже марий муро семым йоҥгалтарыш. Жапымат ыш шиж, клуб
вуйлатыше тольо.
— Ну кузе? Чонетым луштарышыч?
— Тау. Шукертсек шоктен омыл, парнямат тӱҥгылгаш тӱҥалын улмаш.
— Тудым эре лывыртыман шол.
— Кушто лывыртет?
— Тол мемнан деке, клубыш. Мыланна мастар еҥ кӱлеш. Теве Майлан да Сеҥымаш
кече
вашеш концертым ямдылена, тыят ушнен кертат.
— Мый концертыштыжак шоктен омыл, шке семынем веле тунемынам.
— Мом моштет, тудо йӧра.
— Тау. Жапем лийме семын кошташ тӱҥалам. Аккордеонжым моштыдымо еҥлан
пешыжак
ида пу, улшыжым пытарат.
Энсай изинекак гармоньлан шӱман лийын. Гармоньчо-шамычын шоктымыштым
кӧранен,
йӧратен ончен. Йӧнжӧ лийме годым кидышкыжат налын, но шкенжын гармоньжо
лийын
огыл, еҥ деке шокташ тунемаш коштын. Йочан музыкым йӧратымыжым ужын, Пире
Микале
гармоньжым пуаш тӱҥале. Рвезе уло кумылын шокташ тунеме. Ачаж деч гармоньым
налын пуаш йодын ончыш, но йӧнжӧ лийын огыл. Рвезын шоктен моштымыжым пален
налмек, школысо пайремлашке, сӱанышке ӱжыныт, пошкудо ялла гычат йодын
толыныт. Пире Микалын лагерьыште лиймыж годым аваж деч, Найжа деч, йодын
налын. Эргыжым чаманен, тудыжо йодмыжым шуктен. Школым пытарымыжлан
кундемыште эн тале гармоньчо
лийын. Армийыште руш мурым, куштымаш семым, вальсымат шокташ тунемын.
Пленыш логалмекыже, озан ӱдыржын аккордеоным шоктымыжым колын. Тыгай
семӱзгарым илышыштыже икымше гана ужын, йӱкшӧ шӱмжылан келшен. Эркын-эркын
шокташ тунемын. Финн
ӱдыр нота почеш гын, тудо тугак. Марий мурым, куштымо семым ниялтарен веле.
Финн
ӱдыр шоктымыжым нотыш пыштен. Мӧҥгыжӧ Российыш каяш тарванымекыже оза
аккордеоным пӧлеклен.

6
Жап ик верыште ок шого, теве шошо велышкат тайныш. Йӱдым йӱштӧ, кечывалым
кече
шыргыж ончалеш, ӱшыкыштӧ сайынак ырыкта. Тӱрволак гыч вӱд чыпча, эрлан
ийсӱс кужун кержалтеш. Шун шупшыктымо йолгорно шулен тазылаҥеш, йол
яклештылеш. "Полковник" тачкым кучен ыш керт, шунан орва йӧрльӧ. Почешыже
шкежат шуҥгалте. Кынелаш
толашыжла сержантын "термометр" дене лишеммыжым ыш шиж. Тудыжо кенеташте
рашкалтен пуыш. "Полковник" уэш мландышке керылте. Тидлан эше тоя логале.
Кумшо гана
ынже верешт манын, нылйола тачке шеҥгеке шыле. Тояш эҥертен шогалше сержант
нойышо, ярныше зекым аватмут дене шудалеш. Шеҥгечын вес зек тичмаш шун
тачке дене
вола, корным пуаш кӱлеш. Кумыкталтше изорважым, велалтше шуным "Полковник"
оҥагорно гыч кораҥдаш толаша. Сержант эше тояж дене "сийлыш". Ты гана
йолвургышкак
логале, корштыш шӱмышкак шуо, шинчалан шыри-вури койо. Корштымым чытенак,
пурен
каяш огыл манын, тачкыш эҥертыш. Вес зекын полшымыж дене корным эрыктышт.
Пӱйым
пурлын, карьерыш кольмылан пӧртыльӧ.
Сержант гай янлык койышан еҥ-шамыч тар-шикшым ӱпшынчын огытыл. Сар жапыште
лагерьлаште шинчен эртареныт, еҥ-шамычым пийла поктыл коштыныт. Пашаштым
нелылан
шотлат, шкеныштым пиалдымеш ужыт. Сарыште лийше-шамычын оҥ тич орден да
медаль
гын, нунын — значок-шамыч: вот кӧранат, осалланат, уло шыдыштым ынде
правадыме-шамыч ӱмбак кусарат, орышо пийла кержалтыт.
Зек пычал деч огеш лӱд. Конвойный тудым так арам огеш лӱй. Кокланже тыгаят
лиеда, конешне, но тудлан мутым кучашышт логалеш. Тудо термометр-тоя деч
лӱдеш. Пычал дене лӱят гын, орланымашлан ик мучаш, тоя дене перымашеш
коленак от воч. Тыгайышке шуат гынат, иканаште огыл, а йӧсланен, орланен
колет.
Сержантын термометрже тошто сусырышкак логалын. Нылле нылымше ийын
Белоруссийыште пуля шола йолвургыжым шӱтен, изи луым шалатен. Эрлан йол
чотак пуале, подъемлан нарже гычат волен ыш шу — сержант шӱдырен волтыш,
ешартышлан эше чумыш. Йодмыжлан лазаретыш ышт колто. Окшаклен, корштымым
чытен-чытыдеак, кертмыж семын
пашаште толашыш, кастене, кужвӱдшым йыген, компрессым ыштыш. Но икмыняр
кече гыч
коштын кертдыме лие, лазаретыш пыштышт. Явыгыше зекын йолжо йолаш
эҥырашышкат
огеш пуро: пуал оварген, какаргаш тӱҥалын, температур кӱзен — хронический
остеодемелит.
Кажне илыше еҥ, кеч-могай неле-йӧсӧ лийже, илышыж дене шинчаорак ынеж
чеверласе.
Кунам пӱрымашын кочыжо чонышкыжо шуэш, тунам веле колен кайыме деч изишат
огеш
лӱд. Тидын годым ик татыште шинчаончылныжо пӱтынь илышыже радамлалтын
конча.
Алексей лач тыгай татыш шуын. Мо шкенжым шарна, илыш корныштыжо эртак неле-
йӧсым
сеҥен толын, нимоланат вуйым пуэн огыл. Илышлан ӱшаным йомдарыше, христиан
верам
кучышо колымыж деч ончыч поп ончылно шке сулыкшым касара. Алексейын, шке
шонымыж
почеш, кугун сулыкшо уке, но йӱла тугай, тудым шуктыман, пожале. Лагерьыште
поп
уке, а кажныжлан тидым от ойло: ала умылат, ала уке. Черле кокла гыч коштын
кертшылан "Финным" ӱжын кондаш йодо, номержым каласыш. Тудыжо йодмо почеш
огыл, шке
кумылын йӱд смене деч вара кечывалым пурыш. Алексей йолташыже толмылан
моткоч
йывыртыш.
— Тау, тольыч. Ӱжын кондаш йодынам ыле... Кутырышашем уло.
"Финн" Алексейын тумбычкышкыжо кинде шултышым луктын пыштыш.
— Коч... Тӧрланашет кӱлеш.
— Тау. Но мыланем нимоат ынде огеш кӱл, нимо денат полшаш огеш лий...
Илашем шуко кодын огыл, шижам, арам веле киндым локтылам, — "Полковник"
пыкше кутыра.
— Молан тыге ойлет? Айдеме илаш шочын, чыла сеҥышаш... — йолташыжынат
кумылжо
тодылалте.
— Тудыжо туге да, мый ынде палем, умылем — тетла вием уке. Колымем деч
ончыч сулыкем касарынем. Тыйже ала православныйжат отыл да, тиде нимат
огыл, тӱҥжӧ чын,
поро шӱман еҥ улат, колышт. Мый вес илышыш яндар чонан куснынем, тидлан тый
гына
полшен кертат. Мыйын эл ончылно нимогай титакем уке. Ни икымше гана, кумло
кандашымше ийыште, пуйто вооруженный восстанийым ямдылымаште
участвоватленам, ни
кокымшо гана, нылле визымшыште, витле кандашымше статья ПШ * денак
судитлымышт,
чын огыл.
"Полковник" икымше да кокымшо гана молан шындымыштым радамлен каласкалыш.
Алексей Петрович ик жаплан шып лие, шӱлышым налын, адак тӱҥале, — пытартыш
бойышто
командованийын приказшым шукташ тыршенам, чакныме нерген приказым, шкевуя,
вараш
кодын пуэнам. Тидлан кӧра кугу йомдарымаш лийын. Тидым кугу титакемлан
шотлем.
Эл ончылно тудо шке порысшым тӱрыс шуктен. Ешыже: ватыж ден кок йочаже
орлана —
теве мо чонжым нулта. Южгунамже "Молан сӧй пасуэш пытен омыл" манынат
шоналта.
Тиде, конешне, сулык. Сар тул коклаште пыта гын, йоча-шамыч, вате ӱмбак
"калык
тушман" ӱмыл огеш воч ыле. Мыняр гана, гана веле мо — кажне кечын, кажне
татыште
колымаш ӱмыл вуй ӱмбалне пӧрдын. Кок гана сусырген, контузитлалтын, мландеш

уралтын. Салтак-шамыч муын огыт лук гын, шӱгарымат кӱнчаш огеш кӱл ыле.
Снаряд
воктекыже толын возын, пудештын огыл. Тидыже антифашист-шамычын пӧлекышт.
Пӱрымаш Юмыжо молан тыге савырен? Молан ик еҥ верч тынар калык титак деч
посна орланышаш? Вате ссылкыште, ик эрге инвалид, весыже ача-ава корныш
логалын, тюремщик.
Эх, Юмыжат!

* ПШ — негыз деч посна йолам ыштымаш.

— Йоча-шамыч палышт, ачашт нимогай тушман лийын огыл, тыгай-тугайым ынышт
шоно,
яндар шӱм-чон дене илен, коммунист лийын, коммунистак кодын. Шке порысыштым
нунат эл ончылно, калык ончылно шуктышт.
— Ала мыйжат эрык марте илен ом шукто да? Коло ий — манаш веле вет, —
йолташыжат
кугун шӱлалтыш.
— Тый иле. Илен шукто. Тиде тыланет тек мыйын приказем семын лиеш. Кеч
мыйын йоча-шамычемын пиалешышт иле, йодмем шукто. Ала эре тыгак огеш лий,
иктаж-можо да
вашталтеш. Каласе нунылан, кушан капем тойымо лиеш. Ала кумылышт лектеш
гын, толынат каят. Шкежат яндар шӱм-чон дене иле. Вес еҥ кӱшеш илаш ит
тырше, Юмо чыла
ужеш.
— Ӱшаныметлан тау... Илен лектам гын, йодметым шуктемак, — "Финнын"
шинчавӱдшат
тольо.
Алексей Петрович Ядриков — "Полковник" эше арня наре илен. Йымал вургеманым
колышо тӱшка артанашке луктын кудалтеныт. Мланде шулымек, кугу вынемым
кӱнчен, теле жапыште колышо-шамычын капыштым тоеныт.

9
Лагерьыште илыш шке шотшо дене эрта. Паша вер, столовый, барак — зек-шамыч
шке
шотан треугольник кышкарыште илат. Кудыжо шкенжын йокрок, неле илышыжым
пыртак
веселаҥдаш шонен, клубыш коштеш. Но тыгайже пеш шагал. Шукышт паша гыч
толытат,
нарышкышт вес смене марте йӧрлыт — тетла нунылан нимат огеш кӱл. Южышт,
"Финн"
гайже, омыштым коден, клубыш вашкат. Тушто газетымат ончалаш, книгамат
лудаш лиеш. Кӧн изиш иктаж-молан шотшо уло гын, шӱм йодмашыжым шукта.
"Финнат" тыгай кашакыш пура. Аккордеоным кертмыж семын ачален тӧрлатыш,
ынде клубышко толмыж еда
кидыш налын шокталтенат колта. Клуб вуйлатышын йодмыж почеш аккомпаниатор
семынат шогылтеш. Теве ик зек пьесым возен, тудым сценыште модын ончыкташ
ямдылалтыт, туштат шоктышо кӱлеш.
Илен-илен, Май пайремат толын шуо. Тидын шумлык каныш кечым увертарышт,
клубышто
концерт лие. Калыкше лыҥ-лыҥ погынен, изи залыште чылаштлан вержат ситен
огыл.
Ончыч спектакльым ончыктышт. Тудыжо зекын илышыж гычак, садлан ончышо-
влаклан
пеш келшыш, рӱж совым кырен, сцене гыч модшо-шамычым ужатышт. Вара концерт
тӱҥале: муреныт, почеламутым лудыныт, куштышат лекте. "Финнлан" тиде кечын
сай вургемым пуышт. Паша робыжым шем костюм, ош тувыр да галстук дене
вашталтен сценыш
лекте. Тудо ончыч "Черный ворон" мурым шергылтарыш. Калык сайын вашлие,
совым
рӱж кырыш. Вара разбойник нерген "Луна-красавица лениво" мурым шыма йӱк
дене муралтен пуыш. Икымшыжым срочный службым эртымыж годым колын ыле, а
тидыжым следственный тюрьмаште икте пеле йӱкын чӱчкыдын нер йымакыже мурен:
"Луна-красавица лениво
Обходит тысячи небес..."
Мурен гына пытарыш, тӱтан мардеж эртен кайымыла зал сургалте: шӱшкышыжӧ
шӱшкат,
тавышыже тават, "бис-бис!" кычкырлат. Блатной-шамыч тыгай мурым пеш
йӧратат. Кокымшо гана тидымак мурашыже логале. Адак тугаяк содом, эше
йодыт. "Финн", уэш
сценыш лектын, вуйым савыш. Уке, зал огеш чарне, тугак мураш йодыт. Тудо
тетла
блатной мурыжымат огеш пале, иктымак кум гана от муро вет. "А мо лиеш —
лиеш",
манын, "Салымсола покшелнет" марий мурым шуялтенрак шергылтарыш.
Концерт пытымек, "Финн" концерт вургемжым вашталтен чийыш. Калык клуб гыч
шала-нен пытен гаяк, икте гына — икмарда капан зек, КТР номердыме — омса
воктене тошкыштеш. "Финным" тӱсленрак ончале, лишкырак толын, йодо:
— Тый пытартышлан мурышыч вет?
— Мый.
— Марий улат?
— Марий.
— Мыят марий! — куанен кычкырале асет. — Лӱмемже Выльып. Ялыште ожно
Элексан
Выльып маныт ыле. Тыйын кузе?
— Энсай.
— Салам, Энсай тос.
"Финнын" кидшым чот гына кормыжтыш.
— Шукертсек марий-шамычым кычалам, ала улыт, шоненам. Тымарте иктымат
вашлийын
омыл ыле, — Выльып пеш кутыра. — Айда иктаж улак верыш каена, чон канен
марла
мутланена. Монден отыл вет?
— Шочмо йылмым кунам мондет?
Роҥго Кожлаял Элыксан Выльып сар тӱҥалтыштак фронтыш логалын, чакнымашым
чыташыже пернен, окружений гыч лектын, Курский дугаште лийын. Нылле нылымше
ийын кеҥежым Украиныште немыч-шамычын шогымо станцийым руалтен налыныт:
нунет нимом ни
луктын, ни пытарен шуктен огытыл. Тупикыште немычла "Яд" манын возыман
цистерне
шоген, ала-кудыжо спирт пушым шижынат, подылынат ончен. Чынак, спирт.
Цистерныш
лӱен, рожым ыштеныт, котелокышкышт темен-темен йӱыныт. Старший сержант
Выльыпат
тамлен ончен да манын: "Тиде уло полкым йӱктен пышташ сита". "Смершын"
агентше
тыштак лийын, ойлымыжым колын. Выльыпым 58-ше статья дене лу ийлан
шынденыт. Ончыч Ухта шахтылаште лийын, кермыч заводым чоҥымашке имне ончаш
улазе семын кусареныт. Кечывалым базыш продуктым шупшыкта, эрыкан семынак
коштеш.
— Уэш вашлиймешке, чеверын! Мый декем имне вӱташке йӧнан жапет лийме годым
пуро,
— манын чеверласыш.
— Тау. Миенат шуам.
"Финн" баракышкыже пурен гына шогале, блатной-шамыч "Артист толеш" манын,
авырен
шогалтышт. Лӱдынат колтыш. "Ынде мо лиеш?" — шоналтыш. Ончыч "Тунгус" ыле
гын,
ынде "Артист" лие. Пахан нар гыч ша! * кычкырале, парняж дене шке декше
ӱжӧ.
Ӧрынрак лишеме.
— Ну, чайник **, молодец! Таче мемнам куандарышыч. Эше могай мурым палет,
муралте!
— Мый тиде кок мурымак веле моштем, — манаш тӧчыш.
— От ондале?
— Уке, ом пале.
— Ну йӧра. Мутланет ӱшанем. Тыланет мурым возен пуэна, тунемат да мыланна
мураш
тӱҥалат. Йӱкет тыйын пеш сай, блатной мурылан келшыше, — манят, пахан
ончылныжо
шинчыше тарелке гыч пел селедкым да кинде шултышым шуялтыш:
— Тиде тыланет пашадар олмеш, ончыкыжымат мемнам куандараш тӱҥалат, шонем.
"Лучо тендан дене шӱдырнылаш огыл ыле", — шоналтыш, но пахан ваштареш от
кае.

* Ша! — "Шып лийза!" манме.
** Чайник — йолташ.

Индешымше майынат, Сеҥымашлан идалык шумо лӱмеш каныш кечым ыштышт, концерт
лие.
"Финн" блатной-шамычын возен пуымо мурыштым ончылгоч тунеме. Концертыште
"Муркам" мураш тӱҥале веле, залыште шинчыше политчасть начальник да
воспитаний паша
шотышто алмаштышыже тиде мурым мураш чарышт. Вес муро семым аккордеон дене
йоҥгалтарыш. Баракыштат жапын-жапын, паханын кумылжо уло годым, блатной-
шамыч мураш
йодаш тӱҥальыч. Южо кастене концерт гайымак шкетланже эртараш логалеш. Паша
деч
вара шужен ярныше толат, мурымо гала, нарышке вик йӧрлмӧ шуэш, но уке, кеч-
могай
нойышо лий — нуным куандаре. Йӧра, кеч так арамжак огыт толаштаре — кажне
гана
кинде катышым пийлан кудалтыме гай пуат. Тидыжат йӧра.
Йӱд смене гыч толмеке, кечывал кочкыш деч вара "Финн" имне вӱта велышке
ошкыльо.
Выльып йӱдлан пашаш лекшаш имне-шамыч воктене пӧрдеш ыле. Толмыжлан куаныш.
Паша
кокла гычак кутыралтышт. Сомылжым пытарымеке, изи пӧлемыш ӱжӧ, шӱрым темен,
ончыкыжо шындыш.
— Коч, шужышо улат вет, — мане.
Шӱрыштыжӧ изи шыл падырашат коеш.
— О-хо. Поян илет, — ыштале "уна". — Пызан шӱрым веле кочкат аман.
— А-а... Теҥгече базыш мийымем годым пийым кучышым.
"Финнын" кӧргыштыжӧ ала-мо тарваныш, чуч укшич ыш колто, кочмымат чарныш.
— Мо? Йыгыжгышыч? Айда коч-коч, шодо чер огеш пиж. Ужат, могай явыгыше
улат, —
Выльып шуна веле.
Йыгыжгымым сеҥенак, шӱрым пытаренак кочко.
— Паек деч молым нимом кочмашет уке мо?
— Мом эше кочкат? Шуным мо?
— Банкет уло?
— Могай банке?
— Консерве банке гай...
— Уке.
— Кузе тугеже илет? Ик паек дене гына йолетым шуялтен возат. Йӧра, банкым
тыланет пуэм.
— Тудыж дене мом ыштем? Шолташ йӧршыжӧ мемнан нимат укес.
Выльып ала-куш лектын кошто, банкым да эше ала-могай изи вӱдылкам кондыш.
— Тиде — шӱльӧ шӱраш. Эрыктыме огыл. Кузе ялыште эрыктат ыле, шарнет чай.
Вара
шолтен коч веле. Шукыжо пуэн ом керт, кок-кум гана шолташет сита.
Мыланнажат кугун огеш логал. Мом имньылан пуат, тушеч пырт налына да изи
вакшкӱ гоч колтена.
Мотри, еҥ ончылно ит шолто, нигӧат ынже уж, иктыланат ит ойло. Палат гын,
мыланемат уда лиеш. Еҥ ончылно ляпкен ит кошт — пуымышт годым нал. Шырпетат
уке чай?
Ик атым пуэм.
Вес гана "Финнын" толмыжлан Выльып йодо:
— Лу ийым ешарен пуэныт, манат. Молан? Кушто?
— Судышто.
— Судыштыжым мыят палем. Ыжыч умыло аман. Судлан иктаж-могай амал лийшаш.
— Амалже... Ала, ом пале. Ондак опер деке ӱжыктеныт ыле...
— Мом йодыштын?
— Кузе Финляндийыште иленам, кузе тусо калык ила.
— Тидын нерген ончыч кӧлан-гынат ойленат?
— Такшым кутырымаш лийын.
— Шарналте-ян, кӧ дене, кунам кутыренат? Тидым колшо еҥ оперлан каласен
кертын.
Воктенет витньызе лийын улмаш. Кӧлан ойленат?
— Икана кумытын кутыркален шинчышна.
— Вот кокыт гыч иктыже тыйын ӱмбакет вуйшиймашым возен, чоген. Пале. Тый
шке
ӱмбакет шке возен отыл. Туалгын кудыжо? Кӧмыт улыт?
— Иктыже "Полковник". Шукерте огыл колен.
— Тудо чоген кертын?
— Мыйын шонымаште, уке. Колымыж деч ончыч мыйым ӱжын, чон почын кутырыш.
Ватыже
— марий, Киров область гыч. Шкежат сай, ӱшанле айдеме ыле.
— Йӧра, "Полковникым" кораҥдена. Кокымшыжо кӧ?
— "Капитан" — речфлотышто служитлен. Тудым чот явыгышым лазаретыш лу
кечылан
колтеныт ыле, вара куштылгырак пашаш кусарышт.
— Тудыжо могайрак ыле? Иктаж тыгай-тугайым шижын отыл?
— Южгунам ала-мом пурыштын коштеш ыле. Малыме верыштыже шӱльӧ пырчымат
ужынам.
— Кушечын тудын шӱльӧ пырче лийын кертеш?
— Ала, ом пале. Мемнан дек пуым чодыра гыч шупшыктат дык...
— Чын. Улазылан имньым кечывал жапыште пукшаш шӱльым пуат. Кузе тудым налын
кертын? Улазе кокла гыч иктаж палымыже уло але оксала налын?
— Мыланна нимогай оксам огыт пу.
— Мыланнат... А витньызе, сексот-шамычлан пуат. Чу-чу... Шого, шого... Ик
улазе
мыланем олаште тамакым налаш оксам тушкыш. Кушеч тудын шийвундо — пален
налаш
кӱлеш. Йӧра, тидым мый шке умылем. Саде улазым ишыктена.
Тыге кутырен, Выльып Энсайым йӱштӧ пучымыш дене сийлен колтыш.
Вес гана "Финнын" толмыжлан Выльып каласыш:
— Улазе деч шӱльым тыгай номеран оксала налын. Тыйын блатной коклаште
палымет
уло?
— Уло.
— Кугуракыштлан шижтаре. Сексот-шамыч дене нуно кугун кутырен огыт шого. А
тыланет — урок. Мом ужынат-колынат — йолетым чот пид.

Нылымше ужаш

1
— Ну, керемет, адак логальым. Шинчышаш пӧрт вуйышто — пуда кӱлеш, от пале.
Весе-влакат миен толын кертыт ыле. Эре мый шке. Эре шкаланем муам. Эх,
Метрий-трий! —
шкенжым шке шудал-вурсен, шаньыкшым уло кертмын минвате * ораш шурале.
"Стройка маналтеш. Машинам леваш марте шӱдырен кондаш тракторышт уке. Нумал
ынде, кошт мӧҥгеш-оньыш лавырам келын. Мом ыштет, логалынам гын, нумалде ок
лий.
Кеч-кузе гынат, пытарашак кӱлеш. От пытаре, бугор подвалыш ӱжын пурта...
Такшым
нелыжак огыл, но вургемыш, чием йымак логалеш. Тунам чоныш витара: ни
шинчалан
ок кой, ни удырал лукташ. Могырым чыгылтылеш, шуркала — мончаште гына шокшо
вӱд
дене мушкын колташ лиеш. А монча нерген кызыт шоныманат огыл. Кунам тудо
лиеш!
Ого-го!" — минватым нумалшыжла, шонкала тудо...
...Ожно ялыште, комплексым чоҥымо годым, шокшо вӱдпучым вӱдылаш минватым
намиеныт ыле. Марий вате-влак ну кутырат, ну моктат: куштылго, пушкыдо —
тӧшакланат
йӧра. Кастене мӧҥгӧ кайымышт годым кӧ ӧлтӧ дене, кӧ коҥлайымалан ишыктен
ошкыльыч. Эрдене пашаш толыныт, икте могыржым удыра, весе. "Удыртыш чер
пижын ала-мо!"
— коклаштышт йыштак кутырат...
Метрий чыла тидым шарналтыш да шыргыжал колтыш.
"Ынде кум-ныл нумалтыш гай веле кодын, тамакымат шупшаш лиеш, паша кече
пытымеш
пытарем гын, йӧра", — шоналтыш да йӧнан вереш шинче.
Тамакым пижыктыш, шикшым лукто. Шикш почеш ончалын, кенета шочмо Ишыттӱр
ялжым,
Йошкар-Олам шарналтыш.
"Чорт! Ия огыл мо? Вате... ӱдырамаш, киямат, чыла керте. Мыйжат йӱшырак
тольым
шол. Адак вет кидышкемже кӱзӧ логалын. Вот ынде пӱктӧ, кеч тӱнчыгӧ тышан.
Йӧра
эше мыламже кандаш ийым гына тушкалтышт, ачамже вет тичмаш лучко ийымак
орланен.
Эх, Энсай, Энсай... Кугерге Энсай. Пӱрен вет: шым ий финн пленыште, кандаш
ий
совет лагерьыште... Сталин ок коло гын, тыйжат ала илен шуктет, ала уке
улмаш.
Тунам мыйжат ом шоч ыле. Школышто лудалтын ыле: ожно кугыжан годым салтак
эргылан салтакыш каяшак пӱреныт, мыят тугак — тюремщик эрге тюрьмашкак
корным кученам. Мо ынде мыйжым вуча? Илен шуктем мо тыште, ала?.. Но ачам
содыки "Полковникын" йодмыжым шуктен, Игорь ден Волой эргыштлан ачаштын
кушан колымыжым кала-сен..."
Октябрь пайремлан кум пӧртге шуктынешт. Такшым пашаже шукак кодын огыл. Кок

пӧртшым ыштыме манаш лиеш, тӱрлӧ кырче-марчажым шотлаш огыл гын. А кумшыжым
—
таче-эрла левед пытарат.

* Минвате — янда ложаш дене йӧрымӧ мамык, стройкышто шокшемдаш кучылталтеш.

"Теве теплотрассылан мландымат кӱнченыт, пучымат оптымо, — шинчаж дене тӱр
пӧрт
гыч тӱҥалын, песте марте ончен лекте. — Чу, а мландым кӱнчымаштышт пестежым
кузе
петыреныт?" — кенета писын тарванен, песте деке ошкыльо. Шеҥгечын нигӧ ыш
кычкырал, нигӧ ыш чаре. Траншейыш тӧрштыш, песте оҥам шупшыльо.
Куржаш лиеш!
Оҥышто ала-мо пызырале, шӱлыш петыралте, шӱм ишалте. Вет песте вес
могырышто —
шукертсек шонен коштмо, вучымо эрык! Мӧҥгыш, Зинуш ден Славик дек! Чытырыше
кидше дене оҥа мучашым ирале. Рож гыч урем велыш лекте, савырнен, оҥам
тӧрлатыш.
Траншей дене нылйола ончыко кудале. Савыртышеш йымен шинче: ни лӱйымӧ йӱк,
ни
"шогал!" манын кычкыралме ыш шокто. Траншей гыч шекланен лектын, вич-куд
метр
тораште шогышо вагон деке тӧрштыш. Тиде — строитель-влакын быт пӧртышт.
Кызыт
нуно умбалне улыт, кӱртньӧ пучлам ушкалат. Метрий тидым пӧрт вуйышто
шинчымыж
годымак шекланен шуктен ыле. Йырым-йыр шишланен ончале, вара кидшылан
перныше
арматур воштыр дене кӧгӧным ирале.
Вагон кок пӧлеман. Иктыштыже паша ӱзгар-влак кийылтыт, весыштыже чийыме
вургемышт кеча. Ӱстембалне — лавыран кӱмыж-совла, папирос пачке, шаланыше
шырпате.
Пусакыште пӧштыр кеча.
Метрийын шинчажат шаланыш: мом чияш, мом налаш? Пӧштырым руалтен, чыла
вургемым
тушко опташ тӱҥале. Вара ала-мом шоналтен, мӧҥгеш луктеден кышкыш. Шкаланже

йӧршӧ, корнылан келшыше вургемым вашталтен чийыш, фуфайкым, лагерный
вургемым
пӧштырыш оптыш. Тушкак кӱмыж-совлам, кӱлеш але уке, шоныдеак чыкыш. Кодшо
вургем
кӱсенлан тындыле *, оксам муын, помышыш шурале, пӧштырым пӧштыртен **, омса
деке
ошкыльо. Кайышыжла, ишкыште кечыше спортивный упшым налын, кӱчык тӱредме
ӱпшым
петырыш, вагон гыч лекте.

* Тындылаш — пургедаш.
** Пӧштырым пӧштырташ — котомкам тупыш сакаш.

"Запретная зона" манын возыман песте воктеч эртышыжла, каланча могырыш
ончале.
Тушто салтак молгунамсылак зона кӧргыш ончен шога.
"Мыйын куржмем эше огыт пале. Уке улмем паша деч вара, машинаш шинчаш
тӱҥалмеке
веле шижыт. Тугеже эше кок шагат утла уло", — шонкален, вискален ошкылеш
Метрий.
Теве урем лукышто савыртыш. Тыштак кевыт-влак, автобусыш шичме вер.
"Керемет, йошкар тулжо кужун йӱла, — светофор ончылно чытамсырын тошкышт
шога. —
А могай корно дене каяш? — кенета шоналтен колтыш. — Аэропортыш — билетлан
окса
ок сите. Адакшым нимогай вуйбилет уке. Туддеч посна билетым налын от керт.
Кӱртньыгорно вокзалыш — ок лий. Куржмем пален налмекышт, тунамак мыланем
тушто
корно петырналтеш. Кычалаш тӱҥалыт, кучат. Чодыра виш! Тиде кужу да неле
корно,
но мыйым тушто кычалаш нигӧнат ушышкыжо ок пуро".
Кевытлаш пуредыл, кочкыш йӧрварым, тамакым, шырпым корнылан наледыле. Вара
латкумшо номеран автобусыш шинчын, ола тӱрыш — шылкомбинат велыш — кудале.
Тиде
корныжо палыме, кажне кечын — эрдене да кастене — фургоныш шынден, лагерь
гыч
пашашке, паша гыч лагерьыш коштыктат. Палемдыме вер дек ик остановкым миен
шуде,
автобус гыч волен, йолын ошкыльо. Шылкомбинат лишан автобус гыч лекше-
влакым
тергат-уке манын, ик жап тамакым шупшшыла шишланен шогыш. Лӱдыкшӧ укем
пален
налмеке веле, ончыко тарваныш.
Чодыра пункт марте коштшо рейсовый автобусышкат шинчаш лиеш ыле. Ала-можо
лӱдыкшын чучеш. Сандене грузовой автомобильым шогалтен, корнывож марте
наҥгаяш йодо.
Рвезе шофер кумылын келшыш, эртак мутланен кая, оласе милиционер-влакым
вурса,
йоҥылыш корныш пурымыжлан штрафым тӱлыктеныт.
Автомашина икшырымын сур асфальт корно дене кудалеш, корно кужытым
ончыктышо
меҥге-влак икте почеш весе, шеҥгеке куржмыла, йомын кодыт. Метрийын чон чон
олмышто огыл. Вуйышто эре ик шонымаш пӧрдеш: паленыт — уке, паленыт — уке?
Варажым
кутырызо шоферланат шыдыже лекташ тӱҥале: черепахыла нушкеш. Вет тудлан вич
шагат марте чодыра пункт корнывожыш миен шуаш кӱлеш. Пален шуктат гын, чыла
йол
ӱмбак шогалтат. Лагерьышкат йыҥгыртен кертыт, ваштареш кайыше машинам
тергаш
тӱҥалыт. Кудал эрташ кӱлеш, топнаш * гына огыл. Юмо серлаге!
Корнывожыш шуде, кӱвар ончылан машиным шогалтыш. Помыш кӱсен гыч оксам
луктын,
корнылан тӱлынеже ыле, шофер "мӧҥгеш пӧртылшыла кол шӱрым кочкаш пурем"
манын,
шыргыжале веле.
Кӱвар воктеч эҥер серыш вончен, уала коклаште тамакым шупшын, ик жап
шекланен
шинчыш. Ола велыш спецкомендатурын машиныже кудалме гай ыш кой. Мо-гынат,
иктаж
пел шагат гыч тудын шумлык йӱк-йӱан тарвана, сандене лучо кӱвар деч
умбакырак
торлаш.
Корно деч ятыр торлымеке, чодыра коклаште йӱдым канаш верым ыштыш, эҥер гыч

вӱдым конден, кочкаш шолташ сакыш, йӱдлан олташ пуым ямдылыш, малаш лӱсым
тодышт
шарен оптыш.
Шыже велеш йӱд вашке чокомалтеш **. Кас рӱмбалге чодырам писын айлыш,
тулдӱр гына изиш волгалтеш, умбакыже шем йӱд — парням шуралтен огеш кой.
Могырланат шуй
чучеш. Тул воктене шыҥа огеш витаре, шыже велеш нунат шагал кодыныт,
южгунам гына пый-й манылден, пылыш воктен чоҥештен савырнат да йомыт.
Чодыраште ала-могай кайык омыюа чогымата, куп гыч турня йӱк пылышлан солна.
"Ала тудат мыйын семын кужу корныш каяш ямдылалтеш. Шочмо-кушмо кундемже
дене
чеверласа. Вет тӱняште чыла илышлан — айдемыланат, ир янлык ден кайыкланат
—
шочмо-кушмо вер-шӧржӧ шерге. Кудалтен кодет, садак мӧҥгеш ӱжеш, чеверласаш
йӧсӧ", — тулдӱрыштӧ шинчышыжла, тӱрлӧ-тӱрлӧ шонымаш вуйыш пура.
Ынде тудлан мыняр жап шкетын лийман? Лагерьыште ик брат *** ойлен ыле:
кугорно
гыч чодыра пункт марте ик кече, чодыра пункт гыч руэмыш адак ик кече
кайыман,
руэм гыч рӱдӧ чодыра вишыш **** кок кече, рӱдӧ чодыра виш дене тылзе
коштман.
Кумло кече, кумло кече да эше кок гана кок кече — кумло нылыт лиеш.
Икманаш,
тылзат пеле гыч Октябрь пайремлан мӧҥгыштӧ лийшаш. Руэм марте машина денат
каяш
лиеш да, лӱдыкшӧ, шомак лектеш.

* Топнаш — верешташ.
** Чокомалташ — пычкемышалташ.
*** Брат — йолташ.
**** Виш — лу чот меридианым коден руымо просек.

"Лагерьыште кочкын-йӱын малаш возыныт чай, ала мыйын шумлык братвам
йодыштыт.
Кызыт, очыни, олаште мыйым кычалыт, а мый — чодыраште!" — куанен, тунамак
лӱдын
шоналтыш.
Метрий канаш вочмо деч ончыч ик тамакым вашкыде шупшо. Вара пӧштыржӧ гыч
могай
уло вургемжым лукто, лӱс ӱмбак шарен оптыш, фуфайке дене леведалт возо.
Мыняр жап мален, ок пале, кылмаш тӱҥалмеке, тӧрштен кынеле. Тул йӧрен,
олташ пужат кодын огыл. Иле лӱсым тодышт кышкыш. Ош тӱтыра гай кочо шикш
мланде ӱмбаке
шарла, шокшым огеш пу. Кукшырак укшым кӱрышт кондыш.
"Эсогыл кевытыш пурен, изи товарым налаш шот лийын огыл", — шкенжым шке
вурсен,
тулым ылыжтыш.
Уэш кынелмыжлан тул адакат йӧрен ыле. Эше пычкемыш, мландыш лупс возын.
Пӱйым
шолткыктен, оргажым нумале, тулым ылыжтыш, чайым шолташ сакыш. Чай шумылан
гына
изиш чыл-чыл кояш тӱҥале.
Кечывал лишан корнышто поҥго погышо-влак лекташ тӱҥальыч. Шылын гына шукто.
Ситартышыжлан ложге йӱр оптале. Манмыла, шӱртӧ пырче кодде нӧртен кодыш.
Вургемжым
кошташ тулым пышташ лӱдӧ. Аланыште шудо копнам муын, тушко пурен возо.
Шудо йымалне ночко вургем топланен, могырланат шокшо лие. Туртын кийышыжла,
мален колтымыжымат ыш шиж. Кас рӱмбалге дене гына помыжалте. Шонымыж семын
таче
каслан чодыра пунктыш миен шуын огыл, эсапше * кӱрылтын.

* Эсап — план.

2
Чодыра пункт поселко лоп верыште верланен. Крач * гыч ончымаште копа
пундашсе
гаяк коеш. Волгалт шумылан поселко уремыште еҥ-влак кояш тӱҥальыч. Икте
гараж
велыш ошкылеш, весе — мастерскойыш, кумшо — чодыра пункт конторыш. Кочмо
вер,
кевыт ончылнат еҥ тӱшка шога.
Теве гараж гыч чодыра шупшыктышо машина-влак икте почеш весе лектын
кудальыч.
Иктаж пел шагат-шагат гыч поселко калык шагалеме. Метрий пӧштыржым улак
верыш
пыштен, тӱр пӧрт деке лишеме. Кенета ала-кушеч толын лекше шем пий орышыла
опташ
тӱҥале. Теве-теве йолаш эҥырашыш кержалтеш.
"Керемет, пийжат йот еҥым пала, витне", — шыдын шоналтен, уэш чодыра коклаш
пурен йомо. Поселко деч тораште верланыше ик пакча гыч пареҥгым кӧргынчын,
уэш
корныж дене ошкыльо.
Кечывал лишан кече адак пыл лоҥгаш шыле. Шукат ыш лий, шокте йӱр йӱраш
тӱҥале.
Тудо лыжга да лыжга, чарнаш огешат шоно. Пашазе-влакат уда игечылан кӧра
поселко
могырыш вашкаш тӱҥальыч. Чодыраште йӱк-йӱан шыпланыш, лач йӱр ложгыктымо
гына
тугак шокта. Метрий ятыр жап корнывожышто, кугу кож тӱҥыштӧ тамакым
тӱргыктен
шинчыш.
Ик корныжо, векат, тошто, шудо дене петырналтын. Сандене тудо пурла
велышкыла
ошкыльо.
Руэм тӱрышкӧ рӱмбалгаш тӱҥалме дене пырля толын лекте. Ятыр жап шишланен
шогыш.
Еҥ улмыла ок кой. Вара шекланен-шекланен, пӧрт-влак деке лишеме. Ик пӧрт
омсаште
кӧгӧнжат уке. Кӧргыштыжӧ, кӱртньӧ коҥга воктене, пырдыжыште ночко вургем-
влак
кечат. Омса ваштареш, тӧрыштӧ, оҥа дене ыштыме ӱстел. Кок могырышто, пырдыж
воктене, олымбал. Ик пусакыште, изи окна воктене, тошто матрас, одеял
койыт.

* Крач — кӱкшака вере.

Кокымшо пӧрт омсаште кугу кӧгӧн. Лом дене ирен, мо улыжым терген лекте.
Тыштыже
чодыра пашазе-влакын ӱзгарышт. Бензопила-влак радам дене шогат. Пырдыжыште
лудо
тӱсан сукна дене ургымо шокшо бушлат, у суран кем койыт. Кумшо пӧртыштӧ —
кочмо
вер. Тудым кок пӧлемлан шелме. Шеҥгелнысышкыже пурымо омсаште адак кӧгӧн
кеча.
Метрий тудымат ирен лукто. Коробкалаште улшо кочкыш йӧрварым пургеде,
кӱлешыжым
пӧштырышкыжӧ оптыш. Вургемжым вашталтен чийыш, изирак чатка товарым,
одеялым,
брезент плащым нале. Адак ончычсо семынак шекланен, пӧрт гыч лектын, чодыра
коклаш пурен йомо.
Корно савыртыш гыч чодыра виш койылалтыш. Алан але руэм, тора гыч пале
огыл.
Метрий, йолгорно гыч кораҥын, чодыра вишым эскерен ончышто. Лишкырак мийыш.
Ончылныжо кумда ер шарлен возо. Кӱкшӧ, тура сер. Сер воктене йолгорно. Тудо
то сер
деч ӧрдыжкырак ойырла, то адак лишемеш. Ер покшелне шкет колызо салке дене
кӱчык
эҥырвоштырым шупшкедыл шинчылтеш. Колжо логалеш, витне, чӱчкыдын эҥырым
луктеда.
Теве колызо кол кучымо ӱзгаржым погалтыш, ер пундашыш керын шындыме варам
шупшын
лукто, серыш кӧтырем салкым кӱсменла *.
"Тиде кушан верланен гын? — шоналтыш Метрий. — Эскерышаш, ала пычалжат уло.
Тунам йӧнештарашат лиеш".
Колызо Метрий деч тораште огыл, сер воктеке толын чарныш. Салке гыч кучымо
колжым, ӱзгаржым, пычалым лукто. Салкыжым ик пушеҥгеш кылден шындыш да
чодыраш пурен йомо. Изиш лиймеке, Метрият почешыже тарваныш. Изи аланыште
шикш койылалтыш.
Колызо шке семынже ала-мом шолтыш, кочко. Сумкажым пушеҥге укшеш сакен,
пычалым
налын, ер велыш ошкыльо. Уэш салкыж деке миен, вес серыш тарваныш. Метрий
тудым
омыж коклаш пурен кайымешкыже ончен шогыш. Вара колызын вержым шерын лекте.
Векат, кужу жаплан толын огыл. Пӧштырыштыжӧ кок сукыр кинде веле, изиш
пареҥге,
шӱраш, ведраште шинчалтыме кол. Татылыме кум пачке патрон. "Кызытеш тудлан
шкем
палдараш огыл", — шоналтен, Метрий ниможымат ыш нал. Кас шумым вучаш
тӱҥале...

* Кӱсменлаш — виктараш.

Пычкемышалтын. Колызо, векат, пӧртылын. Метрий жаплан ыштыме омашыж гыч
лекте,
кем шулышышкыжо кӱзым шылтыш да ер велыш тарваныш. Тулото койылалтыш.
Воктенже
саде колызет шинчылтеш. Тул ӱмбалне изи под кеча. Теве тудым волтыш, лудо
шылым
луктын, кӱмыжыш пыштыш, вара уэш тулыш сакыш. Ведра гыч колым луктын
шӱялтыш,
подыш пыштыш. "Лудо шӱрым шолта шонышым, артерий шӱр * улмаш", — Метрий
шӱвылвӱдшым неле.
Колызо, кас кочкышым ыштымеке, малыме мешакым шарен пыштыш. Пычал ден
патронтажшым воктекше пыштыш, вургемжым кудашын, тул воктеке сакалыш, шкеже
малаш пурен
возо.
Пич йӱд. Пушеҥгым, мландӱмбал кушкылым, кавам шем пыл авалтен. Шыже йӱр,
укшеш
погынен, кап да кап мландыш чӱча. Ночко вургем могырыш пижеш. Чытыдымын пӱй
шолткыкта, вуй жапын-жапын лоҥалтеш. Чон чон олмышто огыл, шӱм лектын
вочшашла
кӱлтка. "Кузе малыше еҥым кӱзӧ дене шуралтет? Вет тудо мыланем нимогай
осалым
ыштен огыл..." Но кужу корнышто пычал деч посна ок лий — йомат. Пӱйым
ишыктен,
чытырыше кидше дене кӱзым кем шулышыж гыч лукто.
Колызо малыме мешакшым оҥылаш марте полдыштен. Шӱргыжым изи тул волгалтара.
Сайын мала. Метрий, лап лийын, айдемым тӱкалтыш. Шинча почмыжым эскерен,
кӱзым
нӧлтале.

* Артерей шӱр — лудо шыл ден колым пырля шолтымо шӱр.

3
Метрийын зоно гыч куржмыжлан мыняр жап эртен? Тылзе, пел тылзе — кече чотым

йӧршын йомдарен: алят чодыра вишыш шуын огыл. Могай чодыра виш,
йолгорнышкыжат
лектын кертын огыл, эре сип * коштын. Ала икверыштак пӧрдын, ала йолгорно
деч
пелке торлен, огеш пале. Коклан пыл кокла гыч ончалше кече почеш коштын
тӧчыш,
нимогай йолгорныш, нимогай сокмакыш ** ыш логал. Шыже пагытыште кечыжат
иктаж
пел шагатлан ончалеш да адак шем пыл коклаш йомеш. Я йӱр, я ночко лум
тӱҥалеш,
ни пакиля кем, ни брезент плащ огыт арале. Кечыгут коштын-коштын, вургем
шӱртӧ
пырче кодде нӧрен пыта.
Киндым, пареҥгым кузе урдын-урдын *** кочкын гынат, пареҥге пытен, кинде
пел сукыр веле кодын. Пӧштыр гын иземме семын нелемеш.
Таче Метрий тӱлдӱр денак помыжалте. Игече йӱкшемден. Пич каен кокырен,
ӧкымешак
ночко вургемжым чийыш, тайнышт-лӱҥген пуым ямдылыш, тулым ылыжтыш, кочкаш
шолташ
сакыш.
Теҥгече адашен коштшыжла лӱкӧ купыш кыдал даҥыт волен шогалын. Куп кылмен
шуктен
огыл, лум дене веле ӱмбачын петырналтын улмаш. Лавыран вургемжым мушкын,
тул
ваштареш кошташ толашыш. Вашке тудыжат чияш йӧрдымӧ лиеш, кушкедалтын,
лыжгаен
пытен. Вашталтен чияш нимо кодын огыл.
Шӱр шолаш пурен, тӱргоч велеш. Котелокым тул гыч налын, ӧрдыжкӧ шындыш.
Совла
дене кошталын, подыл ончыш, тунамак мӧҥгеш шӱвале. Шинчал деч посна шолтымо

шӱрын нимогай тамже уке, а шинчал пытымылан арня наре лиеш. Тиде жапыште
пел
пачке дене пучымыш концентратым оптен шолтыш, теҥгече тудыжат пытыш. Вашке
тулым
пышташат нимо дене лиеш, шырпе кодын огыл.
Теҥгечысе деч вара могырлан неле, сӱсана, чытырыкта, вуй коршта. Неужели
мый
каргыме карап **** улам? Неужели мыланем азал ***** толын? Мый вет эше
рвезе
улам, илышыштемжат нимо сайым ужын омыл. Ешна кугу ыле, вара ача колыш.
Техникумышто ик стипендий денак тунемалтын. Ӱдыр налмеке, кок-кум ий
сайынрак илалтын,
тунамат эре оксалан чӱдӧ лийын, вара тюрьма.

* Сип кошташ — йомын кошташ.
** Сокмак — сонарзын коштмо йолгорныжо.
*** Урдын-урдын кочкаш — переген кочкаш.
**** Карап — шылше.
***** Азал — мучаш.

Зоно гыч латкумшо сентябрьыште куржынам, латкумшо номеран автобус, тӱжем
кумшӱдӧ
латкумшо номеран квартал. Юмо ончылно кугу титакем укела чучеш. Колызо? Мый
тудым шуралтен омыл, лач пычалжым веле налынам. Ватем верч сулыкыш пуренам
— тудо
мыйым тыгайыш шуктен. Чыла мыйын ваштареш. Тидым палем гын, зоно гычшат ом
курж
ыле.
Ятыр жап тӱрлым шонкален шинчылтат, кертын-кертде, вакен-вакен шӱр лемым
йӱӧ,
чылт кочде тӱвыт явыгет, йомат. Вара арвержым погалтен, йол кушко наҥгая,
тушко
лӱҥген-лӱҥген сип ошкыльо.

4
"Ала шинчам шыжакаҥын, ала тыге коеш веле, ала чынже денак аланыште — илем.
Мо
тиде? Ял але ял деч ӧрдыжтӧ шинчыше сурт? Ялже умбалнырак гын веле?
Шекланен ончаш кӱлеш, — шонкален, пычалым вачыж гыч шупшыльо, лишкырак
миен, шинчам туржын,
шкаланже ӱшаныде, ончен-шишланен шогыш. — Сурт-пече ялысе гаяк. Ик радам
дене
чыла уло: пӧрт, клат, вӱта, монча. Вес шот дене, оралте ялысе гай ок кой.
Чылажат кӱр да тренча дене леведме. Пӧртым сӧрастарыше карниз, окна
наличник уке.
Суртым товар да пила дене гына ыштымыла чучеш. Оралтыжат таза, а
кудывечыште еҥ
коштмо кыша огеш кой. Вет лум иктаж кандаш-лу кечат кия. Тугеже тиде
жапыште ты
суртышто нигӧ лийын огыл? Пураш але пураш огыл? Пурыде, умбакыже кушко
каяш? Ни
йӧрвар азык кодын огыл, ни чияш уке. А пурем гын, иктаж-могай азапыш ом
логал?"
— шке семынже шонен шогылто, пычалжым кидыштыжак кучен, суртпече йыр
савырныш.
Пурен-лектын коштмо кыша нигуштат огеш кой.
Пӧрт омса сравоч дене тӱкылымӧ огыл, торешым гына пыштыме. Пӧртончылно
кӱвар олмеш локшичме пырням шарыме. Пӧртыш пурен, юж вашталтмылан ала-мо,
пич каен кокыраш тӱҥале, омсадӱр олымбак лыпток волен шинче. Изиш шинчен,
шӱлышым налмеке,
сурт кӧргым шерын лекте.
Чылажат ялысе гаяк. Ӱстел, пӱкен, кок пырдыж воктене олымбал, плитан руш
коҥга.
Ик пусакыште малыме вер, вес велне — юмоҥа. Пырдыжыште киран шагат, воктене
численник. Коҥга шеҥгелне тӱрлӧ вургем кеча. Икманаш, чыла уло.
Метрий пычалжым пырдыж воктен шогалтыш, пӧштырым кудаше, коҥга деке миен,
ниялтен ончыш: йӱштӧ, шукертсек олтымо огыл. Петыртышым налын ончале — пуым
оптен
шындыме, чырам пыштыме, шырпым налын, ылыжташ веле кодеш.
Коҥгаш тулым пыштышат, пычалжым налын, клатым, вӱтам, мончам шерын лекте,
пӧртйымакат ончале.
Вургемжым вашталтен чийыш, коҥгамбач портышкемым волтен, йолышкыжо шурале,
тул
ваштареш шинче. "Чылт йомакысе гай суртпечыш логальым. Кочкыш йӧрвар:
ложаш,
тӱрлӧ-тӱрлӧ шӱраш, сукара, макарон, сакырложаш, шинчал, ӱй, — чыла уло,
пареҥгат
изиш улдалеш, кылмен огыл гын. А озаже уке. Пуйто Юмыжо мыланемак ямдылен
шынден", — тул ваштареш капым ырыктен шинчышыла шона тудо.
Метрий ер серыш толмыж еда, ӧрын, тӱрдӱрым * ончыштеш. Кок ер коклаш
пӧлашым **
ыштыме, ончычсо ерым иктаж кок метр коклаш нӧлталме, но вӱдвакшым шындаш
келшен
огеш тол, меҥгым шогалтыме огыл. Тиде гына мо, ӱлыл ерыште кол кучашлан
вӱдпӧрдемым ыштыме. Пушыжат уло.
"Тыгак кылмыкташ тӱҥалеш гын, вӱдпӧрдемым кылмыме деч арален кодаш огеш
лий. А
кол деч посна йӧрварлан чӱдӧ лиеш. Патронат кодын огыл. Изиш тӧрланымеке,
ӱлыкӧ
да кӱшкӧ, ер йыр коштын савырнаш кӱлеш. Ала иктаж ялым я илемым муаш лиеш",
— ик
гана веле огыл шонкален Метрий.

* Тӱрдӱр — тура сер гыч шуҥгалт йогышо вӱд.
** Пӧлаш — пырня дене ыштыме пӱя.

Арня мучко игече начар шогыш, но ик эрдене мардеж тӧпланыш, кава яндареште.
Метрий шокшо вургемым чиен, пычалжым вачышкыже сакышат, йыр вер-шӧрым
шымлен лекташ
тарваныш. Илемже деч шукак торлен огыл ыле, кенета чодыра вуйышто ала-могай
йӱк
шоктыш. "Мардеж лекте мо? — ӧрын шоналтыш. — Уке, тиде мардеж гай огыл,
мотор
гӱрлымыла шокта". Тунамак ик кож пелен йымен шогале. Чынак, чодыра вуйышто
вертолет койылалтыш. Тудын илемже велыш вола.
"Мыйым кычалыт мо?" — лӱдын колтышат, шекланен-шекланен алан велыш куржаш
тӱҥале. Пӧрт деч тораште огыл вертолет волен шинчын. Теве омса почылто,
тошкалтыш
шогалтымым вучен шуктыде, тушечын кок пий тӧрштен волыш, нунын почеш
пондашан
кугыза, эше еҥ-влак койылалтышт. Вертолет гыч мешакым луктеден, тушакынак
шындылыт. Вара коча деч молыжо вертолетышкак кӱзен кайышт да омса
петыралте, "кӱртньӧ
шудышырчык" кавашке нӧлталте.
Шоҥгет упшыжым налын, пӧрт велыш вуйжым савалтыш, савырнен, ныл веке
поклоным
ыштыш, изирак мешакым вачыгоч лупшалын, суртышкыла ошкыльо. Уэш толын, вес
мешакым нӧлталаш тӧчыш, но тидыже нелырак ала-мо, мӧҥгеш шындыш. Метрийын
шылын шогымо велышкыла савырнен, ала-мом кычкырале. Тунамак пий-влак кыша
дене чодыра
тӱрыш лишемаш тӱҥальыч.
"Лекташ але лекташ огыл? Векат, еҥ улмым тогдаен, полшаш кычкырыш. Лекшаш,
полшышаш! Умбакыже — Юмо ончыкта", — Метрий аланышкыла тошкале, эркын шоҥго
деке
лишемеш.
Пондашан кугызат пийже-влакым кычкырале. Нунышт, озажын йӱкшым колын,
Метрий деч
кораҥыч.
Саламлалтыч.
Метрий, ик кидше дене мешакым кучен, кугызан вачышкыже пышташ полшыш.
— Пычалетым шогалте, нигӧ нумал ок кай, — мане шоҥго. — Содоррак мешакым
нумалаш
полшо, пареҥге кылма.
Коктынат тетла ик мут лукде чыла мешак-влакым пӧртыш нумальыч. Веран-верыш
оптышт. Пытартышлан шоҥго иктыж гыч шел сортам лукто, юмоҥа воктене чӱктыш,
а Метрийлан пуым кондаш, чайым шолташ шӱдыш.
Метрийын йодмым шуктымешке, тудат шке сомылжым пытарыш. Кидшагатше дене
пырдыжысым тӧрлен колтыш. Численник гыч ластык кагаз-влакым нӧлтыштын,
шӱртӧ дене кылдыш. Мешак гыч ялысе кочкышым луктеден, ӱстембаке оптыш.
Чай шумеке, шоҥго ӱстел коклаште веле мутым лукто:
— Ну, айда палыме лийына. Мый тиде суртпечын озаже улам. Сонарзе-колызо,
лӱмемже
Петр Ильич. А тый кӧ улат, кушечын?
— Мый ола гыч, каныш кечылан сонарлаш лектынам, — аптыраненрак ойла Метрий.
—
Корным йомдаренам, коштын-коштын, тышке толын лектым, лӱмем Метрий. Вуеш
ида
нал, тамакда уке, шупшмем моткоч шуэш?
— Тамакым шупшмаш уке, тыланетат ом темле! — сыренрак руале шоҥго, — Могай
янлыкым вара сонарлышыч?
— Тӱрлым... Урым, рывыжым, мераҥым, кайыквусым...
— Вара шуко сонарленат?
— Уке, йоммешке икмыняр урым налынам.
— Путевка деч посна лектынат?
— Путевкым налынам ыле, коштшемла йомдаренам, — а шкеже, ӧрын, "Сонарлаш
могай
путевка кӱлеш?" — шоналтыш.
Ӱстембалне мелна, туара, эгерче, перемеч, кылмыктыме шӧр. Ой, кузе шукертак
ялысе чесым кочкалтын огыл. Сандене ропшен * кочкаш огыл манын, шкенжым
кучашак
тырша, изин-изин пурлын, чайым подылеш.

* Ропшаш — опкынланаш.

Кас кочкышым ыштымеке, Метрий малаш коҥгамбак кӱзен возо. Ятыр жап ик могыр
гыч
весышке пӧрдал кийыш. Ик шотшо дене, коҥгамбалне йолым шуялтен возаш огеш
лий,
туртын кияш гын, могыр ноя, вес шотшо дене — кузе лияш, мом ышташ —
вуйыштыжо
пӧрдеш. Петр Ильичлан шойыштым гынат, ыш шиж гай чучеш, шона.
Кенета радиошто муро семым колын, чурк лие. Ала-мо марла мурымыла веле
шокта.
Пылышым шогалтен, сайынрак колышташ тӱҥале. Муро коклаште марла кутырымат
шоктен
кодеш. Но приемникыште могай гына йӱк огеш лек: иа-уа, тин-тин-тин, шш-шш-и-
и...
Мом ыштет — тораште шол марий мланде. Южгунам гын, тора кужытым шыгыремден,
марий шомак, марий муро эфирыште сайынак йоҥга. Оҥышто ала-можо ишалте,
шӱлышат
петырналте. Ынде мыняр ий марий мутым колалтын, марла кутыралтын огыл?!
Чонлан
изин-кугун веле чучеш. Чу, таче вет рушарня, Петр Ильичын численикым
нӧлтышт шогымыж годым ужын шуктен ыле. Числажат ноябрь тылзын пелыжым
ончыкта. Тугеже Октябрь пайремат эртен улмаш. "Поро кас" передача кая
докан.
Мӧҥгыштӧ улмыж годым Метрий марла передачым колышташ йӧратен. Рейсыште
улмыж годымат приемникым чӱктен. Мӧҥгыштыжӧ кухньыш пурен шинчешат, "Поро
касым" тӱҥалтыш гыч мучаш марте колыштеш ыле. А Зина пелашыже марла
колыштын огыл, шкежат
кутырен огыл. Йочамат, Славикым, марла кутыраш туныктымым чарен.
Чу, а Петр Ильичше кӧ? Марияк огыл дыр? Марий огыл гын, молан вара "Поро
касым"
колыштеш? Ала, руш але вес калыкын эргыже гынат, марий мландыште илен,
марий калык деке шӱмаҥын? Ала илышыштыже иктаж-могай, марий кундем дене але
марий еҥ дене кылдалтше, шӱм-чоныштыжо монден кертдыме явала лийын? Сандене
кызыт марий семым колыштын, шарналтен шинча. Еҥын чонжым палаш ок лий шол.
А кузе умбакыже? Кӧ
улмыжым йодаш але уждымо-колдымо гай лияш? Адак тыгежак сай огыл чай?

5
Эрлашыжым эрдене Петр Ильич сонарлыме ӱзгарым ямдылкалаш пиже. Кыл-вотым,
оптышым пидеш, шергам ышта, уэмдылеш, капканым шолтылеш, лӱс дене йыга.
Паша шолеш
веле. Метрият кертмыж семын полышкала.
— Метрий, тый теҥгече мылам шоям ойлышыч вет, — кенета суртоза пелештыш.
Метрий чурк лие.
— Мо шотышто?
— Чыла шотыштат. Икымше — тый сонарзе отыл. Ир янлыкым сонарлаш путевкым
ноябрь
тылзыште гына пуат. Кокымшо — чынак йомшо сонарзе лият гын, вертолетым
куштенмурен вашлият ыле. А тый тудым ужын, чашкерыште лӱдын-шылын шогенат.
Тугеже тый
шылын коштшо улат, власть, милиций деч лӱдат. Тюрьма але лагерь гычак
куржын
отыл?
— ...
— Шого-шого. Кодшо гана тыште улмем годымак радио дене увертарышт. Ала-
могай
преступник лагерь гыч куржын, могай вургемым чиен, йолчиемже могай, мыняр
ияш —
чыла ойыртемалтше палым ойлышт, да мыйже монденам. Кӧ тыгай еҥым ужеш але
кушто
улмыжым пала — милицийыш увертараш йодыч.
Метрий пычал деке тӧршталтыш.
— Ораде, пычалет шогалте! Иктаж-могай эҥгек, зиян лиеш гынат, тышеч нигушко
куржаш.
— Мый вашке каем.
— Кушко? Эн лишыл ялыш тышеч шым суткам кайыман. А олашке шуаш лу суткажат
огеш
сите.
"Каласаш але уке? Тудо чодыра вишыш корным пала докан, ала полшен кертеш?"
— Рӱдӧ чодыра вишыш.
— Рӱдӧ чодыра вишыш? Кужу корныш лектынат. А палет, чодыра вишыже кушто?
— Мыняр километр лиеш?
— Чодыраште километр дене корным огыт шотло. Шонымо корнет деч ятырлан
ӧрдыжкӧ
кораҥынат. Мемнан ял марте, эҥер дене ӱлыкыла, шым кече коштман. Мемнан ял
деч
чодыра вишыш адак кок суткаш корно. Вот ынде шоналте, кушто улат.
— Мыйын тыште улмем кушеч палышда? Вет вертолет кайымекак кычкыралда?
— Тидым палаш йӧсӧ огыл. Мый кӱшычынак коштмо кышатым ужым.
— Тугеже летчик-влакат суртышто йот еҥ илымым тогдаеныт?
— Ом пале. Нимом ышт ойло, пеш вашкышт.
— Зоно гыч улам, — Метрий шижынат ыш шукто, ала-кузе марла пелештен колтыш.
— Зоно гыч? Марий улат мо?
— Марий. Шкежат марий улыда вет?
— Марий.
Петр Ильич Метрийым вуй гыч йолыш шумеш шерын лекте, пунымо кандыражым
кудалтен,
ӱстел деке толын шинче. Ала-мом шонкален шинчыш, вара Метрийым шинчаш ӱжӧ.
Петр Ильичлан ийгот дене иктаж кудло ийым пуаш лиеш. Ӱпшӧ да пондашыже
могай
тӱсан, каласаш йӧсӧ, чалемын. Шинчажым, ончалтышыжым шоҥгылык вудака
вӱдылын
огыл, кӱрен тӱсан. Тыгай шинчан еҥым осаллан, весылан ӱчым але удам ыштыше
айдемылан огыт шотло. Кид копаже лопка, тусо кореш-шамыч келге да кужу
улыт, парняже
кӱчык, но кӱжгӱ. Эре вий пашам ыштыше еҥын тыгай кид копаже лиеш. Тушечак
коеш:
таза кап-кылан да кужу ӱмыран лийшаш, тидымак пылыш мочкатажат ончыкта.
Метрий
чыла тидым ик татыште палемдыш.
Петр Ильич, кынелын, пӧрт мучко коштын савырныш, вара ик мутымат пелештыде,
пашажлан пиже. Метрият тӱҥалме сомылжым виктараш тарваныш.
Паша кокла гыч Метрий Петр Ильичым эскера. Сомылкаже тудын кӱлын ок ушно:
то
кандыраже кӱрышталтеш, то камвозеш, то ик пашам пытарен огеш шукто, весым
тӱҥалеш. Пытартышлан чыла кудалтен, пычалым сакалтен, ала-кушко лектын
кайыш.
Кечывалат шукертак эртен, кочкашат йӱкшен пытен, а Петр Ильич алят уке.
Тудо
рӱмбалгаш тӱҥалмеке гына толын пурыш. Пийже-влакым пукшыш, шкежат уто шомак
деч
посна кас кочкышым ыштыш. Вара приемникшым чӱктыш, волнам кычалме паҥгам
пӱтыркалыш, нимо сайым ыш муат, йӧртен шындыш.
— Мый коштшемла теве мом шонен пыштышым. Вашке теле шуэш, лум, поран, йӱштӧ
толеш. Тыйын шокшо вургемет, йолчиемет уке. Ече, йӧрвар кӱлеш, корнымат от
пале.
Теле ваштареш лектын каяш, манаш веле, вуетым йомдарет. Адакшым тазалыкетат
начар гай коеш, пеш кокырет. Икманаш, мый тыланет шошо марте кодаш темлем.
Эрлашыжым Метрий кечыгут суртозан ойжым шонкален-вискален кошто. Кастене
гына
каласыш:
— Йӧра, шошо марте кодам.
— Ну вот, тугеже йолташ лият. Сонар картакым * пырля ыштена. Паша шуко
лиеш, кужу телым коктын эртараш тунарак йокрок ок лий.
— Петр Ильич, мый яра шинчаш ом тӱҥал, мом кертмем чыла ыштем. Те мыланем
ончыктыза гына, мом да кузе ыштышашым. Еҥ кӱшеш ынем иле, шкемым шке
сулынем. Мый эрлак сонарыш лектам.
— Эрлак огеш кӱл. Тылат эше вийым погыман. Ялыште иленат, мончаш олтен
моштет?
Вот эрла мыйын толмашеш ямдыле. Сайын олто, черетым монча шокшо дене поктен
луктына. Тӧрланымешкет мӧҥгыштӧ шинчаш тӱҥалат.
Арня гыч Метрийын тазалыкше койынак тӧрланыш, кокырымыжымат чарныш. Петр
Ильич
деч сонарыш пырля налаш йодо.

* Картак — паша лектыш.

— Мый, шоляш, чодыра мучко пычал дене куржталмаш уке. Мыйын ныл сокмак:
кокытшо
эҥер да ер воктене, кокытшо чодыраште. Сокмак мучаште, ик кече коштмаште,
изимища * уло. Ик сокмакым терген кошташ кок кече кая, арнялан ик-кок гана
миен савырныман. Сокмакыште капканым, кыл-вотым, лӧдым, оптышым, лӱйӱсым,
тӱчашым **
шындылман. Кажне янлыкын, кайыкын шке кочкышыжо уло. Шылым кочкын коштшо
янлыклан шыл, кол дене, урлан — рокӱ ***, кайык-влаклан пызлыгичке, полан
дене торманлыман. Сокмакыште мыйын кышам кодын, чыла вере миен коштынам.
Уто кышам ит
ыштыл, тошкалмет еда ончо. Ир янлык уто-ситым пеш пала, огеш йӧрате.
Тыланет рожын мешакым ямдыленам. Пужлышо пызым, колым оптен, шеҥгечет
шӱдырен коштыкто.
Южо вере мешак гыч кылчыкым луктын, йолкышашкет кышке. Янлык кочкышым кычал
коштшыжла капканыш логалеш, мемнан лиеш, — туныкта шоҥго сонарзе. — Янлыкым
так
арам ит лӱйкале, налын кертат гын веле лӱй. Сусыргышо янлык кая, арамеш
йомеш,
пыта. Шордылан лицензий уло. Сурт деч тораште огыл гын веле йӧрыктӧ.
Тораште налат гын, нумалаш йӧнан огыл.
— Петр Ильич, мый тендам кугызай манаш тӱҥалам гын, вуеш огыда нал?
— Молан вуеш налам. Мыйже тый дечет ятырлан кугурак уламыс.
— Йолташлан пий-влакым налаш гын?
— Сокмакыште пий огеш кӱл.

6
Тагаян сокмак **** кожерыш пура, эҥер серыш лектеш, куп воктен эртен кая.
Петр
Ильич ончылно лӧдӧ, капкан, тӱчаш ваштареш тамгам палдыртен ошкылеш, Метрий
почешыже рожын мешакым шупшеш, коклан-коклан кылчыкым йоктарен кода.

* Изимища — изи пӧрт.
** Тӱчаш — кайык кучымо ӱзгар.
*** Рокӱ — мераҥпоҥго (трюфель).
**** Тагаян сокмак — кыдыр-кудыр корно.

Кок арня жапыште ныл сокмакыште шӱдӧ дене сонарлыме ӱзгарым шындыльыч. Тиде
жапыштак шордылан кормушкым ыштышт, тушко шинчалым нумал оптышт.
Кече почеш кече эрта. Кок сонарзын пашашт шолеш веле. Петр Ильич илемышт
деч тораште огыл кок шордым лӱен. Колымат ятыр кучышт, пунан янлыкат
ситышын уло. Алмаш-алмаш сокмакыш коштыт, пӧртыштӧ пырля улмышт годым "Поро
кас" передачым колыштыт.
Кок еҥ пырля улмо годым нигунамат ӱҥгӧ гай огыт шинче. Мут почеш мут
лектеш, ой
пидалтеш.
— Кугызай, сонарлаш пеш тораш коштыда, ял лишнырак чодыра уке мо? — ик
кастене
Метрий шоҥго деч йодо.
— Чодыраже уло да, ял воктене чыланат сонарлат, колымат кучат. А тыгай
келгыш
пураш чыланжак огыт тошт. Мый вет, шоляш, сонарлен, колым кучен, ешым
пукшен
илем. Тышке идалыклан кок гана толын каем. Конешне, ожныракше, имне дене
коштмо
годым, кум ганат толаш пернен. Кеҥежым шудым ямдылаш кошталтын. Телым
имньылан
пукшаш кӱлешыс. А кызыт, вертолет дене коштына, сандене шудым ямдылымаш
уке.
Тыште мыйын пел ӱмырем, манаш лиеш, эртен, — Петр Ильич кугун шӱлалтыш.
— Шукертсек йодаш шонен коштам, — манеш Метрий. — Кок ерым пӧлаш дене
ойырен
улыда. Ик тӱрдӱрлан гына мо?
— Уке, ик тӱрдӱрлан гына огыл, — манеш шоҥго. — Кок ерге памашшинча дене
пеле
пойдаралтыт, йоген пурышо эҥер уке. Садлан теле мучашеш вӱдыштӧ кислород
пытымылан кӧра кол пытен. Икманаш, замор лиеден. А кызыт йӧршын вес сӱрет.
Ончыл ерыште пӧлашлан кӧра вӱд кок метр чоло нӧлталтын, ӱлыл ерыш кӱшычын
шуҥгалт йога.
Тидлан кӧра тушто вӱд кислород дене пойдаралтеш. Ужынат докан, кӱшыл ерыште
пырням шогалтыме. Ий кылмыме годым пырняш пижеш. Молан тидыже кӱлеш, манат?
А вот
молан! Замор тӱҥалме годым, арыкым почын, ерыште вӱдым пучыштарем. Вӱд
йогымо
семын ий вола. Но пырня воктене тудо пижын кодеш, сандене каткалалтеш.
Пайдаже
тыште икте гына огыл. Эн ончычак, каткалалтше рож гыч кислород вӱдыш пура.
Кокымшо, сереш пижын кодшо ий йымалне янлык-влаклан кошташ вер лиеш. А
тидыже изираклан кугурак деч шылаш вер. Пире, рывыж изирак-влакым пытарен
огыт керт. Кумышо, ынде, шкеат ужат, шоҥгемалтын. Шинчамат начар ужеш.
Лампе тулышто гын сокыр
гаяк улам. Сандене шкаланем электричествым ышташ шонен пыштышым. Газетлаште
да
монь тидын шумлык тӱрлӧ статья-влакым лудым. Вот шуҥгалт йогышо вӱдышкӧ
генераторым шынден, тулым лукташ лийым. Заготконторышко йодмашымат пуэнам.
Сӧрашыже
сӧреныт, но ынде лу ият шуэш, алят уке.
— Кугызай, тыште ик шот дене чыла оралте чоҥалтын. Монча, вӱта, клат, пӧрт.
Мончаже эсогыл коктыт. Иктыж дене йӧршынак огыда пайдалане, молан тунар
чоҥен улыда?
— Вӱтам имне дене коштмем годым ыштенам. А монча шотышто, ер воктене
шинчышыже
монча огыл. Кеҥежым колым тушто аралем. Лӱмын колым коклаш * оралтым
нӧлтымӧ.
Адакшым коклымо колат пужлен кертеш, сандене нӧрепым ыштыме. Ынде тудым
кылмаш
почашат лиеш. А кылмымекыже, тушко ийым нумал оптена, кож лӱс, торф, лышташ
дене
петырена, кеҥеж гочлан сай холодильник. Илет гын, чыла кӱлеш, — шоҥго чыла
радамлен ойла: — Ме вет, шоляш, заготконторышто ыштена. Договор почеш
чодырам,
ерым, эҥерым арендыш налына. Мом, мыняр кучаш договорым ыштена. Янлыкым
кучымо
дене гына пашана ок пыте, пӱртӱсымат аралышаш улына, тиде пашаланат мыланна
оксам тӱлат. Ожно чыла ямдылыме сатунам имне дене шупшыктенна, а кызыт
вертолет.
Тудын акшат шерге. Шукырак ышташ кӱлеш. Молгунам эргым дене коктын илена
ыле, но
кызыт тудо черланенат, толын ыш керт. Садланак тыйым полшаш кодаш йодым.

* Колым коклаш — колым коптитлаш.

— А ешдаже кугу?
— Чылаштым погаш гын, ятырын погынат. Ик эрге, ныл ӱдыр, ныл веҥе, уныка-
влак.
Ӱдыр-влак чыланат марлан лектыныт, шке ешышт дене кӧ селаште, кӧ олаште
илат.
Пеленнаже — эргым ешыж дене.
— Конешне, кугу еш дене илашат каньылырак. Йӧсӧ годым икте-весылан миен
эҥерташ
лиеш, — ала-мом шоналтен, Метрий эркын пелештыш...
Рӱмбалгашат тӱҥалын. Метрий але пел корныжымат эртен огыл. Теҥгече игече
пужлымылан кӧра сокмакым лектын ыш керт, сандене таче паша ятырак погынен:
ече корным
палдара, лум йымалан йомшо капканым, лӧдым, лӱйӱсым кӱнчен луктын уэш
шындылеш:
яҥгарпуым * сокмак гыч, руэн, ӧрдыжкӧ кораҥдылеш.
"Тидым кораҥдемат, изимицыш пӧртылаш логалеш", — шоналтыш. Ятыр жап кӱнчен
руэште, пушеҥге тӱҥым савырен кудалтынеже ыле, кенета солкемыште **
палтышым ужо.
Петр Ильич Метрийлан ужашыже кажне капкан воктене палтышым кода.
Лумым пургедын, капканеш пижше луйым шӱдырен лукто. Кылмен пижше янлыкын
коваштыже ынже локтылалт манын, тудым капкан гыч ыш мучыштаре, тугак
пӧштырышкыжӧ
пыштыш. Изимицыш пычкемышалтмылан гына толын шуо. Пӧртым ырыктен, кочкын-
йӱын,
коваштылан пиже.
Петр Ильич Метрийлан шергакан коваштым йытыраяш, чарым нӱжаш огеш пу,
локтылмо
деч лӱдеш. Но таче тудо уке, сандене Метрий шкеак ньыкташ пиже. Луй
коваштым йытыраен-нӱжын савыртыш. Керосин лампе тул волгыдеш коваште кылчык
*** выльгыжеш,
пунжо — вужга-вужга.

* Яҥгарпу — йӧрлшӧ пушеҥге.
** Солкем — кӱчык пу сорым.
*** Кылчык — йылгыжше пун.

Метрий коваштым савыркален ончышыжла шоналтыш: "Эх, тыгай коваште дене
ватылан
согам ыштен пуаш ыле. А мо? Шылтен кодаш гын? Петр Ильичлан ончыкташ огыл,
— эр
марте кошташ, кӧргашан пушеҥгыш тоен пышташ. — Ала мылам йӧрвар азыкымат
шолып
ямдылаш? Такшым Петр Ильич айдемыже ӱшанле гай коеш, илыш нергенат тыкымлен
*
огеш йодышт. Кӧ пала, могай тудын шонымашыже. Еҥ чон шондык огыл, почын
ончалаш
огеш лий. Теве У ий вашеш вертолет толеш, манеш. Ала милиционер-влакат
толын
лектыт. Вертолет гыч летчик-влак кодшо гана кышам ужыныт, ала милицийышкат
шижтареныт. Изин-изин сукарам кошташ, шинчалым, шӱрашым ямдылаш кӱлеш,
очыни. Изинизин дене тунарак пале огеш лий..."

7
— Эргым алят уке, — У ий вашеш Метрий сокмак гыч толын пурышат, Петр Ильич
ойганышыла пелештыш. — Изишак приемщик дене шургенат кышкышна.
— Мый палем, — шоктыш вашеш. — Кожер гыч вертолет толын кайымым шекланен
шогышым.
— Мончаш олтенам, — оза кугыза мутшым вес велыш савырале. — Пурен толмеке,
У ий
ӱстелымат погаш лиеш.
Коктынат яндар тувыр-йолашым налын, мончашке ошкыльыч.
— Вертолет толмо годым полышкалаш кӱлеш ыле, а тый йомынат, милиций деч
лӱдынат
мо? — лӧкамбак кӱзен шичмеке, шоҥго мутым лукто.
— Туге, кугызай.
— Кузе куржын кертынатше? Ончылгочак ямдылалтынат мо?
— Уке. Сомсора.
— Сомсора? — ӧрмалгыш Петр Ильич. — Ала полдалге, ала пеш чолга улат. Нимом
ямдылыде, корным палыде, шыже вашеш лектын каяш, манаш веле.

* Тыкымлен йодышташ — радамлен йодышташ.

— Корно шотышто ойленыт ыле...
— Кузе вара йомдаренат?
— Шараҥге гоч вончышыла ӧрдыжыш лупшалтынам.
— Тетла муын отыл?
— Кушто муат? Йырваш лӱкӧ куп, пич чодыра, тотыра пушеҥге, яҥгарпу,
шоргенче *,
кӱдырат ** вер-шӧр, ир кундем. Сип коштынам.
— Пычалым, вургемым кушто муынат? Сонарзым толенат вет, але пуштынатат? Вет
тыгеат лийын кертеш.
— Уке, уке, кугызай. Тыгай сулыкым ӱмбакем налын омыл, — Метрий кап ырымым
шиже,
кӱ ӱмбак вӱдым ешарыш.
— Мо верч шынденыт? Шукылан мо?
— Кум статьям тушкалтен пуышт.
— Мый статья шотышто ом пале, рашрак умылтаре.
— Ватемым кӱзӧ дене шуралтенам.
— Йӱшывуя?
— Чылт йӱшыжак омыл ыле, подылшо.
— Алкоголик улат мо?
— Уке, кугызай. Мый аракажымат шуэн веле подылынам. Тудо кечын мый машиным
ачалаш шогалтышым. Писын шукташлан слесарь-влаклан ик кленчам шындышым. От
йӱктӧ
гын, ремонтым арнялан шуят. Мый междугородкышто коштынам. "Время — деньги"
манме
семын, корнышто кунар лият — пашадарымат тунарак налат. А ремонтышто шоген
могай
окса? Лач тудо кечынак зарплатым пуэныт ыле. Мый паша деч вара вургем
ужалыме
кевытыш пурен лектым. Тушто хромовый курткым ужалат, шерге, но шукертсек
налаш
шонен коштынам. Нальым. Толшемла садикыш пурен, изи Славикым мӧҥгӧ
наҥгайышым. А
кодшо оксажым кудышто стенке яшлыкыш пыштышым. Вате паша гыч толын пурыш.
"Оксам
налынат?" — йодеш. "Окса яшлыкыште", — манам.

* Шоргенче — вожге йӧрлшӧ пушеҥге.
** Кӱдырат вер-шӧр — палыдыме вер-шӧр.

Тудо стенке яшлыкым миен шупшыльо, оксам налын шотлыш. "Тиде гына мо?" —
йодеш.
Мый налме курткемым ончыктышым. Эх, содомлаш тӱҥале: "Мый, — манеш, —
хромовый
пальтом налнем, оксамат арен тӧченам, молыжым тыланет ӱшаненам. Палем гын,
пальтолан ситышымак арем ыле!" А пальтожо мыйын налмемжат тудын налаш
шонымыжат ик
партий гыч улыт улмаш, Бельгий гыч кондымо. Вурседылеш, туманла, игылтеш.
Туманлен мемнан еш илыш чотак пужлаш тӱҥалын ыле. Мый тудлан ойлем: "Суран
пальтоэтше
улыс, эше мо кӱлеш?" — "Могай тудо суран, искусственный коваште дене
ургымо", —
шортеш. — "Тидыже ок келше гын, весыжым чий! Пальтотшо уло вет, икте веле
огыл!"
— мыят сырен кудалтышым. "Тый мо, мыйым ават семын чиктен коштыктынет мо?"
—
варгыжеш, — Метрий ойлышыжла ыренат кайыш. — Кугызай, инанет, мыйым авай
шкетын
ончен куштен. Ачам колхозышто шоферлан ыштен, техникумышто тунеммем годымак
аварийыш логалын колен, ӱдырамаш ныл йочам йол ӱмбак шогалтен. Сандене ала-
мо, ватемын авамым игылт ойлымыжым колын, вуйушлан вуж-ж чучо, шинчамлан
выде-вудо
койо. Кузе кидышкем кӱзӧ логалын, ом шарне. Йоча чаргыжме йӱкеш веле ушем
пурымо
гай лие. Ончем: кидыштем вӱран кӱзӧ, вате кӱварвалне кия. Вара милиций,
вашкеполыш... Поген наҥгайышт. Психиатр деке коштыктеныт, но йӱдыгышылан
шотлен огытыл.
— Йочатше мыняр уло?
— Ик эрге гына.
— Калык ойла: ик эрге, эрге огыл, кок эрге — пел эрге, кум эрге ик эргылан
шуэш.
— Колынам. Мый ӱдыр налме деч ончыч ныл, вич але куд йочам лиеш, шоненам.
Но вате тореш шогале. "Молан тунар йочаже кӱлеш, нищету разводить!" — мане.
Могай нищета? Парня еда — шӧртньӧ шергаш. Платье гын, могай кӱлеш: пашалан
— икте, театрыш але унашке — весе. Кажне чиемлан келшыше шерге акан кулон,
цепочко. Кечылан
кум-ныл гана платьым вашталтылеш ыле. Тиде ок сите, эше кӱлеш. Тоштем ок
шу, кудалта. От шинче, модо гыч лектын. Пытартыш жапыште ФРГ гычак "Бурда
Моден" журналым налаш тӱҥале. Паша гыч толешат, ни кочкаш шолтымет, ни
пачер кӧргыштӧ сомылым ыштымет, журналым кучен, кас мучко ончен шинча.
— Модо почеш тыге чиен шогалаш окса шуко кӱлеш, очыни.
— Кӱлеш улде. Мый йӱдшӧ-кечыже пашам ыштем, оксам луктам. Гаражыште шагал
шогенам, эре корнышто. Адакшым шкенжынат пашадарже изиак лийын огыл,
инженерлан ыштен. Тудо институтым тунем пытарен, а мый техникумым. Тунемшаш
годым авай полшен
кертын огыл. Занятий деч вара гаражыште машина-влакым мушкынам. Кеҥежым
колхозышто комбайнерын полышкалышыжлан коштынам. Техникум деч вара олаштак,
автоколонкеш механиклан коденыт. Мыланем общежитийыште верым пуышт. Шыжым
институтыш,
кастенсе факультетыш тунемаш пурышым. Вара армий, Армий деч вара
автоколоннышкак
пӧртыльым, уэш институтышто тунемаш тӱҥальым. Малосемейкыште индеш
квадратан
пӧлемым пуышт. Кечывалым пашам ыштенам, кастене тунемынам, — Метрий чумыр
илыш
корныжым радамлен ойла: — Икана, экзамен годым, институтыш пеш куржам. Урем
вес
могырышто ӱдыр мучела дене вӱдым наҥгая. Мый савырнен шогальым, пеш
шекланем:
ведра гыч вӱд велалтеш, уке? Велалтеш гын, экзаменым кучен ом сеҥе, ок
велалт
гын — кертам. Саде ӱдырет мыйын шишланымем шижын "Эй, рвезе — ночко презе,
йол
йымакет ончал!" — кычкырале. Мый ончалын шым шукто, тротуарыш шуйнен возым.
Тумарте ӱдыр-влак деке чак миенжат омыл, тунемме годым комиссионный
магазинла
гыч налме вургемлам чиен коштынам, нунын деч вожылам ыле. Тунам аптыранымет-
мочет ала-куш лийын, ӱдыр деке лишемын, ведражым нумал наҥгаяш полшышым.
Палыме
лийна, вашлияш тӱҥална. Тудат институтышто тунемын. Театрыш, кинош пырля
коштынна. Тудо мый декем пураш тӱҥале, йӱдланат южгунам кодын.
Петр Ильи кужун ыш кутыро, эре колышто гына. Монча деч вара, изиш
каналтымеке,
пайрем ӱстелым погышт. Эн покшеке шампанский ден ош кленча верланышт. Тӱрлӧ
кочкышат ситышын уло.
Метрий шукертак тыге пайрем ӱстел коклаште шинчылтын огылат, кумылжат
тодылалте,
шинча йырже вӱдыжгыш.
Шокшо чес, арака капым ырыктат, йылме лывырга.
— Вара... ушнышда? — токасе шомакым шарналтен, Петр Ильич йодо.
— Йоча лийшашым палымек, мый тудым йӧршешлан шке декем кондышым. Варажым
сӱанат
лийын, ача-ава сугынят. Госэкзаменым сдатлымеке, тудым олаштак кодышт.
Мыланна
кок пӧлеман пачерым пуышт. Ачаже полшен, — Метрий уэш шарнымаш корнышкыжо
шогале. — Пачер уло гын, тудым сӧрастараш кӱлеш. Мебельым, мыняржым шке
окса дене
чумыркалышым, мыняржылан оньыкугыза полшыш, вет ик ӱдырышт гына лийын,
мыняржым
парымеш нална. Йоча шочо. Рядовой механикын пашадарже мынярак? Шижам: ватем
нерым куптыртылеш, окса шагал. Шоналтышым, коктын кутырен келшышна —
"дальнебойкыш" * куснаш.
Корныш лектын кает, йӱдшӧ-кечыже рульым пӱтырет. Институтыш тылзылан кок-
кум гана веле миен толам, садлан заочный факультетыш куснышым. Но туштат
жап огеш сите. Ондак ик экзаменым, вара весым сдатлен шым керт. Поч денак
луктын колтышт.
Изиш йоча кушкын шуо. Мыйын мӧҥгыштӧ улмо годым кинош, театрыш миен толына.
Варажым тудо эргым ача-аваж деке намиен кодаш тӱҥале. Мыйын укем годым
шкетын кинош, театрыш, рестораныш кошташ тараныш. Рейс гыч пӧртылам, вате
мӧҥгыштӧ уке,
йоча оньыкува дене. Раковиныште лавыран кӱмыж-совла, ванныйыште шем тувыр-
йолаш,
пачерыште чыла шала.
— Ӱдырамашым шкеак шалаш колтенат.

* Дальнебойка — кужу корнышко коштмо паша.

— Ик гана веле огыл кутыренам, вара чарненам. Тудо ондак "Шкетын шинчен
кодаш
йокрок" манеш ыле. Варажым "Тый денет йокрок" ойлаш тӱҥале.
Икана пашадарым нальымат, авайлан почто дене оксам колтышым. Квитанцийжым
кӱсенышкак пыштенам. Садетым ужын, тугай тумам нӧлтале: вурседылеш, шурга,
мыйым ятла, сӧй веле. Изишак подылшо улам ыле, чытен шым керт, эҥден
пуышым. Тунамат
изиш гына тюрьмаш шынден ыш колто, йӧра эше пашаште луэш * налын кодышт.
Латвич
суткам шинчен лектым, кум тылзе слесарьлан ыштен коштым. Тулеч вара пальто
марте
шомакым пелештен огыл. Чын, ойырлаш, вес ӱдырамашымат муаш лиеш ыле. Лектын
кает, толаш йӧсӧ, маныт. Мемнан илышна сайжак лийын огыл гын, шкемынат шек
** лийын дыр. Тидын шотышто шуко шонкаленам. Но кызытат тудым монден ом
керт: ош мотор
чурийже, ӱдыр гай нарашта кап-кылже, ошкыл колтымыжо алят шинча ончылнем
конча,
омыштем ужам. Мыланем тӱня мучкыжат тудын деч моторжо укела чучеш. Шоналтем
да
кумылем тодылтеш, логарышкем комыля толеш, шинча йырем вӱд налеш. Славик
эргым
мыйым ынде пала мо, пагала мо? Теве мо чонемым туржеш. Аваже, очыни, мыйын
нерген иктаж-могай осал шомак-влакым ойла, — Метрий ты ганат кумылжо
тодылалте,
шинчалукшымат ӱштыльӧ. — Кызытат шарнем, икана Кугу Какшаныш кол кучаш миен
улына. Славик дене коктын. Кастене, тулым ылыжтымеке, каван гыч шудым кӱрын
кондышна. Йӱдым юалгырак ыле. Пу йӱлен пытен, тул йӧрен. Кынельым да пулан
кайышым.
Шукат коштын омыл, эргым помыжалтын, йӱкде шортын кия. "Молан шортат?" —
манам.
— "Тый мыйым коден каенат, шонышым", — ойла. Кушеч ушышкыжо тыгай шонымаш
пурен,
ом пале. Шыматен, семален малаш пыштышым... Чон лушкымешкак ойлышым ала-мо,
—
Метрий вуйжым нӧлтале.

* Луэш налаш — тӧрлаш налаш.
** Шек — титак.

— Шке ойгетым еҥлан почат гын веле, чонышто погынышо шыде лушка, а тыланет
шинчаш шуко кодын ыле мо? — Петр Ильич вес шомакыш кусныш.
— Кум чырыкшым шинченам.
— Угыч кучалтат гын, кодшыжым шинчен лекташет кӱлеш, адак ешарен пуат,
куржметлан. Палет?
— Палем.
— Мый тылат теве мом темлем. Сонарлыме жап пытымылан мемнам налаш вертолет
толеш. Пырля шинчына да чоҥештена. Вара шке кумылын милицийыш миет гын, ала
ешаренат огыт пу. Вет туштат айдеме улыт, умылат.
Метрийын вуйжылан ӱш дене перымыла лийын колтыш: "Пырля сонарлыме рызыкым *
ынеж
пу", — шоналтыш тудо.
А шоҥго тидым шижшыла, умбакыже шуя:
— Тый рызык шотышто ит ӧр, ит лӱд. Шке пает тыйынак лиеш. Лагерьыште
тыланет окса огеш кӱл. Эргыч лӱмеш колтен кертат, вет теле жаплан
алиментымат тӱлен отыл.
А рызыкет шагал огыл погына.
— Кугызай, оетлан тау, но келшен ом керт. Ик гана куржынам гын, мӧҥгышкем
миен
шунем. Кеч-могай йӧсылык, чарак лийже, содыки ешемым, эргым ончал лектам.
Мыланем корным каласыза, кузе да кушко кайыман. Мый тиде жапыште чодыраште
коштын
тунемынам.
— Ну мо вара, кайынет гын, шке пашат. Изи йоча отыл, — шоҥго верже гыч
тарваныш.

8
У ий тӱҥалтыш гыч Крешын марте чатлама йӱштӧ шогыш. Тӱгӧ нерым лукшаш гаят
огыл,
чывыштылеш. Шӱвылвӱд мландыш волен ок шу, ий падырашыш савырна. Тыгай
пагытыште
янлыкат огеш кудалышт, кайыкат ала-куш шылеш. Чодыраште шып, лач пушеҥге
гына
йӱштыштӧ пытлоч да пытлоч пычал дене лӱйкалыме гай пудештылеш.

* Рызык — пай.

Метрий ден Петр Ильич сокмакышкат лекмым чарненыт. Мӧҥгыштак эртарат. Яра
шинчыме деч ерыште колым кучат. Йӱштӧ пагытыште мокшинче сайын логалеш. Ий
нӧрепыш
лумым, вӱдым нумал кышкышт, кылмыктышт. Жапым кутыркаленак эртарат.
— Кугызай, шукертак йоднем ыле, сӧрал огыл манын, адак шым тошт, — ик
кастене
Метрий мутым лукто. — Кузе те, марий еҥ, тышке логалын улыда? Кызыт,
конешне,
Совет Союз мучко марийым вашлияш лиеш. Но те вет шукертак тиде кундемыште
иледа?
— Ой, пеш шукертсек. Мо шкемым шарнем, чыла илышем тыште эртен.
— Тыштак шочын улыда мо?
— А вот шочашыже марий кундемыште шочынам.
— А тышкыже молан толында?
— Шке кумыл дене огыл. Государство, Совет власть кӱшеш толалтын. Чыла ойлаш
гын,
ик йӱдат ок сите, — Петр Ильич шыпланыш, вара кугун шӱлалтыш да мутшым
шуйыш: —
Чылажат мланде верч тӱҥале. Революций деч вара яллаште мландым уэш шелаш
пижыч.
Кажне еҥым шотлен, едок дене пайленыт. Кочамын ешыже кугу лийын: кочам,
ковам,
ачам, авам, ачамын ик акаже, кок шольыжо, кок шӱжарже лийын. Мый эше шочын
омыл
улмаш. Сар жапыштет озанлык чот шолдырген. Тудым нӧлташ пижыныт. Кертыныт
вет.
Кевытлаште мануфактур, озанлыкыште кучылтмо ӱзгар коедаш тӱҥалыныт,
пазарыште
киндым, вольыкым ужалаш-наледаш лийын. Йӧным мушо еҥын илышыже чылт
вашталтын,
манаш лиеш. Южо оза сельхозмашинымат налын кертын. Калык эркын-эркын
шӱлалтен
гына шуктен, коллективизаций манмет тӱҥалын. Ту жапым шарнем. Йӱдшӧ-кечыже
погынымаш, агитаций. Мый тунам, кандаш ийыш тошкалше, школыш коштынам.
Ачам ден кочам колхозыш пураш келшен огытыл, шке шот дене пашам ыштынешт
улмаш.
1929 ий шошым, куралаш лекшаш деч ончыч, мемнан деке йӱдым ялысе активист
ден
милиционер-влак толыныт. Песте гоч пуреныт да омса воктене йымен шогалыныт.
Иктыже "Йӱледа, йӱледа!" манын, окнам кырен. Кугурак-влак, тӧрштен кынелын,
кудывечыш лекташ омсам почын гына шуктеныт, милиционер-влак угыч пӧртыш
поктен пуртеныт. Мемнам тӱкален кынелтеныт да содоррак чияш кӱштеныт. Ме
умылен огынал:
молан мемнам пӧрт гыч поктен луктыныт? Чыланам орваш шынденыт, милицийыш
наҥгаеныт.
— Раскулачитленыт? — йодеш Метрий.
— Туге лектеш.
— Тугеже кулак лийында?
— Кулак... — Петр Ильич изишлан шып лие, вара адак тӱҥале: — Мемнан
кундемыште
кушеч кулакше лийын кертеш? Мланде каҥгалан кӧра шурным шуко налме огыл,
касыплан * нимо дене. Южо еҥже чодыраште нымыштым шолып руэн, ний кандырам,
йыдалым
ыштен ужален. Тидын дене пояш лиеш мо?
— Могай-гынат амал садак лийын, таклан молан кучен колтат?
— Амалже икте гына: марий калык пашам чот ыштен. Еҥым тарлен монь илен
огыл. Шке
еш вий-куатше дене озанлыкым нӧлтен. Ачам ден кочам йӱдшӧ-кечыже манме гай
тыршеныт. Нур пашам ыштеныт, вольыкым кученыт. Шарнем: мемнан кок ушкал,
туна,
ӱшкыж, презе, шорык, сӧсна, лудо-комбо лийыныт. Тудо телымак кокымшо имньым
налыныт.
— Поянак илен улыдас.
— Поянже можо... Окса роскот кугу лийын. Кочам кок кугурак ӱдыржым марлан
пуэн,
ачам посна лекташ ямдылалтын. Вот мом ыштеныт, руш манмыла, собаке под
хвост,
мемнам чараматын луктын колтымыла ужатышт. Мом налын шуктен улына гын,
шуктенна,
уке гын, уке.
— Раскулачитлыме нерген ончылгоч шижын огытыл мо?

* Касыплаш — амалкалаш.

— Шижынат дыр. Но кочам тунам мемнам огыт тӱкӧ, шонен. Тидлан амалжат
лийын:
ачам граждан сарыште Совет власть верч кредалын, сусырген толын, кочамын
кокымшо
эргыже вуйым пыштен, кумшо эргыже Йошкар Армийыште служитлен. Кочамжат
империалист сар гыч сусырген толын. Нимомат ончен, шотлен огытыл, — ынде
шоҥго шарнымаш
корнышко возын. — Вот мемнам пӧрт гыч поктен луктыч, райцентрышке
наҥгайышт, милициеш петырен шындышт. Арня наре тушто киен улына. Вес ялла
гычат мемнан гаяк,
тый манметла, марий кулак-влакым, ятыр погышт. Этап дене кӱртньыгорно
станцийыш
поктен наҥгайышт. Лу суткам авырымаште кийыктышт, пытартышлан вольык семын
вагонлаш шӱшкыч. Кушко каена, молан наҥгаят — нигӧ ок пале, нигӧ ок ойло.
Каяшыже
тунар каен огынал, мыняр тупиклаште шогыктеныт. Але наҥгаят-наҥгаят да вес
веке
савыртен кудалыктат. Мемнан ни кочкаш манме гай, ни чияш. Нигӧ вет нимом
пален
огыл. Налме вургемнамат, сайракшым, станцийлаште кочкыш дене вашталтен
пытаренна. Мыйын изи шӱжарем корныштак черланен колыш. Тыге кум тылзе наре
вагонышто
коштыктышт. Толаштарен-толаштарен, ик кугу станцийыш конден шуктышт.
Станций гыч
пересыльный пунктыш, шуркедылше кӱртньывоштыр коклаш поктен пуртышт.
Туштыжо калыкше мыняре-е, Юмыжат-пӱрышыжат, шотлен от пытаре. Могай гына
кундем гыч, могай
гына еҥ уке: шемет, ошет, нарынчет, важык шинчан, кугу умшан, шоҥго, рвезе,
вуешшушо, изи йоча — кажне кечын конденак шогат, кажне кечын ойыркален
наҥгаят.
Мемнамат, коло наре марий ешым поген, пел тылзе гыч баржыш шындышт. Эҥер
дене
кӱшкыла каена. Ик кугу ял воктене волтен кодышт. Тушто верысе калыкын
пушыжым
конфисковатлен, пилам, товарым, кольмым, изишак кочкыш йӧрвар азыкым пуышт
да
изирак эҥер дене кӱшкӧ поктен наҥгайышт. Пушышко чыла ешге пураш огеш лий.
Коштын кертдыме да йоча-влак гына шинчын каят. Кугуракышт сер дене кандырам
пушыш
кылден шупшыт. Тиде эҥер дене мыняр каен улына, ом шарне, вара адакат
изирак
эҥер дене поктен наҥгайышт. Туштыжо эшеат йӧсӧ ыле. Вӱд август тылзыште
шагал,
эҥер таляка. Пундаштыже эре чарак: я кӱ, я яҥгарпу. Луктын от кышке гын,
пушым
шупшын каяшат огеш лий. Пӧръеҥ-влак ончылно вӱд корным эрыктат, ӱдырамаш-
влак
шеҥгечын пушым шупшын кӱзат. Тыге арня але кок арня толашен кайышна. Пӧръеҥ-
влакат черланаш тӱҥальыч. Август мучашыште каласышт: "Толын шуынна! Тиде
мемнан
илыме верна!" Юмо серлагыже, нимогай илем уке манме деч крачыште пеле шӱйшӧ
изимице. Эҥер деч тораште огыл кугу ер. Тудыжо икса дене ушнен. Йырым-йыр
кугу чодыра. Конвоир коклаште кугуракше картым ончен, кушто мо лийшашым, мо
ыштышашым
палемдыш. Жаплан верланаш омашым шогалташ шӱдыш. Йӱштӧ толмеш кажне еш,
ӱдырамаш
ден йоча-влак, мландым кӱнчен, роккудым ыштен. Пӧръеҥ-влак иктышт конвоир-
влаклан пӧртым нӧлтеныт, весышт, пушым налын, толмо ялышке корным шареныт.
Пӧртым
чоҥаш пырням вачӱмбал дене нумалаш пернен. Вот тыге тиде кундемеш Марийстан
поселко шочын. Кызыт тудым Морозстан маныт. Колынат?
— Уке, колалтын огыл.
— Тиде поселкышто конвоир-влак деч молыжо чыланат марий лийыныт.
Коллективизаций
пытымеш кандаш шӱдӧ наре "марий кулакым" поктен конденыт. Ешыштге.
— Тугеже кызытат Маристаныштет марий-влак улыт?
— Кызыт уке.
— Каен пытеныт мо?
— Куш кает? Кандаш шӱдӧ марий гыч иктаж кокытшо утлен кодын гын? Маристан
поселко воктене шӱгарла уло. Тушто гына марий калыкын шым шӱдӧ утла ӱдыр-
эргыже кия.
А кондымышт годым мыняр пытеныт? Мемнан ешымак налаш: изи шӱжарем вагонышто
черланен колыш, вес шӱжаремже толмо ийын чеверласыш, кочамын вуешшушо
межнеч ӱдыржым баржыште конвоир-влак виешленыт, шке вӱдыш тӧрштен колыш.
Кочамын кид-йолжо
чылалан мастар ыле. Толмо ийынак кӱмыж-совлам, ате ӱзгарым ыштыле.
Пармыште,
тыште тайгам тыге маныт, чодыра руымо годым пел кече коштман сокмакым
почын.
Лӧдым, оптышым, лӱйӱсым, тошто марий капканым шындылын. Товар дене куэ
солкем
гыч ечым ыштен. Мыйым укш руаш коштыктеныт, кечывал гутлаште сокмакым
тергаш
колтеныт. Кунам мераҥ, кунам кайыквусо, вес янлыкат логалеш. Ешлан йӧрвар,
кукшо
кочкыш гай огыл. Коваште дене то пижгомым, то коваште чулкам ургеныт. Вот
тыге
илен толашалтын.
Икана сокмакыш лекмемлан тале мардеж тӱҥале. Лум урзо дене кышкымыла йога,
ече
вуй огеш кой, корным кайыме почешак петыра. Мый лӱдын ӧрмалгенам. Кож йымак
шич
да тулым веле ылыжте, кӱсеныштем тул савышемат ыле. Кочам сокмакыш лекмем
годым
пӧштырыш эре тул савышым, кинде курикам пыштымым терга ыле. Кечылан чодыраш
кает
гын, кум кечылан ситышым, кумытлан кает — арнялан ситышым оптен. Кочкыш
азыкше
тунарак лийын огыл гынат, садак чодыралан муын.
Пораным кож йымалнак шинчен эртарышым. Мый ече корным, сокмакым йомдаренам.
Кум
кече мутайкален, сомсорга коштынам. Вара иже ече корныш лектынам, пыкше-
пыкше
изимице деке шуынам. Кузе мый, явыгыше, шужен ярныше йоча, кочкыш азык деч
посна
иктаж-кушто йӧралтын але кылмен тӱҥын омыл — шкеат ом пале. Изимицыште
кочкышым
муынам. Верысе сонарзе-влак, йӱлашт почеш, шкешт деч вара тушан кочкыш
азыкым,
коҥгаш пуым эре оптен кодат. Мыят тидын дене пайдаланенам, изимице гыч
нигуш каен омыл, арня утла иленам. Вара сонарзе толын лектын. Кушеч да кӧ
улмем палымеке, руэмыш наҥгаен коден.
Тиддеч вара сонарзе мыланна шолып полшаш тӱҥалын. Кунамже руэмышке мераҥ
але иктаж кайыквусо шылым конден, коштымо пареҥгымат коклан пуэн. Меже
тудлан сокмакыште логалше шергакан янлык коваштым колтенна. Сонарзе
поселкыш толеден огыл,
руэмыш гына коштын. Молан манаш гын, мемнан дене кылым кучымылан верысе
калыкым
поктылыныт.
Шыже велеш поҥгым шинчалтен, емыж-саскам поген ямдылет. Йӧнештаралтын.
Тыгак
илен лекталтын.
Коллективизаций пытымеке, марий калыкым кондымым чарнышт. Сар деч ончыч
политический манме але 58-ше статья дене шындылме еҥ-влакым кондылаш
тӱҥальыч. Сар
кайыме годым да сар деч вара немыч пленыште лийше-влакым конден темышт.
Уголовник-влакат лийыныт.
Военнопленный, политикан-влак дене илаш лиеш, а уголовник-влак чоныш чот
витареныт. Нунын толмышт деч ончычат илыш сай лийын огыл, варажым эшеат чот
пужлыш.
"Черный роба", "активист", "шестерка" да тулеч моло албаста-влак пашам
ынешт ыште, а кочкаш-йӱаш нунылан эн сайже. Мо улыжым шкаланышт руалтат,
карт дене модын
колтат. Тый чодыра пашаште толашет, толашет, а нуно ямдылыме чодыратым карт
дене
модын колтат. Марий-влаклан нунын деч шуко мыскылымашым, игылтмашым
чыташышт логале. Начальник-влак декат вуйшиймашым возеныт, но нимо
вашталтын огыл. Варажым
ме шке нунын деч аралалташ йӧным муынна. Блатной-влакет гыч иктыже
йӧрыктымӧ пушеҥге йымаке "йоҥылыш" логалеш, кудыжо чодыраштак увер деч
посна йомеш. Шарнем,
икана сайынак ӱчым шукташ шонен пыштеныт ыле марий-влак нине албаста
тӱшкалан.
Нунет чодырашке толыт да улак верыште карт дене модын жапым эртарат ыле.
Марий-влак тиде верым ончылгочак шекланеныт, кугу кожым пӱчкын ямдыленыт,
чараклен гына шогалтеныт. Икана тӱшкан шинчымышт годым ӱмбакышт кож
сӱмырлен. Чылан пытеныт. Конешне, утлаш тӧчышыштым марий-влак шке
тӱнчыктареныт. Тиддеч вара иже
мемнан деке пижедылмым чарненыт, шке коклаштышт веле толашат ыле.
— Кугызай, а сарыште лийында мо? — Метрий коклаш пурен йодо.
— Уке. Мемнан-влак йодын коштыныт, но туштыжо каласеныт: "Страна обойдется
без
кулацкого отродья!" Тыге вот ӱмырем шуктем. "Мо каен, тудо кыша" манме
семын,
кӧлан ӧпке мутым каласет? Кӧ мемнам тыш конден — шкештат колен пытеныт. А
калыклан ӧпкелаш амал уке. Чын, шӱм-чонышто шыде коса кодын. Тудо колымешке
ок пыте,
очыни. Но мом ыштет, вет айдемын чонжо яндар лийшаш. Юмылан тау, тынар илен
лектынам. Еҥ ончылно осал койышым ончыктен омыл. Сай еҥ дене сайынак илаш
тӧченам,
осал еҥ деч кораҥ каенам. Тазалыкемланат ӧпкелымаш уке, пенсийыште улам
гынат,
кертмем семын пашам ыштем. Пашаштат пагалымашым сулен налынам. Сезон
пытымеке,
кажне ийын премийым, грамотым пуат. Мӧҥгыштат нигӧ уда шомакым огеш ойло.
Марий
манме гай, вӱта тич вольыкем, чыве лектын кертдыме оралтем уло. Эн шергыже
— шке
тукымем ош тӱняште пытен огыл.

9
Петр Ильич эрдене эрак оксам налаш каен. Молыштат кӧ пашашке, кӧ школышко
шала-нен пытеныт. Озавате пошкудыш лектын. Метрий йот суртышто шкетын
шинчышыжла,
тӱрлыжымат шонкалыш, эртыше илышыжат шинчаончычшо киносӱрет семын эртен
кайыш,
ончыкыжым мо вучышашымат мужед шинчылте. Тыгодым шижыныт ыш шукто, оза
кугыза
толынат шуо.
Петр Ильич вургемжым кудашдеак ӱстел воктеке лишеме, помыш кӱсенже гыч
пачке дене оксам ӱстембаке луктын оптыш.
— Тиде теле гоч ыштыме пашадарна, — мане.
Метрий, ӧрын, ончен шинча. Тудо але илыме жапыштыже тынар шуко оксам
нигунамат
ужын огыл. А шоҥго тыгодым пачке-влакым кок ужашлан шеле да иктыжым
Метрийлан
шӱкале.
— Тиде тыйын рызыкет!
— Мыланем тынар огеш кӱл, — Метрий ик вич теҥгеаш пачкыжым коден, молыжым
озалан
шӱкале.
— Кучо, кучо, шке ыштен налынат. Эше ик уверым каласем. Кумышто эрденак
мемнан
автобус олашке кая. Тудын дене тыланет лекташ кӱлеш, а тушеч кӱртньыгорно
дене
шочмо верышкет кум-ныл сутка гыч миен шуат. Колышт, мом мый эше шонен
пыштенам.
Вургемым чыла вашталтен чиет. Кевытыште уло. Мо кӱлеш — толшемла ончен
лектым.
Иктаж-могай интеллигент але начальник семын чиен шогалат. Тиде тюрьма гыч
куржшо
манын, кӧ шона? Еҥ шинчашке от логал. Адакшым ынде тыйым монденытат, очыни.
— Шоналташ кӱлеш.
— Шоналте, шоналте...
Кастене Петр Ильичын ешыже чумыргымекат тидын нергенак каҥашышт.
Ватыже кугызажлан олашке шумеш ужатен колташ темлыш. "Ӱдыр-веҥе дене уна
лийын
толат, уныка-влаклан йокмам наҥгает", мане.
Эрлашыжым Петр Ильич ден Метрий кевыт гыч йолчиемым, вургемым налын
кондышт. Пелашыже кечыгут ӱдыржын ешыжлан костенечым да Метрийлан корныжлан
кочкыш азыкым
ямдылкалыш. Петр Ильич ик лумшо коваштым лукто.
— Шарнет, луй коваште логалын манметым. Луй огыл, а лумшо улмаш. Чыла сай
лиеш
гын, ватетлан пӧлеклет.
Ӱстембаке кас кочкышым погымек, суртоза ош аракам луктын шындыш.
— Чеверласыме касым ыштена...
Ик чарка гыч подылмеке, пурлальыч. Петр Ильич проигрывательым чӱктыш,
пластинкым
колтыш. Сылне, ныжылге марий сем йоҥгалте. Арака деч вара чевергалше чуриян
суртоза пластинке почеш шкежат муралтыш.
— Мый марий мурым чӱчкыдын муралтем вет. Кызытсыжым ом пале, тошто мурым,
мом
изиэм годымак колынам, шарнем. Йӱштӧ телым ковам дене кодына, ачам, авам,
кочам
мӱндыр делянкышке чодыра руаш арнялан каят. Уремыште тӱтан мардеж але
чатлама
йӱштӧ, ме коҥгамбалне ковам дене шинчена. Шокшо, тымык. Ковам тӱрлӧ оньышым
*
каласкала, мурым муралта. Иктыжым марий мландыш мийымем годым кольым.
"Яндар,
яндар вӱдшӧ..." Радио денат мурат. "Семже пешак палыме, кушто гына
колынам?" —
шоналтышым. Вара унален пӧртылмылан ала-мыняр жап эртен ыле, ушышкем возо:
ковам
тиде мурым мура ыле! Тый Ишыттӱр ялым колынат?

* Оньыш — йомак.

— Колынам.
— Да-а?
— Мыйже тушечынак уламыс.
— Да ну-у? — ӧрын колтыш Петр Ильич. — Вот, накас, тымарте йодашат тептерем
лийын огыл. Ала Игорь ден Всеволод Алексеичмытымат палет?
— Игорь Алексеичшым сайын палем. Всеволодшым ужашыже ужынам, но шот дене
паласен
шуктен омыл. Игорь Алексеичше колхозышто тӱҥ бухгалтерлан ышта ыле, кызытат
туштак дыр?
— Чын, чын... Нуно мемнан тукым улыт.
Ынде Метрийлан ӧрашыже кодо.
— Нуно куакамын ӱдыржын эргышт улыт. Лаврентеже ачамын шольыжо. Чӱчӱм лиеш.
— Нунышт руш улыт вет?
— Куакамже Вятский губернийыш, кызыт Киров область, рушлан марлан лектын.
— Нунын ачашт ден мыйын ачам Ухта оласе лагерьыште пырля шинченыт, Дежнево
кермыч заводым чоҥымаште лийыныт.
— Да ну-у? — чылт ӧрӧ Петр Ильич. — Тугеже тый, кузе гала, лӱмжымат
монденам...
— Энсай мо?
— Туге, Энсай. Тудын эргыже улат мо?
— Ане.
— Алексей Петровичше пеш орланен колен.
— Ачамын кидешыжак, манаш лиеш, колен.
— Туге ойлат.
— Ачамын лагерь гыч толмыжлан ковам колен, кочам черле лийын, пеш йорлын
иленыт.
Авамын первый марийже сар гыч пӧртылын огыл, ушненыт. Иленыт, суртым нӧлтен
шынденыт. Ачам шоферлан тунем лектын. Ныл йочам ыштеныт. Ончен кушташыже
гына авамлан шкетшылан логалын.
— Всеволодшо, лагерь гыч пӧртылмекше, коча-ковашт дене илен, туштанак
ӱдырым налын. Шоҥго-шамычын колымекышт, суртым ужален, олашке илаш
кусненыт. Пачерыштыштат лийынам. Авашт Осып эргыж дене толын коштын. Первый
гана толмыштлан эргышт
ончылно сукен шинчын, проститлаш йодын, манеш. Мыйже Настяжым, вуешшушым,
изием
годым ужынам. Осып эргыже пеш ушан, кугу начальник лийын, Архангельск
областьыште ила. Ойлат: изашт деке чӱчкыдын толын коштеш, чыланат келшен
илат. Мом ыштет,
илыш туге савырнен гын, Юмын пӱрымаш...
Автобус водитель Петр Ильичын йодмыж почеш когыньыштымат кӱртньыгорно
вокзалышкак намиен кодыш. Поезд коштмо расписанийым пален налмек, Петр
Ильич Метрийым
парикмахерскийыш колтыш, а шкеже билетым налаш шогале. Метрийын ӱпым
тӱредыктен
толмешке купейный вагонышко билетым нале.
— Вот ынде тӱсет чылт вашталтын, шочмо аватат огеш пале.
Метрийын чонжылан ончыч чылан тудым ончымыла чучыт ыле. Теве-теве парняштым
шуен
каласат: "Уна, зона гыч шылын куржшет коштеш!" А дежурный милиционер-влакын
ваштареш толмыштым ужын, чуч гына савырнен ыш курж, йӧра эше Петр Ильич
кидшокшыж
гыч кучен шуктыш.
Вагоныш шинчаш ӱжмӧ увертарымашым колын, Метрий ден Петр Ильич ваш
ончальыч.
— Кугызай, теже ынде йӱдым кушко каеда?
— Тораште огыл ӱдырем ден веҥым илат, латвич минут жапыште такси намиен
шукта. А
тый корнышто осал койышым ит ончыкто. Кажне вашлийме милиционерым ужын,
чытыраш
ит тӱҥал. Тыге шкендым палдарен кертат. Йот еҥ дене пешыжак ит мутлане.
Калык
тӱрлӧ улыт, шонет — йолташ, воштылеш, мутлана, а йӧнан жапым муын,
чиялтенат кода. Интеллигент сынан улат, интеллигент семынак шкендым кучо.
— Тау, кугызай, — Метрийын шинчавӱдшат лекте. — Поро кумылдам нигунамат ом
мондо. Ала иктаж-мом йоҥылыш ыштенам, вуеш ида нал. Ӱмыр мучко тендам
шарнен илаш
тӱҥалам. Марий кундемыш миен лектыда гын, пурыза. Шке ом лий гынат, авам
вашлиеш, адресшым паледа.
— Тыланетат тау, шольо. Пашаште полшыметлан, мыйын илышыш марий шӱлышым
пуртыметлан. Мемнамат ит мондо, яра жапет лийме годым кеч кӱчыкрак серышым
возо. Кушто улметым пален илаш тӱҥалам. Ватет ден эргыч нергенат умылымем
шуэш, кузе вашлийыт — увертаре. Адакшым милицийыш шке кумылынак кай, мыняр
кужун шылын коштат,
тунар шкаланет удам ыштет. А шинчен лектат, унала тол...
Метрий Петр Ильичым ӧндале, куптыргышо чурийжым пачаш-пачаш шупшале.
— Чеверын, кугызай, чеверын!
— Юмо дене пырля, Метрий шольо. Корнет пиалан лийже! Мый дечем марий
кундемлан
вуетым савалте, ит мондо!
Метрий тарваныше вагоныш тӧршталтыш, савырнен, кидшым рӱзалтыш. Петр Ильич
кайыше вагон почеш кум гана южым ыреслыш.

10
Кӱртньыгорно савыртышыште ик тӱр гыч вес тӱрыш тӱрлӧ-тӱрлӧ тул дене
чӱкталтше
ола окна гыч копа пундашсе гай коеш. Але пычкемыш, пӧртлаште тулым йӧртен
огытыл. Теве вагонышто пассажир-влак иктын-иктын тарванылаш тӱҥальыч.
Иктыже омыюа
шинчам туржын вагон мучашышкыла ошкылеш, весышт шыпак вургемыштым поген
ямдылат.
Метрий шукертак кынелын, коридорышто окна воктенсе вагон пырдыжыш эҥертен,
тӱжваке ончен шога. Кузе тудым вашлийыт? Поро кумыл дене але вигак
милицийыш кучен колтат?
Поезд шем тымыкым коден, ола тӱрыш лишемеш. Пассажир-влак шке погыштым
налын,
коридорыш лекташ тӱҥальыч. Метрий вашкыше еҥ-влаклан корным авыраш огыл
манын,
купешкыже пурыш. Поезд шогалмеке, вагон гыч пытартышлан лекте. Перронышто,
калык
шаланен пытымеке, ныл велыш ныл гана вуйжым савалтыш. Вокзалыш пурен,
автоматический камера храненийыш уло-уке погыжым петырен кодыш. Илыме пачер
велышкыла
ошкыльо.
Окнаште тул уло. Тушто еҥ ӱмылка койылда да тунамак йомеш. Ала ӱдырамаш,
ала
пӧръеҥ — палаш йӧсӧ. Кандаш шагат эрталтен. Метрий подъезд могырыш лекте.
Йоча
модмо площадкыште теҥгылыш верланыш да омса гыч лекше кажне еҥым тӱткын
ончаш
тӱҥале. Но ни Зинам, ни Славикым ыш уж. Могыржат сӱсанен, йолжат кылмаш
тӧча.
"Кечывал лишан толам", — шоналтышат, ола урем дене ошкыльо.
Шонымо жаплан уэш пӧртшӧ деке тольо. Чон вургыжынак подъездыш пурыш. Пачер
омса
воктеке миен шогале. Шӱлышым погалтен, кнопкым темдале. Пачерыште йыҥгыр
йӱкым
колын, ӧрмалгыш. Нунын звонокышт тоҥ-тоҥ-тоҥ манеш ыле, а кызыт тр-р-р
мура.
"Вашталтен, очыни", — шоналтыш. Омса вес велне нимогай йӱк ок шокто. Эше ик
гана
шем тамгам темдале — тугак шып.
"Зина ончычат кечываллан шагал толеден, а Славик школышто докан. Йӧра,
кастене
толам", — савырнен, тошкалтыш дене ӱлыкӧ волен кайыш. Кас марте ола
уремыште
перныл кошто. Милиций воктеке миен, "Их разыскивает милиция" манме оҥаште
улшо
фотокартычке-влакым писын шергалын, преступник-влак нерген возымым лудын
лекте.
Тудын патречше тыште уке, тидыже изишак чонжым лыпландарыш. Кодшо ийлаште
ола
чот кушкын. Метрийын тыште илымыж годым улшо пу пӧрт-влак олмышто кугу
чапле полат-влак нӧлталт шинчыныт. Уэмеш, вашталтеш ола.
Кастене Метрий адак палыме пӧрт турашке лишеме. Шке пачер окнаштыже тул
волгыдым
ужын, подъездышкат чолганрак ошкыл пурыш. Йыҥгыр паҥгам темдал гына шуктыш,
вигак ошкыл толмо йӱк шоктыш. "Ала-кӧм вученыт, вик почыт", — шоналтен
шуктыш тудо. Омса пеле наре почылто, тушто палыдыме илалшырак ӱдырамаш
койо. Кенеташте
Метрий мом пелешташат ӧрӧ. Вара, пырт лыпланен, Зинам йодо.
— Тыште тыгай огеш иле, — шоктыш вашмут да омса чӱчылтӧ. Метрий тугак
олмыштыжо
ик йол гыч весыш тошкешт шогылто. Вара эркын савырнен, уремыш лекте.
"Кушто нуно улыт, йодашат тептерем ыш сите. Ынде уэш пураш сай огыл", —
шкенжым
вурса. — Чу, оньыкува деке кайышаш, нуно садак палат", — шоналтен, автобус
остановкыш ошкыльо. Мийымыже адакат арамеш лие, оньыкуван пу пӧрт
олмыштыжат кугу
чапле кӱ полат нӧлталтын.
Метрийын кумыл йӧршын волыш. Олаште нимогай адрес деч посна еҥым кычал муаш
лиеш
мо? Ик пӧртыштӧ, ик подъездыште илет — пошкудетын кӧ улмыжым от пале. Лач
пашам
пырля ыштыме верлаште веле икте-весым палет. Тыге кошташ шотлан ок тол
маншыла,
Метрий кафе велыш савырныш. Йӧра туштыжо кеч еҥ шуко огыл. Кочкышым налын,
ик
ӱстел воктеке миен шинче, вашкыде кочкаш тӱҥале. Кенета воктенжак шыпрак
пелештыме йӱкым кольо: "Митя!" Чурк лие, йырым-ваш ончале, но палыме еҥым
ыш уж. "Пылышемлан шоктыш мо?" — ӧрмалген, уэш кочкаш пиже.
Ик жап гыч адак тудо йӱкак:
— Салам, Митя! — воктен ӱстел гыч палыдыме ӱдырамаш тудым тура онча.
— Те йоҥылыш лийыда, мый Митя омыл!
— Митя, те мыйым огыда шарне? — ӱдырамаш тугак тура ончен ойла.
— Мый тыланда раш каласышым, мый Митя омыл, тендамат первый гана ужам, —
Метрийын шыдыжат лекташ тӱҥале, налме кочкышыжым тугак коден, кафе гыч
лектын ошкыльо.
Ӱдырамашат почешыже лекте. Метрийым поктен шуын, адак шке мурыжымак
муралтыш:
— А те мыйым сайынрак ончалза, — манеш тудо. — Автоколоннышто диспетчер
Чайкам
ода шарне мо?
Метрий кенеташте ошкылмыжымат чарналтыш, ӱдырамашым тӱслен ончале:
— Диспетчер Лариса?
— Кеч лӱмемжым шарнеда улмаш, — ӱдырамаш куштылгын шӱлалтыш.
"Ожно тыгай ыле мо? Нӧргӧ, какши кап-кылан. А кызыт могай ямле ӱдырамаш", —
шоналтыш семынже.
— Митя, тый вашкет? — ӱдырамаш "Те" гыч "тыйышкат" кусныш.
Метрийын "вашкем" манын шойышташ вийже ыш сите.
— Шижам, оньыкугызатын пӧртшым кычалат, — Лариса вашмутым вучен шуктыде
ешарыш:
— Тудо тыште ок иле. Пӧртыштым пуженыт да центрыш кусненыт, ола покшелне у
пачерым налыныт. Вуеш ит нал, йодам: кызыт кушко вашкет?
— Шкеат ом пале, — эркын вашештыш Метрий.
— Айда мый декем, тораште огыл илем, мален кает.
— Йӧндымыш ом пурто?
— Пачер кугу, вер сита, нигӧмат от шыгыремде.
"Ожно Лариса тыгай-тугайжак огыл ыле, а кызыт могай — кӧ пала? Вокзалыште
пӧрдалмеш, лучо туддене мален лекташ. Мыйын шылын коштмем садак ок пале
чай. Молан лӱдаш, кучыктенак ок колто", — иктешлыш семынже Метрий.
Шуко пачашан пӧртыштӧ ила улмаш, пачер кок пӧлеман. Омса пурымаште —
ӱдырамаш
йолчием, прихожий гарнитурышто ӱдырамаш вургем. Чыла тидым Метрий ик
ончалмаштак
шекланен шуктыш.
— Корно ӱмбач ваннышке пурет?
— Мончаш пуренам веле.
— Тугеже телевизорым чӱктӧ, мый кухньышто лиям.
Метрий телевизор ончыко пушкыдо креслыш пурен шинче. "Жап" передаче кая.
Тудо
ончычат тидым ончаш ок йӧрате ыле, садлан йӱкшым иземден, зал мучко коштын
савырныш. Пӧлемым чатка гарнитур сӧрастара, шкафыште радам дене книга-влак
шогат.
Марлажат, рушлажат улыт. Тумбычко ӱмбалне — ӱдырамаш сыным сӧрастарыше
наста-влак. Озавате пачерым арун куча, Метрий парня дене ӱштыл ончыш, шкаф
ӱмбалнат
пурак уке.
Тиде жапыште Лариса ӱстелтӧрыш кычкырале.
— Кочкын веле толыннас.
— Тиде ӱстел шергакан уна толмо лӱмеш.
Икымше чаркам тӱкалтен йӱыч. Кокымшо деч вара Метрий кап нелеммым шиже,
шинчажат
пызыралтеш. "Корнышто малыде толдымылан", — шоналтыш тудо. Ларисат тидым
ужын
шуктыш, вара вес пӧлемыш лектын кошто.
— Малымет шуэш гын, воч, вакшыш ямде.
— Тау!
Метрий нералтен гына колташ тӱҥалын ыле, ӧрдыжшӧ гыч тӱкалтышт:
— Верым пу, тугерак воч...

11
Эрдене Метрийым Лариса помыжалтарыш. "Эр кочкыш ӱстембалне, арака шкапыште,
пачер сравоч ӱстембалне. Иктаж-куш кает, сравочым коврик йымалан пыштен
кодо. Мыйын паша гыч толмешкем нигуш от кае гын, сайрак лиеш ыле. Таче
ондакрак толам,
эргычын илыме вержым ончыктем", — манын, Лариса лап лийын Метрийым шупшале
да
"чеверын" ышталшыла кидшым рӱзалтен лектын ошкыльо.
Яра шинчен, жап эркын эрта. Метрий Ларисан пачерыштыже шкетынак тошкыштеш.
Кидышкыже книгам налын, лудаш тӱҥалеш, икмыняр ластыкым савырымеке, мӧҥгеш
пышта,
телевизорым чӱкта, чонлан садак ала-можо каньысырын чучеш. Олашкат лектын
кошташ
шоныш, адак аптырана: кӧ пала, мо тушто тудым вуча?
Лариса паша гыч ойлен кодымыж семынак ондакрак пӧртыльӧ. Метрий деке
лишемын,
шӱргыжым ниялтыш.
— Пеш пондашан улат.
— Бритвемже чемоданыште кодын.
— Йӧра, чемоданетшым кастене толшыла пурен налына. А кызыт брюкетым кудаш,
гладитлаш кӱлеш, — шкеже Метрийым йол гыч вуйыш шумеш шерын лекте.
— Тыгак йӧра, пеш туржалтшыжак огыл, — Метрият ончале.
— Кудаш, кудаш, — Лариса утюгымат ырыкташ шындыш. — Эргыч, ватет верч пеш
ушанет? Тугеже колышт. Тыйым тюрьмаш шындымеке, Зина марлан лектын, пачерым
вашталтен, кызыт у еш дене ила.
Тидым колын, Метрийын кӧргыштыжӧ ала-мо иралте, шинчажланат шыри-вури веле
койын
колтыш, шижде ӱстелыш эҥертыш. Шичмыж деч вара Зина ойырлымо нерген судыш
йодмашым возен ыле. Лагерьыште Метрийым тиде йодмаш дене палдарышт. Тунам
тудо "Ом
келше" манын возен ыле, тугеже тидым шотыш налын огытыл. Адакшым вич ий деч
утларак сроклан шындыме деч келшымым пешыжак огыт йод, палдарат веле.
— Эргычым коваж ден кочаже орыштыт. Тунемеш. Сайын тунемеш. Кочаже
гимназийыш
пуртен сеҥен. Спорт дене кылым куча, классический кучедалмаш секцийыш
коштеш.
Сай рвезе. Моло йоча гай торжа огыл, еҥ дене шкенжым тыматлын куча, арун
чиен
коштеш, — Лариса ойлен-ойленак брюкым шымартен пытарыш. — Палет, тудо чылт
тыйын
гаяк. На, чий! Капше дене пеш кугужак огыл, но шке таҥашыже-влак деч почеш
ок
код, вийже да чулымлыкшо дене моло рвезе-влак дечат ойыртемалтеш. Койыш-
шоктышыжат тыйын гаяк. Тудым уремыште ужам да тыйым ужмемлак чучеш, эртен
кайымешкыже
ончен шогем. Чийышыч мо? Каена веле тугеже. Оньыкугызатын пачержым,
Славикын тунемме гимназийжым, спорткомплексшым ончыктем. А ватетын пачержым
ом каласе.
— Молан?
— Иктаж-могай уто-сите лийын кая манын лӱдам.
Метрий ден Лариса ола уремыш лектыч. Такшым теҥгечак Метрий ола вашталтмым
шекланен шуктен ыле. Но таче эше чотрак ӧрмалгыш. Олан рӱдӧ уремлаштыжат
тошто
пӧрт-влакым вашталтен пытареныт. Чапле деч чапле кӱ полат-влак нӧлталтыныт.
Теве
ончылно торашке волгалт шогышо яндау полат коеш.
— Тиде мемнан гимназийна. Слава тыште тунемеш, — Лариса тудын велыш кидшым
шуен
ончыктыш.
— Пурена?
— Кызытеш нимолан. Тунемшыже уке улыт. Тыште моло школласе гай кок смене
дене
огыт тунем. Кызыт Славик мӧҥгыштыжӧ але тренировкышто. Ондак кудышкышт
каена,
тышеч тора огыл.
Скверыш толын шогальыч.
— Тый тыште вучалте, мый Славам ӱжын луктам, — Лариса, корным вончен,
тӱрлем гай
тодман кӱртньӧ решотка шеҥгелне шинчыше кум пачашан пӧртыш пурыш.
"Слава могай лийын гын, палем, уке тудым? Кузе вашлияш? Ӧндалаш але кидым
гына
шуялташ?" — шона Метрий, но шке шотшо дене тудо эргыжым кидышкыже налын
ӧндал
шупшалнеже.
Теве капкаште Лариса койылалтыш. Воктенже ваче гоч спортивный сумкам сакыше
рвезе ошкылеш. Метрий нунын могырыш шинчам пыч ыштыде онча. Рвезын чурийже
палымыла
коеш, но чотак вашталтын. Топката туп-вачан, йыргешке чурийвылышан, ик
кидше дене сумкажым кучен, весыжым рӱзен ошкылеш. Теве нуно лишемыт. Метрий
теҥгыл гыч
кынел шогале, шӱм кӱлтка, вургыжеш. Рвезе тудым тура ончен шога.
— Слава, тиде тыйын ачат, — Лариса, пылышышкыже лапрак лийын, эркынрак
пелештыш,
вара Метрий велыш савырнен каласыш. — Те кутырыза, мый тораште огыл лиям.
Рвезе кенета йошкарген кайыш, вуйжымат кумык сакыш. "Тудынат изи шӱмжӧ
вургыжеш", — шоналтыш Метрий. Вара, тоштын-тоштдеак, кидшым эргыжлан
шуялтыш.
— Салам, Слава.
— Салам.
Тургыжланымыж дене Метрийын ушышкыжо ойлаш шонымо ик сай шомакат ок пуро,
лач
Славикын копажым гына кок кидшыге кучен туржеш.
— Кузе илет, Слава?
— Сайын.
— Кузе тунемат?
— Сайын.
Нине кок кукшо ой деч посна молым ойлаш Метрийын уш-акылже ыш сите. Ончыч
мом
гына йодмыжо, кутырымыжо шуын огыл?!
Слава ачажын гыч шке кидшым мучыштарыш.
— Мыланем каяш кӱлеш, уке гын тренировкыш вараш кодам.
Метрий содор гына Славалан пӧлеклан налме фотоаппаратшым шуялтыш.
— Мый дечем пӧлек, — вара ала-мом мондышыла, кок кидшыге шке оҥжым ниялтыш,

ӧрдыж кӱсенлажым пералтыш, шолаж гыч фотоэкспонометрым лукто.
— Вот эше.
— Тау.
Слава тугак вуйжым сакен шога,
— Мый каем? — ачаж деч йодшыла, эркын пелештыш эрге.
Метрий, "Да-да" маншыла, вуйжым савалтыш.
— Чеверын, Слава!
— Чеверын! — эргыже савырнен ошкыльо. Метрий тудым тупшо йоммеш ончен
шогыш. Лач
Ларисан йӱкешыже гына помыжалтме гай лие.
— Кайышна.
— А? Туге... Кайышна.
Эше ик гана савырнен, Славикын тупшо йоммо велыш, нарынче чия дене чиялтыме

пӧртым ончале.
— Шуженат? — йодо Лариса.
— Уке.
Пачерыш пӧртылмеке, ӱдырамаш теҥгече кодшо аракажым лукто, йӱштӧ кочкышым
погыш.
— Митя, йодшаш уло, вуеш ит нал.
— Йодын ончо.
— Мый кевытыште фотоаппаратым налметым ончен шогышым...
— А мо тыште удаже?
— Уке, мый налмылан огыл, а вот мо шотышто. Тыгай шергакан фотоаппаратым
нальыч,
оксам тӱлымет годым лу теҥгеаш пачкым луктыч. Вургемет сае, тӱрыснек
магазин гыч
чиен шогалынат. Кушеч тынар окса, кӧн?
— Пашам ыштен налынам.
— Могай пашам? Вор-влак бандыште але рэкет тӱшкаштак отыл чай? Содыки
шылметлан
мыняр жап эртен. Кушто тымарте коштынат?
— Тидымат палет?
— Мый веле огыл, Союз мучко палат. Милиций тыйым кычалеш.
— Та-ак, тугеже всесоюзный розыск?
— Мемнан декат пашаш толыныт ыле, лӱмын погынымашым эртарышт.
— Тугеже кычалыт?
— А тый кузе шонет?
— Да-да, тыгак лийшаш...
Метрий икмагал шып шинчыш, чаркаж гыч аркам подыльо.
— Нимогай бандыште, вор шайкыште коштын омыл, рэкет денат кылым кучымаш
уке. Чодыраште йомын коштшыла сонарзе деке логалынам. Теле гоч сонарлен
коштынам. Шке
пӱжвӱдым йоктарен, пашадар оксам налынам.
— Кузе куржынат, кузе иленат, ойло.
Метрий кӱчыкын чылажымат каласкален пуыш.
— Колызо-сонарзе дене сулыкыш пуренат вет?
— Мый тудым пуштын омыл. Пычалжым гына налынам. Тидым ом ыште гын, кызыт
тыште
ом шинче ыле. Ала Юмыжо мыйын пӱрымашемлан корнышкем колызо-сонарзым
конден, ала
мыйым тудын корнышкыжо луктын. Лариса, шаҥге Славикын пылышышкыже мом
йыштак ойлышыч?
— Пӧлеклыме фотоаппаратетым нигӧлан ончыкташ але ойлаш шым шӱдӧ.
— Молан?
— Кӧн да кушеч налмыжым каласа гын, милиций тыйым вигак кычал муэш. Кызыт
огыт
кычал, шонет?
— Кычалыт докан.
Лариса икмагал шып шинчыш. Такшым ынде шукертсек милиций воктене Метрийым
кычалме нерген кагаз уке, радио денат огыт ойло, телевизорыштат огыт
ончыкто.
— Мыйым угыч кучат гын, тыйым шӱдыркалаш тӱҥалыт манын лӱдат мо?
— Мый шӱдыркалыме деч ом лӱд...
— А мо деч лӱдат?
— Тыйым кучен наҥгаят, пиалан жапем кӱрылтеш, шонем. Тый ончычсо гаяк
мыланем
нигӧ деч шерге улат, — Ларисан шӱргыжӧ чевергале, вуйжым кумык ыштыш. —
Ӱдырамашлан шке йӧратымашыжым ончыч луктын каласаш сӧрал огыл, маныт. Мом
ыштет, тогдаен от керт гын, ойлыде ок лий, вет мыйже тыйым йӧратем. Умылет?
Йӧратем! Уло
чонем дене, шке кунем дене йӧратем. Икымше гана ужмекемак йӧратен шынденам.
Шарнет, мый техникумым пытарен, тендан деке толынам ыле. Диспетчерлан ышташ
тӱҥальым.
— Диспетчер-влак шукын улыт ыле, — Метрий вачыжым туртыктыш.
Конешне, тудо Ларисам ок шарне. Варарак веле изи, какши капан ӱдырым ужын,
но
рейсыш лектын каен, тунамак монден. Ола уремыште ваш перныме годым, ӱдырын
саламлалтмыжым колын, кушто ужынам, шоналтен эртен.
— Мый тунам, путевкым пуымо годым, шуко гана ончылнем шогыктенам.
Путевкетым налаш черет толын шуэш, тыйыным ӧрдыжыш пыштен, весым колтенам.
Кокланже рейсымат
вашталтенам, тора рейс олмеш лишыл верыш пуэнам. Тый сырен шогенат, но
нимом
тогдаен отыл. А шарнет, икана сӱаныш ӱжынам?
Ларисан сӱаныш ӱжмыжым Метрий шарна. Но тунам ала-могай амалым муын, миен
огыл.
— Мый шоненам, — Лариса умбакыже шокшешт ойла, — сӱаныш ӱжам, кӧргӧ
чоныштыжо
иктаж-мо тарвана. Уке, нимо тарванен огыл. Тыланет, манмыла, рейс, окса
гына
кӱлын. Сокыр коля гай нимом шижын, пален отыл, палашыжат тыршен отыл.
Кызытат
тугаяк улат, — ӧпкелалтынат колтымыла лие, вара эплынрак шуйдарыш: — Кеч
ӱдыр
улмем годым, кеч марлан лекмеке, ик гана шинчам пӱялат гынат, нимом ончыде,
кушко наҥгает, тыйын йол йымакет намысем, ласка илышем кудалтен, тушко каем
ыле.
Мый тый денет гына лияш шоненам... — Лариса ойлымыжым чарныш.
Стопкышто кодшо аракам йӱын колтыш. Кынелын, сервант гыч фотоальбомым
луктын,
лаштык коклаште кычале, ала-могай кагазым луктын, Метрийлан шуялтыш. Тудыжо
кагаз лаштыкым кидышкыже нале, газет странице гыч чара вуян, ош шем корнан
курткым
чийыше фас да анфас дене шындыме айдеме онча. Тӱсшӧ дене книгаште сӱретлыме
бандит гай коеш. Сӱретым ончымыж семын Метрийын чурийышкыже вӱр
кышкалалтеш, кидшат
чытыраш тӱҥале. "Разыскивается опасный преступник" — лудо.
Тугеже тудо преступник? Метрий чаркаш аракам темен, шолт йӱын колтыш. Кок
могырыш пӧлем мучко кошташ тӱҥале.
— Шич, мом салтакла коштат? Ынде тый чыла палет. Умбакыже мом шонет, эсапет
могай?
— Еш нерген пален нальым, Славикым ужым, ынде авайым ужаш веле кодеш,
варажым
милицийышкат миен пураш лиеш.
— Ават декше кунам кайынет?
— Эрла лекташ шонем.
— Митя, иктаж арняжым иле ыле, мыланем от мешае. Пел ий наре коштынат, ик
арняжым чытен от керт мо?
— Мыняр шуко шылын коштат, тунар шуко срокым ешарат.
— Кеч ик-кок кечыжым, ала... мыланем йочам ыштен кодет, толметым коктын
вучаш
тӱҥалына.
— Марлан лектынатыс, йочат лийын огыл мо?
— Уке. Да мый шкежат тудын деч йочам ышташ шонен омыл.
— Молан ойырлен улыда?
— Мый тыланет ойлышым: тыйым гына йӧратем, тыйымак шонен гына иленам.
— Кузе туге? — Метрий ӧрын шогале.
— А вот кузе. Йӱдшӧ-кечыже тый денет пуйто иленам. Пашаште улам — тыйым
шонем,
паша гыч толам — тый декет толам, кастене малаш возам — тый денет. Мом
шоненам,
мом ыштенам, чыла тыйын лӱмет дене кылдалтын. Ик гана, саде пашат годым,
акылым
йомдарыме гай лийынам, йоҥленам: ушыштем тый гына улат, тыйым ӧндалкаленам,
шупшалынам. Туддеч вара марием "Кӧ тугай Митя, могай Митя?" манын йодышташ
тӱҥале.
Мый ушем, капем, шӱм-чонем дене эре тый денет лийынам...
Метрий, тарванен, изи чемоданже гыч Петр Ильичын пуэн колтымо коваштыжым
лукто,
Ларисан вачышкыже пыштыш.
— Тиде тыланет. Лумшо коваште.
— Мыланем? — Лариса коваштым ниялтен ончыш, шӱй йырже пӱтырале, пӧлем йыр
пӧрдын
савырныш, воштончыш ончылно ковыраланен шогылто. Вара Метрий деке миен, кок
кидше дене шӱргыжым кучен шупшале.
— Тау! — писын тарванен, приемникым чӱктыш, марла сем пӧлем мучко шарлыш.
Метрий
ден Лариса вальс сем почеш пӧрдаш тӱҥальыч.
— Тынар чапле марий муро, марий сем уло манын, шоненат омыл. Палем гын,
магнитофон лентыш возен налын, Петр Ильичлан колтем ыле вет. Марий мурым
пеш йӧрата.
Кузе ушышкем тымарте пурен огыл, а ынде...
— Вараш кодынам, маннет? Мыят тидым ыштен кертам, адресшым кодо.
— Эре тыйын ӱмбачет мо? Оҥай огыл.
— Молан тыге ойлет? Мый чыла ыштем, — ӱдырамаш Метрийын шинчашкыже чаманен,

тӱткын ончале. — Мо ынде тый денет лиеш?
— Ала...
— Лишкырак палымекем, ынде лӱдаш веле тӱҥальым.
— Молан лӱдат? Юмо огеш пу гын, сӧсна огеш коч.
— Калык коклаште шкендым тыматлын кучо, — сугыньлымо семын ойла Лариса. —
Шурген, вурседыл ит кошт. Осал деч кораҥ кае, сай еҥлан йолташ лий. Кеч-
кушто улмет
годым шарне: ош тӱняште тыйын шоҥго ават, эргыч улыт. Нуно тыйын верч
азапланат,
шонат, — вара кенета кумылжо тодылалтын кайыш. — Умбакыже кузе лиеш, ом
пале.
Кертат мо мыйым йӧратен? Ит мондо мыйымат. Мый тыйым, эше ик гана каласем,
йӧратем да йӧраташ тӱҥалам. Мо дене кертам, полшем. Йӧсӧ, шӱм-чонетлан неле
лиеш
гын, жапым муын, удырал колто. Илышыште ӱшаным ит йомдаре.
"Тыгайракак сугынь мутым Петр Ильичат ойлен колтыш", — Метрийынат кумылжо
тодылалте.

Визымше ужаш
1
— Семон, машинетым ыштен шуктышыч? — йодо Оклина.
— Але уке. Молан? Пешак кӱлеш мо?
— Селаш, кевытыш миен толнем ыле.
— Теве вашке ямде лиеш, — машиным тӧрлатышыжла, Семон аважлан вашештыш.
Эше икмыняр жап машина йымалне пӧрдале, вара, лектын, заводитлыш, тидым-
тудым
пӱтыркалыш, шупшкедыле.
— Авай, машина ямде, кушко шонет, тушко каен кертына.
— Мыйже молан каем? Шкеак миен тол. Кинде, сакыр, шинчал кӱлеш. Кол уло
гын, тудымат нал, окса юмоҥа шеҥгелне.
Семон, пӧртыш пурен, оксам кычале, ыш му.
— Авай, юмоҥа шеҥгелне оксатше укес, — пӧртӧнчык лектын кычкырале.
— Уке? Тугеже нӧрепыш пурен нал, бидонышто.
Семон, ӧрын, нӧрепыш волыш, бидоным кычал муо.
— Авай, бидонышто оксатше пунышкеныс, йымалныже роткылгашат тӱҥалын. От
ончо мо,
локтылалтеш вет?
— Ончымашемат уке шол. Эре оптен веле шогем. Ай, локтылалтеш огыла. Мом мый
окса
дене ыштем? Пенсийым налам — пыштем, вольыкым пукшен ӧрдыктарем, ужалемат,
адак
тушко пыштем, теат колтеда. Теже ала-молан колтеда? Огеш кӱл манам да, со
колтат, со колтат. Оксам уке огыл вет. Лучо уныкам-шамычлан уто теҥгем пуэм
ыле.
Рвезе-шамычлан окса кӱлеш тудо. Мыланемже молан? Ончыч Игорь, Волой
ӧкымешак
тушкышт. Налмашемат уке, да чарнышт.
— Книжкаш от опто мо?
— Ай, эше тудын дене аҥыргылшашем кодын. Тыят переводым колтет да почтыш
кошташ
мылам уто паша веле.
— Кевытыш миен савырнышетла сберкассыш пурен лекташ огеш лий мо?
— Кевытышкыже коштмашемже укеат. То пошкудо-шамыч мо кӱлешым кондат, то
машина
дене толын каят — налын кодем. Игорь чӱчкыдын йӧрварым конда. Кевыт гыч
толатат,
бидонысо оксажым луктын кошто, шке лӱмешет книжкашке пыште.
— Авай, ала-молан вольыкшо дене толашет. Ынде рвезе отыл вет. Шкендын огеш
сите,
эше колхоз гыч ончаш налат. Молан кӱлеш?
— Ай, ойлыштат шол. Вольык деч посна, нимо паша деч посна яра шинчаш
тӱҥалам мо?
Кертмем семын шогылтам. Кудывечыш лектам, Шемечем йырем пӧрдеш, лудо,
комбо, чыве-влак йӱкланат, ушкалем ломыжалта, шорык-шамыч магыралыт, сӧснам
крӧкла.
Пӧртыштӧ шинчен, нигӧ дене кутыралташат. Ик пырысемак веле, да тудыжат
жапын-жапын йомын кая. Вольык, пий дене кутыралтем, вурсенат налам — чонем
лушка, чылт
шкет улмем гай огеш чуч.
— Телевизорым от ончо, радиом от колышт мо?
— Телевизорымат ончем, радиомат колыштам. Нунышт чонан огытыл-ла, шӱм огеш
лушко.
— Тутыш паша дене шкендычым индырет, канен шинчем ыле.
— Чисти Калима гай манат. Ай, яра шинчен, могай тудо илыш? Калиман теве
ниможат
уке: ни чывыже, ни лудо-комбыжо... Пенсийыш лекмыж деч ончыч казам ончаш
тӧчыш,
эртак шужыктен шогыктыш. Ик казалан кеҥеж мучко кургым ямдылен огеш керт.
Айдеме
мо тудо? Кызыт ынде нимогай вольыкым огеш кучо, жапшым кушко чыкаш — огеш
пале,
кечыгут ял ӱмбалне. Икте дек пура, весе дек. Тыйын шӱй даҥыт паша, Калиман
уке
да э ляпкен шинча. Тудымат вурсымашем уке. Толеш да кеч уверым конда. Жапем
улмо
годым чайым подылын шинчылтына. Южгунам паша денат полша. Тарешыже шӧр-
торыкым
пуэн колтем.
— Яра мо?
— Мо вара, оксам йодаш, ужат? Пурен-лектын кая — тудыжак мом шога. Суртыш
пуренлекше лиеш гын, тугеже илыше еҥ уло, — ава чылаштымат пыдалын налаш
ямде, пеш
пушкыдо кумылан. — Курго, пу дене Игорь пеш полша. Шудым шеледен пуат,
йодын
коштмашем уке, чечасак конден кудалтат.
— Вӱтамбакыже шкетынак нумалат?
— Пошкудо-шамыч полшат. Погынен толыт — тыманмешке нумал оптат. Пу шотыштат
ойгырымашем уке, Игорь конден пуа, эргыже-шамыч, толын, пӱчкеден-шелышт
кодат. Артанашкыже шке вара эркын нумалам. Волоят эргыже-шамыч дене толын
кая. Пареҥгым
шындаш, кӱнчаш пеш полшат, — шоҥго иктыжымат ушештараш, таум ышташ ок
мондо. —
Тендан верч, уныка-шамыч шумлык пеш йокрокланем. Ала-кушко торашке каен
возын
улыда, да шонымо семын ни миен толаш, ни мо. Кызытат теве иктыжымат конден
огыдал. Ужмем пешак шуэш.
— Шкететлан йокрок, конешне. Манметла, кутыралташетат нигӧ дене. Вольык
тудо —
вольыкак: ломыжалта, магыра веле. Ачамжат ала-молан ӱмыр шудеак мемнам
коден
кайыш. Лиеш гын, айда коктын шогылтыда ыле.
— Лавуэмжын ӱмыржӧ кӱчык лие шол. Нимогай пашам ом ыштыкте ыле, кеч эре
окнашке
гына ончен шинчыже, но илыже ыле.
— Мом ыштет, пӱрымашыже тугай лийын гын. Пешыже ит йокроклане, авай, вашке
ме
тышке илаш толына.
— Ала-кунам толыда дыр?
— Шуко кодын огыл. Мыйын пенсийыш лекмешке кум ий. Любан ныл ий веле кодеш.
Вара
толына.
— Кай, мо, витле ияшак пенсийыш каеда?
— Туге, авай. Мый эре чодыра пашаште ыштенам, тидлан вич ийым кудалтат, эше

Йӱдвел кундемыште илымылан пенсийышке вич ийлан ончыч колтат.
— Лавуж ден Клавиже кузе? Тора кундемыште шкет кодыт мо?
— Лаву чодыра пашам ойырен налын, эре тушто ышташ тӱҥалеш гын, пенсийыш
мыйын
семынак ондак лектеш. Ала, нунышт тышке толыт мо? Ватыже коми ӱдыр, тудлан
тушто
утларак келша — шочмо мландыже вет. Кеҥежым ястаралтшаш, вара кок пачаш
кова лият. Кызыт мӱшкыраным кузе кондаш ыле, тора корныш шупшкедылат мо?
Клави Сыктывкарыште пединститутышто кумшо курсым пытара, вара кеҥеж жаплан
пионерлагерьыш
вожатыйлан кая.
— Тушкыжо молан колтеда? Оксада уке мо?
— Тек шкаланже оксам ышташ тунемеш. Сменым пытарымек, ала вара, кумылжо
лиеш
гын, тышкат уналыкеш толын кая.
— Семон, кевытыш миен толмешкет Йыван вате деке савырнышаш. Ала-мо ок керт
лийын, ала иктаж-мо дене полшаш кӱлеш. Тудат шкетынак веле пӧрдалеш.
— Йӧра, йӧра. Мый теве тарванем веле.
Оклина капкаш лектын шуо ма уке, ваштарешыже Толя толын пурыш.
— Сай илен кутыреда, кувай, Семон изай? — ыштале капкалондем гычак.
— Такшым кутыркалена, — мане Оклина. — Тол, пуро, пуро. Ала-кушко каяш
лектынат
мо?
— Ерышке кол кучаш миен толнем. Семоным ӱжаш пурышым, ала кает, изай?
— Тудым кевытыш колтынем-ла.
— Киндым мый налынам.
— Сакыр, шинчал пытен гаяк.
— Тудыжым налаш шотем ыш лий.
— Айда йӧра тачеш. Семонжо, кол кучаш кает мо? — йодо Оклина.
— Ачам шуматкечылан шинчалтен ямдылен шукташ кӱлеш, манеш. Шкеже изам дене
тагам
шӱшкылнешт, шашлыклан, — ойла Толя.
— Маринаже мом ышта? — Оклина чыла умылынеже.
— Авам Аламатнурыш каен, Кугерге Костин йочаже черланен да кажне кечын
уколым
ышташ коштеш.
— Мариналан нимыняр покой уке. Йӱдшӧ-кечыже эре пашаште, тутыш
куржталыштеш.
— Тугай тудын пашаже, мом ыштет. Семон изай, кол кучашет кает мо? Петр
Ильич ден
эргыжат, Миклай, мият. Ачам лӱмын кол кучаш разрешенийым налын.
— Юбилейлан мо? Пуэныт тугеже, — ава тидымат пала.
— Пуэныт.
— Мием, мием... Машина дене каена але йолын? — йодо Семон.
— Мый шкенан ЛуАЗ дене толынам.
— Пуренже кертына?
— Тока пуренам ыле. Туддеч вара кугу йӱржӧ лийын огыл. Кертына чай. ЛуАЗ
машина
танк гай, чыла вере кая.
— Ай, моктанетат чай, — шыргыжеш изаже.
— Чынак, чынак. Кеч-могай лӱкӧ гыч лектеш. Пижына гын, лебедко дене шупшын
луктам.
— Лебедкым эре пеленет коштыктет?
— Туддеч посна огеш лий. Мемнан корным палет вет — чодыра корно.
— Пеш сай рвезе улат да... Армий гычат толынат, ала-молан ӱдырым от нал, —
Оклина шылталымыла ойла.
— Кувай, сӱаныште чӱчкалтымет шуэш мо?
— А мо, ом керт, шонет? Шоҥго улам гынат, але чӱчкалтен-муралтен колтем
дык.
Изатыныште лоҥынам, тыйын сӱаныштетат чӱчкалтымем шуэш. Ачат-ават ушнымышт
годым
ава шотеш лийынам, Волойжын сӱаныштыже гына лияш ыш перне.
— Вучашет шуко кодын огыл, кувай. Институтым пытарем да ӱдырым налам веле.
— Тунар мартеже эше мыняр ий кодеш вара?
— Кокыт.
— Уй-й, эше кок ий от нал? Шоҥго каче манаш тӱҥалытыс, — Оклинат
шыргыжалеш.
— Мый ӱдыржым эн рвезым руалтем.
— Кай, тыге огеш лий. Шке таҥашетак кӱлеш.
— Семон изай, кочкаш да мойн ит ямдылкале, мый чыла налынам, чиен шого, ме
чечасак толына.
— Авай, Любалан каласе.
— Йӧра, йӧра... Каласем. Айда миен толза. Игорьын юбилейжым пеш кугум
ыштышт.
Волойжыланат тугайымак погыза, сай эртарыза.

2
Толя ден Петр Ильичын ерыш вапшым кышкымышт жапыште Семон ден Миклай
палаткым
шындышт. Тиде пашам пытарымеке, Миклай колым эҥыраш шинче. Семон колшӱрым
шолташ
ямдылкалаш пиже. Кече шичме жаплан Миклай тыгыде колым кучен кондыш.
Пычкемышалташ тӱҥалмылан колшӱр шуо. Толя ош вуяным луктын, шӱрыш изиш
пыштыш.
— Шӱдӧ грамм деч посна могай тудо кол шӱр? — ыштале.
Кочкын-йӱын теммек, тул воктене верланышт, Толя тамакым пижыктыш.
— Касше могай сай. Тыгай пагытыште яндар южым шӱлалтен шинчыме олмеш тый
кӧргетым тамак шикш дене аяртет, — Петр Ильич сотаренат нале.
— Армийыште тӱҥальым да нигузе кудалтен ом керт. Ала-мыняр гана тӧченам.
Тунемме
годым, сессий жапыште йӱдвошт шинчылтат, омо шумо деч тамакым тӱргыктет,
вуй яндарештмыла чучеш.
— Мыят институтышто тунемме годым тӱргыктенам, вара кудалтенам. Кызыт
умшашкат
налмашем уке, — Семонат мутышкышт ушна.
— Мый илышыштем кум сигаретым шупшынам гын? А вот тидын дене, — Миклайым
ончыктыш, — кудалтымешкыже шуко толашаш логале. Школышто тунеммыж годымак
тӱргыкташ
тӱҥале. Вурсенамат, кыренамат — нимо огеш полшо. Вара сокмакыш пеленем
налаш
тӱҥальым, тушто тамак уке. Кудалтымешкыже, ну, йӧсланыш вет, мокым кӱрын
шупшын
толашыш. Сокмакыште шупшаш огеш лий, янлык тамак пушым тора гычак шижеш.
Ынде
тӱргыктымашыже уке.
— Тамакым шупшмылан пеш сотареда да, ончыза, мый декем шыҥа огеш пижедыл,
чыла
тендан йыр пӧрдыт.
— Тыште шыҥа — шыҥа мо. Мемнан Коми пармыште * лият гын, вот палет ыле —
могай
тудо шыҥа, — ойла Семон.
— Тидыже тугак. Тугай пагыт толын шуэш — шыҥаже, ӱвыраже, пормыжо —
шӱлалташ
огеш лий; умшашкет, нерышкет шӱшкылтыт, шарупш гайым чиен веле кошташ лиеш.
Тудыжат ӱвыра деч пешыжак огеш арале.
— Келша мыланем тыште, лиеш гын, кызытак илашат толам ыле, — Миклай кугун
шӱлалта.
—Тидым ышташ тыланет огеш лий, — Петр Ильич шылталымыла пелештыш.
— Молан? — Миклайже ӧрынат колтыш.
— Мемнам, ават ден когыньнам, шоҥго-шамычым, кӧлан кудалтен кодынет? — йодо
Петр
Ильич.
— Уке, конешне, кузе кудалтен кодем? Мыланем тыште пӱртӱс келша да ойлем.
Мемнан
дене тыгай сылне пагыт пеш кӱчык. Ончал савырнен от шукто — пӱртӱс
тӱлыжгенат
кая.
— Тиде тыгак. Мемнан дене йӱштӧ вашке толеш, садлан пӱртӱс илышат тидлан
келыштаралтеш. Чыла радам дене эртышаш. Ик пагыт кужу да весе кӱчык лийын
огеш керт.
Йӱштӧ чыла кылмыкта гын, пӱртӱс вашке шапалка. Таче ончет — сай, сылне.
Эрлалан
тӱлыжгенат каен. Ик шотшо дене, мый йӱдвел пӱртӱсым йӧратем. Коло вич
ийыште
ияргалтын, — кутыра Семон.
— Коло вич ийымак тушто илет? — ӧрын колтыш Петр Ильич.
— Мо институтым пытаренам — эре тушто, ик леспромхозыштак ыштем.
— Ик республикыште илена, а ваш-ваш коштмашна, ужмашна уке. Тыят мемнан дек
толмым чарнышыч, мыят ик ганат миен омыл, — Петр Ильич уэш нелын шӱлалта.

* Парма — тайга.

— Тендан декыже каяш — манаш веле. Кугыжаныш чек вес велыш миен кошташ
вашкерак
лиеш. Усть-Кулом мартеже эше йӧра, а умбакыже? Ни машина, ни пароход, ни
самолет
уке. Теже кузе коштыда ала? — манеш Семон.
— А вот тыгак. Кушто йолын, кушто пуш дене. Усть-Прут лесопункт марте
арнялан ик
гана самолет толеш, вара коло уштышым йолын топкыман. Тенданжынат, болгар-
шамыч
огыл гын, тыгак лиеш ыле. Нунылан кӧра кӱртньыгорным, шоссем ыштеныт, —
Петр
Ильич шке илыме велжым ӱлык ынеж шынде.
— Тидыже чынак. Болгар-шамычлан кӧра чылажат чоҥалтын. Чодыражымат мемнан
леспромхоз нуныланак колта, садлан йӧрварланат куштылгырак. Нунылан чыла
кондат,
шкенанжын мо уло? Нунын кӱшеш илена шол. Сыктывкарыш миет — талон деч посна
нимом от нал, мемнан денак тугак. Мут толмашеш, Сыктывкарыш чӱчкыдын
кошталтеш,
ӱдыр-веҥе-шамычет деке коклан пурен лектылдалам, — манеш Семон.
— Ӱдыр-шамыч "Семон чӱчӱ пурен" манын ойлат. Миет гын, пурыман тудо. Ик
тукымвож улынас, икте-весым мондыман огыл, — Петр Ильич кугуракла эре
туныктен кутыра.
Чыланат ик жаплан шып лийыч. Коклан-коклан то иктын, то весыжын йӱд шыҥам
лупшал
колтымышт шокта.
— Семон, мый тый дечет иктым йоднем, — Петр Ильич йӱкым пуыш.
— Мом?
— Шочмо кундемышкем, Киров областьыш, Шабаржишке миен толнем, Миклайлан
ончыктынем. Ик ганат лийын огыл, кугакамын шӱгарышкыжат коштын савырнынем.
Ынде рвезыжак омыл, ала тиде толмемжат пытартыш лиеш да... Машинат дене
миен толын огына
керт? — йодо Петр Ильич.
— Кушечрак кайыман? — Семон корнымат умылаш лие.
— Торъял вес могырыш, Кугу Пумарий селаш. Мемнан тукым-вожна тушечын. Мыйже
Пумарий деч тора огыл Орля починкаште шочынам, — рашемдаш пиже весыже.
— Корныжо уло мо?
— Мый тидым ом пале.
— Кугу Пумарий марте уло. Асфальт корно, — кутырымашке ушныш Толя.
— Киров областьышкыже кузе кайыман? — Семон умбакыже рашемда.
— Ожно мемнан-шамыч Кукаркаш Кичма, Васичи гоч коштыт ыле, — шарналта Петр
Ильич.
— А-а... Тудо корно денак Савелий Никитич дене икана коштын улына ыле.
Варажым
ту велне лийын омыл, — Семонат ушештара.
Вара йочаж годым кузе Кукаркаш, Котельнич, Киров олашке коштмыж нерген
каласкалыш, чылаштым воштылтыш.
— Мемнан тукым, ойлышым, Кугу Пумарий села гыч. Ял озанлыкыште Столыпинын
реформым ыштымыж годым кугезе кочана ешыж дене починкаш лектын. Мемнан Орля
ялна пеш
сӧрал верыште: эҥер, чодыра, олык... Мланде пашалан, вольыкым ончаш, мӱкшым
кучаш пеш келшыше. Мыят, ачатат тушто шочынна.
— Туге, туге... Ачам ойла ыле, шарнем. Кунам корнышкыжо лектына?
— Волойын юбилейже деч вара лекташ йӧнан ыле. Вара, коштын савырнымеке,
мӧҥгат
тарванаш лиеш.
— Мо пеш вашке? Ала пырля Сыктывкар марте машина дене каена?
— Теже кунам тарванаш шонеда? — тугак Петр Ильич ден Семон веле кутырат.
— Петро кече марте такшым шогынена.
— Ой, ме тыште тынар илен огына керт. Вольыклан кургымат ямдылыман,
суртпече
коклаште ачалкалыман, телылан ямдылалтман. Ала эше сокмакышке лекташ
логалеш.
Вуйлатыше-шамыч сонарлен толмеке, кол кучаш лекме нерген ойлыштыч.
— Шолеҥер да ола гоч каяш пеш йыр. Тошто Морко-Роҥго корно дене лектын
огына
керт?
— Мый тидым каласен ом керт.
— Толя, тый мом манат? — Семон шольыж деч йодо. — Тый вет коштынат.
— Сайынжак мыят ом пале. Такшым телым машина дене коштыт. Советский гыч
купышто
торфым луктыт. Ишыт деч умбакыже лиеш, маныт. Эҥер гочшо кӱварым вончымаште
лекташ лиеш гын?
— Тугеже ола гоч йыр каяш верештеш, — иктешлыш Семон.
— Тый роскотшым ит шотло, мыняр кӱлеш — пуэна, — каласыш Петр Ильич.
— Мый тудым ом ойло. Роскот шотышто кутырыманат огыл, — мане Семон. — Кугу
Пумарий мартеже каен ончена, тушто ужына. Игече шотан лиеш гын, ала Киров
областьышкыжат сайынак миен шуына.

3
Семон, машинажым шогалтен, пӧртышкӧ пурыш.
— Авай, ямде улыда? — йодо.
— Чесемже ямде, шкеже теве чием да лектам веле. Нунын чыла ямде мо?
— Ямде, маньыч.
— Пӧтырын да Людан ешыжым кондышым. Любаже кушто?
— Игорьмыт дене, ужын отыл мо?
— Уке. Мый пӧртыш ыжым пуро.
— Тыйын кайымекет, Аня полшаш ӱжаш толын ыле, тудын деке кайыш.
— Вургемжым вашталтен чияш налын?
— Уке. Пырля наҥгаена мо?
— Мый миен толам, чечасак кондем. Тыйже кызытак лектат мо?
— Уке. Тендам вучалтем. Эрге-шешке дене пырля урем мучко йыгыре ошкыл
колтымем
шуэш. Мыят йомшо турня гай шкетын кодын омыл, тек ял калык мыйымат ешем
дене ончалеш. Ожно ош тувыр-шовырым чием, ош шовычым пидам да ачат дене
пайрем годым
таҥ тошкалын ошкыл колтена ыле.
— Йӧра, вучалте, мый Люба дек миен толам.
— Семон, чесшым наҥгае. Мом тудым нумалышташ? Толмешкыда чиен шуктем.
Рушмайра
вургем дене лекмем ок шу, марий улам дык, шкенаным чием.
— Йӧра. Чесетым пу-ян.
— Тудыжымат марийыным ямдыленам. Нунын руш чесышт веле дыр. Пӧлекшым
пеленем налам.
Оклинан, Семонын, Любан толын пурымыштлан Волой кудывечышке вашлияш лекте.
— Пураш лиеш? — ыштале Оклина.
— Лиеш, лиеш, чӱчӱньӧ. Тендамак веле вучена.
— Вучыктышнат тугеже. Вуеш ит нал, Волой.
Оклинам кидпӱанже гыч налын, Волой шоҥгым пӧртыш вӱден пуртыш.
— Ӱжмӧ уна, родо-шамыч, чыланат, манаш лиеш, погыненыт. Авам ден Осып, Ваню
эргым толын огытыл. Эргымже телеграммым колтен. Пайремнам тӱҥал кертына.
Чыладамат
тӧрыш ӱжам.
Оклина ӱстел ваштареш шогалын, удылаш тӱҥале:
— Ваш-ваш умбакыжат йӱын-кочкын илаш Юмо йӧным ыштыже. Юмынава волтен
пуыжо,
Мланде ава кӱзыктен пуыжо. Кугу Юмо, Кугу Пӱрышӧ, Кугу Суксо, кинде дечат,
вольык дечат, окса дечат ида кӱрл. Тиде ош тӱняште ший сорта гай волгалт
илаш полшыза. Тумо гай пеҥгыде тазалыкым пуыза. Ӱстел чесда перкан лийже.
Вара юбиляр велышке савырныш:
— Волой, шарнет, мемнан деке илаш толмекыде тӱрлеман вынер тувырым урген
чиктенам ыле. Кызытат тӱрлеман марий тувырым пӧлеклем. Ындыже шке тӱрлен-
урген омыл,
быткомбинатыште ыштен пуэныт. Туге гынат, вуеш ит нал, шӱм йодмем шуктеныт.
Таза
лий, пиалан лий! Тиде ош тӱняште эше тынарак иле. Мый уке лиям гынат, порын
шарналте, — Оклина, тувырым шаралтен, Волойын вачышкыже пыштыш.
— Тау, чӱчӱньӧ. Тау мемнам ончен куштымыланда. Чӱчӱланат пеш кугу тау.
Кийыме
верже пушкыдо лийже. Орадым ыштылынам гынат, ик шомакымат торжан ойлен
огыдал.
Эре тыматлын, шыман умылтаренда. Южо ава-ача дене тыге огыт иле, кузе ме
изам
ден коктын тендан дене илен улына. Эше ик гана тау. Вуем савалтем. Чӱчӱньӧ,
шарнеда, чодыраш нымыште варам руаш миен улына ыле. Мый кӱдыр почеш
куржталын йомынам. Ончыч кычкырышым, те колын огыдал, ятырак торленам
улмаш. "Авам-ачам уке,
мый ынде нигӧланат ом кӱл" манын шортынам. Могай ораде лийынам, —
шарналтышат,
Волойын шинчавӱдшат лекте.
— Мемнан еш шольылан тӱрлӧ чиян телевизорым пӧлекла. Телевизоржым тышке
ыжна
кондо, селаште, кайымышт годым наҥгаят, — манын, Игорь телевизорын
паспортшым
кучыктыш.
— Мемнан ачана, кочана кол кучаш йӧрата, чӱчкыдынак Изи Какшаныш коштеш.
Ме, эргыже, ӱдыр ден веҥыже, шешке да уныкашт кол кучымо ӱзгарым, пуэн
овартыме пушым
пӧлеклена, — мане Пӧтыр.
Семон ден Люба Косланьыште болгар-шамыч деч налме Турцийыште ыштыме хром
пальтом
вачӱмбакше пыштышт. Петр Ильич ден Миклай Коми чодыраште кучымо да
шкеныштын ийлыме икмыняр шияшлыме луй коваштым кучыктышт.
— Чаманаш гына кодеш, авана черлырак, толын кертын огытыл, но поро
тыланымашан
телеграммым колтеныт:
"Тек тӱнӧ озалана чатлама йӱштӧ теле,
Тек мардеж пургыжта шыдешкен лум орам,
Чоныштет эре чевер, сылне шошо —
Волгалтара кумылдам ший сорта.
Порсын ярым, кужу ямле ӱмыр
Пиал дене шоҥешталтше эре".
— Мый телым Архангельскыште командировкышто лийынам. Соломбальскыш лӱмын
савырненам, нунын дене уна лийынам. Настя кокай "Пеш нояш тӱҥалынам, алем
уке" манын
вуйым шиеш, — ойла Семон.
— Илышыже ӱй ден мӱй лийын огыл. Тюрьмаже, ссылкыже, сар жап, йӱдвел кундем
тазалыкшылан ятыр эҥгекым конденыт, — чаманен пелештыш Игорь.
— Илат сайын. Пачерышт кугу, йоҥгыдо, чыла шотыштат йӧнан. Машинашт уло.
Осып —
заводышто тӱҥ технолог, ватыже, Нина, — врач-терапевт. Эргышт армийыште,
ӱдырышт
кыдалаш школым вашке пытара, аваж корным тошкынеже, врач лийнеже, — ешарыш
Семон.
— Осыпланат тений нылле ий шуэш. Миен толаш гын, йӧра ыле. Изай, кузе
шонет? —
йодо Волой.
— Нылле ийым огыт пайремле, — мутым Аня тушкалтыш.
— Миен толаш гын, пеш йӧра ыле да, кузе лиеш ала? Тыйын отпускет кунам? —
йодо
Волой деч изаже.
— Мый отпускым кызыт налынам. Каена гын, отпускшым варалан кодем, канен
пытарыдеак пашаш лектам. Кеч авамым ужын толына. Тыйын юбилеетлан толыныт
ыле, тулеч
вара укеат, — Волой Игорьын кумылжым шижын, чыла мутшо дене келша.
— Шоҥгылыкеш ик кечыжат мом шога, — Оклина йӱкым пуа.
— Эре ачамым шарнем, чонем коршта, — Волой шӱм вургыж ойлаш тӱҥале. —
Шӱгарышкыже миен, сукалтен шинчын, вуйым савалташ — кушан тоймыжымат огына
пале. Родо-шамыч вуеш огыт нал, шонем, юбилейыште тыгай мутым
тарватымемлан. Умылыза мыйым —
ачайым пешак чаманем. Кӱчык ӱмырыштыжӧ кок гана судитленыт. Могай титакше
лийын?
Так арамлан коло ийым пуэныт. Кызыт ынде реабилитироватлыме. Но тидын дене
тынар
еҥын ойгыжым, орлыкшым сулен налаш лиеш мо? Мыйын шонымаште, уке! Энсай
Кугергиевичын ойлымыж почеш Ухта олашке изам дене коштна, Дежнево кермыч
заводым, пырля
шинчыше Алексейым муна. Каторжанин-шамычын шӱгарыштат йомын, породо дене
урнен —
кӱ карьерым почаш мешаен. Мый коммунист-шамычын режимыштлан ӧрам. Кеч
каторжанин
лийыныт, но вет нуным реабилитироватлыме. Кеч чылаштын лулегыштым огыл
гынат,
мыняржым кычалын, поген, иза-шольо шӱгарым ышташ, шарнымаш кӱым пыштен але
шогалтен, фамилийыштым сераш ок лий ыле мо? Лакыш сӱмыралме гай огыл. Уке
вет.
Шерге. Тидлан государствын окса уке. Шонет гын, ыштынет гын, чыла муаш
лиеш. Чын
чийже тиде огыл, мемнам тукым-вожым палыдыме аҥыра Йыванышке савырынешт.
Шукыштым савыренат шуктеныт. Кызытсе рвезе тукым шарна мо кугезе кочажым,
коважым,
вож-тукымым?
— Волой, айда тидын нерген кызыт огына ойло. Темкале уна-шамычын чаркаштым,
—
шыде ойжым изаже кӱрльӧ.
— Изай, мый тидым умылем, но чон коршта. Могай шучко жапым илен лектынна?
Мо
верч мый тюрьмаште шинчен лектым? ФЗО гыч куржынам. Вара тиде тунарак кугу
титак
мо? Еҥ-влакше могай шакше лийыныт! Ала-кӧжӧ чогышо лектын вет. Сволыч
полко!
Тидлан верчын илыш пӱрымашем вашталте. Армийыште лийын омыл, тунемде
кодым...
— Тунемашыже кертат ыле. Шке йогыланышыч. Кандашымше классыш коштын
ончышыч. Ик
кечын кает, вес кечын уке. Тунемын отыл — шке титакет, — Аня коклашке
пурыш.
— Мемнан теве кузе толашыш. Йӱдшӧ-кечыже эре книга ӱмбалне. Паша гыч толеш,

йӱдвошт, каныш кечынат шинчылтеш ыле. Игорь, изиш каналте, манам. Уке,
тидым таче ыштыман, ойла. Таче канен кием гын, эрлалан шукырак кодеш,
шкаланемак неле
лиеш, манеш. Кыдалаш школым, университетым чыла заочно пытарыш, — мокталтыш
марийжым Марина.
— Изам тунемаш эре кертын, — келшыш Волой.
Тунам, нылле нылымше ийын, вуйбилетым виктарымыж годым, Игорьым милиций
начальник дек ӱжыктышт. "Кузе иледа, кӧ дене, кушеч полыш толеш?" —
йодмылан чыла раш
вашмутым пуыш. Шинчен мо тудо Волойын кокымшо гана ФЗО гыч куржмыжым да
коча-коваж дене илымыжым? Вот ынде шольыжо тудымат сволыч мане: шольыжо
ӱмбаке чогышыш
лектын улмаш. Игорь шкевуя шонен шинчыш. Шортмыжат шуын колтыш.
Подылал-пурлмеке, пайрем шке ратышкыже возо. Села клуб гыч ӱжмӧ баянист
Васлий
марий муро почеш руш куштымаш семым, руш муро почеш марла куштымаш семым
кушкедеш веле. Оклина ден Марина ӱчаш-ӱчаш ик муро почеш весым тӱҥалыт.
Петр Ильичат
нунын деч почеш огеш код.
— Волой, пайремыштет шер теммешке марий мурым мурынем. Мӧҥгыштем южгунам
магнитофон почеш веле шкетын марла эҥырен шинчылтам. Молышт огыт мошто да
полшышыжо
уке, — манеш. — Мыйже комилат мурен моштем, "Шондыбандыштым" йоҥгалтарем
дык.
Кушеч тынар мурым моштет, маныт. А мый марий мурыжым коми йылмышке кусарен
мурем. Кунамже шотлан толеш, кунамже уке. Вот тыге. Шоҥгылыкеш ала-мо Марий
кундем
шумлык чотак йокрокланаш тӱҥалынам.
— Айда муро, муро. Мураш-кушташак вет пайремже, — манеш Волой.
— Марина, рвезе-шамыч кушко каен йомыч? — йодо ватыж деч Игорь.
— Толя, Миклай, Арсик шашлыкым ямдылаш кайышт.
— Шукертак?
— Пешыжак огыл.
— Шашлыкышт ямде, уке — миен, умылен толам. Волой, уна-шамычым сийле!
Пӧртыштӧ лӱп-лӱп. Чыла тӧрзам, омсам почмо гынат, чыташ огеш лий — шокшо.
Кас
юалгат южым вашталтен огеш сеҥе. Чыланат кудывечыш лектыч.
— Пӧтыр изай, мый Семоным Шабаржиш миен толаш йодым. Теат кайынеда, манеш,
кунам
корнышко лекташ шонеда? — йодо Волой.
— Шушаш арняште шочмын але кушкыжмын тарванынена. Эше Семон мом манеш?
— Ала мемнамат пырля налыда? Аня Шабаржиш мӧҥгыжӧ миен толнеже.
— Теже кунам лектын кертыда?
— Ме тиде арняштак кертына. Коктынат отпускышто улына. Торъял марте ала-
кузеат
миен шуаш лиеш. Умбакыже автобус огеш кошт. Палыде лектатат, корнышто ала
машина
логалеш, ала уке. Лучо пырля коштын толына, манам.
— Ме шонымашнам изиш вашталтен улына. Мӧҥгеш-оньыш коштмешке, Шабаржи гыч
вигак
Кукаркашке, кызытше тудо ынде Советск маналтеш, лекнена. Тушеч Вяткыш
логалаш
куштылгырак, шонем. Ожно кочамат, ачамат, Кукаркаш киндым, шылым ужалаш
коштыт
ыле. Мыят икмыняр гана пеленышт миенам. Семоным йодын ончем. Ала Кукарка
мартеат
намиен кода. Кызытше Кукарка гыч Вяткышкыже автобусат коштеш чай. Уке гын,
вӱд
дене кӱзена. Вятке гыч Сыктывкарыш кеч самолет, кеч поезд дене каяш лиеш.
Поезд
денже пеш йӧнанжак огыл такшым, икте гыч весышке ала-мыняр гана волен
шинчаш логалеш.
— Шашлык вашке шуэш. Мом пеш кутыреда? — воктекышт толын шогалше Игорь
йодо.
— Пӧтыр изай мӧҥгыжӧ кузе каяш шонкала.
— Мо пеш вашке? Уна ынеда лий мо?
— Сита, уналышна. Ожно кочам ойла ыле: уна — кум кече уна. Кум кече деч
вара пашаш кычкаш лиеш.
— Ала паша деч лӱдын улыда? Мӱй кӱзымӧ марте шогем ыле. Тенийысе мӱйым
тамлен
каеда, — Игорь чараш тӧчен кутыра.
— Паша деч огына лӱд. Кеч-мыняр иле, ала-кунам садак кайыман. Мӧҥгыштӧ паша
вуча.
— Изай, тыят ала Шабаржиш миен толат? Петр Ильич тушеч вик Советскыш
кайынеже,
мыят Аня дене коштын савырнена, кум ият лиеш — миен огынал, Аня йокроклана.
— Пеш каем ыле, да ом керт, пашам пеш шуко. Мӱкшиге вашке лекташ тӱҥалеш,
эре
оролыман, — Игорь кумыл воленрак вашештыш. — Теве рвезе-шамыч шашлыкым
кондат,
айдыза тӧрыш верланена.
Оклина тулшылым тамлен ончышат, рвезе-влакым мокталтыш:
— Ой пеш чесле! Кушто тыге ямдылаш тунемыныт?
— Кызытсе рвезе еҥ чылажымат ыштен моштышаш, — Толя оҥым веле кадыртыш.
— Пеш молодец улыдас, — чыланат, моктен-моктен, шашлыкым авызлат.
— Монденамат. Метрий толын, маныт, — Оклина вес мутым тарватыш.
— Кӧ? Могай Метрий? — йодо Игорь.
— Энсай Метрий, — рашемдыш Оклина.
— Энсай Метрий? Ала-мо мыят нигузе шарнен ом шукто, — мане Волойжат.
— Пале-ет. Ачада дене пырля лагерьыште шинчыше Энсайын эргыже, — ыштале
Оклина.
— Дмитрий Энсаевич? Кунам толын? Шинча ыле вет? — Игорь кӧжым шке
шарналтыш.
— Шинчен лектын. Тюрьма гычат куржын ман ик жапыште шоктыш. Теҥгече кастене
аваж
деке толын пурен, манеш.
— Палем. Мыят тудым палем, — мане Петр Ильич.
— Кушеч? — ӧрӧ Волой.
— Мый декем, сокмакыш миен лектын ыле.
Кузе лиймым Петр Ильич кӱчыкын каласкалыш.
— Ойлем гын, вуеш огыда нал, шонем. Мый гын тудым пайремышке ӱжам ыле, —
мане
вара.
— Чын, чын. Ӱжаш тудым кӱлеш. Кузе шонет, изай.
— Ала... Пайрем мучашеш ӱжын кондаш сӧрал мо? Шольыжымат кычкыралын огынал
да, —
ӧрмалгыш Игорь.
— Изай, айда ӱжына. Ик-кок еҥлан шуко кӱлеш мо? — Волой ок чакне.
— Аня, Люба, сийна эше уло вет? — йодо изаже.
— Муына, — маньыч нунышт.
— Йӧра, тугеже ӱжын кондем, — мане шкеак.
— Мыламат пырля мияш лиеш? — йодо Петр Ильич.
— Айда йолташлан.
Миен шумыштлан Варвара куван окнаштыже канде тул волгалтеш ыле.
— Сай иледа-кутыреда? — саламлалтыч.
— Юмылан тау. Илена, эртыза ончыко, — вашештыш кува.
— Озашт уке улыт мо? — йодо Игорь.
— Эчан олаш каен да эше пӧртылын огыл, шешке фермыште. Йоча-шамыч дене
шинчылтына, телевизорым ончена. Имньыдам эркын поктышда, кызыт гына тӧр гыч
лекна.
— Нимат огыл, меат тугак. Чӱчӱньӧ ойлыш, Метрий толын, манеш. Кушто, иктаж
вере
каенат мо?
— Уке. Вес пӧлемыште. Кӱлеш гын, ӱжам.
Метрий шкеак лектын шогале. Вучыдымо уна-влакым ӧрын, палаш тӧчен ончале.
— Игорь Алексеевич? — кида-кида саламлалтыч. — А тидыжым ала-мо паленат ом
керт,
ужмылат чучеш, — Петр Ильичым ончен мане.
— Эрыкыш лекмет дене саламлем, Метрий шольо.
— Шого, шого. Йӱкетшат пеш палымыла шоктас!
— Шарнет Коми мландым: кугу сип чодыра, ер, изэҥер ер воктене сурт
оралте...
— Петр Ильич! Кугызай, те улыда вет?
— Мый улде.
Метрий Петр Ильичын шӱйышкыжак кержалте, ӧндале, шупшале.
— Могай пӱрымаш дене?
— Шольо-шамычын пайремышкышт толынна.
— Шкетын?
— Уке. Миклай дене коктын.
— Дмитрий Энсаевич, пайремышке ӱжаш толынна, — Игорь молан толмыштым
рашемдыш.
— Могай пайремыш?
— Волойын юбилейже. Каена?
— Юбилей пайремыш яра кида каяш сӧрал огыл, а мыйын нимо уке.
— А нимат огеш кӱл, — лыпландарыш Игорь.
— Миет гын, шке пӧлек гаяк лият, — ешарыш Петр Ильич.
— Лӱмын ӱжаш толыныт гын, огым манаш сӧрал огыл, миен тол, — мане Варвара
кува.
— Авай, тиде Петр Ильич, кудын дене мый чодыраште иленам, ойленам ыле вет.
Лаву
чӱчӱн тукымжо, — мане Метрий.
— Э-э. Тидын дене вара чодыраште иленат? — йодмо семын Варвара кува мане. —
Тау
тыланет, поро еҥ. Эргымым орыштынат, полшенат. Таза, кужу ӱмыран лий. Юмо
тыйымат пыдал налже.
— Кувай, тендамат ӱжына.
— Ой, мыйже ынде уке. Пайремыш коштшашлык омыл, пӧрт коклаштыжат пыкше веле
шогылтам, йыжыҥем пыта. Пайрем ӱстелда перкан лийже.
— Тау. Эчан ден ватыже толыт гын, мийышт веле.
— Нуныжо кунам толыт гын? Йӧра, каласем.
Варвара куван суртшо Игорьмыт дечын тораштырак. Нуно ӱлыл мучашыште илат.
Шып
кайыме деч Петр Ильич мутым лукто:
— Кузе вара, Метрий шольо, пӱрымашет савырале, чыла сай дыр?
— Кугызай, чыла айват манаш лиеш. От звонка до звонка шинчен лектым.
— Йӧра... Кызытше... Пашам ыштет але...
— Пӧртылмемлан арня веле лиеш. Паша шотышто але пале огыл, олаштак вораҥаш
шонем.
— Шке ешет дене.
— Уке. Ончычсо ватем кокымшо гана марлан лектын шуктен. Эргым кыдалаш
школым тунем пытара, университетыш пураш шона. Кызыт кочаж дене ила,
оньыкугызам дене.
— А тыйже?.. Кушан вара шогалынат? — азапланен колтыш Петр Ильич.
— Тендан деч олашке толмеке, ик ӱдырамаш дене палыме лийынам, кызыт тудын
дене
шогалынам.
— Мыланем марий муро пластинке-влакым поген колтен ыле, тудак огыл?
— Тудо.
— Йӧра. Пеш сай.
— Умбакыже кузе лиеш — каласен ом керт, кызытеш, манамыс, айват веле.
Шинчымем
годым окса дене полшен, посылкым колтеден. Пеш полшен. Эргына кушкеш.
— Мый серышым колташ йодынам ыле, иктым колтышычат, йомыч.
— Кугызай, ит вурсо, кертын омыл. Строгий режиман Ивдель колонийыш
логалынам.
Ну, эре "мый" да "мый". Теже кузе иледа? Шке нергенда нимом огыда ойлыс, —
Метрий мутым вес век савырале.
— Илена, почаҥына. Кок гана кугезе коча лийынам. Тугак сонарлем.
— Туштак?
— Уке. Эрге ынеж сонарле, а шкетын кошташ ынде шоҥгемалтын. Уныка-шамыч
пычалым
сакалтат да ик-кок кече коштын савырнат, "Арнялан сита" маныт. Рвезе
калыклан
техникым пу але пӱкеныште йолашым йыген шинчаш лийже. Сонар сомылым пашалан
огыт
шотло, — ончычсо жапшым шарналтен, Петр Ильич кугун шӱлалтыш. — Шоҥгемалтеш
шол,
— чаманен каласыш. — Ынде мый тушто огыл, ял лишнак кундемым айлем. Мемнан
дене,
палет гын, колымо деч ончыч ял лишне почаҥыт, вара тудыжат утыш лектеш. Вот
тыге.
— Айда, туге ида ойло.
— Ойло, ит ойло — жап шуэш, азырен шке писе саваж дене толеш да солалтенат
наҥгая. Ынде тышке толмем еда "Тиде гана пытартыш огыл дыр?" шонем.
Мутланен-мутланен, пайрем суртыш толын пурышт.

4
Йӱын-кочкын, мурен-куштен, юбилярын пайремже сайын эртыш. Семон рушарнян
оласе-шамычым мӧҥгышкышт намиен кодыш, кушкыжмын Волой ден Аням налаш пураш
лие. Ола
гыч пӧртылшыжла, селасе клуб ончылно увертарымашым ужын, лӱмын шогале.
Ялыште
Петр Ильич дек пурыш, тудыжо Игорьмыт дене ила.
— Кеч ӱшане, кеч уке — вӱргечын мурышо да куштышо "Марий памаш" ансамбль
концерт
дене селашке толеш. Марла спектакльым, концертым шукертсек ужын омыл. Кажне
толмемлан ончаш огеш логал. Те кузе? Концертыш каяш кумылда уке? — йодо.
— Марий концерт дене толыныт, манат? Кумылжо тудо уло да, шукыракат шогена
ала-мо, — Пӧтыр Ильич кокытеланен колтыш.
— Мый гын ончынем ыле. Пешак вашкеда гын, кутырымына семынак кушкыжмын
лектына.
Ончаш кумылда уло гын, ик кечылан кучалтына — нимо осалжат уке, шонем.
— Волоймытшо вара кузе? Вучаш тӱҥалыт вет?
— Вучалтат. Айста концертым ончымешке кодына.
— Йӧра, таратен шуктышыч. Марий концертым илышыштемжат ужын омыл да, —
келшыш
Петр Ильич. — Самолет дене каена гын, Тройчын шуматлан миен шуына, шонышым.

Йӧра, Тройчынжым Шабаржиште палемдена, шӱгарлаш миен толына. Тоштыеҥ-
шамычым
кол дене уштат. Яра шинчымешке, йӱдлан кол кучаш миен толына? Шинчалтена.
Мый
тендам керчомский ** засол дене сийлем. Палет, тыгайым иктаж гана кочкын
онченат?

* Тулшыл — шашлык.
** Керчомья — Коми республикыште ял лӱм.

— Уке.
— Колым кучымек, вигак свежанак огыт шинчалте, изиш пуш лекташ тӱҥалмеш
кучат.
— А-а! Палем. Мемнан дене мезенский * засол маныт, Печора эҥер воктене
илыше-шамычлан тидак — печорский засол. Мый институт деч вара распределений
дене мийымекем, лесопункт начальник вер-шӧр дене палымым ыштен коштыктыш.
Ик колызо дек пурен улына ыле, тудо тыгай шинчалтыме колым луктын шындыш.
Ик падырашым умшашке
нальымат, "Могай тиде шакше кочкыш дене сийлат?" — манын шонен шинчем.
Шӱвал кудалташ йӧндымӧ, пыкше нельым. Нуно моктен-моктен кочкыт. Йӱын улына
гынат, мый
тетла ик падырашымат умшашке ыжым нал. Эрлашым роҥгедыш дене пырля тугай
шакше
там толын лекте дык, каласен мошташат огеш лий. Тулеч вара шкеат мезенский
засолым ышташ тунемым. А Люба кызытат кочкын огеш керт. "У-у, адакат
вонючкетым кочкынат", — манеш.
— Кӧлан кузе шол.
...Концертыш калык пеш шуко погынен. Ты кечын колхозын автобусшо пошкудо
яллашке
кок-кум рейсым ыштен шуктыш. Ишыттӱр гыч кок гана калыкым кондыш, эше
кодыныт.
Семон, шке еш-тукымжым намиен коден, кокымшо ганалан пошкудо шоҥго-шамычым
кондыш. Села клубышто шинчаш гала, шогаш вер кодын огыл.
Концерт чылаштланат пеш келшыш. Кажне номерым совым рӱж кырен ужатат, уэш-
пачаш
йодыт.
— Петр Ильич, кузе концерт, келшыш? — йодо лӱмынак Семон.
— Ой, итат йод — пеш келшыш, пеш келшыш. Совым кыренак, пӱжалтын пытышым,
копа
пундашемат йӱла. Арам огыл кодна. Ынде тыгай концертым эше ужаш ала
логалеш, ала
уке. Юмылан тау, артист-шамыч жапыште толын лектыч. Пеш чот куандарышт.
Кузе нунылан таум ышташ гын?

* Мезень — эҥер лӱм.

— Оксам тӱленат, совым кыренат, тидын дене таум ыштенат, — шыргыжале Семон.
— Уке. Тыге огыл. Тыгай концертлан окса дене огыл таум ыштыман. Ынде ӱмырем
мучкылан шарнен илашем кодеш. Семон, мыйын эше ик йодмашем уло, шуктет,
уке? Мыйын
лӱмем дене таум каласен, газетыш возен колто, йӧра?
— Шкеже от возо мо?
— Ай, мыйын могай грамотемже — шкеат палет, воштылтышыш лектам. Тый тиакан
улат,
тыге-тыге, ман. Ну, мом возаш — шке пеш палет.

5
...Корнышко кугарнян веле лектыч. Олаште Волой мӧҥгыштыжак ыле, ватыже
пашашке
каен. Тиде кечын олаштак кодыч. Яра шинчымеш, олам ончал савырнаш лийыч,
кевытлашке пуредыльыч, Петр Ильич марий муро кассетым, пластинке-влакым
наледыш.
Тройчын шуматкечын умбакыла тарванышт. У Торъял-Масканур корно сай, Кугу
Пумарийышкыже ыштен шуктен огытыл, насыпьым нӧлтен, шаргӱм веле шареныт.
Тидыжат
йӧра: тӧрштылыкта да, лавыраш пижын-пижын кайыме гай огыл.
— Петр Ильич, толын шуна, ынде кушко? — йодо Семон.
— Ялышкак пуро. Ик еҥ дене палымым ыштем, — каласыш. — Те нигӧжат тудым
огыда
пале, но мемнан тукым.
Ял покшелне кугу кермыч пӧрт ваштареш шогалаш йодо, машина гыч лектын,
кудывечыш
пурыш. Икмыняр жап гыч икмарда капан, какширак чурийвылышан вийвал пӧръеҥ
дене
лектыч.
— Палыме лийза, Иван Семенович Токпаев, верысе школышто туныкта.
— Токпаев дык, мемнан тукым-вож. Ала чыла ял Токпаев улыт? — мыскара йӧре
йодо
Семон.
— Кугурак-шамычын ойлымышт гыч, ожно шуко ыле, ынде ик сурт веле кодын, —
вашештыш Иван Семеновичет.
— Токпаев-шамычлан кугу мор логалын мо? — уэш йодо Семон.
— Тыгеат каласаш лиеш. Сарлан, сар деч посна тӱрлӧ амаллан кӧра Токпаев
урлык
пытен, — манят, суртоза пӧртышкӧ ӱжӧ. — Родо-тукым дене уремыште кутырен
шогаш
сӧрал огыл, айдыза пурена.
— У пӧртышкат илаш пуренат аман. Пытартыш гана толмем годым чоҥет веле ыле,
—
мокталтыш тудым Петр Ильич.
— Илаш пурымыланна ынде ныл ий. Вуеш ида нал, тӧрыш ӱжаш чесна шуын огыл,
шӱгарлашке кайынена, — шижтарыш Иван Семенович.
— Нимом ида кычал — шужен огынал. Меат шӱгарлашке пурынена, — мане Петр
Ильич.
— Тугеже пырля коштын толына.
Шӱгарлаште ончыч Иван Семеновичын аваж деке пурышт, уштышт. Вара Эмансай
кугызан
кийыме вержым кычал муыч.
— Шӱгаржым ала-кӧ ончен, эрыктен шога, коеш, — мане Петр Ильич.
— Мый толедем. Кочам, Павыл кугыза, шкенан тукым чыла шӱгарым ончыктен
коден, —
рашемдыш Иван Семенович. — От эскере гын, кӱжат мландыш вола, уала шудо
дене петырналтеш.
— Кугезе-шамычым мондыман огыл.
Чесым луктын оптымеке, Петр Ильич уштымо мутым пелештыш:
— Кугу Юмо, Кугу Пӱрышӧ! Мемнан деч ойырлен кайыше ача-кочанам, ава-
кованам,
ака-шӱжарнам, иза-шольынам, лишыл да мӱндыр родо, палыме да палыдыме-влакым
шке
декет налынат гын, кавасе кугыжаныш гай волгыдо курымашлык илышым пу,
курымашлык
шарнымашым илыше-шамычын чонышкышт шыҥдаре! Шужо!
— Эманай кочанан ныл эргыже Токпай, Павыл, Данил, Гермоин да ик ӱдыржӧ Ули
лийын. Токпайын — кум эрге ден кум ӱдыр. Кугуракше — Проска, тыйын коват, —
Петр
Ильич ойлышыжла Волойым ончале, кокымшо Наси Кугу Пумарийыш марлан лектын,
азам
ыштышыжла колен, тукым кодын огыл. Кумшо, мыйын ачам, Илья — Коми мландыште
кия,
кочамжат туштак. Айкаш граждан сареш йомын. Лавренте, тыйын ачат, — ындыжым
Семон велыш ончале. — Да межнечышт, Изӱдыр, Коми мландеш пытен.
— Вот вет кузе. Токпай тукым кугу элна мучко шарлен пытен.
Ик жап эше уштен, шарнен шогылтмек, толшо-влак кожганышт.
— Илышыжымат, колышыжымат шарналтышна. Ынде шочмо ялышкем пурен лектына, —
ойым
ыштыш Петр Ильич.
— Орля починкаш мо? Ял пытен, — мане Иван Семенович.
— Кузе пытен?
— Кузе айдеме пыта, тугак. Ила-ила да вес тӱняш каен колта. Орля починка
денат
тыгак. Пытартыш жапыште кок шоҥго илыш. Иктыжым эргыже шкеж деке наҥгаен,
весыжым, нигӧжат уке да, шоҥго-шамычым ашныме пӧртыш колтеныт. Кодшо оралте
шӱйын,
лунчырген пытен. Мо йӧршыжым ялсоветын пунчалже почеш пулан колтеныт. Ял
олмыжат
кодын огыл, манаш лиеш, курал-ӱдымӧ мландыш савырнен.
— Тыгай мотор ялна пытен, ӧрмаш, — чаманен пелештыш Петр Ильич.
— Мом ыштет, тугай политик тӱҥалын дык.
— Теве Ишыттӱр ял могай кугу ыле — ончыклыкдымо, неперспективный радамыш
логале.
Пытен толеш. Пелыже кодын гын, уке гын, — Волоят шонымыжым каласыш.
— Ынде тарванена мо? — Петр Ильич Семон велыш савырныш. — Корныжо эше могай
— кӧ
пала? Кузе миен шуына ала?
— Ала эрла мартеже шогеда ыле? — чараш тӧчыш Семенычет.
— Уке, огына керт. Корныш лекме гын, кайыман, — мане Петр Ильич.
— Тендам ялыш намиен кодаш? — йодо Семон.
— Огеш кӱл. Тора огыл, йолынат шуам. Адак тежат вашкеда, — каласыш Иван
Семенович.
— Ну, чеверын тугеже. Сайын кодса. Таза лийза. Мемнан декат миен савырныза,
—
кидыш пуым Петр Ильич.
— Теже пеш тораште иледа да муашыжат огеш лий дыр.
— Кумыл дене лектат гын, миен шуат тудо, йылме Киев марте шукта, маныт.
— Олашке мийымыда годым мемнан декат пурыза, адресем кодем, — кагаз
ластыкеш сералтен, Волой Иван Семеновичлан шуялтыш.

6
Шабаржи ялышке кас велеш миен шуыч. Анян Геннадий изаж деран шогальыч.
Эрлашыжым
чыланат шӱгарлаш коштыч. Проска ден Савлийын шӱгарыштым тӧрлышт, ӱштыч,
пеледышым пыштышт.
— Тышкыже нигӧ толын коштшат уке, шӱлыкын веле чучеш, — мане Петр Ильич.
— Лишыл родо-тукымышт кодын огыл, меат чӱчкыдынжак толын савырнен огына
керт.
Пытартыш гана толмыланна, Аня, мыняр ий эртыш? Кумыт, нылыт? — йодо Волой
ватыж
деч.
— Нылыт, — рашемдыш тудыжо.
— Тау кочай-ковайлан да чӱчӱ-чӱчӱньылан. Нуно огыл гын, мемнан дене мо лиеш
ыле?
Кочкыш азык денат, вургем денат, окса денат, уло-уке, полшеныт. Колоний гыч

пӧртыльым — адак коча-ковам декак эҥерташ логале. Тыштак ӱмыр пелашымат
теве муынам, — Аням йӧратен ончале. — Йоча-шамычемат кумытынат тыштак
шочыныт. Тунам
ялыште илаш пеш неле ыле. Аня дене шонышна-шонышна да, шоҥго-шамычым поген
пыштымеке, Йошкар-Олаш илаш куснышна. Илена вот ынде. Чыла шотыштат йӧнан
кок пӧлеман пачерна уло, пеленна ӱдырем ешыж дене ила, пачерым налшаш улыт.
Иван талук
гыч армий гыч пӧртылеш. Шкеже колонийыште столяр пашалан тунемынам, эре
тиде сомылымак ыштем, — Волой, кумыл тодылалтын, чумыр илыш-корныжымак
шарналтыш.
— Кузе марий ӱдыр ден руш рвезе, кугакам ден Савлий, ушненыт, паледа? —
йодо
Петр Ильич.
— Мый гын ом шинче, — мане Семон.
— Мый изишак колаш тӧченам. Кочам ден ковам икте-весыштым иканаштак пеш чот

йӧратен шынденыт, манеш, — Волой ушештараш тӧчыш.
— Йӧратымашышт нерген ом шинче, — ойлаш тӱҥале Петр Ильич. — Ожно мемнан-
шамыч —
кугезе кочам, шке кочам, ачам — кресаньык лийыныт, изиш ужалыме-налме
пашамат
шуктеныт. Шыже велеш, киндым клатыш поген оптымеке, утыжым ужалаш, оксам
ышташ
кӱлын. Киндым, вольыкым ужален, оксам ыштен, йозакым тӱлен иленыт.
Ужалашыже пешыжак кушто? Торъялыште. Тиде жаплан пазарыште чылажат
шулдештын, Торъялышкыжат
мемнан деч торарак, эреж годым ужаленжат кертын огыл. Кочам-ачамет киндым,
шылым
моло-шамыч дечат шулдыракын налын, Кукаркыш шупшыктеныт, тусо купечлан
ужаленыт.
А тушеч сатушт Вяткыш, Озаҥыш, моло вереат каен. Кочамет, ачамын салтакыште
коштмыж годым улазе шотеш кугакам налын. Варажым мыят кок-кум гана миенам.
Йӱдлан
улазе-шамыч Шабаржи ялыш шогалыныт. Кочамет, Савли кугызан ачаже, Никита
дене,
родо-тукым лияш кутырен келшеныт, вашке сӱанымат ыштеныт.
— Кузе тыге, ӱдыр-каче келшыде мо? — ӧрын йодо Семон.
— Келшымыштым ом пале. Ожно тыгай койыш лийын огыл. Кугурак-шамыч кузе
кутырен
келшеныт, туге лийын: самырык-влак икте-весыштым йӧратат ма уке, йодын
огытыл.
Кызыт тудо йӧратымаш нерген пешак шуко кутыркалат. "Ой, тетла посна-посна
илен
огына керт, йӧратена", — маныт. Пел ий эрта — ойырлат, характер дене келшен
огытыл, лиеш.
— Савли ден Проска акам пырля ӱмыр мучкышт келшен иленыт, ик ӱдырым ончен
куштеныт.
— Мо шарнем, кова-кочам сайынак иленыт. Молын гай кредал-тумасен огытыл.
Южгунам
кочам сыра да ковайын нержым пӱтыралеш ыле. Тидым шарнем, — Волоят Петр
Ильичын
мутшым пеҥгыдемдыш.
— Чылт йӧратымаш деч посна кузе ушнаш лиеш? Мый тидым ом умыло, — ыш келше
Семонжо.

— Мый ожнысыжымат, кызытсымат ом орло. Тидын аваж дене ме икте-весым
йӧратен ушнен улына, — Петр Ильич Миклайым ончыктыш. — Мый чодыраште йомын
коштмекем сокмакыш миен лектым. Коми сонарзе мыйым руэмышке намиен коден.
Тылеч вара мый
чӱчкыдын сокмакыш кошташ тӱҥальым. Оньо шыже велеш чыла ешыжым сокмакыш
емыж,
поҥго погаш поген конда ыле. Тудын эргыже лийын огыл, чыла ӱдыр-шамыч.
Мыланем
межнеч ӱдыржӧ келшен. Коклаштына йӧратымаш тул манмет ылыжын, йӱд шолып
пашатымат ыштен кудалтен улына, ӱдыржӧ нелемын. Мемнажынат ончыч эре ӱдыр-
шамыч шочыныт. Оньо пӧръеҥ йочам пеш вучен, ӱдыр шочеш да тьфу адак ӱдыр,
пӧръеҥ йочам ыштен огыда мошто, — манын шӱвал колта. Пытартышлан Миклай
шочо. Ну шоҥго йывыртен, арня наре пайремлыш, шонды-бандыжым * мурен кошто.
Сталинын колымекыже
спецпереселенец, кулак иге гыч Совет Ушемын гражданинже лийым, паспортым
пуышт.
Ынде мый Совет Ушемын гражданинже, кушко шонем каен кертам. Илаш оньо деке
куснышым, пырля сонарлаш тӱҥална, куанжым шылтен огыл, пеш йывыртен —
пашажым шуйышо лектын.
Вате-марий коклаште пагалымаш, йӧратымаш лийшаш. Икте-весым пагалет —
йӧратымаш
толеш. Йӧратет — пагалет. Тыге гына пырля илышыште чыла неле-йӧсым сеҥен
лектат,
— иктешлымыла каласышат, Петр Ильич мутшым вес век савырале. — Мо мый,
шоҥго,
йӧратымаш нерген ойлышташ тӱҥальым? — вара эргыжым ончале. — Ну, Миклай,
чыла
сомылнам, шонымашнам шуктышна ала-мо. Уна лийна. Шӱгарлашке коштна. Тыйым
родотукым дене палымым ыштышым. Мый ом лий гынат, ит мондо, нунын дене
кылым ит
кӱрл. Илыш умбакыже шуйна. Тукым вожнат, ала-кунар йӧсым, орлыкым ужын
гынат,
шукышт йомыныт гынат, умбакыже шуйнышаш, вияҥшаш да пеҥгыдем толшаш.
Пӱрымашын
косажлан ӧпкелалтын, вуйым пуыман огыл. Ынде мӧҥгат тарванаш лиеш. Мемнамат
паша
вуча. Эрла корныш лектына.

* Шонди-банди (комила) — такмак.



070299
************************************************************************
7—02
Василий ФИЛИППОВ
ТРЕЗОР
Ойлымаш
Уэш-пачаш перкален, тумыштылын пытарыме леведышан, шӧрын кайыше лапка леваш-
влак, икте-весышт деке эҥертен кугу мардежыште кочыртатен шогат, кушкедалт
пытыше гармонь йӱкым пуат.
Леведыш ӱмбалне йоча-влак тӧрштылыт, вуйыштым комдык шуэн, кӱкшӧ пушеҥге
мучашыш
кӱтат, шемкорак пыжашыш кӱм кышкат. Тушто леведыш оҥа лыдырген кайымек,
лӱдын
кычкыркалат, мунчаш шичше чывым верже гыч кожгатен колтат.
Туркак пунан кугу пий йоча-влак дене пырля почеш кодде кудалыштеш: савар
шелше
гоч ончыштеш, шемкорак ӱмбак опта, йол воктене пӧрдеш, шӱргым нулалаш
толаша. А
кунам йоча-влак йыр погынен шинчын, тӱрлӧ ужмо-колмо нерген ойлышташ
тӱҥалыт,
тунам пият воктенышт шуйнен возеш, шинчажым пыртак петырен, пуйто шыпак
колыштеш. Лӱшкет гын, шона, вигак поктен колтат.
Йочан кумылжо вашке вашталтеш. Веселан, шот дене кутырен шинчыше икшыве-
влак
кредалынат нальыч. Кумытын иктым ала-молан почкышт да чыланат шаланен
пытышт: кӧ
вес кудывечыш куржо, кӧ леваш шеҥгелан шылын кодо. Кыралтше йоча
шинчавӱдшым,
нер гыч йогышо вӱржым лавыран кидше дене ӱштылеш.
Лач пий гына тудым кудалтен ыш кай, кужу пунан почшо дене йочан чара йолжым
йыгкала, вуйжым пулвуйышкыжо пыштен, шинчашкыже чурге онча, леваш могырыш
савырен,
рвезым обижайыше йолташыже-влак ӱмбак опта. Йочам тудо чаманен.
Шинчавӱдым йоктаренак, кыралтшет мӧҥгыжӧ кайыш. Пият верже гыч тарваныш,
кудывече мучко коштын савырныш, мушкылтышвӱд вынем гыч луым конден, икмыняр
жап нулен
кийыш да пӧрт воктек ӱмылыш пурен возо.
Кас велеш саде йочат уремыш лекте. Ош булкым пеш кочкеш. Пий воктеныжак
гынат,
ӱмбакше огешат ончал, ик изи падырашымат ыш пу. Кугу шултыш булкыжо пеш
тамле
докан. Вуйжым савыркален, пий йошкар йылмыже дене тӱрвыжым чытен кертде
нулалеш,
шинчашкыже ончен шинча.
— Ит шинче вучен, садак ом пу. Кай тышеч!— йоча савырныш да пӧртыш пурыш.
Пий ӧпкелалте, эсогыл кинде пудыргымат мланде гыч ыш нулал. Леваш шеҥгек
кайыш
да вӱраҥше тошто оҥам ятыр жап пурын кийыш.
"Мом ыштет?— шона тудо.— Йочан шке пийже уло, Марсик. Тудо але изи, яклака
пунан. Йочан адак ачаже уло: кугу капан, кӱжгӧ, пеш осал, эре сырен онча,
портфельым нумал коштеш. Икана неле портфельже дене лупшале да кудал толшо
машинаш
пурен шинче".
Тӱрлымат шонкала пий да тошто оҥам пурештылеш.
Йӧршеш пычкемыш лие, кудывечыште иктат ок кой. Кужу почшым ишен, вуйжым
сакен,
пий ик вер гыч весышке шыпак шекланен коштылдале. Вара шке семынже
йыҥысалтен
шӱлалтыш да тошкалтыш йымалне кийыше тошто мешак ӱмбак пурен возо.
Йӱдым пий ыш лӱшкӧ, иктымат ыш опто.
Тудо омым ужеш.
Теве кӱмыж тич шокшо шӱрым конденыт. Ӱмбачын нулалеш, когарта гынат,
тамлыде ок
керт. Кӱмыж йыр пӧрдыл савырнылеш, тутло пушым нерже дене шупшылеш.
Кӧргыштыжӧ
тудлан шокшо да сай. Шӱвылвӱд чытыде йога.
Помыжалт кайыш. Тунамак яра мӱшкыржым ишен шындыш. Пӱтырналтын возо да адак
мален колтыш.
Тыште, тошкалтыш йымалне, вӱдыжгӧ, йӱштӧ гынат, содыки шкендын лукет. Ожно
тидыжат уке ыле. Йӱштӧ йӱр опта. От пале, кушко пураш, кӧ деке каяш —
нигуштат
тыйым огыт вучо, нигӧланат тый от кӱл. Тунам тудо изи ыле. Ынде кушкын,
кугу пий
лийын.
Аважым шарналта. Тудым нечкыштарен ашнен огыл, кӱлеш гын, пылышыж гычат
пурледен, лужымат шупшын наледен. Но аваже воктене садак шокшо ыле. А
вара...
Помышыш пыштен, ала-кӧ тудым наҥгайыш. Аваже опташ тӱҥале гын, "Кай тышеч!"
манын, сырен чумале. Чотак логале, вичкыжын чаргыжалтенат колтыш. Кӱжгӧ
парням
ужат, пинеге кертмыж семын пурлын шындыш: тиде авам чумалметлан. "Ну,
йӧрдымӧ!"
— парнян озаже кычкырале да пинегым вуйжо гыч перыш, помышыж гыч лавырашке
луктын кудалтыш. Йӱр йымак, палыдыме верыш. Кӧ полышым тыште тылат пуа?
Моло пий
кашак кудалын толыт, ӱпшынчын налыт да, айда-лийже ончалын, кораҥын каят.
Икана
аважла койшо пий почеш пижын каяш тӧчыш. Пунжат, шӧржат аважын гай ӱпша
ыле. Но
тудо пеленже ыш нал, лапаж дене лаке вӱдыш веле перен шуыш...
... Пеш неле, шучко илыш ыле тунам. А тыште, тошкалтыш йымалне, йӱд эркын
эрта.
Вашке волгалташ тӱҥалеш, вара Павыл чӱчӱ лектеш. Кид копажым туржын налеш,
картузшым кок-кум гана пылвуеш пералта да упшал шында. Вара тошкалтыш
йымалне
ӱштервоштырым кычалаш тӱҥалеш да йӱкым пуа: "Трезор! Трезор! Ончал, йӧршын
волгалтын. Ӱшташ кӱлеш... Да ит нуло кидем! Лучо тиде шултышым коч, на...
Чыталте
изишак, ӱштын пытарем — шӱр лемым кондем. Телылан пӧртыш шке декем тыйым
налам.
Содыки чонан улат. Мыят шкетын илышташ тӧчем. Шкет илаш, шоляш, ой кузе
йӧсӧ,
нимолан ок йӧрӧ..."
Трезор ӱмбакше ончыштеш, вуйжым пӧрдыктылеш, коштыра кидшым нула, оҥешыже
кокйола шогалеш. А Павыл чӱчӱжӧ пылыш воктен чыгылташ тӱҥалеш гын, Трезор
шыргыжмыла
коеш, шке семынже мурымо йӱкым луктеш. Отат умыло, ала мурыжо чынак тыгай,
ала
Павыл чӱчӱлан тыгай илышыж шумлык вуйым шиеш.
Тудыжо ӱшташ тӱҥалын гына ыле, тале йӱр рӱж оптале. Трезор верышкыже пурыш,
сайынрак туртын возо. Кӱвароҥа кокла гыч вӱд чӱча, нигушкат шылын от керт.
Тыгыде
шыжалтыш шаланен шарлымылан кӧра Трезор шинчажым пыч-пыч кумалтылеш, йӱр
эртымым
вуча.
Йӱр кузе тӱҥале, туге шижде чарныш. Кечат ончале. Кудывечыш изи Марсик
кудал
лекте. Йытырайыме тугай, путырак яндар. Лавыра вӱд шыжалтмек, капшым
чытырыктен
налеш. Ночко Трезор ӱмбак шӧрын ончалеш да, савырнен, кугешнышын эртен кая.
— Марсик, йытыран кошт, — ойла кугу мӱшкыран озаже да шнурым шӱэшыже
пижыкта.
Павыл чӱчӱат кудывечыш лекте. Трезор, туддек кудал тольо, оҥешыже кокйола
шогале, опталтыш. Пеш куанен.
— Ну, Трезор, нӧрен пытышыч вет? Ну, ит ойгыро, вашке кошкет — шыже огыл.
Ужат,
кече кузе ырыкта!
Йӱр деч вара шӱлашат ласка, мландӱмбалнат яндар. Куштырам йӱр вӱд мушкын
наҥгаен, рокат кошкаш тӱҥалын. Лач леваш-влак веле тугак шемалген шогат,
тошто оҥашт,
векат, вошт нӧрен.
— Тылат полшаш кӱлеш, — ойла Павыл чӱчӱ. — Чу теве, вӱтам ыштен пуэм.
— У-у-уй, — вашеш Трезор йывыртен урмыжалта, келшымыла коеш.
Павыл чӱчӱ кече мучко пий вӱта дене толашыш. Оҥаже шагал гынат, погкален
ситарыш. У "пӧртым" окна ваштареш вераҥдыш, кӧргышкыжӧ шудым оптыш, шӱкшак
вургемым
кондыш. Трезор кудал пурышат, чыла терген нале. Илем келшыш.
Пашам пытарымек, коктынат пӧртыш пурышт. Трезор омса лодемым лӱдынрак
вончыш да
тушанак шинчен кодо, пуйто "мыланем тыштат йӧра" маннеже. Пырдыжым, луклам
эскера. Пачерыште вольна: лач кровать, ӱстел да пӱкен веле.
— Тол лишкырак, Трезор. Ну, мо деч лӱдынат? Теве тышке шич,— суртоза ончыко

ӱжеш. — Пешак палынет гын, илышем нерген ойлен пуэм. Тольык вучалте изишак.
Стаканыш аракам темыш, тӱрвыжым ӱштыльӧ, кужун шӱлалтыш да иканаште нелын
колтыш. Вара киярым ӱпшынчалят, шодыртаташ тӱҥале. Стакан пундашеш кодшо
аракажым
копашкыже йоктарыш да Трезорын нерже деке лишемдыш:
— На, подыл...
Трезор ик-кок гана нулале, теве пич каен, аҥырген возеш.
— Ынде колышт мыйым, — ойлаш тӱҥале Павыл чӱчӱ. — Ужат, кузе мый илем.
Ватем
ыле, Маша... Пеш поро ӱдырамаш. Лиеш ыле гын, кӱэшт пукша ыле мелнам.
Шинчеш ыле
воктенна. Чыла лу пудыргым, шӱрым тылат ямдыла ыле. Черланыш тудо кодшо
шошым...
да ыш кынел... Давай адак подылына, таче тудын лӱмгечыже. Сай ӱдырамаш
ыле...
Вот тыге мый илем... Айда каена шӱгарлаш, пырля миен толына...
Онча ӱмбакше Трезор, шинчажымат ок пӱал, ойганен онча, пуйто чыла умыла.
Чийыш
картузшым суртоза, омсам почо да коктынат уремыш лектыч.
Ошкылеш Павыл чӱчӱ кужын тошкалын, вашкыде. Трезор кудалмыжым чарна да
вучен шога, вара пылышыжым оза йолеш тӱкен, пырля кая.
Шӱгарлаш шумек, Павыл чӱчӱ пеледышлан оксам тӱла, кодшыжым ок нал, вуйжым
сакен,
яндар ужар аллейыш пурен кая. Ваштарешышт шем шовырым чийыше кӱжгӱ еҥ
толеш,
пийым чумалаш тӧчен лӱшка:
— Кай тышеч! Ну! Уке гын, теве тоя дене...
— Ит тӱкӧ тудым! Мешайыш мо тыланет? — арален налеш Павыл чӱчӱ.
Укш гая кӱжгӧ парняж дене саде еҥын коя вачыжым тӱкалта. Кормыжтен налеш
гын,
шонет, кояжым чыла пунчал луктеш, лач шем шовыржо гына ӱмбаланже кодеш.
— Каена, Трезор.
Шӱгарым кычал муэш, тушак пеледышым пышта да чиялтыме ужар теҥгылыш шинчеш.
Ик
верыш ончен, шыпак шинча, мутымат ок пелеште. Кидше веле Трезорын пушкыдо
пунжым
ниялткала...
Коктынат кынел шогалыт, Трезор Павыл чӱчӱлан корным пуа...
Кече пӧрт леведыш шеҥгек кайыш гынат, уремыште але шокшо, пий вӱташте гына
юалгырак. Трезор тушко пурыш, ала-мом шоналтыш да мӧҥгеш лекте. Окнашке
ончалын,
кӱчшӧ дене окна рамым удыркалаш тӱҥале, пуйто йоднеже: "Павыл чӱчӱ,
мӧҥгыштӧ
улат?" Адак шке пӧртышкыжӧ пурен возеш, келша тудлан тыште.
Кастене Павыл чӱчӱ кудывечыш лекте, пий вӱта воктек толын шогале, виян
кидше дене у "пӧртым" рӱзалтен ончыш да каласыш:
— Мый дечем посна кузе илаш тӱҥалат? Коден каяш перна тыйым, Трезор. Тыште
илаш
мыланем пеш йӧсӧ, шкеат ужат. Кумшо тылзе паша деч посна илем, оксам огыт
пу. А
ме вет коктын улына... Мом ыштет, у илыш толын, "рынок" маныт. Тышкат
мийышым,
тушкат коштын савырнышым. "Специальностет уке, ийготет лектын" маныт, пашаш
огыт
нал. Нигӧлан мый ом кӱл. Кудалаш перна вес верыш, палыме йолташем деке. Ала
тушто илышем келыштарен кертам... Ит ӧпкеле, Трезор. Можыч, ужына вескана,
а можыч... — пийым вӱчкалтыш да тамакым пижыктыш.
Трезор Павыл чӱчӱн кидшым нула, лапажым пулвуеш пышта, ала-мом пуйто
пелешташ
тырша да шот ок лек, почшым гына пӱтыркала, шинчашке тура онча.
Трезор йӱдвошт ыш мале. Ик могырыш возеш, весыш савырна, вӱта гыч лектын
ончыштеш, омса почылтмым вуча. Эр велеш гына чумырген возо да мален
колтыш...
... Вокзал калык дене лӱшкалтеш. Трезор Павыл чӱчӱм кычал кудалыштеш, йол
кышам
ӱпшынчеш, опта, верым муыде, йыр пӧрдеш.
Теве ӧрдыжтӧ палыме йӱк шоктыш. Трезор ик татлан тӱҥын шинче да тунамак
кӱртньӧ
савар гоч тӧрштен лекте.
— Трезор! Ух, тый... — Павыл чӱчӱн шинча йырже вӱд налын.
Трезорым нерже гыч чоп! шупшале.
— Ну, ынде кудал мӧҥгыш. Давай, кудал, Трезор.
Павыл чӱчӱн мутшым колыштде ок лий — пий, шеҥгек-ончык ончыштын, кӱртньӧ
савар
могырыш эркын кайыш, но чытен ыш керт — уэш Павыл чӱчӱ воктек кудал
тольо...
Кече почеш кече эрта...
Ик тылзым весе алмашта...
Тыгак кажне эрдене интеллигент Марсик уремыш кудал лектеш, лумышто
пӧрдалеш, эртен кайыше еҥ ӱмбак опта.
Тыгак озаже тудым туныкта:
— Марсик, йытыран кошт!
А Трезор шкетын ила. Шкеж гаяк тулыкеш кодшо пӧртым орола.
Кажне кечын вокзал деке коштеш, кӱртньӧ савар воктен чытырен шинча, поезд
гыч
лекшым ончен ужата, Павыл чӱчӱм вуча.
Ик йӱдым тутыш вӱта гыч пӧрт омса марте мӧҥгеш-оньыш кошто, кылмыше окнам
кужу
кӱчшӧ дене удыркален толашыш, изи йочала йыҥысен ончен шогыш, а пыртак
волгалташ
тӱҥале — йомо...



0703а99
************************************************************************
7—03

Писатель илыш гыч манеш-манеш

Анатолий ФИЛИППОВ

Моктен йодеш

Тунам эше студент улам ыле. Марпединститутын литушемыштыже ятыр писатель
дене
палыме лийын шуктышым.
Литушемнан пашажым телевидений ончыкташ келшен. Республикыштына телецентр
пашам
ышташ тӱҥалын веле ыле. Тыгеракын студийышкет миен лекна. Мыят тушто "Шордо
презе" легендым лудын пуышым.
Илена ыле "Онар" ресторан пеленсе кумшо номеран общежитийыште. Кунамже кочо
лемымат подылынна. Икана шифонерыш ончал колтышым — кӧргыштыжат, йымалныжат
кленчаже — у-уй!
— Шкеже йӱдымӧ гай коштыда, а атыда кунар погынен. Молан иктыдат сдатлаш
огыда
наҥгае? — манам рвезе-влаклан.
— Тыйын оксат пытен гын, наҥгае, мемнан эше стипендий марте сита, —
шыргыжальыч
пӧлемысе йолташ-влак.
— Ужынат гын, тыяк наҥгае, — шоктыш Гриша лӱман рвезе.
— Йӧра, наҥгаем, но оксаже тыланда ок логал...
— Тудыжо тылат, пашатлан, — шоктыш.
Койко йымач салтак рюкзакем шупшын луктымат, тушко кленча-влакым оптенат
шындышым. Нӧлтал ончышым гын, неле, ия! Шу-укак погынен улмаш.
— Ик кленчажым кондет чай? — шыргыжале Васлий.
— Кызытат коден кертам, — койдарышыла вашештем.
— Мый тичмашым маньым вет, — Васлий "нелеш нале".
— Уке-уке, ойленам, мутем семын лиеш...
Рюкзакем кӧсмыртатен, уремыш лектым. Корно гоч вончен веле шуктышым —
ваштарешем
йыргешке чуриян, шинчалыкан писатель Мирон Большаков толеш. Саламлалте да
мутланаш тӱҥале.
— Рюкзакетшым ӱлык шынде, неле вет? — ыштале. — Кушко тынар вашкетше?
— Уна коваште шуко погынен, сдатлаш каем.
— Коваштыжым ял гыч поген толынат мо? Ала-мо ораж дене вестӱрлын коеш да.
Ой,
мыскараланат кертат улмашыс! Толий шольо, тылат возымо пашашке мелынрак
лийман,
возымаште пешак сайын лектешыс. Теве кодшо арнян канде экран воктене тыйым
шулен
колыштын ончен шинчылтым. Йылметше-е! Тугай яндар, ныжылге, колышмет веле
шуэш...
Колыштам Мирон Николаевичым, ушышкем И.А.Крыловын "Куку ден Агытан" туштан
йомакше толеш. Такше колынам ыле, Миронлан шийвундо иктаж-молан кӱлеш гын,
тыйым
уло чон кӧргыж дене мокташ пижеш, вара веле оксам йодеш.
Чынак лекте. Моктыш-моктышат, садет, воктекем утыр лишемын, пылышышкем
шыпак ойла:
— Толий шольо, вуем шелеш, коржеш...
— Мӧҥгыштӧ цитрамонет уке мо? Тудо вуйым пеш вашке чара. Рожген-рожгенжак
ит
пурл, йылме йымакет пышталте. Вара вует памаш вӱд гай яндарештеш. Мокмырым
арака
дене шӧрет да угыч веле черланетыс.
Студент деч писатель тыгай вашмутым вучен огыл. Вуйжым ӱлыкӧ утыр веле
сакыш.
— Шкеат ужам, — маньым вара тудлан, — ӧпкеш ит нал, киндыланат окса кодын
огыл,
уна, ужат, вондер лоҥгышто яра кленчам поген коштынам, ынде сдатлаш
наҥгаем.
— Укелан суд уке, — манят, Николайыч воктечем кораҥын соптыртатыш.

Кум теҥге гыч яшлыкышкат погынен

Лекций пытыш. Студент-влакын таче куан. Кассе воктеке стипендий налаш
чумыргышт.
Мыят, оксам нальымат, вигак столовыйыш шикшалтым. Мӱшкыр пешак кыпсен. Мо
келша,
чылажымат пешак тамлышым. Ынде шулдырем веле уке. Сийгудо гыч лектым веле —
коридорышто кусарыше-поэт Александр Токым вашлийым.
— Мо, иктаж-могай вашлиймашке толынат огыл чай? Уке гын, шкенан группыш
наҥгаен
кертам. Але шаланен пытен огытыл.
— Могай вашлиймаш да монь, мокмыр витара. Ик кум теҥгем пу-ян, кӱсынеш. Кум
кече
гыч кондем. Вашке гонорарым налшаш улам.
— Йӧра, — маньымат, — тынарашымак кагаз оксам луктын пуышым.
Стипендий — стипендияк. Кугунлан огеш сите. Улыжат тунамсе окса дене коло
кок
теҥгеат пелым веле налынна. Ваш марте ситараш, манаш веле. Сандене ярана
годым
вокзалыш я вагоным ястараш, я грузитлаш коштына ыле.
Александр Токын парым пӧртылтымыжым вучен шым шукто. Шукат ыш эрте — садет
адакат мый декем араш толын шуо. Тиде ганаже кугу пульман вагон мланде
шӱйымак ястарен толынам ыле да кӱсенемжат кӱжгак ыле. Кум теҥге мо, луктын
пуышым.
— Теве Владимир Маяковскийын "Уло йӱк дене" поэмыж гыч ужашым "Марий
коммунышто"
лудынат вет? Таче печатлалтын.
Манмыла, тачыже мыйын газет лудашет жапшат лийын огыл, вокзал гыч веле
толын пуренам.
— Йӧра, йӧра, — ышталам Токлан.
Тылеч вара кусарыше-поэт ала-мыняр гана мый декем тольо. Эре — "пу" да
"пу!"
— Александр Иванович, мыйже лӱштымӧ ушкал омыл вет, — чытышем кӱрылтмеке,
ойлыде
шым керт. — Студентлан шке полшышаш олмеш мый дечемак кӱрат. Намысетат
пытен
ала-мо.
— Ӱшане, шольым, тиде ганаже шуматкечын чыла парымем конденак пуэм,
общежитийышкетак мием. Йӧра?
— Конден пуэт ма, уке ма, тетла мый декем оксалан коштмым чарне.
Александр Токын лектын кайымыж деч вара жапетым шижынат ышна шукто —
шуматкечет
толын шуо.
Мый пӧлемыште лачак дежурный улам ыле. Кӱварым да монь йытыраен шынденам,
лач
кочкаш шолташ тӱҥалынам. Кухньышто шогылтам — вахтерын йӱкшым колам:
"Филипп-ов,
Толя-я! Тый декет ала-могай илалше марий толын. Кугу сумка дене шогылтеш.
Налаш
лек!"
— Кӧ тугай? Ял гыч иктаж-кӧ толеш гын, изат але чӱчӱэт манын каласат ыле.
Мыят кӱын шушо шӱр мискем содор пӧлемыш нумал пуртышымат, толшо еҥым
вашлияш
лектым.
Онче-ем — Александр Ток шогылтеш. Чынак, кидыштыже — кугу-кугу сумка.
Тушечын
ший вуй-влак койылалтат.
"Тиде вет чыла кӱсынжым, руш манмыла, "натурой" конденыс", — вуйыштем ро-оп
чучо.
Сумкатым кидыш нальым — неле-неле.
— Кузе тынаржым нумал толынжо кертынат? Шкеже, руш манмыла, "щупленький"
гына
улат, — манам.
— Маленький да удаленький, — тудат мыскаралан мыскара денак вашештыш.
Икымше пачашыштак, лук пӧлемыште, илена ыле. Сумкатым нумалын пуртышымат,
ойлем:
— Рвезе-влак, таче мемнан вучыдымо пайрем. Ужат, Александр Иванович чыла
парымжым "в натуре" конден. Шӱр мо тудо, давай кокымшымат жаритлена.
Тыге мемнан кок кече почела пайремет шуйныш. Эсогыл шочмынжо лекцийыш
каяшат
монденна. Йӧра эш ик группо гыч огынал ыле. Тӱрлӧ факультет гыч иленна.
Сандене
мемнан уке улмынаже институтышто тугечын шинчашке пешыжак пернен огыл.
Теве тыгай улмыж дене Александр Ток поснак ушешем кодын.

Марий Хо-ши-мин

Пошкудо подъездыште ик писатель ила. Икмарда капан. Чуяка чуриян. Чалемше
кошар
пондашан. Ончалтышыжат эрвел тукым калыкым шарныктара.
Кызыт писатель йолташна пешак черле. Лӱмжым да монь ом каласе. Сӱретлен
пуыма
гычем тудым вигак палышда чай.
Туешкымыжлан кӧрак туддеке тӱрлӧ кӱлеш сомылым шукташ полшаш пенсий фонд
гыч
лӱмынак еҥым пеҥгыдемденыт...
Пурен лекме годым кунамже ойла:
— Йӧра эше телефонем уло, йӧсӧ годым лишыл еҥем-влакым ӱжам.
Пытартыш жапыште Йошкар-Олашкына эрвел-кечывалвелым илаш толшо еҥ-влакым
вашлиедем ыле. Ик жап тӱгӧ лектын кертам ыле, тоя деныже кевыт марте
ошкылынжат кертам
ыле. Нунетлан Вьетнам гыч толшыла койынам ала-мо. Пазар гыч веселарак
лекшыштла,
тӱшкан "О-о, Хо кочай ошкылеш!" манын колтышт! Мыйым кидпӱанем гыч нальыч
да
"Куш кает марий Хо-Ши-Мин!" ыштальыч. Илыме верем ончыктышым.
Мыйже нунылан кугезе коча-влакын монгол тукым гыч улмышт нерген уэш-пачаш
каласкалышым.
Нуно тӱ-ӱткын колыштыч. Вараже мый денем родо лийыч. Мо кӱлешым окса деч
поснак
конден пуаш тӱҥальыч. Мылам, шоҥгылан, мынярак кӱлеш!



0703б99
************************************************************************
7—03

Аркадий Букетов-Сайн

Ой, молан...

Шинчат шем шоптырла йӱла.
Ончал колтет да — тулгӱат шула.
Пӧрдалтын кап-кылетше йытарла.
Улат эре чолга, пеш йытыра.

Шинчат таҥемла воктекем,
Ончал колтет — чӱчка шӱм-чон сескем.
Конча мо омо: кап-кыл чытыра,
Вуят пӧрдеш молан гын йытырла?

Мадонна

Улат мотор, тугае:
Сикстин мадонна гае,
Ару, шыма, пеш сае.
Шонен, вучен илалме
Да суксыла саклалме.
Улат эм дечын эмле...
Да илыш сылне, ямле.

Тӱслен ончал...
Ала тый мыйым ынде
Йӧршеш ынет ончал?
Кӱдыкетат от шынде?
Тӱслал — ӱпем вел чал.

Улам пӱртӱсын эрге.
Пӱрен шӱмлан йӱлаш.
Ончалын чоныш, терге:
Мылам кӧ эн чот шерге,
Кӧлан улам пелаш?

Кодын лодем

Кутырашна уло телефон.
Палена, кузе йӱла шӱм-чон.
Эртышым, ала шонет, мондем?
Кодын ӱмырлан шӱмеш лодем!
Ушыштем улат, омеш ужам:
Чот ӧндалын,
Тамлын-тамлын
Тыйым шупшалам.

Ончалнем шара шинчаш

Телат эрта, шошат шуэш,
Кунам вашлийына уэш?
Ойнам вашталтыме шуэш.
Шона кӧ — йӧнымат муэш.

Тыят вучал — вашке мием.
Шӱмем пеленак ӧндалнем.
Ой, неле ойгырен шинчаш,
Ончалнемак шара шинчаш.

Ок шылте тудо нимомат.
Шӱм-чон воштончыш гай, товат.
Ала мурем лиеш сием,
Пӧлекла тудым намием.

У шошо толмылан ит ӧр:
Улат пеледыш ден иктӧр.
Шонем да шӱшкалтен колтем.
Эре йоҥга тек шӱшпык сем.

Тидат религий

Мо тугай йӧратымаш?
Шке шотан виян религий.
Да тидлан ок кӱл ӧраш —
Кидым пу, отец Леонтий!

Юмыжо — кӧм йӧратет,
Кӧ эреак чоныштет...
Семынна кумалына.
Шукталтеш мо ӱшанна?



070899
************************************************************************
7—08
Мирон МИШЕНЬКИН
Когыньнан лӱмеш

Шокта гын аяр чонын мутшо,
Ит викте умдетым мылам.
Она лӱд, тек кажныже ужшо
Пырля, ик оян улмынам.

Кӧ вӱдылын тошто йомакым,
Уке гычын улым ыштен,
Кычалже адак шем шомакым,
Ок керт корнынам шойыштен.

Изи кеч, кугу кеч эҥерже,
Сер уло — пурла да шола.
Эҥер гай мемнан чон ушемна,
Ок чарне, йӱд-кече гӱрла.

Кышкат гын, кок сер гычат кӱым,
Садак вӱд ок чарне, йога.
Олма чеверга, кече кӱын,
Кӧргешыже туш тӱвырга.

Асфальт вошт лектеш изи озым,
Туш шуын возеш гын мландеш.
Тыгак пиална лӱмеш шочын,
Йӧратымашна пеледеш.

* * *
От сере тый почеламутым,
Лач мыйыным веле лудат.
Мургорным мыняр шонен муым,
Йоҥга тылат верчын, шижат.

Мут йогын кокла гыч эн шергым
Кычалын муашак тыршем.
Коклан ончалам тыйын велыш —
Вигак волгалтеш шонымем.

Тый почеламутым от сере,
Пырля кеч кошка йӱд омет.
Кӱлеш ончыкташ чын лӱмнерым,
Ме коктын — ик автор, поэт.



070999
************************************************************************
7—09
Марий художник Любовь Веденькина

"Любовь Веденькинан сӱретше-влак кӧлан келшат, кӧлан уке , но иктымат шкешт
деч
ӧрдыжкӧ огыт шӱкал. — воза Елена Борисова "Пограничник" журналын тений
лекше
мартысе номерыштыже. Тудын тӱняумылымашыже шкешотан. Тидыже айдемын илыш
кунжым
келгын палыма гыч лектын шога. Тудо мыланна тӱням символ-образла гоч почын
пуа..."
Чынак, марий-влак коклаште, очыни, шагал палыме, но Российыште вес эллаште
сайын
палыме землячкына, Россий художник ушем член Веденькина Любовь
Александровна Советский районысо Роҥго селаш туныктышо-влак ешеш 1955 ий 27
декабрьыште шочын.
Йошкар-Оласе 2-шо номеран кыдалаш школым пытарен да Москосо текстильный
институтышто прикладной искусство факультетыште шинчымашым шуарен. Институт
деч вара
республикысе быт обслуживаний министерствыште тыршен. Кызыт Любовь
Александровна
шке проектшым тӱрлӧ олаште шукта.
Сӱретлаш Роҥго селаште илымышт годымак тӱҥалын. "Орленок" пионер лагерьыште
улмыж годым, тудын сӱретше-влакым ужын, художниклан тунемаш ойым пуэныт.
80-ше ийла... Тунам Любан персональный выставкыже Йошкар-Олаште эрта.
Чебоксар
да Озаҥ олаште лийше "Кугу Юл" зональный выставке-влакын участникше лиеш.
Варажым корно Испанийыште, Германийыште эртыше тӱнямбал выставкылаште
почылтеш. Тыгак тудын сӱретше-влакым Москошто, Финляндийыште да моло вереат
ончыктат. Любовь
Веденькинам тӱрлӧ конгрессышке, ярмаркышке, конференцийышке, фестивальышке,

съездышке ӱжыт.
Пӱртӱс ден космос — художникын ик эн йӧратыме темыже. А илышын чеверлыкше
тудлан
ӱдырамаш гыч тӱҥалеш. "Женщина и экология XXИ в." проект негызеш
Л.Веденькина
"Дочери Вечности" раскраске-книгам (Москва, 1998) савыктен. Вес раскраске-
книгажын лӱмжӧ — "Сыны Небес" (Москва, 1999). Мом тушто сӱретлыме, книга-
влакын
лӱмышт гычак пале. Тушеч икмыняр сӱретшым ме тиде номерыш пуртена."



071099
************************************************************************
7—10
Анна Якушева

ИГНАТ ЙОМЫН ОГЫЛ

Кум кыдежан, кум сӱретан комедий

Модшо-влак:

Печу.
Игнат.
Пӧкла.
Оксина.
Зина.
Эльвира.
Ондроп кугыза.
Темит кугыза.
Стапан Вӧдыр.

Весела мурсем йоҥгалтеш. Сценышке Игнат ден Печу лектыт. Нуно пьесе
тӱҥалтышыште вӱдышӧ семын кутыркалат, сем почеш тарванылыт. Изиш лиймек,
моло
модшо-влакат лектыт. Нунын кидыштышт тӱрлӧ арвер. Сем почеш нунат
тарванылыт,
куштышыла койыт.

Печу. Йокрокын илена, йолташ-влак, йокрокын!
Игнат. Ни театрыш, ни концертыш она кошт, киношкат шуэн веле миен толына.
Печу. Кӱсен рожын, маныда?
Игнат. Тидлан верч вара нигуш кошташ огыл мо?
Печу. Име ден шӱртым налза да кӱсендам тумыштыза-ян! Ынде рож пытыш?
Игнат.Пытыш, но садак яра, маныда? Вара мо?
Печу. Тудым тич темаш неле мо? Окса дене огыл гын, мыскара шомак, койдарчык

дене. Тений нуно окса дечат шергакан улыт.
Игнат. Кунар воштылат, тунар илышет кужемеш...
Печу. Кунар воштылат, тунар поен шинчат. Окса дене огыл, тазалык дене.

Мурсем утыр талышна. Чыланат сценын кок велышкыже каен пытат.
Пычкемышалтеш.
Изиш гыч уэш волгыдемеш.

Икымше кыдеж

Ял урем. Ондроп кугызан капкаончылжо. Туштак ладыра куэ. Куэ йымалне
теҥгыл.
Пурла велне изурем. Тушеч памаш вӱдлан коштат. Шудо жап. Ялыште шоҥгырак-
влак
веле кодыныт. Изурем дене Оксина вӱдым конда. Ик суртышто чыве чот кыдетлаш
тӱҥалеш. Пий опта. Оксина шогалеш. Вурседылме йӱкым колыштеш. "Вувер"...
"Таргылтыш"... "Лачак, пеш лачак, вес гана чыветым вольнаш от колто",—
шокта.
Оксина (ведражым шынден, пече рожыш онча). Ну, Пӧкла гын, Пӧклак... Кечылан

кок-кум еҥ дене ок вурседыл гын, чонжо чон олмышто огыл вет, калтак! (Каяш
тарвана.) Кредылешак огыл? (Содор Пӧклан вурседылме велыш каен колта.)
Пӧкла, Пӧкла
манам!
Пӧкла (пече гоч вуйжо койылалта). А-а-а, Япык вате, тый улат, ужат.
Оксина. Мый. Еҥ пакчаште мом толашет? Шургаш сай мо?
Пӧкла. "Йылмет кошкыжо",— манеш! Ой-ой-ой! Кузе лӱдыкта лиеш. Ава пий!
Умшат
дене ойло, нерет дене шупшыл. Тьфу!
Оксина. Ит толаше, Пӧкла!
Пӧкла. Лӱдшӧ мераҥ шочын омыл! (Кидысе ӱштервоштыржым штанге семын
нӧлталеш.)
Оксина. Ай, так, Пӧкла, тыйже талак улат. Иктат тыйым ок сеҥе-е-е!
Пӧкла (пакча велыш). Мланде ӱмбал шем тӱня! Шем тӱняште ияж ден куваже!
Кунам азырен Огоптя йылмыжым кучен ок керт, тунам мланде йымал шем тӱнясе
кугу ия
ден куваже Огоптян йылмыж дене шокшо салмам нулыктыза! Тиддеч варат йылмыж
дене
тототлен коштеш гын, шем тӱнясе ия ден куваже, тудым йылмыж гыч пушеҥгыш
сакыза!
Оксина. Кӧ дене лӱшкет?
Пӧкла. Илян кува дене.
Оксина. Мо адак ок сите?
Пӧкла. Чывем изуремыш игыж дене пырля йӱштылаш луктым! А тудо оза! (Пече
ӱмбак кӱзен шогалеш.) Намысдыме! Тегыт шӱргӧ! Тореш йол! Ынде-е-е эргыч
олаште
кевытым почын, да кӧ улметым монденат!
Оксина (пакчашке онча). Пакчаште нигӧ ок кой. Так пустую вурседылат. Воло
писын, икмомак ойлем!
Пӧкла. Мом манат?
Оксина. Оҥайым ойлем манам, ушет кая.
Пӧкла. Ойло, ойло, Япык вате, колыштам!
Оксина. Интересне улат! Тый кӱшнӧ, а мый тыште. Адакшым пел пылышет ок кол!

Воло! Йоча улат мо савар ӱмбалне шогылташ. Теве еҥ ужеш!
Пӧкла. Ай, каваршаш, шыде пар дене кӱзен шогалмемат шым шиж. Кузе волышаш?
Эх, мор, мор!
Оксина. Айда, ит шогылт, вачем тошкал!
Пӧкла (волаш толашышыжла). Высмылла поро кугу юмо, айда сайынак волаш
полшо.
(Вачыш тошкалнеже, но йолжо ок шу.) Оксина, чыталте. Тыге шот ок лек. Лучо
печеш
йыгалт волем. Тый нылйола шогал. Тыйым тошкал волем.
Оксина (кумык лиеш). Ну, Йывырай кува, Йывырай кува! Мо иялан кӱзышыч?
Пӧкла. Сайын шого! Ит тототло! Ом камвоч гын йӧра! Оксина, шарнет, изина
годым кузе ломбо вуйыш кӱзена ыле. (Пӧкла саварыш кечалтеш. Пел йолжо
Оксинан тупышкыжо логалеш, весыже — шоякыш. Кидше мучыштен кая. Пӧкла,
савареш йыгалт,
мланде ӱмбак шарлен возеш, тувыр урвалтыже кушкедалт кечалтеш.) Тьфу,
шайтан!
Ӱшто тура гычак кушкедалтын! Чыла Оляна верч (Койшо эрдыжым петыраш толаша.
Олмешыже иктым огыл, кок тувырым налын пуэт! Ончал, сай тувырем мо лие.
Оксина (воштылмыжым шылташ толаша). Логин вате, лыплане. Тений саманыште
кая тыгайжат, ургалтен шынде да йӧра. Адакшым шуко еҥже тыгайымак чия...
Пӱчкедыманым. Тыгай шокшышто йолаш кӧргыланат сквозняк манмет кӱлеш.
Пӧкла (теҥгылыш миен шинчеш). Тыгак гын веле... Вара мом колынат?
Оксина. Кияр Миклайын Костюкшо Салтак Олянан печыжым йӱшывуя ӧргал каен,
манеш.
Пӧкла (умшажым чумыртылын, вачыжым шупшыл-шупшыл колта). Ну-у! Вот лӧзмӧн,
ну, ӱчызӧ!
Оксина (тӱкален-тӱкален). Варажым ушкал терысым кормыжтылмеш лӧкен шынден,
манеш. Лавыра дене нӧштыл ыштыме ияла койын...
Пӧкла. Тугеже ватыжын ӧртшым луктыныс.
Оксина. Верукшо лӱдмыж дене ковышта вочкыш пурен шинчын, манеш.
Пӧкла. Мом манын тушкыжо пурен шинчын?
Оксина. Ай, Пӧкла, тидымат от тогдай, лӱдмыж дене, манам. Шинчаже, манеш,
лавыра кокла гыч оксатулла йӱлен. Ӱшанет?
Пӧкла. Мо, лавыражым кушто муын?
Оксина. Ферме воктене шагал мо. Сӧсна вет эре лавырам муэш. Хи-хи-хи!
(тышке-тушко ончыштеш.)
Пӧкла (шуйдарен). А мыйже-е-е мом колынам?!
Оксина. Мом?
Пӧкла. Тачанан капкашкыже тегытым шӱрен коденыт.
Оксина. О-о-о! Кӧ тыге ыштен?
Пӧкла. Ия пала. Вате-влакат кертыт. Тений саманыште калык нимо деч ок лӱд.
Мом шона, тудым ышта. Тачанатше суртешыже арака кевытым почын, йӱдшӧ-кечыже
торгая маныт. Кевытшым теве бульдозер дене шӱкал шуат.
Оксина. Постой! Постой! А еҥын мо пашаже? Тек торгайыже, кызыт чылан тыге
ыштат, вийже веле шутыжо. (Ведражым налын, каяш тарвана.)
Пӧкла. Шого! Шого!
Оксина. Мо адак?
Пӧкла (Ондропын пӧрт велышкыже ончыкта). Теве ир казатын уныкаже толеш,
маныт. Телеграммым колтен. Таче-эрла толшаш.
Оксина. Мо, толжо веле, тыйын уныкат дене келшат, маныт вет?
Пӧкла (торжанрак). Келшат!.. Тынар манешыжым кунам поген ситарышыч, Оксий.
Оксина. Ай, Пӧкла, тудо чылт тамак дене иктак. Тамакым шупшде от чыте, а
манешым ойлыде. Манеш уло гынже-е-е, кечымат от шиж. (Муралта.)
Мемнан ялыште манеш
Колта вожым тыманмеш.
Агытанла куржталеш,
Пунжо веле тӱргалтеш.

Таклина кува, манеш,
Экстрасенслан пеш кертеш:
Шымле ияшым, авырен,
Коло ияшыш савырен...

А Оклий кува — артист,
Тудлан лийже эре твист.
"Кугыыза керек",— манеш,
Дискотекышке куржеш...

Ондропат чоя, манеш,
Комбо шӱйым тодыштеш.
Вате-влакат шекланат,
Узо пыре гай, малдат.

Тений манеш-манеш
Шӱмым чыгылта, манеш.
Илыш йӧршын — йомак гай,
Покто веле — корно сай.

Коктын, куштен-куштен, йыр савырнат. Тиде жапыште имне поктымо йӱк шокта.
Коктынат тушкыла ончат.

Оксина. Кӧ тиде?
Пӧкла (палаш тӧчен). Стапан Вӧдыр вет?
Оксина. Воктеныже кӧ?
Пӧкла. Ала-могай ӱдырамаш.
Оксина. Иктаж толшо-кайыше дыр... (Каяш тарвана.)
Пӧкла. Куш вашкет? Ончал-я, шинчат пӱсӧ, кӧм кондыштара?

Оксина теҥгылыш кӱзен шогалеш, пеш онча.

Оксина. Эй, сӧрма, тидыже вет Эльвира.
Пӧкла. Могай эше Эльвира.
Оксина. Ондропын уныкаже. Ойлышымыс, телеграммым колтен.
Пӧкла. Эй, шеремет, ончо, кӧм ойлет, тудак толеш аман?

Ӧрдыжкырак кораҥыт, куэ нуным шойышта. Тушеч эскерат. Стапан Вӧдыр изуремеш
имньыжым шогалта. Тудын йӱкшӧ: "Остановка Ключевая! Вылезай!"

Оксина (эскерыма гыч). Ӱдыр воктене кузе коеш! Шоҥго карта! Ыстрам!
Пӧкла. Ончо! Ончо, кыдал гыч кучен волта!..

Эльвира ден Стапан Вӧдыр пурат. Вӧдырын кидыштыже кугу сумка.

Вӧдыр. Уныкам, сумкат неле, мом тынар оптенат!
Эльвира. Чием. Кочайлан пӧлек, книга-влак.
Вӧдыр (капка дек лишемеш). Имне ман, а толеш писын!
Эльвира. Да! Теве гына корнывожышто шогылтам ыле, шижынат шым шукто,
кочамын суртшо воктенат улам.
Вӧдыр (капкакылым лӱҥгыкта). Озаже! (Пий опташ тӱҥалеш.) Ондроп Акимяч!
Чӧбӧ! Керемет, пий гын, пияк, айдеме огыл, ок умыло! Чӧбӧ! Озат кушто?
Оксина (эскерыма гыч). Витне, Ондропет олыкыш каен...
Пӧкла. Шорыкшо уло вет, калык дене пырля шудым ыштынеже!
Вӧдыр. Чыла вере тӱкылымӧ. Кочат шудыш каен, витне.
Эльвира. Вӧдыр кугызай, кечываллан садак толеш. Мый тыште вучалтем.
Вӧдыр. Кунам толеш, ала? Шкетланет йокрок лиеш...
Эльвира (куэ дек куржын колта, вате-влак кораҥын шуктат, шудо коклаш йымен
возыт). Йокрок, маныда? Ялыште кунам йокрок? Мый тидым ом шиж. Колат,
пӱртӱс
йӱклана, кайык мура. Умылен гына ок мошто. (Вӧдырым шке йырже пӧрдыкта.)
Кызыт
моткоч сылне жап, ялыште гын поснак нимогай курорт огеш кӱл.
Вӧдыр. Ой-ой-ой! Чарне пӧрдыктыметым! (Волен шинчеш.)
Эльвира. Мочол йоҥгыдо, яндар юж, йырваш сылне пӱртӱс! Чоҥеште веле!
Вӧдыр (кынелшыжла). Тугеже чоҥештена...
Эльвира (мыскара йӧре). Пӱртӱс кугыжаныш?
Вӧдыр. Кочат дек олыкыш.
Эльвира (Вӧдырын кидшым кучен). Кайышна!

Каят. Имне кудалме йӱк. Кудывече гыч пий, мучыштен, нунын почеш оптен-оптен
кудалеш. Оксина ден Пӧкла шылма гыч лектыт.

Пӧкла. Ой, азап. Чулым ӱдыр. Чуч ӱмбакем кӱзен кая. Кошар таганан котиж
дене
вуем лаштырта шонышым. Тошкал шында гын, тышакак колет. Юмо серлагыже!
Таганыштыже шеч кутышан пуда.
Оксина (трукышто). Ой, шорык вуй! Шорык вуй! Шӱй гыч руалын, пийлан
кудалтышаш!
Пӧкла. Мо адак?
Оксина. Газ плитам чараш монденам! Чайже шольо. Вӱдлан миен толмешкем, изи
тул дене шинчыже, шонышым.
Пӧкла. Курж писын! Мом манешлан шогет! Манеш кува...

Оксина куржеш. Вӱд ведраже шинчен кодеш. Пӧкла, чывыжлан шындыме пайданжым
налын, каяш тарвана. Пече воктен кугу сумкам ужеш.

Пӧкла. Айяй-яй! Тыге шынден кодаш лиеш мо? Вишкыде пондаш ден вырляҥге
чоҥештышт, сумкаштат ок кӱл... Йомеш гын... Кушко шындышаш?

Изурем вел гыч муро йӱк шокта.

Кӧ адак мура? (Шылаш толаша.) Каваршаш, тышкыла толыт. Шичшаш, тек эртен
каят.
(Сумкам куэ йымак шында, пайданжым вуйышкыжо упшалеш.) Тидыже оҥайлан,
тӱсемым
огыт уж... (Тупынь шинчеш.) Чу, плащ, тидымат чийышаш... Хи-хи-хи! Кайык
лӱдыктышла коям ма?

Игнат ден Печу толыт. Печун кидыштыже гармонь. Коктынат йӱшӧ улыт.

Печу (гармоньым шупшкедылшыла).
Еҥлан порым шонена,
Кертме семын полшена.
Логараҥым шӱялташ
Амал лекте, икманаш.

Игнат. Ошкыл, писынрак, теве тӱвыра Зикет толын лектеш.
Печу. Зик-не ЗИЛ! Ерунда! Главный, гармонь мемнан кидыште! Гуляй до утра!
Игнат. По собственному желанию маннет?
Печу. Да! Да! Да! (Мура.)

Шоктен колтем, шупшыл колтем, ужар механ, той лукан,
Шӱштӧ кылан, яндар йӱкан гармонемым.
Ончал колтем, воштыл колтем, шогал тавалтен колтем.
Той гай ӱпем, шара шинчам модын шогыжо.

Игнат (совым кыра). Бурные аплодисменты! Браво! Молодец. Печу!
Печу. Сай дене ыш пу — ме тыге! Ӱчылан — ӱчӧ!
Игнат. Печу! Петр Сидырыч! Шотло-ян, таче мыняр еҥлан шудым кондышна?..
(Шотлаш толаша.) Илюшлан!.. Колюшлан... Ковыра Розуклан!
Печу. Сита! Шудет дене ит аҥыртыл! Мураш эркым пу! (Мура.)
Олыкышто, ик лукышто,
Шудо кодын солыде,
Ял мучаште, ик пӧртыштӧ,
Ӱдыр кодын шупшалде.
Игнат. Стоп! Стоп! Тый мом мурет?
Печу. Мурым, Игнат, мурым... Лирический!..
Игнат. Ттьфу! Пеш палынет гын: ял мучаште, ик пӧртыштӧ, кандашлу ияш Йогор
кува ила. Тый тудым шупшалнет! Ха-ха-ха!
Печу. Тек ила. Меат илена. Тудат илынеже, таза лийже! Тудланат мурым
мурена!
(Мура.)

Йогор куван — кок каза,
Шӱшкыт коктынат тазан.
Ынде шудыжо сита,
Огеш сите гын, ута.

Пытартыш корныжлан гармоньжым вӱдварала кадырта. Шкеже лап лийын тавалта.

Ну, кузе? Артистла коям, уке?
Игнат. Настоящий Бурлаков! Сайын шоктет. То есть гармонетын йӱкшӧ чапле!
Печу. Йыван Смирнов тоже мыйын семын кадыргылеш. Теве тыге! "Каем, каем
Финляндийыш.." Охо-хо-хо! (Гармоньжым чотрак шупшыл колта.)
Игнат. Эркынрак, Печу, эркынрак! Зик колын кертеш! Гармоньым шолып налын
лекмынам пален налеш гын, ой-ойой! Крышка! Шыде ӱдыр!
Печу. Ха-ха-ха! Посак! Ожно икмыняр еҥ шолыштын гын, кызыт кӧ гына ок
шолышт,
ок ужале. При-хва-тиза-ций! (Мура.)
Ах, гармонет, гармонет
Шога миллион монет.
Ок кӱл мыланна шӧртнет,
Шотым муына айн момент!
Игнат. Бесподобно! Черт возьми! Икманаш, талант! Филармоний!
Печу. Пален лий! Мемнан ял калык изижге-кугужге мыскараче, весела,
гармончо!
Туге огыл мо?
Игнат. Садыге шол! (Кушташ тӱҥалыт, гармонь кылышт мучышта. Ондропын капка
велкыла лийын, гармонь кылым пижыкташ толашат. Шыпланат.)
Пӧкла (куэ йымач). Ой, юмашне! Паша годым мом ыштыл коштыт! Клуб гармоньым
шолышт лектыныт. Эше озажымак мыскылат! "При-вет, азий, изай! Тудо ӱдыръеҥ,

пӧръеҥ огыл. Хулиган кашак!
Печу. Порядок!(Гармоньжым коҥла йымакше иша.) Лу теҥгем ешаре!
Игнат. Мыйын уке! (Йолаш кӱсенжым савыра.) На, ончо!
Печу. Ит шойышт! Коват пенсийым налын...
Игнат. Кушеч пронюхал!
Печу. Тугак. Тый, палет, мый кӧн уныкаже улам?
Игнат. Шайтан пала. (Каяш тарвана.)
Печу. Шогал! Приказ... Коли тый мыйым ынет колышт!
Игнат (мӧҥгеш толеш). Кӧ вара кочатше?
Печу (кугешнен). Мирон!
Игнат. Ну и мо, тыглай еҥ. А мыйын Онтон. Разнице уке.
Печу. Мир-он! Мир, тӱня! Америка! Финляндий! Шотландий! Марландий! (Тӱрлӧ
позым ыштылын, кадыргылеш.)
Игнат. Кугу джентельменла коят, собаке!
Печу. Рекламе! (Уэш кадыргыл ончыкта.)
Игнат. Эл-ла-ла! Азырен ден иктак улат!
Печу. "Клуб путешественниковым" ончышыч, ынде сита, кондо лу теҥгем. Лужо
мыйын. Тачана мӧҥгыж гыч коло теҥге дене колтеда. Пойдаре!
Игнат (носкиж гыч оксам луктеш). Уло! На!..
Печу. Тый чошо, мый тыште вучем! (Оксам Игнатлан пуа.)
Игнат (оксам кормыжтыл, оҥ кӱсенышкыже чыка). Айн момент...
Продавщица Тачана —
Мемнан илыш кечына,
Тылат чоным почына:
Айда таҥым кучена.

Каяш тарвана.

Печу. Шого! Шого! (Игнатын пылышышкыже шып ойла.) Только лыжганрак! Ха-ха-
ха!
Игнат. Узо пий! Сотана!
Ах, Тачана, Тачана,
Мыланна ит лий чаҥга!

Кая. Печу шкет шоген кодеш. Куэ йымалне шинчыше Пӧклам ужеш. Тудым ок пале.

Печу. Здрасче! То есть салам! Исанме-сез! (Пӧкла шып шинча.) Эй, тулаче!..
Чӱчӱньӧ! (Кӱжгӧ йӱк дене.) Граж-дан-ка! (Тӱсленрак онча.) Светланан аваже
оты-ыыл? (Пӧкла тугак ок пелеште.) Кутырымет ок шу гын, шыптыр-шоптыр бздӱҥ
лиеш!
(Пӧкла воктеке миен шинчеш, тудым ончалде.) Проститле, шокшо пар дене урлен
кышкышым. Нервный систем пужлен. Шӱйлодемыште шӧн начарештын. Пытен. Логар
кошкен.
(Верже гыч тарванен Игнат кайыме велыш онча, мураш тӱҥалеш.)
Омак подыл, ман шонем,
Но молан вигак мондем?
Ой, могае пӱрымаш,
Кушко ынде пурышаш?

Ой, Тачана, Тачана,
Неле таче кечына,
Мокмырым кузе шӧраш?
Кӧм гын ынде сӧрвалаш?

Вер гыч тарванен ом керт.
Тарванем гын, лектеш ӧрт.
Вуй пеҥеш , шелеш, шонем,
Шӱйшӧ пундышла шогем.

Ой, Тачана, Тачана,
Айда чоным почына:
Мокмырым кузе шӧраш,
Улат тые палышаш.

Пылде-полдо окшаклен,
Шӱм кыраш тӧча ӧрткен,
Йӧршеш петырнен шинча,
Пуйто шелше гыч онча.

Ой, Тачана, Тачана,
Айда чоным почына:
Мыйын гайым тый от му,
Шӱдӧ граммым керек пу!
Жен-щи-на! Дотово кӱлеш, ит сӧрвалтаре. Давай коло теҥгем... Сбегаю. Колат?

Ужалаш нимо уке... От пу — чиокым ыштем!.. (Вуйжым рӱзалтен колта, сайынрак
ончалеш. Пӧкла тугак тарваныде шинча.) Мыйже господин омыл шол. А господин
тунам
лият, кунам кӱсеныште тӱжем коштеш, банкыште шӱдӧ тӱжем кия. Мерседес,
Тойото!..
Едриновож кашак: шпана комерсант, жульык руководитель, паразит банкир — ик
тӱшка. (Пӧкла дек мия.) Ок келше мо?..

Игнат куржын толеш.

Игнат. Уло! Уло!
Печу. Шот лекте?
Игнат. Уло. Кленча гыч вигак?
Печу. Уке, мый тыге ом йӱ. Стакан кӱлеш.
Игнат. Аракаже уло гын, стаканже лектеш.
Печу (кок велыш коштеш). Ну кузе Тачанат?
Игнат. Мо шотышто?
Печу. Палыдымыла ит ойлышт. Ойлышымыс. Ха-ха-ха!
Игнат. Тый мыйым кӧлан шотлет? (Теҥгылыште шинчыше еҥым ужеш.) Тидыже кӧ?
Печу. Тихо! Бесполезно. Ок кутыро. Йылмыже йомын. Паралич перен. Кызыт вич
еҥ
гыч иктыже тыгай чер дене орлана. Озаже толешат, наҥгая.
Игнат (шекланенрак онча). Тиде еҥла ок кой! Чучыл огыл? Векат Ондроп кугыза

чучылым ыштен.
Печу. Не понял!
Игнат. Суртшым оролаш тыгайым ыштен. Князьшым пеленже наҥгаен.
Печу. Могай князь?
Игнат. Князь — пий лӱм. Ондроп пийжым тыге лӱмден. От шиж мо, пийже ик
йӱкымат ок лук.
Печу. Понятно. Давай тыге ыштена: чучылым теҥгылжыге тушко, а ме куэ
йымаке.
(Коктынат куэ деке мият.) Эй, чучыл кува...
Игнат. Чучыл кува!
Печу. Тый суртым туштырак ороло. А ме тышан верланена, куэ йымалан...
Игнат. Да, куэ йымалне! Просим извинения.

Теҥгылым, кок вуй гыч кучен, нӧлталын гына шуктат, тушеч Пӧкла пӧрдын вола
да
уло кертмын кычкырал колта. Печу ден Игнат теҥгылыш шӱртнен камвозыт.

Игнат (кувавайжым пала). Ку-ку, кува-вай!
Пӧкла. Куку кувавайым ончыктем мый тыланет, кунамсек мый тыланет куку кува
лийынам. Пенсий оксам шолышт лектынат! Кувавай манашыже кузе от вожыл? Урем
пий!
(Вуйысо пайданжым шыжыкта.)
Игнат. Ой, вуем, шеле, пудеште ала-мо! Кувавай, товат, оксатым пӧртылтем!
Пӧкла. Мом пуэт? Мостакет деч молыжо моет уло?
Игнат. Кувавай, айда...
Печу. Пелагея Яндимировна, айда пырля подылына. Ате-ӱзгарым муаш полшо!
Пӧкла (кыдалыш шумеш тувыржым нӧлталеш). Теве тыланда ате-ӱзгар! Теве,
чечас, волтемат, пуэм!
Игнат. Ку-ку, кувавай, мом ыштылат? Йӱдыгенат огыл дыр?
Печу. Психбольной! Нерв пужлен!
Пӧкла (шыде парже дене кугу теҥгылым нӧлталын, когыньыштымат поктен
куржталеш). Йӱдыгенатым ончыктем мый тыланет. На!

Кумытынат почаҥыт. Йӱкым колын, Оксина куржын толеш.

Оксина. Ой, юмо серлагыже! Кредалыт! Пӧкла, шоҥго вует дене самырык еҥым
садак от сеҥе!.. Мом толашеда?
Печу. Бородинский сражений!.. (Гармоньжым налын, изуремыш куржеш.) Игна-а-
аат, почешем! (Игнат Печу почеш куржеш.)

Пӧкла шыде парже дене тугак куржталеш, теҥгылже дене Оксинам лупша.

Оксина. Чу! Пӧкла, мом толашет? Осподи, молан лектым, молан лектым? (Монден

кодымо ведра вӱдшым Пӧклан ӱмбакыже опталеш.) Вӱд ава, Пӧклан ияжым кожен
колто,
яндар вӱдет дене шакшыжым мушкын колто, шыдыжым луштаре. Высмыла. Пӧкла
лыпланыже. (Вӱдым ӱмбакыже пӱргалеш.)

Пӧкла, кугун шӱлалтен, мландышке волен шинчеш.

Пӱрдыш.

КОКЫМШО КЫДЕЖ

Кокымшо сӱрет

Тошкем. Умбалнырак ер коеш. Комбо, лудо йӱкланыме шокта. Ала-кушто
умбалнырак
йолыштымо презын ломыжмыжо шергылтеш. Ломбо йымалне Печу ден Игнат
шинчат.

Игнат. Юмылан тау, утлышна.
Печу. Аракана тушан кодо.
Игнат.Оксалан верч вуемлан логале. Пырыс, шайтан, кувавамын оксажым чулка
кӧргӧ гыч шӱдырен луктын да модеш. Йӧра, ужын шуктышым, уке гын кушкед
пытара
ыле. Премий шотеш лу теҥгем солалтышым.
Печу. Прально ыштенат!
Игнат. Вуй коваштем пудештеш ала-мо. Вуйгоркам шелын огыл? Печу, ончо, мо
лийын? Пеш пеҥеш. Шелынак огыл дыр?
Печу. Шелеш гын, Могилевский губернийыш ужатена ыле.
Игнат. Тыште пеҥеш. (Ончыкта.) Мо тушто?
Печу (вуйжым чӱча). Шишке — икте! Киса муно — кокыт! Куваватын кӧстенечше —

кумыт, на! Ха-ха-ха!
Игнат. Ой-ой-ой! Мом толашет? Уэш шелнет мо?
Печу. Тале кува! Кузе тӱргыктыльӧ.
Игнат.Тудын дене тыгай чӱчкыдын лиеда.
Печу. Куваватше тушко молан толын шинчын?
Игнат. Чывигым ончен шинчен дыр.
Печу. Чывиге амал дене мемнам оролен.
Игнат. Тыланетше кузе ыш логал? Ха-ха-ха!
Печу. Мыйын поч кӱчык. (Верже гыч тарванен, ял велыш онча.) Эх, изиш
подылашет. Игнат, кӧргӧ йӱла... Ялыште кӧн уло?
Игнат. Кӧршӧк Лизукын ок пыте.
Печу. Куржтал тол.
Игнат. Яра тыланет кӧ пуа? Печу, айда тачылан ситарена. Шаляй-баляй перныл
коштын, мо шотшо? Чылан пашаште улыт.
Печу. Шого, шого! Молан тыге ойлет? Пашаш кажне кечын коштына? Коштына. Ну,

тачыже йӱде ыш лий. Игнат, йодын ышна йӱ вет? Ышна йӱ. Шке йӱктышт. Еҥлан
ыштен
коштыт... Кузе маныт гала? Ах черт...
Игнат. Калым!
Печу. Да, калым! Калымыште йӱктат, черт возьми! Йӱктат — йӱ, поктат — курж!

Тыге вет? Теве кувават поктыш — куржна. Мо кӱлеш адак. (Кок велке коштеш.)
Подылаш кумыл уло. Кушто оксам муаш?
Игнат. Ынде оксам вес тӱняште веле ала ужат...
Печу. Да-а-а! Тушкыжат оксадыме-влак веле каят. Мом вара ыштена, а, Игнат?
Игнат. Чыталте. Ала иктаж-могай йӧн лектеш.
Печу. Мом чыталте. Ынде кӧргешем вӱр мален кертеш. Шӱмемлан изин-кугун
чучеш.
Игнат. Ала кувавам толын лектеш? Кызыт мемнан арака тудын дене. А тудо шкет

нигунам ок йӱ. Товат!
Печу. Хе! Кувават кызыт папалта. Ноен. Ужыч, кузе куржтале. Толеш ман,
куктышт ит шогылт.
Игнат. Толеш. Серьезнак ойлем.
Печу. Фу-у-у-у! Вич минут гыч толын ок шу гын, Тумерсолаш каена. (Шыпланат.

Ойлышаш мутышт пытен.) Игнат, тыйын вуйыштет тольык арака. А мыйын теве
шонымаш
— весе. Конкретножо, палет, мый мом шонем?
Печу. Фокинскийым!
Игнат. Уке, шыч пале.
Печу. Сӧсна игым. Калык кызыт сӧсна игылан пазарыш кудалыштеш. Тудат
дефицит
лийын. Озанлыкыште кызыт кодын огыл. Шӱшкыл кочкын пытареныт.
Игнат. Печу, мыскраш ит савыре, я, каласе мом шонем?
Печу. Пустяклан вуйым ит аҥыртыл. Тый шоненжат от мошто. Ушан лият гын,
правительствыште папкым нумал коштат ыле. Кораҥ тышеч, ит йыгыжтаре. Уна
куваватым
эскере. Кудо велым толын лектеш?

Игнат ял велыш савырнен шогалеш, куваважын толын лекмыжым вуча.

Игнат (вучышыжла). Эльвирам палет?
Печу. Ондропын уныкажым мо?
Игнат. Ну.
Печу. Конешне. Мо вара?
Игнат. Тиде чечен ӱдырым мый йӧратем?
Печу (койдарен). Ну? Неужели?
Игнат. Ялыштат чылан палат. Ынде кок ий мутланена.
Печу. Мутланена-а-а. Мый Тачана дене коло ий мутланем гынат, нимат ом
ойлыс.
Игнат. Пурса отыза улат тый, Печу. Йӧратымаш нерген тыйын понятий уке.
Йӧратыме годым шӱм-чон тыге лиеш: ала-мом кычалеш, кӧргӧ вийым иктыш
чумыра, ала-кушко шупшеш, кӧргыштӧ пожарым тарвата.
Печу. О кугу Юмо, утаре Игнатым йӧратымаш деч!..
Игнат. Йӧратымаш... Тидын нерген мыняр сылнымутым возымо, мыняр мурымо...
(Мура.)

Пу кидетым, пу ӱматым,
Мыйын гайым тый от му.
Тыйым мый ыштем сай ватым,
Мыйым шӱкшакла ит шу.

Ах, Эльвира, Эльвира,
Улат илыш ӱжара.
Порсын гае кумылет
Кунам мылам пӧлеклет.

Мамык кӱпчык гай сай верем
Лач тылатак ямдылем.
Пу веле мылам уверым,
Чыла сомылым шуктем.

Йӧршын, чисти ом ӧркане
Тувыр йолашет мушкаш.
Кӱпчык ӱмбак шич да кане,
А мый эркын тек мушкам.

Йӧратем кампетке семын,
Мӱй тӱрветым шупшалам.
Тыйым ужын, кумыл темын,
Ӱмыр сапым шупшалам.

Ну, кузе?
Печу. Ну, Игнат, тый даешь... Тыгай ӱдырым солалтенат. Тый настоящий пӧръеҥ

улат. Эльвирам мый тыланет шке тулартем. Тачак каена... Жапым она шуйо.
Игнат. Но-о-о... але...
Печу. Мо "но"? Мо "но"? Уке гын, мыйын семын, шоҥго качеш шинчен кодат.
Игнат. Вес ийлан сӱаным тарватена... Тумарте вучалтена. Печу, такшым, тый
молан ӱдырым от нал?
Печу. Секрет...
Игнат. Мо тугай лийын?..
Печу (шыргыжалын). Тол, мый тыланет йолташ семын гына каласем. (Пылышышкыже

шып ойла.) ... Садлан, маятник тугай, пера гын, вик лунчырта. (Шкежат
воштыл
колта.) Ха-ха-ха!
Игнат. Артист! Ия, керемет! Ха-ха-ха! Тыгайже кузе ушышкет пура?
(Вес вере миен шинчеш.)
Печу. Мирон кочам ойлен: кунар воштылат, тунарлан илышет кужемеш. Воштылын
мӱшкырым темаш лиеш. Мый кочамым поктенам. Эше тугай оҥайым ыштен кертам.
Амал
веле лийже. Айда, куваватым кычал каена... Пел шагат вучышна... Сита.

Гармоньым шоктен кая.

Игнат. Печу! Печу манам, шого!
Печу (мӧҥгеш толеш). Кувават тольо мо?
Игнат. Кудаш, йӱштыл лектына.
Печу. Мом пурет? Мыйын трусик уке. Йолашым чараш чиенам...
Игнат. Пустяки! Шонет, кызыт чыла еҥын трусикше уло?
Печу. Укес, калтак...
Игнат (ер велыш онча). Ер воктене иктат ок кой. Кудаш!
Печу. Пшол! Ты знаешь куда?
Игнат. Ну, тугеже, на! Нершовыч дене петыре!
Печу. Мый тыланет папуас улам мо? (Нершовычым ӧрдыжыш чумалеш.)
Игнат (ӱмбал вургемжым, кудашын, ломбо йымак пышта, верыштыже тӧрштылеш).
Печу, ончал, могай сай. Кудаш писын!
Печу. Орадыла койын ит шогылт. Кайышна. Музык почеш йӱштылтем. (Каят).

Шӱлешт-шӱлешт, Пӧкла толеш. Ялт ноен пытен.

Пӧкла (йыр ончыштеш). Игнат! Игна-а-ат! Йыгынатий! (Шогалеш.) Йыр кычалын
пытарышым. Нигуштат уке. Шинчамлан ыш перне гын веле? Мо, ер велыш куржмыла
койыч... Игна-ат! Тиде мый, кувават!.. Пӧкла улам! Игнат, тыштак улат гын,
йӱкым
пу! Ала так шылынат? Печу! Аракадат пеленемак, капльымат йӱын омыл... (Атым
почын подылеш, ломбо дек мия, Игнатын вургемжым ужеш.) Ой, азап... Игнатын
тувырйолашыже! Ала сырымыж дене ер вӱдыш тӧрштен? Торф лаке вет... Кок
трактор ӱмбала
йомеш. Ӱчым ыштынеже... (Шортын колта.) Кушто мушаш? (Ӱштыжым кыдал гыч
руда,
мужедаш шинчеш. Ӱштӧ мучашыжым пышкемда, пулвуйыш пышта.) Айда, Йыгнатийым
муашак полшо! Коҥга пундашеш кинде шочеш? Ок шоч. Тугеже ӱштӧ чыным каласа.
Игнат
ила? Игнат колен?.. Колымашеш ок пуро. Тыштак тудо?.. Ородым ыштылеш,
куваваж
дене модеш... (Кидше модеш веле.) Куваважым мӧҥгыштыжӧ вуча?.. Шудо
коклаште мален кия... Ала вӱдыш пурен каен колен?.. Ӱштӧ шуйна... Колымашеш
ок пуро. (Ӱштыжым ӱшталеш.) Илыше гына кодшо, пенсием чыла тудлан пуэм. Ой,
милоем, суаслан
шорыкым ужалена, адак оксан лийына-а-а. Юмо тазалыкым пуыжо. Игнат, садак
муам,
име отыл. (Кая.)

Умбалнырак Эльвиран мурен толмо йӱкшӧ шокта.

Лышташнерла печкалте
Тылат верч шӱм-кылем.
Чон шӱшпыкем, шӱшкалте,
Пу йӱкым мыланем.

Лач тый кӱлат, тый веле,
Тыгай йӧратымаш.
Шӱмлан пычкемыш, неле,
Ок лий гын сай йолташ.

Лач кечын уке ӱмыл,
Тыгаяк тый улат.
Улат тый мыйын шӱмлык,
Муремже лач тылат...

Лышташнерла печкалте
Тылат верч шӱм-кылем.
Чон шӱшпыкем, шӱшкалте,Пу йӱкетым мыланем.

Эльвира. Кажне денак тыгак дыр... Могай мый пиалан улам. Йӧратем мый
тудым... Игнат ваштарешем толын лекше ыле. Эх, пырля йӱштылашет... Кызыт
кушто
гын? Шудылукыштат моло дене пырля ыш кой... Кеч пыртак ужаш ыле. Могайрак
лийын
гын? Вет ик ий ужын омыл. (Ер велыш онча.) Игнат, тый от шиж дыр, кузе
мыйын
шӱмем йӱла? Кузе пеленем лийыктынем? Шукынжо ойлат: "Тый олаште илет,
сайракым,
моторракым муын кертат", маныт. А Игнат кӧ? Так ял марий каче. Пуйто тудын
капше
изи, оҥылашыже лопка, нерже комдыкрак... (Шыргыжал колта.) Тыйын чылажат
келша.
(Ер велым йӱк шокта.) Кӧ толеш? (Пушеҥге шеҥгек шойышталт шогалеш.)

Зина куржын толеш. Тыш-туш ончыштеш, ала-кӧм кычалеш.

Зина. Кычал мумешкем веле... Ӱп вожыштым ом кодо! Аҥыра улам. Клубым
тӱкылыде
коденам. А нуно тидымак ваҥеныт... Цадак кычал муам! (Каяш тарвана,
Эльвирам
ужеш.) Ой, Эльвира, тый?
Эльвира. Зина!
Зина. Кунам толынат?
Эльвира. Таче.
Зина. Да?
Эльвира. Ага, толын волышымат, вик олыкышко кочам деке. Шудо погаш
полшышым.
Зина. Могай писе улат.
Эльвира. А кызыт ерыште мушкылтнем. Пырля миет?
Зина. Миемат ыле, но срочный паша...
Эльвира. Мо, иктаж мо лийын мо?
Зина. Лийын. Узо-влакым кычалам... Кок узо комбым...
Эльвира. Узо комбыда йомын? Иктат огыл, кокыт?
Зина. Йомыныт... Еҥын комбыжым вӱден каеныт.
Эльвира. Йӧратен шынденыт... Ха-ха-ха! Клубыштак ыштет?
Зина. Туштак.
Эльвира. Кузе кызыт ялыште молодежь? Клубыш погынат? Наверне, дискотека
лиеда?
Зина. Лиеда. Ой, кызыт ялыште моткоч весела. Теҥгече пошкудо ялла гыч каче-
влак мынярын погыненыт ыле! Кӧ машина дене, кӧ мотоцикл, велосипед дене.
Йолын
толшыжат койыч. Ондроп почиҥгат, Муканает, Чопакет, Миклайсолат чыла вел
гычат
толыныт ыле. Ушет кая! Куштен шогаш вер уке.
Эльвира. Адак могай новость уло?
Зина. Оксанам марлан пуышна. Тугай сӱан! Омешет от уж. Закачаешься!
Эльвира. Неужели?
Зина. Да.
Эльвира. Кӧлан лектынже?
Зина. Цтаслан.
Эльвира. Неужели? Но...
Зина. Мо "но"? Решили.
Эльвира. Оксанам чаманем.
Зина. Чаманаш огыл, тудлан кӧранаш веле кӱлеш!
Эльвира. Молан кӧранашыже?
Зина. Ну, тый, Эльвира, даешь! Кузе молан? Эше йодыштат? Могай качым
солалтен: машинан, оксан, ӧрат!
Эльвира. Шого, Цтасше ватыжым кушко чыкен?
Зина. Пзик тумнажым ойырен колтен. Цтаслан Оксана келшен. Пӧръеҥ кашаклан
мотор веле кӱлеш.
Эльвира. Ийготшо денат Цтасше кугурак вет?
Зина. Латвич ийлан. Тиде чепуха! Зато оксан.
Эльвира. Хи-хи-хи! Ну кузе тыге?
Зина. А тый, Эльвира, ит люрго. Тыгай каче йол йымалнет ок почаҥ.
Эльвира. Фу-у-у! Тыгайже мыланем ярат ок кӱл.
Зина. Чылалан ок логал.
Эльвира. Но мый садак Оксанам чаманем. Тынар качыже ыле, да эше могай каче-
влак йырже пӧрдыч. Перчаткыла вашталтыле! А лектын...
Зина. Оксана оксалан кержалтын.
Эльвира. Да-а-а. А шкенан ялысе каче-влак кузерак?
Зина. Шижам, Игнат нерген йоднет?
Эльвира. Палышыч.
Зина. Тыгай каче верч мый шукертак агурыш тӧрштенам ыле.
Эльвира. Кузе умылаш?
Зина. Кеч кузе умыло.
Эльвира. Вашталтын?
Зина. Ит йодышт. Вашке шке ужат.

Умбалнырак Пӧклан йӱкшӧ шокта: "Кушто улат??"

Эльвира. Пӧкла кокай ала-кӧм йомдарен.
Зина. Курчакшым йомдарен. Нӧнчык патыржым.
Эльвира. Мо тый эре тупела веле ойлыштат? Ну, тыйже кузерак илыштат?
Зина. Отлашев Женям сымыстарынем. Луымшо классыште тунеммына годым икмыняр
гана ужатен. Кызыт, Йошкар-Ола гыч пӧртылын, настоящий пӧръеҥ! Шабашник.
Эльвира. Ух, тый!
Зина. Ужын, шинчат шке каралтет. (Коктынат воштылыт.)
Эльвира. Кайышна, йӱштыл толына. (Каяш тарвана.)
Зина. Эльвира, вургеметым тышан кодо. Лӱмынак верым ыштыме. (Почешрак
кодын.)
Эльвира мешайыш, уке гын...

Эльвира ден Зина пурла велыш каен колтат, шола велым Печу ден Игнат толыт.

Игнат (ик пылышыш кидым кучен, пелйола тӧрштылеш.) Коля, коля, вӱдым ау!
Совла мушкаш вӱд уке.
Печу (вараш кодын толеш). Эй, мом толашет?
Игнат. Пылышыш вӱд пурен. Коля, коля вӱдым пу!
Печу. Аракам пу, ман!
Игнат (вургемжым кычалшыжла). Безобразий!..
Печу (нӧрышӧ ӱпшым тувыржо дене ӱштеш). Мо адак?
Игнат. Чием йомын! (Пушеҥге йыр коштеш.)
Печу. Сайынрак кычал.
Игнат. Е-к-л-м-не! Тышакак кудашымыс...
Печу. Вӱдия солалтен.
Игнат. Ончал, теве тышанак кудаш кодышым.
Печу (корзинкам ужын). Тидыже мо тыгай? (Мо улмыжым луктеда.) Сату! Шляпе,
кофточко! Шем очки, пӱчмӧ йолаш.
Игнат. Пӱчмӧ йолаш огыл, шорт маналтеш. Тыгайым шокшышто чият.
Печу. Шорт — черт, шорт — воштыл! Садиктак, пыште верышкыже. (Шляпам
савыркален онча.) Тамлын ӱпшалтеш... Тыйын вургеметым Тачана солалтен.
Игнат. Кӧ? Кушеч палет?
Печу. Тиде тудын сатужо. Орваж гыч лектын возын. Тумерсолаш ужалаш тышеч
коштеш.
Игнат. Ну, ия, сотана, челнок! Кузе лияш?
Печу. Чий, мо улмыжым! На! (Корзинкам шуя.) Чий! Чий, манам. Идея...
Игнат. Мо адак?
Печу. Моклака! Чий, манам!
Игнат. Тый серъезнак ойлет дыр?
Печу (шыргыж шога). Серъезнак. Кувават деке каена. Упшал. (Шляпам вуйышкыжо

шында.) Теве тыге!
Игнат. Эй-эй-эй! Мом ыштылат? Шке манметла, пшол!
Печу. Тыгай кугу пӧръеҥ улат, пеле чара кузе урем мучко кает? Чий, манам!
Приказ!
Игнат. Ӱдырамаш вургемым кузе чием? Печу, тый мыйым воштылтышыш лукнет?
Печу. Ӱдырамаш-влакат пӧръеҥ вургемым чиен коштыт. Нуным нигӧ ок воштыл.
Куваватлан минитеатрым ончыктена.
Игнат (залыш, калык велыш). Ужыда, таче тиде азырен адак мыскарам ыштылеш.
Печу (чиктышыжла). Вот тыге. Ончал, кузе сӧралын коят! Ну вот, чыла! Ик
йырым
ошкыл савырне-ян. Стоп! Разве тыге ошкылыт? Койышланенрак... Ну? Стоп! Уке,
тыге
огыл. (Шке ончыкта.) Теве тыге.
Игнат. Тыге мо? (Сцене мучко коштеш.)
Печу. Сто-о-оп! Сита! Куштен моштет?
Игнат. Игылтат мо? Конешне, моштем.
Печу. Давай, тӱҥал! (Корзинкысе магнитофоным колта.) Чотрак! Шеҥгек-ончык,
пурлаш-шолаш! Ончык-шеҥгек, шолаш-пурлаш! Темп! Темпым кучо!
Игнат. Фу-у, Сита! Чаре, ия-сотана! (Шӱлышым налеш.) Тьфу! Печу, тоисть
Петр
Сидырыч, ме кушко каена?
Печу (шыргыжалын). Шинча кушко онча, тушко. Прошу, мадам! Магнитофонет
колто!
(Ял велыш каят.)

Пӧкла толеш. Коштын-коштын ноен пытен, ломбо йымалсе теҥгылыш волен шинчеш.

Игнатын вургемжым ниялта.

Пӧкла. Чыла вере кычал пытарышым. Нигуштат уке. Ни Печужо, ни Игнатше. (Шып

лиеш.) Уныкамлан изиж годым, мӱндырк койжо манын, эре йошкар тувырым
чиктенам.
Авашт эре пашаште, мыланем коден каят, пеленем коштыктенам. (Шыргыжалын.)
Пеш
озорник, чыла вере шеҥын лектеш ыле. Оролен онченак куштышым. Чараж гычат
почкалтаренам... Шке уныкат, вурсетат, кыретат, чыла лиеш... Но тачыже
чотак сыренам. Шыде пар дене мом вара ыштыл кышкенам... Томаша лийын
кайыш... Тидлан сырыман мо вара?

Шудо мешакым нумалын, Оксина толеш. Пӧклан ойлымыжым колышт шога.

Ынде кугу лийынат, шинчаорак йомо. Бульдик вода лийын кайыш ала-мо.
(Шортеш.)
Оксина (шыргыжаш тӧча). Бульдик вода, манат. Кӧн изи дене кутырет? Хи-хихи!
Пӧкла. Мом шыриен шогет! Лучо каласе: куш Игнатым чыкенат?
Оксина. Кӧм?
Пӧкла. Игнатым, манам? Ялыште тый веле кодынат. Тыяк шылтенат!
Оксина. Каласе, мый тудым молан шылтем? Мом тый ойлыштат, Оксина. Тый
подылынат ала-мо?
Пӧкла. На, ӱпшыч! Поро пашатлан тау, Оксина. Парня гай шкет кодым...
Оксина. Ай, Пӧкла, ит вурсо. Мый молан шылтем тудым? Тый вуйдорыкет дене
шонен ойлет дыр?
Пӧкла. Торык мешак дене шонен ойлем! Вожылдымо!
Оксина. Тыге ойлышт коштат гын, теве тыйым окмак полатыш наҥгаят, товат!
Пӧкла. Мыйым огыл, тыйым наҥгайышт тыгай полатыш. Адак ик гана йодам: кушто

Игнат?
Оксина. Пӧкла, уныкатшым шке тӱргыктыл колтышычыс... Шке шинчам денак ужым.

От ӱшане гын, теве киндым пурлам. (Кӱсенже гыч катыш киндым луктын пурлеш.)
Ындыжым ӱшанет?
Пӧкла. Тугак лие мо шке...
Оксина. Юмончылно, тыгак лие.
Пӧкла. Шого-ян, шорташ ит мешае.
Оксина. Шорт, Пӧкла, шорт, чонет ала лушка...
Пӧкла (чыра). Йоча улам мо: шорт манын шогет?
Оксина. Игнат ден толашыметым шке шинчам денак ужым. Йӧра эше шыде тулетшым

вӱд дене йӧрыктышым. Вӱд ава полшыш.
Пӧкла. Тетла тудым нигунамат ом уж. Игнат йомын... Вӱдыш тӧрштен... Теве
вургемжат кидыштемак...
Оксина. Ай, так кӱлдымашым ойлет. Игнат кунам тыге ышта. Печу дене коктын
иктаж корем лакыште шинчат дыр?
Пӧкла. Корем лакыште, манат?
Оксина. Туге улде мо. Йӱшӧ мален кият дыр.
Пӧкла. Верне, коремышке ончал шым шукто. Ну, кычал мумешкем веле. Оксина,
тый ярак улат вет?
Оксина. Мо, презем кочде шога, да...
Пӧкла. Шужен ок коло, вольык тукым кум кечат кочде чыта.
Оксина. Вӱташте шога эр годсекак.
Пӧкла. Вольыкетлан нюслен ит шого. Кайышна, Оксина. Керек-кушто шылын
шинчышт, садак муына... (Каят.)

Ер воктечын кычкыралме йӱк шокта: "Игнат! Печу! Аракамат пеленемак,
капльымат
йӱын омыл!"

Пӱрдыш.

КУМШО КЫДЕЖ

КУМШО СӰРЕТ

Действий Ондропын капка ончылныжо кая. Теҥгылыште Ондроп шинча. Балалайкым
шоктен мура.

Ондроп. Кече лектеш ший гае,
Волен шинчеш той гае.
Мемнан ӱмыр — порсын гае,
Эртен кая вӱд шоҥ гай.
Кузе писын жап эрта. Теве тачысе гаяк шарнем каче-ӱдыр модмо касым. Тунам
самырык-влак мужыр дене тышке погыненыт. Эр марте веселитленыт... Ӱмам
налыныт...
Мыйын верчынат мыняр ӱдырын шӱмжӧ йӱлен? Эх-ма! Таче игечыже могай! Чоным
мураш
тарата.
Кӱшнӧ шӱдыр шуко уло,
Шотлен пытараш огеш лий.
Мыйын таҥем кумыт уло:
Пӧкла, Оксий, Чачавий.


Темит кугыза толеш. Кидыштыже йӱдорол оҥа. Ондропын мурыжым колыштеш.

Эре Темит, эре Темит,
Темит нерген вел колам.
Ӱдыр-шамыч, ончалза-я,
Мо дене уда улам?

Темит. Ой-ой-ой! Ну и кертат. Ожнысо койышетым мондаш от шоно, ужат?
Ондроп. Кертына вет?
Темит. Пеш сӧрале! Чот келыштарет.
Ондроп (мура).
Эй, Пӧклажат, Оксийжат,
Кушто ынде улыда?
Ала мурем колыда,
Тышке куржын толыда?
Темит. Тыйым шоҥго от ман, а?
Ондроп. Але ӱмырем шӱдӧ ийлан сита. Латшым ияшым савырен кертам эше...
Темит. Ондроп, тый шӱдӧ иетым мондо. Теве тошто вургемнам чиен пытаренат,
вес тӱняшке ошкылына веле. Ынде ме нигӧлан она кӱл.
Ондроп. Тый, Темит, чара кодмо деч лӱдат, садлан тыге ойлет.
Темит. Теве вашке кевытыш огыл, аптекыш кошташ тӱҥалына. Кечылан кум
таблеткым нальыч, нимом кочмо ок кӱл. Изин-изин эмым йӱынак каварен пытена.
Ондроп. Тый, Темит, сумашет улат. А мый — оптимист!
Темит. Чыте, Ондроп, ит каре. Тый палет, кызыт кӧ улат?.. От пале... Шелше
кеман, рожын йолашан господин. Да!
Ондроп. Тый шке тыгай рожын йолашан тӧра улат. Тьфу! Мо ияже тыйым тышке
шӱдырен кондыш?
Темит. Нимогай иям ом пале, шке толынам. Йӱд орол оҥам конденам. Таче тый
йӱд орол улат. Тыйын черет.
Ондроп. А, шогалте, шогалте. Кызыт йӱд кужу огыл, оролена. Кас ӱжара ок
пыте, эр ӱжара тӱҥалеш. Кузе оролышашым палена. Знамо дело.

Темит Ондропын капка ончыкыжо оҥам намиен шогалта. Коктынат шыпланат.

Темит!
Темит. Мо?
Ондроп (мыскара йӧре). Мом пундышла шогет? Шогалтенат гын, кае.
Темит (мыскарам ок умыло). Каем, каем. (Йырже ончыштеш.) Шоҥго карта!
Ушетым
вольнаш колтенат!
Ондроп. Темит, мый тыйым ончемат, йӧршын презе гай илет. Ни шкендым
куандарымашет, ни мо.
Вли-вли-влича,
Пигашлик-ташлик.
Азик-вузик тувузик,
Водо корка чумбаш!
Мо? ок келше мо?
Темит. Тыланет мешаем мо?
Ондроп. Мешает шол... Толеш гын, уке гын?.. (Пакча велыш ончышыла коеш.)
Темит. Шижам, шижам, шоҥго карта. Поктет гын, каем. (Верже гыч тарвана.)
Ушет веле кая! Яжар сӱрет!
Ондроп. Шого, ит кае, мутланышаш уло.
Темит (сырен). Мо адак?
Ондроп. Тый, Темит, тувыран шочынат. Тыйынат пиямбарет уло.
Темит. Орадыла ит куктешт, вик ойло.
Ондроп (мыскара йӧре). Тыйым ик ӱдырамаш ужнеже.
Темит. Кӧ?
Ондроп. Колышт пытаре! Кӧжым-можым ом каласе. Шке ужат. Тольык тый
пелйӱдлан тышке тол. Тыйым тудо куэ йымалне вучаш тӱҥалеш.
Темит (мыскарам умылен). Эй, тый, ӱдырамаш пачаш, Кукувика-Ямбика! Адак
мыйым ондалынет? Ындыжым не выйдет! Шарне, ик гана еҥ вате деке кузе
ондален колтышыч... (Чытен кертде, шкежат воштыл колта.) Ой-ой-ой!
Шоналтемат...
Ондроп. Вара шот лекте мо?
Темит. Ӱдырамаш, мутат уке, королева! Но варажым пыкше утленам... Марийже
толын лектын, йокырный! (Коктынат воштылыт, пондашыштым ниялтен колтат.)
Ондроп. Монденам, ӱдырамашыже кӧ ыле гала?
Темит. Серге вате Орина — вот кӧ.
Ондроп (мура). Пӧклам йӧратен коштынат,
Шупшалдеак иленат,
Орина дене пернылынат,
Мӱшкыраҥдаш монденат.
Ха-ха-ха! Аҥыратлан верчынак шкет илет!
Темит. Ӱдырамаш полкым ужмем ок шу! (Сырен кудалта.) Пышткойшо! Илалше вует

дене тыгайым мурен шогылташ, кузе от вожыл?
Ондроп. Кай, мо нерген мутланышаш вара. Таҥ нерген мурымо тылат ок келше.
Узо нерген мутланымат ок келше, ха-ха-ха! Темит, тол-ян,. ик-момак ойлем.
Темит. Ситыш! Чоныш витыш!
Ондроп. Ик деловой каҥашым пуэм. Мыйым ӱмырешет шарнаш тӱҥалат.
Темит. Керемет урлык! Тыйым нимогай ияжат налын ок керт!
Ондроп. Эше магырал-ян, уло ял колжо. Ну?..
Темит. Ну...
Ондроп. Тыйым чаманем. Шкет улат. Илышетланат садак мучаш лишемеш. Тыйын
олмышто мый оксам погаш тӱҥалам ыле. Колет гынат, вет роскотшо уло. Окса
шуко
кӱлеш. Пенсий окса чылдыр-мылдыр веле. Таче уло, эрла йок.
Темит. Окса нерген итат ойло...
Ондроп. Рынкыш кусно. Корзинкым, шун шӱшпыкым, товарвондым, издерым ыште да

пазарыш луктын ужале.
Темит. Пазарже пазар да...
Ондроп. Тьфу! Шотдымо! Тый сатум ыштен ямдыле.
Темит. Келшем. Вара тудын дене мом ышташ тӱҥалына?
Ондроп. Тьфу! Соптыра! Пазарыш луктын ужалаш кӱлеш. Ужалашыже мыят полшем.
Окса лиеш. Тудым вара оборотыш колтена.
Темит. Нигуш она колто. Кия, кочкаш ок йод.
Ондроп. Эше ик гана окмак! Яра киен, мертвый капитал лиеш. Окса оксам
ыштышаш.
Темит. Кузе?
Ондроп. Банкыш пышташ кӱлеш.
Темит. Могай банкыш? Консерве атыш огыл?
Ондроп. Тьфу! Ыштыраш вуй! Мом мыйым ончен шогет?
Темит. Мо возын колаш мо? Вуем тӱрлӧ кӱлдымаш дене ит аҥыртыл...
Ондроп. Уна Салтак Олянам ончал, кузе ышта. Ик кидыш шӧр-торыкым оптыман
сумкам, вес ведраш муным сакалтен, пазарыш куржталеш...
Темит. Тудат илынеже...
Ондроп. Тыят тыгак иле. Тудын оксажым чыве чӱҥген ок пытаре. Мо дене
моштет, тудын дене торгае! Власть чылалан торгаяш эрыкым пуэн.
Темит. Хе-хе-хе! Кеч ватетым луктын ужале маннет. Ну, тыйын вуй, Ондроп!
Ондроп. Шкат шижат, вуйыштем пилашӱк огыл...

Изурем гыч Игнат ден Печу лектыт.

Темит. Йокырный, Мокмыр Печу толешыс. Воктенже ала-могай ӱдырамаш.
Ондроп. Тышкыла ошкылыт.
Темит. Тыйын Эльвират огыл?
Ондроп. Уке, тудо огыл. Уныкамын капше кугу. Адакшым тудо йӱштылаш каен.
Темит (ӱдырым ужын, тӧршталтенак колта). Сылне ӱдырамаш! Кампетке!
Йокырный,
эх!
Ондроп. Тый мо? Ӱдырамашым от йӧрате, маньыч. А ынде каза тагала тӧрштылат.

Отставить!

Игнат ден Печу толыт. Игнатше ӱдырла чиен, Ондроп ден Темит тудым огыт
пале.
Темит. Здрасче!
Печу. Бонжур!
Ондроп. Салам!
Темит. Тыгай чапле ӱдырым ялыште шукертак ужалтын огыл. Кӧ тыгай, Печу?
Печу. Шуко палет, вашке шоҥгемат.
Ондроп. Туге, туге, Петр Сидырыч. Ала тиде ӱдырлан пачер кӱлеш? Мый денем
вер сита. Ял мучко кычал ида кошт, пурто.
Печу (шижде). Тиде принцлан пачер огыл, а уныкат кӱлеш. Эльвира.
Игнат (Печум тӱкалта). Печу! Шала умша! (Ӧрдыжкӧ миен шогалеш.)
Темит. Печу, ӱдыретше вожылеш ала-мо?
Печу. Кече пеш чот пелта. Мемнан пӱртӱслан тунем шуын огыл.
Темит. Э-э! Тугеже толшо еҥ?
Печу. Вес эл гыч толшо. Финляндий гыч! Ученый. Кайык койышым погкалла,
возгала.
Ондроп (палаш тӧчышыла). Этнографий?
Печу. Да! Кӧ мужед мошта, чоклен кертеш, кӧ уста мурызо, кӧ йомаклан мастар
—
нунын нерген возкала, фотокартычкым ышта.
Темит. Йокырный, а? Вот тый, ман. Тошто койышлан ида ӱшане, кумалтыш ден
мужедмаш шоя гына, маныт ыле, а кызыт...
Печу. Де-мо-кра-тий! Кызыт чыла лиеш. Шонет, сӧралын илаш — иле, гуляй!
(Магнитофоным колта.)

Музык тӱҥалеш. Куштат. Ондроп ден Темит кадыргылыт.

Игнат. Печу, келгыш кает.
Печу. Пеш ойлымет шукта гын, мутым мӧҥгешла савырен ойло.
Игнат. Кузе?
Печу. Тыге. Мутлан, "Ондроп", мӧҥгешла "Пордно" лиеш. Умылышыч?
Игнат. Ияк улат.
Печу. Шып. Колыт.
Темит. Муыкет чаре, уке гын куштенак колена!

Печу магнитофоным чара. Игнат шоҥго-влак деке мия.

Игнат. Пордно, Таривлье нылот ом? (Ондроп шып шога.)
Темит. Мом манеш?
Ондроп. Ават нӧшмо, манеш!
Темит. Печу, мом мане-е-еш?
Пе ч у. Шукертсек тендан ялыш толын омыл, манеш. Ынде шонымем шукталте,
манеш.
Ондроп. Йӧра, йӧра, пе-еш толжо...
Темит. Толшо ӱдыретын лӱмжӧ кузе гала?
Печу. Лӱмжӧ зарубежный. Лайна Тайканен.
Темит. Сай канен гын, йӧра.
Ондроп. Мемнан дене пӱртӱс сӧрале.
Темит. Вара шукылан толын?
Печу. Арня наре илаш шона.
Ондроп. Шерге унам уремыште кучаш сай огыл. Айдыза пӧртыш.
Печу. Пӧртыш она пуро, теве тыште сӧрале. (Теҥгылыш шинчеш.) Моэт уло,
вашкерак лук.
Ондроп. Пӱртӱсыштӧ сӧрале маннет? (Пӧртыш пура.)
Темит. Ондро-о-оп, тора унам марий чес дене сийлышаш. Тек мемнам шарналта,
уэш толаш чонжо ӱжшӧ.
Печу. Мом ляпкен шогет? Курж, Ондроплан полшо. Аракам лукташ ынже мондо.
Темит. Арака деч посна могай чес... Тудымат луктына, уло гын. (Пӧртыш
пура.)
Печу. Вуем пуста печкела мӱгыра. Иктаж шӱдо граммым подылаш кӱлеш... Кок
шӱдат уто огыл...
Игнат. Тыйым ынде мом ышташ? Йӱын руштат, чыла пашам кумыктет.
Печу. Йӱаш лиеш, ушым йомдараш ок лий. Кертына вет?
Игнат. Ну и артист!

Темит ден Ондроп лектыт. Кидыштышт тӱрлӧ кочкыш.

Ондроп. Финн ден марий курым-курымешлан шӱяшлалтыныт, родо-тукым улына.
Темит. Айда тыгак келшен илаш юмо пӱрыжӧ.
Печу. Теве тышке шындылза, куэ йымак.
Ондроп. Печу, ит вашке. Юмо дене пырля. Тумка гыч ныл стаканым луктеш,
клеенко вӱдылкам вӧремыш шаралта. Тушан киндым, киярым, шоганым пышта.
Аракам луктын шында.
Темит. Айда, верланыза. Ӱдырем, теве тышке шич.
Игнат. Уат, тамхар!
Темит. Печу, кузе манеш?
Печу. Пикник! Романтика! Рай, манеш...
Ондроп. Рай, чынак, рай!
Темит. Ондроп, темкале.
Ондроп. Ну, йолташ-влак, пералтена мо? Келшымаш верч. Ӱдыремын тазалыкше
верч!
Печу. Айста подыл колтена. Чот юватылда...

Мо улыжым кочкыт.

Ондроп. Ӱдырем, кузе вара йот эл ила?
Темит. Кузерак тендан дене илаш?
Игнат. Ончилто!
Темит. Мом манеш?
Печу. Гӱжла, лӱшкалтеш, илымет гына шуэш, манеш.
Ондроп. Ӱдырем, Российыште илыш пужлыш. Горбачевын перестройкыж деч вара
шурум-бурум тӱҥале...
Темит. Кӧ кузе мошта, туге ила. Пойышыжо поя, йорлештшыже йорлештеш.
Ондроп. Тунемше, ученый-точеный-шамычетшын мо уло?
Темит. Нимо уке. Пычырик пашадарыштымат пел ий дене огыт нал.
Ондроп. Садлан мыскынь кӱчызӧ гай, эртак вуйым сакен коштыт.
Темит. Ой, юмыжат? Могай саман толын гын? Ӱдырем, ынде кум тылзе пенсийым
огына нал... Кузе вара меже илена?
Ондроп. Ынде вашке пуат манеш...
Темит. Вучен шинче, умшат карен.
Ондроп. Шоҥгылык жапна реформеш толын лекте вет. Нужналык, пашадымлык,
преступник ӱмбалне преступник. Каторжный семын илен лекташ тӧчена. Ончылно
нимогай волгыдо уке.
Темит. Ондроп кум, капиталист обществыш каена!
Ондроп. Тый, Темит, ӱдыремлан ик-кок шомакым ойлымешке чыталте-ян.
Темит. Мом ойлынет, ойло!
Ондроп. Ожно мый бригадирыште коштынам гын, нигӧмат пызыркалаш тӧчен омыл.
Калыклан киндымат, пареҥгымат, кормамат кӱлеш чоло пуэнна, мыняр сайын
ыштет,
тунар шуко налат. А кызыт чыла тупела ышталтеш.
Темит. Э-хе-хех... Колхозет ынде тупшым веле ончыкта.
Ондроп. А ме — мушкындым!
Темит (аракам тема). Айда йӱза! (Аракам тема да Ондроп ден Печулан пуа.)
Ондроп. Толшо ӱдырым йӱкташ кӱлеш. Ӧрдыжеш кодаш оҥай огыл.
Темит. Ӱдырем, йӱын колто. Пагалет гын, шалтак колто. (Игнатлан пуа. Игнат
йӱын колта.) Могай сӧрал улат! Тыйым ончен чон рвезештеш.
Ондроп. А содыки ме формышто улына, тазалыкнат уда огыл, чевер тукымым
ончалме шуэш.
Темит. Кӧм?
Ондроп. Ӱдырамашым.
Печу (воштылеш). Шоҥго ожо!
Темит. Кай, вожылдымо! Товат, шӱргет воктен пижыктен пуэм. Мый ом чыте вет!

Кунам тыйын ушет пура гын?
Ондроп. Юмончылно, толшо ӱдыретым савырен кертам. Ик гана шупшалаш гынат,
ом шӱкал.
Йыштик-йоштик кушталтем,
Шуйык-шойык шӱшкалтем.
Терет-торет муралтен,
Ӱдырын чонжым таратем.
Темит. Чарнет-огыт?! Ия тукым! Ну, ынде, Ондроп, пытышыч, вует йомдарышыч!
Игнат. Пайва хер!
Темит. Мом манеш?
Ондроп. Мыланем "хер" манмыла шоктыш...
Темит. Мемнам мыскыла огыл дыр? Мо томаша?
Ондроп. Печу-у? Мо манеш? Мыланем "хер" манмыла шоктыш.
Печу. Темит кугызай, айда тӱҥал мом палыметым. Йомакым але легендым.
Темит. Ик ойым ойлем да каем. Тыгеракын тол, ӱдырем! Ожнысо илышым ынештак
мондо, коеш. Кажне калыкын шке койышыжо, йӱлаже уло, маныт. Илышын тӱҥжӧ —
кумалмаш, мужедмаш. Тидын нерген шуко ойлаш лиеш... Мо вуйышкем кайыш ма?
Кок чарка пызырале аман... (Печу дек мия.) Пӧкла, чот пала, Печу.
Печу. Мыланем огыл, уна ӱдырлан ойло.
Темит (Игнат дек мия). Дочка, Пӧкла знает, много знает, кечыгут поет...
Аватмут денат вурседыл мошта. Пӧкла кочушмен дене иктак.
Игнат. Шеп йас! Шеп йас! Орум! Орум!
Темит. Мом манеш?
Печу. Мом манеш, мом манеш? Ынде мурым муро, манеш!
Темит. Эркынрак, Печу, колам, тынар ит кычкыре, пылыш чарым пытарет.
(Мура.)
Эре мыйын кидыште,
Эре мыйын кидыште
Чевер маке пеледыш.
Эре мыйын ушыштем
Эре мыйын ушыштем
Йӧратыме йолташем.

Ой, чай шокшо, чай шокшо,
Кунам гына йӱкша чай?
Ой, йолташем, пелашем,
Кунам-гынат толат чай?

Кӱшкӧ кӱзем — кайык лиям,
Ӱлык волем — мӧр лиям.
Кайыкат ом лий, мӧрат ом лий,
Йолташем толеш гын, пар лиям.

Кемым чияш, ботинкым чияш —
Раш каласе йолташем.
Але мыйым шонет, але весым шонет—
Раш каласе, йолташем.
Мый мурылан нужна омыл. Тесте дене палем. Тольык пайрем годым толаш кӱлеш
ыле.
Ондроп. Кушто илыметым возен кодо. Эркын-эркын шарналтена. Вара илыме
верышкет сералтен колтена.
Игнат (Печу велыш). Учеп, аншыйак!
Темит. Мом манеш?
Печу. Тендам фестивальыш наҥгаем, манеш.
Темит. Неужели?
Ондроп. Тенияк наҥгаяш ойла мо?
Печу. Вес ий наҥгая. (Игнатлан шинчам пӱялеш.) Кайышна!
Игнат (Темитым кидпӱянже гыч кучен, лукыш наҥгая, пылышышкыже ойла). Вуеш
ит
нал, мыланна каяш жап!

Игнат ден Печу каят.

Темит (Тӱҥын шогалме гай коеш, вара сцене мучко куржталеш). Ондроп! Ондроп,

манам!
Ондроп. Мом орышыла куржталат? Мо, пожар мо?
Темит. Кольыч, уке? Ала пылышемлан шоктыш? Садет марла куктеште да...
Ондроп. Неужели, мый нимат колын шым шукто.

Тиде жапыште Зина куржын толеш.

Зина. Ондроп кугызай, Печу ден Игнатым шыч уж?
Ондроп. Печум ужым. Казна ӱдыр дене ошкыльыч. А мо тугай?
Зина. Гармоньым луктын наҥгаеныт.
Темит. Кӧ наҥгаен?
Зина. Кычал мумешкем веле. Чумем!
Ондроп. Уныкам, ит лӱшкӧ. Гармонет нигушкат ок йом. Клубышто пуракым веле
поген кия. Гармонь калык коклаште коштшаш. Печу дене ок йом...

Тиде жапыште Пӧкла н лӱшкымӧ йӱкшӧ шокта. Печу м поктен, сценышке
куржын лектеш. Печу воктене — Игнат. Куваважым ужын, Печу шеҥгек шылеш.

Пӧкла (Печу дек мия). Эй, летешка, Игнатым куш чыкенат?
Печу. Игнатым манат? Игнат теве, воктенемак шога.
Пӧкла. Тый мыйым игылтат мо? Мый пӧръеҥ ден ӱдырамашым ойырен моштем чай?
Оксина (пурла велым толеш). Пӧкла, нерже тыйын уныкатынлак коеш ала-мо да?
Чурийыштыжат пун уло.
Темит. Те, вате-влак, йолашыжым волтен ончыза. Ха-ха-ха! Йокырный!
Ондроп. Эй, окмак!
Пӧкла. Игнатым куш чыкенат?
Печу. Пелагея Яндимировна, т-с-с-с! Толшо еҥ ончылно ит лӱшкӧ!
Оксина. Темит, тыят йылметым кучо.
Пӧкла (Игнатлан). Здравстве!

Игнат, куваважым ужын, тупынь савырна. Пӧкла шыдешкен колта.

Пӧкла. Пыльдырий ӱдырамаш. Мый саламлалт шогем, а тудо... Тьфу! (Печу дек
савырна.) Кушто Игнат? Кушто, манам?
Печу. Куржын...
Ондроп. Куржын гын, мом ойгырет, толеш.
Пӧкла. Мом толеш. Теве вургемжак веле кодын... (Шортын колта.)
Ондроп. Ит шорт, тулаче.
Пӧкла. Тулар, ынде "тулаче" мутым мондо. Игнат йомын... Эльвират дене тынар

ий мутланышт, келшен коштыч... Ола гыч толмыжым кунар вучыш...

Изурем велым Эльвира толеш. Колыштеш.

Эльвира. Пӧкла кокай, кӧ вучен мыйым?
Пӧкла (Эльвирам ӧндалеш). Игнат йомын. (Лыдыр волен шинчеш.)
Игнат (куваваж дек куржын мия). Кувавай, кувавай, кынел! Мый йомын омыл.
Тевак улам.
Печу. Пелагея Яндимировна! Кынелза, мланде ӱмбалне кияш сай огыл, ия
логалеш.
Пӧкла (шинчам почеш). Игнат! Ой чукаем! Тыгай вургемжым молан чиенат?
Оксина. Ужат, тиде азыренет мыскарам ыштылын.
Пӧкла. Каласе, молан еҥын вургемжым чиенат. (Пӧкла угыч шортын колта.) Ынде

пытенатак шонышым. Мужедымат. Чыла вере кычал пытарышым!
Темит. Ондроп, нине пелторта-влак кузе чиялтышт, а?!
Ондроп. А тый ир казала тӧрштыльыч!
Оксина. Ну, артист, ну, артист улыдас...

Пӧкла Игнатлан вургемым кудашаш полша, шке вургемжым чикта.

Зина. Тӱшка паша деч шылын куржында! Намысдыме-влак! Ял калык лым лийде
пашам
ышта, шудышто тырша, а те? Председательже мом онча гын?
Печу. Председатель нимом ок ончо. Ит лӱшкӧ, Зик. Печу азиет мыскарам ышташ
йӧрата. Кучо гармонетым, йодде налынна.
Зина. Тожо мылам гармончо! Ял мучко шоктен коштат, а концерт годым пушетат
ок
шижалт.
Печу. Ӱж веле, мый тыланет туге шоктен пуэм.
Пӧкла (чиктен пытарен). Уныкам, теве Эльвира дене саламлалт, тудат тыштак.
Эльвира. Игнат?..
Игнат (куанен). Эльвира!.. Пожалысте, ит сыре. Тиде мыскара. Мый тыланет
вара умылтарем. Эльвира, кузе мый тыйым вученам. (Эльвирам миен ӧндалеш.)
Ондроп. Эй! Тый мом ыштылат?
Темит. Ит мешае!
Игнат. Мый Эльвирам йӧратем. Тудым марлан налам.
Эльвира. Могай тый оҥай улат?
Оксина. А ме тудым йомын шонышна...
Печу. Те йомын шонышда? Игнат нигуш йомын огыл!

Чыланат Игнатым оҥгыш налын, мурат.

Игнатым йомын манын
Шонышна ме ик жаплан.
Изишак кеч ойгыралте,
Тольо чылажат шотлан.

Огеш лий муаш амалым
Игнат деч ойырлаш.
Шонкала коклан йомакым,
Шатын, тале шойышташ.

Ой, ида лӱд йӧршын теже,
Ок йом Игнат нигуш.
Муына кычалын меже,
Шылже веле керек-куш.

Изишак керек полмезе,
Но садак чыташ лиеш.
Ынде шынден ушым рвезе,
Налын кертеш ӱдырым.

Музык йоҥгалтеш. Игнат ден Печу вӱдышӧ семын ончык лектыт.

Печу. Илышыште осалат, йӧндымат уло...
Игнат. Мыскылтыш але пеле-вула паша...
Печу. Арик-турик, манеш-манеш, уто-сите. Ала пайдаже уке, маныда?
Игнат. Спектакль воштылман лиеш ма, ойган, шортман...
Чыланат. Садак пайдаже иктак!

Пӱрдыш.



071199
************************************************************************
7—11

Аркадий ВАСИНКИН

А.С.Пушкин да марий сылнымут

Мутет ден кумыл калыкын нӧлталтын,
Муретше тыйын эрыкыш ӱжеш.
Ушетше калыкын ушеш ушналтын,
Чонетшым мыйынат шӱмем шижеш!

Тиде почеламут корно-влак кугу руш поэт А.С.Пушкинлан пӧлеклалтыныт. Сергей
Чавайн шке сылнымут саскажым тыгак лӱмден — "Кугу поэт". Тудо поэтын
колымыжлан
100 ий темме кечылаште возалтын.
А.С.Пушкинын лӱмжӧ тӱнямбал сылнымутышто руш литературын символжо семын
йоҥга.
Пушкин дене Российыште илыше чыла калыкын литературжо пеҥгыдын кылдалтын.
Марий
сылнымутлан негызым пыштыше писатель-влакат шке тӱҥалтыш ошкылышт гычак
гениальный мутмастар деч тунем шогеныт.
С.Чавайн Озаҥ семинарийыште тунеммыж годымак А.Пушкиным кусараш тӱҥалын.
1907 ийыште "Зимняя дорога" почеламутым марлаҥден. Но марий рвезын
возымыжым лач
кусарымылан веле шотлаш огеш лий.
Марий поэт шым куплетан почеламутым ныл куплетаным ышта да тыштыжат ятыр
вашталтышым пуртылеш. "Тройка борзая бежит" олмеш марла почеламутышто ме
вес сӱретым
ужына:
Теле шӱлык корныштыжо
Кычыр-кочыр тер мура,
Марий кая тер воктене,
Эркын имньыж тарвана.
С.Чавайнын кусарымыже А.С.Пушкин деч ойыртемалтеш гынат, кугу поэтын поэзий

шӱлышыжым арален кодымо. Мутлан, М.Казаковын кусарымаштыже "Теле корно"
оригинал
дек лишылрак, но почеламут тунарак сылнын ок йоҥго:
Пеш йокрок лум корно дене
Писе тройка кудалеш.
Оҥгыржат эре ик семын
Нойыктарышын йоҥгалтеш.
А теве Пушикнын "Теле касше" М.Казаковын кусарымаштыже утларак чонеш пижше:
Лум тӱтаным тарваталын,
Петыра кавам мардеж.
Урмыжеш ир янлык семын,
Аза семынат шортеш.
Тиде почеламут ялт марлак йоҥгалтеш, тудым эше 1947 ийыштак школ
хрестоматийыш
пуртымо.
"Теле кас" Чавайнын кусарымаштыже (1906) вес семын йоҥга, подстрочник
семынрак
лудалтеш, сылнылык могырым ятырлан ӱлыкшӧ.
А.С.Пушкинын произведенийлаже шуко марий авторым ожнысек сымыстарен
шогеныт.
Мутлан, 1910 ийлан лекше "Марла календарьыште" "Сказка о рыбаке и рыбке"
йомакше
савыкталтын. Тудым "Уверан кува" лӱм дене Г.Г.Кармазин (Эвайн) луктын.
Кусарыше
шуко вашталтышым пуртен. Йомак эрвелмарий йылме дене кусаралтын. Кармазинын
колызыжо тыглай колызо огыл, а "эллан уста мурызо", колжат шӧртньӧ огыл —
ший кол.
Адакшым куважат арам кычалтылше, шыде вате веле огыл — "ӱдырамашын осалже".
Колжымат кугыза вапш дене огыл, а мурда дене куча. Адакшым теҥызыште огыл,
а ерыште. Шабдар Осыпын шотлымыж почеш "Уверан кува" йомак-поэме —
А.С.Пушкинын марий
йылме дене савыкталтше икымше произведенийже. Г.Кармазин тыште марий калык
сылнымутлан эҥерта, почеламут чоҥымо йӧнжат шуко шотышто марий мурылан
келыштаралтын. "Туге гынат йомакын сылнылыкше волен огыл, калык мутым,
сылнештарыме йӧным
моштен кучылтмылан кӧра саде йомак тунамсе лудшо-влаклан утыр веле лишеме",
—
чын палемден О.Шабдар.
Кармазинын сылнештарыме йӧнжӧ-влакат руш поэтын деч ятырлан ойыртемалтыт.
Южгунамже тудо моткочак оҥай ойсавыртышым кучылтеш. Мутлан, жапын пешак
писын эртымыжым ончыкташ манын, осал куван кӱштен ойлымо мутшым тыгерак
кусарыме: "Пий
шалмеш миен шу, Ты манмешке толын шу!.."
Тиде йомакым варажым Сергей Чавайн, П.Григорьев-Эмяш, Чалай Васлий да
Михаил
Иванов кусареныт, нунат А.С.Пушкинын возымыжым марий лудшо дек тӱрыснек
шукташ
тыршеныт. Кажне автор руш классикым шке семынже ужын да аклен. Кудо
кусарымыже
сайрак, оригинал дек лишкырак? Вашмутым кычалме огеш кӱл. Кажне кусарыше
произведенийым шке ончалтышыж дене ужын акла да лудшылан темла. Адакшым
йомакым тӱрлӧ
пагытыште марлаҥдыме, сандене жапын ойыртемже, тудын палыже шыҥдаралтде
кодын
огыл.
Тыгак кӱшнӧ ончыктымо "Теле корным" С.Чавайн ден М.Казаков деч посна эше
Н.Мухин
да молат кусареныт. Мухинын "Теле корно" почеламутшо ныл куплетан веле,
адакшым
тудым кусарыме манын палемдыме огыл, туге гынат А.С.Пушкинын шонымашыже
рашак
палдырна:
Тыште-тушто корно воктен
Маяк-влакше шып шогат,
Эртен кайыше еҥым ончен,
Кӱлеш корным ончыктат.
Эн шуко еҥ, очыни, кумдан палыме "Памятник" почеламутым марлаҥден. Нунын
коклаште — О.Шабдар, К.Беляев, Пет Першут, Макс Майн, В.Чалай, А.Ток,
И.Стрельников,
А.Бик, М.Казаков, Г.Гадиатов...
А.С.Пушкинын творчествыже марий сылнымутышто эреак кугу верым налын шоген.
Поснак шуко произведенийлажым 1937 ийыште, колымыжлан шӱдӧ ий темме вашеш,
кусарыме. Лач ты пагытыштак сералтын Шабдар Осыпын "А.С.Пушкин марий
литературышто"
статьяже. Тушто тачысе кечыланат тоштемдыме шуко шонымаш уло. Мутлан, марий
автор-влакын руш поэт деч тунеммышт шотышто тыге каласыме: "Нуно
А.С.Пушкинын
творчествыжым утларак келгын умылен налыныт, тудын кӱдынь шке
творчествыштын
сайжым-экшыкшым пален, кугу поэт деч сылне литератур возымо усталыклан
тунемыныт". Варажым шымлызе моткоч чын ешара: "Ожнырак А.С.Пушкинын
произведенийлажым
кусарыше-влак кугун вестӱрлемден, шке гыч ешарен сереныт гын, кызыт ме
марий
лудшо-влаклан Пушкинын творчествыжым тӱрыс пуаш тыршена".
Теве А.Иванован кусарыме "Малыше кугыжа ӱдыр ден шым Онар нерген йомак" гыч
ужаш
"Ончыко" журналын икымше номерыштыже 1987 ийыште, А.С.Пушкинын колымыжлан
150
темме вашеш савыкталтын ыле. Оригиналыште тудо "Сказка о мертвой царевне и
о семи богатырях" маналтеш. Кусарыше А.С.Пушкинын текстше деч ок торло.
Тудо лач тыгыде эпизод-влакым веле ӧрдыжеш кода, тыгодым южо тыгыде
ешартышым шке гыч пуртылеш. Тидыжым марий йылмылан, лудшылан келыштараш
тыршыме дене умылтараш лиеш.
Мутлан, малыше ӱдырын колоткаже рушлаште хрусталь гыч ыштыме, марлаште —
янда
дене.
Кусарыме йомак марла сайын йоҥгалтеш. Поэтесса текст деч ок торло гынат,
тудо
марий йылмын ойыртемжылан, тудын мут радамжылан эҥертыде огеш керт, сандене
Пушкинын кажне шомакшым, ойсавыртышыжым лач оригиналысе семын кодаш ок
тырше. Тудо
йомакысе образ-влакым сылнын, шӱм-чонжо, уш-акылже гоч колтен сӱретла.
Произведенийын мучашыжат марий йомаклан келыштарыме:
Ӱдыр лектын Елисейлан!
Мо шуэш тыгае сийлан? —
Мӱйым, пӱрым йӱынам,
Лач ӧрышемым нӧртенам.
Удан огыл каласыме! А.С.Пушкинын "Никто с начала мира не видал такого
пира..."
шонымашыже тышке пурыде кодын. Кусарыше чын ыштен. Молан манаш гын, марийын
религийже, илыш умылымашыж почеш тӱнян ни тӱҥалтышыже, ни мучашыже уке.
Тудо моткоч кумда да курым-курымашлык.
А.С.Пушкинын произведенийлажым кусарыме нерген ойлымо годым, "Евгений
Онегиным"
шарналташ уто огыл. Тиде роман марий сылнымут мастар-влакым шукертак
сымыстарен.
Ятыр еҥ тудым марлаҥдаш шонен. Ойлат, пуйто В.Колумбат пытартыш
тылзылаштыже
"Евгений Онегиным" кусараш тӱҥалын улмаш. Но тиде мут архивысе нимогай
документ
денат ок пеҥгыдемдалт.
Чын, роман гыч ужашлам ожныракак кусарыме. А.Токын марлаҥдымыже "Марий
альманахеш", М.Казаковын — "Кумшо лудшаш книгаш" (1947) савыкталтыныт.
Варажымат марий
сылнымут мастар-влак "Евгений Онегин" гыч ятыр ужашым кусареныт. Но
тичмашынже
тудо "Ончыко" журналыште 1999 ийыште, А.С.Пушкинын шочмыжлан 200 ий темме
вашеш
1—5 номерлаште савыкталтын. Кусарыше А.Тимиркаев руш поэтын кажне мутшым,
шонымашыжым арален кодаш тыршен. Тидыже шукташ лийдыме паша. Молан манаш
гын, кажне
йылмын шке ойыртемже уло, адакшым тӱрлӧ калыкын илыш умылымашыжат шке
шотан.
Сандене, очыни, ик йылме гыч весыш кусарыме годым родо-тукым калык
сылнымутым
гына оригинал дек чотак лишемдаш лиеш. Моло йот тукым йылме гыч тыге
марлаҥдаш
моткочак йӧсӧ, але огешат лий.
Вашлийын мутланыме годым В.Регеж-Горохов кызыт "Евгений Онегиным" кусарымыж
нерген ойлыш. Сай паша, тудланат, молыланат лач тӱвыргӧ лектышым тыланаш
гына кодеш. "Дорогу осилит идущий", — манеш пошкудо руш калык. Тӧчен ончымо
уто огыл.
Кузерак кусарыман? Кусарыме текст оригинал деке лишыл але тора лийшаш, чыла
мутым, ойсавыртышым тӱрыс кусарыман але уке? Тӱҥжӧ тыште огыл, очыни.
Кызытсе литературоведенийыште, викшым манаш гын финно-угроведенийыште, эн
ончычак шымлыше-влак кумшо йылме гыч кусарымым огыт жапле. Мутлан,
Шекспирым руш
йылме гыч марлаҥдымеке, мо кодеш? Але "Калевалам" таче кечын молан моло
йылме
полшымо дене кусараш? Тиде марла вариантым мӧҥгешла финнлаш савыраш гын, мо
лектеш? Шке эпосыштым финн-влак пален кертыт мо?
1996 ийыште Эстонийысе Лохусалу олаште финн-угор писатель-влакын кусарыме
шотышто конференцийышт эртыш. Сылнымутым шымлыше-влак дене пырля тыште
йылмызе-влакат
шке шонымашыштым ойленыт. Мутлан, Габор Берецки О.Шабдарын "Ӱдырамаш
корныжым"
руш йылмыш кусарыме нерген палемден: "Кусарыше произведенийысе действийым
да жапым вашталтылеш, южо персонажым йӧршын луктын шуа да нунын олмеш вес
геройым
ешара да т.м." Мутат уке, тыге лийшаш огыл.
Родо-тукым сылнымутым вик кусарымаш веле сай лектышым пуэн кертеш, манна.
Тыгаяк
шонымашым каласен конференцийыште финн шымлызе Сиркка Сааринен. Тудо
палемден:
С.Чавайнын "Ото" почеламутшым оригинал гыч огыл, а руш вариант гыч финн
йылмыш
кусарымылан кӧра марий поэтын возымыжо шке ямжым, тӱсшым йомдарен. Тыге
иктешлен
каласен кертына: кусарыме годым эн ончычак йылме ойыртемым шотыш налаш
кӱлеш.
Вес могырым, оригиналын сылнылык кӱкшытшӧ волышаш огыл. Кумшыжо: оригинал
гыч
вик кусараш тыршыман, тыгодым родо-тукым йылмын лишыл улмыжат кӱлеш
кӱкшытыш шуаш полша. Нылымше: кусарыме произведенийыште авторын
мастарлыкшым, тудын шонымашыжым тичмаш арален кодаш тыршыман.
Марий-влак А.С.Пушкин деке тӱҥ шотышто 30-шо ийла мучаште мелын савырненыт.
Тунам, 1937 ий тӱҥалтыште, поэтын колымыжлан 100 ий теммым кумдан
палемденыт. Тунам "Дубровский", "Станционный смотритель", "Капитанская
дочка", "Барышня-крестьянка", "Гробовщик", "Выстрел", "Метель" да моло
произведенийлажым кусарыме.
Тыге икымше гана марий лудшо-влак А.С.Пушкинын прозыжым шке шочмо йылмышт
дене
лудын кертыныт. Кокымшо кусарымаш толкынат руш писательын юбилейже дене
кылдалтын: 1949 ийыште тудын шочмыжлан 150 ий темын. Тидын вашеш кӱшнӧ
палемдыме повесть ден ойлымаш-влакак марлаҥдалтыныт. Мутлан, ончыч "Капитан
ӱдыр" (1935,
Е.Ф.Смирнов), "Дубровский" (1937, Я.Ялкайн), "Кресаньык ӱдыр" (1937,
М.Калашников) посна книга дене лукталтыныт гын, 1949 ийыште "Дубровскийым"
К.Васин угыч
кусарен. Тыгак тунам "Выстрел", "Станционный смотритель", "Метель",
"Барышнякрестьянка" повестьлам И.Стрельников марла савыктен луктын.
Пушкинын произведенийлажым кусарымаште кумшо кугу ошкыллан 1987 ийым
шотлыман. Тунам, поэтын колымыжлан 150 ий темме вашеш, ятыр ий марий автор
А.С.Пушкин деке мелын савырнен.
Тидымат палемдыман: кызыт поэзийым гына кусарат. Марий лудшо-влак
А.С.Пушкинын
прозыжым рушла лудыт да школлаште тунемыт.
Тений, 1999 ийыште, адакат прозым огыл, А.С.Пушкинын "Евгений Онегинжым"
йомакпоэмыж-влакым кусарыме. Прозо гыч "Дубровский" повесть негызеш
курыкмарий театрлан инсценировкым ыштыме.
Кӱшнӧ ме А.С.Пушкинын произведенийлажым марий йылмыш тӱрлӧ пагытыште
кусарыме
нерген ойлышна. Кусарымаш марий сылнымутлан кугу полыш, мастарлык школ
лийын.
Тыгодымак А.С.Пушкинын лӱмжӧ дене марий литератур эше моло семынат
кылдалтын.
Кугу мастарын творчествыже марий писатель-влаклан темым, сюжетым ойырен
моштымаштат кугу полышым эреак пуэн шоген. Тудын поэзийжат, прозыжат,
драмыжат усталык кӱкшытын эталонжо улыт. Эше 1937 ийыштак О.Шабдар тидын
нерген ончык ужын
моштен ойлен: "Кызытсе марий литературышто А.С.Пушкинын влиянийже
поэтикыште да
литератур мастарлыкыште гына огыл. Темым налмаштат, илыш материалым кучылт
моштымаштат саде влиянийым ужына". Теве, мутлан, Г.Зайниев "Кугарня" (1999,
6 май)
газетеш савыкталтше "Пушкин да Чавайн" статьяштыже "Элнет" романыштыже руш
сылнымут мастар дене кылдалтше ятыр эпизодым ончыкта. Тыште С.Г.Чавайнын
"Окавий"
ойлымашыж нерген О.Шабдарын ойжым пеҥгыдемден каласыме: "Марий чодыраште
шылын
илыше Эрмак шке койышыж дене А.С.Пушкинын "Дубровскийжым" ушештара. Уке,
А.С.Пушкинын геройжо йорло лийын огыл. Ачажын именийжым осалын шупшын
налмеке,
Владимир Дубровский шке классшылан тушманыш савырна — разбойник лиеш, ачаж
верч
ӱчым шукташ пижеш. Тиде шот дене ончымаште Эрмак ден Дубровский икте-весышт
дек
пеш лишыл улыт".

* * *
Драматургийыштат Пушкинын надырже кугу. Тудын "Борис Годунов", "Моцарт и
Сальери", "Русалка" драмылаж деч посна руш драматургийын историйже нерген
ойлаш огеш
лий. "Русалка" ден "Моцарт и Сальерим" автор шкеже поэме манын палемден, но
шуко
театр нине произведенийлам драме семын модын ончыктен, да нуно кызытат
Российысе
зритель-влакым куандарат. "Моцарт ден Сальери", "Чаҥга рыцарь", "Русалка"
произведенийлам 1937 ийыште "Драма-влак" лӱман посна книга дене Москваште
савыктыме.
Нуным Олык Ипай ден М.Казаков кусареныт. Тудо ийынак Марий театрын
сценыштыже
"Дубровскийым" модын ончыктымо. Инсценировкым С.Г.Чавайн ямдылен.
Писательлан ты
пашаште режиссер А.Маюк-Егоров чот полшен, спектакльжымат тудак шынден.
Премьер
кечын "Марий коммуна" газетеш савыкталтше "Пушкин — марий сценыште"
статьяштыже
Алексей Иванович руш генийын геройжо-влакым сценыш лукташ кузе ямдылалтме
нерген
радам дене каласкален.
Тунамсе пагытым шарнен, марий артист Г.М.Пушкин тыге палемден: "Сӱрет ямде
—
кондем, репетицийым тӱҥалына. Повесть кугу, иканаште инсценироватлен, жапым
эртарыме шуын огыл, сандене сӱрет шумо семын репетиций каен шоген. Сергей
Григорьевич уэш пачаш серен да удыркален шинчылтын огыл. Спектакль пешак
сӧралын каен.
Театрын директоржо Прокопий Карпов ик рольым модын, ик рольым Йыван Кырля
сӧрастарен". Тидын нерген Ю.Галютинын "Георгий Пушкин" романыштыжат
("Ончыко" журнал)
лудын кертына. Артистын ик шарнымаштыже "Дубровский" спектакль нерген тыге
возымо: "Мый тунам режиссерын полышкалышыже улам ыле. Князь Верейскийын
рольжым модынам. Эше тудо жапыштак мемнан да уло калыкын пагалыме
артисткыже Нина Александровна Конакова дене Троекуровын воштончыш колоннан
залыштыже мазуркым куштенна.
Троекуровын рольжым Михаил Сорокин баритон йӱкшӧ дене шергылтарен. Маша
ӱдыржым
Анастасия Андреевна Филиппова пеш мастарын модын. Тиде инсценировкышто
Мустафа —
Йыван Кырлят мемнан дене пырля лийын. Тунам тудо Москва гыч толын, кино деч
ойырлен, марий театрыш пашам ышташ пурен ыле. Директор, писатель Прокопий
Карпов,
комический рольым модын.
Юбилей спектакльна моткоч куатлын эртен. Калык куанен ончен да рӱжге совым
кырен
вашлийын".
Чынак, А.С.Пушкинын произведенийжым марий сценыште шындымаш тунамсе
пагытлан
моткоч кугу сеҥымаш лийын. "При всех недостатках спектакль "Дубровский"
сыграл
большую роль в творческом росте коллектива, в развитии его сценической
культуры,
а молодому режиссеру дал серьезный урок мастерства, помог в овладении
системой
К.Станиславского", — палемден театровед М.Георгина. Чаманен каласаш
логалеш,
"Дубровский" инсценировкын рукописьше аралалт кодын огыл. Марий кугыжаныш
театрын сценыштыже "Моцарт ден Сальерим" шындаш шонымаш лийын, но тудо
шукталтде кодын. Тиде чырым К.В.Иванов лӱмеш Чуваш драмтеатрын актерышт-
влак "пытараш полшышт". Нуно камерный оркестр да академический капелле дене
иквереш 1999 ий 19
апрельыште Йошкар-Олаште "Моцарт ден Сальери" спектакльым шочмо йылмышт
дене
моткочак мастарын модын ончыктышт. Текстым чуваш калыкын кумдан палыме
поэтше
П.Хузангай кусарен. Тӱҥ режиссер В.Н.Яковлев шкежак художник-декоратор
семын
сценым пешак устан сӧрастарен.
Ӱшанен кодына, "Моцарт ден Сальери" кунам-гынат сцене гыч марла йоҥгалте.
Текстым, кӱшнӧ палемдышна, Олык Ипай ден М.Казаков эше кудло ий ожнак
марлаҥденыт.
"А кусараш моткоч неле ыле, жапат шуко каен, — шарналтен 1987 ийыште
М.Казаков.
— Моланже пале: марий йылмыште абстрактный мут шагалрак. "Моцарт ден
Сальери"
келге философский шонымашан, тыште абстрактный умылымаш шуко уло. Садлан
вуйым
чот пудыратылаш перныш. Тыштыже мыланна мутер-влак кугун полшеныт".
Пушкинын шӱдыржӧ кок курым ожно чӱкталтын. Кугу поэтын талант тулжо дене
ырен,
тӱнямбалне тӱжем дене у поэтический шӱдыр ылыжын. Нуно Пушкин деч
почеламутым
возымо формылан гына огыл тунемыныт. Руш поэтын генийже национальный чон
шижмашым помыжалтараш полшен, а курымашлык произведенийлаже тӱҥалше автор-
влаклан
творческий эҥертыш лийыныт. Арам огыл Г.Микай эше 1905 ийыште "Евгений
Онегинын"
авторжо семын возаш тӧчымыж нерген ойлен. Тиде шонымашым Г.Микайын икмыняр
почеламутшын сюжет да тема шотышто А.С.Пушкинын произведенийлаж деке лишыл
улмышт
пеҥгыдемда.
Марий автор-влак ончычшым Пушкин семынрак возаш тӧченыт гын, варажым тудын
произведенийлажым марлашке ятыр кусареныт. Тидыже нунын творческий
мастарлыкыштым
шуарымаште моткоч кугу полыш лийын.
Пушкинын чӱктымӧ волгыдо шӱдыр нигунам ок йӧрӧ, тудын сескемже у деч у
тукымын
шӱмыштӧ йӱлаш тӱҥалеш, да ончыкыжымат сылнымут мастар-влакын чоныштым
куатле
творческий сеҥымашлан тыгак кумылаҥда, алгаштара.



071299
************************************************************************
7—12

Туныктымо паша

Семен ДМИТРИЕВ
МЫСКАРАН ЮЗО ВИЙЖЕ

Школ ончылно шогышо эн кугу сомыл: тунемше-влаклан келге шинчымашым пуаш,
йоча-влакым ончыко илышлан шуарен кушташ, а шочмо йылме урокышто:
1) лудмо да возымо негызеш уш-акылым почылтараш;
2) мутвундым пойдарен, кутырымо да серыме йылмым вияҥдаш;
3) икшывын кумылжым шотыш налын, илышлан да поро пашалан ямдылен шогаш.
Кум тӱҥ сомылжымат шуктымаште мыскара-влак кугун полшен кертыт. Теве
Программат
икымше пашамак ончыл верышке шында. Шонкалымашын тӱҥалтыш тошкалтышыже —
йодыш.
Ученик деч кузе шот дене йодына, уш-акыл ворандарыме ыштыш-кучышна тунар
вийнаш
тӱҥалеш.
Мыскара шкенжын оҥай да весела улмыж дене кумылым савыра. Южгунам тудо
койдарен
але пӱшкылынат пуа, айдемым ушанракым ыштынеже, чынлан туныктынеже.
Кунамже мыскара йодышым шкеак шында. Кушто тудым она уж, туныктышо ешарыже.
Йодыш шындалтмеке, кокымшо тошкалтышым ыштыман: шонкалыман-вискалыман, факт-
влакым
лончылыман, таҥастарыман да иктешлымен.
Книгалаште "Логика" лӱман тыгай мыскарам вашлийына.
Олаште тунемше эрге каникуллан ялышке толын. Ачаже кум муным налынат,
салмамуным
ышташ ямдылалтын улмаш. Тудо йодын:
— Эргым, олаштет вара мом тунем тольыч?
— Логикым тунемым.
— Логикыже мо тугай? — йодеш ача.
— Теве теркыштет кум муно огыл, а визыт манын, логически пеҥгыдемдем.
Кумытан
числаште кокыт уло? Уло. Кумыт да кокыт визыт лиеш. Тыгеже тыйын теркыштет
вич
муно.
— Ну, эргым, тыйым чот туныктен колтеныт. Мый кум муно дене шканем
салмамуным
ыштем. А тый логика полшымо дене эше кок муным муынат. Тудым тый шканет
шолто,
йӧра, — манын ача.
Тыге лекте: логикым "тунемше" эрге, арам моктанен, шужен кодо, логикылан
эҥертыше ача мӱшкырым темыш.
Мыскаран вийже кугу. Тудо эсогыл титакымат шӧрен кертеш. Теве икмыняр
примерым
ончалын лектына.
Бригадир пашазым вурса:
— Чылан кандаш кермыч дене нумалыт, а тый шкетын нылытым веле нумалат! От
вожыл
мо?
— Уке, бригадир йолташ. Нуно пеш його улыт, кок гана каяш ӧрканат.
Пашазе такше чын огыл, моло деч шагал кермычым нумалеш. А бригадирлан
умбакыже
мом ойлаш? Пашазе тудын умшажым ончылгоч петырен.
Тыгайрак сынан эше икмыняр мыскарам шергалына.
— Намыс огыл мо, Семон! — Бригадир трактористшым кӱэштеш. — Кок шагат киет,
а
трактор шога.
— Тракторжо ок воч гын, мый титакан улам мо? Тачысе технике манмет але
тыгайышке
шуын огыл.

* * *
— Чӱчӱ! — титакым ыштыше рвезе кычкыра. — Пылышем кӱрмым чарныза!
— А молан тый Светам игылтат?
— Мый пылыш дене огыл, а йылме дене игылтам.

* * *
— Эй, ньога! — сад орол кычкыра. — Олмапу вуйышто мом ыштылат?
— Ужыда, теве ик чевер олма камвозын. Тудым укшыш сакынем, — манеш рвезе.
Мыскара шкенамат южгунам сайын арален коден кертеш. Коклаштына весым
койдараш,
игылташ але эсогыл мыскылаш кумылан еҥ-влак, она шылте, улытак.
Мутланымашым логический йогыныш виктараш гын, сотарыше еҥ шкежак намысыш
пура. Ода ӱшане?
Бернард Шоулан сырыше еҥ серышым колтен. Тудо письмаштыже ик сӧсна мутым
веле
возен.
Эрлашыжым писатель газетеш серен: "Ондакат ме шуко серышым налын шогенна.
Южо
йолташ фамилийжым ончыкташ монда. А таче мӧҥгешла лийын. Письма толын,
текст уке
— лач подпись веле".

* * *
М.В.Ломоносов кумдан палыме ученый лийын гынат, нужнан илен. Икана ик
полдалге
пӧръеҥ мыжерысе рожшым ужын пӱшкылын йодын:
— Шымлызе рож гыч онча аман?
— Уке, — вашештен Ломоносов. — Окмак рожышко онча.

* * *
Ял озанлык газетыште ыштымыж годым Марк Твен деч ик еҥ йодын:
— Те сӧснам журналист деч ойырен моштеда?
Пӧръеҥым писатель тӱсленрак ончалын да вашештен:
— Очыни, ом керт.

* * *
Ик кӱжгӧ пӧръеҥ какши Бернард Шоум ужынат, ойлен:
— Тендам ончен, туге шонаш лиеш, пуйто ешда шужен шинча.
Писателят вараш ок код, вашешта:
— Тендам ончен, туге шонаш лиеш: тиде йорлылыкышто те титакан улыда.

* * *
Баснописец И.А.Крылов пеш кӱжгӧ улмаш. Икана кок самырык еҥ, Иван
Андреевичым
койдараш шонен, тыге ойлен:
— Ончыза, мемнан дек йӱр пыл ора гай айдеме толеш!
— Йӱр толшашым ужава-влакат шижтарат, — вашештен Крылов.

* * *
Ик журнал редактор тамакым чот пӧҥген. Трупкажым умшаж гыч кораҥдыде
шупшын.
Шикшлан кӧра пӧлемыште эсогыл пычкемыш лийын. Икана лач йолташыже толын
лектын.
— Пӧлемыштетше южшо!.. Тыште сӧснат вич минут деч утым туркен ок керт.
— Нелеш ит нал, родем. Тыйын толшашетым пален омыл.

* * *
— Вольык доктор те улыда мо?
— Мый. А тендан мо коршта?

* * *
Черле еҥ деч врач йодеш:
— Те эше иктаж-кӧ деч каҥашым йодында?
— Аптекарь деч.
— Могай кӱлдымаш каҥашым пуэн, тогдаем.
— Тудо тендан дек толаш темлыш.

* * *
Ик марийын пел шинчаже шайык лийын. Еҥ-влак ончылно тудын лӱмнержым волташ
манын, пошкудыжо тыге ойлен:
— Очыни, шайык шинчан-влаклан чылажат кокытла коеш. Тыге вет?
— Тыге, тыге! — каласен шайык шинчан марий. — Кузе палышда? Теве кызыт
тыйым ончем да ныл йоланла койметым ужам.

* * *
Секретарь ӱдыр начальникше деч йодеш:
— Пагалымем, мылам окса кӱлеш.
— Кузе, адак?
— Оксам йӧршын кодын огыл.
— Тылат, мыйын шонымаште, окса деч коч уш кӱлеш.
— Тыйын мо уке, мый тудым йодмаш уке.

* * *
— Иванов, тый можым налат ыле: ушым але оксам?
— Оксам налам ыле, Сидоров йолташ.
— А мый ушым налам ыле.
— Пожале, чын ыштет. Кӧн мо ок сите, тудым налеш.

* * *
Кок турист унагудыш малаш пурен. Оза лавыранрак пӧлемым ончыктен. Ик
туристше
йодеш:
— Вара тиде сӧсна вӱта мош шога?
— Ик сӧсналан кок теҥге, кок сӧсналан — кумыт.

* * *
Марийым ужаш манын, йолташыже ала-мыняр гана толын, но тудым мӧҥгешыже
учырен
кертын огыл. Икана адак толын, адак ужын огыл. Чот сыренат, омсашыже икшак
манын
возен коден.
Кок-кум кече эртымеке, йолташыже марийым уремеш вашлийын.
— Кушто кийылт коштат?Тый декет мыняр гана миенам, чыла арам.
— Икмыняр гана миенат? — манеш марий. — Мый пален омыл. Ик гана веле
миенат, шонем, тунам мыйын омсаш шке лӱметым возен коденат.

* * *
Икана Пӧтыр унала толын. Чылан, кӧ мыняр кертеш, кочкыт, йӱыт. Пошкудышт
Пӧтырым
воштылтышыш лукташ шонен пыштат. Шылым кочкыт да лужым тудын турашке йыштак
оптат.
— Ончыза, мемнан Пӧтыр могай опкын! Шкетын тынар шылым кочкын, мыланна
йӧршын
коден огыл.
— Юмылан тау, сайын кочкым, — Пӧтыр вашешта. — Мыйже шылым веле кочкынам, а
теже
лужге нелын улыда.

* * *
Эргыжым туныкташ ик поян ушан еҥым ӱжын. Тудыжо пеш шергын йодын.
— Тыгай кугу окса дене ишакым налаш лиешыс!
— Ну вот налза, — ушан еҥ вашештен. — Тунам кок ишакда лиеш.

* * *
Трибун гыч волышо ораторым йолташыже мокталта:
— Саламлем, пеш чаплын ойлен пуышыч.
— Тудыжо туге да... Залыштыже лач окмак-влак веле шинчат ыле.
— Тидыже раш. Тый таклан огыл пеш чын ойлаш тӱҥальыч: "Шерге родем-влак".

* * *
— Официант, шылым пурлашат ок лий, чылт ботинке пундаш гай.
— Шорыклан ӧпкелашда логалеш.
— Мый шорыкланак ойлемыс!

* * *
Икана эрден эр, тулдӱл годымак, марий мончаш миен. Тушто пеле пычкемыш
улмаш.
Марий теҥгылыш шинчын. Шижын: теҥгылыште эше ала-кӧ шинча. А тиде ала-кӧжӧ
кугу
начальник улмаш. Лишке шичмылан тудо сырен да пелештен:
— Эй, тый — албаста! Тыгеже тылат ишак дек тора огыл!
Марий ончалеш, пуйто мыняр кужытым ушыж дене виса да вашешта:
— Тора огыл!.. Улыжат кок шеч веле.

* * *
— Тый мо, мыйым орадылан шотлет мо?
— Уке. Мый йоҥылышат лийын кертам.

* * *
Оласе столовыйыш ял гыч толшо пӧръеҥ кочкаш пурен. Ӱстел коклаш оласе еҥым
пырля
шинчаш ӱжын. Тудым тиде ӱжмаш шыдештарен:
— Комбо сӧсналан йолташ огыл! — руалын пелештен.
— Мый тугай комбо улам, чыла сӧсна дене келыштарен кертам.
Мыскараже мыскара да... Южгунам, шекланен от ойло гын, тудо, пырдыжышке
кудалтыме пурсала тӧрштен, шке декет мӧҥгеш пӧртылын перен кертеш.
Туныктышылан тыгодым
поснак тӱткын эскерыман. Уке гын, теве мо лектын кертеш.
— Мый тыланда, — ойла туныктышо, — окмак осел нерген каласкалаш тӱҥалам.
Петров,
окнашке мом ончет? Тушто нимогай оселат уке. Чыланат мыйын ӱмбакем ончыза.

* * *
Туныктышо йочан аважлан ойла:
— Эргыда ӱпшен коштеш.
— Мый эргымым тендан дек ӱпшынчаш огыл, а тунемаш колтенам.

* * *
— Марь Ванна, — урок деч вара Вова йодеш. — Таче ме мом каен улына?
— Окмак йодышым пуэден ит шого.
— Пеш ом пу ыле да... Ачам ден авам мый дечем тидын нерген кажне кечын
йодыт.

* * *
— Марь Иванна! "Ме обезьян гыч лектынна" манеш ачам.
— Вова, урок вӱдаш ит мешае. Тендан ешыштыда мо ышталтме дене мыйын пашамат
уке.

* * *
— Палет мо? — туныктышо ой колыштдымо учениклан ойла. — Мый кум кече
жапыште
ават лиям ыле гын, тый тунамак тӧрланет ыле.
— Йӧра, ачай дене мутланен ончем, ала келша.

* * *
Весе-влакат тыгай капканыш логал кертыт.
Ача эргыжлан ойла:
— Мый изиэм годым нигунамат шойыштын омыл.
— Ачай, а тый кунам шойышташ тӱҥалынат?

* * *
Эрге школ гыч нузылгышо пулвуян толын.
— Мый ончылгоч паленам. Тыгак лиеш, шоненам, — ава тургыжлана. — Перемен
годым
адак куржталынат?
— Авай, тый могай оҥай улат! Ончылгоч паленат, а мыланем ойлен отыл.

* * *
— Тетрадеш молан ачатын фотожым пижыктенат? — эргыж деч ава йодеш.
— "Мӧҥгӧ пашам ышташ полшышо окмак могайрак, мый ончалнем ыле", манеш
туныктышо.

* * *
Петя аважын кӱштымыжым шуктен огылат, ава пеш вурса:
— Тылат кеч ойло, кеч ит ойло — садиктак: ик пылышышкет пура да весыж гыч
лектын
кая.
— Тау, авай. Ынде палем, молан мый кок пылышан улам.

* * *
— Тый адак сӧсна гай лавырген пытенат! — ава лӱшка. — Тый денет ынде мом
ышташ?
Тыгай лавыраным тый мыйым иктаж гана ужынат?
— Уке. Изиэт годымжо мый тыйым ужын омыл.

* * *
— Могай те ой колыштдымо улыда! — ава эргыже-влакым вурса. — Кечывал марте
шкендан кампеткым тӱкаш шӱден омылыс!
— А ме шкенаным тӱкен онал, — вашмут шокта. — Витя мыйынам налын, а мый —
тудыным.

* * *
Ик пошкудо марий ойла:
— Пытартыш гана йодам: парыметым кунам пӧртылтет?
— Пеш кугу тау. Тугеже тиде окмак йодышым тетла пуаш от тӱҥал.

* * *
Салтак командир деч йодеш:
— Мыйым олаш колтыза.
— Молан?
— Шканем дипломатым налам.
— Молан тылат, окмаклан, дипломатше? Мыйым дипломат дене коштмем тый иктаж
гана
ужынат?
Йылме лывыртымаште мыскаран вержым ончыктен кодаш кӱлешлан шотлена. Мутлан,
шомак поянлыкым (лексикым) ешарыме йодышым налына. Южгунамже шонымашым
почын пуаш
мут ок сите, тунам вес йӧным кычалде ок лий.
Теве пример. Йот эл гыч толшо еҥ кевытыш пурен, манеш. Кум булкым налнеже.
"Кумыт" манмыже рушла кузе лиеш, монден. Тунам тыге ойла: "Мылам ныл булкым
пуыза,
а иктыже ок кӱл".
Вес пример. Йоча садыште эр кочкышлан шолтымо муным пуэныт. Ик рвезе тудым
ок
йӧрате улмаш. Йочат муным налеш, повар дек мия да тыге манеш: "Мый тидым
огым,
аважым кочнем".
Мутын шуко значениян улмыжлан кӧра йочан (а икшыве тӱҥалтыш жапыште шомакын
вияш
значенийжылан гына ӱшана) умылыдымашыже лектын кертеш.
Ача ден ава изи Зинам пеленышт налыныт. Нуно уржа пасу гоч йолгорно дене
ошкылыныт.
— Тений кинде сайын шочын, — манеш ача.
Зина изиш почеш кодеш, кидше дене уржавуйым кучен онча да ойла:
— Кушто киндыже? Тыште ик сукырат укес!
Икшыве мутым вончештарыме значений дене кучылтмо ваштарешат шога. Тудлан
лачак
вияш значенийым веле пу!
— Ну, кертым вет! Йываным сайынак чиялтышым, — моктана Чимош чӱчӱ.
Изи Мишук ӧрын колта:
— Окна чиялташ аван чияже ситен огыл. Тугеже пуэт?
Йылмыштына вашлиялтше омонимат мыскара чоҥымашке ушна.
— Тый шинчалте, мый каем, — мане кова уныкажлан.
Уныка ӧрын:
— Мом ышташ? Ковыштам мо шинчалташ?
Омоним негызешак мыскара йодыш-влак шочыт, мутлан: Могай шӱдыр дене шӱдыраш
ок
лий? (Кавасе.) Баянет уло гын, ложашым шокташ лиеш мо? (Лиеш.)
Мыскаран йылмыжак шке сын-кунан, воштылчыкан, южгунамже шыман игылтшан.
Теве Паяш чӱчӱн ик койдарчыкше "Порылык" маналтеш.
— Паледа, — шомакым луктеш орол пӧртыштӧ Паяш, — ынде калык ожнысо гай
огыл...
— А мо?
— Токан, автобусыш шичмем годым, шӱртньышым да пу сорымла шуйнен возым. Ик
еҥат
мыйым ыш логал. Паледа?
— А мом ыштышт?
— Мыйын гочем чаткан тошкал вончышт.
Мыскараче кузе кутыра? "Калык ожнысо гай пычкемыш огыл", "Пу сорымла шуйнен
возым". Камвочшо кугызалан иктаж-кӧ кынелаш полшышаш ыле, а пасажир-влак
шоҥгын
капше гоч чылан чаткан тошкал вонченыт. Паяш культурдымо еҥ-влакым когарта,

пӱшкылеш, тыгай "порылык" (порылык огыл, а торжалык) ваштареш шке мыскара
умдыжым викта.
Воспитательный пашаште мыскаран суапшым аклыман. Мутлан, опкын, темдыме
лияш
огыл манме шонымашым йыгыжтарен умылтарыме олмеш ала ӱлан пуымо мыскарам
лудына
гын, пайдаже утларак погына.
— Мылам лу когыльым пуыза, — Печу буфетыште ойла.
— Неужели тынарым шкетын кочкын сеҥет? — кевытче йодеш.
— Шкетын огыл. Иктыжым шольымлан пуэм.
Е.В.Петросян "От смешного до великого" книгаштыже (М.: Терра, 1995. — 299
с.)
тыге воза: "Айдемын шӱлыкан лиймыж годым шӱргыштыжӧ 72 чогашыл пашаш ушна,
шыргыжмыж годым — 16 веле. Воштылмыда годым коваштыда кугун ок чымалт".
(Умбакыже лиеш.)



071399
************************************************************************
7—13
Геннадий ЧЕМЕКОВ

Муро, муро...

Тымык южым чыла вечын кӱрлын,
Ямле сем йоҥгалте ялыштем.
Шочмо верым муро дене тӱрлыш,
Муро дене тӱрлыш кумылем.
Тиде семже, палыме да лишыл,
Кӧ мура гын, можыч, шӱмбелем?
Тудын деке чоҥешталын мийышым,—
Вургыжале веле шӱм-кылем.
Тудо огыл, вес еҥ тиде семым
Таче пӧлеклалын весылан.
Толкыналтын пуйто леве теҥыз
Ӱдыръеҥын кумыл веселан,
Ятыр пагыт йоҥгыш тиде муро,
Юзо сем ден туржо кумылем.
Ятыр пагыт пӧртышкат шым пуро,
Йӱксӧ-муро лугыш йӱд-лмем.
Ямле семым тый кузе от жапле?
Тиде муро ожсым шарныктен.
Первый вашлиймашым, рвезе жапым,
Мӱй гай пагытемым пӧртылтен.

РВЕЗЕ ГОДЫМ
Ший шӱдыр-влак каваште йолгыжыт,
Шинчам пӱалыт мыланна...
Молан гын рвезе годым вожылыт —
Шомак лукдеак эртена.
Луман пӱртӱс сӧрале, йоҥгыдо,
Кеч йӱштӧ чеслын витара.
Чал тылзе кӱшыч тымык волгыдым
Йомак кундемыш йоктара.
Уремым чинчылыме, тойлымо...
Ме мут лукдеак эртена.
Да кызыт просто ок кӱл ойлымо —
Кок шӱм тек йыштак мутлана.

КОК ЗОНТИК

Пыл леведын пӱтынь горизонтым,
Да еҥ-влакым йӱр шылаш покта.
Огеш лӱд лач шкетын тиде зонтик,
Шаҥгысекак эркын тавалта.
Коштылда нӧралын пӧрт воктене,
Урем лукыш чарныде онча.
Нӧрышӧ, ойгаҥше тӱсшӧ дене
Ятыр пагыт кӧм тыге вуча?
А тыгодым вигак ужылалтыш
Вучышет вес зонтикым: "Толеш!"
Вигак шыргыжале, чытырналте,
Чоҥештале тудын ваштареш.
Зонтик-влакше лыжге саламлалтыч,
Икмыняр жап шогышт мутланен,
Тале йӱрлан порын шыргыжальыч,
Ошкыл колтышт коктын корно ден.
Нунылан, ужам мый, чынак сае,
Огыт шиж йӱр вӱдым, йӱштымат...
Йӧраташлан пагыт ок мешае.
Зонтикем, вучем тыйым мыят.

* * *
Кӱдырчӧ тунам кӱдратлын кӱдыртыш,
Рвезе шинчыш, лӱдын чытырен,
А тыгодым йӧраталме ӱдыржӧ
Весе дене кайыш кутырен...
Нуным пӱсӧ йӱр пырчат ыш лӱдыктӧ,
Илыш корно ден пырля эртат тачат.
Лӱддымылан таҥ вет тале кӱдырчӧ,
Корным волгалта тул-волгенчат!

ШАРНАЛ ЭРЕ
Мардеж икшыве семын модын кайыш,
Ужар лышташым шуыш ӱмбакем.
А тудо, пуйто порсын изи кайык,
Толдалын шинче мыйын кидышкем.
Ончен шогем. Ах, чатката, сӧрале!
Посто тӱс дене шкеже йылгыжеш.
Векат, мылам ойлаш тыршалын,
Ужам, чонан гаяк тарванылеш.
Кӱлеш ала тылат Айдеме полыш?
Ала чоҥештынет кечан каваш?
Да пуйто мыйын йодышемым палыш,
Тӱҥале шыргыжаш изи падыраш.
Шижам, чоҥештынет пешак торашке,
Но тыланет кузе гын полшыман?
Шарнал эре: шунет кечан кавашке —
Ондак вет пӱркыт вийым погыман.

ТУЛ ОК ЙӰЛӦ ГЫН...
Мый ушышто лугем, ой, шуко темым,
Вуй чечасак печкалтеш, шонем.
Врач да поэт коклаште ойыртемым
Пеш кычал мунемыс, калтакем.
Врач полша вет шочыкташ у еҥым,
Операций дечын ончыч со шыма,
Кычалеш кеч-кунамат эн чапле йӧным
Да таза ньогам аважлан пӧлекла.
А поэт возаш пижеш гын у поэмым,
Тӱрлӧ вечын, ну, туге шымла, тӧрла,
Пӱчкеда оккӱлым, ешара у семым,
Лудшылан шӱм-чон аршашыжым темла...
Вот, мутлан, пеш шучкын черлана айдеме
Да илаш ӱшаным йӧршын йомдара.
Вийдыме ты еҥым уш куатше дене
Доктор угыч илыш корныш виктара.
Ешара айдемылан эн кугу ӱшаным,
Илыш эмым пуйто чоныш шыҥдара,
Ешара тудланже шӱшпыкан куаным
Да шкежат поэтыш пуйто савырна.
Ойырен кертам мый тудым ятыр шӱдыштӧ,
Врачын чонжо — илыш муро, шеремет...
Но Поэзий тул ок йӱлӧ гын врач шӱмыштӧ,
Айдемымат айдемыла эмлен ок керт!



071499
************************************************************************
7—14

Марий технологический
Йошкар-Оласе технологический колледж Марий Элысе моло тыгаяк кыдалаш
учебный заведений коклаште шке лӱмнержым кӱшнӧ куча. Да кызытсе неле
саманыште ончыко
ӱшанлын онча: тӱрлӧ специалистым ямдылыше отделений ок шагалем, а мӧҥгешла,
кажне ийын ешаралтеш.
Мутлан, кыдалаш 11 классым пытарыше ӱдыр-рвезе-влак тысе колледжыште
коммерсант
специальностьым налыт. Тиде отделенийым кок ий ончыч почмо, тыште идалыкат
лу
тылзе тунемман.
Тыште студент еш предприниматель сомыллан кӱлеш шинчымашым налеш,
бухгалтерий
пашам виктараш, тӱрлӧ валютный операций дене кылдалтше документым, вексель,
чек-влакым лончылаш тунемеш.
Самырык-влак йӱдшӧ-кечыже манме гай компьютер дене пашам ышташ тунемыт,
комплексный итоговый экзаменым компьютерын полшымыж дене кучат.
1999 ий гыч "Парикмахерское искусство и декоративная косметика" отделений
почылтеш. Тыштат студент-влак моткоч поро пашалан кумылаҥыт: айдемым
самырыкемдаш,
моторракым ышташ.
Ты профессийым налаш шонышо-влак математика дене устно, руш йылме да
литератур
дене (сочинений) экзаменым кучат, ик ий да лу тылзе тунемыт.
Йошкар-Оласе технологический колледжыште чылаже 7 отделений уло. Теве нунын

лӱмышт: "Технология деревообработки" (реставрация и изготовление мебели),
"Техническое обслуживание и ремонт радиоэлектронной техники",
"Моделирование и конструирование одежды", "Коммерция", "Парикмахерское
искусство и декоративная косметика", "Портной легкой одежды",
подготовительное отделение.
Нине отделений кокла гыч иктаж-кудыж дене лишкырак палыме лийына. Теве
налаш
"Моделирование и конструирование одежды" отделенийым.
Тышке 11 классым пытарыше-влакым налыт. 3 ий да 10 тылзе тунемман.
Конкурсшат
кугу: ик верышке 4—5 еҥ. Математика дене экзаменым кучат, руш йылме да
литератур
дене сочиненийым возат.
Тылеч посна иктаж-могай сӱретым шке кид дене сӱретлен кондыман. Тидыже ик
тӱҥ
экзаменлан шотлалтеш, научный йылме дене ойлаш гын, профилирующий предмет.
Колледжыште кугу зал уло: тунемаш пурышо-влакын сӱретыштым — графикым,
натюрмортым, портретым, молымат — чыла тышке чумырымо. Ончалат да чонет
куана! Ала-могай
художественный галерейышке логалметла веле чучеш.
Студент-влак икымше курс гычак куштылго, ӱмбал вургемым ургаш эскизым шкеак
ямдылаш пижыт. Тыште адакат художникын талантше кӱлеш. Вет айдемын
ӱмбалныже тыгай
эскиз почеш ямдылыме, пӱчкедыме, ургымо тувыр але платье, юбко, блузко
кузерак
коеш, тачысе саманлан келша мо? Сандене художник-модельер-конструктор чыла
тидым
ончылгочак шӱмжӧ дене шижын, шинчаж дене, ушыж дене ужын моштышаш. Икманаш,

творческий паша.
Тунемме класслашке пурен ончалмеке, шинчалан тыгай сӱрет перна: икте
ончыкыжо
эскиз-чертежым шарен пыштенат, тудым тӱткын шымла, весе тыгай чертеж почеш
материалым пӱчкеда да монь, кумшо компьютер дене ала-мом тунемеш, нылымше
урга, визымше адак вес сомылым шукта.
Тиде отделенийыште чылаже 200 еҥ тунемеш. Преподаватель-влак кугу опытан
улыт,
шке моштымашыштым тунемше-влаклан пуат.
Теве Елена Петровна Фадеевам налаш. Тудо — Марий Элыштына ик эн мастар, ик
эн
чапланыше модельер. Тыште, технологический колледжыште, модельер-
конструктор отделенийым почмо годсек, 1989 ий гыч, пашам ышта.
Тыгак спецдисциплина дене туныктышо Т.П.Лоскутован лӱмжым кугешнен палемдаш
лиеш, мастерской-влакым вуйлатыше Е.В.Мальцеват поро пашаж дене чапым
налын.
Теве тыгай кугу мастар специалист-влак пелен студент-шамычат эре утларак
чапле
эскиз-влакым ямдылат. Мутлан, колледжым тунем лекме жаплан тыгай эскиз-влак
негызеш шыже-шошо пальтом, костюмым, теле пальтом ургат.
Тыште эше теве мом палемдаш кӱлеш: заказчикын материалже гыч тунемше-влак
тӱрлӧ
вургемым ургат. Тидлан окса колледжын бюджетышкыже пура.
Учебный заведенийым вуйлатыше-влакым "Выпускникна-шамычым кушко пашашке
пурташ
гын? Нунылан паша верым кушто муаш гын?" манме йодыш нигунар ок
тургыжландаре.
Тыгай модельер-конструктор-влак республикысе ательелашке моткоч шукын
кӱлыт,
сандене нунылан йодмашыжат нимучашдыме.
Тиде колледж деч вара рвезе ден ӱдыр-шамыч шке шинчымашыштым Озаҥысе
кугыжаныш
технологический колледжыште келгемден кертыт.
Радиоэлектронный техникым технически обслуживатлымаш да олмыктымаш
отделенийыштат 200 студент тунемеш. Колледжын шкенжын телерадиомастерскойжо
уло. Сандене
тунемше-влак практический шинчымашыштым тыштак шуарат: чыла
телерадиоаппаратурым
шкеак рончат, погат, экшыкым тӧрлатат.
Тиде пашалан нуным преподаватель-влак В.Б.Чистова ден Л.Ш.Вохминцева
туныктат.
А Сергей Геннадьевич Журавлев тиде колледжымак тунем пытарен, тыштак
радиомастерскойым вуйлата, производство пашалан туныктышо мастер.
Кидышке дипломым налмеке, выпускник-влак районласе, олаласе
рембыттехникыште,
телерадиомастерскойлаште пашам ыштат.
Йошкар-Оласе технологический колледжым 1955 ийыште почмо. Тудо тунам
лесотехнический техникум маналтын. Икымше директоржо Федор Павлович Кашкаев
лийын. 1955—
1956 тунемме ийлан 120 еҥ ургымо да столяр пашалан тунемын.
Тӱҥалтыш ийлаште чыла шотыштат нелылык шижалтын: физика, химий предметла
дене
лабораторий ситен огыл, ургымо ден мебельный мастерскоят уке улмаш.
Жап эртыме семын техникум чыла шотыштат кумдаҥын, ешаралтын, вийым поген.
1957
ий гыч Йошкар-Оласе технологический техникум лийын, а 1992 ий гыч —
колледж.
Кызыт тиде учебный заведенийлан илаш да пашам ышташ чыла йӧн уло: тунемме
мастерской, ургымо, мебельный цех-влак, компьютерный класс-влак (кӱшнӧ
палемденам)
— ситыше. Тыште кум компьютерный класс, 33 компьютер уло. Тиде техника дене
преподавателят, студент-влакат пайдаланаш тунемыт.
Тачысе кечылан колледжыште студент ден подготовительный отделенийлаште
тунемше
800 еҥыш погына. Нунылан илашышт 250 веран общежитий уло, пӧлемлаште 3—4
студент
ила. Тӱшкагудышто 50 еҥлан лудмо зал йӧнештаралтын. Тыштак тазалык пӧлем,
арверым аралыме лук, душевой шке омсаштым почыныт, каныме верыште — у
телевизор.
Колледжын общежитийже олаште ик эн сайлан шотлалтеш: арулык, дисциплина
дене.
Комендантлан З.Ф.Трегубова пашам ышта. Вуйлатыше-влак чыла шотыштат пагален
ойлат.
Колледжын шкенжын столовыйжо уло, вуйлатышыже — Е.И.Зимина. Кандаш повар
тутло
кочкышым ямдыла.
Студент-влак яра жапыштым веселан да пайдалын эртарат. Куштылго атлетика,
волейбол, ече, футбол, баскетбол секций-влак шке пашаштым вораҥдарен
колтеныт. Тиде
сомылым физрук Анатолий Николаевич Филипенко виктарен шога.
Художественный самодеятельность сомыллан директорын воспитательный паша
шотышто
алмаштышыже Софья Николаевна Эшембаева вуйын шога.
Кызыт колледжыште 48 туныктышо тырша. Директоржо — Геннадий Григорьевич
Ямбаршев. Марий пединститутын выпускникше. Тышке 1995 ийыште толын. Тымарте
1-ше номеран Медведевысе кыдалаш школышто директорлан, туштак районысо
администраций
вуйлатышын алмаштышыжлан пашам ыштен, вара республикысе образований да
воспитаний министерствын алмаштышыже лийын. Геннадий Ямбаршев — тыгак
палыме литератор,
прозаик, ятыр сылнымутан книган авторжо. Ожно СССР Верховный Советын
депутатшыланат сайлалтын.
Шке пашажым моткоч йӧрата, ура шӱм-чонан айдеме. Тыгай неле саманыште ӧрын
ок
шого, почеш шӱдырнылаш огыл манын, пашаште лым лийде йӧным кычалеш. Тудлан
тиде
неле сомылым шукташ туныктымо да воспитательный паша шотышто заместительже-
влак
Ирина Владимировна Чистова ден Софья Николаевна Эшембаева кыртмен полшен
шогат.



071599
************************************************************************
7—15

"Закон шумлык" гыч "Илыше вӱд марте". М.Шкетан лӱмеш Марий театрын 80-ше
идалыкше вашеш. *

Эрлашыжым корно Шернурыш шуйналтын, но тушто пеш удан вашлийыныт.
Тӱшкагудышто
йӱштӧ, кочкаш шолташ нимогай йӧнат уке. Туге гынат артист-влак ты селаш кум
арнялан кодыныт, калык пӧртыштӧ кок-кум кечым коден модыныт але мурен-
куштеныт.
Чылаже куд спектакль лийын, южо кечын почешыже концертым ончыктеныт.
Эчан Савиновын отчетшо гыч:
"12 март кастене, "Кунавий" спектакль пытымеке, эрла мӧҥгӧ пӧртыл каена
манын
каласышымат, калык тиджым пешак шӱлыкын, кумыл волен вашлие. Но ме кайыде
кертын
огынал. Такше чылажат сайын эртымыла чучеш, но пеленна МАйоров ден
Рябининын
укешт рашак шижалте. Пашаштына тӱҥ чарак тыгай: кочкыш-йӱыш да окса шотышто
томам, адак пьеса шагал. Санденак Марий Турекыш, Пыламарийыш, Кугу
Пумарийыш, Моркыш да Роҥгыш коштын савырнаш шонымына деч кораҥаш да олашке
ончылгоч пӧртылаш
логале. Шернур гыч 13 мартыште 10 шагатыште лекна, Чарлашке кок кече гыч ик
шагат кечывалым толын шуна".
Апрельыште шошо вӱдшорлан кӧра нигуш лектын огытыл, вер укелан верчын
олаштат
спектакль эртаралтын огыл. 4 да 8 майыште оласе гарнизонышто салтак-влак
ончылно
модыныт, моло кечынже 1 Майлан да Йошкар Пеледыш пайремлан ямдылалтыныт.
Июньышто артист-влак кызытсе Оршанка ден Медведево районла кундемыште кок
арня
коштыныт, шуко вереже М.Шкетанын "Шошым сеҥенжым" да "Сардайжым" модыныт.
Ернурысо калык пӧртыштӧ спектакль кайыме жапыште тале шолем тӱҥалын, тидлан
верчын
пел пьесыже ончыктыде кодын. Шолемлан кӧрак Турша волостьыш каен кертын
огытыл.
Цибикнур ялыште вес чарак лектын — ончаш шонышо шуко, а модаш вер уке. Йӧра
эше
Василий Богомолов шке кудывечышкыже пуртен — уна-влак "Сардай" спектакльым
тудын
левашыштыже модыныт.

* Мучаш. Тӱҥалтышыже 5 номерыште.
Отчет мучаште А.Савинов палемден: "Нурмаште кече почела кок спектакль
лиймек,
облполитпросвет мемнам олашке ӱжыктыш — внешкольник-влакын партийно-
профессиональный клубыштым почаш ямдылалтман. Яллаште коштмына годым мемнан
коклаштына
агитатор уке ыле, сандене агитпропын шӱдымыжым тӱрыс шуктен ышна сеҥе. Тыге
лектын коштмо годым кеч-кунамат ик партиецым пелен налаш кӱлеш. Мемнан дек
Янаев
йолташым колтат гын, пеш сай ыле. Вет тудо Москошто театр пашалан талукат
пеле
тунемын".
Но А.Янаев тунам театрыш толын огыл. 1927 ийыште труппа негызеш театральный
студийым почмек, ончычсо режиссерым тудын вуйлатышыжлан шогалтат. Но тидын
нерген —
варарак. А кызыт Сергей Чавайнын пьесылажым Александр Янаевын сценыш лукмыж
нерген изиш каласен кодена. Ойлышна, самырык режиссер тӱҥалтыш пашажлан
"Автономий"
пьесым ойырен налын. Драматург тиде произведенийыштыже Жапым, Акылым,
Октябрьым,
Сылным, Чапым, Автономийым литератур герой семын сӱретлен. Тиде премьера
деч вара ик талук гыч Чарлашке "Изи Миклай" — ончыкылык вӱран палач
Н.И.Ежов — толеш ,
партий ЦК-н темлымыж почеш Марий областьыште эн кугу тӧра лиеш. Кужун
юватылде,
тудо автономий верч, шочмо кундемым тӱзатышаш верч эн чот тыршыше марий
пашаеҥ-влакым поктылаш, шыгыремдылаш тӱҥалеш. Лач тиде жапыште С.Г.Чавайн
марий калыкым, тудын национальный сын-кунжым, йӱлажым, йылмыжым, эрыкшым
нимо деч коч пагалыме шӱлышан "Ямблат кӱвар" драматический повестьым воза.
Автономийын кокымшо
идалыкшылан пӧлеклалтше спектакльым марий театр да тудын вуйлатышыже Янаев
"Ямблат кӱвар" повесть негызеш ямдылат. Пайрем кастене ондак торжественный
ужаш лиеш, вара сценыш артист-влак лектыт. Тунам писательлан моткоч чот
йывырташ амал
шочеш: марий калыклан эн кугу пайдам ыштыше еҥ-влакым совым кырен саламлат,
чапландарат да тыгодым сценышке эн ончыч Сергей Григорьевичым ӱжыт. Тидын
нерген
тошто газет теве кузе ойла:
"Эн первый Чавайн йолташым ӱжын луктыч — чоным тарватыше шуко марла
почеламутым,
адак марий спектакль шомакымат пеш келыштарен возымыжлан. Чавайн йолташ
калык
ончык лектын шогале да вуйжым савалтыш, а чыла калык рашкалтыме гае кидшым
совалтен колтыш".
Ты репортажыште спектакльланат акым пуымо: "Чавайн йолташын "Ямблат кӱвар"
манме
у ончыктымашым шындышт... Чылажат раш койо: марий Семыкат лие, кӱслежат,
шӱвыржат, мурымыжат, куштымыжат лекте... Кӱчыкын каласкалымаште, спектакль
пеш чаплын
лекте. Туге лекмыж дене марий-шамычын чоныштым йылт тарватыш".
Ойлыманат огыл, тыгай кӱкшӧ акым сулаш режиссерын усталыкше да артист-
влакын шӱм
йӱлен модмышт полшен.
Тылеч вара ятыр жап эртымеке, 1935 ий декабрьыште С.Г.Чавайн сылнымут
пашалан
кумло ий теммым палемдыме годым, Александр Янаев юбилярлан шке фотосӱретшым

пӧлеклен да шеҥгеланже тыге возен: "Пагалыме, шерге Сергей Григорьевич
Чавайн
йолташ!.. Тыйым эн лишыл, эн шерге йолташлан, таҥемлан шотлем. Шарнет,
мыйым неле жап годымат шыч кудалте. Тыйын "Ямблат кӱвар" пьесеиым первый
гана ме коктын
шындышна. Тиде тӱҥалтыш — пеш шерге жап! Салам лийже, таза лий, шерге
Чавайн
йолташем!"
Режиссер Янаев тиде спектакльыште тӱҥ рольым — Ямблатым модын. Постановкын
сылнын, серыплын, кугезына-влаклан моктемур семын йоҥгалтмыже эн ончычак
тудын мастарле пашаж дене кылдалтын.
"Ямблат кӱвар" спектакль автономий пайремлан моткочак келшен толын. Тунам
сцене
гыч шергылтше муро Марий кундемын чапмурыжлак чучын:
Кече, кече манмет дене
Чевер кечылан мо шуэш?
Тылзе, тылзе манмет дене
У тылзылан мо шуэш?
Эл-мланде манмет дене
Марий Эллан мо шуэш?
Талук эртымеке, 1924 ийыште, марий театр "Ямблат кӱвар" спектакль дене
Октябрь
революцийын шымше идалыкшым саламлен. Векат, тудын идейжым, шонымашыжым
революций пайремлан эн чот келшышылан шотленыт. Ончаш руш-влакат ятырын
толыныт улмаш.
Пӱрдыш почылтмо деч ончыч поэт Тихон Ефремов марла моштыдымо-влаклан
спектакльын
содержанийжым каласкален, вара сценыш кӱслезе лийын лектын.
"Чавайн тиде модышым пешак раш серен, — ойлалтын икмыняр кече гыч "Йошкар
кече"
газетеш лекше рецензийыште. — Модшо-шамычын койышышт ден мутыштым ончет-
колыштатат да чылтак ӧрат: тунамсе марий илышым Чавайн шке шинчаж дене ужын
возымылан
чучеш".
...Тӱҥалтыш ийлаште "Марий калыкын коштедыше совет театрже" (официальный
кагазлаште тудын лӱмжӧ тыге возалтын) шке пашажым профессионализм,
мастарлык, художественный сылнылык негызеш огыл (конешне, эн сай
спектакльлаште тидыжат икмыняр
палдырнен), а тӱҥ шотышто энтузиазм кӱшеш виктарен-вораҥдарен толын. Манаш
веле:
ондакше ятыр артист шагал грамотан але эсогыл лудын-серен моштыдымо лийын.
Южо
ийын тыгай пашаеҥжымат поген ситарен кертын огытыл: талук мучко — шыже
лавыраште
да шошо вӱдшор годым — кӧн ял гыч ялыш чыганла коштмыжо, йӱштӧ клуб дене
школлаште модмыжо, еш деч кужу жаплан ойырлен илымыже шуэш? Пашаеҥ
ситыдымылан театр
паша ынже кӱрылт манын, кокланже артист радамыш рвезе ден ӱдыр-влакым
мобилизаций дене кондаш пернен. Но труппыш ӧкымеш налме еҥ-влак пашаште
кужун туркен
огытыл, нунын дене чеверласаш да олмешышт весым кычалаш кӱлын. Санденак
артист
радам ий гыч ийыш огыл, а тылзе еда вашталт шоген. Чын, ятыр еҥ сценыште
модаш
шӱм ӱжмӧ почеш толын, нунын пӱртӱс деч налме мастарлыкышт раш палдырнен.
Лач тыгайлан шотлаш лийын Никита Смирновым, Тимофей Соколовым, Анфиса
Саскайым, Эчан
Савиновым, Устинья Бабушкинам, Анастасия Страусовам, молымат. Соколов ден
Страусова пенсийыш лекмешкыштак театрыште ыштеныт, иктыже Марий АССР-ын
заслуженный
артистше, весыже Марий АССР-ын калык да РСФСР-ын заслуженный артисткыже
лӱмым
налыныт.
Артист кокла гыч шукышт Чарла воктенсе ялла гыч лийыныт (тора гыч толшылан
пачер
кӱлын, а тудыжым театр пуэн кертын огыл), туштак иленыт, сурт-печым
кученыт:
аҥам курал-ӱдаш, тушан шурно ден пареҥгым ончен кушташ да поген налаш,
вольыкым
ашнаш, телылан шудым да пуым ямдылаш кӱлын. Ойлыманат огыл, чыла тидыже
артист-влакын творчески кушмаштышт кугу чаракыш савырнен.
Театрын кызытсе пашаже да ончыкылыкшо нерген шуко шонкален коштмеке,
Александр
Савинов (тунам тудо режиссерын полышкалышыжлан шотлалтын) 1922 ий 23
сентябрьыште Мароблполитпросветыш докладной кагазым возен пуа. Труппын
тачысе илышыже да
пашаже моткоч тургыжландара, палемден тудо. Молан? Вуйлатымаш томам, актер-
влак
начарын ямдылалтше улыт, репертуар нужна, материальный негыз лушкыдо.
Кӱрылтыш гыч лекшашлан мом ыштыман? Тидын шотышто А.Савиновын ойжо тыгай
лийын.
Эн ончычак, кызытсе труппым шалатен колтыман да тушко у еҥ-влакым конкурс
почеш
юватылде погыман. Театрыште тӱрлӧ амплуан кумло артист, ик тӱҥ режиссер,
кок
очередной режиссер да режиссерын кок полышкалышыже лийшаш улыт. Савинов
чыла артистым кок тӱшкалан шелаш темлен: латшым еҥже тек олаште эреак пашам
ышта, а
латкумытшо районлаште спектакль да концерт дене коштеш.
Докладнойышто драматургий шотыштат ой уло. Кызытеш, каласыме тушто,
нужналыклан
верчын лушкыдо пьесымат (мутлан, "Кок попым", "Закон шумлыкым") шындаш
логалын.
Умбакыже тыге ынже лий манын шонена гын, репертуарым угыч ончен-шерын
лекман,
руш да вес элласе драматургий гыч эн сай пьесылам ойырен налман да
марлаҥдыман,
возен Александр Савинов.
Тудын темлымыжым облполитпросветыште ончен лектыныт, но паша адакат
мутланымаш
деч умбакыже каен огыл: труппо ондаксе семынак пашам ыштен, ончык кайымыже,

творчески кушмыжо шагал палдырнен.
Жап эртыме семын, облоно ден облполитпросветат, партий обком ден
облисполкомат
умыленыт: марий театр саман тургымын йодмашыж деч почеш кодеш, тудым келге
вожым
колтышо чер деч эмлаш юватылде пижман. Лӱмын чумырымо комиссий 1926 ий
шыжым театр илышым чыла могырым шымлен налын да справкыштыже кочо
иктешлымашым ыштен:
"Марийские артисты все взяты от сохи, и большая часть их и в настоящее
время в
одно и то же время, играя на сцене, занимается хлебопашеством, посему,
утомленные тяжелой работой, они не могут отдаться всецело искусству; кроме
того, большая часть из них полуграмотная".
Тыгайрак кагаз тылеч ондакат ятыр гана сералтын, но сӱрет сай велыш
вашталтде
кодын. Молан манаш гын, тудо жапыште татрым у кӱкшытыш нӧлталаш полшен
кертше
негызшак лийын огыл. Тунам элна мучко "Кадры решают все" манме лозунг
йоҥген, а
марий национальный театрлан кадрым нигӧат, нигуштат ямдылен огыл.
Такше ик сай вашталтыш лийын: ончыч театр шке пӧртшӧ, пыжашыже укелан
верчын орланен илен да шуко жапшым гастрольышто коштын эртарыде кертын огыл
гын, 1926 ий
шошым, Марий автономийын визымше идалыкше вашеш (тунам, каласышна, МАО-н
шочмо
кечыжым 1 мартыште палемденыт), Чарлаште театрлан у, йоҥгыдо, чапле полатым
чоҥен шуктеныт. Волгыдо пайрем лӱмеш у шошын икымше кечыштыже тыште
И.С.Палантайын
хоржо ямле концертым ончыктен. Композитор тиде пайремлан лӱмын икмыняр
мурым,
тидын шотыштак "Йывырте" ден "Кӱслем", возен.
Саде ийынак шыжым ВКП(б) обкомын комиссийже театр пашам келгын шымлен
лектын да
тидын негызеш возымо справкыште ситыдымашым палемдыме дене пырля ятыр
пайдале
ойым темлен. Иктыже тыгай улмаш: "Кадр шотышто нелылык гыч лекшашлан
Чарлаште
марий музыкально-драматический искусство студийым почман, тек чыла артист
тушто
шке шинчымашыжым пойдара, усталыкшым нӧлта".
Студий нерген мутым лукмо да тудым почмо коклаште ик талук эртен каен. Тиде
жапыште икмыняр премьерым ямдылыме, нунын кокла гыч иктыже "Сардай" лийын.
Вич талук ончыч, 1922 ийыште, тудым М.Шкетан шкеак шынден да тӱҥ рольым
модын гын, ынде сценыш вес артист-влак лектыныт. Лектыныт... да модмышт
авторын кумылжым локтылаш гына йӧрен. Артист Тимофей Соколов, возен
писатель, "Сардайын койышыжым
ойыртемын ончыктен ыш керт. Сардай неле чонан, садлан тарванылмыжат неле
лийман... Соколов писе, шуршо гай Сардайым ончыктыш... Родионова (Окси)
ожнысо деч
томамрак мидеш. Руш манмыла, "чувство" ок кой. Южо вере ойгырымо олмеш
койдарымыла веле чучо. Рыбакова (Оксиня) икмардан модеш. Тудын модмыжо
шагалрак пужлен.
Стекольщиков (Япи) келшымылат коеш да, тудым режиссер шагалрак пӱтыркален.
Икманаш, умбакыже тыге модман огыл".
Драматур раш ужын, умылен: чыла тиде тӧрсыр таче огыл шочын, нуно ий гыч
ийыш
вияҥ толшо чер семын театрын рӱдыжымак нултеныт. Лачшымак ойлаш гын, труппа
ончычсо кӱкшыт гыч утыр ӱлыкӧ мунчалтен волен:
"Ик жап театрыште паша мардан эртыш. Южо артист-влак модаш моштат ыле.
Спектакль
ончышо моджмылан чынак куанен шинча ыле. Илен-толын, артист-влак вашталтыч:
тошто, модын моштышо артист-влак тӱрлӧ амал дене театр гыч лектын кайышт,
южыжым
облполитпросвет лукто. Вуйлатышылан, режиссерлан келшыше артистым ышт му.
Первый
шеҥгелне шогышо, изи рольым модшо артист-влак режиссерлан шогышт. Садлан
тошто
артистыштат шолдыргышт, ожнысо модмыштым мондаш тӱҥальыч. "Сардай" пьесым
модмаште тиде рашак койо"§
М.Шкетанын тиде серымыже "Йошкар кече" газетеш 1927 ий 14 августышто
савыкталтын, а лачак ик тылзе гыч студий вуйлатыше А.А.Янаев газет гоч
увертарен: "Артист профессийлан тунемаш тений 18—20 еҥым налына, пашанам 1
октябрьыште тӱҥалына..."
Тӱрлӧ амаллан верчын студий тыште каласыме деч кок арнялан варарак
почылтын.
Тушто актер мастарлык дене кылдалтше предмет-влакым ватак-марияк Мария
Сергеевна
Карпова ден Наум Исаевич Календер, тыгак А.Загорянский (театр директор),
А.Ключарев, Ю.Холодный туныктеныт. Тунемше радамыш ончычсо артист-влак
Тимофей Соколов, Павел Стекольщиков-Тойдемар, Анастасия Страусова, Петр
Пайдуш-Казаков, Анисим Мамуткин, Анна Радионова, Вера Речкина да молат
возалтыныт. Тылеч ончыч ялысе драмкружоклаште гына модшо-влакат (Алексей
Егоров, Паня Смирнова, Михаил Сорокин, Анастасия Филиппова, молат),
ончыкылым корныштым искусство дене кылдаш
шонен, студийыш толыныт. Чылаже латкандаш курсант-студиец (индеш пӧръеҥ да
тунарак ӱдырамаш) погынен.
Тунам элыштына грамотым шарыме, культурым вияҥдыме, калык озанлыклан уста
кадрым
ямдылыме шотышто пеш кугу паша эртаралтын. Тидыже совет историйыш
культурный революций лӱм дене возалтын. Компартийын туныктымыж почеш совет
театр калыкын
культурыжым нӧлтымӧ ик тӱҥ йӧнлан шотлалтын, да студийыште туныктышо-влак
чумыр
сомылым тиде ой дене келшышын шуктен толыныт.
Шке шотан тиде актер школышто тӱҥ рольым Н.И.Календер "модын", кызытсе
семын ойлаш гын, художественный вуйлатыше лийын. Наум Исаевич Астрахань
олаште 1901 ийыште шочын. Кок талукаш драматический студийым пытарымек,
Тифлис (Тбилиси) ден
Астрахань олаласе театрлаште артистлан пашам ыштен. Ватыже, Мария
Сергеевна, театральный техникумым тунем пытарен. Нуно Марий областьыш
искусство пашеҥ-влак
профсоюзын (рабисын) направленийже дене толыныт. Актер еш дене палыме
лиймек,
вигак умыленыт: театрым усталык корныш ӱшанлын шогалтышашлан пеш шуко вийым
пыштыман. Да студийын педколлективше пашалан кыртмен пижын. Эн ончычак
курсант-влакым руш театрын чапле, поян традицийже, тале реформатор
К.С.Станиславскийын туныктымыж дене, руш реалистический драматургийын
поянлыкше дене палдареныт. Тунемме предмет-влак тыгай лийыныт: дикций,
сылнын лудмаш, грим, музыка, мурымаш,
литературын историйже, пластика, политграмота, режиссура, театроведений.
Тылеч
посна шочмо йылме ден литературылан ятыр шагат ойыралтын. Икманаш, студийын
илыш
расписанийже перныл кошташ, жапым арам эртараш йӧным пуэн огыл. Кажне деч
пеҥгыдын йодыныт: артист лийнет, театрын сценыштыже моднет — ит йогылане,
лым лийде
тырше, шӱм-чонетым, уш-акылетым пойдаре, шонкалаш, шке уш дене пашам ышташ
тунем.
Чын артист марте кушмо корнышто студиец-влаклан шагал огыл нелылык логалын.
Эн
ончычак, тӱшкагудо лийын огыл, сандене шукышт занятий деч вара ялышкышт,
шымкандаш да эсогыл шукыракат меҥге торашке, вашкеныт. Южыжо гына олаште
пачер дене
илен, но тидлан тылзе еда лу теҥге наре тӱлаш кӱлын, а стипендий улыжат 35
теҥге
лийын. Туге гынат студийыш толшо-влак утыжым васартылын огытыл, тунемашак
тыршеныт, теорийым шымлыме дене иканаштак у спектакльым ямдылен шогеныт.
Студийын почылтмыжо кугу пайремлан — Октябрь революцийын луымшо идалыкшылан
—
ямдылалтме дене иктеш толын. Пайремлан йӧршын у спектакльым луктын шукташ
жап
ситен огыл, сандене С.Чавайнын "Ямблат кӱваржым" уэмден шынденыт. Рашрак
каласаш
гын, мучашке ик сӱретым ешареныт, тудыжо совет властьын марий калыклан мом
пуымыжым ончыктышаш улмаш. Лачак тиде жапыште Сергей Григорьевич Морко
велысе Арын
села гыч Чарлашке илаш куснен, октябрь кыдалне "Марийская деревня" (кызыт
"Марийская правда") газет редакцийыште литературный обработчиклан ышташ
тӱҥалын.
Пьесылан ешартышым тудо шкежак возен манын шонаш лиеш.
У паша ончышо калыклан моткоч келшен. "Тыгай марий спектакль але марке
лийын
огыл ыле", — возен "Йошкар кече" газет. Рецензент П.Карпов-Пӱнчерският
моктымо
шомакшым чаманен огыл:
"...Модшо-шамыч чыланат ош вургемым чиеныт, ош теркупшым упшалыныт.
Вуйлатыше-влакын ош шовырышт ока дене тӱрлымӧ...
"Ямблат кӱварын" мучашыжым ешарыме. Ямблатым руш тӧра-влак наҥгайымеке,
Чавай он
ойгырен шога. Тиде жапыште волгенче волгалтеш, кӱдырчӧ кӱдырта, пич
пычкемыш.
Кенета тул волгалтеш. Шеҥгел пырдыжыште — Ленин сӱрет, фабрик-завод койыт.
Йошкар тувыран пашазе, лектын, Октябрь революций пайрем нерген, марий
калыкын ончыко кайымыж нерген ойла. Вара марий рвезе-ӱдыр-влак у мурым —
революций мурым мурат. Чавай он, кидым нӧлталын, вуйжым кучен шога. Тиде
ешарымаш пеш келшыш, чонеш логале. Модшо-влакат пеш сайын келыштарышт..."
Пӱрдыш петырналтшаш годым зал авторым — С.Чавайным сценыш ӱжаш тӱҥалын.
Писательын лекмекше, тудым "калык утен каен совым кырен" саламлен.
Тылеч вара ик тылзе эртат, Чарла горсовет оласе ик уремлан С.Г.Чавайнын
лӱмжым
пуаш пунчалеш.
Икмыше тунемме ийыште Н.Календер "Пычкемыш лоҥгаште" ("Власть тьмы") драмым
шынден (Л.Толстойын возымыжым Шойбулак марий Филипп Северьянов марлаҥден).
Спектакльыште режиссерын уста кидше шижалтын гынат, вес йылме гыч кусарыме
пьеса калыклан пешыжак чон семын лийын огыл. Сандене студийын вийже дене
эше ик тошто пашам
репертуарыш пӧртылтеныт — 1928 ий 1 мартыште, йорло-влакын икымше областной
конференцийышт почылтмо деч вара (тиде кечын Марий автономийым торжественно
почмылан шым ий темын), С.Чавайнын "Язык гыч язык сулыш" ойлымашыж негызеш
шындыме
"Пудыранчык Эрмак" спектакльым ончыктеныт. Инсценировкым А.Янаев эше 1922
ийыштак возен да тунамак репертуарыш пуртен.
Икымше тунемме ий мучко студий ныл спектакльым ямдылен. Нуным олаште
ончыктеныт,
но утларакше яллашке лектын коштыныт. Шыже гыч кеҥеж марте мӱндыр да лишыл
кантонлаште (Юрино ден Козьмодемьянск йырыштат, Оршанка ден У Торъял
велнат) чылаже
34 спектакль лийын, тышеч кумшо утла ужашыже — марла, молыжо — рушла.
1928 ийысе кеҥеж икмыняр студиецлан, лачшым манаш гын, Михаил Сорокинлан,
Петр
Пайдушлан, Павел Стекольщиковлан (тудо Тойдемарыш варарак савырнен),
Анастасия
Фитлипповалан, Алексей Егоровлан, Тимофей Соколовлан, Прасковья Мусаевалан
да
нунын туныктышышт Александр Александрович Янаевлан але марте нигунам уждымо
пашам да тидын дене пырля кугу творческий куаным конда. Нуно
коллективизаций пагытысе ял илышым почын пуышо "Марий Кужер" йӱкдымӧ
художественный фильмым сниматлымаште полшеныт: тӱшка сценылаште
(Агавайремыште, сӱаныште, тӱрлӧ йӱлам шуктымаште) модыныт, а Янаевлан
колхоз верч шогышо ик тале марийын рольжым пуэныт.
"Кугу Шигаксолам шинчеда? Марий киносӱрет ыштымым колын улыда?
"Марий Кужер" лӱман киносӱрет 1928 ийыште, кеҥежым, Кугу Шигаксолаште
шочо", —
возен вес ийжылан "Кынелза, шогалза" икымше марий гимнын авторжо Тихон
Ефремов.
Тудо шкеже да студий вуйлатыше А.Янаев кинорежиссер Борис Шелонцевлан
консультант семын полшеныт. Тушто, Звенигово велысе Кугу Шигаксола ялыште,
марий артист-влак кок тылзе пашам ыштеныт, Моско гыч толшо киноактер-влакын
модмыштым
ончен, нуным да массовкыш ушымо еҥ-влакым режиссерын кузе туныктылмыжым
эскеренколыштын, мо кӱлешым ушыш, шӱм-чоныш пыштеныт. Киносъемкылан верчын
кеҥежым шот
дене каналташ верештын огыл гынат, студийыште тунемше рвезе ден ӱдыр-влак
пӱрымашлан ӧпкелен огытыл: шыжым, театрыш толын, тунеммыштым умбаке шуеныт.
Студийын пашаштыже гына огыл, пӱтынь марий искусствышто у ошкылыш "Мӱкш
отар"
спектакль савырнен. Тиде драма шке тематикыж дене "Марий Кужер" дек пеш чак
шога. Тыштат марий ялын колымшо ийла мучашсе илышыже, шемер кресаньыкын у
корныш
вончаш тӱҥалмыже ончыкталтеш. Мутат уке, произведенийлан материалым погаш
писательын калык лоҥгаште илымыже, Арын школышто пашам ыштымыже, яллаште
умылтарен
коштмыжо кугун полшен. А вара, репетиций тӱҥалмеке, Н.Календерын ойжо почеш
ятыр
тӧрлатымашым пурташ логалын. Драматерг ден режиссер, спектакль виян да
сылнын,
ӱшандарышын йоҥгалтше манын, шуко вийым пыштеныт. Тӱҥ рольлам А.Голубев
(Пӧтыр),
П.Стекольщиков (Корий), А.Филиппова (Клавий), М.Сорокин (Мичий) модыныт.
Премьерым калыклан ончыктымеке, 1928 ий 24 октябрьыште, театреш погынен,
студийыште туныктышо ден тунемше да тыгак ончаш толшо-влак у спектакльым
лончыленыт,
кӧн кузе модмыжым акленыт. Эн тӱҥалтыште Наум Календер талукаш пашам
иктешлен
ойлен, "Мӱкш отар" спектакльым поснак мокталтен. Тудын почеш журналист
Л.Васильев-Аги, писатель М.Шкетан, туныктышо да мер пашаеҥ Л.Мендияров,
артист П.Стекольщиков, пьесын авторжо С.Чавайн мутым налыныт, пьесын да
спектакльын сай могыржо ден ситыдымашыжым палемденыт. Каҥашымаш пӱсын эртен
гынат, иктешлыме ой
кумыл нӧлтышӧ лийын: "Студий ончыко кая, уста марий театральный труппым
ыштен
шукташ чот тырша".
"Мӱкш отар" спектакль марий театрыште мо ышталт шогымым воштончыш семын
ончыктен. Ик могырым, драмын негызшылан налме пӱсӧ конфликт артист-влаклан
келге, чон
вургыжтарыше образым чоҥашышт сай драматургический материалым пуэн, нуно
тымарте
налме шинчымашым сценыш, калык ончык луктын кертыныт. Вес могырым, режиссер

Н.Календерын марий койыш-шоктышым, фольклорым, йӱлам палыдымыже чынжымак
марий
сын-кунан илыш сӱретым чоҥымаште мыняр-гынат чаракым ыштен.
Тидым рецензент-влакат палемдыде коден огытыл. Иктыже (тудо шке лӱмжым
ончыктен
огыл) "Йошкар кечыште" тыге серен: "Марий студийын талук мучко тунеммыже
яра
лийын огыл. Тунемше-влак ятырлан ончыко тошкалыныт. Тыгак ончыко каяш
тӱҥалыт
гын, иктаж кок-кум ий гыч сай артистак лийын шуыт. Ончык кайымышт коеш
гынат,
але кӱчыкшат уло. Южо титакше пьесын да декорацийын ситыдымашышт гыч
лектеш..."
1928 ий марий театральный студийлан творческий куан дене пырля азапымат
конден.
Чылажат Эшкына лӱман авторын "Могай корно дене каяш?" статьяж гыч ("Йошкар
кече"
газет) тӱҥалын. Тушто йодышым пеш чын нӧлталме: марий студий артистым,
пашаеҥым
марий театрлан ямдыла, тугеже "койышыжат, йӱлажат чылт марий илыш гыч
лийже, тунам иже модыш, марий манмыла, чонеш пижеш, ок мондалт". Умбакыже
тиде шонымашым
утларак рашемден каласыме: тӱҥ шотышто руш да украин койыш палдырнен, а
студийын
1 Май пайремлан пӧлеклалтше программыштыже марий номер путырак шагал улмаш.
Автор шке йомак йогынжым тыгерак иктешла: "Календер ден молыланат, марий
студий
чылт марла модаш тунемже манын, марий яллаш коштын, шкаланышт тунемашышт
кӱлеш... Янай йолташланат мастар-влакын кидыштышт пленыште лийман огыл,
нунын
воктен тунемын, техникыштым налын, марий студийым чылт марий театрыш
савырыман... Марий студийлан, марий шемер коклаште марий йылме дене модын,
культурный
революцийым ышташ полшыман".
Тидын ваштареш мом каласаш лиеш? Нимомат.
Газет страницылаште мутланымаш умбакыже шуйна, тушко ятыр еҥ ушна, шке
ойжым
пуа. Иктыже А.Янаевым (Янайым) шылтала (пуйто тудо шкенжым йӧрдымын куча,
концертлаште шукыж годым шке мура, а тӱшкан огеш мурыкто да т.м.), весыже
вуйлатышым пыдал налеш, кумшыжо ӧпкем мондаш, ик ой дене, ваш келшен пашам
ышташ, улшо
тӧрсырым тӱшка вий дене кораҥдаш ӱжеш. П.Карповт ончычсо коллегыжым —
Янаевым
турок султан дене таҥастара, яжар улыт манын титаклаш тӧча. Но эн чынлан
шотлаш
лиеш Ачик лӱман авторын серымыжым: "Янай гай театр пашачым вашке ямдылаш
огеш
лий... Янай пашам томам ыштен, маныт. Тидыже кувечын коеш? Кӧ Янайын пашаж
нершен докладым колыштын? Нигӧат уке... Театр пашалан кушкын шушо тале
Янайын шулдыржым кӱлеш-оккӱллан пӱчкедаш сай огыл".
Тиде ӱчашымашке РКИ (пашазе-кресаньык инспекций) шӱшкылт пура. Тудын
инспекторжо
студийыште терген-йодыштын коштеш да чыла титакым вуйлатыше ӱмбак шӱкалеш.
Тыге
Янаевым паша гыч кораҥдат, а тергыме материалым прокуратурыш пуат. Облоно
вуйлатыше В.А.Мухинланат логалеш: студийыште мо да кузе ышталтмым терген
шогыдымылан
тудлан выговорым тушкалтат.
Историйым шымленрак ончалына гын, тиде туман тарванымыжлан ӧраш ок верешт.
Тунам
партий радамыште черетан "эрыктымашым" эртареныт. Тӱрлӧ титакым кычал муын,
Йошкар-Олаште гына 285 коммунист ден партбилетым шупшын налыныт. Нунын
радамыш
А.Янаеват, ятыр пьесын авторжо Тыныш Осыпат, шуко молат логалыныт.
Тыгай жапыште театрым вуйлатымашке самырык вийым кондат: директорлан 25 ияш

И.П.Ибраевым шогалтат. Тудо Шернур вел Лапка Памаш ялеш шочын кушкын. Иван
Павловичлан вигак ятыр нелылык дене тӱкнаш перна. Иктыже — тунемше-влакын
начарын,
пеле шужен илымышт. Весыже — репертуар нужналык. Но тидыже паша кумылым
темдал
кертын огыл. Икымше тунемме ийыште студиец-влак "Мӱкш отар" ден "Пычкемыш
лоҥгаште" деч посна Шабдар Осыпын "Илыш йыжыҥ" да С.Чавайнын "Кугуяр"
драмыштым модын ончыктеныт. Чаманаш перна, икымшыже аралалт кодын огыл,
сандене мыланна
О.Шабдар — драматург таче мартеат йӧршын палыдыме. "Илыш йыжыҥыште"
А.Голубев
(Эчан), А.Филиппова (Эчуш), В.Речкина (Марина), Т.Соколов (Опой), В.Шуреева

(Япык кува), М.Сорокин (Шем Павыл) модыныт, а "Кугуярыште" — А.Маюк-Егоров
(Кугуяр), П.Пайдуш-Казаков (Йогор), П.Стекольщиков (Арпик), М.СОрокин
(становой) да
молат.
Марий областьын вуйлатышыже-влак студийын кажне выступленийжым тӱрлӧ
пайремлан
келыштараш тыршеныт. Мутлан, Совет-влакын областной съездышт годым делегат-
влаклан "Мӱкш отар" ден "Кугуяр" спектакльлам ончыктымо, 8 Мартыште да
Йошкар Армий
кечын концерт лийын, Комсомол кечын артист-влакым совпартшколыш мураршаш
дене
мияш ӱжыныт, Профсоюз кечын театрын сценышкыже национальный семӱзгар дене
шоктышо-влак лектыныт.
1928—1929 тунемме ийлан студийыште кок курс лийын: кокымшо ден икымше
(чылаже 27
еҥ). Икымшышкыже рвезе ден ӱдыр-влакым 1929 ий январьыште гына поген
шуктеныт.
1929 ий октябрьым студийыште тунемше-влакат, нунын педагогыштат чон
вургыжын вученыт. Тиде тылзе кок талук мучко тунеммым иктешлышаш улмаш.
Йодыш туран шындалтын: вер гыч верыш коштедыше, шукыж годым драмкружок
семынрак пашам ыштыше тошто
театр олмеш профессиональный труппым почаш негызым ямдылен шуктымо мо?
Тиде жаплан Сергей Чавайн "Илыше вӱд" драмым серен пытарен, да Наум
Келендер тиде пьеса негызеш дипломный спектакльым шындаш ойым пидын. "Мӱкш
отарым" ямдылыме
годсо опытышт редиссер ден драматурглан икте-весым писынрак да сайынрак
умылаш
полшен. Сентябрь кыдалне генеральный репетиций эртен, у пашам икымше гана
24
числаште ончыктеныт. Тыгодым раш койын: студиец-влак тӱрыс кушкын шуыныт,
нуно
марий театрын ончыкылыкшым шке кидышкышт ӱшанлын налын кертыт. Студий шке
пашажым 23 октябрьыште мучашлен.
Мыняр еҥ тунем пытарыме нерген тӱрлӧ вере тӱрлын возат. Театр директор
И.П.Ибраевын статьяштыже ("Марийская деревня", 1929 ий 26 сентябрь)
латкандаш специалист
тунем лекшаш нерген ойлалтеш. М.Георгина "Марийский государственный театр"
книгаштыже (1979 ий) латвич еҥым ончыкта, артист П.Пайдуш 1931 ийысе "У
вий" журналеш печатлалтше "Марий искусство" статьяштыже коло артистым
шотлен луктын. Кеч-мо гынат, студийын икымше выпускшо у, кугурак кӱкшытан
марий театрым почаш пеҥгыде негыз лийын. Тыгеракын, 1929 ий октябрь гыч
национальный театральный искусствын историйыштыже у йыжын тӱҥалын. Изиш
варарак, ноябрьыште, театрын лу талукаш корныжым иктешленыт. Атавай Яҥгелде
(тиде, векат, ала-кӧн шолып лӱмжӧ лийын)
"Йошкар кече" газетеш савыктыме "Марий театрлан 10 ий теме" заметкыштыже
ятыр
цифрым ончыктен: лу ий коклаште витле марий ялыште 280 спектакль да 150
концерт
лийыныт, тылеч посна кок шӱдӧ утла беседым да лекцийым эртарыме. Нине цифр,
очыни, эн чынжак огытыл, но иктешлыше сӱретым садак мыняр-гынат почын пуат.
Студийыште икымше выпускым туныктен лукмо деч ончычак Моско гыч чон
вургыжтарыше
увер солнен: 1930 ий кеҥежым элын рӱдыштыжӧ СССР-ысе калык-влакын
театрыштым ончымо олимпиаде лиеш, тушко чыла республик ден автономный
область гыч коллектив-влак ӱжалтыт. Кызыт ме творческий таҥасымаш шотан
вашлиймашым фестиваль, конкурс
але смотр манына гын, ожнырак олимпиаде мутым кучылтыныт. Шукышт паленыт да
палат: Совет Российысе хор-влакын 1923 ийыште лийше олимпиадышт марий-
влаклан кугу
куаным конден: тиде усталык таҥасыште И.С.Палантайын вуйлатыме марий хор
кокымшо
верыш лектын, тудым кумдан палыме М.Е.Пятницкийын мурызо тӱшкаже гына
ончылтен
кертын. А ынде театр пайремыш каяш да вийым терген ончаш гын?
— Каяш кӱлеш, каяш! Олимпиадыш миен коштмо дене ме иктым гына — кугу
сценыште
лӱдын-аптыранен шогымо койышнам — йомдарена, — икте-весым таратыл ойленыт
утларак чолга артист-влак. — Иктым йомдарена, а мыняр шуко пайдам налын
кертына!
Мутат уке, тиде ой дене Н.Календерат, И.Ибраеват келшеныт. Театрын
директоржо
эше 1929 ий сентябрьыштак газет гоч увертарен: "Ме студийын вийже дене
шындыме
кок спектакльнам олимпиадыш наҥгаяш шонена". Ондакше ты мутым чолга идей
семын
веле вашлийыныт гын, у ийыш тошкалмеке, уло вийым погалтен ямдылалташ
тӱҥалыныт,
да ик ямле кеҥеж кечын Йошкар-Ола марий театрым кужу корныш ужатен. Артист-
влак,
шке манмыштла, Москошко шӱгпык семын йывыртен каеныт. Молан куанаш огыл?
Ынде
вет марий калыкынат культурыжо пеледалташ, атыланаш тӱҥалын, тудынат
театрже —
шӱм-чон падырашыже — уло. Ынде марий калыкат элнан кугу ешыштыже моло дене
тӧр
праван лийын.
Пӧтыр Пайдушин дневникше гыч:
"10 шагат кас. Москош миен шуна... Вашлийме митингым оргкомитет лӱм дене
Саллави
йолташ почо. "Интернационал" йоҥга. Вара еврей, белорус, башкир, украин,
грузин
театр-влак лӱм дене, тӱрлӧ организаций лӱм дене салам мутым ойлышт.
Вашешышт суас ден марий театр гыч ойлышт.
15 июнь, 9 шагат эр. "Революций" лӱман театрыште зал тич калык. Тиде
залыште —
латкандаш театр, латкум тӱрлӧ калык. Чылаже 1914 еҥ. Залыште ола-вула веле
коеш.
Чыла театр национальный вургем дене миен... Олимпиадыште кажне театр шке
йылмыж
дене спектальым шынден. Чылаже 30 спектакль ончыкталте. Марий театр кок
спектакльым ("Мӱкш отар" ден "Илыше вӱд") намиен ыле. Спектакльым шындыме
дене кажне
театрын кунаре ончыко кайымыже, культур вияҥмыже койо. Южо театрже пешак
чот
кертеш. Олимпиаде деч посна кажне театр калык дене вашлиймашым (смычкым)
эртарен. Мемнан театр пашазе-влак, молодежь да йошкар салтак-влак дене
вашлиймашке
индеш гана коштын, марий мурым, тӱмыр-шӱвыр почеш куштымым ончыктен.
Погынышо-влаклан пеш келшен".
Марий театр Моско олимпиадыш мийыше коллектив-влак коклаште эн самырык
лийын.
Тудлан жюри икымше степенян дипломым пуэн. Тылеч посна аклен возымо кок
ойым
(отзывым) кучыктеныт: иктыже — спектакльым модын ончыктымылан, весыже —
концерт
прграммылан. Нине документлаште марий национальный театрым кӱкшын аклыме (
"он
представляет собой явление исключительного огромного значения") да тудын
шушаш
жапыште шуктышаш тӱҥ сомылжылан теве мом шотлымо: "Шке калык кокла гыч уста
кадрым куштышаш верч, национальный пролетарский драматургийым, режиссурым,
художник
ден музыкант-влакым ямдылышаш верч виян кучедалман".
Артист-влакын мурымо-куштымо усталыкышт нерген отзывыште каласыме: "Хорын
йӱкшӧ
пеш ямле, сылнылыкше сай".
Олимпиаде икте-весым ончылташ, сеҥен каяш тӧчен ӱчашымаш семын огыл эртен,
тудо
усталык школыш, ваш-ваш тунеммашке савырнен. Тиде велым ончымаште столицыш
миен
коштмо марий актер-влаклан творческий семинар сынан лийын. Тылзе наре
шуйнышо
искусство пайрем нунылан ик кужу урокла — мастарлык урокла — чучын. Моско
гыч
пӧртылмеке, тидын нерген Йошкар-Оласе калык дене вашлийме годым мутланеныт.
Тиде
касше театрыште 29 июльышто эртаралтын.
— Мыланна, артист ден вуйлатыше-влаклан, олимпиаде эн кугу школ лие, —
каласен
И§Ибраев. — Тушан ме театрнан моло дене таҥастарымаште могай улмыжым пален
нална, ончыкылык пашана могай лийшашым раш умылышна.
Директор почеш мутым Н.Календер налын, труппын шуктышаш сомылжо нерген
ойлен.
Вара С.Чавайн марий драматургий нерген, облисполком председатель М.Львов
марий
культур ден искусствын ончыко кайымышт да лишыл жапыште мом ыштышаш нерген
каласкаленыт. Нине еҥ-влакын ойлымо мутышт содержаний дене тӱрлӧ лийын
гынат, тушко шыҥыше тӱҥ шонымаш кугунжак ойыртемалтын огыл. Тиде рӱдӧ ой
тыгай улмаш:
"Мемнан театрна але пеш самырык — теве гына профессиональныйыш савырнен.
Сандене
тудым йоча ийготан манаш лиеш. Кузе кажне икшыве жап эртыме дене пырля
капым да
уш-акылым поген кушкеш, тыгак, ме ӱшанена, марий театрнат мастарлыкым
шуарен
тӱзлана, шке радамже гыч тале артист ден режиссер-влакым шытыктарен луктеш,
марий калыкын куанже, чапше, кугешнымашыже лиеш".
Тылеч варасе кушмо корно лакылан, тӧрсыран улмаш гынат, каласен кертына:
шымле
ий наре ожно ӱшанен ойлымо мут чыныш савырнен.
Гельсий ЗАЙНИЕВ.



071699
************************************************************************
7—16
Марий Эл писатель ушемыште

СЫЛНЫМУТ УРЕМЕТ, ШЕРЕМЕТ УВЕРЕТ

14.05.99
У Торъял районысо Токтарсола кыдалаш школышто поэтессе Вера Бояринован
шочмыжлан
75 ий теммым палемдыме. (Миеныт В.Абукаев-Эмгак, Г.Пирогов, Г.Сабанцев).
22.05.99
Советский районысо Шнаран культур пӧртыштӧ Марий Элын калык писательже
А.С.Крупняковын шочмыжлан 80 ий теммылан пӧлеклалтше погынымаш лийын.
Туштак музейым
почмо. Йошкар-Ола гыч делегаций миен.
(Н.Гаврилов, М.Васютин, Г.Айплатов, А.Красноперов, Г.Смирнов).
26.05.99
Марий Эл тӱвра да калык-влак кокласе пашам виктарыше министерстве, С.Чавайн

лӱмеш Национальный библиотеке да Марий Эл писатель ушем кугу руш поэт
А.С.Пушкинын шочмыжлан 200 ий темме вашеш пырля эртарыме поэтический да
тудын произведенийжым марлашке эн сайын кусарыме шотышто конкурслам
иктешлен.
"Виян лийже уш, да эсен лийже муза!" девиз дене поэтический конкурсыш 20
утла
творческий паша пурен. Сеҥышыш лектыныт:
Виталий Петухов (Куженер поселко) — И вер;
Геннадий Чемеков (Советский, Кукмарий) — ИИ вер;
Раисия Петухова (У Торъял, Токтарсола) — ИИИ вер.
"Туддеке калык коштмо корно ок шудаҥ" девиз дене эртыше конкурсышто эн
сайын кусарыше-влаклан шотлымо:
Ипполит Лобановым (Козьмодемьянск ола) — И вер;
Елизавета Ивановам (У Торъял, Кузнеч) — ИИ вер;
Николай Ягодкиным (Курыкмарий район, Носола) — ИИИ вер.
31.05.99
Марий Эл да тӱвра да калык-влак кокласе пашам виктарыше министерстве да
Марий Эл
писатель ушем "Пеледыш пайремлан" сценарийым возышо-влакын конкурсыштым
иктешленыт. Эн сай творческий пашалан Ольга Романован (Морко поселок)
сценарийжым шотлымо.
3.06.99
С.Чавайн лӱмеш Национальный библиотекыште "Марий Пушкиниана"
библиографический
указательный презентаций лийын. (Тушто А.Васинкин, И.Горный, В.Крылов да
молат
ойленыт).
6.06.99
Йошкар-Олаште, А.С.Пушкинын лӱмжым нумалше скверыште кугу руш поэтын
шочмыжлан
200 ий темме кечылан пӧлеклалтше юбилей пайрем лийын. Тушто Марий Элын
госсекретарьже Н.Гаврилов, республикысе Кугыжаныш Погын председательын
алмаштышыже В.Каписов, тӱвыра да калык кокласе пашам виктарыше министр
М.Васютин, Марий Эл писатель ушем вуйлатыше В.Крылов ойленыт.
Шке возымо почеламутыштым да А.С.Пушкинын произведенийже-влакым И.Лобанов,
В.Петухов, А.Тимиркаев, Г.Смирнов, Г.Пирогов, А.Коковихин, А.Голенко
лудыныт.
Июнь тӱҥалтыште Моско гыч поро увер тольо: Виталий Сергеевич Дмитриевым
(тудо
лудшылан В.Дмитриев-Ози, Орлой Канеш, Кол Орлой семын палыме) Россий
Федерацийысе писатель ушем членыш пуртымо. Тудо — "Локама вондер" (1991) да
"Локама пеледыш" (1997) басне сборник-влакын авторжо.
Виталий Сергеевич 1949 ий 4 январьыште Татарстан Республика Балтач районысо

Умесъял лӱман марий ялыште шочын. Марий госуниверситетым тунем пытарен.
Кызыт
Шернур районысо "Земледелец" ял озанлыкын председательже.
Почеламутым 1970 ийыште возаш тӱҥалын, Шернур поселкышто ила.
Ынде Марий Эл писатель ушемыште 39 еҥ.

* * *
Отечественный культурым вияҥдымашке кугу надырым пыштымыжлан поэт Анатолий
Тимиркаевлан Российысе калык-патриот ушем (НПСР) "А.С.Пушкинын шочмыжлан
200 ий"
юбилейный медаль дене палемден.

* * *
Поэт Альберт Васильевын "Саман, мый корныеҥет омыл" у почеламут книгажым
"Периодика Марий Эл" савыктыш луктын. Тудым печатлаш спонсор Л.А.Протасова
окса дене
полшен.



071799
************************************************************************
7—17
Ипполит ЛОБАНОВ
ЙЫЛМОРГАЖ
Ойлымаш

Площадьыште калык шыҥ-шыҥ. Трибунышто тӱрлӧ чиеман еҥ-влак шогылтыт. Ончыч
площадьыште пайрем еда демонстрацийым веле эртареныт гын, кызыт могай гына
погынымаш огеш лий! Манмыла, тушто волгыдо кечат шырата, озыркан мардежат
лупша.
— Демократ-влак кызыт чыла илышым луген пытареныт, — икте микрофоным налын
ойлаш
тӱҥале.
Тыге манын шуктыш веле, ала-могай рвезе-шамыч шӱшкашат тӱҥальыч. Нунын
кокла гыч
иктыже, трибун деке миен, ты пӧръеҥым кидше гыч руалтыш. Йӧра эше
коклашкышт
милиционер-влак пурышт.
— Ӧрат веле, тиде пӧръеҥ ончыч коммунист-влакым вурсыш, а таче, мӧҥгешла,
демократ-шамычым поньыжеш,— ик тураште погынен шогалше пӧръеҥ-влак гыч
иктыже кутыра.
— Йӧра, эше тидыже калык ончылно ойла, а оласе ик марийым палем, кудо, ик
йӱкым
лукдеак, чылалан келшаш тырша, тӧра-влакын шеҥгелыштым нулаш ямде,— весат
мутланымашке ушна.
Кок марий палыме лийыч. Иктыже — Онтон Элексе. Тудо шукертсек олаште ила. А
Спиридон Йыванже — ялыште. Киндым кушта, тӱшка озанлыкыште пашам ышта. А
мӧҥгыштыжӧ
мӱкшым онча, олма садым куча, лектышыжым пазарыште ужала. Тачыже лачак
пазарыш
толын. Вет ялысыже рушарнян веле пазар еда кошташ ярсат. Тыглай кечын
куткыла
эре пашаште шолман. Уке гын, луктын ужалышыжат нимом.
— Нинын ойлымыштым колыштын, мо шотшо, айда унала пуро, кеч чайым йӱктен
колтем,
чоным ырыктена,— Онтон Элексен у палымыже мане.
Ошкылшыштла, угыч трибун гыч ойлышо марийым шарналтышт. Тудо шочынжо
Спиридон
Йыванмыт велым улмаш. Садыже, Роман Серге, кыдалжым колхоз пашаште пӱгыртен

огыл, эреак эмлымверыште завхозлан ыштен. Тушеч тӱрлӧ ӱзгарым, арверым,
простыньым шолыштын йышт ужален. Икана йӱшывуя шкежак ойлен колтен.
— Мо ужам, кызыт мӧҥгыжӧ иканат огеш ӱж, мый дечем шылеш веле,— ялысе марий
мутшым шуя.
Корнышто нуно тӱрлӧ нергенат ятыр мутланышт. Ял марий Онтон Элексен
пачерыште
сумкаж гыч мӱй банкыжым лукто, иктаж пел кило нарым у йолташыжлан темен
кодыш.
Оза Спиридон Йыванлан шинчалтыме колым оптен колтыш. Кок марийлан
коммунистшат,
демократшат ок кӱл. Поро кылым кучен, тыглай еҥ-влак икте-весыштлан эре
эҥертен
кертыт. Но Роман Серге гай-влакшат пытартыш жапыште ятыр пошеныт. Тудо
калык
верч молан ойгыра: кок пачашан пӧртшӧ уло, эше пачерлан кооперативыш пурен,
коммерсант-влак дене пырля тӱрлӧ вере кудалыштеш. Ялыште шочмо акаже
колымеке, тудын озанлыкшым ужален колтен, шкаланже оксам ыштен. Шольыжлан
ик ырымат пуэн
огыл. Тудыжо тӱшка озанлыкыште трактористлан ышта: йӱдшӧ-кечыже эре
пашаште.
Пӱжвӱд йӧре шурным кушта. Эх, кызытсе пагытыште шке родо-тукым коклаште кыл
уке
гын, йолташ-влаклан гына эҥерташ кодеш. Кузе ойлат гала, илыш тунам сай,
кунам
"Тый мылам сай улат гын, мыят тылат сай улам".
Тӱрлыжымат шонкален, Спиридон Йыван уэш площадь деке миен лекте. Кече кас
велышкат савырнен, а тушто садак южым сургалтарат, йылмышт дене ложашым
йоҥыштат. Эше
умшам карен колышт шогышо-влакшат нигушко каен огытыл вет. Ялысе еҥ веле
эре пашаште, шке мӱшкырыштым темме дене гына огыл, вольыкымат ончыман, моло
пашамат
вораҥдарыман.
"Тототлыза, тототлыза ала мӱшкырда темеш" манын, кидшым лупшалын, Спиридон
Йыван
автостанций велышкыла тарваныш.
* * *
Вес пазарлан Спиридон Йыван олашке олмам ужалаш толын. Ала еҥ-влак чылан
иканаште иктаж-кушко каяш тарваненыт, ала эше иктаж-могай амал дене
иктурашке чумырген
шогалыныт: куткышуэла веле шолыт. Пален нале: Йошкар-Олаш эше ик пеле
демократ
Моско гыч толын. Ялысе марийланат вучыдымын тудым ужашыже перныш. Трибун
кок могырым ӱпыштым кӱчыкын тӱредше самырык рвезе-влак флагым кучен шогат.
Омоновец-влак нуным калык тӱшка деч оролат. Спиридон Йыванлан ала-кузе
йӧнысырын чучын
колтыш. Теве Моско гыч толшо лидер кидшым солкален-солкален ойлаш тӱҥале.
Ик шагат наре чарныде тототлыш, коммунист-влакым вурсыш, кызытсе
президентым мален
кийыше маскашке лукто.
Ояр кече шогымылан Спиридон Йыванын йолжат шумын пытыш. Каяш тарванен веле
ыле... Кӱлеш вет, ты партийын еҥже-влак тӱшкашке Роман Сергеат ушнен
шуктен. Тудат микрофон деке лишемын ойлаш тӱҥале. Тудат Моско гыч толшо
"кукун" мурыжымак
мурыш.
"Мо албаста, ындыже эше ала-могай либерал-влак койышым коешыс. Тиде айдеме
мо?
Кызыт марте кок тӱран кӱзӧ ыле, а ындыже йол ӱшташ пыштыме тошто ыштырла
веле
чучеш",— Спиридон Йыван ӧрын колтыш.
— Тудым колыштмеш, лучо тышеч йомам,— йӱкын манят, автобус шогалме верыш
соптыртатыш.
Мӧҥгыжӧ мийымеке, Спиридон Йыван юмо лук ваштареш шогалын, ятыр жап шонен
шогыш:
— Юмыланат кумалынам, Ленинын туныктымыжланат ӱшаненам, коммунист-влак
нергенат
сайым веле шоненам, нунышт деч вара демократ-влак шуко сӧрышт, ынде эше ала-
могай либерал-шамыч вуйым пудыратат. Теве эше вес тӱшка лектыт. Кӧлан ынде
ӱшаныман?
Вуйым утыждене аҥыртараш огыл манын, Йыван пӧрт гыч лекте, кольмым налят,
пакчашкыже пареҥгым лукташ ошкыл колтыш. Лукшыжла, эшеат шона:
"Чылан эре митингым ыштат: йылмыштым тӱгатат, а кӧ нуным пукша? Кушто
оксажым
муыт? Эше вет чаплын гына чиен коштыт. Мый гын ӱмырем мучко пашам ыштем, а
галстукым ик ганат пидынат ончен омыл. Эре паша, паша..."
Тьфу манын шӱвалят, талынрак пареҥгыжым пургедаш тӱҥале.
Вес кечынже, ӧрмаш, изи пакчаштыже шоганым погымыж годым воктекыже саде
Роман
Серге лишеме.
— Писынрак пареҥгетым мешакышке опто, налше-шамыч толыныт, лӱмын тый декет
кондышым,— шӱлешт-шӱлешт ойлаш тӧча, а шкеж деч арака пуш йырныкын шарла.
Коктын кудывечыш ошкыльыч. Спиридон Йыван онча — иктат уке. Уремыштат
иктымат ыш
уж.
— Мом ондалет? Иктат укес.
— Ит каре каен колтеныт чай. Йӧра, пеллитр ош аракам пу, ӱжын кондем.
Эх, кертеш вет. Ончет гын, кок кече еҥгаватыж дене почаҥын, эше аракам
ондален
йӱнеже улмаш. Тидын нергенже Спиридон Йыван варарак веле пален налын.
Пошкудыжо-влак ойленыт. Еҥгаватыжлан ужалаш ала-могай кофтым конден улмаш.
Роман Серге нерген шонен, Спиридон Йыван пареҥгым лукшыла, йӱкынак каласен
колтыш:
— Чылан тыгай йылморгаж лийыт гын, тӱняжат кумыкталтеш ыле докан. Илышым
лугышо-влак олмеш властьыш кунам шотанрак-шамыч шинчыт гын? А кызыт илыш
шот нерген шонен-шонен, вуят коршташ тӱҥал кертеш.
* * *
Роман Сергем Спиридон Йыван шукертсек ужмашыже укеат, вуйышкыжат огеш пуро.
Икана, газетыште ик статьям лудшыжла, кенета тудын нерген возымым ужо.
Пален нале:
Роман Серге район гыч ик тӧра дене чодырашке шордым лӱяш толыныт, шкежат
оптышеш
пижын. Петырымаште шинчышыжла, ала ынде йыпше темеш? Адакшым тушто трибун
уке,
шонымо семын ойлашат мутым огыт пу.
Йӧра, кеч ик йылморгажлан шагалрак кодеш манын шоналтен, Спиридон Йыван
газетшым
ӱстел ӱмбаке пыштыш да шокшо шӱрым, свежа пареҥгым да шинчалтыме киярым
кочкаш
шинче.
Евгений САДОВИН кусарен.



071899
************************************************************************
7—18
БЕКЕШ Пикай Генюк

ШӦРТНЬӦ ТОВАР
Ойлымаш

Кеҥеж рӱдӧ. Кечывал. Моткочак шокшо. Капка йымал пий-шамычат, йылмыштым шеч
кутыш луктын, ӱмылыштӧ кият. Ӧрдыж еҥ толмым шижыт гынат, эсогыл опталтен
колташ
ӧрканат.
Регенчышор лопка туп-вачан, лапкарак капан марий ошкылеш. Вачӱмбалныже пу
шелме товар, товарвондешыже шовыч пӱтыртышым сакалтен. Вес кидыштыже
сӧрастарыме
кучеман кӱртньӧ тоя. Тидыже, векат, лӱдыктыш олмеш. А кӧ пала? Иктаж-могай
сурт
орол пият йолаш эҥырашышкет кержалтын кертеш.
— Тр-о-о-ва ко-о-лоч! — кычкырал колтыш, ик пӧрт окнашке ончале, урем вес
велышкылат вуйжым савырале. Окнам почын, вуй лукмыштым вуча. Теве ик кудо
ӱмбачын
шикш лекмыла коеш. Тудо эркышныш. "Тыште кечывал кочкышым ыштат, векат.
Юалге
кудышто, шокшо деч шылын, каналтен шинчылтыт дыр",— шоналтыш тудо.
— Тр-о-о-ва ко-о-лоч! — эше ик гана ешарыш товарын озаже. Кечеш когарген
лыжгайыше сур теркупшыжым темдале. Теве аньыкан капка вес велне илылшырак
кува койылалтыш. Тудо товаран еҥым вигак палыш.
— Силай шольым толын лектыныс, пуро, каналтен кает,— шырчык омарта рожла
койшо
пӱйдымӧ умшажым почын колтыш ты ӱдырамаш.
— Эше ик гана кундемдам савырнен лекташ, шонышым,— мане Силай. Товаржым,
шовыч
кылдышыжым мучыштарен налмеке, мландӱмбаке шроп шуэн колтыш. Кечеш лыжгаен
пытыше ош шовыржымат кудашын, капка аньык вара ӱмбаке лупшале.
— Эре тыге перныл коштын, ӧрканен пытен отыл мо, Силай шольо? —
эҥыралтылынрак
шуялтыш Овдачи кува.— Ынде ийготетшат изиак огыл вет?
— Э-э, але витле кок ийышке веле тошкалынам, эше иктаж лу ийжым тыгак
коштын сеҥем.
— У-у, ала-мом веле куктылат. Кӧм тыге ял еда пум шелыштын коштшо витле ияш
кугызам ужанат, — адакат ызгалтыш еҥын ойгыжым лыпландараш мастар ӱдырамаш.
— Айда ит ойлышт, тулаче. Мыняр утларак шелыштат, тунарак вийым налат,—
пӧръеҥат
вашмутым муо.— Оза пукша-йӱкта, оксамат пуа. Южыжо, чын чондайжым
катыкемдаш ок
йӧрате, поянракше... Кочмыжат йӧра. Адак ужын-колын коштмыжо мом шога.
Тыште мо
удаже?
— Кеҥежымже тыге, а телымже кушто почаҥат вара, суртпечетат уке?
— Портышкемым йӧраш тунемынам. Тидат паша. Адак ялла мучко коштам.
Ыштырашым
тошкен моштем, теве мыжерымат ургаш тунемам. Паша эре лектынак шога.
Шоналтен
мошташ кӱлеш, вуйдорыкым пудыратылаш.
— Кеч-мом ойло, Силай шольо, ял ӱмбалне — ял ӱмбалнак. Эре еҥ шинчам
ончыман. Ни
ешет, ни йочат уке. Йокрок огыл мо?
— Чылаж верчынак але колянымаш уке. Жап толын шуэш, шоналташ верештеш.
Овдачи
тулаче, иктаж кок-кум ий гыч чыла раш лиеш. Мый кызыт утларакше тошто пум
гына
шелыштам, тыге вашкерак пиалым муам. Вашке тиде товарем шӧртньыш савырна.
Теве
ужат.
— Мо тый, Силай шольым, юзо кугызашкак шыч савырне дыр?
— Керек-кузе ман, керек-кузе мыскыле, лӱмдыл кертат, но мыйын пашам тыгай.
Тендан Пезывай кугызада тошто оралтыжым рончен шуэн огыл?
— Уке ала-мо, ыш шоктыс.
— Ну, йӧра. Вескана толам. Шӱргесолаште Озий кугыза тошто оралтыжым рончен
опта, маныт. Поян чочой. Ачажат пеш поян лийын. Очыни, шӧртньыжат лийын,
пырля вес
тӱняшкыжак наҥгаен огыл дыр? Кызытеш чеверын, Овдачи тулаче. Ит кокыро,
тазанак
иле,— мане да ялче Силай, товаржым вачышкыже пыштен, шовыч вӱдылкажымат
сакалтен, пошкудо ялышкыла ошкыл колтыш.
* * *
Кум ий эртымеке, шурно пасу шышталгаш тӱҥалме годым, Силай адакат
Ренгенчышор
ялыш толын лекте. Урем мучко шыпак ошкылеш. Ожсо семынже ок кычкыре, нимом
ок
йод. Ваштарешыже тӧрштен лекше ик пият ок кой, ок опталте. Таче тудлан
шовыч
вӱдылкажат кӱлеш лийын огыл. Лювык пондашыжым йытыран тӱредын, ӱпшат
теркупш йымачын тӧр, ниялтен пыштыме кеча. Овдачи тулачыжын аньык варан
капка турашкыже
шуат, ӧрын шогале. Кудывечыштыже тӱрлӧ шӱкшудо пошен шогалын, шӱйдаҥыт шуэш
дыр.
Пӧртӧнчыкыла йолгорно петырнен. Окна-влакым тошто оҥа дене пудален
петырыме.
Тӱньык олмо верыште рож веле кодын. Тушеч поче-поче чаҥа-шамыч кычкырен
лектыт.
Леваш кашта-шамыч кыдал гычак пудырген кечалтыныт. Вӱта ӱмбалнысе олым
левадыш
шӱтлен пытен. "Суапле тӱняште илыже",— манын, Силай савырнен гына каяш
тӱҥалын
ыле, воктекыже Овдачийын пошкудыжо толын шогале.
— Тровоколой толын аман. Пу шелме товаретшым йомдарышычак огыл дыр?—
саламлалтме
олмеш пелештыш илалшырак ӱдырамаш.
— Мый шол, палышыч, ужат. Товарем мӧҥгешем пыштен кодышым.
— Могай эше тыйын мӧҥгет лектын шинчын? Кушто вара суртетпечетше?
— Туштак, шочмо ялыштем. Ончыч уке ыле, а вот кызыт ынде уло.
— Кушто тыгай ялетше?
— От пале мо, Йогорсолаште. У пӧртым ыштен шындышым. Вашке ӱдырымат
солалтем.
— Тыйын ушет каен огыл дыр? — эрдыжым пералтыш мындыр ӱдырамаш. — Уно Озаҥ
ола
вес велныла антихрист пешак пошен, маныт. Тыш толын лектеш гын, суртетпечет
когартен пытара, маныт. А тый оралтым ыштылат.
— Могай тыланет антихрист, нуно ревыльсонер улыт, у илышым кондат.
— Кушеч тыгай шояжым колынат? Тыште йӧршын вес семын ойлатыс?
— Кӧлан ок келше, ойлыштыт. Мый ялче улам, чыла вере ужам-колам. Мый чыла
палем.
Адак мыйже вет изишак ревыльсонер улам.
— Ой, Юмо гына тӱкыжӧ! Тыят антихрист улат?— ӱдырамаш чытырналте, оҥжымат
ыреслен колтыш.— Тый мыйым лӱдыктынет ала-мо.
— Товатат, мый тыгаяк улам. Мотри, тидын нергенже ит шаркале.
— Ой, огым, огым. Юмо серлагыжак. Тыйжак мыйым ит пытаре. Вет меже коктын
шукертак лишыл палыме улына.
— Антихрист-влак поян-шамычым веле ишыктат, йорло калыклан пиалым кондат.
— А тыйже кузе рывыжсыннерже лийынат?
— Эх, тый пычкемыш ӱдырамаш, арам мыйын лӱмем пужгалет. Рывыжсыннер огыл, а
ревыльсонер Силай улам мый. Ачамын лӱмжӧ дене пырля гын — ревыльсонер
Кольмар Силай. Лу ий поян-шамычым пу шелме товарем дене лочкенам.
— Ала-мом веле ойлыштат, Юмо серлаге. Тый денет кутырен шогашыжат шучко
веле.
Тыйым колышт шогымемлан казаматышкат шынден кертыт.
— Ит лӱд тый мый дечем. Чынымак ойлем: Мырзан, Пезывай, Чумыраш Япык да
моло поян-шамычынымат тошто оралтыштым йыген шелышт оптен пуэнам. Южо
пӱчкышым чошт шелын шуэт — пырдыжысе пролымо рожет тунамак шелын возеш, а
тушечын шӧртньӧ моклака-шамыч ювыге кече волгыдыш лектын возыт. Мый,
тунамак ӱмбакышт чӱчырнен, шовырем дене левед шинчам. Кузе кӱсенышкем пурен
возыт, туге мыйын лийыт. Кугезе поян кочашт шылтен оптеныт, кийыме вержым
каласен шуктен огытыл, колен колтеныт. А
эргышт, уныкашт кушто кычалшашым огыт пале. А мый тидым ынде, шукертак
манаш лиеш, пален налынам, мыланем тиде йорло пушан товарем полшен да кызыт
мый тудым
такланак огыл шӧртньӧ товар, манам. Такланак огыл мый ик тыгай поян
суртышто пашам пытаремат, вес ялыш — поян еҥын пыжашышкыже — йывылдик.
Кычал Силайым. Э,
брат, Кольмар Силайым от ондале. Так ойлаш гын, арам огыл мыйын кугезе
Кольмар
кочам Озаҥ воктечын Шӧртньӧ Ордан пызырымаш гыч шкенжын ушан чоялыкше дене
Шале
кундемыш толын утлен,— пондашыжым ала-могай кугешнымаш шӱлышын шомак дене
ниялтыш. — Мотри, нигӧланат тидын нерген умшатым ит поч. Тидым тый гына
палет. Вот
вескана вес саман толын шуэшат, мый тыйым марлан налам, шӧртньӧ пӱйым
шынден пуэм. Туштен каласыме саман шӧртнем поген ок нал гын, мый тыланет
шӧртньӧ пӱйым
шындыктем. Пален лий, купеч кува гай кыльдырге кошташ тӱҥалат.
— Ой-ой-йой, ындыже чотак келыштарышыч, Кольмар иге — Сукарка вел гыч толын
лекше кугезын мучашыже. Силай таҥем лият тугеже,— чарга йӱкын воштыл колтыш
коя
ӱдырамаш. Мамык тувыржым ончыкыла, запонжо йымакыла погалтен, шеҥгелжым
чымалтарыш, пужгавоҥго гай оҥжымат овартен шогале.— Рывыжсыннерак улат ала-
мо.
— Ну, тулачем, мыняр ойлаш кӱлеш тыланет, ревыльсонер ман, тунем шу чын
ойлаш.
— Йӧра, Силай таҥ, кузе моштем, туге ойлем, мыйын ала-мыняр шукак илышашем
уке,—
руале Овдачийын пошкудыжо.
— Ыҥле, революсо мут гыч ышталтын, пале.
— Пеш кӱлеш тыйын революсет. Тиде шучко нерге ок лий гын, ме тынарышкыжат
она шу
ыле.
— Эх, тый, пычкемыш ӱдырамаш, йылмет тугатен, ит ойлышт. Революсо ок лий
гын,
мый тыгай шӧртнян ом лий ыле. Поян-шамыч у оралтым ыштылыныт, а мый
пӱчкедем,
шелыштам колунем дене, йӧра тудын ушыжо уке, кугу, лопка тошан гынат.
Вот тыланет товар! Вет революсо. Товар тошын ушыжо уке, а шӧртньым чошт
шелынат
луктеш.
— Ушдымо колоетше шелыштеш тудо,— огешак чакне ӱдырамаш.— Могай пайдам
конда вара тыйын товаретше пошкудо-шамычетлан? Уно, ончылий Овдачи пошкудем
дене колоетым ончыктыл кутырен кайышыч. Тудлан илашыже полшышыч мо? Сай
саманым уждеак,
"Икана поро илышым ужаш ыле" манын ызгенак, шке нужнаж дене колен колтыш.
— Изишак вучен шуктен огыл. Тудланже кузе-гынат полшем ыле.
— Ял еда коштын, тыят чылт шучко лийын пытенат, адак могай осалым,
рывыжсыннер,
калыклан осалым кондынет? — ӧрмалген шогале ӱдырамаш.
— Кӧлан шучко, кӧлан поро. Чынымак ойлет. Овдачи тулачемат сай илышым ужде
колен
колтыш. Пеш нелын орланен илыш шол. Марийже импералист сар гыч пӧртылеш
гын,
чылт тыгежак ок лий ыле дыр. Чаманет веле.
— Йӧра эше колен утлыш Овдачи тулачетше. Ӱмыржӧ шуйна ыле гын, эше ала-мом
ужеш
ыле. Ала мыйжат тыйым вучен ом шукто, ала эмпералист-шамычет кучен налыт.
Кӧ пала, мо лиеш тыгай саманыште.
— Ит ойгыро, вучен шуктена, шукак кодын огыл. Колат, ала-кушто пеш тораште
кӱдыртымӧ йӱк шокта. Мотри, мыйын нерген... йыдал кандырат чот пид. Ужына
эше,
пырля лийына. Пиалан кече марте чеверын.
— Ала кай шке колоет дене. Ойлыштеш вет: революсо, эмпериалис... Вашкерак
кораҥ
лучо, тыйым колыштын, языкыш веле пурет. Эше ала-мом ужыктеда. Меже чытен
тунемын улына, шӧртньӧ деч поснат илен кертына. Ала толеш дыр сай саманжат,
эре тыге
лийшаш огыл ыле да...
Силай утыждене мутланен мутайкален шогылташ ыш тӱҥал. Очыни, куш кайышашым,
мом
ыштышашым сайын шоналтен дыр, кызыт ты ӱдырамаш дене туштен гына ойласыш...



071999
************************************************************************
7—19
Шочмо мланде

Петр МАШАЕВ

Ончалын шочмо Корамасым,
Шарнальым ожнысым, торасым

Мемнан Волжский районышто ончышо посна-посна улшо вич ялым кызыт ик Памар
селалан шотлат. Тиде вер деч Элнет велыштыла улшо илемлам пырляже "Упшер"
маныт.
Эҥерын кӱшылрак серешыже, Татарий дене чек кундемеш, верланыше Усола
Корамас,
Нурмучаш, Чодыраял, Кабаксола, Полатэҥер, Пезмучаш яллам йыгыре
шинчымыштлан
кӧра ик лӱм — Корамас — уша. Тыге лӱмден калык, а тудын деч ушан от лий.
Мый шочмо вер-шӧрын историйжым 1939 ий годсек шымлем. Шоҥгыеҥ-влакын
каласкалымыштым колыштам, тоштыеҥ ойым возен налам. Кӱлеш годым терген
лекташыжат йӧн
уке, вет мемнан пу черкына 1926 ийыште йӱлен каен. Кугезына-влакын шочмо
кагазышт, моло тӱрлӧ шергакан документ ломыжыш савырненыт.
Ик легенде почеш, шукерте ожно Корей, Керей да Карай лӱман кум изак-шоляк
касвел
гыч мемнан кундемыш толын лектыныт. Нуно кызытсе Алексеевский хутор
воктенсе корем чоҥгаш суртпечым шынденыт. Пӧртышт да оралтышт суас-влакын
сатум ужален коштмо корно ӱмбалне лийыныт, сандене улазе-влакет нунын деке
я чай йӱаш, я имне
пукшаш пуреныт. Но изак-шолякмытын илышышт нелемаш тӱҥалын, адакше оза ден
уна-влак коклаште умылыдымаш лектын. Тидлан кӧра торговой суас-шамычлан
шыже лавыра,
теле йӱштӧ, шошо да кеҥеж йӱр годымат ты сурт воктеч пурыде эртен каяшышт
логалын. А каенытше нуно кызытсе Сотнур, Морко, Провой велышкыла.
Икана йӱштӧ теле йӱдым суас-влак кум изак-шолякын пӧрт окнашкышт тул дене
волгалтарен онченыт: малаш пурташ йодыныт. Корей нунылан татарла каласен:
"Карама
теразага". ТИдыже "Окна гыч ит ончо" манме лиеш. Варажым суас-влак Корейлан
Карама лӱмедышым тушкалтен пуэныт.
Шкаланже у мландым почаш манын, Корей Пезе эҥер вӱд йогымо корно дене
ӱлыкыла
вола, лапка верыш толын лектеш. Тышан сурт-оралтым чоҥа. Корейын ынде
апшаткудыжо, вӱдвакшыже, мланде пашалан йӧршӧ тӱрлӧ ӱзгарже лийыт. Икманаш,
поян илаш
тӱҥалеш.
Сай вер-шӧрлан да шотан озалан куанен, тышке чыла могырым еҥ-влак толаш,
суртпечым шындаш тӱҥалыныт. Ӧрдыжтӧ илыше еҥлан Корей дек каяш кӱлын гын,
тудлан тыге
умылтареныт:
— Кае Пезе эҥер мучашке, тудо тушто ила.
А татар-влак Корейын кушто илымыжым сайын паленыт. Нуно тыгерак ойлалыныт:
"Карамасга барып керим". Тидыже "Карама дек миен толам" манмым ончыкта.
Илемын Пезе эҥер мучаште улмыжлан да йоҥгыдо суас шомаклан кӧра ялжат
Корамас
Пезмучаш лӱманыш савырна.
Илен-толын ял чот шарлен, тыште шыгыр лийын. Лужавуй Корей Пезмучашеш у
сурторалтым ышташ чарен. У мландышке эн ончыч Вачай тукым Вачикан кугызан
кочаже —
Васлий лӱман марий лектын. Пӧртшым Элнет воктене пеш кугу садерла койшо
поланвондо коклаш шында, шурным ончен кушташ ситыше чодырам кукла. Тиде вер-
шӧрат калыкын чонжым сымыстара. Васлийын илемже воктене ӧрдыж ялла гыч
толшо еҥ-влак
суртпечым чоҥаш пижыт. Поланвондо шуко, лишнак Элнет улмылан кӧра ялжымат
Полатэҥер манаш тӱҥалыныт.
Корейын колымекыже, тудын Чупи эргыже оза лиеш. Ушан-шотан марий ачаж
семынак
еҥ-влаклан йыр улшо мландым шеледен пуэн, суртпечым шындаш верым ончыктен.
Тӱрлӧ
пашам шонен муын. Мутлан, Полатэҥерыште, еҥ-влакым вӱмашке чумырен, кугу
пӱям
ыштыктен. Садланак кӧра тиде вӱдым Чупм пӱя маныныт, кызыт — Чони пӱя.
Жап эртыме семын Полатэҥер ялат чот шарлен. Чупм Пезе эҥер вес велысе
кӱкшака
вереш у мландым почаш пунчалын. Но тушко посна лекташ шонышо ятыр жап лийын

огыл.
Тиде жапыште Чупм дек Кесак лӱман торговой суас толын лектеш. Тудо кызытсе
Морко
велыш йошкар аракам ужалаш коштеш улмаш. Суасет суртпечым шындаш мландым
йодын.
Лужавуй тудлан чоҥаш верым ойыра. Суас тышан пӧртым, левашым да мончам
чоҥен.
Тудын почеш марий-влакат суртпечым ышташ тӱҥалыныт. Кесак ончычсо семынак
аракам
Озаҥ гыч конден ужала. А ялжым Кабаксола манын лӱмденыт.
Ятыр ий эртымеке, Кабаксола икмыняр уремыш савырнен. Шоҥгыжо кола,
самырыкше эре
ешаралт толеш. Рвезе еш-влаклан посна лекташ адакат у мланде кӱлеш лийын.
Кушко
куснаш? Нугыдо чодыра воктеке? Але кужу корем серыш? Вет тушто пушеҥгыжат
шагал,
куклаш шуко вий огеш кӱл. Чупи лужавуйын шӱдымыж почеш у мландым Кабаксола
нур
мучаш, Элнет сереш, ойырат. Илен-толын, ялжат Нурмучашыш савырна. Тиде
вереш
икымше суртым Чойн лӱман марий шынден. Тудо юмылан ӱшаныше-влакын
кугыракышт
лийын.
Но Нурмучаш ялым марийжат, татаржат "Атабай Кесак" манын лӱмденыт. Молан?
Тиде
йодышлан вес тоштыеҥ ой вашешта. Адакше тыште ме торговой суас Кечакын
илышыж
гыч ик оҥайым пален налына.
Шукерте ожно кызытсе Корамас мландыш Атабай суас толеден. Тудо тӱрлӧ-тӱрлӧ
тыгыде сатум: булавкым, чия порошокым, ленчешкам, пу шергем, тӱрлӧ тӱсан
меж шӱртым
да монь — ужалкален коштын. Тудын эргыже Кесак лийын. Ачаже колымек, Кесак
тудын
корныжым поктен: йошкар аракам ужалкален коштын. Икана, пайрем кечын, тудо
Кабаксола гыч Нурмучашыш кочо леметым ужалаш намиен улмаш. Кесакым ял калык
унам
ыштен, сандене шӱшывуя торгаен коштын. Ситартышланже шке печкеж гычат
подылын.
Пропкажым сайын темдалын огыл. Урем мучко ик кутышын аракаже йоген лектын.
Печке
пуста кодын. Садлан кӧра Нурмучаш ялым "Атабай Кесак" манаш тӱҥалыныт.
Тыгай
лӱмжым суасмыт огыл, марий-влак пуэныт.
Тысе марий-шамыч шагалрак пушеҥган вер-шӧрлаш у мландым почаш, суртпечым
чоҥаш
тыршеныт. Адакше нунылан утларакше вӱд сер келшен. А Чодыраял олмышто
нугыдо
пистеран да тумеран чодыра гӱжлен шоген. Но тиде вер-шӧрланат айдеме йӱк
дене
шергылташ пӱрен улмаш. Шоҥгыеҥ-влакын каласкалымышт почеш, шукерте ожно,
кеҥеж
тӱҥалтыште, тыште йӱдвел-касвелым, чимарий-влак кӱтӱла тӱшкан погынен
толыныт.
Нуно кугурак капышт дене ойыртемалтыныт, пеленышт ятыр шӧртньым, шийым,
шергакан
тӱрлӧ ӱзгарым конденыт. Балтик да Ош теҥызла воктеч толшо-влакет лачак тиде
нугыдо пистеран да тумеран чодырам шкаланышт илемым чоҥаш ойырен налыныт.
пӧрт-влакым шындаш ончыч кӱлеш наре чодырам руаш да куклаш кӱлын. Таза кап-
кылан чимарий-влакет шкаланышт полшаш ты пашашке ятыр суасым тырленыт. Сурт-
оралтым чоҥашат нунымак полшыктеныт.
Чодыра кӧргыштӧ илыше марий-влакын кугу вакшышт, апшаткудышт, тӱрлӧ
мастерскойышт лийыныт, вольык дене пырля кажне оза ик-кок имньым ашнен.
Озаҥыш, Угарманыш
коштыныт, тегытым, скипидарым, пушеҥге шӱйым, мочылам ужаленыт. Тушеч тӱрлӧ
сатум налын конденыт да торгаяш марий-влакын илыме верлашке Уржум марте
коштыныт.
Корамас мландыште ял шукемын. Но самырык тукымлан посна лекташ адакат вер
кӱлын.
Тидыже тысе мландылан ынде Чойнын кугырак улмыж годымак лийын. У верым тудо
Элнет воктенак, но кӱшнырак, татар ялла лишан, ончыктен. Чодыраял деч ныл
меҥге
тораште улшо тиде мландеш эн ончыч суртпечым Юсуп лӱман суас ыштен. Вара
Денис
лӱман руш пӧртым шынден. Ятыр ий эртымеке, тара еш шаланен, суртшо пытен. А
Денис тукым суртым ужаленат, илаш вес вере куснен каен. У сола лӱман тиде
ялеш марий-влак веле кодыныт. Илем кушкын, шарлен, вет тыште вер чара,
пушеҥгым куклен
толашышаш уке, пӧртым шындаш нелыжак огыл лийын.
Корейын илышыже, тӱҥалме кугу пашаже, тукымжо да пошкудыжо-влак нерген
моштымем
семын каласкалышым. А тудын кок шольыжын — Карай ден Керейын — пӱрымашышт
могайрак лийын? Тоштыеҥ-влакын каласкалымыштым шарныше ик шоҥго кугызан
ойлымыж почеш, Карай суас-влак дене пеш келшен илен, садлан кӧра тудо
суртпечыжымат нунын
семын тайыл пундаш чоҥен. Южо лудшыжо шкак шижеш: тиде кызытсе Карай яллан
тӱҥалтыш лийын. А Керей, ешан лиймекыже, кызытсе Керебеляк кундемыш толын
лектын. Кӧн полшымыж дене тудо чодырам куклен да сурт-оралтым чоҥен, пале
огыл. Но
тиде раш: илен-толын, тудын лӱмжӧ у илемын лӱмышкыжӧ куснен. Икте гына
ӧрыктара:
"Керебеляк" шомакын кокымшо ужашыже кузе лийын? Такше тыгайрак лӱман ял-
влакат
улыт: Ысмекпиляк (Элнет воктенак, Звенигово районышто), Токтайбеляк
(Куженер
велне), Шӱвлак (У Торъял велне), Шойбулак (Медведево районышто)... Мыйын
шонымаште, -беляк мут ужашым шукерте ожно марий йылмым палыдыме поп але
тияк-влак
шонен луктыныт, -лак але -ляк мутмучашан шомакым руш йылмылан келыштарен
возеныт. "Полко" марий шомакат тиде мут ужаш дек лишыл.Кӧ пала, ала тиде
чылажат
шочмо йылмысе множественный числа дене кылдалтын? Тыгай йодышлан шанчыеҥ-
влак
гына чын вашмутым пуэн кертыт.
Колымшо курым тӱҥалтыште, Октябрь революций лиймекат, Корамас вел яллаште
сурторалтым тӱҥ шотышто олым дене леведме, шукынжо вынер вургемым чиеныт,
йыдалым
пидыныт. Муртышто шога, шогавуй, шуар, шуарвондо, кыне тулымо стан, вынер
куымо
стан, вынер кырыме ӱш, шуша, сӱзлӧ да монь ьӱҥ ӱзгар лийыныт. Умбакыже мый
шукыжым шке шинчам дене ужмем нерген каласкалем, тӱҥ шотышто калыкнан
культуржо да
марий чонан, тӱсан лияш кумылжо кушмо нерген.
Корамас кундемыште культурым нӧлталаш Паймет Васюков кугун тыршен. Тудо
1927 ийыште шке ӱмбачше, манаш лиеш, шымияш школым чоҥыктен. Школ директор
А.Константинов (Мардан), туныктышо-влак Г.Пектереков, С.Кириллов,
И.Ямбердов, Т.Сергеев,
Я.Яковлев да молат национальный культурым вияҥдымаште кугун тыршеныт. Нуно
тыгак
ойлат ыле: "Марий йлыда — шке чон-тӱсдам ида йомдаре: шочмо йылме дене
кутырыза,
марий вургемым чийыза". Фотограф Александр Пектереков марий тӱран вургемым
чийыше еҥ-влакым войзеден. Тыгай снимкым альбомыш чумырен ыле. Унала мийыме
годым
Татарийыштат тудым ончыктылын. Тидым ужын, татар-влак марий вургемым чиен
войзалташ Корамасыш толыт ыле.
1928 ий гыч тӱҥалын, Кугу Отечественный сар марте Корамас марий-влак (6 ял
да ик
хутор) чыла пайремымат (1 Май, 7 ноябрь да т.м.) эре ик ешла пырля
эртареныт.
Тидлан Пезмучаш ден Полатэҥер ялла кокласе чара вереш трибуным чоҥымо ыле.
Пайрем эрдене тушке Усола гыч колхозник ден тунемше-влакын кужу колоннышт
мурен-мурен толын. Ошкылшыла, гармоньым, шӱвырым шоктеныт, сем полчеш
тӱмырым кыреныт,
салмам, савам, саслоҥгам, коркам, тӱрлӧ пу ӱзгарым перкаленыт. Пайрем
колонно
аланыш лӱмын сӧрастарыме капка гыч пурен. Вара митинг тӱҥалын. Изирак
концерт
пытымылан кугу подеш шыл шӱр кӱын шуэш ыле. Вара уло калыкым сийленыт.
Кажне ялын шке колхозшо лийын: мутлан, Пезмучашыште "Пезӱмбал",
Полатэҥерыште
"Шемер", Чодыраялыште "Чоткар", Усола Корамасыште "Элнет" лӱман ыльыч.
Вуйлатыше-влакын кӱштымыштым калык кеч-кунамат шуктен, чыла пашам кид вий
да имне дене
шуктымо гынат, шурным, пареҥгым да пакча саскам сайын ончен куштеныт,
жапыште
поген налыныт. "Красный уголок" (Алексеевский хутор) ден "Пионер" (Нурмучаш
ял)
колхоз-влак эн поянлан шотлалтыныт, иктыжым Степан, вара Илья Степановым,
весыжым Иван Микубаев вуйлатеныт.
Сар ийлаште чумыр паша ӱдырамаш, кугыза, икшыве-влак вачыш возын, тыныс
илыш
тӱҥалмекат, нунак тӱҥ вий лийын кодыныт, вет фронт гыч шагалын пӧртылыныт.
Туге
гынат, ныл ий коклаште шолдыргышо озанлыкым тӧрлаташ, вияҥдаш манын,
Корамас марий-влак пашам тыршен ыштеныт. Чоным куандараш манын,
Спектакльым, концертым ямдылаш да ончыкташ жапым муыныт. Ончычсо семынак,
пошкудо татар-влак дене келшен
илат, нунын деке спектакль я концерт дене миен коштыт. Суас тос-влакшат
тыгак
толедат.
Корамас сельсоветыш пурышо ял-влак такшат ваш келшен иленыт: пайремым пырля
эртареныт, тӱрлӧ вере илыше-влак родо-тукым улыт. Но нуным ик озанлыкыш
ушеныт.
Тидыже илышым саемдаш полшен мо? Ала, ала. Очыни, кӧным саемден, кӧным —
уке.
Но кажне кундемын тӱҥ поянлыкше, кугешнаш кумылым тарватышыже — калык.
Корамасын
шочшыжо лийын Андрей Эшкинин — кугыжаныш да мер пашаеҥ, журналист,
писатель,
прозаик Василий Филиппов, историй наука кандидат, журналист Михаил Сергеев,
Олык
Ипай лӱмеш премийын лауреатше, Российысе художник ушемын еҥже Иван
Ямбердов,
Россий искусствын заслуженный деятельже, Э.сапаев лӱмеш опер да балет
театрын
художественный вуйлатышыже Иван Егоров, Марий Эл Республикын заслуженный
артисткыже, Марий радион редакторжо Раиса Данилова, поэтесса Мардан Рая,
Марий радион
директоржо Василий Гаврилов да молат. А мыняр военачальник, туныктышо,
медицина
пашаеҥ!
Корамас кундем кызыт, оймынат огыл, ожнысо дене таҥастарымаште пеш чот
вашталтын. Волжск гыч тышке шымле утла меҥге гынат, тушеч Чодыраялыш кечеш
ныл ганга
кугу автобус толеш. Тиде ял — "Москва" тӱшка паян озанлыкын рӱдӧ илемже.
Вуйлатыше Рудольф Григорьев тиде неле илыш саманыште шке пашаштыже вольык
ашнымашлан,
тӱрлӧ подсобный сомыллан, специалист-влаклан да рвезе вийлан эҥерта.
Озанлыкыште
400 наре еҥ гыч пелыже — самырык. Тиде — кугу да ӱшанле вий.
Кодшо ийын Усола Корамас ял посна озанлыкыш савырнен. Лӱмжӧ шкенжын,
кумлымшо
ийлаште налмыжак — "Элнет". Тыштат кугу ӱшанлан рвезе калыкым шотлат.
Ача, коча, ава, кова-влакын паша кумылыштым шуен, тышан шочын кушшо, кумдан
палыме еҥыш савырныше-влак дене кугешнен, нунын деч примерым налын, самырык
тукым
Корамасын чапшым тек умбакыже шарен толеш.



072099
************************************************************************
7—20
КӰЧЫКЫН ЮЖО АВТОРНА НЕРГЕН

Кудряшов Леонид Михайлович 1941 ийыште Морко районысо Шӱргӧсола ялеш шочын.
1960
ийыште Поволжский лесотехнический техникумым тунем пытарымек, Октябрьский
АТКште ыштен, тушеч армийыш каен. Пӧртылмекше, Моркысо ик предприятийыште,
ВЛКСМ
райкомышто тыршен.
Печатьыште — 1966 ий гыч ондак Оршанке райгазетыште литературный пашаеҥ
лийын.
Тушеч "Марий коммуныш" куснен, отделым вуйлатен. Горькийысе кӱшыл партийный
школ
деч вара КПСС Марий обкомышто инструкторлан, сектор вуйлатышылан
шогалтеныт. Ынде латикымше ий "Марий коммуна" ("Марий Эл") газетыште. Тений
май гыч — "Марий
Эл" газет государственный предприятийын генеральный директоржын — тӱҥ
редакторын
алмаштышыже.
Йошкар—Олаште ила.
Савельев Аксай Васельевич 1937 ийыште Пошкырт кундемысе Калтаса район Ӱлыл
Качмаш ялеш шочын. Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш пединститутым, СССР
КГБ-н
высший военный курсым тунем пытарен. Аксай Савельев сылнымут аланыш "Марий
коммуна" газет редакцийыште пашам ыштымыж годым толын. Тудо — "Мыйын
вашмутем" почеламут да "Илыш сусырта гын..." ойлымаш сборниклан авторжо.
Йошкар-Олаште ила.
Ибатов Филимон Иманович 1934 ийыште Пошкырт Республикысе Мишкан селаште
шочын.
Военный авиаций училищым тунем лектын, шке специальностьшо дене 16 ий
служитлен.
Харьковысо госуниверситетын историй факультетшым заочно пытарен.
1971 ий годсек Нефтекамск оласе 27-ше номеран профтехучилищыште
туныктышылан ышта, самырык тукымым армийыште служитлаш ямдыла. Филимон
Иманович — "Виче велет"
почеламут книган авторжо.
Нефтекамс олаште ила.
Якушева Анна Васильевна 1950 ийыште Морко районысо У Шеҥше ялеш шочын. Лу
класс
деч вара Йошкар-Оласе культпрофтехучилищын театральный отделенийжым тунем
пытарен. Тылеч вара Шеҥше ялыште клубым вуйлатен. 1975 ийыште Морко калык
теарын режиссержылан шогалтат. Анна Васильевна ынде коло ныл ий тиде
сомылым шукта. Кугу
надыржым шотыш налын, 1987 ийыште тудлан "Марий Эл культурын заслуженный
пашаеҥже" лӱмым пуэныт.
Икымше произведенийже — "Матвуй Теля". Тудо "Весела кастене" пьесе да
инценировко-влак сборникеш савыкталтын.
Тылеч вара тудо эше икмыняр пьесым серен, южыжо "Ончыко" журналеш
савыкталтын.
Морко поселкышто ила.
Букетов Аркадий Иванович 1933 ийыште Морко районысо Эҥерӱмбал ялеш шочын.
Морко
педучилищым, Марпединститутым тунем пытарен. Шеҥше школышто туныктен, КПСС
Морко райкомышто тнструктор лийын, "Марий коммуна", "Морко мланде"
газетлаште пашам
ыштен. Марий Эл Республикын заслуженный журналистше. ""Висвис шыргыжеш
почеламут
книган авторжо.
Морко поселкышто ила.
Дмитриев Семен Дмитриевич 1930 ийыште Морко районысо Алсола ялеш шочын.
Морко
педучилищым, Марпединститутым тунем пытарен, РФ Педагогический наука
академийын
аспирантурыштыжо шинчымашым нӧлтен. 1964 ийыште Семен Дмитриевич "Йоча-
влакын
орфрграфически чын марла возаш туныктымаш" тема дене диссертацийым арален
да педагогика наука кандидат лийын. Тылеч вара туныктымо пашаже
Марпединститут дене
кылдалтеш.
Семен Дмитриевич — кумло утла книган авторжо. Тушко икшывым чот йӧратыше
ученыйын поро кумылжо, вий-куатше, моштымашыже шыҥеныт. Чыла тидым шотыш
налын,
С.Д.Дмитриевлан "РФ калык произведенийын отличникше", "МарийЭл наукын
заслуженный деятельже" почетный лӱмым пуэныт.
Йошкар-Олаште ила.



072199
************************************************************************
7—21
ЛӰМГЕЧЕ
Шкежат ӱшанен, ӱшандаренат моштен...
Вера Бояринован шочмыжлан — 75 ий

Торъял кундем, талантан, лӱмлӧ еҥ-влаклан ожнысек поян. Писатель радам гыч
Вениамин Иванов, Борис Данилов, Илья Стрельников, Василий Сапаев, Валентин
Косоротов, Геннадий Чемеков, Светлана Эсаулова шукылан палыме улыт. Торъял
кадык кугешна уста артист-влак Георгий Пушкин, Елена Сошникова, Майа
Романова, Мария Сапожникова, Максим Сатеран (Веденькин), Юрий Иванов,
Владимир Янгабышев, Олег
Кузьминых, Иван Смирнов, Василий Домрачев, Августа Романова да моло денат.
Ученый-влак коклаште поснак Н.Т.Пенгитовым, М.Ф. Косоротовым,
А.Ф.Веденькиным,
Г.Ф.Шмелевам палемдыман.
Таче мутна — сылнымут каваште шӧртньӧ кечыла волгалтше поэтесса Вера
Ильинична
Бояринова нерген. Ила гын, тудлан тений 29 июльышто шымлу вич талук темеш
ыле.
Чаманен каласаш перна: шочмо кечыж дене кылдалтше пайремым шкеж деч посна
палемдаш логалеш. Тудо ынде нылымше ий мемнан коклаште уке.
Чаманем, моткоч чаманем Верук аканам вес тӱняш кайымыжлан. "Ой, могай мотор
ыле
ве-е-ет Кемсола Илян ватын ӱдыржӧ-ӧ,— мурызын колымыж деч вара, Спас пайрем
годым, Тошто Торъял шӱгарлавалне, ойган шомакшым шуйдарен ойлыш тоштыеҥым
ушташ
толшо кокам.— Самырыкше годым кӱкшырак капан, шемшоптыр шинчан Верук кужу
ӱппунемым кучен. Йолтаганжым модыктен, лывырге кидшым рӱзалтен, У Торъял
пазарыш ошкылал колтымыжым каче-влак веле огыл, меат йӧратен онченна. Шуко
мотор рвезын
шинчашкыже пернен. Туге гынат шӱм-чонжылан келшышыжым муын ыш керт. Изинек
орлыкым ужшо Верушым Кировский областьысе чолга Йыван вашлие. Ушнышт,
икмыняр гана
ойырлышт, адак ушнышт. Кум икшыван лийыч. Эн кугуракше — ӱдыр, молышт —
эрге-шамыч. Теве тыге, нимогай сайым уждеак, Вера Ильинична колен колтыш.
Поро аван
илымыж годымак изирак икшывыже, Дима, уке лие. Тудым хулиган-влак пуштыныт.
Эхма, пӱрымаш, пӱрымаш..."
Шӱгар воктене коктын шинчавӱднам ӱштылал шинчылтна да изирак чукырыш темыме
аракам подылал колтышна, Спас пайремлан амалкалыме чеснам тоштыеҥ-влаклан
шунаш
пижна...
Пытартыш гана, Марий радион ончычсо пашаеҥже Вера Ильиничнам колымыж деч
изиш
ончычрак телевиденийыште ужынам ыле. Тушто эртаралтше вашлиймашыш
Бояриновамат
пагален ӱжыныт. Уна кашакыште мыйым вигак палыш. Тоям тоялен, лишкем тольо
да
воктекем верланыш, илышем, тазалыкем нерген йодышто.
Мый паленам: тудым паралич перен, сандене сайын, ласкан ойленжат кертын
огыл.
— Верук акый,— маньым,— айда каласкале, ойлышаш шомакна шуко погынен.
Вашмут олмеш ӱмбакем чыр-чыр ончен шинчыш да нерлукшо воктеч йыл-йыл
койылалтше
шинчавӱдшым яндар шовыч лапчык дене ӱштыльӧ, ой-йой манын, оҥжым кӧргыш
шупшыльо. Вара, шӱлышым налын, тыгерак мане:
— Шольым, шкендым арале, Валентин изат гаяк ушан-шотан лий. Тудын дене
пырля
оласе больницыште эмлалташ логале. Палатынат йыгыреак ыле. Тудыт мыйын
семынак
шӱм чер да йолжо дене маитлыш. Чурийже тунамак пеш пальтка ыле. Вӱржӧ
вишкыдемын, гемоглобинлан чӱдештын. Туге гынат, кертеш-ок керт, коридор
мучко эркын дене кошташ тӧчыш, чон почын мутланышна. Утларакшым ял илыш
нерген, конешне. Тыгак
Валентинмыт: Дмитриев ден Колумб — нерген мутым лукто. Вара кумытынат
пытышт, ош
тӱня дене чеверласышт. Илат гын, эше ятыр произведенийым возат ыле...
Мыланемат
вашке мучаш толеш докан. Икте жалке: йоча-влаклан икмыняр йомак негызеш
ямдылыме
книгамым савыктен ом шукто, очыни...
Вера Ильинична кушкын шогышо тукымым сылне, произведенийлаж дене куандарен.
Ялысе уста еҥ-шамыч нерген шагал огыл очеркым возен, М.Шкетан лӱмеш Марий
кугыжаныш
театрын сценыштыже лирик сынан "Ош йӱксӧ" пьесыже шындалтын. Ончаш погынышо
калык тукым шокшын вашлийын. Возымыжо ятыр книга дене лектын: "Ош йӱксӧ",
"Кӱдыроҥгыр кугыжаныш", "Чодыра пеледыш", "Шинчалан койдымо
пиал"...мурпогыж. гыч эн
чаплыжым руш, чуваш, мордва да ыинн йылмылашке кусарыме. Кумдан палыме поэт-
влак
С.Макаровын да В.Косоротовын рушлаҥдыме кандаш произведенийжым 1984 ийыште
"Соловьиный родник" анталогийыш пуртымо.
Кемсола ӱдырын сылнымут мастарлыкше 1943 ийыште шыташ тӱҥалын. Шочмо вер-
шӧрысӧ
мотор пӱртӱс, ял калыкын лывырге йылмыже ончыклык поэтессын кумылжым
ылыжтеныт,
почеламутым возаш таратеныт, мурым йӧраташ утыр шулдыраҥденыт, шӱм шижмашым
ешареныт. Кемсола да Тошто Торъял школлаште тунеммыж годымак Бояринова
Верукын вуйжо йыр йӧршеш вес шонымаш пӧрдын — артистка лияш. Сандене
драмкружокыш возалтеш,
концертлаште шке мастарлыкшым ончыкта.
Кугу Отечественный сар каен шогымо ийлаште кыдалаш школым тунем пытара да
кугурак шинчымашым налаш Марий педагогический институтыш кая. Студент ешыш
ушнымекат, шке шонымашыжым ок кудалте: Маргостеатр пеленсе студийыш коштеш,
сценыште
икмыняр рольым модын ончыкта.
Бояринован ӱмыр пасужо ӱмбалне порсын муро лӱҥгалтыш яра кечен огыл улмаш.
Тудын
ныжыл кумылан лирикыже у мурым сераш ятыр композиторым кумылаҥден. Вера
Ильиничнан мутаршашыжлан Д.Кульшетовын келыштарыме "От пытаре моторым
шотлен", "Ош куэ"
муро-влакым тачат Марий радион фондыштыжо аралат, жапын-жапын йоҥгалтарат.
В.Бояринова нерген шуко каласкалаш лиеш. Тудо нигунамат уш-акылна да шӱм-
чонна
гыч огеш ӱштылалт, чурий-сынже портретыштат чонанла коеш. Тӱрлӧ жанран
произведенийлажым уш денат шарнаш лиеш, нуным уэш-пачаш кидыш налме да
лудмо шуэш.
Нигунам ок мондалт Вера Бояринова дене первый гана вашлиймем. Тиде 1953 ий
февраль тӱҥалтыште лийын. Мамык лумым выжгыктыше леве игечыште Йошкар-Ола
гыч Тошто
Торъял школыш сомыл дене толын лекше землячкына нерген увер пеш писын
шарлыш.
Тунам поэтесса ИУУ-што (кызыт Марий образований инситут маналтеш)
методистлан
ыштен. Школ илышым утларак пален налме амал дене литкружокнан пашажымат
терген
лекте, шуко йодышто, умылтарыш.
Мутланымаш тӱҥ шотышто творчестве дек шӱмаҥмына нерген лие. Ваче гоч
толкыналтше
ӱпшым да сывын тӱсан жакеткыжым тӧрлаталят, ӱмбакына ласкан ончале:
— Шольым-шӱжарем-шамыч, те ынде изи огыдал, кандашымше классыште тунемыда.
Тендан коклаште поэзийлан шӱман, шочмо йылмынам шымлаш, утларак келгын
пален налаш
шонышо-влакат шагалын огытыл. Тиде пеш сай. Пален налнем: кӧ почеламутым
лывырге
йылме дене возен мошта?
Воктенем шинчыше канде шинчан, кӱляш ӱпан Геннадий Чемеков дене пырля мыят
кидем
нӧлтальым.
— Пеш сай, молодец улыда, — вуйжым савалтыш уна. Тудын ныжыл мутшо, поро
сугыньжо кумылнам чот нӧлтале, творчествылан эшеат шӱмаҥдыш.
Викшым ойлаш гын, Вера Ильинична поэзий корныштем тӱҥалтышым ышташ полшышо
ик эн
йӧратыме туныктышем лие. Нылле куд ий ожнысо первый вашлиймаш эрлашымак
Тошто
Торъял школыштына "Рвезылык" журнал шочо. Тудлан материалым машинке дене
шкеак
печатлышым, тӱрлӧ тӱсан карандаш дене сӧрастарышым.
Альманах сынан журнална кӱжгырак тетрадь кугыт веле ыле, но зато шкенан
почеламутнам, ойлымаш ден басньынам тушан вераҥдыме. Тидыже — мемнан икымше
книга дене
иктак, ушешна да шӱмешна шочшо саска. Тудым йӧратымыме туныктышына, Роза
Михайловна, аспирантурышто тунемше Параньга вел рвезылан, Федор Гордеевлан,
марлан
лекмекше, Марпединститутыш наҥгайыш. "Рвезылыкна" тачат марий йылме ден
литератур кафедрыште аралалтеш, рвезе годсо пагытнам шарныкта. Шарныкта
тыгак Вера Бояриновам, тудын поро ой-шомакшым...
Кугурак лиймекына, ме поэтесса нерген шукырак пален нална. 1962—1964
ийлаште Вера Ильинична СССР писатель ушем пеленсе Высший литературный
курсышто вараже кугу
чапым налше ПЕтр Проскурин, Давид Кугультинов, Римма Казакова, Бойся
Сангатджиева дене пырля тунемын, творчески вияҥын, кушкын, тале лирик
лийын. А Писатель
ушемыш тылеч ончычак, 1957 ийыште, пурен.
Пытартыш жапыште, сулен налме канышыш лекмешкыже, Марий радиошто кумылын
тырша,
шуко оҥай, проблемым нӧлталше передачым ямдыла да эфирыш луктеш.
Илышыште ик тӱҥ эҥертышыже Москваште илыше да пашам ыштыше изаже, медицина
службын подполковникше Кузьма Ильич Бояринов лийын. Тале врачын юристлан
тунем лекше
Юрий эргыжат Верук кокажым моткоч пагален, тудлан ачажлак полшен шоген.
Совет культурым вияҥдымаште суапле пашажым шотыш налын, Вера Бояриновам "За
трудовую доблесть" медаль дене наградитлыме, а варарак тудлан Марий АССР
культурын
заслуженный пашаеҥже чапмутым пуымо.
Эх, кузе ӱшанен илыш Вера Ильинична марий йылме ден литературын калык
коклаште
чот шарлен толмыштлан, неле саманыштат книга савыктыме пашам вияҥдымылан.
Оптимист лияш мемнамат кумылаҥден, сылнымут аланыште у деч у ошкылым ышташ
туныктен
шоген, тидлан ӱшандарен моштен шӱлыкан пагытше годымат. Тыгай ыле да эрелан

шӱмешна кодеш Вера Ильинична Бояринова.
Геннадий ПИРОГОВ,Россий писатель ушем член.



072299
************************************************************************
7—22

Илышын, сылнымутын вӱршерже
1999 ийын икымше пелийжат историеш кодо. Икманаш, илыш ик верыште ок шого:
лумым
йӱр алмашта, йӱштым — шокшо, ик журнал номерым — весе... Талукат пеле гыч
коло
икымше курымышкат вончена. Кузе, могайрак шӱлыш дене ила вара, ончыклыкым
ужеш
"Ончыко" журнал редакцийын пашаче ешыже? Мут кӱчыкын икмыняр пашаеҥлан.
Анатолий Тимиркаев, тӱҥ редактор:
1994 ий гыч тӱҥалын, "Ончыко" тылзе еда савыкталтын шога. Ты жапыште
кугытшат,
кӧргӧ сылнылыкшат палынак вашталтын. Кажне номерыште романым, повестьым але
пьесым печатлена. Молан чыла тидым ойлем? Очыни, лудшына-влакын радамыш у
еҥ-влак
ушненыт. Палашышт.
Вес пелийыште окса укелан верч ятыр библиотекыште, школышто, культур
пӧртыштӧ
"Ончыкым" налаш огыт тӱҥал. Туныктышо-влакат шукышт марий журналым огыт
луд, пашаштышт огыт кучылт. Вет пале: йоча изинек газет, журнал, книга деке
шӱмаҥеш
гын, туныктышын шочмо сылнымутым йӧратымыжым шижеш гын, тудат ончыкыжым шке
воспитательже гаяк лияш тырша, ӱмыржӧ мучко тидым шарналтен ойла. Сандене
кӧ "Ончыкылан' жапыштыже возалтын шуктен огыл, тидым 8-ше, 9-ше номер гыч
ыштен кертеш...
Редакцийын сылнымут портфельже кӱжгӧ, поян, тӱрлӧ сынан. Сандене лудшына-
влакым
ятыр оҥай, чонеш пижше герой дене вашлиймаш-влак вучат. Тылеч посна
республикысе
мер-политик, культур, илыш, экономике йодышымат кумданрак, тӱрлӧ кӱкшыт гыч
ончыкташ шонымаш уло.
Икманаш, "Ончыко" журнал илышын, сылнымутын вӱршерже лийын да умбакыжат
лияш
тӱҥалеш.
Валентин Осипов, тӱҥ редакторын алмаштышыже:
Мыйым, "Ончыко" журнал редакцийын пашаеҥжым, шкенан изданийлан кузерак
возалтме
сомыл моткочак тургыжландара. Такше, журнал чыла шотыштат лудшыеҥлан
келшыже манын, пашаеҥна-влак шагал огыл вийым пыштат.
Шуко да сай роман, повесть, поэме, почеламут да моло материалат лудшын
кумылжым
савырат. Туге гынат талук мучко, йӱдшӧ-кечыже манме гай, подписчикна-влакым
йомдараш огыл манын, чотак тыршаш логалеш.
Шарналтеш иктаж кандаш-лу ий ончычсо подписке тургым. Мыланем утларакше
Марий
Турек, Параньга, Морко районлаште лияш пернен. Миен лектат озанлык
вуйлатыше деке, кутыралтен налат "Ончыко" журнал, марий писатель-влак
нерген, вуйлатыше колхоз кӱшеш 15—20 экземплярлан оксам ойыра, тунамак,
почтышко каен, документым
оформитлет.
Але, мутлан, школышко пурен лектат. Туштат журналлан кумылын возалтыт.
Почтальонка дене коктын ял едат кошталтын.
Мом ыштет, саман вашталте, илыш сай могырышкыла огыл савырныш. Яллаште
оксам жапыштыже огыт пу. Пуат гынат, пеш шагал. Тидлан кӧрак икмыняр
лудшына чон коржынак мемнан дечын торлышт.
Ожнырак вет подпискым ик ийлан ик гана, шыжым, эртарен колтена ыле. А кызыт
шошым да шыжым. Тидыжат пашаште могай-гынат нелылыкым луктеш.
Туге гынат "Ончыко" журналын поро йолташыже-влак эреак полыш кидыштым
мыланна
шуялтат. Нуно, редакцийыш толын, подпискым оформитлат.
Республикысе шуко озанлык вуйлатыше-влакат мемнан дене ӱшанле, пеҥгыде
кылым кучат. Мый кызыт нунын лӱмыштым шотлен каяш ом тӱҥал. Лачак журналын
лышташлаж гоч
ытгай айдеме-шамычлан кугу деч кугу таум каласаш шонем.
Шушаш ийлаштат "Ончыко" журнал сай деч сай сылнымут орлаҥгым савыкташ
тӱҥалеш.
Кӧ тымарте журнал деч ӧрдыжтӧ илен, ончыкыжым тудын деке лишкырак лияш да
юватылде подпискым ышташ йодына.
Александр Селин, отдел редактор:
— Шарналтеш шым ий ончыч Волжскысо "Заря" комбинатын тунамсе директоржо
Е.П.Дунаевын кабинетыштыже лийме. Тушко "Ончыкылан" возалташ темлаш
пуренам. Евгений
Петровичын ты шотышто мутланаш ӱжмӧ еҥ кокла гыч бухгалтер Нина Русакован
ойлымыжо кызытат ушышто. Тудо мане:
— Марий калыкын шукерте ожно кузе илымыж нерген шагал возеда.
Кызыт гын тидлан кузе вашешташ лиеш ыле? Такшым шочмо калыкнан аралалт
кодшаш
верч шке вӱржым йоктарен кредалмыж нерген возымым жапын-жапын савыктенна.
Шукышт
В.Картъял ден В.Янайын "Кугезе марий князь-влак" кугу статьяштым (1991 ий,
4 ¹)
лудыныт, очыни. В.Петухов "Акрам" (1994) ден "Писе пикш, лывырге йоҥеж"
(1997)
романлаштыже тошто марий илышым кумдан сӱретлен. Шочмо калыкна дене
кугешнаш таратыше тиде тема дене пырля марийын кызытсе пӱсӧ йодышыжо журнал
страницылаште
ончыкшат шымлалтеш.
Южо олыкмарий лудшым А.Мурзашевын "Тӧлдӧ" романысе герой-влакын лӱмышт да
йылмышт пыртак ӧрыктарен докан. Тидлан ӧршаш уке, вет произведенийыште
пошкырт марий-влакын илышыштым ужына, нунын лӱмышт тыгайрак. А романысе
Калтаса марий вате
Морко ӱдырамаш семын кутыралтен колта гын, возымын акше вола веле ыле.
Тидлан
мый ты произведений нерген ойлем: кокымшо пелийын пытартыш номерлаштыже
"Тӧлдӧ"
умбакыже савыкталтеш.
Российыште да финн-угор эллаште палыме уста марий музыкант В.Шапкин изиж
годсек
ужмо-колмыжо, исполнительский мастарлыкшым вияҥдаш мо полшымо нерген ӱмаште
чон
почын каласкален ыле. Тений тудын у пашажым — "Андрей Эшпай — илышыштем"
очеркшым журналыш пурташ палемдыме. "Айдемым шкенжын семын палыше тӱняште
уке", — шоналтет В.Шапкинын возымыжым лудмо годым.
Поэзий шотышто. Самырык лӱмым кычалына, муына, савыктена. Но шукертак
черетышт
шуын В.Регеж-Гороховын, А.Иванован, Г.Оярын, В.Изилянован, Ю.Галютинын,
С.Эсаулован, Э.Анисимовын. Нунымат пагален вучена. Йӱкыштым пуат гын,
журналыште поэзий утларак чолган, ныжылгын йоҥгалтеш ыле.
Алексей Александров, отдел редактор:
— Южгунам яллаште колалтеш: Миклай Казаков, Семен Вишневскиймыт колен
кайышт,
ынде марий писательже уло мо, кодыныт мо? Конешне, газет ден журналым эреак
лудын шогышо еҥ тыге ок йод, тудо возышо-влак радамым сайын пала. Но
кызытсе жапыште писатель-влакын шкешт дене палдараш яллашке лекташ йӧнышт
шагал. Туге гынат куанен палемдаш лиеш: возышо-влак радам мӧҥгештын огыл да
серыме акыштат
кӱлеш кӱкшытыштӧ.
Молан утларакшым проза ден драме жанрла дене возышо-влакын рукописьыштым
тергаш
да кумыл нӧлтын каласаш тоштам: журналыш пурышо сылнымут материал кӱжгӧ,
шуко.
Кок тӱжемше ийыште савыкташ темлыме гыч романак кумыт уло, тиде — Геннадий
Алексеевын "Сулык", Леонид Яндаковын "Чоткар" да мыйын "Ӱжака" роман-влак.
Нунын
нерген кумданракше рекламым пуымо годым каласкалена.
Редакцийын отделыштыже лу наре повесть, тынарак драматический произведений-
влак
черетым вучен кият. Теве Игорь Фадеевынак повесть ден мыскара комедийже,
Ахмет
Асаевын С.Чавайн нерген пьесыже, Егор Семеновын эсогыл кок драмыже,
Владимир Любимовын, Геннадий Пироговын, Василий Филипповын, Леонид
Кудряшовын повестьлашт
лудшо деке шуаш ямдылалтыт. Тылеч посна моло самырык автор-влак кугурак
произведенийла дене куандарынешт.
Кӱчыкрак жанр — ойлымаш-влакым — ойлыман огыл, нунышт ӱстеллаштына ятырак
улыт.
Икманаш, "Ончыко" журналнам налын лудшо-влак ончыкыжымат ӧпкелалташ огыт
тӱҥал
манын, тӱрыс ӱшанена.
Гельсий Зайниев, отдел редактор:
— "Ушем уша, журнал вийым чумыра". М.Шкетанын шукерте ожнак, 20-шо ийлаште,
тыге
каласымыжым шукынжо палат, очыни. Вийым иктыш ушымо, радамым чак чумырымо
нерген
тыге ойлымыж годым тудо, тӱҥалтыш писательна-влак кокла гыч иктыже,
литератур
илыш нерген шонен. Таче ме кугезе йӱланам, шочмо йылмым, сылнымутым, пӱтынь

культурым йӧратыше да утларак палаш шонышо-влакым чак чумырымаште "Ончыко"
журналын надырже нерген ойлен кертына. Чынак вет, тылзе еда савыкталтше
журнал —
пӱтынь илышна гыч, эртыме корнына да кызытсе саман тургым гыч лектын шогышо
чыла
йодышым тӱшкан каҥашыме чапле трибун. Лудшына-влак палат, ужыт: журналыште
вер
писатель ден публицист-влаклан веле огыл, шке ойжым луктын каласаш шонышо
чыла
еҥлан пуалтеш. Таҥна-влакын аклыме, темлыме, шылталыме шомакышт мыланна
моткочак
шерге. Нуныжо серыш погынымо семын "Поро кече" пӧлкаш савыкталтыт.
Тачысе тупела саман, правительствын политикше мемнамат, марий-влакым, уло
элысе
калык семынак, газет-журналым лудде илышышке савыраш тӧчат. Ончыч кокла
кугытан
ик ялыштак 50-60 еш "Ончыкылан" возалтын гын, таче пӱтынь районланат тынаре
ок
погыно. Туге гынат калыкын шочмо йылме дене серымым лудаш кумылжо пытен
огыл.
Теве мый кумшо але нылымше ий тылзе еда ик колхозыш коштам — журналын
черетан
номерже лекмеке, коло экзамплярым туш намиен кодем. Тау председательлан,
тудо
тынар жап годсек озанлыкын оксаж дене подпискым ышта. Южгунам тӱрлӧ амал
дене
журнал варарак лектын шуэш. Тыгай годым ялыште шылталыме шотан шомак дене
вашлийыт:
— Ынде у номерым вученат ноен пытышна, лудмына пешак шуэш...
Ял калык марий журналым йӧрата, вуча, юватылын савыктымылан азаплана.
Тидыже пешак сайыс! Тугеже писательна да моло авторна-влак пашам арам огыт
ыште. Тугеже
нунын романышт, повестьышт, пьесышт, ойлымашышт да поэзийышт, очеркышт да
статьяшт тачат шке кӱлешлыкыштым, вийыштым, акыштым йомдарен огытыл. Векат,
кызыт
сылнымут мастарын образный шомакше нигунамсе деч шерге да вучымо. Тиде,
очыни,
тыгак.
Литератор-влакын ушан мутышт, йӱм йӱлен возымышт, уло йӱкын шонкалымышт ир
капитализмын озаланыме тачысе саманыште айдеме чоным эмла, шулдыраҥда,
порылыклан,
яндарлыклан туныкта, шке лӱмнерым, чапым кӱшнӧ кучаш ӱжеш, оксан кулжо,
тарзыже
лийме деч утлаш мыняр-гынат полша. Илышын тиде тура савыртышыштыже С.Чавайн
ден
М.Шкетан, Я.Ялкайн ден Олык Ипай, М.Казаков ден В.Колумб пеленна улыт,
журналын
страницылаж гыч мемнан дек жапын-жапын толыт, уш-акыл вийым, шӱм-чон куатым
иктыш ушен, марий лӱмнам пагален да переген, у курымыш чолган ошкыл пураш
ӱжыт,
поро сугынь дене кумылнам нӧлтат.



072399
************************************************************************
7—23
КАЖНЕ ПАГЫТЫН — ШКЕ СЫЛНЫМУТШО

1998 ийысе марий прозо

Сылнымутан литератур — искусствын посна ужашыже. Вес семынже ме тудым мут
искусство манын кертына. Тудо тӱня илышым эстетика да этика (моторлык да
нравственность) могырым почын пуа, иктешла; айдемын илышыжым, тудын шӱм-чон
поянлыкшым
(ойгыжым, куанжым, порыжым, осалжым), тӱрлӧ ойыртемалтше койыш-шоктышан
улмыжым
сылнымут образ да йылме поянлык гоч пвшемда.
Литератур лудшо еҥын илыш-ончалтышыжым, тӱняумылымашыжым кумдаҥда,
чоншижмашыжым
пӱсемда, уш-акылжым пойдара, тудым чыным шоя деч, сайым уда деч ойыраш,
поро
верч тыршаш, осал ваштареш кучедалаш туныкта; мутын вийжым шижын мошташ,
шочмо
йылмым да мут искусствым йӧраташ самырык тукымым кумылаҥда.
Тыгай мо вара кызытсе марий сылнымут?
Ойлат: кажне пагытын — шке сылнымутшо. Тидын годым эн ондак литературын
темыжым,
идейжым шотыш налыт. Писатель возымыжо да герой ден событийлам сӱретлымыж
годым,
сюжетым, чоҥалтме радамым вияҥден толмыж годым могай шонымашлан, могай
идейлан
эҥертен?
Тема тӱрлӧ лийын кертеш. С.Г.Чавайн деч тӱҥалын, марий писатель-влак шочмо
калыкым туныктымо, тудлан у шинчымашым пуымо сомылым, национальный шижмашым
нӧлтымым, моло калык дене тӧр улмо кумылым тудын чонышкыжо шыҥдарымашым эн
тӱҥлан
шотленыт. А тидланже ятыр шӱм-чонан айдемын образшым сӱретлаш кӱлын. Вет
лач тыгай годым шке кугу шонымашыжым илышыш шыҥдарен кертын. Теве
С.Чавайнын "Элнет"
романже гыч туныктышо Г.П.Ветканын тӱҥ сомылжо — калыкым пычкемыш гыч
лукташ,
илышыжым волгалтарен колташ, моло калык дене тӧр шогалаш. Тидлан тудо
жапшымат,
кумыл шокшыжымат ок чамане.
Тыгаяк яндар, поро шӱм-чонан улыт М.Шкетанын "Эреҥер" романже гыч Эвай
Пӧтыр,
Шамрай, Вачай да молат. Н.Игнатьевын, Шабдар Осыпын, Н.Мухинын шуко
геройышт калыкын пиалже верч колашат ымде улыт.
Айдемын, калыкын национальный самосознанийым нӧлталаш шке историйжым
палымаш,
курымла келгытыш ончалмаш полшат. Садлан писатель-влак калыкын тошто годсо
илышыж гыч трагический, но патырле жапым шке произведенийыштышт ончыктеныт.
Курым
тӱҥалтыште (1908) С.Чавайн "Марий калыкын тошто годсо илышыже" книгам
савыктен
да ты темылан ӱмыржӧ мучко возен: "Йыланда" ойлымаш (1908), "Ямблат кӱвар"
драматический повесть (1923) "Акпатыр" героический драме (1935)... Тиде
спискым шуяш лиеш. С.Чавайнын традицийжым сылнымутыш 30-шо ийлаште толшо
писатель-влак умбакыже вияҥденыт. Нунын коклаште Олык Ипай ойыртемалтын,
почеламут, поэме-влак
гоч шочмо калыкын историйжым, волгыдо кумылжым ончыктен. Адакшым йомакланат

эҥертен, марий еҥын поян, ару чонжым моктен ("Айдар", 1935).
Икманаш, курым тӱҥалтыш гыч таче марте писатель-влак тӱрлӧ нерген чон
кумылын
сереныт да серат. Тидын годым тӱрлӧ жанрлан эҥертеныт. Но ончыктеныт
айдемым,
тудын койыш-шоктышыжым. Еҥ-влакын образышт гоч тӱрлӧ идейым илышыш
шыҥдареныт.
Совет власть жапыште чылажат классовый, партийный позиций гыч ончыкталтын,
садлан илышым тӱрыс чын почын пуаш йӧн лийын огыл. Тидлан кӧра марий
сылнымутат тема да идей, содержаний да формо, жанр шотышто мыняр-гынат
кышкаралтын. Перестройко жапыште литератур чыла могырым пойдаралте. Лудшына
пала, шарна: пытартыш
ийлаште исторический произведений влак шочаш тӱҥальыч. Критик А.Васинкин
чын палемда: "... ала-молан эл, обществе неле жапышке логалыт гын, писатель-
влак исторический темылан возаш тӱҥалыт. Тыге лийын 20-шо, 30-шо ийлаште
але Кугу Отечественный сар годымат. Тиде сӱретымак кызыт шекланена. Нуно,
калыкын илышыжым шымлен, кугу прозаический да дараматический произведений-
влакым возат. Но кажне пагытыште исторический произведений-влак шке шотан
улыт". (Ончуыко, 1997, 2 ¹, 134
с.). Элым вуйлатымаш гыч коммунистический партийым кораҥдыме дене
творчествылан
эрык тольо, ынде шочмо калыкын историйжым чын сӱретлаш лиеш. Ожно, мутлан,
Г.Гордеевым драматический трилогийжылан, В.Петуховым "Акрам" ден "Писе
пикш, лывырге йоҥеж" исторический романже-влаклан националист манын вурсаш
пижыт ыле
гын, кызыт йӧршын вес семын аклат.
Писатель-влак совет власть жапысе историйым у шинча дене ончат, шке илышышт
да
жап нерген мемуар сынан произведенийым серат. Тыгай улыт И.Осминын "Кава
ден
мланде коклаште", А.Волковын "Илыш толкын", В.Любимовын "Илыш курым — кужу
корно", П.Алмакаевын "Корно вожынан, илыш йыжыҥан" шарнымаш ойпогышт.
Пытартыш жапыште литературна у жанр денат пойдаралтеш але у шӱлышым тошто
жанр
налеш; возат мыскара повестьым, эссем, новеллым... Произведенийлаште у
герой-влакым: чоя торговойым, бандит-гангстерым, проституткым да молымат
вашлийына.
Кызытсе руш литературыштат лач тыгай сӱретым ужына. Мутат уке, нине еҥ-влак
обществыште улыт гын, нунын нерген возыде ок лий.
А мом мыланна пытартыш ийласе прозо темла? Чынжымак мо марий сылнымутышто
сӱретлыме геройын шӱм-чон чеверлыкше нерген возымаш йошкар шӱртӧ семын
шуйнен толеш
да тачысе кечынат шуйна? Тидын вел гыч ончалнем ыле кызытше марий
сылнымутым.
Тидлан ӱмаште, 1998 ийыште, "Ончыко" журналеш савыкталтше икмыняр повестьым
шергал лекнем. А повестьым арам огыл ойырен налынам: марий прозышто повесть
— ик эн
чот вияҥше жанр.
Йӧратымаш азап
Алексей Александров-Арсак — тачысе кечылан ик эн палыме да жаплыме
писатель. Тидын нерген ме 1986 ийыште "Ончыко" журналын 6-шо номерыштыже
"Шӱм кылдыш" повестьшым лудмо деч вара кумданрак пален нална. Тудо жаплан
ты возымаш марий сылнымутышто событийышке савырныш, лудшымат, критикымат
ӱчашымашке ушыш. Ӱчашаш амалжат ыле: але марте ик марий писателят пӧръеҥ
ден ӱдырамаш кокласе "шолып" йӧратымаш нерген серен огыл. Лӱмлырак,
илалшырак критик-влак писательым шугыньо дене
лупшальыч гын, самырыкрак-влак умылаш тыршен лончылышт, повестьын
психологизм
сынжым рашемдышт.
Тылеч вара "Роза" повесть шочо. Тӱҥ шотышто тудым кӱкшын аклышт, но
йӧратымаш
кыл нерген чон почын возымылан южышт шылталенат нальыч. Кӧ пала, ала
чылалан палыме да пагален шарныме айдеме нерген тыгежак серыме ок кӱл ыле.
Тунамак йодыш
лектеш: а молан лӱдаш? Я нуныжо айдеме огытыл? Вет тыгылай айдеме семынак
нунат
йӧратат, шыдешкат, йоҥылышымат ыштат. Тугеже могай нуно илышыште лийыныт,
тугайымак ончыкташ гын, векат, утларак келша.
Ӱмаште "Ончыко" журналеш А.Александров-Арсакын у повестьше савыкталте.
Лӱмжак
шкешотан, лудшыеҥым савырыше, возымым кеч лаштыклен лекташ таратыше: "Каче
таҥ".
Тудын нерген ойлымым икмыняр еҥ деч колынам. Кугурак ийготан-влак кокла гыч
каласышт: утыждене "чараҥден" воза, натурализм, кӱлдымаш... Тыматлырак акше
тыгайрак ыле: чылт тыгежак ок кӱл ыле, "интимжым' изиш шагалемдаш, мер
илышым, пашам
утларак ончыкташ ыле.
Лудын лекмеке, шкежат вуем ятыр аҥыртыльым. Чынжымак, кӱлеш мо айдемын эн
интимный илышыжым тыге кумдан, нимом шылтыде почын пуаш? Самырык тукымым
тиде произведений молан туныкта: икте-весым пагалаш, чын йӧратымашым
саклаш, перегаш але,
мӧҥгешла, айда-лийже койышым мокта?
Мутат уке, произведений эстетика могырым шкешотан, марий сылнымутышто але
марте
вашлиялтдыме сынан, ӧрыктарыше. Тӱжвач ончалмаште писатель пуйто, чынжымак,
ӱдырамаш ден пӧръеҥ кокласе намысле кылым мокта. Ончалза, тӱҥ герой
Маршуков Анатолий, Мӱшылӱмбал Йыван кугызан эргыже, армийыште служитлымек (
кок ий — тыглай
салтак семын, тынарак — сверхсрочниклан), мӧҥгыжӧ пӧртылеш. Тӱҥалтышыштак
пален
налына: рвезым армий гыч ик капитанын ватыж дене шолып кылым кучымылан
кожен
колтеныт.
Мӧҥгӧ пӧртылмекше, шинчашкыже вигак Ошнур ялысе повар ӱдыр-влак, Маню ден
Клавий, пернат. Анатолий нунын дене палыме лияш кумылаҥеш. Но тиде изиш
варарак лиеш. Ондак рвезе Кужер поселкысо чодыра участкыш пашаш пура. Тыште
татар ӱдырамашым, кевытче Алимам, вашлиеш, икымше ончалмаштак коклаштышт
йӧратымаш тул ылыжеш. Алиман марийже Ахметын йӱдлан сменыш кайымекше, изи
пӧртыштӧ шолып вашлийыт.
Маню да Клавий дене палыме лиймек, рвезе когыньыштымат ок шӱкал, нунылан
мӱшкырым пижыкта. Тыге шошо, кеҥеж мучко кум ӱдырамаш дене модеш, ик
жапыштак кумыньыштымат йомдара: Алима ӱмыр лугыч кола, весышт тудым вольык,
ӱшкыж улат манын
поктен колтат.
Тыгайрак повестьын содержанийже. Сюжет корно произведенийын темыже да
идейже дене кылдалт шога. Автор айдемын чоншижмашыжым, кӧргӧ психологийым
шымла, рашемдаш
тырша. Южо вере айдемын койыш-шоктышыжым, психологийым сӱретлыме куатше
кугурак,
южо вере изирак, начаррак. Но тӱҥ шотышто возымыжо психологически виян,
еҥым
тӱжвач огыл, а кӧргӧ могырым ончыктышо. Автор Толян, ӱдыр-влакын кӧргыштым
келгын почеш, йӱкын каласыдыме шижмашым шымла, умылаш да умылтарен пуаш
тырша.
Жанр шот дене произведенийым лирико-психологический повесть манын кертына.
Молан Толя тыгай? Пашаште ур гай писе, маска гай патыр, йӧратымаште пӱртӱс
пуымо
шижмаш почеш пеш куштылгын кайыше. Пашаште тудо уш-акыл дене ила гын,
йӧратымашыште — кап-кыл йодмо почеш; пашаште — виян, тале, йӧратымашыште
ондак кугу куатан, а вара — ночко презе: шке ӱмбакше кеч ик ӱдырын азапшым,
ойгыжым налын кертдыме.
Айста ынде нине кылым кумдарак ончал лектына.
Анатолий — Алима. "Чуякарак шемалге-чевер чурийвылыш, ончалтышыже волгыдо,
поро
тӱрвыжымат, чиягомдыш пунжымат чиялтен огыл, туге гынат пеш чеверын,
моторын коеш. Лач йӧратышын, лач ӧндалын шупшал колтышаш гай саска шога
рвезе каче ончылно", каласыме ты самырык ӱдырамаш нерген.
Авторын возымыж почеш, рвезат уда огыл: "Маршуков Толя, чынжымак, чапле
каче.
Пӱртӱс шочынава тудлан эн чевер чияжымак сӱретлен пуэн: ӱпшат тудын ялт
шемыжак
огыл, а кӱреналге шыма, шӱргывылышыжат яндар-чевер, а тӱҥжӧ — шинчаже, эр
канде
кава гай волгыдо ончадлтыш кеч-кӧмат шкеж век савыра, эн чолга ӱдырымат
иканаште
сымыстара. Таза кугу кап-кылыштыже вий-куат палдырненак шога, пелештыме
шомакыштыже ушан койыш-шоктышак веле гын, манмыла, могай ӱдыр тудым йӧратен
ок ончал?"
Очыни, Маршуковын пӱрымаштыже тӱжвал тӱсшат изи огыл верым налеш. Арам огыл
вет
Алималан, Манюлан, Клавийлан тудо келша, шкештак шӱйышкыжӧ кержалташ ямде
улыт.
Теве Алима мыскара гоч, лыжган, порын мутланен колтымо гочак качым шке
велке савыра, Май пайрем вашеш клубышко, торжественный погынымашыш,
концертыш ӱжеш. Тыште Алима ден Толя икте-весе деке шӱмешкат, лишемыт. Ме
ужына: ӱдырамаш уло кумылжо дене каче деке пижын.
Алима дене келшыме годым лирический геройна чонжо дене ялт яндар, вес еҥ
ончылно
нимогай шояжат, чояжат уке дене иктак. Алима марийжым ок йӧрате, садлан
Толя тудым, ойырен, шке пелашыжлан налаш ямде. Но Ошнур ӱдыр-влак дене
вашлиймеке, рвезе йӧршын вашталтеш, ондалкалыше лиеш. Уш-акылже дене шке
титакшым умыла, шӱмчон дене орлана, но шкенжым чыныш лукташ тырша.
Толя Маню ден Клавийым армий гыч толмо кечынак ужын, но палыме лийын шуктен

огыл. Комбинат паша дене Ошнурышко толмеке, столовыйыш пура, тыштак ӱдыр-
влак
дене палыме лиеш. Ондак рвезе, Алима деч ойырлымеке, Маню дене келшаш
тӱҥалеш,
тудым марлан налаш шона. Повествований, лирический отступлений йӧн дене
писатель
ӱдыр чоным, кумылым почеш. Теве кок ужашым ончалына.
"Паша кечыже мучко Маню шке чот чытымсырланыш. Тудым ала-могай вий пуйто
шупшкеден, нӧлтыштын, темдал шынден, ӧндал пыштен. Тыгай кӱкшыт гыч йыр
ончал колта,
эрвел чодыра сывыным ужеш, пасу ӱмбал шурно постолан куана, эсогыл шке окна
ончыл сирень пеледыш пушым шижеш — шӱм-кылже, тамлын-тамлын йыҥысалтен,
йӱкым пуа,
шерын-шерын, ямлын-ямлын чучеш, шке йыр пӱтынь тӱняжат эн шерге, эн лишыл
кундем
семын койылалта да илышыжат, пагытшат эре йомартлын, эн сылнын ӱмбакше
возеш.
Тунам тудо шкежат эн поро, ныжыл, куштылго лиеш... Да йылме мучаштак ик ой-
шомак
веле: "Мылам шошо толын! Шӱм-чонем пеледеш! Мый йорате-е-ем!"... Да кенета
шӱмжӧ
лӱдын чытырна: "Мо ынде лиеш? Вет кастене... Кастене адак вашлийына.
Вашлийына
да... Ом чыте вет ындыже... А кеч! Йӧраташ гын, чумыр чоным пуаш! Мый
первый
омыл..." (7 ¹, 70 с.)
Тыге шонкален, шкенжым тыге шижын, Маню уло чонжым да капшымат Толялан
пӧлекла.
А пӧлеккым налде ок лий, ойлат. Тыге йӧратымаш модыш дене модаш шкеак
тарана.
Ӱдырым титаклаш лиеш мо? Вет йӧрата, яндарын, порын. Шӱм-чонжо ару кодеш.
Толян
иканаште йолташ ӱдыр денат келшымыжым пален налмеке, курымлан туддеч
кораҥеш,
пеҥгыдылыкшым ончыкта. Жап шумеке, пиалым муэш.
Вес ужашыште автор самырык пагытым, волгыдо шӱм шижмашым мокта. "Ах,
самырык,
самырык... Те ала, чынак, тыгайжым иканаште умылен ыжда шукто. Ӧрын
шоналтышда,
а моланжым ышда тогдае. А кушеч палетше? Вет шкеже ту корнышко тошкалыда
веле.
Пашаже гын пешакат проста, улыжат-укежат икте веле: тиде ӱдыр шӱм-чоныш
йӧратымаш толын... Арале, переге: самырык еҥ, пӱртӱс пуымо тиде шижмашым...
Акле тиде
пагытым, самырык еҥ, тудын почеш тыйын чумыр ӱмыр корнет викталтеш..." (7
¹, 75
с.)
А ӱдыр ончыклык нерген пеш кужунжак шоналтен огыл, йӧратымашын сымыстарыше
вийже
тудым сеҥа. Вет шкеак вӱтамбаке рвезым ӱжеш. Манюн чонжо юарлен, чӱчкен,
ончыклык пиаллан ӱшанен. Но Пеледыш пайрем годым Толя шочмо ялышкыже
кудалеш, вучыдымын Клавий дене пырля лиеш. Утыжым подылшо ӱдыр-каче пӱртӱс
пуымо шижмашыштым
сорлыклен огыт керт. Тылеч вара Маршуков шкенжым чот вурса. "Арня мучко
варажым
Анатолий орланыш. Кеч-могай моло-весе тӱрлӧ намысан, яндар чонан айдеме
семынак
тудат йӧсланыш. "Молан тыге? Мом мыйым кок век шупшкеда?" манын, шкенжым
тергыш,
аклаш тӧчыш, шылталыш, вурсыш гынат семынже шкенжым, но карген ыш керт".
А такше лиеш мо Маршуковым каргаш? Вет тудо поро, пашаче айдеме,
обществыште
шкенжым осал янлык семын ок кучо, ӧрдыж кундемыштат тыршен пашам ышта.
Ондак
тракторист лиеш, вара механик, инженер марте кушкеш. Айдеме шкенжым пашаште
муэш. Руш ӱдырамаш экономист-бухгалтерым марлан налеш, сурт погымат лыҥ
пога. Лач
икте ок сите: шӱм-чон пуста. Ватыжым йӧратен огыл, орландарен гына. Тудыжат
икшывым ышташ тоштын огыл, марийжын ойырлен кайыме деч лӱдын илен. Тыге
нылле ийым
эрталше пӧръеҥ чон дене ончылгоч шоҥгемын, кап-кыл денат черланен:
Чернобльыште
лийме годым радиацийым налын. А ынде шочмо кундемжым пытартыш гана ончал
савырнаш кумылаҥын.
Маршуков Анатолийын Сибирьысе илыш йыжыҥже мемнам огеш ӱшандаре. Тудын гай
айдеме нигузе тыге вашке вашталт ок керт. Тудо ӱмыр мучко йӧратышаш ыле,
вет тудлан
пӱртӱс тыгай шижмашым пуэн. А пӱртӱс вий дене кучедалаш неле, огешат лий.
Геройын койыш-шоктышыж шумлык ик лудшо, Г.Павлов тыге сера (Марий Эл, 1999,
26 февраль): "Анатолий Маршуковын пытартыш ошкылжо пеш уда. Чот йӧратыме
ӱдыржӧ-влак,
Маню ден Клавий, туддечын нелемыныт, йӧратымашын тӱвыргӧ саскаже кояш
тӱҥалын.
Тале, патыр, ушан Анатолий Маршуков лӱдеш да Сибирьыш шылын куржеш. 20 ий
утла
увер деч посна ила... Алексей Александров-Арсак тыге лугыч пытарымыж дене
"Каче
таҥын" акшым волтен да лудшо-влакым пешак ӧрыктара. Молан автор тыге
пытарен?"
Юрий Галютинын "Шым Шайра гыч ик мастар" статьяжым ушештарен, Г.павлов
манеш:
автор шке повестьшым сӱан дене — Толян иканаште кок ӱдырамашым, Клавий ден
Манюм, марлан налмыж дене — пытара гын, пеш оҥай лиеш ыле. Тек, манеш,
Маршуко кок
вате дене илен онча, шкенжым терга.
Конешне, кажне лудшын шке шонымашыже. Но тиде темлымаш авторым воштылмыла
шокта.
Илыш чын деч кораҥеш гын, ты ошкыл тудын, авторын, мастарлыкшым волта.
Писатель
типический образым типический ситуацийыште сӱретлышаш.
Ты произведений нерген эше шуко ойлаш лиеш. Кажне образ — шкешотан, оҥай.
Ме
тыште тӱҥ геройын койыш-шоктышыжым лончылымо дене серлагышна, тудым умылаш
тыршышна. Иктешлен каласынем: Анатолий Маршуков — тачысе илышын геройжо,
тудо шке
койыш-шоктышыж дене шуко пӧръеҥым ушештара. Маршуков — йомшо айдеме огыл.
Ӱшанена: Максим Петрович ден Лидия Васильевна Пайбаковмытын ойыштым
колыштеш, шочмо
кундемышкыже пӧртылеш да, ватыжым ӧрдыж вел гыч конден, у илышым тӱҥалеш.
Шочмо
кундем чоным веле огыл, капымат эмла.
Мучашлан — йылме нерген икмыняр мут. А Арсакын йылмыже моткоч поян. Южо
вере лудат да марий йылмын поянлыкшылан, лывыргылыкшылан ӧрат. Повесть
почеш марий йылмым школыштат, вузыштат тунемаш лиеш. Мый, конешне, ӱдырамаш
ден пӧръеҥ кокласе
модмашым школышто лончылаш ом темле. Пӱртӱс, кундем дене кылдалтше
лирический
отступлений-шамыч пеш сылнын, чаткан возымо улыт. Но автор ала-молан ятыр
вере
"витне' мутым кучылтеш. Тудым тыгаяк значениян марий шомак дене вашталташ
лиеш
ыле: очыни, векат, докан...
Южо "критик" Александровым натурализмлан титакла. Мутат уке, тыгайрак сынан
икмыняр сӱрет уло. Но лудмо годым тидыже йӧршынат ок шижалт.
Кӱшнӧ произведенийым лирико-психологический повесть манын аклышым. Но марий
сылнымутышто икымше эротический повесть шочын манам гынат, йоҥылыш ом лий,
очыни.

Йӱштӧ теле почеш чевер шошо толеш
Феликс Майоров мыланна эн ондак "М.Шкетан" роман-дилогийже дене палыме.
Вара
"Ошлансолаште" книгаже ош тӱням ужо, ятыр ойлымаш ден повестьше газет ден
журнал
лаштыклаште савыкталтыч, сай шонымашым кодышт. А ӱмаште "Ончыкын' нылымше
номерешыже "Телеграмме" повестьше лекте. Тудат А.Александровын "Каче таҥже"
семынак
йӧратымаш нерген. Но тыште йӧршын вес илыш савыртыш, вес койыш-шоктыш
сӱретлалтеш. Повесть шке содержанийже дене Совет власть жапысе сылнымутым
ушештара.
Произведений чоҥалтме шот дене оҥай: могай сӱрет дене тӱҥалеш, тугай денак
пыта.
Тӱҥалтышыште врач Казаринов Вадим Сергеевичын витле ияш лӱмгечыжым
пайремлат.
Ятыр уна погынен. Юбилярым ачаже, Сергей Ильич, саламла, сугыньым пуа:
"Тушманетым йӧрате, осалым шонышо-влаклан порым ыште. Тылат ны тушман, ны
осал еҥ лийшаш
огыл. Врач ончылно черле гына. Шкежат таза лий. Тыйын век пиал эре мелын
шогыжо".
Шоҥгын ты ойжо пӱтынь произведенийлан лейтмотив семын йоҥгалтеш. Ме ужына,
Вадим
Сергеевич — пагалыме еҥ, ушан-шотан врач. А кузе тудо тыгай айдеме лийын?
Могай
илыш-корным эртен? Тидым рашемдаш шонен, писатель ондак ачажын илыш-корныш
изирак экскурсым ышта. Вет олма олмапу деч умбак ок камвоч манмыла, шочшат
ача-аван
койыш-шоктыш дене илана, кушкеш, нунын деч тунемеш. Вара пайрем касыш
ӱдырамаш
почтальон коло вич ий уждымо Алима ӱдыржӧ деч телеграммым конда, а Вадим
Сергеевич шарнымаш дене вӱдылалтеш.
Тыге тӱҥ действий кылдалтеш, вияҥаш тӱҥалеш. Автор шке геройжын койыш-
шоктышыжым, илыш-корныжым мундырала ронча. Тӱҥ ужашым лудын, Вадимын
кушкын, вашталт
толмыжым, могай айдеме улмыжым раш ужына.
Кыдалаш школым сайын тунем пытарымеке, Вадим Ӱпӧ оласе медицинский
институтын
студентше лиеш. Ондак илышыже икшырымын, ласка эҥер вӱдла йоген эрта. А
нылымше
курсышто тунемме годым Октябрь пайрем кастене институтын актовый залыштыже
10
классыште тунемше татар ӱдыр Хамида дене палыме лиеш. Ӱдырын портретшым пеш
сылне чия дене сӱретлыме: "Иктыже молышт деч поснак ойыртемалтеш: шемалге
чурий,
эреак шыргыжал ончышо шем шоптыр гай шинча, арун кадыргалше вичкыж
шинчапун.
Пулвуйым койыктышо кумда урвалтан, шышталге тӱсан платьым чиен. Йолжо
пӧрдымӧ
гай мотор".
Кок самырык еҥ коклаште вигак келшымаш тул ылыжеш. Писатель йӧратымашын
умылаш
лийдыме вийже, ты корнышто азап вучен кертме нерген шонкала: "Ӱдыръеҥ ондак
мотор улмыж дене рвезе шинчаш перна. А кӧргӧ асылже але палыдыме, шым кӧгӧн
дене
суралыме. Тудын чон кудывечыш пураш вате-марий лийын пырля илыман. Жап
эртыме
семын ик кӧгӧн почеш весе почылтеш. Аочылтмо семын ваш-ваш йӧратымаш оҥай
комедий ден ойган драмыш савырнен кертеш".
Тыгак Вадим денат лиеш: йӧратымашын шере-кочыжым, узьмак йӱд-кечыжым, ойгын
полан тамжымат лыҥ пален налеш. Ондакше Хамида ден Вадим икте-весе деч
ойырленат
кертын огытыл. Мом ыштет, тиде але мӧр погымо пагытет гына лийын. Вадим
Хамидан
ни нечке койышыжым, кид пашамат палыдымыжым, самырык ӱмырым куштен-мурен,
веселан эртараш шонымыжым пален огыл. Марлан лекмеке, йоча шочмеке, нелылык
ешаралтмеке, чыла тиде тӱжваке лектеш.
Молан тугеже ӱдыр тынар эр марлан лектеш?
Вадимын визымше курсышто тунеммыж годым ӱдыр ден каче У ий касым пырля
эртарат.
Хамида мӱшкыраҥеш да шке ойгыжым Вадимлан, аважлан почеш. Рвезе ару чонан
улмыжым ончыкта — ӱдырым пелашыже лияш темла. А Хамидалан эше латкандаше
уке, огыт
регистрироватле. Садлан Вадим тудым шке шочмо кундемышкыже наҥгая да
мужыраҥме
нерген свидетельствым ялсоветыште налеш, ялыштак сӱаным эртара. А пел ий
гыч,
институтым пытарен, ешыж дене шочмо кундемыш пӧртылеш, Йошкар-Олаште пашам
ышташ
тӱҥалеш. Вадимлан сай пачерым вик огыт пу, ола тӱрысӧ ик изирак пӧртеш
верланат.
Тышечын тӱҥалеш Вадим ден Хамида коклаште икте-весым умылыдымаш, сырымаш,
ӱдырамашын чоным лупшышо кочо шомакше. Вадим шке пеҥгыдылыкшым ок ончыкто,
ватыже
тиддене пайдаланаш тӧча.
Пачер шумлык икымше гана шургымеке, Вадимым чактарен сеҥымеке, "Шиже: ик
тошкалтышлан кӱшкӧ тошкале. Тидлан Вадим карум пуэн ыш мошто. Эше кок-кум
тошкалтыш —
еш сапкерем тудын кидыште лиеш. Марий ден вате — шке шотан изи кугыжаныш. А
кугыжанышлан кугыжа кӱлеш".
Декретыш лекмеке, кече гыч кечыш мӧҥгыштӧ шинчен нойымеке, Хамида шкенжым
вурсаш
тӱҥалеш: "Эх, ораде! Молан Вадимлан марлан тольым гын! Кызыт мӧҥгыштем авам
пелен илем, пашам ыштем ыле. Кастене танцыш, кинош кошташ нигӧ ок чаре..."
Тыге кийылтын нойымеке, Хамида Ӱпышкӧ аваж деке кудалеш. Вадим нуным налаш
кок
гана мия, но арам: Хамида ойырлаш заявленийым пуа.
Уке, Хамида осал еҥ огыл. Тудын самырык ушыжо илышым ок умыло. Шкеже
теплицыште
кушшо саска гай. Жап эртымек, ӱдырамаш шке йоҥылышыжым умыла, но ты жаплан
Вадим
Сергеевич ешаҥын шуктен, тудын чонжым у пелашыже, Рая Мурашкина, ырыкта,
ӱшанле,
сай пелашыже лиеш.
Повесть мучашыште автор мемнам пайрем касыш пӧртылта. Вадим Сергеевич
ӱдыржӧ деч
серышым налеш, икымше ешыж нерген шуко пала: Хамида шке кӧргӧ чоныштыжо ару
шижмашым муын, вий-куатым погалтен, лӱкӧ куп гыч лектын, ынде оласе
универмагыште
отделым вуйлата. Амина — товаровед, аважын корным тошка, марийже инженер.
Изи
эргышт, Хасан, кушкеш. Чыланат Вадим Сергеевичым унала ӱжыт.
Икманаш, ару, яндар шӱм-чон осал, шучко, шеме деч кеч-кунам эрнен кертеш.
Тыгак
лиеш повестьыштат. Жап эртыме семын Вадим Серогеевич чон ӧпкежым монда, Рая
пелашыж дене пырля унала каяш кумылаҥеш, тошто ешыштат ӧпкем огыт кучо.
Тыге кок
еш коклаште поро кыл шочеш.
Ф.Майоров мастар писатель, калык психологийым пала, герой-влакын койыш-
шоктышыштым, чон кумылыштым кӧргӧ гычак волгалтарен почеш, уш-акылыштым,
шонкалымашыштым
келгын, моштен сӱретла. Жанр шот дене произведенийым лирико-психологический
повесть манаш лиеш. Конешне, ты повесть А.Александров-Арсакын "Каче таҥже"
деч ойыртемалт шога, кок автор кӧргӧ кумылымат, шӱм-чон шижмашымат тӱрлӧ
чия дене
сӱретлат. Мом ойлаш, кажне писательын шке почеркше, стильже, йылмыже,
сылнештарыме йӧнжӧ.

Пӱрымаш деч от шыл
Игорь Фадеевын "Мучашдыме повестьше" марий сылнымутышто кӱдырчӧ кӱдыртымӧ
гай
лийшаш ыле докан. Но тудым ала критик-влак ужын ышт шукто, ала лӱмынак
"вӱдым
подыльыч" — але марте ик мутат ыш йоҥгалт. А, шонымаштем. тудын нерген
ойлашат,
ӱчашашат лиеш ыле. Совет власть жапыште тыгай произведений журнал лаштыкыш
логал
кертын огыл. Иктаж-кузе тунам критик-влакын кидышкышт перна гын, повестьым
чот
лупшат ыле. Вет шарнена, шке жапыштыже А.Александров-Арсакым "Шӱм кылдыш"
повестьшылан (Тушто, от пале, марийже улмо ӱмбачак Полина пошкудо Мичу деч
мӱшкыраҥеш) рожген-кырен оптышт. А Фадеев ту-угайым (!) возен: изак-шӱжарак
Миша ден
Светам вате-марийым ыштен. Томаша?! Лийдымаш паша?! А шоналтетше гын,
нимыняр
лийдымаш огыл: кудалтен кодымо мыняр икшыве ава-ача деч посна йоча
пӧртыштоӧ,
интернатыште але вес ешыште кушкеш. А кудалтен кодышо ава Нина Николаевна
семынак вес ешым поген кертеш. Икшывыже повестьысе семынак шочмо изаж дене
вашлийын
да тудлан марлан лектын кертеш огыл мо? Ава тидым, можыч, паленат ок нал.
Нина
Николаевнан трагедийже лач тыште: тудо чыным пален налеш, чот ойгыра, мом
ышташ
ок пале, вара машина йымаке логалын кола.
Кузе, молан ӱдырамаш тыгай туткарыш шуын?
Нинан аваже, Валя, поро, чулым кушкын, сурт сомылкам, колхоз пашам ышташ
провор
лийын, марлан лектын, пиалан ешыште Лиза ден Виталий шочшыжо-влак кушкыныт.
Но
ял илыш тыгай: кеч-могай полышлан арака дене сийлыман. Тыгак марийже,
Миклай,
"Беларусь" тракторжо дене иктылан пум, весылан шудым конден пуэн; чаркам
гын
шӱкалын огыл. Аракак тудын ӱмыржым кӱчыкемден.
Нинан ачаже весе лийын, кӧжым гына эсогыл аважат пален огыл, но ача лӱмжӧ
Николаевнак кодын. Тыге тулык икшыве, ойго дене аҥыргыше аван шулдыр
йымалне илышыла, шокшым шагал пале. Валя командировкыш толшо пӧръеҥ-влакым
пачерлан пуртен,
оксам ыштен, вара нунын пелен чон ласкалыкым кычалаш тӱҥалын. Нина
ӧрыктарыше
сӱретым ик гана веле огыл ужын.
Тыгай лийын ӱдырын йоча жапше. Ала вес гана языкыш пурымын амалжат, вожшат
тыште? Кушто кушкат, тугай лият, ойлат вет.
Повесть эртышым шарныме йӧн дене сералтын. Тӱҥалтышыште тудо нылле утла
ияш, моторлыкшым мыняр-гынат арален кодышо ӱдырамаш, эрден эр кынелын,
шочмо марий кундемже нерген шонкала, эртыше илыш-корныжым лончыла. А тудыжо
оргажан ойлан лийын.
Лиза акаже кандаш класс деч вара Ежово селасе совхоз-техникумышто
бухгалтерлан
тунемын, марлан лектын, ынде уныканат лийын. Виталий изажат Марий
политехнический институтым тунем пытарен, ешаҥын, Урал кундемеш лакемын.
Ава ушкал фермыште ыштен, Нина тудлан эре полшен. Но ӱдырамаш эркын-эркын
йӧршын
локтылалтын: йӱаш да яжарланаш тӱҥалын.
ӦӰдыръеҥ аваж верч вожыл коштын, ойгырен. Ты илыш деч утлаш манын, Кандаш
класс
деч вара Йошкар-Оласе культпрофтехучилищыш тунемаш пура. Ӱдыран яндар йӱкшӧ
марий радио денат йоҥга.
Кумшо курсышто тунемме годым Нина хореографий дене вашке туныктышо Андрей
дене
палыме лиеш. Тудыжо шке моторлыкшо дене вашке ӱдырым шке велкыже савырен.
Нина Андрейын ешан улмыжымат, шуко ӱдырын кумылжым савырымыжымат пален, ео
шке
шижмашыже, икымше йӧратымашыже ваштареш шогал кертын огыл. Ӱдыр йолташ-влак
шижтареныт гынат, "Нина йӱд лыве семын, волгалтше тулото деке эре лишемын
да лишемын". Да йӱлен каен: ик каныш кечын жапым пырля эртарымеке, кастене
тӱшкагудыш
пӧртылынат, пӧлемеш коктын гына кодыныт. Вашке ӱдыръеҥ мӱшкыран лиймыжым
умылен.
Андрей Нинам илыш пӧрдемыш пинегыла кудалтен. Кугу туткарыш логалше ӱдыр
оласе
ик заводын культур дворецыштыже пашам ышта, икшыван лиеш, ик поро ӱдырамаш
дене
пачер шотеш ила. Изажын Урал кундемыш ӱжмеке, тушко тарвана, шкаланже
вучыдымын
Мишам вокзалысе теҥгылеш пыштен кода: "Тӱҥгылгыше кид дене эргыжын
фотокартычкыже-влакым лукто. Ик жап тӱслен ончыш. Тӱшка гыч иктым ойырен,
аза вӱдылмӧ одеял
лончыш шурале. Умбакыже омо семын веле шарна... Тарваныше вагонын
кидкучемжым
кучен, площадкыш нӧлталтеш... Еҥ шинчаончалтыш дене вашлияш огыл манын. яра
лукыш пурен шинчеш... Ала шӱм тыге кӱлтка, ала рельс коклам вагон тыртыш-
влак тыге
перкалат?"
Тыге ӱдырамаш ӱмыр мучкылан чонышкыжо кугу ойгым пышта, чӱчкыдын тидым
шарналтен, шкенжым карга.
Молат тудо тыге ыштен? Ок лий ыле мо вес семын? Писатель тидын нерген ок
возо,
лач ик амал дене умылтара: Нина изажым ынеж вожылтаре. Шонымаштем, тидыже
лудшым
йӧршынат огеш ӱшандаре. Вет, шона гын, азажым больницешак коден кертеш ыле.
А молан ола гыч лектын каен? Йочам ыштымыжым эсогыл акажат ок пале. "Чодыра
пылышан, нур шинчан" манмыла, тыгай увер вашке шарлышаш, ялышкат шушаш ыле.
Садлан
И.Фадеевын повестьыштыже конфликт кылдыш ӱшандарыше огыл. Мутлан, автор
тыгай
савыртышым пуртен кертеш ыле: акаже пален налеш да йоча деч кораҥаш темла,
тӱрлӧ
семын мыскыла. Ме ужына, шижына: Нина осал чонан ӱдыр огыл, садланак ӱмыр
мучко
тиде шучко титак шӱмжым нулта.
Шочшыжо, Миша, сай ешеш кушкын. Ашнаш налме аваже Надежда Петровна операций
деч
вара йочам ыштен кертын огыл. Тудын Ира ӱдыржӧ уло. Но шкенжынат,
марийжынат эрган лиймышт шуын, садлан йоча приемникыш Мишам кондымо годымак
тудым йӧратен
шынденыт, пеленышт наҥгаен, моткоч шыматен куштеныт. Еш пиалан лийын. Ира,
кушкын шумеке, марлан лектын, кок шочшым ыштен, педагогика кандидат лӱмым
сулен.
Миша, ладкуд ийым темымеке, ашнаш налме эрге улмым пален налын гынат, ача-
ава
лийшымытым тугак йӧратен, ончен-куштымыштлан тауштен илен. Тудлан пӱртӱс
моторлыкым да порылыкым пуэн. А Светлана дене курсант школышто палыме
лийыныт. Танковый ротым ученийыш колтеныт улмаш. Полигон марий ял вокьене
верланен, тиде ял
гыч Александр Мендияров Миша дене пырля служитлен.Каныш еда ялыш коштыныт,
марла
мутланен, чоным куандареныт. А икана Йошкар-Ола гыч спектакльым конденыт,
Мишамытын илыме подъезд гычак Володя чӱчӱ артист лийын. "Ала тудым ужам"
манын, рвезе ялыш миен. Тыштак мотор ӱдыр дене, тудын ача-аваж дене палыме
лийын. Тыге
Светлана ден Миша коклаште вашкыл шолын, вара — йӧратымаш.
Ава, конешне, эргым пален огыл, но шӱмжӧ дене пуйто шижым: Мишам моткоч
пагален
да йӧратен.
Ятыр ий эртымеке, Нина Николаевна шочмо кундем нерген утыр-утыр шонаш
тӱҥалын,
тыге уло ешге тудын шочмо ялышкыже миен лектыт. Икана фотоальбомым ончен
шинчышыжлаш, Нина шке эргыжын изи годсо тылзаш фотожым ужеш да вара чыла
чыным пален
налеш.
"О, Кугу Юмо, шке эргымлан веҥым лияш пӱренат? Пеш кугу титакым ыштен,
сулыкыш
пуртенам. Ӱмбалнем моткоч кугу сулык! Кузе ынде тудын деч утлаш? Кунам да
кушто
касараш тӱҥалман?"— йӧслана ӱдырамаш.
Василий Петрович ден Виталий Николаевич (Нинан изаже) пырля пашам ыштеныт:
иктыже завод директор лийын, весыже, Василий Петрович,— тӱҥ инженер. Урал
кундемыш
Нина толмеке, вигак Василийлан келшен, шӱлыкан ӱдырым тӱрлӧ семын
веселаҥдаш,
шкеж деке лишемдаш тыршен. Тыге эркын-эркын ӱдырын сусыр шӱмжӧ тӧрланен,
тудлан
марлан лектын. Но еш илышыжат чылаж годым поро, ласка, сай лийын огыл,
Светлана
деч вара шочшо эрге, Сергей, кола, адак ик сусыр пале Нинан чонеш кодеш.
Икманаш, Пӱрымаш тудым чаманен огыл. Ала тыште повестьын тӱҥ шонымашыже?
Пӱрымаш деч
от шыл, осаллан тудо осал дене вашешта. Арам огыл Нина Николаевна шкежак
ойла:
"Пӱралтше кинде-шинчал пӱйым ирен пура".
Лостык шот дене произведений кугужак огыл гынат, тудо повесть радамыш пура.
Лудмо годым лирик кумыл, ӱдырамашын психологийжым келгын шымлаш тыршымаш
палдырнат.
Айдемын койыш-шоктышыжым шымлен, автор волгыдо шӱм-чонан лияш ӱжеш.

"МЕМНАН ДЕЧ ШОҤГО — ЛАЧ КАВА"

Саман вашталтме дене писаетль-влакын возымо тематикышт кумдаҥеш, тошто
темыжат у
сыным налеш. Теве Маргарита Ушакова "Мий кунам ӱжыр, тол, кунам вучат"
повестьыштыже шкет илыше шоҥгыеҥ-влакын социальный полышым пуышо отделений
вуйлатышын
неле сомылжо нерген каласкала. Совет власть годым тыгай паша нерген
колалтынат
огыл, да тудыжо лийынат огыл. А кызыт, илыш нелемме жыпыште, ты профессийын

кӱлешлыкше моткоч кугу... Социальный пашаеҥ-влак, уло кӧргӧ вий-куатыштым,
шӱмчон кумылыштым пыштен, шоҥго-влакын кид-йолыштым кандараш, илылыштым
куштылемдаш
тыршат. А чаракше ты сомылышто ятыр: окса уке, тӧра-шамыч калык ӱмбак шӱвал
шынденыт.
Арам огыл повестьын геройжо Василя Андреевна Корабельщикова ойла: "Мый шкет
илыше шоҥгыен ден инвалид-влак нерген материалым шукертсек погенам, ик гана
веле
огыл газетыште возенам... Но ончыч газетеш лекше статья почеш вигак,
шуйкалыде,
вуйлатыше-влак мерым ыштат, титаканым мут кучаш шогалтат ыле гын, пытартыш
жапыште нимоат ок тарване: кеч шылтале, игыл, тура каласе, пайдаже ноль"
(Ончыко,
1998, 2¹, 1.с.)
М.Ушакова шкежат ондакше газет пашаеҥ лийын, а ынде Василя семынак Волжский
районысо калыкым социально аралыме рӱдерыште ышта. Садлан повестьым
автобиографий
сынан улмыжо раш коеш.
Повестьын кӱлешлыкше — шоҥгыеҥ-влакын тӱрлӧ шӧрынан илышыштым ончыктымаште.
А
нуно посна тӱняште огыл, тыште, воктеннак улыт. Лач меже нуным ужде,
кӱэмалтше
чоннам эше кӧргышкырак шылтен илаш тӧчена. Кажне шоҥгыен — шке пӱрымашыже,
илышкорныжо. Иктыже ӱмыржӧ мучко ял верч, калык верч, шочшо верч,
тазалыкшым чаманыде, йӱдшӧ-кечыже пашам ышта. А шоҥгемме велеш эллан
йӧрдымӧ, пошкудыланат мешайыше, шочшыланат кӱлдымӧ лиеш.
Василя арам огыл социальный пашаеҥ лиеш: тудо ондакак шоҥго-влакын
илышыштым
шымлен, нунын ойгыштым шӱм-чон вошт колтен, мо дене гынат полшаш тыршен. А
ты
верыште ала шоҥгыеҥ-влакын утларак полшен да пайдам конден кертам, шона. Да
уло
кертмыж дене тыршен ышта, яллашке лектеда, социальный пашаеҥ да шоҥгыеҥ-
влак денат палыме лиеш, кӱлеш полышым жапыштыже пуаш тырша.
Мемнан ончылно ик районысо шоҥго-влакын илышышт кинолентыла сӱретлалт кая.
Теве
Васюковмыт еш: кандашле ияш Начу, Матвей шольыжо да шымле ияш Чачук
шӱжарже. Нимогай ӱнарышт уке гынат, шым шорыкым ашнат, пача-влак пӧртыштак
кудалыштыт, арулык нерген мутымат лукман огыл. Койкышто ака-шӱжар мала,
Матвуй кугыза — коҥгамбалне.
Василя Андреевна ужеш: нунылан ик семын веле полшаш лиеш — шоҥго-влак илыме

пӧртыш колташ. Тидлан кӧрак калыкым социально аралыме шотышто министерствыш

кая, Виктор Семенович дене вашлиеш, кум путевкым кузе-гынат ойыраш йодеш.
Автор произведенийыште министерствын, райисполком вуйлатышын поро кумылан
улмыштым, полшаш тыршымыштым сӱретла. Тыге Виктор Семеновичын да Колышеч
Николай
Артемьевичын койыш-шоктышыштышт сайжым гына палемдыме дене автор, очыни,
изиш
чиялта. Тудо, векат, кӱшыл органлаште шинчыше вуйлатыше-влакын пайдале
рольыштым
ончыкташ шонен.
Повестьыште тӱрлӧ койыш-шоктышан шоҥгыеҥ-влакын образыштым сӱретлыме. Икте
ӱмыржӧ мучко тюрьмаште шинчен, а ынде казна деч полышым вуча, весе арака
деч утлен ок керт.
Василя йӱшӧ кува Кыргорий Лисукым чын корныш шогалташ тӧча. Но арам. Кузе
тыгай
кува-влак дене лияш? "Мом ыштет тудын дене? Ала воштылаш пеленже, ала
шорташ.
Шке вет орадылат от кой. Тетла йӱмыжым чарна гын, йӧра ыле. Тӧрланен
шумекыже,
интернат-пӧртыш ужаташ гын веле?" — шонкала Василя. Да тунамак умыла: чылам
тушко от ужате. Тыге элжымат ик интернат пӧртыш савыраш веле кодеш. Адакшым
интернатыште илыше-влакын шке ешышт, шочшышт уло. Но иктын эргыже —
преступник, тюрьма гыч ок лек; весе кум-вич икшывым куштен, но нуно тӱня
мучко шаланеныт. Шочмо
суртыш йолыштымат огыт пыште; кумшым мӧҥгӧ гыч поктен луктыныт... Икманаш,
кажне
шоҥгын, шке ойгыжо. Чыла тидым Ушакова ӱшандарышым повесть манын лӱмден.
Тыште
илышым авалтен ончыктымашат коеш, но чыла тидыже ик образ йыр пӧрдеш.
Произведенийын геройжо ялла мучко коштеш, тӱрлӧ савыртышыш логалеш: ик
шоҥгыеҥым интернатыш ужата, весылан гуманитарный полышым пуа, кумшым йӱмаш
деч кораҥдынеже. Ик
айдеме чурий весе дене вашталтеш, весе — кумшо дене. Тыге, эше у образ-
влакым
ешарен, мучашдымын сераш лиеш. Умылем, тыште тӱҥ герой Василя. Но тудын
койышыштыжо тӱрыс ок почылт. Василя порылык верч шога, айдеме айдемылан
тушман огыл,
йолташ лийшаш, маннеже. Тидым шоналтет да произведений очерк сынанла чучеш.
Тудым мучаш марте "кӱктен" шуктымо огыл, туто пырче (радиональное зено)
манмет
тӱрлӧ сӱрет-влак коклаште, мут, ой-влак коклаште йомеш. Тыгодымак уэш
каласем:
произведений марий сылнымутышто йӧршын у форман, у содержаниян, шкешотан.
Сылнымут ик верыште ок тошкышт, тудо эре кычалмаште. Маргарита Ушаковаланат
кычалме
кумылымак тыланыме шуэш.

ОСАЛ — ОСАЛЫМ, ПОРО ПОРЫМ ШОЧЫКТА.

Социально-нравственный проблемымак тарвата Мария Илибаева "Орина кува"
повестьыштыже. Тыште эн ондак кован кызытсе илышыже сӱретлалтеш, вара
шоҥгыеҥ илен эртыме пагытыш уш-акылже дене кашын-кашын пӧртылеш, кызытсе да
ондакше илышыжым
таҥастара. Икымше ужышыште тудо чыве-комбигылан вартышым ыштен шинча, шкеже
пеш
чот черле гынат, вольык да сурт сомылка нерген шонкала. "Уло могыржо ала-
молан
шкенжын огылла чучеш, пуйто тудын чонжо вес шӱкшӧ капыш куснен пурен
шинчын".
Ондакше Орина кува пеш чулым лийын гын, ынде вий уке, но садак чыла сурт
сомылка
тудын ӱмбалне. А шешкыже, Пестай, аракам лӧкен, колышыла мален кия. Автор
кован
илышыжым тиде ужашыште пеш раш почын пуа: "Шоҥгыеҥын кочмыжат, йӱмыжат
шуэш, кечывал жап шол. Йӱшылан гына нимат ок кӱл... арака деч молыжо.
Пӧртыш пурен, чайжымак шынден кертеш ыле, но шешкыжын помыжалтме деч лӱдеш.
Логаретлан толашен
коштат манын, адакат шургаш тӱҥалеш. Лучо малыже огыла. Кызытат, мо ок керт
лийын, эртак "арамлогарым" колеш. "Арамлогар... Тидын мартеже пуйто нимом
ыштыде
иленам. Икшывыштымат ончен омыл, сурт сомылкамат шуктен омыл... — шщоҥгын
логараҥыш кочо комыля кӱзыш. — Шоналтет гын, кызытат мӱшкырым яра темен
кийышашлык
омы, кочкаш ситышашлык пенсетат уло. Мыняр толеш, пӱтынек нунын кидыш
верештеш..."
Кузе вара Орина тыгай орлыкыш логалын? Молан? Юмо карген? Ты йодышлан
шкежат
вашмутымкычалеш. Ала шке титакан улам манын шоналта да самырык жапшым
шарналта.
Тудо шочын-кушкын пеш тыматле, икте-весым жаплыше ешеш. Ача-аваже нигунам
шурген
огытыл, садлан Оринат поро кумылан лийын, почела-почела шочшо кок шӱжарже
дене
пеш келшен, йыгыр куэла икте-весылан эҥертен кушкыныт. Ӱдыр изинек
шонкалыше,
тӱням умылаш тыршыше кушкын. Теве ачаж дене поро да осал нерген мутланымышт

произведенийлан философий сыным пурта. Ача ойла: "Айдеме тукым шочмо годсек
ошо
ден шем вий илаш тӱҥалыныт. Южыж деке осал шӱлыш ава-ачаж дечак шочмыж
годымак
вӱр дене кусна. Шем шӱлышан еҥ воктене эсогыл йыгыре шинчен от сеҥе:
ӱнаретым,
куатетым шупшеш. Ик жап гыч черланет але тӱлыжгӧ гай кошташ тӱҥалат. А ош
виян,
поро кумылан еҥ пелен ласкалыкым, лыпланымашым шижат. Чонетланат куштылгын
чучеш, лывыла чоҥештымет шуэш, уло тӱнялан шыргыжаш, порым гына ышташ
кумылет почылтеш. Ош вий ден шем шӱлыш пырля лийын огыт керт. Шукыж годым
шем вий сеҥа.
Молан сеҥа, шонет? Тудо нимом чаманен ок шого, рожген-тошкен чыла пытара.
Шем
чонан еҥ осалжым тӱжваке лукде огеш чыте. Уке гын шкеже черле гай лиеш..."
Ачан ойлымыжм Орина ӱмыр мучкылан ушышкыжо пыштен, орлыкан пагытыш
логалмеке, ты
ойым, ушан шомакым ятыр гана шарналтен. Шешкыжын осалже арам огыл Оринан
икшывыже-влак ӱмбакат куснен, шоҥго ӱдырамаш уныкаже-влакланат чон
шокшыштым ик ганат
шижын огыл. Пестайым шешкылан пуртымо дене Зина ӱдыржӧ путлымо почеш
йӧратыдыме
еҥлан марлан лектеш, шуко орлыкым чыта, вара, кок икшывым тулыкеш коден,
ӱмыр
лугыч колен колта. Изирак эргыжат, Вачай, еш кӧргыштӧ йӱк-йӱаным, шылтыкым
чытен
ок керт, ӧрдыж верыш лектын кая, тудынат ӱмыржӧ лугыч лиеш. Тыге ава пелен
Мичай
эргыже да шешкыже, уныка-влак веле кодыт, чонжым ятыр кочкыт. Шешке азам
ончымылан, йол ӱмбак шогалтымылан ни поро шомакым ок ойло, ни сурт сомылкам
шке ӱмбакше ок нал: ӱмыржӧ мучкак Оринам орландара. Варажым эргыжат ава
чоным йӱкшыктара, вашкерак колаш темла.
Оринан Миля ӱдыржат аважым ок ончо, арака дене таҥым куча, тудат аван йоча
годым йӧратен куштымыжым, ныжыл кидшым, шокшо шӱмжым монден, тудым мӧҥгеш
покта.
Чыла орлыкым чытен кертде, Орина шкенжым шке пытарашат шона, но языкыш
пураш ок
тошт.
М.Илибаеван сеҥымашыжлан шоҥго ӱдырамашын чонжым келгын почын пуымым
шотлыман.
Произведений тӱрыснек ава кумыл дене шыҥдаралтын, тудын илыш умылымашыж
негызеш
чоҥалтын, психологизм дене шыҥдаралтын; автор ӱдырамашын йылме ойыртемжымат
ончыктен моштен.
Писатель айдеме чоным кӧргӧ гычак почеш. Действий пӱтынек шарнымаш негызеш
чоҥалтын, садлан икшырымын вияҥеш. Произведений кугу кӧргӧ драматизман,
аван чонышто икшыве-влак деке ласка, поро кумылжо, нунын верч колянымаш да
шыдешкыме
кумылжо ваш тӱкнен кредалыт. Ава шылтала, вурса, тунамак чамана. Кандашле
кум
ияш Орина куван тлыш мучашыже шучко: вӱдым йӱмӧ шумылан иктат корка вӱдым
ок шуялте, кочмо шумыланат курика киндым ок пу. Тугак кочмо да йӱмӧ шуын,
пич каен
кола. Туге гынат аван пытартыш сугыньжо поро: "Эргым-шешкым, ӱдырем, уныкам-
влак, кӱдынем уке улыда гынат, сугынь мутем каласен кодынем: порын, ваш
полшен
илыза. Еҥ воштылчык деч утлыза, каура койышдам кудалтыза. Эсен кодса..."
Но арам: осал-осалым, поро порым шочыкта манмыла, эрге-шешке арам тояш
пуымо
казна оксам йӱын пытарат, вара ачан, Орина кован вӱр да пӱжвӱд дене сулен
налме
медальыштым ужален йӱыт.

ИЛЫШ ДЕНЕ ТӦР КАЯШ

Владимир Любимовынат лӱмжӧ марий сылнымутышто палыме. Тудын писатель семын
ик
ойыртемже уло: пагыт дене, илыш дене тӧр аяш, айдеме тукымын тачысе саман
пӧрдемыште кузе "почаҥмыжым", илаш тӧчымыжым ончыкташ. Тудо у темым
жапыштыже тарваташ тырша. Лач тыгае "Сутланымаш" лӱман произведенийже
(Ончыко, 1998, 5¹)
Автор тудым повесть манын лӱмден. Но, шонымаштем, тудо ты кӱкшытыш шуын
огыл.
Шке сынже дене ойлымашла але очеркла чучеш. Автор тӱҥ геройын, Жулковын,
илышыжым раш сӱрет гоч огеш поч, тыглай веле каласкален кая. Действий ок
вияҥ, сюжет
раш огыл, ик сӱрет гыч весыш куснымо кыл чатка огыл. Чыла тидыже
произведенийын
акшым волта. Туге чучеш, пуйто автор ончыкылык кугурак пашан кумда схемыжым
пуэн.
Тема, ушештарена, тачысе марий сулнымутышто мыняр-гынат у. Конешне,
предприниматель илыш гыч кӱчык ойлымаш-влак лийыныт, но Любимовын
произведенийже содыки тачысе торгаш-спекулянт-влакын сыныштым тусо деч изиш
кумданрак почеш. Ме умылена:
автор тачысе илышын ойыртемже нерген художественно сылнын каласен пуаш
кумылаҥын, лач шонымашышкыже шуын кертын огыл.
Шылталыме оемлан писатель ок ӧпкеле, шонем. Но мыйын пашамжак тыгай:
произведенийым лудын, тудын нерген шке шонымашым тура, шоя деч посна порчын
пуаш.
Тидат раш: редакций пашаеҥ-влак произведенийым савыктыме деч ондак возышо
еҥ дене пашам утларак ыштышаш улыт. Вет уда произведений пӱтынь журнал
ӱмбак ӱмылым
пыштен кертеш.
Тиде статьяштем "Ончыко" журналеш ӱмаште савыкталтше икмыняр повестьым
шергал
лектым. Тиде возымаш, мутат уке, нине произведенийлам чыла могырым тӱрыс
авалтен
огыл. Тыште улыжат нунын жанрыштым, кӧргӧ шонымашыштым, тӱрлӧ сынан
улмыштым,
лончылымо сылнылык ойыртемыштым, сюжет вияҥ толмо корным, герой-влакын
койышшоктышыштым умылаш тыршыме. Огеш ойлалт тыште писательын стильже,
сылнештарыме
йӧн да тулеч моло нергенат. Такше гын кажне сай повесть нерген кугу
шымлымашым
сераш лиеш. А начар произведений, В.Г.Белинский манмыла, эстетический
анализым
ок эрте гын, тудын нерген серашыжат ок кӱл.
Мыйын пашам, конешне, критикым возымаш огыл, а теве мо: тачысе сылнымутым
шке
шинчаончалтыш, тӱняумылымаш гоч авалтен, шонымашем почын пуымаш. Аклыме оем
чыла
лудшыланак да лончылымо произведений-влакын чыла авторыштланак ок келше
докан.
Статья ик шонымаш дене возылтын: тек тудо ӱчашымашым луктеш, вес еҥымат
нине
произведений-влак нерген сераш, каҥашымашке, поро кумылын мутланымашке
ушнаш тарата.



072499
************************************************************************
7—24

Унана — Ион Кузьмин

Ион Николаевич Кузьмин — палыме марий самодеятельный композитор. Тудо 1936
ий 3
январьыште Морко районысо Шеҥше селаш шочын.
1957 ийыште Йошкар-Оласе И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищым баян
специальность дене тунем лектын. М.Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драме
театрыште музыкальный ужашым вуйлатышылан, республикысе
культпросветучилищыште, Йошкар-Оласе
йоча музыкальный школлаште туныктышылан пашам ыштен. Тудо шым спектакльлан
возымо музыкын авторжо. Нунын кокла гыч — "Тул йӱла" (Ялмарий Йыван),
"Эмганыше пеледыш" (Александр Юзыкайн), "Окса тул" (Сергей Чавайн) да
молат.
Ион Кузьмин — 300 утла мурын авторжо. "Вуча арама", "Индеш шагатлан",
"Молан тудо тыгай", "Морко вел ӱдыр" да шуко моло мурыжо марий искусствын
шӧртньӧ фондышкыжо пуреныт. 1977 ийыште "Шӱм пӧлек" муро сборникше
савыкталт лектын.
Ион Николаевичын ӱмыржӧ 1998 ий 9 сентябрьыште кӱрылтын.

Молан тудо тыгай?
Мутшо Геннадий Чемековын. Семже Ион Кузьминын.

Мый окна воктен
Ятыр пагыт шогем.
Шӱмым йӱлалтен,
Иктым вел шонкалем.

Припев:
Молан тудо тыгай —
Шыма, поро да сай?
Молан, тудым ужам гын,
Утыр чонем ыра.

Шошо да пиал
Волгалтарышт корнем,
Коктын вашлиял,
Угыч мый кутырынем.

Припев.

Тудо пашаштат —
Ӱжара ден пырля.
Кастен модмаштат
Гармонь почеш мура.

Припев.

Кайыме корныштем
Чыла йӧсым сеҥаш
Тольо мый декем
Ныжыл йӧратымаш.

Припев.

Балалай ден ыннанай
Мутшо Юрий Галютинын. Семже Ион Кузьминын.

Ыннанананайым
Шокто, гармонем.
Балалалалайым
Тушко ешарем.
Тый — Йошкар-Ола гыч,
Мыйже — Морко вел.
Туларлан — тулаче,
Мыланна — шӱмбел.

Мийышым ик ялыш,
Презе гае пий
Костюмем пытарыш,
Ургашат ок лий.
Ӱдырым Азъялыш
Вошт ужатенам.
Пеш кугу азапыш
Тушто пуренам.

Шовыч котомкасе
Гармонем чиен,
Тошкымо орвашке
Нальым Начием.
Шыже йӱд пычкемыш,
Ялт ок кой корнем.
Керемет коремыш
Волымем шарнем.

Ӱлыкӧ шуҥгалте
Велоэкипаж.
Йолын мӧҥгӧ марте
Перныш вет топкаш.
Вигак мончаш олтышт
Мийымекына.
Авый шешкым пуртыш
Сӱан деч посна.



072599
************************************************************************
7—25

Вуйлымаш

3 Илышын, сылнымутын вӱршерже. Мут — "Ончыко" журнал редакцийын пашаеҥже-
влаклан.
8 Кӱчыкын южо авторна нерген.
Лудыш
10 М.ПАВЛОВ. Пӱрымаш. Роман. (Мучаш.)
Поэзий
96 Г.ЧЕМЕКОВ. Муро, муро... Рвезе годым. Кок зонтик. "Кӱдырчӧ тунам
кӱдыратлын
кӱдыртыш..." Шарнал эре. Тул ок йӱлӧ гын... Почеламут-влак.
99 Ф.ИБАТОВ. Ужат гын. Лай мардеж. Чонем пижеш. Кавашкат огеш пуро.
Почеламут-влак.
101 А.БУКЕТОВ-САЙН. Ой, молан... Мадонна. Кодын лодем. Ончалнем шара
шинчаш. Тидат религий. Почеламут-влак.
103 М.МИШЕНЬКИН. Когыньнан лӱмеш. "От сере тый почеламутым...". Почеламут-
влак.
104 Марий художник Л.Веденькина да тудын сӱретше-влак.
Лӱмгече
112 Г.ЗАЙНИЕВ. "Закон шумлык" гыч "Илыше вӱд" марте. Очерк. (Мучаш.)
М.Шкетан
лӱмеш Марий театрын 80-ше идалыкше вашеш.
125 Г.ПИРОГОВ. Шкежат ӱшанен, ӱшандаренат моштен... В.Бояринован шочмыжлан
— 75
ий.
Драматургий
129 А.ЯКУШЕВА. Игнат йомын огыл. Кум кыдежан, кум сӱретан комедий.
Шочмо мланде
161 П.МАШАЕВ. Ончалын шочмо Корамасым, шарнальым ожнысым, торасым... Очерк.
166 В.ОСИПОВ-ЯРЧА. Йошкар-Оласе технологический... Очерк.
170 Л.КУДРЯШОВ. Айдемын "ужар пачерже". Очерк.
Лудыш
179 Любовь ЯКОВЛЕВА. Корнышто лекше муро. Ойлымаш.
183 Марий Эл писатель ушемыште.
Критике
185 А.ВАСИНКИН. А.С.Пушкин да марий сылнымут.
192 Унана — И.Кузьмин да мурыжо-влак.
Номерыште автор-влакын фотоштым кучылтмо.

Содержание
Пульс жизни, литературы. Слово — сотрудникам журнала "Ончыко".
Проза
М.ПАВЛОВ. Судьба. Роман. (Окончание.)
Поэзия
Г.ЧЕМЕКОВ, Ф.ИБАТОВ, А.БУКЕТОВ-САЙН, М.МИШЕНЬКИН. Новые стихи.
Наш гость — художник Л.Веденькина.
Наш календарь
Г.ЗАЙНИЕВ. От первых шагов до "Живой воды". Очерк. (Окончание.)
Г.ПИРОГОВ. Верила сама, умела убеждать других. К 75-летию со дня рождения
поэтессы В.Бояриновой.
Драматургия
А.ЯКУШЕВА. Игнат не пропал. Комедия в 3-х действиях.
Родная земля
П.МАШАЕВ. Слово о родном Корамаса. Очерк.
В.ОСИПОВ-ЯРЧА. Йошкар-Олинский технологический... Очерк.
Л.КУДРЯШОВ, "Зеленая квартира" человека. Очерк.
Проза
Л.ЯКОВЛЕВА. Песня, рожденная в пути. Рассказ.
В Союзе писателей Республики Марий Эл.
Критика
А.ВАСИНКИН. А.С.Пушкин и марийская литература.
Гость журнала — самодеятельный композитор И.Кузьмин.
В номере использованы фотографии авторов.



080199
************************************************************************
8—01
"Ончыко" мемнан илыш йолташна..."

Апрель—июнь тылзылаште подписке сомыл дене коштмо годым "Ончыко" журнал
нерген
ятыр еҥ дене кутыраш вереште. Мо тушто сай, могай уто-сите уло, тидын
нерген теве икмыняр шонымаш.
Геннадий Васильевич Арганяков, Морко районысо Кокласола кыдалаш школын
завучшо:
— Кодшо тунемме ийыште мемнан школыш 486 йоча коштын. Нунылан 44 туныктышо
шинчымашым пуэн. Коллектив тале, виян, икоян. Общество школ ончылно могай
задачым
шында, тудым ме илышыш пурташ тыршена. Выпускникна-влак вузыш, техникумыш,
училищылашке каят, южыжо пашам ышташ тӱҥалеш. Школыштына тӱҥ шотышто марий
йоча да
марий туныктышо-влак улыт. Тыгак мемнан дене Нужа лӱман татар ял гыч ӱдыр-
рвезе-влак тунемыт. Биологий ден химийым келгын тунемше кок лицей классым
почынна.
Школыштына марий йылме предмет ик эн пагалыме, ончылно. Шочмо йылмым
йӧратен от
тунем гын, язык лиеш. Вет окна гыч кеч-кудо велыш ончал, эртак марий
писатель-влакын шочмо ялыштым ужат. Мемнан велне пӱртӱсшак илыш мурызо лияш
таратен, кумылаҥден шога.
"Ончыко" журнал дене ме пеҥгыде кылым кучена. Вет тушто марий калыкын ожсо
годсо
илышыже, культуржо, илыш-йӱлаже келгын ончыкталтеш. У сылнымутан
произведений-влакат эн ончыч тушто савыкталтыт. Сандене ме шочмо йылме да
"марий калыкын
культуржо" уроклаште "Ончыко" журналым кумдан кучылтына. Моло туныктышо-
влакат
журналын поро таҥже улыт.
Шукырак ончыкташ кӱлеш "Ончыкышто" марий учитель-шамычын паша опытыштым.
Шочмо
йылмым да литературым туныктышо-влак дене пырля химийым, биологийым,
физикым,
математикым вӱдышӧ-влакын пашаштымат тӧр ужмо шуэш. Мутлан, школыштына
биологийым туныктышо Васильева Нина Михайловнан паша опытшым ончыкташ лиеш.
Мастар, ончыклык нерген келгын шонышо педагог. Карман курыкышто тудын
вуйлатымыж почеш
"экологий йолгорным" почмо. Тушто урок годым пӱртӱсым аралыме, тудым
уэмдыме да
моло йодышымат лончылат, кӱлеш шинчымашым налыт. Май мучаште Карман курык
воктен
республикысе туныктышо-влакын ик арняш экологий семинарыштат эртыш. Тушко
коло
утла учитель толын ыле.
Весе. Марий йылме наука эреак у шинчымаш дене пойдаралтеш. Тиде йодышымат
шинча
ончылныжо кучышаш, лудшыжо-влакым палдарен шогышаш.
Кумшо. Ме марий улына гын, марий журналым лудшаш, тиражым кугемден колтышаш
улына. Ме огына луд гын, кӧ лудеш? "Ончыко" — сай журнал, тудо — мемнан
илыш йолташна.
Геннадий Изибаевич Изибаев, Башкортостан Республика, Мишкан районысо Нерге
кыдалаш школын директоржо, Российысе калык просвещенийын отличникше:
— Мишкан велне "Ончыко" журнал — ик эн жаплыме да лудмо изданий. Марий Эл
Республика, "Ончыко" денат кылна кечын гаяк пеҥгыдемеш, манаш лиеш. Тидым
икмыняр
пример дене пеҥгыдемден кертам. Мемнан дене колхозым Исанбаев Евгений
Исакаевич
вуйлата. Тудо ятыр гана Йошкар-Олашке толын коштын. "Марий ушем" мер-
политик
толкынын ӱжмыж почешат, озанлык кӱлеш денат. Евгений Исакаевич колхозник-
влакым
"Ончыкым" окаш шӱмаҥден шога, озанлык кӱшеш эре гаяк нунылан подпискым
ышташ
йӧным муэш. Вет "Ончыко" журнал марий сылнымут, культур, мер илышым кумдан
ончыктен шога.
Ӱмаште октябрь тылзыште Уфа олаште Башкирий ден Марий Эл ваш келшен илыме
шотышто Договорым подписатлышт. Тунам Марий Эл Республикын Президиентше
Вячеслав
Александрович Кислицын мемнан районыш, тыгак ялысе школышкынат унала тольо.
Тунам ме пеш чот куанышна, илышна, пашана дене тудым палымым ыштышна.
Тыгодымак
Мишкан ден Морко район-влак ваш кылым ыштыме шотышто кутырен келшышт. Ынде
шуко
культур паша пырля ышталтеш. Шошо тургым деч вара ме Сабантуй пайремым
эртарена.
Тений тушко Морко район гыч мурышо да куштышо ансамбль тольо. Июнь кыдалне,
Пеледыш пайрем годым, Мишкан делегаций Моркышко мийыш. Тыгай вашкылым
ыштымаште
"Ончыко" журналынат надырже изи огыл.
Журнал проста еҥ-влак, нунын пашашт, пӱрымашышт нерген шукырак возыжо.
Марий
илышыште кызыт кугу вашталтыш-влак каят. Мутлан, ынде икмыняр ий лиеш Пӱрӧ
институтышто марий отделенийым почмо, "Чолман" лӱман марий республиканский
газет
лектын шога, Нефтекамск олаште, моло вереат фестиваль-влак эртат...
Икманаш,
илыш шолеш веле.
"Ончыко" журнал — ик эн виян журнал. Тудо мемнан велне лектын шогышо
изданий-влаклан практический полышымат пуышаш: пырля семинарым, вашлиймашым
эртарен кертеш.
Ваш эҥертен, полшен илен веле, пашана умбакыжат воранен кая, шонем.
Николай Иванович Зайцев, Киров область, Малмыж районысо "Китекский" ял
озанлыкын
чоҥышо бригадыжын бригадирже, верысе "Марий ушем" мер-политик толкыным
вуйлатыше:
— Школыштына шочмо йылмым туныктен огытыл гынат, "Ончыко" журналым эреак
лудын
шогенам. Ялыштына ожно библиотекарь пеш марий шӱлышан еҥ ыле. Тудо
кумылаҥден
шоген.
Журналым кызытат налам. Мом тушто возымо, чылажым лудын шукташ ок лий.
Келшышыжым лудам. Журналын кугытшо сай, кагазше шӱкшырак, конешне. "Ончыко"
шоҥго,
илалше да самырык еҥ-влакын кумылыштым ончышаш, кӱлеш материалым
печатлышаш.
Малмыж районышто марий калык шуко ила, но школлаште але шочмо йылме дене
шагал
туныктат. Кетек ялыштына марий йылмым туныкташ тӱҥальыч. Кокымшо класс гыч.
Тиде
сомылым Параньга районеш шочын кушшо Степанова Светлана Семеновна шукта.
Ондакат
марла туныкташ тӧчышна, да шотлан ыш тол, вик литературный йылмыш вончаш
тӧчымӧ
дене пашана чыгынен шогале. Ынде верысе диалектым шотыш налын туныктат. Ача-
авамыт огыт торешлане.
Мый Марий Элыште туныктымо, культур пашам виктарыше вуйлатыше-влаклан
ойлынем:
мемнан велыш мийымыда годым верысе администрацийлаште марий йылмым кузе
туныктымо, могай нелылык уло, пален налаш тыршыза, шомакым лукса. Тиде
мыланна моткоч
кӱлешан. Киров областьыште шочмо йылмым, литературым туныктышо-влак кугу
пашалан
пижыныт: йоча-влакым марла лудаш, возаш туныктат, марий койыш-шоктышым,
культурым, искусствым калык коклаш шыҥдарен шогат.
Мемнан вел калык еҥ шинчаш ончен илаш тунемын. Сандене марий йылмым
туныктымо
паша — неле паша, но кызыт ынде "ий тарванен". Илен-толын, Киров
областьыште чыла школышто шочмо йылмым туныкташ тӱҥалыт. Тидым ышташ
"Ончыко" журналат полшен
шогышаш.
Роберт Шарапович Шакиртов, Башкортостан Республика, Калтаса район
администрацийын культур пӧлкажым вуйлатыше.
"Ончыко" журналым изинек лудын шогем. Эше "Родина верч" лӱм дене лекмыж
годсек
тудын дене палыме улам. Мемнан районышто журналым, моло марий изданийламат
ял
библиотекыште, школлаште налын шогат. Калыкат сералтын. Акшат ялысе еҥлан
келшыше. Материал-влак оҥай улыт, шӱмеш логалше. Пытартыш жапыште лудмем
гыч А.Александров-Арсакын "Каче-таҥже" ушеш кодын. Молан? Оҥайын возымо.
Илыш гыч налме.
"Ончыко" журнал — учебник, хрестоматий книга гай. Районысо туныктышо-влакын
кеч-могай погынымашыштат "Ончыкышто" иктаж-могай да печатлалтше
произведений нерген
мут тарвана. Кертме семын журналын тиражшым кугемдаш кӱлеш. Тидым ме,
"Марий
ушемын" еҥышт-влак, марий туныктышо, сылнымутым йӧратыше колхозник ден
пашаче да
молат, ыштен кертына.
Кажне марий еҥ "Ончыко" журналым налын шогышаш. "Ончыко" журнал — айдемын
шулдыржо дене иктак.



080299
************************************************************************
8—02

Альберт ВАСИЛЬЕВ

Я во сне не летаю,
А падаю вниз.
Андрей Дементьев

* * *
Ала-кушечын йоҥгышо йӱксавыш
Эрталше жапыш пӧртылтыш уэш.
Кӧ оҥгырым мондалтше кечыш сакыш?
Кӧн мыйын чон ден модмыжо шуэш?

Полмезе жапым кеч вурсен ом шарне,
Садак огеш шу пӧртылмӧ мӧҥгеш.
Ынем шиж угыч чонышто кышкарым —
Ӱнар шула вет ий еда, мӧҥгешт.

Кеч илыш йӧршынжак ыш утыктаре
Садак кокланже шӧрынрак онча.
А тый, йӱксавыш, садак от утаре —
Пӧртылдымашышке ок кӱл вончак,

Эсогыл омо дене ом чоҥештыл,
Эре поргемыш веле шуҥгалтам.
Садлан огеш кӱл пӧртылташ теҥгечыш,
Ок кӱл яра ӱшаным шочыкташ.

* * *
Ах, куку, ийготемжым ит шотло —
Ик кечат мыланем кокыт гай.
Тый чонем сем кышкар гычын колто,
Ит наҥгай кумылем, ит наҥгай.

Шӱшпык муро чонемжым шортарыш,
Тыйын сем лӱдыкта кумылем.
Трук чарнет да шотлен от ситаре
Пиалан я ойган ӱмырем.

Кеч илем ончалдегыч эрлашке,
Ончыклан нимомат мужедде.
Ӱшан ден садак шым чеверласе —
Ынем код шонымем шуктыде.

Ыштышаш сомылем эше шуко,
Но сита мо шукташ ӱмырем?
Тый ит шотло, куку, тудым лучо.
Мо вуча, палыде илынем.

* * *
Ит чыке тулым саворашке —
Ты савораже мый улам.
Чонемжым кӱлдымӧ орашке
Руалын савырыш саман.

Ик тат йӱлен кертам улнеже,
Но ломыжыш савырнемат
Шарнаш тӱҥалыт йӱлымемжым?
Уке докан.
Чыла мондат.

Чылан кышкарыш тӱкылалтын
Илат, нимом шекланыде.
Чур, мыйым, ой, ида тӱкале —
Мыят илем тӱкалыде.

Садлан вучалте, тек кышкар гыч
Иктаж чолга лӱдде лектеш.
Тунам тек олто саворамжым,
Тудлан мый корным волгалтем.

* * *
Нужна йылман поэзий нурым
Куралынам, тырмаленам.
Садлан ыш шоч мо ныжыл муро?
Ала вес нурым куклыман.

Ала вара мылам пӱралтын
Арам пӱжвӱдым йоктараш.
Ой, юмо, пу мылам ӱнарым
Чашкерым нурыш савыраш.

Да тудо нурысо коншудым
Тый полшо кӱрыштын кышкаш.
Вет ойлышаш шомак пеш шуко —
Сита мо ӱмыр каласаш?

Сита мо ӱмыр шкемын мурым
Еҥ деке намиен шукташ,
Поян саскам поэзий нур гыч
Пӱрен мо кеч изиш погаш?..

* * *
Ом ончо йӱдым шӱдыран кавашке,
Ош тылзе дечын нимомат ом йод.
Чон ден тора сандалыкыш ом вашке —
Тыгай ораде модыш ден ом мод.

Эрталше шошым чаманен ом шарне.
Эртен-эртен.
Молан йокрокланаш?
Вот шӧртньӧ шыже, пытарен пашажым,
Ош теле лийын тӱкала окнаш.

Кеч тудын толмым йӧршынак шым вучо,
Арам шудалын ом вашлий садак.
Эрта ийгот,
Тулкайыкым шым кучо.
Йӧра, айда, мылам пӧрткайыкшат.

* * *
Керек-могай азап лийже тӱняште
У шошо садак мландышке толеш.
Тыгакак лийын ончылий, ӱмаште.
Тений, ӱшане, тыгеак лиеш.

Керек ме ынде угыч шошо толмым
Ик ийлан шоҥгырак вашлийына.
Садак турийын сылне семжым колын,
Изи йоча гаяк йывыртена.

Керек-могай пуламыр, но кресаньык
Садак пасушко куралаш лектеш.
Кузе уке гын, чонышко ласкалык
У кинде дене веле пӧртылеш.

У кинде дене пӧртылеш чон тымык,
Пӱжвӱд шырча саҥгам кеч куптырта.
Кева лач вуй ӱмбалне лийже тыныс.
Кресаньык шкенжын сомылжым шукта.

Да лийже муро, сур турийын муро
Пашаче еҥын сомылжым аклаш.
Тунам пиална верчын кумда нурыш
Лектеш адак кресаньык куралаш.



080399
************************************************************************
8—03

Геннадий ЯМБАРШЕВ

ЧОН РУМБЫК
Повесть

Икымше ужаш
Мый шыҥ-шыҥ автобус гыч остановкыш тӧрштен лектым. Шӱлаш куштылгырак лие.
Ош
кермыч гыч нӧлтымӧ вучымо вер ялт коркалалт пытен, теҥгыл-влакшат шӧрын
каеныт.
Изиш ӧрдыжтырак сорта тулла чыл-чыл волгалтше окнан пу пӧрт-влак койыт.
Элна
мучко, калык манмыла, бардак койыш-шоктыш озалана гынат, оласе у
микрорайонышто
пеҥгыдын чоҥымо кугу пӧрт-влакым ужаш лиеш. Нунын коклаште латныл пачашан
кӱ полатын онарле оҥжо палдырна.
Вич ий ончычсо семынак йочасад кудывече гоч, тӱрлеман оҥа дене сӧрастарыме
модыш
пӧрт-влак воктеч, ончычсо йолташем дек вик ошкыл колтышым. Тыгодым ушыш
йоча
годсо жап толын пурыш. Кушко тудо йортен? Омо ужмыла веле чучеш...
Йочасадыш
коштмо жапын тӱрлӧ йыжыҥжым трукышто шарналташ йӧсӧ. Иктаж-могай амал дене
аракам подылал шинчыме годым веле шарнымаш толкын утларак шарла...
Ньога пагытын яндарлыкше да волгыдыж нерген шонымашемым коракын лорга йӱкшӧ
лугыч ыштыш. Пуйто старшина карале: "Шогал!" Кӱртньӧ арке ӱмбалне кугу,
шемалгесур корак шинча улмаш. Тудо кочкын темше, тыгодымак айдеме сыным
йомдарыше бомжла чучеш. Шыдем дене кидем брюко кӱсеныш шуральым, пӱрыдымӧ
кайыкым ужмышудымын
ончальым. Арке дек ик-кок йолтошкалтышым гына ыштен шуктышым — олагорак,
тупшым
чытырыктен, кум гана почела карале.
От шинче, муын кӧн ӱмбалан шыдым туараш, шоҥго шапшак! Лӱдыктен сеҥем,
шонет?
Арам тыршет. Мыланем але илаш да илаш: улыжат коло индеш ияш веле улам.
Адакшым
шкемын тупрӱдӧ ӱмбалнысе нумалтышемат изи огыл: институт, воздушно-
десантный
войска, Афганистан да зона. Эртыме корнем шуко пачашан, тӱрлӧ кочкыш гыч
ыштыме
когыльым ушештара. Совок дене висымаште тудо шкешотан веле, Россий
шинчаончалтыш
дене гын — эшеат неле пӱрымаш-влак вашлиялтыт.
Мый кыртменак арке дек миен шогальым. Олагорак верже гыч нелын тарваныш.
Боинг!
Айда тек чоҥеште, шканет келшыше объектым гына кычал му.
Теве моткоч палыме пӧрт. Мыланем кумшо пачашыш кӱзыман. Чон луштарен
мутланаш
йӧршӧ тошто йолташем верыштыжак лийже ыле. Колонийыш логалын але ола гыч
шылын
каен гын, мыланем куштылго ок лий. Путыракат. Манмыла, пиалан пӱрымашым
сорлыклаш — манаш веле! Сапетым гына ит луштаре... Шӱдӧ пачаш шоненам:
"Эрыкыш лектамат, "лишыл еҥ"-влакым меҥге кокла гыч эртен каяш тӱҥалам.
Тыгай койышем ик тылзе утларак веле кучен кертым. А таче адакат йолем кушто
вич талук ончыч кидышкем
вурс "кидшолым" чиктышт, виешак тушко вӱда...

* * *
Тунамсе, вич ий ожнысо пагыт, ушышкем виешак шыҥен пура... Молгунамсе
семынак,
тургыжланымашым монден, иквереш шинчылтына, "навар" манметым пайлена ыле.
Кенета
омсаште йыҥгыр йӱк. Старшой йодеш:
— Кӧ тушто?
— ЖЭК гыч.
Подъезд еда пачаш гыч пачашыш кӱзен-волен коштшо саде еҥет алдыме, чот
нойышо
йӱкан. Кенеташте шӱм-чонем денак шижам, пылышем шогалтен колыштам: тыште
осал
шӱлыш озалана. Старшойлан выжгыктен ойлем: "Сравоч уке ман, ватем тӱкылен
коден". Тудлан мо, ик стакан армян коньякым подылмо деч вара теҥызшат
пулвуй марте
веле. Орадыла шыргыжале да шып гына омсам почо. Пачерыш изирак капан,
шишланаш
йӧратыше пӧръеҥ пурен шогале. Амырген пытыше спецовкым чиен, туржалтше
картузым
упшалын. Кидыштыже — метр кутышан разводной ключ. Тыгай инструмент дене ала-
могай меҥгымат мланде йымач рончен лукташ лиеш.
— Разрешитлыза, — ышталеш, — тендан санузелдам ончалаш. Ӱлыл пачашыште
илыше
пошкудыда-шамыч вуйым шийыт: тувыраш гыч вӱд чыпча.
Старшой чотак ӧрӧ. Ондак ӧрдыжъеҥым омса лондем гыч шупшын пуртеныт гын,
кызыт
тудо элнен воштыл колтыш да пӱшкылале: чыла вуйшиймашым финн кашаклан
колтыза.
Саде пӧръеҥат окмак огыл, кӱсеныш шомаклан ок пуро: шоҥго куванат чырже
кодеш. А
вет финн-влак сантехник узел верч кӱлынак тургыжланат, а ме теҥыз вес вел
гыч
кондымо чапле сантехникым теве тыгай инструмент дене шындаш тӧчена да
локтылына
веле.
Тыге каласышат, толшет тыматлын шыргыжале. Тидыже Старшойлан келшыш дыр —
тудлан
пураш шӱдыш. Саде пӧръеҥ омса лондем гоч ик-кок йолтошкалтышым веле ыштен
шуктыш
— йолташемын шеҥгекше джинс костюман, топката кап-кылан рвезе-влак писын
толын
шогальыч. Озана тугак шапалгын шыргыжын, кузежым-можым палыде, мыскара йӧре
ойлаш тӧча: те, ЖЭК пашаеҥ-влак, санузелыш нигузе пурен огыда керт.
Тидланак рвезе-шамыч воктенем шогат. ЖЭК-ыште гайкым теве тыгай пеҥгыде кид-
йолан рвезе-влак
пӱтырат гын, тугеже ме Америкым уже кушкыжынна да поч ӱмбалныже шинчена.
Лачшым
манаш, мемнан коммунальный службына КГБ, МВД, тыгак Совет Армий дечат
виянрак да
путырак кӱлешан улеш.
Йошкар коман да гербан документым ужмек, мӧчката шӱргывылышан оза
шыргыжмыжым
чарныш. Тудын чурийже ындыжым унчыливуя сакалтыме йошкарушменла койо.
Умбакыже
мо лийшашым тогдайыше Старшой дек понятой-шамычым ӱжыктышт, пачерыште
тергаш
тӱҥальыч. Вара протоколым возышт, шке коклаштышт шыве-шыве мутланен нальыч.
Вучыдымо мент-шамычын тыгай тале да пинерешке гай улмышт мемнам ялтак
ӧрыктарыш.
Нуно нылытынат уто мутым ышт лук, пуйто йылмыштым нелыныт.

* * *
Пӱтынь компанийлан кугу срокым пуэн кертыт. Рэкет, уголовник йылме дене
ойлаш
гын, еҥ деч оксам виеш налше, шӱдӧ процентан факт, тидыже пеш чока
преступлений.
Кужу теҥге шот гыч ончымаште "навар" манмет шагал огыл погына. Следователь
самырык гынат, путырак чулым. Тугай кашак гыч, кудо кугуракын да писын
пурлын налын
кертмышт дене ойыртемалтыт. Вет вашкымаш ден сутланымаш кеч-кунамат оҥай
савыртышыш луктыт. Тудо, можыч, тыге ышташ шонен огыл гынат, мемнам садак
верышке
шынден, тыгеат-тугеат пӱтыркален, чыным каласаш таратен. Мый чыла титакнам
шке
ӱмбакем налам гын, паша кӱчык вариант дене вес веке лупшалтеш: кумытын
свидетель
семын веле кодыт, да тӱшкан ыштыме "сомыл" деч утлат. Икманаш, нимогай
"групповуха" манмет уке лиеш. Нуно, иктӧр пайлаш шонышо-влак, тыглай огыл
ошкылым ыштымемлан шӧртньӧ курыкым сӧреныт.
Вара могай шӱртӧ следовательым нине кум еҥ дене кылден шога?.. Саде
"ужаргет"
чоным почын пуымемлан вигак ӱшанен, сандене, лачымын йодыштмек, делам судыш
пуэн.
Кеч ия дек колтышт, нунылан садак. Мый ӱшанлын палыме подъезд дек лишемым.
Тӱҥжӧ
— ончыч арыме оксам пӧртылташ: шийвундо деч посна мыйым вуем гыч огыт
ниялте.
Лийже ыле кызыт вестӱрлӧ илыш, румбык гыч яндар лекташ йӧным садак муам
ыле.
Тюрьма деч утлаш йӧсӧ.
Подъезд ончылно, шиждеак, вуем кӱшкӧ нӧлтальым: шинчам дене кумшо пачашысе
кӱлешан окнам кычалам. Номер! Козыраҥше бетон козырек ӱмбалне мыланем
шукертсек палыме шемалге-кӱрен чучыл шога. Тудо туге койо, пуйто виян нерже
дене омсакылым
кучаш тоштшо кеч-могай еҥымат чӱҥгалаш эре ямде.
Да чынак. Тошкалтыш дек лишеммек, олагоракет, карниз тӱрыш шӱйжым шуен, чот
гына
карал колтыш, пуйто мый ом кол, соҥгой улам. Тидым мый ондакак паленам:
кӧргыштыжӧ сигнализацийым шындыме.
Пагалымем, икте-весым палаш жап! Сур пун ора мыйым садак лӱдыктен ок керт.
Да
мом ойлаш! Эсогыл Кабул лишне шуко оружиян караваным авырымына годым
тыгакак
пӱгыр неран да пондашан осал еҥ, южым штык дене тӱрлӧ семын солкален, мыйым
эрелан Афганысе йӱштӧ мланде пелен шуралтен пышташ шонымыж денат лӱдыктен
кертын
огыл. Эх-ма, вет саде "ия" кол ӱй йӧре варыме Российысе тыглай пучымышым
кочкын
ончен огыл.
Конешне, тудлан мыйым шалык семын штыкыш кераш мо йӧсыжӧ? Но эреак пеленем
улшо
десантысе "калашников" жапыштыже пудешт шуктен, тушманым шкенжым вес тӱняш
колтен. Лавыраҥше чуриян саде чучыл паленжат огыл: кузе мый, Глеб Баранов,
эше школыш коштмем годымак самбо секцийыште тыршенам, институтышто кид дене
сайын кредалаш тунемме тӱшкаште ойыртемалтынам. Икманаш, тукым вожемлан
келшыше фамилиян
да койыш-шоктышан улмем дене кугешненат кертам...
Мый кап-кылысе шуркалалт да пӱчкедалт пытыше верлам чытен ом керт.
Тидланак,
очыни, "осал вийын" саҥгашкыже лӱйымек, тудо пеш вашке кӱ ора коклаш кумык
керылтын.
Олагорак путырак осал да лӱддымӧ улеш. Тудо балкон тӱрыш пызненат,
подъездыште
улмем годымат мыйым, чаманышын койын, лорга йӱкшӧ дене ужатен: "Эх! Эх!
Эх!.."
Лифтын комдык почмо омсашкыже пураш вучышыла койын. Ала-мо татыште кабин
кӧргыштӧ лийым, вара кумшо пачашыш кӱзен кайышым. Омса кочырге почылто.
Чон йӧсын кычкыралме йӱк шоктыш. Тыгайжым Афганистаныштат колаш пернен.
Секунд
жапыште чаргыжмаш лыпланыш, пуйто айдемын вуйжым кенета вӱдыш шуралыныт.
Логар
пундаш дене тыге варгыжмаш пылышлан чӱчкыдынак боевой заданийлаште,
десантник-влак кашакыште Носатый лӱмедышан сержант лийме годым солнен. Тудо
пелен коштыктымо бритке гай пӱсӧ трофей-кинжалже дене пеш мастарын
"жонглироватлен" моштен,
сандене жертвыже-влак йӱк лукде йӧрлыныт, южгунам гына кечкыжалтеныт.
Кабул лишне кум сутка мучко душман кашакым пытараш рейдым эртареныт.
Тыгодым Носатый вес тӱняш латшым еҥым колтен. Рвезе-шамыч тудын пелен лияш
лӱдыныт. Пычкемыште йоҥылыш шуралтенат кертеш манын шоненыт. Носатый мый
дечем пел талук ончыч
дембельыш лектын.
Коридор площадкыш трук тӧрштен лекнем ыле, но пытартыш ийласе нелылык мыйым
виешак чарен шогалтыш. Кеч-могай зек вес еҥын шем пашашкыже нигунам нержым
ок шӱш.
Ужын-колын отыл — нимогай проблеме.
Мыйым ончылгоч шижын моштымашем утарыш. Икымше правил — жапыштыже
шикшалташ.
Ала-мо жапыште шинчамлан перныше первый кнопкым темдальым, кандашымше
пачашыште
лийым. Шкем лыпландараш манын, эше кок пачашым куржын кӱзышым. Уке гын мент-
шамычет ужын шуктат, тунам вара мӧҥгеш савырнаш гына кодеш. Титакемлан верч
чылажымат чыташ верештеш, очыни. Тылеч ончыч горотделыш чӱчкыдын
верештмемым, штрафной изоляторышто шинчымем следователь шотыш налеш гын,
тунам вара мыланем нимом
ышташ: шке верч садак шоген ом керт. Посна камерыште орланымем нерген
шоналтем
да айдеме улмемлат ом чуч. Эсогыл илымем ок шу.
Кызыт кӧ мый улам? Изи винтик-наста гына, воктечем эртен кайыше кажне еҥ
тыглай
инструмент-парня дене мыйым пӱтырал кертеш. Зонышто шкем шке лыпландараш
тӧченам: эрыкыш лектамат, чыла мондем, йӧршешлан молемам, тыгодым мом ыштен
кертшашем пӧртылтем. Но уке, шотлан ыш тол. Волгыдо ончыклык нерген
шонымашем кочыртатыше кӱртньӧ капка йотке веле лие, а вара... Вара адакат
лӱдын-чытырен илымаш,
тулеч моло йӧрдымаш кумыл мыйым, илышын шере-кочыжым палыше айдемым,
волгыдо
ӱжакам уждеак ӱмырым кӱчыкемдаш манме шонымашке шуктышт, чотак лунчыртышт.
Ик тылзе ончыч шкетак почаҥым, кажне гана тыглай йӱк-йӱан дечат лӱдаш
тӱҥальым.
Моланже-можо, эн первыяк, илышыжат ала-мо тугай умылаш лийдыме да ӱшаным
шочыктен кертдыме улеш: пашадыме, йорло, шужен орланыше кашак утыр веле
пошат...
Адакшым сату ак эре шергештеш, кеч-могай цифр пелен ноль почеш ноль
ешаралтыт.
Тыгай банкнот-шамыч ончыч эсогыл омешат кончен огытыл ыле. Кушко от тошкал
— эре
вес семын: еҥ-влакын чурий-сынышт, поҥгыла шочшо ятыр прилавке монь...
Шӱкшакым,
локтылалтше кочкышым кышкыме верыштат ынде пырыс ден пий кашак утларак
койыт.
Эреак пашам кычал коштын, шерем теме. Мыйын гай зек кӧлан кӱлеш? Эсогыл
профессионал-влакат шӧртньӧ кид-йолышт да виян уш-акылыштлан верым огыт му.
Йӧра эше
ялт окмакшак омыл, вуем але шонен мошта. Пиалешем, шоҥго куваваем шкеж дек
прописатлен керте. Эрыкыш лекмем деч ончыч колен колта гын, мом ыштем ыле,
а? Бомж
кашакыш ушнаш веле кодеш. Тушеч толмек, илыме вер деч посна кодшо еҥым
тыгай
пӱрымаш веле вуча...
Ик шагат чоло, шкемым карген, луымшо пачашыште пӱктен эртарышым. Ну молан
ончычсо верыш тольым гын?.. Шинчен лекше Старшойын полшаш сӧрымыжлан ынде
шӱвал шындем. Зонышко уэш логалаш Юмо ынже пӱрӧ. Манмыла, клендыр дене
киндым нигузеат
вашталтен от керт. Камерысе да малыме верласе неле южым шӱлымеш, лучо
мушкылтыш
вӱдыш але свалкыш кышкыме кочкыш дене илен лекташ. Але йӧршешлан илыш дене
чеверласаш...
Ияла чучшо Старшоет пеш кӱлеш! Эрла адакат пашам кычалаш тӱҥалам! Высший
образований дипломемлан шӱвал шындем. Кӧн деч вожылаш? Лишыл родо-тукымем
шукертак вес
тӱняште улыт, пытартышлан тушкак кувавам кайыш. Нунын кийыме верышт тек
мамык
гай пушкыдо лиеш. Мыланем кувавай деч моло лишыл ик еҥат уке гай чучын. Ыле
ик
палымем. Но... жап шижде эртен. А садет мый денем пе-эш илынеже ыле. Марлан
лекташ шонымыж нерген эсогыл серышымат возен. Валюша — сай ӱдыр... Тыгайым
ынде от
му...
Мый адакат лифтыште шогем. Ӱлыл кнопкым темдальым. Пурла пылышем омса
лончыш
тушкалтен, кочыртатен волем: манмыла, десантник улмо годсо койышем монден
омыл.
Колыштмо лугыч йол йымакем ончальым. Пурла кемем чотак шаланен, шижде
шупшыл
колтем але тошкалам гын, йолварням вигак ош тӱням ончалеш докан. Джинсат
пытен... Кӧн деч вожылшаш улыт палымем-влак. Тиде олаштак тунемынам,
ӱмыремын шукырак ужашыжымат тыштак илен эртаренам гын, куш пурет? Чурийыш
мешакым сакен
кошташ ок лий вет...
Лиеш ок лий — айда йӧра. Адакшым чыла пачашыштат шып. Мыланем окса кӱлеш.
Можыч, йыҥысыме йӱк телеэкран гыч шокта? Кызыт вет саде "яшлык" дене эреак,
манаш лиеш, боевик ден шучко фильм-влакым веле пӱтырен кият. Можыч, иктаж-
кӧ омсам
виш коден, петыраш монден. Мыйын кӱлеш-оккӱлланак келесыр шонымаш шочо...
Адакат кумшо кнопкым темдальым. Омса-влак кок векыла почылтыч. Площадкыште
— тугакак шып. Палыме пачер — лифт шеҥгелне. Омсаште кӧгӧным ирен шалаташ
тӧчымӧ пале-влак (Старшой шуко гана йӱшывуя сравочым йомдарен) тугаяк
кодыныт, нуно пуйто
вич ий ожнысым огыл, а теҥгече гына лийшым ушештарат.
Ындыжым электрооҥгыр кнопкым темдальым. Шып. Пӧлемыште нимогай йӱк-йӱанат
ок
шокто. Адак темдальым. Тугакак шып. Шке шӱжарем декат пурен ом кертыс,
шатын.
Шыдем дене шӱвал колтышым. Арамак огыл дыр шаҥге сур кайык карен шинчыш.
Могай-гынат амал уло чай. Вот и вес тӱнясе вийлан ом ӱшане, ман. Шола йолем
корштымеш
омсам чумальым. Почылто.
Лучо ом почылт ыле... Прихожийлан тореш Старшой вӱр ора кия. Тудын логаржым
чотак корымо. Кидшым шаралтен возын, йолжо пу сорымла нелемын. Содоррак
тышеч шикшалтман. Вара варавуйыш кая! Чылажат омо ужмыла веле чучеш. Но
куржаш вий ок сите, уло капге чытырем.
Милиций толмо йӱкеш помыжалтмыла лийым. Увертареныт улмаш. Мый лифт дек
кожганышым. Шинчашӧрынем дене ваштареш пачерысе глазокын йолт койын
колтымыжым ужын
шуктышым. Эше тиде ситен огыл!.. Можыч, шинчамлан тыге кончен гын веле? Ой,
юмыжат, таче кеч лифтше пашам сайын ышта. Тудо, кугу унам вашлияш шонышо
семын, вигак почылто.

Кокымшо ужаш
"Шым гана висе, ик гана пӱч" манме шомакым шотыш налдымемлан кӧра изиш гына
азапыш шым верешт. Мый, кугу окмак, ончыч такыртыме корно денак толын
лектынам. Боевой заданийым шуктымо деч ончыч коло пачаш шоналтыме нерген
тӱвыт монденам.

* * *
Ушешем Афган эрелан кодеш. Броня ӱмбак шинчын, кӱан корно дене кудалмына
годым
гранатомет сайынак логалтыш. Бэтээр тыманмеш йӱлаш тӱҥале. Ме лӱдшӧ мераҥла

ӧрдыш тӧршталтышна да, шӱлалташ тоштде, мланде пелен пызнен вочна. Икте-
весына
коклаште тургыжланаш тӱҥална: кӧ эн ончыч мушкышко перна. Мый, лейтенант
Баранов, группысо командир, кием да азап гыч кузе утлышаш нерген вуем
пудыратылам...

* * *
Прихожийыште йыҥгыртыме йӱк солныш. Кӧ ия толын лектын?
— Кӧ тушто? — йодде шым чыте.
— ЖЭК гыч, — ӱдырамаш шыдын вашештыш.
Тунамак ушышкем волгенче гай шонымаш толын пурыш: кучашак толын огытыл чай?
Ӱдырамаш-шамычат вет оперлан пашам ыштат.
— Могай сомыл дене толында? — пален налмем шуо.
— Господин Баранов, пачерлан тӱлаш кӱлеш, вот мо.
Могай шакше улыт! Путырак чоян, профессионально ишыктынешт.
— Эрла тӱлем, — малдальым.
— Тугеже счетым налза.
— Пошкудем деран кодыза. Мыйын сравочем уке, кувавай пеленже налын.
Омса шеҥгелне — шып.
— Сравочшым колышо кувават вес тӱняшке налын мо?
— Мыйын кувавай гай айдеме тӱняштыжат уке, манаш лиеш, — мыскара йӧре
маньым.
— Туге гын, тыге лийже, — тугак шыдын пелештыш ӱдырамаш. — Счетым шола
пачерыште
илыше пошкудет деч налын кертат.
Тыгеже лачеш толеш. Шонымем семынак лие. Вич талук эртен гынат, а йӧным
муын
моштымем але мондалтын огыл. Секс паша гаяк классически ышталтеш. Пагалыме
торжаеҥ-влакем, але пеш виянжак огыдал. Эл мучко вашталтмаш шижалтеш, а те
шонеда,
ме лопшудо улына? Уке-е-е...

* * *
Йӱлышӧ бэтээр воктен лопшудо лиям гын, йӧным муынжат ом мошто ыле.
Позицийна тугай нелылыкыш логалын — эсогыл "осал вийым" каргаш жап уке.
Йырым-йыр — кок метр
кӱкшытан кӱ ора. Ялт амфитеатрыште улметла чучеш. Ме пуйто солист семын
сайын
волгалтарыме, шовычым почын шындыме сценыште шогылтына, а "дух"-влакет
мемнам
ончаш толшо зритель семын пычкемыш кугу залыште шинчат. Мемнам шикшешт
йӱлышӧ
бэтээр утарыш. Тушман-влак бронетранспортер боеприпасан манын шоненыт,
сандене
атаковатлаш лӱдыныт. Адакшым нунылан кӱлеш-оккӱллан молан нерым шӱшкаш?
Мый тугак шып киенам да йот мландыште эше мыняр минут илаш кодмо нерген
ушем дене вискаленам. Тошто киносӱрет-влакым изинек ончен шер теммек, сай
палем, тыгай
ситуацийыш шумо годым мемнан кочайна-шамыч ала-молан эн первыяк тӱҥге-вожге
шке
родо-тукымыштым, пелашыштым але шупшал шуктыдымо ӱдыр таҥыштым шарналтеныт.
Тидланак, очыни, ушем дене нугыдо тӱтыраш вӱдылалтынам да кузе-гынат утлаш
тӧченам...

* * *
Ала-кӧмыт омсам тӱкалаш тӱҥальыч. Мый кочамын кид дене ыштыме кугу пӱкеным
омса
ваштареш шындышым да умбакыже мо лиймым вучем. Тиде сайланак огыл, очыни.
Шем
маске дене авыралтше чуриян мент-влак трук пурен шогалыт гын, эсогыл
кидемат
нӧлтал ом шукто, шонем. Моланже-можо, тыгай вий-патыр-влак режимым
пудыртылшо
кажне осал еҥын уш-акылжым воспитатлыме да тудым кучымо шотышто
профилактикым
эртараш шонымо амал дене "зонышто" резинке тоя дене пеш чеслын кыраш
"мастар"
улыт.
— Кӧ тушто?
— Глебушка... Мӧҥгыштак улат мо?
Пошкудем, Качырий кокай улмаш. Шотдымо ӱдырамаш, пуйто мыйын йӱкем ок пале.
— Уке улам, мый сандалыкыш чоҥештенам.
— Пачеретлан тӱлаш счетым нал. Соҥгыра лийынат ала-мо...
Качырий кокай мыйым пулвуй даҥыт шуйналтше неррунем годсек пала, сандене
тудлан
омсам почым.
— Ну и мыскараче улат! — ӧрӧ пошкудем. — ЖЭК гыч толшо ӱдырамаш тыйым
орадеш
ужеш. Куваваетын кийыме верже пушкыдо лийже, уда еҥлан ит шотло. Тудо тыйым
ончен-кушташ полшен. Монденат мо? Шарнен лий...
Курымеш ом мондо. Студент улмем годым тудо уло-уке пенсий оксаж дене пукшен
луктын, киношко але танцыш миен толашат теҥгежым чаманен огыл...
Пошкудем счетым кучыктыш.
— Кидыштем эше ныл счет, — кагаз лапчыклам рӱзалтен, пелештыш кокай. —
Кайышаш,
молыланат пуэдаш кӱлеш.
Омсам петырышымат, ласкан шӱлалтышым: "Баранов, псих улат". Шинчамлан кажне
лукышто мент-влак улмыла конча, чонлан каньысырын чучеш. Мый уэш пӧлемыш
пӧртыльым. Ой, могай йокрок. А вет могай ий-влак эртеныт!.. Шарналташ гына
кодеш...

* * *
Бэтээр тугак логараҥым петырыше кыльга. Когаргыше ӱй пушым луктын, курык
тайыл
мучко шемалге шикш шарлен. Туткар гыч утлен кертшаш корнына икте веле —
ӱлыкыла
шыҥшале семын нушман. Юмо уло гын, сӧсна ок коч, шонем. Можыч, утлена.
Чалмам
пӱтырымӧ вуян, чока пондашан душман-влакет мыланна вес тӱняшке каяш
"путевкымат"
пуэн кертыт. Чонан кодшаш нерген ӱшан пеш шагал. Кеч спринтер гай тале лий,
садак от утло: кок ошкыл — секунда, нылыт — тушман вигак мераҥла лӱен
пышта.
Мом ышташ? Мый пӧлем мучко мӧҥгеш-оньыш коштын савырнышым, ик лук гыч
йоштекыла
весыш миен тӱкнышым. Старшойым мо верч пытареныт? Кӧ тыге ыштен?..
Моланжым-можым тогдаяш лиеш. Можыч, вич ий ожнысо осал пашаж нерген
монденат,
уэш лӱдыкшӧ корнышкак тошкалын. Можыч, вес конкурент-влаклан келшен огылат,
нунышт кашакын модмаш гыч луктын шуэныт. Але кугу парымыш пурымыжлан вес
тӱняш
колтеныт. Тыгеат лийын кертеш...
Конешне, тиде мыйын проблемем огыл. Тудлан пуышашем уке, мӧҥгешла — тудо
шкенжын
парымже нерген ялт монден.

* * *
Шикшештше бэтээр — вӱдыш пурен кайыме деч утарыше оҥго дене икте. Уке-уке
да ме
тудын век ончал колтыде огына чыте. Палена: технике чылт яраш кодын,
кӧргыштыжӧ
нимат уке. Тудо вашке йӱлен пыта. Ончалтышем алят броня ӱмбалне кучем. Шикш
шаланыме еда, жапын-жапын, соляркан запасной бак койын колта. Ала-кузе тудо
эше
пудешт шуктен огыл. Тидыже вигак вес семынрак шоналтен мошташ таратыш.
Кугу тул йылме шеҥгек шылын, механик-водитель дене коктын бронетранспортер
дек
нушкын мийышнат, содор гына бакым рончен ойырышна. Вара гимнастерко ден
тельняшкынам лостыкын-лостыкын кушкедна. Нине лапчык денак кӱ моклакам
вӱдылна, пеҥгыдын кылдышна да ӱмбакше соляркым йоктарышна. Саде вӱдылтышыш
тулым пижыктен, кок
метр кӱкшытан кӱ ора шеҥгек шуэн колтышна. И тӱҥале... Шучко фильмысе
семынак.
Носатый тунамак ныл тушманым пытарыш. Молышт, шикш ора коклашке шылын,
тынар
еҥымак вес тӱняшке колтышт. Позицийым вашталтен, ме минут чоло илышаш
улмынам
кужурак жапыш кусарышна...

* * *
— Курок, поч вашкерак! — омса шеҥгелне чот да пеш раш кычкыралме йӱк
шергылте.
Мо тиде эше, а? Курок — зонышто улмо годсо кличкем. Тыгай лӱмнерым
петырымаште
шинчыме тӱҥалтыш тылзыштак пеш писын шижаш тунемме койышемлан тушкалтен
пуэныт.
Вара туге шерем теменыт — шинчалыкем деч лаптыргыше футлярже гына кодын.
— Кредалынат мо?
Тиде уже прокол манмет. Шукертсек еҥ шинчашке пернен омыл ыле. Шкем тӱргоч
колташ ом йӧрате. Мый тыгай чонан айдеме улам.
— Сволочь!— тунамак омсам шыдын чумале.
Тыге мент-влак огыт кычкырле. Ала-кӧ весе. Койыш-шоктышыж дене тура каласаш
тунемше, лӱддымӧ еҥ. Кӧлан мый йӧрен омыл? Эн кугу пашамлан кувавайым шот
дене,
сайын тойымашым шотлем.
Вий кертмын чумымо дене омса шодыртаташ тӱҥале. Чыла вере шелышталтеш.
Жапым
шуйкалыде, окна гыч тӧршташ верештеш.
Писын гына кок простыньым ваш кылдышым, ик мучашыжым — балкон тӱрыш,
весыжым
ӱлыкыла колтышым. Тыгай йӧн дене нигунамат пачер гыч лектын омыл ыле.
Кокымшо
пачашыште илыше пошкудем-влакын тулышт ок кой — пычкемыш. Юмылан тау! Нунын
ончылно "альпинист" лиймем пырчат ок шу. Но логалеш...
Эх, балконем йымалне — засаде! Гад-шамыч ушанрак улыт. Кажне чонан шке
илышыж
верч тургыжлана. Балкон гыч вондерыш тӧрштем гынат, садак сусыргем: топката
рвезын кидыштыже кӱртньӧ тоям ужын шуктышым. Тугай кӱжгӧ арматур — шелын
пуа гын,
вуйгоҥгыра деч посна кодат.
Мыйым ваҥен шогышо еҥ кӱртньӧ "пикшым" кӱлешан верышкемак виктен. Ия дене
икте!
Кас рӱмбалгыште рвезын нӱжмӧ чаравуйжо але раш палдырна. Мом пала да мом
ужын
тудо самырык илышыштыже! Эх, колтышаш ыле саде типым йот элысе йӱлышӧ
мландыш,
да кийыже ыле мемнан семынак вулно йӱр йымалне... Шочмо мландылан мо шуэш?
Йолем дене балкон тӱр гыч шӱкальым да ӱлыкыла чоҥештымем годымак кидем
простынь
деч мучыштарышым. Камвочмем годым кап йымалнысе вондер чымалтше батутла
чучын
колтыш.
Ындыжым ӱшан йоллан веле: пирым йолжо пукша, мераҥым — утара.

* * *
Бэтээр воктен йоллан ӱшан ыш лий. Чылажат чолгалык дене кылдалтын, эше —
йолташ-влакын тӱҥ базе гыч писын гына кораҥ шуктымышт деч.
Кечывал деч вара "пӧрдшӧ шулдыр" койылалтыш. Кавашке ракета-влакым поче-
поче
лӱен колтымо дене шкенан позицийнам шижтарышым. Вертолетчик-влак кугу
калибран
пулеметышт дене тушман тӱчам сайынак почкышт. Нунын полшымыштлан кӧра ме
содоррак йошкар шӱдыран, куштылгын чоҥештылше машинашке верланышна. Молодец-
влак
улыт! Йӧра кеч жапыштыже толын шуыч. Туге гынат кум боевой йолташым
йомдарышна.
Ме, чонан кодшышт, эмганыде садак ыжна утло...
"Поч" — тиде лопка туп-вачан кок рвезе. Уто поянлыкем деч поснак зонышто
лиймем
деч вара кеч-могай "паҥгат" мыйым сӱмырал сеҥа. Коля лийын, шинчалан
койдымо
лончыш шылын шичшаш ыле...

* * *
Пиал уке гын, укеак вет, а... Вертолет лоткыкташ тӱҥале, рвезе-шамыч веран
верышкышт лакемыч да ласкан шӱлалтышт: манмыла, куд секунд гыч мӧҥгыштына
лийшаш
улына. Но тидын нерген шонаш але эр улмаш. Кенета "стингер" ракета
вертолетыш
толын перныш, ала-могай кугу вий мемнам кабиныге-моге "карусельыш" савырыш:
ик
верыштак чараш лийдымын пӧрдаш тӱҥална...
Варажым мландывак волен вочмымат шижын шуктен огынал. Пыкше гына шинчам
почым.
Тӱткынрак ончал колтышым гын... Ала-можат ала-мо веле! Кагыргыл-тодышталт
пытыше
дюраль ден колышо еҥ-влакын капышт деч молым нимомат ом уж... Кидем-йолем
тарватыльым. Чыла сайла чучо. Кынельым. Но алят пуйто омо гына конча.
Изиш лиймек, вачем коржаш тӱҥалмым шижым, пурла кидем гыч вӱр йога.
Гимнастерко
ден тельняшкым позицийым вашталтыме годымак йӱлалтенам, сандене
физзарядкыште
улмыла брюко да кем йолан гына шогылтам. Йырем ончал колтышым, ала иктажше
чонан
кодын, шонышым. Ындыжым ӧртемак лектеш ала-мо!!! Тыште-тушто пийлан пукшаш
кышкен пытарымыла шыл моклака-влак кият. Мыйже эше ала-кузе илыше кодынам,
колымаш
деч утлен кертынам. Тиде случай нерген кеч Гинессын книгашкыже возо, да
кӧлан ме
кӱлынаже? Кӧ мемнан подвигна нерген каласкален кертеш гын? Юмо гына чыла
ужеш,
колеш. Шола кидышкем музыргышо петыртышан "калашниковым' нальым, тудын
магазинышкыже патрон-влакым шӱшкын шындышым. Аралалтшым Юмо арала, маныт.
Тидыже тыге,
конешне. Но кажне секундышто душманын пуляжым вучо веле. Шижынат от шукто —
йолетым чумалтен возат. Вес тӱнян шем пӱрдышыж гыч утлымек, илыш дене
чеверласаш
кок пачаш лӱдыкшӧ. Тӱҥжӧ — курык тайылын кидкопасыла раш ужаш йӧнан
позицийым
ойырен моштыман. Нимом ончыде, ончыко каяш путырак лӱдыкшӧ, йырым-йыр мина-
влакым шындыл пытарыме. Сар пагыт раш ончыкта: йомшо "борт" айдемын илышыж
дечат
шергырак, сандене тудым садак кычалаш тӱҥалыт.

* * *
Таза кап-кылан рвезе-шамычет янлыкым поктышо сонарзе дене икте улыт. Но
мыйым
кучаш путырак чоя да чолга лийман. Кеч-кузе эскерышт веле, мый садак
рывыжланен
моштем. Санденак микрорайон мучко эшеат чоян пӧрдым, корнем "почем дене
ӱштым".
Тудыжо уда — вием, уш-акылем лунчыргеныт да тораш сайын ом уж. Йыгыжгын
ӱпшышӧ
зона деч вара нунылан молан кӱлам гын?..
Кызыт парня койдымо пычкемыш йӱд да иктаж-могай лончо лийышт ыле. Йӱдшӧ
койын
лишемнеже да уремласе понар-влак шке волгыдышт дене авырат. Но аҥысыр
лончым кычалманак... Шогал! Тыгай вер частный секторышто лийшаш, иктаж кум
шӱдӧ йолтошкалтыш коклаште. Тидым мый Валюш дене келшаш тӱҥалме годсек сай
шарнем. Мыйын
Валюшем... Ончычсо таҥем.
Илышыште чылаж годым шонымо семын ок лий улмаш. Первый талукым шинчымем
годымак
Валя серышыж гоч чыным гына каласен коден: "Илымем моткоч шуэш!" Пелашемак
лийын
шукта гын, тунамсе неле ийлаште мыланем кертмыж семын мо дене гынат садак
полша
ыле.
Пашаже тудлан верч огыл. Чылажат йӱлен, когарген пытен. Тудын мӧҥгыштыжӧ
улак
вер уло, тушто шыгыр жапым эртарен колташ лиеш. Тиде — кӱртньӧ бетон кӱжгӧ
пуч.
Пӧрт воктек тудым Валян ачаже вераҥден. Илымыж годым саде пӧръеҥ тавым
ыштынеже
улмаш, но шонымыжо ыш шукталт. Ий еда пуч кийыме верыш сад-пакчасе тӱрлӧ
шӱкшакым кышкышт.
Мый писынрак ошкылаш тӱҥальым, трук, савырнен, частный секторысо ужар
чашкерышке
вий кертмын куржын колтышым. Тушто понарат шагалрак, еҥ шинчаш перныме
дечат
лӱдшаш уке. Но пий-влак нерен огыт кие улмаш: алмаш-алмаш опташ тӱҥальыч.
Логарешышт лу моклака тореш шинчам ыле!
Палыме савар воктен писын тарванылше ӱмылка палдырныш, тунамак шучкын ырлаш

тӱҥале. Тузик! Ӱмылка почшым тарватале. Монден огыл улмаш, шергаканем.
Юмылан
тау! Мый пече гоч тӧрштышым да кӱжгӧ пучыш йолем дене пурышым. Тыгеже йырым-
йыр
мо ышталтмым шекланаш йӧнанрак. Куаныше Тузик кудыргалше ӱпем нула, тудат
мыйын
верч тургыжлана, витне: мыланем кӱртньӧ-бетон дене ыштыме кугу "футляреш"
писынрак да сайын верланаш вийым ешара.
Пеш йӧнан позицийыште улмемла чучеш. Пеле пычкемыш уремыште мыланем палыме
еҥ
ӱмылка-влак койылалтышт. Нунын кидыштышт — арматур. Вуйгоҥгырам шырпынак
шалатынешт аман. Ындыжым Тузик шеремак темыш. Тудо вуем йыр тугак пӧрдеш,
пуйто шочмо
изажым вашлийын. "Тыйын пагалымашет, куан пагытет, Тузик, мыланем ала ойгым

пӧртылташ гына йӧра?" Тудым писынрак поктен колтынем ыле, но верже гычат ыш
тарване, ӱмбакем ӧрынрак веле ончал колтыш. Шкем деч виешак кораҥдышым. Пий
вигак
шӱлыкаҥе, почшым ишен, пӧртӧнчыл йымак кудале.
Рвезе-шамыч, Тузик деч кораҥын, мыйын кушто улмем палыде, ончыкыла куржыч.
Пӧртыштӧ тул чӱкталте, тӧрзаласе волгыдо уремлан тореш возо. Окна шовыч
шеҥгелне
моткоч палыме ӱмыл палдырныш. Валюша! Тудо, пӱгырнен, телевизорым чӱктыш.
Яра
жапым канде экран кӱдынь эртарынеже дыр, а тыште, пуч кӧргыштӧ, эрык омеш
гына
конча: мӱшкыр йымалне ночко, ӧрдыжем пучын йӱштӧ пырдыжше кылмыкта. Тыге
кужу
жап киен ом турко, очыни.

* * *
Мый шаланыше вертолет воктен кием, ушем дене кузе чонан кодмем нерген
мужедам да
лӱдын чытырналтем.
Мужед — ит мужед, мыйынат шочмо тувырем уло улмаш. Санденак чонан кодынам.
Иктаж
лу метр ӧрдыжтӧ, кугу кӱ моклака ӱмбалне, вуй койылалтыш. Тунамак
"калашниковемын" затворжым шупшыльымат, мланде пелен пызнышым. Ну, "кокымшо
гана шочмем"
шкетын огыл палемдем коеш. Тиде вуй Носатыйын улмаш.
— Командир, — пыкшерак кычкырале тудо.
Носатый пурла йолжым шке йымакше шуралынат, шып шинча, вара эше ик гана
кынелаш
тӧчыш.
— Ой, йолем, — пӱй вошт кечкыжалтыш тудо. — Кӧргыштемат чыла вере коршта,
эсогыл
тарванашат йӧсӧ...
— Йолварнятым тарватен ончо, — маньым. — Ну, кузерак вара, лиеш?
— Есть, — пеле шыргыжалын, вашештыш Носатый.
— Айманен але йыжыҥ тарванен, — травматолог омыл гынат, чыла палышыла
каласышым.
— А тыйже кузе вара? — мыйын нерген шарналтыш Носатый.
— Чыла сай. Эртен.
— Пиалан улат, — кӧранен пелештыш тудо. — Винтарь-влакын душман-тушманлан
шокшым
пурташат шотышт лийын огыл.
— Нунын деч мом ынде налат, — келгын шӱлалтен, кӱртньӧ ораш савырныше
вертолет
да колышо еҥ-шамыч велыш ончальым.
— Чонанже кодыныт мо?
— Уке.
Мый Носатыйлан кынелаш полшышым. Кеч-мо гынат ме ынде коктын улына. Оружий
ден
патрон-влак улыт. Колаш гын, ындыжым музыка дене. Мландывалсе выжга лум але
терлык огыл.
— Командир, мом ышташ тӱҥалына?
— Мом ышташ, манат? Вертолетым вучаш тӱҥалына але эркын мӧҥгӧ велыш
тарванена.
— Мӧҥгӧ... Палышаш ыле, тудо кызыт могай могырышто улеш...
Ме курык велышкыла тарванышна. Тудын чал вуйжо, йоҥылыш огына лий гын,
мемнан
база кундем гыч раш палдырна.

* * *
Валюшем дек тӱкалтен ончаш гын веле. Тудо шкетын огыл гын?.. Проблеме почеш

проблеме лектынак шога.
Почшым пӱтыркален, Тузик кудал тольо. Пий дык пий, мом ыштет. Поро да
палыме еҥлан тудо эре лишыл. Шукерте огыл тупшылан кӱртньӧ тоя пернен
гынат, чыта, пуйто
нимат лийын огыл.
Тузик воктенем пӧрдӧ-пӧрдӧ да, арам шишланымыжым шижын, шуйнен возо, нержым
вара
оҥысо лузга пунышкыжо тушкалтыш. Тыгеже ныл йолан йолташемлан шокшырак,
векат.
Тыгерак ме ик шагатым эртарышна, весым. Юалге игечылан кӧра, кид-йолемат
кылмаш
тӱҥале.
Окналасе янда-влак тугакак кандалгын чолгыжыт. Тузикын омыжым кӱрлын, мый
кӱжгӧ
пуч гыч шекланенрак лектым. Йолем моткоч палыме пӧрт дек шкеак наҥгая.
Суртпече
ончылно милиций гыч толшо уазик шога.
Умбакыже ынде кузе лияш? Эше мент-влакын улмышт мылам ситен огыл. Неужели
Старшойым пуштмылан йолаже мыйын ӱмбак возеш? Вич ий ожнысо случай нерген
нуно алят
монден огытыл, товро. О, юмо ынже пӱрӧ ожнысо неле пагыт дек пӧртылаш...
Кокымшо
гана так арам верештмек, кугу преступникыш савырнаш — манаш веле. Пуштмо
амал
уло, йыгалт пытыше йолчиемын оратаже веле кодын. Йыгыре улшо пачер оза
мыйын чурием глазок гыч ужын шуктен гын — паша-а-а. Тунам вара коля рожыш
пуренат от утло.
Уазик кудал колтыш.
Мом ышташ? Пачерыште ала мыйым вучен шинчат? Кушко пураш? Вич ий жапыште
чыла
ӱшанле йолташем-влак шаланен пытеныт.
Лиеш — ок лий, тӧчен ончем. Пытартыш ӱшанжат — Качырий кокай веле. Тудо
ваштарешем лекте. А мыйже пуйто шӱкшакым кудалташ лӱмынак вашкем.
— Нимом ом умыло, — ӧрынрак пелештыш тудо. — Шаҥге гына ала-могай таза кап-
кылан
рвезе-влак толын лектыч, изиш варарак — милиций...
— А мыйже вара мом каласен кертам? — уло шӱм-чонем почын вудыматышым. —
Нунылан
ик уда шомакымат ойлен омыл... Пӱрымашем тыгай моли?
— Пӱрымаш... Кушан камвочшашым палышаш ыле... Ну, йӧра, кидет-шӱргетым муш
да
кас кочкышым ышташ шич. Таче шке пачерыштетак лият, шонем.
— Тау, Качырий кокай. Тыйын порылыкетым курым мучко шарнаш тӱҥалам.
Ик йӱдшым мален ончем, а шушаш эр — кас деч сайрак. Эрдене ик сер дек
эҥерташ
верештеш: мент-шамыч дек миен лекташ да мом ужмем нерген уло чоным почаш
але шылын возаш да Старшойым пуштшо-влакын толын лекмыштым вучаш.

* * *
Носатый ден коктын Лев Толстойын произведенийысе Жилин ден Костылин семын,
семын, икте-весылан полшен, кава пундашке ӱшанлын ончен, пыкшерак
ошкылынна: чоҥештылше техникын толын лекмыжым гына ужын шуктыде кодаш огыл
ыле...
Ончылно — кӱкшака вер. Тушто, мемнан шонымаште, совет блок-пост лийшаш.
Чынак
улмаш. Шинчалан яклака кӱ ора дене авырыме бруствер коеш. Юмылан тау!
Шеҥгечна автоматын тототлымо йӱкшӧ шергылте, ялт воктечнак пуля-влак шӱшкен
эртышт. Эх-хе, тиде сайланак огыл, очыни. Кӧ тыге озаланаже?! Мыняр гана
мемнам
тергаш лиеш? Вий-куат дене нерве теве-теве кӱрылтыт... Синхронан трюкым
ыштыме
семын коктынат иктӧр шуйнен вочна да толмо корнына велыш тӱткын эскераш
тӱҥална.
Адакат пуля-влак шӱшкалтышт. Тидыже ынде блок-пост велым. Нуно мемнам, пеле
чара
могыраным, кушкедлыше вургеманым да лавырген пытыше чурияным, шке еҥыштлан
огыт
шотло.
Душман-влак мыланна вуйым нӧлталаш эрыкым огыт пу, ӱмбакына автоматыштым
виктаренытат, опкын янлыкла эскерат. Когыньнан вуйна нунылан Америкысе ужар
бакс дене
иктак. Мемнан-шамычшат вет патроныштым огыт чамане. Ых, дуэлянт кашак, мать
твою
душу...
Мыйым тушман деч аралаш Носатый шеҥгелан кодо. Йот пулялан автомат гыч
вашешташ
тудо эре ямде. Мый блок-пост дек нушкын мийышым. Кораҥаш монь нигӧлан.
Носатыйым
йот салтак тыманмеш пытарен кертеш, мый минеш пудешталтме деч лӱдам.
Пластикан
тыгай ӱзгар-влакым чыла вере, манаш лиеш, шындыл пытарыме. Шекланыде тошкал
колтет але капет дене тӱкет — тунамак вес тӱняшке чоҥештет.
Мыланна йӧн лие. Мый шинчалан койдымо мина-влакын улмо верышкышт эркын
нушкын
мийышымат, кӧ улмем нерген йӱкым пуышым. Мутланаш тӱҥална... Чырык шагат
жапыште
вуй ӱмбалне вертолет койылалтыш. Кӱшыч тушманым лочкен нальыч, вара Носатый
ден
когылянна керем-тошкалтышым волтен колтышт.
Чытырыше броня ӱмбак шарлен возымат, туге чот куанышым — эсогыл
шинчавӱдемат
лекте. Ӱшанымылат ок чуч: чонанак улам мо?

Кумшо ужаш
Рӱмбалгымек, йырым-йыр ончыштмо амал дене разведкыш лектым. Уремла ден
изурем-влак мучко кужу жап коштын савырнышым, тыгодымак, шинчамлан "поч"
(рушлаже —
хвост) кончыжо манын, тӱрлӧ ондалчыкым ыштыльым. Шып. Пылышлан нимогай йӱк
ок
солно, нимогай чонан ок кой. Кӱсеныштем пытартыш кагаз оксам удырен
луктымат,
сырам ужалыме палатке велыш тарванышым. Свежа сырам икмыняр гана подылмо
дене
вигак чонемлан ласкан, эрыкыште улмемлак чучын колтыш...
— Салам лийже, командир!
Трук чытырналтмем дене кидем гыч изиш гына сыра кленча ыш камвоч. Славик
улмаш,
Афганысе лишыл йолташем. Тиде гана вашлиймаш чыла шот денат путырак кӱлешан
да
пайдале ыле. Эртен кодшо пагытнам монь шарналтышна.
Славик мемнан дене пырля кужу жап служитлен огыл гынат, вигак палышым.
Икана боевой заданий дене лекмыж годым тудо тыглай огыл пуля йымак логалын.
Капыш верештше саде пуля шукшла кадыргыл коштешат, кӧргетым чыла кӱрышт
пытара. Рушлаже тудым "пуля со смещенным центром тяжести" маныт. Путырак
шучко! Салтак вӱрвузык
почаҥын. Тудым ме шуэн коден огынал, санчасть марте ушым йомдарышым нумал
наҥгаенна. Славик нерген утыжым огына пале, эсогыл фамилийжымат монденна.
Эн тӱҥжӧ —
чонан да таза кодын.
Мыйын вургемем южылан пешыжак ок келше. Кеч-мом шонышт, пеш кӱлеш. Кажне
еҥын
вет шке ойыртемже уло. Келша — ок келше, мый денем нунын нимогай сомылышт
уке.
Мый огыл, а тудо лишкем толын шогале.
— Ну, кузерак вара пашат кая?
— Шкеат палет, илышна путырак кагыр: я кӱшкӧ чоҥештет але верышкет волен
шинчат,
— тудлан тыгерак вашештышым.
— Чоҥешташ сулык огыл, — порын шыргыжале Славик. Ала-можо тудо коклаштына
эн
ӱҥышӧ еҥла койын. Але ӧрышыжат уке ыле. Славикын пӱрымашыже кӱшкыла
виктаралтеш
чай.
— Ужам-ужамат, тыйым нимогай проблемат огеш тургыжландаре.
— Вишкыдырак уш-акылан-влакын гына проблемышт уке. Кызыт нунын деч посна —
киндылан йорлештме дене икте: ик ошкылым ыштет — шоно, ато вес ошкыллан
виет ок сите.
— Могай сомылым вораҥдарет вара? — йодде шым чыте (ала пашаш пураш полша
ыле).
— Кузе манаш... Монтаж шотышто шогылтам, — мыскарашке лупшалте Славик. —
Кунамже
шинчылтам, йӧн лийме годым почаҥам...
— Пеш сай. Мыланемат тыгай сомылым муын пуаш полшет гын, йӧра ыле.
— Уке, ом керт.
Кумылын вашлиймына тыглай шомак денак мучашке лишеме, мутланымашна шотлан
ыш
тол. Лачак Афган илыш гыч икмыняр эпизодым шергална. Тусо йолташна-шамычым
пешыжак ок шарне, зато чыла гаяк кумдан палыме генерал-афганецым родо-
тукымжо-влак
семын пала. Сусыргымек, Славик Совет Ушемыште служитлен. Мый Афган гыч
Нылымше
армийын командующийже генерал Громов дене пырля 1989 ий 15 февральыште
каенам.
Саде лӱддымӧ Геройым мый ондакшат икана веле огыл ужынам ыле...
Сырам йӱмек, чеверласен, кидем шуялтышым. Но тудо кидкопам кормыжталме
олмеш
торлен шогышо кӱртньӧ оҥгым шуралтыш. Наручник улмаш!
Ӧрмашлан мучаш уке... Славик ӱмбак шӱтышашла ончал шындышым. Тыгай
"мыскара" Афганысе боевой койыш-шоктыш дене нимынярат келшен ок тол. Но,
манмыла, муро гыч
мутымат луктын шуаш ок лий. Славик пурла кидемым "шергашлыше" наручникын
вес оҥгышкыжо шкенжын шола кидшым шурале.
— Мо тиде тыгай?! — шыде йӧре йодым.
— Нелеш ит нал, командир. Пагалымаш пагалымаш шот дене. Но... Мый вет
обязанностьым шуктымо годым ӧрдыжкӧ ом кораҥ, сандене мыйым сымыстараш
йӧсӧ. Уголовный
розыскын оперуполномоченныйже шала койышан лийшаш огыл.
Манмыла, пырысиге гыч ыштыме когыльо. Тидлан ӧраш нимолан. Афганысе лӱдыкшӧ
корнылам шерше кокла гыч кажныже шке пӱрымашыжым ойырен: кӧ правам аралыше
органыште пашам ышташ тӱҥалын, кӧ криминал "джунглийыш" вончен, кӧ вес
сомылым шукта.
Кажнылан — шке корныжо.
Дембель деч вара мый тылзе еда 120 теҥге пашадарым налаш манын, инженер
должностьым руалтенам, а кеҥеж йолчиемым налаш 40—50 теҥге кӱлын, телымсыже
— лу-коло
теҥгелан шергырак. Костюмым чийынет гын, тылзаш пашадаретымат луктын пуэт.
Тыгодымак пагарым темаш кӱлеш, тулеч молат. Кувавайын пенсий оксаже
кӧгӧрченым пукшаш веле сита.
— Армий деч вара мый милиций школыш тунемаш пуренам. Уголовный паша шотышто
оперуполномоченныйлан, — умылтара салтак "родем". — Ынде теве шкеат ужат.
Тый декет
толын лектым. Нелеш ит нал, ончычсо йолташетым пуштмылан титаклат.
— Старшой мыланем — йолташ?.. — сустыкланен пелештышым. Йылме — тушманем
дене
икте.
— Тергымек, чыла рашемеш. Йолаже тыйын ӱмбакетак возеш, — шомакшым
пеҥгыдемден
каласыш, ындыжым Афганысе лишыл йолташ радам гыч лекше, хамелеоныш
савырныше айдеме. — Кӧн деч Старшойжым пален налынат?
— Верблюд деч, — шыде йӧре вашештышым. Палем: тудо садак мыйым лӱкӧ куп
пундашке
шӱка. — Старшой деке нимом палыде, вучыдымын миен лектынам. Вес семын манаш
гын,
кӱлешан жапыште огыл. Мыйын миен лекмем деч ончычак ала-кӧ тудым
шуйныктарен
пыштен.
— Мо иялан тушко неретым шӱшкынат? — шыдешкен йодо.
— Каласе, а тый молан шонданыш коштат?
— Ситыш кӱлеш-оккӱлым куктышташ. Вес тӱняш колтымашым кӱлешанлан але
ракатланыме
койышлан шотлет гын, йоҥылыш лият. Икманаш, чыла раш. Тый ушем гыч лектын
отыл.
Викшым манаш, тогдаенам. Шарнет, кузе те Носатый дене коктын частьыште
ойыртемалтында? Икманаш, мясник улыда...
Мент эсогыл юрт лийын колтыш.
— Мясник-влак огыт лий ыле гын, тыйым Совет Ушемыш "шем тюльпан" конден
кода але
курык коклаште шужышо шакаллан пеш чесле кочкыш лият ыле.
— Те шке долгдам шуктенда.
— Шке ӱмбакем тыгай ответственностьым ом нале ыле гын...
Мемнан тӱҥ долгна — боевой заданийым шукташ. Ме тудым шуктен огынал да
черетдыме
заданийыш толын лектынна, кушеч кузе лекмына нерген шоналтетат, ӱпет
шогалеш.
Мый адакат блок-пост тураште илаш-колаш кредалмынам шарналтышым. Толстойын
повестьлаштыже Жилинлан гына пиал ончалын, Носатый дене когылянна поро
пӱрымаш
шулдыр йымалне лияш ыш логал.
— Кажне йодышлан раш вашмутым пуэн ом керт, — малдале мент. — Таче мый шке
долгем шуктем. Икте-весым пагалымаш — пагалымаш дене, конешне. Но...
Попугайланаш тӧча. Керек. Тудын йолташыже лияш омешемат кончен огыл. Шыдем
дене
зонысо томам кочкышлан кӧра чот каҥгештше капемге туртым да тунамак шенем
шупшылалте.
Тый, эргым, кугу парымеш лугалтынат да шке командиретым сайын пален отыл
веле
огыл, тыгак зек Барановым сайын пален отыл. Шкеора вуем кушко ок кӱл, тушко

шӱшкаш ом тӱҥал. Тендан паша икте веле — мо дене гына ойыртемалташ: пуйто
ӱштын
шуктыдымо кыша почеш толын лектыныт лиеш. Мыйын пашам — шоналтыде ышталтше
положений гыч лекташ йӧным кычалаш. Кызытеш йӧн икте гына — пурла кидым
"кидшол" деч
утараш. Шоныдымо-вучыдымо осал койышым ончыкташ верештеш, тидлан вием гына
ситыже ыле, а "технике" шотышто ом ӧпкеле. Тудо мыланем — шуэн кодымо
ӱдырамаш дене
икте. Еҥгаватым сайрак ниялте — тыманмеш ылыжеш.
Ала-мо жапыште мент чока шудо ӱмбаке каналташ возын шуктен да чотак мален
колтен. Тудын йолаш кӱсеныштыже наручникым почаш сравочым кычал муаш шонен
пыштышым. Юватылде да чот шекланен, келгашан кӱсенжым ынде пе-эшак
пургедам... Лие
вет. Утлышым коеш. Мыланем угыч эрык толын!
Саде оперын, очыни, "пушко" манмыжат уло. Мент-влак яра кидан огыт кошт.
Славикынат пистолетше садак лийшаш. Чынак улмаш. Коҥлайымалнысе кобураштыже
"макаров"
кия. Путырак палыме оружий. Тудым кеч-могай нелылыкыштат, суткан кеч-могай
пагытыштыжат тыманмеш рончен-поген кертам. Кидыштем улшо нелыт кумылем
нӧлта, тыгодымак вий ешаралтмым, лӱдыкшӧ пытымым, оза улмем шижам. Ындыжым
мыланем чылажат
— чепуха. Йырым-йырысе чонан-влак копшаҥгыла веле чучыт... Пеш чапле наста,
тидыжат южгунам эсогыл эн изи ӱшанымат локтыл кертеш.
Уке! Тек "макаров" мыйын ончычсо йолташем пеленак кодшо. "Йолташ" манашыжат
йылме ок савырне, но... Мыланем тудо ынде — начальник, тудо мыйын гай еҥ-
влакым
мясниклан веле шотла. Саде еҥ-шамычак вет тудым колымаш гыч утарен
коденытыс,
калтак!

* * *
Чыла нергенат вуй йыр шоналтымек, шахматист семын "имньым' кувеке
шӱкалшашым
тогдаяш перныш — оперым помыжалташ огыл, тудо шке паша планже деч садак ок
кораҥ: пешак чот шучко преступникым кычал муман.
Тыгай тӱтанын эртен кайымешкыже кушто йымен шинчаш, а? Качырий кокай дене
манаш
гын, тушто крокодил умшаш верештме дене иктак. Пӧрт шеҥгелне кучаш ваҥен
шинчыше-влак, очыни, садак улыт. Качырий кокай шоям ышташ ок йӧрате:
чояракын йодшо
мент-шамычлан чыла ойла да вигак кучен колта.
Кеҥежым кажне вондер малаш пурта, маныт. А кечывалымже кушан шылаш? Чу-ян,
Валюш
дек миен лекташ да тудын леваш йымалныже але тувыраш кашта пелен пызнаш
ыле?
Утыждене сӧрвалыме деч поснак тудо мыйым садак чамана, шужен колаш эрыкым
ок пу.
Мый тудын дек чымалтым — шонен шинчаш жап уке. Тузик мыйым кас кочкыш ышташ
вараш кодшо озажла вашлие. Валямытын окнаж гыч кугу пӧлемыште чӱктымӧ
телевизорын
кандалге ӱжакаже палдырна.
Пураш але пураш огыл? Йӧра, тӧчен ончем. Марийже шыдешка гын, извиненийым
йодамат, вигак лектын каем.
Ломыжыштат ойып лиеш, маныт. Ваштарешем Валюш лекте. Омсадӱр волгыдеш тудын
йытыра кап-кылже, станокеш пӧрдымӧ гай мотор йолжо, могыржылан келшыше
халатше рашемыч. Йӧратыме таҥемын нугыдо шинчапунжо йымач серыпланыше тыгай
ончалтышыжым
шукертсек ужын омыл ыле, тудын кудыргал шогышо ошалге ӱпшӧ теве адакат
мыланем
ямлын пушлана...
— Тый? — ӧрӧ Валя.
— Ончылнетак уламыс, — малдальым да ласканрак шӱлалтышым.
— Мӧҥгет... кунам пӧртылынат? — тӱкненрак пелештыш Валя. — Шукертак мо?
— Вашке ик тылзе шуэш.
— Тугеже йӧра... Пуро.
— Мариетше мӧҥгыштак мо? — ӧрын шогыде, мыят йодде шым чыте.
— Тудо командировкыш каен.
Ой-савыртышна шукертсек палыме анекдотым ушештарыш... Но кызыт мыскаралан
вер
уке. Тӱҥжӧ — азап эртымеш, ӱшанле авыртышым муаш.
Пӧртыштӧ ожнысылак чылажат шке верыште улмыла чучеш, кугу вашталтышым ом
уж.
Вургемым сакаш — шордо тӱкӧ, кугу пӧлемыште — пире ден маска коваште.
Тидыже Валян сонарзе ачаж нерген сай шарнымашым коден. Тудо мыйын Афганыште
служитлымем
годым колен.
Но... уке-уке, да изирак вашталтышат шинчамлан перна. Тевак — йолчием да
ӱмбал
вургем. Пале, озаже шыҥшале огыл, топката капан!
— Кӧ тудо? — палыдыме пӧръеҥын коваште гыч ургымо шергакан курткыжым ончен
йодым.
— Посредник.
— Коммерсант мо?
— Ане.
— Ну, а кузе вара пашаже кая?
— Сайынак. Ончыкыла эрте, верыштет мом шогет? Теве — кресле, шич. Ит
аптыране.
Тудо таче Моско поезд дене кудалын, мӧҥгӧ кум сутка гыч веле пӧртылеш.
Валюшын койыш-шоктышыжо ончычсыж гаяк, нимынярат вашталтын огыл. Тудо кеч-
кунамат ушан да лачымын шонен-висен моштымыж дене ойыртемалтын. Южгунамже,
шыдешкымыж годым, шужымат шогалташ тоштын. Но кужу жаплан огыл. Шокшо
кӱртньым йӱштӧ
вӱдыш шуралме татлан веле, вара адак лыпланен. Тудо кеч-кӧмат поро, ныжыл
улмыж
дене сымыстарен кертын.
Ме илышын тӱрлӧ йыжыҥже нерген мутланен шинчылтна. Тунамак Валя кухньыш
ошкыл
колтыш да кас кочкышым ямдылкалаш тӱҥале. Изиш гыч арака кленчамат луктын
шындыш.
— Вашлиймаш лӱмеш, — мане озавате, вара шкеак эн ончыч рюмкым нӧлтале.
Тыгай улмыжым але марте пален омыл ыле. Подылална. Ямлын пушланыше кочкышым
шер
теммеш авызлымем вучен, Валя шып шинчыш,
— Тый чот вашталтынат. Эсогыл кушмыла веле коят, тыгодымак каҥгештынат.
— Лу уло гын, шыл лиеш, — мыят мыскара йӧре пелештышым.
— Могай пашам вораҥдарет?
— Куржталам.
— Колоний гыч чымалтынат?.. — ӧрӧ Валя.
— Кузе манаш... Йыҥгыртатымышт почеш...
Тудлан пытартыш кечыласе событийла нерген каласкалышым.
— Чынак тыге лийын мо? От шойышт? — азапланен, уэш йодо.
Вашмут олмеш тудым шӱтен ончал колтышым. Тунамак Валя чымалт шогышо
лифчикшым
тӧрлатале.
— Глебушка, илышыште, ик шотшо дене, нигунам сайым ужаш пӱралтын огыл. Вес
могырымжо, мемнам саклыше суксына уло... Айда тыйын пиалет верч подыл
колтена.
— Валюша, мыйын шочмем годсекак пиалем уке. Лучо тыйын тазалыкет лӱмеш,
йӧра?
Марлан лекмет дене тый пеш чын ыштенат. А мыйын волгыдо ончыклыкемын
ӱжакажат ок
кой.
— Глеб, утыжым шке ӱмбакет сулыкым ит пого, — пеҥгыдын каласыш Валя. — Тый
инженер, ончычсо афганец улат. Боевой награда-влакетат шагал огыл. А тюрьма
нерген
мондо!
— Муро гыч мутым от кудалте, маныт.
— Тугеже у семын мураш тунем.
— Тӧчем да... Наградем-шамыч, чынже денак, ыльыч... Кок "Шӱдыр", эше...
Икманаш,
судын пунчалже почеш нуным поген налыныт.
— Пиал наградыште огыл... Тыйын але чылажат ончылно. Шот лекшашлык. Мо дене
кертам — полшем. Ойло.
Тидыже — чонем семын.
— Валюша, тый денет кок кечым илен эртараш разрешитле ыле... Леваш йымалне
але
эше вес вере...
Валя йӱкынак воштыл колтыш.
— Тый пӧръеҥ улат, але... — мыскара деч поснак шылтален нале озавате. —
Марием
командировкышто, а тый эше ала-могай леваш нерген куктыштат.
Ондак Валя, чоным почын, тыгежак ойлен огыл ыле. Тиде гана эшеат поро
кумылжо
дене ялтак ӧрыктарыш.
— Шомак толмашеш йодам: тендан икшывыда-влак улыт мо?
— Вашмутем тыланетат тыгаяк лиеш, — чоянрак пелештыш тудо. — Йоча-шамычым
ыштен
опташ тунемалтын огыл. Йӧра, юмо кумытым йӧрата, — шомакшым кошартышат,
рюмкылаш
аракам темкалыш.
Вич ий вученам лач тачысе гай кечым. Тӱнямбал суксо гай чучшо ӱдырамашын
шӱм-чоным ылыжтен кертше ныжыл, шокшо да ямлын ӱпшалтше могыржо пелен кеч
ик татлан да
лиймем шуын. Но мыйым эреак теве мо лӱдыктен: воштылтышыш гына лекташ огыл
ыле... Викшым манаш, Валюшын могыржо пелен пызнаш кӱлмӧ нерген ончыч шонен
омыл.
А кызыт тудын кумылжым шуктыде кертам мо? Адакшым вет пӧръеҥ ден ӱдырамаш
кокласе кыл, икте-весе дек лишемме шотышто пӱртӱсын юзо вийжак туныктен
шога. Сандене
мыйынат аптыраныме койышем ялтак шулыш, йырнык пушан камерыште шинчымем
годым
погынышо вий-куатем угыч ылыже...
— Кушан да кунам тыйын тыгай патырлыкет шочын?— йыгыре кийымына лугыч
йодылдыш
Валя. — Очыни, ачат-ават гына огыл, тыгак пӱртӱс пӧлеклен...
Вӱр модмо татыште кава помышко чоҥештен колтымо шуын колтыш. Вара эркын-
эркын
лыпланышна, чонышто вуйто кеҥежымсе кӱдырчан йӱр деч вара тымык кас лишеме.
Капкыллан тугай ласка-а-а...
— Глеб, шкем кучен кертдымемлан нелеш ит нал. Сулыкыш пурышым гынат, чыташ
верештеш... Ынде айда чон почын мутланымашнам умбакыже шуена. Каласе, кузе
тый,
тыгай сай айдеме, четлык кӧргыш верештынат? Образованиетат изи огыл —
высший,
йӧсӧ илышын школжымат ужынат, неле пӱрымашын корныжым эртенат... Да кенета
— рэкетир. Пален нальымат, эсогыл вуем пӧрдаш тӱҥале.
— Эх, Валюша! Манаш веле куштылго. Но мом ыштен кертамже кызыт... Кеч
пырдыжеш
вуем кыре, садак ушан ом лий. Вожылмем дене ала-мыняр меҥгым еҥ шинча деч
кораҥ
эртыман, очыни... Чыла тидым ончылгоч сайын палем гын, тыгай туткарыш ом
логал
ыле, — нимом шылтыде, Валялан вашештышым.

* * *
Афган деч вара шӱшкен-мурен эртарышым. Тыгодымак оксамжат шӱшкен-мурен
чоҥештен
пытыш. Икана Носатыйым вашлийым. Барыште йӱын-кочкын шинчылтна. Афганыште
пырля
лиймынам шарналтышна монь, кызытсе илыш нергенат мутым лукна. Носатый
шомаклан
кӱсеныш ок пуро, манмыла, кӱсенжат кӱжгӧ.
— Глеб, кугу государствына Афганыш колтымыж годым мемнан деч кумылна уло-
укем
йодын мо?
— Военный кафедрыште пашам ыштымек, вигак шке кумылын шикшалтым. Афган гыч
кандашле шымше ийыште, шыжым, пӧртылшаш улам ыле. Но тушанак кодым. Мемнан
войскам
лукмо марте.
— Тый — тиде тый. Институт деч вара служитлышыже тый гына улат ыле. Молышт
—
тыглай гына, нунын коклаште — эше мый. Туге?
— Уке, конешне.
— Мыят тыгак шонем. Икманаш, шке долгнам ме честно шуктенна.
— Кӧ-кӧ, а Носатый кугу блатан еш гыч улшо коло наре рвезе олмешат шке
долгшым
шуктен.
— Мемнан таҥаш рвезе-шамыч о мынярын ача-авашт кӱшеш мындырланеныт, о
мынярын
ачаштын лопка туп-вачышт шеҥгелне да аваштын оварген шогышо оҥышт пелен
пызнен
шинченыт! Тыге вет? Шочмо элна мыланна орден ден медаль-влакым пуымыж дене
тауштен, шонет мо?.. Командир, мемнан гай служак-шамычлан кабинетлаште
пудийланен
шинчыше да "Мый тендам Афганистаныш колтен омыл!" манше тӧра дек миен
лекташ юмо
ынже пӱрӧ! Тӱҥалтыш кечылаште эсогыл тул деч посна мален кертын омыл.
Шинчам гына кумалтем — "осал"-влакетын ӱмылышт конча... Ятыр жап пашам
кычал коштым, но
образованием шагаллан кӧра ӱмбакем шӧрынат огыт ончал, "Тунемаш кӱлеш"
малдалыт.
А кузе илен лекман вара?.. Юмо уло гын, сӧсна ок коч улмаш. Чонлан келшыше
сомылым муым. Командир, можыч, тыланетат полыш кӱлеш? Мыйын оем — мишеньысе
луаныш
логалтыш. Лӱен моштыметым палем...
Носатый кӱлешан телефоным возен пуыш. Икана, сай ма уда кече лийже, мый,
получко
марте кумыр деч посна кодшо айдеме, саде номер дене йыҥгыртышым. Йӱкем
гычак палышт.
Старшой лӱман еҥ вашлие. Тудат — афганец, мый дечем вич ийлан кугурак. Паша
теве
могай: кас еда ола мучко кудалыштме годым тудо кӱлешан верыште шогаледен, а
мый
машинаште шинчышаш улам.
Икана мыйым Старшойын пурен лекме пӧртыш ӱжыктышт. Лачак йӱмаш-кочмашкышт
миен
лектым. Ӱстелтӧрыштӧ Старшой да эше кум еҥ. Изиш ӧрдыжтырак йӱын руштшо
самырык
уна, пӱгырненат, пундышла шып шинча.
— Глеб, ончо ӧрыктарыше тиде типым.
Рвезе уданжак ок кой, но изишак пудыраныше еҥла коеш.
— Ондак подыл, вара кутырена.
Мый пел чукыр аракам нӧлтал колтышым, закуско шотеш колбасам пурлальым.
— Тиде ӧрыктарыше айдеме мӱндыр курык коклаште "осал"-влакым поктылмо да
тушман
пуля деч шылын утлымо жапыште совет граждан-влакым аген коштын. Чыным
ойлем. Вес
семын манаш гын, оксам ыштен. Армий деч ала-могай амал дене "утен".
— Утен огыл, а утлен, — малдальым.
Старшой ӧкымеш шыргыжале да умбакыже ешарыш:
— Палет, кӧн кидышкыже мыняр шийвундым пыштен?..
Старшой саде самырык еҥын шукертак шопо ковышташке савырнымыж нерген
радамлыш.
Тыгодым капыштем арака йӧре ташлыше вӱрем шолаш пурымыла чучо да палыдыме
ворлан
эше чот шыдем лекте. Йырнен, ӧрдыжтӧ шӱвал колтышым...
Чукыр стакан-влак эреак арака дене темыме ыльыч. Мый самырык клиентым шӱкал
колтышым. Пӱкен гыч кӱварваке тудо кыпте-копто керылте...
Эрдене пыкше-пыкше кынельым, вуй пӧрдеш, кушто улмемат изиш гына
тогдайышым, умша чот кошкен да эшежым шакше пуш дене ӱпша. Цехыште кечыгут
пыкше шогылтым,
кастене тушеч — вигак Старшой дек.
— Тый, Глеб, молодец улат. Носатый лунчырий-влакым ок темле. От шарне мо?
Ну,
вуй йыр шоналты-ян. Рукопашный бойлан ямдылалтме годым чондымо чучылымат
кузе
кӱлеш, туге йӧрыктыльыч...
Тудо мыйым больницыш намиен кодыш. Тушто бинт дене пӱтырен пытарыме,
Египетысе
мумийым ушештарыше теҥгечысе "чучыл" киен.
— Капыштет таза вержат кодын огыл, манаш лиеш, — куанен шыргыжале Старшой.
— Кидет ок коршто? Тый декет лишкырак мияшат лӱдыкшӧ.
Кузе-гына вуем аҥыртыл шым пытаре, кредалмаш нерген нимомат ом шарне. Лачак
икте
ушеш кодын: мыйын шӱкал колтымо дене огыл, а лӱдмыж дене саде рвезе пӱкен
гыч
кумык керылтын.
Тылеч варат правосудий тыгайракак эпизод-влак годым шке вийжым ончыктен.
Пытартышлан мый кӧн кышкарже йыр пӧрдмем пеш сай пален нальым. Поро
шонымашлан кӧра
лийшаш сомылын пушыжат уке улмаш, кудын нерген Старшой ӱшандарен ойлаш
тӧчен. Но
чыла тиде шоям умылымек, кувек лупшалтшашым мужедаш тӱҥальым. Ондакшым ме
Афганыш интернациональный долгым шукташ каена, манын шоненна. А варажым?..
Но йӱд паша чоным садак чыгылтен, кумылым нӧлтен, кӧм чаманаш, а кӧм
пытараш
кӱлмым палыше айдемыш савырен. Ты сомыл, "эҥер" вес велне ышталтше дене
таҥастарымаште, вӱрым йоктарыме деч посна эртаралтын. Тыглай орадыланымаш
семын гына.

* * *
— Глеб, варажым мый пеш сай умылен нальым: марлан лекташ вашкыме ок кӱл
улмаш.
Кузежым-моланжым умылтарен ом керт... Можыч, мариемлан пӧрткӧргыштӧ
шогылташ гына кӱлынам... Вес семынже... Йоҥылыш лийынат кертам. Тудо —
школышто удан тунемше кокла гыч иктыже. Тыгай еҥым "дебил" маныт. Тӱжвал
тӱсшӧ дене мотор, конешне.
А шӱм-чонжо — яра вочко. Тудлан сайын кочкаш-йӱаш, окса лийже — йӧра веле.
Эше
арака дене таҥым куча, секс манметым йӧрата. Пеш палем: толын лектешат,
йӧным
мумо йӧржым "мушкеш", тӱрлӧ семын игылт пытара да уло чонетым витараш
тӱҥалеш.
Мый мӧҥгӧ гыч лектын каем. Тудо садак кычал муэш, поктен шуэш. Мӧҥгеш вӱден
конда. Вара — виешла.
Вуйышкем Уголовный кодексын 117-ше статьяже толын пурыш. Зонышто тыгай
статья
почеш судитлалтше-влакым "петюня" манын лӱмдат. Тыгайышт пеш шукын улыт.
Окмак
огытыл мо? Окмак, конешне. Йырым-йыр туто пырчан кылта гай ӱдырамаш-шамыч
мынярын улыт — ушет кая, нуно шкетак "сорла" век тайнат. Айда тек "тӱред"
да
"тӱред". Пӱртӱс пӱрымӧ дене пайдаланен гына мошто. Но... уке вет... Пӧръеҥ-
шамычлан ала-можо эре ок сите, сандене шке коклаштыштак вестӱрлын
агытанланат...
— Глеб, мый шке верчем лӱдам. Мыят четлык кӧргыш верешт кертме деч чытырен
илем.
— Чынак мо?
— Йомакым колтем, шонет? Вич ий ожнысым мыят монден омыл. Сулыкыш пураш
огыл манын, мый эсогыл ачамын пычалжым шылтенам. Кужу теҥгелан лийын
контракт почеш марием Чечняш колтынем ыле. Тиде шучко сареш вуйжым ала
йомдара, шонышым... Дебил
кӧлан кӱлеш, тудын дене садак шотым от му. Мыйын шонымаште, закон почеш
налыт
гынат, тушеч садак куржеш ыле.
Чечняште вольыкым шӱшкыл пытарыме гаяк. Россий гыч тушко кайыше автоматан
рвезе-шамычлан ӧршаш уке. Валя эре ойла, каласкала. Чонжым луштарынеже,
товро. Чыла
тидыже келгынрак шонаш веле тарата.
Воздушно-десантный войскаште шуаралтме пагыт эреак шижтарен шога: ӧраш амал
лектеш гын, вует йыр шоналте. Мыйым алят Старшойын пачерже пелен улшо омса
рож гыч
ончышо еҥ путырак ӧрыктара, шӱм-чонем туржеш. Илыш опытем гыч шижам: тиде
случайым ӧрдыжеш кодыман ыле. Эн первыяк, тиде пачерыште кӧн илымыжым пален
налман.
Омсашке "глазокым" арам огыл шындат...

Нылымше ужаш
Ваштарешем улшо пӧртын кумшо пачашыштыже йӧнлын шогальым. Лу гана кугемден
ончыктышо морской бинокль гыч латикымше пачер омса пеш раш коеш. Луымшо
номеран
пачерыштыже Старшой илен. Пошкудыжым гына ом пале. Кӧ тудо? Глазок гыч мом
шонен
ӱмбакем ончен?! Мыйым раш ужын огыл гын, пеш сай ыле да...
Жапын-жапын бинокльым полиэтилен пакетыш шылташ кӱлын. Молан манаш гын,
воктечем
еҥ-влак эртен коштыныт. Тений вет пачерым толымаш шукемын, сандене мыйымат
ворлан шотлен кертыт.
Шагат-кокыт гыч коридор площадкыште шогылтмем арам ыш лий: латикымше пачер
гыч,
кидышкыже шергакан сумочкым кучен, самырык ӱдырамаш лекте да лифтыш пурен
йомо.
Мый пуляла тошкалтыш мучко шикшалтым. Вуйышто ик шонымаш гына пӧрдеш: саде
субъектым поктен шуаш да почешыже шишланен кошташ.
Самырык ӱдырамаш мотор кап-кылан да ошалге чурийвылышан ыле. Тудо проспект
дене
кужу жап ошкыльо. Ик кевытыште ме икте-весына дене изиш гына ваш ыжна
тӱкнӧ. Но
тудо мыйын ӱмбак шинчашӧрын ончалят, шалт-шалт ошкыл колтыш. Шоналтыш чай:
"Шӱкшӧ вургеман да пеле шаланыше йолчиеман-влак кызыт ия виса. Тек шке
корнышт
дене перныл коштыт..." Пеш сай!
Проспект гыч тудо Хрущев годсо лапкарак пӧртан изуремыш лупшалте. Вара кум
пачашан пӧрт тураш йомо, пуйто порволыш. Мый ошкылмем чарналтышымат, вуем
флюгерла
пӧрдыктылам: ӱдырамаш могай корным шканже ойырен налын. Йырым-йыр тысе
мланде
тӧр огыл: кошар таганан туфльо дене мый дечем мӱндыркыжак каен ок шукто.
Мый лачак шӱткалалт пытыше калай йымалне улшо, пеле шаланыше, тура
тошкалтышым шогалтыман пӧртйымаке гына ончалын омыл. Чапле вургеман
ӱдырамаш тушко пурен йомеш
манын шоналташ ушемат лийын огыл.
Ушетлан от ӱшане гын, терге, маныт. Тиде пеш чын. Пеле шаланыше леведыш
йымалне
— чатка да сайын чиялтыме, вывескым пижыктыме омса. Ӧраш нимолан. Тыште
чылажат
лийын кертеш.
Мый саде пӧрт тураште кодым да, тургыжланымашем шылтен, мӧҥгеш-оньыш кошташ

тӱҥальым. Жап писын эрта. Ала тудо тышан малынеже? Мый шекланенрак тушко
тошкалтыш дене волышым да пыкше гына омсам почым. Декоративный рейке
йымалне чылажат —
кӱртньӧ.
Теве коридор. Вара адакат — омса. Тидыже тыглай гына, кӱжгӧ оҥа дене
ыштыме.
Лончо гыч волгыдо пӧлем палдырна. Омсам кумданрак почым. Эх-ма, спортзал
улмаш.
Кугу пӧлем покшелне — икмыняр мат. Таза кап-кылан, кӱчыкын тӱредме ӱпан,
кечеш
кӱйшӧ чурийвылышан, спорт костюман рвезе-шамыч рукопашный бойлан тунемыт.
Мый
вигак эртен кодшо жапым шарналтышым. Качымарий улмем годым тыгак
тренироватлалтынам ыле, вара тыгаяк, туржалт пытыше мат ӱмбалне кучедал
мошташ ятыр самырык
еҥым туныктенам. Эх, уэш тыгай пагыт пӧртылжӧ ыле... Мыйын верем — тыгай
рвезе-влак пелен тренер лияш. Эсогыл зоныштат кучедалме шотышто чолга
ыльым. Чолгалык
ден патырлыкым кеч-куштат аклат. Минимум — формым эскерен шогыде ок лий.
Тренер кенета вуйжым мыйын веке савалтыш. Чевер чуриян рвезе — туныктымо
пий дене икте: шижынат от шукто — ӱмбакет тӧршташ ямде. Шого-шого, тренерым
ала-кушто
ужмыла чучеш. Эх, вет тидыже Носатыйыс! Ӧрын, кидым шарен шогылташ жап уке:
саде
спортсмен — мый дечем улыжат лу метр коклаште гына.
Мый тыманмеш подвал гыч лектын куржым, пӧрт шеҥгек тӧршталтышым да чашкер
коклаш
шеҥын пурышым. Уремышке иктат ыш лек. Салага. Тыйын олмышто Носатый лиеш
гын, —
эсогыл шинчаончалтышыж дечак от утло ыле. Тудо ӧрдыжъеҥым вигак пален
налеш. Икманаш, профессионал.
Савар гоч мый тале спортсмен Брумель семынак тӧршталтышым да йыгыре улшо
уремыш
лектым. Умбакыжым тиде туткар гыч кузе утлышаш нерген шонаш пижым.
Чынрак ойлаш гын, уш гыч латикымше номеран пачерыште илыше мотор ӱдырамаш
ок
лек. Тудо вет лачак саде спортивный залеш кодын. Старшойым пуштмо годым
спортсмен кокла гыч ала-кудыжо тиде ӱдырамаш дене лийын кертын. Икманаш —
вучыдымо визит.
Шого! А мыйже молан тышке шӱшкылтам?..
Иктым нигузе рашемден ом керт: могай кыл Старшой ден мыйым, милицийым,
тыгак чаравуян самырык еҥым ушен шога? Саде патыр рвезыже эше кокайын пачер
омсажым шалатынеже ыле.
Йолташ, сайрак шоналты-ян. Ну-ка, чылажымат радамле, кузежым-можым рашемде.
Теве
мый Старшой деке миенам лийже. Миенамак. Эҥырен кийыме йӱкым колынам.
Очыни,
Старшойын пытартыш гана кычкырлымыже лийын. Йӧра эше тушеч жапыштыже
шикшалтынам. Вара, пелторта, изиш гына шым когарге. Старшой дек молан пураш
кӱлеш ыле?
Йолташем кӱварвалне вӱрвузык, шӱшкылмӧ ӱшкыжла киен. Чот лӱдмӧ дене содор
гына
лектын куржмаш. Пошкудын глазок гыч йыштак ончымыжо. Чаравуян-шамычын толын
лекмышт. Милиций. Нимомат ом умыло...
Да... Вӱдвакш дек миен лектынам. Чумной, чылажымак сайын ом пале да йоҥылыш
лиям, но тӱҥ шотышто чынжат уло. Тугеже мылам верч молан тынар жапым
йомдараш?
Тыгай йодыш лектеш: мыланем шучко приговорым ямдылыше судьяже кӧ гын?..

* * *
Кас кочкышым Валя адакат теҥгечсе гайымак погыш. Мутланымаш гыч пале лие:
саде
ӱдырамаш еш илышым мый денемак кылдынеже улмаш, тидын нерген чыным возен
шоген.
Марийжын осалланымыже мыйым тачат ӧрыктара. Лывырге кумылемым Валя шукертак
пален налын, сандене мыланем уло шӱм-чонжым почаш эре ямде. Ойлатыс:
ӱдырамаш пойдаренат, йомдаренат кертеш. Валя тыгай-тугай лиеш гын,
коммерсант марийже ош кечым ок уж ыле... Йӧра эше поро пелашым руалтен
шуктен...
Икманаш, Валян пӱрымашыже утыждене тургыжландарыше огыл. А мыйын вес паша.
Неужели Афганысе "шем вий" пӱрымашем карген? Мый вет тудым дембель деч
ончычак кишлакеш тӱнчыктаренам ыле.

* * *
Кишлак — кишлакак, конешне. Дежуритлыме годым ме тудын рӱдӧ уремлаж дене
кудалыштынна. Совет частьла лишне улшо кишлаклаште эреак янлыкланыме койыш
озаланен:
сонарлаш шонет гын, пире пыжаш деч ӧрдыжкырак кае. Кенета вучыдымо
ориентировкым
нална: йӱдым верысе полевой командир-влаклан малашышт ок логал, нуно сходыш
тарванышаш улыт.
Пелйӱд лишан чыла корным авырен нальыч. Душман-шамычым пытараш приказым
вучена.
Кагаз ӱмбалне веле яклака улмаш... Боевой заданийыш тарванымек, мыланна
вигак
кугу чарак лие: икмыняр еҥ минеш пудеште. "Курбаш"-влак каен огытыл, но
осал вий
мемнан-шамычым тореш-кутынь оптыш. Кугу пӧрт кудывечыште путырак тале
кучедалмаш
лие. Тудын озаже тымыкемше койыш-шоктышан афганец-узбек ыле. Ме чӱчкыдынак
саде
еҥ дек изиш каналташ манме амал дене пуренна... Узбек рушла сайын кутырен
моштен. Тудо Ташкентыште тунемын улмаш, эсогыл мемнан-шамычын кажныштын
лӱмыштымат
пален. Ни душман тӱча, ни ме иктапырлан ваш-ваш лӱйкален огынал. Пулям штык
ден
кӱзӧ алмаштеныт. Мый шкетынак икмыняр тушманым пытаренам. Тидыже мыйым
чотак куандарен да вашкерак сеҥымашке шуаш ӱшаным шочыктен. Тыгодымак ик
душман мыйым
лӱйынеже ыле. Но вараш кодын. Тудын пурла ӧрдыжшым пӱсӧ штыкем дене
шуралтен
шуктенам. Тиде — "пагалыме" еҥна, саде узбек ыле.
— Шурави, сӧсна! — ала корштымыжлан кӧра, ала ӱнарже пытен да, пӱйжым
пурлын,
шыдын пелештыш тудо, вара кидкопаж дене сусыргышо ӧрдыжшым кучыш.
Ых, куча! Мый автомат сурам шупшыл колтышым. Мый огыл гын, тудо тыманмеш
лӱен
кертеш.
— Тиде мландывалне тыйын пушет ынже лий! — Кишкыла чушла узбек. — Мыняр
еҥын
илышыжым пытаренат, сволочь! — Вара шке семынже эше ала-мом каласыш. — Тек
Аллах
тыланет пуля але кинжал йымак логалашет полшыжо...
Мый пеле шыргыжальым да эркын курокым темдальым... Тылеч вара тудо ушем гыч

йӧршешлан ӱштылалте. Эсогыл зоныштат. Манмыла, жаритлыме агытанын
чӱҥгалмешкыже.
Узбекым кармым пуштмо семынак тӱнчыктарышым. Афган деч вара сар нерген
фильмым
ончаш нимогай кумыл уке.
Вес тӱняш колтымо первый тушман уке-уке да садак чоным туржеш: вет тудат
мыйым
пытарен кертеш ыле. Школышто тунеммына годым мемнан таҥаш рвезе-шамычым
патриотизм шӱлышеш шуарымыштлан таум ышташ гына кодеш, адакшым студент
улмем годым рукопашный бой шотышто фанатик лийынам. Тидыжат полшыш наверне.
Ыльыч, конешне,
"ушлан незеррак"-шамычат. Нуным Совет Ушемыште чапым нӧлтышаш верч устав
почеш
туныктеныт. Тыгайышт тушман дене первый вашпижмаштак ош тӱня дене
чеверласеныт.
Моланже-можо, геройланаш тӧченыт, пуля йымак шкештак шӱшкылтыныт. Ужарвует
карал
колта: "Шогал!" Вашмут олмеш пуля але гранат верештеш...
Ме воин-афганец-шамычын пытартыш тукымжо лийынна, варажым мемнан тӱшкаште
ик законникат кодын огыл.

* * *
Тӧшакыште Валюша койыш-шоктышыжым пеш сайын ончыктен мошта улмаш: и
ӧндалеш, и
шупшалеш — кумылетымак нӧлталеш. Шокшо леведыш йымалне ракатланымылан да
пеш
чеслын сийлалтмылан "натуроплат" манметым мый эр велеш тӱлен пытарышым. Кок
шагат гыч Валя кынеле да уто шомак деч посна пашашке лектын кайыш, а мый
кечываллан гына помыжалтым. Чонемлан каньысырын чучын колтыш. Валян марийже
вучыдымын
толын лекшаш. Палыдыме пӧръеҥ тӧшакыштына мален кийыже докан — ала-мом
ыштем
ыле. Бр-р-р! Валялан садиктак, пырчат огеш ойгыро. Марийжын кунам
толшашыжым лачымын пала але тудо садак огеш тӱкӧ манын шона гын веле. Ала
кеч-могай азап гычат лекташ тунеммемлан ӱшана?
Лучо вуем ом аҥыртыл. Кызыт мыланем судын могай приговорым лукташ шонымыжым
палышаш ыле. Носатый дек миен лекмемым пален налыт гын, паша вес семын
савырнен
кертеш. Вучыдымо азап лийшаш чотак тургыжландараш тӱҥале. Носатый ден
Старшой
икте-весыштым шукертсек палат. Старшойым афганец гына тыге пуштын кертеш.
Носатыйым сайрак колышт налшаш да тудын мо шонымыжым палышаш ыле. Но мый еҥ
мутланымым шолып колыштшо аппарат омыл. Шого-шого! Спортзалыш изи
микрофоным шынден
ончаш гын, а? Ты шотышто опытем уло... Окса кӱлеш. Валя шийвундылан
чӱдынжак ок
иле улмаш. Российысе у купюр-влак лачак барысе оҥамбалне ыльыч.
— Валюша, нелеш ит нал. Окса лиймек, пӧртылтем...
Кечывалым пазарыш коштын савырнышым. Тушто могай кӱлеш, тугай сату-влакым
орален
оптымо. Икманаш, шагат гыч тӱҥалын, трусик марте.
Кӱлешан ужашлам нальымат, нунын дене спичке коробка кугыт изи микрофоным
йӧнештарышым. "Крон" лӱман блок-питанийым кычал муым. Валян эше пеленже
коштыктымо
магнитол уло. Тудат лачеш толеш.
Вондер коклаште шып, иктат ок мешае. Кӱлешан волнам кужу жап кычалаш
вереште. Но
шотлан ыш тол. Теҥызысе толкын лӱшкымӧ йӱк гына шокта... Кенета пылышчорам
ала-могай пӧръеҥын аватмут дене кычкырал колтымыжо кушкеде. Аппаратысе
йӱкым иземдышым. Ындыжым лачеш толдмыла чучо.
— Сайын пашам ыште, — микрофонышто пӧръеҥ йӱк солныш. Тиде — Носатый.
— Аралалт! Аралалт! — командым пуыш Носатый. — Шылыжетым рыҥ кучо! Ынде
кораҥ!
Аралалташ тӧчӧ... Шел! Шел, манам, аватнӧшмӧ... Теве тыге. Кертат улмашыс.
Сеҥымаш шке ок тол. Кучедалаш тунемман. Чылажымат чытыман. Перекур!
Андрюха, сӧрыметым молан мучаш марте шуктен отыл?
— Путырак таза логалын. Мый тудым омса пелен ишен шогалтенам ыле, а тудо
туге
шелын пуа — вуйгоҥгырам изиш ыш шалане.
— Ишыктенат, — малдале Носатый. — Тудо вет ӱдырамаш огыл. Ӱдырамашым
ишыкташ
куштылгырак... Омсаже пӧрткӧргышкыла почылтеш, туге? Тыгай годым кузе
лийшашым
да ыштышашым от пале мо? Аватнӧшмак улат...
— Вий кертмын шелын пуэм гын, омсаге-моге пӧрткӧргыш сӱмырла ыле, очыни.
— Ужамат, теорийым сайын палет, а практикылан шотет уке. "Лимонат" пелым
йомдаренат. Тудым ме тыйын картычкешет возен шындена.
— Мый тудлан эше ончыктем! Уло шӱм-мокшыжге кӱрышт луктам, — шке шонымыж
нерген
ӱшандарен каласыш Андрюха.
— Тугеже окмак улат! Кушан когаргенна, тушко шӱшкылташ ом кӱштӧ. Законым
пудыртылмашкак шуман огыл.
Ужамат, тренер, самырык-влакым теве могай пашалан туныктет улмаш.
Спортзалыш
коштмо амал дене рэкетым чумыренат улмаш.
— Серега, тыйын полышкалышет, Курок, кушто?
Тиде мыйын нерген. Носатыйын нерӱпшыжӧ гына виян, манаш ок лий. Мыят чын
корнышто улам.
— Йомын. Первый йӱдшым пошкудыж дене мален, вара парыш савырнен. Пожале,
ола
гычшат шикшалтын? Мент-влак тудым кычал муаш сӧреныт. Мом ыштышаш нерген
нуно
мемнан деч поснат сай палат. Садак огеш утло. Припевым куплет деч вара
мурат,
эргым, а мӧҥгешла огыл. Курок шке илышыжым пытарен, тудо пурышаш-лекшаш
верым
пычкемыш йӱдыштат кычал муэш. Шекланыза. Верештыда гын, вигак мыланем
йыҥгыртыза. Служитлыше еҥлан чыным тӱжвак лукмо шотышто процентым ешараш
полшыза, — манят, Носатый кертмын воштыл колтыш.
Лучо ом воштыл ыле. Тудлан шыдем шолаш пурыш. Тендан шакше койышдам
палымек,
тетла мыланем Курок лийман огыл.
Афган ден зона кеч-могай лӱдыкшӧ лийшаш годымат мыланем эреак внимательный
да
пеҥгыде лияш туныктеныт. Молыжо — айда йӧра, тидын нерген кӱлынак
шоналтыман:
судья — судья шот дене, а приговоржо вет шоя, рушла манаш гын, "липовый".

* * *
Мый ончылгоч палемдыме верышкемак пӧртылам. Ошкылам вашкыде, икшырымын.
"Поч"
манмет уке, мыйым ваҥыше-шамыч Носатыйын моштен вуйлатымыж почеш
тренироватлалтыт. Капкаш пурымаште Тузик шке озажым вашлийме семынак куанен
тӧршталтыш, йырем
чӱчкен нале. Ӱшане пийлан! Почшым эн яжар ӱдырамашла пӱтыркала, эсогыл
шыдем
лукто.
Пӱгырнышымат, Тузикым чока пунан тупшо гыч ниялтышым да чоянрак савар
мучаште
палдырныше ӱмыл велыш ончал колтышым. Шого! Иктым возена, а ушеш кокыт
кодеш —
шкем шке арален кодышаш верч тыгай правил эре лийшаш. "Самостраховка"
манмет.
Монденамат, сай пӱрымашым палемдымаш — мардеж ваштареш шӱвалме семынрак
лектеш.
Мый, шекланенрак, олмапу ӱмылеш шыльым, тыгодымак Тузикым шке верышкыже
поктен
колтышым. Кӱлешан жапыште.
Савар лукысо ӱмылка тарваныш, корнышко айдеме ошкыл лекте. Шогал! Моткочак
палыме чаравуй! Пычкемыште тиде вуй кавунла коеш. Пален налмылак чучо. Мом
ышташ?
Валян тупшо шеҥгелан шылын кодаш? Уке-е. Пӧръеҥ улат гын, лий пӧръеҥ!
Кушан, могай рожеш шке пӱрымашем тояш гын?
Ӧрмаш! Савар шеҥгеч эше кум ӱмылка лекте.
Эх-е, пирым авырен налме семынак ыштынешт. Очыни, Носатыйын сайын рашемдыме
инструкцийжым шуктынешт.
Вич ий ончыч тыгайыштлан вуйым пуэн омыл, иктаж кум чаравуйым тыманмеш
лупшен
оптем ыле, а ынде, лагерьысе нужна паек деч вара... Манмыла, пӱй йоген
пытымылан
пӱкш орам конден пуэныт. Кызыт сайын кучедал моштышо, куштылго нелытан
боксер
гай веле улам, а вот кандаш пуд нелытан Ванька гай-влакым вигак шуҥгалтарен
ом
керт. Вийлан уш ок кӱл.
Шого! Вийдыме еҥын ушыжым нигӧ ок пытаре. Валя ачажын пычалже нерген ойлен
ыле,
тудым марийже деч шылтен. Каяш гын, музык дене!
Омсам тӱчмӧ. Теҥгече тудым комдык почмо ыле. Тидлан ӧршаш уке: жап
пелйӱдышкат
лишемеш. Окна-влак пычкемыш улыт, пуйто пӧртыштӧ ик чонанат уке.
Мый леваш ӱмбаке куштылгын кӱзен кайышым. Шиферан леведыш мучко пӧрткоклаш
верештым. Тушеч лекташ рожым кычалам. Ане, муам, шонем. Пӧрткоклаште могай-
гына
тор уке... Йолем дене эҥыралтышан ӱзгарым сӱмырышымат, шкежат керылтым.
Шырпым
удыралаш вереште. Тул йылме волгыдышто тошто вургемлам, тӱрлӧ яшлык ден яра
атылам ужын шуктышым. Пожарник-влакше мом да кушко ончат ала? Тӱньык гыч
лекше тулойып пӧрткоклаш логалеш гын, кугу фейерверкым вучо веле.
Ала-кушто тыштак тӱжвак лекташ рож лийшаш. Пӧртӧнчыл тувыраш мучкат куржын
колташ ок лий — каштаже лывырге.
О, мо тиде тыгай! Ала-кӧ тыште уло. Тудо йолетым эҥыралташ але кидым шуяш
эре
ямде, манаш лиеш. Манмыла, йӱштӧ теле деч лӱдшаш уке — чевер шошо садак
толеш.
Удыралме шырпын чыли-чули тулйылмыж пуракаҥ пытыше газет ден журнал ора
кокла
гыч лектын шогышо пычалын кӱреналге прикладшым волгалтарыш.
Писын гына кагаз орам шалатен кышкышым. Латкудымшо калибран двухстволко ден
ик
пачке патроным верештым. Мераҥ лӱяш пеш чапле! Мыйын "окнамат кече
волгалтарыш".
Ядра айдемымат чарен шогалтен кертеш. Пӧртӧнчылнӧ ала-кӧ выключательым
темдале:
тувыраш лончыла гыч волгыдо койылалтыш.
— Кӧ тушто? — ӧрмалгыше пӧръеҥ йӱк эркынрак шоктыш.
Пале, Валян осал марийже толын лектын.
— Васенька, тыланет айдеме улмыла чучеш мо? — суртозам лыпландарен пелештыш
Валя. — Пырыс-шамыч орадыланат дыр?
"Тыйын узо пырысет-влакым... Ава пырысше Валя шке улеш. Маныт, вӱльӧ изи
гынат,
ӱмбакыже шичшаш еҥлан верым муэш. Мыйын шӱмем шижеш: тый шуко гана
кучылтшаш пуэн овартыме модыш гай улат.
Йӧра, кеч тыйым кугу кемым чиен коштшо мариет ден тавалаш шым пиж. Уке гын,
ала-можат ала-мо лийын кертеш ыле. Коклашкыда пураш правам уке. Кузе
моштеда, туге
илыза. Узо пырысетшыланат кӱлеш вет, тудат ракатланаш йӧрата..."
Тулым йӧртышт. Тышеч йылерак утлыман. Но кузе? "Пире"-влак йыр авырен
налыныт:
чыла луклаште чаравуй-влак шогат.
Мом ышташ? Ик эн ӱшанле йӧн — кӱжгӧ пуч гына. Йолем дене ончыкыла саде
кӧргашаныш пурышымат, пычалемым кок йытыржыге зарядитлышым, воктекем патрон
орам оптышым.
Кенета пуч мучаште шогышо еҥ мераҥла тӧршталтыш да пычкемышыш пурен йомо.
Микрорайон могырым, тӧрсыр корно дене тӧрштылын, мигалкан машина лишемеш.
Мент-шамыч!
Мыйым кӱтен шуктышт аман, ынде мыйым шокшынек милиций кидыш пуынешт.
Носатый
сволочь улмаш! Ужаленат, Старшой шотышто чыла титакым мыйын ӱмбак
кусарынет.
Можыч, эше утлем?..
Уке. Машина гыч пӧръеҥ-влак овчарке дене пырля тӧрштен лектыч. Тузик шке
пыжашышкыже пуляла чымалте. Но опташ, йӱкым пуаш ок тошт. Икымше мент пӧрт
окна йымак куржо. Коктын омса кок могырыш йымен шогальыч. Овчаркан кинолог
кудывече
покшелан шоген кодо. Лучо йолташыже-влаклан омсам шалаташ полшем ыле.
Туныктымо пийышт вуйжым мыйын могырыш савырышат, ырлаш тӱҥале. Чыла!
Пытышым!
Шкемым шке рожыш шурен пуртенам, калтак. Ужамат, чын айдеме семын мыланем
илаш
пӱралтын огыл. Басурман-керемет, каргыме ия, тыят нигунам порым ит уж, вес
тӱняште лият гынат, нимогай шокшо юапым ит шиж... Но мыйын пуштмо тушманле
узбекын шомакше мыланемак шуэш, витне.
Кинолог пуч велыш савырныш. Омса пелен шогышо мент-влакат пылышыштым
шогалтышт.
Да тендам чыландамат! Уло шыдем тӱргоч ташлымыла чучо. Афганысе семынак
илаш-колаш шонымаш ылыж кайыш, кошарварням кагыр курокым темдалаш ямде. Кок
тӱрлӧ шонымаш гыч иктыжым гына ойырыман: пыташ гын, пыташ, але... эрыкеш
кодаш.
Кок йытыран пычалем поче-поче пудешт кайыш. Овчарке йӧсын кечкыжалтыш.
Тӱҥжӧ —
мент-влакым машина лишке кондаш огыл. Позицийым вашталтышым. А тушто вара
кузежым-можым эше ужына. Пычалем сайрак виктен возым, мушкым ментын шӱмжӧ
тураш
нӧлтальым...

Визымше ужаш
Шого! Вашкет — йоҥылыш лият. Ушым колташ йӧсӧ огыл, а тудым угыч верышкыже
шындаш путырак неле... Мент-шамычым титаклаш — йӱшӧ ачан йочам вурсымо дене
икте.
Нунат вет шке обязанностьыштым веле шуктат. Нунылан верч шӧргашке верештмем
ок
шу. Носатый пешыжак ынже куане, вес тӱняште вашлиймешкына але тора.
Пелторта!..
Осал шонымашем пелке кудалтышым, ласкан шӱлалтен колтышым. Ындыжым ончыклык
илышем пуйто илыш огыл, а урзеш погымо эҥыж.
Але... Вуем руалаш пуаш? Уке-е. Шотлан ок тол. Тидлан Носатый да тудын гай
койышым койшо полко куана гына. Шкем шке пытараш? Шоналтемат, шинчавӱд
толеш. Мо
верч коло индеш ийым иленамже? Можыч, мент-влаклан Афганысе лишыл йолташда
улам
манын ӱшандараш? Мыйым руалташ колтымо тӱча, шонымаштем, лӱмын ямдылалт
шушо
огыл — патрульно-постовой службын нарядше гына. Тӱрлӧ койыш-шоктышан нине
рвезе-шамычлан "качество" манмет керек. Нуно шукырак еҥым кучымо дене
моктанаш тунемыныт. Тылеч моло йӧным мый кычал муын ом керт.
Але-але... Вес вариантат лийын кертеш ыле, но шонен кияш пуля эрыкым ок пу:

мент-шамыч пистолетан улыт. Ик секунд, и... мый пуч кӧргыштӧ нунылан
йыргешке
мишень улам.
— Сдатлалтам! — кӱштымыштым вучен шуктыде, виян кычкырал колтышым. Ожнысо
чоткыдо дисциплинан совет милиций кызыт Чикагысе полиций койышым кояш
тӱҥалын: ондак
лӱен пуштеш, вара кӱлеш-оккӱлым кӧргынчаш тарвана. Мент-влакын тыгай "у
ошкылышт" нерген зонышто лиймем годымак пален налынам.
— Пычалым ӧрдыжкӧ! Кидетым кӱш! Йолетым кумданрак торо! — кычкырал шындыш
лишнырак улшо еҥ.
Мый мом шӱдымыжым шуктыде шым код. Айдеме кӱкшыт гыч йырым-йырысе вер-шӧр
рашрак
палдырна. Изи капка воктен улшо уазик чоҥешташ ямде: мотор икшырымын
мӱгыра, кабиныште — водитель. Эше кок "йолташ" мый декем шекланенрак
лишемеш. Кинолог сусыргышо пий воктек сукалтен шинчын. Кидышкем наручникым
гына вигак ынышт чикте
ыле...
— Сволочь! Рексым изиш гына шыч пушт!
— Чечас тудо компенсацийым налеш, — пӱй вошт пелештыш кужу капанже, вара
оҥем
пистолетше дене тӱкыш. — Савырне!
Чылажымат пеш писын ужын-колын шуктыман. Мый мустыртатен савырнышым да
лӱдшӧ еҥла пӱгырналтышын койым.
— Шукертак тыге кӱлеш ыле, — шонымыж семын лиймылан куанен, малдале садет.
Вара
верге гыч та-а-ак мушкынден колта... Садак чытышым. Лӱмынак, ох манын,
кадыргалтен колтышым да мландывак лыдырге волен шинчым, келгынрак южым
шӱлалтышым. Наручникым гына ынышт чикте ыле...
— Теве кузе кӱлеш! Чылажат ынде порядкыште, — малдале ючыли капанже,
тунамак
мыйым кеман йолжо дене чумале. Эше туге! Чыланат тыге чумаш тӱҥалыт гын,
чонан
кодман огыл. Тунам вара тыйым уазик деке шӱдырен веле наҥгаят. Нунын шыде
кумылышт нерген вигак тогдайышымат, шудо ӱмбак шарлен возым.
— Кынел! — руале кужу капанет. Шоналтышым: сонарзе, очыни. Утыждене
орадылана.
Чот корштымым сеҥаш тӧчышыла, мый эркын йол ӱмбак шогальым, тунамак кидем
дене
мӱшкырем кучышым.
— Кидетым вуй шеҥгек!
Тудын полышкалышыже мыйым вуй гыч тӱҥалын йол марте терген нале.
— Яра, Ниможат уке, — каласыш кӱсенлам пургедше еҥ.
Кызыт гына Валямытын пӧрт окнаште пычкемыш улмым пален нальым.
— Машина дек!
Мый уазик велыш вашкыде ошкыл мийышым, тыгодым ушем дене умбакыже кузе лияш
манын тӱрлӧ амалым кычальым.
— Наручникым пу-ян! — кужу капан ментын йӱкшӧ шоктыш.
Мучаш тольо! Чоҥештылше кайык садак четлыкыш верештеш. Кужу капанын
полышкалышыже уазикын шеҥгел омсажым почо да кӱсенже гыч наручникым лукто.
Пале: тиде
"кидшол" дене модаш шкеже пеш йӧрата ала-мо, сандене весылан ок пу,
пеленжак
арала. Ынде мыйым кепшылтынеже. Пиалешем, мемнан МВД але нужнан ила, кажне
ментлан тыгай "модышым" пуэн ок керт. Икманаш, ючыли капан чаравуйынат
персональный
манме наручникше уке улмаш. Кӱртньӧ падыраш веле, а могай азырен! Кидетым
азыр
семынак ишен-пиктен кертеш.
Мый уазик дек, лудыла тарваныл, вергыш чумалме деч аралалтме шонымаш дене
лишемым. Шонымем семынак лие: тупыштем пистолет йытыр нӱжалтмым вигак
шижым. Ындыжым
мый волгенче чонаныш савырнышым. Шола кидем дене ончыл омсам трук
шупшыльым,
пурлаж дене водительым униформо шӱшаж гыч пӱтырен кучышым да тӱжваке
шӱдырен
луктым. Вара ур семын шинчыме верышкыже тӧрштышым, рычагым вигак кумшо
скоростьыш шуральым, газ педальым пурла йолем дене чотрак темдальым.
Ончыко!
Икмыняр пистолет гыч лӱйкалымаш У ий водын хлопушко-влакын пудештмыштым
ушештарыш. Мент-шамычетынат пӱрымашышт сайжак огыл улмаш: кузе шонет, туге
пӱтыркалаш
лиеш... Уазик дене шукертсек палыме изуремла мучко чымем да чымем, а тудо
лакылан верыште куаныше чомала веле тӧршталта.
Шого! Сайрак шоналтыман. Илыш тыге йодеш. Уке гын шонымо мокшет шелын
кертеш.
Шоно, шонаш тунем, кочай. Тый сай пашам ыштенат, старик. Мушкыш налме
ментым шоналтыде лӱен пуштат гын, тунам вара сайышкак от шу ыле. А теве
милиций ваштареш
шум шогалтымет, осал койышет порышко огыт шукто. Но тыгай ситуаций годымат
туткар гыч утлышаш нерген ончылгочак шоналтыман. Тыгодым условий икте
лийшаш: правосудий ончык Старшойым пуштшо еҥым шогалтен кертат мо? А-а,
паша-а... Задача
изижак огыл. Тидым изирак условий улмо годым веле шукташ лиеш. Эн первыяк,
жапым
эртараш ӱшанле верым муаш кӱлеш, вара веле ласкан ийын кошташ тӱжваке
лекман.
Икманаш, келгашан пундаш лийшаш. Пундаш — тиде леведыш да ӱстел: юмын
пӱрымӧ дене гына аралалташ йӧсӧ. Кокымшо: эн ӱшанле йолташ але палыме еҥ
кӱлеш. Вес семын
манаш гын, тыйым тӱҥге-вожге пален моштышо айдеме лийже...
Ситыш! Тетла корно уке. Каяш ок лий. Моланже-можо, изурем дене эҥерын тура
сер
ӱмбакыже миен эҥертышым. Уш, конешне, уш шот дене, но илыш воштончыш
копавундаште лийшаш. Кузе монденамже, а? Вет тиде изурем мучко шокшо
кеҥежым изиэм годымак
куржталам ыле. Моло йоча-влак дене пырля тура сер гыч вӱдыш ужавала
тӧрштылынна.
Шеҥгекыла савырнен кудалаш — тигр копаш верештме дене иктак. Уазикым оҥа
дене
ыштыме кӱкшӧ савар воктек шогалтышым. Тайыл почеш эҥер велыш шикшалтым,
нимом
шоналтыде, ӱмбал вургемем кудашым да могырым кандарыше левырак вӱдыш
тӧрштышым.
Вес серыш ийын лекмемлан тура серыш милиций машина талын кудал вола ыле.
Прожекторын волгыдыжо эҥерын ший воштончышыжым ниялткала. Почешем куржталше-
влакет
мыйым Чапаевеш ужаш шонен огытыл докан. Сандене жапым арам йомдараш огыл
манын,
мӧҥгеш савырнен кудальыч. Нунын кокла гыч ала-кудыжо мыйын шинчын толмо
уазикемат тӱргыктыш.
Серыште пычкемыш. Ялысе уремым ушештарыше вер-шӧр тӱвыт ок кой. Пӧрт-влак
пуйто
порволеныт. Кеч чыл-чыл йӱлышӧ сорта тул гай ӱжака лийже ыле. Уке. Суртоза-
влак
чыланат электроэнергийым перегат гын веле? Чу, теве пӧрт коеш. Силикат
кермыч
дене ыштыме пырдыж улмаш. Пеш чапле кугу пӧртын аралалт кодшо ужашыже гына.
Ожно тиде пӧрт эҥер серысе пу оралтыла коклаште замокла койын, шке
моторлыкшо
дене ойыртемалтын. Пӧрт шеҥгелне сад одарланен, тусо олмапу-влак мемнамат
шкешт
дек магнитла шупшыныт. Ладыра пушеҥгылаште чевер саска-влак У ий годсо
гирляндыла койыныт. Кынервуй тыштак, да пурлаш ок лий... Олма кӱмӧ жаплан
сад кӧргым пирым пуштын кертше, осал виян кок пий оролен. Нуно мӧҥгеш-оньыш
кудалыштыныт.
Мемнан шӱвылвӱдна, ямле саска тамым налдеак, так арам йоген.
Эх, пагыт-пагыт. Жап моткоч писын эрта. Тидын нерген Николай Расторгуеват
"Любэ"
мурыж гоч ушештара. Мутлан, йӧратыме мурызо кокла гыч иктыже чыла шот денат
келшыше пӧръеҥ улмыж дене ойыртемалтеш, кумылетым савырен мошта. Мурымо
семжын кажне шомакше чонышкетак эҥерта. Ала-можо эн лишылла чучеш,
десантный войскаште
служитлыме пагытым ушештара...
Лыплане! Тӱҥ шонымаш деч кораҥаш ок лий. Жап эртен, эҥерын шола сержат
чотак
мушкылтын да вашталтын. Ончыч тыште даче-влак ыльыч. Ынде нунын пушыштат
кодын
огыл. Могай вий ола покшелнак, манаш лиеш, улшо сылне верым илыше-шамычлан
коден
каяшышт кӱштен? Кеч ия лийже, тиде вий дене. Кызыт мыланем кушто-гынат
могырым
кошташ да тамакым тӱргыкташ кӱлеш. Эше кочкышым муаш. Кермыч ора коклаште
оҥамбал гай кукшо вер аралалт кодын. Тиде пеш сай. Эр пагыт кас водо деч
сайрак.

* * *
Кенета мый лӱдын помыжалтым: пуйто тура курык гыч мунчалтен волем... Шинчам
почын шуктымемлан саҥгам дене пеҥгыде насташке тӱкнымем вигак шижым. Чурием
дене
кермыч ӱмбалне кием. Мыланем тиде мучашке толын шумыла чучеш! Мент-влакет
ушанрак улыт улмаш. Чечас кидем шеҥгекыла пунчалытат, кидшолым чиктенат
шындат. Ушем
дене тыгерак шоналтышымат, эсогыл могыремлан шыр-р-р чучын колтыш.
Рӱдаҥше омсайол кочыртатыме йӱк солныш. Мый кенета савырналтышым. Оҥа дене
ыштыме люк ӱмбалне маленам улмаш. Тудо эркын дене почылтеш, эше икмыняр тат
гыч книга ком семын тӱрыснек шарла да саҥгамат перен колта. Тӧрштен
кынельым. Люк кӧргӧ
гыч кӱпнышӧ шинчан, латкок-латкум ияшрак рвезе музырге лекте. Мыскараже
могай!
Тудын ӱмбак ӧрынрак ончен шогышым, а садетлан керек — вуй нӧлталде ошкыл
колтыш.
Ӧрыктарыше йоча кермыч ӱмбалне койылалтыш. Кидыштыже ынде — пластмассе
ведра.
Ведраште яндам эрыктыме жидкость деч ярсыше ате ден нарынче пороллон
падыраш.
— Тый бомж улат мо? — ӧрканенрак йодо умбачынрак, вара товаҥше кудыр ӱпшым
парняж дене шераш тӱҥале, кидше денак шинчалукшым туржын шогылто.
Тыгай лӱддымӧ полмезым мый шукертсек ужын омыл ыле. Эше тугайым, кудо
шаланыше
пӧртыштӧ малаш тоштеш.
— Каналтен кертыда, — лаз велыш ончыктен, каласыш тудо. — Но иктымат тышке
кондаш огыл, мый дечем кочкышым йодаш огыл. Одеялдыме кийыме вер — тыйын.
Кинде падыраш — оҥамбалне. Кочкын кертат. Уке гын садак коля-влак шолышт
пытарат.
Руш Гекльберри Финн вашкыде сер мучко, вӱдарама дене омашалтше верыш ошкыл
колтыш.
Тыгай самырык, а каласен пуа туге — умшат шке каралтеш да нимомат пелештен
от
керт.
Лаз йымалнысе тошкалтыш дене изирак вынемыш волаш лиеш. Мланде сӱмырлымӧ
деч тудым оҥа дене комыжлымо. Тошкалтыш кок могырышто — кермыч ӱмбак
пыштыме лапкатарак оҥамбал. Тушан малаш пешак йӧнан. Сандене нар гай лопка
оҥамбак тошто матрасым, одеялым шарыме. Малыме верла коклаште — шке ыштыме
этажерке. Тудо ялт удыркалалт пытен. Шуко пачашан изи оҥамбал ожнысо
модышто ыле. Тушко газет ден журналым, книга-влакым опташ лиеш. Кӱмыж-
совлаланат вер кодеш.
Пӧртйымалне улшо дизайн мыланем кок тӱрлӧ шонымашым лукто: иктыже илыш деч
торлымо койышым ушештара, весыже — шкешотан стильын кулжо улмаш. Оҥа-влак
тӱрлӧ
кӱжгытан да лопкытан улыт гынат, нуным сайын йӧнештарыме. Каналтыме вер
пеҥгыдырак гынат, кӱлеш семын оптымо; лапчык кушкедлен пытен, но нуным
лачымын шарыме.
Лазым (нӧреп але пӧртйымал омса манашат лиеш) кӧргӧ могырым тӱкылаш
йӧнештарыме.
Тидыже мыланем путырак келшыш. Мый пеҥгыдемаш тӱҥалше уржа кинде падырашым
йоҥыжен шинчышымат, саде рвезын каласыме оҥамбак шуйнен возым. Пылыштӱҥыштӧ
изи
чӧгыт дене перкалымыла вӱр кыра. Тидыже чот тургыжландарыше йӱдым ночко
вургем
дене мален эртарымылан кӧра векат.
Кылдыр-голдыр йӱк-йӱанеш юрт помыжалтым, кушто улмем варарак гына
тогдайышым.
Ала-кӧмыт туврашым йолышт дене чарныде да пешак шыдын чумат. Адакат нуно!
Конешне. Тыгай верлам нуно чыла палат.
Эх, пӧрткайыкшат, витне, пытышыч. Мый кынелаш тӧчышым да уэш йӧрльым.
Вийдыме
йолем чытыра, вуйым пуйто шокшо вӱдыш чыкен лукмо. Кушто улмем нерген кузе
эше
пален кертымже? Градусник дене температурым висен ончаш гын, очыни, шинчам
карем
ыле. Пытартыш кечылаште йӱдвошт гай перныл коштмет теве кушко шуктыш.
Айдеме семын сайын кочмет-йӱмет, шер теммеш ласкан малымет... Эх, илышыжат!
Пеш кӱлыт мыланем Носатыет, мент-шамычет мочет. Могай-гынат мучаш лийшаш.
Эрыкыште эрык деч посна орланымеш, лучо зонышкак каем. Тушто кеч тюрьмасе
лемым подылатат, колымашкак огыт шукто. Мый йолшӱм дене коркалалт пытыше
тошкалтыш дене
кӱзышымат, шке ыштыме чыҥгыр дек чытырыше кидем шуялтышым.
— Тый компот дене пылышетым мушкылт почаҥат мо? — люк омсам вуем дене
нӧлтал гына шуктышым — товаҥше ӱпан рвезе койылалтыш. Но тидлан мый пырчат
шым куане,
ӱнаремын утларак лунчыргымыжым гына шижым. Нимом пелештыде, кийыме верышкем
шуҥгалтым да шинчам кумышым...
— Чӱчӱ, чӱчӱ, манам! — пылышышкем ала-кӧ лӱдын кычкырале да пулышем гыч
рӱзаш
тӱҥале. Тиде адакат утыждене кугыеҥыш савырныше руш Гекльберри Финн огыл
гын?
— Чӱчӱ, помыжалт вашкерак!
— Рвезе, мо тугай? — шыпрак йодым.
— Пеш чот кечкыжат. Эсогыл могырем мучко кага-влакын кудалыштмыла веле
чучеш, —
каҥга капше дене мый декем пызнен, чыным каласыш руш Гекльберри Финн. — Ой,
могай шокшо улат!— кычкырале тудо.
— Нелеш ит нал, йолташ. Тыгай пӱрымаш. Тый мале, а мый тетла кечкыжмем
чарнем,
шып лияш тӧчен ончем.
— Тый кечыгут тыште илен эртаренат? — ӧрӧ пошкудем.
— Тыге моли, — кузежым-можым раш палыде, чокым вашештышым тудлан.
— Мӧҥгет гыч поктен колтеныт мо?
— Кузерак тылат ойлаш...
— Шке каенат, — ӱшанлыракын малдале поро рвезе.
— Тыгеат-тугеат огыл. Чынрак каласаш гын, пагалымем, мыйым суртпече деч
посна
коденыт.
— Нимом ом умыло, — ӧрынрак, вачыжым туртыктыш.
— Мый шкежат эше лачымын ом пале.
Чынак, мый, шоналтыде, тыгай "модыш" дене модам. Ушым шындемат, кажне
"модыш
паҥгалан" верым муам.
— Шуженат вет?
— Пурлалаш пуэт гын, тореш ом лий.
— Мо уло, тудо — мемнан, — кидышке ала-мом шурале пошкудем.
Тиде пушкыдо булко ден йот элысе шоколад падыраш ыльыч. Вашкыде, икшырымын
рвезын кондымо костенечым йоҥыжаш тӱҥальым. Кочкышын ни тамжым, ни ямын
акшым шотыш
налде авызлем. Иктым палем: тыгай дефицит манмет бактерий-влакын черым
шарыше
вийыштым мынярлан гынат чарен кертеш. Нӧреп озан эше ик кленча фантыже ыле.
Ийготыш шудымо "руш Гекльберри Финнлан" ялтак ӧрат!
Кочмек-йӱмек ме, ик мут пелештыде, шып кийышна, вара мый шижде мален
колтышым.
Ала-кӧн шӱргем гыч шыман ниялтымыж дене помыжалтым. Шукертак колышо кокай,
шонышым. Уке, саде Кудырвуй улмаш. Нӧреп петыртышым комдык почын шындыме.
Кӱшыч эр
кава волгалтеш, пуйто тусо пиалан омса гыч мыланем весела илыш конча.
— Чӱчӱ, ынде тазалыкет могай?
Мый кынел шинчым. Ужамат, тиде пытартыш ӱнарем аралалт кодын. Адакат вуем
пӧрдаш
тӱҥале, капем лунчыргымыла лие. Самырык пошкудем кучен ок шукто гын,
кӱварвак
шуҥгалтам ыле дыр.
— Тептердыме, — малдале мыйын верч тургыжланыше пошкудем. — Воч, мый вашке
пӧртылам.
Чынжымак, тудо пеш вашке толын шуо. Пеленже аспириным, ик сукыр киндым, изи
падыраш колбасам да полиэтилен атеш боржомым кондыш. Ялт Гекльберри Финн
але мланде йымале король койышым коеш. Мыскара шомаклан мыят кертам. Тидыже
рвезым тӱрлӧ
кочкыш дечат чот куандарыш.
Иканаште кок таблеткым нельым. Изиш гыч ушем яндарештмыла чучо, аппетит
лекте.
Мый пача ӱмбак тӧрштышӧ пирыла кочкышлан кержалтым. Кинде ден колбасам
тыманмеш
кочкын пытарышым. Изиш гыч веле вуй йырем шоналтышым да пошкудем ӱмбак
ӱҥышын
ончальым. "Самырык опекунемланже кодын огылыс. Ынде кузе лийман, а?"
— Мый столовыйышто кочкынам, — шыргыжале тудо.
— Лӱмет кузе?
— Ваня.
— Ванюша, — тӧрлатен пелештышым. — Курымем мучко тыйын ончылнет парымеш
кодам.
— Йӧра, — кидшым лупшале Ваня. — Эн тӱҥжӧ, тендан вийда ешаралтын, — кенета
официально мутланымашке кусныш.
— Лӱмем — Глеб, — вуем савалтышым. — Сӧрвален йодам: тетла "те" манын ида
ойло.
"Те" марте мыланем эше кушкаш да кушкаш кӱлеш.
— Милиций тыйым ок кычал? — тура йодо.
— Мом манат? — палыдымыла, уэш йодым.
— Участковый толын ыле. "Ала палыдыме еҥым ужынат?" мане. Вара тудын
могайрак
капан да ийготан улмыж нерген умылтарыш.
— А тыйже мом маньыч?
— Йӱдым тыйым сайын ончен-шымлен шым шукто.
— Тыйын тыште илымет нерген участковыят пала? — чотак ӧрым.
— Молан палышаш огыл? Мыйын шотышто школ-интернатыш документымат ямдыленыт.
Тудым инстанцийла гоч колтеныт, — чылажымат пеш сай палыше кугыеҥла
увертарыш Ваня. — Кызытеш тыште илаш верештеш.
— Ачат-ават уке мо?
— Авам уло... Тудо ынде суд гоч авамлан огеш шотлалт.
— А тиде кочкышыжым, эмжым монь могай окса дене налат? — таблетке велыш
ончыктен
йодым.
— Заправкыште машина-влакым мушкам. Икманаш, кочкаш-йӱаш ситарем. Рэкет
мыйым
огеш логал: кӧ улмем чылан палат...
Каласкалымыжым колышт шинчемат, могыр коваштем мучко кутко-влак
кудалыштмыла чучын колтыш. Тиде "ужаргым" чотак чаманышым. Илыш пӧрдемыш
изинек логалше Ванюша
мыйын семынак орлана, но нигӧлан нимом ок ойло, пӱрымашыжланат ӧпкелымым
чарнен.
Сандене тиде рвезым мый эн йӧратыме шольымла веле огыл, а ушан-шотан
кугурак
йолташемла пагалаш тӱҥальым.
— Ванюша, пален лий: участковыет мыйын нерген йодыштын...
Пырля илыме шоляшлан илыш-пӱрымашем шотышто нимом шойыштде каласкалышым.
Изи
годсо пагытем, йол ӱмбак пеҥгыдынрак шогалмем, институтышто тунеммем,
воздушнодесантный войскаште служитлымем, Афганысе сарыште лиймем да зоныш
верештмем нерген — икманаш, чыла-чыла радамлышым.
Каласкален пытарымек, мыланем куштылгын чучын колтыш, пуйто ӱмбачем вакшкӱм

сӱмыральым. Чын верч пеҥгыдын шогымемлан эше чот ӱшанышым.
— Ух, тый! — кычкырал колтыш Ваня. — Америкысе боевик дечат виян улат
улмаш. Оййой...
— Ванюша, можыч, тыгак, — волышо кумылын вуем кумык ыштен шинчым. — Мый
шканем
келге вынемым кӱнчем — тидыже чынак. Тушеч кузе лекшашымат ынде ом пале.
— Глеб чӱчӱ, тыйым орлыкеш ом кодо. Кертмем семын садак полшем, — уло
кумылын
ӱшандарен каласыш Ваня, вара кугурак пӧръеҥ семын кидшым шуялтыш.
— Йолташ, пеш кугу тау! — куанен, мыят пеҥгыдын каласышым. Тыгодым
шинчавӱдем
изиш гына ыш лек. Але марте мый нигӧ дечат тыгай поро шомакым колын омыл
ыле.
Ванян кидкопаже кужака да пашаште коштырген пытыше...

* * *
Мый кок сутка киен эртарышым, Ваня эмлыш, пукшыш-йӱктыш. Эн лишыл айдеме
семынак
азапланыш. Тау тудлан...
Янлык пыжаш гай нӧрепыште кияш удажак огыл, конешне. Но маскала эре тыге
"ракатланыме" саде ок шу. Уке-уке да чонем тургыжланен колта, пуйто ала-мо
лийшашым
шижын.
Кастене Ванюша йодылдыш:
— Глеб чӱчӱ, мо дене тылат полшаш?
— Тый такат пеш сайын полшет.
— Шонымаштем, тыланет эше вестӱрлӧ полыш кӱлеш...
Ончылгоч ужын моштышо айдеме улмаш. Изи ийготан гынат. Да, чынжымак мыланем
Носатый шотышто ешартыш увер кӱлеш, а олашке лекташ лӱдыкшӧ — тыманмеш
авыралтат.
— Ала иктаж-кушко миен толман, мом каласаш?
— Ванюша, айда ешартыш проблемым огына нӧлтал.
— Могай эше проблеме? — ӧрӧ Ваня. — Тый титакдыме улмет верч вуйын шогышаш
улат.

Но полмезым "кугу тулыш" шукташ шотлан ок тол. Вес семын шоналташ гын...
Носатыйын апартаментышкыже пурымо омса тураште ик-кок кечым шекланен
"пӱкта"
гын, мо лиеш? Огытат шоналте.
Ванялан могай ситуаций лийшаш нерген лачымын умылтарышым. Рвезе тидлан
куаныш
гына, пуйто мый шергакан пӧлекым кучыктышым.
— Глеб чӱчӱ, вигак ойлем: машина-влакым мушкын шерем чотак темын. Мыланем
киндым
иктат яра ок пу.
Рӱмбалгымек, ме "разведкыште" кузерак лийшаш нерген каҥашен лекна да икоян
шонымашке шуна...
Спортзалыште занятий шым шагатлан тӱҥалеш манын, Ваня эше ик гана
ушештарыш. Носатый дене кечыгут шагал огыл самырык еҥ лийын. Эсогыл тӱшкан
машина дене толыныт. Тыгодым эскерыше чыла транспортын номерлаштым, могай
жапыште лиймышт нерген
блокнотыш палемден. Мый ондак кажне машинан кунам толмыштым шотыш налын
омыл
ыле. Ынде пеш палем: машина-влак икте-весышт деч лу-латкок минут вара,
почеш кодын, толыныт да мӧҥгеш каеныт. Тыгай визитым вучыдымылан але
ончылгоч палемдыме
графиклан шотлыман? Манмыла, эр пагыт кас водо деч сайрак.
Кечывалым, яндар южым шӱлалташ манын, пыжашем гыч тӱжваке лектым. Тӱрлӧ
событийла ден ончыкыжым мо лийшаш нерген шонен, сер мучкак шарлыше арама
лоҥгаште коштын савырнышым.
Илыме верна воктенак, вондер шеҥгелне, милиционерын фуражкыже койылалтыш.
Мент!
Ӱждымӧ уна шкеак толын лектын. Мый шудо лоҥгашке шуйнен возым. Нӧреп велыш
кок
милиционер ошкыл эртыш. Иктыже люкыш пурымо омсам нӧлтал ончале да
коллегыжлан
ала-мом каласыш. Вара коктынат вондер коклаш йомыч.
Нимом ом умыло. Мо тиде тыгай? Нуно мыйым кычал толыныт але документ почеш
Ванюшым? Шонен ӧрат.
Мый Ванян толмыжым вучаш тӱҥальым. Теве тудо. Шӱшкалталын, тайыл йолгорно
дене
пыжашна век вола. Пелейӱкын кычкырал шуктышымат, тудо вигак мыйын век ончал
колтыш. "Ужарге" ман, молодец!
— Глеб чӱчӱ, мом тӧчет? — шылын шинчымемлан ӧрын, йодылдыш рвезе.
— Мент... Милиционер-влак толыныт ыле.
— Ну мо вара? Глеб чӱчӱ, — содорешт, шомакшым умбакыже шя тудо, — тачат
ончычсо
машина-влакак ыльыч, нуно палемдыме жаплан толыныт.
Чыла раш: толмо-кайыме графикышт тугаяк.
— Ме эше кутырена. Пыжашышкына куржтал савырнем. Тушеч кружка-влакым
кондем. На,
кучо, — кидышкем Ваня целлофан пакетыш шӱшмӧ кочкыш продуктым шурал
кодышат,
тыртыш веле койо — шикшалте.
Койышыжлан ӧрат! Тугай чулым — чыла вере шуэш. Шонен пыштымыжым пырче кодде
шукта. Сандене кӧраныдежат ок лий.
Но... шоныдымо-вучыдымо паша лийын кайыш. Илыме верна дек адакат мент-влак
толын
лектыч. Нуно Ваням авырен нальыч.
— Сволочь улыда-а-а! — кычкырале рвезе. — Мый интернатыш садак ом кае-е-э!
Шке
семынем илен лекнем. Уке гын, садак куржа-а-ам...
Ваня эше ала-мо нерген кычкырлыш, но законым эскерыше-влак рвезын кидшым
пӱтырал
кучышт да вӱден ошкыльыч.
Теве тылат шоҥго папай, теве тылат Юркан кече! Тений колышо еҥлан гына пеш
сай.
Пуйто пӱтынь тӱня казаматым чоҥа да осал пашам веле ыштен шога. Мый кужу
жап
ӧрын шонен шогышым, пӱрымашыштым тыгай вучыдымо савыртыш лийын кая манын,
шоналтенат омыл.

Кудымшо ужаш
Тыгеракын таче мо лийшаш нерген, чынжым, йӱдым саҥгашке мо толын перна
манын,
мужедмашке шуым. Увер куандарышыжак огыл. Ваня ынде интернат велыш ошкеда,
очыни. А Носатый йыр бандит тӱшка пӱтырналтеш. Тудо вет преступник-влакын
озашт,
сандене шке кидыштыже осал вийым чот куча. Совет Ушем жапыште илымына годым

"ӧрдыжтӧ пызнен шинчыше изирак олаштына Чикагысе семын шакше чонан еҥ-влак
пошаш
тӱҥалыныт" манмылан пырчат ом ӱшане ыле. Ынде шинчаорак толат, пызырат,
пуштедат, пытартыш пултыш киндетым поген налыт. Лачак пазар дене кылдалтше
саманыш
вончымо гутлаште вияҥаш тӱҥалше тыгай сӱретым ужаш пӱрен улмаш.
Старшой ден Носатый коклаште кӧ кӧм сеҥышаш верч ӱчашымаш ылыжын: виян да
чоярак
конкурент почетан вер гыч шӱкал сӱмырал кертын. Нине авторитет-шамычын осал
пашам ыштыме верышкышт миен ом лек гын, умбакыже эше мом ужаш пӱра ыле,
ала...
Писатель-влак манмыла, завязка деч сюжет вияҥшаш. Развязкыж нергенат палыме
шуэш.
Увер — увер шот дене, конешне. А умбакыже кузе лийман? Мыйын шомакемлан кӧ
ӱшана? Преступникын манеш-манешыжак веле. Ситартышыжлан эше тыйымак
кычалыт. Носатыйын шучко пашаж деч утлаш неле. Ожнат тыгак ыле, манаш лиеш.
Тенийысе саманыште тыланет чишкам веле огыл, тыгак ала-момат ончыктат...
Шого! Кугурак да ушан-шотан кокла гыч мыйынат ӱшанле еҥем уло, тудо мыйын
ончычсо сай койыш-шоктышем нерген пеш раш пала. Афганыште пырля служитлыше
йолташем.
Да, тудлан мый осалымат ыштенам. Тыге кӱлеш ыле. Уке гын шуркалыше воштыреш

пӱтырналтамак ыле, очыни. Тудын кидыш верешт ончо — пӱркытла кӱрышт пытара!
Тек. Кеч Афганысе ик айдеме пален лиеш: мый Старшойым пуштын омыл. Манмыла,
кӧ
тӧчен ок ончо, тудо шампанскийым ок йӱ. Рисковатлыде, шотым от му.

* * *
Внутренний паша шотышто оласе управлений воктене улшо изирак скверыште
Славикым,
чынрак каласаш гын, Вячеславым, уголовный розыск гыч улшо
оперуполномоченныйым,
поктен шуым. Йӱкем колят, вигак савырнен шогале да мыйын торжалыкемлан
ялтак
ӧрӧ. Тудым тыге лӱдыктен кертмемлан куанышым гына.
Но задаче почеш задаче лектынак шога. Оперлан вуяваш ошкыл лектам гын,
векат,
пистолет ден наручникшым тыманмеш руалтен шукта ыле.
— "Кидшолым" чикташ, Вячеслав, але шуат, — лӱмынак шыман пелештышым. —
Колыштян, айдеме лий.
— Айдеме лияш? — воштылале.
— Тый — мыйын шергакан милицием улат. Тыге огыл мо?
— Ну, тыге лийже.
— Аралалташ да милиций деч полышым йодын кертам мо?
— Кӧ-кӧ, но тый мемнан полыш деч посна йомат. Рембо, аватнӧшмӧ...
Подельникым
пытаренат, служебный пийым пытаренат, милиционер-влак деч шылынат, дежурный
машинам шолыштынат да пуйто агур пундашке волен каенат.
— Тыгай комплиментетлан тау, — шыргыжальым тудлан. Вячеслав алят ок шарне,
кузе
мый уголовный розыск гыч улшо еҥым оружий деч посна коденам. — Рембо марте
— мыланем кавапомышко кӱзышаш тошкалтыш дене икте. Старшойым мый пуштын
омыл, моло
"сомылемже" нигуш пураш ӧрмемлан кӧра да кузе-гынат илен лекшаш верч
шукталт толын.
Ончычсо лишыл йолташем ӱмбакем ӱшаныде ончен шогыш.
— Мундиретлан кӧра сайым ыштымет ок шу, очыни. Мый вет пырля служитлыме
йолташем
семын аклем да полшаш йодам, умылет? Кеч шарналте, кузе ме йыгыре ик пуля
йымалне киенна...
— Ну, командир... Ик могырымжо, пеш сай шапшак улат, но вес могырым...
Оперативникын кумылжо пушкыдеммыла лие. Афганысе событийла нерген шоналтыш
коеш.
— Мый шке колынам. Тый профессионал улат, сандене умылет, шонем: ончычсо
семын
йоҥылыш ошкылым ыштымем сайышкак ок шукто. Амыргыше кидан лиям гын, ола гыч
шукертак шикшалтам ыле. Мыйын шке эрыкем дене илымем, пашам ыштымем шуэш да
аҥыра
вуян улмемлан кӧра мо йомдарымемым верышкыже пӧртылташ шонем... Старшойым
пуштмо
шотышто йоҥылыш лийыда.
— Кӧ тудым пытарен кертын?
— Носатый але тудын командыж гыч иктаж-кудыжо.
— Тудын спортсменже-влак, шонет?
— Спортзал — леведыш. Пачемыш пыжаш. Носатый тугаяк тренер, могай улеш
Персийысе
шах. Тудо кеч-кӧмат логарже гыч шолып лоден кертын, дилетант семынак пийора
кредалмаште ойыртемалтын.
Лишыл палымем, икте-весылан мутланаш чаракым ыштымыжым монден, келгын шонаш

тӱҥале.
— Тудын рвезыже-влак южгунам уто-ситым тӧрлымаште тавадаҥ шогат, нигӧланат
вуйым
огыт пу, — службысо коллеге семын умылтарыш тудо, — но шкеже, Носатый,
шинчаора
нигушкат нержым ок шӱш.
— Тудо вет профессионал. Профессионаллан тыгаяк лийман.
Мый Вячеславлан чыла каласкалышым, кузе Старшой илымыж годым шкенжым
ончыктен
шоген. Носатый дене кылым кучымыжо да шке полышкалышыже кокла гыч иктыжын
латикымше номеран пачерысе ошалге ӱдырамаш дене палыме лиймыж нергенат
ойлаш шым
мондо.
— Шижам-шижам, каласынет, пуйто тыйым шинчалан перныше, кол кучымо ӱзгарысе
чишка семын руалтен кученыт. Туге?
— Палышыч, — шыргыжалме йӧре маньым тудлан. — Нине шакал-влак еҥ кумылым
волташ
пеш кертыт. Айдемым айдемыланат огыт шотло: кӱлеш гын, тыманмеш кармыла
пуштыт...
— Молан вигак милицийыш шке кумылын толын отыл?
— СИЗО-што пӱктымем шуын огыл... Зонышто ик шоҥго прокурор эре иктымак тӱя
ыле:
"Але бочко ӱмбак оксам луктын пыште, але..."
— Командир, тый денет мом ышташ?
— Колто мыйым, сӧрвален йодам. Мыйын нергеште эше ик гана терген лек,
можыч, погонышкет ик у шӱдыр ешаралтеш... Ик арня гыч тыштак лиям. Афганец
лӱм дене ойлем... Тунам вара мый денем мом шонет, тудым ыште.
— Да-а, пуэнат мылам пеш неле задачым...
Мый шыргыжальым: тугеже, ыштышаш сомылемын вес пелыжат шукталтын.
— Тыланет воштылаш гына лийже, а тушто... "Макаровым" пеленет налат гын,
эше
йӧра ыле... — ончычсо йолташем туге каласен пуыш, пуйто йол йымаке миным
шындыш.
— Командир, ик условий пуалтеш: тыйын шотышто Носатый нимом палышаш огыл.
Шомакетым пудыртет — тетла тыйым палашат ом тӱҥал.
— Кызытак шӱгар пундашке пыштен кертыда, но мутемлан шке оза улам!

* * *
Дисциплин верч мый шукертсек пеҥгыдын шогем. Тидлан октябренок, пионер,
комсомол
радамыште улмем годымак туныктеныт, институтышто тунемме, армийыште
служитлыме
ийлаште шуареныт.
Пеленем кинде ден вӱдым налын, шке пыжашышкем шыльым. Шужен илаш
тунемалтын,
сандене тиде мыланем "ЧП" огыл. Тӱжваке яндар южым шӱлалтыме, кап-кылым
виктарыме да кӱлешан амал дене веле лектынам. Йӱдым, конешне.
Кумшо кечын, кас велеш, таве воктен машина йӱк шоктыш. Нӧреп рож гыч вуем
луктымат, тура леведышан, вурс тӱсан "мерседесым" ужым. Эше тыгай уна-влак
ситен огытыл! Чапле автомобиль гыч ондак, койышланен, Носатый лекте,
почешыже — кок чаравуй.
Сволочь-влак, пален налыныт вет! Тиде вашлиймаш историеш кодшаш гай чучеш.
Шылтымаш гыч пел метр кутышан арматурым шӱдырен луктым. Шонем: неужели
мыланемат
японец-каратэист семын чара йолтаган денак пӱсӧ сабльым чумалаш ямдылалтше
лийман? Арматурым ӱштӧ шеҥгек шуральымат, тӱжваке лектым.
— Кӧм ужамже-е-е, — умбачынак шыргыжале Носатый. Вара, кидшым шаралтен,
ваштарешем тарваныш. — Мыняр кеҥеж, мыняр теле...
Игече шокшырак гынат, джинс курткым чиен. Моло телохранитель-влак кӱчык
шокшан,
тыглай форман улыт. Куртко шокшыштыжо, очыни, пӱсӧ мучашан ӱзгар уло. Тидым
мый
сай палем.

* * *
Икана кишлакым эрыкеш кодышна. Чынрак манаш гын, полевой командир кокла гыч
иктыжым пӱтырен кучымо шотышто операцийым эртарышна. Кечывалым тудо пашам
йӧратыше
да поро дехканинла койын, йӱдым совет постлаште улшо еҥ-влакым пуштеден
коштшо
янлыкыш савырнен.
Кишлакысе шоҥгыеҥ ден пагалыме дехкан-влакым ик кашакыш погышна да кузе
лийшаш
нерген кутырен келшышна. Сӧрымынам, кид кучен, ваш-ваш ӧндалалт
пеҥгыдемдышна.
Носатый тунам ончылгоч пушташ шонымо еҥжым чот гына ӧндал кучыш, тыгодымак
"жертве" манметын тупышкыжо кинжалым керын кодыш...

* * *
Шинчаончалтышем денак вучыдымо "уна"-влакым ӧрдыжтырак чарен шогалтен
кертым.
Ӱмбакышт шӱтен кӱтем. Теве Носатый, шекланенрак, шола кидшым капше пелен
волта.
Тыгодым тудлан куртко шокш гыч кинжалым лукташ эрыкын пуыман огыл: тудо
пӱсӧ
ӱзгарым пеш тура кышкен мошта.
— Глеб, шке палымет-влакым ынде ялтак монденат мо? Ончычсо йолташет-шамычым
мондаш — кугу сулык.
Носатыйым оролен толшо-влак кок веке торлышт да вара эркын-эркын йыр авырен
налаш тӱҥальыч. Тыгай койыш мыланем тӱвыт ок келше: йӱк-йӱан лийме годым
сайым
итат вучо.
— Йомакым шонен лукмыдам чарныза. Тый, Носатый, мыйым ваҥен толынат, туге?
Молыштат тыйын койышымак койыт. Те, промокашке-шамыч, кеч ик йолтошкалтышым

ӧрдыжкӧ ыштен ончыза — чыландам пытарем.
— Мо дене? Каласе! — воштылале Носатый. — Тыйын ӱзгарет шоҥго кувай-шамычым

нӧрташ гына йӧра.
— Койдарен ит шогылт. Уло мыйын могай ӱзгарым кучылташ. Ментым оружий деч
посна
кодымем нерген монденат мо? — мыят утларак кожганышым.
— Ончыкто, — ӧрынрак йодылдыш Носатый.
— Рожым ужатат, пален налат.
Шомакем шотыш нальыч аман: телохранитель-влак тӱҥын шогалмыла койыч. Озашт
шола
кидшым куртко кӱсенышкыже шылтыш. Шукертак тыге кӱлеш ыле.
— Мо дене мый тендам куандарышым?
— Можыч, каласет ыле: мент-влак молан мемнан ӱмбак кержалтыныт? Кок еҥым
паша
жапыштак пытарышт, кокытым спортзалыште кученыт, мый декем толмышт годым...
Мыйже шикшалт кертам, конешне, но рвезе-шамычым коден каяш чаманем.
— Мыйын тетла сулыкыш пурымем ок шу. Ситыш мый дечем...
— Тугеже сокырголяла молан шылын илет?
— Ала-могай сволочь тӱча коршаҥгыла пижедылеш. Эсогыл шӱлалташат эрыкым ок
пу.
— Ончыкто нуным, а ме вара шотым муына.
— Мый шкеак кертам.
— Илыш икте, а шапшак кашак — пыл ора наре...
— Тидыже тыге, конешне. Чыным ойлет. Иктаж вич ийлан зоныш миен тол. Вара
ончем:
тушеч могай философиян пӧртылат.
— Ит каре, ато шканетак лиеш, — воштылале Носатый. — Кугу туныктышына,
Остап
манмыла, уголовный кодексым пагалаш кӱлеш.
— Илыш нерген утларакшым тыланет шоналтыман, — чытен кертде руальым. — Теве
нине
нолнер-шамыч, — мый телохранитель-влак могырыш вуем савалтышым, — тыйын
олмешет
шинчыт, чыным каласышыч. Пӧртылмекышт, тый дечетак парымым яҥышаш тӱҥалыт.
Але
самырык тукым атыланен шуэш, тунам варя тыят Старшой гаяк шӱкшудыш
савырнет.
Вожге кӱрышт пытарат. Мыланем, товат, куштылгырак. Мый нигӧланат нимом
пуышаш
омыл да вич талукым тыйын гай шаргенче-влакын пуредылмыштлан кӧра пӱкташ
вереште...
Носатый шыдыж дене шинчажым пеле кумалтыш да кӱсенже гыч кидшым вашкыде
лукто.
Икте ӧрыктара: тыгодым тудын оролжо-влак полшаш ямде лийшаш олмеш ваш-ваш
ончальыч да умбакыже Носатыйын мом шонен пыштымыжым шекланаш тӱҥальыч.
"Ужарге"-влак, Носатый гай чӱчӱмытын кӱштымышт почеш шкендам тыге кучаш
тӱҥалыда
гын, илышыштыда шуко неле-йӧсым ужашда верештеш, вара шке коваштыда денак
шижын
налыда".
— Ме Афганыште икте-весынам колымаш деч утарен коденна да шукылан
тунемынна, —
уло шыдем дене каласен пуышым. — Шотан айдеме лияшат, янлыкыш савырнашат
чот
тыршенна... Йолташна-влакын илышыштым аклашат, тушман кашакын илышыштым
каргашат
пернен... А мом шылташ, мемнан кокла гыч шукыштлан айдемым вес тӱняш колташ
— ик
гана шӱвалме дене иктак...
Кенета кӱзӧ шола вачышкем керылте. Мо жапыште Носатый тудым куртко шокшыж
гыч
луктын да шуралтен шуктен — алят раш ом шарне.
Афганысе наука тыгай: шкендым лушкыдемденат — шканетак приговорым
ямдыленат.
Шокшынек капем корштымым шым шиж, лачак пурла кидыштем вӱран кӱзым гына
ужын
шуктышым.
Колаш гын, йол ӱмбалне! Шола кидем дене (але тӱҥгылген шуктен огыл) ӱшталме
ӱштӧ
шеҥгеч йолт гына арматурым шӱдырен луктым. Тар пушым ӱпшыч ончыдымо да кӱзӧ

тӱрыштӧ вӱрым уждымо орол-влакет машина дек шикшалтыч.
Носатый — пире тукым гыч улшо тушман. Тыгай-влаклан вӱр — илыш эликсир.
Аралалташ манын, тудо пӱгырнен шогале, шинчажым подкиндыла пашкартыш.
Шыде дене ала-момат ыштен кышкаш лиеш, а мыйын вуйдорыкем утыр яндарештмыла
веле
чучеш. Мый тыманмеш пурла йолем дене боевой прием манметым ыштышым, Носатый
циркуль семын тодылалте. Тыгодым пурла кидшым куртко помышышкыжо шурале.
Арматур
дене Носатыйын вуйжым перен гына шуктышым — тудын кынервуйжо шеҥгеч
пистолет йытыр койылалтыш.
Манмыла, узо казам ковышта дене лӱдыктышым.
Лӱйымӧ йӱк ыш шокто: ала-мо татыште пистолетан кидышкыже арматур вереште.
Шӱлалтыде, Носатый крӱп йӧрльӧ.
Тунамак машина век тӧршталтышым. Лӱдшӧ мераҥ-влакланат чотак логалтышым.
— Эй, тый, — кабин тӱрыштӧ улшыжым арматур дене шуралтышым, — первый
логалше
таксофон марте кызытак чоҥеште да милицийым ӱж, а тый, чаравуй чыҥгылдыкше,
пеленем кодат...
Ик минут жапыште шинчалан шоныдымо-вучыдымо сӱрет койылалтыш. Ужар шудо
ӱмбалне
чурийже дене кумык керылтше Носатый кия. Кидшыге-йолжыге тӱҥден возын.
Ӧрдыжтырак, вуйжым кумык ыштен, тудын телохранительже шинча. Мый вӱр
йончымо верым парням дене темдал кучышымат, кӱртньӧ-бетон ӱмбак верланышым.
Ала шыдем луштарымылан кӧра, ала кылмаш тӱҥалынамат, коклан могырем
чытырналт колта. Вуем мардежвакшла пӧрдеш. Ынде адакат келге шонымашке
пурышым: детектив жанрла чучшо тиде
лӱдыкшӧ историй деч кузе утлаш?

Шымше ужаш
Бетон савар шеҥгелне мӱгырен лишемше машина йӱк шоктыш. Уазик. Чынак. Илаш-
колаш
кредалме ужар кумдыкыш, мӧдывуян верлаште тӧрштыл-модын, милиций гыч
колтымо пикап кудал тольо. Шке жапыштыже, манаш лиеш. Вучаш да поктен шуаш
— чытыдыме сомыл. Умбакыже мый денем мо лиеш — пале огыл, пуйто ӱмбакем
Дамокловын мечше
нӧлталалтеш.
Чывиге тӱсан уазик гыч Афган годсо йолташем тӧрштен лекте. Мый вийдыме
кидем сакалтен, вийналт шогальым. Воктенем шинчыше оролат верже гыч
шекланенрак кынеле.
Тудын дек уазик дене толшо чолгарак рвезе куржын мийыш. Азапыш верештше
самырык
мент ӧрмыж дене шеҥгеке чакналтыш.
— А-ну, тарване... — тӱрвыжым лып ыштен, пӱй вошт пелештыш Вячеслав пелен
толшо
рвезе.
— Тыште тыйым ужаш тетла юмо ынже пӱрӧ!
Эн "ужаргыракет" ӱмбакем ончал шуктыш да, ала-мо нерген шоналтен, вондер
кокла
гыч писын ошкыл колтыш.
— Тыланет, командир, вес семынрак каласыман мо? — шкенжым кучаш тӧчен, но
пеҥгыдыракын йодо опер.
Мый алят самырык рвезе нерген шонем, ала-молан тудым Носатыйын колышо капше
дене
таҥастарем.
— Тый Носатыйым ужын-колын отыл, умылышыч? — пелейӱкын, чон почын,
шоналтенрак
да вашкыде умылтарыш Вячеслав.
— Мый... — сустукланен малдальым.
— Тыште тый лийын отыл. Икманаш, ошкыл мӧҥгышкет да порядкым тушто ыште, а
тыште
огыл... Нине чаравуй-влак деч вара каен кертат. Корным палет. Айда тарване
веле,
— нойышо еҥла мутшым кошартыш опер.
— Но мӧҥгыштемже...
— Мӧҥгыштет тыйым Кугу юмо арала. Командир, ит тургыжлане, чыла сай лиеш, —
мыйын ӧрмылдик лиймем ужын, чаманенрак каласыш Вячеслав. — Мо лийын — кыша
петырнен. Тидын нерген тетла чонетым ит пуштыл. Теве тыгай ой лиеш
тыланет... Машиныште йод ден бинтым налын кертат.
Адакат тыгай "когыльым" авызлаш логале. Алят ом ӱшане: чынжымак эрыкыште
улам
мо? Можыч, чыла тиде ондалчык веле? Лучо кидышкем наручникым чиктышт да
Носатыйын уке улмыжлан чыла йолам мыйын ӱмбак кусарышт ыле... Тидлан
следствий тӱрлӧ
амалым муын кертеш. Икманаш, факт-влак шинча ончылнак улыт.
Нимом ом умыло. Але мый окмак лийынам, але илыш деч йӧршеш почеш кодынам.
Лач
иктым гына ыҥлем: опер чыным гына каласаш йодеш. Тылеч вестӱрлӧ
шонымашемжат нимыняр уке.
Мый кредалмаш вер гыч койын-кодде торлем, а шеҥгелнем йӱк солна:
— Кандашымше ноль, мый амыргыше кидан омыл.
Тый, опер, яндар улат, а мыйын чоныштем румбыкан вӱд ташлен. Лач ала-могай
тугай
эквилибрист гай... Чылажланат шӱвал шындем огыла. Тӱҥжӧ — але эрыкыште
улам. Лишыл йолташемлан ӱшанаш гын, мыйын пӱрымашем умбакыже яндар кагаз
ластык гыч
тӱҥалшаш. Шомакше мӱй гаяк ямле лийже ыле...

* * *
Мӧҥгышкем миен лектым гын... Ушем шаланымыла чучо. Пачерем пуйто йӱлен
пытыше
храмыш савырнен: прихожийыште шӱчаҥ пытыше омса кия, пурымо омса ӱмбалне
шем
"йылме"-влак палдырнат (пожар чотак озаланен улмаш), пырдыжат верын-верын
когарген, кӱварвалне тӱрлӧ тор оралалт возын...
Чыла вере — ломыж. Ӧрын шогышым-шогышымат, кидем оҥ пелен ыреслен
кучышым...
Чынак, мыйым у илыш вуча, но копироватлаш йӧршӧ шем кагаз гай. Порволышо
вынем
гыч утленам, шонышым...
Йӧра эше Качырий кокай ила. Тудо ок лий гын, пещерысе гай пычкемыш, шӱчыш
савырныше пачерыштемак малаш перна ыле. Пелйӱд марте мутланен шинчылтна.
Тудо шучко
кечылам ужмо-чытымыж нерген каласкалыш.
Эрдене, чытырен-чытырен, помыжалтым, но верем гыч нигузе кынел ом керт.
Сандене
Качырий кокай капем шола веч рӱза, а пурла могырем дене вакшышыш пуйто
пижын
шинчынам.
— Кынел, тый декет толыныт, — лӱдын-ӧрынрак увертарыш тудо.
Ну, кунам мый дечем кораҥыт гын!.. Эх, нигӧлан палыдыме ир островышто
лийшаш
ыле!
Коридорышто пашаче спецовкан ныл пӧръеҥ шога. Тидыже мыйым изиш луштарыш.
— Озаже тый улат мо? — пашазе кокла гыч иктыже ӱшанаш тоштде йодылдыш да
вуй гыч
тӱҥалын йол марте, вара мӧҥгешла тӱслен ончале.
— Тыгерак ала-мо...
— Тыгерак южгунам ӱдырамашым веле лиеш, — чылажымат шишланаш тӧчышӧ еҥ
малдале.
— Тӱжвач ончымаште бомжла коят, а ЖЭК начальникна мемнам пачерым олмыкташ
пуйто
министр дек колтен. Йӧра, мыланна, суас-шамычлан, чылажат йӧра. Только
тыршымына
гына арам ынже лий. Йӧра, шӱкшӧ пыжашетым ончыкто.
Мый ондак ак шотышто мутым лукнем ыле, вашкымем дене. Моланже-можо,
кӱсеныштем
ик ырат уке. Кугуракышт ӱмбакем шӧрын ончале да каласыш:
— Мыланна пеҥгыде указаний пуалтын.
Вара пашалан пижыч. Ик шагат гыч эше лу еҥ ешаралте. Пӧлем гыч чыла торым
поген
луктыч, пырдыжым тыманмеш эрыктышт, йӱлен шӱчаҥше кӱвар оҥа-влакым
тӧргалтышт.
Вара сантехникым, газ плитам, окна янаклам верышт гыч тарватыл ончышт да,
мучыштарен, ӧрдыш кораҥдышт... Кас велеш пачер адакат волгыдо тӱсым нале.
Кум кече гыч ремонтник кокла гыч кугуракышт мыланем у сравочым кучыктыш.
Пуйто
ты пачерыш первый гана илаш толынам. Нунын чулымлыкыштлан да пашам
вораҥдарен
моштымыштлан ялтак ӧрым. Кӧ-кӧ нерген, но ЖЭК гыч улшо-влак тыгай чолга
улыт манын шоненат омыл ыле. Ынде нунын ончылно, "шулдырем" сакен, орадыш
лекше икшывыла шогем.
Умбакыже эшеат ударак лиймыла чучо. Почто яшлыкыште извещений киен: пашам
кычал
мумо шотышто адресым палемдыман увер толын. Чыла неле-йӧсым чытен лекме деч
вара
тидыже — шучко омым ужмо гаяк. Кызытсе илышнам савырен пыштымак огыл чай?
Мыланем производственно-коммерческий фирмыште пашам темлышт. Чынрак манаш
гын,
экспедитор службын оролжылан. Фирме импорт аудиовидеотехникым ужалыме
сомылым
шуктен шоген. Мый пӱтынь Россий мучко тӱрлӧ грузым налшаш да ужатышаш улам.
Паша келша. Первыяк, мый радиоинженер улам. Кокымшо, кӧн дене кузе кылым
кучаш
кумда йӧн пуалтын. Тыгайжым ятыр ий эре вучен иленам.
Кече еда пазар проблемым решатлен шогымем дене ончычсо тургым нерген эркын-
эркын
мондаш тӱҥальым. Но ик йодыш капыш керылтше умдо гаяк лийын: молан, кӧн чоя
шинчаончалтышыжлан кӧра ончычсо зек следствийлан кок еҥым пуштмо шотышто
пеш суапле
полышым ыштен?
Эркын дене ик эн сай шонымашке шуым: Афганысе йолташем, чынжымак, поро
айдеме
улмаш. Тудо веле мыйым эрыкыш лекташ полшыш. Сандене уло шӱм-чонем дене
оперлан
таум каласымем, тудын кидшым уэш-пачаш рӱзымем шуын. Но кумыл — кумыл шот
дене
веле: шонымаш сорта тулла пеш вашке йӱлен пыта улмаш. Вучыдымо пашалан кӧра
кумылем шукталтде кодо.

* * *
Эше ик талук эртен кайыш. Икана вес эл гыч кондымо сырам йӱын шогымем годым
шеҥгелнем палыме йӱкым кольым:
— Поро кече лийже, командир!
Савырнен ончальымат, Афганысе йолташем пыкшерак палышым. Моланже-можо,
туржалт
пытыше вургемым, пеле шаланыше ботинкым чиен да бомж семын пондашыжымат
нӱжын
огыл.
— Салам! Заданийыш лектынат? — шыпрак йодым.
— Ынде пел ий утла лиеш.
— Ом умыло...
Тунамак "Ош маска" лӱман банкым нальымат, йолташемлан кучыктышым. Кӧланже-
можо,
но тудлан мыят сайым ыштышаш улам.
— Командир, кузе пашат кая? — импортный сырам подылмо лугыч йодылдыш
йолташем. —
Манмыла, шоҥшыланат пеш раш, но пален налмем садак шуэш.
— Шкеат ӧрам.
— Юмо пӱрыжӧ. Тиде суапым тый чыла шотыштат сулен налынат. Иктаж-мо семын
тыланет удам ыштенам гынат, нелеш ит нал. Нуно-шамыч огыл гын, тыйым "шем
тюльпанеш"
веле кондат ыле.
Уэш, ынде мынярымше гана, тунамсе штрафной боевой заданий ушыш толын пурыш,
кушеч мый чонан пӧртыльым. Илышаш кечем улмаш.
— Ме икте-весынам умылена. Туге гынат...
— Носатый шотышто титакем уке, командир, — шомакем кӱрльӧ йолташем.
— Кузе тыге?
— Тугак. Носатый шкенжым шке кӱзӧ йымак чыкен да тыйым арален коден.
— Нимом ом умыло.
— Эше ик банке сырам нал.
Кокымшо ате гыч шоҥан напиткым йолташем тамлен-тамлен йӱӧ. Ончычсо опер
Носатый
нерген чыла-чыла каласкалыш. Кызыт гына умылышым: мый арамак чонем
пуштылынам
улмаш.
— Носатый ден Старшойым мыйын коллегем-влак арален шогеныт, икманаш, ӱшанле

еҥышт лийыныт. Кугу шӱдыран погоным нумал коштшо-влакын суапышт нимынярат
лийын
огыл. Умылет вет: нуно кызытат документыш кидыштым пышташ гына палат.
Кыдалаш
кӱкшытан офицер-влак деч гына чын уверым колаш лиеш. Нунак веле кызыт
уголовник-влакын могай улмыштым сай палат.
Шишкарь-влак трибун гыч еҥын ямде шомакшым гына попугайла ойлаш тӧчат, сай
пашалан тептерышт уке. Сандене нунын нерген, мӧҥгешла, вес шонымаш шочо.
Теве кузе.
Старшойым приказ почеш Носатый кораҥден да шып гына чояланен илен. Тыштыже
ынде
оптышеш пиже!.. Носатый окмак огыл, тыйымак сулыкыш пуртен. Мыйымат яндар
вӱдыш
луктын: шокшынек чыным пален налаш тӧчышым, но шонымем вес семын савырныш,
шкенан кашак дек веле толын лектым... Кунам Носатыйым вес тӱняш колтышым,
тудын
йолташыже-влак вигак шуыштым шогалтышт: пуштмо нерген пален налыт гын, юмо
иктымат ок пыдал. Сандене вучыдымо случай лиймылан кӧра "Носатый уке лие"
манын мутым луктыч, пуйто тудлан тыгак пӱралтын... Мыйым йол ӱмбак
шогалтышын койыч, а
вара, кок тылзе гыч, мыйымак титаклаш тӱҥальыч. Молан манаш гын, мыйын
порылыкемлан кӧра нуно шке шонымашкышт шуын ышт керт.
— Командир, кыдыр-кодыр пашат теве могай, — мутшым кошартыш Вячеслав.
Йолташемын чыным ойлымыжо ӱш дене перымыла лие. Тыгайым шке пылышем денак
колаш
да пален налаш — манаш веле...
— Носатый начальствын шулдыржо йымалне лийын гын, молан мыйжым кучаш тӧчен
да
пачерым йӱлалтен? — ӧрын-тӱҥын шогымем деч вара йодде шым чыте.
— Тый тудым ик кече веле огыл паленат. Титак деч чоян утлаш манме амал дене
тудо
шке еҥже-влаклан каласынеже улмаш: Старшойым пуйто вес еҥ пуштын. Умылышыч?
Конешне, кӱшыл орган тыйым закон почеш четлыкыш петырынеже ыле, но Носатый
ты "модышын" правилжым пудыртен. Теве молан шке вуйжыланак веле логалын...
— Тый кызыт могай пашам ыштет? — йодым йолташем деч.
— Мый? Икманаш...
— Тый вет милиций школым тунем пытаренат. Тугеже, юрист улат.
— Юрист, — воштылале йолташем. — Ты орган гыч мыйым туге поҥгалтареныт —
права
нерген тетла шоналтыманат огыл.
— А судшо мом онча? Тидлан суд улыс. Тудо мемнан пӱрымашна верч вуйын
шогышаш
огыл мо? — тудым чаманен каласышым.
— Чыла пытен, командир. Ме коктынат кугу пызыртыш йымалне лийынна. Йочала
мутланымаш ынде молан кӱлеш?.. Илыш мемнам чотак пунчале. Тый, конешне,
пеҥгыдын шогышыч. Тидлан чот кӧранем да кугешнем. Мый лунчырий улам.
— Тидлан кӧраныме ок кӱл... Тыят лунчырий отыл. Чылан пуля йымалне лийын
огытыл.
А ме вулно падырашым капыштына нумал коштынна. Ынде кушкыла лупшалтат?
— Шкеат ом пале. Ватем деч ойырленам. Теве тыге и перныл коштам.
Да-а, паша сайжак огыл. Ик ий ончыч лишыл йолташем нерген йӧршеш вес
шонымаш
ыле. Сай могырым гына. А ынде...
— Ситыш, пагалымем, тыгай койышым кояш. Кызытеш мый денем иле, ончыкыжым
кузе
лийшаш нерген пырля шоналтена. Тыйын паша опытет, уш-акылет дене, опер тос,
ала-кушкат шуаш да киндым гына огыл — ӱйым-мӱйым, колбасам гына кочкын
ӱмырым шуяш
лиеш. Мыйын шонымаште, илыш кеч-кунамат путырак оҥай лийын да тыгаяк кодеш
тачат. Тудым локтылшыжо, сӧрастарышыже ме, айдеме, улына. Чылажат мемнан
койышшоктышна дене кылдалтын.
Мый, пелторта-шамычын туныктышыжо, мораль лудашат кертам улмаш. Шомакем
иктешлыме семын содоррак каласышым:
— Мемнан олмеш иктат шочын да вес тӱняш каен ок керт...
Кумылдымо да пӱрымашлан шыдешкыше йолташем туге воштыл колтыш — пуйто мый
чыным
огыл, а манеш-манеш йӧре анекдотым ляпкем.
1996 ий, январь — 1997 ий, апрель.

Геннадий Пирогов марлаҥден.



080499
************************************************************************
8—04
Аркадий БУКЕТОВ-САЙН

ЫНЖЕ ВОЧ ТАМГА ШӰМЕШНА

Лӱмгече

Ирказа пачала тӧрштыл огыл
Толынам мый ош тӱняш ош телым.
Ты нерген мужедын огыт шогылт,
Палемдат, поген чесан ӱстелым.

Теле рӱдым толынам, эрдене.
Ӱжара ӱмале у айдемым.
Пукшыш аваем шке оҥжо дене —
Шӧрым шупшынам тамлен, шер темын.

Кодым тулыкеш мый пеш ужарге.
Лектым лум йымач шоганла шошым.
Шӱм-чонем яндар да ом йошкарге.
Йӧратем садлан тӱням лач ошым.

Вуй ӱмбалне — шӱдыран Сандалык.
Эргыже улам Марий Элемын.
Ик еш гае тыште тӱрлӧ калык.
Омсала почнем мый шӱм-кылемым.

Ирказа пачала тӧрштыл огыл
Толынам мый ош тӱняш ош телым.
Эртышым мужедын огыт шогылт.
Палемдат, поген чесан ӱстелым.

ЛИЕШ ТӰРЛЫЖАТ
Кеч-кушко кай — эре ок ончо кече.
Йӱр, лум, шолем, тӱтан... молат лиеш.
Чылажымат ме манына игече.
Садакыс кече шыргыжын лектеш.

Еш илышат ала-молан тыгаяк:
Коклан шӱмбел еҥ шӧрын ончалеш.
Колта варажым шыргыж кече гаяк.
Шӱм-чон тунамак угыч пеледеш.

ПИАЛАН УЛАМ
Могае суксо тый денет ваш ыштыш?
Ала тый юзо чынжымак улат?
Омем ялт йомо, чон ласкалык пытыш.
Садак, о Муза, мыланем кӱлат.

Толат, лумӱдыр лийын, чинче телым,
Кеҥежым шонанпылыш савырнет.
Нимо деч шерге шочмо-кушмо элым
Эреак йӧраташ сымыстарет.

Улат тый пуйто шӱм пелаш-эҥертыш,
Ӱшаным, вийым пӧлеклет мылам,
Кеч рвезе пагытем эрелан эртыш,
Ом ӧкынӧ ялт, пиалан улам.

ТАМГА
Ситыдымашем, ой,
мыйынатыс ятыр.
Кечынатыс уло, маныт, шем тамга.
Пеш палем, айдеме ушыж дене патыр.
Ынже воч тамга шӱмешна нимогай.

ШОКШЫМУЖО
Ӧрыктарен нигӧ ок керт иктат:
Кава йымалне чылажат лугалтын.
Айда-йӧрам вурса изи колят,
Ӱяк-мӱяк колта шем пырыс кутыралын.

Мо янлык! Тӱткын йырым-ваш ончал —
Чолгалыкым кеч-кӧ ончыктынеже.
Шоганым луктын ужалаш Эчан,
Куваже пӱрым шергын ужалынеже.

Туштак "марий коньяк" вӱдла йога.
Тамлат аярым, мокталтен, шер темын.
Палатыс: бизнес мом-гынат шога,
Сбербанкышт ырыкта у Кече семын.

Ой, мо тыгай: порволыш мо пӱя?
Пазарыште тарваныш шокшымужо!
Реклама иктымак тӱен-тӱя,
От пале, кидым шуралташ гын кушко.

Ала вик унагудым солалташ?
Ала арендышке пуаш гаражым?
Лиеш мелнам кӱэштын шинчылташ...
Почешыс бизнеслан памаш шинчажым.

Ӧрыктарен нигӧм ок керт иктат:
Кава йымалне чылажат лугалтын.
Тыпланымашым ӧрдыжкӧ поктал,
Пиж пашашкет тый шокшым кергалтен,
Но ошым шеме дечын ойыралын.




080599
************************************************************************
8—05
"Ушеш кодшо картычке" конкурсыш

"Амфибий-айдеме". Кӧ тудо?

Илыш — кино, маныт. Ойлаш веле куштылго. Киношто чыла ыштен кертыт: Юл
вӱдымат
мӧҥгешла савырат, кӱшкыла йоктарен колтат; ала-могай татыште Тылзышкат
чоҥештыл
толыт; кӱлеш гын, вич минутыштак чапле кӱ полатымат чоҥен шындат.
Киносо герой-шамыч могай виян улыт! Боевиклаште ик айдеме лу-коло бандитым
тыманмеш кырен опта. Тудо тыгаяк патыр манын шонеда? Уке.
Кино. Кино. Кино. Мом режиссер шонен пышта, киношто герой-влак тудым ыштат,
а
илышыште?.. Кином сниматлашат пеш неле, шуко окса кӱлеш. Киношто чыла ыштен
кертеш гынат, киноартист илышыште — мемнан гаяк еҥ. Пашадаржат утыжым
кугужак огыл.
Киноартистын ойлымыжым колыштат, да тудын профессийже деч чонет йӱкша. Вет
киношто воштылмет огеш шу гынат, шыргыжаш кӱлеш, а южгунам кумылет сай
годым шинчавӱдым лукташ перна.
Эх, кино, кино! Тусо артист-влакым ончен, нунын гаяк кумдан палыме еҥ
лийметат
шуын колта. А чапланыше еҥ лийме деч ончыч мыняр пӱжвӱдшым йоктараш кӱлеш!
Ешартышыжлан кином сниматлыме годымак вучыдымын илышет дене чеверласен
кертат. Вет
киношто эре ӧндалалтыт да шупшалалтыт веле огыл.
"Человек-амфибия" кином паледа чай. 60-70-ше ийлаште тудым ончыде кодшыжат
лийын
огыл докан. Тиде кином кызыт чон вургыжын кӱташ, тусо тӱҥ герой дене
кугешнаш
лиеш. Тӱҥ герой — Ихтиандр — шодыж олмеш акулын согаж дене шӱлышӧ айдеме.
Шодо
чер дене орланыше йочам утарен кодаш манын, уста врач пел шодыж олмеш
акулын
жабржым шынден. Сандене Ихтиандр шуко жап вӱд йымалне ийын коштын кертмыж
дене
моло еҥ деч ойыртемалтеш. Но тудо шӱм-чонжо дене — калык коклаште, йӧратыме

ӱдыржӧ пелен лийнеже. Икманаш, кинофильмыште фантазий ден келге философий —
чылажат ваш кылдалтын.
Кеч ӱшаныза, кеч уке, но мый "амфибий-айдемым" шке шинчам денак ужынам.
Уке, Ихтиандрым огыл, а тудым модшо киноартист Владимир Кореневым. Тиде
ВЛКСМ ЦК-н Москва лишне верланыше "Елочка" каныме пӧртыштыжӧ лийын. Коренев
моло гаяк тыглай
айдеме, мутланаш йӧрата. Кызыт тудо театрыште пашам ышта.
Киношто модмыж годым Владимир изиш колен огыл. Шарнеда, кунам жемчугым
погышо-влак Ихтиандрым кучат, ачаже тудым утараш мия. Теҥызыште шкеныштым
пиратла кучышо опкын еҥ-влак тудым якор пелен пидын шындат, вӱд пундашке
колтат. Тиде сюжет
киношто пеш кӱчык жапым налшаш улмаш. Но вучыдымын якорьым нӧлталше
механизм шаланенат, Владимирым вӱд йымач нӧлтал кертын огытыл. Тудо изиш
пич каен огыл, пеш
шуко вӱдым нелын. Йӧра, теҥыз пундаш гыч нӧлталын шуктеныт, уке гын, кок
шинча
онченак кавара улмаш. Вот тылат кино! Вес гана тиде сюжетым сниматлаш шыште
гыч
ыштыме "артистым" Ленинград гыч конденыт да, якорьыш пидын, вӱд пундашке
волтеныт. А ме, ончышо-влак, илыше еҥымак тыге индырат манын шонена.
Вес сюжетыште Ихтиандрым тушманже-влак олаште поктат. Тудо леведышыш кӱза
да ик
пӧрт ӱмбач весыш тӧрштен шылын утла. Кином ончымо годым еҥ-влак ӧрыныт
докан:
"Ой-ой, кузе кертеш!" А чынжым гын, индеш гана тӧрштымек веле, вес пӧрт
леведышым кидше дене руалтен кучен шуктен. Кид вийже дене нӧлталтын,
леведышыш кӱзен.
Киношто кок кадрым туге ушеныт, пуйто герой ик пӧрт леведыш гыч весыш
тӧршта манынак шонет. Икманаш, киношто кеч-момат ышташ лиеш.
Эшеже ик пӧрт ӱмбач весыш тӧрштымыж годым кидышкыже кандырам пидаш логалын.
Камвозеш гын, керем веле утарен коден кертын. Икана, кандыраште лӱҥгалт
кечышыжла,
окна яндам шалатен, ала-кӧн пачерышкыже чоҥештен пурен. Пачер оза,
Кавказысе ик
калыкын эргыже, шке йылмыж дене артистым шудалын. Вет кином Шем теҥыз
серыште
сниматленыт. Вара пачер озалан яндам госфильм кӱшеш шынденыт.
Ужыда, мыняр лӱдыкшӧ, но шыргыжаш таратыше томаша кином сниматлыме годым
лиеда.
Чыла нелылыкым артист Корнеевлан сеҥен лекташыже пернен. Вес, лушкыдырак
койышан
еҥ гын, тиде рольым модынжат огеш керт ыле докан.
Вашлиймаш деч вара, чылан иквереш фотографироватлалтме годым, калык
коклаште мыят лийынам. Чаманаш веле кодеш, Корнеев дене пырля шогалын шым
шукто. Туге гынат
Владимир мылам шке фотожым пуыш. Поро вашлиймаш кинон кузе шочмыж нерген
шуко
уым пален налаш полшыш.
Киношто модаш — уш дене пылпомышто чоҥештылме гай огыл. Артист ушан, виян,
мастар айдеме лийшаш. Вет Ихтиандрын рольжым модмо деч ончыч В.Корнеев ятыр
вӱдыштӧ
ийын, тренироватлалтын. Шкендым чыла шотыштат виян улметым ончыктымеке
веле,
тӱня мучко чапланыше артистыш савырнен кертат.

Ипполит ЛОБАНОВ.



080699
************************************************************************
8—06
ШОЧМО МЛАНДЕ

КИНДЕ — ТИДЕ ИЛЫШ
Лудшын шонкалымыже

Мо тугай кинде? Тидым ик мут дене от каласе. Тудын нерген шуко муро,
почеламут
шочын, ойпого погынен. Кызыт могай гына сукырым кӱэштын огыт лук: уло уржа
да
шыдаҥ кинде, ужалат "московский" лӱманым, тыгак шинчалан "бородинский",
"раменский", "орловский", "рижский", "чайный", "диетический" манме перна...
Мо-гынат,
кеч сукара, кеч когыльо лийже, кинде шке таманак кодеш. Кузе эше калыкыште
ойлат: "Кинде — тиде илыш".
Кумдан палыме руш академик Д.Н.Прянишников шке студентше-влаклан лекцийым
лудмыж
годым палемден: "Шурно пырчыште азотан да азотдымо вещества тунаре уло,
айдеме,
туткарыш логалмекыже, вес кочкыш деч посна илен лектын кертеш". Но кинде
яра
огыл, пӱжвӱд дене толеш. Кӱкшӧ лектышан шурным налшаш верч идалык мучко
азапланен шогыман. Чаманен каласаш перна, тенийысе илыш саманыште ялысе
пашаеҥ-влаклан
шуко йӧсылык логалеш. Нуно пасушко лукшаш тӱрлӧ ӱяҥдышым кӱлеш наре налын
огыт
керт — оксашт уке, у технике нерген мут лекмеке, кужун гына шӱлалтат. Нур
пашаште кучылташ горючият ок сите. Правительстве могырымат южгунам ял
калыкым шӧрынрак ончымо гай лектеш, полыш шагал шижалтеш.
Но кажне еҥын кочмыжо шуэш. Эн ончыч тыгодым кинде нерген шоналтат. Арам
огыл
ятыр шулдыран ойым шочыктен: "Коҥга деч посна йӱштӧ, а кинде деч посна
мӱшкыр
яра"; "Пагар шужышо гын, вуят вудакан шона"; "Шужышо мӱшкырын мурымыжо ок
шу" да
тулеч молат. Тыге лектеш: шужышо еҥ киндын акшым утларак пала, акла.
Ушышкем иктаж лу ий ончычсо сӱрет толеш. Тунам, кузе шарнем, киндым эсогыл
сӧсналан налын пукшат ыле. Ола гыч котомка дене конденыт. Шулдакан кинде
кӱшеш
могай сулыкан пашам ыштыме. Тенийысе саманыште тыге сурт вольыкым пукшен
ӧрдыктарымым окмакеш ужыт гына огыл, титаклен, калык ончылно мутым кучыктен
карген
кертыт. Адакшым тыгай лӱдыкшӧ ошкылым ышташ кызыт, тыгай уке жапыште, кӧ
тоштеш?..
Киндын акшым палыше еҥ кеч-можымат шоналтен вискален шукташ тырша. Тидлан
тудо
уло кумылжым пуа. Тыге ойлымо, очыни, чыныш лектеш: киндын акшым палышак
тудын
пушыжым утыр шижеш. Вет пеледыш шудо таман гын, уржавече мланде пушан.
Тыгай
ӱпшым весе дене таҥастараш йӧсӧ. А свежа кинде пушын тамже могай? Ойлыманат

огыл, вигак нерым чыгылта.
Уэш академик Д.Н.Прянишниковын каласкалымышкыже пӧртылам. Тудо тыге
ӱшандара:
кинде аминокислота, витамин да минеральный вещества-влак улмо дене нимогай
кушкыл деч поян. Тушто могай гына химический элемент уке. Ӱченый-влакын
шотлен лукмышт почеш, киндыште 200 утла вещества тудлан тамле пушым лукташ
йӧным ышта.
Сандене тиде кочкыш менан кумылымак налеш. "Кинде — пӱртӱсын пеш кугу
пӧлекше.
Тудо тугай кочкыш, кудым весе дене вашталташ огеш лий. Киндым айдеме сутка
мучко
жапым ончыде, кеч-мыняр ийготан, кумылан лийже, садак тамла, пытартыш кечыж
марте тудын деч огеш ойырло" тыге каласен XИX курымышто киндым кӱэштме
шотышто кугу
мастар, француз армийыште служитлыше войсковой аптекарь Антуан Огюсту
Перментье.
Киндым кӱэштме пашалан тӱҥалтышым Акрет годсо Египетыште, Нил эҥер воктенсе
лап
верыште, ыштыме. Омыж дене ыштыме кагазыште (папирусышто) возымо улмаш:
египтян-влак шурным шочыкташ мландыште шыдаҥым ончен куштеныт. Вес
возымылаште тиде пашам тӱҥалмылан Тигр да Евфрат эҥерла кокласе вер-шӧрым
шотлат. Эн ончыч ӱдымӧ
пырчан культур-влак шыдаҥ ден шож лийыныт. Илен-толын, Египетыште пырче гыч
руаш
йӧре рум ышташ тӱҥалыныт. Варажым киндым ончен куштымаш Акрет годсо Римыш,
Грецийыш куснен. Ик оҥай фактым ушештарашак кӱлеш: Римыште кызыт марте
мемнан эра
деч ончыч шогалтыме ик памятник аралалтын кодын. Тудын кӱкшытшӧ 13 метр.
Скульптор Марку Вергилию барельеф йӧн дене кинде кӱэштме йӧным ончыктен.
Айдеме тукым шарлен да вияҥын толмо дене пырчан культур-влакын тӱрлӧ
вийыштым,
кӱлешлыкыштым пален налме, варарак ложашым йоҥышташ тӱҥалме, руашым луген,
тӱрлӧ
кугытан киндым кӱэштме. Тыгак ру нергенат ятыр уым пален налме. Киндым
кӱэштме
паша курымла гоч куснен толын. Тыге кажне калыкын шке традицийже шочын,
тудо ик
тукым гыч весыш куснен. Российыште илыше-влакат тиде пашам шке семынышт
вораҥдарен шогеныт. Туге гынат тачысе илыш саманыште южгунам ӧрынрак
шоналтет: молан
мемнан элысе кочкыш ассортиментышке йот кундем гыч кондымо продукт-влак
шыҥдаралтыт? Тиде пашам йӧнештарен колташ шке вийна але моштымашна ок сите
мо? Теве,
мутлан, Йошкар-Оласе кевытлашке пурен ончалына. Полкылаште француз батоным
але
багетым ужаш лиеш. Ончымаште — булко кужу, аппетитым луктеш, но кӧргыжӧ
йӧршын
пуста. А могае рекламе! Но сату налшым пешыжак от ондале: икана, тамлен
ончымеке, огеш келше гын тетла ӧрдыж гыч кондымо булкым огыл, вес сортым
ончалеш. Ужалымашке коклан турко батоным луктыт. Ончыч тудланат черет
лийын, но кызыт утларакшым шке республикыштына кӱэштме киндым налаш
кумылаҥыныт. Манмыла, шкендын —
шкендынак.
Марий калыкынат киндым ончен куштымо да кӱэштме традицийже ожнысекак вийнен
толеш. Археолог-влак республикыштына научный экспедицийлам эртарымышт годым

вакшкӱм, катманым, сорлам да моло паша ӱзгарымат кӱнчен луктыныт. Нине
тарман-влак, мемнан эран ик тӱжемсе курым мучаштыже кучылталтыныт манын,
историк-влак
ӱшандарен палемденыт. Тыгеже лектеш: марий кундемыште Руш кугыжанышыш
ушнымо дечын ончычак мланде пашам сайын паленыт, кинде кӱэштме сомылым
моштен виктареныт.
Ӧраш нимолан, теве молан марий калыкын ойпогышто Нӧнчык патыр образ шочын.
Арамлан огыл кызытат чимарий-влак кӱсотыш кинде-шинчал дене кумалаш лектыт.
Пырля
мелнам, когыльым, ӱячам, эгерчым да моло тамле кочкышымат налыт. Шочмо
калыкна
тӱрлӧ пайрем чесым ышташат моткоч мастар. Кинде дене кылдалтше ятыр илыш-
йӱлана,
пайремна улыт. Нунын коклаште "Угинде пайрем" поснак шкешотан. Тудо еш
илышйӱлаш кумдан шыҥен. Тиде пайрем уржа-сорла жап дене келшен толеш. Ты
кечын ялыште кӧ эрденак памаш гыч вӱдым конда, кӧ пӧртыш пум пурта, кӧ
коҥгаш олта, кӧ руашым луга. Ешыште уло сомылым эн шоҥгыракше вуйлата,
молышт тудын кӱштымым вуйым
шупшде шуктен шогат. А коҥга гыч шокшо киндым кӱэштын лукмеке, чыланат
ӱстелтӧрыш шичыт. Саде кугуракак, кажнылан ик катыш дене улден, поро
тыланымашым пелешта."Каван вуйым" шуялтен, "Ончыкыжым эре тыгаяк кӱкшӧ лияш
тырше" манын, эн изиракын вуйжым ниялта.
Тиде поро илыш-йӱлам шоналтетат, южгунам шинчалан йӧршын вес сӱрет перна.
Кевытыште налме южо сукырым тамлаш тӱҥалме годым кӱыктен шуктыдымым шижат.
Кокланже
ужалымашке шелыштше, когаргыше киндымат луктыт. Южо сукыр формыж дене
оварен йогаш тӱҥалше руашым ушештара. А вет кинде тӱжвал тӱсшӧ, кугытшо
денат чатка лийаш, налшын кумылжым савырышаш. Сандене кочкыш сату налше-
влак декат ой-каҥаш
лектеш: шкендам пагаледа гын, когаргыше але кӱктен шуктыдымо киндым налаш
ида
вашке. А пашаште улшо экшыкым тӧрлаташ кӱлмӧ амал дене предприятий але
фирме
вуйлатышым шижтарыман. Вет начар качестван кочкыш продукт тудын лӱмжым
амырта.
Качестве нерген шомакым лукна гын, мо деч шогымо амалжымат, очыни,
ончыктыман.
Киндым кӱэштмаште шукыжо ложаш деч шога. Сандене налше-влак сорт шот дене
ончат,
келшышыжым гына ойырат. Тыгак производствышто сай технологический линий
лийшаш.
Но кеч-могай пашат мастар еҥ-влакын тыршымыштлан кӧра сай саскам пуа.
Нуным,
поснак кызытсе саманыште, кумылаҥден шогаш мондыман огыл.
Мый эше теве могай проблеме деке пӧртылнем ыле. Кызыт Йошкар-Оласе кинде
завод-влак шукыж годым икгайрак ассортиментаным кӱэштыт. А вет икмыняр ий
ончыч кочкыш
сатум лукташлан специализироватлыме производствым шыҥдараш тӱҥалме ыле.
Мутлан,
кумшо номеран завод шке форман киндым луктын, ассортиментшат моло деч
ойыртемалтын. Адакшым тыште у технологический линийым шыҥдарыме ыле. Тыгай
производствылан еҥ-влакымат туныктеныт. Нунын опытыштым варажым "Махаон",
"Сувенир" фирме-влак кучылташ тӱҥалыныт. Тыге кызыт специализироватлыме
паша мӧҥгештын. Мыйын,
специалист семын, весе шотыштат тургыжланымаш лектеш. Вет южо кинде
заводышто,
технологий келшыдымылыкым шотыш налде, моло фирмын ассортиментшым лукташ
тыршат.
Тидын дене кӱэштын лукмо изделийын качествыжым веле мӧҥгештарат, калыкын
кумылжым волтат.
Республикыштына киндым кӱэштме да кочкыш продуктым ситарыме шотышто пашам
утларак вораҥден колташ манын, посна чатка программе лийшаш. Кызыт тиде
отрасльым
виктарыме йодыш ӧрдыжтырак кодын. Шукыж годым посна энтузиаст да специалист-
влак
веле утларак тургыжланат да пашам саемдыме йӧным кычалыт. А производство ик
верыште шогышаш огыл: у технологий ден оборудований-влакат кӱлыт,
специалист-влакымат туныктен шогыман, ассортимент да качестве верчат
азапланыман. Вет киндым
нимогай продукт дене от вашталте. Арам огыл калыкыште ойлат: "Коллан — вӱд,

емыжлан чодыра кӱлыт, а кинде пӱжвӱд дене шочеш". Ме тиде калыкмутын
кокымшо
ужашыжым поснак ушыш пыштышаш улына. Вет кинде — чылалан вуй.
Евгений Петров.
Йошкар-Ола.



0807а99
************************************************************************
8—07
Анатолий МОКЕЕВ
ТЫГЕАТ ЛИЕДА

Кӱчык ойлымаш-влак

ВОТ ТИДЕ НЕРӰПШ!

Миклай вате колхоз пашаш каяш тарванен. Марийже, мокмыран, пакчаште коштеш.
— Пел чукырым кеч темен пу!— йыгыла Миклай.— Вуем шелеш ала-мо.
— Итат йод! Сита лӧкашет!— манеш ватыже да межа корно дене ушмен пасу
могырыш
ошкыл колта. Изиш торлат, савырнен кычкыра:
— Микла-ай! Тый эҥыжвондо коклаште аракам итат кычал — уке тушто!
— Йӧра, уке гын...— эҥыра нер йымакше Миклай.
Ватыжын тупшо йомын шукта ма, уке ма — эҥыжвондо йымач чырыкан атым муынат
луктеш...
— Ну, тиде Миклайым! Адакат йӱын возын! Нерӱпшыжӧ пийын гай: аракам кеч-куш
шылте — садак муэш!— туманла кечываллан мӧҥгӧ толшо ватыже.

НАЛШАШ МЫНЯР ПОГЫНЕН?
Миклай ден ватыже теле кастене мӧҥгыштышт шинчат.
— Эй, погынымашыш мийыза!— окнам тӱкалат.
— Адак погынымаш! Миен толшаш мо-ли: мом тушто каласат,— манеш Миклай да
чияш
тӱҥалеш.
— Миен тол, миен тол,— ойла ватыжат.
Иктаж кок шагат гыч Миклай пӧртылеш.
— Мом вара ойлышт?— кроватьыште кийыше ватыже йодеш.
— А, мыйжын коштшашат уке улмаш,— Кидшым лупшалеш Миклай.— Ӱдырамаш йодышым
ончышт.
— Мом вара? — вуйжым нӧлталеш ватыже.
— Кӧ еҥ марийым кунар гана "шыматен", кажне ганажлан лу теҥге дене тӱлаш
пунчальыч,— нимом тыгай-тугайым шоныде, каласен шында Миклай.
Ватыже семынже шотлен кия: "Тидым... кум гана шыматенам, тудым... ныл гана
чай..."
— Микла-ай, мыламже шымле теҥгем пуат мо?— йодеш вара.

ШКЕНЖЫМ ШКЕ "УЖАЛЕН"
Тиде шукертак лийын: пашадарым гына огыл, эсогыл авансым эре жапыштыже
пуымышт
годымак. Ик марий — лӱмжӧ тек Васлий лийже — ик кечын витле теҥге авансым
налын.
Тушечын ала-мыняржым кастене кучен — йолташ-шамыч дене пырля. Кунар кучен,
кузе
мӧҥгыжӧ толын пурен, нимат ок шарне. Эрдене кӱсенлам терга — кумыр-шамыч
веле
кият.
— Мый тыйын оксатым налын омыл!— манеш ватыже.— Шоно, куш чыкенат, кӧ дене
лийынат.
Васлий тӱгӧ лектеш, коштеш. Кузе гына, шона, палаш ыле: кӱсен гыч оксам
ватыже
луктын налын але конденак огыл, йомдарен. Шонен муэш. Пӧртыш пура да йӱкын:
"ойгыра":
— Мом ыштылынам?!— манеш.— Вет кудло теҥге ыле кӱсеныштем!
— Кузе кудло? Мо, мӧҥгыжӧ кумло визтым веле конденатыс!— ӧрын кудалта
ватыже.

"СПОРТЛОТО" БИЛЕТ
Васлий пешак мыскараче айдеме. Ик жапыште "Спортлото" дене модаш тӱҥалын
ыле.
Модеш, модеш, а пиал тугак ок "шыргыжал".
Икана эртыше тиражым газет гыч тамак пачке ӱмбак возен налеш да билетым
"кычалаш" тӱҥалеш.
— Мом йомдаренат?— йодеш пелашыже.
— "Спортлото" билетем ала-куш чыкенам,— манеш Васлий.— Теве газетыште тираж
уло.
Мый чыла вич номерге паленам ала-мо. Удыралме числам тамак пачкыш возенам,
а билетшым кушко пыштенам, ом шарне.
Ватыже тамак пачкым онча, газетысе тиражым — чыла толеш! Кидшат чытыраш
тӱҥалеш.
— Тидыже — пеш кугу оксас! Айда эше ик гана сайынрак кычал ончена!—
Васлийым
чыжтыраш пижеш.
Чыла-чыла пургед пытара. Васлият полшышын коеш. Канен-канен кычалыт...
Васлий тӱгӧ лектеш, воштыл-воштыл тамакым шупшеш. "Ынде сита дыр",— шоналта
да
пурен каласа:
— Айда, ит кычал: уке нимогай билетат. Мыскарам ыштенам.
— Кузе туге — уке? А нине числаже кушеч?— тамак пачкым ончыкта ватыже.
— "Кушеч, кушеч..." Газет гычак возен налынам.
— Шойыштат!— нигузе ынеж ӱшане вате.
— Укеак но...
— Ондалет!
Васлий ындыжым мыскарам ыштымыжланат ӧкынен.
— Шке шоналте: кӧ иктаж-мо кӱлешаным сигарет пачкеш воза? Тамак пытыш —
луктын
кудалтет,— пытартыш "аргументым" луктын пышта. Чыным доказатлашет шоям
ыштыме
деч ятырлан нелырак улмаш!
* * *
Нине кок историйым калык кумдан палыме артист-комик Илья Россыгин дене
кылден
ойла. Тудын кугу мыскараче улмыжым, кеч-куштат, кеч-кунамат йӧным муын
моштымыжым шотыш налын, тыге лийын кертмылан ӱшанашат лиеш.

"СОВЛАМ ЛИЕШ ГЫН..."
Икана ялышкышт спектакль дене толшо артист-шамычым ял марий мӧҥгыжӧ унала
ӱжын
пуртен. Ӱстембак сийым поген, ӱстел йыр шерге уна-шамычым шынден, пеш
сийла.
А Илялан совла ситен огыл. Йодшаш веле вет да... Оҥай огыл, шонен дыр.
Шинча,
мом кид дене налаш лиеш, пурлалеш. Оза эше нимомат ок шиж.
Ӱстел йымалне пырыс пӧрдеш улмаш: йол воктен шӱраҥыштеш, кочкаш йодын,
йӱкым
пуа. Илья шинча-шинча да кугу йӱкшӧ дене каласен шында:
— Ну, тиде пырысшым! Совлам лиеш гын, саҥгат гычак перем ыле да!..
Оза онча: чынак, Илян совлаже уке. Чечасак конденат пуа.

"КАРМЕ МӰЙЛАН КЕРЖАЛТЫН..."
Вес марият артист-шамычым тыгак мӧҥгыжӧ сийлаш пуртен. Эше пурымышт годымак
Иля
ик йолташыжлан шинчажым пӱалеш:
— Ончо: озан пакчаштыже кунар мӱкш омарта уло! Теве ужат, мӱйым теммеш
кочкын
лектына.
Ӱстел йыр шинчыт. Ӱстембалне сий — шындаш вер уке. Мӱй гына огеш кой. Йӧра,

йӱыт, кочкыт, мутланат. А Иля — уке-уке да — кидше дене лупшал-лупшал
колта.
Шинча, шинча да адак лупшалеш.
— Мом эре лупшен шинчет?— воктен шинчыше артист шыпрак йодеш.
— Да ик карме нерат ыштен! Мӱйлан пижын да пижын! Кы-ыш-ш!— Ильян кӱжгӧ
йӱкшым
озат колын шукта. Ончалеш: чынакыс, мӱетым шындаш чылт монден! Кугу кӱмыжеш
мӱй
толынат шинчеш.

"ЧАПЛЕ КОЯ"
Ик ялыште мыскараче марий, Тропим, илен. Шояче лӱмжӧ ала-кушкат шарлен
улмаш.
Пошкудо-шамычше вучен веле коштыныт: кӧм эше Тропим ондала да уло ялым
воштылта.
Толеш икана Тропим ял урем дене мӧҥгыжӧ. Пошкудыжо — Вӧдыр — окнам почын да
коракиге гай ончен кия.
— Эй, Тропим, колто иктаж шоякетым! Шукертсек воштылтен отыл!— кычкыра.
— Ой, Вӧдыр, йӧршынак ом ярсе! Села кевытыш коям конденыт. Пеш чапле коя,
маныт:
пелтымек, ик килож гыч килоат пелак наре ӱй лектеш. Теве, черетым ыштен
коден,
мешаклан толам. Омак ярсе: мӧҥгеш куржаш кӱлеш,— манеш Тропим да вашке гына
капкашкыже пурен йомеш.
Вӧдыр вучен кия: чынак кевытыш кая мо пошкудыжо. Онча, мешакым коҥлайымак
ишен,
Тропим лектеш да села могырыш тугак писын ошкыл колта. Вӧдыретым огешат
ончал.
"Тугеже, чынак, коялан куржо,— шоналта Вӧдырат.— Кок килом налам гын мыят,
ӱйжӧ
кум кило чоло лектешыс! Тыге киен, шот огыл. Каем, ала Тропим черетыште
ончыкыжо
пурта — пошкудо семын". Писын чия да сумкам сакалтен каен колта.
А Тропим ялым гына лектеш да корно деч ӧрдыжтырак шогышо куэ йымак тамак
шупшаш
шинчеш. Изиш лиеш, онча — Вӧдыр села могырыш пешак вашка. "Ончо, ӱшаныш
вет! Так
гына тыге ойлышым",— окшакрак пошкудыжым чаманен колта Тропим.
— Шого, Вӧдыр! Ит кошт! — кычкыралеш. Шӱлешташат тӱҥалше Вӧдыр дек шке
ошкыл
мия.— Мо, тыйже ынде ушан улат, ушдымо улат? Ик кило коя гыч ӱйжым кило деч
утым
кунам пелтен луктат?
Вӧдырат ок чыте — воштыл колта.
— Ну, Тропим! Ну, кертыч шоҥго йӱлерым ондален! Ялыштыже кеч ит ойло, йӧра?
— Йӧра, йӧра,— манеш Тропимат.
Но ялыште иктаж-мом шылтен кертат мо? Тевыс, мыят палем тиде йомакым.

ИКТЫЖАТ ПАЛЕН ОГЫЛ
Кок марий — коктынат пешак мокмыран улыт — автобусышто йыгыре шинчат, тидым-
тудым кутыркалат, теҥгечысыштым шарналтат. Иктыжын чылт вуй ӱмбалныжак
сумка кеча:
шоҥго кува, кок кидшыге кучемыш кержалтынат, сумкажымат кӱшкӧ сакен.
Каят-каят, лакыште автобус чот гына тӧршталтен колта — сумка гыч ала-мо
йогаш
тӱҥалеш. Ик марийже чӱчалтше вӱдым парняж дене удыралешат, ӱпшынчын тамлен
онча.
— Шинчалтыме кияр вӱд,— манеш.— Банкыже шаланыш ала-мо. Эх, кызыт тыгайжым
ик
кружкамак пелташет!
— Ну-ка, ну-ка,— манеш весыжат, тудат тамым налын онча.— Уке, кияр вӱд
огыл. Тиде — помидор вӱд, пожале.
— А мом ӱчашаш, айда шкеж деч йодына,— темла йолташыже. — Кувай, сумкаштет
— мо?
— Да пырысым садыш наҥгаем,— лыжган гына вашешта шоҥго.

ЧОТРАК КУЧЕН КОЛТЕН
Огаша кува дек Миклай пурен.
— Кузе ила, ончал лекшаш, шонем,— манеш, окна воктек, олымбак шинчеш.— Ала
тамакше уке, ала-мо шонем... Уло дыр тамакетше?— Кӱсенже гыч пел пачке
махоркым
луктеш.— На, пыште, еҥгай. Уто ок лий, — чытырыше кидше дене тамак пачкыжым
Огаша кувалан шуйкала.
— Уло, уло эше изиш тамакемат. Но йӧра, пуэт гын, налшаш. Тыйже пешак
мокмыран
улат ала-мо? Тӱсетат укес!— Огаша кува пешак шижеш: моло огыл, мокмыр шӧраш
пурен Миклай.
— Итат ойло ынде, еҥгай. Пешак йӧсӧ кӧргылан! Теҥгече утларак подыл
колтенам
шол...
Миклайым ончен чаманет: чынже денак чот йӧслана аман. Но "эмжым" вигак ок
йод,
ужат.
— Изишак ала-кушто лийшаш,— манеш Огаша кува, коҥга шеҥгечын аракам капрон
кружкаш ти-ичак темен конда.— На, йӱын колто, ала куштылгырак лиеш.
— Ну, еҥгайжат! Ынде кузе таушташат ом палыс! Тамакшым, кӱлеш гын, эше
кондем!—
Миклай кыч-куч веле коеш. Шуйымо кружкам налеш да... утыжым кормыжтал шында
шол!
Пушкыдо капрон атет льыптыргенак шинчеш, да арака пелыж наре кӱварвак
велалтеш.
Миклай, тидым ужын, чуч ок шорт.
— Ну, кидемжы-ым!— манеш.— Янда стакан огыл вет, шыманрак кучаш ок лий мо?
Ой,
окма-ак! Ой, окма-ак!
Огаша куван чонжо поро: аракам эше янда стаканыш темен пуа...

ТЕВЕ ТЫЛАНДА!
Семон пашаштыже ала-могай титакым ыштенат, тудым профкомыш ӱжыктеныт:
"шокшым
пурташ". Такшым, нимогай погынымашыш да монь тудо ок кошт, ок йӧрате. Но ты
гана
кайыде ок лий, мом ыштет.
— Вара, теҥгечет чот вурсышт?— эрлашыжым пашам пырля ыштыше-шамыч йодыт.
— Да, ала-мом кычкырлышт гой — мый сайынже шымат колышт,— шуйдаренрак ойла
Семон. Кутырымыжак тудын тугай: мутшо южо еҥын гай чоҥештен огыл, нушкын
лектеш.
— Ну, йӧра, шкеже мом ойлышыч вара? Тӧрланаш сӧрышыч, наверне? Вет
тыланетат мутым пуэныт чай.
— Мый?.. А мом мый ойлем? Чылаштлан пиж гоч чишкам ончыктен шинчышым!..

"ЯРА ТОЛШО" ОКСА
А вес гана Толий оксам муын. Коло вич тӱжем теҥгем! Теве гына тиде корно
денак
лишыл чашкерыш шке кӱлешыж дене кайыш, нимом ыш уж, а мӧҥгеш тольо — на,
тодыштмо окса асфальт корно воктен койынак кия! Кум кагаз: кокытшо — лу
тӱжемаш, иктыже — вич тӱжемаш.
Яра толшо оксам кушко чыкаш — логалмыж годым "кочо вӱдетым" шӱкалдыме еҥым
туныктышаш уке. Толият, шуко шоныде, палыме ик шоферлан кок кленчам налаш
кӱштен
колта.
— Кодшыж дене киндым нал,— манеш,— пурлаш.
Паша пытымеке, мӧҥгӧ кайыме деч ончыч, уло бригадым ӱжеш да литретым луктын
шында.
— Таче мый сийлем!— манеш.— Ида мондо порылыкем.
Шкеак темкала, йӱкта. Куд вийвал пӧръеҥлан кок атет — йылме рудалташ веле.
Мут
гыч мут — Толият оксам мумыжым луктын каласа.
— Эй, тугеже, яра толшо оксам йӱын колташат сулык огыл!— маныт йолташ-
шамычше.—
Юмо пуэн, юмо налын.
Но, умшаш изиш пурымеке, ешараш кӱлешыс! Толий ден ик йолташыже, селаш
миен, эше
иктым пелыгыч налаш автобусыштак кутырен келшат.
Кевыт воктек миен шогалын, Толий кӱсенлажым пургедаш тӱҥалеш. Йолташыже шке
оксажым луктын да вучен шога. Толий кычалеш, кычалеш — окса уке.
— Да лийшаш! Коло вич тӱжемым шке кӱлешемлан пыштенам ыле. Шарнемыс: лу
тӱжемаш
кок кагаз ыле, икте — вич тӱжемаш... Шого, шого, а корныштыжо шке оксамым
муын
омыл дыр? Конешне! Ончыч луктын возенам, мӧҥгеш толшыла, шкеак муынам. Вот
тылат
"яра толшо" окса! Айда, кайышна мӧҥгӧ: сита тачеш!



0807б99
************************************************************************
8—07

Виталий ШАПКИН
Андрей Эшпай — илышыштем

А.Я.Эшпай да тудын дене гына огыл творческий келшымашем нерген серыш,
вашмутланымаш, шарнымаш, дневник, шонкалымаш

"Салам лийже, Андрей Яковлевич!
Тендам Йошкар-Ола гыч Шапкин азапландара. Эмлымверыште уламат, тӱрлӧ
шонымаш да
план вуйыш толыт. Тышечак Тендан дек йодмаш да темлымаш лектыныт. Ну,
чылажымат
радамын. Ӱшанем, тиде арнян больнице гыч лектам. "Андрей Эшпай" кӱжгӧ коман
ик
книгам (Евгения Гульянцын ямдылыме да 1988 ийыште Москваште "Советский
композитор" издательствыште савыктен лукмо кугу книга нерген ойлалтеш —
В.Ш.) ме Катя
пелашем дене муынна. (Шкеже 1998 ий 8 декабрьыште мӧҥгышкем йыҥгыртен да
Марта
ӱдырем дене кутырен. Йошкар-Оласе кевытлаште тиде книгам ончалаш да, уло
гын,
кунаре мумым чыла налаш йодын — В.Ш.).
"Ончыко" марий журналыште "Шкем нерген гына огыл" шарнымашем лектын шуо —
1998
ийысе 8—11 номерлаште савыкталтын. Лудшо-влак коклаште резонансым луктын.
Сандене у пашалан пижнем. Темыже тыгай — "Андрей Эшпай — илышыштем". Тидын
нерген шукертсек шонен коштынам да ынде возаш "кӱын шуынам".
Мый вет раш умылем да тидын нерген шылтыде ойлем: Те, Андрей Яковлевич,
мыйын
илышыштем огыда лий гын, тачысе гай флейтист Шапкин огеш лек ыле. Возаш
материалым ситышын погенам. Но икмыняр йодышлан Тендан деч возен колтымо
вашмутым налнем, вет телефон дене чылажымат кутырен налаш ок лий. Тореш
огыдал? Йодыш-влак
тӱрлӧ лийыт: окмакракын пуымо гай чучшат, очыни, лапкаракат, илыш гыч
лекшат,
историй дене кылдалтшат. Но чылажат мыланем моткоч кӱлешан. Сандене ида
ӧпкелалт.
Тиде йӧн дене пайдаланен, мый да уло ешем: Катя, Марта да Надя — Тендам У,
1999,
ий дене саламлена. Юмо полшыжо Тыланда тудым сайын илен лекташ. Чыла лишыл
еҥландат тазалыкым да сеҥымашым сугыньлена.
Эн сай тыланымаш дене — В.Шапкин. 14.ХИИ—98 ий. 9 палата".
Тиде серыш пелен 27 йодышем колтышым. Да теве вучен шуктышым вашмутым. Тудо
мыланем моткоч шерге. Шуйкаленрак возымо, кажнылан огыл умылаш лийме
почеркше дене
14 ластыкеш серен. Тыгак пеш шергакан документ-влакым колтен. Тылеч ончыч 4
январьыште, иктаж вич шагат кастене А.Я. телефон дене йыҥгыртен. Мый
мӧҥгыштӧ лийын омылат, Катя пелашем дене мутланеныт. Тудо У ий дене
саламлен, мыйын нерген
йодын да увертарен: вашмутан депеша — корнышто, лишыл жапыште почта дене
миен
шушаш.
1999 ий 7 январьыште, Рошто кечын, серышым нальым да вигак пашалан пижым.
Очыни,
тидлан правам уло, вет моткоч сай айдеме, ХХ курымысо тале композитор дене
коло
ий утла кылым кучем да творческий келшымашем гыч шуко каласкален кертам.
А тӱҥалын чылажат тыглай саламлалтмаш гыч. Вара кылна вияҥын, ваш-ваш
ӱшаныманыш
савырнен. Мутат уке, кызыт чылажыт возен от пытаре, да тидыже огешат кӱл,
очыни.
Тудын творчествыжым шымлашат ом тӱҥал, тидым тек критик ден музыковед-влак
ыштат. Тудын илышыж гыч мый денем кылдалтше тат-влак нерген гына каласкалаш
шонем.
Йошкар-Олаште И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищын 21-ше классыштыже
(тушто
тунемше-влак дене урокым эртарем) кок сӱрет кеча. Ачаж ден эргыже Эшпаймыт:
Яков
Андреевич ден Андрей Яковлевич. Нуным марий художник-влак кокла гыч ала-
кудыжо
сӱретлен — кӧжым раш ом пале. А.Я. икымше гана ужмыж годым каласыш: "Мыйжым
кораҥде, ачам тек кодеш!" Мутат уке, тиде гана йодмыжым шым шукто, да нине
сӱрет
классыштем мыйын паша ыштыме жапыште эре кечаш тӱҥалыт.
Андрей Яковлевич ачаж нерген мыланем пеш шуко каласкален. Сӱретлен ыштыме
кугу
портретше Москвасе пачерыштыже коймо верыште кеча. Тидыжат уста
композиторын
ачаж дене кугешнымыже, тудым чынжымак йӧратымыж нерген шижтара. Яков
Андреевичын
поро кумылжо да чынжымак интеллигент сын-кунжо портрет гычат раш коеш.
Ӱмыржын
пытартыш кечылаштыже тудо киен гына, кутыренат кертын огыл. "Мый рояль
воктек
шинчым да "Вӱдшӧ йога" семым шокташ тӱҥальым. Ачамын шинчавӱдшӧ йоген
лекте", —
шарналта эргыже. Андрей Яковлевичлан тидыже чонышкыжак логалын.
А теве серыш гыч йодыш ден вашмут.
В.Ш. — Ачада нерген изиш каласкалыза. Пытартыш кечылаже кузе эртен, тудым
кушан
тойымо?
А.Э. — Ачам ӧрыктарыше талантан еҥ лийын. Тыге ойлымо годым мый музык
шотышто
веле огыл манам. Такше сем тӱняштат тудын творчествыже шке шотын почылтын.
Тунам
эше шукыжлан умылаш лийдыме марий пентатоникым ойыртемжым, ямжым ончыкташ
манын,
тудо композитор семын южо шонымашыж дечат кораҥын. Кертеш ыле тидым ышташ
огыл
гынат, каен кертын молын такыртыме корно денат, но тудо чонжо дене марий
сем дек
лишыл лийын. Ачамын келыштарыме да Музгизыште 20—30-шо ийлаште савыктен
лукмо
марий муро-влак тидым раш пеҥгыдемден ончыктат. Тидымак палемден Махмуд
Нигмедзянов.
Марий мурым гармонизироватлыме шотышто мый вараже тудын деч тунем шогенам.
Да
кеч камерный, кеч симфонический произведенийым возымаште марий мурым
кучылтмо
годым немыч школ деч кораҥынам.
Ачам изинекак неле пашаш кычкалтын да шкаланже киндым шке ыштен налын. Тудо
шочмо ялыштыже, Какшамарийыште, шоло волтымаште пашам ыштен. Семлан кумылан
улмыжо
пеш эр почылтын. Тудо кӱсле, скрипка да гармонь дене шокташ тунемын.
Профессиональный образованийым Озаҥысе музыкальный училищыште налын, тушко
1910 ийыште
тунемаш пурен. Тунем пытарымек, вигак шочмо кундемыш пӧртылын да
просветительский ден педагогический пашалан пижын. Вара, уже 30-шо ийлаште,
Москвасе консерваторийыште да аспирантурышто шинчымашыжым нӧлтен...
Ачам шӱм-чон дене поян, поэзий кумылан айдеме лийын. Палемдыман, тудо
моткочак
сайын сӱретлен моштен, тӱҥ шотышто пӱртӱсым, пейзажым. Тидын годым кумыл
нӧлтшӧ
лийын. Культур шотыштат пеш кӱшнӧ шоген.
Мый денем тошто фотосӱрет аралалтеш. Тушто квартетыште шоктышо-влакым
ужына.
Коклаштышт ачамат уло, тунам тудо скрипка дене шоктен. Можо ӧрыктара, Юмын
мондымо ала-могай изи олаште, Козьмодемьянскыште, искусствым йӧратыше-влак
чумыргеныт, чӱчкыдын погынен музицироватленыт. Шоктымышт деч нуно куаным
налыныт. Тидын
годым тӱжвач ончымаште шкем кузе кучымылан верым кугунжак ойырен огытыл.
Ачам чыла искусствын тӱҥалтышыжым — пӱртӱсым моткочак йӧратен, пален да
умылен
моштен. Мый теве ик татым кызытат сайын шарнем. Чодыраште ошкылмо годым
шымавучым пӱчкӧ да шиалтышым келыштарыш. Шоктен ончыш, но ала-можо ыш
келше. Весым ыштыш. Семже йӧршын ойыртемалтше йоҥгалте. Диссертацийжымат
тудо "Марий калыкын
семӱзгарже-влак нерген" темылан возен. Кызыт ынде умылем, тудо марий
кундемын
шочшыжын шке пӱртӱсым палымашешыже негызлалтын. Марий мурызо-влакым возен
налме
искусство нерген тудын шонымашыже мыланем моткочак лишыл. Марий муро-влакын
ритмикышт тыглай огыл, возен налашат неле, кажне мурызо тушко шке
ойыртемжым шыҥдара. Ачам ойла ыле: марий калык мурым кум-нылымшылан але ныл-
нылымшылан нотироватлаш кӱлеш. Виян ужашым чын пален моштен. Тыгаяк
Палантайынат (ачамын урлык
изажын) мастарлыкше.
Композитор-влак коклаште тудым моткочак пагаленыт. Ивановышто, Композитор-
влакын
творчество пӧртыштышт, лийме шарналтеш. Тудо Совет Ушемын тӱрлӧ кундемлаж
гыч
толшо самырык композитор-влак дене кылым пеш вашке муын моштен. Кызыт нуно
чылан
уста семмастар семын чапланат. Чын, кугу элнаже шаланен кайыш.
Ачам пушкыдо кумылан, еҥын ойгыжым да куанжым умылен моштышо ыле. Тудо
шкенжым
шочмо пӱртӱсын ужашыжлан шотлен. Шочмо калыкшын мурыжымат, очыни, лач
тидланак
погаш тӱҥалын да этнограф семын пеш уста еҥ лийын.
Композитор В.Мурадели теве кузе шарналта: "Икана йолташем-влак мыйым ик
музыкант
дене палымым ыштышт, да тудо вигак чонем шкеж дек савырыш. Тӱткын колышт
моштымыжо, мутланымашым пушкыдын да куштылгын шуен кертмыж дене. Мыйым
тошто йолташыж
семын вашлиеш"...
А.Балтин тыге ойла: "Тыматле, йырже улшо-влакым порылык дене авалтыше
лийын, шуко умылен да шкаланже пайдам кычалде, молылан шуко пуэн моштышо
ыле.
Яков Андреевич шкенжым нӧлташ тӧчен огыл, сочиненийже-влакымат эстрадыш
шӱкен
огыл. Нойыде ыштыме творческий пашажлан вийым шке калыкшын музыкальный
искусствыжым йӧратымашыж гыч налын шоген да тудлан уло илышыжым пуэн".
Илыме пытартыш ийлаштыже ачам опера дене пашам ыштен. Кужун да нелын...
Оперым
возаш договорым кӱрлмек, Йошкар-Ола дене телефон дене мутланымыжым шарнем.
Мутланымаш пытымекат, трубкам кучен, кужу жап шоген — ӧршӧ да шомакым
йомдарыше.
Тиде сӱрет кызытат шинча ончылнем.
Ачам 1963 ий 23 февральыште колен. Москваште Введенский шӱгарлаште тойымо.
П.С. Шочмо фольклорым шымлыме пашажын келгытшым О.К.Егорован "Вопросы
ладообразования в марийской народной песне" статьяж гыч ик ужаш денат аклаш
лиеш:
"...есть неопубликованные записи инструментальной музыки Я.Эшпая, в которых
тритон представлен в вертикальном звучании. У Я.Эшпая находим также и
следующее интересное сообщение в его рукописи: "Основным звукорядом
марийской волынки — пузыря — инструмента, дающего постоянное двухголосие,
является шеститонный (т.е.
шестиступенный) мажорный звукоряд. Благодаря частичному закрытию некоторых
пальцевых отверстий пузыря воском, возможно изменение этого звукоряда на
минорный и
дерийский".
Приводится звукоряд до, ре, ми-бемоль, фа, соль, ля — то есть звукоряд
шестиступенного кварто-терцового увеличенного лада. В той же рукописи
Я.Эшпая находим
запись мелодии, используемой, когда зажигают свечи во время обряда в
сороковой
день.
Указание на то, что приведенная мелодия относится к похоронному обряду,
подтверждает наши наблюдения и свидетельствует о древности и особом
выразительном значении кварто-терцового лада с тритоном". (Музыкальная
культура народов Поволжья
— Москва — 1978 г.)
Эше икте нерген каласыде коден ом керт.Кузьма Смирнов ачамлан шкенжын
"Эрвел марий муро" книгажым пӧлеклен. Тушто теве кузе серен: "Ачамлан —
Яков Андреевичлан, Палантайын шонымашыжым умбакыже шуйышо, мыланем
творческий пашаште аклаш
лийдыме полышым пуышо айдемылан. Эргым — автор — К.Смирнов деч. Йошкар-Ола.

20.ИВ.51 ий".
Андрей Яковлевичын ачаж нерген каласкалымыжым лудат да куанен кугешныде от
чыте.
Шоналтен ончыза теве, вет эсогыл Кузьма Смирнов Яков Андреевич Эшпайым
ачажлан
шотлен аклен. Тылеч коч сайынже да пагаленже каласашат ок лий!
Тыште мемнан чапланыше землякна-влак нерген музыкальный энциклопедий гыч
кӱчык
биографический справкым ончыкташ келшен толеш, шонем.
"Тушто возымо: Смирнов Кузьма Алексеевич. 1917 ий 23 октябрьыште Марий Эл
Республикысе Медведево район, Шихмамат ялеш шочын. 1963 ий 29 декабрьыште
колен.
Композитор да фольклорист. 1946 ийыште Ленинградысе консерваторийым
композиций
класс дене пытарен. Д.Д.Шостакович дене тунемын".
Мый К.С.Смирновым шкеже ужын омыл, но палыше-влак ойлат: тудын музыкальный
слухшо моткоч виян улмаш. Ала-могай изи вичкыж йӱкымат нота дене каласен
сеҥен.
Мут коштеш, пуйто Кузьма Смирновым республикысе власть орган-влак
шыгыремденыт.
Тиде чын огыл. Правительство тунам тудлан ола рӱдыштӧ чапле пачерым пуэн.
Правительственный наградыже-влакат лийыныт. Но...
Кугу талантан еҥ-влаклан кеч-могай жапыштат куштылго лийын огыл. Жапым
ончылтен
кайыме годым тыйым нигунам огыт умыло да аклен огыт мошто. Тыгай годым еш
гына
утарыше да эҥертыш лийын кертеш. Очыни, К.А.Смирновын тыгай эҥертышыже уке
улмаш, санденак шкенжым шке пытарен. Илыме пӧртыштыжак подъездеш
сакалалтын. Партийный орган-влак чареныт гынат, музыкант йолташыже-влак
тудым пытартыш корныш
оркестр сем дене ужатеныт.
"Эшпай Яков Андреевич. 1890 ий 30 октябрьыште Марий Эл Республикысе
Звенигово
район, Какшамарий ялеш шочын. 1963 ий 23 февральыште Москваште колен.
Композитор, хормействер, фольклорист да педагог. Искусствоведений кандидат.
Правительственный наградыже-влак улыт", — палемдыме энциклопедийыште.
Шке концертыштем мый Я.Эшпайын флейта ден фортепианолан возымо "Пастушьи
наигрыши" пашажым да курыкмарий мурыжо-влакым ик гана веле огыл шоктенам.
Нине муро
гыч иктыже Андрей Эшпайын Флейта ден оркестрлан концертыштыже тӱҥ тема
лийыныт.
Тиде произведенийжым тудо мыланем пӧлеклен.
"Эшпай Андрей Яковлевич. 1925 ий 15 майыште Козьмодемьянскеш шочын.
Композитор.
Лу утла чап лӱмжӧ да тынарак правительственный наградыже улыт.
Козьмодемьянскын
почетан, Йошкар-Олан кок гана почетан гражданинже", — ончыктымо
энциклопедийыште.
Республикынан рӱдӧ олаштыже икымше гана удостоворенийым Андрей Яковлевичлан
олан
мэрже Ю.А.Минаков Шкетан лӱмеш национальный театрыште кучыктен, а
кокымшыжым
туштак — В.В.Козлов. Тыге чапландарымым кок ганажат мый шке шинчам дене
ужынам.
Тидын дене кылдалтынак икмыняр йодышым Андрей Яковлевичлан пуэнам ыле.
В.Ш. — Те икымше гана Йошкар-Олаште кунам лийында да тиде вашлиймаш могай
шарнымашым коден?
А.Э. — Кумлымшо ийла тӱҥалтыште. Тунам эше йӧршын йоча лийынам. Да пешак
чот чонеш логалын Ната Бабушкинан, кумдан палыме полярный летчикын ӱдыржын,
колымыжо.
Пайрем годым изи кӱкшыт гыч парашют дене тӧрштен, тудыжо тӱрыс почылт
шуктен
огылат, ӱдыр колен.
Тунамак Йошкар-Олаште шучко дизентерий дене черланенам да тудын кышаже
кодмылан
кӧра ӱмыр мучкак орланем.
В.Ш. — А республикыш толын коштма гыч эн кугу шарнымаш могай кодын?
А.Э. — Оркестр дене вашлиймаш да мемнан тушто кумыл нӧлтын шоктымына. Кӱкшӧ
шомак дене ойлымемлан нелеш ида нал. Вадим Венедиктов нерген вес семын
каласаш ок
лий. Тудо мемнан мондаш лийдыме шуко вашлиймаште инициатор лийын.
Венедиктовым
кумыл нӧлтмаш да музыкым чон вошт йӧратымаш деч посна ужашат ок лий. Тыгак
оркестрымат.
В.Ш. — А Йошкар-Олаште иктаж гана кумылдам волтеныт мо да кӧ тидым ыштен?
А.Э. — Тӱрлыжат лийын. Кызыт ӧпкем шарналтыме огеш шу. Мо лийын гын, эртен.
В.Ш. — Творческий пашаеҥ-влак: писатель, художник, композитор, шоктышо
музыкант
кокла гыч да тыгак вуйлатыше-шамыч гычат кӧм поснак палемдымыда шуэш?
А.Э. — Моткоч шуко еҥым палемден кертам, но иктаж-коӧн кумылжым волташ огыл
манын, лӱмыштым нигӧным ом ончыкто.
В.Ш. — Могай иыште флейтист Шапкин шинчашкыда пернен?
А.Э. — Шапкин моткоч чаплын флейтылан соло ончыч ик, вара чыла кум пьесым
шоктыш. Кумынек тудлан пӧлеклалтын ыле.
Мый шкеже гын Андрей Яковлевичым икымше гана Йошкар-Олаште эше пеш рвезе
улмем
годымак, 60-шо ийла тӱҥалтыште, ужынам. Тунам тудо кумдан чапланыше
композитор
Дмитрий Дмитриевич Шостакович дене пырля толын ыле. Тиде исторический факт
республикыланна кугу чапым конда. 60-шо ийла мучаште, музыкальный училищым
тунем
лекмек, Композитор ушемын ик пленумыштыжо мый икымше гана самырык-влак
Виталий
Люстров ден Юрий Евдокимовын Флейта ден фортепианолан сочиненийыштым
шоктенам.
Лач тыште Андрей Яковлевич мыйын шоктымем икымше гана колын кертын.
А вашыже ме 70-шо ийлаште палыме лийынна, тунам Вадим Венедиктовын
вуйлатыме
симфонический оркестр чот чапланен, мыят тушто шоктенам. Тунам дневникым
эше возен омыл, сандене тиде могай ийыште лиймымат сайынже каласен ом керт.
Творческий
келшымашна, илен-толын, йолташла икте-весылан ӱшанымашке савырна манын,
тунам
шоналтенат кертын омыл. Оркестрыште вийым чаманыде пашам ыштен, ме,
музыкант-влак, Эшпайын мемнан олаш толмыжлан кажне гана уло чон дене
куаненна. Вет тидыже
чынжымак сем пайремыш савырнен.
Сергей Иванов мыланем каласкален ыле. 1964 ийыште тудо Шкетан лӱмеш
Маргостеатрын сценыштыже Константин Коршуновын пьесыже почеш "Кӱрылтшӧ сем"
спектакльым
шындаш ямдылен. Семым возаш Андрей Эшпайым йодын. Пырля ыштыме тиде пашашт
ончышо-влаклан моткочак келшен. Мыят тудым шарнем. Тӱҥ рольым Иван Матвеев
модын.
Тунам мый латшым ияш гына ыльым. Андрей Яковлевич спектакльым ямдылыме
жаплан
лӱмынак толын да Сергей Ивановичын шинча ончылныжак семым возен.
70-шо ийла тӱҥалтыште мемнан самырык музыкальный театрыштына Андрей Эшпайын
"Нет
меня счастливее" опереттыжым шындышт. Тудым ужын кертын омыл. Но палем:
тиде
оперетта ончышо-влаклан пеш келшен, да тудым Совет Союзын шуко театрыштыже
ончыктеныт. Сеҥымашым иктешлыме семын, А.Эшпайлан "Нет меня счастливее"
музыкальный комедийжылан кокымшо премийым пуэныт. Тыгай пунчалым
В.И.Ленинын шочмыжлан
100 ий темме лӱмеш эн сай музыкальный спектакльлан Всесоюзный конкурсын
жюриже
луктын.
Андрей Яковлевич мыйын пашам икымше гана 1977 ийыште "Советская музыка"
журналын
7-ше номерыштыже палемден. Тушто тудо "Радуюсь успехам своих друзей"
статьям савыктен. Возен марий композтор-влакын ВИИ пленумыштым иктешлыме
семын. Туштыжо
мемнан автор-влакын сочиненийыштым шуко шоктенам. Тидыжым, очыни,
творчестве
пӱрымаштем посна пале семын палемдаш лиеш.
Вара 1979 ий майыште Музыкальный театрын симфонический оркестржын отчетный
концертше лиеш. Оркестрым Вадим Венедиктов вуйлатен. Тиде концерт нерген
фотосӱрет-влак да Андрей Яковлевичын серыман афиша шарныктат. Возенже теве
кузе:
"Моткоч кугу талант Шапкин Виталий Владимировичым йывыртен пагалыше еҥ.
Тыланда творческий сеҥымашым тыланем!
А.Эшпай. 18.05.79 ий".
Саде концертын программыжым А.Эшпай ден В.Венедиктов ямдыленыт. Тидлан
кӧрак,
очыни, мыланем Виталий Алексеевын кум ужашан Флейта ден оркестрлан
концертшым
эше ик гана шокташ логалын. А.Эшпайын Скрипка ден оркестрлан 2-шо
концертшым
СССР-ыште икымше гана да марий композитор-влакын произведенийыштым
шоктымылан
мыйым Марий АССР-ын Государственный премийже дене палемдаш темлыме еҥ-влак
радамыш пуртеныт. Нине концертым мый нигунам ом мондо! Скрипказе Эдуард
Грач молгунамсе семынак чылам ӧрыктарен солироватлен.
1980 ийыште кеҥежым Рӱдӧ телевидений А.Эшпай нерген фильмым сниматлен.
Съемка
мемнан республикыште эртен. Шарнем, Палантай лӱмеш Йошкар-Оласе музыкальный
училищын концерт залыштыже композитор Кокымшо фортепианный концертшым
сниматленыт.
Солист — автор шкеже.Тушто флейтынат соло дене шоктымыжо уло. Андрей
Яковлевич
режиссер Чекинлан ойла: "Флейтистым солым шоктымо годым кугу план дене
нал!"
Фильмыште вара Шапкин солыжым тыгак кугу план дене шокташ тӱҥалеш. Тидат
мыйым,
ойлыманат огыл куандарен.
Тылеч ончыч, 1980 ий шошым, Музыкальный театрыште Эшпайын "Ангара" балетшым
ончыктеныт. Шынден И.Чернышов. Дирижер В.Венедиктов лийын, сӱретлен
И.Чебатурина.
Премьерыш автор шкеже толын. Сценический кугу пашаж дене ончышо-влакым
адакат
куандарен.
1981 ият шарнымашеш кодын. Тунам Москваште Марий АССР-ын литератур да
искусство
кечылаже эртеныт. Мемнан республикылан тиде кугу событий лийын. Элнан
рӱдолажын
эн сай сценыже-влакым мемнан искусство мастар-влаклан пуэныт. Лач тунам
Лихачев
лӱмеш автозаводын тӱвыра полатыштыже авторский концерт годым Андрей
Яковлевич
каласыш: "Флейтылан соло у сочиненийым возенам, тореш одал гын, нотым
тыланда
почто дене колтем". Могай тушто тореш лиймаш?! Тидым эше кузе вученам!
Концерт
деч вара шке дачышкыже, Рузаш, унала ӱжӧ. Тудыжо Москва деч 120 километр
ӧрдыжеш
верланен. Но ик еҥлан кӧра мый каен ыжым сеҥе да таче мартеат Эшпай дене
Рузаште
лийын омыл.
Ончылнем А.Эшпайын В.Венедиктовлан возымо серышыже. Тудо мый денем
аралалтеш.
Тичмашнек ончыктем:
"Шерге Вадим!
Саламлымашда чонышкемак логале. Тау! Мый дечем тау мутым тыгак Таныгинлан
да
коллегем-композитор-влаклан каласыза.
Нотым тӱнямбалне ик эн тале флейтист маэстро Шапкинлан пуаш йодам. Тиде
пьесе
француз издатель Альфонс Лодюклан пӧлеклалтын. Тудын йодмыж почешак возымо.
Лач
тиде гына Анданте джустом тендан виртуозлан пӧлеклаш мешаен.
Эн сай тыланымаш дене А.Эшпай".
А нотышто тыге серен:
"Маэстро Шапкинлан автор деч. А.Эшпай. 14.10.81 ий. Москва".
Серышан да нотан конвертым Вадим Николаевич тунам мыланем пуыш. Андантен
пӱрымашыже вара оҥай лиеш. 1981 ийыш декабрьыште мый тудым икымше гана
Композитор ушемын черетан пленумжо годым Палантай лӱмеш музыкальный
училищын залыштыже шоктышым. Андрей Яковлевич шкежат лийын да сочиненийжын
триумфшым ужын.
1983 ийыште Флейтылан соло эше кок пьесым воза да нотыжым мыланем колта.
Мый тунемаш тӱҥальым. Кум пьесе гыч тичмаш композицийым ыштен, шке
концертлаштем шокташ тӱҥальым. Тыгай вариантым колышт налмек, автор мый
денем келша да нотеш воза: "Гениально!" Тунамак мыланем пӧлекла. А 1987
ийыште "Советский композитор"
издательство Андрей Эшпайын Виталий Шапкинлан пӧлеклыме "Флейтылан соло кум
пьесым" савыктен луктеш.
Нине пьесым Андрей Яковлевич ик гана веле огыл тӧрлен, кӱчыкемден,
концертлаште
шоктымо годымак вашталтышым пуртеден. Тиде творческий пашан кышаже
нотылаштат
кодын. Мутлан, ик тыгай вашталтышым тудо кумшо пьесыште Йошкар-Олаште
"Советский" гостиницын 39-ше номерыштыже 1984 ий 21 ноябрьыште лу-латик
шагат гутлаште
пуртен. Тунам мый тиде пьесым тунем шумо деч вара икымше гана тудлан шоктен
ончыктенам. А.Эшпай Йошкар-Олаш толмыж годым кажне гана лач тиде номерыш
илаш пурен. Кум пӧлеман номер кокымшо пачашыште верланен. Но пӧлемыштыже
пульт олмеш
телевизор ӱмбак нотым пыштен шоктенам. Колышт налмек, автор сайлан шотлыш.
Икмыняр темлымашыже ыле, тунамак вашталтышым пуртыш. Лач талук гыч, 1985 ий
21 ноябрьыште, Андрей Яковлевич Шкетан лӱмеш театрыште палыме дирижер Фуат
Мансуровын
ончылныжо эше ик вашталтышым ыштыш. Тудын нергенже эше каласкалаш тӱҥалам.
Корнысо заметкем-влакым, вес семын каласаш гын, дневникым, 1983 ийыште
возаш
тӱҥалынам. Эн чот шарнымашым кодышо тӱрлӧ верыш миен коштмем, выступлений-
влакем
нерген радамынак возен кодаш тыршенам. Тӱрлӧ вашлиймаш, прием, пайрем
годымат
возенам. Серенам тыгак гостиницыштат, поездыштат, самолетыштат — икманаш,
чыла
вере, кушто кумыл лектын. Тиде возымаштемат дневникемлан эҥерташ тӱҥалам.
1984 ий. Тула. Июнь тылзе. Музыкальный театрна тыште гастрольым эртара.
10.ВИ. Кечывалым 45 минут театрыште заниматлышым. А кызыт Дзержинскийын
"Серышыже да дневникше-влакым" лудам. Могай кугу кӧргӧ виян улмаш тиде
айдеме! Лудын,
ала-кузе шкендым тудын дене таҥастараш тыршет. Возен шӱдӧ ий наре ончыч.
Могай
вара ме тудын дене таҥастарымаште улына? Нуно коммунизмын идейже верч
кучедалыныт. А тиде коммунизмже иктаж гана иктаж-кушто лиеш мо? Мый гын
пеҥгыдын шонем —
уке! Поснак мемнан гай кугу элыште! Ала-кӧ такше кызытат коммунизмыште ила,
но
чылан тыге илен огыт керт. Кызыт мещанство, подхалимство да моло шакше
койышат
пеш чот шарленыт. Такшым чынлык, моткоч кугу нелылыкым сеҥен, корным муэш.
12.ВИ. Кок шагатат пеле унагудысо пӧлемыште заниматлышым. 11 шагатат 40
минут
гыч 14 шагатат 10 минут марте. Эшпай да Дютий дене кыртменак пашам ыштышым.
Таче
лач кум тылзе лиеш спиртнойым йӧршын йӱаш чарнымылан. Шонем, тудын деч
посна
илен кертам, вет нимыняре огеш шупш.
14.ВИ. Эрдене кандашат пел гыч индешат пеле марте унагудысо номерыште
заниматлышым. "Полет Шмелям" да Эшпайым шоктышым. Кастене Эшпайын "Любить
воспрещается"
опереттыжын премьерыже лие. Спектакль годым Пановым (кларнетистым)
лӱдыктышым.
Тудо вӱдыш чыкен лукмо гай шинчылтеш ыле. Йӧршын айык, очыни, оксаже пытен.
Оркестр вынемыште авамут денат ойлышт нале. Шукынжо кольыч да чытен кертде
воштыл
колтышт.
16.ВИ. Ну мо, таче флейта дене вич шагат шинчылтым. Тидыже Тулаште мыйын
шке шотан рекордем. Окна йымалнак, манаш лиеш, стадион верланен. Эр еда
мемнан-влак
тушто куржталыт. А кас велеш футбол матч эрта. Йӱран жапыште модмышт годым
футболист-влакым ончаш оҥай. Вӱд шинча, лавыра, модшо-влак чылт сӧснаиге
гай амырген пытат. А заниматлышым мый адакат номерыштак.
22.ВИ. Эрдене Щекино олаш "Муха-цокотуха" йоча спектакль дене кайышна.
Спектакль
деч ончыч культур полатыштак шагат наре заниматлышым. Н.Гусев (валторнист)
йӱшӧ
ылят, эре йоҥылыш шоктыш. Мӧҥгеш пӧртылмӧ годым Ясный Поляныш пурышна.
Усадьба
мучко гына коштын кертна, музей-пӧртышкыжӧ логал ыжна сеҥе. Тушко пураш
кажне
шагатлан тылзе ончыч возалташ кӱлеш, акшат шулдо огыл. Ой, могай сылне
тушто!
Толстой годым эшеат мотор улмаш, очыни.
24.ВИ. 19 шагатат лу минут гыч 20 шагатат нылле минут марте, ик шагатат
пеле,
адакат номерыштак ямдылалтым. Шагат "Полет шмелям" шоктышым, вара Эшпайын
пашаже-влакым, Дютийен да Моцартын фрагментыштым. Моткоч нойымыла чучеш.
Очыни, Андреевнан скрипкаж верч тургыжланымылан кӧра (пелашемын скрипкаже
пудырген кайыш,
сандене Тулаште мастарым кычалаш перныш, да уста специалист Михаил
Нестеренком
муынна). Телевизор дене ончымо передачат шке кышажым кодыш. Кокым
Всесоюзный
программа дене 10 шагатат 50 минут гыч мемнан республик нерген Марий
телевиденийын ямдылыме передачым ончыктышт. Мый тудым моткоч тургыжланен
вученам. Вет
тушто кӱслезе ансамбль дене пырля курыкмарий сем-влакым шиялтыш дене
шоктенам.
Возен налыныт ыле эше мартыштак Козьмодемьянскыште. Рӱдӧ телевидений дене
уло
элысе калык ончык лекмем тиде кумшо ыле. Икымше гана Шаболовкышто эше
консерваторийыште тунеммем годым тунемме программа почеш пикколо дене
шоктенам. Тунам
Р.—Корсаковын "Сказка о царе Салтане" оперыж гыч изирак ужашым ончыктенам.
Кокымшо гана — А.Эшпай нерген фильмыште. Номерыштем телевизор лийын огылат,
вес
номерыште ончаш логале. Мемнан-шамыч шукын ыльыч, но нигӧ ик мутымат ыш
каласе.
А скрипка мастар Нестеренко ден пелашыже маньыч: "Ме тендам телевизор дене
ужна
да вигак палышна".
Уремыште адак йӱр.
25.ВИ. Мом таче ыштенам? Кок шагат заниматлен кертым. Эрдене пел шагат —
театрыште да кастене шагатат пеле — унагудышто. Номерыштыже кок шагат, 20
шагат гыч
22 шагат марте, шокташ шоненам ыле, но 21 шагатат пелыште омсам пералтышт
да Панов пурыш. "Коштым-коштым коридор мучко, колыштым кузе сайын шоктет да
пурыде
ыжым чыте, — манеш. — Содыки каласе: кушко тыге ямдылалтат?" Мый нимом
шылтыде
каласкалышым. "Пеҥгыдылыкетлан, шкем чаманыде тыршыметлан, чоткыдо
характеретлан
чынжымак волгыдын кӧранем, — ойла тудо. — Мыят такше вет шоктен моштем. Кеч
ик
гана кумылем пуэнак шоктен ончынем". Подылшо ыле, но поро кумылын, чоным
почын
ойлен, мыланем сеҥымашым тыланыш.
Уремыште адакат йӱр кая, кӱдырчат ыле. Шӱлаш неле лийын. Адакат Нестеренко
дек
миен кошташ логале. Но скрипка дене тек нимом ыштен ыш керт. "Шоктыза, чыта

эше", — мане. Кунарылан чыта, ала? Ончалына. 27 числаште Эшпай шке
спектакльышкыже толшаш. Гусев театр ончылно мый декем лишеме да "Муха-
цокотухаште" "черле"
лиймыжлан нелеш налаш огыл манын йодо.
27.ВИ. Адак ик кече шеҥгелан кодо. Ик шагат, лу гыч латикте марте театрыште
"Полет шмеля" дене пашам ыштышым. Ясная Полянаш миен тольым. А кастене
"Любить воспрещается" спектакльыште шоктышым. Эшпай пелашыже да эргыж дене
пырля ужар "Жигули" дене кудал толын ыле. Спектакль мологунамсе семынак
эртыш. Мурызо Аверченко гына изиш "шӧрын" каен колтыш. А спектакль садак
"шулдакан', сур. Семын авторжо куанен колышто манын ом шоно. Сценышкат ыш
лек, верыштыжак кынел шогалын,
вуйжым савыш.
Толмыж годым ме театр ончылно тӱшкан шогенна. "Мастар-влаклан салам!" манын
саламлалте. Мый денем кидым кучыш, эше икмыняр еҥлан пуыш. Кутырымаш монь
ыш лий.
Спектакль тӱҥалме деч ончыч Дубчак тудым саламлыш да ончышо-влаклан палымым
ыштыш. Залыште калык тич ыле.
(Музыкальный театрын репертуарыштыже "Любить воспрещается" спектакль кужун
кучалтын огыл, кеч шыжым вара опереттым ончаш Йошкар-Олаш палыме режиссер
Б.А.Покровский толын ыле — В.Ш.).
30.ВИ. Тылзаш гастрольна эртенат кайыш. Таче ик шагат заниматлымат сита.
Андреевна йодеш: "Молан тый лач "Полет шмелям" тыге уло вийым пыштен
тунемат?" Мый
маньым: "Тудым шоктен кертам гын, молыжо проблема огыл". Ванныште мушкылт
лектым. Каласаш кӱлеш, вӱд тыште сай огыл — румбыкан, осалын ӱпшышӧ, тамжат
начар.
Тылзе жапыште сайынак заниматлышым. Шонымем шукталте. Толстойын "Война и
миржым"
лудаш тӱҥалынам. Самырык улмем годымак тудым ик гана веле огыл лудаш
тӧченам, но
мучаш марте сеҥен омыл. А теве Ясная Полянаште лийме деч вара куштылгын
лудалтеш. Икмыняр ойсавыртышым дневникышкемат возен луктынам. Теве нуно:
"Где суд,
там и неправда", "Любовь мешает смерти", "Любовь — есть жизнь".
Теве тетрадеш возен кодымо да кызытат аралалтше эше ик шарнымаш.
Козьмодемьянскыште вашлиймаш
16 декабрь, кугарня. Эрдене 9 шагатлан кынельым. Тӱнӧ пылан, йӱштӧ огыл.
Яра жапем ылят, ӱлнӧ столовыйышто кочмо деч вара эше ик гана музейыш миен
толаш лийым.
Такше тушкыжо теҥгече гына пуренам ыле, но таче сӱрет-влакым угыч ласкан
ончалаш
кумыл лекте. Кокымшо пачашыш кӱзем, а тушто — Эшпай. Теҥгечысе
экскурсоводак,
тиде гана курыкмарий вургемым чиен, тудлан сӱрет-влак нерген каласкала.
Эшпай
дене саламлалтым. Тудо вуй гыч йол марте ончал лекте да вара гына кидым
пуыш.
"Салам, мистер Шапкин! — воштылале. — Кузе пашат кая?"
— Икшырымын.
— Вадим кушто?
— Ом пале. Тудо Тендам вашлийын огыл мо?
— Уке.
— Такше мемнан дене пырля ончычсо тюрьмаште ила (Мемнам тунам ала-могай
тӱшкагудыш илаш пуртеныт ыле — В.Ш.). Йӧра эше чынжымак тюрьмаште огыл, —
мыскарам ыштыш Андрей Яковлевич.
Тургыжланен, у мыржо нерген шонымашем йодо — келша але уке?
— Ом пале, кузе шоктымо годым лектеш, но мыланна, музыкант-влаклан, келша,
— манам.
— Туге гын, пеш сай! Гобойлан концертыште шке теметым палышыч, уке?— йодеш.
— Палышым, — манам.
— А у пьесем-влакым налынат?
— налынам, тау, — вашештышым.
— Иктаж-кӧн шоктымыж дене тудым эше колын омыл, — палемдыш тудо.
Тыге ме тошкалтыштак чеверласышна. Тудо Я.Эшпай лӱмеш тӱвыра полатыш, олан
400
ийжылан пӧлеклалтше пайроем погынымашке, вашкен. Вес гана вашлиймешке. 11
шагатат 29 минут. Козьмодемьянск ола. 16.12.1983 ий.
Тиде вашлиймаш гыч мемнан творческий келшымашна тӱҥалын, манаш лиеш.

Адакат дневник гыч.
20.ХИ—84 ий. Эрдене журналист Елена Брагилевская дене мутланышна. Вара
репетиций
лие. Эшпай пелашыж дене репетицийыш мийыш. Шокшын вашлийна. Тудын эре
мыскара:
"Ну, кузе пашат, лауреат? Тиде вет флейтист Шапкин? Тудо вет, залыш
пурымек, Венедиктов деч 16 ноябрьыште музыкальный училищыште концертем кузе
эртыме нерген
вигак йодо докан?"
Аллегро у пьесым шоктымаштем южо вере сайын лекдыме нерген каласышым. "Ала
мыйже
начарын возенам? Вашлияш кӱлеш", — мане. "Советский" гостиницыш мияш лийым.
Жап
шотышто кутырен келшышна: эрла 10 шагатат лучко минутлан. Тудо шем костюмым
чиен. Радио, телевидений, журналист, фотокор-влак да молат тудлан шӱлалташ
эрыкым
огыт пу. Тыгай годым вуетат савырна!
Тыге Андрей яковлевич икымше гана мыйым шкеж дек ӱжӧ.
21.ХИ. Эрдене кечан ыле. Театрыште шагат наре заниматлымек, Эшпай дек
тарванышым. Омсаш тӱкалтышым. Андрей Яковлевич шке почо. Нуно эр кочкеышым
ыштат ыле.
Ӱстембалне — Йошкар-Оласе фабрикыште лукмо "Птичье молоко" конфет, ветчина,
торык. Мыйымат сийлышт. Вара Эшпай пьесыжым тӱҥалтыш гыч мучаш марте мурен
ончыктыш. Тидланак толынам ыле. Мурымыж дене шке шонымашыжым тӱрыс почын
пуыш. Тидын
почеш мый флейта дене пьесыжым шоктен ончыктышым. Мологунамсе семынак тудо
шоктымем сайлан шотлыш. Вара темлыш: ала "Московская осень" фестивальыште
шокташ
тӱҥалам? Мый нимом ыжым каласе. Тудат тетла мутым ыш лук. Лач нотылашке
икмыняр
вашталтышым пуртыш, да Кум пьесыжым кузе шокташ лийме нерген изиш мутланен
нална. Апрельыште Москваште лияш сӧрышым. Тудо пальтом чияш полшыш, да ме
чеверласышна".
Шарнеда, мый ончылно режиссер Б.А.Покровский нерген ойлышым. Тидын шотыштат
возымем уло.

Эшпай дене Йошкар-Олаште у вашлиймаш

22.И—85 ий. Уремыште таче моткочак йӱштӧ, эрдене 34 градусышкат шуын.
Кастене
театрыште "Любить воспрещается" опереттым ончыктышна. Калык зал тич гаяк
ыле.
Спектакльыште Эшпай ден Покровский лийыныт. Спектакльым калык сайын вашлие.
Авторым шокшын саламлышт. Ярсымек, Эшпай да Покровский дене вашлийна.
Покровскийлан спектакль келшен. Тудо оперетта шотышто шкенжын консепцийже
нерген ойлыш.
Сцена гоч залыш эртымем годым Эшпай Венедиктов дене мутлана ыле. Тудо мыйым
чарен шогалтыш, кидым кучен саламлалте да каласыш: "Виталий, тау
серышетлан. Тиде
здорово лийшаш! (Икымше московский программем нерген мут ыле ? В.Ш.). Нелеш
ит
нал, серышетлан вашештен шым шукто. Концерт СССР композитор-влакын съездышт
деч
вара лийшаш". Мый тиде прграммым тудын 60 ийым темымыжлан пӧлеклымына
нерген каласышым. Тудо вигак тореш лие. Но концертыште лияш сӧрыш.
Нӧлталтше кумылан,
мыйын шонымаште, спектакльлан куаныше ыле.
25.ХИ—85 ий. Юл ден Урал кундемысе композитор-влакын нылымше музыка
фестивальышт
гӱжлен эртен кайыш. 18 гыч 22 ноябрь марте шуйныш. Тудо мыланем куаным
кондышо
ыле. Флейта дене шоктымем эше шукырак еҥлан келшаш тӱҥале. Шарнымашеш кодыч

Пальчун (Москва), Лейла Исмагилова (Уфа), А.Луппов да шукын молат. Нунын
коклаште тыгак Ф,Лукин (Чебоксар) да, мутат уке, А.Эшпай. Тиде гана Йошкар-
Олаш шкетын
шочмын поезд дене толын ыле. Гостиницыш тудлан кастене йыҥгыртышым.
Вашлийна театрыште фестиваль почылтмо деч ончыч. "Мелодий" фирмыште
Флейтылан пьесыже-влакым возымо нерген умылен налаш телефоным пуыш.
Фестиваль почмаште калык шагалрак
ыле. 19 ноябрьыште камерный концертыште Эшпайын Кум пьесыжым шоктышым.
Музыкальный училищын залыштыже тиде гана калык тичак ыле. Пеш шокшын
вашлийыч. Тыге каласыш вара Эшпай. Шинчаже куан дене йылгыжын, сценыш вуйым
саваш кумыл нӧлтшӧ
лектын. Мыланем шижтарен шуктыш: Посибеев Романов ден Васильев ончылно
мыланем
пачерым пуаш сӧрен, тидыже 1986 ий икымше кварталыште лийшаш. Тидын нерген
тудо
КПСС обкомын икымше секретарьже А.Посибеев дене эрдене приемышто лиймыж
годым
мутланен. (Мут толмашеш, палемдыман: сӧрымыжым кугу озат шуктен огыл.
Пачерым
мый 1989 ийыште шыжым пеш чот шуко толашыме деч вара гына налынам — В.Ш.).
20
ноябрьыште эрдене Эшпай дене гостиницысе 39-ше номерыштыже лийым. Туштак
культур
министр Н.Гаврилов, Казань гыч композитор Б.Трубин ыльыч. Композитор
В.Данилов
пурен лекте. Чайым йӱна, эр кочкышым ыштышна. Мый нунылан марий семым
шоктышым.
21 ноябрьыште Эшпай дене театрыште "Любить воспрещается" спектакльын
репетицийыштыже вашлийна. Тидын годым икымше пьесышке тӧрлатымашым пуртыш,
мыланем пӧлеклыме нерген сералтыш. Да эше Эшпай дене 20 ноябрьыште 1-ше
интернат-школышто
вашлийынна. А 21 ноябрьыште Андрей Яковлевич Москваш кудале.

А ынде А.Я.Эшпайын мыланем колтымо икмыняр серыш дене палымым ыштем. Андрей

Яковлевич шукыж годым датым ок ончыкто. Кунам налмым ала-молан мыйжат
палемден
омыл. Иктаж гана возаш тӱҥалам манын шоналтенат омыл вет.
"Ленинградыште кугу сеҥымаш дене саламлем! Музыкем пагалыметлан кугу тау,
но 15
майыште, чаманаш логалеш, мый Ростовышто лиям да Рахманиновский залысе
концертышкет миен ом керт. Шӱм гыч лекше салам дене — А.Эшпай".
Тиде серышым 1987 ий апрельыште возымо. Серен 3 апрельыште. Композитор-
влакын
пӧртыштын залыштыже камерный концертыште, коло кумшо Ленинградский музык
фестивальыште выступатлышашем нерген. А тиде ийынак 15 майыште Москвасе
консерваторийын Рахманиновский залыштыже шоктышаш ыльым. 1988 ий мартыште у
пластинка ужалымашке лекте — Андрей Эшпай. Инструментальный пьеса-влак.
Тушто Флейта дене солылан кум пьесым мыйын шоктымемат уло. Пластинкым
"Мелодия" фирме 1986 ий 6 февральыште возен налын ыле. Пӧлеклыме
пластинкыште Андрей Яковлевич серен: "Уста
артист Виталий Шапкинлан тудын ӧрыктарыше талантшым йӧратыше деч. А.Эшпай.
Йошкар-Ола. 6.ХИ.88 ий." Ончычшо тудо серышыште возен:
"Шергакан Виталий! ("Валентиным" "Мелодий" шонен луктын, да тидын шотышто
мый
нунылан шке шыдем каласенам). Мыланем шижтарышт: вес тиражыште (эше тыгаят
лиеш
улмаш) тӧрлатыме лиеш. Кугу пагалымаш дене — А.Эшпай".
Чынжымак тыгай йоҥылыш лийын: пластинкын конверт ӱмбалныже Кум пьесым
Валентин
Шапкин шоктен манын ончыктеныт. Лач тидын нергенак тудо мыланем серен.
"Маэстро!
Кугу тау "Ончыкым" колтыметлан! Ачамын шочмо кечыже амал дене 30
октябрьыште,
очыни, Йошкар-Олаш мием.
Чыла сай лийже! А.Эшпай".
Тиде серышым 1990 ий сентябрьыште, Яков Эшпайын шочмыжлан 100 ий темме
лӱмеш савыктышан "Ончыко' журналым колтымем деч вара возен. Тидын шумлык
дневникыштем
теве мом серенам.
26.Х—90 ий. Яков Эшпайын шочмыжлан 100 ий темме лӱмеш таче чуваш-влакат
пайрем
касым эртарат. Культур министр Н.Н.Гаврилов Чебоксарыш пырля каяш мыланемат
темлыш. Кечывал деч вара 2 шагатыште тудын "Волгыж" дене корныш лекна.
Игече кукшо
шога, машиналан кудалаш сай. Сандене ныл шагатлан ГЭС кӱвар гоч
Чебоксарышкат
миен шуна. "Чуваший" гостиницеш шогална. А.Я.Эшпаят туштак ила, кумшо
пачашыште,
300-ше номерыште. А ме нылымше пачашыште улына: мый 401-ше номерыште,
министр —
429-ште. Буфетыште кочмо годым ме министр дене Эшпай дек куд шагатлан пураш
кутырен келшышна, а вара тушеч вигак — музыкальный театрыш, концертыш.
Эшпай дек толмына годым тудо чиен шогылтеш ыле. В.Н.Венедиктов нерген йодо.
Вара
Йошкар-Олаште мом шоктышаш нерген мутым лукто — Симфонический танце-влакым
але
Курык да олык марий-влакын мурыштым? Мый Муро-влакым темлышым. Тетрадьыш
возгалымем ужын, мом серкалымем нерген йодо. "Мыланем серышым огыл? Чылт
корреспондент улат", — мыскара йӧре мане.
Литургический нергенат шомакым тарватыш. "Йошкар-Ола шке вий дене шоктен ок

керт?" — шонкален йодо. Ме министр дене ойжым сайлан шотлышна. "Тый мо,
галстук
деч посна да эше подтяжке дене кайынет мо?" — вучыдымын йодо, ӱмбакем
ончалын.
Тунамак шке галстукшым лукто да мыланем шуялтыш. "Таче кастене галстук дене
лиймаш", — ыштале. (Тиде галстук кызытат аралалтеш да мыланем "служитла" —
В.Ш.).
"Тиде мый дечем презент", — мане. Вара йодо: 2 ноябрьыште Йошкар-Олаште
тудлан
лийман мо, уке гын, кече ончычшо тудым Москваште вучат. Ме "Кодаш кӱлеш"
манна.
Тудо келшыш.
18 шагатат 30 минутышто унагудо гыч лекна да, "Волгыш" шинчын, музыкальный
театрыш тарванышна. Тушто мемнам директорын кабинетышкыже ужатышт.
Чувашийын культур
министрже да эше икмыняр еҥ тольыч. Андрей Яковлевич сценыш кайыш — тудо
таче
шокташ тӱҥалеш. А ме тышанак кодна. Кабинетыште ӱстелым погымо.
А теве ынде музыкальный театрын залыштыже шинчем. Тудо кугу. Кресла-влак
пушкыдо
улыт. Концерт "Марий да чуваш композитор-влакын симфонический
произведенийышт"
маналтеш. Ойлышым, программа Я.Эшпайын шочмыжлан 100 ий теммылан
пӧлеклалтын.
Вӱдышӧ Я.А.Эшпай нерген каласкалыме деч вара мутым А.Я.Эшпайлан пуа. "Тиде
кундемыште мыйын чыла кугезем-влак улыт", — мутшым тӱҥале Андрей Яковлевич.
Вара
Козьмодемьянскысе квартетым шарналтыш — тушто ачаже шоктен. Тогаев да
фольклор
нерген ойлыш. Палемдыш: фольклорлан обработкым ышташ ок лий. Шарналтыш
ачажын
устан сӱретлымыжым. Яков Андреевич шкенжым композиторлан шотлен огыл, тудо
искусствым йӧратен, а шкенжым тушто ужын огыл. Тидын нерген ойлымыж годым
Андрей
Яковлевич тургыжланыше ыле. Ойлыш тыгак 1952 ийыште возымо Трио нерген.
Я.Эшпайын скрипка, виолончель да фортепианолан возымо Чуваш сӱанже йоҥга.
Скрипка дене Т.Сергеева, виолончель дене П.Филиппова да фортепиано дене
А.Эшпай шоктат. Андрей Яковлевич тудын нерген туге палемден: темыже
марийынлан келшен толеш, чуваш семым шоктем да марийыным колам.
Музыкальный театрын оркестрже Я.Эшпайын ныл ужашан Марий сюитыжым,
Симфонический
танцыжым шокта. Кокымшо отделенийыште чуваш композитор-влакын
произведенийышт
йоҥгалтыч. Концерт деч вара совым вишкыдынрак кырышт.
Гостиницыште, Андрей Яковлевичын илыме номерыште, ӱстелым погымо. Тудо
чуваш-влаклан ачажым пагален шарнымылан таум ышта. Тост ятырак ыле,
мутланымаш кок шагат йӱд марте шуйныш. Мый мо оҥайым пален нальым, Николай
Гавриловын коваже чуваш ӱдырамаш улмаш. Андрей Яковлевичлан концертым кузе
организоватлыме келшен
огыл да тидын нерген тудо чуваш ответственный еҥ-влаклан тура каласыш. Вет
концертыште шоктымо произведений-влакын авторыштат лийын огытыл. Ончаш
толшо-влакшат шагалын ыльыч. Таклан огыл Эшпай, концерт пытен шумым вучен
шуктыде, театр
гыч кайыш.
(Умбакыже лиеш.)



080899
************************************************************************
8—08

Шочмо мланде
Шинчаже — ялт волгалтше шӱдыр
Тудлан поэт шӱм-чон гыч лекше мутшым пӧлеклен

Мемнан велне, Шаран кундемыште, марий поэт Шадт Булатын лӱмжым кеч-кунамат
пагален каласат. Тидлан ӧршаш уке: тудо тышан, Янакмат ялеш, шочын-кушкын.
Тышечынак
ужар вуйжо дене мӱндыр корныш лектын каен — Юл воктенсе Козьмодемьянск
олаште,
педагогический техникумышто, шинчымашым поген. Тиде жап гыч эреак Марий
кундемыште илен да пашам ыштен гынат, шочмо вер-шӧржым монден огыл, эреак
толын коштын, еҥ-влак дене вашлийын, у произведенийжылан материалым поген,
фольклорлан
пешак шӱман лийын.
Чодыра лоҥга гыч, талышналын,
Йоҥгалт йогалше Сӱн эҥер,
Мӱндыр верлашке корным налын,
Шарлен кая — чолга, чевер...
Тыге ойлалтеш поэтын мучаш марте серен шуктыдымо "Гӱлбану" поэмыштыже.
Гӱлбану —
ӱдыр лӱм. Тыгай сӧрал лӱман ӱдырым Шадт Булат шкенжын героиньыжлан ойырен
налын
да тудын образшым йӧратен сӱретлен:
Шыдаҥ воктеч ошкедыш ӱдыр,
Саска орлаҥгым кормыжтал.
Шинчаже — ялт волгалтше шӱдыр,
Кузе моктенже от мурал!
Гӱлбану — шонен лукмо образ огыл. Да теве мо оҥайже: поэтын героиньыжлан
прототип лийше еҥ кызытат ила. Шукерте огыл мый тудын дене вашлийынам да
шке илыш
нерген каласкалымыжым колыштынам, южо фактшым серенат коденам. Таче тудын
нерген
изишак каласкалынем.
Гӱлбану Исламовна Мадиярова 84 ий ожно Шаран районысо Еммет ялыште шочын,
поэт
деч вич ийлан самырык лийын. Кушкын шумекше, Шадт Булатын шинчашкыже
пернен.
Козьмодемьянск гыч кеҥеж жаплан пӧртылмыж годым рвезе еҥ пошкудо ялын мотор
чурийвылышан, тыматле койышан, сӧрал кап-кылан ӱдыржӧ дене ик гана веле
огыл вашлийын мутланен. Но Гӱлбану шкенжым изиэш ужын, вожылын, вашлиймаш
деч кораҥаш,
шылын кодаш тыршен. Очыни, шонен: мый, кӱлеш наре тунемдыме ӱдыр, поэтын
таҥже
лийын кертам мо?
Гӱлбану такше илыш дене тӧр ошкылаш тыршен — Шаран деч тораште верланыше
НиколоБерезовка (Эльян) марий педтехникумыш тунемаш пурен, тушто ик ий
шинчымашым поген, полмезе самырык ешыште ятырлан ончыко каен. Но нужна
илышлан, сурт гыч полыш укелан кӧра Гӱлбанулан тунеммым кудалтен толаш
перна. Тылеч вара парикмахерлан, телефонисткылан пашам ышта, шке
йӧратымашыжым вашлиеш — Янаул районысо Рабак ялеш шочын-кушшо Яков
Мадияровлан марлан лектеш. Эргышт шочеш, тудлан ачан
лӱмжым пуат. Но вашке сар тӱҥалеш да суртоза, ватыжым да ныл тылзаш эргыжым
коден, фронтыш лектын кая. Тиде чеверласымаш ӱмырешлан улмаш. Гӱлбану
марийжын икмыняр серышыжым таче мартеат арала. Иктыштыже окена:
"Сай, поро салам, Галя — йӧратыме йолташем да Яша эргым! Мый тыланет
последний,
кумшо серышым Саратов гыч колтенам ыле. Ме ныл кече Москваште шогышна, но
4.ИХ—
41, Москва гыч лектын, Ярославский корно дене Ленинградыш каена. Тиде
серышем
мый Ярославль гыч колтем. Кызыт таза-эсен кодам. Каждый йӱдымат тендам
омешем
ужам. Кызыт тыланда серыш колташ адресым пуэн ом керт. Кунам прикрепленный
участкыш толын шуына, тунам тыланда адресым пуэм. Кызыт кушто улмем гына
увертарем.
Ида ойгыро, ида шорт. Моло мутем уке. Вигеландат салам. Чеверын. Яша.
5.ИХ—41".
Марийжым йомдарыше ӱдырамашым ончылно вес кугу ойго вучен: эше сар жапыштак
Яша
эргыже ядохимикат дене протравитлыме пурсам кочкын кола. Ныл талукат пелаш
эргыжым рокыш урымеке, ава ныллым эртараш ямдылалтеш — мӧҥгыштӧ аракам
шолташ шонен
пышта. Тидым милиций пален налеш, да Гӱлбанум пел ийлан тюрьмаш пуртен
шындат.
Но туштыжо кугунжак огыт кучо — кок тылзе гыч мӧҥгеш колтат. Емметыш толын
шумо
деч ончыч, Изим лӱман марий ял воктеч эртымыж годым, Шадт Булатын кокажым
вашлиеш. Тудыжо Гӱлбанум чаманымыж дене шинчавӱдшым ӱштылеш да каласа:
— Эх, ӱдырем, Шаймуратлан марлан лектат гын, илышет ала тынаржак орлыкан
огеш
лий ыле. Можыч, тюрьма корнышкат от логал ыле... Ынде мом ойлаш. Палет дыр,
Шадт
Булат тыйын лӱмешет ятыр почеламутым серыш. А тый тудым умылен шыч мошто.
Козьмодемьянск гыч толмыж еда почешет куржталеш ыле, а тый тудым ужашат,
мутланашат
шонен отыл. Эх, Гӱлбану, Гӱлбану...
Кожмак ӱдыр Гӱлбану ятыр качын шӱмжым йӱлалтен. Арам огыл Шадт Булат
поэмыштыже
серен:
Тудым ужын, рвезе-влак
Шке коклаштышт мутланат:
"Йӱксӧ семын ошкылеш,
Кече семын шыргыжеш.
Кап-кыл чесле, пеш ару,
Тудын лӱмжӧ — Гӱлбану!
Сай пӧлекым пуэден,
От керт тудым савырен..."
Тюрьма гыч пӧртыл толшо Гӱлбанум колхоз правлений склад вуйлатышылан
шогалта.
Ынде ӱдырамаш тӱшка озанлыкын аралаш оптымо пырчыжлан мутым кучаш тӱҥалеш.
Пашаште тӱрлыжат лиеден, но Гӱлбану нимогай сулык дене шке лӱмнержым
амыртылын
огыл. Вучыдымын тудын корнышкыжо Мадияров фамилиянак вес пӧръеҥ толын
лектеш.
Шаран районысо Пайгелде ял марий, ончычсо фронтовик, старшина. Давлетбай
Мадияров Шараныште пашам ыштен, но мужыраҥме нерген кутырен келшымеке, тудо
Емметыш
илаш кусна. Тиде 1948 ийыште лийын. Эргышт шочеш, Александр лӱмым пуат. Вич
ий
гыч Янахматыш куснат, куд пусакан пӧртым чоҥат.
Жап эҥер вӱд йогынла писын эртен кая, ийгот утыр ешаралтеш. Икмыняр ий
ончыч
Гӱлбану ӱмыр пелашыжым пытартыш корныш ужата. Ынде кажне телым Туймаза
олаште,
эргыжын суртышто, эртара, а кеҥежлан шке пыжашышкыже — Янахматыш пӧртылеш.
Але
чулым, таза. Шӱртым шӱдыра, пижым да носким пидеш, кеҥежым пакчаште чыла
кӱлеш
сомылым шуктен шога, тидым-тудым наледаш ялысе кевытыш коштеш.
Теве тыгай ӱмыргорным эртен Сӱн эҥер кундемысе марий ялеш шочын-кушшо
тыглай
ӱдырамаш. Тыглай да пеш тыглайжак огыл. Вет тудын лӱмжӧ сылнымут историйыш
пурен
кодын, тӱжвал моторлыкшо да кӧргӧ чон поянлыкше нерген ямле шомак дене
серымым
ик тукым почеш весе ока:
Тичман шурнан кумда пасушко
Ончале ӱдыр йывыртен.
Эҥер воктек волалын мушко
Мотор чурийжым, чевертен...

Пашаште кушшо ӱдыр таҥым
Моктен, муремже, шергылт кай,
Чоҥеште сылнын, шулдыраҥын,
Колхоз яллашке, шӱшпык гай!

Владимир АЛЬМАКАЕВ.
Туймаза ола,
Башкортостан.

Снимкыште: Гӱлбану ден Яков Мадияровмыт.



080999
************************************************************************
8—09
РВЕЗЕ ЧОНЫШТЫМ СЫЛНЫН ПОЧЫТ
Шайра кундемын чапше ынде Волжский район деч ӧржыжкат шарлен шуын. Уста
еҥже-влаклан кӧра. Тышан шочыныт композитор Василий Очетов, мурызо Роза
Рыбакова,
илымышт годым калык чоным куандареныт, мурышт дене кызытат мемнан коклаште
улыт.
Тыште шке сылнылык тӱняжым почын поэт да прозаик Алексей Александров-Арсак.
Кызыт рвезе тукым кушкеш, сылнымут аланыш первый мут пырчым ӱден онча. Руш
Шайра
школышто тунемше-влак коклаштат тыгайже икыт-кокыт веле огыл. Нунын шуко
возымышт гыч эн сайжым лудшылан темлена.

КОЛ КУЧЫМАШТЕ
Ойлымаш.
Ик мотор шокшо кеҥеж кечын кол кучаш тарванышым. "Куш каяш? Пыжанъерыш,
Элнетыш
але Иксаш? Эҥер йотке йолын каяш мӱндыр, Пыжанъерыште — пуш кӱлеш. Иксаш
веле
ошкылаш кодеш",— шоналтышым шке семынем.
Шайра курык гыч волымек, шинчалан вигак Икса ер перна. Тыманмеш шонымо
верышкем
толын шуым. Эҥерыш йылым пижыктен, кудалтышым веле — колко вӱд йымакат
пурен
кайыш. Вашке гына шупшын луктым, ончем: эҥырыштем парня кутыш мыле
чумедылеш.
Эҥыр гыч мучыштарышымат, мӧҥгеш ерыш кудалтышым. "Юмо гай тый лий, изи
мыле, олмешет кугу шӧртньӧ колым колто",— маньым. Шӧртньӧ колетым вигак
кучен шым керт,
ятыр шинчылташ логале.
Мӱшкыремат шужыш, эре тыгыде мыльым кучен, шеремат теме. "Чу, эше ик гана
шуэн
ончем, кугурак логалеш",— шоналтышым да эҥырвоштырем тумбакырак шуялтышым.
Шуко жапат ыш эрте, кугу йошкар каракам — шӧртньӧ колетым — шӱдыренат
луктым.
Тӧрштен ынже лек манын, ведрам кок укш дене леведым.
Куанымем дене кол кучаш кумылем эшеат ылыже. Эҥырвоштырем кудалтышым,
ончем:
колко воктеч кумыжвуян кишке ийын толеш. Лӱдынат колтышым. Кишкым лӱдыкташ
манын, кинде курикам кудалтышым. Саде кишкет кинде курикам нале да сер
воктенсе
кашка ӱмбак кӱзен возо. Пеш эскерем, воктенем шинчыше колызылан мом ужмем
ойлем.
Колызо йолташем вотене шем пырыс вӱд ӱмбак ончен шинча. Колызет колым куча
да
пырысланже кудалта. А тудо колым кочкынат колта.
Изиш лиймек, Иксаште ужава-влак, ква-ква-ква манын, пеш кычкырлаш тӱҥальыч,
шуко
йӱкан хорла веле шокта. Южо ужаваже, вӱд гыч вушт тӧрштен лектын, мый эн
тале
улам маншыла койын, койышланен, угыч вӱдышкат пура. Теве ик ужава, кишкын
йылме
дене модыктылмыжым ужын, пеш куанен онча. Кече ваштареш ончымыж дене
шижынат ыш
шукто, кишкын умшашкыже логале.
Тыгай сӱретым серыште шинчыше шем пырыс пеш онча, мӧҥгыштӧ коля пытен,
ужава
кишке умшаш логале гын, ынде кишкыже мыйын лиеш манын шоналтыш докан. Но
кашка
сер деч иктаж кок метр тораште. Сер тӱрышкак лишемын, пырыс магыралтен
колта,
вӱдыш чапажымат чыкал луктеш, кишкым руалтынеже. Но ийын ок мошто, вӱдыш
пуреҥгайыме деч лӱдеш. Мом ыштет, тудлан тыгай лияш Юмак пӱрен.
Кечат Элнет чодыра шеҥгек шыле, а мый, куаныше, весела, мӧҥгышкем писын
гына ошкыльым. Колым шке кученам, сандене мыланем шӧртньӧ гаяк чучеш.
Стас ЕГОРОВ, 3 класс.

ПЫЖАН КУГЫЗА ДА ИЗИ ЯНЛЫК-ВЛАК
Йомак сценке
Вӱдышӧ. Тиде пеш шукерте ожно лийын. Пыжанъер олмышто тунам пеш кумда олык
шарлен киен улмаш. Тиде олыкышто икана ик тулык ӱдырамаш шудым солен.
Ньогаже
изорваште мален киен. Лач тура кечывал улмаш. Ӱдырамаш дек Шайрамбал арка
гыч
Пыжан лӱман кугыза волен.
Пыжан. Ӱдырем, тышечын кызытак кай. Тыште ала-могай кугу зиян лийшашлык.
Ӱдырамаш. Тау, поро шомакетлан, Пыжан кугызай. Кугу юмо тазалыкым пуыжо.
(Кая.)
Вӱдышӧ. Тулык вате, икшывыжым погалтен, курык аркаш кӱзен гына шукта — олык

олмет, шучкын мӱгырен, волен каят, кугу вынем лиеш. Тиде верыш мераҥ
каналташ
лектеш. Тыштак чоя рывыж канен шинча улмаш.
Мераҥ. Салам лийже, рывыж тос!
Рывыж, Поро кече, мераҥ шольо!
Мераҥ. Мом шӱлыкаҥын шинчет? Айда иктаж-могай модыш дене модына.
Рывыж. Давай-давай, мом юватылына, тӱҥалына веле. Тугеже поктылмыла модына.
Мераҥ. А кӧ поктылашыже тӱҥалеш?
Рывыж. Шотлена. Кӧлан пытартыш мут лектеш, тудо поктылаш тӱҥалеш. "Ика-ика,

мала-мала, чым-чорекым-чорекым. Озым пайым, пай волакым чык-пык-мок-лек."
Тый
поктылаш тӱҥалат, а мый куржам.
Вӱдышӧ. Модшыштла, кенеташте коктынат вынемыш пурен каят.
Мераҥ. Ой, ой-ой! Мо томаша, кузе ме тышке логална.
Рывыж. Ала-ала, мо шарнем, тиде олмышто нимогай вынем лийын огыл.
Коктынат. Керек-мо гынат мыйын вуйышто шуко шонымаш пӧрдеш.
Рывыж. А мыйым гын ик шонымаш гына тургыжландара.
Мераҥ. Путырак чот чаманем, могай мотор, сылне ыле тиде вер-шӧржӧ! Мыняр
пушеҥге, пӱкшерла, пеледыш дене тӱрлалтше олык йомо.
Рывыж. Туге гынат тый арам тидын верч азапланет. Вет мыланна эн тӱҥжӧ: тиде

вынем гыч лекташ да илыше кодаш.
Мераҥ. Тидыже тыге да, а мыняр шуко пӱртӱс поянлыкше арам йомеш.
Вӱдышӧ. Пыжан кугыза тиде вынем серыш толын лектеш. Ӧрын ончал колта.
Вынемыште рывыж, еҥ толмым шижын, лӱдмыж дене колышыла койын кия, а мераҥже
лӱдын
чытыра.
Пыжан. Ой, колоем-влак, могай туткарыш логалында. (Рывыжым кидышкыже
налеш.)
Эх, мотор шӧртньӧ рывыж, але шукерте огыл гына ӱмырешлан мален колтенат,
коеш.
Могыретшат але шокшо. Кеҥеж гынат, коваштетше пеш чечен, ала иктаж явалалан

йӧра, ньыктын налашат уто огыл. (Рывыжым луктын кудалта.)
А тый, кужу поч, лум толмеш куш, вийым пого да таза лий. Но иктым шарналте:
опкын сонарзылан шинчаш ит логал. (Мераҥым почшо да вуйжо гыч кучен луктын
колта,
кужу почшо кӱрлын кодеш.)
Мераҥ. Тау, кугу тау, поро кумылан кугызай.
Пыжан ("колышо" рывыжым ончалеш). Мо калтак, рывыжемже кушто? Ах, киямат
рывыж, ондален тӱргалтын.
Вӱдышӧ. Чынжымак, акрет годсек марий калык мотор янлыкым чоя рывыж манын
лӱмден. А мераҥын почшо тачысе кечылан кӱчык. Кугу вынем олмышто — кугу ер.
Ерлан поро Пыжан кугызан лӱмжым пуымо.
Эдита ЕГОРОВА. 7 класс.

Шордым эмлышт

Пыжанъер воктене
Меже илена.
Тудын яндар вӱдшӧ
Элнетыш йога.
Тыште мӱндыр огыл
Олык верланен.
Чодыра гыч шордо
Олыкыш волен.

Но шукерте огыл
Агроном волен,
Шудо кушшо манын,
Ӱяҥден коден.
Шордо шудым пурлын,
Мӱшкырым темен.
Кенета шижалын:
Эҥгекыш пурен.

Шордо шуко шоныш,
Кӧ дек эҥерташ.
Тольо Шайра школыш
Полышым йодаш.
Йоча-влак вашлийыч
Унам куанен.
Шордым эмлен колтышт,
Капкаш ужатен.

Венера СЕМЕНОВА,
8 класс.

ТЕЛЕ
Теле толын Шайра мландыш,
Йырваш чинчыжым шавен.
Ош тӧшак гай мамык лумжым
Мемнан мландышке пыштен.

Окна ончыл ош куэже
Пӧршыж дене пеледеш.
Кӱшнӧ тылзе — пуйто ӱдыр
Шийын-шӧртньын шыргыжеш.

Сылне теле толмыланже
Мый пешак куаненам.
Памашан корем кожлашке
Мунчалташ тачак лектам.

Оля АЛЕКСАНДРОВА, 3 класс.



081099
************************************************************************
8—10
Борис КРАВЧЕНКО

ПАЗАР КОМЕНДАНТ
Ойлымаш

Олаштына тудым чыланат паленыт. Паленыт, тудо арака логар, пашам нигуштат
огеш
ыште, сандене "пазар комендант" лӱмым тушкалтен пуэныт. Пеленже эреак
стаканым
коштыкта, кленча кӧргыш пурен кайыше пропкым лукташлан штопор да леске
падырашат
пеленжак. Фамилийжым, лӱмжым огыт пале. Кушто ила, темше коштеш мо, кузе
арака
деке чот шӱмаҥын, нигӧ йодшо лийын огыл. Молан? Очыни, тудлан, вет ты еҥ
нигӧлан
мешаен огыл, адакшым моло-влаклан оҥайыс, нунын коклаште тугай айдеме уло,
кудыжо чыла деч ӱлнӧ шога. А тугай пӧръеҥ шамыч, кӧмыт чӱчкыдын да шукырак
аракам
логарышкышт опталыт, но тунамак пашам ыштат да шке ешышт дене илат,
шеҥгечше
воштылыныт гына, вашлиймышт еда вачыж гыч пералтеныт:
— Ну, комендант, кузе илыш йорта?
Тыге йодмышт годым шинчаштым ӧрдыжыш савыралыныт, пуйто тек молат ужышт да
колышт: обществе деч торлышо тиде еҥ мом куктыштеш.
"Комендант" кажне гана, вачыжым туртыктен, йолышкыжо ончалын, шыпак
вудыматен:
— Почаҥам тыге...
— Ну, иле, почаҥ,— маныныт тудлан. — Иле, комендант! — да, ӧрдыжыш кораҥде,
вучен шогышо-влак деке торленыт я мӧҥгӧ велыш вашкеныт.
Еҥ-влак тӱшкаште мемнан геройна ончычрак ошкылын, шинчажым эреак тура
виктен.
Кынервуйышто кечыше кугу сеткыж гыч тӱрлӧ кугытан кленча-влак тошкалмыж еда

йӱкым луктыныт, тудын деч нуным кеч-могай кочкыш сату кевытыште яра яшлык
уке
годымат налыныт.
Кычкыралыныт гын, чарналтен, но йӱкым пуышо деке нигунамат лишемын огыл,
вучен,
кунам тудо шке толеш.
Южо еҥже шке палымыжым тыге вашке ужын огеш шукто, кузе "комендантым"
умбачынак
писын пален шукта.
Идалыкын кеч-могай пыгытыштыже тудо эре ик шем-ужарге демисезонный
пальтожым
чия, йолыштыжо — резинке кем, вуйыштыжо — сур тӱсан спортивный упш.
Мом шылташ, ты айдемым ужмо еда мыят тӱрвемым ужмышудымын шупшкеденам, но
нигузеат шонен муын омыл, кузе тынаре ӱлыкӧ волаш лиеш...
Тудо кечын мый паша гыч мӧҥгышкӧ вараш кодын пӧртыльым. Ола мала. Автобус-
влак
коштмым чарненыт. Нерым да умшам чот кылмыктыше йӱштӧ деч коваштан куртко
сога
дене авырналтынам. Понарын волгалтарыме нарынчалге тӱсшӧ мыйым йӧрышӧ тулан
зданий, тӱҥын шогалше тополь воктеч ужата. Писын ошкедем да шонем, кузе,
мӧҥгыш миен пурен, вигак ванныйыште йӱштылалтам, вара пеҥгыде шокшо чайым
йӱын малаш шуҥгалтам. Малаш тӱҥалам — нойымеш, вет эрла каныш кече, пелашем
дене ӱдырем ялыш
унала каеныт...
Мый тудым уремла ушнымашке лишемме годым ужым. Тудо газет киоск воктене,
вуйжым
вачыж деке туртыктен, кидшым кӱсеныш чыкен, урем покшелне ончен шоген.
Урем кужу, яра да шып. Эн мучаште, чурийвылышыжым яндар вӱд дене мушшыла
йывыртен, тылзе ончен.
— Салам, комендант!— йӱкым кугемден, воктекыже миен шогальым.— Кӧм вучет?
— Котельный гыч поктен луктыч,— йолжым вашталтен тошкештшыла, тудо шӱлыкын
вашештыш.
— Тыгеже кылмен каваретыс...
Тудо нимом ыш вашеште.
— Колышт, комендант,— шкалан вучыдымын ойым пуышым. — Айда мый декем. Мален
лектат.
— Кайышна,— ӧрде, йокрокын келшыш тудо.
Тарванышна. Тудо писын, тӧршталтен ошкылеш: йол йымалныже лум гына
кочыртатен.
— Телым омак йӧрате,— тӱрвыжым эркын тарватылын, йӱкым лукто.
— Молан?
— Кече кужу, а йӱд кӱчык.
— Мыйын шонымаште, тыгайже кеҥежым лиеш огыл мо? — тудлан шыргыжальым.
— Тиде нунылан тыге, кӧлан шокшо...
Подъездыште нимогай йӱк-йӱан уке ыле. Ик омса воктене, кӱвар шартыштыште,
ӧрдыктарыме гай коя гына пырыс киен. Мемнан йолйӱкым колын, тудо,
ӧрканенрак, вуйжым
нӧлтале, йӱкым лукде, умшажым каралтыш да, йолжым шуялтен, уэш шуйнен возо.
— Кудаш,— пачерыш пурымеке, мый тудлан каласышым.
— Тау,— оралгыше йӱк вудыматыш.
Мый омсадӱр пӧлемыште тулым чӱктышым, кухньышто газ плиташ чайникым
шындышымат,
кычкыралын маньым:
— Ванныйыш пурет?
— Л-л-лиеш... тыланда уто пашам ом лук гын,— манын, тудо шыпланыш.
Мый газ колонкым почам, ванныйыште вӱдым колтышым да омсадӱр пӧлемышке
пӧртыльым. Тудо, чарналтен-чарналтен, йолжо гыч кемым кудашеш.
— Мо тыгай? — мый лӱдын колтышым.
— Йолем южгунам тӱҥын шинчеш,— тудо титаканла шыргыжале.
— А-а, — мый куштылгын шӱлалтышым да ванный могырыш ончыктышым.— Мушкылтмо
деч
вара тувыр-йолашетымат шӱялте. Йӱдвошт кошка.
Тудо, нимом пелештыде, вуйжым савалтыш. Кемжым кудашын сеҥышат, ӧршыла,
мыйын
ӱмбаке ончале.
— Эрте,— мый пӧлемыште тулым чӱктышым. — Шич.
Тудо диван тӱрышкӧ вераҥе, кидшым пулвуйышкыжо пыштыш. Пӧлемыште лач шагат
коштмо да ванныйыште вӱд йогымо гына шокта.
— Тендан дене пеш сай,— тудо йӱкшым кугемден пелештыш.— Волгыдо, шокшо.
Книгадат
шуко. Ончалаш лиеш?
— Ончал,— мый вачемым нӧлтальымат, ончыкыжо тапочкым конден пыштышым.—
Кӱвар
йӱштӧ, чий.
— Мом ойледа! Шокшыс!— саҥгажым куптыртен, тудо ӧрмалген мане.
— Ну, шке палет! Мый тылат халатым ямдылышым. Пондашетым нӱжен шу, ато
ӱмбакет
ончаш шучко.
Тудо кужу жап мушкылто. Мый чайым шокшемден ямдылышым, холодильник гыч
шӱрым
луктын ырыктышым, тарелка-влакым вераҥдышым, кидым лупшальымат,
ӱстелтӧрышкӧ ватын эмлалташлан налме "Карельский бальзам" аракам луктын
шындышым.
— Ну, кузе?— халатым чиен, ванный гыч лекмыж годым веселан кычкыральым.
— Пеш яжо,— шыргыжале тудо, — Тау тыланда. Вуеш ида нал, мый тыланда уто
сомылым
луктым.
— Кӱлдымашым ойлет,— манын, кидым лупшальым.— Ӱстелтӧрышкӧ шич.
Тудо верланыш.
— А молан тыйым котельный гыч поктен луктыныт?— шӱрым темышыла, лӱмын
йодым.
— Тергыше толын. Ӧрдыж еҥлан, мане, тыште нимом ышташ,— изишлан шыпланен
рашемдыш.— Ондакше шкежат кочегарлан пашым ыштен. Пуртен. Пырля ик гана
веле огыл
чаркам тӱкаленна. А ынде ушан айдемыш савырнен,— да ешарыш:— Власть еҥым
локтылеш вет...
Мый тудым тӱткын ончальым да ӧрынрак шоналтышым: "Чурийвылышыже
сымыстарыше,
адакшым мый дечем изишлан кугурак ийготан."
— Тыйым кузе лӱмдат?— чаркам темен йодым.
— Виктыр.
— Мыняр ияш улат?
— Нылле.
Тудо, пуйто мый умбакыжат йодышташ тӱҥалам манын, кумылын вашешта.
— Родо-тукымет уло?
— Авам гына,— окна деке савырнен, кукшынрак пелештыш.— Шкет ила.
Ме шыпланышна. Холодильник чытырналтыш.
— Айда подылына,— мый лугыч ыштышым.— Мом шинчыкташ.
Чаркам ястарен кочкаш пижна.
— Ӱдырым налынат, уке? — угыч умылынем.
— Налынам,— шинчажым тарелка деч кораҥдыде, кукшын вашештыш.— Ватем колен
колтыш. Мый тудым моткоч йӧратенам. Шоналтен да вес тӱняшке каен. Тойышна.
Уштымо
деч вара ик яшлык арака кодын ыле. Кевытышке мӧҥгеш ышт нал. Ну тулеч
вара... А
кызыт кудалташ йӧсӧ, да омат шоно.
— А кӧлан пашам ыштенат?
— Садовниклан.
— Кӧ-ӧлан?!
— Сад-пакчазылан.
Мый ӱшаныдымыла умбакыже йодыштам:
— А кызыт мо кӱшеш илет?
— Кленчам погем.
— Шуко погына?
— Кунам кузе. Кеҥежым утларак погына.
— А кушто малет?
— Умбакыже ит йодышт, пожалуйста йӧра?— ӱмбакем мыскыньын ончале.
Ме эше ик чарка гыч подылна. Тамакым пижыктышна. Кужун да шып шупшын
шинчышна.
Тудо, кидкопаж дене шӱргӧ начкаташкыже эҥертен, окна гыч понар
волгалтарымым да
малыше пӧрт-влакым ончен.
Мый тудлан диваныште шарышымат, шкежат тунамак мален колтышым...
Помыжалтмем годым тудо эше мала ыле. Йоча гай туртшо, кидкопажым шӱргӧ
йымакыже
пыштен.
Уто йӱкым лукташ огыл манын, чайым ырыктен, ӱстембаке кленча пундаште кодшо

бальзамым луктын шындышым...
Ола помыжалтын. Автобус-влак кудалыштыт, еҥ-влак вашкат. Тӱнӧ йӱштӧ изишак
мӧҥгештын.
— Ну, тау тыланда,— эр кочкышым ыштышыла, каласыш тудо.— Мый кайышаш улам.
— Виктыр, колышт,— каласышым.— Шке пальтотым пу, олмешыже тидым чий. Тошто
гынат, телым чиен кошташет йӧра. Нал, нал.
— Ну, мом ойледа,— тудо йошкаргыш.— кузе налын кертам?
— Мом торешланет... — мый вурсаш пижым.— А шкендыным мыланем пу.
— Те тудым только луктын ида шу. Эше кӱлеш лиеш,— вашкышыла йодо.— Ну,
чеверын.
Тыланда эше ик гана тау.
Мый, пальтожым чумырен, балконыш луктым.
Икмыняр жап эртыш. Шошым пачерыште да балконышто эрыктымыж годым, ватем
мыйым
шкеж деке ӱжӧ.
— Тидыже кушеч? — ӧрдыж гыч логалше пальтом рӱзалтен ончышыла, ӧрын йодо.
— Да ик еҥын,— вудыматышым.
Тыгодым пальто гыч нылыте тодылмо кагаз ластык лектын возо. Пелашем
нӧлталын лудын лектат, мылам шуялтыш.
"Салам лийже, авай! Вуеш ит нал, пагалымем, шукертсек возен омыл. Эре жап
ок сите. То икте, то весе лектеш. Пашам тошто верыштак, теплицыште, ыштем,
пеледышым
куштем. Тыйын йӧратыме георгинетат уло. Паша шуко, но мылам келша. Шарнет,
тый
мылам ала-кузе ойленат ыле, мланде ӱмбалне шке чонжым почшо пеледыш гай
нимат
уке. Мый тидым шарнем. Ну, а тый кузе илет? Суртвечына кузерак? Векат, пӧрт
леведышнат шӱтлен? Но ит коляне, мый вашке пӧртылам. Только жапым ала-кузе
муаш
кӱлеш. Шкат палет, пеледышым ончаш кажнылан огыт ӱшане, тудым умылышо еҥ
кӱлеш.
Тиде кечылаште оксам колтем. Шагал конешне, но нимат огыл. Шкендым арале.
Палет
ыле гын, кузе мый тый дечет посна йокрокланем. Мылам ондакысе адрес денак
возо:
йодын налме серыш почеш. Шупшалам, тыйын Виктыр эргыч. Саламым ойло Дарья
Степановналан, Микале чӱчӱлан... Чылалан..."
Икмыняр жап гыч мый командировкыш кайышым, пӧртыльым гын, пален нальым:
"пазар
комендантна" сакалтын...
— Государстве кӱшеш тоеныт,— каласыш мылам палымем. — Милиций машина дене
шӱгарыш наҥгаеныт. Ни уштымаш, ни шинчавӱдым ӱштмаш ыш лий... Тый мо?!.
Мый, савырнен, кужу волгыдо урем дене ошкыльым. Ваштарешем еҥ тӱшка
ошкылеш. Тыгае тӱрлӧ еҥ тӱшка...
Василий КРЫЛОВ кусарен.



081199
************************************************************************
8—11
Поэт да воин Кузьма Ижболдинын шочмыжлан — 75 ий
УШ ГЫЧ ОК ЛЕК ЙЫГЫТ ЙОЛТАШЕМ

Ме коктынат эрвелмарий улына. Пошкырт мландын Калтаса районыштыжо шочын-
кушкынна. Мый — Танып эҥерын пурла серыштыже верланыше Керемет ялеш, а
Кузьма йолташем
— Арка могырысо Кӧкышеш. Ял ден ял коклана пеш торажак огыл, иктаж коло вич
меҥге. Тыштак иленыт кугезына ден ачана-авана да пашам ыштеныт, тыштак меат
йолым
нӧлтенна да, ойлаш-окаш тунемын, уш-акылым погенна.
Ийготем дене Кузьма Ижболдин деч кок ийлан кугу улам. Тудо 1924 ийыште
кеҥежым
шочын, мый — теле кыдалне.
Первый гана Кӧкыш рвезым 1935 ийыште Келтей ялеш вашлийым. 5 май, Печать
кече
ыле. "Ленин корно" Калтаса район газет редакцийын ӱжмыж почеш миенам пуйто.
Газетыш возаш йӧратыше-влакым туныктышо да писатель Илья Михайлович
Токмурзин
(И.Ломберский) пайремыш намийыш. Моло вер гычат партъячейке секретарь,
селькор
ден шым-кандаш юнкор миеныт ыле.
— Здорово, кунак, сявата (йыдал. — Ред.) кулак!— пелештыш мемнан Ушмен
школын
мыскарачыже Тимофей Микишкин погынымаш тӱҥалме деч ончыч.
— Пеш айват, манеш!— вашештыш мотор чуриян, изирак капан рвезе.— Марий вует
дене
татарла шаяркалет. Тугеже, омат йод: вӱдтӱр трӓк улат?
— Кушеч палышыч?
— Ойлымет гычын. Вӱдтӱр марий-влак сӱасла чот колтат...
— А тый, тыйже кушеч улат?— мутланымашке ушнен, йодым мый.
— Кӧкыш гыч...
— Тугеже, Арка корак...
Теве кузе палласышна ме тунам Кузьма Ижболдин дене. Молодец рвезе! Мутлан,
манмыла, кӱсеныш ок шӱшкылт, хе...
Тӱҥале вет пайрем погынымашет. Ятыр еҥ ойлыш. Кажнылан "Ленин корно"
газетым
пӧлеклышт. Шадт Булатым, Эсай Чапайым, Эрвел Осыпым (Абдуллиным) да моло
палыме
журналист ден писатель-поэт-влакым ужна. Тидыже мыланна эн кугу куан да
кугешнымаш шӱлышым пуэн. Мый тунам 6-шо классын пырдыжгазетшым
редактироватленам, Кузьма — шкенжын Кӧкыш ялыштыже. Тылеч вара ме "Ленин
корныш" серкалаш тӱҥална.
Вес ийжылан адакат Печать кечым палемдышна. Тунам выставкыш шкемын лукмо
пырдыжгазетым ончыкташ намиенам ыле. Пӧлеклан А.Пушкинын "Капитанская
дочка" повестьшым кучыктышт. Пӧлек Ижболдинланат логале. Шкенжын у
почеламутшым чолган окен
пуыш.
Тыршыш мемнам туныкташ И.Токмурзин-Ломберский. Йоча-влакын шӱмешышт газет
паша
тулым ылыжтен керте. Тудын тыршымыж денак Ушмен школ гыч Тимофей Микишкинын
заметкыже "Ямде лий!" газетеш эн первый лекте. Тидыже мемнан вел чыла
тунемшылан
ямле пайрем гаяк лие.
1937 ий, кеҥеж. Кугу Качак одо ялысе пеле кыдалаш школ. Тушто районысо
пионер
лагерь почылтын. Начальникше — Коклаял марий, Ушмен НСШ-н физрукшо
Зайникаев.
Погыненыт йоча-влак тӱрлӧ-тӱрлӧ ялла гыч. Уло марийжат, удмуртшат, рушыжат,
татаржат. Лагерь чыла сомылымат план почеш виктара. Эрдене пуч йӱкеш
кынелыт, тудак малай-влакым стройыш шогалта, а кастене малаш пышта.
Манмыла, чылажат сай.
Кузьма веле ала-молан ӱҥышемын коштеш. Тидым ужын, пионервожатый Галина
Исанова
йодо:
— Ала иктаж-моэт коршта, Ижболдин?
Кастене рашеме: рвезе почеламут чер дене орланен улмаш. Кастене, строй
ончыко
лектын, "Лагерьыш толна" почеламутшым лудын пуыш.
Тиде ийынак корнына кок могырыш лупшалт возо. Мый, Тимофей Микишкин,
Алексей
Имакаев да молат Эльян марий педучилищыш тунемаш пурышна, а Кузьма изирак
улмыжлан шке ял школыштыжо тунемаш кодо. Варажым Калтаса кыдалаш школыш
пурыш.
А пырдыжгазетыш садак возкален шогенна. Но вот "Ленин корныш" сераш
аптыраненна:
вий шагалла чучын. Адакшым тунам жапшат пешыжак каньыле лийын огыл.
Сталинын
личность культшо тӱзланыме годым, ялт укеланак тӱрлӧ титакым "муын",
писатель,
журналист, Совет пашаеҥ-влакым пиджмылаш да тюрьмашке петыркалаш тӱҥальыч.
Теве
мемнан училище мучко маршал Тухачевскийын "языкше" нерген увер шарлыш,
историй
учебникла гыч тудын фотографийжым "рожген" луктыч. Варажым марий йылме ден
литературым туныктышына Валериян Васильевым "поген наҥгайышт". Эсогыл
студент-влакат
утлен ышт керт. Мутлан, кумшо курсышто тунемше Ушмен марий Алексей
Конакбаевым
четлык шеҥгек "шуральыч", моланжым-можым иктат ыш пале. Малай улыжат школ
участкын кладовщикше ыле...
— Мыйын нимогай титакем уке! — "руэн" допрос годым.
— Кузе туге уке? — ваштареш "штыкым" луктын следователь. — Тый ачат дене
пырля
граждан сар годым Йошкар Армийын салтакше-влакым ошо-влаклан ужаленат!..
— Кунам тиде, кудо ийын? — пеш палынеже Алексей.
— 1918 ийыште...
— Тунам мый кум ияш веле лийынамыс?..
Личность культ чатлама годым ме, кок марий рвезе, вашлияш йӧным муаш
тыршенна: я
Калтасаште, я Эльяныште, але шочмо ялыштына пырля лиеденна. Каникул ма,
пайрем —
амал лектеден.
Педучилищым тунем пытарымеке, мый Токперде ялыш туныкташ кайышым, а эше
варарак
салтак лийын шогальым. Кузьма мыйым ужаташ жапым муо.
— Чеверын! Мый тыйым вашталташ миен шуам! — мане тудо пытартышлан.
Ик ий укерак Львовский пехотный училищыште тунемым, но командир лийын шым
шу:
фашист-влак мемнан элыш керылтыч. Кугу сар тӱҥале. Училищынам курсант-
влакге-моге Киров областьысе "Вишкиль" военный лагерьыш кусарышт. Званийым
налын шуктыдеак, курсант шинель да погон дене Моском аралаш шогална. 30
декабрьысе бойышто
кум гана сусыргышым. Йогыш вӱрем Ржев воктенат, моло вереат. Политкурс деч
вара
лейтенант званийым пуышт. 1943 ийыште ачам ден Кузьма Ижболдинын колымышт
нерген
уверыштым нальымат, Верховный главнокомандующий дек серен колтышым, фронтыш
колташ йодым. Тыге Кузьман кредалме верлашке — Харьков кундемышке логальым,
2-шо
Украинскийыш. Сусыргышым, госпитальыш пыштышт. Инвалид лийын, мӧҥгӧ
пӧртыльым.
Совет Армийыште служитлымем годым мый декем серыш шуко толын шоген. Кузьма
дечат
чӱчкыдынак налынам. Тудын возымо шомакше путырак чоным тарватен. Жалке,
шошо
вӱдшор годым фронтышто серышыже-влак шулен йомыч.
Кузьма Калтаса кыдалаш школым пытарен ыш шукто. Сар жап эллан кӱлеш пашашке

ӱжын. Колхозышто фермым вуйлатен, клуб пашам намиен, пропагандист да
агитатор
сомылым шӱкалын огыл.
Тудын ты пашаште лиймыж годсо ик историйым ушештарыде ом керт. Нылле икымше
ийынак Моско гыч эвакуаций дене толшо ик ӱдырамаш, "Столицым немыч налын,
ынде тудо
— тушман кидыште" манын, осал шомакым шаркален коштын. Тунам Кузьма колхоз
председатель деке пурен да калыкым погаш йодын. Ял калык рӱж чумырген да
пропагандистын ойлымо тулан, серыпле докладшым колыштын, паникер койышым
шаркалыше еҥлан
кугу, чот шижтарыме шомакым каласен. Тыге лийшаш пудыранчык ылыж шудеак
йӧра.
1942 ийын самырык коммунист фронтыш кая. Уке, сар тулыш пурымо деч ончыч
тудо
Уфасе полковой школым тунем пытара, сержант званийым налеш. Украиным
аралымашке
логалеш. Писарь сомылым шуктен шога. Икана подразделенийысе калыкын
спискыжым
серен шинчен, а ушыштыжо — йӧратыме таҥже. Да, шижде, кодшо уло корнылаш
йӧратымыжын лӱмжым да фамилийжым серен шында. Лач тыгодым начальник толын
пура. Ончалеш гын, спискыште эртак ӱдырамаш фамилий. Мо тыгай? Писарьын
ушыжо каен мо?
Вара чыла рашемеш.
— Ну, таҥетым тыге йӧратет гын, шке элетымат йӧратен арален сеҥет! — манын,
мыскара йӧре сугыньлен командир.
Да, кугурак йолташыжын мутшо, манмыла, шуын. Харьков областьысе Шевченко
лӱман
колхоз мландыште политпашаеҥ, сержант Кузьма Ижболдин салтак-влак ончылно
ошкылын, атакыш тарванен. Ты кредалмаш сеҥымаш дене пытен. Но... Кузьма
Ижболдин,
самырык поэт да сарзе, снаряд пудештме тул-тӱтанеш йӱлен пытен. Тиде 1943
ийын
26 августыштыжо лийын.
Тидлан ынде витле куд ий темын. Но серыпле шомакан, йӱлышӧ шӱман самырык
поэтын
да салтакын лӱмжӧ йомын огыл. Тудын эн чапле почеламутшо-влак — "Ой, Ош
Виче,
тый, Ош Виче", "Лирический муро", "Родина верч", "Ача ден эрге" да моло
почеламутшо, басньыже — мемнан коклаште илат, самырык тукымым илышым
йӧраташ, Родиным
перегаш туныктат, шочмо эллан уло вийым пуаш ӱжыт.
Темазь ТИМИРГАЛИН.
Пошкырт Республика, Калтаса район, Киябак ял.

Кузьма ИЖБОЛДИН
Урал ӱмбалне

Кумыл нӧлтын, кид рӱзалын,
Мый Уралыш кӱзенам.
Пеледалтше Пошкырт Элым,
Завод-влакым ужынам.
Кече лекмым ончылталын,
Гудок йӱкшӧ йыр шарла.
Кутко семын патыр калык
Эл пашашке тарвана.
Онар вийым поген угыч,
Белорецк ола гӱжла.
Вет заводыш ФЗО гыч
Тичмаш вий ушнен ушна.
Йыгыт еҥлан чал мастарже
Шинчымашыжым пуа,
Ожсо годсым — нелым, йӧсым —
Шарналта да — чон шула.
Тополь семын вышке-шамыч
Ишимбайым ямлаҥдат,
Девон нефтьын чапше шарлыш,
Лӱман лие мландынат.
У заводын вурс капкаж гыч
Металлург еш рӱж лектеш,
Шыргыж-воштыл кутырымаштышт
Патыр шӱлыш шижалтеш.
Шулдыраҥше поезд-шамыч
Кӱртньым, вурсым шупшыктат,
Кудалалыт писын, талын,
Гылде-голдо йӱкланат.
Виче вӱд ден пароходшо
Иеш, шийын йылгыжеш,
Переген шупшеш шке возшым —
Тутло кинде лыҥ лиеш.
Ял шеҥгелне пошкырт ӱдыр
Трактор дене куралеш,
Муро йӱкшӧ вӱд ӱмбалне
Ой, мо сылнын йоҥгалтеш!
Пионер-влак Якте-Кӱлыш
Тольыч строй ден йӱштылаш,
Бронзо капым — йӱштӧ вӱдыш! —
Ну, вет пижыч таҥасаш!
Ер воктенсе олык шудым
Лай мардежше ниялта,
Ниялта да ожсо годсым —
Салаватым шарныкта.
Чорагайлан, моло коллан
Пошкырт вӱдна пеш поян.
Шырт шокталме йӱкым колын,
Вондереш шылеш мераҥ.
Танып серыш поктен кондыш
Колхоз кӱтӱм Габдулла,
Йӱксӧ семын ийын волыш
Сай доярка Ямила.
Кумыл нӧлтын, кид рӱзалын,
Мый Уралыш кӱзенам,
Сад кокласе мотор ялым,
Кече модмым ужынам.
1941, 7 июнь.



081299
************************************************************************
8—12
Иван ГАЛКИН, филологий наука доктор, профессор

"Организаций" але "чумыртеж"?..
Марий литератур йылмын мутвундыжым пойдарыме нерген икмыняр шомак

Пытартыш ийлаште мемнан газет ден журналлаште шагал огыл марий литератур
йылмын
мут поянлыкшым пойдарыме нерген возалтын. Южышт шонен лукмо у шомак
спискымат ик
гана веле огыл пуэныт. Мутат уке, ученыйынат, тыглай калыкынат шочмо
йылмыжын
яндарлыкше верч чонжо коршта. Пеш чын ойла Киров область Малмыж районысо
Мариял
гыч П.Захаров: "Ме, марий-влак, рушла-марла огыл, а шке шочмо йылмына дене
яндарын кутырышаш улына". Но вот "Пӧртыл, кугезе йылмем!" манмыж дене
келшаш огешак
лий, шонем. Вет йылме илыш семынак ик верыште ок шого, вияҥеш, пойдаралтеш,
вес
йылмыла гычат кӱсынла — тиде тӱнян мӧҥгештараш лийдыме вияҥме процесше. Руш
манмыла, объективный процесс. Садлан кугезе йылмына деке пӧртылаш нигузеат
огеш
лий. А вот тачысе йылмынам саемдаш, кӱлеш-оккӱл шӱк деч кораҥдаш, яндарым
ышташ,
мутвундыжым кертме семын пойдараш — мемнан пашана. Но тыштат йодыш лектеш.
Кузе
пойдараш, могай йӧн дене? Кӱсынлымӧ мут-влак дене йылме шкак пойдаралтеш да
южгунамже кӱлдымашынат. Конешне, тиде йӧн дечат йӧршын кораҥаш огеш лий:
илыш деч
шеҥгелан кодман огыл. Тӱнямбалне кӱсынлымӧ шомакым кучылтдымо йылме иктат
уке.
Лач джунглиеш аралалт кодшо, кызытсе цивилизаций манметым палыдыме, акрет
годсо
сынан племян йылмыже веле кӱсынлымӧ мут деч посна серлага: тудлан самолет,
астронавт, даже пила палыдыме улыт. Налза кеч руш йылмым, кеч суасыным, кеч
финн
йылмым, але венгрыным, эстон да моло йылмымат, те кажныштыже шагал огыл
кӱсынлымӧ шомак-влакым муыда. Нуно ала-могай абстрактный шонымашым огыл, а
эн тыглай
предметым лӱмдаш кучылталтыт, мутлан: руш башмак, мар. пашмак, суас башмак.
Мутат уке, тиде шочынжо суас шомак. Але теве финн йылмысе Калосси мутым
налаш.
Рушла калоша, галоша, марла калош, норвегла далосцх. Марий йылмыш тиде мут
рушын
гыч пурен, а финн йылмышке — норвег йылме гыч, а рушынышко француз йылме
гыч.
Руш-влак йот мут олмеш шонен лукмо мокроступы шомакым кучылт ончышт, но
садыгак
шот ыш лек. Тыгай мут-влакым пеш шуко муаш лиеш, но ындыжым чыланат кажне
кӱсынлышӧ йылмын шкенжын поянлыкышкыжак савырненыт. Садлан тыгай шомак-
влакым кызытсе
жаплан йот йылмын улыт, манаш огеш келше. Нунынат правашт шочмо йылмын
мутлашт
дене иктӧрак. Но, каласаш кӱлеш, кӱсылымӧ шомаклаште, мутат уке, шӱк лийшаш

огыл. Шкенан мутна улмо ӱмбач, йылмым пойдарем, синоним-влакым шукемдем,
тидын
дене йылмын вариативностьшым кугемдем манын, вес йылмыла гыч кӱсынлен
толашаш
кӱлешыже уке. Йылмынан поянлыкшым шочмо йылме негызешат уштараш лиеш.
Икманаш,
кӱсылымаште могай-гынат чырым шижын шогыман. Тиде чырже, очыни, эн ондак
тӱнямбал йылмылаште кучылталтше але интернациональный манме да ондакрак
марий йылмышке пурышо мутлаште. Нуным кызыт марлашке кусараш да калыкыште
умылыдымашым лукташ нимогай кӱлешыжат уке, шонем. Мутлан, ведрам леҥеж от
ман вет. Але колхозымат пырляозанлык манаш от тӱҥал; революций — тиде
пудыранчык огыл, а теве коммунизм — чылалык огыл, кеч француз йылмыштыже
цоммунисме "общий, всеобщий" манмым
ончыкта гынат. Кажне йот йылме гыч пурышо мутлан марий йылмыште келшен
толшо,
лач тыгаяк значениян шомак уке гын, тудо кӱсынлалтеш але лийме семын
келшышын
кусаралтеш. Тыге ыштат чыла вере. Мемнан денат тиде пашам ворандарен колташ
тыршыше шагал огыл. Кернак, тиде паша уда огыл, шочмо йылмым пойдарыман, но
тӱргоч
колтыман огыл, руш манмыла, крайностьыш тошкалман огыл. Теве южо йолташ
температур шомакым кок тӱрлын, телылан да кеҥежлан келшышын, марлаҥдаш
темла: "южын
йӱкшымӧ кугытшо" да "южын ырыме кугытшо". А черле еҥын температуржым висыме
годым кузе лийман? "Черлын капше ырыме кугытшо мо?" Ик умылымашлан кум-ныл
лӱмым
пуаш огеш лий. Налза але теве эше: вер-окса "подъемные", тулазап (тулойго)
"пожар", шокшежаш "жарить", виж "жидкость", вуйлӱм "заголовок", а вет ожсек
тудым
вуймут маныт ыле; кӱртньышӱтык "дрель", а пуым шӱтена гын, пушӱтык мо? Теве
весемдыш "вариант" (латин вариантис "вашталтше"), молан тудым кусараш?
Тугеже музыкышто вариаций терминымат вашталтыман. Але эше "Кугарня" газетеш
"Марий философийын мутерже" савыкталтын. Ик-кок шомакеш шогалде огешак лий.
Мый гын нуным
омак умыло: умыт "надежда", марлаже ӱшан огыл мо? Кӱдыш "наблюдение",
марлаже
эскерымаш огыл мо? Тӱҥ "основа", марлаже негыз огыл мо?
Тыште эше иктым каласыме шуэш. Пытартыш жапыште ик уда койыш шижалтеш — руш
йылме гыч, але руш йылме гоч пурышо мут-влакым марлаҥдаш тӧчышӧ-влак
марлаҥдаш тыршыме олмеш, суасаҥдат веле: сугыньлаш олмеш тыланаш, ужга
олмеш кӱрык, сай олмеш
айват да т.м. Тидыже, мыйын шонымаште, марий йылмым яндарешташ нимынярат ок
полшо. Южгунам у шомакым шочмо йылме негызеш огыл, а искусственне чоҥат,
садлан
умылаш огеш лий, мутлан, сымыктыш "искусство". Могай марий мутвож негызеш
тиде
мутым ыштыме, пале огыл, садлан рушла кусарымым лудде от умыло. Тыгай годым

кӱсынлымӧ шомакымак кодаш гын, пайдалырак, очыни. Йылмым пойдараш гын, чыла
могырымат чот шоналтен пойдарыман. У мут умылыдымашым ынже лук. Калык
куштылгын
ыҥлыже. Южышт маныт, пуйто шуко гана возена да ойлена гын, калык умылаш
тӱҥалеш,
теве шанче, тӱвыра шомак-влакым умылатыс. Ала-ала! Кӧжӧ умыла, а кӧжӧ
мемнам
воштылеш веле. Садлан шанчаш да ӱвыра мутла дене таҥастарен койдарат.
Колышт ончыза-ян ял калыкым. Тыге калык йылме деч торлен мутвундынам
пойдараш тӱҥалына
гын, калыкым возымо йылме деч йӱкшыктаренат кертына, газет ден журнал-
влакнам
налше-влакшат эркын шагалемыт.
Ынде ончалына икмыняр организаций ден учреждений-влак лӱмым. Газетыште 260
тыгай
лӱмым каҥашаш эше 1994 ийыштак пуымо ыле, но каҥашаш ушнышо пеш шагал
лийын, а
вет арам. Кызытат тидым ышташ уто огыл. Шукын каҥашен, ик ойыш шуын ыштыме
веле
калыклан умылаш лийшыш, келшышыш савырна. Тыгодым "Мый гына ушан улам, мый
гына
палем" манмаш ынже лий. Эн ондак лӱмпале мут шотышто. Кузе тудым умылаш?
Тиде
шомакым "название" значений дене кучылтмо гын, молан пале мутшым ешарыме,
вет
лӱмпале вик кусараш гын, "знак имени" але "знак названия" лиеш. Садлан пале
ужаш
тыште уто. Тиде спискыште ушем мут ныл значений дене кучылталтын: коллегий,
общество, ассоциаций, товарищество, мутлан: Марий Эл Республикысе аҥысыр
кертежан
"Кондитер" ушем.— Товарищество с ограниченной ответственностью "Кондитер"
Республики Марий Эл; "Марагроснаб озанлык кокла ушем.— Межхозяйственная
ассоцация
"Марагроснаб"; "Марий шӧр" акционер ушем.— Акционерное общество
"Марийскмолпром"; Марий Эл Республикысе адвокат ушемын президиумжо.—
Президиум коллегий адвокатов Республики Марий Эл. Налза эше "Марий ушемым"—
тидыже "Союз мари" лиеш.
Руш предприятие мутым ыштык манын кусарыме, предприятий манмыже ок йӧрӧ мо?
А
кертеж "ответственность" керташ глагол гыч мо? Керташ глагол гыч гын,
"ответственость" огыл, а возможность манаш утларак келша, но мемнан
возможностьлан кертмаш мутна уло. Организаций мутым "чумыртеж" манаш йӧршын
ок келше. Организаций
нимом ок чумырто, тудо пашашке ушна да виктарен шога. Кузе умылаш "Кинде
ден макарон лукшо "Марийхлебопром" ушык" лӱмым? Руш вариант деч посна
умылаш огешак
лий: "Территориальное производственное объединение хлебопекарных и
макаронных
предприятий "Марийхлебопром". Але налза теве "Книгам ужалыше "Марий книга"
ушык". Тыште ушык олмеш ушем манаш гын, сайрак, очыни. Вет ушык — тиде кок
настам иктыш ушымо вер, рушлаже "соединение", мутлан: окна янак ушык.
Ойлаш шуко лиеш, примерат сита. Тидым шот денак ышташ шонена гын, мый
адакат,
пырля каҥашен, калыклан умылаш лийже, тудым шочмо литератур йылмыж деч ынже

йӱкшыктаре манын, ышташ ӱжам. Лиеш вет кучылташ уштептер "рассудок" олмешг
йылмыште улшо вуйуш шомакым; лӱмгече олмеш шочмо кече манаш, а лӱмгечыже —
именины,
лӱмым пуымо кече але юбилей; ончылвозыш "введение" олмеш ончылой манаш
утларак
келша, вет ончылмут "предисловий" шомакым шукертсек кучылтынас.
Лудшо-влак, шке шонымыдам возен колташ ида аптыране, поснак марий йылмым
туныктышо да газет, журналист, радио, телевидений пашаеҥ-влак. Йылмым
пойдарыме, саемдыме паша ик-кок кечыште ок ышталт, тидлан жап шагал огыло
кӱлеш. Теве финн-влак тиде сомылым 300 ий утла ыштат да кызытат тӱвыртен
шогат. Ышташ кумыл веле
лийже.



081599
************************************************************************

Аксай САВЕЛЬЕВ

Шӱм ок йӱкшӧ

Ойлымаш
Ты ийын шыже кужу жап ояр шогыш. Вара игече кенета йӱкшемдыш, йӱштӧ йӱр
ложгаш
тӱҥале. Арня гыч тудат чарныш, мланде куптырген кошкышо коваштыла тӱҥгырген
кылмыш.
Тыгай пагыт толын шумеке, ял калык пуйто угыч йолымбак шогалеш, тудлан у
тургым
тӱҥалеш. Нурыш тарванышаш уке, а кеҥеж-шыже мучко пукшен ӧрдыктарыме
сурткайыкшым, вольыкшым шылыш савыра, але шыл комбинатыш я пазарыш вӱдалтен
наҥгая. Тунам
ял ӱмбалне чаҥа пазар огыл тарвана, а шогертен-влак лӱшкаш тӱҥалыт. Нунак
веле
оралге йӱкышт дене шогыртатен ялыш ямым кондат. А икмыняр кече эртымеке
ончет —
теве ик кудо гыч, весе гыч кӧ-гынат, шыл йокмам нумалын, мӱндыр корныш
тарвана:
ӧрдыжтӧ илыше шочшышт але родо-тукымышт деке уналыкеш я шкежак унам
вашлиеш. Шыже кылме толын шумек, марий ялын йӱлаже тыгае.
Элавий ден Сепеят тиддеч ӧрдыжеш огыт код. Кузе уто ютышт ден вольыкыштым
солалтен клат кашташ пуртен сакалтат, туге суртышкышт арня еда поро увер
толаш тӱҥалеш. Икте почеш весе. Пуйто нуным почальон огыл, а ял ӱмбалне
лӱшкышӧ саде шогертен-влак нумалыт. Поснак межнеч эргышт Сатийын лымлыкше
уке. Тудын деч арня
еда я серыш, я открытке, я телеграмме чоҥештен толеш. Кажне шыжым аважым
шкеж
дек уналыкеш ӱжеш. "Шошым да кеҥежым, шыжымат жапет огеш лий, от ярсе, кеч
теле
вашеш толын кай, яра улат-ыс"— манын сӧрвала.
Але марте Элавий ни мием, ни ом мий манын ыш вашеште. Но тиде гана
пошкудыжо-влакын йокмам нумалын, кужу корныш тарванымыштым ужмекше, тудат
ыш чыте.
— Ачаже,— ыштале тудо Сатий эргыж деч кумшо телеграммым налмекше,— пешак
сӧрвален ӱжеш да... Миенак толаш логалеш ала-мо.
— А мыйжым вара кӧлан кудалтен кодет?— Сепейын тунамак ӧпке шӱлышыжӧ шӱм
пундаш
гыч ала-кузе шкеак кӱрышталт лекте.
— Ончо-ян, могай лийынат?.. Чылт йоча койышым коят-ыс, ачаже. Ала тылатат
нянькым кычалаш кӱлеш? — Элавий марийжым сотарен нале.
Сепей ватыж ваштареш тавадаҥ шогалаш огыл, шолдыра шомакымат каласаш огеш
тошт.
Илат икте-весыштым йӧратен. Пырля ушнымыштлан, ынде кумло ият эртыш. Ныл
икшывым
ончен куштышт, йол ӱмбак шогалтышт. Кугырак кок ӱдырышт пошкудо ялыш марлан
лектыч. Коктынат марийышт дене выче-вычыл илат. кумшо ӱдырышт, Рита, шканже
шӱм пелашым шочмо ялыштыжак муо, ава-ачажлан тӱҥ эҥертыш лие. А межнеч
эргышт, Сатий,
кыдалаш школым тунем пытарымекше, армийыш кайыш. Служитлыме верешыжак
лакеме.
Тудат ешаҥын.
Ынде кажне ийын, теле тӱҥалтыште эреак аважым шкеж дек ӱжеш. Тудын лӱмешак
серышым воза, телеграммым колтылеш. Сепей кугыза тидлан южгунам ӧпкелыме
гай лиеш,
"Мыйым огыт пагале, шӱмышт авашт пелен" манын, шке семынже кече мучко
шонкален
коштеш. Вара суртышто тудымак вучен шинчыше ватыжым ужешат, шӱмжӧ гыч ӧпке
шӱлышыжӧ шолап мучаште кечыше ий шӱдыр гай кӱрылт камвозеш. Элавий воктек
толын шинчеш, ватыжым шыман ниялта...
Кызытат Сепаным тыгай кумыл авалтыш. "Аваже,— манмыже шуо,— тинь миньым
кудалтен
кает да пӧртыштӧ кӧ вара миньым вучаш тӱҥалеш? Кӧ ушкалым лӱшта, сӧснам
пукша?
Кӧ чыве ден комбылан кочкышым ямдыла? Шоналтенат тидын нерген?" Но чон
азапшым
луктын ыш каласе. Ватыжын шинчаштыже каяшак тарваныме кумылым шижат,
ӧпкежым шӱм
йымакыже темдале. "Айда,— шоналтыш,— коштын, ужын толжо. Ӧрдыжкӧ, еҥ дек
огеш
кай. Шке эрге кумылжым савырен... Кеч ик тылзе Элавий деч посна илен ончем.
Йокрок шӱлыш темдаш тӱҥалеш гын, телевизор, мӱй пӱрем уло. Пӧрт йымак волем
да...
ик коркам пышталтенат лектам. Вара шер теммешке малем. Иктат ӧрдыжем гыч
огеш
тӱкале... Илен ончыжо тудат минь дечем посна. Ончена — кӧ-кӧм сагынаш,
ончычрак
ужмыжо шуаш тӱҥалеш."
Сепейын совхоз гаражыш машинам йодаш лектын кайымекше, Элавий эн ончыч пӧрт
йымакыже пурыш. Тушто тудын мо-гына уке?! Кӱвар йымал омса ваштареш,
шӧрлыкыштӧ,
мариноватлыме кияр, помидор банке-влак ужаргын-йошкаргын койын шинчат.
Пурлаштырак, тумо вочкышто — шинчалтыме ковышта. А кокымшо шӧрлыкыштӧ —
эҥыж, кугымӧр,
вишне, шоптыр, крыжовник компот, варенье. Ӧрдыжтырак — шинчалтыме поҥго
банке-влак. Элавий чыла тидым ужат, шинчажат шы-ыр шаланен кайыш, йокмалан
кудыжым налашат ӧрӧ. Вара шарналтыш Сатий пытартыш серышыштыже "Авай, толат
гын поҥгым налаш ит мондо", манын возен ыле. Ош курезым оптымо банкым оҥ
пеленже ӧндале.
"Мӱйыштат уке чай? Ик атым налам... Уныкамлан...", — манын, весылан кидшым
шуялтыш. Пӧрт йымачын лектат, клатыш ошкыльо. Йытыраен сакыме комбым, лудым
сумкашкыже целлофан мешак дене вӱдыл оптыш.
Тиде жапыштак суртыш Рита ӱдыржӧ ден веҥыже, Темит, толын пурышт. Элавий
нунылан
межнеч эргыж дек кайышашыж нерген ончылгочак шижтарен ыле. Сандене нуно ышт
юватыл: кузе толын пурышт, вигак вачышкышт вӱдварам пыштен, мончашке ял
таве гыч
вӱдым нумалаш пижыч. Пошкудо ӱдырамаш-влак Рита ден марийжын вӱдвара дене
мӧҥгеш-оньыш коштмыштым эскерат. Иктыже янак воктек миен шогалеш да чаршам
эплын
нӧлталеш, весыже капка ончыкак лектын шогалеш. А Рита ден Темит пелешташат
огыт
ярсе: ончыч кутырен келшыме семынак аваштым мончаш пуртен колтынешт.
Эскерыше-влакет "Ужат,— маныт,— Сепей тукым могай улыт: икшывыштым веле
огыл, веҥыштымат
шке велкышт савырен шуктеныт. Эсогыл пӧръеҥым ӱдырамаш пашаш кычкен
моштат".
Тиде ганат ончычсо семынак, монча шумек, кап-кылым шокшо выньык дене поньыж
налаш ондак Сепей ден веҥыжым колтышт, вара ӱдырамаш-влак кайышт. Кунар жап
нуно
тушто мутайкалышт — Сепей ыш шотло: диваныш шуйнен возат, ракатланен,
туврашыш
ончен кийыш. Тудыжо яндар, шыште тӱсан. Ӱмаште гына пӱнчӧ пырня дене у
пӧртым
нӧлтен шындыш. Кушко ок савырне — нерыш пӱнчӧ киш пуш пура. Кызыт тыгай
пӧртым
нӧлтен шындаш куштылгак огыл, но Сепейын тидлан кидшат, кунжат ситыш.
Элавий ден Ритан шокшо монча пар дене пушланен пӧрт кӧргыш пурен шогалмышт
годым
Сепей тугак пушкыдо диваныштыжак, оҥжым шаралтен, ласкан каналтен кия ыле.
Ончыкыжо юмоҥасе гай кок суксо ӱдырамаш толын шогалмек, шинчажым туржалалын
кынел
шинче, ватыж ӱмбаке ончале. А тудым, шукерте огыл пенсийыш лекше Элавийым,
пала-шат огеш лий: ош шовыч дене пӱтырен пидме вуйжо изирак шудо копна гай
оварген
шога. Мом тушко оптен — мужед веле: ала ӱпшӧ, ала мамык ора тыгае? А шкеж
деч
ала-могай тамле, шӱм-чоным тарватыше пуш толеш. Шинчажат йыл-йӱл веле
модеш,
чылтак ӱдыр годсыж гаяк коеш. Сепей ватыжым тыгайым але ик ганат ужын огыл.

"Мом-гынат нине йывышт пашам ыштынешт,— шоналтыш семынже.— Мылам нимом огыт
ойло... Айда толашышт. Аваж ден ӱдыржӧ ик торта улыт".
Ош шовыч дене пидме копна вуйжо денак Элавий марийже воктеке малаш возо.
Сепей
мо тушто улмым палаш тыршен ниялткалаш, йодышташ ыш тӱҥал. Тупшо дене
савырнен
возат, йӱкым пуыде, лы-ыж нералтен колтыш. Эрдене веле ватыж ӱмбаке
ончалмекше
саде йывышт пашашт шинчажлан почылто. Элавийым палашат огеш лий. Ӱпшӧ ӱдыр
годсыж гаяк волгыдо-волгыдо нарынче кына тӱсан. Шудо чыке гай огыл, а
копналак
оварген шога. Тушто ик чал ярымжат огеш кой.
— Ой, юмыжат! Кушко илен шуынна? — Сепей кынел шогалят, пӧрт йыр коштын
савырныш.— Ынде самырыклакын веле огыл, шоҥгыжынат ушыжо каяш тӱҥалын ала-
мо? Чыланат
мотор лийнешт. Ӱпыштым чиялтат, кудыртат... Кӧлан тидыже кӱлеш, а? Мылам
мо?
Тыйжын ушет каен? Самырык улат мо? — Сепей ватыжым келесырын ончале.
— Ачаже, минь вой-он-ный городокыш каемы-ыс. Тушто майор, полковниклак
улыт, манеш. Ала иктаж-кӧжӧ, кугурак чинанже, миньымат ончалеш, манын,
Элавий ӱдыржылан
шинчам чоян пӱяле.
— Тьфу! — Сепей ала иралте, ала сырыш, йол йымакше чошт шӱвале.— Майор,
полковник... Ала тылат генерал кӱлеш?
— Воктекем толын шинчеш гын, генералымат ом шӱкал, ачаже. Генераллак шке
ватыштым нигӧланат ӧндалашат огыт пу, манеш. Мынят тыгай генералым мунем.
Еҥ ватым
ӧндалдымым, шупшалдымым...
— Му, айда, му! Кеч маршалым му!
— Муам, ачаже, генералжымат, маршалжымат. Уна, ик генералын ракматлыме
кагазшат
кӱзгӧ йымалнак кеча, янда рамке коклаште. Огыт пагале гын, тыгане грамотшым
кӧ
колта ыле, ачаже? Тугеже тиньымат, миньымат жаплат. "Пеш уш-акылан эргым
ончен
куштенда" манын сереныт. Ала войонный манме городокыштет саде генералет
ила? Эргым дек ала унала толеш? Тудат вой-онныйыс...
— "Вой-онный, вой-онный!.." Йӧршешынак ушет каен ала-мо? — Сепей омсам рӱшт
петырен кудывечыш лекте. Леваш ӱмбак тошкалтыш дене кӱзышат, клат ончыко
кукшо шудым шаньык дене рошт-рошт налын шуыш.
"Тиде татыштак, эрвелеш гына шыве-шыве вочшо ош лумым кылмыше мланде ӱмбач
шке
почешыже вуж нӧлталын, Сепейын пӧрт тура автофургон толын шогале. Сепей
тудым
теҥгече механик деч йодын ыле, лӱмын ватыжым кӱртньыкорно станцийыш ужаташ.
Шемалге-ужар тӱсан брезент дене леведме автомашиным ужат, шоҥго еҥын чонжо
утыр
веле ишалте. Шӱм-кылже чотак тарванымылан кӧра эсогыл пӧртышкат пураш,
ӱстелтӧрыш шинчын, ватыж дене чеверласаш мондыш, автомашина дек ошкыльо.
Тыгутлаштак
кугу сумка ден чемоданым нумалын, Рита ден марийже лектыч. "Кучо, ачий,"—
манын,
кузовыш кӱзен шичше Сепейлан тӱрлӧ йокма дене темыме неле сумкым нӧлтальыч.
Сепейын машина кузов гыч волымыж годым Элавий капка ончыко лектын шогалын
ыле.
Тудым ончет да ошкыл колтымыжланат ӧрат: огеш ошкыл, а чинчын-вунчын койшо
у лум
коклаште кидшым шарен пӧрдеш. Ярымын-ярымын саҥга ӱмбаке кудырналт лекше
саде
кына тӱсан ӱп оржажым лум тӱтаным тарватыше лыжга мардеж ниялткала.
— Кушто улат, ачаже? Пу кидетым, кучо! Кӱзаш полшо!— Элавий автомашина
воктек
толын шогалят, кидшым марийжылан шуялтыш.— Минь таксим конденат дыр,
шонышым.—
Элавий марийжымак шаяра.— Ме вет ынде, ачаже, коктынат такси дене гына
кудалыштшаш еҥ улына. Тинь шоҥгемынат гын, минь шкат ужат,— лач таксилык
ӱдырамашыш савырненам.
Сепей ватыжлан кидым шуяш ямдылалтын ыле, но пытартыш шомакшым колят,
тупынь савырнен шогале. Элавийлан кузовыш Ритан вачешыже эҥертен шканжак
кӱзен шинчаш
перныш.
Сепейын ушыжо шке верыштыже огыл: вуйгоҥгыраштыже ала таул мардеж, ала
тӱтан
тарванен. Ватыжлан ӧрдыжын савырнен шинчынат, машина почеш пӱтырналт
нӧлталтше
лум пӧрдемым ончен кая. Воктенжак, акаж ден шӱжарже семын койын, Элавий ден
Рита
ӱдыржӧ шинчат, ик татланат лым лийде, пылышышкышт тӱрвым тушкен, икте-
весыштлан
шыве-шыве ала-мом ойлат. Коклан Сепейым ончалыт, вӱдумдыр коваште дене
ургымо
лӧзга пунан упшыштым, пальто шӱшаштым ниялтышын койыт.
Кӱртньыгорно станцийыш толын волымышт годым Сепейын пылышыжлан вигак
тепловоз
йӱк перныш. "Поезд толын шуын, вашкаш кӱлеш,— манын шоналтышат, Элавийын
костенеч сумкажым нумалын, перроныш ошкыльо. Шукат ыш эрте, ватыж ден
ӱдыржӧ поктен
шуыч. Сепей тепловоз почеш ужар чывиге гай куржшо вагон-влакым ончен шога
ыле.
Окна воктен шинчыше ӱдырамаш-влакым ужат, тудын шӱмжым пуйто ала-кӧ шыпак
име
дене шуралтыш: вургыжланыше чонжым лыпландараш тыршен, пурла кидшым
оҥышкыжо
пыштышат, шолаж дене шинчажым ӱштыльӧ.
— Тинь мо лийыч, ачаже? Кумылет тодылто мо?— Элавий марийжын кӧргыштыжӧ мо
шолаш
тӱҥалмым шижын шуктыш.— Чылтак икшыве койышым коят-ыс. Минь вет ӱмырешлан
ом
кай. Ик арня, кокыт илен ончем...
— Йӧра-йӧра, минь верч ит тургыжлане, аваже,— Сепей чон лушкыдылыкшым
шылташ
тыршен, вокзал велке савырнен шогале. Кокыралтымыже ок шу гынат,
эҥыралтышын
койо. Вара, кенета савырнен, ватыжым ончале:
— Тинь тушто... Ну, Сатий дене, шешке дене кутырен ончо. Ала Денисым мемнан
дек
колтат? Содыки, эргынат тӱпсьык, уныканат... Коктынат колен колтена гын,
сурторалтынам кӧлан кодена? Ала уныканам ялеш вожаҥден кертына?
* * *
Сепей мӧҥгышкыжӧ кумыл волышо шӱлышан толын пурыш. Шорык коваште дене илен
ургымо ужгам кудашын, шоржо тӱкӧ ишкыш сакышат, пӧрт мучко коштын савырныш.
Вара
ӱстел воктене шогышо пӱкеныш шинче. Элавий ӱстел ӱмбач нимом поген налын
огыл,
чыла сийым тушанак коден. Эрдене сурт гыч иралт лектын кайымыж годым
ӱстембалне
нимогай арака кленча уке ыле. А кызыт... на теве — ший самовар воктене
коньяк
шиша шинча. Йымалныже ош кагаз ластык кия. "Ачаже, — вашкымыж дене кыр-гор
возен
коден Элавий,— йӱмет шумо годым гына подыл. Нойыметлан. Мыйым ит мондо."

Сепей коньяк кленчам кидышкыже нале. Шинча ончыкыжо нӧлталят, ушышкыжо
тӱрлыжат
толын пурыш. Рвезе жапше... Элавий дене вашлийме касше...
Сепей, могай улат ыле тый самырыкет годым?!. Шарналте, шеҥгек ончалаш але
вараш
кодын отыл. Тый тракторист, самоучка улат, нимогай курсышто тунемдыме, МТС-
ым
уждымо. Лач ял калык тылат тушко шинчаш полшыш, тыйым сӧрвален йодо.
Палышт:
ачатшым ньога улмет годымак кучен наҥгайышт. Ават пелен ныл икшыве кодда.
Суртпечышкыда тулым чыкышт. Маньыч: "Кулак тукым, калык тушман улыда."
Сепей, тый кулак тукым отыл, ачат ялсовет вуйлатыше ыле, ял калыкын сайлен
шогалтыме еҥже. Тый тудын верчын мутым от кучо. Тыйым Элавий вуча. Тудо
шӱмым сымыстарыше ӱдыр. Кап-кыл шӱдыр гай йытыра. Шинча шем шоптыр гай
полдыр-полдыр,
йылгыж веле онча — тушан йомаш лиеш. Тый кӧн пелашыже улат?.. Кӧм, мом
кычалын
муат?.. Рыскалым але ойгым?..
Рыскал кидышкет толын: тудо — Элавий. Кӧ гына лыве гай койшо, шӱдыр гай
йытыра
кап-кылан ӱдыръеҥым тавален ыш куржтал?! Микайла налаш тӧчыш — шӱкале.
Йогор
кидшым йодаш тольо — поктен лукто. "Стакан кӧргеш йомшо каче улат" мане.
Кумшо
тулартышыже кудыр вуян Толя ыле. Мом гына тудо Элавийлан ыш сӧрӧ?!. "Кава
гыч
тылат шӧртньӧ шӱдырым налын волтем" мане. Мутым пуэн кодыш да шкежат, шып
шонымыжым шуктыде, ала-кушко шылын йомо. Пӱрымашет тыгай ыле, Элавий.
Пиалетым кычалын, мыняр качым шӱкальыч, ойгыш пуртышыч? Молан тый Сепейым
ойырен нальыч?
Ӱҥышӧ, ӱдыреҥым тавален моштыдымо улмыжлан мо? Еҥ ваштареш тореш мутым
пелештыдыме, пашам йӧратыше улмыжлан мо? Сепей тыйым эреак ончыш, эскерыш
да вучыш. Кузе тый, Элавий, мурет, куштет?.. Кузе еҥ шинчашке ончалат...
Шарнет, варажым саде кудыр вуян Толят тыйым шолышт каяш тӧчыш. Молан тудым
шӱмет деч шӱкальыч?"
"Йорга улат,— маньыч.— Йорга каче дене пиалан от лий. Тудо ойгым веле
конда".
Пиалым вученат докан, вашке толшым... А тый, Сепей, тыгай отыл ыле. Ончен
коштыч
иктым, ойырен нальыч Элавийым. Тудо мом шоныметым вигак умылыш: шинчам
шыпак
пӱяле да почешет кушташ лекте.
Да-а, Элавий верч ялыште шуко качымарий, ушыжым йомдарен, икте-весе дене
ваш пижын, кредал кошто. А Семанай Водик, Кузбасс гыч канаш толшо шахтер,
ӱдыръеҥын
шӱкал кодмыжым чытен кертде, эсогыл шке кидшым илышышкыже пыштыш — лӱялт
колыш.
— А тинь молан миньым от тавале? Молан минь верчын кредалаш от пиж? Лӱдат
мо? —
Элавий ик тымык кастене, капка воктекышт толын шогалмышт годым, Сепей деч
шыпак
йодо.
— Минь кредал ситаренам,— качыже келгын шӱлалтыш.— Вӱрым сусыргышо капым
сӧйыштат шуко ужынам. Япон ваштареш кредалме годым... Манчжурийыште! А
тыште, шочмо
ялыште, тыгай сут койшым коймем ок шу. Минь тыныс илыш дене илынем,— мане.
— Тыныс илыш нигуштат уке, Сепей. Тинь йоҥылыш лият,— Элавий ӧпкелалтмыла
вашештыш.— Кучедалде илаш ок лий. Тудын деч посна нимат ок тол, тыйым
шӱктарат веле.
Миньымат, шкендымат йомдарен кертат. Ончо, почешем ынде Пӧтыр Семон ваҥен
коштеш. Вашлиймыж еда корнем авырен шогалеш, помышкыжо ӧндалнеже. Кузе-
гынат тудын
деч шылаш, шинчашкыже пернаш огыл манын, кораҥаш ом тырше?.. А тинь нимом
от уж,
пуйто шӱмдымӧ каче улат.
— Минь сӧйыштӧ кучедал ноенам,— Элавий.— Сепей ӱдыръеҥым оҥ пеленже
ӧндале.— Неужели еш пиал верч еҥ дене кредалшаш, вӱрым йоктарышаш улам?
Вашпижын, пиалан от
лий. Ынде тыныс илыш дене, кид кучен, келшен илаш кӱлеш.
— А Сеҥымаш пайрем, тыныс илыш кузе толын?— Элавий иралтме гай лие.—
Кредалде?..
Вӱрым йоктарыде?.. Вийым пыштыде?.. Илыме годым ӱмыр мучко кредалман. Илыш
верч,
шке пиал верч... Минь тыге шонем. Ала йоҥылыш лиям?
— Уке, Элавий, йоҥылыш от лий. Мутет тӱрыс.— Сепей мардежеш пыртак
коштыргаш
тӱҥалше тӱрвыжым ӱдыръеҥын шымашкыже тушкалтыш. Вара капка тӱкалтышым шыпак
темдале.
* * *
Сепей диванышкыже кынел шинче, нелемше кидшым ӱстембалне кийыше тамак калта
дек
шуялтыш. Ик папиросым шупшо, весым. Малашат возаш тӧчыш. — Омо низаштат ок
тол.
Уремыште, пӧрт воктене, шоҥго пызлын мардеж шулдыр йымалан тайналтмыже
кычыр-кочыр шокта. Тудым ала коҥга тӱньыкын, ала телефон воштырын коклан
шӱшкалтыме
йӱкшӧ алмашта. Элавий улмо годым Сепей тыгайым ни ужын, ни колын огыл. А
кызыт
кажне йӱк-куан пылышышкыже перна, шӱмыштыжӧ умылаш лийдыме тургыжым
шочыкта. Теве тудо кызыт гына самырык жапышкыже пӧртыльӧ. Манчжурий гоч
Мукден ола марте
самурай-влакым поктен кайымыжым, сар деч вара Элавий дене вашлиймыжым
шарналтыш
да шӱмыштыжӧ ала-мо ишалтме гай лие. "А тушто, саде военный городокышто,
Элавий
дене чылажат сай мо?"— Сепей йол ӱмбак юрт кынел шогале, чон тымыкшым
мондыш...
— Ой, ачай,— шергылт кайыш пӧрткӧргӧ мучко Рита ӱдыржын оҥгыр гай йӱкшӧ.—
Тинь
мо?.. Оразам кучет але вегетарианец лийынат? Логаретшым муно дене гына
теметыс.
Ончо, мыняр шӱкым коҥга ончыко теменат?!. Тыгыдемден, чывылаклан пуаш
кӱлеш...
Рита муно шӱкым мушкылтыш ведраш ӱштын оптыш. Ик арня ончыч, Элавийын эргыж
дек
уналыкеш кайымыж кечын, аважын мом ойлен кодымыжым шарна. "Коклан толын
кай,
ачатым ончал савырне, полшо,"— манын ыле тудо. Рита тидым ок мондо. Теве
ынде
ачаж дек кокымшо гана толын. Шкет огыл, марийже дене пырля.
— Ачай, ушкаллан вӱдым йӱктенат, уке? — шокшо фуфайкым чийышат, вӱдан
ведрам сакалтен, Рита ӱстел воктек толын шогале.
Тиде Темитлан ыш келше. Тудо ватыж ӱмбаке шӧрын ончалят, "Тый шуко ит
мутайкале,
жап ок вучо, вашкерак тарваныл" мане. Ритаже, йӱкым пуыде, тунамак
кудывечыш
лектын ошкыльо. Сепей кӱвар йымак волыш. Тушеч мариноватлыме кияр, помидор
дене
пырля пел литран ош арака кленчам ӱстембак конден шындыш. "Изишак йылмым
лывыртена, шӱлыкым мушкын колтена",— манын, телевизорым чӱктышат, коктынат
ӱстел коклаш пурен шинчыч. Кок чарка гыч подыльычат, Темитын канде шинчаже
йылгыжаш тӱҥале, шуан йылмыжат рудалте. Тунам телевизорышто фигурно
мунчалтымаш дене таҥасымаш кая ыле.
— Тинь Ош юмо гай улат, ачай,— кидшым солкален ойлаш тӱҥале веҥе.— Оньавам
ончылно нимогай языкет уке ала-мо. Тинь мылам теве мом чон почын каласе.
Вет тиде
коньки ӱмбалне шогышо пыльдырий ӱдырамашлакын марийышт, шке ватыштын але
оръеҥыштын вес пӧръеҥ помышыш вочмыштым ужын, мом шонат? Кушеч гына
капыштым огыт
кучо?!. Кузе гына тудым огыт турж?.. Страмже могане! Вет пӱтынь эл, калык
ончылно вес пӧръеҥ дене ӧндалалтыт, кап-кылыштым вес пӧръеҥлан ниялткалаш
пуат,— телевизорышто тӱрлӧ семын кадыргыл-кудыртыл мунчалтылше-влакым
ончен, Темит оньачажым чоян шекланыш.
— Кузе манаш?..— Сепей пуйто шолып шындыме капканыш логале. Чалемше вуйжым
удыралят, веҥыжлан кумшо чаркам темаш пиже.— Минь тыге шонем,— ыштале
варажым.— Нуно чыланат, очыни, марлан лекдыме, пӧръеҥ тӱрвӧ тамым палыдыме,
нарашта, ужарвуй
улыт. Марлан лекше ӱдырамаш кунам коньки ӱмбак шогалеш? Кушто тидлан жапым
муэш?
Темитлан тыгай вашмут, векат, ыш келше. Капше ыраш тӱҥалмым шижат, йымал
пинчакшым кудаш шуыш, ӱмбалныже пелчанле свитер гына кодо. Ынде тудлан
шӱлашат куштылго, йылмыжат нигушан ок шӱртньӧ — ий гаяк яклака.
— А тинь, оньачам лийше, умылтарен кертат? — Темит шужым туран шогалтыш.—
Молан
ӱдырамашлак, ну, самырыкшат, куптыргаш тӱҥалшыжат, тӱрвыштым, ӱпыштым
чиялтат?
Марлан лекдымыштым умылаш лиеш — моторлыкышт дене качымарийым сымыстараш
тӧчат.
А илалшыштлан, поҥго гай куптыргаш тӱҥалшыштлан мо ок сите? Кузе сурт деч
ӧрдыжкӧ каяш тарванат, туге ӱпым чиялтылаш пижыт, у прическым ыштат,
кӱсеныш помаде, пудр калтам оптат. Ну, шоналте, молан оньавай ӱпшым чиялтен
кайыш? Кӧлан,
молан тиде кӱлеш?..
— Кузе кӧлан кӱлеш?— Сепей, веҥыжын шындылме оптыш гыч утлаш тыршен,
ӱҥышырак
йӱкшым лукто.— Кызыт ӱдырамашлак чыланат ӱпыштым чиялтат. Элавийынат илыш-
йӱла
деч вараш кодмыжо ок шу. Войон-ный городокыш, эргыж ден шешкыж дек уналыкеш
каяс. Ораде еҥ гай помыла вуй дене миен пура мо?
— Эх, оньачай, оньачай! Пычкемыш улат, тинь, йӧршын пычкемыш! Шӱмет шӧрлен
ала-мо? Нимом от шиж, от тогдае! Вет Сатийын илыме саде городокыш могай
гына кугу
военный начальник ок тол?! Летний пашам тергаш, инспекцийым эртараш. Шонет,
нуно
пеленышт шке ватыштым налыт? Вучо теве!.. — веҥе утыр талышнен, алгаштарен
кутыра:— Кузе суртышт гыч командировкыш лектын каят, туге йорга шинчашт
дене озак
ӱдырамашлакым шке мишеньышкышт, атмашкышт налыт, манеш. Эн чолгаракшым да
моторракшым. Нуно аҥыра ӱдырамаш шӱмым алгаштарен моштат,— Темит кенета
шӱлыкаҥме гай
лие.— Оньаваят нунын оптышышкышт логалын докан... Язум але телеграммым
колтен
мо?..
— Кузе ок колто? Колтен! — Сепей ватыж деч але марте нимогай увер-аҥарым
налын
огыл гынат, веҥыжым сорлыклаш тыршен, руалмыла вашештыш.
— Шкендым шке ит ондале, оньачай. Минь чыла палем. Оньавай деч нимогай увер
толын огыл! А вет кайымыжлан арня чоло эртен...
— Кушечын палет?.. Кӧ тылат ойлен шуктен?
— Тиде тыйын пашат огыл.
— Кузе миньын огыл? Тинь, очыни, почтальон Элвика деч пален налынат?..
Темит еҥ ончылнат, родо-тукымжо коклаштат Элвика нерген мутым лукташ лӱдеш.
Тудым ужмыжо, вашлиймыж еда шӱм пундаштыже умылаш лийдыме тул ылыжеш. Тиде
ок сите, саде тулын чӱкталтмыжым ала-кушеч Рита пален налын: пашаште
кучалтмыж еда
Темитым Элвика дене ушкалаш пижеш.
Шонет, Темитын йылмыже сорлыкдымо, мут йогынжым чарен шогалташ нимогай
эҥертыш,
пӱя уке: вуйышкыжо мо толын пура — чылажымат тӱжваке луктын пышта.
Кӱлешыжымат,
оккӱлжымат. Кӧ тыгай еҥын мутшым колышташ, шӱмышкыжӧ пышташ тӱҥалеш? Сепей
веҥыжын мом ойлымыжым шотыш ынеж нал ыле. Но тудын "Оньавай деч язум але
телеграммым
налынат мо?" манме шомакше Сепейын шӱмым ырыктыше шолгымжым тулвондо дене
пудыме
гай чучо. "Неужели Элавий ик-кок мутым удырал колташат жапым ок му? — шоҥго
еҥын
кӧргыштыжӧ кенета ӧпке шӱлыш ылыже. — Кушко илен шуым, а? Вольык ден юто
деч
посна тетла нигӧ дене ойласаш, мутым вашталташ. Чылтак шуэн кодымо тулык
еҥыш
савырнышымыс".
Сепейын вуйгоҥгыраже пуйто тарватыме куткышуэшке савырныш: ушышкыжо могай-
гынат
шонымаш толын ок пуро?! Икте почеш весе: шӱм-чоным темдалше, румбыкаҥдыше.
Молан
тудлан эҥертыш деч посна шкет кодмыжо ок келше? Ала шоҥгылык ӱмылын шинчаш
койдымо неле ошкылжо дене почешыже пызырен, тошкен толмыж деч лӱдеш?
Тошкалмыж еда
вуйышкыжо Элавий толын пура. Малаш возеш — нералтен колтымешке семынже
тудын денак ойласен кия. "Мо тиде тыгай, а?— Сепей ынде йодышлан вашмутым
кычалеш. Вара
уш-акылже кенета шонанпыл ярымла волгалт кая: Шӱм йокроклана, коршта гын,
туалгын тушта але тулжо йӧрен шуктен огыл.
Уремыште йӱштӧ мардеж, лумым шӱргыш кышкен, ший-шой шӱшка ыле гынат, Сепей
нимом
ыш ончо — ял мучаште верланыше связь отделенийыш шулдыраҥше кумылан
ошкыльо. Мом
ыштышашым ынде тудо пала: Элавий дек, юватылде, телеграммым колташ кӱлеш.
Сепей
тыгак ыштыш: почтыш толын пурымекше, кидышкыже вигак телеграмме бланкым
йодын
нале. Вара пӱкеныш сераш шинче. "Мом тушан удыралаш? Кузе каласаш?.."—
пуйто
угыч оптышыш вереште. Элвика нимом шишланен ынже нал манын, кужу жап ой-
савыртыш-влакым, кӱлеш шомакым ушыж дене шерын шинчыш. Пытартышлан тыге
удырале:
"Вашкерак мӧҥгыш пӧртыл, Сепей."
— Элавий кокайым мо мӧҥгеш ӱжашат тӱҥальыч? Шортын кийыше азаже уло мо? —
Элвика
кидышкыже телеграммым налят, Сепейым шылталышыла ончале.— Уналыкеш
кайымылан арня веле эртен-ыс. Ушкалда презым ыштен огыл, але ондак. Шкежат
йол ӱмбалнак коштат... Мо ок сите? Тек шерже теммешке ила.
— Тиде тиньтын пашат огыл, ӱдырем,— Сепей акмук лие.
— Палем, Сепей кугызай. Палем...
— Палет гын, ит юватыл. Телетайп дене вашкерак перкален колто.
Шоҥгыеҥын кумылжым локтылаш огыл манын, Элвика Сепейын кагазшым кидышкыже
нале,
писештын, лудын лекте. Тушто ала-можо Элвикалан ыш келше. Шоҥгылан
каласыдеак,
шкеж деч тыге ешарыш: "Пеш йокрокланем. Пӧртылметым чытен кертде вучем.
Шупшалам. Сепей."
— Тьфу! Яришка улат тинь!— Сепей Элвикан йышт пашажым ужын шуктыш. — Кӧ
тылат
тыге тӧрлаш шӱдыш? "Пеш йокрокланем, чытен кертде вучем... шупшалам... —
Тинь
миньым мыскылет, ужат. Шоҥго еҥат шупшалалтеш мо?..
— Сепей кугызай, ит сыре. Туге кӱлеш... Культурно лийже,— Элвика саҥга
ӱмбак
кудырналт лекше ӱп ярымжым тӧрлатен, Сепейлан лыжган вашештыш.
"Чыла пашам локтыльо, шогертен тукым,— Сепей, келгын шӱлалтен, почто
пашаеҥым
шӧрын ончале.— Шонет, тыгай телеграммым налмекше, Элавий вигак корныш
тарвана?
Вучо теве. Сатий тудым ок колто, утларак веле кучаш тӱҥалеш." Тыгай шонымаш
денак тудо эрлашыжым, совхоз машиныш шинчын, станцийыш кудале, Элавийлан
вес телеграммым колтыш. Саде машина денак мӧҥгеш пӧртылмыж годым иже чонжо
лыпланыш.
Элавий поче-поче толшо кок телеграммым кидышкыже налеш. Шешкыжлан ончыкта,
вара
Сатий эргыж воктек шыпак миен шинчеш,— шона тудо.— Ончал-ян, манеш пеле
шыргыжалын, каяшак перна вет. Шоҥгем чылтак йочашке савырнен. Минь дечем
посна тудлан,
очыни, кечат огеш лек. Шӱм-чонжо коржеш, йокроклана.
"Каяш ит вашке, авай,— Сатий тудым сӧрвалаш тӱҥалеш.— Але ик арня веле
иленатыс.
Тыйын улмет годым ме шешкыч дене пырля кеч кинош, театрыш миен толына. Ачай
верч
ит тургыжлане. Мый тачак тудым телефон дене ойласаш ӱжам..."
"Уке, эргым, каяш перна. Шкет еҥ... Мо тудо? Илыме годым шӱм кӱрылтмеш
пырля
лийман",— вашешта Элавий.
Тыге, шкенжым шке лыпландарен, Сепей ватыжым вучаш тӱҥале.



081799
************************************************************************
8—17
Вячеслав КАМИЛЯНОВ

Муралталме шуэш

Марий йылме пеш пушкыдо, ныжылге,
Пуйто писте лышташ шып модеш,
Шымата олык шудым мардеж,
Кеҥеж кас гай сӧрале да тымылге.
От шоно гынат, мургорно шочеш.
От шоно — садак муралталме шуэш.

ЮМЫН ПӦЛЕКШЕ
Канде кавапомышым,
Пылымат моктен,
Пӱртӱс йӱкым колыштын,
Калыкна илен.

Тӱрлӧ кайык мурыжо
Музыкан семла
Тудын чоныш пурышт вет
Курым-курымлан.

Почын шӱм-чон кочыжым,
Калыкна мурен.
Муро тӱрлӧ орлыкым
Сеҥашат полшен.

Йӧраташ нур-олыкым,
Йӧраташ кожлам —
Юмо пӧлек огыл мо
Тиде
калыклан.

* * *
Тӱжем коклаште, але утларак,
Мый кычалам ик шӱдырым каваште.
Йӱла дыр южыжо эше волгыдынрак,
Но мыланем ок кӱл туддеч яндарже.

Тӱжем кокла гыч, але утларак,
Ик шӱдыр веле ырыкта йышт шӱмым.
Каваште уло дыр эше чот шокшырак,
Но мый омак шиж моло шокшым йӱдым.

Йӱлат каваште ятыр шӱдыр-влак,
Но ок кой моло ныжыл тудын гайже.
А кӧ манеш гын: уло чеслырак,—
Мый вашештем: уке туддечын сайже.

* * *
Нимо денат ом керт таҥастарен...
Манам гын тыйым ныжылге пеледыш,
Лӱдам, шонемат,— ӧпкела дыр емыж
Да шӱдыр-влак мерчаҥыт ойганен.

Ну, мо ден тыйым мый таҥастарем?
Манам эҥер, волем гын ямле серыш,
Я — шочмо вер, мием гын мӱндыр элыш.
Манам мый эр, лиеш гын йӱд корнем.

Ик семынже кузе лӱмдаш ом пале.
Манамат эр, кас манмемат шуэш,
Кас ӱжара тунар шыман коеш.

Манам гын тыйым ӱжара, сӧрале,
Лӱдам — шонанпыл ӧпкела да ямле
Пеледыш колын шӱлыкаҥ велеш.

* * *
Йӱд тугае волгыдо, йӱд тугай шыма.
Мӧҥгышкет ит вашке тый, ит вашке, йодам.
Кӧ пала гын, мо вара ончыкшо лиеш,
Вашлиям гын, огым гын тыйым мый уэш?

* * *
Ӱжара кас могырно алын пеледеш,
Волгыдыжо ныжылгын ерышке возеш.

Шоналтетат — омо мо, ончалат — чынак:
Чоныштемже волгыдо, ончылнем — тыяк.

Ял лыпланыш. Мӱндырнӧ шкет гармонь коштеш,
Юарла шке семынже, утыжым — шортеш.

Коштынам тыге кастен шуко ий мыят,
Но шӱмемын ойгыжым тые эмленат.

Ончалат семалышын. Тымылге йырваш.
Ончык мо лийшашлык верч ок кӱл ойгыраш.
      Эрта чыла...
Эрта чыла, Эрта чыла... Да тиде жапым омыла
Шарналтена, уке вара эрла?
Олян-олян, луштен чоннам, ӱштеш мо ужмынам поран
Да лум левед кая чыла шыман.

Чечен пеледыш пеледеш, ончалын от шукто — велеш.
Пӱртӱс эре вашталт, уэм толеш.
Эрта тыгак жапна мемнан, йомеш чӱчкен-йолген куан,
Йӧра шем тӱсшӧ йӧсӧ-ойгынат олян.

Мондалт шула, жап эртымек, эсогыл моктымо тӧра.
А мо кодеш чонеш эрелан, мо вара?
Кычал вашмутым, мый ончальым эн мотор, шыма шинчаш.
Йӧратымаш ок йом, ок эрте, курымаш.



081899
************************************************************************
8—18

Анатолий МОКЕЕВ
АНКЕТ
Поэме
Ончылмут

Мый шинчынам возаш анкетым.
Пашаже нелак огыл пеш:
Палет вет вич парняла шкендым —
Сералте, мом графа йодеш.
Но мыйын — чылт вестӱрлӧ сомыл,
Садлан ом ман пашам: асат.*
Графаш вочшашлыкше мый омыл,
Да огыл, чынжым гын, весат.
Ида кычал посна айдемым:
Шонем мый, чылт тыгай — уке!
Шергалын мом ужмем-колмемым,
Мый тудым "шочыктышым" шке.
Коча-ковам,
Ачамым,
Аваемым,
Пошкудымат
Иктеш поген,
Лукташ шонем мый шке оемым
Моткоч тыглай марий нерген.
Моткоч тыглай, "изи" айдеме —
Тыгайже пешак шукыс, ой! —
Кертеш мо "ылыжтен" поэмым?
Поэмылан — кӱлеш герой!
Кертеш!
Тугае ыле курым,
Тугае ыле илышна.

* Асат — куштылго, неле огыл.

Да шарналтем адак ик мурым,
Тӱшкан ме кудым мурышна.
Моткочак чын чучеш кокланже,
Тунамсе муро гыч ик ой:
"Шӱмбел элна йодеш гын, кажне
Лиеш мемнан дене герой..."
Элна мемнам эреак йодын,
Йодеш тачат: чыташ, вучаш...
Герой лекмек, мыламже кодын
Ручкам лач кидышке кучаш.

1
"Фамилий" — кусараш гын — "тукым, еш".
Фамилий гоч, мутлан, палаш лиеш,
Могай ялеш тый шочын кертынат:
"Тыгай-влак, — маныт, — тыште вет илат?..
Шым пале?
Шого, тушто улытыс адак..."
Мужед-кычал, вара палат садак.
Я мӧҥгешла: пален кушеч улметым,
Ойлен пуат чечасак тукыметым:
Коча-ковам, ача-авам ойлат...
Шинчам гына караш кодеш тылат!
А мом ӧраш?
Марий эре тыгай:
Вашлийын, мут лукде, эртен ок кай:
Чыла-чыла налеш радамын йодышт.
Эше луктеш, пургедын, мӱндыр родым!
Ой, чаманем: йомеш тыгай йӱла!
Шке родым рвезыеҥ шагал пала.
Мо — самырык, мылам чучеш: чылан
Ме лийынна юалге кумылан,
Да кумалман гын таче Юмылан,
Эн ончыч порылык перкем йодман...
Молан шке кумылын "каят" марий-влак тутыш?
Эн тӱҥ амалже — лукна нуным утыш —
Шижде,
Нимо осалым шоныде.
Да ӧрына вара:
"Кузе тыге?.."
Марий ынеж лий илышыште уто!
Чонышкыжат чылажымак ок пурто:
Йӱла шке семын, шижын йыр пустам...
Шкежат мый ик поэтым, пеш устам,
А кумыл дене чылтак шке гаемым,
Саклен шым шукто,
Муын ойым-эмым.
Йомдарышым ик шольым
Йогемлан кӧра.
Шонем, да кызытат шинчам нӧра...
"Йӧр-ра-а-а!" — малдем,
Кунам моткочак йӧсӧ,
Но тыште — ом ман:
Тиде — йӧршын весе!
Тыге илаш —
Тӱжем пачаш — "ок йӧрӧ!!!"
Тек, вараш кодын, шинчана ок нӧрӧ...


Фамилий, манна, тиде — тукым, еш.
Фамилий гоч кугезына коеш:
Могай пашам шуктен, могай лӱман...
Лӱмдылтышат коклан йӧрен аман:
Кушеч, уке гын, Бирюков, * мутлан?
А кӧ "вож" лийын Петуховмытлан? —
Она мужед: могай улмаш айдеме,
Сулен "Петух" лӱмедышым мо дене?
Эн чот уда мут огыл "агытан",
Тетла — шонаш ситале йоҥгытан...
А вот молан мый луктым тиде ойым? —
Тек Петухов лиеш
Фамилийже геройын.

2
Йӧрас моткоч: ик корно теме!
Она шогал: лӱмжат лийман.
Мемнан герой — тыглай айдеме,
Тугеже, лийже "шып" лӱман.
Мутлан, лиеш ыле гын Трактор, —
Ойлат, лӱмденыт тыгеат! —
Еҥжат тунамже утларак дыр
Пала ыле, чылт уждеат.
Мемнан геройым ыш кайдаре
Ачаже "у саман" лӱм ден.
Тыгай "чоялык" ыш утаре,
Кӧ шочшыжым "шонен" лӱмден.
Шоненыт дыр:
"Тек "кӱшнӧ" ужышт,
Кузе у властьым пагалем!.."
Вара гына пурен дыр ушышт,
Сибирьым, лагерьым пален.

* Бирюк — пире.

Чынак, могае кулло койыш —
Кылдаш "оҥ" дене шке ньогам...
Чылтак ынем лек шке геройыш,
Но мый — олмешышт — вожылам!
Вет шочшыштлан мо —
Шкеак шӱктышт
Лӱмнерым уныкашт йотке...
"Онлан" варат кумальыч шукышт:
Айдеме ок вашталт, уке!
Мыняр Никита, Леня шочын,
Мыняр Микал — изиш вара?
Шотлаш, да чыным,
Чоным почын,
Ойлаш ыле: "Чыла — яра!"
Яраш каен вӱран историй:
Прогресс нерген тек кычкырат —
Кочаж деч уныка ыш торло
Нимо денат, нимынярат!
Коча
Шке куштыш Сталин культым,
Фашизмым "ок уж"
Уныка...
"Изиже годым йӧртӧ тулым!" —
Тыге вет калык туныкта?
"Фашизм" манат — да чонлан шучко!
Мо тиде — чытырнен шарнат.
Мутшак каргалтын тӱня мучко!
А ме: "Ай, модытат, чарна-ат..."
Чарнат улде — умшатым каре!
А черым пытарат — эмлен!
Але вара, ужмек тынаре,
Она керт тидым умылен?!
Эн тале вий тӱняште — калык,
Кунам ик ойышко ушна.
Но шерге кажнылан ласкалык,
Садлан докан посна-посна
Чын верчын тӧчена шогаш ме,
Сеҥалтына эре садлан.
Уке, ӧпкем пырчат ом ашне —
Амал, маншаш, уке тидлан:
Мый моло деч шым кай умбаке.
"Кредал ит кошт!" — ойлен авам.
Ӧпкем кышкаш вес еҥ ӱмбаке
Уке дыр мыйынат правам.
Палем шкеат: мый сарзе омыл —
Шке чапым сӧйыштӧ нӧлташ.
Ала вестӱрлӧ мыйын сомыл:
Мут дене сарзым кынелташ?
Тидат — паша,
От ман: пытартыш.
Мутат сӧй годым — генерал!
Мурат сар годым — вий ешартыш,
Тудат, тугеже, сар курал!
Кораҥым...
Пӧртылам Йыван дек —
Тыге лӱмдем шке героем.
Яндар памаш вӱд гай лыжган тек
Йога каласышаш оем.

3
Ачажымат йодеш анкета? —
Тугеже, тек Васлий лиеш.
Колен ачаже —
Пеш шукертак.
Коден тазалыкшым сӧеш:
Ныл ий илаш-колаш кредалын
Шке элже, ялже, ешыж верч.
Тудат дыр Гитлерым шудалын,
Письмам вучен дыр эрге деч...
А вате возенат ок мошто,
Лудаш тӧча — йочашт почеш.
Могай ликбез? Ликбез — киношто,
Кӧ кажне ялыште почеш?
Йӧра, пӧръеҥлан — сурт озалан —
Лудаш-возаш Юмак пӱрен:
Ныл ий Васлий селаш куржталын,
"Тияк" радамышке пурен.
А кызыт шочшышт-влак тунемыт,
Йыван эргак письмам воза.
Тудлан куснен сурт кӧргӧ нелыт:
Латкум ияш — пӧръеҥ, оза.
Йыван кугу ынде, а молышт...


Вет кодын вате куд йочан.
Воза ача: "Аватым колышт!..
Кузе эн изина — Эчан?.."
А эн изишт — сар годым шочшо:
Ачажын кайымек, вара.
Йыван воза: "Огеш кошт — лочо,
Но пеш яндарын кутыра..."
Кузе салтакын шӱмжӧ шолын
Тыгае серыш деч вара?..
Васлий сеҥен!
Да пӧртыл толын,
Но... кид — уке, ик шокш — яра.
"Не повезло! — ойлен вараже. —
Пытартыш бой улмаш, калтак!
Ыш му тушманын ик пуляже —
Снаряд вереште: на, салтак!.."
А оҥышто — изи осколко,
Коклан туге пураш пижеш:
Шудал, сӧрвале кеч — ок колто!
Да угыч "бойышко" ӱжеш:
Сеҥаш тушманым огыл — черым...
Но вуй — тичмаш, ик кид — таза!
Муэш ӱнарлык паша верым:
Лиеш бригадылан оза...
Шарнем изиш: полмезе-влакым
Шке йырже мӱкшла чумырен,
Кожга газетышке тамакым
Пел кидше денак пӱтырен.
Лыжган вашталтылын шомакым,
Кӱлеш — моктен, кӱлеш — шӱрден.
Пашаште кок киданлан макым
Ок пу улмаш.
Тугай пӧръеҥ!..
Чучеш гына мо — мый ом пале,
Шоям лӱлам гын, ойлышт вик:
Тунам пеш оҥым ышт перкале:
"Да мый... да кӧ... да фронтовик!.."
Шинчаш кугун койде иленыт,
Куаным, ойгым лош пайленыт,
Шкем ончык, кӱшкӧ шындыде...
Шонем мый, лийын лач тыге!
Вара гына, жап эртымеке,
"Изи вондер" ишаш пижмеке,
Ӧпкем каласышт "тумо-влак".
Шонем адак: тидат тыгак!
Ужде ок лий эше вес шотым:
Салтак лӱм дене петыралт,
Тудлан гына возалтше льготым —
Ончет да — шканышт йыгылат
Эсогыл уныкашт-влакат...
Васлий тыгай марте ыш шуйо:
Латкок ий сар дечын вара
Осколкыж ден кредале, туйо,
Да кайыш — лач вӱдшор тура...

4
Ачанак веле лӱмжым паспортыш возат.
Нигӧ огеш йод, кӧ тугай аваже.
Туге, пӧръеҥ — ешлан, суртлан оза,
Но ӱдырамаш дыр — ИЛЫШЫН озаже?
Ом пу, шонем, амалым шудалаш:
Пӱчде, иземдыде пӧръеҥлан акым,
Шонем ава-влакнамак пыдалаш.
Вет шкат палем тыгай "Иваныч-влакым:
"Йыванже — кӧ, кушеч?" — шкешт дечын йод, —
"А чорт пала, — ышталыт, — кӧ да кушто!.."
"Ыштен" йочам, вара: "Чеверын код!"
Ава, коден ометым, тудым кушто!
Зато "ачажын' лӱмжӧ — ӱмыраш:
Тӧчет гынат, колымешкет от мондо.
Тек — мут гына, тек акше — кумыраш,
А вот кӱлеш: шонен да лук, но кондо!..
Тыгай шол пӱрымаш чыла аван:
Лач шочмо кагазеш кодаш возалтын.
Фамилийлан эше йӧран аман:
Вет Марьин, Марфин-шамычым колалтын.
Вара уда мо: тукымлан шарнаш
Кугезе куваваштын лӱмжӧ кодын,
Да тудо, чынак курымаш улмаш!
Тыгай пиалым таче от нал йодын:
Эртен фамилий пуымо врема —
Лиям ыле дыр Марфин ожно годым:
"Чу, тый Марпанак отыл ма?..
Эхе-е, мондет, — ышталыт, — мӱндыр родым!.."
Мо чын гын, чын — кошка тугай йӱла:
Палаш "укшлажым" тукымнан "пушеҥгын";
Мияш-толаш — шот дене — унала,
Торалан шотлыде лу-коло меҥгым..
Но — ситыш дыр.
Йыван дек пӧртылнем:
Сӱретлынем — изишак кеч — аважым.
Кеч тӱсшӧ — тевак тудо, ончылнем,
Но каласен кертам уке чылажым?
Ок лийыс шкеж деч йодыштын налаш:
Айдеме ӱмыр — чотак шулмо курым.
Тышечак — шӱлык! Тудым умылаш,
Меат шарналтена мо тошто мурым?
"Вӱдшӧ йога — серже кодеш,
Имне кая — корно кодеш.
Йогалалше вӱд гае, кудалалше имне гае,
Мыйынат ӱмырем эртен кайыш.
Эх, юмыжат пӱралын вет
Пушеҥгылан лышташым.
Эх, юмыжат пӱралын вет,
Тыгай кӱчык ӱмырым."
Ты мурым шонышо — марий ӱдырамаш:
Тыге манаш пӧръеҥ огеш му шотым!
Да весымат ыҥлаш лиеш улмаш:
Тачат
Куштат марий поэт-влак чотым
Ийготыш шушо сылне ӱдыр-влак!
Тек кызыт шӱрдылыт, каргат Советым —
Ожнат тунемыт гын тачысылак,
Марий пала ыле тунар ӱдырамаш поэтым!..
Пыртат тунемын ыш керт Огаша
(Тыгай — чын лӱмжӧ, яллан — Васлий вате).
Изи годсек — сурт кӧргысӧ паша:
Чыла "тумыштылман", мом от тарвате.
Вара — шке еш: марий, йоча, колхоз...
Йочаже — кызыт семын — икте огыл.
Могай книга, газет? — Пашажак — воз,
Шот дене кочкашат от шу эсогыл.
Кочкашыже мо уло гын, пурлат
Паша кокла гычат — паярак отыл.
Ӱдат, погат — темеш оласе клат,
А ялжылан — пасушто кодшо отыл?..
Шож отыл гаяк ыле шол шкежат:
Коштеныт Огашам паша да неле илыш.
Ӧрат: ой, шуко вет чытен ялжат!..
Вара — война.
Ял "пайжым" тӱрыс тӱлыш.
Олаште, содыки, пуалтын бронь:
Кӱлеш вуйлатыше, мастар пашазе...
А ялысым — могай саклаш да монь? —
Ӱшташ яндарын, да чыла пашаже!
Чыла вере "процентым" ужшо-влак,
Шотленна мо, кучен эн чын шершотым:
Могае лийын ялые сӧй йозак?
Але ок пале сар тыгай "роштотым"?..
Кӧнаш лиеш тыгай азап дечат:
Сар — тудо сар, чылан тунам чытеныт.
Варажым...
Вич парчалан шынденат
Мыняр ял калыкым парчалак солалтеныт?
Ӧпке, ӧпке...
Шикшла кочкеш шинчам...
А Огашан марийже сар гыч толын.
Эше ыштеныт кок пӧръеҥ йочам —
Вот, ман марий ӱдырамашым "олым"!
Могае олым — тӱвыргӧ парча!
Мыняр парчан — рашемдынемак, лудшо:
Шагал ма, шуко ма — кандаш йоча,
Чыла зиянлан ик аван вашмутшо:
"А-а, шонышда Российым пытараш,
Йӧршеш яра налаш? О-о, тиде йӧсӧ:
Шуэмше радамнам уэш нӧлташ —
Ончал, тушман! — кок ӱдыр да куд рвезе!"
Куд эрге — куд марий салтак эллан,
Кок ӱдыр — кок АВА, тӱня тӱҥалтыш!..
Кузе вуем ом саве мый тудлан,
Тау мутемжак — икте мо! — нумалтыш!
"Герой-Аважак" ыш лий, мо шарнем:
Медаль-влак ыльыч, "Ава Чап" кок орден...
Шукертак шӱмжӧ кырымым чарнен.
Мыят ужатенам шке уныкаж гай шортын.

5
Палаш шонен Йыванын шочмо жапшым,
Мут толмашеш, мый шкеж деч йодынам.
Шоналтыш да: "Мый первый вичияшын
Тӱҥалтыш ийжын, — мане, — шочынам".
Вара ешарыш:
— Мыйын шочмо ийын
Куанашат амал марийлан лийын:
Краснококшайск —
Да, ожнысо Чарла —
Лӱмдалте чылт марла:
Йошкар-Ола!
Шижат, докан, могае лийын жап.
Йырваш вашталтын:
Ялыште, олаште...
Да мом ойлем — чыла палет шкежат:
Историйым тунемыч вет школлаште.
— Историйжым тунемме шол, чынак.
Лудаш, шарнаш пеш нелак огыл такше.
Но эртышылан пуымо чын ак —
Шонем, чыла шке ужшынак шомакше.
Эл кӧргыштына савыртыш могай,
Кузе вашталтын илыш тидын дене —
"Чӱчалтышыште — теҥыз" манме гай,
Чыла ойлен пуа тыглай айдеме.
А вот книгажым шанчыеҥ воза:
Туге воза, кузе шӱда Оза.
Алмаште тудо — весым возыман...
— Туге, туге, шоляш. Тый ынде ман!
Вет кызытше, ончал: мо ожно лийын —
Рат улынас "аклаш" кеч кажне ийын.
Тыгай "ревизий" деч могай пайда?
Так, еҥым воштылтен, толашена айда!..
Мый чаманем: мемнан шаланыш "еш",
Но — тидымат умылтараш лиеш.
Тый таче тӱшкагудышто келшет илаш?
— Мо? Угыч — кудло-шымлымше ийлаш?
Баракыш?..
Шого, пу-ян шоналташ...
Палет, мый йӧратем ты жапым шарналташ:
Ом керт тунамсе илышым орлен.
Тетла — кунар умбакырак торлем,
Тунар келша мылам тунамсе шӱлыш:
Тунам ӱшан кеч чоныштына илыш.
Тудат ынде тулшолгымла йӧра...
Уэш, манат, ту жапышке?
Йӧра!
Мый шкеже гын, мутлан, келшем лиеш,
Но мыйын, шке палетыс, уло еш...
— Вот-вот! А ешыште лийман оза,
Икшывын — жаплыме ака, иза.
Уке гын, ешыштет огеш лий шот!
Келшем: тый, мом ышташ, чылашт деч йод,
Чылан тылат шке шонымыштым ойлышт.
Коклашке пурыде, чылаштым колышт,
Кузе сайрак ешлан — пунчал
Да ыште.
Шонем мый: демократий — лачак тыште.
Мемнан мо лекте?..
Шке ужат, шоляш:
"Посна суртлашке" куснышна илаш.
Чын, утыжым, докан, кугу ыле "ешна",
Озаже — лушкыдо, азапешна...
"Ачала" койын шинчылте вич ий —
Улмаш еҥ мутым колыштшо "чӱчӱ"...
Адак ит шоно тый нимо тугайым:
Мыят вучен ом иле Сталин гайым.
Уэш тыгайым?
Юмо ынже пӱрӧ!
Шонен ӧрат, могай улмашын... пире!
Могай иям шотленна Юмылан!..
Йӧра, эртен тидат, но тачыже молан
Каргалтше лӱмым знамялан нӧлташ,
Уэш вуверын чонжым кынелташ?..
Мемнан вет таче тыштак ойгына:
Лач лекше ОН,
Йоҥгалтше ОЙ гына —
Тӱжемле еҥ кӧна каяш почеш.
Ончет — нимо гыч партият шочеш!
Кунар ынде чылаже погынен?
А воз вереш шогалын, чыгынен...
Чылан — колат тый? — "калык верч тыршат",
А илышнаже ок саем пырчат!..
Ик ойышко ушнаш — ок сите ушышт.
Кумыкталтеш — тыгак иӧчат гын — "пушышт"!
"Пушна",— маннем ыле,
Кузе шкештат ойлат,
Чыланжак огыл — шукышт умылат...
Ала мый утыжым пелештышым, шоляш,—
Жапнан ик сайже уло кеч: лиеш ойлаш.
Вет мый тугайымат шарнем, Толя:
Шонаш лӱдалтын — ойлымо гала.
Тидат тылат вашмут — кунам мый шочым.
Ынде шеҥгек ончалын — пагыт гочын —
Шонем: тунам керек-могай айдеме
Эртен поргем гоч шупшмо шӱртӧ дене.
Ыш перне чылаштлан тывек вончаш...
Ушнаже пурыш мо?..
Кузе ончаш...
6
Чыташат огеш лий: "Ариэльым"
Телевизор гоч эре моктат...
Мый чытемак: шочмо Марий Элым
Моктымо гай изишак шоктат.
Марийэл! — ушем ыле мый иктыш:
Иктак велыс — мом эшен шелаш?
— Хэ!— ыштальыч чай ынде южиктышт. —
Тый шыч сите шол чылам тӧрлаш!
Ой, ом тӧрлӧ: кажнын — шке пашаже,
Мый тыге шонем — тетла нимо.
Так ойлаш: кугезе кочанаже
Лач тыгак шке элжым лӱмдыш мо?..
Чынак шол: ыш лий марийын Элже!
"Эл лиеш — кӱлеш кугу оза",
Тек кундемышт лаштык-лаштык шелже! —
Шоныш чай Москосо кугыжа. —
Лийыт гын посна — ок ушно ойышт,
Темдашат — посна-посна — йӧнан!.."
Тидланат, докан, ваш пурмо койыш
Утыждене тӱзланен мемнан...
Тау Юмылан: Элна иланыш,
Пуйто иктыш чумырышт парня-влак
Мом
Эше кугезына шонкалыш,
Шукто веле вет тӱшкан, пырля...
М-да!
Шӱмбел кундем — садикте шерге!
Ом ман:
— Ой, элемым йӧратем! —
Шке авам йӧратыманак эрге.
Молыжлан ок сите гын ратем —
Чон гочем колташ тӧчем азапшым,
Сеҥымаш коеш гын, йывыртем;
Кӧ нӧлтен Марий Элемын чапшым,
Вуй савен шарнем да тауштем.

"Марий Эл — Йыванын шочмо верже", —
Манамат, тидат сита ала:
Мо, тунар кӱлеш мо "кусо велже"?
Пешак палыман: могай сола?
Вет марий кундемын кажне лукшо
Чонлан — лишыл, ончалаш — сӧрал.
Весе тек шке Элжым "ончык" лукшо —
Шонымем садак ок савырал.
Мый ик ял кышкар гыч лектым ынде:
"Шочмо вер, — манам, — Марий кундем!"
Куженер-Шернур велем ом шынде
"Эн тугайыш", молыжым монден.
"Куженер-Шернур" — так огыл маньым:
Нуным тутыш шӱяшлаш перна.
Да адакшым, мыйын да Йыванын
Тыште
Шочмо-кушмо, илыме верна.
Купсола — Йыванын шочмо ялже.
Шинчын ял тугай мотор вереш:
Ончыч тыште лийдыме унаже
Пӱртӱснам ончен, чынак, ӧреш.
Моктыде ок код яндар пӱнчерым,
Кушто кажне пӱнчыжӧ — сорта;
Олыкыш вола, эртен чашкерым;
Ший гай Нолько сер воктен эртен.
— Вӱдшӧ! Вӱдшӧ! — манешат, ок чыте,
Урзо тич кошталынак йӱэш...
Вӱд пундаште кажне ошма пырче
Талякалан огыл шол коеш:
Вӱд тыгай яндар — памаш гыч лекше,
А памашыже — шотлен йомат!
— Да-а! Вердаже — Юмынак пӧлекше! —
Каласа ӧрмалгыше унат...
Ойлыман ыле:
Могай тӧр "кӧргӧ олык;
Курыкшо — воктен — могай тура;
Юж могай яндар...
Туге, но тольык
Мо лектеш ыле?
Шомак ора!
"Лучо шке чыла ужаш, миенак,
Шӱдӧ гана еҥ дечын колмеш", —
Калыкмут тыге ойлас!
Санденак
Весышке куснем, тендан толмеш.
"Купсола...
Лийман, тугеже, купшо?" —
Очыни, тыге йодшат лиеш.
Уло, уло!
Кодын пыртак лукшо,
Эн кугужым коштымо — виеш.
Олмыжо — "Торф лаке" манме — кодын,
Шошо вӱдым сер ден тӧр пога.
Рай — чонанлан: тымык, умыр водын
Ужава "концертшак" мом шога!
Пуйто тыште — тӱҥ консерваторий:
Семӱзгаржым кажне оҥара...
Куп манмаште...
Чын, тудат — историй,
Тыштак веле мо тыгай вара?
Кожлаялыш мий — от му кожлажым,
Тумыжо "кошкен" Тумерсолан...
Кӧн ӱмбаке кышкышаш йолажым,
"Счетшым" возыман ынде кӧлан?
Лийын гын кундем
Пӱртӱслан йорло,
Весе, толын, локтылын гала?..
Купсолам ты шотышто от орло:
Арален коден эше чыла.
Тидын чын амалжым умылашлан
Ял мучаш памаш дек волыза:
Я пура, мотор волак — йогашлан, —
Уло тыште, вик коеш, оза.
Ялже йомыныс садер лоҥгаште;
Шӱшпык — жапыштыже — лым ок лий;
Емыж, поҥго — лишыл чодыраште;
Шудо годым южшо — ялтак мӱй...
Уло
Ялын вӱдыштыжӧ колжо,
Купшо уло — лӱмжым сулашлан.
Санденак манамыс: первый толшо
Кӧранен колта ял калыклан...

7
"Визымше грава" нерген шомакым
Ынемак лук ыле, да перна:
Йӧршын палыдыме еҥлан "акым"
Калыкшым ончен шол пуэна.
"Тиде калыкшак тыгай!" — манмаште
Чынже, кернак, кӱч нарат уке.
Кӧ илен ончен гын йот верлаште,
Шижын, умылен дыр тидым шке.
Да палем: "О-о, тиде калык — шакше!" —
Манын, нигунам ок каласал.
Калык огыл — еҥ тыгай:
То сакче,
То ия —
То поро, то осал.
Тӱрлӧ калыкын лиеш шке сынже:
Курым-курымаш, акрет йӱла.
Тудын деч кӱш шкендычым от шынде,
От шу тудым кӱлдымаш кӱла.
Йӱланат палаш кӱлеш дыр акшым:
Кодшо сайже, порыжо гына.
Вуйышко шынден теркупшым я шымакшым,
Мо, марий моткочак лийына?
Шыжыктыш шымакшым марий вате —
Чын ыштен! — Эше кузе манат?
Ситыш, шуйныш "чий йӱла" тымарте,
Мо пайдаже лийын тудынат?
Чаманаш
Марийын вес йӱлаже —
Сай йӱлаже уло шуко пеш.
Йомытыс!
"Кузе эше илаже
Калыкна — ыш лунчырго купеш?" —
Икте огыл тыгеак шона дыр.
Но марий, ончал, ила-шӱла!
Ончыч пуымо пеш шерге надыр
Кызытат марийым арала!
Тиде надыр — кердыже Чумблатын,
Тиде надырым куштен Чавайн...
Кӧ марий историеш возалтын,
Илышт, тыршышт калык верч чылан.
"Мланде лие капышт —
Кече лийын шӱмышт!
Шӱдыр гае — чапышт,
Курымашлык — лӱмышт!.."
Пӧртылман дыр "визымше графашке":
"Могай калык гыч?" — йодеш аман.
Керек мый вигак ойлаш шым вашке,
Тугакат тогдайышда чылан:
Да, Йыван — марий.
Огеш кугешне:
Чынжымак, мом тыште кугешнаш?
Ындыжым вет комбо улмыж дене
Комбылан лач кодын моктанаш!
А кугешныме... ок шукто порыш,
Орлыкым гына кертеш конден:
Лач тыгеак огыл
Гитлер орыш —
Калыкшым нигӧ деч кӱш шынден?
Мочол калык возо ӱмыр лугыч!
Кугешнаш — адак тынар пышташ?!
Ок кӱл
Тошто йоҥылышым угыч —
Шӱдӧ я тӱжем пачаш — ышташ!
Калыкат куге лиеш, конешне,
Но тыштат — чынрак: кугу чотан.
Тый, айдеме, шке денет кугешне —
Ман: "Улам тыгай ушан, шотан!.."
Мландылан улат лач ӱдыр, эрге!
Руш улат, марий, еврей, чечен —
Илыш кажнылан икгаяк шерге,
Кажнылан шке Элже — эн чечен.
"Ужават мокта шке купшым", — маныт.
Моктыжо!
Молан чараш вара?
Кажнын мурыжо — шке "купшо" даҥыт,
Но чонан да
Ужават мура!
"Иле, пагален чыла чонаным!" —
Вот тыге, наверне, ойлыман.
Тидын шотышто
Моктем Йываным:
Илыш чыным умылен аман!
Армий тидым тӱйыш —
Ныл ий чоло,
Суас ден илен пачерыште кок ий...
Ик калыкымат орлен ок ойло —
Вот тыгай
Васлий Йыван — марий!

8
Ай-яй, кузе вашталтын илышат:
Газетлыкыс кум-ныл шочшан ешат!
Тӱлаш, ӧрчаш тӧча чыла чонан —
Айдемын, ончо, мӧҥгешла аман?
Айда, она кычал: кӧн, мон титакше —
Тыштат ала-могай закон дыр, такше.
Тыштат ала-могае Кӱшыл Вий
Кучен, чарен шога: "Сита, марий!.."
Ай, чынжым кӧ пала, умылтара?
А ончыкым палаш — мо сай вара:
Илаш эше йокрок лиеш, шонем.
Мый шкеже сай лийшашлан ӱшанем!..
Тӱня проблемым пӧрдыктыл, терген,
Эн жап — ойлаш Йыван-ача нерген.
Ача-авам "поктен ыш шу" Йыван:
Вет шкеже — улыжат куд икшыван.
Ом игылт шол — ида шудал арам:
Йыван шке луктын тиде мыскарам.
Кум эрге да кум ӱдыр — чыланат
Ешаҥыныт ынде, посна илат.
Акретсе, ыш шукталт марий урман: *
Пытартыш эргылан суртеш к-о-д-м-а-н!
Ындежак тӧрлана гын тиде чыр,
Кунам паша укелык сеҥыш йыр?
Тунам вет — кеч-куш кай — эре пашас,
Мом ялыштет почаҥын толашаш?
Кузе мардеж
Пушеҥге кичкым шалата,
Тугак шаланышт шочшо-шамыч...

* Урман — йӱла, обычай.

Кенета
Пелашыжат коден Йываным кайыш.
"Эх, Ведасий! Ала логальыч райыш,
Ала — кугу сулыкетлан — "киш подыш"?
Мыламже мом ышташ?.." —
Коршаҥге-йодыш
Ок ойырло Йыван деч нимаят
(Иктаж ганаже колынам мыят).
Азап!
Да, калык чыным кутыра:
"Изи пӧрт веле ешым чумыра..."
Кӱкшӧ полатыштат — чонлан лапка,
Ок почылт-тӱчылт гын урем капка.
"Иктажше (эрге, ӱдыр ма — садак!)
Толеш гын, ылыжам ыле адак...
Пачерыште илен тунемше еш,
Шонет, нужнаҥше ялыш пӧртылеш?
Уныкалан — тетла — уке ӱшан:
Тулеч коч лийыныт "ола ушан"... —
Йӱдвошт шонен кия Йыван-ача,
Латшым "шке вӱр чӱчалтышлан" — коча.
Пеш чотшак ок ӱшане,
Но вуча...

9
— Йыван изай! Тый партийыште отыл? —
Изиш ондак йодам ыле докан.
Йодам гын тачыже, колта дыр воштыл
Да вашешта дыр:
— Омыл сулыкан!
Манеш дыр:
— Кызыт партийже шукат,
Ӧрат гына шол, кушкыжо пураш.
Палат мо шкешт, элнажым куш шӱкат?
Вет иктым вел моштатыс: ваш пураш!
Уке, — манеш дыр, — керыжым ойлаш —
Мылам йӧршеш ок келше тиде модыш.
Мый комсомолыштат шым лий, шоляш.
А партийыш...
Ик жапыште, чын, йодыч.
А мо: пашаште ыльым "я те дам!"
Йӱд, кече — тутыш ямде мыйын трактор.
Газет-журналлан возалтам, лудам...
Эше мо? Коммунист лияш — сита дыр?
Тыгак шоналтын!— Воштыл-ян ынде.
Мый честный ыльым
Да кожмак пашаче.
Эн ончыкшо мый намысым шындем,
Тидак "он-шамычлан" ок сите таче.
Мылам, шижат дыр, "коммунист" шомакше
Шоктен "эн намысле айдеме!" манмыла.
А мо улмаш:
Мо шакше — тудо шакше,
Мо сай гын — сай.
Тетла нимо. Чыла!
Эше тунамак шижынам мыят:
Портфельым руалташ шӱмаҥше-шамыч,
Пеш чӱчкыдӧ "шоктеже" ыш лият,
Компартийыш ласкан пураш тӱҥальыч.
А мо ышталтын кӱшныжӧ — палат
Ынде чылан:
Чын "вӱрж" шоя "мешакым" шӱтыш!
Эше: "Кол вуй гычын шӱеш",— ойлат...
Тетла мыят нимом ом ойло, ситыш.
Тунамсе — раш.
Но тачыже молан
Моткоч ушанла чучшо он-влакна,
Кумалын — манмыштла — ик юмылан,
Тынар тӱшкалан шельыч калыкнам?
Кузе Крылов туштен возен гала,
Улаш кычкен Нужголым, Ракым, Йӱксым?..
Вет калыкше моткочак умыла,
Но колыт мо тыглай айдемын йӱкшым?..—
Тыге ойла ыле докан Йыван изай,
"Партийность" корныш мом возаш, йодам гын.
Серем: "Ок шого нигуштат."
Тидат — пеш сай:
Ик ойышко ушнаш, тугеже, ямде!
10
Йыванлан, мыйын шотлымаште,—
Шагал мо, шуко — шымле ий.
Могай чолга ыле ӱмаште —
Кузе мӧҥгештыныс тений!
— Тый мо сакалышыч вуетым,
Ондаксе гае от куржтал?
Тол лишке, ончыкто виетым:
Кидем маска гай кормыжтал!
— "Маска гай"... Каласет тый тожо!
Уке-е, ом лий, "маска" уэш.
Тазалык лушкыш, ала-можо
Эре вочмем гына шуэш.
Да и сита — тынар илалтын.
Возат: кокла ийгот мемнан
Огеш шу кудлышкат,— туалгын,
Шке нормым чо-отак эртенам.
Кузе эше тыгеже кертым?
Сар годым кушкыннас шужен:
Пытен гын негыз, тошто пӧртым
От тӧрлӧ — оптыман пужен...
Варажымат чыталтын ятыр:
Канаш лекмеш, эре вет трактор.
Тӱргоч пернен йӱштат, шокшат,
Пурак да нефть пушан шикшат...
Чот ыштена-ам...
Нӧлташ кок пӧртым —
Манаш гына: "мочет" вола!
Йӧра, тунамже — рвезе, пӧрдым.
Тений пижман гын — ой, ала-а!
Мо? Пенсий?
Ой, Толя, ит ойло!
Йӧра, медальлан ешарат:
Сар годым — чынжымак, геройло
Пашам — ышт мондо, мо гынат.
Тугакше?..
Ял тыштат йомдарыш!..
Тудыжымат кондат вараш...
Миен вочшаш ыле шӱгарыш,
Илаш — ыш код йӧршешак кумыл:
Вет сайжым вучышаш уке.
Шке семынем йодам вот Юмым,
Манам: "Нал тыйже кеч... вашке..."
— А мо иктажше дек от кае:
Тыгаяк калык вет туштат?
— Колаш мо? Мӧҥгыштӧ — эн сае:
Тетла — шот ден поген пыштат.
Да, ӱжыт... Теве изиракше:
"Молан от тол?"— воза эре...
Молан, ала, но мый, дуракше,
Иленак ом керт вес вере.
Арнят ом чыте — ала-можо
Пижеш мӧҥгемак чыштыраш...
Вашкет чай? Мий, тугеже, чошо.
Толат гын, пуро — кутыраш...

Почешмут
Улмаш пытартыш
Тиде вашлиймашна:
Увер
Арня гыч тольо
Шӱлыкан...
Да вот шонем мый таче:
Ой, юмашне,
Мыят улам
Моткочак сулыкан!
Кодаш ыле тунам:
Темлаш тамакым,
Ик-кок шагатлан кеч
Лияш йолташ.
Ӱшаным пеҥгыдемдыше шомакым
Коклашке утларак пуртен колташ.
Да просто — мутланаш:
Иктаж оҥайым
Шарнаш йодаш,
Шер темын воштылаш...
Палем: луктеш ыле кок стопко "чайым",
Вара йодеш ыле адак толаш...
Вара вуча ыле, мияш сӧрем гын,
Толшаш кечемлан ямдылен чыла...
Пеш шуко кӱлын мо тудлан,
Шонет гын,—
Тачат изай ила ыле ала?..
Укес!
Мемнан — паша эре шӱй даҥыт:
Лач пу — кӱлеш ма, ок кӱл — куржталаш.
А "утыш лекше-влак" каят,
Кораҥыт:
Мом, маныт, йол йымалне пӧрдалаш!
1998 ий, февраль-декабрь



081999
************************************************************************
8—19
Драматургий
Василий ФИЛИППОВ
ОНИСА КОКАЙ
Кок кыдежан комедий

Ониса — шоҥго ӱдыр.
Санюк — 22-23 ияш, Онисан шольыжын да Елена Антоновнан ӱдыржӧ.
Виталий — 15 ияш
Йыван Тачана — 45 ияш, ялысе ӱдырамаш, шомакшым шуйдарен ойла, кожмак.
Чемек Метрий, 70 ийым эртыше, пенсионер.
Лыжгаев Петр Андреевич — 50 ийым эртыше, теплоход капитан.
Елена Антоновна — Онисан нудыжо, правительстве пашаеҥ.

Икымше кыдеж
Бекешмытын пачерышт. Кухньо. Ониса кечывал кочкышым ямдыла да тунамак
гладитлыме
оҥа ӱмбалне ош кофтым ӧтыкла. Пырдыжыште репродуктор кеча. Тушеч весела
пайрем
муро шергылтеш. Ониса жаритла, шӱрым пудыратылеш, кӱмыж-совлам мушкеш,
вашкен
кидшым ӱштылеш; умшашке вӱдым налын, кофтыш шыжыктылеш, гладитла, пелейӱкын
муралта, южгунам шкевуя мутлана.

Ониса. Салам лийже. Тазалыкда лийже. Таче, Сеҥымаш кечын, айдар-айдар-
айдарем... Кастене салют лиеш... Ура-а! (Кофтыш вӱдым шыжыктылеш.)
Репродуктор гыч йӱк. Мемнан Онисана адак шкевуя мутлана. Ну мом
тудын дене ыштет?
Ониса. А молан мутланаш огеш лий? Чылт ӧрыктарышыч мыйым? А тый, утюг,
молан
йӱштӧ улат? (Утюгым плиташ шында. Шӱрым пудыратылеш.) Теве йодат тый, Лена,
молан тувыр-йолашымпрачечныйыш ом наҥгае, машина дене ом муш? Тӱҥ шотышто
тый чыным ойлет. Но тӱҥ шотышто веле. Молан манаш гын, прачечныйыште график
почеш веле налыт да эше моткоч шергын кушкедыт, а мӧҥгыштӧ мушмо машин
каварен... Лач
пеш кӱлмӧ годым пудырген кайыш. (Муралтен колта.) Айда йӧра... Кид денат
пеш
кертам, эше...
Йӱк. Теве эре тыгай кӱлдымашым тудо ойлыштеш...
Ониса. А тый кӱлдымашыжым, кӱлешыжым кушеч палет? (Ночко парняж дене утюгым

терга.) Каласе, кушеч палет? Ну! Шого-ян, мыняр шагат кызыт? Могай кече?
Ой,
чылт монденам...
Йӱк. Тыге-тыге, таче лач рушарня, да эше Индешымше май, тӱжем индеш шӱдӧ
индешле ий. Телевизор дене военный парадым ончыктен пытарышт. Кастене индеш
шагатлан салютым пуат, кок шӱдӧ коло ныл орудий дене, маныт.
Ониса (кофтым гладитла). Кунам гала Лена пӧртылеш?..
Йӱк. Вучалте, ит мешае. Ме Йошкар-Олаште илена, эн тӱрыштӧ. А, можыч, эн
тӱҥалтыште. Кушеч шотлаш тӱҥалат. Чын адресым каласем: Йошкар-Олан касвел
тӱржӧ,
вес семын Индешымше микрорайон. Тышеч лопка асфальт корно Козьмодемьянскыш
наҥгая. Корно воктене кумда оҥаш возымо транспарант кеча: "Пелед, тӱзлане,
йӧратыме
Марий Эл!" Теве тыште, Строитель уремыште, коло кудымшо пӧрт, витле нылымше
пачерыште Бекешовмытын ешышт ила.
Ониса (кофтым, гладитлен пытарен, пӱкен эҥертышеш сака, гладитлыме оҥам
лукыш шогалта, кухньо ӱстембалне кийыше ӱзгарым ужеш). Мо тиде, калтак?
Нимогай
порядке уке. Лена толын шушаш, а мемнан пӧрткӧргыштӧ йолетым пудыртет, шот
уке.
Мясорубко нӱшкемын, мушмо машин пудырген, кран гыч вӱд йога, атышӧрым мушмо

огыл. Теве ончыкта тудо мыланна. (Вашке кӱмыж-совлам мушкаш пижеш.)

Кугу пӧлем гыч: "Ониса кокай, мыняр вучаш лиеш? Мый вет вараш кодам!" Тиде
Санюкын йӱкшӧ.

Ониса. Чечас-чечас...

Ониса подносым нумалын, кугу пӧлемыш пура. Тушто, ӱстел воктен Санюк ден
Виталий книгам лудын шинчат, кочкаш вучат. Ониса подносым ӱстембак шында да
тарелкылаш шӱрым темкала.

Санюк. Товатат, вараш кодам...

Кочкыт.

Ониса. Чынжым каласаш гын, мый раш ом пале, Виталий, кушто тиде Уфа олаже?
Виталий (шӱрым кочкеш, книгам лудеш да тунамак ойла). Уфа — Башкортостанын
рӱдӧ олаже, Урал курык лишне верланен. Касвел могыр гыч Татарстан, эрвел
гыч Челябинск область авыра.
Ониса. Башкир республикым Башкортостан манын лӱмденыт аман?
Виталий (тугак кочкын шинчышыжла ойла). Тудым веле огыл. Покшел Азийым
налаш гын, кызыт туштат чыла вашталт пытен: Казахстан, Таджикистан,
Узбекистан,
Туркменистан, Кыргызстан. Воктенак Афганистан, Пакистан, Индостан...
Ониса. Кузе сӧралын шокта... Пуйто кавасе шӱдыр гай...
Виталий Башкортостанын шукырак ужашыже курыкан.
Ониса (кидшым ваш перен колта). Вот тидым мый пален омыл!
Санюк (чытыдымын). Ониса кокай, парикмахерскийыш вараш кодам!
Ониса (шот деч посна коштеда). Чечас-чечас... (Кухньыш кая, тушеч салмам
нумал толеш.) Теҥгече куд шагат эрдене радио дене увертарышт: Марий Эл
Республикын
делегацийже Башкортостаныш миен, кум районлаш коштын савырнен, тушто илыше
марий-шамыч дене вашлийын, артист-шамыч концертым ончыктеныт, писатель-
шамыч лудшо-влак дене вашлийыныт... Тольык тушто йӱр кая, маныт. Кузе
вичкыж платьыж дене
Лена коштеш? Плащымат налын огыл!
Санюк (колыштеш). Павлик кынелын ала-мо?..

Йоча пӧлем гыч йӱк: "Ковай! Кова-ай..."

Ониса (куржын колта). Мием, шӱмбелем, мием! Мемнан пӧръеҥна помыжалтын...
(Мӧҥгеш куржын лектеш.)
Санюк (шагатым онча). Виталий, йодышем шуктен кертат?
Виталий (кукшын). Ом керт.
Санюк. Тый эре тыге.
Виталий. Таче пайрем кече. Фронтовик, военный, студент, тунемше-влак —
чыланат Сеҥымаш кечым палемдат. Меат, ик классыште тунемше-влак, вашлийме
шотым
ышташ кутырен келшенна. Правана тидлан уло, уке?
Санюк. Вара мом ышташ тӱҥалыда?
Виталий. Какшан серыш лектына, иллюминацийым ончена, мороженыйым кочкына,
сар нерген шарналтена...
Санюк. Да, конешне, тиде чытыдыме кӱлешан вашлиймаш.
Виталий. Кӧ ӱпшым кудырташ вашка, кӧ йолташ-влак дене вашлиеш. (Адак
лудеш.)

Чемек Метрий пура. Пинчакешыже кок орденым, ятыр медальым пижыктен.

Метрий (омса деч Виталийлан). Мо тугай шикш?
Виталий (лудмым чарныде). Шикш — тиде южышто ийын коштшо моткоч тыгыде
падыраш тӱшка.
Метрий. Сиам кызыт кузе маналтеш? Сиам пырысын шочмо элже...
Виталий. Таиланд.
Метрий. Космосышто эн лишыл пошкудына кӧ?
Виталий. Тылзе. Мланде йыр пӧрдеш, кум шӱдӧ кандалое тӱжем меҥге тораште.
Метрий. Владивостокышто кызыт мыняр шагат?
Виталий. Кок шагат йӱд.
Метрий. Молодец! (Санюклан.) Пайрем дене.
Санюк (воштончышыш ончен). Таче йӱр лиеш ала-мо?
Метрий. Таче тыгай кече, чыла лийын кертеш.
Ониса (кухньо гыч туалетыш йоча кӧршӧкым нумал кая. Унам ужмеке аптыранен
колта, кӧршӧкшым туп шеҥгекыже шылта). Нелеш ида нал. (Куржын эрта.)
Метрий (чулымын). Илыш паша-а...
Санюк (Ониса почеш кухньыш кая). Ониса кокай! Вараш кодам. (Омса воктен
шогалеш. Виталий ден Метрийлан.) Мыйым йодыт гын... Советский уремыш
кудалам, палыме парикмахер дек. Тудо ӱпем тӧрлаташ сӧрен ыле...
Виталий (поро кумылын). Чыла умылышым. Тыйын шинчалыкан палыметым,
очкарикетым, кудывечыште вашлиям. Вучалтена коктын.
Санюк. Ушан улат. Ушан еҥ дене мутланыме — мӱйым кочмо дене иктак. (Кухньыш

кая.)

Метрий ден Виталий пӧлемеш кодыт. Кухньышто — Ониса ден Санюк. Ониса кӱмыж-
совлам мушкеш.

Санюк (кӱмыж-совлам ончыктен). Ит муш, кокай. Толамат, шке мушкын шуэм.
Ониса. Вик ойло! Мом адак йоднет?
Санюк. Молан тудын ӱмбак ужмышудымын ончет?
Ониса. Шке палымет, Йыванет, нерген мутым луктыч, ужат?
Санюк. Тудо палымем веле огыл, тудо — мыйын качем, марием, манаш лиеш.
Ониса. А мый дечемже мо кӱлеш? Тендам сугыньлен шындаш але ой-каҥашым пуаш?

Мый вет ни бачышке, ни загс вуйлатыше омыл. Сугыньым пуэн ом керт. Садак
мутемым
от колышт. Ныл ий ончыч, тиде проходимецлан лекмет деч ончыч, мыйым шыч
колышт
вет...
Санюк. Ондалыш мемнам, маннет? Палыме муро... Мом мылам ышташ? Тый дечет
примерым... (Шомакше кӱрылтеш.)
Ониса. Умбакыже кутырен пытаре. Тый дечет примерым налын, шоҥго ӱдыр лийын
кодаш мо, маннет? Но тый шоҥго ӱдыр лийын от код, тыйын кум ияш эргыч уло.
Шомак
толмашеш, тудат вет — айдеме. Кӧ ончыкыжым ачаже лиеш, тудлан садиктак огыл
лиеш, шонем. Мом ыштылыда те, самырык-шамыч? Молан еҥ илышым модышыш
савыркаледа?
Примерым католик-влак деч налман: нуно икана йӧратен ушнат — ӱмыр мучко
ойырлыде
илат. А мемнан дене еш-влак моткоч куштылгын шаланат. Намысдыме улына,
витне.
Санюк. ончо, ончо, мом тудо ойлыштеш. Кӧ, кушто тыге туныктен? Ончылгоч
шижтарем: эрла тудо тиде пӧртыш кусна да эргына дене пырля изи пӧлемыште
илаш тӱҥалына. А Виталийым тушеч шке декет нал.
Ониса (тудлан чишкам ончыкта). Теве!
Санюк. Мо?
Ониса. Ленан толмешке, ик пӱкенат тиде пачерыште вер гыч ок тарване,
нимогай
Йыванат тышке ок пуро. Тек ават чыла шке радамлыже. Мом ме палена тудын
нерген?
Кум тылзе гыч МарГУ-м пытарен лектеш да врач лиеш. Лач тидым гына! Ачажат —
тудын ала-могай палыдыме еҥ, капитан, маныт.
Санюк. Капитан-наставник.
Ониса. Ӱмаште Юл вӱд дене Ленам Кокшайск марте ала-могай тошто пароход дене

конден коден.
Санюк. Ала-могай тошто огыл, а "Семен Буденный" теплоход дене.
Ониса. Кузе тыге? Йыван-йывыштикет шке толнеже тышке?
Санюк. Иктат тышке ынеже тол. Мӧҥгешла, тудын тыште илымыже ок шу. Кызыт
тӱшкагудышто ила, но Сомбатхейыште пачерым кычал муын. Эре торешла руаш
тӱҥалат
гын, ме кумытынат тушко илаш куснена.
Ониса. Мыйын капем гоч веле! Теве тылат кӱзӧ, теве тылат капем. Шуралте
шӱмышкем, капем гоч тошкал лек да кае! Сомбатхейыш, шке Йыванет деке.
Тольык тыге... Вучалте, Саня, вучалте аватым, моткоч сӧрвален йодам
тыйым...
Санюк. Ме Павликым пеленна налына да пырля илаш тӱҥалына.
Ониса. Икмыняр кече гыч ават пӧртылеш, вучалте. мемнан самырык улмына годым

йӧратен шындыше-шамыч коло ий марте икте-весыштым вучат ыле. А те Йыван
дене
коктын ик суткам туркен огыда керт. Тыге садак ок лий! Ом пу Павликым
тыланда.
Лучо шонашат ит тошт тидын нерген! Йыванетымат ит шӱдыркале тышке, тудым
ужмем
ок шу. Йоча воктек тыйымат, тудымат ом пурто. Тый мыйым палет, Саня.
Санюк. Палем мый тыйым, палем. Вучалте изиш, тый эше ӧкынаш тӱҥалат тыге
ойлыметлан. Шайтан тукым. (Омсам кроп тӱчын кая.)

Ониса кухньышто шкетын шоген кодеш.

Йӱк. Ха-ха-ха... Шайтан тукым... Ха-ха-ха...
Ониса (репродуктор гыч шнурым шупшыл луктеш). Ит лӱшкӧ! (Пӱкеныш кроп
шинчеш.) Ну, ия ӱдырамаш, тидым эше чыташ лиеш. Но шайтан тукымым?.. Да
мутшо могай... шайтан...

Кухньыш Чемек Метрий пура.

Ониса. Тый эше тыштак улат?
Метрий. Тыштак.
Ониса. Метрий, географий учебникет уке? Але атласет? Виталий книга
коклаштыже пургедмым ок йӧрате.
Метрий. Книгаже могай класслан кӱлеш?
Ониса. Садиктак. Башкортостан гына лийже. Да пален нал, пожалуйста, кугу
текстан телеграммым колташ гын, вот тыгай кугум (ончыкта), мынярым тӱлыман?
Метрий. Но вет Лена, Елена Антоновна, теве-теве толшаш...
Ониса. Колташ ок кӱл, маннет? Можыч, тый чыным ойлет. Башкортостан — кугу,
курыкан эл. Пиалдыме почтальолан курыклаште мыйын телеграммем дене
куржталаш
перна. Нелеш ит нал, пожалуйста, тыйым кухньышто веле шогыктем, ӱстембалне
погкален пытарыме огыл. варарак пуро, йӧра.

Метрий омса гоч лекте, кепкыжым упшалеш, кенета вуйжо гыч тудым налын,
кӱвар
ӱмбак кудалта.

Метрий. Нигуш ом кай. Мый тыштак кодам. Тыштак!
Ониса. Кузе тыге?
Метрий. Нигуш каяш мылам, вот кузе! Пагалыме Анисия Семеновна, шӱмбелем,
полышым пуыза мыланем...
Ониса. Адак Клара пелашет дене иктаж-мо лийын?
Метрий. Моткоч кумылдымо коштеш! Ойгыра... Нылле вич ий Карл Маркс уремыште

илышна, йырым-йыр — палыме-шамыч, а тыште — чыла пасу гына. Магазин
мӱндырнӧ,
йол йымалне лаке, кошташ лӱдат.
Ониса. Кызыт волгыдо вет.
Метрий. А кастене?
Ониса. Кастене иллюминаций лиеш.
Метрий. Тыште илымыже ок шу, тудлан ок келше. Тунемын кок пачашан пу
пӧртыштӧ, Какшан сер воктене, илаш. Кастене айда троллейбус дене "Йошкар-
Ола"
унагудо марте каена, тушеч Ленин площаддьыш волена, иллюминацийым ончена,
Какшан
серыш лектына.
Ониса. Таче ом ярсе, Метрий.
Метрий. Тыгай пайрем! А тудо: "Ом ярсе!" Салют, тӱрлӧ шарнымаш. А те —
кӧршӧк дене, да шкетын. Кудалтыза тидым! Калык кызыт веселитла, кушта,
мура...
Ониса (нойышыла). Уке, Метрий. Нелеш ит нал. Тый лучо мый дечем посна кае.
Мый тыштак лиям. Йоча изи... Температуржо уке гынат, йӧршеш тӧрланен
огыл...
Метрий. А шоляшетын ӱдыржӧ, эргыже молан?
Ониса. Нунын пашашт шуко. Нунылан кӱлеш...
Метрий. Нунылан пеш кӱлеш, а тыланет ок кӱл. Нунылан канаш, веселитлаш,
пайремым эртараш кӱлеш. Елена Антоновналан президиумышто шинчаш, шыргыжын
ончышташ кӱлеш. Тыгодым эргыжын тувыр-йолашыжым мушкат, ӱдыржӧ почеш кӱмыж-
совлам поген налат, уныкаж почеш кӧршӧкым нумал куржталат. Ну, илыш! Ӧрат
веле!
Ониса. Шыплане, кузе Лена нерген тыге ойлен кертат? (Воштылеш.) Эргыже,
ӱдыржӧ, уныкаже мыйын йочам улыт. Умылет? Мыйын ешем улыт. Весе мыйын нигӧ
уке.
Такше мый тыйым ик ийым веле палем, тышке куснымет деч вара. А Маркс
уремыште
иканат вашлийын омыл. Эше пале огыл, кушеч толын лектынат.
Метрий. Мый? Кушеч? Мый кудло ий Йошкар-Олаште илем, Чавайнын тиде урем
дене коштмыжым шарнем...
Ониса. Йӧра-йӧра, шоҥго агытанла тынаре ит кыдетле. Лена шке сомылжылан
кӧра огыл президент пелен шинча. Тудо кӱлешан эл сомылым шуктен шога. Я
Саранскыш, я Уфаш кудалеш. Кӱлеш — Таллиныш але Будапештыш чоҥешта. А изи
улмыж годым,
палет, кӧ тудо лийын?
Метрий. Палем, конешне, конюх лийын, имньым ончен.
Ониса. Тидат чын. Ну мо вара, конюхат — паша. Теве ончал, мыняр кундем
тудлан пагален ӱжмӧ кагазым колтеныт, унала ӱжыт... Теве таче Шкетан лӱмеш
театрыш
ӱжыт, кок билетым колтеныт. А тыйым театрыш иктаж-кӧ ӱжын, уке?
Метрий. Теҥгече жилуправлений гыч телефон дене поздравитлышт...
Ониса. А мыйым эсогыл телефон денат огыт саламле...
Метрий. Мом коридорышто шургат? Мыйым огыл кычалыт, а? Ах, вуйыштлан
толшаш... Кларак огыл дыр? Жапет лиеш гын, пуро мый декем. (Содор лектын
кая.)

Ониса кӱмыж-совлам тазыш оптен, кран йымак шында, мушкеш; вара кошкымеш
ӱштеш да
трук чылажымат уло вийын кӱварыш шуэн колта. Шыпак шорташ тӱҥалеш.

Шайтан тукым...
Йӱк. Но вот, ынде шортынат колтышыч! Тарелкажым молан пудыртышыч? Молан
шоҥго
Метрийжым обижайышыч?
Ониса. Шыплане, тыйын пашат уке.

Коридортышто Йыван Тачанан омсаш йыҥгыртен кычкырымыже шокта: "Каласыза,
пожалуйста, кушто Бекешовмыт илат?" Вашмут: "Тыште тыгай уке. Кӱшкырак
кӱзыза. Лач
мемнан ӱмбалне". Вара Онисамытын пачерыш йыҥгыртыме йӱк шокта: "Бекешова
тыште
ок иле?.."

Ониса (омсам почеш). Мый — Бекешова...
Тачана (омсаште коеш). Тый Бекешова улат? Могай Бекешова?..
Ониса. Тугай, могай кӱлеш... Можыч, те йоҥылыш... (Ок пурто.)

Йыван Тачана, шеҥынак, пачерыш пура. Пеш моторын чиен, сӱретлен шындымыла
веле
коеш: вичкыж пальто ӱмбалныже — кок орден да икмыняр медаль.

Тачана. Тый могай Бекешова улат? (Йолжым ӱштылын, пӧлемыш пура, пырдыжеш
сакыме
портретым ужеш. Туш ончыктен.) Теве тудо!
Ониса (порын ойла). Елена Антоновна — Уфаште. Шичса, пожалуйста.
Тачана. Кунам пӧртылеш?
Ониса. Шкежат огына пале.
Тачана. Кызыт чыланат Йошкар-Олашке вашкат, а тудо Йошкар-Ола гыч
шикшалтын. (Йырым-йыр ончыштеш.) Пачерда, ничево. Шукерте куснен улыда? Пеш
мӱндыр
тольык! Автовокзал гыч куснен шинчын тольым: ончыч — автобус дене, вара —
троллейбус дене. Пыкше муым. Мый тудым шукертсек палем вет. Ӱмаште
Астраханьышкат
пырля чоҥештышна. Мый пареҥгым ончыл метод дене кушташ семинарыш Астрахань
областьыш кайышым. Мӧҥгешла Елена Антоновна дене адак пырля теплоходеш
шинчын толна. Палыме капитаным тушан вашлийна. Чолга тугай, Кокшайск марте
конден кодыш.
Эх, жал, мӧҥгыштыжӧ ужаш ыш логал. Телеграммым пуаш кӱлеш ыле. Мыйжат пален

омыл. Теҥгече кастене райадминистраций вуйлатыше Микаков куржын тольо...
Колынат
тудын нерген? Вашке Йошкар-Олашке кае, манеш. Передовик-шамычым приемыш
ӱжыт,
ышталеш. Телевизорым онченат таче? Мый ончыл радамыште шинчышым. Ленам
тушто
ужаш, шонышым... А тый мом тыште? Ончыктен кошт пачеретым. Елена Антоновна
— мылам эн лишыл йолташ. Ойлен тудо тыланет? Туге шол, ойлен... Тыге...
Тиде тугеже
эн кугу пӧлемда, шольычын ӱдыржӧ да эргыже каеныт, тушто изи йоча. Тыге...
Каеныт тугеже. Тыйым йоча ончаш, кӱмыж-совла мушкаш коденыт. Йочан
тазалыкше кузе?
Ончыкто-ян... Ок мале? (Омсам почын ончалеш.) Модын шинча. Чыла раш. А
тыйын нерет молан йошкарген?
Ониса. Аракам йӱмемлан. Алкоголичке...
Тачана. Можыч, шортметлан? Шкетын кодынат, ойганен колтенат? Таче пайрем
кече, чыланат каен пытеныт, веселитлен коштыт, а тый шкетын. Йоча дене...
Ониса. Мый ынде тунемынам...
Тачана. Вургеметым чие.
Ониса. Мый чиенам.
Тачана. Правительстве пӧртыш мый денем пырля кает. Приемышто мылам шкетын
йокрок. Пошкудет-шамыч улыт? Нуно йочам эскерен кертыт. Тый приемыш, очыни,
иканат логалын отыл? Теве миен толына коктын. Вашкерак! Жапна шагал кодын.
Ониса. Те мо, воштылаш шонен пыштен улыда, ужат? Нигушкат мый ом кае. Мом
шонен луктын улыда? Йомак гыч тиде? Суртым кудалташ да ала-куш куржаш...
Адак
мом? Мыйын пайрем вургемемат чияш уке. Мыйын ургызем Парижыш тӱргалтын. Да
мыйым иктат Правительстве пӧртыш ок пурто, а ӱжмӧ билетем уке. Билет уло,
манына,
но тудо мыйын огыл, Еленан. Чын, фамилийна икгай — Бекешова, но лӱмна
тӱрлӧ. Ача
лӱмнат келшен ок тол. Чыла весе.
Тачана. Ончыкто-ян билететым.
Ониса. Молан?
Тачана. Кузе, манат, лӱмет тыйын?
Ониса. Анисия Семеновна. А паспортшым тудо пеленже налын.
Тачана. Моло документше тудын уке?
Ониса. Уло. машиным вӱдаш праваже.
Тачана. Ну вот, тиде права дене пурет. Тетла иктат нимом ок йод. А мый чын
манын, каласем.
Ониса. Да тудым тушто чылан палат.
Тачана. Ну, кӧ ончаш тӱҥалеш? Ӱжмаш уло, прават уло, мый воктенет улам...
Чие вашкерак! Да ит торешлане, шӱмбелем, молан маннет гын, кызыт кажныже
тушто
лияш шона.
Ониса. Но тидыже ондалчыкыс?!
Тачана. Керек-мо лийже. (Пальтожым кудашын, орденжым кофтыш пижыкта,
воштончыш дек толын шогалеш, ӱпшым тӧрлата.) Да вашкерак, мотор ӱдырамаш,
правительстве шуко вучаш ок йӧрате. Тый чие, а мый тарелкатым мушкын
пытарем. (Онисан
ӱмбак ончыде, вашке да куштылгын кӱмыж-совлам мушкаш да ӱшташ тӱҥалеш.)
Ониса. Тиде чынак мо? (Шкенжым воштончышыш гыч онча.) Могай пышткойшо!

Музык шокташ тӱҥалеш. Ала-мо дене тиде келшен толмыла чучеш, но мо дене,
шарнен
ом керт... Можыч, чынак пырля миен толман? Шӱвал шындаш да лектын каяш.
Йӱк. Конешне, кае. Тыгае ӱмырыштет але ик гана веле лиеш!..
Ониса. А мом мый чием?
Йӱк. Ит ӧр, Еленан канде платьыжым чие. Уке гын, шемалгыжат йӧра.
Ониса. Кернак, шемалгыже лач мыйынлык...
Йӱк. Тый пуйто приемышто улат. Айда изи репетицийым ыштен ончена. Теве
тошкалтыш дене кӱзет, йырым-йыр депутат да военный-шамыч, кок генерал,
икмыняр герой,
литератур да искусствын пашаеҥже-шамыч. Нуно тыйым пален налыт, саламлат. А

тый...
Ониса. Мыят. Поро кас! Поро кас, пагалыме йолташ-влак, поро кас!.. Мый
тыгаймыт коклаште лийынат омыл, лӱдам веле...
Йӱк. Ит лӱд. Лӱдшым пиат пурлеш...
Тачана. Мом тушто вудыматет, вашкеракын чий...

Ониса Еленан пӧлемышкыже кая, ала-мом пеле йӱкын мура. А кухньышто Тачана,
кӱмыж-совлам мушкын пытарен, лапчык дене раковине йымалым ӱштеш. Йолжым
шупшын,
Метрий пура.
Метрий (Тачаналан шке лӱмжым каласа). Чемеков Дмитрий Павлович, вес семынже

Чемек Метрий. Те кӧн тукымжо улыда? Але сомылкам ыштыше у ӱдырамаш?
Домохозяйке
манмет...
Тачана. Изин-изин чыла пырля.
Метрий. А кушто Анисия Семеновна? Мый пошкудыжо улам.
Тачана. Чечас толеш.

Ониса пура. Ӱмбалныже — шемалге костюм, йылгыжше ӱштӧ, пылышыште — кӧрж,
кидыште — пеледыш аршаш. Метрий ӧрын шога. Ониса, саламлалтын, вуйжым сава.
Ониса. Поро кече, поро кас, шерге йолташ-влак!
Метрий. Вот тиде — здрасте!
Йӱк. Молан шоген кодыч, Ониса?
Ониса (ик верыш ончен шога. Шып). Да вучалте тый!..
Тачана (вашкыкта). Ну, писынрак тарваныл. Вараш кодмым тушто огыт йӧрате.
Ониса (помыжалт кайымыла лиеш). Чын-чын, каена веле. Виталий!

Виталий пура. Тачанан ӱмбак, вара Онисан ӱмбак ӧрын тӱслен онча.

Ониса (шыргыжалын). Мо, от пале? Тиде Тачана Ивановна. Ме Правительстве
пӧртыш каена. Виталий, тый кает гын...
Метрий. Уке, мый кодам... Павлик дене!
Ониса. Мыйым вашке ида вучо, ом тол, очыни, икмыняр шагатлан кучалтын кодын

кертам...

Вигак вальс. Тудым духовой оркестр шокта. Кавашке тӱрлӧ тӱсан ракете
чоҥештен
кӱза, йырваш фейерверк волгалтеш — площадьыште салютым пуат.

Йӱк. Паледа? Тиде Ленин площадь. Ужыда, мочоло калык погынен. Лыҥ каен
коштшо,
йоча-влак койыт. А теве Правительстве пӧрт гыч приемышто лийше-влак
пӧртылыт,
Марий Элын чапым нӧлтышӧ, лӱмлӧ еҥже-влак. Нунын коклаште ужыда...

Ониса ден Тачана толыт. Онисан кидыштыже — канде юж шар.

Тачана. Ну, куш йомыч? Ну, куш тынаре вашкет? Пайрем тӱҥале веле, трук
чийышыч да чымалтыч шордыла...
Ониса. Мый вет тылат, Тачана, умылтарышым. Пеш кугу тау ӱжын намийметлан...

Мылам прием моткоч келшыш, чылажат омышто ужмемла чучеш. А тый мӧҥгеш пуро,
тушто тыйын палымет-шамыч шукын улыт. А мыйым мӧҥгыштӧ вучат...

Тачана. Приемет ыш келше, ужат?
Ониса. Мом ойлет? Чыла сайын эртыш. Латшым ияш улмемла, каваште
чоҥыштылмемла чучо. Билетым ончальыч да "пагален ӱжына" веле маньыч, вигак
пуртен колтышт.

Тачана. Ойлышым вет тылат, чыла сай лиеш.
Ониса. Мый пеш азапланен шогышым: ала пален налыт да мӧҥгеш луктын колтат,
шонышым. Ынде пайремыш эре тый денет пырля кошташ тӱҥалам. Ончал, могай
мотор
шарикым ик еҥ мылам пӧлеклыш.

Тачана. Тиде Андрей Эшпай ыле. Лӱмын Моско гыч пайремыш толын.
Ониса. Кай, ала-мом ойлет.

Тачана. Чынак, чынак. Тудо кумдан палыме композитор веле огыл, тыгак
Отечественный сарын ветеранже.
Ониса. Могай молодец! Тыгай тыматле, скромный, чулым койышан пӧръеҥ.

Нунын воктек пӧръеҥ лишемеш, плащым да морской картузым чиен.

Тачана. О капитан! Кузе тыш логальыч? Шӱдӧ ий тыйым ужын омыл!
Лыжгаев(Оралгыше йӱкан, шаралтын почылтшо плащ йымалне мундир, орден да
ик медальже коеш.) Теве кушто тендан дене вашлияш логале? Кузе Марий Элыште
иледа? (Кидшым Онисалан шуялта.) Лыжгаев Петр Андреевич!
Тачана. Теплоход капитан. Юл мучко ийын коштеш.
Лыжгаев. Кызыт капитан-наставник улам.
Тачана. Тиде мемнан лишыл йолташна. Ӱмаште ме Елена дене коктын тудын
теплоходшо дене Астрахань гыч толна, Кокшайск марте. А тиде...
Ониса (шкаланже вучыде). Агрипина.
Лыжгаев. Пеш сай.

Тачана Онисан ӱмбак ӧрын ончал колта. Тыгодым канде шарик, Ониса кид гыч
мучыштен, кӱшкӧ чоҥешта.

Ониса. Ой, юмыжат, шарикем! Ну, руалтен кучыза вашкерак. Чоҥештен кайыш.
Ой,
Юмо, серлаге, Юмо серлаге, мом ыштем ынде? Тудым изи йочалан наҥгайынем
ыле.
Черле кия тудо, мыйым вуча... Кучыза!
Лыжгаев. Тудым ынде космический корабль денат поктен от шу.
Ониса. Мом ынде ыштем? Мом ыштем?
Лыжгаев (ныжылгын). Мый тыланда весым муын пуэм.
Ониса. Ну, пожалуйста, кертыда гын, пеш йодам тендам, капитан.
Лыжгаев. Вич минутат ок эрте, конден пуэм. (Калык коклаште йомеш.)
Ониса (тунамак Тачана дек пижеш). Молан тыге ыштышыч? Кӧ йодо тыйым? Чыла
лӱмын ямдыленат, ужат?
Тачана (воштылын). Мо нерген кутырет, шерге йолташ?
Ониса. Умылыдымын ит кой! Иялан кӱлеш мо мылам тиде Лыжгаевет!
Тачана. Шып, кугу умша!
Ониса. Мый тылат ончыктем кугу умшам. Чыла умылышым, тыйын модышетым. Тудын

Йыван эргыже мемнан деке коштеш, Санюкым марлан налнеже, а мый
категорически
ваштареш улам, тидым пален налынат да трук...
Тачана. Мо? Мый?
Ониса. Да мыйым лӱмын ӱжын наҥгаенат... тиде Лыжгаев дене палымым ышташ.
Тачана. Эше мом шонен луктат?
Ониса. Тудо мыйым иканат ужын огыл. Кӧ мый улам. ик мутымат тудлан ит кала-
се. Колат? Ик мутымат! Просто таче гына ме тый денет палыме лийынна. Мый
тендан
палыме дояркыда улам. Уке, лучо балерина...
Тачана. Мом шонет, тудо лий! Ме капитан дене икте-весынам палена. Тыште
вашлияш кутыренна. Нимогай мыскарам шолып ямдылен омыл. Мӧҥгешла, сай чон
дене...
Ониса. Тугеже нелеш ит нал, Тачана. Проститле мыйым, пожалуйста. Тынар шуко

порым таче ыштышыч, тынар шуко... А мый аклен шым мошто. Теве тудо мӧҥгеш
толеш.
Нимом ит ойло тудлан.

Лыжгаев шӱлештын куржын толеш, кидыштыже — йошкар шарик.

Лыжгаев. Теве! Кучыза! Ик йоча пӧлеклыш.
Ониса. О, кузе тыланда таушташ?
Лыжгаев. Воздушный шарикым пӧлеклаш таче мыйын долгем. Пожалуйста, тетла
ида йомдаре. разрешитлыза, полдышешда тудым мый шке пижыктем... (Кылда.)
Кандым
кычальым, но кандыже уке ыле.
Ониса. Тидыжат моткоч сӧрал, мотор.
Тачана. Тый, шӱмбелем, кушто шылын коштат?
Лыжгаев. Тынаре тыште палыме-шамыч! Тынаре вашлиймаш! Йолташем-влак Шернур
гыч "Жигули" дене толыныт. Нунылан верым унагудышто кычальым. "Йошкар-Ола"
унагудышто вер уке, "Туристеш" шогалташ перныш. А тый, Тачана Ивановна,
кузе илет?
Елена Антоновна...
Тачана. Тудо Башкортостаныш каен. Делегацийым вуйлата. Але толын шуын огыл.
Лыжгаев. Моткоч сай ӱдырамаш. (Онисалан.) Елена Антоновна Бекешовам паледа?
Ониса. Уке, ом пале, но тудын нерген шуко колынам.
Лыжгаев. Ме палымым ыштена тендам. Обязательно!
Тачана. Вот мо, капитан: мылам мӧҥгӧ каяш жап, а тый йыҥгырте варарак мый
декем, "Йошкар-Ола" унагудыш. Мый шымше пачашыште илем. Вучем (Онисалан.)
Чеверын, Агрипина. (Кая.)

Лыжгаев ден Ониса коктын кодыт.

Лыжгаев. Те Тачана Ивановнам кушеч паледа?
Ониса. О, тиде пеш кужу историй, каласкаленат от пытаре. Ну, капитан,
мыламат мӧҥгӧ кайыман. Марием пеш ушкалаш йӧратыше. Кызыт, очыни, эре
тамакым шупшын кия да шагатыш онча...
Лыжгаев. Вучалтыза, Агрипина... Ача лӱмда кузе?
Ониса. Агрипина Муратовна...
Лыжгаев. Те мо, татарка улыда?
Ониса. Тыгеат манаш лиеш...
Йӱк. Йошкар-Ола мучко каена. Комсомольский урем дене, университетым да
Шкетан
лӱмеш театрым эртен, культур парк деке лишемна. Вара Чавайн лӱмеш бульвар
дене
Какшан серыш лекна. Пурла могырышто икмыняр тошто, изи пу пӧрт шога,
воктенышт
келге котлованым кӱнчымӧ. Тудым савар дене авырен шындыме, пече оҥаш
возымо:
"Пураш ок лий". Какшан гоч пыштыме йолешке кӱвар ӱмбалне тул волгыдо модеш.
Лыжгаев (нигузе папиросшым ылыжтен ок керт. Мардеж тулым йӧрыкта). Керемет
мардеж...
Ониса. Давай мый тудым авырен шогалам. Уке-уке, тыге шарик пудешт кертеш, а

мый тудым кум ияш изи йочамлан наҥгайынем. Кызыт Павлик мала, очыни.
Омешыже,
можыч, тиде шарикым ужеш...
Лыжгаев (пыкше тулжым пижыкта). Тендан эргыда уло?
Ониса. Тыгеат манаш лиеш. Тудо мала да тунамак мыйым вуча. Таче туге
нойышым, мӧҥгӧ миен шумемланат ом ӱшане. Изиш каналтышаш моли, тиде труба
ӱмбак шинчын. Шаралташ газетда уке? Йӧра, ида кычал, уке гын, уке. Ончыч ме
тыште иленна,
Анисимов изуремыште.
Лыжгаев. Тыште?
Ониса. Тыге. Кок пачашан пу пӧртыштӧ, икымше пачашыште. Окнаштына кактус
кушкеш, кухньышто таракан кудалыштеш ыле. Туге гынат тиде пиалан пӧрт ыле.
Тудо
теве уке лие... Мом, шып шогеда, папирос почеш папиросым веле тӱргеда. Вет
те,
капитан, шуко ужын коштшо еҥ улыда. Кавасе шӱдыр нерген каласен пуыза.
Мутлан,
тиде могай шӱдыр? (Ончыкта.)
Лыжгаев. А кӧ тудым пала? Шӱдыр картым ынде монденам. Кӱш ончен шинчашат
кумылем уке.
Ониса. Ну, ида сыре. кумылда волымым мыят ужам. Пайрем годым весела лийман.

Иктаж-могай азап чондам туржеш, векат?
Лыжгаев. Эргым мыйын тыште...
Ониса (пален налаш тырша). Тыште, Йошкар-Олаште ила? Эргыч капеш шушо?
Лыжгаев. Университетым пытара. Йӧратен шынден ик варкасим почым. Елена
Антоновна нерген таче колда вет? Лач тудын ӱдыржым йӧратен шынден.
Ониса. А-а, кольым, кольым, но чаманен каласем, иканат ужын омыл.
Лыжгаев. Ӱмаште когыньыштымат Астрахань гыч теплоход дене конден кодышым,
Кокшайск марте. Ну, вара йолташ семын лийна. Икте-весылан возымаш, тиде,
тудо...
Нунын дек Йыван эргым миен да Елена Антоновнан ӱдыржым йӧратен шынден. Вот
историй...
Ониса. Ӱдыржӧ могайрак вара?
Лыжгаев. Могай тушто да монь... Марлан лекше, йочаже уло... Опытан
ӱдырамаш.
Ониса (шыдешкен). Мо шотышто опытан?
Лыжгаев. Ом пале, ужын омыл. Эрла миен толам, ончалам, могай тудо — шоҥго
рывыж. А мыйын эргым мотор, ушан. Мылам воза: уло чон дене йӧратенам тудым,
манеш. Пелашем мыйын уке, кок ий ончыч колен колтыш. Ну, мый, конешне,
шкетын тушто, Волгоградыште почаҥам. Вашке врач лиеш. Елена Антоновна —
моткоч поро чонан,
лӱмлӧ ӱдырамаш. Йыванем сӱаныш ӱжын колтен ыле, да мый тудлан, ик вашке
манын,
возышым. Да эше Елена Антоновнан ала шӱжарже, ала марийжын акаже тушто
пырля
ила, шоҥго ӱдыр, пеш осал, маныт, чылт кӱчан кужу вараш. Елена Антоновнан
ӱдыржӧ
тудым ала шайтан иге, ала шайтан ӱдыр манын лӱмдылеш. Йыванем ӱмбаке
ужмышудымын
онча, пачерыш пура гын, поктен луктеш. Мужыраҥаш садак ом пу манын,
торешлана...
Ну, рвезе, мутат уке. шӱлыкаҥын коштеш. Икымше йӧратымаш мӱй таман. А мый,
конешне, коклашкышт ом пуро, кугу улыт, шкеак шотеш кондат. Теве Йошкар-
Олаш тольым, а тиде Елена уке, командировкыш каен, маныт.
Ониса. А шоҥго ӱдыр, кокаже? Сӧрвален савыраш тудым ок лий мо?
Лыжгаев. Мом ойледа? Тыгай полдалге ӱдырамаш... эше кӱзӧ денат шуралта.
Чыланат туддеч лӱдын илат. Кеч тора гыч ончалшаш ыле тудым, саде йӱдыгышӧ
ӱдырамашым. Шоналтет да манат: пеш кӱлеш тыгай полдалге, чоным йӱкшыктарыше
ӱдырамаш.
Каена тышеч, а? Савырнен, "Онарыш" пурена. Пеш уютный ресторан. А мый эр
годсек
нимом пурлын омыл. Изиш подылына, музыкым колыштына. Мый командировочный
улам. А
командировочныйлан рестораныште ӱдырамаш деч посна нигузе ок лий, весе дек
пижедылаш тӱҥалеш.
Ониса. А мый, ида йӱ манын, сӧрвалаш тендам тӱҥалам. Да? А те мыйым огыда
колышт. Да шкендан илышда нерген каласкалаш тӱҥалыда. Да шоҥго варашым,
шайтан
тукымым, шӱктараш тӱҥалыда. Да трук йыгыре ӱстел воктек... Тыге-тыге, тыгай
кастене чыла лийын кертеш... Йыгыре шогышо ӱстел воктек Ониса лектын
шогалеш, шоҥго
ӱдыр, пӧртыштӧ чылам лӱдыктыл коштшо полталге ӱдырымаш. Эргыда ӱмбак
ужмышудымын
онча, пачер гыч тудым поктен луктеда. Санюк деке кӱзӧ дене пижедылеш... Да
трук
тиде Ониса пален налеш, те Йыванын ачаже улыда. Да вилкым налын ӱмбакыда
кержалтеш. Вот модыш-воштылтыш лиеш тунам...
Лыжгаев. Шогыза-шогыза! Ониса лӱмжым кушеч те паледа? Мый тидым тыланда
ойлен омыл.
Ониса. Эше мый ойлышаш улам, кузе тудын лӱмжӧ. Юмылан тау, палем лӱмжым...
Лыжгаев. Те...
Ониса. Чын, мый. Лач мый Ониса улам, Санюкын кокаже, Еленан нудыжо, ия
ӱдырамаш, кӱчан вараш, шайтан тукым, кӱзӧ дене поктылшо полдалге айдеме...
Лыжгаев (папиросшым ӧрдыжкӧ кудалтен, ӧрмалген). Вуеш ида нал. Арам тыге
ойледа?
Ониса. Капитан, ончыч тендан нерген вес семын шоненам ыле. А те поро чонан
улыда улмаш. Тау тиде касым пырля эртарымылан. Тыланда иктаж-могай пӧлекым
пуэн
кодынем ыле, но тиде шарикым Павликлан, Санюкын эргыжлан, наҥгаем. Корнем
мыйын
мӱндыр, индешымше микрорайоныш кайыман, да автобусшат шагал коштеш.
Чеверын,
Петр Андреевич. Ида ужате, мый шке миен шуам.
Йӱк. Теве Ониса мӧҥгыжӧ тарваныш. Ончыч автобусым вучен шогыш, вучен
шуктыде,
"Йошкар-Ола" унагудо марте йолын ошкыльо. Тыште троллейбусыш шинче. Нержым
яндаш
тӱкен, уремыш онча, ала-мом пален налнеже... А капитан верешыжак Анисимов
лӱмеш
изуремыште кӱжгӧ пуч ӱмбалан шинчен кодо, уэс папиросым пижыктыш...

Изурем мучко Виталий коштеш. Тудо ала-кӧм кычалеш, но Лыжгаев деч молым
иктымат
ок уж. Виталий икмыняр жап шонен шога, но содыки капитан дек лишемеш.

Виталий. Нелеш ида нал...
Лыжгаев. Нимат огыл. Пожалуйста...
Виталий. Те ыжда уж тыште?.. Ну, ӱдыр-влакым? Тыгай йошкаргырак ӱпаным...
Лыжгаев. Шым уж... Шогылто тыште икмыняр мужыр, но йошкар ӱпаным шым уж.
Шырпет уло?
Виталий. Ом шупш.
Лыжгаев. Ӧрмашан паша!
Виталий. Могай?
Лыжгаев. Шырпе уке. Папиросем уло — шырпе уке, а кевыт тӱкылалтын.
Рестораныш от логал. Колышт-ян, рвезе, мӧҥгышкет миен тол, кондо шырпым.
Виталий. Мемнан дек каяш шагат наре кӱлеш, чӱчӱ.
Лыжгаев. А ты лукыш кузе логалынат? Вашлияш, свиданийыш толынат?
Виталий. Вараш кодынам. Мӧҥгыштӧ утларак кучалтым. А те молан шкетын
шинчеда? Вургемдам кудаш налын кертыт.
Лыжгаев. Шонет, мый йӱшӧ улам? Уке, шоляш, йоҥылыш лият. Ӱдырет дене
вашлияш тыште келшенда? Молан тыгай пычкемыш верыште?
Виталий. Ме тыште иленна, пу пӧрт-влакым пужен пытарыме деч ончыч. Вара
кӧм ремзавод кундемыш кусарышт, кӧм — индешымше микрорайоныш... Мыйым —
саде индешымшышкет.
Лыжгаев. Колышт... Шупшын шинчымем годым тый мӧҥгеш-оньыш ала-мом шып ойлен
коштыч. Чын?
Виталий. Чын.
Лыжгаев. Юмылтет мо?
Виталий. Уке, почеламутым шонен коштынам...
Лыжгаев. Тудлан пӧлеклаш?
Виталий. Тудлан.
Лыжгаев. Ну-ка, лудын ончыкто-ян.
Виталий. А воштылаш от тӱҥал?
Лыжгаев. Огым, мый шкежат южгунам аҥыргылам...
Виталий. Яндар йӱкан шӱшпыкем,
Тол-ян, тол ломберышкем.
Йошкар ӱпан моторем,
Лек-ян Какшан серышкем.

Йӧратыме йолташем,
Тол-ян, тол тый воктекем.
Рвезе годым вӱр модеш,
Йӱд омеш шулен возеш.

Йӱд омеш шулен возеш,
Шӱм-кыл йӧраташ йодеш.
От ӧндал гын, от ӧндал,
Кеч шинчат ден шыматал.

Пагалыме шӱмбелем,
Тол-ян, тол тый воктекем.
От мурал гын, от мурал,
Кеч йӱкетым тый пуал.

Йошкар ӱпан моторем,
Лек-ян Какшан серышкем.
От шупшал гын, от шупшал.
Кеч тӱсетым ончыктал.

Лыжгаев. Неужели шке возенат? Можыч, иктаж-кӧ келыштарен? Кӧ верч?.. Какшан
верч ойгырет? Але йошкар ӱпан ӱдыр верч? Тиде Анисимов лӱмеш изурем верч ит

ойгыро. Ну, лийын тыште тыйын пу пӧртет, а ынде олмыштыжо келге котлован!
Проспект воктен у пӧртым чоҥен шогалтат. Проспектшат Чавайн да Палантай
лӱмым нумалеш... А йошкар ӱпан шотышто... Ом пале, ужын омыл. Кае мӧҥгыжӧ,
пуро пачерышкыже, извинитлалт, утларак кучалтым, вараш кодым, ман...
Пеледышым кучыкто. Оксат
уло пеледышлан?
Виталий. Улашыже уло да...
Лыжгаев. А то кучо. Иктаж гана пуэт.
Виталий. Уке, кугу тау, ок кӱл. Чеверын. (Кая.)

Пычкемышалтын. Адак Бекешовмытын пачерышт. Пырдыжыште Елена Антоновнан
портретше
кеча. Тыште да тушто ӱзгар-влак кийылтыт. Почылтшо гардероб, диваныште да
пӱкеныште кийылтше платье-влак койыт. Воштончыш ваштареш, ик теркупшым весе
дене
вашталтылын, Ониса шога. Радио дене весела марий муро йоҥга.

Ониса. Моткоч келшен тольо. Чынак, моткоч келшен тольо.
Йӱк. Молан пеш куаненат? Пайрем але пайрем огыл, иктак огыл мо?
Ониса. Ит ойлышт! Пайремым моло кече дене кузе таҥастарет? Кайыза те,
капитан-наставник, ида мешае мылам пӧрткӧргыштӧ порядкым ышташ. (Чевер
халатым чиен
пӧрдеш, эркын мура, шыргыжеш).

Омсаш йыҥгыртат. Ониса почеш, ваштареш — Метрий.

Метрий (Онисан ӱмбак онча). Проститлыза, пожалуйста. Мый, очыни, йоҥылыш
лийынам... (Омса петырналтеш.)
Ониса (омсам почеш да Метрийым шупшын пурта). Тушко логалынат, лач тушко.
Ида аптыране, Метрий. Мый пачерыште порядкым ыштылам да моткоч азапланем:
кушто
Виталий. Латик шагат шуэш. Йӱд. Уремыште хулиган-шамыч шолыт. Автобус шуэн
коштеш, таксилан тӱлаш оксаже уке. Да таксижымат таче кушто муат?
Метрий (тургыжланен). Ала милицийыш йыҥгырташ? Але "Скорыйыш"?
Ониса. Тынарыжак ит лӱд, Метрий. Тудо — шотан рвезе, толеш. (Шучкын.) Как
толеш, допрос полный лиеш.
Метрий. Шурупшо лушкен. Шалашке колтен улыда.
Ониса. Тыге шол. Шалашке мый тудым колтенам. Тудым, Санюкым, Павликым...
Ынде черет тендан дек шуын...
Метрий. Ай, тендам... (Кидшым шупшалеш.) Чошышаш тышеч, уке гын, мыламат по

полной катушке допрос по макушке лиеш... (Лектын кая.)

Омсаш йыҥгыртат. Ониса почеш, Виталий пура.

Ониса. Кушто тынар йомын коштат? (Ончылсакышым кылден, кухньышто кӱмыж-
совлам мушкаш тӱҥалеш. Виталий, пальтожым кудашын, титакшым шижын, омса
воктен
кӱварыш ончен шога). Шонет, вурсаш тыйым тӱҥалам? Шылталаш пижам?
Виталий. Проститле, кокай, ит сыре.
Ониса. Кочмет шуэш?
Виталий. Мороженый дене темынам.
Ониса. Санюкым вашлийыч?
Виталий. Ӱлнӧ шога... шкенжын очкарикше дене. Мыйым ужычат, шылын шогальыч.
Мыят уждымо-колдымо гай воктеч куржын эртышым.
Ониса. Кушто коштыч?
Виталий. Анисимов изуремышке.
Ониса. Шойыштат?
Виталий. Уке, чынак.
Ониса. Мыят кастене тушко миенам, тыйым шым уж.
Виталий. Но мый туштак лийынам...
Ониса. Кунам? Могай жапыште?
Виталий. Индешат пелылан.
Ониса. Мом вара тушто ужыч?
Виталий. Кӱжгӧ пуч ӱмбалне, тошто пӧртна воктене, подылшырак еҥ икте шинча
ыле.
Ониса. Моряк?
Виталий. Моряк. А мо?
Ониса. Тугеже чыла чын.
Виталий. Молан те, кугыеҥ-шамыч, тыгай улыда?
Ониса. Могай тыгай?
Виталий. Чыным каласет — огыда ӱшане, ондалет — вик ӱшанеда.
Ониса. Ит сыре, Виталий. Кокат тыйын верч чот тургыжланен...
Виталий. А тыйже Анисимов изуремыште мом кычалынат?
Ониса. Тошто пӧрт олмынам ончен коштынам...
Виталий. Кокай, колышт, молан ме кажныже шке илыш дене веле илена?
Ониса. Тый мо? Мом шонен коштат?
Виталий. Тольык ит ойло, пуйто шкетын илыше мемнан дене уке, таум ыштен
она мошто... Моштем. Пеш аклем тыйым... Кокай, колышт. Мый йӧратен
шынденам. Иктат мылам ок келше, иктымат йӧратен ом керт, шоненам ыле. Тыйын
гает лиям, шонышым. Шоҥго, ватыдыме озак. Да трук...
Ониса. Кӧ тудо?
Виталий. Да от пале тудым. Марина Кугергина. Лумшо "А" класс гыч. Кок ийлан
мый дечем кугурак. Ӱмбакем огешат ончал тудо. Туге гынат мый тудым йӧратем.

Ит шыргыж, воштылаш огыл ойлем!
Ониса. Колыштам, колыштам тыйым...
Виталий. Лӱмешыже почеламутым возышым. Запискам ӱжын серышым. Анисимов
изуремыш миен тольым, ала ужам, шонышым. Пу пӧртлам шалатыме деч ончыч
нунат
тушто илат ыле. Но тудо ыш тол. Йӧратымем нерген иктыланат ойлен омыл. А
кӧлан
кӱлеш тиде? Авайлан? Тудо мыйым ок умыло, шонем. Санюклан шке Йыванже веле
лийже. Павлик але изи, кум ияш веле. Вот сандене тылат чон возакемым почын
пуышым.
Ачамым ом пале. тудо вет сареш... Ну вот, тый веле авам олмеш... Ынде
шӱргетым
куптыртен шындышыч. Молан ачам нерген иканат огыда ойло? Тудо мо, титакым
ыштен?
Ониса. Мом тый тыгайым куктыштат, поэт?
Виталий. Тудо — тыйын шольыч? Мыйын да Санюкын ачана. Мо лийын тудын дене?
Молан мемнан дене пырля илен огыл? Ачам нерген мут лекмеке, авай эре кужун
веле
шӱлалта: "Ой, тиде тыгай кугу ойго!" да шыплана. Каласе, Ониса кокай,
кызытак
каласе!
Ониса. Тудо тӱжем индеш шӱдӧ шымле индешымше ийыште Афганистанеш колен.
Душман-шамыч ваштареш кучедалмаште. Старший лейтенант лийын...
Виталий. Но вет мый варарак шочынам?
Ониса. Ме ачатым колышылан шотленна... Шортын, ойгырен илышна... Да кенета
кум ий гыч толын пурыш, пурла йол деч посна. Сусырген улмаш. Моткоч
йӧсланен
илен, нимогай уверымат шке нергенже колтен огыл. Авает — лӱмлӧ, кумдан
палыме
самырык ӱдырамаш. Кажныже тудым пагала, портретшым газетлаш савыктат. Ала
тидлан
кӧра... Но вот тудо пӧртыльӧ, ме куанен илаш тӱҥална. Тудо нигушкат пачер
гыч
лекде шинча. Окна воктек шогалеш да эре Какшан вӱд ӱмбаке онча. Шочмет деч
кум
тылзе ончыч тудо уке лие. Шуко йӧсылыкым ужмылан, витне. Ме Елена дене
коктын
тудым кумылаҥдаш эре толашышна. Но ышна керт. Вара тый шочыч...
Виталий. А тый? Тый тунам эше самырык ыльыч?
Ониса. Мый суртышто эре кугурак лийынам, эсогыл лу ияш улмем годымат эн
кугулан шотленыт.
Виталий. А палыме йолташет лийын? Мый ик еҥ нерген изиш шарнем, ойлымыда
гыч тудым. Миклай маныда ыле. Тудо кызыт кушто?
Ониса. Ом пале. Тудын нерген иктат ок пале. Мыят, Еленат. Иктат ок шинче.
Летчик ыле, капитан. Тӱжем индеш шӱдӧ кудло шымше ийыште Египетыш колтышт,
Израиль ваштареш кредалаш. Мый тунам коло кандаш ияш улам ыле. Тылеч вара
нимогай
уверат ыш шокто. Военкоматышкат ятыр гана миенам, служитлыме верышкыжат
йодын
колтенам... Иктат нимом ок пале.
Виталий. Могайрак тудо ыле? Мотор? Кӱкшӧ капан?
Ониса. Уке, очыни. Утыждене огыл. Кӱреналге ӱпан, пеҥгыде кап-кылан. Татар,

башкир йылме дене сайын мутлана ыле. Садлан, очыни, Египетыш логалын... Мый
южгунам, пайрем шумеке, лӱмын Анисимов уремыш коштам, трук, шонем, тудым
тушан
вашлиям. Но чыла арам.
Виталий. А ужмет шуэш тудым?
Ониса. Уке...
Виталий. Молан?
Ониса. Ужам гын, тунамак колем, шонем. Тендам кӧлан кодем?
Виталий. Да-а, тый дечет посна ме тӱнчыгена. Тый гына тиде пӧртыштӧ ӱшанна
улат. Иктым гына йоднем, кокай: тый ит ондале мыйым, а? Тый шонен лукташ
пеш
мастар улат. Изи улмем годым йомакым каласкалыметым кызытат шарнем. Мом
ойлет,
чыла йомак...
Ониса. А илыш йомак гай огыл мо? Шкеат от пале: ала лийын тиде, ала уке...
Йӧра, кае малаш, йодыш кочай.
Виталий (туддек лишемеш, ӧндалеш). Кузе шонет, эрта тиде мыйын, а? А тый
молодец улат, кокай. Шонен луктынат гынат, садак молодец. Давай келшен илаш

тӱҥалына, договорым ыштена.
Ониса. Икте-весе ӱмбак ваш кержалташ огыл манын?
Виталий. Уке. Келшен илаш манын. Икте-веслан эре чыным ойлаш, уэш-пачаш
йодышташ огыл, кӱлеш гын, арален налаш, обижатлаш огыл... Келшет?
Ониса. Келшем. Кузе от келше тыгай качымарий дене. Эр марте.

Шовыч.

КОКЫМШО КЫДЕЖ

Йӱк. Кушак ме шогална? А Виталий ойлыш...
Виталий. Ну, тугеже тиде кече мыланна сайын эртыш. Эр марте.
Йӱк. Но рвезе изиш йоҥылыш лие. Тиде кече але мучашыш шуын огыл.
Ониса. Кодо тувыретым, эр марте шӱялтен сакем.

Виталий, кайышыжла, тувыржым кудашеш, Онисалан кудалта да шке пӧлемышкыже
йомеш.

(Эркын мура.)
Олмапу пеледме годым
Вашлийна ме тый денет.
Шӱмешем эрелан кодын
"Йӧратем" ман ойлымет.

Йыҥгыртат. Ониса омсам почеш. Метрий пура.

Метрий. Эн кӱлешыжым каласен шым шукто тыланет.
Ониса. Адак суртышто иктаж-мо лие, ужат?
Метрий. Уке... Да. Пашаже тыште огыл. Тувырдам ӧрдыжкӧ кудалтыза! Сӧрал
уверым кондышым. Теҥгече у участковыет Петушкин тольо да тыйын нергенет
йодышто.
Тудо нигуштат пашам ок ыште мане. Тые, значит. Шолышт ок кошт, еҥым толен
ок
иле, йодышто...
Ониса. Сӧрал уверже тиде, ужат?
Метрий. Весе... Ола администраций гыч серышым нальым. Тушто возат: куд
пачашан пӧртыштӧ лифтым шогалтыме нерген мыйын ой-каҥашемым вашке ончышаш
улыт.
Икманаш, йывыртен кертат: мемнан пӧртыштӧ лифт лиеш!
Ониса. Тый илет могай пачашыште?
Метрий. Икымшыште.
Ониса. Мо шайтанлан кӱлеш тыланет лифтше тунам?
Метрий. Лифтым огыл гын, кеч мусоропроводым шогалтышт... куштыра погаш.
Тыйым старшийлан шогалтена, аныклен кучылтмым тергаш. Шижат?
Ониса. Пеш шижам. Мый эше шоналтем тыгай ушан каҥашым пуымет нерген. А
тыйын
Петушкинет ораде, окмак...
Метрий. Кумшо увер... Иктаж шагат ончыч тендан деч ӱлыкӧ волышемла,
коридорышто кольым: ик самырык рвезе ӱдыржылан умылтара: тюремщик,
надзиратель кокат
изи йочам шке кумылын ок пу гын, шолышт луктына да Сомбатхейыш, у пачерыш,
наҥгаена, манеш...
Ониса. А тидыже Санюк ден Йыван лийыныт?
Метрий. Конешне, нуно, агытан ден чыве гай койыч...
Ониса. А молан нунылан карум шыч пу?
Метрий. Нелеш ит нал, Анисия Семеновна, шоналте изиш шкендын илышет нерген.

Кӧ дене кодат, Санюк ден Павлик тышеч лектын каят гын? Нуным кучен от керт
— закон нунын могырышто. Виталий вашке капеш шушо качымарий лиеш. Елена
Антоновна
але шоҥго ӱдырамаш огыл, марлан лектеш. Кӧ дене кодат? Паша стажетат уке.
Тылат
эсмаса пенсийымат огыт пу...
Ониса. Мыйын гай арамлогарлан могай пенсий? Эше мом? Тыге керек-могай поян
элат зоритлалт пыта!
Метрий. Шоҥгылык шижде лишемеш. Тудым кузе вашлият? Мемнан пачерыш кусныза.

Клара уло кумыл дене пурта. Мемнан кок пӧлеман сай пачерна уло. Шӱжарна
семын
илаш тӱҥалыда...
Ониса. Кугу тау, Метрий, поро кумылан, ӱшанле пошкудем, надзиратель,
тюремщикым пачерышкет пурташ шоныметлан... (Кенета йолжым тавалтен.) Адак
мом Санюк
ден Йыван ойлышт?
Метрий. Сомбатхейыш каена, кугу волгыдо пӧлемыште илаш тӱҥалына мане,
Йыван.
Ониса. Ӧрмаш. Капитанын теве эргыже могай улмаш?
Метрий. Капитанын эргыже? Ачажым кушеч палет?
Ониса. Тугай ныжылге пӧръеҥ, моторын чиен, пуйто кызыт гына телевизор гыч
лектын шогалын. (Шып.) Шкеж деке унагудыш ӱжӧ. Елена ден Тачанам сайын
пала.
Ӱмаште теплоход дене Астрахань гыч Кокшайск марте Юл вӱд дене конден коден.
Метрий. Ончемат, тудым шочмо эргыж деч утларак палет. Шагат ончыч эргыже
ӱлнӧ Санюклан каласен шогыш: ачажым, Лыжгаев Петр Андреевичым, капитан вер
гычын
кораҥденыт, аракам йӱмыжлан паша гычшат кожен луктыныт. Тиде пайремыш иктат
тудым ӱжын конден огыл, а "Йошкар-Ола" унагудышто верым тудлан пуэн огытыл.
Сандене эргыж дек тӱшкагудыш каяш пернен, кӱвар ӱмбалне тушто мала... Тыш
тудо Елена
Антоновна дек полышым кычалын толын...
Ониса. Ӱшанымылат ок чуч. Чылт ӧрыктарышыч мыйым, Метрий. Шӱмем теве
тӧрштен
лектеш! Ай-яй-яй. (Воштылеш). Папиросет уке? Чытыдымын шупшмем шуын
колтышт. Но
нимат огыл, ме эше ваштареш шоген кертына,а! Кӧ тиде — "ме"? Мый, тый,
Метрий,
Виталий, Павлик. Еленан толмешке чыташ перна... А Лена кӧн могырыш лиеш?

Омсаш йыҥгыртат.

Ончал "глазокыш".

Метрий ("глазокыш" онча). Татьяна Ивановна толын.
Ониса. Йӱдым? Ушыжо каен мо? Можыч, Санюк дене иктаж-мо лийын, а Тачана
пален налын... (Почеш.)

Тачана пура.

Тачана. Тый мо, озавате, унам омса воктене кучет?
Ониса. Елена дене иктаж-мо лийын огыл?
Тачана. Уке. Елена дене нимат лийын огыл.
Ониса. Молан вара йӱдым еҥым лӱдыктыл коштат?
Тачана. Шӱлышым налаш пу. (Пальтожым кудашеш. Орденжым кофтеш пижыкта.)
Миен пурышым мый "Йошкар-Ола" унагудыш, кӱзышым шымше пачашыш, а тушто кӧ
пӧлемыштем шинча, палет? Лыжгаев, теплоход капитан. Шинча да мален колтен.
"Тый мо лийынат?"— йодам. "Каена туддек",— манеш. "Кӧ деке?"— "Ониса,
Агриппина Муратовна
деке!"— "Нуно ынде малаш возыныт",— манам. "Каена, пеш йодам тендам!"—
вашешта.
Колат, кузе сӧрвала? Таксим руалтен кучышна да вик тендан дек чымалтна.
Тудо
ӱлнӧ вуча.
Ониса (лӱдмыж дене тӱҥын шичмыла лиеш). Кӧ? Лыжгаев? Тый мом ойлыштат?
Тачана. Качымарий! (Омсам почын кычкыра.) Лыжгаев Пӧча! Кӱзыза тышке!
Ониса. Тый мо лийыч, мом толашет? Мый тыгай халат дене...
Метрий. Кӱза вет, ия. Могай намысдыме еҥ! Сеҥымаш кече дене пайдалана. Ида
пурто тыгай алкоголикым...

Волгыдо тулышто шинчам кумен, плащыжым шаралтен, Лыжгаев пура.

Лыжгаев (омсадӱр пӧлем гыч). Поро кас лийже. Пайрем дене чыладам саламлем!
Ониса (кухньыш, лукыш, пурен шогалеш). Молан тый тыге, Тачана!.. Молан?..

Тыгодым Лыжгаев плащшым кудашеш, ишкеш сакалта, Тачана дене пырля кухньо
могырыш
коктын каят.

Ок лий тышке! (Кычкырал колта.) Ок лий, манам. Тыште иктат уке. Кушко те?
Мом
пычкемыш йӱдым нуно коштыт, кухньыш пурынешт?.. (Йытыр-скалкым руалтен
налеш.)
Теве тендам йытыр дене... Оза-шамыч уке улыт, икшыве-влак малат, а нуно...
(Ӧрын
шогышо Лыжгаев воктеч йытырым кучен куржеш. Пӧлемыш пура.)
Лыжгаев (Онисам палыде, почешыже ончен кодеш. Метрий дене мутланаш
тӱҥалеш). Ужат, кочай, кузе Йошкар-Олаште унам вашлийыт.
Метрий. Мый тылат коча омыл! Коча омыл, колат?
Лыжгаев (ӧрын). А кӧ тый улат? Шоҥго кова мо?
Метрий. Вожылдымо! (Омсам кроп петырен, пачер гыч лектын кая.)
Лыжгаев (Онисан могырыш ончыктен куржеш). Тиде кӧ тыгай ыле?
Тачана. Нелеш ит нал, тек лӱшкыжӧ. Каналтыза, Петр Андреевич. (Онисан почеш

пӧлемыш кая.)

Лыжгаев шкетын. Тудо кухньыш пура, папиросым пижыкта. А Еленан пӧлемыште —
Ониса
ден Тачана.

Умылен ом керт тыйым, Ониса, нигузе ом керт. Тыйым мӱкш огыл чара верет гыч
пушкыл шындыш? Молан йочала куржталатше?
Ониса. Тудо эше йодыштеш! Йӱдым толын пура, ончылгоч шижтарыде, да эше
шкетын огыл, да эше ӧпкелалташ шона. Мо тудлан кӱлеш мемнан деч? Шонет, ом
пале, кӧ
тудо тыгай да молан тыш толын? Чыла тидын нерген Метрий каласкален. Паша
гыч
луктын колтымо, йӱын коштшо капитан. Эргыжлан полшаш тышке толын, Санюкым
марлан
налаш. Да эше шкаланже полышым кычал коштеш...
Тачана. Мом тый палет? Мом куктыштат?
Ониса. Чыла! Кӧ тыгай улат? Чапым налше ялысе фермер! Ну и шынде, кушто,
пожалуйста, шке пареҥгетым, а еҥ илышыш неретым ит шӱш. Президиумышто
шинчет да
чыла деч ушан улам, чыламат туныктем, шонет? Кузе романым возаш, кузе кӱкшӧ
лектышан пареҥгым налаш, кузе космосыш чоҥешташ, кузе реформым эртараш?..
Ок кӱл
мыйым туныктымо, мыйын шке чайникем шолын мошта. (Вуйжым пералтен колта.)
Тачана. Ойлен пытарышыч?
Ониса. Тугела чучеш...
Тачана. Ушан улат гын, эше ик каҥашым ушышкет пыште: еҥ вӱдыш пурен кая
гын, полышым тудлан пуэт але пуренгайыже манын ончен шогет? Варам от
шуялте?
Еҥым от ӱж? Уке, таҥем, мутемым ынет колышт гынат, ик каҥашым содык пуэн
кодынем. Шинче верыштет! Уке гын... (Кидше гыч руалтен куча.) Колышт, поро
ӱдырамаш,
колышт, ныжылге йолташем. Лыжгаев Пӧча нимогай алкаголик огыл. Паша гычат
тудым
иктат луктын шуэн огыл. Званийжат уло, полышымат ок кычал. Шойыштмаш тиде!
Кӧ
тыге ыштен, шижат? Молан?

Пычкемышалтеш. Адак кухньо. Лыжгаев пӱкеныште шинча да тамакым шупшеш. Йоча

пӧлем гыч, трусикым чиен, шинчажым ӱштеден, Виталий лектеш, Лыжгаев ӱмбак
ӧрын
онча, а тудыжо — рвезын ӱмбак.

Виталий. Те?..
Лыжгаев. Мый. А тый мом тыште ыштет?
Виталий. Мый тыште илем.
Лыжгаев. Илет?
Виталий. Тугеже те мый декем огыл толында?
Лыжгаев. Уке.
Виталий. Кузе тышке логалын улыда?
Лыжгаев. Теве Татьяна Ивановна дене...
Виталий. Шого, шого! Тиде те ӱмаште теплоход дене авамым, Татьяна Ивановнам
конден коден улыда, Астрахань гыч Кокшайск марте?
Лыжгаев. Мый.
Виталий. Те Йыванын ачаже улада?
Лыжгаев. Тыге. Тый чылт кадр отдел улат? (Воштылалеш.)
Виталий. А Анисимов изуремыште мом кычалында?
Лыжгаев. Гуляен коштынам... Тыйын кокат дене.
Виталий. Ониса кокай дене?
Лыжгаев. Тудын дене.
Виталий. Вот тиде оҥай! А тышкыже кузе?..
Лыжгаев. Унала тольым кокат деке. А тудо мӧҥгыштӧ уке. Ала-могай шургаш
йӧратыше куржын лекте да тевак йытыр тоя дене вуйгоҥгырам воктен пелтен
пуа...
Шӱжарже ала-мо?
Виталий. Кӧн шӱжарже?
Лыжгаев (шонен шинча). Каласе-ян, кокат — нормальный айдеме?
Виталий. А мо? Нормальный.
Лыжгаев. А мыскрам ыштылаш йӧрата? Ну, тӱрльӧ представленийым-монь ыштылеш?
Виталий. О, тудо тидлан пеш мастар. Павликлан, акамын кум ияш эргыжлан,
индийский танецым кушта. Теве тыге. (Пулвуйжым кадыртен куштен ончыкта.)
Чыган
романсым мурен мошта...
Лыжгаев. А мый?
Виталий. Мо — тый?
Лыжгаев. Мыскарачыла коям мо?
Виталий. Уке... Волгоградыште служитледа?
Лыжгаев. Тушто. Сылне ола. Пӧрт-шамыч чыла у улыт. Кеҥежым эскурсант-влак
темыт веле. Мамаев курганысе "Родина-мать" монументым ончымыжак мом шога!
Лийын
отыл тушто?
Виталий. Уке.
Лыжгаев. Миет — пуро мый декем. (Кынел шогалеш.) Саламым каласе кокатлан
да Татьяна Ивановналан. Сайын кодса. (Плащшым чия.)
Виталий (тудым кодаш тыршен). Вучалтыза изиш, шинчыза.
Лыжгаев (пеҥгыдын). Мыйым йолташ-влак вучат. (Честьым пуэн, омса деке кая.
Тыште Метрий дене вашлийыт.) Чеверын, кокай. (Кая.)
Метрий. Могай эше кокай? Мый тылат кока омыл!

Омса петырналтме йӱк шокта.

(Виталийлан.) Мланде ӱмбалне ихтиозавр кунам илен?
Виталий. Кол гай капан нушкын коштшо-влак 230 миллион ий ожно иленыт,
мезовой эрыште...
Метрий. Сита! Палет, Мланде ден Кече марте мыняр меҥге?
Виталий. Шӱдӧ витле миллион километр.
Метрий. Молодец. Тройка.
Виталий. Молан кумытан веле?
Метрий. Институтышто туныктышо йолташем тыге ойла ыле: механикым мый
нылытанлан палем, те, студент-влак,— кумытлан, а визытлан Юмо гына пала. Да
чылалан
кумытаным шындылеш ыле. Мыйынат методем тыгаяк. Огыда келше гын, вуйым
шийын
кертыда... Кокаланда...

Ониса пура.

Ониса. А кушто?..
Метрий. Мый? Мый тыште улам.
Виталий. Тудо кайыш. Тылат саламым каласаш шӱдыш.
Ониса. Молан колтышыч?
Виталий. Ынем колто ыле. Кызыт гына лекте. Тудым йолташыже-влак вучат.
Ониса. Ой, Юмыжат. (Пачер гыч писын куржын лектеш.)

Автобус шогалме вер. Тушто Лыжгаев шога. Вашкен, Ониса лишемеш.

Ониса. Пыкше тендам кычалын муым. Кушко тынар вашкеда? Молан лектын
кайышда?
Лыжгаев. Шоналташ гын, мыйым поктен луктыч...
Ониса. Кӧ? Кӧ капитаным поктен лукташ тоштын?
Лыжгаев. Ала-могай скандалитлаш йӧратыше ӱдырамаш пачер мучко йытыр дене
куржтале, тевак саҥгам пелен какарта.
Ониса. Ох, саде таргылтыш игым, кӱчан варашым... Чоныш витарен. Те арам
кайышда. Кодам ыле, пырля кутырен шинчена але кухньышто. Татьяна Ивановна
тендам
мӧҥгеш кондаш кӱштыш.
Лыжгаев. А таргылтыш ӱдырамаш мом каласыш?
Ониса. Кайыш тудо мӧҥгыжӧ. Кок весела, шӱмеш пижше ӱдырамаш веле мемнан
дене
кодын. Иктыже индийский чайым ямдыла, весыже тыште шога.
Лыжгаев. А молан угыч тендан деке пӧртылаш? Каена лучо унагудыш. Тушто
мыйын йолташем-шамыч вучат. Нунын "Жигули" машинашт уло. Шинчына да Татьяна
Ивановнам налын лектына. Шонеда гын, Кокшайск марте кудал толына. Корно сай
— покто
веле. Юлым ончал толына.
Ониса. Теплоходыш шинчына... А навигаций тӱҥалын?
Лыжгаев. Ме почына. Озаҥ марте миен толына. Кӱлеш гын, Моско мартеат ийына.
Ониса. Уке, пеш мӱндыр. Тушто мемнам нигӧ ок вучо. Бр-р-р, юалге, кылмышым
ала-мо...
Лыжгаев. Плащ дене леведалт шогалта.
Ониса. А те шкеже?
Лыжгаев. Мый кылмен омыл.

Ониса плащым чия. Корно воктене каят.

(Ониса дек савырнен шогалеш, ойла.) Анисия Семеновна!
Ониса. Колыштам тендам.
Лыжгаев (поро кумылын). Колышт, Анисия Семеновна! Давай марий калык семын
ныжылгын кутырен налына. Мый чояланен ом мошто. Молан мыйын эргым ок келше
тылат? Молан тудын ӱмбак йӱштын ончеда? Вет рвезе тудо шотан, серьезный.
Кудалте
тыгай койышетым!
Ониса. На, кучыза плащдам.
Лыжгаев. Кылмет вет?
Ониса. Нимат огыл. (Плащым кудаш пуа.) Арам тыге шонеда, пуйто мый тендам
пален налын омыл. Кузе Санюкым тыгай алкоголикын эргыжлан марлан пуаш?
Лыжгаев. Тидым кузе умылыман?
Ониса. Шкендам шке паледа, очыни. Паша гыч тендам луктын шуэныт, эре йӱын
коштыда, алкоголикыш савырнен улыда. А ынде пагалыме ӱдырамаш-влак деч
полышым
кычалын Йошкар-Олаш толын улыда. Нине ӱдырамаш-влакын лӱмышт — Елена
Антоновна
да Татьяна Ивановна...
Лыжгаев. Кӧ тыланда тыгайым куктылын?
Ониса. Ӱдырамаш, пӧръеҥ, икшыве... Поро йолташ-влак але шуко улыт...
Лыжгаев. Тыгай шомакыштлан ӱшанен улыда?
Ониса. Йӧршешыжак огыл, но... Садлан почешда куржын лектым, сандене тендан
дене тыште кылмен коштам, тӱрлӧ йодышым пуэден, ӱмбакет ончыштам. "Лийын ок
керт
тыге!"— шканем шке ойлем. Шуко ужын-коштын улыда, мутланен моштеда...
Тачанат
тыгак ойла, тендам пагала. Куржын колто почешыже, манеш, тудо вуча. Мый
вашкерак
костюмым, туфльым...
Лыжгаев. Адак мом тыланда ойлышт?
Ониса. Чылажым каласкален от пытаре. Кузе пелашдам йомдарен улыда, кузе
эргыда тендам кудалтен каен, шкетын кодын улыда...
Лыжгаев. Молан тугеже почешем куржын лекда? Чаманышда, ужат? Но чаманаш
мый иктымат йодын омыл, Ониса кокай. Йошкар-Олаш тидлан кӧра огыл толынам.
Еҥ
полыш деч посна илен тунемынам. Руш манмыла "своим ходом".
Ониса. Проститлыза, пожалуйста, Петр Андреевич. Мый йоҥылыш лийынам,
нунылан
утыждене ӱшаненам. Ужатен колтыза мыйым. Жап! Жап шуын!

Нунын деке Виталий куржын толеш. Ноен, шӱлештеш.

Виталий (палыде). Каласыза, остановко воктене моряк ден ӱдырамашым ыжда
уж?
Ониса. Виталий? Куш вашкет тынаре?
Виталий. Кокай, тендам пыкше кычал муым...
Ониса. Мо лийын, Виталий?
Виталий. Нимат уке... Авай толын. Кызыт гына Уфа гыч чоҥештен тольо.
Ониса. Лена?
Виталий. Ага, тудо. А Павлик... йомын...
Ониса. Кузе туге йомын? Кузе йомын?
Виталий. Санюк ден Йыван... Павлик мала ыле... Помыжалте. Моткоч шорташ
тӱҥале. Санюк, одеял ден пӱтырен, тудым нумал лекте... Таксиш шинчын
шикшалтыч... Вара авай толын пурыш. Нунын верч ойгырен, диваныш шуҥгалте.
Ониса. Мӧҥгыш вашке... Вашке! (Куржеш.)

Пычкемышалтеш. Бекешовмыт пачерыште Ониса кугу пӧлем покшелне шога. Тудым
Елена
Антоновна ӧндалын. Ӧрдыжтӧ Виталий ден Метрий шогат. Кӱвар ӱмбалне —
"Аэрофлот"
биркым пижыктыме кок чемодан.

Ониса. Уке, уке!..
Елена Антоновна. Мо уке? Толмемлан от куане ужат, шерге нудем?
Ониса. Уке-уке! Мый моткоч куаненам, Лена.
Елена Антоновна. Ну, шӱлалте изишак, шич. Ну, ончал тудым, тӱсет
кодын огыл...
Ониса. Пеш вашкышым мый.
Виталий (эркын). Тыпландаре тудым, авай. Тыште мый титакан улам, мый,
ораде, шукырак мален колтенам.
Елена Антоновна. Йӧра, эргым. А ынде кае малаш. Пӧлеклан мый тылат
чапле джинсым кондышым! Чемоданем эрдене лончылен налына. (Эргыжым
шупшалеш. Виталий кая. Метрийлан.) Умбакыже каласкале, Дмитрий Федорович!
Метрий. Мый гын лач ом мале ыле. Кухньо гыч лектым да окнаш ончальым.
Кудывече покшелне такси шога. Вара подъезд гыч коктын лектыч да, одеялыш
пӱтырымӧ
ала-могай настам нумалын, машинаш шинчыч.
Ониса. Санюк ден Йыван?
Метрий. Да. Машина тунамак кудал колтыш.
Ониса (кычкыралын). Молан ышда кучо нуным? Молан лӱен ышда шогалте?
Ораважым
шӱтем ыле!
Метрий. Мо дене лӱяш? Швабр дене мо?
Елена Антоновна. Тыплане, нудем, тыплане, пожалуйста. Тау тыланда,
Дмитрий Федорович, тау мемнан еш сомыл верч тыге азапланыдымыланда.
Метрий. Можыч, милицийыш йыҥгырташ?
Елена Антоновна. Нимат ок кӱл. Вочса малаш, эрдене умылен налына.
Ласкан малыза. (Метрийым омса марте ужата.)

Йыгыре улшо пӧлем гыч кугу нер йӱкын малыме шокта. Ониса ӧрын колыштеш.

Ониса. Кӧ тиде?
Елена Антоновна. Тачана. Мыйын кроватьыш шке пыштенат. Помыжалтде
мален кийыш. Ноен, витне.
Ониса. Кузе тыге кертеш?.. Пожарникла?
Елена Антоновна. Мыйым эше ужын огыл. (Онисам ончыштеш.) А тылат
келша, моткоч келша тиде платье. Йӧршеш налын кертат шкаланет.
Ониса. Молан от шорт тый? Молан от вурсо мыйым? Молан от карге тыгай шакше
айдемым?
Елена Антоновна. Молан манаш гын, ноенам мый, моткоч ноенам... Теҥгече кече
мучко эрвелмарий-шамыч дене вашлиймаш эртыш. Пеш поро кумылан, яндар
чонан марий калык тувелне ила. Моткоч йӧратен шындышым нуным. Урал могыр
мландымат. Кастене веле аэропортыш ужатышт. Таче йӧршеш мален омыл. Кок
шагат ончыч,
Йошкар-Олаш чоҥештен толмек, шӱмем тӧрштен лектеш, шонышым. Кузе нуно мый
дечем
посна илат, шонем...
Ониса. Изиш каналте. Чечас кофем ырыктен ямдылем. Йӱмет шуэш?
Елена Антоновна. Уке, ок шу... Ончал, уже йӧршеш волгалтын. Ну, мом
ышташ? Индешылан Санюк дек паша верышкыже миен толам, тушеч университетыш
Йыванет деке пурем. Умылтарышт молан нуно тыге ыштылыт.
Ониса. Чын, тек умылтарен пуат.
Елена Антоновна. Вет ме латиндешымше курымышто огыл илена, шучко
янлыклат огына кой, очыни; икте-весым умылен моштена. Лиеш мо тыге шолып
кудалаш, да эше йӱдым?..
Ониса. Знамо, огеш лий...
Елена Антоновна. Ончыч университетшым тунем пытарыже, йол ӱмбак шогалже...
Ониса. Тудо пашаш пурен.
Елена Антоновна. Могай парыш тудын пашаж деч? Санюк кок ийлан Тарту
университетыш каяш шонен ыле. Эстонийыш. Тунемже ыле самырык улмыж годым.
Ониса. Нуным ойыраш шонет?
Елена Антоновна. Тыге когыньыштланат пайда веле лиеш.
Ониса. Пайдам ыштынет гын, илышыштым келыштараш шонет гын, нунылан ит
мешае.
Йӧратат нуно икте-весыштым. Умылет, Лена, йӧратат. Нигунам колдымын,
нигушто ужмыдын йӧратат нуно да йӧратымыштлан чыла ышташ ямде улыт.
Йӧратыше еҥын чонышкыжо кӧ пургед пураш тоштеш? Иктат! Аважат, кокажат,
университетыштат, прокурорат,
тӱняште иктат. Йӧратымаш — тиде вет тыгай пиал... Тудын деч нигушкат от
шыл.
Елена Антоновна. Ого! Вот тый кузе мутланаш тӱҥальыч? (Ӧрын нудыж
ӱмбак онча.) Молан трук тыге вашталт кайышыч?
Ониса. Пуйто от пале, сай пелашым вашлияш кузе йӧсӧ. От му, илышет тугай
уда
лиеш. Рвезе жап вашке эрта. Жап шуэш — кайыкат мужыраҥеш. Моторлыкат вучен
ок
шого.
Елена Антоновна. Шке ӱдырем верч тыршаш, тудын ончыклык илышыж верч
азапланаш мыйым иктат чарен ок керт.
Ониса. Мом ойлет тый, Лена? Шарнет, латиндеш ияш Санюкым кӧлан марлан
пуышыч? Кӱлеш эҥын эргыжлан пуэн, ӱдыретын илыш-корныжым локтыльыч. А кызыт
Йыван
дечын ойыраш шонен коштат. Адак пиалжым шалатен шуынет. Уке. Тыге садак ок
лий!
Кӧм нуно йӧратат — ача-аваштат нунымак йӧратен илышт.
Елена Антоновна. Востанийым тӱҥале аман... "Броненосец Потемкин"
корабльыште...
Ониса. Проститле мыйым, Лена. (Вачыж гыч ӧндалеш.) Мӧҥгеш пӧртылметлан
моткоч йывыртенам. Тый дечет посна тыге йокрокланен илышна! Тый ит сыре
мылам ешна
шаланымылан. Санюк, Йыван да изи Павлик ынде посна илаш тӱҥалыт. Виталият
кушкын, кок ий гыч йӧршеш капеш шушо лиеш... Мыят тендан деч каем...
Елена Антоновна (ӧрын). Куш кает?
Ониса. Шкежат ом пале. Но тыланда мый тетла ом кӱл. Мый, ужат, ешым арален
шым мошто.
Елена Антоновна. Тый вес верыш кайынет? Мемнан деч? Мый дечем?
Ониса. Туге. Очыни, каем. Тольык эше ом пале, кушко. Очыни тушко, кушто
тысе
деч утларак вучат, кушто утларак кӱлам.

Омса воктене омо шинчан Тачана шога.

Вот тудын деке. (Ончыкта.) Шке декет налат мыйым, Тачана?
Тачана. Куанен налам. (Елена Антоновна дене саламлалтеш.) Мый ала-мом
умылен ом керт? Тый кунам тольыч? Могай лӱшкымаш? Могай йочам шолыштыныт?
Елена Антоновна (Онисан ӱмбак ончыктен). Тиде ушдымым тый таратенат?
Тачана. Мый, аваже, мый. Чыла ушдымо-шамычым мый таратылам. Озаҥ ола гоч
чоҥештен толында?
Елена Антоновна. Толашыже толна... Да, ужамат, толаш ок кӱл улмаш.
(Тачанан ӱмбак онча.) А тый тугаяк кодынат, юзо кува! Вет юзо кува нигунам
ок
шоҥгем, нигунам азапыш ок логал. Мылам Метрий каласыш: еҥым адак ӧрмашыш
шуктенат. Тиде гана Онисам. Сӧралын чиктен, приемыш наҥгаенат, ала-могай
капитан дене
палдаренат?
Тачана. А мый тыгай ӧрмашым веле конден кертам, шонет? Теве чечас ужыда, мо

лийын кая. (Шӱведылеш.) Мый декем! Тышке! Чыланат! Вашкерак!

Тунамак лисам йыҥгыртат. Метрий куржын пура.

Метрий . Делегацийым приниматлыза!

Метрий почеш Санюк ден Лыжгаев пурат. Лыжгаев одеял дене пӱтыралме
малыше йочам кучен.

Лыжгаев. Сайын миен толмыда дене саламлем, Елена Антоновна! Тудым куш
пышташ кӱштеда?

Елена Антоновна кидше дене йоча пӧлемыш ончыкта. Лыжгаев малыше Павликым
пӧлемыш
нумал наҥгая. Ониса почешыже кая. Санюк аваж воктек лишемеш.

Санюк. Нимом ит ойло, авай, нимом, мый чыла палем, мом каласынет.
Елена Антоновна. Адак мылам ойлаш чарат! Тиде пӧртыштӧ мылам ик мутымат
пелешташ огыт пу. Чыла вере мыйым колыштыт, а тыште кычкырат: ит ойло!

Лыжгаев ден Ониса пӧртылыт.

Лыжгаев. Тудо мален кодо. (Тудо Елена Антоновнан кидшым кормыжта.)

Тачана. Салам лийже, разбойник!
Лыжгаев (ӧрын). Мый? Разбойник тудо, кӧ весым толен коштеш. А мый толен
наҥгайымым мӧҥгеш пӧртылтем. Разве тиде уда посылке? Иктаж коло килограммым
шупшеш. Виталий деч уремыште колын гына шуктышым: вик Сомбатхейыш чымалтым,
такси
дене наҥгайыме пачерыш. Конешне, ачан властьшым ончыкташ перныш.
Елена Антоновна. А кушто тыйын эргыч?
Лыжгаев. Кудывечыште, таксистлан тӱлаш кодо. Тыш пураш вожылеш.
Елена Антоновна. Но мый ӱшанен кодам, тудо содыки пура мемнан деке.
Лыжгаев. Пура. Тольык лектын кайымем деч вара.
Елена Антоновна. Разве те кайынеда?
Лыжгаев. Таче латкок шагатлан.
Елена Антоновна. Адак шке декет, Волгоградыш?
Лыжгаев. Ме вет Юл деч ойырлен огына мошто, Елена Антоновна. Йолташем-
влакым ужым. Шешке дене палыме лийна. (Санюк ӱмбак ончыкта.)
Елена Антоновна (Санюклан). Те уже загсышкат шуын улыда?
Санюк. Да, ме возалтынна. Теҥгече. Сеҥымаш кечын. Тый пеш кодынет гын, ме
Йыван дене кызытеш пеленет илаш тӱҥалына.
Елена Антоновна (Онисан ӱмбак ончалеш, шыргыж колта). Тыге. кодаш
пеш шонена. (Онисан ӱмбак ончыкта.) Теве тудлан таум ыште. Тудо тыге ышташ
кӱштыш.
Санюк. Ониса кокай?!
Елена Антоновна. Тудлан тыйын качет моткоч келша... Тыйын мариет...
Йыванын лӱмжат грекла "Иоан" лиеш, манеш, марлаже — "Юмын пӧлекше"...
Санюк (пӧлем покшек писын лектын шогалеш). Петр Андреевич, те эше палыме
одал мыйын Ониса кокам, Анисия Семеновна дене. Палыме лийза, пожалуйста.
Лыжгаев. Палыме ыштымыланда моткоч куанен колтышым...
Санюк. Авам ончылно тынар огыл, кокам ончылно моткоч титакан улам. Тудо
мыйым ончен куштен, тудо чыланам манаш лиеш, ончен куштен. Виталийымат,
авамымат, а
ынде Павликым онча. Мыланна кӧра тудо туныктышат, врачат, инженерат ыш лий.
Мыланна кӧра ӱмыр мучко кухньышто да ванныйыште жапым эртарыш. Малашыжат
шагал
пернен, теммешкыже кочкынат огыл... Мый таче тудым обижатлышым, чот
обижатлышым.
Тидлан шкаланем верымат ом му. Эре тудын нерген веле шонен коштам. Очыни,
кажне
суртын, кажне ешын шке Онисаже уло. Уке гын, тиде пӧрт пиалан огыл. А
мемнан
пӧртна пиалан. Тиде тыланет кӧра гына, Ониса кокай. Проститле мыйым, нелеш
ит
нал, ия ӱдырамаш. (Кокаж деке пызнен шогалеш.)

Урем гыч такси йӱкым пуа.

Лыжгаев. Мылам каяш жап.
Тачана. Вашкет тый, капитан...
Лыжгаев. Вашкет гын, куакш вереш пижын шинчат.
Елена Антоновна. Петр Андреевич можыч, тыланда полыш кӱлеш? Илышышкыда,
маныт, ала-могай азап пурен. Министр дене, можыч, кутырен налаш?
Лыжгаев. Уке, ок кӱл. Пашам чыла радам дене кая.
Елена Антоновна. Те ида аптыране, ынде родо-тукым улына.
Лыжгаев. Молан? Аптыраныман уке! Тольык мыйын чыла сай. А ынде утларак яжо
лиеш. Шешкым уло, тулачем-влак улыт, уныкам кушкеш!
Метрий. Чеверын, кочай!
Лыжгаев. Чын, коча улам. Коча. Таза лийза чыланат. (Омса могырыш кая.)

Ониса почешыже ужатен ошкылеш. Тошкалтыш площадкыште Ониса ден Лыжгаев
мутланат.

Ониса. Ну вот, ойырлена ынде: те каеда, ме кодына. "Вӱдшӧ йога — серже
кодеш..." муро семын.
Лыжгаев. Тыге, ойырлена таче. Мом ыштет, илыш тыгай, тудо шуко йыжыҥан.
Ониса. Сералтыза ик-кок шомакым. Жапда лиеш, возыза! Мыйын жапем лиеш —
лудын лектам.
Лыжгаев. А те... миен огыда керт Волгоградыш? Ола дене палыме лийыда,
Мамаев курган ӱмбак кӱзен ончеда. Юл мучко ийын коштыктем.
Ониса. Кызытеш ом пале. Можыч, иктаж гана миенат шуам. Ынде ешна кугемын. А

лиеш, очыни, адак кугурак. Виталийлан полшаш кӱлеш... Да Павликат кушкеш...
Йыванымат ончыман... (Павликын йӱкшӧ: "Кокай! Кӧршӧкым!..")
Мием! Мием! Чечас!.. Чеверын, капитан.
Лыжгаев. Чеверын, Ониса-Агрипина.

Пӧлемыште, кугу ӱстел воктен, Елена Антоновна, Тачана, Санюк да Метрий
шинчат,
чайым йӱыт.

Ониса (пура). Мо яра чайым йӱын шинчеда?
Елена Антоновна. Лучо шич воктекына, пырля каҥашен налына.
Ониса. Чечас, чечас... Салмамуным кондем тыманмеш... Ой, чайкорка шаланыш!
(Кухньыш куржын колта, плита воктене толаша да веселан мура.)
Окна йымал ужар ломбо
Таче ок тошт йӱк пуаш.
Санюк дене Йыван коктын
Пиалан улыт таче кас.

Шовыч.



082099
************************************************************************
8—20
Муро толкын

Унана — Василий Тукманов

Самодеятельный композитор Василий Александрович Тукманов Марий Эл,
Звенигово
районысо Озерко (Пӱмъял) лӱман ялеш 1930 ий 24 апрельыште кресаньык ешеш
шочын.
1947 ийыште И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищыш баян дене шокташ
тунемаш пурен. Ныл талук гыч, училищым пытарымеке, М.Шкетан лӱмеш Марий
театрыш пашам ышташ колтат. 1963 ийыште Василий Александрович
П.И.Чайковский лӱмеш йоча музыкальный школыш (кызыт искусство школ) кусна,
икшыве-влакым баян дене шокташ туныкташ тӱҥалеш да тушто кумло ий тырша.
Кызыт сулен налме канышыште. Паша лектышыжым кӱкшын аклен, Марий АССР
Верховный Совет Президиумын Почетный грамотыж дене палемденыт.
Мурым возаш 1953 ийыште тӱҥалын. Мурыжо тӱрлӧ сборникыште лектын, чӱчкыдын
радио, телевидений денат йоҥгалтыт, концертлаштат колаш лиеш.



082199
************************************************************************
8—21

ЙӰКША ЧОНЕМЫН КИНДЫЖЕ

Мутшо Семен Николаевын. Семже Василий Тукмановын.

Ала кечан куэрыште,
Ала тылзан садерыште,
Но кычалме верыште
Ужна ме тый денет.
Кидетлан мыйын кидыште
Чон шокшо ыле ситыше,
Чонемын ыле киндыже
Чыла яндар мутет.

Молан кынелын кайышыч,
Шӱмем пырля наҥгайышыч,
Куэ дек шкемым тайышыч?—
Мондалте веселам...
Мом каласем мый ындыже?
Мо лийын, лучо пытыже.
Чонемын кӱын киндыже,
Но кӱын весылан.

Эрвелын ӱжараштыже,
Шӱмемын начкаташтыже —
Ме паленна эн рашыже —
Йӱлен ик кечыйол.
Чыла вет ыле тидыже!
Мо мыланна ыш ситыже?
Йӱкша чонемын киндыже,
А тый тугак от тол...

КӦ ТИТАКАН?
Мутшо Семен Николаевын. Семже Василий Тукмановын.

Молан тений ондак чараҥе ломбо?
Молан йошкарге кызыт тулдымо кава?
Тугак кая каштан-каштаҥын теве комбо,
А шӱм чомала оҥышто тава!
Кӧ титакан?
Кончен когылянна ик омо.
Кӧ титакан?
Тӱня волгалте — омо эртыш.
Кӧ титакан?
Чыла тошка еҥ ужмо-колмо.
Кӧ титакан?
Тетла мылам от лий эҥертыш.

Кунам мемнам чара мардеж пуале?
Кушан эрелан йомо чонысо чома?
Нигӧлан вуйым, ойлышна, она пу але,
А ынде йодыш южышко чыма:
Кӧ титакан?
Ончен когылянна ик омо.
Кӧ титакан?
Тӱня волгалте — омо эртыш.
Кӧ титакан?
Чыла тошка еҥ ужмо-колмо.
Кӧ титакан?
Тетла мылам от лий эҥертыш.

Мыят илем, тылат чонемым туржын,
Тыят йот велне, маныт, мыйынлак коржат.

Молан она лек ме тенийже, вашла куржын?
Мемнам ок ушо эр луман нуржат...
Кӧ титакан?
Кончен когылянна ик омо.
Кӧ титакан?
Тӱня волгалте — омо эртыш.
Кӧ титакан?
Чыла тошка еҥ ужмо-колмо.
Кӧ титакан?
Тетла мылам от лий эҥертыш.



082299
************************************************************************
8—22

Лӱмгече

Непотсола гыч калык поэт
Тений 8 августышто Макс Майнын шочмыжлан 85 ий темеш ыле...

Тудо сылнымут пашашке С.Г.Чавайнын ден М.Шкетанын илымышт годымак ушнен, ик
гана
веле огыл нунылан шке возымыжым тергаш пуэн, литератур, мастарлыкым нӧлтымӧ
шотышто ой-каҥашыштым колыштын. Чыла тидыже ял рвезылан кумда мургорныш
лекташыже
йӧным ыштен.
Макс Майн (Степанов Максим Степанович) Марий Эл Республика, Медведевой
районысо
Непотсола лӱман ялеш 1914 ий 8 августышто кресаньык ешеш шочын. "Тулан
кӱкшака"
очерк да шарнымаш книгаштыже (1984) воза: "Мыйын тукымем неле, но тунамак
чапле
пагытыште шочын-кушкын. Илышым йӧршеш пужен ыштыше Октябрь революций...
Тудын
сеҥымашыжым аралышаш верч кредалме граждан сар... Шаланыше озанлыкым йол
ӱмбаке
шогалтыме паша... Вичияш план-влак... Пытартышлан эн шучко да неле кече-
влак —
Кугу Отечественный сар. Теве тыгай ыле тунам элнан йыжыҥ-тукымжо..." Эше
ешарена: сӧй деч варасе совет калыкын илышыже. Чыла тидыже, манаш лиеш,
Макс Майнын
сылнымут творчествыштыже тӱҥ верым айлен шога, ик книга гыч весышке
ешаралтын,
пойдаралтын толеш. А савыктен Максим Степанович шагал огыл сборникым. Тудо
кугыеҥланат, тыгак йоча-влакланат лудашышт нылле наре книгам луктын.
Илыш-корныжо, кӱчыкын каласкалаш гын, тыгай. Нурма тӱҥалтыш да Йошкар-Оласе
шымияш школлам пытарен. 1934 ийыште Моско редакционно-издательский
техникумышто
корректорлан тунемын. 1938—1940 ийлаште Марий учительский институтышто
шинчымашыжым нӧлтен. Тылеч вара журналист, писатель пашашке тӱрыснек ушнен.
Кугу сарын
участникше. Сӧй деч вара КПСС ЦК пеленсе кӱшыл школым тунем лектын.
"Марий коммуна" (кызыт "Марий Эл") газет редакцийыште, верысе книга
издательствыште тыршен. Возаш 1930 ийыште тӱҥалын.
1974 ийыште, шочмо литературыш пыштыме надыржым шотыш налын, Макс Майнлан
"Марий
АССР-ын калык поэтше" почетный лӱмым пуымо. Тудо 1941 ий годсек СССР
писатель
ушем член лийын. Ӱмыржӧ 1988 ий 5 майыште кӱрылтын.



082399
************************************************************************
8—23

Кӱчыкын южо авторна нерген

Мокеев Анатолий Иванович Марий Эл, Куженер районысо Чашкаялеш 1949 ийыште
шочын.
Йывансола кандашияш школым пытарымеке, 1964 ийыште Оршанкысе педучилищыш
каен.
Ныл ий гыч, туныктышо лийын, Параньга районысо Элпанур кандашияш школыш
толын.
1970-1972 ийлаште — Совет Армийын салтакше. 1975 ий гыч корным ыштыше
Шернур управленийыште тырша.
Почеламутым шымше классыште тунеммыж годым возаш тӱҥалын. Студентше годым
икмыняр стихше Медведево райгазетыште савыкталтын.
1980 ийыште "Поро сескем" лӱман икымше книгаже лектын, ныл идалык гыч —
"Ӱшан
тул", а 1993 ийыште йоча-влаклан возымо "Эн мотор пӧлек" сборникше ош тӱням

ужын.
Пытартыш книгаже лекме ийыште Шернур районышто эртарыме Шабдар Осып лӱмеш
премийын лауреатше лийын. Анатолий Иванович тыгак ойлымашым, пьесымат воза.
Нуно
"Ончыко" журналыште савыкталтыныт.
Шернур поселкышто ила.
Ямбаршев Геннадий Григорьевич Киров область, Тужа районысо Пач-Югунур лӱман
марий ялеш 1950 ий 27 апрельыште шочын. Н.К.Крупская лӱмеш Марий
пединститутын исторический факультетыштыже шинчымашыжым нӧлтен. Илыш-
корныжо шуко шӧрынан: экскаваторщикат лийын, Медведево поселкысо 19 номеран
СПТУ директорын алмаштышыже,
тусо кыдалаш школын директоржо, Медведево район администраций вуйлатышын
алмаштышыже, Марий Элысе образований да воспитаний шотышто министерствыште
отдел вуйлатыше сомылымат шуктен. Кызыт Йошкар-Оласе технологический
колледжын директоржо. 1980—1985 ийлаште — Марий АССР Верховный Советын
депутатше. Совет Армий радамыште служитлен.
"За излучиной" икымше ойлымашыже 1986 ийыште "Путь коммунизма" (Медведево)
райгазетыште савыкталтын.
Г.Ямбаршев — "На тихой улице" (1982), "Трудные всходы" (1985), "Власть и
кровь"
(1996) да "Афганский след" (1998) повесть да ойлымаш-влак книган авторжо.
Йошкар-Олаште ила.
Савельев Аксай
Шапкин Виталий Владимирович Марий Эл, Шернур районысо Иумерсола ялеш 1947
ий 25
сентябрьыште шочын. 1962 ийыште, Кугу Коклала кандашияш школым тунем
лекмеке,
Йошкар-Оласе И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищыш пурен. 1968 ийыште
пӱрымаш
тудым Москошко наҥгая, П.И.Чайковский лӱмеш консерваторийыш конда. Тиде
заведенийым тунемын пытарен, В.Шапкин 1972 ийыште Йошкар-Олашке пӧртылеш.
Тиде жап гыч
пашам Марий музыкальный театрын оркестрыштыже ышта, пытартыш ийлаште эше
музыкальный училищыште флейта дене шокташ туныкта.
Статья, очеркым 80-ше ийлаште возкалаш тӱҥалын. Ӱмаште "Ончыко" журналыште
"Шкем
нерген гына огыл..." оҥай шарнымашыже савыкталте. Лудшо-влак тудым кумылын
вашлийыч.
Виталий Шапкин — Россий Федерацийын заслуженный артистше.
Йошкар-Олаште ила.
Галкин Иван Степанович Марий Эл, Советский районысо Рошня лӱман ялеш 1930
ий 16
сентябрьыште шочын. 1953 ийыште Карел-Финн (кызыт Петрозаводск)
госуниверситетын
финн-угор отделенийжым тунем пытарен. 1953—1956 ийлаште Эстонийысе Тарту
университетыште аспирантурышто шинчымашыжым шуарен. Кок талук гыч филологий
наука кандидат лийын. Аспирантур деч вара МарНИИ-н йылме секторыштыжо
тыршен. 1964 да
1966 ийлаште "Историческая грамматика марийского языка" кок томан книгам
савыктен. Тиде шымлыме негызеш 1968 ийыште филологий наука докторлык пашам
арален,
темыже: "Историческая морфология марийского языка".
Иван Степанович — студент-влаклан возымо книган авторжо. 1960—1982 ийлаште
тудо
— МарНИИ директор. Кызыт Марий кугыжаныш университетысе марий филологий
кафедрын
профессоржо. РСФСР наукын заслуженный пашаеҥже. Хельсинки оласе Финн-угор
обществын йот элысе членже.
Йошкар-Олаште ила.
Дмитриев Семен Дмитриевич
Егоров Виталий Логинович Марий Эл, морко районысо Ярансола ялеш 1960 ий 1
январьыште шочын. 1979 ийыште Морко кыдалаш школым тунем пытарымеке,
заготовщиктокарь лийын, сувенир цехыште пашам ыштен. 1980—1985 ийлаште
Марий пединститутын
студентше. Вуз деч вара Морко районысо школлаште туныктен. 1988—1990
ийлаште
МарНИИ-н младший научный пашаеҥже, литератур секторышто йоча сылнымутым
шымла.
1991 ий гыч Марий кугыжаныш пединститутысо марий йылме да литератур
кафедрын туныктышыжо. Тунамак "Кугарня" газет редакцийыште ышта.
Аспирантурым пытарен.
Возаш студент улмыж годым тӱҥалын. 1995 ийыште икымше почеламут книгаже
савыкталтын.
Йошкар-Олаште ила.



082499
************************************************************************
8—24

Бульдозерист, прозаик

Ӱмаште август тылзыште Сыктывкар олаште финн-угор писатель-влакын В
Тӱнямбал
конгрессышт эртыш. Тушто ятыр палымым вашлийна, у йолташ-влакымат муна.
Нунын
кокла гыч иктыже — Карел литературовед, критик Елена Маркова. Мут гыч мут
лекмеке, ойна уста прозаик Борис Кравченко деке кусныш. 80-шо ийлаште Борис
Евгеньевичын сылнымут ойпогыжо Карелийыште гына огыл, Россий мучко йоҥгышо
ыле. Елена
Ивановна тудын творчествыж нерген ятыр пашам возен, сандене Борис нерген
каласкалымем тудлан вучыдымо, оҥай ыле, очыни. "Илен-илен, кӧм от уж, куш
миен от шу"
манме семын, 1979 ий март тылзыште мыйым Москвашке, самырык писатель-влакын
ВИИ
Всесоюзный совещанийышкышт колтышт. Тудо ик арня эртыш. Ме "Юность"
унагудышто
илышна. Ик комнатыш логалыныт ыле удмурт прозаик, йолташем Владимир
Самсонов дене Карелий гыч толшо самырык руш писатель Борис Кравченко. Тунам
мый тудын кӱчыкын, но чаплын возымо икмыняр ойлымашыжым кольым. Тудо
кечылаштак тудым Всесоюзный радио денат кутырыктышт. Мо оҥайже, шкеж нерген
тыге каласыш: "Кондопога ола
гыч бульдозерист". Тыглай пашаче, талантан писатель! Руш йылмыш финн, Карел
мутсаскам кусарыше.
Тений июнь тӱҥалтыште Петрозаводск ола гыч серыш тольо. Елена Ивановна
мыйым да
поэтесса В.Изилянова (тудо Кравченко дене пырля Москваште Высший
литературный
курсышто тунемын) Борис нерген шарнымашым возаш йодын колтен, писательын
юбилейже вашеш у книгам ямдылат.
Б.Кравченко 1945 ийыште шочын. Ӱмыржӧ 1990 ийыште кӱрылтын. Илымыж годым
ныл ойлымаш книгам савыктен шуктен. Тудын сылнымутшым Ю.Нагибин, В.Крупин
кӱкшын акленыт. Тиде номерыште Б.Кравченкон 1995 ийыште лекше "Письмо"
книгаж гыч ик ойлымашым темлена.
А.ТИМИРКАЕВ.



082699
************************************************************************
8—26

Владимир Александрович Никифоров, пашан ветеранже, ончычсо военнослужащий
(Йошкар-Ола):
— Мый "Ончыко" журнал дене 1961 ий годсек палыме улам: тунам ӱмырыштем
икымше
гана тудым лудын-шерген онченам. Но тӱрлӧ амаллан кӧра журналым коклан-
коклан
веле лудаш логалын. Но теве иктаж лу ий годсек тудым подписке дене кӱрылтыш
деч
посна налын шогем. Журналын мӧҥгышкӧ толмыжо пешак йӧнлӧ: йӧратыме
повестьым але
ойлымашым, очеркым але статьям уэш-пачаш лудаш лиеш. Адакше ешыште улшо
кажне еҥ
шкаланже мо келша, тудым лудын кертеш.
Кызытсе саманыште "Ончыкын" кӱлешлыкшым умылтарышаш уке, шонем. Мыланем
Марий
Элын историйжылан пӧлеклалтше научный статья ден шарнымаш, "Прозо",
"Поэзий",
"Лӱмгече" рубриклаште лекше савыктыш-влак, тыгак калыкнан илыш-йӱлаже,
койышшоктышыжо да моло ойыртемже нерген материал-влак келшат. Кажне номерым
тӱҥалтыш
гыч пытартыш странице марте лудам. Тыгодым семынем таҥастарем, могай
авторжо
илыш дек чакрак шога, тудым ӱшандаренрак, утларак келгын сӱретла, кӧн
йылдмыже
лывырге, а кӧн кукшырак да т.м.
Ятыр савыктыш илышын тӱрлӧ шӧрынжым у семын ончалаш туныкта, шонкалаш
тарата,
тукым деч тукым дек шуйнен толшо шӱм-чон кылым арален кодаш да пеҥгыдемдаш
полша. Пытартыш жапыште журнал сылнештын, тӱрлӧ оҥай, илышын шолшо
йогынжылан келшыше материал-влак дене пойдаралтын. Журналын йылмыж нерген
ойлаш гын, мый тудым
марий калыкын илыше йылмыже манашат тореш омыл. Вес семын каласымаште,
савыктыме
произведений-влак лудашата, умылашат куштылго улыт. Тидыже, мыйын
шонымаште, редакций пашаеҥ-влакын калык дек, лудшо дек чакрак лиймыштым
ончыкта.
Шымленрак ончалаш гын, тӧрсырат шинчалан перна. Теве 1997 ийысе икымше
номерыште
"Чуваш калыкын муро онарже" вуймут ыле. Тыге каласымым мый йӧндымылан
шотлем,
молан манаш гын, Онар — марий калыкын патырже, легендарный геройжо.
Мутат уке, "Ончыко" журнал — кушмо корнышто. Тудын лудшыж семын тыге
тыланен ойлынем: тек тираж кугемеш, тек марий сылнымут утларак ешыш толеш,
айдеме чоным
пойдараш полша. Такше умылем: кызыт, калыкын чот нужнаҥме жапыште, тидым
ышташ
куштылго огыл. Вес ой тыгай: савыктыме материал-влакын тематикыштым
кумдаҥдыме
нерген шоналтыман. Школ илыш, воспитаний, самырык творческий вий,
производствышто сай лектышыш шушо еҥ-влак нерген шукырак лудмо шуэш. Шушаш
ийлан планым ыштымышт годым редколлегий ден редакций лудшо-влакын ойлыштым
шотыш налыт гын, сай
лиеш ыле.



082799
************************************************************************
8—27

Вуйлымаш

Поэзий
3 А.МОКЕЕВ. Анкет. Поэме.
25 Кӱчыкын южо авторна нерген.
27 "Ончыко" — илыш йолташна. Лудшо-влак каласкалат.
Лудыш
31 Г.ЯМБАРШЕВ. Афган йошкын. Повесть.
Поэзий
84 В.КАМИЛЯНОВ. Муралме шуэш. Юмын пӧлекше. "Тӱжем коклаште...". "Нимо
денат ом
керт таҥастарен...". "Ӱжара кас могырно алын пеледеш...". Эрта чыла.
Почеламут-влак.
86 Рвезе чоныштым сылнын почыт. Волжский районысо Руш Шайра школын юнкоржо-
влакын сылнымут саскашт.
Драматургий
91 В.ФИЛИППОВ. Ониса кокай. Кок кыдежан комедий.
Лӱмгече
122 Непотсола гыч калык поэт. Тений 8 августышто Макс Майнын шочмыжлан 85
ий темеш ыле... Фотоаршаш.
127 Т.ТИМИРГАЛИН. Уш гыч ок лек йыгыт йолташем. Поэт да воин Кузьма
Ижболдинын
шочмыжлан — 75 ий.
130 К.ИЖБОЛДИН. Урал ӱмбалне. Почеламут.
Лудыш
132 А.САВЕЛЬЕВ. Шӱм ок йӱкшӧ. Ойлымаш.
141 А.ТИМИРКАЕВ. Бульдозерист, прозаик.
142 Б.КРАВЧЕНКО. Лазар комендант. Ойлымаш.
Шочмо мланде
147 Е.ПЕТРОВ. Кинде — чылалан вуй. Лудшын шонкалымыже.
151 В.ШАПКИН. Андрей Эшпай — илышыштем. Серыш, вашмутланымаш, шарнымаш,
дневник,
шонкалымаш. (Тӱҥалтыш.)
169 В.АЛЬМАКАЕВ. Шинчаже — ялт волгалтше шӱдыр. Тудлан поэт шӱм-чон гыч
лекше
мутшым пӧлеклен.
Ушеш кодшо картычке
173 И.ЛОБАНОВ. "Амфибий-айдеме". Кӧ тудо?
Туныктымо паша
175 И.ГАЛКИН. "Организаций" але "чумыртеж"?.. Марий литератур йылмын
мутвундыжым
пойдарыме нерген икмыняр шомак.
178 С.ДМИТРИЕВ. Мыскаран юзо вийже. (Тӱҥалтыш.)
Критике
185 В.ЕГОРОВ. Кажне пагытын — шке сылнымутшо. 1998 ийысе марий прозо.
(Тӱҥалтыш.)
192 Унана — самодеятельный композитор В.Тукманов.
Номерыште И.Речкин да авторна-влакын фотоштым кучылтмо.

Содержание
Поэзия
А.МОКЕЕВ. Анкета. Поэма.
Коротко о наших авторах.
"Ончыко" — друг жизни. Размышления читателей.
Проза
Г.ЯМБАРШЕВ. Афганский след. Повесть.
Поэзия
В.КАМИЛЯНОВ. Стихи.
Произведения юнкоров Шарибоксадской школы Волжского района.
Драматургия
В.ФИЛИППОВ. Тетя Анисия. Комедия.
Наш календарь
Народный поэт из Нефедкино. 8 августа этого года исполнилось 85 лет со дня
рождения Макса Майна. Фотоочерк.
Т.ТИМИРГАЛИН. Он всегда перед глазами. 75 лет со дня рождения поэта и воина

Кузьмы Ижболдина.
К.ИЖБОЛДИН. На горе Урал. Стихотворение.
Проза
А.САВЕЛЬЕВ. Неостывшее сердце. Рассказ.
А.ТИМИРКАЕВ. Бульдозерист, прозаик.
Б.КРАВЧЕНКО. Комендант базара. Рассказ.
Родная земля
Е.ПЕТРОВ. Хлеб — всему голова. Размышления читателя.
В.ШАПКИН. Андрей Эшпай в моей жизни. Письма, беседы, воспоминания,
дневники,
размышления. (Начало.)
В.АЛЬМАКАЕВ. Глаза ее — светящиеся звезды. Очерк.
На конкурс "Незабываемое фото"
И.ЛОБАНОВ. "Человек-амфибия". Кто он?
Трибуна учителя
И.ГАЛКИН. Езе раз о проблемах словарного запаса марийского языка.
С.ДМИТРИЕВ. Волшебная сила сатиры. (Начало.)
Критика
В.ЕГОРОВ. У каждого времени своя песня. Размышления о прозе — 98.
Гость журнала — самодеятельный композитор В.ТУКМАНОВ.
В номере использованы фотографии И.Речкина и наших авторов.



0902а99
************************************************************************
9—02
"Марла календарьыште" — калык муро

Муро — тиде калык кумыл, уш сылнымут памаш. Йога тудо курым-курымла дене,
шуко
тукымын чон моторлыкшым иктешлен да чонжым порсынлен.
Шке сылне семже да мут лыжгалыкше дене шулдырым налын, шочмо мурына мӱндыр
верлашкат чоҥештен миен шуын. Палат марий мурын сымыстарыше вийжым венгр,
финн, эстон да моло кугезе родына-влакат.
Тӱрлӧ кундемлаште илыше марий-влакын мурышт яжо семышт дене веле огыл,
тыгак шке
мут ямышт денат ойыртемалтыт. Тӱрлӧ велысе муро аршашын шке шотан улмыжым
В.М.Васильев, П.П.Глезденев да молат кӱкшын акленыт да "Марла
календарьыште" савыктеныт.
Шӱм-кыл эҥертыш семын келшыше муро еҥ дене пырля ила, чон воштончыш семын
палдырна. Южо пагытыште гын муро чондай поснак кумдан почылтеш. Теве
мондалтдыме
сӱан пайремым налаш. Могай гына чевер муро, шергылтын, еҥ-влакын чоныштым
порсынлен огыл. Мутлан, "Элнет пӱнчет — кӱгӱ пӱнчет" мурым налаш.

Элнет пӱнчет — кӱгу пӱнчет,
Товарвондым чот кучыза.
Элнет курыкет — кугу курыкет,
Алаша волымым чот ончыза.
Элнет вӱдет — кугу вӱдет,
Ведра кылдам чот кучыза.
Тенийсе калык кадыр ушан,
Уш-акылдам чот кучыза.
("Марла календарь", 1909:42).

Тиде — качын ачажын сӱаныш кайыше-влакын пуымо муро-сугыньо, муро-поро ой.
Тургыжланен шонымо муро семын тӱзаталтын.
Йӱла дене кылдалтше "Сӱан толеш — сӧй толеш" мурат чӱчкыдын шергылтын,
кызытат,
южым шерын, мӱндыркӧ йоҥга.

Сӱан толеш — сӧй толеш,
Путат пеле шыл кӱлеш.
Путат пеле шыл шолташ
Терат пеле пу кӱлеш.
("Марла календарь", 1909:40).

Сӱан йӱлам шуктымо дене кылдалтше муро-увер, муро-шижтарымаш, манаш лиеш.
Сылнылык шотыштат шке тӱсан. Утыждене кугемден каласымым ужына. Мурын
тӱҥалтыш ойжо
нергенат мутым лукташ уто огыл. "Марий калык ойпого. Эрвел марий муро-влак"

сборникыште (Йошкар-Ола, 1994:217) сӧй толеш ойсавыртышым А.Я.Спиридонов
кучедалмаш семын кусарен, рушла "бой идет" манын. Мемнан шонымаште гын, сӧй
шомакше
сӧйгымашым ончыкта. Вет сӱан лӱшкен, сӧйген, рӱжген эрта, йӱк-йӱан чот
шергылтеш. Гармонь, тӱмыр, мурымо йӱкет иктыш ушнат.
Ожнысо сӱан муро шке рифме-влакше денат оҥай. Калык ойпого произведенийыште
икгай ойсавыртышлам ужына. Лач тиде ойыртемже тӱҥалтыш, покшел да мучаш
рифмым
тӱзаташ полша. Тошто кужу мурылан тыгай икгай йӱк йоҥгалтме сын келшен
толын.
"Уач-уач мераҥет" мурат тошто сӱан йӱла дене кылдалтын. Ял мучашысе капкам
почмылан сӱанвуй оксам тӱлышаш, тыге гына умбаке корным кучаш лийын.
Уач-уач мераҥет
Ошемын гын, уке гын?
Пасу шеҥгел капкаже
Почылтын гын, уке гын?
Мемнан налшаш ӱдыржӧ
Ӱшанен гын, уке гын?
("Марла календарь", 1909:43).
Сӱаныште моктымо муро-влакат шергылтыт. Теве марлан кайыше ӱдырын мотор
тӱжвал
сынже нергенат ойлалтеш. Тудын чевер шӱргывылышыже "кӱ курыкеш кӱшӧ-лай мӧр
гане". "Таче-лай лумшо лум гане" ялукат мокталтеш ("Марла календарь",
1908:39).
Савыктыме вес мурышто гын ӱдырын шинчаже "шем шоптыр гане, тӱрвыжӧ вичкыж
лышташ
гане" ("Марла календарь", 1909:41). Калык поэзийыште утларакшым шара шинчаш
ош
мотор сӱретлалтеш (Туштак:43). Иктешлыше таҥастарымашат вашлиялтеш: "ӱдыр-
рвезе
чинче падыраш" семын мокталтыт (Туштак:39).
Качын ӱдырын ачаж ден аважлан оксам — олным — пуымо дене кылдалтше мурат
аралалт
кодын.
Чылдыр-чылдыр орважлан
Коло вич теҥгем йодалыт.
Налылден кайышаш ӱдыржылан
Шӱдӧ теҥгем йодалыт.
("Марла календарь", 1910:53).
Ӱдырым качын суртыш конден пуртымо годым Морко велне тыгай сӱан мурым
мурат:
Ужар нымыштым кондышна,
Кудо угылдам пуэда?
Ужар выньыкым кондышна,
Кудо каштадам пуэда?
Чевер оҥан кайыкым кондышна,
Кудо четлыкдам пуэда?
Чевер гына еҥгайым кондышна,
Кудо клатдам пуэда?
("Марла календарь", 1909:38).
Йодышан ой-влакым кучышо мурым В.М.Васильев 1909 ийыште кызытсе Морко
районысо
Кугу Шӱргӧ ялыште туныктышо В.А.Ипатов деч возен налын.
Марлан толшо ӱдыр качын ачаж ден аважлан, лишыл родо-тукымжылан пӧлекым —
кумалтышым — пуэн. Тыгай ожнысо йӱла нергенат муро шочын. Калык ойпого
произведений
сӱанвате, сӱанмарий-влакын ойышт семын чоҥалтын.
Ай, куп лӱҥга, куп лӱҥга,
Куп ӱмбалне куэ лӱҥга.
Ме лӱҥгена водын
Солык налшаш верч.
("Марла календарь", 1909:36).
Тиде тошто йӱла мурын шочмо вержат ончыкталтын: кызытсе Удмурт республикысе
Ныргынде ял.
Сӱаныште мыскара муро-влакат шергылтыныт. Нуно посна еҥын йӧрдымӧ койышыжым
почын пуат. Мутлан, южо илалше ӱдырамашын самырык лияш тӧчымыжӧ куштылгын
воштылалтеш.
Пӧртвуйышто кайыкше
Комбо лияш шоналеш.
Куптык-коптык куваже
Ӱдыр лияш тӧчалеш.
("Марла календарь", 1909:41).
Варажым, илен-толын, оҥай калык мурым изиш вестӱрлемден, (С.Николаев)
"Салика"
комедийыштыже кучылтын. Мыскарам йӧратыше илалше Терей, самырык лияш шонышо
Эчан
ватым воштылын, тыге мура:
Пӧрт ӱмбал пӧрткайыкше
Комбо лияш шоналеш.
Кыпти-копти куваже
Ӱдыр лияш шоналеш.
("У саска", 1965:47).
Писательын пьесыштыже мыскара муро изиш вес сынан. Тыгай ойыртемже кок
тӱрлын
лийын кертын. Автор вес семынрак мурымым колын. Тиде ик шонымаш. Весыже:
драматург изиш шке вестӱрлемден. Таҥастарен ончена. Калык муро "Пӧртвуйышто
кайыкше"
ой дене тӱҥалалтеш, а "Салика" пьесыште кучылтмо муро вес сынанрак:
"пӧртӱмбал
пӧрткайыкше" манме. Мурын пытартыш ойжымат тӱслен ончалына. Калык мурышто
кува
"ӱдыр лияш тӧчалеш" манме. С.Николаевын комедийыштыже Эчан вате "ӱдыр лияш
шоналеш". Ойыртемже "тӧчалеш" да "шоналеш" глагол шотышто гына. Калык
мурышто "куптык-коптык" кува воштылалтеш. Пьесысе мурышто оҥартышмут изиш
веле тӱсым налын:
кыпти-копти.
Произведенийысе моло мурыштат калык поэзий шӱлышым шижына. Мутлан, Марина,
Чопайым койдарен, тыге мура:
Чоп-чоп Чопай,
Ока кылан чондай,
Чондай тичак чонет уло,
Кумыж тичак кумылет уло.
("У саска", 1965:14).
Чопайын мурыжым возымо годым С.Николаев калык мурым шотыш налын. Теве тудо:
Чоп-чоп чомает,
Ока кылан чондает.
Йӧратет гын, шке шинчет,
Садыгак кодеш ты тӱня.
("Марла календарь", 1909:42).
Кок мурым таҥастарен ончаш гын, икгайлыкым ужаш лиеш. Нунын тӱҥалтыш ойышт
икгайракак. Калык мурышто чоп-чоп оҥартышмут дене чомает шомак кылдалтын, а
пьесысе мурышто — Чопайын лӱмжӧ дене. Драматург чоя рвезын лӱмжымат чоп
оҥартыш мутлан келыштарен чоҥен, очыни.
С.Николаев Чопайын мурыжым возымо годымат ожнысо калык поэзийлан эҥертен.
Эчукын
лишыл йолташыже ик мыскара мурыжым тыге кошартен мура:
Каза парнят — ший шергаш,
Тый пуэт, да мый ом нал.
Тыят чевер, мыят чевер, —
Тый миет, да мый ом нал.
("У саска", 1965:14).
Рвезыеҥ Маринам йӧрата гынат, шке кумылжым куштылгын воштылалын почеш,
сымыстарыме вийжым палдара.
С.Николаев самырыкше годым калык коклаште тыгайракак мурым колын, ушышкыжо
пыштен. Шке жапыштыже тудат савыкталтын улмаш.
Йошкар чондает ал чоло.
Тый пуэт, да мый ом нал.
Тыят чевер, мыят чевер,
Тый миет, да мый ом нал.
("Марла календарь", 1909:41).
Кок муро коклаште ойыртемже тӱҥалтыш корнылаште гына, молыжо икгаяк.
Н.Арбанын "Кеҥеж йӱд" комедийым ончалына. Тушто илалше Одокимын мыскара
мурыжо-влак оҥай улыт. Нунын "вожышт" — калык поэзийыште. Теве йомартле
кумылан шоҥгыеҥ
тыге муралтен колта:
Чиок-чок-чок чывигыже
Чыбыли * воктен шӱраҥеш.
Вияк-вак-вак лудигыже
Ер воктенет шӱраҥеш.
Кигик-когик комбигыже
Эҥер воктенет шӱраҥеш.
Шернур марийын ӱдыржӧ
Мемнан воктен шӱраҥеш.
("Кеҥеж йӱд", 1957:58).

*Чыбыли — эҥер лӱм, очыни.

Одокимын мурыжо калык муро деке пеш лишыл. Кумдан шарлыше калык поэзий
мурсаскам
ончыкташат уто огыл.
Чиок-чок-чок чывигыже
Чыбыли воктен шӱраҥеш.
Вияк-вак-вак лудигыже
Лавыра воктен шӱраҥеш.
Кигик-когок комбигыже
Вӱд воктен шӱраҥеш.
Кугынур марийын качыже
Мемнан воктен шӱраҥеш.
("Марла календарь", 1908:42).
Тыге калык поэзий саска ден Одокимын мурыжо коклаште ойыртемже кугуак огыл.
Но
икмыняр уло. Мутлан, калык поэзий произведенийыште "вияк-вак-вак лудигыже
лавыра
воктен шӱраҥеш", а Одокимын мурыштыжо "вияк-вак-вак лудигыже ер воктенет
шӱраҥеш". Калык лирикыште Кугынур марийын качыж нерген ойлалтеш. "Кеҥеж
йӱд" пьесын
геройжо Одоким Шернур марийын ӱдыржӧ нерген мура. А моло шотышто гын кок
мурыжат
икгаяк.
"Озаҥ марий" манше кугун тунемше-влак моло сӱан муро-влакымат савыктеныт.
Теве
"Тать-туть мераҥет" мыскара муро оҥай, воштылтыш кумылан.
Тать-туть мераҥет,
Таче лиеш сӱанет.
Таче лиеш сӱанет,
Эрла лиеш кувает.
("Марла календарь", 1908:42).
Н.Арбан тиде тошто мурым изиш вестӱрлемден, кумшо корныжым "тудо таче
оръеҥет"
манын. Мыскарам йӧратыше Одоким тыге мура:
Туйт-тайт мераҥет,
Таче лиеш сӱанет.
Тудо таче оръеҥет,
Эрла лиеш кувает.
("Кеҥеж йӱд", 1957:39).
Рекрут муро-влакат шке шотан, ойыртемалтше улыт. Нуно самырык пӧръеҥ-влакын
чон
шижмашыштым, ойгыштым почын пуат. Южо ойго шӱлышан калык ойпого
произведенийжым
муро-шортмашат манаш лиеш, очыни. Теве кызытсе Краснокам районысо Арлан
ялыште
(Пошкырт кундем) В.М.Васильев 1902 ийыште "Вӱташте-ет улылда вич алашат"
мурым
возен налын.
Вӱташте-ет улылда вич алашат,
Вич кульма гоч ончалал шӧнчалеш.
Ме тывечын каенат колтена гын,
Вич арка гоч ончалал шортыда.
("Марла календарь", 1909:37).
Тиде муро-ойго, муро-шӱлык, муро-чон коржмаш, манаш лиеш. Илыш нелылыкым
ончыкташ аркан — кӱкшака верын — образше полша, символ лиеш.
1909 ийыште В.М.Васильев Янаул районысо шочмо Тумна ялыштыже (Пошкырт
кундем)
1909 ийыште М.Андреев деч "Снеге-лай кӱмешке" мурым возен налын да
савыктен.
Снеге-лай кӱмешке, мӧр кӱмешке,
Мо емыжым кочкылден илалына?
Угычынат седыге пырля лиймешке,
Мо чон дене тӱсалын илалына?
Олма пакча мӧр пакча огеш лий,
Ик ӱмырна кок ӱмыр огеш лий.
(Марла календарь", 1909:37).
Мурын пытартыш корныжо поснак келге шонымашым куча: айдемылан ик ӱмыр
пуалтеш,
тудо шот дене, сайын эртышаш.
"Мемнан-лай урем — шаргӱан урем" эрвелмарий рекрут мурат кумда иктешлыше ой
дене
шыҥдаралтын.
Сорта мучаш сортажым шуяш лиеш,
Ӱмыр мучаш ӱмырым шуяш ок лий.
("Марла календарь", 1909:36).
Уна муро-влакат шке кӧргӧ сынышт дене ойыртемалтыт. Утларакшым моктымо
сылнымут
тӱс палдырна. Тиде шот дене В.М.Васильевын 1909 ийыште кызытсе Мишкан
районысо
Кемей ялыште туныктышо О.П.Александрова деч возен налме "Тӱжем денат, тӱжем
дене" мурыжым ончыкташ лиеш.
Тӱжем денат, тӱжем дене мӱкш эрталеш,
Шӱльӧ парчаш шинчылден каналта.
Мемнан декат тыгак уна лийза,
Мӱкшаваже олмешат ужына.
("Марла календарь", 1910:49).
Шуко жап вучымо унам пагален вашлийыт, уло кумылын ончат, мӱкшава олмеш
ужыт.
Ожнысо уна муро Башкортостан Республикын шуко верлаштыже палыме. Мутлан,
писатель Алексей Мурзашев Калтаса районысо Тӧлдӧ ялыште изиш вестӱрлемше
мурым возен
налын.
Тӱжем денат, тӱжем ден мӱкш эрталеш,
Шӱльӧ парчаш шинчылден каналеш.
Мемнан декат, родо-влак, унала мийыза,
Мӱкшаваже семынак ужына.
("Эрвелмарий муро-влак", 1994:117).
Родо кокласе сай келшымашым ший кӱварын образше ончыкта.
Тыят мӱндыр, мыят мӱндыр,
Мӱндыр коклаштына улылда ший кӱвар.
("Марла календарь", 1908:43).
Савыкталтше тошто муро-влак чоҥалтме шот денат ойыртемалтыт. Нуно мурызын
шӱмчон кумылжым почын пуат. Утларакшым муро-монолог манме аршашым
вашлийына.
Южо мурыжо руш мутым, ойсавыртышым вестӱрлемден каласыме дене мыскара сыным
налын. Шонымашым негызлыме семын ик сӱан мурым ончыктена:
Ик пӱгыштӧ — латкок оҥгыр,
Коклаштыже — ший оҥгыр.
Латкок кече вучен-вучен,
Давай суди ӱдырдам.
("Марла календарь", 1909:40).
Сӱанвате, сӱанмарий-влак "давай суди ӱдырдам" манын колтат, рушлат-марлат
оҥайын
муралтат.
Ший эпитетат мурылан посна сылнымут ямым пурта. Оҥгыр-влакын сылнын,
яндарын
йоҥгалтмыштым палемда.
Ожнысо муро-влак йӱк оҥартышлан поян улыт. Мутлан, "Чодыра вует гож-гож-гож-
гож"
мурым налаш. Шочмо марий пӱртӱс да айдемын ойгыж нерген ойлалтеш.
Чодыра вует гож-гож-гож-гож,
Пӱнчӧ лыгет — лыб-лыб-лыб-лыб,
Писте вует — лыж-лыж-лыж-лыж,
Шинчавӱдшат — йор-йор-йор-йор.
Изи шӱмжат — пырт-пырт-пырт-пырт.
("Марла календарь", 1909:44).
Тӱрлӧ йӱк оҥартыш мурын кӧргӧ сынжак, чоҥалтме ойыртемжак, манаш лиеш.
Тиде оҥай, шке шотан мурым С.Г.Чавайн, очыни, возен налын да "Марла
календарьыш"
савыкташ пуэн. Поэт шке мурыж семын печатлаш калык ойпого сылнымутым изиш
вестӱрлемден.
Кожла вует — гож-гож-гож,
Пӱнчӧ лыгет — лыб-лыб-лыб,
Писте вует — лыж-лыж-лыж,
Шопке вует — быр-быр-быр,
Шинчавӱдшат — йор-йор-йор,
Мемнан мутшат — шыр-шыр-шыр.
С.Г.Чавайн шопке вуйын быр-быр-быр лиймыж нергенат воза. Калык мурышто изи
шӱмын
пырткымыж нерген ойлалтеш гын, поэтын серымаштыже "мемнан мутшат — шыр-шыр-
шыр"
манын каласыме (Чавайн С., 1980:53).
Тыге "Марла календарьым" ямдылыше да савыктыше-влак В.М.Васильев,
П.П.Глезденев
да молат тӱрлӧ вере илыше марий-влакын сылне муро поянлыкшым чумыреныт да
нунын
кумдан шонен моштымыштым да шӱм-чон усталыкыштым почын пуэныт.

Иван Иванов, филологий наука кандидат, профессор.



0902б99
************************************************************************
9—02
Лудыш
Иван ФУРЗИКОВ
ӰДЫРАМАШ КУГЫЖАНЫШ
Ойлымаш

— Дуня, шӧрым тыланда кондем мо?
— Кондо, кондо, Марфа, таче мыйын унам уло.
Марфа кораҥ кайыш. Дуня окнам петырыш.
— Ӱдырамаш веле улыт, а илатше — во! — Дуня кугу парняжым нӧлталын
ончыктыш. —
Адакше вет йӧршын йот улыт, ни родо-тукым огыл, ни мо.
Отрадный поселкышко нуно кугу сар деч вара толыныт ыле. Жапше тунам пешакат
уда
лийын. Лавыраш пижше гай илен лекташ тӧчымӧ. Мучаш гыч мучаш марте пыкше
шуктымо. Пашажым вуй нӧлталде ыштет да веле илаш лие.
А нине тольыч... Вик пӧртым нальыч. А вара ешаркален чоҥаш пижыч, сурт
кӧргыштым
сӧрастараш. Иктыже кумло ияшрак, кок икшыван. Йошкар-чевер, таза тугай
ӱдырамаш.
Кеч вигак марлан шынден колто. Икшывыжлан окса переводым наледен: иктыжлан
— государстве деч, весыжлан — алиментым.
Вес ӱдырамашыже кумло ийым ятырлан эртен. Чиемже дене да шкем кучымо
шотыштат
нянькыла койын. Тӱжвач ончен веле пуйто. Чынжымак гын, мӧҥгыштыжӧ чыла тудо

йӧнештарен. Поселко мучко нерым шӱшкын коштеш. Чыла умылкала. Чыла пала.
Кидыштыже, манмыла, чыла тудын козырь, а вара тиде козырь дене леведеш да
леведеш.
Моло-влак ӧрыт ыле. Ӱдырамаш-влак веле илат, а нунын чыла уло. Пӧръеҥ-влак
нунын
тӧр огыт шу, кушто тушто?
А тӱҥалынже теве кушеч, ойго гыч тӱҥалын... Эше сар мӱгырен, пытартыш
рашкалтышыже солнен, но леве шошо ӱпшалтмат шижалтын. Тидыже тыныс
фронтыштат подвигым
ышташ ӱжын, тура каласаш — йӧратымаш фронтышто. Ӱдыр-влак, чолгаракышт,
ковыртатылаш тӱҥальыч, шкем сӧрастарылаш: "Ала иктаже чӱҥгалеш, ала пиал
кораҥ ок
кай". Тыгеракынрак шонен дыр латкандаш ияш Груша Поповат. Шонен да сайынрак
кояш
тыршен, да кончен вет икана ик мотор салтаклан. Тудыжо пошкудо пӧртыштӧ
пачерлан
шоген. Вашлияш тораш куржталме ок кӱл. Но салтак шкалан оза огыл. Таче
тыште,
эрла укеат. А самырык мужыр пырля илаш каҥаша. Боецет Груша деке илаш
кусна. Шукат ок эрте, ӱдырамаш нелемешат. Тунам салтакет ойла:
— Грушенька, мыйым вес частьыш кусарат.
— Мыят пырля мием,— ынеже ӱшане Груша.
— Шке шинчет. Мый гын ом темле. Тушеч мый тылат серышым возем, ӱжмашым
колтем.
Груша ок чакне, кая да кая.
Станцийышке пырля мият. Салтак шканже билетым налеш, а Грушалан огеш.
— Мый денем пырля тыйым яра наҥгаят. Мый вагоныш шинчаш тӱҥалам, тый мыйын
шӱштӱштем кучо.
— Йӧра.
Поезд каяш тӱҥалеш, писештеш. Боец тошкалтышыш тӧршта, а Груша... салтак
ӱштым
кученак киен кодеш. Вес вагонышкат кержалт шукта ыле, но кенеташте ӧрын
тӱҥгылга, а вараже кидым лупшалеш. Ончо-я, кузе мыскылалте! А иленытше вет
вате-марий
гай. Груша семынже шонен пышта: "Мӱшкырым ужын игылташ тӱҥалыт — шкемым
пытарем".
Ӧрдыж гыч толшыжо ялыште шкетын веле огыл лийын. Сар нигӧмат чаманен огыл.
Тыште, военный-влак пелен, изиш да кинде катыш логаледен. А кеҥежым
подсобный озанлык гыч тӱрлӧ емыж-саскам солалташ лийын. Вот ты озанлыкыш
шкет еҥ-влак шыҥеныт.
Тушто Марфа Пронинат вольыкым ончен илен. Ӱдыржӧ тудо кугурак ийготан,
палыше да
моштышо улмаш. Икана Груша дек мия да вик тура манеш:
— Груша, тый пытартыш жапыште ала-мо тӱлыжгышынрак коштат.
— А мо?
— Ужатышыч шкендын ик-кок кечаш таҥетым да ынде вуйым сакенат. Теве офицер-
влакат тыйым кӱтат. А тый? Нелемын отыл дыр саде салтакет деч?
Груша чытырналт кая, шӱмышкыжӧ ты шомак керылтеш.
— Ит лӱд, ит лӱд. Мый тыйым ынем аптырате, чаманем да ойлем. Ужам,
йӧсланет. А
молан кӱлеш? Азам ыштет гынат, молан колянашыже? Ешаҥат велыс. А ньогатым
ончаш
мый полшем. Мыйжын нигӧ укес, тукымемжат кодын огыл. Да тыят тыште шкетын
веле
улат ала-мо. Вот и пырля илаш тӱҥалына.
— Йӧра, Марфа, йӧра. Тау. А мыйже... илышем пытарынем ыле.
— Ну, мом тый, мом тый? Ынде вет нуным, салтак тӱшкатым, пешыжак огыт
пытаре
ала-мо. Пӧртылыт. Чоннам кандарен кертына. Тидын верч коляныме ок кӱл.
Тугай кугу ойгым сеҥен лектынна гын, ындыже мом шонаш?
Груша шып шога. Келша. "Ӱдыр-влак" ушнат. Пачерым муыт, Агафья куван ик
пӧлемжым
айлат. Военный-влакын ял гыч кайымекышт, тыгай яра пӧлем шуко кодын. А кува
поро
чонан, пел озанлыкшым "ӱдыр-влаклан" пуа.
Пакчашке пареҥгым веле шынден шуктат — Груша эрге азам ыштен пышта.
Мӱшкыранже
годым вожылынрак коштын, а ынде кенета ылыжеш. Угыч чон пурымо гай лиеш,
кумыл
кӱза. Чара падырашыж йыр вараксим гай пӧрдеш. Марфажат нунын пелен ыра,
витне.
Коктын ик лоптырес ньогам орыштыт. Коклан оза куваштат шинчылтеш. Ял илыш
вет.
Самырык-влакым пӧртыштӧ кучет, ужат?
Аза шочмо увер вашке шарла. Ял калык пушкыдо шӱман. Кушто ойго-куан эре
полшаш
ямде. Оза кува ончыл примерым пуа.
— Наза, ӱдыр-влак, кучыза мый дечем пӧлекым. Кӱрка чывем кӱрыклаш тӱҥалын.
Ялыште муным муза да пӱкташ шындыза. Шыжылан шуко чыван лийыда. Мый шкежат
шынден
кертам ыле да мылам, шоҥгылан, шуко кӱлеш мо? А те самырык улыда, ашныза.
Куван кидше куштылго улмаш. Тудын почеш Парамон салтак вате каза пачам
конда:
"Пукшен лукса, телылан каза лиеш". Варажым тошто чиемым, ластыклам нумалыт,
эр
еда шӧр-торыкым кондат.
Шкештат, самырык-влакет, яра киен огытыл. Марфа волгыждӱр денак кынелеш да
кечыгут вуй нӧлталде пашаште. Мӧҥгыштӧ, тӱшкаште. Идалык-кокыт гыч
пӧрткӧргыштӧ,
суртпечыште тунар жича погына — пошкудо-влак ӧрын кидым гына шаралтат. А
ӱдыр-влак шоналтат: "Шке пӧрт кӱлеш, шкалан суртпечым погыман". Кува дене
шыгыррак,
содыки кок еш вет, кок озанлык. Тудо пагытыште еҥ-влак олашке куснен каяш
тӱҥалыт. Сареш пытыше пӧръеҥ-влак деч посна озанлыкым кучен шогаш неле, вот
и производствыш, ямде пачерыш шӱшкылташ кумылаҥыт. Поселкышто яра пӧрт-влак
коедаш
тӱҥалыт. Мемнан самырыкна-влаклан Дуся Конопатинан суртшо келшен. Пӧртшӧ
кугуак
огыл, телым пу шуко ок кӱл. Эшеже пӧрт пелен тӱрлӧ оралтыже саяк. Вольыкым
кучаш
пеш лачеш толеш. Торгаялыт да налыт. Так, туак гаяк солалтат, тӱжемат пеле
теҥгем гына тӱлат. Агафья кува деч мӱндырат огыл, кӱлеш годым шоҥгылан
йочам ӱшанен
кодаш лиеш.
Грушан пушкыдо кумылжо пӧръеҥ-влакым шкеж дек шупшын. Ялыште нуныжо
шагалрак
лийыныт гынат, улшышт тудым уждымыла ышт эрте. Уке, кораҥын огытыл. Пел
йолан
Ерофеят эсогыл ӱдырамаш-влак дек пуреден коштыт. Шкеже такше илалше,
ватыжат
уло, да вет Грушаже ӱянрак. Омсам тӧрлатен пуа, иктаж-кушан пудам пералта,
пакча
печым пеҥгыдемда. А пашадар акшылан — шошо кастене кудывече пырня
ӱмбалне... Толынжо тудо эре костенеч дене. Изи ньогалан олмам, чеверракым,
кучыкта, аважлан —
шулдакан кампеткым. Ӱдырамаш тыгайлан шулен кая, шке чон ласкажым пӧлекла.
Тыгай
годым Марфа пакчашке лектын кая, ок мешае. Пала вет, Ерофейын кидше
шӧртньӧ, эре
кӱлеш лиеш, а ӧндалмашеш ӱдырамаш ок пучо.
Да Ерофей ыштен, ик нунылан веле огыл полшен. Тыштат тудо шонен муын:
Грушамыт
дек веле коштеш гын, ватыже вигак тогдая ыле.
Ялышке икана самырык еҥ толын лектеш. Тудо ондакрак, салтаклан коштмыж
годым, ик
ӱдырым йӧратен улмаш, но садыже кызыт уке, ала-кушко лектын каен. Ончычсо
салтакет ынде Груша ӱмбак шинчажым пышта. Лӱмжӧ — Коля Полозов. А Груша,
ойлышаш уке,
чапле, кумылым тарватыше. Вот Полозовет "капканыш" логалеш. Йӧратенжак
шынден
огыл дыр, но коршаҥгыла пижын. Такше, марлан налашак шонен. Озаватыжат
тыгак
пӱтырен темлен:
— Сай ӱдыр, пашалан тале. Азан лийын гын, вара мо? Кызыт шукын тыгай улыт.
Николай шкежат йырвеч шымлен: чын, сай ӱдырамаш, чапле!
Груша окмак огыл, чыла умыла. Шыве-шыве мутланымашке шуыныт гынат, ты
ганалан
урвалтыж йымак ок пурто. А шке семынже шона: "Кошт але изишак, орлане".
Икманаш,
шкан акым кӱзыктылын. А чоным кандарышыже уло — Ерофей коклан пуреден. Тыге
лушкымеке вараже качымариет огешат кӱл. Вот ӱдыр ден каче гай гына модыт.
Икана идымыште шурным шийше ӱдырамаш-влак тудлан пижыт:
— Груша, а молан Колькажым тынар орландарет? От ӧндалыкте мо?
— А тыйын могай пашат? Икана йоҥылыш йӱленам гын, ындыже от ондале.
— Шке палет.
— Дуська, мом Груша дек пижатше? Тудо ынде опытан, почешыже изиш
коштыктынеже.
— Коштыктем теве. Мый шке Колькажым шупшын налам. Чапле пӧръеҥ тудо, кеч-
кӧмат
марлан налын кертеш.
— А мо, Нина, тый, пожале, шупшын налын сеҥет. Тыгай пӧръеҥ-влак йол
йымалне
огыт кийылт. Мый гын уло кумылын ыле. Кеч ик йӱдлан. А тудо, ончалза-я,
качым
орландарен коштыкта...
Груша шыргыжалын гына — пашам ыштен, шийме машина ручкым пӱтырен...
Шижде, теле эртен. Ял илыш шке радамже дене каен. Полозовым шыжымак эше
чодыра
руаш колтышт, шошым гына ялыш пӧртыльӧ, да адак Груша дене пӱтырнылаш
тӱҥальыч.
Теле гоч, коеш, монден огыл, а шошым шанчашат шанчаш ӱмбак кӱза.
Ты ганалан Коля лийже манынак пижеш. Опытым поген шуктен, витне. Рушарнялан
Грушам пуш дене кошташ ӱжеш. Тыге ожнысек ышталтын. Эҥерыште ий кая, олык
мучко вӱд
шарла, тугай годым пуш дене кошташ — эн чапле каныш. Рвезе-влак шке
ӱдырыштым
эре тыге куандарат. Лывыргыракыштым вара темдалынак пыштат. Иктаж-могай
остров
гайыш шогалыт да — ӱма-ӱма. Теве тыге Николаят мунчалташ шонен.
Груша ӱжмылан мелын лиеш. Ӱмбаланже чыла уым чия. Тройной одеколоным
шӱралта
(молыжо тунам лийынат огыл). Николайже, ойлыманат огыл, агытанла оҥым
кадырта.
Груша дек миен лектеш. Марфа села магазиныш лектын каен. Грушаже азажым
Агафья
кувалан тушкалта да Колюш дене эҥер деке ошкылалеш. Тушто качын пушыжо ямде
шога. Шинчыт, олыкыш вӱд шарлымашке викнат.
Серыште шогылтшо ял еҥ-влак, тидым ужын, вуйыштым рӱзалтат. Палат вет, мо
умбакыже лийшаш. Ах, маныт, Марфаже уке, тиде вӱтельын почшым пӱтыралеш
ыле. Вет
алиментым клопотаен куржталаш Марфаланак перна. А тидлан мо? Пыльдырий...
А Миклайже тул когар ӱмбалнысе гай шинчен. Шонен вожылын, шӱлалташат кугун
ок
тошт, но содыки пушыжым кадыр лукышко викта. Тушто вондерат кушкеш, ялышке
ок
кой. Груша шкежат тургыжланен. Лӱдын-вожылшо монь огыл гынат, кызытше
кенета аптыраныш. Вот мо тудым тыште вуча, пеш сайын пален да шкежат тидым
шукертсек шонен. Ерофейже тудым ынде пешыжак кандарен огыл. Таза пӧръеҥ
гынат, садыжлан тептерже изиш лушкен. А Груша але тӧп вате курымыш пура
веле, тудлан пӧръеҥ деч шукырак кӱлеш.
— Коля, а тый мылам сырен от кошт?
— Уке, а молан сырашыже?
— Ну-у... Тыйым ом куандаре да. Молан почешемже коштат? Мый тылат мужыр
омыл.
Мыйын вет йочам уло. А тылат кеч-могай ӱдырат толеш.
— Тыге ит ойло, Груша. Мом тый?
— Палем, вес гана ӧпке шомакет лектеш. Азан ватым налынам, манат. Мый тачат
тый
денет ынем кай ыле. Марфа укеат, пурен шогалмекет, чонем шулыш. Ой, Коля,
ала-мом ышташ ынде, ӧрынам веле. манмыла, чонемат шупшеш, да лӱдыкшӧ.
Груша туртын шинчеш, вуйжымат сакалта. Тидыже Николайым аптырата, ӱшанже
йоммо
гай чучеш.
— Вигак шӱлыкаҥычат аман. Эх, тый, мыйын пӱркытем! — кумылаҥдыш рвезыжым
Груша
да, кидшым шаралтен, кӱшкӧ ончале.— Ах, могай тыште сылне! Чонлан тугай
ласка!
Миклай шулдыраҥе, утларак виян куаш тӱҥале пушыжым. Ӱшаныш: шонымыжо
шукталтешак. Пушыжым тудо тошто олым каван велыш виктыш. Ӱмбал вуйжым
телымак налыныт
улмаш, пел каван гына кодын. Тушко кӱзен возаш нимо йӧсыжат уке. Миклайын
шонымыжо семынак Грушат каласыш:
— Куо, куо, каван деке наҥгае. Тушто могырым кӱыктен кияш сай лиеш.
Ласка кече ырыктен ончалын, вӱдыжгӧ мардеж левын пуалын, кок йӧратыше шӱмым

пӱртӱс шкеак таратен вӱчката. Пушышт каван пелен эҥертен, шкешт олым
тӧшакыш
кӱзеныт. Конешне, иктыже кемжым, весыже туфльыжым кудашын. Курткыштат,
молыжат
шартыш лийыт. Шкештат варажым вате-марийыш савырнат...
Кас велеш мӧҥгӧ тарванат, пушышкышт шинчыт. Корно мучко огыт мутлане. Шаҥге
вожылмышт дене пелешткален огытыл гын, ынде ончыклык шонымаш аптыратен.
Ялышкат
лишемыт. А калыкше эҥер серыште нуным ончен воштылеш:
— Ончыза, ончыза, Грушана качыж дене вӱд вес век миен коштат, ындыже йӱксӧ
гай
веле ошкылеш. лулегыжат шулыш чай.
— Шошо тудо ӱдыр ден вате-влаклан руштыктарыше шуктыш гай,— капкашт ончылно

шинчыше кугыза-влак нуным ончен ужатат.— Оҥай, шукылан мо нуно тыге ваш
ушнышт?
Ерофеят сурт ончылныжо тошкыштеш. У мужырым ончен ужатен, семынже
шыргыжалын:
— Сӧсна шып коштеш гынат, мешакым пуреш. Тиде качымарият тыгак, шеҥын
пурыш, коеш. Ынде мылам тушто нимом ышташ. Йолем лушкыдырак, витне.
У мужыр мӧҥгышкӧ толын шуо. Марфа эше пӧртылын огыл. Сравочым почын пурышт.

"Ӱдыр-влакын" пӧртышт ару да улан. Пырдыжлашке обойым шупшмо, кӱвар ӱмбалне
шке
куымо ковер шинчалан вик пернен. Эсогыл лампыштат молын гай коптилке огыл,
а
трубан, десятилинейный манме.
— Ну вот, Коля, ынде мӧҥгысет семынак верлане.
— Но уна улметым ит мондо,— воштылал ешарыш рвезыже.
— Уке, уке, мый воштылын огыл,— шыргыжалын, Груша вачыж дене Миклайым
шӱкале.
— Ах, тый, шаула кумыланем!— Миклай ӱдырамаш вучымым шиже, омсам руалыктыш
да
марийже семынак тудым нӧлталын пыштыш.
Ялыште Марфа койылалтыш. Оравам шӱкен модын куржталше йоча-влак тудым
авырышт,
арава чуриянже увертаренат шуктыш:
— Марфа акай, а тендан дене Миклай чӱчӱ уло. Нуно вате-марийла модыт. Шаҥге
эҥерыште пуш дене коштыч. Вӱд шарлымашыш каен шыльыч.
— Шурка, нӧнчык, мом тый шойыштат?— вес эрге тудын пылышыжым кӱреш.
— Нимом ом шойышт. Чыла ял тидым ойла.
Марфа умшажымат каралтен колтыш, тыгайым колын, мӧҥгыжӧ содор ошкылале.
Вара ынде садак нимом ышташ ок лий манын шоналтышат, эркышныш. Мӧҥгыштыжӧ
омса гычак
пудештарыш:
— Тый тиде мом ыштылат, Груня? А Вовкатше кушто?
— Агафья кува дене,— пел йодышлан вашештен моштыш Груша.
— Кевытыште ик нимоат уке, эсогыл шинчалыштат. Шырпым нальым теве, нӧшмӱйым
пуышт. Тудыжымат муныла вашталтышт. Груша, Вовкам шкеак налын тол-я, мый
ноенам. А
мо тендан тыште чыла шала кийылтеш?
Марфа пӧрдалме вакшышыштым погаш пиже, а Груша тыш-туш лие да уремыш лектын
куржо. Миклай, нимолан ӧрын, пӧрт покшелне шогылтеш.
— Мом тӱҥшыла тошкыштат? Толынат гын, шич,— лӱмын шӧрын ончале Марфа, шке
оза
улмыжым ончыктынеже пуйто.
Груша йочажым кондыш.
— Груня, унам конденат гын, сийлаш кӱлеш. Мемнан тушто изиш кодын ыле вет,—
ласкаҥе Марфа. — Самварым шынде монь.
Да шкеже лектын куржо. Миклай ласкан шӱлалтыш: сай савыртыш.
Ӱстел коклаште Марфа стаканым кучыш.
— Мо верч йӱын колтена ынде?
— Марфа, мыланна пиалан илышым тылане.
Садыже шинчажым пашкартыш.
— Вот дык да! Изишлан гына сурт гыч лектын кайышым, а те уже...
— Мом шинчатшым каркалет? Миклай, ӱшандарен пеҥгыдемде.
— Айста тугеже пиална верч,— мане рвезе пӧръеҥ.
Шке шолтымо кочо вӱдет ятырак ыле. У мужыр сайын пурледенат ышт мошто,
витне.
Чеслынак руштыч. Марфа ончыч Грушам койкыш ужатыш, вара тушкак пӧръеҥжым
шӱкале.
Тыге Миклай Попова деран илаш кодо.
Ик арня эртыш. Ты жапыште Миклайым ӱдырамаш-влак шке тарзышт гай
кучылтыныт,
торта кокласе имне гай шупшкеденыт. Икте иктым кӱшта, весе — весым, чыла
вере
пӧръеҥлан шуман. Вӱдымат нумалеш, коҥгашкат олта, вес сомылымат ешарен
пуат.
Уке, паша ышташ ӧрканен огыл, но тудым изи йочала кучылтыныт, да чонлан
каньысыр
лийын.
Ик кечын Миклай ойым ышта:
— Груша, а молан мыланна Марфа деч посна илаш огыл?
— Кузе туге? Ойырлаш мо?
— Конешне. Шкет посна еш семын илен огына керт мо?
— Ой, уке. Мый тыге ом керт. Тый тышке чыла ямдышке толынат да эше
командоватлынет? Мый ом ойырло.
— Тугеже мылам каяш возеш.
— Ну и кай, пешыже кӱлешыжат отыл.
Да Миклай тошто пачерышкыжак, шоҥго кува деке, пӧртыльӧ. Садыже йодышташат
ыш
тӱҥал, шкеак каласыш:
— Ӱдырамаш кугыжанышет мемнан пӱйлык огыл, витне.
Миклай нимом ыш вашеште. А "кугыжаныш" шке семынже кожганыш. Пошкудо-влак
деч
кагазеш кидпалыштым пыштыкташ тӱҥальыч. Мемнан дене тыгай-тыгай еҥ илен?
Илен.
Тугеже кидетым пыште. Кӱлеш лиеш. Вашке нуно ты ял гыч каеныт. А справкышт,
чынак кӱлеш лийын, индеш тылзе гыч алиментым клопотаяш.

А.Александров-Арсак кусарен.



090499
************************************************************************
9—04
ТУНЫКТЫМО ПАША
Тамара САВЕЛЬЕВА,
Кулаково кыдалаш школышто марий йылмым да
литературым туныктышо

"САВИК" роман гыч тӱҥ геройын прототипше

Никон Васильевич Игнатьев курыкмарий кокла гыч сылнымутан произведенийым ик
эн
ончыч возаш тӱҥалын. Тудо курыкмарий литературлан тӱҥалтышым ыштен, шочмо
литературнан классикшылан шотлалтеш.
Фотей Михайлович Смирновын* ойлымыж почеш, Никон Васильевич эреак калык
коклаште
лийын, шочмо ялышкыже толаш пеш йӧратен. Пеленже эреак блокнотым коштыктен.
Калыкыште мом ужмо-колмыжым тушко возен шоген. Олашке мийымекыже, икмыняр
жап гыч
газетыш але журналыш могай-гынат статьям возен. Вара калык шкеж нерген
лудын.
Южо произведенийже автобиографий сынан. Мутлан, "Пычкемыш кугече",
"Мондыдымо"
ойлымаш-шамыч, "Вурс мардеж" роман да молат.
"Шочмо мланде", "Савик" роман-влакын да "Комсомол ӱдыр" повестьын тӱҥ
геройыштын
прототипыштат улыт. Василий Коротковын прототипше — Алыктӹр ялыште илыше
Василий
Долгов.
----------------------*Смирнов Ф. М. — 1909 ийыште шочын да 1983 ийыште
колен. 1977 ий март
тылзын тудын дене Салымсолаште вашлийын кутыренна.

Савикын прототипше — Актусола марий Семен Иорданов, Анфисан — Баландаева
Манефия
Ермолаевна.
Семен Торданов нерген В.Лукьяновын* очеркыштыже серыме.
Иордановым Лукьяновын очеркшын содержанийже почеш, а Савикым романын
содержанийже почеш лончылен таҥастарен лектына. Мучаште мо пале лиеш?
---------------------------------------------------------------------
Иорданов    Савик
---------------------------------------------------------------------"...
Актусола декат черет шуо. Тудат Больше-Юнгинский волостьыштак (1893 ий
ноябрьыште ала декабрьыште) волостной старшина Григорьев Федор да ялысе
староста,
лувуй-влак дене пырля описьым ышташ толын. Туштат недоимкым тӱлыдымӧ-влак
шукын
лийыныт..."

"... Таче теве пӧрт еда лӱмоксам поген коштыт. Кӧ тӱлен огеш керт, тудын
суртышто описьым ыштат, погым оптен каят, вольыкым вӱден луктыт...
Савикмыт декат черет шуо, оксам чыждырат..."
Романын содержанийже почеш тиде 1900 ий гутлаште лийын.

Тышеч коеш: чыла вереат незер калыкын илышыже икгаяк лийын, тудо чот
пызырналт
илен.

"... Тунам Иордановлан витле ий лийын. Тудо шкеже икмарда капан, шем ӱпан,
изи
пондашан, кумда шӱргывылышан. Шем шинчаж дене, лӱдде, тура онча, нигӧн
ончылнат
тудым ӧрдыжкӧ огеш кораҥде. Чыла чулым айдеме гаяк писын, руал пуымыла раш
ойла.
Тымарте тудо Актуш ялыште шып илен, мланде пашам ыште, ярсымыж годым
кермычым
кырен, известкам йӱлалтен, чыла тидым Сумкаште, Йӱрныштӧ — (Юриныште Ред.)
ужален.**"

"... Ачаже колымо нерген увер шоктымеке, тудо шоло волташ лектын кая.
Латкуд ийыш тошкалын веле гынат, рвезе йӧршынак капеш шушо гай коеш,
ӱнарымат ситышынак
поген. Туп-вачыжат, кид-йолжат пеҥгыдемын веле...
...1895 ий гутлаште, ял гычын лектын кайымекыже, тудо йӧршын вес тӱрлӧ
айдеме
лийын пӧртыльӧ...
... Юл вӱдым ий комыжлымеке, Савик ятыр жап мӧҥгыжӧ пӧртылын огыл, ала-
могай заводышто пашам ыштен илен. Но мом ыштен, кузе илен, тидыжым ялыште
нигӧ пален
огыл..."

----------------------*Лукьянов В. Правдым кӹчалшы. Кадыков Н.С. Сотыш
лӓкна. Йошкар-Ола,
1966.
**Мыят Актусолаште шочын-кушкынам. Шарнем: ял калык кермычым колхозлан кыра
ыле.
Колхозлан ситарымеке, ешышт дене шкаланышт да ужалашат ыштеныт. Кугу ешна
дене
меат кермычым кыренна.
Актусолам лекмеке, Сумкаш кайме корно деч шолаштыла коремыште известка лаке-
влак
улыт. Изиэм годым тушто известкыжымат муына ыле. Рвезе-влак тудым кленчаш
оптен
пудештаркаленыт.

Тӱжвач ончымаште тудо моло марий кресаньык деч нимо денат ойыртемалтын
огыл. Но
ыштыш-кучышыж дене, шонымашыж дене вес тӱрлырак лийын, ярсымыж годым тӱрлӧ
книгам шуко лудын...

... Заводлаште вич ий наре йомын коштшо эргымын..."— ойла Савикын аваже.
Савик 1895 ийыште 16 ияшак мӧҥгыж гыч лектын каенат, вич ий коштын. Тугеже
1900
ийыште 21 ияш мӧҥгыжӧ толын.
... Ӱмбач ончымаште Савик ала-могай пеле-пулерак еҥла коеш. Южо палыдымыже
тудым
орадыланат шотла. Чынжымак, йӧсӧ Савикым умылаш. Тудо нигунам шкенжым еҥ
шот дене ок кучо. Кеч-кунамат лӱмын кӱлдымашым ыштылеш. Йыдал йолан улмыж
годымат пел
эҥырашыжым луктын сака. Телым картузым, кеҥежым меж калпакым упшал коштеш.
Койышыжо шкеж деч кугу. Вес могырымжо, шоналташ гын, Савик пеш шотан еҥла
коеш. Кутыралтен колта гынат, мутшо эре лачеш толеш. Палашыжат шол тудо ял
калык деч шуко пала. Мӧҥгыштыжӧ яра жап годым ала-могай книгам шолып
лудеш..."

Савик деч Иорданов кумло вич ийлан кугурак. Тудын самырык жапше пашаште
эртен,
Витле ияш лиймекыже шыпак илен, яраж годым книгам лудын.
Савик латкуд ияшак пашазе класс коклаш логалын, книга деке шӱмешкен,
сандене тудын шинчымашыже кумда. Коло ик ияш власть, оза-влак ваштареш
кучедалаш тӱҥалын.
Иорданов шкенжым шот дене кучен гын, Савик мыскарам ыштылын, орадыла койын.

"... Ялысе да уездысе властьын кресаньык-влак деч налогым, лӱмоксам ондален
погымыжлан кӧра Иорданов чот тургыжланен, сандене чын верч кучедалаш
шогалын...
... Иорданов да тудын йолташыже-влак Озаҥ губернаторлан (тунам Полторацкий
лийын) вуйым шийын возен колтеныт, лӱмоксам погымым да волостьым вуйлатыше-
влакын
чыла пашаштым терген лекташ комиссийым ышташ йодыныт. Тушко губернатор
пелен
посна порученийым шуктышо чиновник-влакым да марий кресаньык-влакын
представительыштым пурташ йодыныт..."

"... Савик велыш ончат, тудын ойлымыжым колыштыт. Кутыралтен колташыже тудо
мастар, йылмыже йытыран савырна.
— Толза, толза. Полшыза,— манеш.— Кугыжаланда полшыза. Тӧра-влакдам
пукшыза,
йӱктыза, ӧрдыктарыза. Чапле вургемым налын чияшат оксам ситарыза... Ну,
молан
вара авамжым нигӧ ынеж нал? Мыланем оксам ышташ ынеда полшо? Оксадаже
мыланем
огыл вет, кугу мӱшкыран тӧра-влаклан кая.
... Ала тӧра-влак осал улыт, шонеда? Мыйын шонымаштем, пеш сай улыт:
лӱмоксам
кок пачаш шуко погат, парымым тӱлен пытарет гынат, уэш тынарак йодыт,
вольыкым
садак луктын-луктын ужалат. Кугорныш лекше ворымат эртарат..."

Иорданов ялысе да уездысе власть деч утаралтмыжым Озаҥ губернатор деч
ӱшанен вучен.
Иорданов деч Савик келгырак шинчымашан. Вет тудо заводлаште, вич ий наре
йомын
коштын". Верысе власть ваштареш Савик йылмыже да шкенжым чоян кучен
моштымыж дене кучедалеш.
Иордановат, Савикат шке шонымашыштым да койыш-шоктышышт дене калык коклаште
ойыртемалташ тӱҥалыныт. Нуным шуко палыше еҥлан шотленыт. Чӱчкыдынак
ончылнышт калык илышын тӧрсыржӧ нерген йодышым шынденыт. Савик ден Иорданов
нине йодышлан
шке семынышт вашмутым пуэныт.

"... 1894 ий январьыште Актуш ял марий-влак погым налме ваштареш шогалыныт
да
волостной старшина ден урядникым кыреныт, вара поктен колтеныт...
... Моло волостьлаштат марий-влак власть ваштареш шогалаш тӱҥалыныт.
Иорданов
лӱмлӧ еҥ лие...
... Власть тудым арестоватлаш кычалеш-кычалеш, муын ок керт: тудын кушто
илымыжым кресаньык-влак каласен огытыл, Иордановым шылтен ашненыт...
... Тунам Иорданов кугыжа деке чыным кычал каяш шонен пыштен..."

Йоласал пазарыште погынышо калык деч, ондален, Сморкалов недоимкым погаш
ямдылалтын шуктен, старостылан печатьым пышташ веле кодын.
Савик калыклан шке семынже умылтараш тӱҥалеш:
"... Кузе тыгай сай айдемылан от пу? Сморкалов тудым ӱян шинчаж дене
ончалеш.
Молан тудлан полшаш огыл? Вет ик теҥге денак уезд мучко, шагал огыл лучко
тӱжем
погына!.. Тиде ковыра еҥлан ӱмыр мучко мындырланен илашыже сита. Мо пеш
вуйдам
сакышда? Розго дене кырымыже ушешда возын гын веле?
Сморкаловын тӱрвыжат волен кая, шинчаже подкиндыла кугемеш..."
Тиде гана исправникын пояш шонымыжо ок шукталт. Калык сеҥышыш лектеш:
"...Ындыже калыкын шыдыже тӱргоч ташлыш. Нимом умылаш лийдымын вурседылын,
кычкырен, чылан исправник ӱмбак кержалтыч.
— Кучыза! Ида колто...
— Пуштына!— кычкырат...
... Лапкатарак капан ала-могай марий тыманмеш тудлан сӱспаным чиктен
шындыш:
— Те мемнам шуко кычкен коштыда... Ынде ме тендам кычкена!— койдарен
кычкырале
тудо..."

Власть, оза-влак ваштареш кредалмаште вуйлатыше семын ойыртемалташ
тӱҥалмекыже,
шот дене кучедал шуктыдеак, Иордановым арестоватлаш кычалаш пижыт.
Умбакыжат
ваштареш шогаш тудо ик йӧным веле муэш: чыла кугыжа марте шукташ да тудын
полшымыж дене калыкым пызырымаш деч утараш.
Савик калык коклаште вуйлатыше семын ойыртемалташ тӱҥалын, но
орадыланымыжлан
кӧра оза-влаклан тидым умылаш неле. Тудо власть ваштареш чоян кредалеш да
кредалмашыже вияҥ толеш.

"... Кугыжалан тудо вуйшиймашым возен: тӧра-влакын марий пашаче-шамычым
ондалымыштым, нужнаш лукмыштым, пӱтынек ончыктен... Кугыжам ӱшандараш
манын, вуйшиймаш
пелен шке ял калыкшын да пошкудо яллаште налме приговорым пыштен...
Петербургышко миен шогалешат, колеш: кугыжа Царский Селаште ила, маныт.
Иорданов поездышке,
шинчешат, тушко кудалеш. Пеленже поян вургеман ик айдеме шинчен. Саде
айдемет
Иорданов деч йодышташ тӱҥалеш:
— Кушеч улат? Кушко кает? Молан кает?
Тудыжо чыла каласкален пуэн да каласен:
— Кугыжа дек чыным каласаш каем...
... Тюрьмашке логалмекыже иже, пашаже томам улмым Иорданов пален
кудалта..."

Йоласал пазарыште бунтым тарватен кодымеке, Савик шкеже шылеш. Сморкаловын
вургемжым чиен шындат, лӱмоксам погымо спискылаште тӧрсырым уездыште тӧрлен
кода.
Сморкаловын паша верышкыжат, илыме верышкыжат миен шуэш. Унаже-влак
коклаште тудым йордымыш луктын кода.
Савик религий ден вуйлатыше-влак ваштареш кредалеш. Юмын слугаже-влакын
пашаштым
калык ончылно яндар вӱдыш луктеш: религийын лӱмжӧ дене калыкым ондалымым,
шкала-нышт веле пайдам ышташ тӧчымышт дене палдара.
Семыклан калык черкыш мия. Нигунам уждымым ужытат, чылан тудын йыр погынат.
"... Тыглай огыл, вуй гыч тӱҥалын, йол марте чыла ошо. Шкежат, имньыжат,
омыта
ӱзгар ден тувыр-йолашыжат, йыдалже, упшыжо, шӱргывылыш ден кидше — чыла
кагаз
гай ошо.
Калык службышко миен огылат, Серге попат погынымашке толеш.
"... Поп Савик декыла мия. Тудыжо пуйто огешат уж, калык могырыш савырнен
шогалынат, картузым рӱзалтен-рӱзалтен, шӱлыкан мурым мурым мураш тӱҥалеш:
Серге попем, Серге попем,
Молан вара магырет?
Ондалкалыме кугу черкет,
Кугу черкет омыл вет...

Серге попем, Серге попем,
Молан вара магырет,
Ондален налме оксам опташ
Пуд пурыман кӱсенет омыл вет...
Икмыняр жап гыч Небейменяткин толеш. Савик, "... могай-гынат мыскрам шонен
луктын, Юмылан ӱшанымым койдара, попын сутланымыжым, калыкым ондалкалымыжым
чарашке
луктеш, урядникым мыскыла, взяткым налмыжым, шемер калык ваштареш каймыжым,
поян-влаклан веле пайдам кондымыжым почын ончыкта...
Савик тыге ыштылмыж дене адакат шкаланже муо. Поп ден урядникым
мыскылымыжлан
тудым олаште мут кучаш шогалтышт. Лач шкенжым орадеш, нимолан йӧрдымӧ
айдемеш
луктын моштымыж дене веле тудо суд дечат, казамат дечат утлыш. Тыге огыл
гын,
вуйжым йомдара ыле дыр..."

Иордановын, тюрьмашке логалмекыже, эрык верч кучедалмыже лугыч лиеш.
Умбакыже
кучедалаш тудо йӧным огеш му.
Казамат деч утлен кодмекыже, Савик кидшым шарен шинчаш ок тӱҥал, умбакыже
кучедалмашым шуя.

"Иордановын кугыжалан ӱшанже пыташ тӱҥалын. Кугыжалан ӱшанже тудын утларак
да
утларак шулен...
... 1894 ий 14 ноябрьыште Иордановым ик ийлан тюрьмашке шынденыт. Тудын
йолташыжым, Кондаков Ондрим, да эше икмыняр молымат,— чылаже куд айдемым,—
тылзат пелылан петыреныт...
... Иорданов чылаже ик ий да индеш тылзе тюрьмаште шинчен...
...1996 ийыште мый Иорданов деке мийышым.
— Орлыкым ужын коштыч?— тудын деч йодым.
— Могай орлык! Мый вет чытыше айдеме улам,— ойла тудо.— Тюрьмаште улмем
годым
мый шуко пален нальым. Тюрьмаште политический пашалан кӧра шинчыше йолташем-
влак
мылам шуко каласкаленыт, шуко мыйым туныктеныт. Ынде палем: кугыжат,
чиновникат
— ик разбойник тукым улыт. Нуно чылан мемнам ондалат, кепшылтат. Поп-влакат
нунын велышкак улыт.
Чыным кычалше Иорданов Семен Григорьевич революций марте илен шуктен огыл.
Тудо
1900 ий гутлаште колен...
1935-1936 ийла."

Калыкын илышыже удаҥынак толеш. "... Японий дене кредалмылан кӧра казнам
тыге
шалатымылан руш кугыжа чот йӧрлештынат, тӱрлӧ тӧра-влак кресаньык шӱеш
кечалтыныт, тудын деч оксам кушкедыт.
Савик молгунамсыжлак важмалдыкын калыклан руш армийын кучедалын моштыдымыж
нерген, кугыжан да тӱрлӧ тӧран незер калык кӱшеш илен лекташ тыршымышт
нерген умылтарен:
— Кандалам чиктем!— исправник кычкыра.
Савикше тугак шыман, шот дене ойла. Сморкалов вурседылме, шыдешкыме парже
дене
тудын деке лишкак миен шогалеш гынат, Савик чакнаш ок шоно... кугу тӧра
ончылно
огыл, изи рвезе-влак ончылно йомакым колтен шогымыла веле коеш..."
Савик почеш Орави ял вате-влак бунтым нӧлталыныт.
"... Исправникым ала-мо татыште нӧштылынат оптышт. Кычкыраш тӧча —
умшашкыже
азавакшыш лапчыкым шӱшкын шындышт. Сморкалов ынде нимом ни ыштен, ни
пелештен ок
керт, ӱшкыжла пеҥыж кия. Утараш манын, старшина куржын мийышат, кок могырыш
шерын шындыме пондашышкыже кок ӱдырамаш кержалте...
Тӧра-влак йӧршеш орышт. Орави ялышке стражник-влакым колтеныт. Ӱдырамаш-
влакым,
кучен-кучен, пеш тазан кырышт. Ятырыштым петырен шинчыктышт. Савикымат
судыш
шупшкедышт, йодыштыныт, толаштареныт. Но чоя улмыжлан кӧрак тудо тӧра кид
гыч
тиде ганат утлыш..."

Иорданов кугыжан власть ваштареш Савик наре кредалын шуктен огыл. Икымше
бунт
деч варак властьлан шкенжым палдарен да умбакыже кучедалаш йӧным муын огыл.
Кугыжалан ӱшанымыжлан кӧра кугу йоҥылышым ыштен.
Тюрьма гыч илышым келгын палыше, кузе кучедалаш кӱлмым умылышо толын. Тушто
политический пашалан верч шинчыше йолташыже-влак лийыныт.
Но Иорданов уже шоҥго лийын, умбакыже кугыжа да тудын кулжо-влак ваштареш
кучедалын кертын огыл. 60 ий марте иктаж ныл талукым илен шуктыде ӱмыржӧ
кӱрылтын.
1977 ийыште Актусолаште Шонгин Павел Петрович* дене мутланенна ыле.
Иорданов
нерген тыге ойлыш:
— Мый тудым изишак шарнем. Шкеже кугу капан, чалемше пондашан коча ыле.
Тудо пашалан мастар айдеме лийын: самырыкше годым кермычымат кырен маныт
ыле, эреак апшаткудышко коштын да мӧҥгыштыжат тӱрлӧ ӱзгар-влакым ыштен. Пеш
шотан айдеме, оккӱлым ойлыштшо огыл. Колымекыжат, калык тудым шарнен:
кугыжа деке коштмыжым да
молымат ятыр жап ойлен. Ушан-шотын лийын, рушлат умылтарен моштен, сандене
Петербургыш миен толаш лач тудым йодыныт.
Иорданов Семен Савик деч иктаж 35 ийлан ончычрак шочын. Тунам калык
коклаште поян да чиновник-влак ваштареш кучедалмаш шуэн вашлиялтын. Сандене
Иордановын самырык пагытше пашаште эртен.
Савик 12 ияш улмыж годымак илышын тӧрсыр улмыжым ужын. Тунамак поян да поп-
влаклан шыдыже лектын. Кугурак лиймекыже, заводлаште пашам ыштен, пашазе-
влак коклашке логалын. Туштак власть, оза-влак ваштареш кучедалме йӧнлан
тунемын.
Мӧҥгыжӧ пӧртылмеке, мыскарам ыштымыж дене тудо ончыч шке ялысе чиновник,
поян да
поп-влак ваштареш кучедалеш, вара пошкудо ялышкат, волостьышкат шуэш. Чыла
вере
Сморкалов гай эксплуататор тӱчан чынжымак могай улмыштым калыклан умылтара.
Тидын дене кугыжан самодержавийын нимолан йӧрдымӧ стройжо ваштареш
кучедалаш калыкым тарвата. Ял марий-влак ынде ик тӧраланат огыт инане.
______________________
*Шонгин Павел Петрович 1894 ийыште Актусолаште шочын, 1980 тйыште ты
ялыштак колен.

"... Нунын лач ик ӱшанышт веле кодын. Тиде — кугыжа. Кугыжажым нуно Юмо
дене тӧр
шындат...
... Нимо деч вожылдымыжо, ойлен моштышыжо, пашам палышыже, манмыла, лач
Савик
веле. Тура ӧрын огеш шого. Кеч ял марий деч, кеч кугыжа ончылно, тудо эре
ик семын ойла. Каяшыже веле теве ынеж кай.
— Молан,— манеш,— каяшыже? Кугыжаже, мо, родем мо? Ия! Вет эн кугу
разбойникше
лач тудо..."
Петербургышто Савик ден Миколай Вӱран рушарняшке логалыт.
"... Тьфу! Тиде кугыжатше. Палач, тиде кугыжа огыл! — манеш тудыжо..."
(Савик —
т.с.).
Тиддеч вара Савик революций корныш шогалеш. 1905-1907 ийлаште листовко
прокламаций-влакым шаркала, политический пашам шукта. Граждан сар деч вара,
Совет властьым ыштымек, исполком председатель лиеш.
"... Ынде Савикмыт, пашазе калык оза улыт, коммунист партийын вӱдымыж почеш
социализмым чоҥат, у илышым ыштат..."
Тыгай кугешнымаш кумыл дене, ончыклык эрык илышлан ӱшанымаш дене
Н.В.Игнатьевын
"Савик" романже пыта.
Никон Васильевич Игнатьев, ты произведенийым возаш тӱҥалмекыже, Курыкмарий
районысо ялла мучко коштын. Тидын нерген Швед Макси тыге воза: "Никон
Васильевич дене мыйын илыме Нырйӓл ялыште вашлийынна. Тудо "Савик" романым
возаш материалым
погаш мийымыж годым мый декем пурен.
Н.В.Игнатьевын "Савик" романысе Савик геройжо Курыкмарий районысо
Актусолаште
илыше Семен Иорданов улеш. Шкеже тудо тунам колен ыле.
Никон Васильевич тудын нерген родо-тукымжо деч йодышт возен". *
Тамара Гавриловна Апатеева Савикын ик прототипше веле огыл, а эше вес
прототипше
улмо нерген воза:
"Савикын прототипше-влак Актусола марий Семен Иорданов да Салымсола марий
Савва
Федоров лийыныт...

* Максим Швед. Сото ӹлӹмӓш. Йошкар-Ола. 1970, 60 с.

...Семен Иорданов налогым погышо тӧра-влак ваштареш кучедалын, ик гана веле
огыл
арестоватлалтын гынат, эксплуататор-влак ваштареш кучедалмыжым чарнен огыл.
А
Савва Федоровшо кугу мыскараче, лӱддыме айдеме лийын. Ялысе нужна-влакым
чаманыдыме поян-влак, духовенство ваштареш кучедалын. Тунам ынышт петыре
манын, тӱрлӧ
семын мыскарам ыштылын: кеҥежым калпакым, телым картузым, ик йолешыже
портышкемым, а весышкыже йыдалым пидын коштын". *
Смирнов Фотей Михайловичын ойлымыж почешат, Савикын прототипше — Савва
Федоров.
Тудо Салымсолаште шочын-кушкын, аваж дене коктын иленыт. Федоров шолым
волтымаште, заводышто пашам ыштен. Ӱмыржӧ кӱчык лийын, граждан сареш колен.
Савва, мӧҥгыжӧ пӧртылмекыже, пеш койышан лийын: телым картузым чиен,
кеҥежым —
портышкемым, южгунамже ик йолышкыжо кемым кералын, весышкыже йыдалым пидын.
Южгунам пел эҥырашыже лектын кечалтеш улмаш. Тыге тудо, мыскарам ыштен,
поян, поп,
тӧра-влак ваштареш кучедалын. Кушто Савва лийын, тушто калык погынен.
Савва чӱчкыдынак Йоласал пазарыш коштын. Ик гана лачак бунт тарванен, ик
урядник
марийым лӱен шуэн улмаш.
Салымсола-влакет Федоровым да эше вес марийым кугыжа деке, Петербургыш
колтеныт.
Нуныжо столицышке миен шуыныт, но кугыжа деке логалын огытыл. Кӧ нуным
тушко
пурта? Савваже ушан лийынат, власть кидыш логалын огытыл.

* Апатеева Т.Г. Н.В.Игнатьев (Очерк, фотографийвлӓ, картинвлӓ,
ӓшӹндӓрӹмӓшвлӓ.)
Тымдышывлӓлӓн пособий. Йошкар-Ола: Книгӓм лыкшы Мары издательство, 1992, 12
с.

Пӧртныр черкыште Серге лӱман поп лийын. Тудын нерген мурымат муреныт:
"Серге
поп, Серге поп..." Умбакыже содержанийжым Фотей Михайлович ыш шарне.
Салымсолаште ӱдырамаш-влакат бунтым тарватеныт. Вуйлатышышт вич ӱдыр йочан
ава
лийын.
Икымше руш революций жапыште Савва Козьмодемьянск олашке кошташ тӱҥалын,
революционер-влак дене вашлиеден. Тушечын листовко, прокламаций-шамычым
конден да ял
еда шаркален коштын. Вара Савва олаште илен, революционер лийын. Тиддеч
вара
шкенжым шот денак кучаш тӱҥалын, мыскарам ыштылмыжым чарнен, а кучедалмашым
умбакыже шуен.
"Савик" романыште ончыктымо чыла событийжак илыш гыч налме огыл. Мутлан,
Савикын
шошым, ӱдымӧ годым, пасушко юмоҥа-влакым кондымыжо да нуным, аҥа тӱреш
тоялашке
сакалтен, мыскылен, шнуй-влаклан "пашам ыштыктынеже"; аважым кычкыме имне
почеш
кандыра дене йолыштен, Йоласал пазарыш ужалаш наҥгайымыже; граждан сар гыч
толын, ешаҥмыже, окружной исполкомын председательже лиймыже.
Савикын шочмо аважым вольыкла ужалаш наҥгайымым гротеск семын пуртымо.
Тидын дене автор незер калыкын чыташ лийдымын пызырналт илымыжым ончыктен.
Власть, оза-влак незер калык деч вольыкым, вургемым, кочкышым, атышӧрым,
сурткӧргыштӧ кучылталтше ӱзгарым — чыла погеныт. Лӱмоксам погаш манын, эн
лишыл айдемымат ужалыктымашке шуктеныт.
Чыла тиде авторын шонен луктын пуртымо событий, вет "Савик" роман
сылнымутан
произведений.
Н.В.Игнатьев прототипшылан ик Иордановым веле налеш ыле гын, тыгай келге
содержаниян да мыскара произведений огеш шоч ыле.
Никон Васильевич илышыштыже шкежат мыскараче лийын. Костатеев Гурий
Васильевич
"Ленин корны" газет редакцийыште пырля ыштымышт годым шарналтен воза:
"...Изишак
каналташ манын, кабинетла гыч коридорыш лектынна. Тугай годым кӧ, кузе
моштен,
мыскарам ыштен, воштылтен, каласкален. Игнатьев гын мемнатым, нӧргӧ-влакым,

К.Беляевым, Е.Астровым, Е.Моисеевым (ӱдырамаш-влак иктат лийын огытыл)
воштылтарен.
Игнатьев йолташ кошар парняж дене нерже мучко ниялтен вола да, "Кастене
ужым
вет, ик ӱдыр дене мом ыштышда" манын, умша тич южым пога, вара шыргыжал
колта.
Тыге воштылмашым тарвата. Но тидым вара шкежак лугыч ышта:
— Сита, паша вуча..." *
Шорина Сусанна Всеволодовна тыге шарналта:
— Н.В.Игнатьевмытын ешыштышт чыланат мыскараче лийыныт. Никонжат тыгаяк
улмаш.
Сура монастырьыште вуйвуйстыкланымыжлан кӧра озаже-влак тудым йӧратен
огытыл.
Тидын велдыкат, тыгак илыш неле улмыланат тудлан тушеч каяшыже верештын.
Авторын мыскарам ыштен моштымыжлан кӧрак тыгай оҥай произведенийым возен
кертын,
Савикын образшым шочмо литературлан пуэн.
"Савик" роман — марий литературышто икымше мыскара, сатирический
произведений.
Вуйлатыше-влакын тӱргоч опкынланымышт, калык пӱжвӱд дене пойымышт, нуным
орландарымышт нерген тыге талын, чоян, мыскылен возымо воштылтышым лукшо
виян произведений илышыштына кызытат шке значенийжым йомдарен огыл, у шӧрын
дене волгалтын
шога.

* Костатеев Г.В. Тиды цилалан праздник. Жерӓ. Козьмодемьянск, 1993. ¹ 1.
** Шорина С.В. 1922 ийыште Салымсолаште шочын. Кызытат туштак ила. Пенсийыш
лекмешкыже, туныктышылан ыштен. Тудын ачажын шольыж дене Н.В.Игнатьев Сура
монастырьыште пырля тунемыныт.



090599
************************************************************************
9—05

Леонид ВАСИЛЬЕВ
ШЫМШЕ МАСКА
Повесть

Телылан ямдылалтме паша тургымышто шижде-годде эртен кайыш йомартле да
йокрокрак
куван кеҥеж. Ал-чевер сентябрьым нечке да ночко октябрь алмаштыш. Тудыжат
але
тугаяк леве да волгыдо, чодыраште пытартыш поҥго пуш шарла, купысо вужгата
регенчыште пӧчыж йошкарга.
Ош шовыран куэрлаште да шӧртньӧ рӱдан пӱнчерлаште тӱвыргӧ кеҥеж дене
чеверласыме
ойган-шыма сем солна, а коклан вес шошо марте шочмо верыштым коден кайыше,
шокшо
велышке чоҥештыше кайык-влакын когоклымышт да виян шулдырышт шӱшкалтыме
шоктен
кодеш.
Йӱдлан чодыра шем шовырым чия. Шучкатан чучын колта. Теве лач пелйӱдлан
мӱндыр
сип лукышто пире-шамыч кенета чоным сӱсандарыше мурыштым тунар ойганен-
осалын
шуйдарат, але чодыра оза — маска, ала-молан сырен, туге урмыжал шында,
эсмаса
шордо-влакат чытырналтын каят, а кугышинча тумнаже пырысын гай вуйжым
пӧрдыктыл
шинча-шинча да уло йӱкын воштыл колта.
Пешакат тораште шапалге-сындыме, эше кушкын шудымо у тылзе койылалтыш.
Тудын
шӱлыкан, кандалге волгыдыжо чодыра ӱмбаке вишкыдын возо, изирак аланым пырт
сотемдарыш. Туштыжо шкет йымен шинчыше изи пӧрт, мӱкш омарта-влак, оҥа
леваш да
мӱкш еш-влаклан йӱштӧ телым эртарашышт мландышке урен шындыме омшаньык
палдырнышт.
Чодырасе пич пычкемышыште тумна кычкырале, кадыр нержым шолткыктен налят,
шулдырлажым шаралтен, ӱмылла койын, йӱкым лукде, ала-кушко сонарлаш
чоҥештыш. Омарта-шамыч воктене шогышо пушеҥгын кӱжгӧ укшышкыжо шинче да
коля-влакын вужгыктылмо саргайыше шудо орам кугу шинчаж дене кӱташ тӱҥале.
Тумна тышке кажне йӱдым
чоҥештен толын да тиде аланыште фуфайкым але шем паша халатым чийыше илалше
ӱдырамашым ужын. Кайык туддеке шукертак тунемын, мӱкшотар озаватын пӧрт гыч
шекланен лекмыж годымат, кунамже кенета фонарикым чӱктен гынат, лӱдын огыл.
Туддеч
ала-могай поро шӱлыш толын.
Озавате южгунам пӧрт лукышко эҥертен але омарташке шинчын, шагат дене
шоген, йӱд
йӱк-йӱаным колыштын, мӱкшомарта-влакын ӱмылкаштым эскерен: чылажат
верыштыже мо,
мӱй мӱшкыр маска иктажшым аньык гоч нумалын каен огыл — шекланен. Тумна
икана ик
ӧрыктарыше оҥайым тогдаен: ӱдырамашет пычкемышышке тутыш ала-мом вудыматен
шогас. Теве кызытат, иктапыр тошкыштмеке, кылмышат дыр, оҥжым ыреслыш да
пеле
йӱкын йывышт, но содор гына семынже кутыраш тӱҥале: "Ой, Юмыжат-пӱрышыжат!
Таче
кечын шомакем дене ма, пашам дене ма але шонымем дене сулыкышко пуренам
гын,
Тый, айдемым йӧратыше да чаманыше, языкем нал. Колто мый декем шке суксо-
аралышетым, да тудо мыйым чыла осал деч саклен шогыжо. Вет Тый мемнан шӱм-
чонна ден
кап-кылнам аралыше улат, да садлан тыйым чапландарена. Ачаж ден Эргыжлан да
Шнуй
Шӱлышлан таче да эре, да курым курымеш. Амын!"
Удылын чарнымекше, ӱдырамаш эше ик гана эрвекыла ыресым пыштыш да вуйжым
савалтен, омсам мурыкталын, пӧртышкӧ пурыш.
Йӱд шып-тымык. Кас мардеж сип чодыраш йомын, алже йӧршын каенат, пушкыдо-
чока
лӱмегож укшым тоҥедын, малаш возын, товро. Туге чучеш, пуйто йырвелне
чылажат
кана: кайыкат, янлыкат... Лач овараш тӱҥалше тылзе гына жап эртыме семын
койын
чеверга, чодыра вуйышко кӱшкырак да кӱшкырак кӱза, мландым тоштын-тоштдерак
ончалеш.
Но... уке, чыланжак огыт мале улмаш. Теве мӱкшотар воктене, кӱртньывоштыр
аньыкпече вес велне, ӱмылка тарванале, нерым шупшыльо, да тӧвӧ, пече меҥге
воктене,
маска шкежак раш койылалтыш. Айдемыла кокйола шога, а йолжо кӱчык, пуйто
галифе
йолашыже воленат, ошкылашыже мешая. Ончыл чапажым да лӧзмӧн вуйжым пече
меҥге
вуйышко пыштенат, пеш колыштеш.
Тиде ӱждымӧ-вучыдымо йӱд уна акрет годсо айдеме сӱретым ушештара. Янлыкет
капым
сайынак поген, виян. Межше чока, выльгыжалта веле, а шӱйышкыжӧ пуйто омытам
чиктыме — тунар осал куатым поген — оварен веле шога. Саде омыта кӧргыштыжӧ
— ночко
полдыш гай шем неран, аҥысыр-кужакарак чурийвылыш. Модыш масканлак койшо
кок шер
пырче гай нарынчалге-кӱрен изирак шинчаштыже ала-мом эртак вучен шишланыше
ойып
йымен. Вес ончыл чапажым оҥышкыжо тодыл пыштен, пуйто вуйым савалташ веле
ямдылалтын. Айдеме лиеш гын, кынервуй деч кӱшнырак манашат келшен толеш
ыле, нугыдо
да кужу пунжо йымалне штангистын гай пеҥгыде, чумыркан-чумыркан чогашылже
палдырна.
Маска тышке, мӱкш отарышке, илышыштыже шкенжын ик тӱҥ сомылжым шукташ
коштын —
мӱйым авызлаш да телылан коям погаш.
Янлыкет пече-воштырым шупшыльо. Тудыжо тунамак вийналте да калай ате-влак
колдыртатен колтышт. Нуныштым лӱмынак йӱк-йӱаным лукташ воштыр мучко вошт
сакаледыме. Маскалан ончылгоч кӧргыч ямдылыме тошто лакыж деке каяш логале,
тушеч пурымо
годым нимогай йӱк-йӱанат ок шокто.
Маска мӱкш отарыште кушто мо улмым чыла пала, тыге тышке икымше гана
толмыжо
огылыс, садлан кугун юватылде, вигак пашалан пиже. Ик омарта деке мийыш,
колыштале — мӱкш еш пыкше гына ызгалта, тугеже мӱйыштат шукак огыл. Весышке
пылышыжым
тушкалтыш — тыштыже илемышт гӱжлалта веле, кугу еш ила, туалгын мӱйланат
поян
улыт.
"Мӱй мӱшкырет" йолжым торалтен шогалят, омарта ӱмбач леведышым пеш йӧнлын
нале,
но мландышке тугак шыпак пышташ шотшо ыш лий, йӱд тымыкыште кылде-голдо
веле муралте. Но тудо тидым шотышкат ыш нал, коя кутанначкажым модыктен,
кӱчык тореш
чапаж дене тыпи-топи вашкыде тошкалын, омартам омартанек нумалын кайышат,
кӱртньывоштыран аньык гоч кудалташат ямдылалтын ыле. Да кенета шинчажым
фонарик
тулсалым солалтыш. Тунамак янлык ӱдырамашын шинчавӱд йӧре сӧрвален ойлымо
тыматле-ойган йӱкшым кольо:
— Адак тый толынат? Колышо йӱшӧ марием гай адак чонем кочкат? Ала-кушеч
толын
лектынат да чыла ынде розмитлен пытарынет мо вара? Шалаташ кугу уш ок кӱл-
ла.
Тыгежак темдымыла ит толаше, шот денрак ок лий мо? Йӧра огыла, толынат гын,
ик
гана тунемынат гын, айда тыгерак кутырен келшена...
Ӱдырамашын тыматле йӱкшӧ маскам пуйто юлен шындыш. Молгунамсыжла ӧрдыжкӧ
куржын
ыш колто, мӧҥгешла, кугу кӧтӧрма чапажым да лӧзмӧн вуйжым сакен шогалынат,
туныктен-шылтален ойлымыжым титакан ньогала шып гына колыштеш, шке йӱкымат
ок лук.
А ӱдырамашыже тугак эплын, ойгырен, шинчавӱд йӧре со ойла-ойла:
— Туге тудо, Мишук, Чокынлышо Иоаннат мӱйым кочкын илен. Тудо чылаланат
пайдале.
Тол, тыланетат кӱмыжышкӧ пыштен пуэм. Молан омартажым шалатылат? Тыйже
мӱкшым
ончымо пашаште ниможымат от палыс. Чапатше теве могай кӧтӧрма да... Мӱйжым
лучо
шкеак темалтен пуэм. Палем: Шнуй Сергий Радонежский декат маска толын
коштын. Да
тудым ала-могай осал еҥлан шотлен ончен, манеш. А отец Сергий тудлан киндым
луктын, пундыш ӱмбаке пыштен. Маска кочкын да ласкаж дене кораҥын каен...
Мыят теве
тыланет нумалын луктынам. Мыйже, конешне, шнуй отец Сергий омыл, Ольга
улам,
тыглай кресаньык ӱдырамаш. Теве мыят киндым шулын луктынам, а тый от нал,
тугеже
айда мӱй кӱмыжым шындем... Ну, коч да ошкыл! Мом мыйжым тынар кӱтетше?
Айда, Юмо
дене пырля ошкыл.
"Мӱкшызӧ" Мишукын шала вуйыштыжо ала-мо лугалтын. Тыглай кресаньык
ӱдырамашын,
Ольган, шомакше-влак юлымыла шӱм-чонжым лыпландареныт. Векат, маска ушыж
денат
умылен: тудын ончылныжо — эн поро айдеме, тыгайыным шолышташ язык.
— Ну, кай, шӱмбелем, чодырашкет кай! — уэш-пачаш сӧрвален Ольга.
Маскат ныл йола шогалешат, титаканла, вуйым сакен, нушкын пурымо вынемже
дек топыртата.
— Ну, вот, кайыш аман розвоньык. Ала ынде ушыжо пура гын веле...
Ольгат каналташ ошкыльо.
Йӱшӧ пӧръеҥын вуйыштыжо эртак арака гын, маскан — мӱй мокмыр. Теве гына
намысланышын койо, кайыш, а изишак жап эрталтымеке, шоналта: "А молан мый
кораҥ кайышым, чу але, вес велым пурышаш..."

2
Ик шыже кечын мыйын суртышкем тора поселко гыч палыме лесничий Кудряшов
Валентин
Андреевич толын пурыш да сип чодыра кокласе мӱкшотар да озаже Ольга
Лопатина
нерген каласкалыш. Тудо тушто шыже мучаш мартеак шкетын ила, манеш. Мӱкш
озанлыкым нимогай полышкалыше деч посна пеш сайын куча. Но вот азап:
отарышке ала-могай намысдыме маска — мӱй мӱшкыр — кошташ тӱҥалын, омарта-
влакым шалатылеш, мӱкш
ешым пытара. Кандашле омарта гыч кумло еш гына кодын. Да лесничий мыйым,
сонарзетым, тиде розвоньык деч утараш полшаш йодо.
Шуко шонкален ыжым шинче. Чодыра озамак сонарлаш пиал толеш гын, кӧ эртен
кая?
Адакшым маскам лӱяш лицензиемат уло, тымарте куд тореш чапам сӱмыралын
кертынам
гын, ты сомылым сайын палем.
Икмыняр кече гыч, мӧҥгыштӧ кӱлеш сомылкам кошартен, пеленем пычалым, шокшо
вургемым, кочкыш азыкым налын, тошто тракторышкем шинчын, мӱкш отарышке
кудальым.
Нимучашдыме чодыра дене тошто йӱлемла, купла да шӱяш тӱҥалше, шӧрын кайыше
кӱваран эҥерла гоч корно лишылак огыл улмаш. Кокланже изи тракторем ик лӱкӧ
вынем
деч утла веле, весышкат пурен кая, эше келгыракышке. Южгунам ушышкем
тыгайрак
лӱдыкшӧ шонымашат толын: "Техникем тыгайым чытен кертде иктаж вере тӱпланен
шогалеш гын, мом ыштем? Тыште полшышо нигӧ уке, ӱшан шканетак веле..."
Юмылан тау, кӱлеш верышке сайынак миен шуым. Теве мӱкшотаретат койылалтыш,
иктаж
пел гектар кумдыкан аланым айлен. Чодырам шупшыктымо корно отарым кок
ужашлан
шелын: ик велне илыме пӧрт да икмыняр мӱкш омарта, нунетым чыла велымат ала-
мыняр радамын кӱртньывоштыр дене печен-аньыклен налме, а вес велне тренча
оҥа дене
ыштыме лапка леваш, тудыжо озаватылан клат олмеш дыр, мастерскойланат
йӧрале.
Умбалнырак, алан тӱрыштӧ, пырдыж гай нугыдо кожерла воктенак, омшаньык
мландышке
пызнен шинча. Лесовоз-шамычын кудалышт такыртыме корнышт чодыра руымо вер
марте
иктаж кум шӱдӧ метр наре ок шу. Ту велым бензопила-влакын васарымышт,
пушеҥге-влакын шодыртатен камвочмо йӱкышт шокта, куатле трелевочный трактор
талын тототла.
Мӱкш отарыште иктат уке ыле. Нумалтышем шогалме верешемак коден, изи
тракторем
чодыра технике чумыргымо велышкыла тыртыктышым. Туштыжо гусеницан кок неле
трелевочник ден кугу кадыр кӱртньӧ неран погрузчик шогат ыле. Мыланем тышке
толмем
такшым пешыжак палдараш ок кӱл. Маска тудо ала-могай механикак огыл гынат,
кажне
кечын шинчажлан логалше чодыра техникет коклаште ала-молан да ала-кушеч
толын
шогалше у тракторым вигак тогдая докан. Двигательым йӧртен, ик чодыра руышо
деке
лишемым. Руэн йӧрыктымӧ пушеҥге-шамыч воктене тулотышко кукшо укшерлам
тодыштын
кышкен шога ыле. Мутым вашталтышна. Туддеч пален нальым: озавате отарыште
уке.
Ӱдыржӧ черланенат, Козьмодемьянскышке каен. А маска оза деч посна кодшо
отарышке
кажне йӱдым толын коштеш.
— Ме отар воктеч пашашке толмына годым мыняр омартам розмитлымыжым гына
шотлена,
а сонарзыже мемнан коклаште иктат уке-ла.
Тыгай уверлан мый пешакат куанышым. Маска отарышке кажне йӱдым толын коштеш
гын,
тугеже ала ты водынак тудым лӱен налаш лиеш. Куанымем дене кожганенат
колтышым,
чытамсырланашат тӱҥальым. Тиде розвоньыкым вашлияш сайынак ямдылалташ
кӱлеш.
Лапка леваш леведыш толмыжым ваҥен шинчаш пеш йӧнан. Тиде янлыкын нерӱпшыжӧ
пеш
писе, садлан леведыш гыч кок оҥам коптарен кораҥдышым, тошто омарта-влакым
ик
тура чумырен, ӱмбала-ӱмбала шындыльым. Ну чапле вер лиеш вет! Кӱзен, пурен
шинчым гын, леведыш рож гыч вуем гына коеш. Ынде маска мыйым низаштат ок
шиж. Айдеме пушым сеҥен, леваш гыч прополис ден мӱй пуш чокан шарла. Шылын
шинчаш тылеч
сай верым шоненат от му. Маньымыс, маскам тиде йӱдымак сӱмыралаш шонен
пыштенам.
Тудо мыйын толмем огеш пале, огешат вучо, садлан пешыжак шекланаш ок тӱҥал.
Ну,
шоналтыза шкеак: технике лӱшкымӧ йӱкым тудо шотышкат ок нал — тиде икте.
Вашке
тудлан вынемышкыже пурен вочман, содоррак коям поген ситарыман, садлан
кугун ок
шеклане, омартам розмитлаш веле пала — тиде кокыт. А кумшо — торешчапа
отарыште
шылын шинчыше сонарзе нерген нимом ок пале. А мый кугыжан трон гай
"креслышкем"
ракат верланемат, мӱгиндым пурлалын, кофем гына подылал шинчем... Ну сай
вет!
Мый кӱшнӧ улам — чыла ужам, а пич шыже йӱдым, пычкемышыште маскам вашлияш
леведышеш лӱмынак изи электропонарым келыштаренам.
Кече шичме деч ончыч чыла ямдылен шуктышым. Руэмыште мотор-влакын
мӱгырымышт
шыпланыш. Теве пашазе-влакым мӧҥгышкышт наҥгайыше машинат койылалтыш.
Чодыра руышо-влакет леваш ӱмбалне тошкыштмем ужын шыргыжыт, пиалым тыланен,
кидыштым
рӱзат...
Октябрь тӱҥалтыш веле, а кече палынак кӱчыкемын, кечывал деч вара ныл
шагатланак
рӱмбалгаш тӱҥалеш. Тока гына толын кайыше йӱштӧ йӱр ваштар ден куэрла гыч
пытартыш лышташлам кӱрыштын кышка. Чодыра чараҥын, саҥга йымач ончен
шогышыла коеш.
Кайык-влакынат йӱк-йӱанышт ок шокто, иктаж-кушто олагорак каралта, да чыла
палаш
тыршыше шогертен шогыртата. Пытартыш кечылаште, сонарыш лекташ ямдылалтме
годым,
игече вашталте. Йӱдйымал мардеж да йӱштӧ йӱр шӱм-чонышко шӱлыкым конденыт.
Тидыже кужу теле вашеш тыге, векат. Тудо чодырасе еҥ-шамычын чытышыштым да
пеҥгыдылыкыштым терга. Но ты гана кас тымык, йӱдымат мардеж ок лий докан,
тӧвӧ каватӱрат волгыдемын. Мый шокшын чиенам, шолып верыштем кугун
тарваныде шинчем. Термосышто шокшо кофем уло, садлан йӱштӧ деч лӱдшаш уке.
Тыге кужу йӱдвошт лу-лучко
шагатымат чытен, вучен шинчен кертам.
Чодыра руышо-шамычым мӧҥгышкышт наҥгайыше машинан йӱк-йӱанжым вашке сип
чодыра
неле. Мый шкетын кодым, коло-кумло уштыш коклаште йырвелым ик айдеме чонат
уке.
Йӱд койын-койде лишемеш. Но кӱшыч мӱкш омарта-влак сайын палдырнат. Нимом
ыштыме
деч мый маскан тӱкен шуктыдымо мӱкш ешым шотлаш пижым. Чыланат тӱрлӧ тӱсан
чия
дене сӧрастарыме улыт, шер гай рат дене шинчат. Сай озавате, вигак коеш.
Теве
воктенак икмыняр омартам унчыли кумыктымо. Йырваш кышкылтын пытарыме мӱян
караш
ден шыште ненчык вашакан рамылаште суртдымо-печыдыме мӱкш-влак сырен,
ойганен
ызгалтат.
Маска шке пашажым пала. Отарышке толын лектешат, виян чапаж йымак могай
шуын логалше омартам ок руалте. Кудыштыжо мӱй шукырак — пчеловод деч коч
пала. Мӱкш еш
виян, талын мӱгыра гын веле, омарта леведышым налын кудалта. Вара кокйола
шогалешат, неле яшлыкым отар кумдык гыч ӱшык верышке нумалын наҥгая. Пече
мойн логалеш гын, гочшо кудалта, а шкеже мландыште ончылгоч кӱнчен ямдылыме
вынем корем
дене нушкын лектеш.
Вара мӱйраме-влакым йырваш кышкылтын пытара, тыге тудо мӱкш ешым тӱлыжтара.
Тунам веле карашан мӱйым авызлан пижеш.
Мӱкш-шамычет розвоньык ӱмбаке керылтыт. Кужу пунешыже товаҥалтын, пӱшкылаш
тӱҥалыт, ӱмбала-ӱмбала витарат. Тыгайым чытен кертде, янлыкет кумда чапаж
дене чурийвылышыжым петыра, поснак корштышо нержым арала, да урмыжын-
мӱгырен, мландыште
пӧрдалаш тӱҥалеш, чонышкыжо витарыше тушманже-влакым лаштыртылеш. Тыгай
годым
воктенак ер але эҥер лиеш гын, маска вигак вӱдышкӧ тӧршта. Тушто веле чонжо
пура, мӱкш-шамыч деч утла да шере мӱйым шер теммешкыже авызла.
Шыжым омарташте мӱйжӧ иктаж кок пуд погына. Микалет тынарым пычырик татыште
нулен-нелын колта да чӱчкыдынак отарышке эше ик гана пурен лектеш. Маскан
мӱйым
йӧратымыжым акрет годсек паленыт. Тунамат тудо еҥ-шамычын илемышт деке
толеден,
вопшым ирен, мӱйым авызлен илен. Садлан южо вере кызытат тудым "мӱска"
маныт —
мӱй логар. Ик мужыр маска ала-могай кугу отарымат, оролышо ок лий гын, кум-
ныл
кечыштак розмитлен кышкен кертеш. Тӱжем-тӱжемсыр мӱкш еш деч шалатыл
пытарыме
омарта, тӱрлӧ шанчаш пудырго гына кодеш.
Тыште отарым сайын печен налме, иканаште ужмеке, ала-могай военный объект
веле
манын шоналтет. Мучкыжо пеҥгыде меҥге-влакым мландышке урен шогалтыме, да
йырваш
икмыняр радамын кутышешат, торешат кӱртньывоштырым шупшмо, эн кӱшылсыштышт
яра
консерве банке-влак кечат, янда атат коеш. Иктаж воштыржым шупшыл колтет
але
шижде тӱкет, "оҥгыр-влакет" тунамак чолдыртаташ, шодыртаташ тӱҥалыт. Тыге
ороллан азап толмым шижтарат. Но маскат тунарак аҥыра огыл улмаш: воштыр-
аньык йымач
мландым кӧргенчын да отарышке йӱк лукде пурен-лектын коштын.

3
Жап пешакат эркын эрта. Вучен шинчаш тудо кеч-кунамат неле.
Йӱд пычкемыш дене вӱдылалтын, шолып верыштем тулык икшывыла йокрокланен
шинчем.
Мӱкш омарта-влакын ӱмылкашт эркын-эркын шулен йомыт. Пелганде пычкемыш
каваште
тыгыде шӱдыр-влак волгыдынрак да веселанрак чӱчкалтын йӱлат.
Теве пычкемыш кугыжаныш мыйын йырысе тӱням пӱтынек неле: ны пӧрт, ны омарта-
влак... — ниможат огыт кой. Чылажат ик шем вартышеш шулен йомо. Парням
шуралтен
ок кой. Такшым шкетак тыге пычкемыш да йӱштӧ сандалык помышым эскераш
пешакат
оҥай. Айдеме ушышко тугай келге шонымаш-влак толыт, мландымбалне тынар
кӱчык
илышна нерген. Но мыйым совет школ Юмылан ӱшаныдымым ыштен шуктенат,
чылажат
рашла чучын. Ала-могай вес тӱнясе илыш, Юмо ны ушем, ны шӱм-чонем
вургыжтарен
огытыл...
А янлык ала-молан алят ок кой. Ала теҥгече йӱдым тореш кайымешке кочкынат,
шужен
шуктен огыл? Ала?.. Мо-гынат тудым куча. Тарваныде шинчымем дене уло могыр
пуаҥме гай лийын. Пычыриклан шуйнен возаш ыле, але кеч вес семын, йӧнанрак
верланаш
ыле, но содор чумырен шындыме наблюдательный постыштем тидым ышташ
шоныманат
огыл — тунамак сӱмырлен возам. Йырваш шып-тымык, нимогай йӱк-йӱанат ок
шокто,
маскат ок кой. Шагат умдым шекланышым — пелйӱд деч вара ик шагат. Тугеже
кандаш
шагатымат шинчам пыч ыштыде тыште орланен шинчем. Нерашат тӱҥальым.
Кызыт тыште воктенем Аркаш йолташем лияшет. Тудо кеч пычыриклан мыйым
алмашта
ыле, а мый ик изирак омым папалтен налам, вий-куатым погалтем, омыюан ушем
волгалтарем ыле. Но ны Аркаш, ны маска уке. Аркашыже дежурствыж гыч шаҥгак
толын,
товро, милиций вургемжым кудашын, кас кочкышым ыштен да ватыж воктеке
нержым
коҥлайымакше шуралтен пурен возынат, нӱжеш веле мала дыр. Эрдене кынелешат,
тамле эр кочкышым ышта, майор погонжо гыч пуракым ӱштылешат, чаткан чиен,
адакат
лектын кудалеш. Эх, кузе пырля сонарлаш толнеже ыле! Ну сӧрвалыш вет:
"Мыйымат
кеч ик гана маскам лӱяш нал, мыят пырля мием, йӧра вет? — манын ячыш. —
коваштыжым вара малыме пӧлемеш шарен пыштем".
Аркаш сонарзе радамышке шогалаш тӧча гына, но пычалым путырак чаплым налын.
Тудлан, самырык сонарзылан, мераҥ але лудо гыч тӱҥалман ыле. Но уке — вигак
маскам
пу. Туге шол: сержантлан мераҥат йӧра, а майорлан — маска. Йолташемын
аҥысыррак
шара шинчаже, тыртыш чурийвылышыже эре ончылнемак. Капше пеш кугуат огыл,
но
пеҥгыде, чумыраш, эртак чогашылан. Ме тудын дене коктын чӱчкыдынак пычалым
сакен
музо-кӱдыр-влакымат ваҥен коштынна, эҥырвара дене пийнюгымат шупшкеденна,
арня
дене пондашымат нӱжын огынал. Тунамже тудо мыйын ончылнем тӱвыт вес еҥышке
савырнен: Аркашын пондашыже чеверрак шондашла кушкын да тыгайже годым
юмоҥасе суксо гай койын. Тудым ончен, мый чытен кертде воштылынам. Ӱмбакше
поп вургемым
чикте, оҥышкыжо вӱргене ыресым саке да — черкышке. Но тушко Аркаш, тынеш
пурыдымет, нигунамат ок пуро. Мыйже тынеш пурышо улам, но совет школышто
тунемынамыс,
садлан Юмылан мойн ӱшанен омыл.
А маска тугак уке. Шинчагомдыш вулно гай нелемын, шкеак петырналтеш. Вуй
эркын
оҥышко волен вочнеже. Кенета чодыра тымыкым виян кӱртньӧ йӱк кӱрльӧ. Мый
чытырналтынат колтышым. Шӱмем вуйвичкыжыштак пералтыш. Шучко йӱкет трактор-
влак шогымо велым солныш. Изиш лиймеке иже шӱлышым нальым, уш артамемат
пурыш: "Тушто
йӱдлан оролаш мойн кодшо иктаж слесарь гай коштеш дыр, ала-мом тӧрла,
очыни, каналтымыла тамакым шупшылешат, адакат гайке-влакым пӱтыркалаш да
кувалде дене
перкалаш тӱҥалеш. Эрдене пашазе-шамыч толытат, тракторышт пашам ышташ ямде
шогат
— моторым ылыжте да пырням шупшыкташ тӱҥал веле".
Иктаж пел шагат гыч уэш кӱртньым перыме йӱк йӱд тымыкым кушкеде. "Ынде чыла
раш,
— кумыл воленрак шоналтышым, — тиде йӱд пашачылан кӧра маска отарышке ок
тол".
Адакат шып. Мый чытен кертде саде еҥым шудалам: "Могай ияже тыйым тышке
конден
шогалтен?! Вет чыла пашам пужышыч! Кувалдет дене кечывалым сургыктылын от
керт
ыле мо? Палет вет, отарышке сонарзе толын, ала ужынатат да... Изи
тракторемат
туштак шогас. Уке вет: йӱдвошт сургыктылеш, лӱшка, лӱмынак ыштылеш ала-мо.
Ну,
шога але! Эрдене мый тый денет кутыралтен налам, таргылтыш!"
Кызытше туддеке кайымем ок шу, йӱдым уло чодырам темен кычкырашат сӧрал
огыл.
Эркын-эркын лыпланышым, ала, шонем, маскат эр ӱжара дене толын лектеш,
тунамже
орланен шинчымем арам ок лий ыле. "Чу, фонарикем терген ончышаш: йӱла, уке?
Маска толмеке, огеш волгалт гын, паша пытыш". Но тыгодымак чӱктен ончашат
ом тошт:
"Ала маскат отар воктенак коштеш, тул волгыдым ужешат, лӱдын чоша да тетла
огешат тол", — тӱрлымат шонкалем. Тиде кӱртньӧ йӱк чыла омо вашакем
кожгатен колтыш.
Кенета йӱд тымыкыште пӧрт омса сигыралтыме шоктыш, да тунамак пеш виян
петырныш.
Тидыже мыйым эшеат чот ӧрыктарыш. Шканемат ыжым ӱшане: "Ала пылышемлан тыге
шоктыш?" — шоналтышым. Мутат уке, йӱдым, да тӱвыт тыге шкет улмо годым
пылышланат
шокташ, шинчаштат ала-можат кояш тӱҥал кертеш. Омса уэш сигыралтен,
почылтынтӱчылтӧ гын, упш йымалне ӱпемат тарваныш. Чытырыше кидем дене
малакаем налын,
вуем ниялтышым. "Мо тиде тыгай? Кӧ тушто коштеш?" — шке дечем шкеак
йодыштам.
Шӱмем апшат чӧгытла кыра, вуйдорык шолаш пурышашла пудырана. Тӱрлӧ
таргылтыш ияланат мый ом ӱшане, но омсам айдеме тӱчын-почын гын, мыйын
шинчыме леваш воктеч
кайышаш ыле, йолгорно лач тышеч эрта, йол йӱкшым колшаш, шкенжымат ужшаш
улам
ыле вет. Теве шудо коклаште коля-влакын тарванылмышт шокта. Шӱм-кылем
эҥыремышвотла чымалтын. Коклан тугеат чучын колта, пуйто ала-кӧ мыйын
йымалнемак шӱлештылеш, кужу кӱчан лопка копажым шуя — теве-теве йолем гыч
руалтен куча. Шырпым
удыралын, пычкемышыш волгалтарышым. Шем ӱмылка-влак тунамак чакналтышт да
йомыч.
Нимо шучкыжат тушто уке — паша ӱстел ден яшлык-шамыч веле.
Тыге шинчам пычырикланат кумалтыде, чымалтын-чытырен, ала-мом вучыдымым
ваҥен,
эр кече лекмешке икымше йӱдым шинчен эртарышым. Кандаш шагат гутлаште
машина йӱк
шоктыш — чодыра руышо-шамыч делянкышкышт толыт. Шофер лач шинчыме левашем
тура
машинажым чарен шогалтыш. Ӱмбакем коло-коло вич мужыр шинча онча. Кабин гыч
лесничий Кудряшов тӧрштен волыш.
— Ну, кузерак пашат, Леонид Михайлович? — йодеш.
Мыланем тудын айдемым пагален, кеч-кӧ денат тыге тыматлын, ача лӱм дене
пелештен
кутырымыжо келша.
— Паша начар, Валентин Андреевич, — манам.
— Мо тугай?
— Сырыкташ шонен ом ойло, но чыла пашам тендан ремонтникда верч пужлыш.
Йӱдвошт
кувалде дене сургыктыльо, тыгай йӱк-йӱаныште могай янлык толеш?
Лесничий ден пашазе-влак икте-весыштым ӧрын ончальыч.
— Но ме йӱдлан нигунамат нимогай ремонтникымат огына кодо, — каласыш вара
лесничий. — Техникынат, Юмылан тау, чылажат шотышто, саяк.
— Иктымат коден огыда-ал?.. Кӧ тугеже вара тушто лӱшкен кошто?
Пӧръеҥ-шамыч рӱжге воштыл колтышт.
— Айда мемнан дене пырля, чечасак пален налына!
Пычалем налын, леваш ӱмбач волышымат, кузовышко кӱзен шинчым да кудалынат
колтышна. Лач трактор-шамыч шогымо тура чарнышна. Пӧръеҥ-шамыч икте почеш
весе кузов гыч тӧрштен волышт, ӱмбачышт корно пуракым почкалтен, пу сорымла
ӱмбалан
верланышт. Кечыгут мом ыштышашым кутыркален, паша ӱзгарыштым тергышт,
ямдылкалышт. Тракторист пырня йымалан пызырналтше тросым мучыштараш тӧчен
шогылтеш.
Теҥгече шогалтен кодымо ломым шинчаж дене кычалшын ончалят, верыштыже ыш
уж.
— Пӧръеҥ-шамыч! — кычкырале. — Мый теҥгече тышан ломым шогалтен коденам
ыле, кӧ
солалтен шуктен, каласыза!
— Тыйын ломет мыланна молан, кӱлеш? Мемнан шке ӱзгарна уло — пила ден
товар!
— Вара кушко лийын? — тракторист йыр ончыштын тошкыштеш.
Изиш лиймеке, ломет лекте — мыйын тракторем воктене пӧрдалеш улмаш. Туштак
маскан лопка гына чапа палыже лавыраш сӱретлалтын кодын. Тракторемын нерже
шӧрын
каен, а кок вере когыльгышо лаке пешакат виян перымашеш лийын, витне.
Чыла тидыже чодыра руышо-шамычым кожгатыш. Изи тракторем авырен
шогалынытат, пеш
кутыркалат:
— Йӧра эше маскат окнам рожген кышкен огыл.
— Чаманен дыр, кызыт яндам муаш йӧсӧ, ала тидымат пала да...
— Ну ушан вет тиде маска! — лесничий нигӧ деч коч ӧрын. — Вигак умылен
налын,
витне, тиде трактор ала-кувелым толшо, ала тудак сонарзымат конден, манын
шоналтенат, сырымыж дене роведын налын. Вот ынде ман: маска — окмак. Мемнан
трелевочник-шамычнам тудо тӱкален огыл вет, а изи тракторлан шуынак пижын.
Тышан тудым тетла кодаш ок лий — маска мыйын толмем ала-кузе шижынат
шуктен.
Тракторым отар деч иктаж кум уштыш ӧрдыжкӧ наҥгаен, шылтен шогалташ
верештеш.
Тыгак ыштышым. Мӧҥгеш пӧртылмекем леваш воктене какши могыран илалшырак
ӱдырамашым ужылалтышым. Тиде отар озат — Козьмодемьянск гыч Ольга Лопатина
— улмаш. Палыме лийна.
— Оля кокай, те пашазе-влак дене пырля эрденак толында улмаш мо? — йодым.
— Уке-е, уке-е, — муралтымыла шуйдарен вашештыш тудо, — мый йӱдымак йолын
толынам.
— Тугеже те омсам мурыктылда, ужат? — ласканрак шӱлалтышым.
— Туге-е, тольымат, вигак пӧртышкӧ пурышым.
— Но мыйже йӱдвошт чыр омымат ыштен омылыс, тендан йолгорно дене эртымыдам
ыжымат уж, ыжымат кол.
— Мый чодырам шупшыктымо корно дене ом кошт, пӧрт вес велныла шке йолгорнем
уло,
тудо викрак. А йол йӱкем колдыметлан ӧршаш уке — йӱр деч вара лышташ ок
вужгымдалт, садлан пӧртышкӧ эртымем тогдаен отыл. Тышке сонарзе толшаш
нерген мыланем
каласеныт, но тендан тыште улмыдам пален омыл.
— Тыгай пычкемыште йӱдымжӧ кузе толында? Эн лишыл илем марте тышеч иктаж
латкандаш уштыш лиеш, чодыраште янлыкат шагал огыл перныл коштеш.
— Мыйым тыште чыланат палат, — шыргыжале Ольга. — Теже теҥгече толында мо?
— Ане, да вигак леваш ӱмбалан верланышым.
— Маскаже ыш тол мо?
— Толын, но тиде йӱдым тудо технике дене пашам ыштен, тракторем сайынак
ачален
коден.
Ольга кугун шӱлалтыш да мутшым тыгерак шуйыш:
— Мыйын озанлыкемат эртен каен огыл, олашке коштмем шеҥгеч ныл мӱкш ешым
пытарен. Ондакракше, омартам шолышт наҥгаят, вондерла коклаште йыштак
авызла ыле, а
укем шеҥгеч йӧршынак осалышке каен — тыштак, отарыштак тӧтыра.
Оля кокан пытартыш ойжылан воштылалде ыжым чыте — маскан мӱйым тӧтырымыжӧ
шинчаштем сӱретлалте. Тореш чапажым тыртештен шинчынат, налеш гына тӧтыра,
йылмым
веле нулал-нулал колта.
— Оля кокай, отардаже кугурак лийын ала-мо?
— Марием илыме годым шӱдӧ нылле ешан ыле. Иванын колымекше, отарышке тиде
маска
кошташ тӱҥале. Кызытше улыжат нылле наре омарта веле кодын. Тиде кугу логар
мыйым чисти яраш кодынеже ала-мо? Кунар вий-куатым пыштыме, тынар толашыме
чыла
арам лиеш, калтакшат! Пӧръеҥын кидше виянрак, ты пашаште тудо ушанрак. Оза
уке
лиймеке, тиде отаржат йомеш, витне.
— Воктенрак ик сонарзат уке мо? Ты тореш чапам йӧрыктен пышташ шуко кӱлеш
мо?
Охотинспекций тидлан тореш огыл, лӱмын кагазымат, билетым — манам — пуа.
— Лийыныт сонарзе-шамычат, — келгын шӱлалтыш Ольга. — Эргым йолташыж дене
тышке
толын коштыч, пычал дене ваҥеныт, маска шинчаорак омартам ирен каен, а нуно
лӱен
огытыл.
— Лӱдыныт моли?
— Эргым лӱяш чарен, манеш, ала-мо пуйто шинчажлан кончен. Нимом ойлыде,
тугак
лектын кайышт.
— Тугеже тиде маска пеш чоя, но мый дечем садак ок утло. Тудо мыйын шымше
маскам
лиеш.
Ольга нимомат ыш вашеште, но сын-кунжо ала-молан тургыжланышыла,
шӱлыкаҥмыла
койо. Вара содор кыч-куч тарванышат, пӧртышкӧ пураш ӱжӧ.
— Эртыза, пожастыр, мый когыльым кӱэштын конденам, чайым шолтенам, карашан
мӱйым
пӱчкеденам.
Чынжым каласаш гын, мыйын кызыт кочмо тунар огыл, кунар омыдымо йӱштӧ йӱдым
туртын шинчымеке, утларакше малымем шуын, но мӱян чай ден пушкыдо когыльым
кӧ шӱкалеш?

4
Вичкыжрак якте пырня дене нӧлтымӧ Ольган илыме изи пӧртшӧ кӧргыштӧ эше
шыгырынрак чучо. Пурымаштак кӱртньӧ буржуйко коҥгашке миен тӱкнышым.
Ончылнырак — шке
ыштыме ӱстел, а шола велне — олым тӧшакым шарыман лопка олымбал, ӱмбалныже
шыҥалык кеча. Уло-уке тиде арверым эше кок пӱкен-табуретке пойдарен. Мӱкш
омарта-влак шинчыме велышке изи окна онча, тушеч пӱкен гыч кынелде эскераш
лиеш. Пырдыжысе шӧрлыкыштӧ шем коман кӱжгӧ книга-влакым орален оптымо. Тиде
шыгыр, йорло
пӧртыштӧ лампадке дене волгалтарыме пычкемыш лук гыч ӱмбакем Юмынава ден
Христосын ойганрак шинчашт ончальыч. Нуно мыйым пеш тура да тӱткын-тӱткын
кӱтеныт,
пуйто кӧ толмым шекланеныт да чоным почын кутыраш кумылаҥденыт. Пӧртыштӧ
шокшо,
вигежат коштымо шудо да поҥго пуш дене темын. Пырдыжла мучко пудаште изи
выньык-влак кечат.
Ольга кока кружкалашке чайым темкалыш, а карашан мӱйжӧ кӱмыжыштӧ шӧртньӧ
моклакала волгалтеш. Мый мӱй дене чайым изин-изин подылал шинчем, да шижам,
кузе капкылем койын ылыжеш, вий-куат пура. Ольга ӱстел коклашке шичме деч
ончыч юмоҥа
ончык миен шогале, содор гына юмылтен, писын-писын ойлен колтыш: "О Кугу
Юмо,
чылаштын шинчашт тыйын ӱмбакет ӱшанен ончат, кузе тый жапыштыже кочкышым
пуэт,
чыла чонанлан вий-куатым ешарен шогет..."
Ольгам ончен, мый кочкашат мондышым, но мурым шуйдарыме гай тыматле йӱкшӧ
шыпланымек, ончыкем уэш кружкам шупшыльым. Чай йӱкшенат шуын огыл, пуал-
пуал ик-кок
гана подыльымат, тыге кококла тӧҥге шинчаш огыл манын, сурт озавате дене
мутым
вашталташ лийым:
— Мыйым изиэм годымак тынеш пуртеныт, но кызытат юмылтен ом мошто, иктат
туныктен огыл... Икана авай шӱйышкем ыресым сакыш да мый школышко кайышым.
Лач тиде
кечын азапешем ырлыган деч прививкым ыштеныт. Тувырем кудашын, доктор ончык
миен
шогальым, а шӱйыштем ырес кеча. Йоча-шамычат, докторетат мыйым э игылтыч, э
воштыльыч вет. Вара пионервожатый ден школ директор пижыч: "Кузе тый, —
маныт, —
йолташет-влак ончылнат от вожыл, намыс огыл мо ыресым сакалтен кошташ.
Шоҥго кугыза отылыс?.." Ой тунам чонешем чотак логале вет, игылтмыштым
тачат монден ом
керт.
— Ыресым сакен кошташ вожылман огыл, — каласыш Ольга, — тиде христиан йӱла.
Кӧ
тудым нумалыштеш, тудлан мемнан Христос Юмына полша, осал вий деч арален
шога.
Ольга кокымшо пӱкеным налын, ӱстел воктек конден шындыш. Ала-кузе
шекланенрак
пурен шинчат, тетла ик йӱкым лукде, чайым йӱаш тӱҥале. Мыйже тиде
ӱдырамашым кунар ончем, кунар эскерем, тунар тудо мыланем келша. Юмылан чот
ӱшаныме дене тудо
шке пӱрымашыж дене келшен, витне, а кажне кечын ыштыме пашаш кид-йолжо
лывырген,
чылаланат тунемын, чылажымат мошта.
Мыланна, Юмылан ӱшаныдыме тукымлан, юмоҥа ваштареш ыреслен, удылын шогылтмо

оҥайын веле чучеш. Ниможымат ме огына умыло, ниможланат огына ӱшане. А
Ольга кока тыште шканже ласкалыкым, эрыкым муын, тудын чонжо нимо дечат ок
лӱд.
Ученый-шамыч шонен-шотлен луктыныт, манеш: немыч концлагерьлаште да шкенан
дене
тюрьма ден лагерьлаште 30—50 ийлаште утларакше начальник-шамыч кавареныт.
Молан
манаш гын, нуно тумарте, тушко логалмешкышт, еҥ-шамычым шке кид йымалнышт
кучен
тунемыныт, тыглай тӱшка калык деч сайракын иленыт. А вигежат чытен лекшыже
тӱҥ
шотышто кресаньык-влак лийыныт. Нуно шӱм-чонышт дене эрыканрак лийыныт,
Юмылан
ӱшаненыт да кажныже тиде мландыште суксо гай лийын, шкеныштым
заключенныйланат
шотлен огытыл, да садлан моло-шамыч деч виянрак лийыныт...

5
Эр кочкыш шомаклан пеш тӱвыргыжак ыш лий, такшым тидлан ӧршаш уке, вет
озаватыж
денат ме пырт гына палыме лийна. Эреак шем паша халатым чийыше, писе,
провор кидан, кажне сомылым тӱҥалмыж деч ончыч Юмым пелештен удылалше тиде
ӱдырамаш ала-могай умылен шуктыдымо, ӧрыктарыше. Теве ӱстембалымат поген
нале, кӱмыж-совлам
пӧрт гыч нумал лукто да тулото олмышко миен, шӱчаҥше шем кугу под гыч
келгашан
алюминий кӱмыжышкӧ вӱдым коштал оптыш. Тушко совлам, кӱмыжым, кружка-влакым
пыштыш. Вара вӱдеш куэ выньыкым нӧртыш да пӧрт кӱварым ӱштыл лекте.
Эрденысе тӱня моткоч кугу да кына-ал тӱсан кече дене чевергыш. Эрвелне
каватӱр
шере саскан нимучашдыме эҥыж садла веле коеш. Вондерла ден пушеҥге укшлаште
лупс
пырче-влак йылгыжалтен кечат. Ала-могай тат марте нуно тыглай вӱд чӱчалтыш
гына
лийыныт, но кечыйол волгалтарышат, миллион-миллионло тыгыде шергакан
шаргӱла
йолдыманден колтышт.
Мый мӱшкырым темышымат, йомакысе гай чодырасе изи пӧрт воктене, пундыш
ӱмбалне
йырвел пӱртӱс илышым эскерен, шекланен шинчем. Пашажым кошартышат, Ольга
купышко
пӧчыжым погаш каяш тарванымыж нерген шижтарыш. Купшо мӱндырнат огыл,
воктенак,
манеш. Кемым чийышат, корзинкам налын, куэрла коклашке каенат йомо.
Умбалнырак кожерла шемемеш. Тудо шке кудывечыштыже гай куштылгын да ӱшанлын
ошкылеш, кушто мо кийымым чыла пала, кушто мом ыштышашымат ужеш. Теве
палыме куткышуэ тура чарналтен шогале, тӱткынрак ончале гын, кычкыралынак
колтыш, оҥжымат
ыреслале. Пӱнчӧ ден кож имым чумырен нӧлтымӧ иктаж метр утла кӱкшытан,
кошаргырак вуян куткышуэн негызше мартеак йыклык шалатыл кышкыме. Малашат
вочшо, эпере
кожгатен тарватыме кутко-влак илемышт воктене пыкше тарванылын кият. Ольга,

азапланен, имышум иктурашке чумыралтыш, пеле йӱкын ызгалтен кутыралтымыже
мый
декемат солна: "Тыштат маска озаланен огыл дыр?.. Уке дыр, воктенак
мӱкшотар улмо мӧҥгӧ молан тудлан куткышуэ дене амыргылаш?.. Э-э, — кенета
ушешыже возо, —
моло огыл, тиде ир сӧсна кутко-шамычын илемыштым пургед-шалатен кышкен да
шокшышко каналташ возын. Нуно тугай улыт шол: так черланымым шижыт, так
куткышуэшке
пурен возыт". Ольга иже шыргыжалме гай койо, изи кутко-шамычым куанен
ончале.
Кугу теле йӱштыштӧ нунылан илен лекташышт Юмо деч серлагышым йодо.
Изиш лиймеке, уэш мамык тӧшак гай пушкыдо, чока регенче ӱмбач ошкыл колтыш.

Пӱнчерлам лектат, Ольга шолдыра чевер саскан, выльгыжалтын кийыше ужар
постошко
тошкале. Пулвуйышкак чӱчырнен шинче, шинчажат чолгыжалта веле: пӧчыжшӧ
чапле,
чевер, лӧза улыт, пуйто тудымак вученыт — кудыжым эн ончыч кидышкыже налеш?
Но
Ольга ок вашке, Юмым удылеш, туддеч саска перкем йодеш, тыгай чапле йокмам
пуымыжлан таум ышта, вара веле тӱвыргӧ пӧлекшым погаш тӱҥалеш.
Тиде сип чодыра кокласе купыштат Ольга шкетын лийын огыл. Укшеран пеле
кошкышо
кӱжгӧ кашка шеҥгеч ӱдырамашым кок нарынчалге-кӱрен шинча эскерен. Тушто
кӱчык
йолан, пырт волен кечалтше галифе йолашым чийыше айдеме гай койын шогышо
ӱмылка
палдырнен. Виян, пеҥгыде чогашылан ончыл чапажым оҥышкыжо пыштен, пуйто
сулыкшым
касараш йодеш.
Шкенжым палдараш манын, маска эплынрак нержым шупшкедале. Ольга тунамак йӱк
шоктымо велышке савырнен ончале, асетым ужат, шинчаончалтышыж дене вашлият,
оҥжым
ыреслыш да уэш шке пашажлан пиже. Маска нимом ышташ ӧрынат, я регенчышке
шарлен
возеш, я тореш чапажым тыртыктен пурен шинчешат, кужу, кадыр кӱчан лопка
копаж
дене могыржым удыраш пижеш.
Мыйже паша деч посна йокрокланенам. Куатле, пеҥгыде чай деч вара омо ок шу.

Пӧртышкӧ пурышым. Лампадке тул дене волгалтарыме ончыл лук гыч ӱмбакем
чонышко
вошт шуктенак Юмынава ден Иисусын шинчашт тӱткын ончальыч. Ик книга
шинчашем вигак перныш, налын ончаш кумылем савырыш. Кава гай канде тӱсан
комеш шӧртньӧ буква дене тошто семын серыме — "Юмын Закон". Книга пешакат
кӱжгӧ. Ала-молан шӱмчонем вургыжалтен колтыш. Тымарте палыдымым кучымемлан,
витне, лӱдмыла веле чучеш, Лудаш тӱҥальым. Тӱня илыш нерген. Мом ме ужына:
кавам, кечым, тылзым,
шӱдыр-влакым, пыл кашакым, мемнан илыме мландым, шӱлымӧ южым; да чылажымат,
мо
мландыште уло: шудым, пушеҥгым, курыкым, эҥерым, теҥызым, колым, янлыкым,
вольыкым да пытартышлан еҥ-влакым, мемнам, — чыла тидым Юмо шочыктен.
Тӱня — тиде Юмын пашаже... "Сайын каласыме — тичмашын, иктешлен, но тиде
эше
огеш ӱшандаре, — шоналтышым мый. — Мыланна школышто вес семын туныктеныт,
пуйто
чыла тидым пӱртӱс ыштен. Тугеже йодыш лектеш: а мо тугай вара пӱртӱсшӧ?
Иктаж
кугу ушан деч тидым йодаш возеш".
...Ӧрыктара мландымбалсе тӱня шке моторлыкшо да чаткалыкше дене, да чылажат
тушто илыш вий дене шыҥдаралтын. Мландымбалне илыше шинчалан койдымо эн изи
наста
гыч тӱҥалын, эн кугу марте — чыла кушкыл ден чонанжым шотленат пытараш ок
лий.
Нуно чыла вере илат: мландыштат, вӱдыштат, южыштат, мланде йымалнат. Чыла
тиде
илышым Юмо пуэн. Юмын ыштыме тӱня моткоч тӱрлӧ да поян. Но тыгодымак тиде
шуко
тӱрлыштет чылаштыжат Юмын палемдыме шке радамже уло. Чыла кушкыл ден чонан
мландыште тиде радам почеш илат. Кӧлан мом кочкаш лиеш, тудым кочкыт.
Чылажат Юмын
ой почеш ышталтеш. Тӱняште чылажат шочеш, кушкеш, шоҥгемеш да кола — икте
весе
дене алмашталт толеш. Чылажланат Юмо шке жапшым, верым, молан кӱлмыжым
палемден.
Тӱняште ниможат уто огыл.
Айдеме гын мландымбалне чыла вере ила да чылашт деч кӱшнӧ шога. Юмо тудлан
кугу
уш-акылым да нигунамат колыдымо чоным пуэн. Тудо айдемылан посна кугу
пӱрымашым
сугыньлен: Юмым умылаш, тудын гай лияш да курым-курымашлык илышышке вончаш.

Тӱжвал тӱсышт дене еҥ-влак ошо, шеме, нарынче да йошкаргырак коваштан улыт,
но
чылан ик семынак ушан да нигунамат колыдымо чонан улыт. Тиде чонышт дене
нуно
моло чонан тӱня деч кӱшнӧ шогат да Юмо гай улыт.
А ынде пич пычкемыш йӱдым мланде гыч кавашке ончалына. Тушто шалатен-шарен
пыштыме гай кунар шӱдырым ужына?! Нуным шотленат пытараш ок лий. Чыла тиде
— поснапосна тӱня. Шукышт Тылзе але Кече гаяк, а кудышт нунын дечат ала-
мыняр пачаш кугу улыт, но мланде деч тунар мӱндырнӧ верланенытат, мыланна
чӱчкен волгалтше изи
тамгала веле койыт. Нуно чыланат шке верыштышт улыт да шке ратышт дене Юмын
палемдыме корно дене иктыже весыж воктене илат. Мемнан илыме Мландынат тиде
сандалык помышто изи тамгала веле коеш.
Моткоч кумда да авалташ лийдыме Юмын тӱня. Тудым ни шотлаш, ни висаш ок
лий, чылажынат кугытшым да чотыштым нуным шочыктышо Юмо гына пала. Чумыр
тиде тӱням Юмо
айдеме-шамычын илышыштлан да пайдаштлан келыштарен — мыланна кажныланна.
Тынар
чот мемнам Юмо йӧрата. А меже Юмым йӧраташ да тудын Законжо почеш илаш
тӱҥалына
гын, ты тӱняште шуко умылыдымынам умылен кертына да шукыжо мыланна раш
лиеш. Ме
Юмын тӱням моткочак йӧратен шындена да чылашт дене келшен, татун илаш
тӱҥалына.
Тунам тиде куанже нигунамат да нигуштат ок пыте, ок катыкем, да иктат тудым
поген огеш нал, молан манаш гын, Юмо шкежак эре мемнан дене пырля лиеш. Но
мыланна
Юмын шочшыжо улмынам эреак шарныман, тудын дене лишкырак лияш тудым чот
йӧраташ,
да мландымбаке молан толмынам сулаш да нигунамат колыдымо чонан лияш манын,
мыланна Юмо нерген шканна шукырак палыман, тудын шнуй вийжым шӱм-чонышкына
налын
моштышаш улына. Юмын Законым палыман.
Мый книгам ӧрдыжкӧ пыштышымат, келгын-келгын шоналтышым. Кузе чылажат
ӱшандарен,
чын возымо. Книга айдемын молан илымыж нерген кузе раш ойла, но ме, ушан еҥ-
влак, тидым аклен, умылен огына мошто, Юмын нерген нимом гаяк огына пале.
Мый
тиде книгам иканаште йӧратен шындышым. Да ты тӱня кузе шочмо нерген утларак
палымем шуо.
"Эх, Аркаш тыште уке, — адакат йолташемым шарналтышым. — Юмо нерген мом
тудо
шинча — йодамак ыле. Тудо мыланем тыгерак вашешта дыр: "Ну, тиде кугу
пондашан
чӱчӱ, пыл ораште шинча — ик кидыштыже компьютер, вет тудлан чылажымат кажне
нерген палыман, а вес кидыштыже тулан пикш умдо — тудым вурсышо-влакым
каргаш". Мутат уке, тылеч коч тудо нимом каласен ок керт. Юмылан ӱшаныдыме
мемнан тукым
Юмын нерген эше момак пала?
... Юмо уло тӱням нимо гыч ик мутшо дене ыштен. Тудо мом шона, чыла ыштен
кертеш. Юмо — эн кӱшнӧ шогышо. Тудын гай нигӧ да нигушто, ны мландыште, ны
каваште
уке. Ме, айдеме-влак, шке уш артамна дене тудым мучаш марте умылен огына
керт.
Юмо шкенжым мыланна ок поч гын, ме тудын нерген нимомак огына пале ыле. Мом
ме
Юмо нерген шинчена, чыла тидым тудо мыланна шке почын. Кунам Юмо икымше
айдеме-влакым — Адам ден Евам — ыштен, нунын деке узьмакышкышт миен да шкеж
нерген каласкален: кузе тудо тӱням ыштен, кузе икте да чын Юмылан гына
ӱшаныман да кузе
тудын мутшым шуктен шогыман. Юмын тиде туныктен ойлымыжо ондак тукым гыч
тукымышко куснен толын, вара Моисей да моло пророк-влак шнуй книгалашке
возен коденыт. Пытартышлан Юмын эрге Иисус Христос мландышке толын да еҥ-
влаклан Юмо нерген мом палаш кӱлмым шкеак ешарен, туныктен ойлен. Тудо
айдеме-шамычлан моткоч
кугу акылым почын: Юмо икте, но тудо кум тӱрлӧ сынан. Икымшыже — Юмо Ача,
кокымшо — Юмо Эрге, кумшо — Юмо Шнуй Шӱлыш. Тидыже — нигунамат ойыраш
лийдыме да икте
гына — Тройчын.

6
Октябрьысе кече волгыдыж дене кугун ыш куандаре. Ольга чодыра гыч нойышо,
но пиалан, корзинка тич тӱвыргӧ чевер саскам нумалын тольо. Кас кочкышым
ямдылышыжла
тудо эртыше кечын мом ужмо-колмыжым каласкалыш, чыла рат дене палдарыш:
кутко-влакын азапышт нергенат, купышто вашлийме пондашан кугу кайык — узо
кӱдыр нергенат, кугу кож пӱгыльмым нумалын чошышо ший тӱсан изи янлык — ур
— нергенат. Но
воктекшак лекше маска шотышто пел мутымат ыш лук.
Мыланем, сонарзылан, тудын каласкалымыже ӧрыктарыше огыл, чодыраште
шканемат
тӱрлыжымат ужаш-колаш верештын, садлан шукертак тыгайлан ӧрмым чарненам.
Кеч-могай паша икмыняр жап гыч шӱм-чоным кӱжгемда, шижмашым нӱшкемда,
манеш: мыят сонарышке коштын-коштын вольык вӱрым кызыт нимоэшат ом уж.
Тышкат теве маскам пушташ лицензий дене толынам. Лӱддымылыкем да
пеҥгыдылыкем тидлан сита. Но илыш
пӱрымашем тынар чот Юмылан ӱшаныше ӱдырамаш дене ваш ышта манын, шоналтенат

омыл. Тудо ты тӱняште чылажымат моткочак йӧрата да чамана: изи мӱкш, кутко
еш
гыч тӱҥалын, осал кугу маска марте. Юмылан ӱшанле улмыжо да яндар шӱм-чонжо
дене
тудо моло еҥ-влак деч ала-мочоллан кӱшкӧ нӧлталтын. Йӧратен шындыме пундыш
вуйышто шинчышемла Ольгалан таче кечым могай сомыл дене эртарымем каласыде
шым чыте.
— Оля кокай, мый тыште укеда шеҥгеч книгада-влакым ончышым.
Шоҥго ӱдырамашын чурийыштыже ӧрмаш да эше ала-мо тугай сӱретлалте.
— Вара мом тугайым лудыч? — йодо.
— "Юмын Законым" лудаш тӱҥальым. Тиде пеш ушан книга улмаш, иканаште
чылажым
умылашат неле. Да ала-кузе чылажымат вес тӱрлынрак серыме, мемнам туныктымо
семын огыл. Но тӱҥ-вожшо марте эше ыжым шу ала-мо.
— Эн тӱҥжӧ — тиде Юмо, тудын еҥ-влаклан ойлен кодымо мутшо-влак, — Ольга
вигак
вашештыш. — Ме, Юмын тарзыже-влак, тӱням ыштыше нерген палышаш да тудым
нимучашдымын пагалышаш улына.
— Туге, ане... Конешне.
— Мо мемнан йырна уло, чылажымат тудо — Юмо — ыштен, — ешарыш Ольга да
тулото
воктек лишеме.
Котелокышто пареҥге шолеш, пушыжо да шопке мекшын нугыдо шикшыже тамлын
ӱпшалтын
шарла, нерым чыгылта. Озавате кугу янда банкым кондыш. Капрон петыртышым
почо
веле, тышкак тамле маринад пуш ешаралте. Кӱмыж тунамак ужар кияр пӱчкыш-
влак дене теме.
Мый вигак кас кочкышлан ыжым кержалт. Ольга деч Библий нерген каласкален
пуаш
йодым. Тудо тыматлын шыргыжале. Тыште, сип чодыра коклаште, еҥ-влак деч
ӧрдыжтӧ
Юмо нерген утларак палаш шонышо лекмылан чонжат келанен колтыш, витне.
Чурий
сынжат ала-кузе иканаште волгалте. Оҥжым ыреслышат, мурыла шуйдарен, шыма
йӱкшӧ
дене мыйым пуйто акрет годсо амызе курымышко ӱжӧ.
— Ончыч мут лийын, да тиде мутшо — Юмо, — Ольга вашкыде ойлаш тӱҥале. — Эн
ончыч
Юмо нимо уке гыч кавам, шинчалан койдымо шӱлыш тӱням да суксо-влакым ыштен.
Нунышт нерген поснак каласыман — суксо-шамыч деч поро ден осал тӱҥалын.
Суксо —
тиде нигунамат колыдымо шӱлыш, моткоч ушан да виян, но шкенжым тудым ужаш
ок
лий. Юмо нуным пеш шукым ыштен. Суксо-влак икте-весышт деч могай улмышт да
могай
сомылым шуктымышт дене ойыртемалтыт, икмыняр чинлан шеледалтыт. Эн кӱшылышт
Серафим, Херувим да Архангел маналтыт. Архангел-влакше чыланат поро улыт,
Юмым да
икте-весыштым йӧратат, да тиде илышыште ты йӧратымашышт дене эреак кугу
куаным
веле палат. Но юмо виеш шкенжым йӧратыкташ шонен огыл, садлан суксо-
влакетлан
эрыкым пуэн: шкешт нуно тудым йӧраташ кумылан улыт але уке? Ик эн кӱшыл да
виян
суксо, Денница лӱманже, эн кӱшнӧ улмыжо да вий-куатше дене кугешнаш
тӱҥалын, да
шкеак Юмо гай лияш шонен пыштен. Тудо Юмо нерген шоям каласкалаш, чылаланат
тореш лияш, чылажымат удашке лукташ тӱҥалын да осал, шем шӱлышышкӧ —
Явылыш, Сотанашке савырнен. Явыл шомакше "шоям ойлышо" манмым ончыкта, а
Сотана — тиде Юмо
да чыла поро ваштареш шогышо...
Мый Ольгам пеш тӱткын колыштынам, могай шомакше мом ончыктымым шарнаш
тыршен,
ваштареш йодышымат пуаш тоштын омыл, шомак шӱртыжым кӱрлмӧ деч шекланенам.
А тудо мыланем пешакат тыглайын, умылаш лийшын да чылажымат радам дене
каласкален,
пуйто ушыж дене уэш шнуй серымым лудын.
... Тиде осал шӱлышет шке векыже ятыр моло суксо-шамычым савырен кертын.
Нунат
осал шӱлышышкӧ савырненыт да таргылтыш маналташ тӱҥалыныт. Тунам Сотана
ваштареш
Юмын ик эн кӱшыл суксыжо — Михаил — шогалын да каласен: "Кӧ Юмо дене тӧр?
Юмо
деч моло нигӧ!" Да каваште сӧй тарванен: Михаил да тудын архангелже-влак
Сотана
ден тудын полышкалышыже, таргылтыш-влак, дене кредалаш тӱҥалыныт. Но осал
вий
Юмын архангелже-влак ваштареш шоген кертын огыл да Сотанат таргылтышыж-влак
дене
пырля волгенчыла ӱлыкӧ — тамыкышке шуҥгалтыныт. Тамык — тиде Юмо деч пеш
тора
вер, тушто кызыт осал шӱлыш-влак илат. Нуно тунар чот осалланеныт, тетла
нигунамат порышко савырнен огыт керт. Чояшт да шояшт дене кажне айдемым шке
векышт сымыстараш тӧчат, нуным пушташ манын, осал кумылым да шоя шонымашым
тушкат. Тыге
Юмын тӱняште осал шочын. А Юмылан ӱшанле чыла моло суксо-влак тиддеч вара
Юмо
дене пырля эреак куанен, ваш йӧратен илат да порылыкышт. Юмым йӧратымышт
ынде
тунар виян — тетла нимогай осалымат ыштен огыт керт, садлан нуным Шнуй
суксо-влак маныт.
— А "суксо" шомакше мом ончыкта? — йодде шым чыте.
— Суксо — тиде уверым кондышо. Юмо нуным айдеме-влаклан шке ойжым каласаш
колта,
тидланже суксо-влак айдеме ӱжватам налыт да шинчалан койшо лийыт. Тынеш
пурымо
годым Юмо кажне айдемылан тудым гына аралыше суксыжым пуа, тудо айдемын шӱм-
чонжым, шӱлышыжым колымыж марте шинчалан койын-койде сакла, арала...
Вот, Леонид Михайлович, мый тыланда суксо-влак нерген каласкалышым, — Ольга
адакат шыман шыргыжале да котелокышто пудыратале, вара мутшым умбаке шуйыш:
— Тынеш
пуренам, манат, тугеже тыйым аралыше суксетат уло...
...Кавам, шинчалан койдымо тӱням, суксо-влакым ыштымыж деч вара Юмо
шинчалан
койшо кавам, мландым да мо тушто уло — чыла шочыктен. Да вара каласен: "Тек
лиеш
волгыдо!" Да лийын волгыдо. Да Юмо тиде волгыдым Кече манын лӱмден, а
пычкемышым
— Йӱд. Тидыже Юмын ыштыме тӱняште икымше кечын лийын. Тӱнян кокымшо кечынже
Юмо
пеҥгыде — нимучашдыме кумдыкым, мо мемнан ӱмбалне шарлен да мо мландым
айлен,
тудым шочыктен. Кумшо кечын Юмо вӱдым шочыктен, вара мланде ышталтын. Да
Юмо
тушто кушкыл ден тӱрлӧ шудылан иланаш кӱштен. Юмын шӱдымӧ почеш нылымше
кечын
мемнан мландына ӱмбалне кавам волгалтарыше-влак шочыныт: Кече, Тылзе, Шӱдыр-
влак. Да жап кужытым ойыркалаш тӱҥалыныт: кызыт ме нуным кече, тылзе, да
идалык
манына. Визымше кечын вӱд илыше чоным шочыктен, мландыште янлык-влак тӱлаш
тӱҥалыныт. Да пытартышлан Юмо айдемым шочыктен: шкенжым ончен, шкеж гай
койшо пӧръеҥ
ден ӱдырамашым. Шымше кечылан Юмо чыла сомылжым шуктен, мо кӱлешым чыла
ыштен,
шочыктен. Да шымше кечым Юмо лословитлен, тудым Шнуй кече манын.
— Вот кузе улма-аш?! Ик арняште чыла ыштен шуктен! — мый, ӧрын,
кычкыралынат
колтышым. — Куд кечыште кузе тудо уло тӱням шочыктен кертын?
— Но нине кече-влакше мемнан умылымо гай тыглай коло ныл шагат кугыт веле
лийын
огытыл. Вет мемнан кече кужытна кавасе Кече дечын шога, а тӱня шочмо кум
первый
кечын тудо але лийын огыл, тугеже мемнан гай тыглай кече кужытшат лийын
кертын
огыл. Юмын ик кечыже тӱжем ий кугытан, тӱжем ийже — ик кече гай...
Кас кочкыш деч вара мый, шокшо вургемым чиен, шке постышкем ошкыльым. Тошто
леваш ӱмбалан уэш шылын-йымен шинчым. "Таче тиде маскам сӱмыраламак", —
шоналтышым
семынем. Чодыра руышо-влакын тракторышт да бензопилашт шыпланышт, вашке
шкеныштынат кышашт йӱкшыш. Оралте-влакын ӱмылка сӱретышт койын шапалга,
вашке ик сур
тӱсан орашке савырныш. А пич, пычкемыш чодыра пушеҥгыла рӱдыж да укш
йыжыҥлаж
дене тутыш кочыртата. Тидыже йӱдым помыжалтше тӱрлӧ шучко наста-влакын
йӱкыштла
шоктен: ала таргылтыш, ала овда, ала... Помыжалтынытат, шке шем сомылыштым
шукташ тарваненыт. Кава пундаште пыл ора-влакат йомыч, молгунамсылак шӱдыр-
влак
чӱкталтыч.
Шкетын тыге тӧҥге вучен шинчыме гутлаште школышто тунемме пагыт ушышко
тольо,
астрономий урокым шарналтышым. "Астрономий" мутшо кок грек шомак гыч
шогымым
ушештарышым: "астрон" — волгалтарыше, шӱдыр; "номос" — закон. Тугеже Ольган
Шнуй
книгаште возымым каласкалымыж семынак лектешыс: тӱня Юмын кӱштымӧ почеш,
тудын
Законжо почеш ышталтын.
Кававундаш гыч йӱлен камвочшо шӱдыр шонымем лугыч ыштыш. Тудо волгенче
семын
пычкемышым корен волышат, йӱштӧ нимучашдымеш йомо. Калыкыште ойлат: "Шӱдыр
йӱлен
камвочмо годым мом илышыште вучыметым шоналтен шуктет гын, тудо, товатат,
шукталтешак". Мыят ты илыш деч шуко вучем, но кажне гана тидым ыштен,
каласен-шоналтен шуктен омыл — шӱдырын тулйыпше тыманмашке йомынат,
пычкемыш кава пундаште
йӧрен.
Йӱд кавам ончаш путырак оҥай. Ала-могай чылт вес тӱняшке логалметла веле
чучеш.
Мом гына тушто от уж?! Теве лач мыйын тура — Корка шӱдыр. Эн волгыдыжо
йӱдйымал
куштыла улмым ончыкта. Шукыштын лӱмышт акрет годсек гаяк аралалтын кодыныт,
а
южышт грек мифологий дене кылдалтыныт: мутлан, Андромеда, Персей, Пегас.
Янлык
лӱман шӱдыр-влакат улыт: Лев, Рак, Скорпион... "Каваште ала-можат уло,
шуко, чыла тидым ик Юмо шочыктен", — Ольган ойлымыжым шарналтышым.
"Конешне, пӱртӱсын
тидлан вийже ок шуто, — ушем дене мыят тудын ойжо дене келшышым. — Чу, шого-
шого, Ольга эше Христос нерген ала-мом ойлыш... Тудыжо кӧ? Вет Юмыжо, кум
сынан
гынат, тудо икте веле. Уло Юмо Ача, Юмо Эрге, Юмо Шнуй Шӱлыш. Христосшо кӧ
тугай
вара? Тудат Юмо моли? Но Юмо икте гына. Да-а, адакат ушем шаланыш, йомым.
Пычкемышак улам улмаш. Ольга кока деч йодшаш, тудо чыла умылтара, ушем
почеш".
Мый леваш ӱмбач волаш тарванышым веле, кенета кидышкем пычалын йӱштӧ рӱдыжӧ
логале да ушым налме гай лийым — молан тышке кӱзен шичмем иже шарналтышым.
Йӱд
юалге вургем йымакат шеҥын пурен, кылмашат тӱҥалынам улмаш, пӱэмат шырге
ваш пералтын муралтат. Термосым почын, шокшо чайым шрӧп да шрӧ-ӧп
подылалшыла Аркаш
йолташем ушышко тольо. Тудын дене пырля тыште шинчашат йокрок ок лий ыле,
омат
кылме ыле. Кызытат мыйым иктаж шагат-шагатат пелылан алмаштен кертеш ыле.
Пешакат толнеже ыле вет. Тунарак маскам ужмыжо шуэш гын, мыйым кушто муаш
лиймым
умылтарен, мӧҥгыштӧ лӱмынак запискым возен коденам. Такшым умылтарымыжат ок
кӱл
ыле: ты кундемыште тудо лийын, мӱкш отарым вигак муэш. Но алят толмо гыч ок
кой,
отпускшым пуэн огытыл дыр.

7
Шагат умдо пелйӱдым ончыкта. Службем, тыге манаш лиеш гын, эркын эрта —
йӱштыштӧ
тарваныде тынар жап туртын шинчем. Шокшо чай огеш лий гын, шукертак тӱҥынам
ыле.
Маска огешат шокто, огешат кой. Кушто тудо, могай велне перныл коштеш гын?
Шере
мӱйымат авызлымыже ок шу мо? Мыйым шижеш, витне, да лӱдеш. Вот ынде икте-
весынам
вучена. Мый толмыжым, а тудо мыйын тышеч пычалем сакен кайымем. Кажнылан —
шкенжын. Таче теҥгечысе гай тымык огыл, йӱштӧ мардеж шиялтара, пушеҥге-влак
икте-весыштым укшерлашт дене чаманыде лупшат. Вашке лумат толын кертеш,
тыгай жапыште
тӱрлыжат лиеш. Шыже — телын шочмо шӱжарже. Тидыже мыйым чотак
тургыжландара: тунам маска вынемышкыже пурен возеш.
Эрдене леваш ӱмбач пыкше нушкын волышым — тунар чот кылменам, теҥгечысе гыч
чыр
омымат ыштен омыл. Отар озавате мыйым шокшо кочкыш дене вашлие. Йӱштыштӧ
омыдымо
йӱд деч вара иктаж-мом шокшым пурлаш-подылаш да коҥга воктеке олым
кожгожышко
шуйнен возаш могай сай — тидым ойлашат ом тӱҥал...
Пеш кужунжак мален омыл, витне, да эре шижынак киенам. Эркын омса
сигыралтыме
йӱкеш пурт лийын помыжалтым. Ольга пӧртышкӧ ик ӧндалтыш руымо тыгыде вожлам
пуртыш да, лӱшкаш огыл манын, буржуйкын лӧчӧ мӱшкыржӧ йымак шекланен
пыштыш. Но помыжалтмем ужын, йӱкым пуыш:
— Поро кече. Кузерак малышыч?
— Поро кече, Оля кокай! Тау, сайынак каналтышым. Игечыже тӱнӧ могайрак?
— Йӱштӧ да мардежан, ынде сай игечым вучыман огыл. Арам огыл еҥ-шамыч
октябрьым
лавыртышан маныт, октябрьыште ни орва, ни тер дене лекташ ок лий. Такшым
тиде
тылзым тӱрлын лӱмдат: лышташ йогымо тылзе, маныт, лавыртышан, сӱан тылзе.
Калык
палыжат ятыр аралалтын кодын: октябрьыште кӱдырчӧ кӱдырта гын, телым лум
шагал
лиеш; шыже покшым — кукшо да кечан игечылан; октябрьыште тылзе йыр оҥго
лиеш
гын, кукшо шога; тумо але куэ гыч лышташ яндар камвозеш — куштылго
идалыклан,
яндар огыл гын — чот йӱштӧ, неле теле толеш; лышташ мландышке мӧҥгешла
савырнен
возеш гын — кинде сай шочеш; ӱепу пӧрш дене ондак леведалтеш — кужу телым
вучыман; пӱкш шуко, а поҥго уке гын, теле кугу луман да йӱштӧ лиеш.
Мый пӱкеныште кӱпнышӧ шӱргыштем куптыр-влакым ниялткален шинчем.
Мушкылташат
тарваненам ыле, но калык пале-влакым колышт пытараш келшышым.
— Октябрьыште пайрем шуко, — мутшым шуя Ольга. — Теве икымше числаште
Аринан кечыже ыле. Ондак шекланеныт: Ариналан турня-влак чоҥештат гын,
Покролан первый
йӱштым вучыман, а тиде кечын огыт кой гын, Ӧртӧмӧ кече, тудыжо тений
кокымшо ноябрьыште лиеш, марте ик йӱштат толын ок перне. Остап кечын
шекланыман: мардеж
йӱдйымачынла гын — йӱштылан, кечывалвелым — левылан, касвелым — ночкылан,
эрвелым — кукшылан. Нылымше октябрьыште — Кондрат да Игнат кече. Тиде кечын
игече
могай лиеш, ныл арня тугаяк шога. Кандашымше октябрьыште — Сергий
Радонежскийын
кечыже. Икымше лум Сергийлан возеш гын, теле Миколылан, тудыжо 21
ноябрьыште,
толеш.
— Сергий Радонежскийже кӧ тугай? Лӱмжӧ пеш сӧрал, — йодым.
"Тыгайымат от пале мо?" маншыла, Ольга мыйым ӧрын ончале, но нимом ыш
каласе,
тугак ласкан гына вашештыш:
— Сергий Радонежский — Троицко-Сергиевский монастырьым почшо да игуменже.
Тудын
ойжо почеш Русьышто монах ден монахиня-влаклан пырля илыме закон пурталтын.
Шнуй
Сергий Русьым монгол-татар-влак деч утарымаште князь Дмитрий Донской
воктене
лийын.
"Вот кузе улма-аш, — теве-теве кычкыралынак колтем. — Тидымат шоҥго
ӱдырамаш пала?!"
— Оля кокай, историй учебникымат лудында ала-мо? — манам.
— Мыйын учебникем — шнуй книга ден молитва-влак.
"Юмылан ӱшаныше-влак теве кушеч чылажымат палат улмаш, — шонкален шинчем. —
Тидын нерген иктаж студент я институтымат пытарыше деч йод, раш вашмутым
иктажше
пуэн кертеш гын?"
— Оля кокай, октябрьыште эше могай пайрем уло? — мутым шуяш манын, йодшын
койым.
— Индешымше числаште — Иоанн Богослов, тудо Христосын апостолжо.
— Апостол манмыже мом ончыкта?
— Апостол — тиде Христосын ученикше, — Ольга ойжым икшырымын шуя. — Луымшо
числаште — Савватий — мӱкш ончышын кечыже. Тидыже, манмыла, мемнан паша
пайремна.
Ты кечын телылан омарта-шамычым омшаньыкышке поген шындат. Акрет годсо йӱла
почеш, мӱкшым ончышо-влак Савватийлан йоча-влакым юмылтыктеныт. Мӱкш ончымо
сомылым яндар шӱм-чонан, Юмо ончылно чын айдеме гына шуктен кертеш, манеш.
А латкок
ий марте йоча-влак языкдымылан шотлалтыт... Латкумшо октябрьыште —
Григорий. Ты
кечын кожгож гыч тошто олымым луктын йӱлалтеныт, уым шӱшкын шынденыт. Ньога-
влакым шокте вошт омсадӱреш шӱалтеныт — локтымо, шинча вочмо деч...
Мыят тыгай кожгож гыч тока гына кынельым: озавате тиде йӱламат шотшо почеш
шуктенак толеш, коеш. Чынак, кожгожшо у олым да ала-могай шудо пушан.
— ...Латнылымше числаште — Покро, — Ольга ойлымыж семын утыр веле ылыжеш. —
Тоштыеҥ тыге ойлен: "Покролан кечывал марте шыже, а кечывал деч вара —
теле". Тиде
кечын лум возын гын, Метрий, тудыжо кандашымше ноябрьыште, марте тыгаяк
лиеш,
Покро чараште гын, Екатеринат — шымше декабрь — чараште лиеш. Шоҥго-шамыч
игечымат эскереныт: турня-шамыч Покро марте чоҥештен каеныт гын, сай огыл,
маныныт,
теле ондак толеш да йӱштӧ лиеш. Тиде кече гыч кресаньык-шамыч пӧртыштым
тыгерак
ойлен-ойлен шокшемденыт: "Покро кугача, пӧртнам шокшо дене левед, а озажым
— поро дене". Покролан коҥгаш олмапум олташ гын, пӧртыштӧ теле гоч шокшо
лиеш. Тиде
кече сӱаным тарваташ эн келшыше. Ожно тыгерак ойленыт: "Тыгодым мардежан
гын,
оръеҥ-шамыч шкетын шинчен огыт код, лум возеш гын, сӱан шуко лиеш". Покрон
поро
вийжылан ӱшанен, ӱдыр-влак марлан каяш ямдылалтыныт, эрденак черкышке
куржыныт
да сортам чӱктеныт. Тыгат ойлат ыле: кӧ эн ончыч сортам чӱкта, тудо
марланат эн
ондак кая.
Мый ялыште шочынам, тушто кужу жап иленам. Ме, ӱдыр-влак, кастене
чӱчкыдынак
шинчаш коштынна, иктаж-кӧ деран погынена да кидпашалан пижына. Южо ялыште
тидлан
лӱмын пӧртым озашт деч йодыныт, утларакше так шинчыше але шоҥго куван шкет
илыме
суртым. Шинчымашке каче-шамыч гармонь дене толыныт. Меже лампе тул
волгыдышто
шӱртым шӱдыренна, рвезе-влак южышт йыдалым тодыныт. Мурым мурен, модын
юарлен эр
марте эртаренна. Так тиде жапым, самырык годсем, шарналтем, так шӱмем
ишалтеш,
шинчавӱдем лектеш. Тунам ала-кузе илышыжат веселарак лийын, еҥ-шамычат
келшен,
икте-весылан полшен иленыт.
Омса вес велне вошт шиялтарыше йӱштӧ мардеж курымаш чодыра вуйым кожгатен
лӱҥгыктен. Тудыжо, чалемше регенче рӱданет, чот нойышыла кечкыжалтен, шоҥго
кугызала нелын шӱлештшыла шоктен. Шӱм-чоным ала-могай шӱлык кумыл авалтен.
Тыгай
годым шкетлан йокрок, неле, айдеме вет вес еҥ дене мутым вашталтыде илен ок

керт. Но мыйже пиалешем шкетын лийын омыл.
— Мутат уке, ожно чылажат вес семынрак лийын, шке шотан, — мыят йӱкым
пуышым. —
Мыйынат авам ялыште шочын кушкын, Вӱтла велым шочынжо. Тудат рвезе годсыжым

чӱчкыдын шарналта. Шинчаш коштмышт нергенат каласкален. Ожно тӱҥ семӱзгар
бала-лайка ден гармонь лийын, а эше айдемын шке чонжо. Кажне еҥ мом-гынат
шоктен але
мурен я куштен моштен. Верысе артист-шамычын концертыштым кажне кечын гаяк
ужаш
лийын, манеш. А кызыт кузе? Еҥ-влак телевизорышко кумык керылтытат,
тӱняштым
мондат, чылашт деч шке пӧрт пырдыжышт дене авырналтын шинчат. Иктымат
ужмыштат,
колмыштат ок шу, шукышт йыгыре пошкудыштымат огыт пале. Оласыже, манам. Еҥ-
влак
эртак ала-молан сырен, икте-весылан кӧранен, кыжганен илат, ожнысо гай
келшымаш,
ваш полшымаш уке. А вес эл киножо-шамыч телевизор гоч пуштедаш, виешлаш да
шолышташ веле туныктат. Самырык-шамычше кызыт тыгай койышымак койыт.
— Туге шол... Тиде Явылын вийже вуйым нӧлталын, еҥ-шамычын чонышкышт койын-
койде
шыҥа. Калык Юмым — тудым шочыктышым, тудын кӱштен ойлымо мутшо-влакым
монден.
— Кӱштен ойлымыжым? Мом тугайым? — Ольга деч тидымат рашемдаш манын, йодым.
Чын
христианин семын мом изи годсек палышаш улам ыле, нимомак ом шинче вет,
калтак.
Кутыркален шинчыме дене коҥгаште пу йӱлен пытымым да тулшолжо ший тӱсан
ломыж
дене вӱдылалтмымат ыжна шиж. Кӱртньӧ коҥга ончылан чӱчырнен, Ольга тулвондо
дене
кӧргыштыжӧ пудыратале: тулшол-влак тунамак ылыжын кайышт, куптыргышо
шӱргывылышыже чеверген волгалте. Адам ден Ева деч тӱҥалын, айдеме тукымын
шочын тӱланымыж
нерген вошт каласкалымыже мучкак тиде чеверже чурийже гыч ыш ӱштылалт.
— Кунам икымше айдеме-влак языкым ыштеныт, — каласкален Ольга, — тунамак
Юмо нуным узьмак гыч поктен колтен. Адам ден Еван языкышт пӱтынек
тукымыштлан, чумыр
айдеме ешлан, мыланна чылаланна куснен. Садлан ме языканак шочына да тиде
языкым
касарена. А языкше айдемым эртак Юмо деч мӱндыркырак тора да орлыкышко,
черланымашке да колымашке наҥгая. Садлан еҥ-влак ӱмырышт мучко орланаш да
жап шумеке
колаш тӱҥалыныт. Айдеме-шамыч ынде шке вийышт дене осалым сеҥен да
колымашым
чактарен кертын огытыл. Да Юмо тыге каласен: мландышке утарыше Юмын эрге
Иисус
Христос толеш да языкым сеҥа, еҥ-влакым колымаш деч утара да йӧратымашке,
ласкалыкышке пӧртылта. Но тидлан Юмо еҥ-влаклан лу ой-каҥашыжым каласен
коден: мом
ышташ, а можым ок лий, мо деч кораҥман — чыла радамлен ойлен.
Икымшыже тыгай: мый тыйын Господь Юмет улам, мый дечем моло тетла вес
нимогай
Юмет лийшаш огыл. Кокымшыжо тыге туныктен ойла: шканет кумалшаш еҥым шонен
ит
лук да нунын ончылно сукен ит шинче, нунылан ит юмылто. Шке Юметын лӱмжым
эпере
ит ойлышт, — Ольга умбакыже радамла. — Шуматкечым шарнен шого: куд кече
пашам
ыште, а шымшым — каныш кечым — юмылан пӧлекле. Акле шке ача-аватым, тунам
тыланет сай лиеш, мландӱмбалне кужун илаш тӱҥалат. Кудымшо ой-каҥашыж дене
Юмо пуштедаш чара, вес еҥ-шамычын илышыштым шупшын налаш ок лий, тыгак
шкендынымат, манеш. Шымше ой-каҥашыже — шала йӧратымашым чара, вате-марий
кыл пужымым да кеч-могай яндар огыл йӧратымашым карга.
"Ит шолышт".
"Еҥ ӱмбак шоякым ит ойлышт".
"Шке йолташетын ватыжым налаш ит тошт, тыгак тудын пӧртшым, моло ниможымат.
Нине ой-каҥашыже Юмын еҥ-влак дене кутырен келшымашкышт савырнен да Ветхий
—
Тошто завет маналтеш.
— Оля кокай, нине поро ой-каҥаш-влакет вигежак коммунизмым чоҥышо-шамычын
койышшоктыш радамыштлан келшен толытыс. Витне, Юмылан ӱшаныдыме онна-влак
шке ушан
ойыштым Юмо дечак налыныт. Вот те ойледа — Ветхий завет, а мо, ала эше
весат
уло?
— Ане, уло. Юмо шке сӧрымыжым шуктен — мландышке Юмын эрге Иисус Христосым
колтен. Христосшо мландышке толмекше, язык ден колымашым сеҥымекше, еҥ-влак
дене у
кылым ыштен, але кутырен келшен, маншаш моли. Тудын дене уэш чыланат ала-
кунам
йомдарыме пиалым, ласкалыкым муыт — мландыште чоҥымо Шнуй черке-влак гоч
Юмо дене пырля нимучашдыме, курым-курымашлык илышым налыт.

8
Касат шуо. Мыланем адакат леваш ӱмбаке миен шичман. Икмыняр омыдымо йӱд деч
вара
сонарлаш тыгай йӧным ойырен налмемланат ӧкынаш тӱҥальым. Ындыжым раш: маска
мыйын толмем шижын да отар гыч кайымем изин-кугун вуча.
Азап гыч лекташ йӧным озавате шкеак темлыш:
— Маскат тудо умыла: сонарзе леваш ӱмбалне арам ок шинче. Тый пӧртыштак
лий, каналте, а мый шке шекланем, тиде розвоньык толын лектеш гын,
кычкыралам.
Мый Ольга дене келшышым. Кукшо олымым шӱшмӧ кожгожым шаралтен, лопка
олымбалан
шуйнен возымат, йӱдым ласканак эртараш ямдылалтым. Пӧрт окнам тошто одеял
дене
петырыме, тӱжваке тул ок кой. Ӧрдыж гыч ончымаште пӧртыштӧ иктат укела
чучеш.
Пырдыж вес велне йӱштӧ мардеж шиялтара, коҥга тӱньыкыштӧ пирыла урмыжалта.
Отар
йыр шупшмо кӱртньывоштырышто яра калай банке-влакат коклан колдыртатен
колтат.
Кунамже пычалым руалтен, тӱгӧ лектын куржмо шуэш. Но тыгодым кудывечышке
Ольга
шыпак-шекланен лектын, иктапыр йӱк-йӱаным колыштын шоген да мӧҥгеш пурен,
кидше
ден кылмыше шӱргыжым коҥга воктене ырыктен. Ырымекше, ӱстел коклашке шинчын
да
ала-мынярымше гана псалтырьым почын, керосин лампе волгыдышто юмоҥа велышке

ыреслен-ыреслен молитвам лудын.
Мыйже нерашат тӱҥальым, мален колташ огыл манын, Ольга деч Иисус Христос
нерген
каласкалаш йодым. Пӱкеныште шинчышыжлак пел век савырналтен, молгунамсылак
тыматлын, мутшым шуйдарен каласкалаш тӱҥале:
— Акрет годым ожно Израильын мландыже латкок йыжыҥлан, але кызытсе семын
манаш
гын, областьлан шелалтын улмаш. Нунын кокла гыч иктыже Иудей маналтын.
Иудей
мландыште Ирод кугыжа озаланен. Икана Рим императорын шӱдымыж почеш чыла
калыкым
уэш возен налаш лийыныт. Кажне иудей кугезыже-шамычын илыме верыште
возалтшаш
улмаш. Иосиф ден Мария Давид тукым гыч лийыныт, садлан вес мландышке
возалташ
каеныт, Вифлеем олашке, но тушто нунылан вер лектын огыл да ола вес велан
шогалыныт, кӱтӱчӧ-шамычын йӱран годым вольыкым поктен пуртымо мланде рожеш.
Тыште
саде йӱдымак Мария йочам ышта да вольыклан кургым оптымо ясльышке пӱтырен
пышта.
Вифлеем кӱтӱчӧ-влак ту йӱдым вольыкыштым пасушто кӱтеныт. Кенета нунын
ончыко
Юмын суксо толын лектеш да пеш чот волгыдо лийын колта. Кӱтӱчӧ-шамычет
ондак
моткочак лӱдыт, но суксет нунылан каласа: "Ида лӱд! Мый тыланда пеш кугу
куан
уверым каласем. Куанже тыланда веле огыл, чыла еҥ-влаклан: таче тендам
утарыше
шочын, тиде — Христос Господь. Те тудым ясльыште йомбалеш пӱтырен пыштымым
муыда". Суксет кӱтӱчӧ-шамычлан тидым каласен шукта веле, тунамак моткоч
шукын вес
суксо-шамыч толын лектыт. Нуно Юмым чапландарен тыгерак мураш тӱҥалыт: "Чап
лийже Юмылан, мландышке тынысым, еҥ-влаклан утаралтмашым кондымыжлан!"
Кӱтӱчӧ-шамыч
вашкерак кӱ курыкысо рожышкышт каят. Да тушто Мариям, Иосифым да изи азам
ужыт.
Нуно азалан вуйыштым сават да суксо-шамыч деч мом колмыштым каласкалат.
Мария
нунын кажне шомакыштым шӱмышкыжӧ пышта. Утарышын шочмыж деч кандаш кече
вара
аваже Иосиф дене пырля закон почеш тудлан Иисус лӱмым пуат. Тидыжымат Юмо
нунылан суксыж-влак гоч каласен.
Мӱндыр эл гыч, эрвечынла, Персий да Вавилон гыч, Иерусалимышке волхв-влак *
толын лектыт. Нуно шӱдыр-влакым тунемыныт. Каваште чот йӱлышӧ у шӱдырым
ужмекышт,
умыленыт: уло тӱням сеҥен налын кертше пеш кугу айдеме шочын.
Тыгай уверым пален налмекше, Ирод кугыжа тургыжланаш тӱҥалын, а тудо пешак
осал
да шкенжым гына йӧратыше айдеме лийын. Туддеч кугыжанышыжым поген налыт да
кугыжан престолым шочшо у кугыжалан пуат манын, пеш чот лӱдеш.

* Волхв — шанчыеҥ, мудреч.

Ирод шкеж дек чыла священник ден шнуй возымым тунемше кнагаче-влакым пога
да йодеш: "Христос кушан шочын?" Нунышт вашештеныт: "Вифлеемыште, Иудей
олаште, пророк Михей тыге ойлен". Тунам Ирод шкеж дек шӱдыр шотлышо мудреч
волхв-влакым шолып ӱжыкта да каласа: "Кайыза да тиде аза нерген чыла пален
налза. Вара мый шке
мием да тудлан вуем савем".
А чынжым гын Ирод шочшо у кугыжам пушташ шонен пыштен улмаш. Волхв-влак изи
азам
— Иисусым — муыт да тудлан вуйыштым сават, шке пӧлекыштым пуат: шӧртньым,
ливаным *, смирным **. Тиддеч вара шанчыеҥ-влакет мӧҥгеш Иерусалимышке Ирод
деке толаш тарванат, но омыштышт Юмо деч Ирод деке пӧртылаш огыл манмыжым
колыт. Тунам
нуно вес корно дене вигак шке мландышкышт — Персийышке — каят.
Ирод кугыжа волхв-влакын пӧртылмыштым чытыдымын вуча-вуча да, вучен огеш
шуктат,
тогдая: мудреч-шамычет тудын осал шонымашыжым умылен налыныт. Тудо пеш чот
сыра.
Христос азам кушто кычалаш — ок пале, садлан Ирод кугыжа пеш шучко приказым
пуа:
Вифлеемыште да тудын йырысе илемлаште кок талукаш деч изирак ньога-влакым
чылаштымат пушташ. Тудо ӱшанен: нине йоча-влак коклаште Христосат пуштмо
лиеш. Юмын
суксыжо Иосиф деке омыштыжо толеш да каласа: "Кынел, икшыветым нал да аваж
дене
пырля Египетышке курж, мыйын каласымем марте тушто лий, Ирод тыйын эргычым
кычал
муын пуштнеже".
Иосиф вигак кынелеш да кӱлеш арверым погалтен, йӱд пычкемыш дене
пайдаланен,
Египетышке кая. Иродын колтымо сарзыже-влак Вифлеемыште да тудын йырысе
кумдыкышто латныл тӱжем изи ньогам пуштыт. Титакдыме йоча-влакым
пытарымылан чыла велымат ава-влакын кычкырымышт да шудалын магырымышт
шоктен. Тиддеч вара Ирод вашке шке осалжылан кӧра языкшым касара. Тудо пеш
чот шучко чер дене черлана — могыржо илышнек шӱэш да тудым шукш-влак кочкын
пытарат. Ирод моткочак орланен кола. Тудын колымыж деч вара Юмо Иосиф деке
Египетыште омыштыжо толешат, каласа:
"Икшыветым да аважым нал да Израиль мландышке пӧртыл".

* Ливан — ладан.
** Смирна — тамлын ӱпшышӧ ӱй.

Иисус лӱман ньога изиж годсекак моткоч ушан улмыжым ончыктен. Латкок ийым
темымекыже, Иосиф ден Мария тудым Юмын полатышке пайремышке пырля
наҥгаеныт. Тушкыжо
шкешт нуно кажне ийын коштыныт. Пайрем пытымек, Иосиф ден Мария мӧҥгышкышт
каят.
А Иисус тушанак кодеш, ача-аваже пеленышт тудын укежым иканаште тогдаенат
огытыл. Мӧҥгеш Юмын полатышке пӧртылмекышт Иосиф ден Мария Иисусым шанчыеҥ-
влак
коклаште ужыт. Тудо нуным пеш тӱткын колыштын, чылажымат йодыштын да
йодышыштланат вашештен. Ӧрыктарыше ушыжо да вашмутшо-влак чылаштынат
шинчаштым карыктен.
Шнуй ава тудын деке мия да каласа: "Эргым, мом тый мемнан дене ыштенат?
Теве
тыйын ачат да мый тыйым пеш чот ойгырен кычалынна". Тидлан Иисус тыге
вашешта:
"Молан тыланда мыйым кычалаш кӱлеш ыле? Але те пален огыдал, вет мыланем
тушто
лийман, кушто ачамын шӱлышыжӧ уло". Нине мут дене Иисус Христос тидым
умылтарен:
тудлан Юмын полатыште лийман, тудо тыглай айдеме огыл, а Юмын эргыже, да
мландышке моткоч кугу пашам шукташ толын, тидлан тудым Юмо Ачаже сугыньлен
колтен.
Латкум ийым темымеке, Иисус Иордан эҥерышке Иоанн Креститель деке тынеш
пураш
толеш. Тынеш пурымо йӱлам шуктымеке, Иисусын вӱд гыч лекмыж годым, кенета
тудын
ӱмбалныже кава почылтеш. Да Иоанн Юмын Шӱлышыжым ужеш. Тудо Иисус деке
кӧгӧрчен
лийын вола, а кава пундаш гыч Юмо Ачан йӱкшӧ солна: "Тиде мыйын йӧратыме
Эргым!"
Ольга юмоҥа-влак велышке савырнен, оҥжым ыреслыш, вуйжым савалтыш да пайрем
тропарьым * йӱкынак шуйдарыш.

* Тропарь — иктаж-могай пайрем але Шнуй лӱмеш православный черкыште
мурымаш.

— Кунам тый, Господи, Иордан вӱдыштӧ тынеш пуренат, тунам Святой Троицын
толмыжо
почылтын: вет Ачатын йӱкшӧ тыйын нерген каласен, Тыйым йӧратыме эргым
манын, да
Шӱлышыжӧ кӧгӧрченла койын, тиде мутын чын улмыжым пеҥгыдемден. Мемнан деке
толшо
да мыланна ушым пуышо Христос Юмо, Чап тылат!"
Муро мучаште Ольга уэш оҥжым ыреслыш да юмоҥа-влак ончылан вуйжым ӱлык-ӱлык
савалтыш. Вара, иктапыр шыпак шогышат, ӱстембач кружкам нале, кӱртньӧ коҥга
ӱмбалне шинчыше чайник гыч кужтуҥгырым шолтыман вӱдым темалтыш. Тыгай чай
шемалгекӱрен тӱсан, мланде да пушеҥге пушан лиеш, но тудо кӧргӱзгарым эмлаш
пешакат
пайдале. Шоҥго ӱдырамашын чайым йӱмыж годым мыйынат ушыштем волгалтын
рашеме: а
вет Иисус Христосет лач саде Юмын Эрге, а Шнуй Шӱлыш Юмыжо южгунам
кӧгӧрченла
коеш, садлан тудым юмын кайык маныт. Ынде чыла раш, а леваш ӱмбалне
шонкален
шинчымем годым мый тидланат вашмутым муын кертын омыл.
Ӱстембалне шинчыше керосин лампе да юмоҥа-влак ончылно туврашыште кечыше
лампадке дене волгалтарыме чодырасе изи пӧртыштӧ шып-тымык, суртшырчык-
влакат тиде тымыкетым кӱрлаш тоштын огытыл. А мыйже, пеле нералтен
колтышет, ушем дене тусо
мӱндыр, акрет годсо жапышке чоҥештенам, пуйто Хрситос мыйын палымем веле,
тудын
кушмыжым да илышыжым пӱтынек ужам. Эх, чаманем, тыште кызыт Аркаш йолташем
уке,
тудынат ушыжым волгалтараш могай пайдале лиеш ыле.
Ольга чайым йӱын теммекше кружкажым ӱстембаке шындыш. Пӱкен сигыралтымашеш
мыят
шинчам почым.
— Ола кокай, а умбакыже мо лийын? — йодым.
— Тынеш пурымекше, Иисус Христос Господь пустыньышко каен. Тушто шкетынак
гына
илен, молитвам лудын да пӱтым кучен, шке кугу сомылжым шукташ ямдылалтын.
Вет
тидланак тудо мландышкыжат толын. Ир пустыньыштет янлык-влак дене пырля
нылле
кече да нылле йӱд нимом кочде илен. Тушто Христос деке Явыл толын лектын да

тӱрлӧ семын ондалкален, воктенже изин-кугун койын шӱраҥыштын, языкышке
пурташ
тӧчен. Икана ик пычырик татыште тудо Иисуслан тӱнямбалне чыла моткоч мотор
да
виян кугыжаныш-шамычым ончыктен. Да каласен: "Тидым вигежат тыланет пуэм,
вет
чыла тидлан мый оза улам. Мыйын ончылнем сукен шинчат гын, чылажат тыйын
лиеш".
Иисус Христос тудлан тыге вашештен: "Кораҥ мый дечем, Явыл! Возымаште
каласыме:
шке Юметлан гына ӱшане, тудын ончылан гына вуетым саве да тудын кӱштымыжым
гына
шукто!" Явылет, намысланен, ик жаплан Христос деч кораҥын. Тыге мемнан
Утарышына
Явылын ыльдыртымыжым сеҥен, тудын деч еҥ-влакымат утараш толмыжым ончыктен.
Тиддеч вара Иисус Христос еврей мландысе ола ден селалашке каен, еҥ-влаклан

Евангелийым каласкален, мландымбалне илыше чумыр айдеме тукымым Явыл, язык
да
колымаш деч утараш да нунылан Юмын кугыжанышым пуаш толмыж нерген пеш раш
да
ӱшанлын ойлен. Тиде да койдымо тӱня коклаште ӧрыктарыше икгайлык уло.
Садлан
шинчалан койдымо тӱня нерген, тудын законжо-влак нерген умылтарен коштын.
Мландысе пӱтынь мемнан илышна кавасе тӱня дене кылдалтын. Мландыште кузе
илена, туштат, каваште, тыгак илаш тӱҥалына. Тугеже ме тыште нимучашдыме
илышлан ямдылалтына веле.
Шке туныктымыжлан ӱшандараш манын, Иисус Христос тӱрлӧ ӧрыктарыше сомылым
ыштылын. Еврей-влак гыч шукышт тудлан ӱшаненыт да почешыже кӱтӱла погынен
коштыныт,
тудын каласкалымыжым колыштыныт. Молышт, поснак еврей калыкын онышт, осал
чонан
старейшина ден священник-влак калыкым шке кид йымалнышт кучаш да нунын
ӱмбалне
шогаш манын, тудын туныктымыжым ушышкышт, шӱмышкышт налаш келшен огытыл,
утараш
толмыжлан ӱшанен огытыл, да Христосын тушманже лийыныт.

9
Тудын тушманже-влак: кнагаче, священник-влак, калыкын старейщинышт — эн
кугу
священник Кайф дене иудей-влакын шошо пайремышт — Кугече — деч икмыняр кече
ончыч погыненыт. Тиде шолып каҥашымаште нуно Иисус Христосым чоялыкышт дене
сеҥаш
да пушташ шонен пыштеныт, но калыкым сырыктыме деч лӱдын, пайрем годым
тидым ыштыман огыл маныныт.
Христосын латкок ученикше кокла гыч иктыже — апостол Иуда Искариотский —
оксалан
пеш осал лийын, Христосын туныктымыжат тудым тӧрлатен огыл. Садет священник-
влак
дек толын да каласен: "Иисусым тыланда ужалем гын, те мыланем мом пуэда?"
Нуно
тудлан кумло ший оксам пуэныт. Иисус Христос ученикше-влакым поген да
каласен:
"Те паледа, кок кече гыч Кугече шуэш, да айдемын Эргыжым ыресеш пудален
сакат".
Кугарнян кастене тиде йӱдым тудым ужалымым Иисус Христос пален гынат,
ончылгочак
ямдылыме пӧртышкӧ шкенжын латкок апостолжо-влак дене толын. Чылаштын ӱстел
коклашке шичмеке, Иисус Христос киндым налын, тудым лословитлен, ужашлан
каткален,
ученикше-влаклан пуышыжла тыгерак каласен: "Кочкышым налза, тиде мыйын
капем,
тудо тендан верч, языкдам касарышашлан орланаш тӱҥалеш да кола". Вара
виноград
аракам темыман атым налеш, лословитла, Юмо Ачалан айдеме тукымым
чаманымыжлан
таум ышта да ученикше-влаклан темкален пуышыжла тыгерак каласа: "Тышеч
чыланат
йӱза, тиде мыйын У Заветемын вӱржӧ, тудым мый тендан языкдам касарымылан
йоктарена". Апостол-влаклан эре тыге ышташ кӱшта. "Мыйым шарнен, тидым
ыштыза", — манеш.
Ты шолып погынымо кастене тудо апостол-влаклан увертара: "Тендан кокла гыч
иктыже мыйым ужала". Иоанн ученикше, Утарышын оҥышкыжо вуйжым пыштен, шыпак
йодеш:
"Господи! Кӧ тудо?" Иисус тыгак шыпак вашешта: "Кӧлан мый кинде курикам
шинчалышке тушкалтен пуэм, тудо". Да кинде курикам шинчалышке тушкалтен,
Иуда Искоритскийлан тыгерак каласен пуа: "Мом ыштынет, тудым вашкерак
ыште". Но молан
Утарышын тудлан тидым каласымым нигӧат ок умыло. Иуда киндым налмекше
тунамак
лектын каен. Йӱд тунам лийын...
Чодырашкат пич йӱд толын. Тудын йӱштӧ, йокрок кугыжанышыже йырвел
чодырамат,
мӱкш отарымат шем урвалтыж дене петырен. Чылажат эр марте, кече лекмешке,
шылын,
йымен. Но пӧртыштӧ тугак лампе тул йӱлен, лук гыч Дева Мариян да тудын
вуешшушо
эргыжын Иисус Христосын кугу шинчашт юмоҥа гыч ойганенрак онченыт. Пӧртыштӧ
шокшо да йомакышке логалметла чучеш. Шоҥго Ольга илыш тургым нерген, осал,
темдыме
шӱман, икте-весыштым, туныктышыштым ужалаш ямде улшо еҥ-влак нерген
каласкален.
Иисусын айдеме тукымым йӧратымыже да тудын верч орланымыж нерген Ольган
пытартыш
мутшо-влакым мый колын омыл, молан манаш гын, йыр мо ышталтмым шинчам денак
ужынам, но ала-молан пидын пыштымыла тарванен кертын омыл. Мый ужам, кузе
Иисус кум
ученикше дене садышке пура. "Чонем мыйын колен кайышаш гай ойгыра", —
манеш. Нунын деч икмыняр ошкыллан кораҥын, сукен шинчеш да кумалаш тӱҥалеш:
"Ачаем! Лиеш
гын, тек тиде орлык мыйым кораҥын кая, а такшым мыйын шонымем семын огыл, а
тыйынла садак лиеш, тидым палем".
Мый Иисусым чаманенам, вет паленам: вашке ала-мо тугай пеш шучко лиеш,
садлан
шортынам. Мый уло кертмын Иисуслан кычкыренам: "Кай тышеч, шыл вашкерак!
Тый декет тушманет-влак толыт!" Да нуно толынат шуыныт. Иуда тышке нуным
конден, ужалалтшет. Еҥ-влакын кидыштышт понар, керде да кошар вуян пондо-
влак лийыныт. Сарзе-влак Иисусым руалташ толыныт. Мый нунын шучко, шыде
шинчашкышт ончем. Толшо
еҥ-влак коклаште самырыкат, чал пондашан-шамычат улыт.
Теве тӱшкаште нӱждымӧ йошкаргырак пондашан, пеҥгыде кап-кылан, монах гай
койшо
пӧръеҥ койылалтыш. Туге чучеш, пуйто ты тӱшкашке йоҥылыш верештын, ала-кӧм
кычалеш. Чурийже тудын мыланем пешак палыме, но иканаште лӱмжым шарналтен
ом керт.
Иудет первосвященник-влак дене ончылгоч кутырен келшен: "Кӧм мый шупшалам,
тудым
руалтен кучыза". Иисус Христос деке лишемешат, "Куане, Равви!" манеш. Да
шупшалеш. Иисус Христос вашешта. "Йолташ! Молан тыйже толынат? Айдеме эргым
тыге шупшалын ужатет мо?" Сарзе еҥ-влак Иисусым йыр авырен налыт. Апостол-
влак шке учительыштым арален налаш тӧчат. Петр пеленже кондымо кердым
луктеш, первосвященникын кулжым пера да пурла пылышыжым пӱчкын кудалта.
Иисус Христос Петрлан каласа:
"Кердетым мӧҥгеш лодакышке пыште. Кӧ весе ваштареш кердым нӧлталеш, тудо
шкеак
керде йымалан кола". Тыге каласен, тушманжын пылышыжым ниялта да да тудым
тыманмешке эмла. Вара шкенжым шке кумылын ты осал тӱшкалан орландараш пуа.
Иисус Христосым кид-йолжо гыч пидыт, тӱрлӧ семын игылтыт да кырат. Мый
адакат
садетым, пеш палыме чуриян еҥетым, ужылалтышым. Тудо ӱмбакем шинчам пыч
ыштыде
пеш тӱткын онча. Лӱдмем дене шӱмемат ишалте: вет тудат Иисус Христосым
руалтыше-влак тӱшкаште лийын! Да кенета шоналтышым: иктаж-мо дене тудым
кызытак перен
пышташ кӱлеш. Ончылнемак пӱкен коеш, мый тудым руалташ манын, кидем
шуялтышым,
но тудыжо вийдыме лийын, мыйым ок колышт. Тыгай нюмырий улмемлан шортынат
колтышым. Ты жапыште йошкар пондашанет мый декем кидшым шуен лишемаш
тӱҥале. Ужам,
кок век шарыме парняже-влак чытыдымын чытырат. Туге лектешыс: еҥ-влак Иисус

Христосым пидын, шӱдырен наҥгайышт, а тидыже мыйым налаш толын. Мый тудын
дене
уло кертмын кучедалаш тӱҥальым, а тудо шӱргыначкашкем копажым пыштышат,
йодеш:
— Молан шортат? Салам, шӱмбелем!
— Мемнан Иисус кугыжанам ыресеш кид-йол гыч пудален сакеныт вет! — кычкыраш

тӧчем мыйже.
— Вара мо? Кугече шуэшат, тудо уэш ылыжеш, тыге ынде 1978 гана лийын, —
манеш.
Вара толшет ӱмбакемак лап лият, уло кертмын чаргата йӱкшӧ дене воштылын
колтыш,
вийнен шогале. Йӱкшӧ ала-кушко шумеш шергылтеш дыр. Да тиде воштылмашеш
мыйын
йырем тока гына улшо садат йомо да иканаште изи, шыгыр пӧртышкӧ толын
возым. Пел
век савырналтен, Ольгам да тока ужмем гаяк нӱждымӧ йошкаргырак пондашан
Аркаш
йолташем ужым.
Шартыш гыч рошт кынел шинчымат, эркын-эркын ыҥым налаш тӧчен, йыр шымлен
ончальым, могырем гын тугак дыр-дыр-дыр чытыра.
— Во пуа! — Аркашын йӱкшым кольым. — Мый шонышым, вышкыште маскам ваҥен
шинча, а
тудо пун тӧшакыште нерым гына коргыктен кия, ха-ха-ха!
— Эше изиш гыч вует воктеч пӱкен дене рашкалтем ыле, — пыкше-пыкше йӱкым
нальымат, тидымак веле каласен кертым.
— Молан? — Аркаш шинчажым каралтыш.
— Иктаж-молан...
— Ну-ну, йӧра, сырышаш уке, мыскарамат от умыло мо? Айда, шинчатым
туржылдал да
ӱстел коклашке тол. Мый костенечым конденам.
Йолташем котомкаж гыч кочкыш йӧрварым ӱстембаке луктын опташ тӱҥале.
— Аркаш, тол тышке, — манам.
Асет, ӧрмалген, воктекем лишеме да пондашан чурийжым ниялтышым.
— Чисти йошкар пондашан апостол гай улат, тугаяк коят.
— Могай тугай апостол гай? — эшеат ӧрӧ йолташем.
— Йӧра, иктаж-кузе каласкалем. Оля кокай, — озаватым ончальым, — палыме
лийза,
тиде мыйын охотник йолташем. Аркадий Семеныч — милиций майор.
— Ну, ситыш тылат, — Аркаш "умшамым петырыш". — Мӱшкырем тупрӱдеш пижеш ала-
мо,
тыйын маскат гай шуженам. Коло уштышым йолын топкен ончы-ян.
Оля кока уна ончылан вуйжым савалтыш да порын пелештыш:
— Пагален ӱжына, мӧҥгыштӧ улмыдалак чучшо, Аркадий Семенович, — ыштале, а
вара
ӧрынрак ешарыш: — Тугеже те чекист улыда?
— Чекист, чекист, но туддеч лӱдшаш уке, — воштылальым.
Ӱстел покшелне кӱреналге-чевер тӱсан коньяк ате вич шӱдыржӧ дене волгалте.
Пӧртыштӧ коптитлыме сокта пуш тамлын-тамлын шарлыш. Воктекше тӱрлӧ консерве
банке-влак верланышт.
Уна толмо дене пӧртыштӧ тунамак чылажат пуйто ылыже: ала-кушто лукышто
суртшырчык кочыртатен колтыш, ӱстел йымачак коля шке сомылжо дене ала-кушко
кудал эртыш, пуйто йолташыже-влаклан уверым вашкерак шукташ чоша: "Уна
толын! Уна толын!" Коньякым алюминий кружкалашке темышна. Икымше чукырым
уна толмо лӱмеш
нӧлтална, кружканам ваш тӱкен подылна. Вара поро кумылан озавате верч
чумалтарышна, кумшым сонар пиал верч ястарышна. Йытыран, тӧр пӱчкеден
оптымо сокта лактык-влак кӱмыж тич икте почеш весе чоҥештен йомычат, ынде
консерве банкылаште
совлам мурыктылына, мераҥла ужар киярым шодыртатена. Иктым-весым
кутыркалыме лугыч коньяк ате ястаралтмымат ыжна шиж, но вуйышко иктынат
каен огыл. Аркадий Семеныч котомкаж деке лап лийын, тыманмешке вес атымат
шупшыл лукто. Костенечшым
ӱстембаке шолт луктын шындышат, лампат верыштыже тӧршталтыш, изи тулйылмыже
пуйто куанен веле чӱчкалтыш да пӧрткӧргыштӧ эше волгыдырак лие. Кружкалашке
кочывӱдшым ты ганат уна шкеак темалтышат, йодо:
— Ну, ындыже мо верч подылына? — каҥашым вучышыла мыйым да озаватым поче-
поче
ончале. Но вашмутым вучен шуктыде, шкеак темлыш: — Айста тиде кияр лӱмеш
подылына. Мый тугай элым палем, тушто кажне пайрем годым эртак тудын верч
чаркаштым
нӧлтат. Ӱстембалне киярже уло але уке — йӱыт да йӱыт, моло чаркамутым
огытат
шинче дыр, — тидым каласышат, Аркадий шоягоремжым удырале. Шке кружкажым
вигак
умшавомышкыжо ястарынеже ыле, оҥ тичак шӱлышым налын, кидшымат нӧлтале, но
мыйын
ӱмбакем ончалят, сыренрак колтышыла ешарыш: — Ну, можо вара ыш келше? Молан
от
йӱ? Ала-могай шоҥго кочала нулалын веле шинчетыс? Туп-вачетат волен каен.
Мо тыгай? Мо лийынат? Ну-ка, пӱркытын гай ончалтышет куштырак, пӱгыретым
шылте-ян!
Кружкан кидетым кӱшкырак нӧлтал, вачет дене тӧр лийже... Вот, теве тыгерак!
Милиций дене ӱчашаш от тӱҥал вет, майорым колыштде ок лий. Мыят шалт йӱын
колтышым. Тунам веле Аркаш вачем гыч вӱчкалтыш: "Йӧра, мутым колыштшо
улат... Умылет"
— мане пуйто. Уна толмо дене маскана нергенат мондышна. Кызыт толын лектеш
гын,
ужде-колдеак кодына ыле.
— Ой! — йолташем кенета кычкыралынак колтыш. — Тышке, тендан деке отарышке
кузе
толмем ужыда гын, воштыл коледа ыле. Мый шонышым, тый вышкыште пычал дене
шинчет, маскалан шотлен, рашкалтен пыштет гын? Фонарикымат пеленем налын
омыл, мый
толам манын, кычкыралашат ӧрам — маскам лӱдыктен колтем гын? Пытартыш витле
метрым пӧрт омса марте иктаж шагат наре вошт нушкын тольым вет, калтак!
Омсам почын
пурышым гын, мыйын сонарзем — койкышто, хе-хе-хе...
— А мый, Аркаш, маскат нерген монденамат. Юмо дене пырля ик садыште
лийынам, Иисус Христосым теве тыге, тыйым ужмылак ужым. А вара мемнан
ӱмбаке тушман-шамыч
кержалтыч. Нунын коклаште иктыже чисти тый гает, тыгаяк йошкар пондашан
ыле.
Пӱкен дене вуйгоҥгыраж гыч лупшал пыштынемат ыле, да вот тый мыйым арамак
ондакрак помыжалтышыч.
— Тугеже тый мыйым апостоллан шотленат? Хе-хе-хе...
— Ане, лач тудланак.
— Пӱкенже дене молан рашкалтынет улмаш? Апостол-шамычше черкыште
служитлатыс,
нунат Юмо дене пырля улыт докан?
— Чыланжак тудын пелен огытыл-ла. Первосвященник еврей-влак Христосым
пуштыныт,
тидым шинчет?
— Айда, кӱлеш-оккӱлым ойлыштат шол, — Аркадий Семенычем адакат шинчажым
каралтыш. — Ондак чылажымат шымлен налман, рашемдыман, еҥын титакшым муман,
вара веле
приговорым лукташ лиеш, — манят, Аркаш уэш шоягоремжым удырале. Милиций —
милицияк, ӱстел коклаштат тудак.
— Умылет, уке, Аркаш, Юмо Иисусым мландышке еҥ-влакым чын илышлан туныкташ,
нуным осал вий да колымаш деч утараш колтен. А еҥ-шамычше тудын Юмо деч
толмыжлан
ӱшанен огытыл, ужаленытат, кид-йол гыч ыресеш пудален сакеныт. Христос чыла
тиде
орлыкым еҥ-шамыч верчын чытен да тыгерак каласен коден: "Юмо Ача, проститле
нуным, вет мом ыштат — шкештат огыт пале".
— Да-а, тиде, конешне, закондымын ыштымаш, — келшыш милиционеремат. —
Ужалыме
деч шучко преступлений укеат, манын шонем, — йолташем адакат шоягоремышке
кидшым
пыштыш, корштымашеш ала-мо шӱргыжымат куптыртыш.
— Мо тый эре шоягореметым ниялткалет я удырал колтет? Мом тушто кычалат,
кӧм кучынет? — мыет йодде шым чыте.
— Нигӧмат, нимомат ом кычал... Сусырем тӧрланаш тӱҥалын, коваште кушкешат,
вот и
лӱгышта. Шукерте огыл ик бандитым поктышым, а тудо, псих, ӱмбакем обрез
дене
рашкалтыш, пыртак вереште шол. Ну, нимат огыл, илемыс, вашке сусыр верат
паремеш. Мыйын чылажат пийын гай тыманмешке кушкеш.
Койыш-шоктышыж дене Аркадий пеш весела айдеме, йылмыланат путырак тале.
Анекдотшымак кунар пала — ушет кая. Кузе чылажым шарна гын? Кызытат шыриен
веле шинча.
Тыште ны телевизор, ны ковер, ны паркет кӱвар уке гынат, чодырасе изи
пӧртыштет
тудлан келшен веле, витне. Оласе йӱк-йӱан, ӱмбалныже шогышо начальник-влак,
тутыш ушкалыше ватыже ала-кушан шеҥгелан кодыныт, а тыште — сип чодыра,
ӱшанле
йолташ да мӱкшотарым толышо маска гына. Аркаш тиде вашлиймашлан моткоч
куанен, а
ончылно тудым эше сонарысе пиалан тат вуча — тидланат ӱшанен, садлан тыге
юарла.
Эше ик чукыр гыч подылаш таратыш. Ожнысыла ынде мурымат муралташ лиеш ыле,
но
йолташем ала-кузе шӱлыкаҥын колтыш, чурий сынжат ӱмылаҥе, кидешыже эҥертен
шинчат, ала-мом шонышыла койо.
— Аркадий Семенович, — озакуван шыма йӱкшӧ шоктыш. — Те корнышто ноенда
докан,
вочса, эр марте каналтыза.
— Тау, Оля кокай, ала-молан омо уке, малымем ок шу.
— Молан вара вуетшым ӱстембакак пыштенат, закуско олмеш мо? — мыят йолташем

пӱшкыльым.
Аркадий ӱмбакем шинчажым нӧлтале — шинчавӱдшӧ ташлен, теве-теве урылтын
йоген
кая, шонет. Тудын ойгыжо мыйынат лие — чонышкем неле кӱла возо.
— Мо лийыч? — ынде мый шинчам пашкартышым.
— Тый от пале, мый вет шукерте огыл шочмо шольым тойышым. Ала-могай
пелторта,
йӱшӧ шофер, тӱкен каен, шольымжо тушанак колен, ватыже пудыргыл-сусырген
пытен.
Йоча-влак ача деч посна тулыкеш кодыныт.
Ольганат сынже иканаште каен колтыш, ӱмылаҥе. Тудынат шӱмжӧ еҥ ойгым шке
семынжак нале, витне. Юмоҥа-влак велышке савырнен, кутыралтен колтыш:
— Господи, мемнан деч кайыше кулет-влакын чоныштым поген нал, нунын чыла
сулыкыштым кораҥде, шке кумылын ыштымыштымат, шоналтыде ыштен
кудалтымыштымат, да
пурто нуным кавасе кугыжанышышкет.
Аркадий шинчажым нершовыч дене ӱштыльӧ да ынде ласканрак кутыралтен колтыш:
— Пытартыш жапыште моткоч шукын самырык-шамычак колат. Мо тиде тыгай?
Нигузе
умылен ом керт. Шоҥго-шамычат "Ожно тыгай лийын огыл", маныт.
Озаватат ойышкыжо ушныш:
— Ожно вет калыкше Юмылан ӱшаныше, тудым пагалыше лийын, еҥ-шамыч шке
илышыштым
Юмын закон дене келшышын виктареныт. Кызыт ынде жапшат весе, калыкшат
вашталтын,
чыла монден, чоныштыжо мо гын? Вот мыят шоҥго-шамычын ойлымыштым шарнем,
тиде
мемнан ялыштак лийын, манеш. Самырык марий пасум куралшыжла икана шоҥго
кугызам
ужын: шкеже тӱвыт лавыран, ӱмбалныже вургем олмеш ала-могай лустыра веле.
Кастене мариет мӧҥгыжӧ толынат, тидым аважлан ойлен. Аваже колыштын
налынат, эргыжым
шоҥго кугызам чаманаш йодын, кечывал кочкыш дене сийлан да мо-кузежым,
кӧжым
умылаш манын, кутыралташ шӱден. Эрлашымет рвезе куралаш кая, а шоҥгет
туштак шога. Марий садетым шкеж деке кычкыралеш:
— Кугызай, тол тембакрак! — манеш.
Шоҥгет туддеке лишемеш. Ӱмбакше ончалын йырнет, тунар лавыра вузык, пуйто
мушкылтыш вӱд дене чывылтеныт, ӱмбалнысе вургемжат йырвык-йорвык веле
кечылтеш,
шкежат йыгыжгын ӱпшалтеш.
— Мом каласынет, эргым? — йодеш садет.
— Кугызай, кочмет шуэш чай? Авай мыланем шылым шолтен колтен, айда пырля
кочкына.
— Ӱжметлан тау, эргым, но мый шылым кочмаш уке.
— Кугызай, молан тынар лавыран улат, вургеметат пешак шӱкшӧ. Кӱлеш мо, мый
тылат
колышо ачам деч кодшо яндар, сай вургемым кондем. Налат вет? — йодеш адакат
рвезет.
— Пеш налам ыле да, мо пайдаже? Еҥ-шамыч мыйым садак лавыра вӱдеш чывылтат,
вет
нуно Юмын шӱдымым огыт шукто — куд кече пашам ыште, а шымшым — каныш кечым
—
Юмылан пӧлекле манмыжым.
— Кугызай, эрлат тый тышке толат мо? Мый ачам деч кодшо вургемым садак
кондем, —
манеш марий.
— Толам, эргым, — вашешта шоҥгет.
Марий мӧҥгыжӧ пӧртылеш. Аважлан шоҥго кугыза дене мутланымыжым чыла рат
дене каласкала. Аваже тудын Юмым пагалыше лийын, садлан вигак умылен: тиде
лавзай кугыза пасушко арам ок кошт. Юмын колтымо еҥжак, витне. Нуным
пешкыде, чаманыше еҥлан ынже шотло манын, кевытышке каен, шоҥгетлан
вургемым чылажымат уым налын
конда. Эрлашыжым марий мӧҥгыж гыч эрак лектын кая. Онча, кугызат пасушкат
толын
шогалын.
— Сай улат, кугызай!
— Сай, эргым!
— Теве авай тыланет вургемым колтен. Айда эсен-таза лий, на, чие веле.
Шоҥгет кугу вӱдылкажым налеш, рвезылан да аважлан тудын верч тыге
азапланымыштлан таум ышта, нуныланат тазалыкым да пиалым тылана. Вара веле
вӱдылкатым рончалта. Чыла кевытыште налме пӧлекым ончалеш да кумыл волен
пелешта:
— У вургемжым молан налында? Мыланем тоштым, шке ойлымет семын, ачат деч
кодшым
кондашет кӱлеш ыле: тунам шоҥго-шамыч веле колат ыле, а ындыжым самырык-
влакак
илыш гыч каяш тӱҥалыт.
Кугыза тидым каласа да тунамак йомеш, койдымо лиеш. Вот ала, чынак, садлан
самырык-шамыч тыге колат: я сарыште, я черланен, я эше иктаж-мо деч...

10
Эрлашыжым ятыр вара иже помыжалтна, кечат кӱшкак кӱзен ыле, теҥгечысе йӱд
пайремнан мокмыр вашакшат улдалеш. Ий гай йӱштӧ вӱд дене мушкылтна, пыртак
шӱлышым
нална, тунам иже тӱняжат чеверракын койын колтыш. Аркадий Семенычем чыла
велымат
кӱртньывоштыр дене ала-мыняр пачаш эргыме мӱкшотарым ончал савырнаш лие.
Консерве банке-шамычым ужын шыргыжале. Ик воштырым шупшыльо, банке-влак
чӱчкалтентӧршталтен, кылде-голдо кӱртньӧ йӱкыштым пуышт.
— Пеш сайым шонен мумо! — мокталтыш. — Ом умыло: маскаже кузе тышке йӱкым
лукде
толын-пурен коштеш?
— Тыйын семынак тудат нушкын пура, йолташ. Теве туштырак лӱмын изирак корем
гай
мландымат кӧргынчын, — умылтарем.
— Ра-аш... А тыйже тудым кушто ваҥен шинчет?
— Теве саде леваш ӱмбалне верым йӧнештаренам. Палем, лапкарак, но вышкым
ышташ
гын, янлык кузежым-можым вигак умыла да тышечын чошалтеш. Такшым сонарзе
мланде
деч кунар кӱшнырак, тунар сай, янлык иканаште шижын ок шукто.
— Тугеже айда вышкым ыштен шогалтена, — Аркаш чыштырашат пиже.
— Лӱдыкшӧ, манам, товар-пила йӱкым колын, чыла умыла да вынемышкыже пурен
возеш.
Аркашын отарышке пычалым молан сакен толмыжым ок пале, шонет мо? Тудо чыла
пала,
чыла шижеш, тунарак аҥыра огыл.
— Кушеч палаже? Ойлыштат шол, — Аркаш ок ӱшане. — Отарышке кайымем нергенже
иктыланат каласен омылыс.
— Пала, пала! Маска йӱдым отар йыр коштеш, чыла ӱпшыч налеш, а тый нушкын
пурымо
корныштет кышамат, ӱпшымат коденат. Михаил Иванович тышке чекист толмым
теҥгечак
шижын налын.
— Тугеже тиде тореш чапа йӱдым ӱмбакемат кержалт кертеш ыльыс, а мый
пычалым
сумка гычат луктын омыл ыле, — унам тургыжланенат колтыш.
— Конешне, кертеш ыле, — ойжым, лӱдмыжым, пеҥгыдемдышым. Эше чеслынрак
пӱшкылаш
манын, ешарышым: — Адакше котомкаштет коньяк ден коптитлыме сокта лийын.
Шинча
гын, товат пызырен пышта да шупшын налеш ыле.
— Хо-хо-хо! — йолташем веселан воштыл колтыш: шаярымем тогдайыш, витне. —
Но,
Юмылан тау, ӱмбакем кержалтын огыл!
— Кержалтеш гынже таче мокмыретат ок лий ыле.
— Йӧра, йӧра, тынаржым ит мыскыле, — йолташем кидшымат нӧлтале. Вара мутшым
вес
векыла савырале: — Ала тиде разбойникет тыйын толметым пален да
вынемышкыжат пурен возын, а тый тыште тудым вучен арамак жапым йомдарен
киет?
"Чекистын" йодышыжо мыйымат шоналташ таратыш. Янлык, толмем шижын, вашкерак
вынемышкыже пурен возын кертеш манын, ала-кузе шоналтенат омыл. Но тиде
кугылогар
мӱйым пешакат йӧрата, отарым розмитлен пытарымешкыже низаштат огеш воч дыр.
Садлан тудын дене вашлияш ӱшаным эше йомдарыман огыл. Йолташем дене коктын
йырвелым
шымлен налаш, маска кышам кычал каяш тарванышна. Писын гына эр кочкышым
ыштышнат, пычалым налын, шокшо пӧрт гыч лекна. Каваште вӱдлаке гай канде
пыл лапчык-влак койыт, пуйто нунат кечыйолеш шулен лектыныт. Ош куэ-влак
кече волгыдо дене
эшеат ошеммыла койыт, кугешналын, ик йӱкым лукде, йытыра, вияш капкылышт
дене
ковыраланен, мардежлан вуйым савалын шогат.
Южшо тугай яндар да йоҥ-йоҥ йоҥгата. Йол йымалне лышташ пого кочыртатен
вужгалта. Саргаен какаргыше шудо коклаште пӧчыж шудо тугак резан-рвезын
ужарга. Туштак
ал-чевер сакаже тулшолла йӱла, кумык лийын, погалташ гына ит ӧркане. А
могай тудо кызыт тутло?! Йӱштет нунылан сакырым огыл, а шере мӱйымак пуйто
ешарен. А
южышт коваште-ком кӧргыштак виноград аракала шуыныт. Пурлын-лаштыртен
колтет —
неррожым чыгылта, кап-кыл мучко сурлыктарен-куандарен шарла. Мокмыр ӱмбач,
ойлышашат уке, пеш чесле. Йолташемын темдымыла толашымыжым, кормыж дене
шере пӧчыжым
рожгымыжым ужын, шижтарыде шым чыте:
— Аркаш, тый чодыра саскам пытараш тӧченак ит опкынлане. Тудым тыште
нигунамат
от пытаре. А йӱштӧ пӧчыжым кочкын, черланен кертат.
— Мо дене? — паша лугычак йодшын коеш, а шке пӧчыж вондо деч ойырлаш огешат
шоналте.
— Логарет кылмен пуалеш вет, але эше иктаж чер пижеш...
— Ойлыштат шол! — кидым веле лупшале. — Саскам кочкын черланаш йоча омыл,
кунам
эше тыге авызлаш пиал логалеш? Олаште пӧчыжым кормыж дене кочмем ойлем гын,
иктат ок ӱшане дыр.
Воктекнак, шем-ужар тӱсан сип пырдыжла шогышо нугыдо кожерла велым музын
ший
шӱртӧ пырче гай вичкыж, шыма муро йӱкшӧ шоктыш. Чодыра агытанетын семыштыже
шкет
кодмыжлан ойгыралтыме сем солна. Пуйто йодеш: "Шӱмбелем, кушто улат?
Йӱкетым
пу!"
Кӧн тыге муралтымыжым тогдаен, Аркаш пычалжым тунамак тодыльо, пулян
патроным
тропанлан вашталтыш да шыпак пелештыш:
— Кольыч? Музо вет? Шкеак ӱжеш гын, кайышаш, ала каслан шӱр подышко пурен
возашат тореш ок лий.
— Ит тӧрштыл! Тый тышке тыгай кужу корным молан толынат? — чарен шуктышым.
— Ну,
ик гана пудештарет лийже, вараже мо? Маскам веле лӱдыктен колтет, тунам
сонарлыме нерген итат шоно.
— Тидыже такшым тыгак. Чын ойлет, — йолташем мугыматале, — но музыжат жал
вет.
— Молан жал? — шым умыло.
— Ик палыме поэтын почеламутшым шарнет? Школыштат тунемынна вет: "Ешь
ананасы,
рябчиков жуй, день твой последний приходит буржуй!" Вот! Хе-хе-хе...
— Буржуй лиймет шуын колтыш, ужат? Тудын семын пытартыш кечет ынже лий...
Тыге манын гына шуктышым, Аркадий кенета пычалжым шудышко йол воктекше
пыштышат,
бушлатшым писын орай колтен, тувыр полдышыжымат мучыштарыш да оҥжым шотырге
удыраш тӱҥале.
— Мо лийыч? Адак мом кычалат? — ӧрын йодым.
— Нимомат ом кычал, сусыр верем паремаш тӱҥалынат, чытыдымын лӱгышта. Ик
бандюганым пӱтыралын пыштымем годым, керемет, кӱзӧ дене солалтен шуктыш.
Тыгайым ыштен кертеш манын, шоналтенат омыл, чурийже интеллигентын гай,
тугай порын коеш
ыле. Мый туддеч йодам: "Ну мо, гражданин, шкеак кидетым нӧлталат але?.."
Кидшолым гына чиктынем ыле, садет тунамак кӱзым шупшыл лукто, кем
шулышыштыжо киен
улмаш.
Изиш гыч Аркаш тувыржым полдыштылаш пиже. Толашыш-толашыш, парняже нигузе
кӱлеш
верышке ок логал ала-мо, чытышыже пытыш да сырашат тӱҥале:
— Шайтан! Мо ияжлан вате тувырышко тыгай тыгыде полдышлам урга гын?!
Чывыштал
кучашат ок лийыс! Кутко мунат тиддеч шолдырарак дыр. Хе-хе-хе...
Маньымыс, Аркаш весела марий. Кугун сыренжат тудо ок мошто, вурседылмыжат
пел
минутыштак шула.
Куэрла гыч руэмышке лектын шогална, изиш лиймеке, регенчан ночкырак куп
тӱҥале.
Тушкыжо ыжна пуро, йытыра пӱнчерлашкыла савырнышна. Тыштыже юж эшеат
яндаррак да
йоҥгатарак, йырваш тугай тутло лӱс пуш шога. Тыштат-туштат шиште-влакын
перкалымышт шокта. Аркадий Семенычем пылышым веле шогалтен, ик йӱк-йӱанымат
колде ок
код докан. Кая-кая да трук чарнен шогалешат, иктапыр вуйжым кок век
кышкылтын,
шыпак гына колышталын шога, вара шырге шыргыжалешат, пелештен колта:
— Ончал-ян, шиштет йолжо дене мойн огыл, а нерже денак тыгай кӱжгӧ да
пеҥгыде
пушеҥге рӱдым кыра. Тыге тудо логаржылан изи гына шукшым я иктаж копшаҥгым
чӱҥгал лукташ манын, ӱмыржӧ мучко орлана вет, вуйдорыкшат ок чытырналт мо?
Ала
тудын тиде настат укеат? А, тый кузе шонет? — йодеш.
— Вуйдорык деч посна чонанлан кузе, а, Аркаш тос? Шкеак шоналте. Кунар-
гынат уло
докан, — манам.
— Уло дыр, тугак... Вуйдорыкшо ынже чытырналт манын, ала тудын лӱмынак
иктаж-могай аммортизаторжо гай уло.
Йолташем так ала-мом кӱлеш-оккӱлым ойлыштын, чодыра пӱртӱсым шымла, тымарте
уждымыжым ужешыс. А мыйын ушем гыч алят Ольган каласкалымыже, омыштем ужмо
ок лек.
Йолташем денат тидын нерген кутыралташ кумылем тарваныш. Ты шотышто тудо
иктаж-мом пала але уке — рашемдаш шоналтышымат, амалым муын, ыштырым
тӧрлатен пӱтыралам манын, шопке кашка ӱмбаке шинчым да йодым:
— Аркаш, тый Адам ден Ева нерген иктаж-мом колынат, палет мо?
Йолташем мыйым ала-кузе ӧрынрак ончале, но вашмутым кужун ыш вучыкто:
— Адамжым ом шинче, нимом тудын нерген колынат омыл, а вот Еважым,
мясокомбинатыште ыштышым, пеш сай палем. Шолыштмыжлан тока гына шинчен
толын.
— Мый тидым йодам мо? Тыланет эртак преступникет-влак веле лийже, —
воштылынат
колтышым. — Мыйже Библийысе Адам ден Ева нерген ойлемыс. Нунышт нерген
нимомак
от пале, ужат?
— Кузе ом пале? Колынам... Палем: Еважым Адамын ӧрдыжлуж гыч ыштеныт,
манеш,
садлан мемнан ӱдырамаш деч ик ӧрдыжлулан шагалрак.
— Кӧмыт ыштеныт, манат?
— Кӧ?.. Юмо дыр?
— А молан тудо нуным, шкеак чоным пуэн гын, узьмак гыч поктен колтен?
— А кӧ пала? Иктаж-могай языкыштлан дыр... Ала утыжым яжарланымыштлан.
Ӱдырамаш
ден пӧръеҥ тетла могай языкым ыштен кертыт? — йолташем уэш шке мурыжымак
мураш
тӱҥале, мом ыштет: милиционер — чодыраштат, сонарыштат милиционерак. —
Мемнан
олаштат тыгай кутанче-шамыч кӱтӱ дене кас еда перныл коштыт. Лӱмын погынен,

яжарланен кийыме блатхатыштымат иктым веле огыл палем. Нимом ынде шотышко
огыт
нал, нигӧм огыт ончо — кутаныштлан да логарыштлан лийже. Тыгак шуйна гын,
нунын
ваштареш законым огыт пеҥгыдемде гын, кушко илен шуына ала?
— Э-э, тыйым колыштмат ок шу, эртак шем лавырам веле пургедатыс, кеч
тыштыже пычыриклан мондем ыле, кумылым ит волто.
— Мом ыштет: илыш тугай, паша мыйын — лавырам эрыкташ...
— Кеч тыштыже мутетым вашталте, манам, мондо преступникет-влакым жаплан.
Мыйже
Библий нерген ойлемыс. Адам ден Еватым, пеш палынет гын, молан поктен
колтеныт —
каласаш?
— Ойло, колыштам, — эҥыралтыш Семенычем, мутем ыш келше, витне.
— Уке, мый йылмым тӱгаташ омат тӱҥал. Теве Ольган пӧртышкыжӧ пӧртылынат,
шкеак
лудат да чыла пален налат. Тыге ушешетат пеҥгыдынрак кодеш. Уке гын, ала
мыланем
отат ӱшане, — маньым мыят кумыл воленрак, тетла мыйынат лодымандымем ыш шу.
Уто мутым лукде, вашкыде, мӱкшотар йыр савырнышна. Коклан йол йымачынак
шулдырыштым талын лупшен, крӧклен-кычкырен, шӱчвуй гай шем тӱчан музо ден
неле кӱдыр-влак кӱшкӧ чоҥештен кӱзат да тунамак пушеҥге парчала коклаш
йомыт. Корныштына
чӱчкыдынак мераҥ полкын модын-юарлен кийыме верыштат логаледат. Кенета
маска кышашке миен тӱкнышна. Мыланнаже тидак кӱлешыс! Аркашем иканаште ылыж
кайыш, кыша
ӱмбак кем йолжым пыштен ончыш — висалтыш, витне. Маскатын тудын деч кок
пачаш
кугурак да лопкарак!
— Ой-йой-йой, таз-за-а! — кычкырале йолташем. — Мыйын кемем нылле кумшо
размеран, а Михаил Иванычетын сорок последниетак лиеш ала-мо я тылечат
кугу! Нелытше,
ораже тунам мыняр пудым шупшеш? Кояжак ала-мыняр пуд лиеш, а коваштыже,
коваштыже гын, уло пӧлемым петырен пышта дыр!
Аркашын шинчаже куанен чолгыжеш — сонарзын шинчаже, вик коеш. Малыме пӧлем
кӱварышкыже маска коваштетым шаралтен кузе пыштынеже аман! Мыят куанышым,
кумылем
куштылеме: арам тугеже тыште жапым ом эртаре — маска уло, вынемышкыжат але
пурен
возын огыл. Ала-кушан йыменат, йӧн лийме годым тамле мӱйым эше авызлен
налнеже.

11
Отарышке кас велеш гына пӧртылна. Ольга вигак ӱстел коклашке шокшо шӱрым
кочкаш
кычкырале. Тидыже мыланна лач веле лие. Мокмырат эртен, ынде кочмо шуаш
тӱҥалын.
Ӱстел коклаште Аркаш шып шинчен ыш турко, мо ужмыжым озаватылан каласыде ыш

керт:
— Оля кокай, а маскат пешак кугу, чапажак мыйын деч кок пачаш тазарак.
Мӱкшотаретым тӱвыт толен пытарымешкыже ок лыплане, вынемышкыже возаш огешат
шоно докан.
— Юмо аралыже! Кузе-гынат кодшо мӱкш ешем-влакым утарен, арален кодо! —
манын,
шоҥго кува оҥжымат ыреслен колтыш.
— Те тунаржак ида ойгыро, — Аркаш асетым лыпландарашат пиже. — Ме тудым
садак
рашкалтен пыштена. Отаретым тиде опкын деч утаренак!
Мӱшкырым темымеке, Аркадий Семеныч лопка олымбаке шуйнен возо. Изиш лиймеке
нерымат шупшаш тӱҥале. Ольга кӱмыж-совлам погалтен, мушкаш лекте. Пӧртыштӧ
иканаште шып-йокрок лийын колтыш. Мый йолташемым вачыж гыч тӱкалтышым.
Семенычем пурт
лийын, шинчажымат почо — милиционер тудо эре тӱткын мала. Мыйым палышат,
"Эше мо
кӱлеш?" маншыла, ӱмбакем шӧрынрак ончале.
— Айда, кынел, малаш ондак, манам. На теве, кучо! Теве тиде лаштык гыч
лудаш
тӱҥал, уке гын так пычкемыш илет, ожнысым нимом-нимомак от палыс,
ушыштетшат эртак тыйын преступник, псих да мойн веле, пыртак яндареште,
йоҥгештаре.
— Ну, йыгыштыш! Пижат гын, киш гаяк улатыс, нимо дене от ойырло, утлашат
тый дечет ок лий, — манын, Аркаш шинчажым туржылдалят, ӧкымрак кидшым
шуялтен, книгам
нале да йӱкынак лудаш тӱҥале.
"Да каласен Юмо: "Ыштена айдемым шкенан ӱжватана дене шкенан гайым". Да
ыштен
Юмо айдемым мланде гыч, да шӱргышкыжӧ илыш шӱлышым пуалын. Тудлан эрык
шӱлышым,
уш-акылым да нигунамат колыдымаш вийым пуэн. Да пуэн Юмо икымше айдемылан
Адам
лӱмым, вес семынже тиде "Мланде гыч налме" манме лиеш. Тудын лӱмеш Юмо
мландыште
узьмакым ыштен, пеш мотор садым, да Адамым тушко илаш пуртен: "Тек мландым
курал-ӱда да арала" — манын. Ты узьмакыштет пеш тӱвыргӧ саскам пуышо тӱрлӧ
пушеҥге
кушкын, но нунын коклаште кокытшо поснак ойыртемалтше лийын: иктыже илыш
пушеҥге
маналтын, весыже — порым да осалым палдарыше пушеҥге. Илыш пушеҥгысе саскам
кочкат гын, тудо айдемым тӱрлӧ чер да колымаш деч утара. А порым да осалым
палдарыше пушеҥге нерген Юмо тыге каласен: "Узьмакысе кеч-могай пушеҥге гыч
тый саскам
кочкын кертат, но порым да осалым палдарыше пушеҥге гыч ит коч, тушеч
саскам налын тамлен ончет гын, вигак колет". Вара Юмын шӱдымыж семынак
мландыште илыше
чыла янлык ден кайыклан лӱмым пуэн, но нунын коклаште шканже лишыл йолташым
да
полышкалышым муын огыл. Тунам Юмо Адамым пеш тазан малтен колтен, а мален
колтымекше тудын ик ӧрдыжлужым луктын налын да вес айдемым, ӱдырамашым
ыштен. Адам
тудым Ева манын лӱмден — тидыже "еҥ-влакын авашт" манмым ончыкта..."
— Вот кузе улмаш! — кычкырал колтыш Аркаш. — А мый шоненам, Юмо нуным
когыньыштымат ик кечыште ыштен.
— А вот кузе улмаш! — йолташем ончылно мый чыла палышыла моктанен колтышым.
Ончет гынже, чыла тидын нерген шкежат Ольга деч кум кече ончыч гына умылен
налынам. — Ну, луд умбакыже...
"Юмо нуным лословитлен да каласен: "Тӱлыза да шукемза, мланде мучко шарлыза
да
тушто оза лийза".
— Туге, пӧръеҥ ден ӱдырамашым ыштымекше, Юмо нунылан тӱлаш да шукемаш
сугыньлен
коден, — тымарте шыпак колыштын шинчыше Ольгат йӱкым пуыш. — Тидыж дене
теве мом
каласынеже улмаш: тек айдеме Юмо деке шкетын огыл, а шкеж гай-влак дене ваш

йӧратен, пагален лишемышт да жаплышт. Еҥ-шамыч чыланат шке кунышт, акылышт
дене
икгаяк улыт, но пӧръеҥ пашаште да илышыште икмынярлан кӱшнырак шога,
ӱдырамашыже
— тудым кумылаҥдыше, полышкалышыже.
Пӧръеҥ-влакын кӱшнырак улмышт нерген колмеке, ме Аркаш дене икте-весынам
кугешненрак ончална да куанен шыргыжална.
— Такшым пеш оҥайын возымо, келшыш мыланем, умбаке лудмет веле шуэш, — мане
Семенычем.
— Келшыш гын, луд тый, луд. Уке гын Адам ден Еват могай сулыкым Юмын
ончылно ыштеныт — тидымат от пале.
Аркадий Семеныч уэш книга ӱмбак вуйжым лап ыштыш, умбакыже лудаш тӱҥале:
"Явыл икымше айдемет-влакын узьмак садыште ракатланен илымыштлан кӧранен да
тушеч нуным кожен колташ шонен пыштен. Тидлан тудо кишкышке савырнен да
порым да
осалым палдарыше пушеҥге укш коклаш шылын возын. Еван тушеч эртен кайымыж
годым
чоян йодын: "Чынак мо, ойлат, пуйто Юмо тыланда тиде садыште ик пушеҥге
гычат
саскам налын кочкаш шӱден огыл?" "Уке, йоҥылыш ойлат, — вашештен кишкетлан
Ева.
— Ме тыште кеч-могай пушеҥге гычат саскам налын кочкын кертына, лач эн
покшелне
кушшо пушеҥге гыч веле кочкаш огыл, саскажымат тудыным тӱкаш огыл манын Юмо

кӱштен. Тӱкеда гын, вигак коледа, манын". Евам алгаштараш шонен, кишкет
тудым
тӱрлӧ семын ондалкалаш пижын. "Уке, — манын, — тидым ыштеда гын, те нимат
огыда
лий. Юмо тыланда иктым каласен огыл: тиде пушеҥге гыч саскам кочкыда гын,
те
шкеак Юмо гай лийыда да поро ден осалым палаш тӱҥалыда".
Кишкет тыгай мутшо дене Евам алгаштарен шукта да тудын поро ден осалым
пален
налмыже шуаш тӱҥалын. Кочкаш чарыме пушеҥге гыч ик саскам кӱрлын налеш да
пурлын
онча, вара марийжылан, Адамлан, пуа, тудат кочкеш. Еҥ-шамычет Явылын
мутшылан
ӱшаненыт, Юмын шӱдымым шуктен огытыл — языкым ыштеныт. Тыге нуно кугу
сулыкышко
пуреныт. Языкым ыштымекышт нуно моткочак вожылын да лӱдын колтеныт. Кӧ
осал,
уда пашам ышта, тыгай дене эре тыге лиеш. Нуно тунамак шижын колтат —
коктынат
чап чара улытыс! Шке чараштым петыраш манын, пушеҥге парчала дене лопка
ӱштӧ
гайым тодын ыштат. Ушышт шаланымым шижыт, чонышт орланаш тӱҥалеш да шӱмышт
ласкалыкым, куаным йомдара. Язык гоч, Юмын ойжо ваштареш каен, тыге нуно
поро ден
осалым пален налыныт, садлан тыгай орлыкышко возыныт. Но Юмо поро, тудо
Адам ден
Евалан языкыштым касараш, сулыкыштым ӱмбачышт налаш сӧрвалаш шӱден. Господь
йодын: "Адам, тый кушто улат?" Адам вашештен: "Тыйын йӱкетым узьмак
садыштына
кольым, да лӱдым, вет мый чараматын улам да шыльым". Юмо уэш йодын:
"Чараматын
улат манын, кӧ тыланет каласен? Кудо пушеҥге гыч саскам налын кочкаш
чаренам,
тушечын кочкын отыл дыр?" Адам вашештен: "Ватем, кудыжым тый мыланем
пуэнат,
саскам тамлен ончен да мыят кочкынам". Тыге Адам чыла титакым Еван ӱмбакше,
тыгак тудлан пелашым пуышо Юмо ӱмбакат кусараш шонен. Да йодын Господь Ева
деч:
"Мом тый ыштенатше?" Но Ева языкшым шӧрен ойлымо олмеш тыгерак веле
вашештен:
"Кишке мыйым алгаштарен да мый саде пушеҥге гыч саскам кочкынам". Тунам
Господь
нунылан тиде языкым ыштымышт деч вара мо лийшашым каласен. Евалан Юмо тыге
увертарен: "Йӧсланен йочам ышташ тӱҥалат да мариетым колыштшаш улат".
Адамлан кала-сен: "Языкышке пурыметлан кӧра мланде ондакысе гай тӱвыргӧ
огеш лий. Колымешкет
неле пашаште орланен, кочкашет ышташ тӱҥалат, мланде гыч ыштыме улат, да
мландышкак савырнет". Тыге каласен да Юмо нуным узьмак гыч йӧршынлан поктен
колтен..."
— Вот кузе улма-аш? — Аркадий Семенычем адакат кычкырал колтыш. — А мый
нуным
утыжым яжарланымыштлан поктен колтеныт, шоненам.
"...Кишкышке савырныше Явылетлан, еҥ-шамычым языкышке пуртышетлан, тӱҥ
титаканетлан, — умбакыже лудеш йолташем, — Юмо тыгерак каласен: "Тылеч вара
тый денет
еҥ-влак коклаште кугу кучедалмаш лиеш, тушеч нуно сеҥыше лектыт. Ӱдырамаш
деч
тукымым шуйышо — тӱням Утарыше шочеш. Тудо Явылымат сеҥа да еҥ-влакым
утара, но
тидлан тудо шкеже чот орланышаш..."
Аркадий Семеныч книгам петырышат, мо лудмыжым шонкален, тӱрвыжым чумыртылын
ик
жап шып шинчыш, вара Ольгам, мыйым ончале:
— А тиде Утарышыже кӧ тугай?
— Аркаш, мый тыланет Иисус Христос нерген каласкалышымыс, тудым ыресеш кид-
йол
гыч пудален сакеныт, маньым. Тудо еҥ-шамыч верч шке ӱмбакше тыгай орлыкым
налын.
Вара уэш ылыжын. Тыге кӱлеш улмаш.
Ольга мемнам колыштшыжла ала-молан куанышыла шыргыжал веле колта, кӱмыж-
совлам
мурыктылмыжымат чарнен.
— Паледа мо? — Семенычем мутшым шуйыш: — Мыйын шонымаште, Юмо нерген чыла
тидым
шонен лукмо, а тиде возымыжо, священный писаний манмет — акрет годсо
преданий-влак улыт. Еҥ-влак пӱртӱс илышым умылен кертын огытыл, мутлан,
молан кӱдырчӧ
кӱдырта, вӱд ташла, южгунам моткоч кукшо шога але йӱд-кече йӱр опат, молан
да
кузе вулкан тарвана?.. Садлан шканышт шонен луктыныт, пуйто нунылан Юмо
икымше
айдеме-шамыч пелдык тыге языкыштым касарыкта. Да, мый келшем: айдемын капше
деч
посна эше чонжат уло, но тидыже Юмо дене нигузеат кылдалтын огыл. Кузежым-
можым
ме айдеме уш-акылна денат умылен огына керт шол. Налаш, мутлан, омым.
Ойлат,
пуйто Юмо мо лийшашым тыге ончылгоч шижтара. Ом ӱшане мый — тидыже мемнан
вуйдорыкнан пашаже, очыни, тудо вет малымына годымат пашам ышта. Поп-шамыч
эше ойлат,
пуйто Юмо каваште ила, но ны летчик, ны космонавт-влак тушто нигӧм да нимо
тугайым ужын огытылыс.
Мый тымарте шыргыжал-воштылал шинчыше Ольгам ончальым. Туге койо, пуйто
тыгай
мутшо дене Аркаш тудым шӱргыж гычак совкален нале. Чытен ыш керт: нимом
пелештыде, вуйжым кумык чыкен, шыпак пӧрт гыч ньымыз-нюмыз лектын кайыш.
Йолташемын тыге ойлымыжлан чотак ӧпкелалте, витне, ала сырышат.
— Аркаш, пешак ушан улам манын, тый йылметым шалашке ит колто, — йолташемым
шижтарыде шым керт. — Еҥ монастырьышке шке уставет дене ит кошт манмым
колын отыл
мо? Молан шоҥгым сырыктышыч? Ыжыч уж мо, кузе лектын кайыш, чурий сынже
могай
ыле. Ну, йӧра, тый Юмылан от ӱшане, лийже. Тыгайже тый шкетак отыл, мыят
тыгак
кушкынам, совет школышто тунемынам, но мемнан кокла гыч кудыжо ушанрак але
окмакрак — тидым иктат ок пале: Юмылан ӱшаныше але Юмылан ӱшаныдыме. Ковам
мыйын
Юмылан кумалше лийын, ала садланак индешле ийым илен.
— Мо тый таче мыланем кержалтынат? — йолташемат иралтме гай лие.
— Мый кержалтын омыл, а тый озаватынан кумылжым чотак волтышыч, маннем.
— Мый тидым ыжым шиж, ышташат шонен омыл.
— Аркаш, тый тынеш пурышо улат але уке?
— Але уке! — йолташем кӱчыкын руале, мутем шӱмышкыжак шуын аман, вара
ласканрак
ешарыш: — Мыланем ок лий, мый коммунист улам, черке шотышто мемнан дене пеш
пеҥгыде.
— Тынеш пурен отыл гын, тугеже тый Сотана улат.
— Мо-о?! Тидыже адак кӧ? — асетлан тиде мутемат ыш келше, коеш.
— Сотана — тиде Юмын, тыгак чыла сай ден порын тушманже.
Семеныч шкенжым воштончышышко ончалят, мыскара йӧре ты гана вашештыш.
Маньымыс,
тудо кугун сыренжат ок мошто:
— Мокмыранат мый саде Сотанатла ом койыс, тугаяк, тыйын гаяк айдеме улам,
пыртак
пондашем гына кушкылдалден.
— Сотанат, чынжымак, пӧръеҥ сынан. Вик тура каласем, Аркаш, тыйын ала-можо,

шӱмыштет ма чоныштет, ок сите, ала йомдаренат, ала тымартеат муын отыл.
Тугеже
тиддеч посна могай тый христианин улат? Тыйын шкендын аралыше суксет уке.
Палет:
тынеш пурымо годым Юмо кажнылан аралыше суксым пуа да тудыжо айдемым ӱмыржӧ
мучко арала, колымешкыже коден ок кай.
— Тидым ышташ эше вараш кодын омыл, — ала-кузе келшышыла кенета вашештыш
йолташем.
— Вот тый каласе мылам, Аркаш, кӧ чыла тидым ыштен: теҥыз ден мландым,
янлык ден
кайык-влакым, айдеме-шамычым да шуко-шуко молымат?
— Пӱртӱс, конешне, — кугун шоналтыде адакат вашештыш.
— Туге лийже... А пӱртӱсетше мо тиде тыгай?
— Пӱртӱс — тиде материй.
— А тудыжым кӧ ыштен? Эн-эн тӱҥалтышыжым, манам. А мый палем: ончыч мут
лийын, а
мутшо — Юмын, тудо чыла тиде тӱням куд кече жапыште ыштен.
— Ну, каласе, кушеч вара тыгайым пален налынатше? — Семенычем адакат сыраш
веле
тӱҥале.
— Ольга кокай Библий гыч каласкален.
— Тушто чыла возымыжланак ӱшанаш лиеш мо? — чекистем низаштат ок чакне. —
Сераш
тудо ала-момат лиеш.
— Ну и пеҥгыде ала тынарак ӱскырт улат вет тый, Аркаш! Тиде шнуй книгажым
ала-кунам акрет годымак пророк-шамыч возен коденыт, да ик тукым гына огыл!
Ынде умылышыч, мо тыланет ок сите? Эн ончыч, тыланет тиде шнуй книгам лудын
лекман, вара
веле сонарышке каен кертат. Уке гын тыге лектеш: мемнан пушыштак шинчет, но
вес
велышкыла удырет.
Аркаш келанен воштыл колтышат, коклаштына шыде пуш ылыжме тунамак йӧрыш.
— Йӧра огыла, лудам тугеже, книгаже такшым оҥаяк, — олымбач кынелшыжла
мане.
Пӧртышкӧ Ольга пурыш да молгунамсыжлак ласка кумылын мемнам чай йӱаш ӱжӧ.
Аркаш
кӱмыжышкӧ карашан мӱйым пӱчкеден оптыш, вара шке кондымо ош булкыжым
шуледыш,
шкеак тамле пушан чайым кружкалашке темкалыш. Суртозала веле коеш, ала
сулыкшым
шӧрынеже. Ӱстембаке оласе йӧрваржым луктын оптышат, котомкажым лукышко
шолен
колтыш да мемнам ӱстел коклашке шинчаш ӱжын кычкырале. Пӧрт кӧргӧ тутло
кочкыш
пуш, поро кумыл дене теме. Ӱян сыр падырашым пурлын, пуэн-пуэн чайым
подылшыжла,
Аркадий еҥ-влак кокласе вашкыл, айдемын ситыдымашыже-влак нерген мутым
лукто:
— Вот икана йолташем-влак дене пырля, нылытын ыльна, сонар пагыт
почылтмылан, а
тидыже мыланна, охотник полкылан, пайрем гаяк, лудо лӱяш кудална. Мӧҥгӧ гыч
тыгай годым эн тутло кочкышым налына, аракамат, конешне, пышташ огына
мондо, туддеч посна могай пайрем, да кызыт подылашыже кӧ ок йӧрате? Тымык
эҥер сереш верланышна, йырваш ик уто йӱк-йӱанат ок шокто, ик уто еҥат ок
кой: сер, эҥер да кияк веле. Толыннаже ме ик кече ончыч, сонарлашыже
эрлашыжым эр ӱжара дене веле
лекташ лиеш. Малаш верым ямдылышна. Тулотым ылыжтышна. Машина гыч мо
кӱлешым
луктедышна да пайремлаш тӱҥална. Ик стакан гыч веле темен шуктышна, ончена
— пуш
ийын толеш, лач мемнан велышке. Тушеч пӧръеҥ лекте да ойла: "Те мыйын верем
налында. Мый кажне ийын тыште сонарлем да канашыжат эре тышанак верланем".
Меже
тудлан манына: "Йӧра, йолташ, тол пырляшке, вер чылалан сита. А кызыт
йыгыре
шинчын, мемнан дене иквереш подыл".
Унана тидлан вуйым ыш шупш. Кум сутка мемнан ӱстел коклаште шинчыш, а шке
ик ганат нимомат тушко луктын ыш пыште. Меже тидым уждымыла лийна.
Ситартышыжлан игечат пеш сайжак ыш лий, сонар сомылна шотеш ыш тол. Пелен
кондымым чыла кочкынйӱын пытарышна, мӧҥгӧ тарванашат жап — шужен мӱшкыр
дене могай охото да мойн. Но
ала-кузе кенета игече тӧрланыш. Чылаже иктаж коло наре лудым лӱен нална,
шкеже
куаненна, но тидым палемдаш нимо дене, а унана шып гына коштеш. Тудо ик
лудымат
лӱен налын огыл. Мӱшкыр чотак шуженат, вашкерак мӧҥгӧ погыстараш тӱҥална.
Ме тунаржак каткан, чаманыше огынал, арна уло: чыла лудым кажнылан тӧр
пайлышна, мыланна кунар гыч логале, ӱждымӧ уналаннат тунарак пуышна.
Кайыквусым пушышкыжо
наҥгаен пыштышат, котомкажым нумал тольо, а тушто эртак кочкыш йӧрвар! Вот
намысдыме! Котомкажым рудыде, чыла тыгак мӧҥгеш наҥгаен кертеш ыле вет?
Теве могай
еҥ-влак илышыште вашлиялтыт! А саде пӧръеҥет врачлан ышта улмаш.
Каласкален кошартышат, Аркаш кружкалашке чайым ешарен темалтыш, тарелка гыч

шӧртньӧ моклака гай карашан мӱйым нале да умшашкыже пыштышат, чопкен-чопкен
чайым йӱаш тӱҥале. Шерже теммеке, мутшым шуйыш:
— Колыштыда гын, йыгыжтарен шуктен омыл гын, эше ик ужмем каласкалем.
Тидыже телым мераҥым поктылмо годым лийын. Йолташем-влак дене чодырашке
эрак толна. Сайын
кочкын-йӱын, кечыгут пийна-шамыч дене пырля торешчапа-влакым поктыл
куржтална.
Малаш чодырашак, тулото воктелан вочна. Эрлашыжым волгалташ веле тӱҥалын
ыле, мо
кодшыжым пурледышнат, айда адак мераҥ покташ. Кечыгут коштын, пий гай ярнен
пытышна. Кастен мӧҥгӧ каяш машина воктеке чумыргышна, а ик инженерна уке да
уке.
Кычкырышна, вучышна, йомын дыр манын, кычалаш тарванышна. Машина деч иктаж
кок
шӱдӧ ошкыллан веле торлышна, ончена — асет тыгыде кожерла йымалне шке
кондымо
кочкышыжым мӧзген шинча. Кок кече йолташыже-шамычын сокташтым кочкын, а шке
кондымыжым нунын дене пырля лош пайлаш чаманен. Ну, кузе тыгайым манат?
Тылеч вара
тиде инженерым пеленна огына нал.
Аркадий Семеныч йӱкшенат шушо чайжым подылят, эше ала-мом ойлынеже ыле дыр,
но
вучыдымын озаватына йӱкым пуыш:
— Вот те, Аркадий Семенович, Юмо уке манын ойледа, но йоҥылыш лийыда вет.
Теве
колыштса-ян, ожно мый денем мо лиймым каласкален пуэм. Юмо арален ок нал
гын,
кызыт йӱштӧ мландыште кием ыле.
— А мо тугай лийынже? — Аркадий тӱткын колышташ ямдылалтшыла кружкажымат
ӱстембак шындыш.
— Ялна гыч мӱкшотар марте иктаж латкок уштыш лиеш ыле. Мӱкш дене паша пеш
шуко
вет, кажне ешым яндар омарташке кусарен шындыман, ончыман. Шошо тӱҥалтыште
отарышке мӱкш-шамычым ончал толаш тарванышым — кузерак телым илен лектыныт?
Ошкылам
тыге чодыра корно дене, пушеҥге йымалне лум але ятырак кия. Кайык-влак
шошым
юарлен вашлийыт, лым лийде мурат-шӱшкат, чевер кечылан, шокшо толмылан
куаненыт.
Кенета ончылно поче-поче лӱйымӧ йӱк шоктыш. Лӱдынат колтышым, чарнен
шогальым,
но куш пурет, садак отарышке каяш кӱлеш. Чодыраште сонарзе деч моло кӧ эше
лӱйкален кертеш. Каем-каем — ончем: кум пӧръеҥ корно воктенак ава шордын
коваштыжым пеш ньыктыт, кӧргыжым луктынат пыштеныт. Туштак, кӧргӱзгар
воктене, шочын
шуктыдымо кок презе кия.
— Браконьер-шамыч лийынытыс! — шыдешкен кычкырале Аркаш. — Нуно, сут-шамыч,
веле
шошым шордым лӱйкалат!
— Мый тыгай шомакым ом пале, Аркадий Семенович, но умылышым: нине еҥ-влак
Юмо
ончылно кугу языкыш пуреныт. Пӧръеҥ-шамычет мыйым ужычат, ондак лӱдынат
колтышт
ала-мо, а вара вигак руалтен кучышт. Иктыже ойла: "Ужшо-колшо мыланна ок
кӱл,
тиде кува ялыште каласкален кертеш, а мемнам тюрьмашке шындат". Саде пӧръеҥ-
влак
коклаштет мемнан ял гычак ик марий ыле. Асет весыжлан ойла: "Мый тиде кувам
пеш
палем, но эрык тудын илышыж деч шергырак, пуштына гынат, чодыраште иктат
кычалаш
ок тӱҥал, маска нумал каен манын шоналтат". Мыетым пушеҥге воктелан кылден
шогалтышт, вара шылым пайлышт да кышаштым эрыктышт. Мыйже тунар чот
лӱдынам, ондак
йӱкемат йомын ыле — могай кычкыраш да мойн, кычкырет гынат, кӧ колеш? Вара
Юмым
сӧрвалаш тӱҥальым: "Юмо суксо, мыйын шнуй аралышем, юмылтен-сӧрвален тыйым
йодам: мыланем кызыт ыҥым пу, чыла тӱрлӧ осал деч арален нал, поро пашалан
туныкто
да утаралташ йӧным, корным ончыкто. Амын!"
Пӧръеҥ-шамыч тыгутлаште мешакышкышт шылым шӱшкын шындышт. Шордо коваште ден

кӧргӱзгар-шуршолыжым ӧрдыжкӧ нумал каен, мландеш урышт. Нунын кокла гыч
иктыже,
ала-кувелым толшо улмаш, пожале, тыгерак каласыш: "Ну, чыла ала-мо. Айста
ынде
шоҥгым ужалтарена да тудымат тоен кодена". А мемнан ялысыже, юмылтымем
туддеке
шуын, Юмо ушыжым волгалтаренат, витне, ойла: "Пӧръеҥ-шамыч, ала тиде кувам
утарен колтена. Тек шке корныж дене ошкылеш огыла. Марийже дене ожно сай
йолташ
лийынна. Ольга шала йылман огыл, Юмылан ӱшаныше тудо, а тыгай-шамыч огыт
чого,
маныт. Умшажым почеш гын, мый шке тудым петырем". Тунам иктыже мый декем
лишемат
нер йымакем кугу, неле мушкындыжым шуралтыш. Шӱргыштыжӧ пондаш кушкын
пытен, но
одеколон пуш шижалтеш, вик коеш — ала-кушеч толшо. Пӱй вошт мутшым шӱрен
лукмыла
пелештыш: "Ну, мотри, шоҥго карта, иктаж-кушто шомакым луктат гын, вует
йомеш.
Мыйын тюрьмашке шичмем ок шу".
— Эге-е! — кычкырале Семенычем, — преступленийым ыштен кертын, а тюрьмашке
шичмыже ок шу. Ну и сволыч, айдеме огыл тудо, янлык! Ала-могай шыл
моклакалан айдемымат пушташ ямде!
Чайым йӱын темна, кутыренат ситарышна. Мый пычалем эрыктен-шӱраш шинчым, а
йолташем кудывечышке лектын пурышат, воктенем верланыш. Вара вурт тарваныш.
Тетла
лодыманден шинчен жапым эртараш огыл манын, асет кугу корзинкам нале да
пӧрт гыч
лектынат кайыш.
— Аркадий Семеновичет могай писе, чытамсыр пӧръеҥ. Кажныжак тыгай огыл, —
мокталтыш Ольга тудым. Тидыже мыйын пакчашкем кӱйым кудалтымыла веле чучо.
Но мый
ӧпкелымаш уке, тышке вес кугу сомыл дене толынам. Чодыраште перныл коштын,
янлыкым веле лӱдыктет.

12
Аркаш ятыр лиймеке иже пӧртыльӧ. Нер йымалныже мугыматенрак пӱкенышке
лопток пурен шинче:
— Ала-мо нойымыла веле чучеш, пыкше толын шуым. Логар пеш коршта, — кумыл
воленрак пелештыш, шаҥге юарлымыж деч пушыжат кодын огыл.
Ольга йошкаргыше шинчашкыже шымленрак ончале, копажым саҥгашкыже пыштышат,
ӧрткен пелештыш:
— Ой, Юмыжа-ат! Аркадий Семенович, саҥгатше йӱла велыс! Жап! Черланенат
аман!
— Кылме пӧчыжым тынар ит рожго маньым вет, — мыйже тунамак йолташем
шылталашат
пижым. — Эй. опкын логар, уждыметым ужынат мо? Кӱдыр семын мӱшкыр тореш
кайымешке кочкаш толашышыч чай. Кӱдыржӧ тудо шкенжым шкеак эмла, а тый
денет тыште ынде
мом ыштымыла? Чодыраште кушто эмым муат, калтакшат!
Озакува дене коктын азапышке вочна. Аркашын логар пуалын шинчын,
температуржо
чотак кӱзен, саҥгаже веле огыл, шкежат тулла йӱла. Ольга эмшудо выньыкше-
влакым
ӱстембаке шаралтен пыштыш, иктыже, весыж гыч чывыштал налын, ала-могай
вартышым
шолташат шындыш.
— Э-эх, Аркаш, молан мутем ыжыч колышт гын? Кузе ынде, тыгай черле, маска
лӱяшетше кает? Ай-йай-йай, ынде могай охото да мойн.
Аркадий чекистем тыгай мутым чытен ыш керт, витне, кынелын, виешак постышко
каяш
погыстарашат тӱҥале. Ойнам огешат колышт, шотышкат ок нал. Шокшо коҥга
воктеке
возын, ырен кияш мыняр сӧрвалышна, уке, низаштат ыш кӧнӧ, сыраш веле
тӱҥале.
"Мый изи ньога омыл, тутыш ида туныкто!" — манеш. Лектын кайыш. Леваш ӱмбак

кӱзышат, шолып верешем йымен шинче. Сайынак пычкемышалтын.
Пӧрт омсам шыпак почын, йолташемым чоян эскерем. Йӱштӧ, но мардеж уке.
Тыгай тымык, шып игече чыла велымат сай: ик шот дене, Аркашлан мардеж
осалым ыштен ок
керт; весыж дене, тыгай тымыкыште маска сонарзын пушыжым иканаште шижын ок
шукто.
Ик жап леваш ӱмбалнат шып ыле, но изиш лиймеке тушечла тарванылме, пич
кокырымо
шокташ тӱҥале.
— Ну, ситыш, тыге тый нигӧмат вучен от шукто, — леваш воктек миен, Аркашлан
сыренрак каласышым.
Тидыжым тудат ынде иже умылен, коеш. Леваш ӱмбач ик йӱк лукде волышат,
пӧртышкӧ
соптыртатыш. Тушто ӱскырт койышыжым шӧраш тӧчен пеш ойла:
— Тӱрвынчыш ден кокыртыш чонышкемак витарен шуктышт. Эсмаса пижергемат
умшашкем
шӱшкын толашышым, теве тыгерак.
Меж пижергым шӱшкын шындыме умшан Семенычым ужын, воштыл колтыде шым чыте.
Пӧртыштат кокыраш огыл манын, лат ден огешат шӱлӧ, пеҥыштылеш веле, чурийже
погымо пӧчыжшӧ гай йошкарген, шинчажак тугаяк. Кокыралтен але тӱрвыч колта
гын,
тунамак верышт гыч чоҥештен лектыт, шонет. Теве уэш пӧрт кӧргым "апчиж"
дене
сургалтарыш. Шинчаже огыл, умшаж гыч пижерге лектын возо. Аркашым ньогала
вуйжо
гыч ниялткален, лыпландараш тӧчем: йолташ вет, кузе от чамане:
— Ну, ит ойгыро, эрта... Куэрлаште мутем колыштат гын, тыгайышке от шу ыле.
Но
ме тыланет колен возашак огына пу. Оля кокай тыйым эмлаш тӱҥалеш, а мый
постышко
каем, тиде сут янлыкым кузе-гынат сӱмыралашак кӱлеш, уке гын тынар кече мом
тыште илена, еҥ воштылаш тӱҥалеш. Аркаш, тыйын яра жапет ынде ятырак лиеш,
так ит
кий, Библийым луд, тудо шӱм-чонетымат, вуйдорыкетымат яндарешта да пойдара,
черетымат ала чактараш полша.
Йолташем ынде, чыла мутем денат келшен, вуйым гына савен шинча, Ольган
шолтен
ямдылыме эм лемым срӧпкен йӱэш. Черле гынат, вашке мален ыш колто. Нелын,
келгын
шӱлештын, шӱргыж гыч човыге йогышо пӱжвӱдым ӱштын, кочыртатыше лопка
теҥгылышке
ик век да вес век пӧрдал кийыш, кидышкыже икмыняр гана Библийымат нале,
шинчагомдышыжо нелеммешке лудаш тӧчыш.
Теве тудо шкенжым мланде ӱмбач куштылгын да пешак писын ошкылшым ужо.
Чонжылан
ласка. Ик век ончалеш — чылажат кына тӱсан: шудат, кожерлат, еҥ-шамычат;
вес век
савырна — шикш гай суралге: пасуэт, олыкет, айдемет... Нуныштынат,
ниныштынат
тупыштышт шулдыр. Кына тӱсанышт Аркадийлан шыргыжын, саламлымыла кидыштым
рӱзат,
а сур тӱсаныштын шулдырыштым шеҥгеланышт кылдыме, нунышт сырен мушкындыштым

рӱзат, пуйто тудо веле шулдырыштым кылден да тушкыла поктен колтен. "Кушто
мый
улам? — йодеш Аркаш шкеж деч. — Поро ден осал вийым ойырышо чек тӱрыштак ом
шого
дыр? А пычалемже кушто?.." Тунамак ужеш, кузе ончылныжо Иисусын ыресше
волгалтын
конча, да Аркадий шканже каласа: "Теве мыйын сар куралем — Ӱшан да
Йӧратымаш!"
Ыресым кидышкыже налнеже ыле, а тудо юж гай парняж вошт гына эрта, нигузеат
руалтен кучен ок керт. Кенета шукертак колышо ача-аважым ужылалта. Нуным
кына
тӱсан суксо-шамыч ужатен толыт. Аркадий ача-аваж деч ыресым налын пуаш
йодеш, а
нунышт утен каен шортын веле колтат, эргыштым жапыштыже черкыште тынеш
пуртыдымыштлан языкыштым касараш йодыт. А тиддеч посна Аркадийышт чылалан
илыш вийым
пуышо шнуй ыресым кидышкыже налын ок сеҥе улмаш.
Аркаш олмеш тыште, постыштем, мыняр жап ынде кылмен шинчем, чонышкемат шуаш

тӱҥале. Таче тудын черетше ыле. Но илышыште чылажак шонымо семын ок лий
шол. Теве тудат налын да черланен возын. Вот тылат охото! Вот тылат маска
коваште! "Ну,
нимат огыл, тӧрлана, вара олмешемат шинчашыже перна", — мыят шкемым
лыпландарем.
Пелйӱд гутлаште тыге ласкан шонкален шинчымем шучката йӱк-йӱан лугыч ыштыш.
Ала-кушто мӱндырнӧ, сип чодыра коклаште, пире-шамыч тунар ойганен урмыжын,
могырым
сӱсандарыше мурыштым шуйдарен колтышт. Воктенемак кугу шинчан тумна лот-лот-
лот
воштылалын кычкырале. Йӱдым пычкемыш чодыраште, кеч-мом манза, лӱдыкшӧ,
шӱмланат
шу-уй веле чучеш.
Тумна кадыр нержым шолткыкталят, лопка шулдырлажым шаралтен, шем ӱмылла
сонарлаш
чоҥештен кайыш, витне. Теве мӱкш омарта-шамыч воктене шогышо эн кӱкшӧ
пушеҥге
укшыш волен шинче да саргайыше шудо коклам кӱташ тӱҥале, коля-шамычын тушто
вужгыктылмыштым пеш тӱткын колыштеш. Моло огыл, мӱшкыр шужымо гына тудым
тышке тарватен конден. Чылан илынешт, кочнешт. Тудо тиде купан, еран, шуко-
шуко эҥер йолан нимучашдыме кугу чодырам йӧратен. Вӱтла воктенсе тиде
мланде — тудын шочмо
верже, садлан тыге кажне йӱдым куанен йӱклана. Ош тӱняште илымыжлан, поян
шочмо
вержылан... Тудо тысе тӱня илышым эскераш, кайык-влакын мурыштым колышташ,
чоҥештыл юарлымыштым ончаш йӧратен. Теве шукерте огыл, шулдырыштым
шӱшкыктен, виян
лупшалын, тӱшкан-тӱшкан шокшо велышке чоҥештыше кайык-влакым кече еда
ужатыш.
Нунын ойганракын кычкырал-кычкырал колтымо йӱкыштышт тудо шочмо вел,
тӱвыргӧ кеҥеж дене келанен чеверласыме ныжыл семым колын. Вашке теле толеш.
Но тудлан тыште ялт шкетынак улмыжла ок чуч. Тӱня моткоч кугу да кумда,
чонанжат тушто пешакат шуко.
Эрдене пост гыч толмекем, Ольга деч эн ончыч йолташын тазалыкше нерген
йодым.
— Сайрак лийын, — вашештыш озавате. — Юмылан тау, температуржо волен, но
але йыжыҥже уке, пеш кокыра. Эр велеш гына мален колтыш. Библийым кужу жап
лудо, а мален колтымекше, омыж дене тутыш ала-кӧ дене со кутырыш, ачажым,
аважым ушештарыш
ала-мо.
Семенычем кок сутка кийыш, Ольган эм шудо дене шолтымо вӱдшак тудым йол
ӱмбак
шогалтыш. Шочмын эрдене, чодыра руышо-влакын йӱкыштым колын, калык дене
вашлийын
кутыралташат кумылжо лекте. Отарышке чекист толмо нерген увер пошкудо
илемлашкат
вашке шуын улмаш, чылаштынат тиде героетым ужмышт шуын. Чодыра руаш толшо
пӧръеҥ-влак Аркашым умбачынак тогдайышт да иканаште шыпланышт, йолташем
тӱткын
шымлен ончат.
Аркадий Семенович пӧръеҥ-шамыч деке лишеме да саламлалтнеже веле ыле, но
тудым
саде чолга, вичкыжрак йӱкан трактористет ончылтыш. Виш пӱйжым шыриен, содор
йодо:
— Те чекист улыда, маныт, чынак мо?
— Тыят саде тукым гычак улат ала-мо, — йодышлан мыскарам тушкалтыш
йолташем.
Пӧръеҥ-шамыч рӱжге воштыл колтышт, йӱксавышышт чодыра коклаште ятыр жап
шергылте. Шер теммешке воштылын ситарымекышт шинчавӱдыштым ӱштыльыч да
умылышт, коеш —
нунын ончылнышт шкешт гаяк тыглай, сай, поро, весела кумылан айдеме. Пӧръеҥ-
шамыч тыгай годым эре тыге: тунамак йыр погынен шогальыч, тамакыштым
пижыктышт.
Аркаш чылаштымат фильтран сигаретше дене сийлыш, тидыже чодыра руышо-
влакетын
пагалымашыштым веле ешарыш, йолташемын лӱм-нерже кӱшкырак гына кӱзыш.
Уналан шке
илышышт нерген каласкалаш тӱҥальыч. Вуйым шийше уке. Илаш лиеш, маныт,
пашадарым
тылзеш кок гана вараш кодде пуат, илен лекташ сита. Магазиныштат чыла налаш
уло.
Кредит дене мушмо машинам але чиян телевизорымат пуат. Кином поселкысо
клубышто
кажне кечын ончыктат, район гыч конденак шогат. Пӧръеҥ-шамычын районысо
криминал
илышымат палымышт шуэш, тидым-тудым йодыштыт. Аркадий Семеныч ятырак
каласкалыш,
да пытартышлан ӱшандарыш: "Чекист-шамыч эреак тӱткӧ улыт!" "Отарыштыже
кузерак?"
йодмылан тугак мыскара йӧре вашештыш: "Тиде разбойникымат вашке
лыпландарена".
Чон почын кутыралтышт, чыла нергенат шойыштальыч, шонышым, уке улмаш. Ик
йомакче
эше лекте, эҥерыште спининг дене чортан-шамычым кучымыж нерген пеш оҥайын
каласкалыш. Кидым кок век шаркален шогымашешыже йолташем кол кучаш каяшат
тараныш.
Маска, саска нергенат мондыш. Но кол ӱзгарже пеленже укес, калтакшат!
Чодыра руымаште вашке йӱк-йӱан ылыже: трелевочник-шамыч куатлын мӱгырат,
бензопила-шамыч пачемышла ызгалтат, пушеҥге-влакше шодыртатен, у-ух манын
йӧрлыт. А
ме изи пӧртыштына чайым йӱын шинчена, таче ыштышаш пашам радамлена. Такшым
тыште
мемнан пашаже могаяк? Аркадий Семеныч тудо ик верыште тыпке шоген-шинчен ок

керт. Ынде турняпӧчыжым погаш кайыме нерген мутым лукто, Ольгаже, корным
ончыктен, ужатен мияш лиеш.
Йолташемын вачӱмбалныже пычал кеча, кашка-шамычым кораҥын, коктын чодыра
корно
дене ошкылыт, семынышт шыве-шыве ойласат. Ынде нунынат мутышт ушна веле,
Аркадий
Юмын книгам ик ком гыч вес ком марте лулдын лектын. Шке илыш, тӱня
умылымашыж
деч кугун торлен огыл гынат, Ольга дене келгынрак кутыралтен ончаш лие,
поснак
омыштыжо колышо ава-ачажым молан ужмым рашемдаш шона. Тиде омо тудлан
эрыкым ок
пу, ала-могай сусыр гай чонжым кочкеш. Аптыранымыжым сеҥен, ӱдырамашлан
тидым
каласыде ыш керт:
— Оля кокай, мый омыштем таче колышо ачам ден авамым ужым, молан нуно
конченыт,
те умылтарен огыда керт? Омемжым кызыт тӱрысшак ом шарне, но ала-молан нуно
пеш
чот шортыч... Кидышкем Иисусын ыресшым налнем ыле ала-мо, но ӱмбакем тугай
шучко
еҥ-влак кержалтыч. Ырес дене аралалтнем ыле, а тудо нигузе кидышкем ок
верешт.
Ольга ик жап шып ошкыльо, унажын молан тыгай омым ужмыжым шонкалыш докан.
Но
тудлан мутым муаш Аркадий Семеныч шкеак полшыш.
— Э-э, шарналтышым... Ачай ден аваймыт воктене суксо-шамыч ыльыч, а мый
нунын
ончылно шкетынак шогенам.
— Аркадий Семенович, а те тынеш пурышо улыда мо? — кенета тура йодын шындыш
Ольга.
— Уке, тынеш пурен омыл.
— Туге-е, — ала-кузе чаманышын эҥыралтыш ӱдырамаш да Аркадийлан умылтараш
тӱҥале: — Тынеш пурымо годым Юмо кажне еҥлан аралыше суксым пуа да тудо
койын-койде
айдемым ӱмыржӧ мучко, вара колымыж мӧҥгат арала. Тугак лектеш, садлан те
ачаавада ончылно шкетын гына, суксо деч посна шогенда. А илыш вийым пуышо
Иисусын
ыресшым тынеш пурыдымо еҥ кидышкыже налын огеш керт. Ала-мо тиде ужмыда
мыланем
нимаят ок келше. Иктаж-могай туткар лийын ынже кай ыле. А те ача-авадажым
уштеда, шӱгарышкышт коштыда?
Аркадийын шӱм-чонжат сӱсанен кайыш. Шӱгарлаште тудо ынде иктаж вич ий лийын

огыл, тушко миен савырнаш эре жапше уке. Службо чекистетым вуйге-почге
поген налын, каналташат жапым ок му. Туге лектеш: монден Аркаш тудлан
илышым пуышо шке
шочмо ача-аважым, монден. Кызыт чонжо дене шкенжым пеш вурса, вет жап
шумеке
тудланат тушко кайыман. Йочаже-влакат вара ачаштым тыгак мондат мо? Аркадий
Семенович тока лудмыж гыч Юмын визымше кӱштымойжым шарналтыш: "Шке ачатым
да шке
аватым жапле, тек тыланет сай лиеш, тек тый мландыште кужун илет". Ача-авам
жаплаш — тиде йӧраташ, нуным пагалаш кӱлмым ончыкта, ны мут дене, ны
койышет дене
лӱмнерыштым волтыман огыл, ойыштым колыштман, пашаштышт полшыман, нелышке
логалмекышт, поснак черле улмышт годым да шоҥгеммекышт изин-кугун ончыман,
эреак
азапланыман, илымышт годымат, колымекыштат нунын верч Юмылан кумалман. Ача-
авам
йӧраташ шӱдымӧ — тиде шке лишыл родо-тукыметым веле огыл, кажне еҥым
йӧраташ
кӱлмӧ нерген Юмо каласен. А чылаштым йӧратен мошташлан ондак кӧ мемнан деке
лишылрак, тудым йӧратыман. Иквереш, иктӧр келшен илымаш эн ончыч ешыште
тӱҥалеш.
Ача-авам жаплымаш да нунын каҥаш мутыштым шотышко налмаш — тиде шӱм-чон
моторлыкын негызше. Нуным пагалыдымаш гыч ондак еш, вара чумыр айдеме тукым
шаланаш
тӱҥалеш.
Ача-аважым шарналтымек, Аркадий Семеныч ала-мом шижшыла, ойганен-йӧсланен
колтыш, чурий сынжат шапалгыш. Ала тидланак тудо тыге чӱчкыдын сусырга?
Аралыше
суксыжо уке да, ача-аважым монден, огеш ушто да... Йолташыже-шамыч
мӧҥгышкышт
эсен-тазак миен пуратыс, вӱрыштат огеш його, а тудо чӱчкыдынак
госпитальышке верештеш. "Коли вара тиде чылажат Юмо дене кылдалтын?" —
ӧрынат колтыш.
Аркадий Семенычын тыге нелын шонкалымыжым Ольга лугыч ыштыш, уэш мутшым
мурыла
шуйдарен пелештыш:
— Мый мариемлан чӱчкыдын ойлем ыле: "Йыва-ан, поминка кечын кеч шӱгарышке
миен
тол, ача-аватым ушто, куандаре нуным". А тудо со шкенжынымак эҥыра:
"Колышым кузе куандарет? Нуным мут дене уштен, ынде от пӧртылтӧ". Но
галифежым чия да — туге, галифе йолашым тудо пешакат йӧратен — пашашке
коштмо курткыжым налешат, лектын кая, а мӧҥгӧ лапаш гая йӱшӧ толын пура.
Мыйже йодам: "Йыва-ан, шӱгарышкыже
кеч миен шуыч, уке?" "Уке, миен омыл, кевыт воктене пӧръеҥ-шамычым
вашлийымат,
туштак ача-аванам уштышна", — манеш.
Кува ик жаплан шыпланыш. Марийже дене кузе илымым кочын-нелын шарналтыш,
витне.
Вара мутшым тугак икшырымын шуйдаренрак виктарыш:
— Мӧҥгӧ тудо эртак лавыра вузык толын. Галифе йолашыжым мушшемла адак
ойлем:
"Йыва-ан, тыгежак ушым чисти йомдарымешке аракажым лӧкаш ок лий вет, йӱшет
годым
аралыше суксет шортеш да тый дечет кораҥын кая, а Явыллан тидак гына кӱлеш.
Тудо
йӱшын чонышкыжо пура да пушташ тӧча". Мый тудлан иктым ойлем, а тудо вуйжым

рӱзалта да так кычкырал шында: "Мыйын воктенем ни суксо, ни ия уке! Ит
шойышт!"
— Конешне, йӱшӧ нимом ок шоно. Тудлан чылажат нипочем. Йӱшӧ еҥ теҥызымат
келын
вончем манын шона, — Аркашат ойжо дене келшышыла, шоҥгым лыпландарен
кутыра.
— Тыгак лие вет, — Ольга шинчавӱдшым ӱштыльӧ. — Йыванем вӱдышкак пурен каен
колыш. А еҥ-шамыч кызытат тудым чаманен шарнат, порын гына ушештарат.
Туддеч сай
плотникше тӱняштыжат лийын огыл дыр. Айыкше годым пешакат поро, тыматле
ыле, эртак еҥ-шамычлан сайымак веле ышташ тыршен.
Купышто пӧчыжшӧ — тарайла коеш, пуйто чевер саскан ужар-нарынчалге шовычым
веле
шарен пыштыме. Аркадий саскам Ольгала рат дене пытарен ок пого, тудлан
эртак ойыркалаш лийже: эн сайжым, шолдыраракшым да чеверракшым гына пога,
тутыш ик вер
гыч весышке куснылеш. Чӱчкыдынак арвержым пыштен кодат, вара кычалаш пижеш.
Тачыже пычалжымат, погымыж годым ынже мешайкале манын, ала-кушанак пыштен
коден.
Аркадий жапын-жапым Ольган кушто улмыжым ончалеш, йоммо дечат лӱдеш. А
тудыжо
чӱчырнен шинчынат, кидше модеш веле. Нимо вашкымылат ок кой, а туге писын,
яндарын, ик саска пырчым кодыде пога. Каналтымыла, оҥжым ыреслен колта,
Юмыланат таум ышташ ок мондо, коеш, туддеч сайым гына, тазалыкым, вес
ийынат тыгаяк тӱвыргӧ
саскам, киндым йодеш, витне.
Тыгодым тудым чока укшеран кашка шеҥгеч нарынчалге-кӱрен тӱсан кок шинча
эскерен. Тушто ӱлык волышо галифе йолашым чийыше гай кӱчык, кӱжгӧ йолан,
штангистын
гай пеҥгыде чогашылан, ончыл чапажым оҥышкыжо пыштен, титакшым шӧраш
йодшыла
койын, маска шоген. Тудо Ольган шинчашкыже логалашак манын, шолып верже гыч

лӱмынак лектын шогалын. Тудыжат тиде тура ончалтышым тунамак шижын колтыш
да савырнен ончале. Шинчаж дене вашлие да молгунамсыжлак оҥжым ыреслыш,
вуйысо шовычшым тӧрлатыш. Иктапыр, шылыжшым виктарышыла, Аркадий
Семеновичын корзинкашке
кормыж почеш кормыжым чевер саскам рӱден оптымыжым ончен шогыш.
Теве тудынат шылыжше шумо дыр, вийнен шогале да ӱдырамаш велышке ончале —
мӱндыркак торлен каен мо? Да тунамак тудат маскам ужылалтыш. Янлыкет,
чонанак,
туддеч иктаж витле-кудло йолтошкалтышлан веле ӧрдыжтӧ шога. Аркадий
кенеташте
тӱҥын кайыш. Тыге лишыч тыгай кугу маскам тудо илышыштыже икымше гана ужеш.
Иктаж весе тудын олмышто лиеш гын, "Маска-а, маска-а!" манын кычкырен,
тышеч
тӱргыкта веле ыле. Но Аркадий Семенович огыл. Ик татлан памятникла тӱҥын
шогалшет, тунамак ушым нале да пычалым кычалшыла, пурлаш-шолашке ончале.
Саркуралжын
умбалнырак кийымыжым ужын, тушкыла тӧрштыш. Кок рӱдан пычалжым содор
руалтен,
жаканым шӱшкын шындышат, сонарзе пий гай умшажым каркален, нелын шӱлештын,
маска
шогымо велышке куржын колтыш. А тудыжын кышажат йӱкшен. Сонарзетын кид-
йолжо веле огыл, уло могыржо чытыра, тыш-туш йырваш ончыштеш. А Ольга
куржын толмыжым
пуйто ужынат-колынат огыл, вуйымат ыш нӧлтал. Аркадий нимо ышташ ӧрын,
верыштыже
тошкыштын шоген.

13
Эрдене молгунамсылак чодыра руаш толшо-шамычын йӱк-йӱанышт йырвелым темыш.
Отар
воктеч эртен кудалше машина чарнен шогале да кузов гыч Аркадий Семеновичым
кычкыральыч. Тудо вучыкташ ыш тӱҥал, тунамак пашазе-шамыч деке миен шуо.
Виш пӱян
трактористет йолташыж дене веселан, чолган саламлалте:
— Салам лийже, Аркадий Семенович!
— Чылаландат салам! — шыргыжале вашеш весыжат.
— Сонар сомылда могайрак? — пашазе-влакет палынешт.
— Сонар сомыл... кызытеш томамрак. Маскат путырак чоя улмаш.
— Аркадий Семенович, мый тыланда кӱчымторыкым конденам? — виш пӱянет шырия.
—
Наза, йӱза, банкыжым кастене мӧҥгеш кайыме годым луктын пуэда.
Аркаш у йолташыжын шуялтыме кум литран банкым нале да, тауштен, пӧрт
велышке ошкыльо.
— Кефирым мый йӧрате-ем! — куанен, банкыжым вуй ӱмбакак нӧлталын ончыктыш.
—
Олаште мый тудым кажне кечын налам, эр-кас тидымак веле йӱам.
Кечывалым ме яра улына — маска шинчаора садак ок тол. Кумытынат пӧрт воктен
пундыш ӱмбалне шинчылтына, кушко жапым чыкаш — шонкалена. Вара мӱкш омарта-
влакым
телылан омшаньыкышке нумал опташ лийна. Тидымат вет ала-кӧлан садак
ыштыман, а
Ольгалан тыгайым кучылташ неле, шкетын нумалынат ок керт. Маскалан
ондалчыклан
кок-кум омартам веле кодена, молыжым чыла нумалын шындена. Кутырен келшышна
—
ыштышна. Ольга кудо омартажым ондакрак наҥгаяш да кудыжым кушко шындылаш
веле
ончыктыльо. А ме йолташем дене, кок велым кучен, омшаньыкышке нумал
шындылына.
Омшаньык — тиде пырня денак нӧлтымӧ, мландышке пеле урен шындыме лапка пӧрт
гайрак. Неле омсан блиндажым ушештара. Йӱштӧ телым тыште шокшо, мӱкш еш ок
кылме.
Паша кумылат сай, модмыла веле ыштена. Аркаш коклан тамакшым шупшаш шинчеш,

тӱрлӧ оҥайым каласкала. Теве кызытат йол йымалан логалше кашкашке пурен
шинчат,
сигаретшым пижыктен, йолташыже-влакын ала-кунам каласкалымыштым ушештарыш:
— Ик ялыште пӧръеҥ илен, манеш. Да ватыж дене нигузе келыштарен кертын
огытыл —
икте-весыштым огытак умыло. Пӧръеҥын ик языкше лийын — подылаш йӧратен.
Ватыже
тудлан ты пашаште пешыжак полшен огылат, шылтыкше утларакше тидлан кӧра
лектын.
Марий чыла озанлык паша деч кораҥын, ӱдырамаш шкетынак чыла сурт кокласе
сомылкам ышташ тӧчен. А марийлан йӱаш эре окса кӱлеш. Тыгайлан кӧ ялыште
арымеш пуа?
Мариет икана шотдымо, кӱчызӧ илыш дене чеверласаш шонен пышта. Да кандырам
кычалын кая. Шудо левашышке, кушко тымарте иканат йолжымат пыштен огыл,
тушко пурат,
кандырам кычалшыжла кидше ала-могай йӱштӧ яндашке тӱкна. Шӱмжӧ утен,
нӧлталын
ончалеш — ате, ала-мом темыме. Петыртышым почын ӱпшынчалеш — арака! Шкенжым
вурсаш, охохлаш тӱҥалеш: "Мый мокмыр вуя теве шкемым пытарем, кечалтам гын,
тиде
четвырт ате кӧлан кодеш ыле?.. Хе-хе-хе, колаш але ондак, ынде илем", —
манеш.
Кастене озавате паша гыч толешат, молгунамсылак вольыклан: ушкаллан,
сӧсналан,
шорыклан — пуаш лекташ тарвана. "Кувандай, конды-ян, мый шке пуэден толам",
—
манын, ведрам ватыж деч налеш. Тудыжо тунар ӧрын колта, марийжым ончен,
чевергенат кая, но полшаш тарванымыжлан эшеат куана. Марийже вӱта коклаште
ятырак мутайкала, пура да ватыж деч эше мом ышташ кӱлмым йодеш. А вара,
чыла пашам пытарымеке, телевизор ончылно ласкан гына нералтен веле шинча.
"Мо тиде лийын?" манын, ватет марийжым чоян шеклана да утыр веле ӧреш.
Кугызажым
пуйто вашталтеныт. Асет тыге арня наре сурт сомылкам ышташ полышкала,
ялыштат
вате-шамыч чыланат ӧрыныт. Икана марий ватыж деч иктаж-мом подылаш йодеш,
ноенам, манеш. А тудыжо "Нимат уке, укеак вет" манын, иктымак тӱя. Марийжын
уэш
йӱаш тӱҥалмыж деч лӱдеш. Ынде марийже тетла верже гычат ок тарване. Вате
ондаксыжла шкеак вольыклан пуаш лектеш. Онча, волак воктен кумыктен пыштыме
четвырт
ате кия. Ушкал ӧргалын йӧртен гын веле, шоналта. Иктым ӱдырамаш умылен
огыл:
суртышто яра тарзе кӱлеш гын, тудым пукшымо дене гына серлагыман огыл, —
йомакшым кошартыш Аркаш.
Ме пычалнам, фонарикым тергышна — чылажат маскам вашлияш ямде. Тудыжо гына
нигузе ок тол. Вара отар кӱртньыпече йыр савырнышна. Маскан кӧргыч
ямдылыме, лектынпурен коштмо чыла шолып вержым урен, тӧрлен шындышна. Толын
лектеш гын, йӱк-йӱаным лукде отарышке пурен ынже керт. Чыла сомылым
шуктымеке, пӧртышкӧ пурышна.
Аркадий Семеныч кодшо кӱчымторыкшым подыл пытарыш. Яра банкыжым омсадӱреш
шындышат, теҥгылыште шинчышыжлак, пырдыжышке эҥертен, лорге нерымат шупшаш
тӱҥале. Но
кугунак малашыже ыш логал, ала-молан йыҥысалтен-кечкыжалтен помыжалте.
Сурт сомылкам ыштыме лугычак Ольга жапын-жапын тӱгӧ лектеш, йӱд йӱк-йӱаным
колышт шога. Туштыжо таче тымык огыл: мардеж орышыла талышнен, чодыра
кочыртатен
лӱшка.
— Кузе шонет, кеч тачыже маска толеш але уке? — йодо Аркаш.
— Мом вашешташат ом пале. Янлыкна ынде мыняр кече мӱйым тамлен огыл,
авызлымыже
ок шу мо? Толшаш, — манам.
Окнашке ончальым — Ольга пӧртӧнчылнак шога. Мемнан мутланымынамат колеш
докан. А
игече йӧршынак пужлен. Мардеж пушеҥге вуй-шамычым лупша, начарракшым
йӧрыктенак
шуынеже, ну ирлен оҥырешла вет. Чу, теве ала-мо шоктыш, кӱртньывоштырат
тарваныш
ала-мо. Эҥыралтыме гай солныш. Ик пече меҥге воктене маскан ӱмылкаже
койылалтыш.
Кокйола шогалын, а ончыл чапаж ден лӧзман вуйжым меҥге ӱмбаке пыштен, пешак

ӱпшынчеш. Чисти акрет годсо айдемыла коеш. Маска таза. Межше кужу, нугыдо,
выльгыжалта веле, шоягоремышкыже пуйто омытам чиктеныт — тугай виян кап
орам поген,
чыла вереат чогашылже музырген шога. Омыта коклаштет — ночко шем тамга
неран кужака чурийвылышыже (маска нерген тыге каласаш лиеш гын). Модыш
Мишукын гай изирак нарынчалге-кӱрен шинчаштыже шужен вучымо тул йӱла. Маска
вынемышке вочмыж
деч ончыч пытартыш гана шере мӱйым авызлаш толын. Кеҥеж-шыже гоч погымо
кояже
теле гоч сайын ырыкта, ок кылме, а илыш вийым веле пуэн шогаш тӱҥалеш.
Сонарзе-влакын кайымыштым вучен-вучен, чытышыже пытен аман. Маска шиже-
годде печысе ик
кӱртньывоштырым чытамсырланен шупшыльо да йырваш калай-банке-влак
колдыртатен
колтышт. Вара ончылгоч кӧргыч ямдылыме тошто верышкыже тарваныш, но тудым
урен
шындыме.
Ольга пӧртышкӧ мардежла толын пурыш да омсадӱр гычак ик шӱлыш дене
кычкырале:
— Маска толын!
— Аркадий, тый тольык ит вашке, йӧра? — йолташемлан каласен шуктышымат,
пычалым
руалтен, шып гына шекланен, пӧрт гыч лекна.
Аркадий мыйымат эртен кайыш. Ольган каласыме верыш эн ончыч миен шуо, мый
дечем
иктаж лу ошкыллан ӧрдыжтырак йымен шогале. Пычкемыште ӱмылкажат шулымыла
йомо,
кыжик-кожик шӱлештмыжым да оласе канализаций пуч сургалтме гай мӱшкыржӧ
мӱгырымым садак колам. Тыгак пелнырак маскан нерым шупшкедылын, нелын
шӱлештмыжат рашак шокта. Мландым уэш корен-кӧргынчын пуренат шуктен, омарта
деке эркын лишемеш
дыр. Но садак ала-кузе кӱртньывоштырым тӱкалтыш, уэш консерве банке-влак
муралтышт. Кокйола шогалын ошкылмыж дене чисти айдемылак коеш.
"Пеш сай... Фонарикым чӱктен, шинчажым йымыктарен, рашкалташ гына кодеш,
тетла
тиддеч вес сай йӧн огеш лий, — ушем путырак талын ышта. — Аркашыже мом
юватылеш?"
Тунамак канализаций пучысо сургалтме йӱк солныш. Аркадийынат чытыш пытыш,
Ольган
коштмо йолгорным амырташ огыл манын, чашкерла гоч вигак куэрла йымак
шодыртатен
куржын колтыш. Йӱк-йӱаным колын, маска вес векыла чодыра коклашке шикшалте.
Мыйже мом ышташат ом пале: ала шорташ, ала воштылаш. Верыштем тошкыштын
шогылтам.
Шке титакшым умылен, Аркаш ик мутымат ыш лук.
Эрлашыжым чодыра руышо-влак дене пырля поселкышко чортаным кучаш кудале,
пычалжымат пеленже ыш нал, мыланем шуэн кодыш.

14
Ала-кӧ поро кумылан лектын, Аркадий Семенычетлан ваштар укш гыч ыштыме
вурдан
тошто спинингым пуэн. Эҥырвотшо пеҥгыде, ик кылдышат уке, садлан блеснам
мӱндыркак шолен колташ лиеш. Аркадий вӱтла эҥер воктене тудын шем вулно гай
вӱдшым ончен, сер мучко савырныш. Тӱтыра нӧлталтын. Теве тудо ик улак вереш
лакеме, кидшым виян лупшалын, блеснатым ала-кунарышке шуэн колтыш. Тунамак
эҥырвотым изорвашке пӱтыраш тӱҥале, но якорь гай кум йылман эҥырже вӱд
пундашсе тӱрлӧ тореш
пижедылеш. Тыштыже талякарак улмаш. Эх, иктаж-могай пуш лиям ыле, но колызо-
шамыч нуным вес шошо марте мӧҥгышкышт, пӧрт воктекышт шӱдырен наҥгаеныт.
Эҥер покшелне кугу кол модмым ужын, йырымлалтенат колтыш. "Эх, тушкак пураш
ыле!" — ыштале чаманен.
Онча, сер воктене кӱчыкрак пырня гайрак-шамыч пӧрдалыт. "Мо, нинышт дене
пеш
чапле салкым ышташ лиешыс", — шоналтен, пашалан пиже. Ик жап гыч
кунештаренат
шуктыш. Ӱмбалныже тарваныде шогаш гын, шекланенрак ийын каяшат лиеш, но
пычырик
ӧрдыжкӧ тошкалат — тунамак вӱдышкӧ тайнен вола, вуялалтын, пурен каяшат
лиеш. Но
колызет тидым шотышкат ок нал, сер деч кужу вара дене шӱкалалтын торлышат,
эҥер
покшекак куаш тӱҥале. Теве эҥер савыртышымат эртыш, сер гыч койшо ялат ала-
кушан
мӱндыран кодо. Йырваш ик чонанат ок кой. Колызо блеснажым кудалтышат,
эҥырвотым
пӱтырашат пиже. Блеснаже йытыра колла шийын-шӧртньын ик век да вес век
лӱҥгалтеш, модеш веле. Могай кол тудым руалташ ок таране?
Колызет шижеш: эҥырвот чымалтын муралтыш. Аркадий Семенович шкежат уло
капшыге
чымалтын, колым эркын, шекланен, шке велышкыже шупшеш. Но кенета тайналтын
колтыш, йол валне шоген ыш турко да вӱдышкӧ шу-у шуҥгалте. Шокшо ваткан
вургем иканаште нелеме, а йолжо эҥер пундашке ок шу, салке гайже йогын
почеш ӱлыкыла мунчалтен кайыш. Аркадий уло кертмын кидшым лупшкедылеш,
йолжо дене чумедылеш, кузе-гынат вӱд ӱмбалне кодаш тырша, ияшат тӧча, но
вургемже утыр нелемеш веле,
кӱйла йымаке шупшеш, йӱштӧ вӱд могыржым когарта. Ияш куштылгырак лийже
манын,
кемжым кудаш шуаш толашен ончыш, бушлатше деч шаҥгак утлен, а кем шулыш
нигузе
ок колто. Кугу туткарышке логалмыжым умылен, Аркаш уло кертмын кычкыраш
тӱҥале:
"Полшыза-а! Утарыза-а!" Но серыште иктат ок кой, йӱкымат ыш пу. Тыгай сай
айдемын вӱд йымаке кайымыжым нигӧ ок уж.
Но теве йолжо ала-кушан тӱкныш — пӱдышкӧ пурен кайыше тошто кашка докан.
Тудак
улмаш. Пырт шӱлышым нале, куаненат колтыш. Кашкашкет пеҥгыдынрак шогале, но
садак шкеже шӱй даҥыт ий гай йӱштӧ вӱдыштӧ, йогынжо теве-теве шӱкал шуаш
ямде. Аркадий умыла: тыге кужунак чытен ок керт — кылменак тӱҥеш. Теве
чогашылжат кӱэмалтме гай лийын. "Могай мыскынь илыш гыч каем. Лучо, кугун
орланыде, иктаж бандитын пуля йымаланже кавараш ыле", — шоналтыш.
Аркадий Семенович кенета адакат утен каен шортшо ача-аважым, шоҥго
ӱдырамашын,
Ольган, ойлымыжым шарналтыш: "Ометше сай огыл, иктаж-могай туткарышке ит
логал
ыле". Аркаш шкенжым вурсаш пиже: "Окмак, изи йочала тутыш ала-могай
азапышке верештам! Тышкыже, эҥер покшекше, молан пурышаш ыле?" Тиде мыскара
модыш огыл —
тышан ынде шинчаорак каварашыже верештеш. Йолташыже-шамыч дене тетла
нигунамат
ок вашлий, йочаже-шамычым кидышкыже ок нал, ватыжым ок ӧндал, ош тӱняжымат
ок
уж. Вашке вӱд толкын тӱҥшӧ капшым йоктарен наҥгая, а вара лавыран эҥер
пундашке
пурен кая. Кол кучышетым кол-шамыч шкеак кочкаш тӱҥалыт.
Могыржат шергылтын кайыш. "Ала-могай языкемлан Юмак мыйым тыге карга мо? Но
тынеш пурышо омыл гынат, нимогай тугай кугу сулыкшымак ыштен омылла чучеш:
шолыштын омыл, взяткым налын омыл, поянлыкым еҥ кӱшеш поген омыл... Калыкым
бандит-шамыч деч араленам, но тыгодымат нигӧм пуштын омыл, йодыштмо годымат
южо следователь семын кырен индыренат омыл. Могай вара Юмо ончылно мыйын
языкемже, могай
сулыкышко пуренам?"
Аркадий кенета Ольган ойлымо вес шомакшым ушештарыш: "Да каваште поро ден
осал
вий коклаште кугу кучедалмаш лиеш, но осалже Юмын суксо-влак ваштареш шоген
ок
сеҥе. Да камвозеш Сотана шке кулжо-влак дене пырля волгенчыла ӱлыкӧ —
тамыкышке.
Тушто нуно осалышт пелдык орланат. Чояланен да ондалкален кажне еҥым пушташ
ваҥен коштыт".
Аркадий Семенович илыш дене чеверласен. Пыкше тайныштын, пич кайышашла
шӱлештын
шогылташ тӧча. Вашке тудын шогымо верыште вӱд толкын иктышке ушна да эҥер
шке
йӱштӧ помышкыжо налеш. Кенета адакат омысыж гаяк Иисусын ыресшым ужеш. Южым

кӧргышкыжӧ кугунрак налын, какаргыше тӱрвыжым пыкше тарватылын, сӧрвалаш
тӱҥалеш: "О Кугу Юмо, языкем ӱмбачем нал, мыйым чамане. Илышым кодет гын,
мый вигак
черкышке каем да тынеш пурем!"
Варажым мо лиймым Аркадий Семенович куанле омым ужмыла веле шарна. Ала-
кувелым
бакенщикын кугу пушыжо толын лектеш. Шоҥго бакенщик тиде кечын эргыж дене
шке
ӱзгарыштым погкаленыт улмаш. Пелеголышо гай колызым вӱд гыч шупшын луктыт
да
ялышке наҥгаят, шокшо мончаш пуртат...
Аркаш кузе трук лектын кайыш, тугак кенета чодыра руышо-шамыч дене пырля
мӧҥгеш
отарышке толын лекте. Кузов гыч тӧрштен волен, кидшым шуялтыш.
— Салам!
— Салам, салам!
— Ала-мо адакат черланышашла веле чучеш. Ситыш, пожале, тыште илаш.
Маскатат керек, айда вашкерак мӧҥгӧ чымалтына, — ӱмбакем сӧрвалымыла ончен
пелештыш.
— Тый мо? — ӧрын кудалтышым.
— Итат йодышт, — йолташем кидым гына лупшале.
— Колетшым кучышыч мо? Чортанетше кушто? — садак йодыштам.
— Нимом ит йодышт, маньымыс! — вашеш сырен веле руале. Вара ӧкымешак
шыргыжалше
гай койо: — Чортан кушто илымымат от пале мо? Вӱдыштӧ, эҥерыште, колызо-
шамычлан
парнягоклам веле ончыктат.
— Чылаштланак мо?
— Уке, иктым коден. Тый кузе — ом пале, а мый тачак мӧҥгӧ каем. Шого, а
таче кечыже могай?
— Рашынже мыят ом шарне, но арня кыдалла чучеш.
— Вот мо, Михалыч, тый мый декем олашке кудал мий, йӧра? Черкышке каена.
— Мо-о? Черкышке-е? Молан?
— Тынеш пурем! — пеҥгыдын вашештыш Аркаш.
— Семеныч, тыйже коммунист, атеист да... эше ала-кӧ улатыс?
— Тый мыйым палет: каласенам гын, шуктыде ом кодо! Умылышыч?!
— Умылышым улде... Мом тыште умылашыже огыл? Тугеже мый кресачат лиям? —
ӱшанен
кертде, тугак мыскар йӧре йодыштам.
— А тый от келше мо?
— Кресача лияш, конешне, пиал, но мыйже тый дечет кок ийлан веле кугурак
уламыс.
— Черке изим, кугум ок ончо.
— Ну паша-а, — келгын шӱлалтышым. — Маскаж дене ынде кузе лийман? Сонар
пашанам
мучашке шуктыде кудалтен каена мо? Сӧрал огыл вет, еҥ воштылаш тӱҥалеш.
— Палет мо? — Аркадий Семеныч кенета йӱкшымат иземдыш, шыпрак гына кутыраш
тӱҥале: — Тиде маскам ме нигунамат лӱен налын огына керт. Тудо мемнан дечат
чоярак
да ушанрак. А отарышке тудо шке паша саскажым авызлаш коштеш. Вет тиде
маска
огыл!
— Мо-о? Кузе маска огыл? Вара кӧ? — мый умшамак каралтышым.
Йолташемын шинчаже черлынла чолгыжалта, чӱчкыдынак кокыралтен колта, йӱкшат

оралген.
— Вот шол... Кӧ? Тышке маска огыл, а отар оза, ну, Ольган марийже, шкеак
коштеш.
Тидым мый тока гына пален нальым. Ӱшанет, уке? Купышто когыньыштын мутланен
шогымыштым шке шинчам денак ужым. Шарнет Ольган ойлымыжым. Марийже,
Йыванет, галифе йолашым чиен кошташ йӧратен, манмыжым. Вот тунам купыштет,
пӧчыжым погаш мийымына годым. маскатым ужым гын, чисти галифе йолашым
чийыше еҥла койо. Тыште
такшат ала-мо тугак огыл. Вашкерак мӧҥгӧ чошыман.
Аркаш пӧртышкӧ шке арвержым погкалаш пурен кайыш. Икмыняр жап гыч мый тудым
чодырам шупшыктышо машинаш шынден, ужатен колтышым. Чеверласыме годым кабин
гыч
эше ик гана кычкыралын ушештарыш:
— Рушарнян мӧҥгыштем вучем! Ит мондо!
Машина вашке чодыра коклаш пурен йомо, а мый корнышто шонкален шогем: "Мо
тидын
дене лийын кудалтен? Могай мӱкш пӱшкыльӧ манаш, кызыт кеҥеж огыл, мӱкш-
шамыч
омарташт гыч огытат лек. Мо тольо, эре иктым тӱйыш: мо Юмо дене кылдалтын —
тиде
чылажат шоя, шонен лукмо, айдеме ушым аҥыртылаш... Да кенета тынеш пураш
шонен
пыштен! Маскаж нерген мом куктыльо гала?.. Э-э, отарышке пуйто озаватын
колышо
марийже толын коштеш. Чотак черланен, витне, йолташем, ала ушыжо шаланаш
ала
йӱдыгаш тӱҥалын.
Мыланемат отар гыч кайыман, пожале. Ала-молан тиде ушан да мӱйым моткочак
йӧратыше маскам пуштын пыштымем огешак шу — тек ила огыла чодыра озат. Теве
Ольгалан
кодшо омартажымат омшаньыкышке поген шындаш полшемат, эрла эрденак арверем
чодыра коклаш шылтен шогалтыме изи тракторышкем нумал каем.
Йӱдым лум йӧршан тале мардеж тарваныш. Коҥга тӱньык йӱдвошт пирыла урмыжо.
Постышкем миен шичме йӧршынат ыш шу. Да ынде кӱлешыжат уке, пычалемат шӱштӧ
сумкашкыже поген пыштенам. Тек миллион-миллионло ий ончычак Тӱням ыштыме
кудымшо кечын
кавасе Юмын шочыктымо янлык-влак чодыраште илат да тӱлат. Толмем почешак
Адам
манын лӱмдымӧ шымше маскамат илышлан куанен, мӱйым, чодырасе саскам
авызлен,
ӱмыржым шуя.
Тыге чодырасе изи пӧртын шокшо тымыкыштыже, пушкыдо олым кожгожышто
пытартыш
йӱдым тӱрлымат шонкален кием, ракат веле. Жапым арам йомдарымылан пырчат ом
ойгыро, омат чамане: ниможат ты тӱняште, илышыште так гына, кыша деч посна
ок эрте. Тиде сип чодыраште Юмын еҥже Ольгам ом вашлий гын, ты шнуй
шӱлышым, можо айдемым яндарракым, порыракым ышта, йӧраташ, ӱшанаш да илаш
туныкта — тидым нигунамат омат шиж, омат умыло ыле, векат.
Кеч-куштат, кеч-могай айдеме тидын почеш ила гын, тӱняште саржат, икте-
весым индырымашат ок лий, а мландӱмбаке узьмак пӧртылеш ыле. Мыланна,
айдеме-влаклан,
Юмын шӱдымым шуктен, тудын Законжо почеш икте-весым йӧратен, пагален илаш
можо
ок сите гын?
Рушла гыч Геннадий Алексеев кусарен.



090699
************************************************************************
9—06
Палыме лийына: у автор
Тамара КАЛУГИНА
ШАХИЛАН
Ойлымаш

Почто яшлык гыч серышым луктам. Мӧҥгӧ адресше: Украина, г.Николаев.
Шахилан! О, кунар вученам! Но... почеркше ала-молан тудын огыл. Конвертым
почам
— да буква-влак тӧрштылаш тӱҥалыт, шулат, йомыт.
"Пагалыме Екатерина Петровна! Ойган уверым колтем: Бакушто метросо
пудешталтмашеш Шахиланна колен. Алексей".
Тошкалтыш кучемыш эҥертен, кенета нелемше йолемым шӱдырен, шке пачерышкем
пыкше
кӱзышым. А вуйыштем йоҥга; "Кузе тыге, Шахилан? Тыге лийын ок керт!"
Лийын...
Ме Шахилан дене Киргизийыште палыме лийна. Иссык-Куль ерышке турпоход дене
мийымына годым. А лишемдыш мемнам шӱдыран кава. Икана пеш неле корно ыле:
йӱлалтарен
эҥдыше кече йымалне кечыгут пушгольмо дене куаш логале. Пычкемыш кастене
тулдӱрыштӧ самырык киргиз шке мурыжым шуйдарен, мый резинке кругышто вӱд
воктене киенам. Ӱмбалнем мыйым темдал пыштымыла кечен шем кава под, а
туштыжо югысо шӱдыр
тӱшка нимучашдыме шукын, шолдыран да йымыктарыше яндарын чолгыжын. Чонышко
курым-кумырашлык тӱня сандалык левын пуалме гай пурыш. Шке куанымем иктаж-
кӧлан
луктын каласыме шуын, да мый Шахиланым ӱжым.
Тудо лишеме. ойлем: "Воч да кавашке ончо". Возо пеленем да, икмыняр тып
кайымек,
йыштрак мане: "Оҥай, кудо шӱдырыштыжӧ лиеш мыйын чонем, колымекем?" А мый
тудлан
мыскара семын: "Тый тунам, пожалысте, мланде деке лишырак лий. А то кузе ме

коктынжо кутыраш тӱҥалына? Мый гын вот мланде деч пеш торашкыжак ом
чоҥеште, тудо мылам келша".
Мемнан тӱшкаште Шахилан пеш ойыртемалтын. Эн ончычак лӱдыкшӧ-патырле лӱмжӧ
дене.
Мый икана каласышым, лӱмет, манам, тугай лӱдыкшӧ-чапле. Вашештыш: "Кусараш
гын,
"кишке кугыжа" манмым ончыкта". "Ой, ит лӱдыктыл!"— воштылам мыйже. А
Шахилан
воштылын огыл.
— Палет, мый Кишке ийыште шочынам. Авам, тӱрлӧ толын перныме деч мыйым
аралаш
шонен, тыгай лӱмым пуэн.
Шахилан нугыдо, чапле шем ӱпшым пушкыдо кидше дене ниялтыш, ашоптыр гай
шинчаже
кенета шӱлыкаҥе.
— Но арам, витне,— умбакыже ойла Шахилан. — Мылам туге пӱрен: илаш — тугеже
орланаш. Тиде тӱня пӧръеҥлан ышталтын. Можыч, окмакланем, но мылам туге
чучеш:
пӧръеҥ гыч эн кугу туракшат эн мотор ӱдырамаш деч пиаланрак.
Мыйже тидын нерген иканат шоналтен омыл, манам.
Киргизий деч вара ме тудын дене вашлийын огынал. Такше ужаш тӧчымыжӧ лийын.
Мыйын ача-авам пеш черле ыльыч, нуным кужу жаплан коден каен кертын омыл,
тудынат
тӱрлӧ мешайкалыше амалже лектынак шоген. Ме серышла гоч гына ваш-ваш
кутыркаленна, тыгеже лу ий наре шуйныш. Мемнан тиде куштылго огыл илышыште
Шахилан мылам
кугу эҥертыш ыле. Кызытат тудын серышыже-влакым ончалам да утарыше полышым
шижам. Теве тудын икмыняр серышыж. Нуным лудын, айдемын могай улмыжо мыняр-
гынат
почылтеш.

1985 ий, Баку.
Салам, Катюша!
Тый серышет дене мыйым ончылтышыч, такше кызытат, вик тура ойлаш гын,
возымем
йӧршынат ок шу. Нимом ыштымем ок шу. Нимом ыштымем ок шу, кид-йолем велеш,
чонлан шыгыр. Иктаж-кушко вуйвустык лектын каяш ыле, манын шонем. Каяшыже
лиеш тудо, но шонымем-вучымемже вет садак ок шукталт. А шонемже мый теве
мом:
— пешакат оҥай, неле пашам муаш;
— мыйын пашам "мартышкин труд" манме гай арам ынже лий;
— каем гын, Бакусо пачерем шканемак кодшо, ато шоҥгылык велеш кушко пурет,
кӧн
омса лондемжым урвалтет дене ӱштат?
— у верыште пагалышт ыле, аклышт ару, яндар шӱм-чонаным, шотан еҥым,
келшымашым
йӧратышт...
А тыште, мемнан дене, айдемым оксажлан кӧра аклат, келшымаште шкалан пайдам
кычалыт. Шуко йодам мо мыйже? Мылам шуко кӱлеш мо? Шонымем, вучымемже вет
воштылтыш гай шагал, изи. Но тиде пычырикымат мемнан локтылалтше тӱня мылам
пуэн ок
керт. Мый палем: тендан денат, Йошкар-Олаште, айдеме ак манмаште чыла
унчыливуя
савырыме. Да мом ыштет?
Кӧранен ончем Бам-ым чоҥышо-влакым. А можыч, тидыжат совет пропаганде гына?
Кӧ
пала вет адакше?.. Так окмакланен кием, манын шотлет гын, тыгак возо — ом
ӧпкелалт. Чаманем, ача-ават черле улыт. Конешне, неле, йӧсӧ ужаш нунын
шоҥгылыкыштым, а черлым ончаш — эшеат кугу ойго.
Да, тевак возалташ мондем. Мый вет кумло кече Литваште лийым. Путевко дене.
Мом
каласаш? Литовец-влакым шкеныштым ойырен палаш ок лий. А Литва — изи, пеш
ару
эл. Кочкыш-йӱыш да моло шотыштат мемнан деч чот чаплын илат. А пӱртӱсшӧ...
Тиде
йомак! Ужар, чинче-вунчо йомак, ончен шерет ок тем.
Кошартем. Тыйым шупшалам. Ит шӱлыкаҥ. Шахилан.

1987 ий, Баку.
Шӱмбелем, Катюша!
Серышетым нальым да ом пале, кузе тыйын ойгетым пайлаш? Шергаканем, пеҥгыде
лий.
Кеч мыланна, ӱдырамашлан, патыр лияш пӱралтын огыл, садак вачына сеҥаш
лийдыме
гайымат нумалеш.
Мый шижам, кузе тылат кызыт неле ачатым шарналташ. Но тый тудым мондаш ит
тӧчӧ.
Омешет конча гын, сае веле: тиде тудын чонжо тыйым арала.
Кумылем! А такшым тый ӧрыктарыше ӱдырамаш улат. Ты тӱнясылат от чуч.
Чӱчкыдын
серышетым угыч лудын шинчем, тыйым умылаш тӧчем — кажне гана вес шӧрын дене
почылтат. Тыглай шомак денак серет да кенета печкалтат, роза пеледыш гай
кече вашеш шарлет.
Шкем нерген возымо ок шу. Чыла тошто семынак. Лектын каяш тӧчымем ыш
шукталт.
Авам тидлан куанен веле. Тыйын аватлан йодмо эметым муаш тыршем. Удан
возем,
чонлан йӧсӧ годым ой-шомакат ок кылдалт, нелеш ит нал. Но тый ит сыре,
эреак куанен лудам.
Шокшын ӧндал шупшалам. Ласка лий. Шахилан.

1989 ий, Николаев.
Катюша, шӱмбелем, салам!
Мыняр гана ушем дене тылат серышым возенам, а чынже дене нимо лектын огыл.
Мылам
уда годым возенжат ом керт, а сай лиймеке, жап уке, пӧрдеммардеж гай
куржталам.
Но мыйын эре письма гоч тый денет кутырымем шуын.
Тӧчен ончем пытартыш кок ийысе лиймашым сӱретлаш. Мый содыки Баку гыч
чымалтым —
Николаев олашке. Тыште мемнан Бакусо фирмын филиалже уло, вот тушко
куснышым.
Тый, каласем гын, пӱкенет гыч ит камвоч: мый марлан лекде азам ыштенам.
Тиде эн
пытартыш, мом мый эше тиде илыш гыч налын кертам. А чыла молыжо: наука,
карьера,
йӧратымаш — ынде мыйынлык огыл. Йӧратымашым вучаш? Иктым, тудым веле
вашлиям манын шонаш? Вероятность теорий почеш тидлан мылам шагал гын 30
тӱжем ийым илаш
кӱлеш да эшеже эреак самырык, таза кодаш. А вет мый кумло ийымат шукертак
эртенам.
Шке шефем ӱмбакем шинчажым пыштыш. Конешне, ватан. Мемнан ийготаш могай
шотан
пӧръеҥ кызыт ватан огыл? Тудо шке ватыж дене ойырлымашке шуын ыле. Да мый
шонен
пыштышым: аза шочеш гын, идалык — идалыкат пеле, ньоган йол ӱмбак
шогалмешкыже,
тудо мыланна шужен колаш ок пу, полшаш тӱҥалеш.
Вашлиймына деч вара кок тылзе наре гыч мыйын мӱшкыр пиже. Палет ыле гын,
кузе
мый куанышым! Шулдырем кушмо гай чучо. Умыленам: мылам куштылго ок лий.
Мемнан
мусульман тӱняште марлан лекде азам ышташ да эше руш пӧръеҥ дене — тиде
шучко!
Но мыйым нигӧ лӱдыктен огыл.
Алексейын ватыже, мыйын мӱшкыраҥмем пален налмекше, разводым пуаш пӱчмӧ гай
отказен. Да мыламже садак ыле, тиде мешаен огыл. Вашке мый декретыш лектым,
да ме
Алексей дене Бакушко авам дек кайышна. Могай таргылтыш шомак тарваныш —
шоналташ
йӧсӧ. Авамын керылтмыжым Алексей пыкше чытен сеҥыш. Мыйым индеш кечылан
пачереш
арестоваен шындыш — ик пият ынже уж.
Николаевыш пӧртылна. Ӱдыр шочо. Ошалге тугай, чылт ачаже гай, изиш
ӧпкелалтымат.
Кызытеш еҥ деке пачерлан пурен илена.
У ийлан авам деке кайынем, содыки кузе-гынат тудым савыраш кӱлеш. Илемже,
пуйто
кок тӱняште улам. Шкеже палем: чын ыштенам. Вет мыйынат пиалан лияш правам
уло,
кӧм шонем, кӧн дене илен кертам, тудым ойыраш правам уло. А мусульман закон
почеш тиде чыла — пшик гына, нимо, кӱлдымаш.
Кызыт мыйын Саадэтем (кусараш гын "Пиал" манме) мемнам ындыра, ачажланат,
мыламат эрыкым ок пу. Йӱдвошт гаяк ом мале, шортеш. Мален колтымекше, ончен
шинчем
да шоналтем: О Юмо, але вара мый тыгай суксым ыштен кертынам? Кунам кандаш
шагат
почела кара — ушет кая да шоналтеш: тиде мо кӱлеш ыле мылам? Тыгайым мо мый
кычальым?
Шыгырчык шуко. Эн лӱдыкшыжӧ — шийвундо чӱчӧ. Алеша кок ешым пукша. Мылам
пашаш
лекташ темла, азам ончаш нынькым налына, манеш. А мый лӱдам, весын кидыш
шӱм падырашемым ынем пу.
Катюша, кужу жап серышым возыдымемлан ит ӧпкеле. Йышт гына пылышышкет
каласем:
кӱшнӧ ойлымо чыла туткарем пундашдыме вынем гай шкет тлыш деч сайрак, чон
пеленет пӧръеҥ уло гын, тыгайым веле огыл сеҥаш лиеш.
Шупшалам, шарнем тыйым — да чонем ыра. Пиалан лий. Шахилан.

1990 ий, Николаев.
Катюша, кумылем!
Проститле, пеш шуко жап тылат вашештен шым керт. Тый тургажланен нойышычат
дыр?
Кӱчыкын пытартыш уверла дене палдарем.
Бакушко мый авамын шочмо кечыж вашеш мийышым. Авам мыйым да ньогамым пеш
шекланышын вашлие. Но икмыняр кече гыч чонжо левыш. А пошкудо-влак дене
вашкылым, родо-тукым, пырля пашам ыштыме йолташмытын койышыштым омат ойло —
нуно мыйым чытенак огыт керт.
Вара Алеша тольо, но шукылан огыл, молан манаш гын, пашаштыже шыгырчык,
умылыдымаш лектын — ватыже вуйым шийын куржталын да монь. Кайымыж деч ончыч
йолташыжлан
кӱштыш: мылам самолетыш 20 январьлан билетым налаш. Тунам Бакушто
обстановко чот
ырен ыле. Латкумшо числаште погром тӱҥале, чыла шылтыш, рожген пытараш
пижыч. А
вара... йӱд ыле, латиндешымше ден колымшо числа кокласе. Мый тудым нигунам
ом
мондо. Лӱдыкшӧ ыле манаш — пеш шагал. Шучко ыле , нимучашдыме осаллык.
Мемнан
пӧрт йыр, уремыште, ала-кушто умбалне — чыла вере лӱйылтыныт. Национальный
фронтын представительышт деч мый лӱдынам. Нуно властьым налыт гын, мый
Шочмо элем
деч посна кодам, тудым пычкемыш поргемыш шӱкалыт. Но тошто властьым арален
кодаш
теве тыгай акым тӱлыман...
Лӱйкалаш пелйӱд деч иктаж пел шагат ончыч тӱҥальыч. Латвич минутлан чусыр
олаште
светым йӧртышт, да танк-влак еҥ ӱмбач кайышт. Тиде тыгак, мый фигурально ом
ойло. Морглаште айдемым палаш лийын огыл — шыл лапаш гына. Урем мостовой
гыч кап
виля орам кольмо дене куэн погеныт.
Кызыт иылам ойлашат йӧсӧ. Тиде расправе эрлашын авам пашашке вӱр йогыным
келын
каен. Вара виян йӱр тӱҥале, мом айдеме поген налын, эрыктен шуктен огыл,
пӱртӱс
мушкын колтен.
Алексейын йолташыже мылам билетым таки конден ыш шукто, латиндешымше йӱдым
тудым
пуштыныт, капышкыже куд пульым шынденыт. Тидыже аэрофлот кундемыште
лийын...
Мый ынде тыге шонем: мланде ӱмбалне эн шучко янлыкше — айдеме. Николаевыш
16
февральыште гына чоҥештен кертынам. Миен пурышым чот кыралтше гай, Алексей
денат
каргашен нална.
Сайыжат уло такше — ӱдырем кушкеш. Тугай шалун, ондалкалыше — воштыл колет.
Авай
руш веҥе лиймылан нигузе келшен ок керт, чын, изиш порынрак коеш. А
ньогамым уш
каен йӧрата.
Пиалан лий. Шахилан.

1991 ий, Николаев.
Шӱмбел Катюша!
Ала-моэм кӧргыштӧ кӱрыльтӧ, манын возет. Тый, пожалысте, чыте, ит пудыргыл.
Умылаш кӱлеш, ме чыланат виешак логалынна тыгай шучко пагытыш, кунам пӱтынь
элна
шаланылеш. Чыла, чыламат рожгат, но тыгайже вет первый гана огыл. Тӱжем
тыгай
примерым историй шарна. Чылажат шочеш, ила да кола — тыгак государстват. Но
уло
илышыште (да тидым тый мый дечем сайын палет) нимо дене вашталташ лийдыме
поянлык. Эҥерте тудлан. Чыла вашталтеш, а тиде поянлык — чон моторлык —
кодеш. Келшымаш, йӧратымаш, чеченлык, гений — нуно кодыт. Чын, мый тый
денет келшем, Федор
Тютчев айдемын ракатшым утыждене нӧлталын, кунам нуно "посещают сей мир в
его
минуты роковые". Тыгай годым кӧлан куштылго, сай, ракат — ала?..
Шупшалам тыйым. Мыйым от мондо — тау тылат. Аватлан мый дечем вуетым саве.
Таза
лий. Шахилан.

1992 ий, Николаев.
Салам, шергаканем!
Сурт кӧргӧ сомыл мешая, икте-весе пуреш — манам ыле ончыч, а ынде каласен
кертам: тудо йӧршын кочкеш. Мыйын кызыт ни кӱшыл кумыл уке — музейыш,
концертыш
каяш, ни ӱлыл кумыл — моторын чияш, у вургемым налыш. Нушкын, шӱдырныл
коштам,
ом чоҥештыл. Манеш-манеш коклаш шыҥем, шыдын руал пелешткалем.
Теже тушто кузе иледа? Шужен кийымашкак шуын огыдал чай? Николаевыште кеч
продуктшо але уло, а Бакушто чылажымат спекулянт ак дене налаш перна. А
пашадарнаже
вет спекулятивный огыл...
Настроениет могай? Мемнан ушдымо пагытлан кеч изиш тунем шуыч мо? Очыни,
мыланна
чылаланна неле, потомушто сай мучашыже ок кой. Мемнан гын тыште ӱшан уке.
Но эрвел ушакыл ойла: чыла эрта.
Пиалан лий. Шахилан.

1992 ий, декабрь. Николаев.
Палет, Катюша, мый ик тошто кинофильмым шарналтышым (лӱмжым монденам).
Тушто ик
румын писательын йоча жапше нерген ойлалтеш. Фильм ик сӱрет дене почылтеш
да тудо сӱрет денак пыта: лум тӧшакеш пызнен шичше ял, пу пӧрт, пеле
лумаҥше окна, а
окна гыч нойышо илалше айдеме коеш. Да кадр шеҥгелне йӱк:"Мый йӱштӧ да
шужымо
телым шуко ужынам, но тенийсе гай кылмыктыше, шужыктарыше телым ом шарне".
Да тугай сӱсандарыше шӱлык. Вот мый кызыт лач тыгай шӱлыкыштӧ улам. Мом
тылат
каласаш? Иктым гына: палем, тӱняште чылажат эрта, ончычрак ма але почешрак.
Тек
чыла шӱлыкшӧ, шужымыжо, шучкыжо вашкерак пытышт ыле.
Пеҥгыде лий, шӱмбелем. Шупшалам. Шахилан.

1993 ий, Николаев.
Ох, Катюша! Тыйын посылкетым нальым. Вареньетым тунамак кочкын колтышна.
Молыжым эше кучылтына. Кугу тау тылат. Мый умылем мемнан верч
азапланыметым, но тидын дене тый мыйым чот аптыратышыч. Алешат мыйым вурсен
нале, манеш: "Молан шужымо нергенже монь возгалет? Вот айдеме азаплана."
Вашеш книгам гына колтен кертам, ит ӧпкеле.
Изи ньогам воктенем мешайкала, кидем гыч ручкам налнеже. Тудо вет ынде
"писатель" лийын: чыла вере удыркален пытарен — книгаш, газетеш, пырдыжеш,
холодильникешат эсогыл. Саадэт — мыйын пиалем. Весела тугай, воштылчыкан.
Да моткоч чот
йӧрата, кунам тудым мокталтет.
Кызытеш, Катюша, кошартем. Моткоч тыйым ужмем шуэш. Но... шкат шинчет — ок
лий.
Аватым арале. Палет, ава тӱняштыжат икте веле, эн лишылже, тудо мемнам
мланде
дене, илыш дене кылда. А тиде шӱртӧ кыл кӱрлеш гын, мемнан шкенан ала-мо
кугу
пыта, йомеш. Ну, нал шкендым кидыш, чыте. Тый мотор чонан улат, сылне.
Шахилан.

1993 ий, Баку.
Катюш, шӱм йолташем, салам!
Вуем ит пел, тылат тыгай неле пагытыште пеленет лийын ом керт. Палем, нимо
денат
полшен ом керт ыле, но кеч пырляже шорташ улнеже. Умылем, ик колымашымат
аван
колымыж дене от таҥастаре. Ава — тиде ала-могай кугу умылымаш, тудо мемнам
ты
тӱняшке конден, тудо мемнам ты тӱняште кучен.
Юмо-сакче! Кузе тылат неле, кочо... Мыйжат вийдыме улам, нумалтышетым
нӧлтал ом
керт. Вет тӱжем меҥге коклаште илена! Тый дечет тиде неле уверым налмекем,
кечыгут тый декет звонитлаш тӧчышым. Вара телефонистка связь уке мане.
Тунам телеграммым колтышым.
Мемнан тыште тошто азербайджан шомак уло, тудым тыгерак кусараш лиеш: тек
колышын кийыме мландыже шочмо верже гай лиеш, тек колымаш илыш деке нигунам
огеш пуро.
Шупшалам тыйым, лишыл, шӱмбел айдеме. Шахилан.

Тиде Шахиланын пытартыш серышыже ыле.Колымаш тудын дечат кораҥ каен огыл.
Йӱд
еда мемнан йӱштӧ кавашкына кӱтем, шӱдырлам ончыштам: кудышкыжо миен пурыш
Шахиланын волгыдо чонжо? Тудо мланде деч пеш тораштыжак огыл лийшаш. Вет
мый тидын
нерген йодынам ыле...



090799
************************************************************************
9—07
Михаил СЕРГЕЕВ
КОЛЫМШО КУРЫМЫШТО ИЛЕНАМ...
Журналистын шарнымашыже

Корамас велыш кажне гана толмо годым ойлен моштыдымо поро кумыл уло кӧргым
авалта, вуйышто у деч у шонымаш шочеш.
      Миклай Казаков (1965).

Колымшо курым мучашке лишемеш. Тиде курымын тӱҥ йыжыҥжылан мондалтдыме
ошкыллан
ончычсо идеолог-влак Октябрь революцийым шотленыт. Тиде савыртышым ужын
омыл гынат, тудын кочо кышажым тошкенам, социализмым чоҥымо пагытыште
иленам, коммунизмылан ӱшаненам. Шке илышемым ончыч пионер организаций, вара
комсомол дене кылденам, Коммунист партийын билетшым шӱм пелен коштыктенам.
Ужам мо коло икымше курымын тӱҥалтыш ийлажым? Могай вашталтышым пуртат нуно
мемнан илышыш?
Айдеме ӱмыр кужу огыл, кеч тиде ӱмырыштӧ шуко ышташ лиеш. Мом мылам ужаш
пернен
шымле ий утла илыме жапыште? Пӱрымаш корнем могай йыжыҥла гоч эртен? Мом
ужынам,
кушто лийынам, кӧлан пашам ыштенам, кӧмыт дене йолташла келшенам? Чыла
тидын
нерген кӱчыкын каласкален пуаш шонем.
Шочмо вер-шӧрем Кугу Корамас, Волжский районын ик кундемже. Татарий границе
ик
велне гын, весыштыже Элнет йога. Татарий велне Роша курык шуйналтын, а
йӱдвелне
— ужар чодыра, пӱнчер. Кугу Корамасын ялже-влак лопышты шинчымыла койыт.
Поснак
— Роша курык ӱмбачын ончалме годым.
Мый тӱжем индешшӱдӧ коло кудымшо ий кеҥеж рӱдын Чодыраялеш шочынам.
Колхозым
почмо пагытыште эше изи лийынам. Куд ияшак школыш ошкылынам.
Ача-авам кресаньык лийыныт, мланде пашам ыштеныт. Авам, Матрена
Александровна,
82 ий илен, ачам, Тихон Сергеевич, 67 ияш колен. Нуно илышым, пашам йӧраташ
туныктеныт. Туныктеныт тыгак калык илыш-йӱлам пагалаш, сылнымутым йӧраташ.
Тыгаяк
кушкыныт ешыште мый деч посна Рита акам, Тоня, Валя, Тамара шӱжарем-влак.
Ӧрдыжтырак шоген Иван изам — авамын эргыже. Тудын нерген ӱлнырак каласем.
Авам Изи Корамас гыч — С.Г.Чавайнын шочмо ял гыч — марлан толын. Ачаже,
Япык
Элександр, ден Чавайн ик жапыштак Изи Корамас гыч хуторыш кусненыт, пӧртым
йыгыре шынденыт, пеш лишыл йолташ лийыныт. У верыште шочшо яллан Чавайнур
лӱмым пуэныт. Тушто илаш шонымыштым пунчалмут дене пеҥгыдемденыт, тушан
коло еҥ кидшым
пыштен.
Изи Корамасым авам ӱмыржӧ мучко шӱмыштӧ ашнен. Чавайнурышто илыше-влакым
чӱчкыдын шарналтен (а тушто пел ялже мыланна родо лийын). Шарналтен ӱдыр
годсо пагытшым, икымше гана марлан лекмыжым (марийже граждан сар годым
колен), шужен ийлам.
Мутым луктын С.Г.Чавайнын Кугу Корамас гоч Озаҥыш коштмыжо да палыме деке
малаш
шогалмыж нерген.
С.Г.Чавайн ятыр произведенийыштыже Кугу Корамасым шарналтен. Теве "Чоткар
патыр"
легендыжым тыгай строфа дене тӱҥалын:
Кугу Корамас нур тӱрыштӧ,
Усола ден Нурмучаш ял коклаште,
Кугу шем кожла лоҥгаште
Чоткар чоҥа уло Элнет серыште...
Кугу Корамасын кузе шочмыжым "Кугезе кочай" почеламутшыто сӱретлен
ончыктен. Тиде ялым "Кырлялан" почеламутыштат ушештарен:
Айда каена ма, Кырля,
Корамасышке пырля!..
Тарантас кӱртньӧ шӱдырым
Шӱшмӱй дене шӱрена,
Корамас гыч ӱдырым
Ме, чеверым, кондена...
Кырля — поэтын качымарий годымсо йолташыже, а хуторыш лекмеке, пошкудыжо.
Тудо
Кугу Корамас (Чодыраял) гыч Чеге кугызан икымше вате деч шочшо ӱдыржым,
Маринам,
марлан налын. Кокымшо вате деч кум эрге лийын, иктыже — мыйын ачам.
Ачамым ялыште Чеге Тикын маныныт. Ӱмыржӧ мучко сайынжак илен огыл, вургем
шотыштат, кочмо-йӱмӧ шотыштат. Граждан сарыште лийын. Вараже сурт деч
ӧрдыжтӧ пашам
ыштен коштын: Морко почтышто, чодыра пунктышто да моло изи организацийыште.
Коло
ныл ияш улмыж годым ешыҥын — тулык ватым марлан налын.
Ачамлан кок арня тунемме дене серлагашыже пернен. Кугунрак тунемше лиеш
гын, кугурак пашат лектеш улмаш дыр. Шагал тунемын гынат, сельпо, колхоз да
сельсовет
председатель, "Заготскот" конторын управляющийже, райисполком
председательын алмаштышыже лийын, моло сомылымат шуктен. Партий радамыште
нылле ий шоген. ЙошкарОлаш толын коштмыж годым писатель-влак денат палыме
лийын. Ик статьяштыже писатель Ким Васин ачамымат шарналтен: "Шке ялыштыже
ончыл еҥ лийын, книгалан, газетлан шӱман улмаш, сельпошто пашам ыштымыж
нерген республикысе печать тудым
ятыр гана моктен возен. Шарнем, 1945 ий тӱҥалиыште мый тудым ончыл торговой
пашаеҥ-влак погынымаште вашлийым. Тихон Сергеев погынымашыште ушан ойым
каласыш,
газетлан статьямат возыш. Шотан, пашалан тале айдеме улмыжо ушешем курымлан
шарнаш кодо.
Ачам колымо деч вара авам Чодыраялыштак эше лу ий утла илыш. Шочшо-влак
деке
илаш куснаш кӧнен огыл.
Ӱмыржӧ 1980 ий шошым кӱрылтын. Тудым Полатэҥер шӱгарлаш тойымо. Колымыж
нерген
телеграмме гыч пален налнна. А тылеч арня ончыч авам паралич перен манын
увертареныт. Корамасыш авам ончаш Рита акам да Тоня шӱжарем каеныт, вара —
Тамара
шӱжарем. Тунамат авамым Йошкар-Олаш ӱжыныт. Мыйын мийыме годым авам ойлен:
— Кумшо ударым вучем. Иктаж шошо марте илаш шонем. Вара чеверласашат лиеш.
Тыге каласымыже чыныш лектын...
Мыланна, самырык тукымлан, шке жапыштыже келге шинчымашым туныктышо-влак
пуэныт.
Утларакше порын шарналтеш М.В.Васильевна. Василий Филиппов "Изи салтак"
повестьыштыже тудым ятыр вере ушештарен. Мыйым Матрена Васильевна кумшо ден
нылымше
классыште туныктен, шӱм-чонешем поро кышам коден.
Вараже шочмо вер-шӧрыш толын савырныме годым мый эн ончычак туныктышо-влак
деке
пурен-лекташ тыршенам. Матрена Васильевналан шымле ий теммекат, тудын дене
кутырыде кодын омыл. Пытартыш ийлашыже тазалыкше чотак мӧҥгештын ыле.
Ончычсо илышым
шинчавӱд йӧре шарналтен.
Первый туныктышо-влак дене пырля Кугу Корамас школымат ом мондо. Тудым эше
1884
ийыштак почыныт, тунам ик классан земский училище маналтын. Тудын деч вара
шочыныт Усола Корамасыште ик классан церковно-приходской школ, Чодыраялыште
святитель Гурий братствын ик классан школжо.
Колымшо ийла кыдалне мемнан школлан чапле пӧртым нӧлтеныт. Чодыраял
вуйышто, тумеран Чолпан ото олмышто, тысе кундемлан эн чапле пӧрт лийын. Ош
калай леведышан, ятыр кугу окнан. Пӧртым Васюк Паймет чоҥыктен. Вара
тудымат, кулакыш луктын, ссылкыш колтеныт. Йӧра эше шке срокшым чытен
лектын, кугу Корамасыш пӧртылын, ушан йоча-влакым ончен куштен. Кугу сар
годым сур шинельым чиен, тушманым
сеҥаш полшен. Чодыраялысе "Карай" колхозын ик ончыл еҥжылан шотлалтын.
Школ кугу лийын гынат, йоча-влакым туныкташ ситен огыл. Сандене школ
кудывечыш
кулакыш лкумо-влакын пӧртыштым конден шынденыт. Мый тӱҥалтыш классым посна
пӧртлаште эртенам, а визымше класс гыч чапле школыш куржталынам, тунемынам,
туштак ньомой кином онченам.
Пеле кыдалаш школым тунем пытарышашеш, шымше классыште, Рита акам поктен
шуынам.
Тыге ме пырля, кеч посна классыште, тунем лекна. Акам мый дечем кок ийлан
кугурак. Школыш шым ияшак каен. Школ деч тораште огыл иленамат, чытен
кертын омыл —
акам почеш куржынам. Тыге куд ияшак икымше классыште тунемаш тӱҥалынам.
Когыляннат Тихонов фамилий дене тунем лекташ пернен, вет тунам фамилийым
ача лӱм
нергызеш возеныт.
НСШ-ым тунем пытарымек, шочмо нерген кагазым налме годым Сергеев фамилиян
лийым.
А шым классым тунем пытарыме нерген свидетельствым школ директор Александр
Константинович Константинов 1939 ий 20 июньышто кучыктыш. Тушто рушла да
марла возеныт:
"Тиде свидетельство Сергеев (Тихонов) Михаиллан, 1926 ийыште шочшылан,
пуалтын.
Тудо МарАССР Сотнур район Кугу Корамас пеле кыдалаш школышто тунемын, тиде
школын тичмаш курсыжым тунем пытарен да постредственно поведений дене тыгай
шинчымашым ончыктен..."
Поведением окшаклен гынат, мер пашаште почеш кодын омыл, шымше класс гыч
райгазетын селькоржо лийынам. Икымше заметкем 1939 ий 21 апрельыште лектын.
А кеҥежым "Марий коммуна" газет редакций дене кылым кучаш тӱҥалынам. Тиде
газетеш савыкталтше первый заметкем тыгай вуймутан ыле: "Корамас ялсовет
уборкылан ямде
огыл", тудо 17 июльышто печатлалтын.
Тыге мый марла газет-влакын корреспондентышт лийым да тылеч вара нунын дене
кылым кӱрлын омыл.
1939 ий шошым Сотнур районысо "Большевик" газет редакций рабселькор-влакын
погынымашыштым эртарыш. Тушко мыйымат ӱжыктышт. Вӱдшӧр жап, корно уке. Шым
меҥгым
ончыде, Сотнурыш ошкылынам. Тунам редакторлан А.Р.Романов ыштен. Кукмарий
марий.
Секретарьже — А.Егоров, Карай вел гыч. Погынымаш, журналист-влак дене
вашлиймаш
мыйым газет деке утларак шӱмаҥыныт. Первый заметке-влакем варарак "Селькор"
вуймутан листовкыш чумыренам ыле. Кум номерым луктын шуктышым, тушко 15
заметка
пурталтын. Варарак тыгай изи листовка дене серлаген омыл, журнал-влакым
ыштенам.
Шымияш школ деч вара, шинчымашем умбакыже келгемдаш шонен йолташем дене
коктын
Морко педучилищыш кайышна, кумло меҥгым йолын ошкылна. Но мыйым ийготем
изилан
кӧра тунемаш ышт нал. Чынак шол, тунам латкум ияш гына ыльым.
Мутат уке, мӧҥгӧ кумыл волышо пӧртыльым. Умбакыже мом ышташ? Кастене ачам
толын
пурыш, тудо тунам чодыра пунктышто вербовщиклан шоген. Мый дечем кузежым-
можым
пален налят, каласыш:
— Мый кызыт Кужер деч мӱндырнак огыл пашам ыштем. Шинча ончылнемак лий
манын, ты
поселкысо школышто тунемаш темлем. Тений тушто кандашымше класс почылтеш.
Рушлат
сайынрак ойлаш тунем шуат...
Совет пӧртым нӧлтымек да икмыняр оралтым Сотнур гыч Кужерыш кондымек,
райцентржат поселкеш верланыш. Ачамынат паша верже вашталте,— "Заготскот"
конторыш кусныш, варарак тудын вуйлатышыже лие.
Кужерыштак, янда заводышто, Иван изам — авамын икымше марий деч шочшо
эргыже —
пашам ыштен.
Кужер школын кандашымше классыштыже тунемме годым газетыш возымем чарнен
омыл.
Возенам школ илыш нерген, янда заводышто эртаралтше тӱрлӧ мероприятий
манмым.
Утларакше — йоча-влакын тунеммышт, сылнымутым йӧратымышт, тӱрлӧ кружокыш
коштмышт нерген. Литератур кружокым Мария Александровна Паршина вуйлатен.
Мыят тушко
уло кумылын коштынам.
Тунамак почеламутым возаш кумыл лекте. Иктым возен ончышым, вара весым,
кумшым.
Удыркаленам, йолташем-влаклан ончыктенам. А икана 1940 ий ноябрьыште
Анатолий
Бик дене вашлияш йӧн лие. Тудо "Шыже пӱртӱс", Первый лум дене, чапле ече
дене,
"Йолташ дене" почеламут-влакем лудын лекте, ой-каҥашым пуыш. Тунам Анатолий
Бик
Кугу Корамасыш туныкташ толын ыле. Шуко жапат ыш эрте — Сотнурыш кусныш.
Поэтын
темлымыж почеш тӧрлен, икмыняр возымем "Ямде лий" газетыш колтенам. Тушан
1940
ий 14 декабрьыште "Первый лум ӱмбачын" почеламутем лекте да мылам кугу
куаным
кондыш.
"Ямде лий" газетын кажне номержым чон вургыж вученам, но южыжо толын шуын
огыл.
Тыгак лийын 11 январьысе номер дене. Почтышто уэш-пачаш йыченам: "Муза саде
номерым, ала тушто мыйын почеламутем улмаш?" Кычал муыныт вет. Ончаш
тӱҥальым гын,
кумшо страницыште шке лӱмем ӱжым: ты номереш "Теҥыз воктене" почеламутем
лектын.
Первый почеламутем савыкталтме деч вара мылам "самырык поэт" лӱмым
тушкалтен пуышт, да тудым 50-60 ийлаштат нумалынам, кеч тунам поэзий деч
йӱкшаш тӱҥалынам
ыле.
Газетлаш тӱрлӧ заметкым возышо шкежат моло деч ончылно кайышаш, шинчымашем
чарныде пойдарышаш, шуко палышаш — тидлан туныктеныт редакцийла гыч толшо
серыш,
газетыш пуртыдымо заметкылан толшо вашмут-влак. Чыла тидыже тӱҥалше
авторлан
моткоч кугу полыш лийын. Тунам сар деч ончыч, райгазет редакций дене веле
огыл
кылым кученам. Возкаленам "Рвезе коммунист", "Ямде лий", "Марий коммуна"
газетлашке, тушеч мылам возеныт Петр Клюкин, Иван Музуров, Анатолий Бик,
Михаил Толстухин, Андрей Речкин, Антонов Ивук, Иван Федотов, Сима Чайкина,
Нина Тойшева,
Иван Литвин, Очий Ондре да молат.
Кугурак йолташ-влакын ой-каҥашышт, туныктымышт пеш пайдале лийын. Нунын
серышыштым таче мартеат шерге документ семын аралем.
Вараже, журналист корныш лекмеке, моло журналист, писатель-влак дене кылым
кученам, нунын деч оҥай серышым наледенам.
Тӱжем индешшӱдӧ нылле икымше ий. Марий республик шкенжын 20-шо идалыкшым
палемдаш ямдылалтеш. Пайрем кечым рушарняш, 22 июньыш, кусарыме. Но тиде
кече куаным
конден огыл: гитлеровский Германий мемнан эл ӱмбак увертарыде керылтын, сар

тӱҥалын.
Тудо ийын индеш классым тунем пытарышым. Пайрем кечын Куженерыш тӱшкан
кайышна.
Тушто митинг лие. Вара калык Элнет олыкыш, гулянийыш, тарваныш. Лач тунам
шергылте радио: Молотов сар тӱҥалме нерген увертарыш. Пайрем лугыч лие.
Пӱтынь
илыш кенеташте вашталт кайыш. Кажне еш гыч манаш лиеш, пӧръеҥ-влакым
фронтыш
ужаташ тӱҥальыч.
Саде кеҥежым мылам Корамас сельсоветыште изюач пашам темлен пуышт, кеч
ийготемат
шуын огыл ыле. Ончычсо избач Екатерина Рыбакова, Лопатино поселко гыч ялыш
марлан лекше руш ӱдыр, пашам пешыжак келыштарен кертын огыл. Лудмо пӧртын
фондшат
изи лийын: 476 книга гына. Эше 250 книгам учетыш налме огыл.
Лудмо пӧртын шке пыжашыже лийын огыл, тудо Кугу Ванян куд угылан пӧртшын
пелыжым
айлен. Вара лудмо пӧртым сельсовет конторыш кусареныт. Туштак почто
верланен.
Избачын тӱҥ сомылжо — калык коклаште лтяш, верысе властьлан тӱрлӧ
мероприятийым
эртарымаште полшен шогаш, партий ден правительствын политикыштым умылтараш,
илышыш шыҥдарымаш. Сар тӱҥалмеке, пашана чотак ешаралте. Газетым пелен
налын (радио
уке ыле, лампан приемник-влакым поген налыныт), пасушко ошкылынам,
фермылашкат
пурен лектынам. Умылтараш кӱлын илыш вашталтмым, фронтышто мо лийын
шогымым.
Неле ыле пашам ышташ, но оҥай. Мом-гына ужаш пернен огыл! 1941 ий 3
июльышто
Сталин радио дене ойлен. Тудын мутшым чыла газет печатлен. Эрлашыжым
"Большевик"
райгазетыштат лекте. Ты номерым налын, яллашке лектынна. Мылам латныл
суртан
"Октябрь" колхозым пуэныт. Такшым тудым Шыгай хутор маныныт. Тышке, Элнет
воктеке, илаш 1936 ийыште кусненыт...
Кеҥеж каникулем пашаште писын эртен кайыш. Ик фактым ончыктыде кодаш ок
лий. Сар
тӱҥалмеке, чыла ялыште лампан радиоприемник-влакым поген налыныт. Ятыр
ялыште
радиовоштыржат лийын огыл. А у уверым писынрак колыштмо шуын. Телефон дене
налме
увер шуко суртыш миен шуде кодын. Районысо редакций посна листовкым тунам
эше
луктын огыл.
Мемнан ялыште Федот Павылын эргыже — Миклай техникым пеш йӧратен. Тудын
ачаже ик
жап Озаҥысе заводышто пашазе лийын. Федот Павыл Миклай шырпе калта кугытан
детокторный приемникым йӧнештарен. Антенным веле шупшаш кӱлын. Капка
ончылно кушшо
кугу шоло укш гыч антенлан воштырым шупшна. Ужар лышташан парча коклаште
антенн
нимыняр палдырнен огыл. Радион кутыраш тӱҥалмешкыже шуко толашенна. Вара,
наушник дене мо кӱлешыжым возен налын, мый эрденак сельсоветыш погынышо
калыклан каласкаленам. Кушеч налмем вашке чарашке лекте. Ала-кудыжо кӱлеш
верыш увертарен.
Кужер гыч толын, приемникым поген нальыч.
Тылеч вара газет да листовка дене серлагаш пернен. Мутат уке, шуко уверже
калык
дек миен шумешке чотак тоштемын.
Избачлан пашам ыштыме жапым шарналтемат, шинча ончылнем Кугу Корамасын
пашам
йӧратыше калыкше, утларакше каче ден ӱдыр школышто пырля тунемме йолташем-
влак
сӱретлалтыт. Нунын дене пырля кушкынна, модын куржталынна. Чодыраялыште —
Лаптай
Толий, Лаюк Саня, Микитан Кргорий, Кажай Иван, Паймет Володя, Порис
Аркадий,
Оляш Арсутка ден Нестыр, Пыкыр Ивук, Миткан Васлий; Нурмучаште — Сакар
Леонид,
Иван ден Элександр Жуковмыт, Ямалий, Акпарс Пӧтыр, Мирон Эзей, Пезмучаште —
Турня Ваня, Комаров Сергей, Мамасов Сергей да молат.
1941 ий кеҥежым калык деч оборона фондыш вургемым, тӱрлӧ пӧлекым,
облигацийым
погенна. Шыже велеш тошто ший оксам погымо паша шарлыш. Тиде поро сомыллан
тӱҥалтышым Корамас сельсоветысе ӱдырамаш ден депутат-влак ыштеныт. Нунын
ӱжмашышт 1941 ий 7 октябрьыште "Большевик" райгазетеш савыкталтын.



090899
************************************************************************
9—08
ЮЛ ВОКТЕНСЕ МУРПАМАШ

Волжск олаште сылнымут ушем ынде ятыр ий ышта. Тысе автор-влакын возымышт
республикысе печатьыште марлат, рушлат чӱчкыдын лектеда. Тиде ушемым верысе
поэт
Геннадий Калинкин устан вуйлата. тудо шкеже Йошкар-Олаште да Волжскышто кок
книгам луктын.
Кызыт литушем "Ужар тул" ("Зеленая лампа") лӱмым нумалеш. Тыште пашан
ветеранже
Н.Тарасов, туныктышо-влак А.Васильева ден В.Курносов, шанчыеҥ Л.Шадрин,
верысе
музыкальный школын директоржо, Россий культурын сулло пашаеҥже Е.Стариков,
библиотеке пашаеҥ В.Иванов да молат шке мастарлыкыштым вияҥдат. Оласе
культур отделын эртарыме шуко мероприятийыште нунын йӱкышт йоҥгалтеш.
Номерыште "Ужар тул" йыр чумыргышо-влакын у почеламутыштым лудын ончеда.

Геннадий КАЛИНКИН

Поҥго йӱр

Леве йӱр йӱреш шыман
Чодыра да куп тураште,
Малтынеже дыр, садлан
Рӱпшалтен вӱчка лышташым.

Мом гын йӱр оргаж йымалне
Пуйто кидшӱма шереш?
Лекте кече пыл лоҥга гыч,
Пуйто йывыртен шортеш.

Йӱр деч вара

Кеч кӱдырчӧ лишнак рашкалтыш,
Уке йӱр, мардежан гына.
Лойга куэн ужар урвалте,
Уржа чылт толкынла тайна.

Ок кӱзӧ мурыж дене кӱшкӧ
Турий. Ок шӱшкӧ шӱшпыкат.
Тидлан кӧра куан ок йӱкшӧ,
Сита вер-шӧрым ончалмат.

Теҥгече мушкын йӱр лышташым.
Кавам ончен, шинча йыма.
Чылт икымше йӧратымаш гай
Арун йолга йыр мландына.

Кӱртньӧ воин

Йӧршеш салтак строй семын койын
Шогалыныт пушеҥге-влак.
А ончыланышт кӱртньӧ воин
Шогалын курым-курымлан.

Шинчаже кӱртньӧ, но садак
Ужат раш тушто ойго улмым.
Шога йӱд-кече шып
салтак,
Но уло йӱкын
карга сар тулым.

* * *
Пыл-каваш йоҥгалтын,
Черке чаҥ мура
Лишыл пасувалне
Кинде пуш шарла.

Чодыран тӱҥ сийже —
Тамле, эмле юж.
Тиде — тӱс Российын,
Тый ончал кеч-куш.

* * *
Шоналтышым самырык жапым
Да шошо юж теме чонеш...
Ах, рвезылык, тый помыжалтыч
Пич йӱдым волгенче олмеш.

Эрдене лупсеш тый волгалтыч,
Рӱмбалге лиймек — тулотеш.
Тидат сай: кончет мыланна тый
Шкенан шочшешна да омеш.

Евгений Стариков

Мыйын олам

Каласем, пырчат ом вожыл,
Йодыт гын кушеч улмем:
Эргыже улам мый Волжскын.
Тидын дене кугешнем.

Тудын олмыштыжо ожно
Чодыра шоген гӱжлен.
Шкет сонарзе коштын воштшо,
Янлык, кайык йӱк шоктен.

Тылзе волгыдышто йӱдым
Самырык куэ тӱшка,
Ужын мӱндырчын Юл вӱдым,
Мийылден сер тӱрышкак.

Койын вожылалше семын
Шогымек, чылан вара
Чыкышт вӱдыш ӱппунемым.
Йолышт вӱдыштӧ, чара.

Чывылталын нуным толкын,
Пуалмеке лай мардеж.
Лач пӱртӱсын вемже шолын,
Теле лийже, кеч кеҥеж.

Икана эрдене, шошым,
Тольо тышке еҥ тӱшка.
— Чоҥена пӧрт-влакым ончыч —
Савырнат олашке шкак.

Йытыр гай тӧр кожым, пӱнчым
Йӧрыктат, пурам оптат.
Ты мастарлыкым ок кӱчӧ
Марий еҥ нигӧ дечат.

Кеч вурсат Совет кучемым,
Тудо жапыште лачак
Калыклан, шкалан чоҥеныт
Уремнам коча, ача.

Шонышым садак шуктеныт —
Шочын, тӱзланен ола.
Тудым мурышто моктем мый,
Тудым уло эл пала.

Леонид ШАДРИН
* * *
Кеҥеж кечын пӱрен мыланна
Икте-весыланна почаш чоным.
Эҥер мучко пуш дене ийна,
Мондышна, жапше эртыш мочоло.

Эҥер аҥысыр, вӱдшӧ яндар.
Ыле шуко висвис мемнан кӱдынь.
Кодышна... Лач куан шинчавӱдым
Ыжна мондо пеленна кондаш.

Шочын уныка

Поро эр, изи айдеме,
Пушкыдо, ош мамык гай!
Ош тӱняшке толмет дене
Саламлем, пӧръеҥ ньога!

Тӱрлӧ семынат чиялтыл
Шартышым, кузе кертат...
Воштылмо йӧре волгалтын,
Чолгыжшо эре чичат!

Виталий ИВАНОВ
Пеледыш да шурнывуй

Эртале ӱдыр, ошкыл воктечем.
Шӱмем вурт-вурт кыра, вӱргорно ташлыш.
Могай кап-кыл! Шулен каен ончем
Почешыже. Чучеш чылт шӱм йолташла.
А ошкылеш — шонет, иеш лыжган.
Кыдалже вичкыж, ӱпшӧ толкыналтше.
Коеш ты ӱдыр ош пеледыш гай,
Ватем гын — шурнывуй, нелем парчаҥше.

Ну мом ыштет, тугай гын шӱм-чонна,
Коклан ме лугена кас дене эрым.
Пеледыш тек сылнештара мемнам,
Но шурнывуй эн кӱлешан, эн шерге.

Йӧратымаш

Поран кеч петырыже корным,
Я телын лумжо ялт шула,
Эре чучат мылам эн порын
Да эн йӧратыме улат.

Кеч йӧсӧ лийын кодшо корно,
Но тудын деч ыжна кораҥ,
Мемнан шӱмна пырчат ыш торло,
А лийын кечын лишкырак.

Эрталме пагыт пуртыш тӱсшым —
Ӱпна коеш чылт ош пеледышла.
Огеш вашталт пырчат эн тӱҥжӧ —
Шӱм-чонышто йӧратымаш ила.

Николай ТАРАСОВ
Порын шыргыжалын

Шӱдыр йолга адак Юл эҥер валне.
Серже воктен тый декет тӧр йолгорно.
Пеш ӱшанем, шӱмбелем, тидым пале:
Шӱдӧ меҥгат когыньнам огеш торо.

Кеч-могай техника дене ит висе,
Шӱдыр шотлаш огеш сите ик йӱд.
Мужедына гын, кӱралын висвисым,
Ик лышташ йылме ок сите — ит лӱд.

Анна ВАСИЛЬЕВА
Почешмут

Ойырлаш йӧсӧ лийын мылам,
Теле кече возалте лач чонышко.
Шӱм пералтыш вуем, лымлан
Ыш пу эрыкым илышын корнышто.

А вара ужар тӱсшӧ лышташын
Кава тӱсышкӧ ушныш жаплан.
Шошо жап — курымнан ик тошкалтыш,
Но кеҥеж толеш кажне еҥлан.

Тиде шыже чонем пуйто кочко,
Шым куане мый первый лумлан.
Покро кече тугай ыле ночко,
Мый шым шотло пырчат пайремлан.

Мый ондалчык мут деч лӱдынам.
Йӧсыжат уло йӧратымаште.
Йӱштӧ телым ме ойырлышна,
Шошо кечын ик татшым кеч ашне.

Рушла гыч Александр Селин кусарен.



091099
************************************************************************
9—10
Виталий ШАПКИН

Андрей Эшпай — илышыштем*

27/X—90 ий. Шуматкече. Кынельым шым шагатлан. Эр кочкышым Андрей
Яковлевичын номерыштыже ыштышна, кумытын ыльна. Тудо Скрипка ден оркестрлан
кумшо концертым
пытарымыж нерген увертарыш, тушто тӱҥ тема семын "Яндар, яндар..." муро
йоҥга.
Мартыште Композитор пӧртыштӧ эртыше мыйын концертем нерген шарналтыш, лач
тушто
тиде муро йоҥгалтын ыле. Лу шагатат пелыште Мариинский Посадыш кайышна.
Тушто
Казанский да Успенский черкылаште, Тогхаевмытын моткоч мотор, но пуста
пӧртыштышт, Андрей Яковлевичын родо-тукымжым тойымо шӱгарлаште, Государев
курыкышто
(тушеч Юлъял да Какшамарий кундем копа пундашысе гай коеш) лийна. Эшпай эше
самырыкше годым телым Какшамарий гыч Марпосадыш ече дене коштмыжым
шарналтыш. Тиде
тошто ола кызыт чот шолдыргышо.
Верысе вуйлатыше-влак рестораныште обедым эртарышт. Туштат шарнымаш
умбакыже
шуйныш. Андрей Яковлевич 1941 ийысе телым шарналтыш — тунам тудо кочажым
тояш
шкетын кок кече шӱгарым кӱнчен. Куд шагат кастене ме Йошкар-Олаш толын
шуна. Эшпай молгунамсе семынак "Советский" гостиницеш, эре илыме
номерешыже, шогале.
Тушто шкенжын "фирменный" чайжым йӱна.
28/Х. Рушарня. Таче ме пелашем дене вич шагат эрденак кынелна. Эшпайым
вашлияш
ямдылалташ тӱҥална. Кутырен келшенна ыле: тудо таче мый денем уна лиеш. Лу
шагатлан пашаш кайышым. Ончыч Андрей Яковлевич дек пурен лектым. Тудо чайым
йӱын
да тидын годымак пелашыже Александра Михайловна дене телефон дене мутланен.
Кутырен пытарен шуктыш гына, эргыже, Андрей Андреевич, йыҥгыртыш. Тиде
изирак эргыже тудлан чыла шотыштат полышкалыше лийын. Жап поктенак покта,
сандене репетицийыш куржым. Тунам Я.Эшпайын "Марий сюитыжым"
репетироватленна. Театрашыте чыла
пашам пытарымек, Вадим Венедиктов дене гостиницыш кайышна. Мутланымаш вигак

программа шумлык тӱҥале. Андрей Яковлевич "Симфонический танцыже-влакым"
"тулартен", но мый "Курык да олык марий-влакын мурыштым" пурташ темлышым.
___________________
* Умбакыже. Тӱҥалтышыже 8-ше номерыште.

Вадим Венедиктоват мыйын могырыш шогале. Тидын денак келшышна. Таксим
ӱжыктышымат, мемнан дек кудална. Андреевна "кугыжан" ӱстелым поген ыле.
Андрей Яковлевичлан поснак "ужга йымалнысе селедко" келшыш. Ӱстембалне
тыгак кол салат, шопыктарыме ковышта, поҥго, мариноватлыме пурыс,
шерыпӧчыж, бульон, шыл когыльо,
жаритлыме чыве пареҥге немыр дене (Эшпайлан пареҥге немырат пеш келшыш),
варенье, олма, конфет, торт-куткышуэ, чай лийыныт. Спиртан йӱышым йӱаш ыжна
тӱҥал,
сайын кочна гына. Марта ден Надя ик почеламут гыч лудыч., Марта эше марла
кушталтен пуыш. Андрей Яковлевич пеленже пелашыже укелан чаманенат колтыш.
Кугунжак шинчылташ ыжна тӱҥал, Чавайн бульвар дене йолын ошкылна. Ночко лум
велын гынат, Палантайлан памятник воктек шумеке, тушто изиш шогышна. Вара,
таксим
шогалтен, музыкальный училищыш кудална. Вадим Николаевич шкеж дек кайыш, а
ме
Эшпай дене 19-ше классыш заниматлаш пурышна. Ме Нонна Швед (концертмейстер)
дене
Яков Эшпайын "Пастушьи наигрышим" йоҥгалтарышна. Вара Андрей Яковлевич дене
ачажынак Кок курыкмарий мурыжым шоктен ончышна. Начарын огыл лекте. 3-шо
классыште
Лидия Яперова шкенжын вокальный ансамбльжым ончыктыш. А.Эшпайын "Кече онча"
да
"Воспоминание" мурыжо-влакым мурышт. Уста композиторлан моткочак келшышт.
Но тудо иктыняр тӧрлатымашым темлыш, ой-каҥашым пуыш.
Репетиций деч вара уло ешем да В.Венедиктов дене пырля унагудыш кайышна. Ме
Эшпайлан йокмам кондышна, да тудо моткоч куаныш, кумылжат тодылалте.
29/Х. Шочмо. Эрдене музыкальный училищыш пашаш йолынак кайышым. Виталий
Богданов
дек пурен лектым, "Марий Эл" газетеш савыкташ Чебоксарыш, Яков Эшпайын
шочмыжлан
100 ий темме лӱмеш пайремыш, миен коштмына нерген заметкым пуышым.
Лу шагат гыч тӱҥалын, училищын залыштыже "Курык да олык марий-влакын
мурыштым"
репетироватлышна. Каныдеак, манаш лиеш. Латкокытлан автор тольо да пашам
умбакыже эше ик шагатлан шуйышна. Андрей Яковлевичлан келшымыла чучо. Ме
тудын дене
коктын вара Я.Эшпайын Кок курыкмарий мурыжым шоктен нална. Умбакыже
В.Н.Венедиктов дене коктын нуно "Пастушьи наигрышим" колышт лектыч. Эшпай
кечываллан мемнам
адакат шкеж дек гостиницыш ӱжӧ. Тушко культур министр Н.Н.Гавриловат миен
лекте.
Кочкыш чылалан ситыш.
Кечывал деч вара кум шагат лишан телевиденийыш тракт репетицийыш кудална.
Чылажат сайын эртыш. Пӧртылмӧ годым Андрей Яковлевич "Спутник" кевытыш
пурен кодо, а
мый училищыш тунемше-влак дене пашам эртараш кайышым.
Кастене куд шагатат пелыште адакат "Волга" дене телевиденийыш вияш
передачыш кудална. Тудо Яков Эшпайын юбилейжылан пӧлеклалтын ыле. Андрей
Яковлевич ачажым
шарналтен каласкалыш, тудын Кок курыкмарий мурыжым шоктышна. Жап укелан
кӧра передаче мучаште тудым торжан кӱрльыч. Тыге шотдымын ыштымыштлан А.Я.
Гостелерадио
вуйлатыше В.И.Оленевлан ӧпкежым шылтыде каласыш.
Телевидений гыч лекмек, тиде "Волга" денак культур министр дек савырнышна,
Н.Н.Гавриловым пеленна налын, унагудыш кудална — Андрей Яковлевич кас
кочкышым
пырля ышташ ӱжӧ. Мый мӧҥгӧ "Время" передачым ончымек гына пӧртыльым.
30/Х. Кушкыжмо. Эшпай дек эрдене индеш шагатат пелыште пурышым. Тудо чайым
йӱэш
ыле. Мыланемат темлыш, но тореш лийым — жап уке, музыкальный училищын
залышкыже
оркестрын репетицийышкыже шуман. Программым тӱрыс эртышна. Каныш годым
Эшпай дене когыньнан номерымат ончална. Репетиций деч вара мый, Гаврилов да
Эшпай "Руслан" кевытыш кайышна, тушто Андрей Яковлевич мыланна пӧлек шотеш
пижамым нале.
"Спутник" кевытыште садыште кучылташ ныл креслым нале.
Номерышкыже толмек, кечывал кочкышым кондыктышна: пельменьым да эскалопым.
Кечывал кочкышым оза дене мый, Венедиктов да Гаврилов пырля ыштышна.
Мутланыме годым Эшпай Д.Д.Шостаковичын Йошкар-Олаш толын коштымыжым
шарналтыш, Горбачев нерген кутырыш. Шарналтыш Съезд дворецыште мо нерген
мутланымыштым.
Кечывал деч вара мый мӧҥгӧ изиш каналташ кайышым — вуйлан неле ыле. Изиш
каналтымек, уло ешге концертыш кайышна. Музыкальный училищын залыштыже
калык тич ыле.
Телевидений дене вигак ончыктеныт, радиош возеныт. Республика вуйлатыше-
влак
кокла гыч В.М.Зотин, Г.С.Петров, А.А.Зенкин, Р.А.Кулалаева, Н.Н.Гаврилов да
молат лийыныт. Чебоксар гыч культур министр, филармоний директор толыныт.
Касым
училищын ӱдырамаш хоржо почо. Тудын почеш музыковед Ольга Яшмолкина Яков
Эшпай
нерген ойлыш. Анастасия Васильевна Александрова шарнымашыж дене калыкым
палдарыш. Вара мутым А.Я.Эшпай нале. Тудо моткоч тургыжланыше ыле. Ме
коктын ачажын
Кок курыкмарий мурыжым шоктышна. Мемнам моткоч шокшын вашлийыч да
санденыжат
шоктымына сайын лекте. Мемнан почеш Лидия Яперован вокальный ансамбльже кок
мурым йоҥгалтарыш. Н.Ачкасова (скрипка) ден Г.Зверева (фортепиано)
Я.Эшпайын пьесыжым шоктышт. Капелла мурыш. Пытартышлан мемнан оркестр
В.Венедиктовын вуйлатымыж почеш Я.Эшпайын "Наигрышижым" да ныл ужашан
"Марий сюитыжым", А.Эшпайын
"Курык да олык марий-влакын мурыштым" кумыл нӧлтен шоктыш. Совым кужу жап
кырышт. Андрей Яковлевич сылне касым эртарымылан чылаштлан кугу таум ыштыш.
Концерт годым чон куан дене шагал огыл ӱдырамашын шинчавӱдшат лектын ыле.
Чувашийысе культур министрын ойлымыж почеш, ме, чуваш-влак дене
таҥастарымаште, сайынрак
шоктенна. Концертлан шуко еҥ мыланемат таум каласыш.
Концерт деч вара Эшпай чуваш уна-влакым, Н.Н.Гавриловым, И.И.Ивановым,
В.Н.Венедиктовым да мыйым шкеж дек унала ӱжӧ. Ӱстембалне чылажат ыле. Тау
мутым ойлыман
тост-влак йоҥгалтыч. Утларакше Андрей Яковлевич ойлен. Йӱдым латик шагат
лишан
чуваш уна-влак мӧҥгышкышт кудальыч. Мыят Гаврилов дене пырля лектым. Молышт
эше
кодыч. Эрла Гаврилов Эшпайым Звенигово районысо Марий Олыктӱр ялыш пикникыш
наҥгайышаш. Мыйымат ӱжыч, но шым келше. Молан манаш гын, паша шуко да вият
уке.
1/ХИ. Андрей Яковлевич дек латик шагатыште тольым. Марий Олыктӱрыш миен
коштмышт нерген каласкалыш. Тушеч кастене индеш шагатлан пӧртылыныт.
Чийышат, ме
главпочтамтыш кайышна. Тудо Александра Пахмутовалан Социалистический Паша
Герой
лӱмым пуымо дене саламлымашан телеграммым колтыш. Театрыш толмек,
музыкальный
училишын скрипач ансамбльже дене шкенжын сочиненийже-влакым
репетироватлышт. Рояльым шке шоктыш. Тидын почеш 1-ше интернат-школын
хоржым колышт нале. Йоча-влак К.Смирновын мурыжым мурышт. Тӱҥ дирижерын
кабинетыштыже изиш заниматлымыж
деч вара театр гыч лекна. Тудо гостиницыш кайыш, а мый — училищыш урокым
эртараш. Кечывал кочкышым тудын дене ышташ лийна. Да теве, кок шагат
эртымек, тудын
дек толынам. "Таир" рестораныш волен, Эшпай кечывал кочкышым заказатлыш.
2/XИ. Кугарня. Кас репитиций деч вара теҥгече Эшпай дек унагудыш пурышым.
Тушто
Гаврилов ыле. Правительство лӱм дене тудо Андрей Яковлевичлан Йошкар-Олаште
ыштен лукмо миксерым пӧлеклыш. А ончыгече Композитор ушем правлений
вуйлатыше
А.К.Яшмолкин книгам да Марий республиклан 70 ий теммылан пӧлеклыме
календарьым
пыштыман дипломатым кучыктыш. Ик книгажым Эшпай мыланем пӧлеклыш.
Таче эрденат лу шагатат пелыште гостиницыш савырнышым. Пырля театрыш
репетицийыш
кайышна, а вара — Выставке залыш марий художник-влакын у пашаштым ончаш.
Выставке кумылым пешыжак ыш савыре. Андрей Яковлевич чыла сӱретым ончашат
ыш тӱҥал. А
шке портретшым ужмек, вуйлатыше Людмила Кувшинскаялан тудым кораҥдаш да
тетла
сакаш огыл манын кӱштыш. Выставке деч вара мый училищыш кайышым, Эшпай
Гаврилов
дене пырля кудальыч.
Угыч театрыште вашлийна. Кечывал деч вара кок шагатлан республикын 70
ийжылан
пӧлеклалтше пайрем заседаний тӱҥале. Тудо кум шагатат пеле шуйныш. Андрей
Яковлевич президиумышто шинчыш да мутым ойлыш. Мый кажныжымак колышт шым
шукто.
Мутым ойлымыж деч вара Эшпай дирижер-влакын кабинетышкышт тольо. Ме тушто
Таня
Денисова дене "Яндар-яндар..." мурым репетироватлена ыле. Вара Андрей
Яковлевич
заниматлаш тӱҥале. Концерт вич шагатат пелылан гына тӱҥале, телевидений да
радио
дене уло республикылан транслироватлалтын. Денисова дене ме начарын огыл
выступатлышна. Пеледышымат кучыктышт. А Эшпай музыкальный училищын скрипач-
влак ансамбльышт дене выступатлыш. Тудо рояль воктен лийын. Вашлийыч
моткочак шокшын,
вет шоктышт пеш сайын. Шоктымыж деч вара Андрей Яковлевич вигак унагудыш
кайыш.
Концерт деч вара тудо кас кочкышым заказатлыш. Н.Н.Гаврилов, Р.Л.Яшметова,
А.К.Яшмолкин ыльыч. Тачысе пайрем лӱмеш тостым Эшпай ойлыш, да тидын деч
вара
мый кайышым веле. Молышт кодыч.
3/XИ. Шуматкече. Уремыште лум лумеш. Латкок шагат лишан училищыш мийышым.
Тушеч
Эшпайлан йынгыртышым да тудын дек кайышым. Номерыш пурымек, шинчам карышым:

ӱстембалым йытырайыме огыл, кузе теҥгече шинчылтыныт, чылажат тугак кодын.
Эшпай
дене шотыш кондаш пижна. Гаврилов толын лекте да тудат мыланна полшаш пиже.
Андрей Яковлевич ӱзгаржым корнылан уже поген шынден ыле.
Кас велеш кум шагатат пелылан, "Волгыш" шинчын, вокзалыш кудална. Эшпайым
Йошкар-Ола — Москва поезд дене ужатышна..."

1992 ий тӱҥалтышсе серыш
"Маэстро!
Эше ик гана саламлем кугу лӱм дене! (1991 ий мучаште мыланем Россий
Федерацийын
заслуженный артистше лӱмым пуымо нерген ойлалтеш — В.Ш.). Телеграммым
налынат,
очыни. (Налынам! — В.Ш.). Таллинныште вашлийын ыжна керт да, шонем, Йошкар-
Олаштат вашке огына уж — жап шыгыр!..
Виталий, мӱйым йодмемлан нелеш ит нал. Мый уже муынам, чын, пеш сайжымак
огыл. А
модо вареньым йоднемак. Мый шарнем, Юл ден Какшамарий коклаште модо пеш
шуко
шочеш ыле. Чын, кызыт чылажат вашталтын. Ну, кертат гын веле. Ӱшанем, тыйын
чылажат сай. Тау уверым кӱрылтыш деч посна пуэн шогыметлан! Кумлымшо
числаште
консерваторийын Кугу залыштыже мыйын Светланов дене премьерем эртыш. Шымше
симфонийым пеш сайын вашлийыч. Залыште калык тич ыле. Моктанем манын ит
шоно, но
чынжымак кассыште билет лийын огыл. Тылеч ончыч Испанийыште лийынам.
Луымшышто
США-ш чоҥештем. 14-15 февральыште Олбани олаште — тиде Нью-Йорк штатын
столицыже — Оркестрлан концертем шоктат (тымарте мый Нью-Йорк тиде штатын
рӱдӧ олаже
манын шотленам — В.Ш.) А 21 февральыште чапланыше коллектив дене
Ленинградыште
авторский концертем лиеш. Вот и чыла отчет! Вашкен да сумбурно возымемлан
нелеш
ит нал. Квартетым возен шуктышаш улам! Вашкем!
Мӧҥгысет-влаклан салам! Тендан — А.Эшпай."
А ынде адакат йодыш-вашмутыш пӧртылам. Тура савыртышлан ида ӧр.
В.Ш.— Мотоциклыш кунам икымше гана шинчында?
А.Э.— Фронтышто.
В.Ш.— Тендан йӧратыме писательда кӧ?
А.Э.— Пушкин да шуко молат.
В.Ш.— Колыштмо семын могай йӱк утларак келша — сопрано, тенор, меццо-
сопрано,
бас? Да мурышо-влак кокла гыч эн лишыл лӱмым каласыза.
А.Э.— Чыла йӱкат шке верыштыже сай. Монден ом керт Мирелла Френин (сопрано)

йӱкшым, тембржым да чон вошт колтымыжым.
В.Ш.— Кумыл волымаш илышыштыда эн чот кунам лийын?
А.Э.— Шуко гана да эре ешаралт толеш.
В.Ш.— Тендан йӧратыме художникда але картиныда уло мо?
А.Э.— Ик художник веле огыл, сӱрет шотыштат тыгак.
В.Ш.— Возымо мурыда кокла гыч тыланда эн шергыже могай?
А.Э.— ?..
В.Ш.— Консерваторийыште тунеммыда годым кажне кечын специальность —
фортепиано
— дене мыняр шагат заниматленда?
А.Э.— Шуко, но эре ик семын огыл. Концертироватлаш тӱҥалмек, чот
ямдылалтынам,
но адакат эреж годым огыл шонымо кӱкшытыш шуынам. Тендан оркестр да дирижер
Венедиктов дене Кокымшо фортепианный концертым репетироватлымым кинопленкыш
возен
кодымо уло. Тидыже эн сай исполнений лийын.
В.Ш.— Кунам икымше гана кубинский сигарым шупшын онченда?
А.Э.— 1961 ийыште Кубаште.
В.Ш.— Алкогольный йӱма гыч мо тыланда эн келшыше?
А.Э.— Чылажат сай, но алкоголь — нервнопаралитический аяр, кузе эре ойлаш
йӧрата
ыле Борис Чайковский.
В.Ш.— Тендан сочиненийдам шоктышо эн виян дирижер семын кӧм акледа?
А.Э.— Шукын сай сеҥымашым ончыктеныт.
В.Ш.— Автор семынат, исполнитель семынат тендан йӧршын шотлан толдымо
концерт-влак лийыныт мо? Лийын гын, кеч ик примерым ончыктыза, пожалуйста.
А.Э.— Мый икана Серпуховышто шоктенам (тиде пеш шукертак лийын. Могай
оркестр
дене, ом каласе, дирижерынат лӱмжым ом ончыкто). Кеч тиде концертым
(фортепианолан икымшым) мый шуко гана шоктенам (мут толмашеш, премьерыже
Угарманыште лийын,
Е.Светланов дене шоктенна да начарын огыл). Но теве Серпуховышто мо лиймым
кала-сен сеҥашат ок лий. Мый молан тыге лекмым кызытат эше умылен ом керт.
Вет тиде
Концертшым пеш сайын паленам да шуко гана шоктенам. Тидын деч ончычат
репетиций
ик гана веле огыл лийын. А концертыште тӱҥалтыш гыч мучаш марте нотем
келыштарен
сеҥыме огыл — молан, кызытат ӧрам. Лекше йӱк ора, умылаш лийдымаш,
акустический
рож-влак, кеч иктаж-можым пырля шокташ тӧчымаш (иктат пеле гыч латкок такт
марте
икте-весе деч тора лийынна) фантастический сӱретым луктыныт. Феерический
йӱк эффект да ритм келшыдымаш концерт мучко шуйныш. Но мо оҥайже, чыла тиде
алеаторический машина солист-шамычынат, оркестрынат уло вийын ик жапыште
пытыш. Тиде
сумбур да хаос деч вара кынелмек, мом ыштышашым пален омыл. Вуйым саваш от
тӱҥал
вет! Но содыки савышым. Дирижерат тыгак ыштыш. Залыште... совым кырат.
Мыйын шонымаште, тидын деч утларак авангардный сочиненийым эше нигӧ
нигуштат колын огыл
ыле. А мемнан "шӧртньӧ" публикына, молгунамсе семынак поро лийын. Вара
рашеме:
залыште вучыдымын мыйын палымем-влак лийыныт, нуныжо музыкант огытыл.
Каласышт:
мыйын моткоч ойыртемалтше сем йылме да чынжымак кугу темперамент.
Ынде кӱшнысӧ йодыш-вашмут шотышто икмыняр мут. Андрей Яковлевич сар деч
вара мотоцикл дене моткоч сайын кудалыштын, Москва-Горький-Москва трассымат
ик гана веле огыл эртен. А кумылжо волымо, ӧпкеже нерген, тыгак кубинский
сигара шотыштат
мый эше дневникыштем возымым ончыктем. Йошкар-Олаш толмыж годымат эреж
годымак
огыл чыла сайын эртен. Южгунам "Тетла нигунам ом тол тышке!" манынат каен.
Мемнан коклаштат коклан келшыдымаш лектын. Чылан вет чонан, кугу шижмашан
улына,
нелеш налынат кертына, умылен огына шукто. Но жап эмла, да ӧпке йомеш.
Пырля ыштыме пашана вара чылажымат тӧрла, ӧпкем мондыкта. Тидыжым мыйын
возымем да Эшпайын серышлаже гыч умбакыже шижыда. Изишлан эртышыш пӧртылам.
1988 ийыш.

А.Эшпайын авторский концертыш толмыжо

5/XИИ. Шочмо. Мый ноябрьыште Эшпайлан серышым возенам ыле. Концерт дене
изиш вучалташ темленам. Амалже икте лийын — республикыште вуйлатыше
вашталтшаш. Но...
Машина уже верже гыч тарванен. Тиде программым такше ме ситышынак
репетироватленна. Таче училищыште Лев Михайлов дене репетицийым эртарышна.
Саксафонлан концертым шоктенна. Тудо кӱжгемын. Шокта, мутат уке, чаплын.
Репетицият тудлан
келшымыла чучо. Перерывыште мый тудын дене консерваторий, Наташа Розова
(пелашыже, Москваште тунеммем годым мыйын концертмейстерем лийын) нерген
мутланышым.
Тиде концертлан мемнан оркестрыш Москва гыч арфисткым, Казань гыч
студенткына-влакым кондымо ыле. Училищын тунемшыже-влакым педагог-влак дене
пырля шындышт.
6/XИИ. Кушкыжмо. Вокзалыш Эшпайым вашлияш толынам. Уремыште йӱштӧ, лум
лумеш,
мардежан. Лум тений ноябрь тӱҥалтыштак возо да тегак ыш кай. А кынельым мый
таче
куд шагат эрденак. Уремыште кызыт волгыжаш тӱҥалын. Поезд 8 шагатат 24
минутышто
толшаш. Вашлияш тыгак культур министр Н.Н.Гаврилов, В.Н.Венедиктов,
М.Ю.Капланский, А.Ш.Спивак, Е.Б.Брагилевская, Р.А.Кулалаева толыныт. Вокзал
гыч адакат
"Советский" унагудыш кудална. Эшпай 39-ше номерышкак илаш пурыш. Толын
пелашыже
Александра Михайловна дене пырля. Гостиницыш пурымек, чыла начальство
тунамак
йымыш. Кодна мый, Венедиктов, Спивак. Номерыште уборка каен, сандене
самоварат,
чайникат лийын огыл. Спивак дене "Таир" рестораныш волышна, вашке гына эр
кочкышым погышна. Мый "кӱшкӧ" йыҥгыртышым, республикысе Верховный Совет
Президиум
председатель В.И.Романов дене мутланен нальым. Тудо кужун вучыктыде тольо.
Спивак тожо "йомо". А ме Романов дене рестораныш кайышна, да тудо тусо
вуйлатыше-влаклан тиде кечылаште Эшпайым кӱлеш семын обслуживатлаш кӱштыш.
Александра
Михайловна эр кочкышлан чайым шолтыш. Торыкым, йошкар колым, муным,
колбасам
кондышт. (Ончылно возенам ыле: Андрей Яковлевич кеч-кунамат кочкашлан шке
тӱлен.
Тиде ганат тыгак лие). В.И.Романов Эшпай дене мутланен нале. 8 декабрьыште
пырля
Мариинский Посадыш каяш кутырен келшышт. Андрей Яковлевич тудлан эше ик
гана пачер шотышто мыйын нелылыкем нерген ушештарыш, Шапкин "верблюд" огыл
манын ӱшандараш тыршыш. Романов кайымек, ме кумытын эр кочкышым ыштышна да
музыкальный
училищыш кайышна. Тушто репетиций лийшаш. Чай деч вара кылмыме деч лӱдын,
Эшпай
уремыште ыш мутлане. Репетиций лу шагатлан тӱҥале. Саксафонлан концертым
шоктышна. Сайын лекте. Тыгак симфоният. А теве Фортепиано ден оркестрлан
икымше концерт дене пӱжалтмешкак толашаш перныш. Уста пианистка Ирина
Беркович (Москва
гыч) шоктымыж дене чылаштым шокироватлыш. Вадим Николаевич психоватлаш
тӱҥале.
Иктаж кок гана ӱмбакыже чушланен нале. Ойго йӧре ала-кузе мучашке шуктышна
да эр
марте чеверласышна. Репетиций деч вара унагудыш пӧртылна. Кечывал кочкышлан
Вадим Николаевич дене когыням Эшпай шкеж дек ӱжын. А кастене куд шагат гыч
Эшпай
дене пырля музыкальный училищыште хоровой капеллын репетицийыштыже лийым.
Тудын
у духовный сочиненийжым колыштна. Капланский программышкына шӱшкылт сеҥен.
Кечывалым ӱчашен ыльна. Мый тореш лийынам. Кечывал кочкыш годым Капланский
39-ше
номерыш тольо. Тунам Эшпай коктеланымыж нерген ойлыш, но пытартыш мутым ыш
кала-се. А теве ынде кас репетиций деч вара тиде сочиненийым шокташ
лийыныт. 61-ше
классыш пурышна, тушто Андрей Яковлевич Венедиктовлан фортепианный
концертыште
ик верыште кузе шоктымашым ончыкта ыле. Эшпайын кумылжо нӧлталтше лийын.
Училище гыч мӧҥгыш кайышым. Ик банке кугымӧр вареньым, ик пачке краснодар
чайым
налын, Эшпай дек ошкыльым. Нуно толмемлан йывыртышт. Вашеш шкештат пӧлек
шотеш
кугу гына коробкан "Визит" конфетым кучыктышт. Эше ик кубинский сигарым
(тудо
кызытат аралалтеш — В.Ш.). Андрей Яковлевич репетиций годым каныш жапыште
лач
тыгай сигарым шупшын. Номерыштыжат коклан умшашкыже налын. (Мут толмашеш,
тыгай
сигарым шупшмо годым шикшым кӧргыш огыт нал, ӱпшлан да тамле пушлан кӧра
гына
"тӱргыктат"). Мыланем шкенжын у пашажым, Кудымшо литургический симфонийжым
ончыктыш. Ик ужашан гына, но виян паша! Флейтылан соло ятырак. "Тиде Шапкин
шокта,"— ышталын. Вара коктын чайым йӱна. Алдександра Михайловна кастене
йӱын огыл.
Эшпай заваркым шкеак ямдылыш. Икмыняр жап гыч мӧҥгыш кайышым (тунам эше
"Онар"
общежитийыште иленам). Тыге 6 декабрь кече эртыш.
7/XИИ. Эрдене эракак мый Эшпаймытлан йыҥгыртышым. Андрей Яковлевич каласыш:
Мариинский Посадыш огеш кай, писын гына поездыш налме билетым самолетлан
вашталташ
кӱлеш да тидын нерген В.И.Романовлан увертарыман. Виталий Иосифовичлан
йыҥгыртышым. Тудын кумылжо изиш волыш. Вет уже Чувашийыш йыҥгыртен да тусо
район вуйлатыше-влак дене чыла шотыштат кутырен келшен улмаш. Билет шотышто
полшаш йодым,
тудо келшыш.
Лу шагатлан репетиций тӱҥале. Фортепиано концертын кумшо ужашыж гыч
тӱҥална.
Концертым иктаж шагатат пеле репетироватлышна. Саксофонлан концертым да
Визымше
симфонийым тӱрыс шоктен нална. Репетиций чумыржо ныл шагат шуйныш. Моткоч
кужун.
Репетиций деч вара Андрей Яковлевич училищын коллективше дене вашлиймашеш
кодо,
а мый мӧҥгӧ кайышым. Кечывал деч вара кум шагат лишан йыҥгыртышым. Кечывал
кочкыш шотышто умылыдымаш лектын: кутырен келшенам ыле гынат, ресторан гыч
кочкышым пел шагатлан вараш кодын конденыт. Андрей Яковлевич тидлан
шыдешкенат ыле,
вет ныл шагатлан эше ик вашлиймашке, семинарын участникше-влак деке,
кайышаш улмаш.
Кастене куд шагатат пелылан Андрей Яковлевич пелашыж дене коктын училищыш
тольыч. Вашлиймек, нуным, директор С.И.Ивановын пӧлемышкыже ужатышым. Калык
уже погынаш тӱҥалын ыле. Залыште телевидений да радио пашаеҥ-влакат
лийыныт. Концерт
тӱҥалме деч ончыч Эшпай моткоч чытамсырланыше лийын. Шыдыжат лектын.
Фойеште
мӧҥгеш-оньыш коштын, чӱчкыдын мыйым ӱжын да залыште йоча-влак шуко улмылан
ӧпкелен ойлен. Филармоний чынжымак утыждене "тыршен" — билетым шукак ужален
гынат,
эше школла гыч йоча-влакым конден темен. Залыш пурымаште еҥ-влак кӱтӱла
чумыргеныт. Тидыжак Андрей Яковлевичын шыдыжым луктын. А концертым
организоватлыше-вуйлатыше-влакын кышашт шукертак йӱкшен.
Зал тич темын, билетан шуко еҥлан ӧпке дене мӧҥгат каяш логалын. Кеч фойе
гыч
колышт кертышт манын, омса-влакым почаш кӱлын. А нуным шеч кутышан пуда
дене пудален шынденыт. Директор С.И.Иванов кӱлеш ӱзгарым кондыш да мый кок
омсам пеҥыжпеҥыж почым, кумшыжым сеҥаш ыш лий.
Республикым вуйлатыше эн кугу еҥ-влак кокла гыч концертыште нигӧ уке ыле.
Лийыныт Л.И.Кожевникова, Р.А.Кулалаева, Е.А.Хлебников, С.А.Михайлова да
кокла кӱкшытысӧ икмыняр моло вуйлатыше гына. Мый Эшпайын пелашыжым залышке
шыгырын шогышо
калык кокла гыч пыкше гына ужатен пуртен кертым. Концерт пеш чот почеш
кодын
тӱҥале. Филармоний директор А.Спивак мутым Андрей Яковлевичлан пуыш. Тудыжо
концертыште йоҥгалтшаш сочиненийже-влак нерген кӱчыкын каласкалыш. Шоктышо-
влаклан
ончылгоч таум ыштыш.
Концерт Визымше симфоний дене тӱҥале. Оркестрыште икойлык уке ыле, сандене
тудо
"пучымышым" шолтыш. Совым пеш чотшак ышт кыре. Тидын почеш антрактым
увертарышт.
Кокымшо отделенийыш калык шагалрак пурыш. Антрактыште Эшпай кумыл волышо
ыле,
В.Венедиктовланат "логалтыш". Фотокорреспондент А.Щербаковын йодмыж почеш
сцена
ончылнысо классыште сниматлалтна.
Икымше да кумшо ужашлаште адакат изишак ситыдымаш ыле. Тӱҥальыч ик темп
дене, а
вара пианистка ончыко "куржын" колтыш. Вуйым саваш лекмыж годым Эшпай
Б.Комаровлан (ударник) ӧпкем каласыш. Кумшо ужашым уэш шокташ темлыш. Мый
тореш лийым,
пианисткат мый денем келшыш. Но авторын шогымыжлан кӧра уэш шокташ логале.
Вара
саксафон шоктыш, тыштат экшык лекте: дирижер ончыч ӧрмалген колтыш, но вара

шкенжым кидыш нале. Авторын шогымыжлан кӧра 66 цифр гыч адакат уэш шокташ
перныш. Залыште "браво" манын кычкыреныт гынат, концерт мыланем ыш келше.
Икымше отделений деч вара КПСС обком секретарь Л.И.Кожевникова, шушаш
конференцийлан ямдылалташ кӱлеш манын, кайыш. Мӧҥгыш латик шагат йӱдым гына
тольым. Нойышо, кумыл волышо ыльым. Б.Комаров 60 ийже темме лӱмеш подылашат
ӱжӧ, но мый
шым кӧнӧ. Е.Брагилевская газетыш Б.Комаров нерген возаш йодо, мый келшышым.

Статья вараже "Марийская правда" газетеш савыкталте. Малаш пелйӱд лишан
гына возым, но кум шагатлан уже помыжалтым да так уэш мален колтен ыжым
керт. Кынельым
да теве чыла тидым общежитийысе коридорышто возышым. Кызыт уже вич шагат.
Чечас
"Советский" унагудыш Эшпайым ужаташ каем.
8/XИИ. Изарня. Вич шагатат лу минутышто унагудыш толын шуым. Омса эше
тӱкылымӧ,
окналаште пычкемыш. Кокымшо пачаш гыч телефон дене Эшпаймытлан йыҥгыртышым.
Но
нигӧ ыш вашеште. Омсам пералтышым. Шукак кырен шогышым. Вара гына Андрей
Яковлевич почо. Пеҥгыдын маленыт улмаш. Йӱдымжӧ кум шагат эр марте
шинченыт. Лийыныт
Эшпаймыт дене тунам Венедиктов, Спивак, пианистка, арфистка. Йӱыныт чайым,
аракамат подылыныт. Каласкалымыж гыч шижым: Эшпай концертлан куаныше.
Тидыже чын
але уке? Ӧрынат колтышым.
Куд шагатат лу минутышто, "Волгыш" шинчын, аэропортыш кудална. Тушто уже
пианистка, арфистка да саксафонист Лев Михайлов вученыт. Пытартышыж нерген
икымше
кечынак эше кастене чайым йӱмӧ годым Эшпай каласкален ыле. Ойлен, чотак
подылаш
йӧрата. Шарналтыш Томскышто да Орджиникидзыште тудым милиций деч утарен
толашымыжымат. Тидын годым тудын кузе коймыжым да кутырымыжым койдарен
ончыктыш. Палемдаш кӱлеш: Эшпай анекдотым каласкалаш але пародироватлаш
моткоч уста.
Самолетыш шичме деч ончыч тергымашым эртыме годым В.Венедиктов ден
Н.Гаврилов
толын шуыч, эше йӧршын омо чуриян ыльыч. Эшпай нунын дене кукшын гына
чеверласыш
да тегак ик мутымат ыш пелеште.
Теҥгечысе концертыште мыйым икте чот ӧрыктарыш: писатель-влакым ужаш лийын
огыл,
композитор-влакшат шагалын ыльыч.
А ынде 1989 ий 25 апрельыште композитор-влакын всесоюзный пӧртыштышт эртыше

А.Эшпайын авторский концертше нерген дневникыште возымем гыч.
23/ИВ-89.Рушарня. Тиде концерт программыш мыйым пуртышаш верч Эшпай шоген.
Тидын
нерген телеграмма дене ончылгоч шижтарен. А тушко кайыме шотышто йодышым
шке уто
нелылык деч посна шотыш кондышым. Командировко роскотым филармоний гоч
колтышт.
Директор А.Спивак уто мут деч посна чылажымат ыштыш. Вокзалыш кайыме годым
уремыште кечан ыле. Москваш чыла шотыштат йӧнан купейный вагонышто
кудальым. Лум
чодыраште веле коклан коедыш.
24/ИВ. Кечан эр. Москва воктене лум чодыраштат уке. Шудат лекташ тӱҥалын,
ӱепу,
уа, южо моло пушеҥге ужаргаш тӱҥалыныт. Йӱдым молгунамсе семынак вагонышто
кокымшо полкышто эртарышым.
Москваште шокшо, пушеҥгат ужарген. Вокзал гыч вигак Композитор-влакын
пӧртышкышт кайышым. Чыла кагазым шотыш кондымек, тушеч — СССР Композитор
ушемын унагудышкыжо. Тудыжо — тыглай кум пӧлеман пачер. Садово-Кудринский
12-шо пӧртыштӧ.
Верланымек, шкемым шотыш кондышым да йолынак уэш ВДК-ш ошкыльым. Тушто
марий
композитор Виталий Люстровым вашлийым (тудо жапыште Россий композитор
ушемын аппаратыштыже ыштен). Мутланымек, тудо мыйым СК секретарь Кирилл
Волков дек наҥгайыш. Марий композитор-влакын у пашашт гыч ямдылыме сольный
концерт шотышто
планем дене палдарышым. Тудо вигак келшыш. "Ме,— мане,— кызытат икымше
концертет
нерген чӱчкыдын шарналтена. Икманаш, программым ямдылаш кӱлеш". Люстров деч

А.Я.Эшпайлан йыҥгыртышым. Мутшо гыч рашеме: шкенжын тиде авторский
концертшым
исполнитель-влаклан пӧлекла. Эрлашын вашлияш кутырен келшышна.
25/ИВ. Кава таче пылан. Кечывалым йӱр лие. Мый кевытлашке коштым да тӱрлӧ
сатум
ишак гай нумал тольым (шарнеда, тунам чылажымат Москва гыч шупшыктена ыле).
Унагудо марте пӱжалт-пӱжалт толын шуым. Ия гай ноенам. Каналтымек,
концертыш кайышым. Изиш тургыжланем. Москвасе телевидений сниматлаш
ямдылалтеш. Залыште калык
ятырак. Мый кокымшылан сценыш лектым. Йырваш шып-шып. Нимогай утысите деч
поснак
шоктышым. Ала-кӧ кум гвоздикым конден кучыктыш. Совым кужун кырышт. Андрей
Яковлевич дирижер семын дебьютироватлен. Басс-квинтет дене дирижироватлен.
Начарын
огыл. Концерт деч вара авторым саламлаш еҥ-влак черетыш шогалыныт. Эшпай
мӧҥгыштыжӧ изирак приемым эртарыш. Тушто йоташыже да лишыл еҥже-влак
лийыныт. Мый кужунак ыжым кучалт, унагудыш кайышым. Шижалте, сеҥымаш изи
огыл. Туге гын, таклан
толын коштын омыл.
1991 ий майыште А.Я.Эшпай угыч Йошкар-Олаш тольо, у произведенийже-влак
дене ямдылыме авторский концертшым кондыш. Тидыже лач шочмо кечыжлан келшен
тольо. Тунам теве мом возенам.
15/В—91. Вӱргече. Эрдене визытат пелыланак кынельым. Йолын кайышым.
Пазарыште
латик тюльпаным нальым. Училищыш пурышым. Эшпайлан каласышым: "Юмо Яков
Андреевич Эшпай да йӧратыме пелашыж гоч тиде кечын Андрей лӱман рвезым
шочыктен. Шочмо
кечыда дене саламлен кертмемлан пиалан улам да тендан лӱмеш тиде сылне
курыкмарий семым йоҥгалтарем". Андрей Яковлевич чылажымат моткоч тӱткын
колышто, эсогыл
шинчажымат петырен ыле. Мутат уке, сем тудлан моткоч келшыш, тудым нота
кагазеш
возен пуаш йодо. Чыла тидын нерген эргым ден уныкам-влаклан каласкалем, да
тидыже историйыш пура, мане. Вара культур министр Н.Н.Гаврилов тӱрлӧ
йӧрварым кондыш. Мый Президент В.М.Зотинлан кас шотышто йыҥгыртышым,
приемыш ӱжмӧ уна-влаклан жап шотышто увертараш йодым. Тудо каласыш: тиде
йодыш — А.А.Зенкин ӱмбалне.
Тудын телефонжым пуыш, шке лӱмжӧ дене увертараш каласыш. Но Зенкинлан
йыҥгырташ
ыжна тӱҥал — Гаврилов чылажымат шке шотыш кондаш лие. Тудо кайымек, ме
Андрей
Яковлевич дене шинчылтна, тӱрлӧ нерген кутыркалышна.
11 шагатыште театрыште репетиций тӱҥале. Залыште В.И.Романов шинчен.
Репетиций
тӱҥалме деч ончыч хоровой капеллын художественный вуйлатышыже А.В.Вдовина
Эшпайым шочмо кечыж дене саламлыш да чевер розам, пластинкым, кассетым
кучыктыш. Оркестр тушым шергылтарыш. Андрей Яковлевичлан чонышкыжак логале.
Рашеме: тудо
концертым тиде кечылан келыштараш шоналтенат огыл, но вуйлатыше-влак тыге
ыштеныт. Кечывал репетиций пеш сайын эртыш.
Театр гыч лекмек, увертарышт: мыйым Гаврилов кычалеш, телефон дене
йыҥгыртен.
Мыят пӱтыральым. Тудо Эшпайын фотографийжым горисполкомыш наҥгаен кодаш
йодо —
тушто Андрей Яковлевичлан "Йошкар-Олан почетан гражданинже" лӱмым пуаш
документым ямдылат. Йодмыжым шуктышым.
Кечывал кочкышым Эшпай дене пырля унагудо номерыштыже ыштышна. Кутырен
келшышна:
концертым кастене Раисия Яшметова увертара. Тыгай ойым А.Я. ыштыш. 16
шагатат 15
минут. Уремыште пеш сай игече.
Теве театрыштат улам. Жап 17 шагатат 50 минут. Эшпаят тыштак. Тудо
молгунамсе
семынак концерт деч ончыч тургыжланыше. Раисия Яшметова концерт тӱҥалме
нерген
увертара да мутым А.Я.-лан пуа.
Концертым Всесоюзный телевидений ден радио, верысе радио возеныт. Эн ончыч
Курык
да олык марий-влакын мурыштым шоктымо, вара — Виолончель ден струнный
оркестрлан
концертым. А 6-шо литургический симфоний юзо семын йоҥгалте. Концерт пеш
сайын
эртыш. Мучашыште уло зал кынел шогале. Тиде жапыште сценыш горисполком
председатель Ю.А.Минаков кӱзен. Тудо А.Я.Эшпайлан "Йошкар-Олан почетан
гражданинже"
лӱмым пуымо нерген увертарыш. (Тидын нерген мый иктаж куд ий ончычак мутым
луктынам ыле, да теве ынде шукталте). Минаков документым да значокым
кучыктыш.
И.Егоров дирижер пульт воктек шогале, да "Йошкар-Ола нерген" муро шергылте.
Семжым тудлан А.Эшпай возен. Хор ик куплетым мурыш да тидын дене концерт
мучашлалте.
Музыкальный теартын дирекцийже правительственный пӧлемыште Эшпай да концерт

лӱмеш приемым эртарыш. Калык ятырак лийын. А тылеч вара сур пӧртыш
композитор
лӱмеш эртарыме правительсвенный приемыш кайышна. Тудо изи банкет залыште
лие.
Латиндеш еҥ погыненыт ыле: В.М.Зотин ден Г.С.Петров пелашышт дене
А.А.Зенкин,
В.И.Оленев, Р.А.Кулалаева, Чувашийын культур министрже да алмаштышыже,
Н.Н.Гаврилов, А.К.Яшмолкин, В.Н.Венедиктов, Р.Л.Яшметова, И.И.Егоров да эше
икмыняр еҥ.
Приемым В.М.Зотин почо да Эшпайлан картиным пӧлеклыш, а Кулалаева сылне
роза аршашым кучыктыш. Вара чылан шке тостыштым ойленыт. Гаврилов гын
йӧратыме "Салымсолажымат" муралтыш. Тудлан Зотин моткоч яндарын мураш
полшыш. Ӱстембалне могай
гына кочкыш-йӱыш уке!.. 23 шагатат 20 минут марте шинчылтна. Вара Эшпайын
темлымыж почеш, таум ыштен, унагудыш кайышна. Туштат ӱстелым погымо.
Вученыт И.И.Иванов, А.Ш.Спивак, А.Б.Сухов. Мый вигак мӧҥгӧ кайышым. Ужатышт
"Волга" дене, вет
уже пелйӱд деч вара кумло минут лийын.
А.Я.Эшпайлан 90-ше ийла тӱҥалтыш неле лийын. Чыла сатулан ак ажгыныше гай
кӱзен,
а кумдан чапланыше композиторын пенсийже улыжат 400 тӱжем теҥге! Но тудо
садак
пашам чолган ыштен, у произведений-влакым шочыктен. Р.Щедрин, А.Шнитке
Йӱдвелыш
каеныт да тушто йӧнлын иленыт гын, Эшпай Москвашак кодын.
Адак йодыш да вашмут.
В.Ш. — "Ушым йомдарыше" Россий гыч йӧршын каяш шонымаш иктаж гана толын мо?
А.Э. — Нигунам!
В.Ш. — Кызыт телевиденийын могай каналжым ончаш йӧратеда? Информаций
шотышто ойлем.
А.Э. — Кажныжат конъюнктурный. Чынжым нигушечшат пален налаш ок лий.
В.Ш. — СНГ-се-влакым шотлаш огыл гын, могай эллаште лийында?
А.Э. — Пеш шукышто.
В.Ш. — Р.Щедрин дене когыньдан Москосо Консерваторийыште туныктымо паша гыч
кайымаштыда амалже могай лийын?
А.Э. — Тунемаш лиеш, а виеш туныкташ огеш лий.
В.Ш. — Тыланда вуйлатыме пашам кунар гана темленыт. Мый Композитор ушем
нерген
огыл ойлем. Да могайым?
А.Э. — Пытартыш гана Москосо консерваторийын ректоржо лияш.
В.Ш. — Кол гыч ямдылыме могай кочкышым эн чот йӧратеда?
А.Э. — Чылажымат.
90-ше ийла тӱҥалтыш гычак ынде ме тудын дене кылым тӱҥ шотышто телефон дене
гына
кучена. кунам мом мутланымымат возен толам. 90-ше ийлаште ме Эшпай дене
пырля
Хельсинкиште, Пензыште, Астраханьыште, Казаньыште, Ижевскыште, а Москва ден
Йошкар-Ола нергенже ойлыманат огыл, выступатленна. Флейтылан у сочиненийже-
влакат
лийыныт. Лач тидын нерген умбакыже мутым лукнем.
1992 ий, май тылзе. Эстонийыште Марий Эл Республикын Культур да искусство
кечылаже эртаралте. Мӧҥгӧ пӧртылына. Москва. Казанский вокзал. "Марий Эл"
фирменный
поезд. А.Я.Эшпай Йошкар-Олаш пырля кая.
А.Я.Эшпай — угыч Йошкар-Олаште
25/В—92. Шочмо. Москва—Йошкар-Ола поездыште такше мый 15-ше вагонышто
толам. Но
кызыт Эшпай дене 12-шо вагонышто шинчем. Воктенсе купеште — Зотин пелашыж
дене,
вес могырым — Эдуард Грач тыгак ватыж дене. Вагон ончылан В.М.Зотин,
Н.Ф.Рыбаков
да молат пырля фотографироватлалтна. Эшпай дек интервьюм налаш марий
корреспондент-влак А.Абдулов ден Н.Ефимова пурышт. Пырля чайым йӱна. Андрей
Яковлевич
Флейта ден оркестрлан концертым возымыж нерген каласыш. Июньлан пытарынеже.
Вигак партитура дене воза.
26/В. Йошкар-Олаш расписаний дене келшышынак эрдене толын шуна. Вокзалыште
мыйым
уло ешем пеледыш дене вашлие. Мӧҥгыштӧ мушкылтмек да кочмек, репетицийыш
куржым.
Тудо училищыште 11 шагатлан тӱҥалшаш. Андрей Яковлевич тудым шотдымын
вашлийме
да "Советский" унагудышто ик пӧлеман номерыш илаш пурташ тӧчымышт нерген
каласкалыш. Туштыжо шокшо вӱдат лийын огыл. Тудо вигак мӧҥгеш Москваш
кудалнеже улмаш, но Грач чарен. Тудак тумам тарватен. Тыге Андрей
Яковлевичым кумшо пачашысе
пеле люксыш вераҥденыт.
Оркестр технически ямде лийын огылат, репетиций нелын эртыш. Кок шагат
толашышна. Вара Эшпай дене унагудышкыжо кайышна. Кечывалым — угыч
репетиций. Скрипкалан
кумшо концертым шоктышна. Унагудышто Эшпай ден Грачлан кечывал кочкыш
шотышто
адакат мыланем тургыжланаш логале. Тиде гана тумам мый тарватышым.
Йыҥгыртышым
Зотинлан, унам шотдымын вашлийме нерген каласкалышым. Туштак чылаштым йол
ӱмбак
шогалтышт. Кужунат ыш эрте, культур министр В.Л.Николаев, В.Г.Яналов,
Ю.М.Ефимов
да молат толын шуыч. Чылаштын ончылно Эшпай каласыш: "Йошкар-Олаш тиде
толмем —
пытартыш!" тунамак Чебоксарыш йыҥгыртыш да Москва марте билетым заказатлыш.
Кастене Эшпайын скрипка ден оркестрлан Венгр сем-влакшым репетироватлышна.
Автор
шке дирижироватлыш, а солироватлыш Э.Грач. Репетиций начарын огыл эртыш.
27/В. Эрдене Минаков дене лийым. Эшпайын Йошкар-Олаш толшашыж нерген почеш
кодын
увератырымылан тудо ӧпкелен ойлыш.
А.Андрей Яковлевичын кумылжо таче сай. Тидын нерген тудо телефон дене
мутланыме
годым шкежат мыланем эрденак ойлыш. Номерыштыже йӱштӧ, сандене рефлекторым
теҥгечак шынденыт. Электрочайникым конденыт. Латик шагатыште тӱҥалше
репетиций сайын эртыш. Кастене уло программым шоктен нална. Репетиций деч
вара Андрей Яковлевичлан классыш каяш да Финляндийын посольствыштыжо пуышаш
концерт гыч шкенан номернам шоктен ончаш темлышым. Ик гана веле огыл шоктен
нална да начарын огыл
лекте. Лач тыште Андрей Яковлевич тиде семым Флейтылан концертышкыже пурташ
лие,
вара тудыжо тушто тӱҥ ужашыш савырна. Тиде Концерт шотышто планже дене
палдарыш.
Произведенийым возымыж годым тудо, мешаяш огыл манын шкетшым кодаш йодеш.
Репетиций деч вара тудым унагудо марте ужатышым.
28/В. Йӱдвошт гаяк мален ыжым керт. Могырым кылмыктен, моткоч чот вуй
корштен.
Кынелашат неле ыле. Кочкым да вигак училищыш пашаш кайышым. Но тунемше-влак
ышт
тол, сандене Эшпай дек унагудыш ошкыльым. Тачысе "
Ммарийский правдыште" Нина Ефимован Андрей Яковлевич деч налме интервьюжо
савыкталтын. Тидыже тудлан келшен. Ефимовалан йыҥгыртен, таум ыштышна. Вара
чайым
йӱын, тӱрлӧ нергенат кутыркален шинчылтна.
Кечывал репетиций икшырымын эртыш.
31/В. Таче изиш шӱлышым налмыла чучеш. 28 майыште концертыште черлак
шоктышым.
Могырым кылмыктен, чытыренам. Залыште калык тич ыле. Скрипкылан концертым
сайынак шоктышна. А теве "Венгр семлаште" Эшпай йоҥылыш каен колтыш,
сандене икымше
ужаш ыш лек, манаш лиеш. Вараже чылажат шотыш тольо. Пеш чот совым кырышт.
Поснак нылымше да кумшо ужашлам шоктымеке.
Концерт деч вара банкетыш ӱжыч гынат, мӧҥгӧ кайышым. Чуч гына миен шуым.
Температур — 39,1. Йӱдым 39,7 лие, а эр велеш — 40,3! Пелашемлан
"Вашкеполышым" ӱжыкташ логале. Уколым ыштышт, но жаплан гына полшыш. Логар
да вуй моткоч корштеныт.
29-30 майыште кынелде кийышым. Температур — 39 градус. А таче уремыште
леве, да
изишлан уремышке лектым.
9/ВИ. Кушкыжмо. Теве мый Москваште, Финляндийын посольствыштыжо улам.
Приемым
эртарыме залыште. Йырваш — чапле сӱрет-влак моткоч ару, чылажымат
келыштарен ыштыме. Тиде кастене тыште марий музыкант да Ижевск гыч
исполнитель-влак мастарлыкыштым ончыктат. Калык пеш солидный погынен:
дипломат, артист, музыкант-влак.
Телевизионщик-влак аппаратурыштым шынден ямдыленыт.
Касым Финляндийын посолжо почеш. Мый шке программем шоктымеке ойлем:
"Пагалыме
дама ден господа-влак! Тачысе программыште Яков ден Андрей Эшпаймытын
лӱмышт йыгыре шогат. Я.Эшпай марий профессиональный музыклан негызым
пыштыше-влак кокла
гыч иктыжлан шотлалтеш. А Андрей Эшпай — мемнан жапысе гениальный
композитор —
тудын эргыже. Таче Андрей Яковлевич мемнан коклаште. Ме тудын дене Яков
Эшпайын
аранжировкыжым ыштыме "Кок курыкмарий семым" шоктена. Кызыт шкенжым сценыш
ӱжам". Шоктышна сайын. Совым рӱж кырышт. А тудын кок пьесыжым чылан шулен
колыштыч. Андрей Яковлевичлан выступлений келшыш. Мыланем шокшын таум
ыштыш, ӧндале.
Посольствышто кучалташ ыш тӱҥал — Рузаш кудалаш кӱлын. А мыланна концерт
деч вара тыште прием лие, шведский ӱстелым погеныт...



091199
************************************************************************
9—11

Алексей МУРЗАШЕВ
ТӦЛДӦ
Роман
Латкандашымше глава *

Тиде кечылаште Сакетъямал ял мучашсе левашан идымым уржа-сорлалан ямдылаш
коштеш. Кызыт тушеч кечываллан пӧртылшыжла, тудо эрдене Изэҥер корем воктек
поктен
кондымо комбыжо-влакым ончалаш савырныш, но нуным нигуштат ыш уж да корем
мучашкыла ошкыльо. "Ой, калер-влак, уржа вуйым кочкаш ынышт тунем... Пасу
орол поктен
наҥгая гын, правлений заседаний штрафым тӱлыкташ пунчалым луктеш да тунам
шагал
огыл паша кечым пӱчкыт", — председатель вате гынат, Сакетъямалын чонжо
коршталтыш, корем сер дене писынрак ошкылаш тӱҥале.
Тидын годым корем покшелсе уала воктеч нӧлтшӧ шикшым ужо. "Тыгай шокшышто
кӧ тиде тулым олташ тоштын? Мо тиде, йоча-влак модыт мо? — комбым кычалше
шикш велышке савырныш. Тидын годым вондерлашке шеҥын пурышо кок йочам ужо
да кычкыралде ыш
чыте:
— Эй, йоча-влак, чарныза! Толза мый декем! Кутыралтена, — председатель вате
пытартыш мутлажым лыжганрак пелештыш, сайынрак ончалят, Сакеван ӱдыржӧ ден
эргыжым
палыш. Эшеат порынрак кутыраш тӱҥале: — Оня, Андрий, вучыза мыйым, нигушко
ида
шыл. Мый тендам палышым. Мый дечем ида лӱд. Вучыза, чукаем-влак, вучыза...
Тулото деке лишемат, Сакетъямал кок кермыч ӱмбалан вераҥдыме изи ведрам
ужо.
"Таклан огыл кермычымат, ведрамат нумал конденыт, — шоналтыш ӱдырамаш,
ведрашке
ончале. — Уржа пырче шолеш. Мо, мӱшкырыштым темынешт мо? Кӧ нуным тидлан
туныктен? Авашт мо? Пашам пырля ыштена. Кочкашышт нимоат кодын огыл, но
уржавуй нерген монь ыш ойло..."
Йоча-влак председатель вате деке лишемыч.
— Оня, тый ынде изи отыл. Мылам чыным ойло: тиде те шолтеда мо?
— Ме. Когыньнанат мӱшкырна пеш шужен. Теҥгече эҥерышке вургемым мушкаш
мийышым
да, кылтам мончаш коштен, кидвакш дене шӱрашым ыштен, пучымышым шолтен
кочмышт
нерген ойлышт. Тидым кольымат, мый теҥгечак тышке тольым да уржам,
шӱгынчын,
мӧҥгына наҥгайышым. Малаш вочмешкына, ме Андрий дене коктын пурышт коштна.
Кочкаш лиеш, мӱшкырна темме гай лие. А таче авамын пашашке кайымыжым гына
вучышна,
ведрам, кермычым да шырпым налын, тышке толна. Теве уржа пучымышым
шолтена...

* Умбакыже. Тӱҥалтышыже 1999 ий, 2—4 номерлаште.

— Шужышо мӱшкырдам темаш йӧным кычалмыланда тендам мокталтыман веле... Еҥ
конден
пуымым вучен ода шинче, — Сакетъямал йоча-влакым мокталтыш. — Но уржавуйым
шӱгычмаш, паледа, йоча-влак, вор пашалан шотлалтеш. Тидлан закон ончыко
шогалтат, судитлат. Конешне, тендам, йоча-влакым, судитлан огыт тӱҥал.
Тендан олмеш
авадам мут кучаш шогалтат. Тидым иктыланат ышташ ок лий. Пиалан улыда:
тендан
тулдамат, шкендамат пасу орол Асан павайда ужын огыл. О-о, ужеш гын,
когыньдамат
вигак я сельсоветышке, я колхоз правленийышке кучен наҥгая ыле.
— Асан павай уржамат орола мо? — Оня лӱдын йодо.
— Чыла киндым орола, чылам... Тыгайым ик ганат ида ыште. Оня, айста мыйын
почешем мийыза. Ложашымат, пареҥгымат пуэн колтем. Шолтымо кочкышдам
тамлештараш ушкал ӱйымат пуэм. Ну, миеда? Кызытак мемнан деке каена...
— Сакетъямал акай, мый Шумат Эрбылатович деч вожылам. Тудо мемнам туныктыш.
Ме
тудым чылан пеш йӧратена ыле.
— Вожылам, манын, ынет мие мо? Мый тыланда сайым гына ыштынем, порым шонен
ӱжам.
Шуматат нимо удам ок ыште. Айста, ошкылза почешем. Мый тудлан нимом ом
ойло.
— Авамланат ит ойло, Сакетъямал акай. Тудлан мый нимом ойлен омыл, — ӱдыр
сӧрвала.
— Огым, огым, — манят, председатель вате Оням тупшо гыч шкеж дек шупшыльо,
оҥжо
пелен ишалтыш. — Айста пучымышдам кочкын ончена, могайрак тудо? — ӱдырамаш
мутшым весышке кусарыш.
— Ме первый гана шолтена, — Оня ӱҥышын кутыралтыш. — Теве пане, кочкын
ончо, —
манын, кӱсенже гыч совлам луктын пуыш.
Раян аваже ведра гыч вишкыде пучымышым коштале. Пырче эше шаланен шуын
огыл,
лӧчалын веле. Йӱкшыкташлан южышто кучышат, совлам умшаж дек лишемдыш,
умшашкыже
нале, пураш тӱҥале.
— О-о, тый шинчалымат пыштенат... Такшым кочкаш лиеш, поснак шужымо годым.
Пучымышдам кочса да мемнан деке каена.
Йоча-влакым вучалтышат, Сакетъямал нунын ведраштым нале да ялышке ошкыльыч.

"Комбем-влакым ыжым му, Раялан ончалаш шӱдем", — шоналтыш мӧҥгыжӧ пӧртылшӧ
ӱдырамаш.
Сакетъямалын икшывыже-влак авашт ден ачаштлан кечываллан шӱрым шолтеныт,
киярым
падыштеныт да ӱмбал дене йӧреныт, муным кӱктеныт. Киндымат шулын оптеныт.
Чыла
тидым ужат, сурт озавате почешыже кондымо йоча-влакым ончале. "Ме уржам
шӱгыч
коштына, а председатель еш теве кузе кочкын ила", — манын шоналтен кертыт
мане
да чонжылан сайын ыш чуч. Раян аваже содор гына Оня ден Андрийым ӱстел
коклашке
пуртен шындыш, ончыкышт шӱр теркем конден шындыш, кинде дене шунен-шунен
пукшаш
тӱҥале.
Тидын годымак нунын ведрашкышт ложашым оптыш, ӱмбакше ик сукыр киндым
пыштыш,
посна атеш ушкал ӱйым темыш.
Йоча-влак тыгай кочкышлан путырак куаненыт гынат, айманалын кочкыт.
Сакетъямал
нунылан стакан дене шӧрымат кондыш да пытарыктен йӱктыш. Оня поснак вашкен
кочко
да ӱстел кокла гыч лекте, шольыжланат писынрак лияш шӱдыш.
Мӧҥгышкышт каяш тарванымышт годым Раян аваже нунылан ложашан да киндан
ведрамат,
ӱян атымат кидышкышт кучыктыш, ешартышлан эше шӧрлык гыч кок пряникым
луктын пуыш.
Оня, тау почеш таум ойлен, шке туныктышыжын суртшо гыч содор лектын каяш
вашкыш.
Нуно лектын кайышт веле, пӧртышкӧ Шумат Эрбылатович толын пурыш.
— Мо тиде, Оня ден Андрий пеш вожылшын койыч. Поснак Оня. Кузе лияшат, мом
пелешташат ок пале... — йодо суртвуй.
— Ой, Шумат, мый нуным Изэҥер корем гыч шкенан деке вийытак вӱден кондышым.
Комбынам ончалаш мийышымат, уала воктеч шикш нӧлталтмым ужым. Такшым Оня
тидым тылат ойлаш ыш кӱштӧ. Пеш сӧрвалыш. Шкат мутым пуышым. Раз нуным
кудывечешнак вашлийынат, раз йодат — ойлем ынде. Умылет, шонем, ученикет
вет...
Умбакыже Сакетъямал шке марийжылан йоча-влакын уржа пырчым шолтымышт нерген
ойлен пуышат, чонжо утыр вургыжаш тӱҥале.
— А вет нуно гына огыл тыге йӧсын илат, ятыр ешын кочкаш киндыже уке. А
такшым
колхоз огыл гын, шке уржаштым шукертак йоҥышташ тӱҥалыт ыле. Тидымат шонем:

ӱмаште колхозна уда огыл лектышан киндым ончен куштен ыле. Казнашке
утыжымак оптыктен колтышт, а колхозник-влакын паша кечыштлан киломат ышт
пу...
— А-а, ынде тыге ойлет! А отчет погынымаште лектын ойлымемлан ӱмбакем кузе
керылтыч? "Кӱлеш-кӱлдымашке неретым шӱшкат! Адакшым тый колхозникат отыл!"
манын,
мыняр лӱшкышыч? Шинчалан койшо ситыдымаш нерген ме, илышым утларак тӱрыс
умылышо-влак, тура огына ойло гын, кӧ калыкын йӧсӧ илышыж нерген мутым
луктеш? — Шуматат чон вургыж ойлен пуышат, кочкаш шинчашлан кидшым мушкаш
тӱҥале.
— Тидлан верчын тый мыйым ынде мыняр гана сотарет? — Сакетат ок чакне. —
Калыкет
шужен шинча. Те тушто, правленийыштыда, изишак шоналтеда? Мом-гынат кычал
муза,
тачак, кызытак!
— Калыкнан йӧсын илымыжым ом пале, ом уж, шонет мо? Кечын мыняр еҥ мый
декем ложашым йодын толеш! А мемнан амбарна пуста. Пошкудо колхозлам
вуйлатыше-влак дечат киндым кӱсын пуаш йодынам. Нунынат нимошт уке. Районым
вуйлатыше-влак денат
тидын нерген ик гана веле огыл мутым тарватенам. Чыла арам! — Эрбылатов,
кочкаш
шичде, ватыжлан шке азапше нерген ойла.
— А мый тыйын олмыштет лиям гын, тачак чотрак шушо уржам тӱредыктем да
калыкемлан ложашым йоҥыштен пуэм ыле. Ялна воктенак тугай тӱвыргӧ уржа
кушкын шогалын,
таче-эрла тӱредаш лекташ ӱжеш. Пел калык шужен шинча, а те тидым ышташ я
огыда
тошт, я ушда ок сите. Тыгай уржа улмо годым калыкым шужыкташ намыс.
Монденда мо
коншудийым? Тунам калык шуаш тӱҥалше уржажым тӱредын, кылтам мончаш коштен,
варажым шийын, йоҥыштен да немырым шолтен кочкын, варажым киндым кӱэштын.
Тыге шужымо йӧсылыкым кораҥден. Тыландат молан тыге ышташ огыл?!
— Да-а, теве кушко илен шуынна!.. Йоча-влак, уржам шӱгынчын да тудын дене
пучымышым шолтен, мӱшкырыштым темаш тӧчат... Йӧра кеч Сакеван икшывыже-
влаклан мом-гынат кочкашышт пуэн колтенат. Но пел ял утла калыкым тыге
пукшен темаш ок лий,
— манят, Шумат ӱстел кокла гыч лекте да содор пашашкыже ошкыльо.
Правленийышке ошкылшыжла, тудо чарныде Сакетъямалжын ойлымыж нерген
шонкалыш:
"Такшым тудо чыным ойла. Шуын-шудымо уржана улмо ӱмбач калыкна шужен шинча.
Кумныл гектарыште тӱредаш да коншудийысе семын калыклан ложашым ыштен пуаш
лиеш.
Нигӧ деч кӱсын кычалман огыл. Тидын нерген правлений член-влак дене кутырен
ончыман. Нуно мом каласат?"
Паша верышкыже миен пурыш веле, тидын нерген мутым лукто:
— Пектемыр чӱчӱ, пеш шуко еш кинде деч посна кодын. Тый тидым сайын палет.
Районым вуйлатыше-влакат полшен огыт керт. Кечываллан пӧртылмем годым
Сакетъямал мылам теве мом ышташ темлыш: шужен ий годсыла лийын шушо уржам
тӱредаш да калыклан
ложашым ыштен пуаш кӱлеш, манеш. Тунамсым тый шкежат ужынат, чыла шарнет,
шонем.
— Пеш сайын шарнем. Ме шкежат ешна дене шуын-шудымо уржанам тӱредна, кылтам

йӱдвошт мончаш коштышна, эрдене идымеш шийна, саде кечынак пырчым Эсанайын
вӱдвакшешыже йоҥыштышна. Тыге шужымашлан мучаш пышталте. Но тунам колхоз
огыл
ыле. Уржам тӱредаш иктат чарен кертын огыл. А ынде — колхоз. Тудо, шкат
умылен
шуктенат, шонем, район тӧра-влак кидыште. Колхозын мландыжланат, тушан
ончен
куштымо киндыланат нуно оза улыт. Эй мо, район тӧра-влак гына мо, уло
государстве, партий ден правительстве мемнан ончен куштымо киндыланна оза
лийыныт. Кӱшыч
мом кӱштат, тудым ыштет. От ыште, кӱштымыштым от шукто — казна пӧртышкат
ужатат.
— Пеш чын ойлет, мутет прамай. А изишак ыштен ончаш лиеш, шонем. Шужышо еҥ-
влаклан ситышашлыкым тӱредаш да, шке ойлыметла, ложаш марте шуктен, кажне
ешлан пудым але пудат пелым пуаш. Уржа-сорла тӱҥалмешке илен лектын кертыт.
Тӱшка погынымашым эртарена да калыклан киндым пуышаш верчын уржам тӱредме
нерген лӱмын
пунчалым луктына. Тыге ыштыме годым мыланна сайрак лиеш. Тунам районым
вуйлатыше-влак мемнан ӱмбак тӱргочак пижын огыт керт. Тӱшка погынымаш —
колхозым вуйлатымаште эн кугу власть, тӱҥ оза. Ну, кузе? Ойлымем дене
келшет? Айда ончычшым
чыла тидын нерген правленийыште мутым тарватена?
— Правлений заседанийымат, погынымашымат тачак эртараш шуына, — Пектемыр
шокшештын каласыш. — Шужен илыше колхозникна-влакым ужам, да чонемак
коршташ тӱҥалеш.
Кеч-мо гынат счетовод улам, казнашке уто киндым колтымаште шкемымат
титаканлан
шотлем. Собранийым молан эртарымым пален налыт гын, еҥ-влак тушко пеш вашке
по-гынат. Кудло процент деч шагал огыл колхозник толшаш. Уке гын район тӧра-
влак
кычалтылаш тӱҥал кертыт.
— Келшем оет дене, Пектемыр чӱчӱ, — Шумат Эрбылатович шкенжын ӱшанле еҥжым
порын
ончале. — Экай шольо, кызытак пожаркышке ошкыл, имньым кушкыж да правлений
член,
бригадир-влакым тышке ӱж, кушто кертат, тушто калыклан ойло: "Таче
погынымаш лиеш, эрлак уржам тӱредаш лекме йодыш ончалтеш" ман. Бригадир-
влаклан шке еҥыштым
собранийышке покташ кӱштӧ. Тудым вигак правлений пӧрт ончылан эртараш
тӱҥалыт
манын ойло.
Рвезылан тиде сомыл келшыш веле, кап-кыл таза, шӱм-чон йомартле годым кӧн
яраимньын кудал колтымыжо ок шу! Да эше тыгай кугу да пеш кӱлешан паша
дене.
Экайын да бригадир-влакын тыршымыштлан кӧра калык пеш вашке погыныш.
Правлений
член-влакат Шумат Эрбылатов ден Пектемыр Петровичын ончаш лукмо йодышышт
дене
келшышт, тореш мутым ойлышо иктат ыш лий. Заседаний мучашке шумо годым
погынымашке кум шӱдӧ утла колхозник толын манын увертарышт. Шумат
Эрбылатович, тидлан
куанен, калык ончык лекте да йӱкым кугемден ойлаш тӱҥале:
— Йолташ-влак, акай ден изай-влак, чӱчӱ ден чӱчӱньӧ-влак, тыгак шольо ден
шӱжар-влак! Кызыт гына погынымашкына кум шӱдӧ утла колхозник толын манын
увертарышт.
Тидлан мый путырак чот куанышым. Погынымашым почаш калыкна сита. Кӧ тудым
почына
манеш, тыгай-влак чылан киддам нӧлталза!
Уло калык кидшым ик еҥ семын нӧлтале. Тиддеч вара погынымашым вӱдаш, тыгак
протоколым сераш келшышым ойырыштат, председательлан сайлыме еҥ Шумат
Эрбылатовичлан мутым пуыш.
— Йолташ-влак! Тачысе кечын ялыштына ятыр ешын кочкаш киндыже пытен. Мый
декем
шагал огыл еҥ пырчым йодын толеш, а мемнан амбарна шукертак пустаҥын. Мый
иктыланат ложашым пуэн ом керт. Шкеже ятыр вере кычалынам, район тӧра-
влакымат ӧрдыжеш коден омыл. Но ик вереат киндым муын кертын омыл. Тидын
годымак шкенан уржана тӱредаш йӧрен толеш. Коншудийыште ялыштына чылан гаяк
тыгай уржам тӱредыныт
да, кылтам мончаш коштен, шийын, уржа пырчым вакшеш йоҥыштеныт да киндым
кӱэштыныт. Тыге шужымашлан мучашым ыштеныт. Ме, правлений член-влак, але
гына тыгай
пунчалым лукна: утларак шушо верлаште уржанам тӱредаш, тудым ложаш марте
шукташ
да колхозник-влаклан пуэдаш. Тиде пунчалнам ынде тыланда ончаш темлена.
Илыш
вашталтын, порядке весемын, ынде колхозым ыштыме, тидлан кӧрак тендан
пунчалым
лукмыда кӱлеш. Те тидым уржа-сорлам тӱҥалмылан ида шоно, ме кум-ныл
гектарым гына тидлан ойырынена. Кинде деч посна кодшо еҥ-влаклан пуд але
пудат пеле дене
ложашым пуаш. Уржа-сорлам тӱҥалмешкына тиде тыланда сита, шонена.
Правленийын
тыгай пунчалже дене келшеда але огыда келше — мый тиде йодыш верч тендам
йӱклаш
йодам.
— Калыклан тыге полшаш шонымыланда кугу-кугу тау! — Шакий верже гыч кынел
шогал
кычкырале. — Тыгай порылыкланда тауштен, ме пашам кум пачаш тыршенрак ышташ

тӱҥалына!
— Шумат шольо, "Порядке вашталтын, ынде колхозым ыштыме, тидлан кӧрак
тендан
пунчалым лукмыда кӱлеш" манын каласымыдам мый тыге умылышым: шуын-шудымо
уржам
тӱредмылан район тӧра-влак деч шекланеда да тидлан кӧрак тачысе
собранийымат эртареда. Чын, тӧра-влак деч шекланыман. Но мый тыланда тидым
каласем: ида лӱд,
меат нераш она тӱҥал, шке калык верч тыршыше еҥ-влакым утарен налына,
обижаяш
она пу. Тӧлдӧ-влак! Мый чыным ойлем? Мыйын ойлымем дене те келшеда? —
плоник
бригадын озаже калык веке ончал йодо.
— Пеш чыным ойлет, Васенга кугызай, пеш чыным!
— Шкенан председательнам да тудын дене пырля ыштыше еҥ-влакым обижаяш она
пу!
— Чыладам утарен налына!
— Обижаяш она пу! — ик вечат, вес вечат пӧръеҥжыге, ӱдырамашыжге, верышт
гыч кынел шогалын, кугу йӱкын кычкырлат.
— Тугай кугу лӱдмашыжак уке, но садак кызытсе илышыште чылажланат ямде
лийман.
Поро шонымашланда, полшаш ямде улмыланда тау! — мане Шумат Эрбылатович. —
Тугеже
тыланда йӱклаш гына кодын.
— Йолташ-влак, колыштса, — погынымашым вӱдышӧ мутым лукто. — Теве могай
пунчал
верч йӱклаш тӱҥалына: утларак сайын шушо уржам тӱредаш да, мончаш коштен,
шийын,
ложашышке савырен, кочкаш киндышт укеан кажне ешлан ведомость почеш пудат
пеле
ложашым пуаш. Тиде ой дене келшыше-влак чылан кидыштым нӧлталыт.
Колхозник-влак икте-кодде кидыштым кӱшкӧ нӧлтальыч. Погынымашым вӱдышӧ йыр
ончалят, увертарыш:
— Чылан киндым пуышаш верч кидыштым нӧлталыныт. Мый шотлашат ом тӱҥал,
тореш
лийше еҥым иктымат ом уж. Киддам волтыза. Ынде "Киндым она пу, уржам она
тӱред"
манме ой верч киддам нӧлталза, — мане вӱдышӧ. Изиш лиймек чылалан
увертарыш: —
Пытартыш ой верч иктат шке кидшым нӧлталын огыл. "Уржам тӱредына да шужен
шинчыше еш-влаклан ложашым пуэна" манме ой илышышке пурталтеш.
— Правлений член-влак! Шумат Эрбылатович! Шужымаш деч утарымыланда ракмат!
— Тау!
— Таза-эсен лийза! Ончыкыжымат шке калыкда верч тыге тыршыза! — колхозник-
влак
чон куаныштым луктын ойлыде огыт керт.
— Погынымашна петырымылан шотлалтеш. Чылан мӧҥгыда пӧртыл кертыда, —
погынымашым
вӱдышӧ увертарыш.
Шумат Эрбылатович бригадир-влаклан правленийышке пураш шӱдыш, шкежат тушкак
ошкыльо.
— Чылаже кандашле ешлан ложашым пуышаш улына. Кажныжлан пудат пеле дене
пуаш
гын, тиде тӱжем индеш шӱдӧ коло килограмм лиеш, — Эрбылатов кагазеш серен-
серен
ойла. — Чыла пашамат пеш чаткан, шотлен да вашке ыштыман. Шужышо еш-влак
тыгакат
шагал огыл йӧсланеныт. Мончаш кошташлан кылта-влакым тӱргочак кугум ыштыман

огыл, кажныже ик кило пырчым пуа гын, пеш сай ыле. Тунам мыланна тӱжем
индеш
шӱдӧ коло кылтам тӱредман. Ну, кажне бригадылан тӱжем наре тӱредман. Айтук
чӱчӱ,
Элтыбай шольо, те тидым мый дечем утларак паледа. Тӱредше вате-влаклан чыла
тидым рашын умылтарыза. Мый сайын лийын шудымо уржанам утыжымак тӱредаш
огыл манын, тыге ойлем. Шотым муына, шонем. Кылтам эрлак мончан еҥ-влакын
кудывечышкышт
шупшыктыза. Мончашат эрлак олтыктыман. А кумышто коштымо чыла кылтам
идымышке
намийыман да ту кечынак шийман. Кумыштак уржам вакшышке намийыман.
Чылажымат ойлымем семын ыштен шуктымо годым калыкна нылымше кечылан ложашым
налын кертеш.
Пектемыр чӱчӱ, ведомостьда ямде лийже. Теве могай паша! Ложашым шалатыме
марте
ныл кече эрта. Айтук чӱчӱ, Элтыбай шольо, таче тӱргочак шуко ойлышым.
Варажым
тыгайжак ом лий, шкаланда шонаш кодем.
— Мылам гын тыге радамлымыда пеш келшыш, Шумат Эрбылатович, — Элтыбай чылан
олмешат вашештыш.
Чылажат кутырымышт семын миен лекте: нылымше кечын эрдене эрак колхоз
амбарышке
ложашымат конден шуктышт. Ложашым пуаш тӱҥалмым вучен коштшо еҥ-влак пеш
вашке
клат деке погынышт. Черетыште шогышыштла, нуно пеш куанен, веселан кутырат.
Сакеват таче пашашке каен огыл, ложашлан толын, ӱдыржӧ ден эргыже тыгай
пашалан
эше изи улыт. Но нунат авашт почеш толыныт. Тыгай куаным ужде кодаш огыл
манын,
нуно таче моло годсышт деч ятырлан ончыч кынелыныт. Теве ынде черетышт
шумым вучен шогат, шке коклаштышт шыпак мутланылыт. Имне ончышо Эсанын
ложашым висыктымекше, виса дек Сакева лишеме да вочкышко ложашым темаш
тӱҥалмыж деч ончыч изишлан шыпланыш, уло капше дене рыҥ вийнен шогале. Клат
кӧргыштӧ улмыжлан кечым ок
уж гынат, вуйжым тудын велышке савырале. Оня ӱдыржӧ ден Андрий эргыжат
авашт деке лишемыч, тудын семынак вуйыштым кече велышке виктарышт.
— Ой, Кугу Юмо, поро Суксо! Пуйырышна! Йӧсӧ пагытым илен лекташ
полшымыланда тыланда кугу-кугу тау! Шкенан колхознам вуйлатыше-влаклан,
Шумат шольыкайналан таза-эсенлыкым пуыза! Ончыкыжымат нуно шке калыкышт
верч тыгак тыршен шогышт. А
шканна кинде перкем, ток, улан илышым, рыскалым пуыза. Амен лийже! — Сакева
уло
чонжым пыштен ойлыш да тиддеч вара иже совокшым ларысе ложашышке волтен
колтыш,
ложашым кошталын, вочкышко пеш эплын пыштыш. Онят аваж деч совокым йодын
нале да
тудын семынак ложашым вочкышко пыштыш. Акажым ужын, Андрият тыгак ыштыш.
Кодшыжым Сакева оптен ситарышат, кладовщик Аннан полшымо дене вочкысо
ложашым мешакышкыже ястарыш.
— Анна шӱжарем, изишак утыжымат юватылна гынат, чытенак вучышыч. Тылатат
Кугу
Юмо пиалым, ток илышым пуыжо! Ушан-акылан, поро чонан качымарийым вашлияш
пуйырыжо.
— Тыланыме мутет шужо, Сакева акай, шканетат поро, ток илышым, рыскалым
пуйырыжо, — Анна шыргыжалын вашештыш да вес еҥын лӱмжым ведомостьышто
кычалаш тӱҥале.
Йоча-влак аваштлан мешакым пелкырак кораҥдаш полшыштат, тудын аҥжым почыч
да ош
лумла койшо ложашым ӱпшынчаш тӱҥальыч, тушан кидыштымат логалтыде ышт чыте.
Андрий поснак куанен, чурийжак волгалтын, чарныде шыргыжеш, мешак деч
изишланат
торлыде, ложашын тамле пушыжым шӱлен шога.
— Авай, Оня акай, ӱпшыч ончыза: кузе тудо тамлын ӱпшалтеш!
— Мемнан тынар ложашна уло! Авай, тиде мемнан манын ӱшанымылат ок чуч, —
Онят
чолгыжшо шинчажым аваж ӱмбаке виктарен ойла.
— Мемнан, ӱдырем, мемнан. Эрла тыланда тугай тамле киндым пыштем! Тугай
тамлым... Тидын деч вара эше пуат. Вашке уло ял калыкна уржа-сорлашке
лектеш. Тунам
колхоз идымыш кинде шуко толаш тӱҥалеш.
— А вет Сакетъямал акайнан пуымо ложашыжат эше ик-кок шӱрлан ситас, — манеш
Андрий.
— Адак ӱйжат уло. Пытартыш кечылаште тудын пуэн колтымо кочкышыжлан кӧрак
чурийда мотореште, — Сакева председатель ватым мокта.
— Авай, тачак руашым лугена вет? — Оня шке шонымыжым луктын каласыш.
— Мӧҥгына миена да изишак немырым шолтена, угинде ложаш дене тудо поснак
тамле
лиеш.
— Авай, немыр дене она шогылт. Киндымак кӱэштына. Палет, авай, молан мый
тыге
ойлем? — Оня лыжган йодеш.
— Чылажымат палет гын, вашке шоҥгемат маныт, — ава воштылалеш. — Тӱҥалынат
гын,
ойло, мутетым кошарте.
— Угинде ложаш дене киндым кӱэштын кочкат гын, ончыкыжым ток илет, маныт.
Авай,
айда меат тыге ыштена, немыр я шӱрӧ дене она толаше... — ӱдыр шке ойжымак
шуктынеже.
— Мыят тыге ойлымым колынам. Но меже киндым садак пыштена. Мый эше теҥгечак
руашвочкышкына вӱдым пыштышым. Тушан руашым шукташ садак шагал гын, сутка
кӱлеш.
Руашвочкына пеш шуко яра шинчен, чот кошкен. А немырым тугай тамлым шолтем,
Сакетъямал акадан пуымо ӱй дене тамлештарем, ужар шоганым падыштен пыштем.
— Ну, йӧра, авай, тугеже таче немырым шолтена, — ӱдыр аваж дене келша.
Андрият тидын дене келшыш да куанымыж дене аваж ден акаж йыр ойлен-ойлен
тӧрштылаш тӱҥале:
— Тамле немырым шолтена! Ӱй дене тамлештарена! Тамлым, тамлым кочкына!
Тӧлдӧ урем дене тыге куанен мутланен кайымышт дене ваштарешышт толшо
Тойкечым да
тудын Такий ӱдыржӧ ден Ваня эргыжым тогдаенат огытыл. Ваня тора гычак
кычкырале:
— Поро эр, Сакева акай! Андрий, Оня! Те ложашым налынат пӧртылыда?
Тойкечше Сакевам ужат, тудын велышке савырныш да писын лишемаш тӱҥале.
— Те пӧртылыдат? А ме кызыт гына суртна гыч лекна. Калык шуко чай?
— Шуко гынат, черет писын кая. А мемнан-влакше теҥгечсек ложаш нерген
кутырат.
Таче Андрийна эрденак помыжалте да вигак клат деке каяш ӱжаш тӱҥале. Мутшым
колышташ перныш, мешакым нална да лектын ошкылна.
— Ваня, ончо, мемнан мыняр ложашна уло! Палет, тудо кузе тамлын ӱпшалтеш!
Угинде
пуш. Эрла авана киндым кӱэштеш. Тыладат тыгаяк тамле пушан ложашым пуат, —
Андрий изишланат чарнен ок керт, Ванялан шке шонымыжм ойлен пуаш вашка. —
Теат эрла
киндым кӱэштыда чай?
Андрий Ваням пеш йӧрата, пагала. Лач тудо Онян шольыжым футболла модаш
туныктен,
лач Ванялан кӧра тиде изи чумырка, но пеш чулым йоча ты модышым чонжым
пуышаш
гай йӧратен шынден да удан огыл чумедылаш тунем шуын. Тидлан верчынак Ваня
тудым
эре моктен. Шкеж ийготаш рвезе-влакат Ваням йӧраташ тӱҥалыныт. Но ынде ятыр
годсек тудо изеҥер воктенсе сӧремышке коштмыжым чарнен, имне дене пашам
ышташ коштеш. Теве тиде кечылаште тудат угинде кылтам мончан суртлашке
шупшыктен. Кажне
кечын, паша деч вара, чодырашке кудал колта, тушеч кукшо воштырым оптен
конда.
Бригадир Айтукат тудлан тыге ойла: "Школышко кайымешкет, чыла кӱлешдам
шупшыктен
ситараш тырше".
— Андрий, меат эрла киндым пыштена. Эрдене мемнан деке мие, шокшо киндым
ушкал
шӧр дене кочкына. Тендан ушкалда уке, а мемнан уло, тугеже шӧрнат эре лиеш.
Ну,
миет?
— Авам колта гын, мием, — ыштале Андрий, аважын чурийышкыже ончале.
— Сакева кокай, эрла эрдене Андрийдам мемнан деке колтыза, — Ваня шкеж деч
изираклан порым шонен ойла. — Ме тудлан шокшо шӧр дене коҥга гыч гына лукмо
киндым
пукшена. Изи гынат, тудо футбол дене сайын модеш. Вуйжат ышта. А футбол
дене
модмо годым шоненат моштыман.
— Ой, Ваня, поро мутетлан тау. — Ава Андрийжым шкеж дек шупшыльо, ӧндал
колтыш
да вӱчкалтыш.
Шке Ваняжын Сакева дене мутланымыжым колын, Тойкеч нунын кутырымашкышт
ушныде ыш
чыте.
— Сакева акай, а молан тыланда, чылан погынен, эрла мемнан деке мияш огыл?
Эрла
ялыште угинде пайремым палемдаш шонат. Тиде марий-влакын шукертсе
пайремышт, маныт. Эрлат пашам огыт ыште, маныт. Шумат Эрбылатович тыге
шӱден. Ну, фермысе да
чарен шогалташ лийдыме пашаште ыштыше-влак гына ыштат дыр, а мемнан гай-
влаклан
мӧҥгыштӧ лияш кӱштеныт. Мийыза мемнан деке, мийыза, угиндым тамлена, шӧр
дене,
ӱй дене...
— Йӧра, Тойкеч шӱжар, миена. Вет шукертат огыл ваш-ваш коштына, чыла
пайремым
пырля эртарена ыле. Мемнан ачашт уке лие, а тенданже орадыланаш тӱҥале, ял
гычак
йомо, да татун илымашна кӱрылтӧ. Кеч ме шке тудым пӧртылтена. Миена, Тойкеч

шӱжарем, миена. Ӱжметлан тау! Ваня, тыйынат поро мутетлан эше ик гана кугу
тау!
— Сакева поснак куанен ойла.

Латиндешымше глава
Пекыл чарныде шӧртньӧ кӧршӧкшӧ нерген шонкала. Мыняр шукырак шонкала, тудым
шочмо кундемышкыже намиен кодаш кӱлмӧ нерген шонымаш ушешыже тунаре чотрак
пеҥгыдемеш. "Кеч-мо гынат тушто кок эргым ила, шӧртнем дене шке пайдаланен
ом шукто
гын, нунылан пуэн коден кертам, — шона эше ача улмыжым монденак шуктыдымо
айдеме. — Тыгай поянлык дене нуно я пӧртым чоҥат, я иктаж-могай шергакан
настам налыт..."
Манмыж семынак, кок кече гыч сельсовет коҥгам оптен пытарыш да шочмо-кушмо
кундемышкыже каяш ямдылалташ тӱҥале. Одо мландышкыла корным кучымыж годым
ала-мо
кугу поянлыкшак уке ыле да кызытсе семын тургыжланен, лӱдын шонкален огыл,
а ынде вуйыштыжо эре шӧртньӧ веле: "Корнышто пеш сак лийман. Котомкаштем мо
улмым
нигӧ палышаш огыл". Теве чонжылан келшыше Ульянамыт дене ила гынат,
шӧртньыж
нерген нигӧ ынже пале манын, мом гына ыш толаше! Кызыт гын саде кӧршӧк
ушкал
вӱташте рокышто шинча. Тудын нерген Ульянат, Унаят нимом огыт пале. "Мӱндыр

корнышко тарванымем годым тудым котомкашкем пуртен шындымымат нигӧ ужшаш
огыл, —
Пекылын ушешыже у шонымаш шочеш. — Тугеже мылам кузе лийман? Тидын нерген
кӱлынак шоналтыман, кӱлынак! Чу-чу, а пристаньышке наҥгайыше корно велышке
кусарен
шылташ гын, кузе лиеш? Очыни, тиде келшен толеш... Да, моло семын огыл, лач
тыге
ыштыман. Тышечын чеверласен лектын каем, кӧршӧкемым у вереш шылтыма гыч
луктын
налам да котомкашкем пуртен шындем, варажым пристань марте ласкан ошкылам.
Тыге
пеш сай лиеш, — шоналтыш Пекыл. — Тидым эрлак ыштыман. Иктаж-могай амал
дене
пӧртеш шкет кодам да кӧршӧкемым вес верышке наҥгаен шылтем". Тыге Пекыл
эрлалан
шканже пашам палемдыш.
Шонен пыштымыж почеш, тудо эр велеш черланышын койо.
— Ала-мо мӱшкырем коршта, — малдыш.
Ульяна иктаж шоҥго кува дек коштын толаш мутым лукто, а Пекыл тидын дене
келшыдымын койо.
— Шинчалым лугалтыме вӱдым йӱын возамат, изишак киялтем. Пыта, ида ойгыро.
Мыйын
моло годымат тыге лиеден, ида тургыжлане. Тиде ганат чыла эрта, тӧрлана, —
тудым
лыпландарыш.
Ик жап пӧртӧнчыл кроватьыште киялтышат, черлыла койшет содор тарваныш да
котомкажым руалтыш да кудывечышке лекте. Йырым-йыр ончалале да ушкал
вӱташке ошкыльо.
Тушто шогышо кольмо дене токасе лакым пургеде, тушеч кӧршӧкым лукто да
содор котомкашкыже шурале. Кольмыжым пеленже налын, пӧртым тӱкылен,
пакчашке лекте, тусо
йыраҥ кокла гыч шеҥгеке ошкыльо. Каракулино пристаньышке наҥгайыше корно
деч тораште огыл шкет пушеҥгым ужо: "Тиде пеш келшен толеш, тудын воктелан
шылташ гын,
кушан шылтымемым кычалаш жапым ом йомдаре..."
Шкет пушеҥге воктеке миен шуо да шке йырже ончышт шогыш. Нигуштат ик еҥымат
ыш
уж. Лакым писын кӱнчыш да тушко котомкаж гыч шӱдырен лукмо кӧршӧкым пуртен
шындыш, рок дене петырыш, вара тудын ӱмбалжым кидше дене тӧремдыш, ӧрдыжкӧ
кораҥын,
кызыт гына шымартылме вержым тӱткын ончышто. "Чыла сай, тыште мо-гынат кия
манын
иктынат ушышкыжо ок тол, — малдыш. — Ой, уке, пийын нерже шижын кертеш", —
трук
шоналтышат, кӱсенже гыч тамак пачкым лукто да тудым кӧршӧк тойымо вер
ӱмбалан
рӱзыш. "Ынде нимо ок шиж", — мане да, кольмыжым нумалын, мӧҥгешла писын
ошкыльо.
Пӧртыштӧ шаҥгысыж семынак иктат уке ыле. "Пеш сай, кечываллан пӧртылмышт
деч ончыч тольым. Ынде ласканак шӱлалтен кертам, — семынже манын, Пекыл
саде кроватьышкыже шуйнен возо. Тудым эркын омо пызырале, ик тат гыч нержат
мураш тӱҥале.
Шуко ма, шагал ма малыш — пӧртӧнчыл омса почылтмо йӱкеш помыжалте да
шинчажым
почо.
— Ну, кузе вара мӱшкырет? Корштымыжым чарныш? — Ульяна лыжган йодо,
воктекше толын, кидшым кучыш. Пекыл тудын кидшым кормыжтыш, шыман-шыман
ниялтыш да шкеж дек
шупшыльо. Ульяна ӱмбал вургемже денак Пекыл воктеке пурен шогалят,
шинчашкыже
тура ончен ойлаш тӱҥале: — Шке пашам ыштем, а ушем дене эре тыйын нерген
шонкалем. Молан шыҥалыкетым кораҥденат? Тыге шыҥа ласкан кияш ок пу.
— Ынде чылажат эртымыла чучеш, мӱшкырем ок коршто. А тыйын пашаштет кузе?
Нойышыч? Айда воктекем чакрак лий. Эше кунам кечывал кечын тыге пырля
киялтена? Изишак воктенем каналтал, моторем, чон куанем, — Пекыл Ульянам
шыман ниялталын,
шкеж дек эшеат чакемда.
— Мемнан пашана тӱҥалеш веле, да эше кӱлынак ышташ огыт пу, сандене чотак
ыжым
нойо. Комбайн гыч кондымо шурныштым пуалташ шоныманат огыл, путырак иле. А
сорла
дене тӱредме кылтам эше шияш тӱҥалын огытыл. Кылтам шийме шурно кукшо лиеш,
тудым пуалташат куштылго, — Пекыл воктене кийыше ӱдырамаш лыжган кутыра. —
Воктенет кияш сай, да мыланем кочкаш кӱкташ кынелман. Мӱшкыржӧ корштышо
еҥлан куштылгырак кочкышым ыштынем. Муным тувыртыман шӱрым ӱмбал дене
тамлештарен кочкына.
— Ой, Уляем, тый мылам эре тамле кочкышым ямдылаш тыршет. Теве эрдене гына
стакан утла ӱмбалым йӱктышыч, — Пекыл ватыжым шыман ӧндалеш.
— Кунам ӱмбалым шуко кочкат, утларак талештат. Вот мыят тылат тудым шукырак

йӱктынем, мунымат пукшаш тыршем.
Ульянан тыге тыршымыжым ужын, Пекыллан шканже йӧндымынат чучеш. "Тудо мыйын
верчем чыла семынат азаплана, а мый шоям вӱдылам. Шкеже эрлак кудалтен каяш
ямдылалтам... Такшым коштын толде ок лий. Но тыге тыршыше ӱдырамашланат мом-
гынат
порым, сайым ыштыман. Теве кайышашем нерген пален налеш гын, ой, кузе
ойгыралтен
колта. Очыни, шорташак тӱҥалеш", — шӱмжӧ вургыжеш.
Шукат ыш эрте, Ульяна Пекылым кочкаш ӱжӧ. Чынжымак, пеш тамле шӱрым шолтен.
— Ой, Уляем, йӧратымем! Путырак тамлын сийлышыч! Кузе таушташат ом пале...
— А шкеже, шкеже от тырше мо? Тыге сайын, порын илымылан кӧ ок куане. Тылат
эре
сайым ыштымем, тамле деч тамлым пукшымем шуэш, — ныжылгын-ныжылгын кутыра
шуко
жап пӧръеҥ деч посна илыше вате. — Марием улмо годым тудын ачаж деч кодшо
суртым
ужаленна ыле. Оксаж дене шагал огыл киндым нална. Тидлан кӧрак моло-влак
дене
таҥастарымаште киндылан ӧрын она шинче.
— Могай киндым пукшет — мый ом пале. Но шижам, поян ешышке верештынам. Но
ик
жаплан, Уляем, мыланна ойырлаш перна.
— Ойырлаш?! Молан? Кушко кайынет? — ӱдырамаш трук ӧрын колтыш, капше тыҥге-
туҥге
лӱҥгалт колтыш, Пекылын шинчашкыже тура онча.
— Мӧҥгӧ велыш коштын толаш возеш. Пеленем нимогай документемат уке. Эн
кӱлешыже,
ойла Искандаровичда, шочмо нерген кагаз. Сельсовет озада тудым налын кондаш

шӱда. Тый ит пуштылане, мый вашке пӧртылам, шуко ынем иле.
Кенета тӱсшӧ денак вашталтше ӱдырамаш деке чак лият, Пекыл тудым шыман-
шыман
ӧндале, тӱрвыж гыч шупшале да эшеат ныжылгынрак кутыралтыш:
— Уляем, тый шкеак шижынак шогет вет: мыят тый дечет ойырлен ом керт, эре
воктенет, эре кӱдынет лиймем шуэш.
— Чыным ойлет, Петаем, йӧратымем, мый тыйын йӧратыметым, эре пеленем лияш
тыршыметым шижынак шогем. Тый дечет посна мылам путырак йокрок лиеш. А
кунам корнышко
лектат?
— Эрла. Палет, сельсоветын коҥгажым оптен пытаренам. Мыняр вашкерак
корнышко
лектам, тунаре писынрак пӧртылам.
— Ну, мом ышташ?.. Кӱлеш гын, коштын толман. Ну, йӧра тугеже, кӱлеш кагазым
налын кондыман. Мыламат теве пашашкем кайыман. А тый таче каналте, мале.
Нимом ит
ыште. Эрла кужу корнышко тарванышаш еҥ, тый тек каналте.
— Ынде нимомат ок коршто. Пӧръеҥ вуем дене кас марте яра киен ом керт. Мом-
гынат
ыштем, каласен кодо, мом мылам ыштыман?
— Корнышко погынышо еҥлан шкем эрыктыман, мушман. Тугеже мончаш олто. Пум
ямдыле, вӱдым нумал. Вургеметымат мушман чай? Ончал тушто, мом мушкаш?
— Йӧра, Уляем, мом каласышыч, чыла ыштем. Мончаш паша гыч толмекет гына
олтем
гынат, шуэш, шонем. Ме вет тый денет пычкемыш годымат мушкылт кертына, —
воштылале Пекыл.
— Мутет прамай. Кунам олтышашым тый шке палемде, мый тый денет келшем, —
Ульянат
шыргыжале.
Ульянан идым гыч пӧртылмыжлан Пекыл чыла шӱдымыжым ыштен шуктыш. Ватыжын
толмекше, тудо вигак мончаш олтыш. Такшым сурт сомылкам ыштен коштшыжлат,
Пекыл
шӧртньыж нергенак шонкала, ушыж гыч кӧршӧкшӧ изишланат ок лек: "А вет мыняр
теҥгеаш шӧртнем улмым алят ом пале. Тидыже йӧра. Теве корнышто пеш сак да
чоя лийман. Котомкаштем мо улым иктат палышаш огыл. Тушко нигӧн кидше логал
ынже
керт..."
Тиде ганат первый ганасышт семынак Пекылын мончаже кече шичмеке веле пураш
каяш
йӧрен шуо. Унай таче паша гыч вара пӧртыльӧ. Самырык чон самырыкак, тудат
ӱдыррвезе-влак модмашке кайынеже, сандене мончашке эн ончыч каяш йодо.
Кугурак-влак
тореш ышт лий.
Унай деч вара мончашке кайыше-влак токасышт семынак икте-весыштым пеш
келыштарен
мушкыч, выньык денат могырыштым кандаренак кырышт да шерышт теммеке гына
пӧртыльыч. Толмекышт, Ульяна кочкышым погыш да Петайым, лыжга, поро шомакым
ойлен-ойлен, ӱстелтӧрышкӧ ӱжӧ. Ӱстел деке чакеммекше веле, тудо тушто
шкенжым тора
верышке ужатыме лӱмеш налын кондымо кленчам ужылалдыш да куанжым почо:
— О-о, теве тый мыйым тора корнышко кузе ужатынет!
— Вашкерак пӧртыл манын, лӱмын кычал кондышым, — шыргыжал кутыралтыш
Ульяна.
Тыге тӱҥалше кас кочкыш и веселан, и ойганракын эртыш. Руштылдалмекше,
Ульяна
шортынат нале, Петайжым ӧндал-шупшал пытарыш да малаш возаш ямдылкалаш
тӱҥале.
— Ульянам, шӱм пелашем, тӱргоч ит ойгыро, ит пуштылане. Уке гын мыламат
йӧсӧ,
шӱлыкан лиеш. Тол воктекем, ӧндалаш, шупшалаш пу, айда тачысе каснам порын,
веселан, шуко жаплан шарнен илаш кодшо манын эртарена.
— Молан тыге ойлет? Ала йӧршешлан кайынет? — эшеат ойгыралтен йодо Ульяна.
— Тугайым ит шоно. Сайлан, порылан ӱшаным ит йомдаре. Пырля илымашлан мый
эре
ӱшанем. Тыят тыгак ӱшане, — Пекыл ончыко мо лийшашым йӧршынат палыде
каласыш.
Эрлашыжым Пекыл эрдене эрак корнышко лекташ ямдылалташ тӱҥале. Ульянан
шинчаже
тулечат ончыч вӱдыжгыш. Унай моло годсыж гаяк йолташ ӱдыржӧ деч пӧртыльӧ
да, содор кочкын-йӱын, пашашкыже кайыш. Ульяна Пекыллан кочкаш оптыш, тувыр-
йолашым да
молымат тудын котомкашкыже шот дене вӱдыл пыштыш. Пеш чот шортмыжлан
торашкак
ужатен мияш ыш кӧнӧ, пакча шеҥгел пече воктене шоген кодо. "Тиде шӧртньӧ
кӧршӧкым ом верешт гын, Ульянам кудалтен ом кае ыле", — угыч-пачаш шонкален
ошкыльо Пекыл ончылгочак коштмо корныж дене.
Чылажат тудын шонымыж семын толын лекте. Кӧршӧкшӧ теве ынде котомкаштыже
шинча.
А Пекылын чонжо шӧртньым шотлынежак. Кынел шогалын, йырым-йыр ончыштат,
шотлашак
лие да котомкаж гыч кӧршӧкым лукто, тыгак ватыжын оптымо вургем вӱдылка ден
кочкыш пӱтыртышым шӱдырен лукто да пуста кодшо котомкашкыже кӧршӧкым
кумыктыш. "Оо, теве нуно, шӧртньӧ тыртыш-влак! Теве нуно могай улыт улмаш!"
— кок кидшымат
тыгыде тыртышла кӧргышкӧ чыкаш тӧчыш, а нуно айдеме кидым шке коклашкышт
огыт
пурто. Нуно ошма пырче огытыл, а неле шӧртньӧ окса улыт. Пекыл утыжым
йылгыждыме
тыртыш-влакым икте почеш весым наледа, шинчаж дене чакемден онча, котомкасе

шӧртньӧ оксам ниялткала. "Кажне падырашыже, палыше-влак манмыла, ныл теҥгем
шога
гын, тыште мыняр тӱжемышке погына вара? У-у, чылажымак шотлаш мыняр жап
кӱлеш!
Уке, кеч ик еҥат ок кой гынат, кумда пасушто шкетак улам гынат, садак
шотлаш
лӱдмашан. Трук кӧ-гынат толын лектеш?! Вара мый мом ыштем? Содор гына
котомкашкем опташ тӱҥалам мо? А тудо, шӧртньым ужын, мый декем кержалтеш
гын? Тудын пычалже пеленже лиеш да ӱмбакем лӱя гын? Уке! Эше ик гана уке,
кызытеш шотлыман
огыл!" — манят, Пекыл котомкашкыже кочкышымат, вургемымат шотдымын шӱшкӧ
да, тупышкыжо сакен, пристаньышке шуйналтше корно велышке писын-писын
ошкылаш тӱҥале.
Шеҥгелныже еҥ-влакым ужат, корно воктенсе шудышко волен шинче. Нунын
лишеммекышт, тудо кынел шогале, веселан кутыралтыш:
— Шонымаштем, теат пристаньышке? Тендан кундемыште у еҥ улам да корныдам
пешыжак
ом пале. Пеленда налыда, манын шонем.
— Айда пырля ошкыл, — ик вате шыргыжал пелештыш. — Ой, ынде у еҥжак отыл,
коҥга
мастар улметымат палена. Мо пеш вашке мӧҥгӧ кает? А ме тылат пашам
ыштыктынена
ыле. Ульянан семынак коҥганам уэмдыкташ шонен илышна...
— Шукылан ом кае, вашке пӧртылам. Тыландат, моло-влакланат коҥгадам уло
кумылын
оптен пуэм, — у корныеҥ веселан кутыра. — Пашада уло гын, мый куанем
веле...
Арня гычрак тӧлдӧ марий шочмо кундемыштыже лие. Корнышто чылажат сайын
эртыш.
Шопкер чодырашке толын шумешкыже, шке ялже гыч ик еҥымат ыш вашлий. Тыге
лийже
манынак, тудо Эльян деч вара кугорно дене ыш кае, пасу, олык, корем да
чодырасе
тӱр дене ошкыльо.
Ончылгочак шонымо верышкыже толын шуо да вигак шӧртньыжым шылташ йӧнан
верым ончышташ тӱҥале. Такшым тудо кӧршӧкшым пошкудо районын "Искра"
колхозшын мландешыже вераҥдаш шона. Саде колхозын рӱдӧ илемже марте вич-куд
уштыш лиеш. Тушечын
тынар торашке еҥ-влак шуэн коштыт. Тиде мландын озаже-влак, шошо ага ден
шурным
погымо деч посна, тыште шуэн лийыт. Адакшым тиде колхоз мланде гыч шопкер
велышке шуйнышо келге корем кӧршӧкым тоен пышташ пеш йӧнан, тудын тура
серыштыже
тӱрлӧ пушеҥге кушкеш. Поснак кугу шоло йымалан келге лакым кӱнчаш да тушан
кӧршӧкым шылташ пеш келша.
Теве шонымыж семынак ик шолым келшышылан шотлыш да пашалан пиже. Кӱнчымӧ
вынемышкыже илыш-корныжымак вашталтыше кӧршӧкым вераҥдыш, тудым рок дене
леведе да
йырже ончышт савырныш. "Чыла сай, корем сер дене йоген волышо йӱр вӱдат,
шошымсо
лум вӱдат ӱлыкӧ писын йоген волат, кӧршӧкем марте шыҥен огыт шу", — шке
пашажым
мокталтыде ыш чыте Пекыл.
Кава тӱрышкӧ волен шушо кечым ончалят, тачеш руш-влакын мӱкшотарышкышт мияш
лие.
"Ала кызытат ожнысо палымем-влакак ыштат, ала малаш кодат да пукшатат..." —
шоналтышат, куштылемше котомкажым тупышкыжо лупшале да корем пундашке
волыш. Варажым Тӧлдӧ эҥерым тӧрштен вончышат, аркашкыла кӱзыш.
Мӱкшотар деке эше ятырак миен шуын огыл ыле, пий-влак опташ тӱҥальыч. Нунын

йӱкыштлан пӧрт гыч еҥ лекте. Ик жап ончен шогышат, тудо Пекыл деке толаш
тӱҥале.
Тугак оптышо пийже-влакым шӱрден кычкырале да весела йӱкым лукто:
— О-о, вот кого привел к нам Бог?!
— Вот кто меня встречает! — Пекылат йывыртен кычкырале. — Это ты, Федор?
Вот
здорово! Не ожидал я, что тебя я тут встречу...
— А сам откуда? Какими судьбами в такое позднее время появился здесь?
— Уж вольно крутые вопросы ты задаешь... — кидшым шуйышыжла, Пекыл
шыргыжале. —
Даже не знаю, как ответить на твои вопросы...
— Ну, тугеже айда пӧртышкӧ пурена. Кызыт гына плита ӱмбач шӱр чугунемым
кораҥдышым. Такшым моктен коштат улмаш! Лач кочкаш шинчаш ямдылалтмем годым
толын шуыч... Чечас кас кочкышым ыштена, — толшо еҥын трук ӧрмалгымыжым
тогдаен, Вӧдыр
веселан кутыралтыш.
— Айда, Петр, кочкаш шич, — пӧрт оза шӱдыш толшылан. — Такшым, Петр,
кушкыла
коштыч?
— Тый мыйын нергенем нимом колын отыл мо? — йодышлан йодышым пуыш Пекыл.
— Уке. Шкендымат ятыр годсек ужын омыл. Мыланна коҥгам оптымет деч вара
вашлийынат огынал чай...
— Туге лийшаш. А йодышетлан тыге вашештем. Мыйын тый дечет нимогай секрет
лийшаш
огыл. Шукертак колхоз гычат, ешем дечат лектын каенам, — манят, Пекыл шкеж
нерген пошкудо ялысе руш йолташыжлан чыла каласкалыш, вет пала: ончыкыжо
шке илышыже тиде айдеме дене чотак кылдалт кертеш.
— Теве кузе! — Вӧдыр йолташыжым тӱслен ончале. — А мый шаҥге ӧрын колтышым:
шке
суртшо марте пел уштыш гына, а мый декем йӱдланак толын, витне, манын
шоналтышым.
— Да, туге лие. Торашке лектын кайышым. Тушто ватым муым, суртан-печан.
Верысе
тӧра-влак дене келшен илем.
— Мо сай гын, сай, — Вӧдыр шкенжыным ойла. — Мыйым икте ӧрыктара — тиде
йочат-влак. Тый дечет посна нунылан йӧсӧ лиеш, — тыге манмеке, Пекылын
кочмыжымак чарнымыжым ужат, мӱкшотар оролышет лыжганрак пелештыш: — Тый ит
ӧр, коч, теммешкет
коч. Теве вара чайым йӱктем...
— Да, икшыве-влак нерген мутет чонышкемак керылте. Мутет чын, нуным чаманаш

кӱлеш. Но тыште Тойкеч титакан, тудо...
— Тидын шотышто мый умбакыже нимом ынем ойло, такшымат кумылет волен кайыш.
А
мемнан-влак тыйым порын шарнат, тӱҥ шотышто коҥгатлан верчын...
Кочкын теммекше, Пекыл вигак малаш верым кычалаш пиже. Вӧдыр тудым омса
воктенрак пыштыш.
Волгыждӱрын пел кавам авалтымыж годым тудо вурт лийын помыжалте.
Теҥгечсыжым
шарналтыш да тӱгӧ лекте, пӧртӧнчыл тошкалтышеш верланыш. Ялжым, шкеже улмыж
годымак сурт гыч йомшо Ваня эргыжым шарналтышат, чонжо вургыжалтен колтыш
да, кеч
тора гыч суртемым ончалам манын, пӧрт шеҥгелсе йолгорно дене ошкыльо.
Эше кече лектын огыл, а кава волгыдо-волгыдо. Ала-кушто куку мура. Теве
Пекыллан
изиж годсекак пеш палыме корно. Шопкер чодыра деч умбакыже тиде корно уржа
пасуэш йомеш. "Умбакыже мылам тиде корно дене ошкылаш ок лий, мый тыште
йӱдым гына
коштын кертам. Кечывалым шкенан ял еҥ-влакым трук вашлиям. А мылам ялем гыч

нигӧн шинчашке логалман огыл", — Пекыл могай шыгыр илышышке верештмыжым
умылыш.
Корно гыч кораҥын, Тӧлдӧ эҥерым вончыш да теҥгечысе корем аҥым коден кайыш,
ял
марте шуйнышо курык тайыл дене ошкыльо. А курык ял деке лишеммыж семын
кӱкшемеш
да кӱкшемеш. Изиж годым Пекыл тыште ик гана веле огыл ече дене коштын, эҥер
воктене кушшо нӧлпереш мераҥлан оптышымат шындылын.
Тудын пӧртшӧ ял мучашеш верланен, да чарныде тушкыла онча. "Кузе тушто?
Мынярын
илат? Ала Ваня эргым пӧртылын? Ала тудо кудывечышке лектеш?" — ик шонымаш
почеш
весе ушешыже шочеш. Чонжо тыге вургыжаш тӱҥал кертеш манын, тудо тымарте
шоненат
огыл. Теве кудывечышке пӧрт гыч еҥ лекте. Шӱмжӧ кӱлтка: "Кӧ тиде? Ала
эргым?
Мӱндыррак, нимом палаш ок лий..."
Ял мыняр утларак помыжалтеш, тушто йӱк-йӱан тунар чӱчкыдынрак шокта. Тидыже
Пекыллан уто лӱдыкшым ылыжта. Тидлан кӧрак тудо мӱкшотарышке пӧртылаш лие.
Пӧрт шеҥгеч толшо Пекылым ужын, руш Вӧдыр ӧрмалген колтыш.
— Тый тиде кушеч тольыч? Йӧршын йомдарышым. Ялышкетак миенат чай?
— Тушко, — ик мутым гына пелештыш Пекыл.
— Шочмо ял, шочмо сурт кеч-кунамат шкешт дек шупшыт, — Вӧдыр шке шонымыжым
почо.
— Ну, кӧм ужыч?
— Тора гыч кудывечыштына ик айдемым ужым, но кӧжым пален ыжым керт.
— Таче, таче огыл гын, тиде кечылаште чыла рашемдет, — Вӧдыр ача чоным
эшеат
чотрак вургыжтара.

— Айда, Петр, кочкына. Вара тылат тышеч кайыман. Мый вет тышке кок кече гыч
веле
пӧртылам. Тунам адак толын кертат.
— Йӧра, Вӧдыр таҥ, пурлам да каем.
Писын гына мӱшкырыштым темыштат, Пекыл каяш тарванен ыле, Вӧдыр тудлан
кочкышым
погыстарыш да котомкашкыже пуртен пыштыш.
— Вӧдыр, мыйын илышем кызыт эн неле татышке толын шуын... Ульянам деч
лектын
кайымем годым тыгайышкак шуам манын шоненат омыл ыле. Тудын дене илыме
кечыла
ынде райыште лиймем гай чучеш. Тыште эсогыл возын малашат верем уке. Теве
тый
денет гына ласкан илышым. Ынде шудо каваныште малаш логалеш. Тыге порын
ашныметлан пеш кугу тау. Чыла тидлан мый, Вӧдыр, ӱмыреш таум ышташ тӱҥалам.
Иктаж-могай
пашат лектеш — вигак ойло, мый нимом ом ончо, чыла ыштем. Уло кумылын,
йывыртен
мием тый декет. А тачеш чеверын!
— Тынарак таум ыштымет ок кӱл. Кок кече гыч тол. Теҥгечысе семынак вашлиям.
Пекыл шаҥге ужмо каван воктек толын шогале, шинчажым корнышко виктыш, тушто
кӧм-гынат ужаш шона. Утларакше чодыра орол Васеполлам ужнеже. "Кызытат тудо
лесниклан ышта гын? — семынже шкеж деч шке йодо. — Такшым Васеполла уда еҥ
огыл. Тудын
дене шотым муаш лиеш. Да, таче тудын дене вашлийманак. Теве каванышке кӱзен
возам да ончен кием, шудо кокла гыч эскераш пеш йӧнан, тый еҥым ужат, а
тудо ок
уж. Кӱлеш еҥлан мом-гынат пелештет, а кӱлдымашыже, тыйым ужде, тыйын тыште
кийыметым палыде, воктечет эртен кая..."
Мыняре кийыш, Пекыл нигӧм ыш уж. Но садак ӱшаным ок йомдаре, онча да онча
корнышко. Васеполлам таче огыл гын, эрла, кумышто садак ужаш шона.
Киен-киен, Пекылын мӱшкыржат шужыш. Вӧдырын пуэн колтымо шыл падыраш ден
киндым
пурышт нале. Ынде кочкашыже пытартыш консерве банкыже гына кодо.
Кече касвелышке кайымеке, Пекыл каван гыч волыш да Тӧлдӧ эҥер сер деке
лишеме.
Тыште тудо кумдарак. "Очыни, колат уло. Кучен ончыман, мӱшкырым темаш
лиеш", —
шоналтыш да йырым-йыр ончале. Воктенжак тыгыде шертне воштырлам ужо.
"Мурдам ыштем, тунам колым кучен кертам", — шканже шке пунчале да, кӱсенже
гыч паккӱзым
луктын, воштырым пӱчкедаш пиже. Пызле укшым пӱчкын, оҥгым ыштыш да тушко
воштыр-влакым пижыктылаш тӱҥале. Шинчаже йоммешке тодышто. Чотак
пычкемышалтмеке, пеле
тодмо мурдажым вондерлашке шӱкале да каванышкыже малаш пӧртыльӧ. Шудо
коклаш
верланыш да, консерве банкыжым почын, кодшо киндыж дене тудым ястарымешке
кочко.
Тыгайлан тунемдымыжлан вашке гына мален ыш колто. Вуйыштыжо тӱрлыжат
пӧрдеш:
"Да, йӧсӧ тыге илаш. Чылажат шӧртньӧ кӧршӧклан кӧра. Чытыман, пӱйым пурын
чытыман..."
Ик жап гыч Пекыл шӱлышыж дене шудо коклаште шокшырак лие, омыжо шуаш
тӱҥале. Мален колтыш. Но тунамак шке нер йӱкешыже помыжалте: "Мо тиде?
Нерем мура? Ой, тиде сай огыл. Трук воктечем эртен кайыше еҥ нер йӱкем
колеш. Еҥжак ок кол гын,
пий-влак садак шижыт, нунат шке озаштлан шижтарен кертыт..."
Волгалтмеке, Пекыл чынжымак пий оптымо йӱкеш помыжалте. Кенеташте кушто
улмыжым
умылен ыш шукто. "А тиде пийже кӧн-гынат лийшаш, — Пекыл шудо кокла гыч
тӱжваке
ончале, тораштат огыл тупынь шогышо пычалан еҥым ужо. "Васеполла мо? Ой,
уке,
тудо огыл... Чу-чу, тиде вет Сайран. Чын, тудо", — шоналтыш да, шудым
кораҥден,
уло йӱкын кычкырале:
— Сайран, тиде тый?!
Тудо йӱк велышке савырныш да каван ӱмбач волышо Пекылым палыш:
— Пекыл! Тый улатыс. Кузе каван ӱмбак логалынат? — Сайран ӧрын колтыш да,
йолташыж деке чакемын, тудым ӧндале, эшеат виянрак опташ тӱҥалше пийжым
шӱрден кычкырале: — Лӧзмӧн, шып лий! Шып!
— Таче тыйым тышан ужам манын, шонен омыл ыле. Мый Васеполлам вучем... Да,
Сайран йолташем, ужамат, тый тудым алмаштенат, ынде тый чодыра орол
лийынат. Тиде
мылам келша! Моткоч сай тиде! Теве таче мый тиде каванеш йӱдым эртарышым.
— Каванеш?! — эшеат чотынрак ӧрӧ Сайран. — Кузе тидым умылаш? Мо, шылшышке
савырнышыч мо,
— Кузе кертат, туге умыло. А мый чынжымак тышан малышым. Пиет огыл гын,
эшеат
малем ыле дыр... Нимом палыде, воктечем эртен кает ыле, очыни. Вот туге,
Сайранем! Манметла, ынде мый тыгай илышышке логалынам.
— Ала-мо ӱшанашат аптыранем. Йӧра, кызыт кеҥеж, шокшо, а йӱштӧ телым кузе?
Ночко
шыжымат куштылго огыл. Тунам каван ӱмбалан мален от керт. Адак каван-
влакымат
имне вӱташке, фермылашке шупшыктен пытарат...
— О-о, тый шке йолташетым телымат, ночко шыжымат тыштак ашнынет мо? Такшым
тугай
марте шушашем нерген эше шкежат шоналтен шуктен омыл, а тый мыйын верчем
вуетым
кызытак пудыратылаш тӱҥальыч...
— А молан мӧҥгышкет от мий? Ванят пӧртылын. Тудым ужмет ок шу мо?
— Ваням пӧртылын?! Тудо мӧҥгыштына?
— Пӧртылын, имне дене пашам ышта. Кычкен коштмо имньыжым Айтук тудлан пуыш.
— Да, имне дене пашам ышта, манат? Оҥай, Ваня колхоз пашам ышташ пижын...
Вот
тиде уверетлан, Сайран, тылат пеш кугу тау! Шкенан велышке толмем годсек
Ваням
нерген шонкалем да шонкалем. Значит, тудо пӧртылын. Ну, могайрак лийын?
Кушкын
чай?.. — Пекыл куанен йодыштеш.
— Кушкын. Тӱҥалтыште йоча-влакым топым чумкедыл модаш туныкташ пиже, вара
пашашке кусныш. Тиде Айтук тудым имнян пашашке нале. Ынде суртышко пуым,
шудым, молыжымат эре имне дене шупшыктат.
— Да, илыш кузе вашталт толеш! Ваня эргым имне дене пашам ышташ йӧрен... А
мый
тудым пешак ужнем! Кузе тидым ышташ-а, Сайран тос? — ача чон вургыж ойла.
— Тыште нимо нелыже уке. Теве ончылнет корно шуйналтын, ошкыл тудын деке
мӧҥгышкет, эргычымат, ӱдырет ден ватетымат ужат...
— Сайран, мӧҥгышкем мылам корно петырналтын. Тойкеч ден мемнан коклаште
нимат
кодын огыл. Айда тидын нерген она кутыро. Тый мылам Ваням дене вашлияш
полшо.
Тый тудлан мыйын тыште улмем нерген шижтаре. Ачат толын, тудо тыйым пеш
ужнеже,
ман. А Тойкечлан мыйын нерген ик мутымат ит ойло.
— Йӧра, тачак йодметым шуктем.
— Ой, пеш кугу тау!
— Таушташ нимолан. Мый вашкем, кызытак шопкер отым ончен савырнем. Шудо деч
посна кодынам. Сайрак верыште Васеполла чыла солыктен пытарен. Йодметым
шуктыде ом
код.
— Мыят, Сайран, тыйын ончылнет яраш ом код. Мом-гынат порым ыштем.
Шонымаштем,
ме тый денет чӱчкыдын вашлияш тӱҥалына. Молыж шотышто варарак кутырена, —
Пекыл
Сайран дене кылым кучаш шонымыжым шижтарен кутыра.
Вачышкыже пычалжым сакышат, Сайран писын ошкыльо. Вондерла йымалне вучен
кийыше
Лӧзмӧн, Пекылым ончалын, изиш ырлалтыш да озаж почеш кудале. "Тачеш тек
ырле,
лишыл жапыште садак шкемым мыльгыж вашлияш туныктен шуктем, — Пекыл шке
семынже
шоналтыш. — Тугеже таче Ваня эргымым вашлиям! Толеш чай... У-у, мыняр
годсек
вашлийын огынал! Таче мурдам пидын пытарыман да коллан шынден ончыман. Ала
шот
лектеш? Ваням кол дене сийлаш лийже ыле...
Кодшо кочкыш дене мӱшкыржым темышат, мурдажлан пиже. Тудым пеш вашке пидын
пытарыш да вӱдышкӧ волтен шындыш. Кол ӧрдыж гыч каен ынже керт манын,
мурдан кок велешыжат меҥге-влакым кырыш.
Мурдам ончымо марте жапым эртараш кӱлеш манын, кушто-гынат коштын толаш
лие.
Кушко? Конешне, шӧртньӧ кӧршӧкым тойымо велышке. Тӧлдӧ эҥерым аҥышыррак вер
гыч
тӧрштен вончышат, корем мучко ошкыльо. Саде шоло воктене чылажат тошто
гаяк, нимогай вашталтыш уке. Пекыл корем дене умбакла ошкедыш. Ятырак
кайымеке, ик вере
тура серышке пургед пурымо кугу рожым ужо. Кок-кум метр наре кужытан
рокпӧртыштӧ
рӱдаҥше ведрам, пеле шӱйшӧ оҥа-влакым, кермыч орам ужо. "Кунам-гынат тыште
еҥ-влак иленыт. Мыламат йӧнештараш лиеш. Йӱран годым ик кечым гына огыл,
арня наре
илаш лиеш. Лишыл жапыште кӱлынак эрыктем, йӧнештарем", — шоналтыш Пекыл.
Жапым эртарен, коремым ончышт коштат, Пекыл мурдаж деке пӧртыльӧ. Тольо да
вигак
мурдажым шӱдырен лукто. Кол шувыртатыме йӱкым колын куаныш. "Уло! Уло! Арам
огыл
мурдам тодынам!" — шонен, мурда мучашым рудыш да колым шаршудышко оптале.
Лу утла пурен, кумытшо изиак огытыл, а молыжо нюкто ден пигуньо улыт.
"Тӱҥалтышлан
чыла йӧра. Нимо уке деч мӱшкырым темаш лиеш... Таче каслан эше кучем.
Ванямым
сийлаш ситарем", — Пекыл куаныш.
Мурдажым саде верышкак шындышат, ынде каванже ӱмбак кӱзен возо. Ик жап гыч
мурдажым адак терген ончыш, адак латвич колым луктын нале. "У-у, когылянна
теммешкына кочкаш ситарен кертам, — йывыртен шонкала эргыжым вучышо ача. —
Кас марте
эше ик-кок гана шынден кертам".
Эргыжым кӱктымӧ кол дене вашлияш шонен, тудо изи товарже дене мландеш лакым

кӱнчыш, тушко, шудо дене пӱтырен, эрыктыме колжо-влакым пыштыш, ӱмбачынже
адак
рок дене леведе да кукшо укшер дене тулым ылыжтыш.
Тыге толашен, жапым кече шичме марте шуйкалыш. Кӱктымӧ колжым солык дене
вӱдыльӧ да пундыш ӱмбалан пыштыш. "Ынде Ваням толшаш", — шоналтен, Пекыл
шудо
каванже дек пӧртыльӧ да корным эскераш тӱҥале. Эскерышыжла, мо нерген гына
ок
шонкале! "Ала огешат тол, ала аваже мыйын нергенем шуко удам каласкален?" —
вуйжым пудыратылеш.
Но теве уржа озым коклаште еҥ койылалтыш. Пекыл тӱткын ончаш тӱҥале, кӧ
улмыжым
палаш тырша. "Тудо! Ваня эргым! Ваня толеш!" — ачан чон вургыжалтен колтыш.
А саде еҥ писын лишемеш. "Ваня, моло огыл, Ваня!" — шоналтен, ончыко
тарваныш,
йӱкынак кычкырале:
— Ваня! Ой, Ваня! Тиде мый, ачат улам! Ит ӧр, ит лӱд! — Пекыл эргыж
ваштареш писын ошкылаш тӱҥале. Нунын коклаште шым-кандаш ошкыл кодмеке,
Ваня вучыдымын чарныш, нимом пелештыде, ачажым ончаш тӱҥале.
— Эргым, молан шогальыч? Тол, тол мый декем, — Пекыл, эркынрак ошкылын,
Ваняж
дек чакемеш.
Но Ваня тудлан лишемаш ыш пу, шкеже веле шеҥгеке чакналтыш да йӱкым лукто:
— Сай мо, ачай! Тый мыйым пеш чот ӧрыктарет. Молан мыйым тышке ӱжат? Шкенан
деке
от мие мо? Молан тыге? Тиде мыйым и лӱдыкта, и ӧрыктара. Мылам тидым кузе
умылыман? Тиде, ти.., ти.., — манят, Ваня шорташ тӱҥале, варажым эше ала-
мом каласаш
тӧчыш, ыш керт, логарже пышкемалте. — А мо, авайым, Такий шӱжаремым ынет уж
мо?
Нуно тылат огыт кӱл мо? А молан мыйым гына ужнет, мыйым гына шке декет
ӱжат? —
Ваня ачажлан шоныдымо-вучыдымо йодышым пуэда. Тидын годым шкеже шортеш,
шӱргыж
мучко йоген волышо шинчавӱдшым огешат ӱштыл.
— Ваня, Ваня, тый лыплане, ит шорт. Айда сайын гына, лачка чон дене
кутырена...
— ача эргыжым сӧрвала.
— Тый молан тыште улат? Мо, шылше лийыч мо? Ынде кожлаште шылын илынет мо?
— Ваня эшеат кочырак йодышлам пуэда. — Тыге гын, мый тый дечет лӱдам.
Йолташем-влак
пален налыт гын, мыйын нергенем нуно кузе ойлаш тӱҥалыт — тый тидын нерген
шоналтенат? "Шылше Пекылын эргыже! Шылше Пекылын ешыже! Шылше эрге..." —
манаш
тӱҥалыт. Школыштат палаш тӱҥалыт. Тений мый школышко кайынем ыле. Тыйын
тыгай
лийметлан ынде мый тушко ом кае. Туныктышо-влак деч вожылам. Вет нунат
мыйым
"Шылше Пекылын эргыже" манаш тӱҥалыт. Шканем тыгежак огыт каласе гынат,
садак
шке кӧргыштышт тыге шонат. Тылеч вара мыйым шке декет ит ӱж. Тыгай ача
мылам ок
кӱл. Мый теркына каем. Уке гын, тушто мыйым йомдарат. Авамат, Такий
шӱжаремат. И
йомдарат, и ойгыраш тӱҥалыт... — тыге мане да Ваня, ачажлан тупым ончыктен,
куржаш тӱҥале.
— Ваня! Нигушко ит кай! Ит вашке. Айда кутыралтена, — Пекыл адакат шаҥгысе
мутшымак тӱя.
— Авам йомдара, мый каем. Кутырымет шуэш гын, мӧҥгына мие, — шӧрын савырнен
шогалын, шӱлешт-шӱлешт ойла Ваня.
— Мо, Сайранын ойлымыжым ават пала мо?
— Мый авам деч нимом ом шылте, чыла ойлем. Тышке кайымем пала.
— Ваня, мылам тыйын полышет кӱлеш. Пешак йодам, мыйым колышт, уммылтарем,
колышт.
— Авам дене каҥашыде, мый тылат нимогай полышым ом ыште. Мый тый дечет
лӱдам, —
мане да изишлан чарналтыше Ваня адак куржаш тӱҥале. Мыняре чотрак торла,
тунаре
талынрак куржеш.
— Да, тыге лиеш манын, шоналтенат омыл ыле. Путырак туран савырале... —
Пекыл
ӧрын шоген кодо. — Ӱшан Элыкпаемлан гына. Тудо тидын гай мага огыл, ынде
кугемын, шке ушыж дене илаш тунемын, шонем. А шӧртньӧ нерген пален налеш
гын, эшеат
мый декем чакемеш. Тудым, Элыкпаемым гына, вучыман да чыла шотыштат чон
почын
мутланыман. Тугеже Элыкпаем пӧртылмешке тыште илыман. Тудым вучыман...

Колымшо глава
Кок уштыш шуйнышо Тӧлдӧ ялыште таче пеш шуко тӱньык гыч кавашке шикш тӱрген

нӧлтеш. Ӧрдыж ялла гыч толшо еҥ-влакым тиде чотак ӧрыктара, очыни. Но кунам
нуно
"Первомайск" колхозышто теҥгече ятыр ешлан пудат пеле дене угинде ложашым
пуымо
нерген пален налыт, ӧрмӧ олмеш тиде колхоз вуйлатыше-влакым мокталтен
кутыраш
тӱҥалыт ыле докан. Вет эше районысо ик колхозат шке калыкшылан угиндым
йоҥыштымо
ложашым пуэден огыл да кунам шалатен кертшашышт нергенат огыт пале. А
шергал
лекташ гын, чыла колхозышто гаяк шагал огыл еш пеле шужен ила. Районласе
яллаште
еҥ-влак олыклаште, чодыралаште да моло вереат кочкаш лийме шудым, поҥгым
кычал
коштыт, тӱрлӧ емыжым погат, выньыкым пидыт, регенчым кӱрыт да, уланрак
яллашке
наҥгаен, ложаш але кочкаш иктаж-мо дене гынат вашталташ тыршат.
Теҥгече эрдене ложашым налын пӧртылмекышт, Сакева тудым вигак шоктын да
ончылгочак леве вӱд дене нӧртымӧ вочкешыже руашым луген шынден. Кечывал деч
ончычак лугымо руашыже пеш эркын шуын. Пелйӱд эрталтымеке веле, тудо
нӧштылаш йӧрен шуын.
Суртоза пычкемышым ончен огыл, лампым чӱктен да руашвочкыжым коҥга ӱмбач
волтен,
кидшым-шӱргыжым леве вӱд дене мушкын, вара руашым нӧштылын. Угыч оварен
кӱзыжӧ
манын, тиде гана руашвочкыжым коҥга воктелан пӱкенеш вераҥден, а шкеже, пум
нумал пуртен, коҥгаш олтен. Эше кастене немырым шолтымышт годым ырыше возак
воктене шинчыше руашыже ындыжым вашке нӧлталалтын.
Сакева ынде киндым онаш тӱҥалын. Кугу олымбалжын ик мучашешыже кӱпчыкым
пыштен,
тудым яндар ӱстелшовыч дене леведын. Онымо сукырым пушкыдо мындер ӱмбаке
радамын
вераҥдылын.
Лач тидын годым Оня ӱдыржӧ помыжалте. Руашвочко воктене шогышо аважым ужын,
ӱдырын омыжо ӱштылалтмыла йомо да йывыртен кутыралтыш:
— О-о, мемнан авана киндым она! Кузе тидын годым мален кияш лиеш!
Шольыжат тидым ужшо манын, тудо Андрийым рӱзен-рӱзен кынелташ тӱҥале:
— Андрий, кынел, авана киндым она! Ончо: онен пыштыме сукыржо-влак мындер
ӱмбалне кузе моторын койыт! Помыжалт, шинчатым поч, Андрий! Теве вашке
авана коҥга
гыч шокшо киндымат луктеш! Теве ончал, Андрий, эше ик кинде мындер ӱмбаке
оналт
возо. Вара авана нуным киндыгольмо дене шокшо коҥгашке пуртен пышта, — пеле
помыжалтше шольыжым Оня кынелташ тырша, ушышкыжо мо толеш, тудым ойлыштеш.
Шинчажым почшо манынак, Оня ик йодышым шонен луктеш: — Андрий, тый
киндыгольмым ужынат? Палет, мо тудо тыгай?
— Тыйже ынде тидымат ом пале, шонет мо? — йоча верже гыч тӧрштен кынеле да
коҥга
шеҥгеке куржын колтыш. — Теве тудо, киндыгольмо. Тидын дене коҥгашке киндым
пуртен пыштат. А варажым, чеверген шумеке, шокшо киндым коҥга гыч тидын
дене луктыт! Авай, молан тый лампым чӱктенат? — ӱстембалне кӧршӧк ӱмбалан
вераҥдыме лампым ужын, Андрий йодо.
— Э-эй, шаҥге, руашым нӧштылаш тӱҥалмем годым, пычкемышрак ыле да тулым
чӱктышым. Ынде волгалтын, а мый лампым йӧрташ монденам, — йоча-влакын авашт
тулым пуале. — Тыланда киндым пукшынем да йырем омат ончо...
— А тиде киндыгольмым, Оня акай, кӧ ыштен, палет? — йодо Андрий.
— Палем, ачана ыштен. Тудо мылам эре ачанам шарныктара. Авайын ойлымыж
семын,
тудым ме чыланат пеш саклен кучылтшаш улына. Авай, туге вет?
— Туге. Тиде ачадан кидше дене ышталтын. Мыят тиде киндыгольмым кидышкем
налмем
еда тудым шарналтем. Ой, игем-влак, кызыт пеленда ачада лиеш гын, ме
тынарак
йӧсын огына иле ыле. Мом ыштет? Пуйырымаш деч кугу от лий, тудо пӱетымак
пудыртен пура, манеш калык. Ачадан кийыме верже мамык лийже. Ила ыле гын,
таче тудат
мемнан дене пырля угиндым тамлен онча ыле. Эй, Сайполла, Сайполла, эргыч
ден
ӱдыретым ончаш полшо. Таче мемнан пӧртышкынат куан толын. Угинде пайремым
ыштынена. Ожнысо семынак Тойкечмыт деке унала кайынена. Ятыр жап годсек
киндым кочкын огынал ыле. А пытартыш арнялаште ложашна ыш лий. Теве ӱдырет
ден эргыч
шӱгычмо уржам шолтен кочмышт нерген теҥгече гына мылам чон почын ойлышт.
Пален
нальымат, лӱдынак колтышым. Йӧра, кеч чыла сайын эртен, вет тиде вор
пашалан
шотлалтеш. Колхоз председательнан ватыже, Сакетъямал, нунылан тидым ышташ
ок
лий, манын ойлен, пасу гыч вӱден конден. Йӧратыме айдемем, Сайполлам, тыят
угинде пайремышкына тол, мемнан дене пырля лий, — пашаже шыгыр гынат,
Сакева марийжым шарналтыш да чарнен кертде кутыра да кутыра, а эргыж ден
ӱдыржӧ аваштын ойлымыжым пылышым шогалтен колыштыт.
— Авай, тыйын мутетым ачайна колын кертеш мо? — йодо Оня.
— Мый гын кертеш, шонем. Ӱдырем, тый теве вашке латик ийым темет, а эше
киндым
кышкен отыл. А мый, палет, индеш ияшем годымак первый гана киндым
пыштенам...
— А мо, авай, тиде пашам тылат лӱмынак кӱштеныт мо? Тый каласен кодет гын,
мыят
пыштен ончем ыле дыр...
— Уке, ӱдырем, ышт каласе. Туге миен лекте. Мый, палет вет, Изи-Агытан ялеш
шочынам. Мемнан-влакын шудым солымо олыкышт Киебак эҥер воктене ыле. Уло ял
саде
олыкым шке коклаштыже пайла да кажне еш шкаланже вочшо верыште шудым ямдыла
ыле.
Мемнан-влак: ковада, тудын лӱмжӧ Менай ыле, Вася кочада, моло кугурак-влак
ачана
ден авана дене пырля мыланна вочшо олыкышто шудым ямдылат ыле. А ме, изирак-
влак, пӧртеш кодына. Икана авам эрдене руашым луген коден. Тудо кечываллан
пӧртылмыж годым киндым пышташ шонен. Но кечываллан толмыжо жаплан руашыже
шуын
огыл. Авамет мылам ойла: "Руашым эскере. Кунам оварен кӱза, коҥгаш олто да
олыкышко мыйым ӱжаш мие". Икмыняр жап гыч руаш оварыш. Мый коҥгаш оптен
кодымо пуэш
тулым пижыктышым да авамым ӱжаш олыкышко куржым. Тушко миен шуым, ончем:
калык
моткоч шуко. Ик вере солат, вес вере кошкышо шудым удырат, южышт каванлат.
Ик
тӱшка деке мием — мемнан-влак огытыл, вес тӱшка деке чакемам — адакат весе-
влак.
Шкенан-влакым кычалын куржталын нойышымат... Ушыштем эре икте пӧрдеш: "Пуэм

йӱлен пыта, руашат шуын овара да вочко гыч ташлен йогаш тӱҥалеш. Авамым ом
му
гын, кинде огешат кӱэшталт. А молан шканем пышташ огыл? Садак кертам!
Авамын кузе ыштымыжым ик гана веле огыл онченам!" Содор мӧҥгына куржын
тольым.
— А молан тунам тӱшкалан шелалтын соленыт? А кызыт чылан пырля солатыс...
— Эй, ӱдырем, тунам вет колхоз огыл ыле. Кажне ешын шке олыкшо лийын. Мо,
тыланда школыштыда тидын нерген ойлен огытыл мо? — Сакева ӱдыржӧ деч
воштылал йодеш.
— А-а, шарналтышым, шарналтышым. Тендан годсым вес семынже "единоличное
хозяйство" маныныт... — Оня школышто колмо мутым шарналтыш.
— Лач туге, лач каласен пуышыч. Тунам кажне еш посна озанлык дене илен...
Ну,
мыет олык гыч куржын тольым. Ончем: коҥгаште пу йӱлен пытен, руашат изиш
гына
йоген огыл. Мый коҥгашке кодшо пум кудалтышым, кидемым мушкым, изи пӱкеным
шындышым, руашвочкышко тагына гыч ложашым йоктарышым да лулем тоя дене
руашым пудыраташ тӱҥальым.
— А молан изи пӱкенжым шындышыч? — Оня адак йодеш.
— Эше изи улам ыле, уке гыч руашвочко тӱрышкӧ ом шу. Руашышкем ложашым
оптен лугышымат, тудо чотак нугыдеме, лулем тоям пыкше тарватылам. Ынде,
шонем, киндым
онаш йӧрышӧ лие. Руашвочкем леведымат, руашын угыч нӧлталтмыжым вучышым.
Нӧштылмӧ руашем эркын нӧлталалте. Коҥгашке адак пум кудалтышым. Сондык
ӱмбачын
ик мындерым нальым да олымбалан шарышым, яндар ӱстелшовыч дене леведым.
Тиде
онымо киндем вераҥдаш. Ындыжым киндым онаш пижым.
Кидем эше изи. Ик сукырлан ситышашлык руашым руашвочко гыч ныл-вич гана
налын
пыштем. Седе руашым тагынаш пӧрдыктылам. Тыге ик киндым чумыртылам. Тудым
кок
кидем дене налын, мындер ӱмбаке кусарен пыштем. Тыге ик сукырым, весым,
кумшым... Нуно авамын онымылак койыт. Тыге руашвочкысо руашем пытымешке,
кӱпчыкем
теммешке онымо киндем йыгыре-йыгыре оптышым.
Тиде жаплан коҥгаште пуэм адак йӱлен пытен. Тусо шӱйым коҥга ончыко
тулвондо дене удырен кондышым. Вара помылам нӧртышым да коҥга пундашым
йытырайышым. Помыла
вурго ыра, кидем когарга. Тудым ночко лустыра дене нӧртен, йӱкшыктен
толашем.
Кеч-мо гынат коҥга пундашем сайынак эрыктышым. Ынде онымо киндым кольмо
дене
коҥгашке пуртен оптыман. Уло ӱнаремым чумырен, ик киндым коҥга кӧргышкӧ
пуртен
пыштышым. Весымат вераҥдышым. Тыге уло вием дене тыршен, чыла сукыр шокшо
коҥга
кӧргышкӧ оптен кертым. Авай семынак, тулан шолгым ӱмбаке кукшо чырам
пыштышым,
да тудо тунамак йӱлаш тӱҥале. Тиде коҥга кӧргым эшеат шокшемдаш полшыш.
Ончем:
киндем койын чеверга. Ик жап гыч йӧршынжак йӱлен пытыдыме чырам возакышке
кусарышым. Ынде коҥга аҥым саслоҥга дене петырышым.
Тидын деч вара пӧрткӧргым эрыктышым, кӱпчыкым верышкыже, сондык ӱмбаке,
пыштышым. Варажым, саслоҥгам кораҥден, киндем ончальым. Кажне сукыр оварен,
чеверген.
Тидым ужын, шкежат пеш куанышым, чонем кавашке нӧлталтме гаяк лие. Кузе от
йывырте! Эше индеш ияш гына улам, мыйын йолташем-влак уремыште модышпӧрт
дене модыт, а мый киндым кӱэштынам!
Тидын годым капка гылде-голдо шоктыш. Окнашке ончальым — авам. Пӧртышкӧ
пурыш да
вигак руашвочко деке ошкыльо, тарватал ончыш, а тудо йӧршын куштылго. "Ала
тый
шке..." малдыш да тупем вӱчкалтыш, ныжылгын ӧндале. Куанымем дене мыйын
шинчавӱдемак лекте. Тидым ужын, авамынат шинчаже вӱдыжгыш. Мый туге
йывыртенам, туге
йывыртенам — пелештенат ом керт, шӱлыш корнемак петырналтмыла чучеш. Теве
тыге
мый индеш ияшем годымак киндым кышкышым. Тиддеч вара шыгыр паша годым эре
мылам
пыштыкташ тӱҥальыч. Кидемат, йолемат возын огытыл, мыйын кӱэштме киндым эре
моктен кочкыныт. Тыге эркын-эркын чылажланат тунемым. Теве тыят, Оня
ӱдырем, кунам-гынат первый гана киндым кӱэштат, моло сомылымат ышташ
тунемат. Тыгак Андрият
мом-гынат шкевуя ышташ тӱҥалеш. А изи годым шканет кугыеҥ пашам пуат гын,
йывыртет веле.
Андрий нержым нӧлтышташ, вуйжым пӧрдыктылаш тӱҥале, южым кӧргышкыжӧ налеш
да
келгын шӱлалта.
— Авай, пӧрткӧргышкына путырак тамле пуш теме. Тиде кинде пуш, кинде там,
авай!
— йоча йывыртен ойла.
— Ой, эргым, нерет путырак сак улмаш! — аваже тудым ӧндале, вӱчкалтыш. —
Мыят
шаҥгак шижым, но ожнысо нерген каласкалымемлан кӧра тыланда шижтараш шым
шукто.
Ой, игем-влак, ток илышым вучен шуктышна коеш! Таче мемнан уло Тӧлдӧ ялна
кинде
там дене пушлана, уло ялна кинде таман! — суртоза шке куанжым тӱжваке лукте
ок
чыте.
Тидын годым пӧртӧнчылнӧ йол йӱк шоктыш, да Андрий ден Оня, верышт гыч
тарванен,
омса велышке куржын колтышт — омсам почын пурышо Ваням куанен вашлийыч.
— Сай улыда! Поро Эр! — весела йӱк дене саламлалте рвезе, Андрийым шокшын
ӧндал
колтыш да шке сомылжо нерген мутым лукто. — Ме чыланат тендам вучена да
вучена.
Миен ышда шуат, авам "Шке пеленетак кондо" манын, мыйым поктен колтыш.
Айста,
тарваныза!
— Ой, Ваня, ӱжашак толынат. Ме шкеак миена ыле. Палет, мыят киндым
пыштенам.
Пыртак вучалте, ынде шукак кодын огыл. Киндемжым коҥга гыч лукде ок лий...
— Сакева порын кутыра.
— Йӧра, вучалтена, — вашештыш Ваня.
Шукат ыш лий, суртоза коҥга гыч киндым лукташ тӱҥале. Кажне сукыржым тиде
ганат
яндар ӱстелшовыч дене леведме кӱпчык ӱмбалан опта. Андрий ден Оня кинде деч
огытат кораҥ, тудын тамле пушыжым шӱлат.
Сакева чыла киндым луктат, иктыжым ӱстембаке конден пыштыш.
— Поро Кугу Юмо! Пуйырышына, Суксына-влак! Тыгай жап марте илен шуаш
полшымыланда кугу-кугу тау! Ончыкыжым тенийысе семын шужен илыме деч
аралыза, киндымат шочыктыза, мемнан вуйлатышына-влакланат порылыкым,
акыллыкым пуыза. Бысмыла! Рыскалым пуыза. Тений поген налме, шийын,
йоҥыштен, мыланна пуымо угинде ложаш дене
пыштыме первый сукыр киндым шулына, — манят, Сакева, пурла кидышкыже кӱзым
нале,
тудым сукыр йыр пӧрдыктен, шокшо киндым кокыте пӱчкӧ, варажым кок пелым
кандаш
осылан шульо. Нуным пулашкаш пераҥдыш да кажнышкыже эше Сакетъямалын пуымо
ӱйым
пӱчкын пыштыш. Вара йоча-влаклан ӱстел коклашке пурен шинчаш шӱдыш. Кок
кидше
денат кинде осым кучен шогалят, ик жаплан шыпланыш, вуйжым кӱшкӧ нӧлтале да
кенета молемше йӱк дене кумалтыш мутым лукто:
— О-о, поро Кугу Юмына, поро Суксо ден Пуйырышына-влак! Таче мый, тулыкеш
кодшо
ешын вуйлыкшо Сакева, тендан ончыко, кидешем угинде осым кучен лектын
шогалынам
да, чыла мутшымак ом пале гынат, кумалтыш ойым каласынем. Чонем гыч лекше
мутем,
пореш пыштен, пореш касарыза. Уло ял калыкна дене пырля погынен ӱдымӧ
шурнынам
порын ончен куштымыланда путырак кугу таум ойлем да ончыкыжымат тыгаяк поян
лектышым пуыза манын, ӧтынен кумал йодам. Икшывем-влаклан тазалыкым,
эсенлыкым пуыза, ачаде кушшо Оням ден Андриемым ончен кушташ полшыза, нуным
ушан-акыланым ыштыза. Чыла велымат перкем пуэн шогыза. Тыге порын
полшымыланда кугу таум ойлена,
эше ик гана чылаланнат таза-эсенлыкым, кинде перкем, татулыкым, рыскалым
йодына!
Амен! — Сакева мутшым кошартыш да кидысе киндыжым пурлын, ӱстембалне
шинчыше
теркем, яндар шовыч дене кучен, кашташке шындыш. Тидын почешак эше вес
сукырым
шаҥгысыж гаяк шуледыш да йоча-влаклан кучыктыш, ӱян теркем ончыкышт шӱкале,
кинде шултышыш ӱйым пышташ кӱштыш. Изишак вучалтышат, Сакева лыжган
кутыралтыш: —
Ну, игем-влак, Ваня, киндына могайрак лийын? Тамле?
— Пеш сай, путырак тамле! — Андрий куанен вашештыш.
— У-у, мыняр годсек тыгай киндым кочкын огынал! Кунамжым омат шарне, — Оня
аважын чурийышкыже туран ончале.
— А мый шарнем, — авашт вашештыш. — Пытартыш гана Ӱярня пайремлан мелнам
кӱэштынам ыле. Киндым тугодсек кочкын огынал. Эре шӱр да пареҥге дене
илышна. Тений
тунарак йӧсым огына уж, Шумат Эрбылатовична огеш шужыкто, шонем. Мый тудлан
ӱшанем.
— Школ гыч кайымыж годым ме Шумат Эрбылатовичым чаманен шортна. Тудым икте
кодде
йӧратенна, — Оня чылаштым ончен ойла.
— Ынде теве председатель лиймекше, чыла калыкын йӧратыме еҥже лийын, —
Ванят
мутланымашке ушна. — Онян аваже, ынде мемнан деке тарванена. Мемнан дене
кочкашдат вер кодшо, — йоча шыргыжале.
Оня ден Андрият аваштым ӱжаш тӱҥальыч.
— Кочкын темда гын, чечас тарванена, — манят, Сакева кашта гыч чевер
тувыржым
волтен чийыш, икшывыже-влакланат сайрак вургемыштым чиктыш да каяш ямдылалт
шуыч.
Ванямытын суртышт деке веселан кутырен лишеммышт годым кенета капка комдык
почылто да тушеч Тойкеч ден Такий лектын шогальыч.
— Теҥгачак ӱжмӧ унана-влакым пыкше вучен шуктышна. Нунын деч посна итат тол
манын ойлен, Ванямымат налаш колтышым, садак уке улыт. Шке семынем "Ынде
угиндыштым кочкынак толыт" шонем. Йоҥылыш ыжым лий, очыни. Ваня, каласе,
туге вет? Тый,
унам ӱжаш мийыше еҥ, нунын деран мӱшкыретым темен толат вет?
— Киндынам коҥга гыч лукде, авызлен ончыде, суртна гыч она лек", — мане
Сакева
акай. Вучаш перныш. Мый тореш лийын шым керт, — Ваня аважлан умылтарыш.
— Такшым мый нигӧм ом вурсо. Чын ыштенда. Чыла сай, чыла келша. Айста,
шерге
унам-влак, пурена, — манят, Тойкеч Сакева деке чакеме да кок кидшымат
шкенжынышке нале, тудым шкеж дек шупшыльо, ӧндале. — У-у, могай мотор
тувырым чиенат!
Онянат тувыржо путырак мотор! Чевер вургемда дене тендам тора гыч ончен,
ыжымат
пале. Андрийда таче эшеат кугеммыла коеш. Да, чынак кушкын Андрийда! Ванян
тӱҥал
пуымо саде модыш тудлан кап-кылжым вияҥдаш, кугемаш полша докан. Ну, шерге
унам-влак, айста пӧртышкӧ пурена, — кӧргӧ чонжым кандарен, веселан
кутыралтышат, Тойкеч тошкалтышке кӱзаш тӱҥале.
— Теве тиде мемнан костенечна! — Онян аваже солык дене вӱдыл кондымо эше
шокшо
киндыжым ӱстел покшеке намиен эплын пыштыш. — Таче тудо мемнан эн кугу, тӱҥ
сийна! Ончыкыжым иктынат ӱстелже кинде деч ынже ойырло, уло калыкын ӱстелже
киндан
лийже! — Сакева вуйжым савалтыш да ӧрдыж олымбалан верланыш.
Тойкеч йоча-влакым ӱстел йыр вераҥдыш, шокшо шӧрым темыман коркам шындылме
ушоҥам нунын ончыко конден шындыш, а Такий угиндым оптымо вес подносым
нумал тольо.
Тойкеч Юмо-влакым лӱмышт дене каласыш, угиндым ончен кушташ полшымыштлан
нунылан
кугу-кугу таум каласыш да, пиалым, перкем йодын, шке мутшым кошартышат,
чылалан
кочкаш тӱҥалаш шӱдыш. Тудат тиддеч ончыч кумалме теркежым авагашташке
нӧлтале.
Озавате шолтымо шӧрым ӱстембаке конденак шога, пала: Сакевамытын ушкалышт
уке,
да Андрий ден Оням шӧр дене теммешкыштак сийлынеже.
— Шӧр дене кочса. Теве вара, модын пурымекыда, муным шолтен пукшем. А вет
ятыр
годсекак тыге толын огыдал ыле. Ынде толашак тыршыза, ожнысына семынак
пырля
илаш тӱҥалына...
— Тойкеч шӱжар, палет, мый мо нерген шонем: правленийысе-влаклан угинде
дене
чайым йӱкташ кӱлеш. Вет тачысе пайремнам лач нуно тӱҥал пуэныт. Айда
киндынам
налына да нунын деке каена. Иктаж лишылрак суртышто чайым шолтен, вигак
правленийышке шолшо самовар да угинде дене миен пурена да чайым йӱктен
кодена Пектемыр
чӱчӱланат, Шумат Эрбылатовичланат. Иктажышт тушто уке гын, ӱжыктен кондена.
— Мый оет дене келшем. Келша мылам тыгай ой, — Тойкеч шыргыжал вашештыш да
мо
кӱлешым ямдылашат тӱҥале.
Пеш вашке нуно правлений пӧрт велке лектын ошкыльыч. Ик суртыш пурен,
чайымат
шолтышт. Шке суртышт ончылно шинчыше вате-влак нунын — самоваран-влакетын
кушко
да молан кайымыштым пален нальыч, да шкештат тыгак ышташ келшышт. "Вучыза,
меат
тендан дене пырля миена" манын, ятыр ӱдырамаш шке суртышкыжо пурыш, кӧ
шокшо
киндым, а кӧ мӱйым темыман атым налын, Сакева ден Тойкеч почеш правлений
велышке
ошкыльыч.
— Пагалымем-влак, тендан тыршымыланда кӧра таче ятыр ешыште угинде пайрем
тарванен, — правлений пӧртыш пурен шогалмекышт, ойла Сакева. — Ме тендамат
тышке ушынена, шокшо кинде дене чайым йӱкташ лийна. Ида ӧр, порын вашлийза
да ик ӱстелдам
ястарыза: теве самоварнам шындена, ӱян, мӱян атына-влакым, кинде теркенам
вераҥдена.
— Теве Шумат Эрбылатовичын ӱстелже яра. Тудынеш вераҥдена. Шкеже кызыт гына
колхоз амбар велышке лектын ошкыльо. Угинде дене толында гын, отказаш ок
лий. Такшым Шуматнажат тыште лийже ыле. Экай, самырык улат, ӱжын кондо
тудым, — Пектемыр
учетчикшылан каласыш.
— Чечас ӱжын кондем, — манят, рвезе писын лектын ошкыльо.
Тидын годым эше кум-ныл ӱдырамаш шке нумалтышышт дене толын пурышт. Нуно,
порын
кутырен, мыскарам ойлыштын, эше вес ӱстембаке кочкышым оптышт.
— Ой, вате-шамыч, тыгай нергенже шоненат омыл, — Пектемыр пӧрт покшелне
шогышыжла кутыра.
Тидын годым поснак вучымо Шумат Эрбылатович ден тудым кычал кондаш колтымо
Экай
толын пурышт. Колхозын вуйлыкшо, тыште эше нигунам вашлийдыме сӱретым ужын,
веселан кутыралтыш:
— Кокай, акай, шӱжар-влак! Угинде пайремна тугеже правленийышкынак толын
пурен,
манына мо?
— Туге, Шумат шольо, туге, — Сакева кугурак семын шыргыжал вашештыш колхоз
председательлан.
— Ну мо, толын гын толын. Тыште нимо удаже уке. Чон йодмым ыштыман.
Шонымаштем,
тендам тышке поро чонда, сай шонымашда конден. Тау толмыланда! Тений поген
налме
шурно дене пыштыме киндым да мӱй дене чайым авызлен ончаш пуйыралтын улмаш.
Кугу-кугу тау! Тачысе кече — идалык мучко пӱжвӱдым йоктарен ыштыме пашан
пайремже.
Тудын дене чыладамат саламлем! Ончыкыжым угиндым первый гана кочмым пӱтынь
колхоз дене палемдаш тӱҥалына. Тидым вучен илыме пайремышке савырена. Ну,
акайшӱжар, кокай-влак, кӧ чыладам тышке кондаш ойым лукто?
— Сакева акай, тудо тидым ышташ ойым пуыш, — Тойкеч йӱкшым кугемден
каласыш.
— Ну вот Сакева акайнан ойжо почеш шочыктымо пайремым ме ий еда палемдаш
тӱҥалына. "Ой-каҥаш" тетрадьышкынат тудын лӱмжым серена, — Шумат
Эрбылатович куанен
кутыра.
— Айда серыза веле. Мылам тидыже шергырак: те, правленийысе-влак, нигунамсе
деч
чот шке калыкда деке мелын савырненда. Тыланда кугу тау! — Сакева чон
куанжым
луктын ойла. — Шумат Эрбылатович, угиндым кочкын ончаш погынымо
ӱстелтӧрышкӧ
шичса, — ӱжӧ тудо колхоз вуйлатышым.
Шумат ӱстел вуеш верланыш, кидышкыже кинде осым нале да верже гыч кынел
шогале.
— Марий-влак умшашкышт у кочкышым налме деч ончыч тыге ойлат: у кочкыш —
тошто
умша, вес ий тылеч эр! А мый тиде ойым, тачысе илышналан келыштарен,
тыгерак савыралнем: тошто умша — у кочкыш, вес ийыште тудо мемнан деке
куштылгынрак толжо!. Теве шукертат огыл тышке толшо-влак гыч ятырда мыйын
ончылнем, шинчавӱдым
йоктарен-йоктарен, ложашым йодын шинчышда. Тунам мыят тендан дене пырля
чонем
дене шортынам. А таче теве тендан куаныше, весела чурийдам ужам да пеш
йывыртенам. Чылажланат тауштен, сайым гына тыланен, угиндыда дене чайым
теммешкем йӱмем
шуэш, — манят, колхозын вуйлыкшо верышкыже волен шинче да ончыкыжо
чайгоркам
шупшыльо.

Коло икымше глава

"Первомайск" колхозын, пеле шужен илыше еш-влаклан киндым пуаш манын, шуын-
шудымо уржам тӱредмыжым уда пашалан шотлышо еҥат улмаш. Тыгай еҥ иктаж-
кушто пелне,
Тӧлдӧ ялыште ок иле манын ида шоно, тудо "Первомайск" колхоз гычак, тыште
ончен
куштымо киндым кочкын илыше айдемак. Но мом ыштет? Улыт эше мланде ӱмбалне
тыгай
еҥ-влакат. Нуно эре шишланен коштыт да шке умылымышт семын мо удала чучеш,
тудын
нерген уверым пеш вашке кӱлеш верышке намиен шуктат. Нунын пиалешышт тӱрлӧ
уда
уверлам погышо вержат уло. А увертарымыштлан саде верыштет нунылан оксамат
тӱлат. Тиде шакше пашашт дене еҥ-влаклан удам ыштымышт нунылан керек, эн
тӱҥжӧ —
кӱсенышт гына оваргыже.
Тӧлдӧ уверзат калыклан угиндым пуымын эрлашыжымак пеш эр кынелын да пакча
шеҥгел
йолгорно дене Калтасашке лектын ошкылын. Тиде сомыл дене тудо ик ганат
калык
коштмо корно дене ок кае. Эреак коремым, чодыра тӱрым але олыкым ойырен
налеш.
Шочмо шольыжын полшымыж дене уверзылан ышташ тӱҥалмыж годсек тудо иктым пеш
чот
умылен: кушко да могай сомыл дене коштмыжым ик еҥат палышаш да ужшаш огыл.
Теве тачат Тӧлдӧ уверзет Калтаса шӱгар воктеч эртыше йолгорно дене изи
эҥерын
кок могырешыже кушшо нӧлперышке толын шуо да вигак вондерла коклашке пурен
йомо.
Умбакыжым лоп вер гоч эртыше йолгорно тудым кожерышке, вара Калтасашке
кондыш.
Урем гоч писын вончыш да уверзе палыме пӧртышкыжӧ миенат пурыш.
— А-а, тиде тый тольыч? — пӧлем оза омсам пералтен пурен шогалше еҥым
шыргыжал
вашлие. — Мо шарнем, тый эре тыге пеш эр толат...
— Эрдене кӱлдымаш еҥ-влакым от вашлий, — воштылал вашештыш Тӧлдӧ уверзе.
— Вует ышта, мутет чын, — военный вургеман пӧръеҥ шаҥгысыж семынак шыргыжал
ойла. — Мемнан еҥ-влаклан чылаштланат тый гаетак чоя да ушан-акылан лийман
ыле...
Айда эртал лишкырак, пӱкенеш шич, ноенат чай?..
— Ынде тыге кошташ тунемынам, — пӱкенеш верланышыжла, лыжган кутыралтыш
толын
пурышет.
— Ну, каласкале, а мый сералтем. Могай уверым кондышыч?
— Мемнан колхозышто уржам тӱредыч да, кылтам еҥ-влакын мончашышт коштен,
эрлашыжым идымеш шийын, уржа пырчым вӱд вакшеш йоҥыштышт. Тиде кечынак
ложашым колхозник-влаклан ведомость дене шеледышт. Моло годым угинде пырчым
Янаулышко, казна
амбарышке, намиен кодат ыле. Тидын деч вара гына колхозник-влаклан пуат
ыле. А
тений государствылан ик пырчымат намиен ышт кодо...
— О-о, тиде гана могай кӱлешан уверым конденат! Тиде пеш сай! Пеш сай... —
уэшпачаш ойлыштеш уверым погышет. — Молодец! Кодшо ганасе уверетат пеш
кӱлешан ыле.
Кумалме нерген... Понимаешь, чыла вереат кумалаш чарыме, а тӧлдӧ-влак
куралмаштак кумалаш тоштыт...
Тачысе увержым тыге моктымылан куанен. Тӧлдӧ гыч толшет верже гычат кынел
шогале, серыше деке чакрак лийын, рашемдалаш тӱҥале:
— Кум гектар наре пеле лийше уржам тӱредыч, шуаш ышт пу...
— Тый индеш шагат шумешке иктаж-кушто жапым эртарен кошт да саде палыме
пӧлемышкет тол. Тушто тыйын налшашет уло, шонем. Токасе уверетлан, кумалме
нерген ойлыметлан...
Тидын годым омсам вес велым пералтышт.
— Ну, тачеш чеверын, — йӱкым кугемден пелештыш ӱстел воктене шинчыше
пӧръеҥ. —
Мый декем толыныт. Ит нере, адак тыгай шергакан уверым кондо...
Тӧлдӧ марий вуйжым кылымдыж марте волтен чеверласыш да омса деке писын
ошкыльо,
ваштарешыже пурышо еҥлан чурийжым ончыкташ огыл манын, пӧлем гыч ӧрдыжкӧ
ончен
лекте.
Тудо коридор дене уремышкыла ыш ошкыл, а кудывечышке лекте. Тыге коштмо
годым
еҥым от вашлий, кудывечысе капка гыч изуремыш лекташ лиеш. "Да, таче толмем
пайдале лие, уверем пеш моктыш, — куанен шкеже. — Очыни, шагал огыл тӱлат.
ЙошкарОлашке кайыше шольымлан кугу таум ыштыман. Лач тудо вет мыйым тиде
пашашке ушен
кодыш. Тудо огыл гын, мыйым нуно налыт ыле мо? Ой, уке, шкежат нимом ом
пале ыле
тыгай паша нерген. Тыште ны уто нелытым от нумал, ны кужу корным от тошко.
Пылышет сак лийже, шинчат пӱсӧ лийже, сайын ужшо, адакшым нунылан могай
увер кӱлмым
ойырен мошто. А мый орадыжак омыл, ушем сита..."
Ик жап Калтасан шыгыр уремлаж дене перныл коштат, еҥ-влакым ужалаш тунемшет
шаҥгысе пӧрт деке пӧртыльӧ. Тиде гана тудын коридорышкыжо пурыш да вес
омсам тӱкалтыш. "Пурыза" манмым колят, пӧлемышке пурыш да тусо изи окнам
пералтыш. Тудын
петыртышыже почылто, тушеч пӧръеҥ йӱк шоктыш:
— Номерет могай?
— Шӱдӧ латкумытан.
Ик тат гыч окнаште кагаз ластык койо да тунамак саде йӱкак шӱдыш:
— Шке номерет ваштареш тамгатым пыште.
Койдымо еҥ ик кидше дене тамгам пыштыман кагазым нале, весыж дене Тӧлдӧ гыч
толшылан оксам шуялтыш. Тудыжо оксам руалтыш да йолаш кӱсенышкыже пӱтырен
чыкыш,
пӧлем гыч содор лекте. Адак шаҥгысыж семынак кудывече капка гыч изуремыш
ошкыльо.
Эрлашыжым эрденак Тӧлдӧ ялышке яраимнян милиционер тольо. Тудо колхоз
правленийышке корным кучыш. Пӧртыш пурымеке, председательым йодо.
— Мый улам, — Пектемыр дене кутырышо Эрбылатов йӱкым пуыш.
— Мыланна коктын гына мутланыман, тидлан келшыше верым муын кертыда? — йодо
милиционер.
— Воктенсе пӧлемыш каена. Такшым тушто пычкемышрак да нимогай порядке уке.
Правленийна йоча яслеш верланен. Тений шыжылан шканна вес пӧртым чоҥен
шуктена.
Изи пӧлемышке пурымеке, Эрбылатов милиций вургеман еҥлан шинчаш пӱкеным
ончыктыш, а шкеже окна янакаш эҥертен шогале.
— Колыштам, — мане председатель.
Милиционер сумкаж гыч кагаз ластыкым луктат, тудын кӱшанже сераш тӱҥале.
Эрбылатов тушто кугу буква дене возымо "Протокол" мутым лудын шуктыш.
— Йоҥылыш ом лий, шонем. Фамилийда Эрбылатов вет?
— Туге, — манят, председатель шке лӱмжым, фамилийжым да ача лӱмжым
тичмашнек каласыш: — Эрбылатов Шумат Эрбылатович. Башкирийысе марий-влакын
фамилийышт ден
ача лӱмышт эре икгай лиеш. Молан фамилийым ача лӱм гыч ыштат?..
— Татар улам гынат, мый тидым палем, — малдышат, милиционер умбакыже
кутыраш
тӱҥале: — Шумат Эрбылатович, мемнан деке тыгай увер пурен. Мыйым лӱмын
тидым рашемдаш колтышт. Тендан колхозышто пеле шушо уржам тӱредме, казналан
ик пырчымат
колтыде, шке калыкланда ложашым йоҥыштен пуэнда. Тиде чын?
— Чын. Шымле утла ешлан ведомость почеш кажныжлан коло ныл килограмм дене
пуышна. Шуко ешын кочкашыже нимоштат кодын огыл. Колхоз амбарнат пустаҥын
ыле, калык
кечын, киндым йодын, мый декем толеш. Ме киндым чыла вереат кычална,
районым
вуйлатыше-влак декат коштынна. Но нунат полшен ышт керт. Кочкаш укелан кӧра
йоча-влак кӱпашак тӱҥальыч. Тидлан верчынак колхозникна-влакын тӱшка
погынымаштышт
уржам тӱредаш пунчалым лукна.
— Ведомостьдам ончыктен кертыда? — йодо милиционер.
Эрбылатов счетовод деке коштын тольо.
— Так, тиде ведомостьда, а тидыже могай кагаз?
— Погынымашын протоколжо, — кӱчыкын вашештыш Эрбылатов.
— Тиде кагазда тыланда полша шонеда? — милиционер Эрбылатовым игылтмыла
шыргыжалын ончале.
— Полша, ок полшо, тудо тӱшка погынымашын пунчалже. Колхоз илышыште тудо —
эн
кугу оза! А мо, те протоколым ынеда нал мо? — Эрбылатов йӱкшым кугемдыш.
— Налын кертам. Шкаланда тудо ок кӱл мо?
— Мемнан кок экземпляр уло. Иктыжым пуэм. Обязательно шке тӧрат-влаклан
ончыкто.
— Йодмыдам шуктем, — манят, милиционер кок кагаз ластыкымат шке сумкашкыже
пыштыш. — Мыйын моло йодышем уке. Шкеже мом каласынеда?
— Тетла нимом. Иктым гына палынем: мыланна мом вучыман? Теже кушечын
толында?
Вургемдам ончем, да милиций пашаеҥла койыда, а такшым уржам тӱредмым
милиций
тергышаш огыл, шонем. Те вес организаций гыч улыда, манам шканем шке.
— Ах-ха-ха, — воштылалят, Калтаса гыч толшет мутым шуйыш: — Тидым гына
каласен
кертам: шуко вучаш ода тӱҥал. А тендан дене, Шумат Эрбылатович, эше ик
ганат
вашлийын огынал ыле. Ынде палыме лийна. Тачеш чеверын, Шумат Эрбылатович, —

пӧлем гыч лекшыжла, милиционер порын кутыралтыме шотым ыштыш. Варажым вигак
шке
имньыж деке ошкыльо.
Кугу пӧлемеш кодшо-влак чылан Шумат велышке шинчаштым виктарышт, тудын деч
мом-гынат колнешт. Эрбылатов шкежат тидым шижеш да вигак кутыраш тӱҥале:
— Калыклан киндым пуымына нерген кӧ-гынат кӱлеш верышке увертарен шуктен.
Такшым
мый изишак тогдаем. А тиде еҥ тергаш толын...
— А мом кутыра? — але гына правленийышке толын пурышо ревизор Кутлуметов
шокшештын йодеш.
— Нимом тугайым ыш ойло. Тӱшка погынымашнан протоколжым ынеж нал ыле.
Ведомостьнам, тушто подпись-влакым ужат, вигак лыпланыш. Мый нимом ыжым
шылте. Мутланымына нерген протоколым серыш да тушан кидем пыштыктыш...
Лишыл жапыште тендам кушко-гынат ӱжыт, малдыш.
— Шумат Эрбылатович, нимо деч ида лӱд, идат тургыжлане. Тыгай пашам ышташ
сайлен
шогалтеныт гын, чылажымат ужаш, чыташ перна: ик пашат начальник-влаклан
келша,
весыже ок келше, тудлан вурсен, шӱктарен кертыт... А теве уржам тӱредмына,
киндыде кодшо-влаклан ложашым йоҥыштен пуымына шотышто тӱшка погынымашнан
протоколжым мый, пешак кӱлеш гын, Москошко, Калинин йолташ деке, наҥгаем.
Колхозникна-влак деч подписьыштым поген лектам. Калыкнат тыйым нигӧлан
обижаяш ок пу, шонем.
Район тӧра-влакын мемнан деке кузе ончымыштым гына пален налмешкем, тидым
ыштыде
ом код, — Кутий утыр шокшештеш. — А вет мыняр еҥлан, кӱпаш тӱҥалше йоча-
влакланат, путырак поро пашам ыштышна! А нуно кычалтылше еҥым колтыл кият.
Уке, мый
шкенам шӱктараш ом пу...
— Поро шонымашетлан тау, Кутлуметов йолташ, — Эрбылатов верже гыч кынел
шогале.
— Мый уржа-сорлалан идымым кузе ямдылымыштым ончал савырнем, вара плотник-
влак
деке коштын савырнем. Очыни, тиде кечылаште нуным негызым пышташ ялышке
кусарыман, а пураштым кондаш Калтаса кожла гыч пырням шупшыктышо-влаклан
кӱшташ перна.
Тидын шотышто те мом шонеда? — председатель Пектемыр ден Кутийым ончале.
Нуно
Эрбылатовын ойжо дене келшымышт нерген каласышт. Эрбылатов имньылан пожарке
левашыш лектын ошкыльо.
Кечывал шушаш годым "Первомайск" колхоз правлений пӧртыш Калтаса гыч эше ик
еҥ
райкомын машинаж дене кудал тольо. Тидыже — партий райкомышто ял озанлык
пӧлкам
вуйлатыше Сагет Салмияров. Тудат уржам тӱредме да калыклан киндым пуэдыме
нерген
умылкалаш пиже. Счетовод деч ведомостьым йодо. Председательын кушко
кайымыжым
пален налят, ревкомиссий председатель дене мутланаш лие. Чынжым гын ревком
вулатыше Кутлуметов тудын дене шке кутыраш тӱҥале:
— Эй, Сагет Салмиярович, шканда уто пашам муында да еҥ-влакым нимо укелан
тышкетушко шупшкедылыда, пуштыландареда, — тудо виеш шыргыж пелештыш. —
Шужен шинчыше
еҥ-влаклан шкеныштынак ончен куштымо уржаштым кум гектар кумдыкышто
тӱредыктышна
да кажне ешлан пудат пеле дене ложашым пуышна. А те тидым путырак кугу
удашке
лукнеда да районлан ик эн алама пашашке савырынеда, мемнан колхознам
вуйлатыше-влаклан лӱдыкшым ыштыл коштыда. Айста теве мыйын почешем мийыза,
икмыняр суртышко пуртен луктам, кушто шужымылан кӧра кӱпышӧ йоча-влак алят
парем шуын огытыл.
Тиде ужмыда район тӧра-влаклан мемнан молан уржам тӱредмынам раш
умылтарашда пешак полша ыле. Мемнан вуйлатышына-влакым поро пашаштлан
мокталтыме олмеш, мыйын
шонымаштем, те нуным титаклынеда гына!..
— Чыла? Мом шоненат ыле, чыла ойлен пытарышыч? — Салмияров шыде йӱкын йодо.
— Чыла! Ой-ой, эше иктым каласышашем кодын: мемнан вуйлатышына-влаклан
могай-гынат удам ыштынеда гын, мый чыла калыкна лӱм дене нуным утараш
пижам. Калтаса,
Ӱпӧ деч умбакыракат каем, нимо деч ом лӱд, нимо деч ом чакне! — Кутий
шыдыжым
шылтен ок керт.
— Мый тылат нимом ом каласе, ревизор йолташ. Тендан шуын-шудымо уржам
тӱредмыда
да, казнашке ик килограмм пырчым колтыде, шке калыкланда киндым пуымо
пашадам
райком бюро аклаш тӱҥалеш, — манын Салмияров пеҥгыдын каласышат,
правленийысе-влак дене кукшын чеверласыш, пӧлем гыч содор лектын кайыш,
машинашкыже шинче да,
кудалаш шижтарен, шоферлан вуйжым савалтыш. Ялым лекмешке, шкенжым ала-
могай кугу еҥлан шотлышо Салмияров ик велкат ыш ончал.
Кечывал деч ятыр вара сельсоветыште дежуритлыше пӧръеҥ телеграммым кондыш.
Пектемыр тудым, Экаят колжо манын, йӱкын лудаш тӱҥале:
— "Первомайск" колхозын председательже Ш.Э.Эрбылатовлан, парторганизаций
секретарьын олмештышыже С.И.Сатуковлан да колхозын счетоводшо
П.П.Петровлан. Эрла 10
шагатлан Калтаса райком бюрон заседанийышкыже толман. Тушто уржа-сорлам
тӱҥалмыда нерген мутланымаш лиеш. Партий райкомын ответственный секретарьже
В.П.Орспаев", — ик жап шонен шинчышат, Пектемыр шыдын пелештыш: — Тӱҥальыч
коеш. А вет
нимо уке гыч. Пашашт уке да шканышт пашам муыныт.
Пектемыр Петровичын кумылдымын кутырымыжым колын, Экай йодде ыш чыте:
— А мо? Чыладамат вурсаш, орлаш тӱҥалыт мо? Моло годсо нерген каласкалымыда
семынак, тендамат "шокшо мончашкак" пуртат мо?
— Эй, шольыкаем, тыгайышке мокташ огыт ӱж. Киндым шкевуя кучылтмым район
тӧра-влак огыт йӧрате. Тиде йодышым ончымышт годым нунын деч порым ит вучо.
Шкешт дечат тидын шотышто пеш чот йодыт. Обком вуйлатыше-влак деч эшеат
кӱшнӧ шинчышет-влак путырак чот требоватлат манын ойлымым колынам. Теве
молан колхоз вуйлатыше-влакымат кӱзӧдӱр марте шуктат...
— А Евгений Анатольевична тидым нимом ок уж, ватыж дене Шем теҥыз серыште
канат.
Пиалан мемнан парторгна, — Экай мутшым весышке кусарыш. — Тудын олмеш тиде
гана
Сатуковлан логалеш дыр.
— Тудым таклан гына Пекининын замжылан сайленыт. Нигӧм кодаш да коммунист-
влак
парторгын олмештышыжлан коденыт айда... А такшым мемнан колхозышто
партийный организацийжат виян огыл. Коммунистше-влакат шымытын гына
улдалыт. А райкомышто
сайлан шотлат. Тиде чылажат Пекининлан кӧра. Тудо шкенжым кӱлеш семын кучен
мошта, райкомышко колтышаш кагаз-влакым шот дене серен кертеш, чылажымат
жапыштыже
да тусо-влаклан келшышын возен намия. А Сатуковшо Женя уке годым взносым
гына
пога, молым нимом ок ыште, ворандаренжат ок керт.
Кас лишемшаш годым Эрбылатов пӧртыльӧ. Пектемыр тудлан Орспаев деч толшо
телеграммым кучыктыш да Салмияровын толын кайымыж нерген ойлыш. Телеграммым
лудын
лекмекше, Шумат Эрбылатович ик жап шып шонкален шинчыш. Вара гына Салмияров
нерген мутым лукто.
— Могай йодыш дене толын ыле?
— Саде милиционерын йодышыж денак толын. Ведомостьым ончыкташ йодо.
"Милиционер
наҥгайыш" маньым. "Молан тудлан пуэнда?" манмыжлан "Тендан толшашым пален
омыл"
маньым.
— Эше мом кутырыш?
— Кутлуметов тыштак ылят, тудо мутланыш, мый колыштым гына...
— Кузерак, мо нерген мутланышт? — председатель йодде ыш код.
— О-о, ревкомна тудын дене пеш чот кутырыш! Мыланна иктаж-могай удам ыштеда
гын,
Москошко, Калинин йолташ деке, кудалам мане. Шужен черланыше йоча-влак
улман
суртлашке ӱжӧ...
— А Салмияров тидлан мом вашештыш?
— "Мый тыланда нимом ом каласе. Тендан шуын-шудымо уржам тӱредмыда да,
казнашке
ик килограмм пырчым колтыде, шке калыкланда киндым пуымо пашадам райком
бюро аклаш тӱҥалеш" мане, — Пектемыр, Эрбылатовын шинчашкыже тура ончен,
мутшым кошартыш.
— Коммунист омыл гынат, райком бюрон заседанийышкыже мутым кучышо еҥ семын
мияш
перна. Ужамат, пеш кӱлешан йодышым ончымо да срочный заседаний семын
эртараш шонат. Кӧ-гынат кӱшычын чыштыра, очыни... Мемнан задача — шужен
шинчыше еш-влаклан
киндым пуымынам поро паша семын арален кодаш... Пектемыр Петрович, тыгай
заседаний мыйын илышыштемат, председатель пашаштемат эше икымше, мый але ик
ганат тыгайыште лийын омыл. Сандене тендан полышланда чотак ӱшанем: мом да
кузе ойлаш
кӱлмӧ шотышто шонкалыза, эрла корнышто мутланена. Сатуковлан увертаренда?
— Сторожихам колтышым. Кандаш шагат эрлан правленийыште лийман, райкомышко
ӱжыт,
манын серыме кагазым наҥгайыш, — счетовод умылтарыш.
— Тудын денат корнышто мутланена, — мане Эрбылатов.
Партий райкомышко тӧлдӧ-влак пел шагат нарылан ончыч миен шуыч. Райком
полатын
кокымшо пачашышкыже кӱзыштат, нуно тыглай годым эреак яра лийше заседаний
залеш
верланышт. Ик жап гыч тышкак мотор вургеман марий вате толын пурыш. Тудо
чиемже
дене веле огыл, путырак чевер чурийже денат кеч-кӧмат шке векше вигак
савыра.
Залышке пурымо омсам эртыш веле, тудо яндар йӱк дене кутыралтен колтыш:
— О-о, кӧм мый ужам! Шоненат омыл ыле, Шумат Эрбылатович, таче тендам тышан
ужам
манын. Могай Юмыжо таче мемнам тыге ваш ыштыш! — ӱдырамаш "Первомайск"
колхозын
председательже деке куштылгын ошкыл лишеме да пурла кидшым тора гычак
шуялтыш. —
Мыняр жап годсек ужын огынал?! О-ой, Шумат шольыкаем, пагалымем! Кузе
илымаш,
тазалык могай? Сакетъямал шӱжарын, икшывыда-влакын тазалыкышт могай?
Пашамат ыштат, тунемытат чай? — Эрбылатов воктеке толын шогалше ӱдырамаш
шадыртатен йодыш-влакым пуэдышат, эше весе нерген йодышташ тӱҥале: — Могай
сомыл дене тендам тышке ӱжыктеныт?
— Ой, Кулшиян акай, йодышет путырак шуко. Чылажымак ушыштемат кучен ом
керт.
Первыяк, ешем нерген: чылан таза-эсен улыт, манмет семынак, пашамат ыштат,
тунемыт, кызыт каникулышт. Шкеже теве ынде колхозым вуйлатем, тышкат тиде
паша денак
ӱжыктеныт.
Шуматын ойлымыжым шып колыштмек, Келтей ялын чолга ӱдырамашыже адак кутыраш

тӱҥале:
— Да-да, ме "Ленин корно" газетыште тыйым председательлан шогалтымышт
нерген лудынна. Митя эргым эше тунамак "Тыгай сай туныктышым йӧратыме пашаж
гыч кораҥденыт" мане. Палет, Шумат Эрбылатович, тудо тендам пеш йӧрата,
шкенжын эн йӧратыме
учительжылан шотла.
— Мый тидым палем, Кӱлшиян акай. Тений ме корнеш вашлийынна ыле.
— Мыламат ойлыш вашлиймыда нерген... Тыгеже тиде тендан уржам тӱредмыдам да
киндым калыклан шалатымыдам ончаш тӱҥалына. Тӱҥжым гына каласе, Шумат
шольо. Вет
мыят райком бюрон членже улам.
— Тидыжым пален омыл, Кӱлшиян акай, пален омыл, — Эрбылатов ӧрын колтыш да
ойлаш
тӱҥале: — Кодшо ийын калыкланна пырчым пеш шагал пуымо, сандене тений ятыр
еш
кинде деч посна кодын. Колхознан амбарже пуста. Ятыр еш киндым йодаш толын.
Ме
иктыштланат полшен ышна керт. Орспаев декат толын коштым, тудат полшен ыш
сеҥе.
Калык орлана, йоча-влак кӱпаш тӱҥальыч. Шужен ийысе семын пеле шушо уржам
тӱредаш да шужышо еш-влаклан ложашым пуаш лийна. Конешне, первый заповедь
манмыштым
шотышко ышна нал. Теве таче ӱжыктеныт, вурсынешт дыр...
— Мыняр гектарым тӱредында? Колхозникланда мыняр киндым пуэнда?
— Кум гектарыште. Пудат пеле дене пуэнна. Ик кечыште кок еҥ тергаш миен.
Тиде
теҥгече. Теҥгечак тышке ӱжмӧ телеграммым колтеныт.
— Коммунист улат?
— Эше уке, пуртынешт...
— Ой, Шумат шольым, тыйын пашаштет коммунист лийман. Пураш кӱлеш.
— А шкеже партийыш пурен отыл ыльыс. Мо пеш вашке пуренат?
— Палет вет, ятыр годсек дояркылан ыштем. Пытартыш кум-ныл ийыште
районыштына
ончыко лектым. Лач тунам мыйым партийышке пурташ пижыч. Мыят ыжым
торешлане. Теве ынде бюро член марте кӱзыктышт. Шонымаштем, уда огыл, шагал
огыл йоҥылышыштым
кораҥдаш полшем. Поснак шкенан гай пычкемыш колхозник-влакым тӱрлӧ экшык
деч
утараш тыршем. Икманаш, мыйын коммунист улмемлан кӧра шкенан калыкланна
пайдале
паша ышталтеш. Теве ужын мутланымына пеш сай. Шужышо еш-влаклан киндым
пуымыдам
мый сай, поро пашалан шотлем, — манят, Кӱлшиян райком секретарь деке каяш
тарваныш. — Мый тудлан шке толмем нерген эше каласен омыл, кычалеш чай.
Увертараш каем. А те сералтында? Уке гын, айста почешем, пырля пурена...
Тӧлдӧ-влак райком приемныйышко пурышт веле, нуным секретарь ӱдыр порын
вашлие:
— О-о, "Первомайск" гычат толын шуыныт. Тиде пеш сай. Шумат Эрбылатович,
лач жапыштыже толында. Кӱлшиян Изимариевна, те Орспаевын пӧлемышкыже
эртыза, а тӧлдӧ-влаклан кузе лийшашым казыр пален налам, тыште изишак
вучалтыза, — манят, ӱдыр
Орспаев дек пурыш. Тудо вашке лекте да Эрбылатовлан веселан увертарыш:
— Шумат Эрбылатович, Василий Тимирьянович тендамат шкеж деке ӱжеш, йолташда-
влакым пеленда налын, тудын деке пурыза.
Тӧлдӧ-влак райком озан пӧлемышкыже керылтыч. Нуным Орспаев порын вашлие да
кужу
ӱстел мучашеш вераҥдыме кум пӱкенеш шинчаш шӱдыш. Пӧлем оза шкет огыл, кужу

ӱстел воктенат, ӧрдыжсӧ пӱкенлаштат чапле вургеман еҥ-влак шинчат.
Кидыштышт,
ончылнышт тӱрлӧ папке, кагаз ластык-влак койыт. Нунын коклаште военный,
милиций
вургеман-влакат улыт.
Орспаев шогышыжлак кутыра:
— Жапыштыже толын шумыланда чыладамат мокталтынем. Шумат Эрбылатович, кодшо
гана
ойлымем монден огыдал. Тиде пеш сай. Ончыкыжымат ӱжмашке тыгак вараш кодде
толаш
тыршыза, — пӧлем оза чылам ончен савырнышат, йӱкшым кугемдыш: — Йолташ-
влак,
ӱжмӧ еҥна-влак чылан толыныт. Заседанийнам тӱҥалын кертына. Таче ме
"Первомайск"
колхозын уржа-сорлам тӱҥалмыжым ончен лекташ палемденна. Тиде йодыш дене
мутым
мемнан ял озанлык пӧлканам вуйлатыше Салмияров Сагет Салмияровичлан пуэна.
Тудо
тиде колхозышто лийын, чылажымат умылкален коштын. Сагет Салмиярович,
колыштына
тендам. Тӱҥалза веле.
Но тидын годым Кӱлшиян Изимариевна верже гычак кынел шогале да йодышым
пуыш:
— Василий Тимирьянович, мый тендан телеграммыда почеш толынам. Но тушечын
мый
нимом ыжым умыло: молан таче "Первомайск" колхозым вуйлатыше-влакым райком
бюрон
заседанийыштыже колышташ тӱҥалына? Нуно могай-гынат удам ыштеныт мо? Вуеш
ида
нал, Орспаев йолташ, мый шке йодышемлан тендан деч раш вашмутым колнем.
— Кӱлшиян Изимариевна, Салмияров йолташын каласкалымыж гыч тиде чыла
рашемеш. Но
йодышланда вашешташ перна. "Первомайскыште" "первый заповедь" манме
правилым
торжан пудыртеныт. Тидын нерген партий райкомышкат, моло верлашкат увер-
влак пуреныт. А НКВД пӧлка гыч тидын нерген сигнал Ӱпышкат каен. Тыгеже
мемнан районысо
"Первомайск" колхозышто "первый заповедь" манме порядкым пудыртымо нерген
обкомыштат палат. Таче-эрла тушеч мемнан деке могай-гынат йодмаш толшаш.
Сандене тиде йодышым ӧрдыжеш коден огына керт, кеч партий бюрон
заседанийыштыже гынат ончышаш улына. Тендан йодышланда, Кӱлшиян
Изимариевна, мый теве тыге вашештен кертам. Вашмутем дене те серлагеда?
— Мый гын тидын нерген изиш вес семынрак шонем. Тудым мый бюро член-влаклан
шке
выступленийыштем каласем.
Тидын деч вара пӧлем оза Салмияровлан мутым пуыш. Салмияров
"Первомайскыште" кум
гектар наре пасушто уржам тӱредме, пырчым йоҥыштымо да чылаже латкуд
центнер наре ложашым колхозник-влаклан пуэдыме, тидын годым "первый
заповедь" манме порядкым торжан пудыртымо нерген ойлен пуыш.
Адакат Изимариева Салмияровлан йодышым пуыш:
— Латкуд центнер ложашым кӧлан шеледыме?
— "Первомайск" колхозын членже-влаклан, — ял озанлык пӧлкам вуйлатыше
кӱчыкын
вашештыш.
— Тиде йодышланак мый Эрбылатов йолташын вашмутшым колнем, — мане
Изимариева.
— Пеле шужен шинчыше колхозник-влаклан пуэнна, икмыняр ешыште пеш удан
кочмылан
йоча-влак кӱпаш тӱҥалыныт ыле.
— Мый, райком бюрон членже семын, — торжанрак кутыраш тӱҥале Изимариева, —
нине
кок вашмутын ойыртемыштым палемдыде ом керт. Салмияровын мемнан деч чыным
шылтымыжым те чылан умылышда шонем. Тыгай айдеме райкомышто ыштышаш огыл.
Тыште шинчыше йолташ-влак, мый чылаланда каласем: шушаш пленумышто мый тиде
йодышым тарватем, Салмияров йолташым райком аппарат гыч кораҥдаш йодам.
Шкеже нерген удан ойлымым колын, Салмияров вигак "Первомайск" колхозын
председательжылан йодышым пуыш:
— Эрбылатов йолташ, мый теве могай йодышым тыланет пуынем: "первый
заповедь"
манме шомакым тый кузе умылет? Мом тидын дене каласыме?
Эрбылатов верже гыч кынел шогале, пыртак шоналтышат, ойлаш тӱҥале:
— Мый колхоз уставым удан огыл палем. А председательлан ышташ тӱҥалмекем,
тудым
кечын ганяк кидышкем налам, кӱлеш верлам уэш-пачаш лудам. Моланжым
умылтарыме ок
кӱл, шонем. Устав — колхозым вуйлатымаште мылам тӱҥ эҥертыш. Тендан
рашемден
умылтараш йодмо кок мут уставыште йӧршынат уке. Уставым тӱҥ шотышто
колхозник-влакын кокымшо съездыштышт приниматлыме. А "первый заповедь"
манме шомак тулеч
вара лекте, тидлан кӧрак тудым колхоз уставыште муаш ок лий. Нине кок мутым
мый
тыге умылем: ончен куштымо киндыштым колхоз-влак эн ончыч эллан колтышаш
улыт.
Казна ончылно кинде планым темымекышт гына правлений-влак киндым шке
колхозникыштлан пуэн кертыт. Эн ончыч нуно кинде планым темышаш верч
тыршышаш улыт. Кинде планым темыме огыл гын, колхозник-влаклан
государствышке колтымын лучко процентше нарым веле аванс семын пуаш лиеш.
"Первый заповедь" шомакым мый тыге умылем.
Тидын годым милиций вургеман еҥ Орспаев велышке ончале да мутым пуаш йодо.
— Милиций начальник, райком бюрон членже Низамов йолташ мутым йодеш, —
увертарыш
Орспаев.
— Эрбылатов йолташ, тый "первый заповедь" шомакым уставым приниматлымеке
веле
кучылташ тӱҥальыч, манын каласышыч. Мый тидын дене решительно ом келше!
Мемнан
илыш эре ончыко кая. Тудо поснак Совет элыште ончыко писын кая. А тиде
шомакын
кузе шочмыж нерген тый кӱлынак шоналтенат? Шижалтеш: шоналтен отыл да
тидлан
кӧрак изи огыл политический йоҥылышым ыштет. А вет нине кок мутым эн ончыч
мемнан кугу вождьна, Сталин йолташ, чыла шемерын ачаже каласен кертын. Тудо
нине
кок мутым шке речьлаштыже чӱчкыдын кучылтеш. Тый, Эрбылатов йолташ, ынде
умылышыч шкендын могай политический йоҥылышым ыштыметым? Тыге ойлыметлан
мый тыйым
титакленат кертам. Сталин вождьна первый гана каласен огыл гынат, садак
тиде шомакым партий ден правительствынам вуйлатыше кугу еҥ-влак чӱчкыдын
кучылтыт. А
тый, колхозым вуйлатыше айдеме, тидым от умыло. Мыланна, партий райком
бюрон
членже-влаклан, тыгай йоҥылышым ӧрдыжеш кодыман огыл — шке йӱкшым кугемден
кала-сышат, Низамов Орспаевым туран ончале. — Да, мый эше иктым палынем:
Эрбылатов
коммунист? Тудо партийышке пурен? — бюро член-влакым ончал савырнен йодо
Низамов.
— Эрбылатов йолташ эше коммунист огыл, но ме тудын дене пашам ыштена, лишыл
жапыште "Первомайск" колхозысо партийный организаций тудым партийышке
пуртышаш, —
райкомын ответственный секретарьже милиций начальниклан вашештыш.
Тудын почешак районын прокуроржо кынел шогале.
— Мутым районын прокуроржо, партий райком бюрон членже Курмашев йолташлан
пуэм,
— увертарыш Орспаев.
— Кунам мылам "Первомайскыште" "первый заповедьым" пудыртымо нерген
увертарышт,
мылам ояр кечынак кӱдырчӧ рашкалтымыла чучо. Теве Орспаев йолташ тиде
кӱдырчын
Ӱпышкат миен шумыж нерген каласыш. Букреев йолташ, тиде тыгак да? —
прокурор
НКВД пӧлкам вуйлатыше деч йодо.
— Да, ме шкенан линий дене Ӱпышкӧ увертаренна. Моло семын ок лий, мемнан
тыгай
порядке: районыштына лийше ӧрыктарыше увер нерген саде кечынак шкенан деч
кӱшыл
органлашке уверым колтыман, — прокурорын йодышыжлан Букреев вашештыш.
— Эрбылатов йолташ таче тыште шкенжын политический сокыр улмыжым ончыктыш,
—
Курмашев шыде чурийжым Орспаев велышке виктарен кутыра. — Мый Низамов
йолташын
Эрбылатовым титаклыме ойжо дене пӱтынек келшем. Тыгеже ме тудым закон
ончыко мут
кучаш луктын шогалтен кертына. Колат, Шумат Эрбылатович, тыйым "шокшо пӧрт"
вуча. Тидын ваштареш тый мом каласет? — Курмашев торжан йодо.
Шумат Эрбылатовичын могыржылан йӱштын чучын колтыш гынат, прокурорын
йодышыжлан
пеҥгыдын вашештыш:
— Мый шкемым титаканлан ом шотло. "Первый заповедь" шомакым мый чын умылем.
Тидым чылан колда. Тудым Сталин йолташын каласымыже — Низамов йолташын
шонен лукмыжо гына. Тидым рашемдыде, мый шкемым нигунамат титаканлан ом
шотло. Мемнан
колхозна уржа-сорлам тӱҥалын огыл. Шужышо еҥ-влаклан кочкашышт киндым пуаш
манын
гына, тӱшка погынымашна кум гектарыште уржам тӱредаш пунчалым луктын. Тиде
пунчалым шуктен, колхоз правлений калыкым уржам тӱредаш ушен, поген налме
пырчым
ложаш марте шуктен да шужышо кажне ешлан коло ныл килограмм дене пуэн.
Тидлан
чылаже латкуд центнер нарым кучылтмо. Ме тиде киндым лишыл жапыште
тичмашнек
пӧртылтена. Тыге ыштымына дене ме йоча-влакым шужен колымаш деч утарен
коденна.
Тидым ыштымына деч ончыч чыла семынат шонкаленна. Шкенан ӱмбаке кугу
ответственностьым налмынам чылан умыленна. Те калыкна верч тыршымынам чын
умыледа да иктымат нимо укелан титаклаш ода тӱҥал, шоненна. Но йоҥылыш
лийынна улмаш. Тыште
мемнам умылаш, мыланна полшаш шонышо-влак уке улыт, нуно мемнам титаклаш да

тюрьмашке шындаш, "шокшо пӧртышкышт" гына ужаташ тыршат улмаш. Тугеже
мыланна
полышым нигӧ деч вучыман огыл, шкенам шке утарен кодышаш верч пытартыш
чӱчалтыш
вӱрна марте кучедалаш тарваныман. Мый, комсомолын ончен куштымо еҥже семын,
таче
тыланда тидым каласыде ом керт: мый шкемым чын совет айдемылан шотлем, шке
верчем, шке йырем чумыргышо еҥ-влак верч мый уло вием пыштен кучедалаш
пижам. Калтаса, Ӱпӧ деч умбаке каем, тиде кучедалмашке уло ялемым ушем, а
тыланда вуем ом
саве, чын верч илаш-колаш кучедалаш тӱҥалам!
Эрбылатовын тыге кутырымыжо Шаймардановым чотак сыратыш да тудат мутым
йодо.
— "Первомайск" колхозысо отчет-сайлымаш погынымашке партий райком мыйым шке
еҥже
семын колтен ыле. Погынымаште Эрбылатоват ойлыш. Мый тунамак тудын
выступленийжым "антисоветчина пушан' манын аклышым, — Шаймарданов милиций
начальник ден
районын прокуроржын ойлымашкышт шке мутшым ушаш йӧн лиймылан куанен тӱҥале.
—
Колхозым вуйлаташ тӱҥалмекше, райком тудым партийышке пурташ пиже. Тиде
пашам
Орспаев мыламат ӱшаныш. Мый тудым райкомышко телеграмме дене ӱжыктылам. А
Эрбылатов йолташ лӱмын юватылеш, "партийышке пураш мылам эр" манеш. А те,
тыште шинчыше йолташ-влак, чылан паледа: вуйлатыше еҥ-влакым партийышке
пуртыман, нуно
чылан коммунист лийшаш улыт. Тидым мемнан деч партийын Рӱдӧ Комитетше
йодеш. Эрбылатов йолташ тидым кӱлешлан ок шотло...
Шаймардановын ойлымыж годым райком бюрон вес членже, Келтей ял гыч толшо
доярке
Кӱлшиян Изимариевна верже гыч кынел шогале да Орспаевын увертарымыжым
вучыдеак
йӱкым лукто:
— Мемнан ончылно ойлышо-влак чыланат Эрбылатовым шӱктараш гына тыршат.
Ялыштына
туныктымыж годым мемнан дене шке ешыж дене пачер дене илыш. Могай тудо
айдеме,
могай туныктышо — нигӧ деч сайын палем. Шочмо элнам тудын гай йӧратышым,
партийнан туныктымыжым шке пашаж дене тудын семын сайын шуктен толшым мый
нигӧм ом пале. Ялыштына кӧм туныктен, кажныжат тудым шкенжын эн йӧратыме
туныктышыжлан шотла. Эрбылатовын тунемшыже-влак шочмо элнан эн сай еҥже
лийыт, шке илышыштым тудын верч пуаш ямде, партийнан туныктымыжлан эн
ӱшанле лийын кушкыт. Мариемын
шочмо шӱжарже Тӧлдышкӧ марлан лектын. Тудат Эрбылатовым пеш пагала,
вашлиймына
годым эре мокта. Тудым председательлан сайлыме годсек илышна чотак саеме,
ончыко
кайыш, эрласе кечылан ӱшанна шочо, илышна веселаҥе, манеш. Уло Тӧлдӧ ял
ончыко
тошкалын. Низамов ден Курмашевын, нунын мурыштым мурышо Шаймардановын
Эрбылатов
ӱмбаке нимо укелан керылтмышт мыйым ӧрыктара. "Первый заповедь" манме
шомаклан
верчын айдемым тыге шӱктараш, тюрьма дене лӱдыкташ кӧ нунылан правам пуэн?
Еҥ
ӱмбак лавырам кышкен, тыге ойлыштмыда мыйым бюро член улмем деч йӱкшыктара!
Бюро
член тыгай лийшаш мо? Тендам колыштам да шортмем шуэш... Мый простой
колхозница
улам. Эрбылатовын шке колхозникше-влак верч тыршымыжым кузе огыда уж, кузе
огыда
умыло? Шужен шинчыше еш-влаклан киндым пуэн, ятыр йочам колымо деч утарен!
А те
тудым тыгай поро пашажлан "шокшо пӧртышкӧ" колтынеда, шкенжым лӱдыктылыда.
Вожылдымо койыш тиде! Партий бюро тыгай лийшаш огыл! — манят, Изимариева
верышкыже
волен шинче.
Орспаев чыла тидым колышто да шке семынже келгын шонкала: "Кӱлшиян
Изимариевна
пеш чын каласыш: "Бюро тыгай лийшаш огыл". А вет поснак Низамов ден
Курмашевлан
кӧра кажне ганат ме тыште еҥ-влакым лӱдыктылына, вурсена гына. Лач нуно
бюрон
заседанийлажым тыгай шӱлышаным ыштат..." Эрбылатоват мо колмыжым лончыла:
"Нимо
уке гыч политический йоҥылышемым кычал луктыч, шкешт дене келшыдымемлан
эшеат
чотрак иралтыч. Кӧмыт улыт милиций начальник ден прокурор? Нуно уло
илышыштым
еҥ-влакым титаклымашлан пуэныт, санденак тыштат мыйым титаклаш гына тыршат
да,
уло-укем кычалын, "шокшо пӧртышкӧ" ужатыме нерген пунчалым лукнешт. Эрыкан
элыште шке ял калыкемлан волгыдо, пиалан илышым чоҥем манын шонем ыле.
Тыгай пашам
ыштымемлан кӧра шкемым пиалан айдемылан шотлаш тӱҥалнем ыле. Уке, йоҥылыш
лийынам, воктенемак мыйым тюрьмашке петыраш шонышо-влакат улыт улмаш...
Нуно коктынат Совет элыште илат. Совет органлаште пашам ыштат. Шке
шонымыштым, мутыштым
шукташ нунылан ик-кок ошкылым ыштымат сита, тыгай пашаштлан нигӧ чаракым
шынден
ок керт, витне. Кузе нуно тыгай органлашке толыныт? Шканышт пуымо правам
кузе
тыге кучылтыт?" — Эрбылатов утыр чон вургыж шонкала, кузе лияшат, мом
ышташат
ӧреш.
Орспаев Шуматым эскера да утыр ойгаҥмыжым шижеш, тудым чаманаш тӱҥале да
йодде
ыш чыте:
— Шумат Эрбылатович, эше мом ойлымыда шуэш?
— Прокурор ден милиций начальниклан нимогай титакдыме еҥым титаклаш кӧ
правам
пуэн? Молан мемнан правленийнан шке калыкна верч тыршымыжым огыт уж?
Низамов ден
Курмашев, мылам теве могай йодышемлан вашештыза: калыклан киндым пуымыланна
Сталин йолташ мемнам тюрьмашке шындыкта ыле мо? Мыйын шонымаштем, тудо
мемнан велыште лиеш, тендан кидда гыч утарен налеш ыле. Мый тендан лавыра
пашада ваштареш
кучедалаш тӱҥалам!
— О-о, тендан Эрбылатовда теве могай! — Низамов верже гыч тӧрштен кынеле. —
Эше
мемнам титаклаш пижнеже!
— Ӧрыктара тудо мыйымат! — Курмашеват кугу йӱкын кычкырале.
Орспаев уло чонжо дене шижеш: "Нинылан волям пуаш гын, нуно шке шонымыштым
шукташ пижыт, нимогай титакдыме еҥ-влакым "шокшо пӧртышкышт" колтат. Тиде
йодышым
бюрон заседанийышкыже лукманат огыл ыле чай... Ой, уке, лукде нигузе ок
лий, вет
садак обком гыч рашемдылаш тӱҥалыт ыле. А вет чылажат НКВД пӧлкан Тӧлдысӧ
уверзышт деч тӱҥалын манын шоныман. Саде еҥыштын могайрак умылымашан улмыж
деч шога.
Тыгак Калтасаште шинчыше еҥыштынат шкешт деке пурышо уверым чын аклен
моштымыж
деч шога. Чылажымак Ӱпышкӧ колтыман мо? Ну, "Первомайскыште" кум гектар
уржам
тӱредыныт лийже, киндым калыкыштлан пуэныт. Мый гын тыште нимо удам ом уж,
а нуно ужыныт. А Низамов ден Курмашев нимо уке гыч "первый заповедь"
шомакым Сталин
каласен манын умылтараш тӱҥальыч да тыге Эрбылатовлан политический титакым
пижыктен пуышт. Чылажат тиде пуал овартыма гыч тӱҥале. Низамов ден
Курмашевым кажне кечын шуктен толмо пашаштак тыгайым ыштен: айдемын
титакшым кычалаш, тудлан
келшыше статьям муаш. Мылам, райкомын ответственный секретарьже семын,
чӱчкыдынак нуным чактараш, нимо укелан тидым але весым титаклымышт деч
утарен кодаш
перна. —Орспаев мыняре келгынрак да кумданрак шона, шке ончылныжо шогышо
кугу
пашам тунаре рашынрак да чынрак умыла, тудын чонжо утыр веле Эрбылатов
велке савырна. — Уке, мый тудым нунылан ом пу, утарен кодем! Тидым кызыт
мый гына ыштен
кертам".
Василий Тимирьянович верже гыч кынел шогале, ончалтышыжым НКВД пӧлкам
вуйлатыше
Николай Букреев велышке виктыш да йӱкым лукто:
— Николай Зиновьевич, ужамат, ме "первый заповедь' манме шомакым рашемдаш
пижмына дене тӱҥ йодыш деч пелке кораҥна. Мо эскерем, те шаҥгысек шып
шинчеда, эше ик
мутымат луктын ышда каласе. "Первомайск" колхозышто мо лийын? Те тидым кузе
акледа? Тыште Эрбылатовым титаклымаш чын мо? Мый чыла тиде йодыш шотышто
тендан
деч колнем.
— Василий Тимирьянович, шке мутем каласашак шонен шинчем ыле. Таче мемнан
заседанийна мылам суд гаяк чучын колта. Мый теве мом ойлынем: Эрбылатов
йолташ шкеж
верч тыршен огыл, кинде деч посна кодшо-влакым пукшаш, черланыше йоча-
влакым
утараш манын, уржам тӱредыктен. Тидлан тудым моктыман гына. "Первомайск"
колхозым вуйлатыше-влак тидымат паленыт: шуын-шудымо уржам тӱредмыштлан
нуным титаклен кертыт, "первый заповедьым" шуктыдымыштланат вуйышт гыч огыт
ниялте. Туге
гынат калыкыштым утарен кодымо пашам лӱдде шке ӱмбакышт налыныт. Низамов
ден
Курмашев йолташмыт путырак тӱргоч колтышт. Шаҥгак маньым, партий райкомын
бюро
заседанийжым судышкак савыраш тыршышт. Кӱлшиян Изимариева куандарыш. Моло
годым
тыге туран да тургыжланен ойлымыжым колын омыл ыле. Таче тудо шкенжым виян
шӱмчонан улмыжым да партийын пашаж верч пеҥгыдын шогымыжым ончыктыш.
"Первый заповедь" шомакым кӧн луктын каласымыж нерген ылыжше ӱчашымаш южо
еҥын шотдымылыкшым
гына почаш полшыш. Таче мыланна ончыкыжым тыгай йоҥылышлам партийный паша
гыч
кораҥдыме нерген пунчалым лукман. Бюро тыгай лийшаш огыл.
— Шумат Эрбылатович, пытартышлан те мом каласынеда? — Орспаев колхоз
председатель деч йодо.
— Мемнан озанлыкна уржа-сорлам тӱҥалын огыл, киндыде кодшо еш-влаклан
полышым
пуаш манын гына кум гектарыште тӱредна. Тидлан кӧрак первый заповедьым ышна
шукто. Шочмо элна ончылно шке порыснам шуктыде она код. Первый заповедьнам
обязательно шуктена. Тыгак колхозникна-влакланат талук мучко кочкашышт
ситышашлык
киндым пуыде она код, — манят, Эрбылатов верышкыже шинче.
— Эше кӧ ойлынеже? — Василий Тимирьянович пӧлемыште шинчыше-влак ӱмбаке
ончен
йодо.
— Сита, чыла раш, — чодыра пашаште бригадирлан ыштыше, райком бюро член
Сыропятов кумылдымын каласыш.
— Мыят тиде ой дене келшем, — мане Орспаев. — Чылажымат иктешлен, теве мом
палемдынем: "Первомайскыште" нимо уда пашам ыштыме огыл. Нуным мый иктылан
гына
вурсем: райком дене каҥашыде ыштеныт. Колат, Шумат Эрбылатович, мый,
калыкланда
киндым пуаш манын, уржам тӱредмыланда иктыдамат ом титакле. Каҥашым йодын
толыда
гын, мый тендан дене келшем ыле. Тачысе заседанийыште тыгай пунчалым лукташ
темлем: "Первомайск" колхоз правленийын шке калыкшылан киндым пуышаш верч
кум гектар уржам тӱредмыжым уда пашалан шотлаш огыл, ончыкыжым тиде колхоз
правленийлан
шке пашажым райком да райисполком дене каҥашен ышташ темлаш. Эше кӧ мом
ешараш
шона? — Орспаев райком бюрон членже-влакым чылаштымат ончал савырнышат,
Низамов
ден Курмашев тураш чарналтыш: — А те тетла нимом ода темле?
Нуно нимом ышт вашеште.
— Тугеже йӱклена, — мане Орспаев, — кӧ мыйын темлыме оем дене келша, киддам

нӧлталза.
Тиде ой верч ныл еҥ кидшым нӧлтале: Букреев, Изимариева, Сыропятов да
Орспаев.
— А кӧ тидлан тореш?
Эше ныл еҥ кидым нӧлтале: Низамов, Курмашев, Ибакаев да райпромкомбинат
директор
Пектыганов.
— Райкомын ответственный секретарьже семын, мыйын кок йӱк. Тыгеже мыйын оем
илышышке пурталтеш, — увертарыш пӧлем оза. — Ончышаш йодышна мучашлалтеш.
Чылан
мӧҥгыда пӧртыл кертыда, а "Первомайск" гыч толшо-влак, тендам изишлан кодаш
йодам, — мане Орспаев. Чылан лекмекышт, тудо Тӧлдӧ гыч толшо-влак деке
чакеме, мутым лукто: — Шукертак тендан деке мийышашем нерген ойленам ыле.
Лишыл кечылаште
вашлияш ямдылалтса. Тачысе мутланымашна верч вуйдам ида саке. Мӧҥгешла,
утларак
талын пашам ыштыза. Шумат Эрбылатович, тыланет чотрак логалтышт, ит
ӧпкелалт.
Шуко шотышто шкендым пеҥгыдын кучышыч. Молодец! Мый тыйым эше тыгайым ужын
омыл
ыле. Чын ойлышыч. Тачеш чеверласена. Корныда сайын эртыже. Чеверын! —
Орспаев
мутшым веселан шыргыжал кошартыш.



091299
************************************************************************
9-12
Марий Эл писатель ушемыште

СЫЛНЫМУТ УРЕМЕТ, ШЕРЕМЕТ УВЕРЕТ

6.08.99
Медведево районысо Нурма кундем республикын калык поэтше Макс Майнын 85 ияш

лӱмгечыжым палемден. Писатель йолташыже-влак да родо-тукымжо Йошкар-Ола
воктенсе
Турун шӱгарлашке миеныт, поэтын шӱгарже ӱмбак пеледыш аршашым пыштеныт. А
кастене Нурма культур пӧртыштӧ тудлан пӧлеклалтше вашлиймаш эртен. Сцене
гыч М.Майнын
почеламутшым, фельетонжым, мыскаражым, келыштарыме мурыжым верысе артист,
тунемше-влак йоҥгалтареныт. (Миеныт В.Крылов, Г.Пирогов, Г.Сабанцев,
А.Тимиркаев).
26.08.99
Писатель ушем правленийын черетан заседанийже лийын. Тушто кеҥеж жапыште
ыштыме
пашам иктешленыт, самырык автор-влакын "Сылнымут шыже-99" семинар-
погынымашыштым
эртарыме нерген каҥашыме, литератор-краевед Гельсий Зайниевын
кандидатурыжым
Яныш Ялкайн лӱмеш премийлан темлыме, вес ийлан писатель-влакын лӱмгечыштым
палемдыме шотышто кутырымо да тыгак серыш да йодмаш-влакым ончен лекме.
* * *
Чебоксарыште марий прозаик да журналист Алексей Авиповын ойлымаш книгажым
чувашла савыктыме. Тушко авторын "Сулыкан куэ", "Палий"да "Тунамат шыже
ыле" ойлымашыже-влак пуреныт. Нуным Роза Петрова-Ахтимирова кусарен.
* * *
Лӱмлӧ украин поэт Владимир Сосюрын 100 ияш лӱмгечыж вашеш тудын "Йӧратыза
Украиным сборникше савыкталтын. Тушко тыгаяк лӱман почеламутым 70 йылмыш
кусарен пуртымо. Марлашке (олык да курыкмарий) поэт-влак Вячеслав Абукаев-
Эмгакын да Иван
Горныйын кусарымышт уло.
Марий писатель-влак коклаште пытартыш жапыште кӱкшӧ лӱмым налыныт:
поэт Геннадий Сабанцев — "Марий Элын заслуженный журналистше";
поэт Ипполит Лобанов — "Марий Эл культурын заслуженный пашаеҥже;
поэт, прозаик да драматург Вячеслав Абукаев-Эмгак — "Марий Эл искусствын
заслуженный деятельже".
Марий Эл писатель ушем тений "Сылнымут шыже-99" семинар-погынымашым Йошкар-
Олаште 18-19 ноябрьыште эртара. Самырык (35 ияш марте) автор-влак шке
произведенийыштым тыгай адрес дене конден але колтен кертыт: 424036, Йошкар-
Ола, Красноармейский урем, 44, Писатель ушем. Телефон-влак: 55-75-63 але 55-
36-36.
Увер аршашым Василий Крылов ямдылен.



091399
************************************************************************
9—13

Эстон поэзий гыч

Яан КРОСС

* * *
Кӧм верже гычын от тарвате —
Чытырен шинча,
Кӧ чиям кычалын,
Чернилашке вел онча,
Мом пала тыгай айдеме,
Озыркан ма, лай мардеж?
Умылен кертеш мо тудо,
Мо тыгай искусство,
Шонымаш да формо?..

Матс ТРААТ

Тыглай муро

Мый куэн-тӱрлен моштем гын,
Кажне пырче ошмалан
КЕчыйол гычын шарпаным
Ыштем ыле.

Мый куэн-тӱрлен моштем гын,
Парк покшелсе теҥгыллан
Шонанпыл гычын паласым
Ыштем ыле.

Мый куэн-тӱрлен моштем гын,
Йӧраталме таҥемлан
Шӱшпык муро гычын шарфым
Пуэм ыле...

Якоб ЛИЙВ

Мӧҥгысӧ школышто

Сай шарнем йоча жапемым:
Шӱртым шӱдыра авам
Да, тӱкнен-тӱкнен, чон нелын,
Стихым лудылда мылам.

"Ой, ок пале юмын кайык...
Эргым, тырше тунемаш...
Южгунам лиеш тугае,
Да кает кӱчен кошташ".

Молан тудын тидын годым
Шинчавӱдшӧ чыр йоген?
Очыни, чылт тулык кодын,
Кочым тудо лыҥ тамлен.

Карл ЭДУАРД СЕЕТ

Име

Кечыйол гай ныжыл ӱдыр,
Кечыйол гаяк вӱчкен,
Оҥышкемже кандывуйым
Пижыктале име ден.

Шонышым мый, тудо име
Молын гаяк чылт тыглай,
Но мый йоҥылыш пеш лийым —
Шуын шӱмышкак пикш гай.

Шукертак кошкен пеледыш,
Кодын огыл ниможат,
Но айманыше шӱмем гыч
Вӱр шыжалт йога тачат.



091499
************************************************************************
9—14
Поро кече

"Пӱрымаш" — шке декыже савырыш...

Поро жапда лийже, "Ончыко" журнал редакцийын пашаеҥже-влак. Журналын 6-шо
ден
7-ше номерлажым мыланем август кыдалне ик жапыштак лудаш перныш, июльышто,
Ухта
деч тораште лиймылан кӧра. Садлан кок номерыш савыкталтше произведенийлам
кӱрылтде лудын кертым. Поснак Михаил Павловын "Пӱрымаш" романже ушеш
шыҥдаралт кодо.
Илышын кочо чынже дене, герой-влакым калык гыч налме образ дене. Ужашлам
лудмо
годым шинча ончылно Улагын шучко сынже сӱретлалтеш, айдемын орлыкшо, йӧсӧ
пӱрымашыже чонышкак шыҥа. А.Солженицынын "В круге первом" произведенийжым
лудмо годымат тыгайракак шижмаш ыле. Но мо дене "Пӱрымаш" шке декыже
савырыш, так тиде
палыме, воктенак улшо кундем дене: Коми мланде, Вятка, Кукарка, Ухта. Кажне
ийын
мыланем Котлас — Воркута кӱртньыгорно дене кошташ логалеш, Вятка-Кукарка-
Шернур
корныштат чӱчкыдынак лияш перна. А Дежнево кермыч заводшо тыштак, воктенак:
латвич минут веле автобус дене кайыман. Мыйын пашам ыштыме
нефтеперерабатывающий
завдымат война деч ончыч, сар годым заключенный-влак нӧлтеныт, векат, марий

мландын шочшыжо-влакат шагал огыл тыште лийыныт. Маристан-Морозстан
куштырак
верланен, уло мо тудо, палаш гын, оҥай ыле, картыште Зимстан поселкым веле
муым.
Романым лудмеке умылымаш пура: мемнан кызытсе илышнан негызше тудо жапыште,

ача-ава, коча-кован тунамсе неле пашаштышт чоҥалтын. Тидым мондена гын,
чумырымо погым шалатена гын, пеш кугу йоҥылышым ыштена.
Михаил Павлов произведенийжым пеш устан чоҥен, событий-влак кӱрылтде
вашталт шогат, уто шомак савыртыш дене шуйдаралтын огытыл, да лудмо годым
герой-влакын
илышышт деч кораҥ каяш йӧсӧ, умбакыже мо лиеш, палымак шуэш.
"Ончыко" журналлан тиде роман дене мемнам палымым ыштымыжлан таум
каласынем.
Кудымшо номерыште "Марий ушем" нерген Н.С.Поповын каласкалымыжым
печатленда.
Мыйын тыгай йодыш-влак лектыч: "Марий ушем" мер толкынын программыж дене
кузе
палыме лияш? "Марий чаҥ" газетын номержым кушто муаш лиеш? Ала вашештен
кертыда
ыле.
Тендан деке — пагален А.Шовкии.
Ухта ола. 19.08.99.

Редакций деч. Пагалыме А.Шовкин! Тау поро шокшо серышланда. "Марий ушем"
мер организацийын вуйверышкыже тыгай адрес дене возен колтыза: 424001 Марий
Эл, Йошкар-Ола, Гагарин проспект, 8, 209 номеран пӧлем. Телефон 11-99-59.
(Йошкар-Олан
кодшо 83625). "Марий чаҥ" газетымат тиде адрес денак йодын возыман.



0915а99
************************************************************************
9—15

Писатель илыш гыч манеш-манеш

Презе, мончаводыж...

Икана кеҥежым ик писатель дене вашлийым. Тудо шкеже ялыште ила. Кудывечыште
савар воктене олымбалне мутланен шинчылтына. Ломбо пуш кудывече мучко
шарлен. Тушто пӧрткайык-влак чогыматат, шушо кичкетым пешак чожгат.
— Палет, шошо мучаштырак мо лийын кайыш? — манеш садет.
— Мо? — ӧрын йодым мыят.
— Изи уныкам Ольош кудывечыш лектынат, моткоч модеш. Лач воктеныжак,
йывыртен,
изи презына кудалыштеш. Коктынат пачката улыт, коктынат чевер пӱртӱслан
йывыртеныт. Кенета мардеж урем капкам почын колтыш. Презет тушко йылт-юлт
веле койо.
— Э-э, пашам кертыч ынде! Презымак луктын колтышычыс. Мӧҥгӧ содор поктен от
тол
гын, суртыш толын ит пуро, — коваже сотарыш.
Ольош нюслен-нюслен лектын кайыш. Презе шинча ончычшак ала-кушко шулен
кайымыла
йомын. Икшывын лекмешкыже, урем гычет ала-кушко тӧрген. Йоча
пычкемышалтмешке
кычалеш-кычалеш, нигуштат огеш му. Кас кечат волен кая. Шукат огеш лий,
рӱмбалгашат тӱҥалеш. Ольош лӱдмыж дене мӧҥгыжӧ толын пураш огеш тошт.
Йӱдлан мончашке
пурен, туртын, лукеш шинчеш.
Чашкер ӱмбаке киндерке гай тылзе нӧлтеш. Шӱшпык-влак концертыштым
шиялтарат. Икшывын нигунарат омыжо уке. Шыпак шогылтеш да шогылтеш.
Кочаж ден коваже икшывым кычалаш лектыныт.
— Презынаже — мӧҥгыштак, Ольошнаже укес, — маныт коктынат.
— Тидым тыяк кертыч, презым муын от кондо гын, мӧҥгӧ толын ит пуро, маньыч.
Ынде
уныканам йомдарена! — шӱм вургыжын пелешта коча.
— Ала-кушкак каен огыл чай, садак пӧртылеш, иктаж йолташыж деке малаш каен
дыр,
— лыпландара кова.
Тыге жаплан кычалмым чарнат. Эр марте вучаш лийыт.
Коча ден кован пӧртышкӧ пурымекышт, Ольош лыпланен шинчеш. "Йӧра эше
презышт
уло, эрденыже мӧҥгӧ миенак пурем, — семынже шонкала. Окнаш пурышо тылзе
волгыдым
ончен шогылтеш. Кенета монча ончылно ала-мо кыж-кож шокта. Йоча лӱдынат
колтыш.
"Коля гын веле?" — семынже шоналта. Шукат огеш лий, омса кычырик почылтеш.
Ольош
шеҥгел лукышкак пызнен шогалеш. Онча: ӱдыр ден каче пурат. Коктын пешак
шывыге
мутланат.
— Олю, айда лӧка ӱмбаке возына, — шыпак ойла каче. — Тыште ару, яндар.
— Нимогай шартышат уке да, — садыже вашешта.
— Шого, монча ончыч тошто простыньым пуртем, кашташтак кеча ыле, — манеш
каче.
Тушко лектын, писын нумалын пура. Ынде шартыш ӱмбалне улыт. Качымарий пеле
йӱкынак мутлана да мутлана.
— Ой, тыште могай сӧрале. Теве курык. Теве чашкеран корем. Тушечын ший
памаш йоген лектеш.
Изи Ольош колыштын шогылтат, ыш чыте:
— Тушто мемнан презе ок кой? — уло йӱкынак йодеш.
Ӱдыр ден качет монча гыч туштак — могай улыт — лектын куржмыштымат огыт
шиж.
— Тый мончаводыж уке манын ойлыштат, а уныкам шке саде ият лийын ончен, —
веселан шинчажым пӱале ялысе мутмастарет.

Агытанла ила

Писатель ушемыште кок литератор вашлийын да пеш мутлана. Кушто илен
коштмышт,
мом ужмышт нерген каласкалат. Калыкыште манеш-манеш шуко уло.
— Васлий, илен-илен, тыят кугу тӧра марте кушкыч, — ойла иктыже весыжлан, —
полышкалышетат икте веле огыл. Кузе тыгай тошкалтыш дене кӱзен шуынат?
— Илен мошташ кӱлеш шол. Тыйжат уданак от илыс, Семон, тӧра-влакым ӱйлен
моштетыс.
— Туге-туге, — вашешта тудыжо. — Мый калыкыште ик манеш-манешым колынам.
Ойлаш
мо?
— Ойло, ойло, — манеш Васлийже.
— Тудыжо тыйын шоныметымат чӱҥгалеш гын, нелеш от нал?
— Налеш гын, налеш, чӱҥгалеш гын, чӱҥгалеш, мый тореш ом лий, вет тудо —
калыкын
ойжо, тыйын огыл...
— Ну, тугеже, Васлий, колышт. Уремыште икана кок йолташ вашлийын. "Кузерак
вара
илыштат?" — иктыже весыж деч йодеш. "Агытанла", — вашешта весыже. "Кузе
агытанла?" — ӧрын йодеш иктыже.
— Кугыраклан муралтем, — вашешта садет, — пеленем улшыжым чӱҥгалам, ӱлнӧ
шогышым
темдалам.
— Пеш кертат улмашыс! А тыйже кузерак вара илыштат?
— Мый пареҥгыла илем.
— Кузе пареҥгыла?
— Телым кочкын огыт пытаре гын, шошым садак шындат.
— Илышыште чылажат лиеш, — вашешта тӧра писателет. — Молан тидлан сырашыже?
Манашыже тыге манеш да садак вараже полышкалышетым поктен колта. Калыкын
мыскара
ойжымат керешак ужын шуктен.

Анатолий ФИЛИППОВ.



0915б99
************************************************************************
9-15
Лӱмгече
"Кутко сӱанын" юзыжо
Поэт Пет Першутын шочмыжлан 90 ий

Пет Першутын сылнымут мастарлыкше марий поэзийын историйыштыже мондалтдыме.
Олык
Ипай семынак тудо кумлымшо ийлаште писын кугу кӱкшытыш шуын. Эн сай
почеламут-влакше "Пеледмаш" сборникешыже печатлалтын (1940 ий), тушто автор
лӱмжым тыге
ончыктен: Пет Першут. А чын лӱмнерже — Першуткин Петр Григорьевич. Тудын
чыла
документше Марий Элын госархивыштыже аралалтеш: сар деч ончыч тудо МарНИИ-
ште
пашам ыштен (муро да калыкмут сборник-влакым ямдылен), сареш йоммекыже,
личный
делажым архивыш пуэныт. Тушеч ме марий поэт нерген шукым пален налын
кертына.
Пет Першут 1909 ий 20 сентябрьыште Курыкмарий район, Пайскырык ялысе
кресаньык
ешеш шочын. Почеламутым сераш тудо поэт П.Эмяш деч тунемын, кудо эше 1904
ийыштак С.Чавайным первый марла почеламут-влакым возаш кумылаҥден. Пет
Першутым
П.Эмяш ондак 1926-1929-ийлаште Сурский шымияш школышто туныктен, вара 1929-
1932
ийлаште — Козьмодемьянскысе педтехникумышто.
1936 ийыште П.Першут возен: П.Эмяш ден С.Эпин почеламутым калык муро семын,
калык йылме поянлыкым кучылтын возаш темленыт, садлан мый тыгак возенам.
Сандене поэтын южо почеламутшо "муро" маналтын: "У муро", "У ӱдыр муро".
Калык
муро негызеш шочыныт тудын "Иквереш клубышто", "Эр ӱжара годым шокта"
почеламут-влакше. Тиде статьяштак Пет Першут тыге умылтарен: "Марий калыкын
шуко мурыжо
уло. Почеламут ден калык муро иктак, лудыш-влак, поэзий улыт. Поэзийлан
формым
ончыч мый калык муро гыч налынам".
1931 ийыште, поэтын педтехникумышто тунеммыж годым, "У сем" журнал тыге
возен:
"Пет Першутым шукын лудыт, йоча-влакланат возымыжо пеш келша. Тудын
почеламут-влакше "У сем" журналым сылнештарат". Тылеч варат, 1932-1936
ийыште Козьмодемьянскысе совпартшколышто марий йылме ден литературым
туныктымыж годым, Петр Григорьевич шуко возен: 1933 ийыште "Юмыдымын
мурыжо" поэме книгам, 1936 ийыште
"Почеламут-влак" сборникым луктын, эше кок поэмым возен: "Незер гыч —
уланыш",
"Колхоз олыкышто".
Тудо шке возымаштыже ятыр темым почын пуэн: илышын писын вашталтмыже,
фашизм,
йӧратымаш, моло нергенат шке шонымыжым, пеҥгыде шомакым каласен. Тудын
мастарлыкше теве мо шотышто палдырна: марий поэт гай ятыр такмак семын веле
огыл, а
Олык Ипай семын тӱрлӧ силлабо-тонический ритмический йӧн-влакым кумдан
кучылтын
возен. Калык йылмымак устан кучылтын, мутлан, тӱрлӧ оҥартыш мутым пуртен, у
рифмым муын, почеламутшым сайын йоҥгалтарен. Тудо сай художественный
описанийым ышташ тыршен: портретым, пейзажым, илыш-йӱлам, еҥ-влакын
койышыштым тыге сайын
сӱретлен, лудмет годым пуйто чыла мо лиймым шке шинчат дене ужат але шке
пылышет
дене колат.
Мутлан, "Тошто йӱмаш" сатирический почеламутыштыжо лудына:
Сола мычкы "ийрайожы",
Хырти-хоро-хорт гармоньжы.
Люрге йоген ӓрӓкӓжӹ,
Вуй мучашыжы — цӓрнӓжӹ.
Томан йӹде: "Тау, тау!"
Ӧлицӓштӹ: "Краул, краул!"
Чынжымак тудын кугу мастарлыкше "кутко сӱан" поэмыштыже раш палдырна. Калык
мурым, калыкмутым кучылтын, поэт тӱрлӧ сӱан сценым пеш рашын ончыктен: теве
кузе
сӱан калык ӱдыр налаш кудалеш, теве кузе сӱаныште мурат, куштат, мом чиен
шогалыныт. Тыште марий калыкын характержым чын да сайын сӱретлыме. Поэмын
геройжо-влак чыла шотыштат пример улыт: пашамат мастарын шуктат, мураш-
кушташат пеш кертыт, чыла пырля ыштат, неле жапыште тушман ваштареш лӱдде
кредалыт. Качымарий
ден оръеҥ икте-весыштым туге чот йӧратат, нуным нимо ойырен ок керт, йӧсӧ
годым
нуно икте-весыштым огыт мондо, огыт кудалте. Шкенжым, тиде мужыр калык деч
огеш
ойыро, калыкат нуным пагала, йӧсӧ деч, тушман деч утара.
Поэмым автор "Пеледшӹ сӓндӓлык" альманахеш 1939 ийыште печатлен: тунам тудо
ты
изданийын редакторжо лийын. Возаш тӱҥалше-влакым Йоласал райцентрыш поген,
сылнымут паша нерген ойлен, поэмыжым лудын. Тушто ончыклык поэт-влак
Г.Матюковский,
А.Канюшков улмашыныт, поэмым шулен, чот куанен колыштыныт. Тидын нерген
шарнен,
варажым А.Канюшков тыге возен: "Ме, талантшылан ӧрын, пеш куанен
колыштынна,
шкат тыге возаш тӱҥалаш шоненна".
1940 ийыште Пет Першутлан возымо творческий характеристикыште Марий
писатель
ушем тыге палемден: "Поэма в массах читателей имеет огромный успех". Вара
калык
писатель М.Казаков каласен: "Тиде поэме марий литературын шӧртньӧ фондешыже
курымешлан кодеш".
Пет Першут возаш тӱҥалше-влаклан кугу полышым пуэн шоген. Тидын нерген
Н.Ильяков
тыге шарнен возен: "Поэзий нерген ойлаш тӱҥалеш гын, жап эртымым йӧршеш
монда
ыле. Мый тудын пачерыштыже шуко гана лийынам, но нигунам, икмыняр шагат
шинчылтде, тудын деч лектын каен кертын омыл. Поэзий, марий литератур
нерген ойлаш
тӱҥалешат, мучашым ит вучо ыле. Поэзийым, марий фольклорым пеш кугун
йӧратен.
Калык мурым, калыкмутым пеш шукым поген. Тудын деке самырык поэт-влак
чӱчкыдын
толыт ыле. Шуко гана шижынам: возаш тӱҥалше-влак олмеш пелыжым шке воза
ыле".
Пет Першутын творчествыже у сай поэт-влаклан — Н.Ильяковлан,
Г.Матюковскийлан,
А.Канюшковлан, Н.Егоровлан, Е.Першуткинлан да молыланат — кушкашышт негызым
пыштен.
Йӧсыжат поэтлан шуко логалын. Репрессий годым, 1937-1939 ийлаште, тудо паша
деч
посна илен, туткар деч ӧрдыжыш кораҥашыже логалын: "буржуазный националист-
влаклан полшенат" манын, тудымат чот вурсеныт. Тидын нерген прокурорлан
возымо заявленийыштыжат калаен ( пашам пуаш йодын возен).
кугу сар тӱҥалмек, тудо элнам герой семын аралаш ӱжын возен, шкежат вашке
фронтыш каен, артиллерист лийын, ик бойышто контузитлалтын да пленыш
логалын. А вараже куш йомын, раш пале огыл. Шымлызе М.Т.Сергеев шукерте
огыл "Иностранец" газетыште увертарымашым муын ыле: Канадыште ала-могай
Пэтэр Пэршут колен. Ала наследникше уло — тек йӱкшым пуа. Мемнан
посольствын йодмашлан тыгай вашмут толын:
1941-1945 ийлаште Канадыште нимогай Пэтер Пэршут илен огыл. Ала йодышым
кӱлеш
семын ыштыме огыл? Поэтын биографийже але мучаш марте шымлымым вуча...

Николай куторов.



091699
************************************************************************
9—16
Семен ЧЕРНЫХ, филологий наука доктор, профессор

ШЕРНУР КУНДЕМЫН ОЖНЫСО ИЛЫШ-КОРНЫЖО

Кок серже дене модын йога акрет годсек Серде эҥер! Серде вӱд воктене серым-
шӧрым
айлен, ачален иленыт тыште намызе курымышто кугезе кочана-кованамыт!
Садланак
огыл-мо, шочмо-кушмо Шернурна — моткоч шерге улат мыланна! Куандара шӱм-
чоннам
йырым-йырысе марий ялет, тушто илыше калыкет! Лӧза шурнан пасуэт, ужар
сывын гай
мотор отет, ял шеҥгелсе куэрет, шерак-шовак шолерет! Шочыктенат, куштенат,
шуко
уста, сай еҥым: ойпогызым, шымлышым, сӧй патырым, нуо оным!


Шеремет, Шернурет! Шергинде гай шере нурет, поро чонан калыкет! Куандара
кеч-кӧм
шочмо кундем: шоналтена-шарналтена гын, шӱм-чонна шӱшмӧ ӱйла шула, кумылна
тулыш
чыкыме лӱмегож гай ылыжеш! Поснак шерге улыт мыланна шукертсе тукымын,
кугезе
кочана-кованамытын тошто илыш йыжыҥышт, курык йымач йончен-шаулен лекше
памаш
гай уш-акыл, шӱм-чон поянлыкышт. Вет нунын мыланна пӧлеклыме илыш-шӱлыш
негызеш
кызытсе тукым вияҥеш, уэмеш, молемеш.
Ученый-влакын тӱслен, келгын шымлымышт раш ончыктен: тиде вер-шӧрыштӧ
намызе жап
годымак финн-угор тукым калык илен да тудын лоҥ гыч варажым, илен-толын,
марий
калык нерештын, вияҥын, тысе мландеш ӱмыраш вожым колтен. Кокла курымлаште,

тӱжем ий ончыч, Виче эҥер воктене вераҥше мариймыт посна кугыжаныш сынан
Вӱрзым
княжествым ыштеныт улмаш да тудыжо Шернур кундемымат ушен, айлен, Вятка
губернийысе Кукарка, Нолинск районлам авалтен. Тургым саман толмеке, тӱрыс
государстве шотан тиде олыкмарий ушемыш новгородский ушкуйник-разбойникмыт
ятыр гана керылт пуреныт, агеныт, а варажым монгол ден тюрк озаланеныт. XВИ
курым кыдалне
руш кугыжа Иван Грозныйын войскаже Озаҥ олам сеҥен налын, марий мландым
виеш
Моско государствыш ушен. Тылеч вара марий калык шке эрыкшым йомдарен,
колоний
шотан, пызырен ашныме этносыш савырнен.
Финн-угор калыкмытын шукертсе историйыштым, культурыштым келгын шымлаш
тошто ой,
тӱрлӧ шомак-влак поснак чот полшат: Нуно чимарий, языческий жап годымсо
йӱла дене кылдалтыныт да моткоч шуко "пычкемыш", умылыдымо шонымашым
волгалтараш полшат. Тиде шотышто вер-шӧр: эҥер, ер, курык, чоҥга, ял,
чодыра, кӱсото, илем —
лӱм-влакын кугу акыштым поснак палемдыман. Тулеч моло, шуко тӱжемле
мутвундо радамыште акрет жапысе антропонимий, т.е. тошто еҥ лӱм-влак мутер,
пешак шергакан.
Молан манаш гын, намызе лӱмлаште финн-угор тукым калыкмытын, ятыр
племенамытын
лӱмнерыштым-этнонимыштым ужына, вашлийына. Нуным рончылымек, кугезына-
влакын
илыш-корнышт рашемеш.
Кугыжан власть, Юл кундемысе мландым шке кидышкыже поген налмек, тушто
илыше-вераҥше пӱтынь калыкым, моло радамыште марийымат, чотыш-шотыш налын,
нунылан йозакым, варарак подушной податьым, моло тӱрлӧ налогым тӱлыктен.
XВИИ-XИX курымласе
тыгай перепись документ-влак (рушла нуным "ландратские книги и ревизские
сказки"
маныт) кугу олаласе архивлаште аралалтыт. Нунын коклаште моткоч поян,
шӧртньӧ
акан фондшо дене Акрет жапысе тӱрлӧ документлам аралыше кугыжаныш архив
(Моско)
ойыртемалтеш. Тудым рушла Российский Государственный Архив Древних Актов
манын
лӱмдат. Тылеч посна Санкт-Петербургысо, Озаҥысе, Кировысо, Уфасе, Йошкар-
Оласе
архивлаштат ятыр кӱлешан ойпогым, материалым муаш лиеш. Шукерте ожно илыше
кугезе коча-ковамытын лӱмышт мыланна моткоч шерге манын ойлымынам умбакыже
шуко
тӱрлын ончыкташ, пеҥгыдемдаш лиеш. Шергалына эн ончыч икмыняр вер-шӧрысӧ
лӱмлам
да нунын финн-угор племенамыт дене кылдалтмыштым.
Революций деч ончыч, кодшо курымлаште Псков, Новгород, Архангельск, моло
йӱдвел
губернийласе руш коклаште чудь лӱман финн-угор калык нерген ой, легенде-
влак
шарленыт. Кумдан палыме Чудской ерын лӱмжӧ тиде племена дене кылдалтын.
Намызе
годым чудь Юл ден Виче эҥерла кокласе мландыштат илен улмаш, тидым тошто
марий
ой рашемда. XИX курым мучаште историк А.А.Спицын кок легендым савыктен,
тушто
тыге ойлалтын: чудь-влак чодыраште иленыт, пундышлан кумалыныт. Нине да
моло
сылне тошто пого ынде марла савыктыме ("Тошто марий ой-влак", 1972; "Марий
калык
ойпого. Тоштыеҥ ой-влак", 1991). Кӱшнӧ ончыктымо савыктымашым лончылымек,
ме
умылена: чудь родо-тукым племенам мемнан кугезына-влак Чукча, Чукша, Чучка,

Чӱкша; Шукша, Шукшан маныныт. Нине этнониммыт, илен-толын, вер-шӧр лӱмлаш
савырненыт: Морко районышто Чукша ял (Семисола ялсоветыште), Торъял
кундемыште Шукшан
эҥер да тыгаяк лӱман ял улыт. Шукшан-шукша лӱман родительный падежыште
каласыме
формыжо, тудо ты эҥер воктене тыгаяк лӱман тукымын илымыжым ончыкта.
Тӱслен ончена гын, Шернур мландыштат намызе годым чудьын илымыжым раш
ужына. Теве: район рӱдӧ деч иктаж кум меҥге ӧрдыжтӧ Шӱкшер ял верланен
(рушла тудым Шукшиер маныт). Тиде икмыняр кӱчыкемдыме лӱм кок мутын иктыш
ушнымыж негызеш шочын
да акрет годым тысе ер воктене чудь тукымын вераҥмыжым, варажым марий дене
варнымыжым палемда. Чукша (Шукша) лӱмын вожшо оҥай, тотем сынан. Тидын
нерген
Р.А.Агеева Москваште лекше "Этнонимы" (1970) книгаште тыге воза: "Акрет
жапысе
чудь племенан лӱмжӧ (мутлан, Заволочьеште — чухари, чукча, чуча) саамский
да
йӱдвелысе моло йылмылаште сузо кайыкын лӱмжӧ дене кылдалтын". Тышеч раш:
мемнан
кугезынамыт арам огыл шке пошкудыштым чучка, чюкча, чукша, шукша маныныт.
1717
ийыште Алацкий корнысо марий калыкым возен налме книгаште кызытсе Торъял
кундемыште кум Чӱкша волостьым, Морко велне тыгаяк лӱман ик волостьым
возымо. Икманаш, чудь марийым ешараш, шукемдаш ожно чот полшен.
Ятыр ученый-историк ӱшандарен, моткоч келгын шымлен: финн-угор племенамыт
Российын европейский ужашыштыже славян да руш калык деч ятыр курым ончыч
иленыт.
Наукын туныктымыж семын каласаш гын, нуно абориген, тунамак верысе калык
лийыныт. Финский залив да Скандинавий гыч тӱҥалын, йӱдвелым-кечывалвелым
кугезынамытын мландышт Юл кундемым степь марте авалтен, Урал курык вес
могырыш, Сибирь велыш лупшалтын. Пытартыш лу-коло ийыште йылмызе-влак
рашемденыт: тиде мотокоч
кумда Евразийысе материкыште шуко тӱжем вер-шӧр лӱм утларакше финн-угор
сынан.
(Ока, Сура, Кама, Волга, Вятка, Ветлуга). Тидымак каласыман Шернур
кундемысе
шӱдӧ дене вер-шӧр лӱм нерген.
Район рӱдӧ воктеч Серда эҥер йоген эрта. Ожно тудо утларак кугу, келге
лийын,
сар деч вара чот пучен, садлан ласкан, утларакшым рушла, кызыт Сердяжка
малдат.
Серде лӱм саам йылмысе сэрртэ шомак дене кылдалтын, тудын негызеш ӱмырым
шуен: саамла сэрртэ вӱдыжгаш, вӱдаҥаш манме лиеш. Тыгаяк Серда эҥер Киров
областьыште, Яраҥ районысо Салобеляк села воктене уло. Икгай лӱман кок эҥер
увертара:
шукерте ожно тиде мландыште мыланна родо-тукым лийше саам калык илен да
варажым
марий дене ушнен, варналтын.
Акрет годым финн-угор кугезына-влак, тушман деч аралалтын, шке илемыштым
карман,
ор семын пеҥгыдемден, пич чодыраште, курыкла, эҥер ден ерла воктене
нӧлтеныт.
Нунын кузе, кушан чоҥалтмыштым тыгай мут-влак сайын ончыктат: мордва-мокша
йылмыште — корам — сурт-пече, оралте; селькупла карамо — землянка (рушла
каласымаште); удмуртла корам — руэн ыштыме (нӧлтымӧ); марла — корем (рушла
овраг), но
кукшо корем мучко ала-кунам эҥер йоген; кораш — мландым корешлаш, вӱдлан
корным
ышташ. Марий кундемыште тыгай ор, карман сынан вер-шӧрым кызытат кычал муаш
лиеш.
Шернур районышто Чашкаял воктене чодыра уло. Тудын гоч Йошкар-Ола могырыш
автомобиль корно эрта. Верысе калык тиде кожлам Мышкар чодыра манеш; кызыт
тудо пеш
иземын, шуэмын, но ожно тысе шемерым чот арален, пукшен-йӱктен. Лӱмнерже
тыге
шочын: чодыра лоҥгасе курык аҥ гыч Мушко эҥер йоген лектеш, икмыняр меҥге
гыч
утларак кугу Лаж вӱдыш ушна. Мушко мутшо эҥер манме ойым шыҥдарен. Кок
мутын иктыш ушнымыж негызеш шочшо Мышкар (Мушкар) лӱмын вес ужашыже (кар)
пермский йылмылаште ор сынан, чоткыдемдыме, карман гай илыме верым ончыкта.
Мошка (Мушка)
шомакыште кокымшо слогшо лектын возын. Тыгеже, шукерте ожно Мышкар тыште
илыше
калыкын (марий, коми, удмурт) аралалт илыме верже лийын. А Морко велыште
тыгай,
пеҥгыде орлан Карман курык шотлалтын.
Родо-тукым удмурт калык марий утларакшым одо, одомарий манеш. Марий элысе
мландыште одо (удмурт) мут негызеш лекше-вияҥше вер-шӧр лӱм ятыр. Тидын ик
чийже тыгай: ожно одо ден марийын кугезышт, финн да эстон дене пырля, финн-
пермский манме племенной ушемыште иленыт, вара, посна племена да калык
семын ойырлен, шке
илыш-куныштым чоҥеныт. Но нунын шукертсе кылышт географий лӱмлаште аралалт
кодын, да тидыжым ученый-влак арам огыл "мландын йылмыже" маныт. Тиде
"кугезе йылмым" рончылена гын, моткоч шуко оҥайым муына.
Ынде шергалына адак Шернур кундемысе икмыняр вер-шӧрым. Мутлан, ожно тиде
районыш пурышо, кызыт Кужеҥер велыш кусарыме, Одобеляк ял лӱм марла тыгай
ойым шыҥдарен: Одо (тукым) влак. XВИИИ курымысо перепись годым Одесола
возалтын. Кугумушко ден Регеж ялла коклаште Одо карман манме кӱкшака уло:
тудо тошто годым
тыште вераҥше одымытын орышт, карманышт лийын. Нурсола лишне вес тыгай
чоҥга —
Камай саҥга манме вер — нерген тысе шоҥгыеҥ-влак тыгай легендым шарнат. Пеш
шукерте тышан вераҥше марий он Камай ден Одопатыр икте-весе дене чот
ӱчашеныт: кудыжлан тиде мландеш илаш кодаш. Нуно коктынат моткоч чолга,
тале лийыныт, кугу
коремын кок серыштыже иленыт да нигудыжат шочмо верым коден каяш келшен
огыл.
Шуко шонымек, Камай шке пошкудыжым чоя йӧн дене сеҥаш пунчалын. Икана
Одопатыр
шке пӧртыштыжӧ чайым йӱын шинча улмаш, да лач тыгодым Камай пикшыж дене
туран
лӱен, одо онын чайгоркашкыже логалтен, умдыжо пуатыш толын керылтын.
Одопатыр
моткоч лӱдын да тысе вер-шӧрым курымешлан коден каен (тиде легендым Коклала
ялеш
шочын-кушшо, туныктышо В.Г.Соколов деч возен налме).
Койсола ден Кугеҥер ялласе шоҥго еҥмытын шарнымаштышт тыгайрак вес легенде
моткоч оҥай. Камай саҥга манме тоштыеҥ ой дене келшен толеш, тудым ешара,
келгемда.
Пеш шукерте Озаҥ ола лишне улшо Коймары ял гыч Кой лӱман марий Кугеҥер
велыш
шӱшкан ече дене колым кучаш коштын. Тудлан вер пеш келшенат, тышан кодаш
шонен
пыштен. Но тыште илыше Одо кугыза тидлан тореш лийын. Кой ден Одо кугыза
ӱчашымашке шуыныт: нуно, пикш дене лӱен, шке усталыкыштым ончыкташ ойым
пидыныт. Кӧ
сеҥа, кӧ туран лӱя да ойырымо палыш логалта — тудо тышан илаш кодеш. Кой
чоя,
уста улмыжлан кӧра сеҥен, а Одо патыр тылеч вара вес верышке илаш куснен.
Но тиде верым коден кайымыж годым тудо сырымыж дене кугу ото воктенсе
памашым лопка
салма дене петырен коден. Тысе калыкын ойлымыж почеш, пуйто тыге, тидын
нергызеш
Ода-салма ото, Ода-салма корем лӱм лектыныт.
Икманаш, кӱшнӧ каласыме тошто ойлаште шукертсе илышын тыгай тӱҥ йыжыҥже
сӱретлалтын: Шернур кундемышке куснен толшо мариймыт тыште илыше одо
(удмурт)-влак
дене вашлийыныт да илыме вер, мланде верч ӱчашеныт. Салма шомакше акрет
годым
финн-угор йылмылаште тыгай значениян лийын: салм — посна родоплеменной
ушемлан
пайлен, шелын пуымо лӱм мланде; лӱман, пайдале мландым ышташ кугезына-влак
чодырам кукленыт-йӱлалтеныт. Ожно годым Ода-салма мутсескем Одо мланде
манме шонымашым шыҥдарен улмаш. Марий тукыммытын шукын толмекышт, одо-
влаклан Шернур вершӧрым коден каяшышт верештын. Ужына: тошто ойышто шуко
чын мут нергелалтын. Но
варажым, эрвелнысе финн-угор калыкмытын кокла курымлаште монголын, Золотая
Ордан, Озаҥ ханствын кид йымакышт логалмекышт, чыла тюрк йылмылаште тиде
салм
финн-угор шомак йӧршеш вес значений дене палыме лийын, азап сынан терминыш
савырнен.

2
Ученый-влак тыге ойлат: ош тӱняште кызыт кок тӱжем наре тӱрлӧ калык ила, да
нуно
чылаже вич тӱжем утла йылме дене кутырат. Шуко калыкше кок тӱрлӧ лӱман.
Мутлан,
венгр-влак шкеныштым мадьяр маныт, а германец-влакым Российыште шукертсек
немец
маныныт. Финляндийыште рушым веналайнен шомак дене лӱмдат, да тиде ойжо
венеды
манме славян племенан лӱмжӧ дене кылдалтын. Марий-шамыч татарым ожнысек
суас,
сӱас маныт. Рашемдена: татар ден чуваш-влак кокла курымлаште Юл воктене
вераҥше,
Волжский Булгарий манме кугыжанышым чоҥышо сувас сувар тюрк племена тӱшкан
тукымжо улыт. Марийымат тӱнямбалне кок лӱм дене палемденыт: Октябрь
революций деч
ончыч тӱҥ шотышто черемис шомак шарлен гын, вара наций улмым ончыктышо чын
этноним — марий, марий калык — чыла вере пеҥгыдемын, шарлен.
Черемис мутын кунам, кузе лекмыж нерген ятыр возымо, но чийжым-вожшым мучаш
марте рашемдыме огытыл. Тиде йодышым волгалтарышашлан кызытсе гуманитарный
наукын —
филологийын, мифологийын, религиоведенийын — туныктымыжым, сеҥымашыжым
шотыш
налман. Черемис — кок ужашан этноним (чере+мис), тудо марий мут деч ятыр
курым ончыч, мемнан кугезынамытын финн-угор тӱшкаште пырля илыме пагытыштак
шочын, вожым колтен, варажым племена лӱм лийын. Черемис — тиде Чере
племенан шочшыжо, тукым вожшо, еҥже. Таҥастарена: марий еҥ (кызытсе
ойлымаште), марий калык
радамыште улшо-шотлалтше айдеме, мемнан родо-тукым вож, марий этносын
эргыже,
ӱдыржӧ.
Ожнысо документла гыч пален налына: черемис племена икгай лийын огыл, моло
финнугор тукымымат шке кӧргышкыжӧ чумырен шоген. Тиде ойым тошто лӱм-влак
рашемдат.
Шергалына Шернур ден Кужеҥер районласе ял лӱмлам да пален налына: тушто
Кокшародо лӱман кок ял уло. Звенигово велыште Кокшамары сола вераҥын. Кок
мутын ушнымыштлан кӧра вийым налше нине лӱмлам рончылена гын, рашемдена:
кум ялыштыжат
Кокша племена ушемыш пурышо (родо-тукым) марий-влак иленыт. Тошто ойышто,
легендыште Кокша Патыр лӱман тале он нерген шуко ойлалтеш да тышеч коеш:
тиде ушемым
чоҥышо-влакын шке тале вуйлатышышт улмашын. А племенан лӱмнерже финно-
пермский
йылмыласе шукертсе, икгайрак оян мут дене кылдалтын: финн ден эстон
йылмылаште
кокша — вожан пушеҥге; комила кокша — шогавуй, вожан курал; марла кокша —
нечке икшыве-влак кокла гыч эн изиже. Икманаш, кокша племена ушемын чийже-
сынже,
черемис лӱм гаяк, намызе годым финн-угор калыкын тӱнямбалсе кугу пушеҥге
гыч вожым колтымыжо, вияҥмыж нерген мифологий дене чак кылдалтын. Посна
ушем лиймек,
кокша илыш кунжым шке семын радамлаш тыршен. Тудын рӱдӧ вер-шӧржӧ,
столицыже
карман гай лийын, Кокшаров маналтын. Кокла курымлаште тиде ор-олам ушкуйник-
разбойник-влак шалатеныт, да вара тудын олмыштыжо Котельнич руш ола кушкын.
Кеч-мо гынат, тиде финно-пермский племенан лӱмжӧ историй пусакеш йомын
огыл, да тудын дене ятыр моло географий лӱм кылдалтын. Ончалына Европысо,
Российын картшым да тушто ужына: Архангельский ден Вологодский областьлаште
Кугу
ден Изи Кокшеньга эҥер-влак улыт: Кокшен (Кокша лӱмын родительный падежыште
каласалтмыже)+га -суффикс (эҥерым ончыкта). Но вараже славян тӱшка тысе
мландыш
толын лектын, финн-угор кашакым вес вере чактарен. Тыге кокша тукым Юл ден
Виче
кокласе мландыш куснен толын, кызытсе Кугу ден Изи Какшан эҥерла воктене
илаш
тӱҥалын. Тидыже эҥер лӱмыштат коеш: у кундемыш илаш толмышт годым кугезына-
влак
пырля эҥер лӱмымат конденыт.
XВИ курым кыдалне, Московский Государствыш Юл кундемысе калык-влакым виеш
ушымо
саманыште, кокша тунамсе марий калык коклаште шотлалтын, но шке ойыртемжым
йомдарен огыл, арален шоген. "Казанская история" ("Сказание о Казанском
царстве")
лӱман оҥай произведенийыштыже Озаҥ пленыште илыше руш историк-писатель
(фамилийже, лӱмжӧ пале огыл) возен: "Две бо черемисы в Казанской области"
(тыге олык ден
курык мариймытым ончыктен). Вара ешарен: "В той же стране луговой есть
черемиса
кокшайская и ветлужская". Тиде шукертсе племенан марий калыкыш тӱҥге-вожге
ушнымекыже, лӱмжӧ-сынже Царевококшайск, Кокшайск олала дене эрелан
кылдалтын.
Историй гыч пале: кеч-могай этнос родо-тукым племена-влакын варналтмышт
негызеш
шочеш. Тыгаяк кужу, оргажан корным эртеныт финн-угор ешыш пурышо племена-
влак
кокла курымлаште, тӱжем ий наре жапыште. Тиде пагыт годым кугезынамыт шке
шотанйӱлан, посна йылман калык семын вияҥыныт, но тунамак моло, финн-угор
кашак дене
кылым йомдарен огытыл. Шукертсе лӱм-влак моткоч сайын ончыктат: тошто годым
мемнан калыкын лиймаштыже кугу рольым тӱрлӧ родо-тукым ушеммыт модыныт.
XВИИ-XВИИИ
курымласе перепись книгалаште, мутлан, тыгай сынан еҥ лӱм аршаш аралалт
кодын:
Мере (шка, Одай, Пермяк, Эрзя) Ирзя, Мокша, Можар (Мозар, Мешер) Мещер,
Мадияр (
Медияр, Кантык, т.м.
Тыгай кугу йодыш лектеш: вара кузе, кунам, могай илыш йыжыҥыште черемис
племена
ушем марийыш савырнен, йӧршеш у лӱмым налын? Каласыман: тиде неле наука
лончым
мемнан шымлышына-влак але марте рашемден, волгалтен кертын огыл. Тӱжем-
тӱжемле
еҥ да вер-шӧр лӱмым лончылымеке, тыге ӱшандарен каласаш лиеш: у этнос кок
кугу
племена ушемын — черемис ден мерян — иктыш чумыргымышт-варналтмышт негызеш
шочын-кушкын, вияҥын. Мутат уке, тиде икте-весе дене ушнымо-лугалтме
процессше
моткоч кужу, иктаж лу курым наре жапым авалтен, ончыни, XВИ курымын пелыж
марте
шуйнен. Тыге, у калык шотан, утларак кугу ушемыште илыше еҥ-влак шкеныштым
вес
семын, этнос лӱм дене келшышын, марий улына манын ойленыт. Очыни, кутырымо
йылмыште мере (меря — шуко чотым ончыктышо шомак!) мутшо пеш вашке марий
лийын. Адак тидым шотыш налман: "марий" мут (маре, мары — диалектлаште)
мемнан йылмыш пеш шукерте — индоиранский ден индоевропейский племенамыт
дене кыл кучымо
курымлаште — вожым колтен. Эн ончыч "пӧръеҥ, айдеме" значениян лийын, да
вара
веле марий калыкын лӱмышкыжӧ савырнен, наука манмыла, этноним лийын.
Таҥастарена
тӱрлӧ йылмылам: ведийский (Веды — гимнлам возымо тошто йылме, Индийыште)
мари
"самырык еҥ; персидский мӓр" "пӧръеҥ"; санскритский марыа "1. пӧръеҥ 2.
рвезе 3.
йӧратыме еҥ 4. каче; намызе индийский мари "сарзе еҥ; воин, герой".
Ончалына Европысо икмыняр йылмылам: латинский марис "пӧръеҥ, лӱддымӧ
айдеме; тошто английский марои "йолташ, пелаш; кызытсе французский мари
"пелаш еҥ, пӧръеҥ, ватын марийже". Азийыште Камбоджысо калыкым кхмер маныт:
кхие "уш, ушан+мер=мара "еҥ,
айдеме" манме лиеш. Икманаш, мемнан кугезына-влак, тӱнямбалсе тӱрлӧ калык
дене
кылым кучен, шке йылмыштым, уш-акылыштым пойдареныт. Кӱшнӧ каласыме ойым
шуко
семын пеҥгыдемдаш йӧн уло.
Меря племена акрет годым кумда мландым айлен, славян ден руш-влак деч ятыр
ончыч
Российын кызытсе рӱдӧ областьлаштыже илен, садлан тудо пӱтынек вара велеш
руш
калык дене ушнен, возен ятыр шымлызе. Но нуно йоҥылыш лийыныт. Мере/меря
тӱшка,
историйын лакылан-оргажан корнешыже пижын, рушмыт дене чылан варнен огыл,
да шукышт, иза-шольо черемис-влак дене кылым чоткыдемден, марий лӱман
калыклан негызым пыштеныт. Тиде ой поснак раш мере, мари мутвож дене
чоҥалтше пеш шукертсе лӱмлаште коеш. Теве, 1748 ийын Галицкий корно воктене
илыше марий-влакым
серыме перепись книгаште Эсменец беляк ялыште (кызыт Исменца маныт) тыге
возымо:
"Меренча Янбердин, 66 ияш". Лончылена: мерен -мере мутын родительный
падежыштыже
каласыме формыжо+ча-суффикс. Марла тыге лиеш: "мере — мерен тукымын еҥже
Янберде". Таҥастарена: акрет годым готский историк Иордан "О происхождении
и деяниях
гетов (Гетика)" книгам возен улмаш. Мемнан эрасе 551 ийыште серыме тиде
произведенийым рушла 1960 ийыште Москваште савыктыме. Европысо шуко племена
радамыште
Иордан финн-угор меренс, морденс, цармис канс лӱман кашакым ончыктена. Нине
мутлам тӱслен ончена гын, ужына: мерен, морден — родительный падеж дене
возымо
улыт, с-с — шуко чотым палемда; цармис — черемис этнонимын вараиантше, а
кан —
мордвала род лиеш. Тичмаш ойжо тыгай: мерен (меренысе, мерянский), морден
(мордва, мордвасе), цармис > черемис родо-тукым племенамыт манме лиеш.
Моктыде ок
лий: кугу Юл воктене илыше мариймыт мере (меря урлык улмыштым монден
огытыл,
тӱжем ий утла Иорданын возымыж гай лӱмым шке уш-акылыштышт, шӱм-чоныштышт
араленыт.
Мер (Мере) мутвож сынан лӱм ожно шуко лийын, утларакшым Юл воктене да
курыкмарий
коклаште шарлен: Мерес, Мереш, Мерешка, Мерка, Меркей, Вумер, Кезмер,
Падимер,
Памер, Поймер, Помераш, Пахмер, Сокмер, Утемер, Чемер.
Тиде пагытыштак чыла марий кундемлаште Маре, Мари, Мары мут-влак еҥ лӱм
шотеш
кучылталтыныт, вариантышт тӱрлӧ лийын: Марвай, Марчи, Марчик, Марчишка,
Марычка,
Марычко, Марьяк, Мармей, Марис, Марыс, Мари эрге Патыр. Эн ончыч нуно
айдеме,
еҥ, пӧръеҥ значениян лийыныт.
Илен-толын, мемнан кугезына-влак, меря дене черемисын, кокшан, моло урлык
кашакын варналтмекышт, вестӱрлӧ, утларак кугемше, кумдан шарлыше ушемыште
калык радамыш лекше марий этносышто — ӱмырыштым эртареныт, марий лӱман у
тукымым онченкуштеныт. Тиде йыжыҥ кокла курымласе вер-шӧр лӱмлаште сайын
шыҥдаралтын. Олыкмарий вераҥме кундемлаште ожно Кукмар, Кукмарий, Кукмор,
Кукмур волость-влак ятыр
лийыныт. Акрет годым нуным сотня (шӱдӧ еҥан шӧр) маныныт. Мутлан, 1678
ийысе перепись книга Шернур кундемыште тыгай волостьлам возен: кок Ноли
Кукмор волость
кок сотньыш пурен, а вара, Петр Первый годым иктыш ушнен, "Ноли Кукмор на
реке
Мушкаву" маналтын. Лаж вӱд воктене Ляж Кукмор манме икмыняр волость лийын.
Моло
волость-влакын лӱмышт тыгайракак: Немда Кукмор, Ноли Кукмор, Кукмора, Ноли
Кукмор Кузнецы, (кызыт У Торъял, Советский районлаште). Кукмор манмыже
утларак чын
Кукмарий шомак дене кылдалтын да мемнам Татарийысе Кукмор олашке наҥгая.
Кукмар
ял Киров область, Яраҥ районышто уло, а Кукмур сола Арбаж районышто, тиде
областьыштак, вераҥын. 1678 ийысе перепись книгаште Виче эҥер вес велне
Кукморы ялым
возымо, очыни, тиде — кызытсе Кукмарский ялсоветын рӱдыжӧ, тыгай лӱманак
Кукмар
ял (Кировский областьыште). Мутат уке, кокла курымлаште тиде мландыште
мемнан
кугезына-влак иленыт. Юл кундемыште, кызытсе Волжский районышто, Бет-
Кукмор,
Пинжан Кукмор волость-влак лийыныт. Чарла лишнат ожно Кукмор лӱман волость
лийын
(кызыт Руш Кукмор малдат).
Кукмар, Кукмарий, Кукмор, Кукмур лӱм-влак кок мутвожан улыт: кук — марла
вож,
тукым тӱҥалтыш +мар=мари, марий. Икманаш, кокла курымлаште, Юл ден Виче
эҥерла
кокласе мландыште илыше кугезына-влак шкеныштым тӱҥге-вожге марий калык
ушемыште
улшылан шотленыт. Тыге ятыр вере икгай шонымашан — оян вер-шӧр лӱм-влак
лектыныт: кукмарий — ик вожтукымыш, марий калык ешыш пурышо еҥтӱшка. Ожно
кочана-кованамыт шкеныштым моло сылне лӱмнер денат палемденыт: ошмарий <
кава гай волгыдо
чонан-ушан, ош+марий; чимарий < чи, чын+марий. Кызытсе жап дене
таҥастарымаште
нунын илыме кундемышт ожно годым иктаж вич пачаш кугу, кумда лийын, Вятка
(Киров) ола марте шуйнен. Кызытсе тиде ола олмышто кокла курымлаште тошто
марий ден
удмурт-влак карман сынан олам ыштеныт улмаш. Вара тудым Новгородысо
разбойникушкуйник-влак йӱлалтеныт да вес Хлынов крепостьым негызленыт,
тышечын Вятка (кызыт Киров) ола тӱҥалын. Разбойникмыт тыште намызе годсек
илыше финн-угор калыкым-марийым, удмуртым, молым — тӱрлӧ семын
шыгыремдылаш, толаш, мландыштым шупшын налаш тӱҥалыныт, ятыр еҥым кулыш
савырен, мусульман эллаш ужаленыт. Нуно Виче, Юл эҥерла мучко пуш дене
коштыныт (ушкуйник мут эҥерысе разбойник манмым ончыкта).
Шернур кундемысе ятыр шоҥго еҥ деч ожно тыге ойлымым колалтын: нунын
кугезышт
кызытсе вер-шӧрлаш Вятка ола да Виче эҥер могырым толыныт. Тиде лийын,
векат,
кокла курымлаште, иктаж шым шӱдӧ-куд шӱдӧ ий ончыч. Намызе мландым коден
каяш
шуко амал лийын. Историк-влакын шымлымышт гыч ме палена: XИИИ курымын
кокымшо
пелыштыже Виче эҥерын кӱшыл йогынышкыжо керылт пурышо ушкуйник кашак тысе
вершӧреш, финн-угор калыкын тӱзатыме мландеш, эрелан илаш кодын. XИВ-XВ
курымлаште
нуно Виче эҥерын ӱлыл йогынжо кундемешат пеҥгыдемыныт. 1489 ийыште Вятка
мланде
Руш элыш ушнен.
Киров областьысе да Марий Элысе вер-шӧр лӱм-влак коклаште икгайлык вигак
шинчалан перна. Теве эҥер лӱмлам налына. Вятка мландын кечывелныже кок
Немда да тынарак Немдеж уло. Ик Немдаже Куженер поселко лишне тӱҥалтышым
налеш. Лыкын-лукын
кадыргыл йоген, тудо Киров областьыште Лаж вӱдыш ушна. Лаж вӱдшат Куженер
районысо Лажмучаш ял тураште йоген лектеш. Вятка велне Виче вӱдыш йоген
пурышо Ошит
ден мемнан кундемысе Ӱшыт, очыни, ик лӱмак улыт, а Немда лӱман вес эҥер
Вӱрзым
ола лишне Виче вӱдыш йоген ушна. Кок Немдыж гыч иктыже Марий Элыште
тӱҥалтышым
налше Немда эҥерын шокшыжо, весыже Пижма эҥерыш йоген пурышо Яраҥ вӱдын
притокшо
улыт. Каласаш кӱлеш, Немда эҥер Кострома ден Иваново областьлаште Юлын
притокшо
семын палыме. Раш: ожно тысе вер-шӧрыштат финн-угор-влак иленыт.
Марий Элысе да Вятка велысе утларак тыгыде южо эҥер икгай лӱман. Теве Виче
вӱд
воктене (кызытсе Нолинский районышто) Ноля лӱман изи эҥер уло, тышеч
районын
лӱмнерже лектын, олалан куснен: Нолинск. Виче кундемыштак рушла возымаште
"река
Красная" манын ончыктымо эҥерын лӱмжӧ Марий элысе У Торъял ден Советский
районлаште йогышо Йошкар эҥер дене келшен толеш.
Ожнысо перепись книгала гыч пален налына: ожно Виче эҥерын вес могырыштыжо
марий
сынан вер-шӧр лӱм моткоч шуко лийын. Ик документыште Виче вӱд вес велне
тыгай
эҥер-влак ончыкталтыныт: Саба, Серда, Ноля, Нурма. Нунын воктене Середняя
Саба,
Серда, Ноля, Нурма, Верхняя Серда ял-влак вераҥыныт. Тыгай лӱман эҥер-влак
Шернур велнат улыт: Серде, Шабе, Нольо.
Эҥер лӱм шотышто кӱшнӧ ончыктымо икгайлык мом ойла? Теве мом: шукерте ожно
кугезе кочана-кованамыт у мландышке куснен толмышт годым уш-акылешышт, шӱм-
чонешышт
эҥер, моло вер-шӧр лӱмымат конденыт. Нуно у шӧрысӧ вӱдымат ожно илыме
кундемысе
эҥер лӱм дене лӱмденыт.
XИИИ-XИВ курымлаште марийым у мландыш куснен толаш туткар саман тарватен.
Ик
тоштыеҥ ой гыч пален налына: мариймыт Виче вӱдын Малмыж йогынышкыжо
Алтыбай,
Урс, Ямшан он-влакын вуйлатыме годым толыныт, да чодырам куклаш, эрыктыме
вереш
шурным ӱдаш тӱҥалыныт. Алтыбайын, Урсын да Ямшанын колымекышт, ойла тоштыеҥ
ой,
марий калыклан пиалдыме илыш тӱҥалын: эн ончыч марий коклаште ала-могай
шучко
чер шарлен да тидлан кӧра шӱдӧ дене еҥ колен пытен, вара поче-поче шужен ий
толын, мучашлан, марий калык ӱмбаке татар-влак керылтынат да чыла сӧйыштӧ,
кучедалмаште сеҥеныт.
Тиде преданийын южо ойжо руш летопись денат келшен толеш. Мутлан, 1364
ийыште
пӱтынь Юл кундемыште да Йӱдвел Русьышто чума чер шарлен улмаш, посна
олалаште
кече еда 50-100 еҥ колен; тылеч варасе ийлаште Юл воктенсе мланде угыч кугу
туткарыш логалын — кукшо игече толын. Чыла ӱдымӧ шурно кошкен, кундемыште
моткоч
шучко шужымаш лийын. 1391 ийыште татар князь Токтамыш Бектута царевичым
Вяткыш
сарзе вий дене колтен. Тудо Вяткым сеҥен налын да тусо шуко еҥым пытарен, а
южыжым пленыш наҥгаен. Тошто ой гыч палена: тысе олык мариймыт тиде жаплан
Вӱрзым
ден Малмыж кундемыште военный демократий сынан княжество-влакым ыштеныт
улмаш.
Нуно тушман деч аралалташ шке илыме вер-шӧрлаштышт карманым, орым ыштеныт,
чот
пеҥгыдемдыме, полат гай пӧртлам чоҥеныт, йырым-йыр вӱдым колтен, канавым
кӱнчен
авыралтыныт.
Шернур кундемысе мариймытын тыгай тошто карманышт Кукарка лийын (кызыт
Киров областьысе Советск ола). Тышан кокла курымлаште тыгаяк лӱмнеран, кугу
родоплеменной ушем вераҥын улмаш. Тысе мариймыт акрет годым керылт пурышо
тушман кашак дене ятыр гана кредалыныт. Нунын тале онышт, уста вуйлатышышт
Чумблат улмаш. Тюрк
йылме дене каласымаште Чумблат лӱм кӱртньӧ гай патыр, герой, богатырь манме
лиеш. Преданийын ойжо рашемда: Чумблатын вуйлатымыж почеш марий сарзымыт
Кукарка
ола воктене да Немде эҥер лишне кугу сӧйыштӧ тушманым (очыни,
ушкуйникмытым)
шырпын шалатеныт, нунылан марий мландыш каяш корным петыреныт. Тидын годым
Чумблат шке илышыжым шочмо калык да тудын эрыкше верч пуэн. Йӧратыме
оныштым мариймыт эҥер сереш, кӱ курык лоҥгаш тоеныт. А вара Чумблат мемнан
калыкын юмо гай
пагалыме еҥже, геройжо лийын.
(Умбакыже лиеш).



092499
************************************************************************
9—24

Кӱчыкын южо авторна нерген

Анисимов Эврик Васильевич Морко районысо Волаксола ялеш 1938 ийыште шочын.
1956—
1961 ийлаште Марий пединститутышто тунемын. Вуз деч вара Морко районысо
икмыняр
школышто туныктен, школ директор лийын. 1973 ий гыч — "марий коммуна"
(кызыт
"Марий Эл") редакцийыште.
Возкалаш школышто тунеммыж годымак тӱҥалын.
Э.Анисмов — "Илыш вий", "Киса жап", "Ял покшелне", "Мемнан пакчана",
"Опаленное
утро", "Кечан садвечыште" поэме да почеламут книга-влакын авторжо, РФ
Писатель
ушем член, Марий Элын заслуженный журналистше.
Почеламутшо-влакым украин, литва, чуваш, мордва, коми да моло йылмылашкат
кусарыме.
Йошкар-Олаште ила.
Васильев Леонид Михайлович Юрино районысо Юркино поселкышто 1947 ийыште
шочын.
Карасьяр школым тунем лекмеке, Балаково оласе химкомбинатыште тыршен. Совет
Армийыште служитлыме деч вара И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищым тунем
пытарен. Тылеч вара Озаҥ оласе госуниверситетын журналистике
факультетыштыже шинчымашым нӧлтен. Но шке тӱҥ пашажым чодыра озанлык дене
кылден. Яра жапыште сылнымутым воза. Тымарте "Заповедные песни" да "Охота
пуще неволи" лудыш книга-влакым
луктын. 1997 ий гыч РФ Писатель ушем член.
Юрино районышто ила.
Куторов Николай Иванович Курыкмарий районысо Микорсола ялеш 1936 ийыште
шочын.
1955 ийыште Козьмодемьянскысе педучилищым, 1960 ийыште Марий пединститутым
тунем
пытарен. 1972 ийыште диссертацийым арален да Марпединститутышто руш
фольклорым
да литературым туныкташ тӱҥалын. 1995 ий гыч эше Марий университетыште
курыкмарий студент-влаклан шочмо фольклорым да литературым туныкта.
Йошкар-Олаште ила.
Миронов Василий Никифорович Морко районысо Унчо ялеш 1947 ийыште шочын.
Звенигово оласе речной училищыште тунемын, Совет Армий радамыште лийын.
Школышто тунеммыж годымак возкалаш шӱмаҥын.
1972 ийыште, Чебоксарысе совпартшколым пытарымеке, Морко райгазет пелен
радиоорганизаторлан ышташ тӱҥалын. Ик жап Москосо Литинститутын студентше
лийын.
Василий Миронов — "Канде йолгорно" (В.Осипов да П.Битов дене пырля) книган
ик
авторжо.
Кызыт "Морко мланде" райгазетын корреспондентше.
Морко поселкышто ила.



100199
************************************************************************
10-01
Туныктымо паша
Семен ДМИТРИЕВ

Мыскаран юзо вийже*

Мыскара-влакым лудын лекмеке, йодыш-шамычлан вашмутым кычалман.

Школышто

Туныктышо умылтарен пытара да йодеш:
— Кӧн могай йодышыжо уло?
— Звонок вашке лиеш мо? — иканаште кум йоча йодыныт?
+ Туныктышо могай йодышым вучен?

* * *
— Иванов, тачысе урокым сайын умылышыч?
— Сайын умылышым.
— Вара мый мо нерген ойлышым?
— Те урок мучко "Шып шинчыза" манын ойлышда.
+ Ученик урокым умылен мо?

* * *
Тунемше почеламутым наизусть ойла.
— Моткоч сай,— мокталта туныктышо. — А ынде шке мутет дене каласкален пу.
— Ом керт.
— Молан?
— А мый шкемын лудмем колыштын омыл.
+Тыге лиеш мо: шке ойлет да шке от кол?

* * *
— Классыштыда мыняр отличник уло?
— Мый дечем посна нылыт.
— Молан тый дечет посна?
— Мыйже отличник омыл.
+Ученик шкеже отличник огыл. А молан тудо шкенжым отличник-влак дене йӧрен?

* * *
Ивук, каласе: ават теҥгече пӧрт йымаке витле олмам пыштен, а таче эше
витлым
ешара гын, чылаже мыняр олма лиеш?
— 90. Ала шагалракат.
— Кузе тыге?
— Кок кече жапыште мый 10 олмажым кочкам. Ала шукыракат сеҥем.
+Туныктышо могай вашмутым вучен?
___________________
*Мучаш. Кӱчыкемдыме. Тӱҥалтышыже 8 номерыште.
* * *
— Шӱет ден пылышетым мушкынат? — туныктышо йодеш.
— Мушкынам.
— Кидетым ончыкто.
— А вот кидем мушкаш йӧршын монденам.
+Йоча кид деч посна шӱй ден пылышыжым кузе мушкын?
* * *
Туныктышо Микулан ойла:
— Мый кочкын омыл. Тый кочкын отыл. Тудо кочкын огыл. Мику, мом мый
ойлышым, уэш
каласе.
— Нигӧат кочкын огыл,— тунемше вашешта.
+ Туныктышо Мику деч могай вашмутым вучен?
* * *
— Иванов, партеш тый удыркаленат?
— Уке. Но мый тетла огым.
+"Уке" манше Иванов партеш удыркален огыл мо?
* * *
— Кумыт да нылыт мыняр лиеш?— туныктышо йодеш.
— Шымыт,— вашешта тунемше.
— А шымыт да нылыт мыняр лиеш?
— Ом пале. Ме але латикте марте шотлаш тунемын онал.
+ Ученик шкеже шотлен пуэн огыл мо?
* * *
— Кече але тылзе утларак кӱлеш? — туныктышо йодеш.
— Тылзе,— вашешта тунемше.
— Молан тыге шонет?
— Тылзе йӱдымат волгалтара, а кече — волгыдо годым гына. Кечывалым такат
волгыдо.
+Тунемше йоҥылыш умылтара огыл мо?
* * *
Школ директор тунемшым чарен шогалта:
— Мо вараш кодын толат?
— Школыш толаш тарванымем годым авам шӱемым мушкаш колтыш. Товалтем: тетла
тиде
огеш лий.
+Тетла мо огеш лий: ава эргым шӱйжым мушкаш ок колто але ученик вараш
кодмым
чарна?
* * *
— Тиде тылзыште, Мику, тый воватын вучыдымын черланымыжлан кӧра ынде кум
гана
школыш толын отыл.
— Тыге. Ковам изишак черланаш тӱҥалын ала-мо.
+Рашрак ончалаш гын, кӧ чоялана, тогдаеда?
* * *
— Тыйын куд олмат уло. Мый коктым йодым. Мыняр олмат кодеш? — Ольошлан Мику
ойла.
— Кудыт.
— Кузе кудыт кодеш?
— Мый тыланет иктымат ом пу.
+Мику могай вашмутым вучен?
* * *
Ивук лудаш тунемеш. Туныктышо йодеш:
— Тиде могай буква?
— Тиде Ӱ буква.
— А мом сӱретлыме?
— Ӱшкалым.
+Молан Ивуклан ушкалым ӱшкалыш савыраш кӱлын?
* * *
Туныктышо доскаш возен: 2:2. Шкеже йодеш:
— Мыняр лиеш?
— Ничья,— вашешта ик йоча.

* * *
Ныл ияш Рая Р йӱкым каласен ок керт. Ӱдырым эре туныктат:
— Рая, мераҥ манын каласе.
Тидым колыштын, ӱдыр йыгыжген пытен. Тудо шканже йӧным муын:
— Лучо кӱчыкпоч манам.
+Рая молан мераҥ манме деч кораҥеш?
* * *
Вова 1 классыш тунемаш каен. Толмекше мӧҥгыштӧ йодыныт:
— Вара мом школышто туныктат?
— Мый презентаций лиеш, шонышым. Тушто урок веле улмаш.
+Вован вучымыжо молан арам лийын?

МӦҤГЫШТӦ

Ава ойла:
— Эргым, кум когыльо ыле. Тый кочкынат але шӱжаретлан пайлен пуэнат?
— Авай, кумыт кокытлан ок пайлалт.
+Кум когыльым кок еҥлан пайлаш ок лий мо? Лиеш гын, кузе?
* * *
— Молан от коч?— ава изи эргыж деч йодеш.— Кызыт гына "Пире гай шуженам"
маньычыс!
— Авай, кешыр кочшо пирым тый иктаж гана ужынат?
+Эрге мом кочнеже улмаш?
* * *
Ава кастене шочшыжо-влакым малаш пышта да ойла:
— Тендан кокла гыч кӧ эн ондак мален колта, тудо тамле кампеткым налеш.
Ик минутат ок эрте, пӧлем гыч йӱк шокта:
— Авай, мый уже малем.
+Вашештыше йоча мален колтен мо?
* * *
Ава ойла:
— Ӧрынам веле: теҥгече холодильникыште кок олма ыле, а таче икте веле. Ала
тый
налынат, Игнат?
— Уке. Кокымшыжым мый пычкемыште ужын омыл.
+ Игнат налмыжым ок ойло. А вара кокымшо олма нерген кутыра. Рвезе олмам
налын
але уке?
* * *
— Авай, мемнан Светлана Сергеевна имньым иканат ужын огыл улмаш.
— Молан тыге шонет?
— Мый имньым сӱретлышым да ончыктышым. А тудо йодеш: "Тиде мо тыгай?"
+Ученикын сӱретлыме имньыжым туныктышо молан пален огыл?
* * *
— Авай, у брюкым кушкедмем нерген акам тылат эше ойлен шуктен огыл?
— Уке.
— Тугеже у вазым пудыртымыж нерген мыят ом каласе.
+"Ом каласе" манше йоча ойлен лиеш огыл мо?
* * *
— Авай, эн йӧратыме чашкат пудырга гын, пеш ойганет ыле мо?
— Очыни, ойганем ыле. А молан тидын нерген йодат?
— Вова изам умылаш колтыш.
+Чашкым кӧ пудыртен?
* * *
— Молан англичан йылмым тунемаш кӱлеш, ом умыло,— тунемше ойла.
— Пел тӱня англичан йылме дене кутыра,— ешара аваже.
— Неужели вара тиде шагал?
+ Тунемшын йодышыжым, умылыдымашыжым кузе аклыман?
* * *
— Авай, мо лийынат? Молан тыге чот тургыжланет? — ӱдыржӧ йодеш.
— Валюшем, шагат кая, а мый але нимомат ыштен омыл. Теве пашаш тарванаш
кӱлеш.
— А тый шагатшым чарен шогалте.
+Шагатым чарен шогалтымеке, жапше ончыко ок кай мо?
* * *
— Авай, грузовик толын, Пӧрт гай кугу.
— Эргым, тый молан эре тыге кугемдылат? Тиде уда койыш. Мый тидын нерген
тылат
ынде миллион гана ойленам.
+ Эрге кугемдылаш кӧ деч тунемын, шонеда?
* * *
— Ӱдырем, муным мыняр жап шолтенат?
— Индеш минут.
— Мый кум минут деч утла шолташ шӱден омылыс!
— Авай муныжо кумыт ыле. кум гана кумыт индеше лиеш. Вот садлан индеш минут
жап
шолтенам.
+ Ӱдыр могай титакым ыштен? Молан?
* * *
— Авай, мый кече петыралтмым ончаш каем.
— Кай. только пеш лишке ит мий.
+Ава мом ок пале?
* * *
Яша кычкыра:
— Авай, Максым шольым газетым кочкеш!
— Нимат огыл, — аваже лыпландара. — Газетше теҥгечысе.
+Кузе тыге "Нимат огыл"? Яша чын тургыжлана огыл мо?
* * *
Лена ден изи шӱжарже урем гыч модын пурат. Авашт нуным вашлиеш да ойла:
— Шып! Мемнан дене уна-влак улыт.
Ленан шӱжарже йодеш:
— Уна-влакше малат мо?
+ Шӱжаржын йодышыжо оҥай мо? Малыме годым веле шып лийман мо?
* * *
— Олю, ик задачым пуэм, шотлен ончыкто,— ава ойла. — Тый шым ияш улат, а
Лизук
кок ийлан изирак. Лизук мыняр ияш?
— Вич ияш.
— Кузе палышыч?
— Мый тудын шочмо кече пайремышкыже миенам ыле.
+ Лизукын шочмо кече пайремышкыже Олюк ок мий ыле гын Лизукын мыняр ияш
улмыжым
кузе палыман ыле?

* * *
— Эргым, мый тылат йӱштылаш кӱштен омылыс!
— Ачай, мый йӱштылын омыл, а шижде вӱдыш камвозынам.
— У йолашет дене?
— Уке. Мый йолашым кудашынам.
+ Рвезе вӱдыш камвозын, але йӱштылаш шке пурен?
* * *
— Эргым, тый ынде алфавитым палет?— ача йодеш.
— Палем.
— А почеш могай буква-влак шогат?
— Чыла молышт.
+ Ача могай вашмутым вучен?
* * *
Изи Ольошын коваже, малшыжла, нерым шупшеш. Вес пӧлем гыч аваже йодеш:
— Коват мален колтыш мо?
— Шкеже мала, а нерже але мален колтен огыл.
+ Нер посна мала мо?
* * *
— Кушан шочынат, Игнат?
— Йывансолаш.
— Тугеже марий улат.
— Уке. Ачам ден авамже руш улыт.
— Йывансолаш шочынат гын, марий лийшаш улат.
— Тугеже пием пинегым имне вӱташ ышта гын, тудым чома манман мо?
+ Ӱчашымаште кӧ чын?

КУГЫЕҤ-ВЛАК КОКЛАШТЕ

* * *
Йоча деч кевытче йодеш:
— Тый нимат путаен отыл? Чынак мо ачат ден ават тылат вич кило кампеткым да
кок
шӱдӧ грамм пареҥгым налаш кӱштеныт?
— ?..
+ Чынак, йоча иктаж-мом путаен мо?
* * *
Йолчием ужалыме кевытыш ик йоча пурен да ботинке шнурокым йодын.
— Тылат могайым? — кевытче йодын.
— Иктыжым пурлам, весыжым шолам.
+ Пурла да шола шнурок лиеш мо?
* * *
Ик марий сад гыч пӧртылеш. Кӱсенжын чот оварымым ужын, пошкудыжо йодеш:
— Кӱсенет мо пеш оварен?
— Тушто мо улмым палет гын, эн кугу олмажым тылат пуэм.
— Кӱсеныштет олма,— манеш пошкудыжо.
Марий сырен кудалта.
— Могай окмак тылат тидын нерген каласен?
— Окмакын каласымыж дене пашамат уке. Тый олматым вашкерак пу.
+Пошкудыжо марийын кӱсеныштыже олма улмым кузе пален?
* * *
Марий вате подкогыльым ыштен да унажым пеш сийла:
— Коч, коч. Вожыл ит шинче.
— Кочкам, кочкам,— вашешта унаже. — Мый вет кум подкогыльым кочкамат...
— Кумытым огыл, визытым кочкыч. Садак коч.
+ Кӧ чын шотлен?
* * *
Вовалан врач кӱштыш:
— Шола йолетым нӧлтал.
— Нӧлтальым.
— Ынде пурлажым нӧлтал.
— Тыгеже мый кузе шоген кертам?
+ Врач ден Вова коклаште молан умылыдымаш лектын?
* * *
— Доктор, пурла йолем коршта,— коча вуйым шиеш.
— Нимат от ыште: ийгот. Шоҥгемаш тӱҥалында.
— Ӧрмаш! Шола йолем пурлаж дене ик ияшак, но тудо ок корштыс!
+ Шола йолат пурла дене пырля корштышаш мо?
* * *
Шофер, пушеҥгылан сырен, тыге ойла:
— Пушеҥге — тиде тугай кушкыл, кудо шӱдӧ ий дене ик верыштак шога, но
автомашин
дене кайыме годым тудо вучыдымын корныш лектын шогалеш.
+ Молан шофер тыге шонкала да ойла?
* * *
— Тиде ботинке йӧнан дыр? Йолым ок ише? — ик марий кевытыште йодеш.
— Пеш йӧнан. Первый кок-кум кече изишак иша, вара тӧрлана.
— Тугеже мый ботинкым нылымше кечын чияш тӱҥалам.
+ Чийыде, ботинке ишымым чарна мо?
* * *
Ик марий саваржым чиялтен. Шкеже пеш вашкен. Пошкудыжо йодын:
— Молан тынар вашкет?
— Чия пытыме деч ончыч чиялтен пытарынем.
+ Марийын вашмутшо мыскара шӱлышан огыл мо?
* * *
Кок марий пеш моктана. Иктыже ойла:
— Мемнан ялыште пеш шокшо. Эсогыл тавысе вӱд шолаш пура.
— Тиде шокшо мо?! — весыже ешара.— Мемнан ялыште эшеат шокшо. Чыве-влак
шолтымо
муным мунчат.
+ Кӧлан ӱшанаш? Ала коктынат шонен луктыныт?
* * *
— Айдуш, айда ӱчашена, кӧ вашкерак мален колта. Модын колтышо 100 теҥгем
луктын
пышта.
— Келшем,— манеш Пайдуш.— Тый ончычрак мален колтет гын, вигак мылам
каласет.
Мый ончыч мален колтем — мый тылат ойлем.
+ Мален колтымеке, ойлаш лиеш мо?
* * *
— Киношко пураш билет мош шога?— изи рвезе кассир деч йодеш.
— Ик теҥге.
— Мыйын пел теҥге веле. Пожалуйста, пуртыза. Мый фильмжым пел шинча дене
веле
ончаш тӱҥалам.
+ Кассир рвезым пуртен, уке, кузе шонеда?
* * *
— Ме Абрам изам дене могай игече лийшашым ончылгоч пален кертына,— моктана
Актанай.
— Ну? Пеш сайыс! А кузе паледа?
— Нимо йӧсыжат уке. Пыл погынаш тӱҥалешат, мый манам: "Йӱр лийшаш". А Абрам
ойла: "Йӱр ок лий". Мемнан кокла гыч иктыже садак чыныш лектеш.
+ Тыгак мо?
* * *
— Каласыза, пожалуйста, тиде йолыштымо пий шке декше чак намия мо?— йодеш
ик марий весе деч.
— Намия. Уке гын, тудо тендам кузе пурлын кертеш.
+ Марийын йодышыжым кузе аклыман?
* * *
Кугыеҥ-влак йоча деч йодыныт: "Можо нелырак: ик киллограмм кӱртньӧ але ик
килограмм ватке?" "Ик килограмм кӱртньӧ нелырак",— манын, рвезе тунамак
вашештен.
Тудлан умылтарат: "Вашмут чын огыл". "Кӱртнят, ваткат икгай нелытан улыт,—
рвезе
торешлана.— Мый тендам ӱшандарен кертам,— ойла тудо. — Кокымшо пачашысе
балконыш
лектам да тендан вуйышкыда ончыч ик килограмм ваткым кудалтем, вара — ик
килограмм нелытан кӱртньым. Тунам мом каласеда, ончалам.
* * *
Ик руш пеш онча: чукча тоям шогалтенат, кидше дене кӱшыл мучашке шунеже.
— Мом тӧчет?— руш йодеш.
— Тоян кӱкшытшым висынем.
— Тоятшым мланде ӱмбаке пыште да висе.
— Э-э, уке! Пыште гын, кӱкшыт огыл, а кужыт лиеш.
+ Чукчалан те мом каласеда ыле?
* * *
Икана ик пӧръеҥ леведыш ӱмбач камвозын. Еҥ-влак погынен шогалыныт да йодыт:
— Мо лийын? Микале, молан мландыште киет? Молан от кынел?
— Молан кием да молан ом кынел? Те леведыш ӱмбач камвозын ончыза, вара
паледа,—
манеш Микале.

Янлык, вольык да кайык коклаште

* * *
Шоҥшо ала-кузе келге вынемыш пурен каен. Толаша-толаша, нигузеат лектын
кертын
огыл. "Паша томам,— кугун шӱлалта.— Кас марте лектын ом керт гын, мӧҥгышкӧ
каяш
да тошкалтышым кондаш верештеш".
+ Шоҥшо вынем гыч лектын ок керт. А кузе тудо тошкалтышлан миен толеш?

* * *
Пайрем вашеш мераҥ ик кленча лимонадым налын. Тудым кож йымалан шылтен.
Кленча
воктен картоным шогалтен. Тушан тыге возен: "Тыште лимонад уке".
Эрлашыжым мераҥ толеш — кленча пуста. Картон вес велан серыме: "Шоҥшо
лимонадым
йӱын огыл".
+ Лимонад кушко лийын? Мераҥ тыге возымыж дене шке йоҥылышым ыштен огыл?
* * *
Мераҥ аланыш лектеш. Онча — пире шарлен возын.
— Пире тос, каналтет ала-мо? — йодеш.
— Уке, Шайык родо, капканеш пижынам.
— У-у-у, вожылдымо! Тышан шарлен возын.
+ Меран молан ончыч ик семын, вара вес семын кутыра?
* * *
Мераҥ янлык-влакым поген да ойла:
— Кӧ мыйын ваштареш?
Иктат ок вашеште. Мераҥ уэш ойла:
— Кӧ мыйын ваштареш, тудо тышке лекше.
Маска лектеш.
— Ну мо? Мый лектым...
— Ой, Мишук. Мый тыйым мочол ӱжым. Ну, кӧ мемнан ваштареш, тудо тышке
лекше.
+ Мераҥ кузе пеш вашке вес семын савыралын? Тудо маска дечын лӱдын мо?

* * *
Мераҥ столовыйыш пурен да когыльо ден кофем налын. Шкеже чапажым мушкаш
каен.
Толмешкыже, ала-кӧ кофежым йӱын.
— Кӧ мыйын кофем йӱын?— мераҥ йодеш.
Чылан шып шинчат.
— Кӧ мыйын кофем йӱын, тышке лекше!— сырен, мераҥ лӱшка.
Маска лектеш.
— Ну мо вара? Мый йӱынам.
— А когыльыжым молан кочкын отыл?— мераҥ лывыргын йодеш.
+ Маска деч лунчырирак янлык лектеш ыле гын, мераҥ мом каласа але ышта ыле,
шонеда?
* * *
Колышо казам ужын, пире шортын колтен.
— Молан шортат? Казам чаманышыч мо?— мераҥ йодын.
— Пеш чаманышым. Илымыж годым кочкын шым мошто,— пире вашештен.
+ Пирын "Чаманышым" манмыжым кузе умылыман?
* * *
Слон ден кутко кӱвар гоч вонченыт. Кӱвар гыч лекмеке, слон ойла:
— Ужыч, вончымына годым кӱвар кузе лыдыргыш.
— Меже коктын улынас!— кугешнен, кутко пелешта.
+ Кутко вара тунарак неле мо?
* * *
Кутко ден слон разведкыш каят. Кенета кутко шот деч посна тарванылаш
тӱҥалын да
вараже шудо коклаш йӧршын шылын.
— Мо лийыч?— слон йодеш.
— Умбакыже шкетын нуш. Мыйым шекланен шуктеныт,— манеш кутко.
+ Кузе слоным огыл, а изи куткым шекланен шуктеныт лиеш?
* * *
Реактивный самолетым ончен, корак пошкудыжлан ойла:
— Тиде кайык кузе тыге писын чоҥештен кертеш?
— Тыйын почышкет тулым пижыктат гын, тыят тыгак писын чоҥештет ыле,— манеш
вес
коракше.
+ Вес коракын ойжо чын мо?
* * *
Обезьян зоопарк директор дек толеш да вуйым шиеш:
— Мераҥ да жираф воктене тетла йыгыре илен ом керт.
— Молан?
— Мераҥ кечыгут мыскарам ыштылеш, жираф йӱдвошт воштылеш.
+ Чынак тыге мо? Молан вара жираф ок мале?
* * *
Обезьян вӱд лакеш бананым мушкын шинча. Ик пӧръеҥ йодеш:
— Мом ыштылат?
— Ом каласе. Ик теҥге оксам пуэт гын, ойлем.
Пӧръеҥ обезьянлан шийвундым пуа.
— Ынде каласет?
— Каласем. Вӱд лакеш бананым мушкам.
— Окмак улат. Бананым кӧ мушкеш?!
— Окмак але окмак огыл, кечыгут 100 теҥге окса погына.
+ Окмакышкыже кӧ лекте?
* * *
Винни-Пух булкым кочкеш. Пятачок толеш да йодеш:
— Винни, булкетым пу.
— Тиде булка огыл, а когыльо.
— Тугеже когылетым пу.
— Тиде когыльо огыл, а ӱяча.
— Тугеже ӱячатым пу.
— Ну, Пятачок, тый оҥай улат. Мом йоднет, ончыч сайын рашемде, вара иже
йод.
+ Молан Винни-Пух булкым кочкеш, а шкеже то когыльо, то ӱяча манеш?
Пятачоклан
булкыжым тудо пуэн мо?
* * *
Корак деч йодыныт:
— Могай кайык иге эн мотор?
— Мыйын,— вашештен корак.
+ Вашмут дене келшаш лиеш мо?

"Каваным кошарташ" жап толын шуо. Мыскаралан нимогай чек уке. Тудлан кажне
калык кумылан. Эсогыл тӱрлӧ калыкын икгай мыскараже-влак вашлиялтыт. Тиде
статьяшке шуко ойпогыжым книга, журнал да газетла гыч кӱсынлен пуртымо.
Темлыме йодыш-влак шагал улыт гын, туныктышо ешарен кертеш.
"Воштылаш язык огыл",— манеш калык. Ушан мыскара тӱняшке шке пурен моштена
да
йоча-влакым пеленна налынна гын, сылнылыкым, сӧраллыкым умылымашна утларак
келгемеш, кумдаҥеш, илышна гыч шӱлык кораҥеш. Мыскаран кузе шочмыжым икшыве
эскераш
тунемеш гын, ончыкыжым тудо шкежат йомартле шижмаш дене родым кучаш
тӱҥалеш.
К.Д.Ушинский манмыла, урокышто серьезный пашам куштылемдаш да оҥайракым
ышташ
кӱлеш: кукшо мелнаш ӱйым шӱралтыман да ӱмбалан шӧрым темлыман. Тунам
умылтарыме
материалнат йочан ушешыже келге вожым колта, уш-акыл тептержат мален-нерен
кияш
ок тӱҥал, шыма да лывырге койыш-шоктышат койын-койдымын илана. Лач ик
куанле
лӱдмаш гына шочеш: ала ончыклык маскарачым, комикым ямдылена? Ала тунам
шкенан
Чарли Чаплинна, Аркадий Райкинна, Геннадий Хазановна, Евгений Петросянна,
Евгений Винокурна лийыт?
6 апрель 1998 ий.



100299
************************************************************************
10-02
Эврик АНИСИМОВ
ЧОН ЙОШКЫНЫМ КӦ ЭРЫКТА?

МЕМНАН ПАМАШНА

Шарнем пиалан тудо ийым,
Шарнем да уэш моктемак.
Памаш тӱреш тыйым вашлийым,
Шупшальым памаш воктенак.
Мемнан памашна кызыт йомын—
Жап толкын ошмажым велен.
Ужам памашна нерген омым,
Улам пуйто тыйын пелен.
Уэш такыртем тушко корным,
Шӱмбел ялышкем толмекем.
Поктем йырем пӧртшӧ шем пормым,
А пормо луктеш шӱлыкем.
Вучем ошкылалын толметым,
Корнетше шудаҥын, уна.
Лыжган шургыжал колтыметым
Ужам ончылнем южгунам.
Жап пӱрдышым кок велке шелын,
Киносыла тол ончыкем.
Кушкедын ту пагытым, шемым,
Жап толкыныш тулым чыкем.
Шӱялте мотор чуриетым
Памашын ший дене шыман
Да шорт, нергелен илышетым:
Вет илыш чевер да иман.
Ший пырче чурий вошт чӱчалтмым
Кунам пелашетше ужеш,
Ок пале: памаш вӱд чӱчалтыш
Ала шинчавӱд йылгыжеш?
Вет илыш памаш гаяк, маныт,
Памаш семын шолын эрта.
Яндар вӱдшым кумылын, налыт,
А йошкынжым кӧ эрыкта?

ПӰРЫМАШ
Могае ю логале чонышкем —
Лектеш, шонем, пытартыш ӧрт:
Лай омо шулдыр кушко чоҥештен?
Ласкалыкым монден у пӧрт.
Я шуршо пурлмыла чучеш,
Я капым умдыла кӱнча.
Кӧ имым кере гын кӱчеш?
Сӱаплана ия тӱча.
Ик йӱдым пуйто воленам
Пычкемыш, шыгыр тамыкыш.
Мыняр гана гын коленам
Да возынам шун "мамыкыш"?
Кунамже гын омем коден,
Ӱстел коклаште шинчылтам.
Юмем тыге пӱрен лоден —
Тыгае мыйын илыш там.
Ты тамын шерыже шагал,
А кочыжо гын, утымеш.
Ярнен,
      чарнен мый ом шогал —
Ик корно да йӱдвошт шочеш.
Эр кече волгыдым шара,
Оман оржажым рӱзалтен,
Мом таче тудо ешара,
Мемнан саманым тӱзатен?
Мылам гын пеш шагал пуа:
Ик корным чонем вошт колташ,
Тыгодымак ужам йырваш:
Пила йыга,
Товар руа—
Нӧлта пошкудо пӧртпурам
Ломбан,
Комбан Какшан сереш.

ЧАВАЙНУР
Шӱдыр еш шулен йӧра—
Помыжалте Чавайнур.
Ӱжара вӱдеш нӧра
Чевер нур.

Трактор тымыкым шелеш —
Мӱгыралте Чавайнур.
Тыныс кечым вашлиеш
Паша нур.

Теҥызла лоҥеш уржа —
Ончен куштыш Чавайнур.
Модыкта шурнан оржам
Кинде нур.

Моктемут шӱмеш шочеш:
Мурына гай Чавайнур.
Шке садвечыжым почеш
Поэтнур.

Ожнысек тыге ила
Морко велне Чавайнур.
Калык куанен ойла:
Чевер нур!
Паша нур!
Кинде нур!
Поэтнур!

ӰСКЫРТ ОЖО
Чулымештын йорталта ракш ожо —
Таганан тер ныжылгын нушкеш.
Ожылан ыш келше ала-можо,
Ала-можо тудым пӱшкылеш.

Чыгынен шогале...
      Меҥгым кере —
Огыт полшо сапкерем, сола.
Нойымешкет ынде тудым кыре —
Огыт лишем Морко, Купсола.

От тарвате верже гычын тудым,
Темле кеч кампеткым, курикам,
Куэрла таман мӱяҥше шудым —
Ок ончал вет — чылажат арам.

Чыгын илышнат тыгаяк ойгым
Лыҥак веле ямдылен улмаш.
Илышнаже вустык имне гай гын,
Тер тортажым кӱлеш мо чумаш?

ШОЛЕМАН ЭР
Ала шоныде ойлен колтыш:
— Ок келше, а мые илем...
Пророк ояр кечын рашкалтыш,
Саҥгам гычын шеле шолем.
Ом пале, кузе аклаш тидым:
Ала кӧныман?
      Вурсыман?..
Каҥашым могайым гын, пидын,
Кода мылам ӱмыр саман?
Ала ешын ныжылге райыш
Тӱтаным пуал колтыман?
Ала ават деке Карайыш
Кидет гыч кучен кондыман?
Кузе тыге лекте: пел курым
Пиалым пырля таптышна.
Но ынде мурет шола мурым:
Тылат огеш келше ешна.
Молан але мартеже вӱдым
Умшаш подылал коштынат?
Вара семынет мыняр йӱдым
Тосет верчын мо коштенат?
Кает гын, кает — мый ом кучо:
Почкалтыш ал роза ок лий.
Тӱтанле шомакым ит вучо:
Уке тидлан ситыше вий.
Тыгае улмаш мемнан илыш —
Ош ӱмыр тӱнясе кыдеж.
Мо сайже шижде чыла йӱлыш
Чон олмышто ломыж кодмеш.
А ломыж — мардеж модыш веле,
Мардеж почеш тӱргалтараш.
У ешым погаш мылам неле:
Моткоч кодынам мый вараш.
Тыгодым шем пыл мланде-подыш
Ший шержым оптале шырге.
Мардеж олмапум туген кодыш,
А мый тудын кӱдынь шогем.

УЖАР ЙӰР
Оптале йӱр...
"Рашкалтыш" лышташнер —
Пушеҥге йошт ужаргыш.
Волгалт шогале шочмо вер,
Уэмше кече лекте, шыргыж.

Садер коклаште шӱшпык таҥ
Тӱҥале мурыжым рончаш —
Эсогыл черкывуйын чаҥ
Шыпланыш, шӱшпыкым ончаш.

Вет шӱшпыкын йӱла тугай:
Латкок сем лончын шинчалеш —
Тыгеже шӱшпык поэт гай:
Мурен, пелашым кычалеш.

Ах, рвезе жап!
Вот тый молан
Сар шӱшпык муро гай улат?
Тылат эреак кумалам —
Ала мылам уэш толат?

Толат...
От тол...
Палет тый шке...
А капыште тавалтыш вӱр.
Лекде шым керт кудывечышке —
Чалем шӱялтыш ужар йӱр.



100399
************************************************************************
10—03

Чия, шомак да сем — ик шӱмыштӧ
Николай Арбанын кончер усталыкше

Республикнан калык писательже Николай Арбанын ӱмыржӧ пӱтынек марий театр
дене
кылдалтын. Чапле сӱретче, данле семмастар, лывырге куштызо да — эн тӱҥжӧ —
кугу
мут юзо, тудо пел курым утла марий калыкын шӱмжым модыктен, кумылжым
нӧлтен,
шортарен, шодо кошкымешке воштылтен.
Шочын Миклай Йошкар-Ола воктене Арбан ялыште 1912 ий 30 ноябрьыште, а 1932
ийыште марий сылнымутышто шке вержым айлаш пижын — "У вийыште" лекше кок
почеламут
гыч ("Финляндий вокзал" ден "Йошкар Армий куатан"), возен шуктыдымо "Ош
ӱпан
Эчан" поэме гыч тӱҥалын, шуко тесте муро шомакыште ныжылге поэт, "Мичуш"
повестьыште чон умылышо прозаик, коло наре пьесыштыже илыш келгытым да
саман кумдыкым
волгалтарен ончыктышо драматург Николай Арбан марий сылнымутышто пеҥгыде,
лӱман
верым сулен.
У пагытын у илышыж дене кугешныме кумыл, у пагытыште волгыдемше акылан
марий калыклан йывыртыме тул, кресаньык эргын тӱвыра шолмаште йывыртен
илымыже — теве
мом ме лудына Николай Арбанын кужу ӱмыран мут корныштыжо. Тидымак огыл мо
муреныт Чавайнын, Шкетанын, Игнатьевын куат толкынешышт литературышко толшо
иктаҥашыже-влак Олык Ипай, Йыван Кырла, Пет Першут, Шадт Булат, Сергей
Николаев, Мичурин Азмекей да шуко-шуко молат.
Йошкар-Ола семилеткыште тунеммыж годым Н.Арбан театр дек шӱмаҥын. Сергей
Чавайнын, М.Шкетанын марий кончереш чонаҥше геройышт "Мӱкшотар", "Илыше
вӱд", "Кугуяр", "Ачийжат-авийжат", "Сардай", "Кодшо румбык" пьесылашт гыч,
спектакльышке
савырнен, вигак рвезе шӱмышкӧ пуреныт, алгаштареныт, ӱжыныт... Ӱжыныт
сылнышке,
сымыстареныт сылне дене, уло тӱнялан сылнылык ямым пуртеныт. Таклан огыл,
кудло
ий эртымекат, Николай Михайлович тунамсе тӱҥалтыш ошкыллажым пеледме жап
семын
аклен:
"1929 ий икымше сентябрьыште театральный студийыш у группым погаш тӱҥальыч.
Тушко пурташ мыят йодын возышым. Тудо жапыште... мый марий театрыште
художник-декоратор Павел Тимофеевич Горбунцовын полышкалышыжлан ыштем ыле
да коклан массовкышто модынам.
Мемнан группынам тӱрыснекше 1929 ий декабрьыште гына чумырен шуктышт.
Чылаже
латвич еҥ погынышна.
Неле-йӧсым ончыде, тунемаш чот тыршенна. Самырык лийынна.
Театрыште кажне кастене, манаш лиеш, кином ончыктеныт. Кино годым Екатерина
Петровна Чалеева-Моргунова (студийыште актер мастарлыклан туныктышо Моско
педагог —
С.Н.) рояль воктеке шинчын (тунам "йылмыдыме" кином тыге йӱкаҥденыт. —
С.Н.). Но
южгунам Чалееват, моло пианистат толын кертын огытыл. Тыгай годым рояль
воктеке
мый шинчынам. Мом вара шоктенамже? Эн ондак, шкемын палыме фокстрот семым,
утларакше мажорный ден минорный аккордан муро-влакым. Икманаш, семынем
келыштарен,
колмо мурылан импровизацийым ыштылынам. Но тидын нерген нигӧ нимом пален
огыл.
Музыкылан мемнам коклан-коклан Тихон Ефремович Ефремов ден Роман Тимофеевич
Байнов туныктеныт. Нуно коктынат марий калык мурым чон пытен йӧратат ыле.
Тихон Ефремович шӱвырым пеш сайын шоктен. Байнов гын скрипкам чот аклен.
1930
ийыште музыкальный студий почылтмеке, симфонический оркестрын концертыштыже
кокымшо скрипкан концертмейстерже семын шоктен. Мый кокымшо скрипка
тӱшкаште шоктенам.
Мыланна лекцийым тӱрлӧ еҥ-влак лудыныт. Владимир Алексеевич Мухинын (Савин)
лекцийже мыланем поснак сай шарнымашым коден".
1934—1935 ийлаште Н.Арбан — Горькийысе куснылшо опер театрыште оркестрын
артистше, 1935—1937 ийлаште Йошкар Армийыште служитлен. 1938—1943 ийлаште
тудо Марий
филармонийын да Марий театрын оркестрлаштышт пашам ыштен, тыгутлаштак ятыр
сылне
мурылан шомакым возен.
1941—1942 ийлаште тудо фронтышто лийын. А декабрьыште Йошкар-Олашке
пӧртылмекше,
Маргостеатрыште пашам ыштен. "Мирон Мумарин" оперын либреттожым серен.
Писатель
чапым Николай Арбан эн ончычак 1944 ийыште "Янлык Пасет" драмыж дене налын.
Каласыде ок лий: "Янлык Пасет" спектакльым аклыше-влак, самырык драматургын

тӱҥалтыш кугу пашажым кӱкшын аклыме дене пырляк, икмыняр тӧрсырымат ужде
кодын
огытыл. Эн ончычак, пьесыште марий сылнымутышто чумыргаш тӱҥалше
традицийлан
утыжым лыҥ эҥертымым ончыктеныт. Тыгайракак коллизийым марий еҥ эше
А.Конаковын
"Кунавий", С.Чавайнын "Мӱкшотар", С.Николевын "Салика" пьесылаштышт ужын.
Герой-влакат кӧм-гынат изин ма але раш палдырненак ончычсым шарныктеныт.
Чачавий
(марий постановкылаште тӱҥ героиня тыгай лӱм дене ончыкталтын, лач варарак,
1958
ийыште, руш театрлан тӧрлымыж годым, Николай Арбан тудлан Элавий лӱмым
пуэн),
мутлан, ятыр шотышто Саликан илышыжым ила, ятыр шотышто Кунавийым,
"Мӱкшотар"
гыч Клавийым ушештара. Но театр йӧратыше-влакым Нина Конакован моторлыкшо
да усталыкше пӱтынек у героиня верч коляныктен, ончышо-влакым ӱмылтен,
Чачавийым кӱш
нӧлтеныт.
Варажым Николай Михайлович актриса Нина Конаковам Юмын ӱдырлак йӧратен
шарналтен:
"Вик ойлем, Нина Александровна Конакова гай сылне да уста артистка марий
театрыште тетла лийын огыл. Рафаэльын мадонныж гай мотор чурийвылышан,
Венера Милосскаян гай кап-кылан, мурен да куштен моштышо, музыкым сайын
палыше, поро кумылан
марий ӱдыр-артистка кеч-могай рольым туге келыштарен модын, ойлен мошташат
ок
лий. Арам огыл Сергей Николаев таче мартеат тыге манеш: "Конакован гай
Саликам
тетла ужын омыл". Мыят тудын семынракак каласем: "Нинан гай Элавий але
лийын
огыл". Георгий Пушкин Нина Конаковалан тыге ойлен ыле: "Нина, Те мыланна
Юмо
улыда".
Пасет (тудым 1944 ийыште Петр Белопасов, а лу ий гыч угыч шындыме годым
Константин Коршунов модыныт, ме варарак Константин Максимовичын тунамсыжым
шарналташ
Сарра Кирилловам йодына, а кызыт Белопасовын Пасетше нерген икмыняр мут) —
йорло
кресаньыкын эргыже. Ачаже ӱмыр мучко поянлан тарлалт илен, но парыманак
колен.
Эргыж деч уло-уке лӱм мландыжым ача парым шотешак шупшын налыныт.
Пасетын тӱняште ик куанже гына — мотор-чевер Чачавий, но пояш тӧчышӧ Тоймет
шке
ӱдыржым "чараголялан" пуаш нимынярат реза огыл, тудо ял староста Калай
Тойдемыр
дене Когой эргыж гоч родо лийын, "калык ратышке" лекнеже. Тойдемырым поэт,
драматург да артист Иван Михайлович Смирнов чаплын келыштарен, шке илыш
серже деч
ойырлен, йот поян-влакын серышкышт пызнен кертдымыжым трагически почын.
Но пӧртылына Пасет деке. Тудым чоҥышо Петр Белопасов кугу, виян кап-кылан,
чока
кудыр ӱпан, пеҥгыде марий ыле. Ончышо-влакын ушешышт, очыни, тыгаяк марий
Патыр
Пасет сӱретлалт кодын. Ныжылгын, ӱшанлын, эсаплен йӧрата муро сем гай лыжга
Чачавийжым Пасет. Тудын дене кажне вашлиймаштыже утларак да утларак пӱртӱс
поэтыш
савырна, Чачавийлан ойлымо шомакшат почеламут гаяк солна: "Кузе йӧратымыжым
ом
пале. Но ок йӧрате гын, шӱмем шижеш ыле". Але тулечат яндарын: "Кузе ужар
шудо
кече деч посна илен ок керт, тугак мыят тыйым ужде илен ом керт".
Пасет шке "Кечыж" верч тавадаҥ кучедалаш пижеш, йӧратымаш верч кучедалын,
вийдыме-влакын ӱшанле аралышышкышт савырна. Нунын илышыштым кеч пыртак
чеверемдаш
тӧчен, поянын ондален погымо оксажымат "эспроприироватлаш" тоштеш да
незерлан
кучыкта. Тиде кок шӧрынан кучедалмаште тудо шке ласкалыкше верч йыклык
монда
да... тунамсе жапыште нимо деч посна шоген кодеш. Мучаште Пасет ончышо
ончылан
пиалдымын почылтеш, но тудын чолгалыкше, еҥ верч шоген моштымыжо садиктак
ала-кунам, ончылно, лийшашлык тӧр илышлан могай-гынат ӱшаным чӱктен кода.

Пасет — М.Шкетанын "Эреҥерже" гыч Катырган Сакарын лишыл йыгырже,
С.Чавайнын орлыкан Шылшыжымат ушештара, "Саликасе" Эчукын вийдымылыкшымат
шарныкта. Но тудын
чонжо романтика шӱлышан, тудо шочмо фольклорнан калык верч шогышо герой-
влакшым
— Чоткарым, Йыландам, Онарым у, чын историй саман деке лишемда.
"Янлык Пасетын" тӱҥалтыш вариантше палынак мелодраме шӱлышан,
сентиментализм
кӧрган улмаш, варажым уэмдымекшат, Николай Арбан тыгай экшык деч йыклык
эрнен
кертын манын она керт, марий сылнымутын тунамсе кӱэмалтше ойыртемже тидым
ышташ
пуэн огыл. Поснак ончыч лудмым, ончыч ужмым чот шарныктыме палыже сеҥышышке
лектын. Теве Тойметын эргыже Когой (Чачавийын изаже) М.Шкетанын "Ачийжат-
авийжатше"
гыч Мачукын шӱм-чон палыж деч ок ойыртемалт. Папка кува (тудым Анастасия
Тихонова, йӧршын самырык, мотор Анастасия Тихоновна модын. Кузе тудо туге
чаплын шоҥгышко савырнен моштен — ӧрат веле. Такшым кызытсе але самырык
Маргарита Медиковат мужаҥче шоҥго Неним пеш мастарын келыштарас)
М.Шкетанынак Ненижым ушышко
пӧртылта.
Но Николай Михайлович Арбанлан "Янлык Пасетым" марий кончерышке лукмек
вигак —
1944 ий 16 майыште Марий АССР Верховный Совет Президиумын указше дене
"Марий
АССР искусствын заслуженный пашаеҥже" кӱкшӧ лӱмым пуат. Кузе, шоналта докан
лудшына, экшык-влак улмо ӱмбачак тыгай кугу лӱм? Ала-мо тугай келшыдымыс...
А нимогай келшыдымаш уке.
Тынар икгайлыкым ончыктымо гынат, "Янлык Пасет" драме — традиций негызешак
форма
шотышто волгыдо, содержаний дене келге да драматически поян произведений.
Революций деч ончычсо марий ял илышын чыла социальный да илыш-йӱла
кӱкшытшым устан,
данлын сӱретлыше поэтический спектакль лийын.
Адакшым ончалына театрын тунамсе программыжым. Вет тушто раш серыме:
кызытсе
йылме дене ойлаш гын, Николай Михайлович "Янлык Пасетыште" иканаште ныл
номинаций дене выступатла — тудо автор, тудак декорацийым сӱретлыше
художник, тудак
скрипка дене шоктышо концертмейстер, эшеже тудак поян Тойдемырын ӱскырт,
еҥым
жаплыдыме, оксалан гына кумалше эргыже — Когой! Да-да, артист семынат устан
шогылтын тыште Николай Михайлович. Ончыч, шке манмыжла, коклан-коклан гына
массовкышко лектеден гын, тыштыже лӱман геройынак образшым чоҥа. Ты шот
дене Яков Павлович Майоровын кончерысе талант шуйышыжо огыл мо?
Тыгеракын, икымше драматургий пашаж денак тыгай кӱкшӧ кугыжаныш акым налын
кертше марий писатель — мемнан илышыште але марте икте веле, уникум маныт
тыгайым
тӱнямбал искусствышто.
Ойлымат ок кӱл, 1944 ийысе "Пасетым" кончерыште кӱтышӧ еҥ путырак шагал
кодын, а
модшыжо кызыт нигӧ уке докан... Но кокымшо, 1954 ийысе, постановка гычын
кок тӱҥ
геройым модшыжо коктынат марий театр сымыктышлан, манмыла, таза-эсен пашам
ыштат
— тиде Марий Элын сулло артистше, драматург Константин Коршунов ден
Республикысе
искусствын заслуженный пашаеҥже, режиссер Сарра Кириллова.
— Чачавийым, — пӧртылеш рвезе годсышкыжо Сарра Степановна, — Ясиновскаян
режиссурыж почеш ме куатле, мотор, мондалтдыме Анастасия Тихонова дене
коктын ямдыленна. Туге лекте: премьерым мылам, эше йӧршын ужар актрисылан,
модаш кӱштышт.
Мыйже эше марла пеш нелын мутланенам. Йӧра, рольым (шомакшым, манам)
авамын,
Анастасия Страусован, полшымыж дене сайынак ойлаш тунемым. Но путырак чот
колянымем дене моли лач премьера кечын йӱкем йомо, а Анастасия Тихоновна
(очыни,
ӧпкелымыж дене; ала чынжымак туешкен улмаш) больничныйым налын.
Мый тыгеат-тугеат режиссерымат, прима-актрисымат сӧрвалем, но агур пӧрдемыш
шуымылак, мыйым содыки сценышке шӱкальыч. Лектым, дирижер тояжым Николай
Михайлович
Арбан нӧлтале, а мыйын шодыштем йӱк пиктеж, мураш йӧршӧ южшак уке.
Увертюрым оркестр угыч тӱҥале, да мылам Юмем полшыш ала-мо — тогдайышым:
сем почеш муро шомакым ойлаш тӱҥальым.
Ну, шонем, ынде тӱҥалтыш ролем пытартыш лиеш...
Ончылнем мотор, патыр, атлет туп-вачан Пасетемын, Костян, вуйын-почын
полшышо
шинчаже, эҥертышан чатка репликыже... Мый эркын-эркын шӱлышым налам.
Антрактыште Николай Михайловичын йӧратыме мут савыртышыже: понимаешь-самой,
молодец улат! Да артист Володя Зерновын пиктышашла ӧндалмыже: "Сарра —
победа! Мурымо дечат чаплын модыч!" А зритель мыйын азапле речитативем
новаторство семын
аклен.
Да эше. Папка кувам лачак авам модеш, а пьеса почеш тудо Чачавийлан аярым
йӱкта,
аяртен пуштеш. Коркам шуя да: "Йӱ, ӱдырем", — манеш. А зал гычын: "Ит йӱ,
ит
йӱ!" — кычкырат. Мылам йӱман. Адакат зал тыгак: "Вот турак!" — тидыже
Анастасия
Гавриловналан...
Чачавием кола, а мыйын шӱргышкем Коршуновын шокшо шинчавӱдшӧ йога... Теве
тыгай
мондалтдыме премьерем лие.
А драматург Арбан — мыйын тачат сцене Юмем, вес Юмемже ончычсо Чачавий,
тале артистка Нина Александровна Конакова ыле, Сарра Кириллован чурийыштыже
— мотор Чачавий...
"Янлык Пасет" драма дене Николай Арбан уло марий калыклан лишыл палыме
автор
лие, а драмыжым кызытат марий драматургийыште ик эн виян пьесылан шотлат.
Тудо
марий калыкнан кодшо курымысо неле, пычкемыш, куктежалтше илышыжым чын да
ӱшандарен ончыкта, йӧратымашын куатшым, ончыклык нерген шонымашын
яндарлыкшым кӱшкӧ
нӧлта, пиалан пагытна лийын кертмылан ӱшаным шочыкта.
Пьесын кончер сеҥымашыже писательым у произведений-влаклан кумылаҥден, а
шкеже
Николай Михайлович тӱняште эн кугу пиалым — калыкын йӧратымашыжым, ӱшанжым
сулен. А теве тидыже драматургын ончыклык паша кумылжым умбакыже эре кӱшнӧ
кучен.
Кугу Отечественный сарын неле сеҥымаш дене пытымекыже, пагыт калыкна
ончылан
элын сусыржым тӧрлымӧ, шочмо мландынам уэмден тӱзатыме сомылым эн тӱҥ
верышке
шындаш кӱштен, а тидыже тунамсе писатель-влакын паша кумылыштым ырыктыде
коден
кертын огыл. Совет литературын ончыланже кӧвӧлалт шогалше у задачым тыныс
жапыште шукташ тыршыме вашмут писатель-влакын чоныштышт моткоч неле гынат,
тунарак
раш лийын. Эше 1946 ийыштак сар тема дене ик кычкышышке шолдыргышо
озанлыкым йол
ӱмбаке шогалтыме тема ушненыт.
Марий драматургийыште сар деч варасе ял илышым уэмдыме нерген, пожале, эн
ончыч
сералтын Николай Арбанын "Кеҥеж йӱд" музыкальный комедийже. Шочын тудо
1945—1946
ийлаште да Марий кугыжаныш театрыште 1946 ий 21 июньышто — Марий Автономный
Республикым ыштымылан 25 ийым пайремлыме кечын модын ончыкталтын.
Николай Арбанын творчествыштыже у жанр шочмо — музыкальный комедий
нимынярат вучыдымо лийын огыл. Ту жаплан Николай Михайловичым мурым —
семжыге, шомакшыге —
возышо автор семын сайын пален шуктеныт, икманаш, тыгай произведенийлан
драматургна шӱм-чон дене пӱтынек ямде лийын. Санденак тыште Николай Арбанын
кум
тӱрлӧ, но ик шӱмеш иланыше усталыкшылан иланаш путырак ямле йӧн почылтын —
музыка, куштымо искусство да драматургий ик айдемын кӧргыж гыч кончерышке
тӧр права
дене толын ушненыт.
"Кеҥеж йӱд" манме лӱмжак пьесын лирика ойыртемжым палемда. Чылажат тыште
ончышылан лишыл да сымыстарыше — весела комический кончыш-влакшат, волгыдо
мажор йӱкан
воштылчыкшат, музыкыжат, кумылло тывырдик-шамычшат.
Комедийыште кок корно йыгыре такырталтыт: "производственныйже" (тиддеч
посна социалистический реализм манме метод нимогай произведенийым ош
тӱняшке лукташ
кӧнен огыл) — бюрократ кӧрган колхоз вуйлатыше Шумелев Ананий Петровичын
клубын
кӱлешлыкшым умылыдымыж ваштареш рвезе калыкын вуяваш шогалмыже да
лирический —
колхоз бухгалтер Алгаевын йӧратымаш ӱмбаке шӱйшӧ мораль вошт ончымыжлан
антипод
семын Ольга ден Санюкын, Катя ден Мичушын йӧратымашышт ончыкталтеш.
Пьесе вияҥ кушмаште Ольган образше рӱдӧ вийышке савырна, арам огыл автор
ондакше
комедийжым "Ӱдыр шӱм" манын лӱмден улмаш. Ольга (тудым актриса Мария
Сапожникова
пеш данлын келыштарен) — чыла шотыштат шӱмеш пижше ӱдыр, тудын чын шомакше,
шӱмчон яндарлыкше зрительлан келшен. Йӧратымаш Ольгам кугу сарын тулжо вошт
тазаэсен луктын, эсогыл колымашым сеҥаш полшен. Йӧратымаш кумыл Ольгам
илышыштыже
тунар чот овылен — эсогыл ончыч йӧратымыжын — Илья Алгаевын, тудын дек
йӱкшен
вашталтмыжымат уждымышко савырен.
Ольган шӱм драмыжым, кумыл модмыжым почмаште муро кугун полша, пьесын
композицийыштыже чыла муро вияҥдыше компонентышке савырна, кончыш-влакым я
ныжылгын, я
орландарен калык шӱмышкӧ шукта. Ольга чолга, лӱддымӧ, нелылык ончылан вуйым
ок
саке, ял илышым вораҥдарымаште культурын, клубын кӱлешлыкшым
"производственный"
кӱлешлык дене тӧр шында. Да тудым ял рвезе-влак чын умылат, тудлан кугу
полыш
вийышке савырнат, Шумелевын торешланымыжым ончыде, клубым тӱшка вий дене
содыки
чоҥен шындат.
Тиде сеҥымаш тачылан изин чучеш, туге гынат ту жапыште бюрократым йыклык
сеҥыме
символ семын лудалтеш.
Но Ольга, Алгаевын йӧратымашыж верч кучедалмашеш, еҥ ойгым кенета уждымышко
савырна, кӱтӱчӧ Санюкым улыжат "пастук улмыжлан" шкеж деч эре шӱкен ила.
Шарналтыза-ян теве Ольган у туныктышо Тамара дене ик диалогшым:
Ольга. Но мый ынде могай пиалдыме улам.
Тамара. Мо шотышто?
Ольга. Чыла шотыштат.
Тамара. Ольга Степановна, кӧм йӧратат гын, тудо пеш пиалдымак огыл.
Ольга. Мыйым ынде нигӧ огеш йӧрате.
Тамара. Палена, палена.
Ольга. Мом паледа?
Тамара. Тендам икте туге йӧрата...
Ольга. Кӧ?
Тамара. Александр Маков.
Ольга. Ай... Пастук (кидшым рӱзалеш).
Чын, 1977 ийыште "Кеҥеж йӱдым" книгалан ямдылыме редакцийыште "пастук"
шомак
лектын возын. Но ончычшо, кончер вариантлаште, тудо йоҥыжалтын, а шомак —
манытыс — пӧрткайык огыл, лектын чоҥешта гын, кучен от керт:
Но садиктак Мария Сапожникован Ольгаже тунам чапле организатор, большевик
принцип почеш илыше, йӧратыше, тыгодымак ӱдыр шӱмжӧ тудлан эн чын ой пуышо
лийын кодын, сандене театр ончышо-влак тудын ойгыжымат, куанжымат
шкеныштынла умыленыт,
чылажымат лош пайлаш ямде лийыныт — йӧратеныт Ольгам яндар ончалтышыжлан,
илыш
пеҥгыдылыкшылан, чон пытен мурымыжлан.
Санюкат (артист Виктор Бурлаков) ту жапысе молодежьын идеалже семын
пуалтын. Ончышо еҥ тӱҥалтыш кончыш гычак тиде мотор рвезылан шӱмжым почеш.
Шкенжым путырак
тыматлын кучышо Санюкын кӧргӧ тулжо куатлын да тунамак ныжылгын йӱла, тиде
тулын
шокшыжым ме кенета шке чоныштынат шижаш тӱҥалына да Санюкын муро шомакшым
шке
йӧратымыланна тунамак испан йӱд серенада мурыла пӧлеклаш ямде лийына.
Ӱпет тыйын порсын гай,
Кава канде — кок шинчат.
Ончен, нуно тулшол гай
Мыйын чоным когартат.
Утлаш ок лий нунын деч,
Куржын ом керт, шӱртньылам...
Чынжымак, самырык ончышылан тиддеч ӱшандарыше мут да сем (а семже Николай
Арбан
ден Лев Сахаровын пуйто тыйын воштетак лектын каят) лийынжат ок керт. Тыгай
муро
лу монологым иканаште вашталтен кертеш. Поэт кумылан, келге чон шижмашан
айдеме,
Санюк поснак ямлын умыла да шижеш йырым-йырысе пӱртӱсын ямжым. Тиде
шижмашым автор геройжын кеҥеж йӱдын сылнышкыже виктарыме шӱмжӧ вошт, полыш
йодын, тылзым
сӧрвален моштымыж гоч почын ончыкта. Драматург кок сылнылыкым — шӱм-чон
модмо
ден пӱртӱс поянлыкым ик порсын куэмышке уша, нунын коклам нимо денат рончаш
але
шӧраш огеш лий.
Николай Арбан "Кеҥеж йӱд" комедийжым шкежат ужар азам йӧплымылак йӧратен —
Марий
опер да балет театрлан опереттышке савырымешкыжак эре вашталтылын, вияҥден,
молемден. Но чылаж годымак чаплышкыла огыл. Теве 1957 ийысе редакцийыште,
герой-влакын кӧргӧ чонышт пойдаралт вашталтмым келгемдыме олмеш, сюжетын,
фабулын
тӱжвал моторлыкшым ончыктымашке виктарен колтен. Ончычсо текстыште, мутлан,
канде солык нерген шомакат лийын огыл. А ынде пуйто сар годым санитарка
Ольга шке
шовычшо дене палыдыме самырык салтакын сусыржым пидын коден, пуйто тиде
салтакше
лач Санюкак улмашын. Да шовычшат вучыдымын интригын куалтмаштыже шке
сомылжым
шукта: Ольган сар деч ончычак йӧратыме Алгаевше тудым Ольгалан пӧлеклен
улмаш.
Тиде "чоялыкым" ешарен пуртен, очыни, пьесын действийышкыже драматизмым
ӱстарынеже улмаш. Но шовыч содыки шке сомылжым автор темлыме семынак ок
шукто, пуйто
вес опер гыч, манмыла, толын лектеш.
"Санюк. Врач контузий деч вара тӧрланаш эре яндар южышто лияш кӱштен. Ну и
вот шоналтышым да пастуклан пурышым. (А сар деч ончыч Тамара ден Санюк
педучилищыште ик курсыштак, туныктышо лияш ямдылалтыныт улмаш. — С.Н.)...
Кеҥеж гоч нурышто, олыкышто, чодыраште...
Тамара. Ну и кузе?
Санюк. Тӧрланымыла чучеш. (Канде шовычым луктеш.) Только пастукшо гыч мыйым

луктыныт.
Тамара. Молан?
Санюк. Ай, ойлымат ок шу. (Шовычшым ӱпшынчеш.)
Тамара. Мо тиде?
Санюк. Шовыч.
Тамара. Кушто налын улыда?
Санюк. Фронт гыч конденам.
Тамара. Трофей?
Санюк. Уке.
Тамара. Пӧлек?
Санюк. Пӧлекат огыл. Днепрым вончымо годым сусыргенам ыле, да санитарка
жгут
олмеш сусыр верым тиде шовыч дене пидын, вӱр йогымыжым шогалтен. И чыла.
Тамара. О-о-о, туге гын, тиде шовыч тыланда шергакан.
Санюк. Колымаш деч утарен, манаш лиеш. Садланак пеленем кондыштам.
Тамара. Санитаркыжат, очыни, мотор улмаш.
Санюк. Ом пале. Мый тунам нимат шарнен омыл.
Тамара. Шовычшо сай, порсын...
Санюк. Порсын да канде тӱсан. (Ольган велыш ончен.) Тудын шинчаж гаяк.
Тидлан кӧра критик-влак Николай Михайловичлан ятыр гана ӧпке шомакым
ойленыт.
Поснак чолга фронтовикын йӧратымаш верч шӱлыкышкӧ вочмыжлан авторлан
логалын, да
Санюкын мер илышышке шагал ушнымыжланат авторымак титакленыт... Ме тиде
диалогышто кумшо да "ушан судья" ынена лий: тыге тунам соцреализм принцип
да коммунист партийын мораль нерген туныктымыжо йодыныт. Но тиде ешартышын
"дискомфортлыкшым" чыла ончышо шижынат огыл докан.
Мария Сапожникова ден Виктор Бурлаков "Кеҥеж йӱд" спектакльын тӱҥ нелытшым
шке
ӱмбакышт налыныт да яндар усталык дене, поснак монолог-мурышт да диалог-
мурышт
дене калык чоным (Марий театрын стационарыштыже веле огыл, гастроль
годымат. Да
самодеятельный спектакльлаштат, вет "Кеҥеж йӱдым" модын ончыктыдымо ик
марий самодеятельный коллективат лийын огыл докан. Мут толмашеш, корнылан
авторжат кум
йыжыҥын Санюкым модын тӧчен.— С.Н.) эре вургыжмаште кученыт. Нунын Санюк
ден
Ольгаштым ончен, марий калыкна шӱм-чон яндарлыклан тунемын, йӧратымашым
кӱшнӧ
кучен, айдеме ден айдемын вашла пагалымыштлан шке тунемыныт да икшывыштым,
пошкудыштым тыгаяк лияш туныктеныт.
Нине кок тичмаш герой да нунын йолташышт ваштареш Николай Арбан бюрократ
Шумелевым да подхалим Алгаевым шогалтен. Каласаш кӱлеш, ниныжлан кончерысе
партнерышт
дечат, зал дечат кеч-кунам кеч-кушто эн аяран почкалтыш логалын.
Николай Михайлович Арбан ден Арсий Афанасьевич Волков марий сылнымутышто эн
данле комедий мастар ыльыч. Нунын шӱмышт гыч лекше кажне произведенийым
марий калык
кава пӧлекла вучен, нунын спектакльыштышт тудо шӱм-чонжым лавыра деч
эрыктен,
шкеже илыше вӱдеш йӱштылмыла мушкылтын.
Николай Арбанын комедиограф чапше пьесыште кум персонажым — Маркам,
Одокимым да
тудын пелашыже Ведасим чонаҥдымаште путырак данлын почылтын. Да тышан
палемдыде
ок лий: марий драматургийыште ятыр авторжо шоҥго еҥым пычкемыш, кутырен
моштыдымо, тошто косан атмашыже пӱтырналтше мыскылтыш семын ончыкташ
тӧченыт. Тыгай геройым калык игылт воштылын, да тиде акцийын моткоч тупела
ик функцийже почылтын
— самырык еҥ-влак кугуракым йӧратымым чарненыт, шоҥгылыкым пагылыме олмеш
мыскылаш тунемыныт, тиде тупелан кышаже ала театр "полшымо" денат кугемын.
Николай Михайлович гын кум мыскараче геройжымат чон пытен йӧратен, да
зрительлан
тыгак йӧратыктен. Тачысе тупела илышна кызыт марте кучалтынрак толын шуын
гын
(ты шотыштак кугыжаныш политика марте нӧлталме шоҥго-шамычым ужмышудымо
койыш
тиде), шонымаштына, Николай  Михайловичынат мыняр-гынат пайже лийын кодын.
Кызыт самырык тукым але кокла ийготанрак-влак илалше тукым деч палынак
шоҥгемыныт — нунылан мер илыш керек, весылан полшаш кӱлмӧ кумыл
рудиментышке савырнен,
йӱдым кынел тӱшка паша верч йӱлымым ынде воштылыт веле. Сандене, очыни,
кызытсе-шамычна, "Кеҥеж йӱдым", мутлан, уэш кончерышке луктат гын, нуным
(куштылгынрак
каласена) огыт умыло.
Ведаси ден Марка, тыгай чытамсыр да самырык шӱман кума ден кум, самырык-
влакын
клубым уэмден нӧлтымӧ мер пашашкышт, манмыла, шокш кергалтен ушнат да шке
шокшылыкышт дене Одоким пошкудыштым ылыжтат, а вет тудыжо почеш шӱдырнылшӧ,
культур
илыш деч тора айдеме ратыште коштын...
Пушкыдо, чынжымак весела, калык мыскара нине кум еҥын ваш мутланымаштышт,
моштен
каласыме посна шомаклаштышт, зритель ончылно йӱкын шонымаштышт (монолог
маныт
театр сымыктышыште) пычкемыш йӱдысӧ сескем-кылта семынак шыжа. Лым лийын
моштыдымо Одоким моткочак чоян еҥын осал койышыжым пӱшкыл мошта. Теве
кокымшо кыдежыште тудо пуйто Шумелев ончылно тареш пурышо тараканла
тӧрштылеш, а чынжым гын
председательымак калык ончылно намысышке пурта.
Шумелев. Адак могай содом?
Катя. Веселитлымаш.
Шумелев. Веселитлымаш? Паша годым пайремым ыштынеда? Безобразие!
Одоким. Безобразий!
Шумелев. Ольга, тыште тый титакан улат.
Одоким. Тый титакан улат.
Ольга. Кузе титакан?
Шумелев. Йодыштеш эше.
Одоким. Йодыштеш эше.
Шумелев (Одокимлан). Тыйже попугай улат мо?
Одоким. Тыланет полшем.
Шумелев. Туге гын, валяй.
Одоким. Председатель чыным ойла. Олюк верчынак кувамат куштен-мурен гына
коштеш.
Ведаси. Мый вик ойлем: самодеятельностьышто мураш-кушташ от полшо гын,
команмелнам ит вучо.
Одоким. А мый тыланет йыдалым ыштен ом пу.
Ведаси. Пеш кӱлеш йыдалет. Кӱкшӧ таганан ката дене кошташ тӱҥалам".
Эшеже Одокимын йылмыштыже умылыдымо йот мут-влакым шкаланже келыштарен
савыркалымыже калыкым пагален воштылта.
"Шумелев. Ондак колхозым экономически кӱшкӧ нӧлталаш кӱлеш. Вара иже...
Одоким. Команмелна.
Шумелев. Вот именно.
Чыланат воштылыт.
(Тамаралан.) Ужыда, могай культурдымо улыт? Диалектикым огыт шинче. Ондак
базис,
вара иже надстройка. Клуб — тиде надстройка.
Одоким. Постройко. Пареҥге склад".
Теве ужыда, тӱвыра верч таче "вуйын шогышына-влак" нылле ий ончычак
иланеныт улмаш, тунам нуно колхозым вуйлатеныт гын, таче "президентын
окруженийже" маналтыт, ойыртемышт лач тиде веле.
Одокимын, Маркан, Ведасин мыскараче образыштым Николай Арбан кугемден,
пӱсемден
ончыктен, тылеч посна комедий жанр ок ышталт; воштылчык — комедийын паша
тарманже. "Кеҥеж йӱд" комедийыште интермедий кугу верым налеш, каласыде ок
лий: интермедий вопшежат марий драматургийыште (рашемдена: кугу
драматургийыште) тышечын,
"Кеҥеж йӱд" гыч, тӱҥалын.
Тидын нерген ик статьяштыже театр шымлызына Мария Георгина тыгерак воза:
"Драматург музыкальный пьесышкыже кум комический кончышым — интермедийым
пуртен
шынден. Кумытшат калык мыскаран — анекдотын негызешыже шочыныт, вет
калыкыште
чынжымак колызо, сонарзе нерген, ушан марийын пелодарракым игылт ондалымыж
нерген анекдот шуко вашлиялтеш. Интермедий-влак, ойлыманат огыл, комедийым
веселаҥдат, ончаш толшо-влакым келандарен воштылтат, тиде йӧн дене автор
посна еҥ-влакын ситыдымашыштым, осал койышыштым рончаш полша".
"Кеҥеж йӱд" спектакль М.Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш театрын кончерыштыже
кужу
ӱмыран лийын. Тыгай пӱрымашымак сулен Николай Арбанын вес шедевржат — "У
муро"
музыкальный комедийже.
1958 ийыште Николай Михайловичым СССР Писатель ушемышке комедиограф семын
пуртеныт. Тиде кумылло акций драматургым эше чулымракын пашам ышташ тарата,
жанр шотыштат автор шке мурпашажым кумдаҥда. Тылеч вара Арбан "Янлык
Пасетын" руш вариантшым — "Черный волк" пьесым ышта, "Чалын карман"
исторический драмым сера,
М.Шкетанын "Юмын языкше" ойлымашыжым "Эртыше ӱмыл" пьесышке савыра.
Николай Арбанын чыла серымыже, манаш лиеш, Марий кугыжаныш театрын кончерже
гоч
эртен. Арбан театрым пойдарен, а театрна кажне у спектакльже дене Арбанын
мастарлыкшым нӧлтен.
Пагалыме драматургнан мурпашаштыже эше ик ойыртемле шӧрыным огына ончыкто
гын,
шомакна тичмаш ок лий — тиде Николай Арбанын муро творчествыже. Тиде данлык
кажне писательлан ок пӱралт. А пӱралтын гын, Юмын палемдымыже лийынат гын,
суапетым
тӱрыс сулыман тудо. Уке гын мемнан кызытсе "муро поэзийым" ыштыше-влакна
чылаж
годымак калык ончылно чоныштым чын дене огыт орландаре. Пытартыш ийлаште
шагал
огыл муро текст философийла койшо шояк дене — псевдофилософий дене
темалтеш. Але
(поснак авторский манме мурым серкалыше-влак) кукшо, поэзийдыме,
грамотдымо, калык йылмынам волтышо мут оргажым сем дене леведаш нимынярат
сулыклан огыт шотло.
Николай Арбанын мурылаштыже пашам чын чон дене шуктымым эре ужына: шомакым
тудо
ок чевертыл, образше образлан кӧра гына ок темалт, тудын эн тыглай шомакше,
сем
дене, шодышко яндар юж пурымылак, органически ушнен, калык чонышко, Миклай
Казаков манмыла, нимогай кыры-гури деч посна пура да кужун-кужунлан
шкендын, мемнан
лийын кодеш.

Йӧратет гын тый мыйым,
Чаманет гын тый мыйым,
Чоныштем тошто гай
Пеледеш чевер май.
Эше ик оҥай: Николай Арбанын мурыжым эре гаяк шинча ончылнет ужат, молан
манаш
гын тудым кеч-кунамат сценысе геройын мурымаштыже пален налынат. Чыла
мурыжат эн
ончыч тыйын йӧратыме артистетын йӱкшӧ, шӱмжӧ дене шергылтын, пеҥгыде
апробацийым
эрта.
Кунам ваш-ваш йӧратет,
Кунам ваш-ваш пагалет,
Шолшо подла шӱм шолеш,
Эре куштымо шуэш!
Муралтен колтет, а шинчаштет актриса Вера Мазикован ужар чомала тавалтен
модшо
Качыри-пучырийже, але артист Иван Никитинын ӱшан дене илыше "кӱчык уш
Мичушыжо"
"Кеҥеж йӱд" спектакль гыч сӱретлалт шогалыт. Но тиде татыште муро тыйын
чонетын
йодмыжым, манмыла, персонально шукта гын, шке Мичушышко але Катяшке
савырнет —
нунылак чоҥештыл юарлет, илышнан тӱжем йолгорныж дене иканаште пиалышке
куржат.
Шурно кушкын чапле,
Уржа пырче ямле.
Эй, йолташ, шеклане —
Пырчым ит йомдаре!
Тыге тыйын кӧргыштет улан шурным куштышо-влакын "У муро" гыч пиалан кугу
хорышт
йоҥга, тый шкежат тиде татыште эллан, калыклан кинде пуышо лият. Чынжымак
шол,
киндет уло гын, мурат лиеш.
Тыгай сӱретым мучашдымын ушештарен шарналтен кертына да, пыртак лишыл
историйышкына пӧртылын, Николай Арбан ден Лев Сахаровын пар имньыла муро-
кычкышышке ушнен, тыге йомартлын пашам ыштен кодымыштлан шӱмге-мокшге
тауштен илена: Николай
Михайлович мутым муын да семым темлен, а Лев Николаевич тудым кӱктен,
шуктен —
аранжироватлен. Тыге нунын шӱдӧ лишке мурышт калыкнан илышыж дене
курымешлан
кылдалтын.
Николай Арбан семын — мурышто, мутышто, чия ылыжмаште, сем шочмаште, чон
тавымым
кап-кыл дене ончыктымаште ик семынак йӧратен да моштен пашам ыштыше лияш
кеч ик
гана чон дене ылыжат гын, тыйын кумылет арам йӱлен огыл.
Чия, шомак, сем ик шӱмеш иланеныт, тӱжем-тӱжем вес шӱмышкӧ кавыл лийын
пурат.
Семен Николаев, поэт.



100499
************************************************************************
10-04
ТУДО САМАН РУМБЫКЫМ ОНЧЫКТЕН

Лудшылан темлыме тиде повесть Владимир Любимовын пытартыш мутпогыжо лие,
журналлан тудым ямдылыме годым писатель йолташна 29 августышто кенета колен
колтыш.
Автор повестьшым умбакыже шуяш шонен, кызытше икымше пелыжым гына мыланна
темлен
ыле, но вот ӱмыр кӱрылтын, шонымаш шукталтде кодын. Туге гынат, чылажымат
шотыш
налын, ме пагалыме лудшына-влаклан тиде мо улыжымат темлаш лийна, тек тудо
поро
шарнымаш семын кодеш.
Любимов Владимир Николаевич Куженер районысо Ружбеляк ялеш кресаньык ешыште
1928
ий 11 июньышто шочын, шымияш школым тунем пытарымекше, умбакыже школыш
кошташ
йӧн лийын огыл. Колхоз пашашке ушна, вара почтальон лиеш, лудмо пӧртыштат
тырша.
1947 ийыште журналист пашашке кусна. Ончыч верысе радиовещанийыште, вара
районысо газетыште ышташ тӱҥалеш.
1954 ий гыч Медведево райгазетыш паша ышташ толеш да пенсийыш лекмешкыже,
кумло
ныл ий кусарышылан тырша. Тыште пашам ыштыме лугычак кыдалаш школым тунем
пытара, а 1966 ийыште Москвасе М.Горький лӱмеш Литературный институтым
заочно тунем
лектеш.
Сылнымут пашашке 1945-ше ийыштак ушна, тунам тудын первый почеламутшо
районысо
газетыште савыкталтеш. Владимир Любимов марий лудшо-влаклан тӱҥ шотышто
прозаик
семын палыме, ойлымаш ден повестьым, очерк ден статья-влакым возышо
писатель
лийын, чапым налын. Тудын икымше книгаже "Мичун автомобильже" Йошкар-Олаште
1960
ийыште савыкталтеш. Тылеч вара ятыр книгалаже ош тӱням ужыт: "Полмезе
жапем" повесть, "Кӱрылтшӧ ӱмыр" повесть-влак, "Шарнаш кодшо муро" повесть-
влак да молат
посна книга денат, "Ончыко" журналыштат лектыт. Тылеч посна Москваште руш
йылме
дене кок книгаже савыкталтеш: "Идет мальчишка по дороге", "Повесть о
селькоре"
Сылнымутышко пыштыме надыржым шотыш налын, тудым 1981 ийыште СССР Писатель
ушемыш пуртымо, тыгак Марий Эл культурын заслуженный пашаеҥже чап лӱмым
пуымо.
Тыгеракын, Владимир Любимов марий сылнымутыштына пале кышам кодыш, лудшына-
влакын ик пагалыме писательже лие.



100699
************************************************************************
10—06

Критике
ЫНЖЕ ЙӦРӦ ИЛЫШ СОРТАНА...

Почеламут але прозо книгам лудын лекмеке, тудлан акым пуымо годым, сай
велжым
поснак ӱшандарышын палемдаш кумылаҥын, южгунам "Вот книга гын книга, ик
шӱлалтыш
дене лудын лектым" манылдена.
Ончылнем Зоя Дудинан "Мый шкежат суксо омыл" почеламут да поэме сборникше
(Йошкар-Ола: Марий книга савыктыш, 1998. — 96 с.). Лудын лектым, вашкыде,
кажне почеламут корнылаште поэтын чонжым, шонымашыжым умылаш тыршен да
кызытсе писатель-влакын ончылно шогышо йодышымат рашемдаш тӧчен.
А тиде йодышыжо: мо тугай искусство?
Искусство — илыш воштончыш але шкенжын воштончышыжо? Але вес семынракат
каласен
кертына: искусство — илышлан але искусство — искусствылан.
Тиде йодышым арам тарватем манын, лудшо, возышо-влак мыйым огыт шылтале
дыр, шонем. Шылталат гынат, удажым ом шиж. Кажнын шке умылымашыже. А
йодышын кӱлешлыкше
изи огыл. Чынак огыл мо? Социализм саманыште соцреализм кышкареш
калыплалтынна
ыле гын, кызыт ир капитализм саманыште, эрык толмеке, тунамсе сылнымутын
сай,
кӱлешан девизшым мондаш тӱҥалынна: литератур — илышын воштончышыжо, пагытын
чурийже... Тидыжак йомын кертеш. Шонена: эрык, да чыла ышташ лиеш: мокташ
ӱдырамаш
ден пӧръеҥ кокласе узак-авак "модышым", пуштедымашым, ужмышудымашым...
Икманаш,
илышын "лавыражым" сылнымут йылме дене нӧлташ, мокташ, пуйто мокмыр
поргемеш
шуҥгалтын, нимом умылаш лийдыме произведенийым сераш. Тӱҥжӧ — тудо сылне
йылме
дене серыме, оҥай лийже.
Совет элыште "искусство — искусствылан" тезисым йӧршын кораҥдыме. Тиде
тезис почеш поэт мом шонен, тудым серен, художник мом шонен, тудым
сӱретлен... А тиде
соцреализм ваштарешат каен кертын, садлан, йӧрдымыш луктын, тудым историй
пуракыш ӱштылаш шонымо. Но ... кӱлдымаш дене пырля шӧртньӧ пырчыжымат
шекланыме
огыл. Содыки писатель возымыж годым (поснак поэт), произведением калыклан,
илышлан кӱлеш манын, вуйым аҥыртараш ок тӱҥал. Тудын уш-акылеш, чонеш
вучыдымо образ, йӱк, мут шочыт. Нуно шкаланышт верым кычалыт да, кап-кыл
кышкарым кӱрышт
лектын, корнылашке возын, почеламутышко савырнат. Тидын годым поэт
искусство
тӱняште ила да искусствылан ила. Шочын кертеш умылаш лийдыме мут ора, кудым
возышо, очыни, шкежак веле умыла. Але вес поэт тӱрлӧ у направленийлан
келшышын ушакылже дене кыдыр-кудыр, сӧрал, тӱрлӧ тӱрлеман, иктаж-могай
"изамлан" йӧршӧ, но
илышым сӱретлыдыме, ончыктыдымо произведенийым сера. Икманаш, илыш дене
йӧршын
кылдалтдыме произведенийым воза. Тыге тудо "искусство — илышлан" тезис
ваштареш
шогалеш. Тыште — тиде лозунгын ситыдымашыже.
"Искусство — илышлан, илышым тудо тӱрыс авалтен ончыктышаш" манше-влакат
мыняр-гынат языкан улыт. Нунын шонымаште, поэт сылнымут йылме дене, мутлан,
кузе мланде паша кайымым, вольык ончымым — икманаш, научный шинчымашым,
сайын, шарнаш
кодшын возен кертшаш огыл мо? Кертеш гын, возыжо. Ала пайдаже шукырак лиеш.
Мом
тушто шоптыр шинчам, шымавуч гай капым мокташ? Мутат уке, кызыт мый изиш
кугемденрак ойлем. Но вет тыгай шонымашын ӱмылжӧ ты тезисыште сайын
палдырна. Арам
огыл вет 20—30-шо ийлаште, вараракшат, литератур коммунистический партийын
йодмыжым шуктен. Але лиеш шарналташ Олык Ипайын Шабдар Осып нерген
каласымыжым. Вет
Ипай Шабдарым йӧратымаш верч ойгырен коштеш манын титаклен. Тудын
шонымаште,
кӱлеш улмаш мокташ социализмым чоҥымо пашам гына. А чон йӱлымаш, ойгырымаш
—
кӱлдымаш веле. Тыште — тиде шонымашын, тезисын ситыдымашыже. А марий
сылнымутышто "искусство — илышлан" лозунгым илышыш пурташ тыршыше писатель
семын, мутлан,
сай пример шотеш В.А.Мухин-Савин лӱмжым каласен кертына. Шарналтыза тудын
"Сурт
кайык-влак" ден "Лавыра" книга-влакшым. Уло лӱмлӧ литератор да ученыйын
ятыр
чапле вес произведенийже. Но нине книгалаште нимогай поэзий уке, уло
почеламут
корныла полшымо дене научный шинчымашым пуаш тыршымаш.
Тыгеракын, кок тезисымат посна ончаш гын, нуно искусствылан лӱдыкшым ыштат,
когыньыштынат ситыдымашышт уло. Но содыки "искусство — искусствылан" манмым
ойырена да тудын почеш пашам ышташ тӱҥалына гын, кугу йоҥылышым ыштена,
тыге илыш деч
ойырлена, шонен лукмо тӱняште лийына, яра муторгаж коклаш йомына. Садлан
манына:
искусствым — илышлан! А тушко "искусство — искусствылан" ой гыч тудын эрык
шӱлышыжым ешараш гын, тиде эшеат сай. Тек поэт мо нерген шона, тудын нерген
воза
(йӧратымаш, пӱртӱс, шочмо ял, калык, шке шӱм-чон кумыл, куанже да ойгыжо —
икманаш, чыла нерген), но лийже калыклан, илыш шумлык. Шке изи-кугу
тӱняшижмаш,
тӱняумылымаш гоч уло калыкын философийжым, чонжым да шонымыжым почшо. Ынже
шукто
нимогай соцзаказым, ынже возо шоям, ынже аҥыртыл тӱрлӧ кӱлдымаш дене
шкенжым да
лудшыеҥымат.
Тыгай изирак шоныш-иктешлымашым лудшо-влаклан ала-молан темлымем шуо Зоя
Дудинан
почеламут аршашыжым шергал-нергелен лекмеке. Ала-моланже тушто докан: Зоян
поэзийже чон кӧргышкак шыҥен пурыш, авалтыш да "вот кушто чын поэзий!"
манын шоналташ таратыш. А тидыже вара таратыш искусство да поэзий нерген
шоналташат.
Дудина лирический геройын образше гоч (а ты геройжо тудо шкеже — ӱдырамаш
да
ава) пӱтынь марий, тӱнямбалсе ӱдырамашын чон азапшым, аван икшыве верч йӱд-
кече
колянымыжым, тудын верч кеч-могай орлыкым чыташ ямде улмыжым, тунамак
нимучашдымын илышым (а тиде илышыже — шочшыжо) йӧратымыжым ончыктен. Южо
почеламут корнылам лудат да шонет: теве-теве чон ойгыж дене аван шӱмжӧ
пудештеш, шырпешталтеш.
Да, очыни, ты ойгын темдыше вийжым иктешлыше ой семын "Эргына-влак шочыт да
каят..." (56—57 с.) почеламут гыч нине корнылам шотлыман:
Эргына-влак шочыт да каят —
Я Афган кавашке, я Чечняш.
Ал эрдене лыдырген тайнат,
Илышна кодеш шемем ваялт...
...Кайышаш ыле пырля мыят.
Почеламутын тӱҥ шонымашыжым вияҥдаш ик корнымак уэш-пачаш каласымаш
(эпистрофа)
полша. А пытартыш корно пӱтынь произведенийын шонымашыжым эшеат келгемда,
иктешлыше ой лийын кодеш. Тыгай йӧн дене поэтесса шуко гана пайдалана, тудо
Зоян возымо шкешотан почеркше семын уло творчествыштыже палдырна.
Аван эргым йӧратыме кумыл, тудын черланымыжлан да ӱмыр лугыч колымыжлан
утен каен шортеш да шочшыж олмеш ош тӱня гыч каяш ямде улмыжо ятыр
почеламутышто почылтеш. Нине — "Шонышым, илен ом керт..." (57 с.), "Эргым,
папалте..." (58 с.),
"Тиде юарлыше рвезе" (49—50 с.), "Сандалге ӱшан" (50—51 с.), "Шыҥа" (51
с.),
"Куптыр" (51—52 с.), "Мыйын эргым суксо гае..." (53 с.), "Изи эргым кугу
лиймекет..." (53—54 с.), "Мый эргым тоенам эрдене..." (54—55 с.) да молат.
Чыла тиде кӧргӧ чонлан неле шижмаш "Коленам эргымлан" (55—56 с.) кӱчык
почеламутышто моткоч виян почылтеш:
Мыланем тый колен отыл,
Мый коленам тылат...
А.Канюшков.

Коленам эргымлан —
Огеш вучо окнашке кержалтын.
Ал эрден ачажлан
Огеш рӱзӧ кизажым, шуйналтын.
Коленам эргымлан —
Огеш мод акаж ден, ӱмалалтын.
Да тора коважат
Огеш шукто вучен уныкажым.
Коленам эргымлан.
Но молан чоныштем ойго муро?
Коленам гын, молан
Эргым верчын шортам, пӱйым пурын?
Ик шонет гын, теве тиде "Коленам эргымлан" корнышто аван пӱтынь кумылжо,
тӱняумылымашыже, чоншижмашыже почылтеш. Тыште — ава шӱм, Ӱдырамаш-Аван
(тыге ойлаш
тоштам) философийже; Илыш да Колымаш философий Аван умылымашыже, кумылжо
гоч почылтеш.
Книган редакторжо В.Абукаев-Эмгак шке ончылмутыштыжо сера: "Поснак
"Илышемын ийлажым ончен..." поэмыште авторын поэзий кумдалыкше эл кӱкшытан,
тӱнямбал йӱканыш
савырнен, лудшын чоныш толеш" (6 с.).
Чын каласыме. Почеламутлаште утларакше ик аван, ӱдырамашын шонымашыже,
кумылжо,
шижмашыже почылтеш гын, поэмыште Зоя тӱнямбалсе чыла ӱдырамашын шижмашыжым,
кумылжым иктешлен сӱретла. Ойлаш лиеш: вет тудо Афган, Чечня сареш эргыштым
йомдарыше ава-влак нерген сера, тугеже тӱнямбал кӱкшыт гыч тудым ончаш лиеш
мо? Пеш
лиеш да кӱлеш. Вара американ ӱдырамаш Вьетнамеш я мланде шарысе иктаж вес
"шокшо
точко" манмашеш йомдарыме эргыж верч тыгак огыл мо шортын, тыге огыл мо
шортыт
кызыт Югославийыште, Иракыште?.. Кажне ава, эргым йомдарымеке, очыни, тыгак
"эргыжлан кола"... Тыге автор искусство полшымо дене тачысе илышын азапшым,
ойгыжым
сӱретла. Тыште — поэмын вий-куатше.
Ончалат гын книгам, пелыже докан авторын илыш ойго негызеш возалтын.
Возалтын,
очыни, кунам моткоч неле, илен кертдыме гай жап лийын. Тидым авторжак веле
пала.
Но арам огыл дыр тыгай корныла шочыныт:
Куанен, колем ыле, лиеш гын —
Илышем тыгай: пургыж-поран...
..Кызыт ойго ден пеледын олык...
Ах, колем ыле, товат, лиеш гын...

Ӱдырем вашлийым пӧрт тураш. (56 с.)
А шке илыш корныштем, чон дене шижын, пален, уш-акыл дене чытен, тыгай
шонымашке
толынам: кӧ ӱмыргорныштыжо ойгым пален огыл, тудо пален огыл илышымат.
Мый йӧршын Зоя Дудинан личный илышыж нерген мутымат ынем лук ыле, но тидлан
амалым поэзийже пуа. Чын поэзийын вийже тыштат уло: шке илыш негызеш пӱтынь
тӱням
ончыктен сеҥаш...
Ава але вес темылан возымо почеламутлажым налат гынат, ятырыштыже пӱтынь
илышым
иктешлен ончыктымо куатым шижаш лиеш.
Ончылно шындыме йодышемлан чын вашмутым Зоя Дудинан поэзийыштыже муына.
Поэмыж нерген ончылно тӱҥалме мутем шуем.
Ик палымем ты произведений нерген тыгерак каласыш: "Ала-можо сюжет вел гыч
ончалаш гын, поэма шаларак..." Векат, тыште чынже уло. Но тиде чынже вес
тӱрлӧ сынан
поэме нерген ойлымо годым келша. Уло, мутлан, чатка сюжетан произведений,
кушто
композиций манметым тӱрыс кучымо. Тушто завязкат, действий вияҥмашат,
кульминаций, развязкат — чыла уло, лийшаш.
Тыгай огыл Зоян поэмыже. Тӱҥалтыште автор ончылмут семын йодышым шында.
Ойлат,
пуйто тукымна тынысыште ила, а ужынаже молан весым? Эсогыл
Мландемын йӱкшӧ
Орлык дене темын.
А капше...
Капше сар тулла шемем
Йӱла (72 с.).
Кокымшо да визымше ужашлаште лирический геройын шочмыжо, тудын салтакыш
кайымыже
да йот мландеш йӧрлмыжӧ, шочмо кундемыш, суртыш колоткаш пӧртылмыжӧ, сарын
шучкылыкшо нерген сера. Кудымшо ужаш кызытсе "пазар" саманым карга. Шымше
ден кандашымше черланыше нӧргӧ икшыве да ойган ава нерген каласкала.
Индешымшыште —
Пӱртӱс-Ава нерген шонкалымаш, Пӱртӱс-Ава да Ӱдырамаш-Ава кокласе кыл.
Луымшышто
адак черле эргыже верч коляна. Латикымшыште ошо-ошо луман кечын Шем Чечня
сар
тӱҥалме нерген воза, ошо ден шеме кокласе келшыдымашым сӱретла. Латкокымшо
да
латкумшо ужаш-влак поэмын тӱҥ шонымашыжым иктешлат.
Иктаж-кунам
Айдеме чон моторлык
Сеҥа чыла азап ден орлыкнам (92 с.).
Тыгеракын коеш, пуйто поэмын чатка сюжетше уке, героят раш ок палдырне.
Шонымаштем, ты произведенийын композицийжым, действийын кузе каен, вияҥ
шогымыжым вес
семын ончалман. Уло тыште тӱҥ образат, келге шонымашат. Тӱҥ герой — Ава,
Ӱдырамаш, тудын шӱм-чон ойгыжо, шонымашыже, психологийже. Пӱтынь
произведений мучко
тудо Поро ден Осалын, Шеме ден Ошын ваш шогымыж нерген шонкала. "Молан
кӱлеш
сар, осал пуламыр? Огеш лий мо икте-весе дене келшен илаш?" — шонкала ава.
Осал ден порым
Ойырен мошташ...
...Илаш кӱлеш,
Тыматлын нелым шижын.
Лач ынже йӧрӧ
Илыш сортана.
Айста зияныште,
Еҥ ойгым чон ден шижын,
Шомак денна
Изиш кеч йӧртена (89 с.).
Ойлышна, автор сборникыште моткоч кумдан аван шӱм-чонжым почеш. Но воза
тудо весе нергенат. Ик тыгай шерге теме — шочмо кундем, ял, ача-аван
суртшо. Тиде
тӱшкашке пурат "Кугезе тошкемыште" (35 с.), "Шочмо вер" (37—38 с.), "Шочмо
мӧҥгӧ" (38—39 с.), "Шӱлыкан мотор суртем" (39 с.), "Авай дене пырля" (44
с.),
"Купсола" (59 с.), "Шере нур — Шернур" (59—60 с.) да т.м. Кажныже шкешотан,
поэтессын чон кумылжым, шочмо велыште "илыше" шӱмжым почшо улыт.
Вик каласыман, нине почеламутыштат автор ялт шочмо сурт пелен "пызнен
шинчын"
огыл, тӱняумылымашыже эл кӱкшытыш нӧлталтеш.
Ах, шочмо ял!
Мый пуйто изи лийым:
Я воштылам, я ойгырем.
Лач шочмо эл,
Пуэн айдеме лӱмым,
Терген терга чон оҥгырем ("Шочмо вер", 38 с.).
Шӱмбел школланат поэтесса ямле шӱм мурым пӧлеклен: "Школем" (40 с.).
Зоя Дудинан поэзийыштыже йӧратымаш лирика изи огыл верым налеш: "Мый тетла
нигунам ом куане" (17—18 с.), "Шкет улам ман, ынде ом йӧслане..." (17 с.),
"Йомынам..." (19 с.), "Йӧратымаш пеледыш" (24—25 с.), "Ит йӧрате..." (25
с.), "Ойырлен шым керт..." Ала чын лиям, ала уке: но нуно утларакше студент
пагытыште возалтыныт, шонем. Тидыже возымо ойыртемыштат, образ-влакым,
сылнештарыме йӧным
кучылтмаш гычат палдырнат. Пытартыш ийлаште возымыжо поснак келге, сылне
образлан поян. Тидын шотышто каласынем: ала-молан сборниклаште почеламутым
возымо жапым огыт ончыкто. Вет тыге литературовед-влакын пашаштым
куштылемдат ыле: тиде
авторын ий гыч ийыш кузе кушкын толмыжым ончен-нергелаш йӧным ышта ыле.
Зоян поэзийыштыже эше ик ойыртем уло (конешне, тыге весе-влакат коклан
серат, а
Зоян гын поснак палдырна): тудо контраст йӧнлан эҥерта, шӱмыштӧ улшо
кокытеланыме, ваш тӱкнышӧ шижмашым сӱретла. Теве, мутлан, "Ший ойгем
ойгырен ом пытаре..."
(18 с.) почеламут гыч икмыняр корно:
Ший ойгем ойгырен ом пытаре.
Шӱлыкемым шӱлен ом пытаре...
...Куанемым куэн ом пытаре.
Ваш тӱкнымӧ кумыл огыл мо? Тыште икте ӧрыктара: молан автор "ший ойгем"
манеш.
Ала лирический геройын ойгыжат поро, волгыдо, сылне? Тыгак умылыман докан.
Вет
калык ойпогышто ший тыгай значений денак кучылталтеш.
Поэтесса пӱртӱсын ямжымат ужеш, тудым сӱретлаш сылне чиям муэш. "Шыже",
"Тӱтыра", "Мардеж", "Пеледыш", "Тылзе", "Первый лум", "Кече", "Теле" да
молат авторын
поэзийыште уш, кид лывырган улмыжым почеш. Адакшым тыштат пӱртӱсым
сӱретлыме дене ок серлаге, тудо (автор) шонкала, айдемын образ дене кылда.
Еҥ окнашке ом йӧрате
Тылзыла кержалт ончаш ("Тылзе", 32 с.).
Воза тыгеракын автор да манеш-манешым шаркалыше еҥым пӱшкылеш.
Икманаш, Зоя Дудинан поэзийжым аклен, тыге каласаш лиеш, векат: автор
кушкын шушо поэт, поэзийже келге, философий сынан, айдемын койыш-
шоктышыжым, илышым,
тӱням кумдан авалтен ончыктышо.
Виталий ЕГОРОВ.



100899
************************************************************************
10—08

Валентин КОЛУМБ
ПОРЫЛЫК
Поэме гыч савыкталтдыме ужаш-влак

Х
ПОЭТ-КОММУНИСТ НЕРГЕН ТРАГЕДИЙ

Мый Мландын эргыже улам да ӱшанем:
Тудын дене мо шотышто гынат икгай улам.
Вет Мландын рӱдыжӧ семын мыйын шӱмемат
Шаулышо тул гай шокшо вӱрешем шуаралтеш.
Мландын кӧргӧ тулжо шканже лӱдыкшӧ огыл,
А шӱмемын жап марте пудештдыме вулканже
Тидын дечын мо дене ойыртемалтеш?
Копшо еҥ, поэтын шыдым ылыжтен модаш йӧратыше,
Пален шого: лӱмнерет олмеш ломыж гына кодеш.
Кеч ик мыскара стихем чапетын шӱгарже ӱмбалне...

Шого, шого,
Мо тый моткочак палымыла коят?
Вӱр шолаш пурымешке палыме!
Ончем-ончемат, Дантесак от ул дыр?
Шарнет курымешлан каргалтше чапетым:
"Пустое сердце бьется ровно,
В руке не дрогнул пистолет"?
Чонем чыгылтеш, моткочак ыҥлымем шуэш:
Шӱдӧ утла ий жапыште мо дене теменат шӱметым?
Тугаяк яра? Кидетшат, коеш, пеҥгыдак огыл.
Чытыра? Чот шоҥгемын? Але лӱдын ӧрткен?
Мыняр еҥын ӱмылкаже малашет эрыкым ок пу?
Мыняр еҥын илыш тареш ӱмыретше кужемын?

Шарнет, элнан илышыш ик шучко ий
Варфоломей йӱд семын лӱдыкшын пурыш?
Тунам кажне поэтын тый гает "ӱмылжӧ" лийын —
Кажне ошкылжым, кажне кышажым шишланыше "ӱмыл".
Уке, тый шинчаваш лекташ тоштын отыл,
Куржталынат почеш лач кулапан пий деч йыгыжгын,
Йӧратыше таҥышт дечат шолыпрак ойленат лӱмыштым,
Но йӧратен огыл, а мурыштымат колмо шудымын.
Мый ужам тыйын тудо жапысе тӱсетым:
Коҥлайымалне — Марксын книгаже, кормыжышто — алак *.
Тый, марксист лӱмет дене кӱчемдылше,
Колынат: "Поэты нуждаются в большой ласке?" **
Тиде мо лийын тыйын порылыкет: еҥым кучен каяш?
Йӱдым шеҥын пураш да пиалым толен лекташ?
Вор дечын пырдыж кодеш, а тул дечын — ломыж.
Но тый айдемын ӱмыржымат шолыштынат гын,
Тылеч осал воржо тӱняште уло мо?
Тыгай жапыштат поэт лияш — чап веле огыл,
Тыгай жапыштат мураш — герой лияш кӱлеш!

Сукалтен шичман ыле тыланда нунын ончылан
А калык тушманла пырдыж воктек шогалташ огыл!
Ала шарналтет ыле пӧрык чапетым,
Тений вет шарнымашланак огыт титакле.

ХИ
Мемнан тукымнам шепка гычак толышт;
Мемнан кид гыч
илышыш лекме времаште
Чавайнын, Шабдарын, Ипайын да молын
Книгаштым перен шуышт — илыш книгаштым!

* Алак — донос, клевета.
** Марксын мутшо.

Тӱҥальыч илаш, йоҥгалташ вел тӱҥальыч,
Мастарлыкышт дене ушнам сеҥен нальыч.
Нӧлтална вуйнам, саламлаш нуным шокшын,
Темдале азап, пуйто кушкылым покшым.

У илыш, у жап верч кредальыч мо тӱрлын —
Тидлан мо умшаштым жап лӱм дене тӱчыч?!
Тыгайым ойлет да — шӱмет возеш кӱрлын,
Но шып коштат — ойго чотрак кереш кӱчшым.

"С.Г.Чавайнлан" почеламутем гыч

Шем курныж!
Шеме, шеме, шучко шем курныж!
Нигунам курныж ок керт лийын йошкарге!
Кола гынат, чып-чӱчалтыш пычырик вӱржат,
Тӱжваке йошкаргын ылыжын лекде,
Кӧргешыжак мален шемемын шинчеш:
Вет шем курныж чолган коленат ок мошто,
Арслан кайык семын огеш пале кӱкшыт пиалым,
Тудо кола, илыш дене колымаш коклаште
Ойыртышым йомдарымешке шоҥгем йӱдыген.
Курныжат кертеш ыле лийын йошкарге,
Илаш-колаш вӱрвузык кредалын мошта гын!
Но курныж-влак моткочак шуэн кредалыт,
Кредалыт мланде ӱмбалне виля шагал годым гына.
Эҥгек, кунам ойго шем курныжла чоҥештылеш,
Эҥгек айдемылан, кунам курныж-влак ӧрдат.

Курныж-влак мындыр-мындыр ӧрден иленыт
Мемнан мландым тушман-влак агыме годым;
Айджеме шӱмын курныжшо вучыдымо эҥгек,
Тӱле вуян курныж иге нар шочыкта шем ойгым.
Эҥгек, кунам мурыла лугыч илыш кӱрлеш,
Но эше кугу эҥгек, кунам айдемын оҥжо
Кӱрылтшӧ шӱмлан илышынек шӱгарыш савырна!

"Шем курныж" толын шогале гож-ж-ж.
"Шем курныж" огыл, тыглай машина улмаш:
Омсаштыже порын возалтын "Кинде".
Почешыже весе — омсаштыже "Шыл".
Векат, "курныж-влакын" пашашт шуко лийын,
Садлан ик капкашке — "кинде", весышке — "шыл",
Нунын дечын коля рожышкат пурен от шыл!
А кумшылан йӧрен тыглай кылде-голдо орават,
Кушан шупшыктеныт пум але терысым.

Ӱмылка-влак поче-поче пурен йомыч омсашке.
Пошкудо окнаште — почмо капка гай умша:
— Чыла сайже садак совет буржуйланак!
Йӱд-кече пашаште ме тупнам пӱгыртена,
А нунылан йӱдым шолып кондат киндым да шылым!
Мо верч кредалынна? Вӱрна йоген мо верч?!
Но чытыза, эше мугыртеда! Ида мондо:
Кинде кӱварыш ӱян могыржо дене камвозеш! —
Вара, тудын могырышко ончымым ужын,
— Виян лийже совет саман! — кычкыралеш
Да кроп тӱчын шында окнажым...

Ӱмылка-влак тольыч, ӱмылкалак лектын кудальыч,
Лач почешышт, ӱдырамаш йӱк, шӱм кӱрлмыла,
Помыжалтыш пич йӱдым: "Мом ыште-е-ем ынде!"
— Адак иктым нальыч, — еҥ-влак кидым шаралтышт.
Кунам йолташ-влак, ӧрын, кидым шаралтат,
Тушман, юарлен, йыгалта копажым!
Мом ышташ ынде, кӧлан каласаш,
"Ӱмылка", юарлен, йыгалта гын копажым!?
Мом ышташ вара, кӧлан каласаш,
Икмыняр ий гыч поэтын пӧрт пырдыжеш
Мемориальный оҥа олмеш увертарымаш пижеш гын:
"Озаже укелан кӧра пӧрт ужалалтеш"?!

...Ӱмылка пашажым пытарыш. Мӧҥгыш кая.
Улнышо ошкыл, чурийже нойышо.
Тыгай тӱсым ужын, ватыжат ок ӱшане дыр,
Айдеме шем пашам ыштен кертеш манын?
Улнышо ошкыл, чурийже нойышо —
Вет тудат пашам ыштен, курныж пашам!
Ӱмылкалан ӱмылка ваштареш логалеш.
Пӧрт лук шеҥгеч лектеш эше кумшо.
"Эх, уда огыл ыле", — икте манеш
Да сога тура йыгалта парняж дене.
Весе атым луктеш: "Ш-ш, палет гын, азап!"
— Мо деч лӱдат! — агытанлана кумшо. —
Молан огеш лий пашазе еҥлан
Суапле паша деч вара нӧрташ логарым?
Ик мӱшкырым подылына,
Ате шӱйым агытан шӱйла тодылына! —
Руалте кленчам: — "Арам огыл тӱняште
Чапаевец лийынна!" — кӱзӧ тош дене
Чошт катен шуа ате шӱйым, пуйто чынак
Имне ӱмбач руалеш тушманын шӱйжым.
— Ну, кӧ тӱҥалеш? Кӧ чолга? Ах, лӱдыда?
Тугеже, оҥылашдам веле ниялтен кодса! —
Да аҥ гыч вигак — логар аҥыш вигак.
Буль-буль-буль... Колышташат шӱмлан шокшо!
— Сита, ит сутлане! — молышт чарат,
Лӱдмӧ артамым сеҥен, шӱвылвӱдышт толеш.
Нунат катлыше, пӱсӧ тӱран ате шӱйым
Наган рӱдыла умшашкышт лӱдын-лӱдын чыкат
Да лӧкат аракам, пуля гай шокшым, куатлым.
Ик ате почеш весе — пашадар чока!
А кунам "айдеме акым" йӱын пытарышт,
Кумшо пелештыш: "Айста мый декем,
Нойымо ӱмбач шупшалыктем "Ша-шам",
Ял гыч лӱмын ик стойкам конденам".
Тудо ялыш миен, лӱмынак миен ялыш
Кычалын кучен кондаш "калык тушманым".
Ойленыт: "пуламыр тӱҥалмым колмек,
Олашке тунамак лекте да ошкыльо".
Мане: "Лийын ок керт. Тиде йоҥылыш", — мане.
А тудлан огеш йӧрӧ. Огеш керт ӱшанен,
Еҥ-влак чолга да чын лийын кертыт манын.
Сарайыште, вӱташте кычале шурен-шурен.
Ыш му да сырымыж дене пошкудо монча гыч
Ик стойка "шке шолтымым" шынден кудале.

ХИИ
ИК КЫДЕЖАН ПЬЕСЕ

Анонс: Спектакль шолып шындалтеш.
Ончышо-влак огыт ӱжалт.
Модшо-влак: Икымше ӱмылка.
Кокымшо ӱмылка.
Кумшо ӱмылка.
Вӱдышӧ.
ВӰДЫШӦ:
Кум ӱмыл урем гычын — тырын-тӱрын.
Но йылмышт, но йылмышт — умшаш сура.
ӰМЫЛКА-ВЛАК:
Йылмем — тушманем. Мемнан пашаште
Ужат-колат гын, йылмым чот пурлын мошто.
КУМШО:
(пӱй вошт)
Садак ӱчӧ шуо! Садак логале!
Ужат, могай чулым: олаш мӧҥгеш толын!
ИКЫМШЕ:
"Мый кӧ улам!" — мане чай?
КОКЫМШО:
Тӱкаш огыт тошт, шоныш?
ИКЫМШЕ:
Писатель улат гын,
Ончыкет сукен шинчытыс, вучо!
КУМШО:
Айста, подылына... Тудланат шужо...
Ӱмыржӧ лийже карме нер деч кужурак...
ИКЫМШЕ:
А тый чоя улат, шакше!
КУМШО:
Кузе туге шакше?!
ВӰДЫШӦ:
Ончалтышышт кердыла ваш солалтышт —
Кудыжлан гынат эрла тӱня лиеш уто!
КОКЫМШО:
(семынже)
Ушан оза, кок агытанже кредалыт гын,
Вуйыштым руалеш да подыш шуа!
(йӱкын)
Тый, кумшо, ит сыре. Икымше подылын.
Мокталтынеже ыле тыйым: вет кажне пала...
КУМШО:
Нигӧ огеш пале!
КОКЫМШО:
Туге, огеш пале. Меат эсогыл
Тыгежак кертат манын шонен огынал.
ИКЫМШЕ:
Мошташ кӱлеш! Ха-ха-ха! Шоненат муман вет...
Шулдын логалын кагаз шушыл куголят.
Векат, утыжден чонышкет витарен,
Эргыжын кид денак тӱнчыктаренат гын.
КУМШО:
Ом чыте тыгайым!
КОКЫМШО:
Чапше малашет эрыкым ок пу?
КУМШО:
Тӱняжым монден! Моктанен коштын, маныт:
"Мыйым ошо-влак лӱяш пунчалыныт,
Йошкарге-влаклан кодын улмаш тидым ышташ".
А кӧ пала...
КОКЫМШО:
... ала тудым лӱмын коденыт
Тыйын могай нер ӱпшан улметым палаш?
Сӧйлаште йошкарге лияш шотет ситен огыл,
Еҥ вӱр дене амырген йошкарге лийнет?
КУМШО:
Тый мо? Кӱтӱшкӧ логалше пире лийнет?
Пеш от мошто гын,. тылатат муына корным. Вот!
КОКЫМШО:
Ала мӧҥгешла: пире кӱтӱш логалше шорык маннет?
Но шкемым аҥыра шорыкла аҥыртараш ом пу,
Вот тыге, пире укеште тареш кайше капка йымал пий,
Очыни, ме чыланат ик юмылан кумалына,
Но кузе тый тамлын осалым ыштет!
КУМШО:
(аптраненрак)
Тый воштыл, ит воштыл, — вӱрем огеш код
Калык киндым арам шӱшкын кийыше-влаклан.
Ок курал, ок тӱред, ӱда вуянче шомакым.
Мыланна арамлогар огыл, пашазе кӱлеш!
Пеш чын — лудынам ыле ала-могай книгаште:
Эн сай поэт апшатын шем кӱчшымат ок шого!
КОКЫМШО:
Но Базаров ойлен тушто химик нерген.Тый лучо кнагам лудмыла ойлен пу-ян,
Кузе токмак вует шонен луктын тыгайым?
КУМШО
(Иралтын, но нимомат огеш пелеште)
ИКЫМШЕ:
Кузе гала ойлышыч кодшо гана?
Окуркым нӧлтальыч, йочалан шуялтышыч:
"Чӱчӱчлан шупшыкто, ялт ачатла коеш".
Патречыш трупка олмеш окуркым! Ха-ха!
КОКЫМШО:
Мемнан верч тургыжланен йӱд-кече йӱлышӧ,
Тӱня мучко палыме трупкам мыскылаш?
Чынак улмаш, кумшо: тый шакше улат!
КУМШО:
Колам шакше дечын!
Вот мо, тыланда мый денем ок келше гын,
Ӱстелтӧр — тевыс, а теве — омса!
ИКЫМШЕ ДЕН КОКЫМШО:
(сӧрастараш тӧчышыла, йырже кушташ тӱҥалыт)
Эх-хе, арака! Мемнан вий, мемнан лӧдӧ!
Но ойыртыш икте гына:
Рушташ мемнан ончылно еҥлан ок йӧрӧ,
Ме айныктарен, руштынат моштена!
КУМЫТЫНАТ:
Мемнан паша ожнысо. Тӱҥжӧ иктак:
Адам деч ушан лийын кишке.
Айдемылан тамле олма гай — алак,
Шукташ гына тудым "кӱшкӧ".

Христосым Иуда вуйге ужален.
А тӱҥжӧ тугаяк, родо:
Иктажлан йолам пуэна пижыктен,
"Апостол-влак" тек шинчен кодышт.

Ойлат, игыт тӱкӧ шӱчан омартам,
Но ме палена вес наукым:
Вет омартамат пий миен нӧрта,
А еҥ ден кугун модшаш уке.

А мо? Шӱвалаш гына Пушкин, Чавайн!
Кумалышт, кӧлан келша гын.
А ме — кӱч йымак!.. Йомак оҥай!..
Вара тек кычалза кышаштым!
Садак шорык шудыш ок шу пирылан,
Мемнан ак тӱняште ок воло;
Ида мондо: Пушкин кумарте ила,
Тумарте Дантес ок коло!

Ме шӱртӧ кылан курчак-салтак гай
Писештына, "кӱшыч" кӱштат гын.
А кӧ тушто, "кӱшнӧ"? Паша могай,
Мемнан верч шонен моштат гын!

Ушет уло — ит шоно. Уш — тушман гай.
Ачатым ужале, но суло ӱшаным!..
Тыршет калык верчын, а маныт "армай", *
Илет чытырен — "ӱш" маныт.

ВӰДЫШӦ:
Йӱдвошт орен, куштен-мурен кум ӱмыл
Киш под йыр тӧрштылшӧ ия тӱшкала.
Эрдене иктыже омсаш тошкале,
Лӧкен, но ужын моштышо тошкале...
Эрден кок "шала йылмын" кӱрльӧ ӱмыр...
Кӧ кокымшо улмаш, те ышда пале?

ХИИИ
Озадыме пыжашыш пура аяр кишке.
Кучен каймын пачерже — озадыме пыжаш.
Эрдене омсашке — пошкудо вате,
Шинчаже — шелше гыч лекше кок кишке вуй:

* Армай — палач.
— Шылым кӱсын пуэт дыр, совет буржуй шешке?
Ит шылте, шке шинчам денак ужым:
Водно машина дене конден кодышт.
Я ойгеш, я шыдеш ӱдырамаш йӱк чытырналте:
— Лек тышеч! Тыйжак мыскылен ит кошт!
— А-а, тыгай улат! Йӧра, черке вует катлыш!
Уке гын, тӱнятым монденат ыле, тегыт шӱргӧ!
Моэт уло ыле? Тарзе лийын кӱчен иленат.
Йӧра, тендан гайжым совет саман утарыш.
Коляпун кушмо ешын чырик-чырик манеш.
Ынде пойышаш йыпшетым монденат, чара коля!
Тыгак кӱлеш ыле тореш мӱшкыретшылан,
Тегак вуйжо дене пий модшо!..

Тулык вате шога. Окна дене шога.
Тулык вате логалын кок тул коклашке.
(Тулык вате манам, вет кучен наҥгайме
Ӱмырешлан чеверласыме дене иктак лийын).
Тулык ватылан шучко: "калык тушман"!
Оҥышто шӱм — мамыкеш лакемше пуля гай,
Вийдыме шыде дене пудештшашла пеҥалтын, —
Ок пале, мом ышташ, кӧм логалаш.
Окна йымачын машина кудалын эрта.
Тулык вате карген ужата машиным:
— "Шем курныж", каласе,
"Йошкар потатым",
Кӧн вӱреш нӧртымым, ӱшталынат?
Кӧн пиалеш мучко шыпшыктет эҥгекым?


"Совет буржуй" пӱкеныште шинча.
Буржуйлак коймешке тудым шуктеныт:
Шинча эҥертен, кидше лунчыргын кержалтын,
Вуйжым кумык сакен. Лучо нӧлталаш огыл:
Ончылныжо — тӱрлӧ семын аҥыртарыше,
Лӱмын шочшо гай ӱдырамаш, ончылгоч ӱшаныдыме.
Так огыл ойлат, кушто таргылтыш вийдыме,
Ӱдырамашым колто — ошым шемыш луктеш.
"Но уке, но уке, тӱняште чын уло!
У тукым мемнам огеш мондо, ок орло!
Илаш тӱҥалына, чоҥена ме у илышым,
Чоҥена тугайым, ончалын кӧранеда!"
Но вашмут олмеш — чондымо, намысдыме:
— Чаманем, чеверласен отыл маныт ават денат.
— На, шупшал, тиде тыйын эн шерге ават,
Тетла тудымат ӱмыреш от уж тый, —
Да, урвалтым нӧлталын, пералтен ончыкта.

Тӧршталта, шогалеш "калык тушман" —
Мушкындым чумырта чыташ лийдыме шыде!
Ӧрдыж омса почылтеш, огешат кочыртате омса,
Пурен шогалеш нӧргӧ шошо гай кителян,
Таза, ючылий кужу, рвезе айдеме.
— Тый мо? Ӱдырамаш ӱмбак кидым нӧлтет?
Чынак улат улмаш пеш осал тушман. —
Пурла гыч пырчоҥ-ҥ, шинчалан тул коймеш,
Шырдоҥ-ҥ — шола гыч, йол йымач — кӱвар!
Кӧ тугай тиде? Ужар кителян. Кӧ тугай?
Пурла кидше оҥышто, пуйто тудо
Коржшо шӱм-чонжым ниялткала, лыпландара.
Молан коржеш? Кӧм чаманен але вожылын?
Кӧ гала, кӧ? Моткоч палымын коеш.
Ужар кителян... Пурла кидше оҥышто...
Лийын ок керт!.. Шинчалан коеш дыр?..
Лач ӧрышыжӧ да чылымже гына ок сите...

Шинчаже шаланыш. Тӱня, чынак, весеме,
Чылажат тырын-тӱрын, чыла — унчыли.
Шукат огеш кӱл улмаш: пурла гыч, шола гыч! —
Чыла кумыкталте, чыла — ужмо шудымо.
"Но уке, но уке, нигунам, нигуштат
Поэт лийын огыл тушман да шакше,
Ужален огыл элжым да шӱмжым,
Карген огыл калыкшым, лӱмжым!"
Кынел шогалеш.
Вуй пӧрдеш.
Тайныштеш.
Мӧҥгеш
тошкалеш.
Ошкылеш
мӧҥгеш
Да олмышкыжо
Лоптокак
волен шинчеш...
Лач лӱҥгалтен шинча ончылныжо
ужарге,
кужу,
Ужар нерла шуйнылшо
Ала ӱмылка, ала айдеме...

* * *
Вот мо нерген шарныктынем ыле тылат,
Колымшо курымын каргыме Дантесше!
О, тунам лийынат чыла кертше, виян,
Тыйын ваштареш улыжат ачаж деч посна кодшо
Изи йоча веле аваж шеҥгеч пых-пых манын.
Но кызытат тиде виктарыме йоча парня
Тыйым кычалеш, лӱмлен гына муын огеш керт.
О, тый кызыт яндар кидан лийын кертат:
Колышо-влакын логарыштышт парня палет уке,
Пистолетымат кидыш кучаш тоштын отыл,
Тый йол йымалне пӧрдалше шукш веле улат!
Но шукш чевер саскан кӧргыжым нулта —
Вара осал мардежлан рӱзалташ гына кодеш.
Сар тунар рӱзен огыл дыр поэзий саднам,
Кунар те рӱчкаленда, толенда, тошкенда.

Кугу калыкын ойгыжо чотрак пера изи калыкым,
Руш калык, мемнан изана, тӧрла шке сусыржым,
Тыге кӱдырчеш шырпештше тумо рыя ояр кечеш.
Но мемнан поэзий садна тугай самырык лийын, —
Эҥгек солалтен да вожге кӱрышт луктын.
Садлан сусырым тӧрлаш — садым угыч кушташ.
Садлан тидын верчын чон-кумыл йӱлаш
Нигунам, нигунам, вараш огеш код!

Викшым, тыйым тӱкаш — амырташ шкендым веле.
Тый улат лавраш вочшо лӱдыкшӧ ӱмыл:
Мыняр тудым лупшет, лавра тунар ӱмбакет шыжа.
Вот садлан тендам сеҥаш — илышыш кечым пурташ.
"Эсен лийже, Кече — тӱнян озаже!
Эсен лийже Айдеме — илышын озаже!" —
Ойлем тендан "ӱштылмӧ" поэтын шомакшым *.
Мый тудым ужам: эрвелеш вӱден луктыныт
Улак верыш — тушто шӱшпык йылдыртатен,
Эр юалге шӱм-чоным таратен илаш да илаш!

Тупшо дене шогалтеныт тудым эрвеке:
Колымыж деч ончычат шинчаш ынже тем кече!
Но кече ончалын, ончалын эр кече,
Да тудын ӱмбаке пуйто шӧртньӧ йӱр йӱрын —
Тыге пӱтынек тудо волгыдо дене авалтын!
А кунам пычал рӱдӧ шӱтен ончалын,
Тудо вийнен шогалын да нӧлталын кок кидшым,
Пуйто кечым авырен пуля дечын!
Да Кечын революций тӱсан тарай тыртышеш
Вич лукан шӱдырла пудалалтын Айдеме!
Кидше да йолжо — ныл мучаш, а визымше
Лийын лӱддымын нӧлталме вуянче вуйжо!
Кечеш пуля дене пудалтын Айдеме —
Тиде тыланда Христос огыл, ыресеш пудалыме!

Эр тымыкым пужыш чоным шуарыше:
"Тиде ли-и-иеш пыта-а-артыш!.."
— Ит урмыж!
Тиде муро пий умшалык огыл!
Рӱҥ! — пычал йӱк йоҥгалте.
Пӱтынь мланде сургалте — рӱҥ!
Кече шкежак тайналте, лӱҥгалте:
Лектын тӱняшке лӱялтше кече!
Сусыр шӱм гыч кышкалтше шокшо вӱр семын

* В.Мухинын ик поэмыштыже тыгай шонымаш уло.

Мланде мучко йоген тудын волгыдыжо.

Но кечым лиеш мо петыраш копа дене?
Тиде лийын чапетым йӱлалтыше тулото!
Вот садлан манам: копшо айдеме,
Поэтын шыдыжым ылыжтен модаш йӧратыше,
Пален шого: лӱм-нерет олмеш ломыж гына кодеш.
Кеч ик койдарчык стихем чапетын шӱгарже ӱмбалан
Чӱктымӧ сорта шикшла лойгалтын кодеш гын,
Палем: тиде лиеш эн кӱлдымаш почеламутем,
Но садак возем тыйын нергенет, айдеме коса!



100999
************************************************************************
10-09
Виталий ШАПКИН
АНДРЕЙ ЭШПАЙ — ИЛЫШЫШТЕМ
Серыш, вашмутланымаш, шарнымаш, дневник, шонкалымаш*

А.Эшпайын телефон дене кутырымашыже

29/ВИ-92. Шочмо. Кастене, лу шагат деч вара, йыҥгыртыш. Звонитлен шке
пачерже
гыч. Увертарыш: "Флейта ден оркестрлан концертын пелыжым возенам". Июльышто

тӱрыс шукташ шона. Ивановышто Композитор-влакын творчество пӧртыштышт лиеш.
Посольствысо концертымат шарналтыш. Колыштшо-влак вараже тудлан шуко поро
мутым
ойленыт улмаш.
31/ВИИИ-92. Шочмо. Эрдене индешат пеле гутлаште йыҥгыртыш. Уремыште таче
моткоч
шокшо — кумло градусышкат шуэш! Флейта ден оркестрлан концертым возен
пытарымыж
нерген увертарыш. Тачак Василий Яналов каласыш: финн-влак Эшпайым 1993 ий
майыште Финляндийыште эртышаш Марий Эл культур да искусство кечылашке
ӱжнешт (тиде
пайремже нерген вара эше радамын каласкалем).
2/ИX-92. Вӱргече. Эрдене индеш шагатлан Эшпайлан дачышкыже йыҥгыртышым.
Тудо оркестр йӱкым да флейта партийым возымо нерген каласыш. "Киавр ямде",—
мане. Йодо:
"Ала тудым кызытак колташ?" Мый флейта партий дене пырля колташ темлышым.
Келшыш. Тудо Концертым моткоч кугу нӧлталтмаш, волгыдо кумыл дене возымыж
нерген
куанен ойлыш.
7/ИX-92. Шочмо. Кастене 7 шагатат пелыште Андрей Яковлевич мӧҥгыш
йыҥгыртыш.
Флейтылан концерт нерген мутым лукто. Тиде Концертым Суомисе культур
кечылаште
шокташ темлымем дене келшыш. (Тыгай вариантым ме вараже чынак ямдыленна.
Тиде
концертын патритурыжымат колтенна. Но шонымашна шонымашешак кодо. Финн,
эстон,
венгр-влак мемнам шкешт деч кӱшкӧ кунам шындат?! Самодеятельностьым нуно
шкешт
дек эше пуртат. Йыдал да тошто вургем дене толшо-влакым вара экспонат семын
ончат. А профессионал-влакым шкешт дене тӧр шындаш — Юмо серлаге. Эстон-
влак Эшпайын авторский концертшым Таллиныште "Эстоний" залыште шкеныштын
симфонический
оркестрышт дене пырля эртарыме нерген кунаре кутырышт, но чылажат мутешак
кодо.
Тыгак венгр-влакат. Тидыже политика вет. Мый шке коваштыштем тидым шукертак
шижынам).
*Умбакыже. Тӱҥалтышыже 8,9 номерлаште.

Флейтылан концертым Евгений Светлановын дирижироватлымыж почеш мыйын
шоктымем
колаш шонымыж нерген ойлыш. (Тидат тачысе мартеат шонымаш семынак веле
кодын).
Йошкар-Олаш толаш кызытеш огеш шоно. Кутырен келшышна: Н.Гаврилов пура, да
Андрей Яковлевич нотым мыланем тудын дене колта. Оксалан кызыт чӱдын
илымыжымат ыш
шылте. (Изиш варарак Российын Президентше Эшпайлан, моткоч чот чапланыше
композитор семын, пенсийым ешарен тӱлаш ышта).
15/ИX-92. Кушкыжмо. Кечывал деч вара 2 шагатат пелыште йыҥгыртыш. Каласыш:
таче
кастене 6 шагатат пелыште Гаврилов дене вашлийшаш. Нотым колта. 30
октябрьыште
Астраханьыште авторский концертше лийшаш нерген увертарыш да тушто
Флейтылан соло кум пьесыжым шокташ йодо. Мутат уке, мый вигак келшышым.
Кастене 9 шагатыште тудо адакат йыҥгыртыш. Астраханьысе консерваторийын
ректоржо
дене мутланымыже да концертыште мыйын шокташ тӱҥалшашем тудлан увертарымыже
нерген каласыш. Тудын дене лач Гаврилов да композитор Роман Леднев лийыныт.
Нунышт
мыланем саламым каласаш йодыныт. Андрей Яковлевич Маргосфилармонийын
директоржо
Р.Л.Яшметова денат кутырен шуктен улмаш. Мане: Астраханьыш кайыме шотышто
полшаш
лийын. Гаврилов нотым 17 сентябрьыште конден шуктышаш.
16/ИX-92. Вӱргече. Эшпайын йыҥгыртымыже шӱмем чотак вургыжтарыш, сайын
маленат
шым керт. Андрей Яковлевич концертын темыжым муренат ончыктыш. Моткоч чот
куаненам. Вет автор лач мыйын шоктымем колнеже. Шкеже тудым кугу кумылын
возен.
"Кызыт тургыжланем",— манеш. Мыят чотак тургыжланаш тӱҥальым. Эшпайым
флейтылан
лӱмын иктаж-мом возаш мый нигунам йодын омыл. Туге гынат, кум пьесыже, а
ынде
теве концерт шочыныт. (Лач шым ий гыч гына мый тудым флейтылан иктаж-мом
уым возаш йодам, да тудо вигак келша. Тидын нергенат умбакыже эше
каласкалем).
17/ИВ-92. Изарня. Таче мый училищысе вахтыште улам. (Мый илаш оксам вахтер
да
концерт залым эрыктыше семынат ышташ тӧченам). 15 шагатат 45 минутышто
олмешем
ик тунемшым коден, Келшымаш пӧртыш Гаврилов дек куржым. А тушто —
телевизионщик,
корреспондент-влак, радио. Гавриловын мыланем Эшпайын колтымо нотым
кучыктымо
татым возаш толыныт. Йодыч: "Тидыже могай шижмашым луктеш?" Каласышым:
"Тиде
мыланем кугу пиал!".
АСТРАХАНЬЫШТЕ.
28/X-92. Вӱргече. Астраханьысе "Лотос" унагудын 312-шо номерыштыже возем.
Тышке
Казань гыч самолет ден чоҥештен толынам. Тудыжо Саратовышто эше еҥ-влакым
шынден. Казаньыштат, Саратовыштат лум лумын. А Астраханьыште 9 градус
шокшо.
Аэропортышто мыйым консерваторийын ректоржо Георгий Илларионович Славников
ден
Москвасе консерваторийыште пырля тунемме йолташем Левицкий вашлийыч.
"Кубань"
автобусым ректор шке виктарен.
Эшпаят тиде гостиницыштак, 510-шо номерыште. Мый вераҥынат шым шукто, омсам
пералтышт. "Кӧ?"— йодам. "Палымыда",— шокта. Почым, а тушто — Эшпай! Вигак
шкеж
дек чайым йӱаш ӱжӧ. Мый, кочкышым оптыман сумкам налын, тудын дек кӱзышым.
Номерже мыйын гаяк ик пӧлеман, шинчен мушкылтмо каннан. Кызыт тудыжат
суткалан 240
теҥгем шога. Мыйын илыме номер тоштем пытыше, таракан-влак койыт (илышын
прозыжо. Чын огыл мо?). Андрей Яковлевич шкенжын "фирменный" чайжым шолтыш,
да пырля
кас кочкышым ыштышна. Йошкар-Ола гыч кондымо сырым, киндым, колбасам,
пряникым,
муным аппетит дене кочко. Индийский чайжым кок гана шолтыш. Вара мутланен
шинчылтна. Тиде концертым эртарыме шотышто шонымаш кузе шочмо нерген
каласкалыш.
Асраханьыш тудо поезд дене СВ вагонеш толын.
29/X-92. Астраханьыште икымше эр. Окна гыч Юл вӱд коеш. Гочшо — кугу кӱвар,
причалыште судно-влак шогат. Куд шагат эрденак помыжалтым. Малашыжат сайын
мален
шым керт. Уремыште уже волгыдо. Но 8 шагат марте вакшыштак пӧрдальым.
Уремыште
мардежан, но кечан. Пушеҥгылаште лышташат эше ятырак. Эр кочкышым адакат
Эшпай
дене пырля номерыштыже ыштышна. Чын, тудо чайым гына йӱо, а мый пурлальым.
Вара
телевизор дене "Богатые тоже плачут" сериалым ончышна. Чын, мыйым тудо
шыдештара
веле, но Эшпай кумылын онча. Кино пытымек, изиш уремыште коштын савырнышна.
Ола
оралтылаже дене сурын коеш. Эҥер порт мучкат эртышна. Толмек, Флейтылан
концерт
дене пашам ыштышна. Авторын мыланем кугу ӧпкеже ыш лий. Кызыт
консерваторийыш
тарванем.
Андрей Яковлевич кечываллан пырля палыме скрипачкыж дек каяш ӱжӧ.
(Екатерина
Степановна Франгулова кызыт уже профессор). Ректор Славников автобусшо дене
шкеак наҥгаен кодыш. Тошто квартал. Канал да кок пачашан пӧрт-влак. Пачерже
кокымшо
пачашыште, моткоч кугу, ужар каминан. Залыште ӱстелым погымо ыле. Туштак
тошто
рояль шинча. Шоналтышым: тиде ӱдырамаш деловой, шуко музыкантым пала,
очыни.
(Э.Грач нерген книгамат савыктен. — В.Ш.).
Мутланыме гыч вара рашеме: тудо шкенжын педагогшылан марлан лектын улмаш,
тудыжо
латкандаш ийлан кугурак лийын. Лучко ий йӧратен коштын, лач пырля илашышт
гына
шагал логалын: ушнымекышт, марийже вич ий гычак колен.
Ӱстембалне тӱрлӧ сий лыҥак лийын. Аракам ыжнат поч. Л.Коган, М.Ростропович,

Д.Ойстрах, Б.Гутников да моло нергенат оҥай мутланымаш кужунак шуйныш. Вара
адакат ректорак кудал тольо да консерваторийыш репетицийыш наҥгайыш.
Кӱкшӧ тувырашан тошто оралте. Йырваш моткочак ару. Куд шӱдӧ верлан кугу зал
уло.
Акустика сай.
Репетиций деч вара ректор мемнам унагудыш конден кодыш.
30/X. Кугарня. Уремыште кечан. Таче тышке Ельцин толшаш. Сандене унагудо
воктенат, уремлаштат милиций пашаеҥ-влак шукын койыт.
Ик шагат номерыштак заниматлышым. Пытартыш кечылаште тазалыкем сайжак огыл.
Нер
петырнен, сандене флейтемат ала-кузе вес семынрак йоҥгалтеш. Номерыште
телевизорат, радиоат огыт ыште.
Кастене концертыште калык пел зал веле ыле. Андрей Яковлевич лывырге да
нӧлталтше кумылан, рояль дене шоктымыжым ончен куанет. "Венгр семлаште"
кокымшо сонатым
шоктымо годым верысе скрипачлан аккомпанироватлыш. Вара мый "Кум пьесым..."
шоктышым. Вашлийыч моткочак шокшын, "бравом" кычкырен; вуйым саваш кум гана
лекташ
логале. Пеленем кажне гана Эшпайымат луктынам. Тидын почеш Андрей Яковлевич
ден
верысе виолончелистка тудын виоленчельлан сонатыжым шоктышт. Но эн кугу
сеҥымаш
мыланем логале. Мыйым тыге шокшын вашлиймылан Эшпай моткоч куаныше ыле.
"Шоктымет деч вара зал пудешталт кайыш,"— ойлен тудо. Икманаш,
Астраханьымат "сеҥен
налынам". Теве кузе возен дневникешем тидын шотышто Е.Франгулова прием
годым
(тудыжым концерт деч вара мӧҥгыштыжӧ эше эртарен):
"Акварель, гуашь и масло
Все на флейте Вам позволено!
Брависсимо, Виталий Владимирович.
Надеюсь, судьба подарит мне возможность услышать еще когда-нибудь Ваше
исполнение. Октябрь 1992 г.".
27/XИ-92. Кугарня. Эшпай йыҥгыртыш да 22 декабрьыште Всероссийский радион 5-
ше
студийыштыже тудын авторский концертше да "Йыргешке ӱстел" эртышаш нерген
увертарыш. Каласыш, тушто мыят лийшаш улам. Куан дене келшышым.
14/XИИ-92. Шочмо. Теҥгече эрдене Эшпай мӧҥгыш йыҥгыртыш. Тудо Саратов гыч
толын
веле. (Мыят тушко кайышаш ыльым. Афишыште лӱмемат ончыкталтын. Но элыште
шот пытымылан кӧра каен ыжым керт. Кӱсеныште самолетыш билетат лийын.
Кайышаш кечын
Йошкар-Ола аэропортыш мийышым, да на тылат! — рейс огеш лий. Поезд дене уже
миен
шуын кертын омыл). Андрей Яковлевич миен кертдымемлан моткочак чаманен.
Каласыш,
тудым тушто пеш сайын вашлийыныт. Илен "люкс" номерыште, окна гыч Юл койын.
Йошкар-Оласе семын кочкыш денат проблема лектын огыл. Концертыштыже Йӱдвел
гыч еҥ-влак лийыныт. Вес гана тыгай мероприятийыш мияшак тыршаш тымлыш, а
тиде "ляпсуслан" шылталенат нале.
АДАК МОСКВАШ!
22/XИИ-92. Кушкыжмо. Москваште Эшпайын пачерыштыже улам. Йыргешке ӱстел
воктене
шинчем. Ваштареш лукышто — кырыман кугу шагат. Окна воктене сервант
коклаште
ачажын — Я.А.Эшпайын — портретше кеча. Книгам да нотым шогалтылман шкаф-
влак
койыт. Тиде залыште пушкыдо йошкар мебель. А Андрей Яковлевич шкенжын
кабинетыштыже заниматла. Уремыште кечан, йӱштӧ. Вашке концертыш тарванена.
13 шагатат, 56
минут.
Радиоперадача примерно тыге маналтшаш: "Радио-1-ыште" композитор А.Я.Эшпай
дене
вашлиймаш-концерт". Тудым мый вара мӧҥгыштӧ колыштам. Да теве тунам серен
кодымем.
18/И-93. 23 шагат. Колыштам кухньышто. Уремыште йӱштӧ огыл. Передачым Ирина
Дробышевская вӱдыш. Тудо Эшпай дене палдарыш да мутым тудлан пуыш. Вара
исполнитель-влак, Эшпайын симфонический творчествыж нерген каласкалыш.
Шымше симфоний
гыч фрагмент йоҥгалте. Андрей Яковлевич тиде произведенийже да Светланов
нерген
ойла. Симфонийын финалже йоҥгалтеш. Адак Дробышевская каласкала. Тудо
А.И.Хачатурянын композитор нерген да туныктышыжо-влак нерген Эшпайын
ойлымыжым ушештара. Софроницкий нерген йодеш. Эшпай ден Н.Захарян
Виолончель ден фортепианолан
соната гыч фрагментым шоктат.
Тидын почеш уэш Дробышевская эфирыш лектеш да Эшпайлан мутым пуа. Тудыжо
соната
нерген каласкала. Вӱдышӧ шкеж нерген кутыраш йодеш. Андрей Яковлевич
призваний,
фольклор нерген ойла. "Фольклор — мыйын йылмем,"— манеш. 20-30-шо ийлаште
Эшпаймытын суртыштышт мо лийме, ачаже нерген шарналта. Дробышевская иктаж-
могай марий
семым шокташ йодеш. Эшпай пентатоникым ончыкта. Вара Н.Раков нерген
каласкала,
Флейтылан соло пьесе гыч 1-ше семым шокталта. "Вӱдшӧ йога" тӱрыснек
йоҥгалтеш.
Вӱдышӧ Флейтылан кум пьеса нерген мутым тарвата. Андрей Яковлевич мыйын
нерген
каласкала. Икымше пьесым шоктымем йоҥгалтеш. Тудым концертыште возен налме
нерген каласат. Кокымшо пьесым колтат (мыйын шонымаште, пластинке гыч,
молан манаш
гын, тиде концертыште шоктымем начарынрак лектын ыле).
Мый Эшпайын семже-влак нерген каласкалем. "Тудын музыкыжлан кӧрак илыман да
выступатлыман!"— палемдем. Дробышевская Эшпай деч музыкым возымыж нерген
каласкалаш
йодеш. Тудыжо "Тиде — тайна" манын палемда. Да ешара: "Йӱштӧ шӱм дене тидым
ышташ ок лий". Вӱдышӧ Барток-концерт нерген ойла. Скрипка ден оркестрлан
кумшо
концерт гыч тӱҥалтыш йоҥгалтеш (Э.Грач ден Б.О.-Федосеев шоктат). "Яндар-
яндар"
тема шергылтеш.
Дробышевская Скрипкалан кумшо концерт нерген каласкалаш йодеш. Андрей
Яковлевич
тиде сочинений дене кужун да нелын пашам ыштымыжым палемда. Адак Скрипкылан
кумшо концерт гыч фрагмент шокта. Вӱдышӧ "Венгр сем-влак" нерген увертара.
Да кастене шоктымышт йоҥгалтеш. Эшпай "Сем-влак" нерген каласкала. Вӱдышӧ
Эшпай ден
Грач кокласе келшымаш нерген каласкалаш йодеш. Грач "Тыгай йолташ улмылан
мый
пиалан улам" манын палемда.
Скрипкалан кокымшо концерт нерген мут лектеш. Грач тиде концертым
Мексикыште
моткоч шокшын вашлийме нерген ойла. Ынде колыштшо-влак ойлат. А.Сурковын
ӱдыржӧ
Эшпайын эргыж деч ачаж нерген каласкалаш йодеш. Андрей Андреевич Андрей
Яковлевичын кинолан семым возымыж нерген каласкала. Да ачаж деч
"Эпитафийым" шокташ
йодеш. Андрей Яковлевич эргыжлан да молыланат таум ышта, икте-весе дек
тӱткырак
да порырак лияш сугыньла, "Эпитафийым" шокта. Вара касым Саксафон ден
оркестрлан концертын финалже дене пытараш темла. Дробышевская Эшпайлан,
Грачлан да Захарянлан таум ышта. Передаче шагат шуйныш".
15/ИИИ-93. Шочмо. Кастене 9 шагатат пелыште Эшпай йыҥгыртыш да Пензыште 2
майыште эртышаш авторский концертыштыже участвоватлаш темлыш. Мый йӧн лийме
семын мияш лийым.
1993 ий 19-24 апрельыште Андрей Яковлевич Йошкар-Олаште лие. Тудо "Самырык
талант-влак" икымше конкурсышто жюри председатель ыле. Тиде чапле пайрем
шарнымашеш кужу жаплан кодеш, а конкурс традиционныйыш савырна.
19/ИВ. Шочмо. Тиде кечын Эшпай Москва гыч Йошкар-Олаш тольо да мӧҥгыштем
уна
лие. Марта ӱдырем фортепиано дене шке программыжым ончыктыш, а Андрей
Яковлевич
"Эпитафийжым" шоктыш. Тыгае нигунам огеш мондалт.
23/ИВ. Кугарня. Музыкальный училищын залыштыже концерт лие, тушто Эшпаят
участвоватлыш. Шке произведенийлажым шоктымо годым Л.Дмитерко (скрипка) ден
Н.Шаховскаялан (виолончель) аккомпанироватлыш. Мый тудлан нотылажым
савыркалышым. Шоналтет, мо нелыже, но уке улмаш. Мый икмыняр гана йоҥылышат
савырал колтышым. Андрей Яковлевич шыдешкен да вурседылын. (Вес
концертлаште Эшпайлан нотыжым савыркалашат тунем шуам).
28/ИВ. Вӱргече. Теҥгече кастене вич шагат гутлаште Эшпай дене музыкальный
училище директор С.И.Ивановын кабинетше гыч мутланышым. Пензыш 2 майыште
мийышашем
нерген увертарышым.
Пензыш поезд дене Зеленый Дол гыч кайышым. Унагудо воктеч Сура эҥер йоген
эрта.
Эшпай каласыш, тудын мучко пуш дене Марий республикышкат миен шуаш лиеш.
Андрей
Яковлевич кок кече ончычак толын да М.Ю.Лермонтов дек Тарханышкат миен
толын
шуктен. Тудымат, мыйымат тыште моткоч сайын вашлийыныт, нимогай уто-сите
лектын
огыл.
А арня гыч мый уже Ижевскыште лийынам. Тушто 11 майыште филармоний залыште
Эшпайын Авторский концертше эртен. Тудо жапыште возенам:
"Филармонийыште серем. Зал тыгай концертлан келшыше огыл. Публика "дубовый"
погынен. Залыште 700 наре еҥлан вер уло, но толыныт иктаж 400 гына.
Концертым кумдан палыме вӱдышӧ Жанна Дозорцева почо. Тудо Эшпай нерген
моткоч сайын каласкалыш да мутым шкаланже пуыш. Икмыняр шомакым ойлымек,
Андрей Яковлевич "Эпитафийжым" шоктыш. Чапланыше виолончелист Кирилл Родин
Эшпай дене пырля тудын Виолончельлан сонатыжым йоҥгалтарыш. Мый адак нотым
савыркалышым да тиде гана нимогай
экшыкым ыжым ыште. Пензыштат такше тыгак ыле. Совым начарын кырышт. Тылеч
вара
мый Кум пьесым шоктышым. Колыштыч тӱткын да совым изиш чотрак кырышт. Но
мый
Пензысе деч начарынрак шоктенам. Вара Эшпай ден Л.Дмитерко "Венгр сем-
влакым"
шергылтарышт, а, калыкын "йӱштӧ" улмыжым ужын, сонатым ышт шокто. К.Родин,
мутат
уке, пеш чаплын шокта. Концерт нелын эртыш, амалже икте гына — погынышо-
влак
кокла гыч шукынжо музыкым умылыдымо лийыныт. Эшпаят тидын нерген каласыш.
Тыгай
публикым эше ик ганат ужын омыл, мане.
12 майыште тыгаяк концертым П.И.Чайковскийын шочмо илемыштыже Воткинск
олаште,
ончыктенна. Эртыш сайын. Лийна Чайковскийын музей-пӧртыштыжӧ. Теве кузе
возен
коденыт пырля выступатлыше-влак тетрадешем:
"Замечательному музыканту, поэту, лирику, виртуозу с пожеланиями счастья,
радости, всего, что Вам может принести Ваш редкий талант.
С искренней симпатией — Ж.Дозорцева."
"Полностью присоединяюсь к словам Ж.Дозорцевой и желаю обрести всемирную
Славу!
С уважением и восхищением — Л.Дмитерко".
"С наилучшими пожеланиями в творчестве и всего самого доброго в жизни. До
всречи! К.Родин."
Ижевск. 12.05.93. 23 шагат.
Ижевскыште палыме скульптор Борис Михайлович Козлов дене оҥай вашлиймаш
лие. Тудо мыйым унагудышто шке кычал муын. Номерыштем Эшпай да Родин дене
пырля шинчена
ыле. Б.М.Козлов Удмуртий гыч марий еҥ. Илышыже, пашаже, сеҥымашыж нерген
каласкалыш. Музыкальный училищыште пырля тунемше Гена Семенов дене ик ял
гычын улмашыныт. Г.Семеновым Уфаште кузе пуштмо нергенат ойлыш. Тудын
шольыжо Борис Семенов — дипломат, Пакистаныште посольствышто пашам ышта
мане. Москвасе пачерыштыже
пелашыжым (одо ӱдырамаш лийын) да йочаже-влакым пуштыныт. Ойлат, тидым
пуйто
душман-влак ыштеныт. Теве могай илышын драмыже.
Мый кӱшнӧ Хельсинкиште Марий Элын культур кечылаже эртыме нерген каласкалаш

сӧренам ыле. Адакат тунам возен кодымем гыч.
22/В-93. Шуматкече. Йошкар-Ола — Москва поезд, 11-ше вагон, 26-шо вер. Теве
Финляндийыш тарванышнат. Уремыште пылан, йӱштӧ. А кече ончыч гына вет шокшо
ыле.
Плащым, куштылго упшым, перчаткым чиенам. Молгунамсе семынак Фракым
пыштыман
изирак чемоданым да сумкам налынам.
Корныш тарваныме деч ончыч шке шотан историй лийын. Эше талук ончычак финн-
влак
тыгай пайремым эртарыме жапым рашемденыт да делегацийыш мыйым обязательно
пурташ
темленыт. Тӱҥалтыш жапыште мемнан вуйлатышына-влак тура ойленыт: пианистке
(концертмейстерем) марий ӱдырамаш лийшаш (тунам тудыжо марий огыл ыле). Мый
тидын
дене келшен омыл. Сандене каяшат тореш лийынам. Но В.Пектеев тавадаҥ
шогалын.
Ме пырля В.Николаев дене мутланенна, кабинетыштыже аргументемым
умылтаренна. Май
тӱҥалтыште Пектеев Хельсинкиш миен толын, да тушто тудлан каласеныт: Эшпай
ден
Шапкин делегацийыште лийшаш улыт! Толмекше, вигак мыланем йыҥгыртен, каяш
кӱлмӧ
нерген ойлен. Каласаш кӱлеш, Андрей Яковлевич чыла шотыштат мый денем икоян
ыле.
Делегаций составым кужу жап пудыртыльыч. Ятыр гана вашталтыльыч. Каяш
келшымекем, вигак Эшпайлан йыҥгыртеныт да тудат келшен.
Делегацийыште теве кӧмыт ыльыч: В.Николаев (культур министр — вуйлатыше),
В.Пектеев (Шкетан лӱмеш театрын тӱҥ режиссержо), Л.Иванова (культур
министерстве
гыч), А.Яшмолкин (композитор), З.Лаврентьев (художник), Л.Яндаков
(журналист),
В.Абукаев-Эмгак (писатель), И.Г.Иванов (Марий кугыжаныш университетын
профессоржо), Курыкмарий район гыч кок кӱслезе, Л.Гимаев (тележурналист),
А.Яйцов (гармончо), Г.Иванова-Ямаева (актриса), В.Чернов (баянист),
Р.Макарова (актриса),
И.Смирнов (артист), Г.Васильев (артист), О.Кузьминых (артист), М.Медикова
(актриса), З.Долгова (актриса), М.Матукова (Т.Евсеев лӱмеш тоштер
директор), В.Созонов (солист), А.Белов (солист), Л.Бочкарева (солистка),
Э.Архипова (композитор,
концертмейстер), З.Берникова (мурызо), А.Эшпай, В.Шапкин, Н.Швед
(концертмейстер), Ю.Иванов (артист), С.Чечетко (пианист), А.Игнатьева
(актриса), В.Патрушев
(ученый), М.Кудряшов ("У сем" журнал пашаеҥ), И.Речкин (фотокор),
Т.Денисова
(мурызо). Эше мемнан дене пырля шке группышт дене молат каят. Мутлан,
телевидений гыч Г.Михайлован вуйлатымыж почеш В.Яналов да молат.
23/В. Рушарня. Москваш сайынак толын шуна. Эшпайын пачерыштыже улам. Андрей

Яковлевич Финляндийыш каяш вургемым, тӱрлӧ ӱзгарым пога, а мый возем. Вара
Эшпай
дене молгунамсе семынак чайым йӱна, атышӧрым мушна — чылажымат эре шкеак
ыштена.
Тидын почеш заниматлышна. Андрей Яковлевич классикым шоктымемым икымше гана

кольо. Поснак Бахын "Шуткыжым" палемдыш. "Тыгай писе темп дене шоктымым але
ик
ганат колын омыл ыле. Здорово!"— мане. 18 шагатат 23 минут.
24/В. Шочмо. 38-ше ¹-ан поезд, Москва - Выборг. 12-шо вагон, 26-шо вер.
Вагон
купейный. Эр. Санкт-Петербургыш лишемына. Уремыште кечан. Кок шагат йӱд
марте
малаш ыш лий — мемнан-шамыч Йошкар-Ола гыч Москваш толмо семынак гӱжлат:
мурат,
гармоньым шоктат... Эсогыл проводник ӧрын ыле. "Чыла купеште йӱыт,"— манеш.
"Кузе чыла купеште? Уке, мемнан дене огына йӱыс,"— ойлем. Ме Эшпай,
В.Чернов,
Н.Швед да мый лийынна. Йӱдым вагонышто туткар лийын кайыш. Ала-могай кок
бандюга
проводник дек пижыныт да чурийышкыже газ пистолет дене лӱеныт, шкешт
куржыныт.
Вагонышто газ пуш темын, шинчам кочкеш. Чыла окнам почаш логале. Поезд
тарванымек, мардеж юалтарыш. Тидыже Бологое станцийыште лие. Туткарлан
кӧрак, очыни,
поезд Санкт-Петербургысо Финляндский вокзалыш вараш кодын толеш. Андрей
Яковлевич мемнан-влакын Финляндийыш йӱын кайымыштлан шыдешкенат ыле.
"Юмылан тау, икшывем-влак огыт йӱ"— мане. Тудын кок эргыжат сай
образованийым налын, англичанла чаплын кутырат. А теве — Петербург. 7
шагатат 12 минут.
А тидым уже Хельсинкиште возем. Мемнам "Фенно" унагудыш вераҥденыт. Моско
жап
дене уже 23 шагатат 25 минут. А тысе жап ик шагатлан почеш кодеш. Санкт-
Петербург деч вара кӱртньыгорно воктен — эре чодыра, куп, коклан ошман вер
да кӱ ора.
Выборгыш 10 шагат лишан миен шуна. Тыштат кечан игече ыле. Икмыняр жап гыч
мемнам налаш кок пачашан "Вольво" автобус толын шуо. Ӱлнӧ — багажым оптымо
вер, а
кӱшнӧ — радио-видеотехникан, кондиционеран, телефонан салон. Автобусыштак
эр
кочкышлан гамбургерым, напиткым да шолдыра гына тамле олмам пуышт. КПП-ым
да таможньым эртымеш кум шагат кайыш. Россий пограничник-влак торжа улыт да
моткоч
кужун тергат. Финн-влак гын паспортым гына ончышт. 14 шагатыште
Финляндийысе
корно дене тарванышна. Автобус шагатлан шӱдӧ километр дене ласкан гына
кудалеш.
Корнышто улмына годымак автобусыш Хельсинки гыч телефон дене йыҥгыртышт,
мемнан
нерген пален налнешт ыле. Мый дечем гын сольный концертемын программыжым
диктоватлаш йодыч.
Кок шӱдӧ утла меҥгым пеш писын эртышна, вет корныжто мемнан денысе гай огыл
—
моткоч чапле. Корно воктен адакат — эре чодыра, ер да кӱ. Пасу йӧршын огеш
кой.
Ик гана чодыраш шогална. Ир, мотор.
17 шагатлан унагудо воктек толын шуна. Кас кочкыш годым финн-влак мемнам
саламлышт, да номерлаш шаланышна. Хельсинкиш "йомдарымаш" дене толын шуна —
Выборг
гыч Яшмолкин ден Абукаевым мӧҥгеш Йошкар-Олаш пӧртылтышт. Умбакыже "каен"
кертшашлык огытыл ыле. В.Л.Николаев тидын годым пеҥгыдылыкым ончыктыш да
чын ыштыш.
Ме кок веран номерыште И.Речкин дене илена. Пӧлемыште, илаш мо кӱлеш, чыла
уло.
Йырваш йылгыжеш да чолгыжеш.
25/В. Кушкыжмо. Эр. 6 шагатлан помыжалтым. Речкин уже саунышкат миен толын
шуктен, а мый номерыштак мушкылтым. Эр кочкышым гостиницыштак ӱлнӧ
верланыше "Франсиско" кафеште ыштышна. Швед ӱстел ыле. Уремыште пылан.
Унагудына Хельсинки
рӱдыштак верланен. Кевытлашке коштын толна. Теҥыз серысе кугу пазарым
ончална.
Свежа кол моткоч шуко улмо поснак чот ӧрыктарыш. Тӱрлӧ-тӱрлӧ, шӱвылвӱдет
толеш.
Кочкышыжат могай гына уке! Фруктшо кунаре! Акшат шерге огыл.
Кечываллан Госсоветын павильоныштыжо кочна. Мом шонет, тудым налын кертат.
Ош
залыш ончална да изиш репетироватлышна. Кастене лач тыште Культур кече
почылтшаш
да концертна лийшаш. Зал кугу, кӱкшӧ тувырашан, акустика моткоч сай. 16
шагатат
48 минут.
Теве кечат эртыш. Выступлением Хельсинкиште ӧрыктарышын сайын вашлийыч. Ну,
чылажымат радамын каласкалем. Концертыш трамвай дене толна. Кучылташ
мыланна финн
маркым пуэныт, сандене билетым шкеак налынна. Тыштак каслан изиш пурлна.
Залыште
иктаж 200 утларак еҥ погынен. Ойлышт, тидыже нунылан шуко. А залыште такше
иктаж
500 еҥлан вер сита. Концертым Сергей Чечетко тӱҥале. Тудо кум
произведенийым
шоктыш. Чылак шоктен пытарымекыже гына, совым кырышт.
Колыштшо-влакын кидыштышт чылаштын программке, сандене концерт увертарыме
деч
посна эрта. Солист-влак шке номерыштым ончыктышт. Нуным сайын вашлийыч.
Мыйынат
черетем шуо. Андрей Яковлевич сценыш кӱзыш да ме Я.Эшпайын "Кок курыкмарий
мурыжым" шоктышна. Тидын деч вара Эшпай кулис шеҥгек кайыш, а мый вигак
тудын Кум
пьесыжым шокташ тӱҥальым. Лекте начарын огыл, да вашлияшат сайын вашлийыч.
Автор
вуйым саваш кок гана лекте. Ме Нонна Швед (фортепиано) ден классический
программым шокташ тӱҥална: Моцарт — "Анданте" да "Рондо", Шуберт —
"Форель", Сибелиус —
"Ноктюрн" да "Вальс", Бах — "Аве Мария" да "Скерцо". Совым кырымаш теҥыз
толкын
семын лупшалте. Вуйым саваш иктаж ныл гана лекташ перныш. "Скерцом" "бис"
почеш
уэш шокташ логале. Тылеч варат совым чот кырышт да вуйым саваш кум гана
луктыч.
Мотор гына розам кучыктышт. Кулис шеҥгек Пектеев куржын тольо. Шкеже моткоч
куаныше. Тыгай сеҥымаш дене мемнам уло кумылын саламлыш. Эшпай уло чон дене
саламла. Чечетко, Архипова, Созонов, Беляев шокшо мутым ойлат. Колыштшо-
влак зал гыч
каяш огыт вашке. Икмыняр финн мемнан дек лишемыч. Леена Лаулалаяйнен, Рихо
Грюнталь, мемнан-влак шукын саламлышт, а культур министр Николаев ик
мутымат ыш
каласе. Тидыже Эшпайымат ӧрыктарыш. Эркын унагудыш ошкылна. Андрей
Яковлевич
чай йӱаш ӱжӧ. Ме Хельсинким "сеҥенна"! Туге гын, арам толын омыл.
26/В. Вӱргече. Шым шагат эрдене кынельым да вигак сауныш кайышым. Солык,
шовын,
шампунь, шокшо теҥгылыш шартыш — чылажат мончаштак уло. Сантехника йылгыжеш
гына. Коҥгаште вошт койшо петыртыш. Вӱдым опталат да кунаре кӱлеш, тунаре
пӱжалтат. Изиш лиймек, мемнан-шамыч тольыч. Уш йомдарымеш пӱжалтым ала-мо.
Номерна
гыч вара кафеш кайышна. Тушто тугакак швед ӱстел. Уремыште юалге да йӱр
йӱреш.
Пектеев теҥгече кастене телефон дене йыҥгыртыш да каласыш: "Эшпай дене
коктын
концертыште марий сем-влакым шокташ тӱҥалмекда, чытен шым керт, шинчавӱдем
лекте. Ӱдырамаш-влакат тыгак ойленыт ыле. Эшпай тачат куанжым шылтен огеш
керт.
"Ӱшанаш лийдымын сайын лекте, виртуозный сочинений-влакым шоктышыч! Тыге
шоктымым нигуштат нигунам колын омыл,"— мане.
Таче уремыште йӱштӧ, кидат кылма. мардеж пеш йӱштын пуалеш. Мемнан-влак
кечывалым Выставке залыште калык муро концертым пуышт. Мый шкеже лийын
омыл, но Иван
Смирнов ойлыш: калык погынен улмаш, но мемнан денысыла тӱҥалтыш гыч мучаш
марте
шукынжо шинчен огытыл.
17 шагатыште Эшпай дене коктын финн композитор-влак деке каена. Ужатыше
мемнам
Композитор ушем мартеак конден кодыш. Тудыжо илыме пӧртыштӧ верланен. Тыште
чыла
вере кодым але шифрым поген пурыман. Лифт дене кумшо пачашыш кӱзышна.
Композитор
ушем мемнан денысе семынак пачерым айла. Кугуак огыл ӱстелым погымо. Ушем
председатель да икмыняр композитор дене пырля ӱстел коклаш верланена.
Утларакше Андрей Яковлевич мутлана, илышышт нерген йодыштеш. Оза-влакат
мемнан деч кузе илымына нерген йодыштыч.
Вара ме Эшпай дене Я.Эшпайын "Кок курыкмарий мурыжым" шоктен ончыктышна.
Мый
шинчымаштак шоктышым. Тыгак А.Эшпайын Кум пьесыжым шоктышна. Тиде
сочиненийым
нуно поснак шулен колыштыч. Композитор ушем вуйлатыше финн композитор-
влакын
флейтылан возымо произведенийыштын нотыштым темлыш. Тиде пӧлекым мый кугу
таум
ыштен нальым. Андрей Яковлевич чайым шолташ йодо, вет тудо нунынла кофем
огеш
йӱ. Теве тыге шинчылтна, а вара мемнам "Тойота" дене унагудо марте наҥгаен
кодышт. Тиде вашлиймаш, очыни, чылалан пайдале лие, вет финн композитор-
влак мемнан нерген йӧршын гаяк огыт пале улмаш. Пырля эше Э.Архипова лийшаш
ыле, но мален кодын.
27/В. Изарня. Уремыште пылан. Эрдене адакат сауныш пурен лектым. Эр кочкыш
деч
вара изиш каналтышым да Выставке залыш кайышна. Тушто З.Лаврентьев ден
И.Ефимовын сӱретыштым ончыктат. Йомын коштна изиш, Андрей Яковлевич
шыдешкенат кудалтыш, мыят пуштыланем. Но содыки муна тиде залым. Мото-ор!
Калык погынен. Мемнан-влак концертым тӱҥальыч. Кӱслезе-влак шоктышт,
мурышт. Вара Т.Денисова мурыш,
А.Яйцов гармонь дене шоктыш, концертым В.Чернов ден З.Берникова мучашлышт.
Колыштшо-влак чылаштым шокшын вашлийыч.
Выставке деч вара ончычсо верыштак кочна да унагудыш пӧртылна. Мый уже
чемоданымат погенам. Уремыште шоктымыж дене Арсений Яйцов тыште 500 маркым
ыштен налын.
Но, ойлыш, полиций поктылын.
Кастене "Анданте" рестораныште чеверласымаш прием лие. Тостым ойленыт,
тӱрлӧ мут
лийын, мурымаш, куштымаш да молат. Андрей Яковлевич дене коктын тушеч эн
ончыч
кайышна. Унагудыш троллейбус денак миен шуна. А тушто пайрем умбакыже
шуйныш.
Тиде кастене "Антантыште" Валерий Аликов тетрадешем тыге серыш: "Пиш кого
тау
сылны музыкыланда. Корнет анзыкыла пуры лижы!"
Тыштак марий йылмым палыше Рихо Грюнталь тыге возен кодыш: "Тиде арняште
кокымшо
гана Виталий Шапкинын шоктымыжым колыштынам. Сай, шокшо кумыл дене".
28/В. Кугарня. Эр кочкышым ыштышна. Уремыште кечан. Номерыш А.Яйцов ончале.
Тудо
метрошто шоктымыж дене эше 69 маркым ыштен налын, но вараже полиций поктен
колтен. Тыге тудо, шке манмыжла, мотоцикллан ситыше оксам ыштен налын. 9
шагатат 24
минут.
Автобусышто шинчем, тышке кондышыштак, тудо верыштак, шоферат тудак. Ужаташ
мемнан пайремна дене кылдалтше чыла еҥ толын ыле. 11 шагатат 54 минутышто
унагудо
деч тарванышна. Кастене вич шагатлан Выборгыш толын шуна. Вокзалыште 23
шагат
марте шинчылташ перныш. Москваш кайыше поездым тынаре вучышна. Финляндий
деч вара тыште йырваш "кумылым волтышо сӱрет: лавыра, торжалык да тулеч
молат. Уремыште йӱштӧ.
30/В. Рушарня. Теве мӧҥгышкат толын шуынам. Выборг гыч Москваш сайын толна.
Москваште, Казанский вокзалыште, йырваш кордон-влак. Мый делегацийын тӱрлӧ
ӱзгаржым
оролымо дене 3000 теҥгем ыштен нальым. Тиде окса дене Вековкышто бокал-
влакым
нальым. Ленинградский вокзалеш чеверласыде коден кайымылан Андрей Яковлевич

ӧпкелалтын.
Тыште Эшпайын мыйын нерген кузе ойлымыжым ончыкташ келшен толеш, очыни.
Интервьюм ик корреспондент налын.
"Корр.— Тудо (Шапкин) могайрак айдеме?
А.Э. — Могай айдеме? Те паледа, мый кокланже тудым сотарем: Бонапарт,
бонапартизм! Тудо тунаре честно ила, сандене тыге чучаш тӱҥалеш: мемнан
шонымашна да
решенийна гына чын. Мыйын шонымаште, нелеш ок нал манын шонем, чынжымак
бонапартизм; мо тудын уло, кораҥдаш ок лий, кеч-мом ыште, садак тыгак.
Тудо категоричный, мом чыташ ок лий, чытенак ок керт. Тау, эфелизмже шагал,
ситуацийым лывырташ огеш тырше. Йодышым кеч-кунамат тура шында. Омсамат
кроп петырен коден кертеш, эсогыл шкаланже эҥгекым ышта гынат".
1995 ийыште ме Андрей Яковлевич дене келшыдымашкат шуынна ыле. Тиде ийын
октябрь
мучаште "Российысе музык панорама" фестивальыште участвоватлышым. Москваш
тольым, унагудеш шогальым да Эшпайлан ик ганат ыжым йыҥгырте. Тиде жап
нерген теве
кузе возенам.
27/X-95. Кугарня. Кечат эртыш. Кастене Чайковский лӱмеш залыш миен тольым.
Тушто
симфонический оркестрын концертше лие. Программе пешыжак ыш келше. Икте
гына
ӧрыктарыш: Кубань лӱмын тарлыме самолет дене 80 еҥан хорым да 70 еҥан
оркестрым
конден. Делегацийым губернатор шке вуйлатен. Залыште калык шагалрак ыле.
Тушто
Эшпайым ужым, но уждымыла койым. Тудыжо мыйым тогдайыш але уке, ом пале.
Пытартыш аккорд деч вара вигак унагудыш кайышым. 22 шагатат 20 минут.
Лийын тыгае илышыштем. Но шкемын окмак койышем нерген изиш ончычрак
каласкален
колтышым.
ОЗАҤЫШТЕ ЭШПАЙЫН АВТОРСКИЙ КОНЦЕРТШЕ
12/X—93. Кушкыжмо. Эр. Йошкар-Ола—Казань поездын вагоныштыжо возем. Элнет
станций деч вара. Уремыште кечан, "куван кеҥеж". Икманаш, шӧртньӧ шыже.
Вагонышто
калык шукак. Молгунамсе семынак изирак чемодан да сумка пеленем. Кайышаш
уламат,
мӧҥгыштӧ начарынрак малышым. Марта ден Надят шерем темен пытарышт. Нунат
мыйын
концертышкем мийынешт, мыйын верч тургыжланат. А шкем нергенже ойлыманат
огыл.
Концерт деч ончычсо историйже тыгайрак. Андрей Яковлевич тидын нерген эше
Финляндийыш кайыме годымак, майыште, мутым лукто. Августышто мый ямдылалташ
тӱҥальым. Да теве ынде кудалам, ямдылалт шуынам начарын огыл, шонем.
Материал ямде.
Тиде концерт верч Москвасе событийлан кӧра тургыжланашат логале. 5-ше
числаште
Эшпайлан йыҥгыртышым. тылеч ончычшо тудын нерген Евгения Симонова деч пален

нальым. Тудо каласыш: Эшпай Рузыш каен. Москваште туткарлан кӧра телефон
кыл
лийын огыл. Йырваш войска шоген. Но Рузышко садак йыҥгыртен сеҥышым. Андрей

Яковлевич кугун кутырен огыл. Пуламыр деч ончыч Москва гыч кудалын да,
Озаҥыш
миен кертеш але уке, моткоч азапланен. Но теҥгече Казань гыч йыҥгыртышт да
кала-сышт: Эшпай 12 октябрьыште эрдене толеш. 10 шагатат 10 минут.
А теве Озаҥ. "Волга" унагудышто 422-шо номерыште шинчем. Кызытше тиде
унагудо
"Идель" маналтеш. Тудо вокзал воктенак верланен. Тӱсым йомдарыше, йырваш
лавыра,
таракан-влак "кугыжаш" савырненыт. "Свияга" холодильник тракторла мӱгыра.
Мебель, телевизор, радио, телефон — чылажат шолдырген пытыше. Верланымек,
ӱзгарым
верлашке оптышым, пелен налме провизий дене чайым йӱым. Уремыште кечан.
Оркестр
директорын йыҥгыртымыжым вучен шуктыдеак, номерыштак заниматлышым да
консерваторийыш кудальым. Залыште оркестр репетироватла ыле. Эшпай, мыйым
ужын, кидшым
рӱзалтен саламлалте. Тудлан начар номер логалын, сандене "Татарстан"
унагудыш
кусарынешт ыле. Эшпай ыш келше.
13/X. Вӱргече. Эр. Уремыште йӱр кая. Моткоч начарын малышым. Могай "ушан"
еҥ
унагудылан тыгай верым ойырен налын? Сутка мучко окна йымалнак троллейбус,
трамвай, автобус, поезд мӱгырат. Андрей Яковлевич дене отношенийна тугаяк
поро кодын. Чын, вашлиймек, тӱҥалтыш жапыште официальныйла кояш тӧчен, но
вара шке каласыш: тыге ок лий. А Финляндий гыч пӧртылмӧ деч вара
Ленинградский вокзалыште,
чеверласыде, нимом каласыде кайымемлан пеш чот шыде улмаш (тидыжым шке
ойлыш).
Йодо: кузе тыге ыштен кертынам? Мый тудлан умылтарышым, да сӧрасыш. Кумылжо
сай.
Эр кочкышым номерыштыже ыштымек, мый консерваторийыш йолынак ошкыльым. Кече
репетицийыштак эртыш. Моткоч нойышым.
14/X. Изарня. Таче сайынрак малышым, но эр помыжалтым, вич шагатыштак.
Андрей
Яковлевич теҥгече концертшым кӱчыкемдыш. Тиде верже неле, оркестр дене
шотыш
конден шукташ ок лий. Шкенжын манмыла, тиде вер Шернур гыч Марий Турек
марте улшо корно гай — оҥай, но неле. Флейта дене шоктымем тудлан келша.
Мом шоненам,
тугак лекте, мане. А дирижерын теҥгечысе пашаже тудлан ыш келше, изиш —
оркестржат.
Таче кечывалым адакат оркестр дене пырля репетиций эртыш. А кастене
консерваторийын изи залыштыже Эшпайын камерный произведенийлаж дене
авторский концертше
лие. Тудым татар телевидений возен нале. Ончыч автор ден виоленчелистка
Лариса
Маслова Виолончельлан сонатыжым шоктышт. Эшпайлан да виоленчельлан нотым
иканаште савыркалаш да вара эше шке шокташ мыланем, мутат уке, куштылгак
огыл ыле.
Маслова изиш ӧрдыжкыракат пурен кайыш. Я кужунрак шуйдарен, я утыждене
писын
шоктен. Такше йӧра, садак мучашым шуктышт.
Мыланем шоктымем годым телевизионщик-влак мешайышт, но колыштшо-влак Кум
пьесым
тӱткын колыштыч. Леонора Дмитерко таче ӧрыктарышынак сайын шоктыш да
Кокымшо соната ден "Венгр сем-влак" деч вара совым кырымаш кӱдырчӧ гай
сургалте. Эшпай дене пырля тидым нуно чынжымак сулышт. Пытартышлан Андрей
Яковлевич рояль дек шинче да Москвасе октябрьысе событий годым колышо-влак
лӱмеш "Эпитафийым" шоктыш.
15/X. Кугарня. Кечывалым — адакат оркестр дене пырля репетиций. А кастене —
Эшпайын симфонический музык авторский концертше. Ешем тиде концертым
колышташ Йошкар-Ола гыч Раиса Данилова дене пырля толын. Концерт Шымше
симфоний дене тӱҥале.
Кугу залыште калык шукак лийын огыл, 200 наре гына. Оркестр начарын огыл
шоктен.
А кокымшо отделенийым мый тӱҥальым. Икымше гана Флейта ден оркестрлан
концертым
шоктенна! (Тачысе кечылан тиде сочиненийым кандаш гана шоктенам — тылеч
посна
кум гана Йошкар-Олаште, кок гана Москваште, Озаҥыште да Краснодарыште).
Южо исполнений нерген эше каласкалаш тӱҥалам, а кызыт угыч тунамсыш
пӧртылам.
Шоктышым ласкан, лач кок гана гына изиш сӱсанышым. Ик гана дирижер йоҥылыш
лупшал колтыш, вес гана ударник вибрафонышто йоҥылыш лие да кумшо флейтист
альтовый
флейтыж дене шке солыжым изиш йоҥылышрак йоҥгалтарыш. Но садак премьера
начарын
огыл лекте. Дирижер чылт пӱжалт пытен ыле, а мый тиде гана ала-кузе ласка
ыльым.
Колыштшо-влак кужу жап совым кырышт. Мыйын почешем эше Саксофонлан концерт
йоҥгалте, А.Волковым "бис" дене уэш луктыч!
Концерт деч вара сийлышт. Изиш лиймек, ме унагудыш кайышна. А йӱдым ешем да

Р.Данилова дене пырля поезд дене мӧҥгыш кудална. Андрей Яковлевич Москваш
кайыш.
Арня гыч тудо Йошкар-Олаш толшаш.
Мыйын творческий пашамлан 25 ий темме лӱмеш кум концертан серий лийшаш.
Андрей
Яковлевич тушто участвоватлаш кумылын келшыш да 21 октябрьыште Йошкар-Олаш
тольо. Кас 23 октябрьыште лие. Тушто мый В.Алексеевын Флейтылан концертшым
И.Егоровын Концертшым, Моцартын Икымше концертшым, Бахын Кокымшо сюитыжым
шоктышым. Театрысе зал тич ыле, манаш лиеш. Телевидений ден радио ты касым
тӱрыс возен нальыч. Грамот-влакым, пӧлекым кучыктышт. Мыланемат,
В.Прасоловын вуйлатыме
оркестрланат паша чот логале. Тиде кечын мый нигунамсе деч кугу творческий
нӧлталтмашан лийынам. Парням-влак шкеак куржталыныт, манаш лиеш, флейта
пуйто
шке шоктен. Тыгайым тетла мый ом шарне.
24 октябрьыште А.Я.Эшпайын театрын оркестрже дене пырля авторский концертше
лие.
Тушто тудын Флейтылан концертшым шоктенам. Калык теҥгечысе деч шагалрак
ыле. Телевидений ден радио ончычсо семынак чумыр концертым возен нальыч.
25 октябрьыште Шернурыш мийышна. Эшпай да оркестр дене пырля. Вашлийыч
моткоч
сайын. Мӧҥгеш пӧртылмӧ годым "Жигулина" корно ӧрдыжкӧ пурен кайыш. Яклака
ыле,
лум каен, шофержынат опытшо шагал лийын. Эшпай министр дене пырля
"Волгышто"
ыле. Юмылан тау, лӱдаш гына логале, нимо ыш лий. "Жигулим" тӱшкан шӱкен
лукна да
ола марте сайынак толын шуна. Андрей Яковлевич кызытат тидым чӱчкыдын
шарналта.
А 26 октябрьыште нылымше концерт лие. Тудо Маргосфилармонийын 55-ше
идалыкшылан
пӧлеклалтын ыле. Эшпай дене коктын Я.Эшпайын "Кӧн мурыжым" шоктышна. Кас
кужун
шуйныш. Марий радио концертым вигак эфирыш луктын. Телевидений возен налын.
Республикым вуйлатыше-влак лийыныт. Мутым ойленыт, саламленыт. Теве
тыгайрак марафон лие 1993 ий октябрьыште.

ЭШПАЙЫН СЕРЫШЫЖЕ
"Поро кече!
1994 ийыште уло талуклан эн сай тыланымаш! Тау серышет-влаклан. Фоготлан
(але
контрабаслан) да оркестрлан концертым пытарашым гына. Тыланда да уло сай
ешетлан, тыгак лишыл еҥ-влакетлан чылажымат эн сайым тыланен кодам. Шӱм гыч
лекше
салам лийже тыгак чыла йолташлан! А.Эшпай." Тидым тудо мыланем 1994 ий
январьыште возен.
_______
(Мучашыже лиеш.)



101099
************************************************************************
10—10

Алексей МУРЗАШЕВ
ТӦЛДӦ
Роман
Коло кокымшо глава *

Тойкеч тачат кече нӧлтмӧ дене тӧр кынелят, сурт сомылкам ышташ тӱҥале:
ушкалым
лӱштыш, чыла вольыклан вӱдым йӱктыш да, вӱдвараш мужыр ведрам сакалтен,
памаш
вӱдлан ошкылшыжла, комбыжо-влакым эҥерышке поктен наҥгайыш. Пӧртылмыж годым
ял
мучашеш Айтукым вашлие.
— Тойкеч, шарнет, шукерте огыл мый тылат ик-мо нерген каласкалаш сӧренам
ыле.
Бригадирын паша эреак шыгыр, тидлан верчак сӧрымемым алят шуктен кертын
омыл.
Таче изишак жапем уло. Ванятын пашашкыже лектын кайымекше, ме кутыралтена.
Таче
гыч тудо вес пашаш кая. Ӱж тудым мый декем.
Тойкеч пӧртышкӧ пурыш веле, — омыюан шинчажым туржын-туржын, рвезе бригадир
деке
куржын лекте.
Айтук тудлан таче гыч пырням шупшыкташ тӱҥалшашыж нерген увертарыш.
— Тый "пырня" мут деч ит лӱд. Тушто шкет от лий, адак мый тендан дене пырля

плотник Пектыбайым колтем. Тудо чыла умылтара, орвашкыда пырням нӧлтал
пышташ
полша, корныштат эскераш тӱҥалеш. Имнетым налын кондо да, ончыл ораватым
гына
кычкен, ӱлыл бригадын конный дворжо деке кае. Тушто пырням шупшыктымо кужу
оравам пижыктет. Ик ганалыкым кочкашетат нал, — рвезылан умылтарышат, Айтук

пӧртӧнчылан верланыш. Ванян кудывече гыч лектын кайымыжым вучалтышат, шкеж
дек
лишемалше ӱдырамашлан каласкалаш тӱҥале: — Эше май тӱҥалтыштак ме эргым
дене Киябак кожлашке пуым ямдылаш кайышна. Тусо палыме лесникем "Толза,
кукшо кож-влакым ончыктем, шканет ситыше пуым ямдылет" манын ыле.

* Умбакыже. Тӱҥалтышыже 2—4, 9 номерлаште.

Шыҥа уке годым кожлаште пеш сай. Кукшо кож-влакым сӱмыркалена, сорымым
ыштена да
ик верышке чумыркалена. Кечын гаяк ик пӧръеҥ Киябак эҥерышке колым кучаш
коштеш.
Кажне ганат сумкам тич темен наҥгая. "Кузе тынар шуко колым куча? Я эҥерже
коллан келшыше, я колызыжо пеш мастар", — шонена. Ик гана воктекше лишемым.
Саламлалтымат, молан чакеммем вигак луктын каласышым. "Айда, ончо веле", —
мане. Шкеже икте почеш весым, кугу, лопка ловал-влакым, луктеда. Ӧрын ончен
шинчымем
ужат, кутыралтыш: "Мо яра шинчылтат? На эҥыр, тыят кучо". — "Ой, — манам, —
мыйын толк ок лек, йочам годым веле эҥыр дене кучен онченам", — ойлем.
"Теве тиде
ате гыч налын, эҥырышке шукшым пижыкте да мыйын паҥгам воктекырак кудалте.
Моло
нимо тунемшашыже уке". — "А молан тыйын воктеке? Тылат мешаемыс..."— манам.

"Тушто — прикорм, шолтымо шӱлян сетке кия... А тудым кол пеш йӧрата, сетке
деке
нуно шуко погынат. Саде шукшым пижыктыман эҥырым тый лач нунын ончыко
кудалтет.
Ловал-влак тудым тавален нелыт, тидлан кӧрак мый нуным шуко кучем. Теве
тыят
шӱдырен луктат", — умылтара мылам поро чонан айдеме.
Чылажымат тудын ойлымыж семын ыштышымат, шижынат шым шукто — эҥыр паҥгам
юлт веле койо, вӱд йымаке волен кайыш. Тӧршталтен кынельым да тоямым писын
кӱшкӧ
нӧлтальым. Путырак кугу ловал вӱд ӱмбаке нӧлталалте. Саде марием изи атмаж
дене
тудым содор коштале да сер декыла шӱдырен кондыш, вара шудо ӱмбач ончыкем
чакемдыш. "Мучыштаре, — шокта. — Теве могай кугум пижыктышыч! А тый "Мыйын
толк ок
лек" манат". — "Ой, уке, уке, тиде кол мыйын огыл, мучыштарем да тыйын
сеткышкет
колтена. Колэҥыржат тыйын, молыжат тыйын. Адакшым тый огыл гын, тудо садак
мучыштен кая ыле. Мый тудым налаш вожылам, тудо тыйын, поро чонан
йолташ..." — ойлыштам. "Нимом ит курыктыл. Эҥырым первый гана
кудалтыметланак тудо тыйыным руалтен..." — колызо воштылеш. Тидын годым
шкенжынат паҥгаже вӱд йымаке волен кайыш, да у палымем мылам кучыктымо
эҥыреш пижше деч изи огыл ловалым шӱдырал лукто. Тыгай мастар колызым шке
семынем мокталтышымат, лӱмжым да кушеч улмыжым йодым. "Лӱмем — Эмай, Шоръял
гыч улам", — мане.
— Ой, Эмаемым ужынат! Тудын дене мутланенат! — Тойкеч куанен кычкырале. Ой,

Эмай, Эмай... Тудо тыгай уста колызо! Такшым изиж годымат колым кучаш пеш
йӧрата
ыле.
— Теве тыге, Тойкеч, Эмает дене колым пырля кучышна. Тудат мыйын лӱмем да
кушеч
улмем йодо. "Лӱмем — Айтук, Тӧлдын улам", — вашештышым мый тудлан. "Да-а-а!
Тӧӧлдын?" — шинчажым чурийышкем виктышат, шуялтен пелештыш, ик жаплан
шыпланыш.
Иктат нимом ыш пелеште. "Тӧлдӧ, Тӧлдӧ..." — ялнан лӱмжым икмыняр гана
каласале
да йодо: "Тушто Тойкеч лӱман еҥым палет?.. Марийжым ала Пекпай, ала Пекыл
маныт..." — "Тойкечымат, Пекылымат палем. Эше саусышт да улазышт лийынам",
— ешарышым. "А-а, тиде тый, саде кучер улат мо? — кумыл воленрак йодо. —
Тугеже тер
вуйышто шинчыметым ужын шуктенам... Кузе вара илалыт? — вес йодышым пуыш
молемше
чуриян Эмай. — Шонен омыл ыле тый денет тыге вашлияш перна манын!" — йӱкым
кугемдыш але гына шке колэҥыржым кидышкем кучыктышо марий. А мый тудын
йодышыжлан
кузе вашешташат ӧрынам. Шоям вӱдылман огыл, чылажымат кузе лийын, туге гына
ойлыман, шоналтышымат, "Ынде "Илышын койыч" манын веле вашешташ перна,
маньым.
Тойкеч шкет кодын. Ялт тыгежак огыл, пеленже ӱдыржӧ уло, — шкемым тӧрлем, —
но
Пекыл дене пырля огытыл. Тудо тылзе ончычрак суртшо гыч лектын кайыш, —
мутемым
умбакыже шуем. — Пекыл оксан пашалан тунемын, а колхозышто, шкат палет,
шукыж
годым яра трудоденьлан ышташ перна. Пекыл эре иктым ойла ыле: "Колхозыштыда
тупым пӱгырташ ом тӱҥал, кунам-гынат садак йӧршешланак лектын каем..." Мый
бригадир уламат, тудын ойлыштмыжым колыштын, шеремак темын ыле. Уке лият,
чонемланак
куштылгын чучеш. Тудо еҥ-влаклан коҥгам опта, яндам шындылеш, окна рамым
ышташ
мастар. Тыгай паша дене оксам шуко ыштен налеш..." — "Теве кузе! —
веселарак
йӱкым лукто Эмай. — А самырыкна годым ме Тойкеч дене келшенна. Мужыраҥашак
шоненна ыле..." — Эмайын йӱкшӧ утыр шӱлыкаҥеш. "А вет тидым палем гын, мый
Пекылын
кучерже лияш ом келше ыле", — чон корштен каласен колтышым мый. "Саде
Пекылда
кузе Шоръялышке толын лектын? Кӧ тудым мемнан ялышке ӱжын? — Эмай шкенжым
кучен
кертде ойлаш тӱҥале. — Межат лач тудын толмыж кечылаште пошкудо ялысе
родыналан
монча пурам чоҥаш каенна. Тушто утыжымак юватылна. Адак арака. Ик кече
чоҥышна
да каслан ачам руштыктышт. Эрлашыжым тудын вуй коршта. Тыге пел кече арам
йомо.
Кумшо кечыланат арака деч посна ыш лий. Пӧртылмӧ кечынна Тойкечын йолташ
ӱдыржӧ
мемнан деке толынат, шӱжаремлан каласкален, тыйым Тойкеч ӱжеш манын каласен
коден. Мый тидым кольым да вигак лектын куржым. Мый Тойкечмыт деке лач
капкам лекмыда годым толын шуым. Ала мыйым ужметлан, ала капкам вончымылан
чыла тый имнетым уло кертмын сола дене эҥден пуышыч. Лач тидын годым Тойкеч
мыйым ужын шуктыш
да чорикын кычкырале. Пылышемлан шортмо йӱкшат шоктен кодо. Ужам: марийже
лийшашет тудым чот-чот ӧндале, кок кидше денат авырен кучыш. А тый эше ик
гана имнетым виян лупшальыч, да кугу капан ожо талын кудалаш тӱҥале... Мый
тевак ом шорт,
уш кайыше гай шоген кодым... Варажым гына чылажымат пален нальым. Икманаш,
шем
варашын чывигым нумал наҥгайымыж семынак, мыйын Тойкечемым Тӧлдӧ марийлан
наҥгайышда, кок йӧратыше айдемым ойырышда..." — "Да-а, ынде мыят
шарналтышым, шинча
ончыланем чылажат рашак сӱретлалте, — ойлем мый чотак шӱлыкаҥын каласкалыше

Эмайлан. — Теве могай удам ыштенам мый тылат! Тидлан верчын Тойкеч ик гана
веле
огыл мыйым пеш чот вурсен. Шкежат ойгырем. Мом ыштет? Ужар вуй лиялтын, сай
ден
удам ойырен моштыдымо мага. Пекыллан марлан каяш кӧныктараш манын,
Тойкечлан
мом-гына вӱдылын омыл! Чыла тидлан верчын Тойкеч деч могай мутымат колаш
пернен
огыл... А вет Тойкеч кызытат тыйым шарнен ила. Тылат верч шортешат. Чонжо
пеш
коршта. Тӱҥалтыш ийлаште Пекыл тудым тюрьмашке петырыме семын ашныш. Эсогыл

вӱдланат шкетшым ок колто ыле, эре коктын коштыныт. Мый тидым чыла паленам.
Шке
шинчам денак ужынам. А Тойкеч садак Пекыл дек мелын ыш савырне. Тидлан верч
ятыр
гана кыралтын. Ятыр илымекышт веле, кок эргышт да пытартышлан ӱдырышт
шочын. Но
илышышт садак ыш тӧрлане. Тойкеч Пекылым эре йӱштын ончен. Тидлан кӧрак еш
пиалым ужын ышт керт. Пекыл ик гана веле огыл мылам тидын нерген
каласкален, полшаш
йодын. Вара семын коклашт торлаш тӱҥале. Пытартышлан Пекыл суртшо гычак
лектын
кайыш. Мыйын шонымаштем, тудо еҥгавате-влакым муэдаш тӱҥале. Тышкак, сурт
гыч
лектын кайымешкыже, колхоз велым шыгыремдылмат ушныш". — "Тугеже Тойкеч
ынде Пекыл дене пырля огеш иле? Суртешыже шкет кодын?" — Эмай веселарак
йӱкым лукто.
Тидым шижымат, мый Эмай дечын шкенжын кузе илымыж нерген йодым. "Нимом
ойлаш,
мекшаҥше пушеҥгын йӱлымыж семын илышталам, — шӱлыкан йӱк дене вашештыш але
гына
веселан кутыралтыше Эмай. — Мый айдемыжак тугай улам: иктым йӧратенам гын,
моло
дек чонем савырнен ок керт. Теве шкем гаяк ик айдемым палем. Тудат йӧратыме
еҥже
дене шке илыш корныжым кылден кертын огылат, молым нигӧм кычалын огыл, шкет
ила,
шоҥго каче лийын. Саде ӱдыржӧ шке ялысе качыланак марлан лектын. Тудым ужын
илаш
огыл манын, шоҥго каче лийшет шочмо ялже гыч лектын каен да торасе ялыште
пӧртым
налын, тушто шкетын ила. Мыят саде еҥ семынак самырык жапем шкетын илен
эртарышым. Тудын деч икте дене гына ойыртемалтам: кумло ийым эрталтымекем,
шкет вате
деке пуренам. Но илен шым керт, кудалтен кодышым". — "Тынарак шуко
йодыштмемлан,
Эмай йолташ, ит сыре, эше ик йодышым пуаш тоштам: капка ончылан шоген
кодмет деч
вара Тойкечым йӧршынак вашлийын отыл мо? Але икте-весыдам ужында? Ала
мутланашат
логалын?"
"Ужынам... Но тудым ужмылан, вашлиймылан шотлаш ок лий. Первый гана
Краснайгут
пазареш ужынам ыле. Коктын толыныт. Тора гыч гына ужым. Тиде лучко-коло ий
ожно
лийын. Варажым Тойкеч аважым тояш толын ыле. Тунамат ышна мутлане, улыжат
саламлалтна гына. Ачажым тояш толмыж годым шкеже суртыш пурымаште илем
ылят, нунын
деке лишкат шым мие. Вашке нылле кум ийым темем, да шӱм-чонем мортаҥаш
тӱҥалмыла
чучеш, ожнысо семын ок йӱлӧ. Тойкеч нерген шуэнрак да шуэнрак шарналтем. А
такшым кеч ик гана уло чон почын мутланымем шуэш. Кеч-мо гынат, ик тудым
веле йӧратемыс, тудын верчынак уке-уке да чонем йӱлаш тӱҥалеш!" — "Да-а,
когыньдан ончылно титакан улам. Тойкечын пеҥгыде шӱм-чонан улмыжо мыйым
ӧрыктара! Тудын гай виян айдеме шагал..."
Тиде мутланымаш деч вара Тойкечын чонжылан яндар-яндар вӱдеш мушкылт
лекмыжлак
чучаш тӱҥале. Тудын ушыштыжо ынде Эмай гына. "Ой, Эмаем, тугеже тый мыйын
нергенем шонен илет! Чонетым ны ӧпке, ны кочо шыде товаҥден кертын огыл.
Ой, мом мый
ойлыштам? Айтукын каласкалымыж гыч тидыже пеш раш умылалтешыс: тый
ӧпкеленат,
сыренат отыл. Вет мылам верчынак йӧратыдыме еҥ деч ойырлен толынат. Мыйымак
шонен илет..."
Эмайын шонымыжым пален налмеке, Тойкеч чӱчкыдынак шке илышыжым нергела.
Тӱҥалтыште Эмайым вашлийме нерген шоналташат лийын огыл, амбареш тӱкылымӧ
семын илен.
Варажым, йоча-влак шочмеке, вашлийме нерген шонымаш ӧрдыжкӧ кораҥын, чоным
туржшо, корштарыше ойгышко савырнен. А ынде, шкет кодмекше, Пекыл деч
утымекше, молан тудлан шочмо ялышкыже мияш огыл? Вет Эмаят тидын нергенак
Айтуклан каласеныс! "Уке, тыге огыл, мылам тудым ужман, мутланыман. Вет уло
тӱняштат мылам Эмаем деч шерге айдеме укес! Тудо веле, Эмай веле..."
Шкенжын тыге шонкалымыж нерген моло еҥ мом каласа, тидлан верчын мыйым огыт
воштыл, огыт вурсо дыр манын шонымаш дене Тойкеч Сакева деке мияш, шкеж
нерген тудлан каласкален пуаш да тудын ойжым пален налаш лие. Такийжат аваж
пелен мийынеже
ылят, тудым ыш нал, мутланаш мешая манын шоненак, ӱдыржылан пашам кычал муо
—
толмешкыже киярым погаш кӱштыш.
Сакева Тойкечым куанен вашлие. Коктын кодмекышт, Тойкеч тудлан уло чонжым
почо.
Чыла пален налмекше, йолташ вате тыгайрак мутым лукто:
— Шинчаончалтышет, ойлымет гыч теве мом умылышым: Айтукын кондымо увер
тыйым пеш
йывыртыктен, Эмаетым ужмет шуэш, чоҥештен колтышаш гай лийынат. Мый тылат
иктым
гына каласем: шӱмет деч йод, тудо тылат кузе кӱшта, туге ыште. Шоръялыште
лишыл
родо-шочшет уло?
— Пешак лишылже иктат кодын огыл, я коленыт, я пелке каеныт, — Тойкеч
"Молан тидым йодеш?" манын шоналтыш.
— Тугеже вигак Эмает деке миен пуро. Йокмалан ик шиша аракам нал,
пурлалашдат
иктаж-мом йӧнештаре. Кызыт калык эҥыжым пеш пога. Тыят поген наҥгае. Ик
чыветым
ит чамане, шӱшкыл да костенечлан намие. Ӱдыретым мемнан деран кодо. Ванят
ынде
кугемын. Теве икмыняр ий гыч ӱдырымат налаш йӧра. Шижынат чай: Сайранын
Катяж
дене пеш келшат. Мый шонымаштем, нуно икте-весыштым йӧратат.
— Шижынам. Катя мылам пеш келша. Тугай пашаче, тугай ушакылан айдеме лийын
кушкеш! Ачаж гоч кушто сайрак пу улмым пален налеш да Ванялан толын ойла.
Мемнанжын
паша гыч пӧртылмекше, кожлашкат кудал колтат, пуым оптенат толыт. Мый денем
туге
порын, веселан кутыра — йывыртенак колыштам. Кушеч тыгай ныжыл, ласка мут-
влакым
муэш манын, ӧрам веле. Коктынат таза-эсен гына лийышт. Шешкым лийшашлан
нигунарат тореш ом лий... Тугеже Эмаем деке коштын толаш темлет? — Тойкеч
молан верч
толмо сомылжо дек пӧртылеш.
— Кайыман, чон почын мутланыман. Коктынат ик ойышко шуын кертыда гын, пырля
илаш
тӱҥалман. Тыйын олмыштет лиям гын, Пекыллан ӱчым ыштенак, Эмай дене вате-
марий
семын илаш тӱҥалам ыле, — Сакева пеҥгыдын каласыш.
— О-ой, Сакева акай, чылажымат коктын ойлымына семын ыштем. Мыят тыйын
гайракак
шонем. А суртнам пӱтынек тылат ӱшанен кодем. Уто паша лиеш гынат, чыте
айда, Сакева акай.
— Ит тургыжлане, полшыман йолташлан, полшыман...
Эрлашыжымак Тойкеч Айтук деч кечым йодо да Шоръялышке лектын ошкыльо.
Кечывал
эрталтымекак, тудо Эмайын рушла капкаж ончыко миенат шогале да трук
ӧрмалген
колтыш. "О-о, тиде суртым ужмем еда кузе чонем куана ыле! Теве вет кызытат
тунамсе деч можо-гынат аралалт кодын, кузе чонем вургыжеш, шӱмем виян
кӱлтка! Ну,
Эмаем, тогдает мо капкат ончылно шогымемым? Оҥай, кузерак тый мыйым
вашлият, могай мутым пелештет? Куанет ала сырен-иралтын кутыраш тӱҥалат?
Поктен от лук?
Кеч-мом ыштет гынат, мый тый декет чылажымат чыташ ямдылалт толынам.
Чылажымат!"
Чонжо утыр вургыжмылан Тойкечын шӱлыш корныжо петырналтмылак лийын колтыш,
да
тудо капка меҥгым кучен шогале. Шкенжым кидышке налаш, лыпландараш тыршен,
келгын-келгын шӱла. Ик жап гыч кидшым капка тӱкылтыш кӱртньӧ деке нӧлтале,
но эшеат
тудым темдалаш, капкам почаш ок тошт. Тойкеч шкенжын тыге лыпшырген
шогалмыжлан
сырыш да йӱкынак пелештыш: "Тынар тора корным толмекат, ӧрмалген-вожылын
шогыман
мо? Ончыза кызыт, ночко презышке савырненам! Тыге лийшашлан Сакева акай
деке миен коштман ыле мо? Айтук денат мутым вашталтышым, кушко да молан
кайымем виктарышым... Ну, Тойкеч, шкендым кидыш нал, оза лий!" —
пытартышлан шканже шке шӱден
каласышат, Тӧлдӧ вате капка кӱртньым рышт-рошт шоктыктыш, айдемылан кошташ
лӱмын
ыштыме изи капкам кӧргышкыла шӱкале да кудывечышке пеҥгыдын тошкал пурыш.
Тушто
нигӧм ыш ужат, йолжым пӧртӧнчыл веке виктарыш. Тошкалтышке тыгак пеҥгыдын
тошкал
кӱзыш, ик омсам, весым, ынде пӧртышкӧ пурымым, рошт шупшыльо, лондем гоч
йолжым
кугун тошкалын вончыштарыш да пӧртышкӧ пурен шогале.
Шокшо парым лукшо кочкыш дене темше теркем ӱстел велышкыла нумал наҥгайыше
пӧръеҥым ужат, ожнысыж деч чотак вашталтше, шоҥгемалше тӱсым налше Эмайжым
палыш. Шӱм-чоныштыжо тиде айдемым чаманалме шижмаш тарваныш, да Тойкечын
трук шинчаже вӱдаҥе, ончыланже тӱтыра шарлыме гай лие. Омса велне
пычкемышраклан Эмаят
пӧртышкӧ пурен шогалше айдемын кӧ улмыжым трукышто пален ыш керт, шокшо
шӱран
теркежым ӱстембаке писынрак намиен шукташ манын, вашкеракын ошкылале.
Теркеж деч
утлымекше веле, омса велышке савырныш да, ик-кок ошкылым ыштымекше, шортшо
Тойкечым палыш, шкежат шорташ тӱҥале. Эмай мом-гынат пелештынеже, но
кенеташте нимом ок му, адакшым логаржат пиктежалтын, йӱкшӧ ок лек. Кок
шортшо еҥ писын чакеме, икте-весыштын вачышкышт кидыштым пыштышт, чот-чот
ӧндалалтыч, эшеат чотрак
шорташ тӱҥальыч. Ӧндалалтын шогышыштлак, ик жап шортычат, Эмайын йӱкшӧ
почылто:
— О-о-ой, Тойкечем толын улмашыс! Ой, Тойкеч, Тойкеч... — шинчавӱдшым кучен
кертде, Эмай кутыраш тырша, кидшым ӱдырамашын вуйышкыжо кусарыш, тудым
шыман-шыман
ниялткалаш тӱҥале. Тидым годым Тойкечын солыкшо ӱлыкӧ шыман мунчалтен
волыш,
ӱдырамаш чара вуйын кодо.
Икте-весыштым шыматылын, вӱчкен ситарыштат, нуно чурийышкышт ваш ончаш
тӱҥальыч.
— Ой, Эмаем, теве тый могай лийынат, — ӱдырамаш Эмайын шӱргыж мучко
парнялажым
кондыштеш, — а вет пырляна годым нине куптыр корно-влак йӧршынат уке ыльыч,
пондашет ден ӧрышетат тынарак чот шарлен огытыл ыле, изишак веле
палдырналынат...
— А тыйын, Тойкечем, шинча йымалнет тыгай шем тамга йӧршынат уке ыле, ош ӱп
пырчат койын огыл, — Эмай воштылале. — Ай, Тойкечем, пондашат кушкеш, ош ӱп
пырчат
шукырак да шукырак лиеш. Тидым ме чарен шогалтен огына керт. Теве икте-
весына
деке толаш, шоналтымына еда вашлияш мыланна иктат ны мешаен, ны кучен чарен
ок
керт. Таче толын пурыметлан вуем кавашкак логалын, моткоч куаненам. Тау
толметлан, Тойкечем!
— Шканет тау, Эмаем, шканет тау! Вашлияш, мутланаш кумылет улмо нерген
Айтуклан
ойлыметым кольымат, эре толаш шонен илышым. Но ала-можо кучен. Айтукшат пеш
юватылын гына каласкалыш. Те вет тудын дене эше май тӱҥалтыштак вашлийында.
А тудо
мылам тидын нерген теве арня ончыч гына ойлыш. Жапше лийын огыл. Тидлан мый
ӱшанем, тудо вет мемнан бригадирна. Тыге порын вашлийметлан, Эмай, мый пеш
йывыртенам!
— Тойкеч, айда ӱстелтӧрышкем шинчына. Шӱрым шолтенам, кочкаш гына шичнем
ыле.
Кенета омса почылто, да тый пурен шогальыч. Кенеташте шым пале. А кунам
палышым,
логарем пышкемалте, уло капем дене чытыралтен колтышым...
— Айда тугеже шинчына, Эмай. Тыйын шолтыметым эше ик ганат кочкын омыл. А
вет
мыят яра кида толын омыл. Тылат костенечым конденам, — малдышат, Тойкеч
чатка
гына ош мешакше гыч эҥыжан изи ведрам, ковышта лышташ дене вӱдылмӧ чыве
шылым
лукто. — Эмай, кызыт лач эҥыжым погымо жап. Мемнан ялна деч торасе огыл
Юмылан
пуымо чодыраште тудо пеш умен кушкын, да калык пеш пога. Мыят тылат поген
кондаш
тыршышым. А теве тидыжым, — унала толшет веселан кутыралтыш, — тынар жап
годсек
первый гана вашлиймынам палемдаш лӱмын налын кондышым. — Уна ӱдырамаш ош
мешакше
гыч арака кленчам луктат, ӱстел покшелан вераҥдыш. — Айтук гоч шкет
илыметым палышымат, тидыжым кондашак лийым. Адак йолташ ӱдырамашемат тыге
темлыш.
— Теве кузе! Тӧлдыштӧ мыйым палыше-влак молат улыт! — Эмай шыргыжале.
— Айтукын шке коклаштыда мутланымыда нерген каласкалымыж деч вара мый кузе
гына
шым шонкале! Тудлан ойлымет мыйым моткоч куандарыш. Эмай, чаркатым кондо.
Мо ончем, шӱрет пеш тамлын коеш. Кочмо деч ончыч изишак подылына.
Вашлиймынам палемдымем шуэш! На, Эмай, поч, тиде тыйын пашат, — манят,
Тойкеч ӱстел покшеч кленчам налын, Эмайлан кучыктыш. — Поч, темкале.
Эмай аракам темыме ик чаркам Тойкечлан кучыктыш, весыжым шке кидышкыже нале
да
кынел шогале.
— Тыге толметлан, Тойкечем, кузе таушташат ом пале. Туге йывыртенам, туге
куаненам вуемат шонен ок мошто. А вет тыйым пешак ужмем шуын, — манят,
Эмайын адак
шинчавӱдшӧ тольо. Шӱргыж мучко пӧрдын волышо чӱчалтыш-влакым тудо
ӱштылашат,
шылташат ок шоно. — Айтук деч вара толатак, шонышым. Вучем, вучем, а тый от
тол
да от тол. "Эй, тидлан мый ом кӱл, ужмыжат ок шу, ушыштыжат уке улам"
маньымат,
кидем солалтышым, шонымем чарнышым... Трук таче пӧртышкем пурен шогальыч.
Чот
вашталтынат, да тидлан верчак ала-мо тыйым кенеташте шым пале. Да, ятыр
годсек
ужын огынал. Такшым, руш манмыла, лучше поздно, чем никогда. Айда теве
вашлиймына лӱмеш чарканам ваш пералтена. Мыйым пагален толметлан йӱам! —
Тойкечын шинчашкыже тура ончен, суртоза чаркам пералтыш, аракан тамжым
налын, эркын йӱын
колтыш. Унат почеш ыш код. Тиддеч вара костенеч кленчам Тойкеч шке
кидышкыже нале, темыш. Иктыжым Эмайлан кучыктыш. Весыжым шке нале.
— Ынде, Эмаем, мыйым колышт... Пекылын мемнан деке толмыж годым путырак
аҥыра
лийынам, авам ден ачамлан тореш шогалаш тоштын омыл, лӱдынам. Мом ыштет,
ужар
вуй лиялтын... Ава-ача мутым кушто колыштман, а кушто шке оза лийман,
нунылан
торешат ойлен кертман. Тунам мый нимом тыгайым пален омыл. Нуно шке
ӱдырыштлан
удам ыштымыштым шкештат пален огытыл, а кугу йӱкын кычкырал колташ ямде
шогеныт.
Качын могай улмыжым нуно кушеч палат? Пекыл теве мо дене ачам ден авамым
шке
векше савырен кертын: пеш шуко арака кленчам конден ыле, терже пеш чеверын
сылнештаралтын, ожыжо тугай тале, верыштыже чӱчкен гына шога. Варажым
палышым: тудо
еҥын лийын, Тӧлдышкӧ миен шумекына, Айтук тудым туарыш да вигак озаштмыт
деке
наҥгайыш. Адак Пекылын чиен шогалме вургемжат качымарийын поян улмыжым
шижтарен... Ну, эше сӱрем пайрем годымак Пекылын ачаже ала-кузе ачам ден
авамым шкешт
деке ӱжын пуртен да пукшен-йӱктен, ачамжым чотак руштыктарен. Лач тунам
нуно эргыштлан ӱдырым налме, а мемнан-влакше ӱдырыштым марлан пуымо нерген
мутым тарватеныт, манын шоныман. Теве кушеч тӱҥалын мый декем Пекылын
корныжо. Ынде шке
ушет дене шоналте, Эмай. Чыла тиде шке ӱдырым марлан пуэн колташ сита мо?
Тыгак
ӱдырым налашат...
— Конешне, ок сите. Но теве тыйым пуэн колташ ситеныс... — Эмай кочын
шыргыжале.
— Первый ужмаштак мый Пекылым шым келыштаре, тунам мылам тый дечет
чеверрак,
ушан-шотанрак айдемыжат лийын огыл. Шинчаончалтышыж гычак Пекылын могай
улмыж
нерген тогдайышым. Да йоҥылыш лийын омыл. Пырля илымына жапыште тиде
пӱтынек чыныш лекте. Шкенжым кугуэш ужшо, еҥ ӱмбаке эре кӱшычын ончышо...
Ай, адак саде
йырныктарыше еҥ нерген мутым луктым. Сита тудын нерген! Эмаем, палет, мо
верчын
мый тиде чаркам тый денет тӱкалтынем? — Тойкеч самырыкше годсекак йӧратен
илыме
айдемын шинчашкыже туран ончале.
— Каласе, вара палем, а кызыт тиде йодышетлан нимом вашештен ом керт, —
суртоза
ваштарешыже шогышо ӱдырамашлан ойла.
— Эмай! Айда кодшо ӱмырнам пырля илен эртарена! Кеч тый мемнан деке кусно,
кеч
ме кумытын тый декет йӧршешлан пырля илаш толына. Ӧрыктарышым? — Тойкеч
тугак
пӧръеҥын шинчашкыже тура ончен йодо.
— Мыйым ончылтышыч, Тойкечем! Мыят таче тылат тидымак каласынем ыле, —
манят,
Эмай Тойкеч деке чак лие, ӱдырамашын кидшым чот-чот кормыжтыш, шӱргыжым,
вара
тӱрвыжымак шупшал колтыш. — Пешак куандарышыч, Тойкечем, пешак куандарышыч!
Конешне, те мый декем толыда, ме тыште илаш тӱҥалына. Мый йоча-влакым пеш
йӧратем.
Ой, ме нунын дене пеш кугу йолташ лийына...
— Айда тугеже, Эмаем, чарканам пералтена! Тыйын суртышкет толаш да ик еш
лийын
илаш тӱҥалаш! — манят, Тойкеч шкенжыным Эмайынышке чылдыр-р шоктыктен
тӱкалтыш,
да коктынат аракаштым пытарен йӱын колтышт.
Вара верышкышт волен шинчыч, шӱрым кочкаш тӱҥальыч. Пӧртыштӧ совла-влакын
теркелашке логалме да кочмо йӱк шокташ тӱҥале. Тойкеч "Ах, могай тамле
шӱрым шолтенат! Теве тый могай чапле повар улат улмаш!" манын, Эмайым
ушыштыжо мокта.
Тидын годым унаеҥ мутым лукто:
— Эмай, мый умбакыже ом йӱ. Кумылет уло гын, мыйым ит ончо, йӱ. А мый
огымак. Ик
ганат арака дене таҥым кучен омыл. А таче нигузе подылде ыш лий. Вет мыняр
годсек ужде илымеке, вашлиймынам палемдыман да ончыкыжым пырля илаш
тӱҥалшашна
лӱмеш чаркам пералтыман.
— Тау, Тойкеч, тыгай шонымаш дене толметлан да чылажымат тура ойлыметлан!
— А мый, Эмай, тӱрлымат шонкалышым. Пӱрымашна тыгай лиймылан кочо мутымат
колаш
перна шонышым. Тыге вашлиймет путырак йывыртыктыш! — манят, Тойкеч, яра
теркем
нумалын, под велышке ошкыльо.
— Ой, Тойкеч, кочо шомак нерген мутымат ит лук, — Эмай Тойкечлан ойла. — А
теве
шӱрым мый шке тылат кондышаш улам, таче тый тыште уна улат, тылат ӱстел
коклаште
гына шинчыман, — суртоза, унаеҥын под воктене шогылтмыжым ужын, кутыра.
— Тыге огыл, тиде мутетлан мый теве кузе вашештем, — шыргыжале ӱдырамаш, —
шӱрым
шканемат, тыланетат мый волтынем, эше кунам тиде пӧрт деке тунем шуам,
кунам-гынат вет мый тыште шке оза лийшаш улам.
— А-а, — ынде Эмай куанен воштылале, — вот, тыге ойлымет мылам келша. Тыге
вашештыметлан тау деч тау!
Тойкеч шӱр теркем Эмайын атыж воктеке конден шындыш да шкежат тудын кӱдынь
шинче, а пӧръеҥ, тидлан йывыртен, тудым шокшын-шокшын ӧндале.
— О-о, моторем, уш-акыланем! Кузе таче мыйым куандарышыч! А тӱҥалтыште, тый
дечет посна кодмекем, путырак чот йӧсланышым. Эсогыл Тӧлдышкат миедышым.
Айтук гоч
палышымат, вашлийме, ужын мутланыме нерген тунам шоныманат огыл улмаш.
Пекыл
тыйым тюрьмаште ашныме семынак кучен... Ой, Тойкечем, шкет илаш путырак
йӧсӧ.
Авам ден ачамын уке лиймекышт, эшеат йӧсырак лие. Нунат улышт годым
утыжымак
тургыжландарат ыле, ӱдырым налыкташ чыштырышт. Нуным колыштынак, ик шкет
вате
деке пурышым, но шукак шым чыте, кудалтен кодышым...
— Эмай, эре икте нерген палынем, теве ынде мыняр гана саде йодышем йылме
мучашкемак толын шуэш, да йодаш ом тошт, ала сыратем, шонем.
— Ит лӱд, Тойкеч, йод, чыла йодышетлан чон почын вашештем. Мемнан коклаште
чылажат раш лийшаш, мый моло семын илен ом керт, — Эмай шке унаж ӱмбаке
тура ончен
ойла.
— Тугеже йодам. Пекыл дене йочан лиймемлан тый мылам ӧпкелалтын отыл? От
сыре
мылам?
— А-а, теве тый мо нерген... — манят, пӧрт оза воштылале, пыртлан шыпланыш.
—
Тидын шотышто мый тылат теве мом каласем: первый йӧратымаш нерген тый
келгын да
кумдан шоналте. А мый тудым кузе умылымем нерген ойлен пуэм: мыйын чонешем
тудо,
первый йӧратымашем, тылат кӧра шочын, вес семынже каласаш гын, тудым лач
тый
мыйын шӱмешем ылыжтенат. Икте-весына деке кузе лишеммына нерген шарналте.
Тунам
мемнан шӱм-чонешна могай гына шижмаш шочын огыл! Кузе гына ме ышна куане,
ышна
тургыжлане! Ушешна могай гына шонымаш шочын огыл! Вет тидым чылажымат ме
тый денет икте-весыланна кӧра пален, шижын налын кертынна... Первый мутым
пелештыме,
первый гана кидетым кучымо, первый гана икте-весынан шинчашке туран
ончалме...
Тулеч моло, тулеч моло... Ой, Тойкеч, тиде мыйын вуем гыч колымешкемат ок
лек.
Чыла тидлан мый ӱмырем мучко тылат тауштен илаш тӱҥалам! Янлык чонан саде
Пекыл
тыйым варашла налын наҥгаен гын, тидлан тыйым титаклаш лиеш мо? А вет тыйын
тунам могай шонымашан лийметым мый шке пылышем денак кольым, шке шинчам
денак
ужым. Тойкеч, эн шергыже, шӱм-чонешем ӱмырешлан кодшыжо — тиде шке
шӱмышкына
корным мумо жап. Йӧратымашын вийжым, сылнылыкшым мый лач тылат кӧра пален
налынам. Сандене тый, Тойкечем, мылам эн шерге, эн мотор лийын кодат. Теве
таче мый
декем шке толын пурымет шке шинчаштем, чоныштем, ушыштем тыйым моткоч кӱшкӧ

нӧлтале. Молым нимом ит шоно. Иктаж-могай уда шонымаш шочын шуктен гын,
кызытак
луктын кудалте тудым да ожнысына гаяк мый декем мелын савырне. А мый эре
тыйын
лийынам да тугаяк лийын кодам. Шуко ойлышым. Уло чонемым пудыратыше йодышым
тарватышыч, да кӱчыкын гына вашештен шым керт.
Тымарте путырак шып колышт шинчыше Тойкеч Эмайын ойлымыжым колыштын,
куанышат,
шортынат колтыш, тудо Эмай деке эшеат чакрак лие да тудым уло кертмын
ӧндале.
Эмаят ӱдырамашын вуйжым шке оҥышкыжо лишемдыш, тудым ныжылгын-ныжылгын
ниялткалаш тӱҥале.
— Кугу Юмо, поро Сукчо ден Пуйырышына-влак, мыйын Эмаемлан тазалыкым-
эсенлыкым
пуза, тудлан кужу ӱмырым пуйырыза, тек тудо эре тыгаяк поро чонан лийже, —
Тойкеч кӱшкӧ, авагашташке, ончен ойла.
Тымарте тыге чон пундашкак шуктен, эше ик ганат мутланен огытылат, Эмаят,
Тойкечат икте-весышт нерген тыгай мутым каласымышт нерген шонкалат, эшеат
ныжылгынрак
кидыштым кучалыт, поро-поро ончалтышым пӧлеклаш тыршат. Ик жап тыге шып
шинчыштат, Эмай йӱкым лукто:
— Тойкечем, тый мылам теве мом рашемде: мӧҥгет кунам пӧртылат?
— Ик йӱдшым тый денет пырля лийнем, — поро ончалтыш дене вашештыш Тӧлдӧ
вате.
— Туге гын, мый мончаш олтем. Тый тореш отыл? — Эмаят тугак лыжга йӱкын
кутыралтыш.
— Мыят полшем, коктын олтена. Тый пуым нумалат, олтет, а мый вӱдым нумалам,
—
шыргыжале унаеҥ.
Пырля лиймыштлан куанен, веселан кутырен, нуно коктынат пашалан пижыч.
Монча шумым вучышыжла, Тойкеч пакчашке пурыш. Ончен савырнышат, шоган
йыраҥыште шӱкшудым
кӱраш тӱҥале. Тидын деч вара киярышке вӱдым шавыш...
— Ай, Тойкечем, ай, пашачем, марий вате кеч-куштат шканже пашам муаш тырша.
И
муэшат, и ышташат пижеш...
— А мо, теве, Эмаем, кумытын толына гын, чылажымат кочкына. Шӱкшудетым
кӱрмемат,
киярышке вӱдым шавымемат шкаланнак йӧрат, — шкенжым эрыкын кучаш тӱҥалше
ӱдырамаш веселан кутыра.
— Мый толмыдам куанен вучаш тӱҥалам. Чыла ойлымына шукталтше манын, Кугу
Юмына
деч полышым йодын илем. Теат вашкерак толаш тыршыза.
— Тыгеракак шонем, да чылажат Элыкпаемын Йошкар Армий гыч кунам толын шумыж
деч
шога. Вашкерак толжо ыле. Адак тудлан ӱдырымат юватылде налаш пӱйырыжӧ.
Тунам
Тӧлдысӧ пӧртналан оза лиеш ыле...
Кудывечыште тӱрлӧ пашам вораҥдарылмышт дене монча шумым шижынат ышт шукто.
Мончаш пураш мо кӱлеш, Эмай чылажымат амалкалышат, унаж деч йодылдыш:
— Ужар выньыкем дене могыретым кыраш келшыметым йодам гын, мом каласет,
Тойкеч?
— Мом шонет, чонетлан мо келша, тудым ыште. Таче мый пӱтынек тыйын улам, —
воштылал пелештале Тойкеч. — А шкеже могыретым мылам мушкыкташ тореш от лий
дыр?
— Мом ыштен кертат, молан виет сита, чылажымат ыште, шкендым тӱргоч гына ит
нойыктаре, — Эмаят шыргыжале.
Монча гыч чотак ноен пӧртыльычат, Тойкеч коҥга ончылан шынден кодымо
кленчаж гыч
Эмайлан аракам темен пуыш, шкежат изишак подыльо да кугу олымбалан шарыме
тӧшакеш верланыш, Эмайжым шкеж дек шупшыльо...
Эрденыжым Тойкеч мӧҥгысыж семынак кече дене иквереш кынеле да алят йӱкшен
шудымо
мончаш могыржым шӱалтыш, кудывечыште да пакчаште сомылкам ышташ тӱҥале.
— Ну вот, мый теҥгече таклан ойлен омыл, тынаре эр пашам ышташ тӱҥалынат да
мылам нимом коден отыл... — мален кынелше суртоза шыргыжал кутыралтыш.
— Таче эр кынелын, пашатым ышташ ом тӱҥал гын, теҥгече марий вате-влакым
пашаче
улыт манын мокталтыме мутет чынышке ок лек манын шоналтышым да пашалан
пижым, —
воштылал каласыш Тойкеч.
— Тый лучо кочкаш ямдыле, Тойкеч, а пашам мылам кодо, — ыштале Эмай. —
Тылат вет
вашке Тӧлдӧ корнышко лекман. Кеч-мо гынат тушто тыйым вучат. Конешне, мыйын
тыйым колтымем ок шу... Эше пеш шуко нерген кутырышашна кодын.
— А Тӧлдӧ корным, Эмаем, тылатат тошкыман. Мыйым ынет ужате мо? — Тойкеч
шонымыжым почо. — А мый эше ялнам ончал савырнынем, шӱгарлашкына мийынем,
шкенан-влакын шӱгарыштым ончалнем, нунылан вуемым савалтынем, пӧртыштым
йытыраен кодынем,
— Тойкеч таче кушто лияш да мом ышташ шонымыжым рашемдыш.
— Пеленет налаш кумылет уло гын, мый тидлан куанем веле. Тӧлдӧ ял мучашкыда
ужатен колтем. — Эмай куаналын кутыралтыш.
Тойкечын чыла шонымыжым шуктыштат, нуно Киябак, кок Агытан ял-влакым эртен,
кугорно гыч кораҥын да Чара курык манме чодыра воктеч эрталше йолгорно дене
ошкыльыч. Лач тыштак кожла гыч пычалым вачешыже сакалтен лекше Сайраным
ужыч.
— Тиде кушко коштыч, Тойкеч шешке? — нуным ужын, ала-молан чодыра орол
ӱдырамаш
деч гына йодо.
— Шочмо ялышкем коштын толам. Теве ужатен толшо еҥемат уло. Мо, Сайран
чӱчӱ, тудын дене отат саламлалт? — ӧпкелалтын йодо Тойкеч.
— Вуеш ида нал, мый — титакан. Салам лийже, палыдыме еҥ, — лесник лӱмым
налше еҥ
порынрак кутыралтыш.
Эмаят тудын дене саламлалте да чарналтыш, Сайранын торлымыжым вучалтышат,
Тойкеч
дене чеверласаш тӱҥале.
— Ну, Тойкеч, мый умбакыже ом мие. Ынде шкет ошкыл кертат, — малдыш тудо. —
Поро
увердам вучаш тӱҥалам. Ала эше толынат каем. Конешне, тый келшет гын тыгай
оем
дене...
— Ой, пеш келшем, тол, Эмай, тол. А мемнан тый декет куснен мийышаш жапна
толын
шуэш гын, мый шке тый декет мием. Тиде Сайран дене Пекыл пеш келшат ыле.
Садланак тудо тыйым йӱштынрак вашлие, шонем. Тудын нерген нимом ит шоно.
Мемнан тый
денет корнына посна. Ӱшане, тений шыжым шонымына шукталтде ок код, ме пырля
илаш
тӱҥалына. Мый тыйым шкенан суртна мартеак намийынем ыле, да тый ынет
келшыс. Йочам-влак дене палыме лият ыле. Нунат тыйым ужыт гын, уда ок лий,
шонышым.
— Тугеже, Тойкеч, мый тендан деке толашак тыршем. А таче айда чеверласена,
— манят, Эмай шкенжым куандарыше айдемылан кидшым шуялтыш.
Сайран ошкылмо велышке ончалын, Тойкеч Эмайже деке чак лие да тудым пачаш-
пачаш
шупшале, ӧндале да кидшым шокшын-шокшын кормыжтыш. Тидын годым ӱдырамашын
шинчаже вӱдыжгыш. Эмайынат кумылжо тодылто.
— Тау, Тойкечем. Ит ойгыро, мый вашке толам, — мане да Эмай трук савырныш,
писын-писын ошкыл колтыш.

Коло кумшо глава
Тӱҥалтыштак Ваня эргыжын шкенжым кумылдымын кучымыжо, а варажым, ачаж дене
кутырыдеак, мӧҥгыжӧ куржмыжо Пекылым чотак шыдештарыш да ойгандарыш. Тидлан
верчынак
тудо таче кечыгут кучымо да пырля кочкаш шонен кӱктымӧ колжым вондер
коклашке
кудалтарыш да шудо каванышкыже кӱзен возо. "Ну, Ваня, ну, Ваня... Ачатым
тый теве кузе вашлийыч! — Пекыл пудешталтшаш гай лийын шонкалаш тӱҥале. —
Тушманешак
ужыч... Тынар шуко годсек ужын огынал, а тый воктекетат чакемаш ыжыч пу,
шеҥгеке
вел чакналтышыч, а мыйже, чон вургыж, куанен, тыйым ӧндалаш шонен
лишемнем...
Тыгайжымак вучен омыл ыле... Тиде моло огыл, Тойкечын пашаже! Тудо мый
денем кузе лияш туныктен колтен, тудо... А Ваня эше мага, шке ушыж дене
илаш тунем шудымо йоча. Аваже мом ойла, тудым ышта, авам колыштеш..."
Чыла тидын нерген ятыр жап вуйжым пудыратыл кийышат, эркын-эркын Пекылын
чонжо
лыпланыш. Но икмагал гыч мӱшкыржӧ шужымым шиже да кечыгут ямдылыме колжым
чаманен колтыш. "Мурдам ыштен толашышым, кучен лукмо да тулото йымалан
кӱыктымӧ колемым шыдем дене чашкерышке кудалтышым... Тиде чылажат шочмо
эргымын шке дечем
йӱкшымыжлан кӧра лие, — манят, Пекыл, шижде, кидшым котомкашкыже шуралтыш,
ала
Вӧдырын пуэн колтымо кинде шултышым муам, — шоналтыш, но нимомат ыш му. —
Уке,
чыла кочкын пытаренам. Эр марте чыташ перна. А мый тудым тынар жап ужде
илымеке
вашлиймына лӱмеш сийлынем ыле. Тудо гын мутымат каласаш ыш пу, "Шкенан деке
от
пӧртыл гын, мылам тыйын нимочат ок кӱл, тыйым ачамланат ом шотло" мане да
мӧҥгеш
савырнен куржо... Оҥай, ик кӧршӧк шӧртнем улмым пала гын, тудо шкенжым кузе
куча
ыле? Тыгай койышымак ончыкта ыле чай... Аважын мутшо тудлан эше закон, шке
ушыж
дене илаш тунем шуын огыл... Очыни, мыйым шылшылан шотлат, сандене и
лӱдытат, и
вожылытат... А мылам тугеже мом ыштыман? Кузе лийман? Ешышке, колхозышко
пӧртылман мо? Ешышке гын, вате деке... Тыгай вате деке пӧртылаш? Нигунамат!
Колхозышко? Нимо укелан верч тупым пӱгыртен тыршыме колхозышкат нигунамат
пӧртылман
огыл! Ульяна дене лыжган-ласкан илыме деч вара когар Тойкеч деке пӧртылаш?
Тудым
нигунам-нигунам ом ыште! Ваня эргым садак мыйын ок лий, тудо ӱмыржӧ мучко
аважын
мурыжым мураш тӱҥалеш. Такият эше пырля илымына годымак аважын ӱдыржӧ лийын
шуын
ыле. Элыкпаемлан гына ӱшан йомын огыл; очыни, шӧртнемат, тыгак тиддеч вара
погынышо моло поянлыкемат тудлан кодшаш. А такшым Ульяна денак илыман ыле
чай? Ой,
уке-уке, первыяк, йот сельсоветеш учетыш шогалман, кокымшыжо, шӧртньӧ
кӧршӧкемат
йот мландеш кодеш. Тыште лиймыж годым тудым Элыкпаемлан пуаш утларак йӧнан.
Умбакыже илыш кузе вийнымым палаш куштылго огыл, трук ӱмыр мучашке лишемат,
тыгай
жап толын шумеке, ик-кок шомак денак Элыкпаемлан шижтараш лиеш..."
Ванялан кӧра ылыжше азап, адак шужышо мӱшкырат Пекыллан ятыр жап малаш ышт
пу.
Вуйжо чотак аҥыргымеке веле, тудым омо пызырале. Сандене эрлашын моло
годсыла ыш
помыжалт. Кече ятырак нӧлтмешке малыш. Сайранын саде Лӧзмӧнжӧ опталтымеке
веле,
Пекыл помыжалте да, пийым йӱкшӧ гычак пален, йывыртен колтыш, каван ӱмбач
йыжгыктен мунчалтен волышат, куанен саламлалте:
— Поро эр, Сайран тос! — йолташыж деке кидым шуен лишеме.
— Поро, пеш поро, Пекыл йолташ! Лӧзменем огыл гын, отат помыжалт ыле чай? —
чодыра орол воштылал кутыра. — Ну, кузе? Тольо Ванят?
— Тольо, — "Утыжым ойлыман огыл", — шоналтышат, Пекыл кукшын вашештыш. —
Ай, тудо эше мага, нимом шот дене ышна кутыро. — Вара ойжым вес могырыш
савырале: —
Палет, Сайран тос, мый таче тый денет теве мо нерген мутым тарватынем?
— Айда ойло, ойло, тунам палем.
— Мылам тый денет илаш тӱҥалман, — каван ӱмбач але гына волышет чодыра
оролын
шинчашкыже туран ончале.
— Шке суртет-печет улмо ӱмбач мый денем илынет? — ӧрӧ тудыжо.
— А мо, ок лий, шонет мо? Пеш лиеш! Конешне, шолып, еҥ-влаклан палдарыде...
— Ой, Пекыл, мый тыге ашнаш лӱдам. Калык пален налеш гын, "Сайран шылше
Пекылым
ашна" манын ойлаш тӱҥалеш. Тидыже вара начальник-влак деке шуэш, а нуно
милицийышке увертарат. А тусо еҥ-влак мыйын суртем ваҥаш тӱҥалыт да тыйым
кучат. Тый
денет пырля мыйымат закон ончыко шуктат. Тыге мый тый денет пырля тюрьмашке
верештам. Уке, Пекыл, мый тидын дене ом келше!
— А тый ит лӱд. Мый шкемым пеш сак да чоян кучаш тӱҥалам. Кажне ошкылемым
висен
ошкылам. Мый ом кучалт. Еҥ-влак ончылно тый декет ик ганат толын ом пуро.
Йӱдым
гына кошташ тӱҥалам. Кеҥежым вӱташте, моло вереат малаш тӱҥалам. Игече
йӱкшыктымеке, пӧртйымаланет малаш лиеш. Кӧ мыйым ужын кертеш? Шке суртыштет
ашныметлан
мӱйым, шылым, тӱрлӧ тамле кочкышым кондаш тӱҥалам. Мый чыла верышке пурен
кертам. Мылам нимогай чарак ок лий. Конешне, шке ялыштына, тыгак лишыл
яллаште мый
нигӧн ниможым ом тӱкӧ. Чылажымат тора ялла, тора верла гыч кондаш тӱҥалам.
Шорыкет, тагат, чывет, пашмакет шылышке савырнат да жапын-жапын тендан
суртышко толаш тӱҥалыт...
— Ала-ала, кертат мо? Ом кучалт шонет мо?
— Тидын шотышто тый ит ӧр. Мый тӱҥалам веле, варажым шкетын ом лий. Йолташ-
влакым муам. Пӱтынь вер-шӧрлан оза лийына. Кутыро ватет дене, ямдыле ешетым
мыйын
тендан суртышто илымемлан. Чарныде тендан дене гына илаш ом тӱҥал, коклан
кушко-гынат каем. Мутлан, Камбаркашке, Сарапулышко, моло олалашкат. Тушто
шканем пашам
муам, тыйын порылыкетым шотышко налын, тендан деке толедем, кажне гана
пӧлекым
кондем...
— Лӱдам веле, Пекыл. Нимом ойлен ом керт. Трук кучалтат, вара мыламат чотак
логалтат...
— Ит лӱд. Тыйын суртешет ом кучалт гын, тылат нимогай эҥгек ок лий. Ик жап
ашнен
ончо, эркын-эркын чыла умылет, тунемат. Кӧнӧ мыйын оем дене, ик жап ашнен
ончо,
лӱдыктыш укежым шкак шижат. Мый тендан шӱйыштӧ шинчаш ом шоно. Ик-кок тылзе
ашнен ончо.
— Шуко кутырена, мый садак мом каласашат ом пале. Вашкем, мыйым шудым
солышаш
еҥем-влак вучат. Каем. Кызыт нимом ом ойло, ала ик ганат нимомат ом каласе.
Шоныдымо мутым луктыч, — Сайран ӧрмыжым тойыде ойла.
— Умылем мый тыйым, умылем. Эше ужына, эше кутырена. Мий, кае еҥет-влак
деке,
Сайран йолташ. Но мыйын оем нерген шонкале, чыла велымат вискале.
Сайраным ужатышат, Пекыл мӱкшотарым оролышо Федор йолташыж деке ошкыльо.
Тиде
гана тудо вес корно дене кайыш, чодыра вошт шуйнышо йолгорным ойырен нале.
Садланак пий-влак тудын толмыжым вараш кодын шижын шуктышт. Нунын
опталтымыштым колын, пӧрт гыч лекше оза Пекылым ужат, порын пелештыш:
— А-а, тиде тый? Айда пуро, шкет улам. Таче толатак, шонышым. Кочкашат
шукырак
шолтышым. Ну, кузе тиде кок кечым эртарышыч?
Федорын кидшым кормыжтышат, Пекыл лыжган вашештыш:
— Уданжак огыл. Мурдамым ыштен пытарышым да шагал огыл колым кучышым.
Тулото йымалан урен пыштен, пеш тамлын кӱктышым да теммешкем кочкым.
— А молыж шотышто кузе? Эргыч тольо?
— Тольо, да шот дене кутыраш ыш лий. Аваже тудым шкенжым кузе кучаш
туныктен
колтен. А шке ушыж дене шонен ок мошто. Шонымаштем, Йошкар Армий гыч
пӧртылшаш
Элыкпай эргымлан гына ӱшаныман. Тӧлдыштӧ лесникым вашталтеныт. Ынде тиде
пашаште
Сайран лӱман марий. Тыгай еҥым палет ыле?
— Уке. Но мылам тудын дене палыме лийман.
— Мыйын моло уверем уке.
— Петр, таче мый тылат изишак пӱрым конденам, — Федор веселан кутыра. — Ато
вашлиймына лӱмеш эше ик чӱчалтышымат тамлен ончен огынал.
— Тый денет пырля годым изишак подылаш лиеш. А такшым тидым эрелан ушышкет
пыште: мылам тӱргоч йӱаш ок лий. Моланжым шке умылет.
— Тугеже ӱстелтӧрышкӧ шич. Шӱрым шолтенам, пареҥгым жаритленам.
— О-о, жаритлыме пареҥгым шукертсек кочкын омыл, — Пекыл Федорын вачыжым
шыман
тӱкалтен пелештыш.
— А шӱремже эшеат тутло: чыве шыл дене шолтенам. Ватем тыйын нерген колят,
оптымо коҥгатым моктен-моктен, чывым руалаш кӱштыш. Тамлын шолтен пукшо,
мане. А теве тиде уверемже тыйым поснак чот куандара, шонем: ватемын
шольыжо ден пелашыже
тылат коҥгам оптыктынешт, пелашемын моктымыжым колыныт. Эше ик оҥайым
ойлем:
шольымын ватыже марий... Кызыт вет самырык-влак ик-кок ийлан казна пашашке
сералтын каят. Теве мемнан Максим шольынат Нижний Тагилышке каен ыле. А
пӧртыльыч
коктын. Пашаштыже марий ӱдыр дене ик бригадыште ыштеныт. Икте-весыштлан
келшеныт
да ватак-марияк лийыныт. Шешкына шкенан район гычак. Рабак лӱман марий ял
гыч.
Лӱмжӧ — Тойгалче, а ме тудым Таня манына. Пеш пашаче да чулым ӱдырамаш. Да
эше
путырак мотор. Теве ынде мемнан кутырышто визымше ий илат. Ыштен налме
оксашт
дене тыште пӧртым нальыч. Кок йочашт кушкеш. Шольым МТС-ыште трактористлан
ышта.
Эре шкенан колхозышко колтат. Ну, кузе, нунылан коҥгам оптет?
— Обязательно! Кеч эрлак... — шылше лийше коҥгазе куанен вашештыш.
— Мый теве эше кок кече оролем да мӧҥгем каем. Саде кечын тый кастене я
йӱдым
мемнан деке мие. Эрлашыжым эрдене тыйым мый Максим шольымыт деке намиен
кодем.
Нунын чыла ямде. Тиде кечылаште шуным да ошмам кондынешт, а кермычышт уло.
— Шуным кондат гын, вигак вочкышко оптышт да тушко вӱдым пыштышт.
— Обязательно ойлем. Ну, Петр, кучо коркам, — мане пӧрт оза да мутшым
шуйыш: —
Тыйын илышетат, мемнан келшымашнат сай лийышт! Айда, вашлиймына лӱмеш йӱын
колтена!
— Ойлымет шукталтше! — манят, Пекыл коркасе пӱрым пеле марте йӱӧ.
— Пытарен йӱ, Петр, пытарен... — Федор кутыра.
— О-ой, пеш виян, мый эркын йӱам, тунаре чот ит кыстыре, — Тӧлдӧ марий пич
йӱкын
кутыралтыш.
— Тидыжым гына сеҥет. Айда пытаренак йӱ, кочкышет кая, вует яндарештеш, ато
эре
тӱрлыжымат шонкалет, тидыжым пытаренак йӱылдал, — Федор лыжган кутыра. —
Вара
тылат лӱмын тамлынрак шолтымо шӱрем, жаритлыме пареҥгем теммешкет кочкат да

пӧртӧнчылсӧ шыҥалык йымалан возын каналтет.
Пекыл пӱрым умшашкыже виешак оптале.
— Да-а, пӱрет пеш сай! Тау тылат, Вӧдыр тос, кугу-кугу тау! — тудын йылмыже
утыр
рудалтеш. — Тугеже тый мылам пашам муынат, ватетын шольыжлан коҥгам
оптыктынет?
А тый шканетат иктаж-могай пашам ыштыкте.
— Йӧра, Петр, шоналтем, ала иктаж-могай сомылым кычал муам. Теве ватем деч
йодам. О-о, тудо мыйын пеш шотан айдеме, уш дене кеч-кунамат мыйым ончылта.
Пекыл, руштмыжым шижын, ӱстел кокла гыч кок век лӱҥгенрак лектат, Федорын
ойлымо
шыҥалык кӧргыш пурен возо.
Кодшо ганасыж семынак тачат тудо пеш эр помыжалте да, пӧртӧнчыкӧ лектын,
тошкалтышеш верланыш. Тиде гана пий-влак тудым шкеныштынлан шотлышт, ышт
опто, воктекше толын шинчыч.
— А-ай, теве те могай акылан улыда: озадан йолташыжым шке еҥланда ужыда,
пеленем
веле шӱраҥыштыда, — мане да Пекыл пӧртышкӧ пурыш, тушеч теҥгече кочмо чыве
шыл
деч кодшо лу падырашым, киндым налын лектат, пий-влак ончыко кудалтыш. А
нуно,
тидлан куанен, почыштым рӱзен-рӱзен, луым шодыртатен пураш тӱҥальыч.
Коҥгам оптымо паша верештмылан Пекыл пеш куанен. "Тиде сай, эше теве
Сайраным
шке оем дене келыштарен шуктыман ыле, — шона тудо. — Тидлан верчын
Сайраным, тудын уло ешыжым шке векем савырыман. Нунылан мом-гынат пеш
тамлым, сайым конден
пуыман. Мӱй лиеш гын, пеш сай ыле. Лишыл кечылаштак Чараруш, Руш мераҥ,
Татаркино ялла велышке коштын толман. Тусо колхозлаште, тыгак посна еш-
влакат мӱкшым
шуко ашнат. Эскералын коштман, — Пекыл шканже лишыл кечылаште ыштышаш пашам
палемдылеш. — А кумышто коҥгам оптем!"
Федорат пӧрт гыч лекте да Пекыл воктек шинче.
— Чот маленам, кунам вочмемат ом шарне. Руштынам улмаш. Тыйын лектын
вочметым
изишак шарнем. Кодшо пӱрым чыла йӱын пытаренам. Наташамын пӱрыжӧ эре тыгай.
Кертеш калер, пеш чаплын ышташ тунемын. А тый кузе малышыч? Иктат ыш мешае?
— пӧрт
оза унажым кынервуйжо дене тӱкалтен йодо.
— Чыла сай. Моло годсо семынак пеш эр помыжалтым. Шукертсек тыге сийланен
омыл
ыле. Тылатат, Наташатланат пеш кугу тау! Пиет-влакым ончал, воктенем кузе
шинчат. Кочкашышт луктын пуышымат, эшеат чакрак лийыч, озаштын сай
йолташыжлан шотлат. Йӧра, Вӧдыр, мый кас мартелан тый дечет каем, трук тый
декет иктаж еҥ толеш, мылам нигӧн шинчаш койман огыл.
— Ончыч пурлалына, вара иже кает. Теҥече пареҥгынам изиш веле кочкынна. Мый
тудым кызытак ырыктем. А каслан малаш толат. А эрла мӧҥгышкем каена, конгам
оптыктышо-влак деке намиен кодем.
Кутырен келшымышт семынак, Пекыл, эше ик йӱдым мӱкшотареш эртарымеке,
кутырышко
мийыш.
— Мончаш пурымет шуэш? — йодо Федор.
— О-ой, пеш кугу тау тылат, Вӧдыр йолташ, — йывыртен кутыралтыш Пекыл да
ӱмбал
вургемжым кудашаш тӱҥале.
Тидын годым пӧрт омса почылто, тушто Наташа койо.
— А-а, Петр толын! — малдале озавате. — Мо тиде те посна илаш шонен
пыштышда?
Пӧртетым, ешетым кудалтен кодышыч? Молан? — ӱдырамаш вигак шке шонымыжым
луктын
пыштыш.
— Наташа, салам лийже! А Тойкеч дене икте-весыланна шочын огынал улмаш.
Тудо
мыйым ик ганат йӧратен огыл, а мый садак йӧратыктем, шоненам. Тидым ышташ
ок лий
улмаш. Тудо первый таҥжымак чоныштыжо ашнен. Йочана-влак шочыч гынат,
тудымак
шонен илен. Ынде тудлан эрыкым пуэнам, тек шке шонымыж семын ила. Ну, сита
тидын
нерген, мый мончашке кайышым. Наташа, мончалан ончылгоч таум ойлем.
Шукертсек
мушкылтын омыл...
— Айда кае веле. Фндор, "Ынде сита, сита!" манын васарымешкыже шокшо выньык
дене
почкалтаре. Колат вет, шукертсек мушкылтын омыл, манеш. Туге почкалтаре,
чыла
орадыжым кожен лук, акылжым гына кодо. Колат, Петр, монча гыч ушан-акылан
гына
пӧртыл, — руш вате шке шонымыжымак ойла.
Эрлашыжым эрдене эрак Федор коҥгазым ватыжын шольыж деке вӱден наҥгайыш.
— Ну, Таня, Максим, мый тыланда коҥга оптышым кондышым, — пӧртышкӧ пурыш
веле,
Пекылын йолташыже увертарыш.
— Пеш сай, ме тыгай пашачым куанен вучена, — Максим веселан кутыралтыш.
— А тый, Таня, тудын дене марла мутланен кертат, — пашачым кондышет
ӱдырамашлан
лӱмын каласыш.
Чатка кап-кылан, мотор-мотор чуриян вате Пекылым канде шинчаж дене
шымленрак ончалят, шке шонымыжым луктын каласыш:
— Моло ончылно рушла мутланена.
Тиде ӱдырамашын чурийыштыже Пекыл ала-можым Салемалан келшышым ужо да
шукертак
вашлиймашыже ушышкыжо тольо: Салеман чевер чурийже кугу йӧратымашым
шочыктен
ыле. "Да, мыйын илышыштем Салема кугу кышам коден. Моло нигӧ тудын семын
чонемым
вургыжтарен кертын огыл. Ульянам тудын семынак моктымем шкемым ондалаш гына
шонен луктынам улмаш..." — Пекыл семынже шоналтышат, эше ик гана Таням
шымлен ончале, а тудо еҥ ӱмбаке вожылде шинчам пашкарташ тоштшо пӧръеҥым
шыдын ончале да
чурийжым ӧрдыжкӧ кораҥдыш. "Ну, мыйыжат, узо койышемым шканем келшыше
ӱдырамашлан шижтарашак вашкем..." — коҥгазе шкенжым шке вурсалтыш.
— Ну, тугеже пашам ышташ толшо-влакым пукшена-йӱктена да коҥганам пужаш
пижына,
— Таня, тыште мый оза улам, мыйын мутемым колыштыда, маншыла, шинчаж дене
чылаштымат ончал савырныш да, ӱстембалым ӱштын, тушко кочкышым нумалаш
тӱҥале. —
Ӱмбал вургемдам кудашса да ӱстелкоклашке пурен шичса.
Пекыл тунамак пинчакшым кудаше да ӱстел воктек шинче, ончыкшо шӱр теркем
шупшыльо, кочкаш тӱҥале. Танян марийже ден Федорат тыгак ыштышт.
Кочкын лектыч веле, Таня коҥгам рончаш кӱштыш. Мом кузе ыштышаш нерген
ойла,
шкенжын кидше модеш веле, тичмаш кермычым ик велышке пышта, пудыргышым окна
гыч
кудывечышке кудалта. "Чолга ӱдырамаш, шке оза улмыжым вигак ончыкта, а
марийже
лоптрес, пеш эркын тарванылеш. Кожмак да мотор ӱдырамаш тиде йогырак
пӧръеҥыште
мом муын? Адакшым шке калыкше гычат огыл. Очыни, тиде рушын мут колыштшан
улмыжо
да шкенжым порын, лыжган кучымыжо марий ӱдырым шкеж век савыраш
полшеныт..." Мо
эскера тиде суртышко первый гана толшо пӧръеҥ, Максим ватыжлан ик тореш
мутымат
ыш каласе, эре "ладно", "согласен с тобой, Танечка", "хорошо" шомаклам гына
ойлыштеш. Пекыл шкенжым кидышкыже налаш тырша, но шинчажым Таня деч
кораҥден ок
керт, ончалтышыже эреак кум пӧръеҥ кокласе шкет ӱдырамаш ӱмбалан чарналта.
Коҥгам рончен пытарымек, Пекыл кудывече гыч у кермычым нумалаш пиже. Таня
курскажым мӧҥгыжӧ покташ тӱҥале.
— Курскай, шкендан денат пашада шуко, тый пӧртыл, ме тыште ситена, — мане
тудлан.
Федор кайымеке, паша шукеме. Шкенжым сай велым ончыкташ тыршыше пӧръеҥлан
тиде
келшыш веле, ешаралтше сомылым Пекыл шке ӱмбакше нале, кудывече гыч у
кермычым
писынрак нумалаш тӱҥале. Максим вич-куд кермыч дене нумалеш гын, Пекыл
иканаште
шым-кандашым налеш да пеш вашкен ошкылеш. Мӧҥгеш пӧртылмыж годым пӧртӧнчыл
тошкалтыш гыч йыле вола да кермычым кидышкыже оптат, куржын колтышашла
ошкылеш.
— Ну, коҥга олмыдам тоштыжымак кодена але ончычсыж гайымак оптена? — Пекыл
Максимым огыл, а Таням ончале.
— Тугайымак оптена, тугайымак, — шке шонымыжым каласыш ӱдырамаш, вара веле
кугызажым ончале да йодылдыш: — Тый мом манат? Ожнысо коҥгана гайымак
оптыктена вет,
Максим?
— Тылат могай келша, тугайым, — лыжган вашештыш тудыжо.
— Кудыда мылам кермычым пуэдаш тӱҥалеш? — Пекыл содор йодо да икымше
нергешке
кермычым опташ пиже.
Таня нимом ыш вашеште, Пекыл велышке савырныш да кермычым пуэдаш тӱҥале.
Максим
ончычсыж семынак пӧртӧнчыкӧ лекте, кермыч ора деке ошкыльо. Чонжылан эше
шаҥгак
келшыше ӱдырамаш дене пырля ышташ тӱҥалмылан куанен, Пекыл пашалан эшеат
талынрак пиже. Воктенже шинчыше ведрам руалтыш да шунлан писын ошкыльо.
Корнышто Максимым эртен каен, коҥга олмышко ведражым нумал кондыш, кермычеш
шуным содор гына
йыгалтен, тудым верышкыже пыштыш. Танят пеш писын вес кермычым шуялтыш,
Пекыл,
тудым налшыжла, ӱдырамашын кидешыже шке кидшым логалтыш. Тыге икымше гана
кидышт
ваш тӱкныш. Пекыл кокымшо ганат шке кидшым тудынеш логалтыш, вара эше,
эше...
Кажне ганат тидын годым Танян шинчашкыже тура ончалаш тырша, а ӱдырамаш
ончалтышыжым эре ӧрдыжкӧ кораҥда, пӧръеҥым уждымыла коеш.
Кечывал лишан ӱдырамашын кап-кылже эркынрак тарванылаш тӱҥале. Таня, векат,
ноен. Пекылат нойымым шиже, но кузе-гынат ынеж чакне, ончычсыж деч писынрак
опташ
тырша. Таня тудлан кермычым жапыштыже пуаш тырша. "Йӧра, изишак каналташыже
жапым пуэм, — шоналтыш Пекыл. — Ала тидын дене тудым шке векем савырем..."
Ик тат гыч Пекыл йӱкшым кугемден кычкырале: "Отбой! Канаш!" Тидын годымак
шинчажым Танян чурийышке виктыш, тушто ӱдырамашын тауштыме ончалтышыжым
ужнеже. Но
нимом тыгайым ыш тогдае. "Тыйын тауштымо ончалтышетым кузе ужман вара? —
Пекыл
ӧрын шоналтыш. — Ала тыге?" — манят, йӧршын весе нерген мутым лукто:
— Ме Вӧдыр курскат дене пеш сай йолташ улына. Кызыт тудо мылам чотак полша.
Курскатлан тауштен, мый тудын лишыл еҥже-влаклан пашамат ярак ыштем,
тыландат теве
коҥгам нимогай окса деч посна оптен пуэм.
Ӱдырамаш тудым ӧрын ончале да вигак руале:
— Мо тиде, те мемнам йорлылан шотледа мо? Мыйын гын яралан ыштыктымем ок
шу. Тиде мылам ок келше.
Пекылын ушыштыжо вес шонымаш шочо: "Теве тудо могай! Изишланат шкеж деке
чакемаш
ок пу..."
— Таня, мый тиде тыланда верч огыл, а поро чонан курскат верч тыланда
коҥгам
ярак оптен пуынем, — ӱдырамашын шинчашкыже порын ончен кутыралтыш Тӧлдӧ
марий. —
Адакшым тыят марий улат, мыят марий. Молан ме икте-весыланна порым ыштышаш
огынал? Илышна ончылно, мыланна эше ала-момат ужаш ок перне. Кызыт мый
тылат, вес
гана ала тый мылам могай-гынат сай пашам ыштет... — шканже келшыше ӱдырамаш-
влак
деке чакемаш тунемше пӧръеҥ Танян чонышко корным кычалеш.
Изишак каналтымеке, пашам умбакыже шуйышт. Тыгак пеш талын ыштен, кечывалат
лишеме. Таня кочкышым ямдылаш кайыш, тудым марийже вашталтыш. Ынде паша
вигак эркышныш.
Озавате пеш тамле кочкышым ямдылен, марийже ден пашаеҥжым шукнен-шунен
пукшыш.
Иктаж вич шагат каслан Максим пашам ыштымыжым чарныш да йӱд сменышке
куралаш каяш ямдылалташ тӱҥале.
— Когыньдам коден каяш перна, уржам ӱдышаш такырым савырена, — мане Максим
коҥгазылан.
— Тракторын озаже улат гын, куралаш кайыде от керт, — Максимым тыге ойлен
ужатышат, Пекыл Танян ӱмбаке мыльгыжше пийын гай ончалтышым виктыш. А тудо,
тыгай
шинчаончалтыш вашеш теве-теве ырлалтен колтышаш гай койын, черетан кермычым
коҥгазын кидышкыже шуялтыш.
"Мариет кайымеке, ала вашталтат, порештат, шоненам ыле, а тый шаҥгысет
семынак
шыдын ончет, — Пекылын вуйыштыжо ӧпке шочо. — Кап-кылет тугай спайле,
чуриет мотор. Ончалам да чонем ыра. Тыгежак ит сыре, кумылемым нӧлталаш
полшо, лыжга ончалтышетым пӧлекле".
Коктын кодмекышт, ӱдырамашлан куштылгым ышташ тыршен, Пекыл кермычым
коҥгашке
олян опташ тӱҥале.
— Садак таче она пытаре, ит вашке, эркынрак шогылт, — Таням лыжган ончалын,
Пекыл порын пелештыш. — Мо ончем-эскерем тыйым, пеш чулым улат, вышт-вушт
веле
тарванылат. Мариет дене таҥастараш гын, ур ден лоптрес маска гаяк улыда.
Тыгай
чулым марий ӱдыр улмет ӱмбач кузе тиде путырак мыжык руш эргын ватыже лияш
келшышыч?
— Мыйын Максимемым ит логал! Тиде тыйын пашат огыл. Кӱлеш-оккӱлыш неретым
ит
шӱш! Максимем марте шуаш тылат эше шӱдӧ гана мушкылт эрнаш кӱлеш. Первый
ончалтышетак йырнык чонан улметым рашемдыш.
— Вуеш ит нал, ит сыре. Мый тыланда сай деч сай коҥгам опташ тыршем... Но
пашана
эрлалан кодеш...
— Кодеш, кодеш, — сурт озавате кукшын вашештыш. — Теве мый сурт сомылкам
ышташ
тӱҥалам. Кӱтӱат толеш, комбемат поктен кондыман. Эше йоча-влакым налын
кондаш
ковашт деке кайыман...
— Тый шке сомылкатым ыштыл айда, а мый волгыдо годым тыштак лиям, — поро
йӱк дене ойлалын, Пекыл Танян пуымо кермычлан кидшым шуйыш, но кермычым ыш
нал, ӱдырамашын кидшым кынервуйжо деч ӱлычран кучыш. Тидлан Таня Пекылын
шинчашкыже пӱсӧ
ончалтышым виктыш, кидшым шкеж век шупшыльо, а Пекыл тудым чотрак веле
кормыжтыш. Кок пар шинча вашлийыч. Пекыл ӱдырамашынышке путырак шыман,
ныжылгын, ала-мом вучышыла онча, тӱрвыжым, эркын тарватылын, лыжган кутыра:
— Тыгежак ит ончо, порын, ныжылгын вашеште мыйын ончалтышемлан. Мый вет
тыланда
пеш сай коҥгам ыштынем...
— Кызытак кидетым мучыштаре! Уке гын, чурийышкет кермыч чоҥешта!
Тидым колын, Пекыл Таням шкеж дек шупшыльо да вес кидшым тудын оҥышкыжо
виктыш.
А сурт озавате трук шке кидшым уло кертмыжын шупшыльо. Вучыдымын Пекыл
ончыко
тайналте, йолжо кӱвароҥасе кермыч ораш керылте, да коҥгазе шӱртньыш, уло
капше
дене шӧрын шуйнен возо. Тидын годым тудын вуйышкыжо Танян кидысе кермыч
тӱкныш.
— На теве тылат, узо пий, кутан пазар! Мо толынат, яжар шинчатым ӱмбачем от
кораҥде! Теве тылат эше! Эше! — моткоч чот сырыше Таня кермычше дене
Пекылын вуйжым поче-поче перкала. А тудыжо ок пелеште, кермыч ора ӱмбалне
шыпак кия. Ынде
веле Таня лӱдын колтыш: "Умшажымат ок почыс... Ушыжо кайымешкак ыжым кыре
дыр?".
Содор лап лийын, шинчажым ончале, а тудо петырналтын. "Бай, огешат ончыс!
Ала
пуштымак?!" — уло капше чытырналт колтыш да кок кидше денат Пекылым пулышыж
гыч
кучен нӧлташ пиже. А Пекыл тугак йӱкым ок пу. Таня тудын умшаж декек
пылышыжым
лишемдыш. "Шӱла, тугеже чонжо уло", — ӱдырамаш пыртак лыпланыш. Таня, уло
вийжым
пыштен, аҥыртарыме еҥжым кӱшкӧ нӧлтале, йолжо ӱмбаке шогалтыш, но кидшым ыш
колто. Тидын годым пӧръеҥ помыжалтме гай лие да капшым вийныктарыш. рыҥ
шогале.
— О-ох, — йӱкым лукто тудо. — Тиде мо лийым? — ик тат шоналтышат, кузежым-
можым
шарналтыш. — Ой, Таня, патыр улат улмаш! Ушемак нальыч кермычет дене... Ну
и ну!
А вет тыге пуштынат кертат... Пиалан улам улмаш, кидет виянжак огыл, изишак

аҥыртаренат гына.
Таня шижеш: тидлан макым пуыман огыл, торжа лийман.
— Вес гана кидетлан волям от пу, кушко ок кӱл, тушко от шуйкале. Теве
кызытак
Федор курскаммыт деке куржам да моктымо коҥгазыштын мом толашымыж нерген
шканжат, акамланат каласкален пуэм.
Тидым колын, Пекыл вигак ылыже, содор кутыраш пиже:
— Таня, нигушко ит кошт. Мо тыште кызыт лие, тудын нерген нигӧ ынже пале,
тек
тый денет мыйын коклаш гына кодшо. — А шке семынже тудо шона: "Вӧдыр мылам
тугай
порым ыштыш, пукшыш-йӱктыш, вакшышешыже пыштен малтыш, теве ынде тудлан
кӧрак
тиде пашам ыштем. А мыйже, ораде, тудын ватыжын шешкыжымак ниялткалаш, вате
олмеш ужаш тоштым. Нуно тидым пален налыт гын, мыйын нергенем мом шонаш
тӱҥалыт?
Мыйже узо койышем деч утлен ом керт, кажне чесле вате чонемым ылыжта, узо
пийышке савырнем. Таня тыгай тале, лӱддымӧ манын шонен омыл. Лоптрес
марийжым ок
йӧрате, тудлан марлан лекмыжлан ӧкына, шонышым. Да, ойлен пуа гын Вӧдыр ден
ватыжлан, мылам кушко-гынат куржаш перна. Уке, уке, тидлан ойлаш эрыкым
пуыман
огыл, тачак, мо тачак — кызытак — умшажым петырыман!"
— Таня шӱжар, — путырак лыжган кутыраш тӧча Пекыл, — мый йоҥылыш лийынам,
тыйын
ончылнет кугу титакан улам. Кудалте титакемым. Сӧрвален йодам: мо мемнан
коклаште лийын, ны Вӧдырлан, ны тудын ватыжылан ит ойло. Тидлан мом йодат,
тудым пуэм.
Кӱлеш гын, оксам пуэм.
— А-а, ынде сӧрвалышын коят! А кидетлан эрыкыш колтымет деч ончыч шоналташ
ок
лий ыле мо? Але марте мый декем иктат тыге пижын огыл. А тый, вожылдымо,
тоштыч!
Марием улмо ӱмбач мый тыйын йымакет возам ыле шонышыч мо? Кай, йырнык!
Максимем
деч моло мылам нигӧ ок кӱл.
Колыштеш Пекыл чыла тидым да икте нерген гына шона: "Кузе тиде ватын
умшажым петыраш?.." Пекыл ишкыште кечыше пинчакше деке мийыш, кӱсенже гыч
окса калтам лукто, тудым кок велышке почо да кагаз оксам луктедаш тӱҥале.
— Таня, на кучо, — шагал огыл ластыкым шуялтыш ӱдырамашлан, — уло чон дене
пуэм.
Мый йорло омыл, оксам шуко. Тек чылажат мемнан коклаш гына кодшо, иктыланат
ит
ойло. Кучо, Таня.
Таня шеҥгеке чакналтыш да кутыраш тӱҥале:
— Итат шуйкале. Мылам тыйын оксат ок кӱл. Тый мыйын нергенем пеш удам
шонышыч:
пуйто шкет гаяк яришка улам да ватет олмеш шуйнен возам. Эше Максимемым
удашке
лукнет. Оксат огыл, тыйын оптымо коҥгатат мылам ок кӱл, шинчам ынже уж
тыйын пашатым. Кызытак пужаш тӱҥал. Тый огыл гын, шке пужем. Эрлак пошкудо
ял гыч вес
мастарым ӱжын кондем да тудлан оптыктем. Пужо! А мый кызытак акам ден
курскам
деке каем да тыйын могай улмет нерген ойлен пуэм...
— Таня, колышт...
— Сита! Итат йод, итат сӧрвале! Шерым темышыч! Лек пӧртем гыч! Лек!
Тиде ватым чактарен, шке мутшым колыштарен кертдымыжым умылышат, Пекыл
умбакыже
кузе лийшаш нерген шонаш тӱҥале. "Пуштын веле тиде ӱдырамашын умшажым
петыраш
лиеш... А вет мый тидым ыштен кертам... Нигӧн ончылно мутым ом кучо. Пуштам
да
кушко шонем, тушко каем. Торашке-торашке... Мыйым тушто нигӧ ок пале.
Эрыкыште
илаш тӱҥалам..."
— Таня, шуко сӧрвалышым. Тый от колышт. Ынде теве колышт, мом мый кызытак
тый
денет ыштен кертам. Мый шылше улам. Эше ик гана каласем: шылше! Мылам
нимогай
закон уке! Мом шонем, тудым ыштен кертам. Мутемым колыштдымо-влакым мый
пуштынат
кертам! Тыйым гына огыл, мыйын йодмемым шуктыдыметлан мариетымат пуштам.
Теве
тыйым вес тӱняшке ужатем да кызытак пасушко, куралмашкыже, каем да тудымат
почешет колтем. Ынде мыйын кӧ улмем да мом ыштен кертмем умылышыч?
Чыла тидым колын, Таня уло капшыге чытырналт колтыш, шке ончылныжо шогышо
шучко
еҥым лӱдын ончале, пиктежалтмыла лие. А Пекыл тидын годым ӧрт лекшаш гай
лийын
шогалше ӱдырамаш ӱмбаке шучко ончалтышым виктыш да тудын велке ик-кок
ошкылым
ыштыш. Таня шеҥгеке чакналтыш да пырдыжеш туп тӱкныш, уло кертмыжын
кычкырале:
— А-а-а! Караул! Пол...
Тидын годым Пекыл пеш писын пурла кидшым кӱшкӧ нӧлтале, а тушто кошар
мучашан
кӱзӧ!
— Шып! Умшатым ит поч! Ужамат, умылышыч, тылат чыла рашеме. Ынде кажне
мутетым
ушышкет пыште: ӱмбакет кӱзаш, узо койышым ончыкташ тӧчымем нерген иктыланат
ик
мутымат ит ойло. Ны акатлан, ны курскатлан. Тидым ышташ шонем гын,
каласымем веле колат — ончыланем шуйнен возат. Ваштарешем ик мутымат от
пелеште. Ик мутымат!
Уке гын, вес тӱняшке кает. Теве тидым ужат?! — Пекыл Таня деке кӱзым шуыш.
— Тый
мылам пеш шуко уда мутым ойлышыч. Ну, ончал шинчашкем!
Таня тугак шога, вуйжым кумык сакен. Пекыл тудын оҥылаш йымакше кӱзым
тушкалтыш.
— Ну, ончо! Шинчашкем ончо! — шучкын ойла тудо.
Таня вуйжым нӧлтале. Пекыл тудын деке лишке-лишке чакеме, оҥжым ӱдырамашын
оҥышкыжо тӱкыш. Тӱрвыжым тудын тӱрвыж деке лишемдыш, кидшым чызе ӱмбакше
пыштыш, вес
кидше дене йолашыжым ӱлыкӧ волтыш.
— Ну, иктаж-мом каласе, йӱкым лук. Кӧ мый улам? Йырнык? Шып шогет? Нимом от
пелеште? Курскатлан таум ойло. Вӧдырлан. Тудо мылам порым шуко ыштыш. Тыйым
вес
тӱняшке ужатем гын, тудат ойгыра. А мый тудлан эре порым, сайым гына
ыштышаш
улам. Вӧдырлан кӧра тыйын илышетым кодем, молетымат ом логал. Но тидлан тый
кызытак мылам мутым пуэт: мом мый тый денет ышташ тӧчышым, тидын нерген
нигӧланат
нимом ом ойло, манын каласе. Ну, вучем товатлыметым.
— Нигӧлан нимом ом ойло, — Таня шып пелештыш.
— Коҥгам пужет? Вес мастарым ӱжат?
— Огым...
— Коҥганам умбакыже оптена?
— Оптена.
— Тугеже кермычым пуэдаш тӱҥал, пашанам умбакыже шуена.
Таня, тоштын-тоштдерак, кидышкыже кермычым нале, тудым шке верышкыже миен
шогалше Пекыллан шуялтыш.
— Мыйын ӱмбакем лӱдын ит ончо, шаҥгысет гаяк кумылын шогылт, веселан ончо.
Иктым
каласемак: але марте ик ӱдырамашат мылам отказен огыл. Тый гына тореш
лийыч,
эсогыл аҥыргымешкем кермыч дене поҥдыльыч. Мый тидлан ом ӧпкеле, тыят ит
сыре, —
Пекыл чонжым почо. — Да, тый гает ӱдырамаш-влакат улыт улмаш. Такшым тиде
сай.
Мариетым шотышко налаш гын... Тый тудым чынжымак йӧратет...
Таня шаҥге ойлымо кас сомылкаж нергенат мондыш, Пекыллан кермыч почеш
кермычым
пуэда. Пырля ыштыме паша нунын коклам пуйто тӧрлыш.
Кудывечышке пурымо капка рышт-рошт шоктен почылто. Шкеж деч ончыч
кудывечышке
уныкаже-влакым колтышат, нунын почешышт коваштат пурыш, шыдынрак кутыраш
тӱҥале:
— Мо тиде, Таня, таче ньогат-влакым налаш ыжыч мие? Пашада путырак шыгыр
мо? Теве комбет-влакат капка ончыкет шкак толыныт, озаштым вучат. А тудо
нуным огешат
уж, огешат кол, мастарже деч торлымыжат ок шу ала-мо, эре кермычым гына
пуэдынеже, витне...
Тидын годым икшыве-влак пӧртышкӧ пурышт да авашт деке куржын мийышт,
ончыкыжо
керылтыч. Таня нунын деке лап лие, иктыжым ӧндале, шупшале да вучыдымын
шорташ
тӱҥале. Шинчавӱдшым ӱштдеак, весыжым кидышкыже нале, шупшал-шупшал колтыш,
шортынак, коҥга деч торлыш.
— Йӧра, ынде ит полшо, шкак наледем кермычымат, молыжымат. Шинчалан коймо
годым
оптем, пычкемышалтмеке, курскатмыт деке каем. Эрла оптен пытарена, —
полышкалышыжын шортмыжым ужын, Пекыл ондак ӧрӧ, вара иже шоналтыш: "Тиде
вет мылам верч
шортеш. Мый нине йочам тулыкеш коден кертам ыле... Тидлан верчын, молылан
огыл
шортеш... Да, шылше лиймем дене тыгай вийым налмем нерген шкежат шоналтен
омыл
ыле. А вет уло тудо мыйын, уло!"
Коҥгазын мом ойлымыжым колыштде, мутшым умылыде, Таня тудын ӱмбакше
шаҥгысыж семынак лӱдын, уло капше дене чытырналтын ончале да содор йочаже-
влакын ковашт деке ошкыльо.

Коло нылымше глава
Таче Шумат Эрбылатович моло годсыж деч ончыч кынелят, тывеч-тувеч гына
кочкылдале да вургемжым чияш тӱҥале.
— Мо пеш эр кает? — йодо Сакетъямалже.
— Таче мемнан колхозышко кугу уна толеш. Теҥгече сельсовет гыч Орспаев деке
звонитлышым. Председательлан ышташ тӱҥалмем годсекак толаш сӧра, но эре шуя
да шуя,
Маньым: "Толаш шонымыдам калыкланат ойленам. Чылан вучат. Эрла толын
кертыда
гын, пеш сай ыле. Колхозна уржа-сорлам тӱҥалеш. Тидын лӱмеш эрла эрдене
митингым
эртараш палемденна. Мемнан тиде кажне ийынат эртаралтеш. Чыла колхозникна
лӱм
дене ӱжам..." — "Эрла, манат? Шке сӧрымем эре шуем да шуем — саят огыл.
Тугеже
эрла тендан дене лиям", — мане. Одо курык мартерак вашлияш лекнем. Кодшо
бюро
заседанийыштышт мыйым чот арален нале. Чонемак шкеж век савырыш... — манят,
Шумат омса велке тарваныш. Кенета чарналтен, Сакетъямалжылан пелештыш: —
Кочкаш
иктаж-мом шотанракым ямдыле.
А тудыжо кенета тургыжланен кодо:
— Шке ойло, тыгай кугу тӧралан мом тугайым шотаным ямдылаш? Шӱрым шолтем,
муным
жаритлем, ӱйым, киярым луктам. Эше чайым йӱктем.
— Ну вот, йодметат ок кӱл ыле, шкак чыла ойлен пуышыч. Тый вет мыйын
тыгайлан
молодец улат, — Шумат ватыжым мокталтен шыргыжале да пӧрт гыч лектын
ошкыльо.
Капка гыч лектат, Эрбылат Одыуремышкыла корным кучыш. Тиде урем дене кушко
кайымым тудын лӱмжак палдара: кум уштыш нарырак ошкылмеке, курык йымалан
верланыше
Кугу Тогыний лӱман одо ялым ужат.
Тӧлдыбай кугыза Юпай курык йымалан Тӧлдӧ ялым шочыктен гын, кум уштыш наре
торасе Юзо курык воктен одо калыкын чолга эргыже Тогыний ялым негызлен.
Илен-толын,
очыни, Тогынийысе одо еш шканже у верым келыштарен да у ялым шочыктен, а
ялжылан
кӧ-гынат Изи Тогыний лӱмым пуэн. Тыге Кугу Тогыний деч кок уштыш пеланрак
вес ял
шочын.
Калык шарнымашым шергалаш гын, тӱҥалтыш жапыште одо ден марий-влак коклаште
чылажат лийын: мланде верч нуно кредалынытат, икте-весыштым пуштедымашкат
шуыныт.
Вара семын тыгай илышлан мучашым пышташ шонышо одо ден марий-влак кугыжан
власть
деч полышым йодыныт. Властьым кучышо еҥ-влак нунын деке землемерым
колтеныт. Тудын палемдыме путырак вияш межаже кызытат тунамсе тавалымаш
нерген ушештара, маныт илалшырак марий ден одо-влак.
Межам палемдыме деч вара шочшо келшымаш одо ден марий-влакым икте-весышт
деке
чотак чакемден. Тугодсек нуно татун-келшен илаш, икте-весышт деке унала
кошташ
тӱҥалыныт. Кажне марий еш одо ялыште шканже тосым муын, одо-влакат марий
пайрем
годым Тӧлдышкӧ унала коштыныт. Тыге родо калык-влакын эргышт ден ӱдырышт
сырымашлан мучашым пыштеныт, чынжымак ик тукым семын илаш тӱҥалыныт.
Шумат Одыуремысе Эргыбайын суртшо турашке шуат, колхозлан почмо первый
ийлаште
тиде суртын кудывечышкыже колхоз амбар гыч Йошкар обоз дене иканаште латкок
орва
шурным кондымым шарналтыш. Тынар киндым опташ Эргыбайын верже лийын огыл,
да
улазе-влак чыла пырчыштым вигак кудывечеш ястарен коденыт. Кресаньык-влакым
колхозышко пураш кӧныктараш шонен, тӱҥалтыште ик паша кечылан лу-латкок
кило дене
киндым пуэденыт. А кунам ялысе кресаньык-влак чылан гаяк колхозлашке
пуреныт,
трук "первый заповедь" шомакым шонен луктыныт...
Чыла тиде шонкалымашыже Шуматлан адак ик гана райком бюрон заседанийыштыже
Низамов ден Курамшинын тудым милиций пӧртышкӧ ужаташ тӧчымыштым шарныктыш.
"Да, Орспаев огыл гын, нуно мыйым, кугу вождьнан шомакшым шотышко от нал,
тудын мутшым
пашат дене от шукто манын титаклен, политический статья дене суд ончыко
луктын
шогалтат ыле. А Орспаев нунылан тидым ышташ ыш пу. Теве могай айдемым мый
вашлияш лектынам!" — семынже манын, Эрбылатов писынрак ошкылаш тӱҥале.
Шонымыж семынак, лач тайыл ваштареш Орспаевын машинажын нелын мӱгырен
кӱзымыж годым Эрбылатов курык вуйышто лие.
Райкомын машинаже курыкышко кӱзен шуо да чарналтыш, машинан омсаже почылто,
тушеч Орспаев лекте, писын Шумат деке лишеме, тудым шокшын ӧндале, мутым
лукто:
— Вашлияшак лектыч? Пеш кугу тау, Шумат Эрбылатович! Ну вот, мый тендан
мландыште улам. Айда шич машинашке, Тӧлдышкыда кудал колтена, калыкда дене
вашлийына.
Ончалмем, колыштмем шуэш тендан колхозникда-влакым. А вет шукертсек толнем,
нигузе жапым ом му, эре паша да паша. Ну, мо тушто тендан? — чарныде кутыра
да кутыра райкомын эн кугу еҥже.
— Таче мемнан дене уржа-сорлам тӱҥалме паша пайрем. Митингым эртарена.
Тыландат
мутым пуэна. А варажым, колхознам ончен савырнымекыда, кас велеш, уло
калыкым
клубышко погена. Тендан дене вашлиймаш эртаралтеш. Тушто тыланда волям
пуэна.
Мом шонеда, тудым ыштыза. А мемнан-влак тыланда шке йодышыштым пуэдат.
Тыгак шке
шонымыштымат луктын ойлат. Те мом каласеда? Тидлан тореш огыдал?
— Первыяк, мый тыйым уржа-сорлам тӱҥалме кечыда дене шокшын-шокшын
саламлем! Тидым тыге сайын, паша пайрем семын да мыйын ӱжын эртарымыда
мыйым пеш куандара.
Тидын нерген "Ленин корнына" гоч уло районлан увертарена. Простой калык
дене чон
почын мутланаш мый пеш йӧратем. Ну, тугеже кудалына. Шич машинашке, Шумат
Эрбылатович.
— Да, Василий Тимирьянович, иктым каласаш монденам. Первый кылтам тӱредаш
тыланда ӱшанена. Сандене йоднем: тидым ыштен кертыда? Тӱредаш пернен?
— О-о, тиде пеш сай! Мый кресаньык еш гыч улам, изиэм годымак тӱредынам!
Тӧлдӧ ялын клубшо воктене трибуным ыштыме. Ныл меҥге ӱмбалан оҥа дене изи
кудо
гайым чоҥымо. Трибунышко тошкалтыш дене кӱзыман. Тиде гана трибун пырдыжеш
сакыме йошкар пасмаш "1940 ий — уржа-сорла" манын возымо.
Машина гыч лектын шогалмек, Василий Тимирьянович, калык велышке савырнылын,
вуйжым савалтыш, шӱм турашкыже кидшым пыштен, "Пайремда дене! Пайремда
дене!" манын
саламлалте да Шумат Эрбылатович почеш тошкалтыш дене трибунышко кӱзыш.
— Шерге йолташ-влак! Тӧлдӧ калык! Вучымо кечына да вучымо унана толын шуыч!
Партий райкомын ответственный секретарьже Василий Тимрьянович мемнан уржа-
сорла
пайремышкына толын. Саламлена, йолташ-влак, шкенан шерге унанам! — мане да
Эрбылатов совым пералтыш. Тудын почеш уло калык совым рӱж кыраш тӱҥале. —
Тӧлдӧ калыкем! Тендам чыладамат уржа-сорла пайремна дене саламлем! Поро
кумыл дене ончен
куштымо шурнынам нойыде, могырда корштыде тӱредса! Идымлаште кылтам
куштылгын
кырыза. Мутым шкенан уналанна пуэм. Тӱҥалза веле, Василий Тимирьянович.
— Тендан Тӧлдӧ ялыштыда, "Первомайск" колхозышто мый пешак лийнем ыле.
Тендан
деке толаш ик гана веле огыл сӧренам. Тиде шонымем шукталтме кече таче
улмаш. Те
чылан кресаньык улыда, киндым ончен куштеда. Мыят кресаньык ешеш шочын
кушкынам.
Сандене шкендан уржа-сорлам тӱҥалме кечыда дене мый тендам поснак куанен,
пеш
йывыртен да шокшын саламлем! Нойыде ыштыза, ик пырчымат ида йомдаре! Поро
чон
дене, весела кумыл дене, икте-весыланда полшен, татун-келшен ыштыза! Шочмо
элна
ончылно шкендан кинде порысдам сайын да жапыштыже шуктыза! Кастене ме эше
вашлийына. Мый тендан дене чон почын мутланынем. Шке шонымыдам тура, лӱдде
ойлыза,
ида ӧр, ида вожыл! Мый пӱтынек тендан улам. Йодышда-влакым куанен вучем.
Чон почын да тура ойлымыдам колнем. Кызытеш мыйын чыла. Кастене вашлиймынам
куанен да
чон вургыж вучем.
— Тӱредше вате-влак кокла гыч кӧ шке шонымыжм ойлынеже? — Эрбылатов йодо. —
Молан мый ӱдырамаш-влакым ойлаш лукнем? Теве молан: уржа-сорлаште эн неле,
эн кугу
пашаже нунын вачышке возеш.
Вате-влак коклаште кожганальыч. Я иктым, я весым ончыко лукнешт. Теве
Сакева
лекте да кутыраш тӱҥале:
— Мый тышеч гына каласем, трибунышкыда ом кӱзӧ. Ушешем шочшо чыла
шонымашемак
кызыт ом поч, каслан кодем. А кызытеш шке гаемак вате-влаклан теве мом
каласынем: мыланна тений ончен куштымо киндынам поген налмаште шкенан кузе
кертмынам
тӱрыс ончыктыман. Кугу Юмо деч полышым йодса, шке ушыштыда тудым эреак
кучыза.
Патыр вийым ончыктен тыршыза! — манын, мутшым кошартыш да Сакева вате-влак
коклашке пурен йомо.
— А ынде, пагалымем-влак, чылан пасушко каена. Тиде гана первый кылтам
тӱредаш
шкенан унана Орспаев йолташлан ӱшанена, шонем. Тиде оем дене келешда? —
Шумат
Эрбылатович калык деч йодо. — Мый гын тидын верч совым пералтем.
Тудын почеш чылан совыштым кыраш тӱҥальыч.
Тыгутлаште Сакетъямал трибуна гыч тошкалтыш дене волышо Орспаев деке чакеме
да
тудлан сорлам шуялтыш.
— Мемнан уржа-сорланам тӱҥалашда мый тыланда шке сорламым пуынем, —
воштылал каласыш председатель вате.
— Кугу тау, шӱжар, — малдыш райком гыч толшо уна. — Вуеш ида нал, теве
лӱмдам ом
пале. Кӧ лийыда вара? — йодо Орспаев.
— Мыйын пелашем, Василий Тимирьянович, — воштылал пелештыш Эрбылатов. —
Лӱмжӧ
Сакетъямал, Киябак гыч Апукын ӱдыржӧ.
— Э-э, тугеже ме палымат улына, Сакетъямал шӱжар. Шке жапыштыже мый тендан
дене
лийынамат, Апук чӱчӱ дене шагал огыл ойласенна. Да, пеш чаманем ачатым.
Кузе марий-влак ойлат, вес тӱняшке каен колтен Апук чӱчӱна, — кӱчыкын
кутыралтышат, Орспаев кидышкыже сорлам нале да пасушко кайыше калык почеш
ошкыльо.
— Шумат Эрбылатович, митингыште ойлышо ӱдырамаш кастене ойлаш тӱҥалшашыж
нерген
кызытак увертарыш. Такшым шот дене кутырыш. Могайрак айдеме тудо?
— Пеш шотан ӱдырамаш, ик вереат лӱдын-вожыл ок шого. Лӱмжӧ Сакева. Тудо
огыл
гын, мый ала председатель омат лий ыле... — Шумат шкеж воктене ошкылшо
Сакетъямалжым шыргыжал ончале.
— А мый тудлан председательым ышташ ойым пуымыжлан кузе сыренам ыле... —
чонжым
почо тудыжо.
— Кызытат йӱкшен шуын отыл мо? — мыскара йӧре йодеш Орспаев.
— Ынде йӱкшенам. Ужам: Шуматым калык пагала, мутшым колыштеш. Тудын пашаже
ончычсо председатель-влакын деч сайынрак кая, — Сакетъямал марийже велке
ончен ойла.
— Колат, Шумат Эрбылатович, ватет тыйым кузе мокта!
— Тыге моктымыжым первый гана колам. Адак тендан ончылнак мокташ тоштеш...
Тыгеже мый эшеат чотрак тыршаш тӱҥалам, — Шумат воштылале.
— Да, ватын моктымыжо южо пӧръеҥым чотак куандара, — райком вуй шке
шонымыжым
ойла.
Одыурем капкам лектычат, уржа пасу тӱреш погынен шогалше ӱдырамаш-влак дек
лишемыч да Василий Тимирьянович кок пӧръеҥ деке чакеме.
— Йоҥылыш ом лий, шонем, — малден Айтуклан кидым шуялтыш. — Бригадир улыда
вет?
— Чыным ойледа, — малдыш тудыжо. — Воктенем — Элтыбай, а мыйым Айтук
малдат.
Орспаев Элтыбайланат кидшым шуялтыш.
— Тендам вучена, — мане тудыжо. — Теве Айтук йолташын пасуштыжо тыланда
первый
кылтам тӱредыктынена.
— Да-да, Элтыбай чыным ойла. Теве тыште тӱредаш тӱҥал кертыда, — Айтук
унаеҥ деке чакеме, тудын кудашме пинчакшым кидышкыже нале. Коктын аҥа
тӱрышкӧ миен шогальыч.
— Тӧлдӧ калыкын уржа-сорла пашаже тений поснак куштылгын ышталтше, иктынат
могыржо ынже коршто, шурно лектышда поян лийже, — кутыралтыш Орспаев,
калыкым йыр
савырнен ончале да шола кидше дене уржам кормыжтыш, пурла кидысе сорлаж
дене тудым рошт шоктыктен пӱчкӧ. Тидын дене кылта пидышым ыштышат, мланде
ӱмбалан шуен
пыштыш. Тӱредме уржам пидыш ӱмбаке торешла оптыш. Ситарышат, первый кылтам
пиде
да вуйжо ӱмбаке нӧлталын кычкырале:
— Тӧлдӧ ял вате-влак! Теве ынде теат тӱредаш тӱҥалза! Мыйын кидемат
куштылго,
могыремат ок коршто. Тений теат мый гаемак куштылгын да кап-кылда корштыде
тӱредыда. Эше авамак мылам тыге ойла да кажне у пашамат мылам тӱҥалыкта
ыле, — веселан, чон почын кутыралтыш Василий Тимирьянович. Тудо, тӱредме
кылтажым нумалын,
Эрбылатов деке лишеме.
— Вате-влак, пашадам тӱҥалза веле, чылажат сайын, куштылгын ышталтше! —
"Первомайск" колхоз вуйлатыше йӱкшым кугемден кычкырале.
Вате-влак касалыкым налыт. Уржам пӱчмӧ йӱк шорт да шорт веле шокташ тӱҥале.
Шыже
марте кӱрылтде шуйнышаш пашан семже, кумылым нӧлтен, ончыклык ток илышым
сӧрен,
торашке шергылтеш.
— Василий Тимирьянович, — шыпрак йӱкым лукто Шумат, — таче мый моло годсо
деч
эррак кынелынам. Теат тыгак тарваненда. Сандене ме эрдене кӱлынак кочкын
огынал.
Мый кызыт мемнан деке каяш да мом гынат кочкын лекташ кӱлеш, шонем. Сакет,
мый
тушто шотым муын кертам чай?
— Кертат, — вашештыш пелашыже, вара Орспаевым ончале. — Айда кочса.
Теммешкыда
кочкын кайыза Тӧлдӧ ялын йӧрваржым. Эше кунам толыда мемнан деке? Унала
ӱжыныт
гын, тек пукшышт-йӱктышт. Пешак кӱлам гын, миенат кертам, — Сакетъямал
кумыл
нӧлтын кутыралтыш.
— От кӱл. Мыланна верчын паша пайрем гыч тыйым она кораҥде. Кунам-кунам, а
таче
тыште председательын ватыже обязательно лийшаш, — унаеҥ шыргыжал ойла.
— Кеч первый кечылаште изишак тӱред кодам, шонем, — Сакетъямалат шке
шонымыжым
почеш. — Такшым мый ий еда идымыште шурным пуалтем, коштем, казнашке колташ
ямдылена. А кызыт эше пырчышт уке, сандене тӱреднем.
— Пеш сай, пеш сай. Тӱредаш тӱҥалме первый кечылаште пайремыште улмо гаяк
чучеш,
— Орспаев рвезыж годсым шарнен ойла.
— Ну, Василий Тимирьянович, кудалына, — Эрбылатов мане да машинашке пурен
шинче.
— Варажым мый тыланда каналташ жапым ом пу, колхозна мучко кондыштам.
Мӱшкырыштым темен лектычат, райком гыч толшо уна "Первомайск" колхозым кузе
гына
коштын ыш савырне! Школышто биологийым туныктышо Елена Ивановнан вуйлатыме
почеш
олма садлан вынемлам кӱнчышӧ тунемше-влак деч тӱҥалын, конный дворышто
имньым
кычкыме ӱзгарым олмыктышо шоҥго кугыза да кинде амбарыште мешакым
тумыштылшо
шоҥго кува-влак мартеш чон почын кутырыш. Шагал огыл жапым эртарыш
правлений
ден музей пӧртым чоҥышо плотник-влак дене.
Уло ялым, пашам ыштыше чыла еҥ дек коштын савырнымеке, кас велеш Шумат
Эрбылатович унажым клубыш кондыш. Таче кеч уржа-сорла тӱҥалме кече гынат,
пашам ондакрак
чарнаш лийыныт. Палемдыме жаплан калык клубыш погыныш.
Эрбылатов ден Орспаев вигак сценышке кӱзышт да ӱстел коклаш верланышт.
— Йолташ-влак, тӱҥалына. Мутым райкомын ответственный секретарьже Василий
Тимирьяновичлан пуэм, — увертарыш председатель.
— Мый тыланда эрденак тыге каласенам ыле: тӱҥалтышлан шке изишак ойлалам,
варажым тендан йодышланда вашештем да ойлымыдам колыштам, — манын
рашемдышат, Орспаев колхоз мучко коштшыжла, шканже мо келшыме ден
келшыдымым палемдыш. Тунемше-влакын олма садым шындаш пижмыштым мокталтыш.
Елена Ивановна нерген поро мутым
ойлыш. Колхоз правленийым да музейым чоҥымо пашам сайлан шотлен палемдыш.
Музей
чоҥымым поснак моктыш. Уржа-сорлам сайын тӱҥалмылан шотлыш.
Варажым тӱнямбал илыш нерген каласкалыш, фашист-влакын осал пашаштым почын
пуыш.
— Кызыт совет калык элнан куатшым кугемдышаш верч тырша. Теат тиде пашашке
шке
вийдам ушыш улыда, Йошкар Армийланна ток илышым ышташ тыршыза, — манын
мутшым
кошартышат, трук каласыш: — Ынде тендам колыштам.
Шке йодышыштым пуаш да мом шонымыштым ойлаш тӱҥалаш кенеташте ӧрмалген
колтыштат, ик жаплан клубышто шып-шып лие. Тидым ужын, Орспаев эше эрденак
шке ойлышашыж нерген увертарыше Сакевам ушештарыш да тудым ӱжӧ.
— Мый айдемыжак тугай улам: шке шонымем тура луктын ойлем. Те, Орспаев
йолташ,
уло районлан эн кугу тӧра улыда. Ала мыйын ойлымем тыланда огешат келше,
сырата
веле. Сандене мый тидым йоднем: удам каласем гын, те мылам ида сыре, ида
ӧпкеле.
Мыйым, пычкемыш марий ватым, чытенак колыштса. Василий шольым, теве тендан
вуйлатыме райкомым мемнан киндынам казнашке виеш оптыктен колтымыжлан чылан
вурсат.
Шуко еҥ тыге ойла: "Саде Орспаев район калык верч изишат ок ойгыро, мемнан
киндынам казнашке оптыктен колтышашым веле пала" маныт. Тидлан те мом
каласеда?
— Да, тӧлдӧ-влак деч тыгай пӱсӱ йодышым колаш шонен омыл ыле. Туге гынат,
Сакева
акай, тыйын тура ойлымет мылам келша. Калык чыным палышаш. Тиде йодышлан
кӱчыкын
тыге вашешташ лиеш: кочшо огыл, а падыштыше пала. Тидын дене чыла каласыме.
Кӧ
тудо падыштыше? Тудлан могай пашам ӱшанен пуымо? А мый лач тиде падыштыше
улам.
— Василий шольо, мый тидлан теве мом каласем: мемнан падыштышына шке
пашажым чылаж годымак тичмашнек ок ыште. Тидым умылтараш манын, мый кодшо
ийыште шкенан
колхозышто калыкланна мыняр киндым пуымым ушештарем: ик трудоденьлан улыжат
шым
шӱдӧ коло граммым гына пуэныт. Молан те тидым ужде кодда? Вет тынар кинде
дене
илен лекташ ок лий. Санденак май, июнь, июль тылзылаште Тӧлдыштӧ ятыр еш
шужен
шинчыш. Мыйын шонымаштем, падыштышын титакше тыште изи огыл. Мемнан
правленийна,
калык шуын-шудымо уржам тӱредаш лие, пеле шужышо еш-влаклан угиндым
йоҥыштен пуышт. А мемнан Шумат Эрбылатовичнам тидлан верчын тендан милиций
начальникда ден
прокурорда тюрьмашке шындаш пижыныт. Мемнан район падыштышына шке пашажым
тӱрыснек шукта гын, тиде ок лий ыле. Мыйын чыла. Кеч вурсыза, кеч-мом
ыштыза, ойлаш
сӧрымем каласкалышым.
Сакеван ойлымыж почеш Кутлуметов совым кыраш тӱҥале веле, калык тудым рӱжше

авалтыш. Тидым ужын, райком вуйлатыше чеверген кайыш.
— Да-а, Сакева акай, пеш пӱсын ойлен пуышыч. Молодец! Титакан улмем рашак
умылышым. Ончыкыжым тидым шотыш налам, — мане Орспаев.
— Мый тидым каласыде ом керт, — верже гыч Эрбылатов кынел шогале, — Василий
Тимирьянович огыл гын, мый таче тендан ончылно ом лий ыле. Тидымат шотышко
налза.
Мый гын тудлан путырак кугу таум ыштем. Нуно, Низамов ден Курамшин, мыйым
уржам
тӱредмыланна огыл, а "первый заповедь" шомакым шке семынем нунылан
умылтарен пуымемлан политический статья дене титаклаш тӧчышт. Тидым ышташ
нунылан Орспаев ыш
пу.
Ынде Сакева верже гыч кынел шогале да, кок кидшымат кӱшкӧ нӧлталын, совыжым
кыраш тӱҥале. Калык адакат совым рӱж кыраш пиже.
Чыла лыпланымеке, уло яллан ик эн шоҥго кугыза сцене дек чак толят, кок
кидше
денат тудын тӱрешыже эҥертыш. Калыклан тупынь шоген ойла:
— Орспаев йолташ, "Ида ӧр, ида лӱд, чыла йодышым пуыза" манда. Миньынат ик
йодышем уло. Пеш шуко годсек тудым тыланда пуынем. Те Эрвел Осыпым паледа,
шонем.
Такшым тудын чын фамилийже Абдуллин Осып. Мый тудын ачаже улам. Эргым
почеламутым серкала ыле. "Ленин корно" газетым лукмаште ыштыш. А варажым
тудым нимо укелан кучен наҥгайышт, калык тушман манын, тюрьмашке шындышт.
Вашке кум ий темеш,
нимогай уверже уке. Тӱҥалтыште ик-кок язужо тольо. Пеш йӧсын илем, манын
сера
ыле. Пеш аламан пукшат, пеш неле пашам ыштыктат, манеш ыле. Ала те кушто
улмыж
нерген каласен кертыда? Молан тудым шынденыт? Могай зиян пашам ыштен? Шке
шонымаштем, тудын нимогай титакше уке, улыжат Чавайн дене язум кучен,
серымыжым тудын деке колтылын. Тидлан верч гына айдемым тушманлан шотлаш
лиеш мо? Полшыза,
Василий шольым, эргымым пӧртылташ? — шоҥго кугыза мӧҥгешла савырнышат,
теҥгылыште верым ончале.
Ончыл теҥгылыште шинчыше ик пӧръеҥ кынел шогале, Аптолла кугызам кидпӱанже
гыч
налят, шке олмышкыжо вӱден намийыш, тудлан шинчашыже полшыш.
Василий Тимирьянович шоҥгын ойлымыж годым шонкален шинчыш: "Тиде кочалан
нимо
семынат полшен ом керт. НКВД пашаеҥ-влак верласе партийный организацийла
дене
нимогай кылым кучен огытыл. Чӱчкыдынак нунын пашаеҥыштым шыгыремдылыныт,
нуным
тушманышке луктыныт. Могай тале партийный пашаеҥ-влакым пашашт гыч
кораҥдыльыч,
тушман семын тора верлашке колтыльыч. Кажне шындыме еҥлан кодыштмо
кагазешышт
кидым пыштыктеныт. Тидыже теве мом ончыкта: кажне шындыме еҥ титакан, тидым
нуно
шке тамгашт денак пеҥгыдемден ончыктат. Кузе тыгай айдемым утарен налат?
Теве
тиде кочаланат кузе полшет? Тудын эргыже, нимогай титакдыме лийын гынат,
кагазеш
кидшым пыштен... Да, эртыше шучко ийлаште НКВД ваштареш шогалаш йӧсӧ ыле,
шканет
веле удам ыштен кертынат. Конешне, кызытат куштылго огыл..."
— Эрвел Осыпым мый палем. Почеламутшо-влакымат лудынам. Чон почын ойлем:
мый тыланда нигузе полшен ом керт. Тудын кушто улмыжымат рашемдаш ӱнарем
уке. Нуно,
шкеныштым титаканлан шотлен, кӱлеш кагазлаш тамгаштым пыштеныт. Осыпын
пӱрымашыже тыгай лиймылан мыят пеш чаманем да умбакыже нимом ойлен ом керт.
Тидым колын, Аптолла кугызан кумылжо тодылалте, кок кидше денат шӱргыжым
петырыш
да шорташ тӱҥале. Орспаев тудым путырак чот чамана гынат, умбакыже нимом
ойлаш
ок тошт, пала: тыште садак могай-гынат уверзе уло, тудо Тӧлдыштӧ лийше
погынымаш, тушто Эрвел Осыпын ачажын райкомын ответственный секретарьжылан
йодышым пуымыжо да саде йодышлан могай вашмутым налмыж нерген уверым эрлак
кӱлеш верышке
намиен шукта. "Тиде кугызай дене коктын гына вашлийын мутланыман, —
шоналтыш Орспаев. — Осып Калтаса кундем гыч лекше поэт лийын, шочмо ялжым,
районжым моктен
мурен. Кунам-гынат тудын нерген чын мутым ойлаш тӱҥалыт, тудым шкенан
кундемнан
чапле мурызыжо манын лӱмдат. Но теве ачаже тидын марте илен ок шу докан...'
Тидын годым клуб омса комдык почылто, Андрий Микывыр пурен шогале.
Микывырын кидыштыже еҥ-влак "Ой-каҥаш" погынымаш годым ужмо путырак мотор
вочкым ужыч да шукынжо тогдайышт: унаеҥлан пӧлекым ыштен конден...
Колхозын счетоводшо Пектемыр Петрович верже гыч веселан койын кынеле да
Микывыр
ваштареш ошкыльо.
— Ойлыметым шуктышым, Пектемыр Петрович, — чолган кутыралтыш Тӧлдын ик эн
тале
столярже.
— Кугу тау, Микывыр шольо, пеш кугу тау! — мане счетовод. — Тӧлдӧ-влак,
мыйын
шонымем дене те чылан келшеда чай. Тендан лӱм дене мый шкенан кадырле
унаналан
кучыкташ теве тиде вочкым ыштыктенам. Но пӧлек шотышто мый иктын денат шым
каҥаше, эсогыл Шумат Эрбылатовичат ок пале. Председательна тек Василий
Тимирьяновичлан кучыктыжо, — манят, Пектемыр сценышке кӱзыш, ваштарешыже
кынелше Эрбылатовлан мотор-мотор вочкым пуыш.
— Ушет ситен. Молодец, Пектемыр чӱчӱ, — манят, Эрбылатов Орспаев деке
лишеме,
Тӧлдӧ калыкын совым рӱж кырымыж дене ик жапыште унаеҥлан чылалан келшыше
пӧлекым
кучыктыш.
— Таче тендан деч тыгай пӧлек дене пӧртылам манын шоненат омыл ыле. Тау!
Каласышаш мутем икте гына: тек "Первомайск" колхоз районыштына эре ончылно
лийже!
Адакат клуб кӧргӧ совым кырыме йӱкеш рӱжгалте. Калык сцена гыч волышо
Орспаевым
верже гыч кынел шогалын ужатыш.



101199
************************************************************************
10-11
Ахмет АСАЕВ
ЧИМОШ ДЕН МОРМЫЖ

Шым сӱретан скетч, але фантастике йӧршан трагикомедий

Модшо-влак:
Чимош — баянист
Марина — ватыже
Ольга — яра вате
Шоҥго кува
Судья — тудак сӱанвуй  Мландыште илыше-влак
Милиционер
Каче ден ӱдыр (Соня)
Ӱдырамаш
Шӱгар орол

Мормыж — ия
Мырмор — часовой ия
Йыланда — Иван Грозный годсо князь
Чачавий — ватыже
Акпатыр — Пугачев годсо атаман     фантастике образ-влак
Эвика — ӱдыржӧ
Чекист — граждан сар годсо
Самырык коча

Суд ден сӱанысе калык.

ИКЫМШЕ СӰРЕТ

Пӧртыштӧ Чимош шкетак. Окнам почын шындыме. Ӱстембалне пуста кленча,
стакан.
Пӱкен-влак. Чимош кленчам кумык ыштен ончыштеш, стаканыш чӱчыкта, тудым
подылеш.
"Фу!" ыштен шӱвалешат, баяным кидышкыже налеш, "Толынат тый пеш мӱндырчын"
мурым
шоктен мура. Ош халатан Мормыж толеш, колышт шога, вара почмо окна гыч
пӧртыш пура.
Мормыж. Лиеш, гармонист йолташ?
Чимош. Да-а-авай. А тыйже кӧ лият? Врач?..
Мормыж. Ие. Муретым колыштым. Сайын шоктет. Тый Чимош улат вет? (Йыр
ончыштын.) Моло нигӧ уке?
Чимош. Ыле, ватем, Марина. Ойырлен каен.
Мормыж. Колынам, колынам. Шкеже йӱаш йӧратет, маныт.
Чимош. Ит гына ман ынде. Йӱын-йӱын, виемат пытен. Икана кум сутка, шӱлыш
налде, летаргий манме омо дене маленам. Ватем тояшат ямдылалтын улмаш.
Мормыж. Чимош, мыйым тый декет эмлаш колтеныт. Мый Довженкон ученикше улам.

Тый баяным чаплын шоктет, маныт. Чынак. Йӱын колымо деч утлаш кӱлеш, маныт.
Келшет?
Чимош. Такшым можым мом ышташ гын, уто огыл ыле. Уна тачат вуй... Ах,
вуй!..
Уна тидыжат яра шинча. (Кленчам ончыкта.) Извини, сийлаш йок.
Мормыж. Шого, шого, чечас. (Пеллитран кленчам луктеш.) Мый вет эм дене
толынам. (Стаканым луктеш.) Айда, кучо! Ужат, ошат огыл, йошкаргат огыл,
ала-могай
тугай какарге тӱсан. Палет, кокшӱдӧ ияш коньяк гай. Импортный. Кызыт вет
чудо,
могай-могай гына аракам огыт ямдыле.
Чимош. Шкеже кушеч улат, мемнан денысе гай от кой?
Мормыж. Шкеже манат? Мый Конго республик гыч, тышке практикыш толынам.
Чимош. Ой! Шӱмем, адак шӱмем! (Оҥжым куча.)
Мормыж. Шӱм? Тиде сай огыл. Алак-балак шӱмым вашталташ кӱлеш.
Чимош. Такше колынам, вашталташ лиеш, маныт. Мыйынымак вашталташ толын
отыл?
Мормыж. Такше мый больницыште шӱм эмлыме отделенийым вуйлатем. Тамак шупшшо

да арака йӱшӧ-влакым эмлем. Но тушто мый тыйым ик ганат ужын омыл. Сандене
таче
шке тольым. Мутна шӱмым вашталтыме нерген лекте вет? Тый тидлан, витне,
чотшымак
от ӱшане. Очыни, аляк-баляк мутлан шотлет. Теве лӱмын "Здоровье" журналым
конденам. "Регенераций" лӱман статья уло. Тушто теве мо нерген ойлалтеш...
Тый вет
палет, шыҥшальын почшо уло. Тый саде шыҥшальым руалтен кучо, почшо гыч.
Кидешет
мо кодеш? Почшо! А капше? Капше — йывылдик! Шонет, саде шыҥшале возын кола?
Уке
шол. Саде кереметын почшо эшеат сай веле кушкын шинчеш... Эше кишке тукым
уло —
гидра. Йомакыште тудым, кум вуян кишке, маныт. Теве тый тудым шуареш пыштен
шуаре але тӱйӧ, мо лиеш? лапаш вет? Вара, кидышкет совлам налын, саде
лапашым
мландыш иктаж лу вереш урен шынде. Мо лиеш, шонет? Лу гидра кушкын шинчеш.
Чудо!
Чудо! Чылажат вӱрлан кӧра иланат. Икманаш, вӱр деч посна могай илыш?
Умылышыч,
мо тугай вӱр? Тиде статьям мый возем гын, кишке але шыҥшале нерген веле
огыл, ия
ден айдеме нергенат ешарем ыле.
Чимош. Мо нерген?
Мормыж. Колын отыл мо? Ия осал айдеме вӱр гыч шочеш, маныт. Адак мӧҥгешлат
ойлат, ия айдеме чоныш тудын вӱржӧ гоч пура, маныт... Взаимопроникаемость,
туге?
Тый кызыт мый дечем могай коньякым йӱыч? Ошат огыл, йошкаргат огыл, ала-
могай
какарге тӱсан ыле. Туге вет? Ха-ха-ха! Тый мыйын вӱремым йӱыч. Ме ынде лош
айдеме улына, взаимопроникаемый. Ха-ха-ха!
Чимош. Кузе? Кузе?
Мормыж. Коктын лош айдеме улына. Пелыже мый, а пелыже тый улат. Чыла
шотыштат. Чыла шотыштат!
Чимош. А вет мый тыйым палышым, тый нимогай врач отыл, тый я аферист, я
жулик, я ия улат.
Мормыж. А мо, палышыч гын, пеш сай. (Коктынат ваш кынел шогалыт. Чимош
кленчам кидышкыже налеш.) Чимош, ит вашке, эше сайын кутырышаш уло.
Чимош. Мо нерген?
Мормыж. Тый черле улат. Мый тылат полшен кертам. Шке манметла, можым мом
ышташ кӱлеш. Каласе, могай ӱмыраш мечтат уло, шонымашет? Только чыным
каласе,
нимом шылтыде.
Чимош. Колымо шуэш. Тиде сита?
Мормыж. Тидым мый умылем. Эше мо?
Чимош. Колем, уке, но ик гана узьмакым ончал лекнем. Тамыкыште мый лийынам.

Летаргий омо дене кум сутка маленам. Тушто нимо сайже уке. А вот узьмак,
рай...
Эх, узьмак... Тушко пурен лекташ полшен кертат, уке? Эй, тый, ия калта,
колат,
уке?
Мормыж. Ане, колам. Йодышет гына тугай, куштылго огыл. Мемнам, ия-влакым,
узьмакыш огыт пурто. Но нет правил без исключения, маныт. Тый вет сай
баянист
улат. Пален налам, ала туштат чапле гармоньчо кӱлеш. Ала тыйым тушко эше
колымет
деч ончычак налыт, авансом? Но мыламат ондак айдеме коклаште илен ончаш
кӱлеш.
Икманаш, когыньнан коклаште договор кӱлеш, договор!
Чимош. Могай договор?
Мормыж. Тугае, могайым доктор алхимик Фауст ден ия Мефистофель икте-весышт
коклаште подписатленыт.
Чимош. Пеш умылем, ну чоя улат вет! Договорым ыштен, мыйын чоным ужален
налнет? Ия калта! Теве мый тылат ончыктем... Импортный коньяк кленча дене!
(Кредалыт. Тидын годым Чимош кид парняжым эмгата.) Ой, кидем! Парням!
Мормыж. Шого, ончыкто китдетым! (Онча.) Кок парня шырпын шаланен.
Чимош. Шырпын?
Мормыж. Йӧршын! Кызытак пӱч да пийлан пу.
Чимош. Кузе туге?
Мормыж. Трансплантацийым ышташ логалеш, родем. Уке гын, кузе, вет тый
баянист улат. Парня деч посна кузе шоктет?.. Айда больницыш! Айда кызытак!
Уке гын,
колен кертат. Заражений тӱҥалеш.
Чимош. Тый!.. Тый!.. (Йӧрлеш.)
Мормыж. Ане, мый, мый, аляк-баляк... (Мурен-куштен кадыргылеш.)
Ох вет, эх вет,
Сай йолташым муым вет.
Икте ошо, весе шеме —
Шернам огына теме.

Эх вет, ох вет,
Манаш веле кодеш вет...
Шовыч.

КОКЫМШО СӰРЕТ
Ик койкан палата — пачер. Ӱстел, тушто тӱрлӧ медицинский ӱзгар, пӱкен,
умывальник. Чимош койкыжым пога. Ӱмбалныже пижаме. Койкым поген чарнымек,
шӱргыжым мушкеш, вара ӱстел йымач баянжым налын, койкышко шинчеш.
Чимош. Юмылан тау! (Ыресла.) Уке, йоҥылыш, Юмылан огыл, профессорлан тау.
(Пурла кидшым ончалеш. Тушто покшел ден лӱмдымӧ парняже шеме.) Уке гын,
тиде
покшел парня ден лӱмдымӧ парня йывылдик ыле. Трансплантаций, маныт.
Профессорхирург ачален, маныт. Шкеже ом шарне, лӱдмем дене сознаний деч
посна киенам. Кӧн
парняж дене вашталтеныт? Шеме. Больницыш Мормыж кондыш. Парняжат ала
тудынак?
Африкысе Коҥго гыч толшо иян парняже, манаш веле, южо ия айдемылан полша
улмаш.
Мом ыштет, уш деч посна Ия дене договорым подписатленам. Ман ынде, пуйто
Фауст
ден Мефистофель улына. Но ит ойгыро, Чимош, парнят верыштыже? Верыштыже. А
нука!.. (Баянже дене ала-могай семым шокта.) Шокташ лиеш? Лиеш! Ожнысо гаяк
огыл
гынат, нет худа без добра.

Тиде жапыште, ош халатым чиен, Ольга пурен шогалеш. Йыр ончыштеш. Кидыштыже

сумка. Омсам сурала.

Ольга. Тиде больнице але?.. Молан тыгай? Квартирла веле коеш.
Чимош. Ие, персональный палата-пачер. Ольга, молан тӱкылышыч омсам?
Ольга. Ха! Персональный!.. Тӧра лийынат мо? Вучен отыл? Ала иктаж тӧра
ватым
вучет?
Чимош. Молан толынат? Кӧ ӱжын?
Ольга. Ынде тыге веле кутырет? А мый кидет сусыргымо нерген кольымат, кок
суткам мален омыл.
Чимош. Мыйым шкемым чаманенат але парнямым?
Ольга. Молан тый тыге? Мыняр гана ойленам: ожнысо марием дечат тыйым лу
пачаш утларак йӧратем. Палет, лу пачаш! (Чимош воктек шинчеш, сумкаж гыч
колбаса
ден пеллитр аракам луктеш.)
Чимош. Тый мо? Тиде вет больничный пачер.
Ольга. Садак огыл мо, вет таче тыйым выписаят. Шке от йӱ гын, врачетлан
пуэн
кодет. Адак вет корпусышто кызыт нигӧ уке, чылан ала-кушто улыт. Уремыште
кечыже
таче могай мотор! Кечыже да тыйжат. (Чимошым ӧндалеш, койкыш шарен пышта.)
Чимош. Ораде, колто! Баяным пудыртет!
Ольга. Пудырга гын, тек пудыргыжо! Только садетым ит пудырто. Йолетым торо.

Мый шке...

Чимош Ольга йымач утлен лектеш.

Чимош. Ольга, тый ораде улат! Молан мом ыштылат?
Ольга. Маринат деч лӱдат?
Чимош. Тый Маринам ит тӱкӧ! Тудын эргыже уло. Мыйын эргым.
Ольга. А мо йӧсыжӧ? Мыят тылат эргым ыштен пуэм. Кӱлеш? Давай воч...

Ош халатан Мормыж пурен шогалеш.

Чимош. О, тый? Мормыж? Кузе пурышыч? Тӱкылымӧ ыльыс.
Мормыж. Мыйын шке ключем уло. (Ончыкта.) Шым мешае?
Чимош. Ольга, можым мом ыште, а...
Ольга. Поктет? Каем, каем? (Сумкажым коден кая.) На!
Мормыж (Ольган почеш омсам тӱкыла). Тиде ватет?
Чимош. Уке, ватем огыл, так пижедылеш.
Мормыж. Конешне, самырык пӧръеҥ улат. Умылем.
Чимош. Эх, тый! Нуно шагалрак лийыт гын, сайрак ыле.
Мормыж. Конешне, конешне. Баянист улат, ӱдырамаш шинчаш койшо еҥ.
Чимош. Ия улат гынат, тыланет кугу тау. Тый огыл гын, мый умбакыже могай
баянист лиям ыле мо? Сторож але дворник.
Мормыж. Конешне, конешне, парня деч посна баянист могай баянист?
Чимош. Ну, кузе ынде мый парышемым тӱлем?
Мормыж (шке кидшым онча, кок парняже уке). Парня, манат? А мыламже молан
тиде кок парня? Мый вет баянист, музыкант омыл. Мылам улыжат йылме лийже,
айдеме-влак коклаште илаш полшыжо. Договор почеш. Туге вет?
Чимош. Мом ыштет, лийшаш лийын.
Мормыж. Палет, профессор йодо: кузе, мане, тый тыге кертыч, кок парнятым
шыч чамане?
Чимош. А тый?
Мормыж. А мый маньым, ик велым, айдемым беда гыч утараш кӱлын. Тый вет ынде

мыланем йот еҥ отыл. А тый, чудак, йодат, мылам мо дене тӱлаш тӱҥалат? Нимо
дене
тӱлымӧ ок кӱл. Коктын родо лийына гын, тиде мыланем — эн кугу поянлык,
Духовный!
Мыйын искусство йолташем лият.
Чимош. Тау! Пагален толметлан кугу тау! Кузе, палемдена мо? (Ольган сумкаж
гыч кленча ден колбасам луктеш.) Тынаржак шуко лиеш да, профессоретлан
кодаш гын
веле, вет эше тудланат нимо дене тӱлымӧ огыл.
Мормыж. Ит ойгыро, тӱлымӧ.
Чимош. Кузе?
Мормыж (чондай шӧртньым ончыкта). Ик тыгай шӧртньӧ чондайым уже пуэнам.
Тидымат пуаш лиеш. Тудым шке верем: парняжым тылат пӱчкын налын гынат,
кидемжым
таза коден вет.
Чимош. Шого. Кушеч тиде шӧртньыжӧ?
Мормыж. Тый Конго элым от пале, ужат, мый вет тушто шочынам. Садланак шеме
улам. Адриатический теҥыз... Курык-влак... Тушто мый ик верым палем.
Кольмым нал
да кум гана кӱнчалте — теве тылат шӧртньӧ падыраш. Келгынрак кӱнчалтет,
алмазат
верештеш. От ӱшане? Айда тунам ик гана коштын толына. Саде шӧртньӧ ден
алмаз курыкым мый веле палем. Ачам ончыктен коден. А шкеже... Йӧра, тидын
нерген вескана.
Чимош. Йӧра гын, йӧра. Мыланем садак, кӧн дене гынат кутыраш кӱлеш вет. А
тыйым коньяк нимат ыш нал мо? Мыйым уже... Чыным ойлет улмаш, йӱшӧ еҥлан
уэш
рушташ шуко ок кӱл. Мыйынат вуй уже... Тый ала куштен ончыктет ыле, а?
Тендан
дене кузе куштат?
Мормыж. Шокто, только эркын, больнице вет.
Чимош. Палет, малышемла, таче омым ужым. Пуйто ия-влакын сӱанышкышт
верештынам. Эй, куштат вет, эй, толашат вет! Куштымо семышт кызытат
пылышыштем. Можым
мом ышташ? Шокташ мо?
Мормыж. Шокто.

Чимош ондак эркын шокта, а вара семын чотрак йоҥгалтара. Чимошын
шоктымыжлан
келшышын, Мормыжат ондак верыштыже лӱҥга, вара эркын-эркын писештеш,
тӧрштылеш,
кадыргылеш.
Мормыж. Ну, кузе?
Чимош. Кертат, кертат, ия гаяк кертат.
Мормыж. Тыят. Кузе сайын шоктет, а! Парнят, парнят, ужат, кертеш вет.
Чимош. Куане, парняна пырля вет.
Мормыж. Паша огыл шемыште,
Паша огыл йӱмаште.
Эх, пагалыме тос,
Кӧ мом шога, вот вопрос?

Тиде жапыште омсам тӱкалтат.

Чимош. Моло огыл, я мыйым, я тыйым кычалыт. Вет арня утла лиеш, йомын
коштына.

Мормыж, баяным солалтен, окна гыч тӧршта. Чимош койкышкыжо шуҥгалтеш.

Шовыч

КУМШО СӰРЕТ

Шӱгарла капка воктен орол пӧрт. Воктенже автобус вучымо веранде. Тудын виш
пырдыжше залыш онча. Теҥгылыште Чимош мален кия. Вуй йымалныже гармонь.
Кайык мура.
Йыр ончыштын, Мормыж толеш. Кидыштыже баян. Тудо Чимошым ончен йыр савырна.

Мормыж (семынже). Теве кушко шылын возын? Торешланаш толаша. Пуйто
пӧлеклыме кок парня ок келше, пуйто нуно шеме улыт. (Кум парнян кидшым
онча.) Йӧра эше
ожнак кум парнян улмемжым ужын шуктен огыл... Сандене пеш умыла, парняжым
чынак
пӱчкаш гын, баянист йывылдик! тунам кузе илаш тӱҥалеш? Кӧ пукша, кӧ
йӱкта?.. Туге, туге, Чимош родо. Капканыш логалынат... Чу, ала-кӧ толеш ала-
мо? (Шылеш.)


Пычкемышалтеш. Чимошын омыжо: Вуаль дене вӱдылалтын, шӱгарла гыч Ӱмыл
(Чимошын аваже) лектеш.
Чимош. Авай!
Ӱмыл. Толынат? А тиде кӧ шыле? Мешаяш ок тӱҥал?
Чимош. Уке, уке. Тылат шинчатлан кончен дыр.
Ӱмыл. Мо лийынат?
Чимош. Парням, парням... Ужат, кок парнямже шеме. Больницыште вес еҥын
парняж дене вашталтеныт.
Ӱмыл. А вет чыла тиде йӱметын саскаже! Эх, эргым, эргым, могай сай каче
лийын
кушкыч! Тыйым ончен, мый шкемым эн пиалан авалан шотлем ыле. Ынде вара
кузе?
Чимош. Илыме ок шу. Колаш да узьмакыш логалаш ыле. Полшет, авай?
Ӱмыл. Чимош эргым, языкан улат шол. Ондак языкетым касаре.
Чимош. Кузе? Юмылан кумалаш мо?
Ӱмыл. Уке, сай пашам ыште, тырше. Уда огыл баянист улат вет. Сай пашатым
ужын, ала Юмат полша ыле. А мый мо? Мый тыйым, эргым, ом умыло, молан вес
тӱняшке вашкет? Але самырык улат... Ой, Чимош эргым, мландыш лекме жапем
пытыш. Чеверын! Чимош! Самырык годсетым шарналте! Тудым мӧҥгеш пӧртылташ
тырше. Теве мыйын
сугыньем! (Кая.)

Капка гыч кок ӱдырамаш кутыркален лектеш. Иктыже теҥгече марийжым тоенат,
шӱгар
ачалаш толын, кидыштыже кольмо да сумка. Вес еҥже — орол.

Ӱдырамаш. Кольметлан кугу тау! ()Пуа.
Шӱгар орол. Весканат, мо кӱлеш, тудым склад гыч налын кертат. Чыла годым
мӧҥгӧ гыч нумалышташ каньылыжак огыл вет.
Ӱдырамаш. Колышат илыше гаяк вет, ончыде ок лий. Кошташ логалеш. (Чимошым
ужеш.) Ончо, тиде баянист Чимош вет? Ой, Юмо теҥгылыште мала? Молан
пӧртышкат ок
пуро?
Шӱгар орол. Ок пуро гын, кузе пуртем?
Ӱдырамаш. Ок пуро? Молан?
Шӱгар орол. Ватыж деч лӱдеш.
Ӱдырамаш. Ватыж улмо ӱмбач тыште почаҥеш?
Шӱгар орол. Икте огыл, кокыт.
Ӱдырамаш. Э-э, ман ынде, ман... Теве молан костюмым тышке кондаш шӱден.
Шарнет, теҥгече, мариемым тойымо годым, гармоньжым кузе сайын шоктыш? Шуко
еҥ
шинчавӱд дене шорто. (Сумкаж гыч костюмым луктеш.) Теве марием деч кодшо.
Чимошын тошто да туржалтше вет. Пеш кугу тау тыланда. Оркестрым тарлаш гын,
оксам
вет шуко йодыт.
Шӱгар орол. Туге улде.
Ӱдырамаш (Чимошым ончен). Кынелташ гын, пеш пич мала. Лучо теҥгылешак
сакем. (Костюм кӱсенышке кленчам чыка.) Помыжалтеш — налеш. Тый, шӱжарем,
изиш
шеклане, иктаж-кӧ нумалын ынже кае. А мый вашкем, мӧҥгыштӧ изи уныкам
шкетак кодын.
Шӱгар орол (костюмым кидышкыже налеш). Ончо, могай сай. Импортный ала-мо?
Эше кленча... Тевыс, Чимошым шке лӱмем дене сийлаш гын, пеш йӧрас.
(Костюмым
налын, пӧртыш пура. Изиш лиймек, велосипед дене самырык пӧръеҥ толеш —
Каче. Тудо Чимошын шӱжаржым, Соням марлан налаш ямдылалтеш. "Мом ышташ"
маншыла, ондак
Чимошым ончен шога.)
Каче. Ой, Юмыжат, шӱгарла воктенак кия! Мо ынде, ала йӧршын ушыжак каен?
Мом
ышташ? Ала ӱжмыжат ок кӱл? Уке, Соня шӱжарже ӧпкелен кертеш. (Кынелта.)
Чимош
изай! Чимош изай, манам. Кынел! (Рӱзалта, Чимош помыжалтеш.)
Чимош. А? Мо? Кушто авай? Авай кушто, манам? Ах, керемет, омо... Ала омо
коеш? Ала чынак лектын ыле?.. Южгунам тыге конча, маныт вет. Ах, каен...
(Качым
ужын.) А тыйже кӧ улат?.. А-а, веҥе лийшашем, улмаш. Вара, могай сомыл?
Каче. Мый ӱжаш толынам.
Чимош. Мыйым? Шого, шого, мыйым вуй... Тыйын уке мо?
Каче. Уке.
Чимош. Ала налын толат?
Каче. Мый огым. Тыште сай огыл.
Чимош. Кузе огыт? Когыньналан иктым... Ястарена, вара муралтена... Уна,
колат, кайык-влак кузе мурат? Шӱгарла воктен кайык мура... Колат, могай
сай. А тый
манат, шӱгарла воктен сай огыл.
Каче. Йӧра. Но тый каласе, миет?
Чимош. Манамыс, налын кондо, вара каласем.
Каче. Ужат вет, мый велосипед дене...
Чимош. Ынет йӱ? А шкеже веҥе лийнет. От йӱ гын, тый мылам могай веҥе?
Каче. Тыят ит йӱ.
Чимош. Соня ӱжаш колтыш, манат? Значит, изажым шарналтен... Молодец!.. Но
мыйын улыжат гармонь, а баян йывылдик!..
Каче. Баяным мый муам.
Чимош. А шоктышо еҥже уке мо?
Каче. Уло. Но тыйын семын чаплын нигӧ ок мошто. Весын шоктымыж почеш
мурашат, кушташат йӧсӧ. А тый...
Чимош. Теве кузе улмаш? Тыланда иза огыл, а сай баянист кӱлеш. Ом мий!
Каче. Мый мо? Сайын шоктет гын, вара кузе манаш? Ынет шокто гын, так мий.
Иза
семын. Шӱжарет ӱжеш, мый ӱжам. Палет, Соня кузе ойла: изам йӱмыжым чарна
гын,
илаш пеленна налына, манеш.
Чимош. Эх, Соня, мыйын шӱжарем!.. (Веҥыжлан.) Шич, тылат гына ойлем...
Мыйын
кӧргыш вет ия пурен. Арака йӱаш тудо тарата: ӧрдыжым шуркала, чоным
чыгылта. Пылышыш эре кычкыра: "Пытартыш гана! Пытартыш гана!"
Каче. Тылат эмлалташ кӱлеш.
Чимош. Ане, можым мом ышташ кӱлеш. Но...
Каче. Мо эше но?
Чимош. Мый вет нигӧлан зияным ыштымаш уке. Моло еҥ семын огыл. Южо еҥ йӱын
шындат, я льырга, я нюсла, я урмыжеш... А южо орадыже кредалеш. А мый тугай

омыл. Мый веселитлем! Баяным, гармоньым,шоктем куштем, мурем... Керемет
огыл мо;
южгунамже тӱргоч каен колта. Тунам вара шинча шалана. Чылажат ӱжакала,
ужаргынкандын веле коеш. Мотор, сӧрале... Ну, шукылан огыл. Варажым чыла
пычкемышалтеш,
шучко тӱҥалеш. Теве тый кызыт айдемыла кончет. А тунам тыят ияла кончаш
тӱҥалат.
Чыланат мыйым вес тӱняш наҥгайынешт. Только вот райыш, узьмакыш огыл. А
мыйын
райыш логалмем шуэш. Тушко каяш да пӧртылаш огыл.
Каче. Кай, шучкым ойлет.
Чимош. Шучкым? Але шучко огыл? Вес тӱняште ала тысе дечат сай, а? От пале?
А
мый палем... Вес тӱня тысе гаяк. Айдеме ты тӱняште мом ышта, чонжо дене
туштат
тудымак ышта.
Каче. Мом шоям ойлыштатше?
Чимош. Шоям? Колын отыл мо, кодшо ийын мыйым кум суткалан летаргий омо
пызыралын. Ватем теве-теве тоен огыл. Лач тунам вес тӱнятым шке шинчам дене
ужынам.
Керемет, райыш ышт пурто. Туштыжо, очыни...
Каче. Тиде тыйын фантазиет але шоя философиет... Чимош изай, айда кызыт
тидын нерген огына кутыро. Айда, мый тыйым мӧҥгет намиен кодем.
Чимош. Мӧҥгӧ? А кушто тудо мыйын мӧҥгӧ? Ыле, ыле... А таче... Таче мыйын
мӧҥгем теве... Ужат, могай лопка, сӧрал вер!
Каче. Ой, мом тый денет ышташ?
Чимош. А нимом ит ыште. Ок кӱл.
Каче. Кузе ок кӱл? Шорыкынат вӱтаже уло. А тыйын...
Чимош. А тый мыйым ни шорык дене, ни пий дене ит таҥастаре. Мый шкаланем
верым муам. А тый, айда кай. Сонят вуча вет. Адак сӱанлан ямдылалташ кӱлеш
вет.
Каче. А тый миет? Сонялан мом каласаш?
Чимош. Тыланда баян шоктышо кӱлешыс. А мыйын... (Парняжым онча.)
Каче. Мо лийынат?
Чимош. Тс-с... Тидын нерген кызыт огына кутыро, йӧра? Сӱанышкыда мием гын,
тунам... Кызыт мыйын нерген ит коляне. Айда ошкыл.

Каче кая, Чимош йыр ончыштеш.

Чимош. Каргыме! Тӱҥалашат вет изи гыч тӱҥальым. Шонышым, изиш йӱмаш чепуха!

А ынде куш шуынам? Уна, веҥе лийшашем озадыме пий дене огыл гынат, садак —
вӱтадыме шорык дене таҥастарыш. Керемет. Чынжымак, малаш таче кӧн деке
каяш?.. Э-э,
шого, таче вет суд лийшаш. Кушто гала? (Кӱсенже гыч ик ластык кагазым муын
луктеш.) Тевыс, каргыме повестке... Тачат ом кай. Теве тыге!.. (Чимош
повесткым тыгыдын кушкед шуа.)

Пӧрт гыч ӱдырамаш Шӱгар орол лектеш.
Шӱгар орол. Чимош, тый мом ыштылат? Молан тыште шӱкет? Калык шӱкла, тиде
ок сите, эше тый! Шӱгарла гын, чыла лиеш, шонет? Пого шӱкетым, кызытак
пого! Уке
гын...
Чимош (погышыла). Тиде шӱк огыл.
Шӱгар орол. Вара мо?
Чимош. Повестке. Судыш ӱжыктат.
Шӱгар орол. Судыш? Теве кушко шуынат? Эх, Чимош, Чимош, уна мый шӱгарла
сторож улам гынат, йӱмаш уке, а тый сай баянист. Но койышет сай огыл.
Чимош (кагазым кӱсеныш пога). Сай огыл... А мыйым судитлаш сай? Мыйын могай

титак? Э-э, уке, брат. Чимошым эше ужыда, кӧ тудо тыгай? Кочай манмыла,
тазыла
кид дене мыйым от кучо. Мый шке тазыла мокшинче гай улам: ик велым авырат —
мый
йывылдик, вес велым кучынешт — мый адак йывылдик. (Шоналтен.) Йывылдик...
Тазыла
мокшинче. А вет самырыкем годым пошкудо вате-влак кӧранен ойлат ыле: "Тыйын
Чимошет порсын рвезе — мотор, поро кумылан, эше гармоньчо. Могай ӱдырын
пиалешыже
шочын гын?" А ачамже... Изишак, герой огыл ыльыс. Шого, молан изишак?..
Офицер.
Кум орденан...
Шӱгар орол. Чимош, шарнет, ачат ден ават мыйым кузе пагалат ыле? Тый гына
мыйым уждымыла койын коштыч. Эре Маринат воктен шӱраҥыштыч? А пырля
ушнымыда
молан йӧрыш?
Чимош. Тый Маринамым ит тӱкӧ. Тудо, палет...
Шӱгар орол. Чапле гын, молан куржынат?
Чимош (яра кленчам ончыкта) Ужат, пуста, тиде мо нерген ойла?..
Шӱгар орол. А мыйын тичмаш уло. Пӧртыш пурет?
Чимош. Эй, тый, шӱгар орол! Маринам мондыктынет? Вара мылам вате ӱдырамаш
лийнет? Эх, тыйым! Тый ондак йот ыле: мый Маринам монденам але уке? Мый кеч
йӱшӧ
лиям, кеч айык, ик касат тудо уш гыч ок лек. Ик касым тачат шарнем...


Пычкемышалтеш. Чимошын шинчажлан ожнысо кончен эрта. Сӧреман вер... Чимош
ончык лектеш.

Чимош (гармонь дене)Мый ямде! Кӧ первый?

Йӱк-влак. Марина, Марина!

Марина ден Чимош вальсым куштат. Чимош гармоньым шоктен пура:
Ыле волгыдо кас,
Йоҥгыш ныжылге вальс,
Садыштына ӱпшен пеледыш.
Шыма кумылетым,
Марина лӱметым
Моктенам тунам мый, йолташ.
Эртыш лачак лу ий,
Шӱмнам неле йӱштӧ ий.
Титакан шке улам.
Лыжган ошкылметше,
Йомартле мутетше
Ок мондалт дыр нигунам.
Ыле волгыдо кас,
Йоҥгыш ныжылге вальс,
Садыштына ӱпшыш пеледыш...
Ушнем ыле йолташем дене,
Пӧртылеш гын саде кас...


Волгалтеш. Чимош тошто верыштыжак шинча, вуйжым гармонь ӱмбак пыштен.
Милиционер толеш.

Милиционер. Теве тый кушто улат улмаш, Чимош изай? А мый тыйым кычал
ноен пытенам. Айда, ӱжаш толынам.
Чимош. Кушко?
Милиционер. Повесткым налын отыл мо?
Чимош. А?.. Повестке? (Кӱсенже гыч кагаз пудыргым луктеш, милиционерын
кидышкыже пышта.)
Милиционер. Мо тиде тыгай? Могай мусор?
Чимош. Повестке.
Милиционер. Шого, Чимош. Адак ынет мий мо? Уке гын, ты ганаже виешак
наҥгаем.

Милиционер Чимошым кидпӱанже гыч налеш. Чимош торешлана, мландыш йӧрлеш.
Милиционер шӱшпыкшӧ дене шӱшкалта, Мормыж лектеш.

Мормыж. Милиционер йолташ, полыш кӱлеш? Ок кӱл, айда пырля наҥгаяшет
полшем. (Чимошым наҥгаят.)
Шовыч.

НЫЛЫМШЕ СӰРЕТ

Сӧрастарыме изирак зал. Почын шындыме окна. Ӱстел коклаште судья шинча.
Кокла
ийготан. Папкым почын, кагаз-влакым ончыштеш. Чимошым милиционер шӱкен
пурта.
Чимошын кидыштыже — гармонь.

Милиционер. Теве, судья йолташ, пыкше-пыкше кондышым. Чылт ноен пытышым.
Шӱгарла капка воктен гармоньым шоктен шинча ыле.
Чимош. Мый — лунатик. Мый шӱгарлаш йӱдым толынам. Тылзе волгыдышто. Колышо
авам дене вашлийынам, а те...
Судья. Ну-у? Йӧра, вуеш ит нал. Паша, Чимош, паша! Судшо вет товарищеский.
Чимош. Судья йолташ, мыйын — склероз. Адак мокшем таза огыл. Мыйым кыраш ок

лий. А сержант мыйым кырен. Мландеш пыштен кырен. Теве кӧм судитлаш кӱлеш.
За
рукоприкладство.

Воштылмаш.

Судья. Судыш молан ынет тол ыле? Вет кумшо гана ӱжыктена.
Милиционер. Повесткым теве кузе кушкед кышкен. (Судьялан пуа.)
Судья. Ай-яй-яй, Чимош! Теве тый йолташ судым кузе пагалет улмаш?
Чимош. Молан тендам пагалаш? Мый але тендан дечат честный айдеме улам.
Судья. Йӧра, честный улметшым суд ончылно ончыктет. (Милиционерлан.) Чимош
ӱмбак вуйшийше еҥ чылан толыныт мо?
Милиционер. Вучат.
Судья. Ӱжын пурто.

Судья ден секретарь ӱстел коклаш верланат. Тиде жапыште милиционер почеш
кум-ныл
пӧръеҥ пурен шогалеш. Чимош ӱмбак "Чимошак мо?" маншыла ончат. Чимош нунын
деч
шке чукрийжым шляпа дене авыраш толаша.

Судья. Йолташ-влак, ужамат, те Баянов Чимош дене пеш сайын палыме улыда?
Ольга (койдарен). Ой, кузе эше паленаже! Ӱй да мӱй семын!
Марина. Теве тыге! (Чимошын шляпажым перен пуа.)
Судья. Шогыза, шогыза! Тыште модыш пайрем огыл.
Марина. А мом шляпаж дене авыралт толаша! Совестьдыме!

Милиционер Чимошым лӱмын ямдылыме кӱкшӧ пӱкеныш шында.

Судья. Йолташ-влак, суднам тӱҥалына. Суд таче тугай... Баянов Чимош ӱмбак
икмыняр вуйшиймаш пурен. Теве. (Папкым рӱзалта.) Кӧ эн первый мутым налеш?
Ольга. мый.
Судья. Лугыч ыштем, вуеш ида нал. Лӱмдам, кӧ улмыдам судлан каласыза.
Ольга. Мыйым ынде кӧ ок пале? Теве пырдыж газет. (Шаралтен ончыкта.) Лӱмем,

кӧ улмем тыште теве кузе чиялтеныт. Лудса. (Судьялан пуа.)
Судья. Пырдыж газет? Ну-ка, мом возымо? (Лудеш.) Вуймут — "Куку вате".
"Куку мурым, очыни, чылан колында. Мый гын кажне кечын колыштам.
Пычкемышалт шуэш,
уке, пошкудо ватемын окна йымалныже куку муралта: "Ку-ку! Ку-ку!" Шукат ок
эрте, омса почылтмо кычыри-ик шергылтеш, ӱдырамаш йӱк шокта: Кӧ тушто?"...
А вашмут? Тудо кажне кечын тӱрлӧ лиеда. Изарнян: "Изерге" вашешта,
кугарнян: "Кугерге", Шуматкечын: "Шуматов", рушарнян: "Воскресенский"...
Йӱшӧ улмыж годым мыйын
пошкудо ватем мокталтен веле муралта:
Ик арняште шым каче,
Шым кечыште — шым водо,
Шым водыштет — шым кече
Кумылем огыт кодо.
А кӧ лиеш шонеда пошкудо ватемже? Чылан палыме, чылан пагалыме "Куку вате".
Ольга. Чимош, кузе вожылын отыл тыгай лавырам мыйын ӱмбак возаш? Тегыт
шӱргӧ
отыл мо?
Судья. Шогыза, шогыза! Тыште Ольга лӱмым возымо огылыс. Сатья але тыйын
нергенат огыл?
Марина. Кузе тудын нерген огыл? Марийжын фамилийже Кукуев ыльыс.
Судья. Кукуевмыт мемнан дене весат улыт вет. Редактор мом ончен? Молан
тыгай
лӱм дене печатлен? Тыге сай огыл.
Марина. Редактор титакан огыл. Ужыда? (Ончыкта.) Статьяже вес статья
ӱмбалан клеитлен гына шындыме — Чимошын. Йымалныже мыйын статьям. Чимошын
шкеж нерген возенам ыле. Эргыжлан алиментым ок тӱлӧ. Эре йӱшӧ коштеш. Йӱшӧ
вуя концертым
кӱрлын. А мый тудлан верчын вуйын шого. Вет клубышто ыштем.
Судья. Тугеже Чимош, хулиган семын, тыланда когылянда ӱчым ыштен?
Марина. Чын. Мылам веле огыл, Ольгаланат.
Судья. А Ольга мо шотышто титакан?
Чимош. Ме тудлан верчын Марина дене ойырлышна. Статья. Законный. Мариетын
фамилийже Кукуев ыле? Кукуев — раз. (Ик парняжым кадырта.) Ик закон. Кызыт
яра
ватак улат? Яра вате. (Вес парняжым кадырта.) Вес закон. А тый декет куку-
влакын
коштмыштым шотлаш гын, у-у, мыняр закон? От шылте шол... Мутлан, мый шке
коштынам? Ну, каласе, коштынам? Уке?
Ольга. Ой, юмыжат! Коштынат! Могай тый шапшак улат! Кеч шкендым ом вожылто
ыле. Ну, коштынат лийже, а молан? Аракалан верч. Палетыс, мый магазиныште
ыштем,
вот и... (Пӱкеныш йӧрлеш.)

Погынышо-влак Чимошым вурсат: "Вожылдымо!" "Хулиган!" "Яргак!" "Клеветник!"

Судья. Чимош, ужат, кузе тыйым вурсат?
Чимош. Гражданин судья, проститлаш йодам. Тетла ом йӱ.
Судья. Проститлаш мый дечем огыл, уна, Марина ватет деч, Ольга деч, калык
деч йод. Уна, залысе калык велке ончал. От вожыл мо?
Чимош (Маринан ончылан сукен шинчеш). Марина, проститлаш йодам.
Судья. Чимош, верышкет шич. Эше кӧ ойла?
Марина. Эше мый. Мый Чимошын первый ватыже улам. Чимош эргыжлан алиментым
ок тӱлӧ. Тӱрлӧ вӱма, пайрем, сӱан годым баяным шоктымо амал дене йӱын
коштеш.
Кызыт колышым тойымашке миен. Алиментым тӱлаш огыл манын, тыге перныл
коштеш.
Кызыт тудын еҥгаватыже уло — Ольга. Пеш поян вате, Чимош олмеш алиментым
тек тудо тӱлыжӧ.
Ольга (ончык лийын). Могай ушан еҥ лектын! Чимош олмеш алиментым мый
тӱлышаш
улам, коеш! Шкендын мыланем тӱлымет ок шу?
Марина. Мо верч?
Ольга. Чимош верч!
Марина. Чимош ынде мыйын огыл, тыйын.
Ольга. Мыйын, мыйын! Чимош утыш лектын да ынде мыйын? Ондак парымжым тӱлӧ!
Судья. Могай парымжым.
Ольга. Мыйын велосипедым йомдарен. Кызыт гармоньым шоктен коштеш. Кӧн
гармонь? Марием деч кодшо, фронтеш колышын. (Чимошым миен рӱза.) Чимош,
кушто гармонь?

Чимош пӱгырнен шинчеш, нимом ок ойло.

Милиционер (лук гыч гармоньым луктеш). Тиде мо?
Ольга. Ой, тиде! Ой, пеш кугу тау! Шке марием деч кодшо. (Гармоньым
шупшалеш.) А тый, Чимош, тетла мый декем миен ит пуро! (Чимош ок тарване.)
Чимош, манам! (Гармоньым пылыш воктекше намиен магырыкта.)
Чимош (тӧрштен кынелеш). У-у-уй, тыйым! Гармонь умша!..
Ольга. Ай! (Лектын куржеш, вара мӧҥгеш пура.) Э-э, каласаш монденам, кодшо
гана мый дечем лектын каймыж годым Чимош сӧрен лектын кайыш: садак, манеш,
кумшо
ватым муам. Вате-влак, кӧлан марий кӱлеш, яра киен ида код. Хи-хи-хи!
(Кая.)
Судья. У-уф! Суд огыл — сӱан монча!.. Ну, тыйым, Чимош!

Залысе калык кокла гыч лектын, сцена ончык Шоҥго кува мия.
Шоҥго кува. Судья, мыланем йодаш лиеш мо?
Судья. Йодаш? Йод, мом йоднет? Только мемнан деке кӱзӧ, пожалыста.

Шоҥго кува, "Ой, каварышаш!" манын, пеҥыж-пеҥыж сценыш кӱза.

Судья. Ну, кокай, йод, мом йоднет?
Шоҥго кува. Чимош мый дечем шӱдӧ теҥге оксам налын. Мӧҥгеш пӧртылташ йодам.
Судья. Могай оксам? Судлан раш ойлыза.
Шоҥго кува. Кодшо ийын Чимош мый декем пурышат, ойла: "Кокай,— манеш,—
вашке ӱмыретат эрта, йолышкет иктаж гана сай кемым але катам чиенат, уке?"
Мыйын
могай тушто сай кем? Ӱмырем мучко техничке лийын ыштенам да. Эше кум йочам
ончен
куштенам да.
Судья. Кокай, кӱчыкынрак каласен кертат?
Шоҥго кува. Кӱчыкын? Кузе кӱчыкынжӧ? Кӱчыкынжӧ шӱдӧ теҥгем налын, мӧҥгеш
ок пу.
Марина. Айда ойлыжо. Ойло, кокай!
Шоҥго кува. Ойлыде, кузе от ойло. Товатат, шӱдӧ теҥге. Адакшым оксам кузе
от пу. Вет сафьян кемым налын кондаш сӧрыш. Мыйжат шоналтышым: чынак, кудло

ийым теменам, ик мужыр сай кемымат чиен ончен омыл. Уна кызытат, ужыда
(шӱкшӧ
ботинкыжым ончыкта.) Ӱдырем годым эше йыдал дене коштынам. А Чимош ойла,
сафьян
кемым чиет гын, товатат, манеш, лу ийлан рвезештат. Туге улде. Чонеш пыштен
ойлат гын, кузе от ӱшане, кӧн рвезырак лиймыже ок шу? Витле ияшем годым мый
тыгай
ыльым мо? Кузе куштенамже! Кызытат кружокыш коштам. (Кушталта.)
Судья. Кокай, а кемжым кушто налаш сӧрен?
Шоҥго кува. Мо, Чимош тыштакыс, шкеж деч йодса.
Судья. Чимош!..
Чимош. Мо Чимош? Мый ала оксажымат налын омыл?
Шоҥго кува. Ой, языкетше! Языкетше, Чимош!.. Мый тунам свидетельым кондем.
Мый чечас... (Залыш ончен.) Эй, Пӧкла кума!.. Залыште уке улат мо?.. Эй,
керемет, судыш кошташат ӧркана!..
Судья. Йӧра, уке гын, ок кӱл. Чимош, эше йодам, молан шоҥго еҥым ондалет?
Чимош. Кокай, оксатым пуэм. Теве суд ончылно товатлем. (Вуйжым савен, оҥжым

ӧндалеш.)
Шоҥго кува. Кунам пуэтше? Вет лу гана сӧренат, а...
Чимош. Теве суд деч вара пырля каена.
Шоҥго кува. Ой, ты ганажым чыным ойлет мо ала. (Залыш ончктен.) Мотри,
мыняр калык ончылно товатлет. Ондалет — тамыкыш верештат! Тамыкыш!

Погынышо-влак Чимошым вурсат: "Вожылдымо, шоҥго еҥым ондален! Арамлогар!"

Чимош. Арамлогар? Кӧ арамлогар? Мый? Мыйын баянем почеш кӧ мурен огыл гын?
Кӧ куштен огыл гын? Кушто гармонь? Кушто баян?

Баяным мурыктен, Мормыж куржын пура, ош халат деч посна.

Мормыж. Чимош, теве тыйын баянет. (Ӱстембак шында.) Но ондак договор нерген

ит мондо.

Чимош, баяным руалтен, окна гыч тӧртша. Чылан ӧрын аптыранен кодыт. Мормыж
гына
утен каен воштылеш.

Судья. Мом воштылат? Тый кӧ улат?
Мормыж. Йӧра, ойлем. Ондак тудым кучен кондем.

Тудат окна гыч тӧршта. Ик жап нигӧ нимом ок пелеште. Аптыранен шогат.

Судья. Мо тыгае, а? Кӧ пала? Саде бродягыже могай договор нерген ойлышто?
Милиционер. Нуно шӱгарлаште пырля ыльыч. Ала-мо шотышто икте-весышт дене
кылдалтыныт, витне. Шогыза, мый нуным кычал ончем. Муам гын, когыньыштымат
пӱтырал кондем. (Кая.)
Судья. Чимошын пужлымаштыже меат титакан улына, витне. Жапыштыже полшен
огынал. Самырыкше годым могай физкультурник ыле.
Шоҥго кува. Эше артист. Эх, Марина, Марина, жапше годым арален моштен
отыл, ынде шортат. Шалавуй ӱдырамаш-влак, пӧръеҥым пагален огыда мошто,
кӱлешоккӱллан вурседа, кӱлеш-оккӱллан ушкаледа...
Судья. Товарищеский судна таче кӱрылтӧ. Мӧҥган-мӧҥгышкыда каен кертыда.
Кӱлеш лийыда гын, ӱжыктена. (Чылан каят. Судья телефоным налеш: "Милиций!
Мылам
начальник кӱлеш. Начальник, манам!"
Шовыч.

КОКЫМШО КЫДЕЖ Кудымшо сӱрет
Вӱдышӧ. Айдеме кава ден мланде йымал, вес тӱня, илыш коклаште ила. Тудлан
анемиз жапысе фантазий мировоззренийже эше йӧршын эртен шуын огыл. Уке-уке
да,
кавасе илыш нергенат, мланде йымалсе киямат илыш нергенат, чӱчкыдын огыл
гынат,
шонкала. Улыт мо каваште илыше Юмо-влак, улыт мо узьмак илыш ден тамык
илыш? Теве тыгай шонымашан Чимошын образшат. Тидын годымак тудо мландысе
тачысе илыш
нергенат шонкала, кузе язык деч посна илаш, кузе сай илышым илен эртараш.
Таче
тудын трагический кечыже. Кузе эртара, ончыза.

Мланде йымалсе бункер. Шеҥгел пырдыжыште омса гай койшо рож уло. Тудын
воктен
часовой шога. Бункер покшелне ӱстел, ӱмбалныже феян портретше. Ӱстел
воктенак
турвӱкен, тушакын товарым руалме. Чимошым Мормыж шӱкен пурта. Мормыжын
вачыште —
баян.
Чимош (йыр ончыштын). Кушто улам? Мыйым куш конденат?
Мормыж. Ок келше мо?
Чимош. Мормыж, айдеме гай поро лий, колто мыйым мӧҥгӧ? Соня шӱжарем марлан
лектеш, мылам баяным шокташ кӱлеш. Саде кок парнят, жал гын, мӧҥгеш нал.
Руал!
(Кидшым турвӱкеныш пышта.) Ну!..
Мормыж. Чудак Чимош! Парнятым руалаш мый мясник улам мо? Мый чечас
хирургпрофессорым ӱжын кондем. Тиде тудын пашаже.
Чимош. Баяным пуэм. Шоктен сайын от мошто гынат, можым мом ыштыл. Каласе,
Мормыж, тидыже могай ӱдырамаш фото, молан тыште?
Мормыж. Мотор? Келша? Тудо тыйым таче судитлаш тӱҥалеш. Уке, йолташ суд
дене огыл, а праведный манме суд дене.
Чимош. Фея? Кӧ тудо тыгай? Лӱмжӧ ала-мо пеш палыме гай чучеш.
Мормыж. Искусство пашаеҥ-влакым судитлыше судья. Ужат, тыгай мотор деч
мотор ӱдырамаш. Мланде йымалнат, каваштат илен мошта. Икманаш, феномен.
Чимош. Праведный манме судыштыда мыйым мо верч судитлаш тӱҥалыда?
Мормыж. Договор негызеш. Тый вет узьмакыш кайынет. Тек Фея решитла, тыйым
узьмакыш колташ лиеш але уке? Тыйын ончылнет кок судебный статья: иктыже —
аракам йӱмаш, язык, весыже — баянист улмет, талант улмет. Кудыжо сеҥа? Суд
кудыжым
шотыш налеш, сай баянист, талант улметым. Тидым тӱҥлан шотлат гын, тыйым
чынжымак узьмакыш колтат. Йӱмаш языкым тӱҥлан шотлат гын, мылам ит
ӧпкеле... Йӧра,
мый кызыт профессор дек куржам, вашке толам. Теве баян, эше ош тувыр,
халат. Ямдылалт шого. Муам гын, пытартышлан ик кленчамат кондем. Тос улмына
лӱмеш. А тый,
часовой Мырмор, чот ороло.
Мырмор (толын шогалеш). Есть! Сайын оролаш!

Омсам тӱкылен кая. Чимош почешыже, миен омсам шупшылеш, омса ок почылт.
Мӧҥгеш-оньыш коштеда, шкенжым чывыштыл онча.

Чимош. Мо тиде тыгай? Лунатик улмем годсыла шинча шаланымаш огыл дыр? Тунам

тыгай сӱрет нигунам ыш кончо. Тиде, витне, чынжымак, ия пыжаш. Эх, кӧ, мо
мыйым
пытарыш?! (Баян шоктен мура.)
Тачысе кечым ужатем шӱлыкын,
Эрлашым вучем, чот лӱдын.
Пуйто преступник мый улам,
Поро чоным йырем кычалам.
Толеш мо тудо?..
(Мут дене.) Кӧ? Мо? Эрык? Пиал? Эх-хе-хе!.. Илыш — модыш...
Мырмор. Сайын шоктет, сайын мурет! Тыйым, тыгайым, Фея пожале, тамыкыш ок
шӱкал.
Чимош. Те мыйым Кугу Сотана дене тамыкыш наҥгайынеда?
Мырмор. Ужам, чапле баянист улат, икманаш, шӧртньӧ талант. Чаманем, пеш
чаманем, тыгай туткарыш логалметлан.
Чимош. Мыят, тыйым поро шольо, манам. Полшо мылам. Мыйым кияматыш колташ
але колышо еҥ омыл. Колымо шуэш манын, мый Мормыжлан так веле ойлышым. Адак
мыйым тамыкыш колташ правашт уке. Мый, шкат манат, талант, а пӱртӱс Юмо
талантан
еҥым рокыш тояш ок шӱдӧ. Ешартышлан, мый лунатик улам, тылзе эрге, манаш
лиеш...
Шого, шого, омсада воктен волгыдын коеш, тылзе волгыдо огыл?
Мырмор. Йӧра, язык гынат, тылат ойлем, тушто саде узьмак волгыдо. Тушто
тамыкысе гай пычкемыш огыл. Тушто марий князь Йыланда ден Акпатырын рай
илемышт.
Чимош. А молан ороледа?
Мырмор. А вякий-сякий-влак тушко пураш ваҥен коштыт. А пропуск деч посна
тушко пураш ок лий. Феян пунчалже кӱлеш.
Чимош. Теве кузе улмаш?! Шольым, каласе, Мормыж кызыт куш кайыш?
Мырмор. Ойлышыс, профессорым кычал кайыш.
Чимош. Тый тидлан ӱшанышыч? Ну, могай профессор тышке, мланде йымаке пура?
Ну?..
Мырмор. Такше чынак...
Чимош. То-то, чынак... Эх, тый, нимом от умыло улмашын.
Мырмор. А мом умылаш?
Чимош. Мом? Самырык улат! Самырык да эше нимом от умыло. Ватет уло вет?
Мырмор. Тыйын могай пашат?
Чимош. Мый вет палем, ватет тугай тӱслӧ капан, самырык, мотор. Тугай шем
ӱпан. Шинчапунжо — вараксим шулдыр гай. А шинчаже! Шинчаже! Йӱд пычкемыш
пырыс
шинча дечат чот йӱла...
Мырмор. Тый кушеч палет?
Чимош. Мыйым от кыре гын, каласем.
Мырмор. Каласе, огым.
Чимош. Товатле!
Мырмор. Товатлем! Теве почем дене. Мутем пудыртем гын, пӱчкын шуэм.
Чимош. Колышт, тиде секрет: тыйын ватет Мормыж дене пырля урвалтыжым почкен

коштеш. Шуко гана мый декем баян шоктымым колышташ коштыт ыле. Вет
ӱдырамашым
шкат палет, тудлан мо кӱлеш... Хи-хи-хи!
Мырмор. Шоя! Шоям кадыртылат!
Чимош. Шоя? Теве Феян портретшым шупшалам, шоя огыл. (Шупшалеш.) Шонет,
кызыт тудо профессорым кычал кайыш? Пеш кӱлеш тудлан профессор. (Парняжым
ончыкта.) Мормыж вет пала, мыйын парням дене кызытеш чыла нормально. Молан
профессор?
Чоя вет а, курва!
Мырмор. Койышланет? Чояланет?
Чимош. Мый огыл, тудо чоялана. Тыйым тышан шогалтен кодышат, шкеже тыйын
самырык ватет дене модаш кайыш. Ха-ха-ха! Шерак-шопак огыл мо? Хи-хи-хи!..
Мырмор. Шого! Тый нигуш ит кай. Мый чечас. Кучем гын, ме тудым коктын
поньыжына, йӧра? (Кая.)
Чимош (воштыл нойымек). Теве можым мом ышташ кӱлеш улмаш! Ия-влакым ондалаш

лиеш улмаш. Сеҥен кертат гын, Чимош, тыланет илымет годымак памятникым
шогалтыман. Теве тыгайым, (Кӱкшытым ончыкта.) Шого, мом ляпкен шогем, вет
вуйым утараш
кӱлеш. Феян судшо порышко ок шукто. Айда, часовой! Мылам корным ончыктен
кодыш.
Узьмакыш! Узьмакыш, Чимош! А Мормыжым нигузе умылен шым шукто, ала поро,
ала
осал, ала утыждене чоя. Йӧра, кеч муремжым колжо ыле. (мура.)
Шоктем, Мормыж, баянемжым,
Баянемже — ший калай!
Ит кошт, Мормыж, мыйын пелтык,
От му вет садак, малай!

Феян портретшым налешат, Чимош рай омсаш шуҥгалтеш.

Шовыч.

Кудымшо сӱрет

Сӧрастарыме алан. Пурен-лектын коштмо капка, тудак лӱҥгалтыш. Куку ден
шӱшпык
черет дене мурат. Ӱстел йыр: Йыланда, Акпатыр, Самырык коча, Ожнысо чекист
шинчат. Южыжын кердыже коеш. Нуно домино дене модыт. Чыланат ош вургеман
улыт. Чачавий ден Эвика икте-весыштым лӱҥгалтыш дене лӱҥгыктат. Юарлен-
воштылын, кок
суксо чоҥештылшыла койын толын пура. Эвика ден Чачавий ӧндалалтыт, вара,
модшыла
мурен, пырля куштат.
Сылне, сылне кавапомыш,
Сае, сае узьмак илыш.
Ме мурена йывыртен,
Ме куштена келанен.
Юмо, Юмо, ош Юмо,
Тый дечет поро мо уло?
Уло ыле илемна,
Уло ыле йолташна,
Уло ыле шочмо калыкна.
Ынде уло узьмак илышна.
Вор еҥла, лӱдын-ӧрын, лук гыч Чимош пура. Ончен шога. Ӱдыр-влак, тудым
ужын, мурымыштым чарнат. "Ой!" манын, шаланен куржыт.

Чекист. Мо тугай—

Моло-влакат ӱстелышт деч ойырлат. Чимош баяным шоктен лиешемеш, мура.
О, могае, о, могае,
О, могае вашлиймаш!
О, могае, о, могае
Сылне пайремдам ончаш!

О, кава тӱр — узьмак дыр,
Илышдажат тӱрыс дыр?
Мый толынам тендан деке,
Молан налаш ода лек?

Чимошым чылан ӧрын ончат.

Чекист. Кӧ тый тыгай?
Чимош. Омыл мые вуянче, улам мые баянче.
Чекист. Чынак, баянет уло. А пропускет кушто?
Чимош. Теве баян. Эше мо кӱлеш?
Чекист. Мемнан воктенак Киямат илем уло. Ала тый тушечын толынат, тамык
гыч?
Чимош. Уке, тушечын огыл, тушко эше логалын омыл. Ода ӱшане? Теве Феян
портретше. (Сӱретым ончыкта. Чылан куштылгын шӱлалтат, шыпланат.)
Чекист. Мый — ожнысо чекист, а кызыт — тысе судья. Лӱметше кузе, у еҥ?
Чимош. Чимош.
Чекист. Кунам коленат?
Чимош. Нигунам колен омыл. Кызытат илыше улам. Мый — лунатик. Тылзе волгыдо

годым тендан деке тольым. Ончал лекташ, кузе иледа, шӱледа.
Чекист. Йолташ-влак, колыда: баянистна, Чимош, илыше еҥ, лунатик. Мом
ыштена?
Акпатыр. О, тыгай еҥ лийын кертеш. Мыйын Пугачев пелен лийше отрядыштемат
ик тыгай еҥ ыле, курыкмарий мурызо. Разведкыш коштмо годым пӧртвуйыш,
пушеҥгыш
пырысла кӱза ыле. Тидлан ме тудым разведчик-лунатик манын лӱмдена ыле.
Йыланда. Тый, чекист, судья, Чимош дене мом ышташ, манат? Нимом ыштыме ок
кӱл. Погынаш да ваш кутыраш. У еҥ ала у уверым конден. Шоям ок ойло дыр?
Чимош,
кузе?
Чимош. Истинно. (Ыресла.)
Чекист. Чимош, тый кызыт кӧн дене кутырышыч, палет? Тый "Йыланда" ойлымашым

лудынат? Саде ойлымашыште теве тиде Йыланда кочай нерген ойлалтеш.
Чимош. О, могай Юмо мыйым тый денет, Йыланда князь, ваш ыштыш? Марий калык
тыйым тачат шарнен ила. Тыйын тӱҥалме пашатым, тыйын сугынетым марий калык
пагален шарна. Тыгак, Акпарс йолташетымат. Вет те коктын Иван Грозныйлан
Озаҥ олам
налаш полшенда, Ынде, тендан сугыньда дене келшен, олыкмарият, курыкмарият,
руш
калыкат, татарат иза-шольыла келшен илат.
Чекист (Акпатырым ончыктен). Тидыже кӧ?
Чимош. Акпатырым кӧ ок пале? Акпатырым пӱтынь марий калык пала.
Акпатыр. Ончем ӱмбакет, эре шонем — кушто мый тыйым ужынам? Спектакль ден
оперыште ужынам улмаш. Тый тушто лач тыгаяк улат.
Чекист. А тидыжым, очыни, от пале? Ужат, ош кугу пондашан, а капше... шкат
ужат, "от горшка три вершка" манме деч изишак кӱкшырак. Сандене ме тудым
Самырык
кочай манына.
Чимош. Ха-ха-ха! Самырык коча! Ха-ха-ха!
Чекист. Мом воштылат? Тиде коча райыш, узьмакыш мемнан деч ончыч толын.
Батый хан дене кредалмым, Чалым крепость верч кучедалмым колынат? Тунам
тудо разведчик лийын. Йӧршын самырык колен. Садлан ме тудым Самырык коча
манына, а тый
ха-ха.
Чимош. Самырык кочай, вуеш ит нал.
Акпатыр. Тый, Чимош, каласе, мыйын нерген саде спектакль ден опер манмым
кӧ ыштен? Кӧ возен?
Чимош. Чавай кочан тукымжо, Сергей Чавайн.
Чекист (кенета йывыртен). Чавайн? Сергей Григорьевич? Мый тудын ятыр
почеламутшым, Йыланда князь нерген ойлымашыжым лудынам ыле, шкенжымат палем
ыле. Кызыт тудо кузе?
Чимош. Кузе-кузе? Колен, пуштыныт. Колыштса, тудын возымо мурыжым шоктем.
(Баян почеш мура.)
Илен ожно ик марий Патыр,
Марий калыкым тушман деч арален ятыр.
Вара Патырын ӱмыржӧ шуалын.
Марий калык ойгыраш тӱҥалын.
Колмыж деч ончыч тудо ойлен коден:
"Икте-весылан полшен илыза,
Колымекем, мыйым Элнет сереш тойыза.
Илышда пеш йӧсӧ лиеш гын,
Тушман пызыраш тӱҥалеш гын,
Мийыза мый декем,
Мый тыланда полшем".
Эвика. Ой, тиде мыйын ачамын, Акпатырын, мурыжо. Ачай, ачай! (Ӧндалеш.)

Чылан шып шогат. Акпатыр шинчажым ӱштылеш.

Чекист. Ожнысым шоналтет да, чынжымак, шинчавӱд лектеш. Мыняр кучедалмаш,
мыняр сар лиеден. Шонетат, ик семын куанет. Марий калык шкенжым колонизатор
манме-влак деч арален кодаш тыршен, пычал курал ваштареш пикш, шугынь дене
тавадаҥ
шоген. Мый ик историкын марий историй нерген лекцийжым колыштынам. Тудо
ойлыш,
пуйто тыгай кучедалмашеш шымле вич тӱжем утла самырык але таза марий колен.
Паледа, тиде огыл гын, кызыт марий калык, мыйын шонымаште, шагал гын, кок
миллионан калык лиеш ыле. Теве тунамсе сар мом шоген.
Чимош. Эртыше илышым мӧҥгеш пӧртылташ ок лий. Йӧра, кеч Акпатыр, Пугачев
дене ушнен, Октябрь революцийым лишемдыш, ынде Марий калыкын шкенжын посна
Марий
Элже уло...
Эвика. Ачай, те, пӧръеҥ-влак, эре политик нерген да тошто нерген кутыреда,
а баян нерген йӧршын мондышда.
Акпатыр. Чынак. Чимош, ӱдыр-влак тыйым вучат.
Чимош. Эвика, ала муралтет ыле? Мый южо муретым шарнем.
Эвика. Муремже-влак тоштемыныт. Мый кызыт южыжым изиш вашталтем. Теве
иктыже. (Мура.)
Изи корнет воктен каяльым,
Изи куэрлаш шылдальым.
Изи куэ йымаланже
Ойган мурем муральым.
Мурым мураш йӧсӧ огыл,
Сай йолташ деч посна пеш йӧсӧ.
Акпатыр. Алят Эвает верч ойгырет? Да, сай рвезе ыле. Эргым семынак тудым
йӧратем ыле. Мом ыштет, Элнет серыште кредалмына годым сеҥен ышна керт.
Пугачеват сеҥалте. Кызыт Эвайын чонжо кушто ила гын? (Эвика шинчажым
ӱштеш.)
Чекист. Чимош, ужат, коктынат кумылнам тодылда. Ала веселарак семым шоктет
ыле? Уке гын, уна, Чачавий шӱжарна ожнысо ойган мурыж почеш шкежат теве
шортын
колта... Мыят, конешне.

Чимош "Кӱсле" мурым шоктен мура. Эркын тӱҥалын, муро утыр-утыр вияҥеш,
йырваш
йоҥга, а пытартышлан чаҥ йӱк дене иктыш ушна. Тидым колын, Чимош шоктымым
чарна.
Чылан ӧрын колыштыт.
Чекист. Мо тиде тыгай? Музык але чаҥ йӱк?
Акпатыр. Самырык кочай, ала пален толат?
Самырык кочай. Мый тыманмеш! (Куржеш.)
Йыланда. Шукертсек тыгай лийын огыл. Мо томаша?
Чекист. Тиде тревога!
Чимош. Узьмак, узьмак, ойлат. Мый шонышым, тыште чыла шып, а...
Чекист. Шып илыш? Шып илыш кушто лиеш, палет? Ава помышто...


Самырык коча куржын толеш.

Акпатыр. Мо тушто?
Самырык коча. Узьмакыш ала-могай ия пурен. Кученыт. Тышке кондат.

Шулдыран орол пондашан Мормыжым конда. Орол кидыште — керде.
Орол (Мормыжлан). Ончыкто, кудыжо?
Мормыж (Чимош велыш кидшым шуя). Теве тудо, Чимош.
Чекист. А тый шкеже кӧ улат? Молан узьмакыш пуренат?
Мормыж. Чимош — мыйын йолташем...
Чекист. Кузе тыге, Чимош — айдеме, а тый...
Мормыж. Теве договор. Чимош пел чонжым мылам ужален, а мый пел чонем тудлан

пуэнам. Кызыт Праведный суд лийшаш: кузе тиде договор дене лийшаш?
Чекист. Договор пеленет? Ончыкто. Ит лӱд, ит лӱд, мый тоже судья улам,
ожнысо чекист. (Налеш, ончалеш. Изишак шоналта.) Тый — Мормыж? Йӧра,
парламентер
шотым ончена, тыйым она тӱкӧ. А договор шотышто... Ӱдыр-влакым йодына. Ӱдыр-
влак, толза! (Эвика ден Чачавий толыт.) Теве тиде субъект Чимошым наҥгаяш
толын.
Пуэна мо?
Эвика. Уке, уке, меже баянист деч посна кузе?
Чачавий. Ачай, тыят вет баяным йӧратет? Меже тыгай музык деч посна кузе?
Чекист. Мормыж, судья правам тыйын договоретым теве тыге ышта! (Договорым
кушкед шуа.) А шкеже ынде каен кертат.
Мормыж. Чимош, чеверын! Мый договор почеш тыйын ӱмыраш мечтатым шуктышым!
Баянетым ит шу, ит шу! Парнятат чыла таза. Чеверын! Эсен лий! (Кая.)
Чимош. Ынде мый тышан кодам мо?
Йыланда. Шого, шого, Чимош! Мыняр ияш улат?
Чимош. Пенсий марте эше коло ийым илыман.
Чекист (воштылын). Колымешкет иле, пенсий марте молан ынет иле?
Акпатыр. Ош тӱняшке тудым, ош тӱняшке! Тудо — черле еҥ! Ош тӱняште тудлан
эмлалташ кӱлеш. Узьмакыш, мемнан деке, вескана толеш.
Чекист. Эше могай ой уло?
Йӱк-влак. Акпатырын ойжо дене келшаш! Келшаш!
Акпатыр. А Чимошым мурен-куштен ужатена! Туге вет?
Йӱк-влак. Туге, туге!

Ӱдыр-влак мураш, кушташ тӱҥалыт, вара молат иктын-иктын ушнат.

Ӱдыр-влак.
Тачысе кече лиймешкыже,
Эрласе кечет лийже ыле,
Таче кайыме кече олмеш
Толмо кечет лийже ыле.

Ала-молан мурымо вел шуэш.
Кечын пырля илыме вел шуэш.

Ош шовырым чиенна,
Ош ялукым пидынна.
Эше тыйым вашлияш
Кава гыч книга вочшо ыле.

Ала-молан мурымо вел шуэш,
Кечын пырля илыме вел шуэш.

Тачылан каен,
Эрла толам гын,
Эре толеш ида ман,
Кодын лийза, ӱмырлан лийза!

Шовыч.

Шымше сӱрет

Сӱан. Ӱстембалне кочкыш-йӱыш. Сӱаныш толшо кокла гыч кудыжо ӱстел коклаште
шинча, кудыжо йол ӱмбалне шога, кӧ кочкышым нумалеш. "Кочо", "Кочо"
кычкырат. Ӱдыр
ден каче шупшалалтыт. "Кочо!"Кочо!" кычкырен, Чимош куржын пура. Чимош
чатката
шӱргывылышан, чатката вургеман.

Чимош. Вуеш ида нал. Мый вараш кодын омыл? Мый вет вигак больнице гыч.
Соня (Чимошым миен ӧндалеш). Изай!

Чимошын Эргыжат куржын лектеш. Кидыштыже баян.

Эрге. Ачай, теве баянет. Больницыште кийымет годым авай мылам пуэн ыле.
Ачай,
ынде пырля илена вет? Мыйым баян шокташ туныктет вет?
Чимош. Ой, эргым, тол шупшалам! Товатат, туныктем. Шкем дечат сай баянистым

ыштем. А кызыт моло-влак дене пырля кушто. Соня акатым куандаре.
Сӱанвуй. Чимош! Пеш сай. Молодец! Вараш кодын отыл. Пагалыме уна лият.
Шич! Чимош, мый дечем ит лӱд. Мый таче судья омыл, а сӱанвуй. Саде йолташ
судна
нерген ме ынде монденна. Тыят, Чимош, мондо тудым. Йолташ-влак! Вурсымо-
моктымо
шотышто теве мом каласем: мый Чимош нерген врач-влак дене кутырышым.
Паледа, мо
тугай психоастений? Вуйыш иктаж-могай келге шонымаш, келге идей пура да пеш
шуко
жап орландара гын, теве тунам айдеме уш дене, нерве дене черланен кертеш.
Чимош
денат тыгай лийын. музыкальный шоу-концертым возаш шонен коштын улмаш.
Шона, а
шкеже ок ӱшане — кертеш але ок керт? Вес семынже манаш гын, тудо илышыштыже

шкенжым шке кычалын. Но Чимош шкежат ок шылте, кузе йоҥылыш корныш логалын.
Икманаш, арака кертын...
Марина. А ындыже кузе?
Чимош (шогалын). Чыла сай, Марина, чыла сай! Мыйым вет кызыт Мормыжын
хэрпрофессоржо огыл, профессор-психиатр эмлен. Мыят ынде айдеме улам!
Сӱанвуй, колат, токан кок парням шемемын ыле. Ынде чылан ошо улыт.
(Ончыкта.) Мормыж парня
коваштемым вес шем парня коваште дене вашталтен улмаш. А мый, ораде, лӱдын
куржталыштынам. Теве саде шем парня коваште. (Чылан ӧрын ончат.)
Сӱанвуй. Ну мо, тугеже тазалыкет лӱмеш, Чимош! Кучо...

Чимош арака чаркам куча. Шинчаж дене еҥ-влакым ончен савырна, вара чаркажым

кӱварыш шуэн шалата, кычкыралеш: "Мый арака деч поснат илен кертам!" Сово
кырымаш.

Сӱанвуй. Пайремнам умбакыже шуяш лиеш, иктым огыл, коктым. Марина, Чимош,
ончыко лекса!

Сово кырымаш. Чимош ден Марина ончыко лектыт, йыгыре шинчыт. Соня нунын
шӱешышт
тӱрлыман шӱргышовычым шӱдышлен сака. Сово кырымаш.

Сӱанвуй (совым кырен). Кушташ! Кушташ! Чимош, Марина, тӱҥалза! (Муро
шергылтеш.)
Изи чодырат, кугу чодырат,
Лышташ лукташ ямде улыт.
Чимош дене Маринаже
Уэш ушнаш ямде улыт.

Йӱк-влак. Кочо! Кочо!

Чимош ден Марина шупшалалтыт. Сово кырымаш.

Сӱанвуй. Маньымыс: "Товатат!" Ик сӱан кокытыш савырныш. А ынде ӱдыр ден
качын тӱҥ сӱаныштлан верым пуыза!
Чимош. Ынде мыйын черет баяным шокташ. А ну-ка, йоҥгалт, баян!

Ӱдыр ден каче куштат. Сӱан калык чӱчкен-куштен мура.

Сӱан толеш — сӧй толеш,
Пудат пеле шыл кӱлеш.
Путат пеле шыл шолташ
Терат пеле пу кӱлеш.

Путат пеле шылнат улдалеш,
Терат пеле пунат удалеш.
Ончылнына — сӱан каче,
Воктеныже — сӱан ӱдыр,
Адак вара мо кӱлеш?

Сӱан калык чӱчкен-куштен мура.

Айста чылан муралтена,
Муралтен шӱшкалтена...
Муралтена, шӱшкалтена,
Шӱшкалтен муралтена!
Эй, гармоньчо, баянетым
Шупшыл колто виянрак!
Сӱан каче, ончык лектын,
Кузе коеш моторын!

Сӱанвуй. Сӱан ӱдыр, макым ит пу! Лук патырлыкетым тыят!
Сӱан калык.
Ош мундырат кушталеш —
Ош перчатке лийнеже.
Мотор Соня кушташ лекте —
Оръеҥ вате лийнеже.
Эй, баянист, чот шокталте,
Кок сӱанлан куанен!
Баянетым ит чамане,
Чыла ынде порядке!

Чылан куштат.

Айста чот муралтена,
Муралтен шӱшкалтена.
Муралтен шӱшкалтена,
Шӱшкалтен кушталтена!
И-и-их!
Шовыч.



101299
************************************************************************
10-12
"Марий Эл" газет — шушаш пелийыште

ТИДЕ тӱҥ марла изданий дене кылым кучышо марий-шамыч сайын палат: тудо
пешак саемын. Мо шот дене? Мо нерген возымыж денат, чурийже денат. Тиде
моктымаш огыл,
лудшо-влак шке тыге ойлат. Но южо еҥ, очыни, шоналта: газетлан возалтме жап
шуын, сандене тудын пашаеҥже моктен "мура". Уке. Редакцийыште ме тыге
кутырен келшышна: тӱҥ марла изданий нерген кеч-кӧ дене мутланаш гынат,
тудым виеш манме семын тушкыман огыл. Тек лудшо еҥ чылажымат шке таҥастара,
газетлан акым пуа.
А ме изданийын таҥже-влак дене чӱчкыдын вашлийына, нунын деч ой-каҥашым
налына.
Лач тиде кӱшеш газет саемеш. Ынде икмыняр ий почела пашам тыге ыштена.
Сандене
неле саманыштат лудшо радам ок изем. Тений шонышна, пешыжак ок кугем. Тау,
тыге
ыш лий. Лудшо-шамыч дене пырля редакций умбакыжат пашам сайын ышташ
тӱҥалеш. Эше
мо сай: возышо-влак ешаралтыт, тачысе илыш шотышто шӱм-чоныштым почыт. Мо
нерген гына огыт возо. Иктаж-кӧм шылталат, вурсат. Ойым пуат. Полышым
йодыт. "Лудшо
да газет..." странице таклан огыл ятыр ий почела лектеш. Тудо ик эн
келшышылан,
оҥайлан шотлалтеш. Моло страницат оҥай улыт, вет нунымат газетын таҥже-
шамычын
темлымышт почеш ямдылена.
Мом ыштет, калык коклаште тугай еҥ-шамычат улыт, кӧмыт марла ынешт умыло,
пуйто
вес йылмым сайынрак палат, вес калыкын йӱлаж дене илат. Тыгай еҥлан кузе
вашешташ? Ӧраш веле кодеш. Но йӧра. Кажнын шке кумылжо, шонымашыже. Ойлышна
вет: тидым але весым виеш тушкен, ончыко от кай. А газет, манмыла, шке
пашажым сайын
пала, ыштенак ышта, шке калыкшым кумылаҥда, тудлан полша. Вес семынже,
тудын дене пырля ила. Чын корным ойырен налын. Тудын деч кораҥаш ок шоно.
Да тыге лийынжат ок керт. Вет тудо эн ончыч калыкын илышыж дене, йӱлаж дене
кылдалтын. Тидыжымат, тудыжымат вошт койшын манме семын ончыктен шога.
Тыгайым кузе от саламле.
Марий-шамычын илышыштым мемнан тиде йӧратыме, жаплыме изданийна тӱрлӧ семын
ончыкта: верыш лектын, илышым кертме семын келгын шымлыме негызешат,
литература
гочат. Шкенан культура, искусство нерген кажне гаяк номерыште лудаш лиеш.
Нине
йӧным ончыкыжат кучылташ тӱҥалына. Тидлан чылажымат ыштена. Мутлан,
августышто
Башкортостаныш миен коштна. Моло верышкат кудалаш шонымаш уло. Адак —
лудшын ойжо почеш. Посна коллективла дене вашлийына. Теве Волжский, Морко
районлашке мийыме ыле. Пайдале.
Л.КУДРЯШОВ,
тӱҥ редакторын алмаштышыже.



101499
************************************************************************
10-14
ВУЧАТ У ШОШО ДА КЕҤЕЖ...
Писатель Ахмет Асаев дене вашлиймаш

Тудо марий литературыш 30-шо ийла кыдалне, С.Чавайн ден М.Шкетанын, Шабдар
Осып
ден Н.Игнатьевын возен шогымо жапыште, толын. Тудлан нуным ужаш, ойлымыштым
колышташ, нунын савыктыме "У вий" журнал ден "Марий коммуна" газет
лаштыклаште
тӱҥалтыш ошкылым ышташ логалын. Тудын шинчаончылныжо Н.Лекайнын да
Н.Арбанын,
С.Николаевын да М.Казаковын, варарак В.Ивановын, А.Волковын, В.Колумбын да
молынат талантышт пеледалтын. Нуно чыланат, манаш лиеш, тудлан тау шомакым
каласеныт
— мурсаскаштым лончылымылан, илышын тӱрлӧ йыжыҥлаштыже йолташ семын
полшымылан.
Тиде еҥже — Ахмет Асылбаевич Асылбаев (Асаев), Россий писатель ушем член,
литературовед, прозаик да драматург, Марий Эл культурын заслуженный
пашаеҥже. "Чимош
ден Мормыж" пьесыжым савыкташ ямдылыме жапыште редакцийыште тыге кутырен
келшышна: аксакалын кызытсе илышыже, пашаже да шонымашыж дене лудшым
палдараш кӱлеш.
Ахмет Асылбаевич тиде ой дене уло кумылын келшыш.
— Такше метрикеш возыктымо лӱмем вестӱрлырак лийын — Ахметгарей,— мане
А.Асылбаев.— Кушкын шумекем, кокымшо ужашым луктын шуышым. Илен-толын,
фамилиемат кӱчыкемдышым: 50-ше ийлаште сылнымутан произведенийлам возаш
тӱҥальымат, шкаланем
"Асаев" псевдонимым нальым. Садыге ынде литературышто кок фамилий дене
"коштам".
А фамилием ачамын, Асылбай Яндыбаевын, лӱмжӧ гыч ышталтын. Тудо пеш йорло
лийын,
поян-влаклан тарлалтын пашам ыштен илен. Йорлыжлан верчынак вич икшыван
тулык
ӱдырамаш дек суртеш пурен. У ешыште кок эрге шочын: Асылгарей изам да мый.
Но
мыланна ача-ава пелен кужун илаш ыш перне. Авам куд ияшем годым кылмен
черланен
колыш. Кум ий гыч ачам уке лие. Тудо империалист сар годым пленыш логалын,
Австрийысе шахтыште пашам ыштыктеныт. Тушеч черланен пӧртыльӧ да шужен ий
годсо нелылыкым чытен ыш керт...
Асылбаев фамилий марий лудшылан 1935 ий годсек палыме. Тунам, кеҥежым,
Марий пединститутын кӱчык историйыштыже икымше гана теҥгечысе студент-влак
диплом пашам
араленыт. Тидын нерген отчетышто "Марий коммуна" возен: "Пытартышлан
Асылбаев
лектын шогале. Тудо Шкетанын реализмже нерген серен... Асылбаевым колышт
шинчен,
ушыш тыгай шонымаш пура: "Могай тале, келге критик-влак кушкыт..."
Тӱҥалтыш шымлымашыжым студент А.Асылбаев Шабдар Осыпын вуйлатымыж почеш
серен.
Иосиф Архипович тунам институтышто марий литературым туныктен. Писательын
лӱмжым
Ахмет Асылбаевич кажне гана пагален каласа. Кызытат мане:"Шабдар Осып огыл
гын,
мый литературыш ом пуро ыле. Тудо мылам корным ончыктен, пӱрымашем
рашемден.
Теве ынде кудло вич ий тудын темлыме корно дене ошкылам".
— Пытартыш жапыште Сергей Чавайн нерген пьесе дене шинчылтым,— мутшым шуйыш
писатель. — "Ӱжара мурызо" пьесем самырык поэтын Арал теҥыз кундемыш лектын
кайыме
сӱрет дене пыта. Ты возымем Шкетан лӱмеш театрыште шындалте. Чавайнын тылеч
варасе илышыжым икмыняр пьесыштем ончыктенам: "Ӱмыр вошт", "Курымаш-влак",
"Поэт
корно — шыгыр корно". Ынде нунын негызеш трагедийым возенам, теве таче гына
(ме
27 сентябрьыште вашлийна — Г.З.) пытартыш точкым шындышым, вуймутлан поэтын

лӱмжым нальым: "Сергей Чавайн". Нине кок шомак йымалан серенам: "Мо верч
куанен,
мо верч орланен". Пьесе НКВД капитанын поэтым лӱен пуштмыж дене пыта; но
чекист
шкежат кола, тудым Чавайн пычал гыч лӱен шукта. Рашрак каласаш гын, коктын
иканаште лӱят. Тидыже геройын мӧҥгышкыжӧ тудым арестоватлаш толмо годым
лиеш. Йодыш
лектеш: илыш чын деч тыге кораҥаш писательын праваже уло мо? Литератур
теорий
ойла: уло. Илыш фактым чын ончыкташ иктаж-мо мешая гын, писатель тидым
условно
сӱретлен кертеш. Тидлан тудын фантазийже полшышаш. уке гын, мылам кузе
лийман
ыле? Вет Чавайным да молымат ала-кушто, чодыра лоҥгаште, лӱеныт да рокыш
уреныт... Пьесыштем поэтын чонжым кавашке кӱзыктенам. Тыге тудым
легендарный геройыш савыренам, Чумбылат дене ик радамыш шогалтенам. Чынак
вет, Сергей Григорьевич
Чавайн мыланна, марий-влаклан, руш мут дене ойлаш гын, святой еҥ. Шочмо
калыкшылан тудо путырак кугу суапым ыштен. Санденак поэтын лӱмжӧ мыланемат
моткоч шерге, лишыл.
Ахмет Асылбаевич дене мутланен шинчымына годым Марий самырык театр гыч
литератур
ужашым вуйлатыше Р.Алексеева толын кайыш. Тудо С.Чавайн нерген пьесын
ончычсо
вариантшым конден, автор уэмдыме, келгемдыме текстым пуэн колтыш.
— Театрыште тӱшкан лудмо-каҥашыме деч вара,— ойлыш А.Асылбаев,— мылам тыге
кала-сышт: пьесыште тӱҥалтыш гыч мучаш марте шуйнышо действий, конфликт
шагал палдырна, тудым вияҥдаш кӱлеш. Темлымым шотыш налын, кок велым
ваштарешла шогымым рашрак ончыкташ тыршышым. А ваштарешла шогат Сергей
Чавайн ден Владимир Мухин. Иктыже творчествыште эрык верч кучедалын, илышым
шке умылымыж семын сӱретлаш тыршен. А весыже, Мухин, партий корнышто шоген,
тудын туныктымыжым писательлан тушкен. Тиде кӱкшыт гычак шкенжын
критический статьялажым возен.
Шоҥго писатель шке геройжо-влакын — С.Чавайнын да молынат — сценыш
лекмыштым кунам вучен шукта, каласаш йӧсӧ. Такше тиде татым ужашак шона,
ӱшанен ила. Но
сӧрымым кум ий вучат, маныт. А.Асылбаевын саде театрыштак тылеч ончыч пуымо
"Юлмар юмын ӱдырым налеш" пьесыж дене лач тыгак лийын. Автор тудым 1997
ийыште —
шочмыжлан 85 ий темме вашеш — шындымым вучен. Режиссер сомылым шке ӱмбакше
А.Николаев налын, текстыш ятыр ешартыш ден тӧрлатымашым пуртен. Тыге пьесе
кок еҥын
произведенийышкышт савырнен. Ахмет Асылбаевич чыла тидын дене келшен да кум
ий
чоло иктым гына тыланен ила: возымыжо рампа тулым ужшо. Кӧ пала, шонымыжо
тенийысе тургымышто, можыч, шукталтеш. Арамак огыл дыр "Йошкар-Ола" газет
16 сентябрьыште возен: "У многих на слуху "Галактическая невеста", которую
режиссер и поэт Александр Николаев (сын одного из классиков марийской
литературы Сергея Николаева) сотворил вместе с Ахметом Асылбаевым. Он сам
ставит эту вещь (как говорят, совершенно необычную для местного
писательского менталитета) к 80-летию со
дня рождения своего именитого соавтора".
Тышке тӧрлатымашым пурташ перна: "соавторлан" кандашле ий шукертак темын,
толшаш
кеҥеж тӱҥалтыште 88 ийым тема. Да фамилийжат изиш вес семынрак сералтеш.
Премьерым ик сезон гыч весыш кусаркалат гынат, Ахмет Асылбаевич ӧпкежым
кугунжак
ок ончыкто, театрын кузе нелын-йӧсын илымыжым умылаш тырша:
— Пьесем вет мистерий сынан,— ойла тудо.— Герой-влакат тыглай огытыл. нуным
сценыш ялысе марий вургем дене от лук — чиемым лӱмын ургыкташ кӱлеш. А
театрын оксаже уке. Чыла тидлан кӧра паша кучалтеш. Ынде артист-влакшат
репетироватлен ноеныт дыр...
Тидыже тыге да... А моло автор-влакын возымыштым шындылытыс. Ала пашаже,
тӱҥжӧвожшо окса ситыдымаште гына огыл? Ала вес амалат уло?
Самырыкрак еҥже, тыгак кокла ийготанже ончыкыжо илыш саемылан, йорлылыкын
кепшылже гыч лекшашлан ӱшанен ила. А.А.Асылбаевын гай кӱкшытыш шушыжлан
кузе лийман?
— Нигунамат шонен омыл ыле шоҥгылыкешем тыгай нужнаш кодам манын,— чон
коржын
каласен колтыш тудо. — Ожно, вийвал жапыштем, нигунамат йорлын илен омыл. А
кызыт лачак пенсий веле, тудыжат, шкеат палет, шужен колымо деч гына.
Йорлын илымемжат нимат огыл, тӱҥ азапше теве кушто: ятыр ий ондакак возен
пыштымем печатлен луктын ом керт. Книга издательстве директор дек жапын-
жапын звонитлылам, йыгыжтаренат пытаренам дыр. А тудо эре иктымак ойла:
"Окса уке".
Ахмет Асылбаевич папкылашке чумырен оптымо рукописьше-влакым уэш-пачаш
кидышкыже
налеш, пуйто вискален онча, нелытыштым-акыштым терга да йӱкын шонкала:
— Ужам мо нунын книгашке савырнымыштым? Ала, ала... Возымем мылам шкаланем
веле
огыл кӱлеш, шонем. Кажне автор калыклан келшыше, пайдале лийже манын воза.
Мыят
тыгай шонымаш дене пашам ыштенам да ышташ тыршем. Теве ты папкыште (иктыжым
кидышкыже налеш)— 22 марий писательын литератур портретше: Сергей Чавайн
деч тӱҥалын, Валентин Колумб марте. Мый нуным паленам, шукыж дене пырля
пашам ыштенам,
лишыл йолташ лийынам, книгашт нерген шке статьялаштем возенам. А
шарнымашлаште
нунын сын-тӱсыштым, характерыштым, койышыштым ончыкташ тыршенам. Тиде вет
самырык да ончыклык тукымлан пеш кӱлешан, шонем. Пушкиным налаш гын, тудын
нерген ик
вагон книгам возымо, утларакше творчествыжым лончылымо. А мыланна, лудшо-
влаклан, тудын могай айдеме улмыжат шерге. Йолташ-влак нерген серымемым
"Корнына"
пырля лийын" манын лӱмденам ыле. Ынде весемденам — "Шарнаш кодшо шарнымаш"
манынам. Йолташ-влак нерген тиде мут посна том лийшаш. Да, каласаш
монденам: мый кызыт чыла возымем гыч эн сайжым ныл том дене савыкташ
ямдыленам. Икымше томыш кок
монографий — Чавайн да Шкетан нерген — пура. Кокымшо том — шарнымаш (але
портрет) аршаш. Драматургический произведений-влак кумшо томым айлат —
чылаже шым
пьесым пурташ шонем. Нылымше том — "Ошвичыжат, йӱксыжат" роман. Тудо, палет
вет,
марлат, рушлат посна книга дене лектын. Тулеч вара чотак ачаленам,
производственный линийым кораҥденам, вет тудыжо тунамсе, 50-60-шо ийласе,
колхоз илыш дене
кылдалтын ыле. Ты роман ятыр шот дене автобиографий сынан: илыш, айдеме,
пӱртӱс
нерген шонымашем-умылымашем тӱҥ герой Петр Чолпанын образше гоч ончыктенам.
Кузе шукерте ожно француз писатель Гюстав Флобер эсогыл ӱдырамаш геройжо
нерген
"мадам Бовари — тиде мый" манын, тугак кокытеланыде каласен кертам: "Петр
Чолпан
— тиде мый".
Мутланаш тӱҥалме годымак писатель ик шомакше дене ӧрыктарыш: "Таче —
литератур
пашам ыштыме пытартыш кече. Тетла нимом возаш ом тӱҥал. Ноенам. Тазалык
лушкыдемын. Уш нӱшкемын. Кид пуаҥын, парня тӱҥгылген. Таче вуйыштемат
вудакаҥмыла чучеш".
Мый тыге манмыж дене шым келше, ӱшандараш тӧчышым: "Те, векат, изиш ноенда.
Можыч, шыже игечын вашталт шогымыжо шкенжым шижтара. Мо-гынат, икмыняр
кечым каналтеда, вуйда яндарештеш, тунам кидда ручкам кычалаш тӱҥалеш, те
адакат возаш,
тӧрлатылаш пижыда. Тиде сомыл деч нигунамат утлен огыда керт".
Чын писательлан возымаш — шӱлымӧ дене иктак. Шӱмжӧ шогалмешке, шӱлышыжӧ
петырналтмешке пером кидше гыч ок кудалте.
Ала-кузе чаплӱм нерген мут лекте. Ахмет Асылбаевич мане: "Калык поэт да
писатель
лӱман возышына-влак ятырынак лийыныт да улыт, но чынжым гын ты кӱкшытыш
чыланжак
шуын огытыл. Первый кум еҥлан: Никандр Лекайнлан, Сергей Николаевалан,
Миклай
Казаковлан — тичмаш негыз дене пуымо. А вараже лӱм шулдешташ тӱҥалын.
Осминлан
калык поэт лӱмым пуаш кӱлеш манын, писатель ушем вуйлатышылан лу-лучко ий
ожнак
ойленам ыле. Тудо оем шӱмышкыжӧ ыш нал, малдале: "Это теперь не модно".
Икмыняр
жап гыч шкаланже тыгай лӱмым пуышт. Молан вара тыгодым "это не модно" манын

огыл?.. Тыге ойлымемлан южо еҥже ӧпкела дыр. Уке, мый нигӧм обижаяш ом
шоно,
шке шонымемым гына каласышым. Вет кажне еҥ илышым да творчествым шке
семынже
ужеш.
... Ила Йошкар-Олаште, Зарубин уремысе ик пӧртыштӧ, марий литературын кугу
опытан мастерже. Тудо тачысе писатель-влак коклаште гына огыл, сылнымутнан
пӱтынь
историйыштыже эн кугу ийготыш шуын. Ӱмыр корнышто кандашле шым шошым
вашлияш тымартле ик марий писательланат пӱралтын огыл улмаш. Тек тудым
ончыкыжат у деч у
кече, чевер шошо ден кеҥеж шыргыж саламлат, а юмо у пашалан вийым пуэн
шога.
Таза лийза, Ахмет Асылбаевич!
Гельсий ЗАЙНИЕВ.



101699
************************************************************************
10-16
КЕЛШЫМАШ ПӦРТЫШТӦ

Нылле ий утла ожно ик почеламутыштыжо калык поэт Миклай Казаков возен ыле:
Курымла лач кугу келшымаш толын, кушкын,—
Икгай чон, икгай уш, икгай вий!
Тыгай пеҥгыде кыл огеш кӱрылт нигушто,
Да мемнам ойыраш огеш лий!
Тудо жапыште чылажат поэтын ойлымылак улмаш дыр. Кызыт, Совет Ушемна
шаланымеке,
кушто муат икгай чоным, икгай ушым, икгай вийым? Тӱрлӧ партийже, тлкынжо,
ушемже
тӱжем дене улыт гын. Кажныжын эртыше пагыт, кызытсе илыш, ончыклык нерген
шке
шонымашыже, корныжо палдарна да... Тыгай кумыл дене, поэтын почеламут
корнылажым уэш-пачаш шарналтен, Йошкар-Оласе ик мотор ныл пачашан, кугу
зданий деке миен шогальым. Тудо Гагарин проспектыште верланен, "Марий
Республик Президент пеленсе мер-политик рӱдер" маналтеш. Калыкыште гын
тудым ожсо семынак "Келшымаш
пӧрт" ышталыт.
Мыйым "Ончыко" журналын поро таҥже, рӱдер директорын алмаштышыже Валентин
Сергеевич Чайников кумылын вашлие. Изирак кап-кылан, шемалгырак
чурийвылышан чулым
марий. Шочынжо Шернур велысе Эшполдо ял гыч. Марий кугыжаныш университетым
да
Горький оласе кӱшыл партийный школым пытарен. Партий райкомыштат,
горкомыштат
шуко жап тыршен. Икманаш, вуйлатыме, калык дене пашам ыштыме опытшо кугу.
Пӧрт кӧргӧ ару, волгыдо. Калык дене пашам ышташ, кумылжым нӧлталаш актовый
зал,
конференц-зал, кабинет-влак, библиотека, буфет улыт. Тушто тыршыше еҥ-
влакат
еҥым тӱткын, шымлен колыштын моштымышт дене ойыртемалтыт. Тидыже вигак
шинчаш
перна.
— Валентин Сергеевич,— йодым рӱдер вуйлатышын алмаштышыж деч —, кунам да
могай
амал дене почмо вара тиде центрым?
— Тиде рӱдерым Марий Эл Президентын Указше почеш 1993 ий февраль тылзыште
почмо.
Тунам тудо "Республикысе келшымаш пӧрт" маналтын, кызыт республикысе
Президент
пеленсе мер-политик рӱдерыш савырыме. Тудын сомыл радамже тыгайрак: верысе
Правительствын, Кугыжаныш Погынын пашаж дене калыкым палдарен шогаш; власть
орган-влаклан тӱрлӧ мероприятийым эртарен колташ полшаш; мер-политик
партий, толкын-влак дене пашам ышташ; еҥ-влакын шонымыштым шотыш налын,
мутлан ветеран але самырык-шамычын кумылыштлан келшышын, вашлиймаш-влакым
эртараш; вес эл-влак дене
кылым вияҥдыме пашалан полшымаш; республикыште илыше тӱрлӧ калыкын чон
йодмыжым
шуктен шогаш,— икманаш, кажне кечын еҥ-влак дене вашлиймаш, элысе,
республикысе,
тӱнямбалсе йодыш-шамыч дене нуным палдарымаш...
Тӱрлӧ вашлиймаш, погынымаш арняште кум-ныл гана эртаралтыт. Южгунам ик
кечыште
вич-куд мероприятий эрта. Мутлан, тиде пӧртыштӧ лу ий ожно финн-угор
писатель-влакын икымше тӱнямбал конгрессышт эртыш, а шукерте огыл тыште
Российысе фтизиатор-влак нылымше съездышкышт погынышт. Поэт, писатель,
ученый, артист, художник-влакат пагалыме уна улыт. Марий Элын Президентше
В.А.Кислицын, Правительстве пашаеҥ-влак, тӱрлӧ ранган депутат-влак
чӱчкыдынак тыште калык дене вашлийыт. Икманаш, талукышто тӱжем наре
мероприятий эртаралтеш. Рӱдерын коллективше кугу
огыл: директор, кок алмаштышыже да консультант, молыжо обслуживающий
персонал.
Моло семынак бюджетыште улыт. Пашадарымат южгунам вараш кодын налыт. Ыштен
налме
оксашт пӧртым кучашлан веле сита: шокшылан, туллан, моло роскотланат
тӱлыман. Но
коллектив вуйым ок саке: ышта, тырша, у йӧным кычалеш.
Рӱдерыште ятыр партий, толкын, общество верланен: КПРФ, Лебедьын партийже,
НДР,
"Марий ушем", "Марий Эл — Суоми", "Марий Эл — Эстоний", молат. Кажнылан
тыште
поро шӱлыш, кажнылан вер сита. Аман Тулеев, Михаил Лапшин, Владимир
Жириновский,
Виктор Зоркальцев, Николай Травкин да моло палыме политик-влакат тыште шке
"чыныштым" почыныт.
— Южгунам республикыштына илыше-влак, тугак ӧрдыж кундемысе еҥ-шамычат огыт
пале, ӧрыт: кушто эртараш вашлиймашым, моло мероприятийым Йошкар-Олаште, —
мане
Валентин Сергеевич,— ӧрман огыл, толза, пурыза мемнан деке, Келшымаш
пӧртышкӧ.
Вучена.
Чынак, вучат гын, ӱжыт гын, молан тиде йӧным кучылташ огыл?
Тим ТОЛИН.



101799
************************************************************************
10-17
Марий Элысе творческий ушем-влакын кечылаш вашеш
УСТАЛЫК КУМЫЛ ЫНЖЕ ВОЛО

Эше КПСС ден совет орган-влакын вуйлатымышт годымак республикыштына усталык

ушем-влак коклаште кыл лийын. Писатель, сӱретче, композитор, музыкант,
мурызо,
актер, журналист, архитектор-влак, иквереш погынен, пленумым, семинарым,
литератур ден искусство, культур кечылам эртареныт. Тыгай тӱшка
мероприятийлаште, тыгак посна ушемын погынымаштыже партий обкомын мдеологий
дене секретарьже але
культур отделжым вйлатыше ойлен, творческий пашаланат акым пуэн. Чын,
тидыже
шотшылан гына ышталтын, вет саде вуйлатыше пашаеҥет усталык ушем-влакын
шкешт
нерген возен пуымо справкышт почеш ойлен. Такшым тунамсе чыла сомыл усталык
ушемын паша йогынжым писемдаш, тудын вийжым республик ончылно шогышо
задачым шуктымашке ушаш мыняр-гынат полшен. Но творчестве паша йогынжо
партийный идеологий
сер коклаш йышнен.
У саманыш куснымеке, Марий Элысе творческий ушем-влакын кечылаштым 1997 ий
24-29
сентябрьыште эртарыме. черетан кечылам тений декабрьлан палемдыме. Тиде
кугу мероприятий вашеш редакций мастар, тыгак сылнысем да сӱрет аланым
шымлыше шанчыеҥ-влаклан тыгай кум йодышым пуэн:
1. Ынде мемнан элыштына официальный идеологий уке. Йорло илышнам шотыш
налаш
огыл гын, тыгай "эрыкыште" литератур ден искусствым вияҥдаш куштылго але
неле?
2. Шке творчествыштет кызыт могай пашам шуктет?
3. Южо йолташетын (коллегетын) пашаштыже мо куандара, мо ок келше?
Умбакыже нине йодышлан вашмут-влакым лудын кертыда.

Юрий АРТАМОНОВ, прозаик:
— 1. Ончычсо пӱтынь совет калык, тидын шотышто марият, эрыкым налын, маныт,

пуйто тудо шинчыр кепшыл деч утлен але казаматын кӱртньӧ капкажым почын
лектын.
Ик жапыште, мутат уке, чот куаненыт. Манаш веле: кресаньыклан мландым пуат,
пашазе кевытым монь почын кертеш, заводын але фабрикын озаже лийын сеҥа, а
творческий пашаеҥ-влак мом шонат, тудым возаш да сӱретлаш тоштыт. Манметла,
неле кӱ
семын темдыше идеологий да диктат деч утлышна, шоненыт. Икмыняр ий тыгай
"эрыкыште" илен ончен, калыкын ушыжо пурыш: эрыкын пушыжат уке. Завод ден
фабрик
тӱшка пыкше тарванылеш, окса нигушеч ок лек — пашазылан тыгай озанлык кӱлеш
мо?
Южо кресаньыкше мландымат налын ончыш да нелын шӱлалтыш: технике деч посна
нимом
ыштен от сеҥе. А имне кызыт ялыште пытен шуын. Садлан южо фермерлан мландым

мӧҥгеш пуаш логале, але тудо, шӱкшудо дене пошен, яра кия. Писатель кокла
гыч
шукынжо, ойлыманат огыл, ччотак куанышт. "Ну, ындыжым илена-а,— йӱкынак
малдальыч,— мом шонена, тудым возена, кӧм шонена — тудым моктена!" Южышт,
можыч, возатат, моктатат. Ужмашна да лудмашна гына уке. Молан? Возыметым ош
тӱняш лукташ
шоналте-ян! Йӧра эше, "у руш" але "у марий" окса дене полша гын. А
сылнымутчо
перестройко деч ончыч могай йорло ыле, кызытат тугаяк. Утларакат йорлештын
огыл
гын эше.
Колалтын, Китайыште сылнымутсо-влаклан стипендий гайым пуат, книгашт
лекмеке,
гонорар гыч ала-могай процентшым кучен кодат. Голландийыште лиймекем, шке
шинчам
денак ужым: писатель але художник ик книгам але картиным воза, пел ӱмырлан
ситыше оксам луктеш. Арам огыл нуно поян илат, могай нужналыкым огыт пале.
Веҥымын
пошкудыжо — художник. Пашаш коштмыжым, пашам ыштымыжым ужалтын огыл. Веҥым
семынак кок пачашан пӧртыштӧ ила. Икымше пачашыштыже тудын мо? Сӱрет
галерей да пеш
поян библиотеке. Тушто тудо унам веле вашлиеш да кутыркален шинчылтеш,
ӱстел
коклашкат ӱжеш. А пашам ышта шкенжын йоҥгыдо пӧлемыштыже, кокымшо
пачашыште. Нуно вот чынак эрыкан улыт: мом шонат, тудым возат, кунам шонат,
тунам савыктат
але ончыктат. Нуно шке пашаштлан чын акым налыт. А тый кеч-кунар возо, кеч-
мыняр
книгам лук — нужналык деч нигунам от утло.
Мутат уке, тыгай "эрыкыште" литератур ден искусствым вияҥдаш куштылго огыл.
Нунын деке республикнан правительствыже утларак мелын савырнышаш. Тудо
иктым палышаш кеч-могай элынат литератур ден искусствыжо огыт вияҥ але
йӧршынак лунчыргат
гын, ок лий тудын ни экономикыже, ни культуржо, а калыкше ир тӱшкаш
савырнат.
Весымат эреак ушыштыжо ашнышаш: кеч-могай элымат тудын кумдан палыме
писательже,
художникше да композиторжо дене аклат. Мутат уке, культур ден искусство
вияҥдаш
окса шагал огыл кӱлеш. Тидым нигунам мондыман огыл.
2. Ик пашалан пижат гын, тудым мучаш марте шуктыман. Возкалыме сомылым веле
огыл
манам — кеч-могайжымат. Адакшым мый вес пашам ыштен ом мошто. Ынде возалтеш
эркын да нелын. Шоҥгылык покта, витне. Изиэм годым кызытсем гай еҥым ужам
гын,
"Ой, могай шоҥго" шоналтем ыле. Ынде тыгай ийготыш илен шуынам гын, шке
нергенем
ала-молан тыге ынем ман. Ынемат шоналте. Шоҥго лиймем ок шу ала-мо. Такшым
чонем
дене самырыкак улмемла чучеш. Содыки ноялтешак. Кызыт иктыжымак арня, тылзе
марте шуем.
Ончылий ""Эрге деке унала повестьым тӱҥалынам ыле, ӧрдыжкӧ пыштышым. Мо
нерген
тудо? Шоҥго ава сареш йомшо эргыжын шӱгаржым газет гоч пален налешат,
кийыме верышкыже лектын кая. А рушла пешыже ок мошто: шке ялже гыч торашке
нигунам лектын
коштын огыл. Кунам повесть деке уэш пӧртылам, ом пале. Ӱмаште вес
повестьлан пижым. "Пикшан сонарзе" маналтеш. Койдарчык повесть. Тудымат
кудалтышым. Тыгежак
нигунам кышкылтын оомыл ыле. Мом тӧчем, шкат ом пале. Тений вес повестьым
кагазыш луктын пышташ шонем. Лӱмжӧ — "Тамык гыч — тамыкыш". Марий салтак
(повестьын
прототипше кызытат ила, тудын шарнымашыж негызеш возалтеш) шучко сар годым
немыч
пленыш логалеш, тушто шуко жап кул семын ила. Сар пытымек, шке элышкыже
пӧртылеш
да совет пленыш верештеш. Тудым шочмо-кушмо суртышкыжат ужаш огыт колто,
вольыкым шупшыктымо вагоныш петырен, Урал велыш вик наҥгаят. Икманаш, плен
гыч — пленыш. Айдеме илаш шочеш — маныт, а тудо тарзе семын илышташ веле
шочын улмаш. Юмо
полшыжак ыле: кеч тиде повестьым ӧрдыжкӧ пышташ огыл, мучаш мартеак
шукташак
ыле!
А тыгыде-тагыдым, ойлымашым монь, кӱчык мыскарам, эреак серакалем. Коклан
ош
тӱнямат ужыт. Тольык... гонорарже тамак ден киндыланат ок сите. Пешак шагал
пуат
але колташыжат мондат. А кызыт окса деч посна, манмыла, "ни туды да ни
сюды..."
Ожнырак "шӱдӧ йолташет лийже" маналдат ыле. Тений вес семынрак пӱтыралыт.
Йолташынат кӱсенже рожын, витне.
3. Кӧ чот да шуко воза, тудак веле мыйым куандара. Пагален кӧранем
АлександровАрсаклан, Феликс майоровлан, Алексей Мурзашевлан, Геннадий
Гордеевлан. Нунын мо-гынат эреак савыкталтеш. Тугеже нуно илат! Тугеже нуно
лап возынак пашам ыштат!
Йӧршынак, манаш лиеш, ок келше Валерий Бердинскийын да Валерий
Александровын
койышышт! Возымышт молан ок кой? Кушко йомыныт? Нунылан да южо молыланат
пала-шышт: Юмо чылалан талантым ок пу. А пуымыжым шӱкалат да тудын дене
пайдаланен от
мошто гын, кугу сулыкым погет. Юмо тыгай койышлан ок серлаге.
Валентина ИЗИЛЯНОВА, поэтесса:
— 1. Иктаж лу ий ожно колымаш сынан, чот ойган почеламутым, йӧратымаш
нерген
утыждене чаран возаш тоштмо огыл. Сборникыш гражданский шӱлышым пурташ
кӱштат
ыле. Кӱштымым шуктыдымыжо книга савыктышын планышкыже шуэн логаледен. Тунам
илыме годымаат, возымо татыштат эре ала-могай кышкаоыште шогымыла чучын: ик
ошкылым
шолашке ыштет, вес ошкылым — пурлашке, утыждене торлет гын, ончыктат ыле,
кушто
верет.
Кызыт мут эрыкат, илыш эрыкат ончычсо деч кугурак. Ме шкеже гына кызыт веле
кава
гыч волышо огыл, а социализмын пыыжашыштыже кумло ий (шке таҥашем-влак
нерген
ойлем) почаҥше улына. Кызытсе пагытыш ту жапын сынже ден чынжым лум ненчыла
поген конденна. Илыш 360 градуслан вашталт кайыш. А ме тугаяк улына. Садлан
чыла
тиде оҥайсыр сӱрет семын шинчалан палдырна: ораваже у, улаже тошто.
Кышкаржат
йӧршын шаланен огыл, лӱмжӧ гына вашталтын. Ынде тудо "нужналык" маналтеш.
Мо
йӧсыжо — кузе каласышым,— тӱжвал сыннам вашталтенна, кӧргӧ сыннам молемден
огына
керт.
2. Савыкталт лекше шке книгам лу ий утла уждымо авторлан куанен илаш кугу
амал
уке, очыни. Но тиде шке нергенем огыл. Илышаш, возышаш кумылем ончычсо деч
кызыт
виянрак. Шуко ий ондакак "Йӱк ото" лӱман сборникым ямдыленам. Нылымше ий
тудо,
погымо, лукде кия. Туддеч вара возымем тыгаяк сборникыш, векат, погына. Но
газет-журналеш тыгыдын-пагыдын печатлылаш кумыл йомын. Тидымат ом шылте:
метафор
сынан почеламутым лудын, возен, шер темын, а символ шотаным савыралаш
кӧргыштӧ
эше чылаже шуын-кӱын огыл.
3. Поэтын могай кӱкшытыштӧ улмыжым тичмаш книга дене аклаш оҥай да чын
лиеш.
Мыйын пагалыме поэт-влак А.Селинын, Г.Сабанцевын, С.Эсаулован мурсаскаштым
посна
савыктыш дене шуко ий ужмо огыл.
Пытартыш жапыште лекше поэзий гыч Зоя Дудинан "Мый шкежат суксо омыл"
книгажым
кугу кумыл дене лудым. Пӱсӧ шижмаш да велыжан-велыжан ойсавыртыш-влак
чонемым
сымыстарышт.
Геннадий ГОРДЕЕВ, драматург:
—1. Шонат, пуйто таче идеологий уке. Уло, только тудо "экономический
идеологий"
маналтеш. Мутлан, прозо але поэзий саскатым книга дене савыктен от керт,
але
пьесым сценышке луктат гынат, гонорарым от нал (огыт лӱлӧ, окса уке,
маныт)—
теве таче илышнан тӱҥ идеологийже могай. Кугыжанышын искусство деке тыгай
ончалтышыже калыкнан ончыклык чон поянлыкшым иша, темда веле огыл,
пытарымашкак шуктен кертеш. Литератур ден искусствым тыге ончымо мемнан гай
шагал еҥан калыкын
пӱрымашыжлан поснак шучко. А уш-акыл идеологий нерген ойлаш гын, тудо эре
лийын,
улеш да лияш тӱҥалеш. Калык уло гын, тугеже идеологият уло. Вет калыкын
илышыже,
йӱлаже, традицийже, чонжо, шонышыжо — тиде эн кугу идеологий. Чын,
коммунист жапыште политик идеологий пеҥгыде улмо годым калыкын чонжым,
шонышыжым пешыжак шотышко налын огытыл. Но тунамат кӧргӧ куатан автор-влак
калык илыш дене эре чак
шогеныт. Йӧсӧ лийын гынат, нуно шке тӱняончалтышыштым, илыш умылымашыштым
сылнымутан произведенийлаштышт келгын да кумдан почын пуаш тыршеныт. Тыгай
писатель-влак тачат калыклан лишыл да шерге улыт, тачат нуно калык чонышто
илат. Но тыгай
произведенийже тунамат шагал лийын, кызытат шуэн возалтеш. тунам коммунист
идеологий чаракым ыштен гын, таче нужна экономикына виян сылнымутлан
шарлаш, атыланаш ок пу.
2. Кызыт театр утларакше муро-куштымашан комедийым йодеш. Весела комедийыш
калыкым чумыраш куштылгырак, тыгай спектакль парышымат конден кертеш. Вет
чонжылан
йӧсӧ годым калыкна театрыш канаш, шке кумылжым нӧлталаш коштеш. Уке гын
тачысе
илышым чытен лекташ тудлан эшеат йӧсӧ лиеш. Тидым шотыш налын, кызыт мыят
Марий
самырык театрлан мурыман-куштыман комедийым возышым. Шонем, тудо ончышо-
влаклан
келша. А шкеже, мутат уке, автор семын, философий сынан, илышна нерген
келге шонымашым нумалше произведенийым утларак аклем.
3. А йолташ-влакын творчествышт нерген йодышлан кӱшнӧ ойлымо семынак
вашештем
ыле. Нунымат лач тыгаяк проблеме-влак тургыжландарат, шонем.
Олег ГЕРАСИМОВ, музыковед:
—1. "Идеологий уке" манме дене келшенжак ом керт. Идеологийжым жап,
идеологийдыме общество але айдеме — тиде шучко вакуум да тыгайже лийын ок
керт, шонем.
Кеч-кӧнат кӧргыштыжӧ шочмо элым, калыкым йӧраташ ӱжшӧ, нунын лӱмеш мом-
гынат ышташ таратыше шонымаш (кеч тудо але эше чатка системыш, идеологий
манме умылымашыш чумырген шуын огыл) садак уло да тудо эре мемнан дене
пырля ила.
Совет кучем ийлаште виеш тушкен пуымо идеологий, мутат уке, экшыкым шуко
конден,
эсогыл чын, поро шонымашымат луктын каласаш чарен шоген. Но шагал лийын мо
тиде
"озаланыше идеологийын" чапле лектышыжат? Мый музык тӱня нерген гына ойлем.
Ту
жапыште сай произведений лыҥак шочын (чын, чарак, манамыс, тунам ятыр
лийын,
поснак у, палыдыме корным, йӧным кычалмаште). Мый шочмо элым, шочмо
калыкым,
оланам, ялнам йӧраташ кумылым савырыше сылне семан муро, кантата, ораторий,

опер, балет да моло жанр нерген ойлем. А кызыт марий музык аланыште могай
тугай
ӧрыктарыше, событийлан шотлалтше лектышым палемден кертына? Такше пытартыш
жапыште шагалжак огыл у да сай муро (В.Захаровын, С.Маковын), камерный
сочинений
(Э.Архипован, В.Кульшетовын, В.Даниловын, А.Незнакинын), кумда радынан
произведений (Э.Архипован оперже) шочыныт. Но нунын шочмаштышт кызытсе
"эрыкан" пагытын надырже ик пырчат уке, шонем. Тиде — автор-влакын усталык
вийыштын саскаже.
Мыйын шонымаште, литератур ден искусствым вияҥдаш официальный идеологий
укелык
огыл чаракым ышта. кеч икымше йодышышто "Йорло илышнам шотыш налаш огыл
гын" маналтеш, но лачак тиде илышыже эн кугу йӧсылыкым луктын шога. Тыгай
годым ойгырен
мураш да шорташ, чоным пасылтараш лиеш, но музыкым возаш неле. Эрык пелен
эше
тамле кинде лийшаш.
2. Эше 1976 ийыштак вуйлатыше-влак мыланна, але тунам самырык шымлызе-
влаклан,
анкетыш икмыняр йодышым пуэныт ыле. Иктыже тыгай ыле: ончыклык шонымашет
могай?
Мый вашетенам ыле (анкетым кызытат аралем): а) Калык муро нерген шымлымашым
мучашке шукташ (эрвел Элнет марий нерген шымлымашым кошартымек, книгам
савыктышым
да диссертацийым аралышым).
б) Калык семӱзгар-влак нерген шымлымашым возаш (книгаже лектын,
аралымашыжым —
илена, ужына).
в) Калык хореографий нерген очеркым возаш (эше тӱҥалынам веле).
А пытартыш паша — Татарстан кундем, Агырзе районысо марий-влак нерген
монографийым ямдылымаш. Тидым возаш район администрацийым вуйлатыше Рустам
Закиров (татар еҥ!) йодын. А мемнан кумдан палыме композитор
Д.М.Кульшетовна шкенан республикысе мыняр район вуйлатыше дек йодын-темлен
коштын! Марий мурым, шке районысо
муро-влакым поген лукташ, калтак... Чыла вере — ик вашмут. Кызыт могай
вашмутым
пуат — шке шижыда.
3. Йолташем-влакын (эн ончычак коллегем-влакын) лым лийдыме койышышт
куандара.
Мордовий гыч Н.Боярнинын да Чуваший гыч М.Кондратьевын шке калык музык
нерген
шымлымашышт моткоч виян (коктынат искусствовоедений доктор улыт).
Петрозаводскышто финн-угор музыкальный академийын пашаже куандара, кеч
тушкат кызыт неле
саман толын.
Нимогай йӧсылыкым ончыде, марий композитор-влакын оҥай музыкым шочыктымышт
мылам
эн шерге. Мый нунын дене кугешнем.
Мо ок келше? Тиде — южо еҥын дилетант койышыжо, шке произведенийым айда-
лийже
ончымаш, семым сайын шоналтыде, келге умылымаш деч посна чоҥымаш.
Владимир КУДРЯВЦЕВ, искусствовед:
—1. Илышыште чылаж нергенат шке уш дене келгын шонкален моштышо южо автор-
влак
совет саман годымат творчестве пашаштышт идеологийым шотыш налын огытыл.
Сандене
нуным тӱрлӧ "измлан" титакленыт. Тыгай торжалыкын осалжым шукынжо кызыт
гына
умылаш тӱҥалыныт.
Творчествыште эрык, мутат уке, юж семынак кӱлеш. Шонымашым шке семын почын
ончыкташ изобразительный искусствышто йӧн уло, но ме тудын дене тичмашын
она пайдалане. Кызыт шкенан элыште полышым муаш нелырак, а тӱнямбал
ареныште, чаманен
каласаш логалеш, тӱрлӧ фондлан эҥертен она мошто. Чын, тидлан йот йылме-
влакым
палаш, могай-гынат у идейым ончыкташ кӱлеш. Пеш ожнат огыл "кӱртньӧ
занавес"
шеҥгелне илымына ты шотышто тачат чаракым ыштен шога. Но мемнан чонешна, уш-
акылешна тукым вожнам умылымаш аралалт кодын. Тидыжат, очыни, моткоч кугу
поянлык.
2. Мый калыкнан кунам да кузе шочмыжо, акрет годсо историйже, кызытсе
кӱчызӧ
илышыж нерген чӱчкыдынак шонкалем. Моло финн-угор семынак, марий-влакын
поян
культурышт уло, нуно акрет годсо мландыштышт илат. Тидым шотыш налын, шке
шанче
пашаштем тукым вожнам, калыкнан аралалт кодшо традицийжым да кызытсе неле
илышкунжым шымлем. Марий-влакын язычество шотан тӱняончалтышыштын негызше
мыйым религий дене кылдалтше искусствым, зодчествым келгынрак ончалаш
кумылаҥден. Сандене илем, ял, Юмылан кумалме ото, чимарий шӱгарла-влак,
марла капкан, кок пачашан
клатын, кудын (тыште марий-влак шукерте ожно Юмылан юмылтеныт, кумалме
ӱзгарым
кученыт) кузе чоҥалтмыштым шымлен. Тидлан кӧра кызытсе изобразительный
искусствылан пӧлеклалтше шанче пашаштемат акрет годсо гыч аралалт кодшо
илыш-койышым
кычалам, тыгодым калык творчествым, этнографийым шинча ончылнем кучем.
3. Пӱсӧ уш-акыл да у семын шонкалымаш наукыштат, искусствыштат мыйым эре
куандарат. мутлан марий сӱретче-влакын творчествыштым налаш. Илышышке
демократий шӱлыш
пураш тӱҥалмеке, тукым вожнам ончыктышо чимарий тема нунын сӱретлыме
пашаштышт
шке тӱсым муаш корным почын. Тиде йӧнжым реализм ден модернизмым иктыш ушен
шогышо неоязычество манашат шотлан толеш. Тиде корно дене кайыше сӱретче-
влак арам
огыл родо-тукым финн калыкын шинчажлан пернен, сандене нуным 2000 ийыште
Хельсинки олаште почылтшаш Кугу финн-угор выставкыш ӱжеш. Нине художник-
влак коклаште Валерий Боголюбов, Измаил Ефимов, Сергей Евдокимов, Александр
Иванов, Юрий
Таныгин улыт. Тиде выставкын концепцийжым ямдылымаште финн коллегем-влак
дене
пырля мыят лийынам.



101899
************************************************************************
10-18
Марий язычестве теҥгече, таче да эрла

Язычестве пеш шукерте ожно айдемын йырым-йырысе тӱнямат, шкенжын илыш-
пӱрымашыжымат чын умылаш тыршыдымыжлан да тидыжым ыштен кертдымыжлан кӧра
шочын. Жапыштыже кажне калыкын шке йӱлаже лийын, да тудо историйын акрет
годсо йыжыҥлаштыже,
калык-влакын вияҥмаштышт, нунын этнический илышумылымашышт шочмаште да
пеҥгыдеммаште кугу рольым шуктен. Но вараже тудын вержым тӱнямбал религий-
влак (буддизм, христианстве, ислам) айленыт. Нине религий негызеш кугыжаныш
черке-влак
шочмеке, язычестве мер илышын йыжыҥже гыч кораҥдалтын, шке вийжым, тымарте
налын
шогымо вержым йомдарен. Тудын ваштареш кучедалмашке черкат, государствет
ушненыт. Тыге тудо сурт коклаште, ешыште гына кучылталташ да илаш тӱҥалын.
Тыштыже
тудым кугыжаныш кучем поктылын да шыгыремдылын кертын оыгл. Нелылыкыш
логалын
гынат, язычестве пытен огыл. Чыла гаяк калык тиде веран ятыр ужашыжым
тачысе кече марте арален коден.
Чыла моло религий семынак, кызытсе жапыште язычестве угыч вийым погаш,
тӱзланаш
тӱҥалын. Ме таче тудым яндар сынанымат, вес религий дене ик йогыныш
ушнышымат
(тидыжым синкретизм маныт) ужына. Южгунам тыгай синкретический мужырышто
языческий йӱла шке пайжым палынак кугемда. Кокланже черкымат чактара, пуйто
тудын курымла мучко шыгыремдылмыжлан ӱчым шукта.
Марий калыкын языческий вераже — чимарий йӱла. А иканаште кок религийым
(марий
йӱлам да руш христиан йӱлам) кучышо-шамыч шуко вере шке вераштым "марла
вера"
маныт. Тиддеч посна марий коклаште чимарий йӱла деч йӧршын кораҥше,
тӱрыснек
христиан вераш куснышо-шамычат улыт.
Кызытсе марий язычестве нерген ойлымо годым эн ончыч тидым каласыман: ты
йӱлам
эрвелмарий-влакын тӱҥ ужашышт (150 тӱжем наре еҥ) жапла. Марий Эл
Рсепубликыште
чимарий ятырлан шагал. Тыгерак шотлат: республикыште илыше чыла марий кокла
гыч
5—7 процентше гына яндар чимарий радамыш пура. Нунын ты йӱла почеш илымышт
утларакше теве кушто палдырна: шӱгарлам посна ыштат, шӱгар ӱмбалан ыресым
огыт шогалте, пӧртыштат юмоҥам огыт кучо, кугыеҥ-влак кокла гыч шукышт
тошто годсо марий лӱман улыт. Чимарий-влак марла верам, христиан верам
кучышо але нимогай юмылан ӱшанадыме-влак деч тӱжвачын нимо денат огыт
ойыртемалт. Эсогыл кумалашат
ерешын (тынеш пурышо) марий-влак дене пырля мият, южо кӱсотышто гына
чимарий-влак моло деч посна юмылтат.
А чимарий шомакше "чын, яндар марий" умылымашым ончыкта. Вес семын ойлаш
гын,
нуно шӱм-чоныштым вес калыкын, вес тукымын вераже да йӱлаж дене амыртен
огытыл,
кугезе койышлан ӱшанле лийын кодыныт. Тугеже тиде йӱлам кучышо еҥ-влакын
национальный илышумылымашыштат ойыртемалтше, шкешотан.
Кызыт марий язычестве, каласышна, синкретизм сынан, тудын кок вариантше
уло.
Икымше: тӱняште юмо икте гына, но тудлан кок семын — рушла да марла —
кумалыт.
Кокымшо: юмо кокыт уло, рушын да марийын, марий-влак кокытшыланат кумалыт.
Тыгай
умылымашан еҥ-влак шкеныштым тынеш пурышылан шотлат, мӧҥгыштышт юмоҥам
кучат,
йӧн лекме годым черкышке коштыт, христиан йӱлам шуктат, шкаланышт
келыштарыме
черке пайремым палемдат. Туге гынат нуно шке юмыштланат кумал илат. Теве
мом каласыман: иканаште кок тӱрлӧ верам жаплыше марий-влакын койышыштышт
чимарий йӱлан
ужашыже утларак палдырна. Нуно мӧҥгыштат юмылтат, кӱсотышкат лектын
кумалыт. А
кӱсотыжо пеш шуко вере аралалт кодын. Ятыр марий ялыште кумалме ото икте
гына
огыл.
Чимарий веран кызыт вияҥын шарлымыже мо дене кылдалтын? Ик могырым,
христианствым виешак шыҥдарыме да чыла еҥым атеизм корныш шогалташ толашыме
жапысе семын
тудым нигӧ ок шыгыремде. Вес могырымжо, еҥ-влак шке вийыштлан да кунам-
гынат
илыш саемшашлан ӱшаным йомдареныт. Нунын кӧлан да молан гынат ӱшанымышт
шуэш.
Кызытсе неле пагытыште тыгай ӱшаныш, чон эҥертышыш юмо савырна. Чынжым гын,
тидым религий кумылын шочмыжлан шотлашат ок лий, очыни. Тиде — туткар илыш
саман
гыч лекташ йӧным, корным кычалмаш. Илыш саемеш, порештеш да калык
йорлылыкын
кепшылже гыч утла гын, шуко еҥже юмым монда, тудын деч кораҥеш.
Айдеме чоным лыпландарыше вийыш савырнымыжлан кӧра гына чимарий вера
кызытсе жапыште утларак шарлен толеш манына гын, тидыже тичмашынжак чын ок
лий. Язычествын
у вийым налмыж нерген ойлымо годым тудын раш палдырныше национальный
сынжым,
вожшым ушышто кучыман. Чимарий вера — калыкын шкенжын, шкаланже, шке
мландыштыже
ыштыме, шочыктымо, шкенжын этнический йодмашыжлан, кумылжылан, шкенжын
национальный ойыртемжылан келыштарыме религий. Тудо ӧрдыж гыч, вес калык
деч толын
огыл да ты йӱлам нигӧат ӧкымеш тушкен пуэн огыл. Язычествын шке религий
улмыжак
тудлан вий-куатым пуэн шога. Тиде тугай рӱдӧ, негыз, кудыжо этнос-влакын
вияҥ
толмо корнын неле йыжыҥлаштыже, шке национальный сын-куным арален кодышаш
верч
кучедалмаште шуко калыкым иктыш ушен да чак чумырен шоген.
Марий калыкын историйыштыже чимарий вера могай рольым шуктен толын, могай
верым
налын? Таче тиде йодышым кок семын ончат. Ик ончалтышыже тыгай: тудо пӱтынь
религийымат, язычествымат зиянлылан, кӱлдымашлан шотла. Но тыге аклымаш
пытартыш
ийлаште шке вийжым утыр йомдара. Кокымшо ончалтыш мер илышыш религийын эре
утларак шыҥен пурымыж дене, калыкын национальный чоншижмашыже вияҥме дене,
язычествылан моло конфессийын гаяк правам пуымо дене кылдалтын. Чыла тидлан
эҥертен,
таче южышт чимарий веран рольжым кава марте нӧлтат. Т шонымаш кызыт утыр
вияҥын
да шарлен толеш, шке велышкыже эре шукырак еҥым савыра.
А кӧ вара тыгай шонымаш велыш лупшалтеш? Нуно, кӧмыт кеч-могай религий деч
ӧрдыжтӧ шогат, тудым кӧргӧ гыч огыт пале да тиде але вес религийын рольжым
эн
чын аклен моштышылан шкеныштым гына шотлат. А посна религий-влак нерген
ойлаш
гын, нунын кокла гыч кажныже шкенжым гына сайлан шотлен акла. Тидын годым
моло
религийым осалеш, кӱлдымашеш ужыт але нуным аклыме деч кораҥыт (нейтрально
ончат).
Моло национальный религий семынак, марий язычестве мемнан калыкна дене
пырля
икымше тӱжем ий гыч кокымшыш вончымо пагытыште шочын да тудо пагыт годсек
кужу,
оргажан, тура савыртышан корным эртен, калыкын историешыже пале, но тӱрлӧ
семын
аклаш лийме кышам коден. Чимарий йӱлашке этносын тӱҥ шонымашыже да
интересше
шыҥдаралтыныт, тидлан кӧра марий язычестве раш палдырныше национальный
сыным налын да таче тудо марий калыкын национальный религийже лийын шога.
Кызыт Российысе финн-угор калык-влак коклаште марий-влак шке национальный
сын-куныштым, илышумылымашыштым утларак чот арален кодымышт дене, шочмо
йылме ден культурлан утларак ӱшанле улмышт дене ойыртемалтыт гын, тидыжым,
очыни, кугезе вералан, ончычсо тукым-влакын илыш-койышыштлан ожнысекак
мелын лийме дене умылтарыман. Верысе тӱҥ калыкын тиде ойыртемжылан кӧра
пытартыш жапыште Марий Эл Российысе
финн-угор тӱнян рӱдӧ верышкыже эре утларак савырна. Тидыже теве мо нерген
ойла:
чимарий вера шке калыкын историйыштыже пайдале рольым шуктен толын, тудын
национальный тӱсшым вияҥдаш да аралаш полшен.
Чыла моло калык семынак, марий калык ожнысекак шкевуя илыме корныш лекташ
тыршен, шкенжын государственностьшым ышташ шонен. Но тиде шонымым шукташ
йӧн лийын
огыл. Молан? Калыкнан илыме кундемыште Эрвел ден Касвел, Азий ден Европа,
тюрк
ден славян-влак, ислам ден христианстве коклаште кучедалмаш эреак каен
шоген.
Марийын шке кугыжанышым ышташ шонымыжо совет власть шочмо деч вара иже
шукталтын. Такше шке кугыжанышым ышташ ожнат ик гана веле огыл тӧченыт.
Тидын нерген
летописьлаште, талешке легенде ден сылнымутан сказанийлаште, преданийлаште
ойлалтеш. Историй марий он ден лужавуй-влакын, ола ден ор (крепость)-влакын
лӱмыштым мыланна арален коден. Нине ола ден оржо марий калыкын илыме
кундемлаште военный да администратинвый рӱдер лийыныт, еҥ-влакым ик еш
семын чак чумыраш полшен шогеныт.
Калыкын вийжым кугемдымаште да тудым виктарен шогымаште чимарий веран
рольжо ожнысекак палдырнен. Тиде вера марий калыкым ик шӱлыш йыр чумырымо
да тудын сынжым
арален кодымо шотышто моткоч шкешотан системым ыштен. Тиде ойыртем таче
мартеат
аралалт кодын. Ме тыште кумалтыш йӱлам кузе шуктен толмо нерген ойлена.
Марий коклаште калыкым кумалмашке чумырышо да ты сомылым гына виктарен
шогышо
профессиональный еҥ-влак лийын огытыл. Картлан утларак чот пагалыме, ушан-
шотан,
шкем кучен моштышо, ӱшанаш лийме еҥ-влакым ойыреныт. Калыкын шонымыжым
шотыш налын, нунын кумалтыш годым кутырен келшыме ойыштым чылан шуктышаш
улыт улмаш. Тыге марий кумалтыш шке шотшо дене марий-влаклан
законодательный органым алмаштен.
Чимарий кумалтышым тӱрлӧ кӱкшытаным эртареныт:
Шкевуя кумалтыш. Кажне марий еҥ шке шонымыжо да моштымыж семын юмо деч
полышым
йодын.
Еш кумалтышым суртышто але кӱсотышто эртареныт. Тудо озанлык пашам тӱҥалме
але
пытарыме дене, ешыште иктаж-могай вашталтыш лийме, иктаж-кӧн туешкымыж дене
але
вес сомыл дене кылдалтын.
Тукым кумалтышым тукым вуйлатышын суртыштыжо але ялысе кӱсотышто тукым
кумалме
посна верыште эртареныт.
Ял кумалтышыш кажне шыжым пасу пашам пытарыме деч вара лектыныт. Тыгай
кумалтышлан кажне ялын шке кӱсотыжо лийын. Южо ялын икмыняр кумалме отыжо
улмаш, кажныже
ик гектар гыч ик квадратный меҥге марте кумдыкым айлен. Тӱрлӧ вере тӱрлӧ
юмылан
да тӱрлӧ амал дене кумалыныт. Шуко кӱсотыжо таче мартеат аралалт кодын,
ятырышкыже кызытат юмылташ коштыт. Тылеч посна кажне ял шошо ага тӱҥалме
деч ончыч але
тудым мучашлыме деч вара Агавайремым эртарен. Кеҥежым кужу жап йӱр лийын
огыл
гын, пӱя я ер воктеке погынен кумалыныт, юмо деч йӱрым, вӱдыжгым, поро
игечым
йодыныт.
Тиште (тисте) кумалтышым икмыняр ял дене погынен эртареныт. Тиште ик
кундемыште
верланыше, южгунамже икгайрак лӱмым нумалше яллам ушен шога. Мутлан: Тӱрек,

Тӱрек ӱмбал, Ӱлыл Тӱрек, Кӱшыл Тӱрек; Савак Вочарма, Кӱшыл Вочарма, Изи
Вочарма,
Савактӱр. Такше марий йылмыште "тисте" шомак влаг, знамя манмымат ончыкта.
Ала
нине кок умылымаш коклаште могай-гынат кыл уло? Можыч, ала-кунам ожно
икмыняр
ялым ушен шогышо кажне тиштын шкенжын тистыже (флагше) лийын? Тиште
кумалтыш ожнат да кызытат посна кӱсотылаште але ял кумалтыш лиедыме
верлаште черет дене
кум-вич ийлан ик гана эртаралтын да эртаралтеш.
Мер кумалтыш. Тыглай йылмыште "мер" шомак общественный, кугу тӱшкам, уло
калыкым
авалтыше манмым ончыкта. Религий йылмыште тиде мут дене йырым-йыр кумло-
нылле
меҥге коклаште илыше калыкым лӱмдат. Мер кумалтыш шым-лу ийлан ик гана але
иктаж-могай кӱлешлык лекме годым моло жапыштат посна кӱсотылаште
эртаралтын. Тыге
кумалаш погынымо верым южо кундемыште таче мартеат мер кӱсото маныт. Мер
кумалтышлан ямдылалтме да тудым эртарыме сомылыш тиде кундемыш пурышо чыла
тиштын
еҥышт ушненыт, мом да кузе ыштыме шотышто пырля кутыреныт да ик ойым
пидыныт.
Тӱня кумалтыш пеш кугу амал лийме годым гына эртаралтын. Тыгай амаллан сар
але
тудын тӱҥал кертме лӱдыкшӧ, шужымаш, пижедылше черын чот шарлымыже
шотлалтыныт.
Тӱня кумалтышыш погынымеке, тушто тылеч ондак — еш, тукым, ял, тиште да мер
кумалтыш годым — пеҥгыдемдыме ойпидыш негызеш уло марий калыкын пӱрымашыжым
авалтыше пунчалмутым луктыныт. Тыгай кумалтышыш элын чыла кундемыштыже
илыше марий-влакын еҥыштым ӱжыныт. Ожно тӱня кумалтышыш лекшаш нерген
шеравам колтеныт, кугу
погын нерген уверым ял гыч ялыш, ик еҥ деч весе дек шареныт. Тиде уверлан
вашмутат тыгак толын. Каласаш кӱлеш, тӱня кумалтыш лач эн кугу азап лийме
годым веле
огыл эртаралтын, тудо тынысле пагытыштат калык илышыште шке вержым муын.
Тымарте
илаш полшен шогымыжлан Кугу Юмылан таушташ, тудын деч эше иктаж-мом йодаш,
пӱтынь марий калыкын илышыж гыч лектын шогышо йодышым тӱшкан каҥашшаш
кӱлешлык
лекме годым тӱня кумалтышым тыглай жапыштат эртареныт.
Кумалаш коштмо радамым лончылымо годым теве мом поснак палемдыман: шагал
еҥан
(еш, тукым, ял) кумалтышым эртарыме годым кугурак кумалтышыште тиде ойым
тӱрыснек шотыш налалтын. Ожно кумалаш лекме радам илышыш пеҥгыдын шыҥен
улмаш, тудо
эреак шукталт толын. Ты радам таче мартеат аралалт кодын, тудо чимарий-
влакым
веле огыл, иканаште кок верам (марла верам) кучышо-влакымат авалта. Кумалме
радам нимогай документеш сералтын огыл, но тудо мер илышым демократий
шӱлышеш чоҥымо да виктарыме йӧн лийын, этнический негызеш еҥ-влакым чак
чумырен, иктыш
ушен шоген, этнический илышумылымашым шочыктен да вияҥден.
Но туге ойлен огына керт, пуйто мер илышым виктарыме тиде радам марий-
влакын
илыме чыла кундемыштат да кеч-кунамат ик семынак пеҥгыдын шукталт толын.
Уке,
тыге огыл. Ӧрдыж еҥ-влакын керылт пурымыштлан кӧра марий-влаклан ик вер гыч
весыш эреак куснылаш логалын. Вараракше черке ден государстве марий-влакым
рушаҥдаш, калыкым виешак тынеш пурташ тӱҥалыныт. Тидлан верчын мер илышым
виктарыме
радам шолдырген, пужлен, южо кундемыште йӧршынак пытен, мондалтын. Но марий-
влакын кугу тӱшка дене илыме верлаште ты радам шке вийжым йомдарен огыл,
южо шот
дене ончымаште тудо кертмыж семын национальный кугыжанышын сомылжым шуктен
шоген.
Тыгеракын, марийын религиозный илышыжым виктарен шогымо радам чумыр калыкын
социальный илышыжымат авалтен. Каласышна: чимарий вера марий этнос лийме
жапыште
шочын, марийын кугезе мландыштыже, национальный культур негызеш кушкын,
калыкын
духовный культуржын ойраш лийдыме ужашышкыже савырнен, тудын (калыкын)
национальный интересшым ончыктен шоген. Чимарий веран вийже, йӧнжӧ эн
ончычак марий
тӱням чоҥымашке виктаралтын. Вес веран шарлыме, шыҥен пурымо лӱдыкшӧ лектын
гын,
марий калыкын озаланен-тораланен илыше ужашыже шкенжын вержым арален кодаш
тыршен, тыгодым чимарий йӱлалан, тудын куатшылан эҥертен. Сандене тыге
ойлен кертына: чимарий вера эреак калыкым ик ешыш чумырен шогаш полшышо вий
лийын шке национальный сыным арален кодаш еҥ-влакым кумылаҥден.
Тидын нерген ойлымо годым ме чимарий йӱлан сай, пайдале могыржым гына
лончылена,
тудын вес — зиянле — могыржо нерген мутым огына лук. А уда могыр кеч-могай
религийыштат уло.
Марий тӱням виктарен шогымо йӧным калыкын илышыже шкеак шочыктен. "Илыш"
манме
годым теве мом шотыш налман: ӧрдыж вийын шыгыремдымыжлан, поктылмыжлан кӧра
марий-влаклан ончычсо верышт гыч куснен каяш, икте-весе деч торлаш, у вер-
шӧрыштӧ
пыжашым опташ логалын. Ик тӱшка марий-влакын илыме кундемыштым вес тыгай
кундем
деч сип чодыра, лӱкӧ куп, вес йылман калык-влакын илемышт ойырен шогеныт.
Туге
гынат марий племена-влак ваш-ваш кылым кучаш, тылеч ончыч ик еш семын, сай
пошкудо семын илымыштым арален кодаш тыршеныт. Тидыжым ышташ адакат илыш,
саман
шӱденыт: ӧрдыж гыч керылт пурышо тушман-влак деч аралалташ, чумыр марий
калыкым
тургыжландарыше экономический, социальный да моло йодышлам решатлаш кӱлын.
Чимарий вера мер илышын чыла йыжыҥышкыже шыҥен, калыкым иктыш ушышаш верч
кучедалме
идеологийыш, русификаций, христианизаций да изламизаций ваштареш тавадаҥ
шогымо
йӧныш савырнен.
Марий калыкын тӱрлӧ вере шаланен илыме саманыште тӱрлӧ кундемлаште илыше еҥ-
влакым вер-шӧр дене организоватлыме утларак келшыше йӧнлан, мемнан
шонымаште, мер
шотлалтын. Мер — посна кундемлаште илыше марий-влакын ушемышт, нунын
тӱняшт. Чынак, тиде але вес кундемыште моло деч ойырлен илыше марий-влаклан
саде вершӧрышт посна тӱнялак чучын. Руш колонизаций деч ончычак шочшо
икымше марий ола-влак (Малмыж, Калтынча, Вӱрзым, Кукарка), векат, утларак
кугу, виян мер-влакын
административный да религиозный рӱдерышт лийыныт да, илен-толын, княжество
сыным
налыныт.
Конешне, ме лач тыгак лийын манын ӱшандарен огына керт. Молан манаш гын,
мемнан
кидыштына тидым пеҥшыдемден ончыктышо документ уке, вет тунам, шукерте
ожно, калыкнан письменностьшо лийын огыл. Можо шомак дене каласкалыме гоч
ик тукым деч
весе дек куснен шоген, тудо жап эртыме дене мондалтын, калыкын шарнымашыж
гыч
ӱштылалтын. А тунамсе властьын возымо документ-влак Руш кугыжанышыш ушымо
Марий
кундемын административно-территориально шеледалтмыж дене гына кылдалтыныт.
Марий
млагдыште шке илыш радамыштым шыҥдараш тӱҥалше колонизатор-влак марий
обществын
кузе чоҥалтмыжым, тудын шкенжым виктарен шогымыжым шотыш йӧршынак налын
огытыл.
Сандене историй документлаште эртыше пагытын тиде йыжыҥлаже тӱвыт
ончыкталтде
кодыныт.
Родо-тукым ушем-влакын мер-политик илышыштлан язычествын кугу влиянийым
ыштен
шогымыж нерген теве мо ойла: марий племена-влакын утларак тале
вуйлатышыштым,
кумдан палыме оныштым (ХВ—ХВИ курымласе шуко документыште марий он ден
лужавуй-влакым князь манын лӱмдымӧ) чимарий йӱлам кучышо кугезына-влак юмо
шотешак, манаш лиеш, ужыныт, нунын шӱгарышт воктеке таче мартеат вуйым
саваш, кумалаш пеш
шукын коштыт. Тыгайлан шотлалтыт, мутлан, Киров областьысе Малмыж районышто
Акпатырын да Советский кундемыште Чумбылатын, Марий Элысе Волжский
районышто Чоткарын курымашлык омо дене малыме верышт. Легендыш савырныше
нине талешке-влакын
лӱмышт дене марий-влакын колонизатор кашак ваштареш патырын кредалмышт,
этнический чак чумыргаш тыршымышт да ончыклык поро илышлан ӱшанымышт
кылдалтыныт.
Чумблатын чапше да лӱмнерже поснак кугу лийын. Колымекшат, тудо калыкым
иктыш
чумыргаш ӱжшӧ куатле вий семын кодын. Тидым чытен кертде, православный
черкын
тӧраже-влак ХИХ курым тӱҥалтыште Чумблатын шӱгарже ӱмбалсе кугу кӱм
пудештараш
кӱштеныт. Тудо кундемыште илыше марий-влакым ӧрдыжкӧ поктен колтеныт.
Чумблатын
шӱгарже йыр кугу кумдыкышто ик марий ялат кодын огыл гынат, Немда эҥерын
кӱкшӧ
серышкыже, шнуй отыш — калыкнан национальный эрыкше верч кучедалмашеш
чапланыше
онын шӱгарже воктеке — еҥ-влак эреак толын коштыныт. Но марий-влак
Чумблатлан
тыште веле огыл кумалыт. Тудо эше Немда курык кугыза лӱм дене палыме.
Кукарка
(кызыт — Киров областьысе Советск ола) кундемыште верланыше марий тукымын
илышыже да кучедалмашыже нерген каласкалыше легенде-влак Немда курык
кугызан лӱмжӧ
дене кылдалтыныт. Руш-влакын тиде вер-шӧрыш толмышт деч ончыч Кукарка марий
ор
лийын, тыштак, векат, Чумблатын илемже верланен улмаш. Чумблат нерген
Октябрь
революций деч ончычсо историк ден этнограф-влакын шымлымашлаштышт, руш да
марий
писатель-влакын произведенийлаштышт ойлалтеш.
Шуко ий годым тӱрлӧ чаракым шындылме деч вара, 1993 ий кеҥежым, "Ошмарий-
чимарий" юмын йӱла рӱдерын да "Марий ушем" мер толкынын ойышт почеш Чумблат
курыкышто кугу кумалтышым эртарыме. Тыгодым тышке ятыр еҥже юмылташ огыл, а
ужаш-колаш
толын, сандене тиде чумыргымаш южо шотышто филармонический сыным налын.
Туге гынат кугу кӱрылтыш деч вара тӱшкан погынен кумалмаш чимарий йӱла дек
калыкын кумылжым савыраш, еҥ-влакын национальный чоншижмашыштым ылыжташ
шагал огыл полшен.
Калыкын национальный сынжым шуарымаште язычествын пайдале, кӱлешан улмыжым
ончыктымо дене пырля йодышын вес велжымат ужде кодман огыл. Кеч-могай
религий семынак, чимарий вера еҥ-влакым национальный религий кышкарыш
чумыраш полша, но
тидын годымак нуным религий да наций шот дене ойыркала. Тидат веле огыл,
чимарий
карт-влак кокла гыч южышт ик калык кӧргыштат еҥ-влакым ойыркалаш толашат.
Молан
тыге лиеда? Республикыште илыше да юмылан ӱшаныше-влак коклаште яндар
чимарийже
шукыжак огыл. Марий-влакын кугурак ужашышт христиан вераш куснен да тидын
годымак кугезе йӱла дечат кораҥын огыл, тыге нуно ынде иканаште кок тӱрлӧ
йӱлам шуктен илат. А тидыже (кок вера почеш илымаш) яндар южо чимарий-
влаклан огеш келше.
Те, маныт нуно, кугезына-влакын йӱлашт деч торленда, санденак шкеныштын
религиозный илышыштым посна чоҥаш тыршат. А такше мом ыштыман, кузе лийман?
Тидын шотышто "Ошмарий-чимарий" ушемын раш палдарныше ончылташыже уке.
Тудын южо вуйлатышыже ойла: "Чимарий-влак тынеш пурышо марий-влак деч
ойырлен шогышаш улыт,
язычестве ден христианстым ваш-ваш варкалыман огыл".
Тидын нерген ойлымо годым палемдыман: Европысо моло язычестве дене
таҥастарымаште марий язычестве яндар тӱсшым утларак арален коден; революций
деч ончычат, совет жапыштат власть могырым чот шыгыремдылыныт гынат, марий-
влак шкеныштын кугезе годсо национальный религийыштым яндарым арален коден
кертыныт, тидыжым Европышто моло ик калыкат ыштен сеҥен огыл. Лачак тыште —
марий язычествын эн тӱҥ
ойыртемже, тидыже Российысе гына огыл, тыгак йот элласе шымлызе-влакын
интересыштым луктын шога. Туге гынат нуно але мартеат ты темылан кугу,
келге шымлымашым савыктен огытыл.
Пытартыш жапыште газет, радио да телевидений пашаеҥ-влак чимарий кумалтыш
дек
мелын савырнымыштым ончыкташ толашат. Но тыгодым теве мо шинчалан вигак
перна:
шукышт тыште ала-могай сенсацийым гына кычалыт, калыкын кумылжым, ты йӱлан
ойыртемжым умылаш да шотыш налаш огыт тырше, юмылташ толшо еҥын шижмашыжым
пагален
огыт мошто. Нунылан молыжо пуйто керек, лач экзотике манмет гына лийже.
Лудшо,
колыштшо да ончышо калыкым мо дене гынат ӧрыктараш шонен, тыгай журналист-
влак
калыкын религиозный илышыж гыч посна факт ден эпизодым шупшын луктыт да,
нуным
сайын умылен шуктыде, чылажымат шке семынышт аклаш-вискалаш тоштыт, тыге
чын
сӱретым пужгален ончыктат, кумалше-влакын чоныштышт ӧпкем, шыдым шочыктат.
Кызыт, каласышна, чимарий вера угыч ылыжаш, шарлаш тӱҥалын. Но тыште тӱрлӧ
чарак
лектын шога. Верысе вуйлатыше пашаеҥ-влак православий деч моло религийым,
ты шотыштак язычествым, шке ончалтышышт деч ӧрдыжеш кодат. Нуно ты шотышто
примерым
Российысе рӱдӧ власть деч налыт, вет тудыжо православный социальный
принципеш да
нравственный идеалеш вӱдылалтын, тӱрлӧ верам кучышо миллионло еҥын кумылжым
аклен моштыде, православный черке дене пеш чак кылдалтмашке, иктыш
ушнымашке шуын.
Православный приход-влак, поснак угыч шочшо приход-шамыч, изи огыл
материальный
полышым налыт. А моло религийым власть пуйто огешат уж, нунылан пашам
вораҥдарен
колташ ок полшо. Тыгай койыш, конешне, калык-влакым ваш-ваш лишемдымашке,
иктевесым сайынрак умылымашке огеш наҥгай. Чоҥен шуктымо у общественный
оралтым
(культур полатым, школым, молымат) почмо годым — нунын дене тӱрлӧ верам
кучышо
граждан-влак пайдаланаш тӱҥалшаш улыт гынат — чоклымо, поро ончыклыкым
тыланыме
шомакым пелешташ эреак православный батюшка-шамычым гына ужаш тыршат. Тидат
калык-влак коклаште келшымашым вияҥдаш огеш полшо. Православный огыл еҥже
тыгодым
уэш да уэш шоналта: власть мемнан кумылнам, шӱм ойнам шотыш ынеж нал, тудо
ик
вера дене гына кылым кучынеже.
Тыгай шотан ӧпке тунам гына ок шоч да тӱрлӧ юмылан ӱшаныше еҥ-влакым ок
торкале,
кунам власть орган-влак кузе да мом ыштышаш нерген сайынрак шонкалат, шке
ошкылыштым утларак вискалат, кунам язычествым угыч вияҥден шарыме сомылыш
калыкын
уш-акыл вийже кумданрак ушалтеш, кунам тудо (уш-акыл вий) чимарий йӱла
нерген
чын умылымашым мер калык коклаште шараш полша, кунам ты йӱлан йӧнжӧ пайдале
пашашке гына виктаралтеш. Но тидын годым язычествын вийжым да йӧнжым чын
аклен
моштыман. А кызытеш тидын шотышто келгын шоналташ амал уло. Шылташ нимолан,
марий интеллигенцийын икмыняр ужашыже кызытсе илышыште чимарий йӱлан вержым
да
рольжым аклыме годым эйфорий манмашке лупшалтеш.
Чимарий вера, каласышна, марий-влакын племена дене илыме пагытыште шочын.
Тиде
жап шукертак эртен, историеш кодын, сандене ты саманым ХХИ курымыш шупшын
пурташ
толашыман огыл. Национальный сын-куным арален кодышаш верч кучедалмаште
язычествын вийже, кӱлешлыкше кугун палдырнен. Калыкнан национальный
государственностьшо
улмо, Марий Эл Республикын суверенитетшым увертарыме условийыште ? ты
суверенитет ятыр шотышто формальный веле гынат — чимарий йӱлан кӱшнӧ
каласыме кӱлешлыкше
йомын. Чын, национальный суверенитетым саемдышаш верч умбакыжат тыршыде ок
лий,
но тидланже ончычсо йӧным огыл, а жаплан келшыше у формым кучылтман.
Но тиде мутем туге умылыман огыл, пуйто автор язычествым пытараш ӱжеш. Уке,
тыге
огыл. Тудлан ӱшаныше, тудым кӱлешлан шотлышо еҥ-влак улыт гын, тиде вера
кызытат, ончыкыжат лийшаш. Тыгодымак мыланна теве мо раш: кызытсе мер илыш
гыч лектын шогышо йодышым решатлышашлан тугай йӧн кӱлеш, кудыжо
цивилизацийын тачысе
кӱкшытшылан келшен толеш. Калыкын интеллектуальный вий-куатше лач тышке —
саде
йӧным кычал мумашке — виктаралтшаш.
Таче мыланна туге ойлат, пуйто капитализмын узьмакышкыже логалшашлан касвел
цивилизацийыш пурымо гына ок сите; тиде цивилизацийже, маныт, тыглай огыл,
а христиан сынан лийшаш. Сандене пытартыш жапыште тыге шонышо да ты
шонымашым шаркалыше-влак палынак шукемыныт, нунын кокла гыч ятырже вес элла
гыч толедат. Тидыже
(вес элласе миссионер-влакын пашашт) Российысе православный черкылан огеш
келше,
сандене ӧрдыж гыч толын коштшо проповедник-влаклан корным петыраш кӱлмӧ
нерген
мут чӱчкыдынак йоҥга. А вет сайынрак шоналташ гын, ӧрдыж гыч толшо-влаклан
чаракым шындаш ӱжшӧ-влак шкештат шукерте ожно Русьыш теҥыз вес вел гыч
кондымо черкын пашажым шуктен шогат. Нуно элым шкеныштын пыжашышт
(вотчинышт) шотеш ужаш
тунем шуыныт, пӱтым кучымын Россий калыклан могай пайдам пуымыжым ончыкыжат

умылтарен шогынешт, осалланымым шыпак чытен илаш (тидыже кызытсе кугу тӧра-
влаклан пеш келшас) еҥ-влакым туныктен илынешт.
Мемнан жапыште христианствым моктышо-шаркалыше-влакын эше ик тӱшкашт шочын
кушкын. Нуно шкешт ияланат, юмыланат огыт ӱшане, но калыклан, обществылан
туге ойлыштыт, пуйто мемнан исторйиыштына улшо чыла сайже, пайдалыже,
волгыдыжо лач
христианстве дене тудын моральже дене кылдалтын. Тидым годым нуно утларакше
руш
калык нерген ойлат. Маныт: тудын национальный характерже тӱрыснек
православиеш
негызлалтын. Нине еҥ-влак руш калыкын илышыштыже улшо чыла сайжым
христианствын
влиянийже дене умылтараш тыршат, христиан этикым нӧлтат, христиан культурым
школ
пашашке шыҥдараш толашат.
Мутат уке, христианстве дене кылдалт шогымыжлан кӧра руш национальный
культур
шкенжым ятырлан пойдарен. Тиде поянлыкым арален кодаш кӱлеш. Тыгак
обществыш
шӱм-чон (нравственный) яндарлыкым шыҥдарымаште христианствын йӧнжым моштен
кучылтшаш улына. Туге гынат кызыт, ХХИ курымыш вончаш ямдылалтме жапыште,
лач религийын вийжылан, полышыжлан гына ӱшанен илыман огыл. Пале вет,
историйыште религийын уда могыржат раш палдырнен. Тиде удажым сеҥен каяш,
культурым ончыко
колташ да вияҥдаш атеизм шагал огыл полшен. Ме тидымат ушышто кучышаш
улына. А
национальный культурын религиозный сынже (аспектше) нерген ойлаш гын, ты
культурын негызше, тӱҥжӧ язычествын йыжыҥлаж дене пеш чак кылдалтын.
Сандене язычествын курымла мучко шочыктымо поянлыкым ӧрдыжкӧ кудалташ
вашкыман огыл. Ме чыланат
язычестве гыч, а марийже — чимарий йӱла гыч лектынна.
"Там русский дух, там Русью пахнет", — возен А.С.Пушкин. А вет тидыже
язычестве
нерген каласалтын, тушто чодыра ден олыклаште ӧрыктарыше сӱрет шинчалан
конча,
тушто муро ден йомак йоҥгат, витязь ден патыр, таргылтыш, вӱдӱдыр, Вувер
кува
ден Кащей кугыжа, але марте уждымо-колдымо янлык-влак, кугун тунемше пырыс
да
молат илат. Тиде тӱня гыч руш калык лектын да шарлен, ты тӱня ынде "акрет
годсо
преданийлаште" гына аралалт кодын. А черкыште тиде тӱня уке, тушто вес элла
гыч
кондымо ладан ӱпша.
Ойлыманат огыл, тӱжем ий жапыште руш мланде христианствыш руш сыным-тӱсым
ятырак
шыҥдарен. Православий христианствын язычестве дене варналтмыж гыч шочын, да
тудын языческий сынже христианский деч ятырлан виянрак. Православий —
христианствын язычествеш шолын лекше сынже.
Чын, православный богослов, философ-влак православный теологийым чот
пойдареныт,
кугу кӱкшытыш нӧлталыныт. Но тиде — вес кӱкшыт, тиде — религиозный
идеологийын
тугай ужашыже, йыжыҥже, кудыжо юмылан ӱшаныше тыглай еҥ-влакым ок авалте.
Чын,
черкылаште, монастырьлаште, духовный школлаште христиан йӱла — кугу
кӱкшытыштӧ.
Но тиде — тыглай прихожан-влакын кӱкшытышт огыл. Нуныжын христианскийже мо
уло?
Улыжат — шӱеш сакыме ырес да пӧрт лукысо юмоҥа. Черкышке нуно утларакше
пайрем
годым гына миен савырнат, тыгодым христианин улмыштла чучеш — южгунам
батюшка
почеш муралтат. А мӧҥгыш толытат, язычникыш савырнат, вет пайрем
ӱстембалнышт —
языческий кочкыш-йӱыш ( мелна, чиялтыме муно да тулеч молат), молитвам огыл
лудыт, а языческий мурым муралтат. Куштымашыштат черке йӱла дене кылдалтше
огыл.
Рушын пӧртыштыжӧ сортажат пӱртӱс вийлан кумалын илыме годсекак йӱла.
Сандене руш
айдемым тӱрыснекшак правоалсавныйлан шотлаш ок лий, тудо утларакше язычник.
Руш
калыкын акрет годсекак языческий вера дене кылдалт илымыже тыштат палдырна:
ик
калыкмутыштат, ик руш йомакыштат православный поп сай могырым ок ончыкталт,
а
тудым койдарен-воштылшыжым шотленат от пытаре.
Сандене "пытен-йомын толшо язычествым илышыште христианстве алмаштышаш"
манын
ойлымо дене келшаш огеш лий. Нине кок йӱла, кок религий тӱрлӧ кӱкшытыштӧ,
тӱрлӧ
кумдыкышто кучылталтыт, айдемын тӱрлӧ йодмашыжым шукташ келыштаралтыныт.
Черкыште еҥ-влак чон ласкалыкым, курымашлык илышым, юмын полышым йодыт. А
язычестве
мландӱмбалсе тыглай илыш дене, айдемын илыш тургымжо дене утларак чак
кылдалт
шога. Тудын туныктымыж почеш эн кугу вийлан, айдемын эҥертышыжлан пӱртӱс
шотлалтеш. Тиде — юмо деч гына сайым-порым вучен илаш туныктышо религий
огыл, а юмо
дене вашкылым кучымо, пырля пашам ыштыме, иквереш тыршыме йӱла, религий.
Вольыкым пуэн кумалше еҥ ойла: мый тылат тидым-тудым пуэм, олмешыже тый
мылам тидымтудым пу. Чимарий йӱла ӧрдыж гыч, кава гыч гына пуымым вучен
шинчыше религий
огыл, тудо айдемын паша лектышыжым, ты пашан пайдалыкшым кугемдаш полшышо
йӧн
семын ышталтын. Сандене кызыт язычествылан але праволавийлан алмаштышым муо
нерген огыл шоныман, да нуным икте-весыштлан ваштареш шогалташат шоныман
огыл. Мемнан вийна тышке виктаралтшаш: илышын нелылыкше деч утлаш шонымо
дене айдеме религийын кепшылышкыже ынже логал манын, тудын илышыжым
куштылемдаш пижман.
Язычестве семынак, православият теҥгечысе кечеш кодын толеш. Икымшыже
племена
дене илыме саманыште шочын гын, весыже — феодальный Русьын религийже.
Марий язычествын эрласе кечыже могай? Тидын нерген мут тарваныме годым
каласышаш
улына: чимарий йӱлан пӱрымашкыже йот элласе вий, тидын шотыштак финн-угор
ешыш
пурышо родына-влак, талын шӱшкылт шогат. Нуно мемнан деч поянрак улыт да,
тидын
дене пайдаланен, христиан литературым марий йылмыш кусараш мемнан
йылмызына,
творческий пашаеҥна-влакым тарлат. Але марте ятыр тыглай книгам савыктен
луктыныт. Кажныжым сайын сӧрастарыме, чапле кагазеш печатлыме. Чыла тидыжым
калык
коклашке ярак шаркалат. А меже, калтак, шочмо йылме дене учебникым
савыкташат
йӧным муын огына керт.
Йот вераш куснаш кӧныдымылан мемнан кугезына-влакым кыреныт, шӱшкылыныт,
йӱлалтеныт, вӱд йымак колтеныт, тюрьмаш петыреныт, шинчырленыт, шочмо вер-
шор гыч коженыт, но садыгак нуным сеҥен, колыштарен кертын огытыл. Вараже
"Христос веран
волгыдыж дене" почылтараш, шке век савыраш тыршеныт. Тидланже марий кокла
гычак
проповедник-влакым туныктен ямдыленыт. Но ты йӧн денат шке шонымашкышт
тичмашынжак шуын кертын огытыл. Такше палемдыман: тиде паша марий культурын
историйыштыже пайдале рольымат шуктен, марий тиштым (письменностьым)
вияҥдаш да калыкын
шинчымаш кӱкшытшым нӧлталаш полшен. Кызыт шкаланышт пайдам налаш толашыше
интеллектуал-влак марий калыкым христианствыш шупшын пуртымо пашашке
кыртмен кычкалтыныт. Илена гын, ужына, мом пуа тиде гана нунын тыршымашышт.
Да, моло религий семынак, язычестве тоштемын, илыш йогын деч почеш кодын.
Но таче тудо шке чон йодмыжым (религиозныйым гына огыл) шукташ кумылаҥше
пеш шуко
еҥым шке йырже чумыра. Туге гынат марийын кызытсе государственностьшо улмо
саманыште чимарий йӱла калыкым чак чумыраш полшымо сомылжым (функцийжым)
йомдарен.
Тудо тыгак илыш да тӱня нерген умылымашым пуэн шогымо (мировоззренческий)
функцийжымат йомдарен.
Чын, пытартыш жапыште язычестве у сыным, у тӱсым налын, тудыжым
филармонический
манаш лиеш. Молан манаш гын, чимарий кумалтышыш кажне гана интеллигенций
радамыш
пурышо шуко еҥ погына, южгунам нуныжо кумалаш толшо деч шукынракат лиедат.
Ончаш
чумыргышо кокла гыч утларак ужашыже я атеист, я нимогай юмылан ӱшаныдыме.
Чимарий кумалтыш, коеш, нунылан чон куаным конда, шкешотан пайремыш
савырна.
А молан куанатше? Очыни, тидлан: тыгай кумалмаш ӧрдыж гыч тушкен пуымо
христианстве деч, атеизм деч еҥ-влакын, обществын утлымыштым, эрыкан
лиймыштым ончыкта,
марий йӱла почеш кумалаш йӧн ышталтмым почын пуа. Тыге погынен юмылтымаште
марий
кумыл, марий шӱлыш раш шижалтеш, ожнысо пагыт ден кызытсе илыш коклаште кыл
палдырна. Но тыгодымак вес шонымашат шочеш: кеч-мо гынат, чимарий йӱла —
историй
кӱкшыт гыч ончалаш гын — эртыше жапеш кодын, тудо патриархальный илыш саман
дене
пеҥгыдын кылдалтын. Тугеже тудым арален кодаш тышыман мо? А тудын деч
кораҥаш
вашкыман мо? Шуко еҥже тачат чимарий йӱлам чон йодмашыжлан, кӱлешанлан
шотла. Ты
йӱла нерген кеч-мом ойлышт, тудо ила да ончыкыжат илаш тӱҥалеш. Тудым ме
калыкын
национальный духовный культуржын ужашыж семын аклышаш, ончышаш улына.
Атеист семын мый тыге шонем: тошто коса, мистика улмыжлан кӧра чимарий йӱла
тӱняумылымашын вес видшылан, шонымашке шуаш полшышо вес йӧнлан, тиде цельым
пален налме вес
корнылан шке вержым пуышаш. Марий еҥ семын тыге шотлем: тудо (язычестве)
калыкнан духовный культуржын ужашыж семын ончыклык тукым-влаклан кодшо,
тудын шочыктымо нравственный поянлык, тудын чак чумыргаш кумылаҥдыше вийже,
калыкын национальный сын-кунжым пойдарыше функцийже эрелан аралалт кодышт.
Ме чумыр религийым жаплена ма але йӱштынрак ончена — тудо садак ила, тудо
калыкын посна ужашыжлан кӱлеш. Сандене, мыйын шонымаште, обществын
интеллектуальный
вийже религийын пайдам пуэн кертше йӧнжым кычал муаш тыршышаш, тудым
кучылтмо
корным рашемдышаш. Тыгай паша язычестве тӱняште поснак чот кӱлешан. Молан
манаш
гын, марий коклаште ты сомылым гына виктарен шогышо профессионал-влак уке
улыт,
ты пашам посна еҥ-влак шке кумылышт шупшмо почеш яра шуктен толыт. Ожно,
кала-сышна, картлан утларак чот пагалыме, ушан-шотан, шкем кучен моштышо еҥ-
влакым
ойыреныт. А кызыт тыгай жаплыме еҥ-влак шке вийыштым да усталыкыштым илышын
моло
йыжыҥлаштыже кучылтыт, религий деч ӧрдыжтӧ улыт. Сандене таче калыкын
религиозный илышыжым тугай еҥ-влак виктарен шогат, кӧмытын шинчымашышт,
интеллектуальный
поянлыкышт, авторитетышт да профессиональный усталыкышт але кӱлеш
кӱкшытыштӧ
огыл. Нунын организатор улмо койышышт, калыкым пашашке ушен да йӧным муын
моштымышт шагал палдырна. Нине еҥ-влак кызытеш йӱлам палымышт да юмылтен
моштымышт
дене гына модо деч ойыртемалтыт.
Тачыче язычествын филармонийым ушештарыше сынжылан кӧра кумалме йӱлам ончаш
Российын шуко кундемже гыч веле огыл, йот элла гычат газет ден журналын,
радио ден
телевиденийын пашаеҥышт толедат. А мемнан картна-влак тӱжвал тӱсышт да шкем
кучен моштымышт денат, уш-акыл поянлыкышт денат кумылым пешыжак огыт нӧлтӧ,
нуно
калыкын ойыртемалтше сын-кунжым огыл, а шкеныштын шӱм-чон нужналыкыштым
гына ончыктат.
Кӱшнӧ каласымым шотыш налын, тыге каласаш лиеш, шонем: чимарий йӱлам шуктен
толмашке интеллектуальный вийым кумданрак ушаш кӱлеш. Да тидыже язычествын
религиозно-мистический вий-куатшым кугемдышашлан огыл ышталтшаш, а тудын
национальный
негызан духовный, культурный, нравственный йӧнжым арален кодаш да кучылташ
полшышаш.
Виктор СОЛОВЬЕВ.



101999
************************************************************************
10—19

Кӱчыкын южо авторна нерген
Ушакова Маргарита Тимофеевна 1949 ий 21 ноябрьыште Волжский районысо
Курыкӱмбал
ялеш шочын. Йоча жапше Отымбал да коча-кован суртышт дене кылдалтын. Аваж
дене
пырля 1964 ийыште Свердловский областьысе Серов олашке илаш куснен. Тушто
кыдалаш школым, вара ремесленный училищым тунем лекмеке, токарьлан
механический заводышто тыршен. 1975 ийыште ешаҥын, Новосибирск олаште связь
отделенийыште пашам
ыштен да икымше гана марла ойлымашым возен. Тудо "Авамын куэже" маналтын,
"Ончыко"журналын 1977 ийысе 2-шо номерешыже савыкталтын. Тидыже умбакыла
илышым вашталташ йӧным ыштен, шочмо верыш ӱжын, МарГУ-н историй да
филологий факультетышкыже тунемаш конден. 1985 ийыште, дипломым налын,
"Волжский правда" газетыште
тыршаш тӱҥалын. 1992 ий гыч тачысе кече марте Волжский районысо калыкым
социально аралыме шотышто рӱдерын шкет шоҥгыеҥ-влаклан полышым пуэн шогышо
отделенийым
вуйлата.
1993 ийыште "Авамын куэже" икымше ойлымаш книгаже савыкталтын. "Яҥгаршудо
олык"
лӱман кокымшо сборникше Марий издательствыште черетым вуча.
1989 ий гыч Маргарита Ушакова Россий журналист ушем член.
Соловьев Виктор Степанович 1934 ийыште Марий Турек районысо Савак Вочарма
ялыште
шочын. 1955 ийыште Марпединститутым тунем лекмекше, Совет Армий радамыште
служитлен, ялысе туныктышо, журналист лийын. Шуко жап комсомол, партий да
кугыжаныш
органлаште пашам ыштен. Философий наука доктор. Кызыт В.С.Соловьев Москвасе
открытый социальный университетын Марий пӧлкажын профессоржо.



102099
************************************************************************
10—20

Уло тыгай службо

Таче кече марте "Ончыко" журналын лышташлаштыже ФСБ (ончыч ВЧК, НКВД, КГБ
маналтын) пашаеҥ-влак дене вашмутланымаш савыкталтын огыл. Тидым тӱрлӧ амал
дене
умалтарыман. Но эн тӱҥжӧ, очыни, тыште — тиде орган шуко жап калык шинча
деч
"шылтыме" лийын. Ме паленна, уло тыгай орган, паленна — пашам ыштен да
ышта. Но
паленна тӱҥ шотышто манеш-манеш гоч веле. Сандене тиде чырым кунам-гынат
петыраш
манын, журнал страницылашке уна семын ФСБ-н конституционный стройым аралыме
да
терроризм ваштареш кучедалме отделжым вуйлатыше, полковник Валерий
Александрович
Пектеевым ӱжна. Валерий Александрович кумылын келшен.
Мутланаш тӱҥалме деч ончыч унана дене кӱчыкын палымым ыштена: тудо 1952
ийыште
Морко районысо Уилем ялеш шочын. Кыдалаш школ деч вара Москошто
А.Луначарский
лӱмеш театральный институтым тунем пытарен, армий радамыште служитлен.
Армий деч
вара марий телевиденийыште литературно-драматический передаче-влакым
ямдылен.
1980 ий гыч ФСБ системыште.
Валерий Александрович дене мутланымашым журналын ответственный секретарьже
Игорь
Андреев виктара.
— Валерий Александрович, ончыч, очыни, республикыште ФСБ-н кушкын толмо
корныжым
шарналташ уто ок лий, шонем. Кунам тудо мемнан дене ышталтын, могай сомылым
ыштен шоген.
— Марий кундемыште ФСБ-н (ончыч ВЧК, НКВД, КГБ маналтын) структурный
подразделенийлаже революций деч вара ышталтын. Южыжо палат, очыни: 1917 ий
2 декабрьыште
Всероссийский чрезвычайный комиссий шочын. Вара, 1918 ийыште, Российын
тӱрлӧ
кундемлаштыжат тыгаяк орган-влак шочаш тӱҥалыныт. Марий кундемыште тыгай
подразделений-влак эн ондак Царевококшайск ден Козьмодемьянск уездлаште
ышталтыныт.
Марий автономный округ шочмеке, тушто НКВД-н управленийже почылтын.
Тӱҥалтыш жапыште контрреволюций, бандитизм, саботаж ваштареш кучедалмаш ик
эн тӱҥ пашалан
шотлалтын. 30-шо ийлаште партий ЦК-н да правительствын пунчалышт почеш НКВД
"калык тушман-влак" ваштареш кучедалше органыш савырна. Кызытсе жапыште еҥ-
влак
репрессий жапым тӱрлӧ семын аклат. Мыйын шкемын шонымаш икте — тыгай паша
нигунамат ышталтшаш огыл. Тиде вӱран пагытым, мутат уке, чон кочын
шарналтет. Но
кажне еҥ тыште шке титакшым шижшаш огыл. Молан манаш гын, мемнан тукым тиде
паша
дене кылдалтын огыл.
Туге гынат, тиде паша лийын, тудым ФСБ-н вӱран страницыже манашат лиеш.
Ончыкыжым тыгай шучко паша ынже лий, чылажат закон почеш веле ышталтше
манын, ме, самырык-влак, кызыт пашам ыштена.
Сар пагытыште, мутат уке, тӱҥ задаче вашталтын. Пӱтынь эл семынак,
республикыштат чыла паша сеҥымашым таптымашке виктаралтын. Тунам мемнан
органын тӱҥ задачыжлан тушманын спецслужбыжын, разведкыжын агетше,
дезертир, диверсант-влакым,
кычалме шотлалтын. Мемнан ятыр сотрудникна сарыш каен, армийысе особый
отделыште
пашам ыштен, икмынярже вуйжым пыштен..
Сар деч варасе ийлаште НКВД-н задачыже адак вашталтеш. Ме чыланат сайын
палена:
сар деч варасе ийлаште элыште бандитизм кумдан шарлен. Бандит-влакым
пытарымаште
НКВД-н надырже изи огыл.
60-шо ийлаште "холодная война" манме пагыт тӱҥалеш. Америкын, Английын,
Германийын, моло эл-влакын спецслужбышт ваштареш кучедалме паша ик эн тӱҥыш
савырна.
Тунамак партий ЦК, Совет правительство КГБ орган-влак ончылан тыгай задачым
шында: тушманын идеологический диверсийже ваштареш кучедалаш. Тунам йоҥылыш
пашат
шагал огыл лийын. Но мемнан республикыште калык ваштареш, творческий,
научный
интеллигенций ваштареш кучедалмаш тунаржак шижалтын огыл.
Мо шарнем, республикыште ик еҥымат антисоветский манме статья (тунам
уголовный
кодексыште тыгай статья лийын) дене судышко шуктымо огыл, иктат тюрьмашке
логалын огыл. Но тидын годымак шижтарыме паша эртаралтын. Икмыняр еҥым
прокуратурыш
але мемнан деке ӱжыктенна, кутыренна. Шижтарыме: умбакыжат шкендым тыгак
кучаш
тӱҥалат гын, уголовный кодексын тиде статьяже йымаке логал кертат. Тунам
тыгай
шижтарымаш официальный предостережений маналтын. КГБ-н тидлан официальный
праваже лийын.
Палемдаш кӱлеш: ӧрдыжъеҥ тидын нерген нимомат пален огыл, шижтарыме еҥ
шкеже веле пален. Республикыште икмыняр еҥлан официальный предостережений
ышталтын. Кызыт нунын лӱмыштым ончыкташат ок кӱл, очыни. Паша эртыше. Кузе
мый палем, нунын
мемнан деке ӧпкешт уке. Еҥым арамлан титаклаш, калык ончылно намысыш лукташ
огыл
манын ме эреак тыршенна.
А кызытсе жапыште, паледа, адак терроризм элыштына чот шарлен: Москва,
Буйнакск,
Волгодонск олалаште пеш чот шучко преступлений ышталтын. Шукерте огыл ик
газетыште лудым: Ирландский национальный армийын террористше-влак ик ганат
илыме
пӧртым пудештарен огытыл. А мемнан элыште илыме пӧртым пудештарат, йоча,
шоҥго,
ӱдырамаш-влак колат. Сандене кызыт ик эн тӱҥ задачылан адак терроризм
ваштареш
кучедалмаш шотлалтеш. Мыйын вуйлатыме отдел лач тиде пашам шуктен шога.
Отделжат
тыге маналтеш: конституционный стройым аралыме да терроризм ваштареш
кучедалме
отдел.
— Мемнан республикыште терроризм шотышто лӱдыкшӧ уло мо? Тудо ынже лий
манын, мо
ышталтеш?
— Лӱдыкшӧ уке манын таче ик еҥат каласен ок керт. Кызытсе жапыште чыла
вучаш лиеш.
Чылан палат: Москвашке, Буйнакскышке, Волгодонскышко пудештаралтше
веществам кугу грузан машина дене конденыт. Сандене кӧ пала, ала мемнан
республике гочат нине машина-влак эртеныт, кайыме корныштым кызыт иктат раш
каласен ок керт. Иктаж
мешакым ала мемнан кундемешат шуэн коденыт. Тиде, мутат уке, теоретически
шонкалымаш веле. Но вес могырым ончалаш гын, мемнан республикыште
пудешталтше вещества шуко уло. Теве шукерте огыл ме ик еҥ деч гексоген
манме веществам поген налынна, уголовный делам почынна. Еҥжым кученна, тудо
суд марте петырымаште шинча.
Мо тугай гексоген?
Гексоген — тиде тротил дечын икмыняр пачаш виян, куатан вещества. Но чыла
тидым
чечен-влак гына ыштат манаш йылме ок савырне. Вет тусо боевик-влак шке
шучко пашаштышт тӱрлӧ еҥым кучылт кертыт. Пале: нунын радамыште руш,
украин, вес элла
гыч толшо ятыр еҥ уло. Сандене тиде лӱдыкшӧ мемнан дене уке манын каласаш
ок
лий. Но тиде лӱдыкшыжӧ илышыш ынже пурталт, тудо чынжымак пудештмашке ынже
савырне, иктаж вере пудештарен ынышт керт — вот тиде пашам ме кызыт шуктен
шогена.
Тыгаяк пашам МВД, МЧС пашаеҥ-влак эртарат.
Республикыште антитеррористический комиссий пашам ышта. Тудо 1998 ий, июнь
тылзыште ышталтын, пудешталтме дене кылдалтын огыл. Комиссийым
правительстве вуйлатышын икымше заместительже С.Г.Жилин вуйлата. Тений тиде
комиссийын кок заседанийже эртаралтын, иктыже черетдыме ыле, тудо тӱрлӧ
олалаште пудештаралтме дене
кылдалтын. Заседанийыште Россий правительствын пунчалжым каҥашыме,
исполнительный орган-влакын задачыштым рашемдыме да республикыште тиде
пашам шуктымо шотышто раш сомылым палемдыме. Тидлан кызыт МВД-н да мемнан
Управленийын пашаеҥже-влак вуйын шогат.
— Мемнан республикыште Кавказ кундем гыч лекше шуко калык ила. Кузерак нуно
шкеныштым кучат? Нунын деч лӱдыкшым вучаш лиеш мо?
— Чынжымак, мемнан республикыште Кавказ, Средний Азий гыч лекше ятыр калык
ила.
Официальный регистраций почеш, республикыште шӱдӧ утла чечен уло. Но
чынжымак
мынярын улыт, каласаш йӧсӧ. Молан? Эн ондак, чыланжак регистрацийым огыт
эрте.
Уналыкеш толшат ятырак погына. Теве "Вихрь-антитеррор" операцийым эртарыме
годым
икмыняр тыгай еҥым пален налме.
Чечен-влак деч посна азербайджан. грузин, армян, узбек диаспор-влак улыт.
Кокла
шот дене налаш гын, кажне алыкын еҥже-влак иктаж шӱдӧ витле — кумшӱдӧ марте
по-гынат. Обстановко нунын коклаште тургыжландарыше манаш ок лий.
Официальный статистикым ончалаш гын, палаш лиеш: пӱтынь преступлений чот
гычын нине калык гыч
лекше-влакна надырышт ик процент дечат шагал. Но нунын дене шижтарымаш паша
эртаралтеш. Милиций, мемнан пашаеҥна-влак нине калыкын кугуракышт дене
вашлийын
мутланат. Нуно шкештат пеш раш шижыт: иктаж кӱлеш-оккӱл пашам ыштен
кудалтат
гын, нуным официальный орган-влак шыгыремдаш тӱҥалыт. Сандене нуно осал
шонымашан еҥым шкеак поктен колтена маныт. Но нунын коклаштат тӱрлӧ еҥ уло,
южышт законлан келшыдыме пашам ыштат, поснак экономике сферыште. Садлан
мыланна шкенан
специфический йӧн дене нуным эскераш перна, кызыт, мутлан, икмыняр еҥым
тергена.
Нине калык гыч лекше икмыняр еҥ оружий да наркотик дене кылдалтын. Нунын
дене
оперативный проработко манме паша эртаралтеш.
— Шукынжо палат, очыни: мусульман эллаште кугуракым, аксакалым, пагалат,
тудын
мутшым колыштыт. Тиде жаплымаш нунын курым гыч курымыш вонча...
— Тидын шотышто ик оҥай эскерымаш уло: кугурак ийготан-влак кугуракым
колыштыт.
А самырыкрак-влак коклаште кугуракым колыштдымаш чер шыҥен пура. Мутланыме
годым
шкештат тидын нерген тургыжланен ойлат. Но тыгай-шамычым нуно кучаш тыршат,
осал
пашам ышташ огыт пу.
— Мемнан республикыште, палена, шуко религиозный ушем-влак улыт. Могайрак
нунын
дене кылда?
— Республикыште, чынжымак, шуко религиозный организаций-влак улыт. Иктаж
латвизытше вес элысе религиозный организаций дене кылым кучат. Религиозный
объединений общественный объединенийлан шотлалтеш. Кеч-могай объединений,
общественный,
религиозный але национальный, иктым палышаш: нуно закон дене келшышын пашам
ыштышаш улыт. Кӧ вийым кучылтын конституцийым вашталташ шона, тыгай-влаклан
ме чаракым ыштышаш улына. А религиозный организаций-влакым ончалаш гын,
мемнам тӱҥ
шотышто вес эл дене кылдалтше, вес элысе организаций-влакын филиалышт
азапландарат. Молан? Окса нунылан тушеч толеш, иностранец-влак тышке толын,
пашаштым виктарен шогат. Сандене мыланна, спецслужбо семын, нуным эскераш
логалеш. Законым
шуктат гын, мемнан нунын деке йодыш уке.
А кунам вес эл гыч толшо миссионер-влакын пашашт закон деч кораҥеш, ме
нунылан
тыште толаш чаракым ыштена, МИД, ОВИР дене пырля корным петырена.
Правительствыште кызыт общественный да религиозный организаций-влак дене
кылым
кучымо шотышто консультант уло. Тудын дене ме ваш келшен пашам ыштена, икте-
весынан шонымашна дене палдарена. Конституций стройлан лӱдыкшӧ лектеш гын,
уверым
правительствыш колтена.
Кызыт мый тӱрлӧ религиозный организаций нерген мутым ынем тарвате. Молан
манаш
гын, нунын пашаштышт закон ваштареш кайымаш ок шижалт. А вот ваххабизн,
ислам
религийын ик йыжыҥже нерген икмыняр рашемден каласынем ыле. Мемнан
республикыште ваххабизм идеологийым, йогыным млышыш пурташ шонышо икмыняр
еҥ уло. Тидымат
палемдаман: икмынярышт вес эллаште шинчымашым погеныт. Нуно мусульман-влак
коклаште тиде идеологийым шаркалаш тыршат. Кызыт республикыште муфтият
ышталтын.
Мый муфтийын шонымашыжым палем. Тудо ваххабизмым шараш ок пу, кертмыже
семын чаракым ышта. Сандене, мыйын шонымаште, мемнан дене тиде направлений
шарла манын,
лӱдыкшӧ уке.
Ваххабизм — тиде пеш шучко йыжыҥ. Тиде религий толкын веле огыл, а
экстремист
толкын. Шарнеда, кузе чечен боевик-влакын вуйлатышышт ойлат: неверный-
влакым
йӱдшӧ-кечыже, чыла вере пытараш. Вот тидыже шучко шонымаш. Мыйын шонымаште,
мемнан республикыште пеш кугу шучкылык ок шижалт.
— Валерий Александрович, те ФСБ системыште 1980 ий гыч ыштем манын ойлышда.
Мыйын палыме шуэш ыле: тиде жапыште иктаж-могай шучко паша тӱжвак лукмо
шотышто могай сомыл ышталтын? Пример дене ончыктеда гын, эшеат оҥай лиеш
ыле.
— Мый кызыт Марий Элыште вес элысе шпионым кучымо манын ом керт. Но
пытартыш
ийлаште йот кугыжаныш разведкыште ыштыше еҥ толын коштын. Ме тидым раш
пален налынна да кӱлешан верыш увертаренна.
Весе Конверсий программе каяш тӱҥалме годым вес элла гыч иӱрлӧ инспекций-
влак
толын коштыт ыле. Нунын радамыште ЦРУ-н, американ армийын
разведуправленийже гыч
пашаеҥ лийыныт. Нунак улыт манын ме рашемденна да Москвашке уверым
колтенна.
Уверна чыныш лектын. Но палемдынем: нине пашаште мыйын надырем уке,
йолташем-влак ты сомылым шуктен шогат.
Мыйже утларакше терроризм ынже лий манын тыршем. Тыгак республикыш кузе
оружий
толеш, могай еҥ-влак тудым кондат — тидым тергена.
Пытартыш ийлам налаш гын, ик примерым ончыкташ лиеш. Икмыняр ий ончык ме ик

тӱшкам кучышна. Нунын деч кок тӱжем утла патроным, кок пудешталтше ӱзгарым
поген
нална. Ик ӱзгарже тамак пачке гай лийын, весыже видеокассете гай. Йошкар-
Олашке
нине арвер-влак пеш оҥайын логалыныт. Молдавийыште конфликт годым
Приднестровье
кундемыште пудешталтше ӱзгарым лукмо заводым чоҥеныт. Экспертизым эртарыме
годым
пале лие: тиде пудешталтше наста-влак Молдавий гыч мемнан деке логалыныт. А
экспертизым Москва гыч толшо эксперт-влак эртареныт. "Тамак пачке" ден
"видеокассетыже" пеш оҥайын ышталтыныт. Специалист-влакын шымлен лекмекышт,
пале лие: видеокассет, колтымеке, кумло минут гыч пудештеш, а "тамак пачке"
— ик секунд гыч.
Тыгай наста-влак террор актым эртарыме годым кучылталтыныт. Тидын годым
терактым
ыштыше еҥжат пыта.
Ӱмаште эше ик группым кучышна, кок еҥым, чечен-влакым. Нунын деч ныл
пистолетпулемет, глушителян Макаров пистолетым да патрон-влакым поген
нална. Чечен-влакым Чебоксарыш кайыме корнышто кученна, оружийым
наҥгайымышт нерген ончылгоч паленна.
Пистолет-пулемет-влакым Чечняште ыштыме манын, специалист-влак шонымашым
ойлышт.
Гексоген нерген ончылно каласкалышым.
Икманаш, республикыште оружий шуко. Чылаж деке мемнан кид ок шу. Мемнан
дене
пырля милицият оружийым кычалме сомылым шукта. Южыжо йодын кертеш: молан
лач ФСБ
тиде пашам шукта? Палемдем: мемнан тӱҥ задачына — оружий толмо корным муаш.
Кузе
тудо республикыш толеш, кушеч толеш, кӧ конда. Молан тудлан оружий кӱлын?
Терроризм сынан преступленийым ышташ але уголовныйым?
Уголовный кодексын 222 статьяжын кокымшо ден кумшо ужашыже мемнан
компетенцийыш
пура. Тушто оружийым закон деч посна налме, аралыме, ужалыме ваштареш
кучедалме
нерген ойлалтеш.
— Марий Республикыште икмыняр силовой ведомство-влак улыт. Нунын дене ваш
умылен, полшен пашам ыштеда?
— Тӱҥалтыште республикыште антитеррористический комиссий уло манын ойлышым.
Тиде
мемнам ФСБ-м, МВД-м, МЧС-м — ушышо ик тыгай структур. Тидын деч посна
мемнан иктеш пашам ыштыме нерген планна уло. Тӱҥ шотышто тудо кугу
преступлений ваштареш
кредалмылан пӧлеклалтын. Ты пашам ме икте-весылан эҥертен шуктена. Ме
чӱчкыдын
погынена, каҥашена. Пошкудо кундемысе ФСБ, МВД орган-влак денат кылна начар

огыл, пашамат ваш умылен ыштена. Теве, мутлан, Волжск олаште преступность
утларак чот шарлен. Шукерте огыл Татарийысе да Нижний Новгородысо
управлений пашаеҥ-влак дене пырля Волжскышто икмыняр операцийым эртарышна.
Тунам оласе ик криминальный авторитетым, тудын икмыняр лишыл полышкалышыже-
влакым кученна.
Адак "Вихрь-антитеррор" операций деке пӧртылам. Ме МВД дене пырля временный
оперативный штабым ыштенна. ФСБ велым тудым управлений начальникын
заместительже
вуйлата, мый тудын алмаштышыже улам. Кызыт чыла пашам иктеш эртарена. Теве,
мутлан, телефон дене иктаж уверым пуат. Ме тунамак тиде увер нерген штабыш,
пашаче
группыш увертарена. Вара оперативно-следственный группо увертарыме верышке
лектеш, чыла рат дене терга. Кызыт тыгай йыҥгыртымаш пеш шуко. Но мемнам
поснак шояк звонок тургыжландара. Ойлат, пуйто иктаж жап гыч иктаж школ але
пӧрт пудештеш. Миет, а миятше шуко вер гыч, тергет и чыла арам. Тиде
жапыште вес вере иктаж шучко преступлений ышталт кертеш, а ме арам пашам
ыштена.
Шояклен йыҥгыртымаш — тиде преступлений. Тудо уголовный кодексын 207
статьяшкыже
пура. Тушто тыгай преступленийлан 200—500 минимальный пашадар штраф пуалтеш
але
кум ий марте эрык деч посна коден кертыт. Жапыштыже ик тыгай "мыскарачым"
кученна ыле. Кызыт тудо решотка коклаште шинча. Школлашке йыҥгыртыше
икмыняр еҥым палена. Но чаманен каласаш логалеш, чылаж годымак пашанам
мучаш марте шуктен огына
керт. Молан манаш гын, пунчалым лукшо-влак йоча-влакым чаманат ала-мо? Мый
"Ончыко" журнал гоч каласынем. Кӧ тыгай "мыскарачым" пала, ужеш, тек кӱлеш
органышке шижтара. Мыйын шонымаште, тыгай койыш ваштареш уло калык
кучедалшаш. Вет тыгеат лийын кертеш: шояк йыҥгыр почеш тергаш кает лийже, а
тидын годым иктаж
подъездеш чынжымак пудешталтше настам пыштен кодат. Тушко миен от шу, тудо
пудешт кая. Вот мо мемнам моткочак тургыжландара.
— Кызыт марий кундемыштына шуко толкын, шуко партий улыт. ФСБ-н нунын дене
кылже
могайрак?
— Моло паша дене пырля ме конституцийым вийым кучылтын, виеш вашталтыме
ваштареш
кучедалшаш улына. Пашам ме закон почеш ыштена. Кызыт ик общественный,
национальный, религиозный толкыныштат тергымашым эртарымаш уке. Эксттремизм
койыш шижалташ тӱҥалеш гын, ме тидым кораҥдышаш улына.
Чыла гаяк мер-толкын вуйлатыше-влак дене кылна уло. Ваш умылен, каҥашен
пашам
ыштена. Палемдаш кӱлеш: ме политик деч ӧрдыжтӧ шогена, политика пашашке
огына
ушно. Адакшым ме мер-политик ушем-влаклан нимогай чаракым ыштышаш огынал.
Тыге
лияш закон кӱшта. Мемнан кажне партий деке ончалтыш тыгай. Теве кызыт
сайлымаш
кампаний тӱҥалын. Тудым эртарыме шотышто Россий правительствын
избирательный комиссий-влаклан полшымо семын пунчалже уло.
Тушто ФСБ орган-влакынат задачыштым рашемден возымо. Сандене ме шкенан
специфический йӧн дене избирательный комиссий-влаклан полышым пуаш
тӱҥалына. Кызыт рӱдӧ
избирательный комиссийыште контрольно-ревизионный службо ышталтын. Тушко
мемнан
пашаеҥнат пурталтын. Але марте тыгай лийын огыл ыле. Мом вара тиде службо
ышташ
тӱҥалеш? Избирательный блокын але посна кандидатын оксам кучылтмыжым тергаш

тӱҥалеш. Вет закон почеш кажне кандидат икгай кугыт оксам кучылтшаш. Тыгак
тиде
службо кандидат-влакын банковский счетыштым эскерышаш. Мемнан ончылно тыгак
вес
задачат шындалтын: тиде избирательный комиссийышке увер-влакым кандидат-
влак
нерген пуэн шогаш. Иктаж кандилат законым пудырта гын, ме тунамак рӱдӧ
избирательный комиссийым шижтарышаш улына. Закон почеш избирательный
комиссийын пунчалжым элысе чыла организаций шуктышаш. Мутлан, южо
кандидатше судитлалтмыж нерген огеш шижтаре. Избиркомын кӱштымыж почеш ме
тидым терген лекшаш да чын фактым
тушко увертарена. Вара рӱдӧ избирком кандидат шотышто шке пунчалжым луктеш.
— "Ончыко" — сылнымут журнал. Тудын лудшыжо-влаклан, очыни, палаш уто ок
лий:
репрессий жапыште пытарыме писатель, мер пашаеҥ, ученый-влакын возымышт гыч
тендан архивыште иктаж-мо аралалтеш мо?
— Мом шылташ, 1936—1938 ийлаште шуко лӱмлӧ марий еҥ репрессий кышылыш
логалын.
Шарнем, 1988 ийыште, С.Г.Чавайнын шочмыжлан (100 ий темме пайремым ямдылыме
жапыште, шкенан начальникнан кӱштымыж почеш писатель-влакын колымо кечыштым
чын
ончыктымым рашемдышым) С.Г.Чавайнын колымыжым ондак 1942 ий дене ончыктеныт
гын,
чынже 1937 ий лийын. Тунам лу еҥын чын колымо кечыжым писатель ушемыш
увертарышна. Дела-влакым ончымо годым теве мо палдырныш: арестоватлыме еҥ
деч мом поген
налыныт, чыла ончыкталтын. Ты радамыште возымо произведений лӱм-влакат
лийыныт.
Но нуно акт почеш архивыш колталтыныт але йӱлалтен пытаралтыныт. Мемнан
архивыште тыгай материал-влак кодын огытыл. Лач уголовный дела материал-
влак веле аралалтыт. Очыни, тидын нерген архивыште гына пален налаш лиеш.
— Те, Валерий Александрович, театральный институтым пытарыше айдеме улыда.
Сандене, очыни, республикысе культур, сылнымут илыш деч ӧрдыжтӧ огыда шого?
— Шуо марий еҥ семынак, шочмо литературым чынжымак йӧратем. Институтышто
тунемме
годым марий йылмым мыланна Александр Михайлович Александров туныктыш.
(Тунам тудо аспирантурышто шинчымашым нӧлтен). Тудак вара мыйым пьесе-
влакым марлаҥдаш
кумылаҥдыш, икмыняржым кусараш темлыш.
Марий сылнымут мастар-влакым налаш гын, мылам поснак А.Иванован,
А.Тимиркаевын,
В.Микишкинын, В.Абукаев-Эмгакын возымышт лишыл. Такшым чыла гаяк
савыкталтше
сылнымут орлаҥгым лудашак тыршем. Шке жапыштыже "Сылнымут шыже" семинарыш
пурышо
чыла материалым шергалынам.
Театр шотышто... Театр гыч кайымеке, ик жап, чынжымак, чонлан йӧсырак ыле.
Викшым каласаш гын, мый тидлан кугунжак ойгырымаш уке. Молан манаш гын,
очыни, кугу
артистше садак лийын ом шу ыле.
Оласе театрыште ик премьерымат кодымаш уке. Республикыште кок марий театр
уло,
тиде сай. Иктыжым мыйын шольым вуйлата. Мом тудо ышта, мылам келша. Очыни,
искусствыш когыньнан ончалтышна икгай. Но тыгодымак О.Иркабаевын
постановкыжо-влакымат куанен ончем. Моткочак куанен эскерем, кузе нине
режиссер-влак пашам ыштат.
Южо еҥже театр-влакын репертуарыштышт шуко кусарыме пьесе уло манын кертеш.
Но
артист классический пьесыште ок мод гын, тудын мастарлыкше эркын кушкеш.
Самырык
артист-влаклан тыгай тыланымашем лиеш: шке театр кӧргысӧ илыш дене веле ида
иле.
Шкендам тӱрлӧ вере терген ончыза, шуко лудса. Мастарлык кушкаш тиде уто
йӧным
пуа.
— Валерий Александрович, эше мо нерген ойлышашда кодын?
— Ме, марий-влак, шкенам изи калык улына манын ойлена. Чот шот дене,
чынжымак,
изи улына. Тыгодымак эше ме шкенам олык, курык, эрвел марийлан шеледена.
Мыйын
шонымаште, кызытсе неле жапыште марий калык иктыш чумыргышаш. Шке йылмыжым,
чон
поянлыкшым, культурым, илыш традицийым, шочмо калыкын пӱртӱсым ужын-умылен
моштымо койышыжым кузе-гынат арален кодаш кӱлеш. Марий калык, моло калыкым
пагален,
тудын культурыж дене пайдаланен, шке чон поянлыкшым пойдарышаш. Тидын
годымак
шке марий койышыжым, марий чонжым йомдарышаш огыл. Тиде икте. Весе. Очыни,
экстремизм, сепаратизм шӱлыш мемнан лечын лекшаш огыл. Молан манаш гын,
мемнан Российысе моло калык коклаште шкенан верна уло.
— Лудшо-влаклан могай тыланымашда лиеш?
— Лудшо-влаклан таче ик тыланымаш веле: тек шукырак марла савыкталтше газет
ден
журналым, книгам лудыт. Ме, марий-влак, шке йылмына дене лекше изданийым
огына
луд гын, кӧ тудым лудаш тӱҥалеш?



102199
************************************************************************
10-21
Матрасова Лидия Сидоровна 1966 ий 12 августышто Пошкырт Эл, Мишкан районысо
Кугу Соказа ялеш шочын. Кандаш классым пытарымеке, Благовещенск оласе
педучилищыште тунемын. Училище деч вара, 1985 ийыште Марий кугыжаныш
университетыш толеш,
марий йылме да литератур отделенийыште шинчымашым нӧлта. 1991 ийыште МарГУ
пеленсе аспирантурышко тунемаш пура. Ныл ий гыч "Марий йылме лӱман
составной сказуемый" темылан возымо наука кандидатлык диссертацийжым арала.
1995 ий гыч
Л.С.Матросова Марий кугыжаныш унивеситетысе финн-угор йылме-влак
кафедрыштыже
пашам ышта. 1998 ий гыч доцент.
Йошкар-Олаште ила.



102299
************************************************************************
10-22
Уста йылмызын у книгаже-влак

Финн-угор йылме наукышто З.В.Учаевын лӱмжӧ кумдан палыме. Нылле ий наре
жапыште
тудо ятыр шымлыме пашам савыктен. Зиновий Васильевич — тыгак нылле утла
учебник
да учебно-методический книга-влакын авторжо. Тунамак национальный (марий)
школлан тӱрлӧ программым ямдылен. Кызыт З.В.Учаев Марий кугыжаныш
университетыште да
Россий Федерацийысе образований министерствын туныктымаште Национальный
йодышым
шымлыше институтын Марий филиалыштыже тырша.
Верысе образований да воспитаний министерствын темлымыж почеш, марий книга
савыктыш 1998 ийыште марий йылме туныктышо-влаклан профессор ямдылыме кок
пособийым савыктен лукто: иктыже — "Поро кече! 30 уроков марийского языка.
Для начинающих изучать марийский язык" (кугытшо — 148 лышташ), весыже —
"Марий йылме урокышто лончылымаш. Туныктышылан полыш" (тудыжо 160
страницан).
Тыге пагылыме марий ученый туныктышо да тунемше-влакым, финн-угор йылме-
влакым
шымлыше шанчыеҥ-шамычым, тыгак шочмо йылмынам палаш, тунемаш шонышо-влакым
сай
да кӱлешан книгаже-влак дене куандараш.
"Марий йылме урокышто лончылымаш" книга тыгай ужашла гыч шога: ончылмут,
фонетический лончылымаш, орфографический лончылымаш, мутым состав дене
лончылымаш, мут
ышталтмым лончылымаш, мут ышталтмым лончылымаш, мутым лексический
лончылымаш,
текстым лексический лончылымаш, морфологический лончылымаш, синтаксический
лончылымаш, пунктуационный лончылымаш да стилистический лончылымаш.
"Ончылмутышто" лончылымашын кӱлешлыкше аклалтеш, пашан задачыже-влак
рашемдалтыт. Автор пособийыште йӱкым, мутым, мутын составшым, ышталтмыжым,
ойлымаш ужашым, предложенийым да тектым радамлаш туныкта.
Чынак, тунемше-влакын могай шинчымашым налмышт лач лончылымаште коеш.
Теорий ден
практик кокласе кылат пеҥгыдемдалтеш. Яра теорийым гына палымаш йылмым,
шинчымашым умылымым ок ончыкто. Лончылымо годым лекше нелылык-влакым кузе
кораҥдыме шотышто автор посна палемда, чаткан, умылаш лийшын умылтара, йӧсӧ
йодыш-влак дене
шукырак шинчылташ темла, куштылго корно гыч тӱҥалын, пашам чарныде нелемдаш

кӱлеш манын палемда.
Марий йылме наукына вияҥын толеш. Сандене самырык тукымлан шинчымашым тудын
таче
марте вияҥме кӱкшытшӧ гыч налме шинчымашым пуыман. З.В.Учаевын школлан
лукмо чыла книгаштыжат тиде научный принцип сайын шижалтеш.
Туныктышо-влак раш палат: урокышто лончылымаш орфографический да
пунктуационный
грамотностьымат нӧлтымӧ негыз семын пайдале.
"Фонетический лончылымаш" ужашыште автор чаманен палемда: "Фонетический
лончылымаш марий йылмым туныктымаште шканже кӱлеш верым налын шуктен огыл.
Грамматика
ойыртемым лончылымо годым тудо йӧршеш гаяк ок шарналт, ок ушештаралт".
Фонетикын
кӱлешлыкше тыге палемдалтеш: "Тудо чын возаш, сайын ойлаш, устан лудаш
туныктымаште негыз лиймыж дене пайдале".
Морфологийым тунемме годым вариантан суффикс ден мутмучаш-влакым фонетикым
сайын
палыде возен мошташ ок лий манмыжым поснак палемдыман да, очыни, тиде
йодышым
утларак келгемден пурташ лиеш ыле.
Фонетический да моло тӱрлӧ лончылымаш-влакым сайын, пайдалын туныкташ
наглядность, тӱрлӧ плакат-влак нергенат туныктышо-влаклан ушештара, южо
таблицыжым
сӱретленак ончыкта.
Орфографический лончылымаш (23 — 32 с.) школышто налме уло шинчымаш дене
чак
кылдалтеш. Йылме наукын чыла ужашыже, автор манмыла, орфографийын негызше
гай.
"Мутым состав дене лончылымаш" ужашыштат туныктышо ден тунемшылан келге
материалым пуымо. Тушто автор шомак-влакым морфемылан чын шеледаш туныкта.
Кажне морфемын шке значенийже уло манын воза. Шомакын составшым сайын
палена гын веле,
морфологийым умылена, лексикынам пойдарена. З.В.Учаевын кок мут тӱҥдене
тунемше-влакым аҥыртараш огыл манмыжым чылалан шотлыман. Туге гынат мут
ышталтмым лончылымаште тунемше-влаклан 2 мут тӱҥым умылтараш кӱлеш, тыгодым
автор вес куштылгырак корным, йӧным ончыкта манын, ӱшаныме шуэш.
"Мут ыштылтмым лончылымаш" авторшомакын составше ден мут ышталтмым кок
тӱрлӧ
йӧн, йодыш улмыштым негызла, нуным икте-весышт деч ойыраш туныкта.
Лончылымо радам З.В.Учаевын пособийыштыже моткоч чатка. Адакшым туныктышо
лончылымо радам дене пырля кӱлеш теорий материалымат моштен пурта.
Мут ыштылтмым лончылаш таблицымат, шомакын составшым рашемдаш столбик дене
возымо йӧнымат темла.
Лексический лончылымаш (43-63 с.) — шомак поянлык дене пашам ыштыме,
тунемшын
мутпогыжым чарныде кумдаҥден толмо йӧн. Тиде ужашыште ученый шочмо йылмын
вийкуатшым умылаш, мутын чон сымыстарыше вийжым шижаш туныкта, сылнештарыме
тӱрлӧ
йӧн-влакым ончыкта, сылнылык тӱняшке пурта. Шомакын тӱҥ да ешартыш
лексический
значенийжым шотыш налын, мут поянлыкым стиль еда шеледа.
Текстым "Лексический лончылымашат" пашаште посна верым налеш.
мутат уке, ме тунемше-влак дене марла вошен мошташ тунемына. Тиде цель дене
келшышын, шочмо йылме урокышто текст дене ыштыме пашалан кугу вер
ойыралтшаш. Тунам
веле ойлымо да возымо йылмына лывыргырак лиеш.
"Морфологический лончылымаш" (60-100 с.) ужашыште шомак-влак ойлымаш ужаш
семын
нергелалтыт. Садлан могай ойлымаш ужаш улмыжым рашемдаш ныл тӱҥ принцип
шотыш
налаштеш: 1) семантический, 2) морфологический, 3)синтаксический, 4)мут
ышталтме.
Мут поянлыкым ойлымаш ужаш семын шеледыме годым нине ончыктымо ойыртемлам,
пырля
терген, шотыш налман.
"Кеч-могай лончылымо радам — туныктышын паша программыже, цельже. Йоча мом
сайын
палышаш, темлыме лончылымо радамыште чыла ончыктымо",— кӱчыкын да раш воза
Зиновий Васильевич.
"Синтаксический лончылымаш" ужашыште синтаксический лончылымашым линейно
ступенчатый йӧн дене туныктымын йӧнжӧ почылтеш. Автор муткылдыш ден простой
предложенийым, вияш оян да да сложный предложенийлам радамлымым умылтара.
Синтаксический
лончылымаш годым туныктышо да тунемше влакын утларак вашлиялтше экшыкышт
ончыкталтеш да кузе чын лончылаш умылтаралтеш. Мутлан, муткылдышым простой
предложений деч ойырымым, почеш мут да тудын ончылсо шомакын муткылдыш
лиймыштым умылтара. Почеш мут да мут мучаш-влак шомак-влакым икте-весышт
дене кылдаш кучылталтыт, нуным таҥастараш лиеш манын умылтаралтеш
пособийыште.
Палена: предложенийым тӱрлӧ семын умылымылан кӧра тӱрлын лончылаш, аклаш
лиеш.
Кызытсе синтаксисыште 13 йогыным ончыктат. Школышто предложенийым
лончылымаш
традиционный синтаксисеш негызлалтын. Простой ден сложный предложений-
влакым
нергылыме годым член дене лончылымашыжым графический тӱрлӧ кадыр, вияш
линий,
пунктир дене але моло тӱрлынат огнчыктена гын, йоча-влаклан утларак раш
лиеш,
шинчалан коеш, шарналтеш. Адакшым тӱҥ да второстепенный член-влакын могай
ойлымаш ужаш дене каласалтмыштым шомак-влак ӱмбалан палемдена да линейный
структор
схемым сӱретлена гын, синтаксический лончылымаш тӱрысрак лиеш докан. Ала-
молан
вот тидыже "Марий йылме урокышто лончылымаш" книгаште палемдалтде кодын.
Сложный предложенийыште, грамматический рӱдым палемдымек, предикативный
ужаш-влакым цифр дене нумероватлаш гын, тыгак сайрак, чынрак лиеш, шонена.
З.В.Учаев сложный предложений нерген моткоч чын воза: "Тудо (сложный
предложений) кеч-мыняр простой предложений гыч ышталтше, но садыгак смысл
да интонаций
шотышто тичмаш предложений лийын кертеш".
Садлан предложенийлан характеристикым пуымо годым интонаций ден цель гыч
тӱҥалаш
але нунын дене пытараш кӱлеш, очыни.
"Марий йылме урокышто лончылымаш" книгашт гхкЮЯвкӒен ститлистический
лончылымаш-влакымат ончыктымо.
Пунктуационный лончылымашын пайдаже йоҥылыш дечпосна кӱлеш семын возымаште
палдырна. Стилистический лончылымаш гын йоча-влакым сылне текст-влакым шке
гыч ышташ кумылаҥда, чын ойлаш да возаш тунеммаште моткочак полша.
Грамматикым туныктымо годым утларак нелелыкым марий терминологий укелыклан
кӧра
шижына. Школышто марлаҥдаш лийме термин-влакымат рушла кучылтына, мутлан:
мут
сочетаний, главный член-влак, повествовательный, вопросительный,
побудительный,
восклицательный, полный, неполный, союзан предложений-влак да т.м. А вет
нине
термин-влакым униыверситетыште марла йоҥгалтарена: муткылдыш, тӱҥ член-
влак,
йодышан, таратыше, кычкыралтышан, кычкырлалтышдыме, тичмаш, тичмаш огыл але
ушем
мутан предложений-влак да т.м.
Илен-толын, нине марла термин-влакат школышто кучылталташ тӱҥалыт манын
ӱшаныме
шуэш.
Синтаксический лончылымаште ончыктымо нине каҥаш-влак моткоч тыгыде да изи
улыт.
Чумыр налмаште З.В.Учаевын "Марий йылме урокышто лончылымаш" пособийже
келге содержаниян, чока лектышан.
А "Поро кече!" Марий йылме дене 30 урок. Марий йылмым тунемаш тӱҥалше-
влаклан"
пособийым З.В.Учаев ден ӱмыр лугыч колен колтышо самырык ученый А.С.Ефремов
пырля ямдыленыт. Пашан тӱҥ цельже да задачыже: марий йылмым умылаш да
кутыраш туныкташ. Кадасаш кӱлеш, южо автор-влакын тыгайрак сынан
пособийыштышт грамматикым
нелын умылтарыме, йылмым тунемаш шонышо-влакым тидыже йӱкшыктара веле. Нине
ученый-влакын пособийыштышт грамматикым пеш проста да раш йылме дене чаткан
возымо.
Посна тема-влак дене темлыме диалог-влакат тӱрлӧ сынан, оҥай содерджаниян
улыт.
Адакше тиде книга пелен З.В.Учаевын "Русско-марийский разговорникшат" марий
йылмын фонетический да грамматический ойыртемлажым умылаш да диалог-влакым
чоҥаш
полшен кертеш.
Шинчымашым пеҥгыдемдаш пособийышке тӱрлӧ упражненийым пуртымо, руш йылме
гыч кусараш келшыше текст-влакат ятырак улыт. Книга мучаште кӱчык рушла-
марла да марла-рушла мутер-влак тунемшылан палыдыме шомак-влакым шарнаш,
тунемаш полшат.
Приложенийыште марий йылмын фонетический да морфологический ойыртемжым
умылаш
тӱрлӧ таблицым пуымо.
Тиде книга марий йылмым тунемаш тӱҥалше-влаклан возымо, садлан школышто да
вузышто гына огыл, марий йылмым тунемаш да палаш тыршыше-влак чылан
кучылтын кертыт.
Айдемылан шинчымашым система дене пуыман, йодыш-влак икте-весе дене ваш-ваш
кылдалтшаш улыт.
З.В.Учаевын туныктымо искусствыжо пӱтынь кӱкшытшӧ дене кылдалтын. Тудын
лӱмжӧ —
марий йылме наукышто ик эн жаплыме лӱм. Тидын нергенак ойла авторын
пытартыш жапыште лукмо кок книгаже, туныктышо ден тунемше-влаклан пӧлеклыме
уш-акыл погыжо.

Лидия МАТРОСОВА.



102399
************************************************************************
10—23

Вуйлымаш

3 "Шочмо кундемна" верр-шӧр лӱм конкурс.
Лудыш
4 А.МУРЗАШЕВ. Тӧлдӧ. Роман. (Умбакыже.)
40 Кӱчыкын южо авторна нерген.
Поэзий
41 В.КОЛУМБ. Порылык. Поэме гыч савыкталтдыме ужаш-влак.
54 Усталык кумыл ынже воло. Марий Элысе творческий ушем-влакын кечышт
вашеш.
Драматургий
62 Г.ЗАЙНИЕВ. Вучат у шошо да кеҥеж... Писатель Ахмет Асаев дене вашлиймаш.
67 А.АСАЕВ. Чимош ден Мормыж. Кок кыдежан трагикомедий.
Поэзий
95 Э.АНИСИМОВ. Мемнан памашна. Пӱрымаш. Чавайнур. Ӱскырт ожо. Шолеман эр.
Ужар
йӱр. Почеламут-влак.
Шочмо мланде
100 Уло тыгай службо. Россий ФСБ-н Марий Эл Республикысе управленийжын
отделжым
вуйлатыше В.А.Пектеев дене вашмутланымаш.
111 Т.ТОЛИН. Келшымаш пӧртыштӧ.
Лудыш
116 М.УШАКОВА. Мыйын ешем але тошто пӧртын монологшо. Повесть.
Шочмо мланде
132 В.ШАПКИН. Андрей Эшпай — илышыштем. Серыш, вашмутланымаш, шарнымаш,
дневник,
шонкалымаш. (Умбакыже.)
148 С.ИВАНОВ. Оярле кумыл. Калык артист И.Т.Якаев нерген шарнымаш.
157 В.СОЛОВЬЕВ. Чимарий вера теҥгече, таче да эрла. Очерк.
Ушеш кодшо картычке
171 Г.АЛЕКСЕЕВ. Йокрок лие тудын деч посна. Шарнымаш.
Туныктымо паша
174 С.ДМИТРИЕВ. Мыскаран юзо вийже. (Умбакыже.)
184 Л.МАТРОСОВА. Уста йылмызын у книгаже-влак.
Критике
188 В.ЕГОРОВ. Ынже йӧрӧ илыш сортана... З.Дудинан у почеламут книгаж
нерген.
Номерыште статья автор-влакын фотоштым кучылтмо.

Содержание
"Родной край". Наш конкурс.
Проза
А.МУРЗАШЕВ. Тюльди. Роман. (Продолжение.)
Коротко о наших авторах.
Поэзия
В.КОЛУМБ. Доброта. Неопубликованные главы из поэмы.
Творческое вдохновение не покинет нас. Навстречу Дням творческих союзов
республики.
Драматургия
Г.ЗАЙНИЕВ. С мыслями о будущем. В гостях у старейшего писателя Ахмета
Асаева.
А.АСАЕВ. Чимош и Мормыж. Трагикомедия в двух действиях.
Поэзия
Э.АНИСИМОВ. Новые стихи.
Родная земля
Есть такая служба. Беседа с начальником отдела ФСБ России по Республике
Марий Эл
В.А.Пектеевым.
Т.ТОЛИН. В доме дружбы.
Проза
М.УШАКОВА. Моя семья или монолог старого дома. Повесть.
Родная земля
В.ШАПКИН. Андрей Эшпай в моей жизни. Письма, беседы, воспоминания,
дневники,
размышления. (Продолжение.)
С.ИВАНОВ. Солнечное вдохновение. Воспоминания о народном артисте республики

И.Т.Якаеве.
В.СОЛОВЬЕВ. О прошлом и будущем марийского язычества. Очерк.
На конкурс "Незабытое фото"
Г.АЛЕКСЕЕВ. Стало скучно без него, дяди Валентина. Воспоминания.
Трибуна учителя
С.ДМИТРИЕВ. Волшебная сила сатиры. (Продолжение.)
Л.МАТРОСОВА. Новые книги известного ученого.
Критика
В.ЕГОРОВ. Пусть не померкнет свеча жизи... О новом сборнике стихов
З.Дудиной.
В номере использованы фотографии наших авторов.



110199
************************************************************************
11—01

Юрий АРТАМОНОВ

КУЗЕ ВОЛОЙ КОЧА РЭКЕТИР ЛИЙЫН
Мыскара ойлымаш

Такшым кужу ӱмыр мучкыжо Йындалов Владимир Митрофановичлан кӧ гына лияш
логалын
огыл! Кӱтӱчӧ, кӱчызӧ, кресаньык, тракторист, улазе, коньык, йыдалзе да
орол. Тиде — паша шотышто, руш манмыла, послужной спискыже, а марлаҥдаш гын
— мӧҥгышкӧ
кинде-шинчалым да чийыме-кудашме вургемым нумалме верже. А могай-могай
партийыште коча лийын шуктен огыл! Большевик, калык тушман, троцкист,
коммунист... Кызыт
теве — демократ. Тӧрленак ойлаш гын, демократийын пурла вел шулдыржо,
"правый
уклон", кузе шкак малдалеш, потомушто кокымшо Сталинын толмыжым вуча.
Айдеме пашам веле огыл ышта, тӱрлӧ партийыште веле огыл шога, пӧръеҥ гын,
салтакышкат миен толеш, офицер мартеат кушкын кертеш. Ты шотышто Владимир
Митрофановичын кузе?
А теве тыге: йошкарармеец, ефрейтор. Икманаш, тиде велым тудын послужной
спискыже моткочак кӱчык.
А рэкетиреж кузе лийын, палынеда чай? Айдеме — суксо огыл. Тудын могай-
гынат экшыкше уло, а уке гын, лийшаш. Садетым кеч-кузе чоныштет да вуйыштет
шылтен ашне
— иктаж-кунам соромно тӱжвак лектеш. Кужу-кужу илышыштыже Владимир
Митрофановичлан шолышташат, еҥым кырашат, ондалашат логалын. Тугеже молан
ӱмыр мучаште рэкетират лияш огыл?
Оранек телевизор керте, киямат. Витле-кудло ияшрак вич эргыже цветной
манметымак
налын конден пуыштат, шоҥгым сӧрал яшлык дечет ынде мӱгынде денат ондален
от ойыро. Ваштарешыже йӱдвошт-кечыгут шинчен кертеш. Кочкаш-йӱашат мондыш,
сурт сомылкамат ыштымым, куважланат полышкалымым чарныш. А тамакым гын,
саде яшлыкым
кондымо кечынак кудалтыш. Пӧртыштӧ шупшаш куваже, Пӧкла Епсеевна, ок пу, а
тӱгӧ
лекташ шкак ӧркана.
Телевизорышто мом ончаш йӧрата Волой коча? Утларакшым — детективым. Кунам
айдемым толат, кунам кӱчызӧ поен ӧрда, вара моткочак шерге машинаш гына
шинчын кудалыштеш, кунам икте-весым пистолет дене лӱен йӧрыктат... Тыгаетым
ончен, шоҥгын
чонжо азапланен вургыжеш, геройлан моткочак полшынеже: ала-молан кидыштыже
пычалым шижеш да лӱйкала, умшаж дене пых-пых, ды-ды-ды манын модын
шинчылтеш.
Куваже пӧртыш пурен лектын кайымыж годым икмагаллан чарналта, марийжым
ончалешат, вуйым рӱзалтен пелешта:
— Ну, чисте йоча!.. Йӱдыген коча...
Чывым-комбым пукшаш, сӧсналан лапаш-вартышым пуаш ок йод: але шкат пеш
кертеш.
Коктынат йол ӱмбалнак улыт гынат, ты суртышто ӱдырамаш самырыкрак. А пӧръеҥ
вот
Мыжык-Кыжык ялын эн шоҥгыжо: кок арня гыч лачак кандашле ийым тема.
Мо оҥайже? Волой коча телевизорышто мом ужеш, илышыштат — тудымак: икте
пудий
семын кочкын-йӱын лӧчен оварга, весе кӱчаш лектын кая; икте мом чиен
шогалашат
ок пале — вургемже тунар шуко уло, весат мом чиен шогалаш ок пале — мо
улыжо
ӱмбалныжак гына; икте шерге машинаш шинчын кудалыштеш, весын шӱкем-тошкем
кок
ораван настам налаш оксаже уке.
Уна, ик тыгайже урем гочак, ваштарешак, ила. Кок окнан пу пӧртшым ныл окнан
кермыч полатыш савырыш, Мыжык-Кыжык ял покшелан кевытым нӧлтен шындыш, ола
гыч
тӱрлӧ сатум налын конден, кок пачаш шергын ужалкала, райпон лапкыжым
сеҥышат,
тудыжо петыралте. Ынде, хош-не хош, Вайсукын кевытышкыже кошташ логалеш.
Сакырет, киндет, шинчалет, аракат — монополий манметым виге шкаланже поген
налын. А
моло сатужым ойлыманат огыл. Коча нунын лӱмыштымат ок пале, ӱмбалнышт
возымымат
лудын ок мошто — ала-могай йот йылме дене серкалыме. Кевыт шеҥгеланак
пекарньым
чоҥа. Тений шыжылан шукта да шкак киндым кӱэштын ужалкалаш тӱҥалеш, маныт
гойо.
А шинчын кудалыштешыже Вайсук Шайтанов кузе? Тӧра-тӧра. Ик кечын — ик
машинаш,
вес кечын — весыш, а йӱран игечыште — кумшыш, туге кудал колта — лавырат
лавыра
огыл, лумат лум огыл, — нипочем сеҥен лектын кая. А воктенже, шофер
олмышто, эргыже. Тидымак гына пала огыла: рульым пӱтыркалаш да ачам кушко
кӱлеш, тушко намиен шукташ да конден кодаш.
А вет Вайсук изиж годым могай шалавуй да ораде ыле. Кажне классыште кок-кум
ий
шинчен. Йоча тӱшка тудым лӱмжӧ денат пелештен огыл, "шайтан" але "шайтан
иге"
манын веле мыскылен кычкыреныт. Шкежат тиде лӱмедышлан тунем шуын ыле,
пуйто шке
лӱмжым йӧршеш монден кудалтен. Тиде веле мо? Рвезым кученат кыреныт, пырля
модмашкат ушен огытыл, а ялысе ӱдыр-шамыч гын тудым шӧрынат ончалын огытыл.
Волой
шкежат Вайсукым олма садеш кок-кум гана авырен кучен, йолаш кӧргышкыжӧ
нужым
шӱшкын. Теве на! Вайсук салтак гыч толынат, тугай чапле качымарий лийын
шогале!
Ала-кушеч коммерсант талант манметат почылто да айдеме тунамак кок пачаш
кушкын
кайыш: эн мотор ӱдыр тудлан марлан кайыш, эн чапле пӧрт — тудын, кум
машинат тудынак гына. Колхозын машинажым мӱгырыкташ бензинже уке, а Вайсук
иканаште кум
машинашкыжат шинчын кудал колтен сеҥа. Ынде тудым "Вайсук" але "шайтан"
манын
ончо-ян! Туге ончал шында — шинчаж денак темдалеш, туге пелештен колта —
вожылмет дене шочметланат ӧкынет. А крокодил коваште дене ургымо, шийын-
шӧртньын чиялтыме портфельжым ужатат, Моско Кремльыште шинчылтше тӧраланат
шотлет. "Василий
Вениаминович!" — теве кузе шкенжым малда, теве кузе моло-весыланат манаш
темла.
Вес семынрак пелештет але тыге от ман гын, кидымат ок пу, кутырашат ок
тӱҥал.
Шаҥгак шомакым лукна: коча самырыкше годым колхоз погымат, утларакшым шудым-
олымым, шолыштын, еҥыным нигунам тӱкен огыл. Кызыт йӧршеш мӧҥгешла ыштылыт:
еҥыным
шолыштыт да агат. Потомушто колхозын нимо кодын огыл. Тыгак Волой
кучедалынат
коштын, еҥымат ондалкален. А кузе-туге рэкетир марте илен шуктен, ты корныш
тошкалаш кӧ тудым алгаштарен? Кӧ огыл, а мо. Саде телевизорет, калер. Тӱрлӧ
чия дене ончыктышо яшлыкет. Детективым чӱчкыдынак ончен шинченат, кочан
вуйышкат еҥ
кӱшеш поен шинчаш шонымаш толын шыҥен. Василий Шайтановак, шайтанешыже,
кумылаҥдыш. Тыгай поян гын, молан тудым кеч изишак чытырыктен-чыпчыктарен
налаш огыл?
"Убийство на Монмартре" телевизор дене кином ончен темынат, Волой чечасак
ӱстел
коклаш верланыш, ончыкыжо яндар кагаз ластыкым пыштыш да карандашым кучен
шинче.
Кӱчыкын-кужун шонкален, тыгерак сералтыш: "Василий Вениаминович! Изиэт
годым пешак орадывуй ыльыч: кунар гана олма садешем авырен кученам, нӧргӧ
кутанетым нуж
дене тул семын почкалтаренам. Содыки мый тыйым туныктен шуктышым, айдемыш
луктым. Тулеч вара ушет пурыш, коеш, поянат лийын шуктенат. Ынде
туныктымемлан
тӱлашат жап толын шуын докан: поянлыкетым мый денем пайле... Мылам илаш
шукак
кодын огыл. Колымем деч ончыч исак сайынракын илен ончынем. Иктаж миллионым
пуэт
гын, пеш йӧра ыле. Тунарак чаҥга отыл гын, вич миллионымат ом шӱкал. Вес
тӱняште
пӧртылтем. Оксатым таче йӱдым яшлыкыш пыште. Мый тудым шеҥгел вӱта
пырдыжышкет
пудален сакалтем. Эр велеш содор миен налам — весын кидыш ынже логал,
мыламак
лийже... Шомакемым от колышт гын, але пӧртышкет, але кевытышкет йошкар
агытаным
пуртен колтем".
Кастене тиде серышым Вайсукын рушлагапкашкыже кинде руаш дене ненчен
пижыктенат,
коча йӱдвоштак ыш мале. Первояк, яшлыкым вӱта шеҥгек наҥгаен пудален
сакалтыш.
Второяк, пыртак волгыжмым вучен шинчыш. Манмыла, Вайсук Шайтановлан тыгай
кугу
оксам вашкерак поген шукташ да яшлыкым тӱр дене тӧр шӱшкын темаш жапым
пуыш.
Волой еҥлан жапшым пуыш да... шкаланже нимыняр ыш кодо. Волгыжаш лийшан ала-
могай машина лыжган туге кудал тольо, марлагапка ончыланже выж-ж шогале да
пӧртыш
милиционер пурышат, возымо кагазшым нер йымакыжак тушкалтен йодо:
— Кочай, тидым тый возенат мо?
— Шоҥгынат шолыжо — йочан гаяк: вияш да раш.
— Мый... — малдале коча. Вуйым сакыш.
— Кайышна, — ласкан пелештыш самырык милиционер.
— Алмаштыш тувыр-йолашым налаш мо? — Волой чыла умылыш.
Милиционер ыш вашеште, шыргыжале веле. Туге гынат коча куважлан шижтарен
коден
шуктыш:
— Аваже, сукарам коштен ямдыле!
— Мо тугай? Мо лийын кайыш? — Пӧкла омо шинчам туржеш, нимом ок умыло.
— Мыят рэкетир лияш шонышым да... руалтен кучышт...
Милиций машинаш шындымышт годым Волой ужын шуктыш: Вайсук Шайтанов шергакан
портфельже дене "Мерседесышкыже" верланыш, шоҥгылан пел тӱрвыж дене
пыльгыжалын,
ала-кушко тарванен кудале. Тудат шагал мала, витне. Ойыртемже гына
тыгайрак: икте оксам шукырак лукташ шона, весе — тудын деч шупшын налаш...
Кечывал деч вара Пӧкла марийже почеш районыш лектын кайыш. Йолын. Вич муно
ден
сукыр киндым намийыш. Казамат воктен коштын тунемын огылат, эше мом налаш,
ок
пале. А сукарам коштен шуктен огыл: кечымучкак вольыкшо да сурткайыкше дене
мутайкалыш. Кугызажым решотка коклаште муо.
— Шоҥго вует дене мом тӧчылат? Чыжовкышто лийын отыл да ынде шинчымет шуын
колтен мо?.. Кандаш тестем илен шуктенат, а ушет пурен огыл. Можыт, укеат
улмаш?..
Шочмо кечетым решотка коклаште эртарынет мо? А мый тылат тугай ямле пӧлекым
ямдыленам ыле, — марийжым чаманен тужеш Пӧкла, шинчавӱдшӧ эксыдеак йогыш.
— Мом? — йочала йывыртен йодеш Волой. Тудо ватым ужмыланат ыш куане,
кайыкла
четлыкыште шинчымыланат пешыжак ок ойгыро, витне.
— Каласем тылат!.. Лектат гын, пуэм, а от лек гын, ок верешт.
— Тый, аваже, мийымешкем, телевизорым кеч-кушко чыке! Али ужале, али эргым-
шамыч
мӧҥгеш наҥгайышт. Тетла мылам тудым ужаш огыл. Ушым гына луга... Шинчамлан
эше
ик гана конча гын, али вӱта шеҥгек луктын кудалтем, али товар дене руэн
кышкем... Рэкетир лияшет вараш кодынам улмаш.
— Ынде умылышыч, витне? — воштылалеш Пӧкла. — Кеч-момат шке жапыштыже
ыштыман.
Йокмам коден, куваже лектын кая. Коча тудым ыш тӱкӧ. Манметла, луктын
колтымешкыштак умшашкыже шӱраш пырчым ыш нал. Вӱдым йӱаш вот ыш отказе. Ала
утыжымак ойгырен шинчыш, ала рэкетир сомылым умбакыжат виктарен колтымым
шонкалыш. Тидым
шкежак гына пала. Уке, голодовко манметым монь увертарен огыл. Так,
кочмыжак
йӧршын ыш шу, аппетит манмет йыклык шулен йомо. А телевизор ушешыже толын
тӱкнен
гын, ала-молан укшинчыш гына нӧлтен.
Кочан ийготшым да шоҥгылыкын йочаш савырнымым шотыш налын, тудым четлыкыште
кужун ышт орышт. Но черетан шочмо кечыжым соромно решотка коклаште
эртарашыже логале.
Мӧҥгыжӧ йолын толын пуренат, первояк телевизор шинчыме верым ончале. Саде
сӧрал
яшлыкетым ыш уж да ласканак шӱлалтыш.
А моктанашыже колымешкыжак ситыш:
— Мый кандашле ийым илымем чыжовкышто вашлийым. Тый тыге моштет мо?



110299
************************************************************************
11—02

"Ушеш кодшо картычке" конкурсыш

БУДДАН КЫШАЖЕ

Шукерте огыл ик фото кидышкем логале, да кенета йӱр гай тале шарнымаш
ӱмбакем
кышкалалте: ложга гына, шинчавӱд огешат кой, музыко чонышкак вита. Йӱран,
кечан,
шонанпыл гай волгыдо сем уло тӱням авалта. Мо гына ок кончо шинчаш, мо гына
ок
шарналт?
...Тайгаште, курык лоҥгаште геолог-влак коштыт. Еҥ пурыдымо верлаште лийыт.
Юмо
полша гын, нуно шӧртньым, алмазым, нефтьым... муыт. Ту верлаште вараже у
завод,
олала кынел шогалыт.
...Башкирийыште, Арлан ял воктенат, нефтьым муыныт. Шем шӧртньӧ кавашке
гейзерла
чымалтын. Тывелне казыр йомак гай мотор Нефтекамск ола гӱжла.
1962 ийыште Пошкырт кундемысе вич район, газет икверыш ушалте. Редакций
Нефтекамскеш верланыш. Калтаса гыч "Коммунизмын ӱжараже" райгазетат тышкак
тольо.
Журналист йолташем-влак кӱдынь мыят ешемге у олашке илаш куснышым. Рушла,
татарла, башкирла, удмуртла, марла газет лекташ тӱҥале.
Акрет годым марий калык пырля илен. Но илыш тӱтан нуным варажым тӱрлӧ верыш
шалатен. Илен-толын, Пошкырт ден Марий республикыласе марий-влак уэш ваш
коштын
илаш тӱҥалыт. У кыл вияҥеш. Урал кундемыш ученый, литератор-шамыч корным
такыртеныт. Йошкар-Ола рӱдолашке, культур центрыш савырна. Шуко рвезе калык
тушко
йырвеч тунемаш погына. Ик вер гыч весышке ӱдыр налме ден марлан кайыме
сомылат
талышна. Башкортостан Республик ден Марий Эл кугыжаныш коклаште ваш келшен,
полшен илыме шотышто ӱмаште ыштыме Договор ты кылым эше кӱкшӧ уровеньышке
луктеш...
— Шке шинча дене ужаш, шке пылыш дене колаш манын, тендак дек тольым, —
шонымашыжым почо 3-шо степенян Сталинский премийын лауреатше уста поэт
Николай Иванович Казаков икана, Алексей Мурзашев деке пачерышкыже толын
пурышыжла. Тиде 1963
ийыште лийын. Ме тунам марла газетыште ыштыше кум йолташ, самырык
литератор:
Алексей Мурзашев, Александр Зайникаев да мый — Йошкар-Ола гыч толшо шерге
унам
тунамак мӱкшла авырен нална. Корно пурак деч ванныеш мушкылт эрныше, но
моткоч
куаныше Николай Ивановичым сий дене лывыргыше ӱстел коклашке пуртен
шындышна.
Сийлена, ойласена, такмаклена. Тывел уна вашлиймашым, койышым Николай
Иванович
тӱткын эскера, калык мурым колыштеш, очыни, шке велысыж дене таҥастара. А
кунам
Александр Зайникаев кидышкыже хромкым нале да ший семлажым йоктарен колтыш,
тунам Николай Иванович ыш чыте, пӧлем покшеке лектын, Калтаса семым
мокталтен,
кӱварым тавалтен нале...
Ӱстембалне кочкыш шукертак йӱкшен, "тул вӱдан" ате-влакат ярсеныт, но шӱм-
чон
мут тугак ок пыте, чон тугак ок лушко, шапырена, шинчена. Уналан каналташ
эрвелеш гына йӧн лие.
Эрлашыжым Николай Ивановичым шочмо вел пӱртӱс дене палдараш лийна. Пачер
деч
улыжат меҥге наре тораште гӱжлен шогышо пӱнчер воктеке толна, ужар посто
гай чевер шудан сӧремеш верланышна.
Тиде сылне жапым, рвезе ӱмырнан ик куанле татшым лудшо-влак фотошто ужыт.
Эн
тӱрыштӧ (шолаште) А.Зайникаевын Янсуло ватыже, воктенже Кӱлвазий пелашем,
кумшо
— мый, Илья Караев, ончылнем Ирина ӱдырем, воктенем М.Казаков, вара
А.Мурзашевын
Тая ӱдыржӧ, умбакыже А.Зайникаев да А.Мурзашев шинчена.
Мо дене шерге вара тиде фото? Вашлиймаш дене гына мо?
Легенде почеш индий калыкын Будда пророкшо уло. Тудо изинекак Юмын тамгаже
йымалне коштын. Ошкылмыжо еда йол кышаж гыч лотос саска пелед лектын.
Марий калыкын ик чапле, лӱмлӧ, уста поэтше Николай Казаковат Буддалан
ушаген.
Тудын шинчыме да йол тошкалме верлаже святой. Поэт дене вашлиймаш мыланна
кугу
пайдам конден. Шӧртньым мушо геолог семын, Николай Иванович Нефтекамсыкш
толмыж
дене духовный поянлыкым муын. Уста поэт деч Юмынлык аур шарлен, мемнан шӱм-
чонышко пурен, шӱмеш вожаҥын. Сылнымут пашана эшеат вияҥ каен. Тылеч вара
"Чонем
мура" сборникем лекте, А.Зайникаевынат книгаже савыкталте.
Унанан ю толкынжо А.Мурзашев деке утларак, очыни, мелын лийын. Алексей
Мурзашевич таче Россий писатель ушем член. Кызыт тудын "Тӧлдӧ" романже
"Ончыко" журналыште савыкталтеш.
Будда гаяк виян, талантан аксакална Николай Ивановичын толмыжын саскаже
тидын
дене гына волгалтмым ок чарне. Пӱнчер воктене, М.Казаков шинчыме верыште,
самырык тукымлан лӱмын кум пачашан Творчестве пӧртым чоҥен шынденыт. Тушто
руш, башкир, татар, марий йоча коллектив ден кружок-влак пашам ыштат. Ик
марий коллектившым Йошкар-Ола гыч тунем толшо методист Пайназова Юлия
Борисовна вуйлата.
Творчестве пӧрт гыч артист, художник да молат шуаралт лектыт, илышыште шке
корныштым муыт. Тыште рвезе калыкын кӧргӧ чонжо, усталыкше почылтеш. Нуно
чыланат
марий Будда — Миклай Казаковын лотос пеледышыже улыт...
Шонем-шонемат, Николай Ивановичым Нефтекамск олашке Юмо кочайнак савырен
конден.
Фотом ончен, мый шкежат ятырлан рвезаҥым, шӱлышем почылто да ушемат
яндареште.
Чудный пагыт картычкеш велалт кодын...
Илья КАРАЕВ.
Нефтекамск ола.



110399
************************************************************************
11—03

Критике
Палыме лийына: у лӱм

Татьяна САЙФУЛЛИНА, Марий кугыжаныш университетын 5-ше курсшын студенткыже

ПОЭТЫН СЫМЫСТАРЫШЕ ВИЙЖЕ
В.Колумбын возымаштыже вончештарыше значениян мутын сылнылыкше

Поэзий кӧргӧ шонымашым раш сӱрет, образ гоч почын ончыкта. Поэтын мутшо
илыш гыч
лектын шогышаш, лудшын шӱмешыже логалшаш. А илыш тӱс лудмо годым шинчалан
койшо,
чоныш логалше лийже манын, мутын куатле вийжым моштен кучылтде ок лий.
Кугу поэтна Валентин Колумб марий мутын юзо вийжым, тудын сылнылыкшым
путырак
сайын шижын моштен, шке шонымашыжым, кумылжым, илыш умылымашыжым лудшо дек
шукташ поэзий йылмын тӱрлӧ йӧнжым кумдан кучылтын. Тудын возымыжо — оҥай
образ-влак
дене шыҥдаралтше поэзий. Г.Матюковский манмыла, эре пӱртӱс илыш гыч налме
таҥастарымаш да эпитет дене марий поэзийым ончыко виктарен колташ ок лий,
уло тӱня
илыш гыч образный тропым налын шогыман. А троп — тиде куснылшо значениян
ойсавыртыш, келге образ. В.Колумбын образше-влак я пеледыш гай пеледыт, я
волгенче
гай волгалтыт, я ныжылге муро семын чоным тарватат да икмыняр мут денак
шинчаончылан раш сӱретым почыт. "Илыше чонан" шомаклам кычал муын, образым
"вӱдыжтарен"
колта. Тыге мастар кид йымалне тошто мут угыч шочеш, у кӧргӧ куатым налеш,
пуйто
тудо авторжо гаяк шке тӱсан, шке йӱкан, шке шӱлышан. "Кажне шомак ошма
пырче гане Шӱм тулешем йоҥыжалтын лектеш", — воза Колумб "Толза муро
памашем воктек" почеламутыштыжо. Иктешлен каласаш гын, тудо чынжымак мут
мастар веле огыл, а марий
шомакын юзыжак лийын, йылмын вийжым уло чонжо дене шижын моштен.
В.Х.Колумбын йылме сылнылыкшым тудын "Толза муро памашем воктек" почеламут,
поэме, легенде книгаштыже лончылен лектына.
Эн ончычак палемден кодаш кӱлеш: мо тугай мутын вияш да вончештарыме
значенийже.
Вияш значений предметым, палым, действийым лӱмден каласа, а вончештарыме
значений мом-гынат савырал каласыме дене шочеш. Тудын лийме амалже тӱрлӧ:
1) предмет-влакын тӱсышт, формышт, качествышт, свойствышт, кугытышт икгай
улмылан кӧра нунын икте-весылан могай-гынат ойыртемышт дене келшен толмышт;
2) жап, пространство, логика шот дене действий, пале-влакын кылдалтмышт.
Шомакын вончештарыме значенийжым тӱзатен колташ метафора, метонимий,
синекдоха (кызыт йылме наукышто тудым метонимий кӧргыштӧ ончат) полшат.
Метафор — тиде тӱжвал тӱс але кӧргӧ койыш икгайлык негызеш лӱмым ик
предмет, явлений, пале, действий, состояний гыч весыш кусарымаш. Айдеме шке
кутырымаштыже,
мутым у семын савыралын, тудлан йӧршын вес сыным пуа. Тыге тудын йылмыже
адакат
сылнештеш, ойжо содержаний могырым кумдаҥеш, келгытым налеш.
Йылмыште чылалан палыме (общенародный) да посна еҥын савырал каласыме дене
лийше
(индивидуальный) метафор-влак улыт.
В.Колумбын эн виян могыржо — метафор йӧн дене шомакым шулдыраҥдымаште, тудо
керек-могай илыш детальымат метафорыш савырен мошта. Поэт шукертсек палыме
ойымат,
сылне мутымат шке шонымашыжлан келшышын кучылтеш, а вес значений дене
кучылталтше шомак поэзийыште чылт уэмын йоҥга. Сылнымутчын тӱня
умылымашыже, тудым вошт
ужын, вончештарен каласен моштымыжо тымарте нигушто вашлиялтдыме метафорым
шочыкташ полшеныт.
Авторын сылнымут йылмыштыже метафор-влакым шергал лектына.
1. Формо икгайлык негызеш лийше метафор-влак. Южо предмет-влак коклаште
формо
могырым икгайлык почылтеш. А тидыже таҥастарыме йӧн дене муалтеш. Теве,
мутлан,
айдемын кап-кыл ужашыжым ончыктымо предмет-влак вес предметын ужашыжым
лӱмден
сеҥат:
А шуэ парча кумда пасушто
Мардеж ден лӱҥга чаҥ йылме семын.
("Толза муро памашем воктек", Йошкар-Ола, 1984. 15 с. Умбакыже страницым
гына
ончыктена).

Эр шошым толын лектым шочмо ялыш:
Нӧлталын вуйжым кӱшкырак суртем. (36 с.)

Шокшо мончаште шӱлалтымыла,
Пич кая оҥжо пасун. (21 с.)
Але теве конкретный предметын формо ойыртемже пӱртӱс явленийын, сандалыкысе
ужашын формыжым лӱмдаш кучылталтеш:
А кава киндеркыште тек кодшо
Шокшо, пушкыдо тугай, йыргешке,
Кодшо тутло сукыр гае мланде! (18 с.)

Каважат чаҥ огыл, а киндерке,
Туштыжат пундашыште гына,
Туштыжат пий йылме деч изи
Сорла тылзын вичкыж йожек шултыш,
Йырже шӱдыр пудырго гына. (15 с.)
2. Пале икгайлык негызеш ышталтше метафор йӧн. Тидын годым мутын вес
вончештарыме значенийжын ойыртемже предметын, явленийын пале икгайлык
негызеш икте-весышт
деке чак шогымышт гоч коеш. В.Колумбын йылмыштыже, мутлан, айдемын гына
кӧргӧ
кумыл палыже, состоянийже вес предмет-влакын палыштым ончыкташ кучылтмо.
Ончалына примерлам:
Коклан ойлат —
Тыгай окмак йомакым... (105 с.)

Эр шошын ковыра пунемже
Мыняре ӱдырлан сита! (56 с.)

А ик йӱдым шӱмдымӧ каваш
Шӱдырла оръеҥ шинча чӱкталтын! (99 с.)
Теве, мутлан, чонан предметын тӱжвал палыже чондымо предметын палыжым
рашемда.
Мутат уке, пеш оҥай образ шочеш:
Юалге эҥер воктеке
Лузга вондер-влак шӱшкылтыт. (59 с.)

Шолеш веле туйо уш-акыл... (153 с.)
Южгунам предмет-влак коклаште вияш таҥастарымаш шочеш. А тыгай явлений
сборник
йылмым эшеат сӧралын ышта:
Ӱжара — чуриет,
сорла-шинчапунет. (110 с.)
Шылын шичше таҥастарымашат вашлиялтеш, ме тудым метафор семынак ончена:
Кум шӱдӧ кудло чӱчалтыш ий мучко.
Кум шӱдӧ кудло! Шагал але шуко? (5 с.)
Тыште кум шӱдӧ кудло чӱчалтыш ик ийыште кум шӱдӧ кудло кечым ончыкта.
В.Колумбын пале икгайлык негызеш шочшо эше ик ойыртемалтше метафор йӧнжӧ
оҥай
шонымашым тарвата. Мутлан:
Ӱй тӱрван ончыклык верчын
Илышым от пу гала! (14 с.)
Але:
Пошкудемже-влаклан
Мӱй тӱрван салам. (92 с.)
Весе:
Тӱжем имне виян йӱр
Тавен кудал эртыш. (83 с.)
3. Функций икгайлык негызеш лийше метафор-влакым ончалына. В.Колумб шомакын
тӱҥ
значенийже деч посна эше тудын "сылнылык географийжым" палемда. А тудо
"мутын
географийжым" кумдаҥдаш нойыде тыршен. Манаш веле, тудын марте ик
литераторат
"муро там", "сылнымут ям" але "поэзийын возакше" манын возен огыл.
Поэт шомакын поэтика сынжым лӱдде весемдылын, икте-весе деч тора значениян
шомаклам ик серыпле образыш, мотор сӱретыш ушен. Ончалына икмыняржым:
Толза муро памашем воктек. (5 с.)

Эҥерла ташлалын,
Мур вӱдшор йоген. (87 с.)

Да поэзийын возакым
Олтенам пеле-пула. (77 с.)
Нине примерлам ончалаш гын, В.Колумбын новатор улмыжо почылтеш. Вет марий
йылмыштына у абстрактный шонымаш, философский ой шочын. Тиде, мутат уке,
йылмын лывыргылык ойыртемже.
Але, мутлан, теве:
Ушын волгенче — мурына —
Шергылт кая. (14 с.)
Ушын волгенче — муро дене таҥастаралтеш.
Эше ик пример:
Кушкыл, логар кошкен,
Йӱэш мландын пӱжвӱдым. (59 с.)
Мландын пӱжвӱдшӧ — мландын, рокын вӱдшым таҥастарыме, кок предмет кокласе
функций икгайлыкым шотыш налме.
4. Действий икгайлык негызеш вияҥше метафор йӧн сборникыште эн кугу верым
налын.
Айдемын тӱня сӱретым ужын да умылен моштымашыже да тидын негызеш у сӧрал
образ
авторлан келге содержанийым почын пуаш полша. Тиде — предмет, явлений-
влакын
действий икгайлыкышт. Мутлан, чонан предметын действийже чондымо предметын
действийжым умылтарымашке кусна:
А корно-ондалчык пуртен,
Пуртен лӱҥген шинчыше лӱкыш. (51 с.)
Але, мутлан, метафорым ышташ тыгай йӧн-влак кучылталтыт: айдемылан гына
келшен
толшо действий чондымо предметын действийжым туштен каласа:
Чылт ӧрын вӱд чӱчалтыш укш мучаште. (65 с.)
В.Колумб тыгак кушкыл тӱняланат айдемын действийжым, состояний палыжым
"пӧлеклен':
Роза пеледыш сӧралын
Лач тенийсе вожынеш
Чеверга,
Кая ошемын,
Ӱдыр гай вожылеш. (76 с.)

Шоҥго пӱнчӧ рӱза лӧзмӧн упшым,
Ужатен колта станций мартен. (25 с.)
Тыгак сборник йылмым кайык-вусылан келшен толшо действий айдемын
действийжым
умылтарымашке кусаралтме сӧрастара:
Кува корно мучко вычымата... (151 с.)
В.Колумбын метафор йӧн дене мутын значенийжым вашталтылмашыже чоным
сымыстара.
Кажне образше лудшын уш-акылыштыже могай-гынат шонымашым тарвата, шӱм-
чонешыже
шижмашым луктеш.
Поэтын йылмыжын вес ойыртемже — тиде метонимий йӧн дене значений
вашталтмаш.
Метонимий — тиде предметым, палым, действийым нунын ужашышкышт пурышо шомак
дене
але, мӧҥгешла, ужаш олмеш тичмаш шонымаш дене лӱмдымаш. Вес семынже:
метафорын
негызше — икгайлык гын, метонимийын — лишыллык, явлений кокласе кыл. Тиде
шотыштат В.Колумбын йылмыже йымыжа, лывырге. Тудо ужаш лӱмымат, тичмашлен
каласыме
йӧнымат кучылт мошта.
1. Эн ончычак сборникыште ужаш лӱм дене тичмаш предметым ончыктышо
метонимий-влакым ончалына. Мутлан, айдемым тудын кап-кыл ужаш лӱмжӧ дене
алмаштымаш:
Вошт ончен кодеш кайышын тупшым
Пӧрт окнаже, кечеш чеверген. (25 с.)

— Киндым! — тодылт, кӱпчыкыш камвозо
Кукшо олым пырче гай киза. (15 с.)
Тыште киза изи икшывым ончыкта.
Але мутлан:
Тӧрштыш ӱдыр вырляҥгыла! Пырысла — хан!
Курык вуйыш куржеш тӱжем ягыл тошкалтыш. (110 с.)
Тошкалтыш куржеш — тидым "ӱдыр куржеш" манын умылыман, айдемын действий
лӱмжӧ
тудым шкенжым ушештара. Тыге тичмашым ончыкташ ужаш лӱм полша.
2. Ужашым тичмаш гоч ончыктымаш поэтын тӱня илышым, образым, явленийым
иктешлентичмашлен моштымыж гыч коеш. Ончалына икмыняр примерым. Мутлан,
айдемым, калыкым
нунын илыме вер лӱм дене иктешлен каласымаш:
Мура весела шочмо мланде, (22 с.)
Тыште шочмо мландын калыкше манын умылыман.
Але вес пример-шамыч:
Элна, ӱшане тый, ышталтын тиде ошкыл... (10 с.)

Тӱня Ленинын мут дене корным
Эрлашке сайла. (8 с.)
Элна, тӱня — элыште, тӱняште илыше калыкым, иктешлен-тичмашлен, тыге
лӱмдымӧ.
Мутлан, теве эше йылмыште тыгай метонимий йӧным ончыктена — тиде эҥер да
тудын
собственный лӱмжӧ:
Изи Вончо,
Кошкышо пӱгыльмӧ-влакым погалын,
Тоҥедын возеш... (103 с.)

Помыжалте Ӱшӱт,
Элнетат, шуко ыш лий, кынеле. (103 с.)
— Изи Вончо, Ӱшӱт, Элнет — эҥер-влакым нунын лӱмышт ончыкта.
"Толза муро памашем воктек" сборникыште метафор да метонимий йӧн дене мутын
значенийжын вашталтмыжым шерын лекмеке, тыгай иктешлымашым ышташ лиеш:
поэтын йылме
ойыртемже шинчалан вик перна, тудо мутын кӧргӧ вийжым сайын шижын моштен,
сымыстарыше вийже дене сылне образым сӱретлен.
Валентин Колумб шочмо йылме мутвундо поянлыкым мастарын кучылт моштен,
моштен
веле огыл, сылнылык ойыртемжым шижтарен. Садланак поэтын произведенийже-
влак
лудшылан лишыл да шерге улыт. Тудын возымаштыже марий шомак яндар памаш вӱд
гай
йоргыкта.



110499
************************************************************************
11—04

Лӱмгече
Шӱм вошт саламлена!

Тений 24 ноябрьыште мемнан тӱвыргӧ лектышан авторланна — урал марий серызе
Александр Иванович Сапинлан 70 ий темеш.
Шукерте огыл Марий Элын калык поэтше Семен Николаев юбиляр дене шочмо
мландешышт
вашлийын мутланен. Тыге ныл-вич ий татулатен илыше кок литератор шке шотан
интервьюм "кӱэштын".
Ме редакций лӱм дене Александр Ивановичым чапле лӱмгечыж дене шӱм вошт
саламлена, эсенлыкым, тазалыкым, рыскалым тыланена да лудшына-влаклан
вучыдымо вашмутланымашым темлена.
Семен Николаев. Александр Иваныч! Ох, Сандыр!
Ынде ме коктынат она йӱ.
Ала-кӧ мокмыран да оксан дыр?
А мемнан талингаштына — мӱй...
Александр Сапин (почеламутысо мыскарашке кумылын ушна):
А мемнан талингашкына кече
Ваш ончалме куан гыч велеш...
Туге, тиде мылам лӱмдымӧ почеламутет гыч корно-влак. Адакат теве "ваш
ончална",
кажне кок шинчана гыч ныл кече волгалте.
Мый, Семон, тидланак йывыртен илем.
С.Н. Александр Иванович!.. А Сандыр лӱмым тылат Илья Васильевична
тынештарен ыле
вет?
А.С. Туге. Тудын кумылжо денак теве серыме сомыллан ылыжым.
С.Н. Александр Иванович! Урал марий гыч писатель чӱчкыдын ок лек. А таза-
эсенже,
70 ийжым пайремлыше ош кечанже тый икымше улат. Айда тыге ыштена. Тый эн
ончычак
шке кукет нерген (кук — тиде мемнан вел мут: тукым, насыл, аймак манмын
синонимже лиеш), еш историетым шарналте. Писатель вет шке ӱмыржӧ гыч гына
огыл, кеч-кунамат коча-кова жап гыч тӱҥалеш.
А.С. Шочмо верем — Кугу Тавра аул. Ожно Арти районыш пурен, кызыт
Красноуфим
районышто верлана. Авам ойлымо почеш, "шыже ярминга" кечын мончаште ош
тӱням
ужынам. Ешыште тунам 1912 ийыште шочшо Степан изам (тудо — вес аван, аваже
ала-могай чер дене черланен колен улмаш), мый дечем латшым ийлан кугу
Савачи улмашыныт. Вара эше вич йоча шочын да ӱмыр шуде тӱрлӧ амал дене
колен пытен. Эвай Сӓпӓ
ден Яныш Анян еш гыч кызыт шкетын кодынам. Ачамым икмарда кресаньык манаш
возеш
дыр. Тудын ачаже, Эвай кочам (мый тудым ужын омыл), кокымшо ватым
налмекыже,
йӱшыш каен. Но тунемаш йӧратыше ачамлан ныл класс пытараш эрыкым содыки
пуэн, а
вараже сурт пашаш кычкен. Умбакыжат уш-акылым пойдараш шонышо эргылан
шинчымаш
корно тыге петырналтын. Йӱшӧ ача ден мандава * вашке шерым теменыт, садлан
ачам
рвезынекак тарзыш каен. Латкок ий тарзе лийын коштын, чома налаш оксам
поген,
изи пӧртлан пушеҥгым ямдылен кертын. Ешаҥын. Пашалан шӱман айдеме вес
имньым налаш тыршен. Налын. Кок имнян лийын. Но илаш шуын кертын огыл.
Аулышто грамотан
улмыжлан верч тудым кӓнчӹлашке (канцелярийыш) шупшыштыныт, тӱрлӧ кагаз
пашам яра
ыштыктеныт. Тыге шке сурт пашаже кӱрылташ тӱҥалын, шке озанлыкшылан жап
шагалемын. Ты жапыште чодыра озанлыкышке вербовко увертаралтын. Ачам ешге
Арти кожлашке илаш кусна. Рудничный манме изи поселкышто баракыште илышна.
Сӧй тӱҥалме годым адак Таврашке толна. Ачам утильсырье заготовительлан
пашаш пурыш да кудло
шым ияш лиймешкыже ыштыш. Авамже колхозышто тӱрлӧ пашашке кошто.
С.Н. Йӧра, илыш тӱҥалтыш почылто. Ачат тунемаш кумылан улмаш, маньыч.
Вараже эргыж шотыштат тыгак кумыланак лийын кодо мо?
А.С. Рудничный поселкысо бараклаште чодыра руышо, шупшыктышо-влак иленыт.
Нуно
эрдене пашаш каят. Мыланна омсадӱрыштӧ йоҥгыдырак вереш кужу ӱстелым
шындат.
Йырже теҥгылым йӧнештарат. Школ ямдат! Кум классым иканаште Лидия
Александровна
Пушкарева туныктыш. Чыла тунемшыжат латкок-латкум ияш малай ыльна. Тыгай
"академийыште" кок классым тунемынам. 3-шо ден 4-ше класслам Кугу Тавра
школышто сеҥышым. Вара Руш Тавра шымияш школ да Красноуфим педучилище. 1947
ийыште тӱҥалтыш
школ туныктышо лӱмым пуышт да Изи Тавра школышко туныктышылан колтышт.
Тыште кок
ий ыштен шуым. Ныл ий армийыште служитлаш логале. Тылеч вара Сажин комсомол
райкомыш нальыч, Пугалыш МТС зонын инструкторжылан толашен коштым. Туҥгеже
адак
школ паша.

* Мандава — изава.

Пеш тунемаш шоналте, заочно тӱҥалынам ыле. Но йӱмӧ-кочмо нелылан кӧра да
мер пашаш кугун кычкалтме дене кӱкшӧ образованийым налын шым сеҥе. Тунам
вет туге:
комсомолец улат — чылашкыжат шу, кӱштымым шукто! Мом гына ыш ышталт!
Пионервожатыят лиялте, профком председателят, краевед да туристат,
стрелковый, "Умелые руки", ЮДПД кружок-влакым вӱдышат... Совхозышто
агитатор, лектор, пырдыжгазет редактор, товарищеский суд председатель.
Художественный самодеятельностьышко ушат
ыле. Партийыш пурымеке, первичный партсекретарь сомылым ӱшанышт. Пел жап
мер пашаш эртыш. Ик ырат кӱсеныш ыш пуро. Садыге тунемаш, шинчымашым
келгемдаш, кумдаҥдаш кумыл пеш ыле, да кодо. Кызыт шоҥгемынам да чон
коршта: моло-влак гай тунем кертам, ӱнарем сита улмаш дыр, да вот...
С.Н. Тыгак докан: тыйын ик чапле койышет пешак раш палдырна: шинчымаш увер-
аҥарым, манмыла, чоҥештымаш гыч вик налын моштет. Тыгак, очыни, серымашкат
ушнышыч?
А.С. Ончыч райгазетыш заметке-влакым колтылаш тӱҥальым. Редакций пашаеҥ-
влак
мыйым устан кумылаҥдышт, эре газет сомылышко ӱжыт ыле. Кумло ий наре газет
деч
ойырлен омыл.
Тавра школышто писатель Васильев Илья Васильевич ыштыш. Лач мый армий гыч
толынам ыле. Тудо мыйым марла возаш таратыш. Ом керт, манын тӧчем. Вет
марий йылмым
3—4-ше класслаште веле тунемынам. "Марлат серен кертшаш улат. Теве марий
литературым утларак луд, тунемат", — манеш ыле тудо.
1958 ийыште очеркым серен ончышым. Марла. Никандр Лекайн полшымо дене
"Ончыкеш"
печатлалте. Тиде мыйым палынак кумылаҥдыш. Ятыр жап марла лудым, лудмемым,
еҥын
серымыжым семынем лончыльым. Кажне авторын могай-гынат ойыртемжым кычальым,
шканем келшыше корным муаш пижым. Илыш шкеак тӱрта: тӱрлӧ кӱлдымаш, осал,
обществылан келшыдыме ситыдымашан койыш-влак шуко, нуным куклаш кӱлеш. Тиде
суапле пашалан сатира, юмор, — мыскара келшен толыт. Садланак возымаштем
утларакше мыскара
сынан ойлымаш-влак шочыч. Первый книгамат "Илыш мыскара але мыскара илыш"
лӱмым
нале.
С.Н. Мый тиде книгат дене жапыштыже йӱкын саламлаш шым тошт, ынде "Ончыкым"
лудшо-влак ончылан саламлем! Сай книга чумырген! Тазалыкет гына изиш
мӧҥгеште. Кузерак кызытше?
А.С. Возымаш — тиде тожо чер гаяк. Пижынат — утлаш ок лий, серыме шуэш. Кеч
акше
уке гаяк, но серыме калыклан йӧрыжӧ, йытыраҥашыже полшыжо манын шоналтеш.
Мый
вет рвезынекак Н.Островскийын каласымыжым ушешем пыштенам. Тудын "Илыш
икана пуалтеш..." манмыже ӱмыр мучкылан лодемалтын. Пытартыш шӱлыш марте
могай-гынат порым ыштен кодаш кӱлеш ош тӱнялан, арамлогар семын кочкын-йӱын
илыме — илыш огыл,
еҥ шӱйыштӧ, еҥ кӱшеш илыме айдемылан чапымат, эсмаса поро мутымат ок пу. Да
эше
вет тудымат мондыман огыл: родо-шочшет-влакланат намыс ынже пиж. Чон уло
годым
порым гына ыштыман да уло кертме дене!
С.Н. А ышташыже йӧн кеч ынде почылто? Мом чумыртылат? Манметла, серыме ямле
чер
пижын гын, тудо вет пытартыш кече марте кушкыла алгаштара?
А.С. Ик сборниклык мыскара да монь погынен. Шкеат палет, тыгодсо иылышыште
кузе
книгам савыкташ. Окса кӱлеш. А мыйын тудо уке. Але спонсорым кушто муам?
Ала.
Губернатор Эдуард Россельна ала-кунам мемнан марий калык дек мелын лиеш?
Сайлымаш деч ончыч полшаш сӧрымӧ гай чучо. Ынде угыч сайлалтын гын...
Тыгодым сайлалтшаш вуй ала-момат сӧра, да вара монда. Такше лудшем-влак пеш
йодыт: "Кунам вес
книгада лектеш? Середа дырыс?" Чонан улмем годым кокымшо сборникем ош тӱням
ужеш
гын, пеш сай ыле. Палетыс, мемнан рыскал — оза-влак кидыште. А озажым ме
огына
уж: тудо огатак * кӱшнӧ. Но мый ӱшанем, илыш эре тыгаяк огеш лий. Кунам-
гынат,
кумшо тӱжемыш пурымо ийлаште, марий лудшо у произведением-влакым ока,
шонем.
Тиде шонымаш, тыгай кумыл ынде мемнан эселыкыште кӱча, паша рыскалын
нимогай
вийланат шупшын налаш ок пу.
С.Н. Чапле, лӧза кумыл. Тыгай чон йӱкын веселаж денак шомакнам пытараш
келша.
Лач саде шарналтыме почеламутем гычак эн тӱҥжым ушештарен ӱстарем:
Тыйын тичак кугезе мут сондык
Йолга, лудшын шинчам йымыктен...
Ончыкыжат тыгак лийже, Сандыр!
А.С. Пионер годсына семын, "Эре ямде улам!"

* Огата — пеш.

Александр САПИН
Пӱртӱсын кок мӓзӓкше
Йытыр ырен

Садыгыдак мемнан ялна деч вич уштыш тораште тӱҥалеш. Тиде пошкырт пошкудына-
влакын чодырашт. Ломбо, нӧлпӧ, шараҥге дене вӱдылалтше кок келге коремжым
шотыш налаш огыл гына, Ай эҥер воктенсе Аптласола татар ялын пакчашт
шеҥгечын тӱҥалын,
Башкир тракт марте тӧр шарлен кия. Кумда кугу чодыра. Тыште утларакшым
лышташан
пушеҥге: куэ, шопке, шараҥге. Пӱнчыжат чӧкын-чӧкын ятыр вере телыже-кеҥежше
ужар
тӱс дене чодырам сылнештара. Пич, шучко верже укеланак тыште ямле. Пушеҥге-
влак
нугыдын огыт куш, тидланак тыште йоҥгыдо да тораш коеш. Икманаш, шӱлыкым
чоныш
пуртышо верже укеат. Руэм-влак олмышто радам дене мотор изи пӱнчӧ-влак
пӱртӱс
йӧратышым куандарат. Кумыл нӧлтышӧ, чон лыпландарыше вер!
Кеҥежым тышке тамле чевер снеге ден кайык вуй кугыт мӧр, шыжым ӱдымӧ гай
шуко
тӱрлӧ поҥго калыкым шупшыт. Пешыже ола гыч кудал толыт.
Телым Сагыдак сонарзе-влакым, чоныштым алгаштарен, шкеж деке ӱжеш. Тушто
мераҥын, рывыжын, ирказан, шурмаҥшын, нергын, йӧсын тӱланыме верышт. Нунын
дек коклан ала-кушеч уналыкеш пире тӱшка, шордо-влак толын каят.
Ик теле кечын ме кумытын Сагыдакыш погынышна. Ала иктаж аҥыра мераҥжым
сакалтен
толына, манна. Рушарням синоптик-мужаҥче-влак порым сӧрышт.
Раш волгалтын, чодыра тӱрыш шуна. Кушеч тӱҥалын, кушко шумеш, кузела шерын
коштшашым палемдышна.
Таврана могырно олык ден чодыра пысман-влак тӧр шуйнат. Чодыраже витле
метр,
олыкышто шӱдӧ ошкыл кумдыкан. Онтон олык дене пурлаште, Емела олык дене
шолаште
каят, а мый чашкер кокла гыч мераҥым я иктаж весым лӱдыктен лукшаш улам.
Изиш
веле кайышна — Онтон поче-поче буҥ да буҥ пудештарыш. Чарналтен, Онтоным
ужаш
тыршем: мом толаша? Умылен шым шукто, адак буҥ да буҥ! Мом тынаре тодеш?
Вичкыж
шопкер ден чашкерым лекнем. Ече ик вере да вес вере пижеш, вашке тарванылаш
ок
лий. Ончылнем кугу йӱк лыбе-лобо шоктыш. Куд-шым ошкыл наре гыч шем кугу
кайык,
лум йымач лектын, пушеҥге кокла дене писын, чоҥештен, кӱшкӧ кӱза. Кӱдырыс!
Почешыже, пычалым виктен, лӱяш кӱлеш, а йытырым викташ воштыр, шопкер
мешаят. Кеч-мо
лийже, ик троп гынат, ала шулдырешыже логалеш, курокым шупшыльым. Пычал ыш
отказе — пудештарыш, а чыве кугыт кайык волен вочмо огыл, писынрак веле
чоҥештыш.
Кок патронак пычалыште лийже манын, яра гильзым луктын, вес патроным
чыкынем.
Пурла могырно адак буҥ, буҥ! Уэш кайышаш тураштем, ӧрдыж гычат кӱдыр-влак
йӱкланен чоҥештен кӱзат. Лу ошкылым ыштышым ма, ончычем шем узо кӱдыр лыбе-
лобо шулдыржо дене укшерым тодышт нӧлталалтеш. Вашкен, пычалым тудын велыш
шуялтем. Виктенрак лӱйынем. Адак чӱчкыдӧ укшерже — йытыр мучаштак. Кӱдыр
кӱшнӧ, пушеҥге
ӱмбалне улмо годым да ӧрдыжкӧ чоҥешташ тӱҥалмыж годым, курокым мучыштарен
кертым. Быҥ! Кӱдыр волен ыш воч. Э-э, тыге лиеш мо!
Пеш эскерен каем ончыко, ынде эше кынел лектеш гын, ӱлнырак улмыж годым
лӱем,
шонем. Ик секундымат ом юватыл. Но тетла нимогай чонанат тарванен ыш лек.
А Онтон шелын шелыштеш. Йӱкшӧ ала-кушто ончылно. Мыняр гана лӱйыш, шотымат
йомдарышым. Пысман мучаште Емела дене коктын Онтон деке вашкена. Пеш палыме
шуэш:
йолташна мыняр кӱдырым тодын оптыш.
— Ну, таче те коктын рӧҥгышда! Трофейдам шкетын нумал ода сеҥе, полшыде ок
лий
дыр! — Емела шыргыжеш.
— Мыйже кок гана веле лӱен шуктышым, но нимат уке, — манам.
— Коктын те иктаж лучко гана лӱйышдас! — Емела шырия.
Онтон гильзе-влакым, кӱсенже гыч луктын-луктын, патронташыш шӱшкеш, шотла.
— Латкок гана лӱенам, — шоктыш. — Ствол ырыш!
— А кушто трофеетше? — Емела воштылдеак йодеш.
— Кушто? Шулдыран улыт вет, чоҥештеныт!
— Молан тунам рӧҥгышыч? Лӱдыкташ мо?
— То тывеч, то тувеч лектыт да пуля гай кӱзат, чоҥештат. Виктен шукташ ок
лий.
Йӱкышкыла лӱет. Вашкыдежат огеш лий! Пеш писын тыҥге-туҥге чоҥештат. Тӱҥжӧ,
кушеч, кудыжо ончыч лектеш лум йымач, ужын шукташ ок лий. Ик вере ончалат —
вес
вере, лектын, кӱш кӱза. Лӱет — ок логал ала-мо, — ойлал шога Онтонна.
Йӱкшат айыпан еҥынла чытырна. Шижам, пеш чонжылан каньысыр. Пуштылана. —
Тынар шуко гана
лӱен, кеч ик кӱдыр мландымбалне лийже ыле — укес! Ик могырым, тудлан,
очыни,
мемнан ончылно пыст чучеш. Шуко мишень гыч иктымат налдымаш — ӱшанем,
умылем —
чонлан, ой, кузе йӱштын-шокшын чучыкта, корштарен колта.
— Мо, чынак иктат уке шол? Лийдымашыс! — ӧреш Емела.
— Ужат вет, уке. Чылан чоҥештеныт! — Онтон кидым шаралта.
— Шотлаш кӱлеш, оҥай, мынярын лийыныт? — Емелан шинчаончалтыш олыкыш кусна.

Ӧрмыжлан верч дыр, чурийже шуйнымыла койо.
Кечеш сескемалтын йылгыжше лум чумырка-влак шыма олыкышто раш койыт. Коло
кумытым шотлышна. Да мый чашкер гыч кудытым лӱдыктен луктынам. Коло индеш
кӱдыр гыч
иктыжат мыланна подыш пураш пӱралтын огыл маш.
— Ай-яй-яй, йолташ-влак, — вуйым рӱза Емела, — еҥлан ойлена гын, огыт
ӱшане.Тыге
сонарлен, пайда уке. Чоҥештылше мишеньым лӱяш тунемде ок лий. Стендовый
лӱйкалымашым эртараш возеш, — вот мо! Йытырым тренироваен ырыкташ кӱлеш, а
тыге огыл.
— Пожале, чыным ойлет, — кӧнена меат, яралан южым троп дене шӱткалыше-влак
— мый
да Онтон.
Вара ик мераҥ мемнам кумыньнам чылтак мыскылыш. Авыраш тӧчен, чодыра мучко
куржтална, а тудо то иктыланна, то весылан мӱндырчын шинчаш койын колта да
тунамак
шылеш. Яра рюкзак дене мемнам ялыш ошкылтыш.
Ялыш волгыдын толат, да иктаже тыйын тупыштет яра лупшалтше рюкзакым ужо
гын,
игылтме мутым колде от код. Тудо тылат обезачылно каласа: "Вожкокласым
укелан
лупшкедышда мо?" — манеш.
Тыгайже вет пеш чот шӱмыш керылтеш. Колмо ок шу.
Тыгай койышым пален, ме ялыш рӱмбалгымеке иже волышна. Но ышна ӧкынӧ
тунамсе япяра толмыланна. Кап-кыл ноен — чын, но тудын олмеш шер теммеш чон
канен. Да эше
ушым ешаренна. Сонарлаш лекме деч ончыч лӱйкалаш тунеммын кӱлешлыкшым чот
келгын
умыленна. Поснак чоҥештылшым, кудалшым лӱен сӱмыраш тунемман. Книгасе
теорийым
лудын гына, серлагаш огыл. Тидыже кӱдыр дечат шерге.

Вор лӱмым кырт * пижыкта
Ойлымаш
Тавраште Сайполан Семонын могай айдеме улмыж нерген шоҥго ден илалше еҥже
веле,
очыни, каласен кертеш. Кызыт тудо шымле вич ияш. Калык коклаште шуэн
лектеш.
Коклан магазин дене але контор воктен шыгылтмыжым ужаш лиеш. Ошкылмыжым
ончетат,
тӹрӹн * веле коеш. Шочынжо Сарсаде ял гыч. Шукертак, да рвезыж годсекак
манаш
келша, Тавра марий лийын. Ватыже мемнан ял гыч шол. Семоным ожсек мӱкш
ончышо
семын палат. Колхоз илыш годымак мӱкшотар оза лие, вара совхоз ийлаштат ту
пашаштак лӱмаҥе. Пенсий ийготыш шуо — тӱшка озанлыкын мӱкшыжым ончымым
чарныш,
рвезе-влаклан эрыкым кодыш. "Толашыза, минь ынде шоҥгемынам", мане.
Тудо армийыштат, войнаштат лийын огыл: ик кидше чолак. Шагал мутан, поро
кумылан
айдеме. Мыят мӱкш ончаш тӱҥалмем годым тудын дек каҥаш налаш мием ыле.
Нигунамат
отказен огыл, уло палымыжым, моштымыжым ыш шылте гай чучеш.
Семон — пӱртӱс йӧратыше еҥ, шке суртыштыжо тӱрлӧ пеледышым ончен кушта.
Пенсийыш
лекмекыже, кеҥежым сокырудыр кучаш, а телым рывыжым, йосым, коляйосым
капканыш
ондален пурташ кожлашке кошташ тӱҥале. Чон айдемын тугай — яра кийымыже ок
шу.
Да изишак вӱрышкыжӧ ачажын сонарзе сомылым йӧратымыже кусналын дыр.
Вич ий ожно тиде лие. Теле йӱштӧ кече. Рӱмбалген. Чыла вере: пӧртлаштат,
руэмлаштат — тул чӱкталтын. Трук вучыдымын мый декем пеш шуэн коштшо Семон
толын пура.
— Ай-э, таче йӱштӧ гына, — шоктыш, — пӧртда шокшо машат! — коваште пижшым
кудашын, кидшым ваш туржеш.
— Мӱндырч, очыни, кожла гычак толат. Давай ырыкте! — коҥга воктек ончыктем.
Коҥга пелен кидшым тушкалтыш ма, уке ма:
— Тинь теҥгече кожлашке мийышыч? — тура йодын шындыш.
— Мийышым, — малдем.
— Миньын кышам дене Тореш эҥер гоч лектынат? Туге?
— Наверно, тиньын дыр. У кышам ыштен шым тол.
— Вот-вот. Моло коштшо уке шол. Тинь да минь веле, — Семонын йӱкшӧ
пеҥгыдемеш.
Шижаш тӱҥальым: ала-мо лийын. Мый дечем ала-мом палымыже шуэш.
— Иктаж-мо лийын мо? — аптыранаш тӱҥальым.

* Кырт — изиш-изиш.
** Тӹре — писе.

— Тинь гына миньын корнем дене толынат. Шындыме капкан уке. Капкан тинь
денет!
Моло нигӧ! Тинь налынат! — Семон мыйым шӱтен онча. Мыйым нигуш чакнаш
лийдымыш
ишен шындымыжла чучеш, йӱкыштыжӧ келге, пеҥгыде, шканже ӱшанымаш шижалте.
Мыланем тиде шоякше саҥга гыч перымыла лие. Мыйже вет нимогай капканым
ужынат,
налынат омыл. Ужам гынат, ом нал ыле. Сонарзын сералтдыме законжым изишак
палемыс: еҥыным тӱкаш ок лий. Нимом пелешташ — йылмем йомын.
— Чу, Семон агай, — манеш возо. — Тинь кунам капканет йоммым палышыч?
— Теве кызыт толшемла. Ончем — уке. Моло кыша йок. Тиньын веле, — чот тӱҥда
Семон.
— Налын омыл вет, Семон агай! — манам.
— Ну, миньым шойышт от керт. Минь ты шотышто малай омыл! — Семон парням
рӱза. —
Давай капканым пу! Можыч, йосыжат улмаш!
— Йоҥылыш лият вет, Семон! Капканетым налынак омыл, Товат! — Ушыштемже
пӧрдеш:
тиде "налын омыл" манмылан садак ок ӱшане. Кузе ӱшандараш? Мом ышташ? Вет
кодшо
илышем мучкылан вор лӱмым пижыкта ты айдеме. Тыгайым Семон деч вучаш лиеш:
резонан айдеме. Икте гына кодеш мыйын: верыш миен ончаш. Уке йолам нумалме
ок шу. —
Давай тыге ыштена: эрла волгалтме дене тӧр Тореш эҥер деке лектына. Ончена.
Кузежым-можым пален налаш тыршена.
Тиде оемлан пыкше кӧныш.
Йӧра, йӱдым лум ыш воч, поран ыш лий. Тореш эҥерыш волгалтын миен шуна. Вӱд

тӱрыштӧ нӧлперым вичкыж пӧрш налын. А кыша раш коеш.
— Давай, Семон, ончыкто, кушто капканет шындалтын ыле?
Ече кыша аҥысыр, кылмыдыме вӱдкорно гоч эрта. Семон коремыш волыш. Нӧлпӧ
чытыр
коклаште ече тоя дене виктен ончыкта: "Теве тыште!"
Семон лишке миен шогальым. Йос кышам ужым. Ик сер гыч весе деке чытыр вошт
лектын, да умбакыже кыша йомеш. Чоя янлык вес серыш кӱзен огыл. Ага, тышак
йолжо
пижын гын, кушко пурен кертын, куш каен? Куакш вӱдкорно дене кушко каен
кертын?
Пел метр кумдыкан лумдымо чара вер кадыр-кудыр шуйна. Кум ошкыл наре
тораште руалме тоя мучашым ужын колтышым.
— Тӱвӧ саде кадырыште тиньын руалме тоят огыл коеш? — йодам.
— Счас, ончена, — малдалеш Семонем. Ечым кудашын, сер дене лумым келын
ошкыльо.
Лап лийын, тоям нӧлтале. Кынер кутыш нӧлпӧ укш почеш йолыштымо изи капкан
нӧлталалте.
— Тиньын?!
— Вуйоҥгыраже кошкышаш! Могане! Кӱчшым веле коден, — капканжым пӧрдыктыл
онча
Семон.
— А тинь ынет тол ыле. Капканетше тыштак улмаш. Век укелан ӱмырет мучко
миньым
вореш шотлет ыле. Эх, Семон, Семон! Языкан айдеме лийыч!
Тудет нимом ыш пелеште. Мыят тетла йӱкым шым лук, савырнышым, куштылгын
шӱлалтен, мӧҥгӧ велыш ечемым виктарышым.
Свердлов область, Тавра аул.



110599
************************************************************************
11-05
Андрей Эшпай — илышыштем
Серыш, вашмутланымаш, шарнымаш, дневник, шонкалымаш

ЭДУАРД ГРАЧЫН ЙЫҤГЫРТЫМЫЖЕ*

Тидыже 1994 ий 10 февральыште лийын. Изарнян, йӱд лишан. Йӱкшӧ гыч вигак
палышым. Тудо А.Я.Эшпайын 70 ияш юбилейже шотышто шке шонымыжым каласаш
йыҥгыртен.
Йошкар-Олаште самырык скрипач-влакын Андрей Эшпай лӱмеш тӱнямбал конкурсым
эртарынеже. Тидын шотышто республикысе вуйлатыше-влакын кумылыштым пален
налаш йодын. Мый мутланен налаш сӧрышым, но каласышым: ончыни, шот огеш
лек. Молан манаш
гын, репсубликын оксаже уке. Тыгакак лекте. Культур министр В.Л.Николаев
тидымак каласыш. Эдуард Грач арня гыч йыҥгырташ йодо. А 12 февральыште
индеш шагат
кастене Эшпай шкеже йыҥгыртыш. Тудо иктым гына йодын: Грачын йодмашыже
шотышто
нимогай ошкылым ышташ огыл. Мыланем, мане, тидыже нимолан огеш кӱл. (Шке
шонымашыжым Грач вара Эшпайын лӱмжӧ деч посна Якутийыште шукта).
15/В-94. Рушарня. Кастене Эшпайлан Москваш йыҥгыртышым. Шочмо кечыж дене
саламлынем ыле. Каласышт: тудо Москваште уке. Мыланем гын туге чучо: Андрей
Яковлевич туштак, но саламлымым ок йӧрате. Тидыже ончычат шижалтын.
23/ВИИИ-94. Кушкыжмо. Эрдене 9 шагатат 15 минутышто Москва гыч Эшпай
йыҥгыртыш.
Каласыш: 4 ноябрьыште консерваторийын Кугу залыштыже Кугу симфонический
оркестр
дене пырля (дирижер Александр Ведерников) тудын Флейтылан концертшым
шоктышаш
улам. Сандене Свиридов да Б.Чайковский дене пырля шокташ ямдылалташ темлыш.
Тидыже "Москвасе шыже—94" фестивальым почмо годым лийшаш.
_______________________
*Мучаш. Тӱҥалтышыже 8—10 номерлаште.

Тиде событий нерген А.Я.Эшпай Людмила Новоселовалан теве кузе вашештен
("Музыкальная академия" журнал, 3-шо номер, 1995 ий).
Л.Н. — Мый марий мурым шагал огыл палем, но тендан Флейтылан концертыштыда
йоҥгалтше сем мыланем палыдыме. Мыланем тудо марий мурылан моткочак
лишылла, но садак Тендан фантазий дене шонен лукмыла чучо.
А.Э. — Те, калык материалым мыйынлан шотлен, мыланем моткоч кӱкшӧ
комплиментым
ыштышда. Тиде семым мый ачам деч колынам ыле, но колынам шке семынем.
Л.Н. — Виталий Шапкин тендан концертын эмоциональный шижмашыжым колыштшо-
влак
дек тӱрыс намиен шуктыш.
А.Э. — Тиде пеш чапле артист кузе шижын, туге шоктыш.
А В.И.Оленевын йодышыжлан вашетымыж годым теве кузе ойлыш Марий
телевиденийын
"Поздний гость" передачыштыже В.А.Елчев. Передаче мучаште тудо Марий Элысе
вуйлатыше-влаклан тыланымашым каласыш, республиклан чапым кондышо еҥ-влак
дек мелынрак лияш темлыш. Да тидын годым мыйым ушештарыш. 1994 ий 4
ноябрьыште консераваторийын Кугу залыштыже концертым ончымыж годым мыйын
выступлением могай шижмашым лукмо нерген каласыш. Шапкинын шоктымыж годым
уло шӱм-чонем куан дене темын ыле, эсогыл могырем чытырналтын, мане тудо.
Тиде передаче 1995 26 январьыште, изарнян, 21 шагатат 30 минутышто тӱҥалын.
Тиде концертымак тылзе гыч, 27 февральыште, шочмын, консерваторийын Кугу
залыштыже "Музыка друзей—95" фестивальым почмо годым шоктенам.
Кинематографийын оркестрже дене пырля (дирижер — Сергей Скрипка). Андрей
Яковлевич программеш тунам
тыге сералтен коден: "Удивительное исполнение! Волшебное! Разговор с
богом!"
Тиде концертым тунам МарГУ-н преподавательже, философий наука кандидат
Г.Е.Шкалинат ончен.
1995 ий шошым мемнан культур министерствына А.Я.Эшпайын 70 ияш юбилейжылан
пӧлеклалтше авторский концертым ыштынеже ыле. Но пелашыже Александра
Михайловнан
черланымыжлан кӧра — тудлан неле операцийым ыштеныт — шонымаш шукталтде
кодо.
Культур министр В.Л.Николаев саламлаш лӱмынак Москваш миен тольо, республик
деч
пӧлек шотеш курыкмарий мастар-влакын пидын ыштыме мебель комплектым
кучыктен.
ЭШПАЙ — ЙОШКАР-ОЛАШТЕ
10/XИИ-95. Рушарня. Андрей Яковлевич теҥгече эрдене поезд дене толын. Тудым
вокзалыште вашлийыныт. Толмыжым Казаньысе кинохроника студий сниматлен,
фотокор
А.Щербаковат войзен налын. А ме тудын дене латик шагат лишанрак музыкальный
училищын фойештыже вашлийна. Ӧндалалтна, мутланен нална. Вара залыш
кайышна, Тушто
В.Прасоловын вуйлатымыж почеш оркестр композиторын кумшо симфонийжым
репетироватлен. Казаньысе кинохроника кажне кечын сниматлен.
Тиде гана Эшпайым Чехов уремысе, ончычсо КПСС обкомын унагудышкыжо илаш
пуртышт.
Андрей Яковлевич тиде гана тунарак "шокшештше" огыл ыле, но оркестр дене
пижынак
пашам ыштен. Теҥгече кастене мый оркестр дене пырля тудын Флейтылан
концертшым
репетироватлышым. Музыкант-струнник-влак Чебоксар гычат полшаш толыныт.
Флейта
теҥгече сайын йоҥген. "Шоктымыдам (тудо мый денем эре "Те" манын мутланен —

В.Ш.) шинчавӱд деч посна колышт ом керт,"— каласыш репетиций деч вара
Андрей
Яковлевич. Тунамак тудо пырля 14 декабрьыште Звенигово районыш каяш темлыш.
Сандене Я.Эшпайын Кок пьесыжымат оркестрын репетицийже деч вара шоктен
лекна. Ты
гана Эшпайым сайын вашлийыныт да ончат, сандене кумылжат нӧлталтше.
11/XИИ. Шочмо. Таче оркестр дене пырля репетицийыште шым лий, шкетынак
заниматлышым. Эшпай дене вашлийын изиш мутланышна. Но тудо Композитор
ушемын пленумжылан ямдылалтеш да жапше йӧршын уке.
12/XИИ. Кушкыжмо. Кастене Эшпайын авторский концертше лие. Мый икымше
отделенийыште кокымшылан шоктышым. Калык зал тич ыле. Телевидений ден радио
уло концертым
возен нальыч. Фоторепортер-влак куржталыныт. Шоктышым тургыжланыде, ласкан.
Изирак экшык лиеден оркестрыште, но начарын огыл лекте. Пеледышым
кучыктеныт, антракт годым шукын лишемын саламленыт. Концертыште В.М.Зотин
пелашыж дене лийын.
Публика поро кумылан ыле. Кокымшо отделенийым колыштмек, вигак мӧҥгӧ
кайышым.
13/XИИ. Вӱргече. Кечывал гутлаште Эшпай дене музыкальный училищыште
вашлийна.
Тудо училище коллектив дене творческий вашлиймашым эртарен. Вашлиймаш
тӱҥалме
деч ончыч жапше ылят, кутыркален шинчылтна. Ойлыш, концерт деч вара училище
директорын пӧлемыштыже кужу жап Зотин дене мутланеныт. Вара исполнитель-
влак дене
пырля унагудышто кок шагат йӱд марте шинчылтыныт. Таче И.И.Егоров йодеш:
"Мо
теҥгече шылын куржынат? А Андрей Яковлевич "Шапкинлан ала-можо келшен огыл,
сандене шылын" мане (Да, ыш келше. Но тидын нерген каласкалаш ом тӱҥал. Эше
кӱшнак
вет ойлышым, чылажым возашат, каласкалашат ок лий, да кӱлешыжат уке). Эше
икымше
кечынак вашлийме годым тудо каласен ыле: "Мый тендан семын омсам лупшал
каен ом
керт".
15/XИИ. Кугарня. Таче уремыште йӱштырак — лу градус, но кечан. Кечывал
рӱдыштӧ
Эшпай дек унагудыш мийышым. Кок пӧлеман пелелюксышто ила. Каяш ӱзгарым
поген ямдылен ыле. Иктаж лу минут гына шинчылтна, мый тудлан чыла шотыштат
сайым тыланышым. А Андрей Яковлевич каласыш: "Келшымашна эрелан кодеш!
Кылым нигунам огына
йомдаре!"—"Юмо полшыжо ыле,"— вашештышым. А теҥгече ме икмыняр машина дене
Какшамарийыш да Звениговыш миен коштна. Кинде-шинчал дене вашлийыч, шуко
поро мутым
ойлышыт, пукшышт-йӱктышт. Чыла тидым Москвасе телевидений гыч Нинель Шахова
возен нале да уло Российлан ончыкташ сӧрыш.
4/ИX-96. Вӱргече. Эрдене Эшпай йыҥгыртыш. "О-о, кунаре тендам колын омыл
ыле,"—
мане. Илыш, тазалык нерген йодыштмек, каласыш: 18 октябрьыште Фуат
Мансуровын
вуйлатымыж почеш Татар симфонический    оркестр дене пырля Флейта ден
оркестрлан концертшым шоктышаш улам! "Музык академийым" петырымаште (шокташ
— мыланем шнуй паша; кеч-кушто, кеч-кунам — ӱж гына!) Тудо Лондон гыч толын
гына,
икмыняр кече гыч Парижыш кая. А таче Валентин изажын шӱгарышкыже миен
толнеже.
КАЗАНЬ — "МУЗЫК АКАДЕМИЙ"
Татар-влак тыгай лӱман моткоч чапле, кызытсе музык фестивальым
организоватленыт.
Тылзе мучко концерт-влак каен шогеныт. Солист, ансамбль, оркестр, хор-влак
мастарлыкыштым ончыктеныт. Тушто шокташ мыланемат пиал логале. Тиже жаплан
нуно пеш
мотор концерт залым чоҥен шуктеныт. Ончычсо "аквариум" олмешыжак ыштеныт,
туштыжо эше 1993 ий октябрьыште Эшпайын Флейтылан концертшым икымше гана
шоктенам
ыле. Мо-гынат тӱнямбал кӱкшытан зал. Тыгай залыште шокташ кеч-могай
музыкантат
кугу чаплан шотла. А мыланем сценыш кок гана лекташ да солироватлаш перныш.
25/ИX-96. Вӱргече. Теве адакат Озаҥыште улам. Мыланем тысе пианистка
Юзефина Сокольская дене пырля В.Кульшетовын Флейта ден фортепианолан
сонатыжым шокташ темленыт. Кокытеланыде келшышым, вет Сокольская — пеш сай
музыкант. Поезд гыч волымек, концерт залыш чемодан денак пыкше миен шуым.
Тушто Фуат Мансуров шке оркестрже дене репетицийым эртарен. Каныш годым мый
тудлан шкемын нерген каласышым да
Эшпайын Флейтылан концертшын партитурыжым пуышым. Тудо вигак партитурым
шымлаш
пиже. Йошкар-Олаште ужмо деч вара Мансуров шоҥгемын да изиш пӱгырнен.
Репетиций
деч вара ме мӧҥгыжӧ кайышна. Жапем шыгыр ыле гынат (17 шагатыште
Ю.Сокольская
дене Муса Джалиль лӱмеш опера да балет театрыште репетиций лийшаш), ӱжӧ да
кӧнышым. Мемнам пӧртшӧ марте автобус дене наҥгаен кодышт. Ила ер воктене,
Камал
лӱмеш театр деч тораште огыл, шукерте огыл чоҥымо индеш пачашан пӧртыштӧ.
Пачерже ик пӧлеман, кандашымше пачашыште.
Мансуров кочкаш темлыш, но мый тореш лийым. Да вигак репетицийлан пижна.
Тудо
портативный магнитофонжым чӱктыш, партитурым ӱстембалне кийыше дипломатыш
пыштышна да "кудална" веле. Тӱҥалтыш гыч мучаш марте шке партием шоктен
пуышым, кузе йоҥгалтмым кеч ик гана колышт лекше манын.
Вара изиш мутланен шинчылтна. Мансуров мыйын нерген йодышто. Марла мутланем
але
уке, пален налаш тыршыш. Шкеже тудо индеш йылмым пала, пеш образованный
айдеме.
Марлат тунемаш тӧчен, но шотыш конден шуктен огыл. Татар йылме дене икгай
мут
шагал, манеш. Оркестрлан нота-влакым Москва гыч чӱчкыдын нумалаш логалмылан

ӧпкелен каласыш — тыште оркестр кумло ий ышта гынат, библиотекым але
мартеат
чумырен огытыл. Тиде ганат ме нота-влакым оптыман кугу сумкам пачерышкыже
нумал
толна, вет эрлашыжым Москваш кайышаш. Кутырен келшышна: оркестр дене пырля
репетицийыште 15 октябрьыште кечывалым лиям.
А 26 сентябрьыште камерный концертыште Ю.Сокольская дене Флейта ден
фортепианолан сонатым улыжат кум репетиций деч вара шоктышна!
14/X. Шочмо. Таче 18 шагатат пелыште Андрей Яковлевич мӧҥгыш йыҥгыртыш.
Уверже
шӱлыкаҥдарыш — билетше уже кидыштыже гынат, Озаҥыш толын ок керт. Тудын
флюс,
кӧргӧ гыч пӱчкыныт (вара пале лийын: пӱчмӧ годым инфекцийым пуртеныт, Эшпай
чуч
колен огыл, врач-влак кузе гын ала утарен кертыныт). Кумылжо моткоч волен,
вет
Александра Михайловнат Склифасовский лӱмеш больницыште кия. Эшпай Концертше
шотышто икмыняр мутым каласыш да первый гана палдарыш: тудо мыланем
пӧлеклалтын
улмаш (тидын нерген уло калык ончылно вара 1997 ий 24 сентябрьыште М.Шкетан

лӱмеш театрыште каласа). Концерт деч вара мый тудлан йыҥгырташ лийым.
УЭШ КАЗАНЬ
15/X. Кушкыжмо. Уремыште кечан, волгыдо. Пушеҥгылаште лышташ-влак кушто
икте гына койын. Вокзалыште мыйым ош "Волга" дене вашлийыч да "Цирк"
унагудыш наҥгайышт. Вераҥмек, вигак репетицийыш кайышым. Мансуров репетиций
деч вара адакат
шкеж дек мӧҥгыжӧ каяш темлыш. Шинчылташ, партитур дене пашам ышташ.
Мӧҥгыжо "Жигули" дене кудална. Пареҥгым, шоганым эрыкташ полшышым,
кухньышто
шӱкым ӱштын луктын кудалтышым, а шкеже кочкаш ямдылыш. Шӱрым писын гына
шолтыш,
пареҥгым сосиске дене жаритлыш. Коктын пеш сайын кочна. Тудо шкеж нерген
шуко
каласкалыш. Галина Ластовка нергенат мут лекте, Мусоргскийын "Песни пляски
и
смерти" произведенийже дене кузе пашам ыштымыштым шарналтыш. Тылзе мучко
тыршаш
логалын, кажне номерым ик гана веле огыл репетироватленыт, да вараже Галина
кугу
сеҥымашке шуын.
Вара Эшпайын Флейтылан концертше дене пашам ыштышна. Мансуровлан вашке
шымле
ий да, шке ойлымыж почеш, шинчаже начарынрак ужеш. Санденак у сочиненийым
пеш
шуэн налеш. А.Эшпайын визымше симфонийже шотышто пеш поро мутым ойлыш.
Адакат
шарналтыш Казаньыште да Ленинградыште тудын авторский концертым
эртарымыжым.
16/X. Вӱргече. Номерыште моткоч йӱштӧ, садлан кудашде, кум одеял дене
леведалтын
малышым. Пеш начарын.
Татарстанын Композитор ушемже гыч Москваш Эшпайлан йыҥгыртеныт, толеш але
уке,
уэш рашемденыт. Тудо каласен: теҥгече шӱргыжым эше ик гана пӱчкыныт, но
пуалме
ок пыте. Таче теве тӱжвачла пӱчкаш тӱҥалыт. Казаньыш толын ок кертат,
кумылжо
пеш начар. А мый оркестр дене пырля икымше репетицийым эртарышым.
17/X. Изарня. Э.Грачлан кӧра репетицийнам ик шагатлан кӱчыкемденытат,
Мансуров
шыдешкыше. Флейтылан концертым ик гана шогал-шогал эртышна. Мутат уке,
тыгай
кӱчык жапыште шукыжак ыштен от керт.
18/X. Кугарня. Уремыште пыланаш тӱҥалын. Кечывалым шке номерем оркестр дене
пырля репетироватлышым. Изишак вашкем ала-мо? Икмыняр гана чарнашат перныш.
Кастене
А.Эшпайын Флейта ден оркестрлан концертшым сайынак шоктышым. Публика шокшын
вашлие. Вуйым саваш иктаж кум гана лектым. Тиде концертым колышташ Йошкар-
Ола гыч
музыкальный училищын преподавательже да тунемшыже-влак толыныт ыле. Нунын
дене
пырляк автобус дене мӧҥгӧ пӧртыльым.
20/X. Рушарня. 20 шагатат 40 минутышто Москва гыч йыҥгыртышт. Андрей
Яковлевич
Флейтылан концертше Казаньыште кузе йоҥгалтме нерген йодо. Тӱҥжӧ нерген кок-
кум
минут дене каласкалышым. Кужун кутыраш ыжна тӱҥал. Каласыш, шӱргыжым пӱчмӧ
деч
вара кызыт сайрак. Но тиде мутланымаш деч вара тудым садак эмлымверыш
пыштеныт.
6/XИИ. Кугарня. Индеш шагатат пелыште Эшпайлан йыҥгыртышым. Больница деч
вара
тудо дачыштыже ыле. Тайныштам веле, манеш.
20/ИИ-97. Изарня. 16 шагатат 15 минутышто филармоний директор Р.Л.Яшметован

пӧлемже гыч Эшпайлан йыҥгыртышым. Тудо Рузаште дачыштыже ыле. 17 апрельыште
Москваште эртышаш концертыште Я.Эшпайын "Кок мурыжым" шоктымо годым мыланем
аккомпонироватлаш йодым. Мутат уке, тудо келшыш.
17/ИВ. Изарня. Князь Голицынын салоныштыжо марий музыкант-влакын концертышт

лие. Тудо "Музыкальный провинций" фестивальыш пура. Ме Эшпай дене ачажын
"Кок
мурыжым" да шкенжын "Муро" (марий муро) у миниатюрыжым шоктышна. Тудын
нотешыже
возыш: "Шергакан Виталийлан — икымше исполнений — 17/04-97, А.Эшпай".
Тылеч посна мый эше Флейтылан кок пьесыжым шоктышым. Концертым марий
телевидений
возен нале. Россий газетлаште моктыман рецензий-влак лийыныт.
26/В. Шочмо. Эрдене 9 шагатыште Эшпайлан йыҥгыртышым. Тудо дачыште ыле. 23
майыште Краснодарыште "Кубанский музыкальный шошо—97" фестивальыште
Флейтылан концерт дене выступатлымем нерген каласкалышым. "Мый пиалан
улам!"— каласыш композитор. Тудо жапыште Андрей Яковлевич шкеже Ростов-на-
Дону олаште лийын, Саксофонлан концертшым исполнятленыт, "бис" дене уэш
шоктыктеныт.
Шке пагалымашыжым Андрей Яковлевич поснак 1997 ий сентябрь кечылаште
ончыктыш.
25 сентябрьыште, изарнян, Шкетан лӱмеш национальный театрыште юбилей
концертем
лие. Илышыштем тидыже эн волгыдо палым кодыш. Кугу композиторын юбилей
касышкем
толмыжо мыланем эн чапле пӧлек лие! Вет тудыжо шке произведенийжым мыланем
пӧлеклен. Тидын нергенже шукынжо шонен гына кертыт.
А ынде А.Эшпайын йодмем почеш у произведенийым возымыж нерген каласкалынем.
"МЕДИТАЦИЙ"
24/XИ-97. Шочмо. Эшпайлан йыҥгыртышым. Тудо адакат дачыштыже лийын. Кумылжо
чот
нӧлталтше ыле. 23 ноябрьыште Москвасе консерваторийын Кугу залыштыже
оркестрлан
у произведенийжым ("Переход Суворова через Альпы") премьерыже сайын эртен.
Оборона министерствын оркестрже шоткен. Мый тӱвыра министерстве лӱм дене
"Самырык
талант—98" республиканский конкурсын жюрижым вуйлаташ темлышым. Тудо тореш
ыш
лий. Арня гыч угыч мутланен налаш кутырен келшышна.
29/XИ. Шуматкече. Эрдене 9 шагатыште йыҥгыртымекем, Андрей Яковлевич
конкурсышто
лияш кӧнымыж нерген каласыш.
20/XИИ. Шуматкече. Лу шагатыште культур министр М.З.Васютин дене лийым.
Шагат
утла шинчышна да тӱрлӧ йодышым каҥашышна. "Самырык талант" конкурс шотышто
тудо
Эшпай дене телефон гоч кутырен нале да чыла шотыштат каҥашен келшыш.
7/И-98. Вӱргече. Кечывалым мӧҥгышкем А.Я.Эшпай йыҥгыртыш да каласыш:
Флейтылан
концертым, оркестр дене возымым, чемоданыш пыштен, М.Малинин дене колтен,
шкаланемак эрелан. Вот тидыже чынжымак Рошто пӧлек!
29/И. Изарня. Эрдене индеш шагатлан Эшпайлан йыҥгыртышым. Тудо эше вакшыште
почаҥын. Мый тудлан Йошкар-Олаш толмыж марте флейта ден фортепианолан иктаж-
мом
уым возаш темлышым (вара тудо воштылеш вет, туге ӧрмалген да изи йӱкын
кутыренам). Тудлан тиде оҥайын чучо да шоналташ лие.
4/ИИИ. Вӱргече. Йыҥгыртымем годым Эшпай флейта ден фортепианолан у
сочиненийым
возымыж нерген увертарыш, "Медитаций" маналтеш. "А мо тиде тыгай?"— йодым
мый.
"Медитаций"— тиде шонкалымаш",— мане. Тидыже мыланем моткоч куанле увер!
13/ИИИ. Кугарня. Андрей Яковлевич увертарыш: "Медитацийым" пытарен.
Латкандаш
страницыште, иктаж латкок минут йоҥгалтеш. Кызыт флейтылан партийым угыч
воза.
1998 ий март мучаште Москваште командировкышто лийым.
24/ИИИ. Кушкыжмо. Всероссийский выставочный рӱдерын (ончычсо ВДНХ) унагудыж
гыч
Эшпайлан йыҥгыртышым. Тудо мӧҥгыштыжак ыле да вигак толаш ӱжӧ. Тидыже
эрдене
лийын, Москваш автобус дене миен шумек вигак. Корнышто мален кертын омылат,
вуйлан неле. Метро дене иктаж шагат кудалаш перныш. Андрей Яковлевич порын
вашлие.
"Медитацийжым" иктымше гана шоктен ончыктыш. Возен Рузаште. Колышт лекмек,
мый
шкетын вес пӧлемыште пел шагат заниматлышым, а вара пырля шоктен лекна:
тудо
рояль дене, а мый воктенже — клавира дене. Шонем, лекшаш. Иктаж кок-кум
вере гына технически шымартыман.
Эшпайын кумылжо нӧлталтше, пашалан шӱмаҥше. Кызыт тудо эре шинча ончылно.
"Общероссийский творческий конференцийын" сопредседательжылан шога, тушто
эше Э.А.Рязанов, Н.А.Петров, А.Б.Пугачева улыт. Тыгак Российысе авторский
обществын президентше. Да тудлан чыла тидыже келша. 14 шагатыште тудо РАО-ш
кайыш. Пачерешыже
шкетынак кодым. Эше заниматлышым да теве ынде возен шинчем тудын ӱстелже
коклаште. Уремыште кечан.
Апрель кыдалне Эшпай Йошкар-Олаш тольо. Тудым сайын вашлийыч да тыгак
ужатышт.
1998 ий апрельыште "Самырык талант" кумшо конкурс радамыште "Медитаций"
иктымше
гана йоҥгалте. Тидыже 9 шагат эрдене Чайковский лӱмеш Искусство школын
залыштыже
лие. Шоктенна автор дене коктын. Возен налме Марий телевиденийын
фондыштыжат
аралалтеш.
АНДРЕЙ ЭШПАЙЫН СУГЫНЬ МУТШО
"Я приношу сердечную благодарность всем людям в Марий Эл, которые так
внимательны к моей музыке и делают возможным наши подлинно творческие
контакты. Я не называю имен, потому что боюсь кого-либо в этом
многочисленном списке пропустить,
что недопустимо! Прошу такше передать сердечный привет кокшамарцам: моей
сестре
Гале — дочери Алексея Васильевича и Елены Леонтьевны, Василию
Александровичу
Ключникову (Палантай) и его гостеприимному дому, главе администрации
Михаилу Андреевичу Скворцову, всегда внимательному и заботливому хозяину,
замечательному
коллективу средней школы во главе с директором, и, конечно же, моей соседке
через улицу, всегда полную энтузиазма и оптимизма (правда, последний раз со
слезами: ... "стало трудно жить").
Не забудьте про "мою" березу. В моем детстве и она была совсем маленькая.
Ее посадил мой дедушка — Андрей Яковлевич. Сейчас она совсем одна стоит на
нашем совсем голом участке (пустыня),— хотя мой дедушка был крепким
хозяином и у него было много построек... Все сметено. Береза стала очень
большим и крепким деревом,
как все деревья, живущие одиноко. Они или погибают, или становятся очень
крепкими. У этой березы очень мощные корни, как вы видели. Они так хорошо
видны, потому что в Кокшамарах почва песчаная. Эти корни глубоко уходят в
землю. (В толщу
веков, к нашим предкам). Сохраните, пожалуйста, эту березу! Она многое
видела и
многое помнит. И из всех только мы вдвоем теперь остались.
Январь 1999 г. А.Эшпай"
Тышке иктым ешарен кертам: Марий Эл Правительство Какшамарий селаште
мӱзейпӧртым чоҥаш пунчалын, тудо А.Я.Эшпайын ушештарыме куэ воктене
верлана.
П.И.Чайковскийын мутшым изиш вашталтен, шӱм-чонемын уло вийже дене тыланен
тыге
каласем: тек Эшпайын семже уло тӱня мучко шарла, тек тудым йӧратыше, тудын
деч
лыпландарымашым да куатым налше еҥ эре шукемеш!"
ПОЧЕШМУТ
Илыш эре ончыко кая. Тудо мыланна кажне кече гаяк мом-гынат уым конда,
кокланже
кумылнамат ок ончо. Теве Андрей Яковлевичат тений июньышто уэш Марий Элышке
толын кошто, курымлан шарнымашешыже кодшо шочмо верлаштыже лие.
Козьмодемьянскыш,
Какшамарийыш, пошкудо Чувашийысе Мариинский Посадыш миен савырныш.
Эшпайлан угыч мемнан дек толын савырнаш йӧным Марий Эл Правительсво ден
републикысе Культур министерство ыштеныт. Поснак Кугыжаныш секретарь
Н.Н.Гавриловым,
культура министр М.З.Васютиным, тудын алмаштышыже Г.В.Ивановам палемдынем.
Тӱшка
вий дене кужу жап "переговорым" эртарыме деч вара, чылажымат кутырен
келшымек,
телефон дене ятыр гана мутланыме почеш теве ынде 21 июньышто Андрей
Яковлевич
Йошкар-Олаш тольо.
А тидын нерген, тудым Марий Элыш эше ик гана кондымо шумлык шонымашыже эше
кодшо
ийынак шочын ыле. Марий телевиденийын талантан редакторжо Ирина Губина
икана мыланем Эшпай нерген телевизионный фильмым ышташ шонымыж нерген
каласыш. Мый шонымашыжым сайлан шотлышым. Вара молат тидын дене келшышт.
Угыч дневникыштем возымым ончыктенам. Ала-молан кукшынрак да кӱчыкын
возалтеш
кызыт. Иктаж-мом ала кызыт ешарем.
21 июнь 1999 ий, шочмо. Кӱртньыгорно вокзалышке Москва гыч толшо "Марий Эл"
поездым вашлияш шукын толыныт. Улыт Н.Н.Гаврилов, Г.В.Иванова, Сапаев лӱмеш
опер
да балет театрын художественный вуйлатышыже В.Н.Венедиктов, алмаштышыже
И.И.Егоров, Композитор ушем правлений председатель С.Н.Маков, телевизионщик
да "Марий
Эл" ден "Марийская правда" газетла гыч журналист-влак. Шукыштын кидыштышт
пеледыш. Игече кечан, шокшо. Андрей Яковлевич 10-шо "СВ" вагонышто толын.
Вагон вокзал оралте деч тораштырак шогале. Сандене мыланем вашешыже куржаш
перныш. Эшпай
уже перронышто ыле. Плащым да шляпам чиен, кидыштыже — чемодан. Плащ ден
шляпам
кудашыктышым, кеч тудо кылмен черланымыжлан кӧра торешрак ыле. Но игечыже
вет
чынжымак кеҥежымсе.
Вашке вашлияш толшо моло еҥат лишемыч. Шокшын саламлалтмаш деч вара "Йошкар-
Ола"
унагудыш кудална. Андрей Яковлевичым кум пӧлеман "люксыш" вераҥдышт. Окнаже
кум
могырыш онча. Эшпай изиш вудыматыш — ончыч илыме пӧлемышкыжак шогалнеже
ыле, тудыжо скромныйрак. Но садыжым олмыктат ыле. Сандене келшашыже логале.
Пеленже налме кочкышым изиш пурлмек, 12 шагатыште Андрей Яковлевич дене
музыкальный училищыш кудална. Машинам тудлан посна пеҥгыдемденыт. Тушто ме
кок шагат
концерт программынам репетироватлышна. Шоктышна концерт зал ончылнысо
фойештак,
вет залже ынде кокымшо ий олмыктымым вуча. Телевидений репетицийнам возен
нале.
(Ончыкрак пурен каласем: телевидений гыч съемочный бригадн Эшпайын тыште
лиймыж
годым чыла оҥайрак татым сниматлаш тыршыш.)
Кечываллан "Визит" кафеште кочмек, "сур пӧртыш" Н.Н.Гаврилов дене вашлияш
кайышна. Тушто тыгак Г.В.Иванова, В.Н.Венедиктов, И.И.Егоров, С.Н.Маков
лийыныт. Пырля ыштышаш пашана нерген мутланен нална. Вара 17 шагатлан
"Марий Эл" газет редакций коллектив дене вашлиймаш тӱҥале. Тушто мутланымаш
оҥайын эртыш, Эшпайлан
пеш шуко йодыш лие.
А 18 шагатлан адак музыкальный училищыште репетицийым тӱҥална. Чылажат
сайын эртыш. Теве тыгай тургыман ыле тиде кече.
22/ВИ-99. Эрдене индеш шагатат пелыште Евсеев лӱмеш национальный музейын
машинаж
дене Козьмодемьянскыш кудална. Корнышто Эшпай ончыл сиденьыш кусныш —
туштыжо
шагалрак чытырныкта. Корнышто шагатат пеле лийна. Мемнам кинде-шинчал дене
вашлийыч. Кава йымалнысе тоштерым ончен савырнымек, А.Я.Эшпайын шочмо
пӧртшӧ дек
кудална. Кок пачашан пу пӧрт пырдыжыште шелше мемориальный оҥа кеча. Ик
окна гыч
ала-могай шоҥго куван ойлен-ойлен шортмыжо шокта. Колыштат да чонлан йӧсын
чучеш. Санденак, очыни, Андрей Яковлевич тиде пӧрт воктелан шогалашат ыш
тӱҥал.
Храмыш пурен лекна, кӱкшӧ сер мучко мансардан пу пӧрт марте кайышна. Тушеч
Юл
пеш сайын коеш, да ала-кунам икана Эшпай тиде оралтым оласе власть деч
ужалашат
йодын. Но...
А тӱҥ событийже тиде кечын Козьмодемьянскысе А.В.Григорьев лӱмеш
художественноисторический музейыште лие, вет тидлан кӧрак ме тышке толынна
ыле. Музей кызыт
ожнысо купечын уэмдыме особнякыштыже верланен. 20-шо ийлаште, Октябрь
революций
деч вара, тыште театр лийын, спектакль да концерт-влак ончыкталтыныт,
туштыжо
Андрей Яковлевичын ачажат — Яков Андреевич Эшпай — участвоватлен. Кузе тыге
лектын ала, но Андрей Яковлевич кунар гана тыште лийын, но ик ганат
авторский концертшым эртарен огыл. Марий Элыш толшашыж нерген мутланыме
годым тыгай ойым пуымем тиде гана тудо кумылын вашлие. Авторский концертшын
лӱмжымат муна: "Флейтылан сочинений-влак да Андрей Эшпайын гына огыл".
Музей пашаеҥ-влак мемнам шокшын вашлийыч, уэмдыме оралтым да экспозиций-
влакым
ончыктышт. Шуко картиныжым Эшпай пала, но кажне гана моткоч шымлен онча, у
ойыртем-влакым палемда. А 16 шагатлан кокымшо пачашысе ик залыште концерт
тӱҥале.
Колыштшо-влаклан пӱкеным шындылме ыле. Вашлиймашке творческий
интеллигенций,
школ-интернатын тунемшыже-влак, турист-шамыч толыныт. Семлан йоҥгалташ
акустика
сай. Концертым Андрей Яковлевич тӱҥале. Ачажым шарныме лӱмеш шкенжын
"Эпитафийжым" фортепиано дене шоктыш. Тиде залын йылмыдыме пырдыжше-влак,
мутат уке, Яков
Андреевич Эшпайымат шарнат.
Вара, Козьмодемьянсклан пагалымашым ончыктен, Яков Эшпайын келыштарыме "Кок
курыкмарий мурым" шоктышна. Андрей Эшпайын "Медитацийже" йоҥгалтме годым
залыште
тып-тымык лие. Илышыште лийше нерген философский шонкалымаш кажнын вуйжым
пудырата. А "Венгр сем-влак" — пайрем кумыл дене чылаштым ылыжтыш. Да
концертым Андрей Эшпайын флейта ден фортепианолан возымо "Марий мурыж" дене
пытарышна. Колыштшо-влак пеледышымат ятырак кучыктышт, поро мутымат лыҥак
ойлышт. Эше шуко йодышлан вашешташ логале. Но вашлиймашке ола ден район
вуйлатыше-влак кокла гыч
икымше еҥ-влак ала-молан толын огытыл ыле, тидыже кумылым кунар-гынат
волтыш.
Туге гынат Эшпай моткоч чот кумыл нӧлтшӧ ыле, чоным пыштен шоктыш.
Вара кечывал кочкыш дене сийлышт. Аракам ыжна луктыкто. Тидын почеш катер
дене
Мумариха села марте коштын савырнышна. Мӧҥгеш адакат "Газель" машинаште
чытырнен
толна. Унагудыш пурымек, Эшпай ийготшылан кӧра нойымыж нерген чоным почын
ойлыш.
Шукертсек ужам: тудо тӱрлӧ эмым утыжденат йӱэш, кокланже кӱлеш огыл гынат.
Но
шке пала, вет кӧлан мо ласкалыкым конда.
23/ВИ-99. Тиде кечын "Волга" шем машина дене лу шагат эрталтымекрак
Какшамарий
селаш кудална. Мемнам Н.Н.Гаврилов ужатен каен. Тудын деч посна машинаште
Эшпай,
Г.В.Иванова да мый лийынна. Моткочак келшыш поэт ончалтышан Коля шофер.
Какшамарийыш пурымаште мемнам район да села администраций пашаеҥ-влак
вашлийыч.
Эшпайын кочажын сурт олмыш, шкет шогышо кугу куэ воктек, ял калык погынен
ыле.
Ӧрдыжтырак Эшпай-влакын музей-пӧртыштлан негызым пышташ ямдылыме бетон блок-
влак
кият. Верысе артист-влак Андрей Яковлевичлан моткоч лишыл да шарнымашыште
илыше
мурым йоҥгалтарышт. Тидыже моткочак чонеш логале! Андрей Яковлевичын йоча
годсо
йолташыже-влакат толыныт, южышт тояш эҥертен гына шогат. Мом ыштет, ийгот
эре
ешаралтеш вет. Тӱрлым йодыштыт, ожнысым шарналтат, ончыклык музей-пӧрт
нерген
мутланат. Икымше марий композитор Палантайын родыжо Василий Александрович
Ключников шкенжын моткоч чапле пӧртышкыжӧ унала пуртыш. Суртыштыжо
чылажымат чаткан
ыштыме, чыла вере ару. Ӱстембаке чесым поген. Чын, пӧртыштӧ утыждене шокшо
ыле.
Изиш уна лиймек, Мариинский Посадыш кайышна. Тудыжо Юл вес могырышто, кӱкшӧ
серыште, шинча. Йыр кудалаш торарак, конешне. Айда йӧра, машина наҥгая.
Мариинский
Посадым Эшпай кокымшо родиныжлан шотла. Чувашийыште ик эн тошто илемлан
шотлалтеш. Тушто Эшпайын аваж могырым родыжо-влак иленыт, кӱкшӧ шинчымашан
да культуран чапле еҥ-влак лийыныт. Андрей Яковлевич олаште кажне уремжым,
тоштырак кажне
пӧртым пала. Самырыкше годым вет кажне кеҥежым тыште эртарен. Сандене
чылажат
тудлан моткоч лишыл да шӱм-кылжым тарватыше. Козьмодемьянскысе гай огыл.
Кызыт
Мариинский Посадыште, Чувашийын ик эн сылне лукыштыжо, латик тӱжем наре еҥ
ила.
Российын тиде ик изи олаже эркын-эркын Чувашийын туристический
жемчужинышкыже
савырна. Государева гора манме вержак мом шога! Тиде курык вуй гыч Юл копа
пундашысе семын коеш. Марий чодыра, Юлъял, Какшамарий... шинча ончылно
почылтыт.
Кугу Отечественный сар тӱҥалмек, А.Эшпай, Гнесинмыт лӱмеш музыкальный
школын тунемшыже, тышке, Мариинский Посадыш, эвакуаций дене толын, И-ше
номеран кыдалаш
школым тунем пытарен. Тудын кочаже Троицкий соборын настоятельже лийын.
1941 ий
декабрьыште колен да Андрей Эшпай верысе шӱгарлаште тудым шкетын кылме
мландым
кӱнчен тоен.
Тысе райбольницеш верланыше госпитальыште эмлалтше сусыр салтак-влак
ончылно самырык Эшпай пианист семын выступатлен. Январьысе йӱштӧ кечылаште
тудо Юл сер
мучко Чебоксарыш ече дене коштын. А корно вет кӱчык огыл — ик могырышкыжо
гына
36 меҥге. Летний школыш логалаш тӧчен. Но тидын олмеш 1943 ийыште
Чкаловский пулеметный училишыш, а вараже Ставропольысе Йот йылме военный
институтыш логалын.
Умбакыже — фронтыш, военный кусарыше семын. Тидын нерген Андрей Яковлевич
мыланем ик гана веле огыл каласкален.
Мемнам шке кабинетыштыже Мариинский Посадын самоуправлений вуйлатышыже
Алексей
Тимофеевич Юдин вашлие. Вара Государвева гораш, шӱгарлаш миен савырнышна.
Эшпай
родо-тукымжын шӱгар ӱмбакышт пеледышым пыштыш. Верысе администраций
композиторын тукымжын кийыме верыштым эскерен-тӧрлен шога. Тидыже, мутат
уке, пеш сай.
А вара Эшпайын авторский концертше лие. Программыже Козьмодемьянскысе гаяк
ыле.
Выступатлыме Эшпайын чӱчӱжын, Анатолий Николаевич Тогаевын, лӱмжым нумалше
йоча
музыкальный школышто. Чӱчӱжӧ музыкым туныктышо моткоч уста педагог,
композитор,
хорым вуйлатыше лийын. Никольский селаш, кызыт тудыжо Новочебоксарскыш
пура,
1884 ийыште шочын. А колен 1976 ийыште Мариинский Посадыште. 1992 ийыште
тудын
лӱмжым тысе йоча музыкальный школлан пуэныт. Залыште тушто тунемше да
туныктышо-влак лийыныт. Адакат пеш шуко пеледыш, йодыш да вашмут. А
мучашлышна тыште лиймынам верысе рестораныште тост да тыланымаш-влак дене.
24./ВИ-99. Йошкар-Олаште лийме пытартыш кечыже Эшпайлан кугу тургым гай
лие.
Уремыште моткоч шокшо — 30 градус. Такше теҥгечат тыгаяк ыле. Эрдене кандаш
шагатат пелылан унагудыш мийышым. Андрей Яковлевич кынелын да эр кочкышым
ышта
ыле. Изиш лиймек, телевизионщик-влакат толын шуыч. Эшпай дене интервьюм
возен
нальыч. Лу шагатыште Композитор ушемыш кайышна. Тушто чыла творческий
ушемын
вуйлатышышт погыненыт, ӱстел сийымат погеныт. Мутланымаш тӱҥ шотышто
Какшамарийысе пӧртшӧ да тачысе пашаж нерген лийын. Латик шагатлан
радиостудийыште радио
пашаеҥ-влак дене вашлиймаш тӱҥале. Марий радион пашаеҥже Игорь Гладышев
кугу
студийыште Эшпай дене передачым возыш. Андрей Яковлевичым адакат шке
съемкышт
дене телевизионщик-влак "витарышт". Но туге чучо: чыла тидыже Эшпайлан
келша гына.
Радио пӧртыштӧ тудым эмлымвер гыч Николай Федорович Рыбаков телефон гоч
кычал
муо. Тудо пеш чот черле да неле операцийым вуча, сандене Эшпай дене
моткочак
вашлийнеже. Нуно шукертсек йолташ улыт. Да ме больницыш кудална. Николай
Федорович кудывечыш лекте, пеленже — ужатыше врач. Рыбаков ден Эшпай
ӧндалалт вашлийыч, чон почын мутланышт. Операций сайын эртыже да писын
тӧрланаш манме тыланымаш
дене Н.Ф.Рыбаков дене чеверласышна.
Эшпайым уже олан музейыштыже вученыт. Тушко иктаж вич минутлан гына пурен
лекна,
сийлымышт деч кораҥна. Андрей Яковлевич музейым ончал савырныш, автографшым
кодыш да кудална веле. Краеведческий музейыштат тудым вученыт, но тушко
пураш ыжна
тӱҥал. Молан манаш гын, Эшпайым Маргарита Ивановна Ключникова мӧҥгыштыжӧ
пеш вучен. Кузе от вашлий тудын дене, вет И.С.Палантайын лач шкет парня гай
ӱдыржӧ.
Тушеч унагудыш пӧртылмек, вигак ӱзгарлажым погыш да вокзалыш тарваныш веле.
Эшпай дене унагудо воктен чеверласышна. Тиде гана тудо пеш сай кумылан
кайыш...



110699
************************************************************************
11-06
ВАШ ЫШТЕН МЕМНАМ КАРШИ...
Кок серже дене модын, йӱд-кече йога Виче эҥер да варажым кугу Юл дене ушна.
Виче
кундемыште акрет жапыштак утларакшым марий ден удмурт племенамыт иленыт.
Тидын
нерген ойлат ял, эҥер, ер, тулеч моло вер-шӧр лӱм-влак. Теве Киров
областьысе
Килмез район шукертсе удмурт племенан лӱмжым нумалеш. А марий тукым-влакын
сынышт топонимлаште аралалт кодын: Кикнур, Ноля, Салобеляк, Шанчара...
Ятыр чолга еҥым ончен-куштен Виче воктенысе марий мланде! Но нунын нерген
Марий
Элыште пеш шагал палена. Совет Союзын Геройжо, Килмез кундемын эргыже
М.А.Зарецких.
Тиде очеркыште ты районешак шочын-кушшо Егор Иванович Бажанов дене
палдарена.
Тудын дене ме пел курым ончыч узбек мландыште йӧршеш вучыдымын вашлийын
улына.
Уш-акылыште тунамсе весела, самырык годсо пагыт, киносӱретысе гай койын,
радамын-вашталтын эрта.
1953—1955 ийлаште мый М.В.Ломоносов лӱмеш Моско университетысе
аспирантурышто
тунемым. Ленинский курыкышто нӧлтымӧ чапле кӱ полатыште пӱтынь тӱня гыч
толшо
самырык еҥ-влак, шке уш-акылыштым вияҥден, тӱрлӧ наукым шымленыт. Шуко
аспирант
радамыште узбек-влак мыйын ик эн лишыл йолташем лийыч. Ало Ашрапов, Джура
Ходжиметов, Садыр Эркинов, молат, вараже профессор лӱмым нальыч.
Кандидатлык диссертацийым сайын аралымек, Н.К.Крупская лӱмеш Марий
пединститутышто ыштышым. Вара мыйым МарНИИ-ш кусарышт. Тушто кок томан
"Очерки истории марийской литературы" книгам ямдылаш полшышым, Шабдар Осып
нерген монографийым савыктышым. Арам огыл ойлат: илыш кыдежан, шуко лончан.
Тӱрлӧ амаллан кӧра мый
1958 ий шыже велеш Узбекистанысе Карши олаште вераҥше пединститутышто пашам
ышташ тӱҥальым. Тышке мыйым узбек йолташем-влак ӱжыныт. Иктыже, Джура
Ходжиметов,
Шараф Рашидовын тукымжо гыч ыле, а Рашидовшо, кумдан палыме писатель,
Узбекистанысе Компартийын икымше секретарьжылан шуко жап шоген.
Карши пединститутышто кок ий годым Европысо сылнымут нерген лекцийым лудым.
Тунамак тымарте уждымо-палыдыме кечывал тӱня дене, узбек калыкын илышыже,
историйже, йӱлаже, сылнымутшо дене палыме лийым.
Карши ола воктене кугу военный аэродром вераҥын ыле. Йӱд-кече каваште
чоҥештылын, летчик-влак Афганистан ден Иран велысе чекым ороленыт. Олаште
узбек, таджик-влак дене йыгыре руш, украинец, белорус, грузин, армян,
осетин-влак иленыт.
Коклан табор дене илыше чыган тӱшка толын лектеш ыле, нуным верысе калык
"люля",
"узбек чыган" манын.
Шошым чот шурген-шулен йогышо, кеҥежым чот пучышо Кашка-Дарья эҥер Карши
олам
кок ужашлан шелын. Эҥер сер воктене, олан рӱдыштыжӧ, кумда парк верланен. А
тораштат огыл пазар площадь гӱжлен, рушарнян да шуматкечын поснак шукын
погыненыт,
тӱрлӧ верла гыч ишакым кушкыжын толыныт. Мо дене гына тыште торгаен огытыл!
Каласен, шотлен пытараш огеш лий!
Кечывалвел калыкын илыш-йӱлаже мемнан деч чыла шотышто ойыртемалтеш. Ончаш,
шымлаш оҥай. Поро кумыл дене толшо еҥым тыште уна семын вашлийыт: чайым
йӱктат,
плов да моло тӱрлӧ кочкыш дене сийлат. Рушла гына ойлышым шӧрынрак ончат.
Торасе
кишлакла гыч тунемаш толшымыт, поснак узбек ӱдыр-влак, рушла начарын
ойленыт, но
тунеммаште кугу тыршымашым ончыктеныт. Карши пединститутышто тунам пелыже
наре
рушла ойлышо студент-влак ыльыч, нунын радамыште ятырынже офицер ӱдыр
лийыныт.
Самырык тукым паркысе танцплощадкыште шошо, кеҥеж, шыже жапым веселан
эртарен.
Ӱдыр, каче-влак, кӧгӧрченла келанен, алал кумылын пыльгыжын, икте-весым
сымыстараш тыршен куштеныт. Нунын оҥай йӱлаштым ончаш, эскераш кас велеш
мыят коклан
паркыш миенам. Икана, мотор кеҥеж касын, тушто ужым: руш филологий
факультетыште
тунемше мотор руш ӱдыр Зоя Елисеева Курск область гыч толшо, летчик форман
офицер дене кушта. Старший лейтенант тудым вальсыште тӱрлӧ семын
пӧрдыктылеш. Ӱдырын "Тый кушеч улат?" манын йодмыжлан офицер вашештен: "Мый
марий улам, Киров
область гыч!" А студентка увертарен: "Теве ончо: тыйын тукымет, марий,
мемнам
туныктышо, танцплощадке воктене шога! Куштымынам, векат, эскера". Тыгай
ойым
колмек, старший лейтенант, ӱдырым коден, мый декем палыме лияш тольо.
Кушеч, кӧ
улмем нерген рушла йодмыжлан мый марла ойлаш тӱҥальым, тудымат марла
кутыраш кумылаҥдышым. Тудо кастенак офицерым шке декем унала ӱжын
наҥгайышым. Жап пелйӱдыш
шуын ылят, малаш кодышым. Эрлашыжым тудат, Егор Иванович Бажанов, офицер
городокыш шке пачерышкыже унала ӱжӧ. Тыге ме, кок самырык марий, тора узбек
элыште
вашлийын, поро йолташла кылым ыштышна.
Икмыняр жап гыч, каныш кечын, Карши ола деч ӧрдыжтӧ, Кашка-Дарья эҥер
воктенсе
сылне, яндар иксаш йӱштылаш, могырым шыраташ мийымына годым шкенжын йоча да
самырык годсо илыш йыжыҥже нерген каласкалыш, Узбекистаныш кузе да молан
толмыжым
рашемдыш. Ойлыш Егор Бажанов йолташем моткоч оҥайын — марий йылмын килмез
диалектше дене. Тусо марий-влак, мутлан, шымыт шомакым шишымыт, а чыве
муным чымыне
маныт.
Бажанов Егор Иванович 1932 ий 26 сентябрьыште Килмез районысо Виле ялеш
шочын.
Ял воктене тыгаяк лӱман эҥер йоген эрта. Пӱртӱс тыште моткоч сылне, мотор,
садланак, очыни, тиде ялым Моторки манаш тӱҥалыныт да тыгак тӱрлӧ
кагазлаште, документлаште возеныт. Йогорын ачаже Иван Никонович ден аваже
Мария Яковлевна ныл
йочам куштеныт, но шкеныштын илыш-корнышт кӱчык лийын. Тылеч вара, тӱҥ
шотышто
тӱтан сар тӱҥалмылан кӧра, ныл йочан, келшен илыше еш вашке шаланен.
Йогорын кок
изаже, Петр ден Аркадий, Дамаскин лӱман руш ялыште вераҥше МТС-ыште пашам
ыштеныт. Лиза акаже Виче вӱд гоч тӱрлӧ грузым имне дене паромыш оптымо
погым вончыктарен Кандашымше ийыш тошкалше Йогорын вачӱмбакыже мучашдыме
озанлык паша возын. Тудо изинек моткоч чулым, тӱрлӧ пашам ыштен моштышо
кушкын. Нелылан вийым
пуэн огыл.
Тӱҥалтыш школым Йогор шке ялыштыжак пытарен. Тылеч вара сар жапысе неле
саманлан
кӧра кок ий тунем кертын огыл. 1946 ийыште Петр изажын ойжо дене 5-ше
классыште
тунемаш тӱҥалын. Ик ий гыч Лиза акаже марлан лектын, Аркадий изажат
мужыраҥын,
да вашке тудым армийыш налыныт. Тылеч вара Йогор, шочмо суртым петырен
коден,
Килмез селаште илыше кокаже (аважын шӱжарже) деке куснен: тунемын, озанлык
пашаште полшен. 1952 ийыште Килмез кыдалаш школым сайын тунемын пытарымеке,
комсомол путевко дене Челябинскысе авиационный училищыш тунемаш каен. Тушто
штурман-влакым ямдыленыт. Арам огыл ойлат: пӱрымаш пӱйым пудыртен пура.
Тиде пагытыште
Совет Ушемысе ппромышленность тӱрлӧ сынан вертолет-влакым лукташ тӱҥалын да
тыгай авиацийлан у кадр кӱлын. Егор Бажанов вертолетчик лияш кумылаҥын.
Йодмыж почеш тудым Саратов областьысе Пугачев олашке тунемаш колтеныт, но
марий рвезе
икымше группыш логалын огыл, да адакшым тыште кадрым ямдылыме программе
весемын
улмаш. Бажанов сар годым кумдан чапланыше ИЛ-28 самолетым келгын шымлен.
Тусо
военный авиационный училищым сайын тунемын пытарымек, Егорын вачышкыже
лейтенант
погоным пижыктеныт. Вашке тудым Узбекистаныш, Карши ола воктене верланыше
авиационный частьыш, служитлаш колтеныт. Икмыняр жап южышто чоҥештылын.
Опытым погымекше, тудым самолетым юж корныш ужатыше да аэродромыш пӧртылмыж
годым мландыш
волтен шындыше дежурныйлан ышташ тӱҥалын. Карши аэродромышто тыгай пашам
кок еҥ
Егор Бажанов ден украинец Иван Мусияка алмаш-алмаш шуктен шогеныт.
Командований Егор Бажановым уста офицер, тале специалист улмыжлан ик гана
веле
огыл палемден: тау мутым увертарен, грамотым пуэн. Военный паша тӱрлӧ
йыжыҥан.
1960 ийыште, Май пайрем кечын, эр велеш, американ летчик Пауэрс У-2
самолетшпион дене Совет Ушемын чекшым Афганистан ден Иран могырым пудыртен,
мемнан элыш
керылт пурен. Тунам Каршисе военный аэродромышто Егор Бажанов дежуритлен.
Тудо
радиолокационный йӧн дене, ушан прибор полшымо почеш, американ шпион-
самолетын
мемнан границым вончымыжым да Карши тураште пеш кӱшыч чоҥештен эртымыжым
ужын,
эн ончыч пален налын да тунамак командованийлан увертарен, тревогым
нӧлталын.
Пауэрсын самолетшо умбаке, Самарканд, Урал могырыш чоҥештен. Варажым веле
Свердловск ола лишан совет ракет йот самолетым волтен шуэн. А летчикым
Москваште судитленыт. Тиде процессым телевидений кумдан ончыктен. Тушманле
самолетын эл
кӧргыш чоҥештен эртымыж нерген Е.Бажанов мылам саде кечынак, 1 майыште,
тургыжланен каласкалыш.
1962 ий январьыште марий офицер шуко еҥым колымаш деч утарен коден. пашаже
тыге
лийын. Тунам Москва гыч Ташкентыш шуко еҥан ТУ-104 пассажирский лайнер
чоҥештен.
Тудо кечын игече пеш чот локтылалтын: йырым-йыр лум тӱтан озаланен, поран
вурс
кайыклан корным петырен. Ташкентысе аэропорт шуко тонн нелытан самолетым
куд гана шындаш тыршен, но нигузе тидым ыштен кертын огыл. Тылеч вара кузе
да мо лийме
нерген Совет Ушемысе Юж флотын рӱдӧ печатный органже — "Сокол Родины" газет
1962
ий 27 январьысе номерыштыже каласкален. Вара тиде статьям Ташкент олаште
лекше
"Крылья Востока" газетат печатлен. Тушто ойлалтеш: "В темную январскую ночь
рейсовый самолет ТУ-104 из-за плохих метеорологических условий не смог
произвести
посадку в Ташкентском аэропорту. Трудно пришлось экипажу. Далеко было до
другого
аэродрома, куда было приказано следовать летчикам. А главное —на исходе
топливо.
Как быт? И тут пришли на помощь воины-авиаторы. По сигналу с аэропорта они
уже
давно следили радиолокационными средствами за воздушным лайнером.
Операторам была дана команда обеспечить посадку ТУ-104.
Такую команду принял дежурный смены старший лейтенант Бажанов. Он приказал
немедленно включить все радиотехнические средства. Воины, возглавляемые
ефрейтором
Жерноклеевым, сели за аппаратуру. Бажанов запросил экипаж через командный
пункт
о наличии горючего на самолете. Ответ поступил малоутешительный. По
расчетам,
ТУ-104 не мог дотянуть до аэродрома. Надо было немедленно принять решение и

спасти воздушный лайнер. У офицера Бажанова созрела мысль — приземлить
самолет с
курсом, обратным посадочному. Это было смелое и единственно правильное
решение.
Вскоре авиаторы перенацелили ТУ-104 на запасный курс посадки. В момент
разворота
из-за крена топливо в баках слилось в одну сторону. В результате заглох
левый
двигатель. Наступили тревожные минуты. Все жили одной мыслью: сможет ли
экипаж в
таких исключительно трудных условиях благополучно приземлиться?
Четко и организованно работал расчет командного пункта. И вот, наконец, в
динамиках послышались долгожданные слова: "Полосу вижу, иду на посадку".
Еще несколько секунд, и огромный воздушный лайнер побежал по бетонке,
освещенной прожекторами. Командир экипажа взглянул на показатели наличия
топлива: стрелки приборов безжизненно замерли на нуле.
— Какой необычнй рейс,— сказали летчики, вытирая со лба холодные капельки
пота.
— Спасибо вам, дорогие товарищи,— благодарили они воинов-авиаторов".
Бажанов тале авиатор гына огыл, тыгак тӱрлӧ пашалан уста еҥ ыле. Мутлан,
каныш
кечын Карши степьыш фазан кайыкым сонарлаш коштын. Шылже дене мыйымат ик
гана
веле огыл сийлен. А Карши деч кумло меҥге тораште верланыше Рудасай лӱман
сылне
ерыш моло офицер дене пырля мийымына эрелан шарнаш кодын. Тушто моткоч
сайын канышна да тӱрлӧ колым ятыр кучышна.
1960 ийыште шыжым, паша ышташ Йошкар-Олаш пӧртылмекем, Егор Иванович икымше
гана
Марий Элыш унала тольо, Йошкар-Олам ончен кошто. Ик кечын Бажановмытын
родышт,
Совет ушем Герой М.А.Зарецкихын ӱжмыж почеш — тудын шочмо кечыжым палемдаш
Озаҥыш кайышна. А Бажановмыт ден М.А.Зарецкихым тыгай родо-тукым кыл ушен
улмаш:
Егорын изаже Аркадий Иванович илыш-пелашым Килмез районысо Нурдубаш ял гыч
налын. Таисия Федоровнан (Егорын еҥгажын) ден Михаил Зерецкихын кочашт изак-
шоляк
лийыныт.
Тале боевой летчик М.А.Зарецкихын лӱмжым, тӱтан сар годсо подвигшым Марий
кундемыште тунам огыт пале ыле. Тудын фронтысо корныжым возен налын, мый
"Марийская
правда" газетеш статьям, вара "Ончыко" журналеш очеркым савыктышым. Икмыняр
жап
гыч М.А.Зарецких Йошкар-Олам ужаш толын кайыш, а вара тышке илаш, пашам
ышташ
кусныш. Егор Бажановат Йошкар-Ола дене пеҥҥгыде кылым первый гана толмыж
годымак
ыштыш, палыме лийын ятыр поэт, писатель, ученый дене. Тунамак еш пыжашым
чоҥыш.
Марлан нале Алевтина Шаймардановам, пединститутышто туныктышо эрвелмарий
ӱдырым.
Сылне сӱаным ыштымек, коктын Карши олаш кайышт.
Тылеч вара мемнан коклаште кыл, серышым ваш-ваш возкалышна гынат, мыняр-
гынат
лушкыш, но ончычсо келшымаш мондалтын огыл. Карши деч вара Егор Бажанов
икмыняр
ий Туркменийысе Мары олаште служитлен. Шуко талук Чукоткышто Совет Ушемын
Американ воктенсе юж границыжым тушман деч оролен. Мутат уке, тиде пагыт
йолташемын
илышыштыже посна йыжыҥ семын палемдалтын, шуко событий дене кылдалтын, да
тидын
нерген посна очеркым возаш лиеш. Ийготшо шумек, Егор Иванович майор званий
дене
запасыш лектын, Тверь кундемысе Ржев олаште сай пачерым налын. Армийын
ветеранже Йошкар-Олаш талук еда унала толын кая. Да шоҥгылык велеш тышкак
илаш куснаш
шона. Тудын изаже, Аркадий Иванович, ола воктенсе Кузнецово селаште эргыже
да
ешыж дене шукертак вераҥын.
Чынак шол, шочмо калык, шочмо вел пӱртӱс шке шочшыжым эре мӧҥгӧ велыш ӱжеш!
Семен ЧЕРНЫХ.



110799
************************************************************************
11-07
Василий КРЫЛОВ
ШИЙ ЙӰКАН ГАРМОНЕТ
Изи повесть
1.КӰМЫЖ — ТӰМЫР

— Авам па-ша-а-ште, ковам пак-ча-а-ште... — Сану, шомакшым муро семла
шуйдарен,
уэш пӧрт мучко коштын савырныш. Кӱляш ӱпан изи рвезе суртышто кече мучко
шкет
кодынат, нимом ышташ ӧрын. Ынде жапшат вашке вич шагат шуэш. Тудо йырт-юрт
киса
гай — верыштыже иктапыр ок шого. Можыч, эрдене аважын "тений школыш кает"
манын
вӱчкымыжлан куанен? Але коважын "кармоньым пӧлеклем" манмыжлан? Тӱсшӧ гыч
тидыжат-тудыжат шижалтеш. Но... Шого, кузе ушыш пурен огыл? Эх, тормак
вуй!.. Икшыве
мӧҥгыштыжӧ шкет веле кодыныс. Мом шона, тудым ыштен кертеш. Тидыже куан
огыл мо?
Эше могае!..
А нунын пӧртышт кумда. Кум кыдежан. Санулан шылын модашыже сита. Но изи
полмезе
кызыт йӧратыме модышыж дене, шке манмыжла, "концертла" моднеже. Тудын тӱрлӧ

йӱкым лукташ изи гармоньжо ыле. Арня ончыч йӧрдымыш лекте: тӧргалт возо.
Коваже
ынде кугурак гармоньым налын пуаш сӧрен да... Кызытше йӱкым мо дене, кузе
лукташ? Чу. Теве тудо, пӧлем йыр коштын савырнен, кудывече окна деке мийыш.
Пырдыжыште кечыше радиоприемникым пӱтырале. Тушеч ойлышо чӱчӱм койдарынеже:
— Тра-та-та... Шкенан концертнам тӱҥалына!..
Сану дирижер гай ик кидшым нӧлтале. Но радиошто кугыеҥ-влаклан передаче кая
улмаш. Рвезе саҥгажым куптыртыш. Ну, мо? Ыш келше гын, келыштара. Тудо,
телевизор
деке миен, кнопкым темдале. Шукеш огыл, канде экран пулт чӱкталте.
Рвезе писынрак пушкыдо диванышке верланыш. Но, йолым шаралтен, яра ончен
шинчымыже йӧршын ок шу. Тидыже чурийже гыч веле огыл, шуркалыме гай кап-
кылжым тарватымыж гычак коеш. Чу, тӱрлӧ чиян экараныште оркестр койылалтыш.
Тушто могай
тӱрлӧ инструмент уке! Шоктышыжо — шокта, оҥарышыже — оҥара, кырышыже —
кыра. Чыланат шке семынышт ыштылыт. Но муро сем лачымын лектеш. Оҥайын
йоҥга. Колыштмет
гына шуэш. Санулан поснак пучым пуалтен шинчыше ик топката пӧръеҥ келшыш.
Тудо
шке инструментшым тӱрлӧ семын шуйдара, но йӧкым ик гаяк кошарта:
— Пу-пу-пу!..
Пуалтымыж годым садетын шӱргӧ начкаже гармонь пош гай коштеш. Сану экранысе

чӱчӱжлан мӧҥгешла оҥараш пиже:
— Ом пу, ом пу, ом пу!..
Пӧръеҥ пуйто йыгылаш пиже:
— Пу-пу-пу!..
А Сану тугак вашешта:
— Ом пу, ит йод, ом пу!..
Тидын дене ик мурсем пытыш. Сану, ала эше тыгак тӱҥалыт шонен, шӱлышыжым оҥ
тич
погалтыш. Но еҥ тӱшка экран гыч вӱдыш шуҥгалтмыда йомо. "Пытыш моли?" Рвезе

шӱлыкаҥмыла лие. Экранышке лекше чӱчӱньӧ веле тудым лыпландарен керте.
"Ынде марий калыкын тошто годсо куштымашыжым ончыза",— манын увертарыш.
— Мо тугай?— Сану верже гыч юшт кынел шогале.— Ори-ори-оп!
Тудо, веселаҥын, юла гай ик йырым пӧрдын савырныш. Экраныште фольклор
ансамбль
кушта. Тушто пеш веселас: гармоньым шоктат, тӱмырым кырат. Моткоч кертыт!
Сану
шке пӧртыштыжат изи концертым ышташ тарваныш. Тыгудыштак киндеркым кондыш.
Тӱмыр
пашкар гайымат муо. Экранысе-влак семынак пӧрт покшелне кадыргылаш тӱҥале.
Парняже модеш веле: "ори-ори-оп-па! Ори-ор..." Изгоп!.. Рвезын шинчажлан
шыри-вури
койын кодо. Пуйто кукшо кӱдырчӧ рашкалтыш. Чынак? Уке. Телевизор йӱлен
кайыш!
Уке-е... Ала Сану иктаж-мом ыштен кудалтыш? Тыге-е... Кӱмыж-тӱмырет, Санун
кидше
гыч мучыштен, кӱвар ӱмбалне тыгыдын шаланыш. "Эх, ковай гына ынже уж",—
йоча
лӱдын чытырналтыш.
Ньога кумыл йол коптакыш волыш. Ӧрын, верыштыже тошкышто. Вара
телевизоржымат
йӧртыш. Уто лие. Выньыкым налын, кӱмыж пудыргым коҥга шеҥгеке ӱшташ тӱҥале.

Кӱлеш вет, тиде жапыште пакча гыч коваже пурыш:
— Сану, мо тыгай? — йодо.
Рвезе чурк лие. Вийнен шогале.
— Пудыргым... погем,— вара эркын мане.
— Ну тыйым. Мом ышташ ала? Чуч кораҥат, зияным вучо веле,— пеле вурсен,
пеле туныктен, коваже палымыла йодо. — Адак таляка киндеркым тӱмыр олмеш
налынат?
— Кушеч палышыч?
— Кӱмыж пудырго пелен паҥга-влакше кушеч лектыт, а? То-то...
Сану кугыеҥ деч шинчажым шылтыш. Выньыкым налын, пудыргым уэш ик верыш
чумыраш
гына кумылаҥын ыле, коваже тудым чарен шогалтыш.
— Шӱк оптымо ведрам конды-я, пырля чумырена,— мане. Шке ӱшташ тарваныш.
Иквереш
ыштен, ӧпкеат мондалте. Но коваже уэш тӱҥалме мутышкыжак пӧртыльӧ:— Ӧрам
веле,—
мане диваныш толын шичше Санулан.— Ачатат музыканче лийын огыл. Ом пале,
кӧм
тыйже поктет?
— Пийым.
— Мом-мом? — коҥга воктене тошкештше коваже тудын деке лишеме.
— Ковай, ит сыре. Тыге ойлымым Якун ачаж деч колынам.
— Тыгайжым вашке от мондо-ла,— коваже пуйто шижтарен мане.— А мо
кӱлешыжым...
Сану, эрденысе мутланымашым шарналтен, коклаш пурыде ыш чыте:
— Ковай, тый ший йӱкан гармоньым шке налын пуэм маньыч, монден отыл?
— Уке-уке...— шыргыжалын, рвезын кӱляш ӱпшым ниялтыш. — Эрла аватын
канышыже.
Райцентрыш миен толыда.
— Кушко?
— Кармон ужалыме кевытыш.
Тиде куан уверым колын, рвезе тетла коваж деч ыш ойырло.
2.ШИЙ ЙӰКАН ГАРМОНЕТ
Ава изи чукайжым шукыж годым "кус-кус-кус" вӱчкен кынелта ыле гын, таче
эрге шке
помыжалте. Аваж ден коважын шыве-шыве мутланымаште "гармонь" шомакым колят,
омыжо леве юж пуалме гай кошкыш. Одеялым налын шуэн, кынел шинче. Шӱргыжым
ниялтыш,
чиен шогале. Аваж деке кухньышко мийыш.
— Авай, мый гармонь налашет ямде улам.
— Пеш йӧра.
Коваже йодде ыш чыте:
— Колой, мӱшкыретше мален туртын огыл мо?
— Кузе?— Сану шинчажым пыч-пыч ыштыш.
— Кочмет пырчат ок шу мо, манам?
— Мо, авайже ок вашке гын...
— Шич, шич. Ужат, шӱржӧ могае,— аваже кӱмыжыш оптышыла мане, — шӱвылвӱдет
толеш.
Рвезе вуйым шупшаш ыш тӱҥал. Ӱстелтӧрыш пӧрткӧргыштӧ эр сомылым ыштен
пытарыше
Ониса коважат верланыш. Уэш шомак кылдыш рудалте.
— Шешке-е,— шоҥгыеҥ Санун аважлан шижтарыш.— Адак кармоньжым шоктен ончен
налза.

Сану кӱмыжым ӧрдыжкӧ шӱкале, коваже велке савырныш:
— Гармоньжым шоткен ончен налыт мо?
— Йӱкшым тергаш кӱлешыс.
— Ала мемнан мийымешкыже гармоньжат пыта. Авай, айда тарванена,— ньога
аважым
сӧрвален ончале.
— Йӧра, эргым, тарванена веле.
Санумытын илыме Эҥерсола ял шоссе деч пел меҥге ӧрдыжтӧ шинча. Нунылан
нурвече
гоч эртыман. Йоча аваже пелен ошкылеш гынат, кок могырыш ончыштде ок чыте.
— Авай, ончо, вӱд пӱгӧ,— тудо кидше дене кормавечыш ончыктыш.— Молан?
Каваште
пылже укес. Вӱдшӧ кушеч лектеш?
— Пӱя гыч насос дене тулат. Садлан шонанпылла шогалеш. Тыге шудылыкым
чывылтат.
Шокшо кечыште вара курго сай кушкеш. Ушкал-влакланат сай кочкыш лиеш. Вара
шӧрым
шукырак пуаш тӱҥалыт,— аваже умылтара.
— Молан вара ушкал ужар шудым кочкеш гынат, шӧржым ошым лӱштеда?— Сану
чарнен
шогале.
— Кузе манаш? Ну тыгае тудын кӧргыжӧ...
— А мый сайрак палем. Ушкалын кочкын теммекыже, шудет кӧргыштыжӧ шолеш.
Шолеш да
ош шоҥет парла лектеш.
Тыге мутланен, шижынат ышт шукто, шоссешке лектыч. Автобус шогалме верыште
моло
еҥ-влакат погыненыт. Сану корно дене выж-вуж эртен кудалше машина тӱшкам
эскера.
"Кушко тынаре кудалыт? Вашкат-вашкат... Мыят вашкем да, молан кайымем кӧ
пала?
Ала, палат гын, шындат ыле..."— шона семынже.
Теве корно кадыргымаште, кӱкшакаште, канде тӱсан автобус койылалтыш.
— Мемнан вет!— еҥ-влак тарванылмым ужын, эрге аваж деч йодо.
— Мемнан, мемнан...
Моло деч изи да тудым автобусыш эн ончыч пуртышт. Рвезе окна воктеке шинче.
Аважым ӱжӧ. Канде автобус тасма гай шуйналтше асфальт дене тарваныш. Койын
писеме.
Корно кок могырым телефон меҥге радам пылт-полт койын кодеш. Кече утларак
пелтымылан да юж ырымылан кӧра автобус кӧргыштӧ шокшо лие. Шинчыше-влак
кокла гыч
южышт нералташат тӱҥальыч. Сануат ик жап умшажым шырчык иге гай каркалыш.
Вара,
вуйжым аваже ончыко пыштен, нералтен колтыш.
... Автобус райцентрыш вашке конден шуктыш. Сану ден аваже, волен, вигак
универмаг велке кайышт. Музыка отделыш пурен, гармонь вераҥдыме пӧлка деке
лишемыч.
Сану ыш чыте, ик гармоньым кучен, полдышыжым темдалын ончыш.
— А йӱкшӧ кушко шылын!— ӧрмалген, аважым ончале.
— Ужат вет, прежалыме.
— Мучыштарен ончена?
— Чыте, ондак тысе пашаеҥым ӱжына,— ойым пуыш аваже.
Нунын деке кевыт оза лишеме.
— Мом налаш толында? — ӱдырамаш лыжган йодо.
— Эргымлан гармоньым налаш толынам да...
— Модыш гармоньым але шокташ тунемаш?
Кузе каласаш манын, самырык ӱдырамаш эргыжын ӱмбаке ончале.
— Уке-уке, модыш гармонь огеш кӱл, мый муро-влакым тунемнем,— Сану коклашке
пурыш.
— Мыняр ияш улат?— продавщица йодо.
— Тений школыш каем...
— Тугеже тылат "Висвис" лӱман гармонь лач лиеш,— эн тӱрыштӧ верланыше
гармоньым
ончыктыш.— Вучалтыза, чечас тыланда весыжым, склад гыч, кондем,— мане.
Тудо шуко ыш вучыкто.
— Такшым шоктен ончен налман дыр?— аваже продавщица деч йодо.
— Моштеда гын, пожалуйста,— кевытче футлярым почо. Гармонь йылгыжеш гына.
— Кӧлан тыгай инструментым пуэт?— нунын деке шинчалыкым чийыше илалшырак
пӧръеҥ
лишеме.— Тиде рвезыланак огыл?
— Шокташ тунемнеже,— аваже палдарыш.— Йӱкшым тергаш кӱлеш ыле. Ала полшеда?
Пӧръеҥ ыш сӧрвалтаре. Гармоньым куштылгын налын, ош полдыш-влакым кӱшыч
ӱлык
темдыштын волен, парняжым модыкташ тӱҥале. Пуйто вӱд ӱмбач писын куржын
эрта.
Вара шогале да, кермычым перкалыше гай шолт-шолт темдыштын, модмашке
кусныш. Сану полдыш-влакым темдыштмыжым кӧранен онча.
— Шоляш,— мане вара чарналтен,— гармонетше ший йӱкан. Нал, кучо, тунем!
3.ГАРМОНЬ ЙӰК КУШЕЧ ЛЕКТЕШ?
Гармоныьм налын пуымо деч вара Санулан тошкымо орават, модыш самолетат,
машинат
уто лийыч. Нуным огешат ончал. Кече шыратыме годым молгунамсыла
пӱягоремышкат
огеш шикшалт. Пошкудо сурт гыч арава шӱрган Яку йолташыже тудым мыняр гана
ӱжаш
тольо. Сану гармоньжымак веле ончыкта.
Теве кызытат ош полдышым темдалын, пошыжым кож-ж-ж... шуйдарыш. Йӱкшӧ
оралгыше
гай, кӱжгӧ лекте. Рвезе пуйто помыжалте: "Могай йӱк? Шого..." Полдышыжым
уэш
темдале. Торлышо гармонь пошым мӧҥгешла кондыш. "Му-у-у..."— Сану
шоягоремжым
удырале: "Ала-мо, мемнан ушкал гай веле ломыжалтас. Чу, эше ик гана
ыштышаш".
Тудлан келшыш, витне. Ынде вес полдышым, ӱлнырак улшым, темдале: "Ма-а-
а..."
Изиш вичкыжрак шокта. Уэш тудымак темдале. "Туге улде мо. Шорык йӱк!
Кӱтӱшкӧ
ужатыме деч ончыч лач тыгак магыралтен колтат".
Санулан полдыш-влак оҥай модышышко савырнышт. Тудо, вес паҥгам темдалын,
ынде
каза йӱкым кычалеш. Тыгодым урем савар могыр гыч Яку йолташыжын
кычкыралмыжым
кольо:
— Сану-у, кушто улат?!
— Тыште-е!
— Тыштыже кушто?
— Эҥыжвондо коклаште.
— Тендан эҥыжда уло мо? Мемнан але кӱын огылыс,— савар вес могырым Яку
умылынеже.
— Тӧрштен пуро, вара ужат,— Сану ӱжеш.
Кенета тудо савар воктене кечкыжалтме йӱкым кольо. Гармонет-мочет, рвезе
йӱк
шоктымо могырыш писеште. Онча: Яку савар воктене йолйыжыҥжым удырен
шогылтеш.
Воктекыже лишемше Санум ужын, тӱрвыжым чумыртыш:
— Тыйын верчет...— почкалтыш тӱшкам ончыктыш.
— Сайынак когартыш?— йолташыжым чаманен ончале.
— Гармонетым шокталте, вара мондалтеш,— пошкудо йоча эҥыжвондо коклаште
кодымо
семӱзгарым ужын, мутшым савырале.
— Але огеш лек,— Сану гармоньым кидышкыже нале.— Ала тый шоктет?
— Мыйже умша дене гына шоктен моштемыс,— Яку шыргыжале.— Тыгай дене ом
мошто.
Ондак шке тунем.
— Пеш тӧчем да...— Сану гармонь ӱмбалым ниялтыш.— Такше тӱрлӧ-тӱрлӧ йӱкым
луктын
моштем. Теве колышт.
Сану проворын кидышкыже гармоньым нале. Ик полдышым, весым темдышташ
тӱҥале. Яку
шып колыштеш. Кенета Санум чарен шогалтыш:
— Гармонетын йӱкшӧ шуко мо?
Йолташыже вачыжым туртыктыш.
— А кузе палаш лиеш? — Яку умылынеже.
Сану гармоньжым мӧҥгеш-оньыш шупшылят, чарналтыш. Вара Якулан кучыктыш.
— Мыламже молан?
— Кучы-ян, вара палет.
Тудо содор гына кудывечыш пурыш. Тышке-тушко ончале. Вӱта лукышко кералме
сорлам
ужо. Коважын шинчаш кояш огыл манын, писын солалтышат, уэш садвечыш
пӧртыльӧ.
— Сорлаже молан?— йолташыже ӧрӧ.
— Гармонь кӧргым ончаш.
— Мыняр тӱрлӧ йӱк уло, палынет мо?
— А тыйын палымет ок шу мо?
— Ават вурсаш тӱҥалеш гын...
— Тый от ойло, мый ом ойло. Пален ок нал. Ме йӱк-влак кушто шинчымым ончена
да
шӱтымӧ верым клеитлена,— Сану ӱшандара.
— Но-о...
Яку ала-мом пелештынеже ыле, йолташыже кидым веле лупшале.
— Гармоньым кужемдаш полшо,— Якулан кӱштыш. — Айда, шупшын, резинке гайым
ыштена.
Йолташыже гармонь пошым ӧрынрак тораш пиже. Сану изиш вучалтышат, сорла
дене
чож-ж шуралтыш. Гармонь пош шӱтымӧ шар гай эркын гына лывыжгыш. Коктынат
кӧргыжым ончаш кумык лийыч.
— Нимом ом уж,— Сану вуйжым нӧлтале. — Ала картонжым утларак тораш кӱлеш
ыле?
— Мый кучем,— Яку келшыш.
Сану ыш чыте, сорлаж дене киндым шулмыла утларак пӱчкӧ. Ынде уло гармонь
кӧргӧ
волгалтме гай лие. Нуно угыч ончаш тӱҥальыч.
— Нимат укес...
— А йӱкшӧ кушеч лектеш?— Сану умылыдымыла Якум ончале.
Тудат нимом пелешташ ӧрын. Сану гармоньжым кидыш нале. Паҥгам темдалын,
шупшыл
колтыш. Гармонь шӱла веле. Йӱкшат йомын. Кок рвезе йӧршын шинчам карен.
Ынде
йӱкшат керек. Гармоньын уло кӧргыжӧ лектын. Клей дене ушымо нерген
шоналтыманат
огыл. Сану гармоньжым шаршудыш шындыш. Ӧрмыж дене нимом ойлен огеш керт.
Якуат
нимом ок пелеште.
Тыгудышто садвечыште коваже койылалтыш.
— Мый сӧсналан почкалтышым тӱредаш лап возын сорлам кычалам, — тудо
умбачынак
тӱҥале. — Теве кушто улмаш!— Шоҥгыеҥ, нунын деке лишемын, гармонь воктене
кийыше
сорлам нӧлтале.
— Сану, тидыже мо тыгай?— кушкедлыше гармонь пошым ужылалтыш.— Ой, накас,
адак
мом ыштылынат?
Коваже, ӧрын, эрдыжым пералтыш. Сану тӱҥгылгышӧ гай шога. Йолташыже кидысе
парняжым пунаш тӱҥале. Тудат шке титакшым шижын.
— Ковай, гармонемжым нигузе тӧрлаташ огеш лий мо?— уныкажын шинчаже
вӱдыжгыш.
— Ужат вет, мочыла гай йӧрдымым ыштенат,— шоҥгыеҥ пеҥгыдын каласыш.— Эх,
эше
ават пален налеш гын...
— Мый... мый гармонь кӧргым ончынем ыле.
— Ужынат коеш,— коваже игылтме гай мане.— Ушет ситен. Яку, тыйже чарен
кертат
ыльыс.
— Ойлышым, но Сану клеитлен кертына мане,— йолташыже пелешташ тӧчыш.
— Эх, тендам!— коваже, сорлам кучен, пашалан тарваныш. — Гармонь йӱкым
шинча дене огыт кычал, ньоньой. Тудым кид дене луктыт, а титакетым аватлан
касаре. Мый
тетла кармоньым налын ом пу.
Сану, вашешыже нимом пелештыде, шаршудыш волен шинче. А Яку мӧҥгыжӧ
тарваныш.
Ындыжым савар гоч огыл, кудывече гыч. Шкет кодшо Санулан моткоч йӧсын чучо.

Пуйто савар воктене кушшо почкалтыш йолташыжым огыл, тудын кӧргыжым
почкалтарен.
4.МЕЛНА ОС ДА ГАРМОНЬ ПОШ
Манаш веле: у гармоньым налмыжлан арня чоло веле эртыш, а таче тудо шӱкшӧ
кем
шулыш гайыш савырныш. Аваже витаренак ойлыш: "Ит йод, тетла гармонь нерген
мутат ынже лек. Пешак шокташ тунемнет гын, Якун ачаж деке эҥерте. Гармоньжо
тошто
гынат, кушко пурет?"
Сану шке титакшым ынде пешак шижеш да... тыгай паша лийын кудалтен. Коваже
чын
ойлыш: оксам пӧртылташ лиеш, а гармоньым уке. "Ала ынде кевытыштыжат тыгай
гармонь пытен? Сану гай шокташ тунемаш шонышо-влак эре лектыт дыр?"
Малаш вочшо рвезын нигузе омо ок тол. Аваже гын шаҥгак нералтен колтен.
"Ала эрла марте гармонь нергенжат монда? Ой, уке дыр... Аважым чотак
сырыктен..." Сану,
кӱпчыкым туржын, ятыр жап пӧрдал кийыш. Вара нералтен колтымыжымат ыш шиж.
Вара
тудлан тыгайрак омо кончыш.
... Гармоньым шоктен ок мошто манын, Сану нерген арам ойлат. Якум, моло
иктаҥашыже-влакым сад-пакчашкышт поген, туге мастарын Морко куштымо семым
лукто! Ниялта гына — шокта. Сӧсналан почкалтышым погаш лекше коважат,
сорлажым ӧрдыжкӧ пыштен, нунын деке тольо. Ондак куштымо семым колышто,
вара ыш чыте, погынышо-влакым пӧрдаш ӱжӧ. Санун кидше модеш веле. Шкеже
пӱжалт пытен гынат, шоктымыжым
чарнен шонеда? Нимынярат. Тунар куштыктыш — нуныжо, эсогыл, лыдырген,
шаршудыш
волен шинчыч. Шӱлештыт веле. Тетла огыт керт. Сану тунам иже гармоньжым
мландыш
шындыш.
— Тептердыме-шамыч,— шыргыжалын мане тудо,— кӧ дене ӱчашаш муын улыда?
Ковай, —
рвезе тудын деке мийыш,— эрла авай дене когыньнам олашке колтет? Мыланем
ынде
баян кӱлеш.
— Изи улат, шокташет неле лиеш вет?— шоҥгыеҥ чаманен пелештыш.
— Уке. Телевизорышто ончен, баянжымат икганаште шокташ тунемам, теве ужат,—
Сану
огеш чакне.
— Йӧра, кызыт пӱягоремыш йӱштылаш кайыза. Ават толмеке мутланена.
Йоча-влак пӱяшке тарванышт. Сану вашкымыж дене гармоньжым садвечешак шынден
кодыш.
Кечывал лишне кече утыр пелташ тӱҥале. Икшыве-влакын вуйышт кошкен ок
шукто,
вӱдыш пурат-лектыт. Теве ала-мо татыште мардеж тарваныш. Вара виянрак
пӱтырен
кӱзаш кумылаҥе. Молым огыл, йӱрым кычалеш. Йоча-влак, писын пӱя гыч лектын,
ял
могырыш поче-поче куржыт. Изуремыш пурымышт жапыште пылат лапчыкын-лапчыкын
погынен шуо. А ньога тӱшкалан эше ялын вес мучашкыже кӱзыман. Теве йӱр
шӱведаш
тӱҥале.
— Айста капка йымак шогалына, — Яку ик пӧрт турашке ончыктыш. Нӧрымӧ деч
шылын,
чыланат ик верыш чывигыла погынышт.
— Ой, гармонем,— Сану кенета чурк лие.— Пакчаште коденамыс,— йӱрым ончыде,
мӧҥгышкыжӧ шикшалте.
Толын шумешкыже йӱрат чарныш. Тудо шаршудеш кодымо гармоньжым руалтыш —
йӱрыштӧ
пошыжо льыптырген шинчын. Шупшыльо — лыр-лор веле шокта. Вараш кодын шол.
Рвезе
оҥа ӱмбаке шинче. Гармоньжо жалке. Санум кудывече окна гыч аваже ужылалтыш.
Умылаш лекте. Чыла раш. Тудо кидшым веле шаралтыш.
— Эх, Сану, Сану, кунам ушет пура,— аван ой уло кӧргыжым когартыш.— Мый
тыланет
локтылаш налынам мо? Эре почешет эскеренак кошт. Ӧрат, могай йоча улат...
Койкышто кийыше Сану шинчажым йолт почо. "Йӧра кеч тидыже омо улмаш",—
шоналтен,
ласкан шӱлалтыш.
5.ЯНДАР... МУНО ЙӰК
Якумыт деч модын пӧртылшӧ полмезе ава ден коважын мутланымыштым колят,
вигак
кухньыш ыш пуро, шып колышто. "Мом ойлат? Адак йӧрдымӧ пашаж нерген?"
— Мом ыштена? Кумылжымат волтымо ок шу,— аваже пелештыш.
— Музыкальный школышкыжо ик шот дене колташыжат жалкын чучеш.
Мо-гынат, суртышто — пӧръеҥ. Кушкын шуэш гын, эҥертыш лиеш, — коважат йӱкын
шоналта. — А пурен ок сеҥе гын? Адакше эше изи, падыраш велыс.
— Мыят кокытыланем.
— А кунам тергашыже толыт? — Ониса кува мутшым вес йогыныш кусарыш.
Санун аваже газетым шаралтыш:
— Эрла манын возымо.
— Тыйже каяш ярсет мо?
— Олмешем алмаштыше дояркым муаш логалеш.
Омса воктене шыпак колышт шогышо эргаш тиде мутым колят, уэш Якумыт деке
тыртештыш. Йолташыже кудывечыште шогылтеш ыле. Шӱдырен коштмо ораваже
лектын каенат,
олмыкташ тӧча.
— Палет, Яку, эрла авам дене поселкыш каена.
— Адак гармоньым налаш?
— Йӱкым тергаш.
— Мом-мом?
— Йӱкым.
— Врач деке мо?
— Уке. Эрла, ойлемыс, мыйым авам Моркыш наҥгая. Тушто ала-могай экзамен
лиеш.
Мыйымат тергат. Музыкант лийын кертам уке, вара каласат. Ынде умылышыч?
Яку вуйым савалтыш.
— Эх, тунемаш налышт ыле. Тетла гармоньымат йыгылаш ом тӱҥал.
— Яку,— тудо чӧгыт дене оравам перкалыше йолташыж дене лапрак лие, — а йӱк
яндарын йоҥгалтше манын, мом ыштат, от пале?
Йолташыже вийнен шогале.
— Южо еҥ, йӱк яндарештше манын, кӱчымӧ муным йӱэш. Ачам деч колынам. Ала
чын,
ала уке.
Сану капка деке савырныш.
— Тугеже мый йӱкым ямдылаш каем.
— Мо, йӱкетше улыс, парня дене от ончыктыл,— Яку ӧрмалген шоген кодо.
Сану кидшым веле лупшале.
Мӧҥгыжӧ толын, пӧртыш ыш пуро, вик левашыш ошкыльо. Ондак вӱтамбаке кӱзаш
тошкалтышым йӧнештарыш. Йолашэҥырашыжым кергалтыш, картузшым вуйышкыжо
комдыла волтен шындыш. Шекланен, вӱтамбаке кӱзыш.
Тыге тудо шудо ӱмбалне лие. Но кӱшнӧ пычкемыш — шинча эше ырен шуын огыл.
Сандене, чӱчырнен, пыртак каналтыш. А чыве-влакше ӱмылка деч лӱдыч, вӱта
лукышко чакнен, шулдырыштым перкалаш тӱҥальыч. Шкешт чарныде кыдетлат:
"кыдет-кыт-кыт, кыдет-кыт-кыт". Рвезе пыжашым "эрыкта": картузыш муным
иктын-иктын опта. Вара,
шекланен, тошкалтыш дене ӱлыкӧ волыш. Коважлан кончаш огыл манын, садвечыш
чошыш.
Муно, коваже манмыла, шуко, мугыртымеш сита. Но Сану кӱчымыжым ик ганат
кочкын
огылыс. Мо лиеш — лиеш, шоналтен, тӱшка гыч изирак муным налят, эркын
тӱчалтыш,
комдыкрак ыштен, умшашкыже оптале. Чурийже гыч палдырна: ала-мо огеш кай.
Шарналтыш: уграк-влак тыгай годым шинчалым ешарат. "Пӧртышкӧ пураш гын?
Коваже куча. Можыч, ужын ок шукто?"
Сану кудывечыш лекте. Тунамак коваж дене шинчаваш лие.
— Тӱрвешетше мо пижын?— коваже тӱслен ончале.
Уныка ӱштылаш тӧчыш — ыш кай.
— Шого-шого, муноптемже кушечын? Кӧ сийлен?
Сану ак-мук лие. Шинчажым шылтыш.
— Уныкам, мо лийынат? Йӱкет йомын мо?
— Мыйын? Муныжым кызыт гына йӱымыс...
— Могай муным?— шоҥгыеҥ умылынеже.
— Шкенаным. Вӱта ӱмбач ик картузым волтышым,— Сану шылташ ыш тӱҥал.
— Ынде ушемак кайыш. Ой, калтак, калтак! — Ониса кува эрдыжым пералтыш.—
Сану,
кочмет тунар шуын мо? Кечываллан молан шыч тол? Ой, мор-мор...
— Мый яндар йӱкан лийнем ыле...— Сану чуч гына огеш шорт.
— Молан тыйже яндар йӱкан лийнет ыле? — коваже умылынеже.
— Мый авам дене когыньдан мутланымыдам шолып колышт шогышым. Те мыйым
музыкальный школышко тунемаш колташ кутырышда вет?
— Яндар, яндар огыл, эрла мом каласат, тудо лиеш,— кова шылтылаш ыш тӱҥал.
6.ПАМАШ ЙОГЫНЫМ КЫЧАЛЕШ...
Таче рвезе пайремыш каяш ямдылалтше гай чиен шогалын. Ӱмбалныже — канде
костюм.
Йолыштыжо — у ботинке. Тарванымыж еда шорт-шорт веле шокта.
Райцентрысе музыкальный школын коридорыштыжо шып. Лач шке икшывыштым
ончыкташ
толшо кугыеҥ-влак гына шыве-шыве мутланат. Сану аваж пелен шога. Классыш
ӱжыктымым вучат. Тыгутлаште омса почылто.
— Мичеев Эчан тыште мо?— йодо илалше пӧръеҥ.
— Тыште,— Санун аваже вашештыш.
— Эргыдам пуртыза.
Сану аваж дене классышке пурыш. Ӱстел коклаште верланыше еҥ-влакым ужын,
рвезе
ӧрмалгыш.
— Шого-шого, мый тиде полмезым палемыс,— ӱстелтӧр гыч лектын, тудын деке
пӧръеҥ
лишеме.
Сану аптыранен ончале. Шарналтыш: кугу кевытыште гармоньым налме годым тиде

пӧръеҥак ыле.
— Мыйым палышыч?— йодо тудо. — А мый тыйым монден омыл.
Сану йӱкын ыш пелеште, вуйжым веле рӱзалтыш.
— Тугеже музыкант лийнет?
— Лийнем,— рвезе эркынрак пелештыш.
— А гармонетым шокташ тунемыч?
— Эркын тунемеш,— аваже вашештыш.
— А тыгайым шоктымет ок шу?— Сергей Иваныч пӧлем лукышто верланыше пианиным
ончыктыш. Тушко миен, икмыняр паҥгам темдале.
— Келша?
— Келша.
— Ынде почешем тӱрлӧ йӱкым оҥаре.
Гармонь паҥга-влакым шарналтен, Сану туныктышын темлыме гаяк йӱкым лукто.
— Молодец!— ӱстелтӧрыштӧ шинчыше-влак кокла гыч иктыже мокталтыш.
Сергей Иваныч ынде вес заданийым пуыш — карандашым кучыктыш.
— Сӱретлаш мо? — рвезе йодо.
— Уке. Палынем, перкален кертат мо?
— Йӧсыжӧ огыл шонем.
— Вот тидыжым тергена.
— Шоляш, мый декем лишем-я,— вес пӧръеҥ тудым ӱстел деке ӱжӧ.
Тергыше тудлан карандашым кучыктыш. Шкежат тыгаяк карандашым нале, шолт-
шолт пералтыш. Тыгак ышташ Санум йодо. Тудыжо темлыме семын ыштен ыш сеҥе.
Пӧръеҥ эше
ик гана ончыктыш. Йочан адак тупела ыштыме гай лекте.
Аваже колянен шога. Но полышым пуэн ок сеҥе. Сану дек Сергей Иваныч
лишеме.— Шоляш, пудам кузе пералтет, ончыкты-я,— мане.
Сану пудам перкалымым шарналтыш.
— Та-а-к,— Сергей Иваныч вуйжым рӱзалтыш. — А ынде мыйын почеш тӱмырым
пералтымым ончыкто.
Сану, тудын пералтымыжым тӱткын колыштат, почешыже келыштарыш. Рвезылан
тиде модыш гай веле чучо. Садлан чолгарак лийын йодо:
— А мыйын йӱкем огыда колышт мо?
Комиссий член-влак шыргыжал колтышт.
— А тыйын йӱкетше могай?— йодо возкален шинчыше ӱдырамаш.
— Яндар,— Санун вожылмыжо пытыш. Шеҥгелне верланыше аважым ончалын,
ешарыш:— Муно йӱкан.
— Могай-могай?
Сану аваж веке савырныш:
— Авай, каласе, муныжым теҥгече веле кочкым вет?
Ӱдырамаш чевергенат кайыш. Но Сергей Иваныч йочам лыпландараш пиже:
— Муным кочкынат? Тиде, чынак, кажнылан пайдале. Тугеже муренат кертат.
Иктаж
йӧратыме семетым йоҥгалтары-ян.
Сану, рыҥ шогалын, садикыште тунемме ик мурым тӱҥале:
Кече шыже велыш
Шӱлыкын тайна.
Мыйын кумыл веле
Угыч весела.
Тений каем школыш,
Сайын тунемнем.
Садикышке шольым
Ынде намием.
Сергей Иваныч Санулан аваж воктен верланаш каласыш. Комиссий член-влак дене
изиш
каҥашымеке, увертараш:
— Когыньдамат саламлем: Санум тунемаш налына. Шарныза: памашат йогыным
кычалеш.
— Ой, пеш кугу тау,— ава куанен колтыш.
Сану нимом ыш пелеште. Мут деч поснат раш — тудо моткоч йывыртен, пуйто
шулдыржо
кушкын.



110899
************************************************************************
11—08

Алексей МУРЗАШЕВ
ТӦЛДӦ.
Роман
Коло визымше глава *

Тӧлдӧ ялын почтальонжо Шабакай шке ялышкыже наҥгайышаш газетлам вигак
сумкашкыже
шуралтыш, а серыш-влакын кӧ дечын кӧмытлан толмыштым палаш манын, конверт
ӱмбаланышт возымо адреслам лудаш тӱҥале. Иктым, весым, кумшым... Теве
тетрадь ластык
дене ыштыме калта ӱмбалан химический карандаш дене серыме адресым ужат,
почтальонын чонжо вургыжал колтыш.
— Яндимировой Кадече... Мыйын почтальонлан ыштымем годым тиде еҥлан ик
язуат толын огыл, — манят, тудо кӧ деч толмым ончале: — О-о, Темырай
колтен! Темырайын
язужо!.. Март кыдалнырак ял гыч икмыняр еҥ дене пырля Пермь кундемыш чодыра
пашам ышташ каен ыле. Тымарте тудо ача лийшыже лӱмеш гына язум колтыльо, а
тидыжым
Кадечалан, ӱдырлан, серен, — Тӧлдӧ ялын почтальонжо, Темырай деч толшо
серышым
кидыштыже пӧрдыктылшыжла, йӱкынак ойлыштат, шыпланыш, шке семынже шонкалаш
тӱҥале: "Такшым родо-шочшо огытыл, йӧршын йот-влак, а рвезе язум тудлан
колтен...
Ну, мыйжат орадак улам шол, ынде Темырай ден Кадеча вуеш шуыныт, коклаштышт
шӱм
паша ылыж кертеш, йӧратымаш йӧршын йот еҥланат язум серыкта, ӱдыр ден рвезе
коклаште могай-гынат кылым кычалыкта. Эше ялыште улмыж годымак Темырай
Кадечан
ӱмбакше шинчажым пыштен шуктен чай...

* Умбакыже. Тӱҥалтышыже 2—4, 9, 10 номерлаште.

"Темырай, поро чонан сай рвезе улметлан верчынак язуэтым тачак Кадечалан
намиен
кучыктем. Тудо ты кечылаште рӱдӧ идымышке пашам ышташ куснен манмым колынам
ыле.
Пӧртылшемла, вигак идымышке мием да серышетым колтымо еҥетлан кидышкыжак
кучыктем", — почто гыч лектын, Шабакай чолган ошкылаш тӱҥале.
Идымыш мийышат, Кадеча деке веселан кутырен лишемеш:
— Кадеча шӱжарем, таче мый идымышке тылат верчын лӱмын тольым. Язум
кондышым.
Тудын озажым пеш пагалем да язужым кидышкет вашкерак кучыктынем. Палет,
тудым
тылат кӧ колтен?
Тыгайым колын, ӱдыр воктенсе еҥже-влак деч вожылале да чурийже койын
йошкаргаш
тӱҥале.
— Ой, Шабакай чӱчӱ, шке лӱмешем колтымо язум эше ик ганат налын омыл да мом
пелешташат аптыранем, — Кадеча ӱлыкӧ ончен ойла.
— Кӧн колтымыжым от тогдае мо? Язум серен колтышашыж нерген нимом ойлен
огыл?
— Нимом ом пале. Такшым ик еҥым шонем да тынар калык ончылно лӱмжым каласаш
вожылам... Айда пу ынде.
— На, шӱжарем, кучо.
Кадеча кидышкыже серышым нале да, кӧ деч толмыжым ончале, "От Кубакаева"
манын
серымым ужо веле — шулдыраҥше кайык гай тӧршталтен колтыш да еҥ уке улмо
верышке
куржо. Эше куржмыж годымак конвертым почын шуктыш, улакыште чарналтыш веле
— вигак лудаш тӱҥале:
"Кадеча!!! Сай улат! Йӱдымат, кечывалымат эре тиньым шонем, Кадеча! Теве
ынде
кокымшо язум серем. Первый язуэмлан ала шыч вашеште, ала тудыжо тинь декет
миен
ыш шу, корнеш йомо. Вучышым, вучышым... Ынде чытымашем кӱрльӧ. Эше иктым
колташ
лийым. Тидыжланат вашмутым ом нал гын, мый денем мо лиеш — шкат ом пале.
Ялна
гыч кайымем годым урем мучаш марте ужатен толшо-влак коклаште тиньым
ужымат, вуем пылеш логалме гай лие, путырак чот йывыртышым! А шкеже теве
тылат чонемым почын ыжым керт. Ынде мом-гынат каласемак манын, воктекет
лишемым, шинчашкет гына
ончал кертым. Пеш вожыл колтышым, кӱэмалтше гай лийын шогальым. Улыжат
чеверласаш кидетым гына чот кормыжтен кучышым. Тунам ала парнятым
корштыктышым, тидлан
кӧра йӱштӧ чонанла койым манын, кызытат шкемым вурсем. Тыге гын, ит сыре,
Кадеча. Тӧлдӧ ял мучаште тылат каласен кодышаш мутем-влакым, Кадеча, ынде
ты язуэшем
серем: Кадеча, минь тиньым уло чонем дене йӧратем! Тый мылам нигӧ деч коч
шерге
улат! Кӱлеш лиеш гын, мый тылат верчын илышемат пуэм.
Ялна гыч тылат чонемым почын кертде кайымемлан шкемым эре вурсем. Тидын
годымак
тыгат шоналтен колтем: минь тылат ала йӧршынат ом кӱл? Ала тиньын шӱмыштет
вес
еҥ уло? "Йӧратем" манын серымемлан тинь ала сырет веле? Кадеча, нине
йодышемлан
чон почын вашеште. Мылам кугу ойгым ыштет гынат, чыным серен колто.
Южо годым Тӧлдыштӧ илымем нерген шонкалем. Йоча жапем пеш йӧсын эртен.
Изинекак
тулыкеш кодынам. Авамын вес марийже, Кубакай, мылам ачам ден авамым
алмаштен.
Йот йоча лийын гынат, тудо миньым ончен, пукшен-йӱктен, чияш ыштен,
школышкат
кондыштарен. Йорло, йӧсӧ илыш миньым пеш ӱҥышым, еҥ деч вожылшаным ыштен. А
серышыште чылажымат возаш тоштам. Минь тиньым талгыдым модыктымемым ончаш
мийымет
годым йӧраташ тӱҥальым.
Ынде Тӧлдӧ ялнам сагынымем нерген серынем. Ӱмырыштем первый гана ялна гыч
тынаре
мӱндыркӧ каенам. Тӧлдым тыге чот сагынем манын, шоненат омыл ыле. Кушто ом
лий,
ушыштем, уло чоныштем эре тудо. Юмо пӧртылаш гына пуйырыжо ыле! Миен шуам
гын,
ялна гыч нигушкат ом кае. Пӧртылам да колхозыштына пашам ышташ тӱҥалам.
Пӧртым
чоҥем, суртпечым чумыркалем да ешым погем. А тидланже, йӧратыме Кадечам,
адак
тыйым сӧрвалынем: келше эре воктенем лияш. Ой, Кадечам! Мый тиньым
шкемынланак
шотлем да эре "Кадечам" манме шуэш. Шке илышем пӱтынек тый денет кылдынем.
Эше тидын нергенат серынем: мый пӧръеҥ улам, а мемнан элыште чыла пӧръеҥ
Йошкар
Армийыште служитлышаш. Шукерте огыл мемнамат военкоматышке намийышт.
Тазалыкнам
тергышт. Мыйын чыла сай, армийлан йӧрет, маньыч. Салтак лийде ынем код.
Шочмо
элнам аралыме деч моло кугу порысем уке, шонем.
Ой, Кадеча, ончылнем кийыше кагазым ончальымат, тынаре шуко серымемлан
ӧрынат
колтышым. А чынжым гын, возаш тӱҥалмем гай веле чучеш. Тылат тунаре шуко
мутем
погынен улмаш.
Кумшо язуэмым налмет марте чеверын, йӧратыме Кадечам! Сере. Язуэтым пеш
вучен
кодам. Тыйым, Кадеча, уло чон дене йӧратыше Темырай. Чеверын, чеверын!"
Ӧрдыжтӧ илыше Тӧлдӧ эрге деч толшо язум шӱм вургыж лудын лектат, Кадеча и
куаныш, и ӧрӧ. Темырайын йомшо серышыжым путырак чаманыш: "О-о, могай язу
мый декем
толын шуын огыл! Тудым лудде кодмемлан пеш чаманем. Йӧра кеч тидыжым серен
колтен. Таклан огыл кидемым тыге чот кормыжтенат, таклан огыл шинчашкем
шыман, порын ончалынат улмаш! Мыят тыйым йӧратем, Темырай, йӧратем,
йӧратем, йоӧратем!"
Кадеча уш кайыше гай шогышат, илыш нерген йӧршын вес шонымашым ончыктышо
язум
угыч лудаш тӱҥале. Тиде ганаже вашкыде, чонжым утларак вургыжтарыше верлам
чарналтен-чарналтен лудеш. "А вет эше тунамак, ужатымына годымак, "Тиде
мылам язум
колта" манын шонышымыс. Вожылын гынат, шижтарен кертын, мыят тогдаенам.
Возымыжо
гына толын шуын огыл, йомын. Тидлан тудым титаклыман огыл... А мый шкеже
тудлан
тугай язум серышаш улам: лудмекше, угыч шочшо гайыш савырныже, уло
илышыштыже эн
йывыртыме кечыже лийже мыйын язуэмым налме кечыже..."
Уло илышыжым ик татлан узьмакышке савырыше серышым оҥышкыжо пыштышат,
Кадеча паша верышкыже пӧртыльӧ. Тудын дене пырля ыштыше ӱдыр ден вате-влак
Кадечан тӱжвал
тӱсшак вашталтмым, кап-кылже тарванылмаште чолгалыкым ужыт.
— Ну, Кадеча шӱжарем, эре тыгай язум налын иле, ужамат, тылат кавашке
нӧлталтмет
гаяк чучеш, — веселан кутыралтыш почтальон.
— Тау, Шабакай чӱчӱ, тыгай язум кондыметлан! — вашештыш ӱдыр.
— Саламлем тыйым, шӱжарем, кавашке кӱзыктышӧ язум налмет дене, — пуалтыме
машиным пырля пӧрдыктышӧ Сакетъямал лыжган кутыралтыш да самырык ӱдырым
шыман ӧндале.
— Шканет тау, Сакетъямал акай, тыге саламлыметлан! Чынжымак, мый пеш
йывыртенам,
— ойла Кадеча.
— Ну, Кадеча шӱжар, Темырайын мом серымыжым палаш манынак, мӧҥгем кайыде,
язум
лудын пытарыметым вучышым. Мом воза?
— Тӧлдынам пеш сагынымыж нерген воза. Ынде нигушкат ом кае, ялыштынак илаш
тӱҥалам, манеш. Но военкоматышке ӱжыктеныт, армийлан йӧрет, маныныт.
Темырай йошкарармеец лийнеже. Уло ял калыклан саламым каласаш кӱшта.
Тугеже, Шабакай чӱчӱ,
Темырай деч тылатат салам!
— Тиде тудын первый язужо мо? — йодо почтальон.
— Кокымшо, манеш, но мый тудым налын омыл. Шкежат йомын дыр манын сера.
Первый
язужлан вашмутым вучен.
— Ну мо, Кадеча, кылда пеҥгыде лийже, — манят, Шабакай йӱкшым кугемдыш: —
Темырайын таҥже лиймет дене саламлем!
— Мыят тидымак ойлынем ыле, шӱжарем, — мане председатель вате. — Темырай
ушаншотан айдеме. Тыгай сай еҥым шуэн вашлият.
Кастене паша гыч пӧртылмыж годым Кадеча урем капкам почо, пӧртӧнчыл мучаште
шогышо аважым ужо. Тиде гана тудо шке ӱдыржым моло годсыж деч
ойыртемалтынрак ончале да шыман воштылале:
— Ӱдырем толеш улмашыс. Таче тый куаныше улат манын кольым, Кадеча.
— Ала-кӧ ойлен шуктен тугеже. Чуриетак вестӱрлын коеш, авай. Ойло, мом
пален
нальыч? Молан куаныше улат?
— Эй, ӱдырем, тӱрлӧ еҥат уло. Южо еҥ, мом пален налмыжым кушко кӱлеш, тушко
чыла
деч ончыч намиен шукташ тыршен, уло ялым коштын савырна. Таче лач тыгай еҥ
мемнан деке толын кайыш да тыйын ала-кӧ деч язум налмет нерген ойлен кодыш.
Тудлан
ляпкаш лийже, моло нимат ок кӱл. Лучо тый шке ойло мыланем, ӱдырем: кӧ деч
язум
нальыч?
— Ойлем, авай, ойлем. Кубакай павайын эргыже кожла пашашке кайымаж гыч
серен
колтен, Темырай.
— Темырай — Темыршан эргыже, тудын ачаже Темырша ыле. А Кубакай — Яналчын
кокымшо марийже, тудо Темырайын шочмо ачаже огыл. Ну, мом сера вара Яналчын
эргыже?
— Авай, тылат ойлышашыжат оҥайын ок чуч. Самырык-влак кокласе нерген.
— Мо, йӧратымаш нерген гына мо? — ава воштылале.
— Тый тидлан тореш улат мо? — ӱдыр кумылдымын йодо.
— Пырчат тореш омыл. Темырайым мый изиж годсекак пагалем. Тӱп тулык лийын
кушко
гынат, поро чонан, пашам йӧратыше рвезе лие. Тудын тылат язум колтымыжлан
йывыртем веле. Ачатат пеш моктен ойлыш.
— Ачаят пала кӧ дечын язум налмемым? — ӧрын йодо Кадеча.
— Саде еҥлан лач тидак веле кӱлеш, уло ешланна каласкалаш шонен толын чай.
— Ай, авай, айда тудын нерген тетла она ойло. Тыгай поро язум серен колтен
Темырай. Теве шканже сераш кӱлеш. Но ача ончылно возен шинчылташ вожылам.
Кузе лияш
ом пале, — полышым йодшыла, Кадеча аважым ончале.
— Язум сераш тый пошкудышкына, Раямыт деке, кае. Нунын пӧртышт кок пӧлеман.

Кӧргӧ пӧлемешышт верлане да сере, — ава ӱдыржылан каҥашым пуа. — Сай язум
сере,
ачат ден когынян дечат саламым сераш ит мондо.
Кадеча тыгак ыштыш. Эрлашыжым Сакетъямал деч паша гыч ончычрак колташ йодо.
"Кас
марте жап шуко кодын огыл, машинанам шкетак пӧрдыктен сеҥем", — мане да
ӱдырым
мӧҥгыжӧ колтыш председатель вате. Эше тунеммыж годсекак аралалтше сумкаж
гыч яндар тетрадьым муын луктат, Кадеча Раямыт деке лектын кайыш. Тудат
язужым Темырайын лӱм дене тӱҥале, тудын семынак кум кычкыралтыш палым
шындыш:
"Темырай!!!
Язуэтым нальым. Тудо чонем пеш йывыртыктыш. Угыч шочшо гане лийым. А такшым
язуэтым саде ужатен колтымына кече гычак вучаш тӱҥальым. Чонешем тыгай
ӱшаным шинчат да кидемым чот кормыжтымет шочыктышт. Темырай, минь тиньым
талгыдым кӱтымет
годымак эскераш тӱҥалынам ыле. Язуэтым почтым кондыштарыше Шабакай шурно
амбарыште пашам ыштымашкем намийыш. Минь тушто шурным пуалтем. Шабакай
тиньым пеш
мокта, пеш йӧратем, манеш, санденак Темырайын язужым кидышкетак конден
кучыктем,
манеш. Тудын деч тылат кугу-кугу салам!
Темырай, тый йӧратымаш нерген серет. Ала тиньын иктаже уло, манат. Миньын
шӱмыштем тинь деч моло иктат лийын огеш керт. Авам ден ачамат тиньым пеш
моктат. Мылам язум колтыметым палыше-влак икте-кодде тинь нергенет сайым
гына ойлат.
Темырай, тыге куандарыше язум колтыметлан путырак кугу ракмат! Кунам-гынат
мыланна пырля лияшна Юмо пуйырыжо! Эре сайым, пеҥгыде тазалыкым тыланен
кодам.
Авам ден ачам дечат тылат кугу саламым серем. Нуно шке йодыч саламым сераш.
Язуэтым пеш вучем. Чеверын, Темырай, йӧратымем.
Кадеча.

Возымыжым эше ик гана окен лектат, Кадечат Темырайын гай конвертым ыштыш да
тушко пуртен пыштыш. Лапке ончылсо заҥгар яшлыкын изи рожышкыжо волтен
колтыш.
Мӧҥгӧ пӧртылмыж годым ачаже ӱдыржым пӧртӧнчыл мучашеш вашлият, йодо:
— Кушко коштыч?
— Уремышке, — айманалын вашештыш Кадеча.
— Айда ит вожыл, ӱдырем, — ачаже мане да ешарыш: — Ават мылам вигак ойлыш.
Тыгай
сай рвезе деч язум налметлан мыят йывыртенам. Вашешыже эре сере.
Кадеча, мом пелешташат ӧрын, ачажым порын-порын ончале да тошкалтышке
йывыртен
ошкыл кӱзыш.

Коло кудымшо глава
"Первомайск" колхозышто шурным погымаш тӱҥалтыш гычак виян кая. Шумат
Эрбылатовичын ик гана веле огыл "Тений трудоденьдам яраш огына кодо, угинде
марте ток
илен лекташда киндым ситарен пуэна" манын ойлымыжым колхозник-влак ушышкышт
чот
шыҥдареныт. Кажныжат паша кечым кузе-гынат шукемдаш тырша. Ача-авашт почеш
толшо
икшыве-влак кунам сорла дене тӱредыт, кунам кылтам суслашке я копнашке
нумал оптат, а суртвуй-влак тидын годым шке касалыкыштым ончыко колташ
тыршен тӱредыт.
Тӱшкан ышташ лийме моло пашаштат икшыве-влак ача-авашт дене тӧр тыршат,
ешын чумыр кечыдаржым шукемдаш полшат.
Уржа-сорлаште уло калыкын тыге кӱлынак тыршымыже Эрбылатовым пеш куандара.
Но
теве калыклан киндым жапыштыже пуаш лийдыме тудым чот тургыжландара. Пашаже
тыште: колхозник-влаклан пуаш лийшашлык кинде пеш эркын погына. Казнашке
намиен кодымын лучко процентшым веле кечыдарлан шалаташ лиеш. А эллан
шурным шупшыктышо
бригаде ик ганаште улыжат кандашле центнер нарым гына намиен коден кертеш.
Лучко
процентлан ситыше пырчым поген шукташлан казнашке тӱжем центнерым намиен
кодыман, тунам веле шӱдӧ витле центнер пырчым калыклан пуэдаш лиеш. Тӱжем
центнерым
транспортный бригаде латкок ганаште веле намиен коден кертеш. Тидлан коло
ныл
кече кӱлеш.
Калыклан киндым шукырак пуышашлан первыяк тудым эллан шуко шупшыктыман.
Тидым
ышташ улыжат ик йӧн веле: транспортный бригадым кугемдыман, тушто имньым
шукемдыман. Кызыт коло утла шупшыкта гын, нуным кок-кум гана ешарыман.
Эллан киндым шупшыктымашым кӱлынак писештарыме йодышым ончаш Эрбылатов
правлений
заседанийым почыктыш.
— Шурным погымо пашана удан огыл мия. Кок бригадынат идымыштышт, тыгак рӱдӧ
илымыштат киндына шагал огыл погынен. Киндым эллан шуко шупшыкташ
транспортный бригадынан изи улмыжо мешая. Мыланна тушко улам ешарыман. Кузе
тидым ышташ? Тидын
шотышто те мом шонеда? Тыгай туткар гыч кузе утлыман? — йодеш Эрбылатов.
— Имньына-влак ситат, — манеш Сатуков. — Орва ден кычкыме ӱзгар ситыдымылан
кӧра
нуно яра шогат.
— Орвам я налаш, я шкенан деранак ышташ тӱҥалаш кӱлеш, — темла Айтук.
— Орва шерге, кассыштына окса шагал. Лучо шканна ыштыман, но теве оравам
вашке
ышташ ок лий. Таваным ончылгоч ямдылыман. Ялт уке гын, ораважым налаш оксам
муман. Вольыкым шӱшкылын, пазарыш луктын ужалыман, — Пектемыр шонымыжым
почеш.
— Вольыкым пазар гоч ужалаш огыт кӱштӧ, вурсат, — Эрбылатов кумылдымын
кутыралтыш.
— Паледа, сурт еда терген лекташ гын, шагал огыл орвам, терым муаш лиеш.
Теве
шкемын гына теремат кокыт ыле, оравамат кокыт ыле, кычкыме ӱзгаремат шуко
ыле.
Колхозышко пурымем годым чылажымат икте гыч гына конный дворышко намиен
кодыман
ыле. Тыгак ыштышым. Тӱрлӧ вере ынже почаҥ, шот дене аралалтше, ала кунам-
гынат
шканемак кӱлеш лиеш, ала адак шке озанлык дене илаш тӱҥалына манын, сайын
гына
поген пыштышым. Можым изишак рончальым — саклаш йӧнан лийже манын — да
вӱта,
монча, амбар, пӧрт леведышла йымаке поген оптышым. Кият кызытат туштак.
Пуыза
киндым — оравамат, ӱзгарымат пуэм. Моло-влакат, мыйын шонымаштем, тыгак
ыштеныт.
Кызытат поген пыштымаште кият, шӱйыт, локтылалтыт, шелышталтыт, —
агротехник
Пайрам чылалан у шонымашым ойлен пуыш.
— Кертына ме тидым киндылан налын, — Эрбылатовын шинчаже волгалте. — Мо
лийын —
лийын. Тыге ыштымыштлан ме иктымат она титакле.
— Мыят Пайрам чӱчӱн ойжо дене келшем, — Айтукат ылыже. — Но бригадым
чумырыман,
тудо орвам, терым талук мучко ыштыже, олмыктыжо. Мыняр имне, тунар орва,
тер,
ӱзгар ситышын лийышт.
Правлений член-влак тыгак пунчальыч: казнашке киндым писынрак шупшыкташ ула-
влакым шукемдыман, тидлан верчын калык дечын орвам, кычкыме ӱзгарым кинде
дене налаш, орвам, терым, ӱзгарым ыштыше бригадым чумыраш.
Эрлашыжымак Айтук, тиде пунчалым калык деке шукташ манын, шке бригадыжым
коштын
савырнаш лекте. Тиде пашам тудо Тӧлдын кӱшыл мучаш уремже гыч тӱҥале. Лач
тушто
Тойкечын суртшо верланен. Айтук кудывечышке пурыш, туштак сомыл дене
шогылтшо
озаватылан умылтара:
— Теҥгече правленийыште калыкын тымарте мӧҥгыштыжӧ аралалтше орважым, имне
ӱзгаржым кинде дене налаш пунчалым лукна. Ик оравалан лу пуд шурным пуат,
омыталан — кум пудым, ӧрмычаклан — иктым. Тойкеч, ужалыза мо утыжым. Киен-
киен, садак
йӧрдымашке лектеш. А тыге киндан лийыда, киндым оксашкат савыраш лиеш.
— Ял калык ужала гын, меат ужалена. Молан нуно мыланна кӱлыт? Колхозышко
пуртымышт годым Пекыл уто орваже, терже-влакым, имне ӱзгаржымат пеш
шылтыле. Кызытат
клат, монча, вӱта леведышла йымалне орава, омыта, ӧрынчак кийылтыт. Теве
Ваня
чылажымат ик верышке луктын опта. Колат, эргым, мый тылат могай пашам
ыштыктынем?
— Колам, авай. Мый нунын кушто кийымыштым палем. Вича коклаште рончымо орва
кия,
орава-влак монча леведыш йымалне улыт.
— Чыла пого, Ваня. Колхоз тидлан тыланда киндым пуа, — Айтук куаныш. — Ну,
тугеже кутырен келшышна, мый моло-влак деке кайышым, — манят, бригадир
капка деке
савырныш. — Ну, кузе иледа, Тойкеч? — шке почешыже тарваныше ӱдырамаш деч
йодо.
— Ой, Ваням пӧртылмӧ да имне дене ышташ тӱҥалмыж годсек сайынак илена.
Шудым ыштышна, моло годсо семын ик ганат вачӱмбаланем нумалын ыжым кондо.
Тау, Айтук,
тылат пеш кугу тау! Тений шыжым Элыкпаем Йошкар Армий гыч толшаш. Тудым
шкенан
деран кодена. Ала-кузе вашкерак ӱдырым налын пуаш лийже ыле. Ме Эмай деке
кайынена, илашак...
— Токан ойлымет семынак ыштынет улмаш. Эмает гына шке шонымыжым ынже
вашталте, —
Айтук ӱдырамашым туран ончен ойла.
— Огеш вашталте. Шукерте огыл тудо мемнан деке толын кайыш, малтен
колтышым. Тудат мемнам пеш вуча. Меат кайынена. Тылат ӧрыктарыше уверым
ойлыде ом керт. Но
моло нигӧлан ит ойло, шке кӧргыштет гына кучо: Пекыл шылшышке савырнен,
ынде тывекыла толын, кӧ дене ила — тидым ом пале. Ала-кӧмыт деран верланен,
шонем, шолып ила...
— Пекыл... шылше? Кузе палышда? — Айтук ӧрын колтыш.
— Только иктыланат ит ойло. Те ужаленда манын, мыланна ӱчым ынже ыште. А
тылат
ойлем, тый денет ме ынде иза ден шӱжар гай улына да ӱшанем. Ваням Шопкер
кожлашке ӱжӧ, вашлияш манын. А тудо ачажым ужын да, ӧпкелымыж дене нимом
ойласыде,
мӧҥгӧ куржын тольо. Чыла тидым ме эргым дене коктын гына палена да лӱдын
илена:
мыланна иктаж-мом аламам ынже ыште, шонена.
— Пеш чот ӧрыктарышыч мыйым тый, Тойкеч... — Айтук ик жап шоналтышат,
мутшым умбакыже шуйыш: — Удажымак ышташ ок тӱҥал чай, вет шке икшывыже-влак
улыт.
— Кузе лияшат ом пале, сандене шукертсек тый денет кутырынем ыле.
— Мый тидлан уже вашештышым: ида лӱд, ида ойгыро, шке икшывыже улытыс.
Иктаж-мом
тугайым ышта гын, мылам шижтаре. Тӱргочак колта гын, милицийышке
увертарена. Нуно кучен кертыт. Тыгеже шканже веле уда лиеш.
Аваж ден Айтукын кутырымышт жапыште Ваня кудывечыштышт пургеде, эше капкашт
деч
торлен шудымо бригадирлан мане:
— Ныл оравам, пӱгым, омытам да пеле рончымо талам муым, шонымаштем, тичмаш
оравамак поген кертам.
— Пеш йӧра, Ваня, пеш йӧра. Чумыртыш, ала тыге шкенан бригадыштынак иктаж
лу орвам погена, — ойлен, Айтук умбакыла ошкедыш.
Ваня кастене йолташ рвезыже-влакын полшымо дене орвам поген шуктыш.
Тораштак
огыл улшо имне вӱташке кайыш, Эсан кугыза деч тегытым кондыш. Вара орван
кок
шӱдыржымат ӱйлышат, тудым кудывече мучко шупшын кондыштыч.
— Авай, — Ваня куанен пелештыш, — эрла эррак кынелте, да мый шке имнем
налын
кондемат, тудым теве тиде оравашке кычкен, правлений пӧрт деке кудалам.
Ваня эрлашыжым ойлымыж семынак ыштыш. Ачажын ораважым правлений ончыко
кычкен
намийышат, тушан имньыжым туарыш, чыла ӱзгарым талашке оптыш да
правленийышке
пурыш. Тушто счетовод Пектемырлан заданийым шуктышо салтакла тототла:
— Пектемыр павай, теҥгече бригадирна, Айтук чӱчӱ, те орвам, имне ӱзгарым
колхозлан налыда, манын ойлыш. Шкенан дене чыла тидым кычал ончаш кӱштыш.
Мый, тудын
кӱштымыжым шуктен, теве орвам погышым, ӱзгарым кычал погыстарышым да
тыланда
кондышым. Оравалан лу пуд киндым пуэда, мане Айтук чӱчӱ. Молыжланат киндым
пуат
манын ойлыш. Те мылам мом каласеда? Орва ден ӱзгарым налыда? Киндылан
кагазым
серен пуэда?
— Мо? Тый чыла тидым тышке кондышыч? Айда лектына тӱжваке, мом кондыметым
ончыкто, — манят, счетовод правлений пӧртышкӧ погынышо еҥ-влакым почешыже
ӱжын лукто.
Чыланат Ванян кондымыжым ончаш пижыч.
— Чылажат уло, эсогыл сапкерем ден шлеямат конден. Имньым кондо да орваш
кычке
веле. Да, теве мом ыштен кертын Пекылын Моско эргыже! — ойла Шарай лӱман
марий.
— Ну, Пектемыр, рвезылан киндым налашыже кагазетым серен пу. Тидым ужын,
мыят
мӧҥгышкем каем да тендан ончыко тыгак шкемын орвам конден шындем. Ала
тендан
пунчалда шояк мут гына, ала калыкым гына ондалынеда. Колхозыштыда тынар
шуко ондалалтмеке, мый тендан пунчалдалан ӱшаным йомдаренам.
— Мом тугайым ойлет тый, Шарай? Айда почешем ошкыл, заседанийнан пунчалжым
ончыктем. От ӱшане гын, теве Шумат Эрбылатович дечак йод, — Пектемыр
правленийышкыла толшо председательым ончыктен ойла.
— Эй, Пектемыр, Пектемыр, колхоз шке киндыжлан ик ганат оза лийын огыл,
районым
вуйлатыше-влак оза улыт, а Эрбылатовна пеш шке оза лийнеже да, садак огеш
керт,
тудо садак район тӧра-влакын шинчашкышт онча.
— Ну, Шарай, тыгай койышет дене мыйым шыдештаретат. Ваня, айда почешем
ошкыл,
ораватланат, молыжланат киндым налаш кагазым серен пуэм, теве Шумат
Эрбылатович
тамгажым пышта.
— Мо путырак шокшештын кутыреда? Мом пӧлен огыда керт? Кугу йӱк дене
кутырымыда
чуч мемнан пӧрт дек ок шокто, — тӱшка дене погынен шогалше еҥ-влак деке
лишемат,
Эрбылатов йодо.
— Теве Шарай оравалан да имне ӱзгарлан киндым пуаш лиймыланна огеш ӱшане да
туманла. А теве Моско Ваня чылажымат конден. Пӧръеҥ-влак тергышт. Чылажат
уло,
кычкашат лиеш, маныт нуно, — умылтара Пектемыр.
— Тиде тый, Ваня, орвам конденат? О-о, пеш сай. Кызытак тылат киндым
налашет кагазым кучыктена. Тый имнетым кычке да клат деке кудал колто. Чыла
тидлан налме
киндетым орвашкет опто, мӧҥгет намиен кодо. Тек Шарай гай ӱшанадыме еҥ-влак
шке
шинчашт дене ужышт, мемнан пунчалналан ӱшанышт. Ме нигунамат шоякым огына
ойло,
мемнан пунчалнат, пашанат чын.
Тиде жапыште Пектемыр Ванялын пуышаш кагазеш Эрбылатовлан кидым пыштыктыш,
чылалан шоктыжо манын, йӱкшым кугемдыш.
— Ваня, имнетым тиде орвашетак кычке. Тиде кагаз дене латвич пуд киндым
налат.
Киндетым мӧҥгет намиен кодымек, тышке тол. Орватым тышан туарен кодет. Тек
чылан
ужышт да ӱшанышт: тидлан чылаже латвич пуд киндым пуымо, ме шоя пунчалым
она
лук.
Ванян клат деке кудал колтымекше, правлений деке погынышо пӧръеҥ-влак йышт-
йошт
веле койыч; очыни, нунынат мӧҥгыштышт орваштат, имньым кычкыме ӱзгарыштат
уло.
— Ну, Пектемыр тос, пален лий: эрлалан транспортный бригадына чотак
кугемеш, —
Шумат Эрбылатович, правлений деч торлышо пӧръеҥ-влакым ончалын, воштыл
кутыралтыш.

Коло шымше глава

Пайрамын ойжым шотыш налын, "Первомайск" колхоз правлений калык деч имне
кычкыме
ӱзгарым, орвам, терым киндылан налаш пунчалым луктын. Тӧлдӧ-влак тиде ойым
сайлан шотленыт да чылажымат ожнысышт гаяк тӧрлен, чумырен, правлений пӧрт
воктеке
конденыт. Колхозлан тыге налме имне ӱзгарым мастар еҥ-влак кӱлынак
олмыктеныт да
транспортный бригадылан пуэныт.
Тидлан кӧра "Первомайск" колхоз гыч киндым казнашке писын шупшыкташ
тӱҥальыч.
Район вуйлатыше-влак тидым пеш вашке ужын шуктеныт да тений лач тиде колхоз
гыч
элеваторышко Йошкар обоз эн ончыч каен кертеш манын шонаш тӱҥалыныт.
Садлан верчынак ик кечын партий райкомын ял озанлык пӧлкажым вуйлатыше
Салмияров
Тӧлдышкӧ тольо да Эрбылатов ден Пекининым правленийышке ӱжыктен кондышат,
мутым
лукто:
— Шумат Эрбылатович, Евгений Анатольевич, когыляндат Василий Тимирьянович
деч
кугу салам! Тудо таче-эрла те элеваторышко Йошкар обозым ужатен кертыда,
манын
ойла. Тидым организоватлаш, тидын шотышто тыланда полшаш мыйым поктен
колтыш.
— Да, ме вашке поставке планым темена, но мый Йошкар обоз нерген шонымаш
уке.
Тудо мылам ок кӱл, — руале председатель.
— Кузе туге ок кӱл? Молан? Тыге ойлымыдам мо дене умылтареда? — ӧрын
Салмияров.
— Тынар шуко вийым пыштен ончен куштымо киндынам государствылан сокыр-кумыр
оксажлан шкенан имньына дене шупшыктен пуымек, могай куан лийын кертеш?
— Шумат Эрбылатович, — парторгат ӧрмалген, — Йошкар обоз ий еда эртаралтеш,
тудо
шукертак традицийыш пурен. Тений ме киндым ужалыме планым районышто эн
ончыч теменна. Кузе тыгай пайремым эртараш огыл?
— Евгений Анатольевич пеш чын ойла. Шумат Эрбылатович, молан те тореш
улыда? —
Салмияров утыр веле ылыжеш.
— Умылыдымо-влаклан пайрам, а умылышыжлан — колхозым игылтмаш! Шаҥгак
каласышым:
тынар шулдо ак дене киндынам шупшыктымым толымашлан шотлем. А те тудым
Йошкар
обоз дене мучашлыктынеда. Уке, уке, нимогай йошкар флаг, нимогай лозунг
огыт
лий. Так планым темаш пытартыш киндым наҥгайыше ула-влак гына лийыт, —
Эрбылатов
шке шонымыж деч ок кораҥ.
— Уке, Шумат Эрбылатович, те кугун йоҥылыш лийыда. Василий Тимирьяновичат
тендам
тидлан вурсаш тӱҥалеш. Тендан каласымым тудлан ойлыде ом керт. Тудо мом-
гынат
ышта, тидым яраш ок кодо, — Салмияров председательым райкомын ответственный
секретарьже дене лӱдыктем шоныш.
— Шумат, айда шке семын она ыштыл. Молан тумам тарваташ? — парторг
сӧрваленак
йодо.
— Салмияров, мыйын шонымем нерген районнан эн кугу тӧражлан каласкален пуаш
—
тендан пашада. Колхоз киндым государствын кузе налмыж нерген шонымем
председательлан шогалтымышт деч вара первый вашлиймына годымак тудлан
ойленам.
— Кузе вара вашештыш?
— Тореш ыш лий, но нимомат каласен ыш керт. Кинде шотышто государстве ден
колхоз
коклаште кыл могай улмым сайын паледа гын, те шкежат мыйын ойлымем семынак
шонаш
тӱҥалыда ыле, — мане Эрбылатов.
— Ну, тугеже мый пӧртылам, — манят, Салмияров чеверласаш тӱҥале.
Пекинин нелын шӱлалтен колта, ӱчашымаш тулым йӧртынеже ыле. А Эрбылатов
райком
пӧлкам вуйлатыше нерген шке семынжак шона: "Эх, Салмияров, Салмияров...
Тыгай
верыште пашам ыштет, а тидым от пале. Тушто тый гает-влак ыштат гын,
колхозлан
вияш корно шуко жап ок почылт... Да-а, ял калыклан неле илышым эше ятыр
ужаш
перна..."
Тиде кечынак Орспаев Тӧлдышкӧ машина дене тольо да, Эрбылатов ден Пекининым
пеленже налын, Викончымаш корно дене кудале.
— Ой, Шумат Эрбылатович, мыйым тый йӧршын ӧрыктарышыч! Государствына колхоз-
влакым тола манмет дене ӱчашен ом керт. Но вет Йошкар обозшо — колхозникда-
влаклан
паша пайремыс! Нунын тыршымыштлан кӧра озанлыкда шочмо элна ончылно кинде
порысшым темен. Еҥда-влакым тыгай сеҥымаш ок куандаре, шонет мо, Шумат
Эрбылатович?
Ну, чонетым почын каласе! Тый вет садак шкежат куанет! Кузе от куане? Теве
эрла
гыч элеваторышко ик воз киндымат ода наҥгае, кодшо киндыда чыла шкендан. Те
тудым калыкланда мыняр шонеда, тунаре пуэн кертыда. Моло кӱлешлан мочол
опташ лиеш
— шотлаш тӱҥалыда. Ну, каласе, Шумат, кузе чыла тидлан йӱштӧ чонан лийын
кертат?
Тый огыл, мыят куанем! Палет, Шумат Эрбылатович, мый мо нерген шонем: эх,
тугай
жап толын шужо ыле, кунам чыла ончен куштымо киндыжлан лач калык шке гына
оза
лиеш. Мый тидлан ӱшанем, Толеш тугай жап, тугай порядкым ыштат. Но эше
тудын
марте илен шуын огынал. Киндын акшымат нӧлталыт, планымат пуымым чарнат.
Колхоз-влак шке киндыштым ужалымаште тӱрлӧ нелылыкым вашлияш тӱҥалыт. Кӧн
кинде качествыже сайрак, тудыным налаш тӱҥалыт...
— Ой-ой-йой, Василий Тимирьянович, тидыжым тӱргочак колтышда... Тыгай марте
илен
шуаш — ала-ала веле. А такшым чонем почын ойлем: кинде планым темымылан мый
куаненам. А эн чотшо теве молан куаненам: шкенан колхозникна-влаклан ий
тӱҥалтыштак
пуымо мутемым шуктен кертынам! Мый нунылан ток илен лекташышт ситышашлык
киндым
пуэм. Тидым ышташ мылам иктат мешаен ок керт. Уставыштак тыге серыме.
Йошкар
обозлан калык йывырта, но тудо тыршен ончен куштымо киндыжым сокыр-кумырлан
казнашке шупшыктен пуымыжым палыдеак куана. Вет тидым чыланжак огыт пале.
Мый шкежат, председательлан сайлалтмекем, тидым умылышым. Ик йолташын ойжо
почеш ме калык деч орвам, кычкыме ӱзгарым киндылан налаш лийна. Тыге кӱчык
жапыште транспортный бригадынам кум гана кугемдышна. Тидлан кӧра киндым
казнашке шупшыктымына
чотак писеште, лучко процентышке погынышо киндынат шукеме. Тыге ме тений
еҥна-влаклан киндым шукырак пуаш йӧным ыштен кертна. Тидын дене мый тыланда
теве мом
ушештарынем: социализмым энтузиазм кӱшеш гына чоҥыман огыл, тудын полшымыжо
да
материально кумылаҥдыме негызеш чоҥыман. Кӧ тыге ойлен? Мыйын шонымаштем,
те тудым паледа.
— Да, да, Шумат Эрбылатович, тыгай йодышла дене тый денет ом ӱчаше. Первый
гана
вашлиймына годымак тыгайыште тыйын виян улметым шижынам ыле.
— Кунам тыйым тендан гай кугу еҥ мокта, чонлан айват, кумыл нӧлтеш. Но,
Василий
Тимирьянович, кызыт те мыйым утыжымак моктеда. Тидым ида ыште.
— Ну, тугеже теве могай йодышемлан вашмутым пу: калык орвам да кычкыме
ӱзгарым
шке суртыштыжо кызытат арала мо?
— Моло колхозышто кузе — каласен ом керт. А Тӧлдыштӧ араленыт.
— Да-а, шоныдымо, вучыдымо паша... Тугеже колхозышко пурымышт годым ялласе
кресаньык-влак седе поянлыкын пелыжым веле колхозлан пуэныт улмаш...
— Кресаньык моло семын ыштен ок керт, — воштылале Эрбылатов.
— Такшым киндылан налмыда дене чын ыштеда. Вуйда ышта, Шумат Эрбылатович.
Но
Йошкар обозланат тореш ит лий, — Орспаев Шуматым тупшо гыч пералтыш. — Мый
уже
тидын нерген изишак ойлышым. Колхоз-влак эше шкеныштын первый ошкылыштым
гына
ыштат. Элым вуйлатымашке эркын у еҥ-влак толыт. Ял озанлыкыште улшо
ситыдымашым
ужын шуктат, тудым кораҥдаш тӱҥалыт. Чыталте, Шумат Эрбылатович, илышым
тӱргоч
ит вашкыкте. Кинде акымат нӧлталыт, моло вашталтышат лиеда. Йошкар обозым
мемнан йӱлашке кӱлынак шоналтыде шыҥдареныт. Тудым эртарыме радамым ме
кенета вашталтен огына керт. Тиде мероприятий дене районланна ме ни удам,
ни сайым она ыште. Эртарет — тӧлдӧ-влак куанат, шкеныштым сеҥышылан шотлат,
от эртаре — нунын
кумылыштым волтет. Тидлан верчын тый нергенат удам шонышо-влак лектыт.
Айда, Шумат Эрбылатович, сай велышке пӱтыралына. Кеч-мо гынат, "Первомайск"
колхоз тений
Калтаса районышто кинде планым эн ончыч темен. Тугеже тек первомаец-влак
элеваторышко районна гыч эн ончыч Йошкар-обоз дене миен шуышт.
— Тендан семын шонымо годым, Василий Тимирьянович, ойда дене келшыман, —
мане
Эрбылатов. — Тугеже мутдам колыштам, Йошкар обозым ыштена, — манят
Эрбылатов
райкомын ответственный секретарьжылан кидшым шуялтыш.
— Мый тыгак шонышым, икте-весынам садак умылена, маньым да тендан деке
лектын
кудальым, — пелештышат, Орспаев шофержылан машинам ял велышке савыраш
шӱдыш.
Кок кечыште Йошкар обозлан кӱлшӧ лозунг, тисте-влак ямде лийыч. Пекинин
музеканчымат кычал муын. Тӧлдӧ ялын рӱдӧ клатше деч корным налше ула-влакын
ончыл имньыштышт яллан эн тале музеканче Вастий чӱчий тальян гармоньжым
лыкын-лукын тодыштын шокталтен колтыш гын, ончаш лекше-влакын чонышт
вургыжалтыш.
Тидым ужшо-колшо кажне еҥын кумылжо кавашке шумеш нӧлталалтеш, а южо еҥже,
шке
колхозшо дене кугешнен, шинчавӱдшымат кучен ок керт, куанен шортеш. Да,
тиде кече марте илен шушаш верч нуно, уло вийым пыштен, пашам ыштеныт,
ӱдымаштат,
тӱредмаштат тыршеныт, кылтамат кыреныт, пырчымат пуалтеныт. Йывыртен
шыргыжше,
шинчавӱдым йоктарен куаныше калыкшым ужын, Шумат Эрбылатович Йошкар обозым,
шочмо эл ончылно кинде порысым шуктымо пайремым, аклыдымыжлан шкенжым чонжо
дене
вурсалтыш.
Тиде кечын тудо Тӧлдӧ калыклан пӧлекым ямдылен — ик трудоденьлан килоат
пеле дене шыдаҥым пуаш ведомостеш кидшым пыштыш да тудым колхозын кинде
амбаржым вуйлатыше Анналан намиен кучыктыш. Бригадир, моло-влак гочат шке
кечыдарыштлан шыдаҥым пуэдыме нерген пален налше калык колхозын клатше деке
йывыртен толаш тӱҥале.
Пытыдыме шуко пашажлан кӧра Эрбылатов калыклан киндым пуэдымаште ик ганат
лийын
огыл, эсогыл шканышт вочшо киндымат эреак Сакетъямалже гына наледен, шурным

мӧҥгыжӧ намиен кодаш тудо имнян пашам ыштыше-влак деч йодеден, нунышт
председатель ватылан эре кумылын полшеныт. А таче, колхозын кинде планым
темымыж лӱмеш
шурным пуымо кечын, Эрбылатов кинде амбарла деке лӱмын тольо. Калык
погынымым
вучалтышат, тудо черетыште шогышо-влак деке чакеме да мутым лукто:
— Пагалыме тӧлдӧ-влак, киндым пуэдымына тидын дене гына ок пыте. Марий-влак
шемшыдаҥ мелнам, шӱльӧ эҥерчым, пурса немырым кочкаш йӧратат. Лишыл жапыште
ме тыланда шемшыдаҥымат, шӱльымат, пурсамат пуаш шонена. Илыш гына эмен
лийже, а шкенан районнам ушан-шотан, поро шӱм-чонан Орспаевам вуйлатыже.
Шкежат шке колхозна
верчын кӱлынак тыршаш тӱҥалына гын, мемнан "Первомайскна" эшеат ончыко кая.
Теве
тений яра кийыше мландынам курална, тушан тиде кечылаште уржам ӱдаш лекна.
Тиде
мыланна ешартыш киндым ончен кушташ йӧным пуа. Тудым чылажымат тыланда
кечыдарланда пуэна, — манят, Эрбылатов Анна велке савырныш: — Шӱжар, айда
пашатым
тӱҥал. Изишак тылат мешайкалышым. Тидымат каласынем: киндым пуаш тӱҥалмынам
так
колыда, вашкерак налын пытараш тыршыза. Теве мый мом колынам: кинде планым
темымеке, идымлам, амбарлам тергаш чӱчкыдын толыт. Тый, Анна шӱжар, ӧрдыж
еҥлан клатетым нигунам ит поч. Тыгайым эре мый декем колто. Идымысе
шурныдам амбарлашке
пуртен пытарыза. Клатыштыда вер эше уло? — йодат, Эрбылатов идым велыш
ончале. —
Да, виш верыште киндына шагал огыл кия..
Тиддеч вара, амбарлам ончыштын, ик жап коштат, Эрбылатов правленийышке
пӧртыльӧ.
— Пектемыр Петрович, кызыт мый амбарла деч толам. Тушто шагал огыл шурнына
виш
верыште кия. Лишыл кечылаште киндына кушко кӱлмым шотлен лукташ тырше:
урлыклан,
вольыклан пукшаш, тыгак колхозник-влаклан авансым пуаш. Казнашке тетла
нимыняр
она пу.
— Ой, Шумат Эрбылатович, районлан обком гыч заданийым пуат гын, мемнан
дечат йодыт. Садак чыштыраш тӱҥалыт. Кажне ийын тыге.
— А ме киндынам шылтена, — Эрбылатов пеҥгыдын каласыш.
— Кушко шылтет? — счетовод йодо.
— Еҥ-влакын клатышкышт оптена, — Шумат Эрбылатович правленийысе еҥ-влак
велке
вуйжым пӧрдыктыл ончышто.
— Пинерешке-влак пален налыт да садак намиен шуктат, — Пектемыр кумылдымын
кала-сыш.
— Кеч тидыжым ынышт ыште ыле, — председатель шыдын пелештыш. — Пектемыр
чӱчӱ,
тений черле, тулык-влаклан полыш семын утларак пуэна. Тылзылан пел пуд —
тиде
полыш мо, путырак шагал. Ик мут дене, улшо киндыланна пеҥгыде учетым
ыштыман,
тудым пеш саклен кучылтман. Теве ынде мыняр годсек сӧснам шукырак ашнаш
кӱлеш
манын ойлена. Фураж фондлан моло ийысе деч шуко кодыман. Шыллан казна оксам
шуко
тӱла. А оксам мыланна погаш тыршыман. Шушаш ийыште кугу стройкылан пижына.
Тидын годым правленийышке туныктышо Шараева толын пурыш.
— О-о, мемнан деке Елена Ивановна толын? Айста тӧрышкӧ эртыза, — Эрбылатов
тудым
шыргыжал онча. — Сомылда уло гын, ойлыза веле.
— Мый садна шотышто мутланынем. Вашке олмапум шындыме жап шуэш, ме лакымат
кӱнчен ямдыленна. Икманаш, олмапум налын кондымо нерген умылкалаш тольым.
Школлан, тыланда да калыкланат кондыман. Кажне суртлан кум-ныл олмапужо
кӱлеш чай.
Школлан иктаж кумло-нылле вондым кондена, а колхозлан мынярым кондышашым те
шке
каласеда, — Шараева кутыра.
— Колхозлан мыняр лакым кӱнченда? — йодеш Эрбылатов.
— Кызыт шӱдӧ лакым. Кӱлеш гын, эше кӱнчена.
— Да, тидым ышташ лиеш. Вот кушто ужалат олмапум? — Пектемыр йодеш.
— Эн лишылже Пӱрӧ. Тушто питомник уло. Только имне дене кайыме деч ончыч
рашын
пален налман: ужалат мо? Акышт могай? Мый шонымаштем, кӧм-гынат тушко
колтыман.
Чыла шотыштат тек кутырен толжо.
— Ну мо, тидым ыштена. Завхознам колтен кертына. Тек коштын толеш. Йӧра,
Елена
Ивановна, ме тидым шкенан ӱмбаке налына, — ойла Шумат Эрбылатович.
— Пече нергенат шоныман. Сад-пакчалан палемдыме верым тенияк печен налман,
— туныктышо шке шонымыжым умбакыже шуя.
— Йӧра, Елена Ивановна, тиде пашам она шуйкале, таче-эрла кӧлан-гынат
ӱшанен пуэна да печаш тӱҥалыктена, — Шумат Эрбылатович туныктышын ойжым
чонышкыжак шуктен
вашлият, самырык ӱдырым пагален ончале да тудын нерген порын шоналтыш:
"Теве тый
могай улат, шочмо кундемет деч ятыр тораш олма садым шындынет, тыгак
колхозник-влакымат тиде пашалан туныкташ тыршет. Да, илен-толын, тыйын
тӱҥалмет почеш ончен-куштымо садым ончыкыжым ял калык "Ленан садше" манын
лӱмден кертеш. Кӧ пала
тыйын ончыклык илышетым? Ала Тӧлдешак пелашым верештат да ӱмырет мемнан
ялешак
эрта, ала икмыняр ий гыч пелке кает, а олма садет тыйым шарныкташ
тӱҥалеш..."
Туныктышын чыла дене чеверласен лектын кайымекше, Пектемырат тыгайрак мутым
лукто:
— Мемнан туныктышо ӱдырна шке тӱҥалме пашажым сайын мучашлышаш верч кӱлынак
тырша. Тыгак пижын гын, Тӧлдыштына чапле садым ончен кушта. Уло ял тудым
порын шарнаш тӱҥалеш. Очыни, садшыланат тудын лӱмжым пуат — "Ленан садше",
"Еленан садше"
манаш тӱҥалыт.

Коло кандашымше глава
Коҥгам оптен пытарен пӧртылят, Пекыл Федор дене веселан саламлалте, но
суртоза
коҥгазылан моло годсыж семын веселан ыш вашеште, кукшын гына пелештышат,
умбакыже мутым ыш шуйо. Тидым тогдайышат, Пекылын кумылжо вигак волыш. "Мо
тиде, оза
моло годсыж гай огыл? Але вара теҥгече Таня деке пижедылаш тӧчымем пала? А
лӱдыктылмем нергенат каласеныт гын? Тидыже тӱргочак лиеш. Очыни, тудо чыла
пала... Молылан гын тудо тынарак ок сыре ыле, ужамат, чыла-чыла ойлен
шуктеныт. А
мый Танялан шкаланже гына огыл, тыгак тудын марийжыланат кугу удам ыштем
манын
ойлышым, пушташак сӧрышымыс... Тӱргочак колтенам, сай огыл... Чынжым гын
лӱдыктен ойлыштмем годым тидым ыштемак манын ыжым шоно, Танян умшажым гына
петыраш
тыршышым. Танялан ойлымем Федор марте ынем шуктыкто. А Таня шуктен.
Конешне, тудо шкежак ойлен огыл. Теҥгече кас велеш Наташа, Максимын акаже,
коҥгам оптымашкына тольо. Тудо эше шешкыж олмеш мылам кермычымат пуэдыш.
Варажым Таня Наташам
мӧҥгыжӧ ужатен кайыш. Шуко жап кошто. Лач тунам, моло огыл, Таня марийжын
акажлан мыйын шкеж ӱмбак пижмем нерген каласкален пуэн. А Наташа марийже
мартен шуктен. Федор чыла пален налын да мылам сырен... — Пекыл утыр чотрак
ойгыра. — Эхха-ха, шкежак окмак улам шол, йӧнеш толшо кажне мотор ӱдырамаш
деке пижам, ватем
олмешак ужнем".
— Федор, Максим ден Танялан лукмо коҥгам тыланда оптымем дечат сайрак
лийын. Олтен ончышна гын, дӱр-р веле шокта, пеш чот шупшеш, — суртозам
сайынрак умылаш
манын, Пекыл тудын шинчашкыже ончен кутыралтыш.
— Петр, мый айдемыжак тугай улам: мо чонемым вургыжтара, тудын нерген тура
луктын ойлыде ом чыте. Теҥгече кас велеш Таня дене кузе мутланымет, тудын
ӱмбаке
керылтмет нерген тый мылам чон почын каласкален пу, — манят, Федор Пекылын
шинчашкыже шӱтышаш гай ончале.
Тудо тыгай ончалтышым ыш чыте, ик мутым пелештыде, шинчажым ӱлыкӧ волтен
колтыш.
— Мо? Йылмет йомо? Мутланен кертдыме лийыч? Тугеже Наташан мылам
каласкалымыже
чыла чын, нимом шонен лукто огыл. Южо еҥ шольыжым але изажымат тыге ок
вашлий,
кузе мый тыйым вашлийым... Кеч-мо гынат, мый чыла тидын нерген шкендын
каласкалыметым колнем. Вучем...
— Федор, могай орадым ыштымем теве тыйын шинчаончалтышетым ужмекем веле
умылышым. Шакше койышем нерген ойлаш ӱнарем ок сите. Шоналтен колтышым да
чонемлан
порволышашем гай чучо...
— Тугеже мылам чыным ойленыт... Але вара тый, Петр, нуным вес тӱняшкак
колтен
кертат? — йодо Федор.
— Коклаштына лийшым тый декет ынже шукто манын гына, мый тудым лӱдыктынем
ыле.
Шке ойлыштмем шуктен кертме нерген каласаш вожылам веле, — Пекыл тӱтыра
лоҥгашке
логалшыла кутыра.
— А ынде чылажат мый декем шуын. Теве кызыт ончылнем шогет. Шонымаштем, тый
нунылан пеш чот шыдешталтынат. Ӱчым шуктымет шуэш, сӧрыметым шуктыде ынет
кодо...
Мый чыным ойлем?
— Федор, тыге ит шоно...
— Кузе ом шоно? Тыйым нигӧ чарен ок керт. Тылат иктат оза огыл, мом шонет,
тудым
ыштен кертат... Тиде кӧн мутшо? Ну, чон почын каласе?
— Мыйын, Федор. Но тыйын лишыл еҥет-влак ваштареш мый нигунам удам ышташ ом

тӱҥал. Нигунам, Федор! Таче тый денет пырля изишак подылаш шоненам ыле.
Коҥгам
оптен пытарышымат, лапкышкыда пурышым, ик кленчам нальым. Тыгай деч вара,
воктекем шинчын, чаркам нӧлталметат ок шу чай?
— Уке, ом керт тидым ыштен. Таням игылташ тӧчымет нерген таче эрдене
Наташан ойлымыж деч вара ушем лугалтын, тый денет кузе лияшат, тылат мом
каласашат ӧрынам,
— Федор пӧрт покшелне аҥыргыше гай тошкештеш.
— Ужамат, ӱшаным йомдаренат. Тугеже мылам тендан деч кайыман. Чеверын,
Федор.
Аламам ит шоно. Тыге лектын каем манын шонен омыл ыле. Чонышкем туге
шыҥдарышыч,
тыгайым илышыштем тымарте колынат омыл ыле. Пеш шуко порым ыштышыч манын,
таумат
каласаш вожылам, — манят, Пекыл котомкажым вачышкыже лупшале, Федорым
пытартыш
гана ончале да омсам шӱкале. Капка дек лишеммыж годым вучыдымын Наташам
вашлие.
— Тиде тый?! — Наташа чарга йӱкын йодо. — Тыйын таум ыштымашет тыгай мо? —
Вара
шотшылан лыпланыме гай лие: — Ох, Петр, теҥгечсек тыйын нергенет шонен,
ушем каен. Танялан мом ойлымет деч лӱдын-чытырен коштам. Теве лач шольым
деч толам. Ойлыметым шукташ трук пижат манын лӱдын мийышым.
— Наташа, вует гыч чылажымат луктын кудалте. Мый мом ыштымемат ом пале,
йӧршын
шот гыч лектынам... Федорымат шке дечем йӱкшыктарышым. Тугай айдемым
йомдарышым,
— манят, Пекыл капкам лекте.
"Кае, кае! Тылеч коч мемнан суртышкына толын ит тошкал. Корнет торашке-
торашке
наҥгайыже, мемнан деч кораҥдыже", — манын шоналтышат, Наташа пӧртӧнчыкӧ
кӱзыш.
Шудо каванлаж деке ошкылшыжла, Пекыл ынде кузе лийшаш нерген вуйжым
пудыратыле.
"Шыже лишемеш, ночко, йӱштырак игече тӱҥалеш. Кӧн-гынат суртешыже лакемман.
Ӱшан
Сайранлан гына. Тудын деран верланен ом керт гын, Ульянам декак пӧртылаш
перна
дыр. У-у, кузе тудо тидлан йывырта ыле! Кызытат вучен ноен дыр... Такшым
тудын
деке пӧртылам гын, илыш ӱй да мӱй лиеш ыле. Но Элыкпайым вучен шуктыман,
тудын
дене вашлийын, чон почын ойласыман, шӧртнем нерген могай-гынат ик шонымашке
шуман. Кок эрге да ик ӱдыр гыч улыжат тудлан гына ӱшан кодын. Такий чылт
изиж годсек мыйын ваштарешем лие, аважын туныктымыж почеш кайыш. Ванямат
аважак мый дечем йӱкшыктарыш. Пеш шуко гын, тылзе-тылзат пеле гыч Элыкпай
Тӧлдыштӧ лиеш. Лач
теве тидын годым мылам нерыман огыл, тудым шкем велке савыраш тыршыман. Уке
гын
тудымат йомдараш лиеш..." — каванже деке толын шумеке, Пекыл лыпланыш.
Каванысе рожшым чотак келгемдышат, тудо йӧнештаралт возо. "Да, тиде кечылам
начарын огыл илен эртарышым. Федор чотак полшыш, пашам кычал пуыш. А шкеже
ораде
улам. Тудын деке корным йӧршын петырыктышым. Ынде Сайран деке чакемман.
Мӧҥгышкыжӧ мийыман, йокма дене, шыл я мӱй дене..." — тыге шонен, Пекыл
мален колтыш.
Эрлашыжым эше тӱл-дӱл денак Пекыл, помыжалтын, каван гыч волыш да, вондерла
гыч
мурдажым шӱдырен лукто, коллан шындыш. "Мӱшкырым мо дене гынат темыман.
Ынде
Вӧдырын пуэн колтымо кочкышыжо уке. Эй, ораде, ораде, тудын шешкыж ӱмбаке
керылташ кӱлын вет, таклан огыл логар ден кутан вуйым кочкыт, манын ойлат
улмаш", —
шкенжым шке шудалеш Пекыл.
Каванже ӱмбак кӱзен возын, эше ик омым мален волышат, мурда оза колым
тергыш.
Тиде гана шуко пурен. Пекыл, куанен, тудым мландеш урыш, ӱмбаланже изирак
тулым
ылыжтыш. Тиде гана колым кинде деч посна кочко да Чарарушышкыла ошкыльо.
Тушто
лапкышке пурыш, ведрам нале да мӱйым кычалаш лектын кайыш. Мо ончышт кошто,
ик
вереат клатышке монь пураш лиймым ыш уж. "Тиде ганалан шке оксам дене налаш
перна, а мӱй деч посна мийыман огыл..." манын, ик суртышто озажлан коло
кремга
мӱйым висыктыш. "Кунам-гынат шолыштын пӧртылтем", — шоналтыш.
Тӧлдышкӧ, Сайранмыт деке, йӱдым гына миен пураш лият, Чараруш гыч каяш ыш
вашке.
Икмыняр пӧртышкӧ пурен, киндым я так пуаш, я ужалаш йодо. Ик озавате тичмаш
сукырымак ужалыш. Тӧлдышкӧ пӧртылмыж годым тока ужмо рожыштыжо шинчылте.
Кол кучымо верышкыже миен шуат, мурдажымат вӱдеш вераҥдыш. Шӧртньыжым
шылтыме сер воктене коштшыжла, пӱкшермылаште пӱкшым кычале, ик кӱсеным
темыш. Изиш лиймек, мурдажым тергыш. Тиде ганат кол шагал огыл пурен.
Колжымат пеленже налын, кече шичмеке, эҥер воктечын Сайранын пакча печыж
марте волыш. Тиде жаплан чотак пычкемышалте. Пакча шеҥгечышт кӱзышат,
пӧртӧнчыл омсам тӱкалтыш.
Ик жап гыч пӧртӧнчыл кӧргыштӧ Сайранын йӱкшӧ шоктыш:
— Кӧ тушто?
— Мый, Пекыл, — шыпрак йӱк дене вашештыш Пекыл.
— Мо, пеш вараш кодын тольыч? — йодо пӧрт оза. — Мемнан-влак шукертак малаш
возыныт.
— Айда поч, вара кутырена, — Пекыл ончычсыж семынак пич йӱкын вашештыш.
Кылде-колдо шоктен, омса почылто.
— Омыдам кӱрлын коштам, вуеш ида нал, — поро йӱкым лукто ӱждымӧ уна, пӧрт
озан
кидшым пеҥгыдын кормыжтышат, нумал кондымо ведражым кучыктыш. — Тиде
ешетлан
костенеч.
— Мо? — йодо суртоза.
— Мӱй...
— Кушечын?
— Кушечынжым ит йод...
— Озаже почеш поктен ок тол? — шолыштмо шонен, Сайран лӱдын йодо.
— Тугайым вуйышкетат ит пурто. Мыйын кондымем эре ӱшанле лиеш. Лишычын
кондымо
огыл, мӱндырчын, мӱндырчын, — шканже акым нӧлталнеже да шоям вӱдылеш Пекыл.
— Ну, умбакыже мом каласет? Колыштам тиньым, — суртоза йӱкым кугемдыш.
— Айда нимо деч ит лӱд, таче малтет, — Пекыл йӱкым кугемдыш.
— Тидын шотышто ме тый денет мучаш марте ойласен шуын огынал вет. Ватем
вигак
тореш лие. Тыйым ашнаш тӱҥалме нерген умшамат почаш ок пу. "Кучалтеш гын,
шкат
почешыже тюрьмашке шичнет мо?" — манеш. Шурга веле.
— Сайран, айда она шурго. Ӱшане, ит лӱд: садак ом кучалт. Мӱйым, ӱйым,
шылым эре
кондаш тӱҥалам гын, ватет лыплана. Айда малте. Теве эрла эрдене мӱй дене
чайым
йӱэш да лыплана. А эрла каслан шылым кондем.
— Эй, Пекыл, тыгайым колам да шӱмем вургыжаш тӱҥалеш. Мый шолыштын илен
омыл,
тыгайлан иктат туныктен огыл...
— Мый туныктем, лӱдметым чарнет, — воштылале Пекыл. — Кызытеш кушан малаш
пыштет?
— Айда эрте. Тачеш малет, а вара ойласена... — Сайран лӱдын кутыра.
Эрлашыжым Сайранын ешыже Пекылын кондымо мӱй дене чайым куанен йӱӧ. Катят
мӱйым
йӧратен кочко гынат, шӱмжӧ вургыжеш. Ваня гоч тудо Пекылын шылше лиймыжым
ончычак пален шуктен да ачаж ден аваж верч лӱдеш. Пекылым мемнан деран
кучат гын,
тудын почеш ачанамат тюрьмашке наҥгаен кертыт манын шонымыжым аважлан ойлен
пуыш.
— Тудын шылше улмыжым тый кузе палет? — Сайран вате ӱдыржӧ деч йодо.
— Ваня эргыже ойлыш. Ачаже тудым ик кечын Шопкер кожлашке мияш ӱжын, ачам
гочак
ӱжын. Но Ваня тудын деке лишемын огыл, изишак гына ойласеныт да ялышке
куржын
толын. "Мӧҥгына от пӧртыл, мемнан дене пырля илаш от тӱҥал гын, минь тиньым

ачамлан ом шотло" манын ойлен коден.
— Тыгак ойлен? Ӧрам веле. Аваже, Тойкеч, тыге ойлаш кӱштен дыр... Да, Ваня
теве
могай улеш, ачаж дечат лӱдын огыл, "Ачамлан ом шотло" манын каласен
кертын...
— Эй, авай, кучалтеш гын, Ваня нергенат калык мом-гынат ойлаш тӱҥалеш,
"Шылшын
эргыже" маныт... Кунам-гынат ял калык садак Пекыл нерген чыным пален
налеш...
— Ой, ӱдырем, тыге ойлаш тый эше изи улат. Йылметым кучо. Ваняланат нимом
ит ойло, ачажын мемнан деке коштмыж нерген тудо нимом ынже пале. Теве таче
эше малаш
толеш, манеш ачат. Пекыл мемнан дене илаш тӱҥалеш.
— Ой, авай, молан тый тореш отыл? Молан ачам дене келшет? — Катя аважлан
утыр
лӱдын ойла.
— Чытыза, шкендам кучаш тунемза! Таклан ок иле вет, тӱрлӧ кӱлешым кондаш
ойла,
манеш ачат. Теве таче чылан мӱйым кочда. Кастене шылым кондем манын.
Кечывалым
огыл, йӱдым гына кошташ тӱҥалеш. Коклан мончаш пураш толеш. Телылан иктаж-
кушко
кая, кеҥежым гына мемнан дене лиеш. Тудын мемнан суртышто улмыжлан тунемза,
йолташда-влакым ида кондышт. Теве ачат чыладам поген ойлаш шона.
Сайран уло ешыжым Пекыл деке туныктен шуктыш. Тудлан пӧртйымалан малаш
верым
йӧнештарышт. Шӧлдыраваланат, вӱтамбаланат. Шолып кошташыже пӧртйымалан изи
омсам
ыштышт. Вӱта гыч пӧртӧнчыл марте йыгыре кок печым печышт. Тушеч ошкылмо
годым
тыйым нигӧ ок уж.
Поснак тӱҥалтыште Пекыл пеш тыршыш, тидлан кӧрак Сайран ешын шыл йӧршынат
ыш эксе. Шорыкет, лудет, чывет эреак толын шогышт. Ик жап Татаркино руш
ялын кролик
фермыж гыч вич-куд кролик дене конда ыле. Тыге Пекыллан кӧра Сайранын ешыже
тамлым кочкын илаш тунем шуо. Но теве Пекыллан мӱйым кондаш куштылго огыл.
Мӱкшотарлаште, тыгак мӱкшан суртоза-влакат пийым ашнат. Санденак Пекыл эше
кок гана
саде руш дечак шке оксаж дене мӱйым налын кондедыш. Тудо пала: шере сийлан
Сайранын икшывыже-влак, ватыжат пеш куанат.
Тыге Пекыл шонымашкыже шуо — Сайран суртышто ракатланен кана.
Кече почеш кече эрта, Элыкпайжын мӧҥгӧ пӧртылмӧ жапат лишемеш да лишемеш.
Тидым
шотыш налынак, Пекыл шукыракшым тудын толын кертме корно велыште лияш
тырша. А
тидыже лач саде каванлаж деч тора огыл. Санденак Пекыл южгунам ожнысыж
семынак
каванешыжат йӱдым эртара. Ик-кок гана кӱртньыгорно станцийышкат миен кошто.
Эрвечын толшо поездлам вашлиедыш, вагонла гыч волышо йошкарармеец-влакым
ончышто,
но нунын коклаште эргыже ыш лий.
А Элыкпай шочмо Тӧлдышкыжӧ йӧршынат вашкен огыл. Пашаже тыге лийын: тудо
шке
районжо гычак улшо рвезе дене пырля служен. Рвезе Ӱлыл Качмаш ял гыч лийын.
Эслай лӱман саде эргашет Элыкпайлан шке ялже гыч ик ӱдырын адресшым пуэн.
Элыкпай
тудлан язум серен колтен. Ӱдыр рвезым шуко вучыктен огыл, Тӧлдӧ ял рвезылан
вашмутым колтен. Ӱдыр утыжым нимом серен огыл. Шым классым тунем
пытарымеке, колхозын шорыкшым ончымыж нерген увертарен. Рвезе деч
фотокарточкым колташ йодын.
Вашке нуно коктынат икте-весыштын картычкыштым вучен шуктеныт. Элыкпайлан
ӱдырын
тӱсшӧ вигак келшен да тылеч вара тудлан утларак ныжылге серышым колтылаш
тӱҥалын. Пытартышлан нуно коктынат "йӧратымаш" мутым кучылташ тӱҥалыныт. А
ӱдырын ик
язужо Элыкпайын шӱм-чонжым тул гаяк ырыктен, тудо эше ик ганат уждымо Ӱлыл
Качмаш Валям, тиде возымыжым лудмеке, уш кайымешкыже йӧраташ тӱҥалын. Валя
серен:
"Элыкпай, а мыйын "Элыкпаем" манын серымем шуэш. Мо тугай "Элыкпай"? Тыге
гына
каласыме тылат мом шижтара? Эн тӱҥ шонымемым садак тый декет намиен ок
шукто. А
теве "Элыкпаем" манам гын, тый вигак тыге шоналтет: "О-о, тиде ӱдыр мыйым
шкенжынлан шотла". А чынжым гын, тый мыйын улат, чоныштем, ушыштем илет, эн
шерге,
йӧратыме айдемем улат! Тый мыйын лӱмешем ош тӱняшке толынат. Мый тылат
ӱшанем,
Элыкпаем! Тыге чон почын серымемлан тый мыйым ит воштыл. А мый тый дечет
пырчат
ом вожыл! Молан ом вожыл? Теве молан: мый тыйым йӧратем! Тылат колтымо
язуэшем
мый "йӧратем" мутым шӱдӧ, тӱжем гана серен кертам. А тый теве мыйым йӧратет
мо?
А такшым мый дечем тынар шуко язум налмекет, кузе от йӧрате лиеш? Ынде моло
семын шоныманат огыл, тый мыйым уш кайымешкет йӧратен шынденат. Туге вет,
Элыкпаем?! Ме икте-весынам йӧратена вет? Тый — мыйым, мый — тыйым!
Элыкпаем, вашкерак пӧртыл Йошкар Армиет гыч, пеш чот ужмем шуэш. Ужмем да
ӧндалыктымем, шупшалмем шуэш. Тый, Элыкпаем, вигак мый декем, Ӱлыл Качмаш
ялышке,
тол. Вашлиймекына, изишланат она ойырло, эре пырля лийына! Эре ушыштет
кучо:
тиньым Ӱлыл Качмаш лӱман марий ялын Валяже йӱдшӧ-кечыже вуча. Тол,
Элыкпаем,
йӧратымем!"
Тиде — Валян шке йӧратымыж нерген возымо кужу серышыж гыч ик ужаш гына.
Элыкпай,
ты язум окымекше, Йошкар Армий гыч пӧртылаш жап шумеке, кӱртньыгорно вокзал
гыч
Ӱлыл Качмашке йӧратыме Валяж деке ошкылын. Тидлан кӧрак станций гыч
Тӧлдышкӧ
толмо корнышто тудым ваҥен коштшо Пекыл эргыжым ужын кертынжат огыл.
Элыкпай Ӱлыл Качмаште Валямытын суртыштым пеш вашке кычал муо. Нунын
капкашт декыла армий гыч пӧртылшӧ рвезе савырнен веле шуктыш — кӱкшӧ
тошкалтышан пӧртӧнчыл
омса гыч мотор вургеман ӱдыр писын лекте да, тошкалтыш дене куржын волен,
кудывечышкышт пурышо Элыкпай ваштареш "Ой, мыйын йӧратымем толеш!
Элыкпаем!" манын
ойлен-ойлен лишеме. Ӱдыр вигак салтак вургеман рвезын шӱешыже кок кидше
денат
кержалте, тудым поче-поче шупшале.
— Ну-ка, Элыкпаем, могайрак коят — ончалалам, — шеҥгеке чакналтыш да
шыргыжалын
пелештыш: — О-о, могай мотор чуриян да спайле кап-кылан мыйын
йошкарармеецем!
— А шкеже кузе коят — мыят ончалам, — ӱдырын ойлымыжлан мыскара дене
вашештен,
Элыкпаят кутыралтыш да тудын семынак шеҥгекла чакналтыш. — У-у, шинчат
могай
заҥгарге-заҥгарге! Чуриетше, шӱргыначкатат, кап-кылет тугае моторын койыт —
пуйто путырак уста еҥ нуным пӧрден вераҥдылын. Такшым мый тидым картычкетым
ончымем
годымак ужым. А теве шинчатын кандыжым тунам пален ыжым керт. Лачшым ойлаш,
Валяэм, кап да чон моторлыкетым ом пале гын, мый таче Качмаш ялышке омат
тол ыле.
— А тый эшеат чот ойлышыч! Айда пӧртышкӧ пурена, Элыкпаем, тыйым авамлан
ончыктем. А ачамже эше пӧртыштына уке, колхоз фермым телылан ямдылаш каен,
тудо кастене иже пӧртылеш, — йӧратыме рвезыж деч шинчажым изишланат
кораҥдыдыме, ӱдыр
чарныде ойла. — Ух-х, таче мемнан суртышто эн весела кас лиеш!
Пӧртыш пурымекышт, Валя йошкарармеецым аваж ончыко намиен шогалтыш да
шыргыжал
пелештыш:
— Авай, теве тудо ынде ончылнет шога!
Элыкпай илалше ӱдырамашын коштыра кидшым шокшын кормыжтыш, тупшо гыч шыман
ниялтале да лыжга йӱкым лукто:
— Лӱмем Элыкпай, Тӧлдын улам. Тендан ял Эслай дене пырля служитлышна. Но
тудым
вес верышке кусарышт. Кӱчык жапыштак Эслай мылам ик поро пашам ыштен кодыш,
тендан ӱдырдан адресшым пуыш. Тыге ме Валя дене палыме лийна. А тудо мылам
тугай
поро да ушан язум серен колтыш — мыйын чонем вигак тудын веке савырныш. А
ынде,
мӧҥгем пӧртылшемла, кӱртньыгорно станций гыч тудын деке тольым.
— Ой, пеш йӧра, Элыкпай, пеш йӧра. Рвезе годым икте-весе дене вашлийман,
чонлан
келшышым, йӧраташ лийшым кычалман. Валя ӱдырна тиньым пеш вучыш. Йӧра
толынат,
Элыкпай эргым, йӧра толынат. Кызытеш "эргым" манам, от ӧпкеле, шонем, —
чонжым
почеш Валян аваже. — Айда кудаш, Элыкпай, кудаш. Тора верым йолын толын,
мӱшкыретат шужен дыр. Ӱдырем, ӱстембаке кочкышым пого, унанам пукшаш-йӱкташ
кӱлеш.
Мӱндыр корным толшо унам сийлымеке, ик татланат воктечше торлаш мондышо
Валя тудым шке ялыштым ончыкташ уремышке ӱжын наҥгайыш. Чынжым гын, ялым
ончыкташыже
тунаре огыл, кунаре лишыл жапыште мом ыштышаш, кузе лийшаш нерген икте-
весын шонымым пален налаш.
— Элыкпаем, ончыклык илышна нерген мыйын мом шонымемым палымет шуэш? —
капкам
лекмекышт, изишак веле ошкыльыч — Валя йодылдыш.
Рвезе Валя деке чакеме да вашештыш:
— Пеш палынем. Тидым тый от йод гын, мый шке мутым луктам ыле.
— Раз мый тӱҥальым, первый мый ойлем, — Элыкпайын кидшым кынервуй деч
кӱшычрак
кучышат, Валя тӱҥале: — Тореш отыл гын, мый пеленетак Тӧлдышкӧ ватетлан
мием,
кызытак. Тый мыйын марием лият, тиде кечыла гычак ме пырля илаш тӱҥалына.
Тыйым
туге йӧратем, Элыкпаем, туге йӧратем — изишланат ойырлен ом керт! Тыге
лийшын,
тендан деке мийыме арняштак ме Тӧлдеш сӱаным ыштена. Тышечын мемнам тендан
ялышке имне дене намиен кодат.
— Келшем, чыла ойлымет денат келшем. Мый шкежат тый дечет ойырлен ом керт,
эре
воктенет лиймем шуэш.
— Ой, Элыкпаем! — Валя уремыште улмыжым ончыде, йошкарармеец вургеман
рвезым уло
кертмын ӧндале да шупшале.
— Теве тый мыйын могай шокшо шӱм-чонан улат! Уремешак ӧндалат да
шупшалат... —
рвезе куанен воштылале.
— Мылам тыгайым ойлет, да кузе чытем? А вет тыйын нергенат мом шонен
илышым, чылажат шукталт толеш.
— Мыят тыйын нергенат пеш шуко шонкаленам да, мо эскерем, чылажат шукталташ

тӱҥале, Валяэм! Чылажат. А сӱанлан кӱлеш настат ямде?
— Чыла ямде! Тый денет язу гоч шкенан йӧратымынам пален нальым да мый вигак
марлан кайышаш вургемым ямдылаш тӱҥальым. Тендан ешыште кӧмыт улыт?
— Авам, ачам, шольым да шӱжарем... Ну, эше лишыл родо-шочшына-влак.
— Ешыштыда улшо-влаклан тувырым урген чиктем, вынерем уло. Ургем тендан
деке
мийымеке, а лишыл родыланда шӱргӱштышым пуэдем. И чыла.
— Келшем, Валюэм, келшем! — Элыкпай ӱдырын кидшым кормыжтыш. — А мылам таче
аракам налман. Тудо лапкыштыда лиеда?
— А молан аракаже кӱлеш?
— Ну, ӱдырым налаш толшо каче ӱдырын ачаж ден аважым, родо-шочшыжым
сийлышаш
вет. Тиде йӱла ожнысекак марий калыкын илышышкыже шыҥен. Мыят тидым ыштышаш

улам.
— А оксат уло? Сита? Ок сите гын, мый пуэм. Икманаш, аракам ме пырля
налына.
— Тыге шоныметлан тау, Валя! Но сӱан роскотым тыйын кӱшеш петыраш мылам сай

огыл, — качымарий мо лиймыжым утларак раш умылаш тӱҥалше Элыкпай ӱдыр
велышке
шыргыжал ончале.
— Ой, Элыкпаем, таче гыч мемнан чылажат иквереш лийшаш. Нимо деч ит
аптыране. Мо
ок сите, йод, тура ойло.
— Кызытак йодам: теве мылам сумка кӱлеш. Муын кондо.
— Молан?
— Арака шиша-влаклан, — Элыкпай адакат воштылале.
— Эй, тый эре мыскарам гына ыштылат... — манят, шкежат воштылде ыш чыте
Валя. —
Сумкажым казыр налын кондем, — мане да ӱдыр мӧҥгышкышт куржын колтыш.
Пӧртыш пурымек, Валя аважлан таче кастене мӧҥгыштышт шкенжым Тӧлдышкӧ
ужатыме
пайремым эртарыме, а эрла качымарийын ялышкыже кайышашышт нерген ойлен
пуыш. Тиде шагат гычак Пайгашын суртыштыжо ӱдырыштым ужатыме лӱмеш
пайремлан ямдылалтмаш
тӱҥале.
Кече шичшаш годым Валямыт деке родо-шочшышт, ӱдырын йолташ ӱдыржӧ-влак
погынаш
тӱҥальыч.
Ӱстел йыр шукынак погынал шичше уна-влак ончыко лектын шогалят, Элыкпай
Валя дене кузе палыме лиймыже да серыш гочак шке илышыштым ӱмырешлан пырля
ушаш келшымышт нерген мыскара йӧре ойлен пуыш.
— Икманаш, Ӱлыл Качмаш Эслайын полшымыж дене ме тачысе кечына марте илен
шуна.
Теве ынде ватак-марияк лийшашна лӱмеш тендам шкенан пайремышкына ӱжын
кондышна.
Тидлан теат мемнан дене пырля куаныза да пайремнам веселан эртараш полшыза.
Куштыза, мурыза, сийнамат кӱлынак тамлен кочса-йӱза!
Уна-влак самырык мужырым саламлаш, нунылан шке пӧлекыштым пуэдаш тӱҥальыч,
а качымарий кленчам почо, нуным сийлаш тӱҥале. Шукат ыш лий, Валян лишыл
родыжо сылне йӱкшӧ дене муралтенат колтыш:
Лыптык-лаптык пылже толеш,
Йӱрде кая, шонет мо, шонет мо?
Налаш толшо качымарий
Налде кая шонет мо, шонет мо?
Тудын почешак вес ӱдырамаш шуйдарыш:
Йытын вынер — вичкыж вынер,
Вынер тувыр кашташ ок шыҥе, ок шыҥе.
Ӱдыр ден рвезе кушкын шуыныт,
Ача-ава суртеш огыт шыҥе, огыт шыҥе.

Пряник кочкын, шерже темын —
Пареҥге кочкаш наҥгаят, наҥгаят.
Ӱдыр лийын, шерже темын,
Вате лияш наҥгаят, наҥгаят.
Моло дене пырля подылалмекше, Элыкпайынат нунын почеш муралтен колтымыжо
шуо:
Кычкалалме имне шӧртньӧ йолан —
Акше шерге гынат, налде ок лий.
Изидат уло, кугудат уло —
Вожылалам гынат, мурыде ок лий.

Тӧлдӧ гоч пашмам мый пыштышым
Таҥем дене таҥ тошкалын легылдаш.
Таҥ шочын огынал, таҥ кушкын огынал —
Таҥ эртараш лийже ыле ӱмырнам.

Пӧртӧнчыл-лай воктенет кугу тумо,
Кугу тумо йымалне — ош куэ.
Ош куэжын парчаже ме улына,
Кугу тумо, ачана, тый улат.
Суртышкышт вучыде-шоныде толшо ӱдырым пуымо пайрем Валян ачаж ден аважлан
пеш
келшыш. Качымарий тиде пӧртыштӧ мо кутыркала, нуным пешак йывыртыкта. Теве
тудын
мурыжат суртоза-влакын чоныштым куандарыш. Валян ачаже, Эшпылат кугыза, шке
шонымыжым муро гоч луктын каласаш лие да муралтен колтыш:
Шке гына ошо, шке пушкыдо —
Пасма гына тувыр огыл мо?
Шкеже поро, йылмыже пушкыдо
Мемнанат-лай веҥына огыл мо?

Тений налме чайгоркат дене
Чайым йӱын илашда пуйырыжо.
Икшывым шочыктен, икшывым парлен,
Порым ужын илашда пуйырыжо.
Суртвуйын поро сугыньым пуэн муралтымекше, пӧрт кӧргысӧ калык, такмак почеш
такмакым шарналтен, рызген мураш тӱҥале. Мужыраҥме лӱмеш пайрем калык, Валя
ден
Элыкпайлан у илышым порын тӱҥалаш тыланен, мӧҥгыжӧ шаланыш.

Коло индешымше глава
Тала орваш пар имньым кычкыман ула эрдене эрак Ӱлыл Качмаш урем дене
дӱргыктен
кудал эртышат, Валямытын капкашт ончылан чарныш, да улазе шоик шоктыктен
шӱшкалтен колтыш, тидын почешак уло йӱкын кычкырале:
— Самырык-влакым ула вуча!
Шукат ыш лий, Пайгашын пӧртшӧ гыч Элыкпай куржын лекте да пӧртӧнчычын
кычкырале:
— Улазым кочкаш-йӱаш пураш ӱжыт!
— Тидым Тӧлдыштӧ ыштена, а кызыт вашкыман, — вашештыш улазе. — А кызыт
вашкерак
настадам лукса да шкежат орваш верланыза!
— Колыштына, казыр лектына! — Элыкпай утыжым ойлаш ыш тӱҥал.
Тудо Валян настажым оптыман ош мешакым да шке котомкажым писын нумал лекте.
Почешыже Валят пӧртӧнчыл тошкалтышым волыш. У еҥ-влакым ужатен, Пайгаш ден
ватыже
лектыч. Самырык-влак орвасе кукшо шудо ӱмбалан верланышт.
— Чеверын, авай, ачай! Чеверын! — Элыкпай ужатен лекше-влаклан кидшым
шуялтыш.
— Авай, ачай, ончыл уналан ӱжмешкыда чеверын кодса. Таза-эсенлыкым тыланен
каем!
— ӱдырыштат качымарийын ойышкыжо шке шонымыжым ушен кычкырале.
Улазе солажым рӱзалтыш, да пар имне урем дене йорталтыш, Ӱлыл Качмаш ялым
коден
кудале.
Таче нуным Тӧлдыштӧ нигӧ вучен огыл. Тидлан верчынак шке капкашт деке
лишемше
пар имньым Тойкеч окна гыч ӧрын онча. Орваште йошкарармеец вургеман еҥым
ужат,
тудо верже гыч тӧршталтен кынеле да пӧртӧнчыкӧ куржын лекте, куанен
кычкырале:
— Ой, Элыкпаем толешыс! Элыкпаем!
Орва гыч волышо самырык еҥ, капкам комдык почшыжла, аважлан умылтара:
— Авай, мый шкет омыл, тылат пеленем шешкым кондем. Валя шешкычымат вашлий!

Авай, пале: тиде мыйын пелашем, лӱмжӧ — Валя. — Орва гыч волышо оръеҥым
аважын
ончыко вӱден кондышат, тудо умбакыже ойлаш тӱҥале: — Авай, икте-весыдам
йӧратыза, ӱмырда мучко татун-келшен илыза.
— Кушеч вара лиеш мыйын шешкым? Мо, служымаштет палыме лийда мо? Руш?
Марий? —
Тойкеч путырак чевер оръеҥым ӧрын онча.
— Авай, мый марий улам, Ӱлыл Качмаш гыч, — шке вашешта Валя. — Авай, ит ӧр,
ме
Элыкпай эргыч дене язу гоч палыме лийна. А кызыт тудо, армий гыч
пӧртылшыжла,
мемнан деке тольо. Мый тудлан марлан лекташ лийым да эргыч почешак тендан
деке
толаш келшышым. — Валя Тойкечым шӱргыжӧ, саҥгаж гыч шупшалеш. — Элыкпай
эргыдам
ончен куштымыланда, авай, мый кугун тауштем, ӱмырем мучкат тыйын эн ӱшанле,
тылат чылажымат сайым гына ышташ тыршыше шешкыч лияш товатлем. Тыят миньым
тыгак
порын, сайын вашлият манын ӱшанем.
Шоныде-вучыде толшо шешкыжын чоным вургыжтарен ойлымо поро мутшым колмеке,
Тойкечын шинчавӱдшат лекте. Тудо Валям шкеж деке шупшыльо, ӧндале, кок
кидше денат
тупшо гыч вӱчка.
— Ой, шешкым, кузе порын ойлен моштет! — малдышат, лишнак шогышо Элыкпайже
деке
кидшым шуялтыш, тудымат ӧлтышкыжӧ нале. — Ой, Элыкпаем, Элыкпаем! Теве кузе
куандарышда те мыйым, — шортын-шортын вӱчка тудо эргыж ден шешкыжым. —
Айста
пӧртышкына пурена, игем-влак... Таче улмаш мыйын тыге куаныме кечем. Ме
нимом
она пале, Элыкпаемым шкетшым вучена, а тудо мылам эҥертышым, чевер-чевер
шешкым
конден! — Тойкеч чарныде кутыра да кутыра.
Чылан пӧртышкӧ пурыштат, Элыкпай улазым пукшен-йӱктымӧ нерген мутым лукто.
— Тидым кызытак ыштена, — мане да Тойкеч шешкыжлан самоварышке вӱдым темаш
да
тулым ылыжташ кӱштыш, пу шӱйым темыме калай кӧршӧкым ончыктыш, шкеже
ӱстембаке
тӱрлӧ кочкышым нумалаш тӱҥале.
Улазым ужатымеке, Тойкеч йодо:
— Эргым, шешкым, сӱанда нерген мом шонеда?
— Тиде арняште эртарена вет? — Элыкпай Валям ончале.
— Утыжым она шуйо, погена веле, — келшыш тудо.
— Пеш йӧра тугеже, — манят, ава адакат йодо: — Эргым, армий гыч ачат дене
кылым
кучеда ыле?
— Тӱҥалтыште изишак серкалыш, варажым язужо йомо. Молан — ом пале.
— Ачада шукертак мемнан деч каен, эше май тӱҥалтыштак.
Умбакыже Тойкеч Пекыл дене кузе ушнымышт, кум икшыван лийме марте кузе
илымышт
да пытартыш жапыште ойырлымышт нерген каласкален пуыш. Тений ӱдыр годсо
таҥже
Эмай дене чакемме нергенат ойлыш. Вара мутшым тыге кошартыш:
— Те, эргым ден шешкым, мыйым ида вурсо, ида воштыл. Эмай дене ме пырля
лияш кутырен келшенна. Ме кумытын — минь, Ваня да Такий — Шоръялышке каена,
тушто илаш
тӱҥалына, Эмай дене ик ешым ыштена. А те коктын тышан кодыда. Мый тидлан
Элыкпаемын Йошкар Армий гыч пӧртылмыжым вучем ыле. Толеш да тудлан ӱдырым
налын пуэм,
шоненам. Валя дене пырля лиймыда мылам пеш келша. Чыла каласкалымем шотышто
те
мылам мом ойледа?
— Мый чылаж денат келшем. Ачам тыйым кудалтен лектын каен гын, тый кузе
лийшашым
шке палет, — мане Элыкпай.
— Мыят тыгак шонем, — ойла Валя. — Мый сӱаныштына тендан родо-шочшыланда
пӧлеклаш, тылатат, авай, Ваня ден Такийланат тувырым ургынем. Тидлан
верчынак арня
жапше кӱлеш, шонем. А молыштлан солыкым пуэдем. Тидын шотышто, авай, тый
мом каласет?
— Шкенан еш гыч улшо-влаклан тувырым пуаш кӱлеш, а молыштлан — ойлымет
семынак
ыштет.
— А ачийлан кузе лийман? — Валя йодде ыш чыте.
— Тудо тендан сӱанышкыда садак ок тол. Ынде шылше лийын, ала-кушто илен
коштеш.
Мемнан деке толаш вожылешат, лӱдешат... Мыйын шонымаштем, тудын нерген
калык пала.
— Ачай шылше лийын? — Элыкпай ӧрын колтыш.
— Шылше, — Тойкеч эргыже ӱмбаке ончалын вашештыш. — Теве Ваням шке декше
кожлашке ӱжын ыле.
— Тый тудын деке мийышыч?
— Мийышым, но воктечше пеш вашке куржым, и лӱдым, и сырышым, — шольыжо
изажлан
вашештыш.
— О-ой, мыйымат тиде пеш сырата. Мый — шылшын эргыже. Мемнам "шылшын
эргыже",
"шылшын ӱдыржӧ" манын лӱмдылаш тӱҥал кертыт... Могай кугу вожылмаш! Уке,
мый тудын дене нигунам кылым ом кучо. Валя, тый нимом тыгай-тугайым ит
шоно, — ойла
Элыкпай.
— Шкеже ачат верч ит ойгыро, мый дечем гын йӧршынат ит ӧр.
— Тыге ойлыметлан, Валя, кугу тау! Сӱанышкына конденат ом пурто, — Элыкпай
алят
лыпланен ок керт.
— Ну, йӧра, те тудын верч ида пуштылане, идат лӱд. Тугеже сӱаным арня гыч
эртарена. Мый тушко Эмайым ӱжам гын, те тореш ода лий? — йодеш Тойкеч.
— Авай, мом шонет, тудым ыште, — эргыже шке ойжым каласыш.
— Мыят тыгак шонем, — Валят кумылжым почо.
Элыкпайын пӧртылмыжым пален налше-влак Тойкечын суртышкыжо толаш тӱҥальыч.
Йошкарармеец ужаш толшо-влаклан костенечым ӱстембаке луктын оптыш, толшо-
влакым
сийлаш тӱҥале. Кечывал эртымешке еҥ-влак толедышт. Элыкпай нунылан службо
нерген
каласкалыш, нунын йодышыштлан вашештыле.
Ик кечын Элыкпай ден Валян кевыт гыч пӧртылмышт годым нуным Сайран поктен
шуо.
— Элыкпай, Йошкар Армий гыч толмет дене саламлем! — малдыш тудо. — Эше
нимом от
пале докан? Тыйын ачат тывел кундемыште илен коштеш. Тудо тыйын пӧртылметым
пеш
вучыш. Теве тыйын толмет нерген колынат, мыйым чодыраш вашлийын — мый
чодырам
оролем, тидым палет чай — тыгай мутым лукто: Элыкпаемым пеш ужнем. Тый
тудлан
тидын нерген увертаре: мый декем толжо. Мый чӱчкыдынак Шопкер кожлаште,
Тӧлдӧ
эҥер велнысе кум каван коклаште лиям. Ачат пеш вуча ман.
— Мылам тудын нерген ойленыт. Ик ганалан мием, — кукшын авшештыш армий гыч
пӧртылшӧ. Вара Валяжым поктен шуат, Сайран деч мом колмыж нерген ойлен
пуыш.
— Мыйын шонымаштем, тылат тудым шылын илымым кудалташ ӱжман. Тек мемнан
дене
пырля лийже, колхоз пашам ышташ тӱҥалже.
— Мыят тыгак шонем, — Валян пелашыже вашештыш.
Саде каван-влак деке лишемшыжла, Элыкпай пеш ончыштеш, но ачажым ок уж. "Мо
тиде? Ала тыштат огыл? — шона тудо. — Але гына изирак йӱр йӱрын эртымылан
кӧра шудо коклашке пурен шинчын дыр..." Тыгак лие: тӱр каваныште шудо
кожганале, да тушечын Пекыл кынел шогале.
— О-о, Элыкпай эргым толеш! Кум ий годсек икте-весынам ужын огынал, — йӱкым
пуышат, ачаже эргыж дене кидым шуен лишеме. — Ну, кондо тышке кидетым,
эргым! Пеш
ужмем шуынат, таче эр годсек тыйым тыште вучем, — манын, тудо эргыжын
кидшым
кормыжтыш, шкеж деке шупшыльо, ӧндале да вес кидше дене тупшым вӱчкалтыш,
шӱргышкыжӧ ночко тӱрвыжым логалтыш. — Кум ий ужын огынал, кум ий... Чот
вашталтынат, эргым...
— Ачай, поро кече лийже! А молан ме тый денет тышан вашлийына? — эргыже
чоным
вургыжтарыше йодышым пуыш.
— Ой, Элыкпаем, вигак тидым ит йод, айда ондак шкенам умылаш тыршен
кутыралтена.
— Ачай, мылам эн тӱҥжӧ — лач тиде. Тиде йодыш эре вуйыштем пӧрдеш! Молан
суртна
гыч, авайнам, шольым ден шӱжаремым кудалтен коден, пелке лектын каенат?
— Тидым кӱчыкын, ик-кок мут дене гына умылтараш йӧсӧ. Ават шканже весым
муын.
Адакше колхозышто пеш шыгыремдылаш тӱҥальыч. Поснак седе Эрбылатов мыйым ок

йӧрате. Тыге лийшын, ял гычна лектын кайышым.
— Кызыт кушто илет? Тиде каваныште мо?
— Тыштат илышым. Йӧра поро айдеме лекте, шкеж дене ашнаш келшыш.
— Мый тылат теве мом каласем: "ачай" маныктынет гын, мыйым шке эргычлан
шотлет
гын, кызытак шылын коштметым кудалте да мемнан деке пӧртыл, — Элыкпай
йӱкшым кугемдыш.
— Чу-чу, эргым, тыгежак ит тӱҥал, ондак мыйым колышт, умылен нал.
— Тыят мыйым колышт, умыло. Мый тылат ончычсо Элыкпает омыл. Йошкар Армий
айдемым кугун вашталта. Ынде шке илышемым коммунист партий дене кылденам.
Коммунистын ачаже шылше — тиде мылам йӧршынат ок келше.
— Ох, Элыкпай, Элыкпай... Тиде мо тыгай? Тылат партийже молан кӱлын? Тудын
деч
посна ок лий ыле мо?
— Ок лий, мыйым шке декышт налше коммунист-влак тугай тале ушан ыльыч — мый
нунын деч торлен ыжым керт, почешышт кайышым. Нуно мыйым партийышке пураш
йӧрышым
ыштышт, — Элыкпай пеҥгыдын ойлен пуыш.
— Шке илышем нерген тылат, эргым, чылажым ойлаш лӱдам веле, — ача эргыжым
ӧрын
ончен ойла.
— Чынак, ме икте-весына ваштареш шогышо еҥ улына! Шылше лийынат гын, тый еҥ

кӱшеш илыше, еҥыным шолыштын коштшо улат, а мый шке илышемым шочмо элланна,
калыкланна, партийлан пуышо айдеме лийынам!
— Да-а, арамлан огыл мый тылат "Шке илышем нерген чылажым ойлаш лӱдам"
маньым...
— Вот тыге, ачай, колышт мыйым, перныл коштметым кудалте, мӧҥгына пӧртыл...
— Тидым ыштен ом керт, тугеже мылам тӱньча мучашке шылын кайыман. Ой,
Элыкпаем,
Элыкпаем, чыла ӱшанем тый гына ыльыч. Мом ынде мылам ыштыман? Кузе лийман?
— Пекыл вереш лыдырген волен шинче.
— Я теркына пӧртыл, я, манметла, кае иктаж-кушко, иктынанат шинчашна ит
кой...
— Элыкпай, мыйын кугу поянлыкем уло. Мый тудым пӱтынек тылат пуынем. Ик
кӧршӧк
шӧртнем уло. Тидын верчын гына мый ялышкына, тый декет лишке, пӧртыльым. А
такшым суртна гыч пелке каенам ыле, тушто пеш сайын илышым. — Верже гыч
кынелын,
ача ойгыралтен кутыра.
— Кузе шӧртнян лийыч? Иктаж пояным толышыч мо? Шӧртнетым казнашке намиен
кодо,
банкышке... Шкендым локтылшо поянлыкетым калыклан пу, тунам чонет
лыплана...
— Мый нигушто шолыштын омыл, нигӧм толен омыл! Поянын шылтен кодымо
шӧртньыжым
гына муынам.
— Ну, тыгак ойло казна банкыште. Мынярыжым гынат, шӧртнетын ужашыжым тылат
окса
дене пӧртылтат, — Элыкпай ачажлан каҥашым пуа.
— Мый пӱтынек тылат пуынем, — Пекыл эргыжын шинчашкыже тура ончен ойла.
— Мемнан дене пырля илаш тӱҥалат, шылын коштметым чарнет гын, мый тыйын
шӧртнетым налаш келшем...
— Уке, тыгайым йӧршынат ит ойло, омат колышт. Суртышкынат нигунам ом
пӧртыл. Ме
ават дене йӧршешлан ойырленна.
— Тугеже иктаж шкет ӱдырамаш деке суртеш пуро.
— Мый тидым ыштенам. Мумо шӧртнем тылат лийже манын гына, тышке тольым,
тыйым
пойдараш шонышым, а тый мыйын ончыланем шке оетым шындылат.
— Шылшын эргыже лиймем ок шу, кудалте шылын коштметым, пӧртыл мемнан деке.
Мый
теҥгече Ӱлыл Качмаш ӱдырым налын кондышым. Тиде арняште мемнан сӱанна лиеш.
Мыйын ватем лийшаш Валя тылат сӱаныштына тувырым пӧлеклынеже. Мыят, Валят
тыйым
сӱанышкына ӱжына. Вара мемнан дене илаш кодат. Мом каласет тидлан? Миет
сӱанышкына?
— Уке, ом мий. Мылам тендан сӱаныште лияш ок лий — мый шылше улам. Южо
тӧлдӧ еҥ
тидым пала чай... А молан тый шӧртнемым от нал? Нал! Кызыт илыш тыгай, вара
тудат вашталт кертеш, ала тунам тыят вес семын шонаш тӱҥалат... Ой,
Элыкпаем, тылат гына ӱшанем кодын ыле. Кум икшыве гыч лач тылат гына...
— Тыгай илышышке тыйым мый шуктен омыл. Шке винамат улат. Мый, чыным ойлаш
гын,
законым аралыше-влаклан тыйым кучаш полшышаш улам. Ачам улметлан веле
ӧрдыжкӧ
кораҥам. А так ойлаш гын, кунам-гынат садак кучалтат. Тунам мыланна, кум
икшыветланат, уда лийын кертеш. Ик удаже — тиде мемнам "Шылшын эргыже,
ӱдыржӧ" манаш
тӱҥалыт. Ну, ынде сита, мый каем. Пытартышлан шылше лийметым кудалте манмем
деч
молым нимом каласен ом керт. Да-а, тый, ачай, шылше лият манын нигунам
шонен
омыл, — манят, Элыкпай ачажлан пытартыш гана кидшым шуялтыш да каван деч
торлыш.
Элыкпай мӧҥгышкыжӧ пӧртылят, адак Пекыл нерген мутланымаш тарваныш.
Мутланенмутланен, тудын нерген ик шонымашке шуыч: чылаштланат тудо уке
лийшаш, тылеч коч
Пекыл нерген нимогай мутым лукташ огыл, тек тудо шке семынже илен коштшо. А
сӱанышке Эмайымат ӱжаш, тушко Ваням колташ. Эрлашыжым чыла тидын нерген
Тойкеч Айтуклан кӱчыкын ойлен пуыш. Бригадир Ванялан Шоръялышке коштын
толашыже ик пеш
тыре имньым пуаш лие, тек рвезе тушко яраимньын кудалышт толжо, мане тудо
Тойкечлан.
Эмай сӱанышке толаш келшен, имне дене толам манын ойлен колтен, а варажым,
ават
токасе ойлымына деч шӧрлен огыл гын, Шоръялышке тендан дене пырля йӧршешлан
толына, манын каласен.
Палемдыме каслан Тойкеч деке родо-шочшыжо сӱаным эртараш погынаш тӱҥальыч.
Эмаят
имне дене толын шуо.
Чотак пычкемышалт шумо жаплан сӱан талышныш веле. Вуйышкышт каялше ӱдырамаш
ден
пӧръеҥ-влак рӱжге мурат, куштат. Пычкемыш дене пайдаланен, Пекылат окна
йымаке
толын шогалын да пӧртыштӧ мом ышталтмым колыштеш.
— А ынде Валя шешкым шке кидше дене ургымо тувыржым мыйын шочмо ялем Шоръял
гыч
ӱжын кондымо унана Эмайлан чикта, — Пекыл Тойкечын йӱкшым палыш. — Эмай,
тол
тышке, ӱстел вуеш шич.
Эмай ӱдыр ден качын, саус ден ончылшогышын пура коркашкышт тыгыде оксажым
оптен
эртыш да кутыралтен колтыш:
— Вӱташке пурымешкышт таза илен шуыт гын, мый тыланда, шольым ден шешкым,
кузыклан тага ден шорыкым пуэм. Икте-весыдам йӧратен, татун илаш тыланда
Кугу Юмо
полшыжо. Кастене коктын возын, эрдене кумытын кынелза, шым ӱдыран, индеш
эрган
лийза!
Эмайын ойлымыжым колыштын, Пекылын уло капше чытырналт кайыш.
— Ых, вуетлан толшаш айдеме! Тылат верчын уло илышем кумыкталте, Тойкечын
шӱмчонжым мый дечем тый гына йӱкшыктарышыч! — тиде пӧртын озаже лийше еҥын
шыдыже
утыр овара. — Уке, мый тиде ӧпкем тыге кодышаш омыл! Куштен-мурен,
койышланен
нойымеке, пич омо дене мален колтымекыда, пӧртешда тулым пижыктем...
Тыге шонкален шогымекше, Пекыл кудывечышке йыштак ошкыл пурыш, ведрам
кычалаш
тӱҥале. Ик жап гыч тудым монча гыч нумал лукто да колхозын кинде амбарлаже
велышке ошкыльо. Тыште трактор-влаклан Краснайгут гыч кондымо керосин печке-
влак
аралалтыт. Тидын годым Пекылын ушышкыжо пожарный насос толын пурыш. "Чу-чу,
насосыштым локтылам, — шоналтышат, тудо пожарный тарманлам аралыме амбар
велышке
каен колтыш. Пожарым йӧрташ вӱдым тӱргыктымӧ насосын шокшыжым верже гыч
мучыштарышат, кемжым кудаше. Йолешыже пӱтырымӧ ыштырым рончыш да шокшыш
шӱшкӧ, вара тудым верышкыже пижыктыш. — Теве тыланда! Ынде насос тыланда ок
полшо".
Керосин аралыме верыш лишемат, петыртышым рончен, ик печкем мланде ӱмбаке
йӧрале, воктекше ведрам шындыш. Керосин дене пеле утла темше ведражым
нумалын, Пекыл
ӧрдыжкӧ каен шогале. Тамакшым шупшын ситарышат, вашкыде, пӧрт деке
пӧртыльӧ.
Ведрасе керосинжым пӧрт пырдыжышке оптале да окна-влакым ончен эртыш. Ынде
нуно
огыт волгалт — тулым йӧртымӧ. Тудо пырдыжышке керосин опталме верышкыже
пӧртыльӧ, шырпым удырале да пырдыж деке лишемдыш — тунамак тул шарлен
кайыш.
"Теве тыланда! Тек чыла йӱлыжӧ! Мланде ӱмбачак ӱштылалтше, йомжо тиде
суртпече.
Чылажымат шке ыштенам. Йӱлыжӧ, пытыже!" — шыдын шонкален, Пекыл тул дене
авалталтше пырдыж деч ял мучашсе суртын пакча печыж декыла ошкыльо. Тудын
воктеч
Тӧлдӧ эҥер сер деке миен шуат, ик жаплан чарналтыш. Тул дене авалталтше
пӧрт велым кычкырлаш тӱҥалмым вучаш тӱҥале. Руштшо еҥ-влак чотак малат
докан, огыт помыжалт. Но теве Пекылын пылышыжлан йӱк чорикын йоҥгалте:
— Пожар! Пожар! Тойкеч, Тойкеч! Ончо, йӱледа вет! Пӧртешда тул пижын!
Тойкеч,
манам, йӱледа!
Пекыл тогдайыш: тиде ваштареш пӧртыштӧ илыше вате кычкыра, а сӱан калык
алят мала.
— Кынелза! Огыда уж мо? Йӱлен колен кертыда вет! — ӱдырамашын
кычкырымашкыже
пӧръеҥ йӱк ушныш. Тиде, векат, имне вӱта гыч конюх Эсан толын шуын. Тунамак
пӧрт
пырдыжым ала-могай пеҥгыде наста дене кырыме йӱк шокташ тӱҥале. Тиде
Эсанынак
пашаже лие дыр.
— Ой, йӱлена! Пожар! Йӱлена! Вашке пӧрт гыч лекса! Чылан лекса! Пӧртна
йӱла! —
Пекыл Тойкечын йӱкшым палыш.
"А-ха-ха... — ватыжын йӱкшым колын, тудо чонжо дене воштылале. — Тылат
тыгак
кӱлеш! Уло суртда пытыже! Тиде пожар — тылат миньын пӱтынь илышемым
локтылметлан! Эше Элыкпайжат мыйын ваштарешем лие, тореш ойлышто... Ачажын
кид дене ыштыме пӧртыштӧ илаш шонышо коммунистлан тыгак кӱлеш. Теве пӧртде
кодмекет, шӧртньӧ
кӧршӧкемат кӱлеш лиеш дыр. Ынде кузе коят — ончалына..." — Сайранын суртшо
велышке ошкылшыжла, шыде дене авалталтше Пекыл шонкала.
Ял мучашсе пожар велышке урем дене калык утыр шукынрак да шукынрак куржеш.
Еҥ-влак коклаште Эрбылатов ден ватыжат койыт. Теве пожарым йӧрташ вӱдым
тӱргымӧ насосан орват дӱргыктен эртыш. Патыр рвезе-влак вочко гыч вӱдым
тулаш тӱҥальыч веле — ик пӧръеҥ кычкырал колтыш:
— Шокш кӱрлын! Насос вӱдым ок туло! Ведрасе вӱддам вигак тулышко кышкыза!
Пожарышке толын шушо Эрбылатов насос деке мийыш да, мо лиймым тогдаен,
вигак мане:
— Тидым лӱмын ыштыме. Тулым ылыжтышак насосым локтылын, моло огыл.
Председательын ойлымыжым колын, Элыкпай шке семынже шоналтыш: "Ачамын
пашаже.
Пожар тудлан гына кӱлын..."
Эрбылатов вӱдым нумалше еҥ-влакым радам дене шогалтыш да нунылан ведрам кид
гыч
кидышке пуэдаш кӱштыш. Вӱта, монча да клат ӱмбалне тӱргоч шуко еҥым ужын,
тудо
тушко мийыш да кажне вере кум еҥым гына кодыш да молыжым вӱд нумалмашке
кусарыш.
Пожар суртлан кугу эҥгекым кондыш. Шуко вургем, атышӧр, йӧрвар йӱлышт.
Тулым йӧртымеке, Эрбылатов уло калыклан шкеж деке чакемаш каласыш да мутым
лукто:
— Йолташ-влак, пожарым кӧ-гынат ылыжтен. Кӧ-гынат ӱчым ышташ шонен, пӧртеш
тулым
пижыктен. Тидын нерген вӱдым тулымо насосын шокшыштыжо мумо лустырат ойла.
Кинде
амбар воктен керосин вочкым сӱмырен пыштыме нерген теве кызыт гына толын
ойлышт.
Пӧрт воктенак Тойкечмытын керосин вашакан ведраштым мумо. Сурт оза-влак
тидым
кӧн ыштен кертмыж нерген шоналтыза... Йолташ-влак! Тойкеч дене мутланымына
гыч
пале лие: тиде пӧртыштӧ Йошкар Армий гыч але гына пӧртылшӧ Элыкпай шке
ватыж дене илышаш улмаш. Тугеже ме лишыл жапыште правленийын заседанийжым
эртарена. Мый
тушто тыгай ойым ыштем: Элыкпайлан колхоз вий дене пӧртым чоҥен пуэна.
Тыште ыштыше еҥ-влаклан трудоденьым нормо деч кок пачаш шуко шындаш темлем.
Шке председательыштын ойлымыжым сайлан шотлен, чылан мӧҥган-мӧҥгышкышт
шаланышт.
Эҥгекышке логалше-влак шке коклаштышт кутыраш тӱҥальыч. Эмай чылаштымат
Шоръялышке ӱжӧ.
— Ӱжметлан, Эмай изай, тау. Но ме тышан кодына. Кеч-мо гынат тыште паша
шуко.
Вольыкымат, ютымат ончыман. Пакчат уло. Валя плотник-влаклан кочкышым
ямдылаш
тӱҥал кертеш. А илаш теве кызыт гына пошкудына-влак шке декышт ӱжыч.
Кӱлынак пижыт гын, пӧртым вашке ыштен шуктат.
— Такшым мутет чын, Элыкпай. Ме тыланда вес семын полшаш тӱҥалына, кочкыш,
вургем да моло денат. А ме нылытын Шоръялыш каена, — пелештыш Эмай.
— Эше кас марте илена, кудывечыште погыстараш полшена, — мане Тойкеч.
— Авай, — Ваня аваж деке чак лият, шыпрак йӱк дене кутыралтыш, — мый
Катямыт деке миен толам. — Ачажын тушто илымыжым палыше рвезе, шукертсек
келшыме ӱдыржӧ
деч ала иктаж-мом пален налаш лиеш манын, Сайранын суртышкыжо ошкыльо.

Кумлымшо глава
Тений Пошкырт элыште шурно лектыш уда огыл. Калтаса велнат пырче сайын
шочын.
Тидлан кӧрак тысе колхоз-влак государствылан киндым колтымо планым темымышт
нерген район рӱдерыш уверым пуэн шогат. Лишыл жапыште пӱтынь Калтаса кундем
кинде
планым темен кертеш.
Озанлык вуйлатыше-влак кызыт шонкалат: "Кинде план шотышто тений кузе лиеш?
Моло
ийласе семынак казна амбарлашке план деч уто киндым колтыкташ тӱҥалыт але
уке?"
Колхоз председатель-влак мо шарнат, тыгайже, ешартыш киндым йодмашыже,
чӱчкыдын
лиеда. Такшым газетлам эреак эскерен шогышо-влакше элысе кинде политикым
ончылгочак шижын, тогдаен илат.
— Да-а, республикына кинде планым эше темен огыл... Тема гынат,
государствына
утыжымат йодын кертеш. Тунам мыланнат моло ийласе семынак икмыняр центнер
пырчым
казнашке план деч утыжым колташ перна, — "Советская Башкирия" газетым
шергал
шинчышыжла, Эрбылатов шке шонымыжым йӱкынак каласыш.
— Мыят тыге шонем, — Пектемыр Петровичат тудын дене келшыш. — Таче-эрла
райком
ден райисполком, колхоз вуйлатыше-влакым шке декышт ӱжын, кинде поставке
планым
кугемдыме нерген увертарен кертыт.
— Тений шканна киндым шукырак кодыман ыле. Мыланна окса кӱлеш. А банкысе
счетыштына улыжат шӱдӧ теҥге утларак гына улдалеш. Кажне ийынат казна
амбарышке мыняр
шуко киндым намиен кодена, а окса путырак шагал пура. А вольык продукт
шергынрак
аклалтеш. Санденак мый ончыкыжо вольыкым шуко ашнаш тӱҥалман шонем. Эше
отчет
погынымаштак тыге ойлышна: колхозланна автомобильым налаш, электростанцийым
ышташ тӱҥалаш, кажне суртышко радиом пурташ. Тиде чылажат кугу оксам йодеш,
ик ийыште гына ыштен шукташ ок лий. План деч уто киндым пуымо деч кузе
утлаш? — Эрбылатов чон кочын каласен колтыш.
— Шукыланак утлен она керт, но нунын палемдымыштым мынярлан гынат
иземдыкташ лиеш, — счетовод председательын чон когарген шонкалымыжым шижын
кутыра. — Орспаев
каҥашым, полышым йодын мийымым йӧрата. Тудын тыгай улмыжым, Шумат
Эрбылатович,
тый шкат палет вет.
— Шижынам, — вашештыш Эрбылатов.
— Тидым мемнан деч уто киндым йодаш тӱҥалмышт деч ончыч ыштыман. Колхознан
ончыклык планже нерген Орспаевлан чон почын кутыраш тырше.
— Тугеже мый эрла эрденак райкомышко каем. А кызыт сельсовет гыч тудын дене
телефон дене мутланем. Мыйым эрла шкеж деке пуртен кертеш але уке — пален
налам.
Орспаев тудым эрла латик шагатланрак мияш ӱжӧ. "А тиддеч ончыч мылам МТС-
ыште
лийман, тушто погынымаш эртаралтеш", — мане.
Эрлашыжым кутырен келшымышт семынак Эрбылатов партий райкомын
приемныйышкыжо кечывал деч ончычрак миен пурыш, да тусо ӱдыр "Первомайск"
колхоз гыч толшо председательым моло годсыж гаяк порын вашлие.
— Василий Тимирьянович шкеж дене. Тендан толшашда нерген тудо мылам
каласыш.
Пӧлемышкыже пураш ямдылалтса, мый тудлан тендан нерген чечас увертарем, —
малдыш
да ӱдыр Орспаевын пӧлем омсажым почо, тунамак Эрбылатов велке савырнен
каласыш:
— Пурыза.
Эрбылатов почмо омсашке ошкыльо да пӧлемыште йол ӱмбалне шогенак
кутыралтыш:
— Василий Тимирьянович, тыланда тӧлдӧ-влак деч кугу-кугу салам! Тендан
жапда пеш
шыгыр улмым мый сайын палем, сандене вигак шке сомылем нерген мутым лукнем.
— Айда эрте, лишкырак шич, Шумат Эрбылатович. Мемнан дене пашам каҥашен
ышташ
кӱлмӧ нерген кодшо гана пунчалешак серенна ыле. Тидым монден отыл, шарнет?
— Орспаев шыргыжале.
— Тыгае ок мондалт. Пеш сайын шарнем, — малдыш Эрбылатов. — Тидлан верчак
тендан
деке толаш шонен пыштышым. Меат шкенан дене яра она шинче, колхознан эрласе
кечыж нерген шонкалена, тудым ончыко колташ манын, чылан вуйнам
пудыратылына.
— Тиде пеш сай. Вуй тудланак пуалтын. Тек вискалыже, кычалже. Мо нерген
шонкаледа — мыламат ойло. Колыштам мый тыйым, Шумат Эрбылатович.
— Лишыл ийлаште ме колхозланна электростанцийым ыштынена. Двигательлан,
генераторлан, молыжланат окса кӱлеш. Казна банк гыч кӱсын налме огыл, а
шкенан. Тыгак
автомобильым налме нергенат правленийысе еҥна-влак шонкалат. А мый чыла
тидлан
оксам кычалам. Шонен-шонен, теве кушко шуынам: колхозыштына сӧснам шуко
ашнаш
тӱҥалман. Государстве шыллан оксам шукырак тӱла. Сандене фермынам чотак
кугемдынем. Сӧснам шукемдена — кургат шуко кӱлеш. Шотлен лукмына почеш,
кызыт мемнан
тидлан шурнына сита. А те планым кугемдеда гын, фуражна ситаш ок тӱҥал.
Тунам
сӧснам шуко ашнен огына керт, банкыште мемнан счетышкына окса шагал пураш
тӱҥалеш. Тыге мемнан планна шукталт ок керт, чылажат пуста шонкалымаш гына
лийын кодеш. Казнашке мемнан киндынам шагал колтыктеда гын, ме шонымашкына
шуын кертына.
— Тылат кӧ кинде планым кугемдыме нерген ойлыш? — Орспаев Эрбылатов ӱмбаке
туран
ончале.
— Иктат ойлен огыл, но моло ийлам шарналтемат, теният кугемдат, шонем.
— Кушеч тыгай шонымаш вуйышкет толеш?
— Пӱтынь элыштына киндын кузе шочмыжым, тудын могай лектышым пуымыжым
палем,
сандене тений шкенан республикна деч уто киндым йодыт але огыт йод манын
шонкалыма гыч могай-гынат иктешлымашке шуам.
— Теве кузе! Айда оетым умбакыже шуйо. Киндым ямдылыме шотышто партий ден
правительствын планыштын кузе шочмыж нерген колхоз председательын
шонкалымашыжым палаш пеш оҥай, — Орспаев шыргыжалын кутыра.
— Василий Тимирьянович, ужамат, те мыйым воштылыда. А воштылаш нимом. Рӱдӧ
газетлаште статья-влакым лудмеке, вуеш шочшо шонымаш шукыж годым чынышке
лектеш. —
Шумат Эрбылатович ончыч каласымыжым рашемда.
— Такшым, Шумат шольо, вует ышта.
— Василий Тимирьянович, мый шкетын гына огыл вуйым пудыратылам.
Правленийна, уло
колхозна шонкалат. Сай ойым пуышо-влаклан ме эсогыл премийым ойырена. Эше
ик гана ойлем: тений сӧснам шуко ашнаш тӱҥалнена, тидлан фуражлык пырчым
кузе-гынат
шуко кодыман. Тидым умылышо-влак мыйым тендан деке покташ тӱҥальыч. Теве
молан
толынам, — Эрбылатов райкомын ответственный секретарьжын шинчашкыже туран
ончен
ойла.
— А-а, теве кушто тыйын мый денем чон почын мутланыметын амалже! Казнашке
план
деч уто киндым колтымо деч утлаш... А тиде йодыш, Шумат шольо, пӱтынь
элыштынат
эн неле да пеш пӱсӧ. Тидын нерген ме тый денет первый гана вашлиймына
годымак
кутырышна. А тендан планда мылам келша. Районысо чыла колхозланат тудо
келшышаш.
Электростанций, радио, автомобиль... Пеш сай, пеш сай... Тиде мыйым
куандара,
ӧрдыж гыч конден пуымым вучен огыда шинче. Кертмем семын полшаш тӱҥалам. А
государствылан киндым колтымыдам иземдаш пеш йӧсӧ. Но эше ик гана каласем:
полшаш
тыршем тыланда... А молан кредитым ынеда нал? Налза. Теве тыште кӱлынак
полшен
кертам. Эркын, изин-изин тӱледа.
— Тугакшат йорло улына. Кредитын процентше изи огыл. Тудлан утыжым тӱлымӧ
окса
дене мом-гынат налын кертына. Шийвундынам арамлан кучылтмына ок шу. Василий
Тимирьянович, тыге вашлиймыланда, кертмыда семын полшаш лиймыланда чыла
тӧлдӧ-влак
деч кугу-кугу тау! — манят, Эрбылатов Орспаевын кидшым шокшын кормыжтыш да
верже
гыч кынел шогале. Омса велышке ошкылын ыле — тидын годым ӱстембалсе телефон
йыҥгырташ тӱҥале. Тунамак приемныйысо ӱдыр Орспаевын омсажым почо да
кутыралтыш:
— Василий Тимирьянович, тендам йодыт. Йӱкшӧ обком секретарь Вагановынла
шокта.
— У телефона — Орспаев, Орспаев вас слушает! — кидышкыже налме трубкашке
пӧлем
оза ойла. — Да, да, Амирхан Бахтигареевич, Орспаев вас слушает. Хорошо, я
записываю... План хлебопоставки бюро обкома партии пересмотрел.
Калтасинскому району
план хлебопоставки увеличен на пятьсот центнеров. Я Вас понял, Амирхан
Бахтигареевич... Будет трудно. Очень трудно будет. Это много, конечно,
много. Почти все
наши колхозы план хлебосдачи выполнили. У некоторых хлеба осталось очень
мало,
почти все вывезли на заготовительные пункты... Будем работать. Сегодня же
проведем заседание бюро райкома партии. Обо всем будем извещать вас. До
свидания,
Амирхан Бахтигареевич, — манят, Орспаев трубкам верышкыже кудалтыш. — Ну,
теве,
Шумат Эрбылатович, кинде планым кугемдат манын арамлан огыл ойлышыч. Тидым
шӱмчонет денак шижынат улмаш. Мемнан районлан вич шӱдӧ центнерым ешареныт.
Теве кечывал деч вара меат райком ден райсовет исполкомым погена. Вич шӱдӧ
центнерым
шкенан колхозна-влаклан пайлена. Варажым колхоз вуйлатыше-влакым погена.
Тидыжым
вич шагат кастене эртарена. Тый мӧҥгет от пӧртыл гынат лиеш.
— Василий Тимирьянович, мый ынде чыла палем. Счетоводна ден парторгнам
колтем
гынат, сита чай... Садак тендан палемдымыдам ме вашталтен огына керт...
— Ну, йӧра, оет дене келшем, шкенан-влаклан "Тудо таче гына тыште лийын,
лач Вагановын звонитлымыж годым" манам.
Эрбылатов эше ик гана чеверласыш да райком гыч лектын кайыш.

Кумло икымше глава
Теҥгечсе пожар деч вара суртым чоҥымо нерген кутыраш ӱжмӧ еҥ-влак чылан
пӧрт олмыш эрденак тольыч. Кӧмыт улмым ончал лектат, председатель
кутыралтыш:
— Ужам: правленийна тичмашнек тыште. Тугеже заседанийнам тӱҥалына. Экай
шольым,
мемнан кутырымынам сераш ямдылалт. Мый теҥгече Элыкпайлан колхоз кӱшеш
пӧртым
ыштен пуэна, маньым. Чоҥышо-влаклан кечыдарым кок пачаш шуко шындена, манын
каласышым. Правлений член-влак, у пӧртым ярак чоҥен пуымо дене келшеда? Шке
шонымыдам ойлыза.
— Эҥгекышке логалше-влаклан колхоз дене пӧртым ыштен пуымо ваштареш иктат
тореш
лийшаш огыл, — Айтук кутыраш тӱҥале. — А теве плотник-влаклан паша кечым
кок пачаш шуко шындыме дене мый ом келше, иктат пеле гана шукырак шындымат
сита, шонем.
— Эше кӧ ойлынеже? — председатель йодо.
— Мом утыжым шуйкалаш? Эҥгекышке логалше самырык мужырлан полшыман!
— Айтукын ойжо дене келшыман!
— Йӱклаш! — икмыняр еҥ шке шонымыжым луктын каласыш.
— Тугеже йӱклена. Мрзабаев Элыкпайлан йӱлен кайыше пӧртшӧ олмеш колхозна
дене у
пӧртым чоҥен пуэна, тудым ыштыше-влаклан кечыдарым иктат пеле гана шукырак
шындыман манше-влак кидыштым нӧлталыт, — Эрбылатов пунчаллан темлыме ойым
ойлен пуыш.
Тиде пунчал верч правлений член-влак кидыштым чылан нӧлтальыч.
— Ынде тиде пӧртым чоҥышо-влакын бригадирыштым сайлена. Шке шонымыдам
ойлыза, —
колхоз председатель кутыра.
— Мый шке бригадем гыч Пектывайым шогалташ темлем. Самырык гынат, тудо
плотник
пашам сайын пала, — колхозлан правлений ден музей пӧртым чоҥышо бригадын
вуйлыкшо Васеҥга кугызай пелештыш.
— Ну, кузе? Пектывай нерген кӧ мом каласа? — заседанийым вӱдышӧ правлений
член-влакым тура ончале.
— Йӧра.
— Келшен толеш бригадым вуйлаташ.
— Мый гын Пектывайым шкенан бригадирланна шогалташ келшем, — плотник-влак
шке
шонымыштым ойлат.
— А шкеже мом каласа? — йодеш бригадир Айтук.
— Тыгай годым тореш лияш сай огыл. Кӧнем бригадым вуйлаташ, — шыпрак йӱк
дене
ойла самырык плотник.
Эрбылатов тиде гана правлений член-влак деке плотник-влакымат ушнаш ӱжӧ.
Пектывай верч чылан кидыштым нӧлтальыч.
— Йолташ-влак, бригадирланда сайлышда гын, мый ик-кок мутым каласынем.
Кугурак
вуйлатышына-влакат мыйын мутемым колын кодышт, шонем. Первыяк, пӧртлан
пырням
кушеч налына? Мыланна ик имне кӱлеш, ончыл орават тудын пелен лийже.
— Пӧртлан Калтаса кожла гыч кондымо пырня-влакым пуэна. Имне шотышто Айтук
дене
мутланаш ойым пуэм, — Эрбылатов але гына сайлыме бригадирлан вашештыш. —
Кӱвар
ден потолоклык оҥам кызытак шелаш тӱҥалза. Тиде пашалан вич-куд еҥым
ойырыза.
Калтаса гыч кондымо пырня ок сите гын, колхоз чодыраште руэда.
— Окна рамым Микывырын столярже-влак ыштен пуышт манын йоднем, — Пектывай
умбакыже ойла. Пурам пырня-влак кийымешкак чоҥена. Тыге гын, ме тачак шке
пашанам
тӱҥал кертына.
— Чыла оет денат келшыман, — мане Эрбылатов правлений лӱм дене. — Мый
тыланда
теве мом каласем: тыланда кечывал кочкышым ямдылаш столовыйым почына. Кызыт
ферме пӧртеш шолташ лиеш. Кеҥежым тудо яра шинча. Кочкышым шолташ Элыкпайын
самырык
ватыжым, у шешкым, йодына. Шӱжарем, тыгай пашам ышташ келшет?
— Келша, — ватыже олмеш марийже вашештыш. — Пареҥге ден пакча емыжым ме шке
пуэна, — ешарыш тудо.
— А молыжым колхоз амбарыште налаш тӱҥалыда, — каласыш председатель. — Тиде

пӧртым ыштымым ме шкенан колхознан ударный стройкыжо манын увертарена.
Пектывай
шольым, ӧрын, вожыл ит шого, чылана дечат шке кӱлешетым йод. Мыйын чыла.
Пектывай шольым, мыйын олмышкем тол, бригадет дене ыштышаш пашада нерген
мутланалза.
А ме, правлений член-влак, кораҥына.
— Те чыланат тиде бригадышке эҥгекышке логалше ешлан полшаш шонен толында.
Чыладан поро чонан улмыдам палемдынем, — ойла Пектывай. — Жапым она
шуйкале, тачак
пурам чоҥаш тӱҥалына. Элыкпай, Тойкеч акай, пӧртдам могайракым ыштыктынеда?
Мыланна тудын кугытшо нерген тендан шонымыдам палаш кӱлеш.
— Тоштыж гайымак ыштыза, — вашештыш Тойкеч.
— Негызше таза, тумо тур-влак нимат лийын огытыл. Нуным тӱкыман огыл.
Негызым
ончен, пӧртын кугытшым те шке палемдыза, — Элыкпай утларак рашемден
каласыш.
Пектывай шке еҥже-влак дене пырля шканже кӱлешым висалтышат, бригадыжым
ялын
ӱлыл мучашкыже наҥгайыш.
Нунын кайымекышт, Ваня аваж деке чакеме да шыпак кутыралтыш:
— Авай, мый пожар нерген Сайранын Катяж дене мутланынем... Нунын деке
коштын толам?
— Мо нерген ойласынет? Катя — ӱдыръеҥ, тудо пожар нерген мом пален кертеш?
—
Тойкеч ӧрынрак йодо.
— Авай, вуйыштем ик йодыш пӧрдеш. Тудым рашемдаш Катя полшен кертеш, шонем.
— Мий, рашемдыл.
Сайранмыт дене ачажым ужаш огыл манын, Ваня нунын кудывечышкышт вигак ыш
пуро,
пӧрт тураште тошкышт шогылто. Ик жап гыч капка почылто, тушеч Катя лектат,
Ваня
деке лишеме.
— Тольыч? — шӱлыкан йӱк дене йодо Катя.
— Тольым, — кумылдымын вашештыш рвезе. — Пожар кузе лекме нерген тый иктаж-
мом
палет ала, шонем, сандене мутланаш тольым. Катя, айда иктаж-кушко каена.
Ато
кажне эртыше еҥже мемнам шинчажым карен онча.
— Мемнан пакча шеҥгелсе ӱвӧ воктеке, — манят, ӱдыр эҥер деке наҥгайыше
прогалышкыла ошкыльо.
Ванят тудын деч ик ошкылланат ыш код. Нуно коктынат Тӧлдӧ эҥер ден
Катямытын
пакча печышт коклаште шогышо ӱвӧ йымалан верланышт.
— Шарнет, Ваня, тыгай-тугай эше нимат уке ыле. Тый денет коктын Шемэҥер
кӱварыште шогышна. Варажым тый мыйым мемнан капкана марте ужатышыч. Изишак
мутланен шогышнат, мый пӧртышкына пурышым. Омсам авам почо. Малаш возым, но
вашке гына мален ыжым колто. Вакшышыште малыде кийымем годым ачам тӱгӧ
лекте. Колам: ачам ден
ачат кутырат. Ачат изатын сӱанже нерген каласкала. Ачам кенета йӱкшым
кугемден
йодо: "Эргычын сӱанжым окна йымалне колышт шогышыч? Молан ыжыч пуро?" —
"Тиде
суртлан мый шукертак йот еҥ лийынам, — ачат шыде йӱк дене кутыра. — Таче
тушто
мыйым Шоръял кылмыйол вашталтен. Тудланак сӱан тувырым чиктышт!" Лач тидын
годым
уремыште "Пожар! Тулым йӧрташ мийыза! Кӱшыл мучаште Тойкечын пӧртшӧ йӱла!"
— пожарникын кычкырымыже уремым шергылтарыш. Ачам вигак торжа йӱкын йодо:
"Ах, тидым
вет тый ыштенат?" — "Ит лӱд, тендан деке огеш шу, тора..." — ачатын
воштылалме
йӱкшым раш кольым. Шкеже пеш вашке тӧрштен кынельым да пожарым йӧрташ
лектын
куржым.
— Мыят пожарникын кычкырымыжым кольым да уло кертмын куржаш тӱҥальым.
Шкенан деке миен шумем годым пӧртнан изи пакчана велысе пырдыжше пеш кугу
тул дене йӱла
ыле. Капка ончылно шогышо Эсан пӧрт гыч лекше-влаклан "Настам лукса!
Настам,
вургемым!" манын кычкыра ыле. Еҥ-влак куржын толаш тӱҥальыч. Шукыштын
кидыштышт
— ведра. Чылан Изэҥер велышке куржыт. Мыят ведрам кычалаш тӱҥальым. Тудым
вӱтана
воктене муым да, кидышкем налын, вӱдлан куржым. Лач тидын годым тыйым ужым.
Тый мылам ачат ден ачамын ойласымышт нерген эше ик гана шарналте. "Пожар!
Тулым
йӧрташ мийыза! Кӱшыл мучаште Тойкечын пӧртшӧ йӱла!" манме деч вара ачат мом
каласыш?
— "Ах, тидым вет тый ыштенат?" манын ачам тыйын ачат деч тыге йодо.
— Йоҥылыш от лий? Чынак тыйын ачат, Сайран, тыге йодо?
— Пырчат йоҥылыш омыл, Ваня, — Катя ӧпке йӱкын вашештыш. — Ачамын йӱкшым ом
пале, шонет мо? Мыйын ачамын сырен каласымыжлан "Ит лӱд, тендан деке огеш
шу, тора..." манын воштылын каласыш тыйын ачат.
— Катя, мылам ит сыре. Палет, молан мый тидым кок гана ойлыктышым? Мемнан
пӧртеш
тулым ачам пижыктен, шонем, — рвезе шке шонымыжым почо.
— Чын шонет, тый йоҥылыш отыл, — ӱдыр Ванян ойлымыж дене келшыш.
— О-ой, ачам могай шучко пашам ыштен! Лӱдынат, пӧртнам чаманенат огыл... —
Ваня
чон кочын каласен колтыш.
— Ачамжат молан тудым, тыйын ачатым, ворым, шылшым, мемнан деке илаш
пуртен?!
Молан тудым ашнаш келшен?
— Мыят тыге шонем, — Катя деке лишкак чакемын, Ваня ӱдырым лыпландарынеже.
Теве
тудо кенета шӱлыкаҥше ӱдырын вачышкыже кок кидшым пыштыш, тудым шкеж деке
шупшыльо да тӱрвыжым тӱрвышкыжӧ тушкалтыш, вуйжым ниялтылаш тӱҥале. Катят
тидын вашеш Ванян шӱйжӧ гыч ӧндале, поче-поче шупшале.
Ваня уло могыржо шокшемаш тӱҥалмым шиже, тидын годымак уло капше чытырналт
колтыш, да тудо кидшым Катян оҥышкыжо волтен колтыш. Ӱдыр трук шеҥгеке
чакналтыш.
— Ваня, сита, кораҥде кидетым, — пыкшерак пелештыш ӱдыр. — Сита, ынде мыйым
ит
ӧндал, эрыкым пу!
— О-ой, Катя, тый тыгежак ӧндалаш да шупшалаш от тӱҥал, шоненам. Как
шупшальыч —
чонемлан туге сайын чучо... — рвезе ӱдырын шинчашкыже пурен кайышаш гай
ончен
кутыра.
— Мый шкежат тыгайым нимом пален омыл. Уло капемлан тугай сай лийын колтыш.
Тол,
лишкырак лий, йӧратымем, эше ик гана ӧндалам да шупшалам, — манят, Катя
Ваня деке шке чакеме, тӱрвыжым тудынышко тушкалтыш. Тидлан Ванят шокшын-
шокшын вашештыш.
— Шаҥге тылат мый удан ойлышым. Тый, пожалуйста, вуеш ит нал, ит сыре.
Чылажланат тылат кугу-кугу тау! Катя, айда ынде икте-весыланна эре сайым
гына ыштена,
поро чонан лийына, кочо мутым ик ганат ойлаш она тӱҥал, — манят, Ваня
изишлан
торлыш, ӱдырын шинчаж гыч шке ончалтышыжым кораҥден кертде ончаш тӱҥале.
— Да, Ваня, ачанамытлан сырыма гыч икте-весына деке кузе чакемна! — Катят
тудым
тура ончен ойла.
— Палет, Катя, ачамым тендан деч поктен колтыман, тендан дене тудо тылеч
коч ик
ганат ынже лий, ик ганат... — Ваня сырен кутыралтыш.
— Чынак, ачат пеш шучко айдеме. Еҥлан удам гына ышта. Нимо деч ок лӱд.
Палет,
молан тудо ок лӱд? Тудо шылше, шке шакше пашажлан нигӧн ончылан мутым ок
кучо.
Чылашт дечат шылын утлен кертам, манын ӱшана. Теве пӧртдам йӱлалтен гынат,
нимогай наказанийым ок нал, садак утла. Тудо тидым пеш сайын пала, шонем.
Еҥым пуштеш гынат, тудлан нимат ок лий. Кажне ганат шылын утла. Ала-кушко
торашке кая да
пелне илен кошташ тӱҥалеш. Уло Тӧлдӧ ял дене ачат ваштареш шогалман. Тунам
веле
тудын эҥгек пашам ыштылмыж деч утлаш лиеш, — шке денышт илыше шылше нерген
Катя
чон корштен каласкала.
— Тыйын ойлымет дене тичмашнек келшем. Тачысе мутланымына нерген Элыкпай
изамлан
чыла каласкалем. Тудо мый дечем шуко пала, шукыракым ыштен кертеш. Палет,
тудо
коммунист лийын толын. Ачанам, манметла, Тӧлдӧ гыч поктен колтыман. Тунам
мыят,
изамат тудын верчын вожылаш она тӱҥал.
— Эркын-эркын тудын нерген пошкудо ялласе калыкат пален налеш, тунам Тӧлдын
уда
чапше йырге кундемышке шарла. Тышеч кайыже, тыште ынже иле, — Катя рвезын
ойлымашкыже ешара. — Ачамат тудым поктыжо...
Ваня эше ик гана ӱдыр деке чакеме, тудым шокшын ӧндал шупшале.
— Катя, ынде мый шкенан деке пӧртылам, — мане. — Ой, а вет ме вашке
ойырлена.
Таче гыч мый тыйым эшеат чот йӧраташ тӱҥальым.
— Мыят тымарте йӧратымаш нерген тыгежак ом пале ыле, Ваняэм, айда эше ик
гана
шупшалалтына, — манят, ӱдыр рвезым шокшын-шокшын ӧндале да шупшале. — Ну,
Ваня,
тачеш чеверын. Тыйын чылажат сай лийже. Вес гана ужмешкына чеверын! Мый
тиньым
вучаш тӱҥалам. А изатлан шаҥгысе ойлымынам каласкалаш ит мондо.
— Обязательно ойлем. А вашлийме нерген мый тылат теве мом каласем: тый
декет ала
таче кастенак мый толам... — мане да Ваня эҥер воктеч мӧҥгӧ велышкыже
ошкыльо.
"Да-а, ӱдыр пелен лияш, тудым ӧндалаш, шупшалаш путырак сай улмаш... Катя
мыйым
тыгежак йӧрата манын шоненат омыл. Ынде эре воктенже лиймем, ӧндалмем да
шупшалмем веле шуэш..." — шонкала Ваня.
Мӧҥгышкышт толын шумекше, Катя деч пален налмыжым ойлен пуаш манын, тудо
изажым
кудывечышт гыч Изэҥер велышке ӱжын наҥгайыш.
— Изай, — тӱҥале тудо эҥер серыште, — пӧртнам ачана йӱлалтен. Тидлан тудым
ялна
гычак поктен колтыман.
— Тыят тыге шонет? А вет мыят тыге шонемыс. Пожарым ачана гына ыштен. Моло
нигӧ!
— шольыжлан Элыкпай вашештыш.
— Изай, мый кызыт теве Сайранын ӱдыржӧ деч мом пален нальым? — манят, рвезе
умбакыже Катя дене мутланымышт нерген каласкалыш да пытартышлан ешарыш: —
Тый ачанан ала-кушто суртеш пурымыж нерген палет. Тек тудо саде ватыж деке
кая.
— Тый пеш кӱлешым пален налынат, — Элыкпай шольыжым мокталтыш. — Сайраным
чотак
лӱдыктена гын, тудо ачанам шке суртшо гыч поктыде ок керт. Молодец, Ваня,
вует
ышта, — манят, Элыкпай мӧҥгышт велышке савырныш. — Тачак мый Сайран дене
ойласен
налам.
Кас велеш Элыкпай чынжымак Сайран деке ошкыльо. Тудын ватыже марийжым пеш
вашке
ӱжын кондыш.
— О-о, мемнан деке могай кугу уна толын! — суртоза куанышыла кутыралтыш. —
Айда,
шольым, тӧрышкыла эрте. Шукерте огыл тора вел гыч толшо еҥым унам ыштыман,
—
малдышат, Сайран ватыж деке лишеме, ала-мо нерген шыве-шыве кутыралтышт.
Тиддеч
вара Сайран уна деке лишеме. — Айда, шольым, мутланенат, изишак подылынат.
— Чӱчӱ, мый тугайлан толын омыл. Тый денет икте нерген мутланынем.
— Ӱстел коклаште кутыралтена. Эрте, Элыкпай шольым, ончыко эрте, — суртоза,
вачыж гыч кучен, рвезым ӱстел деке вӱдалташ тӧчыш.
— Огым, мый йӱмаш уке, ит шупшкеде. Шкат палет: мемнан тыгай кугу зиян,
эҥгек.
Тыгай годым йӱаш — кугу язык. А мемнан еш таче пошкудышкына куснен. Йӧра
нуно,
мемнам чаманен, шке декышт пуртышт. А мый первый кечыштак подылшо вуя миен
пурем
лиеш... Уке, уке, чӱчӱ, чӱчалтышымат ом йӱ. Мый теве мом тылат каласем:
пожар —
ачамын пашаже. Тидын шотышто нимогай ӱчашымаш лийын ок керт. Мый тидымат
палем:
ачам тендан дене ила. Тидым тудо мылам шкак ойлыш, — Элыкпай утыр шыдештеш.
—
Тый ачамым тачак шкендан деч поктен лук, тылеч коч тудо тендан деран ик
йӱдымат
ынже эртаре. Тидын нерген мый шкеж денат мутланынем. Тый тудлан каласе:
эрла
касвелеш мый саде каванлаж деке мием, вучыжо, — манят, Элыкпай омса велышке
тарваныш.
— Ой, Элыкпаем, мемнан деч тыге кукшын лектын кает мо? Тыге саят огыл.
Вашлиймына лӱмеш ик чарка гыч подылалына ыле... — сӧрвалышын койын кутыра
Сайран.
Эрлашыжым Элыкпай кас велеш ачаж деке мийыш.
— О-о, мый декем эргым толеш! — Пекыл тудым каван воктелан вашлие. — Таче
эр
годсек тыйым вашлияш ямдылалтам, — манят, Пекыл эргыжлан шке почешыже
ошкылаш
кӱштыш.
Ятырак кайымекышт, Пекыл Айнашар велышке шуйнышо коремын тура серышкыже
кӱзаш
тӱҥале. Элыкпаят почешыже ок код. Ачаже оҥа омса дене петырналтше рож
ончылан
чарнен шогале.
— Элыкпай эргым, тиде — мыйын пӧртем. А тый мый Сайран суртышто илем шонет.
Мый
йӱдым эре гаяк тышан эртарем, — ойлышат, ача оҥа омса шӱкале. — Айда пуро,
уна
лият, — малдале.
Элыкпай тушто олымбалым ужо. Тушан пурса олымым вакшме, возын малашат лиеш.

Элыкпай пураш ок вашке, аптыранен ончен шога.
— Ит ӧр, эргым, ачатын пӧртышкыжӧ пуро.
— А мо, тидым тый шке ыштышыч мо? — йодо Элыкпай.
— Шукертак еҥ-влак кӱнченыт улмаш, мый тудын кӧргыжым эрыктышым, изишак
йӧнештарыльым, — мане да Пекыл олымбаке волен шинче. — Элыкпаем, вашлиймына
лӱмеш изишак подылалме шуэш, — Пекыл пурса олым кокла гыч ик кленча аракам
лукто да пырдыж воктек ӱстел семын пижыктыме оҥа ӱмбаке шындыш, тушкак
кӱктымӧ колым луктын
оптыш. — Эргым, тый теве укеланак Сайраным лӱдыктылаш тӱҥалынат. Ме тудын
дене
ожнысекак икте-весына дене келшен илена. Тӱҥалтыште гына тудын пӧртешыже ик-
кок
гана малышым. Эргым семын тый дечет йодам: мыйын йолташемым ит шыгыремдыл,
ит
логал тудым, — манят, ача атым почо, стаканышке аракам тич темыш. — Тыге
илен
коштмем дене мый йӧршынак йӱмаш уке. Ик палымемлан коҥгам оптымем годым ту
ялыште лапкым ужымат, тушко пурен, тиде аракам нальым. Саде годсо шишамым
кок арня
годсек тыште аралем. Тудым вашлиймына лӱмеш подылаш пуйыралтын улмаш. А
тиде колым таче эрдене Тӧлдӧ эҥерыште кучышым. Таче Сайран тыйын толшашет
нерген кала-сен кодыш, да мый лӱмынак седе колым тылат кӱктышым. Тӧлдӧ
эҥереш мурдам шынденам. Саде каван-влак деч тораште огыл аралем. Мыйын укем
годым пайдаланен кертат, вондерлаште кия, — манят, Пекыл умшашкыже стаканым
кумыктыш. — А тидыжым,
эргым, тылат темышым, — ойлен, аракам эргыжлан шуялтыш.
— Мый ом йӱ, итат шуйкале. Кертат гын, шке йӱ, а мыйым ит вийытле, —
Элыкпай
ачажлан пеҥгыдын каласыш.
— Эргым, Элыкпаем, ит койышлане, ынде йоча отыл, кугемынат, — ача ынеж
чакне.
— Йӱкташ ит тырше, садак огым. Теве колышт, мом мый тылат ойлем: тачак
Тӧлдӧ гыч
кае. Кодшо гана ала-кушто ватем уло, манынат ыле. Кае тудын деке, тыште
иктынат
шинчашыже ит кончо. Мыяи, Венят тыйын шылше лийметлан калык деч вожылына.
Кунам-гынат тыйын шылше лиймет нерген уло ял пален налеш. Мый уло ешна лӱм
дене тылат
ойлем: тышеч кае, мутнам от колышт — шканет удам гына ыштет. Ме гына огыл,
моло-влакат палат: пӧртнам тый йӱлалтенат. Тидын дене тый мыланна путырак
кугу зияным
ыштенат. Йӧра, колхозна мыланна пӧртым ярак ыштен пуаш лие.
— О-ой, Элыкпай эргым, тый кугу йоҥылышым ыштет. Шке кидем дене чоҥымо
пӧртым
йӱлалтенам, шонет да? Уке, мый тидым ыштен ом керт.
— Тый кеч-мом ойлет гынат, мый пожар шотышто шке шонымемым ом вашталте!
Тулым
тый гына пижыктенат. Тидын шотышто мый тугайым палем, кудыжым тый нимо
денат кораҥден от керт. Лучо пӧртнам молан да кузе йӱлалтымет нерген чон
почын каласкален пу.
Тидын годым Пекыл эргыжлан темыме аракам йӱын колтышат, шинчавӱд дене
кутыраш
тӱҥале:
— Эй, эргым, эргым, мый тышке тылат верчын гына тольым. Ик кӧршӧк шӧртнем
уло.
Тудо тылат лиеш, шонышым. Арам толынам, тылат арам ӱшаненам. Мыйым чылан
поктеда. Мый тышеч каем, йӧршешлан каем. Шӧртнем дене ынде мом ышташ, кӧлан
тудым пуаш — эше нимом каласен ом керт. Кызытеш тек шылтен пыштымашешемак
кодшо. Илышаш
кечем эше уло, шонем, вес тӱняшке каяш мылам але эр. Илена — ужына.
Ачажын тиде ойлымыжлан Элыкпай руал каласыш:
— Мыйын тылат ойлышашем моло уке, шаҥгысем семынак иктым гына йодам: кае
тышеч,
Тӧлдыштӧ ит иле, тый мемнамат, ялнамат шӱктарет гына...
— Каем, эрлак каем. Сельсовет председателят мыйын нергенем Сайран деч
йодыштын.
Кӧ, кӧ, а тудо милицийышке шуде ок код. Нунын кидышкышт логалмешкем, лучо
каем,
— манят, Пекыл ешарыш:— Мӧҥгысӧ сондыкыштына мыйын шочмо кагазем кия. Тый
тудым
мылам конден пу. Мылам тудо пеш кӱлеш. Уло ӱмырыштемат тый дечет мыйын
йодышем
тиде гана лиеш. Эргым, кеч тудым шукто, — пелештен, Пекыл пурса олымышко
шуйнен
возо.
— Мале, тек мале,— ойлен, Элыкпай ачажын рожшо гыч лекте, кава тӱрышкӧ
волен шушо кече велышке ончале, шке семынже шоналтыш: "Шочмо кагазетым
конден пуэм гын,
саде кечынак тышеч шикшалтат докан. Сельсовет председатель Васинын ойлымыжо
тыйым чотак лӱдыктен. А шӧртнет мылам ок кӱл, шылше ачан ниможат мый декем
ынже логал..."
Элыкпай тура серым волыш, вара вес серышке кыртмен кӱзыш. Тыге тудо Тӧлдӧ
мландышке вереште да шочмо ялже велышке писын-писын ошкыльо.

Кумло кокымшо глава
Тойкечмытым ик жаплан илаш пуртышо-влакын кудывечышкышт пурен шогалят,
Шабакай
чон кочын ойлен колтыш:
— О-ой могай кугу зиян лийын... Ик йӱдыштӧ уло еш пӧрт деч посна кодын,
ман... —
шкенжым кӧ-гынат колжо манын, тудо йӱкшым кугемден каласен колтыш: —
Ванялан
язум конденам, Ванялан!
Шке лӱмжым колят, Эмай пелен шогылтшо Ваня почтальон деке куржын тольо,
шуйымо
кид гыч конвертым нале да тудын ӱмбаланже серымым содор лудо.
— Москва гыч толын! Григорий Алексеевич колтен. Почеркше тудын...
Пӧртӧнчылын кӱшыл тошкалтышыштыже шинчыше Тойкеч эргыжын йывыртен ойлымыжым
колят, шке шонымыжым луктын каласыш:
— Тиде токасе язуетлан вашмутым колтен. Москвасе туныктышет теве могай поро
чонан айдеме улеш!
А Ваня конвертым содор почо да нылыте тодылмо кагаз ластыкым луктат, лудаш
тӱҥале:

"Здравствуй, Ваня!
Наконец-то твое письмо дошло до меня. Оно меня ждало долго — я был в
отпуске.
Ой, Ваня, Ваня... Не думал я, что ты от нас убежишь. Все же не сдержал
себя, удрал. В своей жизни ты совершил большую ошибку. Попасть в наш
детский дом — это
большое счастье. Ну, что-ж, теперь ничего не вернешь. Перед нашими
руководителями мне было очень неудобно. Тот переполох, та суета и
напряженность между нами,
что испытывали мы в связи с твоим исчезновением, теперь позади. Сначала
никто не
знал, где ты, что случилось с тобой. Поэтому все переживали, ждали известий
о
тебе.
С получением твоего письма все встало на свое место. В нашем журнале со
списком
воспитанников появилась запись о твоем местонахождении. Это деревня Тюльди
Калтасинского района Башкирской АССР.
Твоему письму больше всех радовался я. Это и понятно, ведь ты числился в
моей
группе и о тебе все спрашивали от меня. Я теперь успокоился, ибо знаю, что
ты у
своей матери, что у тебя все нормально.
Выполняя твою просьбу, высылаю справку о твоей учебе.
Все твои друзья шлют тебе горячий привет.
Ваня, больше никогда не убегай. Учись старательно. Всегда помни: голова у
тебя
работать может, только ее нужно заставлять трудиться. Часто-часто
вспоминай, как
я учил тебя готовиться к урокам, решать задачи, выполнять упражнения по
русскому
языку.
Ваня, мне очень жалко, что тебя нет у нас. Я постоянно думаю об одном:
сможешь
ли ты там учиться так же, как у нас.
Ты был хорошим мальчиком, честным, откровенным. Хорошо играл в футбол. За
это
ребята любили тебя больше всех.
Я заканчиваю. До свидания. Если пожелаешь, пиши. Мы будем рады письму".
Григорий Алексеевич".
Серышым лудмыж годымак Ванян шинчаже вӱдыжгыш. Язум лудын пытарымекше, ик
жап
шып шогышат, шорташ тӱҥале.
— Магырет? — аваже воштылал йодо. — Тылат йӧршынат тушеч толмо ок кӱл ыле.
Кушто
улмет да кузе илымет нерген серен колтыметат сита ыле. Мый тый декет ужаш
миен
толам да вара ойгыраш ом тӱҥал ыле. Шкат вет эре ойлет: "Москвасе школ —
Москвасе школ!" Тый тушто кугу шинчымашым налат ыле. Тыгай айват
туныктышетлан эре
ракматым ойлем ыле. Детдомышт гыч шылын каенат гынат, тылат язум колтен.
Тудлан
серышым угыч возо. Справкетым чот сакле. Школышко мийымет годым тудым тый
дечет
йодыт. Шоръял школышто ныл класс марте гына туныктат. Сандене Киябак
школышко
кошташ тӱҥалат, манеш ача лийшет.
— Авай, молан "ача лийшет" манын ойлет? Мылам "ачай" манаш ок лий мо?
— Лиеш. "Ачай" манаш келшет гын, мый йывыртем веле. Тыят, Такий шӱжаретат
тудым
"ачай" манын кертыда, — аваже эргыжлан ойла.
— Те тореш огыда ул гын, минь "ачай" манаш тӱҥалам. Мылам тудо пеш келша.
Пеш
поро чонан айдеме.
Пӧртӧнчыл велышке толшыжла, Такий изажын авалан ойлымыжым колын шуктышат,
йодо:
— Авай, изай тудым "ачай' манаш тӱҥалеш гын, мыят тудын семын лӱмден ом
керт мо?
— Кертат. Чонетлан кузе келша, туге ман, — пелештен, Тойкеч ӱдыржым ӧндале,
тупшым вӱчкалтыш.
Такийын "ачай" манмыжым колят, Эмай пӧртӧнчылын эн ӱлыл тошкалтышешыже
верланыш,
а ӱдырым шке ончыланже шындыш. Тидын годым нунын деке Ваня чакеме, Эмайын
вачышкыже кок кидшымат пыштен, кутыралтыш:
— Ачай, таче гыч ме коктынат тыйым "ачай" манаш тӱҥалына, — ойлен, рвезе
Эмайын
чурийышкыже ончале. Ваня тушто шинчавӱд чӱчалтышым ужо да шке семынже
шоналтыш:
"Шортеш... Тиде шкенжым мемнан пагален лӱмдымыланна кӧра..." — Ачай, ме тый
денет пеш татун, келшен илаш тӱҥалына.
— Ваня изай, шкенан ачана авайым туге чот кыра ыле, тидым ужын, мый, чытен
кертде, туге шортам ыле... — эртышым шарналтыш Такий.
Шке шинчаончылныжо кызыт лийшым ужын, пылышыж денак колын, Тойкеч верыштыже
шинчен ыш турко, икшывыже-влак да Эмай деке волышат, самырыкше годсекак
шӱмыштыжӧ
ашныме айдеме пелен верланыш, кыдалже гыч тудым ӧндале да шкеж деке
шупшыльо,
лыжган-лыжган кутыралтыш:
— Эмаем, нуно коктынат тиньым "ачай" манаш мый дечем йодыч. Тидын дене
мыйым
моткоч куандарышт. Нуно тыйымат тыгак йывыртыктеныт докан?
— Чын шонет, Тойкечем! — каласыш Эмай, пелашыже лияш келшыше ӱдырамашым
ӧндале,
шӱргыж гыч шупшале. — Мый Ванян кызыт гына каласыме мутшо дене шке илышнан
могай
лийшашыж нерген каласем: — Ме пеш татун, келшен илаш тӱҥалына. Юмо гына
тиде
мутнам колжо да тыгак лияш пуйырыжо ыле манын сӧрвалаш гына кодеш.
— Ваня эргым, Такий ӱдырем, Эмай пелашем, ме таче Шоръялышке кайышаш ыльна.
Но
зиянлан кӧра, Элыкпай ден Валялан полшаш манын, ышна кае, Тӧлдешак кодна. А
эшеат шке шонымынам ышташ тӱҥалын огынал. Валянам поварлан шогалтышт,
Элыкпайна таче Валялан полшаш кайыш. Айста нунын толмешкышт кудывечым
эрыкташ пижына, — Тойкеч пашашке ӱжын кутыралтыш.
— Пеш чын ойлет, Тойкечем, — Эмаят тудын дене келшыш. — Кайышна
кудывечышкына,
тудым шӱч, ломыж да пеле йӱлышӧ пырня-влак деч эрыктена, — манят, Эмай эн
ончыч
пашалан пиже.
Ваня изишлан уремышке лекте. Лач тидын годым ӱлычынла йоча-влак тӱшкан
погынен
кӱзыма гыч койо. Ваня нунын коклаште Кавырлям, Ваням да Сакеван Андрейжым
палыш
да йӱкынак каласыш:
— Тиде мыйын футболист йолташем-влак кушко-гынат каяш лектыныт.
— Тендан деке толына. Пожар деч варасе кудывечыдам эрыкташ полшынена, —
Кавырля
умылтарыш.
— Авай, ачай, тиде мыйын йолташем-влак. Нуно мыланна полшаш толыныт.
Кудывечынам
эрыктынешт. Теҥгече пожарым йӧртымына годым мый нуным чылаштым гаяк ужым.
— Тыге полшышо-влак мыйым моткоч куандарат. Теве Эмай нунылан мом да кузе
ышташ
ончыктен пуа, — каласыш Тойкеч.
— Рвезе-влак, айста, почешем ошкылза, — мане Эмай. — Мый чылаландат пашам
пуэм.
Ужам, кажныдан кидыштыже я ведра, я кольмо коеш.
Эмай Кавырлян кидше гыч ведрам, Андрейын кольмыжым налят, пӧрт олмышко
миен,
ведрашке кольмо дене шӱйым темыш да тудым пакчашке нумал лукто, монча
велысе яра
верышке оптале.
— Теве чыланат тидым ыштеда, — манят, Эмай озаштлан кольмыжымат, ведражымат

пӧртылтыш.
— У-у, Ваня деке футбол дене модаш толмына годым ме тыште могай гына пашам
ыштен
огынал! — Кавырля эртышым шарналтыш.
— Кавырля, тений мый Киябак школышто тунемаш тӱҥалам. Тушто командым погем
да
тендам, Тӧлдӧ школнан командыжым, йолташла вашлияш ӱжына. Ямдылалтса, —
воштылал
кутыра Ваня.
— О-о, тиде пеш сай! Обязательно модына, — Кавырля вашештыш.
Тидын годым кудывечышке Элыкпай ден Валя толын пурышт.
— О-о, плотник-влакым пукшаш кайыше-влак толыт, — Тойкеч нуным веселан
кутырен
вашлие.
— Ну, Элыкпай, Валя, плотникда-влакын пашашт кузерак ушна? — Эмай вигак
йодо.
— Удан огыл ыштат, — Элыкпай мутым лукто. — Нуно таче шке пашаштым тӱҥальыч
веле
гынат, ятырак ыштышт. Ушкал вӱта воктелан оҥам шелме станым ыштышт. Ятырак
шельыч. А пурам чоҥышо-влакше кечывал марте кок нергем чоҥен шуктышт. Эрла
гыч мыят
нунын деке ушнем. Ато мылам саят огыл.
— Тыйын оет дене мыят келшем, — ойла Эмай. — Ушно нунын деке. Чоҥен
шуктымеке,
тушко илаш пурашдак сай лиеш. Элыкпай, мыйын мӧҥгыштем чиямат, кермычемат
уло.
Пудамат лийшаш. Чыла тидым мый тыланда пуэм. Кермычшым тиде арняштак конден
кодем. Кызыт кукшо игече шога, тыгай годым корно сай, имньылан куштылго,
шкат от
йӧслане.
— Шканет уто роскотлан от шотло гын, айда полшо веле. Мый тидлан тылат
ончылгочак тауштем. А варажым тылат мо дене гынат полшем, — малдышат,
Элыкпай Шоръял
унан кидшым шокшын-шокшын кормыжтыш.
— Таче ме тендан кудывечыдам эрыктынена. Теве тыгай шонымаш денак Ванян
йолташыже-влакат тышке толыныт да, ужат, кузе нуно шӱйым, ломыжым пӧрт
олмыда гыч пакчашке нумалыт!
— Меат Валя дене тидым ышташ тӱҥалына. Первыяк ме тый денет, Эмай изай,
пӧрт олмысо пеле йӱлышӧ пырня-влакым изи пакча шеҥгеке пӧрдыктыл луктына да
тушан оралена, — манят, Элыкпай рвезе-влаклан каласыш: — Те изишак
каналтыза, ме пӧрт олмо гыч пеле йӱлышӧ пырня-влакым кудывечына гыч пелке
кораҥдена.
Кок пӧрьеҥ, иктыже кугу илыш опытан, пашам палыше еҥ, весыже эше самырык,
патыр
виян, шугынь дене пырня-влакым пелке пӧрдыктылаш тӱҥальыч.
Ик жаплан канаш лекше йоча-влаклан Ваня Москва гыч Григорий Алексеевичын
колтымо
язужым лудын пуышат, тудым серыше туныктышыж нерген куанен каласкалаш
тӱҥале.
Тойкечмытын капкашт почылто, тушто Сакева ден ӱдыржӧ койыч. Сакева вигак
Тойкеч
деке ошкыл мийыш да тудым ӧндале.
— Ой, Тойкечем, тыгай зиянымат ужшашда улмаш!.. — шортын-шортын ойла
Сакева. —
Теҥгече, вӱдан ведра-влакым ончыко да ончыко пуэдышемла, ужым гынат,
кутырен ышна керт. Тойкечем, чон почын каласе: вургемдат йӱлен чай? Мый
теве тылат шке куымо вынерым конденам. Капешет висен шулынат, шкак урген
пуэм.
— Тау, Сакева, тау! Вургемемат, йолчиемемат йӱлен. Тулжо чуланнан пырдыж
гыч
тӱҥалын. А чиемна, ургышаш вынерна, молыжат шукыракше чуланыштына ыльыч.
Тидлан
кӧрак тыгай настана шукырак йӱлен. Мыйын шонымаштем, пожарым лӱмын ылыжтыше
еҥ
лийын. Ой, поро кугу Юмо, тыгай еҥым ӱмыржӧ мучкылан шке пӧртшӧ деч посна
илаш
кодо.
— Теҥгечсек мо вуемым пудыратылам: тиде пожарым ала Пекылетак ыштен? Пылыш
мучашем дене тудо мемнан кундемышке толын манмым колынам ыле. Шкенжын-
влаклан тыгай
удам тудак ыштен гын, тыйын каласымет шужак ыле, ӱмыржӧ казна пӧртеш
эртыже, —
Сакева изишланат лыпланен ок керт, чон йӧсын, ойгырен кутыра.
Таче, вучыдымо, шоныдымо кугу эҥгекыш логалме эрлашын, Тойкечмыт деке лишыл
палымышт-влак толынак шогат. Теве адак нунын капкашт почылто, тушко таче
кокымшо
гана бригадир Айтук толын пурыш. Тудо вигак Эмай деке ошкыльо.
— Тӧлдышкӧ толшашетым паленак, мый тыйым шке декем унала ӱжмӧ, ик-кок
чаркам
пырля подылалме нерген шоналтенам ыле. Киебак эҥер сереш вашлиймына деч
вара мый
тыйым ик эн пагалыме да лишыл еҥемлан шотлен илем. Теҥгече тиде суртышто
вучыдымо сӱан лиймылан кӧра мый шке шонымемым шуктен ыжым керт, но тачыже
ме вашлийде
она код ыле. Но йӱдым кенета тыгай шучко паша лийын кайымылан мемнан
вашлийшашна
адак шеҥгеке шӱкалалте. Теве кызыт иже тый декет толын шуым. А эрдене тидын
нерген мутымат луктын ыжым керт. Конешне, шкежат кӱлынак шоналтен шуктен
омыл. Вуеш
ит нал ынде, Эмай йолташ...
— Айтук, тыгежак ит ойло. Тыгай азап лийын, тудлан верчын колхоз
правленийда тышан шке заседанийжым эртарен. Тенданат жапда шыгыр ыле. Тыгай
кугу да мемнан-влаклан путырак кӱлешан йодышым ончышт. Ой, тендан
Эрбылатовда могай поро чонан
айдеме, кузе писын мемнан-влаклан полшаш лие! Молодец тудо!
— Ме чылан тыге шонена, Эрбылатовна дене кугешнена, — Айтукат шке чонжым
почде
ок керт. — Ну, Эмай йолташем, теже Шоръялыште илаш тӱҥалыда? Тушко куснен
каеда?
— Чыла туге, чыла туге. Теве самырык мужырна гына, Элыкпайна ден Валя
шешкына
гына, еҥ суртышто илаш тӱҥалыт.
— Пеш шукыжымак огыт иле, плотникна-влак кӱлынак тыршат. Пеш шуко гын тылзе
гыч
у пӧртышкӧ илаш куснат.
— Мыят тыгак шонем. Пӧртышкышт вашке илаш пурышт манынак, мый нунылан
шкемын мо
улыжым чыла пуаш лийым. Кермычымат, чиямат, пудамат...
— Пеш сай тиде шонымашет, Эмай, пеш сай, — Айтук куанен кутыралтыш.
— Айтук йолташем, мый теве мом тылат каласем: кеч-кузе умыло, а мыланна
эрласе
кечына пеш шерге. Ме Шоръялышке мийышынак, изирак ӱстелым погена, эн лишыл
еҥна-влакым воктенна ужнена. А тый мемнан илышыштына шагал огыл пӧрдынат,
порыжат,
удажат лийын. А пытартыш жапыште мыйын чонешем, ушешем кодшым шуко ыштышыч.
Тыйын полшыметлан кӧра ме кодшо ӱмырнам Тойкечем дене пырля эртарена, ик еш
дене
илаш тӱҥалына. Теве кызыт гына Ваня эргым ден Такий ӱдырем мыйым шинчавӱдем
лукмешке куандарышт. Мыйым шке ачаштлан шотлаш келшен, мый декем лишемыч
да, мыйым
"ачай" манына мо, шке дечем йодыч. Мый тидым Тойкечемын пӧлекше семын аклем
да
тудлан кугу таум ойлем. Айтук йолташем, мый тыйым ватет дене когыньдам эрла

Шоръялышке, мемнан деке унала ӱжам. Мийыза, путырак сӧрвален, пеш пагален
ӱжам.
Вучем, Айтук йолташ, мияшак лий!
Путырак шуко кутырымыштлан Тойкеч шке марийже ден Айтук деке чакеме.
— Мо эскерем, мутда пытыдымын йога. Мо тендам тыге ойласыкда? — йодо
ӱдырымаш
шке илышыштыже шагал огыл пырля лийме, шуко нерген мутланыме еҥже-влак деч.
— Тойкеч, мый Айтук ден ватыжым шкенан деке, Шоръялышке, унала ӱжам.
Шонымаштем,
тыят тиде ӱжмашке ушныде от керт, — ойла Эмай.
— Ой, Эмаем, пеш чын ыштет, пеш чын! Айтук йолташна, ӱжына, ме коктын
тендам
ӱжына.
— Те коктынат мылам тунаре ойлышда, тореш лияш, отказым пуаш вожыламат.
Кузе-гынат мияш тыршаш тӱҥалам, — Айтук шке декышт ӱжшӧ-влакын кидыштым таҥ
кучышат,
когыньыштымат ласкан ӧндале.
Самырык-влак, шке дечышт кугурак-влаклан мутланашышт эрыкым пуэн, кудывечым

эрыктыме пашашке ушненыт да йӱлышӧ пӧрт олмым тӱрлӧ шӱкшак да шӱй деч
эрыктеныт.



110999
************************************************************************
11-09
Туныктымо паша
Иван ЧУРИКОВ,
педагогика наука кандидат, Марпединститутын доцентше
Пӱртӱсын шочшыжо улына
Экологий фауна ден флора кӧргысӧ чонан ден чонан, кушкыл ден кушкыл кокласе
кылым да нунын йырым-йырысе тӱня дене кузе кылдалтмыштым шымла. Пӱртӱсын
вияҥ толмо законжо айдемылан тыге кӱшта: йырысе тӱня дене сӧрасен илаш
кӱлеш, тудым вашталташ толашыман огыл.
Экологический воспитаний — раш цельыш виктаралтше педагогический паша. Тудо
йоча
ден кугыеҥ-влаклан пӱртӱсым аралыме нерген шинчымашым пуышаш, йырым-йырысе
тӱням
чын аклаш да аралаш туныктышаш, тиде кӱлешан сомылыш шукырак еҥым ушаш
полшышаш.
ЧОДЫРА — ИЛЫШ ЭҤЕРТЫШ
Самырык тукымым илышлан ямдылыме пашан ик негызшылан марий-влак
экологический
воспитанийым шотлат. Пӱртӱс аралыме опытым калыкна курымла дене поген.
Кугезе
марий пӱртӱслан кумалын, шкенжым пӱртӱсын ужашыжлан шотлен, тудын дене
кылым
эреак шижын шоген. Тудо куэм, пистым да тумым шнуй пушеҥгылан шотлен. Тидын

нерген шуко преданий шочын. Тушто нине пуушеҥгым чонан семын ончыктымо.
Нуным
амал деч посна лыдырташ, тодышташ, перкалаш, руаш чарненыт. Айдемылан, мо
кӱлешым пӱртӱс деч шот дене гына налаш лийын: шукат огыл, шагалат огыл —
лачак илаш
ситышым. "Пӱртӱс деч полышым йодмо годым кугу Юмым сӧрвале, полышыжлан
тауштен
юмылто. Тыгак пуым пуымыжлан Чодыра Юмылан, шурным да шудым пуымыжлан Курык
да
Мланде Юмылан, мӱйым пуымыжлан Мӱкш Юмылан тауште",— тыге туныктеныт
самырык-влакым. Юмо, маныныт, ситмыж койышым ок чыте. Сутланаш тӱҥалына
гын, ончыклык
тукымлан нимат ок код.
Кугезына-влак пӱртӱсым Юмо шотеш ужыныт. Нунын Шнуй отышт лийын. Туш
кумалаш
коштыныт. Пушеҥгым руэн огытыл, эсогыл кӱтӱмат пурташ чареныт. Кумалме
отылаште
лӱшкаш да тамакым шупшаш лийын огыл. Марий Элын йӱдвел-касвел ужашыштыже да
Морко районышто але мартеат тыгай ото ятыр уло. Юл кундемыште илыше моло
калыкланат, мутлан, чуваш-влакын, тыгай верышт лийын. Тумерым эргышт шотеш
ужыныт. Чодыраш айда-лийже кошташ тоштын огытыл, сандене тушто тӱрлӧ янлык
пошен да вараже
пӱтынь чодыраш шарлен. Поснак кайыквусо ешаралтын.
Марий еҥ емыж талын шочмо верым эскераш, тушто шӱкшудым кӱраш, пӱкшермым
перегаш
тыршен. Тиде пашаш йочам да молодежьым ушеныт. А вуйлатен шогеныт пагалыме
шоҥгыеҥ-влак. Тыгеракын марий еҥ чодырам пеш йӧратен да шинчасортала
арален.
Илем воктенсе чодырам иктат тӱкаш тоштын огыл. Ял калык шке сурт-пече
воктенже
самырык пушеҥгым шынден. Икшывым изинек туныктеныт: пушеҥгылан эҥгекым
ышташ,
укшыжым тодышташ ок йӧрӧ. Тидын нерген ушан шомак аралалт кодын:
"Пеледышым, шудым ит кӱр, пеледме годым ломбо да пызле укшым ит тодыл".
Пушеҥгым, чодырам
тӱрлӧ ойлымашыште, легендыште, калыкмутышто чапландарыме. Мутлан, акрет
годсо
марий пызлын осал вий деч арален кертме вийжылан ӱшанен. А тумо, шонен
тудо, айдемын ончыклык илышыжым почын пуэн кертеш.
Пӱртӱс сийым погымо жапым пеш сайын паленыт да тидым эреак шуктен шогеныт.
Такланак огыл тыгай калыкмут уло: "Снегым шке жапыштыже погат".
Марий просветитель С.А.Нурминский серен: "Чодыра — марийын юзо тӱняже...
Тудын
тӱняумылымашыже чодыра йыр пӧрдеш. Да тиде веле огыл, пӱтынь йомак тӱняже
да тусо геройжо-влак чодыра йыр пӧрдыт. Чыла туштыжо да калыкмутшо чодыра
денак кылдалтыныт". Марийын чодыра дене кылдалт илымыжым утларакше
калыкмутышто шижына:"Чодыра — мемнан поянлыкна", чодыра — тазалык оролна",
"Чодыра — марий ужга",
"Чодыра — сӱан шувыш", Чодыра — чон куандарыше юзо вий. Калык шке мурыштыжо
палемден: пич чодыра — ача, ужар олык — ава, канде кава да чолга шӱдыр —
йӧратыме
йолташ-влак. Айдеме чодыра кӱшеш илен лектын: янлыкым лӱен налын, емыжым
поген,
илемжым пырня дене чоҥен, мастар кидше дене пушеҥгым сурт коклаште йӧрале
ӱзгарыш савырен — тыге пу кӱмыж-совлам ыштен, кумыж да ий дене йыдалым
тодын. Икманаш, чодыра пукшен, чиктен, пойдарен.
Пукшымыжлан да ашнымыжлан марий уло чонжо дене чодыралан тауштен илен.
Йӧратен
чодыран моторлыкшым. Лышташ тарванылме йӱкыштӧ тудо пӱртӱсын юзо мурыжым
колын.
Чиен коштмо вургемжым сӧрал тӱр ден пойдарен, а тӱрыштыжӧ я лышташ, я
пушеҥге
уа, я могай-гынат янлык сӱретлалтыныт.
Калыкна акрет годсекак пӱртӱсын туштыжым пален, тудын моторлыкшым ужын, чын
аклен моштен. Эше 1868 ийыште шымлызе Н.Овчинников серен: "Чодыран сӧралжым
шижын
моштымаште марий еҥын эстетикыже пеш раш палдырна".
Ик легендыште марийын чиемжым мотор куэн сӧралже дене таҥастарыме: ужар
шовыч —
куэн лышташыже, ош шовыр — пушеҥге йытыр, шем ыштыр — куэн шем тӱҥгыржо.
Кажне
марла йомак чодыра дене кылдалтын. Озаҥ университетын профессоржо
И.Н.Смирнов
кодшо курым мучаште чын палемден: марла йомак утларакше ик географический
вершӧрым — чодырам — авалта.
Йомакыште южо пушеҥгым руымым, южо кайыквусым да янлыкым пуштмым кугу
языклан
шотленыт. Титакшым шижын шогымыжлан да языкым палымыжлан кӧра гына айдеме
кугу
экологический эҥгекыш шуын огыл.
Кугезына-влак пушеҥгын, янлыкын да кайыкын "йылмыштым" умылен моштеныт.
Такланак
огыл йомакысе герой-влак, шке тушманыштым сеҥаш манын, полышым пушеҥге,
кушкыл,
янлык да кайык деч йодыныт.
Йомакыштак аралалт кодыныт кундемыштына шукертак йомшо, пытыше янлык-влак.
Тыге,
мутлан, Киров областьысе Тужа районышто верланыше Азаново-Кошканур ялыш
экспедиций дене мийыме годым ужынна: ик сурт окнаште носорогын капшым оҥаш
пӱчкеден
сӱретлыме. Ош носорог марий йомакыште "ший кӱчан, ший шӱан, ший тӱкан
сӧснаш"
савырнен. Лач тыгай янлык илен улмаш Юл ден Чолман коклаште тӱжем ий ончыч.
Тидын нерген возеныт Булгар кугыжанышыште лийше араб писатель-влак. Тиде
янлыкым
тӱкыжлан кӧра пытареныт. Тӱкыжым Индий да Персий гыч толшо купеч-влак,
налын,
шке элышкышт наҥгаеныт. Мӧҥгыштышт, порошокыш савырен, эмым ыштеныт.
Пантокрин
манме тиде эмым кугыжалан гына йӱктеныт. Тудо ӱмырым шуяш полшен. Янлык
пытен,
тудын образше марий йомакыште да декоративно-прикладной искусствышто кодын.

Тӱжем ий ожно самырык еҥ носорогым сеҥен гын, тудым эн чолгалан шотленыт.
Тыгай
рвезе кугыжан ӱдыржымат марлан налын кертын.
ПӰРТӰС ЙОЧАМАТ, КУГЫЕҤЫМАТ ТУНЫКТА
Марий еҥ шке икшывыжым пӱртӱс дене келшен илыме шӱлышеш куштен. Изиж
годымак
ньога айдемын кушкыл да янлык дене кылжым шижаш, Юмын турня-кайыкшым ужаш
тунемын. Тунам ирлудым ош тӱням ыштыше вийлан да айдеме чонын пыжашыжлан
шотленыт.
Пӱчӧ айдемым осал вий деч аралыше янлык семын чапланен. Пушеҥге шке куатшым
поро чонан айдемылан гына пуаш ямде манын шоненыт. Уда еҥын куатшым пушеҥге
поген
налын кертын. Чыла тидыже икшывым пӱртӱс велке савырен, тудым утларак пален
налаш кумылаҥден. Икшывылан эре иктымак тӱеныт: кушкыл да янлык дене кылым
кучышо
айдемын гына илышыже тичмаш куатан, тыгай кыл шолдырга гын, айдеме шкежат
кола.
Але кушкыл тӱнян законжым пудыртен гын, пушеҥге тудлан ӱчым шуктен але, шке
биологический куатшым кучылтын, садетым йӧршеш пытарен кертын.
Калыкнан философийжым шымлыше марий ученый В.А.Акцорин палемден: "Шнуй
отышто
пушеҥгым руышо еҥын ӱмыржӧ" кужу ок лий. Тиде ойым пеҥгыдемдаш полшышо ятыр
материал уло. Вес пример оҥай: айдеме, кидышкыже товарым кучен, самырык
пушеҥгым
руалаш ямдылалтеш. Мардеж уке гынат, саде пушеҥгет могай-гынат укшыжым
рӱзалта,
пуйто айдемым "ит руал" маншыла сӧрвала. Марий йомакыште тыгай сӱрет уло:
айдеме нӧргӧ пушеҥгым чаманыде руалеш, а йырым-йыр шогышо кугу пушеҥге-
влак, тудым
чаманен парчаштым рӱзалтат.
Коеш: кугезына-влак пушеҥгын биокуатшым эше тунамак тогдаеныт. Тидым "Юзо
ӱш"
йомак гычат пален налаш лиеш. Тушто оҥай шонымашым почын пуымо: пушеҥге еҥ
кокласе тӧрсырым шижеш. Айдеме туддеч полышым гына йодшо. Нужна кӱшеш пояш
тыршыше
айдемым пушеҥге чытен ок керт. Ош Юмо таклан огыл кугу тумо ӱмбалне ила.
Тушечак
незер пӧръеҥлан полша. Тумо нерген ойленыт: пуйто тудо айдемын пӱрымашыжым
ончылгоч пален кертеш. Такшат тумо, писте, куэ, ломбо Юмын пушеҥгыжлан
шотлалтыныт. Нунын полшымышт дене кугезе марий тӱрлӧ чер деч эмлалтын.
Курык марий-шамыч акрет годсекак гипертоний черым куэ полшымо дене
чактареныт.
Ты пушеҥге кӧргӧ вийже дене вӱршерым саемда, шоненыт марий-влак, давленийым

тӧрлата. Кажне суртозан кудывечыштыже куэ кушкын. Такланак огыл сӱан
шелыкым куэ
сӧрастарен.
Эрге шочмеке, тумым шынденыт. Ваштарымат ӧрдыжеш коден огытыл. Юзо виян
ваштар
дене айдеме ечым ыштен гын, тудо, ечыш шогалын, мардеж дечат писын коштын
кертын. Но тидын годымак пушеҥгым руымо годым пешак тӱткын шекланыман
улмаш: вет
кажне еҥын, шотленыт марий-влак, йолташ пушеҥгыже (двойникше) уло. Тудым
обижаяш
ок лий. А кӧ тидым ышта гын, тудлан ты пушеҥгак але весе ӱчым пӧртылтен
кертеш.
Пызлынат тыгай вийже уло манын шоненыт. Шымлызе-влак палемденыт: Европышто
илыше
тӱрлӧ калыкын, поснак эрвелне, пызле дене кылдалтше ятыр пале шочын.
Колымшо курым тӱҥалтыш марте пызле уам чӱчкыдынак культовый атрибут семын
акленыт, осал
вий деч аралыме йӧнлан шотленыт. Такланак огыл у пӧртым ыштыме годым курык
марий
ден сорокан марий-влак пызлым але кожым шынденыт. Пызле уа дене осал
шӱлышым
поктен луктыныт. Тиде йӱлам ялыште талуклан ик гана, утларакше шошым,
эртареныт.
"Черемис-влакын религий йӱлашт" пашаштыже марий шымлызе Г.Я.Яковлев
палемден коден: иям сурт гыч поктен лукташ манын, Кычкывайрем вашеш лӱмынак
чодыраш пызле
уалан каеныт. Кок але кум нӧргӧ воштырым ваш пуненыт. Тылеч посна йӱк-
йӱаным утларак лукташ манын, трещеткым ыштеныт. Пычкемышалташ тӱҥалмек,
ялысе тӱр пӧртыш
погыненыт. Тушеч йӱкланен, кычкырлен, трещеткым шотыртатыктен, тӱшкан
юарлен,
корем лакыш воленыт да тушто кушшо ик шоҥго пушеҥгым саде воштыр дене
кычкыреныт. Вара уэш саде пӧртышкак пӧртылыныт. Умбакыже сурт еда каеныт.
Капкам, уло
оралтым лупшеныт, пӧртыш пурен, озажымат ӧрдыжеш коден огытыл. Южо орадыже,

озыркан койышыжым кучен кертде, воштырым лавыраш чыкен луктын, оралтым
шийын да
тидын годым чарга йӱкын кычкырлен: "Верет гыч лек." Эр тымык годым тыгай
йӱкйӱан тораш шоктен. Кажне суртоза осалым поктен лукшылан ик муным да
лепошкам але
мелнам пуэн.
Иям поктен лукмеке, коремыш каен, саде муно да мелна дене Юмылан кумалыныт.
Ик
муным да мелнам коремыш кудалтеныт. Тидын годым маныныт: "Оцене каньысыр
келтымашвла Шур гач, Йыл гач, таҥгыж гач шылын кешты". Ты шомак деч вара
чыланат пызле воштырыштым кудалтеныт. Муно ден мелнам кочмек, мӧҥган-мӧҥгыш
каеныт. Кодшо
пызле воштырым юзо вий семын, окна да омса ӱмбак кералын, вес ий марте
араленыт.
Тудын гоч ия пӧртыш пурен ок керт манын шоненыт.
Тидын годымак осал шӱлышым ӱдырамашын капше гыч кожгатеныт. Тудым пызле
воштыр
денак лупшеныт. Ӱдырамаш-влак, тиде кече лишеммым пален, кок але кум
мыжерым чиеныт. Шукыж годым шылыныт, но нуным эреак муыныт. Пызле таргылтыш
дечат арален.
Поснак чодыраште вашлийме еҥым лӱдыкташ тӧчымыж годым. таргылтышым шижмеке,
айдеме пызле уам тодыл налеш, ыресым ышта да тудын гоч вонча улмаш. Тылеч
посна
калык коклаште ой коштын: пызле воштыр дене ыштыме ырес таргылтышлан
чаракым
шында. Чодыраш пурымыж годым айдеме ыреслаш але мландыш пызле ыресым пышташ
ок
мондо гын, таргылтыш кеч-мыняр толашыже, садак айдемым аҥыртарен ок керт.
Тыгодым осал вийын айдеме деке лишемаш ӱнарже ок сите. Туддеч лӱдаш
тӱҥалеш. Йӱдлан
чодыраш кодшо марий пызле уам тоҥед мала але тудым тулыш пышта да ладан
семын
шикшыжым йыр шара. Колышо еҥын колоткашкыже пызле уам але нымыштыварам
пыштат.
Вес тӱняште пий деч аралалташыже. Эшеже локама уам ешарат: тидыж дене осал
шӱлышым чактарат. Поланвондымат огыт мондо: вес тӱняште кишкым кожаш.
Кычкывайрем годым мамауалан эҥертеныт. Тудынат юзо вийже уло манын шоненыт.
Сурт
вольыкым вӱдуа воштыр дене лупшеныт. Озаже тыге шонен: тылеч вара вольыкын
тӱрлӧ
вийже ешаралтеш, шкежат лӧза лиеш. Марий калыкым тынеш пуртымеке, тудо ош
кожым
але нулгым утларак жаплаш тӱҥалын. Ой коштеш: лачшымак нине пушеҥге
парчаште икмыняр жап годым Кристос шинчен да тушманже-влак деч утлен.
Вӱдым осал вий деч эрыкташ манын, эҥер, ер, пӱя сереш марий адакат пушеҥгым

шынден. Памаш воктене, утларакше ӱепум але нӧлпым шынденыт. Нунышт вӱдым
шке вожышт вошт колтеныт да, яндарештарен, памашшинчаш теменыт.
Калыкыште шопкем пешыжак йӧратен огытыл. Тудо шке йырже осал вийым чумыра,
шоненыт. Сандене вампир-пушеҥге шотеш ужыныт. Шке илышыжым шке пытарыше
еҥын чон
лекме верыштыже шинчалан осал сӱрет конча. Туддеч утлаш манын, шопке пондым
унчыли кырен коденыт: кӱжгӧ ужашыж дене кӱшкыла. Тыгодымак шопкем эмлашат
кучылтыныт. Тудо шинчавочмым шкеж деке шупшеш. Чӱчкыдын черланыше еҥ эн
ончычак шопке
йымалне шинчышаш улмаш. Тыге тудын осалжым пушеҥге шке капышкыже поген
налеш.
Саде еҥет тунамак нигунар юватылде писте йымак каен шичшаш. А тиде
пушеҥгыже
тудлан порылыкым да ласкалыкым пуа. Тыге лу кече годым эмлалташ перна.
Марий еҥ пален: пӱртӱсыштӧ пушеҥге осалат, саят уло. Тыгак вер-шӧрат сай я
уда
лийын. Кушто могай вер улмым палаш вольык полшен: сай верыш имне але ушкал
малаш
возыныт. Лач тыгай вереш суртым ыштеныт. Тушто таза икшыве шочын. Сурт осал
верыште лийын гын, озаже эреак черланен але вучыдымын колен кертын. А
утыждене сай
верыште кӱсотым ыштеныт. Тушто черле еҥ ик йӱдым гына мален да тӧрланен.
Кугезына-влак ӱшаненыт: кӱсото, шӱгар семынак, поро чонан, еҥым эмлен, а
пӱртӱсым пагылыдыме еҥым наказатлен. Профессор И.Н.Смирнов 1889 ийыште
палемден:
кӱсотым тӱкен огытыл. Кушто йӧн лийын гын, йырым-йыр печым печеныт, капкам
ыштеныт. Ик укшымат нигӧат тыге руалшаш огыл улмаш. Тоштемше да мардеж дене
йӧрлшӧ
пушеҥге-влак оралалт киеныт. Кӱсотым пече деч коч Юмо ден колышо-влак
араленыт.
Кӱсотын чапшым волтымо годым сулыкым касараш сурткайыкым пуэн кумалыныт.
Титаканжым пален огытыл гын, вученыт: тушко тудо садак кунам-гынат толын
лектын.
Кӱсотыш илыше комбым але чывым конденыт, кайыкын шеҥгел ужашыжым пӱчкын
налыныт,
чон лекмыжым вученыт. Вара тудын пунжым кӱрыныт, подеш шолтеныт, каткален-
каткален, шере лепошка дене пырля тулыш кышкеныт, тидын годым титаканлан
ӱчым шукташ
йодыныт: "Тиде пушеҥгым руышо еҥым му да тиде кайык семынак чонжым лук".
Профессор К.О.Фукс 1840 ийыште марийын кӱсотым пагалымыж нерген серен:
"Шуко ял
гыч черемис-влак ик аланыш чумыргат. А тылеч ончыч эр эрдене мончаште
мушкылтыт,
нимомат огыт коч, ару вургемым чият". Тӱгӧ лекташ тарваныше еҥ, шагал гын,
кӱсӧто деч пелмеҥге тораш кайышаш да вара яндар тувырым чийышаш улмаш. Теве
молан нуно ешартыш тувырым пеленышт налыныт.
Марий-влакын кумалме отышт нерген священик С.А.Багинат возен. Ото-влак
манын тудо, кум тӱшкалан шелалтыт: родо-тукым ото, мер (але тӱшкан кумалме
ото да тыглай
(частный) ото.) Родо-тукымын отыштыжо ик тукым гына юмылтен кертын, сандене

отыжланат тукымым тӱҥалше еҥын лӱмжым пуэныт. Мутлан, Макар ото. Вес тукым
тышке
кумалаш коштын огыл.
Мер отышто кундемысе шуко ял гыч погынен кумалыныт. Юмылан кугу вольыкым —
ушкалым, имньым, ӱшкыжым пуэныт. Кумалыныт кугу амал лийме годым: я шурно
ок шоч, я
шуко вольык кола, я кукшо игече шога.
Тыглай отыланат тӱрлӧ лӱмым пуэныт. Тӱҥ шотышто айдеме але паша дене
кылдалтше
лӱмым. Мутлан, маран ото, "Мӱкш ото". Тыгай отым посна кундем але ял гына
паленыт, южыжым тӱрлӧ чер деч эмлен кертше виянлан шотленыт, тудын ю вийже
нерген
мут тора кундемышкат шарлен.
Икшыве чодырам йӧратыше кушшо манын, мемнан кугезына тудлан чодыран озаже-
влак
улмо нерген каласкален. Тыге чодыра коча, чодыра кугыза, чодыра кува нерген
мут
шарлен. Преданийлаште чодыра озам имньым кушкыжшо, пожар лийшаш годым тӱрлӧ
янлыкым да кайыквусым сола дене поктен лукшо ош кугыза але марий вургеман
коча
семын сӱретленыт. Тудо пуйто чодыраште чылажат сай лийже манын тырша, йомшо
еҥ-влакым чашкерла гыч корныш луктеш, нунылан лӱдыкшӧ нерген шижтара,
мланде порволен кертме вер гыч поктен колта. Чодыра оза поҥгым, емыжым,
пуым муаш полшен, а
осал еҥ-влак йӧршын яракида пӧртылыныт.
Марий коклаште эше тыгай ой коштын: чодыра озан кумылжым савыраш манын,
тудлан
эре мом-гынат пӧлеклыман. Лач тидын нергенак шочын ятыр ойлымаш. Чодыра
озан кумылжым савырен моштышо сонарзе-влак, шонымашышкышт шуын, куанен
пӧртылыныт але
шӧртньӧ оксам верештыныт. Шернур районысо ик ялыште тыгай мутым серен
налме. Чодыра руышо-влак дек чодыра оза лектын да шкаланже пуым, емыжым да
поҥгым погаш
йодын. Кӧ тидым ышташ тореш лийын гын, оза тудым мӧҥгыж марте лӱдыктыл
толын.
Торешланыше-влак мӧҥгышкышт яракида пӧртылыныт.
Ерын шке озаже уло манын шоненыт. Тудым пагалаш да ерым аралаш йоча-влакым
туныктеныт. Кол кучаш пурымо деч ончыч ер водыжым сӧрваленыт. А тудын тушто
илымыжым ер лишне кишке улмо дене рашемденыт. Ер воктек толын, марий-влак
тулым олтеныт, туш аракам чӱчыктеныт, кинде катышым пыштен кумалыныт. Ер
озалан эсогыл ате
пундашеш аракам коденыт. Кумалмеке, туштак маленыт. Кынелын, колым кученыт.
Кол
пурен огыл гын, шоненыт: сайынрак кумалаш кӱлеш улмаш.
МЛАНДЕ — АВАНА, ВӰД — АЧАНА
Вӱдым марий-влак эреак арален кучылтыныт. Калык коклаште мландым "ава"
маныныт,
а вӱдым "ача". Вӱдын пайдажым чыланат паленыт: вӱд — шӧртньӧ дечат шерге.
Вӱдыжгым аралаш чодыра пеш чот полша: кушто чодыра, тушто вӱд, чодыра —
вӱдава.
Паленыт: чодырам пытарыме дене эҥер кошка, кол пыта. Эҥер серысе чодырам
пеш
аныклен кучылтыныт. Калыкмут шижтара: "Чодыра — вӱд аланыше"; "Чодыра —
эҥер
тӱҥалтыш"; "Чодыра йӱрым шупшеш".
Шоҥгырак еҥ-влак памаш дек вӱдым подылаш толмышт годым вуйыштым сават да
Вӱдводыжлан кумалыт. Йӱын теммеке, я ужар лышташым, я шудым кӱрлыт да вӱд
ӱмбак кудалтат. Тыге шке семынышт Вӱдводыжлан тауштат.
Марий-влак памашым акрет годсекак пагаленыт да пагалат. Памаш вӱдын юзо
вийжылан
ӱшаненыт, шинчавочмым мушкын, тазалыкым пӧртылтен кертеш манын шоненыт.
Сандене
кажне шошым памашым эрыктеныт, йошкыным да тӱрлӧ торым кораҥденыт. Тиде
поро
койыш марий ялыште але мартеат ила. Йоча ден самырык-влак ты пашаш кумылын
ушнат.
Ер ден памашым арун кучаш кӱлмӧ нерген шонымашым йоча-влакын вуйышкышт
шыҥдарыме тӱрлӧ йӧн лийын. Иктыже — йомакым, преданийым, легендым
кучылтмаш. "Чодыра
оза" преданийыште ойлалтеш: ожно пылым кид денат кучаш лиеш улмаш — тудо
тынар
ӱлычын ийын. Ик ӱдырамаш аза йолымбалжым ер вӱдеш шӱялтенат, кошташ пылыш
сакалтен. юмо тидлан моткоч чот шыдешкен да пылым кӱшкӧ-кӱшкӧ нӧлталын. А
ер оза
вӱдым шӱштӧ мешакеш погалтен да вес вере каен. Тудо вес ару верыште ерым
ыштен.
Ик марийын пийже колен. Тудым озаже ерыш шуэн. Ер оза тидлан шыдешкен. Тиде
ганат ер вӱдым шӱштӧ мешакышкыже погалтен да у верым кычал каен. Туштыжо
лач сӱан
гӱжлен. Йӱын руштшо пӧръеҥ-влак саде ер оза деке шӱраҥышташ тӱҥалыныт,
тудым
рӱзеныт. ер оза нунылан манын: "Иза-шольо-влак, те лучо мыйым ида тӱкӧ!
Ончалзаян, могай мыскарам мый ыштен моштем. Пешакат тӱткын эскерыза!"
Тунамак тудым чыланат эскераш тӱҥалыныт. Садет шӱштӧ мешакшым руден колта
да тушеч вӱд шыжалт
лектеш. Шу-шу да шу-шу веле шокта. Чыланат вӱд йымаке каяш тӱҥалыт. Шижде
агытан
муралтен колта да чоҥештен кая. Ял мландыйымак порвола, тудын олмышто ер
шочеш.
Кызытат саде ер уло. Тушто тувыр-йолашым шӱялташ ок лий — вигак мӱгыраш
тӱҥалеш.
Кӧ шуялтен шукта да тудо саде тувыр-йолашым чия гын, пеш чот черлана. Кӧ,
ер кугызам шарналтен, тудлан кочкаш йӱаш конда гын, тудо колым утымеш куча.
Кӧ тыге
ок ыште гын, тудо ик нюгымат ок кучо. Еҥ-влак туныктеныт: ер озам огыт
пукшо
гын, ер шыдешка да шолаш тӱҥалеш.
Марий-влак эсогыл изи йогыным шке семынышт акленыт: пуйто тушто кудалтыме
икшыве-влакын чонышт ила. Тыге ойленыт шоҥгыеҥ-влак.
ЯНЛЫКАТ, КАЙЫКАТ АЙДЕМЫЛАН ЙОЛТАШ УЛЫТ
Янлык ден кайыкым марий-влак шке йолташыштлан шотленыт. Такланак огыл нуным
шке
мужырыштлан ужыныт. Акрет годсо финн-угор-влак маныныт: айдеме, колымекыже,

шкенжын пелашышкыже — могай-гынат янлыкыш, савырнен кертеш, серен марий-
влакын
философийыштым шымлыше шанчыеҥ В.А.Акцорин. Вес семын каласаш гын, айдеме
чон,
колышын капше гыч лектын, янлыкын чонан капышкыже савырна, тыге тудо илыше
кодшо
йолташыже-влак коклаште коштеш. Теве молан финн-угор калык-влак коклаште
кайык
ден янлыкым так эпере пушташ чареныт. Тыге, мутлан, ирлудым, иркомбым,
турням,
йӱксым да молымат пушташ ок йӧрӧ маныныт. А кӧ Юмын кайык ӱмбак кидшым
нӧлталын,
тудо кугу сулыкым ыштен. Поснак ок лий улмаш шудалаш нине кайыкым йытын
ӱдымӧ
жапыште. Марий тыге шотлен: кайык айдемым умыла да титаканлан ӱчым шуктен
кертеш. Лач тыгай койышым "Патырым турня-влак сеҥеныт" йомакыште сӱретлыме.
Ик патыр, осал шӱлышым да маскам сеҥен, а турням чактарен кертын огыл: вет
тудыжо —
Юмын кайыкше. Тудым кучашат, пушташат пеш кугу язык.
Эстон-влакын ойышт почеш, шошым турня дене пырля кечывалвел гыч кугезе-
влакын
чонышт толеш. Тыгайже марий коклаште лийын огыл, но турням Юмын кайыклан
шотлымылан ӱшанашат лиеш.
Калык коклаште ой шарлен: вараксим пыжашым пӧрт карнизеш опта гын, тиде
сурт пиалан. Вес оят уло: куткышуэм тӱкаш ок йӧрӧ, кӧ тӱка, тудо пиалдыме
лиеш. Марий
пале: кутко чодыралан кугу пайдам конда, вет тудо — чодыран таҥже. Марий
тыгак
ирмӱкшым пога. Тудо мӱкшым йӧрата. Мӱкш ончылно уда мутым ойлаш ок лий.
Вараш, киса, вӱтеле, курныж, сонарзе Сайгелде нерген легенде-влак аралалт
кодыныт. Сайгелде ирмӱкшым поген, маска тидым ужын да моткоч сырен.
Сонарзым пушеҥге
тӱҥеш пидын шогалтен. Айдемым кома утара, тидлан условийым шында: сонарзе
тетла
кома тӱкымым ик ганат ынже логал. Теве молан кугезе-влак комам чаманеныт,
эсогыл
нунылан кочкышым ямдыленыт.
Марийын маскам пагалымыж нерген ушештара Маска пайрем. Тудым кузе эртарат
улмаш
— ме огына пале. А марий ӱдырын Маска деч шочшо Пронька эргыж нерген
преданий
аралалт кодын.
Эше ик национальный пайрем маска дене кылдалтын. Тиде — Шорыкйол. Каче ден
ӱдыр-влак, мӧчӧр лийын, сурт еда коштыныт, пайрем кочкышым погеныт. Чыла
вере нуным
пура да пӱкш дене сийленыт. Мӧчӧр суртозан мом ыштен моштымыжым рашемдаш
тӧчен.
Сандене марий ден ватыже, суртыш мӧчӧр толмым шижын, шке сомылыштым кучен
шинчыныт: ӱдырамашыже кӱнчылам шӱдыраш тӱҥалын, пӧръеҥже йыдалым ыштен.
Нунын шочшыштат мом ыштен моштымыштым ончыктышаш улыт улмаш.
Шорыкйол марийын эше ик чонаным — шорыкым пагалымыжым ончыкта. Шорык мыняр
тӱлӧ,
тунар сай веле: коваштыжым ийлен, ужгам да тулупым ургеныт, меж дене
межгемым
йӧреныт, пижерге-чулкам пидыныт, ыштырашым куэныт, шылжым кочкыныт.
Сандене, Шорыкйол кечын вӱташ пурен, шорыкым йолжо гыч руалтен кученыт да
маныныт: "Йыгыр
пачам ыштыже, шорык тӱлыжӧ". Тыгак "Сокыр тага" национальный модыш аралалт
кодын. Тиде модышын юзо вийже вольыкым янлык деч аралаш полшен.
Пӱчым марий пеш чот жаплен. Тидыже фольклор гычат коеш. Ик йомакыште тыге
ойлалтеш: героиня колымыж деч вара авапӱчыш савырна да тулыкеш кодшо
йочажым ончаш
полша.
Марий еҥ йырым-йырысе пӱртӱслан, чодырасе кайык ден янлык-влаклан эреак
поро лияш тыршен. Тидлан нунат порылык дене вашештеныт. Тидын нергенак ойла
"Урымдым
сийлымаш" йӱла. Тудо урымдын культшо жапыште шочын, тиде изи янлыкын
мужыраҥмыж
годым эртаралтын. Ваш йӧратыше мужыр пеш оҥайын шӱшкен юарла. Марий ӱшанен:

урымдо, айдемын шӱшкымыжым колын, тудын деке лӱдде мия. Айдеме тудлан
когыльым
пукшен, йоча-влакат мо дене гынат да сийленыт.
Кугезына-влак ир янлыкым веле огыл, тыгак сурт вольыкымат жапленыт. Мланде
пашаеҥ-влак поснак имньым йӧратеныт. Вет, калык манмыла, имне — айдемын
шулдыржо,
сурт негыз; имнет уло — оза улат, имнет уке — тарзе. Имне, кугезынан
шонымыж почеш — кечын, каван, порылыкын да авамландын символышт. Такланак
огыл корка кылыште имньывуйым таптен келыштарат, а кумыж дене ыштыме
ӱзгарым имне сӱрет дене
сӧрастарат.
КЕЧЕ ГАЙ ВОЛГЫДО, ТЫЛЗЕ ГАЙ ТИЧМАШ
Пӱртӱс — кайык да янлык гына огыл. Пӱртӱсын чонан ужашыж дене пырля
чондымыжат
уло: кече, мланде, тылзе, вӱд, тул, куп да молат. Нунымат марий пагален да
шочшыжымат тидлан туныктен. Пӱртӱс элементым кумалтыш мутышто эреак вашлияш
перна.
Кече деч волгыдым йодыт, тылзе деч — тичмашлыкым, мланде деч — поянлыкым,
вӱд
деч — яндарлыкым, шокшо деч — чон шокшым, шӱдыр деч — кугу чапым, пеледыш
деч —
свежалыкым. Пӱртӱсыштӧ лийын шогышо кажне явленийын шке Юмыжо лийын.
Тыгайлан
шотлалтыныт Пӱрышӧ Юмо (але Ош Кугу Юмо), Кече Юмо, Тылзе Юмо, Кӱдырчӧ Юмо,

Мардеж Юмо, Йӱр Юмо, Вольык Юмо. Марий-влакын нине юмышт нерген шымлызе
К.С.Рябинский 1900 ийыште возен.
Вӱд, тул, куп, марийын, тыгак финнын, комин да молын шонымышт денат, тӱням
ышташ
полшышо тӱҥалтыш элемент лийыныт. Нунын дене пеш ятыр йӱла кылдалтын. Тыге,
мутлан, вӱдым сӱан годым кучылтыныт. Оръеҥын вургемжым пуртымеке, качын
йолташыже-влак имньым туареныт, тудлан кочкаш пуэныт. Вара вургемым кондышо
пӧръеҥ-влак
качымарийым кеҥежым эҥерыш але ерыш йӱштылаш наҥгаеныт, а телым — мончаш.
Тушто
вӱд дене чывалтымеке, кондымо яндар вургемым чиктеныт.
Кокымшо кечын оръеҥ изи ӱдыр-влак дене пырля эрдене вӱдлан каен. Вӱдым
кошталме
деч ончыч вӱдавалан ший оксам але шер пырчым шуэн. Да манын: "Вӱдава,
эрдене я
кастене вӱдлан волымем годым яра ит колто". Кудалтыме шер пырчым калыкыште
"оръеҥын шинчавӱдшӧ" маныныт. Вара оръеҥ, вӱдым кум гана кошталын да кум
тӱрлӧ велыш
кышкалын: эрвелке, касвелке да кечывалвелке. Нылымше ведра вӱд дене пырля
толшо-влакым чывылтен.
"Черемис-влак кечым поснак чот пагалат,— палемден шымлызе Стрюс эше 1669
ийыштак.— Нуно кечым тул да вӱд деч вара тӱняште эн кугу виеш ужыт". Кече
дене кылдалтын ятыр марий йӱла. Мутлан, шыжым угиндым кочкаш тӱҥалме деч
ончыч суртоза
кечылан кумалын: кудывечыш лектын, кече велке савырнен да угинде оптыман
кӱмыжым
вуйжо деч кӱшкӧ нӧлталын.
Тул марий вераште айдеме ден Юмым ушен шогышо вий лийын. Сандене тул
воктене кумалыныт, а молитвам тыгайрак шомак дене мучашленыт: "Тул ава! Тый
каласе, мо
тӧрсыржым тӧрлӧ, мо яндар огыл — эрыкте. Юмылан намиен шукто." Ожно лӱмынак
кечым ойыреныт — 10 августым Тул пайрем семын палемденыт. Тиде кечын
нимогай пашамат ыштен огытыл. Кӧ ыштен гын, тудым кугу языканлан шотленыт,
могай-гынат азапым вученыт. "Тул чыла пытара",— ойленыт. Тул денак
кылдалтын ятыр пале: тулыш
ит шӱведе — логарешет йора налеш; шӱймоклакам ит чумо — йолварня луэт
пужла;
тулвуйым тӱгӧ луктын шуэт — чот орланен колет. Тудын осалым эрыктен кертме
вийжылан ӱшаненыт. Тыге, мутлан, куралшым пасуш имньыж дене тул гоч луктын
колтеныт. Шинча ынже воч манын, орва да имне ӱмбак вӱдым шыжыктеныт.
Калыкна ожнысек мландым моткоч йӧрата: мланде — мемнан авана; коллан вӱд
кӱлеш,
айдемылан — мланде; купат — мланде, шуркедылше вондат — чодыра, сӧснат —
вольык.
Шымлызе-влак весымат палемденыт: марий еҥ мландым шинчасорта семынак
эскера,
такланак огыл тудым "шочынак мландыпашаеҥ" маныт. Эсогыл лӱмыштыжат мланде
дене
кыл палдырна: "ма" ужашыже ожнысо финн-угор йылмыште "мланде" лиеш, а "ар"
— айдеме эрге. Вес семынже марий — мландын эргыже. Кажне ешын шке мландыже
улмаш.
Община тудым кузе кучымым, тушто арулыкым эскерен. Уло эше Агавайрем —
куралме
аҥа, шогавуйын, мландын пайремышт. Мландылан тауштен, тудым сийленыт.
Утларакше
муно да пучымыш дене. Калык мландым айда-лийже кучылтшым карген:
"Авамландым
локтылат гын, уныкат кушкын шумешке, шужен шинчаш тӱҥалат".
Марий кундемыште ожнысекак олыкымат, шудо солымо верымат арун кучаш
тыршеныт.
Ятыр ушан шомак аралалтын: олык — шурно пасун аваже; ӱмашсе шудым ужат — ик
вереш чумырымо; олыкышто вӱд — каваныште шудо.
Тылзе дене кылдалтше пале шагал огыл. Тыге ик палыште тылзе нелылыкыш
логалше
айдемым арален да тудлан полшен.
"Тылзын ӱдыржӧ" преданийыште тыге ойлалтеш. Ожно ик марий илен. Ватыжын
колымекыже, тудо ешым уэш поген. Кугыватын ӱдыржӧ кодын. Изиватыжат шке
ӱдыржым конден. Изава кугыватын ӱдыржым индыраш тӱҥалын. Пашам чот
ыштыктен. Кугыватын
ӱдыржӧ эреак шортын, а изиватын ӱдыржӧ пушкыдо тӧшакыште йогыланен киен.
Икана
тулык ӱдыр коремыш вӱдлан вола. Корныштыжо пирым вашлиеш. Ӱдырет янлыклан
кычкыралеш: "Кеч тый мыйым нел, кеч тылзе мыйым налже. Вет мыйым садак
иктат ок арале". Тылзе порсын лӱҥгалтышым колта да ӱдырым шкеж дек налеш.
Тылеч вара тылзыште вӱдвара дене вӱдым наҥгайыше ӱдырын ӱмылкаже эреак
кодеш.
Тылзе нерген туге шоненыт, пуйто тудын шке дек шупшын шогышо вийже лыҥак.
Тидын
нергенат преданий шочын. Акрет годсо кува-влак коклаште шомак коштын: йӱдым

ӱдыр-влаклан коремыш вӱдлан волаш ок йӧрӧ — тылзе шкеж деке шупшыл кертеш.
Икана
йӱдым ик ӱдыр памаш вӱдлан коремыш волен. Тылзе садетым шкеж деке шупшылын.
Тылеч вара тылзыште ӱдырын ӱмылкаже кояш тӱҥалын: кок велне ведраже
лӱаҥгалта. Ожно шижтареныт: тылзыш кужу жап ида ончо, тудо шинчапундам
шотла да тендам шкеж
дек шупшылеш. Йӱдым тылзым парня денат ончыкташ ок лий улмаш. Тидланат
айдемым
шкеж деке налын кертын.
Тыгеракын, пӱртӱс дене кыл, тудын поянлыкшым шке илышыште да пашаште
мастарын
кучылтмаш — тиде чылажат марийын илыш ойыртемже. Молодежьым шуарымаште
пӱртӱс —
ик эн тӱҥ йӧн. Самырык еҥын тӱняумылымашыже, личностьын нравственный
негызше
пӱртӱс полшымо дене шулдыраҥыт да вийым погат.



1110а99
************************************************************************
11-10
УНАНА — ДЕМЬЯН ДАНИЛОВ

Морко районысо Шеҥше селаште 1939 ий 11 июньышто шочын. 1960 ийыште
И.С.Палантай
лӱмеш музыкальный училищым баян класс дене тунем пытарен. 1966-1971 ийлаште

Н.К.Крупская лӱмеш Ленинградысе культур институтышто шинчымашыжым пойдарен.
Ынде
нылле ий утла Шернур поселкысо музыкальный школышто йоча-влакым семым
умылаш,
йӧраташ туныкта. Шкежат тӱрлӧ музык конкурслаште мастарлыкшым терга, ончыл
верлашке лектеш.
Демьян Данилов — коло утла мурын авторжо.



1110б99
************************************************************************
11—10

СЕМЕН ЧЕРНЫХ

ШЕРНУР КУНДЕМЫН ОЖСО ИЛЫШЫЖЕ *

3.

Историй гыч пале: марий калыкын акрет жапысе илыш-корныжо Юл ден Урал
кундемласе
пошкудо тюрк племенамыт дене моткоч чак кылдалтын. Кугезына-влак почела
вашталтше кум тюрк-монгол кугыжанышыште иленыт: эн ончыч Юл воктенсе
Булгарийыш пуреныт, вара Золотая Ордан кидыш логалыныт, тылеч умбакыже
ӱмырыштым Озаҥ ханствыште эртареныт. Марий мландым Моско государствыш виеш
ушымек, руш кугыжа Иван
Грозный тӱҥ шотышто ожнысо административно-территориальный шеледымашым
арален
коден. Молан манаш гын, тыге шемер деч йозакым кӱраш йӧн вияш да куштылго
лийын.
Шернур вер-шӧр Озаҥ уездысе посна область сынан Алацкий корнышто
(кундемыште)
шотлалтын. Тиде корнышто 46 сотня (шӱдӧ еҥан тукым ушем), тынарак волость
вераҥыныт. Алацкий корно манме мланде пеш кумда улмаш. Озаҥ лишне Алат
лӱман изирак
ола деч тӱҥалын, тудо Морко кундемын эрвел-йӱдвел ужашыжым, кызытсе
Куженер, Параньга, Шернур, Торъял, Марий Турек, Советский районлам, Киров
областьысе Пижан
районым авалтен, Чарла уездыш пурышо Юшково ял марте шуйнен. Шернур велне
тыгай
волость-влак лийыныт: Сернур (южо документ тудым Серденур манеш), Серда ден
Малый Сернур, Ноли Кукмор (кызыт Нольыкмарий), Ону Морку, Крукнур (кызытсе
Кукнур).
Кызытсе пагыт дене таҥастарымаште кугезынамытын илыш-кунышт тунам ятыр
шотышто
ойыртемалтын. Йырым-йыр пич чодыра гӱжлен шоген. Пӧръеҥ-влак тӱрлӧ янлыкым,
кайыквусым сонарленыт, колым кученыт, кугу пушеҥгыш кӱзен, ир мӱкш вопшым
муын,
мӱйым кӱзеныт. Чодырам куклен-йӱлалтен, эрыктыме мландеш шурным куштеныт,
вольыкым ашненыт. Нунын шуко йыжыҥан пашашт, чечен йӱлашт, пӱсӧ уш-акылышт,
поэт кумылышт да сылнын кумалтыш ойлаште келгын шыҥдаралтын. Кажне тыгай
чоклымо-удылмо
мут — тичмаш поэме!

* Мучаш. Тӱҥалтышыже 1997 ий 10 номерыште.

Шукерте ожно Шернур (Сернур) лӱм нурыш, пасуш савырыме, курал-ӱдымӧ, вӱдсер
воктенсе шӧр (мланде) манме ойым шыҥдарен. Тошто документла гыч пален
налына: кызытсе ялла олмышто шукерте ожно илем-влак веле лийыныт, да кажне
илемыште ик тукым шке ӱмыржым эртарен. Илемлам эҥер лишне, чодыра коклаште
чоҥеныт. Нурышто
атыланыше кушкыл семын тукым-влак шукемыныт: вет ача-ава, коча-кова помыш
гыч
лекше кажне самырык еҥ ӱдырым налын, марлан каен, шке еш пыжашым тӱзатен, у
тукымым ончен-куштен. Шукышт шкаланышт вес пӧртым, посна илемым нӧлтеныт,
озанлык
да мланде ачалыме пашам шке семын виктареныт. Тыге, илен-толын, изи да кугу
ял-влак лийыныт. Лач тыгай шонымашым — ойым шыҥдарен улмаш эн ончыч,
шукерте ожно
мемнан да чуваш йылмылаште ял мут: урлык гыч урлыкыш кушкын толшо тукым
(рушла
поколение), кызыт тиде шомак сола значениян.
Шергалына ынде Москваште акрет годсо документлам аралыше архивысе "Выписки
перечневые из переписных книг 1678 года Казанского уезда Алацкой дороги
(1721 г.)"
документым. Лӱмжӧ ончыкта: тудым Петр Первый годым утларак тошто, 1678
ийысе,
книга гыч возен налме улмаш, да тыште марий калыкын тунамсе илышыжым
умылаш,
шымлаш йӧным пуышо шуко шергакан материал уло. Шернур кундем нерген чыла
возымым
шотыш налын, ме тудым рушла гыч кусарыдеак савыктена. Ончыч умылтарена:
мутлан,
"людей 141" ойым "йозакым тӱлышӧ 141 пӧръеҥ" манын умылыман (ӱдырамаш чотым
тунам палемден огытыл).
Перепись кнагаште Мушко, Кугеҥер, Лаж, Ноля, моло изи эҥерла воктене
вераҥше
илемлам починок (марла почиҥга) манме. Руш йылмыште тиде мут у мланде, у
илем, у
сола значениян. Ынде лудына: "Ивашковы сотни Степанова. Волость Атня: 136
дворов, людей 141... Починок по речке Мошку: по обе стороны 5 дворов, людей
столько
же. Починок по речке Мошке да по речке Кугенерке, а в нем 17 дворов, людей
тож,
детей их 14 человек. Платят 13 ясаков. В тое ж волости починок по речке Лаж
да
по речке Ноли, а в нем 2 двора, людей тож, сын 1 человек". Ожно Кӱшыл
Кугеҥер
ялыште илыше южо шоҥгыеҥын, поснак тале уш-акылан, шочмо верын историйжым
сайын
палыше Кузьмин Михаил Сергеевичын, йомаклымышт чын улмаш: кӱшнӧ каласыме
чыла
илем ден почиҥга 1678 ийысе перепись годым Атня (марла Отня маныныт)
волостьышто
шотлалтыныт. Очыни, нунын тукымышт Отня мланде гыч ала-могай неле саман
годым у
верыш куснен толыныт улмаш.
Умбакыже лудына: "Тушайковы сотни Янгуватова. Волость Ону Морку: 73 двора,
людей
столько же". Тылеч вара: "Чинбулатковы сотни Пайбердина. Волость Ноли
Кукморы:
живет черемиса себе усадом 58 дворов, людей 60 человек, детей их 17
человек; в
тое же волости починки". Чылаже шым почиҥгам ончыктымо. Йыгыреак тыгаяк
лӱман
вес волостьым серыме: "Ахтулковы сотни Ахпаева. Волость Ноли Кукмора: живет
себе
усадом 85 дворов, людей 85. Починок по речке Шорэҥер 2 двора, починок по
реке
Обды Помаш 2 двора; в тое же волости починок по речке Шокшам 3 двора, людей

столько же; починок Печтанур 5 дворов". Вара тыгай почиҥга-влак
каласалтыныт: "В
Одобеляк 1 двор, по речке Корбе 1 двор, по Черному ключу 1 двор, починок,
что
выше Изи Немды реки, слывет Кугу Кенер, а в нем 22 двора" (очыни, тиде У
Торъял
кундемысе Кугеҥер ял).
Сернур волость нерген уло тыгай кугу увер: "Тайсубайковы сотни Пахтыбаева.
Волость Сернур: 247 дворов, людей 253 человек, у них детей 260 человек.
Платят 137
ясаков. В той же волости себе усадом по речке Серте 1 двор, по речке
Онумучаш 3
двора, починок на пустоши по речке Чанур 1 двор, починок по Обдаэҥер,
починок на
пустоши Калянур, себе усадом по речке Лаж Кукмор 4 двора". Тыштак посна
ончыктымо: "Бахтыбайковы сотни Байгилечева. Волость Сертя, а в ней 87
дворов, людей
столько же". Шуко моло волость коклаште тыгай серымаш коеш: "Позакачковы
сотни
Азигишева. Волость Крукнур: 88 дворов, людей столько же, детей 101
человек". Тыге маныныт тунам, шукерте ожно, кызытсе кумда Кукнур кундемым:
курык+нур, но,
илен-толын, ойлымо йылмыште курык шомак кӱчыкемын.
Тиде да моло перепись книга-влак раш ончыктат: ХВИИИ курым тӱҥалтыш марте
кызыт
Татарийыш пурышо Атня (Отня), Бигишня кундемлаште, Киров областьысе Вятские
Поляны манме вер-шӧрыштӧ (тушто Ошторма марий ял, почиҥга-влак лийыныт)
шуко марий
вераҥын улмаш. Отня велыште ожно кум марий сотня, кум марий волость
лийыныт: иктыштыже (сотник Янывай Иванов) 1710 ийыште 217 пӧрт улмаш, 909
еҥ илен, а вес,
1717 ийысе, переписьлан 37 сурт, 136 еҥ веле шотлалтын. Кокымшыштыжо
(сотникше
Ахтуган Акпаев) 137 ешыште 447 еҥ гыч 1717 ийлан 54 пӧрт, 160 еҥ кодын.
Кумшыжат
чот шуэмын. Пеш шуко еҥ эрвелыш, Ошвиче эҥер воктеке, тугак кызытсе марий
мландыш куснен каен.
Ожно Шернур ден Отня кундемла коклаште пеҥгыде кыл улмаш. Озаҥыш коштмышт
годым
Шернур марий-влак ты вер-шӧр гоч эртеныт, тусо яллаш малаш пуреныт, тушан
имньым
пукшеныт, кандареныт. Тунамак ятырышт шкалан илыш пелашым Отня велыште
муыныт.
Отня кундем гыч Шернур, Торъял велыш марлан толшо ӱдырмытым перепись
книгалаште
шуко гана ончыктымо. Шоҥгырак-влакын (мутлан, Коклала гыч туныктышо
В.Г.Соколовын) ойлымышт почеш Шернур районысо Нольыкмарий ялыш шуко еҥ Отня
кундем гыч
куснен толын. Но тыгай куснымашыже тылеч ончычат, моло вер-шӧрла гыч лийын
кертын.
Ончалына утларак тӱткын географий картым да ужына: мутлан, Ноля лӱман эҥер-
влак
ныл вере — Киров областьысе Нолинский районышто, Шернур ден Марий Турек,
Медведево районлаште улыт. Эҥер лӱм-влакын икгайлыкышт марий калыкын акрет
годсо историйже дене кылдалтын. Ме кӱшнӧ ойлышна: шукерте ожно, очыни
ХИИИ—ХИВ курымла
марте, мемнан ятыр кугезына, чынак, Вятка (Виче) эҥерын кӱшыл да кокла
йогыныштыжо вераҥыныт улмаш. Тидым пошкудо областьысе Ноля эҥер ден Шернур
кундемысе
Нольыкмарий лӱман ял коклаште тошто кыл улмо пеҥгыдемда.
Эше 1971 ийыштак тиде шотышто мый Киров областьысе КПСС Нолинский райкомын
пашаеҥже Л.Ефремова деч тыгай серышым налынам ыле: "В ХВИ веке наша
местность была
собственностью Вятского Успенского монастыря. В 1668 году на месте
теперешнего
гор. Нолинска было построено село Никольский погост, названное по имени
первой
каменной церкви святого Николая. Но за селом укрепилось и другое название —
Ноли, по имени близко протекающей речки Ноля. В 1780 году село
переименовали в г.
Нолинск с назначением губернского наместничества, было открыто уездное
управление.
Речка Ноля в районе есть. Она берет начало (из ключей) в логах за дер.
Грязево
Нолинского района и впадает в р. Вою у гор. Нолинска. Речка эта очень
небольшая.
В Нолинском районе марийского населения нет".
Рончылена ынде Шернур районысо Нольыкмарий ял лӱмым. Тыште кум мутвундо
иктыш
ушнен: Нольо+кук (тиде мут гыч икымше, —к— йӱкшӧ ойлымо годым лектын возын)
—
марий. Таҥастарена: шукертсе документлаште тиде лӱмым "волость Ноли Кукмора
на
реке Мушкаву" манын возат. Чынак, ял Мушко эҥер воктене вераҥын, а Нольо
вӱд тураште огыл. Очыни, ялын лӱмнерже тудын шукертсе илыш йыжыҥже дене
кылдалтын:
тудлан негызым Виче вес велне йогышо Ноля эҥер кундем гыч куснен толшо
мариймыт
пыштеныт.
Илыш эҥер шошо вӱдшор гай шурген-шаулен йога. Тудын куатле ловыкшо жапын
тӱсшым
вашталта, туткар саманыш пӱтырен конда. Петр И годым пӱтынь Россий йол
ӱмбак шогалын, чыла шотыштат моткоч кугу вашталтыш лийын, но шемер калыкын
илышыже нимынярат куштылемын огыл. Мӧҥгешла, утларак веле нелемын. Кугыжан
кылкучем тунам
тыглай еҥын шым коваштыжым ньыктын, иленек кушкедын. Марий-влак Петр И
годым йозак олмеш "подушной оклад" манме окса налогым руш кресаньык дене
тӧр тӱленыт, а
мландышт пеш начар лийын. А подушной окладше моткоч кугу да неле улмаш: ик
еҥ
(пӧръеҥ) 1 теҥгеат 10 ырым тӱлен. Тиде окса тунам 10—11 пуд кинде акан
лийын.
Тылеч посна, ӧрдыжкӧ шылын куржшо-влакын кугыжалан тӱлышашыштым пошкудышт
ӱмбак
кусареныт да нунын деч виеш кӱрыныт. Тӱрлӧ моло налог чот витарен. Руш огыл
калыкым тынеш пуртымо паша угыч йол ӱмбаке шогалын. 1713 да 1720 ийлаште
кугыжа ты
шотышто посна указ-влакым луктын: изи льготым пуэн, "иноверец-влакым"
Христос
вераш кусараш шӱден. Тыге марий калык угыч пеш чот кожганен. Тынеш пурымо,
кугу
налогым тӱлымӧ, рекрутыш кайыме, тора верлашке сӧй крепостьлам ышташ виеш
колтымо деч шуко еҥ ӧрдыжкӧ, эрвелыш кажне ийын утларак да утларак каяш
тӱҥалын. Перепись книга-влак тиде пунчеж саманын Шернур кундемымат авырен
налмыжым раш ончыктат.
Озаҥ уездысе Алацкий корно воктене илыше марий-влакым 1716—1717 ийлаште
возен
налме улмаш. Тиде книга кӱжгӧ, серыпле: тушто 897 листа, кок могырге
возымым
шотлаш гын, 1794 странице. Коеш: перепись 1710 ийыштат лийын, но книгаже
аралалт
кодын огыл, а чотшо 1717 ийысе возымаште ончыкталтын. Кок переписьым чыла
волостьыштат таҥастарыме, мучаште келге иктешлымашым пуымо. Ӧрыктара мемнам
1710 ий
ден 1716—1717 ийла коклаште лийше кугу вашталтыш: Алацкий корно воктене
илыше
олыкмарийын пелыже утла, шочмо-кушмо вер-шӧрым коден, вес кундемыш куснен.
Шукын
эрвелыш, Урал мландыш, каеныт. 1710 ийыште Алацкий корнышто 7110 марий да
руш
озанлыкыште 33405 еҥ илен, куд ий ончыч тушто 2442 озанлык веле лийын; 4668
сурт
пуста шинчен кодын — тушто илыше 23324 еҥ "йомын". Кушко нуно каеныт?
Возышо вашешта: 19274 еҥ вес вере куснен, вич тӱжем утла еҥ колен, кок шӱдӧ
наре рвезе
армийыш каен, лу еҥым каторгыш колтымо, молат.
Шернур кундемысе калыкат тиде туткар саман годым ятырлан мӧҥгештын. Сернур
волость (сотникше Яманай Кизылбаев) Алацкий корнышто ик эн кугу лийын: 1710
ийыште
тыште 311 озанлык, 1212 еҥ шотлалтын, но 1717 ийлан 104 сурт, 362 еҥ веле
кодын.
Куд ий жапыште ятырын коленыт, а 655 еҥ вес вере шылын каен, 208 сурт-пече
пустаҥын. Шуко еш нерген пеш тичмашын возымо. Теве Крымдай Гришкинын
озанлыкше дене
палдарен, руш переписчик тыге сера: сурт оза пушеҥге гыч камвозын (очыни,
мӱйым
кычалаш кӱзен улмаш), вич ий ончыч колен. Тылеч вара ватыже Токтамыс эргыже
да
Уналче ӱдыржӧ дене ял гыч куржын. Сабай Тонахмет, Ахтанай Конахмет,
Тойдыбай Албахтин ешышт дене эрвелыш каеныт. Тыге возымо книгаште шуко шӱдӧ
моло марий нерген. Мӧҥгеш пӧртыл толшым иктымат ончыктымо огыл. Шукышт
нерген кум-куд талук
ончыч "башкирыш куржыныт" манын возымо. Южо еҥын корныжо вес могырышкыла
улмаш.
Теве Пашка Тедибаев нерген каласыме: "Пошел по найму в Санкт-Петербург в
работу". Вес марийын Санкт-Петербургышто колымыж нерген увертарыме.
Ешарена: перепись книга-влак кугыжан столицыжым нӧлташ кайыше икмыняр моло
еҥымат каласат, но
мӧҥгеш пӧртылшым огыт ончыкто, утларакше тушан колымышт нерген серат.
"Бежал в башкир" манме шомак кажне страницыште ятыр гана коеш. Тиде
радамыште
ончыкталтыныт Паймурза Ахтемышев, Чемекей Чобаев, Тойборис Алыкеев, Мурза
Ишкелдин, Тоймурза Тогашев, Таныбек Туншарин, Ивашка Токаев, Самар
Тойгильдин, Паймет
Пахтыбаев, Мокей Куприянов, Позанай Тохташев, Томанай Иванаев, Чинбулат
Таникеев, Термышка Пиндиков, Токсыбай Тогашев, шуко молат. Нуно чыланат
тора кундемыш
ешге (ватыге, шочшыге) каеныт, манеш возышо.
Мушко эҥер воктенсе "Ноли Кукмор" волостьышто (сотникше Чинбулат Пайбердин)
1710
ийыште 81 озанлык, 284 еҥ улмаш, а 1717 ийлан 36 сурт, 146 еҥ кодыныт. 45
пӧрт
пуста шинчен, 113 еҥ илыме верым вашталтен. Ойлышна: тиде — кызытсе
Нольыкмарий
ял да тудын лишне улшо илем-влак.
"Волость Ону Морку" манме вер-шӧрыштӧ ончыч 101 пӧртыштӧ 392 еҥ илен. Шым
ий гыч
35 озанлык, 144 еҥ веле кодыныт; 66 сурт — озадыме лийын. 203 еҥ Ошвиче
кундемыш
але вес солам негызлаш каен. Шукын палат: кызыт Шернур велне тыгай лӱман ял
уке,
но улыт Оно эҥер да тудын воктене икмыняр ял. Мутлан, Оно Морко Купсола —
кумдан
палыме поэт да киноактер Йыван Кырлян шочмо верже. Тышеч тора огытыл Шокшем
Морко, Моркэҥер, Изи Морко. Ожно годым Оно вӱд воктене илыше марий-влак
"Оно Морко
агавайрем" йӱлам кумдан палемденыт. Тыгай сийым нуно акрет годым, очыни, у
вершӧрыш илаш толмо-лекме лӱмеш погеныт да тыгодым, кавасе кугу юмо деч
сай, поро
илышым сӧрвален, сукен шинчын кумалыныт, чокленыт. Марий Элын картыштыже
морко шомак дене палемдыме ятыр вер-шӧр уло: Морко (тыгай лӱманак район да
тудын
рӱдыжӧ), Тыгыде Морко (Морко кундемыште), Моркыял (Волжск велне), Моркаҥаш
(Звенигово районышто). Ожно кумдан шарлыше "морко" мутын сынжым-вожшым ынде
шукышт
йӧршеш огыт пале. Морко — моткоч шукертсе шомак, тудо марий ден мордва
калык-влакын илыш-корнышт дене кылдалтын. Историй гыч теве мо рашемеш:
марий ден мордван кугезышт иктаж кок тӱжем наре ий ончыч икте-весе дене
моткоч лишыл лийыныт.
Юл, Ока, Вӱтла, Сура эҥер воктене илен, нуно икгайрак йылме дене ойласеныт.
Нунын мер кылкучемышт, шуко юмылан ӱшаныме йӱлашт икгай лийын. Лач тыгай
пагытыште
мемнан йылмыштына "морко" мут вожым колтен. Рушлаш кусарымаште тидыже
выселок, марлаже "у вер-шӧреш чоҥымо озанлык" лиеш. Марла илем мут дене
таҥастарымаште тудо утларак тошто. Мемнан йылмыштына "морко" ынде ок
кучылталт, посна
вер-шӧрлаште веле аралалт кодын гын, мордва йылмыште тудо кызытат уло.
"Волость Крукнур" (сотник Макей Кизилбаев): 1710 ийыште тысе 125 ешыште 624
еҥ
илен, а 1717 ийлан 27 озанлык да 102 еҥ веле кодыныт, 99 сурт тулыкаҥын,
453 еҥ
ӧрдыж велыш каен.
"Волость Малый Серты, Малый Сернур" (сотник Ахтермыш Шабаданов) ты
кундемыште эн
изи лийын: 38 пӧрт, 132 еҥ гыч 1717 ийлан 9 суртышто чылажат 39 еҥ шӱлен
толашен; 29 пакчаште шӱкшудо кушкын, 55 еҥ Ӱпӧ велыш чошен. Пошкудо
волостьлаштат
сӱрет тыгайракак лийын.
Историк-влакын шымлымышт ончыктен: Юл ден Урал курык кокласе мландыште финн-
угор
племенамыт акрет годсек иленыт. Тӱрлӧ документла гыч ме палена: Чолман ден
Ошвиче эҥерла воктене марий илем-влак намызе годымак лийыныт. Но мемнан
кугезынамыт
эрвелыш утларак шукын ХВИ курымын пелыж гыч, Руш кугыжанышыш ушнымеке, каяш

тӱҥалыныт. Тыгай куснышыжо Петр И кугыжа годым поснак шуко лийын. Мутат
уке,
Урал кундем мемнан кочана-кована-влаклан йӧршеш палыдыме-шинчыдыме лийын
огыл.
Нуно ты шотышто кугезыштын палыме корныштым тошкеныт.
Пошкырт велыш кайыдыме-влак шочмо кундемын моло луклаштыже илаш тӱҥалыныт,
у
илемлан, у почиҥга ден яллан тӱҥалтышым ыштеныт. Тидым моло ийласе перепись
книгала гыч пален налына. Мутлан, 1748 ийысе перепись мыланна шуко у уверым
каласа,
Алацкий корнысо ятыр солан кузе лиймыштым, кушан вераҥмыштым ончыкта.
Ужына:
Шернур велыш шуко еҥ Отня (Атня) волость гыч толын. Нуно кызыт Куженер
районышто
шотлалтше Йӱледӱр ялым негызленыт. А ял лӱмжӧ кок мутын ушнымышт дене
шочын:
йӱлем (ты шомакыште "м" йӱк—пале лектын возын + тӱр. Таҥастарена тиде
шӧрыштак
улшо Чеверйӱле солан лӱмжӧ дене: тыштат м йӱк-пале ойлымо йылмыште йомын).
ХВИИИ курымын пелыжлан Йӱледур тичмаш ял лийын шуын, тушто 55 еҥ ("подушной
оклад" манме налогым тӱлышӧ пӧръеҥ), иктаж 30 еш улмаш. Тылеч ончыч, курым
тӱҥалтыште, икмыняр илем веле лийын, нунын озаштлан шотлалтыныт: Олдуган
Пикулов
(марла: Пикул эрге Олдуган), Почман Актереков, Тогизя Чинбулатов, Макей
Мамкеев.
1717 ийысе перепись деч вара тышке илаш толыныт: Янбулат Актеришев, Ишмул
Ишкеев, Ирбулат Петрункин, Яманай Яшкелдин (тудын ныл эргыже лийын: Яшмак,
Яштерек,
Яшкоза, Янбулат). Пиркин Ишпулатов да тудын эргыже Пивай. Янбагиш Якмурзин,
эргыже Ямет. Яманай Акылбаев, Тобулат Токеев, Итем Шабадаров. Нуно тылеч
ончыч
кушто иленыт да возалтыныт, каласыме огыл. Отня волость гыч толшо-влакым
посна
радамлыме: Шабулат Тенеев, тудын эргыже-влак Чопак, Шаберда. Афонка
Шабулатовын
эргыже Пайдул. Чемекей Шабруков, тудын эргыже Токсубай. Яшпатыр Паинын
эргыже
Тойдемыр. Пай Яшпаевын эргыже-влак: Побахта, Пагит, Паберда. Менгуча
Емгинын эргыже Пидала. Пехтемир Падулинын эргыже-влак: Пектыш, Козяй.
Алексей Азяков, эргыже Азий. Петрушка Позеков, эргыже Кунакмат. Тогелде
Токтемировын уныкаже Евай.
Чинбулат Тогелдкинын эргыже-влак: Пайтуган, Янай, Токпай. Хветка, тудын
шочшыжо-влак: Пектемир, Петрушка. Пайдуган Пайгуловын эргыже Абарыс.
Мамыкей Термышевын
эргыже Мамшит. Яшки Каметков, эргыже Янала. "Шургиял" гыч толыныт: Токей
Пегелдин, тудын эргыже-влак Тойбатыр, Падериш. "Починок Сернур" гыч
кусненыт: Акелда
Макияновын эргыже Актай. Ишмемет Иштуганов, тудын йочаже-влак Якай, Князь.
Пагоза Ябаков, тудын эргыже-влак Елмекей, Чиндыбай. "Итого в деревне Еледер
55 человек", — тыге мучашла возышо.
Йӱледӱр деч кок меҥге наре коклаште, Агытансола вераҥын. Тиде ялланат Отня
велым
толшымыт тӱҥалтышым пыштеныт, эн ончыч Алтыбай Актуганын сотньыж гыч улшо-
влак
тышан вераҥыныт. Актуган лӱм ойлаш йӧндымылан ялын лӱмжӧ Агытансолашке
савырнен.
Йӱледур да Агытансола дене таҥастарымаште утларак кугу да тошто лийын
тунам,
1748 ийлан, Шӱргыял: тыште 60 пӧръеҥ илен, тынарак ӱдырамашым, ӱдыр йочам
шотлаш
гын, 180 нарыш погына. Лӱмжӧ шӱргӧ (лышташан чодыра) мут гыч лектын.
Пошкудо ялласе калык ты солам кызыт утларакшым Вӱтдымӧ Шӱргыял манеш.
Очыни, йырым-йырысе
кожлам руэн пытарымылан кӧра вӱд йомын, утларак келгын мланде йымак волен.
Шӱргыял деч икмыняр меҥге тораште улшо Эҥыжсолам ожно Игисола маныныт.
Тышке эн
ончыч Иги лӱман еҥ шке тукымжо, ешыж дене илаш толын. Кугу чодыра коклаште
эҥыжвондер тӱзланен, эҥыж чот шочын, тыге пошкудышто вес, Эҥыжсола лӱм
шарлен. ХВИИИ
курымысо переписьыште тыгай солан лӱмжӧ Алацкий корнышто возымо огыл, вет
тунам
тиде ял пеш изи лийын.
1748 ийысе книгаште Шургиял, Еледер (Йӱледур) деч вара Луждур лӱман ялым
возымо.
Тиде — кызытсе Лаждӱр (Лаж эҥер воктенысе ял). Тыште тунам чылажат кок еш
илен:
Томей Тоймурзин (50 ияш) да тудын эргыже Пектыл; Тойбахта Тоймурзин (44
ияш),
тудын эргыже Лука (22 ияш). Лӱмышт ончыкта: нуно изак-шоляк, ик тукым вожын
кок
укшыжо лийыныт. Тунам тиде тукымышто иктаж лу утла еҥ улмаш. Тыште —
кызытсе Кугу ден Изи Лаждӱр ял-влакын тӱҥалтышышт.
Кугыжан кылкучем чыла волостьлаште лийше вашталтышым эскерен шоген, вес
вере
куснышо-влакым шотыш налын, перепись книгалаште эре серен. Теве 1722—1727
ийлаште Казанский уезд, Алатский корнышто илыше, йозакым тӱлышӧ
кресаньыкмытым возымо
книгаште лудына: "Терейкины сотни Актыбаева. В волости Ноли Кукмор
Кузнецово: в
починке Шокшем да в починке Помаш 3 двора, и в них мужских душ 8: Енбагиш
Акашев, Ештубка Тегеев, Пронка Енбагишев, Багишка Акашев, Актериш Апаев,
Музанай
Токаев, Актан Акашев". Лӱмышт ик тукым улмыштым ончыкта. Тыште кызытсе
Шокшем ял
нерген серыме. Ужына: ожно тушто илем кок вере улмаш, да возышо нуным
починок
манеш. Ончалына ынде 1744—1745 ийлаште Алацкий корнышто возен налме "Книга
прибылых из разных уездов и убылых" манме документым. Руш переписчик
мыланна тыгай
уверым каласа: "В новопоселенную деревню Шокшемсолу из Чюкши пересились 12
человек (мужчин)". Угыч негызлыме Шокшемсолаш Торъял велысе Чӱкша ял гыч
илаш толшо-влак тыгай лӱман лийыныт: Кельчыбай Ишкенаков, тудын эргыже
Чемека. Акпарыш Ишпулатов, тудын эргыже-влак: Акпай, Акельда; Ишкена
Илбахтин да тудын йочажмыт:
Есенгул, Ешмен, Ешмекей, Ештыбай. Чинбулат Каликбаев да тудын эргыже-влак
Ека,
Пыркин. Тынарак ӱдырамаш ден ӱдырым ешараш гын, можыч, 30 наре еҥыш шуэш. У
солам воктечше йогышо Шокша эҥер лӱм дене маныныт. Намызе годсо тиде мут
йогышо
вӱдын вес, кугурак эҥерын шокшыжо улмо ойым шыҥдара. Эҥер ожно кугу, яндар
вӱдан
лийын гын, илен-толын, пеле кошкышо кугу коремыш савырнен.
Шокшемыште тунам илыше еҥ-влак коклаште Пыркин лӱм шинчалан перна. 1744
ийыште
тудо пеш рвезе, лу ияш веле лийын. Кушкын шуын, ешаҥмек, тудо у, сылне
вершӧрыштӧ посна илемым чоҥен. Тыге тудо шокшем деч торан огыл вераҥше
Пыркын почиҥгалан тӱҥалтышым ыштен. Пыркин, Пыркын — намызе годсо, тотем
сынан тукым лӱм
пире, пирка мут негызеш шочын. Тудо ончыкта: нине еҥ-влакын кугезышт ала-
кунам
тыгаяк лӱман родо-тукым ушемыште иленыт. Тыгай лӱм ожно шуко лийын.
Таҥастаре:
Маскародо, Вӱльӧ эрге Вӱльемыр, Вараш, т.м.
1948 ийысе перепись книгаште ончычсо "волость Сернур" лӱмым "волость
Серденур"
манын возымо. Петр И годым Шернур кундем чот пучен улмаш гынат, ХВИИИ
курымын
пелыжлан, чырык курым жапыште, калык ятырлан ешаралтын: 525 еҥым (пӧръеҥым)
возымо.
ХВИИИ курым кыдалне ятыр вере ял-влак "лийын шуыныт" манын кертына.
Ойлышна: нуно тӱҥ шотышто ожнысо илемла негызеш кушкыныт, шарленыт. Оно
эҥер воктене илыше-влакын тӱҥ рӱдерышт тунам Марисола лийын. Кок мутвундын
ушнымыж дене шочшо тиде
лӱм (марий + сола) теве мом ойла: тиде мландыште марий-влак намызе годымак
вераҥыныт, да нунын пошкудышт моло финн-угор тукым племена-влак улмашыныт
(саам,
чудь, одо, молат).
1748 ийысе перепись книгаште возымо: "Пекметковы сотни Пекбулатова, которой
ныне
правит сотник Артемей Гришкин, 40 лет. Волость Ону Морки: деревня
Марисола". Оно
Морко волостьыш пурышо Марисолаште тунам 73 пӧръеҥ шотлалтын; тиде чотыш
тынарак
ӱдырамашым ушена гын, лиеш 150 наре еҥ. Сотньын да волостьын вуйжо Пекбулат
Пекмет, 98 ийым темымек, 1731 ийыште колен. Тудын тынеш пурышо кок эргыже
лийын:
Петрушка, Гришка (нуно 1730, 1731 ийлаште коленыт). Артемей Гришкин, очыни,
Пекметын уныкаже, Гришкан эргыже улмаш, садлан тудым волостьын
вуйлатышыжлан шогалтеныт, эргыжат, Пронка, христиан верам шотлен, коеш.
Перепись книга ончыкта: Марисолаште, тугак моло яллаште шукышт тиде
пагытлан чимарий лийыныт, руш лӱм-влак
шуэн вашлиялтыт. Тенийысе пӱтырналтше саманыште илен толашыше еҥ-влак шке
кугезыштын лӱмыштым огыт пале. Садлан каласена: 1748 ийыште Марисолаште
тыгай еҥ-влак иленыт: Алексей Васкин, тудын эргыже-влак Типай, Сидыган,
Алешка, Спирка.
Аит Яшпахтин. Васка Алексеев, эргыже-влак Ашай, Сергей. Гришка Пайметев,
эргыже
Араслан. Арасланын эргыже Муса. Алешка Пектуганов, тудын эргыже-влак —
Роман,
Ашметер. Есик Яндеришев, тудын эргыже-влак: Сенка, Чобок. Илчибай Идилбаев,
эргыже Антип. Заибай Абиев, эргыже Алтыбай. Келсубай Тибаев, тудын эргыже-
влак
Телбай, Келдыбай. Макат Ишмурзин, эргыже Мурза. Мокей Ниязов, эргыже Емей.
Осман
Петрушкин, тудын эргыже-влак Озий, Осип. Петрушка Пайметов, эргыже Уракся,
Ураксян эргыже Ураспай. Пектемер Пектуганов. Сазанай Акманаев, тудын эргыже-
влак Яшкелда, Яшкоза. Семей Ешмековын эргыже-влак Ивашка, Пронка. Тетей
Темеев, эргыже
Тойка. Тойгуза Алдагозин, эргыже Яний, Янийын эргыже Тойпа. Тинбахта
Акбатырев,
эргыже Юсуп. Тогозя Ямашев, тудын эргыже-влак Шабадар, Шабак. Токтанай
Тохтаров.
Чемекей Пектуганов, эргыже Андрей. Чемекей Толгузяков, тудын эргыже-влак
Чемей,
Чочиш, Абли. Утяган Тинбахтин, эргыже Маршак. Темер Яндемиров, эргыже
Эльки. Яшпахта Яшмеков, эргыже Паймет. Яндемир Ипаев, тудын эргыже-влак
Ирка, Копияз, Яштуган, Торясь. Иркан эргыже-влак Илиязь, Ерьмей. Яндерыш
Толгузяковын эргыже-влак Нураз, Ешкилда, Темей.
Палемдыман: возышо еҥ ятыр марла лӱмым руш йылмылан келыштарен. Мутлан,
Чочиш
марла Чӧчыж лиеш, тиде еҥым тысе Кузиковмыт еш шке кугезе кочажлан шотла,
лӱмжым
кызытат шарна. Ынде перепись книга гыч моло йыжыҥымат рашемдаш йӧн уло:
Чӧчыжын
кочаже Толгузяк, ачаже Чемекей лийыныт. Тудын Абли шольыжо, кушкын шумеке,
очыни, пошкудо-влак семын, вес вер-шӧрыш илаш каен, Аблан почиҥга лӱман
яллан негызым пыштен. Аблан — Абала, Абла, Абли лӱмын родительный падежыште
каласыме формыжо, марла "Абла тукымын солаже" лиеш. Кызыт тиде ял Мустай
ялсоветыш пура.
Шергалына ынде вес лӱмым: Марисолаштак тунам Шабак лӱман 17 ияш йыгыт илен,
ачаже — Тогозя, кочаже — Ямаш. Ешан, ватан-шочшан лиймек, тудат посна
лектын, Оно
вӱд воктене, тораҥ огыл вераҥше Купсолаш сурт-озанлыкым чоҥен. Тыге тиде
ялыште
Шабак тукым гыч улшо ешмыт Шабаков фамилийым налыныт.
1748 ийысе перепись книга эше теве мом рашемда: Марисолаште тылеч ончыч
шуко калык илен, но 1717 ден 1747 ийла коклаште моткоч кугу вашталтыш лийын
— шуко еҥ,
тиде солам коден, вес вере куснен. Возышо тыге иктешла: "В волости Ону
Морки, в
деревне Марисола в 1717—1747 гг. убыло 114 человек, перешедшие в разные
жительства в новопоселенные деревни". 114 пӧръеҥ чотыш тынарак ӱдырамашым
ешарена гын,
ужына: 230 наре еҥ ӧрдыж вереш вожым колтен, у солам чоҥен. Кугыжан власть
налог
тӱлышӧ-влакым чотыш налаш тыршен, садлан могай еҥын кушко да кунам
кайымыжым возен шогеныт.
1730 ийыште Марисола гыч Кожласолаш эн ончыч ешышт дене илаш кусненыт:
Пайбулат
Янбеков, Алзатей Козяев, Кынакмат Черпанов да тудын эргыже Крынбадай,
Пимырза
Погибаев ден эргыже Ченбулат, Акпатыр Казаев. 1735 ийыште нунын почеш вес
тӱшка
каен: Пайбарыш Азатеев, Пибай Якин, Токтубай Пегелдин, Ядык Черпанов,
Петрушка
Уразаев, Пигелда Актышев. Нунын пошкудышт лийыныт: Апак, Акилбай, Акела,
Пыркин,
Пибай, Пойберда, Таныгиш, Човок, Шабрык, Ямни, Лево. 1748 ийысе перепись
годым
Кожласолаште 37 пӧръеҥым возымо, а чылаже, очыни, 80 наре еҥ улмаш
(ӱдырамашге).
1728 ийыште Лапка-Памаш ялым вич суртоза негызлен: Яшка Етуганов, Яшкозя
Тимурзин, Антипа Алпаев, Токсыбай Ивашкин, Актуган Емаев. 1736 ийын нунын
радамыш эше
шым еҥ ушнен (нунат Марисола гыч толыныт). ХВИИИ курым кыдалне тыште 31 еҥ
илен
("подушной податьым" тӱлышӧ).
Йошкар Памаш яллан тӱҥалтышым 1724 ийыште Токбулат Яндыргозин ден Актуган
Азаматов пыштеныт. 1731 ийын тушко Падермиш Ешмаметев ден Чембулат Азаманов
толыныт.
А йыгыре улшо Киварвуй-солаште 1725 ийыште Ешманай Шабанаев, Тола Шабердин
вераҥыныт. 1748 ийлан нине кок ялыште кугыжан кылкучемлан налогым тӱлышӧ
тынаре лийын: Йошкар Памашыште — 21, Киварвуй-солаште — 13. Илен-толын,
нине кок почиҥга
иктыш ушненыт, утларак кугу ял лийыныт — Йошкар Памаш.
"Починок Оны Морки" — тиде кызытсе Оно Морко Купсола. 1728 ийыште тышке эн
ончыч
илаш толыныт тыгай тукымвуймыт: Салтанай Ешелатов, Абулат Андрушкин,
Янмурза Янгутов, Тенгиш Сенкин. 1747 ийлан тиде солаште 26 пӧръеҥ озанлык
пашам ыштен.
Ономучаш ял: тыште 1724 ийыште Мамай Парашев первый озанлыкым чоҥен, а 1729
ийын
кок еш илаш толын: Сабакай Томаев ден эргыже Яндул, Елбарыш Елбахтин. Овда-
сола:
переписьын каласымыж почеш, 1732 ийын тышан сурт-озанлыкым Яшпахта Ешпаев,
Токсубай Яшкин, Седемир Усенеков нӧлтеныт. 1748 ийлан тыште 24 еҥ лийын.
Тылеч посна, Марисола гыч шукын моло вер-шӧрлашкат кусненыт, у яллан
негызым
пыштеныт. Мутлан, толыныт нуно Мунансолаш — 27, Одесолаш — 19, Иродесолаш
(кызыт
Ияродо, У Торъял районышто) — 12 еҥ.
Кӱшнӧ ойлымым иктешлен, тыге каласаш лиеш: Марисола гыч куснышо-влак ХВИИИ
курымын пелыштыже чылаже 10 наре у ялым шочыктеныт. Тыгай сӱретым моло
кундемлаштат
шуко ужына: кугурак сола гыч торлен, ача-коча кудым коден, рвезе тукым шке
семын, посна озанлык дене илаш куснен.

4.

ХВИИИ курым кыдалне марий калыкын илыш-йӱлаштыже кугу вашталтыш лийын.
Кугыжан
власть ден Синод, тӱрлӧ чоя йӧн дене кугезына-влакым христиан вера деке
мелын
савырен, нуным тынеш пуртымо пашам чыла вере шареныт. Шернур кундемыште
юмын полатым — черкым эн ончыч кызытсе Лужалу ял воктен нӧлташ шоненыт. Но
тысе кресаньык-влак, Ондик Шабдарын (тудо писатель Шабдар Осыпын кугезыже
лийын) ойжым
колыштын, тидын ваштареш кугу тумам тарватеныт, чимарий йӱлалан ӱшанле
улмыштым
ончыктеныт. Сандене Христослан кумалме храмым вес вере — Серде эҥер
нурышто,
Ӱлылсола ден Нурвел ялла коклаште, чоҥымо. Благовещенский соборын чаҥ йӱкшӧ
йырым-йыр йоҥгаш тӱҥалын, тудо юмылан улдаш сымыстарен кертын. Соборын
лӱмжӧ дене
келшышын, "село Благовещенское, Макарово тож" манме тиде ял волостьын
рӱдыжӧ
лийын. Христиан вераш куснымылан кӧра мемнан мландыштына вес йылме дене
ойлышымыт кажне ийын ешаралтыныт.
ХВИИИ курымышто кумшо перепись 1762 ийыште, Екатерина ИИ кугыжа годым,
лийын,
тыгодым пӧръеҥым веле огыл, пӱтынь ешым возеныт. Серденур волостьышто тунам
подушной налогым тӱлышӧ 645 еҥым чотыш — шотыш налме да эше шылтен кодымо
23 еҥым
угыч ешарыме.
Ожнысо семынак, Серденур волость тунам Озаҥ уездысе Алацкий корныш пурен.
"В волости Серденур, в которой ныне село Благовещенское, Макарово тож,
государственные ясашные черемиса новокрещеные: Максимкиной сотни Яникеева,
а ныне правит
сотник Шабан Адаев, а по крещении Артемей Афанасьев", — лудына перепись
книгаште.
Каласаш кӱлеш, православный религийым ӧкым тушкен пуымек, марий-калыкын уш-
акылже, тӱня илышым умылымыжо (мировоззренийже) чот пудыранен,
шырпешталтын, кокыте
шелалтын. Вет тылеч вара кугезына-влак, ик могырым, черкыш юмылташ
коштыныт, тунамак, кӱсотыш лектын, шке юмыштлан кумалыныт. Марийын кок
вералан — йӱлалан
вуйым савымыже, нунын коклаште тыш-туш тайныштмыже кугезына-влакын тунамсе
лӱмлаштышт пеш раш сӱретлалтын. Перепись книгалаште ужына: тӱжемле марий
тунам
кок-кум лӱман лийын. Шочшо азалан икымше лӱмым чимарий йӱла почеш мӧҥгыштӧ
пуэныт, кокымшо лӱмым тынеш пурымо деч вара черкыште поп каласен, кагазыш
возен.
Шуко еҥын эше лӱмдылтышыжӧ, кумышо лӱмжӧ калык коклаште шарлен. Ончалына
1762
ийысе перепись книгаште серымым: "Максим Яникеев, а по крещению Максим
Алексеев,
48 лет. У него жена Орина, Афанасьева дочь, взята тое ж дороги волости
Обалыж из
черемис, новокрещенка. У них дети: Лука, а по крещению Иван Максимов, 27
лет,
холост, Сидиган, а по крещению Семен Максимов, 23 л.".
Вес пример: "Пигилда Пайбатырев, 52 лет, умер в 1748 г. У него сын Чимаш, а
по
крещению Алексей Лукин, 27 л. У Чимаша жена Дарья, 20 л., у него дети:
Чиндыбай,
Чилдемыр, 2 л." Очыни, лач тиде самырык еҥ Чылдемыр яллан тӱҥалтышым ыштен.
Алацкий корнышто 1748 ийысе перепись годым у ялым возымо: "новопоселенная
деревня Уланур". Тудын лӱмжӧ "Улан урлыкын пасужо" оян. Илен-толын, Уланур
ойлымо
йылмылан келыштаралтын да Пуланур сыным налын. Оршанке районышто Кугланур
ял
уло, тудо "Кугу Улан нур" гыч лийын.
Пуланур деч ик меҥге наре тораште Кучанур вераҥын. 1811 ийыште тудым
Кузчинур
манын серыме. Кок мутвожан тиде лӱм тышке эн ончыч толын шичше Кузчи
урлыкын
мландыже манме лиеш, но варажым Кузчинур икмыняр весемын Кучанурыш
савырнен. Тышеч пелмеҥге коклаште вес ял, Чывыж, кушкын. Тидат пеш шукертсе
финн-угор еҥ
лӱм, наука манмыла, антропоним. Тиде верыш эн ончыч Чывыж тукым толын,
мландым
ачален.
Историй документ шуко моло ял нергенат оҥай деч оҥай уверым арален коден.
Но мый
тыште чылаж нерген каласкалаш ом тӱҥал, тидлан вер шуко кӱлеш.
Шернур кундемын оргажан илыш-корныжо пӱтынь марий калыкын историйже дене
ойыраш
лийдымын кылдалтын, тудым чот ешарен, пойдарен, вияҥден. ХИХ курым
тӱҥалтыште
Шернур волостьышто 1128 озанлык лийын, тушто 2602 пӧръеҥ, 2662 ӱдырамаш
иленыт.
РГАДА-се документ тыге иктешла: тунам волостьышто 37 ял, 30 утла почиҥга
лийыныт. Благовещенский соборым нӧлтымылан кӧра волостьын рӱдыжӧ
"Благовещенское села, Макарово тож" манме поселений лийын, да тусо 81
пӧртыштӧ иленыт: пӧръеҥ —
167, ӱдырамаш — 177. Илен-толын, волостьын лӱмжӧ почеш тудым Шернур села
манаш
тӱҥалыныт. 1858 ийысе перепись книга ончыкта: ты волостьышто тунам подушной
подать манме налогым тӱлышӧ тынар еҥ улмаш: пӧръеҥ — 7982, ӱдырамаш — 9502.
Ожнысо
волостьын рӱдыжӧ мемнан жапыште ола сынан поселко лӱмым, кугурак статусым,
налын. Такше эше 20-шо ийлаштак Шернурым олалан шотлаш тӱҥалыныт улмаш,
тушко
кӱртньӧ корным шупшаш шоненыт. Но тидыже шукталтде кодын. Южо ученый, нунын
радамыште — М.Н.Янтемир, Шернурым "марий Иерусалим гай улеш" манын.
Ӱшанена: ончыкыжым тиде сылне сугыньым Шернур кундемысе калык шкенжын чапле
пашаже да марий
культур вияҥмашке пыштыме кугу надырже дене сула.



1111а99
************************************************************************
11—11
Леон МАЙКОВ

ТИДЕ ИЛЫШ...
Помыжалтыч
Ужава-влак,
Оҥ тич налын
Йӱштӧ южым,
Рӱж карат: "Ква,
Перестройко,
Демократий,
Гласность — розго,
Ква — мӱгинде!"
Пайлат купым,
Кажне лукым,
Леве лакым.
Чот кредалыт.
Илыш акыл —
Кӱч мучаш нар
Нунылан вет.
Ышт чамане
Черлымат да
Шоҥгымат шол.
Кӧм пыжаш гыч
Луктын шуышт,
Кӧм ужалышт.

Тиде илыш
Лӱкӧ купыш
Пуртыш шупшын
Чызе шупшшо
Ночко шукшым
Кавараш шол...
А аваже,
Намыс даже,
Каласаш эр,
Ты времаште
Йырнык капшым
Ужала шке,
Доллар — акше.

Куп копшаҥге,
Шуршо-шамыч,
Шолын темышт
Леве лакым.
Умдыла-влак
Чот вашкат туш.
Но вургемышт
Нунын тӱрлӧ:
Кӧн — йошкарге,
Ошо, канде.
Южышт тӱрвым
Чиялтат йышт
Вес чия ден.
Тыге тӱсышт
Вел вашталте.
А ир чонышт,
Шонет, мондыш
Вӱрын тамым?
Нунын пӱйышт
Эше пӱсӧ.
Тидым пале,
Ит логал тыш!

Тиде илыш
Могай рож гыч
Кондыш муын
"Рекэт" мутым —
Шучко родым,
Ир "породым".
У мут — "Бартер":
Леве мландын
Ак — копшаҥге,
Лавыранжын —
Шӱйшӧ карме.

Тиде илыш
Чоныш витыш.
Но колашак
Мый ом вашке,
Ужде-колде,
Тиде — илыш?..
Тор мучашым —
Колоткашке!



1111б99
************************************************************************
11-11
Шочмо мланде
Колхоз вуйлатыше шыргыжалеш гын...
"Кызытсе полдалге пагытыште колхозым вуйлаташ ораде веле шогалеш,— каласен
колтыш Карайыште вашлийын кутырымына годым тошто палымем Морозов М.Е.
Митрофан Егорович шкеже самырык ӱмыржӧ мучко тӱшка озанлык пашаште эре гаяк
вуйлатыме сомылым шуктен, бригадират лийын, фермымат вуйлатен, снабжений
начальникат, подсобный озанлык вуйланат шоген, шке манмыжла, ялысе кӱтӱчӧ
гыч начальник марте кушкын да эре-эреак калык пагалымашым сулен. Пенсийыш
лекмекше, шке пай ныл гектар
мландым пӱчкыктен налын да кызыт ту участкым пеш пайдалын кучылтеш:
пареҥгым
шында, шудылыкым ӱда, вольыкым ончен, казналан ужала. Шке шомакшым Митрофан
Егорович тыге пеҥгыдемдыш:— Вет тачысе кечын государстве могырым ял
озанлыклан полыш уке гаяк. Кузе моштет, туге иле, мландым курал-ӱдӧ, шурным
пого, вольыкым
ончо. А промышленность могырым толшо сату моткоч шерге. Тыгай пагытыште
колхозым
вуйлаташ пешакат чот неле, а мемнан дене теве самырык рвезе шогалын. Шотым
муэш
мо ала?.."
Митрофан Егоровичын ойыштыжо чынжат уло шол, кызыт чылалан неле пагытыште
ял
озанлыкым виктараш поснак куштылго огыл, самырык специалист веле огыл, кугу
опытан вуйлатыше-влакат ӧрын азапланат, эсогыл паша гыч лекташ йодмашым
возымашкат
шуыт. А Волжский районышто ӱмаште ныл озанлыкыште вуйлатыше-влак вашталтыч,
самырык-влак ты пашалан пижыч. Кузерак нунын идалыкаш тургымышт эртыш? Мо
поро ышталте, удажым кузе сеҥен тольыч? Тыгай йодышла дене ме кок озанлыкыш
мийышна.
"Москва" колхоз районышто эн мӱндыр мучашыште верланен, вуйлатышыже
Григорьев
Рудольф Антонович тений кеҥеж тургым пашам эн ончыч мучашлен. Но кодшо ий
шыжым
тышеч ойырлаш Усола кугу ял тарванен. Лач ойырлышо у озанлыкым вуйлатен
кертше
лидерышт лийын огыл. Тунам шке ял эрге, но ӧрдыжтӧ пашам ыштен илыше
Кыргори Аркадийын Эрикше нерген шоналтеныт, тудым ялыш пӧртылташ, озанлыкым
вуйлаташ йодыныт.
Эрик Аркадьевич у саманлан келшышын предприниматель сомылым шуктен, Моско,
Озаҥ
да моло олаласе бизнесмен-влак дене кылым кучен, пашам ыштен. Пошкудыжо-
влакын
йодмыштлан вик вашешташ ӧрын, ончыч шке йолташыже-влак дене каҥашен, нунышт
кертмышт семын полшаш сӧреныт, ял озанлыкым налаш темленыт. Тыге 1998 ий 1
октябрьыште районышто у озанлык, "Элнет" лӱман артель, производственный
кооператив шочеш.
Мутым умбакыже Эрик Аркадьевичлан шкаланжак пуэна:
— Чылт чара пасушко лектын шогалмем гай чучо. Вет нимо уке, лач ик кугу ял
да ик
тошто ушкал ферме. Тетла нимо. Эсогыл правлений пӧртымат шкаланна чоҥаш
логале.
Ойлырлымо годымак производственный базым шот дене шелме огыл. Мыланна
логалынже
лач 450 вуй тӱкан шолдыра вольык да 4 трактор гына. Тушечын ик тракторжо
йол
ӱмбалне ыле, тудыжат тылзе гыч пудырген шогале.
А ял изи огыл. 112 пашаче еҥ, 117 пенсионер, 28 служащий. 984 гектар курал-
ӱдымӧ
мланде, олыклаж дене пырля чылаже 1112 гектарыш погына. Вот ынде тыгай
озанлыкым
йол ӱмбак шогалташ, пашаш колташ кӱлын.
Эн ончычак специалист-влакым чумырышым. "Москва" озанлык гычак тӱҥ шотышто
шкенан-влак тольыч. Шкаланемже кок-кум пачаш чот тыршаш логалын. Йӱдшым-
кечыжым пален омыл, каныш кече нигунам уке — эре паша, эре сомыл. Теле гоч
куд тракторым
погышна, моло техникым амалкален ситаркалышна. Автокраным, Т-130 кугу
тракторым
нална.
Чылажымат организоватлаш пеш йӧсӧ ыле. Полшаш шуко сӧрышт, но кидышт ыш шу.
Кодшо шыжым кылмаш курал коден шуктымо огыл улмаш, икияшлык семена йӧршын
уке ыле.
Но тений шошым чыла мландым курал-ӱден шуктышна. Ӱдышаш пырчым пошкудо суас-
влак
деч коммерций йӧн дене налынна.
Тений кеҥеж тургым пеш шокшын, сайын эртыш, манаш кӱлеш. Пырчылан клатым
жапыштыже ыштен шуктышна. А кошташ нигушто, сушилке уке. Шкенан Корамас
"Москва" колхозым йодна — пеш шерге акым пыштынеже. Тушан кошташ гын, шкеже
нимо деч посна
кодына ыле, чыла гаяк пырчына тушан кодеш ыле. "Дружба" совхоз мелын лие,
Петъялыш шумеш шурнынам шупшыкташ перныш. А кушко пурет?
Кокияшым 80 гектареш ӱдымӧ ыле, кок кече жапыште поген нална — 18 центнер
лектышым пуыш. Олымжымат тунамак кукшо игечыште каванлен шындышна — пеш
чапле курго
лийшаш. Икияш пасуна моло верласе семынак кошкыш, лектышыже изи лие. Туге
гынат
лӱдшаш уке: кинде шкаланнат, вольыкланат сита. Пасулаште олым каванна
кавасе
шӱдыр гай чӱчкыдӧ. Шудымат сайын солен нална, кум трактор, ныл еҥ тыште
тыршыш —
шагал роскот дене ышталте. Силослан кукуруз чот полшыш. Икманаш, вольыкна
шагал
огыл гынат, нуным ончен лукташ кургына тӱрыс уло.
Пареҥге пасушто тений пеш оҥай ыле. Шошыш лектын шуна, а колхозын ик
пареҥгыжат
уке. Но марий еҥ пареҥге деч посна илен сеҥа, ужат? Ял калык деч йодна.
Пуышт
вет, шке пӧртйымакышт пурышт. Кум гектареш шынден шуктышна. Лектышыже пеш
кугуак
огыл гынат, вес ийлан урлыкашым ятыр пыштышна. Ончыкшым ынде коло гектареш
пареҥгым шындаш шонена.
Октябрь тылзылан кок паша кодо: ушменым луктын пытараш да кылмаш куралаш.
Тидымат шуктена, шонем, лач вот горючий шотышто эреак азап — эре уке, эре
кычалман.
Фермыштына — ушкал, туна, презе, но вӱталаже пеш шӱкшӧ улыт, ындыже теле
гоч олмыктыл — шокшемден толашаш перна. Эше ик у тракторым, ик комбайным
налнена. Сушилкым шкаланна шындаш кӱлеш. Адакат Моско вел кундемлаш
кудалышташ перна. Тушто
кудалтен кодымо мланде шуко, панкрутыш лекше озанлыклаште шулдырак ак дене
сушилкым налаш лиеш дыр.
Теве тыге йол ӱмбак шогалме тургымна эрта. Неле, йӧсӧ, но чонышто йӱштӧ
огыл,
кумыл уло, вий уло. Иктылан гына ӧпкелымем шуэш: пашаче калыкем але рӱж
тарванышанак огыл, ожнысо семын колхоз нурыш эр лекмым монденыт, эркынрак,
нелынрак по-гынат. Тыште, очыни, иктаж йӧным шонен муман, стимул манметым,
чон кумылым
нӧлтышӧ куанле дарым.
Иктыже уло: тенияк ялышке газ пучым шупшаш тӱҥална. Проектым ыштыме, планыш
пуртымо... Латкок ӱшкыж гына кӱлеш,— шыргыжеш Эрик Аркадьевич Григорьев.
Ну мо... Кеҥеж тургым мучаште колхоз вуйлатыше шыргыжалеш гын, тугеже ӱшан
уло,
тачысе кечыжат, ончыклыкшат ок лӱдыктӧ. Мыланнат иктым гына каласыман: эсен
лийже, корныда пиалыш такырныже.
Демократ-реформатор-влакын озаланыме саманыште пӱтынь Россий семынак
Волжский
районысо "Ӱжара" колхозат чот шолдырген. Вуйлатыше-влак икте почеш весе
вашталтыныт, дисциплине лушкен, паша лектыш иземын. Пытартышлан оза-влак
шкештак фермер лияш тарванат, колхозын техникыжым тӱрлӧ семын йӧнештарен
солалтат, мландым
шкаланышт пӱчкын налыт, а калык озанлыквуй деч посна кодеш.
Тыге кодшо ий мучаште, лачшымак 25 декабрьыште, тӱшка озанлык вуйлаташ
Иванов
Александр Ильич толеш. Тудо ончычшо ты районыштак "У куат" колхозышто
председатель лийын.
— Пешакат уда пырчым ӱденыт улмаш кокияшлык пасушко, уржа аҥаштына эртак
шӱкшудо
гына пошен ыле,— каласкала Александр Ильич. — Тиде ок сите, кок пасушто
озым
йӧршын гаяк лектын огыл, шошым 250 гектар кумдыкеш уэш ӱдаш логале. Тыге
уржа
пасу гыч 13 центнер дене гына пырчым поген налын кертна.
Шошо агашке лектын шогална, а семена уке гаяк. Ӱдашлан 240 тонн кӱлеш гын,
шкенанжын 15 тонн гына лийын. 200 тон пеш чапле шыдаҥым налын ӱдышна, но
чылажат
моло верысе семынак кошкыш, начар лектышан лие. Тыге эсогыл вольыклан
ситыше наре пырчым пыштен ыжна керт. Чылаже 500 тонн кӱлеш гын, 200 тонн
нарыже гына шкенанже погыныш. Ынде Волжск оласе шӧр заводлан ӱшанена, нуно
комбикормам пуаш
сӧрат.
Нелылыкше йырвечынак лектын шога. Технике сита пуйто, а вот шурно погымо
комбайн
уке дене икте. Йӧра, пошкудо "Дружба" совхоз полшыш, кум комбайным мыланна
колтыш.
Шудым ситарышна, калыкланат пуышна. Силосым сай качестваным оптышна, а вот
кукшо
олымлан шушаш телым чӱдырак лиеш. Икияш пасула гыч олымым налын ыжна керт,
кукшо игече чыла локтыльо. А вет озанлыкна изижак огыл, курал-ӱдымӧ
кумдыкшак 1700
гектар, тӱкан шолдыра вольык 322 вуй, сӧсна 813. Нуным вет ончаш кӱлеш,
пукшаш.
Тыршыдеже, конешне, ок лий. Теве пареҥгым 50 гектареш веранденна ыле, 70
центнер
дене погышна, 15 гектарыште ушмен сайын шочын. Такше ӱшаным огына
йомдаре...
Чын, ӱшан пытартышлан йомеш, маныт. Тенийсе теле "Ӱжара" озанлыклан нелырак
лиеш, туге гынат калык ила гын, озанлыкыштат ок йом. Икте-весым умылен,
пашам гына
рӱж ыштыман. Тидыжым тыште чыланат палат.
Алексей Александров.



111299
************************************************************************
МОТОРЛЫК ДЕНЕ ШЫҤДАРАЛТШЕ ИЛЫШ
Кӧ Марий Элысе газетлаште, тыгак "Ончыко" журналыште музык нерген,
семмастар-влакын илыш-корнышт да творчествышт нерген возымым лудын шога,
тудо, ойлыманат
огыл, Р.В.Артищеван лӱмжым шукертсек пала. Роза Вениаминовна — Россий
композитор
ушем член, музыковед, Марий Эл культурын заслуженный пашаеҥже. Шӱмлан
лишыл,
йӧратыме тема дене газетлашке возаш тӱҥалмыжлан кумло ий утла эртен.
Концерт але
музыкальный спектакль лийын, мурызын, шоктышын але семым возышын лӱмгечыже
шуын,
нуно калык ончык шкеныштын мурсийышт дене лектыныт — чыла тидын нерген
Р.В.Артищева шке ойжым, шонымыжым луктын каласаш вашка. Тымарте мом
серымыжым шотлаш
гын, кок шӱдӧ наре статья погына. Шагал огыл! Нуным лудын, пытартыш кумло
ий жапыште республикысе музыкально-культурный илышыште мо лийын шогымым
сайын пален
налаш лиеш. Мый шке жапыштыже тудын тунемшыже ыльым, вара ятыр ий годым
И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищыште пырля пашам ыштенна. Тидыже мылам
Роза Вениаминовнан оҥай творческий илышыж нерген каласкалаш правам пуа,
шонем.
Ийготшо дене тудо ынде самырык огыл, но паша кумылжо дене ончычсыж гаяк
чолга,
полмезе. Роза Вениаминовна лыпланен илымым, ласкан шинчылтмым ок пале,
тудын
шӱм-чонжо эреак у паша, у шонымаш дене вӱдылалтын. Ӱмыржӧ мучко культур
илышын
шолмаштыже лийын да тачат тиде кугорно деч ӧрдыжкӧ кораҥын огыл.
Ачаже, Вениамин Иванович Артищев, ӱдыржӧ-влакым, фортепиано дене шокташ
туныкташ
шонен, но тунам тудо изиракшын, Розан, профессиональный музыкант,
республикыштына палыме музыковед лийшашыжым паленжат кертын огыл. Суртоза
шкеже шуко икшыван
кресаньык ешеш шочын-кушкын, технический шинчымашым налын да Йошкар
Армийыште
младший командир лийын. 1931 ийыште пӱрымаш тудым, самырык еҥым, Марий
кундемыш
конда. Рашрак каласаш гын, тышке партий ЦК-н пунчалже почеш
коллективизацийым
шарен колтымаште полшаш толын. Ондакше Шернурышто райколхозсоюзым вуйлатен.
Тыштак ончыклык илыш пелашым — Анна Александровна Мосуновам — вашлийын.
Ешаҥыныт.
Поче-поче кок ӱдырышт шочын. Икмыняр жап гыч Вениамин Ивановичым Йошкар-
Олаште
почылтшо кӱшыл коммунистический ял озанлык школыш тунемаш колтат. Тыге тудо
1935
ий тӱҥалтыште ешыжымат кундемнан рӱдолашкыже наҥгя. Кӱшыл школым тунем
лекмекше,
В.И.Артищевым Марий пединиститут директорын алмаштышыжлан шогалтат, а
ватыже
партийный пашаште тырша. Икшыве-влак йочасадыш коштыныт, а мӧҥгыштӧ нунылан
няня
полшен.
Пиалан тыныс илышым сар лугыч ышта. 1942 ийыште Вениамин Ивановичым армийыш
налыт, а вес ийжылан тудын сӧй пасуэш колымыж нерген увер толеш. Ӱдыржӧ-
влаклан
рояльым налаш шонымыжо шукталтде кодеш. Сарыш лектын кайымыж деч ончыч ял
илышын
у сыным налмыж нерген книгам сераш тӱҥалын улмаш. Тиде шонымашыжат илышыш
пурталтын огыл.
1942 ий сентябрь эрдене Роза икымше гана икымше классыш кая. Книгам йӧратен

шында, тыршен тунемеш. Марийжын кумылжым шуктен, Анна Александровна 1945
ийыште
ӱдыржӧ-влаклан трофейный пианиным налеш, тудо ийынак нуным Чайковский лӱмеш
йоча
музыкальный школыш тунемаш пуа. Кима ден Роза преподаватель да композитор
К.Р.Гейстын классышкыже логалыт. Константин Романович музыкым сайын палыше,
тунемшым кумылаҥден моштышо, поро чонан, но кӱлеш лийме годым пеҥгыдын
йодын моштышо педагог лийын. Икманаш, тыште тунемме жапыште ончыклык
музыковед шинчымаш
да мастарлык корно дене ӱшанле ошкылым ыштен.
Тиде школ дене чеверласыме деч вара ӱдыр илыш корнывожышто кужун шонкален
шоген
огыл — И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищыш тунемаш пураш экзаменым
кучен.
Тыштыже туныктышо-влак шукынрак лийыныт, но Роза Артищеван музыкант семын
шуаралт-пойдаралт кушмаштыже эн кугу рольым К.Р.Гейст, Л.Н.Сахаров да
Н.А.Сидушкин
шуктеныт. Училищыште творчестве шӱлыш озаланен, музык тӱням, семмастар-
влакын
илыш-корныштым да мурпогыштым утларак палаш тыршаш рвезе ден ӱдыр-влакым
кумылаҥден. Тудо жапыште ӧрдыж музыкант-влак Йошкар-Олашке гастроль дене
шуэн толеденыт, но училищыште музык чӱчкыдын йоҥген: туныктышо ден тунемше-
влак концертым
шке вий дене эртарылыныт. Тыгай класслаште тӱҥалтыш мутым шукыж годым Лев
Николаевич Сахаров ойлен. Тудо музыкым, композитор-влакын илыш-корныштым да
возымо
семыштым сайын пален, сандене каласкалымыжым тунемше ӱдыр ден рвезе-влак
гына
огыл, нунын педагогыштат йывыртен колыштыныт. Залыште музык дене тыге
вашлийме
годым Константин Романович Гейстат шуэн огыл мутым налын. Тыге педагог-влак
калык ончылно ойлен мошташ, айдемым музык дене сымыстараш самырык-влакым
туныктеныт.
Роза Артищева тиде училищыште шинчымашым налын да вараже тыштак шкаланже
кокымшо
пӧртым муын. Училищын 50-ше, 60-шо да 70-ше ийласе илышыж нерген икмыняр
статьям
возен да савыктен. Музыкылан тунемме дене пырляк кыдалаш школышто
шинчымашым
пойдарен, тудлан 1952 ийыште аттестат дене пырля шӧртньӧ медальым
кучыктеныт.
Тиде шергакан награде Розан пашам ыштен да жапым кучылт моштымыжым, цельыш
шуаш
тыршыше улмыжым ончыктен. Медаль тудлан элысе кеч-могай вузыш корным почын,
но
ӱдыр музыкальный училищым кудалтен каен огыл да кок ий гыч тудым отличиян
диплом
дене тунем пытарен.
Озаҥысе консерваторий Р.Артищеван кушмо корныштыжо черетан ошкыл лийын.
Тыште
тудо ик ий фортепиано факультетыште тунемын, вара теоретико-
композиторскийыш
вончен. Таче Роза Вениаминовна вузысо педагогшо-влакым: Г.Я.Касаткинам,
Р.С.Таубем, Я.М.Гиршманым, Г.М.Коганым, Г.И.Литинскийым — поро шомак дене
шарналта, нуныжо ӱдырлан сылнылык тӱняшке омсам кумдан почыныт, музыкым
умылен да лончыленаклен мошташ туныктеныт. Студент жапыштыже Р.Артищева
икымше статьяжым савыкта,
сценыш икымше гана лектеш.
Озаҥыште музыкальный илыш чарныде шолын шоген. Тидыже консерваторийын
студентше-влаклан ешартыш шинчымашым налаш, шке уш-акылым вияҥдаш йӧным
ыштен. Ончыклык
музыковед-влак концертлашке коштмо дене серлаген огытыл, лӱмлӧ музыкант-
влакын,
мутлан, Э.Гильельсын, Д.Ойстрахын, репетицийым кузе эртарымыштым онченыт.
Розамытын тунемме жапыште татар композитор Н.Жиганов "Джалиль" оперым возен
пытарен,
вашке тудым сценыш лукташ ямдылаш тӱҥалыныт. Студент-влак репетицийыш ик
гана
веле огыл миеыт, шуко уым, оҥайым да кӱлешаным пален налыныт.
Консерваторий дене чеверласымек, Роза Вениаминовна Йошкар-Олашке пӧртылеш,
музыкальный училищыште туныкташ тӱҥалеш. Тунам тыште ныл отделений
(ямдылалтме, кечывалым, кастене да заочно тунемме) лийын. Сандене педагог-
влаклан теҥгечысе
школьникымат, пашаште ятыр опытым поген шуктышо заочникымат туныкташ
пернен. А
тудын туныктымо предмет-влак тыгай лийыныт: музыкым колыштмаш, лончылымаш,
методика, лекторский практике, фортепиано. Тылеч посна концертмейстер семын
пашам
ыштен. Но эн чотшо музыкальный литератур манме предметым йӧратен.
Роза Вениаминовна самырык-влакым кеч-кунамат умылен моштен, ны шыдешкен, ны

шӱрдылын огыл. Южо тунемшыже айда-лийже койышым ончыктен гынат, педагог
тудын
денат порын мутланен, пашалан кумылаҥдаш, шинчымашын кӱлешлыкшым почын пуаш
тыршен. "Айдеме дек поро кумылан лий, тудым пагален мошто!"— Р.Артищева
эреак тиде
девизлан ӱшанле лийын. Кызыт тудо училищыште занятийым ок эртаре, канышыш
лектын, но аудиторийыш кажне гана шулдыраҥше семын пурымыжым йывыртен
шарналта.
Очыни, тыгак порын шарналтат ончычсо туныктышыштым тунамсе студент-влак.
Нуныжо
пеш шукын лийыныт. Таче иктышт саде училищыштак педагог улыт, весышт Эрик
Сапаев
лӱмеш опер ден балет театрыште хорын артистшылан але солистлан пашам ыштат,
кумшышт туштак оркестрыште шоктат. Училищын выпускникше-влакым таче
республикысе
кажне музыкальный школышто, тыгак Марий филармонийыште, ятыр
общеобразовательный
школышто ужаш лиеш. Нунылан чылаштланат йӧратыме профессийым налмаште моло
дене
пырля Роза Вениаминовна кугун полшен.
Тудо ятыр жапым лекцийлан ойырен. Музык да музыкант-влак нерген тунемме
заведенийлаштат, тӱрлӧ учрежденийлаштат каласкалаш логалын. Оҥайын эртеныт
лекций-концерт-влак. Тыгай годым солист-влак але посна коллектив иктаж-
могай произведенийым мурат але шоктат, а музыковед я тӱҥалтыш мутым ойла, я
йоҥгалтшаш семаршаш
нерген умылтарен каласкала. Ты пашаште Лев Сахаров Роза Вениаминовналан
шкешотан
кресача лийын: Йошкар-Олаште сценыш икымше гана лекмыж годым поро сугыньым
пуэн.
60-шо ийла гыч тӱҥалын, музыкальный училище пелен музыкальный культур
университет пашам ыштен. Тыште Р.Артищева ондакше тыглай лектор семын
чолгалыкым ончыктен, вара ректорын сомылжым шуктен шоген. Университетыш
коштшо-влак уш-акылыштым, шӱм-чоныштым пойдареныт, музыкым палаш да умылаш
тунемыныт. Роза Вениаминовнан лекций ден беседылаже тӱрлӧ йодышым
авалтеныт: музыкын вияҥ толмыжо, тудын жанрже-влак, композитор-влак да
нунын творчествышт.
Музыковед Марий радио денат пеҥгыде кылым кучен, ятыр передачым ямдылен да
эртарен. Поснак балетлан шӱман улмыжым ончыктен: А.Лупповын "Чодыра сем",
"Кӱрылтшӧ
пайрем", "Шеремет замок", А.Яшмолкинын "Илыше кӱ" балетышт нерген
каласкален.
Телевиденийыште инструментальный музыклан пӧлеклатше серийже ушеш кодын.
Радио ден телевиденийын сай могырышт тыште: иканаште шуко тӱжем еҥ колыштын
да
ончен кертеш. Туге гынат Р.Артищева изирак залыште, кугу огыл коллектив
ончылно
ойлаш утларак йӧрата. Тыге вашлийме годым колыштшо-влак йодышым пуэн, шке
шонымашыштым луктын каласен кертыт. Тидыже ойырымо темым келгынрак рашемдаш
полша.
Шке жапыштыже туныктышо-влакым усовершенствоватлыше институт (кызыт
образований
институт маналтеш) музык урокым вӱдышӧ-влаклан жапын-жапын курсым эртарен.
Тыгай
курслаште лекцийым лудаш Роза Вениаминовнам чӱчкыдын ӱжыныт. Тудо нигунамат
вуйым шупшын огыл. Шкенжын лекцийлаштыже музык нерген у шинчымашым пуымо
дене серлаген огыл, методический йодышланат кӱлеш верым ойырен, урокым
утларак пайдалын
чоҥымо да эртарыме шотышто ой-каҥашым пуэн.
А теве "Анатолий Лупповын творчествыштыже марий тематика" ден "Марий музык
— социалистический культурын ужашыже" докладше-влак содержанийышт да
чоҥалтмышт дене
вестӱрлырак лийыныт: тыште национальный музыкым теорий кӱкшыт гыч
лончылымо, тудын вияҥмыж дене кылдалтше пӱсӧ йодышлам нӧлталме. Нине доклад-
влак Юл ден Урал
кундемысе композитор-влакын 1985 ийыште Йошкар-Олаште лийше фестивальыштат
йоҥгалтыныт. Вич ий гыч Роза Вениаминовналан Москошто, "Мемнан элысе шагал
еҥан калык-влакын музыкальный культурышт" Всесоюзный научно-теоретический
конференцийийыште ойлаш ӱшаным ыштыме. Тушто тудо марий профессиональный
музыкын вияҥ толмо
корныж дене палымым ыштен.
Тиде темылан серыме тӱҥалтыш статьялаже 1968 ийыште савыкталтыныт. Тунам
тудо
республикысе Композитор ушемын визымше пленумжо кечылаште эртарыме концерт-
влакым лончылен. Тылеч вара музыковед йӧратыме темыж дене чарныде возен
шоген. Каласкален тудо И.Палантайын, Я.Эшпайын, Л.Сахаровын, Э.Сапаевын,
В.Куприяновын,
К.Смирновын, Н.Сидушкинын, А.Лупповын, В.Алексеевын, А.Яшмолкинын илыш-
корнышт
да семаршашышт нерген.
Искусство тӱняште кузе да мо лийын шогымым профессиональный шинчаончалтыш
дене
лончылаш манын, 70-ше ийлаште ВТО-н (Всероссийский театральный обществын)
Марий
пӧлкаж пелен критике секцийым чумырымо ыле. Роза Артищева тудын радамышкыже
логалын да ик эн тале рецензент улмыжым ончыктен. Шке статьялаштыже
музыкальный
театрыште шындыме спектакльым нергелен, Марий кундемыш гастроль дене
толедыше
творческий коллектив-влакын пашаштым почын пуэн. Кӱкшӧ профессионализм дене
ойыртемалтын Чайковскийын "Пиковая дама" ден "Евгений Онегин",
Даргомыжскийын
"Русалка", Мугоргскийын "Борис Годунов", Гунон "Фауст", Вердин "Травиата",
Сапаевын "Акпатыр", Минкусын "Дон Кихот", Штраусын "Цыганский барон",
Лупповын "Чодыра сем" ден "Музыкальный историй", Яшмолкинын "Илыше кӱ'
произведенийышт почеш
шындыме спектакль-влак нерген возымыжо. Роза Вениаминовнан статья ден
рецензийлаж гыч ме С.Сушкинан, Г.Окунева-Ластовкан, Е.Коновалован,
В.Шапкинын, Н.Ачкасован, Т.Дунякын сольный концертышт, Л.Сахаровын,
А.Лупповын, А.Эшпайын авторский
касышт кузе эртымым пален налына. Тудо дирижер-влак В.Венедиктовын,
В.Куценкон,
В.Прасоловын, Л.Яперован, Л.Фадееван выступленийыштлан акым пуэн, гастроль
дене
толшо музыкант-влакынат (Э.Грачын, Г.Олейниченкон, В.Ереськон,
Л.Евграфовын,
Ю.Егоровын, М.Балинтын) пашаштым шке ончалтышыж деч ӧрдыжеш коден огыл.
Р.Артищева шке возымаштыже раш сӱретым почын пуа, налме темым келгын
лончыла,
айдемым (композиторым, музыкантым) нимо укелан огеш шӱрдыл. Тыште вес еҥым
да
лудшымат пагален моштымыжо шижалтеш. Тыге каласаш лиеш, очыни: тудын возымо
да
ойлымо шомакше гына огыл, илышыжат сем дене, моторлык дене шыҥдаралтын.
Музыковед шке пашажым ученыйын да писательын дене икгайраклан шотла. Сем
тӱня нерген
серыме годым наукысо семынак рашлык, чынлык кӱлеш. Тидын годымак возымын
сылнылыкше, образный поянлыкше нерген шоныде ок лий. Адакше тиде але вес
композитор я
музыкант нерген серыме годым тудын кӧргӧ тӱняжым, психологийжым умылен
налаш
тыршыман. Тыге статьян але очеркын геройжо авторлан моткоч лишыл еҥыш
савырна.
Марий кундемысе музыкант-влакын (К.Гейстын, А.Сидушкинан, С.Маковын,
О.Герасимовын, Ф.Олейникован) творческий портретыштышт автор нине еҥ-влакын
шӱм-чон поянлыкыштым, кӧргӧ тӱняштым сайын почын пуэн, нунын дек лудшын
кумылжым савырен.
Периодический печатьлан серен шогымо дене пырляк Р.Артищева кугурак
шымлымашымат
возаш кумылан. Тыгайлан шотлалтыт "А.Луппов и марийская музыка",
"Н.А.Сидушкин",
"Союз Композиторов Марийской АССР. Вехи истории", "Музыка Марий Эл" пашаже-
влак.
Йошкар-Оласе музыковедын лӱмжым "Советская музыка" журналын
страницылаштыже,
СССР Копозитор ушем правлений секретариатын информационный бюллетеньыштыже
ужына.
Кодшо сентябрьыште Роза Вениаминовна 65 ий темме лӱмгечыжым палемдыш. Тиде
кӱкшыт эртыше кечылашке савырнен ончалаш, шуктымо пашам иктешлаш сай амал
лийын.
Да, шагал огыл ыштыме, шуко еҥ деч поро ойым, тауштыме шомакым колмо. Ийгот

шкенжыным налеш гынат, вургыжшо шӱман, эреак паша дене илыше еҥ у очерк ден

статья, у ошкыл нерген шонкала. Шушаш ийлаште тудо К.Гейст да А.Мартынов
нерген
брошюр-влакым возаш палемден. Иктым гына каласаш кодеш: мом шонен пыштенда,
чылажат илышыш пурталтше, пагалыме Роза Вениаминовна! Творчествыда
ончыкыжат
тӱвырген шогыжо.
Ираида ЯШМОЛКИНА,
музыковед, Марий Эл искусствын
заслуженный пашаеҥже.



111499
************************************************************************
11-14
Валентин Осипов-Ярча
ВОШТОНЧЫШ
Сылне, умыр шошо водын
Самырык, чевер сирень,
Але пеледалтше ломбо
Кундемнам шындат тӱрлен.

Шыже, теле, ямле шошо...
Пагыт — угыч ошемаш.
Ок чактаре жапым покшым,
Огыт ярсе шоҥгемаш.

Ӱмыр мучко меат рвезе
Модын-воштылын илаш.
Шоналтешыс коклан чеслын
Лӧза тӱрвым шупшалаш!

Шӱм, сирень-ломберым келын,
Нунын кӱдыняк лоҥеш.
Лач мемнан воштончыш веле
Кажне кечын шоҥгемеш.

ТЫШТЕ ВЕЛЕ ИЛЫШЕМ
Ик почеламутыштем
Возенам ыле тыге:
"Кумда эҥерысе чӱчалтыш —
Моткочак
Теҥызыш вашкем!"

Шонымашке шуынам:
Мый илыш-теҥызын
Ӧндалтыште улам:
Шоҥешталтше,
Орышо,
Нимучашдыме
Шыде толкын
Шуала.

Мыланем
Огеш кӱл
Нимогае сер!
Тыште веле —
Мыйын илыш,
Тыште —
Мыйын вер!

Уло мо
Тӱняште
Тидын деч
Кугу пиал?!
Толкын дене
Кредалмаште
Мый лиям
Виян!

Южо еҥже,
Мыйым чаманалын,
Шинчавӱдшым
Ӱштылеш.
Весе
"Тидлан тугак кӱлеш"
Манме семын
Шолып воштылеш.

Шотыш ом нал
Нимомат.
Нимо деч
Ом лӱд!
Кертмет семын
Лупшо,
Тодышт мыйым
Илыш-теҥыз вӱд.

Но садиктак
Южгунамже
Шӱлык
Авалта:
"Ала толкын
Теҥыз серысе
Пӱяшке
Шанчаш семын
Мыйым луктын
Кудалта?"

Чытен ом керт
Тымык,
Нолен пытыше,
Таляка пӱям.
Ой, огеш кӱл!
Мыланем
Огешак кӱл
Колаш тӧчышӧ
Тӱня.

Мые шочынам
Шолшо
Озыркан пелен
Шолаш.
Шоҥгешталтше
Толкын-влак
Коклаште
Мыланем
Пӱрен колаш!

ЭРЕАК ЙӰЛАШ
Умен нӧлтеш эр кече кӱшкӧ,
Чыла пӧрткӧргыш модылден пура.
Жаплан пӧлем, волгалтын сотын,
Ты шокшо кечыйол дене урна.

Кӱзем мый сылнымут кавашке,
Пундашдыме сандалык деч ом лӱд.
Чыла тулем, шокшем тӱнялан
Пуэм: ом ончо кечывал ма йӱд.

Йӱлаш гын, кече дечын шокшын,
Волгалтын шуко курымлаште раш.
Шонем пӧрткӧргыш веле огыл,
Чыла айдемын шӱмышкак пураш!

МУТ ПАРЧА
Ныжыл койышлан мемнам шепка гычак
Туныктышт ача-ава, кова-коча:
"Ойлыман эре тӱнялан шыргыжал:
"Поро эр" я "Поро кече", "Поро жап".

Теве ончылнемже — ужар, чевер,
Поланвондо, ший сирень, йолгорно, ер.
Теҥыз, олык, изи ял, кугу ола.
Утларак пелта каваште тул олма.

Ты тӱнялан поро кече, поро жап,
Лийже эре тыныс, ок кӱл сар оржа.
Лийже Тыландаже Валентин Осипов-Ярчан,
Шӱм гыч шолын лекше поро мут парча!

МОНДЕН ОМ КЕРТ
      Моктеммут — марий калык артист Павел Степанович Тойдемарын 100 ияш
лӱмгечыжлан

Ожно-водно — саман кочо,
Илыш лийын пеш туткар.
Кожлаереш эрге шочын,
Лӱмжӧ — Павел Тойдемар.

Изинекак чот шӱмаҥын
Марий мландым йӧраташ.
Ший гармоньжым кидыш налын,
Кертын тудо шокталташ.

Кӱсле йӱк, шиялтыш семже
Вончо лопышто йоҥген.
Шӱмжӧ муро дене темын,
Кӧвӧлен ташлен йоген.

Эртышт ий-влак. Кӱшкӧ, кӱшкӧ...
Лие тудо уста еҥ.
Турий семын кӱсле йӱкшӧ
Эре кӱшнӧ чоҥештен.

Неле пагыт, сар жап шогыш.
Вулно йӱр, мландат йӱлен.
Кажне суртым, шӱмым тодышт,
Йӱштӧ, шем увер сийлен.

Но садиктак сӧй пасушто
Шӱвыр йӱк, марий сӱан.
Тидым ачаем вет ужын
Фронтышто. Ойлен яллан.

Йот тушман ден вашпижмаште
Тойдемарын чап лӱмжат.
Шуарен боец-влак шӱмым.
Мурызо, уста апшат.

Аклышт тыйым — Йошкар Шӱдыр
Орденан война корнет.
"Марий калыкын артистше",—
Кечыйол гай лӱм-нерет.

Шуко курым толкынлаште
Тӱрлӧ калык, айдемат,
Но чевер Марий Элнаште
Икте — Павел Тойдемар!

Руш имне-влак нерген баллада
      1945 ийыште Германийыште совет танк-влак, фашист обороным пудыртен,
шуко тӱжем чапле урлык имне кӱтӱшкӧ миен лектыныт...Руш йылмым умылен, имне-
влак
мемнан салтак-влак деке кудал толыныт, шинельыштым ӱпшинчын шинчашт гыч
шинчавӱд
чинчылалтын йоген...
      Журнал гыч

О нылле визымше ий, сӧй олпот...
Йӱла, шикшеш йот мланде —
Шарла, шарла вӱр вузык кредалмаш.
Тушман пуредылеш пеш чот,
Садикте вет ок утло намыслалтше
Шӧрга деч тудын пӱрымаш.

Тарванышт танк-влак
Паштеҥге, Сеҥымаш атакыш...
Кӧршӧкла шеле фашист саҥга.
Ну мо тыгай окмак?
Тушманже кушто? Имне-влакын
Шинчалме йӱк тораште лач йоҥга.

Мемнан куатле, сарзе вий вашка:
Куакш, лопка эҥерым вончыш,
А теве, тӱтыраште, палдырна ял тӱр.
Воктенсе олык мучко
Мочоло шуко имне —
Шотлен пытарыдыме кугу кӱтӱ.

Нӧлтале кидшым кӱш орол кашак,
Умылтараш тӧчат: "Лач Польша, Франций,
Россий гыч нуным кондымо пашам ышташ.
А чынжым нине алашам
Ме пленыш налынна.
А кызыт чумыренна лӱйкален кышкаш".

Совет салтак-влак, погынен,
Коклаштышт йӱкын ойым пидыт:
— Эх, мом ышташ? Тыге коден каяш ок лий...
— Пич орлыкеш пытеныт явыген,
Мӧҥгеш, Российыш, пӧртылташ,—
Эллан изиш да толжо полыш, вий...

Кӱтӱ гыч ойырлыш тевак лыҥ оргамак:
Йортат, вашкат боец-влак деке,
Руш йылмым умылышт, коеш.
Шинельым ӱпшынчыт кужу жап, рокмалтат...
Тый кеч ӱшане, але ит ӱшане,
Шинчашт гыч кочо шинчавӱд велеш.

Ныл ий — вӱраҥше лум да лавыра.
Ныл ий — шуркедылше вурс воштыр.
Туле орашке савырненыт
Кыралтын, орланен.
Йӱд-кече шупшын кӧтырем орвам,
Руш йылмым, шочмо мландым
Иленытыс айдеме семынак шарнен.

Тылат, Российын имньыже, мурем!
Фашист — ир янлык — кертын огыл
Лӱметым да чапетым кулыш савырен!

ОМ ӰЧАШЕ
Икте мане: "Улат поро да уста!"
Весе мане: "Улат сӱмсыр да пуста!"

Кумшо мане: "Тыйын ныжыл, шокшо шӱм..."
Мане, маньыч: "Кумылетше-е... Йӱштӧ шӱй..."

Ситыш! Ом ӱчаше! Мо чын гын чынак:
Лийынам, улам, кодам мый шочынак

Йолташемлан поро, ныжыл да уста!
Тушманемлан сӱмсыр, йӱштӧ да пуста!

КУВАН КЕҤЕЖ
Кеҥеж мурым нигӧ огеш муро,
Шыже семым нимо огеш шӱшкӧ.
Эр юалге октябрьышке пурыш:
Чотшак огыл, изишакше йӱштӧ.

Кувавайын кеҥеж чурий ямым
Кеч тырша, тӱзата шӧртньӧ шӱлыш,
Лач тӱжвал тӱсшак вел шырия вет —
Кӧргӧ чонжо пылаҥше да шӱлык!

Легылдем тумерлашке, куэрыш,
Йол йымалне чока лышташ пургыж.
Вужгыктем... Ал пеледыш чеверым
Кычалам-ончыштам шӱмем вургыж.

Лач мардеж мылам порын пелештыш:
"Ты вӱргенчыклан тый ит ӱшане.
Кеҥеж годсо тулшол гай пеледыш
Той лышташ помышеш ок тӱзлане!"

ЛУДЫЛДАТ ДЫР МУРПАРЧАМ
Кӱчыкэҥер гыч Кожлаерыш
Ошкыл — кум уштыш гына.
Вончо лопын ӱдыр-эргышт
Тыште шочын-кушкынна.

Кӱчыкэҥер гыч Кожлаерыш —
Ужар сывын куэрла...
Рывыж корем кожла сержым
Поэт семынак шергал!

Кӱчыкэҥер гыч Кожлаерыш
Коштын школышко Миклай.*
Ты кундемлан лишыл, шерге
Мурызо — марий йӱкан.

Сылнымутын озым-ямже
Тыштак шӱмыш вожланен.
Чот лӧзаҥын Поэтъялже,
Тӱткын колышт, келанен.

Эркын-эркын Шунсолашке
Мемнам пагыт ужата.
Муро корнына солна гын,
Шарналтат коклан, уштат.

Кожлаерыш, школыш толын,
Лудылдат дыр мутпарчам:
"Шинчымашым тыште погышт
Павел Тойдемар — кӱслезе,
Да поэт-влак Казаков ден
Осипов-Ярча".
_________
*Миклай — М.Казаков, Марий Элын калык поэтше, Морко районысо Кожлаер ялыште

тунемын.



111899
************************************************************************
11—18

Лӱмгече
Шернур вел муршӱшпык

Ик почеламутыштыжо тудо тыге возен:
Ужын омыл шкенжым, ужашат ом тӧчӧ:
Маныт, сур, шапалге... Мом ыштет — пӱрен.
Но улам мый ямде тудым кажне кечын
Колышташ шӱм вургыжын, йӱлен.
Кажне кечын, йӱдым, тӱтыран эрдене...
Шӱшпык вел ок муро шӱдымӧ почеш,
Лач ава гай лишыл шочмо-кушмо верчын
Пеледалтмыж годым мурыжо шочеш...
Моткоч сылнын, ӱшандарышын каласыме. Эше 80-шо ийла тӱҥалтыштак тидым поэт
Анатолий Мокеев ыштен. Жап саде шӱшпык семын чоҥештенак чоҥешта, ни шижаш,
ни ужаш
ок лий. Анатолий Ивановичланат тений 27 декабрьыште витле ий темеш. Шочынжо
тудо
Куженер районысо Чашкаялеш. Йывансола кандашияш школым тунем лекмеке,
пӱрымаш
корныжо Оршанкысе педучилищыш конда. Туныктышын дипломжым налмеке, Параньга
районысо Элпанур ялыш толеш, йоча-влакым илыш кугорныш лукташ ямдыла. Кум
ий салтак
пучымышым тамлен илат, 1975 ийыште корным ыштыше Шернур управленийыште
тыршаш
тӱҥалеш — асфальтым лукмаште оператор сомылым шукта. Ынде коло ныл ий — эре
ик
пашаште.
Почеламутым шымше классыште тунеммыж годым возаш пижын. Анатолий Мокеев
кызыт
кум книган: "Поро сескем" (1980), "Ӱшан тул" (1984) да "Эн мотор пӧлек"
(1993) —
авторжо.
Тудо тыгак пьесым, ойлымашым воза.
Пашаште кугу сеҥымашыш шумыжлан Марий Элын Почетный грамотыж дене
палемдалтын.
Тений Анатолий Иванович Мокеевым Россий писатель ушем членыш пуртымо.
Ончылно ончыктымо "Шӱшпык" почеламутшым автор тыге кошарта:
...Мый шкежат возем почеламутым
Чаплын огыл — чоным луштараш...
Чыла чын. Туге гынат, тушко ешарыме шуэш: Анатолий йолташ, чоным луштараш
гына
огыл возет, а мемнам куандараш, сылнын возыметлан порын кӧрандараш!
Таза, пиалан, мурлектышан лий!
А.Тимиркаев.



111999
************************************************************************
11—19

Поро кече

Кажне номер — чон пӧлек

Шкемын шонен коштмемым серен колтымем шуо, сандене таче кидыш ручкам
кучышым. Эн
первыяк тӱҥ редактор Анатолий Тимиркаев йолташлан шокшо салам лийже.
"Ончыко"
журнал редакций пашаеҥ-влаклан ончыкыжат кугу сеҥымашке шуаш, кумыл пуэн
пашам
ышташ тыланем.
Мый кунам марла журналым налаш тӱҥалынам — омат пале. Пеш шукерте тиде
лийын.
1993 ий марте тудо кок тылзылан ик гана лектеш ыле, а 1994 ий годсек тылзе
сайын
налын шогена. Кодшо ийлаште "Ончыко" журнал поснак кӱш нӧлталалтмыла,
волгалтмыла чучеш. Наверне, редакций пашаеҥ ден редколлегий член-влакын
тыршымыштлан кӧра
тыге лийын.
Журналым окаш пеш йӧратем. Поснак — повестьым, романым, мыскара ойлымашым.
Библиотек нычат налын окен шогем. Теве М.Шкетанын кум томжым окышым.
Мыскара ойлымашыже-влак пеш келшышт. Кӧ кузе дыр, но мый Юрий Артамоновын
серымыжым йӧратен
окем. Тудын чоныштыжо Шкетанын шӱлышыжӧ уло чай. А.Александров-Арсакын
"Каче
таҥ" повестьше кумылем савырыш. Писатель илышын прамайжым (чынжым) серен.
Вет
илышыште тӱрлыжат лиеда, лачак тудым ончыктен. А Гельсий Зайниев историй
темым
йӧрата, лӱман еҥ-влакын илышышт да пашашт нерген пеш айват, лончылен сера.
Кажне
гана йӧратен окем. Тудлан архивлаште шуко пургедаш логалеш дыр.
Виталий Петухов "Писе пикш, лывырге йоҥеж" романжым пеш моштен серен.
Тудымат
йӧратен окышым. Кызыт Алексей Мурзашевын "Тӧлдӧ" романже печатлалтеш, тудо
мемнан вел калыкын илышыжым почын пуа. Осмин Йыванын "Кава ден мланде
коклаште"
шарнымаш-романжым лудмем годым пеш шуко уым пален нальым. Коеш, илыш-
корнышто
тудлан ала-можымат ужаш тӱкнен. Ынде писатель ош тӱняште уке, кийыме верже
пушкыдо лийже.
Марий АССР Верховный Совет Президиумын ончычсо председательже Петр
Афанасьевич
Алмакаевын "Корно — вожынан, илыш — йыжыҥан" шарнымашыже гыч шкенжын веле
огыл,
уло республикын эртыме корныжым пален нальым. Коеш, Алмакаев йолташ
калыклан шуко поро пашам ыштен. Тидым шке возымаштыже кумдан, келгын почын
ончыктен.
Эше ятыр авторым да произведенийым ушештараш лиеш. Иктешлен каласаш гын,
"Ончыко" журнал мылам, илалше еҥлан, ожнысо да кызытсе илышым келгынрак
пален налаш
полша. Но мый моло изданийымат окем. Подписке дене Йошкар-Ола гыч "Кугарня"
газетым да "Пачемыш" журналым налын шогем. Тыгак "Чолманым" да шкенан
Мишкан районысо "Дружба" газетым ик ганат налде кодмаш уке.
Вашке 2000 ийыш тошкалына. Ӱшанем, "Ончыко" журнал у ийыштат мемнам, лудшо-
влакым, у деч у, айват деч айват повесть, роман, ойлымаш дене куандараш
тӱҥалеш.
Ларион Андриянов, колхоз пашан ветеранже.
Башкортостан, Мишкан район, Пӱнчер ял.



112099
************************************************************************
11—20

Мутшо Серафим Антроповын. Семже Демьян Даниловын.
Шӱмыштем яндар йӧратымаш

Лач пеледыш ыльыч, пеледалтше.
Шукын пӧрдыч мӱкш гай кӱдынет.
Пӧлеклаш мый шонышым тылатше 2 гана
Чон йӧратымашым тӱрыснек.

Ик гана вел огыл толын шошо,
Лыве гае тый чоҥештылынат.
Вургыжшо шӱмем аклен шыч мошто: 2 гана
Шукым, шукым пеш йӧратенат.

Весылан мурет эҥер вес велне.
Ойганалше чон алят коржеш.
Мыйым таче шӱшпык муро веле 2 гана
Ял мучаш садерышке ӱжеш.

Ойгыраш тылат верч ок кӱл лучо.
Арымшудо шомакет улмаш.
Шӱмыштем йога тек ӱмыр мучко 2 гана
Шыргыктен яндар йӧратымаш.

Мутшо Анатолий Мокеевын. Семже Демьян Даниловын.
Шернур кундемем

Тек вес кундемынат пӱртӱсшӧ
Чылаштым савырен кертеш,
Но Шернур велын ныжыл тӱсшӧ
Садак эн шерге ӱмыреш.

Припев:
Улат авам гай, Шернурем!
Тылат йоҥгалтше у мурем.
Пырля муралтышт олык, нур:
"Шернур! Шернур! Шернур!"

Кеҥеж кастен ялнан уремжым
Чолга гармонь шергылтара.
Шернур кундемын ныжыл семже,
Шыҥенак, чонышко пура.

Припев.

Коден ыш кай мемнам лыжгалык,
Толза теат, уна лийза.
Шернур кундемым поро калык
Шке сай пашаж дене тӱза.

Припев.



112199
************************************************************************
11—21

Критике
Ӱшаным огына йомдаре
Тачысе марий роман нерген ӱстел йыр шинчын мутланымаш
Толыныт: И.С.Иванов — профессор, литературовед, В.Л.Егоров — критик-
литературовед, С.И.Иванов — М.Шкетан лӱмеш Марий театрын ончычсо
режиссержо, РСФСР да Марий АССР искусствын заслуженный пашаеҥже. Вӱдышӧ —
А.Александров, "Ончыко" журналын отдел редакторжо, писатель.
Александров. Эн ончычак, тыге шинчаваш ончен, мутланымашке толмыланда кугу
тау.
Шкат шижыда, ончышаш йодышна пеш кугу, тудым мучаш марте да йырвечынат
рашемден
шукташ иканаште огешат лий. Но шомакым тарваташыже кӱлешак, шонем. Вет
пытартыш
лу ий жапыште ик "Ончыко" журнал гына шагал огыл романым савыктен, лудшо
деке
намиен шуктен. Кумдан палыме романист-влак В.Юксерн, З.Каткова, А.Юзыкайн,
А.Асаев да моло деч вара шке у произведенийышт дене палдарышт В.Абукаев-
Эмгак
("Шочмо тувыр"), В.Бердинский ("Мый — тылат, тый — мылам"), М.Илибаева
("Кечан
ӱмылыштӧ"), В.Ижболдин ("Турий"), Ю.Артамонов ("Какшан"). Мондыман огыл
Осмин
Йыванын, Арсий Волковын да Владимир Любимовын шарнымаш романыштым. Нунын
нерген
мыняр-гынат ойлымо, печатьыштат аклыме шомак лектын ыле.
Мый кызыт утларак тӱткын ончалаш темлем пытартыш кок ий жапыште журналеш
савыкталтше роман-влакым. Тиде — Юрий Галютинын "Георгий Пушкин", Михаил
Павловын
"Пӱрымаш" да, можыч, Алексей Мурзашевын "Тӧлдӧ" произведенийлаштым. Чын,
"Тӧлдӧ"
романым автор але мучашлен огыл, туге гынат...
Ончыза, а вет, чынжымак, шагал огыл роман манме произведений-влак
савыкталтыныт.
Мыланна палаш кӱлеш: могай нуно улыт, кӱкшытышт кузерак? Чавайн, Шкетан,
Лекайнмыт дене таҥастарымаште кызытсе романна шке акшым, чапшым сула мо?
Ончыч айста каласен кодена: мо тугай "роман" жанр? Тудо повесть деч мо дене
ойыртемалтеш? Вет, мутлан, Шабдар Осыпын "Акырсаманжым", Никон Игнатьев
"Савикшым"
повесть маныныт, а южо критик нуным романын манын аклыш. А те кузе шонеда?
Иванов И.С. Романын шке ойыртемалтше сынже уло. Мемнан марий роман Урал
кундемысе моло финн-угор калыкын дене ик жапыште шочын. Тудым илыш шкеак
шочыктен, да
шочынжо социальный роман семын. 30-шо ийла тӱҥалтыште Н.Игнатьевын "Вурс
мардежше" лектеш. Но тыште чоҥалтме шотышто лушкыдылык шижалтеш: кум ужаш
икте-весышт
дене пеш чак огеш кылдалт. М.Шкетан "Эреҥерыште" НЭП жапым сӱретла, илышым
келге
шинчаончалтыш дене лончыла. Марий роман вияҥмаште ты писательын суапше пеш
кугу.
Чавайн "Элнетше" дене эшеат кӱшкӧ кӱза, класс кучедалмашым революционный
кӱкшытыш нӧлталеш. Тиде тӱҥалтыш корно.
"Мо тугай роман?" — йодыда. Роман — тиде кугу эпический произведений, тыште
автор илышым кумдан, чыла могырымат тичмашын шымла. Белинский манмыла,
романыште
автор шке шонымашыжым, иктешлымашыжым лопкан почын пуа. Романын негызшак
келге,
шуко вожан, тӱрлӧ велыш лупшалтше. Сандене тушто геройжат шукырак да
темыжат,
сюжет линийжат икмыняре лийын кертеш. Марий писатель-влак шке романыштым,
вик
ойлаш гын, эпопей семын тӱҥалыныт. М.Шкетан "Эреҥер" романжын кокымшо
книгажым
возаш шонен, С.Чавайнат тыгак, но 30-шо ийласе торжа илыш нунылан
шонымыштым
шукташ пуэн огыл. Тугеже романым илышын эпосшо манын кертына. Роман кеч-
кунамат
илышын тӱҥ кугу йодышыжым авалтен налеш.
Александров. Теве романный мышлений маныт. Тидыже калык илыш нерген кумдан
шонымым ончыкта огыл мо? Француз романист Бальзакымак налза, "Евгений
Гранде", "Отец
Горио" романлаштыже, мутлан, ончет гын, еш илышын тӧрсыржӧ, драмыж нерген
гына
возымо, а ушышто буржуазийын, капитализм илышын уда могыржо, осаллыкше
сӱретлалтеш. Тыге произведенийыште роман шӱлыш, общественный значениян
кӱкшыт, кумда иктешлымаш почылтыт. Теве тидым ме але тӱрысшак умылен огына
шукто, витне. Возымынам шкеже роман манына, а тымарте нӧлтен кертынна мо?
Айста теве лончылаш палемдыме произведений-влакнам ончалына.
Егоров. Те чыланат чын ойледа, роман илышын рӱдӧ йодышлаже-влакым
тарватышаш да
тудым, келгын шымлен, яндар йылме дене почын пуэн кертшаш. Жанр могырым
ончалаш
гын, Юрий Галютинын "Георгий Пушкинже" роман кӱкшытыш шуын мо? Мыйын
шонымаште,
чылт роман манаш ок лий. Тиде произведенийыште могай йодышым тудо шында?
Мом ончыкташ шонен? Театрын шочмыжым, кушмыжым? Уло тыште мыняр-гынат театр
илыш, кузе
артист-влак гастрольыш коштыныт, могай помещенийыште шинченыт, нунын
азапышт,
куанышт. Неле, йӧсӧ лийын, тидым ме Георгий Пушкинын илышыж гыч ужына. Но
тиде
гына сита мо?
Жанр шот дене, композиций манмеште, дневник-роман лӱмдаш гын, икымше лица
формо
дене возыман ыле, тек тӱҥ герой шке каласкала. Весе. Йылме нерген ойлаш
гын,
Юрий Галютинын йылмыже кӧлан келша, кӧлан уке. Мыланем гын, тудо оҥай.
Калык
йылме дене ойлен колтымыжо, тӱрлӧ вучыдымо фразеологизм-влак вашлиялтыт.
Поян
йылме.
Георгий Пушкинын образшым йырвечын почмо огыл. Неужели тудын шонкалымашыже
лач
йӧратымаш да ӱдырамаш-влак нерген гына лийын? А тӱнямбал илыш проблеме я
мемнан
эл илыш нерген ушышкыжо нимат пурен огыл мо? Да йӧратымашыжат эртак ик
ӱдырамаш
да вес лыве почеш коштмыж дене кылдалтын. Тидыжым мый ситыдымаш семын
шотлем.
Александров. Эртак ӱдырамаш манмаште... Ну, конешне, чылт тыгежак огыл.
Шарналтыза, кузе Йоргий музыкым йӧрата, эсогыл черке чаҥ кырымаште
симфонийым колеш. А
шке родо-тукымжым, пошкудо-влакшым кузе пагала, нунылан чумыр чонжым почын
мошта
вет. Пашаланат тале, артистлан тунемашат чыла вийжым пуа...
Егоров. Мый содыки шонымемым умбакыже шуем. Моло образ-влакат шагалрак
почылтыт.
Пӧтыр Пайдуш нерген мый ондак вес семынрак шоненам, а тудын личный
трагедийже,
кап-кыл ситыдымашыжат лийын. А кӱлеш ыле мо мылам тудын ӱдырамаш дене илен
кертдымыжым палаш? Тудын намысле физический экшыкшым? Ок кӱл ыле. Тыге
артистын айдеме чапше веле волыш.
Кӱлеш ыле, очыни, театр вуйлатыше-влак нерген кумданрак возаш. Ӱдырамаш
артистке-влак утларакшым йӧратен пӧрдалмаште веле ончыкталтыт. Тыгежак
чараҥден пуымо
ок кӱл ыле дыр...
Иванов С.И. Мый "Георгий Пушкиным" "Тӧлдӧ" роман деч вара лудым. "Тӧлдӧ"
дене
таҥастарымаште йӧршын вес кӱкшыт. Эн ончычак, йылме шотыто. Изумительный,
куштылго, чапле, образный тугай, рушла манаш гын, сочный йылме дене возымо.
Георгий
Пушкин нерген тудын илыш дневникше негызеш первый гына тыгай кугу романым
возымо. Мыйын шонымаште Юрий Галютин пеш кугу, суапле пашам ыштен. Первый
гана ужына
вет, кузе марий театр шочын, кузе кушкын толын, кузе илен, шужен-йӧсланен
коштын
— тидым пеш детально, радамын ончыктымо. Вара, артистлан могай айдеме лияш
кӱлеш, дисциплина театрыште могай лийман, репертуар шотышто азапланымаш —
чылажат тиде чын, кӱлешан, акан.
Эшеже, артист-влак: Пайдуш, Маюк-Егоров, Паня Смирнова, Нина Конакова, моло
—
пеш кугу талантан лийыныт, да тидыже романыште раш коеш. Театр да артист-
влак
нерген тыгай кугу роман ни чувашын, ни башкирын, молын але литературыштышт
уке,
а мемнан эн ончыч шочо. Адакшым Георгий Пушкинат, моло артист-влакат лач ик
театр пашаште веле огыл, еш илышыштат, икте-весе дене кылдалтмышт гочат
почылтыт.
Нунын образышт талякан почылтын манме дене мый нигузе келшен ом керт,
мӧҥгешла,
мый моткоч куанен лудын лектым романым да эшеат угыч да угыч лудмо шуэш.
Можыч, йоҥылышыжат, ситыдымашыжат уло, но мыйын шотышто автор чын илышым
возен,
тудын тӱрлӧ могыран улмыжым лӱдде-вожылде почын пуэн. Тыште вет тудо жапысе
чыла
артист-влак нергенат возымо. А театр 1929 ийыште Моско олаште коло куд ала
коло
шым театр кокла гыч кокымшо верым налын выступатлен. Тидыже так ок толыс,
артист-влак, чынжымак, чот виян лийыныт. Тидын нерген Георгий Максимович
ден Юрий
Галютин огыт возо гын, посна газет статья, можыч, лийын кертеш ыле, а тыште
тичмаш кугу роман, кумда панораме гай сӱрет. Шуко интим сцене уло маныт, но
тиде
авторын праваже, илышыште лач тыге лийын гын, молан возаш огыл? Палыза
теат.
Эшеже уло вет романыште Чавайнын, Шкетанын пьесе-влак шочмышт нергенат,
теве
"Акпатыр", "Мӱкшотар", "Ямбылат кӱвар" нерген возымо, кушто эше тыгайым
лудат?
Мый гын Галютинлан тауштем чыным возымыжлан, лӱдде-вожылде ончыктымыжлан.
Иванов И.С. Чын, марий театр нерген тиде первый кугу произведений. Театр
ынде
кандашле ийым ила, кугу корным эртен. Тудын чапышкыже мыняр еҥ шке надыржым
пыштен! Кажне артистын шке койышыжо, вийже, талантше. Чын, моло еҥ семынак,
нунынат
посна ситыдымашышт уло, но вет ме айдемым тудын надырже, суапше дене
аклена. Тидын шотышто Галютин нимом шылтен, нимом чиялтен огыл. Мо уло,
тудым почын пуэн.
Георгий Максимович Пушкин могай лийын, тугайымак ончыктымо. Чонжак тудын
тугай,
ӱдырамашлан пеш кумылзак лийын.
Тыште Сергей Иванович чын палемдыш. Юрий Ивановичын мо эн виян могыржо?
Конешне,
йылмыже да сюжетым чоҥен моштымыжо. Писатель-влак кокла гыч мый эре
Галютиным,
Артамоновым, Александровым палемдем, нунын йылмышт сай, калык йылме,
Шкетанын,
Лекайнын традицийыштым умбакыже шуят. Чын ойледа, Сергей Иванович, герой-
влак
раш почылтыт. Теве Василий Якшов нергенак шуко мо ме ондак паленна? А вот
тыште,
романыште, сайын почылтеш. Акпатырым вет эн ончыч тудо модын? Тудо. Моло
тӱҥ
рольымат тудлан пуэныт. Пеш тале артист, айдемыжат виян, да тиде романыште
чыла
уло.
Филиппова, Смирнова, моло — нуно вет моло гаяк айдеме лийыныт, а тӱҥжӧ пеш
кугу
талантан лиймышт дене ойыртемалтыныт. Ме вет айдемым талантшылан кӧра
аклена,
театрышке мом конден тудо, тидын дене шерге. Санденат роман мылам келшен.
Но икмыняр шокташат лиеш ыле докан. Южгунамже айдемын — геройын чыла
койышыжымак лукмо ок кӱл, поснак палыме исторический лицан уто койышыжым.
Вет артист нерген тугай волгыдо шарнымаш кодеш, тудым тӱрлӧ кӱлеш-оккӱл
дене амыртылме ок кӱл ыле.
А чумыр налмаште тиде роман оҥай, ӱшандарыше, шкешотан произведений.
Егоров. Тышке эше иктым ешараш лиеш. Романышке пеш шуко калык мурым
пуртымо,
чапле улыт, нуным возен налын, посна кундем нерген шуко палаш, тунемаш
лиеш.
Иванов И.С. А мый уже возен луктынам...
Егоров. А вот жанр шотышто, те кузе маныда, дневник негызеш возымо роман
манаш
лиеш мо?
Иванов И.С. А молан ок лий? Лиеш.
Егоров. Мый эше тудым ешарынем, кызыт лончылымо кум писательымат тудлан
мокталтышаш улына: нуно марий илышыште моло писатель-влакын тӱкыдымӧ аҥам
куралыт,
тӱкыдымӧ илыш тургымым ончыктат. Гелютин нерген ойлышна, теве Михаил
Павловын
"Пӱрымаш" романже. Репрессий жап дене тӱҥалеш. Совет офицерым нимолан огыл
титаклат, ватыжымат "член семьи" семын кандаш ийлан петырат. Тюрьма, зона
илыш,
тушто нимучашдымын орланыме, шучко тургым. Адакшым тыштак фронтышто
кредалмаш,
ялысе кресаньык илыш, паша. Могай кугу диапозон! Чылажымат радамын,
детальже
йотке палымын ончыктымо. Но мый иктым палынем ыле: мыняр процентшым автор
тыште
шке возен, а мыняржым редактор-влак полшеныт? Вет Павловын йылме ден
литературылан посна тунеммыже лийын огыл, тудо технический пашаеҥ.
Александров. Чылажымат автор шке возен. Мый, мутлан, зона, тюрьма илышым ом
пале, кузе тушто авторлан полшен кертам? Мый дечем ончыч романым Геннадий
Алексеев
ямдылен, но тудат лач йылме йоҥылышым, грамматический экшыкым гына тӧрлен
кертын.
Егоров. "Пӱрымаш" романыште действий сайын вияҥеш. Тудо жапым ончыктымо
мыланна,
марий сылнымутлан пеш кӱлеш ыле. Репрессий темым Вениамин Иванов "Ава шӱм"
повестьыштыже тарватен ыле, но "Пӱрымашыште" лагерь илыш пеш кумдан
ончыкталтеш,
тидыже мыланна у. Но адак ик йодыш лектеш: неужели тунам лагерьысе-влак
шижын
огытыл, молан тыгай осал паша ышталтеш? Кӧ титакан?
Александров. Паленыт гынат, мом ыштен кертыныт? Вет тый еҥ кидыште улат.
Ну, а
тичмашынже роман могай впечатленийым кодыш? Кузе тый тудым вашлийыч?
Егоров. Сайын. Кӱлешлыкше уло. Лудаш лиеш. Сюжетым сайын чоҥымо. Кок линий
кая.
Сар пуламыр, лагерь илыш, ялысе тургым кумдан ончыкталтыт. Вот нылымше ужаш
посна кыштек гай чучеш, тудым посна повесть семын лудат. А вот мучаш кужу
кӱрылтыш
деч вара пӱчкын пуртымо гай, кызытсе жап ончыкталтеш да пеш кӱчыкын пуымо.
Очыни, автор вашкен ала кужун шуяш тоштын огыл. Герой образ-влакын
чынлыкышт уло,
характер-влак почылтыт.
Александров. Тыгай иктешлымаш дене моло йолташ-влакат келшат докан. Мыланна
Михаил Павловым саламлаш гына кодеш, кумылжо нӧлтын шогыжо, вес сай
произведений-влак дене лудшынам куандарыже. Ну, икмыняр шомакым "Тӧлдӧ"
роман нергенат лукташ
кӱлеш дыр. Тудым эше возен пытарыме огыл, кызыт гына журналешна савыкталт
шога.
Сандене тӱрыс акым пуэн огына керт. Но вет ме лудын шогена. Можыч,
каласышаш шомакнат уло...
Иванов И.С. Мый тиде романым "Ончыкеш" лекше ныл номерыштыже лудын лектым.
Тудо
эше пытен огыл, маныт. Умбакыже лиеш. Ял илыш, колхоз паша нерген марий
сылнымутышто ятыр возымо. Ондак ойлат ыле: колхоз илыш — тиде пиалан илыш,
улан саманыш
конда. Алексей Мурзашевич тиде йодышым тачысе шинча дене онча, колхоз
илышым,
кресаньык кумылым, еҥ-влак кокласе кылым изиш вес семынрак почын пуаш
тырша.
Райком, прокурор, милиций, вуйлатыше, моло пашаеҥ-влак, КГБ — чыла тиде уло
тыште. Туныктышо Шумат Эргубаевичын образше начар огыл. Сай туныктышо
лийын, вара
колхоз вуйлатышылан шогалтат. Тудо ынде чот шонаш тӱҥалеш, но тӱшка
озанлыкыште
але чылажымак ок умыло, ок мошто, тулеч моло. Тудын ватыжат — ушан
ӱдырамаш. Икманаш, герой-влакым чаплым ышташ шонен пыштыме. Но тыште ала-
молан чылажат пеш
писын ышталтеш, южо ситуаций, геройын поступкыжо — можо психологически
мотивироватлен шуктымо огытыл.
Йылме шотышто, чынак, эше пашам ышташ кӱлеш, тидлан амал шуко. Романым
шуйдарен
возымо, чокарак лийман ыле, психологизмымат ешарен пуртыман. Портрет
шотыштат
герой-влакын тӱжвал тӱсышт вудака. Тиде Мурзашевын веле огыл, моло автор-
влакат
геройын портретшым келгын огыт сӱретле. Роман такше шуко йодышым тарвата, у
шинча дене ончалтеш — тидыже сай. Но эше ик гана каласем: роман але
мучашлалтын
огыл.
Александров. Удажымат, сайжымат шуко ойлышна, витне. Эше ятырже каласыде
кодо.
Туге гынат, могай иктешлымашым ыштен кертына? Ончымо романна-влакын
кӱлешлыкышт
уло мо?
Тӱшка йӱк. Уло, уло...
Иванов И.С. Роман-влакым лудын лекмеке, мыйын шонымаште, иктым палемдаш
лиеш:
тачысе кечылан роман марий сылнымутышто ончыл верым налын ок шого. Амалже
тыгай:
роман кугу шинчымашым, кугу иктешлымашым йодеш, а мемнан писательна-влак
чыла
шотыштат але нӧлтын шуын огытыл. Мо гынат, С.Чавайн, М.Шкетан, Н.Лекайн гай
возымо чапле произведенийым таче эше огына уж. Но ӱшаным огына йомдаре.



112299
************************************************************************
11—22

Ахмет Асаев
1935 ий кеҥежым "Марий коммуна" газет Марий пединститутын пытартыш
курсыштыжо
тунемше-влакын диплом пашам кузе аралымышт нерген отчетыштыжо возен:
"Асылбаевым
колышт шинчен, ушыш тыгай шонымаш пура: "Могай тале, келге критик-влак
кушкыт..." Тунам ончыклык прозаик, драматург да литературовед Ахмет Асаев
М.Шкетанын реализмже нерген диплом пашам арален улмаш. А тений 16
ноябрьыште латныл шагат гутлаште черланен кийыме деч вара тудын шӱмжӧ
кырымым чарнен...
А.Асаев (Асылбаев Ахмет Асылбаевич) Башкортостан Республик, Дӧртылӧ
районысо Елтек лӱман марий ялеш 1912 ий 15 июньышто шочын. Изинек ача-ава
деч посна кодын.
Туге гынат тунемаш тыршен. Школ деч вара Пӱрӧ оласе педтехникумыш пурен,
Н.К.Крупская лӱмеш Марий пединститутышто шинчымашыжым нӧлтен. 1935 ийыште,
институтым пытарымеке, тудым ВЛКСМ Марий обкомыш инструкторлан налыт.
Умбакыже
пӱрымаш Параньга педучилищын директоржым ышта. 1939 ийыште А.Асылбаев —
Марий
пединститутын старший преподавательже. Кугу Отечественный сар тӱҥалмеке,
тудым
армий радамыш налыт. Тушеч черланен пӧртылмеке, Ахмет Асылбаевич "Марий
коммуна"
газет редакцийыште ышташ тӱҥалеш. Вара верысе книга савыктышын директоржо,
МарНИИ пашаеҥ лийын тырша. 1961 ий июнь гыч 1972 август марте, пенсийыш
лекмешкыже,
"Ончыко" журналын тӱҥ редакторжо сомылым шукта.
Возаш 1935 ийыште тӱҥалын, "М.Шкетанын творчествыже" статьям савыктен.
Тылеч вара тудо ятыр книгам: "Марий литература нерген статья-влак" (1957),
"Чавайн С.Г."
(1959), тудак рушла (1963),, "Мургайык ден кӱслезе" (1962), "Земное
притяжение"
(1968), "Ошвичыжат-йӱксыжат" (1971), "Ӱжара мурызо" (1978) да молымат —
луктын.
М.Шкетан лӱмеш театрыште "Товатлыме куэ", "Ӱжара мурызо" пьесыже-влакым
шындыме.
Тудын икмыняр драматический произведенийже "Ончыко" журналеш лектын.
Писатель
чыла возымыж гыч эн сайжым ныл том дене лукташ ямдылен ыле... Но ӱмыржӧ
кӱрылтӧ.
А.Асаев — 1943 ий гыч писатель ушем член, Марий Эл культурын заслуженный
пашаеҥже.
Пагалыме писатель, поро кумылан йолташна дене чеверласен, тыге манына:
"Шерге
Ахмет Асылбаевич, кийыме верет мамык гай пушкыдо лийже, ме тыйын ушан
шомакетым,
сылнымут ойпогетым нигунам огына мондо, тыйын героет-влак ончыклык илышнам
саемдаш полшаш тӱҥалыт манын, пеҥгыдын ӱшанена".



112399
************************************************************************
11—23

Вуйлымаш

Поро кече
3 Л.АНДРИЯНОВ. Кажне номер — чон пӧлек.
Лудыш
4 А.МУРЗАШЕВ. Тӧлдӧ. Роман. (Умбакыже лиеш.)
Поэзий
57 В.ОСИПОВ-ЯРЧА. Воштончыш. Тыште веле илышем. Эреак йӱлаш. Мут парча.
Монден
ом керт. Руш имне-влак нерген балладе. Ом ӱчаше. Куван кеҥеж. Лудылдат дыр
мутпарчам. Почеламут-влак.
Лудыш
69 В.КРЫЛОВ. Ший йӱкан гармонет. Изи повесть.
81 Ю.АРТАМОНОВ. Кузе Волой коча рэкетир лийын. Мыскара ойлымаш.
Шочмо мланде
86 В.ШАПКИН. Андрей Эшпай — илышыштем. Серыш, вашмутланымаш, шарнымаш,
дневник,
шонкалымаш. (Мучаш.)
101 С.НИКОЛАЕВ. Чия, шомак да сем — ик шӱмтышто. Николай Арбанын кончер
усталыкше.
114 С.ЧЕРНЫХ. Ваш ыштен мемнам Карши... Очерк.
120 А.АЛЕКСАНДРОВ. Колхоз вуйлатыше шыргыжалеш гын... Очерк.
Поэзий
124 А.ВАСИЛЬЕВ. "Ала-кушечын йоҥгышо йӱксавыш...". "Ах, куку, ийготемжым ит
шотло...". "Ит чыке тулым саворашке...". "Нужна йылман поэзий нурым...".
"Ом ончо
йӱдым...". "Керек-могай азап лиеш тӱняште...". Почеламут-влак.
Лӱмгече
124 Шӱм вошт саламлена! Урал марий серызе А.И.Сапин дене калык поэт Семен
Николаев мутлана.
131 А.САПИН. Йытыр ырен. Вор лӱмым кырт пижыкта. Пӱртӱсын кок мӧзӓкше.
136 А.ТИМИРКАЕВ. Шернур вел муршӱшпык.
137 А.МОКЕЕВ. Тыгеат лиеда. Кӱчык ойлымаш-влак.
Ушеш кодшо картычке
143 И.КАРАЕВ. Буддын кышаже. Шарнымаш.
Туныктымо паша
146 С.ДМИТРИЕВ. Мыскаран юзо вийже. (Мучаш.)
158 А.КУКЛИН. Туныктымаште ономастикын верже.
162 И.ЧУРИКОВ. Пӱртӱсын шочшыжо улына.
Лӱмгече
174 И.ЯШМОЛКИНА. Моторлык дене шындаралтше илыш. Очерк.
Критике
180 Ӱшаным огына йомдаре. Тачысе марий роман нерген ӱстел йыр шинчын
мутланымаш.
186 Т.САЙФУЛЛИНА. Поэтын сымыстарыше вийже. В.Колумбын возымаштыже
вончештарыше
значениян мутын сылнылыкше.
191 Ахмет Асаев дене чеверласыме мут.
192 Унана — Демьян Данилов да тудын мурыжо-влак.
Номерыште А.Щербаковын да статья автор-влакын фотоштым кучылтмо.

Содержание
Добрый день
А.АНДРИЯНОВ. Каждый номер — праздник души.
Проза
А.МУРЗАШЕВ. Тюльди. Роман. (Продолжение.)
Поэзия
В.ОСИПОВ-ЯРЧА. Новые стихи.
Проза
В.КРЫЛОВ. Серебристоголосая гармонь. Повесть.
Ю.АРТАМОНОВ. Как деде Волой стал рэкетиром. Рассказ.
Родная земля
В.ШАПКИН. Андрей Эшпай в моей жизни. Письма, беседы, воспоминания,
дневники,
размышления. (Окончание.)
С.НИКОЛАЕВ. Его стихия — кисть, слово и музыка. Очерк.
С.ЧЕРНЫХ. Нас познакомил городок Карши. Очерк.
А.АЛЕКСАНДРОВ. Когда улыбается председатель колхоза. Очерк.
Поэзия
А.ВАСИЛЬЕВ. Новые стихи.
Наш календарь
Поздравляем от души! Прозаику А.Сапину — 70 лет.
А.САПИН. Две истории из жизни природы.
А.ТИМИРКАЕВ. Соловей сернурской стороны. Поэту А.Мокееву — 50 лет.
А.МОКЕЕВ. Бывает и так... Короткие рассказы.
На конкурс "Незабытое фото"
И.КАРАЕВ. След Будды. Воспоминания.
Наш календарь
И.ЯШМОЛКИНА. Жизнь, одухотворенная красотой. Очерк.
Критика
Не теряя надежды... "Круглый стол" редакции о проблемах развития
современного
марийского романа.
Т.САЙФУЛЛИНА. Поэта волшебная сила. О творчестве В.Колумба.
Ахмет Асаев прощальное слово.
Наш гость — самодеятельный композитор Д.Данилов.
Д.ДАНИЛОВ. Две новые песни.
В номере использованы фотографии А.Щербакова и авторов статей.



120199
************************************************************************
12—01

Президенту Республики Марий Эл
тов. КИСЛИЦЫНУ В.А.

Уважаемый Вячеслав Александрович!
Мы слышим и видим, в каких неимоверно трудных условиях приходится работать
Вам,
а также Правительству республики, и каждый раз потеплеет у нас в душе,
когда
что-то получается, удается сделать полезно на благо народа, Марий Эл. Нам
импонирует Ваша требовательность, строгость к руководителям отраслей,
желание во что
бы то ни стало добиться результатов. А они действительно есть. Это и
изменение
психологии народа от потребительского отношения к созидательному, это вновь
построенные школы, дома, медленный, но рост производства, улучшения
положения в
сельском хозяйстве. Поэтому, уважаемый Вячеслав Александрович, хотя у Вас
нет
лишнего времени, мы бы попросили ответить Вас на ряд вопросов писателей и
читателей, ибо география распространения нашего издания очень велика:
читают его в
России — от Калининграда до Камчатки, получают в Финляндии, Венгрии,
Австрии,
ФРГ, США, Японии и в других странах.
Вопросы:
1. Заканчивается очередной, трудовой 1999 год, а также третий год Вашего
президенства в республике. Какие особенности, характерные черты можно
выделить у этого срока в развитии промышленности, сельского хозяйства,
социальной, культурной
жизни Марий Эл?
2. Два года подряд республика сталкивалась с небывалой засухой. Какой вред,

ущерб принесла она людям, говорить не приходится, ибо мы это чувствуем,
когда
приходим на рынок, в магазин. Будут ли обеспечены полностью соломой,
кормами
колхозы и совхозы? Не будут ли серъезные трудности с сохранением поголовья
скота, их зимовки, ведь от этого зависит жизнь многих тружеников
республики?
3. В советское время промышленность нашей республики в основном была
ориентирована на выпуск военной продукции. С введением рыночной экономики в
стране заводы
ВПК оказались в тяжелом положении, в частности Марийский машиностроительный
завод. Меняется ли в лучшую сторону положение дел в этой области, т.к. в
мире
опять неспокойно, взять хотя бы ситуацию в Югославии, в нашей же стране, в
частности в Чечне?
4. Как и по всей стране, и у нас многие предприятия стали акционерными.
Приходится слышать и читать, что новые хозяева этих заводов и фабрик не
очень-то считаются с рабочими: не вовремя и мало платят зарплату, ущемляют
их права на критику, незаконно увольняют, и т.д. Предполагается ли в
ближайшее время на уровне
Федерального Собрания России рассмотрения вопроса об изменений статуса АО
или
нужно дожидаться результатов выборов нового Президента страны?
5. Чебоксарскую ГЭС строила, можно сказать, вся страна. Большой ущерб
нанесло
это сооружение и нашей республике: затопили пойменные луга, леса,
переселяли людей с разных мест. А вот пользоваться по справедливой цене
электроэнергией нам
не дают. Как продвигаются переговоры по этому вопросу?
6. На край несказочно богат лесными ягодами, грибами, лекарственными
травами.
Иногда кажется, что, только переработав и продав эту продукцию за границу
можно
зарабатывать большие деньги, в частности в Килемарском, Звениговском,
Медведевском районах. Разрабатывается лди такая масштабная программа по
использованию даров леса, а также возрождения пчеловодства, старых
промыслов в развитии нашей
республики?
7. Вы избирались депутатом Верховного Совета СССР, в настоящее время
заседаете
на Совете Федерации Федерального Собрания. Прошло почти десять лет, как не
стало
СССР, Россия стала демократической страной. Наверное, Вы часто думаете о
том, по
какому пути пути должна развиваться наша страна, какая идея может вывести
ее
вночь в передовую, мощную державу?
8. Нынче 22 октября исполнился 9 лет, как депутаты Верховного Совета
Марийской
АССР приняли Декларацию о государственном суверенитете нашей республики.
Как
действует этот документ при решении важных проблем Марий Эл в Правительстве
Российской Федерации, при подписании Договоров о дружбе и сотрудничестве с
соседними областями, республиками?
9. Общественность нашей республики с большим удовлетворением восприняла
подписание в конце прошлого года в Уфе договора о дружбе и сотрудничестве
между Марий
Эл и Башкортостаном. Как известно, марийская диаспора в последней самая
многочисленная по сравнению с другими регионами страны. Если многие из
подобных соглашений, заключенных за последние годы между различными
регионами России в большинстве своем носят чисто социально-экономическую
направленность, то договор
между Йошкар-Олой и Уфой многие в обеих республиках рассматривают как
важнейший
документ, который мог бы активно способствовать сохранению национальной
самобытности, особенностей языка, культуры и обычаев марийского населения,
проживаюшего
в Башкортостане. Хотелось бы узнать, какие конкретные шаги предпринимаются
правительством РМЭ и другими органами власти и управления в плане
претворения в
жизнь намеченных в вышеуказанном договоре целей и задач. В частности, не
ставится ли вопрос об организации автобусного сообщения между столицами
двух республик?
10. Сложные и драматические, а порою и трагические события и процессы,
которые
имели и имеют место на постсоветском пространстве, говорят о том, какого
пристального внимания и скрупулезного решения требуют вопросы национальной
политики
и межнациональных отношений. Наш Марий Эл в этом отношении является, как
известно, наиболее стабильной, спокойной республикой. У многих на памяти
съезды народа
мари, научно-практические конференции, посвященные проблемам проживающих в
нашем
крае русских, татар, чувашей, удмуртов. В течение почти трех последних лет
вопросы национальной политики находились в компетенции министерства
культуры и по
делам национальностей. После его реорганизации эти вопросы перешли в
ведение
вновь образованного специального сектора при секретариате Госсекретаря РМЭ.
Расскажите, пожалуйста, Вячеслав Александрович, что считаете главным и
определяющим
руководство республики в своей политике в области национальных отношений на
современном этапе.
11. Даже при нынешних тяжелых экономических условиях в республике
развиваются
литература и искусство, ведется преподавание марийского языка в школах,
учебных
заведениях. Но при этом очень мало издаются художественная литература,
школьные
учебники, словари. Через некоторое время может получиться такой парадокс:
все, в
том числе и русские, будут знать марийский, а книг на этом языке не
окажется.
Какие меры намерено принять правительство по налаживанию книгоиздательского
дела
в республике, ведь в советские времена ежегодно издавалось свыше 40 книг
художественной литературы, а нынче 5—8 изданий в год? Ведь писатель без
книг, как
дом без электрической лампочки.
12. Этот вопрос связан с предыдущим. Маркнигоиздат почти не издает
художественную литературу, поэтому автора свои романы, повести несут к нам,
в редакцию. Вы
знаете, что журнал "Ончыко" с 1994 года издается ежемесячно, с 1 января
1998 года его объем увеличился на 2 печатных листа. Большое спасибо за это
Правительству и лично Вам, Вячеслав Александрович.
Учредителем национального журнала "Ончыко" является Союз писателей
республики —
общественная организация. Финансируется журнал плохо из-за этого, иногда
некоторые номера журналов выходят не вовремя (например, сентябрьский номер
был издан
только в конце октября). Учитывая все эти сложности, не могло ли выступить
Правительство республики вместе с Союзом писателей соучредителем
единственного национального литературного журнала на луговомарийском языке?
Ведь наше издание
читают от Калининграда до Камчатки, получают в Финляндии, Эстонии, Венгрии,
Австрии, ФРГ, США, Японии. Долг по типографским расходам и на бумагу
издательству
"Периодика Марий Эл" журнала "Ончыко" к 15 ноября текущего года составляет
61,7
тысяч рублей.
13. В следующем году должны состояться новые выборы Президента Марий Эл.
Будете
ли Вы вновь баллотироваться на этот высокий пост? Или об этом говорить еще
рано?
14. Очень личный вопрос, может быть, и не только. Когда Вы работали главой
администрации Медведевского района, я слышал такой разговор, что Вы
намерены были
проложить троллейбусную линию от Йошкар-Олы до деревни Мазары, т.е. к
личным садовым участкам горожан. Если это правда, то будет ли проложена эта
линия в ближайшее время?
15. Что Вы, Вячеслав Александрович, читали из художественной литературы в
последнее время, что смотрели на сценах театров Москвы, Йошкар-Олы.
16. Скоро 2000 год. Все человечество ждет новое тысячелетие с особым
волнением.
Важе пожелание читателям журнала "Ончыко"?



1202а99
************************************************************************
12—02

Муро — илыш верчын, илыш — калык верчын
Валентин Колумб: колымыжлан чырык курым эртымеке

"Тольым ош тӱняшке да каяш ом вашке", — возен поэт нылле ий ожно, 1959 ий
23
сентябрьыште. Тунамак, туштак молан вашкыдымыжым умылтарен пуэн: "Ачам
рвезе колыш, кодо мылам тудын илышаш пиал. Тудын ыштышаш верч, шкемын
шонымаш верч шӱдӧ
ий илем гын, садыгак шагал". Да, тудо каяш вашкен огыл, "сондыкшо ӱмбаке
рок
комля вочмеш" калыклан пеш кугу пашам ыштен кодаш, сар тулеш йӱлышӧ ачажын
илыш
мурыжым мучашке шукташ шонен. Но суапле шонымашыже лугыч лийын. Шучко 37-ше
ий
деч вара эше 37 ий эртымеке, мемнан калыкна данле эргыжым — Поэтым,
Айдемым, Талешкым — йомдарен. Тудым илымыж годым я шеҥгечын, я шинчаора
чӱҥгышӧ, тӱрлӧ погынымашлаште партийный моральым лудшо-влак кӧ да мо
ваштареш тыге осалын шогалмыштым умылен моштен огытыл. Вара иже, уке
лиймекше, я сай йолташыже, я туныктышыжо, я чон эҥертышыже лиймышт нерген
ойлышташ да возкалаш тӱҥалыныт. Южын серымыжым лудмо годым В.Коулмбын
шомакше ушыш толеш: "Ола-влак тудын верчын ӱчашеныт
— мут юзын шочмо верлан шотлалташ!" Акрет годсо грек аэд Гомер нерген тиде
кала-сымыже тудын лӱмжӧ йыр пӧрдшӧ-влаклан путырак келшен толеш.
Кодшо ийлаште мыят (ны лишыл, ны тора йолташыже лийын омыл гынат) кугу
поэтна
нерген икмыняр гана возаш тоштынам. Кызыт, колымыжлан чырык курым темме
пагытыште, тиде тема дек уэш пӧртылде шым чыте.

Корно тӱҥалтыш

Шӱм-мокш ден тышакын
Шижым мутын акым,
Шке йӱкемлан лийым
Шӱшпык да мардеж.
В.Колумб. 1959
Сар ийлаште Пумыр ялын кӱтӱжым кӱтен коштшо Топой Валя — ончыклык поэт
Валентин
Колумб, шке манмыжла, кертешат улмаш дыр пундышла илен, но тудо тунамак
калык
мур мешакым руден, вуяваш лийын йылме-юзо ден. "Кече мучко шкетын... Ок
пайле
мутемым вольыкат". Сандене кӱтӱчӧ рвезе йокрок лийме дечын мурым мураш
тӱҥалын,
тудын йӱкшӧ олык ден аркаште йоҥген, тыге ял калык Валентинлан "корем
шӱшпык"
лӱмым тушкалтен шынден. "Изи годым "Корем шӱшпык" лӱм дек тунемын, коштынам
муро
дене ушкалым кӱтен..."
Поэтын икымше почеламутшат муро шомак дене кылдалтын. Тидын нерген "Мыйын
корнем" поэмыштыжат, Моско поэт Николай Старшиновлан возымо письмаштыжат,
"Лудшемлан" статьяштыжат, автобиографийыштыжат каласкала. Пытартышыштыже
тыге ойлалтеш:
"С детства собирал песни. Много песен. Пытался сочинять сам.
Во время войны в одной из газет нашел песню. Хорошую, но грустноватую.
Учила нас
тогда девушка лет 17—18. Ей бы самой еще учиться да учиться, но суровое
время
рано вызывало к жизни молодежь тех дней. Часто наша учительница уходила в
соседнюю комнату и возвращалась с красными глазами. Мы ее слушались и молча
жалели.
Мне хотелось сделать для нее что-то приятное. Не то слово — хорошее. Вот и
присочинил к песне еще три строфы: фронтовик возвращается домой. Раненый,
но живой,
и его встречает любимая девушка. Эта песня нам самим очень понравилась, и
мы
всей школой ее часто пели, а потом подхватила вся деревня. Так, ни в то
время,
ни после никто и не узнал, чьи эти были слова".
Мурылан кум строфан (латкок корнан) ешартышым кӧн возымыжым тунамат,
варажат
нигӧ ыш пале манмыже, пожале, чынжак огыл. Тидын шотышто кузежым-можым поэт
Валентин Дмитриевын шарнымашыже рашемда. Лу ий ожно мый тудын тыге
ойлымыжым серен
нальым:
"Мемнан Чодырасола гыч Пумырыш тора огыл, иктаж кум меҥге гына. Ме
Валентинын
Модест изаж дене йолташ улына ыле, тудым ялыште Поюк маныныт. Икана, сара
деч
вара, нунын ялыш Агавайремыш мийышым. Модест мыйым кок куэ коклаш сакыме
лӱҥгалтыш воктелан вашлие. Тиде верыш молгунамсылак ӱдыр-рвезе-влак модаш,
жапым пырля
эртараш погыненыт ыле. Умыр кастене нуно шӱмеш логалше ныжыл мурым муралтен
колтышт. Еҥ-влак деч тунамак кольым: мутшым Модестын Валя шольыжо возен.
Вара,
мӧҥгышкышт мийымеке, тудын деч йодым: "Чынак тый возенат мо?" Манеш: "Семен
Вишневскийын почеламутшым изиш тӧрлатышым да эше шке гыч икмыняр корным
ешарышым".
Текстшым мылам лудын лекташем пуыш. Но возымыжо кузерак йоҥген, тушто
могайрак
корно-влак лийыныт — ом шарне, монден пытаренам".
А ешартышым "Вашлияш перна гын" мурылан серен улмаш. Тудын текстшым икана
пошкудо ялыш мийымыж годым ик суртышто пырдыжеш тушкымо "Марий коммуна"
газетыште лудын. Муро шомак кум ийлан армийыш служитлаш кайыше рвезын
шонкалымашыж семын чоҥалтын. Ялеш кодшо ӱдыр таҥжылан тудо ойла: "Ужмет
шумо годым картычкем ончал.
Кум ий шуко огыл, йӧратет — вучал". Вес поэтын тиде возымыжым лудмо жапыште
Валентинын ачаже да Володя изаже сарыште лийыныт, сандене тудо, ончыклык
поэт, торасе салтакын мӧҥгӧ пӧртыл толмыжым вучымо кумылым сайын пален.
Пален да воинын
сеҥымаш дене пӧртылмыжым сӱретлыше корнылам шке гыч ешарен. Чаманаш перна,
нине
"пиалан кум куплет" гыч иктыже веле поэтын ушешыже лакем кодын:
Ик боец вагон гыч лекте,
Лекте тӧршталтен,
Ӱдырым шупшале
Чотак йывыртен.
Тунам Пумырышто Вончыдӱр ял ӱдыр Анна Никифорова туныктен. Кожлаер кыдалаш
школым пытарымекше, Волжск кундемысе Кукшэҥерыште ик жап пашам ыштен, а
вараже Морко роно тудым Пумырыш колтен.
— Мый тушто 1943 ий январь мучаште але февраль тӱҥалтыше туныкташ тӱҥальым,
—
ойлыш мылам Анна Никифоровна. Ме тудын дене В.Колумбын шочмо ялыштыже,
Мызэҥерыште, 1996 ий 12 июльышто вашлийна. Тунам тушто поэтлан пӧлеклалтше
литератур
пайрем эртаралте. — Школ Игнатьев Васлийын пӧртешыже верланен ыле. Суртоза
шкеже
фронтыш каен, мӧҥгыштӧ ватыже, аваже да кок йочаже кодыныт. Нуно ик
пӧлемыште
иленыт, а весыштыже школ лийын. Тудо ийын кум класс — икымше, кокымшо да
кумшо —
ыле. Кумытшымат мый туныктенам, чылаже лучко наре (але изиш утларак) йоча
лийын.
Валентин шке таҥашыже-влак деч пеҥгыдырак кап-кылан, ушан-шотан, мут
колыштшо
рвезе ыле. Урокыштат, перемен годымат шкенжым сайын кучен, шурген мойн
огыл,
йодмо годым эреак вашештен кертын. Мыйын Пумырыш пашам ышташ мийыме годым,
йоҥылыш ом лий гын, кокымшо классыште ыле. Варажым, вес тунемме ийлан,
школна Валентинмытын пӧртышкышт кусныш. Ешыште кумытын ыльыч: тудо, Модест
изаже да авашт.
Ты пӧртым сар деч ончычак нӧлтен шынденыт, но кенета шучко пуламыр тӱҥалын,
суртоза фронтыш каен. Сандене пеле ямде пӧрт икмыняр ий яра шинчен. Вара
колхоз да
ял калык полшымо дене кӱвар-туврашым вакшыч, коҥгам оптышт. Мыламат ятырак
полышкалаш пернен. Колумбмытын пӧртышт кугу, йоҥгыдо ыле, тушто туныкташ
йӧнанрак
лийын. Оза-влак шкештат тыштак иленыт. Класслаште чыла предмет дене урокым
шкеак
эртаренам: возенна, шотленна, муренна, сӱретленна. А вот "Вашлияш перна
гын" мурым муренна мо, тушто ешартышыже лийын але уке — каласен ом керт...
В.Колумб туныктышыж нерген шарнен серымаштыже изи йоҥылышым ыштен: Анна
Никифоровна тунам латшым-латкандаш огыл, а латиндеш ияш улмаш. Сар деч вара
ончычсо
фронтовиклан, Мызэҥер ялын эргыже Михаил Григорьевич Декинлан, марлан
лектын,
ӱмыржӧ мучко колхозышто пашам ыштен...
Самырык поэтын икымше почеламутшо савыкталтме марте жап шуко эртен — 1950
ийыште
иже "Марий коммуна" газет тудын "Комсомольский билетшым" калык ончык
луктын. Икмыняр жап гыч Дмитрий Кульшетов ты шомаклан семым келыштарен, да
у мурым тиде
газетак 1951 ий 7 январьысе номерышкыже пуртен.
Сар деч варасе тӱҥалтыш ийлаште шочмо йылме дене лектын шогышо
периодический изданий икте гына лийын — "Марий коммуна". 1952 ий 1
апрельыште "Рвезе коммунист"
газет марла да рушла савыкталташ тӱҥалеш, а кок ий гыч "Ончыко" журнал
шочеш,
шуэн гына лектедыше альманахым алмашта. В.Колумб комсомол газетын да
сылнымут
журналын чолга авторышкышт савырна. Эше тылеч ончычак уста кусарыше лийын
кертмыжым ончыкта: Марий книга издательствын темлымыж почеш руш поэт Михаил
Исаковскийын "Пеледеш поланже", "Теле кас", "Муро-ян, Прокошина", "Олмапу
пеледыш дечын" почеламут ден мурылажым марлаҥда, нуным 1952 ийыште ныл
тӱжем экземпляр тираж дене лекше "М.Исаковский. Почеламут ден муро-шамыч"
книгашке пуртат. Самырык
толмач гонорар оксаж дене тошкымо орвам — велосипедым налеш. Тудо ийынак
В.Колумбын лӱмжӧ икымше да пытартыш гана "Пиалан илыш" альманахыш логалеш —
"Эрык
мландын оролжо" почеламут дене пырля.
Весшӱргӧ кыдылаш школышто тунемме жапыштыже В.Колумб "Марий коммунеш"
"Письма",
"Колхозна садеран", "Сплав пашаште", "Самолет", "Тек мурем йоҥгалтеш",
"Первый
май", "Шочмо мланде", "Тыныслык парад", а "Рвезе коммунистеш" "Пиалан
пионерий",
"Тек мурем йоҥгалтеш" (тудо изиш варарак "Марий коммунешат" лектын), "У
сеҥымаш
верч", "Пионерский костер", "Шырчыкна" почеламутлам савыктен. Тунам эше
Сталин
илен, элыштына чылажат тудын туныктымыж почеш ышталтын. Литературыштат
большевик
идеологийын пеҥгыде "кидше" шижалтын: произведенийлаште илышнам мокташ да
чапландараш гына лийын, ситыдымаш, йоҥылыш але тӧрсыр нерген возаш чареныт.
Тиде пагыт деч изишан торлымек, 1965 ийыште, самырык поэт возен: "Мый
литературыш лекме шкенан жапым шарнем. Поэтым жап ден илыш ыштат, маныт.
Ала-мо шотлан
илышын лӱмжӧ дене тунам мемнан дечын "тӱсдымӧ" почеламутым йодыныт. Ом
пале, ала
тыге мылам чучеш, но самырык авторын первый почеламутшо тунам лирический да
возышо еҥын шӱм-чонжым почшо огыл, а тӱмыр йӱкан, тӱен пытарыме "тӱшка"
темылан
возымо лектын. Мемнан почеламутлаште кугурак поэт-влакын "шӱлышышт"
шижалтын
гын, тиде сайлан шотлалтын".
Чынак, тӱҥалше авторын возымаштыже тӱмыр йӱкат шокта, вес поэт-влакын
(М.Казаковын, В.Чалайын, А.Бикын да молын) муро ойыпыштат шижалтеш.
Пеледеш мландынаже чечен шошо гай,
Йырваш муро, куан — керек-кушко от кай!
Курымеш йӧраталме родной мландынам
Кечан у сеҥымашыш шкеак кондена...
Кеҥеж умыр кастен сад пакчашке пурем,
Пиалан илышлан куанен мый мурем.
Тек мурем йоҥгалтеш пеледалтме лӱмеш
Элын шӱмыш — Москваш, Сталин он дек шумеш, —
ойлалтеш "Тек мурем йоҥгалтеш" почеламутышто. Тыгайрак шонымаш денак
шыҥдаралтын
"Пиалан пионерий":
Шӧртньыла вел коеш кечыжат,
Кӱшыч порын онча мемнан вак.
Сылне мурым тӱҥал-я, вожак,
Муралтен колтена, йолташ-влак.
Чыланат пионер улына,
Йӱла тулла йошкар галстукна.
Москва марте йоҥгалт, мурына,
Сталин онлан наҥгай саламнам...
А теве могай шомак дене саламлен рвезе поэт 1953 ийын толмыжым:
Курант-влак пелйӱдлан латкок гана перышт —
У ий шке правашкыже смелын пура.
Курант-влак йӱкеш, ме кынелын шке вер гыч,
Кидешна кучалме У ий чарканам
У ийыште у сеҥымаш-шамыч верчын
Алал кумыл ден нӧлтена...
У ий почеш вес пайрем-влак (Совет Армий кече, Первый май да молат) толыныт,
телым шошо, шошым кеҥеж алмаштен. Пумыр рвезе моло поэт-влак семынак чыла
тидын
нерген шке ойжым каласаш тыршен. "Тыныслык парад" почеламутышто "Асфальт
мура
парадын ошкыл дене — советский патыр воин-влак эртат. Вождь-влак трибунышто
ача
шӱм дене элнан куатшым шокшын саламлат". "Пионерский костер" почеламутын
лирический геройжо чон юарлен ойла: "Улына пеледше тукым, илышна —
волгалтше курым.
Коммунизмын чап лӱмеш пионер кушкеш". Туге гынат уке-уке да ялысе рвезын
ялт шке
семын каласымыже шинчалан перна. Южо возымыжо калык мурым ушештара. Теве
нине
корнылам кандашымше классыште тунемше серен манын отат шоналте:
Колхозна садеран, садерна ломберан,
Ладыра олмапу ломбо ден тӧр шочеш.
Садерна пеледеш — ош лумла коялеш,
Йыр шарла тамле пуш лай мардежше почеш...
Шошым толшо кайыкланат келшыше шомакым муын моштен:
Нарашта куэ парчаште,
Шырчыкна, чӱчкалте, пӧрд.
Тыланет школнан пакчаште
Ямде чатката у пӧрт...
"Письма" почеламут ял тӱсым сайын почын пуа:
Шӧртньӧ кече шаҥгак
Волен курык шеҥгак.
Кас юалге мардеж пуалеш,
Садеран ял шеҥгеч,
Посто гай олык веч
Рвезе-влакын муро йӱкышт толеш.
Ойлыдеат раш: редакцийлашке колтымо чыла почеламутшак огыл лудшо дек корным
муын. Коклаште печатлаш йӧрдымыжат лийын. Поэт Чалай Васлий "Марий
коммуныш" 1953
ий кеҥежым толшо почеламут-влакым лончылен лектын да "Самырык автор-
шамычлан
вашмут" статьям серен. Тушто ончыктен: Морко район гыч В.Колумб темым почын
пуэн
моштен огыл, возымыжо лушкыдо лектын, сандене савыкташ ок лий. А пелий
утларак
жап гыч тудын лӱмжӧ тиде газетынак ончыл статьяшкыже верештын. Тушто
каласыме:
"Рвезе поэт, писатель, драматург-шамыч — Ялмарий Йыван, М.Якимов,
Б.Данилов,
В.Колумб да молат литературнан кумда корнышкыжо лектын толыт". Ӱшаным
сӧрышӧ
рвезым "Ончыко" журналат ужде кодын огыл. 1955 ийысе кокымшо номерыште
Семен
Вишневский мокталтен: "Самырык поэт Валентин Колумб почеламут-влакым
начарым
огыл воза. Тудын рушла гыч кусарыме мурыжо-влакым калык йӧратен мура".
(Тыште,
конешне, М.Исаковский гыч кусарыме "Пеледеш поланже", "Муро-ян, Прокошина"
да
"Олмапу пеледыш дечын" муро-влак нерген ойлалтеш).
Нине поро шомакын каласыме пагытлан журналеш тудын индеш (!) почеламутшо
лектын.
Вес семын каласаш гын, кажне гаяк номерыште (1954 ийысе кокымшо деч
молыштыжо)
ӧрыктарышын йоҥгалтше фамилиян рвезын ик але кок мурсаскаже лийын. Тидыже
икте
нерген гына ойла: тудын серымыже редакцийын палемдыме кӱкшытлан тӱрыс
келшен толын. Пумыр гыч, а вараже Моско гыч толедыше почеламутлаште
чынжымак самырык
шӱлыш, у ончалтыш, свежа шонымаш да йӱкоҥартыш шижалтыныт.
В.Колумбын "Ончыко" журналеш, тудын эн тӱҥалтыш номерешыже, савыкталтмыж
дене ик
оҥайсыр кылдалтын. "Шаршудан уремыште" почеламут улман номерын лекмекше,
редакцийыш Пектубай (кызыт Советский) районысо Кодам школын ик туныктышыж
деч шыде
пушан серыш толын. Тушто ойлалтын, пуйто Колумб йоҥылыш корныш шогалын —
шке почеламутшым ты серышын авторжын журналыш кум ий ончыч колтымо "Кугу
куан" почеламутшо негызеш серен, еҥын ой-шомакышкыже икмыняр вашталтышым
гына пуртен. Туныктышо-графоманлан туге чучын, пуйто редакций тудын "сылнын
возымыжым" негыздымын
ӧрдыжкӧ шӱкалын, а самырык плагиаторлан журналыш корным почын. Ончет гын,
весыным шолыштмо нерген мутым лукташ нимогай амалжат уке улмаш. "Кугу
куаным" лудмо
годым вик коеш: тушеч кӱсынлашыжат нимом. Санденак редакций вуйшиймашым
шотыш
налын огыл.
1955 ий 18 сентябрьыште "Рвезе коммунист" газетеш лекше "Самырык поэт"
статья
пургедаш-титаклаш тӧчышӧ-влаклан чапле вашмут лийын. Да возен тудым
кундемыштына
эн пагалыме, эн лӱмлӧ поэт — Миклай Казаков. Тудын мутшо тӱрыснек
В.Колумбын
творчествыжлан пӧлеклалтше икымше возымаш лийын. Статья иза кумыл, порылык
дене
шыҥдаралтын. Эн ончычак рвезе еҥын але марте шумо сеҥымашыжым, пашаштыже
палдырныше сай могырым ончыктымо: "Валентин Колумбын йӱкшӧ поснак
ойыртемалтеш... Колумбын таҥастарымашыже раш, сӱретше вик шинчалан перна...
Пейзажлан кугу верым
ойыра, пӱртӱсын моторлыкшым ужын мошта... Шке шонымыжым раш почын пуаш тудо

фольклорым кумдан кучылтеш, садлан ятыр почеламутшо ("Кӧлан куанаш",
"Муро",
"Куанаш вел кодын") вигак музыкым йодеш".
Но, палемда М.Казаков, самырык йолташын пашаштыже ситыдымашат уло: тематика
аҥысыр, утларакше йӧратымаш нерген воза, но ятырже годым чон шижмаш нерген
куакшынрак ойлен кайыме дене серлага, коклан рифма окшакла. Туге гынат
статья кумылаҥдыше, чоным шулдыраҥдыше ой дене мучашлалтеш: "Шке
мастарлыкшым эше чот нӧлтен,
чарныде пашам ышташ тӱҥалеш гын, тудо ончыкшо уста мурызо лийын кертеш...
Самырык поэтлан сеҥымашым, чаплын тунемаш уло кумыл дене желатлена".
Аклыме шомак-влакын содержанийыштын кок-кум ий коклаште тыге чотак
вашталтмыже
Валентин Колумбын поэтический усталыкше писын кушмо нерген ойла. Сылнымут
корныш
шукерте огыл шогалше рвезылан шке нерген "Тудо ончыкшо уста мурызо (мурызо
веле
огыл, а уста мурызо!) лийын кертеш" манын возымым лудаш пеш кугу куан
лийын, конешне. Адакше вет тиде поро шомакшым тыглай поэт огыл, а
Сталинский премий лауреат каласен.

Икымше книган шочмыжо

"Можно без конца цитировать стихи Колумба — в каждом из них виден настоящий
поэт. Поэзия Валентина Колумба полна большой любви к своему народу и к
своему
краю. Он умеет найти настоящие слова, будь то поэтический рассказ о
народных легендах ("Живая вода", "Легенда о солнце") или героине-птичнице
Симе Якуповой,
будь то стихи о природе, о любви, о близких людях.
...Пожелаем же этому немногословному и оригинальному человеку большой
творческой
судьбы".
Лев Ошанин. 1959
М.Казаковын тиде статьяже савыкталтме жапыште Валентин Колумб Литературный
институтын кокымшо курсыштыжо тунемаш тӱҥалын. Тушко каяш да творческий
пашалан
кӱлшӧ шинчымашым налаш Писатель ушем темлен. Ийготым поген шуктышо рвезым
армий
радамыш ынышт наҥгай манын, 1954 ий 17 августышто СП правленийын
ответственный
секретарьже (тудо жапыште председатель лийын огыл, эн кугу вуйлатышылан
секретарь шотлалтын) Семен Вишневский Морко районын военный комиссарже
полковник Дружининлан лӱмын кагазым колтен:
"Правление Союза писателей Марийской АССР просит Вас дать бронь марийскому
поэту
— призывнику Колумбу Валентину Христофоровичу, проживающему в деревне Пумор

Больше-Кожлаяльского сельсовета Моркинского района.
По рекомендации Союза писателей он поступил учиться в Литературный
институт, в
который для Марийской АССР в этом году было предоставлено только одно
место".
Москосо эн тӱҥ туныктышыжын — поэт Лев Ошанинын мутшо почеш, самырык марий
рвезын усталыкше, возен кертшашыже икымше курсыштак палдырнен, туге гынат
шуко почеламутшо тура каласыме шотан, лушкыдо лийын; шижалтын: поэзийым
ямжым, вий-куатшым але умылен шуктен огыл. Тидым ме тунам серыме
почеламутлаштыжат, письмалаштыжат ужына. Тӱҥалтыш курслаште улмыж годым
илышым, поэзийым, шке пашажым кузе аклымыже серышлаж гыч налме нине
ойсавыртыш гыч раш коеш:
"Институтыш толмемлан кугу таум ыштем. Мӧҥгыштӧ улмем деч ала-мыняр пачаш
писын
ошкылмем шижам" (1955 ий).
"Образ-влакым кучылташ шукерте огыл гына тӱҥалынам, садлан чыла образ-
влакым
(молан шылташ) идейым почмашке виктарен ом мошто, а чӱчкыдын нуно вигак
идей
ваштареш пашам ыштат (тидыже вара иже шинчаш логалеш) — садлан идей манмет
йомеш. Вот тыште мыйын окмаклык, палынет гын — титакемат" (1955 ий).
"Вот мо: чын почеламутем уке. Мучашдымын возем, но тудо ок лек, мо мыланем
кӱлеш. Мо арва, мо туто пырче — ойырен ом шукто. Ик могырым — чыла шкендын,
шерге, чытен эртарыме, вес могырым — шкемын почеламут-влак дечак кидым
лупшен куржмо шуэш... Шкеат палем: пачаш-пачаш пужараш кӱлеш (кертмем
семын, моштымем семын
тидым ыштем). Почеламутым сайым ышташ жап кӱлеш, шӱмыштӧ нумалын коштмаш
кӱлеш"
(1956 ий).
Поэзий нерген, шкенжын шӱм ойжо нерген шонкалымаш почеламутлашкыжат шыҥен.
1954
ий кеҥежым "Мый кечым, часым ом ончо пашаште, у рифмым кочкыш ден пырля
пурам"
манмыже мыскарала але койышланенрак ойлымыла шокта гын, "Пӱртӱс да мый "
почеламутышто мурпашам вес кӱкшыт гыч ончымыжо шижалтеш: "Мый стих
возымаште палем шотым-куным, эре кушкедам, луктам утыш эре... Пукшем нуным
шӱм дене вийыш вончымешкышт. Пӱрен южыштлан ӱстелешак колаш".
Да, ӱстелешак "колышыжат" ятыр лийын, очыни. Но тӱняшке чоҥештен лекшыжат
шагал
огыл улмаш. Эше кыдалаш школ дене чеверласыме ийыштак В.Колумб эн сай
почеламутлажым иктыш чумырен да Марий АССР Писатель ушемыш конден пуэн. Но
нуным савыкташ
нигӧат шоналтен огыл. Ик могырым, автор "утыждене" самырыклан шотлалтын.
Вес могырымжо, шке возымым посна книга дене лукмаш опытан писатель-
влакланат ӱмырышт
мучко пеш неле сомыл лийын кодын.
Литинститутын шӱдӧ витле наре еҥан студент ешыштыже илыш оҥайын, веселан
эртен.
Но Пумыр эрге лекцийыште шинчен ма, але творческий семинарлан ямдылалтын —
ямдылен кодымо книгаже уш гыч лектын огыл. Икымше курс мучаште, 1955 ий
шошым, ик
письмаштыже С.Вишневский деч йодын: "Сборник шотышто кузе?" Вашмутын могай
лиймыже ойлыдеат раш.
50-ше ийлаште Марий книга издательствыште сылнымутан литератур шотышто
кугурак
редакторлан Вениамин Иванов пашам ыштен, поэт, прозаик да драматург-влаклан
у
рукопись шотышто шукыж годым эн ондак тудын дене кутыраш логалын.
Валентинат тидым пален да 1957 ий кыдалне Моско гыч Чалай Васлийлан колтымо
серышыштыже йодын: "Вениамин Ивановын отчествыже Иванович? Ик официальщиным
сералтынем. Сборникым колташ кӱлеш". Векат, кодшо кеҥежым каникуллан
пӧртылмыж годым рукописьшым
ачалаш да у почеламутла дене пойдараш налын улмаш. Архивысе документла гыч
тыге
умылаш лиеш: самырык поэтын мурпашажым ончен лекмек, В.Иванов тудым
авторлан
мӧҥгеш пуэн, кушто, мом да кузе тӧрлаташ кӱлмым ончыктен.
1958 ий шыжым Моско гыч Марий книга издательствыш В.М.Ивановлан
адресоватлыме
пакет толын. Тушто тыгай серыш лийын:
"Салам лийже, Вениамин Михайлович!
Адак сборникем колтем. Ончалза. Рецензийыш пуэда, очыни. Кӧ
редактироватлаш, рецензироватлаш тӱҥалеш — возен колтыза. Да чыла: мо
кӱлеш, кузе договорым ыштыман, тидым-тудым чыла возен колтыза. Кузе
кӱлешыжым ом пале вет. Первый мелнам
кӱэшташ неле, маныт.
Кызыт поэма дене толашем. Дипломым ыштем. Яра кияш огыл, книгам лудашат жап
уке.
А лудаш ия виса кӱлеш.
Тыгерак. Мо, кузе — возыза.
Салам дене Валентин Колумб. 25.09.58 ий".
Серыш гыч коеш: ий ора верже гыч тарванен — издательстве самырык авторын
рукописьшым печатлаш ямдылаш тӱҥалын. Тидлан сай амал улмыш: рвезын
институтым тунем
пытарыме ийыште тудын икымше книгажым лукташ пешак келшен толеш.
Рукописьым икымше гана Анатолий Бик шымлен лудеш да кумда рецензийым сера.
Тылеч
вара издательствын штатыште шогышо пашаеҥже — Осмин Йыван пашалан пижеш.
Тудат
авторын рукописьыштыже улшо кажне почеламутым лудын-лончылен лектеш, йӧра-
укежым
палемдылеш да шкенжын ойпидышыжым 1958 ий декабрь кыдалне Москошко колта.
Рецензийым налме жапыште Литинститутышто телымсе сессий тӱҥалын улмаш,
сандене В.Колумб редактор деч толшо почеламутлажым вашке тӧрлатыл шуктен
кертын огыл. Тиде
пашам февраль тӱҥалтыште иже мучашлен да 10 числаште И.Осминлан серышым
возен.
Письма кужу, оҥай, келге шонымашан. Но ме тудын посна ужашлажым гына
ончалына:
"Сборникым тӧрлатен колтем... Рецензийым сайын лудын, терген лектым. Мо
дене
келшымем семын тӧрлатышым. Ончалын лекса. Мо арик-турики уло, лупшен
оптыза. Чытем, кӱлеш лиешым шижын, тидлан ондак тунемалтын. Туныктеныт
манаш гынат, лачак
лиеш. Изинек туныктет гын, лывырге шочын-кушкеш, маныт.
Ятыр почеламутым сборник гыч луктынам. Южыжым йӧршын тӧрлатенам. 1250
утларак
корно лекте. 58 почеламут гыч 30 п.м коденам.
Ӱшанен кодам: те тушто кутырен ончыза — келшат гын, ала чыла колташ
(сборникыш)
лиеш? Гонорарлан опкынланыме гыч огыл, но шоналтен ончыза, вет тиде 1000
корно
(договор почеш — 800) воштылтыш лекмешке шагал. Тугакат, мыйын шоныма гыч,
ятыр
уда огыл почеламутым вес гана марте чаманен коденам. Адакше сборникем 1954
ий
гыч то Союзышто, то издательствыште пӧрдалеш. 1950—1955 ийлаште возымо
почеламут-влакым йӧршеш пуртен омыл, манаш лиеш.
Йӧра эше тений амалже лектын: институтым пытара, дипломым арала! Викшым,
издательский пашаште ончыл верыште лукшаш материалын акше, кӱлешлыкше
шогышаш, а то,
тӱрлӧ юбилейым вучен, материал шоҥгемеш, авторынат кидше лушка. А авторын
шочмо
кече деч посна шинчаш койшо нимогай юбилейже уке гын, тунам вара мом ышташ?
Юбилейжылан колымо кечыжым шотлаш гын веле?
Кеч-могай авторат, чапым йӧратыше ма, чын поэт ма, шкенжын произведенийжым
калык
коклаште ужнеже. Калыкын ойжым колнеже. А ямде произведенийым "але шуэш"
манын
кийыкташ, мутат уке, — шояк патриотизм. Шояк огыл, ӱмбачше эше окмак..."
Серыш гыч ужаш тӱрлӧ шонымашым тарвата. Эн ончычак — юбилей шотышто. Кочо
чын
тыгай: тудлан ик лӱмгечымат вашлияш пернен огыл. А колымо кечыже — талантым
умылен да переген моштымо нерген угыч да угыч шоналташ амал. Самырык поэт
"Лупшен
оптыза, чытем, тидлан тунемалтын" манеш. Чынак мо тудым, тӱҥалше авторым,
"лывырге кушшо" манын, изинек лупшен туныктеныт? Шкеже тыге воза гын,
тидлан ӱшаныде ок лий. Векат, Писатель ушемыште да редакцийлаште шинчыше
литератор, редактор
да рецензент-влак самырык еҥын (В.Колумбын гына огыл) возымыжым лончылымо
годым
лыжгалыкым, рвезе чоным умылен моштымым пешыжак ончыктен огытыл. Але
ончыкташ
шоненат-тыршенат огытыл, вет тунам возкалаш тӧчышӧ-влак кызытсе деч ятырлан
шукынрак лийыныт. А кӧ деч могай шот лекшашым ончылгоч палаш неле. Теве
ынде чырык
курым годсек самырык автор-влаклан "Сылнымут шыже" шкешотан школ пашам
ышта, но
Колумбын сераш тӱҥалме пагытыште тыгайже лийын огыл. Возаш кузе тӱҥалмыже
да редакцийла гыч могай вашмутым наледымыж нерген 1959 ийыште тыге
шарналтен:
"10—11 ияш лиймешкем, возымым ик кӱжгӧ тетрадь погыныш. Мый тудым...
пеленем
коштыктенам. Но, ужыт манын вожылын, вара йӱлалтенам.
Возымем чарнен омыл... Кок ий гыч адак кок кӱжгӧ тетрадь погыныш. Ындыже
палышыла чучшо еҥлан лудыктышым, "Марий коммуныш" колташ темлыш.
Редакций гыч Вишневский чот гына почкен колтыш, кеч коля рожыш пурен шыл...
Мый
ажгынышым веле. Иктым вурсен колтат — арнялан кокытым-кумытым уэш возен
колтем!"
Почкымым-лупшымым ончычат ятыр гана ужмыжлан кӧра В.Колумб редакторын
рецензийжым неле шугыньланжак шотлен вашлийын огыл. Но эше тунамак шкаланже
акым пален.
Уке гын, кугу опытан поэт-редактор дене ӱчашаш, шке шонымашыжым аралаш ок
тошт
ыле. Теве И.Осмин "Письма" почеламутым чумыр налмаште саеш ужын, но тунамак
южо
ойсавыртышым, образым келшыдымылан шотлен. Тидлан В.Колумб серышыштыже
вашештен:
"Тыге посна корным шупшкеден луктын, ӧршыла койын, кидым шаралташ гын,
Пушкиным
товаҥше орашке савыраш лиеш!" Уке, тудо шкенжым Пушкин дене икгай кӱкшытыш
шындаш огеш толаше, но шке шонымашым аралымаште руш кугу поэтын лӱмжылан
эҥертен
гын, тыште нимогай сулыкат уке.
"Тӱҥалтыш корно" почеламутым редактор тыге аклен: "Тыште тӱтыраже Блокын
тӱтыражым шарныкта. Неужели рвезе еҥын корнӱмбалныже тӱтыра шога? Мотор
кече волгалта
гын, утларак сай ыле". Шижалтеш: совет идеологийлан келшышын, рецензент
почеламутыш оптимизм кумылым шыҥдараш кӱлешлан шотлен. А ынде ончалына,
кузе вашлийын
тиде ойым автор: "Тӱҥалтыш корно" Блокын тӱтыражым шарныкта" маныда. Кӧн
могай
тӱтыраж дене пашам уке, но рвезе еҥ илыш-корнын мучашыжым йӧршын пала гын,
илышын ямже пӱйым шурымдара ыле... Тӧрлатенам, но вес шот дене" (редакторын
темлымыж семын огыл — Г.З.).
Редакторын лу наре страницан рецензийже чумыр налмаште поро кумылан гынат,
иктешлыше ойышто шыде да торжалык садыгак шижалтыт. Осминын мутшо почеш,
Колумб у
семын возаш "уло вийже дене тырша". Но тиде тыршымашыже "имажинист ден
символист-влакын поэзиешышт негызлалтын". Южгунамже самырык поэт нуным
"эртен каяш
толаша", сандене "творчествыштыже пеш шуко умылыдымо вер уло".
Тиде иктешлымаш (тудым, конешне, чын манаш ок лий) рвезын шӱм-чонжым чот
корштарен, ӧпке йӧршан вашмутым шочыктен:
"Эше ик гана игылтын пуаш йӧнанлан шотленда? Тыгеже шонымашкыда шуында:
игылтмашым игылтмаш семын налам. Но вес рецензийыштыда тыгай нӱшкӧ да тошто
умдо лиеш
гын, шолдыра шомак дене ӱпшалтеш!"
В.Колумб ӧпкелымыжым палдарыме дене ок серлаге, тудо титаклен-шылтален
ойлыштшо-влакын, тидын шотыштак Осмин Йыванын, мутышт йоҥылыш улмым
умылтараш тырша. Тыгодым шке титакшымат ок шылте. Тудо пала: кушмо корнышто
кокланже йоҥылыш ошкылат лиеда. Но кугурак-влак тидым пуйто огыт умыло,
шкешт пуйто нигунамат самырык
лийын огытыл, а шочмышт почеш вигак опытан поэтыш савырненыт. Тыгай
койышлан кузе от шыдешке?
"Шер темын, ындыже пылышышкат огеш пуро, а так кармыла пылышым йыгыжтара!
Адакше
чын огыл. Адакше еҥ шомак гыч. Ала-могай дуракше (ӱшлан ӱш дене тӱлат!)
мокмыр
юан опталтен: "Имажинист! Марий Пастернак!" Вот иктын йӱк гыч весе-влакат
але
мартеат оптат: "Имажинист! Марий Пастернак"
Мо тугай имажинизм, кӧ тугай Пастернак-поэт — мыят нимынярат уданжак огыл
палем,
да шкемын творчествемат еҥ деч сайынрак палаш тоштам. Садлан манам:
иканаште
шкендым муде, неле кычалмаш ден лӱмын нелын возымаш — иктак огытыл. Но
титакемжат мыйын шкемын, тудым шкеак тӧрлатем. Вуйым урзен куржмешкак
лӱдыкшӧ огыл,
садлан, кӧлан-кӧлан, а шканем нимынярат шучко огыл... А йоҥылышем уло гын,
поро
кумыл дене ончыкташ йодам, но нимогай нолнерлан тиде сусырыш ятлаш гына
парняжым
шӱшкаш эрыкым ом пу. Кӧ шкенжым тыгайлан ок шотло — тиде мутем нелеш ок
нал".
Теве тыге. Айдеме чын улмыжым, поэзийым умылен моштымыжым, шке вийжым
пален,
сандене тудым шылталыше-влак ваштареш руэн-руэн ойлаш аптыранен огыл. А вий-
куатым тудлан Москошто тунеммыже пуэн.

Мом кычалат, тудым муат

... Но мурпаша тунар сымыстарен,
Коклан тунаре кумыл порволшан,
Кеч докторым пачерыш ӱжын кондо.
... Ок кӱл ни шӧр эҥер, ни шӧртньӧ курык,
Лиеш гын илышем поэзийын ик шӱлыш.
В.Колумб. 1970
Литератур коклаште ожнысек тыгай мут коштеш. "Мо тугай телеграф меҥге?" —
йодеш
икте. Весыже вашешта: "Тиде — редактироватлыме пӱнчӧ". Южо редактор, чынак,
рукописьым туге тӧрлатылеш-удыркала — сӧрал, нугыдо парчан пӱнчет чара
пырняшке
але меҥгыш савырна, нимогай моторлыкшат, ойыртемалтше сынжат ок код.
Образ-влакым чын умылаш кӱлмӧ нерген шке редакторжылан важмалдыкын
шижтарен, Валентин Колумб письмаштыже умбакыже ойла:
"П\м (почеламут — Г.З.) — укшдымо, шӱмдымӧ телефон меҥге огыл. Телефон
меҥгат,
стакан-влакым кырыде, воштырым шупшде, пулан веле йӧра. Адакше п\м — У
ийлан
тӱзатыме кож огыл. Пушеҥге пушеҥгак лийман, а кӧ, пушеҥге укшым утылан
шотлен,
руэн волташ шутылана гын, мыйын мо пашам? Тек орадыланыже: орадылан саман
уке.
Кум-ныл кожыш кӱзен, коварчыжым кушкедын вола гын, мом ыштышашым пала".
Авторын мутшо почеш, серышым вигак машинкыш печатлен, тидлан пел кече наре
жап
каен. Жап — мо тудо? Эрла вес кече уло. Тӱҥжӧ — икымше книган редакторжылан
шке
шонымашым кумдан почын пуымо. Тидыжым кунам-гынат садыгак ыштыман ыле.
Серыш мучаште Моско студент шылтыде ойла: шокшынрак возен гынат, шке мутшо
дене нигӧм
сырыкташ шонен огыл.
"Тыгерак, пагалыме Осмин йолташ! Изишак кӱм кышкылтым. Но тендан пакчашке —
шукак огыл, нелеш ида нал... Сборникем теак редактироватлыза. Ӱшанен пуэм.
Палыме
шинча дене кокымшо гана ончалыда. Весылан пуэда гын, ом келше. Азам ончышо
кажне
еҥ йолашым нӧлташ шке семынже туныкта гын, а самырык еҥ капеш шумешке
йолашым
чиен моштыдымо кодеш гын, тыште тудо титакан мо? Тудым воштылыт, а азам
ончышым
чараҥден лочкаш нигӧн ушешыже ок воч.
Тидын дене кошартем. Салам йолташ-влаклан. Кугу. Шокшо.
Шокшо салам дене В.Колумб".
Чынак, серышыште И.Осминынат пакчашкыже кудалтыме ятыр кӱ уло. Туге гынат
автор
редакторжо дек тупынь савырнен огыл, рукопись дене пашам умбакыже шуяш
тудланак
ӱшанен, ты сомылым весылан пуаш огыл манын йодын. Тогыдаяш неле огыл: пӱсӧ
умдан
серышым издательствын вуйлатышыже-влакат — директор Иван Иванович Казанцев
(тудак драматург Ялмарий Йыван) ден тӱҥ редактор Кузьма Флегонтович Смирнов
(шке
жапыштыже Марский псевдоним дене возкален) — лудыныт. Нуным рвезе поэтын
"ӱскыртланымыже" куандарен огыл да тудым верышкыже шындышашлан, мутым
колыштшыш савырышашлан тыгай "стратегийым" ойырен налыныт: В.Колумбын
тӧрлатен колтымо рукописьшылан чот негызлыме рецензийым сераш да тудым
посна еҥын кидпалыж дене огыл,
а чумыр редакционный советын лӱмжӧ дене пеҥгыдемдаш. Тиде сомылым адакат
Осминланак кучыктен пуэныт. Ты гана рецензийын кугытшо кид дене возыман
коло страницым вончен. Тудын икымше вариантше 26 мартыште ямде лийын, тушан
латкум еҥлан
кидым пыштыкташ палемденыт. Нунын коклаште издательстве пашаеҥ-влак —
директор
И.Казанцев, тӱҥ редактор К.Смирнов, кугурак редактор В.Иванов, редактор-
влак
И.Осмин ден И.Стрельников, "Ончыко" журналын тӱҥ редакторжо В.Столяров-
Юксерн,
Писатель ушемын поэзий секцийжым вуйлатыше Г.Матюковский, Марий АССР
культур министрын алмаштышыже, критиклан шотлалтше М.Калашников, МарНИИ
пашаеҥ А.Асылбаев,
Марий радион литератур редакцийжым вуйлатыше С.Вишневский, "Ончыко"
журналын да
"Марий коммуна" газетын пашаеҥышт М.Казаков ден Макс Майн, Писатель ушемын
литконсультантше К.Васин лийыныт. Полмезыланыше поэтлан ушым пуртымашке
теве тыгай
кугу вийым ушаш шоненыт улмаш. Серыш йымалан кидым пышташ, векат, чыланжак
келшен огытыл, сандене Москош 5 апрельыште колтымо вариантыште нине фамилий-
влак
олмеш "Книгам лукшо марий издательствын редсоветше" манын гына возалтыме.
Тиде шомак шеҥгелан кӧн шылмыжым В.Колумб, конешне, пален огыл, сандене
черетан
рецензийлан вашмутшым Осмин декак колтен. Тӱҥалтыш ойжо гычак коеш: шугынь
гай
неле аклеммутым тудо огыл, ала-кӧ весе — шыде да ӱчызӧ айдеме возен манын
шонен.
Тыште самырык поэтын вашмутшо гыч эн тӱҥалтыш ден мучаш ойым ончыктена:
"Редсоветын вӱчкалтымыже тупемлан чоклокак чучо, шижым" — тиде тӱҥалтыш. Да
мучаште:
"Эше иктым возыза: кӧ редсоветын заключенийжым возен?.. Палыме шуэш: кӧ
тыге шонен мошта да философ улнеже?"
Студентын тупшылан молан верч чоклок чучмым пешак умылаш лиеш: редсоветын
лӱмжӧ
дене тудым "пагалыме Иван Иванович" моткоч серыплын "вӱчкалтен". Рвезе еҥым
тыге
чот почкаш таратыше (эсогыл кӱштышӧ) амал нерген варарак каласена, а
кызытеш саде "вӱчкалтыме" дене кӱчыкын палыме лийына.
Эн неле шомакым эн тӱҥалтыште каласыме, манаш лиеш: "Те, Колумб йолташ,
илышым,
поэзийыштыда сылнештараш тыршен, йоҥылыш ончыктеда, лудшылан умылаш лийдыме
семын сӱретледа... Те образын предметно-реалистический значенийжым тӱрлӧ
семын
вашталтеда, утыждене фантазироватледа, сандене действительность ден
фантазий
коклаште кугу ойыртем лиеш, да возымыдам умылаш ок лий я пеш начарын
умылалтеш".
Умбакыже тиде шонымашым примерла дене пеҥгыдемдаш тыршыме. Теве "Йӱр"
почеламутышто ӱдыр-влак, шокшо кеҥеж жапыште йӱрым вучен, икте-весыштым вӱд
дене чывылтат. Тиде — ожнысо марий йӱла. Кужу жап кукшо шогымо годым еҥ-
влак ваш-ваш чывылтен модыныт. Тидыже кавалан, юмылан пуйто шижтарен:
мландылан вӱдыжгӧ кӱлеш!
Ялыште ужмо тыгай сӱрет нерген поэтын возымаштыже рецензент кугу сулыкым
ужын да
тыгай ойым пидын:
"Тышеч коеш: поэт (конкретно Те) атеист огыл, а мракобес-влаклан полшышо
пропагандист лийын выступатла. Тышеч пале: Те пӱртӱсым айдемылан пайдалын
вашталтышаш
верч кучедалше лийын огыл выступатледа, пӱртӱс деке Тендан отношенийдам
пассивныят манаш ок лий, а попын гай... Тиде почеламутдамат печатлаш ок
лий".
Туге гынат книган авторжо чакнен огыл: келшыдымылан шотлымо икмыняр
ойсавыртышым
кораҥден да "Йӱр" почеламутым сборникеш коден.
Поэтым шӱшпык дене таҥастарымаште мо удаже? Чынак, нимо удажат уке.
Колумбат тыгак шонен да сандене серен:
Мый шкежат поэт улам
Да шӱшпыкын йӱлам палем:
Ме тудлан она мешае...
А ынде ончалына, кузе аклыме ты почеламутын тӱҥ шонымашыжым рецензийыште:
"Чын, поэтлан иктат ок мешае, тек мурыжо, тек куаныже да молымат
куандарыже, но
ме, тиде шӱшпык-поэт калыклан келшыдымын, йыгыжтарен мура гын, тудым
"тӱкена",
аҥыргыше поэтым тӧрлатена. А Те "Тудын дек чак ит мий" маныда, "ош тӱняште
тудо
шкетын, а ончет гын, тудын шӱмжым колышташ пел ялже лектын". Тыге Те поэтым
калык деч искусственно ойыраш тыршеда, тудым тӱкаш лийдымылан шотледа.
Тидыже вара
индивидуализмым шарымаш, эгоизмым моктымаш огыл мо?!"
Тыге каласымеке, рвезе еҥым шкенжымат индивидуалист, эгоист улат манын
шылталыме
марте тора лийын огыл. Но ты рецензийыште Валентин Колумблан нине огыл, а
вестӱрлырак "ист"-влакым тушкалтен шындыме:
"Мыланна ойганаш гына логалеш: Те, Колумб йолташ, тений М.Горький лӱмеш
Московский Литературный институтым тунем пытарен, самырык марий поэзийышке
социалистический реализмын волгыдо корныж дене толшаш олмеш эн вудака корно
дене, декадент-влакын представительыштын — символист ден акмеист, имажинист-
влакын антиобщественный поэзийыштын ӱмылжӧ дене леведалтын толыда".
Йодыш лектеш: самырык поэтын почеламут аршашыже тыгай ойпидышым ышташ
амалым пуэн мо? Тудын возымаштыже "антиобщественный поэзийын ӱмылжӧ" могай
почеламутлаште, могай ойсавыртыш ден образлаште палдырнен? Ӧрмашан гынат,
тыге каласаш перна: редсоветлан ончашыже рецензийым серымыж годым редактор
Осминын ончылныжо Колумбын тӧрлатен колтымо рукописьше дене йыгыре
буржуазный поэзийым, тудын посна
йогынлажым (символизмым да молымат) ятлен возыман книга киен. Поэт тушечын
кӱлешанла чучшо ужашлам серен луктын да статьяшкыже келыштарен пуртылын.
Теве пример. Саде книга гыч налме ик цитатыште ойлалтын: "Личность,
замкнутая в самом
себе, порвавшая всякие социальные связи с действительностью, ушедшая в
вымышленный мир мечты и фантазии — таков центральный образ символистов. "Я
— бог таинственного мира, весь мир в одних моих мечтах", — заявлял
Ф.Сологуб".
Тыште каласымым В.Колумблан колтымо рецензийыште тыгерак савыралме: "Руш
поэзийыште символист-влакын эн кугу представительышт Ф.Сологуб возен: "Я —
бог таинственного мира, весь мир в одних моих мечтах". Шкенжым гына шонышо
личность, действительность деч торлымаш, фантазий дене гына илымаш —
символист-влакын возымо
йӧныштлан тӱҥ негыз лийын. Советский поэт тиде корно дене ок кай... Те
шкендам
илыш деч тӱрлӧ семынат ойыраш тыршеда, шулдырда лиеш гын, мемнан деч
ойырлен,
ала-куш чоҥештен каеда ыле. Тидыжым "Шошо корно иян" почеламутыштыда пеш
раш ончыктен пуэнда".
Чынак мо поэт ты возымаштыже илыш деч, калык деч ойырлаш тӧчымыжым
ончыктен?
Уке, почеламут тыгай шонымашым ок пу. Лирический геройым шошымсо иян корно
"оҥай
модышла кок век кышкылтеш". Тудо (герой) чаҥа ден пулдырчым кӧранен онча,
нунын
семын шулдыржо укелан чамана. Тунамак шоналта: айдемылан пӱртӱс "пуэн
кидым, устам чылалан". Почеламут тыге мучашлалтеш: "Шошо! Корно! Рыҥ коштын
от мошто гын,
кайыклан кӧранаш нимолан".
Кушто вара тыште "действительность деч торлымаш, фантазий дене гына
илымаш"? Чынак шол: кӧ мом кычалеш, тудымак муэш. Санденак рецензийыште ты
почеламут почеш
тыгай иктешлымашым ыштыме: "Лирический герой шулдыржо укелан да чылалан
уста кидым пуымылан ӧпкела. Те шкеже тыгай ӧпкелымашым вурсен моштен
огыдал".
Раш коеш: рецензийыште самырык поэтлан амал деч посна тӱрлӧ лӱмдылтышым
тушкымо,
тудын яндар шонымашыжым шем чия дене амыртылме. Тидланже Ленинын,
Горькийын,
Хрущевын мутыштым кучылтмо. Эсогыл компартийын совет литератур дене
кылдалтше ик
эн осал документшым — "Звезда" ден "Ленинград" журналла нерген 1946 ийысе
пунчалым — ушештарыме. "Тамым палыдыме литератор, редактор, издатель-влакын
мыланна
тушкен пуымо кеч-могай литературыштым ме чытен огына керт". ЦК секретарь
Ждановын тунам ыштыме докладше гыч налме да рецензийыш пуртен шындыме тиде
ой самырык
Колумблан шижтарымаш семын йоҥгалтшаш улмаш: "Тамым палыдыме лият гын, ме
тыйым
чыташ огына тӱҥал".
1959 ий 10 февральысе письмаштыже Валентин Христофорович И.Осминлан "Изишак
кӱм
кышкылтым. Но тендан пакчашке — шукак огыл, нелеш ида нал" манын каласен.
Но тудыжо содык нелеш налын. Уке гын у рецензийыш тыгай мутсавыртыш пурен
огеш шич
ыле: "Тендан творчествыштыда ситыдымашым рецензий гоч пачаш-пачаш ончыктымо

ӱмбачат Те тугак, калыклан умылаш лийдыме семын, возеда да тыге возымашда
калыклан келшыше манын шонеда. Тыланда сайым шонен ойлышо еҥым шке
письмаштыда воштылыда да мыскыледа".
Ончычсо рецензий почеш 58 почеламут гыч кумлыжым, тӧрлатымеке, печатлаш
йӧршылан
шотлымо гын, ындыже коло кумытшо гына книгалан келшыше лийын. Сандене
редсовет
лӱм дене авторлан темлыме: "Тачысе кечылан посвятитлыме у почеламут-влакым
ешараш кӱлеш... Те, Колумб йолташ, йолташда-влакын Тыланда порым шонымашан
каҥашышт
дене кумылаҥын, ончыктымо ситыдымашдам тӧрлатеда да сборникдам
издательствыш жапым кужун шуйкалыде колтеда манын ӱшанен кодына".
Мом ыштет, Моско студентлан моло корно кодын огыл: "поро шонымашан каҥаш
дене
кумылаҥын", рукописьым тӧрлаш да Йошкар-Олашке юватылде колташ кӱлын.
Редсоветын
сайлан шотлымо "шугынь" рӱдолашке апрельын икымше пелыштыже миен шуын.
Тунам Колумб да пырля тунемме йолташыже-влак лачак дипломым аралаш
ямдылалтыныт (марий
рвезе диплом пашажым визытанлан арален), адакше аваже, Перасковья
Николаевна,
эргыж дек унала миен улмаш. Чыла тидлан кӧра Валентин рукописьым вигак
ачалаш
пижын кертын огыл. Шке манмыжла, тыгай юватылмаш пайдам гына конден:
"Тунамак
вашмутым возен, почеламутым тӧрлатылын колтем гын, серышем кужу да шуанрак
лиеш
ыле... Адак авам унала толын илен кайыш — тудын ончылнат кугунжак пашанла
койын
от шинчылт вет".
Май тӱҥалтыште поэт рукописьшым тӧрлен шуктен да 5 числаште, тунамсе Печать
кечын, редакторлан серышым (рашрак каласаш гын, редсовет лӱм дене толшо
рецензийлан вашмутым) возен. Конешне, тудын чонжо титаклен серыме шуко ой
дене кӧнен
кертын огыл. Туге гынат автор ӱчашаш да шкенжым аралаш чотшак пижын огыл.
Умылен: серышым возымо дене нунын (редсовет член-влакын) шонымашыштым от
вашталте.
Молан манаш гын, пеш сайын пален: тӱрлӧ "изи" ваштареш сарым Москон шӱдымыж
почеш шарен колтымо.
Туге гынат тудо лӱдын чакнен, сеҥалтшыла вуйым сакен манын огына керт.
Самырык
поэт издательстве ончылно лӱмнержым кӱшнӧ кучен, шке верч пеҥгыдын
шогымыжым раш
ончыктен. Тудо лӱдде увертарен: утыждене кычалтылаш тӱҥалыда да "авторлан
келшыше, авторын стильжым палдарыше" кок почеламутым ("Юл теҥызыште —
шторм!" ден
"Йӱр") кораҥдеда гын, книгажымат лукшаш уке. "Тынарышкак шушаш гын,
издательстве
деч налме 1000 теҥгежымат лучо эркын-эркын мӧҥгеш пӧртылтем, а пеле-пула,
шканем
келшыдыме сборникым ом лук!"
Тыштак тӱргоч кычалтылше-пижедылше рецензентлан пеҥгыдын шижтарен: "Самырык
—
самырык шот дене, но самырык авторынат шӱмжӧ мушкылтыш вочко огыл,
чылажымак
шӱшкаш огеш лий!"

Моско гыч кондымо шугынь

"Уста айдеме илышыш ӱчашен пура. Да тудын тыглай кӱчык ӱмыржӧ традицийын
кӱэмалтше курыкшым пудештарыше куатыш савырнен кертеш, шкеж деч вара
мондалтдыме волгыдым да ӱштылдымӧ кышам кода. Курымеш, тукым гыч тукымыш".
В.Колумб. 1969
1958 ий 7—13 декабрьыште Москошто Российысе писатель-влакын икымше
(учредительный) погынышт лийын. Тушко Марий АССР писатель ушем деч делегат
семын Сергей Николаев, Никандр Лекайн, Василий Столяров, Ахмет Асылбаев,
Семен Вишневский, Геннадий Матюковский да Аркадий Канюшков миеныт. Ушем
вуйлатыше С.Николаевлан тиде
кугу каҥашыште ойлаш пиал логалын.
Тунамсе йӱла почеш, съезд гыч пӧртылмеке, Йошкар-Олаште республикысе
писатель-влакын погынымашыштым эртареныт, кӱшыл форумын шӱдымыжым илышыш
пуртышашлан мом
ышташ кӱлмӧ нерген мутланеныт. Докладым "Ончыко" журналын тӱҥ редакторжо
В.Столяров ыштен. Тудо шке ойжым Москошто пуымо "указаний" негызеш чоҥен.
Туштыжо совет литературын рӱдӧ корныж деч, соцреализм деч кораҥаш тоштшо-
влакым чот вурсеныт, нунылан "предатель", "отщепенец" лӱмдылтышым
тушкалтеныт. СССР писатель
ушем правленийын икымше секретарьже Алексей Сурков поснак пеҥгыдын, эсогыл
шыдын
ойлен. Ик "отщепенец" — Борис Пастернак нерген тудо тыге манын: "Мы не
можем
терпеть в наших рядах человека, который осмелился в дни, когда народы нашей
Родины набирают огромные скорости в своем движении к коммунизму, с хилых,
эмигрантско-обывательских позиций отщепенца, оказавшегося вне живого
движения истории,
ставит под сомнение все, за что миллионы людей отдавали свои жизни..."
А поэт Александр Жаров Российысе ик автономный республик гыч Москосо
литературный институтыш тунемаш толшо рвезым чот шылтален (лӱмжым каласен
огыл). Тиде
рвезыже чуваш поэт Геннадий Айги лийын, тунам тудо Лисин фамилий дене
коштын.
Кызыт Г.Айги — уло Европышто чот жаплыме мастар, ятыр тӱнямбал премийын
лауреатше. Тудо Валентин Колумбым сайын пален, институтышто ик курслан
ончыч тунемын.
Айгин мутшо почеш, Валентин ден Галинам, ончыклык пелашыжым, тудак палымым
ыштен. Самырык чуваш поэт пытартыш курслаште у сынан поэзийже дене, поснак
диплом
шотеш ямдылен пуымо мурпогыж дене шуко еҥым ӧрыктарен. Тидыжак Жаровлан
писатель
форумын трибунышкыжо лекташ амалым пуэн. Тудо каласен: самырык поэт,
комсомолец
йот, эсогыл тушманле мураланыште чон саскам погаш тӱҥалын гын, тидлан тӱҥ
титаканже — "все тот же пресловутый поэт, который позорно прославился
недавно пасквилянтской прозой" (тыште Б.Пастернакын Нобелевский премий дене
палемдыме "Доктор Живаго" романже нерген ойлалтеш — Г.З.).
Шочмо ял гыч Москошко тунемаш толмыж годым саде рвезе удан огыл возен, а
вараже
вич ий наре жапыште пеш чот вашталтын, манын Жаров. "Я ужаснулся
метаморфозе,
происшедшей с автором. Его как будто подменили". Докладчик Столяроват марий
поэзийыште вожым колтышо йот шӱлыш, зиянле шонымаш нерген каласкалымашыжым
саде
"метаморфоза" шомак гычак тӱҥалын. Жаровын съездыште ойлымыж дене
палдарымек,
тудо тыге манын:
"В этой связи неизлишне вспомнить о той метаморфозе, которая произошла с
наши
поэтом, студентом В курса Литинститута. Всем известны (я имею в виду
марийских
читателей) первые стихотворения Валентина Колумба — они были свежи,
самобытны,
содержательны, удобочитаемы. Правление Союза писателей Марийской АССР нашло
возможным рекомендовать тов. Колумба в Литературный институт им.
М.Горького, и он
стал студентом этого единственного в своем роде института не только у нас,
но и
во всем мире. И что же видим? Видим совершенно неожиданное: Валентин Колумб
стал
писать редко да и хуже. Его стизи стали какими-то эзоповскими. Они потеряли
былую простоту, содержательность и, если можно так выразиться, красоту.
Большинство его стихов, поступающих в нашу редакцию за последние годы,
посвящно теме
смерти, неудачной любви. Такими являются стихотворения "Вашке колымаш
нерген кужу баллада" ("О скорой смерти длинная баллада"), "Колымашке кӱвар"
("Мост к
смерти"), "Тидым кӧ вучен?" ("Это кто ожидал?"), "Мардеж" ("Ветер") и
другие.
Тов. Жаров спрашивает: кто же толкнул на этот сложный и ложный путь
простого паренька, пускай одиночку? А мы можем добавить от себя: что же
повлияло на такие
изменения, которые произошли в творчестве Валентина Колумба? Кто сбил его с
верной дороги? Тов. Жаров отмечает: в первую очередь его непрошеный учитель
— Пастернак. И мы тоже говорим: да, Пастернак и его коллеги толкнули на
этот путь Колумба. "Парня, — говорит Жаров, — из Литературного института не
исключили. Его
воспитанием институт продолжает заниматься по-иному. Исключили, слава богу,
из
Союза писателей его непрошеного учителя".
Проводя параллель между пареньком, приехавшим в Москву из одной автономной
республики, о котором говорил Жаров, и нашим поэтом Валентином Колумбом,
мне хотелось бы подчеркнуть, что они настолько близки и душевно и по-своему
характеру, и
по манере письма, что их можно назвать просто близнецами. А, может быть
даже,
это — одно и то же лицо... Это серьезное упущение в работе Литературного
института и в работе нашей писательской организации".
Съездышке мийыше марий делегат-влак, тидын шотыштак В.Столяров, Александр
Жаровын кӧ нерген тыге ойлымыжым пален огытыл мо? Паленыт гын, молан вара
докладыште
туге каласыме, пуйто Моско съездыште вурсымо самырык поэт ден В.Колумб,
можыч,
ик еҥак улыт?
Хрущевын вуйлатен шогымо пагытын тӱҥалтыш ийлаже мемнан элын историйышкыже
"оттепель" (игече левештыме пагыт) лӱм дене пуреныт. Но тунамсе леве
игечыште покшымат шке куатшым чӱчкыдын ончыктен. Эше ХХ съездыште ойлымыж
годымак Хрущев
"начар да шояк произведений-влаклан отпорым пуаш" ӱжын, "кеч-могай
произведеният
келге идеян лийшаш" манын каласен. Тиде "линийым" 1957 ийыште литератур ден
искусство пашаеҥ-влак дене ик гана веле огыл вашлиймыж годым умбакыже
вияҥден,
кӱкшӧ трибун гыч ятыр еҥым шудалын. Генсекын нине вашлиймашлаште ойлымыжым
ик
кугу статья семын йӧнештарен, Совет элысе чыла гаяк рӱдӧ ден верысе
(республиканский, краевой, областной) газет ден журналеш савыктеныт.
"Ончыко" журнал ден
"Марий коммуна" газетат тидын деч ӧрдыжеш кодын огытыл. Хрущевын кӱштен
ойлымыжым тудо ийын кеҥежым СССР писатель ушем правленийын пленумыштыжо
каҥашеныт. Тиде йодыш денак 28 октябрьыште Йошкар-Олаште лӱмын погынымашым
эртарыме. Кажне
тыгай мутланымаште эн ондак докладым колыштыныт, а кажне докладлан партийын
туныктымыжо чын улмым, жаплан путырак келшен толмым ончыктышо пример-влак
кӱлыныт.
Тыгай примерым литератур газет ден журнал-влакат кычалыныт, тидлан шке
пашаеҥыштым верлашке колтылыныт.
1957 ий кеҥежым Йошкар-Олашке "Литературная газетын" спецкоржо Р.Трофимов
толын
коштын да 19 сентябрьысе номереш "Долг растет..." статьям печатлен. Вик
ойлыман:
тудын возымыжо, сылнымут илышым лончылымыжо таза шӱлышан огыл. Коеш,
корреспондентын шинчаже шемым, лавырам гына ужын моштен. Такше тудо чотшак
титакан огыл —
заданийым тугайым пуэныт улмаш. Писатель ушемын чумыр пашажым йӧрдымыш
лукмеке
("Писатели плохо знают жизнь, мало ее изучают. Творческие секции
бездействует...
В писательской среде царят зазнайство, самоуспокоенность, безмерное
взаимное
восхваление... Ответственный секретарь союза С.Вишневский не пользуется
должным
авторитетом у писателей... стал героем фельетона в местной партийной
газете"),
посна автор-влак дек куснен, М.Майнын, А.Волковын, А.Канюшковын икмыняр
произведенийыштым критиковатлен. А эн пӱсӧ умдо, пожале, марий поэзийын
ӱшанжылан логалын. Трофимов серен: "Вызывает тревогу направление творчества
студента Литературного института, марийского поэта В.Колумба: он стал
писать безыдейные, упадочные стихи".
Тиде осал статьям партий Марий обкомышто сайлан шотлен вашлийыныт. Тыге ок
лий
гын, тудым "Марий коммунеш" кусарен огыт савыкте ыле. Да савыктеныт тылзат
пеле
гыч — 26 октябрьыште. А кок кече гыч литератур ден искусство пашаеҥ-влакын
республиканский погынымашышт почылтын. Ончышаш йодыш икте лийын:
Н.С.Хрущевын "За
тесную связь литературы и искусства с жизнью народа" статьяже. Тӱҥ докладым
Семен Вишневский ыштен.
Конешне, директива шотан тиде статья "совет писатель партийлан, калыклан
служитла" умылымаш негызеш чоҥалтын. Тиде шот гычак кажнын мурпашажым
акленыт. Хрущев
художественный творчествын могай неле улмыжым палышыла ойлен: "Йоҥылышым
кажне
еҥ ыштен кертеш; еҥын теҥгече мом ыштымыжым веле огыл ужман, тудын эрла мом
ыштен кертшашыжымат ужын моштыман. Тидыже эн кӱлешан". Очыни, тиде мутак
самырык
Колумбын возымаштыже коедыше тӧрсыр нерген статьям возаш Миклай Казаковым
таратен. Саде погынымаш лишемме кечылаште "Рвезе коммунист" газетлан серыме
"Кушеч
тиде пессимизм?" изирак статьяштыже поэт сылнымутысо шольыжым чотак перен
пуэн.
Тӱнямбалне идеологический кучедалмаш пӱсемме нерген палемдымек, автор СССР
писатель ушем правленийын шукерте огыл лийше пленумжым ушештара. Туштыжо
В,Дудинцевым, К.Симоновым, О.Бергольцым шылталеныт, молан манаш гын, нуно
Сталинын личность культшым вурсымо амал дене "уло совет илышым шемемден
ончыкташ" пижыныт.
Тиде ойсавыртыш марий сылнымут дек куснаш кӱвар семын лийын: тыгай уда
койыш
мемнан денат вожым колташ тӱҥалын улмаш! "Мутлан, самырык марий поэт,
Литературный институтын студентше Валентин Колумбын южо пытартыш
почеламутшым налына. Тудын творчествыштыже буржуазный идеологийын влиянийже
шижалтеш. Уке гын, почеламутышто тиде пессимизм, кӱлдымӧ символика
кушечын?"
Тиде "кушечынлан" вашештыдеак, М.Казаков нигушанат савыкталтдыме "Вашке
колымаш
нерген кужу балладым" лончылымашке кусна. Тушто кок рвезын ер серыш
мийымышт
сӱретлалтеш. Иктыже вургемжым кудашеш да вӱдыш тӧршта. Кола. Умбакыже автор
молан тыге лийме, тидлан кӧм титаклыме нерген шонкала. Тудын
каласкалымаштыже рашлык пешыжак ок сите, мом ойлаш шонымыжым умылаш
куштылгыжак огыл. Но икте раш:
тудо "окмак колымашым" вурса, айдеме чоным, илышым саклаш ӱжеш.
Туге гынат Казаков тидым умылаш тыршен огыл. Тудо возен: "В.Колумбын
шонымыж почеш, колымаш илыш деч сайрак". Тыге маныныт, нимогай пример дене
пеҥгыдемдыдеак,
титаклыме шотан иктешлымашым ыштен: "Тудын моло почеламутшат идей шотышто
сай
огытыл". "Моло"? А мыняре тыгай "молыжо"? Икте-кокыт але коло-кумло? Критик
тидым рашемден огыл, улыжат тыге манме дене серлаген: "Авторын южо
почеламутшын
вуймутшак келшыше лийын ок керт: "Наука титакан", "Колымаш дек кӱвар".
Йодмо шуэш: произведенийым тудын вуймутшо дене гына аклаш лиеш мо? Шагал мо
лийын марий литературышто тугай пример, кунам моткочак сӧралын, серыплын
йоҥгалтше
вуймутан роман, повесть, пьесе да поэме-влак ик кечаш лыве семын лудшо дек
толыныт да тунамак мондалтыныт?
Тунамсе пагытым — 50-70-ше ийлам (да тулеч варасыжымат) — кумлымшо ийла
дене таҥастараш лиеш. Ойыртемже тыште гына: ожнысо СССР-ын социализм корно
дене ончыко
кайымыж семын эл кӧргыштӧ класс кучедалмаш утыр пӱсемеш манын туныктеныт да
шке
коклаште тушманле шонымашан еҥым кычалаш, яндар вӱдыш лукташ таратылыныт
гын,
вараже, "йӱштӧ сар" пагытыште, империализм ден социализм, США ден Совет
Ушем
коклаште идеологический кучедалмаш чот талышнен. Мемнан элыш, совет еҥ-
влакын
шӱм-чонышкышт буржуазный идеологий шыҥен пурымо ваштареш кучедалмым КПСС ик
тӱҥ
сомыллан шотлен, тиде пашашке чумыр творческий интеллигенцийым шупшын
шоген.
Москошто да верлаште писатель-влакын ик съездыштат, правлений-влакын ик
пленумыштат, литератор-коммунист-влакын ик погынымашыштат йот идеологий
ваштареш кучедалме йодышым ӧрдыжеш коден огыл. (Кызыт, демократий манме
саманыште, айдеме
чоным локтылшо масс-культурын эн йырнык да шакше образецше-влаклан мемнан
элыште
чыла корно почылтын. Осал, вожылдымо, нигӧм-нимом чаманыдыме лияш мемнам да
икшывына-уныкана-влакым телеэкран гычат, моло йӧн денат йӱдшӧ-кечыже
чарныде туныктен шогат).
Совет пагытыште компартийын туныктымыжо, кӱштымыжӧ коммунист-влаклан веле
огыл,
молыланат закон семынак лийын. Тудым чакныде шуктен толаш кӱлын. Тидын дене
пырляк вес еҥын — йолташын, пошкудын, палымын — чын але йоҥылыш корно дене
ошкылмыжым ужын мошташ, тудлан тӧрланашыже полшаш шӱденыт, туныктеныт.
Тыгай шонымаш
денак, очыни, кугурак опытан писатель-влак В.Колумблан печать
страницылаштат,
тӱрлӧ погынымашлаштат "моральым лудыныт".
Кӱшнӧ ме РСФСР-ысе писатель-влакын икымше съездышт деч вара (1959 ий 13
мартыште) лийше погынымаште В.Колумб нерген кузе ойлымым лончылышна. Тиде
мутланымаш
деч ончыч Моско съездын паша лектышыже да пунчалже нерген Марий АССР
писатель
ушем пеленсе партийный организацийын эртарыме погынымаште каҥашеныт. Тушто
Валентин Колумбын "сулыкшо" нерген мут лектын але уке — ом пале, но саде
погынымашлан пӧлеклалтше отчетышто ("Марий коммуна", 1959 ий 15 февраль)
рвезе поэтым
адакат тӱкеныт. К.Николаев (тиде, векат, М.Казаков) серен: "Буржуазный
идеологийын шакше влиянийже ваштареш мыланна пеш чот кучедалман. Мемнан
литераторна-влак коклаштат тиде влияний икмыняр шижалтеш. Мутлан, самырык
поэт В.Колумб пытартыш жапыште мемнан илышлан йӧршын келшыдыме почеламут-
влакым возкалаш тӱҥалын. Тыгак Марпединститутышто тунемше южо литератор-
влакат ойган — пиалдыме
йӧратымаш нерген — почеламутым да ойлымашым возкалат".
Лачшымак могай почеламут-влак "илышлан келшыдыме" лийыныт? "Келшыдымашыже"
кушто, мо шотышто палдырнен? Тидыже каласалтын огыл. Лудмо годым ик шонымаш
гына
шочеш: отчетын авторжыланат, погынымаште ойлышо-влакланат йот тӱня велым
пуышо
мардежын зиянжым ончыктышо пример кӱлын да нуно, кокытеланен шогыде,
Литинститут
гыч редакцийлашке ("Ончыкыш", "Марий коммуныш", "Рвезе коммунистыш") толшо
почеламут тӱшка гыч шкаланышт мо кӱлешым кычал луктыныт. Свежа примерым
верештын
огытыл гын, авторын ӱмаште але ончыли серен колтымыж гыч "келшыше" ужашлам
налыныт да йывыртышыла кычкыралыныт: "Теве ужыда?! Мыйже вет арам огыл ты
йодышым
нӧлталынам!" Столяроват (1959 ийыште), Казаковат (1957 ийыште), В.Колумбын
"локтылалтмыжым" пример дене ончыкташ шонен, тудын "Кужу балладыжым" да
"Колымаш дек
кӱваржым" ушештареныт. Ончетше гын поэт нуным кокымшо курсышто улмыж
годымак,
1956 ийыште, возен улмаш. Ондакак серымым ынде иже калык ончыко лукташ да
"Теве
кузе возкала таче мемнан самырык йолташна" манын ойлышташ сӧрале мо?
Лев Ошанинын шӱм-чонешыже тунамсе пагыт тыге сӱретлалт кодын: "Кумшо курсыш
шумек, тудо примитизмын кепшылже деч утлыш да чылалан вучыдымын почылт
кайыш,
кӧргӧ тӱсшӧ йӧршын у велым волгалте... Каникул шуат, шулдыраҥше семын
мӧҥгышкыжӧ
кайыш. А Москош пӧртыльӧ гын — палашат ок лий, чурийже пуйто шем пыл дене
леведалтын. Кугурак йолташыже-влак тудым чот вурсеныт, шкенжым "марий
Пастернак" манын лӱмдылыныт улмаш. А поэтым Пастернак дене таҥастарымаш
тунам эн осал лӱмдылтышлан шотлалтын. Тылеч вара Колумб серъезный тема деч
лӱдаш, пӱртӱс нерген возкалаш тӱҥале..."
Тогдаяш неле огыл: рвезе авторын койыш-шоктышыштыжо да возымаштыже лийше
тыгай
вашталтыш "иза-влакын" уэш-пачаш лупшымыштлан кӧра лийын.
Тыште эше теве мом каласыме шуэш. Историй документ-влак туге ойлат, пуйто
Борис
Пастернак 30-шо ийла годсекак марий литературлан, поснак поэзийлан, осал
влиянийым ыштен шоген. Тудын лӱмжым сар деч ончычак тӱрлӧ погынымашлаште
вурсен ойленыт. Марий АССР писатель ушем правленийын 1937 ий август кыдалне
кок кече шуйнышо заседанийжын протоколыштыжо тыге возымым ужаш лиеш.
М.Калашников: "Осмин
говорил о пастернаковщине. Это, верно, было в марийской литературе.
Пропагандировали пастернаковщину, распространяли формализм, богемщину.
Ялкайн тоже является формалистом, за ним последовали Осмин и другие".
Я.Ялкайн: "Вновь подтверждаю недостаточность критики и отсутствие глубокого
политического анализа стихов Тишина в статье о нем, признаю ошибочность
ссылок на
Пастернака, Сельвинского... в своих напечатанных и рукописных статьях".
Йӧра кеч чыланжак огыл рвезе талантын мурпашаштыже Пастернакын кышажым,
"тушманле" семжым кычалыныт. Коклаште самырык поэтым да кушмо пагытын
ойыртемжым, кадыр-кудыран улмыжым чын умылышо-влакат лийыныт да шке
мутыштым (варашрак кодын
гынат) тура каласеныт. Ик тыгайжылан критик Ахмет Асылбаевым шотлаш лиеш.
Тудо
"Ончыко" журналын 1962 ийысе кумдымшо номерыштыже Валентин Колумбын
пашажлан
кӱкшӧ акым пуэн да тудын ӱмбак кержалтше-влакын титакыштым почын ончыктен:
"Тудым нимогай вес марий поэт дене от таҥастаре. Тудо шкеж семынак веле
воза. Тудын
шкенжын образше, стильже, словарьже уло... Самырык поэт-влакын творчески
кушмашышт ик семын тӧр ок эрте. У корным кычалмаште нуно йоҥылышым ыштен
кертыт. Тидым ужын, нунын ӱмбак сырен кычкырыме ок йӧрӧ. А вет тыгай койыш
мемнан дене лиеда. Мутлан. В.Столяров йолташ ик жап В.Колумбым утыждене
вурсыш. Уке, самырык-влаклан тыгай огыл, а творческий полыш кӱлеш".

Шочмо вер-шӧрыштӧ

Мыйынат, тыйынат рвезе пагыт
Морко мландыште эртыш, йӱлен...
Кызытат, миен тушко коштат гын,
Колыштат тудын йӱкшым шулен.
Юрий Чавайн. 1965
Литературный институтын дипломжо дене пӧртылмеке, самырык поэт пелашыже да
Юра
эргыж дене талукат пеле утла жап шочмо кундемыштыже (ондак Пумырышто, вара
Морко
селаште) илен. Тиде йыжыҥ нерген пеш шагал палена. Тудо 1995 ийыште лукмо
шарнымаш книгаштат почын пуалтын огыл. Чын, поэтын ватыже Галина Андреевна
тунамсе
пагытын илыш-йӱла могыржо нерген изишак каласен:
"Вара тудо (В.Колумб — Г.З.) Моркыш миен тольо, район газетыш кусарышылан
пурыш.
Кажне кечын лу меҥге коклам мӧҥгеш-оньыш кошто. Пумырышто ме тылзат пеле
гына
илышна, вара ешнаге Моркыш куснышна. Мыланна ончычсо тюрьма шеҥгелныла
баракыште
пӧлемым пуышт. Но тудым кеч олто, кеч ит олто — садак пирывӱта гай йӱштӧ.
Сандене пачерлан еҥ суртыш куснашна логале, озашт суас улыт ыле. Тидын деч
вара ик
жап Заозерный уремысе 18-ше пӧртыштӧ коҥга оптышо Мавлей дене илышна
(тудыжат,
векат, татар улмаш — Г.З.). Талук гыч адакат пачернам вашталтышна, пазар
ваштареш Калинин уремысе Шевелевмыт деке куснышна. Тушто, Моркышто, Ольга
ӱдырна шочо".
Пале, В.Колумбын "Коммунизм верч" райгазет редакцийыште ыштыме жапше кок
тылзе
гына шуйнен, декабрьыште тудым комсомол пашаш тулартеныт — ВЛКСМ райкомын
кокымшо секретарьжылан сайленыт. А 1961 ий 13 апрель гыч Йошкар-Олаште,
Марий радиошто, корреспондентлан ышташ тӱҥалын. Моркышто илыме жапым
редакцийын да комсомол
райкомын архивыште аралалтше документышт почеш шымлен лекташ гын, ятыр
оҥайым
муаш лиеш докан. Но ты пашалан але нигӧ пижын огыл, коеш. А книга ден
газетлам
шергалма гыч тыгай сӱрет почылтеш.
Морко редакцийыште должностьшо дене кусарышылан шотлалтын гынат, паша
содержанийже дене корреспондентат, поэтат, фельетонистат лийын, газетым
оҥайракым ышташ, тудын дек лудшын кумылжым утларак савыраш полшен. Теве
редакций ешыш ушнымо
тӱҥалтыш тылзыштак, октябрьыште, кум почеламутым, ик фельетоным да ик
койдарчык
заметкым савыктен. Икымше почеламут ("Ялысе почтальон") автобиографий
шӱлышан.
Автор сӱретла, кузе аваже эрге ден шешкыжын вашке пӧртылшашышт нерген
телеграммым йывыртен лудеш, "мелналан пум йыгалташ полшаш" почтальоным
йодеш. А вес саманыште, сар годым, тышке, еш пыжашыш, вес почтальон
суртозан колымыж нерген кочо уверым конден, тудлан шкаланжат титакан
улмыжла чучын. Ынде, ойла поэт, илыш
весе: почтальоным кажне суртышто "вучат уна семын". Варарак ты возымыжым
изиш
тӧрлатен да "Эре чоҥешташ, чоҥешташ" книгашке "Уверзе" лӱм дене пуртен.
Вес почеламутышто ("Вольык нерген") производственный манме темым шӱм-чон
лирика
дене кылдыме. Тунам Роҥго (кызыт Советский) районысо "Новый путь" колхозын
ушкал
лӱштышыжӧ Зоя Сергеевна Чемоданова Марий кундем мучко чапланен, газетлаште
тудын
фотосӱретшым печатленыт, паша опытшо нерген каласкаленыт. Морко райгазетын
пашаеҥжат шке возымашкыже ты лӱмым пуртен.
Чемодановам поктен шунет —
Пу пашалан шӱмым пӱтынек.
Пӱчкыш гай лиеш гын вольыкет,
Нуло вел коям парнят гыч тек.
Вольык-влак коклашке кӧ вара
Лывыжгыше кумылан лектеш?
Вӱтажат тений вет кӱваран —
Ече йолан презе яклештеш...
Колхоз фермыште ыштыше ӱдыр-влак "койыт йӱксылак", "сылнын лектыт вольыкым
ончаш, садланак дыр толыт каче-влак фермыш вигак солыкым налаш".
1959 ий 29 октябрьыште уло элна ВЛКСМ-ын 40-ше идалыкшым пайремлен. Тиде
юбилейлан кӧра В.Колумб ончыч серыме "Комсомольский билет" почеламутшым
чотак уэмденвесемден да пайремлан пӧлеклалтше номереш печатлен. Икымше
строфаште ик корным
гына вашталтен, а кокымшо ден кумшым йӧршын угыч серен:
Комсомолец лияш —
Калык верчын илаш,
Мылам — эл, мый элемлан кӱлам.
Эрык знамям кучен,
Сеҥымаш корно ден
Шкемын партий почеш ошкылам.
Ава гае элнам
Аралаш кеч-кунам
Комсомольский билет ден каем.
Нелым-йӧсым сеҥен,
Тул ден вӱд вошт эртем —
Кайыме корно вияш ончылнем.
Мут толмашеш каласыман: муро шулдырым налше, шуко еҥлан палыме лийше тиде
почеламутын эше ик вариантше уло, тудо комсомолын 40-ше идалыкше вашеш
Марий издательствын савыктыме "Рвезылык" сборникыш пурталтын.
"Тошто кыша дене" да "Те кузе шонеда?" койдарчыклаште Себеусад (Волаксола)
сельпон да Весшӱргӧ связь отделенийын начар пашаштым почкалтарыме.
Октябрь пайрем кечын (1959 ий 7 ноябрьыште) лекше "Шӱм эре самырык"
почеламут
("Кӱдыроҥгыр" книгашке "Комсомол шӱм" вуймут дене пурен) мурпаша йӧн нерген
поэтын шкенжын ойлымыжым пеҥгыдемдыше ик примерлан шотлалт кертеш. 1969
ийыште "Ямде лий" газетын лудшыжо-влаклан возымо серышыштыже тудо палемден:
"Але мартеат,
очыни, йоча годсо койышемак кодын: шинчымаште, ӱстел воктене нигунам
почеламутым
возен ом керт. Садлан эре кушко-гынат лектын шикшалтам, шочмо велышкыла,
пасу
ден чодырашке але уремлаште вудыматен коштам".
"Шӱм эре самырык" почеламут Морко редакцийыште пашам ыштыме жапыште, Пумыр
ял
гыч райрӱдӧ марте корным ошкыл дене вискалыме годым, шочын. Тыште элнам,
комсомолым, Лениным чапландарыме. Ленинский Октябрь "корным виктарыш
сандалыкын келгытыш" да "Тылзын сорлашке пашазын чӧгытым пыштыш тӱнялан
мокташ".
Морко журналист институтышто налме шинчымашыжым поэзийыште гына огыл,
корреспондент пашаштыжат кучылтын. Кӱшнӧ каласыме "Тошто кыша дене"
фельетонышто Волаксола сельпо вуйлатыше Ахметзяновым Грибоедовын "Горе от
ума" пьесыж гыч Хлестова
фамилиян кува дене таҥастарен, а тиде ялысе почтын начар пашажым шылталыше
заметкылан вуймутым Н.Некрасов деч налын: "Размышления у парадного
подъезда" (марлаште — "Омсадӱрыштӧ шонкалымаш"). Связь отделенийыш тӱрлӧ
сомыл дене толшо-влаклан, манеш автор, чӱчкыдынак омса воктене шонкален
шогылташ логалеш, вет
почто вуйлатыше пашашке унала коштмо семын гына толеда.
23 сентябрьыште В.Колум "Мыйын корнем" поэмын тӱҥалтыш вариантшым возен.
Тудо
кугуак огыл, шӱдӧ утларак корнан, садлан жанржым "почеламут" манын
ончыктымо.
Поэт тымарте илен эртарыме ӱмыржым шергалеш: сареш йомшо ачажым, кӱтен
коштмыжым, школышто тунеммыжым, поэзийлан шӱмешкымыжым шарналта да вара
тачысышке (возымо жапыш) кусна. Манеш-манешым шаркалыше-влаклан тура ойла:
"Москва гыч мӧҥгӧ
пӧртылмемлан уке нимыняре игылтшаш, ӧршаш". Поэтын оҥышто — "пиаллан шыгыр,
пуйто шӱмем йыгыр". Самырык мужырын рӱдола гыч марий ялыш толмылан пӱртӱсат
йывыртен. Пыл йолва дене шинчажым ӱштылын, Кече ойла: "Мӱндыр шешкым чу-ян,
ончалам".
Мучаште автор уло вийжым, ӱмыржым творчествылан пуаш товатла: "Муро — илыш
верчын, муро — калык верчын, "шондыкем" ӱмбаке рок комля вочмеш!"
"Мыйын корнем" почеламутым Морко марий-влак шке газетыштын 1960 ий 17
январьысе
номерыштыже лудыныт. Тиде возымыжым В.Колумб тылеч ондакак "Ончыко"
журналыш пуэн улмаш. Эн ончыч В.Чалай лудын да тӧрлен. "Тӧрлен" манмым
"кӱчыкемден" семын
умылаш кӱлеш: редактор тӱҥалтыште, покшелне да мучаште чылаже 24 корным
луктын
шуэн. Мо кодшыжым сайлан шотлымыштым ончыктен, В.Чалай ден М.Калашников 18
январьыште почеламут йымалан кидыштым пыштеныт. Вара ала-молан Осмин
Йыванлан лудаш пуэныт. Векат, тудым, икымше книган редакторжым, Колумбым эн
сайын палышылан
шотленыт. Палышет верын-верын икмыняр корнылан, ойсавыртышлан "пижын" да
тыгай
иктешлымашым ыштен: "Эше настоящий стих лийын шуын огыл! Тыште шуко сай
образ
уло, чапле стих лийын кертеш; южо вере умылаш ок лий, логика окшакла.
Сандене
авторлан тӧрлатыкташ кӱлеш". И.Осминын 19 январьыште тыге серымыжым
М.Казаков
вич кече гыч шке кидпалыж дене пеҥгыдемден.
Тиде темлыме почеш В.Колумб южо строфа олмеш весым возен, южо верыш нылыт
гыч
коло марте корнан ешартышым пуртен. Туге гынат почеламут журналыш логал
кертын
огыл. Ятырлан кумдаҥдымеке, тудо поэмыш савырнен да 1967 ий 14 июльышто
"Ямде
лий" газетеш савыкталтын. 1974 ийыште "Йӱд кушто ила?" сборникыш пурен.
Тылеч
изиш ондакрак тудым автор шкеже да Моско поэт Виталий Татаринов рушлашке
кусареныт. "Жизнь моя" поэме "Молодой коммунист" газетеш лектын.
"Пиал" почеламутшо йымалан автор "1 октябрь, 1959 ий, Морко корно" манын
палемден. Почеламут тиде жапым сӱретлыме гыч тӱҥалеш:
Шыже сӱрза тугае,
Лавырам пуртынеже шӱмыш.
Налын шинчам чукайым,
Кидыште — пучымыш кӱмыж.
Эргым пукшем да пуйто
Темын, шкежак юарлем.
Вот тый могай улат, уй тый!
Ух тый, томрес пиалем!
Мо мыланем огеш сите?
Йолын лу меҥге коклам
(Чай, шонеда, такси ден?)
Мые чоҥгем пашаш...
Тунам шыже гына огыл, илышат сӱрзарак улмаш, но поэт вуйым сакен огыл.
Эрласе
нерген шонен, сай вашталтышлан ӱшанен, шке пиалжым поэзийыште ужын: "Тудо
поэт
лийын огыл, кӧн вуйым неле темда... Капым уэмдыше вӱрла шӱмышкӧ тудо
(поэзий —
Г.З.) пура!"
В.Колумб тиде почеламутшым "Мыйын корнем" дене пырля "Ончыкыш" пуэн. Автор
деч
утларак умылымыжым-палымыжым ончыкташ тыршыше семын, Чалай Васлий 52 корно
гыч
пеле утлажым луктын шуэн, кодшо коло ныл корнылан "Ончыко, стих!" вуймутым
пуэн,
да тыге Морко рвезын лӱмжӧ дене палемдыме у почеламут шочын. Поэтлан тиде
редакций дене келшаш пернен. Но вара адакат И.Осминын ончалтышыже ятыр
экшыкым муын —
"Лирика — стихыште шӧн" манме ойсавыртыш тудлан йӧрдымыла чучын: "Шӧн мутым
Колумб тыште, очыни, нерв олмеш кучылтын, но марий мут уло: "Тый шӧн улат!"
Это
значит: от него трудно взять, просить что-либо. Шӧн — отрицательная
семантика. А
если Колумб тиде мутым жила олмеш кучылтын, то вӱргорно — шӧн огыл. Молыжо
чыла
сай. И.Осмин. 18.01.60".
Иван Ивановичын замечанийже дене поэт 2 февральыште палыме лийын да
шкаланже тыгай пунчалым ыштен: "Ив. Осмин отличается удивительным свойством
"забывать" подлинное, прямое значение слова и предпочитает бросаться в
поиски его "родственников" "седьмой воды на киселе". А между тем: вӱргорно
— жила, кровеносный сосуд,
или, как Вам угодно. Нерв — нерв и есть. А шӧн в том значении, в каком
привел
Ив.Ив., применяется больше "шӧноч"!7 Так что остается одно единственное
значение: шӧн — сухожилие, связка. Без этого добавления сведения Осмина из
области
анатомии не решаюсь считать исчерпывающими. В.Колумб".
Икманаш, кок почеламутшымат журнал редакций йӧрдымылан шотлен, тыге 1960 ий
мучко Валентин Колумбын лӱмжӧ "Ончыкышто" ик ганат койын огыл.
В.Чалайын вускемдымыжлан кӧра шочшо "Ончыко, стих!" нигушанат савыкталтын
огыл.
Тудо авторын поэзий, творчестве нерген шонкалымашыж дене шыҥдаралтын.
Поэтын
мутшо почеш, муро — ушын волгенчыже, тушто (мурышто) калыкын эрыкше кутыра.
Ончыко кажне ошкыл
Илышым куштылемда.
Тудо поэт лийын огыл,
Кӧн вуйым неле темда.
Лирика, таҥ, чарак-влакым
Игылтын сеҥыме йӧн.
Стихым куат манына гын,
Лирика — стихыште шӧн.
Тудым шӱм чыгылтыш семын
Чарныза таче аклаш.
Стих илыш деке лишемын?
Стих лектын калык коклаш!
Капым уэмдыше вӱрла
Шӱмышкӧ тудо пура!
Мландым овартыше йӱрла
Ялышке тудо пура!
Корным, милиций, эрыкте —
Муро олашке пура!
Сеҥыше калыкын эрыкше
Мурышто кутыра!
Пӱтынь сандалык мучко
Ушын волгенче — мурна
Шергылт кая: илаш лучо
Мландыштына!
"Пиал" почеламутын тичмаш текстше ик гана веле ош тӱняш лектын ("Коммунизм
верч"
райгазет, 1961 ий 1 апрель). Тыге шонаш лиеш: тудым тӱрыснекат,
кӱчыкемдымымат
"Ончыко" журналыш пурташ тореш лиймекышт, поэт шкенжын чонсаскажым Морко
газетыш
пуэн. А кӱчыкемдыме "Пиал" почеламут ("Ончыко, стих!" ужашым тушеч лукмо
деч вара кодшыжо) "Эре чоҥешташ, чоҥешташ!" сборникыш пурен.

Ыльыч тыматле, лийыч куатле

"Студент-влак коклаште тошто почеламутым лудам ма, яллашке комсомол паша
дене
миен, лудшо-влак коклашке поэт семын логалам ма — поэзий ончылно кугу
парыман
улмем шижам... Мыйын кумылем яндар, шӱм поянлыкем тиде парымым шӱдӧ пачаш
сула".
В.Колумб. 1961
Моркышто илымыж годым Валентин Христофорович Йошкар-Олаште марла-рушла
лекше
"Рвезе коммунист" газет дене пеҥгыде кылым кучен. Тидыже тыгак лийшаш ыле,
молан
манаш гын, ты изданий ВЛКСМ обкомын органжылан шотлалтын, а поэт комсомолын
ик
райкомыштыжо пашам ыштен. Тудлан руш лудшо дек корным почаш верысе поэт
Анатолий
Мосунов ятыр полшен. 1960 ийыште гына тудо самырыкрак йолташыжын "Пыжаш гыч
лекше кайык иге" (рушлаште "Земля родная"), "Тыге асун ме илена" ("Наше
счастье"),
"Корнышто томаша" ("Неполадки на дороге"), "Лудым ончышо" ("Птичница"),
"Ача ден
эрге" ("Отец и сын") почеламутлажым кусарен, шукыжым "Молодой коммунист"
газетеш
да иктыжым "Пачемыш" журналеш печатлен.
Туге гынат Валентин Колумб 1960 ийым творчестве могырым ончалмаште изирак
лектышанлан шотлен. "Марий коммуна" газет редакцийын йодмыж почеш у, 1961
ийысе икымше номерлан серыме "Пагытын йодышыжлан вашмут" статьяштыже манын:
"Писательын
але поэтын талукаш паша кугытшым ончылгоч палемдаш лийман ыле гын, мый тыге
ойлышаш улам ыле: "Палемдыме паша кодшо ийын тӱрыс шуктен омыл!" Мутат уке,
комсомол Морко райкомышто, эрежак шонымо наре пайдалын огыл гынат, уло
кумыл дене пашам ыштымем титакем икмыняр иземда".
Уло кумыл дене! Теве тыге пашам ыштен поэт комсомол райкомышто. Тудым тышке
1959
ий декабрьыште налыныт. Январь мучаште ДОСААФ-ын конференцийыштыже райком
президиумын членжылан сайленыт. Тудо жапыште ВЛКСМ райкомын икымше
секретарьжылан
Н.И.Новокшанов ыштен, а Валентин Христофорович кокымшо секретарь лийын.
Комсомол
партийын эҥертышыжлан, резервшылан шотлалтын, тудын чумыр пашажым КПСС
виктарен
шоген. Моркысо комсомол вожакмыт нерген ойлаш гын, нунылан тӱҥ шотышто
партий
райкомын икмыше секретарьже С.Г.Лукаевын шинчашкыже да умшашкыже ончаш
пернен.
В.Колумбым комсомол райком секретарьлан сайлымым вучыдымылан шотлаш огеш
лий.
Эше школышто тунеммыж годымак ВЛКСМ-ын районысо да республикысе
конференцийлашкыже делегатлан сайлалтын. Поэзийыштыжат молодежь темым ик
тӱҥ верыш шынден.
Морко роно Весшӱргӧ кыдалаш школын выпускникшылан ший медальым пуаш
пунчалмыж
годым тудын келге шинчымашыжым гына огыл, мер пашаште, комсомол илышыште
чолга
улмыжымат шотыш налын. Шке манмыжла, поэт "шӱмбел комсомолыш" самырык
толын. Тунам "мый ыльым тыматле", тудын радамыштыже "мый лийым куатле".
Самырык еҥ, комсомолец-влак тӱрлӧ вере: мланде пашаште да вольык ашнымаште,

культурышто да школлаште — кугурак тукым пелен тыршеныт, тугеже райкомлан
да тудын секретарьже-влаклан чыла нине йыжыҥлам шинчаончылно кучаш кӱлын. У
секретарьын сылнымутчо улмыжым ушышто кучен, Н.Новокшанов тудлан ешартыш
сомылым ӱшанен: комсомол паша нерген район газетыш серен шогаш. Валентин
Колумбын икымше
тыгай возымыжо 6 февральыште лектын, тудо "Мастарлыкетым ончыкто, отважный
комсомол!" маналтын. Тушто каласыме: ВЛКСМ райком 10 гыч 20 февраль марте
пасуш органический ӱяҥдышым лукмо шотышто ударле лу кечым увертарен, ялласе
чыла комсомолец ты суапле сомылыш рӱжге ушнышаш.
Май кыдалне Морко культур пӧртыштӧ Самырык туныктышын кечыже эртаралтын.
Школласе рвезе вийын пашаже кузе вораҥме нерген кок докладым колыштмек,
мутым В.Колумб
налын, ӱдыр-рвезе коклаште воспитательный паша кузе кайыме нерген ойлен.
Самырык-влак, манын тудо, тунемаш шонат, но нунын кумылышт шукталтде кодеш.
Ятыр
колхозышто вольык ончышо пашаеҥ-влак политический тунеммаш деч ӧрдыжтӧ
шогат.
Райком секретарь эн чотшо Рушродо тӱҥалтыш школысо туныктышо-пропагандист-
влакым
шылтален, нуныжо ялысе политкружокыш корным монденыт.
Райком мучко 52 комсомол политкружок шотлалтын. Нунын пашаштлан мутым
кокымшо
секретарь кучен. Но пеш тыршен гынат, тудо шкетын чыла верыш шуын кертын
огыл.
Рушродысо гай экшык моло вереат лийын, кандаш кружок шыжымак, тунемме ий
тӱҥалтыштак, шаланен. Валентин Христофорович тыгай экшык улмо верлаштат,
сайын пашам
ыштыше организацийлаштат лиеден, тӧрсырым пытараш, ончыл опытлан корным
почаш
тыршен. Тунам ик эн талылан, чолгалан "Дружба" колхозысо (Изи Кугунур
кундем)
комсомол организаций шотлалтын. Тудым агроном В.Александров устан вуйлатен,
шке
йырже активым чумырен да рвезе-ӱдыр-влакым тӱрлӧ пайдале пашашке шупшын
шоген.
"Ик колхозысо комсомольский организацийыште" статья-репортажыштыже В.Колумб
тидым кумдан, сайын почын ончыктен.
1958 ийыште элнан илыш календарьышкыже Совет молодежь кече возалтын, тудым
июньын пытартыш декадыштыже палемденыт. "Рвезе-влакын пайремышт"
статьяштыже (1960
ий 25 июнь) комсомол секретарь Морко кундемысе самырык тукымын Молодежь
кечым
могай паша пӧлек дене вашлиймыж нерген каласкален. Пайрем деч ончыч
Моркышто
комсомол активын погынымашыже лийын. Тыште Колумб районышто тиде полмезе
вий дене могай пашам ышталтмым лончылен лектын, а Н.Новокшанов политический
тунеммашын
лектышыжым иктешлен.
26 июньышто, рушарнян, Моркышто, Марий Кужерыш кайыме корно воктенсе куэрла
лишне, паша да рвезылык пайрем гӱжлен, тудо Марий АССР-ын лишемше 40-ше
идалыкшылан
пӧлеклалтын. Тиде кече вашеш ВЛКСМ райком бюро эн уста самырык животновод-
влаклан куснылшо лентым пуымо нерген пунчалым луктын. Пунчал дене пайрем
калыкым Валентин Колумб палдарен да кум пашаче ӱдыр-комсомолкылан: Киров
лӱмеш колхозын
дояркыже Нина Борисовалан, ты озанлык гычак сӧсна ончышо Нина Семеновалан,
"Большевик" колхозын сурткайык ончышыжо Елизавета Гурьевалан — йошкар
тасмам кучыктен. Вара тыштак, пӱртӱс лоҥгасе кок площадкыште, концерт
тӱҥалын. Комсомол
райкомын да эн ончычак секретарь В.Колумбын тыршымышт дене районысо доярка-
влакын хорыштым чумырымо улмаш. Тиде пайремыште у хор икымше гана мураш
лектын. Мурышо тӱшкаште эн покшелне куснылшо тасмам кызыт гына налше Нина
Борисова шоген,
тудо вич тылзыште кажне ушкал деч 1195 кг шӧрым лӱштен.
Райком секретарьлан пашаче еҥым моктымо дене пырля йогым, перныл коштшым,
арака
йӱшым вурсаш, нуным чын корныш шогалташ тыршаш логалын. Районысо яллаште
тӱрлӧ
паша (уржа-сорла, подписке тургым, шошо ага) кузе эртымым чӱчкыдын терген
коштыныт, тыгай бригадылашке поэтымат шупшыныт. Ик рейд деч вара "Вустык
ӱшкыж" (рушлаште — "Паршивый бычок") фельетон шочын. Тыште Валентин Колумб
"Большевик" колхоз член (Семисола ял), комсомолец Иван Степановым эре йӱын
да орадыланен коштмыжлан шылтален.
Но эн йӧратьыме жанржылан, конешне, почеламут шотлалтын. Чӱчкыдынжак огыл
гынат,
йошкар чиян пайрем вашеш йӱкшым пуашак тыршен. "Коммунизм верч" газет 8
мартыште
"Ава-влаклан", 1 майыште "Май пайрем" да 31 декабрьыште "У ий" стихлажым
савыктен. Майысе ик номереш сокыр музыкант Михаил Степановлан пӧлеклыме
"Морко кундемыште" почеламутшо лектын.
Южгунам тудо, поэт-влак манмыла, ӱстелыш возен. Вес семын ойлаш гын, серен
шуктымыжым печатьыш пуаш вашкен огыл. Моркышто шочшо "Мӧҥгыштӧ",
"Улановалан",
"Шочмем кечын", "Но стихемлан ӱшане, ватем", "Тек москвич ила Москваште",
"У
пӧрт", "Тукымын ӱчыжӧ" почеламут-влак вара иже поэтын "Кӱдыроҥгыр" да "Эре
чоҥешташ, чоҥешташ" книгалашкыже пурталтыныт.
Студент улмыж годымак коклан прозылан жапым ойырен. 1956 ий мучаште "Рвезе
коммунист" газетеш "Шкан ӱшанымаш" ден "Пикш" ойлымашлам савыктен. Кокытшат
йоча
илышым сӱретла. Ныл ий наре эртымеке, иктыже ("Третья стрела") Морко
газетын кок
номерыштыже верым муын. Ойлымашым Алексей Емельянов кусарен.
Комсомол райкомын секретарьже шке сомылжым уло кумылын, чон йӧратен шуктен
толын
гынат, ушыж дене, шонымашыж дене поэзий деч нигунамат ойырлен огыл. Лач
тиде жапыште тудо шке мураршашыж дене Совет Ушем кумдыкыш лектеш: 1961
ийыште Москосо
"Советский писатель" издательствыште рушлаш кусарыме икымше книгаже ("Живая
вода") савыкталтеш, а "Дружба народов" журнал нылымше номерешыже марий
поэтын почеламут орлаҥгыжым ("Зима в деревне", "Жаворонок", "Жалоба коня",
"Перед дождем") вераҥда. У поэт дене палдарыме годым тудын илыш вожшо да
кушмо корныж нергенат увертарыде ок лий. Тидым шотыш налын, кусарыше
Николай Старшинов Моркыш
лӱмын серышым колтен. В.Колумбын 1960 ий 20 декабрьыште серыме вашмутшо
кужу,
тушечын ужашым гына ончыктена:
"Здравствуйте, Николай Константинович!
Отвечаю на Ваше письмо.
Фотокарточки подходящей не нашел... Высылаю вот эту. Она, правда, прошла
огонь и
воду: горела в пожаре — не сгорела в груде книг, облил водой — как будто
сохранилась. Посмотрите, может, что получится...
Загадка с фамилией. Отца в честь какого-то святого назвали Христофором.
Учился
он хорошо, 4 класс окончил с похвальным листом. Впридачу от учителя за свои
успехи получил и фамилию Колумб вместо Декин.
Родился я в 1935 году в марийской деревне Мизенер... Первые "стихи"
обнародовал
еще во втором классе (учиться пошел восьми, кажется, лет и умел читать и
писать,
борзо читал даже газетный текст)... Три года бегал пастушком. Полюбил
природу..."
Авторын шке нерген каласкалымыж негызеш Н.Старшинов "Дружба народов"
журналллан
"Валентин Колумб" биографий уверым возен.
Тылеч изиш ончыч В.Колумбын творчествыж нерген поро шомакым Миклай Казаков
кала-са. 1957 да 1959 ийлаште утыждене чот вурсымыжым шӧраш тыршыше семын,
"Поэтын
йӱкшӧ" статьяштыже ("Рвезе коммунист", 1960 ий 16 июль) сера: "Самырык поэт-
влак
коклаште, нунын тӱрлӧ йӱкан хорыштышт, Валентин Колумбым вигак палаш лиеш.
Тудо
шкешотан, ойыртемалтше йӱкан, свежа интонациян, эре уым кычалше автор.
Колумб
такыртыме корно дене каяш ок йӧрате... Рвезе еҥын тематикыже, шонымашыже
мемнан
шолшо илышна дене, рвезе калыкын пашаж дене ойыраш лийдымын кылдалт шога...

В.Колумб — ӱшаным пуышо, кушкын шогышо поэт".
Шочмо вел, "чон муро, чон шепка", шыматен ашнен гынат, Валентин
Христофорович
марий сылнымут илышын рӱдӧ верышкыже — Йошкар-Олашке куснымо нерген утларак
да
утларак шонкален. "Икана Валентин Йошкар-Ола гыч пӧртыльӧ да каласыш: "Мый
радиошко корреспондентлан пуренам"... Ик жап гыч олаште ик пӧлеман пачерым
пуышт"
(Галина Колумб). Тиде 1961 шошо кыдалне лийын. Поэтын илышыштыже у йыжыҥ
тӱҥалын.

Кӧранымаш сонар

Осал ден порын кредалмаш коклаште
Айдемым сусырташ ок кӱл кугу ӱнар.
Юрий Рязанцев. 1989
Ида мондо: Пушкин кумарте ила,
Тумарте Дантес ок коло!
В.Колумб. 1966
Радиошто корреспондентлан ик жап ыштымек, "Рвезе коммунист" газет
редакцийыш
кусна, пропаганде да агитаций отделым вуйлата, вара адакат радиош пӧртылеш,
ындыже литературно-драматический передачым ямдылыше редактор лиеш. 1964 ий
тӱҥалтыште Марий книга издательствын тӱҥ редакторжо А.Н.Николаевым
директорлан шогалтат да тудо шке олмышкыжо Валентин Христофоровичым ӱжеш.
Темлен каласымылан поэт
йодыш дене вашешта:
— А ме коктын ик ой дене пашам ыштен, чыла шотыштат ваш-ваш умылен кертына,
шонет?
— Конешне, кертына. Тидлан нимогай чарак уке. Адакше, шкеат палет,
издательствыште ыштыше еҥын шке книгам лукташ йӧнжӧ шукырак.
У верыш куснымо ийыштак, декабрь мучаште, Колумбын "Келшымаш ола" очерк
книгаже
лектеш. Кандаш-индеш тылзе гыч "Эре чоҥешташ, чоҥешташ" сборник лудшо дек
толеш.
1967 ийыште "Кӱдыроҥгыр" мураршаш да А.Твардовский гыч кусарыме "Ленин ден
коҥгам оптышо" савыкталтыт. 1968 ийлан палемдыме планыш "Мыскара сонар"
(Марий издательстве) ден "Травы целуют солнце" (Москосо "Советский
писатель" савыктыш)
пурталтыт. Саде 1964—1967 ийлаште "Ончыко" журналеш куд балладыже, ныл
почеламутшо, "Порылык" поэмыж гыч ужаш-влак (нуныжо номерыште 27 страницым
айлат), кок
литературно-критический статьяже печатлалтыт. Чыла тидыже поэтын кугу
творческий
куатшым ончыктен. А илышыште ожнысекак тыге: айдемын сеҥымашыжлан, сай
пашажлан
икте куана, весе кӧрана да тӱрлӧ семын кычалтылаш пижеш. "Вет кыжганыше але
лыҥ
кодын, тӱрлӧ рывыж-шоя — утымеш", — возен поэт тыгаймыт нерген 1967 ийыште.
"Ончыкеш" нине корныла дене пырля савыкталтше "Олма кайык ден шукш"
почеламутышто
"чевер дечат чеверым чӱҥгышӧ, йӧсландарыше, чывыштылше", парчаште озаланыше
кайыкым сӱретлен да мучаште йодын: "Ала шукшлан тарлалтын олма кайык, я
тудын полышкалышыже шукш?"
Журналын тиде номерже лекмеке, шкеныштым Колумбын туныктышыжлан шотлышо кок
поэт
— С.Вишневский ден Макс Майн — КПСС обкомыш, кокымшо секретарь П.А.Алмакаев
дек,
Валентин Христофорович ӱмбак вуйым шияш (да иканаштак шкеныштым кугу тӧра
ончылно сай могырым ончыкташ) миеныт. Тидын нерген Петр Афанасьевич шкенжын
шарнымаштыже (марла "Корно — вожынан, илыш — йыжыҥан", рушла "Годы и люди"
маналтеш) возен, но ала-молан Майнын лӱмжым ончыктен огыл.
"Икана С.Вишневский мый декем "Ончыко" журналым нумал тольо. Тушан Колумбын
койдарчык почеламутшо-влак печатлалтыныт, иктыже "Олмагайык" маналтын
(тыште лӱмжым
йоҥылышрак ончыктымо — Г.З.). Вишневский мылам ойла:
— Теве ончыза, тыште тендам игылтын возымо.
Лудын лектымат, каласышым:
— Кӧ пала, ала мыйын нерген, ала огыл. Мыйын нергенем серен гынат, тыште
нимо
тыгай-тугайым ом уж.
Умылышым: "сигналым" йӱштын вашлиймем поэтлан ыш келше".
Мемуар вет садланак мемуар: кажне автор шкенжым сай велым гына ончыкташ
тырша,
ыштыме йоҥылышыжым да осал пашажым шарналташ "монда".
Кок поэтын литдонос дене толын кайымышт деч вара, кужун юватылде, обком
секретарь шке декше издательстве директорым ӱжыктен. Тӱҥалтышлан тиде-тудо
нерген кутыреныт. Аркадий Николаев кагаз ситыдыме нерген каласен колтен.
Тидым колмек,
Алмакаев верже гыч кынел шогалын, ончылныжо кийыше "Кӱдыроҥгыр" книгам
кидышкыже
налын да тунамак уло вийын ӱстембаке кудалтен:
— А-а, тыланда кагаз ок сите?! А теве тыгай шӱкшакым лукташ кагазда уло!
Обком гыч директорлан ятыр шолдыра мутым шӱмешыже нумал каяш логалын.
Икмыняр
кече гыч, ончылгоч шижтарыде-увертарыде, издательствын бухгалтерийышкыже
КРУ-н
(контрольно-ревизионный управленийын) ревизоржо толын лектын, чыла кагазым
тергаш, экшыкым кычалаш пижын. Но ны директорым, ны тӱҥ редакторым
чытырыкташ амалым муын кертын огыл.
Тунам издательствын, газет ден журнал редакций-влакын кугуракыштлан печать
шотышто управлений шотлалтын, а тудыжым обком секретарьын ӱшаныме еҥже
С.П.Булыгин
вуйлатен. Тудлан кӱшыч кӱштеныт, але шкеак тышке шонен шуын — каласаш йӧсӧ.
Но
икте пале: управлений начальник Маргиз ваштареш, поснак тӱҥ редактор
ваштареш
сарым тӱҥалын. Тиде кучедалмашке тулшолым писатель-влакат ешареныт. Нуно
ойлыштыныт, пуйто Маркнигоиздат ынде Моркнигоиздатыш савырнен, вет,
маныныт, директоржат, тӱҥ редакторжат Морко район гыч улыт. Тышечын вес ой
йогын вӱдла лектын:
землякше — Николаев йӧным ыштен ок шого гын, Колумб шке книгалажым поче-
поче савыктылеш ыле мо? А меже, ойлыштыныт, кум-ныл ийлан ик сборникым
пыкше луктына.
Тӱҥ редактор номенклатурный должностьлан шотлалтын, сандене тиде верыш
шогалтыме
еҥ коммунист лийшаш улмаш. Колумб, можыч, Моркыштак партий членыш
кандидатлан
пурен, но коммунист радамыш 1964 ийыште, Йошкар-Олаште, ушнен. Партстажше
изи
улмым шотыш налде, тудым парторганизаций секретарьлан сайленыт. Тудлан шуко

ешартыш паша логалын: тылзе еда погынымашым эртараш, кажне гана пунчал
проектым
серен ямдылаш, взносым погаш, умлавечыш пуредыше да моло титакым ыштылше
йолташ-влакым каҥашаш да тулеч молат. В.Колумб нерген шарнымаш книгаш
пуртымо очеркыштыже В.Яналов тидын нерген тыге воза:
"Министр-влак Совет пеленсе Печать шотышто тунамсе управленийым вуйлатыше
С.П.Булыгин тудым паша гыч кораҥдаш лийын. Пуйто Валентин Христофорович
жаплан
издательстве директор олмеш кодмыж годым тысе редактор И.Осминым еш
коклаште
шкенжым торжан да шала кучымыжлан паша гыч луктын огыл, арален веле коден.
Тылеч
посна Колумбым, парторганизаций секретарь семын, погынымашым жапыштыже ок
эртаре
манын титакленыт. Очыни, тыге шонаш лиеш: поэтын савыкташ ямдылыме "Мыскара
сонар" книгажым республикысе ответственный пашаеҥ-влак мӱй печкешке совла
тегытым
пыштыме семын шотленыт. Марий чодырам каргыме нерген чон корштен возымо
"Чодыра,
чодыра!" поэме-очерк поснак нунын шыдыштым луктын..."
Поэме нерген варарак радам дене каласена, а кызыт теве мом палемден
кодыман. Тыге шонаш амал уло: чӱчкыдын печатлалтмыжым да утыждене пӱсӧ
йылман улмыжым шотыш
налын, кӱкшӧ кабинетлаштат, писатель радамыштат Колумб дек утларак
пижедылаш
тӱҥалыныт. Тудын мыскара почеламутлаштыже ятыр еҥ, поснак литератор,
шкенжым
ужын. Тыгаймыт нерген поэт весканарак пеш оҥайын каласен:
Ик стихемлан шыдешталтын агытанла,
Вурсаш пурен кум еҥ: лийнешт... прототипем!
— Тавалыза ты чапым, — маньым, —
Ончаш мый агытан кредалмым йӧратем.
Можыч, саде кум агытан кокла гыч иктыжлан Колумбын нине мутшат лач тудын
нергенак каласымыла чучыныт:
Лавыра, лавыра, лавыра шыжа гына!
Эх, тудым земснаряд олмеш колташ —
Лавыран Какшан пундашым эрыкташ!
Кӧраныше-серкалыше-влак шыдешкен коштыныт гынат, нимом ыштен сеҥен огытыл.
А Булыгинын тидлан йӧнжӧ лийын. Черетан отчетно-сайлымаш партийный
погынымаш деч ончыч тудо А.Николаевлан каласен (тиде, векат, 1967 ий шыжым
лийын):
— Колумб парторг семын пашам удан ышта. Отчет погынымаште тудын докладше
деч вара мутым эн ончыч тый нал да ваштарешыже ойло. Тунам оетым весе-
влакат авалтат,
да Колумб секретарь гыч лектын возеш.
Погынымаш жапыштыже лийын, но поэт-коммунист ваштареш нигӧ нимо осалым
ойлен
огыл, тудым уэш секретарьлан сайленыт. Каҥашымашын эрлашыжым печать
управлений
гыч озан лӱмын колтымо еҥже директор дек пурен да йодын:
— Ну, кузе эртыш погынымашда? Колумбым лукда?
— А тыйын могай пашат? Тыйже коммунист отылыс тидым йодышташ, — лийын
вашмут.
Но кӱшнӧ лыпланаш шонен огытыл.
1968 ий 12 апрельыште "Мыскара сонар" сборникын редакторжо Максим Емельянов
рукописьым типографийыш наборыш колтен. Погымо, лудмо, тӧрлатыме,
верстатлыме да
обллитыште (цензурышто) разрешенийым налме деч вара, 12 июньышто, книгам
печатьыш подписатленыт. Тудо теве-теве лектын шушаш улмаш. Сигнальный манме
экземпляр-влак вашке ямде лийыныт да кӱлеш верлашке (обкомыш, печать
управленийыш, обллитыш, издательствыш да т.м.) миен возеныт. Молгунам тыгай
экземплярым лӱмжылан
шергал лекме дене серлагеныт гын (тудым вет рукописьыште да наборышто уэш-
пачаш
лудын-тӧрлен-терген пытарыме), ты гана типографийысе чия пушан у книга ала-
кӧлан
чынжымак сигнал лийын. Да тушто, лачшым манаш гын, "Чодыра, чодыра!"
поэмыште,
сулыкым, титакым, эсогыл антисоветчиным кычалаш пижыныт.
Мыйын ончылнем "Мыскара сонарын" кок экземплярже кия: иктыже — калык
коклашке,
кевыт ден библиотеклашке шарлыше тираж гыч, весыже — лудшо дек лукташ
черыме,
вараже тулыш але макулатурыш кудалтыме тӱҥалтыш тӱшка гыч. Поэмын нине
книгаласе
текстшым таҥастараш гын, пеш кугу ойыртем рашемеш. Булыгинын кычалтылмыжлан
верчын авторлан 72 корным луктын шуаш да нунын олмеш 132 корным уэш возаш
пернен.
Пӱртӱсым пагалыдымым да перегыдымым, чодырам шот деч посна, эрласе кече
нерген
шоныде руымым Валентин Колумб чыла вере палдырныше, типичный сӱрет семын
ончыктен улмашат, тудлан тыгерак каласеныт: "Тидыже вет социализм илышым
шемемден ончыктымаш, совет власть ӱмбак лавырам кышкымаш лиеш. Чын,
поэмыштет почын пуымо
экшык мемнан дене южо вере уледа, но тудо кӱшыч шуктен толмо политиклан
кӧра
огыл шочын, а уда койышан посна вуйлатыше-влакын пашашт гыч лектын шога".
Тӧрлатымаш могай корно дене кайымым сайынрак ончалаш манын, ик-кок примерым
таҥастарена. Кургыжат шагал да вольыкшат каҥга лийын гынат, шыл да шӧр
ужалыме
планым кум пачаш эртарен темаш йодыныт, поктеныт. Кӧ тыге ыштен кертын,
тудлан
йошкар знамям кучыктеныт. Ончет гын, планжым чоялык дене гына темаш лийын.
Тидын
нерген поэт возен:
Тунам правленьын ончыл лукыш
Ал тисте толын шогалеш:
Чоя пала шоя наукым,
Йӧн мушылан йӧр логалеш.
Вуйлатыше кая районыш,
Тылеч кӱшкыракат шуэш.
А мӧҥгӧ лектын вик, вагоныш
"Сатум" пуд дене шупшылеш.
Пӱктен шинча пазар Майрала, —
Шонет, пӧлек, йокма ешлан?
Уке, ӱйым кевытыште налын
Пуаш кок план шотеш... эллан!
Олаш пареҥгым, киндым огыл,
А ӱштервоштыр-йолкылам
Ну шупшыктышт — пӱртӱсын погым
Пытарышт ӱштын лукшашла.
А то кузе? "Ушан" айдеме
Эрлалыкым воднак кочкеш!
Код йолаш деч посна — сай веле
Куржаш Америка почеш!
Вот тиде вуй! Но ончо, колышт,
Еҥ-влак ойлат: "Могай накас!.."
Но кӱшычын кагаз йӱр толын,
Кагаз — мутде шукташ приказ.
Поэт ойла: пӱртӱсым каргыме койыш кӱшыч пуымо приказ почеш калык чоныш
шыҥдаралтын, чыла вере шарлен.
Совет элыште тыге лийын кертеш мо? Уке, лийшаш огыл да ок лий, шуын пижыт
цензор
чонан еҥ-влак. Мемнан дене чылажат сай. Чын, южо вере осал коса палдырна.
Икманаш, тыште ончыктымо 24 корным луктын шуыктат. Поэт нунын олмеш ныл
корнылан утларак сера. Ты ужаш строфа дене тӱҥалеш:
Палем вуйлатышым тыгайым:
Кум Кит лӱм ден — Шыл, Муно, Ӱй —
Колхозын чапше ден торгайыш
Шагал ма, шуко ма — кум ий.
Туге шол: "критик-влакын" мутышт почеш, шотдымо председатель южо колхозышто
гына
лийын, тудыжат кум ий деч утыжым "орадыланен" кертын огыл — кораҥденыт.
"Йӧра,
шагал тыгайже лийын. Тыршеныт молышт, кеч вурсалт", — манеш автор да тиде
ешартыш ужашым (тумышым) тыгерак мучашла:
Кунам тудет пыжалтын возо,
Азап лыҥ перныш весылан
Азала паремдаш колхозым,
Ышташ ял чоным веселам.
Тептердыме вуйлатыше (ялыште гына огыл, олаштат) шагал лийын гын, молан
пӱртӱсна
тыге чот каргалт пытен да илышна, молан озанлык пашана шуко ий почела ик
верыштак тошкыштын? Но тиде йодыш — поэтлан огыл, а шӱм йӱлен серымым
йӧрдымыш лукшо
да шоя сӱретым сӱретлыктыше тӧра-влаклан.
Поэме лу ужашан. Кокымшыжо ондак "Шкет куэ" маналтын. Вара лӱмжым
"Вашпижмашыш"
савырыме, текстшым иктат пеле гана кугемдыме (32 корным ешарыме). А
вашпижыныт
пӱртӱс ден айдеме, тракторист да тудым чодыра куклаш колтышо бригадир.
Колхозын
кок пашаеҥже ӱчашат, пӱртӱсым каргымылан титакым икте-весышт ӱмбак шӱкат.
Иктыжын "Окмак еҥ эн ушан пунчалым унчыливуя шогалта" манмыже авторын
позицийжым,
шонымашыжым ончыкта.
"Пытартыш ужар протуберанец" ужаш (протуберанец шомакым тыште "кушкыл тӱня"
манын умылыман) лийын кертшаш шучко сӱретым ончыкта. Чодырам шоналтыде,
опкын семын руымо койыш умбакыжат ила гын, ойла поэт, "Пӱртӱсын шочшыжо —
айдеме аважым
пуштшыш савырна". Тыге возымо Булыгинмытлан утыждене лӱдыкшыла чучын,
сандене
тиде глава мучашке оптимизм шӱлышан латкуд корным ӧкымешак ешарыктеныт. "А,
викшым, тиде (кӱшнӧ ончыктымо осал сӱрет — Г.З.) — лач уш модыш, тӱняште
мӧҥгешла
лийман. Тыршымына огеш лий лодыш: пӱртӱс ила! Ужар шӱман! Ок савырне тӱня
пустыньыш!"
Ик тыгай "тумышым" серымыж годым поэмын авторжо марий сылнымутын кугезыж
дек миен эҥертен, тудын мутшым кучылтын:
Лӱшкат, да пуйто вуйшиймаштышт
Йоҥга Чавайнын шыдем сем:
Одар, онар чодыра кушмаште
"Пушеҥге руышым мый вурсем".
Нине кок поэтын возымышт гыч ужына: нуно пӱртӱс дек, чодыра да пӱтынь ужар
тӱня
дек икгай ончалтышан лийыныт. Чавайнын "Отым" возымо жапыштыже чодыралан
лӱдыкшым товар але тул ыштеныт гын, ынде пӱртӱсын тушманже-влак куатле
техникым кычкеныт.
Историй документ гыч коеш: "Мыскара сонар" книгам арестоватлыме,
вускемдылме да
лыжгарак шомак дене тумыштылмо паша 1968 ий шыжым, Валентин Колумбын
"Ончыко"
журналыш куснымекыже, ышталтын. Тудым тышке 16 сентябрь гыч ответственный
секретарьлан налыныт.
Пургедын-пургедын, печать управлений да тудын вуйлатышыже шке шонымыштым
илышыш
пуртеныт — издательстве директор ден тӱҥ редакторым паша гыч кораҥденыт,
А.Н.Николаевым тӱҥ редактор, а В.Х.Колумблан старший редактор лияш
темленыт. Мутат
уке, тидыже эн кугу идеолог Алмакаевын кӧнымыж деч посна лийын огыл.
Аркадий Николаевич ты ой дене келшен, а поэт издательствеш кодаш кӧнен
огыл. Лач тиде жапыште "Ончыкын" тӱҥ редакторжо А.Асылбаев шкаланже икымше,
эн кӱлешан полышкалышым — ответственный секретарьым кычалын. Ондаксе
секретарь В.М.Ивановым писатель
ушем правлений председательлан сайлымеке, тудын олмыш критик С.И.Ибатовым
(Эманым) шынденыт. Но Сергей Ибатович ты пӱкеныште ик жап шинчен онченат,
ласкарак
верыш кусараш йодын. Лач тиде гутлаште Валентин Христофорович паша деч
посна кодын да Асылбаевын ӱжмыж почеш редакцийыш толын. Каласен кодыман,
тунам книга издательстве ден журнал редакций ик пӧртыштӧ (Карл Маркс урем,
43-шо номеран пӧрт)
верланеныт.
В.Колум вуйым шийын кошташ, инстанцийлашке кагазым возкалаш нигунамат
йӧратен
огыл. Но печать управленийысе тӧрамытын "Мыскара сонар" ӱмбак кержалтмышт
тудын
чытышыжым кӱрлын. Тудо умылен: шып лият гын, нине намысдыме еҥ-влак эше
тыге веле огыл толашаш тӱҥалыт. Шӱм-чон ӧпкежым поэт РСФСР правительстве
пеленсе Госглавлит начальник А.Грибковлан да КПСС Марий обкомын пропаганде
ден агитаций
пӧлкажым вуйлатыше И.Новоселовлан колтымо серышыштыже почын пуэн:
"В том, что произошло, усматриваю только умышленное.
Из темплана Марийского книжного издательства на 1969 год исключены все
названия,
к которым так или иначе был причастен я...
Видимо, издательство решило отказаться от всех услуг моих.
Когда я был вынужден уйти с должности главного редактора Марийского
книжного издательства по собственному желанию начальника управления по
печатьи т. Булыгина
С.П., в ОК КПСС меня заверили, что это не будет отражаться на моей
творческой
работе, что не будет никаких спецпритеснений.
На поверку вышло совсем иначе. Не успел я уйти с работы, как был разыгран
беспрецедентный фарс с моим сатирическим сборником "Мыскара сонар". Видимо,
кое-кому
очень было угодно пустить этот сборник, отпечатанный и сверстанный, под
нож. Не
последнюю роль в этом сыграл наш уважаемый начальник т. Булыгин С.П.,
который
добровольным курьером носился по всем инстанциям с моим сборником в руках,
выискивая в нем то, чего не было...
Справедливость восторжествовало. Сборник увидел свет. И никому нет дела до
того,
сколько сил и нервов это стоило автору".
Марий издательствын тематический планже гыч В.Колумбын лӱмжым удырен
кышкыме шотышто тидым каласаш кӱлеш. Поэтым паша гыч кораҥдымекат, КПСС
обком ден печать
управлений тудым тӱрлӧ семын шыгыремдылаш тӧченыт. Да шонымашкышт мынярлан-
гынат
шуыныт: "Мыскара сонар" деч вара икымше книгаже — "Порылык" — 1972 ийыште
иже ош
тӱняш толын. Йӧра эше нине кок сборник коклаште Сергей Есенинын марлаҥдыме
мурсийжым савыктен кертын. А йочалан серыме почеламут ден поэмылаже колымыж
деч
изиш гына ончыч марла да рушла книга дене лектын шуктеныт ("Йӱд кушто
ила?",
"Где прячется ночь?"). Тиде куд ий жапыште Москошто "Стихи" ден "А журавли
все в
небе" сборниклаже илыш вийым налыныт.
"Мыскара сонар" дек пӧртылын, эше иктым каласаш кӱлеш. Тиде почкалтыш
выньык
тӧра-влакым да нунын пелен шӱраҥыштше литпаҥгамытым тунар чот шыдештарен —
ямде
книгам пужен ыштыме годым тушеч аннотацийжымат луктын шоленыт. Чыла моло
издательстве семынак, Маргиз тымартеат, тылеч варат кажне книган кокымшо
страницешыже автор да тудын у пашаж нерген кӱчык уверым вераҥден. А тиде
гана эсогыл аннотацийым удырал шуымо дене поэтын чонжым корштараш тыршеныт.
"Мыскара сонар" книган тӱҥалтыш — пужен локтылдымо — вариантше эше иктаж-
кушто
аралалт кодын але уке — ом пале. А мылам тудым Осмин Йыван пуэн ыле.
Аннотаций
лийшаш вереш поэт шке кидше дене сералтен: "Тиде книга гыч обллит икмыняр
страницым луктыктен, да авторын тӧрлатымыж деч вара уэш печатлыме. А тиде
экземплярым мый тӧрлатыме деч ончыч типографий гыч налынам. Осмин Йыван".
Иван Ивановичым тӧрлатыме шот дене уэш каласена: книгам пужгалымаште тӱҥ
титаканже, векат, обллит огыл. Вет пале: цензурын кӧнымыж деч, рукописьым
йӧршылан
шотлымыж деч посна книга огеш шоч ыле. Обллит могырым разрешений лийын, но
Колумблан шыдешкыше-влак (кӧжым кӱшнӧ ончыктенна) цензор дечат пӱсырак
шинчан,
осалрак чонан, ударак шонымашан лийыныт да, поэтын манмыжла, "стали
высискивать
в нем то, чего не было".
... "Олма кайык ден шукш" почеламутан журналым нумал толшо поэт дене
вашлийме
нерген шомакшым П.Алмакаев тыге иктешла; "В.Колумб шотышто шонымашем тыгай
лийын: тудым тыш-туш шупшкедаш, чонышкыжо, мурпашашкыже шӱшкылт пураш,
туныктылаш
да моральым лудаш толашыман огыл. Кӱлеш лийме годым поэтлан туге полшыман
да
арален налман — тудо нимомат ынже пале, ынже шиж. Шукыж годым лач тыгак
ыштенам... Мастар, талантан еҥ-влакын лӱмыштым вес тукымлан яндарым,
волгыдым пуэн
кодышаш улына". Пеш чын шомак. Жал, тыгай поро шонымашке пеш вара — айдемын
уке
лиймекше — толына. Весат раш шижалтеш, коеш: Колумб нерген серымышт годым
мемуаристшат, поэтшат, журналистшат эн ончычак геройыштын огыл, а утларакше
шкеныштын
лӱмыштым вес тукымлан яндарым, волгыдым пуэн кодымо нерген шоненыт да
шонат. Но
кӧ чыным, 1974 ий мучко да поснак 4 декабрьысе партийный погынымаште мо
кузе
лиймым кеч изиш пала, тудлан тыгай шарнызе ден серызе-влак мыскыньын да
эсогыл
йыгыжгын чучыт.
Саде погынымаште ик эн чот корштарен ойлышо ("Журналыште пеш шуко йоҥылыш
уло.
"Ончыкын" пашаеҥже-влак рукописьым савыкташ кӱлешын огыт ямдыле...
Журналыште
"копам ниялташ" йодмо нерген факт уло. Колумбын поэмыштыже марий синтаксис
ок
шижалт, сандене тудым редактироватлаш лиеш да кӱлеш. Пытартыш жапыште
Колумбын
чонжо чыла декат йӱкшен. Самырык-влаклан шагал полша". — Ончыко, 1990 ий, 2-
шо
номер, 107 с.) да тӱҥ редакторлан учетный карточкыш возыман строгий
выговорым
пуаш (Семен Вишневский семынак) темлыше еҥ кызыт шкенжым Валентин
Христофоровичын эн лишыл, эн чот келшыме йолташыж семын, тудын кӧргӧ
чонжым, поэзийжым, мо
верч тургыжланен илымыжым нигӧ деч сайын умылен моштышо айдеме семын
ончыкташ
тӧчен возкала да ойла гын, тидым кузе аклышаш улына?
1974 ий декабрь тӱҥалтыште лийше трагедийым саде авторын возымаштыже тыге
ончыктымо: "Ал кеҥеж гычын телышке тер вончымаште тройкышто кӱрылтӧ трук
оҥгыр йӱк".
Поэтически сӧралын каласыме. Ты ой дене келшашат лиеш улнеже. Но тидым
ышташ ик
йодыш — коло вич ий годсек вуйышто пӧрдшӧ йодыш — ок пу: мурызын шӱмжӧ
чынак тыге — чылалан шиждымын-вучыдымын, амалдымын-негыздымын, оҥгыр
йоҥгымо трук чарнымыла — пудештын гын, молан вара чырык курым ожнысо 11
декабрьыште, Валентин Колумбым кугезымыт дек ужатыме кечын, Миклай
Казаковын чоныштыжо шыде да ужмышудымаш дене темше кандаш корно шочын?
Куаныза,
Тендан кид дене
Колен эн мурызо айдеме,
Чӱчкалтыза, тавалтыза,
Вашла шогал муралтыза!
Таклан огыл тыге возен да кагаз ластыкшым самырыкрак йолташыжлан кучыктен:
"Арале, ит йомдаре, вес тукымлан палдаре". Мучаште калык поэт (1960 ийыште
М.Казаковлан пуымо годым тиде лӱм кызытсыла шулдештше лийын огыл) шижтарен
каласен: "А
вот тендам марий тӱня карга — тупела савырна". Каргыме радамыш логалаш огыл
манын, тыршымашак, очыни, сӧрал шомакан ятыр шонымашым, статьям,
почеламутым да
эсогыл поэмым шочыктен. Нуным лудат да Ким Васинын шомакше ушыш толеш:
"Кызыт
нунын кокла гыч шукышт, Колумбын ӱмыр лугыч колымаште титаканже, "Колумбын
эн
сай йолташыже лийынна" манын кычкырлат. Чоя кӧранымаш койыш тыгае: ондак
еҥым
пытараш, а вара — соратникше, поро йолташыже лийынна манын моктанаш".
Конешне, иктат туге ок ман, пуйто поэтым молгунамат да поснак саде пытартыш
партпогынымаште вурсышо да пеҥгыдын наказатлаш толашыше-влак тудым пушташак
шоненыт. Уке. Тидын нерген мутат лектын ок керт. Молан манаш гын, марий-
влак тунарак
шучко чонан огытыл.
Погынымаште пеҥгыде наказаний верч йӱклышӧ-влак поэтын чонжым да койышыжым
КПСС
уставын кышкарышкыже пуртен шындаш шоненыт. А тидыже Колумблан эрыкым
йомдарыме,
шӱлыш корным петырыме дене иктак лийын.
"Мыйын лу ӱмырем лиеш гын..." — возен тудо ик почеламутыштыжо. Но тынар
ӱмыр
нигӧланат ок пуалт. Валентин Колумб нерген возымаштыже Юрий Рязанцевын "ик
еҥлан
лу нар колымаш толеш" манмыже чын дек, пожале, лишкырак. Айдеме верч,
йолташ
верч луын тавадаҥ шогалыт гын, тудо иктым гына огыл, лу колымашымат сеҥен
лектын
кертеш. А кунам, уставын але вес инструкцийын параграфше дене леведалтын,
икте
ваштареш луын-лучкын кынелыт, тунамже Онар гай виян еҥланат сайым, порым
вучыман
огыл.
"Муро — илыш верчын, илыш — калык верчын". Поэтын шке нерген 1959 ий 23
сентябрьыште Пумыр ялыште тиде каласымыже тудын чумыр творчествыжлан
эпиграф лийын
кертеш.
Гельсий Зайниев.



1202б99
************************************************************************
12—02
Александр АЛТЫШЕВ

Ах, теҥыз, теҥыз...

Повесть
И
"Встать! Смирно!"— казарме мучко шергылт кайыш. Тунамак учебный ротын
командирже, кумшо ранган капитан пурен шогале да чылашт денат шокшын
саламлалте.
— Ну, молан вуйым сакенда?— пеҥгыде койыш-шоктышан, шонен пыштымыжым эреак
лачымын шукташ тыршыше офицер таче поснак поро кумылжым ончыктыш. "Ужарге"
кашакым
ятыр жап тӱслен ончен шогышат, ешарыш:
— Нимат огыл, вашке чыладамат корабльлаш палемдена, увольненийышкат колташ
жап
шуэш. Гарнизонышто ӱдыр-шамыч шукын улыт — служитлашда веселарак лиеш!
Командир Ленян ончык миен шогале, шинчашкыже тура ончал колтыш да вигак
йодо:
— Мӧҥгыштет йӧратыме ӱдырет вуча, очыни? Тудын нерген кызытат шонет чай?
— Шонем, — изишак ӧрӧ гынат, нимом шылтыде, чонжым почо матрос.
— Вучаш лийын гын, обязательно вучен шукта... Письмам гына чӱчкыдынрак
колтен
шого. Шокшо кумылын сере, утларакшым йӧратымаш нерген. Палет, эргым, тый
мыйын
шӱм-чонем тарватышыч. Сар нерген шоналтышымат, фронтеш сусыргышо йӧратымаш
пӧртыльӧ. Каласаш?
— Каласкалыза, Орест Борисович, — мане шоҥго боцман.
Матрос ден старшина-влак командирым йыр авырен шогальыч.
— Шарнем, жаплан бой лыпланыш, ончыл линийыште шып. Икте шукертак налме
серышым
уэш-пачаш лудеш, молышт, пырля погыненытат, ойган кужу мурым шуйдарат.
Лачак кугу капан балтиец изиш ӧрдыжтырак фотосӱретым ончен шогылтеш. Тудын
йӧратыме таҥже Ленинградысе блокадыш верештынат, орланен илен. Тылеч ончыч
нуно чӱчкыдынак
вашлийыныт. Но пӱрымашышт путырак шыде улмаш: ӱдыръеҥын пӧртышкыжӧ снаряд
логалынат, тудын ӱмыржым кӱрлын. Моряк, ажгынен, колышо таҥже верч шӱдӧ
наре фашистым пытараш товатлен. Кажне гана, бой деч ончыч, монден кертдыме
ӱдыржын фотожым
ончен. Но товатлыме мутшым шуктен... — шомакшым кошартыш командир, вара
Леням
вачыж гыч тӱкалтыш. — Теве могай фронтысо йӧратымашет! Эн йомартле, каласен
моштыдымо кугу да чынеш кодшо... Кызыт тыныс пагыт. Шке йӧратымашетым садак
муат.
Кумшо ранган капитан казарме гыч каяш тарванымыж годым учебный ротысо
дежурныйлан кечывал кочкыш деч вара матрос-влакын клубышкышт кульпоходым
эртараш каласен
кодыш.
Шаҥге гына ойгырен шогышо Леня вигак ылыж кайыш, поро ончалтышыж дене
офицерым
ужатыш да семынже шоналтыш: "Ужамат, мемнан верч азапланыше айдеме..."
Старшина Лещенко "Мыланем ӱшанен пуымо отделений чыла шотыштат ончылно
лийже"
манын шона. Строй дене коштын моштымо кызыт тӱҥ верыште лийшаш. Сандене
пурлашшолаш савырнымаш, йол дене тӱен, верыште шогымаш, вара адак шкетын
але тӱшкан
рошт-рошт ошкыл колтымаш, тулеч моло упражнений — мучашдыме...
Кас кочкыш деч ончыч матрос-влак чыланат уставым "пужарат". Кечыгут
йӱштыштӧ
лиймек, омо шуэш. Но старшина але старший матрос ончылно нералтен колташ
юмо ынже пӱрӧ — тыланет чечасак черетдыме нарядым тушкалтен пуат. Тушко
логалше-шамычым нӧрепыш пареҥгым ойыраш колтат. Тыгай "пӧлек" иктыланат ок
кӱл, сандене йыштак нералташ тӧчышӧ уке.
Рота колонныш шогалеш: кас прогулкыш каяш тарвана. "Запевай!" — радамла
мучко
команде шергылтеш. Тунамак Ленян возымо почеламутшылан ала-кӧн келыштарыме
матрос муро йоҥгалташ тӱҥалеш. Тиде муро "Учебный ротын маршыже" маналтеш.
Кумда теҥыз муро шарла йоҥгатан,
Эртат рвезе-шамыч, модеш йолтаган! — яндар йӱк мурым тӱҥалеш, а молышт
припевым
авалтат...
Пел шагат але утларак плацыште лиймек, кап-кыллан куштылгын чучеш, кажныже
шкенжым чулымын куча.
Пелйӱд лишан, латик шагатлан, чыланат малаш возыт, казарме вигак шыплана.
Кечыгутсо тургым деч вара чыланат кыжге мален колтат. Иктыштлан мӱй пушым
шарыше
сад-пакча, шочмо вер-шӧрын сылнылыкше, кужу ӱппунеман ӱдыр конча, весыштлан
—
кылгыншудан казахстан степь, чал бархан. Ужыт аваштым, ватыштым, йӧратыме
оръеҥыштым...
Вашке мӱндыр поход лийшаш. Кушко, кунам, иктат ок пале. Корабльыш шуко
кочкыш
продукт ден вӱдым налме гыч веле тогдайышт — теҥыз дене кужу жап кайышаш
улыт.
Теве вучымо пагыт толын шуо. Корабльыште пӱтынь экипаж радамлалт шогале.
— Моряк йолташ-шамыч, здравствуйте!
— Здравия желаем, вице-адмирал йолташ! — вашеш тӱшка йӱк шергылт кайыш.
— Моряк йолташ-шамыч! Тыланда кумда океаныште кужу жап лияшда верештеш.
Тендан
ончылно шындыме задачым сайын шуктымаш тендан дечак шога. Тидын нерген ида
мондо. Мом кузе шуктымыда Йӱдвел флотысо моло корабльын экипажше-влакланат
пример
лийже. Пиалан корным тыланем.
Причал деч спасательный судно кораҥын гына шуктыш — моло корабльлаште
"Прощание
славянки" марш йоҥгалташ тӱҥале. Тыште тыгай традиций: боевой заданий дене
тарваныше кеч-могай экипажым марш дене ужатат. Поро кумылын, кугу пагалымаш
дене.
Океанысе спасатель йӱдвел, кечывалвел теҥызлаштат, кугу океанлаштат ияш
келыштаралтын. Тудым нимогай таул мардеж чактарен огеш керт. Тыгай тудын
вий-куатше,
технический йӧнжӧ. Ынде йомакысе колла койшо судно ончыко иеш, шеҥгеланже
метр
почеш метр кужыт вӱд шоҥешталт кодеш. Чонлан путырак лишыл база торленак-
торла,
вашке койдымо лиеш, но "Славянкын" семже алят йоҥга. Шеҥгелне, причалыште,
офицер, мичман, старшина ден матрос-влак эшеат шогат. Нунын ӱжакашт ынде
шем точкыла веле палдырна да Кольский заливысе кандалге тӱтыраште шулен
йомеш.
Корабль ончыко икшырымын эрта. Моряк-шамычын чурийыштышт ӧкымеш шыргыжме
йӧре
ойганымашат палдырна. Кӧ мом шона, мужедаш веле кодеш. Южыжо ала мӱндыр
походлаште ончычат миен коштмаш дене кугешна, можыч, военный еҥын пӱрымашыж
нерген
шона...
Шукышт теҥгече йӧратыме таҥышт дене чеверласышт. Чыланат палат: икте-
весыштым
кужу жап ужын огыт керт. Но нигӧ тидын нерген шӱмбелжылан ойлен огыл. Ты
шотышто
приказ пеш пеҥгыде лийын.
Теҥыз тугак лӱшка, корабльым тышке-тушко, кӱшкӧ-ӱлык кышкылтнеже, но вийже
ок
сите. Ленян вуйыштыжат ала-мо шурга, пылышчора пеҥеш. Туге гынат тудын кап-
кылже, кӧргӧ чонжо вий ешаралтмым шижеш. Рвезе койын-койын пеҥгыдемеш,
теҥызын
ӱскыртланымыжым сеҥашак тырша. Ленялан тыште чылажат оҥайын чучеш.
Южгунамже
шторм шым балл марте кугемеш. Туге гынат моряклан ынде нимоат лӱдыкшын ок
чуч,
кеч ия лийже... Икманаш, корабль южгунамже витле градуслан тайналта, теве-
теве
шӧрын йӧрлеш шонет, но спасательный суднылан тидыже мо? Колыштеш Леня теҥыз
шургымым да шинчажлан эр тымык гай ялже сӱретлалтеш...
* * *
Вияш да лопка уреман изирак марий ял. Тудо ужар садер лоҥгаште верланен.
Тыгайракак моло вер-шӧр дене таҥастарымаште илемжын ойыртемже икте веле...
Тиде ялыште лавырам нигунамат от уж, манаш лиеш. Эсогыл шыжымат, чӱчкыдын
йӱр оптымо годым урем саралгыше чока шудо дене шып-шыман леведалтеш. Кум
тӧрзан пу пӧрт-влак
ялтак изак-шолякла койыт. Лачак урем покшелне кугу кӱ полат архитектур
памятникла шога.
Ялым кӧ кунам негызлымым иктат ок шарне. Кугезына-влак кокла гыч эн
шоҥгыракше
курым чоло ожнак колышо Ермолай кугыза лийын. Илымыж годым тудо каласен
коден:
"Мый тукымнан кандашымше укшыжо улам".
Кикнур села гыч толмо годым, корнымбалне, ял тӱрыштӧ, канде окна серган
пӧрт
волгалт шога. Воктеныжак олмапу ден ломберан сад тӱзлана. Окна ончылно
сирень
пеледеш, ямле пушым шара. Ондак тиде суртышто икоян еш илен. Тыште эреак
поро
шӱлыш, весела койыш озаланеныт. Кузе кайык иге-влак авапуным налыт, ӱшанле
шулдыран лиймек, кумда тӱня йыр чоҥештат, лач тыгак Ленян капеш шушо изаж
ден акаже-влак шочмо-кушмо пыжашыштым коден каеныт. Михаил шукертак олаште
лакемын,
ешым чумырен. Рита Йошкар-Олаште медицинский училищыште тунемеш. Анюта дек
качымарий-шамыч коштеденыт. Шукыштым ӧрдыжкӧ шӱкалын нунын деч тӱрлӧ амал
дене кораҥаш тыршен. Но вараже садак марлан лектын — курым мучко ӱдырвуя
шинчаш шотлан ок
толыс...
Аваштат самырыкше годым шинчалан перныше ӱдыр лийын. Тудым неле пӱрымаш
вучен.
Кужу жап черле кийымек, коштын кертдымыш савырнен. Поро, ныжыл кумылан
ӱдырамаш
шкенжын йоча годсо пагытше нерген икшывыже-шамычлан каласкален. Тудо изинек
ача
деч посна кодын, молын семын йомакым монь колышт шинчашыже йӧн лийын огыл.
Туге
гынат, йӧратыме межнеч эргыжлан, Ленялан, кас еда шоям колтен. Тидлан
чылажымат
пален налаш тыршыше ньога моткоч куанен, йӱдым аген коштшо еҥ але
таргылтыш,
шучко вий нерген йомаклымыжым варажым эсогыл почеламут семын каласкален
кертын.
Леня тудын шыма йӱкшым колышташ, ныжыл кидше дене вуйжо гыч ниялткалымым
йӧратен.
Илыш пелашыжым эмлаш ачаже нимомат чаманен огыл. Но верысе врач-шамыч
кидыштым
веле шаралтеныт: нимо семынат полшен кертын огытыл. Сар жапыште ныл икшыван
ава
шке тазалыкшым чотак локтылын аман.
Изи ийготан Леня кӱварым мушкын, ушкалым лӱштен. Икманаш, сурт кӧргӧ
сомылкам
кертмыж семын тӱрыс шуктен шоген. Шым класс деч вара тудо умбакыжат
тунемнеже
ыле, но...
Йошкар-Оласе медучилище деч вара Рита шке районысо Кикнур больницыш паша
ышташ
тольо. Акажын мӧҥгӧ велыш пӧртылмыжӧ рвезым чотак куандарен: умбакыже
тунемаш
корно почылтеш!
Икана Кикнур селаште Леня курсант-речникым вашлие. Тудын дене мутланымек,
рвезе
келге шонымашке возо: "Эх, мыят тыгай мотор формым чиен коштшаш ыле..."
Тылеч
вара речной училищыш тунемаш пурымо нерген самырык вуйжым аҥыртыле. Тунамак
тушко йодмашым намиен пуыш. А кузе куаненже, кунам тушеч экзаменыш мияш
ӱжмашан кагаз толын!
Тунам тудо, ялеш шочын-кушшо нӧргӧ еҥ, илышыштыже икымше гана поезд ден
пароходым ужын. Тудлан чылажат келшен: областьысе рӱдӧ олам сылнештарыше
кугу ош кӱ
полат, Великий Устюгын ожнысек чапланыше паркше-влак; кече волгыдышто
йылгыжше
троллейбус, тыгак стройплощадкыласе пеш виян кран-влак...
Нылле икымше ийыште шочшо рвезын шинчажлан вигак чиялтыме тӱрван да
шинчапунан,
чаткан шерме ӱпан, сай чиеман оласе ӱдыр-шамыч перненыт. Нуным тыглай
вургеман,
вожылалшырак ялысе "суксо"-влак дене таҥастарен. Тунам, нылле талук чоло
ожно,
ялысе ӱдыр-влак оласе деч чотак ойыртемалтыныт.
Великий Устюг — ужарге, тымык ола. Тыште мартен коҥгаласе кужу тӱньык-влак
шикшым огыт тӱргӧ, кажне эрдене оласе калыкым паровоз йӱк ок помыжалте.
Ожнысек мотор олам черке-шамыч тӱзатат. Ала-кунам шукерте нуно кызытсе деч
ятыр лийыныт.
Экзамен-влак лишемыч. Шке шинчымашыжым Леня лачымын ончыкташ тырша.
Шукыштын
шинчашт сайынжак ок уж але пылышлан пеҥгыдырак улыт. Тидланак курсант лияш
шонышо-влакет медкомиссийын шоктешыже шӱралт кодыт. Леня гын чыла шотыштат
таза. Таче тудын шочмо кечыже, сандене семынже шоналтен колтыш:
"Медкомиссий эрла эрдене
лиеш манын увертарыштыс. Тачыже мом тӧчат?"
Теве тудо невропатолог ончылно рыҥ шога, врачын иктешлыме ой-каҥашыжым
колыштеш:
— Те, самырык еҥ, шке документдам налын, мӧҥгыда каен кертыда. Тендан шӱмда
таза
огыл. Невроз.
— Кузе тыге, майор йолташ? Мый вет экзаменыш толмо деч ончыч шке тазалыкем
тергыктенам! Нимогай черымат муын огытыл. Эше чал пондашан профессор тупем
гыч
вӱчкалтыш да шыргыжал каласыш: "Ӱшкыж гай виян улат!"
— Аха, туге лийже... Тый таче вуйым аҥыртарыше лемымак подылын отыл чай?
— Сыра деч молым нимомат...
— Черет почеш ынде кӧ! — врач шыде йӱкын кычкырале.
Вуй йыр шоналташ гын, докторым мо дене чактарет? Тунемаш пураш шонен
толшыжо кум
шӱдӧ утла, а вер — шымле визыт гына. Ончыклык первокурсник-влакын рота
командирышт ала-кӧн деч Ленян почеламутым возкалымыж нерген пален налын.
Сандене азапыш
верештше рвезым арален кодаш курыкла шогале гынат, врачым нимо семынат
сеҥен ыш
керт... О, могай неле кумыл дене Ленялан речной училищым коден каяшыже
верештын!
Мӧҥгыжӧ тарваныме деч ончыч тудым секретарь чарен шогалтыш да каласыш:
"Лимендыште, речной техникумышто, абитуриент-влак огыт сите, тушко писынрак
чошо!"
Кумыл волышо "моряклан" ынде Архангельский областьысе Котлас олашке пароход
дене
каяшыже вереште. Тудын дене пырля медкомиссиеш "шӱртньышӧ" кировчанин Юра
Парфенов лие. Землякшын шола шинчаже начарын ужеш: 0,7 веле. Икманаш,
пиалдыме кок
рвезе. Юра мутланаш йӧратыше да поро кумылан. Кутырымыж годым эре шыргыжал
колта. Можыч, тидланак тудо Ленялан келшен.
Пристаньыш миен шумек, коктынат автовокзалыш ошкыльыч. Тушеч Лименде
поселкыш
кудалман...
— Теве Садовый урем. Тышан волен кодса да тувекыла савырныза. Тушто речной
техникумын кум пачашан кӱ зданийжым ужыда. Чеверын! Ни пуха ни пера!" —
кидшым
рӱзалтыш водитель.
— Мыланна тыште савырныман. Кушко тый ончетше? Ӱдыр-шамычым ужын отыл мо?
Ну и
даешь! — мыскара йӧре малдалеш Юра.
— Юра-Юр, ончал-ян! Ужат, могай шӱмеш пижше улыт...
— Олмат пеш чевер, да шукшан лиеш, — кидшым лупшале Парфенов.
Икымшыже, тӱркарак да кудыргалше ӱпанже, шукертак ончымо киносӱретысе
актрисым
ушештара. Ныжыл чурийвылышан, но тыгодымак шкем кӱшкӧ шындаш йӧратыше.
Шинчаончалтышыж денак сымыстара, пуйто "Лишкем тол, сайынрак ончал. Могай
мый шыма
улам!" маннеже. Ошкылал колтымыжат кумылым савыра. Леня келгынрак шӱлалтал
колта
да саде "иностранкетын" йолташ ӱдыржын шӱтен ончалмыжым ужын шукта. О,
кокымшо
"йӱксет" йӧршеш вестӱрлӧ. Тыглай шӱргывылышан, кӱляш ӱпшӧ пылыштӱҥ тураште
да
саҥга ӱмбалныже кудыргал кеча, кодшыжым шеҥгекыла чумыртымо, приколко дене
кучыктымо. Ала-мо ойганышын коеш, куан сескемын пушыжат уке. Туге гынат
шкеж деке
шупшын кертше юзо вийже шижалтеш...
— Те, рвезе-шамыч, мемнан дек тунемаш пураш толында мо? — кок йолташым
порын
вашлие мутланаш йӧратыше, вахтерлан ыштыше шоҥго ӱдырамаш. — Изиш
вучалтыза, директор вашке толын шуэш.
— Можыч, огешат тол? — вачыштым туртыктышт нуныжо. — Таче вет рушарня.
— Садак толшаш — таче экзамен кече.
Кандаш шагат эрдене иктаж кумло ияшрак пӧръеҥ пурен шогале. Топката капан,
шемалгырак шӱргывылышан. Тура саҥгаже гармонь пош гай лодемалтше, лопка
чурийже
ялт куптырген пытен.
— Салам лийже, рвезе-шамыч! Тунемаш пураш толында, туге? — кугу кумылын
вашлие
директор. Тудо тунамак кужу корным толшо-влаклан тӱшкагудеш верланаш
пропускым
пуаш кӱштыш.
Леням вигак тунемаш нальыч, а Юра эше ик гана шинчасортажым тергыктыш.
— Изиш гына шым "йӱлӧ"! — мане Юра.
— Да-а, тыланет тудо чотак полшыш.
Техникумышто судомеханик специальность деч посна эше штурман-влакым гына
налыт.
Парфеновынат арален налше юмыжо улмаш. Пиалешыже, техникумыш Юра гаяк кап-
кылан
да койыш-шоктышан рвезе толын лектын. Пуйто коктынат кок вӱд чӱчалтыш улыт.
Саде
у йолташет Парфенов олмеш шинча врач дек миен толын. Да, паледа, чыла сайын
эртен! Нигӧ нимом умылен огыл. Теве тыгай томаша. А мыняр тургыжланаш
пернен Юралан... Ӧрат!
Йолташ-влак мӧҥгӧ пӧртылмӧ деч ончыч Лименде поселкын ару, кумылым савырыше

уремже мучко парк велыш ошкылыт. Ӱмылан, одар садеран каныме верыш миен
пурымек,
пазарыште улмыштла веле чучын колтыш. Тыштат калык шуко. Весела музык йӱк
виян
йоҥгалтеш, мӱндыркӧ, акациян верышке миен тӱкна. Парк покшелне — кугу
фонтан.
Тудын йыр ӱдыр-влак шинчат, семынышт шыве-шыве мутланат. Кӱлеш вет: нунын
кашакыштак — автобус гыч волен шогалме годсо палыдыме ӱдыръеҥ. Тудо Ленян
ончал колтымыжым ужын шуктыш. Тидыже кок шӱм коклаште ылыжше у шижмашым
утыр веле ешарыш...
Ӧрдыж кундемла, ятыр еҥ дене палыме лиймаш. Кызыт гына Леня Юрам ужатыш, а
ынде
шкежат шочмо суртышкыжо кудалеш...
Мӧҥгыжӧ миен, пӧртышкӧ пурен шогалмеке, Леня деч ачаже йодо:
— Мо дене вара куандарет, эргым? Техникумышкет тунемаш пурен кертыч?
Ончыклык моряк вуйжым савалтыш.
— Тугеже пеш йӧра. Шоҥгыеҥым куандарышыч, молодец! Ну, эрте-эрте, ават
шукертсек
вуча...
Аваже, эргыжым ужмек, тӱргоч йывыртыш, шортылдалынат колтыш. Тыгерак мане:
— Эргым, мыланем ынде шукыжак илаш кодын огыл. А тый ончыклык айдеме улат,
сандене пиалет верч вуйын шого.
... Ик шагат гыч Леня пасушкат миен шуо. Тушто ачажлан йытыным кӱраш
полшыш.
— Лень, чыным каласе, оласе ӱдыр-шамыч пулвуй деч кӱшкырак шушо юбкым веле
чият
мо?— йодо ик таҥаш Люба.
— Люб, чынак тыге...
— Тугеже, вескана толмекет, мыланемат тугайым налын пу, йӧра?
— Обязательно налам, эше кӱкшӧ таганан туфльым кондем.
— Любалан тыгай туфльым? Эше шӱртнен камвозеш, вичкыж шӱйжым тодылеш! —
йолташ-влак воштылальыч.
— Шыпланыза, ом тодыл! — ӧрын шогыде, вашештыш ӱдыръеҥ, вара адак Ленян
велыш
савырныш. — Налат вет, от ондале?
Чыным ойлаш гын, селаште тунам ӱдыр-шамыч кӱчык юбко ден кошар таганан
туфльым
чиен коштын огытыл. Адакшым шонымо семын олашке йӧршешлан илаш каяшыжат —
оййой, манаш веле! Пеш йӧсӧ ыле. Тунам ялысе-шамычлан паспортым пуэн
огытыл. Тыгай
документ деч посна илыме верым вашталтыме нерген мутымат ит лук. Паспортым
лачак
техникумыш але институтыш пурышо еҥлан веле пуэныт. Тыгаяк льгот дене
Мӱндыр Северыш, я Сибирьыш вербоватлалтше-шамыч пайдаланеныт.
Леня пытартыш кече марте йытын пасушто лие. "Пашаш ит кошт, тунемаш кайымет
деч
ончыч сайын каналте, вийым пого",— мане ачаже. Но тыгай ойлан эрге вуйым
веле
рӱзалтен да шыргыжал ойлен: "Вашке каем, вара тушто каналтем..."
Чеверласыме кечат лишеме. Рвезын яндар эҥерым, кумда пасум, ял мучашсе
кӱкшӧ пушеҥган отым коден кайымыже шуын огыл. Тыште тудын йоча пагытше
эртен, нӧргӧ капше шуаралтын. Шочмо вер-шӧрым, шерге пошкудо-влакым онченак
шинчавӱд йылгыжалта.
Эшеат шерге улыт ача-ава! Ох, кузе йӧсӧ нунын деч посна илаш, йол ӱмбак
шогалаш...
Уремыште пеле пычкемыш. Юалге мардеж пуал-пуал колта. Вуй ӱмбалне уэш
тичмаш
тылзе койылалта. Тудын ойыпло волгыдыжо мландывалым ниялткала, суртласе
окналашке ончал колта, ладыра писте йымак йымен шогалше йӧратыше мужыр-
влакым кычалеш,
я чара верлашке, пич чодыра але вараш кодшо корныеҥ, телефон меҥгыла ӱмбак
шийчинчыжым шава. Комдык почмо тӧрзашке кинде пуш дене лугалтше олма там
толын-толын пура, нерым чыгылта.
Леня окна деч кораҥе. Тӱрлеман кугу шовыч дене арун левед шындыме
ӱстелтӧрыштӧ
Рита акаж ден кумылдымо ачаже ала-мом пеш шонен шинчат. Нунын дек ончыклык
курсантат ушныш. Ӧрдыжтырак, кроватьыште, аваже шинчавӱдым ӱштын кия.
Пӧлемыште
шып.
— Эргым, тыланет эрлак кайыман мо? — мане ачаже.— Раз тунемаш кумылет уло,
тунем. Самырыкем годым мыят пеш шинчымаш курыкыш кӱзынем ыле, эсогыл
рабфакышкат
ӱжыч. Но кочат, Опанас Серге, ыш колто, "Кушко, манеш, неретым шӱшкат?
Тыланет,
йорло еҥын икшывыжлан, тияк кашакыш ушнымо нерген шоналтыманат огыл". А
вара
ӱдырым нальым, тендам ыштыл оптышна. Тунемдеак кодым. Кызыт вет шанче
сомыллан
монь куштылгырак лие — кеч нылле ий марте тунем. Ондак тыге огыл ыле.
Леня ачажым чаманыш. Тудо — ушан-шотан айдеме, чыла шотыштат радамым
шоналтен
моштышо еҥ, изинекак чын илыш корным тошка. Колымшо ийлаште колхозым почаш
полшен, поян кашак дене вуяваш шогашыже пернен. Тӱшка озанлыкым вияҥден
колташ о
мыняр жап да вий кӱлыныт! Ныл икшыван активистым район кӧргыштӧ гына
паленыт. А
тунемше еҥ лиеш ыле гын? Ойлет да — чыла...
Шочшыжын шонкален-вискален шинчымыжым ачаже лугыч ыштыш:
— Тунем, моло деч почеш ит шӱдырнӧ, кӱлеш-оккӱллан ит кечкыж. Ораде койышым
ончыкташ йӧсӧ огыл, сайлан тунемаш ик пуд шинчалым кочман — тидын нерген
нигунам
ит мондо. Еҥым ондалаш сай огыл. Изишланат. Пален шого: йоҥылыш корныш
шижде яклешт пураш лиеш, а тушеч вашке лекташ йӧсӧ. Эше теве мо: тый еҥлан
путырак ӱшанет, сандене ондалалтынат кертат. Йолташ-влак коклаштат вет
шакше чонанжат уло.
Тыгай дене таҥым ит кучо. Умылышыч?
— Умылышым, ачий. Огым.
— А ынде ават пелен шич.
Ава чон, конешне, — эре икшыве пелен. Леня дене таче шуко кутырен ышт керт
гынат, илыш кугорныш лекташ вашкыше шочшо шке аван шомакшым нигунамат ок
мондо,
тудым кужу жап шарнаш тӱҥалеш.
— Ачий, молан пӧртнам шыгалышда гын? Мый тунемаш каем, Рита акамат тыште
ынеж
иле, институтыш пурынеже. Мемнан да тендан курымлан тошто сурт-печынат йӧра
ыле.
Ачий, тыят авам семынак шке тазалыкетым отак чамане.
— Кере ойлет, эргым. Ават дене коктын ме тошто пӧртыштат илен кертына ыле.
А те?
Еҥ омса лондемым шотлаш тыланда юмо ынже пӱрӧ. Шке сурт-пече — кеч-кунамат
шкендычын, ачат-ават гаяк шерге да лишыл. Илен-толын у паша верда лиеш,
отпускым налыда, чыланат, игем-шамыч, шочмо-кушмо мӧҥгыда пӧртылыда. Миша,
Нюра, Рита шке
шочшышт-влак дене мемнам ужаш толыт. Вара тиде уда мо? Илена гын, огына
коло!
Лачак икте-весынам мондаш огыл. Нигунам!
Леням адакат шонымаш вузале: "Ончыкыжым тудым могай пӱрымаш вуча? Вет кеч-
кунамат палыдыме верыште илаш ала-можо лӱдыкшын чучеш. Туге гынат уждымашым
ужаш
тӧчымыжак айдемым шкеж дек магнитла шупшеш".
Викшым манаш, Леням у йолташ-влак, можыч, Лименде поселкысо паркыште, вӱдым

пӱргышӧ фонтан воктен, тудын ӱмбакше ончалаш вожылал шинчыше саде проста
ӱдыр
вучат. Эн тӱҥжӧ, конешне, техникум вуча...

ИИ

— Вниманий-вниманий!.. — кенета шарнымаш керемым кӱрлмыла йӱк шергылт
кайыш. Леня чытырналте, йырым-йыр ончалын, кушто улмыжым иже шижын нале.
Личный составлан колышташ! Корабльысе радиоузел ойла! — динамикыште
политчасть
шотышто командирын полышкалышыже йӱклана. — Ме кызыт Кугу Отечественный сар
ийлаште ачана-изана-шамычын фашист ваштареш кредалше да кугу героизмым
ончыктышо,
Йӱдвел флотын чапшым нӧлтен шогышо верла гоч эртена! Айста, моряк-шамыч,
меат
нунын семынак йӧратыме Родинылан алал кумылын служитлаш тӱҥалына манын
товатлена!
Моряк-влакын чурийыштышт вурс тӱс йолга, шонет, шӱм-чонышкышт шке долгым
честь
дене шукташ ӱшандарыше вий погына...
Эрлашыжым шторм эркышнаш тӱҥале. Ала йӧршешлан штиль велыш лупшалтеш.
Ошалгекандалгырак пыл лоҥга гыч, уке-уке да, эр кече тӱлыжгынрак ончалаш
тӧча. Тыгай
годым теҥыз моткоч сылнын коеш. Йырым-йыр, ятыр кумдыкышто, кандалгын койшо
воштончышым ушештарыше вӱд ӱмбалне кудыргалше ший толкын модеш. Гӱл каваште
кечыйол
йолга, ошалге-сур чайка-влакын ӱмылышт волгалтеш. Южгунам мачта ӱмбач, виян
шулдыржо дене лупшен, пӱркыт гай кугу альбатрос чоҥештен кая, шинча
ончылнак кол
тӱшка ийын эрта.
Вахтыште шогымо деч вара моряк-влак южыш лектыт, тушто, чумырген, йомакым
колтат, мо лийын, лийын огыл — радамлен каласкалат. Яра жап годым кеч-могай
мыскарачым шкенжым чиялтат. Поход годым "Алдан" судныш тӱрлыжымат шонен-
вискален моштышо Володя Чернявскийым "командироватлат". Туштыжо садет мом
гына ойлышт ок пытаре! Шинчаончалтыш денат, пӱсӧ йылмыж денат шукыштым чылт
ӧрыктара, воштылтен
улныктара. Ойла, корнывожышто пехотинец ден моряк вашлийынытат, икте-весышт
коклаште ӱчашаш тӱҥалыныт. Мландывалне служитлаш сайрак манын, салтак
тыгеат-тугеат
умылтараш тӧча:
— Ме окопым нер дене кӱнчена, вара мушкылтына...
Морякат шомаклан кӱсеныш ок пуро, "пехотым" эн кӱлешан верже гыч пӱшкыл
шында:
— Э-э, йолташ, тый кийыше тоям нӧлтет! Мыланна походышто мушкылташ нимолан.
Ютыш
лектын гына шуктет — вӱдтолкын чурийвылышым тыманмеш нулал кода. Колым
кочмет
шуэш — умшатым веле кугунрак каре: кальмар шкеак чоҥештен пура! Мӱшкыр
шужымо
еда нуным шӱдӧ дене нелына, Шолоховын литератур геройжо — Щукарь кочайла
устрицымат пеш йӧратена...
Воштылмаш "Приборкым ышташ!" манме команде дене кӱрылтеш. Чыланат веран-
верышкышт куржын шаланат.
А кас кочкыш деч вара замполит вахтыште лийше-шамычым эл кӧргысӧ да вес
кундемласе увер дене палдара...
Таче Военно-Морской Флот кече. Шочмо кундем деч тораште, теҥыз ӱмбалне,
тиде
пайремым вашлияш путырак сай веле огыл, а почетанла чучеш. Адакшым таче
корабльын лу ияш юбилейже. Торжественный ужаш деч вара экипажын командирже
Йӱдвел флотын адмиралже Лобов ден Военно-Морской Флотын главнокомандующийже
адмирал Горшковын саламлымашан серышыштым лудын пуыш. Тидыже моряк-влакын
кумылыштым чотак
нӧлтал колтыш. Совет Ушемын чекше деч кеч тӱжем миль лийже — корабль ешын
чонжо
эреак элнан рӱдӧ олаж пелен. Москваште — пайрем, шотлен пытарыдыме да нумал
кертдыме пеледыш, музык, порын шыргыжмаш, а тыште — шторм, пеле пычкемыш,
нугыдо
тӱтыра.
Тыгай кече лӱмеш моряк-влаклан ямле кечывал кочкышым ямдыленыт. Вара шке
вий дене изирак концертым ончыктат, кино лиеш.
Поро кече, океан! Тый путырак чалемше, ораде койышан да ӧндалаш лийдыме
улат.
Теве палемдыме район. Ятыр суткам чарныде эртымек, ик верыш шогальыч.
Шукертак
тыге кӱлеш ыле. Шторм годым корабльын чияжым шинчалан вӱд лупшыш. Тунам
чыла
вийым кӱшыл палубым йыклык эрыкташ ушымо ыле.
Кенета мостикыште шогышо еҥ бинокль дене вӱд ӱмбалне чот волгалтше йыргешке
орам
ужын шуктыш. Тудо то йомеш, то уэш койылалта... Пале лие: тиде — шонен
лукмо,
пеш чоя аппаратура.
Эрлашыжым корабль воктек леве теҥызлаште илыше дельфин-влак толын лектыч.
Нуно
вӱд гыч пикшла чоҥештен лектытат, южышто пӱгыла кадыргалтен, уэш толкын
коклашке
шуҥгалтыт. Шыжалтше вӱд кечеш йолгыжалта.
"Чодыра кӧргыш мыняр торашке пурет, тунар шуко пум верештат", — манеш
калык.
Океаныште мыняр умбакрак кает, тунар шуко вӱдянлыкым вашлият. Кызыт гына
моряк-шамыч кандаш минут чоло душышто лийыч (шинчалан огыл вӱдым походышто
путырак
аралыман) — тунамак командир радио дене увертарыш:
— Шола могырышто корабль пелен кашалот-шамыч ийыт. Кӧ ужнеже, палубыш
погыныза!
Кӧ плавке, кӧ трусик дене — куржын лектыч. Чынжымак, пеш кугу кит-шамычын
шемалге тупышт палдырна. Нуно вӱд йымач фонтаным пӱргалыт да шкештат оранек
койылалтат.
Кечан эрдене каватӱрыштӧ ваштарешна лишемше судно койын-койын рашемеш.
Тудын лишеммекыже, коеш: корабльыште Панамын флагше лойга. Йот элысе пуш
мемнан "Алданым" эркынрак кораҥ эртыш. Тыгодым "Панамец" саламлымашан
сиреным йоҥгалтарыш.
Совет моряк-шамычат нуным тыгак саламлышт. Йылгыжше ош пӱян да кудыр вуян
негр-шамыч корабльысе оралтылам шке сылныштлан келыштареныт, а суднышт
кандалге теҥыз
вӱд дене волгалтеш. Ош капитан ош полышкалышыж дене пырля капитанский
рубкыш
лектыч, ала-мом англичанла кычкыральыч. Очыни, салам мутым каласышт.
Адакат — куакш верым ончыктышо, "буй" манме пале-влак. Нуным вертолет гыч
кышкат. Ындыжым Америкысе буй-шамычет кава гыч икте почеш весе пӧрдын
волат. Тыге
штурманын изи клатше у реликвий дене ешаралтеш.
"Кушто гына от лий, шонымашет эре Родина, лишыл родо-тукым, йӧратыме еҥ
пелен!.." — лудына Ленян дневникше гыч.

* * *
Океан нералта. Вахтыште лийше-влак ютыш лектыч. Тушто старшинан
полышкалышыже
шкеж гаяк тале колызо-шамыч дене пырля кальмарым куча. Вӱдыштӧ шуко йолан
саде
чонан-влакет могай шочыныт, тугай тӱсанак улыт. Нуным вӱд ӱмбак шӱдырен
луктатат, хамелеон семынак вес тӱсым налыт.
Кол тӱча борт пелен чулымын пӧрдеш, пучымышла шолеш. Тидыже корабльысе
повар-влаклан пешыжак ок келше. Южгунам палубыш чоҥештылше кол верештеш.
Матрос-влакет, йочаланен, теҥыз "трофейым" тыманмеш поген налыт. А замполит
тыгай ойым ышта: "Айста шуэн вашлиялтше колым, поген, шефыш налме школлан
пуэна".
Океан йӧршын шыпланыш, йырым-йыр нимогай йӱк-йӱанат ок шокто. Тыгай годым
чонланат куштылго. Пуйто тый мланде валне, шке гарнизоныштетак улат.
Теҥгече кугу таул лийын манын, отат шоналте. Шагат умдо луаным ончыкта,
Москваште кызыт эр. Моряк кидыште юзо баян-йолташ йоҥгалте, тунамак вӱд
ӱмбалне чыла моряклан палыме,
теҥыз да чайка нерген муро эркынрак, вара чотрак шергылт кайыш. Матрос
шокта да
шокта, сылне семым йоҥгалтара, а ушыж дене ала-кушто тораште чоҥештылеш...
Ленят
шочмо ялжым, саскаҥше сад-пакчам, Сашенькам шарналта: "Кушто кызыт тудо?
Очыни,
серышемым йӱд-кече вуча, а мыйже? Мом ышташ, шӱмым пуйто ала-могай име
шуркала.
Возен ыле, а письмажым поход деч ончыч колтен шым шукто..." Ушышко Сашенька
—
йӧратыме ӱдыржӧ деке палыме лийме пагыт пуренак пура, шинча гыч ок кай...
Леня речной техникумын актовый залышкыже тарваныш. Тушто таче — каныш кас.
Тыгайжым кажне у тунемме ий вашеш эртарат. Самырык тукым, конешне,
утларакшым танцым пагала. Тиде ганат тыгак лие.
Актовый залыш пурен шогалмек, Ленян шинчажлан умбал лукышто шып шогышо ӱдыр
перныш. Тудо путырак оҥайын коеш. Кап-кыл шот дене изиат-кугуат, вичкыжат-
кӱжгӱат
огыл. Вачӱмбакше шаланен вочшо кудыргалше ӱпан ӱдыръеҥ мужырын-мужырын
пӧрдшӧ-влак велыш тӱткын онча. Ошалге-пальтка чурийвылышан улмыжлан, ала
вес амаллан
кӧра, садет Ленян шукерте огыл лудмо книгасе юмын сынжым ушештара. Кыдалже
да
оҥжо йыр чымалт шогышо ош платьыж дене эшеат моторын коеш. Ялтак Юмынӱдыр!
Леня
тудын дек вашкыде ошкыл мийыш...
Шинчаончалтышышт ваш тӱкнымек, йӧратымаш ойып вигак волгалт шарлыш. Да,
тиде
фонтан воктен первый гана ужмо ӱдырыс! Тудын йолташыже танцеватлаш лекте.
Леня
шып шогышо саде моторым кидпӱанже гыч нале. "Ош суксо" изиш сӧрвалтарыш
гынат,
поро кумылан рвезе пелен зал покшек ошкыльо. Теве ынде тангом келыштарат,
иктевесышт коклаште шуэракын гына мутланаш тӧчат. Тӱҥалтышлан вет эре тыге.
Ӱдыръеҥын йӱкшӧ рвезын пылышыжлан лӱп-лӱп шокшо годымсыла йоҥгатан, я
чыргыктыше
памаш вӱд гай, то кӱрлыклышӧ турня йӱк семын солнен-солнен колта, пуйто
пӱртӱсын
мо пуымыжымат кӱсынлаш чамана. Улыт вет тӱняште тыгай айдеме-влак... Ленян
тарванылше кидпарняже вуешшушо ӱдырлан чыгылтылмыла чучеш, очыни. Сандене
курсант
шкенжым шекланен кучаш тырша. Пампалче путырак куштылгын пӧрдеш, а рвезе
тыгай
мастарлыклан але пешыжак тунем шуын огыл. Йӧндымылыкым шижын, Леня, коклан
лугалтын, уло капшыге тулла ыра. Йыгыре лиймышт годым нунын оҥышт ваш
тӱкнылеш,
ӱдырын шыма ӱпшӧ чурийжым чыгылта. Тидыже рвезын кумылжым утыр веле нӧлтен,
кужу
жап йыр пӧрдаш таратен.
Шагат умдо латиктымат ончыкта. Йӱд гынат, Котлас ола уремлаште моткоч
волгыдо да
шып. Судным ачалыше завод велым гына йӱк-йӱан солна, кас тымыкым луга.
Пӱртӱс
мала: акаций тыгыде лышташлажым чатката кӧржла сакалта, нур ӱмбал пеледыш
чевер
лаштыклажым иктеш чумыра. Пашаче калыкат каналта, эрласе кечылан алым
пога...
Леня ден Саша Северная Двина эҥер сер дене йыгыре ошкылыт. Нунын ойлымышт
ок шу.
Теве, тул шӱшеран мачтыж дене волгалтын, теплоход ийын кайыш. Тудын почеш
тӱшкан, я посна-посна чайка-влак йӱкланен чоҥештен эртышт. Йӧратыше мужыр
тыге
талук чоло веле вашлиеш гынат, нунылан шукертсек палыме улмыштла чучеш.
Кажне
кече, кас куаным конда, пеҥгыде ӱшаным сӧра.
"Илыш умылаш лийдыме да моткочак неле. Шӱлык годымат вучыдымын кумылым
савырыше
пиалан ойып волгалт сескемалтеш. Тунамже адакат чонлан куштылгын чучеш..."
—
адак Ленян дневникыштыже верештына.
Саша эр кечыла шыргыжын, я семынже йӱкын воштылын. Тудо илышыштыже лийше
пиалан
минутлам шарналтен, утларакше "первый рвезыж" дене юарлыме пагыт
сӱретлалтын.
Речной техникумышто эртаралтше пайрем кас деч вара нуно шуко гана
вашлийыныт. Но
первыйысыже ӱдыр шӱм-чонеш ӱмырашлык палым коден. Чыла тидым Саша тачат
монден
ок керт.

* * *
Ленян кумылжо уке: таче тудын эн неле экзамен — сопромат. Аудиторийыш ондак
вич
тунемше пурыш. Молышт омса воктене, коридорышто, тургыжланен шогат. Чыланат
кок
йолташ, Юра Кузнецов ден Леня, нерген шонкалат. Иктыже чыла предмет денат
эн
сайын тунемеш. Юра, ямдылалтдеак, кеч-могай йодышланат вашештен кертеш, но
вашешташ ок вашке, Леням вуча.
Нелылыклан ончылгочак ямде лийман. Ӱшаным нигунамат йомдарыман огыл! Леня,
конешне, шке вийжылан ӱшана. А умбакыже кузе лийман? Мо ияже таратен, тудын
ушышто
таче эртак Саша нерген шонымаш веле пӧрдеш: кузе да кушан йӧратыме ӱдырым
вашлияш? Уке-уке, шкем тыге шала кучыман огыл! Сопромат нерген гына
шоныман. Тиде
предметым туныктышо Николай Александрович Ведерниковат лӱмын гаяк Юрам
вашкыкта.
Но Кузнецов йолташыж велыш ончал колта да шижеш: Ленят экзаменлан ямде.
Сандене
вучалтыман, очыни. Тек доска воктек ондак йолташ рвезе лектеш. Тыгак ыштат.
Леня
чыла йодышланат сай вашмутым пуа. Туныктышо, шинчымашыжым тӱрыснек пален
налаш
манын, тудлан эше кум ешартыш йодышым пуа. Рвезе вуйым ок саке, тиде ганат
тӱкныде каласа. Николай Александрович чолга шинчаончалтышан курсантын
зачеткышкыжо удыралеш; "хор." Юран полшымыжо арам ыш лий...
Теве адакат — оласе каныме вер, шӱм-чоным алгаштарыше ужар сад. Тыште Леня
ден
Саша вашлияш кутырен келшеныт ыле. Кушто кызыт тудо? Качымарий шке таҥжым
кычалеш. А ӱдыръеҥ лӱмын гаяк шинчашкыже ок перне.
Ваштарешыже мотор платьян, яшката кап-кылан шытирка ден топката пӧръеҥ
ошкылыт.
Иктыжлан але кумло ият уке докан, а весыжлан — витле утла, тудын кугу
мӱшкыржӧ
костюмжым чымен шога, эше тыгай шокшо игечыште ала-молан шола кидышкыже
плащым
сакалтен. Вик манаш, лачеш толдымо мужыр. Илалше пӧръеҥет — судным
олмыктышо заводын тӱҥ инженерже. Тӱжвач ончымаштак тӧра койышыжо шижалтеш.
Пеленже — самырык
пелашыже.
Леня тугак шке йӱксыжым кычал коштеш. Но эре саде инженер вате гай
пыльдырий-влак гына вашлиялтыт. Теве ынде аҥысыр йолашан, вачӱмбакыже
ковбойкым сакалтыше,
кӱчыкын тӱредме ӱпан шоҥго ӱдырамаш койышланен эртен ошкыльо...
О, теве тудо! Сашенька йолташ ӱдыржӧ-влак дене пырля толеш. Нуно,
палыдымыла,
лӱмынак Леням эртен кайышт да лишыл киоск ончылан шогальыч.
— Тый мо, неретым пеш кӱшкӧ нӧлтет?! — тӱҥале кычалтылаш йӧратыше Света. —
Неужели вара шӱмбелетым весе дене вашталтенат? — Тунамак Сашан велыш чоян
ончал
колтыш. Йолташ ӱдыржӧ вигак чеверген кайыш, лывырге парняж дене ӱп
мучашыжым чывыштылаш тӱҥале. Пале: вожылшо айдеме. Туге гынат ала-мо
татыште качымарийже
ӱмбак ӱшанлын ончал шындыш, тудыжо Сашан волгыдо, йоча годсо, чояланаш
тӧчыдымӧ
шинчажым йӧратен, шымлен ончен шога: "Кузерак Сашенькан пиалан
ончыклыкшылан
изиш да полшаш ыле? Молан тудо тыге ӱҥышын коеш? Можыч, еҥ ончылно веле
тыге?
Эх, кутыралтен колташ ыле лӱдде-вожылде! Пеш шижам: ӱдырат тыгак шона. Но
вет
эре тыге шып шогашат сӧрал огыл. Тудлан полшаш кӱлеш! А тый, Светунь,
чыталте!
Ато йылмет пеш кужу..."
Ленян вуйыштыжо мыскара шонымаш пӧрдаш тӱҥале.
— Ӱдыр-шамыч! Ончалза-ончалза! Да тушко огыл, пурлашкыла! Ужыда, теве тудо
чалдывайым? Пунвустык чуриян саде еҥет — Светан кавалерже!
— Кушто гын? Кудыжо вара?
— Эх, те... Да тевак, танцплощадкыш пурымаште!
Ӱдыр-влак тышке-тушко ончыштыт, шинчаштлан палыдыме пӧръеҥ-шамыч пернат.
Светланат вуйжым пӧрдыктыльӧ. Тыгутлаште Леня ден Саша чашкер коклашке пжик
веле койыч. Шӱйыштым турняла шуйкален шоген кодшо-шамычет нуным кычалаш
тӱҥальыч. Йӧратыше мужыр йӧршеш воктеныштак, икмыняр йолтошкалтышлан
ӧрдыжтырак, шып гына воштыл шинча. Когыньыштым уждеак, Сашенькан йолташыже-
шамыч эртен кайышт.
А шылше-влакет, тӱшкаш варналтын, почешышт койын-кодде ошкылыт. Вара ала-
кузе
нуным адакат Светлана ужын шуктыш. Оҥайже мога-а-ай... Шекланыдымет теве
кушко
шукта улмаш!
— А мемнан Сашенькана тугай кыжмык, — мутшым уэш кышкылташ тӱҥале полдалге
койышан Светлана. — Арамак огыл ойлат улмаш: шып ерыште ия ила. Сашанат
кӧргыштыжӧ
ия иге-шамыч пошеныт. Сандене тудын оҥжым нуно йӱд-кече удырат.
"Мый тыланет тугай ия ден ия иге-влакым ончыктем, кушто улметым мондет! —
Нимогай кумыл деч посна семынже шоналтыш эҥер ден теҥызла мучко кошташ
ямдылалтше
ончыклык моряк. — Ну, кузерак тыйым пӱшкылаш ыле, а?"
— А тыйын, Светка, иканаште кок ия пудийлана: иктыже уже вуйышкет пурен
шуын,
весыже — шӱмышкет. Нуно тыйым туге аҥыртарен пытареныт, качет-шамыч кокла
гыч
кудыжлан ӱшанышашым от пале. Икте — мотор, весе — кумдан палыме еҥ, кумшо —
поян. Икманаш, вует йыр ия кышкар, колдыртатен, эре пӧрдеш да пӧрдеш... Ия
иге икте нерген ойла гын, кугу ияже — весым. Нунын ӱчашымышт жапыште,
можыч, эшеат
осал кумшо ия толын лектеш. Койдымо верыште лиеш гынже, сайрак ыле. Кунам
саҥгашкет лектын шинчеш, тунамже вара шеклане гына! Ӱдыр-шамыч, Светан
саҥгажым ниялтен ончыза-ян: можыч, шукертак кадыр тӱкӧ шочын!
— Ну и Леня-а-а! Ну и керта-а-ат! Айста ончалына, ала чынжымак уло! —
шалавуй
йолташыштым койдараш таранышт ӱдыр-влак.
Юмылан тау, ик "ия" деч утлышт!
— Леня, Лень, кузе вара сопромат дене экзаменым сдатлышыч? — тунамак Саша
йодо.
Рвезе лӱмынак шойышто, пуйто эн кӱлешан йодышланак вашмутым пуэн моштен
огыл.
— "Неудым" налмек, кузе тыге шкем веселан кучаш лиеш? Мый тидым нигузе ом
умыло...
Леня шӱм утен воштыл колтыш.
— Эй, ораде, ӱшанышычат мо? Кузерак коят манын, лӱмынак тыге маньым,
шӱмбелеммоторем.
— А мый шӱлыкаҥынат колтышым. "Чынак тыге мо?" манын шоналтышым, — ындыжым
ласканрак шӱлалтыш Сашенька.
Ӱдыр ончылно рвезым ынде нимо денат чарен шогалтен от керт! Тудо тиде
"шӱшпыкын"
илыш шулдыржак лияш пӱралтын. Лач тыге гын, Леня кызытак таҥжым мӧҥгыж
шумеш
ужатен наҥгая!
...Сашан аваже вучыдымо унам порын вашлие. Ласкан шыргыжале, кидше дене
пӱкен
велыш ончыктыш, кухньыш ошкыльо. А Саша еш альбомым конден пыштыш. Ленялан
сар
годсо фотосӱрет келшыш: чолга шинчаончалтышан офицер, политрук, сынже дене
— Сашан гайракак. Тиде — Сашан ачаже. Вес фотож гыч уна еҥлан шым-кандаш
ияшрак ӱдыр
шыргыжын. Тынар талукаш Сашенька икымше классыш каен.
"Йӧратыме еҥ дене йыгыре улатат — чонлан тугай ласка, южгунамже эсогыл
ойленат
мошташ ок лий: шӱлыш петырна... Пиалан пагыт айдемым шулдыраҥда. Туге
чучеш,
пуйто мландӱмбалсе ӱдыр дене огыл, а ӧндалалт шинчет ала-могай тугай, индеш

пӧрдеман йомак тӱнясе мотор фея дене..." — возен шында шке дневникешыже
Леня.
Качын тӱрвыжӧ ӱдырын деке моткоч лишемнеже. Но рвезе пала: вигак тыге ышташ
ок
лий. Кеч-моланат шӱм-чонын шӱдымыжым вучыман. Первый кастене тудо эсогыл
таҥжын
парняжымат тӱкалтен огыл. Кумшо гана вашлиймаште веле Саша кидшым ыш шӱкал.

Утыждене пижедылмаш сайышкак ок шукто, тудо йӧршешлан кораҥ кертеш. Лучо
поэзий,
писатель-классик-влак нерген каласкалыман. Можыч, тудынат сылнымутышто
йӧратыме
геройжо-влак улыт. Чынак тыге лекте. Сашалан путырак Чехов, курымашлык вӱд
нергенат мастарын возышо Тургенев келшат, Пушкин ден Есенин гын ушыжымак
колтат!
— Лень, иктаж-мо тугай оҥай, лийын кертдымашым ыштен кертше тат нерген
каласкале. Илышыштет ӱп мучаште кечымыла лияш пернен мо?
— Конешне, илышым чаманыде, геройлыкым ончыктымо олмеш, пӱрымашын
воштылтышышкыжо лекташ логалын. Тидын нерген ойлаш оҥайжат огыл.
— Ой, Лень, каласкале-е-е!
Качымарий шӱмбелжым чотрак ӧндале да аптыраненрак йомаклаш тӱҥале. Икана
нуно
вес ял гыч пӧртылыныт. Теле кастене. Имне дене. Лач пелйӱд эрталтымек.
Туткар
лийшашым шижтарышыла, поран лӱшкен. Пургыжан пасушто эртыме годым тӱрлӧ
мыскарам
ойлыштыныт, воштылыныт, йӧратыме ӱдырышт нерген каласкаленыт. Чодыра тӱрыш
миен
шумек, лӱдыкшын чучын...
Леня таҥже ӱмбак шолыпрак ончале. Сашан тӱткын колыштмыжым умылымек,
умбакыже
ӱшанлынрак радамлаш тӱҥале:
— Чодыра путырак пич, тудын гоч ятыр меҥгым кайыман. Иктаж шым уштыш,
лиешак.
Кенета воктеннак пире-влакын урмыжмо йӱкышт шоктыш. Вара нуно мемнам покташ

тӱҥальыч. То ончылтен кудалыт, то почеш кодыт. Шинчашт йӱла, чыланнамат
тыманмеш
кӱрышт пытарат, шонет. Имнят, моткоч лӱдын, шинчал-шинчал колта, чӱчкыдын
кок
йола шогалеш. Чодыра тугак лӱшка, поранжат пире семынак урмыжеш...
Ме, латкуд ияш малай-влак, кумытын улына. Корным иктат сайын огына пале,
чыла
вереат келге лум. Сандене кушкыла каяш — нимо шотым огына му. Кенета
имньына шогале. Нелын шӱла, чытыра, тетла вер гычат ок тарване. Ме ужына,
кузе пире-влак
мемнан йыр погынат, шучкын урмыжыт. Лӱдмына дене шӱшкена, кертмын
кычкырена. А
пире кашак утыр шукемеш, лишке толеш. Шонена: ынде пытышна!
Кенета имньына рошт тӧршталтыш, уло кертмын кудалаш тӱҥале. Тер кок век
лупшалтеш, акрет годсо тумо вожыш тӱкнылеш. Тыгодым шӱргынам укшер шиеш,
терыште кок
век пӧрдалына, но ме нимомат огына шиж. Икте верч гына тургыжланена: кузе-
гынат
тер гыч лектын возаш огыл. Мыняр жап кудалмынам сайынже омат шарне. Ончылно

тӱлыжгӧ тул волгыдым ужмек гына, чонна пурыш. Мӱндырнат огыл мардежвакшын
ӱжакаже койо. Юмылан тау, колымаш деч утлышна...
— Ой, могай шучко! Мыйын гын шӱмем пудештеш ыле. Имне мӧҥгӧ корным ок шиж
гын,
тунамже кузе лийман ыле?
— Тунам вара...
Мутланен шогымыж дене мужыр кӧгӧрчен пелйӱд эрталтымымат ыш шиж. "Ындыжым
мыйым
поктенак колтат. Таҥем кӱдынь нигунамат тынар жап лийын омыл ыле", —
тургыжланаш
пиже Леня. Чылт тыгежак ок кӱл улмаш: Сашан ачаж ден аваже ялыш каеныт.
Эрла веле пӧртылыт. Тугеже эше ик шагат чоло мутланен шинчылташ йӧн уло.
Вич минут гыч самырык-влак кухньыштат лийыч, кочкаш шинчыч. Шуженытат,
йӱкшен
шушо шӱрет-мочет туге кая! Шӱргыначкашт оваргымеш шӱшкыт, кочмо лугычак
нимогай
амал деч посна воштыл колтат! Экзамен деч ончыч рвезе эсогыл сайын маленжат
кертын огыл, сандене тудым омо пызыра, умшам карыкта! Чыла тидым Саша
шаҥгысек эскера: "Тыгай пычкемыш йӱдым кушко кая? Автобусат ок кошт". Вара,
ӧрын-ӧрынрак,
вакшышым шарыш да, "Воч" манын, пӧлем гыч лекте, ик жап гыч йӱкым пуыш:
— Возынат?
— Сашенька, можыч, мыланем каяш?
Варажым Леня тиде тат нерген тыге дневникешыже палемда:
— Ит орадылане. Мыйже вет мӧҥгыштак улам, шканем верым муам...
"Вакшышыште киет тыге, а тудо ӱмбал вургемже денак воктенет тӱҥшыла шинча,
тыйым
шӱргет гыч шыман ниялткала. Тыгодым лӱмынак шӱлышетым шылтет да малышыла
койын
киет. Тыгеже пеш йӧсӧ гынат, чытет. Колыштат ӱдырын шыве-шыве мутланымыжым,
а
шупшалаш садак от тошт: изиш тарванымет денак тудым лӱдыктет, тунам вара
сонарзе
деч утлен кудалше мотор пӱчӧ презе гай чучшо таҥетын тупшым гына ужын
шуктет. О,
мыняр тудын чытыш-кылдыш, суксын гай ныжылгылык! Тудын деч посна разве
Пампалчет
тыланет утларак порын да шергын чучеш?
...Тый шижде мален колтет, тетла нимом от кол. А тудо, тургыжланен, порын
вычымата, шке йӧратымашыж дене тыйын ометым сакла..."
Омешыже Ленялан пич чодыра, вӱдыжгӧ да пычкемыш маска вынем кончен. Кугу,
виян
авамаска пуйто тудым кок йолжо дене ӧндал кученат, мӱгыралта: "Кынел,
палыдыме
пӧръеҥ, кынелаш жап! Сонар гыч марием толын шуэшат, ӧндалалтмынам ужын, мом
вара
манеш?"
"Пӧръеҥет" чытырналтеш да шинчажым почеш.
— Мо лийынат? Тынар лӱдын тӧрштен кынельыч! — манеш Сашенька.
Леня могай омым ужмыж нерген каласыш. Ойжо чыла шотыштат келшыше. Мо шот
дене?
Саша тамле омым ужшо рвезым помыжалтынеже улмаш: "Кынел, шӱмбелем. Тыйын
тыште
улметым пошкудо-влак пален налыт гын, мом вара каласат? Кынел вашкерак!"
Коктынат воштыл колтышт.
Леня, пошкудо-влак ынышт уж манын, йыштак лектын каяш шонен пыштыш.
— Лень, кастене толат мо? Колат?
— Толам!
Таҥжым шупшал кодашат лиеш ыле да... Но Саша тыгай койышым ок йӧрате.
Сандене итат шоно. "Ну, Сашенька!" — "Мо тугай?" — "Кеч ик гана йӧра?" —
"Укеуке!" Туге гынат шӱмбелжын чытыш пыта. Ленялан шӱргыжым тушкалта да
тунамак, вожылалын, куржын колта.

* * *
Вучыдымын рвезе-шамычым Архангельский областьысе Коряжма олашке целлюлоз
кагаз
комбинатым чоҥымашке колтышт. Леня эсогыл Сашалан увертаренат ыш шукто. Но
арня
гыч тудлан тушеч каяшыже перныш: аваже пеш чот черле, мӧҥгыж гыч
телеграммым
колтеныт. Котлас гыч поезд кум шагат эрталтымек тарвана. Тиде жапыште Саша
дене
вашлийын шуктен кертеш.
Тыгак лекте. "Молан толынат? Кодшо рушарнян ужаш ок лий ыле мо?" Лу пачаш
"Молан?" Мутланымыж гыч шижалтеш: Саша путырак кумылдымо. Леня умылтараш
тӧча, а
тудо ынежат колышт, шортеш веле: пешак вучен улмаш. Тиде кечылаште мом гына
шонен пытарен огыл! "Ленялан ӱшан уке, мыйым ынде монден, мый дечем сайрак
ӱдырым
муын", — вуйжым аҥыртылын. Кызыт теве адакат пырля улыт. Шинчавӱдшым
ӱштылал,
шӱм-чонжым арам туржшо ӱдыр курсантым шыман гына ӧндале.
— Тый каетак мо? — йӱкшӧ чытырналте. — Ит кай, тышан код!
— Сашенька, пагалымем, ом керт. Авам пешак черле. Уке гын, стройко гычат
огыт
колто ыле.
...Перронышто нуно ваштар ден куэла, икте-весыштлан эҥертен, йыгыре
шогеныт. Леня Пампалчыжым кыдалже гыч ӧндал кучен. Тудыжо тыгай палыме
кидым ыш кораҥде.
Нунын воктеч шоҥго ӱдырамаш эртыш, тыгерак мане: "Ит вожыл. Шке йӧратыметым
кужу
корныш ужаташ кеч-кунамат йӧсӧ..." Тыгай шомак деч вара ужатыше еҥлан
куштылгырак лие.
Вагонышто калык шыҥ-шыҥ. Каят тӱҥ шотышто студент ден канышыш лекше-влак.
Кеҥежым эре тыге. Кӧ шокшо велыш кудалеш, кӧ шочмо вер-шӧрышкыжӧ, яндар
южым шӱлалташ, ласкалыкым шижаш... Ялыште, конешне, кызыт сае. Ужар пӱртӱс
лоҥгаште райыште улметла веле чучеш.
Вагонышто тӱшкан каяш веселарак. Но Леня эре шона: "Авам ынде могайрак гын?

Тӧрланыже ыле..."
Теве шочмо-кушмо ял. Шукерте огыл гына Шахунья — Кикнур — Яранск маршрут
дене
толшо автобусыш шичше рвезе остановкеш волен кодо. Шӱм-чонжылан вигак
ласкан чучо. Мӧҥгыжӧ куржын колтыш, шочмо суртпечыш пурен шогалмыжымат ыш
шиж. "Йӧратыме
авам але чонан! Эх, молан таза огыл гын?" Черле ӱдырамаш ончычсо
верыштыжак,
роҥге чумалтен, шып кия...
Эрлашым Леня чыли-мулиланак помыжалте да уремыш лекте. Куштылго мардеж оҥым
чыгылта, чурийыш юалге юж пуа. Чока шаршудо ӱмбалне шинчылтмек, тудо уэш
пӧртыш
пурыш, аваж дек шыпак лишеме, тудын тазалыкше нерген йодо. Изиш саештмыжым
пален
налмек, кеч ик шагатлан да олыкыш, шудо солымашке, миен толаш кумылаҥе.
Тиде жап
Ленялан моткоч келша.
"Российыште ик лук уло. Тушан рвезе шочын, йол ӱмбак шогалын, кушкын да
ӱдырым
первый гана шупшалын. Тиде кундем моткочак лишыл да шерге, тудо эрелан
тыгаяк
кодеш..." — лудына дневник гыч...
Леня велосипедыш шинчынат, шыркаҥаш тӱҥалше уржа пасу корно дене кудалеш,
семынже ала-мо нерген шона. Тыште тудын йоча жапше эртен, вара вуешшумо
пагытше тӱҥалын. Сандене тысе кажне вондер, коремла тудлан путырак палыме
улыт. Шудо солымо
тургымат нигунам огеш мондалт.
Икана каныш кечын капеш шушо качымарий-шамыч ял кыдалне погыненытат, шке
коклаштышт яра жапым кушан эртарышаш нерген каҥашеныт: "Пошкудо Морево ялыш
каяш гын
веле? Тушто руш-влак илат, веселитленат моштат. Можыч, марий селашке,
Шапташке,
миен толына?" Нунын кокытеланымыштлан мучашым воктечышт эртен кайыше ӱдыр-
шамыч
ыштышт.
— Кушко? — йодын йокрокланыше тӱшка.
— Отышко!
— Мемнам налыда?
— Кок кидын!
Леня шкеж гаяк вожылалше, лучко ияшрак Галя дене палыме лийын. Тудыжо
ЙошкарОласе медицинский училищыште тунемаш тӱҥалеш. Кеҥеж канышлан
кувавайже дек Ермолкино ялыш толын лектын.
Галян уна лийын илыме пӧрт воктене самырык олмапу-влак кушкыныт, нунын йыр
ир
чие атыланен. Тыште нуно илышыштышт первый гана шот деч посна
шупшалалтыныт.
Тылеч вара коктынат чӱчкыдынрак вашлияш тӱҥалыныт, икте-весышт коклаште
келгынрак шӱлалтен колтеныт да мучашдыме йӧратымашлан товатленыт. Чылажат
шонымышт семын лийшаш ыле. Галя врач специальностьым налаш ямдылалтын,
Леням шкеж дек теҥыз
шупшын. О, мыняр жап оласе ӱдыр нерген шонен кошто, но мондыш вет. Тугеже
тиде
але чын йӧратымаш лийын огыл улмаш?
Кенета Леня лӱдын кудалтыш: "Саша вес качым вашлиеш гын, тунамже мыланем
кузе
лийман?"
Мӱндырч пӧртылшӧ курсант ялысе йолташыже-влак дек вашка. Лачак кечывал жап
ыле.
Вольыклан кургым ямдылыше кашак эҥер серысе чашкер ӱмылеш верланен да ала-
мо
нерген ӱчашен. Чынжым гын, коктын веле икте-весыштым сеҥаш тӧчен кутыреныт,
молышт нуным колыштыныт да воштылыныт. Нунын дек лишемше Ленялан кӧра
ӱчашымаш
изишлан кӱрылтӧ да уэш ылыже.
Чылажат кӱлдымаш койыш гыч тӱҥале. Каваште ик лапчык пылат уке, кече пелта.
Ик
ӱдырамаш кас велеш йӱр толшаш нерген йӱкынак каласыш. Ты кундемлан поснак
ойыртемалтше мыскараче, Васлий чӱчӱ, тудлан тореш руале:
— Уке, йӱр ок лий!
Вара саде ӱдырамашым пӱсӧ шомакше дене уэш пӱшкылаш шонен ешарыш:
— Ой-йой, пеш шуко палет аман? Кушеч тыгай ушан-шотан лектынат?
Вуеш налаш да ӱскыртланаш йӧратыше кокай мыскараче пӧръеҥлан тугай карум
пуыш
дык — чытет гын, чыте!
Васлий чӱчӱат кӱсынеш ыш код, ындыжым аватшомакымат пуртен колтыш:
— Шеҥгел ужашет лупсаҥынак огыл чай?
Тидым колын, воштылде, иктат ыш чыте.
Кӱлеш-оккӱллан тӱҥалме ӱчашымаш пеш вашке шыдешкымаш тулым ылыжтыш.
Умбакыже мо
лиеш ыле, юмо пала. Йӧра эше бригадир толын лекте, изи тулым изинекак
йӧрташ
полшыш:
— Ситыш, воштылында, йӧра веле. Ынде пашалан пижаш жап! Йӱр толмым вучен,
умшам
каркален шинчаш весканат лиеш...
Чыланат тӱшка сомыллан рӱж ушнышт. Икте шаньыкым руалтыш, весе — шорвондым.
Моло
пӧръеҥ дене пырля Леня кидышкыже кум парнян, кужу вурдан пу шаньыкым нале.
Шинчалан пӱжвӱд тӱрвым, шинчам кочкеш. Тамакла чучшо шудо пурак нерыш пура,
кошкышо
шудо чара могырым шуркала. Туге гынат ушнен толшо тӱшка паша кажныжым
куандара.
Тыге чараҥше олык мучко каван-влак поҥгыла шочыч.
Пӧръеҥ-влак каналташ шинчыч. Кава пундаш пыл ора дене палынак вузалеш,
йожга
мардеж пуал-пуал колта. Кенета тӱрлӧ верла гыч волгенче йолткаш тӱҥале.
Тунамак
кӱдырчӧ чот гына кӱдыртен колтыш, вигак йӱр опталалте.
— Шабаш, ынде мыланна нимогай йӱрат лӱдыкшӧ огыл! Кӧ кузе мошта, туге
аралалтса!
— кугу кумылын каласыш Васлий чӱчӱ, вара чулымын шудо лоҥгаш пураш тӱҥале.
— Ну мо, Кузьмич? Молан йӱр деч шылат? Лучо адакат ӱчашаш тӱҥал, — воштылеш
бригадир: шудым поген налме, паша шукталтын — молан куанаш огыл?
Васлий чӱчӱ шудо лоҥга гыч вуйжым луктат, Акулина кокай дек нылйолла кудал
мийыш.
— Можыч, чынжымак, ӱчашен ончена ыле, а? Кызытше вет пешак лачеш толеш, —
саде
ӱдырамашым ӧрдыжшӧ гыч чывыштале Васлий. — А тый, пачемыш, чыныш лектыч
вет!
Очыни, юлан ӱшаныше улат, чыла ыштен кертат, туге огыл мо? Шонет — айдемым
локтыл сеҥет, шонет — тӧрлатет...
— Шып лий, шоҥго карта! Колат, кузе кава ден мланде сургалтыт? — чытырныше
йӱкын
пелештыш Акулина, вара ыреслен колтыш. Кавам коркалыше волгенче деч лӱдын,
мыскарачын тупшо шеҥгек шыле.
— Ужамат, кӱдырчӧ кӱдыртымӧ годым веле мый декем пызнет, а ояр игече годым
мыйым
тӱрлӧ семын вурсет, каргет! — шомакшым шуя Васлий чӱчӱ, тунамак калык
ончылно
лӱмынак сада "пачемышым" ӧндал шында.
— Кораҥ мый дечем, пӱрыдымашлык! — Акулина ындыжым сӧрвален пелештыш, но
кӱдырчӧ
йӱк тудын шомакшым пӱтынек авалтыш.
"Поро кече лийже, Ленек, чон йӧратымем! Серышетлан моткоч куанышым! Тудым
ончылгочак налам, шонышым, а тый... Тыйын "чыла сай" манын возымет шӱмем
изишлан лыпландарыш гынат, садак ойгырем. Кайыметлан але ик арня веле
эртен, а умбакыже мо
лиеш, шоналташат лӱдмашан. Фотосӱретым колташ ит мондо. Ялыштыда ӱдыр-влак
шукын
улыт мо? Возо. Пален лий: мый изишак ушкалаш йӧратем..." — лӱмын кусарен
шынден
шке дневникышкыже Леня Сашенькан узьмак ю гай ныжылге серышыжым.
Ленялан але латшым ий веле темын гынат, тудо кугурак, чылажымат палыше
пӧръҥла
коеш. Икмарда капан, топката туп-вачан, пеҥгыде-лопка оҥан. Сур тӱсан да
аҥысыррак шинчаже тудын Юл кундемысе тукым гыч улмыжым палдара: икшырымын
ончаш тунемын огыл, шукыж годым эре ала-мом шонышын коеш, южгунам кукшын,
когартен онча...
Шинчажат шкеж гаяк вашталт шога.
Почеламутым серымыж годым Леня келгын шонкала. Конешне, тудлан але шӱдыран
тӱня
марте пеш тора. Но поэзий шулдырым пижыкташ кызытак ямде. Кӱдырчан йӱр деч
ончыч
эҥыж тӱсан каватӱрым ужеш. Мо тушто ышталтеш, вот и шоно! Уш дене ала-
кушкат чоҥешташ лиеш товро. Поснак волгенче да кӱдырчӧ нерген шонаш оҥай.
Кувавайже ойла,
пуйто каваште кӱдырчӧ огыл кӱдырта, а Илья Пророк вурс корно дене, кӱртньӧ
оравашке шинчын, вурс таганан прашка дене кудалыштеш.
Э-э, уке-э-э, нугыдо пыл шеҥгелне йӧршеш вес тӱня верланен. Юзо ӱдыр-влак,
ӧрыктарыше вургемым чиенытат, тӱтырала койшо пыл лоҥгаште тамле омо дене
малат. Нуно
йӧршынат юмынӱдыр огытыл, а фея улыт... Воктенышт кугу лев-шамыч пуредылыт,
шинчашт шыдын йӱла. Тидыжым мландывачат ужаш лиеш. Левын йӱлышӧ шинчажым
волгенче
дене, а ырлымыжым кӱдырчӧ дене таҥастарыман, очыни.
Но Леня чыла годымжак вуйым пудыратылаш ок йӧрате. Южгунамже тудо путырак
шыде.
Тыгай годым тӱкалтен ончо-ян — утыр веле осалештеш. Но тыгай койышыжо
жаплан веле. Кӱдырчан йӱр гаяк вашке эртен кая... Кутырымыж годым шинчаш
ончаш ок тӧчӧ.
Ӧрдыж гыч эскерыме годым тыгай койышыжлан тӱрлӧ акым пуаш лиеш. Но тӱҥ
амалже —
вожылмаште. Леня, чынжымак, вожылшо рвезе.
Тудо, оҥым кадыртен, ӱшанлын ошкылеш. Такшым рвезе пешак поро да чын верч
вуйын
шогаш йӧратыше. Лиеш тыгаят: южыжо ӱдыр дек коршаҥгыла пижедылеш — ойырен
от
керт. Тыгай-влакым кӧ йӧрата? Вачым туртыкташ гына кодеш... "Коршаҥге"
кашак деч
мотор "кӧгӧрченым" арален налаш Леня кеч-кунамат ямде.
Чот шыдешкымыж годымат тудо шкем кучен мошта. Южгунам паша гыч толешат,
онча:
лӱштыдымӧ ушкалышт кудывечыште тудымак вуча, ломыжеш... Леня деч моло кӧ
лӱштаже? Ӱшан тудланак веле. Пӱйым пурлешат, шӧр ведрам налын, уло ешым
пукшышойӱктышӧ ушан вольыкышт дек мия. Кокланже уло кертмын туге
кычкыралнеже, ала-момат ыштен колтымыжо шуэш — кеч-кӧ лийже, Ленялан садак
— чоным гына луштараш
ыле...
Тыгай годым тудо пӧрт гыч лектешат, кӧргыштӧ шокшо пар йӱкшымеш кужу жап
тӱнӧ
лиеш. Шыдыже пушланымек, вара шкенжымак вурса, шылтала. А кӧлан
шыдешкашыже?
Аваже вакшышыште тарваныде кия, сареш сусырген пӧртылшӧ ачажын пурла кидше
мочыла гай кеча; акаже медичке лийнеже, тунемаш каен. Илен-толын, можыч,
Ритак веле
аважым, эмлен, йол ӱмбак шогалтен кертеш...
Икана Ермолкино ялысе кавалер-шамыч пошкудо Ваштранга ялыш каяш кутырен
келшышт.
Чыланат Леням капка ончылно вучат. Тыгодым лачак воктен селасе ӱдыр-шамыч
эртен
каят ыле... Ноенытат, каналташ шогальыч. Умшаштат кошкен, витне. Вӱд йӱаш
Ленямыт деке тарванышт.
Капкам гына почын шуктышт — ваштарешышт, шӧр ведрам кучен, качымарий шога.
Такшым тудлан нимолан вожылаш. Но тыгай уна-шамычым ужмек, садак ӧрӧ.
Эсогыл шӱргыжат чевергыш. Шомак толмашеш малдале:
— Мӧҥгыштӧ акам уке. Мый теве ушкалым лӱштен пытарышым. Свежа шӧрым йӱмыда
шуэш
гын, чечасак марле гоч шӱрем.
Нунышт вуйыштым веле рӱзалтыштат, семынышт иктӧр воштыл колтышт. "Дояретат"
шыриялта.
— Да ме палена. Акат олмеш... тый кажне кечын лӱштет, — кумыл нӧлтын
пелештыш
иктыже.
— Кушеч паледаже?
— Ме кавапомышто илыше огынал, тендан ялысе-шамыч мыланна чыла ойлат. Молан
вожылатше? Мӧҥгешла, кугешнаш кӱлеш: "Теве могай улам! Кеч-могай пашаланат
кертам!" А тый...
Вес ӱдыр, колхозын ончыл дояркыже, мыскарам ышта:
— Эх, мыйын тыгай качем лияшет! Тунам вара шкетын коло ушкалым огыл, коктын
кумлым лӱштена ыле. Тыгай неле сомылым шукташ шкетланем нелырак. Йӧра эше
таче олмешем вес доярке кодо. Уке гын Ваштрангышке гуляяш каяш ок логал
ыле.
Кумшо ӱдыр Леня дене ушнашат тореш огыл. Кеч тачак сӱаным тарвате!
Йылмылан чыланат тале улыт гынат, качымарий, шӧрым йӱктыде, садак ынеж
колто.
Адакшым нуно кумытынат свежа шӧрым подылаш тореш огытыл. Уло, конешне,
районыштио ик эн ончыл доярке, тудо шӧрым умшашкыжат ок нал...
Тыгайже шукерте лийын мо?
Леня пуым шелыштын. Товар йымач неле куэ комыля-влак кок могырыш
чоҥештылыныт.
Ачаже нуным артанашке оптен, коклан семынже пеҥыжалтен. Тыге нуно кечыгут
теле
гоч олташ ямдыленыт. Тидыже ик гана ончалмаштак коеш. Патыр кид-йолан рвезе
пытартыш пӱчкышым мландывак шогалта да товарже дене чот гына руал колта.
— Пашада ушныжо! — воктенышт йӱк шоктен.
Леня савырнен ончале, ужеш: велосипедыш эҥертен, Володя шогылтеш. Кидыштыже
—
папирос.
— А-а, салам лийже! Кушко каяш тарваненат?
— Тый декет, — манеш Володя, вара, папиросшым йӧртен, тудым туфльо таганже
дене
лачымын лаштырта. — Палет, таче мемнам изирак пайрем вуча: Люба Алталаева
шочмо
кечыжым палемда. Тыйым лӱмынак ӱжаш колтыш.
Володя пеш кӱлешан уверым каласымыжлан куанышын койо да туштенрак ешарыш:
— Мыланемат тачысе кече кугу лектышым сӧра: ончыч келшыме ӱдыр-влак дене
вашлияш
пешак йӧнлӧ.
Вучыдымо тыгай ой Ленян шӱм-чонжым чотак тарватыш, а йолташыже тудым утыр
да
утыр ылыжта веле. Эше содоррак Кикнурыш йошкар аракалан миен толшаш нерген
шижтара.
— Кӱлеш гын, тылатат налын кондем, — ышталеш велосипедист...
Алталаевмыт дек Леня миен пурыш. Омсадӱрыштӧ тудым пайремын озаже, Люба,
порын
вашлие, варашрак толмыжлан шылталенат нале. Рвезе-шамыч шаҥгысек Леням
вучат улмаш.
— Арака шопен пыта ала-мо, — ӧпкелалтшын койыт нуно. — Кушан йомынат гын?
— Шочмо кечет дене, Любушка! Тыйын мондалтдыме латкандаш иет дене, — юарла
Леня.
— Тау-тау, сита ынде, саламлышыч! — ала-молан ӧрынрак пелештыш ӱдыр, вара
уна-влакым ӱстелтӧрыш ӱжӧ, пеленже йӧршеш палыдыме "йӱксым" шындыш.
Икманаш, саде
унан шинчаончалтышыже моткоч палыме еҥын сынжым ушештара. "Кушто тудым
ужынам,
кунам? Йӧршеш ом шарне", — семынже шоналтыш Леня.
Тудат рвезым ончал-ончал колта.
"Эх-ма, кӧ гын? Пешак палымыла чучеш. Галяла веле коешыс. Неужели тудо?
Тудо
огыл гын, кӧ вара? Конешне, Галя!"
Мутым ондак Ленялан пуышт. Рвезе тургыжлана, мом ойлышашымат ок пале. Кузе
уке
гын, вет Алталаевалан таче — латкандаше. Тыгайже илышыште ик гана веле
лиеш: вуешшушо Любалан волгыдо йӧратымашым, кугу пиалым, шӱдӧ ийым илен
эртараш тыланыш.
Эше ала-мом каласынеже ыле — чарналтыш. Очыни, кугу да ушан лияш кӱштынеже
улмаш.
Уна качымарийын пытартыш ойсавыртышыже путырак лачеш толмыла чучо, сандене
чыланат совым пералтышт да арака чукырым йолт нӧлтал колтышт.
Володя гармоньжым шупшыльо, погынышо-влак танцеватлаш кумылаҥыч. Галя Ленян
велыш ончале, ала-мом шижтарышын койо, сандене тудыжо ӱдырым ӱжде ыш чыте.
Рвезым
Галя йӧратен онча. Тудын шинчаончалтыштыже тугай поро, кумылым савырыше,
весела,
чылажымат раш каласаш ямде улмыла коеш. Сандене Леня изиш вожылмыла лие.
Ӱстелтӧрыш йыгыре шичмышт годым Галя ужатыме шотышто шыпрак йодо. "Кузерак
лияш
вара? Галям таче ужаташак мо? — шоналтыш Леня. — А Сашан ончылно сулыкан
лиям
гын? Тунамже вара кузе?" Туге гынат Галя нерген утларак пален налаш шонен
пыштыш
да тыгай сылне кеҥеж кастене шкет кодмыжо ыш шу. Адакшым мӧҥгыжӧ шумеш
ужатен
колтымаште мо удаже? Ты шотышто Галя шкежак вет шижтарыш.
Нуно коктынат олмапу йымалан ала-кӧн мастар кидше дене шукертак ыштен
кодымо
теҥгылыш верланышт. Икмыняр ий ончыч Галя ден Леня тышан илышыштышт первый
гана
вашлийынытат, икте-весым йӧраташ товатленыт ыле. Капшылан келшыше чатка
платьым
чийыше ӱдыр рвезын чонжым кызытат сымыстара. Галя каче велыш трук
савырнышат,
шокшын-шокшын шӱлалтен колтыш. Шытиркатын пушкыдо тӱрвыжӧ рвезын тӱрвышкыжӧ

шиждеак тӱкныш. Тыгодым Галяланат йӧратымаш тӱняшке логалмыжла чучо. Тудын
оварген да торлен шогышо платьын шелшыж гыч изиш гына койшо оҥжо Ленялан
омо ужмыла
веле кончыш. Галян вишьныла чевергалше чурийже кенета шапалгыш ала-мо,
шинчаончалтышыже тургыжланышын, ала-мо тугай лийшашым палдарышыла койо.
— Тыланет йӱштӧ огыл? Эр велеш изишак юалгынрак чучеш, — пелейӱкын пелештыш
Леня, вара ош йӱксыла чучшо, ончычсо таҥжым шыман гына ӧндале.
— Уке-е-е... Кылмен омыл. Пеленет мыланем эре шокшо, — утларак веле пызныш
Галя.
Изиш лиймек омыюа вашештыш ӱдыр, Ленян кидшым кораҥдышат, эр юж дене ласкан

шӱлалтыш. Вара, кумык лийын, оҥгырпеледышым шоремден нале. Тыгодым тудын
ӱмбал
вургемысе чатката полдыш вучыдымын мучыштыш.
Галя чытырныше парняж дене уэш полдышташат тӧчыш, но шкем кучен сеҥыдыме
Леня
тудым шке ончыкыжо нӧлтал шындыш да уэш-пачаш шупшал колтыш, кидкопаж дене
тудын
чараш кодшо, пеҥгыде оҥжым шыман гына ниялткалаш тӱҥале. Ласкалыкым шижше
ӱдыр
торешланымым чарныш, тудат йӧратыме качыжым чот гына ӧндале да ӱмажым
чопкен нале.
Умбакыже мо лийын, юмо пала. Ленян сад-пакчаш нумал наҥгайымыжымат да
коктын йыгыре кийымыштымат Галя раш ок шарне. Чылажат омо ужмыла веле
чучеш.
Нуным нугыдо чашкер авыра. Йырым-йыр шып. Ӱмбалнышт лачак ладыра олмапун
укшлаже
шке лышташыж дене шыве-шыве мутланат, тичмаш тылзе ший-шӧртнялге чинчыжым
шава... Галя комдык возынат, каваште пиалан шӱдырым кычалеш, семынже
ончыклык илыш
нерген келгын шона...

ИИИ
Баян нелынрак шӱлалтыш да ялтак шыпланыш. А пеле пычкемыш, шем-пелганде
кава
мучко шӱдыр-влак йолгат. Вуй ӱмбалнак сорла тылзе шочын. Йыр шарлыше, пеле
ошалге волгыдыжо вӱдыштӧ йыли-юли чолгыжеш. Ончалат кӱшкӧ, кумда степьыште
але тӱрлӧ
пеледышан олык лапыште улметла чучеш.
Леня адак, шарнымаш садвече гыч лектын, корабльыш пӧртылеш: "Да-а, Галя
дене тыгежак огеш кӱл ыле. Совестемже кушто лийын?" — йӱкынак манеш.
Южгунам, пылан игече годым, йӧршын вес семын шонет. Тыгодым вустык пыл
лапчыкшат
имньывалне шинчыше еҥла коеш. Шичшаш ыле саде талгыде ӱмбак, кудал колтышаш
ыле
йомакысе Йыванла йӧратыме ӱдыр дек!
А корабль почеш вӱд толкын тугак шоҥешталт кодеш. Теҥыз ынде канде-канде.
Ваштареш куржын толшо толкынеш корбаль пырдыжеш тӱкнен шалана... Лач тыгак
йӧратыше
шӱм денат лиеда: ала-могай вашталтыш толшашым шижын, тудо лыплана, я утыр
кӱлткаш тӱҥалеш, уло оҥым ямле тулойып дене авалта...
Таче кече путырак ояр. Тугеже могырымат кӱкташ келша: палубышто паша шаҥгак
пытен. Сомылым писынрак шукташ чыла вийым ушымо. Корабльысе интеллигент-
шамычат,
радиомоторист, радист, писарь ӧрдыжеш кодын огытыл. Петр кугыжа манмыла,
повар-шамыч тыгак "моло интендант шӱлышан сволочь тӱчам" — чыланат
корабльысе командирын полышкалышыже, кумшо ранган капитан Орест Борисович
Свистуновын эскерымыж
почеш пашам тыршен ыштеныт.

Колтен шуктыдымо серыш-влак
"Поро кече лийже, шӱмбелем! Тыланет ынде вигак теҥыз гыч возем, серышемым
налат
манын, ӱшанымылат ок чуч. Чыла ӱшан танкерлан веле. Тудо мыланна йӱшаш
вӱдым
кондышаш. Мландывалне улмына годым письмам колтен шуктыдымемлан нелеш ит
нал.
Походыш мемнам вучыдымын, боевой тревого почеш наҥгайышт.
Теве ынде тидлан икмыняр сутка эртыш, корабльна шкенан сер деч шӱдӧ чоло
мильлан
торлыш. "Серышет уке, сандене тый денет "мутланен" ом керт, шоныметым ом
пале,
йӧратымашет нерген шомакетым ом кол манын, шкендым ит пуштыл.
Ит ойгыро, мемнан чылажат але ончылно. А тиде поход — мыланем тый ӱшанле
улат
але уке — изирак тергымаш веле. Ом шылте, шуко деч колалтын ӱдыръеҥын
чояланаш
да йоргаланаш тӧчымӧ койышыж нерген. Службыш кайыме шеҥгеч тыгай-влак пеш
вашке
вес йолташым муыт. Тыге вет? Ӱшанен кодам: тый тыгай отыл. Вашке вашлиймеш!
Баренцево теҥыз".

* * *
"Таче эрдене эр помыжалтымат, шонем: "Мо тиде тыгай лийын кайыш, а?
Котласыште
Багратион урем дене ояр кеҥежым пырля коштына ыле — кенета рӱчкалалташ
тӱҥальым!"
Вӱд толкын корбальым перен-перен колтымыж дене омем ялтак кошкыш. Умылышым:
мый
экзотика шӱлышан омым веле ужынам улмаш. Туге гынат тыйын пеленет лиймемлак
чучо
да тыланет эше ик письмам возаш шинчым. Шторм тӱкалыже веле — мый садак
серен
пытарем.
Мемнан дене чыла сай. Поход икшырымын шуйна. Корабль чын курс дене кая.
Шонымаштем, тылзе-кокыт гыч базышкына пӧртыл шуына.
...Теҥгече мый "гарсон" ыльым. Флотышто тыгай специальность уло, вес
семынже —
камбузысо пашаеҥ. Мо тугай шӱдӧ наре морякым йӱктен-пукшымаш, шкеат вара
палет.
Шым балл кугытан таулыш логалат: палубыш кӱмыж-совла, тӱрлӧ моло атыла
сӱмырлен
йогат, нунын колдыртатымыштым колат. Пиалешем, мый теҥыз чер дене ом
орлане...
Шонет чай: ну и нӱжеш вет серыш гоч шоям, муын жапым кӱлеш-оккӱлл нерген
удыркалаш! Ситартышыжлан эше чот йӧратыме да эреак ужаш шонымо ӱдыржылан...
Йӧратымаш,
пӱртӱс нерген колыштмем шуэш? Океан алят сӱмсырлана, но штиль лийшаш нерген

увертаренак шогат...
Мыланем ит шыдешке. Теҥгече возен шым пытаре, таче серышем кошартем. Теҥыз
таче
путырак шып. Вишкыде тӱтыра налын, сандене игече шӱлыканла чучеш. Жапын-
жапын
ошалге-сур альбатрос чоҥештен эрта, кашалот койылалта да ӱмбакше фонтаным
пӱргалеш. Чарныде, чайка-влак йӱкланат. Икмагал жаплан мый уло тӱням мондем
да трук
чытырналт каем. Ужам, кузе океанын пӧрдшӧ вӱдшӧ гыч ӱп ярым койылалта, вара
—
вуйжо. Тиде дельфин улмаш.
Походышто тӱрлым шонкален да ракатланен мален киена манын ит шоно. Кажне
кече
мыланна моткоч шыгыр, сандене куштылгын шӱлалташат жап уке. Содыки ме вет
дежурствышто улына.
Таче пален нална: вӱдан танкер мемнан дек ок тол. Чыла ӱшан тудланак веле
ыле.
Пытыш, йомо. Серышым адакат колтен ом керт!
Мӱндыр меридиан. Июнь".

ИВ
Кудывечыште 1963 ий, кеҥеж озалана. Кокымшо сутка шыжа йӱр выжгыкта,
сандене Сашан кумылжат пылан. Адакат ӱдыръеҥ Леня нерген вуйжым аҥыртылеш.
Ала-молан тудын
деч шукертсек серыш уке. Пытартыш письмаштыже возен ыле: "Отпускыш але огыт
колто". Но молан вара южо еҥ шонымыж семын чыла ыштен кертеш? Пошкудо
туныктышо
ӱдырамашын эргыже, Женька, эсогыл шошымак отпускышто лийын, а служитлаш
Леня дене ик жапыштак каеныт. Йолташ ӱдыржӧ, Светка, ойла: "Шке морякет
ӱмбак шӱвал
шынде. Ужат, йырет мыняр рвезе пӧрдеш". Адакшым пале огыл: пӧртылеш мо тудо
Саша
дек?"
Светалан ойлаш куштылго, конешне: Алешажым армийыш налын огытыл. Сандене
тудо
шкенжым шке лыпландара: "Служитлаш кая гынат, вучаш тӱҥалам ыле..." Уке,
тыге
ойлаш тоштман огыл. Алешалан тушто путырак неле лиеш ыле. Светланам ончал
докан
— койышыжлан ӧрат: то икте дене вашлиеш, то весе дене касым эртара, я адак
Алешажак кӱлеш. От пале — пиалан! Чынже денак "пиалан".
Пӧлемышке — эсогыл шоналташат жапше уке — пӱтыреммардежла Сашан йолташ
ӱдыржӧ
куржын пурыш:
— Танцыш кает?
— Нигушкат кайымем ок шу, Свет!
— Ну и окмак улат! Можыч, шоналтет? Кастене уэш пурен лектам...
Шудышырчыкла тӧрштылшӧ Светлана лектын куржо, Сашенькан чонжым гына
пудыратен
кодыш: "Чынжымак, молан мый эре мӧҥгыштем шкет шинчем? Танцышке пытартыш
гана
кунам миенам гала? Тидымат ом шинче. А Леня тушто иктаж-кӧ, пӱтыремвоч
дене,
пӱтыркала докан!"
Танце тудо — танцак. Нолнер-шамыч погынатат, твистым лоҥыт. Пич мешак пушан
залыште ожсо гаяк чонлан келшыдыме да йокрок. Светалан весела. Тудо кажне
йолтошкалтышыж еда Сашам шупшкеда. Теве кызытат йолташ ӱдыржын пылышышкыже
выжгыкта:
таза кап-кылан ала-могай самырык еҥ Саша дене палыме лийнеже. Светамыт
дене, заводышто — тӱҥ инженер. Ынде мынярымше гана тудо матросын таҥжылан
шке палымыже-шамычым темла...
Нунын дек чапле чиеман пӧръеҥ миен шогале. Самырыкак огыл. Иктаж кумло ияш.

Светланалан ӱшане! Палыдыме "качымарий" ондак шке заводысо ӱдырлан шинчажым
пӱяле, вара шинчаончалтышыжым Сашенька ӱмбак кусарыш. Светлана йӧнан жапым
вучен
шуктышат, когыньыштым ваш-ваш палымым ыштыш.
— Тиде пеш сай! — куаныш инженер. — Теве лачак вальс тӱҥале.
Топката капан, шкем интеллигентла кучышо Леонтий ӱмбак Саша ончалашат
вожылеш.
Туге гынат ыҥлен шуктыш: саде пӧръеҥет танцеватлымыж годым моткоч куштылгын

пӧрдеш. Кутыралтен колтымыжат Ленян деч кугун ойыртемалтеш.
Танце пытымек, кавалер Сашам ончыч шогымо верышкыжак вӱден ошкыльо да порын
тауштыш. Вара, вашкыде, ӧрдыжкырак кораҥе. Тыгодым Светлана йыр-юр толын
шуо, рывыжланен йодо:
— Ну, кузе вара? Леонтиет келшыш?
— Мо "кузе"? А-а, йӧрале...
Вара эше икана пӧрдаш лектыч. Леонтий утыждене пижедылаш ок тӧчо, шомак
толмашеш
гына Саша деч кушто пашам ыштымыж нерген йодылдыш, Москвашке миен коштмыж
шотышто каласкалыш монь. Адакшым тудын дек Сашан юалге улмыжлан ыш ойгыро,
пуйто тыгак кӱлеш. Ужатен каяш йодмыжлан ӱдырын "Ок кӱл" манмыжланат нелеш
ыш нал.
Чылтак ӧрат: тылеч вара Леонтий дене вашлиймаш икана веле огыл лие. Туге
чучеш,
пуйто Сашам тыгай вашлиймашке ала-кӧн шинчалан койдымо кидше лӱмынак шӱкен
конда. Тидын нерген лачымын шоналтыде, Саша у палымыж деке танцыш чӱчкыдын
толедыш.
"Тыгай вашлиймаш жаплан гына", — семынже шоналтен тораште служитлыше рвезын
таҥже.
Икана ӱдыр-влак кинотеатр гыч пӧртыльыч. Кенета шеҥгелнышт машина
сигыралтыш.
Нуно ала-кузе асфальт тӱрыш кораҥ шуктышт.
— Ида лӱд, тиде мый улам! — кандалге "Победа" гыч вуйжым луктын, шыргыжале
Леонтий. — Ончем, тошто палымем-шамыч ошкылыт. Сандене "каретем" чарен
шогалташ вереште. Тендам шынден наҥгаяш? — омсам комдык почо инженер. Света
вучыкташ ыш
тӱҥал — йолташ ӱдыржым кидше гыч шупшыльо.
Шыман кудальыч. Леонтий тугак шкенжым тыматлын куча. Шомак почеш шомак
лекте,
утларакшым шукерте огыл ончымо "Гусарская баллада" кинофильм нерген шке
шонымашыштым каласкалышт. Кумыньыштланат Голубкинан мастарын модмыжо, тудын
чийыме
вургемже да киносӱретысе героинян, Шуран, имне дене сайын кудалышт
моштымыжо
келшышт.
— Шура олмышто лиям гын, мыят кредалаш каем ыле! — кенета ылыже Светлана.
Леонтий воштылале да туныктен ойлымыла малдале:
— Светлана, умыло: Азарова ик еҥым гына йӧратен, Ржевский деч моло тудлан
кӱлын
огыл. Тендам тышан волтен кодаш але?..
— Тышакынат лиеш...
Сашан машиныште шкет кодмыжо шуын огыл: тунамак йолташ ӱдыржӧ почеш лекташ
тарваныш. Но "Победын" озаже тудым чарыш:
— Ида тургыжлане. Мый тендам мӧҥгышкыда шумеш намиен кодем...
"Тыйым" олмеш "Тендам" манмыже Сашалан путырак йӧндымын чучо гынат, чытыш.
Леонтий шыманрак йодылдыш:
— Сашенька, молан клубыш коштмыдам чарненда? Можыч, эрла заводысо культур
дворецыш миен савырнена ыле?
Ӱдыръеҥ, порын ончалын, вуйжым рӱзалтыш гынат, качымарий умылыдымыла лие.
Вес вашлиймаш гын тылечат ӧрыктарыше ыле. Саша лачак Света деч мӧҥгыжӧ
пӧртылын,
Леонтийым вашлиям манын, шоналтенат огыл. Оҥайже теве могай: йолташ ӱдыржӧ
дене
лийме годым ала-кӧ телефон дене йыҥгыртыш да тунамак Света пошкудышко
лектын
кайыш. Мӧҥгӧ ошкылмыж годым Саша Леня нерген гына шонен, тудо ынде кокымшо
тылзе
серышым ок колто. "Ну, молан, а? Мо верч?! Ондак кажне арнян письма толеш
ыле, а
кызыт..." Шукерте огыл телефон дене мутланынеже ыле — ыш тол, телеграммым
колтыш
— огеш вашеште. Ну, мутлан, вес ӱдырым йӧратен шынден лийже. Тугеже молан
серыш
гоч нимом шылтыде умылтараш огыл?
— Саша! Те улыда? Вашлиям манын, шоналтенат омыл. Пеленем шичса, — шеҥгелне
палыме йӱк солныш. Трукышто ӱдыръеҥ чылтак ӧрӧ. Палыме еҥым ужмек гына Саша
ласкан
шӱлалтыш да эсогыл пыртак куаныш.
Иктапыр нуно шыпак кудальыч. Изиш лиймек, Леонтий ӱдыр велыш савырныш:
— Паледа, таче мемнан ДК-ште чапле концерт лийшаш. Рӱдӧ ола гыч кумдан
палыме
артист-влак толыныт. Тушко пагален ӱжам. Света дене коктын обязательно
мийыза.
Билетым налынам.
— Тау. Пожалуйста, тышан шогалза...
Концертыште Леонтий шкенжым сай могырым ончыктыш, йолташыж-влак верч
азапланымыжым тӱрыс почо. Антракт годым ӱдыр-шамычлан эскимом, шоколадым
темлыш. Да туге
поро кумылын — ялт ӧрат! Тамле кечкыш нунылан моткоч келшыш.
Леонтийлан Саша — Юмынӱдыр дене икте. Туге чот йӧратен шынден — шоколад
семынак
пурлын колтымыжо шуэш! Но айда-лийже койышым пырчат ынеж палдаре. Лачак
Светлана
дек утларак шӱман улмыжым ончыктышыла веле коеш. Шона: "Тыге коям гын,
можыч,
Саша мыйын век лупшалтеш?.."
Инженерын тетла шкет илымыже ок шу. Шоҥго имньыла тудо шекланенрак ошкылеш,
йол
йымалныже пеҥгыде корным кычалеш. Мом кузе ыштышаш нерген умылтараш ок
вашке. Но
Светан полшымыж дене Леонтий ӱдырлан путырак ӱшанле лӧдым ямдылен. Тидым
Саша
пырчат пален огыл...
Леонтий тура лӱен: тудын "кок мераҥым поктылмыжо" Сашалан ок келше. А таче
эшеат
чот палдырныш. Света лӱмынак Леонтий деке шӱраҥыштеш, пыльгыжеш. Тыгай
койышлан
Саша шолаш пура, луктын гына ок каласе. "Молан тыге ышта? Неужели ынде
Света
шкеже инженерым шке векыже савырынеже? А мыланемже вара мом ышташ? Вет
Леонтийже
мыйым марлан налаш сӧреныс..."
Тиде гана инженерлан кече ончале, витне. "Можыч, нуным рестораныш ӱжаш ыле?
—
шоналтыш семынже поян марий. — Кызытак, концерт деч вара, а?"
Света тидымак вучен, но Саша торешлана. Леонтий коклазе ӱдырлан шинчажым
пӱяле.
Тунамак "чоя рывыж" Сашам тӱрлӧ семын ӱедаш тӱҥале. Савырен керте вет.
...Рестораныште эртак, манаш лиеш, йыгыре коктын гына кодыт: Леонтий ден
Сашенька. Светланан тыштат палымыже-влак шукын улыт, сандене то тышке, то
тушко куржталыштеш. Саша ӱстелыш эҥертенат, шып шинча, семынже эре ала-мом
шона, шона...
Шонымашыже гына ок куандаре: Леня деч уже нылымше тылзе серыш уке.
Леонтий шӱлыкан ӱдырым тӱрлӧ семын семалаш тӧча, тудлан уло шӱм-чонжым
почаш ямде. Сашалан ни шкеже, ни чапле машинаже келшен огытыл манаш йылме
ок савырне.
Инженер такшым порынак коеш. Машинашкыже шинчын кудалашат пешак йӧнан.
Но...
Илышыште чылажат лиеш улмаш. Каен-каен, кушко от шу, илен-илен, кӧм от
вашлий...
"Леонтий ден Светлана коклаште, очыни, мо-гынат лийын? Нуным тошто
йӧратымашын
пушыжо авалтен докан, — вуйжым аҥыртылеш Саша".
Тудлан путырак йӧндымын чучын колтыш, эсогыл шкеж дечат вожыльо. "Молан
тыге
шкемым туржам, а? Вет мыйын йӧратыме качем, Леня, уло..."
Сашан шонымыжым адакат инженер кӱрльӧ.
— Айда изиш гыч шампанскийым подылына...
Ӱдыръеҥ илышыштыже первый гана фужер тич темыме, чожген шоҥешталтше аракам
йӱын
колтыш. Тиде кастене руштылдалше Саша у палымыжым, утларак шымлен,
тӱсленрак ончен шинчыш. Леонтий дек ала тунем шумыжлан кӧра, ала тудо
путырак поро улмыжым
ончыкта да — шкенжым ласканрак кучаш тӱҥале. "Тудат вет айдеме, маска
огыл..."
Йыгыре шинчымышт годым Леонтий шӱм-чонлан келшыше айдемын пушкыдо кидшым
ниялтен
колтыде ыш чыте; вара тудым шке кидкопашкыже нале да тетла ыш колто...
Сашат тыгак вашештыш. Кап-кыл мучко шокшо вӱр модеш, ӱдыр веселитлаш
кумылаҥе.
Кужун чеверласен шогылтыч. Леонтийын Сашам колтымыжо ок шу. Да тудыжат,
мотор
суксо, утыждене ок вашке. Инженер тугак йӧратыме шӱмбелжын кидкопажым шыман
кормыжтылеш, ниялткала, сеҥымашке шумыжлан моткоч куанен...
Омсадӱреш Сашам аваже вашлие.
— Мо пеш вараш кодын толат, ӱдырем? — тургыжланен йодо тудо.
— Света дене лийынам, — мане Саша.
Аваже вуйжым рӱзалтышат, нелын шӱлалтыш. Молан ӱдыржылан чыным шылташ? Ава
чон
вет тугае: икшыве верч ойгыра, йӱдвошт ок мале... "Ынде ӱдырем осал кидышке
ок
верешт гын, йӧра ыле. Ой, юмыжат-пӱрышыжат!" Ава шочшыжын кас еда кӧн дене
вашлиймыж нерген пален налнеже. Ик заводыштак пашам ыштат? Тале инженер,
маныт? Тудым йӧрата? Тугеже пеш сай! Сашан аваже саде пӧръеҥым мӧҥгышкышт
унала ӱжашат
тореш огыл. Ачаж деч аптыранаш нимолан. Тудо вет чыла ужеш-колеш, кузе
ӱдыржым
машина дене конден кодат. Тидыже путырак сай. Машинан еҥ дене кылым кучаш
уда
мо?
Галина Николаевна ӱдыржым шупшалят, чот йывыртен, вес пӧлемыш пурен йомо.
Вес кастене, кунам чыланат залыш вашкеныт, йӧратыше мужыр кинотеатр гыч
лекте:
ала-молан Сашан у фильмым ончымыжо ок шу. "Паледа, айста лучо мемнан дек
каена.
Ачам ден авам ала-могай изирак пайремым палемдынешт. Уна-влак иктат огыт
лий.
Каена мо?" — кумылын каласыш Саша. Леонтий тыгай ӱжмашым путырак кӱлешлан
шотлыш.
Начарын волгалтарыме верыште, нигӧ укем шижын, инженер первый гана Сашам
шупшале. Тудыжо ыш торешлане. Ниялткалыме пырысла шинчажым кумалтышат,
Леонтий дек
чакрак лишеме. Кӱлеш вет: лач тыгодым ушышкыжо Леня толын пурыш. Саша тиде
пуламыр-тат деч кораҥаш тӧчыш гынат, ыш керт: инженерын пеҥгыде кидше чотак
ӧндал
куча.
"Молан мыланем ынде Леняже? Молан ушышкем шӱшкылтеш гын? Раз монден гын,
тек
тыге лиеш... Ну, молан тудо тынар шоныкта, орландара?!"
Леонтий, шочынак, пеҥгыде койыш-шоктышан да кеч-могай тат гыч яклака колла
мунчалташ тунем шушо айдеме. Сандене Сашамыт денат шкенжым мӧҥгыштӧ
улмыжлак куча.
Тудо пайрем ӱстелтӧрыштӧ йымыжан, я шынден-шынден кутыралтен колта, тыйым
ӱй да
мӱй дене леведеш... Кӱлеш годым туге ончал шында — шӱтен лектеш, шонет.
Сашан
аважлан тудо вигак келшыш. Лачак ачаже гына, Николай Сергеевич, семынже
пеҥыжалтен, оза койышыжым кумылдымын ончыктыш. Туге гынат веҥе лийшашыже
тидлан ыш ӧр,
молан манаш гын, тиде ешын вуйжылан Сашан ачаже огыл, аваже шотлалтын.
Тӱрлӧ "ранган" оза-влак, Саша ден уна лӱмеш подылмо коньяк да шампанский
деч вара тиде ӱстелтӧрыштӧ первый вашлиймаш шке корныж дене виктаралте:
нылытынат, кумыл нӧлтын, икте-весым умылаш тӧчен, еш илыш нерген
мутланымашке куснышт.
— Леонтий Кузьмич, те алят ӱдырым налын огыдал? — вучыдымын йодылдыш
озавате.
— Авай! — кенета ылыж кайыш Галина Николевнан ик парня гай ӱдыржӧ. Николай
Сергеевичат "ушлан незеррак" пелашыж ӱмбак келесырын ончал колтыш, но нимом
ыш пелеште. Ӱдырамаш тогдайыш: шомак-тортажым вес векыла ирале. Леонтий
писынрак
умылтарыш:
— Галина Николаевна, ешым чумыраш жап лийын огыл. Эре — паша, паша... Ондак
институтышто тунемаш кӱлын, вара — аспирантура, кандидатский диссертацийым
аралымаш, тулеч молат.
— Ындыжым жап, очыни?
Уна марий вуйжым савалтышат, Сашенька ӱмбак чоян ончал колтыш...
Тылзе гыч Николаевмыт ешыште гӱжлышӧ, весела сӱан эртыш. Ончыкыжым мо
лийшашым
палыде, нимолан азапланыде, мотор оръеҥ шыргыж гына шинча, шкенжым эн
пиаланлан
шотла.

* * *
Океанысе спасательный судно Краснознаменный Йӱдвел флотысо тӱҥ базын
районышкыжо
кыжге ийын толеш. Чевер кече, саламлышыла шыргыжалын, йӱштӧ вурсым шокшо,
шотлен
пытарыдыме йолжо дене ниялткала, иллюминатор окналаште модеш, суднын моло
ужашлажым ший-чинчын леведеш.
Лӱшкышӧ, кумда теҥыз ӱмбалне кужу жап лийме деч вара "штиль" манме тымык
верыш
логалмек, чонланат куштылгын чучын колта. Ласка мардежын пуалмыже, сигналым
пуышо вышке-влак, шукертсек палыме Кольский заливын серлаже — чылажат эн
лишыл, кумылым вӱчка. Ошалге-сур шулдыран чайка-влакын веселан кычкырлымышт
теҥыз ӱмбач
ояр кавапомышко шумеш нӧлталтеш.
"Личный состав, вниманий! — репродуктор гыч корабль командирын йӱкшӧ шокта.
—
Краснознаменный Йӱдвел флотын командующийже мемнан экипажым заданийым пеш
сайын
шуктен пӧртылмӧ дене саламла!"
— Ура-а-а! — куанен кычкыральыч моряк-влак.
А кузе сылнештын шочмо вер-шӧр! Сопка-влакын тура, козыра тайылышт, тыгак
чоҥгатала-влак ужар посто дене леведалтыныт. Пытартыш гана сер ӱмбаке
лекмышт годым
йырым-йыр шошо озаланен, йогын-влак йыргыктеныт.
Леня "Алданын" кӱшыл мостикыштыже шога. Бинокль гыч Йӱдвел флотын столицыже
—
Североморск олан сынже пеш моторын коеш. Тусо у микрорайонлам, чапле
школым, кевытым, кинотеатр-шамычым ужаш лиеш. Изирак скверыште ӱдыр кашак
верланен: теҥгечысе школьнице-влак книгам лудын шинчат, очыни. Изиш
пурлаштырак — йочасад.
Кольск кундемысе ужар тукым шудо ӱмбалне нушкеш, шукшла почаҥеш, шылын
модеш.
Теве Дровяной поселко лишемеш. Тушто корабль-спасатель-шамычын дивизионышт
верланен. Причал марте ынде тора огыл. Метр почеш метр шеҥгелан кодеш,
судно ончыко
кая. А мо тиде тыгай? Пылышлан путырак палыме музык солна. Да тидыже —
"Прощание
славянки!" маршыс! Моряк-шамычын йӧратыме семышт. Тудым кугу пайрем годым
гына
духовой оркестр йоҥгалтара. А ынде Ленямытым тыге вашлийыт. Гарнизонысо
чыла
суднын личный составше парадыш тарванышыла радамлалтын: бескозыркылаште ош
чехол-влак, парадный шем костюм. Чыла тидыже заливын канде вӱдшылан моткоч
келшен
толеш!
Пӱтынь экипаж столовыйыш эр кочкыш ышташ тарванышаш.
— Шогалаш, смирно! Вице-адмирал йолташ! "Алданысе" экипаж Тендан приказ
почеш
погынен! Корабльын командирже кокымшо ранган капитан Мордвинов!
Моряк еш ончык лектын шогалше адмирал кӱчыкын гына саламмутым ойлыш. Экипаж

лӱмеш поро шомак кужунак йоҥгалте: Карибский теҥыз кундемыш кужу да пеш
кӱлешан
походым ыштен. Йӱдвел флотын штаб начальникше пӱтынь экипажлан канаш кок
арня
пуалтеш манын увертарыш.

* * *
Теве шукертсек ужаш шонышо Котлас, Архангельский областьысе изирак ола. О,
мыняр
гана вашлиеш тусо мотор вокзал тӱрлӧ верла гыч толшо пассажир-влакым да
ужата
кушко-гынат кайыше кашакым. Настам нумалше-влакын оралгыше йӱкыштат
шкешотан.
Леня пуйто тыште пеш шуко ий лийын огыл. Сандене тиде вер эшеат шергын,
мучашдыме лишылын чучеш.
Кӱлешан автобусым вучен шуктыдеак, самырык моряк таксим тарлыш. Тудын
служитлыме
жапыште у пӧрт, кевыт, школ-влак ончычсо чара верыште поҥгыла кушкыныт.
Чыла тидыже кызыт мотор качымарийым пешыжак ок куандаре. Пырткыше шӱм-чонжо
Сашенька
дек, эн чот йӧратыме таҥже дек шупшеш. Сандене ушыштыжо тудак веле.
Шинчалан
перныше моло вашталтышымат пуйто огешат уж, огешат шеклане...
Теве ушыштыжо речной техникумышто ик ий тунемме деч вара эртыше каныш.
Тудат эртен кайыш.
Йолташ-шамыч, тыгак шочмо ял дене чеверласаш пеш йӧсӧ. Эшеат неле эн
йӧратыме
авам коден каяш. Пиалдыме ӱдырамаш, кузе тудо орлана! Кап-кылге тӱҥшӧ ынже
лий
ыле... Эргыжым ужатыме годым тудо, мӱгырен шортын, верешыже киен кодо.
Шӧрынрак
лийын, окна гыч кугорно велыш ончалашат тӧчыш, но мом ыштет, шочшыжо
автобусыш
шинчын кудале... Можыч, черле авалан тиде пытартыш вашлиймаш лийын? Тетла,
можыч, огытат уж...

"О могай сылне улат, Россий!" — кӱчыкын гына возен шында дневникешыже Леня.
Эре корно да корно... Горький гыч Кировыш поезд дене кайыме годым каласен
моштыдымо сӱретым ужат. Конешне, мотор куэрлам Леня ондакат йӧратен. А
тыштыже эшеат
моторын, акак-шӱжарла веле койыт. Пӱтырналт кержалтше ужар укшерышт пуйто
оръеҥын вачӱмбакыже шарлен возын.
Котласыш пеш эр миен шуыч. Вокзал пеленсе перронышто калык шагал ыле. Леня
йырым-йыр ончале. "Неужели толын огыл? — тургыжланал шоналтыш тудо. —
Можыч, телеграммым налын огыл?"
Шукат ыш лий, вачӱмбалныже пушкыдо, шокшо кидым шиже, ӱдырын чӱчкыдӧ
шӱлышыжӧ
шӱйжым "когартыш".
— Сашенька, тый?
— Мый!
— Ынде от тол, шонышым! — мане рвезе да тунамак ӧндал колтынеже ыле, то
таҥже
чарыш: — Вучалте, могай чытыдыме улат, йырваш калык коштеш, а тый...
Икте-весыштым ваш ончен шерышт ок тем, эсогыл кидыштымат огыт кораҥде.
Нимат
огыл, тек ужышт — йӧратыше мужырым ынде вӱд денат от ойыро!
Техникумышто эше ик ий, рвезе-шамычын, вуйым аҥыртыл, келге шонымашышт дене
тургыжланыме пагытышт, эртен кайыш. Тунеммаш Леня ден Сашан келшымашыштлан
нимогай
чаракым ыштыдымыла чучо. Да кунам-гынат ойырлымо нерген шонымаш ушыштышт
нигунамат лийын огыл...
"Тыйым салтакыш налыт. Элнам саклаш ямде улмет дене ынде кугешнен кертат!
Изат-влак деч почетан эстафетым налмекет, шке долгетым нунын семынак сайын
шукто!.."
лудына Ленян дневникше гыч.
...Ужаташ толшо калык дене перрон пайрем годсыла гӱжла. Ава-ача, вуешшушо
ӱдыр-влак... Иктышт йӱкынак шортыт. Весышт шижде йончен лекше шинчавӱдыштым
ӱштылалыт. Молышт эше ала-кузе чытенак-чытат, шортмыштым ынешт ончыкто. А
молан вожылашыже? Вет кажнылан лишыл еҥже шерге.
Леня окна воктен пызнен шога, пырля тунемше йолташыже-влак ӱмбак тӱткын
онча.
Нуно Витя Чегодаевым, Слава Залесскийым да тудым, шкенжым, армийыш ужаташ
толыныт. Туштак, йолташ ӱдыржӧ да ӱдырамаш кашакыште, Сашенькат коеш. Леня
тудын дене чыла нергенат кутырен, но туге гынат эше ала-могай, эн кӱлешан
шомак ойлалтде
кодмыла чучеш. Мом эше каласен шуктен огыл гын?
— Пӧртылмем вучо, колат?! — пелештен шуктыш Леня, вара кидшым рӱзалтыш. А
поезд
виянрак, писынрак ончыко чыма. Сашан чытырныше тӱрвыж гыч Леня тогдаяш
тӧчыш:
— Шӱмбелем, сайын служитле. Мый тыйым вучаш тӱҥалам...
Вагонышто шинчышыжла, Сашан качыже эре нине мутымак веле ушештара. Ала-кӧ
гармонь дене чонеш логалше семым шокта. Тидыже Ленян кумылжым волташ гына
полша.
Рвезын ушышкыжо Лименде поселко, фабрик-кухньо, чеверласыме кастене студент-
шамычлан лӱмын ямдылыме пайрем чес, тулеч молат ушышко толын пурат. Эн
тӱҥжӧ — Витя, Слава да шкеже, Леня. Пырля кок талук тунеммаш курсант-
шамычым икте-весышт
дек чотак лишемден. Повар кокла гыч иктыже эре шортын: кок ий годсек
келшыме
рвезыже, Слава Залесский, армийыш кая.
Ушеш кодын ик парикмахерский. Кугу воштончыш ваштареш йыклык тӱредме
чаравуян
Витя Чегодаев шога, кидыштыже — кудыргалше кужу ӱпшӧ. Ондак тудын дене
эсогыл
кугешнашат вожылын огыл, а ынде...
— Авамлан колтем! — йолташ-влакын воштылмышт годым пеҥгыдын каласыш Виктор.
Вара
чынжымак колтен.
Ойганрак жапат лиеден. Ик ӱдыр качыжым ужаташ толын.
— Люсенька-а-а, Лю-ю-ся-а-а! — писын кудалше поезд гыч кычкыра качымарий, а
саде
пульдыриет вес рвезе дене ӧндалалт шоген кодо. Тыгай ӱдыр-шамычат улыт
улмаш.
Эх, кузе нуно ыш келше ончыклык салтак ешлан.
Ондалалтше рвезым Леня моткоч чаманыш, Люсям тудо шукертсек пален. Ужын,
кузе
тиде пӱтыремпоч училищыште тунемше рвезе-влак деке коршаҥгыла пижедылын. Ик
таҥжым але ужатенат шуктен огыл, весымат муын. "Ит ойгыро, йолташ. Мотор-
влак шукын
улыт. Пиалешет але сай ӱдырат лектеш, — лыпландареныт ойгыш перныше
ончыклык
салтакым призывник-шамыч. — Лучо ик чукыр "московскийым" подыл колто. А
тиде
яжарым йӧршешлан мондо!"
Тупеш котомкам сакен, кидеш чемоданым кучен, шӱдӧ наре самырык пӧръеҥ
"военный
городок" манмашке йогенак-йога. Нуно чот нойышын, вийдымын койыт. Нуным
ончалешат, Леня воштылал колта. Тудлан мо?! Чылажат ынде шеҥгелан кодын:
медкомиссий,
карантин, йӧратыме ӱдыр. Чаравуян рвезын ӱмбалныже — матрос вургем...

ВИ
...Багратион урем. Сашамытын пӧрт дек миен шудеак, такси чарналтыш.
Водительлан
Леня тыге кӱштен. Теве моряк ынде, кидышкыже ару чемоданым кучен, одар
пушеҥге
дене пеле пӱрдалтше суртпече велыш содореште. Толын шумек, шинчажлан эн
первыяк
капка ончылно йылгыж шогышо "Победа" перныш. Кӧн гын? Руль воктен какши да
кужурак капан пӧръеҥ шинча. Тудо ала-кӧм гынат вуча, очыни, сандене окна
велыш чыйчуй ончалеш.
Леня чотак ӧрӧ, автомобиль воктек шогале. "Чечас лектын шуэш!" — келесырын
шоналтыш вучыдымо уна. Чонжылан ньыге-нього чучын колтыш, шӱмжӧ утыр кыраш
тӱҥале.
Саша, чынжымак. лекте, вашкыде, машиныш шинче. Шке йырже пуйто нигӧмат ыш
уж, ыш
пале.
Моряк, тудын дек писын куржын миен, чот гына ӧндалнеже ыле, но йолйыжыҥ
пытымым
шижылалтыш. Йӱкын кычкырал колтынеже — йӱкшӧ логараҥеш пич кайыш.
Машина писын гына кудал колтыш. "Мо тиде тыгай, а? Нимомат ом умыло", —
шӱлыкаҥе
Леня, тунамак кап-кылжылан йӱштын-шокшын чучо. Туге гынат шукертсек палыме
пӧртыш пурен лекташ шонен пыштыш. Омсаште морякым Сашан ачаже, Николай
Сергеевич, порын вашлие:
— А-а, отпускым пуышт аман? Пеш сай, пеш сай. Пуро, уна лий.
— Кузе манаш? Ужаш колтышт. Изиш каналтем да монь, — кукшынрак вашештыш
рвезе, а
шӱм-чонжо тугак коржеш, писынрак чыла чыным пален налмыже шуо: — Кӧ тиде
ыле?
— Тый нуным ужыч мо? — морякым чаманен ончал колтыш суртоза, вара ешарыш: —
Ӱдырем марлан лектын... Теве тыгай увер, Ленечка. Да тый шич, верлане...
Мутланымаш кужун ыш шуйно. Бескозыркан уна адакат чулымеште, пагалыме
Николай
Сергеевич дене эсогыл чеверласашат мондыш. Кушко ынде кая, Леня шкежат ок
пале.
Лачак вуйдымо тага, манат. Кушко миен тӱкна, мо тудым вуча, илыш ончыкта.
Речной пристаньыште гына шӧрлымӧ гай лие. Тушто Саша дене коктын первый
гана йыгыре шинченыт ыле. А ынде ӱма-ӱма пагыт омо ужмыла веле чучеш. Ӱшане
ӱдыр-шамычлан. Чечас ондален кодат... "Тыге гын, лучо чыла ойгым арака дене
мушкын колтена! Кызытак рестораныш каем", — кенета тыгай шонымаш ылыже.
Но Леня шкенжым кидыш нале, кӱлдымаш койышым мондаш манын, леве мардежлан
ваштареш шогале да мотор афиш велыш тӱслен ончале...
Кассылаште билет уке, еҥ кид гычат налын от керт — Котласыш кумдан палыме
артист-влак концерт дене толын лектыныт гын, уто билетым итат вучо.
Кинотеатрыш
чон ок шупш. Фильм-влакым ончен, шер темын. "Но кушко каяш? Поезд
тарванымеш яра
жапым кушко чыкаш? — самырык вуйжым аҥыртылеш Леня. — Ончычсо палымем-
влакым
гын, весканат ужаш йӧн лиеш. А кызыт? Уке, ом кай. Техникумыш миен
савырнашат
жап уло да... Айда йӧра".
Адакат морской формо полшыш. Ончычат тыгак лийын, теве — кызытат. Поезд
дене
Котлас марте толмо годымат, автовокзалыштат.
— Мемнан уто билетна уло. Ала налыда ыле? — вучыдымын воктенжак йӱк шоктыш.
Моряк савырнен ончале. Ваштарешыже кок ӱдыр шога. Нунын дене шомак
вашталташат
уто огыл ыле, но... Леня адакат чыгыныш.
Отпускник, иканаште кок билетге налын, концертыш тарванынеже ыле —
когыньыштым
коден кайымыже ыш шу. Нуныштат, очыни, семынышт тыгак шоналтышт.
Ситартышыжлан
кумыл волышо да палыдыме олаште йомын коштшо качымарийлан кузе порын от
кой?
Ӱдыр-влак морякым сымыстарыме амал дене вигак мыскарашке куснышт, тудлан
ирисым
пуышт да ӱмбакше шӱтен ончал колтышт. Иктыже эсогыл кидшӱм дене мужедашат
тореш
огыл ыле. Ленян кидшым туге кормыжтале — моряк чытырналтын колтыш.
Рвезе вигак умылыш: саде суксылан тудо келшен. Но шочмо вер-шӧрыш пӧртылшӧ
качын
ушыштыжо — Сашенькак веле. Марлан лектын гынат, ала-можо тудымак веле
шоныкта...
Антракт жапыште Леня да кок ӱдыр фойешке лектыч. Тушто лачак Саша шкет
шогылтеш
ыле. О, кузе тудо вашталтын! Чатка платьыже да шинчам йымыктарыше шӱшерже,
шӧртньӧ кӧрж да шергашыж дене эшеат чот моторештмыла коеш. Кыдалже кок ий
ончычсыжлак вичкыж-ару, ӧрдыж ден оҥжо утыр шарлымыла чучыт.
Ужын шуктыш вет, ӧрынрак шыргыжале. Ленян лишеммыжым вучыш, но моряк ыш
тарване.
Сандене Саша шке миен шогале.
— Толынат?! — чытырныше йӱкын йодылдыш тудо, вара эркынрак мане: — Кайышна
мемнан дек, мый тыланет чыла умылтарем...
Кок йолташ ӱдыр, тыште уто улмыжым шижын, ӧрдыжкӧ кораҥ кайыш. Леня нунылан
кидшым гына рӱзалтен шуктыш.
— Мый уже уна лийынам. Ачат ончен колтыш, — ӧпкеленрак мане моряк. — А
ындыжым
вашлийын мутланаш, ожсым кӧргынчаш кӱлешыже уло мо? Мӧҥгем кайышыла,
лӱмынак
ужаш пурышым. Шоненам ыле тый денет арня чоло пырля лияш, каналташ.
Отпускем кужу, нылле вич кечаш. Толмо-какйыме деч посна тынар жапым пуэныт.
Шкеат ужат, теве кузе савырнен шинче. Шонымо мокшем пийлан веле лие...
Каласе, тый пиалан
улат?
— Мый? Пиалан улам...
Тыгай вашмут Леням чотак шуралтыш. "Тыге ойлаш йылмыже кузе савырна гын? —
сырыш
качымарий, тунамак шӱм-мокшыжо шиже: Сашам еш илыш пырчат ок куандаре ала-
мо.
Тыште мый титакан улам, очыни...
Нуно Северный Двина эҥер тӱрышкыла йыгыре ошкыльыч.
— Молан мыйым вучен отыл?
Саша ик мутымат ыш пелеште, чымалт лекше шинчавӱдшым ӱштылде, тугак шып
ошкыльо...
Котлас ола эре шеҥгелан да шеҥгелан кодеш, а нуно эҥер сер мучко, кидым ваш
кучен, икте-весыштлан эҥертен, шке корныштым ончыкыла шуят. Яндар вӱдан
Северный
Двина когыньыштлан ала-мом каласымыла ласкан йога, пуйто эртен кодшо
пагытыштым
шарныкта. Коктынат шӱргыштым ваш тушкалтышт. Сашан лыжга мардеж дене модшо
ӱпшӧ
Ленян тӱрвыжым, шинчажым чыгылтара. Тидлан рвезе пырчат ыш ӧр, ожсылак
куаныш
гына.
Нуно эре кутырат, кутырат, коклан ӱчашенат налыт. Ойлышаш шомакышт шукак
погынен
улмаш. Кажне йодышлан вашмутым пуэнат шукташ ок лий.
Чыла йодышыжат экзаменысе гай. Вашешташ тӧчен ончо-ян? Куштылго, шонет?
Уке, пеш
неле.
Марийжым Саша йӧрата мо? Тидлан раш вашмут ыш лий. Йодаш гына куштылго:
"Молан
весылан марлан лектынат?" Тыште кӧм титаклаш? Саша кум тылзе мучко Леня деч

письмам вучен илен. Нимогай уверат ыш тол. Тидланак огыл мо ӱдыръеҥ самырык
шӱмчонжым туржо, шуко гана йӱд омыжат кошкыш. Варажым кушко пураш да мо
ыштышашымат
ыш пале.
Качыжын мӱндыр походышто лиймыжым пален налеш гын, вучыдымо пӱрымашын
пӧрдемышкыжат ок верешт ыле, очыни. Ленямат титаклаш амал уке. Серыш гоч
тудо уло чонжым
почаш тӧчыш, но арам. Письмам колташ нимогай йӧн ыш лий. Чайкын йолешыже
кылден
колташ лийже ыле. Но... "Но" манмыжак чаракым ыштыш...
Ондакшым моряк ыш ӱшане, Саша чын улмыжым ончыкташ гына тыге ойла, шоныш.
"Йӧрата гын, вуча ыле", — шканже мане. Туге гынат Леня, ончычсым шарнен,
самырык ӱдырамашым ӧндалде-шупшалде ыш чыте. Кеч шыдешкыже, кеч уке.
Сашалан йӧсӧ гынат,
тек чыта огыла. Вет йӧратымаш пареҥге огыл, тудым окна гыч луктын от
кудалте.
Сандене кугу вий-куатан, тачат йӧратыше кумылан моряк йомдарыме пиалжым уэш

пӧртылтен ок керт гынат, кеч отпуск жапыште Сашан пелен лиймыже шуын
колтыш. А
вара адак службышко, чайка да шторм йӱк-йӱанан кумда теҥыз ӱмбаке!
Йӧратыме айдемын мӱгырен шортын колтымыжо Леням вигак айныктарыш, ӱяк-мӱяк
шонымашыж деч кораҥдыш... "Сашенькалан такат йӧсӧ, а мый эше ӱчызӧ койышым
ончыкташ
вуем аҥыртылам" — ончычсо Николаевам чаманен, шонымыжым шӧрен, келгын
шӱлалтыш
отпускник.
— Тугеже тый кайынет? Код тышан! — сӧрвален пелештыш тӱлыжгӧ
шинчаончалтышан
ӱдырамаш. Саша шкеак ончычсо йӧратымашыжым чот гына ӧндале, вара уэш-пачаш
шокшын-шокшын шупшале. Тиде татыште тудо уло тӱняжым мондыш, ушыштыжо, чот
йӱлышӧ
шӱм-чоныштыжо — йӧратыме Леняже гына...
— Шӱмбелем, мыйым тетла ит вурсо, ит шылтале, йӧра? — пыл шеҥгеч лекше
кечыла
пытартыш гана чаманен ончале инженер вате да уэш кочо шинчавӱдшым
ӱштыльӧ...
Пӱрымаш мемнам сотарен воштылеш гын, молан шылталашыже ынде? Эх, пӱрымаш,
пӱрымаш...
Ала-кушто мӱндырнӧ, верын-верын, тул волгалтеш. Йырым-йыр шӱлыкан тымык. Ик
еҥат
ок кой. Ош тӱняште кызыт пуйто коктынак веле улыт: пиалдыме Леня ден
Сашенька.
Ончычсо пиалан кече-влак ынде ялт торасе тулан шӱшерла йолгыжалтат. Ший
йогынан
Северный Двина кок еҥлан семынже ала-мом сайым тылана гынат, шотшо могай?
Вашке
нуно кок велыш торлат, йӱлен пытыше сортала йомыт...
Чыла тидым ужеш яндар чонан эҥер. Мом ужмо-колмыжо тудо Ош теҥыз марте
нигӧланат
ок каласе.
Поезд пеш вара, пелйӱд эртымек, тарваныш. Ойган моряк вӱдыжгышӧ шинчаж дене
Котлас оласе вокзал велыш ончал-ончал колта. Леня шижеш: тетла тышке
нигунамат ок
тол. Еҥын ешыжым тӱкаш огыл, мӧҥгешла, арален кодышаш нерген келге шонымаш
дене
вӱдылалтын. Вет илалше инженерынат чонжо уло, тудо Леня ончылно нимыняр
титакан
огыл...
Рушла гыч Геннадий Пирогов кусарен.



120399
************************************************************************
12—03

Геннадий ГОРДЕЕВ
Пӧртыл, ӱдырем!..
Кок кыдежан кандаш сӱретан драме

Модшо-влак:
Оля — 17 ияш.
Нюра — Олян аваже.
Оклина — Олян коваже.
Николай Степанович — илалше пӧрьеҥ, чиновник.
Марля — Оклинан пошкудыжо.
Митя — Марлян уныкаже.
Соня —
Шура — Митян йолташыже-влак.
Моля —
Катя — Нюран палымыже.
Рома —
Вася — йӱдвел гыч толшо-влак.
Кок самырык пӧръеҥ.
Кок самырык ӱдырамаш.

Действий тачысе ялыште да олаште эрта.
Икымше кыдеж
Икымше сӱрет

Оклинан кудывечыже. Ик могырышто Оклинан пӧрт окнаже коеш, пӧртыш пурымо
тошкалтыш. Тошкалтыш воктене — теҥгыл.
Кудывече ден урем коклаште лапка пече, изи капка. Пече ончылно урем
могырышто
адакат теҥгыл. А урем вес могырышто пушеҥге-влак койыт, умбалнырак — кумда
ер
шарлен возын.
Йырым-йыр кайык муро йоҥга. Туштак шӱшпык шке семжым шуйдара. А тора гыч
вес
лыжга сем ийын толеш. Тиде Оля шке семжым шуйдара. Теве тудо шкежат
койылалта —
вашкыде ер велым толеш.

Оля
(мура).
Ер вӱд серыш легылдем —
Йоҥга ямле муро сем.
Ший кол тӧрштылмым ончем —
Чон ок чыте — чӱчкалтем.

Чӱчкалтем, чӱчкалтем,
Ший кол семын йӱкланем.
Пӱртӱс сем мылам кӱштен —
Чон ок чыте — муралтем.

Лай мардежын толкынеш
Лышташ мыйым шупшалеш,
Угыч кӱшкӧ нӧлталеш —
Кумыл чоҥешташ ӱжеш.

Чоҥешташ, чоҥешташ,
Кава помышко шуаш,
Йӱксын шулдыреш пызнаш —
Ӱжеш кумыл чоҥешташ.

Выжгыкталше йӱр йӱреш,
Капым чывылта, модеш.
Йӱр вӱд ныжыл сем почеш
Олыкемже пеледеш.

Пеледеш, пеледеш,
Тул сескемла чолгыжеш.
Кечын ярым порсынеш
Шӱм-чонемже вургыжеш.

Мурен чарнымеке, Оля пӧрт шеҥгеке каен йомеш. А сем толкын тугак ял ӱмбалне

иеш. Ик жап гыч урем дене Митя толеш. Тупыштыжо — рюкзак, кидыштыже —
дипломат. Оклинан кудывече тураш чарналта, рюкзакым теҥгылыш пышта,
кудывече велыш
ончалеш. Вара муро семым колыштеш.

Митя.
Ер ӱмбалне сем йоҥга.
Кӧ тынаре ныжылгын мура?
...
Такшым, тоштым шарныкта...
(Кидшым шупшалеш, кудывече велыш ончыштеш.)
Эй, кӧ ты суртышто ила?
(Шып. Тунам тудо йыр ончыштеш.)
Ачамже шочынат моштен:
Чодыран пич лук, ялжат пытен.
Эртет куд суртым улыжат —
Шеҥгелан кодеш ялжат.
Пият огеш лек вашлияш.
Чара пуста окна, а куштыжо — оҥа.
(Оклинан да пошкудо Марлян пӧртшым ончыштеш.)
Лачак ты кок пӧрт окна
Яллан илыш сыным изишак пуртат,
Янда вес велне шовыч ден пеледыш палдырнат.
Но садак, тыгае пӧртыштӧ кузе илат?
Леведыш, тевыс, лаптырга, шонет.
Вӱта гын сӱмырла, товат.
...Моштеныс предок куш шочаш.
А шкеже кечын моктана:
"Кеч-мом ман, кундемна мемнан сӧрал!
А ялнам рӱпша пӱртӱсын там..."
(Ер могырыш савырна.)
Пӱртӱсшым, чын, ок лий каргаш —
Коклаште ямле вер-шӧрат улмаш.
Но уке гын тушто илыше чонан —
Яндарле юж, моторлыкшо молан?
Шула, йомеш эн сылне ям.
А мыйже тыш таҥ-влакым ӱжынам —
Товатат, еҥ мыскылтыш лиям...
(Чытамсырын кудывече велыш кычкыралеш.)
Эй, кӧ ты суртышто улеш!?
(Пече меҥгыш кӱзен шогалеш.)

Пӧрт гыч, ончылсакышеш кидым ӱштын, Оклина лектеш.

Оклина
(йыр ончыштеш)
Йот йӱк шокта суртна воктен...
(Митям ужылалта.)
Ой-ой-ой, мом ужам?
Пече меҥгыш кӧ кӱзен, молан?
Митя
(шыргыж шога).
Лийже тыланда кугу салам!
Уло яллан ик чонан!?.
Оклина.
Чонет поро гын, салам!
Воло, эрте, вучымо уна
Лач куаным вел конда.
Пече меҥгым йӧрыктет —
Шоҥгылан пашам ыштет.
Шӱшӧ тудо, сӱмырет.
Митя.
Титакан улам, бабуся.
Оклина.
Эше игылт шогылтеш —
Ковай манаш шотлан толеш.
Митя.
Бабуся, кова — иктак огыл мо, шонем,
Эше уло ныжылге бабуля мут —
Тидыж ден мыят келшем.
Оклина.
Ай, могае албаста,
Шоҥгым игылтын шога.
Меҥге вачын воло-ян —
Часак кожгатен налам!
Митя.
Йодмыдам шукташ перна —
Митя чоҥештен вола!

Кидшым шаралта, тӧршташ ямдылалтеш, но пече "шотыр" шоктен, саваржыге
шаланен
возеш.

Оклина.
Ынде кертыч, вот налят,
Шоҥгым мыскыла, ужат.
(Песте ӱмбалне почаҥше Митям ӱпшӧ гыч кормыжтал куча.)
Утлаш ит шоно, уныкам,
Тыманмеш милицийым ӱжам.
(Кычкыра.)
Эй, милицый, хулиганым кученам!
Митя.
Титакан улам, шижам,
Колто мыйым, ит логал.
(Оклина деч утлынеже.)
А милицийже молан?
Пуйто кӱлына тудлан.
Оклина.
Шке милицый мый улам,
И свидичыл, надзирачыл.
Печым йӧрыктен пыштен,
Шоҥгым йытлык мыскылен.
Часак штрафым тӱлыктем...
Митя.
Ковай, колто, сӧрвалем —
Печым шке тӧрлен пуэм.
Оклина.
Улмаш ныжыл мут — ковай!
Ынде печымат тӧрлаш сӧра.
Митя.
О-о, ӱпым вож гычак луктат —
Вуйым йӱлатен кӱрат.
Оклина.
Мыйын шӱм йӱла,
Песте верч чонем йыма.
(Митям колта, вийнен шогалеш.)
Маньыч, штраф олмеш пестем тӧрлет?
Лийже тыйын семынет...
Митя
(вуйым куча, ӱҥышын кынел шогалеш).
Тӧрлен ом мошто гын, тунам
Мом мыламже ыштыман?
Оклина.
Ойленам вет, штрафым тӱлыман.
Час, кагазым да ручкам луктам...
(Каяш тарвана, но тунамак мӧҥгеш савырна.)
Ит ӧр, ушышкем возем: кусо, кӧ улат,
Ялышке могай паша ден толынат?

Пӧрт шеҥгеч Оля лектеш, Оклина ден Митям ӧрдыж гыч ончен шога.

Митя.
Оласе мый улам, лӱмемже — Митя.
Оклина.
Ача лӱм? Фамилий?
Митя.
Иванович... А фамилий — Никодимов...
Оклина
(умылаш тыршен, Митям ӧрын онча).
Кӧ дек толынат вара?
Митя.
Тендан ялыште Никодимова Марья Ефросимовна ила?
Оклина
(кидшым койдаренрак шаралта).
Тыгай еҥже мемнан ялыште укес, калтак.
Оля
(ончыко эрта).
Ковай, Марля кокай нерген ойла, векат.
Оклина
(йырымалтен колта).
Э-э-э, тудо вет Марлям тыге манеш.
(Митялан.)
Мемнан пошкудына лиеш...
Ой, Юмо-пӱрышӧ, вот накас,
Марляна унам вучас!..
Митя
(Олям тӱслен ончалеш, вара угыч Оклина велыш).
Ынде возышда чыла?
Оклина.
Вуй ушем яндар, шарна.
(Угыч йырымалтен колта.)
Ай-ай-ай, Марлянаже куана!..
Митя.
А илаже тыште?
(Пошкудо пӧртым ончыкта.)
Оклина.
Тыште, тыште...
Митя
(пӧртым ужын, шӱлыкаҥеш).
Шӱкшӧ пӧрт, вашке йӧршын сӱмырла...
Оклина.
Шоҥго тудо, шкет ила,
Чапле пӧртшым кӧ ышта?
Эргыжат ок тол, монден, векат.
Начальнык шотышто коштеш.
(Шарналтен.)
... А Марляже кӧ тылат?
Митя.
Бабуля огыл гын, кова...
Оклина.
Шого-шого, Марля тылат кова?
А тые тудын уныка?
Ачатше кӧ гала?
Опанас Йыван ала?
Митя.
Опанас? Йыван? Колын омыл нигӧмат.
Афанасьевич ачам... Иван.
Оклина.
Лачак тудо. Ой, накас,
Пошкудемын шочмо уныкас!
(Пошкудо пӧрт могырыш кычкыра.)
Эй, Марля! Марля манам!
... Кушко йомо? Кычкырал толам...
(Каяш тарвана.)
Оля.
Пакчаште шӱкым сомыла.
Шке мый кычкырал толам!
(Коважым ончылтен куржеш.)
Оклина.
Марлянаже куана-а-а...
(Но тыгодым шаланен вочшо пестем ужылалта.)
А пестем, туге гынат,
Ачалаш тылат перна.
(Тунамак кидшым лупшалеш.)
Такшым, тошто ыле да...
(Шарналтен, изиш шӱлыкаҥын.)
А ачат ок тол, векат?
Кум ий ончыч ужына-ам...
Митя.
Жапше йӧршынат уке.
Оклина.
Туге-туге... Тыйже кеч ончалын кай,
Мемнан ялыш эше толын отыл чай?
(Чон шулен ешара.)
Пӱртӱсна могай сӧрал:
Йыр садер, кайык муро.
А ернаже кокыт уло.
Йӱксӧ ер пеш сылне тушто...
Тидыжат мотор лӱман.
(Урем вес могыр ерым ончен ойла.)
Ожно тышке корка шӱдыр
Кужу йолжым шуялтен,
Мландым ерыш савырен,
"Шӱдырйол" лӱмдаш шӱден.

Марля куржеш, почешыже Оля толеш.

Марля.
Уныкамак мо вара?
Ой, шӱмем кузе кӱлтка!
Шукертсек ужмем шуэш.
У-уф, ӱнарем уке йӧршеш...
(Митя ончылан чарналта, нелын шӱла.)
Шого, лишыч ончалам,
Але вара шочмо уныкам?
(Митям тӱсла.)
Митя
(ӧрмалген).
Митя мый улам... ковай...
Марля
Ялт ачаже — ынде ман.
Митя.
Мый гын палышым тӱсдам,
Йоча годым ужынам.
Оклина.
Э-э, куд ий ончыч миенам...
Митя.
Но садак шарнем тӱсдам.
Оклина
(коклаш пурен).
Ялт оласынла ойлен колта: тӱсдам, тендам —
Ялыште ковам иктат тыге ок ман.
Марля.
Тек кузе мошта, туге ойла.
Йӱкшӧ шӧртньым алмашта...
Юмо ужын шомакем,
Шочмо уныкам колтен.
Митя.
Юмо огыл, а паша конден,
Кум-ныл кече шогынем...
Марля.
Кум-ныл кече? Мо шагал?
Митя.
Жап тугай. Тевысак экзамен лишемеш,
Пейзаж картиным сӱретлен шукташ кӱлеш.
Ачам темлыш кундемдам,
Мане: тыште сӱретлаш йӧнан.
Марля.
Уныкам, а пейзажше мо гала?
Митя.
Ха! Тиде, тевысак, вер-шӧр сӱрет:
Пушеҥге, олык, чодыра.
Икманаш: пӱртӱс портрет!
Марля.
Э-э, тыгайжым тыште, шкат палет,
Кеҥеж мучко сӱретлен кертат!
Митя.
Ойлышым: экзамен жап вуча,
А вара паша...
Марля.
Ом виешле, так ойлем,
А кертат гын, код манам...
Йӧра, кызыт мӧҥгӧ каена,
Шӧран чайым йӱына,
Вара чывым кучена,
Тамле шӱрым шолтена.
(Каяш тарванышыла.)
... Оклина, айда пырля,
Тидым-тудым ойлена...
Оклина.
Мый шуам, шӱкым изишак кӱрам.
Марля
(тугак Оклина велыш).
Уныка ковам шотла:
Лӱмын толын — пагала.
(Оля велыш.)
Оля, коват дене мий тыят,
Каче сылне, товатат...

Митя рюкзакшым, дипломатшым налеш, коваж пелен ошкылеш. Оклина ден Оля
нуным чон
шулен ончен кодыт.

Оклина.
Тӱняште уло мо тылеч кугу куан?
Лишыл еҥ лиеш гын пеленет —
Шӱлык кумылым мондет.
Тевыс, Марляжат, тутыш эргым,
Шешкым, уныкам вуча —
Вучымаш денак эре ила,
Ӱмыржӧ вучымо йӧре эртен кая.
Оля
(шӱлыкын).
Ковай, а молан мемнан деке нигӧат ок тол.
Оклина
(логар аҥышкыже пуйто комыля толеш).
Ӧрдыж велыште родына уке.
Оля.
Ужыч дыр, кузе мотор чиен.
Оклина
(чытамсырланен).
Чием ден мотор от лий.
Чон моторлык — кугу вий.
А чон моторлык ялыште гына.
Теве тыйын чоныштет памаш ила,
Кумылетше муро ден пеледыш гае йымыжа.
Оласе гын эсогыл шоҥгымат ок мошто пагален,
Йылмылан тӱрлӧ кӱлдымашым ойлышташ пуа,
Печынам гын йытлык шалатен пыштен...
Каена, лучо шӱкым кӱрына...
Такшым, ынде ушкалнам кондаш кӱлеш,
Вашке кече ер шеҥгек шинчеш...
А печынам мый шке тӧрлем.
Оласе еҥ, шонет, мошта ыштен.
Оля.
Тунемеш...
Оклина.
Шарне, ӱдырем:
Оласе дене сайышке от шу.
Чыла осал тушеч толеш.
А пӱртӱс лоҥгаште порылык шочеш...
О, шӱмем, мо ияже адакат ишен шынден?
(Шӱмжым куча, пӧртӧнчыл тошкалтышке шинчеш.)
Оля.
Ужын мо верч ойгыраш,
Ола нерген ом шоно ик пырчат.
Айда пӧртыш пурена, каналташ возат.
Вургыжаш ок лий тылат...

Оля Оклинам кыдалже гыч ӧндал куча, пӧртышкӧ вӱден пурта. Эркын рӱмбалга.
Ушкал
ломыжалтыме шоктен кодеш, ведра муралта, ушкал лӱштымӧ гыч шокта. Тугак
кайык
муро сем йоҥга.
Рӱмбалгым тылзе волгыдо алмашта. Почмо пӧрт окна ончылно Оля ден Оклина
шинчат.

Оля.
Ковай, изиэм годым ачам ден авам йӧршынат лийын огытыл манын ойлет ыле. А
варарак вес семын умылтараш тӱҥальыч. Ковай, мый ынде изи омыл, теве школат
шеҥгелан
кодо, авам ден ачам нерген чынжым тачат ом пале...
Оклина.
Ӱдырем, пуро пӧртыш, каналте, мале...
Оля.
Ковай, чыталте, малаш эше шуэш... Такшым, мый йӧршын весе нерген ойлынем
ыле.
(Ик жап гыч.) Олашке тунемаш каяш шонем, мурызо лийнем...
Оклина (лӱдын колта, вургыж пелешта).
Олашке? Ял дечын торашке?.. (Шӱлыкын ешара.) Аватат ик мотор кечын йывыртен

олашке лектын кайыш. Лыжга тугай, куштылго, шулдыран гай. А йӱкшӧ! Иктаж
семын
йоҥгалтара — кайык мурымым чарна, аватын йӱкшым колыштеш. А чонжо пушкыдо:
торжанрак тӱкалтет — тудо ойганен шыплана. Кунамже угыч мурым шуйдара,
тӱрвыжӧ тыгодым лып-лып тарваналта, пуйто семже дене пырля шортеш. Тудат,
мурызо лиям манын, олашке чоҥештен кайыш... Тетла ыш пӧртыл...
Оля.
Ковай, ойло, сӧрвалем, кушко лие авием?
Оклина (ик жап гыч).
Тунам тый улыжат ик ияш ыльыч, а илаш мый денем кодыч...
Оля.
Тугеже авием ила манат?
Оклина.
Ит йодышт, ок кӱл, ӱдырем...
Оля.
А мый манам: ила! Шӱмемым колышт — тудо мыланем тыге ойла. О, кузе авам
ужнем...
Оклина.
Лучо колышт, ик йомакым ойлынем.
Оля (чытамсырын).
Ойло-ойло...
Оклина.
Пеш шукерте ожно, ик чодыра покшелне, сӧрал дечат сӧрал пеледыш кушкын
шогалын.
Тудо йӱдшӧ-кечыже волгалт йӱлен, тӱням яндарлык тӱс ден шыматен, йырваш лач
поро
кумылым шарен, эр-кас лыжга да ныжыл сем ден лӱҥгалтен. Ойгышко логалше
кажне
айдеме ты чечен пеледыш деке миен, куатле вийым чонышко пыштен. Чыла еҥлан
пеледыш-суксо пиал ӱшаным шыҥдарен, яндарле кумылым пуэн. Пеледыш ош кече
верч илаш
шонен. Лач ӱмыржӧ гына пеш кӱчык лийын. Шем шучко вий тудлан сырен илен,
пеледыш
шыгыр чонжым корштарен, пеледышлан шыдым кӧргыштӧ ашнен илен. Тыге шем вий
тӱнян
моторлыкым карга, чечен пеледышым орла, кӱреш, тошка. Пеледыш-суксо
кыпчырга,
кошка. Ок йоҥго ныжыл сем, шула. Ок кӱл пеледыш нигӧлан тетла...
Оля.
Шучко йомакет, ковай, лӱдам...
Оклина.
Мом ыштет, йомакым илыш, калык шочыкта...
Оля.
Кӧ мылам пеледышым муаш полша?..
Оклина.
Икмыняр ий гыч саде чечен пеледыш олмышто вес пеледыш кушкын шогалеш. Тудо
эшеат
сылнын да сӧралын волгалтеш. А йырже тыгаяк мотор нимучашдыме шуко пеледыш
шарла... (Шыплана, ик жап гыч шыман ешара.) Йӧра, мале, ӱдырем, йӱд шумек
чыла чонан мала...

Коктынат пурат. Эркын пычкемышалтеш.
Ик жап гыч кече чеверген лектеш, вара йӧршын волгалтеш.
Кудывечыште Митя шкетын шогылтеш. Тудо саварым ачала — пече ломашышке оҥам
пудала, но тыгодым чӧгыт дене йоҥылыш парняжым перен колта, йӧсын
йыҥысалта, верыштыже чӱчка.

Митя.
Кӧ тыгае чӧгытым ышта:
Вуй йыргешке, вурдо тотыра.
Такшым, печыжым, окмак улам,
Ачалаш молан мый келшенам?

Пӧрт гыч Оклина лектеш, икмагал Митян йӧсланымыжым шыргыж ончен шога, вара
ончыко эрта.

Оклина.
Ужамат, мастар еҥна
Парняжым, шӧртньым, эмгатен.
Митя.
Тевыс, чӧгыт титакан.
Оклина.
Чӧгытшӧ могай озан...
Митя.
Пудаже вичкыж — кадырга.
Оклина
(Митя деке лишемеш, чӧгытым налеш).
Кӧ пудам тыге кыра?
Теве, мый гын йошт да йошт перем,
А тый льыпток волтен шындет...
(Кузе ыштышашым пудаленак ончыкта.)
Митя.
Кидым локтыл пытарем,
Кузе пӱртӱсым сӱретлем?
Оклина.
Тугеже мый шке ачалем.
Митя
(Оклина деч чӧгытым налеш).
Пижынам гын, пытарем...
Азырда уке ала?
Оклина.
Кондем, чечас кондем,
А тый пудам ит локтыл утыж ден.
Митя.
Пуйто кумыр ден йомат.
Оклина.
Оксалан от пале акым, самырык улат...
Йӧра, пӧртыштӧ ончем,
Азырым тылат кондем.
(Кая.)

Ер велым Оля толеш. Кок кидшымак ончыко шуен, копажым ваш ыштен, семынже
лыжга
семым шуйдара. Тудым ужын, Митя пече меҥге шеҥгелан шылме шотым ышта.

Оля.
Ковай!.. Ковай!.. Ковай!..
Улыт нуно эн сӧрал!
Тидыже — вис-вис — ошалге!
Кандывуйжо — канде!
Оҥгырвуй кузе йӱла,
Кумылем шыман рӱпша!
(Митям ужылалта, ӧрын чарналта.)
Митя?..
(Но тунамак угыч веселан.)
Кучо пӧлекем!
(Кок копажге шаралта, Митя велыш шуялта.)
Митя
(Олям умылыдымын онча)
Могай пӧлек?
Оля.
Теве, копаштем...
Митя.
Но туштыжо нимо уке.
Оля.
Копаштем пеледыш там —
Яндар семым шарныкта, кавам.
Митя.
Шарныкта лач мыскарам.
Оля.
Тый от шиж пеледыш тамым?..
Митя
(кораҥ шогалеш).
Чытен ом керт тыгайым.
Оля.
От кол улмаш пӱртӱсын семжым.
Илышын пеледыш пушымат от шиж?
Митя
(эркын Олян модышыж дене ылыжеш).
Тек лиеш тыге: шижам, колам,
Но чонышко садак ом нал...
Оля.
Художниклан чон дене илыман.
Митя.
Пӱртӱс дене лишыл таҥ улам,
Но шкеже ынем лий пӱртӱсын гай.
Яндарлык ты тӱняште орлыкан.
Оля.
Мӧҥгешла, тыгайлан куштылго илаш!..
Митя.
Илыш таче кажне дечын лач торжалыкым йодеш,
А яндарлык, порылык пӱртӱс лоҥгаш шылеш.
Оля.
Уке-уке, тӱня моторлыкым ик осал вият ок сеҥе.
Митя.
Чын ойлет, но оласе илыш весе.

Оклина толеш.

Оклина.
Кушко йомо азырем?
Тый от пале, ӱдырем?
Оля.
Азырым манат?.. Марля кокай наҥгайыш чай.
Оклина.
Э-э, вуемже ялтак шокте гае, ман —
Тыманмеш куржтал толам!
(Тарвана, но тунамак чарналта, Митя ден Олям тӱслен ончалеш, чоян пелешта.)
Ӱдырем, ала тые азырнам кондет?
Оля
(ӧкымын).
Йӧра, ковай, каем...
(Кая.)
Оклина
(Митялан).
А тылат мый ойлынем:
Уныкам уке шеҥгеч
Поро дене кай тышеч.
Тыйын гай оласе-влакым
Ожнысек пеш сай палем.
Моштеда лыжга шомак гоч
Ӱдыр чоным савырен...
Митя
(ӧрын).
Ха, шонен омыл йӧршынат,
Уныкат верч арамак лӱдат.
Оклина.
Ну, тугеже кае веле.
Митя.
Тевыс, куча мыйым пече.
(Печым ачалаш пижеш.)
Оклина
(Митя деч чӧгытым шупшын налеш).
Шкат кертам мый, ачалем,
Плотньык пашалан мастар кидем.
Митя
(ӧпке йӧре).
Тау, кувавай, поро кумылда огеш мондалт,
Ик сӱретым пӧлеклем, товат.
А Оля шотышто ойлем:
Йӱксым огыл йӧратем,
Шем коракым пагалем.
Йӱксым тӱкышыч торжан —
Кӱшкӧ чоҥештен кӱза.
Шем корак гын умылышан —
Мланде илышым тӱза.
(Кая.)

Оклина Митям сырен ончен кодеш, вара пече ачалаш пижеш.
Веселан тӧрштылын, Оля толеш. Но коважын шкет улмыжым ужын, кенета кумылжо
волымыла коеш.

Оля.
Кайышат?..
Оклина.
Сомыл Марлянат сита,
Лучо коважлан, айда, полша.
Оля.
Мый гын шонышым: пырля сайрак...
Оклина
(вийналтеш, Олям чаманен колта).
Шӱлыкаҥыч, ӱдырем?
Тыгаетым ужын омыл нигунам.
Оля.
Ойганем коклан мыят...
Но жаплан...
(Виешак.)
Тевыс, эртышат.
(Кенета веселаҥын, кидшым шаралта.)
Ончал, ковай!..
Йӱксӧ ерыш миенам,
Шулдыран, шонем, улам.
(Угыч шӱлыкаҥеш.)
Кӧранем мый йӱксылан,
Лияш ыле шулдыран.
Оклина
(уныкажым ӧндалеш)
Тылат чон пӱралтын йӱксын гай.
Чон дене шулдыран айдеме
Тӱняшке шочын пиаллан — ӱшане коватлан.

Кокымшо сӱрет
Ола пачер. Ик могырышто диван, диван воктене — трюмо, ончылныжо — кресле.
Пӧлем
покшелне — ӱстел. Ӱстелыште пакет вӱдылка кия.
Пӧлемышке кум омса пура: прихожий гыч, кочмо вер да малыме пӧлем гыч.
Пӧлемыште
Нюра шкетын. Тудо воштончыш ончылно шога, шкенжым тӱсла, чурийжым кочын
куптыртылеш. Вара эркын окна деке мия, уремышке онча, семынже келге шоныш
дене орлана.
Тыгодым пӧлемыште йыҥгыр йӱк шергылтеш. Нюра чурк лиеш. Йыҥгыр кокымшо гана
йоҥгалтеш. Тунам тудо прихожийышке тарвана.
Пӧлемышке Нюра Катя дене пырля пӧртылеш.

Катя (веселан шыргыжеш).
Ха-а-а, тыгак шонышым: адакат мӧҥгыштет шкетын шинчылтат.
Нюра (шӱлыкын).
А мом ышташ?
Катя.
Эре вучет? Ораде улат — шӱдӧ гана ойленам. Тыге илен шерет темын огыл? Мый
гын
шкетын ик кечымат ом чыте ыле.
Нюра.
Тый вес айдеме улат.
Катя.
Весе. А тый Колечкатлан ӱшанле улметым ончыктынет. Кӧлан тиде кӱлеш?
Нюра.
Мылам.
Катя (ӱчашаш кумылжо йомеш, пуйто вучыдымын шарналта).
Ах-да, вот могай паша ден толынам. Кеҥеж жаплан йоча-влакым пашашке
келыштарынем. Йыгыжтарен пытареныт, кеч каникулышто улмышт годым ласкан
илынем. Адакшым
тек шкаланышт оксам ыштат. Уке гын эре мый дечем ячат. (Воштончыш деке мия,
йыр
пӧрдын савырна.) У платьым налынам. Кузе, келша?
Нюра (Катям шымлен ончалеш, кукшын пелешта).
Келша... такшым...
Катя
"Такшым" — манеш. Мый пел пашадарем луктын пыштенам, а тудо койдарен
шогылтеш.
Нюра.
Тый пашаш пуренат?
Катя.
Алимент — пашадар огыл мо?.. (Шаҥгысе ойлымыжым шарналтен.) Кузе, Нюра,
полшет?
Нюра.
Мыйже кузе полшен кертам?
Катя.
Колечкат деч паша верым муаш йод.
Нюра.
Кызыт паша верым кеч-могай лукыштат муаш лиеш. Лек да ужалкале.
Катя.
Лек да ужалкале, ойлаш куштылго. Шерем темен пытареныт гынат, икшывем-
влакым тыге луктын колташ ом тӱҥал. А оксан паша вер улмо годым мыланемат
ӱшанле.
Нюра (кокытеланен).
Кузе йодашат ом пале.
Катя.
Да тудо тыланет чыла ышташ ямде.
Нюра.
Йӧндымӧ.
Катя.
Йолашым вуй гыч чияш йӧндымӧ.
Нюра.
Ок келше гын?
Катя.
Тудо тыланет чыла ышташ келша. (Ӱстелыште вӱдылкам ужылалта, тушто мо улмым
терга.) Йошкар икра? (Консервым налеш, кидыште кышкылтеш, вес атым луктеш.)
А тидыже краб! Теҥыз пӧлек! Тынарже молан?
Нюра (титаканла).
Ом пале. Колян шофержо кондыш.
Катя.
Ойлемыс, паша верымат ыштен пуа. Ню-ра, йӧным кучылт моштыман.
Нюра (тугак кокытеланен).
Мутланен ончем...
Катя.
Тау! (Консервым налеш.) Иктым пӧлеклет?
Нюра.
Нал...

Катя консервым налеш, пӧрдыктылеш, ӱстелыш пышта, пӧлем йыр ончыштеш.

Катя.
Чаплын илет, но пеш йокрокын. Мый гын тыйын олмышто, эх, эре пайрем илышым
илем
ыле.
Нюра (кукшын).
Мылам тыге келша.
Катя.
Эше ик гана ойлем: ораде улат. (Диванышке волен шинчеш.) Таче мый декем
мий, тысе илышетым вигак мондет да тетла эртышышке пӧртылмет ок шу. Йӱдвел
гыч палыме
рвезе-влак толыныт. (Пуйто йышт ойла.) Коктын улыт, оксашт шуко... (Ик жап
гыч.)
Кузе?..
Нюра.
Мылам нигӧ ок кӱл.
Катя.
Кумшо гана ораде. Тыйын олмышто мый тиде шоҥго карта дене йочам ыштемат,
алиментым кӱрын кием ыле. Эрык илыш, а окса толеш. Пашадарым изим огыл чай
налеш? А
тый эре тудын шинчашкыже ончен илет.
Нюра.
Шинчашкыже ончымаш уке — йӧратем.
Катя.
Могай йӧратымаш нерген ойлет?
Нюра.
Тылат тидым умылаш йӧсӧ.
Катя.
Умылашат ом шоно. Санденак илышемлан шукын кӧранат. Теве икымше эргымжым ик
майор дене ыштышым. Марлан лекшын койым. А кызыт тудо полковник. Вара майор
гаяк
ораде профессорым ондален кодышым...
Нюра.
Ондаленат пуйто. Нуно, очыни, тыйым...
Катя.
Зато кызыт коктынат чаткан тӱлен шогат. Пырляже — ик сай пашадар. Йочам
ыштыктен
улыт гын, тек ончаш полшат. А кызыт гын марий дене ик пырчат ом иле ыле:
тышке
ит кай, тудым ит ыште, вес пӧръеҥ дене ит вашлий. Тыге шкаланем шке оза
улам...
Кузе, кастене мый декем миет? Але тый декет толына, тыйын мешанчык икшывет
уке.
Нылытын тугай весела касым ыштена.
Нюра.
Огым...
Катя.
Нуно уда, осал огытыл. Йӱына, кочкына, а умбакыже тыйын кумылет.
Нюра.
Мый декем Коля толын кертеш.
Катя.
Ала-могай шоҥго картам вучен ила. Шӱвал шынде. Ӱмырет мучко тыге илынет мо?
Теве
шоҥгеш кодатат, тунам вара нигӧлан от йӧрӧ. А кызыт, ну, ончал шкендым:
чурийвылыш, кап-кыл — чыла пӧръеҥ тыйын. Олмыштет Коля дене шинчын мутланаш
вожылам
ыле.
Нюра (сырен пелешта).
Сита, Катя! (Кочын, но ӱҥышын ешара.) Огеш кӱл тидын нерген...
Катя.
Шке палет, мый тылат порым веле шонем. Тыгай весела илышлан келшыше
ӱдырамаш шуко... Тугеже тый декет рвезе-влакым кондаш ок лий манат?
Нюра.
Уке...

Катя ӱстел деке мия, шаҥге ойырен пыштыме консервым налеш, пӧрдыктылеш,
пакет
гыч эше ик атым луктеш.

Катя (Нюрам ончалеш).
Паша вер шотышто мутланаш от мондо?
Нюра.
Ойлен ончем...
Катя.
Йӧра, каем... Чеверын... (Кая.)

Нюра шкетын кодеш, угыч окна деке мия, шӱлыкын уремышке ончен шога, эркын
диван
деке лишемеш, шинчеш, кӱпчыкым налын, шӧрын возеш, нералтыме гай лиеш.
Пӧлемыште эркын пычкемышалтеш.
Пӧлемыш Николай Степанович пура. Йыр ончалеш, диваныште нералтен кийыше
Нюрам ужылалта, лишемеш, воктекше шинчеш.

Коля.
Нюрочка... (Нюран ӱпшым ниялта, тугак шыман ешара.) Нюра...
Нюра (шинчам почеш).
Коля?
Коля.
Мый...
Нюра (Коля пелен пызна).
Шаҥгак толынат?
Коля.
Кызыт веле. (Нюрам ӧндалеш.)
Нюра (титаканла).
Вучен-вученак диванеш нералтен колтенам.
Коля.
Мыят вашкышым, но...
Нюра (тургыжланен).
Пашаштет иктаж-мо лийын?
Коля (ӧкымын).
Удаже нимо...
Нюра.
Уке, тый таче весе улат, йӱкетат ӧкымын лектеш.
Коля.
Ойлемыс, чыла сай...
Нюра.
Ах-да, мом шинчылтам, кочмет шуэшыс. Мый писын... (Кынел шогалеш.)
Коля.
Тольык иктаж-мом куштылгым.
Нюра.
Кухньышко але тышакынак погаш?
Коля.
Лучо тышан. Тыште йоҥгыдо.

Нюран кайымеке, Коля кугун шӱлалтен колта, костюмжым кудашеш, галстукым
руда,
диван тупыш пышта.
Нюра поднос дене коньяк ден чаркам, тарелкеш салатым конда.

Коля (семынже шонкала, ик жап гыч пелешта).
Нюра, ме коктын ынде мыняр ий палыме улына?
Нюра (подносым ӱстелыш шында, шоналтенрак пелешта).
Шыжым латкандаш ий... (Чаркашке аракам тема.)
Коля (чаркам ястарымеке, шӱлыкын ешара).
Н-да...
Нюра (Коля деке лишемеш).
Коля, ну, шыргыжал кеч... Мом тынар шонет?
Коля (ик жап гыч чон йӧсын).
Эх, молан тыйым изиш ондакрак вашлийын омыл? Молан олашкыже ондакрак толын
отыл?
Нюра.
Ондакрак толаш школышто тунемынам... Коля, молан тыгай шомакше, тӱҥжӧ — ме
вашлийынна, кызытат икте-весынам йӧратена.
Коля.
Молан ик ийлан ондакрак шочын отыл? Кеч пел ийлан ондакрак вашлияш ыле? А
кызыт... шкем каргем. О, могай вийдыме улам, шонымем семын илышым чоҥен ом
керт.
Тупынь илыш, шкежат мый тупынь улам. (Пӧлем мучко мӧҥгеш-оньыш коштеда.)
Нюра (шекланен ойла).
Коля, арам шкендым вурсет... Тый ушан улат, талантан. Наукыштат, мер
илышыштат
тыйын нерген порым гына ойлат.
Коля (кочын).
А кӧргӧ куат начар, илышыште пеҥгыдылык шагал. Эсогыл тый, ӱдырамаш айдеме,
мый
дечем виянрак улат, тый чылажымат йӱк лукде чытет.
Нюра.
Коля, огеш кӱл тидын нерген... (Колян вачыш кидшым пышта.)
Коля (иралтын).
Адакат чарет. Молан когыньнан кокла нерген ойлаш тӱҥалме годым эре мыйым
чарет?
Чарымет дене чыла шонышем лугет, шонен пыштыме ой-мутем деч иканаште
кораҥдет.
Нюра.
Шонен пыштыметше, очыни, пеҥгыдем шушо огыл...
Коля.
Ах, молан мылам от ӱшане?
Нюра.
А тый шке шомакетлан ӱшанет?
Коля.
Мыняр гана тый декет ӱшан дене толынам, чыла, тетла тый дечет нигушко ом
кай манын, йӧршынлан толаш шонен пыштымем ойлаш вашкенам. А тый кажне гана
вигак чараш
пижат. (Сырен.) Огеш кӱл чарыме, колат, огеш кӱл! (Ӱстел деке мия, чаркашке
аракам тема, йӱын колта.)
Нюра (утыр пеҥгыдын).
Чонетым ит турж, ит орлане, шонем. Тыйже вик, туран нигунамат от ойло, эре
пӱтыркалет, кокытеланет. Ом шиж, шонет.
Коля.
Мом шижат? Кызыт, теве кызыт, мом шижат?
Нюра.
Лач тыге, тетла нигузе манын, пӧръеҥ семын кеч ик гана пеҥгыдын каласе ыле.
Тевыс адакат чонем индырет, адакат мый дечем чарымым, ит ойло манмым вучет.
Тыге
огыл мо? (Шып. Ик жап гыч лыпланен, но кӧргӧ дене вургыжын.) Вес кугурак
должностьым темлат?.. (Адакат шып.) Келшышыч?
Коля (ӧкымын).
Правительствыште мыйым аклат... Тореш шомакым кузе пелештет?
Нюра (кумыл волен, кочын).
Чыла раш...
Коля.
Нюра, умыло, ик гана "огым" манше еҥлан кугурак должностьым вес гана
нигунамат
темлаш огыт тӱҥал. Але вара ӱмыр мучко ик креслыште шинчен эртарыман?
Ӱмырым
ӱмыл семын шуяш? Мый ӱмыл илышлан шочын омыл, ом керт ик верыште мокаҥ
шинчен.
Айдеме эре кушшаш, колат, айдеме кушкаш шочын. Илыме семын айдемын илыш
умылымашыже кумдаҥеш, келгемеш, айдемылан тошто вер шыгырын чучеш, уш-
акылжылан утларак
кумдалык кӱлеш — тыге илыш вияҥеш.
Нюра.
А мылам ойлымо ӱшан мутет чын тӱсетлан авыртыш гына.
Коля.
Йоҥылыш лият, Нюра. Палет вет, тыйым веле йӧратем, тый декет гына вашкем.
(Нюрам
ӧндалнеже.)
Нюра.
Ит тӱкӧ мыйым... (Окна деке миен шогалеш.)
Коля (ӱстел деран верлана, кочнеже, но ок керт).
Паша деч поснат ом керт, тый дечет поснат йӧсӧ. Мом вара мылам ыштыман? А
тушто
еш. Еш деч ойырлет — лӱмнер вола. Чын, кызытсе саманыште паша гыч поктен
огыт
лук, но кажныже тыйым шӧрын, йырнен ончаш тӱҥалеш, чонжо дене тый декет
тупынь
савырна. А мый тыге ом керт, еҥ-влакын неле ончалтышыштым нумал коштын ом
сеҥе.
Лиеш гын, шелалтам ыле кум велыш...
Нюра.
Огеш кӱл шелалтме, иле шке илышет дене. А мый... (Пеҥгыдын ешара.) Мый
чытем.
Коля (кынел шогалеш).
Уке-уке, Нюра, тый дечет посна мыйже кузе? (Нюра деке мия, вачыж гыч
пеҥгыдын
куча, шинчашкыже тура ончен ойла.) Тунам чыла шалана, тунам, кернак,
чылажат шалана. Вет кызыт чылажат тылат кӧра гына ворана, тыйын пелен улмет
мыйым ончыко
да ончыко кумылаҥда. А тый дечет посна чыла шалана...
Нюра.
Кодо мыйым... (Коля дечын кораҥ ошкылеш.)
Коля (Нюра почеш тарвана).
Келшет, чыла шуэм, кузе тылат кӱлеш — туге ыштем. Ну, каласе, ман: шу чыла,
тол
мый декем йӧршынлан. Эрлак толам...
Нюра (кочын).
Чарне!..
Коля.
Айда подылына. Таче тый денет кодам, ватемлан командировкышто улам.
(Чаркашке
коньякым тема.)
Нюра.
Мый ом йӱ... (Кораҥ шогалеш.)
Коля.
Шке палет. (Аракам йӱын колта, ик жап шып шинча, вара Нюра деке чакемеш,
ласканрак ойлаш тӱҥалеш.) Умылем, тыланетат куштылго огыл. Но кузе-гынат
илыман. (Нюран вачыш кидшым пышта.) Нимат огыл, вашке чыла сай лиеш. Ме эше
тугай илышым
илаш тӱҥалына...
Нюра (Колян вуйжым ниялта, шӱлыкын).
Ужат, чал пураш тӱҥалын. Уке, Коля, айдемылан пагытым кучен шогалташ
пӱралтын
огыл. (Ынде Колян ӱпшым тӱсленрак онча.) Ончо-ончо, чалетше мочол шуко.
Коля (иралтеш).
Паша мыйын тыгай...
Нюра.
Мыйже сотарен огыл, чаманен ойлем.
Коля.
Чал... Н-да... (Кынелеш, пӧлем покшеке эрта.) Таче утыжденат ойлен
колтышна, ала
малаш возына?.. (Нюрам ончалеш. Тудыжо шып шинча.) Чынжымак, эрла эр
кынелман,
адакат паша вуча. (Малыме пӧлем деке ошкылеш, омса деран чарналта.) А
тый?..
Нюра (верже гыч ок тарване).
Мый тугакат кече мучко малем.
Коля.
Вучем... (Малыме пӧлемыш эрта.)

Шкет кодмеке, Нюра ик жап шып шинча, вара виешак кынелеш, ӱстелым эрыкта,
чылажымат подносышко поген, кухньышко наҥгая. Изиш гыч мӧҥгеш пӧртылеш,
шӱлыкын
пӧлемым ончыштеш. Теве пырдыжыште Колян фотосӱретшым ужылалта, лишемеш,
рамым
пырдыж гыч мучыштара, ик жап кумылдымын фотосӱретым онча. Теве эркын
чурийже
вашталтеш, шыде тӱсым налеш. Ынде рамым чот гына кормыжта, уло шыдын
кӱварышке
шуэн колта. Раме шырпын шалана, фотосӱрет кӱварышке миен возеш. Шкеже угыч
диванышке миен шинчеш, капше чытырналт-чытырналт колта. Пӧлемыште эркын
пычкемышалтеш...
Эр шуэш. Пӧлемыште угыч волгыжеш. Омо чуриян Николай Степанович кухньо
велыш эрта, ик жап гыч солык дене ночко чурийжым ӱштын, залышке эрта. Лач
тунам гына
кӱварыште шке фотосӱретшым, шаланыше рамым ужеш, ик жап мо лиймым умылаш
тыршен
онча, вара эркын пӱгырна, ондакысылак диваныште туртын шинчыше Нюра велыш
ончалеш, чурийже койын шыде тӱсым налеш.

Коля.
Мо тиде тыгай?

Шып.

(Нюра ӱмбач шинчажым ок кораҥде.) Але вара тый?.. Шуэнат?..
Нюра (пеле йӱкын).
Мый...
Коля (фотосӱретым ӱстелышке шуа).
Тыйжат мыйым ынет умыло.
Нюра (кенета кочын пелештен колта).
Умылаш, тыйым?.. Латкандаш ий тыйым веле умылен илем. А шкеже иктаж гана
мыйым
умылаш тыршенат?
Коля.
Нюра, кузе тыге ойлаш тоштат? Пашам ыштем, илем-ма, орланем, ешемым ондалем
—
чыла тылат кӧра.
Нюра.
Шоя!..
Коля.
Кызытат тыйын верч кошкем.
Нюра.
Садак шоя!.. (Чон йӧсын.) Ом керт мый тетла тыге. Ом керт.
Коля.
Мом от керт?..
Нюра.
Кӧ мый улам? Каласе, кӧ?.. (Ик жап гыч шкежак вашешта.) Нигӧ!
Коля.
Нюра улат... Йӧратымем улат...
Нюра.
Колыштмем ок шу. Йӧратымаш нерген шомакым тетла колмем ок шу. (Шортшаш гай
улеш.) Палем, мый тылат нигӧ улам. Колат, йӧршын шкетын улам. Кузе чонлан
йӧсӧ,
а нигӧлан луктын ойлаш. Шке илышем каргем! Могай мый илышым илем?! Кӧ
улам?..
Коля (лушкыдемын, чаманен).
Чыла сай лиеш, ӱшане...
Нюра.
Мо сайже? Мо сай? Эре сай лиеш манат. Но мыйже шижамыс: пашаштет мочол
кӱшкӧ
нӧлтат — тунар ме коктын кок велыш торлена. Да мыйжат ярненам, тыйым вучен
ярненам.
Коля (Нюра деке мия, воктеланже чӱч шинчеш).
Уке-уке, вашке ме пырля лийына.
Нюра (утыр ылыжын).
Шоя, тӱжем гана шоя... Пырля лийына манат. Уке, Коля, ынде ме нигунамат
пырля
огына лий. Таче кугурак пашашке куснаш келшенам манмет дене мылам чыла
ончыклык
илышем рашемдышыч. (Кынел шогалеш, Коля дечын кораҥ ошкылеш.)
Коля (Нюра деч ок код).
Могай кӱлдымаш шоныш ушышкет толын пурен?
Нюра.
Кораҥ мый дечем! (Уло шыдын.) Ужмем ом шу! (Истерика семын.) Кораҥ! Кораҥ!
Коля.
Чарне! (Шкенжым кучен кертде, Нюрам чурийже гыч совен колта.)

Нюра кенета тӱҥгылгышӧ гай верешыжак кӱэмалт шогалеш, тулла йӱлышӧ чурийжым
куча, умылыдымын Колям онча.

Нюра (йӱкшӧ пыкше лектеш).
Тый... мыйым... соваш?.. Кузе тоштыч?..

Коля мо лиймым кызыт веле умыла, кенета ӱҥышемеш, совымо кидшым лӱдын
ончалеш.

Коля, кузе мыйым соваш тоштыч? (Ынде шыдын.) Ужмем ок шу!..
Коля (мом ышташ, кузе лияш, ок пале).
Шижде лекте, Нюра, ӱшане, шижде лекте... Колат, шижде лекте. Нюра, мыланем
тый
эн лишыл улат, икте ӱшанем улат... Молан шып шогет?.. Кӱлеш, ончылнет сукен
шинчам, чыла ышташ ямде улам. Шижде лекте, шижде. (Нюра ончылан сукен
шинчеш.) Тетла мыйын нигӧ уке. Кӱлеш, тачак паша гыч каем, тылат кӧра каем,
чыла шуэм, эрыкан лиям, ватем деч ойырлем, коктын закон почеш илаш
тӱҥалына. Да-да, закон почеш! Ласкан!.. Мый ярненам! Тыге кок велыш илен
ярненам! Ярненам! Ярненам!..
Нюра (шинчавӱдым ӱштылеш, кукшын пелешта).
Кынел, тыге сӧрал огыл...
Коля (Нюран йолжым куча).
Тек сӧрал огыл, тек...
Нюра.
Чамане мыйым, кынел... Сӧрвалем...
Коля.
Чыла-чыла... (Кынелеш, мом ышташ, ок пале). Паша гыч каем. Колат, мый ынде
пеҥгыде улам. Шкак вет пеҥгыде лияш йодат ыле. Тылат кӧра чыла ыштем, тылеч
вара ме
коктын лийына. Сита кок велыш лӱдын илаш. Шерем темын! Мый шкаланем вес
пашам
муам. Уке гын ты пашаште ӱмыр мучкат пырля лийын огына керт, ты паша вес
семын
илаш шонышем садак кепшылташ тӱҥалеш. А у паша пӱтынь шонышем у йогын дене
колтен кертеш.
Нюра (кочын).
Коля, кай ватет деке, йодам...
Коля (галстукым пижыкта, костюмым чия).
Уке-уке, Нюра, ит покто, кеч-мом ман, вурсо, шудал, вашеш совен пу, но ит
покто,
лачак поктымо ок кӱл...
Нюра (чон йӧсын).
Кай...
Коля (кидшагатым ончалеш).
Да-да, мылам кайыман, пашашке шуман. Но мый толам, йӧршынлан толам...
Тачак...
Уке, эрла, чыла пашам вораҥдаремат, чыла кӱлешым йӧнештаремат, толам веле,
йӧршынлан. (Каяш тарвана.) Вучо, ме пырля лийына... Вучо... (Омса шеҥгелан
йомеш.)

Нюра шкет кодеш, икмагал верыштыже тарваныде шога, вара, мом ышташ палыде,
пӧлем
мучко мӧҥгеш-оньыш коштедаш тӱҥалеш, ӱстелыште телефоным ужылалта, трубкам
налеш, номерым пога, трубкашке ойла:

Катя? Тиде мый, Нюра... Шыч пале? Йӱкем вашталтын?.. Толза таче кастене...
Мый
декем... Кондо... Уло тӱням кондо!.. Вучем!.. (Трубкам пышта.) Порволыжо
чыла!
Порволыжо!..

Кумшо сӱрет

Оклинан кудывечыже. Кудывече воктене, ер могырышто, Митя сӱретлен шога.
Тыгодым
пӧрт шеҥгеч, ӱштервоштырым кучен, Оклина толеш.

Оклина
(семынже).
Мо ия? Кечым кӧ тынар покта?
Лекте веле, тевак кӱшычын пелта...
О-хо-хо, эр да кас, кас да эр,
Жап шиждегычын чыма.
Сурт кокласе сомылка,
Ок воране, эсмаса...
(Митям ужылалта, семынже йыштак.)
Пӧрт воктенак шогылтеш аман.
Таклан огыл, пеш шижам...
(Митя деке лишемеш, чоян пелешта.)
А молан ер вес могырыш от кай?..
Митя.
Тыште ял пӱртӱс да илыш...
Оклина.
Ер вес велне пӱртӱс эшеат сӧрал.
Йыр пеледыш, кайык муро —
Кане веле кече мучко...
А тыште, чоным почын каласем,
Жапым йомдарет арам.
Ер вӱдшат, ужатыс, лавыран,
Кайыкат оралгыше йӱкан,
А ялнаже, так айда,
Кӧ тыгайым сӱретла?..
Ер вес велне гын, товат,
Илыш огыл, ялт йомак...
Митя.
Мыланем гын утларак ты вел келша:
Шӧрын кайыше савар, изи капка,
Кайык сымыстарышын мура —
Лач тыгай сӱрет шӱм-чоным ырыкта.
Оклина
(куанен йырымалта).
Мыйже садыгак манам —
Кундемна йомак мемнан,
Ныжыл кумыл, поро чон...
(Чурк лийын колта, семынже.)
Э-э, ойлыштам вет ала-мом...
Час толеш гын уныкам...
Уке-уке, ты оласе шадыртан йочам
Ӧрдыжкӧ ала-кузе поктенак колтыман.
(Йӱкын.)
Мут укеште ойлышт шогылтам айда —
Кеч-могае ужава шке пыжашыжым мокта.
Тыште юж изиш уда,
Логараҥым петыра.
(Кокыралтымыла ышта.)

Марля толеш.

Марля.
Оклина, йылметлан кошар чыра...
(Митялан.)
Так арамак кундемнам карга.
Оклина.
Кӧ карга?
Маньым, ер вес велне сылнырак,
А мемнан ден юж яндар...
Марля.
Шойышташ мастар улат...
(Митялан Оклинам ончыктен.)
Тудлан юж мемнан ок келше,
Логараҥым пуйто петыра,
Кокыралтышын коеш, айда.
Митя.
Айста каргашаш она тӱҥал,
Ковай, тый шыч умыло ик шоям,
Кока ойлыш пеш чоян:
Юж мемнан памаш вӱд гай,
Но шоҥгоеҥын, мом ыштет,
Петырна кокланже шӱлыш аҥ...
Оклина
(ер могырыш кычкыра).
Оля, уныкам! Колат!
Мыйым коктын мыскылат!
Марля.
Тек от карге пӱртӱснам!..
Оклина.
Йӧра, шомакем мӧҥгеш налам.
(Митялан.)
Тек сӱретле пӱртӱснам.
Тольык чаплын, йытыран.
Вер-шӧрнам олаште ужын,
Ала порын шарналтат мемнам...
Марля, каена ала пырля,
Сомылка вуча ия виса...
(Арака чарка нерген туштен, парням шаралта.)
Марля.
...Сомылка гын, каена...

Марля ден Оклина каят, Митя этюдникше воктене шкет шоген кодеш, икмагал
шоҥго-влакын кайымыштым онча, вара кундемым шымла, сӱретлаш тӱҥалеш. Ер
велым Оля толеш. Митям ужылалта, шып гына тудын дек мия, ваче гочшо
сӱретлымым эскера.

Оля
Эр кече да кава,
А кушто ер ден чодыра?
Митя
(Олялан ӧрде, ласкан).
Чыла ыштем...
Теве тышке ялын изи пӧртым сӱретлем,
(Сӱретыштыже палемдылеш.)
А воктекше важык кайыше саварым ешарем.
Ты савар деч памаш деке ик йолгорно шып шуйна.
Тудын дене эр эрдене ӱдыр ший вӱдлан вола.
Ӱдырын шинчаже канде-канде...
(Олян шинчашкыже шыматен ончалеш.)
Ит ӧр, тыланет лач канде тӱс келша...
Оля
(аптыранен колта, вара кенета чулымештеш).
Ой, мыйже йӧршын монденам,
Копашкем пеледыш тамым шылтенам.
Каласет ала: кушто кандывуй, а куштыжо вис-вис?
Митя.
Тогдаем гын, мо лиеш?
Оля
Тылатат пуэм пӧлек шотеш...
Митя
Шола кидыште вис-вис,
А пурлаште кандывуй...
Оля.
Чын!..
(Шола копажым шаралта.)
Тышкыже вис-вис мур семым пыштенам.
(Пурла копажым шаралта.)
А тышакын кандывуйым шылтенам...
Но кузе тогдайышыч, ӧрам?..
Митя.
Утларакшым тыланет кандывуй келша?
(Олян шинчашкыже тӱсленрак ончалеш.)
Шинчаштет ужам...
Вет, ойлем: утларак пурла копатым эскерет,
Кандывуйым семален ончет...
Оля
(кумыл нӧлтын йырже пӧрдын савырна).
Чыла тӱсым пагалем,
Но эн чотшо кандым йӧратем...
Тудын семже чоныштем...
(Йыр пӧрдын, кудывечышке пура, пӧртышкӧ вашка.)
Ковай! Ковай! Улам пуйто шулдыран!

Нылымше сӱрет

Действий кокымшо сӱретынак.
Йыҥгыр йӱк шокта. Чаткан чийыше Нюра омса деке вашка. Омсам почын веле
шукта,
пӧлемышке Катя, Рома ден Вася, нунын почеш эше кок рвезе да кок ӱдыр —
рвезе-влак нумалтыш дене улыт, а Васян кидыштыже — гитара. Чыланат веселан
мутланат, воштылыт. Катя ончыко эрта, Нюра деке миен, тудым ӧндал куча.

Катя.
Нюра! Поро кас, уна-влакым вашлий!

Ынде Нюра деке Рома лишемеш. Гитарыжым диванеш коден, нунын деке Вася ушна.

Рома.
Мемнам тыгай сылне ӱдырамаш вуча манын шоненат омыл. Палыме лийына — Рома.
(Нюран кидшым шупшалеш.)
Вася.
Вася... (Нюран кидшым кормыжта.)
Рома (пырля толшо-влак могырыш ончыктен).
А тиде — верысе масса: Витя, Миша, Оксана, Марина. Тӱшкаште весела... Витя,
Миша, чесым — ӱстелышке.

Рвезе-влак пакет да сумка гыч аракам, кочкышым луктедат.

Рома (угыч Нюра велыш).
Сылне озалан изирак пӧлек. (Коробкым кучыкта.) Французский...
Нюра (коробка гыч флаконым луктеш, ӱпшынчеш).
Духи? Тау...
Вася.
А тиде мый дечем... (Плитке шоколадым шуялта.)
Нюра.
Кугу тау. (Шоколадым налеш.) А мыланна ӱстелым веле погаш кодеш. (Каяш
тарвана.)
Мый тыманмеш.
Катя (Нюрам чара).
Нюра, ӱстел коклам ме шке тӧрлена, а тый рвезе-влакым... ну... тек ынышт
йокроклане. (Ӱдыр-влак велыш.) Ӱдыр-влак, айста кухныьшко. Миша, полшо
мыланна.

Ӱстел гыч мо кӱлешым поген, чыланат кухньышко каят. Пӧлемыште Нюра, Рома,
Вася,
Витя кодыт.

Нюра (йӧндымын тарваналта).
Мыланемат кухньышто лийман, очыни.
Рома.
Ме, такшым, йокрокланыше айдеме огынал, но тендан дене пырля, Нюра, мыланна
эшеат сай лиеш ыле.
Нюра.
Кумылдам ужын моштем мо, ала?
Рома (чулымештын).
Витя, темалте-ян, палыме лийме шотеш подыл колташат уто огыл.
Витя.
Шампанский гыч тӱҥалына?
Рома.
Тыланда могай келша?
Нюра.
Очыни, шампанский.

Витя чаркалашке шампанскийым темкала.

Рома.
Тугеже ӱстел коклашке ӱжына. (Нюрам, кидше гыч кучен, ӱстел деке наҥгая,
шинчаш
ӱжеш, вара чаркам шуялта.) Кучыза... Тӱкалтена?..

Вася ден Витят чаркам нӧлталыт.

Нюра (кухньо велыш ончен, йӧндымын пелешта).
Моло дене пырля сайрак ыле.
Рома.
Моло дене пырлят шуына... Тендан ончыклыкда верч. (Чаркажым нӧлталеш, Нюран
шинчашкыже ончалеш.) Чурийыштыда весела кумылым ом уж... (Чаркажым
тӱкалта.) Ынде
пундаш марте.

Нюра йӱаш але уке манын кокытелана.

Вася (Нюран чаркаж дене шке чаркажым пералта).
Уло кумылын пырля подыл колташ йодына.

Нюра тӱрвышкыжӧ чаркам тушкалта, эркын йӱэш, а Рома тыгодым ӱстел гыч
шоколадым
налеш.

Рома (Нюран йӱын пытарымекыже шоколадым шуялта). Шампанский деч вара
шоколад
сай...

Чыланат шинчыт.

Вася.
Витя, гитарым пу-ян.

Витя Васялан гитарым шуялта, тудыжо струнам пералта.

(Нюрам ончалеш.) Могай мурым йӧратеда?
Нюра.
Шкаланда могай келша.
Вася.
Тугеже колыштса. (Мураш тӱҥалеш.)
Шочмо-кушмо вер-шӧр деч тораште,
Шӱлыкаҥын, шӱм-чон орлана.
Йӱштӧ шӱдыр юалге каваште
Тулык ӱдырла шортын йӱла.

О, ялемын ныжыл ям,
Тый гына кӱлат мылам.
А уке гын шкет кодам,
Йӱштӧ шӱдыр мый лиям.

Сур кукун шӱлык омо, ит кончо,
Ял пасун шкет куэм шарныктен.
Шӱдыр-шӱдыр, тый мыйым ит ончо,
Шошо кумыл ила чоныштем.

О, ялемын ныжыл ям,
Тый гына кӱлат мылам.
А уке гын шкет кодам.
Йӱштӧ шӱдыр мый лиям.
Нюра (муро пытымеке, ик жап гыч).
Чон кумылем те пуйто ончылгоч шижында. Муро лач мыйын нерген. Лучко ий
мӧҥгыштем
лийын омыл. А ынде каяш йӧндымӧ, кеч чонемже тушко утыр-утыр шупшеш.
Вася.
Мыйнат ӧрдыжтӧ пашам ыштен коштмо годым южгунам чон нимучашдымын мӧҥгӧ
шупшаш
тӱҥалеш — тыге муро шочеш. Шочмо кундемышке пӧртыл шумеке веле чон кана.

Кухньо гыч подносым нумал толеш.

Катя.
Чыладамат ӱстел коклашке! (Ӱстел деке эрта.)
Рома (веселаҥ колта).
Тиде вес паша! Витя, темалте чаркалашке!

Кухньо гыч моло-влакат толыт, нуно тӱрлӧ кочкышым нумалыт. Теве чыланат
ӱстел
йыр чумыргат. Витя аракам темкала.

Рома (чаркам куча).
Кучыза чыланат чаркадам. Иктеш тӱкалтен колтена.

Чыланат чаркам кучат.

Нюра.
Айста уна-влак верчын тӱкалтен подыл колтена.
Рома.
Уке, Нюра, эн ончыч тыйын верч.
Катя.
Чын-чын, Нюра верч йӱын колтена.

Чылан тӱкалтат, йӱыт. Нюра гына чаркам, умшашке тушкалтен, мӧҥгеш
шындынеже.

Рома.
Уке-уке, Нюра, пундаш марте, пундаш марте.
Нюра.
Мый кызытеш огым. Шаҥгысе чарка тугакат вуйышкем кайыш. Ой, вуйлан кузе
куштылго. (Вуйжым куча.)
Рома.
Иктым подылат — эше сайрак лиеш. А вуйлан жапын-жапын канышым пуыман. Теве
мыйын
ик палыме ученый уло. Йоҥылыш ом лий гын, профессор. Вот тудо ойла: коклан
чот
гына йӱаш кӱлеш, чоным, ушым кандарыман. Икманаш: разрядка... Кузе, Нюра,
улыжат
ик чарка... Тыйын канде шинчат да сымыстарыше ончалтышет верч подылаш огыл
гын,
сулык. Поро чонет верч! (Шкаланже угыч чаркам темалта, Нюран дене тӱкалта.)
Нюра (йӧндымын шыргыжалеш).
Тыгай шомак деч вара кузе от подыл. (Эркын йӱэш.)
Рома.
Вот тыге... вот тыге...

Рома почеш молат:

— кертеш!
— кертеш!
— кертеш!

Нюран йӱын пытарымекше рӱж:

— О-о-о-о-о!
Катя.
Шаҥгак тыге кӱлеш ыле!
Рома (чаркажым шолт йӱын колта).
А ынде чыланат вальсышке! (Ӱстел кокла гыч лектеш, магнитофон деке мия,
ныжыл
семым колта.)
Катя (Рома деке лишемеш).
Кузе, йолташ ӱдырем келша?
Рома.
Во-о! (Кугу парняжым нӧлталеш.)
Катя.
Шарне, тудо шыма-ныжыл кумылым акла, торжа лият — кораҥ кая.
Рома.
Тудын гайжым савыраш мастарлыкем сита... (Ӱстел деке пӧртылеш, Нюралан
кидым шуялта.) Лиеш вальсышке?..

Нюра Рома дене вальсышке лектеш.
А Катя Васям вальсышке ӱжеш, моло-влакат пар дене куштат.

Рома (ик жап гыч вальсым куштышыла).
Те моткоч ныжылгын пӧрдыда.
Нюра.
Комплиментым ойледа?
Рома.
Те просто прелестно куштеда.
Нюра.
Шотшылан шогылтам...

Чылан куштат. Ик жап гыч.

Рома (Нюран шинчашкыже тӱткын ончен).
Нюра, ончал-ян шинчашкем... Да, тыгай яндар канде шинчам, сымыстарыше
ончалтышым
икымше гана ужам! О-о, Нюра, шинчаштетше пуйто тул сескем йӱла.
Нюра.
Ха, ойлыштыда, тыглай шинча.
Рома.
Уке-уке, тендан шинча гыч тулойып шыжа.

Чыланат куштат. Ик жап гыч.

Нюра.
У-уф, нойышымат.
Рома.
Тыге писын?
Нюра.
Но садак весела, капемлан тунар куштылгын чучеш. Тау толмыланда.
Катя (куштымым чарнен).
Иктаж-кӧ подылаш кумылан уло!

Чыланат ӱстел йыр чумыргат.

Вася.
Нюра, Рома, тендам вучена.
Рома (куштымым чарна, Нюралан).
Подылына? Чонлан йоҥгыдо лиеш.
Нюра.
Мылам тугакат сай.
Рома.
Чыланат ӱжыт. Иктым подылаш уто огыл, шонем.
Нюра (ик жап гыч).
Такшым таче чыла илеш. (Ӱстел деке мия).
Катя.
Ну, Нюра, тыйым ынде палашат ок лий.
Нюра.
Эре пайрем ок тол.
Рома.
Кӧн пайремже? (Нюра велыш.) Тыйын?

Нюра умылыдымын вачым туртыкта.

(Йоҥылыш лиймыжым умыла).
Йӧршеш монденам — таче вет Васекын шочмо кечыже.
Катя.
Вася, таче тыйын шочмо кечет?
Вася.
А мыйын ушем гычат лектын возын.
Рома.
Чыланат чаркадам кучыза! (Шкежат куча.) Васек, эре тыгаяк лий!
Нюра.
Да-да, эре тыгаяк весела да кумылзак лий. Весела кумыл дене илаш куштылго.
Катя (чаркам тӱкалтыме гутлаште).
Саламлена! Тек шочмо кечет чӱчкыдынрак лиеш!

Чыланат йӱыт.

Вася (чаркам шындымеке, угыч гитарым налеш).
А ынде Нюра гай ныжыл да мотор ӱдырамаш лӱмеш тӱняште эн сылне муро йоҥга.
(Струнам пералта.)
Нюра.
Те мыйым йӧршын вожылтареда.
Катя.
Таум ыштыман. Уке гын мемнан дене пӧръеҥ-влак ӱдырамашлан лыжга шомакым
ойлен
огыт мошто.
Вася (мура).
Ты тӱняште улам йот айдеме.
Йот улеш тӱняжат мыланем.
Санденак дыр йӱд рӱдӧ шумеке,
Весела йӱк-йӱан сай таҥем.

Шӱлык кумыл, кораҥ кай,
Но чонемым ит наҥгай.
Мотор ӱдыр, тол, йодам,
Теме тӱр мартен чаркам.

Теме тӱр мартен чаркам —
Лийже куштылго каплан.

Шкет шогем йолгорнемын пашмаште,
Пеш тораште кугорным ужнем.
Мый улам йот айдем ты тӱняште,
Йот улеш тӱняжат мыланем.

Мотор ӱдыр, тол, йодам,
Ӧндалам да шупшалам.
Кӧ ойла — торжа улам?
Ӧрмӧ ок кӱл — руштынам.

Ӧрмӧ ок кӱл — руштынам —
Чон тыгай келша мылам!

Мурен чарнымеке, чыланат рӱж "Ура-а-а!" кычкыралын, чаркам нӧлталыт. Нюрат
чаркам налеш, тайналтымыла лиеш, моло-влакын йӱмыштым ончен шога, вара
чаркажым
мӧҥгеш шында, вийналтеш, кычкырал колта.

Нюра.
Куштымем шуэш! (Ӱстел кокла гыч лектеш.)

Миша магнитофоным чӱкта, туштыжо весела сем йоҥгалтеш. Нюра пӧлем покшеке
эрта,
уло чоным пыштен, кушташ тӱҥалеш. Тудын йыр моло-влак ушнат. Муро сем
талышныме
дене пырля Нюра эшеат талышна, куштен-куштен йыр пӧрдеш, ик жап гыч тайналт
колта, угыч вийналтеш, умбакыже кушта. А муро утыр талышна, чоным кӱрыштеш.
Теве
Нюра угыч тайналтеш, пырдыжыш эҥерта. Сем ынде уло куат дене йоҥга, чоным
кӱрыштеш, шӱмым иша. Сем дене пырля куштышо-влакат утыр талышнат.
Нюра вийдымын пырдыж пелен мунчалтен вола, капше чытырналт-чытырналт колта.
Тудо
кынелнеже, но ок керт. "Полшыза!" — кӧргӧ йӱкын кычкыра, но тале сем
коклаште
тудым нигӧ ок кол. Нуно уло тӱням монден, куштымашын ойыпшо дене авалтыныт.
Нюра ынде уло кертмын кычкыра:
— Полшыза! Полшыза!
Тыгодым кенета, муро семым да куштымашым кӱрлын, пӧлемыште тул чӱкталтеш.
Шып.
Омса лондемыште Николай Степанович шога.

Кокымшо кыдеж
Визымше сӱрет

Пӧлемыште тугак шып. Чыланат верыштышт тӱҥгылгыме гай шогат. А Коля нуным
шӱтен
онча.

Коля (пеҥгыдын, шыдын).
Мо тыште тыгай?!

Чыланат омса лондемыште шогышо Николай Степановичым ӧрын ончат, пуйто
умылынешт:
чынжымак, мо тиде тыгай? Теве ик жап гыч Саша, ӱдырамаш, Катя шеҥгеке лӱдын
чакнат. Вася гитарыжым налеш. Икмагал гыч Рома веле ончыко ошкылым ышта. Но
пӧлемыште тугак шып.

(Тугак пеҥгыдын, шыдын).
Мо тыште тыгай?! Мо тыште тыгай?!

Адакат шып. Но ты тымыкым ынде Роман кенета воштыл колтымыжо кӱлеш.

Рома.
Ха-ха-ха!.. (Колям койдарышын ончал шында.) Шым умыло, мом маньыч?..
Коля (пеҥгыдын).
Чыладамат пачер гыч каяш йодам!
Рома.
А тый, чӱчӱ, кӧ тугай улат? Да кӧ тыйым тышке ӱжын?
Коля.
Марш тышеч!..
Рома.
Мемнан пайрем, а тый мешаен коштат. Ме нигӧм огына вучо. (Шеҥгекыже
ончалеш.)
Кузе шонеда, тиде чӱчӱм шӱйжӧ гыч тӱргыктен колташ але йолжо денак
тошкалтыш
мучко куржыкташ? Уло кумшо йӧн: поро дене шке кая.
Коля.
Мый ты пачерын озаже улам. А Нюра — мыйын ватем.
Рома.
Мылам садак. (Ончыко тарвана.)

Нюра вуйжым нӧлталеш, пырдыжым кучен кынелнеже. А Катя тыгодым Рома деке
куржын
мия, кидше гыч руалта.

Катя.
Рома, каяш кӱлеш, йодам. Каена писынрак. (Моло-влак велыш савырна.) Ӱдыр-
рвезе-влак, писынрак. (Омсашке ончыкта.)

Ромат ынде ӧрмалгышыла коеш. Тыгодым Коля пӧлем кӧргышкӧ эрта. Рома
умылыдымын
Катям ончалеш, Колям, шкеже Катя почеш омса декек ошкылеш. Молыштат омса
деке
эртат. Чылан каен пытымеке, Николай Степанович Нюрам шӱтен онча.

Коля.
Кузе чыла тидым умылаш?!.

Нюра тудым умылыдымын онча.

(Пеҥгыдын ешара.) Тый дечет йодам!

Шып.

(Йӱкшӧ икмыняр пушкыдемеш.) Нюра, ала умылтарет, мо тиде тыгай?

Нюра эркын йол ӱмбаке шогалеш.

Нюра.
А тыйын толметым кузе умылаш? Вет эрла толаш лийынат. Шке титакан улат.
(Тайныштын, ӱстел деке эрта.)
Коля (пӱй вошт).
Чыла раш...
Нюра (орадыла кычкырал колта).
Мо раш? Мо? Раш?..
Коля.
Укем шеҥгеч теве кузе илет улмаш... А мый... мый изин-кугун тудын деке
вашкем...
Нюра.
Ужмем ок шу! Кораҥ! Кай! Ужмем ок шу!
Коля.
Нюра, ме тыге сырымашкат шуын кертына.
Нюра (Колям ужмышудымын ончал шында).
Сыре! Ну, совен пу! Мом шогет?! (Вара воштыл колта, ӱстел деке тарвана.) Ха-
хаха, Нюра эре ораде лиеш шонышыч? Уке! Пагыт мыйымат ушанракым ышташ
тӱҥалын. Мыят ынде илышым умылен моштем. (Кенета чот торжан.) Мо тыланет
мый дечем кӱлеш?!.
Коля.
Тый кӱлат... но тыгай огыл.
Нюра (койдарен воштылеш).
Ондак весе ыльымыс, садак утышко лектым, утышто коштым. Шарнет?.. Ах, Коля-
Колечка... (Шинчаштыже шыде тӱс койын овара.) Шарнет, манам, сӱаным: Коля
плюс Маруся. Кочо! Кочо! Мурымаш, куштымаш! А мый шыже уремыште шкет шогем,
окнашке ончем, тыйым кеч пел шинчам дене ужаш шонем. О-о-о, кузе мый тунам
студент илышем
каргенам, ял гыч улмемым орленам. Вет мыйын нимогай кугу кылемат уке,
чиемжат
ялысын. Шарнет, сӱан деч ондак илыметым: "Марусян ачаже министр. Мыят лиям.
Но
тыйым йӧратем, тылат пӱтынь илышем пуэм. Изиш чыталте, ончыкыжым мемнан
чыла лиеш: ешат, шочшат". Да-а, тыйын ынде чыла уло. (Кочын.) Чон кандарыше
ӱдырамашат,
тевыс, ончылнетак шога... Шерем темын!..
Коля.
Шке келшышыч. Маньыч: ушно, мый садак тыланет ӱшанле пелашет лиям.
Нюра (шӱлыкаҥеш).
Ораде лийынам, вес семын кертын омыл, тыйым йӧршынлан йомдарыме деч
лӱдынам.
Коля (кочын).
Еш пиал уке, пашаште шыгыр, тыят поктет. Мо верч тыгай орлык?!
Нюра.
Карьера верч! Тылат карьера шергырак лие!
Коля.
Карьера? Но вет тылат кӧра!..
Нюра (чон коржын).
Ох, молан тынаре сокыр лийынам. Кызыт веле чыла ужам, умылем. А тунам нимо
уждымо, нимогай илышым палыдыме, мый ял гыч олашке тольым. Шинчамлан тый
пернышыч:
лыжга, мотор, ойлен колтет — чонет шула. Окмакешем, уло чонем дене йӧратен
шындышым. Теве мый, чынжымак, тылат кӧра веле иленам. Шонышым: кугу айдеме
лий, шонымашкет шу. Тыйын чыла сай гын, мыят шкемым пиаланлан шотленам.
Тыйын пелен лияш манын чылажымат ышташ ямде лийынам. Ах, молан тунам
самырык ӱдырым тыге торжан ондалышыч?.. Ойленат: "Ох, Нюра, Нюрочка, мылам
тый дечет посна пеш йӧсӧ". А
мыйже, ораде, ӱшанышым. Тыланет тидак веле кӱлын улмаш: ондалаш да пелен
ашнаш.
Санденак пачерым ыштен пуышыч, оксат эре уло. А мыйже тутыш вучем, окнашке
ончем. Марием кеч отыл, а вучем, пашам ом ыште, а илем. Шучко!.. Вара
шонымет шукталте — министр лийыч. Мыйынат шулдырем кушко — тегак ынде йышт
илаш огына
тӱҥал. Но тый саде мурымак мурет: "Чыташ, чыташ, ушнаш мыланна эше ондак:
ешыште
шомак лектеш гын, пашаште окмакышке лектам". Сита чыташ, ынде чонетым вошт
ужам!..
Коля.
Ынде мыят укем шеҥгеч кузе илыметым ужым, чыла-чыла ужым, чыла-чыла
умылышым.
Нюра.
Алят нимом от умыло. Кораҥ мый дечем! Кай!
Коля.
Мый йӧратымем деке вашкем, тудо мыйым вуча да мый дечем посна йокроклана,
шонем.
Мочол улшо шокшо кумылем, йӧратымашем — чыла тудлан пуаш вашкем... Пӧлек,
окса —
чыла тудлан...
Нюра.
А мый тылат шкемым пуэнам — тидым нимогай окса денат таҥастараш ок лий.
Коля.
Лиеш! Мый тыйым пачер да оксала налынам...
Нюра (чот ӧрын, кенета вийдымын).
Мыйым?.. Налынат?..
Коля.
Тыйым!
Нюра.
Кул шотеш?
Коля.
Кеч-кузе умыло.
Нюра (пеҥгыдын).
Мыйын шке илышем!
Коля.
Уке тыйын илышет! Шлюхын шке илышыже уке!..
Нюра (лӱдын чакналта).
Мый?.. Шлюха?..
Коля.
Тый! Тый! Шлюха!
Нюра.
Мый... шлюха?.. Вот кузе?.. (Чурийжым петыра.)
Коля (утыр шокшештын).
Тыйын нимочат уке! Колат? Нимочат!
Нюра (Колям, лӱдын, тыгодымак шыдын онча).
Кай тышеч!
Коля.
Мый дечем посна тый шӱкышкӧ савырнет! Ты пачер да пачер кӧргыштӧ мо уло —
чылажат мыйын, мыйын! Илышетшат пӱтынек мыйын! А тыйын тыште нимоч уке.
Шарне, тыйын
улыжат ик чара капет веле уло. Тудыжланат шуко оксам тӱленам!
Нюра.
Йырнык! Ужмем ок шу!
Коля.
Мемнан илыш коклашке нигӧланат шӱшкылташ ом пу! Сандене шомакем ушышкет
шыҥдаре
да ончылнем кузе кояш кӱлмӧ нерген ит мондо.

Николай Степанович кая, а Нюра икмагал верыштыже шога, вара
вийдымын кидшым волтен колта, диван деке тарвана, но ок сеҥе, капше
лӱҥгалтмыла
лиеш, лыдыр кӱварышке волен шинчеш. Вара мо лиймылан ӱшанаш тоштде, вийым
погалтен, кок кидыш эҥертен, диванышке нушкын кӱза, шинчеш. Ик жап гыч угыч
шогалнеже, но тӱҥшӧ йол тудым ок колышт. Нюра кочын пелештен колта:
— Чыла...
Тудо нелын шӱла, чон йӧсын йолжым кормыжта, мушкындылаш тӱҥалеш:
— Уке!.. Уке!.. Уке!..
Икмагал гыч кок кидшат вийдымын ӱлыкӧ волен кая, а вуйжым диван эҥертышке
комдык
колта. Ятыр жап тарваныде шинча, чурийже мучко кочо шинчавӱд йога... Эркын
пычкемышалтеш...
Эр шумым шижтарен, икмагал гыч угыч волгалтеш. Нюра тугак тарваныде
шинча...
Коля пура, веселан кояш тырша.

Коля.
Ну, Нюра, могайрак кумыл? (Диван деке лишемеш.) Мо, алят шыдет лушкен огыл?
Мом
ыштет, илышыште чылажат лиеда, адакшым южгунамже пӱрышна нерген радамын
вискален
лекташат пайдале. (Нюра деке чӱч шинчеш.) Ну, йӧра-йӧра, лыплане, шкак вет
шомакым луктыч... (Нюран шинчашкыже тӱслен ончалеш.) Нюра, тый малет?..
Умылем, шаҥге торжанрак ойлен колтышым. (Ик жап гыч.) Мый тыланет билетым
налынам. (Оҥ
кӱсенже гыч билетым луктеш.) Тачак Сочишке чоҥеште. Тыланет сайынак
каналташ
кӱлеш. А Тамаралан телеграммым пуэнам, вашлияш лектеш... Нюра, колат,
билетым
налынам...
Нюра (шинчажым почдеак, пеле йӱкын).
Тетла мылам нимогай билет ок кӱл.
Коля (йӧндымын шыргыжалеш).
Нюра, сита ӱскыртланаш.
Нюра (пеҥгыдын).
Тетла мылам нимогай билет ок кӱл...
Коля (тудынат йӱкшӧ пеҥгыдемеш).
Адакат мыскарам тӱҥальыч?..
Нюра (шинчам почеш, Колям кочын ончалеш).
Ах-да, Коля, тугеже мый тыйын улам манат?
Коля.
Мыйын улат, Нюра, мыйын.
Нюра.
Пӱтынек, чыла-чыла?
Коля.
Пӱтынек, чыла-чыла.
Нюра (кочын).
Тугеже кучо мыйым, наҥгай, кушко шонет — тушко наҥгай. Мӧҥгышкет-ма,
пашашкет...
Сочиат йӧра...
Коля (иралтын).
Мом ойлыштат?
Нюра (кочо кумылышто койдарчык палдырна).
Мыйым нигӧлан от пу?..
Коля.
Ойлем вет: нигӧлан.
Нюра.
Ӱмыр мучко мый тыйын улам?
Коля.
Тидым эреак ойленам, кызытат ойлем.
Нюра.
Нигушкат шуэн от колто?
Коля (кынел шогалеш, сырен пелешта).
Ну, сита орадыланаш!
Нюра (кенета торжаҥын).
Ынде мыйым колышт... (Икмагал шып шинча, вара тугак пеҥгыдын ешара.) Йолем
тӱҥгылген.
Коля (ӧрын).
Кузе? Кузе маньыч?
Нюра.
Йолем тӱҥгылген.
Коля (чакналта).
Йолет?..
Нюра.
Ӧрыч?.. Мом шып шогет? На, нӧлтал, наҥгай, мый вет пӱтынек тыйын улам,
тыйын,
тыйын! (Кок кидшыге Коля деке шуйналтеш.)
Коля (лӱдын пелешта).
Кузе тыге?.. Нюра, молан йол?.. Уке-уке...
Нюра (кочын воштыл колта).
О-о, кузе чот лӱдыч...
Коля.
Ну молан йол? Кузе йол деч посна? Мыйже кузе?
Нюра.
Тынаржак ит лӱд. (Изиш лыпланен ешара.) Шомакетым мӧҥгеш налаш полшем —
каен
кертат... кушко шонет, тушко...
Коля (пуйто помыжалтмыла лиеш).
Ах-да, тылат вет кызытак больницышке кайыман. Мый пӱтыралам, кызытак
йыҥгыртем.
(Писын телефон трубкам налеш.) Скорый? Скорый манам?.. (Палынак
тургыжлана.)
Йол... тӱҥгылген... Да-да, паралич... Советский урем, 336-шӧ пӧрт, 13-шо
пачер... Лебедева... Вучена... (Трубкам пышта.)

Шып.

Кудымшо сӱрет

Оклинан кудывечыже. Тораште огыл сурт деке машина йӱк лишемеш. Теве тудо
пӧрт
деке толын шуде чарналта, шыплана. Тунамак кабина омса почылтмо шокта, ӱдыр-
рвезе-влакын весела мутланымышт йоҥгаш тӱҥалеш.

Шуран йӱкшӧ.
Вот мы и прикатили,
Ялже тидак, очыни.
Молян йӱкшӧ.
Ит юватыл, лек айда,
Конденат гын, чулым лий.
Шуран йӱкшӧ.
Карт мемнам конден,
Тудак корным ончыктен...
Пу кидет, лекташ полшем...

Ик жап гыч Моля ден Шура койылалтат. Моля, йолчиемжым кидыш налын,
чарайолын ошкылеш. Нуно кудывече деке лишемыт.

Моля.
Шого-ян, котим чием...
(Чарна, Шуран вачыш эҥерта.)
Ой, йол мален...
Шура.
Пу, чиктем...
(Моля деч йолчиемым налеш.)
Моля.
Тау, шӱмбелем.
Шура.
(Молялан йолчиемым чикта).
О-о, могай изи чапа —
Пушкыдо, шыма...

Машина чарныме вел гыч урем дене Соня толеш, ер велыш чон шулен онча.

Соня.
А ерже! Ерже ялт йомак!
Шура, Моля, толза тышке писынрак!
Шура.
Митя, шонышыч, окмак?
(Угыч Молялан.)
...Чукаем, келшет гын, кидышке налам...
Моля.
Тау, Моля шкеже ошкылеш.
(Каяш тарвана.)
Шура.
Мотор чапатым ужава пурлеш.
Моля
(лӱдын тӧршталта).
Манат, мый йолдымо лиям?
Шура.
Тол, ойлемыс, нумалам.
Моля.
Тольык куштылгын нӧлтал.

Шура, Молям кидыштыже нумалын, кудывече деке лишемеш. Шура каплан какши, а
Моля
мочката.

Моля
(умшам каралта).
О-о, каплан куштылгын чучеш,
Угыч омо вел шуэш.
Шура.
Тиде леве яндар юж ала,
Ӱмбакет тыге лыжган шӱла?
Колышт, кайыкше кузе мура...
Моля
(магнитофон гыч весела касвел сем йоҥгалтеш).
Тевыс ынде чонемже чӱчка,
А омо ӧрдыжкӧ вашка.
Шура
(теҥгыл деке лишемеш, нелын шӱла).
Моля, ала теҥгылыш шинчат?
Йолышкем ошма пурен, ужат?
Моля
(ӧкым пелешта).
Мо? Ошма?..
Каче-влак ошмам чытат.
Шура.
Кодшын кид изишак нузылген,
Тидымат от шиж мо, чукаем?
Моля.
Мом ыштет, волаш перна,
Кызыт шотан качыжым муат, гала?

Шура Молям теҥгылыш шында, вара шкежат вийнен шогалеш, ласкан шӱлалтен
колта.

Шура
(семынже).
Ну и нелыт, тӱҥгылгет.
(Йӱкын.)
А ялыште молан нигӧ уке?
Соня
(Оклинан пӧртшӧ велыш ончыкта).
Шижыда, пӧрт гыч тамле пуш лектеш.
Шура
(чулымештын).
Раш, пӧртышкӧ пурен лекташ кӱлеш.
(Саварым куча.)
Тыманмешке тӧршталтем...
Моля
(ӧрканен шуйдаралта).
Тунам, кернак, нӧргӧ кидым нузылтет.
Шура
(савар деч кораҥеш).
Чын улат, эмганаш лиеш, товат.
Моля.
Тыйже капкаланак веле шочынат.
Шура
(капкам почеш, кудывечышке пура).
Ау-у, уло мо иктаж чонан?!

Окнаште Оклинан вуйжо койылалта.

Оклина.
Мо кӱлеш гын йыгытлан?
Шура
(веселаҥын).
Ял пашаче калыклан,
Лийже шокшо-шокшо шӱм салам!
Оклина
(самырык-влакым тӱсла).
Кӧ улат гын, уныкам?
Шура.
Мыскарам ойлет, коеш,
Шкемын уныка кушкеш.
Оклина.
Ужамат, тыят ола гыч толынат —
Йылмылан мастар улат...
Кӧ кӱлеш вара тылат?
Шура.
Никодимов Митя —
Мемнан поро йолташна.
Оклина.
Тыгак шонышым мыят...
Шура.
Ок лек вашлияш унам...
Митян дачыжым муаш
Кувавай, ала тый полшет улмаш.
Оклина.
Мемнан дене даче нимолан.
Шура.
Дачыже огеш кӱл мыланна.
Ме палаткым шындена.
Оклина.
Раш, те походыш толында?
Шура.
Ме турист-влак улына.
Сылне ер воктене, ӱжара шичмек,
Шӱм пелаш ден йыгыре
Чонлан куштылго чучеш.
Оклина.
Мом ыштет, чон эре пӱртӱсышкӧ ӱжеш.
Моля.
Шура, ну, кушкене ойлышташ лиеш?
Вашкерак палаткым шогалташ кӱлеш.
Вара ер вӱдеш капем нӧртен лектам.
(Ер деке эрта.)
Шура
(Молялан).
Айн-моментум, чукаем.
Тыманмеш чыла шуктем.
(Оклина велыш.)
Митя шкеже кушто маныда?
Оклина.
Ер вес велне, сӱретла.
Шура.
Раш, ковай, чонет пор гай,
Ӱмыр мучко лий тыгай!
(Веселан каяш тарвана, но...)
А тамле пуш, нимом от ыште,
Нерым йыштак чыгылта.
Мо гын тушто, кувавай?
Оклина.
Коҥгашкем шӱман пареҥгым пыштенам.
Шура.
Кӱмекше, тамлен ончаш пуэт мылам?
Оклина.
Уло кумылын ӱжам...
Шура.
Тау, кувавай...
(Машина чарныме велыш ошкылеш.)
Мый палаткым ямдылем.
Соня.
Кувавай, Митя, маныда, ер воктен?
Оклина.
А тевысак йолгорно.
Ошкыл веле,
лачак тудын лек миен лектат.
(Пӧртыш пура.)
Соня
(йолгорно могырыш онча).
Кунам толеш, ужмем шуэш.
(Ик жап гыч, чулымештын.)
Мый Митя дек каем!
Шура н йӱкшӧ
Каласе, толжо писынрак!
Соня.
Ме коктын толына!

Соня куржеш. Моля, чон шулен, ер ӱмбаке ончен шога.
Шура толеш.

Шура.
Моля, шкетын йӧсӧ,
Палаткым шогалташ полшет?
Моля.
Эше каче маналтеш.
Чыте йӱштылын лекмеш.
Шура.
Тугеже йӱштыл тек,
А мый палаткым шогалтем.
Моля.
Шкет лӱдам...
Шура.
Ерым сайын палыде...
Лучо Митям вучена,
Тудо ерым сай пала.
Моля
(йогым колта).
Ярнена-ам...
Шура.
Воч машинышке канаш.
Моля.
Шаҥгак тыге ойлышаш!

Шура ден Моля, ӧндалалтын, машина чарныме велыш каят.
Пакча велым кудывечышке Оля куржын пура. Чурийже куанен чӱчка, шинчаже
веселан йӱла. Кидыштыже конверт.

Оля.
Ковай! Ковай! Ковай манам!
Мочол пиалан улам!

Оля, кидым шаралтен, кудывече йыр пӧрдеш. Пӧрт гыч Оклина лектеш.

Оклина.
Мом тӧчет гын, уныкам?
Оля.
Авамым таче муынам!
Оклина
(ӧрын).
Ой, юмашне, мом ойлет?
Оля.
Могай мый пиалан улам!
Оклина.
Могай ава, могай пиал?
Ала радамын каласет?
Оля.
Письмам авам деч налынам!
Оклина.
Письмам?..
Оля.
Авай — кузе чот ныжылгын йоҥга,
Чонемым шокшын ырыкта!
(Оҥжым ишен куча.)
Оклина.
Пу письмажым, ончалам...
Оля.
Колышт-ян, ковай, лудам!
(Оҥжо гыч серышым луктеш.)
Ондак шым умыло, мо, шонем, тыгай?
Лудам, лудам — вет тидыже авай!
Авамын серышым лудам!
"Ӱдырем", — воза, тунаре ныжылгын йоҥга...
Оклина.
Ит юватыл, пу мылам.
(Оля деч серышым налеш.)
Оля.
Уло мыйынат авам!
Оклина
(йӱкшӧ вургыжын чытыра, лудеш).
"Салам лийже, ӱдырем..."
Оля.
"Ӱдырем" — ковай, колат, мочол ныжылге шомак.
Оклина
(умбакыже лудеш).
"...Олюкем, ит сыре, шукертсек ялышкына миен шым керт. Серышымат таче веле
возаш
шинчым, тыланет чонем почмем шуо. Но тудым еҥ гоч колташ перна, писынрак
кидышкет логалже шонем..."
Оля.
Мыланем селаште Сапан ват пуэн,
Ӱдыржӧ ола больницыште киен,
Кызыт толын, вот, конден.
Оклина
(лудеш).
"...Тогдаем, коват мыйын нерген нимомат ойлен огыл. Шонем, тудо чын ыштен.
А ынде шке ойлем: туге лекте, тыйым коват пелен кодаш логале. Тыге йӧнанрак
ыле, паленам: тылат ялысе пӱртӱс утларак келшен толеш. Но кызыт шкетланем
йӧсӧ. О-о,
кузе чот шкемым орлен илем, чылажымат мӧҥгеш пӧртылташ лиеш гын, нимом ом
чамане
ыле. Тунам мыйынат ӱдырем лиеш ыле, мыят пиалан лийын кертам ыле. А ынде
больницыште мерчем, эмганен йолем. Такшым, вашке колтат, но кушко, кӧ деке
миен эҥерташ? Ӱдырем, лачак тый веле мыйын лишыл еҥем улат, тый гына
аватлан полшен кертат. Аватым умылет да чаманет, шонем, сулыкан аватым
пыдал налат. О, кузе чонлан
йӧсӧ, йӧршеш шкетын улам, а ойгемым лачак шинчавӱд гына мушкеш. Чеверын,
Оля
ӱдырем.
Тыйым йӧратыше да тыланет ӱшаныше авает. (Пытартыш корным Оклина пеле
йӱкын,
эшеат шӱлыкын шуйдара.) Авай, кертат гын, мондо титакем!
Оля.
"Тыйым йӧратыше да тыланет ӱшаныше авает...
Умылет да чаманет шонем..."
(Кынел шогалеш, чон вургыж ешара.)
Авай, умылем да чаманем, полшем!..
Оклина
(семынже).
"...Авай, кертат гын, мондо титакем..."
Оля.
Эрлак больницышке каем,
Авай, ӱшане мыланем...
Оклина
(шӱмжым куча).
Ой, мо тыгай?.. Кондо вӱдым, ӱдырем...
Оля
(коваж верч тургыжланен).
Адакат шӱмет коршта?..
Шинчатше лӱдын чытыра.
Оклина
(йӧсын шӱла).
Мо шайтан? Оҥым мо тынар иша?
Вӱдым кондо, ӱдырем...
Оля.
Йӧра, ковай...
(Пӧртышкӧ пура.)
Оклина
(семынже шӱлыкын, лыжган).
Тыяк улат мо, ӱдырем?
Эр-кас эре вучен илем...
Ом сыре, ӱдырем,
Титакымат ом ашне чоныштем...
(Шортеш.)

Оля лектеш, кружка дене вӱдым луктеш.

Оля.
Тугак неле шӱметлан?
Оклина
(кружкам налеш, вӱдым йӱэш).
Тау, ӱдырем...
Полшо, пӧртышкӧ пурем...

Оля Оклинам кыдалже гыч куча, пӧртышкӧ вӱден наҥгая.

Оля.
Воч, каналте...
Ковай, палем, шӱмет жаплан коржеш.
Куанле пагыт годымат шӱм йыҥысен шортеш.
Оклина.
Туге-туге, шӱмемже коржын куана...

Оклина ден Оля пӧртышкӧ пурат. Вес могырым Моля толеш.

Моля.
Ялын илыш пеш оҥай —
Кычкыра: авай, авай.
Фу, колмем ок шу ава шомакым —
Кечын чоныш витара...

Шура толеш.

Шура.
Моля, тол, палаткым нӧлтена.
Моля.
Мылам машиныште келша.
(Йыр ончыштеш.)
... Пел урем, а воктенже ер.
Жаль, мӧҥгышкӧ каяш пеш эр.
Шура.
Толын веле — каяшат ойла.
Моля.
Йрокрок урем чонем иша.
Шура.
Вашке тулым олтена,
Ну, изишак йӱына —
Сылне йӱд мемнам вуча.
Моля.
А йӱштылаш кунам?
Шура
(Молям шыматен, ӱэдын).
Йӱштылаш рӱмбалгыште пеш сай.

Ӧндалалтыт. Тугак ӧндалалтын каят.
Пӧрт гыч Оля лектеш, чурийже шӱлыкаҥше.

Оля.
Авам тораште орлана.
Ковам гын шӱмжӧ ден кия.
...Ковамын йол ӱмбаке шогалмешке,
Авамлан чыталташ перна.

Ер вес могырым Соня ден Митя толыт. Оля нуным ужылалта, аптыранен, пӧрт
пырдыж пелен пызна.

Соня.
Мемнан ден пырля тыят каем манат?
Митя
(Соням кидше гыч налеш).
Арня нарыжым шогем,
Картиным тӱрыс шуктынем,
Адакшым ковамлан изиш полшем.
Соня
(шӱлыкын кораҥеш).
Тугеже от куане олалан?
Митя.
Ялнан пӱртӱс сӧрал,
Олаште пич, южшат шикшан,
Кермыч пырдыж йырым-ваш, машина —
Чоным тушто ала-можо нелын ишыкта.
(Соня деке лишемын, шинчашкыже ончалеш.)
Код тыят пырля...
Соня.
Ондак ола нерген вес семын ойленат.
Митя.
Могай сылне кундемна улмаш, ужат!
Соня.
Мыйым, очыни, шыч шарналте ик ганат.
Митя.
Паленам: вашке толат...
Соня.
Вот могай улат улмаш —
Тетла ом тошт чонем почаш.
Митя.
Олажымат тылат кӧра вел шарненам.
(Олям ужылалта.)
О, кӧм ужам... Оля, тый?
Кушто эр годсек коштат?
Оля
(аптыранен пелешта).
Серыш толын мый декем... Авам колтен.
Ковам гын шӱмжӧ дене черланен.
Митя.
Ават деч серыш?
Оля.
Йолжо эмганен, ӱжеш...
Митя.
Вашкерак каяш кӱлеш.
Оля.
Каем...
Соня
(Олям пел оеш кӱрлын)
Митя, йолташна-влак шаҥгысек вучат.

Моля куржын толеш.

Моля.
Митя!!!
(Митян шӱйышкыжӧ кержалтеш.)
Митя.
Привет, Моля! А кушто Шура?
Моля.
Палаткыште окнам урга,
Манеш, йӱдлан шыҥа пура.

Шура толеш.

Шура.
Моля верч тыршем.
(Митя дене кидым куча.)
Ойленам: мый машиныште малем.

Оля, уто улмыжым шижын, эшеат шӱлыкаҥеш, эркын пӧртышкӧ пура.
Соня ден Моля Олям почешыже воштыл кодыт.

Митя
(ӱдыр-влаклан).
Пеш сай ӱдыр. Лӱмжӧ — Оля.
Соня
(иралтын).
Ойленат..
Митя.
Кунам?
Соня
(койдарен).
"Оля, тый? Кушто эр годсек коштат?"
Митя.
Ӱдыр огыл, пуйто йӱксӧ.
Моля.
Художникын шинча пӱсӧ.
Но мылам гын тудо йӧршынат ыш келше.
Шура
(Моля дене келшышын).
Ялысын койыш-шоктын весе.
Митя.
Ялысе, оласе —
чон моторлык кажнын чонышто лийшаш.
Моля.
Таче Митям йӧсӧ умылаш.

Тыгодым Соня ӧпке йӧре ер сер деке тарвана.
Митя
(Соням поктен шуын, кидше гыч кучынеже).
Соня?!.
Соня.
Кораҥ!..
(Торжан ошкыл колта.)
Митя.
Соня!..
(Почешыже куржеш.)
Моля
(нунын йоммеке, Шурам пылышыж гыч куча).
Ужыч: ончылнем кузе койышашым пале.
Шура
(ӱҥышын).
Мый гын ончылнет вес ӱдырым вурсем гына.
Моля.
Шеҥгелнем кузе коят, ала?
Шура.
Шеҥгелнат вурсем гына.

Митя ден Соня сер дене воштыл-воштыл кӱзат.

Соня.
Поктен от шу!..
Митя.
А шуам гын, мо лиеш?
Соня.
Ончыч кучашет кӱлеш!..

Коктынат умбакыла куржыт.

Моля
(нуным ӧрын ончен кодеш).
Вот оҥай...
Шура.
Куржына меат?!

Моля ден Шура т нунын почеш воштыл-воштыл куржыт.
Рӱмбалга.
Пӧрт шеҥгеч, лыжга семым шуйдарен, Оля лектеш. Муро утыр-утыр талышна.

Шӱмемын вургыжмым от чаре.
Куатле тулым кӧргыштем от йӧртӧ.
Тыгае мый улам — ом келше?
Чурийым кочо шинчавӱд ок нӧртӧ.

Кеч ужынат коклан шинчамым ночкым.
Да шкат ом шылте — пушкыдо чонем.
Йӱран игечыште мый шортын шочым,
Садлан кунамже вӱдыжген йоҥга семем.

Чонемын сем ӱжеш торашке,
Мурем йоҥгалтше шӱдыран кавашке.
Улам мый шкетын ты тӱняште,
Яндарле кумыл, икшыветым сакле.

Тыгодым урем дене ер могырым, мурым колыштын, Митя, Соня, Шура, Моля
толыт. Соня ден Молян кидыштышт солык.

Шура
(муро шыпланымеке).
Сылне муро...

Оля, чурк лийын, савырналта.
Моля.
Чыташ лиеш...
Митя
(чон шулен пелешта).
Чоныш логалеш,
Пуйто пеш тора гыч чоҥештен толеш.
Моля
(Соням ончалеш).
Туге гынат муро пеш йокрок.
(Шурам ӧрдыжшӧ гыч тӱкалта.)
Шура
(Моля дене келшышын).
Чын, лачак чоным пургедеш.
Кызыт илыш писе кумылым йодеш.
Моля.
Айста лучо йӱштылаш.
Митя
(виешак верже гыч тарвана).
Кайышна...
Соня
(Молялан солыкшым шуялта).

Чылан каят. Олят пӧртышкӧ пураш тӱҥалын ыле, но Соня корныжым авыра.

Соня.
Оля, шого...
Оля
(шогалеш).
Шогем...
Соня.
Иктым лач йоднем...
Оля.
Йод...
Соня.
Митя тыланет келша?
Оля.
Рвезе сай, лыжга.
Соня.
Тудым мые йӧратем!
Оля.
Тендан верчын куанем.
Соня.
Шойыштат! Митям эскерен коштат.
Оля.
Мые?.. Эскерем?..
Соня.
Мурым мурышын коят,
Чонжым савыраш тӧчет.
Оля
(тӱрвыжӧ чытырналтеш).
Чонжым савыраш тӧчем?
Соня.
Ӧрмӧ шотым ыштылат?..
Шарне: вашке мемнан сӱан,
Тетла ит кончо шинчажлан!
(Савырналтен, торжан ошкыл колта.)
Оля
(вийдымын пӧрт пырдыжыш эҥерта).
Мо тиде: омо але чын?
Мыйым мыскылен кодаш? Молан?
Кӧлан осалым ыштенам?..
Пуйто Митям эскерен коштам?
О-о, кузе чурий йӱла...
Чоным мо тынар иша?
(Ик жап гыч.)
А мо, йӧратем-ма, ом йӧрате —
Кӧн могай пашаже?
Кӧргыштемже нигӧлан удам ом ашне.
Йӧратымаш гын лач шканем гына.
Чын, йырем чыла тӱням аклем,
Чыла-чыла чонаным йӧратем.
Лектеш: чыла чонанлан мыскылтыш улам?
Чыла тӱня сырен ила мылам?
А мыйже шкетын, шкетынак ковам.
Тораште орлана авам...
(Чон йӧсын.)
Авай, кеч тыйже лий ыле пелен,
Кеч тыйже полшо мыланем!
Ава-а-ай!..
Каем! Каем!
Авам дек кызытак каем!
Колат, авай, кузе ужнем!
Йӱкетым ныжылгым колнем,
Чонемым поремдаш полшет шонет!

Оля пакча шеҥгеке куржеш, пычкемышке йомеш.
Ик жап гыч ер могырым Митя, Соня,, Шура, Моля, магнитофон сем дене
тӧрштылын, лӱшкен толыт.

Шымше сӱрет.
Больнице палата. Палата покшелне койко шога. Йырваш ошо. Койкышто Нюра кия,

шӱлыкын кӱшкӧ онча.
Теве тораште-тораште ныжыл сем йоҥгалт кодеш. Сем шочмо ялын ямжым шарыкта.
Нюра, семым рашынрак колаш манын, вуйжым нӧлташ тӧча. Сем утыр лишемеш, сем
лишемме семын Нюран чурийже волгыдо тӱсым налеш. Но...
Кенета ты ныжыл семым чоным коржтарыше, чоным кӱрыштшӧ вес сем алмашта.
Нюра
чурк лиеш, йырже ӧрын ончыштеш. А туштыжо пырдыж гоч шем вургеман еҥ-влак
лектыт. Нуно Нюран палымыже-влакым — Ромам, Васям, Катям — шарныктарат.
Коклаште
эше икмыняр еҥ коеш. Шем вургеман-влак сем почеш кадыргылыт, тӧрштылыт,
пуйто
Нюрам огытат уж, огытат пале. Теве ала-кушеч Коля толын лектеш, торжа йӱкын
ойла:
— Шарне, мый дечем посна тый шӱкышкӧ савырнет! Тыйын нимоч уке, илышетат
уке!
Ынде Колям Оклина алмашта, ынде тудын чоным кӱрыштшӧ йӱкшӧ йоҥга:
— Моло ава еҥ йочам оҥ пелен ашна, а тый... Намысдыме чурий! Тылеч вара
ялышкына
толын шогалаш кузе от вожыл?!
Теве Оклина олмышто изи йоча шога:
— Авай!.. Авай!.. Авай!..
Нюра чурк лиеш, вучыдымын пелештен колта:
— Оля?.. Ӱдырем!..
Кенета чыла шыплана, палатыште угыч шып-тымык. Нюра вуйым нӧлта, йыр
ончыштеш.
Тыгодым омсаште халатым чийыше Оля койылалта, вигак Нюрам ужылалта,
ӱмбакыже
тӱткын, палаш тыршен онча.
Нюрат Олям ужылалта. Ӱдыр ден ава — кок пар шинча — вашлийыт, икте-весым
тӱслат.
Пӧлемыште угыч ныжал сем йоҥгалтеш.
Теве эркын-эркын Нюран ончалтышыже волгыдо тӱсым налеш, чурийже вургыжын
веселаҥеш.

Нюра
Оля?.. (Уло капше дене Оля велыш шуйналтеш, йӱкшӧ чытырналт йоҥгалтеш.)
Оля...
тиде тый?

Оля тугак омса воктене шога, тарванаш тоштде, Нюрам тӱсла. А Нюран чурийже
мучко
шинчавӱд пырче йоген вола.

Нюра.
Ӱдырем... (Йӱкшӧ кӱрышталт лектеш, шкеже кынелнеже.)
Оля.
Ав... (Нюра деке тарванен ыле, но пӧлем покшелан аптыранен, ӧрын чарнен
шогалеш.)
Нюра (Оля велыш кидшым шуя).
Ӱдырем... Ӧрыч?.. Мый ават улам, тевысак, ават...
Оля.
Авай!.. (Аваж деке куржын мия, оҥышкыжо пызна.) Авай...
Нюра (Олям ӧндал куча, шортмо лугыч ойла).
Тау, ӱдырем... Аватын чон йӧсыжым шижынат... Тау...
Оля (лыжган пелешта).
Авай...

А пӧлемыште ынде ныжыл сем тунар куштылгын иеш, уло чоным рӱпша, шымата.

Кандашымше сӱрет

Оклинан кудывечыже. Вуй ӱмбалне шӱшпык сем йоҥга.
Ер могырым Оля ден Нюра толыт. Нюра тыглай тувырым чиен, чурийже ялысе
тӱсым налын, йоҥгыдын волгалт йӱла.
Оля Нюрам кыдалже гыч кучен, вӱден кондыштара.

Оля.
Врач каласыш вет: нервет пужлен,
Изишак йолышко пернен.
Арня-кокыт гыч чыла эрта.
Нюра
(кудывечысе теҥгыл деке шумеке).
Шинчына мо, ярненам...

Оля Нюрам тошкалтыш воктенсе теҥгылыш шында. Нюра ласкан шӱлалта, йырже
ончалеш,
а шинчаже тугак куанен чӱчка. Теве умбалне кече вашкыде ӱлыкӧ йошкарген
вола.
Нюра кече ваштареш торашке онча.

Нюра.
Рӱмбалга...
Оля.
Тевыс, тыгайрак мемнан ялна.
Нюра.
А кайыкше кузе шыман мура —
Чоным шокшын ырыкта...

Пӧрт гыч Оклина лектеш, ӱдыржӧ ден уныкажым веселан ончалеш.

Оклина.
Ӱдырем, ала пӧртыш пуреда?
Мелна тутло пушлана, йӱкша.
Нюра.
Авай, изишак каналтем.
Адакшым кундемнам ончен шерем ок тем.
Оклина.
Э-э, мемнан гае сылне вержым
Ынде пеш шуэн гына муат...
(Урем дене лишемше Марлям ужылалта.)
Марля! Марля! Тол тыят пырля!
Марля
(кудывечышке эртышыла).
Ужамат, тендан дене весела.
Оклина
(куанен, икмыняр кугешнен).
Веселаже... тевыс, тӧчена...
Марля.
Оклина, кеч-мом ман,
Кугу ешак веле сай.
Тендам ончен, мыят канем.

Тыгодым кенета ер велым веселан воштылмо, кычкыркалыме шокташ тӱҥалеш. Йӱк
утыр
лишемеш. Чыланат тушкыла ончалыт. Теве ер могырым Митя, Соня, Шура, Моля
воштыл-воштыл куржын толыт.

Шура.
Илен-толын, ты ер сереш
Ик коттеджым нӧлтынем!
Моля.
Ойлыштат айда йомакым...
Шура.
Кызытеш нигӧ ок пале ты кундемым.
Ужыда: чылаштым ончылтен кодем!
Сӧраллыкын тӱняшке омсам эн ончыч мый почам!
Моля.
Вара могай окса ден чоҥынет?
Шура.
Ачам полша шонем.
Адакшым шкат мый бизнесыш ушнем.
Соня.
Тышакын чоҥынет коттеджым?
Шура.
Лач тышан чоҥем —
Ерже чонемлан келшен.
Митя.
Тый денет пырля тӱрлӧ куштыра толеш,
Тыште вескана сӱретлаш нимом лиеш.
Моля.
Шура, Митя тыйым ончылта.
Митя.
Мыйын тевыс пӧртем шога.
(Марлян пӧртшӧ могырыш ончыкта.)
Соня.
Эх, эрла мӧҥгӧ кайыман —
Веселан илен кодман!
(Магнитофоным чӱкта.)

Весела касвел сем уло куатше дене йоҥгалт кая. Ӱдыр-рвезе-влак магнитофон
йыр
пӧрдаш тӱҥалыт.

Оклина
(рвезе-ӱдыр-влакым ончен).
Кас шумеке тутыш йӱк-йӱан.
Марля.
Мом ыштет, рвезе годым тӧрштылман.

Оля рвезе-ӱдыр-влак могырыш онча. Тудлан кызыт йырым-йыр пуйто нимат уке,
лачак
нуно — ӱдыр-рвезе-влак да тусо сем, нунын куштымышт. Теве Олян шиждымын
нунын
велыш ик йолтошкалтышым ышта, весым...

Митя
(Оля велыш кычкыралеш).
Оля, мо от ушно мемнан ден пырля?
Соня.
Ит ӧр, Оля, тол!
Моля.
Тол, айда!

Оля ок чыте, верже гыч тарваналта.

Нюра
(тургыжланен).
Оля, ӱдырем...
Оклина.
Ит кошт тушко, уныкам.
Нюра.
Оля!..

Но Оля ок кол, ынде тудат моло-влак дене пырля кушта. Ондак аптыранен
кадыргылеш, вара утыр чулымештеш.

Митя
(Оля деч йодеш).
Ну, кузе вара?..
Оля.
Йырем чыла тӱня мурен-кушта!
(Ик жап гыч утыр чулымештеш.)
Ӱдыр-рвезе-влак, айста лучо чыланат
Йӱксӧ ер дек каена!

Оля куржын колта, тудын почеш молат тарванат.

Нюра.
Оля, кушко?!.
Оля (шогалеш).
Мый вашке толам!.. (Пӧртылеш.) Ковай, шарнет, йомакым ойлышыч мылам: "Саде
чечен
пеледыш олмышто вес пеледыш кушкын шогалеш, тудо эшеат сылне, эшеат сӧрале
да
куатле. А кызыт тудын йырже нимучашдыме шуко мотор пеледыш шарлен..."
Ковай,
авай, мый вашке толам!.. (Куржеш.)
Нюра.
Ит кай!.. Пӧртыл, ӱдырем!.. (Оля почеш тарвана. Но ик-кок ошкылым ыштымеке,
чарналта, вийдымын кидшым волтен колта.)

Чыланат Олян каен йоммо велыш ончат. Тыгодым урем вес могырым Николай
Степанович
койылалта. Тудо тувырмелын, галстук деч посна, пиджакшым шола кидыш тодыл
сакен.
Теве тудо Нюрам ужылалта, кудывече тураште чарналта. Нюра ден Колян
ончалтышышт
ваш тӱкна. А Оклина ден Марля, тарванаш тоштде, нуным ӧрын ончат.
Шып. Шовыч.



120799
************************************************************************
12-07
Саламлыме мут
Писатель-краевед Гельсий Зайниевлан — 60 ий
Гельсий Зайниевич 1967 ий годсек республикысе газет ден журнал
редакцийлаште пашам ышта. Тудым марий лудшо уста писатель-краевед семын
пала. Тӱрлӧ ийлаште "Пиал нерген муро", "Илыш эҥер", "Мучашдыме кыша",
"Усталык шулдыр" да "Муро сугынь" очерк книга-влакым луктын. "Марий Эл
Республикысе культурын суапле пашаеҥже" чап лӱмым нумалеш.
Гельсий Зайниев Пошкырт эл, Мишкан районысо Кульчубай ялеш шочын. 2000 ий 8
январьыште тудлан 60 ий темеш.
— Чапле лӱмгечет дене саламлен, кужу-кужу ӱмырым сугыньлена, Гельсий
Зайниевична!
Йошкар-Олашке тольыч пелыч,
Но ошмарий вер-шӧр гычак.
Ту мландыже Ошвиче велне,
От мие — шинчатлан конча.

Салтаклан Венгрийыш логальыч —
Марийын тукым мландышкак.
Тӱняште муыч иктым — Галям,—
Векат, ваш ыштыш Юмо шкак.

Пӱртӱсын пуымо уш-акыл
Нимо деч шерге да ӓйват.
Ок лий сулаш тыгане акым
Эн кӱшыл шанче лӱм денат.

Пӱртӱс чолга ушым гына мо,
Усталыкым пуэн тылат.
Мумешке шӧртньым, южгунамже
Чал курыкымат йоҥыштат.

Кычалын йомшым да мондалтшым
Эрталше жапын пургыжеш,
Муат тый шонымаш падырашым,
Да тудым ужына шӧртнеш.

"Памаш" лӱман почеламутым
Тый рвезе годым возенат.
Йоҥгалтше, теҥыз йӱкым луктын,
Памаш-пашат умбакыжат!

"Ончыко" журнал редакций.



120899
************************************************************************
12-08
"Ушеш кодшо картычке" конкурсыш

Чонышто пайремла чучын

Тиде нылле ий ожно лийын. Мыйым, Марий-Турекысе икияш ял озанлык школым
тунем
толшым, "Толмань" колхозышто ветеринарлан шогалтеныт да эше ферме
вуйлатышым ыштеныт. Кучыктен пуышт туна, сӧсна да кок шорык фермым. Нуно
тӱрлӧ ялыште верланеныт ыле. Кажныж марте колхоз правлений деч кум-ныл
меҥге. Мыйын шӱм-чонем поснак Орью ферме шупшын. Пакма имнем кычкемат,
поран ма, йӱштӧ ма тушко кечылан
ик-кок гана миен савырныдеак ом чыте ыле. Молан? Туштыжо тичмаш кап-кылан,
чевер
чуриян Руфа лӱман ӱдыр сӧснам ончен. Мием да йошкар пусакыште вучен шинчем,
кунам тудо сомылжым пытара. Ярсен шуэшат, моло свинарке-влакын каен
пытымекышт,
пӧлемыш шыргыжал пурен шогалеш ыле, пуйто маннеже: "Теве ынде мый
пурышым..."
Варажым тиде йӧратымаш нерген "Мый — ветфельдшер" лӱман почеламутым
возышым. Шошымжо, 1960 ий майыште, у Торъял районысо "Ударник" редакций
верысе тӱҥалше автор-влак дене поэзий кечым эртарыш. Тушко мыят тольым.
Чылаже латкум еҥ улына
ыле. Погынымаште лӱмлӧ марий поэт-влак Илья Стрельников, Борис Данилов,
Василий
Сапаев, мемнам кум тӱшкалан шелын, возымынам тергеныт, акленыт, каҥашым
пуэныт.
Палемдем: тыгай погынымаш ты редакцийыште шуэн огыл эртаралтын. Районысо
газет
пелен В.Сапаевын вуйлатымыж почеш литератур кружок пашам ыштен, газет
страницылаште чӱчкыдынак верысе поэт-влакын почеламутышт савыкталтыныт.
Мутлан, А.Щербаковын, С.Камаевын, Р.Фоминыхын, А.Полушинын, А.Новиковын да
молынат. Мылам кажне
почеламут печатлалтме деч вара чонышто ала-могай пайремла чучын.
Тунам поэзий кече кужун шуйныш. Почеламутлаште экшыкым мумеке, поэт-влак
мемнам
вигак шоналташ, тӧрлаташ шынденыт. Мыланна вуйым ятыр пудыратылаш логалын.
Погынымаш мучаште мемнам редакций пашаеҥ-влак дене пырля
фотографироватлышт. Вара
Б.Данилов увертарыш:
— Латныл шагатлан ме чыланат верысе студийыш каена, да кажныже радио
колыштшо-влаклан шкенжын эн келшыше ик почеламутшым лудын пуа. Мутат уке,
кӧн кумылжо уло
гын...
Чылан гаяк келшышт, возымыштым пургедаш тӱҥальыч. "Мый — ветфельдшер"
почеламутемым мыят ойырен нальым. Литератур передачым кӧ вӱден, ом шарне.
Иктым гына
монден омыл: черетем шуат, мый микрофон ончыко лӱдын-ӧрмалген мийышым да
йӱкем
кугемден лудын пуышым...
Велосипедыш шинчын, мӧҥгӧ моткоч куаныше кудалам. Кугу Лумарий ялыш
("Толмань"
колхозын рӱдӧ илемже ыле) пурен шуым веле, ик ӱдырымаш мыйым шогалтыш да
кутыра:
— Почеламутетым колышт шогышым, оҥайын чучо. Палем-палем, кӧ нерген.
— Кӧ нерген вара?— тура йодым.
— Руфа нерген,— ышталеш.
Мый тетла ик мутымат шым пелеште, шыргыжальым да умбаке кудальым. "Э-э,—
шонем—
мемнан келшымынам чылан палат аман?"
Руфа тиде радиопередачым колыштын ала уке, ом пале, йодын омыл, тидым ышташ
оҥай
огыл ыле. Ик жап гыч мемнан корнына ойырлыш. Мый паша гыч лектым да
Козьмодемьянскыш ял озанлык техникумыш пураш ямдылалташ кыртмен пижым,
экзаменым кучымеке,
студент лийым. Руфам тунемме гутлаште кӱчык жаплан мӧҥгӧ толын кайымем
годым веле ик гана вурт ужынам, тудо уже марлан каен ыле. А поэзий шотышто
тыге каласем:
сылнымут аланыште шерыжым-кочыжым ойырен моштем гынат, поэт мартежак кушкын
шуын
омыл. Писатель ушем член билетат уке гын, поэт улам манын от керт. А такшым
тушко пураш ойым ятырын ыштеныт. Эн ончыч мый денем тидын нерген Михаил
Якимов кутырен, а пытартыш гана Иван Горный темлен. Но кажне ганат тыге
шоненам да кызытат шонем: Писатель ушемыш самырык годым пурыман...
Теве тыгай шарнымашым коден тиде картычке.
У Торъял поселко
Анатолий НОВИКОВ.



1209а99
************************************************************************
12—09
МАКАРТУК ГЕНЯ

Ловал ыш логал...

Мыскара ойлымаш

Лиеш вет илышыште тӱрлыжат! Шонен от му. Ӧрат. Южо еҥлан чыла тиде —
чепуха,
кӱлдымаш. Сандене кидым веле лупшалеш. Льыргаш келанышыже воштыл утла. А
мый тугай азапыш верештынам ыле (тиде лу ий ожно лийын)— тачат ом мондо...
Икана, заводышто слесарьлан ыштымем годым, Вӧдыр йолташем ойла:
— Гера, рушарнян мом ышташ тӱҥалат?
Вашмут олмеш вачем туртыктышым да тамак шупшмо верыш лектым. Почешем
мӧстыреч
капан кочегарат тарваныш. Ягылген, шемем пытыше кужу теҥгылыш верланышнат,
Вӧдыр
умбакыже шке мутшымак шуя:
— Палет, эрла мемнан-шамыч кол кучаш кайынешт. Кашакышкына ала тыят ушнет
ыле,
пошкудем?
— Тудыжо туге, да... илыш курымыштем мый иканат кидышкем эҥырварам монь
кучен
омыл. — Вуем удыральымат, тамак шикшым неррож гыч тӱр-р луктым. —
Шоналтемат,
вара каласем. Эше ватем дене мутланен ончаш кӱлеш. Тудо вет, шкеат палет,
ия дене икте. Тӱрлӧ кӱлеш-оккӱллан тумаса.
— Кол кучашыже мый туныктем, ватет денат шотым муына. Ит коляне, — манеш
Вӧдыр.
— Палет, ий ӱмбалне шинчылташ могай сай! Яндар юж, романтика... Адакшым
Оклиетын
каргашыме йӱкшӧ деч утлет, ласканрак шӱлалтет.
Мый ик шомакымат тетла шым пелеште, окуркем ӧрдыш шӱвальым.
— Шаравуевак улат тый, Гера! — ойлышаш шомакше деч ок чакне Петухов. —
Мӧҥгыштет
ватет да телевизор воктен пӱктен шинчен шерет темын огыл? Тыланет кызыт
утларакшым пӱртӱс лоҥгаште лияш тыршыман, яндар южышто коштман. Тамак
киркатшым тетла
ит шупш. Завод тӱньыкла веле тӱргет. Шодет-мокшет локтылалтеш гын, олмешыже

ӱшкыж але алаша ӱзгарым шындаш ок лий вет. Тыге тӱҥалат гын, пенсе
мартенжат
илен от шукто.
— Ай, кораҥ мый дечем! Ала-мом веле куктыштат, — кочегарлан шыдем лекте. —
Мо
ыштышашым мый шке пеш сай палем, туныктымет ок кӱл.
Вӧдыр, кидшым лупшалят, домино дене модаш ошкыл колтыш.
Шукат ыш лий, уэш толын лекте да воктекем лыптырдок волен шинче. Вара
ӱмбакем
чу-уй ончал колтыш, кекерекшым утыр веле йошкартыш.
— Айда саҥгатым ит куптыртыл, пошкудем, — ышталеш тудо. — Мый тыланет сайым
веле
шонем. Ужат, лач коштымо кол гай кавыскен пытенат. Пачерыштет почаҥмеш,
лучо Юл
велышкыла иквереш лупшалтына, кугу колым кучена. Можыч, ловал логалеш але
чортан. Колӱзгарет уке гын, шкемыным пуэм.
Шижам, Петухов мый дечем нимаят ынеж ойырло. Пеленем тыгеат-тугеат
шӱраҥыштеш,
пуйто мый тудлан муныдымо чыве улам...
— Уке, ом кай! Киш да межла пижедылметым чарне, манам. Юмо гай лий!
Тыгодым воктечна содор гына профком председатель эртен ошкыльо да трук
чарналтыш.
— Георгий Максимович, эрла профсоюз член-влак дене оҥай мероприятийым
эртараш
шонена. Можыч, теат тушто шке мастарлыкдам ончыктеда? — йодо профбос
Остроумов.
— Мыйже тыланда мо шотышто полшен кертам гын? — маньым да шинчыме верем гыч
кынел шогальым.
— Кол кучымаште мастарлыкда дене ойыртемалтыда гын, чапле призым, окса
премийым
пуэна. Кӧ эн шуко да кугу колым куча, тудым эше фотографироватлаш шонена.
— Мый колым кучен ом мошто, колӱзгаремжат уке, — кидем шаралтышым.
— Йӧра-йӧра, шотым муына, — ласкан шӱлалтен, мутланымашке ушныш Вӧдыр. —
Пошкудылан полшыде ок лий. Шаравуевлан колӱзгарым веле огыл, химчулкамат
пуэм. Кузежым-можым умылтарем, Дмитрий Васильевич, — Остроумов велыш вуйжым
савырале Петухов.
— Руш манмыла, была не была — попытка не пытка! — кидкопамым ваш йыгалтен,
профком председательым куандарышым, вара йодым: — Кушто, могай жаплан
погынена?
— Вич шагат эрдене гараж ончыко мийыза. Автобус дене кудалына, — умылтарыш
Остроумов.
— Мотыльым налаш кевытыш каяш гына ит мондо, — мане Петухов. — Молыжым, мо
сӧрымем, таче кастенак намиен пуэм.
— А мотыльжо мо лиеш?
— Кол кучаш лӱмынак тыгыде йошкар шукшым ужалат, — каласыш пошкудем. — Ола
тӱрысӧ лоп верыште коршаҥге але коншудо вургым поген кондашат уто огыл.
Нине
кушкыл кӧргыштӧ шер пырче гай ош личинке ятыр лиеш. Паккӱзӧ дене луктедаш
гына
ит ӧркане. Коллан тудо — деликатес, пеш келша...
Смене пытымек, завод гыч вигак "Рыболов" кевытыш кудальым. Тушто ка-а-
алыкше-ее... Тӱча виса! Шукш семынак шолыт. Лӱдде-вожылде, еҥ кашакыш
шӱшкылт пурышым.
Палымем ужын, ончыкшо шеҥын шогальым.
— Эй, мужик, что прешь?! — шеҥгелнем лорга йӱк шокта.
Мыят шомаклан кӱсеныш ом пуро:
— Я ведь нисколько не вру, мне мотыля надо...
Погынышо калык рӱж-ж воштыл колтыш. Ты жапыште черетемат шуо.
Мотыль ужалыше самырык ӱдырамаш йодеш:
— Мынярым висаш?
Трукышто пелештенат ом мошто. "Шукшыжо пеш тыгыде да... Иктаж кило чолыжо
кӱлеш,
очыни", — семынем шоналтышым.
— Глухонемой моли? Говори быстрей, сколько висаш? — чыштыра кевытоза.
Мутланымыж
гычак пале: Медведево вел ӱдырамаш.
— Аха, понял, — ышталам. — Тӱжем граммым висыза.
— Эй, ораде, тынар мотыльжым теле гочлан шинчалтынет але ватетлан пучымышым
шолтен пукшынет? — шинчажым пашкартыш асет.
— Тыланетше садак огыл мо? Мыняр шуко налам шукшетым, тунар вашкерак
шӱкалат да
кассетат оксалан пояҥеш. Эй, мага!— палымем мыйымак пыдал налшын койо.
— Кӧ пала, можыч, тудо кевыт ак дене налеш да пазарыште кок-кум пачаш
шергын
ужала, — коклаш пурыш ала-могай яламыж кокай. — Тений вет чыланат оксам
ыштат.
Киндым яра кочшо да пытартыш упшым ужален, подылаш йӧратыше шалавуй-шамычат

улыт.
"Шалавуй" манмыже Шаравуев фамилиемак ушештарымыла чучын колтыш. Вожылмем
дене
содор омсашкыла тарваненам ыле — продавщице уло йӱкын карале:
— Да эше тый вор улат улмаш! Оксам тӱлыдеак ик килограмм мотылем
солалтынеже...
Ой-йой, могай тип улат улмаш, намысдыме чурий!
Лиеш гын, колярожыш пураш ямде улам ыле. Но... йӧра эше палымем арален
кодыш.
"Тудын вет крыша поехала" манын, налме сатуэмлан ситыше оксам продавщицылан
шуялтен шуктыш, вара пылышышкем выжгыктале: "Тышеч шикшалт содоррак. Уке
гын милицийым ӱжыктен кертыт... Пенсийым налынам веле, шийвундем але сита.
Кӱсынетым
вескана тӧрлет".
Кевыт гыч лектын шогальымат, ласкан шӱлалтышым. Вӧдыр манмыла, яндар южет,
чынжымак, пайдале улмаш. Автобусым вучымем годым остановкышто ватемын
шольыжым вашлийым.
— Ой, кӧм ужамже-е-е! — тупем гыч вӱчка арака пушан шуринем. — Кузе вара
илет,
курска-а-ай? Кушко тыге каетше-е?
— Кушко каем? Пачерышкем, конешне. Кушко эше колтынет? — оем лӱмынак вес
семын
савыральым.
— А мый кевытыш арака налаш колтынем ыле, — ӱмбакем пы-ый ончалят, тупем
гыч уэш
коп-коп пералтыш Эсеней. — Теҥгече Сенканыште йолташемлан сӧсна шӱшкылаш
полшенамат, чаплынак сийлен колтыш. Сандене мокмыр-р орландара. Кӱсеныште
ик ырат
уке. Закуско шотеш пурлалаш лачак сокта падыраш уло.
— Мыйынат кӱсеныште мардеж шӱшка. Кол кучаш шукшым налашат кӱсыныш пураш
вереште.
— Колжым кунамсек кучаш коштат, курскай? — палынеже Оклийын шольыжо.
— Эрла кече гыч тӱҥалам,— маньым.— Йолташем-шамыч туныктат айда...
— О-о, тугеже первый раз в первый класс, да?
— Ие-но, — ышталам.
— Тыгай кугу событий вашеш шӱдӧ-кок шӱдӧ граммжым подылде ок лий, шонем,—
кӱжгырак тӱрвыжым шужышо пийла нулал колтыш Эсеней.
— Мый вет аракат дене родо омыл,— тудлан ойлем.
— Зато мый йӧратыме шуринет улам,— оҥжым веле кадыртен шогале.
— Тау поро шомакетлан. Вескана вашлийына. Эрла кол кучаш эр тарваныман,—
толын
шогалше автобусыш шинчаш тӱҥалмем лугыч каласышым Эсенейлан.
— Шого-шого, курскай! Ит вашке, але шуат,— куртко урвалтем гыч кучен шуктыш
вет.
— Вескана марте але илаш кӱлеш. А мый икмыняр кече гыч калымыш каем. Чодыра
руаш
бригадым чумыренам. У ий марте оксам поген ситараш кӱлеш, чиян телевизорым
пешак
налнем. Ватемат путырак яҥыша.
Автобусыш шичдеак кодым.
— А мо дене аракажым налнет вара?— шыдем ончыктыде, йодылдышым.
— Шукшым налынам маныч вет. Чечасак тудым, пазарыш наҥгаен, шерге ак дене
ужалена да оксаж дене аракам, "Океаныште" свежа колым налына,— ойым ышта
Эсеней.
— Колжо молан?
— Шӱдӧ меҥге торашке орланен коштмешкет, да ий ӱмбалне кылмен пӱктымешкет,
лучо
шӱвал шынде! Акамлан шойышташат тептерет уке мо, курска-а-й? Ожнырак,
еҥгаватет
дек куржталмет годым, ватетлан шойышташ пеш кертат ыльыс. — мыйымак сотараш
пиже
шурин.
— Акрет годсым молан кӧргынчашыже?— утыр сыраш тӱҥальым.
— Шоя южгунамже вуйым утара,— селтлана Эсеней.
Пешак пижам: мыйын кӱшеш мокмырым шӧрынеже. Мотыль, конешне, шӧртняк огыл.
Но
эрлалан икмыняр граммжым садыгак кодыман.
— Южгунамже шоя йомдара,— манам тудлан.
— Тиде айдемым пуштын пыштымак огыл со. Чын дене пырля шояжымат нӧштылаш
лиеш.
Усек?
Ӱчашен шогылташ жапем такат уке, а родем кӱлеш-оккӱлым куктыштеш.
— На, теве тыланет свежа шукш,— помышем гыч кагаз вӱдылкам луктын,
Эсенейлан кучыктышым.— Шкеак ужале, мо шоныметым йӧнештаре! Яҥышыметым
тетла ужаш-колаш ынже
лий...
Викшым ойлаш, шурин — йӧным муын моштышо айдеме. Яклака йылмыж дене тудо
кийыше
тоямат нӧлтал кертеш, чия деч поснак чиялташ мастар. Санденак шольыжым
Оклий шоя
да чоя, еҥын ямдылан кырш гай кержалташ раш улмыжлан ок йӧрате. Тидланак,
очыни,
ваш-ваш унала монь коштмашна уке.
...Пазарыште еҥ-влак эше шукын ыльыч. Сатум я кочкыш йӧрварым налшыже
черетыште
шога, тумнала вуйым пӧрдыктыл ончен коштшыжо тыш-туш пернылеш. Эсеней
содоррак
прилавке воктек шогале да уло йӱкын кычкырале:
— Кӧлан мотыль кӱ-ӱ-ӱлеш?! Лишкем толза-а-а!
Колызо-шамыч толынат шуыч. Шурин моткоч куаныш, йошкар шукшым шырпе калташ
чывыштыл пыштат, малдалеш: — Ик теҥге.
Каныш кече вашеш "Рыболов" кевытыште шукшым южгунам тӱвыт огыт ужале.
Тыганат
уке манын шоненыт ала-мо? Эсеней пеш вашке ужален пытарыш, эсогыл ик
чывыштышымат ыш кодо. Шонем: "А мо, шуринын ойжо дене келшашат лиеш.
Мотыльым ужалыме окса дене "Океан" кевытыштат свежа колым налаш путырак
йӧнлӧ. Туштат олаҥге ден
шереҥгым, судакым, тотым, ловалым, чортаным ужалат. Тидыжымат-тудыжымат
йӧре-варе икмыняр килом налаш да чыла паша! Юлыш шумеш коштмешке... Пеш
кӱлеш, ом кай
лучо!"
— Курскай, куанаш кӱлеш, а тый вуйым сакен шогет. Кайышна арака кевытыш. Не
было
гроша, а стал полтинник! Не имей сто рублей, а имей сто друзей. Туге вет,
Георгий Максимович, ане? — кӱсенже гыч ик кормыж окса орам луктын кучыктыш.
— Ваш на
баш! Тый — мылам, мый — тылат...
— Айда тугеже вашкерак. Ит юватыл, — маньымат, пазар гыч чымалтна.
Эсенеймыт дене ятыр жапак шинчылтна. Ешартышлан пелашыже пошкудыж деч шке
шолтымо пеҥгыде аракам нумал кондыш. Тудат "пелташ" пеш кертеш улмаш. "Ах!"
веле ышталеш, вичкыж тӱрвыжым ӱмбалым ужшо пырысла нулал-нулал колта,
мыланемат пешак
шуна. Кумытынат чотак руштна. Нунын деран кузе малаш кодмемат раш ом
шарне...
Эрлашым, вуем рӱзалтен, тыҥге-туҥго кынел шинчым. Кошкышо умшам кранысе
йӱштӧ
вӱд дене шӱялтышымат, мӧҥгем соптыртатышым. Але ныл шагат гына, уремыште ни

троллейбус, ни автобус ок кой.
Оклий омсам вигак ыш поч, коридорышто кужу жап шогыктыш, сӧрвалтарыктыш.
Вара
пуртыш, икмагал шӧрын ончен-шогышат, та-ак шеҥгечем чумал пуа — мык-мук
керылтмемат шым шиж. Ну и шудале, ну и кушкеде!
— А-а, адакат еҥгаватет дек кошташ тӱҥалынат, узо каза! Йорга Йоргий
улметым уэш
ончыкташ шонет, ане? — уло пӧртым темен кара: — Пошкудынан конден пуымо
йолчиемжым чие, колӱзгаржым сакалте да дуй тышеч! Кол кучымаштетак каваре!
Ий рожышкет
керылт, сотана-калер!
Тыгутлаште электрооҥгыр йыҥгыртатыш.
— Кӧ эше аракаголикем почеш шӱдырнен толеш?! — уэш талышнен карале ватем.
— Тиде мый, Федюшет, поч вашкерак, — пелейӱкын вашештыш пошкудем.
"Федюшыжо? Кӧ тугай? Йолташемын шомакше пылышемлан тыге солныш гын веле?
Уке,
тыге лийын ок керт!" — мокмыран вуйдорыкем ылыжаш гына тӧча ыле, да кенета
пуйто
вуем гыч ала-кӧ ӱш дене перен пуыш. Вигак шӧрлымыла лийым...
Оклий омсам комдык почын шынденат, Вӧдырлан пешак вуйым шиеш.
— Сулмам, лопка шулышан резинке чулкам чикте да гараж дек ошкылжо веле, —
кала-сыш Петухов. — Мый чӱчӱм дене пырля изамын машинаж дене ончылгоч
кудалына. Юл
ӱмбалне ужына вара...
Но Вӧдыр кол кучымаште уке ыле. Кушан тудо йомын — Юмо пала. Можыч,
автомобильышт пудырген? Корно пешак ияҥше. Яклешт, ӧрдышкат кумыкталташ
лиеш.
Мый Кырш Метрий пелен вераҥым. Ийымат тудак шӱтен пуыш, колӱзгар дене кузе
пайдаланыме нерген умылтарыш да эр кочкышым авызлаш ӱжӧ.
— Пазарыште ушкал шылым налынна да луанракшым нултен шинчылташ пыштышым, —
малдалеш колызо йолташем, шкеже ала-молан эре ий рожыш онча да шыргыжал
колта. —
На, тыят тамлаш полшо. Мыйын эше уло. Шокшо кофемат подыл, мокмыретлан пеш
чесле.
Тыге шинчылтмек, кол кучаш кожганышна, профком председатель соревнованийым
тӱҥалме нерген увертарыш.
Ала-кушеч Чортан Ондреат толын лекте да шеҥгекем шылын шинче. Жап шижде
эрта.
Мый эҥырвотым рончен толашем. Леске ий рож тӱрыш логалешат, пижын шинчеш,
кодшыжо эҥыремышвотла товаҥалтеш. Тудым кузе виктараш да вӱд йымак колташ?
Тыгеат-тугеат тӧчем, но шотым нигузеат конден ом керт. Шыдем дене путаялтше
лескым кӱрышт
кышкышым. Кидышкем вес ӱзгарым руалтышым. Эркын дене, шекланенрак,
эҥырвотым
рончем. Леске йож да йож ий рожыш волен кая. Ушем дене шонем: "Тӱҥалтышлан
ик
олаҥге ден кыршыжат сита. Молыжым иктаж палыдыме колызо деч оксалат налаш
лиеш..."
Лескым тугак рончем да рончем. Иктаж витле метр нарыже вӱд йымак каенак,
очыни.
"Неужели тыгай келге верыш логалынам? Агурышто вет кугу кол-шамыч гына
озаланат.
Тугеже... садак ловал але нужголак логалеш. Ий гына ынже печкалт. Тунам
вара —
хана! Оклиемже мылечем посна кузе илаш тӱҥалеш? Вӧдыр дене? Уке-е, тиде
лийын ок
керт. Манмыжла, Петухов ватем дене шотым муэш гын? Пошкудем вет ялт шкет
ила,
ватыже шукертак ойырлен каен. Чаҥга улмыжлан кӧра, конешне. Санденак
пычырикат
мӧҥгыштӧ лиймыже ок шу, йокрокын чучеш, витне. Тидланак вет яра жапшым кол
кучен
але доминола модын эртара".
Тыге шонен шинчылтмем годым кидемлан кенета тыҥ-тыҥ лиймыла чучын колтыш.
Эсогыл
лывырге кивокат поче-поче нӧлталалте. Давай писынрак лескын тыртышыжым
пӱтыраш!
Ик метр, весе, кумшо... Эҥырвот пеш нелын кӱза. Мый куанымем дене йочала
кычкырем:
— Кугу кол пижын, кугу ко-о-ол! Ала чортан, ала ловал логалын!
Шеҥгелнем кыж-гож шоктыш. Лопка полиэтилен мешак йымач Ондре лекте да
мыланем
кошар мучашан эҥыракым шуялтыме олмеш лорге воштыл шога. Тунамак
таҥасымашын
участникше-влакат куржын тольыч.
— Кушто колетше? Лук вашкерак! — чыланат пешак чыштырат.
— Чечас-чечас, — малдалам, шкеже кидге-йолге дорге чытырем.
— Лескетым ит луштаре! — ойым пуа Чортан Ондре.
Пешак тӧчем, но колым нигузе луктын ом керт. Ӧрткен шонкалем: "Пеш кугу
нужгол
ала судак, можыч, ловал пижын... Моло огыл, ловалак логалын..."
Тыртыш гала, эсогыл вуемат пӧрдаш тӱҥале. Давай адак лескым шупшаш. Ик кид
дене
огыл, ынде кокыт дене. Аха, тевак! Ух, могай неле! Уло вием погалтен, трук
шупшылнем ыле — кол мучышта, шоналтышымат, эҥырвотым уэш ӱлыкыла колтышым.
Шолдыра
чортаным ӱлык-кӱш коштыктымо дене веле ярныктараш да кучаш лиеш, манеш.
Кырш
Метрият тыге ойла.
Лескым адак кӱшкыла шупшаш тӱҥальым. Кенета ий рожышто ошалгын-сурын койын
колтыш. Эркынрак нӧлталаш тӧчымем годым ий рожлан тореш пижын шинче.
— Пагорым! Вашкерак! — чон лекшашла кычкырем, шинчамлан шыри-вури вудака
ӱмыл
пӧрдеш.
— Пижын гын, лескетым уэш луштаре! Айн момент жаплан, — воктекем сукалтен
шичше
Кырш Метрий ойым пуа.
— Куштырак, могайрак вара колетше? Ончалшаш, — малдале Чортан Ондре, вара
ий рожыш кумык лие. Тунамак кидшым пулыш марте вӱдыш шурале да кугу пу
комылям шӱдырен лукто. Тудым леске йыр ала-мыняр пачаш пӱтыралме да кылден
шындыме.
Кок колызо кокла гыч кудыжо тыгай "фокусым" ыштен — тачат ом пале. Но
курымеш ом
мондо Вӧдыр йолташемын мыйым кол кучаш колтымыжым...
Ловал, конешне, ыш логал. Зато Петуховын кекерекшым чотак кӱрым. Юлыш
ондален
колтымыжлан да тудо кечынак ватем дене пырля йӱын почаҥмыжлан. Когыньыштым
ынде
ужмем ок шу, шыдем дене кол кучаш шке кумылынак коштам. Лу ий жапыште
чортанат,
судакат верештыныт, ловалат логалын. Пенсионерлан ынде мо? Пӱртӱс, яндар
юж,
эрык...



1209б99
************************************************************************
12-09
ПОЭЗИЙ
"Сылнымут шыже — 99"

Тений 18 ноябрьыште Йошкар-Олаште черетан "Сылнымут шыже — 99" литературный
семинар-совещаний лие. Тудым Марий Эл Правительствын полшымыж дене верысе
Писатель
ушем эртарыш. Тыгай совещаний ынде республикыштына 1974 ий годсек кӱрылтде
погалтеш. Ончыч кажне ийын эртен гын, пытартыш жапыште кок ийлан ик гана
ямдылалтеш. Погынымаш МарНИИ-н актовый залыштыже почылто. Тушко республикын
тӱрлӧ районжо, тыгак Башкортостан гыч кумло вич ияш марте улшо самырык
литератор-влак иктаж шӱдын погыненыт ыле. Эн ончыч республикысе кугыжаныш
секретарь Н.Гаврилов
Марий Элын Президентше В.Кислицынын самырык литератор-влаклан колтымо
саламлымашыжым лудын пуыш. Вара тыгаяк поро мутым тӱвра министр М.Васютин,
печать да информаций, тыгак самырык-влакын пашашт шотышто госкомитет-влакын
председательышт
Е.Суслов ден А.Никитин, моложежь ушемын вуйлатышыже Г.Павлов, МарНИИ
директор
А.Зенкин, ракетный полк командирын алмаштышыже В.Лежанин, писатель ушем
правлений вуйлатыше В.Крылов, "Ончыко" журналын тӱҥ редакторжо А.Тимиркаев,
журналист
ушемын ответственный секретарьже Г.Пирогов да молат ойленыт. В.Крылов тений
Россий писатель ушемыш пуртымо В.Дмитриев-Озилан, А.Красноперовлан,
В.Мокеевлан да
В.Якимовлан билетым кучыктен. Вара самырык поэт, писатель, драматург-влак,
шелалтын, тӱрлӧ секцийыште шке сылнымут пашаштым лончыленыт.
Мут — секций вуйлатыше-влаклан.
Алексей АЛЕКСАНДРОВ, прозо секцийым вуйлатыше:
— Прозо секцийым ме кумытын вӱдышна: Алексей Мурзашев, Юрий Артамонов да
мый.
Семинарыште лончылаш шке возымыжым ныл автор колтен ыле: Вероника Пирогова,
Ирина Петрова, Алевтина Баязитова да Наташа Ендылетова. Нунын ойлымашлаштым
ончымына годым эше кумытын тольыч: Надежда Иванова ден Татьяна Белякова —
туныктышо
ден тунемше (11 класс), Волжский район Карай школ гыч. Эше Алена Басова,
МарГУ-н
1-ше курсыштыжо тунемше студенткыже ушныш.
Ончыч колтышо-влакын возымыштым вик лончылаш тӱҥална гын, угыч толшо-
влаклан шке
произведенийыштым лудын ончыкташ логале.
Мо чылаланна келшыш? Автор-влак шке шонымыштым кагаз ӱмбаке лывырге йылме
дене
луктын пыштен моштат, кажныже посна темым, ончыланже шындыме йодышым тӱрыс
почаш
тырша — икманаш, шонымыжым шукта. Но кузе? Тыште мастарлыкшат тӱрлӧ да икте
чылаштлан келша: нуно але возаш гына тӱҥалыт, пераштым тергалын ончат, кузе
лектеш, лекше, манме гай. Тыгайым интуитивно, палыде-моштыде возымо манына,
мом
шӱм-чон йодын, уш-акыл кузе кӱштен, тудым каласкалыме.
Да чылаштынат ик йоҥылышышт уло: автор-влак шке шонымыштым утларакше шкеак
гына
каласкален каят, а кӱлеш ыле илыш сӱретым почын ончыкташ. Авторын
шонымыжоидейже герой-влакын илышышт, действийышт гоч почылтшаш. Тыште
произведенийым чоҥен моштымо артам кӱлеш, сюжет композиций лудшым куандарен
авалтыже манын тыршыман. "Ынде умбакыже мо лиеш?" манын, лудшо
тургыжланыже, тудым, лудшо еҥым, "кучаш" кӱлеш, герой-влак дене пырля
вургыжшо тудо, шоныжо. Лач тидыже тӱҥалше автор-влаклан ок сите.
Мо азапландара возышо-влакым? Конешне, йӧратымаш теме, ты шотышто
вашлиялтше
тӱрлӧ тӧрсыр. Лач Вероника Пирогова веле ты "кышкар" деч кораҥын,
ойлымашыжымат
"Илен лекме йӧн" манын. Кызытсе нужна илышыште иктыже пасушто пареҥгым
пургедын
йӧнлынеже, весыже — йӱшӧ корак — еҥын ямдыжым шолыштеш.
Алена Басова гын пеш сылнын возымо лирический сӱрет-влакым конден ыле,
йылмыжат
лывырге, ужын моштымашыжат уло. Тудлан ынде ойлымаш-влакым возаш темлышна.
Карай гыч толшо автор-влакын возымыштым чылажым лудын ыжна шукто да, ончал
лекташ манын, пеленна кондышна.
Пунчална тыгай ыле: автор-влак ой-каҥашна почеш шке возымыштым тӱрлат да
варажым
газет-журнал редакцийлашке колтат, а тушто вара эше ончалыт. Сылнымут
произведений деке утларак чак лийын шушо повесть деке лишке шогышо кужу
ойлымашыжым Наташа Ендылетованым поснак сай могыр гыч палемдышна,
авторжылан пӧлекымат кучыктымо. "Мемнан пӱрымашна икте" маналтын тудо,
тыште утларакшым психологический мотивировко ок сите вле да йылмымат
икмыняр тӧрлыман.
А иктешыже семинар поро шӱлыш дене эртыш, тудо кӱлешан ыле.
Геннадий СМИРНОВ, руш поэзий секцийым вуйлатышыже:
— Литсеминар гӱжлен, ӱчашен эртен кайыш, но тушто колмо Шомакын кӱкшытшӧ,
ямже,
тамже, сылнылыкше, ю вийже кызытат чонышто, ушышто, шинча ончылно,
пылышыште.
Россий — талантлан поян эл. Руш йылмын семже, моторлыкшо, кумдыкшо
нимучашдыме,
сандене тудын ю шомакше дене кугешнаш, моторлыкым почеламут, ойлымаш, роман
гоч
почын пуаш кажне ийын у деч у еҥ-влак ушнат. Теният тыгак лие. Теве нунын
лӱмышт: Советский поселко гыч Валентина Костырева, Йошкар-Ола гыч Елена
Хисамутдинова, ден Марина Худякова, Волжск ола гыч Владимир Курносов, У
Торъял поселко
гыч Татьяна Сазонова...
Эше ик гана куанен палемдем: самырык калык шке родо-тукым вожшым пала,
шарна,
тудын нерген почеш рвезе толшо-влаклан уло кумылын, переген кӱкшӧ Шомак гоч
шижтара...
Валентин Осипов, марий поэзий секцийым вуйлатыше:
— Марий поэзий секцийым вуйлаташ мыланем да "марий Эл" газетын пашаеҥже,
поэт
Юрий Галютинлан ӱшанышт. Писатель ушемыш чылаже лу наре самырык ӱдыр-рвезе
шке
почеламут аршашыжым колтен, мемнан секцийыш варажым эше иктаж кандаш автор
ушныш, нуныжо возымыштым пеленышт конденыт. Тыгеракын, возаш тӱҥалше
латкандаш
нӧргӧ мурызын серымыжым лончылышна, акым пуышна.
Теве нуно, ончыклан ӱшаным пуышо талантан еҥ-влак: Ирина Петрова (Куженер
район
Кугу Лаждӱр ял гыч), Элвира Куклина (Марий университетын студенткыже), Зоя
Висвис ("Кугарня" газетын пашаеҥже), Зоя Кудряшова ("Юл ӱжара" газетын
корреспондентше), Вячеслав Комаров (туныктышо), Татьяна Соловьева (У Торъял
район, Токтарсола кыдалаш школын 11-ше классыштыже тунемше) да молат.
Ятырынже икмыняр гана "Сылнымут шыже" семинарыште шке вийыштым тергеныт, а
южо
еҥже икымше гана тышке толын.
Лончылымо годым теве мом куанен палемдышна: поэзий садвечыште шагал огыл
тыршыше-влакат але таче гына кидышке ручкам кучышо полкат почеламутым
возымо техникым
сайын палат, размерым эскерат, сылнымут йӧным, метафорым, эпитетым,
таҥастарымашым кучылтыт. Но тематикым кумдаҥдыме, рифмым кычалме шотышто
самырык авторна-шамычлан але пеш шуко пӱжвӱдым йоктарыман, йӱдшӧ-кечыже
пашам ыштыман. Вет чыла
гаяк сылнымут аршашыште ӱдыр-влак тыгерак чоныштым почыт: мые тыйым
йӧратем, а
тый мыйым огыт, весе деке кает".
Але шуко гана тыгай мужыр мут-шамыч шинчалан пернат: ӱдыр-шӱдыр, пасу — асу
да
молат. Вет тыгай рифме-влак марий поэзийыште 20-30 ийлаштак шоҥгемыныт.
Пытартышлан, иктешлен, тыгерак каласаш лиеш: элыштына тыгай пуламыр саман
озала-на гынат, кушкын толшо тукым сылнылык деч огеш торло, тудым шӱмышкыжӧ
шыҥдара,
мом шонымыжым, куанжым-ойгыжым поэзий, ойлымаш йӧн дене почын пуаш тырша.
Иван Горный, курыкмарий поэзий да прозо секцийым вуйлатыше:
— Возаш тӱҥалше-шамыч кокла гыч ятырже шкеныштым лирика жанрыште тергат.
Тидыжым
умылаш лиеш: самырык автор чон вургыжмыжым, шӱм йӱлымыжым, шонымашыжым
сылне шомак дене почын пуынеже. Тыгай мутшым чарныдеак кычалаш, муаш, шочмо
йылмын поянлыкшым кучылт мошташ гына кӱлеш. Шкенжын сӱретшым художник тӱрлӧ
чия дене сӱретла, а писатель произведенийжым сылне мут дене возаш тырша.
Тыорчествын тиде тергымашыжым да ойыртемжым нигунам мондыман огыл. Тыгаяк
шонымашым каласышт мемнан
секцийыште лийше-влакат. А нунышт — тууыӱ студентмыт, МарНИИ-н йылме
пӧлкажын пашаеҥже-влак да моло автор.
Тиде гана куандарыш Елизавета Егоркина. Тудо шкеже ятыр жап годсек "Ямде
лий"
газет редакцийыште ышта, йочан койыш-шоктышыжым сайын пала. Кумло кум
почеламутшо кокла гыч шукыжымак, тӧрлатен, сборникыш чумырымеке, Марий
книган издательствыште савыктен лукташ ой-каҥашым пуымо. Тудым сӱрет дене
сӧрастарымеке, йоча-влаклан сай пӧлек лиеш.
Усола кыдалаш школышто литературым туныктышо Светлана Вассановам лудшо-
шамыч ынде палат. Лирика сынан у почеламут аршашыже поэзий жанрыште ӱшан
ошкылым ыштымыжым ончыкта. Нуным "У сем" журналеш печатлаш темлыме. Людмила
Карпован, Татьяна
Петрован да эше икмыняр авторын почеламутышт-влакымат тиде журналешак
савыкташ
лийме.
Секцийыште тыгак ятыр прозо произведенийым ончен лекме. Кӱчык ойлымашым
возымо
шотышто изак-шоляк Валерий ден Юрий Вилюков-мыт (иктыже — военнослужащий,
весыже
— студент) ойыртемалтыч. А ялысе механизатор Вениамин Ванюшков илышыште
вашлиялтше тӱрлӧ ӧрыктарыше случай негызеш оҥай этюд-влакым возен.
Серымаштыже йылмын
ямжым тичмашынрак почаш тыршымыжат палдырна. Нунын возымыштым "У семын"
лишыл
номерыштыже лудаш лиеш. Икмыняр авторын почеламут ден ойлымашышт газетлаште
лектыт.
Литератур йодышлам лончылымеке, тыге иктешлыме: произведенийлаште кызытсе
илышым
келгынрак, мастарынрак ончыкташ, почеламутлаште йӧратымаш йыр гына эре
савырнылаш огыл, тыгай погынымашым чӱчкыдын эртараш, самырык автор-влаклан
творчески
кушкашышт эре полшен шогаш.

Вячеслав КОМАРОВ
Шӱлык

Шӱлык авалтыш чонемым,
Тольо пычкемыш, вашкен.
Шыже чиен резин кемым,
Йӱр лавырам чот тошкен.

Теве кумда пасулашке
Шыже шарен ӱжакам,
Нугыдо кожын укшлашке
Шылтыш кас-тул ӱжарам.

Чонлан садланак дыр неле:
Мландым кыра лышташ йӱр...
Угыч толеш вара теле,
Шкенжын чияже, тӱс тӱр...

Шыже — о пагыт тый неле:
Чоным ок вучко мур йӱк.
Шӱлык йырем шӱлык веле,
Эрта вашке кочо йӱд!

Илыш, пелед!

Шапалгыше касын чурийжым
Шупшале пытартыш шиййол...
Тура кож гыч курныж, чурк лийын,
Кӧн ӱмырым шукта гын мочол?

Чылан толына ош тӱняшке,
Кунам каена, кӧ пала?
Шым кече ушна гын арняшке,
Пайремлан толат мо ала?.."—

Тек йодыш-влак кодыт тораште,
Мылам палаш огыл чыла...
Йога шинчавӱд тек окнаште...
А илыш, пелед шошыла!

Советский район, Кельмаксола.

Эльвира КУКЛИНА
* * *
Солна мылам торасе муро...
Мондаш шонем — ом керт монден,
Шарнаш тӧчем — ом керт шарнен.
Варналтын, иктешлалтын,
Эрталше шӱлыш помыжалтын.

Солна мылам торасе муро...
Шокта моткоч шыман, ласкан,
Йӱкшат яндар, семжат ару.
Шӱм-чоным тудо ырыкталын,
Ила пеленак, шарныкталын...

* * *
Лум пурак тӱргыктен,
Леве йӱр лыжгыктен,
Шокшо лийын — шулен,
Йӱштӧ толын — пужлен.
Шуко пагыт эртен:
Кече кечым поктен,
Тылзе тылзыш вончен,
Ик ий весым шотлен...
Но тачат ушыштем
Тыйын веле тӱсет.
Но тачат чоныштем
Тыйынак кумылет.
Шыргыжат мыланем
Да лыжган пелештет.
А вара, кид рӱзен,
Савырнет да кает.

Марий университет.

Ирина ПЕТРОВА

Шочмо вер

Я ломберыш лектам,
Я куэрыш пурем —
Йырым-ваш куанен ончалам.
Тиде сылне пӱртӱс,
Тиде канде кава —
Чыла лишыл да шерге мылам.
Пурла век ончалам —
Со ужар чодыра.
Шола век савырнем —
Ший памаш йыргыкта. Тиде сылне вер-шӧр,
Тиде сылне кундем
Кумылем кеч-кунам ырыкта.

Ит сӧрвале

Ит сӧрвале, йодам, ит сӧрвале,
пеленет мый ом лий нигунам.
Кеч мутетше пеш ныжыл, сӧрале,
Но ит ойло тый тудым мылам.

Ит сӧрвале, садак мый ом пӧртыл,
Ондалымек, ондалет адакат.
Шалатет ик гана гын чон пӧртым,
Йӧсӧ угыч нӧлтал шогалташ.

Куженер район,
Кугу Лаждӱр ял.

Зоя ВИСВИС
* * *
Ида каласе: "Тудо кодын шкетын".
Огеш кӱл шинчавӱд, манеш шомак.
Пиал тулем йӱла гынат пич пеҥын,
Чонемже ожсылак садак кожмак.

Мылам ала йолташым, шере жапым
Пӱрымашем, йӱлен, эше сӧра.
Шочшан улмем ок ӱштыл ӱдыр капым,
Мужедышт ийготем тидлан кӧра.

Уке, ӧпкем ом кучо, тек шекланышт,
Чытамсыр койышем пыта ала?
Шӱмем коржеш, лектам мурсем аланыш,
Тыгае шочынам гын, мо вара?

Тукымвожын саскаже

Адак пӧртылам сылнымутын садвечыш,
Тыштак лач тыматле, куанле ешем.
Вурсат ма, моктат ма изам-влак ты кечын,
Тунамсылак ойыштым ушыш пыштем.

Галютин ужеш гын прозаикын чапшым,
Поэзий корнем Эмгак эскера.
Икшырымын лекше пашамын у акшым,
Марий калыкнан мутмастарже акла.

Кӱзаш ты пӧрдемыш тошкалтыш пуалтын,
Лиеш яклака, лавыран да лупшан.
Айдеме тырша гын, муэш кӱкшакажым,
Тӱҥалме йолгорныжо ынже лупсаҥ.

Йошкар-Ола.



1210а99
************************************************************************
12—10

Василий ИЛИКБАЕВ

Илышыжат-моторжат

Пошкудо ялыште илыше Аскар — самырык весела пӧръеҥ — мыйын поро йолташем.
Тудын
нерген чыла палымем гай чучын, вет меже изинек йыгыре кушкынна, тунемынна
да
илашыжат воктенрак илена. Шукерте огыл вончымаште, паромым вучышыла
вашлийын,
кутыркалаш пижна. Мутланымашыжат тугай шыжымсе шерым темыше шуэ йӱр гайрак
—
нигӧлан кӱлдымӧ лекте. Ала мыскара семын, ала чынак, садет чонжым почо.
— Нине ӱдырамаш-влакым ни уш-акыл дене, ни чон кӧргӧ дене умылаш ок лий.
Иктым
ойлат — весым ыштат. Теве мыйын ватемымак налаш. "Пелашем, — кодшо гана
шӱраҥыштын, ойлышаш мундыражым ронча шӱм падырашем, — шарнет чай, кузе
икана чатлама
йӱштӧ теле кечын свежа поҥгым кочмем шуын ыле. Тиде икымше шочшына дене
нелеммем
годым лийын. А поҥгым содыки муынат, а кокымшо ганаже — шошым — чевер-чевер
олмам.." Тунамак экранысе кино семын икте почеш весе пырля илыме жапна
шинча ончылнем сӱретлалтыч. Тыгай йыжыҥже шуко ма, шагал — чылаже шымыт
лекте, тиддеч
вара ош тӱняшке шым Нӧнчык-патыр гай мотор эрге-влак шочыч. Пелашемым
колыштын,
ӱпемат копыж шогале: "Мо, адак мо, мыйже..." А тудо, кузе ӱдырамаш-влак
койын
моштат, шыман ӧндалын, шокшын тӱрвем шупшале: "Умылышыч гын, йӧра. Вашке
эше ик
изина шочшашлык. Мыланем ӱдыр кӱлеш, вет ӱдыръеҥ веле аважлан полышкалыше
лиеш.
Садлан вучен шуктымешкем, эре ышташ тӱҥалам".
Мыйже нимомат пелешташ ӧрым, йылмемат йомдарышым. Ӱдырамашлан тореш лийын
кертат
мо? Нуно ала-момат туштен кертыт.
Тыганаже ватемын кумылжо теҥыз гыч толшо шинчалан кол, рашракше тыглай
селедко,
йыр пӧрдын.
Олаште паша дене але тыглаяк лиймеке, мый, оккӱлжымат палаш тыршыше пӧръеҥ,
ик
кевытымат ойырен ом кодо. Нимом ом нал гынат, сатум ончен, акым умылкалем,
кучен
ончем, ӱпшынчамат, ӱшанат мыланем. А налаш? Кузе тудым ыштыман, ялысе-шамыч

йӧршеш монденыт. Окса манме кагазетым кузе мурымыжымат она шарне. Ме,
пӧръеҥ-влак, ӱдырамашын кумылжым шукташак тыршена, кузе уке гын, йӧратыме
пелашым ойгандет. Мо нунылан пазар ак да мойн. Мемнан элыште тыгай томаша
лийын каен гын,
нуныланже могай сомыл. Нуно палат, шкеныштыным тутыш тӱяш.
Нимом ышташ, йӧратыме сӧснанам шӱшкыл пыштышна, кӧргӧ ӱзгаржым суртеш
кодымеке,
шылжым олашке ужалаш наҥгайышна. Сӧснажым пешак чаманенам, но пӱралтме
шукталтын. Шылжым виге сдатлышна, кок тылзе гыч расчетым тӱрыс нална.
Вашкеракын лишыл
кевытыш пурен, чыла оксалан манаш лиеш, селедкым налын шындышна...
Эх, мо дене нине колжым теҥызыште пукшат гын? Нимом ом пале, колынат омыл.
Можыч, Президентын ӱстел ӱмбачынже пареҥге дене, можыч, янда кленчаште
кучат, омак
пале. А акше вет, акше сӧсна шыл деч кок пачаш шергырак. Вара вес кевытыш,
кумшыш пурышна, пелашем ӧршӧ шинчам ыштышыла койо, а кидше дене эре
йыргешке
мӱшкыржым ниялткала. Мыйжын тиде кевытыште ушем вуж-ж кайыш, вет колын акше
налме дечна ала-мыняр пачаш шулдырак улмаш. Тыге окмак гай шогылтшемла,
ватем вучыдымын тӱкалтыш. Адак эрге шочшашым шижын ала-мо, ала
ойгырымемлан, кӱвар ӱмбаке
камвочмемат ом шарне. Мыйым кевыт пашаеҥ, ватем, налаш толшо-влак
"ылыжтараш"
пижыныт.
Айда тек, эрге гын, эрге. Юмо пӱрен. Но иктаж-кунам ӱдыржат шочшашлык вет.
Чыла нерген пачаш-пачаш вискален тӧчымек, мучашым содыки шонен муым.
Воктенемак
пошкудемын шым мотор ӱдыржӧ кушкеш. Пошкудемже йыштак шижтарыш:"Эрге
шочмешке,
ватем эртак икшывым ыштынеже". Кызыт але ом пале, кутырен келшена гын,
азанажым
роддомышто вашталтена, можыч. Мыйже кӧнем, а пошкудо шотышто каласен ом
керт.
Ой, юмашне мемнан йӧратыме пелашна-влак эше иктаж-мом импортныйым кочмышт
шуэш
гын, ушкалетымат вӱдалтен, пазарыш луктат...
Мыйже мом тудлан вашештен кертынам. Нимом. Эх, юмыжат. Вет тӱняжат тӱрыснек
теве
тыгай ялысе ораде пӧръеҥ-влаклан кӧрак кумыкталтын огыл. Уке гын, илышна
ала-мыняр пачаш йокрок лиеш ыле дыр...
Паром сер дечын кораҥаш ямде улмыж нерген уло йӱкын сигыралын шижтарыш.
Мыят,
чеверласен, йоча годсо йолташемлан да поро пошкудемлан пелештышым:
— Пиалан лийза. Тек сурт-печыштыда икшыве йӱк куаным конда. Шонымашда
шукталтеш,
шонем.

Пошкырт Эл,
Бирский район,
Кузово ял.

Рушла гыч Светлана Григорьева кусарен.



1210б99
************************************************************************
12—10

Кӱчыкын южо авторна нерген

Фурзиков Иван Васильевич 1932 ийыште Оршанке районысо Преображенка
почингаште
шочын. Радиомеханический техникумым, Поволжский лесотехнический институтым
тунем
пытарен. Пашам машиностроительный заводышто, Сибирьысе тӱрлӧ
леспромхозлаште,
"Марилес" комбинатыште ыштен.
Икымше ойлымашыже 1980 ийыште Медведевысе райгазетыште савыкталтын.
Возымыжо тыгак республикысе ятыр периодический изданийыште, Киров
областьыште, Чуваш республикыште лектеденыт. 1989 ийыште "Журавлиная песнь"
ойлымаш-влак сборникше ош
тӱням ужын. Йошкар-Олаште ила.
Калугина Тамара Семеновна 1939 ийыште Витебск олаште шочын.
Марпединститутым тунем пытарен. Институт деч вара Курыкмарий районысо
Пертнур да Медведево районысо
Турша кыдалаш школышто туныктен. 1967 ий гыч Йошкар-Оласе строительный
техникумын преподавательже.
70-шо ийлаште искусство нерген статья-влакым возаш тӱҥалын.
Йошкар-Олаште ила.
Москвичев Николай Петрович 1922 ийыште Оршанке районысо Изнур ялеш шочын.
Поволжский лесотехнический техникумым тунем пытарымек, 1941 ий августышто
Кугу Отечественный сарыш каен. Сарыште лӱддымылыкым ончыктымыжлан кум
орден, ятыр медаль
дене палемдалтын. 1946 ий гыч республикысе чодыра озанлык системыште
тыршен,
тыглай техник гыч лесхоз директор марте кушкын. Пашам ыштыме жапыштак
заочно Марий политехнический институтым тунем пытарен.
Николай Петровичын возымо заметкыже, корреспонденцийже, репортажше,
очеркше, ойлымашыже-влак "Марий коммуна", "Марийская правда", "Лесная
промышленность" да
моло изданийлаште лектеденыт да лектын шогат. Тудо журналист ушем член.
Куяр поселкышто ила.



1213а99
************************************************************************
12—13
Шочмо мланде

КАЛТАСАН СЫЛНЫМУТ АЛАНЖЕ
Марий сылнымут ятыр шӱдӧ ий ожнак нерешт лектын, вийым налаш тӱҥалын. Калык

тӱрлӧ марий йӱла мурым мурен, туштым туштен, йомакым колтен. Лач тиде
литературын икымше тошкалтышыже лийын.
Латкандашымше курымышто сылне шомакан икымше текст-влакым савыктен лукмо.
Тиде
саде почеламут йӧн дене возымо ода-влак улмашныт. Тылеч вара эше ик шӱдӧ ий
наре
жап эрта. Тыге школ-влаклан хрестоматийым савыкташ тӱҥалыт. Тушко тӱҥ
шотышто
кугу руш писатель-влакын — Л.Толстойын, К.Ушинскийын, С.Аксаковын да
молынат кусарыме произведенийышт пуреныт. А вашке марий писатель-влакат шке
возымыштым,
шочмо йылме дене серымым, калык ончыко луктыт.
1905 — 1907 ийласе революцийын кӱдырчӧ тулжо марий сылнымутлан у кӧргӧ
вийым,
куатым, волгыдо ойыпым пуа. Лач тунам марий печатьын кугезе кочаже — "Марла
календарь" илыш сыным налын. Тушто эрыклан, вольна да пиалан илышлан
моктемурым
савыктеныт, демократийыш, волгыдо саманыш ӱжын возеныт.
Чын, трибун шомак-влакын авторыштлан да издатель-влаклан ятыр нелылык
лектын.
Вет властьым кучен шогышо-влакын шӱмыштлан революций шӱлышан произведений-
влак,
вик каласаш гын, пӱсӧ кӱзӧ дене иктак лийыныт. Садлан издатель-влаклан
чотак логалын. А нунын коклаште тунам Янаул вел марий, Тумна ялын эргыже
Валериан Васильевич Васильеват улмаш. Ту жапыштак календарьыште Пӱрӧ вел
марий Тарий Эвайн
(Кармазин) чӱчкыдын савыкталт шоген. Сергей Чавайнат у изданий деч ӧрдыжеш
кодын
огыл, эн чапле произведенийже-влакым тушко печатлаш пуэден, да нунышт
сылнымут
пырче-влак, калыкын шӱмышкыжӧ шуыныт, шыҥеныт, ончыко, волгыдо илышыш
ӱжыныт.
Марий сылнымутын чынжымак пелед-тӱзланаш тӱҥалме пагытше — тиде курымнан
колымшо-кумлымшо ийлаже. 1918 ийыште "Йошкар кече", газет 8 талук гыч "У
вий" журнал
лекташ тӱҥалыт. "Йошкар кечыжым" (кызыт "Марий Эл" Калтаса вел Келтей ял
марий
Николай Алексеев шкежак погаш полшен да икымше редакторжо лийын.)
Кумлымшо ийла тӱҥалтыште Калтаса районышто "Ленин корно" газет шочеш. Чыла
нине
изданий самырык литератур вийын паша лектышыжым савыкташ пижыт. Ту жапыште
Калтаса вел автор-влак кокла гыч эн талышт Эсай Чапай, Аптулай Пасет, Эрвел
Осып,
Кузьма Мжболдин да молат лийыныт.
Эсай Чапай (Исаев Чапай Мсаевич) 1911 ийын Келтей ялеш шочын. Эше школышто
тунеммыж годымак художественный самодеятельностьышто, ялысе сценыште,
модеш, а тидыже, манмыла, тудым возымо пашашке ушна. Сценарийым, кӱчык
почеламутым, мыскарам серыде ок лий самырык артист-влаклан. Тыге Эсай Чапай
сылнымут аланыш логалеш. Уфасе чодыра техникумым пытарымеке, Пермь
областьысе, Пошкырт кундемысе
леспромхозлаште пашам ышта. Тидыже самырык писательлан у повестьым сераш
чапле
деч чапле илыш материалым пӧлекла. Тыге "Ӱдыр воштылеш" повесть — чодыра
озанлыкыште ударник-влак толкын вияҥме, у совет айдеме шуаралт толмо нерген
произведений — шочеш. Тыште поснак ӱдырамаш-влак социалистический
таҥасымаште у илышын
ямжым ужын сеҥымышт, ты ум чоҥен моштымышт нерген чон вургыж ойлалтеш.
Тылеч ончыч Эсай Чапай ятыр ойлымашым савыктен шуктен. Тиде — "Ошо-влак",
"Кава
эрна", "Культура верч", "Тӱредмаште" да молат.
Сылнымут пашашке ушнымаш Эсай Чапайым 1933 ийыште Йошкар-Олашке конда. Тудо
республикын эн тӱҥ газетыштыже — "Марий коммунышто" ышташ тӱҥалеш.
Тыгай кугу да почетан изданийыште ыштымаш, савыкталтмаш Эсай Чапайын лӱмжат
чот
шарла, кӱшкӧ нӧлта, да тудым марий-влакын чумырын илыме кажне регионышто
сайын
палаш тӱҥалыт.
1933 ийыште Эсай Чапайым салтак радамыш налыт. Тидыже авторлан у, армий
темым
авалташ, усталык вийым тергаш полша. Лач гарнизон илыш, военно-
патриотический
шӱлыш негызеш воза тудо "Летнаб Фполов", "Пӧртылам гын...", "Яман-Тау",
"Родина", "Автомобилист" очерк ден ойлымашыже-влакым. Ты произведений-влак
самырык
тукымым патриотизм, армий героике шӱлышеш кушташ полшеныт, лӱдыкшын лишемше
Кугу
Отечественный сарым ӱшанлын вашлияш могай-гынат полышым ыштеныт.
Тудо ийлаштак Эсай Чапай "Отдельный артдивизион" романым сераш тӱҥалын.
Адак кусарыме пашашкат ушнен. Рувим Фраерманын "Шпион" повестьшым,
"Интернационал" партийный гимным марлаш кусара. Повестьше Москосо
издательствын марий пӧлкаштыже
лектеш.
Эсай Чапай "Ленин корно" газетыште ыштымыж годымат, Йошкар-Оласе
редакцийлаште
тыршымыж ийлаштат верысе самырык автор-влаклан чот полша. Тудо Эрвел
Осыпын,
Кузьма Ижболдинын, А.Керейнын, И.Ачийын да молынат произведенийыштым
лончыла,
поро каҥашым пуа. Тыге нунылан сылнымут корныш ӱшанлын шогалаш, уке,
шогалашат
огыл, чолган ошкылаш полша.
1937 ийыште Эсай Чапайым Писатель ушемыш пуртат. Чын, кандидат семын веле.
Тунам
тугаяк кандидат лийыныт. А.Эрыкан, Элнет Сергей, Йыван Кырля, Георгий
Ефруш...
Но 1938 ийын 14 июньыштыжо тудым арестоватлат, калыктушман лӱмым тушкалтен
пуат.
Тыге, репрессийын "вӱран орава" йымакыже логалын, писатель илыш-корныжым
мучашла...
Тыгаяк "вӱран корным" эрта Тӧлдӧ ял марий рвезе, самырык поэт Эрвел Осып.
Школым
пытарыме деч вара Иосиф Абдуллин (Эрвел Осып) Урал педтехникумышто тунемеш,
поэзийлан шӱмаҥеш. Районысо "Ленин корно", Свердловскышто лекше "Социализм
корно",
Марий АССР-ысе газетлаште почеламутшо-влакым савыкта. Тиде — "Олыкышто",
"Ончыко
сеҥымашке!", "Шыже муро", "Кӱкшӧ урлжай верч", "Первомайлан" да молат.
Произведеенийлаштыже у илышым, тӱшка паша романтикым моктен мура, Чӧгыт ден
Сорлан пеҥгыде, шалаташ лийдыме Ушемыштым куан йӱк дене чапландара.
Эрвел Осып Колымаште, Гулаг лагерьыште, пытен...
Кӧкыш ялыште гын поэт да прозаик-влак — изак-шоляк Кузьма ден Василий
Ижболдин,
Тимофей Батырбаев, поэтесса Зинаида Глухова-Батырбаева, Игорь Губаев шочын-
кушкыныт.
Эн кугуракышт — Кузьма Ижболдин — икымше почеламутшым верысе "Ленин корно"
газетеш ныллымше ийын февральыште савыктен. Тӱҥалынже сераш кумлымшо
ийлаштак. 1942
ийын 14 августышто Йошкар Армий радамыш кайымешкыже, тудо районысо да Марий
Республикыште лекше "Марий коммуна", "Рвезе коммунист", "Ленин ой"
газетлаште, "Пиалан илыш" альманахыште ятыр почеламутшым печатлен. Шке
творчествыштыже Кузьма
Ижболдин калык-влак кокласе келшымаш, йӧратымаш, элым аралымаш да моло
кӱлешан,
мотор темылам ойырен налын. Мутлан, "Ме каена Мӱндыр Эрвелыш", "Родина
верч",
"Урал ӱмбалне", "Ой, Ош Виче, тый, Ош Виче", "Весела кас" да молат. А теве
"Лирический муро":
Кече лекте, олык порсыналте,
Коклаҥер чиҥчаҥе толкыналт.
Молан шӱм таҥем ок койылалте?
Молан ом кол ныжыл мутшымат?
Мый вучальым тудын тышке толмым...
Ямлеҥерыш, кӱкшӧ сер воктек.
Шӱмем шольо, пуйто теҥыз толкын,
Вӱдвара ден волымыжым ужмек.
Пуйто тудым таче веле ужым,
Саламлалтым: "Сай вара улат?"
Ыш пелеште, писын колтыш куржын,
Чоҥештале вет таҥем умбак.
Шинчалдальым, вуй сакалын кумык...
Ой, пеш йӧсӧ таҥ деч ойырлаш!..
Но шинчамым ала-кӧ йышт кучыш...
— Йӧраталмем, тый улат улмаш!..
Кузьма Ижболдин Харьков областьым утарыме годым, 1943 ийын 26 августышто,
геройла колен. Тудын эн сай произведенийлаже "Тулан жап годым сборникышке
лектыныт, а
поэт-воин Кузьма Ижболдинын лӱмжӧ совет литературын куд томан историешыже
шӧртньӧ буква дене сералт кодын.
Тимофей Батырбаевын ӱмыржӧ кӱчык лийын гынат, тудо шуко ыштен сеҥен, а
лӱмжӧ
пӱтынь марий калыклан веле огыл, Совет Ушемысе лудшо-влакланат пешак
палыме. Тудын усталык пашаже илышнан тӱрлӧ шӧрынжым шымлен, моктен мурен,
айдемын пӱрымаш
корныжым тӱткын эскерен, кӧргӧ моторлыкшым, поянлыкшым моктен. Тидыже
поснак
"Куку иге" повестьыштыже тичмашынак палдырна. Тиде произведений 1966 ийыште
лектын. Тушто тулык малай Романын неле илыш-корныж нерген ойлалтеш. Тудым
аваже кудалтен каен, да йоча у ача-ава-влак деке логалеш. Автор ты
историйым пеш шекланен гына, вашкыде каласкала, чыным почын пуаш ок
аптыране. Ме таче палена: эше
тунамак Тимофей Батырбаев ончыкыжым пеш неле лийшаш илыш чыным умылен
шуктен,
мӱндыркӧ ужын моштен. Вет вара семын, элыште ты пӱсӧ проблеме путырак чот
ылыж
каен, а тачысым ынде онат ойло! Таче тулык йоча, перныл коштшо самырык-влак
нерген южыжым серенат шерже темын, очыни, кутырашат кумылышт уке, манаш
лиеш."Эн
ончычак, кӱшнӧ, власть кучемыште улшо-влак коклаште. Тыге, манаш лиеш,
писатель
жапым ончылтен да мудреч ушан улмыжым ончыктен сеҥен. Арамлан огыл "Куку
иге"
повесть чылаже шӱдӧ кумло кум тӱжем экземпляр дене марла, рушла да эсонла
лектын, пӱтынь ожсо Совет Ушемын лудмо книгашкыже савырнен.
Т.Батырбаевын "Кылымде кован ӱдыржӧ", "Валентина Петровнан пиалже",
"Мӱкшотар"
повестьше, "Ший йӱкан ший гармонь", "Эргын шӱм ача пелен" да моло
ойлымашыже-влак марий сылнымутын ик эн чечен саскашкыже савырненыт, манына
гынат, йоҥылыш
она лий. Марий радион шӧртньӧ фондыштыжо "Эргын шӱм ача пелен" ойлымашыжым,
ынде
мыняр гана йодын колтен, уэш да уэш колыштыныт!

Тимофей Батырбаев шке творчествыж дене веле огыл калык ӱшаным сулаш тыршен.
Тудо
эше ятыр самырык авторлан сылнымут аланыш ӱшанлын лекташ полшен. 50-ше
ийлаште
тудо "Ленин корно" (кызыт "Ӱжара") газетыште кусарышылан ышта, тыгодымак
верысе
литушемым вуйлата. Лач тунам Алексей Мурзашев, Илья Караев, Александр
Зайникаев,
Гани Гадиатов да молат ты ушемыш коштыныт почеламут возымо секретым пален
налаш
тыршеныт, йолташын полшымо дене мутсаскаштым пеледыктеныт, ош тӱняш ончаш
луктыныт. Тачат поро шомак дене шарналтеш Т.Батырбаев тидын деч шерге иктаж-
могай
наградыже уло мо?..
Писательын ӱдыржӧ — Зинаида Глухова-Батырбаеват, ачажын "усталык подышто"
толашымыжым ужын, тидын шере-кочыжым пален, сылнымут пашалан шӱмаҥын. Вет
изи Зина
ачажын возен шинчымыж годым я корка вӱдым, я кагаз ластыкым конден
кучыктен. Тыге эркын да олян поэзий корныш шогалын. Тудын почеламутшо-влак
верысе "Ӱжараште", Марий Элысе "Марий Эл" да "Кугарня" газетлаште, "Ончыко"
журналыште савыкталтыт. Айдеме, тудын кӧргӧ шӱм-чонжо, тӱням ужын, умылен
мошташ тӧчымыжӧ, порылык да осаллык, йӧратымаш... — Теве тудын темыже.
Ӱшанена: але вийым налын гына шогышо ӱдырамаш поэт, ныл эрган ава ятыр у
произведенийым серен, шочмо сылнымут аланнам у деч у, сылне деч сылне
мурсаска дене
пояҥден сеҥа.
80-шо ийлаште марий сылнымутыш тольо самырык поэт Игорь Губаев. Тудын
произведенийже-влаклан сугынь мутым палыме марий поэт Семен Николаев чон
почын каласен
ыле. Да самырык авторын почеламут аршашыже-влак газетлаште, журналлаште
савыкталт лектыч, лудшылан келшышт. Чын, пытартыш жапыште Игорь
печатлалтмаш уке, манаш лиеш. Очыни, автор, чыла лекше произведенийлажым
аклен, иктешлен налын, у
корно-влакым адамла, эн сайжым, можыч, ойырен палемдаш тӧча. Мо-гынат,
ончыклык
шумлык шона. Тугеже, ме эше тудын ятыр у, чечен муторлаҥгыжым тамлен аклен
сеҥена. Тидлан ӱшаныме шуэш.
И.Губаевын поэзийже путырак "почылтшо чонан", йӱкшӧ яндар, поро, ныжыл.
Тыгай
мурсем айдемын кумылжым вашке савыра, пырля шонкалаш, шӱм гоч колташ
тарата. Тек
тыгаяк лийын кодеш поэтын йӱк семже.
Пеш поро кумылан, волгыдо чонан поэзийым пӧлеклен кодыш мыланна Кӧкыш
ялыште
илыше, ӱмыржым мучашлыше Изибай Савельев. Тудо изиж годым еш дене пырля
Краснокам районысо ик ял гыч куснен толын ыле. Ялысе сылнымут шӱлыш тудымат
ӧрдыжеш
коден кертын огыл. Изибай — путырак леве чонан рвезе ыле. Почеламутшо-
влакат тудын тыгаяк лывырге, ныжыл йӱкан улыт. Нуно "Ӱжара", "Марий
коммуна" газетлаште
савыкталтыныт, "Ончыко" журналыштат, ик номерыште, лектыныт. Но эсогыл тиде
изи
мураршашлаштат ялысе поэтын волгыдо кӧргӧ тӱняже, шӱм-чон йӱкшӧ рашын, чон
савырышын йоҥгалт кодыч. Чаманен каласаш логалеш: ӱмыржӧ лугыч лие, эше ик
мурызо
мыланна уло шонымашым, чон коржмыжым мучаш мартен каласен ыш шукто...
Ӱлыл Качмашыште шочын-кушкын марий лудшылан пешак палыме поэт да прозаик
Аксай
Савельев. Тудын "Илыш сусырта гын...", "Мыйын вашмутем" ойлымаш сборникше-
влак
путырак кугу шонымашым луктыт. Молан манаш гын, писатель айдемын пеш
келгыште
улшо кӧргӧ шонымаш тӱняжым, кумда шинчаончалтышыжым ужын, шижын шуктен,
умылен
сеҥен кертеш. Садланак дыр кудлымшо — шымлымше ийлаште тудын серымыжым
лудшо-влак пеш эскереныт, кажне у произведенийжым окен-лудын шогеныт. А
почеламутшылан
возымо муро-влак нерген ойлыманат огыл тудо!
Чаманен каласаш логалеш: пытартыш жапыште Аксай Савельевын йӱкшӧ ок шокто,
газет
дене журналлаште у произведенийлаже огыт кой.
Мо тиде тыгай? Творческий манме каныш, каникул?
Тыгак гын, эше йӧра. Ӱшаныме шуэш: Аксай Савельев эше ятыр у мурсаскаж дене
мемнам куандараш тӱҥалеш...
Шоръялыште кум палыме поэт да прозаик шочын-кушкын. Тиде Аптулай Пасет,
Александр Зайникаев да Анатолий Тимиркаев. Кажныже, манаш лиеш, посна
сылнымут тӱня,
марий кавасе усталык аланын ик шӱдыржӧ.
Аптулай пасет сылнымут садвечыш колымшо ийлаштак толын. Ончыч йоча-влаклан
изи
произведений-влакым серен. Вара семын кугурак жанрыш куснен. тыге тудо кок
чапле
повестьым — "Изи вӱдет йогалеш" да "Волшебный шовыч" произведений-влакым
пӧлеклен."Изи вӱдет йогалеш" — путырак романтический шӱлышан, шӱм-чон
тарватен йӱлышӧ
сото тулан произведений. Повестьыште йоча-влакын шочмо вер-шӧр мучко
"робинзонла" коштмыштым, чылажымат шке кид дене кучен ончен палаш
тыршымыштым, да тыглайлан веле огыл, а илышлан пайда лийже манын тӧчымыштым
пеш оҥайын почын пуымо.
Тидын годым нуно шочмо кундемын мланде йымалныже ятыр поянлык лийшашым
эсогыл
шӱм денак шижыт, чыла тидын нерген кугыеҥ-влакат палышт манын, чылажымат
ышташ
тыршат.
Ме таче XX курым мучаште улына, а писатель тудын икымше пелыштыже серен.
Кузе
мутмастар эше пел курым ончычак чыла тидым "шотлен луктын" кертын?.. Вет
мемнан
Калтаса районышто вара семын нефтьымат, строительный манме шунымат мумо, да
ынде
ме чыла тиде лектышым, шканна, кӱлешлыклан кучылтына, а Калтаса кундем
"йӱлышӧ
вӱдшӧ" дене уло эл мучко чапланен сеҥен...
Теве могай, чынжымак йомакысе гай открытий-влакым ыштен кертеш торашке ужын

моштышо писатель, мурызо!
Аптулай Пасетын сылнымут произведенийлажын кӱкшытыштым ончалаш гын, нуно,
поснак
"Изи вӱдет йогалеш" повестьше, руш литературын чинче падырашыже-влак —
"Тимур и
его команда" да "Тема и Жучка" произведений-влак дене иктӧр шогат, очыни.
Чаманен каласаш логалеш: писательын мутсаскаже пытартыш жапыште калык деке
уэш
лекмым чарнен. Ожно лукмо книга-влак ынде йомын пытеныт, а уэш савыкташ йӧн
уке.
Теве эше тачысе саманын "шем чурийже".
Анатолий Тимиркаев — тачысе кечылан ик эн тале марий поэт, Олык Ипай лӱмеш
комсомол премийын лауреатше, Марий Эл культурын суапан пашаеҥже. Тудын
"Шошо
пӧлек", "Ӱмыр шырка", "Родные звезды", "Шун шӱшпык", "Огниво", "Лумтӱрчача"
книгаже-влак сылнымут тӱняште ик эн данле верым налын шогат. Поэтын
лирикыже элын,
калыкын шӱлыш тӱняжым шыҥдарен, садлан путырак чон тарватышан, ылыжтышан,
поро
кумылан, чоным орайын почын шындышан. Арамлан огыл дыр, шуко почеламутшо
почеш
мурым серыме. Эн поро, эн ныжыл да ласка шомакшым полэт шочмо кундемжылан,
землякше-влаклан пӧлекла, пуйто вуеш шушо эрге аважлан ныжыл тау мутым
каласаш вашка...
Шоръялын кумшо, уке, ийгот дене огыл, а сылнымут надыр кугытшо дене,
шочшыжо —
тиде Александр Зайникаев. Чын, тиде радамлымаш, манмыла, шинча ончен веле,
а шӱм
куатым терген лекме дене огыл ышталтеш. Илышнам пеш ондак коден кайыш
гынат, мыланна тачат пеленна улмыла чучеш. Туге тудын мурсемже чонышко
шыҥен, туге шонымаш тӱнянам шкеж дек савырен сеҥен!
Каваште тылзым мый ужам гын,
Кудалтыше таҥемым шарналам.
Лектеш эр кече шыргыжалын —
Шке шӱмбелемым ушышко налам...—
ты корныла Александр Зайникаевын шӱм-чон семжым пуйто саклат, айдеме
чурийжым
пленкыш арален кодымыла, мыланна пӧлеклен коденыт.
Александр Зайникаев кум книгажым — поэзий орлаҥгыжым мыланна пӧлеклен
коден. Тудын мутшылан серыме муро-влак Марий радион эфирыштыже йоҥгат,
пуйто поэтын
мӱндыр саламжым тачат мыланна колтен шогат. Тыге, ӱшанена, шочмо вел
мурызын
шӱм-тул шокшыжо нигунам ок йӱкшӧ, ок йом.
Тугак пеш эр кудалтен кайыш мемнам эше ик сар шӱшпыкна — тиде Торасолан
данле
эргыже Гани Гадиатов. Тудым марий лудшо еҥ почеламутшыла, балладыжла,
сонетшыла
гоч сайын пала. Сонетше-влак, чынак, тудлан у тӱсым, у лӱмым пуэн сеҥышт.
Вет
тиде жанр мемнан деке, Российыш, Италий гыч толын. А тӱҥалтышым пыштеныт
тидлан
Данте ден Петрарка, вара шуеныт ты мурпеледыш семым Ронсар ден Шекспир...
Нунын
"поэзий ораташ" пураш, да эше шке семын гына каласаш — могай тиде кугу,
нӧлталаш
лийдымыла койшо паша! Но поэтна вожыл-айманен монь шоген огыл, лӱдде,
чолган пижын пашалан! Да еҥ йӱк дене огыл мурен, а шке семын, чон кӱслем
келыштарен, оҥарен мурен... Санденак тудын "Сонет-влак" книгаже марий
сылнымут аланыште шкенжын
гына суапле, савырле вержым налын сеҥа. А мыняр мурым возымо тудын
мутшылан! А
мыняр самырыклан тудын книгаже-влак чынжымак "ӱстембал книгаш"
савырненыт!..
Пале кышам кода шочмо калык поэзийыште Калмаш марий землякна Илья Караев.
Тудо
поэтат, прозаикат. Кок жанрыштат мастарын, ӱшанлын пашам ышта. Тудын "Йӱк-
влак"
поэмыже, "Шийава" повестьше — марий сылнымут аршашын ик эн сӧрал пеледышыже

улыт. Ты произведений-влак философий шӱлыш, кумдык, келгылык гыч тӱҥалын,
айдемын шӱмышкыжӧ шумешке шуйнат. Тиде веле огыл, ош тӱнян кӱкшытышкыжӧ
кӱзен шуын,
уэш волат — тунаре тыште келге шонымаш,кӧргӧ йӱлымаш да ончыко, торашке
ончен,
ужын моштымаш.
Арамлан огыл дыр композитор-влак Ильян ятыр почеламутшым шке мурыштлан
ойырен
налыныт, да нуно калыкнан шӱмлӱҥгалтышышкыже савырненыт.
Кумда сылнымут нурвечыжым кечын гаяк ӱяҥда, курал-ӱда тале прозаик, Тӧлдӧ
ялын
ӧткыр шочшыжо Алексей Мрузашев.
Тудо тӱҥалынже изи ойлымаш-влак гыч, а ынде эсогыл роман мартен шуаш тырша
(шукерте огыл ты кугу жанрым айлен), Но "изи ойлымаш" шомак лудшынам ынже
ондале.
"Изи гынат, шӱшпык" манме авторланат, тудын произведенийлажланат пешак
келшен
толеш. Молан манаш гын, Алексей мурзашевич, манмыла, изи возышкат кугу
поянлыкым
пыштен мошта. "Мланде пуш", "кугезе сугынь", "Кӧгӧрчен" да моло
повестьлаштыже,
ойлымаш сборниклаштыже писатель пеш кугу йодыш-влакым нӧлта, илыш сӱрет-
влакым
оҥайын, шӱмеш логалшын ончыкта, шымла, айдеме тукым йодыш кӱкшытыш
нӧлталтеш.
А.Мурзашевын ик эн кугу суапше — тиде Аптулай Пасет почеш индустрий темым
кӱлеш
кӱкшытыш нӧлтал сеҥымаште. Но Алексей Мурзашевич палынак ончыко тошкал
сеҥен,
молан манаш гын, илышат ончыко тошкалын да авторат, А.М.Мурзашев курымлан
вес
пелыштыже тырша. Сандене тудо кугурак коллегыже-влак деч торашкырак шуын,
келгышкырак кӱнчалтен сеҥен манына гын, чылтак йоҥылыш она лий. Тидымак
пеҥгыдемда
шукерте огыл рушла лекше "Чистые руки" сборникшат.
Пытартыш жапыште писатель драматургий жанрыштат вийым терген ончаш лийын.
"Кузе
Эркий каваш кӱзен?" йомак пьесыже "Ончыко" журналыште лекте да радио денат
калык
деке шуо. Ӱшанаш лиеш, у сылнымут пакчаштат автор чапле саскам налын
кертеш.
Путырак оҥай, шке шотан произведений-влакым сера прозаик, тудак ученый-
педагог
Петр Апакаев, Тошто Оръямучашын лӱмлӧ шочшыжо, шарий калык мурым поген,
книгам
луктын калыклан пӧлеклен сеҥыше еҥ. Педагогикыште "кӱкшӧ матрий"-влакым
шымлен
умылтарен кертше шанчызе, Петр Андреевич йоча-влакын, самырык тукымын чон
кӧргӧ
тӱняштым сайын пала. Рвезе калыкым ончен куштымо, илыш-корныш лукмо пашам
виктарен шогышо специалист, тудо ойлымаш да повестьлаште ончыклык
алмаштышнам чын
корныш лукмо тема-влакым тарвата, чыла тидым илышыш пуртымо сомыллан
мемнам,
кажнынам, манмыла, ямдылаш тырша. "Гармонь" ойлымаштыже калык семын, мурын
шӱмчоным пастылтарымыже, моорлаҥдарымыж нерген сера гын, "Полмезе
кугыжаҥыш" повестьыштыже йоча-влакын шкем илышлан ямдылымышт нерген оҥайын,
чон почын, кумыл
юарлен каласкала.
Икманаш, Петр Апакаев марий сылнымут садвечыште шке ямле, путырак мотор
саскан
шке лукшым муын, да тидыже, коеш, тудлан шканжат, лудшыланат чапле эрласым
сӧра.
Путырак оҥай, шке шотан писательна — тиде Мирон Айгильдин, Павасолан ик
уста
шочшыжо. Тудо калыкнан мутвундыжым сайын пала, садлан ойлымашыже-влак пуйто
чинче-вунчо дене сӧрастаралтыныт; ик шомакшым колын, весым, эшеат оҥайракым
колат,
тыге ойлымашыжым але очеркшым окымо годым кумылет нӧлталт толеш,
ончыкыжымат
лудмет шуын шога. Ялт арамланак огыл дыр тудын ойлымашлаж гыч йылмызе-влак,
луколо дене чечен мурым кӱсынлен, тӱрлӧ мутерлашке, учебниклашке пуртат.
Тидыже
вара калыкынак тау мутшо огыл мо?
М.Айгильдинын "Кинде там" книгаже лач тыгай сылне деч сылне ойлымаш-влак
дене
"калыплалтын".
Кызыт прозаик романым воза, шке вел мланде пашаеҥ-влакын илыш гыч шке шотан
"ял
эпопейым" чоҥа.
Шукерте огыл арка вел марий-влак у землякышт — поэт Филимон Ибатов дене
лишкырак
палыме лийыч.
Филимон Иманович шуко ий военный авиацийыште служитлен. Демобилизацтйыш
логалмеке, шочмо Пошкырт кундемышкыже пӧртылын. тыге Калмиямучаш рвезе
Нефтекамск олаш
логалеш. Ынде тушто ятыр ий ила, поэзий дене кылым куча. Ожно, армийыште
улмыж
годым, рушла возен гын, ынде марла сера. Почеламутшо-влак газетлаште,
журналлаште савыкталтыт. А шукерте огыл икымше книгаже — "Виче велем"—
лекте. Тыге, манмыла, тораште "йомын коштшо" аркамарий шочмо вер-шӧрышкыжӧ
пӧртыл пурен да сылне
аланыш логалын. Поэзий аланыш. Шочмо йылме тӱняшке.
Удмурт Республикысе Сарапул олаште землякна, Мераҥ ял марий Валек Кугубаев
ила
да пашам ышта. Тудо шочынак мыскараче, манына гын, йоҥылыш она лий ончыни.
Эше
мо дене умылтараш тудын тӱҥ шотышто эре мыскара ойлымаш-влакым серымыжым?
Произведенийлаже газетлаште, журналлаште савыкталтыт. А шукерте огыл "Шокшо
монча"
книагште В.Кугубаевын да Г.Пироговын мыскара ойлымашышт лектыч. Тиде марий
сылнымутышто, манмыла, у шомак семынак лие. Валекын мыскара ойлымашыже-влак
поснак
артист-влакын шинчаш логал сеҥышт. Российын калык артистше Виктор Бурлаков
тудын
мыскаражым эре сцена гыч лудеш, а калык тудлан (да Валек Кугубаевланат!)
пеш
чот, чон почын совым кыра. Тидыже авторланат эн кугу тау мут огыл мо?
Киябак марий Тимирязь Тимиргалин, мемнан шонымаште, марий сылнымут кудышто
шке
шотан вержым айлен сеҥен.
Кудло ий — ялкор пашаште. Изиш тулеч шагалрак жап — школышто тыршен.
Тунамак тунемше-влакым сылнылык пыжаште ончен-кушташ тӧчен. Нуным возаш,
шке кӧргӧ тӱням
шомак дене почын пуаш, туныктен шоген.
Тыге Тимирязь Тимофеевич тачат кумдан палыме поэт-влак — Александр
Зайникаев ден
Анатолий Тимиркаев дене кугешна.
Тыгодымак Т.Тимиргалин сылнымут аланым ӧрдыж гыч ончен ок шого, жапын-жапын
почеламутшо, очеркше, ойлымашыже Пошкырт вел да Марий Элысе газет да
журналлаште
лектедат. Шуэнрак, конешне...
Но вет чӱчкыдынак огыл почылтшо изи памаш эре тугай: кунам ик гана веле
чымалт
лектеш, но вӱдшӧ, вӱдшӧ!.. Чонетым пасылтара, эмла, рвезештара...
Калтаса велне талант-влак шочынак шогат. Пытартыш жапыште сылнымут аланыш
Кожлаял ӱдыр Маргарита Изиланова, Павасола гыч Зинаида Тимирбаева, Абдул
Ахмадуллин
Тошто Калтаса гыч Маргарита Ризаева, Шоръял гыч Виталий Акиев да молат шке
усталык вийыштым тергат. Коеш, арамлан огыл, нунын шкешотан йӱкышт, у
куатым налын,
калыклан келшыше произведений-влакым пӧлеклен кертшашыштым шижтара.
А ынде, лудшына-влак тореш огыт лий гын, литератур гыч математикыш пыртлан
куснен ончена: мыняр шуко возен сеҥеныт арка вел марий писатель да поэт-
влак?
Посна книгалаште, сылнымут сборниклаште да литератур журналлаште лукмо
тиражым
пырля ончыкташ гын, чылаже 1 миллионат 899 тӱжем экшемплярыш шуэш. Эн шуко
надырым пыштеныт Шоръял автор-влак — 544 тӱжем экземпляр, Кӧкыш-влак — 532,
Ӱлыл
Качмаш — 160, Торасола — 153, Тӧлдӧ — 145...
А книга-влакын гына тиражым налаш гын, ончылно Кӧныш автор-влак улыт: 366
тӱжем
экземпляр. Шоръял писатель да поэт-влакын — 228 тӱжем экземпляр. Моло
ялыште шочын-кушшо автор-влакын тираж надырышт ятырлан шагалрак.
Но такше пашаже, конешне, чотышто огыл, тӱҥжӧ — произведенийын качествыже,
тушто
— йӧратен лудеш айдеме произведенийым але уке.
Мучашлен, теве мом каласаш тоштам. Мый литературым шымлыше специалист омыл.
Мэтрат лияш ом шоно. "Доброволец" веле улам. Шке кумылын землякем-влакын
возымыштым, калыклан пӧлеклымыштым исак шымлен ончалын иктыш поген шукташ
тӧченам, шке
шонымашем луктын каласаш лийынам. Ӱшанем: жап шуэш, у еҥ-влак толыт,
ӱшанем, устарак, талырак-влак шоҥго-влакым вашталтат. Да лач тунам, у
курымышто, землякем-влак шке йолташышт, коллегышт нерген, нунын ыштыме
пашашт шумлык чаплын,
специалист кӱкшыт гыч ончалын, иктешлыше пашам, манына, возен сеҥат.
Эше иктым ешарынем: ойлымаштем эре поро, мокталтыме шомак веле лие. Шкемын
тугай
правам — туныкташ — уке, шонем. Садлан саде уна-влак погынымо ӱстел
коклаште ойлымо, ямлын шуяш тӧчымӧ семын, веле кутыраш тыршенам.
Мучашлан каласынем: Калтаса вел писатель ден поэт-влак шӱм-чонеш иланыше у
деч у
произведеий-влакым возат, да тиде мурсаскашт тошто да у лудшо-влак деке
миен шуыт. Молан манаш гын, кажне литератор шке шочмо велжым моктен мура,
тыгодымак марий сылнымут сондыкыкым пояҥдараш, пӱтынь Российысе литературым
вияҥдаш тырша.

Василий ИЖБОЛДТН
П.С. Автор библиограф Н.К.Смирновлан бтблтографий материалым погаш
полшымыжлан
кугу таум каласа.



1213б99
************************************************************************
Иван ИВАНОВ,
Марпединститутын профессоржо
ПАЙРЕМ МУРЕТ — ЧЕВЕР КУМЫЛЕТ
МУРО — айдемын шӱм-кыл оҥгыржо, кумыл воштончышыжо, ӱшанле йолташыже. Аза
шепкаште улмыж годымак лыжга мурым колеш, сем почеш юарла. Кап-кыл
моторештмеке,
ӱдыр рвезым йӧратен ончалеш, а рвезе ӱдырым. Шыма волгыдо кумылат муро
гычак почылтеш.
Сӱан годым гын муро "ташлен йога". Ик чонан гае улшо марий ден вате пайрем
годым
самырык куэ семын муро почеш чӱчкалтен колтат. Илыш шыже лишеммеке, оҥго
велеш,
иктешлыше сынан муро-шонымаш-влак утларак шочыт. Айдемын илыш курымжо
кӱрылтмеке, тудым мланде помышыш ойган муро почеш тоят.
Муро-влак шке шонымашышт, могай жапыште да могай амал дене йоҥгалтмышт да
сылнылык ойыртемышт дене икгай огытыл. Иктышт ожнысекак тӱрлӧ йӱла дене
кылдалт шогат. Тыге нуно шкештат йӱлан сылнымут ужашышкыже савырненыт,
манаш лиеш. Вес
тӱшка муро аршаш йӱла дене кылдалт огеш шого, тӱрлӧ пагытыште айдеме
кумылым рашемдаш полша.
Ожнысо тӱрлӧ пайрем дене пырля илыше муро-влак калык ойпогышто эн тошто
улыт.
Мутлан, шорыкйол пайрем годым кресаньык-влак таза кап-кылшыт, чон куатышт,
паша
кумылышт, сай игече, умен шочшо шурно, вольыкым шукемдыме, озанлык пашам
ворандарен колтымо нерген шонен муреныт.
Шорыкйол годым еҥ-влак, шӱргыштым тӱрлӧ семын оҥайын петырен, мыскаран
койын чиен, ялыште пӧрт еда коштыныт. Нуным Васли кугыза-кува, кара, мӧчӧр
да моло семынат лӱмден ойлат. Тыгай кугезе койыш нерген В.А.Акцорин
"Марийская драма" книгаштыже (1976) ӱшандарен каласкала.
Васли кува-кугыза еҥ-влакын телымсе кидпашаштым тергыме шотым ыштеныт. Теве
ӱдырамашын вашмутшо семын чоҥалтше тошто муро тыге ойла:
Ой, мӧчӧржат-шамычшат,
Кӱнчылам йодыда гын, укалеш.
Йолвондым йодыда гын, укалеш.
Лачак уло ӱстембалне
Шоҥгешталтын шинчыше пурана.
Шорыкйол кугызам-кувам уна шотеш ужыныт, чес дене сийленыт.
Шорыкйол шуэш,
Васли кува, Васли кугыза толыт.
Мелна, пура дене сийлышна да
Нуно сай сугыньым пуэн кодышт.
Шорыкйол пайрем жапыште пурам шолтымо нергенат муро-влак лийыныт. Нуно
йомаклан
келшен толшо сылнылык дене ойыртемалтыт. Мутлан, ожнысо мурышто пуйто кайык-
влакат пурам шолташ полшат.
Пулдырчым колтышна пудыргылан,
Вӱтельым колтышна вӱд нумалаш.
Пулдырчо погымо пудырго дене,
Вӱтеле нумалме вӱд дене
Пурам шолтышна.
Пурам йӱаш посна муро дене ӱжыныт.
Ик еҥлан — ик ыраш,
Кок еҥлан — кок ыраш.
Ик-кок теҥгедам ида чамане,
Пура йӱаш толдалза.
Чапле пурам шолтен моштышо ӱдыр-влаклан тауштыме мурым муреныт, сай илышым
тыланеныт.
Кагаз оксам пыштена гын, шулалеш.
Вӱргене оксам пыштена гын, рӱдаҥеш.
Пыштена гын пыштена ший оксам,
Ший гай волгалт илыза.
Пурам йӱаш толшо-влак кокла гыч мурылан кумылан еҥже шочмо ялжым, поро
пошкудыжым моктен. Тыгай йӱлам шарналтен, Шернур районысо Кӱшыл Кугенер
ялыште шочынкушшо З.Я.Черных яндар йӱкшӧ дене тыге муралта:
Куку йӱкан куэрна уло,
Шӱшпык йӱкан ломберна уло.
Пеледыш пушан ялна уло,
Кеҥеж лыве гай шке улына.
Мурышто айдемын алал кумылжо, чатка ыштыш-кучышыжо, вургемже, еш илыш
чеченлыкше
нергенат ойлалтеш.
Шонымо гай тувырда,
Шонымо гай шовырда.
Тиде мотор кап-кылда,
Шонымо гай ал ешда.
Мыскара шӱлышан муро-влакат шарленыт. Нунын умдышт шкеныштым шот дене кучен
моштыдымо еҥ-влак ваштареш виктаралтын.
Рвезе калык Шорыкйол годым йӧратымаш нерген йодыш да вашмут семын чоҥалтше
муро
аршаш дене чонжым куандарен. Мутлан, П.Зорин 1915 ийыште Вӱтла эҥер воктене

илыше марий-влак коклаште тыгай мурым возен налын:
— Марий, марий, куш кает?
— Полдыран кӱраш каем.
— Полдыранже молан?
— Шем вуян ушкалем пукшаш.
— Шем вуян ушкалет мом пуа?
— Ведрат пелак шӧрым пуа.
— Ведрат пелак шӧржӧ дене мом ыштет?
— Шӱдӧ коло туарам ыштем.
— Шӱдӧ коло туарам кӧм пукшет?
— Шем вуян ӱдырым пукшем.
Ӱдыр дене кутырымо семын чоҥалтше мурат оҥай, йӧратымаш кумыл дене
шыҥдаралтше.
— Мотор ӱдыр, куш ошкылат?
— Умла погаш ошкылам.
— Умлаже молан кӱлеш?
— Тамле пурам шолталаш,
Кудыр ӱпан качемым шуналаш.
ӰАРНЯ парйем теле жапым ужатыме да чевер шошым вашлийме кумыл дене
эртаралтын.
Пайремыш ӱжмӧ посна муро-влак лийыныт. Теве нунын кокла гыч иктыже:
Имньыжым колтышна кугу чодыраш,
Йӱжӧ да кочшо да толжо манын.
Ушкалым колтышна кугу пасуш,
Йӱжӧ да кочшо да толжо манын.
Шорыкым колтышна кугу олыкыш,
Йӱжӧ да кочшо да толжо манын.
Уверым колтышна родо-влак деке,
Ӱярнялан пагален толышт манын.
Морко марий-влак коклаште Ӱярням вашлийме нерген мурат уло:
Сай сий дене Ӱярням
Лекна таче вашлияш.
Ӱян мелнам, когыльым
Лукна ме вашлияш.
Эр гыч кас марте Ӱярня курыкышто весела йӱк-йӱан шергылтын. Ӱдыр ден рвезе-
влак,
кидым кучен, йол курык гыч мунчалтен воленыт. Кокла ийготан, илалше еҥымат
ужаш
лийын. Ожнысо пайрем мурым мурен, еҥ-влак ончыклык илыш нерген шоненыт.
Ӱярня йор-йор,
Йылме йыр-йыр,
Мелна чыж-чыж.
Ӱярня йол курык гыч кажныже писынрак, умбакырак мунчалтен волаш тыршен.
Торашкырак миен шушо еҥын илышыже куштылгырак лиеш манын шоненыт:
Ӱярня йор-йор-йор,
Мые умбакырак волем.
Почешна весе-влак волат.
Йор-йор-йор-йор,
Мые умбакырак волем.
Мунчалтен волышо тӱшкаште волын лот-лот-лот йӱкшат оҥайын шергылтын.
Ӱярня йор-йор-йор.
Мелна чыж-чыж-чыж.
Волжат лот-лот-лот.
Южыжо кыне кылташ шинчын да мурен волен:
Ӱярня йор-йор-йор,
Кыне кужу лийже,
Кыне кужу лийже.
Тыгай муро йытын нергенат лийын.
Имньым моторын сӧрастарен, изи терыш шинчын, еҥ-влак ял йыр ик гана веле
огыл,
оҥартыш мутан мурышт дене куан кумылыштым ончыктеныт.
Оҥгыр йӱкет — йоҥ-йоҥ-йоҥ,
Чодыра вует — гож-гож-гож.
Леве мардежет — выж-выж-выж.
Ӱярня пайрем — йор-йор-йор.
Шкем пайрем годым яндарын, чаткан кучаш ӱжмӧ мурат лийын. Тыгайжым кугурак
ийготан, илышым утларак палыше-влак муреныт, ойыштым шотыш налаш йодыныт.
Изи вӱдет, кугу вӱдет,
Ведракылдам чот кучыза.
Изи курыкет, кугу курыкет,
Алаша вуйдам чот кучыза.
Изи кожлат, кугу кожлат,
Товарвондым чот кучыза!
Ох, ӱдыр-шамыч,
Ох, рвезе-шамыч,
Шке ушдам чот кучыза.
Тений ойлышашым, воштылшашым
веле палат.
Пӱртӱс помыжалт шумеке, апрель мучаште Кугечым пайремлат. Илыш дене
чеверласыше
лишыл еҥ-влакым "ӱжыт", нуным жаплен "ончат", озанлык пашаште йӧным,
лектышым,
пиалым йодыт.
Суртлан, вольыклан, ешлан
Тазалыкым, серлагышым пуыза.
Улыжлан перкем, пиалым пуыза,
Укеж гыч улым ышташ полшыза.
Але:
Вӱта кӧргӧ вольыкланат тазам,
Серлагышым пуыза.
Шошым луктын, шыжым тӱрыс
Петыраш полшыза.
Кугечылан "толшо" колышо-влакын мурышт семын икмыняр ойпого произведений
аралалт
кодын. Мутлан, Пошкырт кундемыште тыгай тошто мурым мурат:
Каем ынде, каем ынде.
Каем гын, ом тол ынде.
Сӓскӓ коклаш пӧртым ыштен,
Илаш тӱҥалам ынде.
Медведево районысо марий-влак коклаште "Лийшаш ыле вӱдпорсын" мурым возен
налме.
Лийшаш ыле вӱдпорсын,
Кӱзышаш ыле вӱд ӱмбак.
Лийшаш ыле тендан пелен,
Кончаш ыле тендан шинчаш.

Лийшаш ыле вӱдпорсын,
Кӱзышаш ыле вӱд ӱмбак.
Лийынам тендан пелен,
Каяшат жапем шуын.
Кугече пайрем годым самырык тукым тӱрлӧ мурым мурен модын. Шуко мурыжо паша
дене
кылдалтын.
— Ме шемшыдаҥым ӱдена,
Ме шемшыдаҥым тошкена,
тошкена.
— Те мо дене тошкеда,
тошкеда?
— Имне дене тошкена,
тошкена.
Лӱҥгалтыш дене лӱҥгалтме годым тыге муреныт:
Ӱстембал шовычет мо пеш ошо,
Пачаш кӱляш дене ышталме мо?
Тендан кумылда мо пеш весела,
Кугече кечеш шочында мо?
АГАВАЙРЕМ икияш шурным ӱден пытарыме деч вара эртаралтын. Пошкырт ден
Татарстан
кундемлаште илыше марий-влак ты жапыште сабантуйым пайремлат. Ожнырак ял
воктенсе отышто кумалтыш лийын. Карт кугыза Кугу Юмо деч кинде да шийвундо
перкем йодын:
Шеҥгелан кодшо киндыжым
Шым-индеш ий кочкаш перкем пу.
Кинде перкем пуымеке,
Шийвундо перкемат йодына.
Чимарий-влак пӱртӱс деке лишыл лийыныт, тудын моторлыкшым шижын, кумалтыш
мутыштышт тӱрлӧ таҥастарымашым кучылтыныт. Пӱртӱс деч йодыныт илыш вийым
"нур ото гае
атыланен, нур куэла ошемын, курык ӱмбал саскала пеледын, эр ӱжарала
волгалтын,
эр кечыла нӧлтын, кечывал кечыла шарлен".
Татарстанысе Элнет ялыште шарлыше "Тачат гына мыланна Агавайрем" мурышто
мланде
пашам ваш келшен ыштыме нерген ойлалтеш. Икте-весылан полшымо мокталтеш,
поро,
илышым куштылемдыше вий семын аклалтеш.
Аҥана ден аҥана йыгыре лиеш гын,
Она шиж ыле аҥанан пытымым.
Илалме илышна пырля лиеш гын,
Она шиж ыле аҥанан пытымым.
Илалме илышна пырля лиеш гын,
Она шиж ыле ӱмыр эртымым.
СЕМЫК пӱртӱсын тӱрлӧ мотор тӱс дене чурийланыме жапыште, июньышто, толеш.
Тиде
пагытыште туто пырче, мландышке возын, кечын да вӱдыжгын вийже дене ужаргын
кояш
тӱҥалеш, портышым шарныкта.
Пайрем жапыште утларакшым моктымо муро-влак йоҥгеныт. Теве Шернур,
Параньга, Марий Турек районласе яллаште "Кече, кече манмет дене..." муро
шарлен.
Кече, кече манмет дене,
Чевер кечетлан мо шуэш,
Тылзе, тылзе манмет дене,
У тылзетлан мо шуэш.
Шӱдыр, шӱдыр манмет дене,
Чолга шӱдырлан мо шуэш.
Пайрем, пайрем манмет дене
Семык пайремлан мо шуэш.
Муро ятыр параллелизм дене тӱзланен, эн кӱлешан ойжо мучаште иктешлыме
семын каласалтын. Адакшым кече, тылзе, шӱдыр, пайрем мут-влак, уэш-пачаш
ойлалтын, строка покшел рифме семын палдырнат. Манмет дене, мо шуэш
ойсавыртыш мурышто ик гана
веле огыл вашлиялтыт, строка покшел да мучаш рифмым тӱзатат.
Морко районысо марий-влак коклаште "Чодыра-чодыра манмет дене" муро палыме.
Чодыра-чодыра манмет дене
Элнет пӱнчерлан мо шуэш.
Пасу-пасу манмет дене
Корамас пасуэтлан мо шуэш.
Олык-олык манмет дене
Элнет олыклан мо шуэш.
Пайрем-пайрем манмет дене
Семык пайремлан мо шуэш.
Мончаште у куэ выньыкым лывыштыме годым Морко вел марий-влак кумалтыш мутым
шуйдарен муро семынрак ойленыт.
У выньыкым у каплан, могырлан
Тазалыкым пу.
Тек мыйын могырем ужар шудо гай,
Пушеҥге лышташ гай куштылем,
нӧлталт кая.
Кузе шымле шым тӱрлӧ кайык
Эр кынелын, чоҥештен нӧлталт
каят,
Тугак мыйын капем, могырем
Куштылем, нӧлалалт кайыже.
Калык ойпогышто марийын пӱртӱс дене лишыл улмыжо коеш. Тудо пӱртӱсын
куатшым эскерен, умылен моштен, шке вийжым ешараш шонен. Лач тиде шот денак
ойыртемалтше
таҥастарымаш-влакым кучылтмо. У выньык дене пайдаланен, айдеме могыржым
ужар шудо, пушеҥге лышташ гай куштылемдаш шонен. "Кузе шымле шым тӱрлӧ
кайык, эр кынелын, чоҥештен нӧлталт кая", тугаяк мончаш пурышын капше
куштылемшаш.
Семык годым рвезе калык пӱртӱсыш канаш лектын:
Муралталын волышна,
Кушталталын волышна.
Семык пайрем толмо ден
Олыкышко волышна.
Пӱртӱсын пелед шогалме жапыште, июльышто, калыкым Сӱрем куандарен. Ямле
кеҥеж
пайрем годым сӱремпуч дене пуалтыме йӱк мӱндыркӧ шергылтын. Самырык пӧръеҥ-
влак
имне дене ӱчашен кудалыштыныт. Йомартле, весела кумыл мурыш шыҥен. Мутлан,
Марий
Турек велысе яллаште тыге муралтен колтеныт:
Озаҥ гыч кондымо ший шыркамам
Кумияш алашаэм куандара.
Кум ийлан пӧрык толшо Сӱрем пайремна
Мемнан шӱм-мокшнам йылкындара.
Муро аршаш пайремым сӧрастараш полшен. Пошкырт кундемысе марий калык
ойпогышто
сий ӱстел озан унам йывыртен, кумыл нӧлтын вашлиймыж нерген ойлалтеш:
Арка ӱмбач волалеш ик имнешке,
Тортаж ден пӱгыжым модыктен.
Тортаж ден пӱгыжым модыктен,
Налаш лектам, кок шинчам модыктен.
Мишкан вел мурышто гын озавате капкажым муро йӧре почеш, уло чон куанжым
ончыкта:
Эр кынельым, тӱгӧ лектым,
Муралтенат, капкам мый почым.
Муралтен, капкам, ай, мый почым,
Век толдымо шочшем пуртышым.
Озавате вучымо уна-влак дене чоным кандарен кутыралтен колташ эн ныжылге,
эн
келшыше мут аршашым муын мошта:
Шем кожла корныжым легылдалеш
Шиште деч саре-лай имне кӱлеш.
Ты гана-лай шочшем ден ойласалаш
Порсын дечат пушкыдо мут кӱлеш.
Пайрем кумылан, йывыртыше ӱдырамаш ойлалынат колта, воштылынат колта, пуйто

"кӧргыштыжӧ сар шӱшпык уло". Мурышто пеш сылнын таҥастарен каласыме.
Оҥай, шкешотан таҥастарымашым Пошкырт кундемысе вес мурылаштат вашлийына:
Оҥгыр гай йӱкем дене муралтал колталам,
Шӱшпык гай йӱкем дене шӱшкалтал колталам.
Ай гына-лай ты унажым сийлалтал колталам,
Вараксим гай капем дене сайрашен колталам.
Век сагыныде илалеш, ай, шонет мо?
Моктымо уна мурышто ава-ачан илыш суапше, икшыве верч эреак тыршымыже,
волгыдо
кумылжо нерген ойлалтеш. Теве "мланде-лай рӱдӧ" семын ава сӱретлалтеш. Тудо
тыгак мӱкшава гай. Кугу тумо — ачан иктешлыше, символ шотан образше.
Суртыш, еш
илышыш ямым пуртымыжо мокталтеш. Йоча куэн парчаже, аван шулдыржо семын
ончыкталтеш:
Таче-лай лумшо лум деч ошо
Порсын-лай тувырет, аваем.
Аваем-каваем, ит муҥаял,
Ме лийына кок могыр шулдырет.
Калык поэзийыште сий ӱстел чевер сылнымут чия дене сӱретлалтеш.
Ӱстел гына йолет — ныл йолет,
Нылынекак нуно — шӧртньӧ йол.
Олыкмарий мурышто ӱстембалан шарыме ош шовычшат йӱксын мамыкше гай. Пошкырт
марий мурышто гын ӱстембалшовыч гын чувар кукун пыстылже гай.
Уна мурышто еҥ-влакын порылыкышт эн волгыдо койыш семын палемдалтын:
Ачам мылам издерым налын пуэн,
Кӱкшӧ курык гычын мунчалташ.
Ачам-авам ончен куштен
Эллан поро еҥ лийже манылден.
Шочшо, родо-влак кокласе келшымашын символ шотан образше — ваштар пасма,
вончак.
Тыге йӱла поэзий шукерте ожно шочын. Тудо ондакше поянрак лийын, очыни.
Тачысе
жап марте калык уш чылажымак арален коден кертын огыл. Ятыр тошто мурыжо,
векат,
мондалтын, возалтде кодын.
* * *
Еш йӱла дене кылдалтше муро-влакат тукым гыч тукымыш куснен толыт. Ӱдырсий
пайрем шыжым эртаралтын. Тыгодым самырык ӱдыр-влак мурымо, куштымо, чиен
шогалме,
чесым ыштыме шотышто усталыкыштым ончыктеныт.
Рвезе калыкын пайремым тӱҥалме посна мурыжо лийын. Мутлан, Киров область,
Пыжанью районысо Семейсолаште Ӱдырсийым "Идым шеҥгел куэрышке" муро дене
тӱҥалыныт.
Идым шеҥгел куэрышке
Куку толын муралтале.
Тупшат ок кой, оҥжат ок кой,
Мурымыжо веле шоктале.
Вӱта шеҥгел ломберышке
Шӱшпык толын шӱшкалта.
Тупшат ок кой, оҥжат ок кой,
Шӱшкалтымыже веле шокта.
Меже муралтен шогена гын,
Шернат ок кой, тупнат ок кой,
Муралтыме йӱкна веле шокта.
Тиде муро кум гана каласалтше параллелизм дене ойыремалтеш.
Ю, сӧрвалыме шотан мурымат лиеш. Тудо утларакшым пайрем мучаште муралтын:
Идым кӧргӧ каванан лийза,
Тошкем кӧргӧ мӱкшан лийза.
Клат кӧргӧ поган лийза.
Шондык кӧргӧ шийвундан лийза.
Лийза глагол, строка-влакым мучаште тӱрлен, эпифора манме сылнымут йӧным
ышта,
эн тӱҥ шонымашым рашемдаш полша.
Куженер районысо Перейсолаште ю кумыл дене шыҥдаралтше "Тошкем лукет, ныл
лукет"
мурым возен налме. Илыш пӱрымашыштым кугезе мланде дене кылдыше-влак икте-
весыштлан клат тич киндым, вӱта тич вольыкым, пӧрт тич ешым, ӱстел тич
чесым тыланеныт.
Калык поэзийыште кугу кресаньык еш чапландаралтеш.
Пӧртда тичак ешан лийза.
Кудыр ӱпан куд эргым ыштыза.
Вияш ӱпан вич ӱдырым ыштыза.
Латкок тулар-тулачан лийза,
Калыклан палыме те лийза!
Ӱдырсий пайремыште еҥым моктымо, чапландарыме муро-влакат шергылтыныт.
Мутлан,
Параньга районысо Кугу Пумарий ялыште возен налме мурышто "иза ден еҥгайже
ойырен налме порсын гай" улыт.
Мурылаште ӱдыр-влакын лывырге кидышт, ыштыш-кучышышт нерген ойлалтеш:
Ӱстембал ӱштышет, ош ӱштышет,
Ош кайыкын шулдыржо.
Ӱстембал кӧргӧ чевер чесше
Ӱдыр-шамычын кид вийже.
Пайремлан ямдылыме пуражат "лийылден мӱй гае, шоҥжо лийылден кӱпчык гае".
Ӱдыр ӱмыр эн чечен, мотор пагыт семын сӱретлалтеш. Тудо пеш писын, шиждымын
эртен кая.
Изи вӱдшӧ йогалеш,
Кугу вӱдыш ушналеш.
Рвезе ӱмыр, ӱдыр ӱмыр
Йогын вӱд гай эрталеш.
Рвезе калыкын пайремжым мучашлыме годым киндым куштымо дене кылдалтше
таҥастарымаш-влакым кучылтын муреныт.
Кышыл гае чумырген улына,
Арва гае шаланена.
Ожнысо йӱлан волгыдо сынжым моштен кучылтын, тачат Ӱдырсий пайремым эртараш
келша. Рвезе калыкын койышыжо йомшаш огыл.
Уло илыш курымлан шарналт кодшо сӱанат мурылан пеш поян. Тудым шкешотан
муро памаш манаш лиеш. Кажне муро шке амалже дене шочын, кажныжын шуктен
толмо йӱлаште
шке верже лийын. Мутлан, чонеш пиждыме, йӧратыдыме качылан тулартыме ӱдыр
тыге
ойгырен мурен:
Пу меҥге огыл — шыл меҥге,
Шортын, ойгырен илем.
Роман Стапанлан кайынем ыле,
Ачам ден авамын кинде курийже жал.
"Роман Стапанлан кает гын,
Совла йотке пуаш кӱлеш",— мане.
Ынде пуэда поянлан.
Чеверласыме муро-влакат пеш оҥай, кумылым волтышо улыт. Ик тыгай шӱлыкан
мурышто
ӱдырын эрыкан кайык лияш шонымыж нерген ойлалтеш. Тудо ӱжӱвӱр, шӱшпык,
вараксим,
пулдырчо кайык дене таҥастаралтеш. Шортмо сыным налше ойган муро-влак
монолог
семын чоҥалтыныт, ӱдырын орлыкшым почын пуат.
Сӱан йӱла радымым шуктен толмо дене кылдалтше муро пеш шуко. Нуно ритуал
шотан
улыт. Теве качын суртыштыжо сӱаным тӱҥалме годым шӱвырзӧ чонеш логалше
семым
луктеш, тӱмырзӧ тӱмыржым пералта. Пӧрткӧргым лыжга муро сем шке мамык
шулдыржо
дене авалта.
Шокталтыза шӱвырдам,
Пералтыза тӱмырдам.
Шокталтыза, пералтыза,
Тарватыза сӱандам.
Сӱанын корныш лекмыж деч ончыч сугыньо, каҥаш шотан мурым пӧлекленыт, сайын
коштын толаш тыланеныт.
Кугу пӱнчет, кужу пӱнчет,
Товарвондыдам чот кучыза.
Корем вӱдет, кугу вӱдет,
Ведракылдам чот кучыза.
Кугу курыкет, тора курыкет,
Алаша вуйдам чот кучыза.
Ял вуйысо капкам почмо годым оксам тӱлымӧ шотым ыштеныт. Тыгай ожнысо йӱла
шке
кышажым мурыштат коден. Шернур велысе сӱаныште тыгай муро шергылтеш:
Изи олыкет, кугу олыкет,
Чинчым шавен толын улына.
Изи капкат, кугу капкат,
Теҥгем пыштен толын улына.
Ӱдырын ялыштыже вашлиймашым вучымым шижтарыше муро-увер йоҥга:
Эр кечыже — чеверет,
Агытан мурет — уверет.
Увер пуыде толын огынал,
Налаш лекде она пуро.
Киров областьысе Пыжанью вел марий сӱаныште каче ӱдырым лупш дене перыме
йӱлам
шуктен. Тыге ыштымеке, оръеҥ мут колыштшо лиеш манын шоненыт.
Пыжанью эҥерет
Лыкын-лукын йогалеш.
Кажне лукышто ший кӱвар.
Ший кӱварет кӱртньӧ шӱдыран
орвам йодеш.
Кӱртньӧ шӱдыран орват
Кок ожым йодеш.
Кок ожет чапле сапым йодеш.
Сай качет мотор ӱдырым йодеш.
Мотор ӱдырет индеш шӧрынан
лупшым йодеш.
Ӱдырын качын ачажлан-аважлан, родо-тукымжылан кумалтышым пуымо дене
кылдалтше
посна муро уло. Теве Шернур велысе яллаште тыге муралтен колтат:
Ача лийшашлан — ик тувыр,
Ава лийшашлан — кок тувыр.
Ончылшогышо ӱдыржылан
Ончылшовычат йӧралеш.
Сӱаныште моктымо муро-влакат шергылтыт, кумылым шулдыраҥдат. Ӱдырын мотор
сынже,
яшката кап-кылже, чатка вургемже чапландаралтыт. Мутлан, курыкмарий калык
поэзийыште ӱдырын кап-кылже воштыр гае вияш, лывырге. Тудын шӱргывылышыже
кугу маке
пеледыш гае мотор. Олыкмарий сӱаныште гын ӱдыр пеледыш дене таҥастаралтеш.
Нӧргӧ
кап-кылже шымавуч гай чатка. Ӱдыръеҥын чурийже йошкар олма гае чевер,
шинчаже
шем шоптыр гае. Пошкырт марий сӱан мурышто ӱдыр курыкнереш кушо мӧр гае.
Чинче
падыраш дене таҥастарымашат вашлиялтеш.
Рвезе калыкын пайремжым моторын эртараш полшышо еҥ-влакынат усталыкышт
мокталтеш. Теве К.А.Смирновын шке жапыштыже Морко велне возен налме
"Волгенче коеш манын ида ман..." мурым ончыкташ лиеш. Тудо таҥастарымаш
аршашеш негызлалтын.
Сӱанвате-влакын вуйшовычышт волгенче гай коеш, сывынышт — шем пыл гай.
Тӱмыр
кӱдырчӧ гае йӱкым луктеш, шӱвыр агытан мурымым шарныкта. Тӱрлӧ семын
сӧрастарыме
пӱгӧ шонанпыл гае коеш. Оҥгыр чаҥ йӱк гае шокта. Мурысо таҥастарыме аршаш
чот
кугемден каласыме сыным куча.
Пошкырт кундем, Пӱрӧ велысе сӱан мурышто еҥ-влак пайрем жапым ош кӧгӧрчен
гае
модылден эртарат:
Ош пӧрт шолап йымаланже
Ош кӧгӧрчен игыжым модыкта.
Ош кӧгӧрчен гае модылден,
Тачысе кечым модыктыза.
Муро ой-каҥашым пуа, илаш туныкта:
Орважымат кычкет гын, кӱртньӧ лийже,
Орва гына колесат ший лийже.
Ешыжымат погет гын, ушан лийже,
Арняш, тылзаш огыл — ӱмыраш.
Але:
Кӱкшӧ гына курык лӱйдымо ок лий,
Тумеран аркат лӱйдымо ок лий.
Илымына годым илен мошташ кӱлеш,
Угыч толын илаш огеш лий.
Сӱан йӱла мыскара мурылан поян. Тыгайже у ешым чумырымо пайремыште гына
шергылтеш. Мутлан:
Мӧрым погаш ӧрканен гын,
Шудо солаш наҥгайна.
Ӱдырла илаш ӧрканен гын,
Вате лияш наҥгаена.
Качымат тӱкыде огыт кодо:
Микал ӱдырым йӧратен,
Эре тудым вел шонен.
Малымыж годым омыж дене
Кӱпчыкшымат ӧндален.
Ончылшогышо ӱдырым тыге пӱшкылыт:
Коҥгаончыл пырысше
Миок-миок малдалеш.
Ончылшогышо ӱдыржӧ
Мыят каем малдалеш.
Тымарте каласымым тыге иктешлена: тошто муро-влак ожнысо пайрем йӱла дене
ойыраш
лийдымын, чак кылдалт шогат. Акрет годсекак еҥ-влак мланде деке лишыл
лийыныт,
кугу лектышан шурно нерген шоненыт, сурт озанлыкым вияҥдаш тыршеныт. Кугезе
тукымын шӱм-кыл ойжо, уш чолгалыкше шке волгыдо кышаштым ожнысо муро
аршашеш коденыт.
Тошто муро поянлык — кугезына-влакын шӱм-чон сугыньышт, шергакан уш
надырышт,
пеш чесле сылнымут саскашт.



121499
************************************************************************
12—14
Тимирязь ТИМИРГАЛИН
КАЛТАСА
Шӱм оемже ойыпаҥше:
Кӧ ок пале Калтасам?!
"Чапше — муро корнылаште",—
Кугешналын каласат.

А могай чечен пӱртӱсшӧ,
Йыр пасу да чодыра...
Мӱй гай шере йӱмӧ вӱдшӧ,
Подылат — у вий пура.

Ямле шочмо вер-шӧрнаже —
Шем шӧртнян-нефтян кундем!
Тудо ок лек уш гычнаже,
Йӧратен шерна ок тем!

ЛӰМЕШЕТ МУРСАСКАМ ӰДЕМ
Сай улат вара ялемже,
Мыйын шочмо пыжашем?
Уш гыч лектдыме веремже,
Илыш-корнышко лукшем!

Мо, кузе эрта жапетше,
Кузерак илет-шӱлет?
Тӧр пера мо кидшеретше
Да могае кумылет?

Пеш шукертсек шым керт толын:
Корно ыш воч тыгела.
Но чонем, вӱд гае шолын,
Тышке ӱжын келана.

Ялт огеш шоҥгем тӱсетше,
Эреак шогет уэм.
Ешаралтын кугытетше:
Шочылден мыняр урем!

Мый тыштак илалын кушкым,
Мушкылтын Танып вӱдеш.
Лӱмешет мый, тыйын кушкыл,
Тиде мурсаскам ӱдем!

Пошкырт Эл, Калтаса район, Киябак ял.



121999
************************************************************************
12—19

1999 ийыште "Ончыко" журнал савыктен

Лудыш
1. Алтышев А. Ах, теҥыз, теҥыз. Повесть. ВИ—140.
2. Артамонов Ю. Йошкар-Олан эн моторжо. Ойлымаш. ИИИ—114.
3. Артамонов Ю. Кузе Волой коча рэкетир лийын. Мыскара ойлымаш. ХИ—81.
4. Васильев Л. Шымше маска. Повесть. ИХ—89.
5. Галютин Ю. Георгий Пушкин. Дневник негызеш возымо шарнымаш-роман. И—23.
6. Илибаева М. Чоя рывыж ден ушан корак, але кӱсын коркан вурдыжо... Куку
ден
агытан, але у илышлан йомак. Коклазе шогертен. Йомак-влак. ИВ—182.
7. Иликбаев В. Илышыжат-моторжат. Мыскара ойлымаш. И—159.
8. Калугина Т. Шахилан. Олймыша. ХИИ—
9. Конышев В. Чоялан чоя лектеш. Пӱртӱс сӱрет. ИВ—186.
10. Кравченко Б. Пазар комендант. Ойлымаш. ВИИИ—142.
11. Крылов В. Ший йӱкан гармонет. Изи повесть. ХИ—69.
12. Лобанов И. Черлым эмлен. Ни кунжо, ни пунжо. О-о-! Мыскара ойлымаш-
влак. ИВ—
115.
13. Любимов В. Румбык. Повесть. ХИИ—
14. Макартук Г. Ловал ыш логал... Мыскара ойлымаш. И—152.
15. Мокеев А. Тыгеат лиеда. Кучык ойлымаш-влак. ХИ—137.
16. Мурзашев А. Тӧлдӧ. Роман. ИИ—39; ИИИ—33; ИВ—51; ИХ—21; Х—4; ХИ—4.
17. Николаев А. Терентей марлан кайыш. Ойлымаш. ИИИ—126.
18. Новиков А. Кеҥеж, кеҥеж... Повесть. В—161.
19. Павлов М. Пӱрымаш. Роман. В—50; ВИ—10; ВИИ—10.
20. Савельев А. Шӱм ок йӱкшӧ. Ойлымаш. ВИИИ—132.
21. Сапин А. Йытыр ырен. Вор лӱмым кырт пижыкта. Пӱртӱсын кок мӓзӓкше.
ХИ—131.
22. Ушакова М. Мыйын ешем, але тошто пӧртын монологшо. Повесть. Х—116.
23. Филиппов В. Трезор. Ойлымаш. ИИ—174.
24. Фурзиков И. Ӱдырамаш кугыжаныш. Ойлымаш. ХИИ—
25. Эшкинина Г. Чоя омо. Ойган кож. Мокмыр туткар. Ойлымаш-влак. В—175.
26. Яковлева Л. Корнышто лекше муро. Ойлымаш. ВИИ— 179.
27. Ямбаршев Г. Афган йошкын. Повесть. ВИИИ—31.

Поэзий
1. Абрамов Н. "Мый пӱжалтын кылмем..." Сорта. Почеламут-влак. ИВ—49.
2. Александрова О. Теле. Почеламут. ВИИИ—90.
3. Анисимов Э. Мемнан памашна. Пӱрымаш. Чавайнур. Ӱскырт ожо. Шолеман эр.
Ужар
йӱр. Почеламут-влак. Х—95.
4. Большаков А. Тыгае элем. Ялем. Кужуурем. Пӱкшерме. Почеламут-влак.
ИИ—116.
5. Букетов-Сайн А. Ой, молан... Мадонна. Кодын лодем. Ончалнем шара шинчаш.
Тидат религий. Почеламут-влак. ВИИ—101.
6. Букетов-Сайн А.
7. Васильева А. Почеламут. Почеламут. ИХ—159.
8. Васильев А. "Ала-кушечын йоҥгыжо йӱксавыш...". "Ах, куку, ийготемжым ит
шотло...". "Ит чыке тулым саворашке...". "Нужна йылман поэзий нурым...".
"Ом ончо
йӱдым...". "Керек-могай азап лиеш тӱняште...". Почеламут-влак. ХИ—124.
9. Висвис З. "Ош ломбо пелен ошемеш чуриет..." "Пелештет: телыжат пуйто
шошо...". "Куршем азала лыж ӧндалын...". Почеламут-влак. ИИ—117.
10. Григорьева С. Эрдене. Чыган ӱдыр. Сӱанвате улам. Почеламут-влак. В—114.
11. Ибатов Ф. Ужат гын. Лай мардеж. Чонем шижеш. Кавашкат огеш пуро.
Почеламут-влак. ВИИ—99.
12. Иванов В. Пеледыш да шурнывуй. Йӧратымаш. Почеламут-влак. ИХ—158.
13. Иванов Г. Алят илем йӧратымаш тӱняште. Почеламут аршаш. ИИИ—106.
14. Ижболдин К. Урал ӱмбалне. Почеламут. ВИИИ—130.
15. Калинкин Г. Поҥго йӱр. Йӱр деч вара. Кӱртньӧ воин. "Пыл-каваш
йоҥгалтын...".
"Шоналтышым самырык жапым...". Почеламут-влак. ИХ—155.
16. Камилянов В. Муралме шуэш. Юмын пӧлекше. "Тӱжем коклаште...". "Нимо
денат ом
керт таҥастарен...". "Ӱжара касмогырно алын пеледеш...". Эрта чыла.
Почеламут-влак. ВИИИ—84.
17. Канеш О. Почкалтыш выньык. В—116.
18. Карпова М. Ош куэ. "Эх, йӧратымаш...". "Пушеҥгыште пӱкш кеча...". "Кӧ
ӧндалын-шупшалын...". Почеламут-влак. ИИ—119.
19. Колумб В. Порылык. Поэме гыч савыкталтдыме ужаш-влак. Х—41.
20. Крылов В. Кузе чыта? Ончаш гын... Ӱп. Кож. Почеламут-влак. ИИИ—191.
21. Кудряшова-Алексеева З. Лум пырче. Йӱк. "Ой, авием, мый тыйым
йӧратем..."
Шочмо ялемлан. Почеламут-влак. ВИ—81.
22. Куратов И. Микал. Коми йомак семын. ВИ—125.
23. Майков Л. Тиде илыш... Почеламут. И—145.
24. Матюковский Г. "Тыге, пура муро мардежше нерген...". "Чынак, шочмем
верла
нерген возаш...". "Ну мо, а Ялта — тиде Ялтак...". Почеламут-влак. ИИ—112.
25. Миронов В. "Илыш кечыйол пелта...". Мӧҥгӧ велыш пӧртылмеке. "Тӱвыргӧ
шыже...". Йӱд шонкалымаш. У ий лыве. Ит йом. Латкандаше тылат. Мурем кодеш.
Почеламут-влак. ИХ—73.
26. Михеев Н. "Улына тӱняште толшо уна веле"...". Почеламут аршаш. В—118.
27. Мишенькин М. Когыньнан лӱмеш. "От сере тый почеламутым..." Почеламут-
влак.
ВИИ—103.
28. Мокеев А. Омыдымо. Палиндром. В—123.
29. Мокеев А. Анкет. Поэме. ВИИИ—3.
30. Мухин К. Волгалтын йӱлӧ. "Эрта вашке адак ик курым...". Почеламут-влак.
И—
147.
31. Мухин К. Тыге ме илена. Почеламут. В—123.
32. Осипов-Ярча В. Воштончыш. Тыште веле илышем. Эреак йӱлаш. Мут парча.
Монден
ом керт. Руш имне-влак нерген балладе. Ом ӱчаше. Куван кеҥеж. Лудылдат дыр
мутпарчам. Почеламут-влак. ХИ—57.
33. Першин И. Ит кае ынде. Почеламут. ВИ—86.
34. Петухова Р. Тымык омо — мыйын илемем. "Кузе моштем, туге илем...".
Молан
мыйым от му кычал? Молан? Эх, илыш!.. Почеламут-влак. И—141.
35. Пушкин А.С. Евгений Онегин. Почеламут дене возымо роман. И—7; ИИ—15;
ИИИ—14;
ИВ—3; В—3.
36. Семенова В. Шордым эмлышт. Почеламут. ВИИИ—90.
37. Сидорова Г. Йӧратымаш торжалыкым ок пале. Мут сескемын ямже. Почеламут-
влак.
ИИ—119.
38. Смирнов В. "Шуша". Ошкыл. Чарка пундаш. Почеламут-влак. ИИИ—110.
39. Смирнов Г. "Лышташ кышал шочеш корно веле...". Тошто пластинке. Изи
малтыме
йомак. "Ош поран петыра омсадӱр гычак мыйын корнемым...". "Мӱндыркӧ ялт
шолгымла
волгалтын..." Почеламут-влак. ВИ—83.
10. Сонар З. Нушкышт веле... Шӱлыкан историй. Йолташ деч вашмут. Молан
йӧрыш
кержалтмем... Пародий-влак. ВИ—87.
41. Степанова Л7 "Рӱмбалге возын эл ӱмбаке...". Ава шомак. "Ӱмыр имне...".
Почеламут-влак. ИИИ—112.
42. Стариков Е. Мыйын олам. Почеламут. ИХ—156.
43. Тарасов Н. Порын шыргыжалын. Почеламут. ИХ—159.
44. Тимиргалин Т. Калтаса. Лӱмешет мурсаскам ӱдем. Почеламут-влак. И—146.
45. Тот Е. Мондалтдыме. Поэме. ИВ—38.
46. Чемеков Г. Муро, муро... Рвезе годым. Кок зонтик. "Кӱдырчӧ тунам
кӱдыратлын
кӱдыртыш...". Шарнал эре. Тул ок йӱлӧ гын... Почеламут-влак. ВИИ—96.
47. Шадрин Л. "Кеҥеж кечын...". Шочын улына. Почеламут-влак. ИХ—157.
48. Юхма М. Шарнымаш эҥер. Ош олмапу. Порылык нерген мут. "Ончем, кузе
кӱшычынкӱшычын...". "Мом сера кеҥеж эрдене...". "Пиалын лач чын гычын
алже...". "Уке
нигӧ..." Кок кайык. Почеламут-влак. И—147.
49. Якимов Н. "Ушеш кодо эрталше кеҥеж...". "Ончо, лумым шеҥын лектын...".
"Шарналтем мый ик сӱретым...". Почеламут-влак. И—144.

Драматургий
1. Асаев А. Чимош ден Мормыж. Кок кыдежан трагикомедий. Х—67.
2. Байгуза Ю. Поргем ӱмбалне ӱжаоа. Кок ужашан пьесе. ВИ—90.
3. Гордеев Г. Шӱшпык муро... умыр кас... Ныжыл мыскара. И—106.
4. Гордеев Г. Пӧртыл, ӱдырем. ХИИ—
5. Филиппов В. Ониса кокай. Кок кыдежан комедий. ВИИИ—91.
6. Якушева А. Ватемым шолыштыныт... Мыскара сценке. В—180.
7. Якушева А. Игнат йомын огыл. Кум кыдежан, кум сӱретан комедий. ВИИ—129.

Критике
1. Васинкин А. А.С.Пушкин да марий сылнымут. ВИИ—185.
2. Егоров В. Кажне пагытын — шке сылнымутшо. 1998 ийысе марий прозо.
ВИИИ—185;
ИХ—184.
3. Егоров В. Ынже йӧрӧ илыш сортана... З.Дудинан у почеламут книгаж нерген.
Х—
188.
4. Иванов И. "Марла календарьыште" — калык муро. Очерк. И—161.
5. Иванов И. Сылнын ойлаш туныкта. ИИ—179.
6. Сайфуллина Т. Поэтын сымыстарыше вийже. В.Колумбын возымаштыже
вончештарыше
значениян мутын сылнылыкше. ХИ—186.
7. Селин А7 Вашкен возымо важык кая. Редакцийын поэзий пӧлкашкыже пурен
ончалына. ИИИ—186.
8. Ӱшаным огына йомдаре. Тачысе марий роман нерген ӱстел йыр шинчын
мутланымаш.
ХИ—180.

Писатель да жап
1. Анисимов Э. Поэтнурышто уэш пайрем. "Сылнымут шыже — 99" вашеш. ИХ—4.
2. Крылов В. ХИИ—
3. Осипов В. ХИИ—
4. Тимиркаев А. Пушкинын ийже. Редакторын шомакше. И—3.
5. Яндаков Л. "Чоткар" роман 1236—1237 ийласе марий илышым авлта...".
Вашмутланымаш. ИХ—16.
6. Ваш келшымаште чон юарла. Марий Элын калык писательже М.Рыбаков дене
вашмутланымаш. ИВ—26.
7. Илышын, сылнымутын вӱршерже. Мут — "Ончыко" журнал редакцийын пашаеҥже-
влаклан. ВИИ—3.
8. Порылыкым — кажне лудшын чоныш. "Ончыкын" йодышыжлан писатель-влак
Г.Сабанцевын (Оярын) да Ю.Байгузан вашмутышт. ИВ—126.
9. Усталык кумыл ынже воло. Марий Элысе творческий ушем-влакын кечышт
вашеш. Х—
54.
10. Чытен огыл мурыде. Поэт, киноартист Йыван Кырлян шочмыжлан 90 ий темме
вашеш. ИИ—3.

Лӱмгече
1. Зайниев Г. Патырлык корно. Поэт В.Рожкинын илыш йыжыҥлаже. ИИ—121.
2. Зайниев Г. Кажнын шке пашаже да семже. Марий прозаик-влак Илья Васильев
ден
Константин Исаков. ИВ—168.
3. Зайниев Г. "Закон шумлык" гыч "Илыше вӱд" марте. М.Шкетан лӱмеш Марий
театрын
80-ше идалыкше вашеш. ВИ—128; ВИИ—112.
4. Зайниев Г. Муро — илыш верчын, илыш — калык верчын. ХИИ—
5. Исламов Ф. Келшымаш мурызо. К.Васинлан — 75 ий. ИИ—144.
6. Караев И. Туныктышем, йолташем. А.Юзыкайнын шочмыжлан — 70 ий. ИИ—149.
7. Краснов П. Илыш туныктен. Журналист да прозаик П.Г.Корниловын шочмыжлан
— 75
ий. ИВ—165.
8. Куторов Н. "Кутко сӱанын" юзыжо. Поэт Пет Першутын шочмыжлан 90 ий.
ИХ—180.
9. Пирогов Г. Шӱм-чонжо — эре самырык. Поэт Геннадий Чемековлан — 60 ий.
В—131.
10. Пирогов Г. Шкежат ӱшанен, ӱшандаренат моштен... В.Бояринован шочмыжлан
— 75
ий. ВИИ—125.
11. Тимиргалин Т. Уш гыч ок лек йыгыт йолташем. Поэт да воин Кузьма
Ижболдинын
шочмыжлан — 75 ий. ВИИИ—127.
12. Тимиркаев А. Шернур вел муршӱшпык. ХИ—136.
13. Яшмолкина И. Моторлык дене шындаралтше илыш. Очерк. ХИ—174.
14. Калык писатель. Аркадий Крупняковын шочмыжлан 80 ий. Фотоаршаш. В—127.
15. Непотсола гыч калык поэт. Тений 8 августышто Макс Майнын шочмыжлан 85
ий темеш ыле... Фотоаршаш. ВИИИ—122.
16. Саламлена! Ӱлыл Качмаш гыч ученый. Н.И.Исанбаевлан — 70 ий. ИИ—143.
17. Саламлена! Драматург К.Коршуновлан — 70 ий. ИИ—157.
18. Саламлена! Кумдан палыме йылмызе. Профессор Ф.И.Гордеевлан — 70 ий.
ИИИ—113.
19. Саламлена! Сылнымутым да историйым шымлыше С.Я.Черныхлан — 70 ий.
В—138.
20. Чонжо калык верч йӱлен. Коми поэт И.Куратовын шочмыжлан 160 ий. ВИ—125.
21. Шӱм вошт саламлена! Урал марий серызе А.И.Сапин дене калык поэт Семен
Николаев мутлана. ХИ—124.

Шочмо мланде
1. Александрова П. Мемнам сар шуарен. Шарнымаш. ИВ—150.
2. Александров-Арсак А. Вийпатыр тукым. Очерк. В—139.
3. Александров А. Колхоз вуйлатыше шыргыжалеш гын... Очерк. ХИ—120.
4. Александров Н. Лужбелякын шанче эргыже. Очерк. В—155.
5. Александров Н. Пашаче, эмлызе. Очерк. ВИ—189.
6. Альмакаев В. Шинчаже — ялт волгалтше шӱдыр. Тудлан поэт шӱм-чон гыч
лекше
мутшым пӧлеклен. ВИИИ—169.
7. Виногоров И. Комендатур шумлык. Кӱчык шарнымаш-влак. В—150.
8. Иванов И. Пайрем мурет... Очерк. ХИИ—
9. Иванов С. Марий сценын чолга шӱдыржӧ. Очерк. ИИИ—159.
10. Иванов С. Оярле кумыл. Калык артист И.Т.Якаев нерген шарнымаш. Х—148.
11. Калинкин Г. ХИХ курымын шочшыжо. ХИИ—
12. Козлов В. Теве тудо, "Кудо+кодо". ХИИ—
13. Кудряшов Л. Айдемын "ужар пачерже". Очерк. ВИИ—170.
14. Машаев П. Ончалын шочмо Корамасым, шарнальым ожнысым, торасым... Очерк.
ВИИ—
161.
15. Минибаев В. Сакеван мурыжо. Очерк. ИВ—143.
16. Москвичев Н. Черым эмлыше. ХИИ—
17. Николаев С. Чия, шомак да сем — ик шӱмыштӧ. Николай Арбанын кончер
усталыкше. ХИ—101.
18. Осипов-Ярча В. Йошкар-Оласе технологический... Очерк. ВИИ—166.
19. Петров Е. Кинде — чылалан вуй. Лудшын шонкалымыже. ВИИИ—147.
20. Соловьев В. Чимарий вера теҥгече, таче да эрла. Очерк. Х—157.
21. Токмурзин Р. Авам нерген. Шарнымаш. В—158.
22. Толин Т7 Келшымаш пӧртыштӧ. Х—111.
23. Хамзин И. Овда. Легенде. ВИ—178.
24. Черных С. Шернур кундемын ожнысо илыш-корныжо. ИИИ—147; ИВ—129.
25. Черных С. Ваш ыштен мемнам Карши... Очерк. ХИ—224.
26. Четкарева Р. Пӱртӱсын шочшыжо улына. Очерк. ИИИ—176.
27. Шапкин В. Андрей Эшпай — илышыштем. Серыш, вашмутланымаш, шарнымаш,
дневник,
шонкалымаш. ВИИИ—151; ИХ—160; Х—132; ХИ—86.
28. Юшков В. Шале эҥер серыште, Кораксола ялыште... Шарнымаш. И—169;
ИИ—158.
29. Марла сем. Фронтовикын ойлымыжо. ИВ—155.
30. Пистеран, садеран "Первый Май" колхознан. У Торъял районысо "Первый
Май"
СХПХ вуйлатыше С.А.Медведев дене вашмутланымаш. ХИИ—
31. Уло тыгай службо. Россий ФСБ-н Марий Эл Республикысе управленийжын
отделжым
вуйлатыше В.А.Пектеев дене вашмутланымаш. Х—100.

Туныктымо паша
1. Галкин И. "Организаций" але "чумыртеж"?.. Марий литератур йылмын
мутвундыжым
пойдарыме нерген икмыняр шомак. ВИИИ—175.
2. Дмитриев С. Мыскаран юзо вийже. ВИИИ—178; Х—174; ХИ—146.
3. Куклин А. Туныктымаште ономастикын верже. ХИ—158.
4. Кудрявцева Р. Кызытсе марий поэмым тунеммаш. ИВ—175.
5. Матросова Л. Уста йылмызын у книгаже-влак. Х—184.
6. Савельева Т. "Савик" романын прототипше. ХИИ—
7. Тужаров Г. Могай тӱшкаш пурет, тугай мурым мурет. Ӱчашаш таратыше
статья. В—
183.
8. Учаев З. Шӱдыр семын йолга. Очерк. ИИИ—128.
9. Чуриков М. Пӱртӱсын шочшыжо улына. ХИ—162.
10. Эрвел салам дене. ИВ—180.

Мер илыш
1. Иванов И.Г. Марий тиште: эртыме пагыт, ончыкылык. И—98.
2. "Марий ушем" у илыш йогынышто. "Марий ушем" мер-политик толкыным
вуйлатыше
Н.С.Попов дене вашмутланымаш. ВИ—3.
3. "Мый илышым молын гай огыл, шке семынем умылем...". "Марийэнерго" АО-н
генеральный директоржын алмаштышыже Е.А.Хлебников дене вашмутланымаш.
ИХ—79.

Экономика
1. Александров-Арсак А. Парым олмеш парыш, але "Волжский" чыве фабрикын
суапле
тургымжо да надырже. Очерк. ИВ—159.
2. Ик шошо кече талукым пукша. Шомак — аграрный колледжым, ял озанлыкым,
райком,
АТП-ым вуйлатыше-влаклан. ИИИ—8.

Ушеш кодшо картычке
1. Алексеев Г. Йокрок лие тудын деч посна. Шарнымаш. Х—171.
2. Богданова Н. Чылажат эреак чонышто. Шарнымаш. В—124.
3. Караев И. Буддын кышаже. Шарнымаш. ХИ—143.
4. Лобанов И. "Амфибий-айдеме". Кӧ тудо? ВИИИ—172.
5. Новиков А. Чонышто пайремла чучын. Шарнымаш. ХИИ—

Марла календарь
1. Китиков А. Йӱкын да шке келыштарыме ӱзгарын полшымышт дене игечым
палымаш.
ИИ—171.
2. Калык ойпогым шымлыше. ИИ—170.

Муро толкын
1. Унана — Р.Алексеев да тудын мурыжо-влак. ИИ—192.
2. Унана — Ю.Григорьев да тудын мурыжо-влак. ИВ—192.
3. Унана — Д.Данилов да тудын мурыжо-влак. ХИ—192.
4. Унана — Д.Исламов да тудын мурыжо-влак. ИИИ—192.
5. Унана — Д.Карамова да тудын мурыжо-влак. В—192.
6. Унана — И.Кузьмин да мурыжо-влак. ВИИ—192.
.7 Унана — В.Осипов да тудын мурыжо-влак. И—192.
8. Унана — В.Садретдинов да тудын мурыжо-влак. ВИ—192.
9. Унана — самодеятельный композитор В.Тукманов. ВИИИ—192.

Сӱрет алан

1. Речкин И. Инженер. Журналист. Фотомастар. Фотожурналист В.Кузьминых да
фотожо-влак. ИИ—105.
2. Марий художник Л.Веденькина да тудын сӱретше-влак. ВИИ—104.
3. Марий сӱретче Светлана Турий. И—92.
4. Унана — марий художник Александр Усолов. ИИИ—99.



122099
************************************************************************
12-20
Сылнымутым — кугыжаныш кӱкшытыш

Лийын жап, писательын пашажым кӱкшын акленыт. Можыч, южгунамже аванс дене.
Но
сылнымут мастар эллан нигунам арамлогар лийын огыл. Южо писательже шке
произвеженийжым ончыклык тукымлан пӧлекла манын гынат, йоҥылыш огына лий.
Сылнымут — кечын шуктымо паша. Кузе тудо Россий кӱкшытыштӧ вич ий жапыште
вийнен
толын? Лач тыгай мутланымашым тарватыме ыле 16 ноябрьыште Москваште эртыше
писатель-влакын луымшо съездыште.
Тиде кугу форумыш Российысе 89 писатель организаций гыч 140 утла делегат
толын.
Нуно Писатель ушем правленийын пашажым каҥашеныт, сеҥымаш дене пырля уто-
ситымат
тӱжваке луктыныт.
Съездым ик эн илалше, творчествыж дене кумдан чапланыше писатель,
Социалистический Паша Герой Михаил Алексеев почын. Тудын чон почын каласыме
тӱҥ шонымашыже
тыгай ыле: творческий ушемым арален кодаш кӱлеш, калыклан лач чыным веле
ойлыман, вет историй чылажымат шке верышкыже шында. Вара илен-толын,
писатель шке
возымо произведенийже верч ынже йошкарге.
Съездыште Правительство лӱм дене вице-премьер Валентина Матвиенко саламлыме
шомакым ойлыш. Шке выступленийыштыже тудо шылтыде каласыш: "Пытартыш
жапрыште кевыт-влак шуко тӱрлӧ сату, арвер дене темыныт гынат, куанже
тунарак уке." Мо чын
гын — чын. Калыкын илыш условийже эре нерелым толмыла чучеш. А кеч-могай
пашам
ышташ ондак сай йӧн кӱлеш, тунам гына ласкан шӱлалтет, шонымым кумыл дене
шуктен
кертына.
Организационно-творческий пашам иктешлыме доклад дене Россий Писатель ушем
правлений вуйлатыше Валерий Николаевич Ганичев выступатлыш. Тӱҥалтыште
элысе мер-политик илышым таҥастарен, шочмо сылнымутын волгыдо да ӱшаным
пуышо вийжылан эҥертыш. Чынак, пытартыш жапыште касвел гыч толшо литератур
утыждене шарлен. Лудшо-влаклан тыгак шке кӱшеш лукмо лушкыдо произведений-
влак темлалтыт. "Тыгай книга-влакым ойыраш тунемман,— мане докладчик. —
Художественный кӱкшыт дене аклаш гын,
мемнан кумылнам классикна-влак утларак савырат. Тыгак чын да патриотизм
шӱлышан
произведенийым возышо кызытсе писатель-влак шке тӱняончалтышышт дене
ойыртемалтыт". Тудо ятыр гана Валентин Распутинын, Петр Проскуринын, Михаил
Алексеевын,
Василий Беловын, Владимир Карповын, Юрий Кузнецовын, Мустай Каримын да
молынат
лӱмыштым ушештарыш.
Ушем вуйлатыше творчество паша виктарымым иктешлымыж годым поснак пытартыш
кок
ийыште эртарыме мероприятий-влакым палемдыш. Выездной (лектын коштмо)
пленум,
секретариат-влак Якутийыште, Хакасийыште, Краснодарыште, Санкт-
Петербургышто да
моло вереат лийыныт. Тыгак литератур да илыш нерген "йыргешкӱстел", вес
вере семинар-погынымаш але конференций-влак эртеныт. Теве мыланем
шкаланемат ӱмаште
Ижевскыште выездной секретариатыште участвоватлаш логале. Тыште утларакше
финнугор группыш пурышо республикыла гыч писатель-влак лийыныт. Писатель
ушемыш пурымо пашам виктарыме деч посна ик тӱҥ йодышым — ик йылме гыч весыш
кусарыме
проблемым тарватыме ыле. Кузе тудым ончычсо гай творческий илыш йогыныш
пурташ?
Пале, кызыт чылажат оксам ойырымо йодышым рашемдыме деч шога. Тидымак эше
уэш
палемдыш съездыште Россий Писатель ушем правленийыште национальный
литератур-влаклан вуйын шогышо сопредседатель Валентин Сорокин. Тудочон
колянен "Современый писатель" издательствын начар пашам наҥгайымыже нерген
ойлыш. Манаш веле,
кызыт тыште нимогай кусарыме книга огеш савыкталт. Шкежат пыкше-пыкше илаш
тӧча.
Ийыште улыжат 10-15 сборникым лукмо дене веле серлага. Але налаш
"Современник"
издательствым. Шке жапыштыже тыште мыняр национальный автор-влакын рушлаш
кусарыме сборникышт лектын! Санденак съездыште чын йодыш шындалте: молан
национальный автор-влакым рушлашке огыт кусаре? Тыге лектын кертеш: ме
ончыкшым Руслан
Гамзатов, Кайсын Кулиев, ДавидКугультинов гай у лӱм-влакым огына уж? Пуйто
финансироватлаш йӧным огыт му, а миллион дене окса вес корно дене кая.
Дагестан гыч толшо писатель Мирза Давыдов шӱм коржын ойлыш: Россий Писатель
ушем
член гыч (нуно чылаже 125 улыт) тений тыгай умылыдымо Чечня сар кайыме
жапыште
ик писателят ик книгамат луктын кертын огыл. Адакшым писатель-влак каныме
да пашам ыштыме творчество пӧртыштымат уло-уке йӱлалтеныт.
Книгам лукмо йодыш Российыште моткоч тура шындалтын. Мемнан чыла вере
издательство-влак пашам ыштат. Нуно кугыжаныш кӱкшытыштӧ улыт. Но тыге
лектеш: лӱмышт вывескыште веле. А вет пале, книгадыме писатель саскадыме
пушеҥге дене иктак.
Сборникше уке гын, могай тудо возышо? Кӧ тыйым палаш да пагалаш тӱҥалеш? Кӧ
тыйым творчестветым шымлаш пижеш? Россий Писатель ушем правлений вуйлатыше
эше ик
гана шижтарен ойлыш: книга лукмо пашам ввиктарыме нерген Россий
правительство,
тыгак регионлаште республика але область кӱкшытыштӧ пунчал-влак раш ынышт
код
манын, посна мутламыашым лукшаш да каҥашышаш улына.
Ойлен кодыде огеш лий, неле саманыш логалын Марий книга васыктышна. Мый ом
пале
молан, но шӱм йӱкшен каласаш логалеш: кеч-могай ийлан планым ыштымышт годым
писатель ушем гыч мемнам ни Правительствыш, ни Печать да информаций
комитетыш огыт
ӱж. Ме палышаш улына: кӧн могай авторын книгаже черетым вучен кия. Мемнан
пашана
икте, тугеже чылажымат пырля шуктышаш, ик ойыш шуышаш улына. Правительство
могырым полыш шукырак лиеш гын, у лӱм, у произведений-влак утларак калык
деке миен
шуыт ыле.
Кызыт мемнан кундемыште веле огыл моло вереат тӱҥ пашам периодический
изданий-влак шуктат. Марий Элыште утларакшым "Ончыко" да "У сем" журнал-
влак гоч гына у
произведений-влак дене палыме лийына, тышечак кызытсе жаплан у лӱм-влак
лектыт.
Тыгаяк саман пуламыр дене ила Россий мучко "Наш современник", "Молодая
гвардия",
"Современный писатель", "Роман-газета — XXИ век", "Дальний Восток", "Иртыш"
да
шуко моло журнал-влакат. Но нуно лудшо-влакым мӧҥгештарен огытыл. Кеч-могай
неле
условийыштат, тидым палемдышт шуко делегат-влак, шке изданийым арален кодаш

кӱлеш. Тидлан Правительство могыр гычат, шке кумылын изданий-влаклан
полышым пуымо шотыштат пашам вораҥдарен колтыман.
Мемнан республикыште, Россий кӱкшытыштат кызытсе жапыште критикын пашаж
нерген
Писатель ушем правленийын докладшым колын омыл ыле. Погынымашыжат критикын
пашажым лончылымо гыч тӱҥале. Тыште шуко лӱм йоҥгалте: Анатолий Ланщиков,
Михаил Лобанов, Вадим Кожинов, Станислав Кунаев, Владимир Бондаренко,
Александр Казинцев,
Николай Переяслов да шуко моло нергенат. Съездыште маньыч: уло нунын
коклаште
шкеныштын Илья Муромецышт, Добрыня Никитичышт да Алеша Поповичышт. Ме шке
нан
могырышко тыгайжымак огына кусаре. Лийыныт мемнан марий писатель-влак
коклаштат
лӱмлӧ критик-влак, но кызытсе жапыште ты сомылна лушкен. Тӱҥ шонымаш лийже:

произведенийым чын, шояк деч посна да тура аклаш.
Проза, поэзий, публицистика вияҥын толмо нерген шуко мут йоҥгалте.
Палемдышт:
кызыт, ала жапше тыгай да, ме эреак исторй деке пӧртылына, илыш-йӱлам
шымлена да
ончыкылык илыш нерген шонкалена. Поро мутым кольым Александр Сегень, Юрий
Лощиц,
Александр Порханов, Бронтай Бедюров, Исхак Машбаш, Николай Лугинов, Евгений
Носов да шуко-шуко моло нергенат. Мыланем пеш куанле ыле Вятке (ончычсо
Киров) ола
гыч Светлана Сырневан лӱмжым колашат. Тудо шке жапыштыже Марий кугыжаныш
университетыште тунемын, кодшо ийын кумдан палыме поэт Николай Заболоцкийын
лӱмгечымпалемдымашке, Шернурышко толын коштын ыле. Тугеже мемнан кундем
гычат уло кӧ дене моктанаш але кӧ дене самырык литератор-влакым таҥастараш.
Нине лӱмлӧ сылнымут мастар-влакым могай-гынат премий дене палемденыт. А
тыгай
премийже Россий мучко ситыше. Шкенан республикыштат Кугыжаныш премий дене
кок
ийлан ик гана палемдалтыт. Тыгак самырык литератор-влаклан посна
кумылаҥдымаш
уло. Тиде — Олык Ипай лӱмеш молодежный премий. А моло область дене
республике
нерген ойлыманат огыл. Уло Т.Бунин, А.Фет, Н.Кармазин, А.Твардовский,
Н.Рубцов
да моло мутмастар лӱмешат. Ниныже Писатель ушемын палемдыме премийже веле,
а
Россий кӱкшытыштӧ ик кугыжаныш премий уке. Тидыже Писатель ушемын лӱмнержым
веле
огыл, тыгак сылнымутышто чолган пашам ыштыше-влакым аклыдыме гай лиешыс.
Посна мутланымаш тарваныш Россий Писатель ушемын органже лӱм дене лекше
"Литературная Россия" газет нергенат. Ты изданийым 1958 ийыште лукташ
тӱҥалме. Шуко жап
тӱҥ редакторлан Эрнст Сафонов ыштен. Тиде изданийыште, у произведений-влак
дене
палдарыме деч посна, Российыште сылнымут паша кузе вияҥме нерген увер-влак
эреак лектын шогеныт. Тидыже писатель-влаклан вашла кидым пуымо гаяк лийын.
Но пытартыш жапыште, у редактор толмо дене, газетын содержанийже йӧршын
вашталтын.
Редколлегийыш пурышо-влак утларакшым оксанрак регион-влаклан эҥертеныт.
Номер
гыч номерыш икгайрак материал лекташ тӱҥалын. Тыгодымак, поснак
национальный
республикыла гыч, шагалрак материалым савыктеныт. Автор-влак кокла гычат
шукыж
годым ик фамилий-влак вашлиялтыныт. Съездыште ты нерген эше ик гана
ушештарышт.
Редакций коллектив тыгаяк корно дене каяш тӱҥалеш гын, Россий Писатель ушем
ты
изданий деч йӧршын кораҥеш. Шонымаш лектын, "День литературы" (тӱҥ
редакторжо
Владимир Бондаренко) газет утларак лудшо-влакым савыра, сандене тиде
изданий умбакыже Писатель ушемын газетше семын лийын кертеш. Поро шомак
йоҥгалте "Московский литератор" газет нерген. Россий Писатель ушемын
авторитетше нӧлталтме семын
моло изданий-влакат лийын сеҥат.
Литфонд шотышто тура йодыш шогыш. Ончыч, СССР Писател ушем годым, мемнан
литератор-влак удан огыл иленыт. Шонымо семын Товорчество пӧртлашке шкет
веле огыл, еш
дене канаш да пашам ышташ каен сеҥеныт. Эмлалташат йӧн лийын. Гонорар
шотыштат
удан илен огытыл. Пачерымат наледеныт. Но илыш вашталтме дене чылажат лум
шулымо
гай лекте. Кызыт Литфондшат мер организаций семын регистрироватлалтын. Тыге
тудын шулдыржо йымалне пеш шагал объект-влак кодыныт. Нунышт денат МСПС
(Международное сообщество писательских союзов) пайдаланаш тӧча. Тиде ушем
шкенжым СССР
Писатель организаций олмеш шотла. Тыге ынде мыняр ий вашла пуредылын илат.
Кызытеш ик ӱшан веле: Правительство могырым умылымаш лектеш гын, Литфонд
тошто семынак пашам ышташ тӱҥалеш. Сандене писатель-влак тудлан ушанен
илат. Верысе писатель организаций-влакланат каҥаш ыле: йӧным муын, верлаште
шке фондым ышташ.
Съездын пунчалже-влак эрласе кечышке виктарыше кумылан ыльыч. Мутлан,
Правительстве деке книгам лукмо пашам вораҥдыме йодыш дене лекташ. Тыгак
творческий ушем-влак нерген законым приниматлыме шотышто келге мутланымаш
лийшаш. Але Россий
Литфондыш классикна-влакын (Пушкинын, Гогольын, Лермонтовын, Достоевскийын,
Толстойын да молынат) книгаштымлукмо гыч оксам кусараш.
Съездыште ик кумыл палынак шижалте: ме кузе мардеж пуалме дене огыл, а
эрласе
кечыш ӱшанлын ончычаш улына. Ончылнына XXИ курымыш почылтшо омса. Тушто
икте-весым умылен, ваш полшен вончыман. Тыге гына пашана вораҥын кая. А
сылнымут пашам
кугыжаныш кӱкшытыш нӧлталман, А.М.Горькийын "литература — общепролетарское
дело"
манмыжым мондыман огыл.
В.Крылов,
Марий Эл Писатель ушем
правленийым вуйлатыше.



122199
************************************************************************
12—21

У пагытыш — у ӱшан да у куат дене
Марий Эл Республикын Президентше В.А.Кислицынын "Ончыко" журналлан пуымо
интервью

Республикыштына мо да кузе ышталт шогымым радио ден телевиденийын, печатьын

увертарымышт гыч ме чыланат сайын палена. Ужына: правительствылан да тудын
вуйлатышыжлан лым лийде пашам ышташ, нелылык гыч писынрак лекме корным
кычалаш перна. Да тидыже шке саскажым мыняр-гынат пуэн шога, эрласе кечылан
ӱшаным пеҥгыдемда, чон кумылым ылыжта. "Ончыко" журналын лудшыжо да авторжо-
влак тачысе
илышна да ончыклык ошкылна нерген, республикысе правительствын пашаже,
калык
озанлыкын илыш вӱршерже нерген сайынрак пален налнешт. Тидым ушыш пыштен,
редакций икмыняр йодышлан вашмутым пуаш Марий Эл Республикын президентше
В.А.Кислицын
деч йодо. Вячеслав Александрович мемнан ойнам умылен вашлие. Таче ме
редакцийын
йодышыжо-влаклан тудын вашмутлажым савыктена.
— 1999 ий мучашке лишемеш, журналын ош тӱняш лектын шумешкыже тудо, пожале,
эртенат каен лиеш. Тенийысе ий — республикын президентшылан Тендан пашам
ыштыме
кумшо ий. Тиде кум ий жапыште Марий Элысе промышленностьын, ял озанлыкын,
социальный ден культур илышын вияҥмаштышт могай вашталтыш лийын? Эн
тӱҥалтыште тидым
рашемдыме шуэш ыле.
— Промышленностьым вияҥдымаште сай могырыш вашталтыш шижалтеш. Теве,
мутлан,
1997—1999 ийлаште промышленный производство кугытын индексше тыгай лийын:
1997 —
108,7, 1998 — 103,0, 1999 ийысе 10 тылзе — 104,6 процент.
Сатум ыштен лукмо кугыт эн чотшо топливный, химический да нефтехимический
отрасльлаште, машиностроенийыште, металлым обрабатыватлымаште, чодыра,
пушеҥгым обрабатыватлыше да целлюлоз-кагаз промышленностьышто ешаралтын.
Чумыр экономикыште пеш кугу нелылык уло гынат, ятыр предприятий
производство
мӧҥгештмым чарен шогалтен веле огыл, нуно тыгак палынак ончык тошкалыныт,
сай
качестван, рынкыште ӱчашен кертше сатум ыштен лукташ тӱҥалыныт. Мемнан
предприятийна-влак 1999 ийыште "Российыште ыштен лукмо 100 эн сай сату"
конкурсышто сай
могырым аклалтыныт. "Завод Искож" калык предприятий, "Ариада" ЗАО, "Махаон"
фирме, "Маритал" СП, "Фокинский ликероводочный завод" ФГУП ты конкурсышто
лауреат
лӱмым сеҥен налыныт.
Республикысе промышленный предприятий-влак 2000—2001 ийлан промышленностьым
социально-экономически вияҥдыме программым ямдыленыт.Тудыжо ваш-ваш чак
кылдалт
шогышо организационно-технический мерым илышыш шыҥдарыме негызеш
производствым
умбакыже ӱшанлын вияҥдымашке виктаралтын.
Ял озанлык кугу экономический да финанс нелылыкым чытен ила. Туге гынат
ялысе
шемер-влак республикысе калыклан да социальный сферылан эн кӱлешан кочкыш
йӧрварым ӱшанлын ситарен шогат. "Реформым" эртарыме вич ий коклаште ял
озанлыкын пуэн
шогымо поянлык 2,2 гана утла шагалемын. Ялын тыге шолдырген толмыжым чарен
шогалтышашлан Марий Эл Республикын правительствыже ятыр кӱлешан мерым
ыштен. Тысе
кажне отрасльыште эн ончычак мом ыштышашым рашемдыме, пашан тӱҥ корныжым
палемдыме. Мланде пашаште: курал-ӱдымӧ кумдыкын структуржым саемдымаш, пасу
паша
культурым нӧлтымаш, начар игече годымат кугу лектышым пуэн кертше сорт ял
озанлык культурым, ресурсым перегаш полшышо технологийым шыҥдарымаш. Вольык
озанлыкыште: сурткайыкым, сӧснам, ушкалым ашныме пашам саемдымаш, молан
манаш гын, тиде пашалан ыштыме роскот шкенжым писын сула. Тидым шотыш
налын, республикыште
производственно-технологический ушемлам (объединенийлам) ыштыме.
Кӱлеш мерым ыштымылан кӧра ял озанлыкым кӱлеш кӱкшытыштӧ кучаш йӧн лийын.
Такше
агропромышленный комплексым вияҥдымаште палынак ончыко тошкал кертына ыле,
но
посна ял озанлык предприятий-влакын вуйлатышышт ончычсо семынак иждивенец
койышым койыт, ала-кӧн толын ыштен пуымым вучат, шкешт чулымлыкым,
чолгалыкым шагал
ончыктат, пашаче коллективыштын вийжым, тыршымашыжым чын виктарен огыт
мошто.
Культур сферыштат сомыл ушнен толеш. Пытартыш кум ий коклаште татар, руш да
марий республиканский национальный культур центрлам, профессиональный
художественный коллективым — "Марий кундем" лӱман калык инструмент
оркестрым, районлаште
йоча искусство школ ден краеведческий музей-влакым почмо.
Культур ден искусство учреждений-влакын пашаштлан материально-технический
йӧн
келшыше лийже манын, правительстве ятыр оксам ойырен шога.
Историй ден культурын ятыр памятникыштым капитально олмыктымо да уэмдыме,
икмыняр социально-культурный рӱдерым чоҥымо. Куженер, У Торъял, Шернур,
Медведево да
Марий Турек районлаште торгайыше предприятий-влакын ончычсо оралтыштым
культур
учреждений-влаклан пуымо.
С.Г.Чавайн лӱмеш национальный библиотекым, И.С.Палантай лӱмеш музыкальный
училищым капитально ачалыме паша умбакыже шукталтеш. Художественный
училищылан тунемме корпус да икмыняр моло оралте чоҥалтыт.
Мемнан республикысе профессиональный творческий коллектив-влак тӱнямбалсе
фестивально-конкурсный мероприятийлашке миен толын кертышт манын,
правительстве оксам
ойырен шоген.
Культур ден искусство учреждений-влаклан кӱкшӧ шинчымашан кадрым шкенан
денак
ямдылаш тӱҥалаш манын, 1998 ийыште Марий кугыжаныш университетыште культур
ден
искусство факультетым почмо.
— Кок ий почела кукшо игече шогыш. Калыклан, ял озанлыклан тидын могай
эҥгекым
кондымыж нерген кугун ойлышашат уке — чыланат шке шинча дене пазарлаште,
кевытлаште ужына. Колхоз ден совхоз-влак вольыкым теле гоч ашнен лукташ
олымым, моло
кормам ситарен кертыныт мо? Корма чӱдылык вольыкым шагалемдымашке ок кондо
мо?
Нелылыкым сеҥаш могай йӧн уло?
— Ме чыланат сайын палена: ял озанлык пашан саскаже, лектышыже пӱртӱс да
игече
дене пеш чак кылдалт шогат. Еҥ-влак чыла сомылым лийжак манын, чон пыштен
шуктат
гынат, кукшо игече, йӱр укелык кугу туткарыш пурта. 1998 да 1999 ийлаште
кукшо
игече шогымылан кӧра агропромышленный комплекс кугу нелылыкыш логале. Туге
гынат
кодшо телым удан огыл илен лекна: фуражлык пырчын куснышо запасшым да
чоштыра
кормам моштен кучылтмо дене вольык продукцийым ыштен налмаште пешыжак
мӧҥгештме
огыл. Тенийысе телымат чот тыршаш перна. Тӱҥ задаче: вольык ден сурткайык
кугунжак ынышт шагалем, продуктивность ынже воло.
Ом шылте, нелылык лиеш, Тидым сеҥаш тыгай корным палемдыме: кормалан чӱдын
илыше
район ден озанлыкла гыч вольыкым теле жаплан тугай верлашке кусараш, кушто
тудым
пукшен лукташ сайрак йӧн уло; общественный вольыкым договор почеш еҥ-
влаклан
пукшен ашнаш пуаш. Тыге ме тӱрлӧ собственность улман да тӱрлӧ категориян
чыла
озанлыкыште вольыкым арален коден кертына. Задачым лач тыгайым шындыме.
Тиде пашам районласе администраций-влакын вуйлатышышт виктарен шогышаш
улыт.
Кызыт ыштен толмо мера республикысе калыклан да социальный сферылан эн
кӱлешан
кочкыш продуктым кӱрылтыш деч посна ситараш йӧным пуа, шонем.
— Совет власть жапыште мемнан республикын промышленностьшо тӱҥ шотышто сар
ӱзгарым ыштен лукташ келыштаралтын ыле. Рынкыш куснаш тӱҥалмеке, ВПК-ш
пурышо предприятий-влак, тидын шотыштак Марий машиностроительный завод,
кугу туткарыш верештыч. Кызыт тиде отрасльыште сай вашталтыш кеч изиш
палдырна мо? Ты пашаште тыгай
кӱрылтыш лиймым ласкан ончаш огеш лий, вет тӱнямбал илыш тургыжланаш амалым
пуэнак шога. Тидланже шукерте огыл Югославийыште мо лиймым да кызыт
Чечняште мо ышталтмым ушыш налмат сита.
— Ме чыланат сайын палена: республикысе промышлденностьын негызшылан
оборонный
комплекс шотлалтын, тудо кундемыштына ыштен лукмо промышленный продукцийын
80
наре процентшым пуэн шоген.
Но вара гособоронзаказ кенета пеш чот иземын, тыге "оборонкысо" шуко
предприятий
неле финансово-экономический кризисыш логалын. Туге гынат ме
предприятийласе
производственно-технический потенциалым арален коден кертына. Тыге, 1998
ийысе
жап дене таҥастарымаште тений производствын кугытшо 132 процентыш шуын.
Кызыт
ятыр предприятийыште паша вийнаш, воранаш тӱҥалын. "Копир" ОАО ӱшанлын
пашам ышта, "Волжский электромеханический завод" ГП сатум ямдылыме кугытым
ешарен толеш.
"Новатор" ОАО-што управленийым пужен ыштыме да производствым тӱҥ гычак
уэмдыме,
тидлан кӧра предприятий 1998 ий тӱҥалтыш годсек продукцийым тылзе гыч
тылзыш эре
утларак ямдыла. Шукерте огыл шочшо "Завод "Электродвигатель" ОАО-што
куандарыше
вашталтыш лийын шога, тыште парыш дене пашам ыштат. "Завод
полупроводниковых
приборов" ФГУП-ат нелылыкым сеҥен лектын, утыр вийым пога, вачыжым
кумданрак шаралта.
Чаманен ойлаш перна, оборонно-промышленный комплексын флагманже —
"Марийский машиностроительный завод" ФГУП — таче мартеат пеш неле
экономический положенийыште. Кризис гыч лекташ тыршымаш чумыр налмаште
палдырна, туге гынат предприятийын
вуйлатышыже-влак калыклан, тынысле илышлан кӱлшӧ сатум ямдылымашке
куснышашлан
вниманийым пеш шагал ойырат.
Гособоронзаказ толеш гын, ММЗ тудын ончылно шогалше чаракым кораҥден,
финанс
кӱрылтыш гыч лектын кертеш ыле. Туге гынат 2000 ийлан тыгай заказ лиеш але
уке —
таче мартеат рашемден шуктымо огыл.
— Пӱтынь элысе семынак, мемнан денат шуко предприятий акционерныйыш
савырнен.
Чӱчкыдын колаш да лудаш перна: завод ден фабрик-влакын у озашт пашаче
калыкым
пешыжак огыт пагале, пашадарым жапыштыже огыт тӱлӧ да тудыжат кугужак огыл,
пашаеҥым тӱрлӧ семын шыгыремдылыт, критиковатлаш тоштшылан ӱчым шукташ
пижыт да
т.м. Ао-влакын статусыштым вашталтыме нерген йодышым Российын Федеральный
Погынымашыштыже лишыл жапыште ончен лекташ палемдалтеш мо? Але тудын
шотышто элын у
президентшым сайлымашын кузе эртымыжым вучаш перна?
— Элын у президентшым сайлымым вучен илаш огеш кӱл. Акционерный общество-
влакын
пашашт лӱмын лукмо закон почеш виктаралтеш. Пале, "Акционерный обществе-
влак
нерген" федеральный законым 1995 ий декабрьыште лукмо, тылеч вара тушко
ятыр гана вашталтыш ден ешартышым пуртымо. 1999—2000 ийлаште ончышаш
федеральный законопроект-влак коклаште акционерный обществе-влакын пашашт
дене кылдалтше законнын проектше уке. Но акционерный обществын озаже-влак
ден тусо пашаеҥ-влак кокласе кылым виктарен-тӧрлен шогышо кумда правовой
негыз уло. Пашам пуышо ден пашаш тарлалтше коклаште коллективный договор
ышталтеш, тушто пашадар кугыт, тудым
тӱлымӧ йӧн да жап, паша условий, паша да каныме жапын кужытшо, шуко молат
раш
ончыкталтыт. Государственный Думын 2000 ий икымше кварталлан ямдылыме
планыштыже
"Коллективный договор ден соглашений-влак нерген" законыш темлыме вашталтыш
ден
ешартышым каҥашаш палемдыме, а нине вашталтыш ден ешартышыже коллективный
договор шукталтмым виянрак терген шогаш йӧным ыштымашке виктаралтыныт.
— Чебоксар ГЭС-ым уло эл, манаш лиеш, чоҥен. Пале, тудым чоҥымо дене мемнан
республиклан кугу эҥгек ышталтын: шуко олык, чодыра, пасу вӱд йымалан
кодыныт, шагал огыл еҥым вес верлашке илаш кусарыме. Туге гынат ГЭС-ыште
ыштен лукмо электровийлан оксам тӱлымӧ годым чыла тидыже шотыш ок налалт.
Ты йодыш дене переговор
кызыт кузерак эрта?
— Чынак, Чебоксар ГЭС-ым ыштымылан кӧра вӱд ташлыме дене эн кугу эҥгекыш
мемнан
республик логалын. 49 тӱжем гектар сай мланде, тидын шотыштак 18,9 тӱжем
гектар
курал-ӱдымӧ кумдык, 33 тӱжем гектар чодыра вӱд йымалан кодыныт.
Вӱд ташлыме верым ямдылыме шотышто пашам мучашке шуктышашлан федеральный
бюджет
гыч 2 миллиард теҥге утла ойырышаш улыт, но тиде окса таче мартеат уке.
Тидын
годымак кызытсе жапыште Чуваш Республик вӱд кӱкшытым 65 метр марте нӧлталаш

кӱлмӧ нерген чыла вереат ӱшандараш тӧча. Пош кудына-влак тидым тыге
умылтараш
тыршат: пӱяште вӱд келгемеш гын, ешартыш 570 миллион кВт-шагат
электроэнергийым
ыштен налаш да тудым Россий Федерацийын субъектше-влак коклаште шеледаш
лиеш.
Чувашийын шонымыжым илышыш пурташ гын, мемнан республик эше 22 тӱжем гектар
кумдыкшым йомдара, а ГЭС-ын вӱдшӧ ташлыме вер экологический катастрофа
зоныш савырна. Сандене Марий Эл Республикын правительствыже вӱд ташлыме
верым кумдаҥдыме да
келгемдыме нерген ойым тунам гына ончаш тӱҥалеш, кунам 63 метр кӱкшытан пӱя
дене
кылдалтше чумыр паша мучашке шуктымо лиеш.
Кызытше жапыште Марий Эл Республик Чебоксар ГЭС гыч электровийым налмаш
уке. Тиде вий Чуваш Республик кӧргыштӧ кучылталтеш, тыгак ФОРЭМ-ыш
(федеральный оптовый
рынок электрический энергии мощности) колалтеш.
Туге гынат Марий Эл Республикыште 1999 ий 1 декабрьлан ял озанлык
предприятий
ден организаций-влаклан да калыклан (оласылан да ялысылан) колтен шогымо
электровийын кокла акше Чуваш Республикысе деч 17, 12 да 11 процентлан
шулдырак лийын. Тидын годымак промышленностьышто кучылтмо электроэнергийын
акше Чувашийысе
тыгай акым 27 процентлан ончылтен.
Марий Эл Республикын правительствыже вӱд ташлымылан кӧра лийше эҥгекым
пӧртылташ
кӱлшӧ оксам ойырымо нерген йодышым федеральный органлаште, Российын
правительствыже лу ий годсек шында. Тудо тыгак пеш раш ойым пуэн: кызыт
мыняр электроэнергий ыштен лукталтеш гын, тудым Юл воктенсе кундемлаште —
Чуваш Республикыште,
Марий Эл Республикыште да Нижегородский областьыште — мыняр кумдык мланде
вӱд
йымак кайымым шотыш налын шеледыман. Но тидым йодыш алят огеш решатлалт.
Тудым
мый республикын президентше семын тений 3 декабрьыште "Кугу Юл" ассоциаций
советын Саранск олаште эртыше заседанийыштыже уэш нӧлталынам ыле.
— Мемнан шочмо кундемна чодырасе емыж-саскалан, поҥгылан, эмшудылан моткоч
поян.
Туге чучеш: пӱртӱсын тиде поянлыкше дене моштен пайдаланаш (переработатлаш
да
вес эллашке ужалаш) гын, шуко оксам ыштен налаш лиеш. Тидлан Килемар,
Звенигово,
Медведево районлаште йӧн поснак сай. Чодыраште кушшо поянлыкым пайдалын
кучылтмо, тыгак мӱкш ашныме пашам, тошто годсо промыселым вияҥдыме кумда
программе ямдылалтеш мо?
— Республикын правительствыже тидын шотышто мо кӱлешым ыштен шогаш тырша.
Тений
ял озанлык продукций ден сырьем, чодыраште, тыглай верлаште кушшо емыж-
саскам,
поҥгым ямдылыме, нуным закупыш налме, перерабатыватлыме да калыклан ужалыме
пашам вияҥдымылан кугу вниманий ойыралтын. Ты шотышто районласе, ял ден
поселкыласе администраций-влакын вуйлатышышт дене ятыр пашам ыштыме, нуныжо
ты сомыл дек
калыкын кумылжым ылыжташ тыршеныт. Кызыт республикыште 20 заготпункт,
потребкооперацийын 400 утла кевытше калык деч ял озанлык продукцийым, емыж-
саскам да поҥгым закупыш налын шогат. Ялласе кевытлаште шонымо семын тиде
продукций, емыжсаска да поҥго олмеш шкалан кӱлшӧ сатум налаш лиеш.
Кызытсе жапыште Марпотребсоюз да районласе потребительский обществе-влак
2000—
2002 ийлан пӱртӱс поянлыкым кучылтмо да заготовко сетьым вияҥдыме
программым ямдылат. Ирсаскам шукырак погаш, ямдылыме продукцийын
ассортиментшым пойдараш, тиде пашашке школлаште тунемше икшыве, пашадыме еҥ
да пенсионер-влакым кумданрак
ушаш палемдалтеш.
Чодыран пӧлекшым лишыл да мӱндыр эллашке колташ тӱҥалме нерген йодыш шымлен
рашемдалтеш.
— Те СССР Верховный Совет депутатлан сайлалтында ыле, кызыт Федеральный
Погынымашын Федераций Советшын членже улыда. СССР-ын шаланымыжлан, Российын
демократий
корныш шогалмыжлан лу ий наре эртыш. Мемнан элна ончыкыжо могай корно дене
вияҥшаш, могай идей Российым куатле, ончылно кайыше державыш савыраш полшен
кертеш?
Тидын нерген Те, очыни, чӱчкыдын шонкаледа?
— Чаманен ойлаш перна, демократийыш кайыме корнына кадыр-кудыран лийын
лекте,
чын демократийым чоҥаш шуко жап кӱлеш. Илышышкына гласность шыҥен,
вуйлатыше еҥ
ден органлам сайлымашке кусненна, законодательный, исполнительный да
судебный
власть-влак посна-посна пашам ыштат. Икманаш, тӱжвач ончалмаште чыла сайла
коеш.
Но — коеш гына. Демократийын кӧргыжым ончалаш гын, тудын деклараций шотан
гына
улмыжо раш палдырна. Тиде ситыдымашым кораҥден, собственностьын чыла
формыжым
вияҥден, экономикым, поснак промышленностьын тӱҥ отрасльлажым, тыгак ял
озанлыкым государстве могырым тӧрлен-виктарен шогымо негызеш гына
экономикым нӧлтал
колтен кертына. Конешне, шуко идейым темлаш лиеш. Но кризис гыч лекме
корнышто
шке вий-куатшым материальный негызан идей гына ончыктен сеҥа. Вес семын
ойлаш
гын, еҥ-влакын вийышт, усталыкышт стратегический задачым шуктымашке
виктаралтшаш. Мемнан тачысе пашана ончыкыжо писын кушкын каяш материальный
негызым ыштен
ямдылышаш. Уке гын, ме ик верыштак тошкышташ але, тидыже эшеат ударак,
шеҥгек
чакнаш тӱҥалына.
— Мемнан республикын кугыжаныш суверенитетше нерген декларацийым
пеҥгыдемдымылан
тений 22 октябрьыште 9 ий теме. Россий Федераций правительствыште Марий
Элын пеш
кӱлешан проблемылажым ончымо годым, пошкудо область да республикла дене
келшен
илыме да пашам пырля ыштыме нерген ойпидышым подписатлыме годым тиде
документын
— декларацийын — вийже, кӱлешлыкше кузерак палдырнат?
— 1990 ий октябрьыште республикын кугыжаныш суверенитетше нерген
декларацийым
лукмаш элысе мер-политик илышын тунамсе ойыртемжылан келшен толын. Пале,
тудо
жапыште Российыште государственностьым формироватлыме паша виян каен шоген.
Тунам элнан федеративный чоҥалтмашыже Федераций субъект-влакын чыла
шотыштат тӧр
праван лийшашыштым шотыш налын огыл. Республик-влакын статусышт край ден
область-влакын статусышт деч ятрлан ойыртемалтын. Сандене чыла республикшат
тыгай
положенийым пеҥгыдемден кодаш тыршен, тыге "суверенитет парад" тӱҥалын.
Варарак Федеративный договорым подписатлыме, Российын у Конституцийже илыш
вийым
налын. Нине документ-влак республикын статусшым, тыгак элын ик тичмашлан
шотлалтше экономикыштыже тудын (республикын) Федераций дене кыл кучымо
радамжым рашемденыт.
Россий Федерацийысе кугыжаныш власть орган-влак да Марий Эл Республикысе
кугыжаныш власть орган-влак коклаште ведений предметым да полномочийым
шеледыме нерген
договор кок могырын тӧр права негызеш, Марий Эл Республикын
самоопределенийже
негызеш ваш-ваш кылым кучымо принципым пеҥгыдемден. Тидын годым республикна
шке
полномочийжын икмыняр ужашыжым кугыжаныш властьын федеральный органже-
влаклан
шке кумылын пуэн. Россий Федерацийын Конституцийже Федерацийын чыла
субъектшын
иктӧр праван улмыштым пеҥгыдемден. Тидыже нунын коклаште ӱшанле партнер
улмо кылым вияҥдаш полшен. Вашкылым пеҥгыдемдаш шонымаш дене субъект-влак
шке коклаштышт ойпидышым ыштат.
— 1998 ий мучаште Уфа олаште Марий Эл ден Башкортостан коклаште келшен
илыме да
пашам пырля ыштыме нерген договор йымалан нунын президентышт кидым
пыштеныт. Тидыжым мемнан республикысе калык йывыртен вашлийын. Пале,
Пошкырт кундемыште марий диаспора моло кундемласе деч эн кугу. Российын
тӱрлӧ регионжо коклаште пытартыш ийлаште ыштыме договор-влак тӱҥ шотышто
социально-экономический сынан
улыт гын, Йошкар-Ола ден Уфа кокласе ойпидышым кок республикыштыжат шукышт
тыгерак аклат: пеш кӱлешан тиде документ пошкудо кундемыште илыше марий-
влакын национальный сын-куныштым, йылмыштым, культурыштым да йӱлаштым
арален кодаш кугун
полшен кертеш. Палыме шуэш: Марий Эл Республикын правительствыже, власть
ден управленийын моло органышт кӱшнӧ ушештарыме договорышто ончыктымо цель
ден задачым
илышыш пуртымо шот дене кызыт мом ыштен шогат? Ала кок республикын рӱдолашт
коклаште автобус дене кошташ йӧным ышташ лиеш?
— Тиде договорын кӱлешлыкше нерген каласымыда дене тӱрыснек келшем. 1998 ий
27
октябрьыште пеҥгыдемдыме договорым илышыш пуртымо шот дене, тыгак
Башкортостан
Республикысе кугыжаныш властьын да верысе самоуправленийын органышт дене,
тусо
предприятий да организаций-влак дене пайдале кылым ышташ шонымаш дене Марий
Эл
Республикын Башкортостанысе полномочный представительжым указ почеш
шогалтыме.
Башкортостан Республикысе законодательствын йодмыж дене келшышын, саде
республикыште Марий Элын представительствыжым аккредитоватлышашлан кӱлеш
документ-влакым
ямдылыме. 1999 ий 31 мартыште Уфа олаште кок республик коклаште келшен
илыме да
пашам пырля ыштыме нерген договорлан протоколым подписатлыме. Тушто Марий
Элысе
36 республиканский предприятий ден организацийын миссийышт лийын, тудым
республикын кугыжаныш секретарьже Н.Н.Гаврилов вуйлатен.
Кок республикын рӱдолашт коклаште автобус дене кошташ йӧным ыштыме нерген
шоналташ амал уло. Тушеч мемнан дек толшо да мемнан деч тушко коштшо еҥ,
ойлыманат
огыл, моткоч шуко. Марий Эл Республикын промышленность, транспорт да связь
министерствыже тиде шонымашым илышыш пурташ лийме йӧным шымлен лектеш.
— Ончычсо Совет Ушемын айлыме мландыште чон корштарыше, вӱрым йоктарыман,
чынжымак трагический илыш савыртыш лиеден да кызытат лийын шога. Чыла
тидыже национальный политик дек, наций-влак кокласе кылым тӧрлен шогымо
йодыш дек эреак да
кеч-кунамат мелын лияш кӱлмӧ нерген раш ойла. Пале, мемнан Марий Элна
тыныслык
илымыж дене, нимогай пудыранчык уке дене ойыртемалтеш. Кодшо ийлаште марий
калыкын кок съездше эртаралтын, кундемыштына илыше руш, татар, чуваш,
удмурт-влакын
проблемылаштым лӱмын погымо научно-практический конференцийлаште каҥашыме
да
кӱлеш ойым пидме. Пытартыш кум ий мучко нине йодышлам республикын культур
да наций-влакын пашашт шотышто министерствыже решатлен толын. Тушто
вашталтышым ыштыме деч вара национальный политикын йодышлаже Марий Эл
кугыжаныш секретарьын секретариатше пеленсе секторын кидышкыже пуалтыныт.
Палыме шуэш ыле, Вячеслав Александрович, кызытсе саманыште наций-влак
кокласе кылым виктарен шогымаште эн
тӱҥлан, эн кӱлешлан Те мом шотледа?
— Йодышым тыште моткоч чын шындыме. Ме тиде пашам виктарен да шуктен толмо
утларак пайдале формо ден йӧным кычалына, наций-влак кокласе кыллан эреак
кугу книманийым ойырена. А мом ышташ кӱлеш да лиеш — тидыже Российын
кугыжаныш национальный политик концепцийыштыже да Марий Элын кугыжаныш
национальный политик
концепцийыштыже раш ончыкталтын. Ушештарем, мемнан республикыште 80 утла
калыкын
шочшышт илат. Марий, руш, татар, чуваш, удмурт да молат пеш шукертак тышан
илыш
пыжашым оптеныт, ола ден яллам, завод ден фабриклам пырля чоҥеныт,
шкеныштын
культурыштым вияҥденыт. Нине калык-влак кокла гыч кажныжын национально-
культурный йодмашыжым шуктен толмым Марий Эл Республикын правительствыже
пеш кӱлешанлан
шотла.
Марий мланде тӱрлӧ калык гыч лекше шуко-шуко еҥлан шочмо кундемыш савырнен.
Икте-весылан эҥертен, ваш-ваш полшен да тунемын, нуно йыгыре илыме, пашам
пырля
ыштыме, поро кылым кучымо опытыштым ик тукым деч весылан пуэн шогеныт. Тиде
—
шерге поянлык. Тидын годымак ме республикна деч ӧрдыжтӧ илыше марий-влакын
пӱрымашыштым айда-лийже манме семын огына ончо. Тӱҥ шонымаш тыгай: мемнан
кундемыште
илыше калык-влак коклаште курымла мучко могай сай йӱла ден койыш шочыныт да
вияҥ
толыныт гын, чыла тидым арален да пойдарен шогышаш улына.
— Эсогыл кызытсе неле экономический саманыштат республикыштына литератур
ден искусство вияҥыт, школ ден моло тунемме верлаште марий йылмым туныктат.
Но тыгодымак сылнымутан литератур, школлан учебник, мутер пеш шагал
лукталтыт. Икмыняр
жап гыч тыгайыш илен шуын кертына: чыланат, эсогыл руш еҥжат, марла кутыраш
тунемыт, а марла савыктыме книга ок лий. Правительстве книга лукмо пашам
вияҥдышашлан мом ышташ шона? Шарналташ гын, совет власть жапыште ий еда 40
утла тӱрлӧ
книга (сылнымутанже гына) савыкталтын, а кызыт вич-кандаш изданий дене
серлагат.
Тидыже тургыжландарыде ок керт.
Марий книга издательствын сомылжо шолдыргымылан кӧра автор-влак шке
романыштым,
повестьыштым, моло мутсаскаштым тӱҥ шотышто мемнан дек, журнал редакцийыш,
конден шогат. Паледа вет, "Ончыко" журнал 1994 ий годсек тылзе еда
улкталтеш, а
1998 ий 1 январь гыч тудын кугытшо кок печатный листалан ешаралтын.
Тидланже
правительствылан да Тыланда, Вычеслав Александрович, кугу таум каласена.
"Ончыко" национальный журналын учредительжылан мер организаций —
республикысе
Писатель ушем — шотлалтеш. Савыктыме пашалан окса чӱдын ойыралтеш, тидлан
верчын
южо номер вараш кодын лектеш. Мутлан, индешымше номерым октябрь мучаште иже
савыктыме. Сандене тыгай шонымашна уло: але республикын правительствыже
шушаш ий
гыч олыкмарла журналнан соучредительже лияш кӧна ыле? 15 ноябрьлан журнал
редакцийын "Марий Эл периодика" издательстве ончылно парымже (савыктымылан
да кагазлан) 61,7 тӱжем теҥгешке шуын.
— Мый марий калыкын национальный культуржым вияҥдымым шке пашаштем да
правительствын пашаштыже ик тӱҥ йыжыҥлан шотлем. Кызытсе пагытыште мыняр
неле лийын гынат, ме марла савыкталтше ик республиканский газет ден
журналымат петырен огынал. Тендан журналдам налаш гын, тудо эсогыл кок
печатный лышташлан кӱжгемын.
Йодышланда умбакыже тыге вашештем: республикыштына массовый информацийын
средствылажым, книга лукмо пашам да полиграфийым вияҥдыме, нуным
государстве могырым
поддерживатлыме целевой комплексный программым пеҥгыдемдыме, тудо 1997—2001
ийлам авалта. Тиде программа дене келшышын, 20 книгам (учебникым, учебно-
методический литературым, марий автор-влакын произведенийыштым) лукмо. 1999
ий пытымешке Марий книга издательстве эше ныл книгам луктын шукта. Мутат
уке, тиде але
шагал, но школьник-влакын, марий сылнымутым йӧратыше-влакын кумылыштым
сайынрак
шуктышашлан чылажымат ышташ тӱҥалына.
Республикын правительствыже "Ончыко" журналын соучредительже лиеш лийже.
Тунам
вара "У сем", "Кече", "Пачемыш" журналла дене мо ыштыман, кузе лийман?
Тӱҥжӧ,
очыни, тыште: чыла изданият, тидын шотыштак "Ончыко" журналат, ласкан да
пайдалын пашам ыштен, лудшо радамым кугемден толын кертышт, а правительстве
тидлан
кӱлеш оксам ситышын колтен шогыжо. Парым нерген ойлаш гын, тудо тенийысе
талук
пытымешке петырыме лиеш.
— Шушаш ийыште Марий Эл Республикыште президентым сайлышаш улына. Те тиде
кугу
постыш угыч баллотироватлалташ тӱҥалыда мо? Але тидын нерген мутым лукташ
эше
эр?
— Мый шылтымаш уке: Марий Эл Республикын президентше постыш уэш
баллотироватлалташ тӱҥалам. Кум ий жапыште республикын правительствыже шуко
ыштен, но ончыкыжо
ме чыланат тылечат шуко ыштышаш улына.
— Вашке 2000 ийыш тошкалына. Уло айдеме тукым кумшо тӱжем ийыш вончымо
татым шӱм
вургыж вуча. Тиде тура савыртышан жапыште Те "Ончыко" журналын лудшыжо-
влаклан
мом тыланеда?
— Ик талук гыч ме чыланат кумшо тӱжем ийыш тошкалына. Чынак, тидыже — уло
тӱнян
илышыштыже кӱлешан йыжыҥ. У курымын, у тӱжем ийын тӱҥалтышышт могай лиеш —
тидыже тымарте ямдылен шуктымо экономический да социально-политический
негыз дене
чак кылдалтын. Марий Эл Республикыште у саманыш куснаш келшыше негыз уло.
"Ончыко" сылнымут да мер-политик журналын, тудын редакционный коллегийжын
да пашаеҥже-влакын илышыште мо лийын шогымым, промышленностьышто да ял
озанлыкыште, перерабатыватлыше да обслуживатлыше отрасльлаште шумо
сеҥымашым ончыкташ йӧнышт ситышын. Публикацийлаште оптимизм шӱлыш утларак
шижалтше, ончыл еҥ, уста организатор-влакын опытышт, сеҥымашышт кумданрак
ончыкталтше — теве мом каласынем тыланыме шот дене. Эше икте: обществыште,
еҥ-влак коклаште, пашаште мо лийын шогымым
чын лончылыман да сӱретлыман. Таче озанлык пашаште мо ышталтеш, чыла тидыже
кумшо тӱжем ийын экономикыжым формироватла, тудлан негызым пышта. "Ончыко"
журналым
кажне ешыште йӧратен налышт да лудын шогышт, а редакцийын чыла пашаеҥжылан
пиалым, поро илышым, эрласе кечылан ӱшаным тыланем. Тек савыкталт лекше
кажне номер
тыланда вторческий куаным конда, кумылдам нӧлта! Мом шонен пыштенда, 2000
ийыште
чылажат шукталтше. У ий дене! Таза лийза!



122299
************************************************************************
"Мландыште пашам ыштет гын..."

У Торъял районысо "Первый Май" колхоз СХПК нерген республикысе калык сайын
пала,
шонем. Пала сайлектышан пашажым, пала пашаче, поро кумылан калыкшым. Ынде
кок ий
лиеш, ты озанлыкым самырык специалист Сергей Арсентьевич Медведев вуйлата.
Кузерак тачысе неле саманыште тысе калык пашам ышта, могай кумыл дене ила —
лач тидын нерген лиеш тиде вашмутланымашна. Тудым журналын ответственный
секретарьже
Игорь Андреев вӱда.
АНДРЕЕВ. Сергей Арсентьевич, мутланаш тӱҥалме деч ончыч айста тендан дене
палыме
лийына?
МЕДВЕДЕВ. Мый шочынжо тиде кундем гычак улам, Кугу Шӱвылак ялеш шочын-
кушкынам.
Кыдалаш школ деч вара верысепрофтехучилищыште шоферлан тунем лектынам,
армийыште
лийынам. Пӧртылмеке, ик жап комплексыште ыштышым, вара политический
институтыш
тунемаш пурышым.
1982 ийыште, инженер-механик специальностьым налын, шочмо колхозышко
пӧртыльым.
Трактор бригадын бригадиржылан, участке начальниклан, председательын кормам
ямдылыме шотышто алмаштышыжлан, тӱҥ инженерлан тыршенам. 1998 ий
февральыште верысе калык колхозым вуйлаташ ӱшаныш.
А. А ынде, Сергей Арсентьевич, мутым озанлык нерген тарватена. Кугу мо
тудо?
Таче кечын кузе ила?
М. Озанлыкна кугу, У Торъял поселко йыр верланен. Чылаже 6700 гектар курал-
ӱдымӧ
мландына уло. Пашам ыштена цеховый йӧн дене. Колхозышто кушкылым ончен
куштымо,
вольык озанлык, механизаций, чоҥышо цех-влак пашам ыштат. Шке жапыштыже
колхоз
районысо йытын заводым налын ыле. Кызыт тудат посна цехлан шотлалтеш. Тений
игече кукшылан кӧра 100 утла тонным веле погымо, лектыш начар лийын. Южо
пасужым
куралашат вереште.
Тений мемнан деке Шернур районысо "Чевер ӱжара" озанлык гычат йытыным
переработкыш конденыт. Нуно кодшо ийлаштат мемнан декак конденыт ыле. Вара
ик жап Оршанкыш шупшыктышт. Тений вуйлатышыже Л.С.Дмитриев дене кутырышна,
мутым ыштен пуышна. Пайдаже тудланат, мыланнат лие. Мемнан районыштак эше
йытыным "Урал" озанлыкыште ончен куштеныт. Но нуныжланме ӱден, поген
пуэнна.
А. Йытыным, палем, республикыште шагал озанлык ончен кушта. Тыланда тудо
кугу
парышым пуа мо?
М. Йытыным ужалыме парыш дене ме кажне ийын ик вӱтам чоҥена. Теве ӱмаште ик

сӧсна вӱтам нӧлтен шындышна, тений адак вес вӱта ямде.
А. Чыла йытын парыш дене чоҥеда?
М. Чыла йытын парыш дене веле. Яллашке газым пурташ Волгоград гыч 7
киллометр
наре кужытан пучымат ты окса денак налын конденна.
Шаҥге Торъял йыр верланенна маньым. Садлан озанлыкын шуко мландыже
поселкысо калыклан сад-пакчам чоҥаш каен. Тачысе кечылан улшо мландына
мыланна ок сите. Тиде
чырым кораҥдаш манын, колхозлан "Контакт" заводын подсобный озанлыкшын,
"Новая
жизнь", "Юбилейный" совхоз-влакын мландыштым налаш логале.
А. Озанлыкдан тӱҥ сомылжо могай?
М. Тӱҥ шотышто ме шӧрым, шылым ыштена, шурным куштена. Тыгак переработко
шагал
огыл парышым пуа. Ӱмаште, мутлан, йытын заводгына 1,5 миллион теҥге парышым
пуэн.
Ончычшым колхозна пырчан культурым ончен куштышылан шотлалтын. Садлан кӧра
чыла
КЗС-на сай пырчым налашлан келыштаралтыныт. Кызытат ме пырчан отызан
культурым
ситышын ямдылаш тыршена. Калык манмыла, шкаланна веле огыл, ужалашат
ситыже.
А. Могай сортым ямдыледа? Ала иктажшын лӱмжым каласеда ыле? Молан манаш
гын, ала
иктаж вуйлатыше, журналым лудын, тендан деке полышым йодын толеш?
М. Тений ме 1200 тонн уржам да кокияшым ямдыленна. Но кызыт ме шкежат южо
сортшым вашталташ шонена. Теве ӱмаште мемнан да "Чевер ӱжаран" агрономышт
Белоруссий
гыч у сорт пырчым конденыт. Тений игече кукшо ыле гынат, лектышыже начар
огыл
лийын.
А лӱмыштым каласаш гын, куштена "Унита" шыдаҥым, "Заозерский — 85" шожым,
"Орловчанин" пурсам...
А. Сай игече годым лектышышт начар ок лий, очыни?
М. Сай игече годым лектыш чапле лиеш. Ме тыгак шудымат ӱдена. Ойлышым,
йытыным
пешак пагалена. Тудо лектышан лийже манын, пырля "Райграс" длӱман шудым
ӱдена.
Тудо лупсым куча, йытынлан сайрак кушкаш полша.
А. Те, Сергей Арсентьевич, цеховый йӧн дене пашам ыштена манын ойлышда.
Шукынжо,
очыни, огыт пале, мо тиде тыгай, ала тидын нерген рашрак каласкален пуэда
ыле?
М. Кӱчыкын каласаш гын, чыла паша хозрасчет йӧн дене ышталтеш. Ойлышым,
колхоз
икмыняр цехлан шелалтын. Ик цех вес цехын полышыж деч посна пашам
вораҥдара. Кӧ
кӧлан могай полышым пуа, чыла кагазыште возалтеш. Вара, тылзе мучаште, цех
вуйлатыше-влак погынат, чыла лончылат, шымлат, чекыштым вашталтылыт.
Эше озанлык кӧргысӧ договор уло. Мутлан, пасу патыр-влак бригаде "Первый
Май"
колхозлан тынар шурным поген пуышаш. Тидын годымак пасун кугытшо шотыш
налалтеш.
Мутлан, бригаде кокияш уржам 208 гектареш ӱда, тушеч 446 тонным налаш
палемда.
Ыштен налме чыла продукций условный зерношко кусаралтеш. Моло паша саскамат
условный зерно семынак налына. Палат, семенной режим дене пашам ышташ
пайдале.
Колхоз продовольственный пырчым 1,18 коэфициент дне налеш. Икымше класан
кормам
0,5, кокымшо классан кормам 0,45 коэфициент дене приниматла. Тыгай сыннан
договор кажне подразделений дене ышталтеш. Кажне договорын цех вуйлатыше
кидшым пышта.
А. Иктешлымашым кажне тылзын але квартал едаыштеда?
М. Иктешлымашым кажне тылзын ыштат. Эше тидымат палемдынем: план деч
шукырак
киндым ыштен налыт гын, кушко ужалаш, шке коклаштышт кутырен келшат. Но
шукыж
годым тиде пашам шукташ нуно колхозлан ӱшанат. Цехласе погынымашын
протоколжым
кондат, пырля шинчын, кутырен келшена.
Ӱмаште, мутлан, 300 тӱжем наре доплатым ыштенна. Кӧ пашам сайын ышта, тиде
вигак
шижалтеш.
А. Озанлыкыштыда цеховый йӧн дене посна эше могай йӧн кучылталтеш?
М. Теве ӱмаште Шӱвылакыште сӧсна вӱта йӱлен кайыш. Ончылно палемдышым,
кажне ийын ик вӱтам пашаш колтена. Тений 700 вуйлан ик откормочникым
чоҥенна. Тиде ферме
мыланна ик ийыште 100 тонн наре шылым пуышаш. Но пожар деч вара нигуш пурен
каяш. Садлан ме кажне колхозниклан сӧснаиге-влакым пуэдаш тӱҥална. Тыге ик
ий жапыште кажне пашаеҥна кандаш сӧснаигым нале. Ончашышт фураж дене эре
полшен шогена.
А. Вара нунышт тыланда икмыняр ужаш шылжым пӧртылтат?
М. Шукерте огыл колхозник-влак 100 вуй сӧснам ужалышт. Но оксаже чыла
шкаланышт
кодеш.
А. Тиде ший вундыжо пашадар але премий семын ок шотлалт?
М.Кызытсе саманыште ме пашадарым тӱрыснек тӱлен огына керт. Тиде йӧн
нунылан полыш, шӱкалтыш лие. Садлан механизатор, вольык ончышо коклаште
окса шотышто кугу
шургымаш, тургыжланымаш ок шижалт. Фураж денат эреак полшена...
А. Кормалан пашаеҥда-влак тӱлат мо?
М. Лӱмжылан тӱлат. Эше тидымат палемдыман: ушменым ончен куштат, пареҥгым
луктыт, процент дене налыт, уржа-сорлаште тыршат, пырчым пуэна. Кӧ лийже
манынак
тырша гын, лектышыжат начар ок лий.
А. Уржа-сорла тений неле ыле манын ойлышда. Но тиде ий эрта, вес ий
лишемеш. Могай шонымаш дене тудым вашлийда? Мо шӱм-чоным туржеш?
М. Ала-молан мемнан район моло район дене таҥастарымаште изиш варашрак
кодеш.
Налаш, мутлан, газ пуртымым, корным чоҥымо пашам. Ончычсо район вуйлатыше-
шамыч
тидын нерген шагал шоненыт ала-мо. Пытартыш жапыште веле вашталтыш шижалташ

тӱҥалын.
Теве пытартыш ийлаште мемнан озанлыкыште вӱта-влактоштемыныт. Но ме шке вий
денак чоҥаш тыршена, государство нимо денат ок полшо. Мыланна комплекс
пырдыжым
ачалаш перныш, кумшо сӧсна вӱтам чоҥышна. Вес ийын Тушнурышто ушкал вӱтам
нӧлташ
шонена, кызытсыже чот шолдырген.
Шым киллометр газ пучым конденна маньым. газым пуртынена Чӱксола ден
Семисола
яллаш. Но вара тудо роскотым взаиморасчет йӧн дене петырат манын ойлышт.
Шӱвылак могырышкат газым пурташ проектым ямдылыме. Вес ийын йытын сайын
шочеш гын,
тушкат газ пучым налын кертына. Тушнур могырыш пурташат проектым ямдылаш
тӱҥалнна.
А. Газым пуртымаш — тиде кӱлешан паша. Но газым пуртымо паша веле огыл,
очыни,
тендам тургыжландара.
М. Шуко мландыште асфальт корно укелык поснак тургыжландара. Тений верысе
ялсовет администраций дене пырля Кугу Шӱвылакыште корным пыштенна,
Чӱксолаште 450
метрым шаренна. Вес ийлан Тушнур ял мучко асфальтым опташ палемденна.
А. Тений кукшо игече шогыш. Вес ийын могай игече лиеш, иктат раш каласен ок

керт. Кӧ пала, ала адак тыгак кукшо лиеш? Садлан, очыни, пашаштыда иктаж-
могай
вашталтыш лиеш?
М. Игече начар лийын гынат, тений 1240 гектарыште кокияш уржа ден шыдаҥым
ӱден
коденна. Кылмашат пӱтынек куралме, Пырчым 1200 тонным аралаш пыштыме. Но
мыланна
ӱдаш тынаре огеш кӱл. Иктаж пошкудо озанлык дене пырчым вашталтен кертына.
Пареҥге лектыш тений пешыжак ыш куандаре гынат, озанлыклан пайдам шагал
огыл пуыш.
Советский поселкысо пареҥге завод дене кутырен келшен, ончылгоч топливым,
100
тонн ӱаҥдышым, 480 тонн мландышӱйым конденна.
Манмыла, мландыште пашам ыштет гын, мланде гычак веле парышым налын кертат.
А. Мергей Арсентьевич, паша, тӱрлӧ проблеме нерген кутырышна. Но вет
пашажым еҥ-влак ыштат. Нуно жапыштыже пашадарым налнешт, канынешт. Еҥ-влак,
очыни, ик паша
дене веле илен огыт керт?
М. Мыйын шонымаште, кажне озанлык шке пашаеҥже-влак дене кугешнышаш.
Пасу патыр, вольык ончышо, специалист-влак лач нунын кӱшеш ила озанлык. Ме
нине
еҥ-влаклан эреак пашадарым пуаш тыршена. Соцтаҥасымаш йӧнымат мондымо огыл.
Профком кажне тылзын итогым ышта. Ончыл еҥ-влак премий дене палемдалтыт. Кӧ
санаторийыш але каныме пӧртыш кайынеже, путевкым пуэна. Теният икмыняр еҥ
"Сосновый борышто", "Ваштар курыкышто" каненыт.
А. Школ дене кылда могай?
М. Мемнан колхозник-влакын икшывышт У Торъял кыдалаш школышто тунемыт. Тиде
школ
дене кылна пеш пеҥгыде. Тунемше-влак кешырым, йошкар ушменым ончен
куштеныт, пареҥгым погаш полшеныт. Пукшаш ача-аваштын пашадар кӱшеш шылым
ойырена.
А. Колхоздан пагалыме еҥже-влакын лӱмыштым ала каласеда ыле?
М. Пенсионер-влак кокла гыч налаш гын, эн ондак Кугу Шӱвылак гыч Калинин
Яков
Андреевичым, Чӱксола гыч Воронцов Вячеслав Григорьевичым, тыгак дояркылан
ыштыше
Калинина Наталья Архиповнан лӱмыштым палемден кодыман. Кызытсе тукымат
пашам начар огыт ыште. Поснак палемдаш лиеш Тушнур гыч Новиков Аркадий
Арсентьевичым,
Кугу Шӱвылак гыч Танеров Александр Николаевичым.



122399
************************************************************************
12—23

Шочмо мланде

Тазалык — поянлык

Сулен налме канышыш лекмеке, мый тӱрлӧ черым калык эм дене эмлыме нерген
каласкалыше ятыр книгам лудынам. Мутлан, американ физиотерапевт Поль
С.Брегын "Формула совершенствования", япон профессор Кацуро Нишин
"Одиннадцать шагов к долгой,
энергичной и прекрасной жизни", Надежда Семенован "Школа здоровья",
Валентина
Травкинан "Розыщи в себе радость" книгашт пешак оҥай, пайдале ой-каҥашлан
поян
улыт. Тылеч посна "Советский спорт" газет "Здоровый образ жизни" лукым
эреак савыктен шога. Тушто темлыме ой денат пайдаланаш лиеш. Тӱрлӧ чер
толын лекме годым
нуным чактараш марий коклаште шарлыше рецепт-влакымат кучылт онченам. Южыж
дене
журналын лудшыжо-влакым палдарынем.
Кокыртыш ваштареш.
тенийысе пӱнчӧ пӱгыльмым (кишаным) тыгыдын падыштен, пел литран ош арака
кленчашке пыштыман, пич петырен, шокшо, пычкемыш верыште шинчыктыман. Кажне
эрдене
да кастене кленчам, кок кид дене кучен, кум-вич минут рӱзыман. Арня гыч эм
ямде
лиеш. Тудым кечеш кум гана, кочмо деч пел шагат ончыч, кочмо совла дене
йӱман.
Вич-шым кече тыге эмлалтмеке, кокыртышын пушыжат ок код;
оҥым межан посто ластык дене ӱштмеке, кӧргӧ коям але пелтыме ӱйым — тудын
шыҥен
пытымешкыже — кидкопа дене йыгыман (пӱнчӧ коя уло гын, тудым ешараш
пайдале);
кочмо кок совла тыгыдемдыме писте пеледышыш кок стакан шолшо вӱдым
опталман, лу
минут шинчыктымеке, марле гоч шӱрен, янда атыш ястарыман. Тыге ямдылыме
эмым ик
кечыште ныл-вич ганаште йӱын пытарыман;
коштымо лопшудо вожым тыгыдын падыштыман да, пел стакан вӱдыш пыштен, плита
тулеш 30 минут шолтыман. Лемым марле гоч шӱрымеке, кочмо совла дене кечеш
ныл-куд
гана йӱман;
кочмо совла изватешудым (мать-и-мачеха) кок стакан шолтымо вӱдыш ешарыман
да ик
шагат шинчыктыман. Вара лемым марле гоч шӱрыман да лопшудо эм семынак
йӱман;
лу шоганым да ик чеснок вуйым тыгыдын падыштат да, пастеризоватлыме шӧрыш
пыштен, пушкыдеммешкышт шолтат. Вара изишак сокым, мӱйым ешарат да лугат.
Кече мучко кажне шагат еда кочмо совла дене йӱыт;
кочмо кок совла свежа ушкал ӱйым, кок муноптемым, ик чай совла мӱйым ик
атыш
пыштат да совла дене сайын лугат. Тиде вартышым кечеш ныл-куд гана чай
совла дене йӱыт (кочкыт);
кочушмен сок ден мӱй кокыртышым пытараш сайын полшат. Кӱзӧ дене пӱчкеден,
кочушменеш лакым ыштат, тушко кочмо кок совла мӱйым пыштат, ӱмбачынже
йыргешке, вичкыж кочушмен ластык але картон дене левед шындыман. Кум-ныл
шагат шогыжо. Чумыргышо сокым вара янда банкыш йоктарат, кочмо деч да малаш
вочмо деч пел шагат ондак (кечеш ныл гана) чай совла дене йӱыт.
Чызым кочшо азалан: ик чай совла мӱйыш кочмо кок совла анис нӧшмым да изи
чывыштыш тыгыде шинчалым ешарат, вара тушко ик стакан дисциллированный
вӱдым опталыт,
плита тул ӱмбалне шолаш пурымешкыже шинчыктат. Марле гоч шӱрен, янда атыш
ястарат, черле азалан кок шагат еда ик чай совла дене йӱктат.
Вуй корштымо деч.
Вуй коршта гын, кузе да мом кочмо нерген шоналтыман. Поль С.Брег воза: "99
процент чер йоҥылыш кочмылан, естественный огыл кочкыш дене пайдаланымылан
кӧра лиеш".
Н.Семенова умылтара: "Белок (шыл, кол, муно, шӱр, поҥго, пӱкш, кечшудо
нӧшмӧ,
молат) пагарыште 1,5—2 шагат жапыште шула гын, углевод (кинде, шӱраш,
пареҥге,
мӱй, молат) — эн шуко гын, 20 минут гыч. Шулымеке, углевод щелочь ферментыш
савырна, белок — кислоташке. Сандене белок ден углеводым иквереш кочкаш
огеш темлалт.
Тыгодымак белок ден углеводым пакчасаска, емыж дене ушаш лиеш. Белокым
кочмо деч
вара кок шагат эртымеке иже углеводым кочкаш шотлан толеш".
Кочмо шотышто икмыняр ой-каҥаш:
ӱстел коклашке шинчында гын, ида вашке. Умшаш налме кочкышым вишкыдырак
пучымыш
гай лиймешкыже пурза, тунам иже нелын колтыза;
малыме режимым эскерыза — суткаште 8 шагат деч шагал огыл малыза;
15 грамм чайшудым ик стакан вӱдыш пыштен, плита ӱмбак шындыза, шолаш
тӱҥалмешкыже кучыза. Йӱкшымекше, кочмо совла дене кечеш кум гана йӱза, тыге
кокыртыш пыта;
сайын шӱалтымеке, лимон шӱмым кочса;
поланын свежа сокшым йӱаш пайдале;
валериан пушым шодышко кум гана шӱлалтен налза;
кажне кечын ик-кок чеснок пӱйым кочса;
корштымо верыш 7 х 8 см кугытан меж ткань ластыкым пыштыза;
горчичникым, крен але кочушмен пӱчкышым малаш вочмыда годым шоягорем
йымакыда
пыштыза.
Тазалыклан пайдале икмыняр ой-каҥаш.
шкендым кечеш 2—3 литр яндар вӱдым (таве гыч налмым але шолтымым) йӱаш
туныкто.
Кажне пел шагат еда 30 грамм вӱдым ик минутат пеле жапыште йӱман.
Черле улмо, иктаж-мо корштымо годым, вуйышто да кап-кылыште нелылыкым
шижмеке,
температур кӱзымешке кочман огыл, вӱдым гына йӱман.
Шужымым шижмеке гына кочман, кочкаш шичме деч 30 минут ондак 200 грамм (ик
стакан) сокым але шудан чайым йӱман. Кочмо годым йӱаш пайдале огыл: вӱд,
пагар сокым вишкыдемден, шоло дене ӱлыкӧ вола, кочкышым шулыктарымаште
чаракым ышта.
Шӧрым, сокым, вӱдым умшаште шӱвылвӱд дене варналтмекышт гына нелман.
Йӱштӧ кочкышым, сокым, мороженыйым ида коч, тидыже тазалыклан эҥгекым ышта,
пагарым локтылеш.
Утыждене шокшо (40 градус деч утла) кочкышым кочкаш ок йӧрӧ.
Кофем, чайым (оксала налмым), шоколадым, какаом, шылан блюдым, коптитлыме
кочкышым ӱстембачын кораҥдыза: нуно организмыште шондо кислотам шочыктат.
Рафинироватлыме ложашым, эрыктыме рисым, шож шӱрашым, минерал сокым
кучылтман огыл.
Животный коя — шӱм ден вӱргорно системын тушманже. Кугу опытан врач-влак
темлат:
мӱй, коштымо да шере фрукт, пакчасаска, емыж айдеме организмлан пеш кӱлешан

улыт.
Шолтыдымо, сайын мушкын эрыктыме пакчасакам, емыжым, пӱкшым (иканаште
кумытым),
кечшудо нӧшмым (кечылан 100 граммым), 500—600 грамм фруктым кажне кечын
кочкаш
темлат.
Пагар йора (язва), гастрит, холецистит, шолышто рак чер улмо годым шолтымо
кочкышым кочмо деч вара ик-кок шагат гыч свежа сокым але шемшоптыр, эҥыж,
шуанвондо, облепиха лышташан чайым йӱман, шолтымо кочкышыш свежа
пакчасаскам ешарыман.
Кеч-могай кочкышым тыршен пурын, а пӱй уке годым терко дене нӱжын,
шӱвылвӱдеш
варен нелмеке, 80 наре процентше организмын пайдажлан кая.
Япон профессор Ниши кечылан кок гана веле — кечывалым да кастене — кочкын
илаш,
эр кочкыш деч йӧршын кораҥаш темла.
Н.Москвичев ямдылен.
Марий Эл,
Куяр поселко.



122499
************************************************************************
12—24

"Ончыко" журналын 1999 ийысе лауреатше

Редколлегийнан пунчалже почеш тиде лӱмым прозаик Михаил Павловлан "Пӱрымаш"
романжылан (5—7 номерла) пуымо.
Михаил Прокопьевич Шернур районысо Чылдемыр ялеш 1937 ий 7 майыште шочын.
Изинек
тулыкеш кодын. Каменщик, станочник, столяр, шкипер, бухгалтер, нормировщик,
инженер да моло сомылымат ышташыже логалын. Технологический техникумым
пытарен.
"Маска Микале" лӱман икымше повестьше "Ончыко" журналыште савыкталтын.
Кызыт сулен налме канышыште. Советский поселкышто ила.

"Ушеш кодшо картычке" конкурсын лектышыже

Тиде таҥасымашке лу наре авторын возымыжо пурен. Келшышыжым журнална
икмыняр номерыште савыктыш. 1-ше да 2-шо премийым редколлегий пуаш ок
темле, а кумшо тошкалтышыш писатель Геннадий Алексеевым шогалтыме. "Йокрок
лие тудын деч посна"
шарнымашыжлан 100 теҥге окса премийым налеш.
Конкурсышто таҥасыше-влаклан чылаштланат у сеҥымашым сугыньлена.



122599
************************************************************************
12—25

Вуйлымаш

3 У пагытыш — у ӱшан да куат дене.
Марий Эл Республикын Президентше В.А.Кислицынын "Ончыко" журналлан пуымо
интервьюжо.
Поэзи
15 А.БУКЕТОВ-САЙН. Лӱмгече. Лиеш тӱрлыжат. Пиалан улам. Тамга. Шокшымужо.
Почеламут-влак.
18 Кӱчыкын южо авторна нерген.
Драматургий
19 Г.ГОРДЕЕВ. Пӧртыл, ӱдырем!.. Кок кыдежан, кандаш сӱретан драме.
84 РФ писатель ушем член-влак.
Писатель да жап
88 В.КРЫЛОВ. Сылнымутым — кугыжаныш кӱкшытыш.
92 "Сылнымут шыже—99".
Поэзий
95 В.КОМАРОВ. Шӱлык. Илыш, пелед! Почеламут-влак.
96 Э.КУКЛИНА. "Солна мылам торасе муро...". "Лум пурак тӱргыктен...".
Почеламут-влак.
96 И.ПЕТРОВА. Шочмо вер. Ит сӧрвале. Почеламут-влак.
97 З.ВИСВИС. "Ида каласе: "Тудо кодын шкетын...". Тукымвожын саскаже.
Почеламут-влак.
Лӱмгече
98 Саламлыме мут. Писатель-краевед Гельсий Зайниевлан — 60 ий.
99 Г.ЗАЙНИЕВ. Муро — илыш верчын, илыш — калык верчын. Валентин Колумб:
колымыжлан чырык курым эртымеке.
"Ушеш кодшо картычке" конкурс
142 А.НОВИКОВ. Чонышто пайремла чучын. Шарнымаш.
Лудыш
144 И.ФУРЗИКОВ. Ӱдырамаш кугыжаныш. Ойлымаш.
151 Т.КАЛУГИНА. Шахилан. Ойлымаш.
Шочмо мланде
158 "Мландыште пашам ыштет гын..." У Торъял районысо "Первый Май" ял
озанлыкын
вуйлатышыже С.А.Медведев дене вашмутланымаш.
163 Н.МОСКВИЧЕВ. Тазалык — поянлык. Калык эмлызын аҥашыже.
166 И.ИВАНОВ. Пайрем мурет — чевер кумылет. Очерк.
178 В.КОЗЛОВ. Теве тудо — "КУДО+КОДУ"!
Туныктымо паша
179 Т.САВЕЛЬЕВА. "Савик" роман гыч тӱҥ геройын прототипше.
187 1999 ийыште "Ончыко" журнал савыктен.
Номерыште А.Щербаковын да статья автор-влакын фотоштым кучылтмо.

Содержание
В новый век — с новой надеждой, с новой силой. Интервью с Президентом
Республики
Марий Эл В.А.Кислициным.
Поэзия
А.БУКЕТОВ-САЙН. Новые стихи.
Коротко о наших авторах.
Драматургия
Г.ГОРДЕЕВ. Дочка, вернись!.. Драма в двух действиях.
Писатель и кремя
В.КРЫЛОВ. Художественной литературе — государственную поддержку.
Размышления писателя.
"Литературная осень—99". Слово — ведущим творческих секций.
В.КОМАРОВ. Э.КУКЛИНА. И.ПЕТРОВА. З.ВИСВИС. Стихи.
Наш календарь
Приветственное слово. Писателю-краеведу Г.Зайниеву — 60 лет.
Г.ЗАЙНИЕВ. Песня — ради жизни, а жизнь — ради народа. Очерк о творчестве
В.Колумба.
На конкурс "Незабываемое фото"
А.НОВИКОВ. Было светло на душе. Воспоминания.
Проза
И.ФУРЗИКОВ. Бабье царство. Рассказ.
Т.КАЛУГИНА. Шахилан. Рассказ.
Родная змеля
"Если трудишься на земле...". Интервью с председателем КСХП "Первое Мая"
Новоторъяльского района С.А.Медведевым.
Н.МОСКВИЧЕВ. Здоровье — богатство. Слово — народному целителю.
И.ИВАНОВ. Песня прозаичная — душа красивая. Очерк.
В.КОЗЛОВ. Вот она, газета "КУДО+КОДУ".
Трибуна учителя
Т.САВЕЛЬЕВА. Прототип главного героя из романа "Савик".
Произведения, опубликованные на страницах журнала "Ончыко" в 1999 году.
В номере использованы фотографии А.Щербакова и наших авторов.



123199
************************************************************************
12—31

Ким МУХИН

Волгалтын йӱлӧ

Уке шол, чын айдеме тугай огыл,
Шагат еда кӧ оҥжым перкала
Да "Оетше тӧрсыр" манме годым
Чылам тушманлан, ормыжлан шотла.

Чойн атышке велалтын огыл илыш,
Ал кече дене озымла нӧлтеш.
А кушкыллан кӱлеш яндар юж-шӱлыш
Да кочкыш лийже, лийже утымеш.

А илыш корнын тӧрсыр уло такше.
Шӱртнен, амалым ит му: "Ноенам..."
Сескем чӱчка гын чоныштет — чӱкталтше,
Шкежат волгалтын йӱлӧ кеч-кунам!

* * *
Эрта вашке адак ик курым,
Российын лончышко шыҥен.
Кырен капнам паша, сар тургым,
Но тудым кертна ме сеҥен.

Кеч йӧсӧ, ок йомдаре корным,
Ила, шӱла марий кундем.
Сӧра эрласе кече порым,
Ала кертеш пиалышке конден?